گل شڪر

ترتيب

---

سنڌ سلامت پاران :

سنڌ سلامت سنڌي ٻوليء جي ڪتابن جي ذخيري کي دنيا جي ڪنڊ ڪڙڇ تائين پهچائڻ لاء ڊجيٽل بوڪ ايڊيشن جو سسلو شروع ڪيو آهي، ان سلسلي جو ڪتاب نمبر (182) ”گلشڪر“ اوهان اڳيان پيش ڪجي ٿو. هي پهاڪن جو ڪتاب ديوان ڪيولرام سلامتراءِ آڏواڻي جو لکيل آهي جنهن جو پهريون ايڊيشن ورهاڱي کان اڳ 1905ع ۾ ڇپيو. هن ڪتاب کي انجنيئر عبد الوهاب سهتي نئين سر ترتيب ڏنو آهي.
هي ڪتاب المنعم لائبرري لاڙڪاڻي پاران انجنيئر عبد الوهاب سهتي اي بوڪ ايڊيشن ۾ سندس ويب سائيٽ تي آندو آهي. ٿورائتا آهيون سائين عبد الوهاب سهتي جا جنهن هن قيمتي ۽ ناياب ڪتاب کي ٻيهر اسان تائين اندو ۽ سنڌ سلامت ڪتاب گهر ۾ پيش ڪرڻ جي اجازت ڏني.
اوهان سڀني دوستن، ڀائرن، سڄڻن، بزرگن ۽ ساڃاهه وندن جي قيمتي مشورن، راين، صلاحن ۽ رهنمائي جو منتظر.


محمد سليمان وساڻ
مينيجنگ ايڊيٽر ( اعزازي )
سنڌ سلامت ڊاٽ ڪام
sulemanwassan@gmail.com
www.sindhsalamat.com

انتساب

مان پنهنجي هيءُ محنت ۽ ڪاوش، پنهنجي مرحوم ۽ پرين پياري دوست پروفيسر نذير احمد سومرو ڏانهن منسوب ڪيان ٿو. مرهيات جڏهن جيئرو هيو ته ساڻس لاڀائتا بحث مباحثا ٿيندا هيا. سندس ڏيٺ ويٺ ۽ اٿا-ويٺي پراڻن ۽ جهونن اديبن سان ٿيل هئي، جنهن جو سواد ۽ سڳنڌ سندس سنگت ۽ صحبت مان ملندو هيو. ساڻس، مهراڻ هوٽل لاڙڪاڻو منجهه ڪيل ڪچهريون ۽ بحث اڄ به نه ٿا وسرن. پاڻ منهنجي پهاڪن ۽ چوڻين جي ڪتابن جا مهاڳ لکيائين، جيڪي پڻ ڏاڍي محنت سان لکيائين. ڊسمبر 2005ع ڌاري اسان کان وڇڙي ويو. رب پاڪ کيس پنهنجي جوارِ رحمت ۾ رکي.

[i][b]انجنيئر عبدالوهاب سهتو[/b][/i]

پيش لفظ

سنڌي ٻولي دنيا جي ڪيترين ئي ٻولين ۾ شاهوڪار ٻولي آهي. علم، ادب، ڏاهپَ جا ڪيترا ئي پهلو منجهس موجود آهن. شاعريءَ کي ڏسجي ته هزارين ڪتابَ موجود آهن ۽ اسان جي ادب ۾ اُن جو مقام به ڪنهن درجي تي پهتل آهي. جي نثر کي ٿو ڏسجي، تڏهن به اسان جو ڪنڌ اوچو ٿيو ٿو وڃي. ڪهاڻيون، مضمون توڙي ٻين صنفن ۾ به اسان پنهنجي اُن سرمايي جو ذڪر فخر سان ڪري سگهون ٿا. اڃا به جيڪڏهن اسان جي ٻوليءَ سان ٻيائيءَ وارا ڪرتب نه ٿيندا هُجن ته اسان سان ڪو برميچي نه سگهي. هاٿيءَ ۽ ڪُئي جي ٻچن جي گڏ بيهڻ واري ڪَٿا ٻڌل هوندوَ، ته هاٿيءَ جي ٻچي کان ڪنهن پڇيو ته: “عمر گهڻي اٿئي؟” چي “ڇهه مهينا”. وري ڪُئي جي ٻَچي کان پڇيئين ته “ڀلا تنهنجي؟” ان ويچاري پهرين هاٿيءَ جي ٻچي کي ڏٺو. وري وري ڏٺو ته پهرين لنوائڻ لڳو. سوال جي ورجاءَ تي جواب ڏيندي چيائين: “آهي ته منهنجي به عمر ڇهه مهينا، پر لاڳيتين بيمارين هڻي ضعيف ڪري وڌو آهي.”
سو ڌرتي به پنهنجي اٿئون. تهذيب، ثقافت، ٻولي به پنهنجي، سا به مِٺڙي ۽ ميويدار. لِکت به پنهنجي، پر وڌڻ ۽ وجهڻ جا ڪيترا ئي وَسيلا ۽ ذريعا پنهنجي هٿ وَس نه – سو لاچاري ڏاڍي. تعليم جو ذريعو، جڏهن گورا حاڪم هئا، تڏهن به پنهنجي ٻولي هو. پنهنجي ٻوليءَ ۾ لکي پڙهي سگهندا هئاسين. پنهنجي دل جي ڳالهه ڪرڻ ۾ جيڪو مزو پنهنجي ٻوليءَ ۾ ٿو اچي، اُهو ڌاري يا ڪنهن ٻي ٻوليءَ ۾ ڪِٿان؟ پنهنجي اندر جو آواز يا سڙيءَ دل جا سوساٽَ، يا ڌَڪُ لڳڻ سان ئي جيڪا درديلي دانهن،دل مان اُٻڙڪو ڏئي ٻاهر نڪري پوي ۽ سدائين لاءِ اَمر بنجي پوي:
مُٺِيس جَهل مَهار، ڪُٺيس ڪاهِه ۾ ڪَرهو
اِها يا اهڙيون ٻيون هزارين لاثاني ۽ لافاني سِٽون، جيڪي، درد ڀريءَ دل مان نڪري، بروقت رڪارڊ ٿي سگهيون ۽ اسان جي ٻوليءَ ۽ اُن جي ٻاجهارن لهجن کي تاريخ ۾ محفوظ رکي سگهيون. اها يا اهڙي ادائگي، سنڌي ماڻهو، ٻي ڪنهن ٻوليءَ ۾ ڪيئن پيو ڪري سگهي؟
قرآن شريف جو پهريون ترجمو، سنڌي زبان ۾ پهرين، فلاڻي ماڻهوءَ ڪيو. سنڌيءَ ۾ پهريون نظم، پهريون غزل، پهريون بيت، پهرين وائي، ڪافي، فلاڻي فلاڻي چَئي. فلاڻو، سنڌيءَ جو پهريون مضمون آهي ۽ فلاڻي اديب جو آهي. فلاڻو سنڌي زبان ۾ پهرين ڪهاڻي لکڻ جو اعزاز ٿو رکي. سڀ تاريخن ۾ لکيو پيو آهي. وري جي ڪا نئين دريافت ٿي ٿئي ته اڳيون لکيو ميٽجيو وڃي. شاهه لطيف تي رومي، شاهه ڪريم ۽ ٻين جو اثر آهي. شيخ اياز، فلاڻن شاعرن کان متاثر ٿيو. بخاريءَ، باهه ٻارڻ لاءِ ‘چڻنگ’ فلاڻي کان ورتي. اهو به سڄو، سڀ پيا ظاهر ڪن. شاهه جي رسالي ۾ سندس ڪلام سان گڏ، ٻين فلاڻن فلاڻن شاعرن جو ڪلام اچي ويو آهي. فلاڻو سُر لطيف جو ڪونهي، فلاڻي سِٽ لطيف جي ناهي، اُها اصل ۾ فلاڻي شاعر جي آهي.
لڳي لڳي واءَ، ويس انگڙا ڍڪجي،
پئي کڻي پساهَه، پَسڻ ڪارڻ پرينءَ جي!
سڄو بيت لطيف سائينءَ جي نالي آهي، پر چون ٿا ته پهرين سِٽ لطيف سائينءَ جي والد سائين حبيب شاهه جي آهي، جيڪو ڀٽائيءَ کي ڪجهه ڏينهن کان گُم ڏسي کيس ڳولڻ نِڪتو. نظر پيس ته مارِ، لطيف جا انگ ته واريءَ ڍڪي ڇڏيا آهن، ته هڪدم چئي ڏنائين:
لڳي لڳي واءَ، ويس انگڙا ڍڪجي.
لطيف سائينءَ آواز سُڃاتو. ان سِٽ ۾ پنهنجي پيءُ جي دل جو درد محسوس ڪيو ته اَبو سمجهي ٿو ته لطيف ناهي رهيو. واري وَري وئي اٿس، پر لطيف سائين هڪدم چئي ٿو ته نه، مان جيئرو آهيان، پر پرينءَ جي پَسڻ لاءِ پساهَه پيو کڻان:
پَئي کڻي پساهَه، پَسڻ ڪارڻ پرينءَ جي.
اِهو آهي سِٽَ سِٽَ جو حساب! پوءِ هي پهاڪا، چوڻيون، اصطلاح، ورجيسون، جيڪي هزارن ۽ لکن جي تعداد ۾، اسان جي ٻوليءَ ۾ موجود آهن. نه رڳو موجود آهن، پر ان جي استعمال ڪندڙ کي، موقعي ۽ مهل تي ڪم اچي، ان جي ڳالهه ۽ مؤقف کي اڃا به وڌيڪ سگهاريون ٿيون ڪن. ان جو دليل ٿيون بنجن، ساٿي ۽ مددگار ٿيون بنجن. انهن پهاڪن، جن کي هُو خود پنهنجي مؤقف کي وزنائتو بنائڻ لاءِ، پنهنجي ڳالهه سان ڳنڍي ٿو، ڄڻ اِها سِٽ ئي پنهنجي ڳالهه ٿو بنائي. اُها آهي ڪنهن جي؟ استعمال ڪندڙ کي به پتو ناهي. پاڙو ته پري ٿيو، پر گهر کي به خبر ناهي. هينئن به ٿيندو آهي ته ڪڏهن ڪڏهن ڪو شاعر رڙ ڪندو آهي. ادا، مون سان وڏو ظلم ٿيو آهي. نماڻي صديق مهيسر، منهنجو غزل، جيڪو فلاڻي رسالي ۾ ڇَپيل به آهي، اُهو پنهنجي نالي تي ڇپائي ڇڏيو آهي. ائين هڪ دفعو نه، کوڙ دفعا ٻڌو ۽ پڙهيو ويو آهي. غزل ۾ ڀلي هجي ڪجهه به نه، پر مالڪي ته ڪبي نه. ڪانگ کي به پنهنجا ٻچا پيارا. سو ڪيترا ئي چئي ويهندا، نڪري پوندا، دانهن ڪوڪَ ڪندا ته يارَ، اهي سِٽون ته منهنجيون اٿوَ. فلاڻو مضمون ته فلاڻي جو آهي، پر فلاڻي چوري ڪري، پنهنجي نالي سان ڇپرايو آهي. پر پَهاڪن، چوڻين، اصطلاحن، ورجيسن جي مالڪي ڪنهن ڇو نه ڪئي آهي؟ ڪڏهن ڪنهن رڳو ٻُڙڪ به ٻاهر ڪڍي آهي ته اِها ڳالهه ته ادا، منهنجي ڪيل آهي. يا ڪنهن رڳو گواهي به ڇو نه ڏني آهي ته فلاڻي چوڻي، فلاڻي چئي. نه مالڪ، نه گواهه! جنهن کي وڻي، پيو انهن کي پنهنجي دل جي ڳالهه سان ڳنڍي!
سائين جي.ايم.سيد ڪچهري ڪندو هو: “پاڪستان ٺاهڻ لاءِ هيڏا سارا جهُد پٽياسون، نه رات ڏٺيسون نه ڏينهن، پر جڏهن ڏٺوسين ته جيڪو پاڪستان اسان پيا ٺاهڻ گهرون، اُهو هي ناهي، جو مون ڀانيو هارُ، سو سورن سندو سڳڙو! “تڏهن ئي رڙيون ڪرڻ شروع ڪيون سين، دانهون ۽ ڪوڪون ڪيون.” اُٺ تڏهن ٿي رُنا، جڏهن ٻورا ٿي سُبيا.” پر اسان جي خيالن جي ابتڙ پاڪستان ٺهي ويو، اسان جا، پنهنجن دوستن کان رشتا ۽ راهون الڳ ٿي ويا:
اُٺان ۽ مينهان دا، ڪيها ميلا،
او چرن جهنگ، او چرن ٻيلا.
آءٌ سوچيندو هوس، ٻيا سوچيندا هئا، مارِ، سيد سائينءَ وٽ پنهنجي مؤقف کي وزنائتو بنائڻ لاءِ ڪيڏا نه دليل آهن:
جو مون ڀانيو هارُ، سو سورن سندو سَڳڙو!
هڻ پنهل! سيد ڳالهه واهه جي ڪئي آهي. وري:
اُٺ تڏهن ٿي رُنا، جڏهن ٻورا ٿي سُبيا
اِهو اٿوَ اسان جو سائين! ڏسو نه ڳالهه ڪيڏي نه وڏي ڪري ويو آهي. سائينءَ کي تڏهن ئي پتو پئجي ويو ۽ دانهون ڪرڻ شروع ڪيائين ۽ ڏسو نه ڇا ٿو فرمائي؟ اُٺن ۽ مينهين جو ڪهڙو ميلاپ؟ هُو چرن جهنگ ۾ ۽ هُو ٻيلي ۾ ته پوءِ ٻنهي جو ميلاپ ڪٿي ٿئي؟
۽ پوءِ جڏهن پتو پيو ته ليلا، جنهن هار تي هِرکجي، چنيسر وڃايو، اهو ته کيس پوءِ پتو پيو ته اهو هار ڪٿي هو، اهو ته سُورن جو سڳڙو هو! اٺ تڏهن ٿي رُنا، جڏهن ٻورا ٿي سُبيا. ته سسئي پنهونءَ واري زماني جي ڳالهه آهي. ايڏي ساري وقت کان پوءِ به اُهي چوڻيون ۽ پهاڪا، پنهنجي افاديت ۽ اهميت برقرار رکيو بيٺا آهن ۽ ماڻهو، جيڪو به چاهي، جڏهن به چاهي، جتي به چاهي، اهڙا يا ٻيا ڪي به پهاڪا، پنهنجي ڳالهه، پنهنجي مؤقف کي وزنائتو بنائڻ لاءِ چئي سگهي ٿو، استعمال ڪري سگهي ٿو. نه روڪَ نه ٽوڪَ، نه ڪا بندش نه ڪا پابندي. ڪير به ڪونه چوندو ته هي جيڪا ڳالهه ٿو ڪري، ان ۾ فلاڻيون سِٽون، فلاڻي چوڻي ته سندس ڪانهي. ويتر ائين چوندا ته ڳالهه ته واهَه جي ڪئي اٿس، دليل ته واهه جو ڏنو اٿس.
ٽنڊي الهيار مان شادي پيو ڪريان. مرحوم بابا سائينءَ سان ڳالهه ڪيم ته ٽنڊي الهيار مان ٿو پرڻجان. هڪدم چئي ڏنائين: ‘ڪيڏانهن مُنهن مريم جو، ڪيڏانهن ٽنڊوالهيار؟’ سوچ ۾ پئجي ويس ته بابا، اهو ڇا چيو ۽ ڇو چيو؟ پوءِ وري ٻين ڪيترن ئي، مختلف هنڌن تي اها چوڻي ورجائي ته چيم مارِ! هنن چوڻين ۽ پهاڪن جي ته ڪا حد ئي ڪانهي!
پهاڪن ۽ چوڻين ۾ ڪيڏو علم آهي، ڪيڏو عقل ۽ ڏاهپَ آهي، اُهي ڏاهپ جون ڳالهيون ڪيون ڪنهن ۽ اُن جو پهريون رڪارڊ ڪٿي ۽ ڪهڙي نموني ٿيو؟ ان جو نه اَتو نه پتو، پر شايد اهو مُمڪن به نه هجي. ائين به ڪونهي ته اهي پهاڪا ۽ چوڻيون ڪو ٺاهڻ وارا مري ويا آهن، انهن جو ڪو ڏُڪار پئجي ويو آهي، اهڙا ذهن آهن ئي ڪونه، جو هاڻي اهڙيون چوڻيون ۽ پهاڪا جوڙين. اهو اڻ کُٽ سلسلو آهي، پيو هلي ۽ پيو هلندو، ٻولي پئي وڌندي.
هاڻي آءٌ بدين ويس، اُتي هڪڙي ڪچهريءَ ۾ همراهه ٿو چوي:
واهَه ڙِي سنڌ جي راڻي،
جيڏانهن مرزا،
تيڏانهن پاڻي!
منهنجا ڪَن هڪدم کَڙا ٿيا ته همراهَه ڇا چيو؟ پڇيومانس – چي: “ادا، سنڌ جي راڻي بينظيرشهيد جي ڪري، ماڻهن پ پ پ وارن کي ووٽ ڏنا، پر هتي ته ماڻهوءَ سان ويل لڳو پيو آهي. ٻنيون سُڪيون پيون آهن، پيئڻ لاءِ پاڻي ڪونهي، اُڃ پيا مرون. پاڻي رڳو مرزا ذوالفقار جي ٻنين ۾ آهي، ٻي سڀ سُڃ ۽ رُڃ آهي!”
سوچيم ته هيءَ ڳالهه ته، بدين جي ڪنهن ڏولائي ۽ ڏُڪر جي سٽيل ڪئي هوندي، پر جڏهن جڏهن ڪير ٻُڌندو ته وقت ۽ تاريخ ته سدائين سندس سامهون اچي بيهندا. پهاڪا سچ به ائين ئي ٺهندا آهن. انهن ۾ ماڻهن جون دانهون ۽ درد رڪارڊ ٿيل آهن ۽ جي پوءِ اها ساڳي وارتا، ساڳي ڪينچي جيڪر ٻئي ڪنهن تي گهمي آهي ۽ هُو اها چوڻي يا پهاڪو ٻڌي ٿو ته اها ڳالهه هو پنهنجي سَمجهي ٿو وٺي ۽ پوءِ اهو سلسلو هلندو ٿو رهي، هڪ سيني کان ٻئي سيني ۾، هڪ زبان کان ٻي زبان تي ۽ پوءِ اُها سمورن ماڻهن جي زبان بنجي وئي، علائقائي حدبنديون ڪي به نه – جتي وڃ ته ماڻهو، موقعي ۽ مهل مطابق پهاڪو يا چوڻي ڦهڪايو وِجهي.
ڀاءُ عبدالوهاب سهتو، هڪڙو تخليقڪار آهي. ڪهاڻين جا يڪا سارا ٽي ڪتاب ڇپيل اٿس. گاهي ماهي، ڪنهن حوالي سان، سندس ڪهاڻيڪار هجڻ جو ذڪر پيو ٿيندو آهي. خوشي ٿيندي آهي ته يار جو پيو ذڪر ٿئي! وري جو ماڳ مٽايائين ته ڪهاڻيءَ سان وري نه مليو. اڳ ۾ ڪهاڻي لکڻ لاءِ، پلاٽ پيو ڳوليندو هو. هاڻي ڪهاڻي پئي کيس ڳولي ته اُهو مُلو ملي ته جهيڙيانس ته مون تنهنجو ڪهڙو ڏوهه ڪيو؟ ڪو گناهه ثواب ته ٻڌاءِ جو ايتري سزا ڏني اٿئي؟ پر وهاب وڃي ٻيا وٿاڻ وسايا! سستو ۽ سهل ڪم ڇڏي، نانگ کاڌي سَهتي وڃي پهاڪن ۽ چوڻين جي اوٽ ورتي آهي ۽ وتي ٿو انهن جي سوڌ ۽ سنوارَ ڪندو. چوندا ڪونهن ته فلاڻي پرايو ٽٽ کڻي پنهنجي ڳئيءَ ۾ وڌو آهي! سو وهاب به ائين ڪيو آهي. چوي ٿو ته اصل ادب ۽ ٻولي جي ترقي ۽ ترويج ته آهي ئي انهن پهاڪن ۾! ڀلي انهن جي خالق جو پتو نه پوي، هڪ سِٽ جو به نه. پر جيڪو جيڪو اُن کي استعمال ڪندو، اُها چوڻي، اُها سِٽ اُن جي. وري ڪو ٻيو ڪم آڻي ته وري ان جي. ‘ماسي ورائي، ڪڏهن پنهنجي ڪڏهن پرائي’ يا ‘ناني نوري جٿي ڪٿي پوري!’
ڀُرڪڻا چڻا چٻاڙڻ ڇڏي، رُڪ جا چڻا چٻڻ جو شروع ڪيائين ته هڪ ڏينهن ڏسان ته چاڪ وچوبند رهندڙ وهاب، ڏنڊي جي ٽيڪ تي پيو اچي. ‘اڙي وهاب، هي ڇا؟’ رڙ ڪري پڇيومانس. کِلي ٽهڪ ڏئي چيائين: ‘مڙيئي ٽيڪ.”
۽ پوءِ ويهندي چيائين: ‘هوءَ ٽيڪ واري ڳالهه ٻڌي اٿئي؟’ چيم نه. چي: هڪڙي همراه جهونڙي رٽائرڊ، ٻئي پوڙهي جي سوالن جا جواب هن طرح پئي ڏنا:
“ڪر خبر ڄنگهن جي؟”
چي: “ٻه ڄنگهون، ٽيون ڏنڊي جي ٽيڪ.”
“ڀلا خبر ڏي اکين جي؟”
“ٻه اکيون، ٽيون چشمي جي ٽيڪ.”
“ڀلا تو وارا ڪَنَ؟”
“ٻه ڪن، ٽين مشين جي ٽيڪ.”
“ڀلا گنوهرَ خان جو پَتو؟”
“هڪڙو گنوهر خان، ٻي آڱر جي ٽيڪ.”
ته وٺي کلياسين ۽ ائين ٽيڪن شيڪن تي گُذارو ڪرڻ کان پوءِ به هُن پهاڪن ۽ چوڻين کي سَموهڻ، گڏ ڪرڻ ۽ تشريح لکڻ جو جيڪو ڪم ڪيو آهي، اهو لاجواب ڪم آهي. ڪهاڻين جا روز پيا ڪتاب اچن، شاعريءَ جو ڪاٿو ڪونهي، ٻين موضوعن تي به کوڙ سارا ڪتابَ پيا اچن. پهاڪن تي اسان جي زبان ۾ وري ايترا ڪتابَ آيل آهن جو ڪو پڇي وجهي ته ڦر ڦر ڪري ٻڌائي وٺبا. وڏو ليکو ته آهي ڪونه! ٻڌائڻ ۾ دير ئي نه لڳندي. اِهو ته وهاب سهتو آهي، جنهن نور نچوئي، راتين جي ننڊ ڦِٽائي، ڏينهن جا پُر لطف نظارا ڏسڻ ڇڏي، پهاڪن کي پئي ڳوليو آهي ۽ هُن اهو سڄو ڪم ايڏي ايمانداري ۽ ديانتداريءَ سان ڪيو آهي، جو مان سندس اُن ديانتداري ۽ ايمانداريءَ جو اکين ڏٺو گواهه آهيان. انجنيئر آهي، صاحب ماڻهو. جتي وڃي ته ماڻهو مٿس اعتبار ڪري، پنهنجي سڄي زندگيءَ جي ڪمائي، پونجي، پهاڪن سان ڀريل پٺارڪ کڻي ان جي اڳيان ڇڏي اٿس ته ابا کڻ، تون ئي ان جو والي ۽ وارث آهين ۽ الله ٿو ڄاڻي ته هُن ان مان ذرو به ضايع نه ڪيو آهي، ڪنهن جو به پورهيو نه وڃايو آهي. حالانڪه پهاڪا ۽ چوڻيون ته وڏي ملڪيت هوندي به لاوارث، پر وهاب اهو ڏکيو پورهيو، جيڪو پاڻ ڪيو، انهن تي محنت ۽ سنوارَ جو ڪم ڪيو، ان جي تشريح پاڻ لکي. سمجهه ۾ نه آيس ته پيو پُڇندو، هِتان هُتان. ماڻهو چوندا ته وائڙو آهي ڇا؟ ۽ جيستائين، ڪنهن پهاڪي ۽ چوڻيءَ جي باري ۾ سندس ذهن ۾ اٿيل سوالن جو تسلين ڀريو جواب نه مليو، تيستائين سندس وائڙپَ ۽ پڇا ڳاڇا وارو عمل جاري، جيسين وڃي سهتو مطمئن ٿئي ۽ ڳالهه سندس دل سان لڳي.
‘خيرپور ميرس جا پهاڪا ۽ چوڻيون’ مضمون جڏهن ڪينجهر ۾ ڇپيو ۽ سندس ڪتاب ‘اُترادي پهاڪا ۽ چوڻيون’ ۾ پڻ آيو ته ان جي مٿان ئي لکيائين ته ‘مرحوم عبدالرحمٰن چنا صاحب جي ڪاپيءَ تان کنيل.’ ان مضمون جي شروع ۾ جيئن پاڻ لکي ٿو. مان چاهيان ٿو ته اُهو سڄي جو سڄو هتي آڻيان. جنهن سان نه رڳو سندس عاليشان نثر جو پتو پوي ٿو، پر ايمانداري ۽ ديانتداريءَ جو به. ورنه عبدالرحمٰن چنا ته ويچارو پنهنجو ڪيل ڪم نه مڪمل ڪري سگهيو نه ڇاپائي ئي سگهيو. اها حسرت سانڍي هليو ويو، پر وهابَ ان جي ڪاپيءَ جو ذڪر ڪري، ان کي هڪ طرح سان زنده ڪري ڇڏيو. جيتوڻيڪ انهن پهاڪن جي تشريح به هُن پاڻ ڪئي ۽ پهاڪن/ چوڻين جي سوڌ سنوار به ڪئي ۽ ان مضمون جي مهڙ ۾ هِن طرح لکيو:
خيرپور ميرس جا پهاڪا ۽ چوڻيون
(مرحوم عبدالرحمان چنا صاحب جي ڪاپيءَ تان کنيل)
اپريل 2001ع ڌاري، قاسميه لائبرريءَ ۾، سائين محمد ادريس سومرو صاحب، ڪچهري ڪندي ٻڌايو: “ماستر عبدالرحمان چنا، پير ڳوٺ واري کي اوهان سان ملڻ جو ڏاڍو شوق آهي. مون کان اوهان جي لاڙڪاڻي واري ايڊريس گهريائين. مون وٽ ڪانه هئي، تنهن ڪري ڪانه ڏني مانس!”
“پر... مان ته کيس سڃاڻان ئي ڪونه.” حيرت مان ورندي ڏني مانس.
“هتي آيو هيو.” سائينءَ ڳالهه کي اڇو ڪندي ٻڌايو: “کيس پهاڪن وغيره گڏ ڪرڻ جو ڏاڍو شوق آهي. گڏ به ڪيا اٿائين. اوهان جي شوق بابت کيس ٻڌايم ته ملاقات ڪرڻ لاءِ اشتياق ڏيکاريائين. ايڊريس به طلب ڪيائين. مون وٽ نه هئڻ جي ڪري، پنهنجي ايڊريس ڏئي ويو آهي.”
سائينءَ سندس ايڊريس ڏيندي تاڪيد ڪيو: “لاڙڪاڻي پهچي، کيس خط ضرور لکجو.”
لاڙڪاڻي پهچي، حڪم جي تعميل ڪيم. ستت ئي جواب پهتو. ملاقات ڪرڻ لاءِ دعوت ڏني هئائين.
خط وڪتابت هلندي رهي. هر خط ۾ ملاقات ڪرڻ لاءِ دعوت ۽ ڇپيل ڪتابن بابت معلومات پئي ڪيائين. انهيءَ دوران، ڪهاڻين جو ڇپيل مجموعو، “هٿ جي وڍي”، کيس موڪليم. پڙهڻ پڄاڻان، ڪتاب جي تعريف به ڪيائين ۽ پهاڪن/ چوڻين جي ڪتاب جي تقاضا به ڪيائين. پهاڪن بابت ڪوبه ڪتاب ڇپيل صورت ۾ موجود نه هو، جنهنڪري کيس موڪلي نه سگهيس.
جون 2001ع جي شروعاتي تاريخن ۾، رتيديري مان فون آئي. ڳالهائيندڙ بنا تعارف ڪرائڻ جي چيو: “اوهان سان عبدالرحمان چنا صاحب ڳالهائڻ چاهي ٿو.”
“ملايو!” کيس چيم.
“ڪراڙپ ۽ ضعف اٿم.” عليڪ سليڪ کان پوءِ عبدالرحمان چنا صاحب فون تي چوڻ لڳو؛ “ايڏانهن اچي نه ٿو سگهان. هتي ويجهو پهتو آهيان، ضرور ٿي وڃو.”
رتوديرو منهنجي حد نه هئي. فرصت به ڪانه هئي، تنهنڪري وڃي نه سگهيس.
جولاءِ ڌاران فون ڪيائين: “مان مڙهو، پاڻ کڻائي لاڙڪاڻي اچان ٿو، ڪٿي ملندؤ؟” گهر جي ايڊريس ڏئي چيومانس: “اتي واري آفيس ۾ احمد علي مگسيءَ وٽ پهتو.” ساڻس ملاقات ۽ مانيءَ لاءِ هڪ ڪلاڪ؛ ٽين کان چئين تائين نڪري سگهيو. روبرو پهرين ملاقات هئي. ڪچهري به ٿي ۽ پهاڪن/ چوڻين جي لغت وارو قلمي مسودو به کيس ڏيکاري سگهيس. ڏسڻ بعد چيائين: “اکر تمام سنها آهن. فوٽو اسٽيٽ ۾ چٽا نه ايندا، نه ته جيڪر فوٽو ڪاپي ڪرائي کڻي وڃان ها. افسوس! عمر جي آخري حصي ۾ نظر ايڏي چٽي ناهي.”
اَسي سالن جي عمر هئڻ جي باوجود، بنا چشمي جي هليو چليو پئي. ڄنگهه ۾ ٿورو لڱ هيس، جنهنڪري هلڻ ۾ تڪليف هيس.
خيالن جي ڏي وٺ دوران خبر پئي ته پاڻ به ڪي ڪتاب سهيڙيا اٿائين، جيڪي ڇپجي نه سگهيا اٿس. ڏسڻ جي خواهش ڏيکاريمانس ته خوش به ٿيو ۽ دعوت ڏيندي چيائين: “اوهان منهنجي محنت جو معائنو ضرور ڪيو. ان لاءِ وقت به ڪڍو. ڪي ٻه چار راتيون مون وٽ هلي ڪنگريءَ ۾ رهو، منهنجي دعوت به قبول ڪيو.”
“ايڏو وقت ڪڍڻ مشڪل آهي.” کيس پنهنجي مجبوري ظاهر ڪندي ٻڌايم؛ “باقي جڏهن هاڻي ٻيهر پير ڳوٺ وڃو ته هٿ وارا قلمي نسخا ضرور کڻي اچجو. رتيديري ۾ ئي ڏسي وٺنداسين.” ان لاءِ آماده ٿيو ۽ موڪلائي هليو ويو.
ڏهن ڏينهن کان پوءِ رتيديري فون ڪيم. سندس ڀائيٽي محمد يوسف کنئي. تعارف ڪرايومانس ته يڪدم سهڪندي ٻڌايائين: “چاچا کي اوهان سان ملڻ جو ڏاڍو شوق هيو. ڪتابن جو ٻورٽو به پير ڳوٺ مان کڻي آيو هيو. اوهان کي فون ڪرڻ لاءِ آياسين پئي ته اوچتو دل ۾ سور پيس. پنج منٽ ٿيا جو ٽيڪسي ڪري کيس سکر موڪليو اٿم. اتي منهنجو ڀائٽيو محمد رمضان چنا ڊاڪٽر آهي، ان جي دوا لڳندي اٿس. شام تائين، جيڪو احوال مليو، اوهان کي ٻڌائينداسين.”
ٻه ڏينهن رکي “ٽيپو لائبرري” ڪنگريءَ واري سرنامي تي خط لکيومانس. موٽ ۾ فون ڪيائين.
ٻيهر فون ڪيم ته سندس ڀائٽين ٻڌايو: “چاچي جي آخري خواهش آهي ته اوهان مولوي محمد ادريس سان گڏجي هڪ رات لاءِ پير ڳوٺ اچو. اوهان کي اکين سان ڏسڻ چاهي ٿو ۽ ڪچهري ڪرڻ گهري ٿو.”
سائين ادريس صاحب سان ڪنڊيارو رابطو ڪيم ۽ رتيديري ۾ محمد يوسف سان، سکر ۾ ڊاڪٽر محمد رمضان چنا سان پڻ رابطو ٿيو.
پروگرام طئي ڪري، ٻئي ڏينهن شام جو سکر پُڳاسين. سائين ادريس صاحب نه ملي سگهيو. وڌيڪ نه ترسياسين ۽ نڪري پياسين. رات ڌاري پير ڳوٺ پهتاسين. محترم عزيز الله بروهي صاحب، جنهن جو ڪتاب ‘خالق جون سائنسي ڪاريگريون’ به ڇپيل آهي، رات جي نماز تي موجود هيو. ساڻس محمدپور اوڍو ۾ ملاقات پڻ ٿيل هئي، جتي خبر پئي ته سائين عبدالرحمان چنا صاحب جو اصل ڳوٺ به محمدپور اوڍو تعلقو ڳڙهي خيرو ضلعو جيڪب آباد هيو. مانيءَ بعد، عزيز الله صاحب ته آرامي ٿيو. يارهين ڌاران سائين ادريس صاحب سکر مان ٽيڪسي ڪرائي پُڳو. اڌ مُنو ڪلاڪ گڏيل ڪچهري هلي. بعد ۾ سائين عبدالرحمان چنا صاحب سان رات جو ٽين بجي تائين نويڪلي ڪچهري هلي ۽ سندس هٿ لکيل ڪتابن تي ٽيڪا ٽپڻي پڻ ٿي.
ساڍين پنجين بجي فجر نماز لاءِ اٿياسين. چانهه پيتيسين. لائبرري ڏسڻ لاءِ زور ڀريائين. گهر جي ڪوٽ ۾ هئي. پردو ڪرائڻ پڄاڻان اندر وياسين. ڇهين ڌاري چانهن پي موڪلايوسين. سائين ادريس صاحب سڌو خيرپور ويو. اسان رتيديري پهتاسين، جتان ويگن ۾ لاڙڪاڻي اچي پهتم.
هفتي کان پوءِ، جمعي جي صبح جو ڇهين بجي ڌاري، رتيديري کان محمد يوسف فون ڪئي؛ “چاچو عبدالرحمان چنا صاحب، خدا تعاليٰ کي پيارو ٿي ويو آهي. “انا لله وانا اليه راجعون.” جمعي نماز کان اڳ جنازي نماز ٿيندي، اوهان کي اطلاع هجي.”
افسوس! عدم فرصت سبب وڃي نه سگهيس. سندس ياد کي تازو ڪرڻ لاءِ، سندس ئي چوڻين واري نوٽ بوڪ تان ڪجهه چوڻيون ۽ پهاڪا الفابيٽ ترتيب ڏئي پڙهندڙن جي دلچسپيءَ لاءِ پيش ڪجن ٿا.
ساڳي طرح ‘جيڪب آباد جا پهاڪا ۽ چوڻيون’ وري نياز سرڪي سودائيءَ جي ڏنل ڊائريءَ تان، ‘شڪارپور جا چند پهاڪا ۽ چوڻيون’ نقش ناياب منگيءَ کان، ‘ماٿيلي/ اوٻاوڙي جا پهاڪا ۽ چوڻيون’ پروفيسر محمد فاضل شيخ وٽان هٿ ڪيائين. ‘حيدرآباد جا پهاڪا ۽ چوڻيون’ عبدالحسين نظاماڻيءَ جي نوٽ بُڪ تان ورتل، ‘ماڃر، ڪڪرالي ۽ کاري ڇاڻ جا پهاڪا’ حبيب سنڌيءَ جي ڪتابَ مان کنيائين. ٿري پهاڪا رامچندر سانبيراهه وٽان، ۽ اهڙا ٻيا ڪيترا ئي ۽ انهن جي مُهڙ ۾ ئي انهن جا نالا لکيائين ته هي مواد فلاڻن وٽان مليو. هُن انهن پهاڪن ۽ چوڻين جي به تشريح پاڻ لکي ۽ پاڻ ئي انهن جي ترتيب ۽ تدوين ڪئي، پر هُن انهن جي گڏ ڪيل پهاڪن ۽ چوڻين تي انهن جو نالو به ڏنو، حالانڪه جيڪر پاڻ ائين نه ڪري ها ته ڪير کيس چوي ڪجهه به ڪونه ها.
هي ‘گل شڪر’ ڪتاب، جيڪو ديوان ڪيولرام سلامت راءِ آڏواڻي 1869ع ۾ جوڙيو ۽ سرڪار کي تيار ڪري ڏنو ته ڇپرايو وڃي. اهو به عرصي تائين ڪٻٽن جي زينت بڻجڻ کان پوءِ ظاهر ٿيو ته ان کي پهاڪن جي اوائلي ڪتاب طور مڃتا ملي. وهابَ، هندڪي ٻارَ کي کڻي پنهنجي گود ورتو ۽ ڪتابَ جي سوڌ سنوار جو ارادو ڏيکاريائين ۽ اها رڪاوٽ پيو سمجهي ته ان کي سنڌي ادبي بورڊ ڇاپايو آهي ۽ ڇپرائيندو ٿو رهي. مون کيس صلاح ڏني ته سنڌي ادبي بورڊ جي سيڪريٽري (تڏهوڪي) انعام شيخ کي خط لک ته اهو ڪتاب تقريبًا ڏيڍ صدي اڳ جو آهي، مان ان جي ٻولي ۽ سڌاري واڌاري جو ڪم ڪرڻ ٿو چاهيان. جي اجازت ملي ته اهو خير جو ڪم ڪري وجهان، پوءِ ان کي ڇپرائي وجهو. کيس ان جو جواب مليو ته ڀلي اِهو ڪم ڪري. جڏهن هُن اهو هيڏو سارو ڪم ڪري ورتو ته پوءِ وري کيس رڳو خط جو جواب ئي نه پيو ملي. پوءِ مون سان وري اِها ڳالهه ڪيائين ته مون کيس چيو ته اِن ۾ ڀلا دلگير ٿيڻ جي ڪهڙي ضرورت آهي؟ مان ٿو ڇپرايان. ڪتاب ڏٺم ته هن ڏڪر مان اِٽي نه، پر اِٽيءَ مان ڏَڪر ٺاهي ورتو آهي ۽ ڪتاب کي ٻيڻو ڪري وڌو اٿس. ان ديوان سڳوري جيڪي پهاڪا گڏ ڪيا، هُن انهن جي ٻولي ٺاهي، ترتيب درست ڪئي ۽ تشريح به ڪئي. جيڪڏهن پاڻ اهو نه لکي ها ته اِهو ڪتاب “گل شڪر” آهي ۽ ديوان ڪيولرام سلامت راءِ آڏواڻيءَ جو آهي، ته ڪير به ڪونه چوي ها ته هيءُ اهو ڪتاب آهي. هُن اُن جي جنهن نموني سنوار ڪئي آهي، ان کي ڏسندي ڪنهن جو شڪ به ديوان ڏي ڪونه ويندو. پر وهاب چوي ٿو ته ادا، هنن ماڻهن اُن زماني ۾ ڪم ڪيو آهي، جڏهن وسيلا ڪونه هئا، ايتري سهنجائي ۽ سولائي به ڪانه هئي. پنڌ سفر به اهنجو هو، فوٽو ڪاپيءَ جو به رواج ڪونه هو. انهن ڏکين ڏينهن ۾، هنن ايتري محنت ڪئي آهي ته سندن اهو پورهيو ڇو وڃائجي؟
‘گل شڪر’ کي اصلوڪي صورت ۾ جن دوستن ڏٺو يا پڙهيو هوندو، وري هي وهابَ واري ڪيل محنت کي ڏسندو ته لڳندو ته گود ورتل هندڪي ٻار کي مسلمانڪو ٻار بنائي وڌو اٿس، پر نالو وري به ڪاڪي ديوان ڪيولرام سلامتراءِ جو اٿس. پاڻ ته پورهيو ڪري ٿو، پر ٻئي جو پورهيو به نه ٿو وڃائي، ته پوءِ اڳتي هلي سندس پورهيو ڪير وڃائيندو؟ جيئن هُن ٻين سان انصاف ڪيو آهي، مون کي پڪ آهي ته اڳتي هلي وقت ۽ تاريخ هُن سان انصاف ڪندي ۽ کيس سندس جائز مقام ۽ مرتبو عطا ڪندي.
وهاب جي ٽن ڪتابن جا مهاڳ ‘سادا اکر’ جي عنوان سان، اسان جي مرجيات يار پروفيسر نذير سومري جا لکيل آهن. هو به وڏو ڏاهو ۽ ڪم وارو ماڻهو هو. مولانا گراميءَ جو معتقد به هو ته بخاريءَ جو به پيارو هو. هڪ دفعي استاد بخاريءَ وٽ ويس ته چي: هَلُ ته لاڙڪاڻي پاسي هلون. يارن سان هلي مِلون ۽ پروفيسر نذير سومري وٽ به رهيا هئاسين. رشيد ڪٽپر صاحب به مليو هو. پروفيسر نذير ۽ ڪٽپر صاحب سدائين پيا چوندا هئا ته مارِ، ناز سنائي ان زماني ۾ ڪيڏو سُهڻو هوندو هو!
پروفيسر نذير وڏو لِکاري به هو، اسان جو گڏيل يار هو. وهاب تي پهرين هڪڙو تنقيدي مضمون لکي ‘سوجهري’ ۾ ڇپرايائين. وهاب، اُن تنقيد تي چِڙيو ڪونه. نذير جي پڇا ڳاڇا ڪيائين، ان نيت سان ته واقعي نذير سومري نالي وارو ڪو همراهه به آهي يا ناز سنائي آهي. مون سان اهو وڏو ويل آهي. وهاب سهتي، پروفيسر شمس الدين عرساڻيءَ جي ڪتاب ‘سنڌي ورجيسي ٻولي’ تي تنقيدي مضمون لکي مون کي ڏنو جو هڪ دفعي مان، وهاب ۽ عابد لغاري ڪچهري پيا ڪريون ته وهاب ڪتاب جي اوڻاين تي ڳالهايو. کيس چيم: ته پوءِ اهو مضمون لِک نه، نشاندهي ٿي پوندي. چي: ڇاپيندو ڪير؟ چيم: مان جو ويٺو آهيان. هامي هنيائين ته مون کيس هُشي ڏيندي چيو “تون ٿو لکين، ايڏو تو ۾ دم ئي ڪونهي.” پوءِ تفصيلي مضمون لکي ورتائين ته اهو مون ڪينجهر ۾ ڇاپي ورتو. شمس الدين عرساڻي صاحب به اهو شڪ ڪري ويٺو ته مضمون ناز سنائيءَ جو لکيل آهي. هونئن مون تي هو ٻه مضمون لکي، منهنجين تحريرن جي ڪيتري ساراهه ڪري چُڪو هو. اهو جو ڪاوڙيو ته وري نه پَرتو ۽ مِلڻ جُلڻ به بند ٿي ويو. وهاب ان جي ابتڙ، نذير سان جو مليو ته پوءِ يارَ ٿي ويا. آءٌ به سِگهو سِگهو لاڙڪاڻي وڃان. نذير اُتي اچي ته ٽئي گڏجي، سرڪاري جيپ ۾ وهاب جون آندل نارنگيون/ موسميون، صوف يا ڪيلا به پيا کائون ۽ هِتان هُتان جون ڳالهيون ڪريون ۽ انهن ڳالهين ۾ پروفيسر نذير جو نئون تنقيدي مضمون تيار ٿيو وڃي. ڇاپيان وري مان ڪينجهر ۾. عابد لغاريءَ تي هڪڙو طويل تنقيدي مضمون لکيائين، ڪينجهر ۾ ڇپيو. عابد لغاري مليو ته هٿ ڏئي چيائين: “پروفيسر نذير سومرا صاحب! خوش آهيو.” آءٌ وضاحتن ۾ پورو. يار! مان ناهيان، ڀلا وهاب کان ئي پُڇ، اهو همراهه موجود آهي. هُن وهاب کان به معلوم ڪيو. هُو ڳالهه سمجهي ويو ۽ سهتاڻي رڳ ڪم ڏنس. چي: ‘ادا اهو ناز سنائي.’ ڇا جو پروفيسر، ڇا جو نذير – وري جو عابد منهن موڙيو ته اڃا تائين چڙيو گهمي. پوءِ جيڪو ملي، سو پروفيسر نذير جي مضمونن کي به منهنجي کاتي ۾ هڻڻ لڳي. پروفيسر نذير به تڪڙ ۾ لکڻ لڳو. هر ڪينجهر ۾ سندس مضمون ۽ ڪاوش جي هائيڊ پارڪ ۾ به هُن لکيو ۽ ان دوران ئي اسان جو اهو يار سخت بيمار ٿي پيو. ڪراچيءَ جي اسپتال ۾ کيس ٻڌايو ويو ته هن کي جيڪا بيماري آهي، اها پنجن لکن مان هڪ کي ٿيندي آهي ۽ پروفيسر ان غم ۾ ڳرڻ لڳو. الائي کيس ڪهڙو خيال آيو جو سوچڻ لڳو ته اهو ناز مون کان مضمون نه لکرائي ها ته انهن ماڻهن جون پِٽون پاراتا نه مِلن ها. دِلگير ٿي پيو. لاڙڪاڻي جي هڪڙي هوٽل تي ويهي جڏهن ڪچهريءَ ۾ اها ڳالهه ڪيائين ته مون کيس چيو: ‘نذير، ائين ڪونهي. پِٽون پاراتا جي اثر ڪن ها ته توکان پهرين آءٌ وڃان ها.’
وهاب جو جڏهن هي ڪتابُ تيار ٿيو ته هُو به دلگير هو. چي يارَ، مون وارن ڪتابن تي مهاڳ هُو لکندو هو، هاڻي اهو ڪم تون ڪر. مون چيو حاضر ۽ هي ٻه اکر لکي ورتم.
سائين جي.ايم.سيد جي سالگرهه تي سَن ۾ بُڪ اسٽال لڳايو هوم ته هڪ همراهه وهابَ جو هڪ ڪتاب ‘ننڍڙي روپ وارا چوڻيون ۽ پهاڪا’ غور سان ڏِسي رهيو هو. اندر پڙهي، وري بئڪ ٽائيٽل تي ڇپيل تصوير ڏِسي ۽ ائين نه معلوم ڪيترا دفعا ڪيائين. پوءِ ٿو مون کان پڇي ته: ‘ابا، هيءُ ڪتاب اوهان ڇپايو آهي؟’ مون چيو ها. چي: ‘ابا، هن مُلان جو چهرو ڏس ڪيڏو نه نوراني آهي. کيس چئه ته ڇو اچي خوار ٿيو آهين، حديثون گڏ ڪري انهن تي ڪم ڪر. تنهنجو ڪهڙو ڪم هنن پهاڪن ۽ چوڻين ۾!’
اتي ته ٽهڪ ڏنم، پر پوءِ سوچيم ته وهاب ته ساڌن سان به سنمک ته پئنچن سان به پورو. رائونڊ به وڃي. اتان موٽي ته پهاڪن جو نئون ڪتاب تيار. سهتن جون خصلتون به هڪ جهڙيون. پراڻو سنگتي سرورسهتو دڪان تي ويٺو ڪچهري ڪندو، اوچتو اٿندو. سرور ڪيڏانهن؟ چي: نماز تي. نماز پڙهي ايندو، وري ٿوري دير رکي اُٿندو. سرور ڪيڏانهن؟ چي: ريشم گلي.
کلي چوندو آهيان ته “سهتا ڪيڏا نه سياڻا آهيو، پنهنجا ٻئي جهان موچارا ڪيا ويٺا آهيو.”

[b]ناز سنائي
[/b]حيدرآباد کان لاڙڪاڻي ويندي 2011-1-29
وين ۾ لکيل 0300-3946518

سادا اکر

گل شڪر سنڌي ٻوليءَ ۾ پھاڪن تي پھريون ڪتاب آھي، جيڪو حيدرآباد سنڌ سان تعلق رکندڙ ديوان ڪيولرام سلامت راءِ آڏواڻيءَ، سرڪاري نوڪريءَ مان ۱۸۶۴ع ڌاري رٽائر ٿيڻ کان پوءِ، گھڻو پورھيو ڪري ۱۸۶۹ع ۾ لکي پورو ڪيو. ھن پنهنجن ٻين ٻن ڪتابن گل ۽ سوکڙي سان گڏ، ڪل ٽي دستخط سرڪاري تعليم کاتي کي ڇپائڻ لاءِ ڏنا. افسوس جي ڳالھ آھي جو اھي ٽيئي دستخط پنجٽيھن سالن کان به وڌيڪ عرصو سرڪاري دفتر جي ڪٻٽن ۾ بند پيا ھئا. نيٺ ڪنهن سرڪاري عملدار جو ان طرف ڌيان ويو، جنهن سن ١٩٠٥ع ۾ گل شڪر ۽ پوءِ ٻيا ڪتاب به ڇپائي ظاھر ڪيا ويا. ھن ڪتاب ۾ ٥٧٠ سنڌي پھاڪا، پڙھندڙن جي سھوليت لاءِ الف-بي وار ترتيب سان، سمجھاڻيءَ سان گڏ ڏنل آھن. پھاڪن جي ڀيٽ ھندي، فارسي ۽ ڪن ٻين ٻولين جي پھاڪن سان به ڪئي وئي آھي. ڪتب آندل ڏکين لفظن جي معنيٰ، سمجھاڻي ۽ پھاڪن جو پس منظر پڻ ڏنل آھن ته جيئن ھرڪو سمجھي سگھي.
ھن ڪتاب جي نئين سر ترتيب ڏيڻ جي ضرورت ان ڪري پيش آئي جو ھڪ ته اھو آڳاٽو لکيل ھيو. منجھس ان دؤر جا مروج محاورا ۽ اصطلاح استعمال ٿيل ھيا، جيڪي پڻ اڄ جي دؤر جي لحاظ کان وضاحت طلب ھيا. ٻيو ته ڪتاب ڪيترا ڀيرا ڇپيو ھيو. ڇپائيءَ دوران ڪي صورتختيءَ جون غلطيون پڻ رھجنديون پئي آيون. اٺ دفعا ڪتاب ڇپيو ۽ اٺ ئي گھمرا ساڳيون ته غلطيون دھرائجنديون رھيون پر ھر ڇاپي اندر منجھن واڌارو پڻ ٿيندو رھيو. ٽيون ته ھر پھاڪي جي وضاحت اندر ورجاءُ گھڻو ھيو. ڪيترن ئي پھاڪن جي وضاحت بجاءِ ھڪڙو ئي جملو؛ “پھاڪي جو مطلب پھاڪي ۾ ئي پيو آھي.” لکي جان ڇڏائي وئي ھئي. اھو جملو ان وقت جي حساب سان ته کڻي قابل قبول ھيو پر اڄ ان دؤر کي گذرئي ڪافي وقت ٿي چڪو آھي ۽ ان دؤر جا اھي آسان فقرا ۽ محاورا، اصطلاح ۽ ورجيسون، پھاڪا ۽ چوڻيون پڻ الڳ وضاحت گھرن ٿا.
سنڌي ادبي بورڊ سان اھڙي تدوين ۽ ترتيب بابت رابطو ڪيو ويو ھيو. انھن ان ڪم لاءِ اجازت ڏني پر موٽ دل گھري نه ڏني. بھرحال ڪتاب ترتيب ۽ تدوين جي مرحلي مان گذري چڪو ھيو پر ان جا طالبو نه ھئڻ سبب مسودي جي صورت ۾ رکيو رھيو. جيئن ته نئين سر ترتيب ڏيڻ لاءِ محترم ناز سنائي پڻ ھمٿايو ھيو ۽ ڪتاب جو پراڻو نسخو به ھٿ ڪري ڏنو ھيائين، تنھنڪري کيس ان ڳالھ جي خبر ھئي. ھڪ ڏينھن نيٺ ان بابت پڇيائين ۽ اڳيان سٺي موٽ نه ملڻ جو ٻڌي پاڻ ئي ڇاپڻ لاءِ ارادو ڏيکاريائين. کيس سندس اظھار جي موٽ ۾ مسودو ڏياري موڪليم.

ھن ڪتاب اندر موجود داخلائن بابت ڪا وضاحت ڪا نه ھئي، سا پڻ ڏني وئي آھي. ترتيب موجودھ مروج الفابيٽ تي رکي وئي آھي. ورجائجندڙ جملا ڪڍيا ويا آھن. ڪيترن پھاڪن جون وضاحتون نئين سر لکيون ويون آھن. فارسي بيتن جي معنيٰ ۽ صورتختيءَ ۾ سائين ڊاڪٽر محمد ادريس سومرو السندي صاحب جن کان پڻ مدد ورتي وئي آھي. انھن کي ڪي قدر ڇنڊي ڇاڻي اصل شڪل ڏني وئي آھي. ھندي شبدن تي پڻ نظر وڌي وئي آھي.

انجنيئر عبد الوھاب سھتو

ڌڻيءَ جي ساراهه

ساراهه ٿو ڪريان ڌڻيءَ جي، جنهن پنهنجي توهه سان هن ماڻهوءَ (انسان) کي سڀن ساهه وارن ۾ وڏي مانَ وارو ڪيو آهي. ڳالهائڻ لاءِ ڄڀ/ زبان ۽ سمجهڻ لاءِ ڏاهپ بخشي، مٿس اشرف المخلوقات نالو رکيو اٿائين. سندس کائڻ، پيئڻ، پهرڻ لاءِ طرح طرح جون وٿون/ شيون جوڙيون اٿائين. تڏهن هن/ انسان کي پڻ جڳائي، جو پنهنجي ڏاهپ آهر، ڄڀ سان سندس ساراهه ڪري. پڄنديءَ سارو سندس وڏائي چئي سڻائي.
اُن ٻاجهاري جو شڪرانو ٿو ڪريان، جنهن مون کي پڻ اُن ماڻهن ۾ اُپائي، ڪيولرام سلامت راءِ آڏواڻي نالو رکي، حيدرآباد سنڌ ۾ رهاڪو فرمايو.
تنهن اُپائڻهار جي دِڳي/ مھربانيءَ سان ڪي ڏهاڙا مير صاحبن جي راڄ جا، ۽ گهڻا ڏهاڙا سرڪار جهانمدار انگريز صاحب بهادر جي سلطنت جا، ايمان ۽ مانَ سان نوڪري ڪري، تاريخ ۱۶ فيبروري ۱۸۶۴ع کان وٺي سو (۱۰۰) رپين مهيني پينشن ۾ آيو آهيان.
هڪڙيءَ مهل، هڪڙي سردار سنڌي پهاڪن ٻڌڻ جي دل رکي، تڏهن سؤ (۱۰۰) ٻه سؤ (۲۰۰) پهاڪا لکائي پهچايامانس. پر ويچار ڪيم، جو پهاڪن ۾ گهڻو ڪري ملڪ جا اصطلاحي اکر آيا آهن، جن مان ڪي اکر سنڌ جي سڀن ماڻهن کي پڻ سمجهڻ ۾ نه اچن، جن جي ٻولي ماءُ پيٽان آهي، تڏهين ٻين ملڪن جي ماڻهن کي جي پوءِ ٻولي ٿا سکن، سمجهاڻيءَ جي گهرج ڇو نه ٿيندي؟ تنهن خيال تي هن ريت جي ڪتاب جي رٿ ڪيم.
اڳي گهڻن سياڻن سنڌي ٻوليءَ ۾ ڪتاب جوڙيا آهن، پر اُهي عمر جا جوان، ۽ عقل جا تکا، سي وڏن ڪاريگرن وانگي آهن! جهڙا وينجهر، جي موتي ونڌن، يا خاتو-بند، جي ڪاٺ ۽ عاج جا اُچا اُچا ڪم ڪن، يا جَڙيا جي سون ۾ جواهر جي جڙت جوڙن، يا نقاش جي چڱيون صُورتون جوڙن، تن آڏو آءٌ هڪڙو پوڙهو، اياڻو ڌوڙ-ڌوئي جهڙو سادي ڪم وارو آهيان. هن ريت، جو ڌوڙ-ڌوئي جو ڪم هي آهي، جو سونارن جي هٽن جو يا گهٽين جو ٻُهر گڏ ڪري، ڌوئي، منجهانئس مال ڪڍي. تن وانگي مون پڻ گهڻن جا چيل سادا پهاڪا گڏ ڪري، پورهئي سان منجهائن مطلب ڪڍيو آهي. مگر پڙهندڙن جي مهربانيءَ ۾ هيءَ اُميد ٿو رکان، جو جيڪو منجهس ڀولو رولو ڏسن، تنهن جي ڏڏائيءَ (ڪچائيءَ) ڏي نه نهاري، پنهنجو لائق سڃاڻي، اُن ڀل چڪ کي سنواري ڇڏين.
پهريائين ڀانيم، جو هڪڙي هڪڙي ذڪر بابت ڌار ڌار باب ڪري لکان؛ پر پهاڪا گهڻن ذڪرن بابت آهن، اِن طرح جيڪر گهڻا باب ٿي پون. ڪي ته پهاڪا اهڙا آهن، جو جيڪر هڪڙي پهاڪي لاءِ ڌار/ نِجو باب ڪرڻو پوي. تنهن ڪري سنڌي الف بي جي تختيءَ تي نظر رکي، هڪ ٻئي پٺيان هڪڙي هڪڙي منڍ واري اکر جا پهاڪا لکان ٿو.
ڪن پهاڪن جي معنيٰ ۾ ڳالهه جي پورائيءَ لاءِ ٻين ٻولين جون شاهديون آيون آهن. تنھن ڪري ڊنس ته متان صاحبن، سنڌيءَ جي پيار وارن کي، نه وڻن. يا ٻين ٻولين جو محاورو نه هجين، تنهن ڪري اُن کي پڻ اُتي جو اُتي سنڌي ٻوليءَ ۾ ترجمو ڪري ڇڏيو اٿم.
ڪيولرام سلامتراءِ آڏواڻي

متن

---

الف

1- آپ سُکي، جڳ سُکي. (چوڻي، سرائڪي)
ھر ماڻهو، پنهنجي طبيعت ۽ ڪيفيت سارو، ٻين سان ورتاءُ ڪندو آهي. ھر ڪنھن کي، پنهنجي طبيعت آهر، پاڻ جهڙو ئي سمجهندو آهي. پاڻ سکيو هوندو آهي ته سارو جهان به سندس نظر ۾ سکيو، خوش ۽ سرهو هوندو آهي. پاڻ ڏک ۾ هوندو آهي ته سارو جهان، سندس نظر ۾ ڏکيو، اهنج اندر ۽ تڪليفن ۾ هوندو آهي.
مطلب: ۱. هر ماڻهوءَ جي نظر ۾ ٻيا ائين آهن، جيئن پنهنجي نظر ۾ پاڻ آهي.
۲. خوش ماڻهو ٻين کي خوش، تنگ ماڻهو ٻين کي تنگ محسوس ڪندو آهي.
۳. ڀيٽيو: جيءُ خوش، جهان خوش.

2- آرهڙ جي تتي ڏينهن، سانوڻ جي وسندي مينهن،
سياري جي آڌي رات، شال نه ٿئي هنگڻ تات. (چوڻي)
- آرهڙ: مئي ۽ جون جا مهينا. منجهن سخت گرمي ۽ ڪاڙهو ٿئي. ڏينهن ڏاڍو تپي. خاص طور تي منجهند ڌاري ڌرتي ٽامڻي هڻي وڃي. ڪاڙهي دوران، ٻاهر نڪرڻ عذاب بڻجيو وڃي.
- سانوڻ جو مينهن: سانوڻ جي مهيني ۾، يعني جولاءِ / آگسٽ ڌاري، مينهن جي وسڻ جي ڀرپور مُند هوندي آهي. جتي ڪٿي هڪ-ڪَرو ۽ گهاٽو مينهن پوندو آهي. جڏهن جهور ٻڌي بيهندو آهي ته بند ٿيڻ جو نالو ئي نه وٺندو آهي. ان وقت به ٻاهر نڪرڻ وڏي ويڌن وارو ڪم ٿي پوندو آهي.
- سياري ۾ آڌي رات ڌاري، سيءُ ڏاڍو پوندو آهي. خاص طور تي ڊسمبر ۽ جنوريءَ جي مهينن ۾، اڌ رات کانپوءِ ماڪ ۽ پارا پوندا آهن. لُريون لڳنديون آهن. ٻاهر نڪرڻ واري جا ڳچَ ئي ڳاري ڇڏينديون آهن.
مطلب: ۱. مٿي ڄاڻايل ٽن وقتن تي، ٽوري تي يا جهنگ جي خيال سان، گهر کان ٻاهر نڪرڻ تڪليف وارو ڪم آهي. آڳاٽي دؤر ۾ جڏهن گهرن ۾ ٺهيل پُئيون، موريزون ۽ سنڊاس، مرد استعمال نه ڪندا هئا ۽ انساني تقاضا لاءِ جهنگ ڏانهن وڃڻ به ضروري هوندو هيو، تڏهن اهي ٽئي ويلا ڏاڍا اهنجا لڳندا هئا.
۲. مصيبت واري مهل ۾، شل نه ڪو ٻاهر نڪرڻ جهڙو ڪم اٽڪي.

3- آمون، ڏهه گامون. (چوڻي، زرعي)
آمون: آما، انب، انب جو وڻ.
گامون: گامان، گام، وک، قدم.
آرائين يا باغائين جو چوڻ آهي ته؛ انب جو وڻ، هڪ ٻئي کان ڏهن قدمن تي رکڻ گهرجي. ان کان گهٽ يا وڌ مفاصلي تي نه رکجي. وڌيڪ مفاصلي تي رکڻ سان مخصوص ايراضيءَ ۾ گهٽ وڻ رکي سگهبا. ھڪ ٻئي جي ويجهو رکڻ سان زمين مان کاڌ خوراڪ گهٽ ملندن ۽ سٺيءَ طرح اُسري نه سگهندا. پهرين صورت ۾ ڦر ته گهڻو جهليندا پر ڇڊا هئڻ سبب، مجموعي پيداوار گهٽ ڏيندا. پوئين صورت ۾ سوڙهه ۽ گهاٽپ سبب، ڦر ٿورو ۽ ڪمزور جهليندا ۽ مجموعي طور فائدي بجاءِ نقصان ٿيندو. ڇو جو گهاٽا وڻ، هڪ ٻئي ۾ جڪڙيا پيا هوندا. مٿن جهار هڪلڻ ڏکي ۽ سندن ڪاٺي به ڪم جي نه ٿيندي.
مطلب: ۱. مناسب وک تي رکيل وڻ وڌيڪ فائدو ڏيندا. تمام ويجها يا تمام پري وارا، فائدو گهٽ ڏيندا.
۲. ڇڊي پوک، ٿلها سنگ، گهاٽي پوک، سنها سنگ.
۳. سنگت به نه تمام گهري ۽ جذباتي ٿي رکجي ۽ نه ڇڊي ۽ اڻ سونهندڙ رکجي. بلڪ وچٿرا تعلقات قائم رکجن.

4- آهر جي آسري، جهنگ نه چنائون. (ورجيسي جملو)
پاليل وهٽ؛ اٺ، مينھن يا ڍڳو، ڏينهن جو جهنگ ۾ چرڻ وڃي. جهنگ چرڻ اهنجو به آهي ته سهنجو به. جهنگ گهاٽو ۽ چڱي گاهه وارو آهي ته مال خوب کائي چڙهه ڪندو. ڇڊو ۽ ڪنڊن وارن وڻن وارو آهي يا اڻ سڌي زمين وارو آهي ته مال پاڻ ۾ ئي وڙهي پوندو.
اهڙي صورت ۾، مال جي خوراڪ واسطي، سندن ڌڻي ڏارو، کڙ يا سائو گاهه تيار ڪري آهر يا آهور ۾ رکي ڇڏيندا آهن.
جهنگ ۾ چرڻ، جانور جي وس آهي. آهر جوڙي، منجهس ڀاڙو ڀرڻ، ڌراڙ جي وس آهي.
جڏهن ڪو جانور يا وهٽ، آهر جي لالچ دل ۾ رکي، جهنگ ۾ گاهه نه چرندو ۽ بکايل گهر ايندو ۽ هيڏانهن وري ڌڻيس به آهر ۾ ڀاڙو نه ڀريو هوندو ته پڪ گهر ۾ به بک مرندو.
مطلب: ۱. پنهنجي وس وارو, فائدي جو ڪم، پرائي وس يا آسري تي سيڙائبو ته فائدو ڪو نه پائبو.
۲. آهر جي آسري تي جهنگ نه چنڻ. (اصطلاح/ ورجيس)

5- آهر جي وڏائي، ڪُني پاٽ اتي آئي. (پهاڪو)123
املاءَ جي مَٽَ سٽ سان، آهر جون ٻه پڙهڻيون ۽ مختلف معنائون آهن.
۱. آهُرِ: مال جي چرڻ لاءِ، گهر ۾ جوڙيل هود.
۲. آهِرُ: مڙس، مرد، خاص طور تي جهنگ ۾ ڪم ڪندڙ، جنهن کي اهير به ڪوٺين.
ڪُني پاٽ: ٺڪر جا باسڻ، جن ۾ غريب ماڻهو رنڌين ۽ کائين يا مال وغيره لاءِ کڙ يا ڏارو وغيره ڀِڄائين.
(الف) جهنگلي غريب ماڻهوءَ کي گهر ۾، ڪني يا پاٽ جهڙو وسيلو موجود هوندو ته پاڻ کي هوند وارو پيو ڀانئيندو ۽ پيو حڪم هلائيندو. ٻوڙ جي رڌل پوري ڪُني ۽ پڪل مانين جي پوري پاٽ، پهرين پاڻ وٽ گهرائي، دل تي منجهائنس ڪڍندو/ کائيندو، پوءِ ٻي آڪهه جو وارو ايندو.
(ب) آهُر؛ وڏي، ڳؤري ۽ کُتل هئڻ سبب، سوري پوري نه سگهبي آهي. ٻهراڙيءَ جا ماڻهو، مال جي چاري، گاهه ۽ ڪتر کي اڃا وڌيڪ نرم ۽ سڻڀو ڪرڻ لاءِ منجهس پُسيل کڙ يا ڏارو ملائيندا آهن، جيڪو پهرين ڪنهن ڪني يا پاٽ ۾ ڀِڄائي رکبو آهي، جتان پوءِ آڻي اچي ڪتر/ گاهه ۾ ملائبو آهي. ائين ڪرڻ سان، اهو ڪنو يا پارو، آهر ڏانهن، آهر جي وڏي هئڻ سبب، کڄي ايندو آهي.
مطلب: ۱. ٽرڙو/ ڳؤرو بارو پاڻ کي هر موقعي تي وڏو ماڻهو پيو ڄاڻندو.
۲. وڏن ماڻهن وٽ، ننڍا ڪم لاءِ هلي ايندا آهن، پوءِ ڪم ڀلي ڪنهن جو به هجي.

6- آهِرُ کٽي اوبڻي، رن ھارائي رنبو. (پھاڪو)
آھِرُ: مڙس، ٻهراڙيءَ يا جهنگ جو مرد.
اوبڻي: لوهه جي هلڪي ڪلي، جيڪا تور يا وزن ۾ دڪو يا ٻه دڪا ٿئي، ان سان زالون سُٽُ اوبينديون هيون.
رنبو: لوهه جو هڪڙو وڏو ۽ ڳؤرو ڪِلُ يا نَيڇُ. ان سان مرد، زمين ۾ گُڏ وغيره ڪندا آهن. مزدور جاين کوٽڻ ۾ ڪم آڻين. ان کي ٻاري به چئبو آهي.
گهر جي ڪار وهنوار لاءِ هيءَ ورجيس استعمال ٿيندي آهي. مثال ڏئي سمجهايل آهي ته مرد اوبڻيءَ جيترو، ٿورو ڪمائيندو ۽ زال وري رنبي جيترو گهڻو کپائيندي يا خرچ ڪندي ته گهر جو چرخو مور نه چلندو.
مطلب: ۱. عورت کي مرد جي ڪمائيءَ جي لحاظ کان گهٽ خرچ ڪرڻ کپي. هٿ-ڦاڙ ٿيڻ نه گهرجيس.
۲. زال کي گهر هلائڻ لاءِ، مڙس جي آندل ڪمائيءَ سان هم آهنگ ٿيڻ گهرجي.
۳. ڀيٽيو: مڙس جو پاهوڙين سان ميڙڻ، زال جو سُئيءَ سان کوٽي ڪڍڻ.

7- آئي ٽانڊي ڪاڻ، بورچياڻي ٿي ويٺي. (ورجيسي جملو)
ٽانڊي لاءِ اچڻ: ننڍي غرض لاءِ اچڻ.
بورچياڻي ٿي ويھڻ: ماني پچائڻ لاءِ ويھي رھڻ. چلهه جو مالڪ ٿي ويهڻ. وڏي اهم ڪم تي قابض ٿي ويهڻ، گهر جو مالڪ ٿي ويهڻ.
پرائي گهر ۾ ننڍي يا خسيس غرض پوري ڪرڻ لاءِ ڳيجهو ٿي اچبو آهي. مطلب برآور ٿيڻ بعد يڪدم موٽ ڪبي آهي. جيڪڏهن گهر-ڌڻيءَ جي ڪمزوريءَ مان فائدو وٺندي، حرص/ هوس جو دائرو وڌائيندي، وڏا مطلب ۽ غرضون پوريون ٿيڻ لاءِ لڏو لاهي ويهبو ته پوءِ ان لاءِ مٿيون مثال آهي.
هيءَ دنيا به پرائي گهر مثل آهي. منجهس ڪير به سدائين رهڻ لاءِ نه آيو آهي. البته مالڪ، خاص طرح، موڪليو آهي ته جيئن سندس عبادت ڪري سندس راضپو حاصل ڪيون. ڪي ماڻهو ڀُلجي، اهو ڪم ڇڏي، دنيا کي سنوارڻ ۾ محو ٿي ويندا آهن ۽ پاڻ کي گهر-ڌڻي ڄاڻي ويهندا آهن، تن کي هن مثال مان سبق حاصل ڪرڻ گهرجي.
مطلب: ۱. اڌارو وٺڻ لاءِ اچڻ، مالڪ ٿي ويهي رهڻ.
۲. آمد براءِ اخگر، چون مطبخ نشست. (فارسي)
۳. ٽانڊي کڻڻ لاءِ اچڻ، بورچياڻي ٿي ويهي رهڻ (ترجمو، ورجيس)
۴. چار گنوايا هنڊڪي، چار گنوايا سُمهه،
ليکا رب مڱيسين، تون آيون ڪهڙي ڪم؟ (بابا فريد)
۵. چار پهر ڌنڌي ۾ وڃائيي، چار پهر ننڊ ۾ وڃايئي،
حساب ڌڻي پڇندئي، تون آئين ڪهڙي ڪم لاءِ؟ (ارٿ)

8- اب جو ڏنو ڪهڙي ڪم جو، جاسين رب نه ڏئي. (چوڻي)
اَبُ: پيءُ.
رب: ڌڻي، پاليندڙ.
ڪي آرسي ماڻهو، پيءُ کي وهيون/ شاهوڪار ڏسي، پاڻ دولت ڪمائڻ لاءِ پورهيو نه ڪن. ڀانئيندا آهن ته پيءُ واري دولت ورثي ۾ هٿ ايندي، سا ڪافي آهي. اهو نه ڄاڻندا آهن ته ابي اها ڪٿان آندي؟
جيئن سندن پيءُ محنت ڪري دولت هٿ ڪئي، تيئن کين رب پاڪ جي عطا ڪيل هٿن پيرن سان، موقعي مهل ۽ قوت سارو محنت ڪري، ڪمائڻ لاءِ ڪوشش ڪرڻ گهرجي. ڇو جو ابي جي ڏنل ملڪيت هڪ ڏينهن کُٽي ويندي.
مطلب: ۱. پيءُ جي دولت جو به آسرو نه ڪجي. پنهنجي ڪمائيءَ تي ڀاڙجي.
۲. ميراث پدر خواهي علمِ پدر آموز،
کِـہِ اين مالِ پدر خرچ توان کرد به دهه روز. (فارسي)
۳. پيءُ جو ورثو گهرجيئي ته پيءُ وارو علم سک،
ڇاڪاڻ ته پيءُ جو مال، ڏهن ڏيهاڙن ۾ خرچجي ويندي. (ترجمو)
۴. کاڌي خرار کٽي ويندا آهن. پيءُ جا رکيل خزانا به کٽي ويندا. رب پاڪ جيڪي هٿ پير ڏنا آهن، تن جي مدد سان، ساري عمر لاءِ ماڻهو لوچي پيو کائيندو آهي.

9- اڀرندي تاءُ جنهن نه ڪيو، سو اُلهندي ڇا ڪندو؟ (پهاڪو)
ڌرتيءَ جي گولي کي روشن ڪرڻ لاءِ، قدرت واري پنهنجي مهربانيءَ سان سج پيدا ڪيو آهي، جنهن جي ڪرڻن سان ڏسڻ جي قوت هر ساهدار کي ملي ٿي. پوکيل سلن ۾ ساھ پوي ٿو ۽ اونداهي رات تڙجي ڏينهن ٿئي ٿو ۽ سندس اس سان فصل پچن ٿا ۽ سمنڊن مان بادل اٿن ٿا.
قدرت واري سج جي اڀرڻ، لهڻ ۽ چوٽي ڪرڻ ۾ به عجيب طلسماتي رنگ رکيا آهن. اونهاري جو اڀرندو ته وڏي شعاع سان ۽ منجهند ٽاڪ جو جنهن وقت زوال تي اچي ته وڏي تک ڏئي ۽ شام جو به لهڻ ۾ چڱو خاصو وقت وٺي. جڏهن ته سياري ۾ گهٽ تِک واري تڙڪي سان اڀري، جلد ڊوڙي لهڻ جي ڪري ۽ لهڻ وقت بلڪل تکپ هجيس ئي نه.
مطلب: ۱. سياري وارو سج، اڀرڻ مهل به تاءُ گهٽ ڪندو آهي ته لهڻ وقت به.
۲. ٿڌو ماڻهو، ڪم جي شروعات ڪرڻ مان ئي پڌرو ٿي پوندو آهي.
۳. جيڪو ماڻهو ننڍپڻ ۾ ئي ٽوٽي ۽ سست هوندو، سو وڏو ٿي ڪري ڪهڙا ڦاڙها ماريندو؟
۴. ڀيٽيو: پُٽُ، ڪَپُٽُ پينگهي ۾ پڌرو.

10- اُڀ ڦاٽي کي به ڪڏهن اڳڙي پوي؟ (پهاڪو)
اڳڙي پوڻ: چتي پوڻ، ڳنڍ پوڻ.
اُڀ ڦاٽڻ: آفت نازل ٿيڻ.
اُڀ ڦاٽي کي اڳڙي پوڻ: نه ٿيڻ جهڙي ڳالهه جوڙڻ.
هڪڙي ماريءَ، جهرڪي ڦاسائي. کيس ڪهڻ جو ارادو ڪيائين ته جهرڪيءَ چيس؛ “مون مان اڌ دڪو گوشت نڪرندو، تنهن مان ڪهڙو ڍءُ ٿيندءِ؟” کيس لالچ ڏيندي چوڻ لڳي؛ “مون کي ڇڏيندين ته مان تو کي ٽي نصيحتون ٻڌائيندس پر شرط اهو آهي ته هڪڙي تنهنجي هٿ ۾ چونديس. ٻي جڏهن ڇڏيندين تڏهن وڻ تي ويهي چونديسانءِ ۽ ٽين وڻ تان اڏامڻ مهل.”
ماريءَ اها ڳالهه مڃي. ان تي جهرڪيءَ ٻڌايس؛ “جيڪا ڳالهه ٻڌين ۽ عقل جي قياس کان ٻاهر هجي ته نه وسهج.”
انهيءَ تي ماريءَ کيس ڇڏي ڏنو. اڏامي وڃي وڻ تي ويٺي ۽ چوڻ لڳس؛ “جيڪو ڪم هٿان نڪري وڃئي وري هٿ اچڻ جو نه هجئي ته ان لاءِ ارمان نه کائج.”
ايترو چئي جهرڪي روئڻ لڳي ۽ ماريءَ جي حال تي ارمان کائي چيائين؛ “منهنجي پيٽ ۾ ٻه دڪا تور هيرو آهي، جيڪڏهن هٿ اچئي ها ته ڄمار لاءِ ڍءُ هجئي ها.”
اها ڳالهه ٻڌي ماريءَ، هٿ مهٽي، ارمان کاڌو. پکيءَ جي اڏامڻ تي کانئس ٽين نصيحت پڇيائين. جنهن تي جهرڪيءَ چيس؛ “ٻن ڳالهين تو تي اثر نه ڪيو. اڌ دڪو تور واري پکيءَ جي پيٽ ۾ ٻه دڪا طور وارو هيرو ڪٿان ماپندو؟ ان تي ويساهه ڪيئي؟! جيڪڏهن هجي به ها ته به اڏامي وڃڻ کانپوءِ وري هٿ اچڻ جو نه هئس. تنهن لاءِ ارمان کاڌءِ. تو جهڙي ماڻهوءَ کي ٽين نصيحت چوڻ ئي بيڪار آهي.”
مطلب: ۱. جنهن ڪم جو ٿيڻ يا ٿيڻ واري ڪم جو دفع ٿيڻ ناممڪن هجي، تنهن لاءِ ڳڻتي نه کائجي.

11- اڀ ۾ جو ٿُڪَ اڇلائيندو، تنهن کي موٽي منهن ۾ پوندي. (پهاڪو)
اُڀ: آسمان، نيلگون.
انسان هڪڙن معاملن ۾، قدرت جي جوڙيل قانون پَٽَ اندر، مجبور پڻ آهي. جيئن جيڪا شيءِ مٿي اڇلجي ٿي، سا قدرت جي پيدا ڪيل ڪشش ثقل واري قانون تحت، زمين ڏانهن موٽي اچي ٿي. جيڪو به سندس هيٺان ايندو، تنهن کي ضرور لڳندي. ٿُڪَ منهن ۾ لڳڻ، بي عزتيءَ جو اهڃاڻ آهي. ڄاڻي واڻي ڪير به پاڻ کي نه هڻندو آهي، پر قدرت جي جوڙيل قانون جو خيال نه رکي، جيڪو مٿي اڇليندو ۽ يڪدم هيٺان پاسي نه ٿيندو ته ضرور منهن ۾ جهليندو.
مطلب: ۱. جيڪو قدرت جي جوڙيل قانون جي ڀڃڪڙي ڪندو، سو مُنهن ۾ پائيندو.
۲. جيڪو پاڻان ڏاڍن سان مهاڏو اٽڪائيندو، سو پاڻ کي نقصان رسائيندو.
۳. جبل سان مٿو هڻبو ته جبل پنهنجي جاءِ تان نه ٽرندو بلڪ پنهنجو مٿو ڏرندو.
۴. هرکہ با بزرگان سِتيزد، خونِ خود بريزد. (فارسي)
۵. جيڪو وڏڙن سان تکو پوندو، سو پنهنجو ئي خون وهائيندو. (ترجمو)
۶. سُر سنڌي آڪاس ڪون، ڦر ماٿي آوي. (هندي)
۷. جيڪو اُڀ ۾ تير اڇلي، تنهن کي موٽي مٿي ۾ لڳي. (ارٿ)

12- اٽي ۾ لوڻ. (ورجيس)
مانيءَ کي سوادي بڻائڻ لاءِ، اٽي ڳوهڻ وقت تمام ٿورو، بلڪ حسب ذائقہ، لوڻ پڻ ملائبو آهي. اهو ملايل لوڻ، اٽي جي مقدار جي ڀيٽ ۾ تمام ٿورو، بلڪ نه هئڻ برابر هوندو آهي. جيڪڏھن لوڻ ٿورو وڌيڪ پئجي وڃي ته ماني چهري ٿي پوندي. ٺرڻ کان پوءِ ڪؤڙي زهر ٿي پوندي.
اهڙيءَ طرح دنيا ۾ ڪي اهڙيون ڳالهيون آهن، جيڪي ڪرڻ جون نه هونديون آهن. مصلحتًا ڪٿي ٿوري انداز ۽ ڦير گهير سان، جڏھن نقصان بجاءِ فائدو پوي، ائين ڪرڻ ۾حرج ناهي. جهڙيءَ طرح چرچو گهٻو چڱو ناهي، جهيڙي جي شروعات ان سان ٿيندي آهي پر ڪن وقتن تي موڊ مٽائڻ لاءِ، ذائقي طور مزاحيه گفتگو، سا به ٿوري انداز ۾ ٺيڪ آهي.
ڪوڙ پڻ ڳالهائڻ چڱو ناهي. ڪنهن خير جي ڪم ۾، سچ سان گڏ، اٽي ۾ لوڻ جيترو ملائي، ڪنهن غريب جي جان بچائجي يا ٻن رٺل دوستن ۾ سرچاءُ ڪرائجي ته ڪا حرڪت ناهي. شاعري ڪرڻ ۾ پڻ ٿوري گهڻي ڪوڙ جي آميزش جي ضرورت پوي ٿي. ڪهاڻيءَ کي سبق آموز بڻائڻ لاءِ پڻ گشا هڻڻا پوندا آهن. اهڙي قسم جا هلڪا ڪوڙ، جن سان ٻين کي نقصان بجاءِ فائدو پوي، هڻڻ ۾ ڪو حرج ڪونهي.
مطلب: ۱. تمام ٿوري شيءِ جو مثال، اٽي ۾ لوڻ سان ڏنو ويندو آهي.
۲. ايترو گهٽ، جيئن اٽي ۾ لوڻ. (ورجيس)
۳. دروغ مصلحت آميز، بہ از راستي فتنه انگيز. (فارسي)
۴. صلح گڏيل ڪوڙ، جهيڙي جاڳائيندڙ سچ کان چڱو آهي. (ترجمو)

13- اٺان ۽ مينهان دا ڪيها ميلا،
اوه چرن پَٽ/ ڊڀ، اوه چرن ٻيلا. (پهاڪو)
اٺ ۽ مينهن، جيتوڻيڪ کير ڏيندڙ، حلال ۽ پالتو جانور آهن، تڏهن به سندن گَلا ۽ وَڳَ گڏ ڪين چرن. ڇو جو ٻئي فطرتًا الڳ مزاج جا آهن. اٺ کي کائڻ لاءِ لاڻا ۽ ليون گهرجن، بر ۽ صحرا جي خشڪيءَ تي هفتن جا هفتا بنا ڪنهن کاڌي پيتي جي پيو هلندو. سرديءَ گرميءَ جي پرواهه نه هوندس. بار ڍوئڻ ۽ چڙهڻ جي پڻ ڪم اچي.
مينهن ڍءُ ته جهلي پر بک جهلي نه سگهي. گرميءَ ۾ اوسي وتيءَ کي رڳو جالارو پاڻي کپي، جنهن ۾ پهرن جا پهر ويٺي هجي. نازڪ اهڙي جو مڇر جو چڪ نه سهي سگهي. کائڻ لاءِ ڀريل آهر، گاهه يا کڙ ڪتر جي، ويلي تي کپيس. پاڻي به پيئڻ لاءِ جام کپيس. نه وزن مٿانئس رکي کڻي هلي سگهبو ۽ نه ئي وري سواريءَ جي ڪتب اچي. وک ۾ اٺ جي ڀيٽ ۾ ڍري ۽ ڳؤري باري. اٺ جي وک تکي ۽ تيز. ٻنهي جو جوڙ جس ٿي ئي نه ٿو سگهي.
مطلب: ۱. ناجنس جي، غير جنس سان محبت ٿي ئي نه ٿي سگهي.
۲. هم جنس با هم جنس کرد پرواز، کبوتر با کبوتر باز با باز. (فارسي)
۳. هر جنس، پنهنجي جنس سان گڏجي اڏامي، ڪبوتر ڪبوتر سان ۽ باز باز سان. (ترجمو)
۴. جيسي جيسيءَ کي سَوَ ڪوهه تي ڳولهي لهي.
۵. چنڊو چنڊي کي سوَ ڪوهه تان به ڳولهي اچي ملي.
۶. ڪتو به ڪڙم سان گڏ رهي.

14- اٺ ٻڍو ته به ٻه ڪنواٽ لهي. (پهاڪو)
ڪنواٽ: ننڍو اٺ، نئون سکيل اٺ، جڙُ، اڻ آزمودگار.
اٺ، بار لڏڻ ۽ ڍوئڻ جي ڪتب ايندو آهي. هڪ هنڌ جو وزن، ڏورانهين ڏِس تي، اڙانگي پنڌ تان اورانگهي پهچائڻ لاءِ خدا تعاليٰ اٺ کي جوڙيو آهي. جيڪڏهن جڙ ۽ ڪنواٽ هوندو ته پٺيءَ تي لڏيل وزن سبب پيو ڪنجهندو ۽ سڪيءَ تي به ترڪندو. ڏورانهين ڏيهه تائين کڻي هلڻ ۾ به پيو ڪيٻائيندو. هر منزل تي، جت ويچارو سامان جي لاهه پاهه ۾ پورو هوندو. ان جي برعڪس ڪراڙو اٺ، آزمودگار ۽ لڪ لنگهيل هئڻ سبب، پٺيءَ تي لڏيل وزن ۽ اڙانگي پنڌ تي فلڪ به ڪو نه آڻيندو. پنهنجي وچٿري رفتار سان، بنا کاڌ خوراڪ ۽ پاڻيءَ جي، پيو جهاڳيندو هلندو، ڀٽون ۽ لڪ لتاڙيندو وڃي منزل رسندو. جت کي به خفي نه ڪندو.
مطلب: ۱. پوڙهو ماڻهو، زماني جي معاملن جي ڄاڻ ۽ آزمودو هئڻ سبب، طاقت واري نوجوان جي ڀيٽ ۾ وڏا ڪم ڪري ويندو آهي.
۲. آزمودگار ۽ تجربيڪار ڪراڙو، اڻ آزمودگار ۽ ناتجربيڪار نوجوان کان وڌيڪ ڪارائتو آهي.
۳. آن چه در آئينه بيند جوان، پير اندر خيشت بيند پيش زان (فارسي)
۴. جيڪي ڪجهه جوان آئيني ۾ ڏسڻ کان پوءِ ڏسي، سو ڪراڙو، سر جي اندر اڳي ڏسي وٺي. (ترجمو)

15- اٺ پٺيان گهنڊ ڻي. (ورجيس)
گهنڊڻيءَ جو آواز تمام ننڍو آهي ۽ اٺ وڏو ۽ سَگهو وهٽ آهي. جيڪڏهن ڪو ماڻهو اٺ کي ڊيڄارڻ لاءِ، سندس پٺيان هڪڙي گهنڊڻي وڄائيندو ته کيس ڇا ڪندو؟
هڪڙي ڇوڪر، اٺ تي چڙهي، کيس ڊيڄارڻ لاءِ تاڙيون وڄايون. ان تي اٺ چيس؛ “مون تي نغارا وڄن ته به نه ڊڄان! تنهنجي تاڙي ڇا ڊيڄاريندم؟”
مطلب: ۱. هڪڙو نڀاڳو ماڻهو، پنهنجي مطلب لاءِ ڪنهن بختاور کي دڙڪا ڏيندو ته بختاور جو ڪهڙو بَنجهَرُ ڀرندو؟
۲. وڏي عورت کي ننڍي ٻار سان پرڻائڻ يا وڏي مرد کي ننڍڙي ڇوڪريءَ سان پرڻائڻ، ائين آهي جيئن اٺ کي پٺيان گهنڊڻي ٻڌڻ.
۳. جيڪڏهن ڪو ٻار شهر ويندڙ وڏي جي پويان لڳي پوندو آهي ته کيس موٽائڻ لاءِ چوندو آهي؛ “تون وري ڪيئن اٺ پٺيان گهنڊڻيءَ وانگر لڳي پيو آهين.”

16- اٺ پنهنجي مٽ ۾ ترڪي. (پهاڪو)
اٺ جون ڄنگهون بيڊوليون ۽ ڊگهيون آهن. سندس پيشاب ڪرڻ واري نليءَ جو رخ پڻ پوئين پاسي ڏي هوندو آهي. سردين ۾ چڪو چڪو، بيٺي بيٺي يا ويٺي ويٺي پيو مٽندو آهي. جيڪو ويهڻ واري جاءِ تي يا چڏن تي پيو پوندو ۽ ٽمندو اٿس. سندس چڏا، ڄنگهون ۽ ويهڻ واري جاءِ آلا ٿي ترڪڻا ٿي پوندا آهن. گهڻو ڪري اٿڻ وقت يا ويهڻ واري جاءِ تان هلڻ وقت پنهنجي موٽانگي ۾ پاڻ پيو ترڪندو آهي. ڊگهو ۽ بيڊولو هئڻ سبب، پنهنجي جسم جي وزن جي اوهر (balance) سنڀالي نه سگهندو آهي ۽ ترڪي پوندو آهي.
مطلب: ۱. ڪلڇڻو ماڻهو، پنهنجي ئي پرڪارن سبب، جلد خوار خراب ٿيندو آهي.
۲. گر زدست بلا بر فلڪ رود بدخو،
ز دست خوءِ بدخويش در بلا افتد. (فارسي)
۳. ڪلڇڻو بلا کان ڀڄي، جي اُڀ ۾ وڃي،
پنهنجي بڇڙن لڇڻن سببان، بلا ۾ وري پوي. (ترجمو).
۴. ڪُني اڀامي، پنهنجا ڪَنا ساڙي.
۵. جيڪو ٻئي لاءِ کڏ کوٽي، سو پاڻ منجهس پوي.

17- اٺ پوڙهو ٿئي ته به مٽڻ نه سکي. (پهاڪو)
فطرتي طور تي ھر جانور اڳ ڏانھن پيشاب ڪندو آھي. واحد اٺ اھڙو جانور آھي، جيڪو ٻين جي ابتڙ يعني پوءِ ڏي مُٽندو آھي. ڇو جو سندس پيشاب جي نلي قدرتي طور تي ائين جڙيل آھي. جنھن سان بجاءِ اڳ ڏانھن پيشاب ڪرڻ جي، پُٺِ ڏانھن ڪندو آھي. انھيءَ سبب سندس پويون ڄنگھون اڻيهي موٽانگي ۾ ڏوسيل هونديون آهن، جن منجهان بڻاس ۽ ڌپ پئي ايندي آهي.
مطلب: ۱. وڏتڻ تائين علم يا عقل نه سکڻ واري لاءِ، بعد ۾ سکڻ وغيره ۾ خواري آهي.
۲. گوسالهءِ ما پير شد و گاؤ نشد. (فارسي)
۳. گابو اسان جو پوڙهو ٿيو پر ڏاند نه ٿيو. (ترجمو)

18- اٺ جي چاڙهيءَ کي به لعنت، لاهيءَ کي به لعنت. (پهاڪو)
۱. اٺ، هڪڙو ڊگهو ۽ بيڊولو وهٽ آهي. لاهيءَ چاڙهيءَ تان جڏهن لهندو چڙهندو آهي، تڏهن مٿس ويٺل سوار کي ڏاڍي اهنجائي محسوس ٿيندي آهي. خاص طور تي ٿر جي علائقي ۾، جتي اٺ جي سواريءَ کانسواءِ ٻي سواري ڏکي هلي. مجبورًا اٺ تي سواري ڪرڻي پوي. اتي جڏهن اٺ ڀٽن تان لھندو چڙھندو آھي، تڏھن سوار سک ۾ نه هوندو آهي.
۲. اٺ تان لھڻ ۽ چڙھڻ پڻ ڏکيو آھي. لھڻ لاءِ کيس ھشائبو آھي ته سوار اڳ-ڀرو ڪرڻ وارو ٿي پوندو آھي. ويٺل اٺ تي چڙھي، جڏھن کيس اٿاربو آھي، تڏھن پڻ سوار کي وري به مظبوطيءَ سان پاڻ سنڀالڻو پوندو آھي. ٻي ءَ صورت ۾ ھيٺ وڃي ڦھڪو ڪندو.
مطلب: ۱. لوٺئي ماڻهوءَ جي دوستي توڙي دشمني، اٺ جي لاهيءَ چاڙهيءَ وانگي، دکدائڪ آهن.

19- اٺ جي چوري، پکي ۾ ڇا لڪندي؟ (پهاڪو)
اٺ جي چوري: اٺ بذات خود چوري ڪرڻ. اٺ جيتري مقدار ۾ چوري ڪرڻ.
پکي ۾: تمام ننڍي جاءِ ۾، تنبوءَ ۾.
اٺ تمام وڏو ۽ بيڊؤلو جانور آهي. هڪ هنڌ ويهڻ ۾ کيس مزو ئي نه ايندو آهي. هل هلان سان سندس واسطو آهي. زوريءَ ٻڌي، هڪ هنڌ ويهاربس ته به پيو رڙندو، گجندو ۽ گوڙيون ڪندو. تنهن کي جيڪڏهن پکي/ تنبوءَ ۾ لڪائڻ جي ڪوشش ڪبي ته فضول ويندي. ڇو جو عادتًا منجهس ويندو ڪو نه. ڪُٽڻ سان اندر ويندو ته هشندو ڪو نه. هشائي ويهاربس ته به پيو رنڀندو ۽ گاهه وغيره نه چرندو. کيس جنجهڻ ۽ اڪڙ، ليون ۽ لاڻا کائڻ لاءِ کپن، جيڪي پکي ۾ پورا نه پوندا. جلد سندس ٻاٻور ٻاهر پهچي ويندي.
چوريءَ کي ٿمائڻ لاءِ اهڙي جاءِ کپي، جتان ٻاڦ به ٻاهر نه وڃي. پکو تمام ننڍي جاءِ آهي ۽ اٺ جي چوريءَ کي ٿمائڻ لاءِ نامناسب آهي.
اھڙيءَ طرح تمام وڏو ڌاڙو، پڻ لڪي ڪين سگھندو آھي.
مطلب: ۱. جيڪا ڳالهه، پڌري ۽ گهڻن ڪنن تي پيل هوندي، سا ڪيئن ڪير دٻائي سگهندو.
۲. نهانِ که ماند آن رازي کز او سازند محفلها. (فارسي)
۳. اهو ڳجهه ڪٿان رهندو، جنهن جو تذڪرو محفلن ۾ ڳائي وڄائي ڪجي. (ترجمو)

20- اٺ جي وات ۾ زيرو. (ورجيس)
زيرو يا جيرو: سرهجيريءَ وانگر، سرهو ۽ سنهن داڻن تي مشتمل وکر، جيڪو پلاءَ وغيره ۾ پوي. ويايل عورتون پڻ، منجهانئس ڦڪي ٺهرائي کائين.
اٺ، قد-آور جانور آهي. سندس ڄنگهون ڊگهيون، پيٽ وڏو، جنهن ۾ ستن ڏينهن جو پاڻي لڪائي هلي. صحرا ۽ بر-پٽ ۾ ست ڏينهن کاڌ خوراڪ نه مليس ته به هلندو رهي. ڳچي پڻ ڊگهي اٿس، جنهن جي مدد سان وڏي وات ذريعي ليون، لاڻا ۽ ٿوهر چڪي کائي. ان جي وات ۾ جِيري جا سنهڙا داڻا ايندا ئي نه. کائڻ جي ڪوشش ڪندو ته چپن ۾ ئي اٽڪيل هوندس. ڏندن ۽ نڙيءَ تائين رسندس ئي نه.
مطلب: ۱. بلڪل تمام ٿوري شيءِ لاءِ، ائين مثال ڏيڻ ۾ ايندو آهي.
۲. سير ان جي کائڪ لاءِ، دڪو ان جو تمام ٿورو آهي.
۳. پاءُ اٽي جو، هاٿيءَ جي هوڙ کي به نه لڳندو.
۴. ڀيٽيو: اٽي ۾ لوڻ.

21- اٺ جي وات ۾ لوڻ وجهه ته به رڙي، کنڊ وجهه ته به رڙي. (پهاڪو)
رڙي: رڙندو وتي، رڙيون ڪري، رنڀي، رنڀندو وتي.
اٺ وڏو قدآور ۽ بار ڍوئڻ جي لحاظ کان مضبوط وھٽ آهي. تڏهن به مٿس جيڪڏهن بار لڏبو ته به بيٺو رڙندو پر جيڪڏهن لاهبس ته به فطرتًا پيو رنڀندو. لوڻ وات ۾ وجهبس ته به پيو رڙندو ۽ جيڪڏهن کنڊ وجهبس ته به عادتًا پيو گوڙيون ڏيندو. پنهنجي انهيءَ جبلتي ڪيفيت جو مظاهرو پتڻ تي، ٻيڙيءَ ۾ چڙهڻ ۽ لهڻ وقت وڏو ڪندو آهي. جيستائين باقاعدي ڪٽڪو نه کائي، تيستائين شرافت سان ٻيڙيءَ ۾ اصل نه چڙهي. اٺ ويچارو هر معاملي ۾، رنڀڻ ۽ رڙڻ لاءِ، عادت کان مجبور آهي.
مطلب: ۱. بڇڙي سان چڱائي ۽ سٺائي، هڪجهڙيون آهن.
۲. اٺ جي وات ۾ لوڻ وجهبو ته به کيس سواد نه ايندو، کنڊ وجهبس ته به کيس مٺاس نه ايندو.
۳. لچ سان دشمني رک ته به نقصان، سنگت رک ته ويتر نقصان.
۴. لچ سان سنگت ۽ ڪتي سان ياري هڪجهڙا آهن، ڪتو خوش ٿئي ته منهن چٽي ۽ ڏمرجي ته ڏهڙي/ ڄنگهون پٽي.
۵. سمن! پريت سُوانَ ڪي، دونون باتين دُکُ؛
کيجي ته ڪاٽي پائون، ريجهي ته چاٽي مُک. (هندي)
۶. سمن! ڪتي جي ياريءَ سان، ٻن طرحن جو ڏک آهي،
ڏمرجي ته ڏهڙي پير، ريجهي ته لڪي ٻوٿ. (ارٿ)

22- اٺ چڙهئي کي به ڪڏهن نانگ کاڌو؟ (پهاڪو)
اٺ قد ۾ ڊگھو جانور آهي. سندس پٺيءَ تي ويهڻ وارو، چاھي ته وڻن جي چوٽين ۾ هٿ وجهي سگھي. ان جي ڀيٽ ۾ نانگ، زمين تي پيٽ ڀر ريڙهيون پائيندڙ موذي ڪک/ جيت آهي. اهو جيڪڏهن ڪنهن کي ڏنگ هڻڻ چاهي ته ڦڻ ڪڍڻ واري مفاصلي تي مٿڀرو، جيڪو هٿ کن مس ٿيندو، هڻي سگهندو. ان کان مٿي نه هڻي سگهندو. ڇو جو نانگ اتانهين جاءِ تي سڌو چڙهي نه سگهندو آهي. کٽ تي به نه چڙهي سگهندو آهي. جيڪو اٺ تي چڙهيو ويٺو آهي، تنهنجا لڙڪندڙ پير به اٺ جي پيٽ تي مس ايندا. ان کان به هيٺ نه لڙڪندا آهن. ان کي نانگ اتي کائي ئي نه ٿو سگهي.
جيڪڏهن اٺ تي چڙهيل، نانگ کائڻ جي دعويٰ ڪري ته ڪوڙي مڃبي.
مطلب: ۱. اعتبار ۾ نه اچڻ جهڙي ڳالهه ڪندڙ لاءِ ائين مثال ڏبو آهي.
۲. محفوظ جاءِ تي ويٺل ماڻهو، نقصان جي ڳالهه ڪري ته عجب لڳندو.
۳. جيڪو ماڻهو ٻيا سڀ آسرا ڇڏي ڌڻيءَ جي آسري تي رهندو، تنهن کي دنيا جي ڌنڌن مان ڪهڙو ڊپ.
۴. شنگهه سرن ڪت جائيئي، جو جنپڪ گراسي؟ (هندي، سڌني ڀڳت)
۵. شينهن جي سام ڇو وڃجي، جتي گدڙ کائي؟ (ارٿ)

23- اٺ کي لاڻو، گهوڙي کي داڻو،
مرد کي ناڻو، محبوب کي ماڻو. (چوڻي)
لاڻو: جهنگلي خود-رو ٻوٽو، جيڪو اٺ لاءِ مرغوب غذا آهي.
ماڻو: نخرو، ناز.
داڻو؛ جَوَ وغيره. جيڪي گهوڙي لاءِ دلپسند خوراڪ آهن.
ناڻو: دولت، ڌن، پئسو.
۱. اٺ سائو گاهه وغيره اهڙي چاهه سان نه کائي جهڙي سان، اڪڙ ۽ جنجهڻ، لئيون ۽ لاڻا کائي. جڏهن ته اهي ٻوٽا ٻين جانورن کي ايترو نه وڻن جيترو اٺ کي وڻن. سندس وات ۽ پيٽ پڻ وڏا آهن، جن کي ڀرڻ لاءِ اهڙا اڻانگا گاھ کيس خوراڪ طور مرغوب آهن.
۲. گهوڙي کي ڊوڙڻ لاءِ سَگهه واڌو کپي. واڌو سگهه لاءِ کيس خوراڪ گهرجي. سندس محبوب ۽ سگهه پيدا ڪندڙ خوراڪ؛ داڻو آهي. جيستائين کيس داڻو ملندو رهندو، تيستائين مستيءَ ۾ رهندو ۽ پٽ تي ڇڏڻ سان گهڻو ڊوڙندو.
۳. مرد به گهر ۾ ويهي رهڻ لاءِ پيدا نه ٿيو آهي، بلڪ گهران ٻاهر نڪري ڪمائڻ خرچڻ لاءِ آيو آهي. اهو جيستائين ڌن دولت هٿ ۾ کڻي سيڙائيندو نه، ته ڪمائيندو به نه. جيڪڏهن ڪمائي نه ايندو ته، نه گهر جو ڪاروبار هلندو ۽ نه ئي گهر وارن کي وڻندو.
۴. محبوب جي سونهن کي وڌائڻ واري شيءِ، سندس ماڻا آهن. حسن سان رعنائي يا ناز نخرو شامل نه هوندو ته محبوب پنهنجي محبوبيت واري خوبي ضايع ڪري ڇڏيندو. ابجد جي حساب سان ناز جو انگ به اهو آهي ته محبوب جو پڻ.
محبوب اکر م ح ب و ب ڪل تعداد
ابجد/ انگ ۴۰ ۸ ۲ ۶ ۲ ۵۸
ناز اکر ن ۱ ز
ابجد/ انگ ۵۰ ۱ ۷ ۵۸
مطلب: ۱. اٺ ۽ گهوڙي، مرد ۽ محبوب کي، مرغوب ۽ سگهه بخشيندڙ، لاڻو ۽ داڻو، ناڻو ۽ ماڻو آهن.

24- اڄاڻ کي جهڙي مصري، تهڙي ڦٽڪي. (پهاڪي)
مصري: کنڊ جي چاش مان جڙي.
ڦٽڪي: ڌرتيءَ مان لڀندڙ عنصر، Alum
ڦٽڪيءَ ۽ مصريءَ جي ظاهري ڏيک واري ساخت، لڳ ڀڳ هڪ جهڙي آهي. جنهن اڄاڻ ٻنهي کي چکيو ناهي، سو ڏسڻ يا ھٿ لائڻ سان ٻنهي ۾ فرق مشڪل سان ڪري سگهندو.
دنيا جا ڪيترا ئي معاملا اهڙا آهن جن ۾ ظاهري طرح هڪجهڙائي هوندي آهي پر جڏهن گهرائيءَ ۾ وڃبو آهي تڏهن منجهن وڏا تضاد نظر ايندا آهن. اهي تضاد ان کي معلوم ٿيندا، جنهن وٽ ڏانءُ ۽ ڏاهپ هوندي. اڻ ڄاڻ ۽ انڌو ماڻهو، ظاهري شڪل ڏسي، ٻنهي جي هڪجهڙائيءَ تي ڳتِ ڏئي بيهي رهندو ۽ معاملي کي اڃا انتهائي بري نموني سان گنجرائي ڇڏيندو.
مطلب: ۱. جاهل ماڻهو ڪنهن به معاملي جي تهه تائين نه پهچي سگهندو آهي.
۲. اَن جانت ڪو، پارداس! مصري ڦٽڪي ايڪ. (هندي).
۳. اڻ ڄاڻ لاءِ، اي پارداس! مصري ۽ ڦٽڪي هڪ آهن. (ارٿ).
۴. اڻ ڄاڻ لاءِ جهڙو بُٺي تهڙو بهرام. (بُٺي ۽ بهرام، تعلقي ميرو خان ۾ ڳوٺن جا نالا.)
۵. علم کان سواءِ، ماڻهو انڌي جي آچار آهي. سندس آڏو اکر ۽ ماڪوڙن جون ٽنگون، برابر آهن.

25- اڃا مينهون جهنگ ۾، ڌوئي ڌريائون رڇ. (ورجيس)
رَڇُ: کير ڏهڻ لاءِ باسڻ، گھاگھر، ساڙھي.
جڏهن مينهون جهنگ مان چري اچن، تڏهن سڀ ڪو باسڻ ڌوئي کير ڏهي. اڳواٽ باسڻ ڌوئڻ، اڳ-ڪٿيو ڪم ڪرڻ آهي. سا ڳالهه سياڻن کي نه وڻندي آهي. ڇو جو مينهن جي موٽڻ تائين، ٿانءُ ميرو به ٿي سگهي ٿو يا جهنگ مان مينهون ڌاپي يا ڏڀي به اچي سگهن ٿيون. ٻنهي صورتن ۾ باسڻ ڌوئڻ جي مشق فضول ٿيندي.
مطلب: ۱. پاڻيءَ کان اڳي، ڪپڙا نه لاهجن.
۲. مينهون جهنگ ۾ هئڻ، هيڏانهن رڇ ڌوئي رکڻ. (ورجيس).
۳. ڀيٽيو: ڪنگر ۾ ڪڪڙا، چي؛ “پڙي جي مبارڪ.”

26- اڌارو ڏجي تنهن کي، جنهن کان گهرجي نه،
اڌارو وٺجي تنهن کان، جيڪو گهري نه. (چوڻي).
اڌارو ڏيئي نه گهرڻ ۽ اڌارو وٺي، گهرڻ لاءِ مجبور نه ڪرڻ؛ ٻئي عجب جهڙيون ڳالهيون آهن. تنهنڪري پهرينءَ سٽ ته ڪنهن کي اوڌر نه ڏجي. جيڪڏهن ڏجي ته اهڙي سُپتيئي کي ڏجي، جيڪو گهرڻ ڌاران پهچائي. وٺڻ مهل اهڙي ڍاول کان وٺجي، جيڪو گهرڻ مهل ڏک نه ڏئي. اهو به آهي ته کيس پاڻ اونو رکي پهچائجي. اهڙيءَ صورت ۾، ڌرين کي گهرڻ جو ضرور ڪٿان رهندو؟
مطلب: ۱. اوڌر، سپتيئي کي ڏجي ۽ ڍاول کان وٺجي.
۲. وس ويندي نه اوڌر ڏجي نه وٺجي. جيڪڏهن وٺڻي به پوي ته پوءِ-ڍائي کان نه وٺجي. ڏيڻي پوي ته سهائي ڏجي.
۳. اوڌر محبت جي قئنچي آهي.
۴. قرض، مرض آهي.

27- اڌ ڇڏي جو سڄيءَ پٺيان ڊوڙي، تنهن جو اڌ به وڃي. (پهاڪو)
هڪڙي ڪتي کي گوشت جو ٽڪر هٿ آيو، سو وات ۾ وجهي وٺي ڀڳو ته جيئن ٻيو ڪتو ڏسي متان جهپڙي وجهي. جيئن ئي ڀڄندو پئي ويو ته آڏو ننڍي نهر اچي وئي، جيڪا ٽپڻي پيس پئي. جڏهن منجهس گهڙيو ته پاڻيءَ ۾ پنهنجو عڪس نظر آيس. عڪس جي وات ۾ گوشت جو ٽڪر پڻ هيو. عڪس کي ٻيو ڪتو ۽ سندس وات ۾ پيل گوشت جي ٽڪري کي ٻيو گوشت سمجهي، کانئس ڦرڻ جو خيال ڪيائين. خيال ايندي ئي جيئن وات ڦاڙي مٿس جلهه ڪيائين، تيئن وات وارو گوشت جو ٽڪرو به پاڻيءَ ۾ لڙهي ويس.
۲. ماڻهوءَ لاءِ ڪڏهن ڪڏهن ڪنهن شيءِ جي ڳولها ۾ حالات اهڙا اچي بيهندا آهن، جتي کيس ٻن ڳالهين مان هڪ جو انتخاب ڪرڻو هوندو آهي. يا ته نقد جا نَو وٺي يا اوڌر رکائي پوءِ سَوَ وٺي. ڪي ماڻهو لالچ ڪري اوڌر کي پسند ڪندا آهن، ڪڏهن ڪڏهن اها اوڌر رڳو زبان تي ۽ ڪاڳرن ۾ ئي رهجي ويندي آهي، باقي ملڻ لاءِ هڪڙو رپيو به نه ملندو آهي. ان صورت ۾ نقد وارا نَوَ رپيا، وري به نَوَ رپيا هيا.
مطلب: ۱. لالچ ۾ اچي، ٿورو ڇڏي گهڻي جي پٺيان ڊوڙبو ته ڪجهه به حاصل نه ٿيندو.
۲. انسان کي قناعت ڪرڻ گهرجي ۽ ڌڻيءَ جي ڏنل ٿوري تي راضي رهڻ گهرجي. شيطان جي دلبي ۾ اچي گهڻي جي پٺيان نه لڳجي.
۳. جيڪي گهڻي جي پٺيان ويا، سي موٽيا ئي ڪو نه.
۴. اڌ کي ڇڏي جيڪو سڄيءَ پٺيان ڏوئي،
سو اڌ ته وڃائي پر سڄيءَ ڪاڻ به روئي.

28- استاد جي مار، سنوار آهي. (چوڻي).
استاد جيڪڏهن شاگرد کي مار ڏيندو ته رڳو سيکارڻ لاءِ. ان کان سواءِ ٻي سندس ڪا لالچ نه ھوندي آھي. تنهنڪري سندس مار کان لنوائڻ نه کپي. نه ئي استاد جي انھيءَ عمل کي شڪ جي نگاھ سان ڏسي، استاد تي ارھو ٿجي. ڏٺو اھو ويو آھي ته دنيا ۾ اڪثر اھي ماڻھو ڪامياب ويا آھن جن جا استاد سخت ھيا ۽ کين غلط ڪم تي مار ڏنائون. جيڪڏھن اھي استاد مٿن سختي نه ڪن ھا ته شاگرد بجاءِ سڌرڻ جي اڌري وڃن ھا ۽ دنيا ۾ نالو روشن ڪرڻ بجاءِ پنھنجي ۽ استاد جي ناموس کي ٻوڙين ھا. ھونئن به فائدي واري دوا، گهڻو تڻو ڪؤڙي ٿيندي آهي.
مطلب: ۱. استاد ۽ والدين، چڱائي چوڻ تتئون مار ڪڍندا آهن. بري نيت سان مار نه ڏيندا آهن.
۲. بادشاهي پسر بمڪتب داد،
لوح سيمينش در ڪنار نهاد،
بر سر لوح او نوشت به زر،
جور استاد بہ ز مهر پدر. (فارسي).
۳. راجا پنهنجو پٽ، اسڪول ۾ ڏنو،
رُوپي فرحي کيس ڪڇ ۾ ڪري ڏنائين،
فرحيءَ تي سون سان ڏنائينس لکي؛
“استاد جي سختي، پيءُ جي شفقت کان آهه سٺي.” (ترجمو)

29- اڪن کان انب گهرڻ: ٻٻرن کان ٻير گهرڻ. (اصطلاح)
۱. اڪ هڪڙو جهنگلي ۽ خود-رو ٻوٽو آهي. ڪارائتو ته آهي پر منجهس انب نه ٿيندا آهن. انبڙين جي شڪل جهڙا، اڪ-ٽٽڙا ٿيندا آهن. ڀڃڻ سان، منجھانئن بوءِ وارا تاندورا نڪرندا آهن. جڏهن اڪ-ٽٽڙا، پوريءَ طرح پچي ويندا آهن ته پاڻ-مرادو ڦاٽي پوندا آهن. منجهانئن ڦُٽين جي ڪڪڙن وانگر، بوجرا ٻج نڪرندا آهن، جيڪي هوا تي اڏامي ويندا آهن. انهن کي جيڪڏهن ڪير انب سمجهي، اڪ جي خدمت ڪندو؛ پاڻي پياريندس ۽ ڀاڻ ڏيندس ته اها سندس بيوقوفي چئبي.
۲. ٻٻر، ڪنڊن وارو وڻ آهي. سندس پلڙا ۽ ٽاري، ٻڪريون کائين. ڪاٺي به ڪارائتي اٿس پر منجهس پهرين گول ڦلي ٿيندي آهي، جيڪا شڪل ۾ هوبهو پڪل ٻير وانگر هوندي آهي. جيڪڏهن هڪڙو عقل جو کٽل ان کي ٻير سمجهي، ان جي پچڻ جي آس رکندو، سا سندس ڀُل آهي. ڇو جو پچڻ کان پوءِ، ڦُليءَ جون سنهيون تندون هوا ۾ وکري وينديون آهن ۽ ڏانڊيءَ ۾ سنهي نٿور وڃي بچندي آهي. منجھانئس ٻير ملڻ جي اميد رکڻ اجائي آھي.
مطلب: ۱. اڪ کان انب ۽ ٻٻر کان ٻير گهرڻ؛ ڏاند ڏهڻ برابر آهي.
۲. جيڪو ماڻھو بڇڙا ڪم ڪري، ڦل چڱو گهرندو، تنهن کي ڇا حاصل ٿيندو؟
۳. ڪري برائي، سک چاهي، ڪيسي پاوي ڪوءِ،
روپي پيڙ ببول ڪو، انب ڪهان تي هوءِ؟ (هندي).
۴. بڇڙائي ڪري سک گهرندو، سو ڪٿان لهندو،
ٻٻر جي وڻ پوکڻ مان، انب ڪٿان ٿيندو؟ (ارٿ)

30- اُکرين ۾ مٿا جي وجهن، مُهرين کان سي نه ڊڄن. (پهاڪو)
اکري: ڪاٺ يا ٺڪر جي پَوري شيءِ، جنهن ۾ اَنّ ڇڙهجي.
مهري: ڪاٺ جي، ٻن مٿن سان، ڊگهي شيءِ جنهن سان اکريءَ ۾ پيل ان ڪُٽجي.
اَنّ، اُکريءَ ۾ پوڻ کان پوءِ، مُهريءَ جي ڌڪن کان نه ڊڄندو آهي ۽ نه ئي ڀڄندو ڀرندو آهي. ڇو جو اکريءَ ۽ مھريءَ جي ساخت اھڙي ھوندي آھي جو منجھس پيل ان کي ڪيڏو به زور سان ڌڪ ھڻجن ته اٽو نه ٿيندو. البته منجھس پيل ڀتر ئي ڀُرندا آھن. اهڙيءَ طرح ڪي مانجهي مڙس، ڏکئي ڪم ۾ هٿ وجهندا آهن ته پوءِ تڪليف ڏسي پويان پير نه ڪندا آهن.
مطلب: ۱. هرڻ جي شڪار ڪرڻ وارو، اس ۽ اڃ کان نه ڊڄندو آهي.
۲. مڇي مارڻ واري کي پاڻيءَ ۾ ٻڏڻ جو خوف نه هوندو آهي.
۳. راجا کي جنگ جوٽڻ کان پوءِ ڊڄڻ نه گهرجي. ڊڳو ته ملڪ پرائو ٿيو.
۴. ڌڻيءَ جو ڳولو، زماني جي ڏک ڏاکڙي کان ڊڄندو ته مطلوب کي ڪٿان پهچندو؟
۵. فدائي نه دارد ز مقصود چنگ،
اگر بر سرش تيغ بارند و سنگ. (فارسي).
۶. عاشق پنهنجي گهربل کان هٿ نه ڪڍن،
توڙي مٿن تراريون يا پٿر وسن. (ترجمو).

31- اڳياڙي تڏهن سرهي، جڏهن پڇاڙي سرهي. (پهاڪو)
دوستيءَ جا مرحلا ٻه آهن؛ هڪڙو دوستي رکڻ، ٻيو توڙ تائين نڀائڻ. دوستي رکڻ سولي آهي، نڀائڻ ڏکي آهي. تنهنڪري دوستي رکڻ کان اڳ سوچ ويچار ڪجي، پوءِ دوستي رکجي. جڏهن رکجي ته توڙ تائين نباھجي. اڌ ۾، دوست يار کان ڪنڌ ڪڍائي، ڌڪ نه پٽجي. ان منجهه وڏي خواري ٿئي ٿي. انهيءَ کان ته دوستي نه رکڻ بهتر آھي. رکڻ ان صورت ۾ بهتر ٿيو، جنهن صورت ۾ توڙ تائين نباهيو ويو. ٻي صورت ۾ دوستيءَ جي شروعات ڪرڻ ئي غلطي هئي.
مطلب: ۱. اڳياڙيءَ ۾ ٻلهار ٻلهار وڃي دوستي رکبي ۽ نباهڻ مهل ڪُلال، لال جي ابتڙ، ٿبو ته اڳياڙيءَ واري چڱ-مڙسي ۽ منجهس ڪيل احسان ۽ ٿورا، سمورا رائيگان هليا ويندا.
۲. دوستي اها رکڻ ڀلي، جيڪا توڙ تائين نباهجي.
۳. پريت ڪري پاڇي ڦري، پاپي ڪهيئي سو،
ناڌا نينهن نه ڇوڙيئي، جا هوئي سا هو. (هندي، ناڌا؛ شاعر جو نالو).
۴. دوستي رکي پوءِ جو ڦري، پاپي سڏائي سو،
ناڌا! سنگت نه ڇڏجي، جيڪو ٿيڻو آهي ڀلي ٿئي سو. (ارٿ)
۵. That is well, which ends well.

32- اڳي به اَنُّ هيو، پوءِ به ٿيو اَنُّ،
ڪانو ۽ پَنُ، ويو وچئون نڪري. (پهاڪو)
کائڻ لاءِ اَنّ، ڪڻڪ يا جوئر يا ٻاجهري وغيره جو، استعمال ٿئي ٿو. داڻي جي صورت ۾ کيس پهرين ٻج طور زمين ۾ ڇٽجي ٿو. ان بعد منجهانئس سلو اڀري ٿو. اسرڻ پڄاڻان، سنگ جهلي ٿو. نسرڻ پڄاڻان سنگن جو ان، پچي پڪو ٿئي ٿو. جنهن کان پوءِ فصل ۾ لابارو پوي ٿو. لاب کان پوءِ ول ڍُڪي کري ۾ پهچي ٿي، جتي ڳاهه ڳاهي، سنگن کي ڀورجي ٿو. داڻن کي تُهن کان الڳ ڪرڻ لاءِ، سڻائي واءَ تي، وائرجي ٿو. اَنُ اڇو ڪري، گهر جون گنديون ۽ پليون ڀري رکجن ٿيون.
پوکڻ کان اڳي به انُّ هيو. پوکيءَ جي سموري مرحلي مان نڪرڻ پڄاڻان به انُ ئي، گهربل صورت ۾ باقي گهر پهچي ٿو. جڏهن ته پوکيءَ دوران ڄاول ول، پن ۽ ڪانا وغيره پڻ ميسر اچن ٿا، پر اهي مال متاع کي ڏئي، زيان ٿيڻ کان بچائجن ٿا.
مطلب: ۱. ڍور کي ڪهڻ جو مقصد آهي گوشت حاصل ڪرڻ. چمڙو ۽ هڏا پڻ ملن ٿا، جيڪي ٻئي مصرف ۾ ڪتب آڻجن ٿا. چمڙي مان بوٽ وغيره جوڙجن ٿا ۽ هڏا ڪتن کي وات بند ڪرڻ لاءِ ٻوٿ ۾ هڻجن ٿا.
۲. انسان اڳي به روح جي صورت ۾ هيو ۽ ويندو به روح جي صورت ۾. هتي مليل خاڪي پتلو ۽ اختيار ڪيل ڌنڌا ڌاڙيون، ڌرتيءَ تي ڌوڙ پيا پائيندا. بهتري انهيءَ ۾ آهي ته جهڙي پاڪ روح سان آيو آهي، تهڙي پاڪ روح سان وڃي. خبيث روح سان ويندو ته اها سندس لاءِ وڏي برائي آهي.
۳. اي برادر چو عاقبت خاک است،
خاک شو پيش زان که خاک شوي. (فارسي)
۴. اي ادا! جڏهن نيٺ مٽي ٿيڻو آهي،
تڏهن مٽي ٿيڻ کان اڳ، مٽي ٿي رهه. (ترجمو).

33- اڳين پاڻي، پوين چڪ. (پهاڪو)
پاڻي پيئڻ واري تلاءَ تي جيڪڏهن جنگ يا جهنگ مان موٽندڙ لشڪر يا ڌڻ اچي ٽٽندو ته جلدي کيس کٽائي وجهندو. کٽڻ جي صورت ۾ جيڪي ماڻهو يا جانور پهرين پهچندا، سي ته مٿيون ۽ آڇريل ۽ صاف پاڻي پيئندا. پي ڍائجڻ کان پوءِ، کيس لڙياٺو ڪندا ۽ لِڏيون لاهيندس، جنهن سان پاڻيءَ ۾ پليدي ۽ ميراڻ جو تعداد وڌڻ لڳندو. نتيجي طور پويان ايندڙ لشڪر يا ڌڻ کي خراب کان خراب پاڻي پيئڻ لاءِ ملندو. آخر ۾ آيل ته اڃا به چِڪ ۾ ٻوٿ اچي هڻندا. چِڪ مٿان ڪني پاڻيءَ جي چئاڪن کي چٽي ڄڀ آلي ڪندا ۽ خشڪ نڙيءَ کي نرم ڪندا.
مطلب: ۱. اڳي، سو تڳي. جيڪو سستي ڪري ۽ ڍرو ٿئي سو بک مري.
۲. هر ڪم ۾ ڦڙتائيءَ جو سعيو ۽ اڳرائي ڪرڻ جي ڪوشش ڪجي. آرس ۽ سستيءَ کان ڀڄي پاسو ڪجي.
۳. که آفتها ست در تاخير، طالب را زيان دارد. (فارسي).
۴. دير ۾ مصيبتون آهن، ڳوليندڙ کي ڇيهو رسائين ٿيون. (ترجمو)
۵. نيڪيءَ جي ڪم ۾ دير نه ڪجي.
۶. نيڪي اور پوڇ پوڇ؟

34- اگهه کٽيو کائجي، وَٽَ کٽيو نه کائجي. (چوڻي).
اگهه کٽيو کائڻ: جائز منافعو رکي ڪمائڻ.
وَٽَ کٽيو کائڻ: تور ماپ ۾ ٺڳي ڪري ڪمائڻ.
واپار، روزگار طور ۽ ڪمائڻ خاطر ڪيو ويندو آهي. هڪ هنڌان ضرورت واريون شيون خريد ڪبيون آهن ۽ ٻئي هنڌ تي وڃي کپائبيون آهن. انهيءَ خريد ۽ فروخت ۾ جان ۽ مال، وقت ۽ پئسو سيڙائجي ٿو. جنهن ڪري مٿانئن جائز منافعو وٺڻ، هر هڪ واپاريءَ جو حق آهي. وڌيڪ منافعي ڪمائڻ جا هيٺ ڄاڻايل ٻه طريقا آهن.
۱. شيءِ وٺڻ وقت چٻي چٿي، اگهه ۾ لاهو گاهو ڪري، سستي وٺڻ. عام بازار کان اگهه، واجبي طور، گهٽ ڪرائي شيءِ وٺڻ. يا اتان وٺڻ جتان ٻين هنڌن جي ڀيٽ ۾ سستي ۽ سٺي ملي. پوءِ ان هنڌ تي اچي کپائڻ جتي گهڻي واهپي ۾ آهي ۽ دل گهريئي اگهه تي، اڻ ڳالهايو مُلهه ملي. انھيءَ طريقي سان وڌيڪ منافعو وٺڻ/ کائڻ ڪنهن طرح سان واجبي پڻ آهي.
۲. شيءِ وٺڻ وقت ماپ تور ۾ ٺڳي ڪرڻ؛ هجي گهڻي، تور ٿوري بيهارڻ يا هجي سٺي پر گلا ڪري اگهه مارڻ. وري کپائڻ اتي جتي جاھل گهڻا هجن. تورڻ مهل، ڀيڏي هڻي تور وڌائي بيهارڻ. هجي شيءِ ڪني پر اگهه وڏو وٺڻ ۽ شيءِ جا عيب صواب به خريدار آڏو لڪائڻ. اهڙي طريقي جو واڌو منافعو نقصانڪار آھي. قدرت طرفان منجهس اهڙيون ٽوٽيون پونديون جو ماڻهو پورو ئي نه پوندو. اهڙو منافعو هرگز نه کائجي.
مطلب: ۱. اگهه سهانگو ٻولي، ڪسي شيءِ کوٽي وٽ سان توري نه ڏجي.
۲. واپار ۾ ٺڳي ڪري نه کائجي. جائز منافعو، زبان سان گهري کائجي.

35- اگهه ۽ ڳڀ جي سُڌِ، الله کي. (پهاڪو)
۱. هر شيءِ جو اگهه، هڪ هنڌ بند ناهي. ڪڏهن سستي ته ڪڏهن مهانگي. ارزان ۽ جهجهي شيءِ ڄاپندي ته سندس کپت گهٽ ٿيندي. ڌڻي، نيڪال ڪرڻ لاءِ، گهٽ اگهه تي به نيڪال ڪندا. شيءِ گهٽ اُپندي ۽ کپت يا واهپو گهڻو هوندس ته ضرورتمند، چڱا پئسا يا ٻولي ڏئي به پيا اها خريد ڪندا. شيءِ جي اگهه جو گهٽ-وڌ ٿيڻ، سندس گهٽ-وڌ پيداوار ۽ گهٽ-وڌ کپت تي انحصار رکي ٿو. اها ترڪيب، هيٺ مٿي ڪرڻ جو اختيار به رب کي آهي ته اگهه جي گهٽ-وڌ ٿيڻ جي ڄاڻ به کيس آهي.
۲. نر ۽ مادي پاڻ ۾، فطري اصول تحت ملن ٿا. ماديءَ جي ڳڀيرڻ ۾ رهيل ڳڀ سنجرندو يا نه. سنجريو ته پوءِ نر هوندو يا مادي. ڏينهن پني دنيا ۾ ايندو يا اڳ پوءِ ايندو؟ اهي سموريون ڳالهيون الله جي مرضيءَ سان ٿين ٿيون ۽ ڄاڻ به کيس ئي آهي.
مطلب: ۱. ڪا به شيءِ الله ڪارساز کان ڳجهي ناهي.
۲. جيڪو ڪم ايندڙ وقت ۾ ٿيندو، ان جي ٿيڻ نه ٿيڻ ۽ وقت جي سُڌِ، الله کي آهي.
۳. کس را وقوف نيست، که انجام کار چيست. (فارسي).
۴. ڪنهن کي به ڄاڻ ناهي ته ڪم جو اوڙڪ/ نتيجو ڇا نڪرندو. (ترجمو).

36- اَڱر ڄاڻن، لُهر ڄاڻي. (پهاڪو)
لوهر جو ڌنڌو لوهه جي ڌات منجهان اوزار جوڙڻ آهي. اوزار کي گهربل شڪل تڏهن آسانيءَ سان ملي سگهندي، جڏهن لوهه نرم هوندو. لوهه کي نرم ڪرڻ لاءِ باهه ۾ گرم ڪرڻو پوندو آهي. گرم گرم لوهه، سنداڻ تي جيئن پهچندو ويندو، تيئن وڏاڻن جي وٺُ-وٺان ۽ هڻُ-هڻان سان يڪدم منجهانئس گهربل شيءِ جو روپ جوڙي سگهجي ٿو.
لوهر کي لوهه تپائڻ لاءِ، اڱرن جي اشد ضرورت آهي. مٿس پئسا ڀري ٿو. جڏهن اهي سڙندا ته پوءِ باقي وڃي رک بچندي. سندن سڙڻ منجهان نڪتل باهه سان، لوهه تپائڻ وارو فائدو لوهر وٺندو ته پوءِ اڱرن جو ٻرڻ سجايو ٿيو. جيڪڏهن نه ورتائين ته، رک ٿيڻ جي صورت ۾، نقصان به سندس ٿيو.
جيڪڏهن هڪڙو لهر، اڱر پيو ٻاري ۽ منجهس لوهه گرم نه ڪري ته ٻئي جو منجهس ڇا؟ اڱر به سندس آهن ته لوهه به آھي سندس. پنهنجي اندرين معاملن کي پاڻ ٿو ڄاڻي.
مطلب: ۱. ٻين جي معاملن جي، سڄي صورتحال ڄاڻڻ ڌاران، خبر نه پوندي آهي. اڌ-گيدي خبر ملڻ تي سندن معاملن ۾ ٽنگ نه اڙائجي. هر ماڻهو پنهنجي معاملي ۾ ڄاڻ وارو ۽ هوشيار آهي.
۲. انسان جا سمورا معاملا، ڌڻيءَ جي ڄاڻ منجهه آهن. انسان جي پنهنجي سوچ کان گهڻو مٿي، رب پاڪ کي انهن منجهيل معاملن جي ڄاڻ آهي. تنهنڪري سمورا معاملا سندس سپرد ڪرڻ ۾ ئي عافيت آهي.
۳. ايءَ ڄاڻي ته اوءَ ڄاڻي، تون ٻئٺي اٽا تور.
۴. قاضي ڄاڻي ته قاضيءَ جي قيام ڄاڻي.
۵. ٺڪ ٺو ٺا، جليبي کاءُ، جرمن مئو تنهن ۾ تنهنجو ڇا؟

37- انبان ٻور، ڪَلالان لاها. (پهاڪو)
انبان: انبن منجهه، انبن جو.
ٻور: انبڙين ٿيڻ کان پهرين ٻور ٿئي. ٻورجڻ.
ڪلالان: ڪلاڪن جو، شراب ٺاهي وڪڻندڙن جو.
لاها: لاهو، گهاٽو، نقصان.
انب جي وڻ منجھ، موسم جي شروعات ۾، ٻور جا وڏا ڇڳا لڳندا آهن. هر ڇڳي ۾ هزارن جي تعداد ۾ ٻور هوندو آهي. انهيءَ هزارن جي تعداد واري ٻوريل ڇڳي مان ڏهه ٻارنهن انبڙيون پيدا ٿينديون آهن، جيڪي پچڻ وقت باقي وڃي ٻه چار بچنديون آهن. باقي ٻور ۽ سنهيون انبڙيون، ھوا تي کَسَ ٿي ويندا آهن.
شراب وڪڻندڙ، گهُتي واري وٽ، شروع ۾ گراهڪ مهذب ۽ پئسا ڏئي وٺندڙ ايندا آهن. لڪي پيئڻ وارا، شائسته نموني ۾ وٺي هليا وڃڻ وارا. هلندي هلندي دلير پيئاڪ به پھچڻ شروع ٿي ويندا آھن ۽ ڪي گهاگهه به، دڪان جي خبر ٻڌي اچي سهڙندا آهن. پوءِ رڳو کڻت هوندي اٿن. پراڻا گراهڪ موٽائڻ به اهنجا. ڇو جو اهي سڃا به شراب جي ڪري ٿيا آهن ۽ شراب به هِن گهُتي واري کان ئي ورتو هوندائون. پوءِ بهانا ڪري جهيڙا به ڪندس. ويڙهه سيڙهه ۾ اوچي شراب جون بوتلون به ور ۾ وجهي کڻي ويندس ۽ پئسا به ڪسڪائي ڪسڪائي ڏيندس. ڏينهون ڏينهن دڪاندار ويندو مايوس ٿيندو ۽ ٽوٽ ۾ پوندو.
مطلب: ۱. شراب جي دڪان ۾ آخرڪار نقصان ايترو پوندو آهي، جيئن شروعات ۾ انبن منجهه ٻور هوندو آهي.
۲. غليظ ڌنڌي جي پڇاڙي، خراب.
۳. رنڊيءَ ۽ چور، ملهه ۽ فنڪار جي، پڇاڙي خراب.

38- انبن جون سڪون به ڪي انبڙين مان لهن؟ (پهاڪو)
انبڙي، انب ۾ شروعاتي طور ٻور مان سنجري ٿي، جنهن ۾ ککڙيءَ بجاءِ پتو هوندو آهي. ذائقي ۾ ڪچي ۽ کٽي هوندي آهي. کٽپ سبب سندس سواد به عجيب هوندو آهي. کٽاڻ ۽ چٽڻي ٺاهڻ لاءِ ڪتب ايندي آهي، جيڪا مانيءَ وغيره سان کائڻ ۾ مزو ڏيندي آهي ۽ ڳُنڌڻ/ ٻوڙ طور استعمال ٿيندي آهي.
انب، انبڙيءَ جي ٽپڪي کائڻ واري حالت کان پوءِ، پچڻ واري صورت کي چئبو آهي. منجهس مٺاس ۽ خوشبوءِ اچي ويندي آهي. رنگ پڻ خوبصورت ۽ پرڪشش ٿي پوندو اٿس. چانورن سان انب کائڻ ۾ ڏاڍو مزو ڏيندو آهي. چوندا آهن؛ انب ته چانور. ٻين مڙني ميون جي ڀيٽ ۾ انب جو سواد ئي نرالو آهي. اهڙي مٺي، سوادي ۽ ذائقيدار شيءِ جي سڪ، انبڙين جهڙي کٽي، ڪچي ۽ هُڏر شيءِ کائڻ سان ٿورو ئي لهندي.
مطلب: ۱. جيڪا آسيس پنهنجي وڏي پٽ مان اچي ٿي، سا پنهنجي پوٽي مان به نه ٿي اچي.
۲. جيڪو کائڻ جو مزو، ڪڻڪ مان جوڙيل سيري ۾ آهي، سو جَون مان جوڙيل ستُوئن ۾ ڪونهي.
۳. جنهن کي ڌڻيءَ جي عبادت مان چَسَ آئي هوندي، تنهن کي دنيا جا ڌنڌا ڪهڙا وڻندا؟

39- ان پلي، ذات ڀلي. (پهاڪو)
پلي، اَنّ رکڻ جي لاءِ گُندي، جيڪا ٻهراڙيءَ جا ماڻهو گهر جي اڱڻ تي پَڃرن ۽ ٽُوئن مان جوڙيندا آهن ۽ منجهس انُ سانڍيندا آهن. گهر ۾ پلي اهو ٺاهيندو، جنهن کي اَنّ گهڻو هوندو ۽ سنڀالي رکڻو هوندس. گهڻو اَنّ، وهيون-شاهوڪار هئڻ جي نشاني آهي. اڄڪلهه جي دؤر ۾ سڌريل ۽ اوچي ذات ان کي ئي ٿو تسليم ڪجي، جيڪو شاهوڪار آهي يا جنهن جي سرڪار ۾ گهڻي اٿا-ويٺي آهي.
مطلب: ۱. وهيون، اڻ پڇو مانَ وارو آهي، پوءِ ڀلي ڪهري به ذات هجيس.
۲. زر دار را به مجلس در تنگ جاءِ دهند،
بي زر گر چہ دور ولي دور تر کُُنند. (فارسي).
۳. دنيا دار کي سوڙهيءَ مجلس ۾ به ويهڻ لاءِ جاءِ ملي ٿي،
نرڌن/ سڃو پري هوندي به هيڪاري پري ڌِڪجي وڃي ٿو. (ترجمو)
۴. جنهن جي گهر ۾ اَنّ جا داڻا، تنهن جا چريا به سياڻا.
۵. اَنّ کي به وڏي مستي ۽ ڏيا آهي. جنهن وٽ هجي، تنهن کي به سيکاري ڇڏي.

40- ان جو واپار، ھس مان ڇلو ۽ ڇلي مان هس ڪري. (پهاڪو)
هس: ڳچيءَ ۾ پائڻ جو ڳرن مڻين وارو هار.
ڇلو: آڱر ۾ پائڻ جو هلڪو ڳهه.
ان جو اگهه ڪڏھن به هڪ- ڪرو نه رهيو آهي. جڏھن فصل سٺا ڄاپن ته ان سستو ٿي پوي. وري جي ڏڪر پوي ته ان اڻ لڀ ٿيو وڃي. مھانگو به نه ملي. گھڻو ۽ اڻ ميو لھي ته سؤ رپئين خرار به پيو ڪنو ٿئي. وري جي ٿورو لھي ته سؤ رپين ۾ مڻ به نه ملي.
ان جي اگهه ۾ اھڙي ڦير گهير سبب، واپارين کي فائدا به گھڻا پون ته نقصان به ڏاڍا پون. جڏھن فائدو پوين تڏھن ڄڻ، منڊيءَ جيترو ناڻو سيڙائي ھس جيترو ڪمائي وٺن. تنھن ۾ وڏو فائدو ٿئين.
جڏھن ٽوٽِ پوين، تڏھن ڄڻ ھس جي قيمت جيترو ڌن سيڙائي، منڊيءَ جيترو مُور مس موٽائين. انھيءَ ۾ ڄڻ کين وڏو نقصان رسي.
مطلب: ۱. انّ جي واپار ۾ واڌو ڀي وڏو ته گهاٽو به گهڻو.
۲. يا گنج بر گيري، يا در تلاطمِ امواج بميري. (فارسي).
۳. يا خزانو لهين، يا لهرن جي ڌڪاون ۾ مرين. (ترجمو)

41- اندر اڇو نه ڪري، ڌوئي ٿو ڌاڳا. (ورجيسي جملو)
اندر اڇو ڪرڻ: دل مان غير ڪڍڻ، نيت صاف رکڻ.
ڌاڳا ڌوئڻ: ڌاڳن مان جڙيل شيءِ صاف رکڻ.
ڪپڙو لٽو؛ ٽوپي، پوتي ۽ پٽڪو وغيره، اُگهڙ ڍڪڻ خاطر هر ڪو پائي ٿو. ظاهري طور تهذيب يافته، ٺيڪ ٺاڪ ۽ شاهوڪار نظر اچڻ لاءِ هر ڪو ڪپڙي لٽي کي صاف سٿرو رکڻ جو وس به ڪندو آهي. ان ۾ وڌيڪ ڪوشش/ سعيو پڙهيل لکيل طبقو ئي ڪندو آهي. ڪپڙي لٽي ۾ پڙهيل لکيل ۽ تهذيب يافته ماڻهو، اڻ پڙهيل يا جاهل کان نروار پڻ نظر ايندو آهي.
ڪي اڻ پڙهيا ۽ جاهل، پئسا هٿ اچڻ پڄاڻان، ديکا ديکيءَ ۾ اچي ڀلا ڪپڙا لٽا پائيندا آهن ۽ ڊرائي ڪلين ڪرائي پيا هلندا آهن ته جيئن عام ماڻهن جي نظرن ۾ پڙهيل لکيل، وڏي پهچ ۽ سوچ سمجهه وارا ليکيا وڃن. جڏهن ته وقت پوڻ تي اهڙي قسم جي اڇائي پڇائي کين ڪم اچڻ بجاءِ خوار ڪندي آهي.
اهڙيءَ طرح ديندار ماڻهن لاءِ پڻ آهي. سندن درويشي ۽ فقيري، نفس کي مارڻ ۽ سڌارڻ ۾ آهي ۽ نه ئي ڪپڙا لٽا گيڙوءَ-رتا ڪرڻ ۽ چادر اوڍڻ ۾ آهي. اهڙي قسم جي روش وقت پوڻ تي کين خوار پڻ ڪندي آهي.
مطلب: ۱. جيڪو ماڻهو، پنهنجو اندر ڪوڙ ۽ ڪُپت، ٺڳي ۽ دوکي کان پاڪ نه ڪندو، تنهن ڀلا لٽا پاتا ته به ڪير کيس چڱو نه چوندو.
۲. ظاهر سان گڏ، اندر به اجارجي.
۳. بر زبان الله الله، در زبان گاؤ و خر،
اين چنين تسبيح، که دارد اثر. (فارسي)
۴. زبان تي الله الله ۽ دل ۾ گڏهه ۽ گانءِ،
اهڙي قسم جو ذڪر، دل تي ڪندو ڪهڙو اثر؟ (ترجمو)
۵. اندر اڇو نه ڪرڻ، ڌاڳا ڌوئڻ. (ورجيس).

42- اندر ٻڏ ٻهون، ٻاهر آٽڻ ان جو. (ورجيس)
ٻڏ: لاڙ پاسي ٿيندڙ، هڪڙي گاهه جي پاڙ. ڏڪار وقت، مارو ماڻهو منجهانئس اٽو ڪري، ماني پچائي کائين.
ٻهون: گهڻي، ججهي.
آٽڻ: سڪو اٽو، جيڪو ڳوهيل اٽي جي چاڻي کي، ماني ويلڻ وقت هڻبو آهي ته جيئن اهو هٿن يا ويلڻ ۽ چڪري کي چنبڙي نه پوي.
ٻڏ جي اٽي جي چاڻي کي، ڪڻڪ جي اٽي جو آٽڻ مکبو آھي ته جيئن اٽي جي آلاڻ، ڦڪرائي حاصل ڪري ۽ کيس ويلڻ آسان ٿي پوي. ان سان اندرين ٻڏ جو سواد ڪين مٽبو آھي.
مطلب: ۱. ڪُلڇڻو ماڻهو، جيڪڏهن چڱو ويس پهريندو، ته به سندس عادت ڪين ڦرندي.
۲. از برون چون گورِ ظالم پُر حال،
اندرون قهر خدائي عز و جل (فارسي).
۳. ٻاهران ظالم جي قبر وانگي، ڪپڙن سان ڍڪيل،
اندران ڌڻي تعاليٰ عز و جل جي قھر ۾ ورتل. (ترجمو).
۴. اندر ٻڏ ٻھون ھئڻ، ٻاھر آٽڻ ان جو ھئڻ. (ورجيس)
۵. ڀيٽيو: اندر اڇو نه ڪري، ڌوئي ٿو ڌاڳا.

43- انڌا رکن روزا، تڏهن ڏينهن به ٿين وڏا. (پهاڪو)
انڌن جي روزي رکڻ سان، جائي ڏينهن وڏو نه ٿو ٿئي. اها اڻ-ٿيڻي ڳالهه آهي. انڌي کي روزي رکڻ ۽ ڇوڙڻ جي ٽائيم جي خبر نه پوندي آهي. اڳي پيو رکندو ۽ دير سان پيو ڇوڙيندو. جنهنڪري کيس ڏينهن وڏو پيو معلوم ٿيندو.
مطلب: ۱. نڀاڳو ماڻهو، جنهن ڪم ۾ هٿ وجهندو، سو جيڪڏهن سولو هوندو ته به اولو ٿي پوندو.

44- انڌ ڌنڌ نگري، چرٻٽ راجا،
ٽڪي سير ڀاڄي، ٽڪي سير کاڄا. (پهاڪو)
ڀاڄي: سبزي، سستي وکري، سائو ساڳ، جيڪو گهر جي ڀرسان پوک ته به عام جام ٿيو پوي.
کاڄا: مهانگو سڪل ميوو، جيڪو ڏورانهن علائقن ۾ ٿئي ۽ اتان ٻئي خشڪ ميوي (dry Fruit) سان گڏ وڪامڻ اچي.
هر شيءِ جو اگهه، سندس قدر، موجودگيءَ ۽ موچارگيءَ تي انحصار رکي ٿو. هڪڙي شيءِ ارزان ۽ هَڪي حاضر آهي ۽ عام واهپي ۾ گهٽ آهي ته قيمت گهٽ ٿيندس. ٻي شيءِ اڻ لڀ، ڳولئي نه لڀي ۽ گهرجي به سڀني کي ته پوءِ مهانگي ٿي ويندي. شيون پنهنجي قيمت ۾ بند ناهن. موتي لکن هزارن ۾ ملن ٿا. پاڻيءَ جو گلاس مفت ۾ مليو وڃي پر برپٽ ۽ صحرا ۾، اُڃيي ماڻهوءَ جو ساهه پاڻيءَ جي ڍڪ لاءِ ترسيل هجي، سو پاڻيءَ جي گلاس لاءِ موتين جي مُٺ ته ڇا پر جهول به ڀري ڏيندو.
جتي بيوقوف ۽ بي انصاف هجن، اتي شين جي اگهن جي ائين بي قدري ٿيندي آهي. سستي شيءِ جي اگهه ۾ ٻاهران آندل مهانگي شيءِ زوريءَ کڻڻ، ناانصافي ڪرڻ جي مترادف آهي. جنهن راڄ ۾ اهڙي لوٽ کسوٽ ۽ ڦرمار جي بازار گرم هجي ته پوءِ اتان ائين نڪرجي، جيئن گروءَ پنهنجي چيلي کي چيو هيو ته هتان جلدي نڪري جان ڇڏاءِ، متان پرائي ڏوهه ۾ پاڻ کي ڦاسي اچي وڃي.
مطلب: ۱. جنهن راڄ ۾ ڪُنِياءُ-ناانصافي هلي، تاتي لچ ۽ چڱي مڙس جو ڦير/ فرق ڪو نه رهندو.
۲. ڀاڄي ۽ کاڄا هڪ اگهه وڪامڻ، بي ويچارگيءَ جي حالت آهي.
۳. ڀلي بري جهان ايک سي، تهان نه بسيئي جاءِ،
جيون انياءَ پور ۾، بڪي کڙ ڳڙ ايڪي ڀاءِ. (هندي).
۴. جاتي چڱو ۽ مٺو هڪجهڙا هجن، تاتي نه رهجي،
جيئن ظلم پور ۾، کڙ ۽ ڳڙ هڪ اگهه وڪامن. (ارٿ).
۵. انڌ ڌنڌ نگري، چرٻٽ راجا،
نڪا ساهمي نڪو وٽ، ڏي به ٻڪ، وٺ به ٻڪ.
۶. ڀيٽيو: ڄڱر ۽ ڄار، اگهه مڙيئي هڪڙي.

45- انڌن آندو، ٻلن چٽيو. (پهاڪو)
انڌو ماڻهو، ڌونئري يا گيهه جهڙي شيءِ گهر ۾ آڻي رکندو ۽ گھر-ڀاتي نه ھئڻ جي صورت ۾ اگهاڙي رکندو يا سنڀال نه ڪندس ته پوءِ پڪ ڪتا ٻلا چٽي ويندس. تڏهن ڄاڻبو ته سندس ناڻو اجايو ويو.
مطلب: ۱. هڪڙو ٽرڙو ماڻهو، گهڻو ناڻو ڪمائڻ پڄاڻان، پڇاڙيءَ جي ڳڻتي نه ڪندو ۽ ٿوري ويرم ۾ اجايو خرچي وهندو ته پوءِ گهرج مهل ڏکيو ٿيندو.
۲. ابلہ کہ روز روشن شمع کافوري نهد،
زود بيني کہ بشب روغن نباشد در چراغ. (فارسي)
۳. جيڪڏهن اياڻو ڏينهن ڏٺي جو ڪافوري شمع ٻاريندو،
سگهو ڏسندينس جو رات جو ڏيئي ۾ تيل نه هوندس. (ترجمو).

46- انڌن جي وهانءِ؛ منڊا نچن، ٽنڊا پائن ڦيريون. (ورجيس)
۱. انڌا ماڻهو، وهانءُ تڏهن ڪندا، جڏهن کين ڪو رشتو ڏيندو. پاڻ ويچارا محتاج ۽ ڪمائڻ کان آذرت. پني کائن ۽ وقت گذارين. جيڪڏهن ڪنهن مائٽ مهرباني ڪين ته به شاديءَ ۾ ڪو ڪاڄ وغيره ته نه جوڙي سگهندا. نه ڀت ڪندا ۽ نه شادماني ڪرائي سگهندا. تنھنڪري سندن پرڻو به اڻ ٿيڻي ڳالھ آهي.
۲. منڊا، اڳي ئي ائين ٿا هلن، ڄڻ نچندا ٿا اچن. جڏھن ته نچڻ لاءِ پير به کڻڻا پوندا آهن. جيڪي ويچارا هلن ئي هڪ ٽنگ تي، سا به مٿي کڻن ته ڪيئن کڻن؟ تنهنڪري سندن نچڻ به ناممڪن ۽ بعيد از قياس آهي. اهو ڪم به اڻ ٿيڻو آهي.
۳. ڦيريون يا گُل-ڦيريون، ٻانهون کولي، هٿن ۽ آڱرين جي ترناوَن سان ڪيون وينديون آهن. ٽُنڊن جا هٿ اڳيئي ڦِريا پيا آهن، جيئن ڦيرين ڏيڻ ۾ ڦيرائبا آهن. سي اڃا ڪيئن ڦيرائين، جو اھي جهمرين وانگر نظر اچن. تنهنڪري سندن ڦيريون پائڻ به سمجهه ۾ نه اچڻ جهڙو ۽ اڻ-ٿيڻو ڪم آهي.
مطلب: ۱. اڻ ٿيڻي ڳالهه جي مٿان ٻي اڻ ٿيڻي ڳالهه ڪرڻ واري کي، ائين مثال ڏيئي وات بند ڪرائبو آهي.
۲. جتي گهڻا بيوقوف، جاهل يا لچ گڏ ٿين، اتي ڪو به ڪم نه ٿيندو.

47- انڌن وڃي ملتان لڌو. (پهاڪو)
ملتان؛ سنڌ کان ٻه سؤ کن ڪوهه جي پنڌ تي آهي. جڏھن لاريون ۽ ريلون نه ھونديون هيون تڏھن، سڄي ماڻھوءَ لاءِ به اتي پھچڻ اڻائو ھيو. ڊگھا ۽ اڻانگا پنڌ، پيرين پنڌ يا وھٽن بنا ووڙڻ، آسان ڪم ناھي. اُتي، جيڪڏھن سنڌ جو انڌو سندرو ٻڌي پھچڻ جي ڪري ته جوکائتو ۽ اڻ-ٿيڻو ڪم آھي. جيئن ته بھاؤالدين ذڪريا ملتانيءَ جي درگاھ سان سنڌ جي ماڻھن جي عقيدت گھڻي رھي آھي ۽ اتي وڃڻ، پڻ ضروري سمجھندا ھيا. تنھنڪري کين اھي اڻاوا پنڌ ۽ ڏاکڙا، ڏسڻ ۾ ئي نه ايندا ھيا. سڄا ته سڄا پر اکين کان انڌا/ نابين به، پنھنجي پيرن جي زور تي، پنڌَ پڇائيندا پڇائيندا وڃي اتي نڪرندا ھيا.
مطلب: ۱. جيڪو مرشد يا استاد کان پڇي، ڏَسَ وٺندو، سو پنهنجي ڳوليل/ منزل کي ضرور پهچندو.
۲. سڻ سڻ انڌي پاون راهه. (هندي، گرو نانڪ).
۳. ٻڌي ٻڌي، انڌو به واٽ لهي. (ارٿ).

48- انڌ وٺ، منڊ وٺ، ٽُنڊ وٺ، پر ننڍ وٺ. (چوڻي)
انڌ: انڌو، اکين کان وڏو، نابين.
منڊ: منڊو، ڄنگهن کان معذور.
ٽُنڊ: هٿن کان معذور.
ننڍ: ننڍي/ ننڍو، عمر جي لحاظ کان ننڍو، نوجوان.
انڌو يا منڊو يا ٽنڊو، ڪم ڪرڻ جي لحاظ کان معذور ۽ ٻين جا محتاج آهن. گهر ۾ وٺي اچبا ته سندن سنڀال لاءِ ٻيا ماڻهو رکڻا پوندا.
۱. جانورن جي بنسبت اهي عيب پڻ خراب آهن. ڏاند، مينهن وغيره اکين کان وڏا ٿين يا ڄنگهه ڀڄي پوين ته عيبدار ٿيو هڪ هنڌ پيا هوندا. نه گاهه چري سگهندا نه ئي ساڳائي سگهندا. ڪاسائيءَ جي ڪم جا تڏهن رهندا، جڏهن سگها يا عمر ۾ ننڍا هجن. ڪراڙي هڏ ۽ روڙهه ماس وارو جانور ڪنهن ڪم جو ناهي.
۲. جيڪڏهن شاديءَ لاءِ عورت وٺڻي آهي ته ڏسي وائسي خاندان مان وٺجي، جيڪا پَرين پُڇين وڻندڙ هجي. اکين کان انڌي يا ڄنگهن کان منڊي يا هٿن کان معذور وس ويندي نه وٺجي. جيڪڏهن ڪنهن لاچاريءَ سبب، مٿي ڄاڻايل عيب واري عورت شاديءَ لاءِ وٺڻ ضروري هجي ته پوءِ ڪم از ڪم جوان هجي ته ٺيڪ آهي. ڇو جو جوان عورت، ٻار ڄڻڻ جي ڪم اچي سگهندي، ڀلي کڻي ان ۾ مٿي ٻڌايل ٻيون معذوريون ھجن. اهو به ضروري ناهي ته جيڪو لَڱُ يا عيب، منجھس آھي سو ٻار ۾ به هجي.
مطلب: ۱. پورن لڱن واري ڪراڙي عورت پرڻجڻ کان، معذور عضون واري جوان عورت سان شادي ڪرڻ بهتر آهي.
۲. پيريءَ جهڙو ڪو عيب ئي ڪونهي.
۳. طرب نوجوان ز پير مجو، کہ دگر نايد آب رفتہ به جو،
زرع را چو رسيد وقت درؤ، نخرامد چنان کہ سبز نؤ. (فارسي)
۴. جوان جي خوشي پوڙهي کان نه ڳول، جو ڳَٺَ مان ويل پاڻي موٽي نه سگهي،
پوک کي جڏهن لاباري جي مهل اچي، تڏهن تازي سبزي وانگر نه ٽِڙي. (ترجمو)
۵. ڀيٽيو: جهونا ڪپڙا، ٻڍا ڍور، تسڪا ناڻا ليگيا چور.

49- انڌو کُڏ تي چڙهي هنگي، چي؛ “مون کي ڪير نه ٿو ڏسي!” (پهاڪو)
کُڏ: ڪوٺو، گهر جي ڇت. نروار ٿيڻ واري جاءِ.
هنگي: اگهاڙو ٿي حاجت لاءِ ويهي.
انڌو ماڻهو، جيئن ته پاڻ ڪنهن کي نه ٿو ڏسي، تيئن سندس من ۾ مڙيئي ماڻهو به کيس ڪو نه ٿا ڏسن. اهي به سندس وانگر هٿوراڙيون ڏئي پيا ٿا هلن.
جيڪو ڪوٺي تي چڙهي ويهندو، سو ٻين کي به ڏسندو ۽ ٻيا به کيس کُلي عام ڏسندا. جيئن ته انڌو کين پنهنجي بينائيءَ جي ڪمزوريءَ سببان نه ٿو ڏسي، تنهنڪري ڀانئي ٿو ته ڪير به کيس نه ٿو ڏسي. تنهنڪري جيئن وڻيس تيئن پيو ڪري ته خير آهي. حالانڪ کيس گهڻا ماڻهو ڏسن ٿا.
مطلب: ۱. بيوقوف ماڻهو بڇڙائي به ڪري، پڌري پٽ به ڪري.
۲. مٿانهينءَ تي ويهي، اڻ ڏٺل شيءِ جو درشن ڪرائڻ واري کي، گهڻا ماڻهو مڙي اچي ڏسندا آهن.
۳. ٻلي اکين تي هٿ رکي چي: “مان ڪُئن کان لڪي ويس.”
۴. اٺ-پکي، واريءَ ۾ منڍي لڪائي سمجهندو آهي؛ “مون کي ڪير به ڪو نه ٿو ڏسي.”
۵. ڀاڙُو تتر، لوڙهي ۾ ڳچي لڪائي چوندو آهي؛ “شڪاري مون کي ڳولهي ئي نه سگهندو!”
۶. ڀيٽيو: سج کاريءَ هيٺان ڪين لڪندو.
۷. ڀيٽيو: ھٿ-ڪنگڻ کي ڏسڻ لاءِ، آرسيءَ جي ضرورت ناهي.
۸. ڀيٽيو: اٺ جي چوري، پکي ۾ ڪين لڪندي.

50- انڌو هاٿي، لشڪر جو زيان. (پهاڪو)
آڳاٽي دور ۾ جڏھن جنگيون پيرين پنڌ، تلوارن ۽ لٺين جي زور سان جنگ جي ميدان ۾ آمھون سامھون بيھي ڪيون وينديون ھيون، تڏھن لشڪر ۾ هاٿيءَ جو هجڻ، چڱي ڳالھ هئي. ھاٿي، جھنگ جھر لتاڙڻ لاءِ ٽئنڪن جو ڪم ڏيندا ھيا. جتان ڪاھبو ھين، اتان ھليا ھلندا ھيا.
جيڪڏهن هاٿي انڌو ٿي پوندو ھيو ته واهر بدران، پنھنجو ئي لشڪر سندس لتڙ ۾ لتاڙجي مرندو ھيو.
مطلب: ۱. ڪنهن ماڻهوءَ کي، ڪم سڌارڻ لاءِ ڏبو ۽ هو اڄاڻ هوندو ته سڌارڻ بدران بگاڙي ڇڏيندو.

51- انڌو ۽ اڻ سونهون، هڪ جهڙا. (پهاڪو)
اڻ سونهون: بنا سونهين جي، بي خبر، اڻ ڄاڻ، بنا رهبر جي، بنا مرشد جي.
انسان جي اک تي، رب پاڪ پنهنجي بصيرت جي تجلي چمڪائي آهي، جنهن سببان کيس اکين ۾ بصارت آئي آهي. جنهن شيءِ تي سندس ديد پوي ٿي، سا سموري جا سموري، سندس ذهن جي پردي تي ائين جو ائين چٽي ٿي بيهي ٿي، جنهن سان کيس ڏسي ۽ سمجهي ٿو. جنهن جي اک مان بصارت جي تجلي خدا تعاليٰ کسي ڇڏي، ان کي ڪا شيءِ نظر نه ايندي، ڀلي کڻي سَوَ سج روشن هجن.
اهڙيءَ طرح، اڻ ڏٺل شيءِ جو به ادراڪ نه ٿيندو آهي. اڻ ڏٺي ڏيهه تي وڃڻ کان پوءِ ڪا به شيءِ تيستائين سمجهه ۾ نه ايندي جيستائين ان بابت ڄاڻو ماڻهو رهبري نه ڪري. جيڪڏهن ڪو رهبري ڪرڻ وارو نه هوندو ته اتي نئون ماڻهو انڌي جي مثال آهي. هڪ وک به پاڻ-مرادو نه کڻي سگهندو.
مطلب: ۱. انسان جي اندر ۾ رب جي پاڪ ذات، بصيرت جي تجلي وڌي آهي، جنهن سان سندس اکين ۾ نور آهي. اڻ سونهائپ سبب، جڏهن ڪنهن شيءِ کي نه ٿو سمجهي سگهي ته کيس انڌي جي مثال سمجهبو.
۲. آن چہ ما کرديم با خود هيچ نابينا نکرد،
درميان خانہ گم کرديم صاحبِ خانہ را. (فارسي).
۳. جيڪي اسان پاڻ سان ڪيو، سو ڪنهن انڌي به نه ڪيو،
گهر جي اندر، گهر-ڌڻيءَ کي وڃائي ڇڏيوسين. (ترجمو)
۴. انڌو ۽ اڻ سونهون، هڪ آچار.

52- انڌي اڳيان آهري، ڪر تئو ٽنگيو پيو آھ. (پهاڪو)
آهري: آرسي، آئينو، درسني.
تئو: لوهي دانگي.
انڌي ماڻهوءَ جي اڳيان آرسي ائين آهي، جيئن اڄاڻ جي آڏو ڪتاب. هو ڏسي نه، هيءُ سمجهي نه. انڌي کي آرسيءَ مان پنهنجو منهن ائين نظر نه ايندو، جيئن سڄي کي تئي مان نظر نه ايندو.
مطلب: ۱. نه انڌي کي آرسيءَ جو قدر، نه اڄاڻ کي ڪتاب جو مان.
۲. مورک ڪون پوٿي دئي باچِن ڪُون گُن گاٿ،
جيسي نرمل آرسي دئي انڌ ڪي هاٿ. (هندي)
۳. اڄاڻ کي ڳُڻائتين ڳالهين پڙهڻ لاءِ ڪتاب ڏيڻ،
جيئن شفاف آئينو، انڌي جي هٿ ۾ ڏيڻ. (ارٿ)

53- انڌي جي جوءِ جو واهي، الله. (پهاڪو)
جنهن جو واهي الله هجي، تنهن کي ڪهڙو جوکو؟
اصطلاحًا “واهي الله” جي معنيٰ آهي ته جڏهن هڪڙو ٻئي کان ڪي گهري ۽ اڳلو چويس؛ “الله ڏيندئي” ته ان مان ڄاڻبو ته اڳلو پاڻ وٽان ڪي ڏيڻ نه ٿو چاهي.
يا هڪڙو چوي؛ “فلاڻي جي گهر ۾ الله جو نالو آهي.” ان منجهان به اصطلاحي مراد هيءَ ڄاڻبي ته؛ “بظاهر گهر ۾ ڪي ڪين اٿس.”
اهڙيءَ ريت “واهي الله” جي اصطلاحي مراد هيءَ ڄاڻبي ته؛ “دنيا وارن مان ڪو به واهت نه ٿو ڪريس.”
انڌو ماڻهو، پنهنجي سنڀال لاءِ پاڻ محتاج آهي. پرڻيو ان لاءِ آهي ته سندس زال سندس سنڀال ڪري. ان جي ابتڙ جيڪڏهن جوڻس سندس تيمارداري نه ڪري ۽ کري پوي ته اهڙي ٻاھر-پيري عورت کي ڪير به ڌتِ نه ڪري سگهي.
مطلب: ۱. جيڪو ماڻهو، پنهنجي گهر يا پنهنجي ذمي آيل ڪم تي پاڻ ڌيان نه ڏيندو ته جائي ڪم بگڙندو.
۲. آزاد، رن زال، ڇورو ٻار ۽ انڌي جي جوءِ، ڪنهن جي جهل پل ۾ مشڪل ايندا آهن. نه ڪنهن تي اعتبار ڪندا آهن، نه ئي ڪنھن جو ڀؤ ھوندو اٿن. کين رب پاڪ ئي پنهنجي مهربانيءَ سان هلائي چلائي ٿو، باقي ٻين جي سنڀال کان وڏا آهن.

54- اڻائي به وڃڻ، تڻائي به وڃڻ،
وري ڪپهه جي ڪپهه ٿيڻ. (ورجيس)
هڪڙي آفيميءَ کي واٽ جي ڀرسان، پيشاب ڪندي، پنڪي وٺي وئي. اوچتو، اتان هڪڙو ماڻهو لنگهيو، تنهن کيس نشي جي گهيرٽ ۾ ڏسي، سندس مٿي تان پڳڙي لاهي، ڪپهه جي پوڻي رکي ڇڏي. ذري کان پوءِ، جڏهن آفيميءَ جي پنڪي کلي، تڏهن مٿي تي پڳڙيءَ بدران ڪپهه جي پوڻي ڏسي تپرس کائيندي چيائين؛ “اُڻائي به وئي، تُڻائي به وئي، وري ڪپهه جي ڪپهه ٿي پئي.” يعني ڪپهه ڪتجي، سُٽ ٿيو. سُٽ اُڄي، ڪپڙو ٿيو. اھو سمورو پورهيو، ائين مفت ۾ ويو، مٿئون ساڳي ڪپھ جي ڪپھ ٿي پئي.
مطلب: ۱. هڪڙو سرڪاري ملازم، ننڍي نوڪريءَ مان، محنت ڪري وڃي مٿي پڄي ۽ ڪنهن غفلت يا قصور سبب وري اڳوڻي ننڍي درجي يا پگهار تي پهچي ته اهڙي ماڻهوءَ لاءِ ائين مثال ڏبو آهي.
۲. محنت رائيگان ٿيڻ.
۳. اڻائي به وئي، تڻائي به وئي، وري ڪپھ جي ڪپھ ٿي پئي.

55- اڻ پڙهيا، پڙهين آڏو ڀريون ڍوئيندا. (چوڻي)
ڀريون ڍوئڻ: وزن کڻڻ، مزدوري ڪرڻ، نوڪري ڏيڻ.
ضروري ناهي ته سمورا اڻ پڙهيا، بي ڪار آهن ۽ کين، پڙهيلن جي مزدوري ڪرڻي ٿي پوي. بلڪ ائين به ڏٺو ويو آهي ته ڪن ڪروڙ پتي، آڱوٺي ڇاپ ۽ اڻ پڙهيل سيٺين جي مال ۽ پئسي جي سار سنڀال لاءِ، وڏا پڙهيل ڪيل نوڪر بيٺل هوندا آهن. اهي قسمت جا کيل آهن.
هتي مراد اها آهي ته پڙهيل ماڻهو، علم جي زور تي هر معاملي جي تهه تائين پهچي وڃي ٿو ۽ ان جو حل به ڪڍي وٺي ٿو. جتي ڪنهن معاملي بابت ڳالهائڻو هوندو، اتي پڙهيل ئي چڱيءَ طرح ڳالهائي سگهي ٿو. اڻ پڙهيو، پنهنجي معاملي لاءِ به پڙهيل کي وڪيل ڪندو آهي. دنيا ۾ ايندڙ تبديلين جي ڄاڻ، جتي ڄاڻوءَ ۽ عالم کي پوي ٿي، اتي اڻ پڙهيل سيٺ يا وڏيري کي پاڻمرادو نه ٿي پوي. انهن معاملن ۾ کيس پڙهيلن جي ڪاڻ يا محتاجي ڪڍڻي پوي ٿي. سياست ۾ آيل اڻ پڙهيل وڏيري کي پڙهيل ڪڙهيل ۽ آزمودگار ڪاموري جي آڏو ڳيجهو ٿيڻو ٿو پوي.
مطلب: ۱. علم ڌاران ماڻهو، جانور وانگر بي زبان آهي.
۲. علم انسان جي ٽين اک آهي.
۳. علم ئي فرش کان عرش تائين رسائي ٿو.
۴. مياموز جز علم گر عاقلي، کہ بي علم بودن شود غافلي. (فارسي).
۵. علم ڌاران نه سک جي عاقل آهين. ڇو جو بي علم ٿيڻ آهي غافل ٿيڻ. (ترجمو)

56- اڻ سرنديءَ سڀڪو ٽري، کرو ڪو سرنديءَ ٽري. (پهاڪو)
اڻ سرنديءَ: اڻ پڄنديءَ، پهچ نه هئڻ. گذر سفر نه ٿيڻ.
ٽري: پاسو ڪري، صبر ڪري.
کرو: سچو، چڱو مڙس.
سرنديءَ: پهچ هئڻ، گذارو ٿي وڃڻ، ٻئي جي محتاجي نه هئڻ.
فطرتًا هوند تي هر ڪو هونگرون ڏيندو آهي. پهرين ڳالهه ته ڏيڻ نه گهرجن، پر جي ڏيڻون آهن ته پوءِ هوند وارو، ٻين تي ان ڪري رعب تاب ڪري سگهي ٿو جو کيس پنهنجي ملڪيت تي ايترو بانور آهي جو ٻين آڏو وقت پوڻ تي کيس هٿ ٽنگڻو نه پوندو. ڀلائي انهيءَ ۾ آهي ته ان حالت ۾ ٻين سان صبر ۽ سهپ سان هلي، ڇو جو وقت مٿس به اچي سگهي ٿو.
جنهن وٽ ڪي ڪينهي، تنهن کي گذارو ڪرڻ لاءِ، ٻين جو محتاج ٿيڻو پوندو. سڀاڻي ٻئي وٽ وڃي سوال تڏهن ڪري سگهبو، جڏهن يا ته مٿس ٿورو ڪيل هجي يا ڪم از ڪم ساڻس برو ورتاءُ هليل نه هجي. ان صورت ۾ ڪمزور ماڻهو، صبر ۽ سهپ سان ئي هلندو آهي.
مطلب: ۱. صبر ۽ سهپ سان هلڻ، محتاج/ ڪمزور جي ضرورت آهي. جڏهن ته مڙس-ماڻهائپ انهيءَ ۾ آهي جو هوند ۾ به ٻين سان نهٺائيءَ سان هلجي.
۲. تواضع ز گردن فرازان نکو ست،
گداگر تواضع کند، خوئي اوست. (فارسي).
۳. نهٺائي، هٺ ڪرڻ کان ڀلي آهي.
پينو نهٺائي ڪري ته اها سندس روش آهي. (ترجمو)
۴. ڀيٽيو: بيوس بار، اٺن به ڇڏيا آهن.

57- اَڻَ-گهريو ماءُ به پٽ کي ببو نه ڏئي. (پهاڪو)
اڻ گهريو: بنا گهرڻ جي، بنا ڳالهائڻ يا بنا کنگهڻ کُڙڪڻ جي.
ماءُ جي سيني ۾، قدرت طرفان پيدا ٿيل ٿڃ، فقط ٻار لاءِ آهي. جڏهن ٻار ڄمي ٿو، تڏهن اها ڇاتيءَ ۾ پيدا ٿئي ٿي ۽ جيئن وڏڙو ٿيندو ٿو وڃي تيئن تيئن سُڪندي ٿي وڃي. اها ٿڃ ٻئي ڪنهن لاءِ ناهي ۽ نه ئي ٻيو ڪو جائز نموني ڪتب آڻي سگهي ٿو. ماءُ به جيڪڏهن نه ڏيڻ چاهي ۽ ٻچڙي کي سِڪائي ته سندس ڇاتيءَ ۾ عجيب و غريب جنبش پيدا ٿي پوي ٿي. اڃا به ٻار کي ٿڃ نه ڏئي ته پوءِ قدرتي طور سندس سيني ۾ مهلڪ بيماريون سنجرن ٿيون، جن جو علاج دنيا ۾ مشڪل آهي.
ٻار فقط پنهنجي ڪمزور آواز ۾ ميائون ڪندو آهي ته ماءُ جي ڇاتي سڄي ڌڏي ويندي آهي. هاڻي جيڪڏهن ٻار ميائون نه ٿو ڪري ته پوءِ سمجهه ۾ ايندو ته يا کيس ڍؤ آهي يا سندس اندرُ، ڪنهن بيماريءَ سببان تئيل آهي. تڏهن ببي لاءِ نه روئي ٿو ۽ نه وري ببو ڏيڻ سان چڳڙ ڏئي ٿو. اهڙي صورت ۾، ماءُ کيس ببو نه ڏيندي آهي.
مطلب: ۱. دنيا جي اندر، جنهن ۾ به ڪم پوي ٿو، جيستائين کيس چئبو نه، تيستائين اهو ڪندو نه. ڇو جو کيس اهڙي قسم جو الهام نه ٿو ٿئي.
۲. رب ڏئي ٿو پر کنهگائي کڙڪائي. (وتايو)
۳. مونتي ڪون، سڀوٽي (منزل رسيد) رهي،
بن بولي کلي گهر ڪو نه ڪواڙو. (هندي)
۴. ماٺ مان ڪير، مطلب کي پهتو آهي؟
بنا سڏ جي، پنهنجي گهر جو به ٻنڀو نه ٿو کلي. (ارٿ)

58- اڻندو اها، جا هوندي ڪوريءَ جي من ۾. (پهاڪو)
ظاهري واٽ ۾، ڪوريءَ جو اڻڻ وقت، ڪجهه اختيار آهي. تاڃي اڳيانئس پکڙيل هوندي آهي ۽ پيٽي لاءِ نڙو هٿ ۾ هوندو اٿس. ڪپڙو گهاٽو اڻي توڙي ڇڊو، مرضي سندس. اڻڻ لاءِ سُٽ جو ڍيرو ڪهڙو ٿو استعمال ڪري، اها به مرضي سندس. سُٽ ڪتڻ واري ۽ ڪپڙي ٺهرائڻ واري جو مٿس زور نه ٿو هلي سگهي.
مطلب: ۱. ڌڻي، سڀ ڪم لاءِ سگهارو آهي. نه ڪنهن جي صلاح-وهيڻو آهي ۽ نه ئي ڪنهن جو دلبو کائي. نه ڪنهن جو مٿس زور هلي ۽ نه ڪنهن جي واهر گهري. جيڪي وڻيس سو ڪري.
۲. قادرا قدرت تو داري، هرچه خواهي آن کني،
مُرده را جاني به بخشي، زنده را بيجان کني،
شاهه را تاجي ستاني، آرزو ئي نان کني،
هر گدائي را که خواهي، آن زمان سلطان کني. (فارسي).
۳. اي ڌڻي! سگهارو آهين، جيڪي وڻئي سو ڪرين،
مئي کي جيارين، جيئري کي مارين،
راجا کان ڇٽ کسي، مانيءَ جو محتاج ڪرين،
گداگر لاءِ گهرين ته گهڙيءَ ۾ راجا ڪرينس. (ترجمو)
۴. بااختيار ماڻهوءَ کي چيچ مان جهلي، ڪو به ڪم کانئس زوريءَ نه ٿو ڪرائي سگهي.
۵. رب پاڪ جي مرضيءَ ۾ ڪنهن جو به داعو دخل ناهي.
59- اهاري، وهنواري، گهوٽ مهاري، لڄا ڪري ته هاري. (چوڻي)
اهار: کائڻ.
وهنوار: ڏيتي ليتي.
مُهارو: سهاڳ رات جي سمهڻ واري جاءِ.
لڄ يا حياءُ چڱو آهي، پر ٽن ڪمن ۾ شرم ڪبو ته مورڳو گهاٽو پوندو. مهمان ٿي وڃجي ته مانيءَ کائڻ کان نه شرمائجي. ڏيتي ليتي ڪجي ته اگهه پاگهه يا پئسي ڏوڪڙ جي ڳالهه ٻولهه ڪرڻ ۾ هتر نه ڪجي. شاديءَ جي پهرين رات، زال آڏو نه شرمائجي. شرمائبو ته پوءِ زال جي زندگي ته برباد ٿي پر اولاد حاصل نه ٿيڻ جي صورت ۾ پنهنجي نامرديءَ جي به پڌرائي ٿي پوندي.
مطلب: ۱. ڌڻيءَ جو ڳولو/ طالب، سنسار جا حجاب نه ڀڃندو ته ڌڻيءَ کي واصل نه ٿيندو.
۲. لڄ به، لڄ واري جاءِ تي ڪجي.

60- اِها زبان اس ۾ ويهاري، اِها زبان ڇانءَ ۾ ويهاري. (چوڻي/ پهاڪو)
اس ۾ ويهارڻ: بي عزتو يا بي مانو ڪرائڻ.
ڇانءَ ۾ ويهارڻ: عزت بخشائڻ، مانُ بخشائڻ.
دنيا ۾ انسان کي، زبان جي ڪري ئي اشرف المخلوقات سمجهيو ويو آهي. انهيءَ زبان سان ڌڻيءَ جو نالو وٺي ٿو ۽ سندس موڪليل ڪلام پڙهي ٿو. اها زبان، ڏسڻ ۾ گوشت جي هڪڙي ٻُوٽڙي آهي پر سندس ڪارناما وڏا آهن.
ماڻهوءَ وٽ ڀلي ٻيو ڪجهه به نه هجي ۽ فقط زبان ئي هجيس ته به بک نه مرندو. ڇو جو دنيا ۾ الائي ڪيترا اهڙا ماڻهو به آهن جيڪي کائن ئي زبان جو کٽيو ٿا. جڏهن ته ڪي هٿن جو کٽيو کائين ٿا، ڪي علم جو کائين ٿا ته ڪي حسن جو کائين ٿا.
ڪي ماڻهو، سڀ ڪجهه هوندي به زبان جي غلط بيانيءَ سبب سڃ ۾ هليا ويندا آهن. انهيءَ زبان سان ڪوڙ، ڪؤڙو يا گٿو لفظ ڪڍڻ جي پاداش ۾، سندن روزي روٽي تنگ ٿي ويندي آهي.
مطلب: ۱. جيڪو ادب سان، مٺو يا سچ ڳالهائي، سو آڌر پائي. جيڪو بي ادبيءَ سان ڪوڙ يا ڪؤڙو ڳالهائي سو جتي ڪٿي خوار ٿئي.
۲. زبان سان ٻن طرحن جو ڳالهائي سگهجي ٿو. هڪڙيءَ طرح جي ڳالهائڻ جو ڦل مٺو، ٻئي جو ڪؤڙو.
۳. زبان نه ڄاڻ ننڍڙي پر آهي وهه جي ڳنڍڙي.

61- اهو سون به گهوريو، جيڪو ڪن ڇني. (پهاڪو)
عورتون سونهن وڌائڻ لاءِ ڪنن وغيره ۾ سونا ڳهه پائينديون آهن. ڪي شوق منجھان، ڳؤرا يا دوھرا زيور ٺھرائين. کين مزين ۽ آراسته ڪرڻ لاءِ موتي ۽ مڻيا پڻ وجھرائين. اھي ڳھ ڳٺا، دوھرائپ ۽ مڻين جي بار سبب، گھڻا ڳؤرا ٿي پوندا آھن. پائڻ واري جا ڪن، سونهن وڌڻ وڌڻ جي ماڳ، موراڳو پچي يا ڇڄي پوندا آھن. اهڙو زيان-رسان سون پائڻ، جنھن مان فائدي بجاءِ نقصان ٿئي، ڪھڙو ضرور آھي؟
مطلب: ۱. جيڪو ڪم، فائدي واسطي ڪجي، تنهن مان مورڳو گهاٽو پوي، سو ڪم گهوريو.
۲. ڪريئِي سُکَ ڪُون، هوءِ دُک، يه ڪھ ڪون سيان؟
وه سوني ڪُون جارھيي جاسُون ٽوٽي ڪانُ. (هندي)
۳. ڪجي سک لاءِ، ٿئي ڏُک، اها ڪهڙي سياڻپ آهي؟
جنهن سون سان ڪن ڇڄن، تنهن کي ساڙي ڇڏجي. (ارٿ)

62- اهو ڪجي، جو مينهن وسندي ڪم اچي. (چوڻي)
مينهن وسندي: گهرج مهل.
۱. هلندي چلنديءَ ۾ اهڙو خرچ ڪجي، جو چاقائيءَ ۽ ناچاقائيءَ ۾ بک نه مرڻو پوي.
۲. ماڻهن جا لڇڻ ٽن طرحن جا آهن.
۱-۲ هڪڙا نوراني: جيڪي پنهنجي ڪمائيءَ مان اڌ کان ٿورو خرچ ڪن ۽ گهڻو بچائين.
۲-۲ ٻيا انساني: جيڪي پنهنجي ڪمائيءَ مان اڌ کائين ۽ اڌ بچائين.
۳-۲ ٽيان حيواني: جيڪي پنهنجي ڪمائيءَ مان اڌ کان گهڻو کائين ۽ ٿورو بچائين.
مٿي ڄاڻايل لڇڻن منجهان، ٽئين لڇڻ کان جيترو ٿي سگهي اوترو پاسو ڪجي.
دنيا اندر رھڻ لاءِ، ماڻھوءَ کي، ڌن دولت ۽ واسطن وغيرھ جي ضرورت پوندي رھندي آھي. ڌن دولت ايندو ڏکيو آھي، مڙندو اڃا ڏکيو آھي. کپڻ تي پوي ته منٽن ۾ کپيو وڃي. پر کيس سانڍڻ ڏاڍو ڏکيو آھي. ڪنجوس ٿيڻ وارو ماڻھو، ٻين سان رابطا وڃائي ويھندو آھي. ان ۾ به وڏو نقصان آھي. ڇو جو جتي واسطا ۽ رابطا ڪم اچن ٿا اتي ڌن ڪم نه ٿو اچي. واسطا ٺاھڻ به دولت آھن. اھي به قربانيءَ ۽ سيڙپ سان ٺھندا آھن.
ان جي بر عڪس، ھٿ-ڦاڙ ٿيڻ به چڱو ناھي. ڪمايل ۽ رکيل موڙي وڃائڻ وارو به ٻين جو محتاج ٿي پوي ٿو. وقت تي جيترو پنھنجو پئسو ڪم ايندو آھي، اوترو رابطا واسطا ڪم نه ايندا آھن. تنھنڪري انسان کي ھر قدم سوچي سمجھي کڻڻ گھرجي.
مطلب: ۱. ڪي کائجي، ڪي اوبارجي.
۲. ڪمايل ساري ملڪيت، جائز توڙي ناجائز، ڪمن تي هڪدم ڦوڪي نه ڇڏجي. رب جي نالي تي به اوتري سخاوت ڪجي، جيڪا پنهنجي خرچ/ گهرج کان واڌارو هجي. گهرج واري شيءِ ٻين کي ڏئي، پاڻ وري ٻين جو محتاج نه ٿجي.
۳. هر ڪم، حد اندر ڪجي.

63- اياڻو چوي، سياڻو ويڃائي. (چوڻي/ پهاڪو)
اياڻو: بيوقوف، بي عقل، جاھل.
سياڻو: جھانديده، عقل وارو.
ھر ماڻھوءَ جي ھر ڳالھ، ويساھ ڪرڻ جھڙي نه ھوندي آھي. اڳلو جيڪا ڳالھ ڪري، تنھن تي غور ۽ فڪر ڪرڻ کانسواءِ اعتبار نه ڪجي. ھر ماڻھوءَ جي سمجھ پنھنجي آھي. ٿي سگھي ٿو اڳئين انھيءَ ڳالھ کي پنھنجي سمجھ جي تناظر ۾ ائين ڏٺو ۽ سمجھيو آھي، جيئن بيان ٿو ڪري پر ان معاملي جي اصليت اڃا ئي اور ھجي.
جڏهن اياڻو ماڻهو اهڙي ڳالهه ڪري، جنھن ۾ گمان يا شڪ جاڳي، يا ان ڳالھ تي موراڳو ويساهه ئي نه اچي، تڏهن سياڻي کي اھڙي ڳالھ تي غور ۽ ويچار کانپوءِ وسهڻ/ اعتبار ڪرڻ گهرجي.
جيڪڏهن اياڻو ٻٽاڪ هڻي چوي؛ “هاٿي ڪري پيو هو، تنهن کي ٻلي گهليو پئي وئي. مان اکين سان ڏسيو پيو اچان!” سياڻو وري مٿس ويساهه ڪري ۽ تائيد ڪري ته سندس سياڻپ ۾ ڦير آھي.
مطلب: ۱. سياڻي کي اياڻي جي ڳالهه تي سوچڻ ڌاران، ويساهه نه ڪرڻ گهرجي.
۲. نادان بات ڪري، دانا قياس ڪري. (هندي)
۳. بيوقوف ڳالهائي، عاقل ويچاري. (ارٿ)

ب

64- بادشاهين پوندي معاملي، ڄٽي ڪير ويچاري؟ (پهاڪو)
پوندي معاملي: معاملو ٿيڻ، واسطو پوڻ.
ويچاريِ: ساري، ياد ڪري، ڳڻپ ۾ آڻي، ليکي، ليکي ۾ آڻي.
۱. دنياوي زندگيءَ ۾ ڪي معاشرتي معاملا ايڏا وڏا ۽ گنجريل ٿين ٿا جو کين سڌارڻ ۽ سنوارڻ لاءِ خود بادشاهه کي، ذاتي دلچسپي وٺڻي پوي ٿي. جڏهن بادشاهه پاڻ معاملي ۾ خود براهه راست لهي اچي هٿ وجهندو آهي ته پوءِ ان معاملي ۾، وزير جي حيثيت ٿوري گهٽجي ويندي آهي. ڪوٽوار جي ذميواري اڃا گهٽجي ويندي آهي، حتيٰ ڪ عام ماڻهو ته پوءِ ليکي ۾ ئي نه ايندو آهي.
۲. جيڪڏهن ملڪ ۾ وبا پکڙجي وڃي ۽ بيماري هر هڪ تي اچي ٽُٽي ته پوءِ ڊاڪٽر واهر لاءِ جيڪڏهن ڀڄندا ته بچائڻ لاءِ ترجيح پهرين بادشاهه کي ڏيندا، پوءِ وزير کي، پوءِ قاضيءَ کي ۽ پوءِ ڪوٽوار کي. ان کان بعد ٻين اهم ماڻهن کي، باقي هيٺيون طبقو وري به نظر انداز ئي ٿيندو.
۳. دنيا ۾ ڏک توڙي سک، اهنجي توڙهي سنهنجي هر هڪ تي هڪجهڙي اچي ٿي. جهڙي راجا تي، تهڙي پينار تي. تنھن ھوندي به ڪو ماڻھو، بادشاهه تان ڌيان هٽائي، فقط پينار ڏانهن نه ٿو ڌري، بلڪ کيس ليکي ۾ ئي نه ٿو آڻي.
مطلب: ۱. جنهن معاملي ۾ وڏن جي موجودگي آهي، تنهن ۾ ننڍن کي ڪير پڇندو به ناهي.
۲. ڪيا رنڪ، ڪيا ڀُوپُ، دک سک سنگ سدا رهي،
گهر اُجاڙ جيون ڪوپ رهي؛ دوهون گهٽ جيوڙي. (هندي)
۳. ڇا راجا، ڇا غريب، ڏک سک سدا ساڻ رهيس،
کوهه گهر ۾ هجي يا سڃ ۾، دلي کي اهو ئي ڳچيءَ ۾ ڳٽ. (ارٿ)

65- باسڻ هڪڙو کڻي، ٺڪر گهڻن کي ڏئي. (پهاڪو)
ٺڪر ڏيڻ: گلارو ڪرڻ، گلا ڏيارڻ، بدنام ڪرڻ، شنيدي ڏيڻ.
باسڻ کڻڻ: ٿانءُ کڻڻ، چوري ڪرڻ، چورائڻ.
جرم، ڪهڙو به هجي، سرزد ٿيڻ سان بدنامي ضرور ٿيندي آهي. چوري هڪڙو ڪندو، بدنام اوڙو پاڙو ۽ ڳوٺ ٿيندو. پوليس ايندي ته پهرين سٽ لت ڏئي سمورن کي ٻڌندي. لٺ جي رئي پئي پوندي. جيستائين وڃي سچ سچ ٿئي ۽ ڪوڙ ڪوڙ ٿئي، تيستائين پئي ٻڌ-ڇوڙ هلندي. برو فعل، شراب يا زنا هڪڙو ڪري، پوري ذات يا پاڙو بدنام ٿئي. جوئا هڪڙو ڪري، جوئاري ڳوٺ ليکجي. ڪڪڙ هڪڙو ويڙهائي، ڪوڪڙي سڄو ڳوٺ ليکجي.
مطلب: ۱. هڪڙو لوٺيو ماڻهو، گهڻن اشرافن جي سنگت ۾ هوندو ته سڀني کي گلارو ڪندو.
۲. شنيد ستي کہ گاوي در علف زار،
بيا لايد همہ گاوان دهه را. (فارسي)
۳. ٻڌو اٿئي ته ڏاندن مان هڪڙو پرائي پوک ۾ پوي، وڳ جا مڙيئي ڏاند ڍڪ ۾ وجهائي. (ترجمو)
۴. گهڻن سنگتين مان، هڪڙو جيڪڏهن ٿانءُ چوري ڪري، گمان چورائڻ جو سڀني ۾ پوي.

66- بڇڙو ڪتو، ڌڻي پُڻائي. (پهاڪو)
بڇڙو ڪتو: بد عادتو ڪتو، بي شناس ڪتو.
ڌڻي پُڻائڻ: ڌاريندڙ جي گلا ڪرائڻ، ڌڻيءَ کي گاريون ڏيارڻ.
ڪتن جي عادت آهي ته هر آئي وئي تي پيا الرون ڪندا ۽ ڀؤڪندا آهن، خاص طور تي ڌاريل ۽ سيکاريل ڪتا. باقي لوسي ڪتن کي ته ڪير نهاريندو به ناهي. جيڪي ڌاريل ۽ سيکاريل هوندا آهن، اهي اڪثر ٻڌا بيٺا هوندا آهن. شام کان پوءِ، ڌڻي رسو ڇوڙي ڇڏيندا اٿن ته جيئن رات جو جاڳي پهرو ڏين. جڏهن ڪو اوپرو ماڻهو ڏسندا آهن ته پهرين مٿس ڀؤنڪندا آهن. سندن ڀؤنڪ ٻڌي مالڪ به چؤڪنو ٿيندو آهي ۽ نرو ڏئي واجهائيندو آهي ته ڪتو ڪنهن تي ٿو ڀؤنڪي؟ جيڪڏهن ڪتو چورن تي ٿو ڀؤنڪي ته مالڪ به لٺ ڌڪو سنڀاليندا ۽ پنهنجي جان ۽ مال جي بچاءَ لاءِ اڳيان اچي ويندا. جيڪڏهن اوپرو ايندڙ همراهه، ڪو مهمان يا سنگتي ساٿي آهي ته ٻچڪر ڏئي ڪتي کي ڌت ڪندا. ڪڏهن ڪڏهن ته ڄاتل سڃاتل، راهل ماهل همراهه تي ڪتا پاڻ مرادو به ڪو نه ڀؤنڪندا آهن.
پر ڪي ڪتا بي شناس ٿيندا آهن. ڄاتل سڃاتل تي به پيا ڀؤنڪندا آهن. يا ڌڻين جي سنڀال کان پوءِ ٻچڪر تي به ڪو نه هٽندا آهن ۽ پيا آيل مهمان تي ڀؤنڪندا آهن ته مالڪ مجبور ٿي بُجا ۽ گاريون ڏئي، لٺيون ۽ لوڙهيون ڏيکاري، موٽائيندا اٿن. جيڪڏهن ڪتو اڃا به زور ٿي ويو؛ نه مهمان کي سڃاتائين ۽ نه مالڪ جي چئي آکئي ۾ رهيو ته پوءِ مهمان ته منجهانئس بيزار ٿيندو ئي ٿيندو پر مالڪ به منجهانئس بيزار ٿي ويندو.
مطلب: ۱. جڏهن ڪتو بي شناس ٿي مهمان يا ايندڙ ويندڙ ماڻهوءَ تي ڀونڪي ته موٽ ۾ ماڻهو کيس ڀونڊا ته ڏين پر سندس ڌارينديءَ کي پڻ گاريون ڏين.
۲. بڇڙي چال هلڻ وارو، پنهنجي مائٽن کي پڻ گلا ڏياريندو آهي.

67- بک بڇڙو ٽول، دانا ديوانا ڪري. (چوڻي)
ٽول: وَٿُ، شيءِ.
ديوانو ڪرڻ: چريو ڪرڻ، بي شناس ڪرڻ.
پيٽ هر انسان سان ته ڇا بلڪ هر ساهدار سان لڳل آهي. ان کي ڀرڻ لاءِ ڌڻيءَ جي ڏنل رزق مان، ھر ڪو وات ذريعي کائي ٿو. جڏهن کيس هڪيو حاضر نه ٿو ملي ته لوچي پڻ لهي ۽ واپرائي ٿو. لوچڻ سان به نه مليس ته هٿ پير هڻي ٿو. هٿ پير هڻڻ سان نه مليس ته پوءِ هٿڙي هڻندي به دير نه ٿو ڪري. بک سندس عقل تي اهڙا دليلن جا پردا چاڙهي ٿي ڇڏي جو هر ڪُڌي ڪم ڪرڻ لاءِ دلير ٿي ٿو وڃي ۽ ان کي جائز پڻ ڪوٺي ٿو. عزت وڪڻڻ جهڙي ڪُڌي ڪم کي به ذريعہ معاش طور استعمال ڪندي، پاڻ کي داناءُ پيو سمجهي. شل اهڙي بک، ڌڻي ڪنهن کي نه ڏئي. اهو هڪڙو مرض آهي، جنهن ۾ حواس، باخته ٿي ٿا وڃن. جائز ۽ ناجائز جي شناس نڪريو وڃي. ماڻهوءَ جو نڪ هيٺ ۽ پيٽ مٿي ٿيو وڃي.
مطلب: ۱. بک سڀ کان بڇڙي ڏوار آهي.
۲. بک ۽ سڃائيءَ کان، ڌڻي پناهه ۾ رکي.
۳. بک، بي ايمان ڪري ٿي ڇڏي.
۴. پراگنده روزي، پراگنده دل. (فارسي)
۵. جنهن جو رزق پريشان، تنهنجي دل پريشان. (ترجمو)

68- بک وچان، اگهڙ ياد نه آهي. (پهاڪو)
ڪمائيءَ واري ماڻهوءَ کي، سڀ کان اڳي پيٽ پاڙڻ کپي، تنهن کان پوءِ انگ ڍڪڻ. ٻيا سڀ ڪم ڪاريون ان کان پوءِ آھن. جڏهن ڪنهن کي پيٽ ڀرڻ لاءِ پورت نه هوندي، تڏهن اگهڙ يعني انگ ڍڪڻ ڪٿان ياد پوندس؟
مطلب: ۱. اڻ هوند واري ماڻهوءَ کي، ڪو سک نه ملندو.
۲. فراغت به فاقہ نه پيوندد،
جمعيت در تنگدستي صورت نه بندد. (فارسي)
۳. بک ساڻ واندڪائيءَ جو لاڳاپو نه آهي.
اڻ هوند ۾ جميعت (دلي سڪون) حاصل نه ٿئي. (ترجمو)
۴. ڀيٽيو؛ پنڻ وچان، پڙهڻ ياد ئي ناهي.

69- بکئي کي بصر سان روٽي رکيائي،
سيري کان سواد ۾، ڏيڍي سوائي. (چوڻي/ پهاڪو)
هڪڙي درويش جي ڀنڊار ۾ روٽيون پڪيون. ڌڻيءَ جي حڪم سان تيوڻ ڪو نه هو. درويش جي هڪڙي ٻالڪي، رُکي روٽي کائڻ کان نھڪر ڪئي. درويش جي چوڻ سان، سندس روٽي لڪائي رکيائون. ڳچ دير کان پوءِ، ٻالڪي کي بک لڳي. تڏهن، ٻيو نه ڏسي، ڦڪو ٿي اها رکي روٽي ڳولهي لڌائين ۽ مٺي سمجهي کاڌائين.
مطلب: ۱. ڍائي ماڻهوءَ کي پلاءُ به اهڙو سواد نه ڏئي، جهڙو بکئي کي رکي روٽي سواد ڏئي.
۲. کوفته را نان تِهي کوفتہ. (فارسي)
۳. ٿڪئي کي رکي روٽي، ڪوفتو آهي. (ترجمو)

70- بندي جي من ۾ هڪڙي، صاحب جي من ۾ ٻي. (پهاڪو)
بندو: ٻانهو، انسان.
صاحب: مالڪ، ڌڻي، خالق، خلقڻهار، اپائڻهار.
رب پاڪ سمورن ساهدارن کي اپايو آهي. کين پالي به پنهنجي قدرت سان پاڻ ٿو. هر هڪ جي معاملي ۽ ماحول کي پاڻ بهتر ٿو سمجهي ۽ ان لاءِ بهتر رستو ٿو ڪڍي. جڏهن ته ماڻهوءَ کي عقل به ڏنو اٿائين، سوچ سمجهه به ڏني اٿائينس پر اختيار محدود ڏنائينس. سمورا اختيار نه ڏنائينس. جيڪڏهن سمورا اختيار کيس ڏئي ها ته دنيا ۾ موجود ربط، بي ربط ٿي پوي ها ۽ دنيا ڪڏهوڪو برباد ٿي وڃي ها. ڇو جو هر ماڻهو چاهيندو آهي ته؛ “دولت فقط مون وٽ هجي. جيڪا ٻئي وٽ آهي، سا به ڦري وٺان. پاڙي وارو جيڪا ترقي ڪري ٿو، سو ڇو ٿو ڪري، ان جي ترقيءَ جون سموريون واٽون ڪٽي ڦٽي ڪيان.” انهيءَ صورت ۾ جيڪڏهن کيس وس يا اختيار مليل هجي ته خدا جي مخلوق کي هڪ گهڙي به دنيا ۾ رهڻ نه ڇڏي. اهو ئي سبب آهي جو خدا تعاليٰ سمورا اختيار، پاڻ وٽ رکيا آهن. ٻانهي کي نه ڏنا اٿائين ته جيئن دنيا جو ڪار-وهنوار سهڻي نموني سان هلي سگهي.
مطلب: ۱. ٻانهي جي رٿ جي مٿان، مالڪ جي رٿ غالب ايندي آهي.
۲. مدعي لاک برا چاهي، مگر وهي هوتا هي جو منظور خدا هوتا هي.
۳. ٿيندو اهو جيڪو رب چاهيندو.
۴. همري من ڪڇ اور هئي، ڪرتار ڪي ڪڇ اور هي،
همري ٺاٽي ٽٽ رهي، پرڀو ڪي ٺاٽي ٺور. (هندي)
۵. منهنجي دل ۾ ٻيو ڪجهه آهي، ڪارساز جي دل ۾ ڪو ٻيو آهي،
منهنجي رٿيل رليل آهي، ڌڻيءَ جي رٿا ڪارگر آهي. (ارٿ)

71- بي عقل جي بلا، دور. (پهاڪو)
بلا: مصيبت.
دور: ٽري وڃي، پاسو ڪري وڃي.
مصيبت ۽ تڪليف، مشڪلات ۽ پريشاني ان تي ايندي آهي، جيڪو ڪم ڪندو آهي. ڪم اهو ڪندو آهي، جنهن کي ڪم جي ڄاڻ هوندي آهي ۽ منجهانئس نڪرندڙ فائدن حاصل ڪرڻ جي ڳڻتي هوندي اٿس. بي عقل ماڻهو، نه ڪم جي ڄاڻ رکي ۽ نه ئي ڪم مان ٿيندڙ فائدن بابت سُڌِ رکي. جڏهن کيس ڪنهن ڳالهه جي خبر ناهي ته پوءِ ڳڻتي يا پريشاني ڇا لاءِ ڪندو.
۲. جڏهن ڳوٺ وغيره ۾ ڏوهه يا جرم ٿيندو آهي ته پوءِ پوليس اچي ٻاڪر ڪٽو وجهندي آهي. ڄاڻَ-وارن کان آڏي پڇا هلندي آهي، چرين ۽ بي عقلن تي مغز ماري ڪرڻ بجاءِ ٻه لپاٽون هڻي، کين ڀڄائي ڇڏيندا آهن. ائين اٻوجهن مٿان آيل آپدا ٽري ويندي آهي. عقل وارن ۽ ڄاڻُن کان پئي پڇا هلندي آهي.
۳. ٻارُ بي عقل پڻ ٿئي ٿو، تنهن ڪري سندس مالڪ، هر وقت سندس سنڀال لاءِ حاضر ھوندا آهن. جيڪڏهن غلطي ڪندو ته يڪدم سڌارڻ جي ڪوشش ڪندا ته متان ان سبب ڪري ڪا مشڪل پيدا ٿئي ۽ معصوم ٻچڙي تي اچي وڃي.
۴. بي عقل ماڻهو، مار موچڙي مان به ڪو نه ڄاڻي. سندس جهالت وارين حرڪتن جي ڪري، بلا به ڏسي ڀڄيو وڃي.
مطلب: ۱. اٻوجهه تي، دنيا داريءَ جي کٽراڳ جو ٻوجهه نه ٿو پوي.
۲. هر چند عقل بيش، غمِ روزگار بيش،
ديوانه باش تا غمِ تو ديگران خورند. (فارسي)
۳. جيترو عقل گهڻو، اوترو زماني جي ڳڻتي گهڻي،
چريو ٿيءُ ته، تنهنجي ڳڻتي ٻيا کائين. (ترجمو)
۴. ترا اڙدها گر بود يارِ غار،
ازان بہ که جاهل بود غم گسار. (فارسي)
۴. جيڪڏهن ارڙ بلا تنهنجي رازدان دوست هجي،
ان کان ڀلي جو جاهل تنهنجو ڏک ڀائي هجي. (ترجمو)

72- بي عقل دوست کان، داناءُ دشمن چڱو. (چوڻي)
هڪڙي شخص جو باندر هڪڙي تي ويسھ ٻڌل هو، تنهن کي ڏهاڙي هو پنهنجي کٽ جو جاڳو ويهاريندو هو. هڪڙي ڏهاڙي هو ننڊ ۾ هو ۽ باندر ترار اگهاڙي ڪري مٿس واهي بيٺو هو. اوچتو هڪڙو چور، چوريءَ لاءِ آيو، جنهن کي باندر ڪين ڏٺو. ان مهل هڪڙي ڪرڙي، گهر ڌڻيءَ جي بت تي چڙهي. باندر ترار سنباهي ته هڻي ڪرڙيءَ کي ماري.
اهو حال ڏسي، چور سمجهيو ته ترار سان ڪرڙي ته مرندي پر گهر ڌڻي به ساڻ مرندو، تڏهن ڊوڙي باندر کي هٿ کان جهليائين. هُل بکيڙي تي گهر ڌڻي جاڳيو ۽ چور جي واتان سڄو احوال ٻڌي، چوڻ لڳو؛ “بي عقل دوست کان، داناءُ دشمن چڱو.”
مطلب: ۱. بي عقل بازار ۾، ساٿي نه کڻجي ساڻ،
اول ڪٽائي پاڻ، پوءِ ھاج لھرائي ھمراھن جي.
۲. گر خصمِ جانِ تو عاقل بود،
بہ از دوستداري کہ جاهل بود. (فارسي)
۳. جيڪڏهن سياڻو، تنهنجي ساهه جو ويري هجي،
ته به ان سڄڻ کان چڱو، جيڪو جاهل هجي. (ترجمو)

ٻ

73- ٻاٻل آچاري، پر ڪو مڃي. (چوڻي)
ٻاٻل: مکي، بابل، وڏڙو، پريو مڙس.
آچاري: انصاف ٻڌائي، نياءَ چري، نصيحت ڏئي.
راڄ، ڳوٺ يا گهر ۾ هڪڙا ننڍا ۽ غير آزمودگار هوندا آهن ته وري منجهن ٻيا وڏڙا، پڪا پختا ۽ آزمودگار پڻ هوندا آهن. ننڍن کي، گهڻن عملن جي نتيجن جي خبر نه هوندي آهي. جيڪڏهن وڏڙن کان پڇي هلندا ته سنئين واٽ وٺندا ۽ آسانيءَ سان منزل رسيد ٿيندا. جيڪڏهن وڏڙن جي مشاهدي جو فائدو نه وٺندا ۽ انڌي مک وانگر پنهنجي رَوَ تي هلندا ته پوءِ ٻوڙ ئي زيان ڪندا.
دنيا جا ڪيترا ئي معاملا اهڙا ته منجهيل، منڊيل ۽ گنڊڙيل هوندا آهن جو سندن منهن/ سُر سمجهي نه سگهبو آهي ۽ ورتل/ اخذ ڪيل راهه جي استعمال سان نڪرندڙ نتيجي جي به آگاهي نه ٿي سگهندي آهي. وڏڙن کان اهڙن معاملن ۾ مدد نه وٺبي ته پوءِ “انڌي گهوڙي ڪل ۾” وانگر وڃي اوجهڙ ۾ پئبو.
اها الڳ آهي ته اڄڪلهه جو نوجوان پاڻ کي وڌيڪ پڙهيل ۽ هوشيار سمجهي ٿو. وڏڙن جي نصيحت کي تِڇ سمجهي ٺڪرائي ٿو. وڏڙن جي وجود کي ۽ سندن نصيحت ڀرين نڪتن کي هيانءَ تي تورُ ٿو سمجهي. انهيءَ صورت ۾ غلط نتيجن جو ذميوار پاڻ آهي.
مطلب: ۱. پريا مڙس ته گهڻي ئي نصيحت چوڻ لاءِ آتا آهن پر نوجوان ٻڌڻ ۽ مڃڻ لاءِ به تيار ٿين نه!
۲. نصيحت ڪرڻ وارو نصيحت ڪري پر ٻڌڻ واري ۾ به سمجهه هجي نه!
۳. فهم سخن گر نکند مستمع، قوت طبع از متکلم مَ جو. (فارسي)
۴. سمجهه ڳالهه جي جيڪڏهن نه ڪري ٻڌندڙ،
پوءِ چوندڙ منجهان فصاحت ڳولڻ بيڪار آهي. (ترجمو)

74- ٻارنهن ٻوڙي ٻانڀڻي، چوڏهن ٻوڙي چمار،
تون اهڙو ڪامي، ته به گهر ڌوٻيءَ جو ٽار. (چوڻي)
ٻانڀڻي: ٻانڀڻ جي زال.
چمار: موچيءَ جي زال، چمارڻ.
ڪامي: ڪام ڪندڙ، زاني.
ڌوٻيءَ جو گهر: ڌوٻيءَ جي زال، ڌوٻياڻي.
زنا ڪرڻ، قبيح فعل آهي. هر مذهب ان جي مذمت ڪئي آهي. ڇو جو ڪير به ان ڳالهه کي پسند نه ڪندو آهي ته ڪو اچي سندس زال يا ڀيڻ، ماءُ يا ڌيءَ ۾ هٿ وجهي. تنهن هوندي به جيڪي ماڻهو زنا ڪن ٿا، سي معاشري جي نظرن ۾ ڪري پون ٿا. سندن حالات، دنيا ۾ ته خراب ٿين ٿا پر آخرت واري زندگي به زهر ٿي وڃين ٿي.
ٻانڀڻ جي گهر واريءَ سان کينس ڪرڻ وارو ماڻهو، ٻارنهن پيڙهيون نرڳ ۾ ٻوڙائيندو. ٻانڀڻ، مذهبي رسمن ادا ڪرڻ لاءِ پيشوائي ڪن ٿا. نيڪ نصيحت جي پرچار ڪن ٿا. معاشري جي ڀلائي ڪندڙ جي گهر ۾ جنهن نگهه وڌي، آخرت ۾ سندس ٻارنهن پيڙھيون لوڙينديون.
موچي، محنت ڪري ٿو، پِني نه ٿو. بوٽ ٺاهي ٿو ۽ انهيءَ سان ماڻهن کي وڏي تڪليف کان بچائي ٿو. اهڙو نيڪيءَ جو ڪم، پيٽ قوت جيتري معاوضي تي ڪري ٿو. ٿورو کائي، هو ماڻهن جا پير ڍڪائي ٿو ۽ موذي بلائن کان حفاظت جا اپاءَ وٺرائي ٿو. اهڙي ماڻهوءَ جي گهر ۾ جيڪو تڪيندو، سو پڪ آخرت ۾ چوڏهن پيڙهيون پُڻائيندو.
ڌوٻي ويچارو ته ڏينهن تتي جو به پاڻيءَ منجهه بيهي لٽا ڌوئي ٿو. جسم تان لٿل لٽو گھر واري يا ماءُ ڌوئي ٿي، يا ڌوٻي ڌوئي ٿو. لٽو صاف ڪري لڱ ڍڪرائڻ نيڪيءَ جو ڪم آھي. ڇو جو صاف لٽي سان، پائڻ واري جو مانُ وڌي ٿو. عبادت شانائتي نموني سان ٿئيس ٿي. جيڪڏهن ڪو ڪريل ماڻهو، اھڙي نيڪي ڪندڙ جي گهر کي به اچي پاسو ڏئي ته پوءِ بهتر اٿس ته وڃي ڍُڪ پاڻيءَ جو ڍڪڻ ۾ پائي، ٻڏي مري.
مطلب: ۱. زنا، سڀ کان بڇڙو ۽ ڪبيرو گناهه آهي.
۲. زانيءَ جو ڪڏهن به ٻاڻ/ نشان/ تير نه لڳندو.
۳. زاني نه مالي، اشتداقي نه خالي. (فارسي)
۴. زنا ڪار وهيون نه ٿئي ۽ سوير جاڳندڙ، ولهو نه ٿئي.

75- ٻاهران چکي مکي، اندران بُڙ بُڙ دکي. (ورجيس)
اصول اهو آهي ته جيڪا شيءِ جيترو اندران صاف آهي، اوترو ئي ٻاهران به صاف هئڻ گهرجي. يا ائين کڻي چئجي ته جيڪا شيءِ ٻاهران جيتري صاف سٿري نظر اچي ٿي، اندران اوتري صاف ۽ فائديمند هئڻ گهرجي. جيڪا شيءِ ٻاهران غليظ نظر اچي ٿي، سا لازمي طور اندران به اوتري ئي غليظ هوندي.
ڪڏهن ڪڏهن ڪي شيون فطرت جي انهيءَ اصول جي ابتڙ هئڻ سبب، مثالي ٿي پونديون آهن. اهڙين شين جو مثال، ورجيس طور، انهن ڳالهين جي مثال ڏيڻ ۾ ڪتب ايندو آهي، جن جي اصليت منجهيل هئڻ سبب هر هڪ کي سمجهه ۾ نه ايندي آهي.
هڪڙا امير ماڻهو، گهر جي گهٽي صاف رکن، گهر جي مهاڙيءَ کي ماربل ٽائلس هڻائين، سٺين گاڏين ۾ چڙهي هلن ۽ اوچي ڪپڙي جا وڳا پائين ۽ مهانگين هوٽلن ۾ کاڌا کائين پر اندر جا ڪريل ۽ غليظ هجن. نوڪر کي ڇڙٻن سان سڏين ۽ قسطن ۾، ڪُسڪي ڪُسڪي، پگهار ڏين. ڊرائيور کي گاڏيءَ ۾ ويهاري، پاڻ هوٽل تي ماني کائين. بيري کي ٽپ ڏيڻ بدران، کاڌي جي شڪايت ڪري هيسائي، گُنگ ٻوڙ ڪري ڇڏين.
سندن ڪم پوي ته کلندا اچن، ٻٽا ڀاڪر پائين، ٻار ٻچا به ساڻ ڪري اچي رستا ٺاهين. منجهن ڪم پوي ته، ياد ڏيارڻ کان پوءِ به نه سڃاڻن. اهڙي نموني سان هٿ ملائين جيئن اڻ واقف سان ملائبو آهي. اهڙن منافقن ۽ ٻيائي خورن لاءِ مثال طور هيءَ ورجيس ڪتب ايندي آهي.
مطلب: ۱. ظاهر ۾ پارسا، اندر ۾ پاپي.
۲. مون ڀانيو درويش، پر هئين بازن کان بڇڙو. (جملو)
۳. ٻاهران فاقرو ويس، اندر ۾ پاپ، ڪُپت ۽ ڪميڻو.
۴. ٻاهران جاپَ-بوءِ، اندران ڪاپَ-بوءِ.
۵. ٻاهر گيان، ڌيان، اشنان، انتم وياپي لوڀ سُوان. (گرونانڪ، وچن)
۶. ظاهر ۾ ويچار، ڌوئڻ، ڌڻيءَ ڏانهن ڌيان،
اندر ۾ ڪتي واري لالچ براجمان. (ارٿ)

76- ٻه ڀائر، ٽيون ليکو. (چوڻي)
ڪار-وهنوار، ڀائري برادري ۽ واپار وغيره ۾ وقت، پئسي ۽ محنت جي سيڙپ-ڪاري ٿئي ٿي. بنا سيڙپ جي نه ڀائري هلندي، نه واپار نبرندو ۽ نه ئي وري ڪار-وهنوار مان کٽيو کائي سگهبو. منجهن ڪيتري سيڙپ-ڪاري ڪجي؟ ان لاءِ به ڪي قانون ۽ حدون آھن. انھن حدن کي اورانگھڻ جي ڪوشش نه ڪجي. حد کان گهٽ رھڻ به خراب آهي ته وڌي وڃڻ به نقصانڪار آهي. احتساب جو هڪڙو مول متو هئڻ گهرجي. بنا محاسبي جي نه پنهنجي طبيعت کي هيرائجي ۽ نه ٻين کي بنا مواخذي هلڻ ڏجي. اڄ، رپئي جي ٻين سان اک ٻوٽ ڪبي ته سڀاڻي ساڳيا، ڦري سَوَ جي سُئي هڻندا. اڄ ٽڪي جي رعايت ڪبي، سڀاڻي وڌيڪ نه ته اوتري مراعت پاڻ سان به ٿيندي.
جيڪڏهن حساب ڪتاب نه رکبو ته احساس نه رهندو. جڏهن احساس مرندو آهي ته دلين ۾ وسوسا ۽ وهم ويهڻ شروع ٿيندا آهن. شڪ ۽ گمان، اهڙي دلدل ۽ ڌٻڻ ۾ گهلي هلي هڻندا آهن جو ڀائرن جهڙا رشتا به ٽُٽي ويندا آهن. هڪ ٻئي جو ٻوٿ به نه وڻندو آهي.
مطلب: ۱. وهنوار، ڀائن سان به، سولو هجي.
۲. وهنوار، ڀلي ڀاءُ سان هجي، ته به سُوڌو هلجي.
۳. دو برادر، سوم حساب. (فارسي)
۴. ٻه ڀائر، ٽيون حساب.
۵. ليکو آ چوکو، چوکي آ پريت.
۶. بخشيش سَوَ سَوَ، حساب جَوَ جَوَ.
۷. جيڪي وهنوار ۾ پايون نه سنڀاريندا، سي آخر ۾ سَوَن جي ٽوٽِ کائيندا.

77- ٻڪري جنهن وڻ سان ٻجهي، سو وڻ چري. (پهاڪو)
ٻڪري هلڪو جانور آهي. ٺينگ ٽپا ڏئي هلي، ڇانگ ڏئي ڊڪي. هڪ هنڌ بيهي نه چري، بلڪ هلندي گهمندي کائي. جيڪا شيءِ سامهون اچيس، سا رهڙي وڃي. کٽ تي رکيل ماني، کٽ منجهان لڙڪندڙ واڻُ ۽ ٻارن جا لڙڪندڙ رلڪا، تار تي سڪندڙ ڪپڙا، سائو سڪو ٻوٽو، سائو گاهه، آروٿو پاروٿو مانيءَ ٽڪر، جيڪو به نظر چڙهيس، تنهن ۾ فطرتًا چڪ ضرور هڻي. جتي پهتي، اتي چڪ هڻندي. وڻ سان ٻڌي ڇڏبس ته ان تي چڙهي ويندي، پوءِ چرندي. ٻڌي، گاهه ڏبس ته نه کائيندي. بک مري ويندي، آرام سان نه چرندي. کير به تڏهن ڏيندي جڏهن هلندي چرندي. بيٺي چارڻ واري ٻڪري، کير به نه ڏيندي آهي. تنهن ڪري ٻڪرار چوندا آهن؛ “ٻڪريءَ کي کير، ڄنگهن ۾.”
مطلب: ۱. ٻڪري، چرپر سان ساڳائي. بيٺي، نه کائي ۽ نه ئي ساڳائي.
۲. لچ ماڻهوءَ تي جيترو ايڇپو ڪبو، موٽ ۾ اوترو گهاٽو ڏيندو.
۳. خبيث را چو تعهد کني و بنوازي،
بدولتِ تو نگہ ميکند به انبازي. (فارسي)
۴. پليد تي جيترو توهه ۽ پالنا ڪندين،
اوترو تنهنجي دولت تي بُري نگاهه وجهندو. (ترجمو)
۵. ٻانڀڻ ۽ ٻروچ، ٻار ۽ ٻڪري، پاڙي جي ڦڪڙي.

78- ٻڪريءَ کي ساس جي، ڪاسائيءَ کي ماس جي. (پهاڪو)
ساهه سڀ ڪنهن کي پيارو آهي. ان کي بچائڻ لاءِ هر ڪو هٿ پير هڻندو آهي. جيڪڏهن ٻڪريءَ کي سير پوندي آهي ته رتُ، ساھُ ۽ ستُ ڇڏڻ دوران به کُرڙيون هڻندي آهي. اها ٻي ڳالهه آهي ته کُرڙين هڻن سان، نه کيس حياتي موٽي ملندي آهي ۽ نه ئي وري سندس زخم تي مرهم پوندو آهي. جيئن ته حلال جانور آهي ۽ سندس گوشت، کائڻ جي ڪم اچي ٿو، تنهن ڪري کيس هر وقت ڪسڻ جو خدشو ۽ جان وڃڻ جو جوکم اندر ۾ رهي ٿو.
ان جي ڀيٽ ۾ ڪاسائيءَ کي به پيٽ پالڻ لاءِ ڌنڌو/ ڪرت ڪرڻي آهي. سندس ڪرت ماس وڪڻڻ آهي. ڪوشش ڪندو ته سستي اگهه تي سگهو پهرو وٺان، ان کي سير اهڙي نموني وجهان جيئن گوشت گهڻو ڇڏي. ڪهڻ کان اڳ، ٻڪريءَ کي ان لالچ ۾ گهڻو گاهه ڏيندو آهي ته جيئن ماس گهڻو ڇڏي. ٻڪري وري پنهنجي ساهه بچائڻ جي لالچ ۾، کائي پئي وَهَ ڪندي آهي.
مطلب: ۱. ڪاسائي گوشت واري گتيءَ لاءِ ٻڪريءَ کي چاري ٿو. ٻڪري سگهي ٿيڻ جي لالچ ۾ گاهه چري ٿي.
۲. هر ڪنهن کي پنهنجي گتي پياري هوندي آهي.
۳. هر ڪنهن جي نگاهه فائدي واري شيءِ ۾ هوندي آهي.
۴. ڀيٽيو؛ مروان موت، ملوڪان شڪار. مڇيءَ موت، ميئي شڪار.

79- ٻه گدرا، هڪڙيءَ مُٺ ۾ نه ماپن. (پهاڪو)
گدرو، گول ٿئي ٿو، ڇهن ئي ڏِسائن ڏي هڪجهڙو ڦليل آهي. کيس پڪڙڻ لاءِ هٿيو به لڳل ناهي. هٿ جي تري، سندس مقدار جي لحاظ کان تمام ننڍي آهي. جنهنڪري کيس کڻڻ لاءِ هٿ جي تريءَ مٿان رکي کڻي سگهجي ٿو. جيڪڏهن ٻيو گدرو، ساڳيءَ تريءَ تي رکڻ جي ڪوشش ڪبي ته نه رکي سگهبو. ٻئي گدرا، پنهنجي گولاين سبب هڪ ٻئي مٿان ترڪي، ٿڙي پري ٿي ويندا.
مطلب: ۱. دنيا جا ڪيترا ئي اهڙا مسئلا آهن، جيڪي هڪ ٻئي سان گڏ نه ٿا هلي سگهن. تن کي گڏڻ جي لاءِ اجايون ڪوششون نه ڪجن.
۲. باهه ۽ پاڻي، گڏ نه ٿا رهي سگهن.
۳. باهه ۽ ڪپهه، يڪجاءِ نه ٿا رهي سگهن.
۴. هڪڙي راجا، هڪڙي ڪامل فقير کي، ڌڻيءَ ملڻ لاءِ واٽ ڏيکارڻ جي طلب ڪئي ۽ کيس آڻي پنهنجي محل سراءِ ۾ ٽڪايائين. هڪڙيءَ رات جو، فقير اٿي، محل سراءِ جي ڇت تي چڙهي هيڏي هوڏي جُوهه وجهڻ لڳو، ڄڻ ڪا وڃايل شيءِ ڳوليندو هجي. بادشاهه پڇيس؛ “سائين ڇا وڃايو آهي؟ جيڪو ڳوليو ٿا؟”
“منهنجو اٺ وڃايو آهي!” فقير کيس جواب ڏنو؛ “سو ٿو ڳوليان.”
“گم ٿيل اٺ ته ڪوٺي تي ڪين لڀندو! فقير سائين!” راجا حيرت مان چيس.
“پوءِ تخت تي ڌڻي ڪيئن ملندو؟!” فقير چيس؛ “اهو ته دنيا ڇڏڻ سان ملندو؟”
۵. دنيا جي ڌنڌن کي پاسي تي رکبو ته ڌڻيءَ جي ملڻ جو رستو هٿ ايندو. ٻئي هاجون، گڏ مشڪل سان هٿ اينديون.
۶. اڦر اوستا بِن، آکا نيند نه آوي نئن،
بنا اڦر ڪيون پائيئي، آتم سک ڪي چئن؟ (هندي)
۷. دل جي سڪون بنا، اکين ۾ ننڊ نه اچي،
بنا سڪون جي، ڌڻيءَ ملڻ وارو سُکُ ڪيئن پائجي؟ (ارٿ)
۸. دنيا جا ڌنڌا ۽ ڌڻيءَ جي يادگيري، هڪ دل ۾ ڪٺا جاءِ گير نه ٿا ٿين.
۹. ڀيٽيو: ٻن ٻيڙين تي پير رکي، تنهنجون ڄنگهون ڦاٽن.

80- ٻلي کائيندي ڪين ساري، هنگندي ساري. (پهاڪو)
ٻلي، هڪڙو ننڍڙو جانور آهي. ڦُڙتيءَ ۾ شينهن کان به تيز آهي. ٻئي هڪ ئي ڪٽنب سان تعلق رکن ٿا. شينهن به گوشت کانسواءِ نه کائي. چٻڻ لاءِ سندس ڏند ۽ هضم ڪرڻ لاءِ آنڊا، مضبوط آهن. ٻليءَ جا وت آهر ڏند تکا آهن، مگر آنڊا ايترا وڏا ۽ مضبوط ناهن جو چٻيل هڏا هضم ڪري وڃي. تنهنڪري ڇيڇڙن ۽ وکن تي گذارو ڪندي آهي. ڇيڇڙا ۽ وکا وري رٻڙ ۽ چاٻو حلوي وانگر چٻڻ ۾ به اهنجا آهن ته هضم ڪرڻ ۾ به ڏکيا يا دير هضم آهن. ان سبب جي ڪري، ڇٻل ڪڍندي وقت، ٻليءَ کي ڏاڍي ڏکيائي ٿئي. جنهن شيءِ مان قبضي ٿئي يا پيٽ ۾ موڙهه ٿئي، تنهن کان کائڻ وقت، پرهيز ڪرڻ چڱو آهي. بک سبب يا پيٽ ڀرڻ جي لالچ ۾، انهيءَ ٽاڻي ٻليءَ کان اها ڳالهه وسري ويندي آهي، جنهن ڪري بعد ۾ کيس تڪليف ٿيندي آهي.
مطلب: ۱. هر ڪم جي اڳياڙيءَ وقت، پڇاڙي ڳڻڻ به سياڻپ جو ڪم آهي.
۲. هڪڙا ماڻهو، جنهن جي وهانءَ وڌاڻي تي وڃن ته کائڻ وير اڳلي جي حال ڏي ته نه ڏسن پر هٻڇ ڪري، جيترو وس پڄين، تيترو پيٽ ڀرڻ جي ڪوشش ڪن. اوترو ٻيو زيان پڻ ڪن. اڃا به وس پڄين ته گهر به کڻي وڃن. وري جڏهن وٽن شادي مرادي ٿئي ۽ اڳلا سڏ ڀرڻ اچن ته ساڻن به ساڳي جٺ/ ويڌن ڪن. ان کان پوءِ ئي کين احساس ٿئي.
۳. ٻلي کائي ٻه دڪا، ڇٻل ڪڍي ڇهه دڪا.
81- ٻليءَ شير پڙهايا، ڦير ٻلي ڪُون کاوڻ آيا. (پهاڪو)
هڪڙي شينهن، ٻليءَ کي چيو؛ “ماسي مان به ساڳئي ڪڙم قبيلي مان آهيان. مون کي به ائين شڪار مٿان جهڙپ هڻڻ سيکار، جيئن تون ڪوُئي جي مٿان هڻين ٿي.”
ٻليءَ کيس پنهنجو مِٽ سمجهي، دل مان وقتي سندس ڀؤ ڪڍي، کيس شڪار مٿان ٽپ ڏيڻ واريون چالون سمجهائڻ لڳي ۽ مشق پڻ ڪرايائينس. مشق ڪرائيندي، شينهن کي بک لڳي ۽ حسبِ عادت، گوشت جي سڌ ۾، جهڙپ ڏئي ٻليءَ مٿان ٽپو ڏنائين.
ٻلي ڪمزور ۽ ڊڄڻي ته آهي. کيس اڳيئي شينهن جي نيت تي چڱو گمان نه هيو. ان ڪري اڳي ئي خبردار هئي. جيئن ئي شينهن کي اُلرندو ڏٺائين، تيئن ڀڙڪو ڏيئي وڻ تي چڙهي وئي. شينهن، ٻليءَ جي ڀيٽ ۾ تمام ڳؤرو هو، سو وڻ تي چڙهي نه سگهيو. يڪدم چيائينس؛ “استاد! وڻ تي چڙهڻ مون کي نه سيکاريئي!”
“پنهنجي جان بچائڻ لاءِ!” ٻليءَ سهڪندي ٻڌايس؛ “استادُ ڪي چالون شاگردن کان پڻ لڪائي رکندو آهي. سمورو علم ڪڏهن به نه ڏيندو آهي. اهو بقايا علم، شاگرد پنهنجي محنت ۽ لگن سان ئي حاصل ڪندو آهي.”
مطلب: ۱. لچ کي چڱي مت ڏسڻ، پنهنجي جيءَ کي جنجل ۾ گهتڻو آهي.
۲. هڪڙي همراهه تي گهڻن جو قرض هيو، جيڪو لاهي نه پئي سگهيو. ڏيوالو ڪڍڻ ۾ پنهنجي گلا پئي سمجهيائين. هڪڙي پراڻي، سپورنج سنگتيءَ سان صلاح ڪيائين، جنهن ڏس ڏنس؛ “جيڪو قرض گهرئي تنهن کي چؤ؛ نچ.”
ائين چوڻ ڪرڻ سان، قرضين کيس چريو سمجهي، پنهنجو قرض ئي واري ڇڏيو ۽ گهرڻ ئي بند ڪري ڇڏيائونس. جنهن دوست ڏَسُ ڏنو هئس، ان جو به مٿس قرض هيو. ان کي ته خبر هئي ته هيءُ مطلب جو چريو ٿيو آهي. هڪ ڏينهن اچي پنهنجا پئسا گهريائينس. ان کي به ساڳيو جواب ڏنائين. دوست موٽ ۾ چيس؛ “اسان استادن سان به نچ!؟”
“ها ها! نچ!” کُتي ورندي ڏيندي چيائينس؛ “توسان ته ڇا، تنهنجي وڏن سان به نچ!”
۳. ٻليءَ شينهن پڙهايو، شينهن ڦري ٻليءَ کي کائڻ آيو،
ٻليءَ وڻ تي چڙهي سر بچايو،
شينهن چيس؛ “تو مون کي وڻ تي چڙهڻ ڇو نه سيکاريو؟”

82- ٻليءَ کي خواب ۾ ڇڇڙ. (پهاڪو)
ڇڇڙ: ڇيڇڙو، وکو، ماس مٿان لٿل چرٻي، گوشت جو سڻڀو لوٿڙو، بنا ماس ۽ هڏ جي وکو.
ٻلي، ماس چڪيندڙ جانور جي ڪڙم مان آهي. بک کان ماني وغيره ته کائيندي آهي پر سندس مرغوب غذا، نرم گوشت آهي. ڇڇڙ، رٻڙ وانگر نرم، چٻڻ ۾ وقتي آسان پر دير هضم آهي. تنهنڪري ٻوڙ سان گڏ نه رجهي سگھي. ماڻهوءَ کي کائڻ ۾ مزو نه ڏئي. جيڪڏھن ڪُئا کائيندڙ ٻليءَ کي، بنا محنت جي ملي ته پيٽ ۾ گنجائش کان به وڌيڪ کائي وڃي. رات جو سمورا گهر ڀاتي ڀلي ننڊ پيا هجن پر ٻلي، پنهنجي بلوري اکين جي روشنيءَ ۾، اوندهه ۾ پڻ پئي ڪئن، ڇڇڙن ۽ ڇلرن جي ڳولا ڪندي. ننڊاکي هوندي، ته به خوابيده/ ننڊاکين اکين سان پئي، پاٽ هيٺان سانڍيل يا ڇڪي ۾ ٽنگيل گوشت ڏانهن ڇڇڙن جي لالچ ۾ نهاريندي ۽ نرا ڏيندي. جيڪڏهن ننڊ پئي هجي، ته به کيس خواب ۾ ڇڇڙ پيا نظر ايندا ۽ رکي رکي پئي، ننڊ ننڊ ۾، مٿن جهپڙون ڏيندي.
مطلب: ۱. لُچ ماڻهوءَ کان، خواب ۾ به لچائيءَ جا ڪم نه وسرن.
۲. بدمعاش، ڀلجي به ڀلائي نه ڪندو آهي.
۳. ٻليءَ کي خواب ۾ ڇلڙ.
۴. از ابليس هرگز نيايد سجود،
نه از بد گهر نيکوئي در وجود. (فارسي)
۵. شيطان کان ڪڏهن مٿو نايو نه ٿئي.
لچ کان پڻ موچارائي موجود نه ٿئي. (ترجمو)

83- ٻن ٻيڙين تي پير رکي، تنهنجون ڄنگهون ڦاٽن. (پهاڪو)
ٻيڙي پاڻيءَ مٿان هلي ٿي، جتي ڪو روڊ رستو يا ريل جڙيل نه هوندا آهن. هوا ۾ اڏامندڙ جهاز/ پکي، پاڻيءَ تي ترندڙ ٻيڙي يا تيراڪ جي هلڻ لاءِ رستو جڙيل نه هئڻ سبب، سندن رخ جو اندازو ڪرڻ مشڪل هوندو آهي. ٻه ٻيڙيون بيهي ته گڏ سگهن ٿيون پر هلڻ وقت پاڻيءَ جي ڇولين ٽڪرجڻ سبب فطرتي طور هڪ ٻئي کان ڇڄي ڌار ٿي بيهي رهنديون. اهڙيءَ صورتحال ۾ جيڪو ماڻهو، هڪڙي ڄنگهه هڪڙيءَ ۾ رکي، زنجير پير سان ٻڌي ۽ ٻي ڄنگهه ٻيءَ سان جڪڙي ته هلڻ وقت يا زنجير ٽُٽن يا ڄنگهان چيرجن. ڇو جو ٻيڙيون، قدرت جي ٺاهيل اصول تحت هڪ ٻئي کان وٿيرڪيون ضرور ٿينديون. پوءِ مٿي ڄاڻايل ٻن نقصانن مان اهو نقصان ضرور ٿيندو جنھن ۾ اوڻائي هوندي. ڄنگهون زنجير جي ڀيٽ ۾ ڪمزور هونديون ته اهي چيربيون. جيڪڏهن زنجير، ڄنگهن جي ڀيٽ ۾ ڪمزور هوندو ته اهو ٽُٽندو.
مطلب: ۱. هڪ ئي وقت ٻن ٻيڙين، ٻن جهازن، ٻن گهوڙن، ٻن گاڏين تي سواري ڪرڻ، انساني وس کان ٻاهر آهي.
۲. هڪ ئي وقت، ٻن کٽن تي ليٽڻ، ٻن ڪمرن ۾ سمهڻ، ٻن گهرن ۾ رهڻ، ٻن بوٽن ۽ ٻن جوڙن جو استعمال ڪرڻ، بيوقوفي آهي.
۳. هڪ ئي وقت ٻن ڏورانهن هنڌن تي رهڻ، انساني وس کان ٻاهر آهي. ساڳئي وقت تي ڪراچيءَ ۾ هجڻ ۽ ساڳئي وقت تي اسلام آباد ۾ هجڻ مشڪل آهي.
۴. ساڳئي وقت تي ٻه وڏا مشڪل مسئلا هٿ ۾ کڻڻ بيوقوفي آهي.
۵. ڇا ڌڃي باهه، ڇا ڌڃي ڪپاه.
۶. ڀيٽيو؛ ٻه گدرا هڪ مُٺ ۾ نه ماپن.

ڀ

84- ڀاڙي ۽ مسواڙ جو، ڪئٿ ڪو نه آهي. (چوڻي)
ڀاڙو: ڪرايو، ان شيءِ/ ڪم جو ڪرايو، جنهن ۾ تحرڪ هجي. متحرڪ شيءِ جي استعال جو اجورو.
مسواڙ: غير متحرڪ شيءِ جو ڪرايو، غير متحرڪ شيءِ جي استعمال جو اجورو.
ڪئٿ: قحط، قيد، قانون، اصول.
گاڏي وغيره ۾ ٻين سنئين سفر ڪجي ٿو ته هر هڪ مسافر تي الڳ الڳ ڪرايو لڳي ٿو، جنهن کي ڀاڙو چئبو آهي. جيڪا مينهن گاهه کان سواءِ کير نه ڏئي، تنهن جي کير لاءِ، گاههُ ڄڻ ڀاڙو آهي. رهڻ لاءِ جاءِ وٺجي ته ان جي لاءِ مهيني تي ڏنل اجوري کي مسواڙ چئجي.
جهڙي قسم جي گاڏي ڀاڙي تي ڪبي، اهڙي قسم جو ڪرايو ڳالهائبو. نجي سواريءَ جو ڀاڙو الڳ آهي، ٻڌي سواريءَ جو ڀاڙو جدا آهي. چڱي گاڏيءَ جو ڪرايو مختلف ته پنڌ جي حساب، منزل ۽ رستي جي لحاظ کان به ڪرايو علحده ٿيندو. سٺو رستو ته ڪرايو ٻيو، کڙٻڙ ۽ ڪنو رستو ته ڪرايو وڌيڪ.
اهڙيءَ طرح مسواڙ به جاءِ ۽ محلي يا علائقي جي حساب سان مختلف ٿيندي. سٺي علائقي ۾، گهڻين آسانين ۽ آسائشن واري جاءِ جو ڪرايو وڌيڪ ته ڪني ۽ گهٽ آسائش واري علائقي واريءَ جاءِ جو ڪرايو بلڪل گهٽ هوندو آهي.
حالات واقعات جي حساب سان اهي به ڦرندا گهرندا رهندا آهن. ضرورت پوي ته ڪني علائقي واري جاءِ جو به ڳرو ڪرايو ملي. ضرورت ۾ نه هجي ته اوچي ۽ ڀلي جاءِ جو رپيو به ڪرايو ڪير نه ڏئي.
مطلب: ۱. دنيا جو ڪو به ڪم سدائين هڪ حال ۾ ڪو نه ٿو رهي.
۲.جب گيا بلبل چمن مين، ديک ڪي فصل خزان،
رو ڪي ہنس ڪہني لگا، گاھي چنين گاھي چنان۔ (اردو)
۳. جڏهن بلبل باغ ۾ ويئي، جهَولي جي مند ڏسي،
روئي، کلي چيائين؛ “ڪڏهن ڪيئن ته ڪڏهن ڪيئن!” (ترجمو)

85- ڀڄ چريا! مست آيئي. (ورجيس)
چريو: دماغي طرح پوئتي پيل، جنهن کي پنهنجي نفعي نقصان جي خبر نه پوي.
مست: نفسياتي مريض، بي بس، انت کان ٻاهر نڪتل، بدمست، نشي ۾ ڌت.
چريو، عقل وڃائڻ واري کي چئبو آهي. اھو، عقل سان گڏوگڏ، جسماني طرح به لاغر ٿيندو ويندو آهي. وقت تي نه مانيءَ جي خبر پوندس ۽ نه وري لٽي ڪپڙي جي. لٽا ڪپڙا لاهيون پيو ڦرندو. پنهنجي نفعي نقصان جي به خبر نه پوندس ۽ نه وري ان لاءِ جهڳڙو ڪندو.
مست کي پنهنجي غرض جي ڄاڻَ هوندي آهي. نفسياتي مريض هئڻ سبب، الل مست لڳو پيو هوندو آهي. پنهنجي غرض لاءِ ڪنهن جي منڍي مروڙڻ ۾ به دير نه ڪندو. چرين کان به ڪسر هوندو. ڪيترين جاين تي چريو مُڙي ويندو پر مست نه مڙندو. جتي چريا ٻين ماڻهن کي پنهنجي اٻالائپ سبب تنگ ڪن، جيڪڏهن اتي مست اچي وڃن ته چريا به پڇ پائي ڀڄي وڃن.
مطلب: ۱. چريي کي رات ڏينهن جي ڦير گهير جي خبر پوي پر مست کي خبر نه پوي.
۲. پاڳل خاني جي اڪيلي ۽ اڻ ڍڪيل موريز/ پيشاب خاني ۾ ھڪڙو چريو پيشاب ڪرڻ لاءِ ويٺو ئي مس ته پويان ھڪڙو مست به پيشاب ڪرڻ لاءِ آيو. جاءِ نه ڏسي، چريي جي مٿان بيھي پيشاب ڪرڻ لڳو. چريو پيشاب تان ٽپ ڏئي اٿيو ۽ چوڻ لڳو؛ “چريا اسان به آھيون، پر ھيءَ ته سڌي سنئين بدمعاشي آھي.”
۳. نشئي/ مست، چريي کان وڌيڪ چريو/ چَٽُ ٿيندو آهي.
۴. چريائپ جو ڇيهه ئي ناهي.

86- ڀڄندڙن جي اڳ ۾، لڪندڙن جي پوءِ ۾. (ورجيس)
۱. ڀڄڻ جي نوبت، ڏوهه ڪرڻ کان پوءِ سر تي ايندي آهي. مصيبت پوڻ جي صورت ۾ ڀڄڻو پوندو آهي يا ڇاپي جي ڀَوَ کان ڀڄبو آهي. چوريءَ جي ڳالهه کلڻ کان پوءِ، ڀاڳين جي پهچڻ جي ڀَوَ کان ڀڄبو آهي يا حمله آور جي حملي جي ڀَوَ کان جُوءِ ڇڏي ڀڄبو آهي. ڀڄندڙ کي، حمله آور يا ڇاپا مار مٿان اچي ڪڙڪي، تنهن کان اڳي ڀڄي وڃڻ گهرجي.
ڪامياب ڀاڄوڪڙ اهو چئبو جيڪو حملي/ ڇاپي کان اڳ ڀڄي وڃي. بلڪ جيڪي به ڀڄندڙ آهن، تن مڙني کان اڳي جاءِ واردات تان نڪري/ کسڪي وڃي.
اهڙيءَ طرح وري ڪنهن مصيبت کان ٻئي محفوظ هنڌ تي وڃي لڪڻ به ضروري آهي ته جيئن ڀڄڻ وارين ڪيل ڪاوشن تي پاڻي نه ڦري وڃي. جيڪو ماڻهو اڳواٽ ڪٿي وڃي لڪندو، اهو جيڪڏهن اتان موٽڻ يا واپس ڀڄڻ چاهي ته کيس پهرين انهن جي نڪرڻ جو انتظار ڪرڻو پوندو، جيڪي کانئس پوءِ اچي ساڳي سوڙهي جاءِ ۾ لڪا آهن. ڇو جو رستو، انهن سان والاريل هوندو آهي. ان جي ڀيٽ ۾ پڇاڙيءَ ۾ اچي لڪيل، پوئين پير ڀڄڻ چاهي ته مڙني کان اڳي ڀڄي ويندو.
۲. ڪنهن ڪم کان لڪي ويندڙ ماڻهو به مڙني جي نظرن ۾ ٿي پوندو آهي. جيڪو ڪم کان نٽائي، لڪڻ جي اڳواٽ ڪوشش ڪندو، سو ستت جهلجي پوندو. البته هڪ ٻئي کي ڏسندي جيڪي لڪن ٿا، تن ۾ آخري لڪڻ واري تي ايتري مصيبت نه ايندي، جيتري پهرئين لڪڻ واري تي ايندي. ڇو جو مڙني جي لڪڻ جو سببُ، مُهڙيون لڪندڙ بڻبو آهي.
مطلب: ۱. ڪم کان ڀڄندڙن جي اڳواڻي ڪندڙ ۽ لڪندڙن جي پٺيان هلندڙ.
۲. لچ، هڪ هنڌان ڳالهه ٻڌي، ٻئي هنڌ پهچائي پنهنجو اُلو سڌو ڪندو آهي.
۳۔ مالداري را بگويد مال دار،
دزد را گويد کہ املاکش برار۔ (فارسي)
۴. ڀاڳئي کي چوي؛ “مال سوگهو ڪر!”
چور کي چوي؛ “وسلا چورائينس.” (ترجمو)

87- ڀرئي اٺ تان وڃڻي لٿي، ته به چڱي. (پهاڪو)
ڀرئي: سامان سان لڏيل، وزن رکيل، وزن سان ڀريل.
وڃڻي: ننڍڙو وڃڻو، تمام هلڪي شيءِ.
اٺ تي وزنُ، ڍوئڻ لاءِ لڏبو آهي. هڪ هنڌان وزنُ کڻي، ٻئي هنڌ پهچائڻ واري کي ٻه اهنج ساڻُ کڻڻا ٿا پون. هڪ ته وزنُ پٺيءَ تي رکڻ، ٻيو پنڌ ڪرڻ. پنڌ، هڪ منزل کان ٻيءَ منزل تائين پهچڻ لاءِ، پورو ڪرڻو پوندو. هڪ وک به کٽندي ته منزل کان ٿورو پوئتي پهچبو. جڏهن ته وزن ۾ ڪمي بيشي ٿي سگهي ٿي. گهٽائڻ چاهجي تڏهن به ٻنهي اهنجن منجهان فقط ھڪ، يعني وزن ۾ گهٽتائي آڻي سگهجي ٿي. اٺ جڏهن ته آهي ئي وزن ڍوئڻ لاءِ. تنهن هوندي به مٿانئس رکيل وزن مان جڏهن وڃڻيءَ جيترو وزن گهٽ ٿو ٿئي ته به ڄڻ اٺ هلڪو ٿي ٿو پوي.
مطلب: ۱. هڪڙي ماڻهوءَ تي سَؤُ رپيا قرض لهڻل هجي، تنهن مان جيڪڏهن هڪڙو رپيو قرض جو لاهي وجهي ته به سرهو ٿيندو.
۲. هڪڙي ماڻهوءَ کي سَؤُ ڪوهه پنڌ ڪرڻو هجي، انهن منجهان جيڪڏهن ٻن ڪوهن لاءِ کيس ڪو اُٺَ-سوار اچي سواري پيش ڪري ۽ اڳڀرو ڪري ته به ڄڻ مشڪل آسان ٿيس.
۳. سؤ ڪوهه ڪرڻ وارو، هڪ ڪوهه پنڌ ڪري ته به ڄڻ بار هلڪو ٿيس.
۴. سوين ڏوهه ڪندڙ پاپي، جيڪڏهن هڪڙو پاپ جو ڪم ڇڏي، ته به ڄڻ آساني ٿيس.
۵. ڀريل اٺ تان وڃڻي لٿي ته به اٺ ٿيو هلڪو.

88- ڀريءَ ڇنيءَ کان، ڀيري ڇنو چڱو. (پهاڪو)
ڀري ڇني: ڳؤري ڀري، جيڪا کڻندڙ کي ڇني رکي.
ڀيرو ڇنو: وڏو پنڌ، جيڪو مسافر کي ڇني رکي.
هڪڙي هنڌان، ڪنهن مزور کي چار مڻ وزن جا کڻي ڪاٿي پهچائڻا هجن ۽ هڪ ڀيري ئي سمورو بار، ڀري ٻڌي کڻندو ته چيلهه يا ڳاٽو ڀڄي پوندس. ان جي برعڪس، هڪڙو هڪڙو مڻ، چار ڀيرا ڪري کڻندو، پنڌ گهڻي ٿيڻ جي باوجود جان جو زيان ڪو نه پهچندس.
مطلب: ۱. جيڪو ڪم هري هري سڌرندو، سو تڪڙ سان نه ٿيندو.
۲. بچشم خويش ديدم در بيابان، کہ آهسته سبک برد از شتابان،
سمند باد پا از تنگ فروماند، شتربان همچنين آهستہ ميراند. (فارسي)
۴. پنهنجي اکين سان پَٽَ ۾ ڏٺم،
هوريان هلندڙ کٽيو، تيز ڊوڙندڙ کان،
گهوڙو تکو ڊوڙي ٿڪجي پيو،
اوٺي، هري هري هلندو رهيو. (ترجمو)

89- ڀڳڙن کاڌي، هٿ ڌوتا پيا آهن. (پهاڪو)
کاڌو کائڻ، جيئرو رهڻ لاءِ اشد ضروري آهي. کائڻ وقت، کاڌي لاءِ پاڪ ۽ حلال هجڻ جو خيال رکڻ پڻ اهم آهي. پاڪ شيءِ مان، پاڪ پاڻي استعمال ڪري، جوڙيل کاڌو، پاڪ صاف هٿن سان کائجي ته جيئن بيمارين جا وچڙندڙ جيوڙا، کاڌي ذريعي پيٽ ۾ هليا نه وڃن.
خاص طور تي اهو کاڌو، جيڪو پاڻيٺ تي مشتمل آهي يا آلاڻ مائل آهي، تنهن ۾ هٿ وجهجي ته ڌوئي وجهجهي. ٻيءَ صورت ۾ هٿ اندر موجود جراثيم، آلاڻ جي ذريعي يڪدم کاڌي ۾ شامل ٿي ويندا ۽ معدي تائين پهچي ويندا.
جيڪو کاڌو خشڪ آهي، تنهن ۾ هٿن جي ميراڻِ جلد نه لڳندي. ڇو جو گدلاڻ، آلاڻ جي ٽيڪ تي ڦهلبي آهي. اڻ ڌوتل هٿ ۾ موجود جراثيم، خشڪ کاڌي/ ميوي تي يڪدم نه ڦهلبا آهن. ان ڪري جيڪڏهن نجاست محسوس نه ٿئي ته پوءِ اڻ ڌوتن هٿن سان به سڪل ميوو کائي سگهجي ٿو.
مطلب: ۱. جنهن کاڄ سان، کائڻ مهل، هٿ وڃائجن، سو کاڌو هٿ ڌوئي پوءِ کائجي.
۲. دنيا جي ڪڌن/ ڪنن ڪمن ۾ هٿ وجهبو ته پڇاڙيءَ جي ڳڻتي رهندي. نه وجهبو ته نه رهندي.
۳. تو پاک باش، مدار اي برادر از کس باک،
زنند جامه ناپاک گاذران بر سنگ. (فارسي)
۴. ادا! تون پاڪ رهه، پوءِ ڪنهن جو ڀؤُ نه ڪر،
ڌوٻي به پليد ڪپڙي کي ئي پاهڻ تي سٽيندو آهي. (ترجمو)
90- ڀڳو گهڙو، ڍئون ڍئون ڪري. (پهاڪو)
گهڙو: ٺڪر جو دلو يا مٽ.
ڍئون ڍئون ڪرڻ: ٻاڙو وڄڻ، بي سرو وڄڻ.
ٺڪر جو گهڙو يا دلو، پاڻي سانڍڻ ۽ پيئڻ لائق ٿڌي ڪرڻ لاءِ ڪتب ايندو آهي. وڏي پنڌ تان، خاص طور تي پرانهن کوهن تان ڀريل پاڻي، ٻهراڙين ۽ ٿري علائقن جا ماڻهو، ڪنهن مضبوط ٿانءَ ۾ سانڍڻ جي ڪوشش ڪندا آهن. چمڙي جي کليءَ ۾ پاڻي محفوظ ته رهندو آهي پر دلي جيترو پُر ذائقه ٿڌو نه رهندو آهي، تنهنڪري پاڻي سانڍڻ لاءِ ترجيح، وري به ٺڪر جي ٿانءَ کي ڏني ويندي آهي.
جڏهن پرانهين پنڌ کان، تڪليف ڪري سيڙجي پاڻي آڻجي ۽ ٺڪر جي ٿانءَ ۾ سانڍجي، پر جي منجھس تمام سنهي سِير پيل هجي، جيڪا ظاهري اک سان نظر نه چڙهي، تنهن ۾ جيڪڏهن پاڻي اڻ سنڀالئي پئجي وڃي ته رات پيٽ ۾ سمورو پاڻي سِير مان سِمي ويندو ۽ صبح جو ٺڪر ٺلها پيا هوندا. ان وقت ڏاڍي پشيماني ٿيندي. ان پشيمانيءَ کان بچڻ لاءِ ضروري آهي ته ٺڪر جي ٿانءَ کي جاچي جوچي، پوءِ منجهس پاڻي سانڍجي.
ٺڪر جي ٿانءَ جي پڪائي ۽ نقص جي خبر، سندس وڄت مان پوندي آھي. آڱر جي پوئين ڏُڏيءَ سان مٿس ٺونگڙو هڻي ڏسبو آهي. جيڪڏهن آواز سان وڳو ته سمجهبو؛ پڪل به صحيح آهي ۽ منجهس ڪا سِير به پيل ناهي. ان جي برعڪس جيڪڏهن وڄڻ ۾ ٻاڙايائين ته پوءِ انديشو آهي؛ ڪٿان سِير پيل اٿس يا موراڳو پڪل ئي صحيح ناهي.
مطلب: ۱. ثابت يا سٺو پڪل گهڙو، سٺي وڄت ڪندو. ٽٽل يا ڪچو گهڙو، ٻاڙو وڄندو.
۲. اڄاڻ ماڻهوءَ جو ڳالهاءُ، اجايو آهي.
۳. ان پوڇي جي جانيي، مُوڊ ديک من ماه،
ڇلڪي اوڇي نيريو، پوري ڇلڪي ناه. (هندي)
۴. اڻ پُڇي مورک جو حال، دل ۾ ڄاڻي وٺجي،
ڀريل دلي جو پاڻي نه ڇلڪي ۽ اُوڻي جو ڇلڪي. (ارٿ)

91- ڀڳي سان ئي ڀير، جاسين رتو راس ٿئي. (پهاڪو)
ڀڳو: ڀڳل، ناقص، ٽُٽل، اڻ پورو.
ڀيرڻ: ڦيرڻ، چورڻ، گهمائڻ (چرخي تي).
رتو: رتل، ڳاڙهو، ڳاڙهي رنگ ۾ رڱيل.
راس ٿيڻ: مڪمل ٿيڻ، پوريءَ طرح ٺهي بيهڻ.
اڳي، ائٽ تي سُٽ ڪتبو هيو. فطرتًا، ڌنڌي واري اوزار يا هنڌ کي، ڪاريگر ماڻهو سينگاريندا ضرور آهن ته جيئن سندن دل ان ڌنڌي يا اوزار سان لڳل هجي. جيئن ٽرڪن جا ڊرائيور ڏورانهن پنڌن تي ٽرڪن کي ڇڪيندا آهن ۽ اڪيلائين ۾ اونداهين جا راهي هوندا آهن ته پوءِ کين دل لڳائڻ لاءِ ٽرڪ کي سينگارڻ ضروري لڳندو آهي. اهڙيءَ طرح ٽريڪٽر ڊرائيور، جهنگ ۾ اڪيلي سر هر ڪاهڻ ۾، هونئن جيڪر ڪوفت محسوس ڪن، پر وندر لاءِ ٽيپ هلائيندا ۽ ڪليون/ لغڙيون وغيره هڻي ٽريڪٽرن کي سينگاريندا پڻ آهن.
اهڙيءَ طرح ائٽ وهائڻ واريون پڻ، اڪيلائيءَ کي دور ڪرڻ لاءِ، ائٽ کي رڱرائي ۽ ڦيرن ۾ ٿورو گهڻو گهنڊڻيون وغيره ٻڌنديون ھيون ته جيئن دل وندريل هجي ۽ ڌُن ۾ مگن رهجي. جيڪڏهن دل اُچاٽ ٿي وئي ته ڌنڌو نه هلندو. جيڪڏهن ڪنهن غريب کي نئون، رڱيل ۽ جنجهڻين سان جنجهيل ائٽ نه هوندو ته به کيس پيٽ گذر لاءِ ڀڳي ٽُٽي تي به منُ لائي، محنت ڪرڻي پوندي. جيڪڏهن نئين جي آسري ۾ پراڻي تي ڪم نه ڪندي ته پوءِ بک مرندي ۽ نئين ٺهي اچڻ جي لاءِ پئسا به جوڙي نه سگهندي. آخر حالت اها ٿيندي جو پراڻي تي دل نه ٿيندس ۽ نئين ٺهرائڻ لاءِ پئسا نه ٿيندس. هيڏانهن کان به ويندي ته هوڏانهن کان به ويندي.
مطلب: ۱. جاسين تو وٽ دولت گهڻي ناهي، تاسين سادي سودي زندگي گذار ۽ قناعت سان دم لنگهاءِ.
۲. قناعت سان زندگي گذارڻ جو پنهنجو مزو ۽ شان آهي.
۳. گر نبود بالش آگنده پر، خواب توان کرد حجر زير سر. (فارسي)
۴. جيڪڏهن کنڀن ڀريل وهاڻو نه هجي، ننڊاکو پٿر مٿي هيٺان ڏئي به ننڊ ڪري وڃي. (ترجمو)

92- ڀلي ڀاڻ آئي، سا به نه ڀُلي. (پهاڪو)
ڀُلي: ڀليل، رستي تان ٿڙيل، راهه کان هٽيل، ولر کان وڇڙيل.
ڀاڻ آئي: ڀاڻ اچڻ، وٿاڻ تي اچڻ، ماڳ تي موٽي اچڻ.
ڌنار/ ڌراڙ، صبح سان مال جو ڌڻ ڪاهي جهنگ ۾ وڃي چارين. هر هڪ ڍور سان، ڌراڙ ٻڌو نه وتندو آهي. جهنگ ۾، مالُ آزاد پيو چرندو آهي. پاڻ ۾ سِڱين پيو پوندو، اها ٻي ڳالهه آهي. باقي بيٺو جهنگ ۾ هوندو. ڪڏهن ڪڏهن، ڪنهن جهنگ ۾ ڪي اڙون ۽ اوٽون اچي وڃن، جن ۾ هڪ اڌ ڍور منجهي ڦاسي پوي. ڌڻ ۽ ڌراڙ، اڳڀرو نڪري وڃي ته نه ان لاءِ هيءُ موٽي اچن ۽ نه وري منجهيل/ ڀليل ڍور ساڻن اچي ملي.
ڪي ڍور وري اهڙا ٿيندا آهن جو منجهڻ ۽ ولر کان وڇڙڻ پڄاڻان، پويان پير ڪري ڀڄندا آهن. ساڳين رَندن ته لُر لڳا ايندا ۽ ڪاڏي به لوڻو هڻي نه ڏسندا، بلڪ سڌا اچي پنهنجي ماڳ تي رسندا آهن. اهو به تڏهن جڏهن کين اڙ واري جاءِ تي چَرندي چَرندي ڍؤُ ٿي وڃي يا کٽڪو جاڳي. جيئن ئي کٽڪو جاڳين يا ڪنهن حمله آور جي حملي جو ڇرڪ پين ته بس ٽاهه کائي وٺـي کُرن تي زور ڏيندا آهن ۽ ڌُو اچي گهر ڪندا آهن. اهڙن جانورن کي، ڀليلن ۾ شمار نه ڪبو.
مطلب: ۱. صبح جو جهنگ ۾ ڀليل جانور، شام ڌاري آهرُ تي پاڻ-مرادو پهچي ته به کيس ڀليل نه چئبو، ڇو جو کيس ڳولهڻ لاءِ ڀاڳين خفو ئي نه ڪيو آهي.
۲. پاپ يا بڇڙن ڪمن کي، جنهن بڇڙو ڄاڻي توبھ ڪئي، تنهن به ڄڻ اهو ڪم نه ڪيو.
۳. گنهگار توبہ کار بہ از عابد نا پرهيزگار. (فارسي)
۴. بدپرهيزي ڪندڙ عابد کان، توبھ ڪندڙ پاپي چڱو. (ترجمو)

93- ڀنڀوران جي ڀڳيون، سي ڇٽيون. (پهاڪو)
ڀنڀور: جبل ۾ هڪڙو ڳوٺ، جتي سسئي ٿي گذري آهي.
ڀنڀوران: ڀنڀور منجهان.
ڀڳيون: ڀڄي نڪتيون، تياڳ ڏنائون.
ڇٽيون: ڇٽي پيون، آجيون ٿيون، رِها ٿيون.
ڀنڀور، سسئيءَ جي جنم- ڀومي هئي يا نه، بلڪ نيپاڄ-ڀومي ضرور آهي. ڪيچ مڪران کان آيل پنهون، مٿس عاشق ٿي پيو. عشق ڪرڻ، خواريءَ جو کارو مٿي تي کڻڻ برابر آهي. عاشق ته کڻي وڃن پر ٻيا نه کڻي سگهن ۽ نه ٻُڌي سگهن. عقل وارا، خواريءَ کان ڀڄي پاسو ڪرڻ جي ڪوشش ڪن. پنهونءَ جي ڀائرن ۽ وڏڙن، پڻ پاڻ کي انهيءَ ٽوڪ کان بچائڻ خاطر، پنهونءَ کي نشو ڏئي رات پيٽ ۾ سندس پريم-ڀوميءَ تان کنيو ۽ سسئيءَ کي اڪيلو ڇڏي ويا.
عاشقن جي رفاقت به، نه ٻين کان سَٺي ٿيندي آهي ۽ نه ڏِٺي ٿيندي آهي. پويان ترسيل سسئيءَ لاءِ زمين به تنگ ٿي وئي. ڇڏي وڃڻ سبب، طعنن تنڪن سندس لاءِ ڌرتي ٽامو ڪري ڇڏي. جنهن سببان عورت ٿي ڪري، اڪيلي سر جبل جهاڳڻ کي، ڀنڀور جهڙو نامور شهر تياڳڻ تي ترجيح ڏنائين. جڏهن ڀنڀور مان نڪتي، تڏهن تهمت جو ڪلنڪ ۽ ڏهاڳَ جو ٽِڪو سندس پيشانيءَ تان ڌوتو. جيڪڏهن هيءَ ڀنڀور مان نه نڪري ها ۽ پنهون پوئين پير نه موٽي ها ته کين، زماني جي ٽوڪن کان رِهائي نه ملي ها.
مطلب: ۱. ڀنڀور ڇڏڻ سبب، سسئي جيڏين سرتين جي، سُهمن ۽ ميڇن کان ۽ ٻين ڳڻتين ۽ پريشانين کان آجي ٿي وئي.
۲. سسئيءَ، سفر ۾ جان ته وڃائي پر مانُ پاتو.
۳. دنيا جي خفن کان جيڪو پلاند بچائيندو، تنگدستي ته رهندس پر ڌڻيءَ کي واصل ضرور ٿيندو.
۴. جن دنيا ڇڏي سي وڏي پَدَ کي پهتا.

94- ڀنگان چيز ٻڏن، لنڊي رووي ڪڻڪ ڪون. (ورجيس)
هڪڙي هنڌ، ڪڻڪ ۽ ڀنگ جون پوکون، هڪ ٻئي جي ڀرسان بيٺيون هيون. اوچتو برسات ڏاڍي ٿي، جنهنڪري ٻئي پوکون ٻڏڻ لڳيون. پوک-ڌڻيءَ جي جوءِ، ڪڻڪ جي ٻڏڻ سبب، پنهنجو زيان ٿيندو ڏسي، ارمان کائي ڪڻڪ لاءِ پار ڪڍي روئڻ لڳي. اوچتو اتاهون، هڪڙو موالي لنگهيو، تنهن کيس ڪڻڪ بابت روئندو ۽ ڀنگ لاءِ نه روئندو ڏسي چيو؛ “ڀنگان چيز ٻڏن، لنڊي رووي ڪڻڪ ڪون.”
مطلب: ۱. سڀ ڪنهن کي پنهنجي مطلب واري ڳالهه يا دل کي گهربل شيءِ، وڻندي آهي. پوءِ اها ٻئي کي وڻي ته ڇا، نه وڻي ته ڇا؟!

95- ڀنگ جهنگ ۾ پاڻي، ملڪ ۾ آباداڻي. (نعرو)
جهنگ: غير آباد جاءِ.
آباداڻي: آبادي، خوشحالي.
جهنگ، ان خطي ۾ ٿيندو آهي، جتي آبادي نه هجي. ڇو جو ڌرتيءَ ۾ نباتات يا اوڀڙ اُڀڙائڻ جي پاڻ-مرادو صلاحيت يا استعداد رکيل آهي. کيس ڇڏي ڏبو ته پهرين منجهس ٻُوڙا ٿيندا، پوءِ ڪرڙ ڪانڊيرا ٿيندا. لئيون لاڻا ۽ ڪنڊي وارا ٻوٽا/ وڻ ٿيندا. بعد ۾ منجهس مرون، سوئر ۽ نانگ بلائون به واسو ڪري اچي رهندا.
جيڪڏهن منجهانئس ڦلدار فصل وٺڻا آهن ته مٿس محنت ڪرڻي پوندي. لاهه ڪڍڻ، هر ڪاهڻ، ٻني سڌي ڪرڻ، فصل پوکڻ، پاڻي ڏيڻ، ٻج ڪلر وجهڻ ۽ پوءِ ٻلن/ جهار کان بچائڻ وغيره. انهن سڀني معاملن کان علاوه پاڻيءَ جو هجڻ تمام ضروري آهي. ڇو جو پاڻيءَ کان سواءِ حياتي ئي ناهي. ائين به ناهي ته رڳو پاڻيءَ تي سڀ ڪجهه پاڻهئي ٿيو وڃي. نه! بلڪ ان سان گڏ ٻيون محنتون پڻ شامل آهن.
موالي، ڀنگ گهوٽڻ مهل، جڏهن منجهس پاڻي ملائي، پيئڻ لائق ڇڊو ڪندا آهن، تڏهن ٻين ماڻهن کي ڏسي ۽ لڄ پرچائڻ لاءِ، وٺي نعرا هڻندا آهن. نعري مان سندن مراد هوندي آهي ته جيئن پاڻي اچڻ سان جهنگ، ڦري سرسبز علائقو ٿئي ٿو، تيئن پاڻي ملائڻ سان ڀنگ پڻ موالين لاءِ وسنديون ڪري ڇڏيندي.
حالانڪ مٿي ڄاڻائي آيا آهيون ته ڪارائتا فصل فقط پاڻيءَ سان نه ٿيندا آهن، بلڪ ڪارائتن فصلن لاءِ پاڻيءَ کان علاوه ٻيون به ڪي محنتون ۽ سيڙپون ضرور آهن. اهڙيءَ طرح پاڻي گڏي، ڀنگ ڇڊي ڪرڻ سان موالين جي نشي ۾ نه ڪمي ايندي ۽ نه ئي سندن چوڏهن طبق روشن ٿيندا. هٿائين اڳيون نور به چَٽُ ٿي ويندو اٿن.
مطلب: ۱. لُچ، پنهنجي ڪڌي ڪم جي به تعريف ڪندو آهي ۽ ٻين تي رعب به وجهندو آهي. يا ٻين جي ڪمن مان عيب پيو ڪڍندو آهي.
96- ڀنگڙي، سلطان، هيري موتيان دي کاڻ،
نه جيوڻ ڪا آسرا، نه مرڻ دي ڪاڻ. (نعرو)
ڀنگڙي: ڀنگ، ڀنگ جي تصغير.
سلطان: بادشاهه، طاقت وارو.
کاڻ: خزانو.
جيوڻ: جيئڻ، حيات رهڻ.
ڪاڻ: محتاجي، موٿاڄي.
هر نشو، عيب ۽ خراب علت آهي. ڀنگ جو نشو وري مڙني کان بڇڙو ۽ ڀاڙي نشو آهي. پهرين ته منجهس گهوٽڻ واري محنت ۽ خفو وڏو آهي. سفر حضر ۾ ڏنڊو ڪونڊو ڪلهي تي. گهوٽڻ جي لاءِ به ٻه ٽي ڏنڊا مشٽنڊا ساڻ. تن جي ٽهل ٽهڪور ۽ ناز نخرا تنھن کان سواءِ.
مٿئون وري نشو اهڙو ڀاڙي جو پياڪ، چيڙاڪ پڻ ٿي پوي. گار جي رَئي پئي پوندس. نه ماءُ جو حياءُ، نه ڌيءُ جي شناس. زال کي به اها ئي گار ته ڀيڻ کي به اهو ئي بجو. نشي لهڻ کان پوءِ رڳو شرمساري.
هوش اچڻ تي، يا گهوٽڻ مهل جيڪا شرمساري ٿئي ٿي، تنهن کي عادي مجرم هٽائڻ جي ڪوشش ڪندا آهن. وٽن ٻيو دليل نه هوندو آهي، مرم پرچائڻ لاءِ گهوٽڻ يا ڏوگهڻ وقت وٺي نعرا هڻندا آهن. سندن نعرا به عجيب قسم جا هوندا آهن. ھوڪريا ۽ نعرا پنهنجي پر ۾ دليل ڏيڻ ۽ پاڻ کي حق تي هجڻ طور ڏيندا آهن. ٻين کي گهٽ ڪرڻ ۽ پاڻ کي مٿن سرسي ڏيڻ وارن نعرن منجهان پڻ هيءُ هڪ نعرو آهي، جيڪو حقيقت جي ابتڙ آهي. اهڙيءَ طرح موالين جا سمورا نعرا حقيقت جي ابتڙ هوندا آهن ۽ فقط پنهنجي پاڻ کي دلبو ڏئي دوکي ۾ رکڻ جهڙا هوندا آهن.
مثال طور، چوندا آھن:
۱. پيئون ٿا چرس، گهمئون ٿا عرش. حالانڪ پيا ناليءَ ۾ هوندا آهن.
۲. نشو ٿو سُرڪي، محبوب ٿو مرڪي، مُلو ٿو ڪُرڪي، ڄڻ پڻس جي ٿا پيئون. حالانڪ ماءُ پيءُ، پڻ ناراض هوندا اٿن.
۳. ڀنگ ناهي ڏَهي آ، اسان جي پيئڻ جي وهي آ. ڌڙ ڳري ويو سسي رهي آ، سا به هاڻ قبر ڏي هلي رهي آهي.
۴. ڀنگان پيئن پُٽَ مانجهي، ڀتيون ٿين سونُ، صبح مان ٿئي سانجهي.
مطلب: ۱. موالي، اشراف ماڻهن کي هيسائڻ لاءِ ۽ پنهنجو مرم پرچائڻ لاءِ اجايو سجايو پيا وائي توائي بڪندا آهن. ٻين کي گهٽ پيا ڪندا آهن ۽ پاڻ کي مٿانهون پيا سمجهندا آهن.

97- ڀنگئي ڀائر ٻه ڄڻا، صوفي ست هزار،
ماري متهرن سان، ڌڙ ڪيائونِ ڌار،
پيئي لوڪ پچار؛ پڙ ڀنگئين کٽيو. (نعرو)
ڀنگئي: ڀنگ پيئندڙ، ڀنگ گهوٽيندڙ.
ڀنگئين: ڀنگورن، ڀنگ جا پيئاڪ، ڀنگورا.
صوفي: ڀنگ کان پاسو ڪندڙ، اڻ پيئاڪ.
متهرن: ڏنڊن، ڀنگ گهوٽڻ جا ڏنڊا.
لوڪ پچار: عام ۾ پکڙجڻ، هر هڪ کي خبر پوڻ.
پڙ: جنگ جو ميدان، ميدان. عزاداري/ آشوب زدني لاءِ ميدان.
موالي نشو ڪرڻ کان پوءِ، ڪو ڪم نه ڪري سگهندا آهن. خاص طور تي ڀنگ جو ڀاڙي نشو ڪرڻ کان پوءِ ته، پيا هوندا آهن. سست ۽ ٽوٽيءَ کي پنهنجي سستي ۽ ٽوٽائپ ته اندر ۾ پئي ککندي آهي. اندر کي آٿت ڏيڻ لاءِ ويٺي ويٺي پيا گلم جا توبچي ٿيندا آهن ۽ پاڻ کي سورهيه سڏائيندا ۽ سمجهندا آهن. اهڙي قسم جي ڊاڙ ۽ هام پيا هڻندا آهن. ياڦتو پيو لڳندن؛ “فقط ٻن ڀنگورن، ست هزار صوفين جا سر ڌڙ کان ڌار ڪري ڇڏيا.” حالانڪ اها ٻي ڳالهه آهي ته ڀنگ سندن جسم جا ڳچ ڳاري ڇڏيندي آهي.
مطلب: ۱. موالي، سورهيه هجن ها ته نشو ڪري، زال ۽ ماءُ کي نه ڪُٽين ها.
۲. ڀنگورن کي ٽوڪڻ لاءِ پڻ، ائين ٽوڪيو ويندو آهي.
۳. ڀنگون ٿا پيئن ڀنگي، هايون ٿا ڪن هنگي، غرض نه اٿن گونھ جي.
۴. ڀيٽيو: تماڪو تاڻي، جنين وڌو جان ۾، تنين کي آڻي، حورون ڏيندا هنج ۾.

98- ڀنگئي دي جوءِ سدا سهاڳڻ، آفيمي دي جوءِ رووي، ڪيفي دي جوءِ ايوين آکي؛ “ماريا هت نه هووي!” (چوڻي)
ڀنگئي: ڀنگورو، ڀنگ جو پيئاڪ.
سدا سهاڳڻ: جنهن جو مڙس، سندس مرڻ تائين زندهه هجي.
آفيمي: آفيم کائيندڙ.
ڪيفي: پُرڪيف، نشي ۾ ڌت، شرابي.
عورت کي مڙس اهو کپي، جنهن ۾ ڪا به علت نه هجي. صاف سٿرو ۽ شينهن جهڙي طاقت رکندڙ هجي. پنهنجي هٿن سان ڪمائي آڻي ۽ ٻين آڏو هٿ ٽنگيندڙ نه هجي. نه کائڻ پيئڻ ۾ ٻين جو محتاج هجي ۽ نه طاقت ۾ حڪيمن جي دوائن جو محتاج هجي. جيستائين جيئري ھجي، تيستائين جيئرو هجي. جائز هجي ته جيڪر کيس سنواري سينگاري، ڪلهو ڏئي، لحد ۾ لاهي سُرهو ڪري.
ان جي ڀيٽ ۾ هر نشي واري ماڻهوءَ مان سندس زال راضي نه هوندي آهي. اهو سستيءَ سبب ڪمائڻ کان وانجهيل هوندو آهي. نشي جي علتن سبب گهر ۾ رکيل موڙيءَ کي به ٻهاري. تنهن کانسواءِ، پيو ڏيندو آهي. نشي سبب، منجهانئس مڙساڻي طاقت به ساڻي ٿيندي ويندي آهي. هتي ٽنهي نشئين جي ڪيفيت کي بيان ڪيو ويو آهي.
۱. ڀنگئي؛ ڀنگ جو ڀاڙيو نشو ڪرڻ سبب، ڀاڙي ۽ گيدي هوندو آهي ۽ زال آڏو مڄو لڳو ويٺو ھوندو آھي. زال کي مڄو مڙس ئي کپي. ڀنگ جو نشو، جلد نه ماريندو آهي. مردانگيءَ واري طاقت ۾ به وقتي اضافو آڻيندو آهي. تنهن ڪري سندس زال، ڊگهي عرصي تائين خوش رهندي آهي، بلڪ ڀنگ جا اثرات، ڀنگئيءَ کان وڌيڪ سندس زال تي مرتب ٿيندا آهن ۽ جلد گذاري ويندي آهي، جنهن سبب سدا سهاڳڻ سڏائيندي آهي.
۲. آفيم کائڻ وارو هر وقت پنڪين ۾ هوندو آهي. لٽو لهڻ کانپوءِ، صفا ٿڌو ٿيو وڃي. جوڻس سڄي رات ويسورن ۾ ويٺي منهن مٿو پٽي. هيءُ به هِت هجي ته حاضر ٿئي. ويٺي سڄي رات هٿوراڙيون ڏئي ڳوليس. ڳوليو ڪين لڀندس.
۳. شرابيءَ تي شراب جي نشي سان گڏ ڪڙاهٽ پڻ اثر ڪندي آهي. چڙ منجهس گهڻي ٿيندي آهي. شراب جي نشي ۾ زال مٿان چڙهي ويندو آهي. چڪَ، مُڪَ ۽ لتَ هڻڻ ۾ خبر نه پوندي اٿس. جنهن ڪري جوڻس کي ڪو به ذهني سڪون نه هوندو آهي. دليل طور ڊاڙ هڻندا آهن؛ پيئون ٿا وهسڪي، وڃئون ٿا کسڪي، اٿئون نه اٿئون اسان جي مرضي آ.
مطلب ۱. نشي واپرائڻ مان، مڙيئي نقصان آهن.
۲. نشي مان وقتي فائدو پوي ٿو، پر منجهانئس جيڪي نقصانات پون ٿا، سي تمام گهڻا ۽ گهرا آهن.

ت

99- تاڙي، هڪ- هٿي نه وڄي پر ٻِه-هٿي وڄي. (پهاڪو)
تاڙي: هٿُ هٿَ تي هڻجي، تنهن مان ٺڪاءُ نڪري، تنهن ٺڪاءَ کي تاڙي چئبو آهي.
دوستي توڙي وير، جاسين هڪڙي دل ۾ هجي، تاسين پڌري نه ٿئي. جڏهن ٻن ڌرين جي دل ۾ پوي، تڏهن اثر ڪري.
مطلب: ۱. نقصان ۾ ٻئي ڌريون شريڪ هونديون آهن. هڪ جنهن جي هٿان نقصان پيو، ٻيو جنهن کي نقصان پيو.
۲. دو اُو چاهي ملن ڪون تو ملاپ نرڌار،
ڪٻهون نانهه باجي، ايڪ هاٿ سون تار. (هندي)
۳. ٻئي ملڻ ڀانئين، تڏهن گڏجاڻي ٿئي،
ڪڏهن هڪ هٿ سان تاڙي نه وڃي. (ارٿ)

100- تر جي گُٿي، سَوَ چوٽون کائي. (پهاڪو)
تِر: هڪڙو اَنَ جو قسم، جنهن جو داڻو تمام ننڍڙو ٿئي. اصطلاحًا، ٿوري شيءِ کي چئجي.
چوٽ: ڌِڪو.
گُٿي: گسي وئي، چُڪ کاڌائين.
ٿوري تان به، ڪنهن ڳالهه ۾ جيڪو ماڻهو گُٿو، سو سَوَ (۱۰۰) ڌڪا کائيندو؛ يعني ڏکيو ٿيندو. تنهنڪري کپي ته جيڪي ڳالهائجي يا ڪم ڪجي ته سمجهي ويچاري ڪجي. تڪڙي يا بي ويچاريي ڳالهائڻ يا ڪم ڪرڻ کان ويچار واري ماٺ ڀلي آهي.
مطلب: ۱. هر قدم سوچي سمجهي کڻجي.
۲. تامل کنان در خطا و صواب،
بہ از ڙاڙ گويان حاضر جواب. (فارسي)
۳. ويچار ڪندڙ، سڌائيءَ ۽ ڏنگائيءَ ۾،
اجائي ڳالهائيندڙ حاضر جواب ڏيڻ واري کان چڱو. (ترجمو)

101- تڪڙو ماڻهو، ٻه ڀيرا هنگي. (پهاڪو)
ڪنهن ماڻهوءَ کي ڪو تڪڙو ڪم ڪرڻو هجي ۽ ان مهل جهاڙو يا جهنگ جو خيال اچيس. تڙ تڪڙ ۾ جھنگ ڏانهن خيال لاءِ وڃي پر اتي وري ڪم ياد پويس. ڪم ياد پوندي تڪڙو ٿئي ۽ ھنگڻ جو خيال لھي وڃيس. وري يڪدم ڪم ڏانھن ڀڄي. خطري جو خيال مٽائڻ کان اڳي، جهاڙي تان اٿي آيو ۽ وري ھلندي ڪم، جهاڙي جو خطرو ٿيس ته کيس پوٽي ڪرڻ لاءِ ٻيو دفعو پئيءَ /ڪاڪوس خاني (Latrine) ۾ وڃڻو پوندو. هاڻي ڏسو، ان تڪڙ مان اٽلو سيڙاپو ٿيو يا نه؟
مطلب: ۱. اجائي تڪڙ کان پاسو ڪجي.
۲. ڀيٽيو؛ تڪڙي ڪتي، انڌا گلر.

102- تڪڙ ۽ طمع، ڇا ڏجي؟ (چوڻي)
ڪنهن ڪم جي طمع رکي، منجهس تڪڙ ڪبي ته ڇا پرائبو؟ ڇاڪاڻ جو طمع پاڻ هڪڙي بڇڙي بلا آهي.
هاڻي قياس ڪرڻ گهرجي ته جاتي هڪڙي بلا خراب ڪرڻ لاءِ گنج آهي، تاتي ٻه بلائون گڏ هونديون ته منجهانئن ڪٿان سک ٿيندو؟
مطلب: ۱. بڇڙائي جيترو گهٽ، اوترو چڱو.
۲. بدوزد طمع ديدي هوشمند،
در آرد طمع مرغ و ماهي به بند. (فارسي)
۳. لالچ سياڻي جي اک سبي،
مڇيءَ ۽ پکيءَ کي لالچ ڦاهيءَ ۾ وجهي. (ترجمو)
۴. التعجيل فعل الشيطان. (عربي)
۵. تڪڙ، شيطان جو ڪم آهي. (ترجمو)

103- تڪڙي ڪتي، انڌا گلر (پهاڪو)
گُلرَ؛ ڪتيءَ جا پونگڙا
ڪتي توڙي ٻي ويامندڙ، پوري وقت کان اڳي ويامندي ته ٻچو/ ڦر، ڪچو ۽ ڪمزور ڄڻيندي، جنهن سبب سدائين لاءِ ڦر انڌو به ٿي سگهي ٿو.
مطلب: ۱. ڪم ۾ جيڪو اجائي تڪڙ ڪندو، تنهن جو ڪم رلندو.
۲. تعجيل کار شياطين بود. (فارسي)
۳. تڪڙ شيطان جو ڪم آهي. (ترجمو)
۴. ڀيٽيو؛ تڪڙو ماڻهو، ٻه ڀيرا هنگي.

104- تڪيا سڀ تڪيام، توريءَ تڪيو ناهه. (چوڻي)
تڪيو: آسرو.
تڪيام؛ ڳوليم.
سڀ آسرا ڳوليم، اي ڌڻي! توکان سواءِ ٻيو آسرو ڪو نه آهي. اها حقيقت آهي ته مالڪ حقيقيءَ کان سواءِ ٻيو ڪو به مددگار ڪونهي.
مطلب: ۱. الله کان وڌيڪ، ٻيو ڪو به سهارو ڪونهي.
۲. ندارم بجز تو پناهي دگر،
نه غير از درت رُوءِ راهي دگر. (فارسي).
۳. تو ڌاران پناهه نه رکان ٻي،
تنهنجي در ڌاران، ڪو منهن يا واٽ نه رکان. (ترجمو)

105- تماڪو تاڻي، جنين وڌو جان ۾،
انهن کي آڻي، حورون ڏيندا هنجن ۾. (نعرو)
موالي، چرس يا تماڪ جي تعريف ۾، پنهنجو شرم پرچائڻ لاءِ وڏي واڪي ائين نعرا هڻندا آهن. موٽ ۾ وري ماڻهو، گهٻو ڪري کين ائين چوندا آهن.
سنجيدگيءَ سان سوچجي ته اهو بيت اصل ۾ هيٺينءَ طرح آهي.
“طمع کي تاڻي، جنين ڪڍيو جان مان،
تنين کي آڻي، حُورون ڏيندا هجن ۾.”
مطلب: جيڪو لالچ ڇڏيندو، سو سکي رهندو.

106- تنهن جي مرڻ جو ارمان کائجي،
جنهن جي جيئڻ مان فائدو هجي. (پهاڪو)
ڪو به ماڻھو ڪنھن مري ويل جي ڏک ۾ ڪو نه روئندو آهي، بلڪ سڀ ڪو پنهنجي سک ڦٽڻ سبب روئندو آهي. مرڻ وارو جڏھن جيئرو ھيو تڏھن منجھانئس جيڪي فائدا ھيا سي ھاڻي ملڻ بند ٿي ويندا. اھي ياد ڪري پٿر ڪندڙ روئندا آھن.
مطلب: ۱. جنهن مان سک ڪو نه هوندو، تنهن جي مرڻ جو ڏک ڪو نه ٿيندو.
۲. هر که در زندگي نانش نخورند،
جون بميرد نامش نه برند. (فارسي)
۳. جنهن جي جيئري هٿانئس ماني نه کائيندا،
جڏهن مرندو ته زبان تي ان جو نالو به نه آڻيندا. (ترجمو)

107- توڙي وڃي روم، ته به نصيبان اڳرو،
ڍوڍي مٿان ٿوم، لکيس لوح قلم ۾. (چوڻي)
ڍوڍو: جوار يا ٻاجهري جي (ٿلهي) ماني.
ٿوم: سائيءَ ڀاڄيءَ جو قسم، جيڪو مصالحي طور ڪتب آڻبو آهي.
ڍوڍو ۽ ٿوم، ساديون شيون هئڻ سبب، غريبن جو کاڄُ/ کاڌو آهن. جيڪڏهن ڪو ماڻهو اُوچي کاڄ حاصل ڪرڻ لاءِ، ڪنهن پرانهين ملڪ يا روم ملڪ ۾ به ويندو ته به نصيب کان وڌيڪ نه ملندس. سادو کاڌو لکيل هوندس ته سادو ئي ملندس، اُوچو نه ملندس.
مطلب: ۱. جيڪو نصيب ۾ هوندو، ان کان گهٽ يا وڌ نه ملندو.
۲. رو مغرب، رو مشرق، رو، رو، رو،
هر چه نصيب است ازان کم نشود جو. (فارسي).
۳. الهندي وڃ! اڀرندي وڃ، جاڏي وڻئي وڃ،
جيڪو نصيب آھي، منجهانئس جو/ تر نه گهٽبو. (ترجمو)

108- توڻ جو تڪرار سان، سڏ جنهن کي هوءِ،
منجي اتي جوءِ، وڃي تنهن کان وسري. (پهاڪو)
توڻ؛ رات/ ڏينهن جو کاڌو.
رات ڏينهن جي کاڌي جي ڳڻتي به ڏاڍي خراب آهي. بازار ۽ سرڪار جو قرض به خراب آهي. پر بازار ۽ سرڪار جي قرض جي ڊپ ۽ رات ڏينهن جي کاڌي جي بندوبست جي ڳڻتيءَ جي وچ ۾ وڏو ڦير آهي. بازار جي قرض واري کي معافيءَ جي اميد آهي. ٿوري قيد جو ڀؤ اٿس. جڏهن ته اتي به کاڌي جي بک ڪا نه رهنديس. توڻ جو اُلڪو، سڀ کان ڏاڍو سخت آهي. ڌڻي انهن سڀني ڳڻتين کان شال بچائي.
مطلب: ۱. جنهن کي کائڻ لاءِ ڪجهه ناهي، تنهن کان زال به وسري ٿي وڃي.
۲. شب پراگنده خسپد آنکه پديد،
نبود وجہ با مدا دانش. (فارسي)
۳. رات جو پريشان سمهي اهو،
جنهن کي پڌري نه هجي، توڻ صبحاڻي جي. (ترجمو)
۴. ڀيٽيو؛ رڻي ۽ رائر جو، سڏ جنهن کي هوءِ،
منجي اتي جوءِ، وڃي تنهن کان وسري.

109- تيل سهانگو هيو، ته جيڪر گدڙن به پڇ مکيا. (پهاڪو)
سڀ ڪم مان نتيجو حاصل ڪرڻ لاءِ، ٻن شين مان هڪڙي ضرور گهرجي؛ زر يا زور. پوءِ عقل ته به زر ۽ زور، علم ته به زر ۽ زور، جي سگهه ته به زر ۽ زور. جيڪو ماڻهو انهن ڌاران ڪنهن ڪم جو سوسُ رکندو، سو گدڙ آهي ۽ ڪم اڳيانئس تيل آهي.
مطلب: ۱. سستي شيءِ مان بزدلن/ ڪانئرن کي به حصو مليو وڃي.
۲. ميخواستم کہ سکہ زنم تا بہ روم و شام،
عقلم جواب داد کہ به زَر نميشود. (فارسي)
۳. ڀانئيم ته روم ۽ شام تائين پنهنجو سڪو هلايان،
عقل جواب ڏنم ته ناڻي ڌاران نه ٿو ٿئي. (ترجمو)
۴. ڀيٽيو؛ پاهڻ ڪنئرا هئا ته هوند گدڙن کائي ڇڏيا.

ٿ

110- ٿڌو گهڙو، پاڻ کي ڇانوَ ۾ رکائي. (پهاڪو)
جنهن دلي ۾ پاڻي سگهو يا گهڻو ٺري، تنهن کي ٿڌو گھڙو سڏبو آھي. جيئن ته منجھانئس ٿڌي پاڻي ملڻ وارو فائدو حاصل ٿئي ٿو، تنھنڪري ھر ڪو سندس قدر ڪندي، کيس پاڻ-مرادو ڇانو ۾ رکي ٿو ته جيئن منجھس پيل پاڻي ٿڌو ئي رھي.
مطلب: ۱. جيڪو ماڻهو اشرافت ۽ ايمانداريءَ، وفاداريءَ ۽ نمڪ حلاليءَ سان هلندو، تنهن کي سڀڪو آڌر ڏيندو.
۲. پنهنجو مانُ، سڀ ڪنهن کي پنهنجي وس آهي.

111- ٿورو ڏسي ارهو نه ٿجي،
گهڻو ڏسي سرهو نه ٿجي. (پهاڪو)
سک ۽ ڏک، سڀ ڌڻيءَ جي پاران آھن. پاڻ-مرادو يا ماڻھوءَ جي ارادي سان نه ٿا ٿين. کين مالڪ پاران ئي ڄاڻڻ گھرجي. نه ئي سک جي ملڻ سان سرهو ٿجي، نه وري ڏک جي ملڻ سان ارهو ٿجي.
مطلب: ۱. هر حال ۾ شڪر ڪرڻ گهرجي. ڌڻي ان ڳالهه ۾ راضي رهندو آهي.
۲. اگر عز و جاهه است ور دلِ قيد،
من از حق شناسم نه از عُمر و زيد. (فارسي)
۳. جيڪڏهن وڏائي ۽ مان آهي يا قيد جي ڀنڊي آهي،
ڌڻيءَ کان ڄاڻان، نه الائي فلاڻي کان.

112- ٿوري کٽئي، گهڻي برڪت. (پهاڪو)
غالب گمان اھو آھي ته وڏن ڪاروبارن جو منافعو وڏو ٿيندو آھي ۽ ننڍن ڪاروبارن جو منافعو تمام ٿورو ٿيندو آھي. هتي ڪاروبار جي ڳالھ نه ٿي ھلي، بلڪ کٽڻ يا ڪمائڻ جي ڳالھ ٿي ھلي.
وڏن ڪاروبارن ۾ سيڙپ تمام وڏي ٿيندي آھي. وڏي سيڙپ جي سنڀال، ڏاڍي ڏکي، تجربو ۽ احتياط گھرندڙ ھوندي آھي. ان جي برعڪس ننڍي سيڙپ سان شروع ڪيل ڪاروبار مان، وقتي منافعو ٿورو ھوندو آھي پر اھو، آسان ھئڻ سان گڏ، گھٽ محنت ۽ احتياط جو حامل ھوندو آھي.
وڏي ڪاروبار مان اپت، قدري وڌيڪ ھوندي آھي پر ٿلھي ليکي جڏھن حساب ڪبو آھي ۽ لاڳتون وغيرھ ڪٽبيون آھن ته منافعو گھٽ بيھندو آھي. وڏن ڪاروبارن ۾، ھار وير وڏي ھئڻ سبب، نقصان به گھڻا ٿيندا آھن. ان جي برعڪس ننڍن ڪاروبارن ۾ نقصان گھٽ ٿيندا آھن، مٿن لاڳت گھٽ ھوندي آھي. جيڪا اپت ٿيندي آھي، ان ۾ نفعي جو سيڪڙو تمام گھڻو ھوندو آھي.
ننڍي ڪاروبار ۾ ڪمائي ته ٿوري ھوندي آھي پر منجھس سڪون ۽ قرار ھئڻ سبب، برڪت گھڻي ھوندي آھي. ھر ڪو پيو ننڍڙي ڪاروبار واري کي وڌڻ ويجھڻ لاءِ دعائون ۽ واڌايون ڏيندو. ننڍي ڪاروبار وارو، ھر قدم ڇنڊي ڇنڊي پيو کڻندو. سوچي سمجھي لاڳت ڪندو، ڪاروبار ۾ اجايون عياشيءَ واريون سيڙپون نه ڪندو. جنھنڪري مجموعي طور سندس منافعو گھڻو ۽ برڪت وارو ھوندو آھي.
جڏھن ته وڏي ڪاروبار واري لاءِ، نه ڪير وڌڻ جي دعا ڪندو آھي ۽ نه ڏانھس ڪنھن جي دل ٺريل ھوندي آھي. ھٿائين سندس ڪاروبار ۾ گھڻن جي نگھ ھوندي آھي. جنھن سببان سندس سالياني اپت ۾ نفعي جو سيڪڙو گھٽ ھوندو آھي. ان کان علاوہ، وڏي ڪاروبار وارو اجايون ۽ عياشيءَ واريون سيڙپون پڻ ڪندو آھي ته جيئن گراھڪ ڏانھنس ڊڪي اچن. جھڙوڪ؛ اشتھار بازي، وڏي ڊيڪوريشن، مھانگي پگھار وارا ملازم وغيرھ. ان کان علاوه وڏن ڪاروبارن منجھ ٻيون به کوڙ ساتريون خرافات ھونديون آھن، جيڪي ڪاروباري منافعي تي منفي اثرات مرتب ڪنديون آھن. جنھن سببان وڏي ڪاروبار ۾ برڪت گھٽ نظر ايندي آھي.
مطلب: ۱. قناعت ڪرڻ واري کي ڪمائي ٿوري هوندي پر خرچ اپت آهر ڪندو ته سکيو رهندو.
۲. اگر فرمان رواءِ کامران است
و گر درويش حاجتمند نان است،
دران ساعت که خدا هر اين و آن مرد.
نخواهند زين جهان بيش از کفن برد. (فارسي)
۳. جيڪڏهن راجا مراد هلائيندڙ آهي،
جيڪڏهن فقير مانيءَ جو محتاج آهي،
جنهن مهل هيءُ ۽ هو مرندا،
هن جهان مان ڪفن کان واڌو نه نيندا. (ترجمو)

113- ٿوري گرهين، گهڻو کائجي. (پهاڪو)
ننڍن گرهن کاڌي، کاڄُ گهڻو کائجي. جيڪو ماڻهو ٿورو کائيندڙ هوندو، تنهن جو هَٺُ (هاٺي، صحت) سڄو رهندو. هَٺَ-سڄي وارو ماڻهو، گهڻا ڏهاڙا جيئندو ۽ کائيندو. جيڪو گهڻ-کائڪ هوندو، تنهن لاءِ هڪڙي پاسي گلا، ٻئي پاسي طبع ۾ ڪَسُ آهي.
مطلب: ۱. وڏين منزلن وارو پانڌيئڙو، سگهو ٿڪجي. ننڍين منزلن وارو چرڪو-دير سان.
۲. کائڻ ۾ قناعت/ پرهيز ڪرڻ گهرجي.
۳. اي بسا اسپ تيز رو کہ بماند،
کہ خر لنگِ جان به منزل برد. (فارسي)
۴. گهڻا ڀيرا تکو گهوڙو، رستي ۾ رهجي ويو،
۽ منڊي گڏهه، منزل تي وڃي ساهه پٽيو. (ترجمو)
۵. چو کم خوردن طبيعت شد کسي را،
چو سختي پيشش آيد سهل گيرد،
و گر تن پرور است اندر فراخي،
چو تنگي بيند از سختي به ميرد. (فارسي)
۶. جڏهن ٿورو کائڻ ڪنهن جي عادت ٿئي،
جڏهن اهنجي اڳيانئس اچي ته سهنجي لڳيس،
جيڪڏهن بت پاليندڙ آهي سهنجائيءَ ۾،
جڏهن اهنجي ڏسي ته ڏک ۾ مري. (ترجمو)

 

ٽ

114- ٽٽونءَ کي ٽارو، تازيءَ کي اشارو. (پهاڪو)
ٽٽون؛ ڍلو گهوڙو.
ٽارو؛ لڪڻ.
تازي؛ تيز هلندڙ گهوڙو.
تازي گھوڙو فطرتًا تيز ڊوڙندڙ ٿيندو آھي ۽ ٽٽون فطرتًا ڊڪڻ ۾ ڍرو ھوندو آھي. لڪڻ ھڻڻ سان ٽٽون وک ته وڌائيندو پر تازيءَ سان وري به نه پڄي سگھندو. لڪڻ هڻڻ سان جيترو پنڌ ٽٽون لتاڙي، ڀلو گهوڙو اشاري سان ان کان وڌيڪ لتاڙي.
مطلب: ۱. جيڪو ڪم، سياڻو ماڻهو اشاري سان ڪري، اهو ڪم اياڻو ماڻهو ڦٺ لعنت سان به مس ڪري.

 

ٺ

115- ٺِڙ ڪجي، ٺڪاءُ ڪجي،
اڳلو نه ڀڄي ته پاڻ ڀڄجي. (پهاڪو)
ڪوشش ڪري جھيڙو نه ڪجي. البته جھيڙو ڳچيءَ پئجي وڃي ۽ ان جو ٽرڻ اڻٽر ھجي ته ان صورت ۾ به کَڙڪو کُڙڪو ڪجي ته جيئن جهيڙو ٽري وڃي. جيڪڏهن ٺَڙڪي ٺُڙڪي تي اڳلي ڌر نه ڀڄي ته پاڻ ڀڄي پاسو ڪجي.
مطلب: ۱. جيئن تيئن کانڌ/ ٽارو ڪرڻ، چڱو ڪم آهي.
۲. چو بر خاش بيني تحمل بيار،
که نرمي به بندد درکار زار. (فارسي).
۳. جڏهن جهڳڙو ڏسين تڏهن کانڌ ڪر،
ڇو جو ڪ نئرائي، جهيڙي جو ٻنڀو ٻنڌي ٿي. (ترجمو)

116- ٺلهو چڙو، وڄي گهڻو. (پهاڪو)
چڙو؛ گهنڊ، گهنڊڻي، ٽلو، ٽلي، ڪِڙڪ.
گهنڊڻي، اندران پَورِي ھوندي آهي. منجھس لار/ تار نما ڪلي پيل ھوندي آھي، جيڪا لوڏي تي گھنڊڻيءَ جي پاسن واري ڀت تي لڳندي آھي ته کڙڪو/ واڄو ٿيندو آھي. جيڪڏهن گھنڊڻي اندران نِھري يا ٿلھي مادي مان جڙيل ھجي ھا ته جيڪر نه وڄي ها.
مطلب: ۱. ماڻهو سڃو هوندو ته گهڻي بڪواس ڪندو، سائو ٿورو ڳالهائيندو.
۲. ڀيٽيو: ڀڳو گهڙو، ڍئون ڍئو ڪري.

117- ٺونٺ لڳي، ساهيڙپ ڀڳي. (پهاڪو)
ٺونٺ: ٻانهن جي اڌ واري سنڌي جو نالو.
ٺونٺ لڳڻ: ٽينشڙو لڳڻ، اشارو ٿيڻ.
ساهيڙپ: سنگت، دوستي.
دوستي هڪڙي نازڪ ۽ چڱي وَٿُ آهي. کيس غنيمت ڄاڻجي. جهڙيءَ تهڙيءَ ڳالهه تي دوستيءَ جهڙي نازڪ جواهر کي نه ڀڃجي.
مطلب: ۱. دوستي نازڪ رشتو آهي، ان ۾ خيال سان هلجي ته بهتر.
۲. سنگي بچند سال شود لعل پاره،
ز نهار تا به يک نفسش نشکني به سنگ. (فارسي)
۳. پاهڻ ڪيترن ورهين کان پوءِ جواهر ٿئي،
سنڀال ته ٿوريءَ ويرم ۾ پاهڻ سان نه ڀڃينس. (ترجمو)

 

پ

118- پاپ جي مايا، پراڇت ۾ وڃي. (چوڻي)
پاپ؛ ظلم، گنهگاري.
پراڇت؛ گنهگاريءَ جو ڏنڊ.
جيڪا دولت، پاپ جي ذريعي سان جيڪڏهن ڪو ڪمائيندو/ گڏ ڪندو، تنهن جي اها دولت پاپ جي گنهگاريءَ ۽ ڏنڊ ڏوهه ۾ غرق ٿي ويندي.
جيڪڏهن ڪو ماڻهو، دلبو ڪري ڪٿان پنج رپيا هڙپ ڪري ۽ وقتي طور ڦٻي وڃنس. پوءِ چُوس پوڻ تي وري اهڙا دوکا دولاب ڪري ٻيا پنج روپيا هڻڻ جي ڪوشش ڪري ۽ اها ڳالهه سرڪار ۾ کلي پويس ته ڏنڊ ۾ ڏهه رپيا به ڀري ۽ عزت به وڃيس. اڳين پوئين ڪسر به نڪري وڃيس.
مطلب: ۱. دوکي جي ڪمائي، آخر زيان ٿئي.
۲. ست ڌرم جي ڪمائيءَ مان حلال جي دولت هٿ آڻجي، جنهن کي نه لهر نه لوڏو.

119- پاڻ نه پاري، ڪتا ڌاري. (ورجيس)
ڪتا ڌارڻ؛ پالڻ لاءِ اجايا ساهدار ڌارڻ، جيڪي هر ويلي کائڻ لاءِ ويٺا پٽين.
جيڪي ماڻهو ٿوريءَ پڄنديءَ وارا آهن، تن کي اجاين خرچن کان پاسو ڪرڻ گهرجي. ڇو جو پنهنجو پيٽ ڀرڻ ۽ انگ ڍڪڻ، سڀ کان وڌيڪ اهم ۽ ضروري آهي. ٻيا ورتڻ ۽ شوق، سڀ پوءِ آهن.
مطلب: ۱. اهم ۽ ضروري ڪم، پهرين ڪجن.
۲. ضروري ڪم پاسي ڪري، غير اهم ڪم کي اهميت ڏيڻ واري لاءِ ٽوڪ طور ائين چئبو آهي.

120- پاڻ نه پلي سسئي، لوڪان متيون ڏئي. (پهاڪو)
جيڪو پاڻ ڪنهن نصيحت تي عمل نه ڪري ۽ وتي ٻين کي تلقين ڪندو، تنهن جي اها چال ڪنهن کي به ڪين وڻندي آهي. پوءِ چاهي اها دين جي ڪم جي نصيحت ڇو نه هجي. اها به تڏهن ٿي اثر ڪري، جڏهن چوندڙ پهرين پاڻ مٿس عمل ٿو ڪري. ديندار ماڻهن کي اهڙي ڪم جي تلقين کان پاسو ڪرڻ گهرجي، جنھن تي پاڻ عمل نه ٿا ڪن.
مطلب: ۱. اور را نصيحت، خود را فضيحت. (فارسي)
۲. اوران اپديسي آپ نه ڪري، آوت جاوت جنمي مري. (هندي)
۳. ٻين کي نصيحت ۽ پاڻ عمل نه ڪرڻ، ڄڻ آيو ويو، ڄائو ۽ مئو. (ارٿ)
۴. آپ ڪري ناهن ڪري تانڪو هي يه هيت،
آپ نه جاوي ساسُري اوران ڪون مَت ديت. (هندي)
۵. چوي ۽ پاڻ نه ڪري، تنهنجو حال آهي هيءُ،
عورت پاڻ ساهري نه وڃي، ٻين کي ڏس ڏئي. (ارٿ)
۶. ترک دنيا به مردم آموزند، خويشتن سيم وغله اندوزند. (فارسي)
۷. ماڻهن کي “دنيا ڇڏڻ” سيکارين، پاڻ چاندي ۽ اناج گڏ/ ذخيرو ڪن. (ترجمو)

121- پاڻي پي، نه ذات پڇجي. (پهاڪو)
ڪي ماڻهو وڏائيءَ يا نفرت کان، هڪڙن ذاتين جي ماڻهن جي هٿ جو پاڻي وٺي نه پيئن. اهڙو ماڻهو، سخت اڃ ۽ خراب حالتن سبب، اٻهرائپ ۾ اهڙي ماڻهوءَ جي هٿان پاڻي ڀريل پي وڃي ۽ اڃ لهڻ کان پوءِ جڏهن سُرت ۾ اچي ته پوءِ کيس اڳلي جي ذات نه پڇڻ گهرجي. متان ٻڌي ارمان کائڻو پويس. اول ته ڪنهن به ذات کان نفرت نه ڪرڻ گهرجي، ڇو جو سمورا انسان هڪ ئي آدم جو اولاد آهيون. اهڙي اهڙي ڳالهه ته اڳواٽ ذات پڇي پوءِ پاڻي گهرجي. باقي ڪنهن جي هٿ جو پاڻي پي کانئس ذات پڇڻ، ڄڻ سندس عيب جاچڻا آهن. اڳلي جي دل رکجي ۽ فقط سندس ٿورو ئي مڃجي ته چڱو.
مطلب:۱. جيڪو ڪم ڪرڻو آهي، اول جاچجي پوءِ ڪجي.
۲. جو ڪريئي سو ڪيجئي پهلي ڪر نر ڌار،
پاڻي پي گهر پوڇنا ناهن ڀلو ويچار. (هندي)
۳. جيڪي ڪرڻو هجي، سو پهريائين ويچار ڪري ڪجي،
اڳ ۾ پاڻي پي، پوءِ گهراڻو پڇڻ، چڱو ويچار ناهي. (ارٿ)

122- پاڻيءَ کان اڳي، ڪپڙا نه لاهجن. (پهاڪو)
ڪنهن وهندڙ واهه جي پاڻيءَ مان لنگهڻو هجي ته پاڻيءَ وٽ پهچي پوءِ سڀڪو ڪپڙا لاهي. بعد ۾ وهنجڻ لاءِ منجهس گهڙندو آهي. پر-واهه (واهه جي ڪپر) تي پهچڻ کان اڳي ڪپڙا لاهڻ ائين آهي، جيئن حجامت ڪرائڻ لاءِ، حجام جي اچڻ کان اڳي، مٿو اگهاڙو ڪري پسائي ويهڻ.
مطلب: ۱. اڳ ڪٿيءَ ڳالهه لاءِ فڪر ڪرڻ سياڻپ نه آهي.

123- پاڻي ۽ باهه، ٿورا نه ڄاڻجن. (چوڻي/پهاڪو)
باهه جي توڙي هڪڙي چڻنگ هجي ته به ٿوري نه ڄاڻجي، ڇو جو ٿوري هوا تي وڌندي ويرم نه ڪندي آهي.
پاڻي به ائين آهي، جيڪڏهن ڪو ماڻهو ڪنهن واهه کي تراکڙو ڏسي منجهس گهڙي پوي. بيخوف ٿيڻ کان پوءِ اڳتي وڌندو وڃي ۽ جيڪڏهن اڳيان اونهي کڏ هجي ته اتي واري تار پاڻيءَ ۾ پهچڻ کان پوءِ ضرور ٻڏندو.
مطلب: ۱. باھ ۽ پاڻيءَ کي گهٽ نه سمجهجي. گهٽ ڏسڻ ۾ اچن ته به کانئن ڊڄجي.
۲. آب و آتش به چشم که ديدن،
کار داناءِ دوربين نه بُود. (فارسي)
۳. پاڻي ۽ باهه اکين سان ٿورا ڏسڻ،
ڏاهي ۽ دور-انديش جو ڪم ناهي. (ترجمو)

124- پاهڻ ڪنئرا هيا ته هوند گدڙن کائي ڇڏيا. (پهاڪو)
پاهڻ: پٿر، هڪڙي سخت ۽ ڏاڍي شيءِ.
پٿر، اڻ کاڄرو شيءِ آهي، تنهن کي گدڙ جهڙو ڪانئر مرون ڇا کائي سگهندو آهي. گدڙ ته پراوا ٿيل شڪار تاڙيندو آهي ۽ ان جا به نرم نرم عضوا جهڙوڪ؛ نڪ ۽ چپ، آنڊا ۽ جيرا وغيره ڪڍي کائڻ جا جتن ڪندو آهي. کانئس سخت ۽ پورھيي وارو ڪم ڪو نه ٿي سگهندو.
مطلب: ۱. نڌر ماڻهو، سڌر ڪم ۾ هٿ وجهندو ته ڪٿان ڪري سگهندو؟
۲. ڀيٽيو؛ تيل سهانگو هيو ته جيڪر گدڙن به پڇ مکيا.

125- پائجي ته وڏي ڍيران پئجي. (پهاڪو)
پهرين ته منهن ۾ ڌوڙ قطعي نه پائجي، جيڪڏهن مجبورًا پائڻي هجي ته پوءِ ڪنهن وڏي ڍير مان، گهڻن سان گڏجي پائجي. ان ۾ ٻين کي عيب نظر نه ايندو. گهٽتائي به ڪنهن کي محسوس نه ٿيندي. هٿانئين گهڻن سئين هئڻ سبب، عيد جهڙو رسمي ڪاڄ پيو محسوس ٿيندو.
مطلب: ۱. ڪنهن جو ٿورو نه کڻجي، کڻجي ته ڪنهن وڏي لُلَ-ڀرئي جو کڻجي.
۲. پوءِ-ڍائي ۽ ڍيڪر جو ٿورو نه کڻجي.
۳. گلاخور جو کائجي، مھڻي-خور جو نه کائجي.
۴. مدد از مردمي کريم طلب،
خاک از توده کلان بردار. (فارسي)
۵. واهر، ڏاتار ماڻهوءَ کان گهر،
ڌوڙ، ڪنهن وڏي ڍير مان کڻ. (ترجمو)

126- پَتِ، نُهن تي پاڻي آهي. (پهاڪو)
پَتِ؛ ڀروسو، اعتبار، ساک.
نُهن تي پاڻي؛ نه بيهندڙ، تمام حساس ڪم، احتياط ڪرڻ واري جاءِ.
پهرين ته نُهن، لسو ٿيندو آهي، وري مٿانئس پاڻيءَ جهڙو لطيف مادي جو هڪ ڦڙو به جيڪڏهن هاربو ته ڪين ٽِڪندو. هٿانئين جي نُهن يا آڱر لڏي ته پوءِ اڃا هارجڻ جو خطرو تمام گهڻو آهي.
پت يا ساک پڻ ائين آهي. يڪدم ۽ پاڻمرادو، ساک نه نڪرندي آهي. ٻين جي دل ۾ اعتماد ويهارڻ لاءِ، قرباني ڏيڻي پوندي آهي. ان کي قائم ۽ سلامت رکڻ لاءِ به مسلسل قربانيون ڏڻيون پونديون آهن. ٿوري به حرڪت پيس ته وري هٿ اچڻ اولي آهي.
مطلب: ۱. اعتماد ويهارڻ يا ساک قائم رکڻ، ڏکيو ڪم آهي.

127- پُٽ ٿي گذار، سگهو ئي پيءُ ٿيندين. (پهاڪو)
پُٽ ٿي گذارڻ؛ وڏن جو ادب ڪرڻ، خادم ٿيڻ.
پيءُ ٿيڻ؛ مخدوم ٿيڻ.
جيڪو ماڻهو ننڍي هوندي پنهنجي وڏن جو ادب ڪرڻ سکي ٿو، سو وڏي هوندي پنهنجن ننڍڙن کان ادب ڪرائي به ڄاڻندو. هڪ ته اهو فطرتي اصول آهي، جيڪو وڏن جو ادب ڪندو، ننڍا تنهن جو ادب ڪندا. جيڪو خدمت ڪندو، سو مخدوم ٿيندو. ٻيو ادب ڪرڻ واري ۾ پاڻمرادو نزاڪت اچي ويندي آهي. ننڍن کي اخلاق/ آداب سان موهي وجهندو آهي. جنهن سببان، اهي پيل اثرن سبب سندس تعظيم ڪندا آهن.
مطلب: ۱. نياز ۽ ادب سان هلبو ته ٻيا به ادب ۽ نياز ڪندا.
۲. ٻين آڏو وڏائي ڪبي ته اڳلا به آڪڙ ڪندا.
۳. بلنديت بايد تواضع گُزين، که اين بام را نيست سُلمي جز اين. (فارسي)
۴. وڏائي گهرجيئي ته نياز هٿ ڪر،
ڇو ته اِن ماڙيءَ کي ان ڌاران چڙهڻي نه آهي. (ترجمو)

128- پَٽُ پراڻو، ته به ڪو جنڊ جو نائو؟ (پهاڪو)
جنڊ جو نائو: پراڻي اڳڙي جنهن سان جنڊ جي پُڙ تان، اٽو پيسڻ بعد تنئور ۾ اُگهي لاهجي.
پَٽُ، هڪ قيمتي ڪپڙو آهي. پراڻو ٿئي ته به رلهي وغيره جهڙي ڪم ۾ استعمال ٿئي. جنڊ کي صاف ڪرڻ لاءِ يا ٻئي ڪنهن ڪم ۾ صافي طور ڪتب نه آندو ويندو آهي. هڪ ته منجهس صفائيءَ واري صلاحيت ناهي، ٻيو سندس مانُ هر ڪنهن جي دل ۾ ويٺل آهي، سو کيس ردي ڪير نه سمجهندو آهي.
مطلب: ۱. اشراف، ڀلي ويل پوڻ تي سڃو ٿئي ته به کانئس نالائقيءَ وارو ڪم ڪير نه ڪرائيندو آهي.
۲. پئسي جي وڃڻ سان، اشراف جو مانُ نه ٿو گهٽجي.
۳. جوهر گر در خلاب افتد همان نفيس است،
غبار گر بر آسمان پرد همان خسيس است. (فارسي)
۴. جواهر، جيڪڏهن گپ ۾ پوي ته به نازڪ آهي،
لَٽُ، جيڪڏهن اڀ ۾ اڏامي وڃي ته به هلڪي آهي. (ترجمو)

129- پُٽ، ڪپُٽ، پينگهي ۾ پڌرو. (پهاڪو)
پٽ؛ سلڇڻو ماڻهو يا سلڇڻو اولاد.
ڪپٽ؛ ڪلڇڻو ماڻهو يا ڪلڇڻو اولاد.
پينگهي ۾؛ ڄمڻ سان ئي، ٻاروتڻ ۾.
ماڻهو دنيا ۾ پاڻ سان ڀاڳ کنيو اچي ٿو. جهڙي ڀاڳ سان اچي ٿو، اهڙي نسبت وارو سڀاءُ پڻ سندس طبيعت ۾ به ٿئي ٿو. ماڻهوءَ جي طبيعت وارو ميلان به ٻاروتڻ ۾ ئي جُڙي ٿو. سندس لڇڻن جي اُڻت ۽ تاني-پيٽيو به ٻاروتڻ ۾ جڙي ٿو.
مطلب: ۱. سلڇڻو/ ڪلڇڻو ماڻهو، آريکڻ ۾ پڌرو.
۲. ڪل سپوت جانيو پري لک سڀ لڇڻ گات،
هونهار بروان کي هوت چِڪني بات. (هندي)
۳. ذاتي سپٽ، بت جي لڇڻن ڏسڻ مان سڃاپي،
ڀلي ٿيڻ واري بروان/ وڻ جا پن ئي سڻڀا ٿين. (ارٿ)
۴. ڀيٽيو؛ اڀرندي تاءُ جنهن نه ڪيو، سو الهندي ڇا ڪندو؟

130- پٽينديئي پيٽ کي، ويو ڄمارو ڄٽ،
هو جو مٿي کٽَ، سو پڻ پٽي پيٽ کي. (چوڻي)
ڄٽ؛ جهنگلي، غريب، جاهل، ڳنوار.
مٿي کٽَ: کٽ تي، سيج تي، وهيون، شاهوڪار.
دنيا ۾ زندهه رهڻ لاءِ، پيٽ کي ڀرڻ جي ضرورت آهي. ان کي ڀرڻ لاءِ غريب توڙي امير، نادار توڙي دنيادار، مڙيئي پيٽ ڪٽيندا رهن ٿا.
مطلب: ۱. هر ڪنهن کي پيٽ ڀرڻ جي لوري لڳل آهي.
۲. گر جورِ شکم نبودي، مرغي در دام نيفتادي.
بلکه صياد خود دام نه نهادي. (سعدي)
۳. جيڪڏهن پيٽ جي نافت، ساڻُ نه هجي ته پکي ڦاهيءَ نه پوي،
بلڪ ماري به ڦاهي ڪين اڏي/ پکيڙي. (ترجمو)

131- پڇندڙ، نه منجهندڙ (چوڻي)
مرشد کان پڇي پوءِ واٽ وٺڻ گهرجي. ائين ڪرڻ وارو، ڪڏهن به شيطان جي چڪرن ۾ نه ڦاسندو. جيڪڏهن وقتي ڦاٿو به ته مهل تي سندس رهنمائي ٿي ويندي.
مطلب: ۱. پڇڻ سان واٽ ملندي، منجهبو ڪين.
۲. جوينده، يابنده. (فارسي)
۳. ڳوليندڙ، لهندڙ.
۴. من جد وجد (عربي)
۵. ڀيٽيو؛ انڌن ملتان لڌو.

132- پراڻي ڳوٿري، بربلا ٽڪا. (ورجيس)
پراڻي ڳوٿري: پراڻي ۽ ڪمزور ڪپڙي مان جڙيل جهريل ڳوٿري.
بربلا ٽڪا: ٿلها/ ڳرا ڏوڪڙ، ڌاتوءَ مان جڙيل ڳرا سڪا.
پراڻي يا اڌوراڻي ڳوٿري، عمر ڏيئي چڪي هوندي آهي. وڌيڪ سٽ سهڻ لائق نه هوندي آهي. منجهس نرم ۽ گهٽ وزن واري شيءِ احتياط سان وجهي، آرام سان ته کڻي سگهجي ٿي پر ڳؤرا ۽ لوها ننڍا سڪا وجهي بي احتياطيءَ سان کڻبا ته کيس وزن تي هنڌان هنڌان ڇني رکندا.
مطلب: ۱. ڪميڻي کي دولت هٿ ايندي ته ماڻهن سان مستي ۽ کينس ڪندو.
۲. سفله، چو جاه آمد سيم و زرش،
سيلي خواهد به ضرورت سرش. (فارسي)
۳. ڪميڻي کي جڏهن وڏائي ۽ دولت ملي،
تڏهن سندس مٿو ضرور ڌڪ گهري. (ترجمو)

133- پرائي آس، ڪُني جي لاس. (چوڻي/ پهاڪو)
لاس؛ تيوڻ جي رس، ڪارو تُتو رهو، ڇڊو ٻوڙ.
ٻوڙ ته بلڪل اهو هاضميدار ٿيندو آهي، جنهن ۾ رَسُ هجي. جنهن ۾ رس نه هجي، سو ڀلي چٽ-پٽو ئي هجي پر دير هضم ٿيندو آهي. ان جي برعڪس ٻوڙ ۾ ٻوٽيون ۽ ڏونڍ يا نقل وغيره نه هجن ۽ فقط لار وارو رهو هجي، تنهن سان به ماني کائڻ مزيدار نه ٿيندي آهي. ڇو جو مرچائون پاڻي، مانيءَ تي ڏکيو چڙهندو آهي ۽ ڍڪ ڀرڻ سان وڃي نڙي وٺندو آهي. منجهس ٺڪر جي ڪني جو سواد پڻ چنبڙيل هوندو آهي.
پرائو آسرو ڪرڻ پڻ ائين آهي. پنهنجي هٿ جو ڪم جلد اڪلائجي وڃي. ٻئي جي آسري تي ڪو به ڀروسو ناهي، اڳلو ڪم ڪري يا نه ڪري. کيس وقت ۽ وسلو، وسعت ۽ ويساند ملي الائي نه.
مطلب: ۱. ڌڻيءَ ڌاران، ٻئي جي آس رکڻ، ڪني جي رس ۾ آسرو رکڻ برابر آهي.
۲. چه دل تنگ خفت آن فرومايه دوش،
بر سفره ديگران داشت ڪوش. (فارسي)
۳. ڇا ڪوماڻل ستو اهو اڄاڻ ڪلهه رات.
جنهن پرائي خونچي ۾ اک رکي. (ترجمو)

134- پرائي پٽ کي چمئي، گگ ڀرجي وات. (پهاڪو)
سهڻي چهري کي، خاص طور تي پنهنجي معصوم ٻار جي ڳل تي چمي ڏيڻ ۾ فطري ڪشش رکيل آهي. معصوم ٻار سان محبت جو اظهار، لفظن سان ڪرڻ ڏکيو هوندو آهي. چمي ڏيڻ سان ئي سندس دل کي آٿت ڏيڻ ۾ فطري آساني آهي.
پنهنجي پٽ/ ٻچي کي چمي ڏيڻ سان، پاڻ کي ۽ ٻچي کي، ٻنهي کي سواد ايندو آهي. ٻئي جي ٻار کي چمي ڏيڻ سان نه اڳلي جي ٻار جي طبيعت کي مزو ايندو ۽ نه ئي پاڻ کي چمي ڏيڻ وارو سواد ايندو. هٿانئين ٻنهي کي ڪراهت پئي ايندي.
مطلب: ۱. پنهنجي شيءِ، هر ڪنهن کي وڻندي آهي.
۲. ڀيٽيو؛ پرائين دهلين احمق نچي.

135- پرائي دهلين، احمق نچي. (پهاڪو)
شاديءَ ۾ دهل وڄندا آهن، جن ۾ ناچ ۽ خوشي به ٿيندي آهي. هر ڪو پنهنجي خوشيءَ/ شاديءَ جي موقعي تي وڳل دهلن تي نچندو آهي. پرائي شاديءَ جي دهلن تي ڪير به نه نچندو آهي. هر ڪنهن کي پنهنجا ڪم پيارا آهن، ٻين لاءِ ڪير به وقت ڪين سيڙائيندو آهي. بيوقوف ماڻهوءَ جو ئي ڪم آهي ته پراين خوشين ۾ ويٺو ٺينگ ٽپا ڏئي ۽ پنهنجو وقت ضايع ڪري. ڇو جو پرائي خوشيءَ جو ۽ پرائي گهر ۾ رڌل ٻوڙ پلاءُ جو سواد، پاڙي واري کي به ڪونه ايندو آهي.
مطلب: ۱. سياڻي کي گهرجي ته پنهنجي ڪم ۾ رڌو رهي، ٻين جي ڪم/ معاملي ۾ نه پوي ۽ نه ٽنگ اڙائي.
۲. ڀيٽيو؛ پرائي پُٽ کي چُمئي، گگ ڀرجي وات.

136- پرائي ماڙي ڏسي، پنهنجو ڀونگو نه ڊاهجي. (پهاڪو)
اميري غريبي، سڀ مالڪ جي طرفان آهي. ڪن کي امير ڪيائين ۽ ماڙيون محلات بخشيائين. ڪن کي غريب ڪري ڀونگين ۾ رهايائين. دنيا ۾ جيئن ڌڻي سڳوري رهايو آهي، تنهن تي شڪر ۽ صبر سان رهڻ گهرجي.
ڪي ٽرڙا ۽ ولها ماڻهو، ونهين جو کاڌِ خوراڪ، لٽو ڪپڙو ۽ جاءِ جڳهه ڏسي ريس ڪندا آهن. اڻ هوند تي به انهن وانگر اٿڻ ويهڻ ۽ کائڻ پائڻ جي ڪوشش ڪندا آهن. جيڪي وسيلا هوندا اٿن سي به تيزيءَ واري اٿا-ويٺيءَ ۾ جلد وڃائي ويهي رهندا آهن. کين ائين ڪرڻ نه گهرجي، بلڪ هٿ جهلي خرچ کاٻار ڪرڻ گهرجي.
مطلب: ۱. پنهنجي حال تي قناعت سان، سادي سودي زندگي گذارجي ۽ صبر شڪر سان رهجي.
۲. رُکا سُکا کائڪي، ٺنڊا پاڻي پيءُ،
نا ديک پرائي چوپڙي نا ترسائو جيءُ. (فريد وچن)
۳. رکي سُکي روٽي کاءُ، ٿڌو پاڻي پيءُ،
نه ڏس پرائو اڦراٽو، نه سِڪاءِ پنهنجو جيءُ. (ارٿ)

137- پرائيءَ ڌيءَ تان، کارڪ ملي ته به چڱي (پهاڪو)
هڪڙو ماڻهو پاڙيسريءَ جي ڌيءَ جي وهانءَ تان ٿي موٽيو ته ڀاڻس پڇيس؛ “وهانءَ ۾ ڇا مليئي؟”
“کارڪ!” کيس ورندي ڏنائين.
“بس!” ڀاڻس چٿر ڪندي چيس؛ “انهيءَ لاءِ هتان سهي سنبري نڪتو هئين؟!”
“پرائي ڌيءَ تان، کارڪ ملي ته به چڱي.” موٽ ۾ ڀاءُ کي چيائين.
مطلب: جيڪو هھئين يا ريءَ کپت ملي، ڀلي ٿورڙو ئي هجي، ته به چڱو آهي.
۲. مفت را چہ بايد گفت. (فارسي)
۳. مفت ملي، تنهن کي ڇا جاچبو؟ (ترجمو)

138- پرڻ چوي ڏونگهي کي؛ “وڃ ٽِه- ٽونگا!” (پهاڪو)
پرڻ: اٽي ڇاڻڻ لاءِ، ڄاري دار باسڻ، جنهن ۾ گهڻا ٽُنگ ٿين.
ڏونگهو: پاڻي ڪڍڻ جو ٿانءُ، جنهن کي ٽي ٽُنگ ٿين.
جنهن کي گهڻا ٽُنگ يا عيب آهن سو پنهنجي دل کي آٿت ڏيڻ لاءِ، ٻئي جا عيب جاچيندو ۽ وائريندو آهي. جيئن مينهن سڄي ڪاري آهي پر پوءِ به کيس ڳئونءَ جي ڪاري پڇ ۾ عيب نظر ايندو آهي.
مطلب: ۱. گهڻين ويڪن وارو، ٿورين وِڏُن واري کي طعنو ڏيندو آهي.
۲. آپ نه ديئي چُلو ڀر پاني،
تِن نِندي جن گنگا آني. (هندي)
۳. پاڻ ڪنهن کي لپ پاڻي به نه ڏئي،
تن جي نِندا/گلا ڪري، جن گنگا وهائي آندي. (ارٿ)
۴. چو بد ناپسند آيدت خود مکن،
پس آنکه به همسايه گويد مکن. (فارسي)
۵. بڇڙائي نه وڻيئي ته پهريائين پاڻ نه ڪر،
پوءِ پاڙي واري کي چؤ؛ “بڇڙائي نه ڪر!”
۶. مينهن ٿي چوي ڳئونءَ کي؛ “هل! پڇ ڪاري!”

139- پريو مڙس پَي نه ڪجي، وڃائجي نه وهي. (چوڻي)
پَي؛ مڙس، گهوٽ.
عورت کي، اٽو لٽو ۽ اجهو ته مائٽن جي گهر ۾ ميسر هوندو آهي. البته اولاد وغيره جي خواهش/ ضرورت لاءِ، کيس جوانمرد مڙس جي ضرورت هوندي آهي. جنهن لاءِ کيس شادي ڪرڻي پوي ٿي. ڪراڙي مرد ۾، اولاد ڄڻڻ جي صلاحيت گهٽ ٿي ويندي آهي، جنهن سان عورت جي دلي خواهش پوري نه ٿي سگهندي آهي. جنهن ڪري هر عورت، ڪراڙي مرد سان شادي ڪرڻ کان ڪيٻائيندي آهي.
جيڪڏهن ڪا جوان زال، پوڙهي مڙس سان پرڻي، تنهن جواني ته وڃائي پر پوڙهي جي جلد گذاري وڃڻ ڪري، ڄڻ عمر جا پويان سال به وڃائي ڇڏيائين. ڇو جو ان عمر ۾ وري ساڻس ڪير به شادي ڪرڻ لاءِ تيار نه ٿيندو.
مطلب: ۱. ناجنس جي سنگت، ڪنهن کي به نه وڻي.
۲. زنِ جوان را تير در پهلو، بہ که پير در پهلو. (فارسي)
۳. جوان زال کي پوڙهو مڙس بغل ۾ هڻڻ کان ڪک ۾ ڪانُ هئڻ چڱو. (ترجمو)
۴. پارسا را بس اين قدر زندان،
کہ بود هم طويلئه رندان. (فارسي)
۵. پرهيزگار فقير کي ايترو ئي قيد گهڻو آهي،
جو هجي گڏ مست فقير سان. (ترجمو)

140- پڙهڻ، ترڻ، تير هڻڻ، چوٿين سواري،
ننڍي هوندي نه سکيو، وڏي هوندي خواري. (چوڻي)
ننڍي ٻار جي دل ۽ دماغ، ڪوري ڪاڳر وانگر ٻين خيالن وغيره کان خالي هوندا آهن. مٿن جيڪي ڳالهيون ڪچڙيءَ ۾ لکبيون يا ويهاربيون، سي ويهجي ويندييون. هڪ وار ويهڻ کان پوءِ نه ميساربيون ۽ نه وسرنديون. پڙهڻ، ترڻ، تير هڻڻ ۽ سواري وغيره ڪچڙن لڱن تي سکڻ گهرجن، ڇو جو انهن لاءِ خالي دل ۽ خالي دماغ گهرجي. لکيل ۽ پڙهيل دل و دماغ ۾، اهي ڪين اچي سگهنديون. ننڍپڻ ۾ سکڻ کان پوءِ، وڏپڻ ۾ وسرنديون ڪين. وڏپڻ ۾، پڪو هڏ نه ورندو ۽ نه ئي اهي ڪم سکڻ جي حساب سان وري ڪري سگهبا.
مطلب: ۱. ڏکيا ڪم، زندگيءَ جي شروعاتي ڏينهن ۾ سکڻ گهرجن.
۲. پڪي گهڙي کي، ڪَنا ڪو نه گهڙي سگهبا.

141- پڙهي پاڻ نه ڄاڻي، ماري کٿابي. (ورجيس)
کٿابي: ختابي، طالب العلم، شاگرد.
استاد جي مار، شاگرد لاءِ سنوار آهي. اهو تڏهن جڏهن استاد پاڻ ڄاڻو ۽ ماهر هجي. جيڪو استاد پڙهائڻ جو فن ته نه ڄاڻي بلڪ پاڻ به پڙهي نه ڄاڻي، تنهن جي مار تي شاگرد هٿائين ڏنگا ٿيندا ۽ زور وٺندا.
مطلب: ۱. جيڪو درويش پاڻ ڌڻيءَ جي واٽ جو سونهون ناهي، سو ٻئي کي واٽ ڪٿان ڏيکاريندو؟
۲. خفته را خفته کہ کند بيدار؟ (فارسي)
۳. ستل کي ستل ڪٿان جاڳائيندو؟ (ترجمو)

142- پَلا ڇڏي پاپي، ڪو کُٽل کڳا کائي. (چوڻي)
پلو: مٺي پاڻيءَ/ درياهه جي هڪڙي قسم جي سوادي مڇي، جيڪا سمنڊ منجھ جنم وٺڻ پڄاڻان، مٿي درياهه ۾ چڙھي اچي. اھو خاص طور درياءِ سنڌ ۾ ٿئي.
کڳو: سادي ۽ بنا ڇلرن واري مڇيءَ جو قسم، جيڪو عام شاخن ۾ ٿئي پر منجهس سواد گهٽ ٿئي.
ماڻهو، طبعًا چڱي شيءِ جو چاکائو رهيو آهي. جنهن کي ڌڻيءَ سڳوري کائڻ/ هنڍائڻ لاءِ چڱو چوکو ڏنو آهي، سو بي سوادي ۽ سادي شيءِ تي گهٽ نظر وجهندو آهي.
مطلب: ۱. جنهن وٽ کائڻ لاءِ گيهه ۽ مال مليدا هجن، سو بصر يا چٽڻيءَ سان روٽي ڪين کائيندو.
۲. جنهن کي پهرڻ لاءِ اطلس/ ڪيمخاب هجي، سو اجايو بافتو يا کٿو ڪين اوڍيندو.

143- پلاءُ رحمة الله عليہ، جي هڪيو حاضر هوءِ،
ريڙهي هڻجي پيٽ ۾، مَرُ پيٽ ڦاٽي پوءِ. (چوڻي)
پلاءُ: چانورن، گوشت ۽ گيهه مصالحي سان جڙندڙ چڱو کاڄ.
جن کي ڌڻيءَ سڳوري سنجم/ قناعت بخشي آهي، سي پنهنجي لڄ/ پت جي رٻ کي، پلاءَ کان پڻ واڌو ڄاڻن ٿا. مگر حريص ۽ وات جا چٽخارا وٺندڙ ماڻهو، پنهنجو پرائو سڻڀو گرهه پيٽ ۾ ريڙهي هڻن. البته شان مان واري ماڻهوءَ کي اهڙي علت کان پاسو ڪرڻ گهرجي ۽ نه ئي کاڌي بابت اهڙا قصيدا جوڙي ڳائڻ جڳائين ٿا.
مطلب: ۱. پرائو ان ڏسي، پيٽ پرائو نه ڪجي ۽ نه ئي تن کي زيان ڪجي.

144- پلو سيري کان به ڀلو، سيري ۾ لاءُ نه ساءُ، پلو گوڏا کوڙي کاءُ. (چوڻي)
پلو: درياهي مڇيءَ جو قسم، جيڪو سمنڊ کان چڙهي، مٺي ڏي هلي ۽ کائڻ ۾ سوادي ٿئي.
سيرو: ڪڻڪ جي اٽي مان جڙيل، حلوي نما نرم ۽ مٺو کاڄ.
سيرو؛ غريباڻو کاڄ آهي، جيڪو گهر ۾ پيل اٽي مان جڙي ٿو. مٿس گهڻو خرچ کاٻار ناهي. جلد تيار ٿيو وڃي. نرمي ۽ مٺاس سبب، اول ته هر ڪو کيس پسند ڪري پر پيٽ ۾ پوڻ کان پوءِ کائيندڙ يڪدم ڪڪ ٿيو پوي. جيڪڏهن ڪچو هجي ته پيٽ ۾ مُروڙهه ڪري.
ان جي ڀيٽ ۾ پلو، تڪليف ۽ خرچن کان پوءِ هٿ اچي سو به مڇيرن جي هٿائون. منجهس چٽ پٽا مرچ مصالحا پون، جنهن سبب سوادي ۽ سُڏاڏو ٿيو پوي. پلي جو پيٽارو ته ڳردار، نرم ۽ لذيذ ٿيندو آهي. سيري جهڙي کاڄ کي پري ڪري بيهاري.
مطلب: ۱. پلي جا کايارا، سيري کان پلي کي وڌيڪ ڀانئيندا آهن.
۲. جن کاڌا پلن جا پيٽارا، تن جا هينئڙا به ويچارا.

145- پنڻ وچان، پڙهڻ ياد نه رهي. (پهاڪو)
هڪڙو غريب ماڻهو، ڏيهاڙي هڪڙي پڙهيل وٽ پڙهڻ ويندو هيو. هڪڙو ڀاڳوان، ان غريب کي ڏيهاڙي روٽي کارائيندو هيو.
هڪڙي ڏينهن اهو ڀاڳوان، ڪنهن ڏورانهين مسافريءَ تي هليو ويو. جنهن ڪري هِن غريب کي پيٽ جي پورائي لاءِ مجبورًا ٻيا در پنڻا پيا ۽ پڙهڻ لاءِ واندڪائي نه مليس.
هڪڙي ڏينهن اهو پڙهيل، جنهن وٽ هيءُ پڙهندو هيو، گس ۾ گڏيس. پڙهڻ لاءِ نه اچڻ جو سبب پڇيائينس. تنهن کي چيائين؛ “پنڻ کان واندو ڪين آهيان، پڙهان ڪيئن؟”
مطلب: ۱. جنهن کي پيٽ ۾ بک هوندي، تنهن کي پڙهڻ، عبادت يا ٻيو ڪم ياد نه پوندا.
۲. بوکي ڀڳت نه ڪيجي، يہ وچن مالها اپني ليجي. (ڪبير)
۳. بک ۾ ڀڳت نه ٿئي، هيءَ ارٿ مالها پنهنجي وٺ. (ارٿ)
۴. اڻ-هوند واري کي سڀ ڪم اهنجو آهي.
۵. ڀيٽيو؛ بک وچان اوگهڙ، ياد ناهي
.
146- پنهنجي ٿوري، گڏهه کي به پيرين پئجي. (پهاڪو)
گڏهه کي پيرين پوڻ: ڪميڻي کي سائين ڪرڻ.
اؤکيءَ ويل، جيڪڏهن ڪنهن ڪميڻي ماڻهوءَ ۾ ڪم پوي ته سياڻي ماڻهوءَ جو ڪم آهي ته نياز نوڙت ڪري، منجهانئس ڪم ڪڍي وٺي. پنهنجي غرض لاءِ ائين ڪرڻ ۾ به عيب ناهي.
مطلب: ۱. ڪميڻي سان جهيڙو ڪرڻ بجاءِ، هيٺانهين ڪري ڪم ڪڍڻ ۾ ئي حڪمت آهي.
۲. ناسزائي را چو بيني بخت يار،
عاقلان تسليم کردند اختيار. (فارسي)
۳. نالائق ماڻهوءَ سان جتي ڏسن بخت جي ياري،
اتي سياڻا اختيار ڪن سندس سلامي. (ترجمو)

147- پنهنجي پير تي، پاڻ ڪهاڙو نه هڻجي. (پهاڪو)
هر ڪنهن کي بڇڙي ۽ چڱي ڪم جي ڦير جي سُڌ آهي. جهنگلي/ جاهل ماڻهوءَ کي به حلال ۽ حرام کائڻ جو ڦير سمجهه ۾ ايندو آهي. اهڙي صورت ۾ به جيڪڏهن ڪو ماڻهو ڄاڻي ٻجهي بڇڙو ڪم ڪندو، سو ڄڻ پنهنجي پير تي پاڻ ڪهاڙو ٿو هڻي. سڀڪو ڄاڻي ٿو ته دنيا دوياري آهي. اهو ڄاڻندي به جيڪڏهن ڪو دنيا جي لوڀ تي دين ٻوڙيندو، سو ڄڻ پنهنجي پيرن تي پاڻ ڪهاڙو ٿو هڻي.
مطلب: ۱. پنهنجي پاڻ کي، پنهنجي هٿن سان ڇيهو نه پهچائجي.
۲. دين گوايو دُني سين، دُني نه چلي ساٿ،
پاءِ ڪهاڙا ماريا، غافل اپني هاٿ. (شيخ فريد، وچن)
۳. دنيا لاءِ دين وڃايائين، دنيا به ساڻ نه هليس،
موڳي پنهنجي پير تي پاڻ ڪهاڙو هنيو. (ترجمو)
۴. دنيا خاطر دين، وڃائي ولها ٿيا.

148- پنهنجي ڌونئري کي، کٽو ڪير ڪو نه چوي. (پهاڪو)
ڪو به دڪاندار، پنهنجي وَٿُ جي گلا ڪو نه ڪندو آهي. عيب ھوندس ته به پيو لڪائيندو. گراھڪ جو ڌيان شيءِ جي خوبين ڏانھن پيو لاڙيندو ۽ ويٺو شيءِ کي ساراهيندو.
گھورڙيو ھوندو ته به ھوڪو اھڙو ڏيندو جو ماڻھن جو ڌيان ڏانھنس ھليو ويندو. شيءِ سادي ھوندس پر اوچيءَ وارو ھوڪو ڏيئي پيو واکاڻيندس. ھوڪا اھڙا ٺاھي ٺاھي پيا ڏيندا، جو نه وٺڻ واري ماڻھوءَ جو ڌيان به پاڻ ڏانھن ڇڪائي وجھندا. جھڙوڪ:
ڏڌڙي کپائيندڙ ھوڪو ڏيندو؛ ڏڌڙي، چپ-چٽڻي، وٽ وٺڻي.
اوٻاريل بيدا کپائڻ وارو، ڀلي ٿڌا ھجنس ته به پيو چوندو؛ اوٻاريل گرم گرم انڊا. تازا انڊا.
پڪوڙن کپائڻ وارو؛ گرم گرم چھرا پڪوڙا، نمڪين ۽ خسته پڪوڙا. وغيرھ.
مطلب: ۱. پنهنجي شيءِ جو عيب، ڪنهن کي به نظر نه ايندو آهي.
۲. تا سمند زمين در يورش است!
کس نگويد که دوغ من ترش است. (فارسي)
۳. جاسين ڌرتيءَ جو گهوڙو ڊوڙندو آهي،
ڪو ماڻهو نه چوي ته منهنجو ڏڌ کٽو آهي. (ترجمو)

149- پنهنجي ڏر تي گدڙ به شينهن. (پهاڪو)
مٿي لڪائڻ لاءِ، پنهنجو گهر ئي ڪافي آهي. ٻاهر ته ڪمزور ٿي سگهجي ٿو پر پنهنجي گهر ۾ ڪمزوري ڪير ڪو نه ڏيکاريندو آهي. هڪ ته پنهنجي گهر ڦرجڻ کان پوءِ، ٻي پناهه جي جاءِ ڪا نه سُجهندي آهي. ٻيو فطرتي طور پنهنجي گهر جي حفاظت ۽ حقدو، هر ڪنهن جي دل ۾ ويٺل آهي. ان ڪري اتي دلير ئي هوندو آهي.
مطلب: ۱. غريب هجي توڙي دنيادار، نڌر هجي توڙي سڌر، پنهنجي گهر ۾ ڄڻ راجا آهي.
۲. پنهنجو گهر، هنگي ڀر، پرائو گهر، ٿڪ ڦٽي ڪري ڏَرُ.
۳. پنهنجي گهر ۾ ٻلي به شينهن.
۴. سکيا تو گهر اپني، دکيا تو پرديس. (هندي)
۵. سک ته پنهنجي گهر ۾، ڏک ته پرڏيهه ۾. (ارٿ)

150- پنهنجي ڪِئي جو، نڪو ويڄ نڪو طبيب. (پهاڪو)
ماڻهوءَ کي نقصان، غلط-ڪاريءَ سبب پھچندو آھي. اھا غلط-ڪاري پاڻ ڪري يا ٻيا ڪن. ٻين جي ڪيل غلط عمل جو نقصان ڪير به پنھنجي ڳچيءَ ۾ کڻڻ نه چاھيندو آھي. جڏھن پرائي عمل جو زيان، ڳچيءَ ۾ پوڻ وارو ھوندو اٿس، تڏھن وٺي رڙيون ڪندو آھي. ائين جان ڇڏائي ويندو آھي.
پنھنجي ڪيل عمل ۽ ان جي نتيجي تي ماڻھو آخر تائين ڳت ڏيئي بيھندو آهي ۽ ان کي چڱو پيو سمجھندو آھي. بظاھر نقصان نظر پيو ايندس پر ان کي نقصان گھٽ سمجھندو آھي. اھڙيءَ طرح پنھنجي ھٿ سان پنھنجو نقصان ڪري وجھندو آھي. اھڙي صورتحال ۾ ٻيا به سندس مدد ڪرڻ کان لنوائيندا آھن. ائين پنھنجي ھٿ سان ڪيل زيان جو علاج نه ٿي سگھندو آھي.
مطلب: ۱. پاڻ کي، پنھنجي ھٿ سان پهچايل نقصان جو علاج مشڪل آهي.
۲. خود کرده را علاجي نيست. (فارسي)
۳. هٿ جي وڍيءَ جو، نه ويڄ نه طبيب. (سنڌي)

151- پنئين مڱئين گهر هلي، کھُ اڌاري واٽ. (چوڻي)
ڪي بي لڄا ۽ لچا، آرسي ۽ ٽوٽي ماڻهو، پورهئي ۽ محنت کان لنوائيندا آهن. اوڌر تي ورتل پئسو به آخر موٽائڻو آهي. اڌارو به ڪين گھرندا يا وٺندا ته متان موٽائڻو پوي. ڇو جو موٽائڻ لاءِ وري به محنت/ ڪمائي ڪرڻي پوندن. تنھنڪري منڍئون ئي وڃي ڌڻيءَ جي نالي تي گهرندا آھن. پنڻ ۾ پنهنجو آجپو سمجهندا آهن.
جڏهن ته لڄ وارا، ان جي ابتڙ ڪندا آهن. ڪوشش ڪندا آهن ته پنن ته نه، پر اڌارو به نه وٺن. حلال جي سُوتي پوتي ڪمائيءَ مان گهر جو گاڏو به گهليندا آهن ۽ پڄنديءَ سارو مسڪين/ محتاج جي مدد به ڪندا آهن.
مطلب: ۱. اوڌر وٺڻ ته خراب آهي پر پنڻ مڱڻ پڻ بڇڙو ڪم آهي. کانئن پاسو ڪجي.
۲. بينگ آر، با ديگران نوش کن،
نه بر فضلئه ديگران کوش کن. (فارسي)
۳. هٿ آڻ، ۽ ٻين سان ونڊي کاءُ،
ٻين جي اوبر کائڻ جو سعيو نه ڪر. (ترجمو)

152- پوءِ-ڍائي کان قرض نه کڻجي، توڙي لک لٽائي. (چوڻي)
پوءِ- ڍائو: نئون ڍاول، نئينءَ مان پئسي وارو، سڃائيءَ کان پوءِ امير ٿيل.
اول ته قرض کڻڻ پاڻ لاءِ دائمي مرض ويهارڻ جي برابر آهي. تنهنڪري کڻجي ئي نه ته چڱو آهي. ٻيو جيڪڏهن ڪنهن مجبوريءَ تحت قرض کڻڻو ئي پئجي وڃي ته ڪنهن اهڙي بيٺل ماڻهوءَ کان کڻجي، جنهن جا ڪلها گٺل هجن. جيڪو ڏيڻ کان پوءِ نه هچر پچر ڪري ۽ نه ٿورو ٿاڦيندو وتي. پوءِ-ڍائي/ ڪميڻي کان قرض کڻبو ته سُهمن ۾ ئي ساڙي ڇڏيندو. اهڙو دوڳيندو جو رت ئي سڪائي ڇڏيندو.
مطلب: ۱. اوڌر، ڪنهن اصيل کان کڻجي.
۲. هرچه از دو نان به منت خواستي،
در تن افزودي، و از جان کاشتي. (فارسي)
۳. جيڪي ڪميڻي کان منٿ سان گهريئي،
سرير ۾ وڌايئي، ساهه ۾ گهٽايئي. (ترجمو)
۴. ڀيٽيو؛ پائجي ته وڏي ڍيران پائجي.

153- پَهَيرُ چور ٿئي ته واهي ڪيترو وهي؟ (پهاڪو)
پھير: ٻنيءَ/ واڙيءَ جي چوڌاري، ڀَيلَ وغيره کان بچاءَ لاءِ ڏنل لوڙهو.
واهي: واهت ڪندڙ، نگهبان، راکو، رکوالو، ڪانگ-تڙيو.
پوک وغيره کي جهار ۽ مال جو خطرو لاحق هوندو آهي. زمين جي هاريءَ ۽ حقدار جي ڪوشش هوندي آهي ته ٻنيءَ ۾ بيٺل سمورو فصل پنهنجي گهر کڻي اچن. لاحق خطرن کان کيس بچائڻ لاءِ جتن ڪندا آهن. اول ته زمين کي چوڌاري ڪنڊن وارو لوڙهو ڏيندا آهن ته جيئن ڪو به زيانخور جانور منجهس ٽپي نه پوي. ٻيو پيها اڏي مٿس ويهي جهار به هڪليندا آهن ۽ لوڙهو ڀڃي اندر ٽپندڙ مال وغيره تي به نگاهه رکندا آهن.
انهن جتنن جي باوجود، جيڪڏهن لوڙهو يا چوڪيدار ويٺا پوک کي پٽين ته پوءِ راکا يا ڪمدار ڪاراوا ڇا سنڀاليندا.
مطلب: ۱. حاڪم، رعيت کي پاڻ لُٽي ته پوءِ ٻيو ڪير رعيت کي ڇا فائدو ڏيندو؟
۲. نکند جور پيشہ سلطاني، که نيايد ز گرگ چوباني. (فارسي)
۳. ظالم، بادشاهي نه ڪري، ڇو جو بگهڙ کان ڌنارپ نه ٿيندي. (ترجمو)

154- پيادي مان هسوارُ، هسوار مان پيادو، ڌڻي ٿو ڪري. (پهاڪو)
هڪڙي بادشاهه، هڪڙي ڪامل شخص کي درٻار ۾ گھرائي، بيعزتي ڪرڻ جي نيت سان پڇيو؛ “ڌڻي ڪهڙا ڪم ٿو ڪري؟!”
“گهوڙي تي چڙهي، جهنگ ڏي هل ته ان جي ورندي ڏيانءِ؟” ڪامل شخص، سندس نيت ۽ ارادو تاڙي وٺڻ کانپوءِ وراڻيو.
بادشاهه گهوڙي تي چڙهيو ۽ ڪامل شخص ۽ رعايا پنڌ ئي پنڌ، جهنگ ڏانهن ويا. اتي پهچي، ڪامل شخص بادشاهه کي چيو؛ “توهان گهوڙي تان هيٺ لهو ته هاڻي مان وارو وٺان، ڇو جو ٿڪجي پيو آهيان.”
بادشاهه، ڪامل شخص جي چوڻ پٽ-اندر، گهوڙي تان لهي پنڌ ٿيو ۽ ڪامل شخص لانگ ورائي گهوڙي تي چڙهيو.
“ڌڻي هيءُ ڪم ڪري ٿو. جهڙوڪ؛” ڪامل شخص گهوڙي کي اڙي هڻي تکو ڪندي، بادشاهه کي سندس ڪيل سوال جو جواب ڏيندي چيو؛ “پيادي مان هسوار، هسوار مان پيادو، ڌڻي ٿو ڪري.”
مطلب: ۱. امير مان غريب ۽ غريب مان امير، مولا ٿو ڪري.
۲. دنيا جو معاملو سدائين هر ڪنهن سان هڪجهڙو نه ٿو رهي.
۳. سڃن مان ساوا، ساون مان سڃا، خدا ٿو ڪري.
۴. ريتي ڀري، ڀري سکناوي، يہ تانڪو وهنوار. (گرونانڪ)
۵. ٺلها ڀري، ڀريا ٺلها ڪري، اهو سندس ڌنڌو. (ارٿ)

155- پيٽ، ٻه- ٻانهون؛ چنتا ناهين. (پهاڪو)
پيٽ، کائڻ يا ڀرڻ لاءِ آهي. جڏهن ته ان کي ڀرڻ لاءِ هٿ موجود آهن. هٿ تعداد ۾ ٻه آهن، جڏهن ته کائڻ لاءِ پيٽ فقط هڪڙو آهي. يعني ڪمائڻ جا ذريعا خرچ جي گهرج کان ٻيڻا آهن. آمدني، خرچ کان ٻيڻي هجي ته پوءِ ماڻهوءَ کي فڪرمند نه ٿيڻ گهرجي.
مطلب: ۱. دنيا ڪمائڻ لاءِ ايڏي وڏي جاکوڙ/ فڪر نه ڪرڻ گهرجي، ڇو جو ماڻهوءَ جون گهرجون، سندس وسائل کان تمام گهڻيون گهٽ آهن.
۲. سات گانٺ ڪوپين ۾ ته او نه آني سنڪ،
رام عمل ماتي ڦرين گِنھ اندر ڪُون رنُڪ. (هندي)
۳. لانگوٽيءَ ۾ ست ڳنڍيون، ته به فڪر ڪو نه ڪن،
ڌڻيءَ جي نشي ۾ مست وتن ۽ اِندر (سرڳ جو راجا) کي ولهو سمجهن. (ارٿ)

156- پيٽ ڀر، پٺي لڏ. (پهاڪو)
پيٽ، کاڌي سان ڀرڻ لاءِ آهي. سموري جسم ۾ اتان ئي کاڌي مان نڪتل ڪاربوهائڊريٽس ورهائجن ٿا. منجهس کاڌ خوراڪ پوندي ته ٻين عضون کي به پهچندي ۽ اهي ڪم ڪرڻ لاءِ تيار رهندا. جيڪڏهن پيٽ بکيو هوندو ته ٻيا عضوا به بکيا ۽ ڪمزور رهندا. نه ڪم ڪري سگهندا، نه ئي ڪو بار سهي سگهندا.
جيڪڏهن ڪنهن وهٽ وغيره جي پٺيءَ تي بار يا وزن لڏڻو آهي ته پهرين گاهه يا چاري سان سندس پيٽ خوب ڀرجي ته جيئن ٻل ٿئيس. پوءِ ڀلي وزن لڏجيس.
مطلب: ۱. نوڪر/ مزدور کي اول مزدوري/ قُوت ڏي، پوءِ پورهيو ڪرائينس ته دل سان ڪندو.
۲. زر بده مرا سپاهي را تا سر بدهد،
وگرش زر ندهي سر بنهد در عالم. (فارسي)
۳. ناڻو سپاهيءَ مڙس کي ڏي ته سِرُ ڏيندو،
جيڪڏهن ناڻو نه ڏبس ته سر نيندو. (ترجمو)

157- پيٽ ڀريو ته منهن ڪارو ئي سهي. (ورجيس)
پيٽ ڀرڻ: ڍءُ ڪرڻ، ڍائجڻ.
منھن ڪارو: بي عزتو ٿيڻ، عزت لھڻ.
ڪميڻي ماڻهوءَ کي دولت گڏ ڪرڻ جي ڳڻتي ۽ چوس، گهڻي هوندي آهي. مانَ مرجاءِ جو فڪر ٿورو به نه هوندو اٿس. مانَ کان ماني، پياري ڄاڻندو آهي. پيٽ کي نڪ مٿان ترجيح پيو ڏيندو آھي.
مطلب: ۱. بخدمت منھ دست بر پاي من،
مرا نان ده و کفش بر سر بزن. (فارسي)
۲. خدمت سان منهنجي پيرن تي هٿ نه رک،
مون کي ماني ڏي ۽ پادر مٿي تي هڻ. (ترجمو)
۳. اگر آبِ حيات را بر آبروءِ فروشند، دانا نخرد. (فارسي)
۴. جيڪڏهن انبرت، آبروءَ تي وڪامي ته به سياڻو نه ڳنهي. (ترجمو)
۵. ناڻو صدقو جان جو، جان صدقو شان جو.
۶. انسان کي ٽي شيون پياريون آھن؛ جان، مال ۽ شان. جان تي اچي ته مال مان ھٿ پٽڻ گھرجيس. جيڪڏھن شان تي آنچ اچيس ته جان ۽ مال تان آھو کڻڻ گھرجيس.
۷. ڀيٽيو؛ ڦٺ بجو ڪج، گيهه ذرو ڏج.
۸. پيٽ ڀر، پٺي لڏ.

158- پير کان، ويساهه ڀلو. (چوڻي/ پهاڪو)
پير به ٻين ماڻهن جهڙو ماڻهو آهي. ڀلي ئي گهڻو علم حاصل ڪري ۽ عبادتگذار هجي پر منجهس جيترو ويساهه رکبو، اوتري مراد پوري ٿيندي. ويساهه نه رکبس ته ڪا به مراد پوري نه ٿيندي. سمجهه ۾ آيو ته سندس ڪرامتن کان به وڌيڪ ويساهه کي عمل دخل آهي.
مطلب: ۱. پير ڀلو ڪي ويساھ ڀلو.
۲. محفل خدا پرستان همچو کلبهه بزازان ست،
آنجا تا نقد نه دهي، بضاعتي نستائي،
اين جا تا ارادتي نياري، سعادتي نه بري.
۳. ڪاملن جي مجلس، بزازن جي گهر جهڙي آ،
هُتِ جاسين روڪڙ نه ڏين، وَٿُ نه مليئي،
هِتِ جاسين ويساهه نه آڻين، مراد نه وٺين. (ترجمو)
 

ج

159- جا بندي کي بار، سا صاحب کي سُٿري. (چوڻي)
صاحب: ڌڻي، اپائڻهار.
هن دنيا کي مالڪ سڳوري خلقيو آهي. ڪائنات ايڏي وسيع آهي جو انسان جو تصور به اتي نه ٿو پهچي سگهي. ڪائنات جي اندر، جيڪي به ڪم ڪاريون آهن، سي انسان جي وس کان ته ٻاهر ٿي سگهن ٿا پر جنهن مالڪ خلقيو آهي، تنهن جي وس کان ٻاهر ٿي نه ٿا سگهن. ڇو جو هر ڪم جي ٿيڻ لاءِ کيس فقط ارادو ئي ڪرڻو آهي ۽ اهو ڪم ٿي وڃي ٿو.
انسان کي گهرجي ته جڏهن کيس ڪا مشڪل اچي يا سوڙهه پويس ته يڪدم ان مشڪل ڪشا ۽ مالڪ جي در ڏانهن ڀڄي، ڇو جو اهو ڪم، مالڪ لاءِ تمام آسان آهي.
مطلب: ۱. جيڪو ڪم ٻانهي کي اهنجو لڳو، سو ڌڻيءَ اڳيان سهنجو آهي.
۲. اي دل تو فکر مت ڪر، تيرا خدا بهي هي،
مشکل پڙي تو کيا هي، مشکل کشا بهي هي. (اردو)
۳. اڙي هيانءَ تون ڳڻتي نه ڪر! تنهنجو ڌڻي به آهي،
اوکي پئي ته ڇا ٿيو؟ آسان ڪندڙ به آهي. (ترجمو)

160- جاتي پاڻي، تاتي پاڻ. (چوڻي)
هڪڙي بادشاهه پنهنجي ٻن اميرن تي ڌار ڌار تڪليف رکي. کين حڪم ڪيائين؛ “سڀني شين جو ٻج کڻي آڻي ڏيو.”
هڪڙو امير، حڪم بجا آوري ڪرڻ لاءِ، شين جا ٻج ڳولڻ لاءِ وتيو ملڪ گهمندو ۽ جڏهن ته ٻئي امير، پاڻيءَ جو ڪٽورو ڀري آڻي بادشاهه جي اڳيان جهليو. بادشاهه کانئس پڇيو؛ “اسان توکي مڙني شين جا ٻج آڻڻ لاءِ چيو هيو. تو هيءُ ڇا پيش ڪيو آهي.”
“قبلا!” امير آداب بجا آڻيندي عرض ڪيو؛ “پاڻي ئي سڀني شين جو ٻج آهي.”
“بيشڪ سڄيءَ دنيا جو جياپو پاڻيءَ تي آهي.” بادشاهه سندس ڳالهه ۽ عقل کي پسند فرمائيندي چيو؛ “جنهن ڌرتيءَ تي پاڻي آهي، تنهن تي وسندي آهي.”
مطلب: ۱. جتي پاڻي آهي، تتي ڪر ڌڻي پاڻ آهي.
۲. پاڻيءَ تي حياتي، پاڻيءَ بنا سڃ آهي.

161- جاتي پڄي نه سگهجي، تاتي ڀڄڻ ڪم وريام جو. (پهاڪو)
وريام؛ سورهيه.
پاڻان ڏاڍي سان جهيڙو نه اٽڪائجي. جيڪڏهن اهو پاڻ اچي ڳنڍي ۽ ساڻس پڄي نه سگهجي ته اتي مڙسي اها آهي جو پنهنجي جان بچائي ڀڄي وڃجي. نه ڀڄبو ته جان وڃڻ جو خطرو آهي. جيڪو پنھنجي جان نه بچائي سگهي سو به بزدل ۽ ڪمزور آهي، کيس سورهيه ڪين ڄاڻبو.
مطلب: ۱. زمانو جيڪڏهن تنهنجي مرضيءَ موجب نه ٿو هلي ته پوءِ تون ساڻس زور نه هلاءِ. ائين ڪرڻ سان هلاڪ ٿي ويندين. حڪمت انهيءَ ڳالهه ۾ آهي ته پاڻ کي حالتن سارو بدلاءِ ۽ زماني جي مرضيءَ سارو هل.
۲. گر زمانه نسازد، تو زمانه بساز. (فارسي)
۳. جيڪڏهن زمانو تو سان نه ٺهي، ته تون ساڻس ٺهه. (ترجمو)
۳. ز خورشيد پنهان شود بوم کور،
که جهل است با آهنين پنجہ زور. (فارسي)
۵. سج کان چٻ انڌي لڪي رهي،
جو لوهي چنبي واري سان زور لائڻ ڏاڍائي آهي. (ترجمو)

162- جاتي کير تاتي کنڊ، جاتي جهڻ تاتي لوڻ. (پهاڪو)
کير، ڀاڳين جي گهر ۾ لڀندو آهي. يا پئسي وارا وٺي پيئندا آهن. جن وٽ اهڙي اوچي شيءِ واپرائڻ لاءِ ھڪي حاضر هجي، تن وٽ منجهس گڏڻ لاءِ پڻ کنڊ/ مصريءَ جهڙو عمدو مٺاڻ پڻ حاضر هوندو. هونئن به کير جو مٺاڻ سان ذائقو پڻ اور ٿي پوندو آهي.
جهڻ يا لسي، سادي وٿُ آهي. امير، کير مان مکڻ ڪڍڻ بعد کيس وافر سمجهي، غريب غربي کي به ڏئي ڇڏيندا آھن. جن غريبن وٽ، لوڻ ذرو به گهر ۾ مس هجي، سي به لسي وٺي ضرور پي سگهندا آهن. هونئن به لسيءَ جو ذائقو آهي ئي لوڻ سان.
مطلب: ۱. هڪڙن وٽ دولت به جهجهي ۽ اولاد به سڌريل،
هڪڙن وٽ سڃائي ۽ اولاد به اڌريل.
۲. اڪنان دي گهر پُٽَ پُٽان دي پوتي،
اڪنان دي گهر نُهان نهان دي دوتي،
اڪنان دي گهر اڪ سو بي جاءِ مَر،
ڪون آکي صاحب نون؛ يون نان يون ڪر. (بجيدا، ساڌ)
۳. هڪڙن جي گهر ۾ پُٽ، پٽن جا پوٽا،
هڪڙن جي گهر ۾ نُهر، نُهرن جا ڏوهٽا،
هڪڙن جي گهر ۾ هڪڙو پٽ سو به مري،
ڪير چوي ڌڻيءَ کي؛ “هيئن نه هونئن ڪر!” (ارٿ)

163- جاتي وڻ ناهي، تاتي ڪانڊيرو به درخت. (پهاڪو)
ڌرتيءَ تي انساني آبادڪاريءَ کي قائم رکڻ لاءِ، ٽن قسمن جي مخلوقات؛ حيوانات، نباتات ۽ جمادات کي پڻ وجود ڏئي رکيو ويو آهي. نباتات، خوراڪ کان علاوه ٻين به ڪارجن طور ڪتب اچي. جهڙوڪ؛ دوا، هٿيار، فرنيچر وغيره.
وڻ اهڙي شيءِ آهي، جنهن مان هٿيار ۽ فرنيچر کان علاوه ڇانءَ جو ڪم به حاصل ڪبو آهي. ڪا به وسندي وڻ کان خالي ناهي. وڻ قدرت جي نعمت آهي. جن علائقن ۾ ڇانودار وڻ ناهي، اتي ڪانڊيري جهڙي ٻوٽي جي ڇانءَ ۾ به ڪي پسون پسڻ گذارو ڪن ۽ ان کي ئي وڏو وڻ سمجهن.
مطلب: ۱. وڏي دولتمند کي جيڪا دولت ٿوري ڏسڻ ۾ اچي ٿي سا اڻ هوند واري ماڻهوءَ کي گهڻي ڏسڻ ۾ ايندي آهي.
۲. هر که را دستگاه و قدرت نيست،
شلغم پخته مُرغ بريسان ست. (فارسي)
۳. جنهن کي طاقت ۽ هوند نه آهي،
تنهن لاءِ رڌل گوگڙو به ڀُڳل پکيءَ وانگر آهي. (ترجمو)

164- جاڏي وڃي واگهو، تاڏي پاڻي تانگهو. (پهاڪو)
واگهو: واڳون، مانگر مڇ، پاڻيءَ ۾ رهڻ وارو وڏو جانور، جيڪو تانگهي ۾ ڏکيو گذاري ۽ شڪارين جي نظر کان به نه بچي سگهي.
هڪڙي ماڻهوءَ کي ڏاڍي اڃ لڳي. لوٽي ۽ رسو کڻي، پاڻي ڀرڻ لاءِ نڪري پيو. جڏهن هڪڙي کوهه جي مٿان پهتو ته ڏٺائين کوهه جو پاڻي سُڪي ويو آهي، تنهنڪري ڀڳو ٻئي کوهه تي. پاڻي ڀرڻ لاءِ رسي ۾ لوٽي ٻڌي کوهه ۾ لڙڪايائين. رسو ننڍو ٿي پيو. لوٽي پاڻيءَ کي نه پهتي، جنهن ڪري پاڻي مٿي کڄي نه سگهيو. بيوس ٿي اتان ڀڳو ٽئين کوهه تي. تڪڙ ۽ اٻهرائپ مان لوٽي کوهه ۾ گهيڙيائين ته سٽ تي رسو ٽُٽي پيو ۽ لوٽي وڃي پاڻيءَ ۾ ڌُو ڪري ڪِري.
مطلب: ۱. نڀاڳو ماڻهو جاتي ويندو، تاتي سک ڪين لهندو.
۲. لونگ چڙهي گاڏيءَ تي ته گاڏي ليٽ، چڙهي ٻيڙيءَ تي ته ٻيڙي ڌوپڻ وڃي.
۳. نڀاڳي کي نڪهير اچي مانيءَ تي.

165- جاڏي ويهي جهار، تاڏي ڳوڙهو نه هڻي. (ورجيس)
هاري يا ڪانگ-تڙيا، پوک ۾ جيڏانهن جهار/ ٻلا/ پکي ويٺل ڏسن، تيڏانهن کانڀاڻي ڦيرائي ڳوڙهو هڻن يا گليل سان گليلو چُٽي کين اٿارين. جيڪو هاري/ ڪانگ-تڙيو، جهار کي تڙڻ بدران ٻئي پاسي ڌيان ڪندو ۽ ڳوڙها اوڏانھن هڻندو ته پوءِ سندس عقل تي فقط کلي ئي سگهجي ٿو.
هڪڙي شخص کي واٽ تي چورن ڦري، فقط ڪانئچ ۾ ڇڏي ڏنو. جڏهن ڳوٺ جي ويجهو پهتو ته مٿي اگهاڙو ڳوٺ ۾ گهڙڻ مناسب نه ڄاڻي، ڪانئچ لاهي مٿي تي ٻڌائين. اهڙو ڀوڪ جو مٿي جي اگهاڙي ٿيڻ واري عيب کي سڄي جسم جي اگهاڙي ٿيڻ واري عيب کان واڌو ڄاتائين.
مطلب: ۱. جڳائيندي ۽ اڻ جڳائيندي ڪم ۾ ڦير رکڻ، سياڻپ آهي.
۲. پير ۾ ڪرهن واري کي، ڪياڙي کنهڻ نه گهرجي.

166- جاسين ڍائو مٿو کنهي، تاسين بکئي جو مٿو وڃي. (پهاڪو)
مٿو کنهڻ؛ نخرو ڪرڻ.
مٿو وڃڻ؛ سر وڃڻ، مري وڃڻ.
هڪڙي ماڻهوءَ کي اوچتي ڪا اهڙي ڏوار/ بيماري ٿئي، جيڪا ڇڙڇوٽ/ ترت دوا ملڻ ڌاران/ ملڻ کانسواءِ نه لهيس ۽ مرڻ جو ڊپ هجيس. طبيب ڏي ماڻهو وڃي، سو بي پرواھيءَ کان اچڻ ۾، ويرم لائي، يا اهڙي دوا ڏئي جا ڏهه ويهه ڪوهه پنڌ کان اوري نه لڀي. جڏهن ته اها دوا هٿ ڪرڻ لاءِ مٽن عزيزن وٽ، وهٽ يا سواري به نه هجي. اهڙي حالت ۾ بيمار جو حال ڪهڙو هوندو؟
مطلب: ۱. سکيي جي نخري سان، بکيي جو ارواح ئي کڄي ويندو آهي.
۲. تا ترياق از عراق آورده شود،
مار گزيده مرده شود. (فارسي)
۳. جاسين عراق مان ترياق پهچي،
تاسين نانگ جو ڏنگيل مري وڃي. (ترجمو)

167- جاسين للو لٺ کڻي، تاسين ڪرهه وساڻي. (پهاڪو)
للو؛ سست ماڻهوءَ جو نالو.
ڪرهه؛ جهيڙو.
الف: هڪڙي دفعي للوءَ جي ڀاءُ سان، هڪڙي ماڻهوءَ جهيڙو ڪيو. اها ڳالهه ٻڌي للو اٿيو ۽ ڀاءُ جي واهر لاءِ لٺ کڻڻ لاءِ ٿڙيو ٿڦڙيو. سستيءَ مان، اٻهر ڪري اٿيو ته کيس لٺ لڀي ئي نه. ڪيڏيءَ مهل هن شيءِ ۾ پيو وچڙي ته ڪيڏيءَ مهل هُن سان پيو مٿو لڳيس. کيس لٺ ڳولڻ ۾ ايڏي دير ٿي جو اڳلو شخص، ڀاڻس کي ڪٽڪو ڏيون، پنهنجي ماڳ به وڃي پهتو.
ب: هڪڙو شخص پٽ ساڻ ڪيو، واٽ سان ويو پئي. سندن مقام وٽان لنگهڻ ٿيو. مقام جي پاسي کان وڻراهه ۽ ٿڌي ڇانءَ ڏٺائون، جيڪا ان شخص کي ڏاڍي وڻي. جنهن تي پٽ کي چيائين؛ “جڏهن آئون مران ته منهنجو مڙهه هن ٿڌڪار واري هنڌ پورجانءِ.”
ٿورن ڏينهن کانپوءِ پٽس وري اتان لنگهيو. اتي ٻيو ميٿ پوربو ڏٺائين. اها ڏٺل ڳالهه ۽ پڻس واري ڪيل ڳالهه، گڏي اچي ماءُ کي ٻڌايائين. جنهن تي ماڻس چيس؛ “اڙي ابا! اسان سدائين مُٺا ته پڻهين جي انهيءَ آرس سبب آهيون، جو اڄ قبر به ٻيا والاريون ٿا وڃنس.”
مطلب: ۱. مڙس جو آرس، پنهنجي زال کي نه ٿو وڻي ته پوءِ ٻين کي ڪھڙو وڻندو؟
۲. جيسين لولو کڻي لٺ، تيسين چور ڪري ٺٺ.
۳. جيسين عراق کان ترياق اچي، تيسين نانگ ڏنگيل مري وڃي.
۴. جيسين نو مڻ تيل نه ايندو، تيسين راڌا نه نچندي.

168- جا مڙسي مڙسن ۾، سا ماريي ۾ ناھ. (ورجيس)
ماريو؛ مڙس کي سڏڻ جو نالو. ٻهراڙيءَ جون ڪراڙيون زالون، مڙس جو نالو وٺڻ بدران ائين چون. يا ڪنهن ٻار جي حرڪت تي کيس ائين سڏين.
ڪراڙي مڙس ۾، مڙساڻا اکر نه ڏسڻ سبب يا ڪو ڪارنامو سر-انجام نه ڏيڻ سبب، ڪراڙيون زالون طعني طور سندس لاءِ ائين دل جي باهه هارين.
جنهن ۾ ڌڻيءَ کي حاصل ڪرڻ جي مڙسي ناهي، سو دنيا جو گهورائو آهي. کيس مڙس نه بلڪ کدڙو ڄاڻبو ۽ کدڙن جي قطار ۾ شمار ڪبو. کيس به پاڻ کي مڙسن جي قطار ۾ نه ڳڻڻ گهرجي.
مطلب: ۱. جنهن مڙسيءَ سان ڌڻيءَ کي پهچجي سا گانڊوءَ/ بي وقوف ۾ نه هوندي آهي.
۲. مردانِ خدا خدا نباشد، ليکن ز خدا جُدا نباشد. (فارسي)
۳. ڌڻيءَ جا مرد ڌڻي نه آهن، پر ڌڻيءَ کان ڌار/ پري به ناهن. (ترجمو)
۴. طالب الموليٰ مذڪر، طالب الدنيا مخنس. (عربي)
۵. ڌڻيءَ جو ڳولو مڙس، دنيا جو ڳولو کدڙو. (ترجمو)
۶. محاسن چو مردان نداري بدست
نه مردي بود پيش مردان نشست. (فارسي)
۷. مڙسن واريون چڱايون جي پاڻ ۾ نه سارين،
ته مڙسن وٽ ويهڻ مڙسي نه آهي. (ترجمو)

169- جبل سان مٿو هنئي، نيٺ مٿو ڀڄي. (پهاڪو)
جبل سان مٿو هڻڻ؛ پاڻ ڏاڍي سان وڙهڻ.
ڪي ارڏا مڙس، جهيڙي جھٽي ۾، ڪن ڪمزور ماڻهن کي ڍڳن وانگر مٿي جا ٽڪر هڻي زخمي ڪندا آهن. اھڙن ماڻھن جو مٿو سخت ڀلي ھجي پر جبل جي ڀيٽ ۾ وڌيڪ سخت نه ھوندو آھي. ڇو جو ھر شيءِ پنھنجي وت ۽ ساخت آھر سخت ۽ ڏاڍي ھوندي آھي. انساني مٿي جي ڀيٽ ۾ جبل، اڻ-ٽر ۽ سخت آھي. ماڻھوءَ جو مٿو ان جي ڀيٽ ۾ ڪمزور ۽ نستو آھي. ھاڻي جي ماڻھو بيوقوفي ڪري جبل سان وڃي مٿو ٽڪرائيندو ته سندس مٿو ئي ڏرندو.
مطلب: ۱. پاڻان ڏاڍي سان جيڪو وڙهندو سو پنهنجو نقصان ڪرائيندو.
۲. زود بيني شکسته پيشاني،
تو که بازي بسر کني با قوج. (فارسي)
۳. سگهو پنهنجو نرڙ ڀڳل ڏسندين،
تون جي دنبي سان ٽڪرين راند ڪندين. (ترجمو)

170- جڏهن ٻوجھا ٿي سبيا، تڏهن اٺ ٿي رڙيا. (پهاڪو)
ٻوجھا؛ ٻورا، برڪيون، اٺن تي بار لڏڻ لاءِ ڳوڻ مان جڙيل وڏا ڳوٿرا. ٻورو گڏھ تي رکبو آھي ۽ ٻوجھو اٺ تي لڏبو آھي.
جڏهن ڪپهه ججهي تعداد ۾ هڪ هنڌان ٻئي هنڌ، اٺن ذريعي منتقل ڪرڻي هوندي آهي، تڏھن وڏين برڪين ۾ ڀري، پلاڻبي آهي. وري جڏهن بهه ججهي تعداد ۾ هڪ هنڌان ٻئي هنڌ منتقل ڪرڻو هوندو آهي، تڏھن وڏن ٻوجهن ۾ ڀري، لڏبو آهي. انهن بارن کي ڍوئڻ لاءِ به وڏا وهٽ استعمال ڪبا آهن. جيڪي پٺيءَ پلاڻي کڻي سگهن ۽ پنڌ به پٽي هلن. بار ڍوئيندڙ وهٽن مان اٺ اهڙو وهٽ آهي، جيڪو اڃ بک تي، وڏو وزن کڻي، وڏو پنڌ جهاڳي ويندو آهي. ٻه برڪيون يا ٻه ٻوجھا، ھڪڙو اٺ جي ھڪ پاسي ته ٻيو ٻئي پاسي، لڏبا آھن.
جڏهن وس کان وڌيڪ وزن، ٻوجهن ۾ ڀريو پئي ويو ته اٺن ڄاتو پئي ته نيٺ کين ئي کڻڻو آهي، تنهن ڪري ان وقت ئي رڙيا پئي. ڇو جو کين اڻانگي پنڌ ۽ ڳؤري وزن وارا سور سجهيا پئي.
مطلب: ۱. هر ڪم ۾ پڇاڙيءَ جي ڳڻتي ڪرڻ چڱي آهي.
۲. گڏهه کي شاديءَ جو دعوتنامو مليو ته چيائين؛ “سمجهي ويس، اتي پاڻي ڍوئڻو آهي.”
۳. آخر هر گريه ما خنده، مرد آخر بين مبارڪ بنده. (فارسي/ نظام الدين)
۴. اسان جي روئڻ جو اوڙڪ انت کلڻ آهي،
اوڙڪ/ پڇاڙي نهارڻ وارو، برڪت وارو آهي. (ترجمو)

171- جڏهن ڏند هئا، تڏهن حلوو نه هو،
جڏهن حلوو آهي، تڏهن ڏند نه آهن. (پهاڪو)
حلوو جيتوڻيڪ، ڪنئري ۽ نرم، مٺي ۽ سڻڀي شيءِ آهي. جيڪا ڏندن بنا پڻ کائي سگهجي، رڳو ڳيت ڏيڻ جي دير آهي. انهيءَ هوندي به ڏندن سان چٻڻ کان سواءِ منجهانئس اهو حلوي وارو سواد نه اچي.
جڏهن ڏند هئا ۽ جن سان حلوي جو سواد حاصل ڪري سگهجي پيو، تڏهن قسمت سارو حلوو موجود نه هيو. پيريءَ ۾ جڏهن ڏند ڀڄي پيا ۽ آنڊن ۾ هضم ڪرڻ جي طاقت پڻ نه رهي، تڏهن چاٻو حلوو کائڻ لاءِ ملي ته عجيب قسم جي حسرت ئي رهجي ويندي آهي.
مطلب: ۱. جوانيءَ ۾ محنت ٿي سگهي پئي پر جوانيءَ جي انڌ جي گهوڙي تي سوار ٿي نه مالڪ ياد آيو نه موت. تنهنڪري عبادت نه ڪيائين.
پيريءَ ۾ هڏ پورا ۽ محنت ٿئي ڪا نه. هاڻي موت اکين سان ڏسي ڌڻي ته ياد پيو ۽ عبادت لاءِ دل به گهري ٿي پر محنت وارو جسم نه رهيو. اهڙيءَ حالت ۾ فقط ارمان ئي ڪري سگهجي ٿو.
۲. پنج پهر ڌنڌي وچ گئي، تين گنوائي سوءِ،
ايڪ گهڙي هر نا ڀڄو، ڪُسل ڪهان تي هوءِ؟ (سائين لوڪ)
۳. پنج پهر ڌنڌي ۾ ويا، ٽي پهر ننڊ ۾ وڃايئي،
گهڙي به ڌڻيءَ کي ياد نه ڪيئي، خير ڪٿان ٿيندءِ. (ارٿ)

172- جر نئيس، جيڏي نه نئينس. (ورجيس)
هڪڙيءَ عورت درياءَ جي ڀر تان هڪڙو مڇيءَ جو ڏنڀرو/ ڪرڙو لڌو. اوچتو پريان سندس سهيلي اچي سهڙي. تنهن ان ڪرڙي تي پنهنجي مالڪيءَ جي دعويٰ ڪئي. ٻنهي ۾ چڱو خاصو بحث هليو. چڱي دير تون تون ۽ مان مان ڪرڻ کان پوءِ، پهرينءَ عورت بيٺي بيٺي ڏنڀرو ئي کڻي درياهه ۾ اڇليو ۽ چوڻ لڳي؛ “مون کي نه ته توکي به نه. ڀلي وڃي جَرَ ۾ پوي پر جيڏيءَ سرتيءَ ڪاڻ جهيڙي جو سبب نه بڻجي.”
مطلب: ۱. تڪراري ماڻهو، پاڻ کان به وٿ وڃائي ته سنگت کي به نه سهي.
۲. ٻڏو سهڻ، ڏنو نه سهسائڻ.

173- جڙيءَ کي جس. (چوڻي)
جڙي: جڙڻ، ٺهي پوڻ، پاڻمرادو جڙي پوڻ.
جس: شاباس، مُجرا.
جيڪو ماڻهو ٺهي هلي يا پاڻمرادو ڪم ڪري، تنهن کي شاباس ته ڏجي پر سندس ٿورو پڻ مڃجي. ڇو جو پاڻ-مرادو، ٻئي سان خير خواهي ڪرڻ، ڏاڍو ڏکيو ڪم آهي. جيڪڏهن ڪو ڪري ٿو ته پوءِ شاباس جو حقدار ضرور آهي.
مطلب: ۱. جيڪي ڌڻيءَ جي پاران جُڙي اچي، تنهن کي شاباس ڏجي ۽ شڪر سان هنڍائجي.
۲. يٿا لاڀُ، سنتُشٽُ. (سنسڪرت)
۳. جيڪي ملي تنھن تي خوش رھجي. (ارٿ)
۴. بخور هر چه آيد ز دستِ حبيب،
نه بيمار دانا تر است از طبيب. (فارسي)
۵. جيڪي سڄڻ هٿان ملي سو کاءُ،
بيمار، طبيب کان سياڻو ناهي. (ترجمو)
۶. آئي ڪون روچي جان، گئي ڪون بلا. (هندي)
۷. جيڪي (پاڻ-مرادو) اچي، تنهن کي رزق ڄاڻ،
جيڪو (ٽري) وڃي، تنهن کي بلا سمجهه. (ارٿ)

174- جڳ مڙيوئي جوئا بازي، ڪن کٽي ڪن هاري. (پهاڪو)
دنيا ۾ هر ڪو مقرر وقت لاءِ آيو آهي. کيس مقرر انداز مطابق جسم ۽ طاقت، ڌن ۽ دولت ميسر اچن ٿا. اهي دنيا ۾ صرف ڪري، کيس آخرت سنوارڻي آهي. جن چڱا ڪم ڪيا، نيڪ راهه تي هليا ۽ ڌڻيءَ کي ياد ڪيائون، تن جنت ڪمائي، سي ڄڻ کٽي ويا. جن پنهنجو وقت، پئسو ۽ جان غلط ڪمن ۾ لڳايو، ڌڻيءَ کي وساريائون ۽ کيس ناراض ڪري جهنم ڪمايو، تن ڄڻ هارايو.
جوئا جي ٽڪريءَ تي پڻ ائين ٿئي ٿو. هرڪو پئسو، وقت جان کڻي اچي حاضر ٿئي ٿو. رات پيٽ ۾ جوئا هلي ٿي. صبح جو هڪڙا هارائي اٿن ٿا ته هڪڙا کٽي خوش ٿين ٿا.
مطلب: ۱. کٽين توڙي هارائين، هنڌ تنهنجو هيءُ،
پاڻان چوندئي پيءُ، ڀري جام جنت جو.
۲. جڳ مڙيوئي سپنو.
۳. جڳ مڙيوئي بازيگر جي بازي.

175- جن جي پليءَ ۾ داڻا، تن جا چريا به سياڻا. (چوڻي/ پهاڪو)
پلي: انّ سانڍڻ لاءِ گنديءَ نما جاءِ. ٽوئن ۽ پڃرن منجهان ٺهيل گندي، جيڪا ڳوٺن جا ماڻهو گهرن اندر اڏين يا ڪچي جا ماڻھو بندن تي اڏين.
داڻا: ان جا داڻا، ان جو انبار.
بنيادي طور تي معيشت جو ايڪو زراعت تي منحصر آهي. معيشت جي اثاث، وري جنس يا اناج آهي. جنهن وٽ اناج ججهي تعداد ۾ آهي، ان جو ڪڏهن به هٿ نه منجهندو. ڇو جو اَنُّ اهڙي وٿ آهي، جنهن جو هر وقت، هر جاءِ/ هر ملڪ ۾ مان/ قدر آهي. جيڏيءَ مهل چاهبو مَٽي/ مٽائي سگهبو ۽ پنهنجي ضرورت پوري ڪري سگهبي. ان لحاظ کان اناج وارو ماڻهو، شاهوڪار/ دولتمند آهي. جڏهن ته دولتمند ڀلي چريو هجي پر ڪير به کيس چريو ڪين سڏيندو. هٿائين سياڻو هجڻ جو نمونو (Sample) ئي پاڻ هوندو.
مطلب: ۱. دولت وارو ماڻهو، جهڙو تهڙو به، وڏو ماڻهو پيو ڳڻبو.
۲. ان پلي، ذات ڀلي.

176- جنڊ به وار، بٺ به وار. (پهاڪو)
(الف) جنڊ، ان پيهي اٽو ڪرڻ لاءِ ڪتب ايندو آهي، جنهن کي ڪاهڻ ڏکيو ۽ محنت طلب ڪم آهي. جيڪڏهن گهر ۾ ٽي چار عورتون آهن، سي اگر واري وٽيءَ سان ڪاهينديون يعني هڪ ڏينهن هڪڙي ۽ ٻئي ڏينهن ٻي ته گهر جو گاڏو هلندو. ٻي صورت ۾ چلهه ئي ڪا نه ٻرندي.
اهڙيءَ طرح دانگي ماني ڪرڻ به ڏکيرڙو ڪم آهي. گهر جون عورتون واري وٽيءَ تي ورهائي ڪنديون ته گڏيل ڪُني ماني هلي سگهندي ور نه ته گهر مان گهر گهڻا ٿي پوندا.
(ب) پرائي جنڊ تي، جيڪي اٽو پيهڻ اينديون، سي جڏهن جيڪا پهتي، تڏهن کيس وارو ملندو. اڳي پهتل کي اڳي ۽ پوءِ پهتل کي پوءِ. اهڙيءَ طرح ڦلا ڀُڃائڻ لاءِ، بٺ تي پڻ ائين ٿيندو آهي.
مطلب: ۱. دنيا جو هر ڪم، ونڊ ورهاست سان نبرندو.
۲. دنيا مان ونهيون توڙي ولهو، ڏينهين پُني هليو ويندو.
۳. دؤر مجنون گذشت، نوبت ما ست،
هر کسي پنج روز نوبت او ست. (خواجه حافظ)
۴. مجنونءَ جو وارو لنگهيو، اسان جو وارو آهي،
سڀ ڪنهن کي پنجن ڏهاڙن جو وارو آهي. (ترجمو)

177- جنهن جو ڪم، سو ئي ڪري،
ٻيو ڪري، گهاٽو ڀري. (چوڻي)
دنيا جو ڪو به ڪم، سو سرانجام ڏئي سگهندو، جنهن کي ان ڪم بابت تجربو ۽ ڏانءُ، ان ڪم سان شوق ۽ مطلب هوندو. اڻ آزمايل ۽ سيکڙاٽ، ناتجربيڪار ۽ بي دليو، لاپرواھ ۽ بي غرض ماڻهو، ڪو به ڪم اُڪلائي نه سگهندو. شروع ڪندو ته اڌ ۾ ئي رلائي هليو ويندو. پاڻ کي به هلاڪ ڪندو ۽ جنهن جو ڪم آهي تنهن کي به حرجي ڪندو.
مطلب: ۱. سوناري جو ڪم، لوهار ڪندو ته کاريندو.
۲. واڍي جو ڪم، ڪنڀار ڪندو ته کاريندو.
۳. جسڪا ڪام اس ڪو ساجهي، اور ڪري تو ڍينگا باجي.

178- جنهن جي واٽ نه وڃجي،
تنهن جو پنڌ نه پڇجي. (چوڻي)
دنيا ۾ ماڻهوءَ کي عمر، وسيلا ۽ طاقت ٿوري انداز ۾ ڏنا ويا آهن. هر حال ۾ سندس اها خواهش رهندي آهي ته ٿوري وقت، پئسي ۽ قوت خرچڻ سان، گهڻا مطلب ۽ مفاد حاصل ڪيان. ان لاءِ ضروري آهي ته وقت ۽ وسيلن جي، حالات واقعات سارو ورڇ ڪجي. هڪدم گهڻن ڪمن ۾ هٿ نه وجهي. چڱيءَ طرح سان نبري نه سگهندا. بلڪ ڏاهپ سان ڪم شروع ڪجن.
جن ڪمن ۾ پنهنجو پروجن/ مطلب نه هجي، تن جي ڳالهه به نه ڪجي. ڌيان اوڏانهن ڪرڻ سان، پنهنجي فائدي يا مطلب وارا ڪم، سيڙجي کري ويندا.
مطلب: ۱. بنا پروجن ڀول هُون ٺٽئي ناهه ٺاٽ،
جانو نهين جا نگر ۾، تانڪي پوڇ نه باٽ. (هندي)
۲. مطلب ڌاران ڀلجي به ڪا رِٿ نه رٿجي،
جنهن شهر ڏانهن وڃڻو نه هجي، تنهن جي واٽ به نه پڇجي. (ارٿ)

179- جنهن جي ويلا، تنهن جي رکيا. (چوڻي)
ويلا: وقت، ٽاڻو، حڪمراني.
رکيا: پناهه، حڪم جي بجا آوري.
جنهن ماڻهوءَ کي رب پاڪ، عزت ۽ شان بخشيا آهن ۽ عام ماڻهن مٿان حڪمراني ڪرڻ لاءِ قوت بخشي اٿائينس، تنهن جي عزت ڪرڻ جڳائي. احترام ۽ ادب سان، سندس ڇانءَ ۾ وقت گذارجي. نه ساڻس اُچائجي ۽ نه ئي ساٿ ڇڏي، ڪنهن ڪمزور سان وڃي ملجي.
مير صاحبن جي راڄ ۾ چورن لاءِ ڦاهو يا انگ ڀُنگ هيو ته چور وغيره ڪاٽي/ ڀري پار پوندا هيا. انگريز حڪومت جي وقت چور لاءِ گوليءَ جو حڪم هيو، جنهن سبب امن امان هيو ۽ چور چوريءَ کان لهرائيندو هيو. سياڻا ماڻهو سلطنت جو رواج ڏسي، جوڳي چلت رکندا هيا.
مطلب: ۱. جنهن جو وقت، تنهنجي پناهه.
۲. جنهن جي سلطنت، تنهنجي شرع.
۳. جنهن جو راڄ، تنهنجو رگليشن.
۴. سلطان المسلم ظل الله، اکرمة اکرمہ الله، اهانہ اهانہ الله.
۵. مسلمانن جو حاڪم، الله جو پاڇي، سندس اڪرام رب جو اڪرام، سندس توهين، رب جي توهين.

180- جنهن ساس ڏنو آهي، سو گراس به ڏيندو. (چوڻي)
گراس: گراهه، نوالو.
ساس: ساهه، حياتي.
الله سائينءَ ساري مخلوق پيدا ڪئي آهي. حيوانات، نباتات ۽ جمادات وغيره سندس اپايل آهن. هن جهان ۾ هر هڪ کي حساب ڪتاب سان، پنهنجي واري تي موڪليو اٿائين. ان سان گڏوگڏ روزي رزق جو بندوبست پڻ ڪيو اٿائين.
هر ساهدار جي نشو نما يا واڌ ويجهه، کاڌ خوراڪ تي انحصار رکي ٿي. اها جهان ۾ اڳواٽ رکي وئي آهي. جيستائين نصيب جا داڻا ڪڻا جهان ۾ آهن، تيستائين سريءَ ۾ ساهه اٽڪيل هوندو. جڏهن پورا ٿيا ته ساهه به پورو ٿيندو.
مطلب: ۱. جنهن ڌڻيءَ ساهه وڌو آهي، تنهن ٿرن ۽ برن، بحرن ۽ پهاڙن ۾ روزيءَ رزق جو بندوبست پڻ ڪري ڇڏيو آهي.
۲. بي مگس هرگز نماند عنکبوت
رزق را روزي رسان پَر ميدهد. (فارسي)
۳. ماکيءَ جي مک ڌاران، ڪوريئڙو ڪين گذاري سگهي،
رزق کي رازق، کنڀڙاٽيون ٿو ڏئي. (ترجمو)

181- جنهن ڪاڻ اڳي هلي بيهجي،
تنهن سان گڏيو ڇو نه هلجي. (پهاڪو)
ٻه ڄڻا؛ زيد ۽ عَمرو جيڪڏهن گڏجي ڪنهن واپار سانگي سفر تي اُسهن ۽ ڀائيواريءَ-گڏيل ناڻي/ موڙيءَ جي همياڻي، عمرو جي بيٺ/ چيلهه سان ٻڌل هجي، ان صورت ۾ زيد تڪڙو نڪري وڃي ته ٺيڪ ناهي. ڇو جو ڪوهه اڌ اڳتي نڪري وڃڻ کان پوءِ، کيس عمرو جي ڀڄي يا لڪي وڃڻ جي ڳڻتي ورائي ته لازمًا بيهي انتظار ڪندو. اڳيان اڪيلو هلي بيهي انتطار ڪرڻ ۽ شڪ جي آويءَ ۾ ٻرڻ کان بهتر هيس ته عمرو سان ساڻ سفر ڪري ها. ڇو جو تڪڙي هلڻ، کيس وقت جي صرفي جو ته فائدو ڪو نه ڏنو، هٿائين ڳڻتين ۾ وجهي ڇڏيائنس.
مطلب: ۱. جنهن ڪم مان نيٺ پڇتاءَ جو ڊپ هجي، سو پهريائين سمجهي ڪجي ته بهتر آهي.
۲. چرا عاقل کند کار که باز آيد پشيماني؟ (فارسي)
۳. ڇا لاءِ سياڻو اهو ڪم ڪري، جنهن سان نيٺ پڇتائي؟ (ترجمو)

182- جنهن کي ساهه کنئي ڪل ڪا نه پوي،
تنهن سان سور ڪيهو سلجي؟ (چوڻي/ پهاڪو)
دنيا ۾ ماڻهوءَ کي ٻن قسمن جا اهنج ٿي سگهن ٿا. هڪڙا جسماني، جن جو علاج طبيب وٽان ملي. ٻيا ذهني/ روحاني، جن جي علاج جو ڏس پنڌ رمز-دان يا الله لوڪ بزرگن وٽان ملي. کين پنهنجي اندر جي ڪيفيت کان آگاهه ڪبو ته نبض جاچي، حالات واقعات کي سمجهي، ترت جوڳو علاج ڏسيندا.
ان جي برعڪس جيڪو ماڻهو، پاڻ مريض آهي يا اهنجن ۾ ڦاٿل آهي يا پنهنجي حال کان به غافل آهي، تنهن کي پنهنجو سور سلبو ته ڪهڙو علاج ڏسيندو؟ ساڻس سور ڳرهڻ به سور پرائڻ جي مترادف آهي. تنهنڪري اهڙي ماڻهوءَ سان راز نه کولجي ته بهتر.
مطلب: ۱. سڄاڻ ماڻهوءَ ڌاران، ٻئي سان حال نه ڳرهجي.
۲. اڄاڻ سان حال اورڻ مان فائدي بجاءِ نقصان رسي ٿو.
۳. جيڪو سنڌي ڪين سمجهي، تنهن سان هندي ڪين هلجي.

183- جنهين جي هيڪار، ڪيائين ڪوڙي ٿئي،
تنهين تي ٻيهار، سچيءَ ساک نه وسهجي. (پهاڪو)
هڪڙي ڌراڙ ڇوڪر، جهنگ ۾ رڍون چاريندي، بيک ڪري دانهون ڪيون؛ “شينهن ڙي شينهن!”
سندس رڙين ڪوڪن تي، اوسي پاسي ٻنين ۾ ڪم ڪندڙ هاري ناري، لٺيون ڌڪا کڻي، سندس مدد لاءِ اچي پهتا. کين شينهن نظر ڪو نه آيو. پڇڻ تي کين ٻڌايائين؛ “ڪوڙ ٿي ڪيم!” جنهن تي ويچارا پنهنجي ڪم جي سيڙاپي جو ويسورو کائي ۽ سور پي موٽي ويا.
هڪڙي ڏيهاڙي، سچ پچ شينهن اچي ڌڻ ۾ پيس. تڏهن وٺي رڙيون ڪوڪون ڪري ٻاڪاريائين. ٻاڪاري ٻاڪاري ٿڪو پر ڪا پهر ڪا نه آيس. ماڻهن سمجهيو ته اهو سدائين پيو بيک/ مڪر ڪندو آهي. اڄ به ساڳيو ناٽڪ ڪيو هوندائين. ايستائين شينهن به رڍن جي ڌڻ کي ڊيڙائي/ ڀڄائي ۽ چڪي ناس ڪري ڇڏيس.
مطلب: ۱. هڪڙو دفعو ڪوڙ ظاهر ٿيڻ کان پوءِ ته ٻيهر ڪير به اعتبار نه ڪندو آهي.
۲. ڪوڙ ڳالهائيندڙ، بي اعتبار هوندو آهي.

184- جنهين سندي مَنهين، تنهين سندو آچار. (پهاڪو)
مَنهين؛ منهه هيٺ، اوتاري ۾، اوطاق منجهه.
ڳوٺ جو وڏيرو يا راڄ جو چڱو مڙس، اڪثر اوطاق ۾ ويهي، جيڪا سندس ڪار ونهوار لاءِ آفيس طور پڻ ڪتب اچي. ڪورٽن وانگر ڪچهريون پڻ مچن، جن منجهه ڇينيون نبيريون ۽ آچار ويچار ٿين. اھو ئي سبب آھي جو اڳي ڪورٽن کي پڻ “ڪچھري” ڪوٺيندا ھيا. راڄن جا فيصلا، مهمان جي ٽهل ٽڪور ۽ آئي وئي جي خدمت چاڪري پڻ ٿئي.
جنهن جي اوطاق ۾ ويهبو، فيصلو وغيره به ان کان ڪرائبو ۽ جيئن اهو فيصلو نبيريندو تيئن مڃبو ۽ نبرندو.
مطلب: ۱. جنهن جي ماني، تنهن جي ڪاني.
۲. ڀيٽيو؛ جنهن جي ويلا، تنهن جي رکيا.

185- جواريءَ، ميٺي هار. (چوڻي/ پهاڪو)
جوئاري، جيڪڏهن پهريندي جوئا ۾ هارائي ته نقصان جي ڀَوَ تتان ويجهو ئي نه وڃيس. جڏهن اٿندي کٽڻ سان کيس فائدو پيو ته پوءِ هارائڻ تي خوش ٿيندو. ڇو جو سمجهندو ته جيڪي مون کان کٽن ٿا پيا، سي ڄڻ پنهنجا پڪا گراهڪ پيو ٺاهيان. هاڻي اهي ميدان ڪڏهن نه ڇڏيندا. پنهنجي هار کي به هاريءَ وانگر ٻج ڇٽڻ يا مهاڻي وانگر لوڀ وجهڻ جي مصداق پيو سمجهندو. راند تيئن پئي مٺي لڳندس ۽ پڇاڙيءَ ۾ گهڻي کٽڻ جي لالچ تي وري وري پيو کيڏندو.
مطلب: ۱. جوئاريءَ کي کٽڻ ۾ ته خوشي ٿئي پر هارائڻ ۾ به مزو پيو ايندس.
۲. ڀيٽيو؛ جوئا جي هارڻ واري جو اڌ منهن ڪارو ۽ کٽڻ واري جو سڄو منهن ڪارو.

186- جَوَ ڍيري، گڏهه رکپال. (ورجيس)
رکپال: رکوال، راکو، چوڪيدار.
جَوَ؛ زود هضم انّ جو قسم آهي، جيڪو گڏهه جي لاءِ مرغوب غذا پڻ آهي. جيئن ئي کين گڏهه ڏسندو ته کائڻ لاءِ وٺي ڏانهنِ ڊِيڙ رکندو. جَوَن جا ڌڻي ڪوشش ڪندا آهن ته گڏهه کان جَوَ لڪائين.
جيڪڏهن ڪو مت جو موڙهو، جَوَن جو ڍير وچ اڱڻ تي رکي ۽ گڏهن کي ڪاهي اچي، انهن جي واهت ۽ رکواليءَ لاءِ بيهاريندو ته پوءِ جلد ئي سندس جَوَ پورا ٿي ويندا. ڇو جو گڏهه، سنڀال بدران، جَوَن کي ڏسڻ شرط وڃي منجهن چَڪُ وجهندو.
مطلب: ۱. چوڪيداريءَ جو ڪم، چور ڪندو ته مال ئي ڇٽو.
۲. امانت جهڙو ڪم، خيانت واري ماڻهوءَ جي ذمي رهندو ته سلامت رهڻ جو ڀروسو ڪو نه رهندو.
۳. ملحد گر سنہ، در خانه خالي پُر خوان،
عقل باور نکند کز رمضان انديشد. (فارسي)
۴. بي دين بکيو، کاڄ ڀريل سڃي گهر ۾،
عقل نه وسهي ته ڪو رمضان کان ڊڄندو. (ترجمو)

187- جو واءُ جبل اڏائي، تنهن آڏو ڪپهه ڇا آهي؟ (پهاڪو)
واءُ/ طوفان، پاڻ سان گڏ، پاڻ کان هلڪيون شيون اڏائي کڻي ويندو آهي. ڪي وڏا طوفان ته آسماني آفت جي صورت ۾ به نازل ٿيندا آهن. آڏو آيل جايون به پَٽُ ڪري ويندا آهن. اهڙن طوفانن آڏو، ڪپهه ته ڊَھَ ئي نه جهليندي آهي.
مطلب: ۱. جنهن ڏاڍي کان سڀرا پيا ونءُ وڃن، تنهن آڏو اڀرو ڇا ڏاڙهي آهي.
۲. جنهن مارت گِرمير اڏاھين،
ڪهو تول ڪنهن ليکي ماهين؟ (تلسيداس)
۳. جنهن واءَ سان جبل پيا اڏامي وڃن،
چؤ؛ تنهن آڏو ڪپهه ڪهڙي ليکي ۾ آهي. (ارٿ)

188- جوئا ۾ هارائڻ واري جو اڌ منهن ڪارو،
جوئا ۾ کٽڻ واري جو سڄو منهن ڪارو. (چوڻي)
جوئا هڪ بڇڙو ۽ بيسود ڪم آهي. منجهس پئسي، وقت ۽ عزت جو زيان ٿئي ٿو. جوئاري بذاتِ خود، تنهن کانسواءِ سيڙجي ٿو. سندس ٻيا ڪيترا ئي ڪم پڻ سيڙجن ٿا.
جوئا ۾ هڪڙا کٽن ٿا، ٻيا هارائين ٿا. کٽڻ واري وقتي نفعي جي ڀيٽ ۾، منجهس الائي ڪيتريون خباثتون آهن. تنهن هوندي به هارائڻ وارو، هار جي ڊپ تتان، جوئا خاني جو رخ وري مشڪل ڪندو، جنهن ڪري مٿس اڌ لعنت ملامت آهي. جڏهن ته کٽندڙ/ کاٽو، کٽڻ جي خوشيءَ/ حرص ۾ وري وري پيو جوئا خاني ۾ ايندو ۽ برباد ٿي ويندو ته به نه مڙندو. جنهن ڪري مٿس سڄي لعنت ملامت ٿيل آهي.
جوئاري، کٽي توڙي هارائي، ته به سندس منهن ڪارو ۽ نيرا آهن پير. ٻن خونين مان هڪ کي ڇانءَ ۾ ۽ هڪ کي اس ۾ ڦاسي ڏجي ته به خوني ئي سڏبا. ڪو به منجهانئن چڱو مڙس ڪين ڄاڻبو. هارائيندڙ ۽ کٽندڙ جو جيڪڏهن اهو انت آهي ته پوءِ جوئا جي ٽڪري هلائيندڙ ۽ منجهانئس نال اوڳاڙيندڙ جي ڪهڙي پڇاري ٿيندي؟ جيڪڏهن کين ڌڻي به ڌت نه ڪن ته پوءِ سندن مِٽن جو پڻ ساڳيو منهن ڪارو آهي.
مطلب: ۱. جوئا جو ڪاروبار تمام بڇڙو ڌنڌو آهي.
۲. ڀيٽيو: جواريءَ، ميٺي هار.

189- جهڙا روح، تهڙا ختما. (پهاڪو)
جيڪي وڏڙا، هن دنيا مان پنهنجو وارو وڄائي، هُن دنيا ڏانهن هليا ويا آهن، تن ويچارن جي عملن جا دفتر لڳ ڀڳ بند ٿي چڪا آهن. جيئرا هجن ها ته چڱا عمل ڪري، پنهنجي نيڪين جي دفتر کي وڌائي سگهن ها. ھاڻي سندن پويان، ساڻن چڱائي ڪرڻ خاطر ڪي چڱا ڪم ڪن ۽ ثواب کين ڏيارين ته سندن عملن جي ڪمي ڪوتاهي پوري ٿي سگهي ٿي ۽ ساڻن آخرت ۾ ڀلو ورتاءُ ٿي سگھي ٿو.
مري ويلن جي نيت ڪي پونئير، ختمي ڏيارڻ خاطر، پنهنجي حال سارو کاڄ جوڙي مسڪينن کي کارائين. پونئير آسودا هوندا ته طعام سٺو رڌي ختمو ڏياريندا. پونئير مسڪين ته طعام سادو رڌي بخشائيندا.
ڪن صورتن ۾ ته طعام جو دارومدار، مري ويل جي گذاريل زندگيءَ سان به سلهاڙيل هوندو آهي. پونئيرن سان حياتيءَ ۾ جيئن سلوڪ ڪيو هوندائين، تهڙي دل سان پويان به ختما بخشائيندس.
مطلب: ۱. سڀ هڪ جهڙي لياقت وارا ناهن.
۲. ڪن مان شاباس چوڻ سان ته ڪن مان ڦٺ لعنت چوڻ سان ڪم ڇٽي.
۳. نه هر کس سزا وار باشد بمال،
يکي مال خواهد دگر گوشمال. (فارسي)
۴. سڀ ڪو مال وٺڻ جو جوڳو نه هجي،
هڪڙو مال گهري، ٻيو گهري ڪن مهٽ. (ترجمو)

190- جهڙا عاشق عيد ۾، تهڙا منجهه مقام. (چوڻي)
عيد: هڪڙو خوشيءَ جو ڏهاڙو، جنهن تي ڀلا ۽ اڇا ويس پهرجن.
مقام: مري وڃڻ وارو هنڌ، جتي مئل حالت ۾ ڪفن به يانصيب هجي.
ڌڻيءَ جا نيهي/ عاشق، جن کي فقط ساڻس نينهن/ عشق آهي، تن لاءِ جهڙي خوشي تهڙي غمي. خوشيءَ ۾ به شڪر گذار ۽ ڌڻيءَ جي حڪمت پيا سمجهندا ۽ سندس ڪرم جي تعريف پيا ڪندا. ڏک ۾ به صبر پيا ڪندا ۽ مِهر لاءِ کيس پيا ٻاڏائيندا. هر حال ۾ ڌڻيءَ کي پيا ساريندا. ڏک/ سک کي عارضي پيا ڀانئيندا.
مطلب: ۱. عاشقن لاءِ دنيوي شيون، چاندي توڙي پٿر، سون توڙي مٽي، ڏک توڙي سک، سڀ هڪ جهڙا آهن.
۲. تيسا سو ورنُ، تيسي اس ماٽي،
تيسا انبرت، تيسي بِکُ کاٽي. (گرونانڪ)
۳. ان کي تهڙو سون، تهڙي مٽي،
تهڙو انبرت پيئڻ، تهڙو وِهُ کائڻ. (ارٿ)

191- جهڙا ڪانو، تهڙا ٻچا. (پهاڪو)
ڪانءُ، رنگ جو ڪارو، منهن مهانڊي ۾ بڇڙو ۽ مڙني پکين ۾ سياڻو پکي ٿو سڏجي. جيئن پاڻ ڪارو ۽ سياڻو آهي، تيئن سندس ٻچا پڻ ائين ڪارا ۽ سياڻا ڄمن ٿا. ڪانءُ ٻارن جي هٿن مان لولا ڦري کائي ٿو ته سندس ڄاوا پڻ ٻارن جي هٿن مان ماني ڦري کائين ٿا. تنھنڪري سندن اولاد به سندن وانگر بدنام ٿئي ٿو ۽ وڏڙن جو نالو پڻ ساڳيءَ طرح روشن رکي ٿو.
مطلب: ۱. سگهڙ جو اولاد سگهڙ پڻ ڄاڻبو.
۲. کسي را که بابا افلاطون بود،
ازان پُر هنر بي هنر چون بود؟ (فارسي)
۳. جنهن جو پيءُ افلاطون هجي،
اهڙي هنر واري مان اڄاڻ پُٽ ڪيئن ٿئي؟ (ترجمو)

192- جهڙي ڀِت، تهڙو چِٽُ. (پهاڪو)
ڀت: ديوار.
چِٽ: نقش نگار.
ڀت کي سهڻو ۽ پُر ڪشش بڻائڻ لاءِ، کيس ماربل ٽائيلز ۽ گليزڊ ٽائيلس سان سينگاريو وڃي ٿو. ڪن هنڌن تي رنگ؛ ميٽ فنش يا ويدر ڪوٽ، ڊسٽيمپر يا پينٽ سان سينگاريو وڃي ٿو.
پٿر مان گهڙيل يا سرن سان اڏيل ڀتين تي، اُڪر ذريعي يا رنگين ڪيميڪلن ذريعي نقش چٽيا ويندا هئا.
نقش جي ماهيت ۽ خوبصورتيءَ جو انحصار، نقاش/ مصور جي مهارت ۽ ڀت جي اڏاوت تي هوندو آهي. ڀت لسي/ سڌي ۽ سهڻي ٺهيل هوندي ته اڪريل/ چٽيل نقش اڃا کيس کڻي بيهندو. ڀت ٽيڏي، کڙ ٻڙ (rough) هوندي ته چٽ به بي سرو ۽ اڻ وڻندڙ نظر ايندو.
مطلب: ۱. ارادو چڱو ته ڦل به چڱو.
۲. ارادت نياري سعادت مجو،
بِچوگانِ خدمت توان بُرد گوءِ. (فارسي)
۳. ويساهه نه آڻين ته سڀاڳائي نه ڳول،
خدمت جي ڏَڪر سان مطلب جي اٽي کڄي سگهي. (ترجمو)
۴. ڀيٽيو؛ جهڙي نيت، تهڙي مراد.

193- جهڙي سٺ، تهڙيون ٽي ويهون. (پهاڪو)
سال ۱8۵۷ع ۾ کپري جو مختيارڪار هئس ۽ سرڪاري حڪم تحت اٺن جي ڳنهڻ/ خريداريءَ لاءِ ٿر ۾ ويس. اتي هڪڙو ماڻهو، ذات جو پلي هيو، سو هڪڙو اٺ ويڪو ڪري وٺي آيو. مُلهه لاءِ سؤ رپيا گهريائين.
ڪميٽيءَ سان صلاح کان پوءِ کيس اٺ جا ستر رپيا چيم ته راضي نه ٿيو. چيائين؛ “جيڪڏهن ڏهن مٿي سٺ رپيا ڏيو ته اٺ ڏيان.” اها ڳالهه ٻڌي، مجلس وارا کلي کيرا ٿيا.
ڪي سادي دماغ ۽ سوچ وارا ماڻهو به هوندا آهن، جن کي ڪنهن شيءِ جو ملهه سٺ رپيا چؤ ته ناراض ٿي، ٽي ويهون گهرن. اهڙن ڏڏن جي سنگت کان هميشه پاسي رهڻ گهرجي. سڌرڻ سڌرڻ جي ماڳ، اڳلي کي به کاريندا.
مطلب: ۱. هڪڙيءَ شيءِ جا ٻه نالا رکجن ته به منجهس ڪو ڦيرو نه ايندو.
۲. طلب کردم ز دانايان يکي پند،
مرا گفتند با نادان نه پيوند،
که گر داناءِ دهري، خر نباشي،
و گر ناداني، ابلہ تر نباشي. (فارسي)
۳. سياڻن کان هڪڙي نصيحت گهريم،
مون کي چيائون؛ “اڄاڻ سان نه گڏ ٿيءُ،
جو جيڪڏهن زماني جو سياڻو آهين ته گڏهه نه ٿين،
۽ جيڪڏهن اياڻو آهين ته هيڪاري ڏُڏ نه ٿين.” (ترجمو)
۴. ڀيٽيو؛ سي اڍائي، سي ساڍا ٻه.

194- جهڙي ڪرڻي، تهڙي ڀرڻي. (چوڻي)
دنيا ۾ هر ساهدار کي، پنهنجي غرض سڀ کان وڌيڪ عزيز آهي. جيڪڏهن ڪير ٻين جي غرضن جو خيال ڪندو ته ٻيا به سندس غرض جو خيال ڪندا ۽ وقت تي کيس ڪم ايندا. وس نه پڳن ته دعائون ضرور ڏيندس. جيڪڏهن ڪو لالچ ۾ اچي اڳلي جي آرزوءَ جو خيال نه ڪندو ته اڳلا به سندس آرزوءَ جو خيال نه ڪندا. هٿائين دشمني رکي رنڊڪون به وجهندس. پڄي نه سگهيس ته پٽي پاڙون ضرور ڪڍندس.
مطلب: ۱. چڱائي توڙي بڇڙائي، جيڪو ڪندو سو لهندو.
۲. جيسا بِيجي سو لڻي، ڪرما ايهو کيت. (گرو نانڪ)
۳. جهڙي پوکي تهڙي لڻي، اها ڪرمن جي پوک. (ارٿ)
۴. از مکافات جهان ايمن مشو،
گندم از گندم برويد، جو از جو. (فارسي)
۵. جهان جي پاڙي جهاڙي کان بي ڀَؤُ نه رهه،
ڪڻڪ مان ڪڻڪ ڄاپي، جَون منجهان جَوَ. (ترجمو)

195- جهڙي نيت، تهڙي مراد. (چوڻي/پهاڪو)
دنيا ۾ جيڪو به ڪم، ڪو به ماڻهو ڪري ٿو، سو ڪنهن خاص مقصد تحت ڪري ٿو. ڪنهن جي خدمت ڪري ٿو يا ڪنهن سان جهيڙو ڪري ٿو ته ان مان به سندس ڪو نه ڪو مقصد ضرور هوندو آهي. کيس دنيا ۾ مقصد حاصل ٿئي ٿو يا نه، پر آخرت ۾ ساڻس سندس نيت تحت معاملو ضرور نبيريو ويندو. ڪن حالتن ۾ ته دنيا ۾ ئي سندس نيت تحت کيس بهرو ملي وڃي ٿو.
ڪي ڪم بظاهر چڱائي ڪرڻ جا هوندا آهن، پر اندران ٻيائي رکي ڪيا ويندا آهن. ڪي ڪم وري بظاهر برائي ڪرڻ خاطر ڪيا ويندا آهن پر منجهانئن اڳلي کي فائدو پئجي ويندو آهي. اهڙن معاملن ۾، ڪم ڪندڙ کي، سندس نيت سارو، سزا/ جزا يا ڪيتو ملي ٿو.
مطلب: ۱. نيت چڱي، مراد چڱي. نيت خراب، مراد خراب.
۲. نيت بد، روٽي رد.
۳. نيت خاص، مراد حاصل. (فارسي)
۴. ڀيٽيو: جهڙي ڀت، تهڙو چٽ.

196- جي پوندا سوڙهيين، تن لڳندا سيلهه. (پهاڪو)
سيلهه؛ ٻاٻري ڪنڊا
ٻاٻري ڪنڊا، چنهنبيارا ۽ تکا ٿيندا آهن. پيرن ۾ جلد ٽنبجي پوندا آهن. خاص طور تي ٻاٻري هڙهين جي انهن سوڙهين ڳلين مان، جن ۾ اهي ڪريل هجن، لنگهڻ وقت اوچتو پيرن ۾ چڀيو وڃن ۽ ماڻهوءَ کي هلڻ کان ويهاريو ڇڏين. جيستائين اهو ڪنڊو نڪري نه، تيستائين ماڻهو ڄڻ منڊو لڳو وتي.
دنيا ۾ اھنجن کڻڻ يا ڌنڌن ڪرڻ کان سواءِ، روزي نه ٿي ملي. تنهنڪري همت ٻڌي شروع ضرور ڪبا آھن. منجهن آيل تڪليفن سان مڙس ٿي منهن ڏبو يا انهن جو تدارڪ ڪبو، تڏهن راحتون نصيب ٿينديون.
مطلب: ۱. جيڪو سوڙهيءَ واٽ ۾ گهڙندو، تنهن کي رڪاوٽ/ تڪليف ضرور ٿيندي.
۲. جيڪي سفر ڪندا، سي ڏاکڙا ضرور ڏسندا.
۳. جيڪي ڌنڌا ڪندا، سي ڪنهن مهل گهاٽا به ضرور ڀريندا.
۴. تا رنج نخوري، گنج بر نداري،
تا جان در خطر نه نِهي، بر دشمن ظفر نيابي. (فارسي)
۵. جاسين ڏک نه پائيندين، تاسين خزانو نه ملندءِ،
جاسين سر جو سانگو نه لاهيندين، تاسين دشمن کي نه جيتيندين. (ترجمو)

197- جي جڏهن ڀڳا، سي تڏهن ڇٽا. (پهاڪو)
دنيا ۾ هر ڪار وهنوار، جان ۽ وقت، دولت ۽ مال لڳائڻ سان هلي ٿو. منجهانئس نفعو يا نقصان به تڏهن ٿو حاصل ٿئي، جڏهن ڪا موڙي سيڙائجي ٿي. جڏهن ڪو ڪم هٿ ۾، اڪيلي سر يا ڀائيواريءَ ۾ شروع ڪجي ٿو، تڏهن ان جي نتيجي ۾ به ڀاڱي ڀائيوار ٿبو. ان جي برعڪس جيڪڏهن اڌ ۾ ڇڏبو ته پوءِ نفعي نقصان کان به ماڻهو ڇٽو.
مطلب: ۱. بڇڙن ڪمن کان ماڻهو جڏهن ڀڄندو، قدرت جي پڪڙ کان تڏهن ڇٽل ڄاڻبو.
۲. ڌنڌي مان جيڪو جڏهن هٿ ڪڍندو، نفعي مان تڏهن سو خارج ڀانئبو.
۳. کسي گر چه بد کردهم بد نه کرد،
چو سر را بزانوءِ، توبہ ببرد. (فارسي)
۴. جنهن شخص بڇڙائي ڪئي، تنهن به ڄڻ بڇڙائي نه ڪئي،
جڏهن پنهنجو مٿو، توبہ جي مُونن تي رکيائين. (ترجمو)
۵. جي جڏھن ڀڳيون، سي تڏھن ڇٽيون.

198- جي جڏهن چڙهيا، سي تڏهن سوار. (پهاڪو)
هڪڙو ماڻهو اڳ ۾ ولهو/ سڃو هجي، وري ڌڻيءَ جي توهه/ مهربانيءَ سان کيس ڀاڳ لڳي ۽ ونهيون/ آسودو ٿئي ته کيس شاهوڪار ڄاڻبو. جيئن آڳاٽي دؤر ۾ نادر شاهه بادشاهه ۽ تيمور لنگ بادشاهه ٿي گذريا آهن. ٻئي دراصل غريبن جا ٻار هئا ۽ غريبيءَ ۾ ڄاوا نپنا. جڏهن وڏي محنت ۽ جاکوڙ کان پوءِ پالڪيءَ پهتا ته کين بادشاهه به سڏيو ويو.
مطلب: ۱. وهٽ تي جيڪو چڙهندو، سو سوار سڏبو.
۲. جيڪو محنت ڪندو، سو ئي ڦل جو حقدار به ٿيندو.

199- جيڏا اٺ، تيڏا لوڏا. (پهاڪو)
اٺ ۽ گڏهه، بار ڍوئڻ واسطي ۽ سواريءَ لاءِ ڪم اچن ٿا. اٺ وڏو وهٽ آهي، جنهن ڪري هشائڻ/ اٿارڻ وقت وڏو لوڏو کائي. هلڻ وقت پڻ قد آهر وڏو لوڏو ڏئي هلي. ان جي ڀيٽ ۾ گڏهه/ خچر ننڍو وهٽ آهي، تنهنڪري هلڻ وقت گهٽ لوڏو کائي.
هڪڙو فقير نصيب جي زور سان، ڪاٿي وڃي راجا ٿيو. هڪڙو ٻيو فقير، جيڪو سندس ننڍپڻ جو يار هيو، خبر ٻڌندي سندس درٻار ۾ اچي حاضر ٿيو ۽ واڌائي ڏنائينس.
“تعزيت کُن، تهنيت مده، پيشتر غم ناني داشتم، حالا غم جهاني.” راجا کيس وراڻي ڏيندي چيو؛ “پرچاڻي ڪر، واڌائي نه ڏي، اڳي مانيءَ ڳڀي جي ڳڻتي هيم، هاڻي جهان جو درد اٿم.”
مطلب ۱. بادشاهه وڏيءَ پهچ وارو آهي. مٿس ڳڻتيون ۽ معاملا به وڏا آهن. فقير، غريب آهي ته مٿس چنتا رڳو هڪ ڊڳڙيءَ جي آهي.
۲. گدا را چو حاصل شود نان شام،
چنان خوش بخسپد که سلطان شام (فارسي)
۳. پينار کي سانجهيءَ جي ماني جڏهن پِڙ پئي،
اهڙو سکالو سمهي، جهڙو شام ملڪ جو راجا. (ترجمو)

200- جيڏو پَٽُ، تيڏي بکيا. (پهاڪو)
پَٽُ؛ دريائي ناريل جي کل جو اڌ. ڪشتي، ڪستو. ٿانءُ، جنهن ۾ فقير بکيا وٺن.
بکيا: خيرات، پِنَ.
جيڪڏهن فقير وٽ وڏو پَٽُ هوندو ته کيس بکيا به ان سارو ملندي. جنهن فقير وٽ ننڍو پَٽُ هوندو، سو ٿوري ملڻ سان ڀرجي ويندس، تنهنڪري گهڻي لاءِ ڪين ڀڄندو. جڏهن ته وڏي پَٽَ واري فقير کي، گهڻن درن تان بکيا وٺڻي پوندي.
مطلب: ۱. ڌڻي پنهنجي قدرت سان، سڀ ڪنهن کي قدر سارو رزق پهچائي ٿو.
۲. هاٿيءَ کي مڻ، ڪيليءَ کي ڪڻ.
۳. گد۱ را کند يک درم سيم سير،
فريدون ملک عجم نيم سير. (فارسي)
۴. پينار کي هڪڙو دڪو رپئي جو ڍاپائي،
فريدون بادشاهه، عجم جي ملڪ هوندي به اڻ ڍاول. (ترجمو)

201- جيڏي رات، تيڏو سپنو. (چوڻي، پهاڪو)
سپنو: ننڊ، خواب.
رات سمهڻ ۽ آرام ڪرڻ واسطي آهي. هر ڪو ٿڪجي ٽُٽي اچي هنڌ ڀيڙو ٿيندو آهي. سياري جي رات ڊگهي ٿئي ۽ اونهاري جي ننڍي. ڊگهي رات ۾ سمهڻ لاءِ گهڻو وقت ملي ٿو، جڏهن ته ٿوري/ ننڍي رات ۾، ننڊ لاءِ ٿورو وقت ملي ٿو. رات جي مقدار کان وڌيڪ، ڪنهن کي به سمهڻ نه ٿو سونهي.
سڀڪنهن ڪم ۾ جڳائيندي ويرم ضرور لڳندي آهي. ان جي برعڪس ڪنهن کي اٺن پهرن ۾ هڪڙو ڀيرو کاڄ کائڻو هجي ۽ اهو اٺ ئي پهر کاڄ جوڙڻ تي لائي ڇڏي ته پوءِ ٻيا ڌنڌا ڪڏهن ڪندو؟
مطلب: ۱. هر ڪم ۾ ٿورَ-ويرمي ٿجي.

202- جيري لاءِ ٻڪري نه ڪهجي. (پهاڪو
جيرو: (ٻڪري وغيره جي) بُت ۾ ننڍڙو لِڱُ (عضوو)، ڪليجو،Liver .
جيرو، کائڻ ۾ ٻئي گوشت کان وڌيڪ سوادي هوندو آهي. ڇو جو اهو نه چرٻيءَ مان جڙيل هوندو آهي ۽ نه ئي مشڪ وانگر ڌاڳن (Fibers) منجھان جڙيل ھوندو آھي. بلڪ داڻن (Tissues) مان جڙيل هوندو آهي. سڄي بت جي گوشت جي مقابلي ۾، تمام ننڍڙو عضوو آهي. اٺ سير گوشت ڇڏيندڙ ڇيلي جي بت ۾ به پاءُ يا ڏيڍ وزن جو جيرو هوندو آهي. جيڪو نسبت جي لحاظ کان، سڄي سرير جو چاليهون حصو به نه ٿو بيهي. منڍي ۽ پاوا، اوجهري ۽ کل جو حساب هڻبو ته اڃا نسبت (Ratio) ۾ گھٽجي ويندو.
جيري کائڻ ۾ سواد ته آهي پر ان سواد کي حاصل ڪرڻ لاءِ ڪير به نجي ٻڪري ذبح نه ڪندو آهي. جڏھن ته ڪاسائي، پهرين سڄي ٻڪر جي گوشت وٺڻ جا خريدار ٻڌي پڪا ڪندو آهي، پوءِ ڇيلو ڪهندو آهي.
مطلب: ۱. فقط جيري جي حاصل ڪرڻ لاءِ ٻڪري نه ڪهجي.
۲. پنهنجي ٿوري نفعي جي لاءِ پرائو گهڻو نقصان نه ڪجي.
۳. ٿوري مقصد واسطي گهڻو زيان نه ڪجي.
۴. هڪڙيءَ سِرَ لاءِ، سڄو گهر نه ڊاهجي.
۵. جيري لاءِ ٻڪري ڪهڻ. (اصطلاح)

203- جيڪا ڌاريان ٻڪري، تنهن لمندا ڪن. (ورجيس/ جملو)
لمندا ڪن: ڊگها ڪن.
ٻڪريءَ جا ڊگها ڪن، جيتوڻيڪ وڏو عيب ناهن پر وِڏُ جو ٿورو اهڃاڻ آهين. ڇو جو ٻڪرين جي ڳڻپ وغيره جو ايڪو، ڪن آهي. ٻڪرار کان پڇبو ته ڌڻ ڪيترو اٿئي ته موٽ ۾ چوندو؛ “ڌڻ وري ڪھڙو آھي، مڙيئي ٽيھارو کن ڪن آھن.”
ٻڪريءَ جو ڪن، ٻڪريءَ جي ڪمزوري آهي. جنهن ڪن مان جهليس تنهن جي ٿي ويندي. ڊگهي ڪن واريءَ ۾ اهو عيب آهي ته جنهن ڪن ۾ هٿ وجهي، کير ڪڍي ورتس ته ڏهائي ايندي. ڌاريندڙ کي، منجھانئس فائدي بجاءِ نقصان پئجيو وڃي.
مطلب: ۱. جيڪو رکان نوڪر، سو نڪري نينڊي.
۲. جيڪو رکان چوڪيدار، سو ٿي پوي چور.
۳. جنهن ڪم ۾ هٿ وجهان، سو ٿو کري.
۴. جنهن ڪم لاءِ، هڙ رستا منجهندا وڃن، تنهن لاءِ ائين چئبو آهي.
۵. جيڪا ٺاھيان دين جي ڀيڻ، تنھن کي ٿاٻي جي ٽؤنڪر.

204- جيڪي ڏسي ڄار، سو جي ڏسي ميو ته ڦاٽي مري. (پهاڪو)
ميو: مهاڻو، مڇيون ماريندڙ، مڇيءَ مارڻ وارو.
درياءَ يا سمنڊ مان مڇي، ڄار يا رَڇَ، ڀَنَ يا ڪنڍيءَ ذريعي ڦاسندي آهي. ڄارُ، پاڻيءَ اندر هئڻ سبب گهڻيون مڇيون ڏسندو آهي، جڏهن ته منجهس ڦاسڻ واريون ڪي ٿورڙيون ئي هونديون آهن. ڄارَ کي پاڻيءَ اندر چنبڙندڙ ۽ سندس اردگرد گهمندڙ مڇيون، جيڪڏهن مهاڻو ڏسي ته حرص سبب چريو ٿي پوي. ڇو جو مڇيءَ وانگر مهاڻو به عقل جو کٽل ۽ لوڀي ٿيندو آهي. لوڀ تي پنهنجو مٿو وڃائي ڇڏيندو.
مطلب: ۱. ٿوريءَ گجيءَ وارو ماڻهو، گهڻو مال سانڍي نه سگهندو آهي.
۲. ننڍيءَ گجيءَ وارو ماڻهو، ٻڌل ڳالهه به دل ۾ رکي نه سگهندو آهي.
۳. ننڍي باسڻ ۾ گهڻو پاڻي وجهبو ته واڌو پاڻي هارجي پوندو.
۴. ڇوٽي نر ڪي پيٽ ۾ رهي نه موٽي بات،
اڌ سير ڪي پاتر ۾ ڪيسي سيرُ سمات؟ (هندي)
۵. ننڍي ماڻهوءَ جي پيٽ ۾ وڏي ڳالهه نه ماپي،
اڌ سير جي باسڻ ۾، ڪڏھن به سير نه ماپي. (ترجمو)

205- جيڪي ڪني ۾ هوندو، سو ئي پاٽ ۾ پوندو. (پهاڪو)
کاڌِ خوراڪ، رڌڻ کان سواءِ کائڻ ڏکي آهي. زوريءَ کائي وڃبي ته به هضم ٿيڻ ۾ ڏاڍو ڏکيو ڪندي. ان لاءِ ضروري آهي ته پهرين ٻوڙ/ پلاءَ کي ڪني وغيره ۾ وجهي رڌي، هاضميدار بڻائي پوءِ کائجي.
سڌو سنئون ڪني مان کائڻ به اهنجو آهي. پنهنجي حصي جيترو، ڪني مان ڪڍي پاٽ يا پاٽوڙي ۾، ٿالهيءَ يا پليٽ ۾ وجهبو آهي، جتان ٿورو ٺرڻ کان پوءِ کائڻ آسان ٿي پوندو آهي.
ڪُني ۾ پلاءُ رڌل هوندو ته پاٽ ۾ پلاءُ پوندو. رٻ هوندي ته رٻ پوندي. ڪني اندر رٻ سوادي هوندي ته پاٽ ۾ ڀرجڻ کان پوءِ به سوادي هوندي. جيڪڏهن ڪني ۾ بي سوادي هوندي ته پاٽ ۾ پوڻ سان سوادي ڪين ٿيندي.
مطلب: ۱. جيڪي اندر ۾ هوندو، سو ئي زبان تي ايندو.
۲. ڀيٽيو؛ جيڪي کوهه ۾ هوندو، سو ئي آهه ۾ پوندو.

206- جيڪي کوهه ۾ هوندو، سو ئي آههَ ۾ پوندو. (پهاڪو)
آھ: کوهه جي ڀرسان، ڍڳن ڍورن لاءِ پاڻي پيئڻ واسطي جوڙيل هود.
ڍڳن ڍورن کي، کوهه جو پاڻي، سڌو ٻوڪن ذريعي پيارڻ بجاءِ، کوهه جي ڀرسان اڏيل آهر نما هود (Trough) ذريعي پياريو ويندو آهي. ٻوڪا کوهه مان ڪڍي هود ۾ هاريا ويندا آهن. جتان گڏ ٿيل پاڻي ڍور پيئندا آهن.
کوهه ۾ موجود پاڻيءَ جو ذائقو، جيڪڏهن مٺو هوندو ته آه ۾ پوندڙ/ پيل پاڻي به مٺو هوندو. کوهه جو پاڻي ٻاڙو هوندو ته آهه جو پاڻي به ٻاڙائيندو. کوهه ۾ موراڳو پاڻي ئي نه هوندو ته آھ به خالي پئي هوندي.
مطلب: ۱. ڪم چڱا ڪبا ته ڦل چڱو/ مٺو ملندو.
۲. ڪم بڇڙا ڪبا ته ڦل به برو ملندو.
۳. جيڪي دل ۾ هوندو، سو زبان تي ايندو.
۴. کسي دانه پنک مردي نه کاشت
کزو خرمن عافيت بر نداشت
نه هرگز شنيديم در عمرِ خويش
که بد مرد را نيکي آمد به پيش. (فارسي)
۵. ڪنهن چڱ-مڙسيءَ جو ٻج نه پوکيو،
جو ان مان ڀلائيءَ جو ڦر نه کنيائين،
پنهنجي ڄمار ۾ ڪڏهن نه ٻڌو سون،
جو بڇڙي ماڻهوءَ کي چڱائي آڏو آئي. (ترجمو)
۶. ڀيٽيو: جيڪي ڪني ۾ هوندو، سو ئي پاٽ ۾ پوندو.

207- جيڪي لکيو منجهه ازل، تنهن کي ڪير وجهي جَهلَ؟ (چوڻي)
ازل: قسمت، لوح قلم.
جهل: روڪ، رنڊڪ.
دنيا جي تختي تي هر ساهدار بعد ۾ آيو آهي، ان کان اڳي سندس روزي رزق، ڏک سک حتيٰ ڪ سمورا معاملا لوح قلم ۾ لکيا ويا آهن. دنيا ۾ ساڻس اهي ئي حالات پيش اچن ٿا، جيڪي لوح قلم ۾ لکجي چڪا آهن. ھاڻ انھن ازلي لکيل حالات کي، نمودار ٿيڻ کان ڪير به روڪي نه ٿو سگهي.
مطلب: ۱. لکيو منجهه نراڙ، قلم ڪياڙيءَ نه وهي.
۲. گر رود سر بر نگرد سر نوشت. (فارسي)
۳. جيڪڏهن سِر وڃي ته به نصيب نه ڦري. (ترجمو)
۴. ڀيٽيو؛ جيڪي هوندو ڀاڳ ۾، سو وهي پوندو پاڳ ۾.

208- جيڪي هوندو ڀاڳ ۾، سو وهي پوندو پاڳ ۾. (چوڻي)
پاڳ: پڳ، پٽڪو.
آڳاٽي دؤر جا واپاري ته ڇا پر عام ماڻهو به وڏيون پڳڙيون يا وڏا پڳڙ ٻڌندا هئا. پٽڪو يا پڳڙ، ان وقت شان مان جي نشانيءَ سان گڏ سنڌ جي تهذيب/ ثقافت ۾ پڻ شامل هيو. مٿي اگهاڙي ڪو ورلي لڀندو هيو. ڳوٺ منجهان يا آباديءَ وٽان، مٿي اگهاڙي لنگهڻ عيب هوندو هيو. جيڪڏهن ڪير ڀُل ڀُلايو به مٿي-اگهاڙي لنگهيو ته سندس خير نه هوندو هيو.
تڏهن ڪن واپارين يا عام ماڻهن وٽ پئسا وغيره سنڀالي رکڻ لاءِ پٽڪي کان وڌيڪ محفوظ هنڌ نه هوندو هيو، ڇو جو ڪير به ڪنهن جي پٽڪي ۾ هٿ ڏکيو وجهي سگهندو هيو. ايتري تائين جو چور يا ڌاڙيل به چوري ڪرڻ وقت يا ڦُر دوران، پٽڪو نه لهرائيندا هيا.
جڏهن ڪنهن کي به نصيب سارو يا اوڌر پاڌر مان هلندي گهمندي جيڪو پئسو پنجڙ اُڳڙندو هيو سو پنهنجي پٽڪي جي ور ۾ لڪائي رکندو هيو.
مطلب: ۱. جيترو نصيب ۾ لکيل هوندو، اوترو ئي ملندو.
۲. ڀيٽيو؛ توڙي وڃي روم ته به نصيبان اڳرو،
ڍوڍي مٿان ٿوم، لکيس لوح قلم ۾.

209- جي نه وڃجي پاڻ ته نينهن نياپي نه ٿئي. (چوڻي)
نينهن: عشق.
دنيا جي تختي تي ڪي اهڙا ڪم آهن، جيڪي پاڻ کي ڪرڻا پوندا آهن. ڪنهن وڪيل يا عيوضيءَ جي معرفت نه ڪري سگهبا آهن. جيئن ڪپڙا پهرڻ، کاڌو کائڻ، رفع حاجت، ڌڻيءَ جي عبادت ۽ عشق وغيره. جيڪڏهن ڪير اهي ڪم ڪنهن نوڪر يا ٽپاليءَ، عيوضيءَ يا وڪيل معرفت ڪرائڻ چاهي ته به کيس ذري برابر فائدو نه پوندو، جيستائين پنهنجي سر پاڻ پيش نه ٿئي.
مطلب: ۱. زبان سان چوڻ ته “ڌڻيءَ کي ياد ڪندس”، دراصل ڌڻيءَ کي ياد ڪرڻ ناهي. ڌڻيءَ کي ياد ڪرڻ لاءِ، زباني توڙي دل ۽ جان سان عبادت ڪرڻ لازمي آهي.
۲. مکون “هر! هر!” سڀڪو ڪهي، ورلي هُردي وسايا،
نانڪ جنڪي هُردي وسيا، موک مُڪت تن پايا. (گرونانڪ)
۳. وات سان ڌڻيءَ جو نالو سڀڪو وٺي، دل ۾ ڪو ورلي ويهاري،
نانڪ جن دل ۾ ڌڻي وسيو، سي تڙي کڙي ڇٽي ويا. (ارٿ)

210- جي وسي چيٽ، ته ان نه ماپي کيٽ. (زرعي، چوڻي)
چيٽ: چيٽ جو فصل. چيٽ جي مند جو فصل.
کيٽ: کيت، کيتي، پوک.
چيٽ جو فصل، ڪتيءَ کان پوءِ پوکبو آهي. ڪتيءَ جا فصل آڪٽوبر نومبر ۾ ختم ٿين. ڊسمبر ڌاري چيٽ جا فصل؛ ڪڻڪ، سرنهن، چڻو وغيره پوکجن. سياري ۾ درياهه اندر پاڻي گهٽ هوندو آهي، جنهنڪري پوک گهڻو ڪري بوسي ٿيندي آهي. يعني هاري هر ڏئي، ان ڇٽي ايندا آهن. زمين ۾ موجود سيڪ تي فصل ڄاپي ويندو آهي. مهيني سوا کان پوءِ هڪ اڌ پاڻيءَ جو مک ايندو اٿس ته فصل تيار ٿي ويندو آهي. انهيءَ دوران جي چيٽ جي مند جو مينهن پيو ته پوءِ فصل ڀلو ٿيندو ۽ اَنُ به جام لهندو.
مطلب: ۱. چيٽ جو مينهن، فصل لاءِ ڪارائتو آهي.

211- جي هجئي ناڻو ته گهم لاڙڪاڻو،
جي نه هجئي ناڻو ته وت ويڳاڻو. (چوڻي/ پهاڪو)
ويڳاڻو: وائڙو، پريشان.
لاڙڪاڻي شهر جو آڳاٽي دؤر ۾ وڻج واپار جي حساب سان وڏو اؤج هيو. شهر ۾ باغ، بندر ۽ قافله سراءِ وغيره جام هيا. تن کي ڏسڻ ۽ واپار سانگي، دولت وارا ماڻهو ئي لاڙڪاڻي جو رخ ڪندا هئا. گهمڻ ڦرڻ ۽ ڏسڻ وائسڻ جي لحاظ کان، سهڻو شهر هيو. پوريءَ طرح مزو اهي پئي ماڻي سگهيا، جن وٽ پئسو هيو.
جن وٽ پئسو ساڻ نه هيو، تن کي لاڙڪاڻي جي اؤج مان مزو ماڻڻ ميسر نه ٿيندو هيو. کين ڦٽل دڙا ۽ ٿرڙيون ئي گهمڻ لاءِ نصيب ٿينديون هيون، جتي پريشان ۽ وياڪل گهمندا هيا.
مطلب: ۱. دولت وارو جاتي ڪاٿي مانُ مُهت پائيندو ۽ دولت ڌاران گهر ۾ پڻ ويڳاڻو رهندو.
۲. آن را که بر مُراد جهان نيست دسترس،
در زاد بومِ خويش غريب است ناشناس.
۳. جنهن کي جهان جي مراد تي پڄندي نه آهي،
پنهنجي وطن ۾ پڻ بيگاني مسافر وانگر آهي. (ترجمو)

212- جيءُ خوش، جهان خوش. (چوڻي/ پهاڪو)
هڪڙي حجام، پنج ڏهه مهرون گڏ ڪري، ڀانيءَ ۾ ڌريون هيون. هڪڙي ڏيهاڙي ملڪ جي حاڪم وٽ حجامت جوڙڻ لاءِ ويو ته تنهن ملڪ جو سماچار پڇيس. کيس ٻڌايائين؛ “ملڪ سکي وسي ٿو.”
حاڪم کي ڀانيءَ وارين مهرن جي سُڌ پئجي وئي. تنهن ڪو ڊَؤل ڪري اهي مهرون ڪڍائي ورتس. وري هڪڙي ڏيهاڙي سيرب جي مِنهن سان سڏائي، ملڪ جو حال پڇيائينس. حجم کي پنهنجي مُهرن وڃڻ جو اندر ۾ ساڙ هيو، تنهن يڪدم چيو؛ “سائين! ملڪ جون ڪهڙيون ٿا خبرون پڇو! ملڪ ته ڀينگ ٿيو پيو آهي. وڏي ھٿ-کس آھي. ڪنھن غريب جي ڀونگي ئي سلامت ناھي.”
مطلب: ۱. ماڻهو جيڪڏهن پاڻ سکي آهي ته جڳ جھان کي سکي سمجهي ٿو، ٻئي جي ڏک جي کيس سُڌ ئي ڪانهي.
۲. کسي قيمت تندرستي شناخت،
که يکچند بيچاره در تپ گذاشت. (فارسي)
۳. چڱ-ڀلائيءَ جو مُلهه اهو سڃاڻندو،
جو ڪي ڏهاڙا ويچارو تپ ۾ گذاريندو. (ترجمو)

213- جيئرو ته ڪک جو، مئو ته لک جو. (ورجيس)
هڪڙي ماڻهوءَ، پنهنجي ڪنهن واقفڪار کان چڙهڻ لاءِ گهوڙو اڌارو گهريو. اڳلي کيس ڪُڙهه مان سادي ملهه وارو گهوڙو ڪڍي ڏنو. جڏهن هيءُ اهو گهوڙو وٺي سفر تي روانو ٿيو ته، سفر دوران قضا سان گهوڙو مري پيو.
مسافريءَ تان واپس اچي، پنهنجي واقفڪار کي ڄاڻُ ڪيائين. تنهن تي گهوڙي جي مالڪ، گهوڙي جي قيمت طلب ڪيس. هيءُ ڏيڻ لاءِ ته تيار ٿيو، پر مالڪ قيمت اچُن گهوڙن واري ٻڌي. ڇو جو گهوڙو هڪ ته مري چڪو هيو، ٻيو ته ڏورانهين هنڌ مئو هيو. تنهنڪري نه ڪو وچ وارو گهوڙي کي صحيح ڏسي پئي سگهيو ۽ نه ئي انصاف سان ملهه ڪٿي پئي سگهيو. تنھن تي دوست ميار ڏيندي چيس؛ “گھوڙو جيئري ته ايترو ملھ نه لھندو ھيو، جيترو مئي ٻڌو اٿسي!”
مطلب: ۱. غير موجود شيءِ، جنهن جا دعويدار موجود آهن، سا بي قيمت هوندي به قيمتي ٿي پوي ٿي.
۲. جيئرو ته لک جو، مئو ته ڪک جو. (ابتو)
۳. انسان جيئرو آهي ته لک ڪمائي، مئي کان پوءِ قبر تان ڪک به نه هٽائي سگهي.
۴. هاٿي جيئرو ته لک جو، مئو ته ٻه لک جو.

 

ڄ

214- ڄاڻي وڇونءُ جو منڊ به نه، هٿ وجهي نانگن ۾. (ورجيس)
مَنڊُ: نانگ يا وڇونءَ جو زهريلو وات مُنڊڻ/ بند ڪرڻ.
ڪي اياڻا ۽ اڻ ڄاڻ ماڻهو، پاڻ کي هرو ڀرو سياڻو ڄاڻندا آهن، جنهن سببان پنهنجي عقل ۽ وت کان وڏن ڪمن ۾ ڪاهي پوندا آهن. ڏکيا ڪم شروع ته ڪري وجهندا آهن پر پورا ڪرڻ ڏکيا ٿي پوندا اٿن. ڇو جو هر ڪمُ، شروع ڪرڻ کان اڳي، چڱيءَ طرح دل ۾ رٿبو/ ٽلبو آهي. يا ڪاغذ وغيره تي ان جو اندازو (Estimate) ڪبو آهي. پوءِ ان لاءِ ڪم ڪرڻ جي واٽ(Work plan) ٺاهبي آهي. ائين ڪرڻ سان اهو ڪم وقتائتو پورو ڪري سگهبو آهي. اڻ رِٿو ڪم (Un-planned work) اڌ ۾ رُليو وڃي.
مطلب: ۱. جاهل ماڻهو، اڻ سوچيو ڪم شروع ڪري، جيڪو سنوارڻ بدران کاري ڇڏي.
۲. ڊالي هاٿ سانپ مين، نه جاني منتر بيڇن ڪو،
ايسو موڍ مت؛ ڪھو ڪھان سک پاءِ. (هندي)
۳. جيڪو هٿ وجهي نانگ ۾ ۽ ڄاڻي منڊ وڇونءَ جهلڻ جو به نه،
اهڙو مت-کٿل، ٻڌاءِ ته ڪٿان سک پائيندو. (ترجمو)
۴. وڇونءَ جو مَنڊُ نه ڄاڻڻ، نانگن ۾ هٿ وجهڻ. (اصطلاح)

215- ڄڀ جي ترڪڻ کان، پير جو ترڪڻ چڱو آهي. (چوڻي)
ڄڀ جو ترڪڻ: اڻ سوچيو گفتو ڪڍڻ.
(الف) پير جو ترڪڻ: گپ يا چڪ ۾ جسماني طرح ترڪي ڪرڻ.
(ب) پير جو ترڪڻ: زنا ڪرڻ يا ڪڌو ڪم ڪرڻ.
زبان سان ماڻهو، تمام گهڻن آڏو ڳالهائي ٿو. ننڍي ۽ وڏي، جوان ۽ ٻڍي، مرد توڙي عورت آڏو ڳالهائي ٿو. جيڪڏهن اڳلي جي ذهني ڪيفيت (mood) يا ڪچهريءَ جي نوع کان هٽي ڪري ڪو ڪريل گفتو ڳالهائيندو ته مڙني جي نظرن ۾ ڪري پوندو.
(الف) جيڪڏهن پير ترڪي پيو ته ماڻهو ڪرندو، مٿس هر ڪنهن کي رحم ايندو.
(ب) زنا يا بدڪاري هر ڪو لڪي ڪري ٿو. جنهن سان ڪري ٿو، سو پڻ ساڻس انهيءَ ڪم ۾ شامل ۽ هم راءِ آهي. اھو به ھن کانسواءِ ٻين کان لڪي ڪري ٿو. ٻئي جسماني تقاضا کي البته غلط طريقي ۽ غير شرعي طريقي سان پورو ڪن ٿا. تنهن هوندي به ڪڌي ڪم ڪرڻ وارا ڪن اصولن جا ڪاربند هئڻ سبب، لوڪان لڪيا وتن ۽ سندن ايڏي ڦشري ۽ خواري نه ٿي ٿئي.
مطلب: ۱. ڄنگهن ڏارائيءَ کان، وات ڏارائي خراب.
۲. زبان مان مطلب سارو ڳالهائڻ گهرجي. ڇو جو نڪتل گفتو، ڇٽل تير وانگر ماڳ تي موٽي نه ٿو اچي.
۳. صراف سخن باش، سخن پيش مگو،
تا از تو نپرسند تو از خوش مگر،
گوش تو دو دادند، زبان تو يکي،
بهر آن که دو بشنو ز يکي بيش مگو. (فارسي)
۴. ڳالهائڻ ۾ صرفو ڪر، گفتو اڳي نه ڪڍ،
جيسين توکان پڇجي نه، تيسين پاڻ-مرادو نه ڳالهاءِ،
تو کي ٻه ڪن مليل آهن ۽ هڪ زبان،
ان لاءِ ته ٻڌ ٻه گهمرا ۽ هڪ دفعي کان وڌيڪ نه ڳالهاءِ. (ترجمو)

216- ڄٽ بکيو موري کائي، موري بک گهڻيري لائي. (پهاڪو)
موري؛ شڪل ۾ پتائي گجر جهڙي آهي پر رنگ، سواد ۽ بيهڪ ۾ کانئس گهڻو مختلف آهي. هاضميدار آهي ۽ ٻئي کاڌل کاڄ کي پڻ سگهو ئي هضم ڪرڻ ۾ مدد ڪري ٿي. جنهن کي بک گهٽ لڳي، تنهن کي موري کائڻ لاءِ ڏسُ ڏنو ويندو آهي. بک جي صورت ۾، ٻالنگهه طور کائڻ بيوقوفي آهي، ڇو جو ويتر بک لائيندي. ائين ڪرڻ وارو، ڄٽ ۽ جاهل ئي سڏبو.
مطلب: ۱. اڻ ڄاڻ ماڻهو، فائدي بدران نقصان وارو ڪم ڪندو آهي.
۲. سياڻي کي هر ڪم جو اڳُ پُٺِ جاچي پوءِ ڪرڻ گهرجي.
۳. هر ڪم سوچي سمجهي پوءِ شروع ڪجي.

217- ڄٽ جي ڄمار؛ اڍائي کٿا. (چوڻي)
ڄٽ: مورک، جاهل، ڳنوار، اڻ پڙهيل، ڳوٺاڻو ماڻهو.
اڍائي کٿا: ٻه سڄا ۽ ٽئين جو اڌ، تمام ٿوري.
اڻ پڙهيل/ جاهل ماڻهو، زندگيءَ ۾ گهٽ ڪمائين، جنهن سبب کٿي وغيره جهڙيون شيون، نيون گهٽ وٺي سگهن. ٿورين وٺڻ سبب، کين گهڻو وقت استعمال ۾ رکن. ٻيو ته لاعلميءَ سبب، صحت جو خيال گهٽ رکن، جنهن سببان، سندن جواني ۽ عمر، ٻرندڙ ميڻ بتيءَ وانگر جلد پوري ٿيو وڃي. سڄي حياتيءَ ۾ ٻه کٿا چوڙي، ٽيون اڌوراڻو هوندن ته هلي پوندا.
جاهل ۽ اڻ پڙهيل جي برعڪس سڌريل ۽ پڙهيل ماڻهو، پنهنجي صحت ۽ صورت، جان ۽ وقت، مال ۽ پئسي جو قدر ڪن ٿا. علم ۽ ڏانءُ، فن ۽ هنر سکي ڀڙ ٿين ٿا. ان سان گڏ عبادت-گذار پڻ ٿين ٿا. نه ٻين سان کينس ڪن ٿا، نه وري ٻيو ساڻن اُچائي ٿو. جنهن ڪري ڏکن ۽ ڏوجرن، اهنجن ۽ آزارن کان پري رهن ٿا. سندن ڄمار، خوش ۽ سکئي رهڻ سبب، ڊگهي پڻ ٿئي ٿي. جيڪا اجائي وڃائڻ بدران سڦلائتي بسر ڪن ٿا.
مطلب: ۱. ڄٽ چاءِ مري يا کاءَ مري.
۲. جَنَني جَني ته هرجن جَني، ڪنان داتا، ڪنان سور،
تينون جنني نا جني ته اور جَنن سڀ ڪوڙ. (هندي)
۳. ماءُ ڄڻي ته ڀڳت ڄڻي، يا سخي يا سورهيه ڄڻي،
جي اهي ٽي نه ڄڻي ته ٻيو ڄڻڻ ڪوڙو آهي. (ترجمو)
۴. ڀيٽيو؛ ڄٽ جي ڄمار، ملوڪ جي رات.

218- ڄٽ جي ڄمار، ملوڪ جي رات. (چوڻي)
ڄٽ: جهنگلي، اڻ ڄاڻ، ننڍو/ هلڪو ماڻهو.
ملوڪ: اشراف، سڌريل، وڏو ماڻهو.
عالم باعمل سان هڪ گهڙي گهارڻ، جاهل عابد جي سؤ سال جي عبادت ۽ رياضت کان وڌيڪ آهي. ڇو جو هر ماڻهوءَ کي سندس عمل جو اجورو سندس علم ۽ عقل جي آڌار تي وڌيڪ ملندو آهي.
علم روشني آهي، جهالت انڌيرو آهي. روشنيءَ ۾ جيڪو ڪم ڪبو سو هڪڙي نشست يا هڪڙي ڏينهن ۾ ڪري وٺبو. اونداهيءَ ۾ ٿاڦوڙا هڻڻ وارو، ساري عمر جک ماري پر اهڙو ڪم نه ڪري سگهندو.
مطلب: ۱. بي ڌرم سان سڄي عمر وڃائجي ته به ڪجهه نه پرائجي، جڏهن ته ڌرميءَ سان گهاريل هڪ گهڙيءَ ۾ به چڱو خاصو حاصل ڪري سگهجي ٿو.
۲. لوهه کي پارس جو پاسو ملي ته سون ٿي پوي.
۳. جاهل جي سنگت، لوهر جي مڪان جي مثال آهي. سندس ڌنوڻيءَ ۾ سڙبو نه، ته چڻنگون ضرور لڳنديون. عالم جي سنگت جو مثال، عطر فروش جي سنگت جهڙو آهي. عطر خريد نه ڪبو ته خوشبوءِ سان واسجي ضرور اچبو.
۴. يک ساعتي با اوليا، بہ از صد صاله عبادت عابد بي ريا.
۵. ڪامل وليءَ سان گهاريل هڪ گهڙي، صوفي عابد جي سؤ ساله بي ريا بندگيءَ کان ڀلي آهي.

219- ڄڳر ۽ ڄار، اگهه مڙيئي هڪڙي. (ورجيس)
ڄڱر: ڄاڱوري ٻير.
ڄار: کبڙ جي قسم مان آهي.
ڄڱر جي ڪاٺي ڪانڊيري ۽ ڏاڍي ٿئي. ڄاڱوري ٻير، بُت ۾ ٻين ٻيرن کان ننڍڙو ٿئي. رنگ جو ڳاڙهو بلڪ مٺو ٿئي. ٻڪري ته کائي پر ماڻهو به شوق سان کائين.
ڄار ۾ ڦر طور پيرون ٿين. ڪاٺي ڪمزور ٿئيس. پيرون رکڻ سان ڦسيو پون. گهڻو وقت رکي نه سگهجن. ماڻهو ته کائين پر اٺ لاءِ مرغوب غذا آهي.
ڄاڱوري ٻير گهڻو وقت رکي سگهجي ۽ سڪائي پڻ سگهجي. واپار جي لحاظ کان، هڪ هنڌان ٻئي هنڌ آسانيءَ سان منتقل ڪري سگهجي. ان جي ڀيٽ ۾ ڄار جا پيرون، ڪچا هجن ته ڏاڍيرا ٿين پر کاڄن ڪين. پچڻ کان پوءِ هٿ جي ڇهاءَ جي به سٽ نه سهي سگهن ۽ ڦسيو پون. ڪٺا ڪرڻ ۽ هڪ هنڌان ٻئي هنڌ منتقل ڪرڻ اهنجا. رکي پڻ ساهه نه ڪر.
مطلب: ۱. ڄڱر ۽ ڄار، ساڳئي اگهه ۾ سمجهڻ وارو، عقل جو کٿل هوندو.
۲. ڀيٽيو؛ انڌ ڌنڌ نگري، چرٻٽ راجا، ٽڪي سير ڀاڄي ٽڪي سير کاڄا.
 

جھ

220- جهونا ڪپڙا، ٻوڍا ڍور، تسڪا ناڻا ليگيا چور. (پهاڪو)
جهونا ڪپڙا: پراڻو ڪپڙو، ڪمزور يا اڻ جهالائو ڪپڙو.
ٻوڍا ڍور: ڪراڙو ڍور يا وهٽ، نه ڏهڻ جو نه ڪهڻ جو.
پراڻو ڪپڙو، عمر ڏئي وڃڻ سبب کُسي ڪمزور ٿئي ٿو. هاڻي خريد ڪرڻ معنيٰ پئسا وڃائڻ. ڇو جو منجهانئس ڪو به مطلب سَرِ نه ٿيندو. اهڙيءَ طرح ڪراڙو ڍور به ڏهڻ ۽ ڦَر ڄڻڻ کان ته وڃي پر ڪهڻ جو به نه رهي. سندس ماس روڙهه ٿي پوي، جيڪو ديڳڙي ۾ پڻ نه ڳري. کائڻ ۾ پڻ بي سوادي. لالچي ڪاسائي به سندس اگهه نه ڪري.
مطلب: ۱. ڪراڙو ماڻهو، عمر ڳارڻ بعد مت به کُسائي ويهي ٿو.
۲. عمر جڏهن ٿئي ستر ته عقل ۾ پوي ڪتر ۽ جڏهن عمر ٿئي اسي ته مت ٿئي خصي.
۳. ميوو پچي راس ٿئي ته مٺو ٿئي، ماڻهو پچي راس ٿئي ته کٽو ٿئي.
۴. پيري صد عيب، چنين گفته اند. (فارسي)
۵. پيريءَ ۾ سَوَ عيب، چڱا ائين چون. (ترجمو)
۶. ٻڍاپڻ؛ سَوَ ويڪون.
۷. ڀيٽيو: انڌ وٺ منڊ وٺ، ٽُنڊ وٺ، پر ننڍ وٺ. (ابتو)

 

چ

221- چاڪر؛ چياڪر. (چوڻي)
چاڪر؛ نوڪر، محنتاڻي جي بدلي ۾ خدمت ڪندڙ.
چياڪر؛ چيو ڪندڙ، چيو مڃيندڙ، فرمانبردار.
مالڪ، نوڪر کي پنهنجي ڪمن ڪرڻ لاءِ، پگهار، معاوضي يا اجوري؛ ڏيھاڙيءَ تي، هفتي پيري، ماھاني يا پيٽ تي بيهاريندو آهي. جيڪڏهن نوڪر، پگهار/ اجورو پورو وٺي ته کيس حڪم به سمورا مڃڻا کپن. هڪڙا ڪم ڪري، ٻين ڪمن کان، واندو هوندي، منهن موڙي ته مالڪ جي دل ڀڄي پوندي ۽ جلد ئي موڪل وٺائيندس.
مطلب: ۱. فرمانبردار نوڪر ئي مالڪ وٽ مانُ لهندو آهي.
۲. چاڪر لڳي چاڪري جي چلي خس ۾ ڀاءِ،
حرمت اُس نون اگلي، وجهه به دوڻا کاءِ. (گرونانڪ، وچن)
۳. نوڪر، نوڪريءَ ۾ لڳي جي مالڪ جي مرضيءَ/ وڻنديءَ تي هلي،
مان ته وڏو ملندس، پر اجورو پڻ ٻيڻو ملندس. (ارٿ)

222- چاڪريءَ چور، نِوالي حاضر. (ورجيس)
چاڪريءَ؛ نوڪريءَ ڏيڻ وقت، ڪم مهل.
نِوالي؛ نواله، کاڄ جي گرهه وقت، کاڌي کائڻ وقت، کائڻ ويل.
نوڪر، رکبو آهي ڪم ڪار ڪاڻ لاءِ. کيس پگهار سان گڏ پيٽ قُوت پڻ ڏبو آهي ته جيئن هريل رهي ۽ تازو توانو ٿي خدمت ڪندو رهي. ان جي ابتڙ، نوڪر ڪم جي وقت چورن وانگر لڪي وڃي ۽ ماني کائڻ وقت مالڪ کان اڳي ٻوٿ ڪڍيو بيٺو هجي ته اهڙي نمڪ حرام کي ڪو به نوڪر ڪو نه رکندو.
رب پاڪ، ٻانهي کي سرير، عمر ۽ دولت ڏيئي دنيا ۾ آزمائڻ لاءِ موڪليو آهي. انسان انهن ٽنهي مليل مُوڙين/ نعمتن کي اجاين ڌنڌن ۾ وڃائيندو ۽ ڌڻيءَ جو نالو هينئين سان نه هنڍائيندو ته ان جو مثال پڻ نمڪ حرام نوڪر جهڙو آهي.
مطلب: ۱. نمڪ حرام نه ٿجي.
۲. هڏ حلال ٿجي.
۳. هڏ حرام نه ٿجي.
۴. کائڻ ويل گڏ، سمهڻ ويل مسيت ۾. (ورجيس)
۵. کائڻ مهل کرو، ڪم مهل ٻرو. (ورجيس)
۶. کائڻ جو خچرو، ڪم جو ڌچرو. (روجيس)
۷. ڀيٽيو: ڏندين ڏاند، کُرين گابي. (ورجيس.)

223- چاڪيءَ ڏاند وڃايو، گهمي گهاڻي ڌاري. (پهاڪو)
ڏاند، هر وهڻ، نار ڪاهڻ، چيچڙو پيڙڻ ۽ بيل گاڏيءَ ڇڪڻ ۾ ڪتب ايندو آهي. گهاڻو گهمائڻ ۾ پڻ ڪم اچي. گهاڻو، جيئن ته اندر جاءِ ۾ ٿئي ٿو، جتي ماڻهن جي گهڻي اچ وڃ رهي ٿي. ماڻهن جي موجودگيءَ ۾، طبعي طور ٽاهڙ هئڻ سبب، ڏاند ڇرڪندو ۽ ٽاهه کائيندو آهي، جنهن ڪري چاڪي سندس اکين تي اکا چاڙهي ڇڏيندو آهي. اکن چڙهڻ سبب، ڏاند نه ڏسندو آهي ۽ نه ٽهندو آهي، بلڪ پاڻ-مرادو مقرر چڪر ۾ پيو ڦرندو آهي. کيس هڪلڻ يا لڪڻ هڻڻ جي ضرورت به گهٽ پوندي آهي.
چاڪيءَ جو ڏاند، ٻين ڪمن جهڙوڪ؛ هر وهڻ ۽ گاڏي ڇڪڻ کان کري ويندو آهي.
۲. وڃايل ڏاند، گهاڻي چوڌاري ڦري ڳولڻ سان ڪين لڀندو، بلڪ کيس ٻاهر ڳولبو ته لڀندو. جيڪڏهن چاڪي چريائپ ڪري، صبح کان شام تائين، گهاڻي چوڌاري گهمي، گم ٿيل ڏاند ڳوليندو ته پنهنجو ڏاند موراڳو وڃائيندو.
مطلب: ۱. هنر واري/ فنڪار کي هنر/ فن اجاگر ڪرڻ لاءِ هيڏي هوڏي گهمڻ ڦرڻ گهرجي. هڪ هنڌ لڪي ويهڻ نه گهرجي.
۲. باز، گهمڻ ڦرڻ سبب شڪار هٿ ڪري ٿو ۽ بادشاهن/ شڪارين جي ڪلهن تي چڙهي ناز ڪري ٿو.
۳. چِٻَ، اونداهين ڪُنڊن ۽ کوهن ۾ لڪل رهي ٿي، جنهنڪري سڀڪو کيس نڀاڳو چئي سندس پاڇي کان ونءُ وڃي ٿو.
۴. نيست صائب در وطن اهل سخن را آبرو،
آبرو گوهر نباشد تا که باشد در صدف. (فارسي)
۵. سياڻي ماڻهوءَ جو پنهنجي وطن ۾ مانُ نه ٿو رهي،
موتي جيسين سپ ۾ آهي، تيسين قدر نه اٿس. (ترجمو)

224- چريا چرين گڏيا، چي؛ “ادا عيد مبارڪ.” (پهاڪو)
عيد مبارڪ ڏيڻ؛ خوشيءَ جي واڌائي ڏيڻ. مسلمان خوشيءَ جي ڏيهاڙي ملهائڻ وقت هڪ ٻئي کي مبارڪ ڏين.
سياڻا سيبتا پاڻ ۾ عيد ملن ته عيد مبارڪ چوڻ سان گڏ تحفا تحائف ۽ خرچين ڏين وٺن. چرين کي نه ڏيڻ لاءِ ڪجهه هڙ ۽ نه ئي ڏيڻ ڄاڻن. سي رڳو ٺلهو پاڻ ۾ ڏند ڪڍي پيا عيد مبارڪ چون.
چريو؛ ذهني مريض هئڻ به، ٻين کي مريض ۽ پاڳل، ڀليل ۽ دشمن پيو سمجهندو آهي. سياڻن جي سنگت ته ڇا پر ويجهڙائپ به ڪين وڻندس. ان جي برعڪس پاڻ جهڙو چريو مليس ته ان کي ڏسي ڏاڍو خوش ٿيندو. سمجهندو ته دنيا ۾ اڃا ڪي ٻه چار ماڻهو آهن، جن جي سهاري هيءَ دنيا هلي چلي ٿي. ڊڪي سيني سان لائيندس، اول گهول پيو ويندس ۽ خوشيءَ جون واڌايون پيو ڏيندس.
مطلب: ۱. سياڻي کي چريي جي سنگت نه وڻي ته چريي کي پڻ سياڻي جي سنگت نه وڻي.
۲. چريي جو سياڻن جي وچ ۾ اچڻ، کير ۾ لوڻ پوڻ برابر آهي. جڏهن ته لوڻ لسيءَ ۾ ۽ کنڊ کير ۾ ٺهندي آهي.
۳. اُتم سُون اُتم ملي، ملي نيچ سون نيچ،
پاني سون پاني ملي، ملي ڪيچ سون ڪيچ. (هندي)
۴. چڱي سان چڱو ۽ ڪميڻي سان ڪميڻو گڏجي،
پاڻيءَ سان پاڻي ۽ گپ سان گپ گڏجي. (ارٿ)

225- چري ڦٺ ۾ به خوش. (چوڻي)
ڦٺ؛ ٿڪ لعنت، ٿڪ بجو، بي عزتي.
چريي جي نظر ۾ عزت/ ذلت جا معيار (Parameters) ئي پنهنجا هوندا آهن. سنگتيءَ، غلط ڪم تي بجو ڏنس ته به پيو خوش ٿيندو ۽ چوندو ته مون سان هجائتو آهي ۽ اسان پاڻ ۾ گهرا آهيون.
مطلب: ۱. بيوقوف ماڻهو، سياڻي جي ڪيل ٺٺولي کي ساراهه سمجهي پيو ٽيڳرندو آهي.
۲. چريو، ٿوري معاوضي تي به ڏاڍو گدگد ٿيندو آهي.
۳. سگي را چون کُلوخش بر سر آيد،
ز شادي بر جهد کين استخوان ست. (فارسي)
۴. ڪتي کي مٿي تي جڏهن ڪو پٿر لڳي،
خوشيءَ مان هڏو سمجهي مٿس ٽپو ڏئي. (ترجمو)

226- چرين ڪهڙا چت، مئن ڪهڙا مامرا. (چوڻي)
چِت؛ دل، دماغ، سوچ، چنتا، فڪر.
مامرا؛ معاملا، واسطا، تعلقات.
چريي ماڻهوءَ کي دنيا جي ڏيتي-ليتيءَ، اٿا-ويٺيءَ، ڪار-وهنوارَ ۽ ڌنڌي-ڌاڙيءَ سان ڪو واسطو ناهي. تنهنڪري هو انهن جي نفعن نقصانن وارن انديشن ۽ چتونائن، پريشانين ۽ جنجهٽن کان آجو هوندو آهي.
جيڪو ماڻهو مري ويو، تنهن جا به دنيا سان لڳ لاڳاپا، واسطا وڙا، معاملا ۽ تعلقات ختم ٿي ويا. ٻن چئن ڏينهن کان پوءِ، هر ڪنهن جي دل تان لهي وڃي. اهڙيءَ طرح جن ڪامل شخصن دنيا کي هيچ سمجهي، حياتيءَ ۾ کيس تياڳي ڇڏيو، سي به ڄڻ مرڻ کان اڳي مري ويا ۽ دنيا جي مامرن کان آجا رهن ٿا. ماڻهن جو اجايو سجايو ڳالهائڻ ۽ ٻين معاملن جو الڪو کين نه ٿو رهي.
مطلب: ۱. چريو، دنيا جي فڪر کان ۽ مئلُ، دنيا جي مامرن کان آجو آهي.
۲. جيوين عملي سنگ عمل لُڀانا، ميرا من رامهن لپٽانا،
رام نام ميري هُردي بسي، نهين ڇوڙون چاهي ڪوئي هسي. (وچن)
۳. جيئن آفيمي آفيم سان لوڀيل آ، تيئن منهنجي دل ڌڻيءَ سان ڳنڍيل آ،
ڌڻيءَ جو نالو منهنجي دل ۾ ٽڪي، توڙي ڪو کلي ته به ڪين ڇڏيندس. (ارٿ)

227- چريءَ جو چوڙو، ڪڏهن ٽنگ ۾ ڪڏهن ٻانهن ۾. (پهاڪو)
چوڙو؛ ٻانهن ۾ پائڻ جو چوڙيءَ کان چَوڙو زيور.
ٻانهن ۾ پاتل زيور، ٺُمڪائي ڏيکارڻ سولو آهي. شان مان پڻ انهيءَ مان ظاهر ٿئي ٿو. ڇو جو ٻانهن هر ملندڙ جي اک آڏو آڻڻ سولي آهي، جڏهن ته ڄنگهن کي ڪير به چتائي ڪين ڏسندو آهي. جيڪڏهن زيور، ڄنگهه ۾ پاتل هوندو ته مٿس ڪنهن جي نظر نه ويندي ۽ پائڻ جو مقصد پڻ فوت ٿي وڃي ٿو.
چريي ماڻهوءَ جو اهڃاڻ اهو آهي ته ڪنهن به شيءِ جو سڦلائتو استعمال نه ڄاڻندو. ٻانهن ۾ پائڻ وارو زيور ٽنگ ۾ ۽ ٽنگ ۾ پائڻ وارو چيلهه ۾ پايو پيو گهمندو ۽ ان ۾ پيو پنهنجو شان مان ڄاڻندو.
مطلب: ۱. چريو ماڻهو ڪڏهن ڪهڙي رنگ ۾ ته ڪڏهن ڪهڙي رنگ ۾.
۲. پاڳل ماڻهو ڪڏهن سيرُ ته ڪڏهن مڻُ.

228- چريي کان پڇيائون؛ “ڪي چڱو آهين.”
چريي چيو؛ “ويران وير وڌ آهيان.” (پهاڪو)
ويران وير وڌ؛ ڏينهان ڏينهن واڌو. اڳي کان به ويتر وڌيڪ.
ذهني مريض يا چريو، دنيا جي نظرن ۾ چريو هوندو آهي، جڏهن ته سندس ذهن مطابق دنيا جا سڀ ماڻهو پاڳل ۽ بيوقوف هوندا آهن. لٽا لاهي پيو گهمندو ته به مڙني کان پاڻ کي سياڻو ۽ هوشيار پيو سمجهندو. پڇبس ته به پيو چوندو؛ “چڱن کان چڱو آهيان.”
اهڙيءَ طرح، ڪو عيب جنهن ماڻهوءَ کي چنبڙي پوي ته اهو ان ۾ مستغرق يا ٻڏي ويندو آهي. جهلڻ تي به ڪين مڙندو آهي. زاني يا شرابي، جواري يا هيروئني وغيره پاڻ کي سياڻو ۽ حق تي سمجهندو آهي. ٻين کي پاڳل ۽ ڀليل پيو سمجهندو آهي. نصيحت ته ڪو نه ٻڌندو، هٿائين پنهنجي ڪڌي ڪم کي جائز قرار ڏيڻ لاءِ وڏا وڏا دليل گھڙيو پيو هلندو آهي.
مطلب: ۱. ڪانگ پڙهايا پڃري، پڙهه گيا چارون ڀيد،
سمجهايا سمجهي نهين، ڪورا ڍيڍ ڪا ڍيڍ. (هندي)
۲. ڪانءُ پڃري ۾ ويهي چار ئي ويد پڙهي،
سمجهائڻ سان به نه سمجهي، ڪورو پليد جو پليد. (ارٿ)
۳. شمشير نيک ز آهنِ بد چون کند کسي،
نا کس به تربيت نشود اي حکيم کس. (فارسي)
۴. ڪني لوهه مان، ڀلي ترار ڪير جوڙي سگهي؟
غير انسان، سيکارڻ سان انسان ڪين ٿيندو. (ترجمو)

229- چڱا سي، جن جا پويان چڱا. (چوڻي)
دنيا ۾ آخر نيڪي رهي ٿي، سا به ان جي جنهن جي پويان سلڇڻو ۽ فرمانبردار اولاد آهي. فرمانبردار اولاد، پنهنجي نيڪناميءَ سان گڏ، وڏڙن جو نام ناموس به برقرار رکيو اچي. نافرمان اولاد، وڏڙن جي نالي جي مٽي پليد ڪرائي ڇڏي ٿو. اولاد کي گهرجي ته فرمانبردار ۽ نيڪوڪار ٿئي ته جيئن سندس وڏڙن جو نام ناموس به ڪو وقت دنيا ۾ قائم رهي سگهي.
وڏڙن کي به گهرجي ته اولاد کي چڱي تعليم ڏيارين ۽ سٺي تربيت ڪن. سندن وِئي کان پوءِ، اهي ئي سندن جاءِ-نشين ٿيندا. منجهن نيڪ خصلتون هونديون ته پنهنجي به عزت ڪرائيندا ته وڏڙن جو به نام ناموس برقرار رکندا.
مطلب: ۱. والدين کي، اولاد جي سٺي تربيت ڪرڻ گهرجي.
۲. نام نيکو رفتگان ضايع مکن،
تا بماند نام نيکت پايدار. فارسي)
۳. وڏڙن جو نام ناموس ضايع نه ڪر،
ته جيئن تنهنجو نالو پڻ سدا موچارو رهي. (ترجمو)

230- چڱو جن لکيو، مندو سي نه پسن،
توڙي رڻ رهن، ته به کنڊون کائين کير سان. (چوڻي)
لکيو: لکايو، ڀانيو.
چڱي نيت رکڻ وارا، بختاور هوندا آهن. شڪي مزاج ماڻهو ڪم بخت ٿيندا آهن. نيڪ نيت ماڻهوءَ کي سڃ ۾ اڇلي ڇڏبو، ته به سندس اخلاق سان اتي وسندي ٿي پوندي. جتان ٻئي کي ٽوٽو پوندو، اتان کيس فائدو پيو پوندو. بد نيت ماڻهوءَ کي جتان نڀاڳ ۽ اهنجائي ٿيندي، اتي نيڪ نيت ماڻهوءَ کي ڀاڳ ۽ سهنجائي پئي لڳندي.
مطلب: ۱. نيتن تي بهرا آهن.
۲. فروز بخت طلب، سايه هما مَ طلب،
چو بخت يار شود، چغد هم هما گرد. (فارسي)
۳. ڀاڳ جو سوجهرو گهُر، هماءَ جو پاڇو نه گهُر،
جڏهن بخت ساٿي ٿئي، تڏهن چٻ پڻ هماءُ ٿئي.

231- چڱو ڪر ته چڱو ٿيئي. (چوڻي)
دنيا ۾ ڪار وهنوار، ٻين سان ربط ۾ رهڻ سان هلي ٿو. ٻين سان چڱي اخلاق سان پيش اچبو ته ٻيا به پاڻ سان سٺائيءَ سان پيش ايندا. ٻين سان برائيءَ سان پيش اچبو ته ٻيا به بدلو وٺندا. جيڪو ورتاءُ ٻين سان ڪجي ٿو، سو ڄڻ پاڻ سان ڪجي ٿو. ٻين سان ڀلائي، پاڻ سان ڀلائي آهي ۽ ٻين سان برائي پاڻ سان برائي ڪرڻ آهي.
مطلب: ۱. ادلي جو بدلو آهي.
۲. چڱائي لهڻو، مدائي ڏيڻو.
۳. ڪرند پسند، ڏيند لھند.
۴. قتل ۽ زنا، اوڌر آھن. دنيا ۾ ئي اوڳاڙيا ويندا. ڪندڙ پاڻ اھو قرض نه چڪائيندو ته سندس پوين سان حساب ضرور سڌو ڪيو ويندو.
۵. اتي ئي ڪر، اتي ئي لوڙ.
۶. نيڪيءَ منجهان نيٺ، چوڌاري چڱو ٿئي،
بري پائي بِيٺ، چڱي چوڙي ڪو نه ڪو. (بيت)

232- چوري نه مُوري، مُوري ته به گهوري. (چوڻي)
مُوري؛ مُورجڻ، گؤنچ نڪرڻ، شاخون نڪرڻ، وڌڻ ويجهڻ، سائو ٿيڻ.
چوري ڪيل مال مان ڪاروبار وغيره ڪري، ڍڳا ڍور ۽ زمينون جائدادون ڪو نه ٺاهي سگهبيون آهن. ڇو جو چوريءَ جي مال جا حصيدار تمام گهڻا ٿيندا آهن ۽ چوريءَ جو مال حصا پتيون ٿيڻ پڄاڻان بچندو ئي ڪين آهي ته وڌندو ڪٿان. جيڪڏهن ڪنهن کي چوريءَ جو مال ڦٻي وڃي ۽ بر وقت پچائي ويو ته به نقصانڪار آهي. ڇو جو هڪ دفعو جنهن کي چوريءَ جو مال ڦٻيو، تنهن جي ڏاٺ ان تي هري پوندي ۽ کانئس ٻيو ڪم ڪين ٿيندو. اوڻٽيهه راتيون چور جون ته ٽيهين رات ساڌ جي به ٿيندي. چور نيٺ چؤکنڀو پڪڙجي. اڳيون پويون سچيون ڪري. مال ته موٽائي پر ننگ ناموس به وڃائي.
مطلب: ۱. چوريءَ وارو سائو ڪين ٿيندو.
۲. بڇڙي ڪم کان پاسو ڪجي.

233- چُوڻو؛ نه اُوڻو. (چوڻي)
چُوڻو: چُوڻ، کاڌ خوراڪ، ڏيهاڙيءَ جو رزق.
اوُڻو: اُوڻ، اڻ پورو، کٽل، گهٽ.
دنيا ۾ ماڻهو چوڙي ماڻي اهو ٿو، جيڪي سندس ڪرم ۾ لکيل آهي. اهڙيءَ طرح کاڌو به اوترو کائي ٿو، جيڪو سندس نصيب ۾ لکيل آهي. ڪي ماڻهو گهڻو رزق هئڻ جي باوجود ڪن اڻ-ٽر سببن جي ڪري گهٽ کائيندا آهن. ڪي وري پنهنجو مال گهٽ هئڻ جي باوجود، هِتان هُتان آيل روزيءَ مان، گهڻو کائي ويندا آهن. کائيندا اوترو آهن، جيترو سندن نصيب ۾ لکيل هوندو آهي.
مطلب: ۱. نصيب ۾ لکيل رزق، گهٽ/ وڌ نه ٿيندو.
۲. دو چيز محالِ عقل است و خلافِ نقل؛
خوردن کم بيش از رزق مقسوم،
مردن پس پيش از اجل معلوم. (فارسي)
۳. ٻه شيون عقل کان اهنجيون ۽ آکاڻيءَ کان ابتڙ آهن؛
هڪ، لکيل رزق کان گهٽ يا وڌ کائڻ،
ٻيو، موت واري ڏينهن کان اڳي يا پوءِ مرڻ. (ترجمو)

234- چيريءَ آهر، پير ڊگهيڙجي. (پهاڪو)
چيري: سوڙ، ڪمبل، سيءَ کان بچاءَ لاءِ رات جو مٿان وجهڻ وارو اوڇڻ.
سوڙ، سيءَ کان بچاءَ طور مٿان وجهبي آهي. جيڪڏهن ماڻهوءَ جو قد، سوڙ کان وڏو هجي ته ضروري ناهي ته قد آهر ڊگهو ٿي سمهي ۽ سوڙ کان باقي عضوا ٻاهر ڪڍي ڇڏي. ائين ڪرڻ سان هڪڙا عضوا گرم ۽ ٻيا سرد ٿي پوندا. گرم-سرد ٿيڻ سبب، اڌ-رنگي وغيره جي بيماري پڻ ٿي سگهي ٿي. نند ۽ آرام، سڪون وارا نه ٿيندا.
مطلب: ۱. پنهنجي ڪمائيءَ آهر خرچ ڪجي. قرض کڻي، خوشحال زندگي نه گذاري سگهبي.
۲. سوڙ آهر پير ڊگهيڙجن.
۳. اپني پهچ وچار ڪي ڪرتب ڪرئي دوڙ،
تتي پير پسارئي، جتني لنبي سوڙ. (هندي)
۴. وِتَ سارو ڪم لاءِ ڊوڙ ڪجي،
ايترا پير ڊگهاڙجن، جيتري سوڙ هجي. (ترجمو)

 

ڇ

235- ڇتي ڪتي جي دوا، ٻه ڀتر. (پهاڪو)
ڪتو جڏهن ڇتو ٿيندو آهي، تڏهن پاڻ-مرادو پيو آئي وئي کي ڏهڙيندو آهي. سامهون ايندو پيو ته خبر ئي نه پوندي جو اوچتو چڪڻ شروع ڪندو. پاڻ ته ڇتو هوندو، جنهن کي چڪيندو، تنهن کي به ڇتو ڪري وجهندو. لٺ ڌڪي واري کي ته رهڙي وجهندو. البته بندوق وارو بچاءَ ۾ آهي يا پري کان بيهي، جِنبون هڻڻ وارو. اھو کيس ماريندو، ڀڄائيندو ۽ پنهنجو بچاءُ ڪري سگهندو.
ڇتي ڪتي کان بچڻ جو، سولي ۾ سولو، ڪم خرچ ۽ آسان علاج آھي، کيس ڀتر هڻي ماري ڀڄائڻ آهي.
مطلب: ۱. لچ ماڻهو، موچڙي ڌاران نه سمجهي.
۲. سگ ديوانه را دارو کلوخ است. (فارسي).
۳. ڇتي ڪتي جو علاج ڀينڊ آهن. (ترجمو)

236- ڇڏ منڊو، واريءَ ۾. (پهاڪو)
منڊي کي واريءَ ۾ ڇڏڻ (اصطلاح): معذور کي پنهنجي وَهه ڇڏڻ، ضد ڪرڻ واري مان هٿ ڪڍڻ.
واري، نرم ۽ داڻيدار ٿيندي آهي. جيئن ئي مٿس پير پوندو، تيئن ٿوري اندر دٻبي آهي. هڪڙو پير کڻڻ لاءِ جڏهن ٻئي پير تي زور ڏبو آهي ته اهو به هيٺ کسڪي ويندو آهي. نتيجتًا پنهنجو پاڻ جهلڻ اهنجو ٿي ويندو آهي. جڏهن سالم جسم واري جو، واريءَ ۾ اهو حشر آهي ته منڊي جو واريءَ ۾ هلڻ ڪيڏو نه اوکو ۽ آزمائش طلب هوندو.
جڏهن منڊو ماڻهو، واريءَ ۾ پنڌ هلڻ لاءِ ضد ڪري ۽ نصيحت نه وٺي ته کيس ڍر ڏجي ته ڀلي، ڀت سان منهن لڳيس. اهڙي ماڻهوءَ جو سهارو به نه وٺجي.
جيڪو ماڻھو اڻڄاڻ به ھجي ۽ نقصان واري واٽ تي ھلڻ لاءِ ضد ٻڌي به بيھي، نه نصيحت وٺي ۽ نه مڙي، تنھن سان گھڻي مغز ماري ڪري پنھنجو مٿو ڏارڻ کان بھتر آھي ته منجھانئس سنجھندي ۾ ئي ھٿ پٽجن.
مطلب: ۱. جيڪو ڦڙت نه هجي، بلڪ سست ۽ ڍرو هجي، تنهن کي ڇڏي ڀڄي وڃجي.
۲. چو بيني که ياران نباشند يار،
ھزيمت ز ميدان غنيمت شمار. (فارسي)
۳. جڏهن ڏسين ته يار واهرو ناهن،
تڏهن ميدان مان ڀڄڻ کي غنيمت ڄاڻ. (ترجمو)
۴. ڇڏ منڊي کي، واريءَ ۾.
 

ح

237- حمائتڻ گڏهه، عراقيءَ کي لتون هڻي. (پهاڪو)
حمائتڻ: جنهن جي حمايت يا پاسخاطري ٿئي.
عراقي: عراق کان آيل، اوچي نسل جو گهوڙو.
پهرين ته گڏهه جي ڀيٽ، گهوڙي سان ڪرڻ ئي غلط آهي، ڇو جو ٻنهي جي جنس ٻي آهي. ڊڪڻ ۽ بار کڻڻ ۾ گهوڙي جي سگهه (Horse Power) ڳڻبي آهي ۽ گڏهه کي شمار ۾ نه آڻبو آهي.
گڏهه جو قدر، گهوڙي جي ڀيٽ ۾ گهٽ آهي. اوچي نسل جي گهوڙي سان ته سندس ڀيٽ ۽ برابري آهي ئي ڪا نه. اهڙيءَ حالت ۾ جو گڏههِ جي پاسخاطري ٿئي ته پوءِ اها اوچي نسل جي گهوڙي کي به بيهي اِٽون هڻندي.
مطلب: ۱. ڪميڻي کي پاسخاطريءَ جي ٽيڪ ملي ته اشراف سان جهڳڙو ڪرڻ ۾ ويرم ئي نه لائي.
۲. نٻل، سٻل ڪي پکئي تي سٻلن سُون انکات،
ديت حمايت ڪي گڌي عراقي ڪون لات. (هندي)
۳. هيڻو، سٻر جي حمايت تي ڏاڍي سان وڙهي پوي،
حمايت ٿيل گڏهه، عراقيءَ کي به اٽون بيهي هڻي. (ارٿ)
 

خ

238- خون کٿوري، ڳجها نه رهن. (پهاڪو)
خون: ناحق ڪنهن کي مارڻ يا جان وٺڻ. ناحق قتل ڪرڻ.
کٿوري: مشڪ، کستوري.
خون/ ناحق قتل، ڪيترو به لڪائي ڪيو وڃي، ڪڏهن به ڪين لڪيل رهندو. نيٺ ظاهر ٿيندو. قاتل جي سريءَ مان تيستائين ساهه نه نڪرندو، جيستائين پنهنجي زبان يا ڪنهن فعل سان ٻين تي اهو راز افشان نه ڪري وڃي.
کٿوري/ مشڪ جي خوشبوءِ به اهڙي آهي. جنهن شيءِ/ عضوي کي لڳي تنهن کي خوشبودار ڪري، حتيٰ ڪ هوا کي به معطر ڪري ڇڏي.
اهڙيءَ طرح عشق به لڪائڻ سان ڪين لڪندو آهي. ٻن دلين جي وچ ۾ آيل ڳالهه ڪيئن ٿي لڪي سگهي؟ نيٺ ڦاٽي.
مطلب: ۱. عشق، مشڪ لڪائي ڪين لڪن،
توڙي زمين جي ستين پٿر ۾ هجن.
۲. خوش است از بخِردان اين نقطه گفتن،
که عشق و مشک را نتوان نهفتن. (فارسي)
۳. سياڻن جي چوڻ جو هيءُ چڱو نقطو آهي،
جو عشق ۽ مشڪ، لڪائڻ سان نه لڪن. (ترجمو)

 

د

239- دال-روٽي کاڌي، ڌن کٽي ته کٽڻ ڏي. (چوڻي)
دال روٽي کائڻ: سادو کائڻ. قناعت ڪرڻ.
انسان کي زندهه رهڻ لاءِ کاڌ-خوراڪ جي ضرورت آهي. کاڌ-خوراڪ کان سواءِ، ماڻهو زندهه ئي نه رهي سگهندو. اڻهوند ۾ به ٻيو نه ته سادي ۽ سستي شيءِ وٺي ضرور کائي ته جيئن جان بچيس.
دال-روٽيءَ کان وڌيڪ سادو ۽ سستو کاڌو ٻيو ڪهڙو ٿي سگهي ٿو. جان بچائڻ لاءِ اهو به نه کائجي ته پوءِ ڪاڏي وڃجي. ان سان جيڪڏهن گهر جي سڃ ٿئي يا اوڌر کڻڻي پوي ته به حرج ناهي.
۲. قناعت، غريب يا ولهي کي ته ڪرڻ گهرجي ئي پر جيڪڏهن امير قناعت ڪندو ته کيس نه ڪير ٽوڪيندو ۽ نه ئي ڪير ٽرڙو چوندس. قناعت هر حال ۾ چڱي آهي.
مطلب: ۱. قانع، ڪڏهن به جُوکو/ پنندڙ نه ٿيندو.
۲. دال روٽي کاڌي، ڌن کٽي ته کُٽڻ ڏينس،
ڦڻي ڏيندي، وار کسي ته کُسڻ ڏينس،
ڏندڻ ڏيندي، ڏند گسي ته گَسڻ ڏينس،
حق سچ چوندي، يار رسي ته رُسڻ ڏينس.
۳. تونگري بقناعت بہ از تونگري به بضاعت. (فارسي)
۴. هٿ-ڦاڙ دولتئي کان قانع دولتمند ٿيڻ ڀلو آهي. (ترجمو)

240- دائيءَ کان ڪو پيٽ ڳجهو آهي. (پهاڪو )
دائي: ويم ڪرائيندڙ، مڊ-وائيف.
هڪڙا ٻه دوست گڏجي، هڪڙي ڪامل شخص وٽ مريد ٿيڻ لاءِ آيا. مرشد کين مريد ڪرڻ کان پهريائين، آزمائش خاطر ھڪ ٻئي کان الڳ ڪيو ۽ کين هڪڙو هڪڙو پکي ڪهڻ لاءِ ڏئي، تاڪيد ڪندي چيو؛ “جاتي اوهان کي ڪو ئي نه ڏسي، اتان اهو پکي ڪهي کڻي اچو!”
منجهانئن هڪڙو سنگتي ته مريد ٿيڻ جي خواهش ۾، ٻئي کان آڳ ڪڍڻ واسطي ڳوٺ کان پاسيرو وڃي، جلديءَ ۾ پکي ڪهي آيو. ٻيو سنگتي، گهڻو وقت وڃائڻ کانپوءِ به پکي جيئرو موٽائي کڻي آيو. تنهن کان ڪامل شخص اهڙي نوع سان سوال پڇيو ته جيئن ٻيو سنگتي به خيال سان ٻڌي ۽ هينئين سان هنڍائي؛ “تو دير به گهڻي لاتي ۽ پکي به نه ڪهي آئين. سو ڇو؟”
“سائين! اوهان جو شرط هيو ته اتي ڪهجو، جتي ڪير نه ڏسي.” دليل ڏيندي چوڻ لڳو؛ “جاتي به ويم پئي، تاتي جيڪڏهن ٻيو ڪير نه هيو ته ڌڻي سڳورو پڪ ئي پڪ هيو، جيڪو مون کي ڏسي رهيو هيو. تنهن ڪري مجبورًا پکي ائين واري آندم!”
“تنهنجي ايمان کي شاباس آهي.” ڪامل کيس آٿت ڏيندي چيو؛ “تون مريد ٿيڻ جي لائق آهين، ڇو جو تو کي ڌڻيءَ جي ڳولا آهي!”
خلقيندڙ، پنهنجي سموري مخلوق کي ڏسي ۽ ڄاڻي ٿو.
دائيءَ جو واهپو ۽ گذر سفر ويم ڪرائڻ سان آهي ۽ ويم جو تعلق پيٽ سان آهي. جيڪڏهن پيٽ واري ڳالهه دائيءَ کان ڳجهي هجي ته پوءِ کيس دائي ڪيئن سڏبو.
مطلب: ۱. ماهرن کان، معاملن جون جزئيات ڳُجهيون نه هونديون آهن.
۲. پاليندڙ/ ڄڻيندڙ ٻين کان وڌيڪ ڄاڻ رکندڙ هوندو آهي.

241- درياءَ-ڀر تي ڇوڪر ڪڏي،
اڄ نه ٻڏي، سڀان ٻڏي. (پهاڪو)
درياءَ ڀر؛ ڊپ واري جاءِ، خطري وارو هنڌ.
هڪڙي همراهه کان پڇيائون؛ “نالو ڇا اٿئي؟”
“بچو!” جواب ڏنائين.
“ڪم ڪهڙا ڪندو آهين؟”
“نانگن جي ٻرڙن ۾ هٿ وجهندو آهيان.” موٽ ۾ چيائين.
“ادا! تون به نه بچئين!”
درياءَ، ڪڏهن اڏ وانگر ننڍو ٿيو پيو وهندو آهي ته ڪڏهن شينهن وانگر گجگوڙيون ڏيو پيو ايندو آهي. اوس پاس کي ٻوڙيون، لوڙهيون کنيون ويندو آهي. سندس ڪنڌي ڪڏھن به خطري کان خالي نه هوندي آهي. پير ترڪيو ناهي، مڙس ويو ناهي. اهڙي هنڌ تي بيهي راند ڪرڻ، اڃا خطرناڪ آهي. ننڍو ٻار/ سيکڙاٽ ته ٻڏڻ ۾ دير ئي نه ڪندو.
مطلب: ۱. سيکڙاٽ ۽ الهڙ، تجربيڪار يا آڙيڪاپ سان وهنوار رکندو ته ضرور جاني ۽ مالي نقصان ئي پائيندو.
۲. جيڪو وڇونءَ جو منڊ نه ڄاڻي ۽ نانگ ۾ هٿ وجهي، سو ضرور جان وڃائيندو.

242- دل ڪاريءَ کان، منهن ڪارو چڱو آهي. (پهاڪو)
دل ڪاري هئڻ: دل ۾ کوٽ، ڪينو يا ڪپت ھئڻ.
منھن ڪارو ھئڻ: ڪڌو ڪم ڪرڻ.
دل جو عيب، عام اک کان، ڳجهو ۽ لڪل رهي ٿو. ٻين تي تڏهن ظاهر ٿئي ٿو، جڏهن عمل سان کين نقصان پهچي ٿو. جڏهن ته ڪار-منهنائي، هر ڪو ڏسي ٿو ۽ ڪار-مُنهين کي هر ڪو ڄاڻي سڃاڻي ٿو. جنهن کي ڄاڻبو سڃاڻبو آهي، تنهن سان سوچي سمجهي قدم کڻبو آهي ۽ ڳڻي ڳوتي وهنوار ڪبو آهي. جڏهن ته اندر جي ڪاري سان، وهنوار ڪرڻ مهل مڙئي انديشا، نه انومان ۾ ايندا آهن ۽ نه ئي سندن تدارڪ ڪري سگهبو آهي. جنهن سببان منجهانئس نقصان ئي پرائبو آهي.
مطلب: ۱. دل ۾ دغا رکي ظاهري درويش چوائڻ کان، ظاهري ڪار- منهائي چڱي آهي.
۲. منهن ۾ موسيٰ جهڙو، اندر ۾ ابليس نه ٿجي.
۳. نِکو سيرتي بي تکلف برون،
بہ از پارسائي خراب اندرون. (فارسي)
۴. ٻاهران سادگي، اندر ۾ اُچي عادت،
ان فقيريءَ کان چڱي، جنهن ۾ اندر بڇڙو هجي. (ترجمو)


243- دل کوٽي، عذر گهڻا. (پهاڪو)
هر ڪم، دل جي خوشيءَ سان ٿيندو آهي.
کاڌي نه کائڻ واري کان پڇبو ته؛ “ماني ڇو نه ٿو کائين؟”
جڏهن ته کائڻي سندس وات کي، پَٽڻي سندس هٿن کي ۽ هضم ڪرڻي سندس پيٽ کي آهي، پر سندس جواب هوندو آهي؛ “دل نه ٿي چوي.”
۲. ٻئي سان نه ڳالهائڻ واري کان پڇبو؛ “فلاڻي سان ڇو نه ٿو ڳالهائين!”
جڏهن ته ڳالهائڻو سندس زبان کي آهي، سوچڻو سندس ذهن کي ۽ موٽ وارو جواب ٻڌڻو سندس ڪنن کي آهي، پر جواب ڏيندو؛ “دل نه ٿي چوي.”
غرض ته هر ڪم، دل سان ٿيندو آهي. جنهن جي دل، ڪنهن ڪم ڪرڻ لاءِ تيار نه هوندي آهي ته کيس ڳالهه ٽارڻ لاءِ کتو دليل يا عذر، آچم يا بهانو هٿ اچي ويندو آهي.
مطلب: ۱. دل ۾ کوٽ هوندو آھي ته ڀڄڻ لاءِ مِنهن ۽ آچم کوڙ ٺهي پوندا آهن.
۲. دلِ ناخواه را، عذر است بسيار. (پهاڪو)
۳. دل کوٽي، عذر گهڻا. (ترجمو)
۴. ٻانهن ڀڳو ڪم ڪري، ٽنگ ڀڳو ڪم ڪري، دل ڀڳو ڪم نه ڪري.

244- دم درميان، الله مهربان. (دعائيه ڪلمو)
دم؛ ساهه، جيڪو انسان کڻي ٿو ۽ جنهن سببان جيئرو آهي.
ساهه پهرين اندر کڻبو آهي، پوءِ ٻاهر ڪڍبو آهي. کڻڻ ۽ ڪڍڻ جي وچ وارو وقفو جڏهن ته تمام قليل آهي، تڏهن به انسان پنهنجي مالڪ جي مهربانيءَ سان ئي زندهه آهي. ساهه ٻاهر ڪڍڻ کان پوءِ اندر نه وڃي يا کڄڻ کان پوءِ ٻاهر نه نڪري، ان تي به انسان جو وس ناهي. اها به مٿس ٻاجهاري مالڪ جي ٻاجهه آهي، جنهن سببان دنيا ۾ زندهه آهي.
مطلب: ۱. مصيبت/ سختيءَ پهچڻ وقت، دلاسو ڏيڻ ۽ اميد نه وڃائڻ لاءِ ھيءُ دعائيه ڪلمات آٿت طور چئبا آهن.
۲. خداوندان عام ونيڪ بختي،
چرا سختي کشند از پيش سختي؟
برو شادي کن اي يار دل افروز،
غمِ فردا نبايد خورد امروز. (فارسي)
۳. وڏي ڀاڳ وارا مراد-وند صاحب،
سختيءَ اچڻ کان اڳي پريشان ڇو ٿو ٿين؟
وڃ خوشي ڪر، دل ٺار،
سڀاڻي جو غم اڄ نه کائڻ کپي. (ترجمو)

245- دولتمندن جا ڏاند به ويامن. (پهاڪو)
ڏاند ويامڻ؛ نه ٿيڻ جهڙي ڳالهه ٿيڻ، گڏهه کي گابو ڄمڻ، سٿر مان پٽ ڄمڻ، گُنديءَ مان کير ڏڀڻ.
هڪڙي ڌنوان چيو؛ “شاهوڪارن جو ناڻو ويامندو آهي.”
اها ڳالهه هڪڙي ولهي/ سُڃي به ٻڌي. تنهن ساڳئي دولتمند کان سؤ رپيا وياج تي وٺي آڻي گهر ۾ رکيا. دل ۾ چيائين؛ “جڏهن ويامندا ته ڪجهه ٻچا پاڻ وٽ جهلي باقي اصل رپيا ۽ وياجيرو، شاهوڪار کي ڏئي ايندس.”
ٿورن ڏينهن کان پوءِ، شاهوڪار کانئس پنهنجا پئسا وياج سميت گهريا. گهر اچي پئسا ڏٺائين ته اڃا اوتري جا اوترا هيا. وياج جا پئسا گهران وجهي، شاهوڪار کي ڏوراپي سان اوڌر موٽائي ڏنائين؛ “تنهنجا ڏنل پئسا، مون وٽ ڪين وياميا آهن، جڏهن ته تو چيو هيو ته شاهوڪارن جو ناڻو ويامندو آهي!”
“مون چيو هيو؛ شاهوڪارن جا پئسا ويامندا آهن.” کيس وياج جا پئسا، مُور کان الڳ ڪري هٿ ۾ کڻي ڏيکاريندي چيائين؛ “ڏس هي ويامڻ! پڪ ٿيئي ته منهنجا پئسا وياميا آهن يا نه!”
مطلب: ۱. ڀاڳوان ماڻهوءَ کي ناممڪن هنڌان پڻ فائدو پوي.
۲. پئسي وارن جا، نه ٿيڻ جهڙا ڪم به پئسي سان ٿيو وڃن.
۳. دولتمند، ڏکئي ۽ ڪنجوس ماڻهوءَ مان به پنهنجو ڪم ڪڍي وڃي.

246- دولت، نُهن کان ماس وڇوري. (چوڻي)
نُهن کان ماس وڇوڙڻ؛ جاني جدا ڪرڻ، رشتا ٽوڙائڻ، پيءُ کان پٽ يا ڀاءُ کان ڀاءُ جدا ڪرائڻ. مائٽن ۾ ويريون وجهرائڻ.
(الف) هڪڙي ساڌوءَ پنهنجي گروءَ/ استاد کي چيو؛ “مون وٽ گهڻا ماڻهو اچن وڃن ٿا. تن جي گوڙ وچان يا تن جي معاملن سببان، ڌڻيءَ جي ڀڄن/ پرارٿنا کان سيڙجان ٿو. ان کان بچڻ لاءِ ڪو رستو ته ڏسيو!”
“بچڻ لاءِ آسان طريقو هيءُ آهي!” مرشد کيس نصيحت ڪندي چيو؛ “جيڪڏهن ڪو ونهيون/ شاهوڪار هجي ته کانئس اوڌر گهر ۽ جيڪو ولهو/ سڃو هجي تنهن کي اڌارو ڏي. جڏهن مايا جي ڏيتي ليتي ائين ڪندين ته پوءِ سکيي کي اڌارو ڏيڻ ڏکيو لڳندو ۽ سکڻي کي قرض لاهڻ ڏکيو لڳندو. قرض تتان ٻئي منهن ئي نه ڪندئي!”
(ب) زيد، پنهنجي پراڻي سنگتيءَ کان ڪجهه پئسا گهريا، جيڪي هُن کيس نه ڏنا. نتيجي طور ٻنهي جو منهن، پنهنجي پنهنجي دڳ سان ٿي ويو. گهڻي وقت گذرڻ کان پوءِ، ڪنهن موڙ تي ٻئي مليا ته زيد، بڪر کي ڏوراپو ڏيندي چيو؛ “ادا تو ۾ اها اميد نه هئي جو چند ڪوڏين اڌارين ڏيڻ کان مون کي موٽايئي!”
“ادا تو مان به اها اميد نه هئي.” بڪر موٽ ۾ چيس؛ “هيترن ورهين جي دوستي، چند ڪوڙين اڌارين نه ملڻ جي ڪري، ڦٽائي ويندين!”
“اها وري، ميارَ مون تي ڪيئن؟” زيد پڇيس.
“جا دولت نُهان ماس وڇوڙي، سا تو ۽ منهنجي دوستيءَ ۾ وڇوڙو ڪيئن نه وجهندي؟” بڪر کيس دليل ڏيندي چيو.
مطلب: ۱. دولت، مٽن مائٽن ۽ رشتيدارن کان وڌيڪ پياري آهي.
۲. پئسي خاطر، ماڻهو مِٽيون ڇڏيو ڏئي.

 

ڌ

247- ڌاتوري ڌاري، جي ڪجي ڪار ڪماند جي،
ته به اصل انهيءَ پار جو، ڏينا ڏيکاري. (پهاڪو)
ڌاتورو: جهنگ ۾ پاڻمرادو ڦٽندڙ ٻوٽو. سندس پن اگري سواد جا ۽ زهريلا ٿين ٿا، جن جي کائڻ وارو بيهوش يا نيم پاڳل ٿي ويندو آهي.
ڪماند؛ ڪمند، منجهانئس ڳڙ، مٺائي ۽ کنڊ وغيره جڙن، سواد ۾ مٺو ۽ هاضميدار ٿئي.
ڌاتوري جا پن زهريلا ٿين، سندس ٻج جيڪو ڦُلڙيءَ جهڙي ڏينوءَ ۾ ٿيندو آهي، سو پڻ زهريلو ٿئي. مال کائي ته مال بيهوش، جيڪڏهن ماڻهو کائي ته دماغ جا پردا خشڪ ٿي وڃنس. هاڻي جيڪڏهن ڪو ماڻهو چاهي ته منجهانئس مٺو ڦل وٺان ۽ ان خاطر ويهي سندس پاڙ ۾ گُڏ ڪري، ڀاڻ ڏئي، پاڻي ڏئي، ڪمند جي رس پيڙي وجهي ته به منجهانئس ڦر/ ڦل ساڳيو ئي ڦُلڙي نما ڏينو ٿيندو، جنهن جي اندر جو ٻج پڻ زهريلو هوندو. منجهانئس ڪمند جهڙو رس يا ڳنا ڪو نه ٿيندا.
مطلب: ۱. لچ سان ڪيترو به چڱو هلبو، اوترو ئي منجهانئس لچائي پيدا ٿيندي. منجهانئس چڱائي ڪا نه نڪرندي.
۲. ٻج-خرابو، نج-خرابو.
۳. ابر گر آبِ زندگي بارد، هرگز از شاخ بيد بر نه خوري. (فارسي)
۴. جيڪڏهن ڪڪر پاڻيءَ بدران انبرت وسائي،
نيٽ جي ٽاريءَ مان پوءِ به ڦل حاصل نه ٿيندو. (ترجمو)

248- ڌُڪو کڻجي ڀاءُ لڳ، شاهدي ڏجي الله لڳ. (چوڻي)
ڌڪو کڻڻ؛ لٺ کڻڻ، پاسو کڻڻ، ڌر ٿيڻ.
جهيڙي يا جهڳڙي ۾ هر هميشه ڀائرن/ مٽن جي ڌر ٿيڻ، هڪڙي ريت به آهي ۽ رسم به آهي. شرط اهو آهي ته اهي حق تي هجن. انهن جي لاءِ ڪٿي به شاهدي ڏجي ته الله لڳ ڏجي. ڪوڙي شاهدي ڏئي سندن بچاءُ نه ڪجي. ڪوڙ تي الله ناراض ٿئي ٿو.
سمجهاڻيءَ طور هڪڙو مثال هيٺ پيش ڪجي ٿو.
انگلنڊ ۾ هڪڙيءَ عورت تي خون جو مقدمو هليو. پنهنجي بچاءَ ۾، پنهنجي ڀيڻ جي شاهدي واريائين. ڀيڻس ايڏي نام ناموس ۽ آبروءَ واري هئي، جو جيڪڏهن ڀيڻ کي بچائڻ خاطر ڪوڙي شاهدي ڏئي ها ته به ڀيڻس ڇٽي وڃي ها، پر اهڙيءَ حالت ۾ به هن ڪورٽ ۾ ڪوڙ نه ڳالهايو. جنهن ڪري ڀيڻس جي بچاءَ جو دڳ ئي بند ٿي ويو، جنهن تي کيس ملڪہ پڻ ساراهيو.
مطلب: ڀائرن سان ڀاءُ/ ڌُر ضرور ٿجي، پر ڳالهه/ گفتو الله لڳ ڪجي.

249- ڌن رک ڌوڙ ۾، ته چمڪاٽ ڏئي نور ۾. (پهاڪو)
ڌن: دولت، ججهي ملڪيت، گهڻي روڪڙ، پئسو.
ڌوڙ ۾: ڌڌڙ ۾، دز ۾، گند جي ڍير ۾، کڏ اندر، ڌرتيءَ اندر.
دولت جو پنهنجو هڪ قسم جو نشو آهي. جنهن وٽ به هوندي، ان جي چهري، اٿا-ويٺيءَ ۽ ڳالهائڻ ٻولهائڻ جي ڍنگ مان پئي لکائيندي. بيوقوف وٽ هجي ته ان کي سڀڪو سياڻو پيو سمجهندو. ڪوجهي وٽ هجي ته ان کي سڀڪو يوسف ثاني پيو سمجهندو.
اهڙيءَ طرح مالڪ جي معرفت، جنهن جي دل ۾ آهي، سا ان جي چهري مان نور وانگر لاٽون ڪري پئي بَکندي.
مطلب: ۱ جنهن جي گُنديءَ ۾ داڻا، تنهن جا چريا به سياڻا.
۲. ڀڳت ڪري پاتال ۾ پر گهٽ هوءِ آڪاس،
رجب تينون لوڪ ۾ ڇپي نه هر ڪو داس (رجب، وچن)
۳. ڌرتيءَ اندر لڪي ڪير عبادت ڪري ته به اڀ ۾ پڌرو ٿئي،
رجب! ڌڻيءَ جو ٻانهو، ٽنهي جهانن ۾ ڳجهو نه رهي. (ارٿ)

250- ڌڻيءَ ريءَ ڌڻ سڃو، ڌڻ ريءَ سڃي واڙ. (پهاڪو)
ڌڻي؛ ڌنار، ٻڪرين ۽ رڍن جو ڌڻ پاليندڙ، ڌڻ جو مالڪ.
رڍون ۽ ٻڪريون، طبعًا ڪمزور ۽ پاڻ-هُرتڙيون هونديون آهن. جنهن تنهن شيءِ ۾ چڪ پيون وجهنديون ۽ ٽاهه پوڻ وقت ڪڻو ڪڻو ٿي وينديون. اهڙيءَ حالت ۾ کين سنڀالڻ وارو نه هوندو ته ڇِڙ-وِڇڙ ٿي وينديون. جهنگ جي مِرن، گدڙن يا بگهڙن جو کاڄ پڻ ٿي سگهن ٿيون. جڏھن ته سنڀال، مالڪ يا ڌڻيءَ کان سواءِ ڪير به دل سان نه ٿو ڪري سگهي.
جيستائين ڌڻي پاڻ، پنهنجي سِر، پنهنجي ڌڻ/ ڌن يا مال ملڪيت جي مالڪي/ سنڀال نه ڪندو ته سڃ ٿي ويندس. جنهن واڙ مان ڌڻ نڪري ويو، سا پڻ سڃي ليکبي.
مطلب: ۱. راجا، پرجا جي سنڀال نه ڪندو ته سو راڄ به سڃو ۽ جنهن راڄ ۾ پرجا ناهي سو ملڪ به ڄڻ سڃو آهي.
۲. رعيت بي سلاطان رمہ است بي چوبان،
ملک بي رعيت همچو خانه در گورستان. (فارسي)
۳. راجا بنا پرجا، جيئن ڌنار بنا ڌڻ،
پرجا بنا ملڪ، جيئن مساڻ/ مقام ۾ گهر. (ترجمو)

 

ڏ

251- ڏاندان ڳاهُ، مردان ڌڪا،
زالان ساهُ، پنڌ وچ سڪا،
گهوڙا ضبط ڪنان، وڃ لڪا. (چوڻي)
ڳاهه: ڪڻڪ يا سارين وغيره جو لابارو ڪري، پوءِ ول هڪ هنڌ ڪٺي ڪري رکبي آهي. جڏهن ته جوئر ۽ ٻاجهريءَ جا سنگ وڍي ڍير ڪبا آهن. پوءِ ڏاندن جي لتاڙ سان مٿن هلر هلائبو آهي ته جيئن داڻا سنگ کان جدا ٿي بيهن.
ول جا گڏا گهڻا هجن ته ڏاندن جي مدد سان هلر يا گانبول ڪري ڳاهه ڪجي. ول ٿوري هجي ته پوءِ سَٽَ ٿئي. جيڪا زالون مرد گڏجي ڪنهن پڪيءَ جاءِ يا پڪي روڊ، سرن جي فرش يا مضبوط ڪاٺيءَ وغيرھ تي ڪن يا ڌُڪن سان کين سٽين.
ضبط: جڏهن پوک جي ڪڇ ماپ ٿيندي آهي ته لوهي زنجيرن(Guners chain) سان ڪبي آھي. اھي لوھي زنجير ڳرا ٿيندا آھن، جن کي ڍوئڻ لاءِ خاص ماڻھو رکڻا پوندا آھن. جيڪي زنجير کي ڪڏھن ھيڏي کڻي ايندا آھن ته ڪڏھن ھوڏي کڻي پيا پھچائيندا آھن. اھا ماپ، گهڻو ڪري گهوڙن تي چڙهي ڪبي آهي. انهيءَ هيڏي هوڏي اچڻ ۽ کڙ ٻڙ/ کيڙهيءَ واريءَ زمين تي هلڻ کي ضبط چئبو آهي.
ڏاندن کي ڳاه ۾ وهڻ، مردن کي ڌڪن سان ان سٽڻ جھڙا ڪم، اهنجا ۽ اڻاوا لڳندا آهن. جڏهن ته عورتون پرانهين پنڌ ۾ ٿڪجي پونديون آهن ۽ گهوڙو وري ضبط واري سفر/ ڪم ۾ بيزار ٿيندو آهي.
مطلب: ۱. مٿي ڄاڻايل ڪم، ٻڌڻ شرط، ھر ڪو لِڪڻ جي ڪندو آهي.
۲. ڌڻي شل سهندا بار ڏئي.


252- ڏاند چڙهيي ٿي ڏک ڏسي. (ورجيسي جملو)
هڪڙو غريب ماڻهو، پنهنجي قبيلي وارن سنئين، هڪ هنڌان لڏي ٻئي هنڌ ڏانهن پئي ويو. وٽس ملڪيت ۾ هڪڙو جنڊ هيو ۽ سواريءَ لاءِ ٻيو ڪي ڪين هيس، سواءِ هڪڙي ڏاند جي. تنهنڪري جوءِ/ زال کي ڏاند تي ويهاريائين ۽ پاڻ، جنڊ مٿي تي کڻي، قافلي سان روانو ٿيو.
سفر دوران، جوڻس کان هڪڙيءَ ساهيڙيءَ حال اوريندي پڇيو؛ “ڏي خبر! مڙسنهن تو کي ڀلا ڪو گهري ڀانئين ڪي ڪين!؟”
مائي به سفر منجهان ڪڪ ٿي هئي يا مڙس تي ڪا ٻي ڪوسائي هيس، تنهن هڪدم اڳيان مٿي تي جنڊ کڻي هلندڙ مڙس ڏانهن آڱر جو اشارو ڪندي چيس؛ “ادي! ڪهڙا ٿي سور پڇين! ڏسين ڪو نه ٿي ماريي کي، پاڻ جنڊ کنيو جشن ڪندو ٿو هلي، مون ڏکيءَ کي ڏاند تي چاڙهيو ڏجها ڏيندو پيو هلي.”
تنهن تي ساهيڙيءَ چيس؛ “ائي شڪر ڪر! وزن پاڻ مٿي تي کنيو اٿائين. توکي ڏاند تي ويهاريو اٿائين، ته به پئي ٿي گلا ڪرينس. اهڙي ڳڻ-چور آهين ته پوءِ مڙس توکان ڇا راضي ٿيندو. هو ويچارو، ان کان وڌيڪ تو لاءِ ڪري به ڇا ٿو سگهي.”
مطلب: ۱. غريب ماڻهوءَ کي پنڌ ۾ چڙهڻ واسطي ڏاند ملي، سو پنڌڙئي کان سکيو هلندو. اهڙي حالت ۾ به ڪُرڪي ته ڄاڻبو ته ڌڻيءَ جي ڏني تي ناشڪر آهي.
۲. جيڪو ڌڻيءَ جي ڏنل نعمت تي راضي نه ٿيندو، تنهن مان ڌڻي به راضي نه ٿيندو.
۳. خداوند زان بنده خورسند نيست،
که راضي به قسمت خداوند نيست. (فارسي)
۴. ان ٻانهي کان ڌڻي سڳورو راضي نه آهي،
جيڪو ڌڻيءَ جي ورهاست تي راضي ناهي. (ترجمو)
۵. ڏاند چڙهئي ڏک ڏسڻ. (اصطلاحي ورجيس)

253- ڏاهو ڪانءُ، ٻِه ڄنگهو- ڦاسي. (پهاڪو)
ٻه- ڄنگهو ڦاسڻ؛ سُڪ ڦاسڻ، ڀڄڻ جي واهه نه بچڻ.
ڪانءُ؛ سياڻو ۽ ٽهي ڀڄندڙ پکي آهي. پکين ڦاسائڻ واري ڄار/ ڪوڙڪيءَ ۾ ڏاڍو ڏکيو ڦاسندو آهي. روشنيءَ جي اولڙي تي ئي ڀڄي ويندو آهي. تير يا بندوق سڌي ڪرڻ کان اڳي، نشاني تان ترڪي ويندو آهي.
گهڻين چالاڪين سان جڏهن گهڻن کي ستائي ناراض ڪندو آهي ۽ اهي سمورا وسلا جڏهن سندس پويان هٿ ڌوئي لڳندا آهن، تڏهن وري ڪانءُ ٻه- ڄنگهو ڦاسندو آهي ۽ پنهنجي لاءِ ڀڄڻ جو ڳٿو به نه ڇڏيندو آهي.
مطلب: ۱. جيڪو ٻين جي لاءِ، پنهنجي غرض خاطر، ڌرتي ٽامڻي ڪري ڇڏيندو آهي، سو پنهنجي بچڻ/ڀڄڻ لاءِ به واهه نه ڇڏيندو آهي.
۲. ڀيٽيو؛ ڏاهو ڪانءُ کائي گونهن، ڀوري بربلي کائي شڪر.

254- ڏاهو ڪانءُ کائي گونهن، ڀوري بربلي کائي شڪر. (پهاڪو)
ڏاهو: چالاڪ، مطلبي، خود-غرض.
ڀوري: ڀورڙي، اياڻي، پگلي، بي غرض، جنهن کي پنهنجي غرض نه هجي.
گونهن کائڻ: ڪِن کائڻ، حرام تي گذارو ڪرڻ.
سياڻپ يا اياڻپ، ٽن قسمن جي آهي.
۱. رحماني؛ جيڪو فقط ٻين جي ڀلي لاءِ سوچي ۽ پنهنجي غرض نه رکي.
۲. انساني؛ جيڪو ٻين سان گڏ، پنهنجو بچاءُ/فائدو به نظر ۾ رکي.
۳. شيطاني؛ جيڪو فقط پنهنجي غرض خاطر ڪم ڪري، ٻين جو خيال ئي نه ڪري.
ڪانءَ جي سياڻپ، شيطاني سياڻپ واري آهي. پنهنجي غرض/ پيٽ خاطر، ٻارڙن جي هٿن مان لولا ڦُريندو وتندو، ٻين پکين کي سندن آکيرن مان تڙي پاڻ قابض ٿي ويهندو. جانِ، وري ايتري پياري اٿس جو ٺڪاءَ تي ته ڇا اولڙي تي به ڇرڪي ڀڄي ويندو. نتيجي طور وڃي ڍيرن تي گند کائي ٿو.
ان جي برعڪس بربلي/ بلبل ڀورڙي آهي، سندس اياڻپ/ سياڻپ، رحماني اياڻپ/سياڻپ واري آهي، جنهن ڪري ٻار به کيس گهر ۾ پالي ٿو. ڏور ٻڌي هٿ تي ويهاري ٿو ۽ کيس ماوا ۽ مٺايون کارائي ٿو.
مطلب: ۱. اهڙي سياڻپ خراب، جنهن سان دنيا به خراب ٿئي ۽ آخرت به. ان کان اهڙي اياڻپ چڱي، جنهن سان خلق به نه آزارجي ۽ ڌڻي به راضي رهي.
۲. بهت سياڻپ جَمَ جو ڪا ڀَو وياپي. (گرو نانڪ، وچن)
۳. گهڻي ڏاهپ، موت جو ڊپ ويڙهي ڇڏي. (ارٿ)
۴. بنادان آن چنان روزي رساند،
که صد دانا دران حيران بماند. (فارسي)
۵. اياڻي کي ڌڻي اهڙيءَ طرح رزق پهچائي ٿو،
جو سَوَ سياڻا ان ۾ منجهيل رهن ٿا. (ترجمو)
۶. ڀيٽيو؛ ڏاهو ڪانءُ ٻه-ڄنگهو ڦاسي.

255- ڏائڻ هلي مڙدا ڪڍڻ، مڙدن ڪپڙا به لاهي ورتس. (پهاڪو)
هڪڙو ڪوريئڙو/ تانيئڙو مک جي شڪار لاءِ هليو. رستي تي کيس مک بدران باز ويٺل نظر آيو. ڀانئيائين؛ “مک گهڙي سوا جو قوت آهي پر جي هيءُ شڪار هٿ اچي وڃي ته گهڻا ڏيهاڙا پيو هلندو. بلڪ ست پيڙهيون به پيون رَڄَ ڪنديون.”
اهو خيال ايندي، لوڀجي پيو ۽ لوڀ ۾ اچي، باز کي ڦاسائڻ لاءِ پنهنجي گگ جي تاني، سندس چوڌاري ويڙهڻ شروع ڪيائين. انهيءَ ڪم ۾ تمام گهڻي ويرم وڃايائين. ايتري ۾ باز به اک پٽي ۽ وٺي اڏاڻو. گگ جي تندن ته باز کي جهليو ئي ڪين، هٿائين ٽڪرا ٽڪرا ٿي هوا ۾ اڏامي ويون. ڪوريئڙو خود، سندس پَرن جي کنڀن جي واءَ ۾ اڏامي ويو ۽ پولار جي ڪنهن ڪُنَ ۾ وڃي ڪريو.
مطلب: ۱. پنهنجي پهچ کان واڌو ڪم ۾ هٿ وجهڻ وارو، نيٺ باهوڙبو.
۲. ڏائڻ، جيئرن کي ته ماري پر مُڙدن مان به نه مڙي ته نيٺ جُٺِ ته ٿيندس.

256- ڏٻري ڍور کي مڇر به گهڻا. (پهاڪو)
مڇر، هميشه پوسل، پونءِ ۽ ڌپ تي ٿيندو آهي. جيڪو ڍور ڏٻرو ٿيندو، سو بيمار رهندو. کائڻ گهٽ، تيڪڻ وڌيڪ هوندس. سندس انهيءَ حالت تي مڇر گهڻا پيدا ٿيندا. بکيا مڇر، جنهن شيءِ کي چڪڻ شروع ڪن ته رت ڪڍڻ کان سواءِ ڪين مڙن. رت به ايستائين پيئندا رهندا، جيستائين پيٽ ڀرجي ڀرجي ڦاٽين نه. يا جنهن تي ويٺا آهن سو تڙين يا ڌڪ هڻي مارين نه.
ڏٻرو ڍور پاڻُ کڻڻ ۾ به آذرت/ عاجز هوندو آهي. اهو پڇ لوڏي ڪيترو کين تڙي؟ جيڪڏهن مالڪ مڇرن تڙڻ لاءِ دونهون ڪندو، سو به ڏٻري ڍور کي پريشان پيو ڪندو. تنهن ڪري مڇرن جو مارو مڙئي، ڏٻري ڍور تي سبيل ئي هوندو آهي.
مطلب: ۱. هيڻي کي سڀڪو پيو ماريندو آهي.
۲. بقهر خدا چون ڪسي اوفتاد،
همہ عالمش پاءِ بر سر نهند. (فارسي)
۳. ڌڻيءَ جي ڏمر هيٺ، جڏهن ڪو اچي،
سڄو جهان سندس مٿي ۾ لتون هڻي. (ترجمو)
۴. جيڪا لَٽَ لڳي، سا اٿيل اک ۾.

257- ڏٿ نه کٽو، ڏوٿي کٽا. (چوڻي)
ڏُٿُ: جهنگلي خود-رو ٻوٽا جهڙوڪ ساوڙي، قُم، مکڻي، لوڙهه، بِهه وغيره يا منجهانئن نڪتل اَنُ.
ڏوٿي: ٻهراڙين جا غريب ماڻهو، جيڪي ڏٿ تي گذارو ڪن. ڏُٿ تي پلجندڙ. ٿوري اسباب تي گذارو ڪندڙ.
انسان کي ڌرتيءَ مان پيدا ڪيو ويو آهي. سندس کاڌ-خوراڪ به ڌرتيءَ مان پيدا ڪئي وڃي ٿي. جيڪا حالتن ۽ وقت سارو، کيس جيئڻ خاطر ملي ٿي. دنيا جي تختي تي ڪيترا ئي آيا، پنهنجي پنهنجي حصي جي خوراڪ کائيندا ويا، پر اڳيان ايندڙن جي حصي مان ڪجهه به کائي نه سگهيا. خوراڪ، ايندڙ ماڻهن لاءِ، ايندڙ وقتن ۾ ظاهر ٿيندي، تنهن مان اڄ جا ماڻهو ڪين کائي سگهندا. ان جي کُٽڻ جو سوال ئي پيدا نه ٿو ٿئي.
اهڙيءَ طرح هن ڌرتيءَ تي ڪيترا ئي راجائون آيا، بادشاهي ڪيون هليا ويا پر ايندڙن جو رزق نه کائي کٽائي سگهيا ۽ نه وري ساڻ کڻي ويا. سڀڪجهه هتي ئي ڦٽي ڪري ويا.
ٻن راجائن، ڌرتيءَ تي پنهنجي پنهنجي هجڻ جي دعويٰ ڪري ويڙهه کاڌي. تڏهن ڌرتيءَ کلي کين چيو؛ “توهان جهڙا ڪيئي اڳي ڳيٿا اٿم، توهان به هڪڙو گِرهڙو آهيو.”
مطلب: ۱. ڏوٿي گهڻا ئي آيا ۽ ڏٿ چونڊي چونڊي کائي مري ويا، پر ڏٿ مند تي اڳي کان به اڳرو آهي.
۲. روزي رزق رازق تي آهي، سو ڪڏهن به کٽڻو ناهي. سندس خزانا ڀرپور آهن، منجهن ڪا به ڪَرَ اچڻي ناهي.

258- ڏٺو سڀ وسار، اڻ ڏٺي کي ياد ڪر. (چوڻي)
ڏٺو: جيڪا شيءِ ظاهري اک سان نظر اچي ٿي، دنيا، دنيا جا ڌنڌا وغيره.
اڻ ڏٺو: جنهن کي اکين سان نه ڏسي سگهجي يا جيڪو اکين کان اوجهل آهي. جھڙوڪ جنت، دوزخ، قبر، حشر، ڌڻي پاڪ پاڻ.
جيڪا شيءِ هن فاني دنيا ۾ ظاهري اک سان نظر اچي ٿي، سا هڪ ڏينهن ضرور فنا ٿيڻي آهي. اها جڏهن هٿن مان هلي ئي وڃڻي آهي ته پوءِ ان جي هچر پچر ڪرڻ مان ڪجهه به فائدو نه آهي. تنهنڪري ان کي وساري، ان حقيقت کي هينئين سان هنڍائجي، جيڪا آخر تائين رهڻي آهي يا جنهن کي بقاءُ/ دوام حاصل آهي. الغرض دنيا کي وساري، ڌڻيءَ کي ياد ڪجي.
مطلب: ۱. دنيا جي ڌنڌن ۾ گم ٿيڻ کان، رب جي يادگيري ۾ وقت گذارڻ گهرجي.
۲. جو ديسي سو سگل بناسي، جيون بادل ڪي ڇائي. (گرونانڪ)
۳. جيڪي ڏسجي ٿو سو ناس ٿيندو، جيئن ڪڪر جي ڇانءَ. (ارٿ)
۴. آنچه در انديشہ آيد آن فنا است،
آنچه اندر وهم نايد آن خدا است. (فارسي)
۵. جيڪو گمان ۾ اچي ٿو سو ناس ٿيندو،
جيڪو سوچ ۾ نه اچي سگهي، سو خدا آهي. (ترجمو)

259- ڏُچر گهوڙو، سُچر زال، ٻيئي ٻن پيا. (چوڻي)
ڏُچر؛ ٿورَ-کائڪ. سوچي سمجهي کائيندڙ.
سُچر؛ گهڻ-کائڪ. جيڪو آڏو اچيس سو ٻڦي کائي.
ٻَنِ پوڻ؛ پاڻيءَ ۾ پوڻ، کوهه ۾ پوڻ، کڏ ۾ پوڻ.
گهوڙي تي ڀڄڻ/ ڊوڙڻ جو ڪم رکيل آهي، جنهن لاءِ جانٺو ۽ ڪسرتي بت هجڻ گهرجي. تازي تواني بت جي لاءِ، خوش-خوراڪ هجڻ ضروري آهي. ان جي برعڪس جيڪڏهن گهوڙو گاهه سان ياري رکندو ۽ کيس دوست سمجهي چڪ نه هڻندو ته ساڳائيندو ئي ڪو نه. ڏينهون ڏينهن ويندو لاغر ٿيندو. مهل تي ڊوڙائبس ته هاڦارجي، ڪري پوندو.
زال کي گهر سنڀالڻو آهي. مڙس جيڪي ڪمائي آڻي ٿو، تنهن مان کيس پورت ڪرڻي آهي. سوچي سمجهي خرچ ڪرڻو آهي. ساري ڪمائي هڪ ڏينهن ۾ رڌڻ پچائڻ وارين شين تي چٽ نه ڪرڻي اٿس. ڇو جو عورت جي هوڙ کي هڪ دفعو چسڪي جي هير پئي ته سگهو ئي گهر کي ٻهاري، چَٽُ ڪندي. گهڻي کائڻ ڪري چرٻي چاڙهيندي ويندي ۽ ٿلهي ٿي ويندي. ڄڻڻ ڪرڻ کان ته ويندي پر گهر جي ڪم ڪار کان به هلي ويندي.
مطلب: ۱. گهوڙي لاءِ گهڻ-کائڪ هجڻ ضروري آهي. زال لاءِ ٿور-کائڪ ۽ سهيڙ وارو هئڻ ضروري آهي.
۲. گهڻ-کائڪ زال ۽ ٿور-کائڪ گهوڙيءَ کان، ڀينگ ڀلي آهي.

260- ڏڌو کير، ٿڻن ۾ نه پوي. (پهاڪو)
کير، مال جي ٿڻن مان ڏهڻ سان نڪرندو آهي. جنهن رستي سان ايندو آهي، اهو فقط اچڻ واسطي جڙيل آهي. موٽڻ واسطي نه. ٿڻن ۾ قدرتي طرح بيشمار ننڍڙيون رنڊڪون(non-return valves) لڳل هونديون آهن، جنهن سببان کير ساڳئي رستي سان موٽي يا وري پئجي نه ٿو سگهي.
مطلب: ۱. ڳالهايل گفتو، وري زبان ۾ موٽي نه ٿو اچي.
۲. ڇٽل تير موٽي، ماڳ تي نه ٿو اچي.
۳. هٿان نڪتل پنج شيون موٽي نه ملنديون آھن؛ اڇليل پٿر، چيل گفتو، ھٿان نڪري ويل موقعو، ماضي ۽ وڃايل پيار.
۴. ڀيٽيو؛ کُٿي ڏاڙهي، هٿ نه اچي.

261- ڏِس ڪاڻيءَ کان، اک ڪاڻي چڱي. (پهاڪو)
ڏِس ڪاڻي ڪرڻ: ڏيهه يا ديس لڄائڻ.
هڪڙو ماڻهو پنهنجي ملڪ مان ٻئي هنڌ ڪمائڻ خاطر وڃي ۽ اتي ويهي ڪڌا ڪم ڪري، جهڙوڪ؛ چوري يا ٺڳي، بدمعاشي ڪرڻ يا اوڌر ڦٻائڻ، سو نالو ته ڪڍائيندو. جڏهن پنهنجو نالو بد ڪرائيندو، تڏهن سندس نالي پويان، سندس ذات ۽ قوم، ڪڙم ۽ قبيلي، ديس ۽ ديسين جو نالو به پيو پُڻندو.
مطلب:۱. ڪُپت ڪري، ديس جو نالو بدنام ڪرڻ کان، ڪاڻو ٿيڻ جهڙو عيب چڱو آهي.
۲. ڪاڻي کان موراڳو انڌو ٿجي پر قوم، ملڪ يا ديس جي نالي تي حرف اچڻ نه ڏجي.

262- ڏکڻ مينهن نه وسڻا، وسي ته ٻوڙي،
ڪانئر ڌڪ نه هڻڻا، هڻي ته جهوري. (چوڻي)
ڏکڻ مينهن: ڏکڻ جي طرف کان ايندڙ مينهن.
ڪانئر: گيدي، ٻين جي ٽڪرن تي پلجندڙ.
ٿر ملڪ ۾ ڏکڻ پاسي جو مينهن گهڻو ڪري ڪين وسندو آهي. جيڪڏهن ڪنهن قضا نِئي وسندو آهي ته ايترو گهڻو وسندو آهي جو ملڪ ٻوڙان ٻوڙ ڪري ڇڏيندو آهي.
ڪانئر يا گيدي، جيڪو ٻين جي ٽڪرن ۽ ٿورن تي پلبو آهي سو طبعي طور تي ڊڄڻو ٿيندو آهي يا ٻين جي احسان جي بار هيٺان دٻيل هوندو آهي. انديشو هوندو اٿس ته جهيڙي ڪرڻ سان ملندڙ ماني موراڳو بند ٿي ويندي، تنهنڪري ڪڏهن به ڌڪ نه هڻندو آهي. هڻڻُ هڻڻَ جي ماڳ، اولاريندو به نه آهي. جڏھن جلي جلي ڌڪ هڻندو آهي ته ڌڪ جي موٽ ۾ ملندڙ مارَ جي ڀَوَ کان ايڏو زورائتو ۽ زمائتو هڻندو آهي جو اڳلي کي جهوري رکندو آهي.
مطلب: ۱. جيئن نه وسندڙ مينهن، وسڻ کان پوءِ ٻوڙي رکندو آهي، تيئن بزدل ماڻهو به اک ڦيرڻ کان پوءِ وڏي تڪليف ۾ وجهي ڇڏيندو آهي.

263- ڏنڀجي گڏهه، سور ٿئي ساٽيءَ کي. (ورجيس)
ساٽي؛ گڏهه جو ڌڻي، سٽيندڙ. مياڻيءَ تان مارڪيٽ تائين مڇي رسائيندڙ، مهاڻن جي هڪڙي ذات.
علاج واسطي گڏهه کي ڏنڀ ڏبو ته گڏهه ضرور هينگندو. ڇو جو اھو ڏنڀ جو سور، کيس ئي ٿيندو آھي. سندس مالڪ کي ڪين ٿيندو آھي.
سندس مالڪ کي سور ٻيءَ صورت ۾ ٿيندو. اهو هيئن ته جڏهن گڏهه ڏنڀبو ته سور ۽ زخم تتان بار ڍوئڻ لائق نه ٿيندو. گاهه وغيره به حلال مال وانگر ڍوئي آڻي کيس کارائڻو پوندو. انهن اهنجن کي اندر ۾ اوري، ساٽي پريشانيءَ وچان ضرور سور سهندو. ٻيءَ صورت ۾ کيس سور ٿيڻ، سندس بي سمجهي ئي آهي.
مطلب: ۱. بعضي لچا ماڻهو پنهنجو ڪيتو لوڙين ته ٻيا مورک وري سندن حال ڏسي ارمان کائين ۽ ڳڻتيءَ ۾ ڳرن.
۲. بار گڏهه تي، ٽٽ ڇڏي کودي.

264- ڏني جو پٽ، ڇٽو. (پهاڪو)
ڏنو: ڏيڻ، ڏنل، ڏئي ڇڏڻ، ڏيندڙ، ڏئي ڇڏيندڙ. اسم، ماڻهوءَ جو نالو پڻ.
ڇٽو: ڇٽڻ، آجو ٿيڻ، بند خلاص ٿيڻ، ڇٽندڙ، آزاد ٿيندڙ. اسم، ماڻهوءَ جو نالو. هڪ ذات جو نالو پڻ.
هڪڙي ڪامل شخص، پنهنجي هڪڙي (چڳ-وڍيي) مريد کي اُپديش (نصيحت) ڪئي؛ “دنيا ڇڏيندين ته ڇٽندين.”
هڪڙي ڏيهاڙي ساڳيو مريد، ڪامل جي ڪچهريءَ ۾ ويو. اتي تمام گهڻا معتقد، مرشد کي گهيرو ڪيون ويٺا هئا، جنهن ڪري هن کي لنگهي مرشد جي ويجهو ٿيڻ جي اميد نه ٿي. تڏهن هڪڙي سوني مُهر، کيسي مان ڪڍي ڪامل جي خاص مريد (چيلي) کي ڏنائين. اهو چيلو، مرشد جي ويجهو ويٺو هيو. مُهر ملڻ جي لالچ ۾ پنهنجي جاءِ ڇڏي کيس ڏنائين ۽ پاڻ ٻاهر هليو ويو.
جڏهن مريد، مرشد سان خلوت ۾ ويجهو ٿيو ته کيس عرض ڪيائين؛ “اوهان جنهن دنيا ڇڏڻ لاءِ فرمايو هيو، اڄ ان جي برڪت سان اوهان جي آڏو هئڻ جو موقعو مليو اٿم!”
“جڏهن تو دنيا هٿان ڇڏي، تڏهن توکي جاءِ ملي.” مرشد سمجهائيندي چيس؛ “جنهن ورتي، تنهن کان اها جاءِ وئي.”
مطلب: ۱. جنهن ڏنو، سو ڇٽو.
۲. ڇٽو پٽ ڏني جو، ٻئي ذات جا فرحتي.
۳. قرض ڏيندڙ، جڏهن قرض ڏيندو تڏهن ڇٽندو.
۴. سخاوت ڪندڙ، پرلوڪ/آخرت جي ڏکن کان ڇٽي ويندو.
۵. دنيا، خدا جي واٽ کي بندُ آهي. بند کي جو ڇڏيندو، سو ڇٽندو.

265- ڏياريءَ جو ڏيئو ڏٺو،
ننڍو وڏو چڀڙ مٺو. (چوڻي)
چڀڙ؛ متيرو، ڪتيءَ ڌاران وَلِ ۾ ٿيندڙ ڦل.
چڀڙ يا متيرا، ماڻهو ڪڏهن ڪچا کائين ته ڪڏهن ٽماٽي جي جاءِ تي ٻوڙ/ تيوڻ ۾ وجهن. ڪي ته وري کين چيري، لوڻي (لوڻ ٻرڪي) يا سَنڌي، سڪائي، ڪچريون ڪري گيهه ۾ تري کائين.
ڪچڙا هوندا آهن ته ڪڙا لڳندا آهن. جڏهن ڏياري ٿيندي آهي، تن ڏينهن ۾ منجهن مٺاس پيدا ٿيندو آهي. پوءِ ته گدري وانگر بنا لوڻ جي ڪچا پيا کائبا ته به پيا وڻندا. ٻوڙ ۾ وجهڻ يا رڌڻ جي ضرورت محسوس نه ٿيندي آهي.
مطلب: ۱. چڀڙ مٺا ٿين ته ڏياريءَ جي ڏڻ جي يادگيري ڏيارين.

266- ڏيتا نهين، چي؛ “پورا تول”. (ورجيس)
هڪڙو شخص اڻ-ڪوٺيو/ ريءَ-سڏيو، ڪنهن جي گهر ۾ وڃي ۽ گهر- ڌڻيءَ کي دعوت کارائڻُ ته کارائڻَ جي ماڳ، سندس اچڻُ به نه وڻي ۽ هيءُ ويهي فرمائش ڪري؛ “مان ته کچڻي ڪين کائيندس. مون لاءِ ڪو پلاءُ ذرو رڌيو!”
سياڻي ۽ داناءَ ماڻهوءَ کي اهڙي هلت ڪرڻ نه گهرجي، ڇاڪاڻ جو ڪنهن ٻئي تي اجايو بار ٿي پوڻ چڱو ڪم نه آهي.
مطلب: ۱. اڳلو وڪڻڻ واري نه ڪري، هيءُ چويس؛ “پورو تورجانءِ.”
۲. مانُ بنائي بن ڪهت؛ آو، کيل، هس، ٻول،
بَنِڪُ هاٽ بيٺن نه دي، ڪہِ جهڪتو ئي تول. (هندي)
۳. آڌر بنا گهرڻ ملي، آءُ! کيڏ، کل، ڳالهاءِ،
واڻيو هٽ تي ويهڻ نه ڏئي، چي؛ “اٽل سان تور”. (ارٿ)
۴. اڳلو سودو نه سلي، هيءُ اٽل گهري.
۵. ڀيٽيو؛ هو ساڻ نه نيندا، هيءَ ڏاند تي چڙهندي.

267- ڏيڻ، ڏيهه ڇڏڻ، ڏيهي ڇڏڻ؛ ٽيئي اهنجا. (چوڻي)
ڏيڻ: ناڻو يا ڌن وغيره هٿن سان ڏيڻ.
ڏيهه ڇڏڻ: وطن ڇڏڻ، پرڏيهه يا پرديس تي وڃڻ، ملڪ بدر ٿيڻ.
ڏيهي ڇڏڻ: وطني ماڻهو ڇڏڻ، جاني جدا ٿيڻ، مري وڃڻ.
۱. ڏيڻ ڏاڍو ڏکيو ڪم آهي، ڇو جو ڏيڻ ۽ روئڻ دل جي هيٺان آهن. جڏهن ته کِلڻ ۽ گهرڻ ٻئي دل جي مٿان آهن. مٿان رکيل شيءِ کڻڻ سولي آهي. هيٺان دٻيل/ سٿيل شيءِ، کسڪائي ڪڍڻ ڏاڍي ڏکي آهي.
۲. ڏيهه ڇڏيڻ سولو ڪم نه آهي. ڇو جو اڻ ڏٺي ڏيهه جي سفر ۾ ڏک ڏاڍا ايندا آهن. جنهن ڏٺا هوندا، تنهن کي انهن اهنجن جي سڌ پوندي.
۳. مرڻ به مڙني کان ڏکيو آهي. هڪڙي پوڙهي عورت زندگيءَ مان اچي ڦاٿي، سا ڏيهاڙي اُڀ ڏي نهاري پئي چوندي هئي؛ “ڌڻي منهنجا! هاڻي عزرائيل کي موڪلي مون کي پاڻ وٽ گهراءِ!” هڪڙي ڏيهاڙي، رات ڌاران، سندس پاڙي واري گهر ۾ هڪڙي گابي وڃي اٽي جي پاري ۾ ٻوٿ وڌو. ٻوٿ پاري ۾ ويو ته سهي پر ڦاسي پيو. گابو تس سوڌو ٽاھ ۾ هيڏي هوڏي ڦرندو، اچي پوڙهيءَ جي گهر جي اڱڻ تي نڪتو. اوندهه سببان، پوڙهي کيس گابي بدران عزرائيل ڄاڻي بيٺي ۽ چوڻ لڳس؛ “ميان عزرائيل، جنهن دعائون گهري ڌڻيءَ وٽان توکي گهرايو آهي سا مان نه بلڪ منهنجي ڀيڻ آهي. منهنجي مهانڊي آهي، تنهن ڪري تون ڀليو آهين.”
مطلب: ۱. مٿي ٻڌايل ٽئي ڪم سچ پچ ڏاڍا اوکا آهن.
۲. سفر گرچه به يک نقطه کمتر از سقر است،
ولي عذاب سفر از سقر زياده تراست. (فارسي)
۳. سفر ۾ سقر (دوزخ) کان هڪ نقطو گهٽ آهي،
پر سفر جو ڏک، دوزخ کان واڌو آهي. (ترجمو)
۴. نديدہ کہ چہ سختي رسد بحال کسي،
کہ از دہانش بدر ميکنند دنداني،
قياس کن کہ چہ حالت بود دران ساعتي،
کہ از وجود عزيزش بدر رود جاني. (فارسي)
۵. ان شخص جي تڪليف نه ڏٺي اٿئي،
جنهن جي وات مان فقط ڏند ڇڪي ڪڍندا آهن.
ويچار ڪر، ان وقت ڪهڙو حال ٿيندو هوندو،
جڏهن پياري بت مان ساهه ٻاهر نڪرندو هوندو. (ترجمو)
۶. مھراڻ يونيورسٽيءَ ۾ عرب دوست به ساڻ پڙھندا ھيا. ھڪ ڏينھن ھڪ عرب دوست خليل البحر جو، ڏنل ٽائيم تي انتظار پئي ڪيم. تنھن ڏاڍي دير ڪئي. جڏھن آيو ته دير سان اچڻ جي ميار ڏيندي چيومانس؛ “الانتظار اشد من الموت!” تنھن تي وڏو ساھ ڀري چيائين؛ “لا وھاب! الموت اشد من کل شيءِ.” (مرتب)
۷. موت جي سختي، مڙني سختين کان وڌيڪ سور ڏيندڙ آهي.

268- ڏيڻ سڀ چڱو، بڇڙي هڪڙي گار،
وٺڻ سڀ بڇڙو، چڱي هڪڙي دل. (چوڻي)
دل وٺڻ: خوش ڪرڻ، راضي ڪرڻ.
ڏيڻ، ڏکيو ضرور آهي پر جنهن کي ڏجي ٿو تنهن کي وڻي ٿو. ڏيڻ به ان شيءِ جو چڱو آهي، جيڪا ٻين کي وڻي ۽ جنهن مان کين فائدو پوي. جنهن شيءِ مان کين نقصان پوي يا سندن دل آزارجي سا کين ڪين وڻندي. تنهنڪري اهڙي شيءِ جو ڏيڻ بڇڙو ۽ خراب آهي. جيئن گار ڏيڻ سان سڀڪو چڙي پوندو، تنهنڪري اها ڏيڻ خراب آهي.
وٺڻ؛ وٺندڙ کي ته وڻي ٿو پر ڏيندڙ جي دل کان ڪير پڇي؟ ان ڪهڙيءَ دل سان ڏنو. تنهنڪري زبان سان سوال ڪرڻ ته ڇا پر دل سان سوال ڪرڻ کان به پاسو ڪجي. جيڪڏهن وٺڻو آهي ته پوءِ ٻين جي دل وٺجي، جيڪا مٿن احسان ڪري وٺي سگهجي ٿي. دل وٺڻ سان اڳيان خوش به ٿيندا.
مطلب: ۱. ڏيڻ، ڏيهه ڇڏڻ، ڏيهي ڇڏڻ، ٽئي ڪم اوکا.
۲. ڏيڻ آهي دل هيٺان.
۳. بدست آوردن دنيا هنر نيست،
يکي را گر تواني دل بدست آر. (فارسي)
۴. دولت هٿ ڪرڻ وڏو فن ناهي،
جيڪڏهن هٿ ڪرڻو آهي ته ٻين جي دل هٿ ڪر. (ترجمو)

269- ڏيئي کي پُٺِ ۾ اوندهه. (پهاڪو)
ڏيئو: روشني ڏيڻ واري بتي.
ڏيئي جي منهن مان روشني ٻاهر نڪرندي آهي. سندس روشنيءَ تي سندس جسم جو پاڇو جڙي، جيڪو سندس هيٺيون حصو ڍڪي اونداهو ڪري ڇڏي.
ڪي عالم/ ڄاڻو پنهنجي علم ۽ هنر سان پاڻ کي ملڪن/ ڏيهن ۾ روشناس ڪرائين ٿا، جڏهن ته سندن گهر ۾، سندن ڄائو اولاد انهيءَ فضيلت کان وانجهيل رهي ٿو.
مطلب: ۱. چالاڪ ئي ٻين آڏو عيب لڪائي، صواب پڌرو ڪري ٿو.
۲. اي هنر ها نهاده برکف دست،
عيب ها را نهاده زير بغل،
تا چہ خواهي خريدن اي مغرور،
روز در ماندگي به سيم دغل؟ (فارسي)
۳. سياڻا پنهنجا ڳڻ تريءَ تي رکيا اٿئي،
اوڳڻ بغل ۾ لڪايا اٿئي،
اي هٺيلا ڇا خريد ڪري سگهندين،
ضرورت وقت کوٽي سِڪي سان. (ترجمو)
 

ڊ

270- ڊڄ تنهين جي ڊاءِ، جنهين جي وائيءَ ۾ ور گهڻا. (چوڻي)
ڊاءِ: ڊپ، خوف.
وائيءَ ۾ وَر: ڳالهه هڪ نه هئڻ، زبان هڪ نه هئڻ.
جنهن ماڻهوءَ جي زبان/ ڳالهه هڪڙي نه آهي، بلڪ ڦرڻي گهرڻي آهي، تنهن مان ڪو به فائدو ناهي. ڇو جو اهو ڪڏهن ڪا ڳالهه پيو چوندو ته ڪڏهن وري ان جي ابتڙ ٻي ڳالهه پيو ڪندو. ڪڏهن هڪ سان سچو پيو ٿيندو ۽ ٻئي جي گلا پيو ڪندو ته وري ٻيءَ گهڙيءَ پهرئين جي مخالفت ڪندي ٻئي جي ثنا خواني پيو ڪندو. اعتبار ئي نه ايندو ته چوڻ ڇا ٿو چاهي ۽ حقيقت ڇا آهي. حقيقت کي ايترو خلط ملط ڪري ڇڏيندو جو حق سچ کي سمجهڻ ئي ڏکيو ٿي ويندو ۽ ماڻهو وهمن جي دلدل ۾ ڦاسي نفسياتي مونجهاري ۾ ڦاسي پوندو. اهڙي ماڻهوءَ کان يا سندس سنگت کان ڊڄجي.
مطلب: ۱. گهڻ-زباني ماڻهوءَ تي اعتبار نه ڪجي. هٿائين کانئس خوف ڪجي.
۲. بيزارم زان چشم که هر سو نگران،
بيزارم زان يکدل پنجاه زبان،
بيزارم از صحبتِ ياران چُنان،
گِھ با من، گھِ با تو، گھِ با دگران. (فارسي)
۳. جا اک مڙني پاسي نهاري، تنهن کان ورچيل آهيان،
هڪ دل ۽ پنجاهه-زِباني کان وِرچيل آهيان،
اهڙن يارن جي صحبت کان وِرچيل آهيان،
جيڪي ڪڏهن مونسان، ڪڏهن توسان، ڪڏهن ٻين سان. (ترجمو)

271- ڊني واڻيي، نه لاڀ نه مور. (پهاڪو)
واڻيو: واپاري، دڪاندار.
ڊني واڻيي: ڊڄڻو واپاري.
جيڪو واپاري نقصان جي انديشي کان ڊڄي واپار ۾ هٿ نه وجهندو ۽ سيڙپڪاري نه ڪندو، تنهن کي فائدو ڪو نه ٿيندو. هٿائين اهو گهر ويٺي مُور به کائي ويندو. ڇو جو واپار جو ڪم آهي؛ جَرَ ۾ ٽٻي ڏيڻ. سمنڊ ۾ غوطو هڻڻ سان موتي به ملي سگهن ٿا، جان به وڃي سگهي ٿي. اهڙيءَ طرح واپار ۾ پئسو سيڙائڻ سان، واڌيءَ جو امڪان به آهي ته گهاٽيءَ جو ڊپ پڻ رهي ٿو.
مطلب: ۱. واپاريءَ کي رب تي توڪل ڪري، پئسو سيڙائڻ گهرجي.
۲. جيڪو ماڻهو دنيا جي ڏاکڙن کان ڊڄندو، تنهن کي روزگار ڪٿان هٿ ايندو.
۳. يا گنج بر گيري، يا در تلاطمِ امواج بميري. (فارسي)
۴. يا خزانو هٿ ڪندين، يا لهرن جي لوڏن ۾ مرندين. (ترجمو)
۵. غواص گر انديشہ کند کام نهنگ،
هر گز نکند دُرِ گران مايه به چنگ. (فارسي)
۶. ٽوٻو جيڪڏهن واڳونءَ جي وات کان ڊڄندو،
هرگز ملهائتو موتي هٿ ڪري نه سگهندو. (ترجمو)
۷. توڪل ته هاريءَ جي آهي، جيڪو توڪل تي ميدان ۾ کائڻ وارو انّ ڇَٽي ٿو اچي.

 

ر

272- رات ٿوري، ساٺ گهڻا. (ورجيس)
رات ٿوري: اونهاري جي ننڍي ۽ گرم رات.
ساٺ: شادين ۾ هندو ماڻهن جون پوڄائون، شادين جون رسمون/ سوڻ.
هندو ماڻهو، شاديءَ لاءِ مُورتُ ڪڍائيندا آهن، جنهن ۾ تِٿ/ تاريخ سان گڏ مهل/ وقت به ڄاڻايل هوندو آهي. مهراج يا مُکي، وقت کان اڳي اڳي، ساٺ سوڻ پورا ڪرائڻ جي ڪوشش ڪندا آهن ته جيئن مُورت وهامي نه وڃي ۽ پوءِ وري ڪو خلل نه پيدا ٿئي.
جيڪڏهن مُورت، ڪنهن ننڍي رات واري تٿ جو آهي ۽ ساٺ گهڻا آهن ته پوءِ مڙني ساٺن ۾ تڪڙ ڪرڻ لازمي هوندي آهي. اهڙي صورت، ٿوري پريشان ڪندڙ هوندي آهي. ڇو جو ساٺ به پورا ڪرڻا هوندا آهن ۽ مُورت به گسڻ نه ڏيڻو هوندو آهي.
مطلب: ۱. رات ٿوري هئڻ، ساٺ گهڻا هئڻ. (اصطلاحي ورجيس)
۲. وقت ٿورو، ڪم گهڻو.
۳. ڄمار ٿوري، ڌنڌو گهڻو.
۴. ڏينهن ٿورو، پنڌ گهڻو.
۵. اٽو ٿورو، مهمان گهڻا.

273- راجا ڪري سو نياءُ، ڍارو پوي سو داءُ. (پهاڪو)
نياءُ: انصاف، مهرباني.
ڍارا: چُوپڙ راند ڪرڻ جا ٽي ڇَڪا، جن تي ڳاڻيٽي جا نشان رهن ٿا. اڇلائڻ مهل ٽنهي مٿان گڏيل عدد ٽن کان ارڙهن تائين ڏسڻ ۾ اچن. چؤپڙ راند ڪرڻ وارا، تن انگن/ عددن جي حساب سان راند ۾ سارين جي چال هلن.
داءُ: ڍارا اڇلائڻ کان پوءِ جيترا به عدد پون، تن کي داءُ چئجي. ڪُڻي/ پُکي ۾ آيل.
راجا، ملڪ جو والي ٿئي ٿو. ماڻهن جا مسئلا منجهس ڦاسن ٿا. تنهنڪري رب جي به مٿس نوازش ٿئي ٿي ته جيئن ماڻهن جا مسئلا حل ڪري سگهي. انهيءَ سببان کيس طاقت، عقل ۽ علم عطا ٿئي ٿو. اهو جهڙو به عوام سان ورتاءُ ڪندو، ان تي پاڻ کي حق بجانب پيو سمجهندو. طاقت جي زور تي ڀلي ناانصافي ڪري، ته به منهن تي کيس ظالم نه ڪوٺي سگهبو. بلڪ سندس هر عمل کي انصاف وارو ئي ڄاڻائبو، انهيءَ ۾ ئي عافيت ٿيندي.
اهڙيءَ طرح، ڍارو هلڻ کان پوءِ جيڪو داءُ پوي، تنهن کي مڃڻو پوندو. چون چران ڪبي ته راند ۾ رس نه رهندو.
مطلب: ۱. راجا جيڪي ڪري سو واجبي ڄاڻجي.
۲. هر چہ آن خسرو کند، شيرين بود. (فارسي)
۳. جيڪي ڪجهه خسرو بادشاهه ڪري، تنهن کي مِٺو ڀانئجي. (ترجمو)
۴. حاڪم کي ستن ولين جيتري طاقت هوندي آهي.

274- راکي رام ته ماري ڪير؟ (چوڻي)
جيڪي ماڻهو تڪليف/ اهنج ۾ دنياوي اسباب تي ڀاڙڻ بدران رب ڏانهن پنهنجا معاملا رجوع ڪن ٿا، تن کي پختي ۽ يقيني مدد ملي ٿي. جيڪي اسباب تي ڀاڙين ٿا، سي نيٺ منهن جي کائين ٿا.
هر ماڻهوءَ کي، هر مونجهاري واري معاملي ۾، رب کان مدد گهرڻ گهرجي. جنهن جي واهر ڌڻي سڳورو پاڻ ڪري ٿو، تنهن کي مصيبتون/ تڪليفون ڪجهه به نه ٿيون ڪري سگهن.
مطلب: ۱. جنهن کي رب رکي، تنهن کي ڪير چکي.
۲. دشمن چه کند چون مهربان باشد دوست. (فارسي)
۳. جڏهن مالڪ مهربان ٿئي ته پوءِ ويري وار به ونگو نه ڪري سگهي. (ترجمو)
۴. رب جنهن جو رکڻهار، تنهن کي ڪير ماري؟

275- راڻي سا، جاءِ راءِ کي وڻي. (چوڻي/ پهاڪو)
راڻي اها آهي جيڪا ٻين سهيلين مٿان راڄ ڪري يا جنهن جو ٻين جي مٿان حڪم هلي. حڪم اها هلائي سگهندي، جنهن کي راءِ يا راجا جي آشيرواد هوندي. راجا جي آشيرواد، ان کي حاصل هوندي جيڪا راجا کي وڻندي، يا مڙني جي ڀيٽ ۾ راجا کي وڌيڪ موهيندي.
مطلب: ۱. راجا ڪو ڀائي، تڀي تو راني ڪهلائي. (هندي)
۲. راجا کي وڻي، تڏهن ته راڻي ٿي سڏائي.
۳. ماڻهو يا ڪم، اهو چڱو جيڪو ڌڻيءَ کي وڻي.
۴. جو تُڌ ڀاوي، سائي ڀلي ڪار. (گرونانڪ)
۵. جو توکي وڻي، سو ئي چڱو ڪم. (ارٿ)

276- رائري گهران، گيهه جهلجي پاند ۾. (پهاڪو)
راءِ: راجا، بادشاهه.
ري، رو: جي، جو.
راءِ ري گهران: راجا جي گهران. بادشاهه جي گهر مان.
جيڪڏهن راجا يا بادشاهه جي گهران گيهه ملي ته ٻئي هٿ جهلي به وٺجي. باسڻ يا ٿانءُ وغيره نه هجي، ته به موٽائجي نه. يڪدم جهول جهلي يا پوتڙي/ رئي جي پَلَوَ ۾ به وٺجي. پوءِ ڀلي ڪپڙي مان هارجي پوي يا پاند سڻڀو ٿي وڃي، ته به ڇڏجي نه. ڪروڌ يا ڪُرڪُر نه ڪجي. ناراضپو ٿيو ته سڄي عمر لاءِ بخت جو دروازو بند ٿي ويندو.
مطلب: ۱. سلطاني سلوڪ مان، جيڪي ملي سو شڪر ڪري وٺجي ته جيئن اڳتي جي اميد نه وڃي.
۲. رب جي ڏني تي راضي رهجي.

277- رت ڏسي، رُمي هڻجي. (پهاڪو)
۱. رُمي: بت مان رت ڪڍڻ جي سُئي.
۲. بند ٻوريءَ ۾ پيل ان جي جنس چڪاسڻ لاءِ، ڌاتوءَ جي ٺهيل نلي.
جيڪڏهن رت جي ضرورت هجي ته پوءِ رَتُ ان کان وٺجي جنهن جي بُت ۾ واڌو رتُ هجي ۽ سندس بلڊ گروپ به مئچ ٿيندو هجي. جتي رت ٿورو هجي يا ڪِنو هجي يا مئچ نه کائيندو هجي، اتي رُمي هڻڻ بيڪار آهي، بلڪ اڳلي جو زيان ڪرڻو آهي.
جانور يا ماڻهوءَ تي، ان جي پڄنديءَ سارو بار رکڻ کپي. جيڪڏهن هڪڙي وهٽ ۾ ٻه مڻ بار کڻڻ جي سگهه آهي ۽ مٿس چار مڻ لڏبا ته مري پوندو يا چيلهه ٽُٽي پوندس. سهندڙ آهر بار رکبس ته کڻي منزل تائين به رسائيندو ۽ پاڻ به هلاک رهڻ بجاءِ سکيو رهندو.
پهريو يا وهٽ سو ڪهجي، جنهن ۾ رت هجي، پليل سوکو هجي ۽ گوشت لذيذ هجيس. مريض ۽ روڙهه کي ڪُهي کائڻ مان ڪو مزو نه ايندو.
مطلب: ۱. وِت کان واڌو، ڪنهن کان ڪم نه وٺجي.
۲. خر که کمتر نهند بروي بار،
بِره آسوده ميکند رفتار. (فارسي)
۳. گڏهه تي جيڪڏهن هلڪو بار لڏبو،
رستي تي آرام سان پيو هلندو. (ترجمو)

278- رڍ اڳيان رباب، وڄائيندي ورهيه ٿيا. (ورجيسي جملو)
هڪڙي ريڍار جي سنگت هڪڙي لنگهي سان هئي. نصيب جي زور سان ريڍار هڪ ڏينهن ڪاٿي وڃي راجا ٿيو. لنگهي جو منجهس اچي مطلب ڦاٿو. سو هڪ ڏينهن وڃي سندس ڪچهريءَ ۾ نڪتو. مطلب حاصل ڪرڻ لاءِ ڏاڍا رباب وڄايائين ۽ سر سان راڳ الاپيائين.
گهڻن ڏيهاڙن تائين وڄائڻ/ ڳائڻ پڄاڻان ڪي ڪين وريس. هڪڙي ڏيهاڙي لنگهي کي جهونو يار ملي ويو. تنهن مطلب بر آوريءَ بابت پڇيس. تنهن کي ٿڌو ڇوڪارو ڀري ٻڌايائين؛ ريڍار اڳيان رباب وڄائيندي ورهيه گذري ويا.
مطلب:۱. جيڪو سوال نه سمجهي، تنهن آڏو سوال نه ڪجي.
۲. مُرليون اتي وڄائجن، جتي نانگ ريجهن، ڳوهه آڏو مُرلي وڄائڻ مان ڪو فائدو ڪونهي.
۳. ڀينس ڪي آگي بين بجانا، هي سر کپانا. (اردو)
۴. اگر صد باب حکمت پيش نادان،
بخوانند آيدش بازيچہ در گوش. (فارسي)
۵. اڄاڻ اڳيان جيڪڏهن، حڪمت جا سَوَ باب پڙهين،
ته به کيس اهو کيل/ تماشو پيو ٻڌڻ/ ڏسڻ ۾ ايندو. (ترجمو)
۶. اڻ ڄاڻ کي ريجهائڻ، گهڻي کپت کاٻار گهري ٿو.

279- رڙا ڪين رجهن، توڙي ٻارڻ ٻرن ٻِه-پُڙا. (پهاڪو)
رڙو: مُڱن جي انَّ ۾ کريل ۽ سخت داڻو، جيڪو گهڻي باهه تي به نه رجهي.
ٻارڻ: ٻرندڙ شيءِ. Fuel
ٻه-پُڙا: ٻيڻا. ٻه ڀيرا.
رڙو، گهڻي ٻارَڻ ٻارِڻ سان پڻ نه رجهندو آهي. جڏهن رجهندو ئي نه ته کاڄندو به ڪين. نيٺ اَنَّ مان ڪڍي اڇلائڻو پوندو. اهڙي اَنَّ تي پهريندي ٻارڻ ڇو ضايع ڪجن؟ کيس رڌڻ کان اڳي ڇو نه ڪڍي اڇلي ڇڏجي.
مطلب: ۱. کريل ماڻهوءَ مان سڌرڻ جي اميد گهٽ رکجي.
۲. ڪميڻو تربيت سان به سکي نه سگهندو ۽ نه سڌري نه سڌرندو.
۳. تربيت نااهل را چون گردگان بر گنبد است. (فارسي)
۴. ڪميڻي کي سيکارڻ، ڄڻ آ گنبذ تي کينهون/ بال رکڻ. (ترجمو)

280- رڪ جا چڻا، آنڊا ڦاڙن. (پهاڪو)
چڻا: اَنّ جي وَنِڪَ. اَنَّ جو قسم. ماڻهو منجهانئن ڪُهر رڌي کائين، ڏري دال ڪن ۽ پيهي بيسڻ ٺاهين، جنهن مان پڪوڙا وغيره تري کائين.
رڪ جا چڻا: ڏاڍي جو مال.
چڻو، سولو رجهندو آهي. رجهڻ بعد کائڻ ۾ سوادي ٿئي پر پيٽ به ڦوڪي رکي. جيڪڏهن ڪو ماڻهو ان جي ڀيٽ ۾ رڪ جا چڻا چٻي، سو چٻي نه سگهندو. ڳِهي وڃي ته پيٽ ۾ هضم نه ڪري سگهندو، هٿائين پيٽ ۽ آنڊا چيرجي پوندس.
هڪڙي سرڪاري ملازم/ نوڪر کي، پگهار کان علاوه جيڪي ٿورو ٿڪو پاڻ-مرادو ملي، سو چڻن جي ان وانگر ڦٻي ويندس. جيڪڏهن ڪير ڀانئي ته منهنجو هاضمو درست آهي ۽ لڪڙ پٿر هضم ڪري ويندس. اهو گمان ڪري غير واجبي طرح کائيندو ۽ ڦُر-مار ڪندو ويندو ته ڄڻ پيٽ ۾ رُڪَ جا چڻا ڀريائين. ڳِھڻ مهل ته ڳِهي ويندو پر هضم ڪرڻ مهل آنڊا ڦاڙائي ويهندو.
مطلب: ۱. ڏاڍي جو مال هضم ڪرڻ ڏکيو آهي.
۲. تُران به حلق فرو برد استخوان درشت،
ولي شکم بدرد چون بگيرد اندر ناف. (فارسي)
۳. نڙيءَ کان هيٺ، سخت هڏو لنگهائي ته سگهجي،
پر جڏهن دُن ۾ وٺُ ڪري، تڏهن پيٽ ڦاڙي. (ترجمو)

281- رن پٽ ريڍار، ڪانُ هڻي بنڊ ۾. (پهاڪو)
ڪانُ: تير.
بُنڊ: ٿلهي ڪاٺي، وڻ جو ٿڙ وارو وڍيل حصو.
اصولي طور تي تير وغيره، شڪار ڪرڻ وقت جهنگ جي مِرن يا پکين تي چُٽبو آهي. يا جنگ/ جهيڙي ۾ دشمن وغيره تي تاڻبو آهي. بُنڊ تي تير هڻڻ اجايو آهي. نه منجهانئس شڪار هٿ ايندو ۽ نه ئي دشمن کي اَڙَ ٿيندي. هٿائين وقت ۽ ملڪيت، تير جي صورت ۾ وڃائڻا آهن.
هٿ سڌي ڪرڻ لاءِ بُنڊ يا تنبي کي تير چُٽڻ ته ٺيڪ آهي پر ان کان مٿي نه وڌڻ پڻ چريائپ آهي. اهڙيءَ طرح جيڪڏهن يتيم ٻار، ريڍار ٿيو ته پوءِ رڍن چارڻ بدران پيو، تير ڪمان اجايا هلائيندو ۽ مٿس روڪ ٽوڪ نه هئڻ ڪري پيو وقت ۽ پئسو اجايو زيان ڪندو.
مطلب: ۱. اڻ ٺهندڙ/ اڻ سونهائيندڙ ڪم ڪرڻ، اياڻپ جو آريکڻ (نشاني) آهي.

282- رن پٽ کي لڳي ڀاڳ،
ڏياري جواري ڀت کي داڳ. (پهاڪو)
داڳ: داغ، پگهار، تڙڪو، گيهه ڪوسو ڪري يا ٽِڙڪائي رڌل چانورن يا ٻوڙ ۾ وجهڻ.
جواري ڀت: رٻَ، سادو ڀت، بنا داڳ جي رڌجندڙ ڀت، جوئر جو ڀَت.
رن پٽ: جنھن جو پيءُ مري ويو ھجي. جنهن کي ڌت ڪرڻ يا روڪ ٽوڪ ڪرڻ وارو ڪير نه هجي. جيڪو هر فعل ۾ آزاد ۽ پاڻ-هُرتو هجي.
داڳ، بصر يا ٿوم سان ايندو آهي. بصر کي اڳي ٽڙڪائڻ واري عمل کي داڳ چئبو آهي. جنهن کان پوءِ گوشت، ٻوڙ يا پلاءُ منجهس رڌبو آهي. جڏهن ته ٿوم مان ٽڙڪايل گيهه، سليماني رڌيل ٻوڙ يا اوٻاريل چانورن مٿان وجهڻ کي تڙڪو يا رائي چئبو آهي.
داڳ يا تڙڪو، گرم مصالحن ۾ رڌجندڙ تيوڻ/ پلاءَ لاءِ ڪبو آهي. مِٺا چانور به داڳ ڪري رڌي کائڻ ۾ مزيدار ٿيندا آهن. البته جوئر جي ڏاري جو ڀت، فقط پاڻيءَ ۾ اٻارڻ سان ئي مزيدار ٿيندو آهي. داڳ جي نه ضرورت هوندي آهي ۽ نه رائيءَ جي. ان سان هٿائين سواد مري ويندو. اهڙي خفي ڪرڻ مان فائدي بجاءِ نقصان پوي.
مطلب: جڏهن ڪميڻي ماڻهوءَ کي دولت هٿ اچي ته لا اُٻالو ٿي ڪري اجاين خرچن ۾ زيان ڪري ڇڏي.

283- رن چشڪي هري، رکي آرت وار. (پهاڪو)
چُشڪي: چُسڪو، چَسڪو، چَسُ، لذت، سواد.
آرت وار: ورت رکڻ، بک تي ڏينهن گذارڻ، روزو رکڻ.
هڪڙي شخص جي زال، وات-چٽي هئي. هڪڙي ڏيهاڙي چسڪو ڪو نه مليس ته مڙس کي ماني کارائي، پاڻ ٻوٿ سڄائي لنگهڻ ويهي رهي. مڙس بک تي رهڻ جو سبب پڇيس ته يڪدم چيائينس؛ “آرت-وار جو اٿم!”
مڙسهنس کي مٿس ڪهل اچي وئي. ان وقت ئي بازار ڏانهن ڀڳو ۽ وڃي کير-پيڙا وغيره وٺي آيو ۽ ورت کولڻ لاءِ اچي آڏو رکيائينس.
ورندي ڏيهاڙي به جوڻس، کيس ماني ڏئي پاڻ ٻوٿُ ٻوٿَ تي چاڙهي، آرت-وار جو آچم/ مِنهن ڪري، بک تي ويهي رهي. تڏهن مڙس ٽوڪيندي چيس؛ “چشڪي تي هِري آهين، تڏهن ته ورت ٿي رکين. نه ته توکي ڪهڙو اچي، اڻ مندائتن ورتن سان پئي آهي.”
مطلب: لچ ماڻهوءَ تي هڪ دفعو سو مهرباني ٿئي، پوءِ هري پوندو ۽ وري وري پيو گستاخ ٿيندو.

284- رڻي ۽ رائر جو، سڏ جنهين کي هوءِ،
منجي اتي جوءِ، وڃي تنهن کي وسري. (پهاڪو)
رڻو: قرض، اوڌر، لهڻو.
اُتي: مٿان.
رائر: سرڪاري ڍل، ٽئڪس.
منجي: کٽ، پلنگ.
جنهن ماڻهوءَ/ واپاريءَ تي بازار جو قرض چڙهيل آهي يا جنهن زميندار تي سرڪاري ڍل واجب آهي، تنهن کي اندر ۾ پريشاني هوندي. ڪيڏيءَ مهل به قرضي اچي ڪنڌ تي ڪڙڪندا. سندن اوچتي هڪل کان قرضدار پيو ڪنبندو آهي.
جيڪڏهن اهڙو ماڻهو، سيج پلنگ تي زال سان ڀاڪر ۾ پيو هجي ته هڪ ئي هڪل سان، کانئس پلنگ ته ڇا پر پنھنجي پياري زال به وسري ويندي.
مطلب: ۱. ڀَوَ واري جاءِ تي، خوشي خام ٿيو وڃي.
۲. ڀيٽيو: توڻ جو تڪرار سان، سڏ جنھنن کي هوءِ،
منجي اُتي جوءِ، وڃي تنهن کان وسري.

285- روزن پٺيان عيدون، عيدن پٺيان روزا. (پهاڪو)
روزا، تڪليف يا آزمائش جو اُهڃاڻ آهن. عيد، خوشيءَ يا شادمانيءَ جي علامت/ تمثيل آهن. زندگي، خوشيءَ ۽ غم جو گڏيل جهان آهي. ڇو جو هيءَ دنيا، نه جنت آهي ۽ نه دوزخ. جنت ۾ رڳو خوشيون هونديون ۽ جهنم ۾ رڳو عذاب هوندا. هن دنيا ۾ ٻئي شيون گڏوگڏ رکيون ويون آهن. ڪڏهن تڪليف ۽ آزمائش آهي ته وري ڪڏهن خوشي ۽ شادماني آهي.
بلڪ اهو پڻ ڏٺو ويو آهي ته خوشي ۽ شادماني، سک ۽ سانت ان کي ٿا ملن جيڪو پهرين تڪليف ڀوڳي محنت ڪري ٿو. جيڪو هٿُ هٿَ تي رکي، ٽنگَ ٽنگَ تي چاڙهي ويهي رهي ٿو، سو عذاب پسي ٿو.
مطلب: ۱. جيڪڏهن چاهين ته خوشيون ڏسان ته پوءِ پهرين سان ئي محنت ۾ جنبي وڃ.
۲. ڏکن پٺيان سک، سکن پٺيان ڏک.

286- رهي راهوجين، بهي باهوجين،
ڪتي ڪوريجن جي. (پهاڪو)
راهوجا: هڪ ذات، جنهن پويان ڳوٺ جو نالو پڻ.
باهوجا: هڪ ذات.
ڪوريجا: هڪ ذات، جنهن پويان ڳوٺ جو نالو پڻ.
ڪُتِيءَ جو ڪَتِيءَ جي مند ۾، ماڻهن سان واسطو نه هوندو آهي. ڪَتِ جي مند ھئڻ سبب، سندس تعلق پنهنجي ڪڙم/ قبيلي وارن سان هوندو آهي. اهي جتي هوندا، تن جي ٽولي ۾ پئي ڦرندي. مالڪ ڀلي ڪوريجا هجنس پر رهندي پئي راهوجن ۾. ٽڪر ٽاهوجن جا کائي، چورن مٿان ڀؤنڪندي پئي جوڻيجن ۾. پنهنجي غرض خاطر پئي هِتِ هُتِ ڦرندي ۽ ڪنهن هڪ جي ٿي نه ويهندي.
مطلب: ۱. مطلبي ماڻهو، ڪنهن جو به ناهي.
۲. ڪتي ڪوريجن جي، رهي راهوجين، بهي باهوجين، ٽڪر کائي ٽاهوجن جا.
۳. هڪڙي ڪارخاني جي ماڻهوءَ کي، بنا اجازت ٻئي ڪارخاني ۾ وڃي ڪم ۾ هٿ نه وجهڻ گهرجي.

 

ز

287- زالان ڌاوڻ: مردان کاوڻ. (پهاڪو)
ڌاوڻ: وهنجڻ، شِنان ڪرڻ، سڄي بت کي ڌوئڻ.
کاوڻ: کائڻ.
وهنجڻ لاءِ سڄو بت اگهاڙو ڪرڻو پوندو آهي، جنهن ڪري ٻين کان پاسائتو ٿيڻو پوندو آهي ته جيئن ڪنهن جي نظر نه پوي. خاص طور تي عورت کي ته وهنجڻ وقت وڌيڪ احتياط ڪرڻ گهرجي. جلديءَ ۾، بنا دير جي وهنجي اچڻ گهرجيس. گهڻي دير تائين اگھاڙو رھڻ، پنھنجي منھن ئي سھي، عورت لاءِ صحيح ناهي. سڄو ڏينهن هار سينگار ڪرڻ واري عورت، گهر ڏانهن ڌيان نه ڏيندي. نتيجي ۾ گهرُ، گهرُ نه رهندو.
اهڙيءَ طرح مرد کي، ايترو کائڻ گهرجي جيتري کائڻ سان، ڪم ڪرڻ لاءِ سرير ۾ سگهه جڙي سگهيس. گهڻ-کائڪ ماڻهو ٽوٽي ٿئي ٿو. پيٽي-پُٽ وانگر، کيس گهر جي سونهن ٿيڻ بدران، محنت مشقت تي وڌيڪ ڌيان ڏيڻ گهرجي ته جيئن گهر جو چرخو صحيح نموني هلي سگھي.
مطلب: ۱. زال کي ستر جو ۽ گهر جي سهيڙ يا سگهڙائپ جو سعيو ڪرڻ گهرجي. مڙس کي وري وات-چٽيو ٿيڻ بدران محنت مشقت ڪرڻ گهرجي.

 

س

288- سٻر سان سينءَ، ڪبي ڪيئن،
چوندو جيئن، ٿيندي تيئن. (چوڻي/پهاڪو)
سٻر: ڏاڍو ماڻهو، طاقتور، زبرو مڙس.
سينءَ: دنگو، فساد، کينس.
جيڪڏهن هڪڙي هيڻي جو ڏاڍي سان پلئه اٽڪيل آھي يا منجهن ڪو تنازعو/ دنگو کڙو ٿيل آهي ته پوءِ فيصلي/ ڇيني نبيريءَ وقت، سندن ڦڏي جو اڪلاءُ هرو برو به ڏاڍي جي منسا مطابق ٿيندو. تنهنڪري پاڻان ڏاڍي سان زور-آوري ڏيکارڻ نه گهرجي. بلڪ اهو جيئن چوي تيئن ها ۾ ها ملائي، وقت ٽپائجي.
مطلب: ۱. جاسين پاڻ ۾ ست نه ڀانئين، تاسين دشمن سان وڙهڻ بدران سندس هٿ چمندو رهه.
۲. خلاف راءِ سلطان راءِ جستن،
بخونِ خويش باشد دست شُستن. (فارسي)
۳. بادشاهه جي صلاح کان ابتڙ صلاح ڳولڻ،
آهي پنهنجي ئي رت سان هٿ ڌوئڻ. (ترجمو)

289- سڀڪا ٻڪري، پنهنجي پائي ٽنگبي. (پهاڪو)
ڪاسائي، ٻڪريءَ جي کل لاهڻ لاءِ، ڪهڻ کان پوءِ، پوئين هڪ ڄنگهه ۾ رسو ٻڌي مٿي ٽنگيندو آهي. وڏن وهٽن جي کل، اڊيڙڻ/ کلڻ سان لهندي آهي. جڏهن ته ڇيلي ۽ دنبي جي کل، ائين ابتي لهندي آهي، جيئن قميص لاهبي آهي. انهيءَ طريقي سان ئي آسانيءَ سان لهندي آهي. جنهن پهروءَ جي کل لاهڻي هوندي آهي، تنهن کي ئي مٿي ٽنگبو آهي، نه ئي ڪ ٻئي کي.
مطلب: ۱. ڏوهه جي سزا اهو ڀوڳيندو، جيڪو ڏوهه ڪندو.
۲. اِهُ ڪَرُ ڪري سو اِهُ ڪَرُ پاوي، هاٿون هاٿ نبيرا. (هندي)
۳. هيءُ هٿ ڪري سو هيءُ هٿ لوڙي، هٿو هٿ فيصلو آهي. (ارٿ)

290- سڀڪو پنهنجي هٽيءَ جو هوڪو ڏئي ٿو. (پهاڪو)
هڪڙو اشراف ماڻهو پتڻ تان پار پوڻ لاءِ ٻيڙيءَ ۾ چڙهيو. اوچتو هڪڙو مسخرو به ڊڪي اچي ساڳي ٻيڙيءَ ۾ سوار ٿيو. مسخرو حسب عادت، جنهن تنهن سان مسخريون ڪرڻ لڳو. حتيٰ ڪ هِن اشراف سان به مذاق ۽ چٿرون ڪرڻ لڳو. اشراف ماڻهوءَ، سندس ڍيڪن ۽ ٺٺولين تي ڪڇيو ئي ڪين، الٽو لهڻ مهل ڳراٽڙي پائي موڪلايائينس.
اهو حال ڏسي ٻين مسافرن کيس چيو؛ “اهڙي لچ سان اهڙي خوشامد ٺهي نه ٿي.”
“ادا! هن پنهنجو لائق ڪيو، مون پنهنجو لائق سڃاتو!” اشراف کين ڌيرج سان سمجهائيندي چيو.
دنيا ۾ هر ڪو پنهنجي وکر/ اخلاق جو هوڪو ڏئي ٿو.
ڪهر ڪڻڻ وارو، “ڪهر ڪوسا” جو هوڪو ڏيندو.
لوڻ وڪڻڻ وارو، “سٺو لوڻ” جو هوڪو ڏيندو.
کنڊ وڪڻڻ وارو، “تازي کنڊ” جو هوڪو ڏيندو.
مطلب: ۱. هر ڪو پنهنجي اخلاق جي پرچار ڪري ٿو.
۲. اشراف کان اشرافت جو ۽ لچ کان لچائيءَ جو ڪم ٿيندو.
۳. هر کسي آن کند که لائق او است. (فارسي)
۴. سڀ ڪو پنهنجي لائق/ اخلاق، جهڙو ورتاءُ ٿو ڪري. (ترجمو)

291- سُپتيو ماڻهو، پرائي مال ۾ ڀائيوار. (پهاڪو)
سُپتيو: ساک پت وارو، اعتبار ڪرڻ جهڙو، ڏيتيءَ ليتيءَ ۾ پورو.
پت واري ماڻهوءَ تي هر ڪنهن جو اعتبار هوندو آهي. جڏهن به، جيترا به، جنهن کان به، پئسا يا ٻي ڪا مدد گهرندو، تڏهن تيتري تتان کيس مدد ملندي. ڇو جو ڪار-وهنوار ۾ سندس اعتبار ويٺل آهي.
بي ايمان ماڻهوءَ کي اوڌر ته ڪير نه ڏيندو پر لهڻي جا پئسا موٽائڻ وقت به پيو دليون هڻندو ته ڪٿي اتي به بي ايماني ته نه ٿو ڪيون وڃي.
پت وارو، جڏهن گهرج پوڻ تي، ڪٿان به ٺلهو ڪين ٿو موٽي، تڏهن قياس ڪرڻ گهرجي ته پرائي مال ۾ ڀائيوار آهي. ڇو جو ڀائيوار ئي، وقت تي گهرج پوڻ مهل، پنهنجي حصي جو مال وٺي سگهندو آهي.
مطلب: ۱. پت واري کي، اوڌر جلد ملي ٿي.

292- سپهو نه وسهو، وسهو ته مُسهو. (چوڻي/ پهاڪو)
سَپَهو: سَپُ، سانپ، نانگ، اڙدها. ارڙ بلا.
وسهو: وسهڻ، اعتبار ڪرڻ، ڀروسو ڪرڻ.
مسهو: نقصان پرائڻ.
سپ يا نانگ تي اعتبار نه ڪجي. سندس نقش نگار واري کل کي ڏسي، کيس کير پيارڻ نه گهرجي. مٿس جنهن اعتبار/ ڀروسو ڪيو، تنهن نقصان پرايو آهي. ڇو جو نانگ انسان جو، ازل کان ويري آهي. شيطان به نانگ جو روپ ڌاري آدم کي جنت مان بيدخل ڪرايو.
مطلب: ۱. ويريءَ تي ويساهه رکڻ مان نيٺ ڊپ آهي.
۲. بر تواضع هائي دشمن تکيه کردن ابلهي است،
پائي بوسي سيل از پا افکند ديوار را. (فارسي)
۳. ويريءَ جي نوڙت تي، ڀروسو رکڻ اياڻپ آهي.
اَڏَ جو پيرين پوڻ، ڀت کي پاڙ کان ڊاهي. (ترجمو)

293- ست ڪئا کائي، ٻلي حج چڙهي. (پهاڪو)
ٻلي جڏهن ست ڪئا لاڳيتا کائي ناس ڪندي پوءِ ڪو به ڪُئو سندس ويجهو نه ايندو. البته سندس جُوءِ ئي ڇڏي ويندا. جڏهن ڪُئا جُوءِ ۾ ئي نه رهندا ته پوءِ ٻلي ڇا کائيندي؟ بک مرڻ ته ڪڏهن به نه چاهيندي. پوءِ مڪر ڪري پئي چوندي؛ “هاڻي مون سمورا ڏوهه گناهه ڇڏيا. مان هيل حج تي ٿي وڃان!” حالانڪ سڀڪنهن کي خبر آهي ته ڇا ٻلي ڇا حج. پنهنجو ڌنڌو ڪيئن ڇڏيندي؟ اهو صرف ۽ صرف مڪر آ، چال آ.
جيڪو ماڻهو پاپ جا ڪم ڪري، ملڪ تپائي ويران ڪري ڇڏي ۽ باقي سندس شڪار ٿيڻ لاءِ ڪجهه به نه بچي ۽ پوءِ چوي؛ “مون ڏوهه گناهه ڇڏيا ۽ هاڻي عبادت-گذار ٿي ويو آهيان.” ته ڪير به مٿس اعتبار نه ڪندو. اهڙي اندر جي ڪاري ۽ پاپيءَ جي ڊگهين ڊگهين عبادتن جي دوکي ۾ ڪير به نه ايندو. انهيءَ قسم جي عبادت، بجاءِ ثواب جي، ڏيکاءَ ۽ رياءَ واري هئڻ سبب، مورڳو گناهه بلڪ ڪفر جي ويجهو آهي.
مطلب: ۱. مڪار، پنهنجو ڄار، ساڌن جو روپ ڌري پوءِ وجهندو آهي.
۲. کليد در دوزخ است آن نماز،
که در روئي مردم گذاري دراز. (فارسي)
۳. اها نماز دوزخ جي در جي ڪنجي آهي،
جيڪا ماڻهن جي ڏيکاءَ خاطر ڊگهي ڪبي. (ترجمو)

294- ستي سيڏائي، لنڊي کائي. (پهاڪو)
ستي: ستر واري، اشراف. ستي جتي. جنهن مڙس کان سواءِ ڪنهن ٻئي ڏانهن نه ڏٺو آهي.
سيڏائي: ليلهائي، نهاري، واجهائي، سِڪي.
لنڊي: عيبدار، ستيءَ جي ابتڙ.
دنيا ۾ هر ڪو پنهنجو نصيب ٿو کائي. اشراف ۽ ڪميڻي کي پنهنجي پنهنجي حصي جي روزي ملي ٿي. خدائي نعمتن جو، انسان اندازو ئي نه ٿو ڪري سگهي. هڪڙن کي حسن مليو ته اولاد نصيب ۾ نه ھين. هڪڙن کي شڪل صورت نه ملي ته روزگار ٺاهوڪو مليو. الغرض ته ڪنهن کي ڪهڙيون شيون نصيب ۾ مليون ته ڪنهن کي ڪهڙيون مليون.
ائين ناهي ته حسن به انهيءَ کي مليو ته روزي رزق ۽ اخلاق به انهيءَ کي نصيب ٿيو. انهن نعمتن جي ورهاست قدرت واري عجيب ورڇ (combination) سان رکي آهي ته جيئن دنيا جو ڪارخانو هلي سگهي.
جيڪڏهن ڪا عورت ستي آهي ته کائڻ لاءِ به ڪجهه ڪونهيس. ان جي برعڪس بدڪار عورت وٽ پئسا دولت لتن ۾ پيا ٿا لتاڙجن.
مطلب: ۱. ڪڏهن اشراف بک تي ۽ ڪميڻا ڍؤَ تي به هوندا آهن.
۲. ستيون ٿيون سيڏائين، لنڊيون ٿيون لاڏ ڪن.
۳. اسپ تازي شد مجروح به زير پالان،
طوق زرين همدرد گردنِ خر مي بينم. (فارسي)
۴. ڀلو گهوڙو پلاڻ هيٺ ڦٽيل ڏٺم،
سون جا ڳٽ گڏهه جي ڳچيءَ ۾ ڏٺم. (ترجمو)

295- سُتي شينهن کي، آڱر نه ڪجي. (پهاڪو)
آڱر ڪرڻ: چورڻ، چور ڪرڻ، کينس ڪرڻ، ڇيڙ ڇاڙ ڪرڻ.
شينهن کي هر ويلي تي ماس کپي. ان کي حاصل ڪرڻ لاءِ، سڄو ڏينهن پيو شڪار جي تاڙ ۾ هلندو آهي. ائين ڪو سامهون اچي ويس ته چيري ڦاڙي رکندس. ان جي برعڪس، شينهن ڪٿي ستو پيو هجي ۽ وڃي ساڻس کينس ڪجي ته چڙي پوندو ۽ ڪاوڙ ۾ اچي چنبو ئي هڪ هڻندو.
مطلب: ۱. وساڻل جهيڙي کي، ستل شينهن ڄاڻي، کانئس پاسو ڪجي. جيڪڏهن چوربس ته منجهانئس ڏاٻوڇي/ تڪليف ٿيندي.
۲. ان کان وڌيڪ ڪهڙو بيوقوف آهي، جيڪو ستل جهيڙي کي چوي؛ “اٿ!”

296- ستي لڪڙن کان موٽي ته ٿئي ڪتن-هاب. (پهاڪو)
ستي: هندي رسمن تحت، مڙس جي مرڻ پڄاڻان، ننڍي نيٽي زال، مڙس جي ميت سان گڏ، چتا تي چڙهي پاڻ ساڙيندڙ.
ڪتن- هاب: ڪتن جو کاڄ، ڪتن جي کائڻ لائق. گِلا- هاب، ڪانون-هاب، گلارو، بدنام.
ستي، عورت تڏهن ٿئي، جڏهن مڙس کانسواءِ ڪنهن مرد کي نه ڏسي ۽ نه ئي ڪو ٻيو کيس هٿ لائي. مڙس جي مرڻ پڄاڻان، جيئري هوندي ته ضرور مٿس اک کڄندي. انساني تقاضائن تحت کيس به مرد جي ضرورت پوندي. تنهنڪري هندو مذهب جي رسمن تحت، کيس مڙس جي چتا سان ئي ڏاگهه تي چڙهڻ کپي ته جيئن سدا لاءِ ستي رهي.
جيڪڏهن عورت، ستي ٿيڻ کان گهٻرائي ۽ مئل مڙس سان گڏ پاڻ نه ساڙي ته اهو گمان غالب رهندو ته سندس نظر ٻئي مرد تي آهي، جنهن سان مٿس دنيا ۾ شنيدي اچي ويندي.
مطلب: ۱. هڪڙو سورهيه دم هڻي، جنگ جي ميدان ڏانهن هلي ۽ اڳيان ترار جو تاءُ ڏسي موٽي پوي ته گمان آهي ته کيس ساهه پيارو آهي ۽ وطن يا مذهب نه. انهيءَ فعل سان ساري عمر لاءِ گلا- هاب ٿيندو.
۲. يکي را چو بيني تو در جنگ پُشت،
بکُش گر عدو در مصافش نکشت. (فارسي)
۳. جيڪڏهن هڪڙي کي ويڙهه ۾ پٺيرو ڏسين،
ڪهينس، جيڪڏهن ويريءَ ويڙهه ۾ نه ڪٺو اٿس. (ترجمو)

297- ستين لنگهڻين، ڪتو به حلال. (پهاڪو)
ستين لنگهيڻ: ستن ويلن جي بک. لاڳيتا ست ويلا بک ڪاٽڻ.
ڪتو کائڻ: حرام کائڻ.
زندگيءَ ۾ اهڙو معاملو يا حالت ٿئي، جڏهن ماڻهوءَ کي حلال مال يا پنهنجي ملڪيت مان لاڳيتو ستن ويلن لاءِ ڪجهه نه ملي ته اهڙيءَ حالت ۾ پرائي مال يا حرام مال مان ايترو کائڻ، جنهن سان زندگي بچي پوي، روا آهي.
ائين هرگز ناهي جو ڪنجوسائپ ڪري، پئسا وغيره گهر ۾ پوري، ست ويلا لنگهڻ ڪڍي، پوءِ ڪتو کائي پيٽ ڀرجي ۽ پئسا پاڇي ڪجن.
نه ئي وري ڪتو کائڻ مان مراد، ڪتو ڪهي ان جو گوشت کائڻ آهي. بلڪ ان مان مراد آهي ته جڏهن سر تي چڙهي اچي ته پوءِ ان صورت ۾ سولي قُوت بدران هٿ آيل اولو قُوت واپرائي جان بچائي.
مطلب: ۱. سڪيءَ جي بي ڊپي سفر مان پيٽ قُوت پورو نه ٿئي ته سمنڊ جو ڊپ وارو سفر ڪرڻ منع ناهي.
۲. جيڪڏهن ملڪي ڪارخاني ۾ نوڪريءَ مان ڍؤُ نه ٿئي ته جنگي ڪارخاني ۾، جتي سدائين سرُ تريءَ تي هجي، نوڪري ڪرڻ روا آهي.
۳. چو دست از همه حيلتي در گسست،
ضرور است بران به شمشير است. (فارسي)
۴. جڏهن سڀني حيلن کان هٿ ڇنو،
تڏهن ترار تي هٿ رکڻ ضروري آهي. (ترجمو)

298- سڄن پيٽان وڍيا، وڍين پيٽان سڄا. (پهاڪو)
سڄا: اشراف، سياڻا، ڀاڳ ڀريا.
وڍيا: لُچَ، ڏڏ، نڀاڳا.
پيٽان: پيٽ منجهان، پُٺِ منجهان، پشت منجهه.
اصول ته ائين هئڻ گهرجي ته چڱن ماڻهن جو اولاد چڱو هجي ۽ برن ماڻهن جو اولاد، برن جي گهر ۾ ڄمي، برن جي صحبت ۾ پلجي، برو ٿئي. بلڪ قدرت واري جا کيل ئي نرالا آهن. سندس قانون ئي پنهنجا آهن. هر ڪنهن جو نصيب، پنهنجو پنهنجو ٺاهيو اٿائين. چڱائي ۽ مٺائي، ميراث جي طور تي نه ڏنائين. وهبي ۽ ڪسبي يعني پنهنجي خاص مهربانيءَ سان ۽ ماڻهوءَ جي ڪمائيءَ تحت کيس عطا ڪيائين.
اهو ئي سبب آهي جو حضرت نوح عليہ السلام جو پٽ نافرمان ٿيڻ سبب ٻڏي مئو ۽ فرعون جي گهر واري حضرت موسيٰ عليہ السلام تي ايمان آڻڻ سبب جنت واسڻ ٿي.
مطلب: بعضي ڀلن ماڻهن جي اولاد ۾ ڍلا ۽ ڍلن جي اولاد ۾ ڀلا ماڻهو ٿين ٿا.
۲. چڱن پٺيان چُٽَ ۽ چُٽن پٺيان چڱا.
۳. بخت ۽ اخلاق، ورثي ۾ ڪين ملندا آهن.

299- سڄڻ سڄي ٻانهن ڏئي ته سڄي نه ڳيهجي. (پهاڪو)
سڄي ٻانهن ڏيڻ: مدد لاءِ هر شيءِ هڪي حاضر ڪرڻ.
سڄي ڳيهڻ: سڀ ڪجهه هضم ڪري ڇڏڻ، ڦُري پالهو ڪرڻ.
دنيا اندر، انسان ڪڏهن ڀريءَ ۾ آهي ته ڪڏهن ڀاڪر ۾ آهي. مٿس اڙيون اُڌيون پيون اچن. تڪليف ۾ سنگت ساٿيءَ کان مدد وٺڻ يا مدد ڪرڻ هر ڪو چاهيندو آهي. جذبات جي رَوَ ۾ وهي ڪي ته سنگت مٿان سڀ ڪجهه نڇاور ڪري ڇڏيندا آهن. اهڙي صورتحال ۾، سنگت جو نڇاور ڪيل سڀ ڪجهه، پنهنجي هيٺان ڪري نه ويهي رهبو آهي. بلڪ ضرورت آهر منجهانئس کڻبو آهي ۽ ٻيو مالڪ کي احسان مڃڻ سان، واپس ڪبو آهي. ان ۾ ٻنهي ڌرين اندر، پرچهه به رهجي ايندي آهي ۽ محبت به باقي رهندي.
جيڪڏهن ان جي ابتڙ، سڀ ڪجهه ڦٻائبو ته پنهنجي پرچهه سڄي عمر لاءِ هلي ويندي ۽ وقت تي ڪم ايندڙ دوست کي پڻ تڪليف پهچندي. ماڻهو پنهنجي پاڻ تي جيترو پڄي سگهيس، سهي وڃي. سنگت کي جنجل ۾ نه وجهي ته بهتر آهي.
مطلب: ۱. چڱائي ڪرڻ واري کي، تنگ نه ڪجي.
۲. جيڪو اعتبار ڪري ڪا شيءِ ڏئي ته ان ۾ خيانت/ ڪُپت/ ويساهه-گهاتي نه ڪجي.

300- سڃا عاشق، ڀيٽو دي آچار. (پهاڪو)
ڀيٽُو: ڀڙوو، ڪڃريءَ جو پانڊي، ڀاڙي.
آچار: جهڙو، وانگر.
عشق، ماڻهوءَ جو ماڻهوءَ سان ٿيندو آهي. ماڻهوءَ جو ٻي ڪنهن به شيءِ يا وهٽ وغيره سان پڻ ٿي سگهي ٿو. جڏهن عشق ٿيندو آهي ته معشوق لاءِ دل ۾ تڙپ هوندي آهي ته معشوق فقط مون لاءِ هجي. انساني گهرجون ۽ تقاضائون، معشوق جي جان سان به لڳل آهن. اهو هروبرو عاشق جي ڳالهين تي ڇو لڳي؟ جيستائين عشق جي چڻنگ، معشوق جي دل ۾ دکي ئي ناهي، تيستائين معشوق به عاشق کي چخي به نه ڪندو.
جڏهن معشوق جي دل ۾، عاشق لاءِ تڙپ جاڳي پئي ته پوءِ آخر، لوڪان لڪي ڪيترو عشق هلندو. ھاڻ اھو ضرور نروار ٿئي. نروار ٿيڻ، خوار ٿيڻ آهي. خواري عاشق چاهي ته چاهي پر معشوق نه چاهيندو. انهيءَ راز کي لڪائڻ لاءِ به خرچ کپي. جيڪڏهن عورت جو عشق آهي ته آخري منزل، شادي ۽ گهر گرهستي آهي. ان لاءِ به ڏوڪڙ پئسا کپن. معشوقہ، مفت ۾ ڪيترو عاشق سان گذارو ڪري سگهندي؟ نيٺ هر شيءِ جو حل وڃي پئسو بيهندو. عاشق وٽ پئسو نه هوندو ته معشوقہ کي ڇا سان موهيندو. موهڻ لاءِ وٽس، ڀڙوت کان سواءِ ٻيو ڪو چارو ئي نه رهندو.
مطلب: ۱. ڪو به ڪم، ڌن دولت ڌاران نه ٿو ٿئي.
۲. مرغ بي پر، درخت بي بر،
خانه بي در، عاشق بي زر. (فارسي)
۳. کنڀڙاٽين بنا پکي، ڦر بنا وڻ،
در بنا گهر، دولت بنا عاشق. (ترجمو)
۴. زر بيسار، عسق ٺهه پهه، زر نيست، عشق پُون پُون.
۵. ڇا جي ياري باشي آ، معاملو سارو معاشي آ،
تحفن بدلي پيار ملي ٿو، يار به ٿي پيو راشي آ. (آثم ناٿن شاهي)
۶. جي بار کڻي سگهين ٿو شاپنگ جو،
پوءِ منهنجو محبوب منهنجي وفا آهين.
جي سڃو آهين ۽ خيال سکڻا اٿئي،
مان تنهنجي ڀيڻ، تون منهنجو ادا آهين. (عنايت ميمڻ)

301- سچ جي ٻيڙي لڏي لڏي، ٻڏي ڪين. (چوڻي)
سچ، هڪ اهڙو ازلي مفروضو آهي، جيڪو سدائين قائم ۽ حقيقت جو روپ ڌري ٿو. وقتي طور تي حق سچ چوڻ تي يا حق سچ تي هلڻ ڪري تڪليف پهچي ٿي پر جلدي اها رفع دفع ٿيو وڃي ۽ دائمي خوشي حاصل ٿيو وڃي. اهو ئي سبب آهي جو حق سچ تي هلڻ وارا، تڪليفن آڏو اڏول رهن ٿا. ڇو جو کين خبر آهي ته اهي آيل ڌوڏا، وقتي ۽ فاني آهن. ان جي برعڪس ڪوڙ تي هلندڙ لاءِ، ٿورو واءُ به وڏو عذاب آهي ۽ کيس ڀڄڻ تي مجبور ڪندو آهي.
مطلب: ۱. سچ تي هلڻ وارو، نيٺ پار پوي.
۲. سچ کي ڪڏهن به ڊپ ڪونهي.
۳. راستي را زوال نيست.
۴. سچ کي ڦٽاڻي/ ڦيٽهڙ رنگ نه آهي.
۵. ڀيٽيو: سچ سير؛ ڪاري ٻڪري، اڇو کير.

302- سچ سير؛ ڪاري ٻڪري، اڇو کير. (پهاڪو)
کير، رنگ جو اڇو، کائڻ ۾ سوادي ۽ سڻڀو آهي. ٻڪري ڀلي رنگ جي ڪهڙي به هجي؛ ڪاري هجي يا ڪمري، پر کير جو رنگ اهو ئي اڇو هوندو. رت ۽ ڇيڻي جي وچان نڪرندڙ، انهيءَ لطيف مادي جي رنگ ۽ خوشبوءِ ۾ ڪو به ڦيرو نه ٿو اچي. اهڙيءَ طرح، سچ پڻ آهي. ڪهڙي به حال ۾ هوندو، پيو کير وانگر جرڪندو ۽ سون وانگر چمڪندو.
مطلب: ۱. سون، گپ ۾ پوندو ته به ملهه ڪين وڃائيندو.
۲. سانچ ڪو آنچ نھين. (اردو)
۳. ڀيٽيو؛ سچ جي ٻيڙي لڏي لڏي، ٻڏي ڪين.

303- سچ مرچان، ڪوڙ ڳڙ،
پير پئسا، جوءِ گُر. (چوڻي)
مرچان: مرچن وانگر تکو.
گُر: گرو، استاد، گُرَ ڏيندڙ، ڏس ڏيندڙ، رهنما، راهه ڏسيندڙ، دڳ لائيندڙ.
۱. سچ، ڳالهائڻ ۾ تمام گهڻو تکو آهي. پهرين ته ڳالهائڻ واري جي نڙيءَ مان ڏکيو نڪرندو آهي. جي اتان نڪتو ته ٻڌندڙ جي برداشت کان چڙهيل هوندو آهي. اها ٻي ڳالهه آهي ته پڇاڙي وري به سچ جي ڀلي هوندي آهي.
۲. ڪوڙ؛ بي دين ماڻهن کي ڳالهائڻ ۾ سهنجو لڳندو آهي ۽ کين ان مان ملندڙ وقتي فائدا، ڳڙ جهڙا مٺا لڳندا آهن. جڏهن ته ڪوڙ جي پڇاڙي، زهر کان به وڌيڪ خراب آهي.
۳. پير کي معاشري ۾ عزت جي نگاهه سان ڏٺو ويندو آهي. ڇو جو منجھيل مريد، سدائين وٽس پنھنجون مرادون بر-آور ڪرڻ لاءِ اچن ٿا. جنھن وٽان مراد پوري ٿئي، ان جي عزت دل ۾ وڌي ويندي آھي. ڪي ماڻھو ته کيس پوڄڻ به شروع ڪندا آھن. دنيا جا طالبو، پئسي کي پڻ پير کان وڌيڪ عزت جي نگاهه سان ڏسن ٿا. ڇو جو پئسي سان کين پنھنجون مرادون ترت حل ٿيندي نظرن ٿيون. اھو ئي سبب آھي جو، پئسو ڪٺو ڪرڻ لاءِ، دنيا جا غليظ ڪم ڪرڻ ۾ عار يا عيب نه ٿا سمجهن.
۴. گرو: زندگي سکي گذارڻ لاءِ، آزمودگار انسان جي رهنمائيءَ جي ضرورت پوي ٿي، جنهن لاءِ ڪنهن ڪامل انسان جو پاسو جهلبو آهي ۽ کانئس هدايت ۽ رشد جو فيض حاصل ڪبو آهي. ان رهنماءَ کي استادُ، گرو، پيشوا يا رهبر سڏبو آهي. اڄڪلهه جا گهڻا تڻا مڄو مڙس، جوءِ جي عقل ۽ اشاري تي هلي مٽ-مائٽ، ماءُ-پيءُ ۽ ڀاءُ-دوست وغيره سان ٻيائي ڪن ٿا ۽ برو سلوڪ هلن ٿا. ڇو جو عورت کي دنيا جي ڪار-وهنوار جي ڄاڻ گهٽ هوندي آهي، ان ڪري ان جي رهنمائي وٺڻ، هٿ سان پاڻ کي جنجل ۾ وجهڻ آهي.
مطلب: ۱. دوکي جي دنيا ۾، مطلبي ماڻهن جا معيار مٽجي ويا آهن.

304- سِرُ ڏجي، سِرّ نه ڏجي. (چوڻي/پهاڪو)
سِرُ: مٿو، سسي، جان.
سرّ: دل جو راز، ڳجهي ڳالهه. مخفي راز، ڳجها راز.
هڪڙي بادشاهه کي ڪنهن سياڻي چيو؛ “سڀ کان واڌو سياڻپ هيءَ آهي ته دل جو راز پنهنجي پياريءَ زال کي به نه ٻڌائجي.”
بادشاهه اهو آزمائڻ خاطر، چرچو ڪري زال کي چيو؛ “فلاڻو وزير منهنجي چئي ۾ برابر نه ٿو هلي، تنهن کي مارائيندس. پر اها ڳالهه ڪنهن ٻئي کي نه ٻڌائجانءِ.”
ان وزير جي جوءِ، راڻيءَ جي سهيلي هئي. راڻيءَ جهٽ کيس سرٻاٽ ۾ ٻڌايو ۽ تاڪيد ڪيائينس؛ “اها ڳالهه اڃا راز آهي، ڪنهن ٻئي جي ڪن تي نه پوي!”
رازدان، راضَ ۾ ڳالهه ٻڌائي ۽ اهو رازُ، رازُ ئي رهي، سا اڻ ٿيڻي ڳالهه آهي. اها ڳالهه وزير جي زال جي پيٽ ۾ ٽڪي ئي نه ۽ ٺڪ وڃي مڙس سان حال اوري، هيانءَ جو تور هلڪو ڪيائين.
وزير، سر تي ايندو ڏسي، دل ۾ چيو؛ پاڻ مرندي ڪهڙا سيڻ. وقت، وجهه ۽ موقعو تاڙي، بادشاهه کي مارائي، پاڻ تخت تي ويهي رهيو.
مطلب: ۱. چرچي ۾ به، دل جو راز نه ڳرهجي.
۲. دل جو راز، مڙني معاملن کان وڌيڪ لڪائڻ کپي. بلڪ جيڪڏهن سر وڃي ته ڀؤُ ناهي پر ڳجهه نه سلڻ گهرجي.
۳. تا تواني رازِ دل با يارِ جاني هم مگو،
يار را ياري بود، از يارِ يار انديشہ کن. (فارسي)
۴. جيترو ٿي سگهئي ته دل جو راز، جاني يار کي به نه ٻڌاءِ،
يار کي به يار هوندو، تنهن يار جي يار کان گهٻراءِ. (ترجمو)

305- سرمو سڀڪو پائي، پر اک اک جو ڦير. (پهاڪو)
سرمو، رنگ جو ڪارو ٿئي. ڪاري شيءِ سونهن سينگار جي واسطي گهٽ استعمال ٿيندي آهي. ڪنٽراسٽ (Contrast) ۾ هئڻ سان سونهن کي وڌائيندي ضرور آهي. جيئن؛ ڀوري بدن تي ڊگها ڪارا وار يا ڪارو لباس.
سرمو اهڙو ڪارو آهي، جو هٿ تي لاءِ ته هٿ ڪارو، پير تي لاءِ ته پير ڪارو. اهو به جيڪڏهن سهڻي اک ۾ پوي ته پاڻ به سهڻو لڳي ۽ اک به ڪڪڙي معلوم ٿئي. ان جي برعڪس ٽيڏيءَ/ ڪوجهيءَ/ چُوچيءَ يا ڪاڻيءَ اک ۾ پوي ته نه اک سهڻي لڳي نه سرمو پاڻ کي سونهائي.
سرمو سونهن کان علاوه نظر به چٽي ڪندو آهي. اک صاف ٿي ويندي آهي. منجهانئس مٽي مَرُ نڪري ويندي آهي. اکيون به مڙئي صاف نه ٿينديون آهن. بلڪ ڪا ڪا اک ئي سرمي پائڻ سان موچاري نظر ايندي آهي.
مطلب: ۱. جيڪو ڪم سياڻي جي هٿان سڌري، سو اياڻي جي هٿان مورڳو کري پوي.

306- سِرَ وئي کان پوءِ، سج اڀري ته ڇا، نه اڀري ته ڇا؟ (پهاڪو)
هڪڙو شخص رات ڌاران بيمار ٿي پيو. سندس وارث، حڪيمن طبيبن ڏانهن ڏاڍا ڊوڙيا ڊڪيا. آخر هڪڙي طبيب کي هٿ ڪري وٺي آيا. حڪيم صاحب، سندس طبيعت چڪاسي، نسخو ڏنو. مريض کي دوا کارائي، وارثن کي چيائين؛ “هيءَ دوا اثر ڏيکاريندي آهي سجّ جي روشنيءَ ۾. دوا ته پنھنجي حساب سان کارائي ڇڏي اٿمانس پر ھاڻي جڏھن سج اڀرندو، تڏھن دوا جو اثر ٿيندو ۽ مريض شفاياب ٿيندو. ٻي صورت ۾ سندس شفاياب ٿيڻ جو ڪو به امڪان ناھي.”
مريض ويچارو دوا کائي، سج اڀرڻ جي انتظار ۾ ويهي رهيو. مرض چوٽ تي چڙهيل هيو ۽ اڌ رات جو مڙس مري ويو.
ان ڏينهن سج ته پنهنجي اڀرڻ واري وقت تي اڀريو پر مريض کي ڪو به فائدو نه رهيو. ڇو جو مريض دنيا ۾ نه رهيو هيو.
مطلب: ۱. گهرج لٿي کان پوءِ، مليل شيءِ مان ڪهڙي آسيس ايندي!؟
۲. ڏوٻ مُئي تو ڪاملي ڪنهن ڪام نه آوي. (سڌني ساڌ/ وچن)
۳. ٻڏي مرڻ کان پوءِ ٻيڙي ملي، سا ڪنهن ڪم نه اچي. (ارٿ)
۴. سر کان پوءِ سج اڀري ته واهه نه ته ڇٽو.
۵. پاڻ مرندي، ڪهڙا سيڻ.
۶. ڪرهيي جي ميلي کان پوءِ ڪپڙن کي ڏجي باهه.
۷. عيد کان پوءِ نوان ڪپڙا ڪهڙي ڪم جا؟

307- سڙيل گهوڙي ۽ پِٽيل ماڻهوءَ مان ڪي ڪين ٿئي. (چوڻي)
سڙيو گهوڙو: ڏٻرو گهوڙو، جيڪو پٽين ۽ انهن جي زهر تتان سڙي سُڄي وڃي ۽ دوائن سان به صحتياب نه ٿئي.
پِٽيل ماڻهو: جنهن پرائو حق ڦٻايو هجي ۽ موٽ ۾ کيس پٽ پاراتو مليو هجي.
۱. گهوڙو اهو ڀلو ڊوڙندو، جيڪو تندرست هوندو. پاڻ ئي ڦٽيل/ مرضيل هوندو ۽ هلڻ ۾ به هلاک هوندو ته سوار کي منزل تي ڪيئن رسائيندو؟ اهڙي گهوڙي جي سواريءَ کان پنڌ ڀڄڻ ڀلو آهي.
۲. جنهن ماڻهوءَ ٻين کي ايذاءَ ڏنا آهن، تنهن کي موٽ ۾ ڪنهن به دعا نه ڪئي هوندي. هٿائين، جهول کڻي پٽيو هوندائونس. اهڙي ماڻهوءَ سان واسطو رکبو ته مٿس آيل نحوست سان، پاڻ کي به آزار ۾ وجهبو. اهڙي ماڻهوءَ کان ڀڄي پاسو ڪجي ته چڱو.
مطلب: ۱. آزاريءَ/ آزاريندڙ ۽ آزاريل جي صحبت منجهان، فائدي بجاءِ نقصان رسي ٿو.
۲. چہ نيکي طمع دارد آن بي وفا؟ کہ باشد دعائي بدش از قفا. (فارسي)
۳. ڀلائيءَ جي لالچ، اهو ڪُلال ڪيئن رکي؟
جنهن جي پٺيان پاراتا هوندا. (ترجمو)

308- سُڪ-تور کان، ٻڏ-تور چڱو. (چوڻي/ پهاڪو)
سُڪ-تُور: سوڪهڙي واري مند، جنهن مند ۾ پاڻي نه چڙهي.
ٻُڏَ-تُور: ٻوڏ واري مند، جنهن ۾ ٻوڙان ٻوڙ ٿئي، ٻوڏ واري مند.
سُڪ-تور ۾ پاڻي زمين تي نه چڙهندو آهي. جيئن ته هر سلو ۽ ساهدار پاڻيءَ تي پلجي ٿو. تنهنڪري پاڻيءَ نه هجڻ ڪري اوڀڙ نه اڀرڻ ۽ ساوڪ نه ٿيڻ سبب، مٿس پلجندڙ ساهدار، جيئڻَ ۾ آذُرت/ عاجز ٿيو وڃن. ملڪ ۾ قحط ۽ ڏڪر پئجيو وڃي. واري ۽ مٽي، رڳو ڌوڙ ڪيو پيو اڏامندي آھي.
ٻوڏ جي مند ۾، پاڻي زمين مٿان گهڻو چڙهي وڃي. گهرن ۾ ڪاهيو اچي ۽ کين ڊاهيو ڇڏي. ان سان به تمام وڏي تباهي اچي ٿي.
آهي ته ٻنهي صورتن ۾ تڪليف. پر ٻوڏ ۾ وري هڪڙي ٻي ڳالهه ٿئي ٿي. ٻوڏ سبب ڍنڍون ڍورا ڀرجن ٿا، جن ۾ مڇي ۽ بيهه، لوڙهه ۽ قُم وغيره ٿين ٿا. ڪَتيءَ جو فصل ٻڏي ٿو ته چيٽ جو فصل تمام ڀلو لڳي ٿو. اڳين پوئين ڪسر نڪري وڃي ٿي. ٻوڏ سان جَرَ ڀرجن ٿا. پاڻيءَ جي اڻاٺ نه ٿي رهي. ساوڪ اڀري ٿي، مال جو جيئاپو ٿئي ٿو. کير- مکڻ، مال-متاع، ڦر-ٽڪر جام ٿين ٿا ۽ ڏڪر جهڙو ڏوجرو/عذاب نه ٿو رهي.
مطلب: ۱. سوڪهڙي کان وري به ٻوڏ چڱي آهي.
۲. ٻڏيءَ جا ٻيڻا آھن.

309- سڪن گڏ، آلا ٻرن. (پهاڪو)
هڪڙو چور جهنگ مان ڏاند چورائي، کيس رسو ڳچيءَ ۾ وجهي، منزل ڏانهن ڪاهي هليو. گهڻي پنڌ لتاڙڻ کان پوءِ، هڪڙو غريب واٽهڙو مسافر به ساڻس اچي هم سفر ٿيو. غريب کي ڏاند جي چوراڻي هئڻ جي موراڳي خبر ئي ڪا نه هئي.
پويان ڪاري ڏاند جا مالڪ به پيرو کنيو اچي پُڳن. ڌڻين ۽ پيريءَ، ڄاتو پئي ته هن جو پير واٽ تان گڏيو آهي. انهيءَ گمان سان ته هيءُ مبادا انتظار ۾ بيٺل هيو ۽ هاڻي سنگتي ٿيو ٿو هليس. پڪ سندس ساٿي ئي آهي. جنھن ڪري کيس به ساڻس گڏي پڪڙايائون ۽ قيد ۾ وجھرايائون.
مطلب: ۱. هڪڙي سڪي وڻ کي باهه لڳي ته ڀر وارو آلو وڻ به لهس ۾ اچي وڃي ۽ سڙي ناس ٿئي.
۲. لچ جي صحبت ۾ چڱو مڙس پڻ گِلا- هاب ٿئي.
۳. چورن سان چاهه پئي، جي مَنَ ميڙ ڪيئين،
پوندو ته ڪاٺ، نه ته ڪوٺائبو ته سهين.
۴. چڱن سان چاهه پئي، جي مَنَ ميڙ ڪيئين،
رڱجي ته لال ٿيندو، نه ته ڪڪوربو ته سهين.
۵. بڇڙيءَ صحبت جو بڇڙو ڦل آهي.

310- سڪو ڪاٺ، ٻه پاسا ڀڃي. (پهاڪو)
سڪي ڪاٺ تي پاسي ڀر ليٽي سمهبو ته اٿڻ کان پوءِ اھو پاسو پيو ڏکندو. جيڪڏهن ساڄي پاسي تي ليٽي سمھبو ته ساڄو ڏکندو، جيڪڏھن کاٻي پاسي تي ليٽبو ته کاٻو پاسو ڏکندو.
جاهل ماڻهوءَ جي سنگت به سڪل ڪاٺ وانگر آهي. سندس صحبت مان هن دنيا/ لوڪ جو نقصان ته آهي ئي پر آخرت/ پرلوڪ جو نقصان پڻ ٿئي ٿو. سياڻي ماڻهوءَ کي سندس صحبت کان پاسو ڪرڻ گهرجي.
مطلب: ۱. جاهل جي دوستي؛ ڪلھي تي ڪتو.
۲. آنکس که از او نفع نه دنيا و نه دين است،
بگريز از و گر چہ شہِ روءِ زمين است. (فارسي)
۳. جنهن ماڻهوءَ مان نه دنيا جو ۽ نه دين جو فائدو آهي،
اهو ڀلي دنيا جو راجا هجي، ته به کانئس ڀڄي پاسو ڪر. (ترجمو)

311- سکڻي ڪني، گهڻو اڀامي. (پهاڪو)
ڪني: پاري يا ديڳڙي وانگر ٺڪر جو باسڻ، جنهن ۾ غريب ماڻهو، ٻوڙ يا ڀت رنڌين.
جيڪڏهن ڪنيءَ ۾ ماپ سارو چانور يا ٻوڙ پيل هوندو ۽ پوءِ باهه تي چاڙهبي ته جلد نه اڀامندي. جڏهن اڀامڻ جو وقت آيس ته به ڦڦڪو وڏو نه ڪندي. ان جي ڀيٽ ۾ اها ڪني جنهن ۾ رڌڻ لاءِ اَنُ گهٽ وڌل آهي، سا جلد ۽ گهڻو اڀامندي آهي.
جنهن ماڻهوءَ ۾ ٿانءُ يا ظرف وڏو آهي، سو دنيا جا گهڻا معاملا سامهون اچڻ سان به نه جلد ڪاوڙبو ۽ نه گهڻو تپندو آھي. بلڪ ڌيرج ۽ آهستگيءَ سان سڄي معاملي کي سوچي سمجهي اڪلائڻ جي ڪوشش ڪندو آهي.
مطلب: ۱. اشراف/ ونهيون سهمي سهمي هلي. لچ/ ولهو گهڻي ٽيڳر سان هلي.
۲. ڪهت ڪبير ڇو ڇا گهٽ ٻولي،
ڀريا هووي سو ڪٻهون نه ڏولي. (ڪبير، وچن)
۳. ڪبير صاحب چوي اوڻو دلو پاڻيءَ جو ڇلڪي،
ڀريل هجي ته ڪڏهن به نه ڇلڪي. (ارٿ)
۴. ڀيٽيو؛ هڙ سکڻي، لوڏ گهڻي.

312- سڳا سيئي سيڻ، جنين پکا اوڏڙا. (چوڻي/ پهاڪو)
سڳا: سچا، گهرا، ويجها.
سيڻ: ڌيءَ يا پٽ جا ساهرا، مٽ مائٽ.
اوڏڙا: ويجها، پاڙوسي، پاڙي ۾.
پاڙيوارا، وقت تي ڪم اچن ٿا، تن جي حيثيت به انهن مائٽن جهڙي آهي جيڪي جگري رشتيدار آهن.
اهڙيءَ طرح مائٽ به اهي ڀلا آهن، جيڪي سڏ ۾ سڏ ڏين ۽ دوستن وانگر وقت تي ڪم اچن. اهڙا نه جو جڏھن سندن ڪم پوي ته پيرين پوندا وتن ۽ جڏھن منجھن ڪم پوي ته سلام جواب به نه ڏين.
مطلب: ۱. پاڙوسي؛ وڏو مائٽ.
۲. مائٽ اهو، جو دوست.
۴. برادر همان باشد کہ يار شد. (فارسي)
۵. ڀاءُ اهو آهي، جيڪو دوست آهي. (ترجمو)

313- سلو سو، جو انگورئين ڀلو. (پهاڪو)
انگورئين: انگورجڻ، گؤنچ ڪڍڻ، اڀرڻ.
زمين اندران اوڀڙ، پوکيل ٻج جي نسبت سان اڀري ٿي. ڪڻڪ ڇٽبي ته ڪڻڪ جو سلو ڦٽندو، جوئر پوکبي ته جوئر جو تيلو اڀرندو. جيڪڏهن ڪجهه به نه پوکبو، ته به زمين ۾ اوڀڙ پئدا ڪرڻ جي استعداد آهي، جنهن سببان منجهانئس گند گاهه پيو نڪرندو. ڪڏهن ڪڏهن پوکيل ٻج سان، اڻ پوکيل گند-گاهه جا سلا به اڀري پوندا آهن، جيڪي پاڙان پٽي نه اڇلبا ته وڌندا ويندا ۽ پوکيل سلن جي افزائش ۾ به رڪاوٽ پيا بڻبا.
اهڙيءَ طرح انساني ورتاءَ اندر، اعمال جا به ٻه نمونا آهن. هڪڙا اهي اخلاق، جيڪي سڌاري ۽ محنت سان هٿ اچن ٿا ۽ ٻيا اهي جيڪي پاڻ-مرادو، دليئون جانئيون پيدا ٿين ٿا. پاڻ-مرادو پيدا ٿيل خيال، ڪچي ذهن تان هٽائي نه ڇڏبا ته اصول ۽ اخلاق وارن خيالن کي به گندو ڪري ڇڏيندا.
مطلب: ۱. وڏ تڻ ۾ لڇڻ ان جا ڀلا هوندا، جيڪو ننڍپڻ ۾ سڌريل هوندو.
۲. هر کہ در خورديش ادب نکند، در بزرگي فلاح ز او برخواست،
چوب تر را چنانکه خواهي پيچ، نشود خشک جز به آتش راست. (فارسي)
۳. جيڪو ننڍپڻ ۾ ادب نه ڪندو، وڏتڻ ۾ ڀلائي وٽانئس اٿي ويندي،
آلي ڪاٺي جيئن وڻيئي تيئن موڙ، سڪي باهه ڌاران سنئين نه ٿئي. (ترجمو)

314- سنت سنت سڀڪو سڏائي، سنت سمنڊان پار،
انل پکي ڪو هڪڙو، ٻيا پکين ڪوٽ هزار. (پهاڪو)
سنت: ڌڻيءَ جو سچو ٻانهو، سچيار، عبادت-گذار، الله لوڪ بندو.
سمنڊان پار: سمنڊ جي هُنَ ڀر.
اَنَل پکي: هماءُ پکي، عنقا، سدائين اڀ ۾ رهندڙ سڳورو پکي. اڻ لڀ. گمان آهي ته اهو پکي جنهن جي ڪلهي تي ويهندو آهي، تنهن جا ڀاڳ کلي پوندا آهن.
رب جو خاص بندو سڏرائڻ سولو آهي پر رب کي ريجهائڻ وارو ڪو ڪو آهي. مالڪ پنهنجي خاص ٻاجهه سان مڙني بندن تي مهربان ته آهي پر اهو ڪو خاص ٻانهو، جنهن کان مالڪ پاڻ راضي هجي ۽ ٻانهو کانئس راضي هجي، سو ڪو ڪو آهي. باقي سڏرائڻ وارا، ڊاڙ ٻٽاڪ هڻڻ وارا کوڙ آهن.
اهڙيءَ طرح هماءُ پکي به ڪو هڪ اڌ هجي ته هجي، نه ته ڪو به هماءُ ڪونهي. جيئن پارس پٿر يا آبِ حيات وغيره تمثيلون آهن، تيئن هماءُ به هڪ تمثيل آهي. حقيقت سان سندن ڪو به واسطو ناهي.
مطلب: سچيار/ سنت، ڌرتيءَ تي تمام ٿورا، بلڪ اڻ لڀ آهن.

315- سنگ تاري، ڪسنگ ٻوڙي. (چوڻي)
سنگ: سنگت، سٺي سنگت، دوستي، ياري، اشرافن جي سنگت يا ياري.
تاري: فائدو ڏئي.
ڪسنگ: ڪنو سنگتي، ڪنن/ بڇڙن جي صحبت. دشمن سان ياري.
ٻوڙي: نقصان ڏئي.
سٺا ۽ اشراف ماڻهو، سنگت ۾ فائدو ڏيندا آهن. وس ويندي، ڪڏهن به نقصان نه ڏيندا آهن. جيڪڏهن روڪڙ پئسا نه ڏنائون ته ڦريندا ڪين آھن. هٿائين اهڙو وڙ يا هنر ڏسي ڇڏيندا، جنهن سان سدائين پيو فائدو پوندو. ان جي برعڪس بڇڙي ماڻهوءَ جي صحبت مان، برايون حاصل ٿينديون. جن مان سدائين پيو نقصان پوندو. ان کان پهريندي، بڇڙو ماڻهو ڪوشش ڪندو ته سنگت ۾ آيل جو کيسو ڪيئن ڪتريان يا سندس مال ڪيئن ڦٻايان. بڇڙي جي سنگت مان نقصان ئي نقصان آهي.
مطلب: ۱. چڱي جي صحبت، پارس جو پاسو.
۲. آهِنِ چُو بپارس آشنا شد،
في الفور صورتِ طِلا شد. (فارسي)
۳. لوهه جڏهن پارس جو سينڌو ٿيو،
ترت ئي روپ سندس سون ٿيو. (ترجمو)
۴. ماري، مرون، ڪسنگ ڪي، ڪيلي پاس جيون ٻير،
اوه جهولي، اوه چيرئي، سائين ڪسنگ نه ميڙ. (هندي)
۵. شڪاريءَ، سوئر ۽ بداخلاق جي سنگت،
جيئن ڪيلي جي ڀرسان ٻير،
هوءَ ڌوڻجي، هيءُ وڍجي،
ڌڻي برا سنگتي نه ملائي. (ارٿ)

316- سوٽي هجي ساڻ، گڏهه گوهي نه ڪري. (پهاڪو)
گڏهه، بار ڍوئڻ جي ڪم اچي ٿو. وزن رکيل هوندس ته ٺيڪ آهي. وزن لٿس ته بيٺو ٺينگ ٽپا ڏيندو ۽ پستيون پيون لڳندس.
گڏهه جي فطرت آهي ته بنا وزن جي نه سڌو هلندو ۽ نه سنئين رستي تي هلندو. رڳو پيو گوهيون ڏيندو ۽ گوٿناٿ ڪندو. بار لڏيل هوندس ته ٺيڪ هلندو. خالي گڏهه کي هڪلڻ لاءِ، لڪڻ/ سوٽي/ باٺي جي ضرورت پوندي آهي. باٺو وسندو ايندس ته ٺيڪ ٺيڪ پيو هلندو.
مطلب: ۱. لچو ماڻهو سائو ٿئي ته ٻين سان کؤنس ڪري. موچڙن ڌاران وري سڌري ئي نه.
۲. عرشان لٿيان چار ڪتابان، پنجوان لٿا ڏنڊا،
ڪتابان اوه نه ڪيتا، جو ڪيتا ڏنڊا.
۳. کلو؛ پنجون پير آهي.
۴. Spare the rod, spoil the child
۵. ڀيٽيو: ڇتي ڪتي جي دوا؛ ٻه ڀتر.

317- سو چور ئي ناهي، جيڪو پنهنجو جوڻيت نه سڃاڻي. (پهاڪو)
جوڻيت: جوڻي کڻندڙ، چغلي هڻي پڪڙائيندڙ. چور جو ويري.
پنهنجي ويريءَ/ دشمن کي سڀڪو سڃاڻيندو آهي. ڇو جو هڪڙو دشمن به سَوَ دوست جي مٿان ڀاري هوندو آهي. چور ته وري به ماڻهو آهي، تنهن کي پنهنجو ويري، جوڻيت ضرور ککندو هوندو. جڏهن ته دشمن جي سڃاڻ/ سُڌِ مرونءَ يا جانور ۾ به رهي ٿي. جيئن ٻليءَ کي ڏسي ڪئا ٻر ۾ لڪي وڃن يا سينڱ ڏسي ڪانءُ ٽهي ڀڄي وڃي.
مطلب: ۱. دشمن هر ڪنهن کي هُرکندو آهي.
۲. پسون پکي هون جانتي هِتِ آن هِت ڪي بات.
رِکي ديک سَڪُچَتَ نهين، ٻنڌڪ تي ڏر ڀات. (هندي)
۳. مرون ۽ پکي به وير ۽ دوستيءَ جي ڳالهه ڄاڻن،
ساڌو ڏسي نه ڊڄن، ماريءَ کي ڏسي ڀڄن. (ارٿ)
رِکي: بن ۾ عبادت ڪندڙ، ساڌو.

318- سورائتڻ سور، اڻ سورائت سان اوريو،
هِن جو ڀنجهر نه ڀريو، هوءَ وڃي ٿي وهلور،
پرايائين جو پور، اڳي کان به اڳرو. (پهاڪو)
سورائتڻ: سورائت، سورن واري، ڏکويل، ڏڌيل.
اڻ سورائت: سکي، بيدرد.
اوريو: ڳرهيو، سليو، ونڊيو.
ڀنجهر نه ڀرڻ: اثر نه ٿيڻ، ڪهڪاءُ نه اچڻ.
وهلور: هيڻو ٿيڻ، پريشان ٿيڻ، پاڻ قربان ڪرڻ.
تڪليف واري جي احساس کي اهو سمجهي سگهندو، جنهن پاڻ تڪليف ڏٺي هوندي. جنهن جي سر تي ڪڏهن به ڪا تڪليف نه پهتي آهي، تنهن کي نه تڪليف جو احساس ٿيندو ۽ نه وري کيس مشڪل ۾ ڦاٿل واري جي ڳڻتيءَ جو احساس ٿيندو. پوءِ ڀلي اهو کڻي کيس ڪيترو به روئي روئي ڇو نه بيان ڪري ٻڌائي، پر هيءُ سندس ڳوڙهن کي ڊرامو پيو سمجهندو يا الٽو سندس ڪمزوريون تاڙي، سندس تڪليف مان پنهنجا فائدا حاصل ڪرڻ جي ڪوشش ڪندو.
مطلب: ۱. ڏکويل کي، بيدرد آڏو حال بيان نه ڪرڻ گهرجي.
۳. سُمن پَرَ-گهر جائِڪي، دک نه سڻايئي روءِ،
ڀرم گواوڻ آپنا، ونڊ نه ڏيوي ڪوءِ. (سمن، وچن)
۳. سُمن! پرائي گهر وڃي، ڏک نه ٻڌائجي روئي،
پنهنجي لڄ وڃائڻ سان، ونڊي نه ڏئي ڪوئي. (ارٿ)
۴. تا ترا حالي نباشد هم چو من،
حال من باشد ترا افسانه. (فارسي)
۵. جاسين مون جهڙو حال نه ٿيندءِ،
تاسين منهنجو حال پيو آکاڻي لڳندءِ. (ترجمو)

319- سوڙهيءَ سياندريءَ، وهنوار نه ڪجي. (چوڻي/ پهاڪو)
سوڙهي سياندري: ويجهي حد ۾، مٽي مائٽيءَ ۾، دوستي ياريءَ ۾.
هلال ۽ بدر، پاڻ ۾ ويجها ۽ نازڪ مائٽ هئا. تن پاڻ ۾ گڏجي اڌواڌ ڀائيواريءَ تي وڏي لاڳت سان ڌنڌو شروع ڪيو. ڌنڌي ۽ واپار جي سنڀال تي بدر ويٺو، جيڪو مقرر وقت تي، نفعي جو حصو هلال کي پهچائيندو هيو. چئن پنجن ورهين پڄاڻان، هلال کي مليل نفعي ۾ ڪس نظر آئي. تڏهن بدر کان حساب ڪتاب پڇيائين. حساب ڪتاب سمجهه ۾ نه آيس ته ڀائيواري نبيرڻ چاهيائين. سندس خيال هيو ته شاهوڪارن جي دستور وانگر کري کاتي نبيريان. بدر ائين نبيرڻ نه پئي گهريو. سندس ارادو هيو ته هلال کي دربدر ڪيان جو مون ۾ شڪ ڪيو اٿائين. هلال سان ڏاڍا ڀَتَ رڌائين ۽ کيس ڏاڍو بيعزتو پڻ ڪيائين.
نيٺ هلال ويچاري پنهنجي لڄ لڪائڻ خاطر، هر حال ۾ ڇيني نبيري چاهي. اڳئين نقصان کي وساري، موڙيءَ مان به لاٿ تي راضي ٿي ڀائيواري ٽوڙيائين.
واپار جي ڪم ۾ هڪڙي نه ٻئي وقت ڇڪتاڻ ٿيندي، جنهن سببان حقدار واجبي حق ڇڪيندا. جيڪڏهن هڪڙي ڌر سانگو ڪري اهو حق ڇڏيندي ته حق ٻڏندس. جي ڇڪيندي ۽ اڳلي کي اها ڳالهه نه وڻي ته پريت ويندي.
مطلب: ۱. مٽ مائٽ سان ڪيل واپار ۾ يا نقصان پوي يا مائٽي ڇڄي.
۲. دوست ۽ مائٽ سان ڀائيچارو نه ڪجي.
۳. ڀائيچارو، ڀاءُ سان به نه ڪجي.
۴. ڀائيواريءَ جو ڀت، سدائين بي سوادي.

320- سَوَ ڪري سينگار، ته به کودڙيءَ پٽ کودڙو. (پهاڪو)
گهوڙا ۽ اٺ، خچر ۽ گڏهه، وهٽ طور پڻ ڪتب ايندا آهن. سوار مٿن چڙهڻ کان اڳ، سهڻا سنج سنجيندا آهن، جهلون پارائيندا آهن ته جيئن سوار ۽ سواري موچارا لڳن. ڏسندڙن تي رعب ۽ دٻدٻو ويهي.
گهوڙو، ڀڄڻ ۾ ڀلو ٿيندو آهي. ابلق وغيره پوندس ته پيا ٺهندس. اٺ، قد-آور جانور آهي. ڳاٽ اوچو ڪري جڏهن هلندو آهي ته ڳانين ۽ ڇيرين جي ڇمڪار تي اڃا وڌيڪ ڌيان ڇڪائيندو آهي.
خچر چڱو بار ڍوئڻ سبب مھانگو آھي ۽ ھر ماڻھو نه ٿو رکي سگھي. سندس قدر تمام گھڻو آھي.
ان جي برعڪس گڏهه ويچارو آهي بار ڍوئڻ جي ڪم جو. مٿس سواري ڪبي ته ڪري سگهبي پر وک تڪڙي نه اٿس. نه ئي رنگ موچارو اٿس، جنهن تي جهلون وغيره سينگارجن ته ٺهي. ريشمي ڪپڙا اوڍڻ سان، نه سندس رفتار وڌندي آهي ۽ نه ئي هلڻ واري چال ۾ ناز نخرو پيدا ٿيندو اٿس. ڏسڻ واري تي رعب پوڻ بدران، الٽو اثر پوندو آهي ۽ کل پئي ايندي اٿس.
مطلب: ۱. ڪميڻو ۽ جاهل، ڪارو ڪوٽ ۽ سوٽ پائڻ سان پڙهيل لکيل يا وڪيل نه ٿي پوندو.
۲. بزرگن جهڙي پوشاڪ اوڍڻ سان، شيطان اشراف نه ٿي پوندو.
۳. ناسزائي کہ خرقہ در بر کرد،
جامہ کعبه را جُل خر کرد. (فارسي)
۴. نالائق، جنهن فقيراڻي گودڙي پهري،
تنهن ڄڻ ڪعبي جي غلاف کي گڏهه جي جُهل ڪيو. (ترجمو)

321- سوناري جو سؤ ڌڪ، لوهر جو هڪڙو ڌڪ. (پهاڪو)
سوناري کي، سونا زيور گهڙڻ لاءِ، ننڍڙا اوزار استعمال ڪرڻا پوندا آھن، ڇو جو سون به تمام ٿورڙو هوندو آهي. وڏي ڌڪ لڳڻ سان گم به ٿي سگهي ٿو. ان ڪري ننڍڙي مطرقي سان آهستي آهستي سوين ڌڪ هڻي، سون کي شڪل ڏيندو آهي.
ان جي ڀيٽ ۾ لوهر کي لوهه مان وڏا اوزار ٺاهڻا هوندا آهن، جنهن لاءِ گهڻو لوهه استعمال ڪرڻو هوندو اٿس. لوهه کي مطلوبه شڪل ڏيڻ لاءِ، گرم ڪري سنداڻ تي ڪٽڻ لاءِ، وقت ٿورو هوندو آهي. لوهه ٺرڻ کان پوءِ موڙي نه سگهبو. ٺرڻ کان اڳي، ٻه چار وڏا ۽ تڪڙا ڌڪ هڻي، کيس گهربل شڪل ڏئي سگهبي.
الغرض جيترو ڪم سونارو سَوَ ڌڪ هڻڻ سان ڪري، اوترو ڪم لوهر وڏاڻ جي هڪ ڌڪ سان ڪري وڃي.
مطلب: ۱. جيڪو ڪم ڏُڏ، وڏي ڏاکڙي سان ڪري سگهي، سو ھڪڙو سياڻو اشاري سان ڪري سگهي.

322- سون پرکجي ڪسوٽيءَ، روپو پرکجي باهه،
ماڻهو تڏهن پرکجي، جڏهن ڪي ڳالهاءِ. (چوڻي)
سون، هڪڙو قيمتي ڌاتو آهي، جيڪو زيورن وغيره ۾ استعمال ٿيندو آهي. ان جي هم شڪل ٻيا به ڌاتو آھن پر گھٽ قيمت ۽ زيورن ۾ جڙڻ جهڙا نه هوندا آهن. منجهن فرق معلوم ڪرڻ لاءِ، سونارن وٽ هڪ ڪسوٽي هوندي آهي، ان تي ڌاتوءَ کي گهندا آهن. ڪسوٽيءَ تي گسڻ سان، معلوم ٿي ويندو آهي ته اصلي سون ڪهڙو آهي ۽ نقلي ڪهڙو آهي. اهڙيءَ طرح روپو يا چاندي وري باهه تي تپائڻ سان پرکي سگهبا آهن. باهه ڏيڻ سان چانديءَ جي رنگ جهڙو ٻيو ڌاتو ڪارو ٿيندو، جڏهن ته چاندي اُجري ٿي پوندي آھي.
ماڻهن جي کري کوٽي هئڻ کي پرکڻ لاءِ به دنيا ۾ ماپا تورا آهن. اُهو اِهو ته گهڻا تڻا ماڻهو، پنهنجي زبان مان ڳالهايل لفظن/ جملن مان ئي پرکي سگهبا آهن. ڇو جو جذبات ۾ اچڻ کانپوءِ، دل جي ڳالهه سندن زبان مان نڪري ئي ويندي آهي. ان جي برعڪس جيڪو ماٺ ڪيو ويٺو آهي، تنهن جي سياڻپ/ اياڻپ جو اندازو لڳائڻ مشڪل آهي.
مطلب: ۱. ماٺ سونُ، ڳالهائڻ چاندي.
۲. نامرد سخن نگفته باشد، عيب و هنرش نهفته باشد. (فارسي)
۳. جاسين مڙس نه ڳالهايو آهي، تاسين سندس عيب ۽ هنر ڳجها رهن. (ترجمو)

323- سهڻا ٽوهه، پٽن تي پيا آهن. (پهاڪو)
ٽوهه: خود-رو جهنگلي ول مان ٿيندڙ ڪسارو/ ڪؤڙو ڦل. ڏسڻ ۾ گدري جهڙو سهڻو، کائڻ ۾ ايرئي کان وڌيڪ زهريلو.
ٽوهه، ڏسڻ سان گدري جو گمان ٿيندو آهي. سندس رنگ ۽ روپ ڏسي وات پاڻي پاڻي ٿيندو آهي. ڇو جو اصول اهو آهي ته جيڪا شيءِ ڏسڻ ۾ سهڻي اچي ٿي، سا پڪ کائڻ ۾ به لذيذ ۽ مزيدار هوندي. پر ٽوهه ان جي ابتڙ آهي. ڏسڻ ۾ سهڻو ۽ کائڻ ۾ کارو. جنهن سبب سندس قدر گهٽ هوندو آهي. سندس وَلِ پٽ تي پيل هوندي آهي. ڪير به منھ ٺاهي، کيس مٿس نه چاڙهيندو آهي. جڏهن ته انگورن، تورين ۽ ڪريلن جي ول کي به لوڙهي، مَنهه يا ڀت تي چاڙهڻ لاءِ جتن ڪيا ويندا آهن ته جيئن سندن ڪارائتو ڦل جلد اسري ۽ موذي جانور جي زيان کان به بچيل رھي.
اهڙيءَ طرح دنيا ۾ ڪي اندر جا ڪارا ماڻهو، بظاهر فاقيرو/ فقيراڻو لباس ڪري، ساڌو بڻيا وتندا آهن. ماڻهن جي دلين تي جڏهن سندن ظاهري اوصاف جو اثر گهرو ويهندو آهي ته پوءِ پنهنجي اندر جي ڪارائڻ سان، ساڻن ٻيائي ڪندا آهن. تنهنڪري ضروري ناهي ته شڪل جو سهڻو يا اوچي لباس وارو اشراف ۽ سياڻو، بااخلاق ۽ چڱو مڙس هوندو. هر هڪ کي ٺڪي ٺوڪي جاچجي، متان ٽوهه وانگر هجي.
مطلب:۱. منافق ماڻهوءَ کي هِت به ڌڪا ته پرڏيهه ۾ به موچڙا ڳچيءَ ۾.
۲. نه هر که بصورت نيکو است، سيرت زيبا ور در اوست.
کار بمغز اندرون است نه به پوست بيرون. (فارسي)
۳. نه سڀ ڪنهن سهڻي ۾ موچارا لڇڻ آهن،
ڪم اندرئين مغز سان آهي، نه ٻاهرينءَ کل سان. (ترجمو)
۴. بيک دکاوي جڳت ڪُون، لوڪن ڪُون وس ڪين،
انت ڪال ڪاتي ڪٽي باس نرڪ ۾ نين. (گرو نانڪ، وچن)
۵. جهان کي ويس ڏيکاري، ماڻهن کي مڃائي،
مرڻ مهل ڪاتيءَ سان وڍجي، نرڳ ۾ پوي. (ارٿ)

324- سي اڍائي، سي ساڍا ٻه. (ورجيس)
ھڪ سان اڌ ڳنڍبو ته ڏيڍ چوائيندو. ٻن منجھ اڌ جوڙ ڪرڻ سان، اڍائي ٿين ٿا. ٽن منجھ اڌ گڏائبو ته ساڍا ٽي سڏائيندا.
ٽن کان مٿي وارن انگن ۾ اڌ جوڙ ڪرڻ کي ساڍ چئبو آهي. جيڪڏهن ساڍ جو لفظ ٻن سان گڏي، ساڍا ٻه چئبو ته غلط نه ٿيندو. البته ائين چوڻ رواج ۾ نه آهي ۽ اوپرو پڻ لڳي ٿو. پر معنيٰ جي لحاظ کان ٻئي برابر آهن. هروڀرو اکرن جي جڙاوت ۽ معنائن جي چڪر ۾ نه پئجي. پئبو ته ڪم رلي ويندو، ڇو جو ‘اکران دي وچ جو ئي اڙيا، عشق دي چالي سو ئي نه چڙهيا.’
جيڪو اکرن جي معنائن ۽ ڪناين، اشارن ۽ مطلبن کي نه ٿو سمجهي، اهڙي ڏُڏُ يا بي سمجهه سان به گڏ رهڻ نه گهرجي. بلڪ کانئس ڏور ڀڄجي ته چڱو آهي. ڇو جو کانئس، سواءِ جهالت جي، ڪجهه به سکي نه سگهبو ۽ ڪيترو به سيکارڻ سان ھو پنهنجي جهالت تان ڪين هٽندو.
مطلب: ۱. جهڙي سٺ، تهڙيون ٽي ويهون.
۲. خري را ابلهي تعليم ميکرد،
بر او صرف کردي عمر دائم،
حڪيمي گفت اي نادان چه کوشي؟
درين سودا بترس از لومة لائم.
نياموزد بهائم از تو گفتار،
تو خاموشي بياموز از بهائم. (فارسي)
۳. هڪڙي اياڻي گڏهه کي ٿي سيکاريو،
سدائين مٿس پئي ڄمار وڃايائين،
سياڻي هڪڙي کيس چيو؛ “اڙي ڏڏ ڇا ٿو ڪرين؟
انهيءَ سودي ۾ ملامت ڪندڙ جي ملامت کان ڊڄ،
مرون تو کان ڳالهائڻ ڪين سکندو،
تون انهيءَ جانور کان ماٺ ڪرڻ سک.” (ترجمو)
۴. جاهل ماڻهوءَ لاءِ، جهڙو بُٺي تهڙو بهرام.

325- سياري جي سوڙ، سڀڪو پاڻ ڏي سيري. (پهاڪو)
سياري ۾ سيءُ گهڻو ٿئي. ان کان بچاءَ لاءِ باهيون ٻارجن ۽ هنڌ ۾ سمهڻ لاءِ سوڙ استعمال ٿئي. رلهي ۽ ڪمبل، سيءَ ۾ سٽ اوتري نه جهلين، جيتري سوڙ سهي. سوڙ، مڙني اوڇڻن کان وزنائتي رهي ٿي. کڻڻ ئي ڏکي هوندي آهي. پر سيءُ به سيءُ آهي. کانئس بچڻ لاءِ هر ڪو سوڙ جو وزن سوري پاڻ تي وجهي ٿو ته جيئن سيءَ جهڙي وڏي مصيبت کان پاڻ کي بچائي سگھي.
مطلب: ۱. مائٽ، يار ۽ اولاد، بلڪ سڀ ڪو پنهنجو سک ڳولهي ٿو.
۲. مادر، پدر، برادر، ولد يار و زن،
سڀ سک ڪي هين سنگتي، ٺيڪ سمجهه وي سجن. (اردو)
۳. ماءُ، پيءُ، ڀاءُ، پٽ، يار ۽ زال،
مڙئي آهين سک جا ساٿي، يار سمجهي ڇڏ ڳالهه.
۴. سياري جي باهه، سڀ ڪو پاڻ ڏي سوري.

326- سياري ۾ سيئي چڱا، جن گهڻي باهه،
اونهاري ۾ سيئي چڱا، جن گهڻي ڇاهه. (چوڻي)
سياري ۾ سيءُ گهڻو ٿيندو آھي، تنهن کان بچاءَ لاءِ گهرن ۾ باهه ٻاربي آهي. باهه اهو ٻاري سگهندو، جنهن وٽ گهر ۾ ٻارڻ طور ڪاٺ جام جمع ٿيل هوندو. جنهن وٽ نه ڪاٺ هوندو ۽ نه باهه هوندي، سو سيءَ ۽ پاري ۾ پيو پاهه ٿيندو. سک ۾ اهو رهندو جنهن وٽ ججهي باهه آهي.
اونهاري ۾ گرمي، پگهر ۽ رُگهه جام ٿئي ٿو. گرميءَ سان منهن ڏيڻ لاءِ، اَجهي کان علاوه اهڙين شين جو واپرائڻ به ضروري آهي، جن سان طبيعت بحال رهي. جيئن، برف يا بوتل، فالودو يا قلفي، لسي يا پاڻي وغيره. مڙني شين مان لسي، سستي ۽ سادي وٿُ آهي. منجهس لوڻ پاڻي گڏي، کيس اڃا به ٿڌي تاثير وارو ڪري سگهجي ٿو. جنهن وٽ، اها وٿ به ناهي، سو گرميءَ کان بچڻ لاءِ ڪيڏا به وس ڪري پر لهسجي ضرور ويندو.
مطلب: ۱. سياري ۾ سکيا اهي آهن، جن وٽ ٻارڻ گهڻو. اونهاري ۾ اهي سکيا آهن، جن وٽ ٿڌڪار جون شيون جام آهن.
۲. ڀيٽيو؛ سياري ۾ به سيئي سکيا، جن کي ڪي آهه،
اونهاري ۾ به سيئي سکيا، جن کي ڪي آهه.

327- سياري ۾ به سيئي سکيا، جن کي ڪي آهه،
اونهاري ۾ به سيئي سکيا، جن کي ڪي آهه. (چوڻي/ پهاڪو)
ڪي آهه: ڪجهه هئڻ، دولت هئڻ.
سياري ۾ سوڙ، باهه ۽ اجهي جي سخت ضرور پوي ٿي. اهي ان ماڻهوءَ لاءِ حاصل ڪرڻ آسان آهن، جنهن وٽ ڌن دولت ججھيري آهي.
اونهاري ۾ برف ۽ بوتل، لسي ۽ ڏھي، ڇانئن ۽ ٿڌين شين جي ضرورت پوي ٿي. اهي انهن ماڻهن لاءِ هڪيون حاضر آهن، جن وٽ ڌن دولت ھڪي حاضر آهي.
مطلب: ۱. دولت وارو، اونهاري توڙي سياري ۾، سکيو رهي ٿو.
۲. بگرما و به سرما در بهار است،
کسي کش دولت و اقبال يار ست. (فارسي)
۳. اونهاري ۽ سياري ۾ ان لاءِ بهار آهي،
جنهن کي دولت ۽ ڀاڳ همراهه آهي. (ترجمو)
۴. ڀيٽيو: سياري ۾ سيئي چڱا، جن گهڻي باهه،
اونهاري ۾ سيئي چڱا، جن گهڻي ڇاهه.

328- سياڻي اڳيان روئڻ، اکين جو زيان. (پهاڪو)
هڪڙيءَ زال جي وَڏ-وَر ڌيءَ اڃا ڪنواري هئي. ان جي پرڻي لاءِ مڙس آڏو اشاري سان سعيو ڪيائين. ڌيءَ کي سڏ ڪري چيائين؛ “ڌيءَ! اٿي بيهه ته پيءُ ڏسئي ته ڪيڏو نه قد ٿيو اٿئي!”
ڌيءَ کي پيءُ جي عقل جي خبر هئي. تنهن اٿڻ بجاءِ ماءُ کي چيو؛ “ابو ته سياڻو آهي! ويٺي به ڏسي پيو ٿو ته وڏي ٿي وئي آهيان!”
مطلب: ۱. سياڻو ڳالهه ڪرڻ سان حال معلوم ڪيو وڃي. ان جي آڏو روئي حال ڳرهڻ اجايو آهي.
۲. عاقل اشاري سان سمجهي ٿو ته پوءِ ڌڻيءَ جنهن اپايو آهي، سو ريءَ چئي، حال نه ڄاڻندو هوندو؟
۳. انتر جاسي پورک سوامي، اڻ بولت هي جانت حال. (گرو نانڪ، وچن)
۴. ڳجهه ڄاڻندڙ سائين، ريءَ چيو حال ڄاڻي ٿو. (ارٿ)

329- سيرو کاڌو، پاتل ڦاٽي. (پهاڪو)
پاتل: ليسوڙي يا پپر وغيره جي ويڪرن پنن مان جڙي، جنهن ۾ حلوائي سيرو وغيره ويڙهي ڏيندا هئا. اڄڪلهه ان جي جاءِ تي ڪارڊ مان ٺهيل پليٽون اچن ٿيون، جن کي (disposable) چئبو آهي.
پپر يا ليسوڙي جي پنن کي، ڪاني جي تيلن تان لٿل ڇيتين سان ڳنڍي جوڙي ٿالهيءَ وانگر ٿانءُ ٺاهيندا هيا، جنهن ۾ رڌل سيرو يا ڇولا وغيره کپائبا هيا. گراهڪ سيرو وغيره کائي، بعد ۾ اهو عارضي طور جڙيل ٿانءُ يا پاتل/ اڇلي (dispose off ڪري) ڇڏيندا آھن. ڇو جو ان اوباريل ٿانءَ کي نه ڌوئي سگهبو آھي ۽ نه ئي وري منجهس ٻيو ڪير کاڄ کائڻ پسند ڪندو آھي. ان ڪري ان جو سانڍي رکڻ اجايو آھي.
مطلب: ۱. استعمال شده شيءِ، جيڪا پاتل جهڙي سستي هجي، سا گند جي ٽوڪريءَ ۾ ئي اڇلائبي آهي.
۲. نوشهرو فيروز جي مختيارڪاري ڇڏي، پينشن وٺي گهر آيس، تڏهن اٺ ۽ گهوڙا، جيڪي مون لاءِ هاڻي ڪم جا نه رهيا هيا، وڪڻي تڪڻي ڇڏيم. هڪڙي دوست پڇيو؛ “وهٽ وانا، سگها ڇو وڪيئي؟” تنهن کي جواب ڏنم؛ “جن ۾ هاڻي ڪم نه رهيو، سي رکڻ مان ڪهڙو فائدو. سيرو کاڌو، پاتل ڦاٽي.”
۳. جنهن شيءِ مان ڪم لٿو ۽ ٻيهر ڪم اچڻ جي ناهي، تنهن کي سانڍڻ ضروري ناهي.
 

ش

330- شڪر ڪر صحيح، ته توئي سان توهُ ٿئي. (چوڻي)
توهُ ٿيڻ: مهرباني ٿيڻ.
هر هڪ جيو بلڪ چيز کي، ڌڻيءَ پاڪ خلقيو آهي. هر مخلوق کي منجهس ويساهه رکڻ گهرجي. سندس عطا ڪيل هر نعمت جي بدلي سندس شڪر ۽ ساراهه واکاڻڻ گهرجي. ائين ڪرڻ سان ڌڻي سڳورو مٿس راضي ٿئي ٿو ۽ شڪر جي بدلي ۾ مٿس ٻيون به اَنيڪ نوازشون مرحمت فرمائي ٿو.
مطلب: ۱. رب پاڪ کي، شڪرگذار بندو بيحد پيارو آهي.
۲. ترا مال و نعمت فزايد ز شکر،
ترا فتح از در در آيد ز شکر. (فارسي)
۳. شڪر ڪرڻ سان تنهنجي دولت ۽ مال وڌي،
شڪر ڪرڻ سان توکي سوڀ نصيب ٿئي. (ترجمو)
۴. خوشحاليءَ ۾ شڪر ۽ آزمائش ۾ صبر ڪرڻ گهرجي.

331- شينهن اڳيان، لڪڙي اڇلڻ سولي،
نِوڙي موٽائي کڻڻ، اولي. (پهاڪو)
شينهن چيريندڙ/ ڦاريندڙ جانور آهي ۽ سندس خوراڪ به فقط ماس آهي. ساڻس گوشت پوست مان ٺهيل انسان کي، کينس نه ڪرڻ گهرجي. ڇو جو شينھن ماس کي اڳي ئي ڳوليندو ٿو وتي. تنھن ڪري ھيءُ جو ڪاٺي اڇلڻ جھڙي حرڪت ڪندو ته ڪيئن بچندو. اڇلي هڻڻ جهڙي حرڪت ئي نقصان پائڻ جي مترادف آھي، جڏھن ته سندس ويجھو پيل ڪاٺي موٽائي کڻڻ ته اڃا پري جي ڳالهه آھي.
جيڪڏهن ڪنھن ماڻھوءَ کي ڪنهن شيءِ جي اوٽ وٺي، پري کان بيهي، شينھن ڏانھن ڪاٺي اڇلڻُ، ڦٻي وئي آھي ته انهيءَ مان اها مراد ناهي ته شينهن ڪمزور آهي يا شينھن جي نظر نه ٿي پوي يا شينھن ساڻس ٺهي ويو آهي. تنهنڪري هاڻي ويجهو وڃي، نِوڙي اها موٽائي به کڻي وٺي.
مطلب: ۱. پاڻ ڏاڍي اڳيان ڪا به اُگري ڳالهه نه ڪجي. جيڪڏهن ڳالهه کيس نه وڻي، ته ٻچا ٻير تي چاڙهي ڇڏيندو.
۲. ندارد کسي با تو نا گفته کار، وليکن چو گفتي دليلش بيار. (فارسي)
۳. جاسين نه ڳالهايو اٿئي، تاسين ڪنهن جو تو سان ڪم نه آهي،
جڏهن ڳالهه ڪيئي ته ان لاءِ دليل ڏئي پورائو به ڪرڻو پوندئي. (ترجمو)

332- شينهن نه ڏيکيا ته ڏيک ٻلارا،
چور نه ڏيکيا ته ڏيک سونارا. (چوڻي)
ٻلارا: ٻلي کي، جهنگ ٻلي کي.
۱. ناري جو مختيارڪار هئس. تن ڏيهاڙن ۾، راڻاهوءَ مڪان ۾ بيکي نالي سوناري کي عينڪ جي ڇلي جوڙڻ لاءِ ٿوري چاندي ڏنيم. چيومانس؛ “منجهس مَٺُ نه ملائجانءِ! جيترو مَٺُ ملائيندا آهيو، اوتري جي تو کي مزدوري وڌائي ڏيندس!”
تڏهن کلي چيائين؛ “ڏهوڻو پورهيو ڏيندين ته به مائٽاڻي پَرِّ ڪين ڇڏيندس، ڇاڪاڻ جو جيسين اهو ڪم نه ڪريون، تيسين برڪت ئي نه پوي.” الغرض سونارو، سون مان چوري نه ڪري ته پيٽ ئي نه ڀرجيس. چور کي ٻيا سڱ ته ڪو نه ٿيندا آهن، اهو به ائين ئي هوندو آهي.
۲. ٻلي ۾ به گهڻا آريکڻ/ اوصاف شينهن جهڙا آهن. جهڙوڪ منهن مهانڊو، چپ چپ ڪري هلڻ ۽ ٽپ ڏئي شڪار تي حملو ڪرڻ وغيره. الغرض ٻلي کي ڏسي، شينهن جو گمان ڪري سگهجي ٿو.
مطلب: ۱. سونارو پنهنجي ماءُ جي نٿ مان به نه مڙي.
۲. سونارو پنهنجي ڀيڻ جي مڻيي مان به نه گسي.

 

ص

333- صبر جنين سينڱ، تير نه گسي تن جو. (چوڻي)
سينڱ: ڪمان، جنهن ۾ تير وجهي هلائجي.
چُٽڻ لاءِ، تير ڪمان ۾ وجهي، سوچ سمجهه سان پوري اندازي تي پوئتي ڇڪي، نشاني جي رخ ۾ اک جي ٽيٽ سان سڌو ڪشي هڻبو ته ٺيڪ ٺيڪ نشاني تي لڳندو. تڙ تڪڙ ۾ ڪشيل تير، ڪيڏانهن جو ڪاڏي هليو ويندو آھي ۽ نشاني تي ڪو نه لڳندو آھي. تيرن جو خرچ، ڪمان جو سيڙاءُ، وقت ۽ همت جو استعمال، سمورا رائگان ھليا ويندا آھن.
شڪار تي نشانو چٽڻ لاءِ وڏي احتياط ۽ صبر جي ضرورت ھوندي آھي. بي صبريءَ ۽ اٻھرائيءَ مان ڪشيل تير، نشاني تي نه لڳڻ سان شڪار وڃڻ جو نقصان ته ٿئي ٿو پر جيڪڏھن نشاني تي شينھن جھڙو جانور آھي ته جان وڃڻ جو انديشو پڻ رھي ٿو.
مطلب: ۱. صبر سان، مطلب/ غرض کي پهچي سگهجي ٿو.
۲. به صبر تُواني رسيدن به کام،
به آهستگي صيد آيد بدام. (فارسي)
۳. صبر سان مراد کي پهچي سگهندين،
صبر ۽ آهستگيءَ سان، شڪار ڦاهيءَ وٽ اچي ٿو. (ترجمو)
۴. صبر جا سورنهن، تڪڙ جا تيرنهن.
۵. ڀيٽيو: صبر، وڏو ٽول. (چوڻي)

334- صبر، وڏو ٽول. (چوڻي)
ٽول: وَٿُ، شيءِ، هٿيار.
دنيا جي تختي تي، جملي ڪم تڙ تڪڙ سان نه ٿا انجام تي پهچن. ڀلي سمورا وسيلا ساڻ هجن، تڏهن سوچ ويچار ۽ صبر سهپ سان بروءِ ڪار آڻبا ته مطلب کي پهچبو، نه ته هر معاملو اڌورو ۽ کريل رهجي ويندو.
صبر ۾ وڏي حڪمت آهي. ڌڻي سڳوري تڏهن صبر ڪرڻ لاءِ جاءِ بجاءِ تلقين ڪئي آهي. صبر کي ئي هٿيار طور کڻڻ لاءِ، احڪام صادر ڪيا اٿس. جنهن کي صبر جهڙي وٿ حاصل آهي، تنهن کي جتي ڪٿي ڪاميابي ملي ٿي. بي صبرو ۽ اٻهرو ماڻهو، انهيءَ حڪمت کان پالهو رهجي وڃي ٿو.
مطلب: ۱. صبر ڪرڻ واري سان، ڌڻي سڳوري جي مدد شاملِ حال آهي.
۲. گنج صبر اختيار لقمان است،
هر که را صبر نيست حڪمت نيست. (فارسي)
۳. صبر جو گنج، لقمان جي وَسَ وانگر آهي،
جنهن وٽ صبر ناهي، تنهن وٽ حڪمت ناهي. (ترجمو)
۴. صبر ڪرڻ واري سان پاڪ پروردگار گڏ آهي.
۵. ڀيٽيو: صبر جنين سينڱ، تير نه گسي تن جو.

335- صلاحين شينهن ٻجهن، ڪرهين ڪم نه ٿئي. (پھاڪو)
صلاح: گڏيل سوچ ويچار
صلح: سانت، امن، دوستي.
صلاحين: هم-صلاح، يڪراءِ.
ڪَرَهه: جهيڙو، ڇار، ٽانڊا ڀور.
ڪَرَهين: ويڙهه جهيڙ، لڙ بکيڙو.
هر ڪم، هڪ ماڻهوءَ جي وَس جو ناهي. کيس ٻين سان صلاح ڪري پوءِ ڪرڻ گهرجي. ان سان ڪم جي پورن نفعن مان بهره ور ٿي سگهندو. ٻي صورت ۾ محنت ئي اجائي هلي ويندس.
صلاح صواب سان شينهن جهڙو چيريندڙ ڦاريندڙ جانور به پنجوڙن ذريعي ٻڌي ڦاسائي، پڃري ۾ بند ڪري سگهجي ٿو. سندس ٻچي کي به چِيتاري ڌتاري، پڃري ۾ بند ڪري سگهجي ٿو. ان جي برعڪس رڳو لڙ بکيڙي ڪرڻ سان، ماڻهو پاڻ ۾ ئي پري وڃي پوندو. ڪم ته ڪو به ڪري نه سگهندو. جيڪڏهن ڪرڻ جي ڪوشش ڪندو ته پوءِ سواءِ کارڻ جي ڪي ڪين ڪري سگهندو.
مطلب: ۱. جيڪي ڪم، پيار قرب سان ٿين ٿا، سي جهيڙي جهٽي سان نه ٿا ٿين.
۲. به شيرين زباني و لطف و خوشي،
تواني که پيلي بموئي کشي. (فارسي)
۳. مٺڙي زبان ۽ مهربانيءَ ۽ سرهائيءَ سان،
هاٿيءَ کي وار سان به ٻڌي سگهين ٿو. (ترجمو)

 

ظ

336- ظلم قائم آهي، ڪندڙ قائم ناهي. (چوڻي)
ظلم، هڪڙو فعل آهي. زماني ۾ هڪڙو ظالم، مرڻ پڄاڻان، ظلم ڪرڻ بند ڪندو ته ٻيو وري شروع ڪندو. هڪ ئي وقت گهڻا ظالم، ظلم بند ڪندا ته ساڳئي وقت وري، ٻيا ڪيترا شروع ڪري سگهندا. تنهنڪري رهندي دنيا تائين، ظلم جو نالو نشان به هلندو رهندو.
ان جي برعڪس ظالم يا ظلم جو ڪندڙ، انسان آهي. اهو دنيا جي عمر جي ڀيٽ ۾ ٿوري ڄمار پائي ٿو. ويتر ظلم ڪري ٿو ته مظلومن جي پٽن پاراتن سبب سندس عمر ۾ به ڪتر پوي ٿي. جلد ئي دنيا مان هليو وڃي ٿو. ظلم سبب، پوئتي سندس نالو ظالمن جي لسٽ ۾ ته گهڻي وقت تائين لعنت ڦٽڪار هيٺ رهي ٿو پر پاڻ دنيا ۾ موجود نه ٿو رهي.
مطلب: ۱. ظالم جي گلا جي ڄمار، سندس ڄمار کان وڏي آهي، جيڪا سندس مرڻ کان پوءِ به ڳائبي رهي ٿي.
۲. نماند ستمگار بد روزگار،
بماند بر او لعنت پائدار. (فارسي)
۳. ظلم بڇڙو، ڳچ ڏيهاڙا نه رهي،
مٿس لعنت، سدائينءَ لاءِ پئي وسي. (ترجمو)

 

ع

337- عقل آهيرن جو، ڌُريون ئي ويو،
مڱائين هڪڙو، پرڻائين ٻيو. (ٺٺول)
آهير/ آهِر: مرد، ٻهراڙيءَ جو اڻ پڙهيو مڙس، ڄٽ.
ڌريون ئي: منڍئون ئي، شروع کان ئي.
دنيا جي دستور مطابق عورت جو پرڻو، مرد سان ٿيندو آهي. پرڻي کان اڳي، ڳالهيون ٿينديون آهن. پوءِ پڪون ٿينديون آهن. پوتي پوندي آهي. نٿ ٽوپبي آهي. مڱڻو ٿيندو آهي. نڪاح پوندو يا ويڏي پڙهبي آهي ۽ پوءِ پرڻو ٿيندو آهي.
دستور مطابق، جنهن مرد سان مڱڻو ٿيندو آهي، اخلاقي طرح، پرڻو به ان سان ئي ٿيندو آهي. جاهل ۽ واعدي خلاف يا ٺڳ ماڻهو، مڱڻو هڪڙي سان ڪري، پرڻو ٻئي سان ڪرائيندا آهن. اها سراسر جهالت ۽ ناداني آهي.
مطلب: ۱. واعدو ڪري ڦرڻ وارو آهير آهي، توڻي کڻي پئسي جي لحاظ کان ڀلي ارباب هجي.

338- عقل ريءَ ارمان، گهڻا کائيندين جيئڙا. (چوڻي)
عقل ۽ سياڻپ سان ڪيل ڪم، پنهنجي منزل تي رسن ٿا. سياڻپ ڌاران ڪيل ڪمن سبب، نيٺ ارمان کائڻو پوي ٿو. ڇو جو عقل وارو ماڻهو، ڀلي پئسي ۽ ذات جي لحاظ کان هيڻو هجي، ته به جتي ڪٿي پيو عقل جي برڪت سان مانُ لهندو. اياڻو ۽ بي عقل ماڻهو، توڙي وڏ-آڪهيو يا خانداني هوندو، ته به جهالت سبب پيو جتي ڪٿي لوڌبو رهبو. تنهنڪري رڳو دولت ڪمائڻ کان بهتر آهي ته عقل پرائڻ جو سعيو پڻ ڪجي. جيڪو جاهلن جي صحبت نه، بلڪ سياڻن جي سنگت مان حاصل ٿي سگهندو.
مطلب: ۱. بي عقلائپ سان ڪيل ڪمن جي پڇاڙي، ارمان کائڻ کان سواءِ ڪي ڪين آهي.

339- علت وڃي، عادت نه وڃي. (چوڻي)
علت: مرض، لت، چوس.
عادت: هير، طبيعت.
علت يا مرض، علاج يا دوا سان دفع ٿي ويندو آهي. جڏهن ته بري فعل جي تانگهه به علت وانگر آهي. اها به نصيحت ۽ پرهيزگاريءَ سان ڇٽي سگهي ٿي. جڏهن اها علت، حد کان وڌي ويندي آهي ته عادت بڻجي ويندي آهي. انهيءَ عادت جي پورائي کانسواءِ، ماڻهوءَ کي دنيا ۾ نه مزو ايندو آهي ۽ نه ئي ڪا ٻي ڳالهه سمجهه ۾ ايندي آهي. اھا عادت عضوي وانگر ٿي ويندي آهي.
ڪن حالتن ۾، کريل عضوو ڪٽي اڇلائي سگهڻ جهڙو فعل آهي پر، عادت مورڳو ڪٽي نه سگهبي آهي.
مطلب: ۱. پاڻ ۾ غلط ڪم جي عادت يا هير وجهڻ کان پاسو ڪجي.
۲. خوي بد در طبيعتي که نشست،
نه رود تا به وقت مرگ از دست. (فارسي)
۳. عادت بڇڙي، جنهن طبع ۾ گهر ڪري ويٺي،
موت جي مهل تائين، موراڳو هٿان نه ويندي. (ترجمو)
۴. عادت نه مٽي عادتي، علت مور نه جاءِ،
اٺ پوي ڪڻڪ ۾، ڪنڊا چڻ چڻ کاءِ.

340- عيسيٰ نه موسيٰ، وڏا پير پئسا. (چوڻي)
عيسيٰ: نبي سڳوري جو نالو. مٿس ڪتاب انجيل شريف نازل ٿيو. ڪوڙهه جي مرض ۽ مادرزاد انڌن جي بصيرت جو علاج وارو معجزو ساڻس هيس.
موسيٰ: نبي سڳوري جو نالو. مٿس ڪتاب توريت شريف نازل ٿيو. بني اسرائيل کي فرعون کان نجات ڏياريائين.
پير: راهه ڏسيندڙ، مرشد.
پئسا: دولت، ناڻو.
دنيا جي تختي تي، سڦل ۽ ڪارائتي زندگي گذارڻ لاءِ پير پيغمبر پئي آيا آهن، جن ڏڏ انسانن کي، رب پاڪ طرفان عطا ٿيل روشنيءَ ذريعي، پئي راهون ڏيکاريون آهن ۽ سنئين دڳ لاتو آهي.
انسان، خاص طور تي اڄ جو انسان، دنيا جي ڪار-پردازين ۾ ايڏو ته غلطان ٿي ويو آهي جو کيس ڪنهن وليءَ، پير يا پيغمبر جي ٻڌايل نصيحت ڏانهن ڌيان ڌرڻ ۽ هينئين سان هنڍائڻ لاءِ وقت ڪونهي. هر ڪم ۾ جلد بازي اٿس ۽ ان جو حل دولت ۾ ڳولي لڌو اٿائين. ڏينهون ڏينهن دولت ڪمائڻ ۾ ايترو مگن ۽ محو آهي جو کيس اها به خبر ڪانهي ته سندس دولت ڪيتري آهي؟ ان ويچارڙي، هر شيءِ جو حل ته دولت ۾ ڀانيو آهي، پر کيس اها خبر ناهي ته انهيءَ دولت جي ميڙُ-ميڙان، کانئس مِٽ مائٽ ۽ جاني دوست جدا ڪري ڇڏيا آهن. جنهنڪري سندس هر ڪم مشڪل ترين مرحلي ۾ داخل ٿيندو ٿو وڃي.
مطلب: ۱. هر مسئلي جو حل پئسي ۾ ناهي.
۲. اي زر! تو خدا نه ئي و ليکن به خدا،
ستار العيوب و قاضي الحاجات تو ئي. (فارسي، ڪفريه)
۳. اي دولت! تون ڌڻي ته ناهين پر قسم ڌڻيءَ جو!
عيب ڍڪيندڙ، گهرجون پوريون ڪندڙ، تون ئي آهين. (ترجمو)
 

غ

341- غريب جي جوءِ، سڀني جي ڀاڄائي. (پهاڪو)
ڀاڄائي: ڀاءُ جي زال، ڀاڀي.
ڪن جاتين ۾، اهو رواج آهي ته ڏيرَ، ڀاڄائيءَ کان پاڻي گهرڻ، ماني پچرائڻ يا ڪپڙو لٽو ڌوئارڻ ۾ عيب نه سمجهندا آهن. اها عورت ويچاري، مڙس جي خدمت سنئين ڏيرن جي سيوا پڻ ڪندي آهي. هڪڙي مڙس جا ايترا ڪم هوندا آهن جو وٽس ٻه ٽي يا چار زالون هجن ته به پوريون نه پون. ان جي برعڪس هڪڙي ويچاري عورت، مڙس سميت ٻن يا ٽن ڏيرن جا ڪم ڏاڍي مشڪل سان ڪري سگهندي. جيڪڏھن ڪندي ته اچي جيءَ مان ڦاسندي. وڙهي جهيڙو ڪري، مڙس کي ڀائرن کان الڳ ڪرائي، نيٺ سک جو ساهه کڻندي.
ان جي برعڪس جيڪڏهن ڏيرن جي لوڌ هجي يا جڳ جا مرد، ڏير ٿي پون ۽ دستور مطابق، مڙس سنئين سندن به خدمت ڪرڻي پوي ته پوءِ غريب جي جوءِ جو ته رَڇُ ئي رلي ويو.
مطلب: ۱. غريب جي زال کي، هر ڪو ڀاڄائي ڄاڻي، حڪم هلائي ٿو.
۲. هيڻي ماڻهوءَ کي، هر ڪو پنهنجو نوڪر سمجهي ٿو.
۳. غريب جي جوءِ، جڳ جي ڀاڄائي.

 

ڦ

342- ڦاڙهو جاتي کائي، تاتي اوجهه ڏئي. (پهاڪو)
اوجهه ڏيڻ: ڦاٽي مرڻ، پيٽ ڦاڙائي مرڻ.
هرڻ ۽ ڦاڙهي جو گوشت، سيخ ۾ پچائڻ سان سوادي ۽ قوت بخش ٿيندو آهي. ٻيو سندس دُن مان مشڪ نڪرندو آهي، جيڪو قيمتي آهي. اهو ئي سبب آهي جو شڪار جا شوقين سدائين سندس تاڪ ۾ هوندا آهن. انهيءَ ڀو تتان هيءُ جهنگ يا ٻيلي، بيابان يا ڪاڇي ۾، هڪ هنڌ نه بيهندو آهي، بلڪ ٽهندو ۽ ڀڄندو وتندو آهي.
گهڻي ڀڄ ڀڄان کان پوءِ، آخر ٿڪجي ۽ بکائجي ڪنهن ويءَ يا گاهه ۾ چرڻ بيهندو آهي. بکايل/ اڃايل هئڻ سبب ۽ اڳين پوئين ڪسر ڪڍڻ خاطر، ججهو کائيندو آهي. جنهن سبب هلڻ کان ويتر هلاک ٿي ويندو آهي. يا پيٽ ڦاٽي پوندو اٿس. يا شڪاري اچي پڄندا اٿس، جيڪي سندس دن وارو مشڪ حاصل ڪرڻ خاطر، تتي تاءِ سِرُ کڻندا اٿس.
مطلب: ۱. پيٽ ڀرڻ واري لالچ، ڦاڙهي کي موت تائين رسائي ٿي.
۲. طمع مارائيندڙ آهي.
۳. مڇيءَ کي لوڀ/ ڳاهه مارائي ٿو.
۴. پکيءَ کي چوڳو، موت جي آويءَ ۾ آڻي ٿو.

343- ڦٺ بجو ڪج، پر گيهه ذرو ڏج. (ورجيس)
بي لڄي ۽ نرڄي ماڻهوءَ کي شان مان جي ڳڻتي گهٽ هوندي آهي. ان جي ڀيٽ ۾ سندس نڪ، سندس پيٽ جي هيٺان هوندو آهي. بيعزتي برداشت ڪندو آهي پر پيٽ کي ضرور ڀريندو آهي. کيس آبروءَ کان پيٽ پيارو لڳندو آهي. تنهنڪري پيٽ خاطر بيعزتيءَ وارا ڪم به ڪُڏي ڪندو آهي.
مطلب: ۱. لالچي ماڻهو بيعزتي برداشت ڪري، بک برداشت نه ڪري.
۲. ڦٺ بجو ڪرڻ، گيهه ذرو ڏيڻ. (ورجيس)
۳. مرد گهري مانَ کي، گانڊو گهري نان کي.
۴. ڀيٽيو: پيٽ ڀريو ته منهن ڪارو ئي سهين.

344- ڦر کان اڳي ڄر نه ڪڍجي. (پهاڪو)
ڄر: اور، ٿڻائتي مادي ويامڻ وقت، ٻچي سان گڏ اور به ڇڏي.
دراصل ٻچو هڪ بال جهڙي جِهليءَ ۾، پاڻيٺ اندر محفوظ ٿيل هوندو آهي. ويم وقت، پهرين بيضي جھڙو اھو بال ڦاٽندو آهي. منجهانئس پاڻيٺ (Mucus) خارج ٿيندي آهي. جنهن جي چڪناھٽ تي ٻار به گرڀ مان هيٺ سِرڪي ايندو آهي. ان بعد اھو ڦاٽل بال، جنھن کي اور سڏبو آھي، ھيٺ لھي ايندو آهي. ائين ڪڏهن نه ٿيندو آهي جو ٻار کان اڳي اور اچي.
مطلب: ۱. هر ڪم پنهنجي وقت ۽ واري تي ڪجي. اڳي پوءِ ڪرڻ سان نقصان ٿيندا آهن.
۲. طبيب کي بيماريءَ جي دوا ڪرڻ کان اڳي، انعام جي لالچ نه ڪرڻ گهرجي.
۳. دلال کي، سودي ٺاهڻ کان اڳي، دلالي ڪرڻ نه گهرجي.
۴. آرو پچڻ کان اڳي، چوزا ڳڻڻ نه گهرجن.
۵. اڻ ڄاول لاءِ، “نانيءَ مهانڊي” نه چوڻ گهرجي.
۶. ڀيٽيو: ڪڪڙا ڪنگر ۾، چي؛ “پڙي جي مبارڪ.”

345- ڦرندي گهرندي نامردان دي،
مردان دي هي هڪ. (چوڻي)
نامرد: گانڊو، گيدي، بزدل ڪانئر.
ڪانئر پنهنجي ڳالهه تي ڪڏهن قائم نه رهي. سندس زبان حالات واقعات جي لحاظ کان ڦرندي گهرندي رهندي آهي. جڏهن ته مردن جي ڳالهه جيڪا ٿي، سا ٿي. ڪڏهن ڪين ڦرندي آهي. البته اهڙي پختي هوندي آهي، جهڙي پٿر تي ليڪ. جڏهن ته پٿر تان ليڪ ڏکي ڊهندي آهي.
مطلب: ۱. مڙس ماڻهو، قول/ وچن تان ڪو نه ڦرندو آهي.
۲. مڙس ماڻهو، ڏکين حالات ۾ به پير تي بيٺل هوندو آهي.
۳. ڀيٽيو: مڙسان دي ڦرڻي گهرڻي، گانڊو دي اڪ هي.

346- ڦڙيءَ ڦڙيءَ تلاءَ آهي. (پهاڪو)
دريائن ۽ تلائن، ڍنڍن ۽ ڍورن وغيره ۾ جيڪي به پاڻي ڪٺو ٿئي ٿو، سو دراصل مينهن جي صورت ۾، قطرا قطرا يا ڦڙا ڦڙا ٿي، هيٺ ڪِري ٿو. بعد ۾ هيٺانهين وغيره ڏانهن وهي هلڻ جي صورت ۾، قطرا هڪ ٻئي سان ملي پهرين ڌارَ جوڙين ٿا. ان کان بعد منجهانئن وهڪرا ٺهن ٿا ۽ نيٺ اُڙهي ڍنڍن ڍورن يا سمنڊ ۾ جمع ٿين ٿا.
مطلب: ۱. دولت وغيره به ٿورو ٿورو ڪري گڏ ڪبي ته پاين مان پئسا، پئسن مان رپيا ۽ رپين مان سوَ، هزار ۽ لک ٺهندا آهن.
۲. اکر اکر سکڻ کان پوءِ ئي، علم حاصل ٿيندو آهي.
۳. اندک اندک همي شود بسيار،
دانه دانه است غلّه در انبار. (فارسي)
۴. ٿورو ٿورو گهڻو ٿي پوي،
انبار ۾ انّ داڻو داڻو آهي. (ترجمو)

347- ڦلهير ۾ ڦوڪون نه ڏجن. (پهاڪو)
ڦلهير؛ ڦلھيار، رک، ڇار، خاڪ.
دکندڙ ٽانڊي کي ڦوڪ ڏبي ته منجهانئس باهه ٻري پوندي. اکين ۾ پوندڙ، دود/ دونهون به بند ٿيندو ۽ باهه به ڪارج لائق ٿي پوندي. ڇار وغيره ۾ ٻرڻ جي صلاحيت نه هئڻ سبب، ڦوڪ ڏيڻ سان به باهه ڪين ٻرندي. منجهانئس ڪو به ڪم نه سرندو. اٽلو ڦوڪ تي، رکَ اڏامي اکين ۾ پوندي.
مطلب: ۱. لوٺيي ماڻهوءَ کي شرافت سيکارڻ مان، ڪي ڪين ورندو.
۲. هيچ صيقل نِکو نه خواهد کرد،
آهني را که به گُهَر باشد. (فارسي)
۳. ڪو ڪڙو (ترار ملڻ جو اوزار) موچارو ڪري نه سگهندو،
ان لوهه کي جو بڇڙي بنياد وارو هوندو.
۴. ڦلهير ۾ ڦوڪون ڏيڻ. (اصطلاح/ ورجيس)

348- ڦورو نه ڦولهي، شل سنئين پوي صراف کي. (پهاڪو)
ڦورو: زالون سُٽ ڪتي، اوبي، ڍيريءَ نما ڦورا ٺاهين.
ڦولھڻ: ڳولھا ڦولاھا ڪرڻ، ڇان-بين ڪرڻ.
صراف: سونارو، روڪڙ جو واپاري، Money exchanger، سُٽ جو خريدار.
آڳاٽي دؤر ۾ ڪپڙو آڏاڻن تي اُڄندو هيو، جيڪو ڪوري اُڻندا هيا. جڏهن ته ڪپهه منجهان، سُٽ ٺاهڻ وارا، آتڻ ۾ ويهي ائٽ تي سُٽ ڪتيندا هيا، جيڪو واپارين/ صرافن جي معرفت ڪورين وٽ پهچندو هيو. اهو ڪم عورتون پڻ ڪنديون هيون.
ڪي عورتون، لالچ ۾ پئجي سُٽ جا ڦورا، بازار ۾ کڻي اچڻ کان اڳ، گهرئون ئي پاڻيءَ سان پسائي ڳؤرا ڪيون اينديون هيون ته جيئن وزن وڌيڪ ٺهي ۽ ڪمائي سجيهه ٿئي.
ڪي عورتون، تڪڙ ۾ رنڊا روڙينديون هيون. سنهون ڪتڻ بجاءِ بيگر لاهينديون ھيون ۽ ٿلهو ڪتي ڪپهه جي ڪپهه وانگر اچي پيش ڪنديون هيون ۽ بنا محنت جي محنتاڻو طلبينديون هيون.
اڳيان خريدار به پئسن ڀرڻ سبب، تارا ڦاڙيون ويٺا هوندا هيا. سودڻ کان اڳي، سُٽ جا ڦورا ڦولهي ڏسندا هيا. پسيل ۽ رنڊا روڙيل ڦورا، ڪڍي الڳ ڪندا هين. ڏٺو وٺو ٿيڻ سان گڏ، محنتاڻو پڻ ڪين ملندو هين.
مطلب: ۱. ڌڻي سڳورو شال انسان جي لڇڻن ڏي نه نهاري. فقط پنهنجو رحم ڪري.
۲. من نه گويم که طاعتم به پذير،
قلم عفو بر گناهم کش. (فارسي)
۳. نه ٿو چوان ته عبادت منهنجي قبول ڪر،
منهنجي ڏوهن تي معافيءَ جو قلم ڦير. (ترجمو)

 

ق

349- قاضي ڄاڻي، قيامت ڄاڻي. (پهاڪو)
۱. قاضي: انصاف ۽ وعظ نصيحت ڪرڻ لاءِ مقرر ڪيا ويندا هيا. سندن فيصلا، عام ماڻهن جي سمجهه يا پهچ کان ٻاهر نڪرندا هيا ته ظاهري نقصان کائيندڙ ڌر يا اڻ ڌريا ماڻهو، اجايو دماغ هڻڻ کان جان ڇڏائڻ لاءِ الا بلا، قاضيءَ جي گردن ۾ وجهندي ائين چوندا هيا.
۲. ماڻهوءَ کي جڳائي ته توڪل ڪري، پنهنجا سمورا ڪم ڌڻيءَ کي سونپي. ان جي مرضيءَ ۽ منشا کي اوليت ڏيندي ڪم ڪري. پوءِ چوي ته؛ “ڌڻي ڄاڻي ته ڪم جو نتيجو ڄاڻي.”
مطلب: ۱. قيامت ۾ ڌڻيءَ آڏو، نصيحت ڪرڻ وارو، برابر جو جوابدار هوندو.
۲. اگر خواهي که از خارت شود گل،
توکل کن، توکل کن، توکل. (فارسي)
۳. جيڪڏهن ڀانئين ته ڪنڊي مان ٿيئي گل،
رڳو توڪل ڪر، توڪل ڪر، توڪل. (ترجمو)

350- قرض؛ ڪوڙهه جو ٽڪو. (چوڻي)
ڪوڙهه: برص، مرض جنهن ۾ ماڻهوءَ جي لڱن تي اڇا ڪارا دڙڳ ٺهن.
ڪوڙهه جو چُٽو، عمر ڀر رهي ٿو. چمڙيءَ جي ان بيماريءَ ۾ گهٽتائيءَ بجاءِ، ڏينهون ڏينهن واڌارو اچي ٿو. قرض پڻ اهڙو ئي بڇڙو مرض آهي. لهڻ بدران ڏينهون ڏينهن وڌي ٿو. لهڻي واري جي هٿان، خوار خراب ٿيڻ جو ڊپ، تلوار وانگر مٿان ٽنگيل پڻ رهي ٿو.
مطلب: ۱. قرض کڻڻ کان پاسو ڪرڻ گهرجي.
۲. به تمناءِ گوشت مُردن بہ،
که تقاضاي ز شت قصابان. (فارسي)
۳. سارڻي/ ماس کائڻ جي سڌ ۾ مرڻ چڱو،
نَهري وارن/ ڪاساين جي ڇڪتاڻ بڇڙي آهي. (ترجمو)

ڪ

351- ڪاڏي ڪوري، ڪاڏي ترار؟ (پهاڪو)
ڪوري: ڪپڙو اڻندڙ، هڪڙي ذات جو نالو، طبعًا ڊڄڻو ماڻھو.
ترار: تلوار، تلوار هڻڻ، شمشير زني، بهادريءَ جو ڪم.
ڪوري، هڪ هنڌ ويهي ڪپڙو اڻڻ ڪري، جسماني طرح ڪمزور هوندا آهن. ڪنهن سان به ٻاڙو نه ٻوليندا آهن. ڊپ ھوندو اٿن ته متان ڪو موٽ ۾ سندن ٺاهيل ڪپڙن، ڪتيل سٽ يا ڪپهه کي تيلي نه ڏئي وڃي. ايترا ڪمزور ماڻهو، ٻين سان تلوارن ذريعي ويڙهه کائڻ جو تصور به نه ٿا ڪري سگهن.
نتيجي ۾ هر ڪو کين ڊڄڻو سمجهندو هيو. حتيٰ ڪه وقت جا حاڪم به کين ڊڄڻو ڄاڻي، ملڪ جي فوج ۾ ڀرتي نه ڪندا هيا.
مطلب: ۱. ڪوريءَ کان تلوار هڻڻ ڪا نه پڄندي.
۲. گانڊوءَ کان مڙسيءَ جو ڪم ڪين ٿيندو.
۳. گانڊو مڙس کان، همٿ وارو کدڙو به چڱو.
۴. مخنث بہ از مرد شمشير زن،
که روز و غاسر نتابد چو زن. (فارسي)
۵. تلوار هڻندڙ مڙس کان اهو کدڙو چڱو،
جيڪو جنگ واري ڏينهن، عورتن وانگر منهن نه موڙي. (ترجمو)

352- ڪارو ويهي ڪمري گڏ، ورن نه مٽائي ته عادت ضرور مٽائي. (پهاڪو)
ڪمرو: چٽ-ڪٻرو، ٻِه-رنگو. جنهن جي جسم تي ٻه رنگ هجن.
ورن: رنگ، منهن مهانڊو، شڪل شبيهه.
ڪاري رنگ جي مينهن يا ٻيو جانور، پاڻ جهڙي ئي جنس منجهان ٻه-رنگي جانور سان گڏ وقت گذاري ته ان جهڙي شڪل، شبيهه ۽ رنگ اختيار نه ڪري سگهندو. البته گڏ رهڻ ۽ صحبتي هئڻ سبب، ان جا اوصاف ۽ عادتون اختيار ڪري سگهي ٿو. ڇو جو چمڙيءَ جو ظاهري رنگ قدرت طرفان هڪ دفعو عطا ٿئي ٿو، جيڪو ساري عمر هلي ٿو. جڏهن ته طبيعت/اوصاف وارو رنگ، لهندو چڙهندو رهندو آهي. جهڙي صحبت اختيار ڪبي، تهڙو رنگ چڙهندو.
مطلب: ۱. اشراف، لچ جي سنگت ۾ ويهندو ته مهانڊا لچ جهڙا ڪين ٿيندس، پر لڇڻ ان جهڙا ضرور ٿيندس.
۲. با بدان کم نشين، که صحبت بد،
گر چه پاکي، ترا پليد کند،
آفتابي بدين بلندي و تاب،
پاره ابر نا پديد کند. (فارسي)
۳. بڇڙن سان ٿورو ويهه، جو بڇڙي صحبت،
توڙي ڀلي لڳي ته به پليد ڪندي.
سج کي جيڪو وڏو ۽ گهڻو روشن آهي،
ڪَڪَر جو ٽڪرو اوڍي ڇڏي ٿو. (ترجمو)
۴. بڇڙن جي صحبت کان پاسو ڪرڻ گهرجي.
۵. چورن سان چاهه پئي، جي مَنَ ميڙ ڪيئن،
پوندو ته ڪاٺ، نه ته ڪوٺائبو ته سهي.
۶. جهڙي صحبت، تهڙو اثر.
۷. تخم تاثير، صحبت اثر.

353- ڪالهوڻي ڪالهه گئي، اڄ پڻ ڏينهن ٻيو،
جنهن ۾ ماڻ پيو، سا راهه رهندي ڪيترو. (چوڻي)
راهَ: ان جو ڍڳ، ٻارِ، فصل
ماڻ: ماپو، تورو، بٽئي ڪرڻ جا ماپا.
هاري، زميندار جي فصل ۾، محنت سان انُّ وغيره پوکيندو آهي. لاباري وقت فصل جون ڀويون لڻي، هڪ هنڌ گڏ ڪندو آهي. ڳاههُ ڳاهي منجهانئن انُّ الڳ ڪندو آهي. پوءِ سڻائي واءَ تي وائري، انُّ اڇو ڪندو آهي. اڇي انَّ جا ڍير هڪ هنڌ رکبا آهن ته جيئن امينن جي آڏو، حصيدارن جا حصا ورهائجن. زميندار ۽ هاريءَ جو حصو ڪڍڻ لاءِ، اڳي وٽ تارازيءَ بجاءِ، پنج سير ۽ ويهه سير جي تور جا ٿانءَ هوندا هيا، جن کي ٽويا ۽ ڪاسا سڏبو هيو. خاص طور تي ٽويو، مئڻ/ ماپڻ ۾ آسان هيو. جنهن سان انُّ ماپي/ توري ورهائبو هيو. جڏهن بٽئيءَ وارا، صبح جو اچي ڍير ۾ اهو ماڻ وجهندا هيا ته شام تائين ٻار ۾ انُّ هوندو ئي ڪين هيو.
۲. دنيا ۾ انسان هڪڙي مخصوص زندگي وٺي پوءِ آيو آهي، جيڪا بنا ڪنهن جهل پل جي، ڏينهن ڏينهن ٿي ڪري چڙندي ٿي وڃي. آخر پوري ٿي ويندي. ان کي سڦل ڪرڻ لاءِ منٽ منٽ، سيڪنڊ سيڪنڊ جو خيال رکڻ گهرجي.
مطلب: ۱. جنهن دلي کي ٺينڊي/ سير پيل آهي، تنهن ۾ پيل پاڻي، ٽمي ٽمي کپي ويندو.
۲. انساني حياتي؛ ڪالهه، اڄ ۽ سڀان جي وقتن ۾ ورهايل هئڻ سبب، نيٺ کپي ويندي.
۳. رات گئي، بات گئي.

354- ڪانياري ٻلي، ڪوئي جي جوءِ. (پهاڪو)
ڪانياري: ڪاڻ يا محتاجي ڪڍندڙ. موٿاڄ.
جوءِ: زيردست.
محتاجي، ايتري ته ذليل شيءِ آهي جو، شل نه ڪنهن جي آڏو اچي. ٻليءَ جو ڪم آهي ڪوئي کي جهلڻ. جڏهن مٿس محتاجي اچي ٿي ته اها به بجاءِ ڪوئي کي پڪڙڻ جي سندس زيردست ٿي ڪري، سندس چمچاگيري ڪرڻ ۾ عافيت سمجهي ٿي. تنهنڪري جڳائيس ته ڪڏهن به ڪوئي جي ڪاڻِ يا محتاجي نه ڪڍي.
مطلب: ۱. موٿاڄ ٻلي، ڪوئي کان ڊڄي ٿي.
۲. محتاج/ گهرجائو، توڙي ڏاڍو مڙس هوندو ته به پيو ٻين کان ڊڄندو آهي.
۳. آن چه شيران را کند رو بہ مزاج،
احتياج و احتياج و احتياج. (فارسي)
۴. جيڪا شيءِ شينهن کي ڦيڪاري ٿي بڻائي،
سا آهي؛ محتاجي، محتاجي، محتاجي. (ترجمو)

355- ڪاڻي وسوڙي، چي؛ “مڙسم ويو اک کي.” (چوڻي)
جڏهن نوشهروفيروز ۾ مختيارڪار هئس، تڏهن ساڌوءَ نالي هڪڙي هندوءَ، جنهن جو پٽ ناجوڙ (بيمار) ٿيو، تنهن کي ڊاڪٽر صاحب يا يوناني طبيب کان دوا ڪرائڻ لاءِ صلاح ڏنم. گهڻو چوڻ آکڻ کان پوءِ به ڊاڪٽر/حڪيم ڏي، پٽ کي نه وٺي ويو. دليل ۾ چوڻ لڳو؛ “هڪڙا ٻه ڄڻا، سن ساوڙيءَ جي ڳوٺ کان آيا آهن، سي چون ٿا ته جِنّ سندن قبضي ۾ آهن، تن کي گهرائي ڇوڪر کي ڇُٽائينداسون.”
منهنجي صلاح وٺڻ بدران، تن جي دلبي تي لڳي پيو. گهڻو ئي جهليومانس پر مڙيو ڪين. انهن ڀوپن جي دلاسي تي لڳي، سندن چوڻ موجب ڏاڍو خرچ پڻ ڪيائين. بيمار پٽ کي دوا جي ذري نه وٺي کارايائين. ايتري ۾ مرض، دوا ڪرڻ کان ڏاڍو ٿي ويو. مريض، جنن/ ڀوپن کان ته ڪو نه ڇٽو پر ڊاڪٽرن وٽ به لاعلاج/ لي دوا ٿي ويو ۽ آخر فوت ٿي ويو.
۲. اڄ ڪلهه جي دؤر ۾، اکيون اکين جهڙيون بازار ۾ ملن ته ٿيون پر اڳئين دؤر ۾ اهو ناممڪن هيو. اڄ به جڏهن اک لڳي ٿي، نظر/ نور پوءِ به مسئلو رهي ٿو. هاڻي جيڪڏهن ڪاڻيءَ ويچاريءَ کي ڪير اچي چوي؛ “واهه مائي ڪاڻي ٻاڻي! مڙسنهن اک وٺي ٿو اچي!” ۽ اها ڀورڙي مٿس ويساهه ڪري ويهي ته منجهس، سندس نسوري بيوقوفي ئي چئبي. ڇو جو سچي پچي اک ملڻ، سٿري ڳالهه نه آهي.
مطلب: ۱. اڻ ٿيڻي ڳالهه تي وسهڻ، سياڻپ سان وير وجهڻ برابر آهي.
۲. اک ٻِيٽ سيٽ، چي؛ کٻڙ خان چند ڏٺو.
۳. ٻُچيءَ کي قبر تائين آسرو.

356- ڪاڻيءَ جي وهانءَ ۾، سنگٽ به گهڻا. (پهاڪو)
ڪاڻي: جنهن جي هڪ اک چلهه هجي، عيب واري.
وهانءَ: پرڻو، شادي، نکٽي.
سنگٽ: ڪڏهن ڪڏهن ڪو تارو يا گرهه، ڪنهن اهڙي راس ۾ ايندو آهي، جو هندن جي وهانون جي مُورت ۾ حرڪت ٿي پوي، اهڙيءَ حرڪت جو نالو سنگٽ آهي.
ڪاڻو هجڻ، جسماني عيب آهي. شادي ٻن دلين جي ميل جو نالو آهي. هر ڪو ڏسي وائسي شادي ڪندو آهي. هڪ ڏينهن لاءِ نه ڪندو آهي، پر سڄي عمر جو سودو آهي. ان ڪري هر قسم جي جاچ جوچ، مٽيءَ مائٽيءَ ۾ ٿيندي آهي. رنگ روپ، اخلاق اوصاف، عيب صواب، ڀاڳ اڀاڳ، سمورا ڳڻيا ويندا آهن. انسان مڪمل ته ڪنهن به طرح ناهي. هڪڙين ڪمين ڪوتاهين کي، ٻين چڱائين اندر ڍڪيو ويندو آهي. ڪنوار رنگ ۾ گهٽ آهي ته سندس سگهڙ هجڻ کي وڌائي بيان ڪبو آهي. سگهڙ ناهي ته سندس امير ۽ شاهوڪار هجڻ واري خوبيءَ کي ساراهبو آهي. الغرض سندس خوبين کي اجاگر ڪري، گهوٽ آڏو پيش ڪبو آهي ته جيئن سندس دل ۾ کيس حاصل ڪرڻ لاءِ خواهش پيدا ٿئي ۽ ساڻس شادي ڪرڻ لاءِ رضامند ٿي پوي.
ڪڏهن ڪڏهن هڪڙي ماڻهوءَ جا هڪڙا عيب ڍڪبا آهن ته ٻيا وري ظاهر ٿي پوندا آهن. انهيءَ حالت ۾ ماڻهو ڇا ٿا ڪري سگهن؟ هڪڙو ڪاڻيءَ کي گهوٽ ملي ڪو نه، وري جي ڪو راضي ٿئي ته شاديءَ ۾ بد-سوڻ يا ڇيڏڪ ٿي پوي ته پوءِ ڇا ٿو ڪري سگهجي.
مطلب: ۱. نڀاڳي ماڻهوءَ جو، ڊڪڻ ڊوڙڻ باوجود هڪڙي نه ٻيءَ حرڪت سبب، ڪم کريو وڃي.
۲. ڪاڻيءَ جي ڪاڄ ۾، ڇيڏڪ به گهڻا.
۳. جيڪا لٽ لڳي، سا به ڪاڻي اک ۾.

357- ڪتو به کاڌو، ڪک به نه ڀري. (ورجيس)
ڪتو کائڻ: حرام کائڻ.
ڪک ڀرجڻ: ڍؤ ٿيڻ، شڪم سير ٿيڻ، پيٽ ڀري کائڻ.
انسان کي جيئرو رھڻ لاءِ، کاڌي جي ضرورت پوي ٿي. ملائڪن/ فرشتن وانگر، بنا کاڌي جي هلي ڪين سگهندو. جانورن کي جتان آيو تتان پيٽ ڀري سگهن، پر انسان لاءِ حدون مقرر ڪيل آهن. بنا کائڻ جي جِيئي نه سگهندو ۽ حرام کائڻ کان به احتراز ڪرڻو اٿس. ستين لنگهڻين، جيڪڏهن ڪتو کائڻو اٿس ته به ايترو جو زندهه رهي سگهي، نه ڪي پيٽ ڀري کائي. هڪڙا ماڻهو هرڀرو به بک تي ويهي حرام جي ويجهو ويندا آهن. جڏھن راکن جي طرفان تڙجڻ سببان ڦٻي به نه سگهندا آهن، تڏهن کين ٻيڻي شرمساري ٿيندي آهي.
مطلب: ۱. بک مرندي، چوري/ ٺڳي/ ڪپت جهڙو ڪام ڪندي، ڦٻڻ بجاءِ پڪڙجي پئجي ته شرمساري ٿئي.
۲. ڪڌو ڪم به ڪيو، معاوضو به نه مليو.
۳. ڪتو به کائڻ، ڪک به نه ڀرجڻ. (ورجيس)

358- ڪتو ڇا ڄاڻي، ڪڻڪ جي مانيءَ مان؟ (پهاڪو)
هڪڙو حاڪم، پنهنجي پخاليءَ جي ڌيءَ تي عاشق ٿي پيو. سڱ ڇڪڻ لاءِ، پخاليءَ کي گهڻو ئي ناڻو آڇيائين. منٿ ميڙ تنهن کان سواءِ ڪيائين پر مهاڻي/ پخاليءَ سڱ ڏيڻ نه باسيو. تنهن ڪري ڏک ۾ ڀرجي، موڙهيو سوڙهيو پيو هوندو هو.
اها ڳالهه حاڪم جي هڪڙي صوبي جي ڪنين پئي، تنهن مهاڻي کي گهرائي ڏاڙهيءَ مان جهلي پنج ست موچڙا به هنيا ۽ بي عزتي به ڪيائينس. انهيءَ تي مهاڻي کانئس پڇيو؛ “اڙي سائين! منهنجو قصور ڪهڙو آهي؟ پهرين اهو ٻڌاءِ! پوءِ ڀلي مار!”
“اڙي لِيڙ-پئيءَ جا!” صوبي کيس اکيون ڏيکاريندي چيو؛ “منهنجو حاڪم تو کان ڦلن مُٺ تي سڱ ٿو گهري ۽ تون وري ايڏو چڱو مڙس ٿيو آهين، جو کيس سڱ نه ٿو ڏين!”
“سائين! مان اکين سان ڏيان.” مهاڻي آزي مڃيندي چيو؛ “ان تو وانگر مون کي سمجهائي گهريو هجي ها ته کيس ٿڏي تي ڏيان ها! تو هاڻي سمجهايو آهي، تڏهن جيءُ ڏيان، نِچ ڏيان.”
۲. ڪتي جو کاڄ؛ جوٺ، اَوٺ ۽ هڏو گڏو آهي. ان کي ڪڻڪ جي مانيءَ جهڙو اوچو کاڌو، پچائي کارائبو ته کائڻ سان کيس سليقيو ايندو ڇا؟ اهو هيٺان ميڙي کائڻ واري عادت ڇڏي، چنبن سان پٽي ڪين کائيندو.
مطلب: ۱. ڪميڻو، ڦٺ لعنت سان سمجهندو آهي، کيس شابس چوڻ مان ڪو به فائدو ناهي.

359- ڪتو ۽ ڪپاٽ، ٽوڙهي سان ٽپائجي،
ساڌو ۽ سپاٽ، ويهارجي وچ ۾. (پهاڪو)
ڪپاٽ: ڪپٽ، اڌريل اولاد، نالائق، بدمعاش، بداخلاق، لچ.
ٽوڙهو: نوڙي، رسو.
سپاٽ: سپوٽ، سپٽ، سڌريل اولاد، لائق ماڻهو.
وچ ۾ ويهارڻ: آبرو ڏيڻ، عزت ڏيڻ، ٻچن سان ويهارڻ.
ساڌو: اشراف، سڌو، سادو.
ڪتو، پليد جانور آهي. جنهن ٿانءَ ۾ نوسي، تنهن کي ست دفعا ڌوئڻ گهرجي. مٽيءَ يا خاڪ، ڇار يا رک سان پاڪ ڪجيس، نه ته سندس جيوڙا ٿانءَ ذريعي انساني پيٽ تائين پهچي سگهن ٿا. خاص طور تي (Rabbi) ڇت-ڪتائيءَ وارو جيوڙو اثرانداز ٿي سگهي ٿو. جيڪڏهن ڪتي کي ڪاڏي ڪاهڻو به هجي ته ڳچيءَ ۾ نوڙي وجهي پوءِ گهلجيس، باقي هنج ۾ ويهاري نه کڻجيس.
اهڙيءَ طرح ڪميڻو ماڻهو به عزت/ تعظيم جي لائق ناهي. واسطو پويس يا در تي ڪنهن ڪم لاءِ اچي ته ٻاهران ئي نمٽائي ڇڏجيس. در تي گهڻو وقت به بيهڻ نه ڏجيس، متان ڪا شيءِ تاڙي وڃي.
ان جي برعڪس ساڌو يا اشراف کي عزت/ تعظيم ڏجي. ڪنهن منجهيل معاملي ۾ وٺي اچي وچ ۾ ويهارجيس ته به ڀَؤ ڀولو نه ٿيندو.
مطلب: ۱. لچ کي آڌر نه ڏجي. اشراف کي عزت ۽ پيار ڏجي. ساڻس پريت رکجي.
۲. با بدان بد باش، با نيکان نِکو،
جاءِ گل گل باش، جاءِ خار خار. (فارسي)
۳. برن سان برو، چڱن سان چڱو ٿيءُ،
گل جي جاءِ تي گل، ڪنڊي واري هنڌ ڪنڊو ٿيءُ. (ترجمو)

360- ڪتي جا ڏند: گڏهه جو ماس،
هيءُ ڇڏي نه، هُو ڇِڄي نه. (چوڻي)
ڪتي جا ڏند، کائڻ ۽ پٽڻ جي لحاظ کان ڏاڍا مضبوط ۽ سخت آهن. چڱو ڀلو هڏو رڙڪي يا ڪرٽي کائڻ ۾ دير ئي نه لڳندي اٿن. اهو هضم ڪرڻ لاءِ، آنڊا به ڏاڍا مضبوط اٿس. ڪهڙي به جانور جو گوشت ڪتي کي هٿ اچي ته دير نه ڪري.
مڙني جانورن جو گوشت، پٽي کائڻ جي لحاظ کان نرم هوندو آهي، سواءِ گڏهه جي. گڏهه جو ماس سخت ٿيندو آهي ۽ رڌڻ سان به مشڪل ڳرندو آهي. ٻيا مردار- خور جانور، جهڙوڪ؛ ڳجهون، سرڻيون، ڪانءَ ۽ بِجو وغيره گڏهه جي ڍونڍ ڏانهن مُنهن ئي نه ڪندا آهن. جڏهن ته ڪتو مٿس آخر تائين پيو هوندو آهي ۽ پيو ڏند آزمائي ڪندو آهي.
جڏهن ڪنهن بدمعاش سان پالهو پوي ته پوءِ ساڻس بدمعاش ٿي منهن ڏجي يا ٻئي ڪنهن بدمعاش جي منهن ۾ ڏئي جان ڇڏائجي.
مطلب: ۱. بڇڙي کي بڇرو پهچي.
۲. لچ سان معاملو اٽڪي ته ٻيو لچ، پنهنجي پاران وڪيل بڇي، جند آجي ڪجي.
۳. سنون الڪلابا، لحوم الحمارا. (عربي)
۴. ڪتي جا ڏند، گڏهه جو ماس. (ترجمو)

361- ڪتي جو پڇ، ٻارنهن مهينا نڙ ۾ پائي رک، ته به ڏنگو ئي رهندو. (پهاڪو)
ڪتي جو پڇ اصل کان ڏنگو ٺهيل آهي. منجهس جيڪي هڏين جا مهرا آهن، تن جي جڙاوت ۽ ترتيب اهڙي آهي جو پنهنجي خاص شڪل اختيار ڪري بيهندو آهي. کيس سَوَ دفعا سڌو ڪجي، ڀلي سَوَ سال سڌي نڙ ۾ پائي رکجي ته به نڪرڻ کان پوءِ، منجهس رکيل قدرتي تناءَ تي، ساڳي فطرت واري وَرَ- وَڪَڙَ تي عطا ڪيل شڪل، اختيار ڪري وٺندو.
مطلب: ۱. فطرت ڪڏهن به نه مٽبي آهي.
۲. بد عادتو ماڻهو، سيکارڻ سان ڪين سڌرندو.
۳. جبل گردد، جبلت نه گردد. (فارسي)
۴. جبل پنهنجي جاءِ تان هٽي سگهي ٿو،
ماڻهوءَ جي فطرت/ جبلت نه ٿي ڦري سگهي. (ترجمو)
۵. جو جانڪو پڙيو سڀاءُ جاوي جيءَ سوُن،
نيم نه ميٺي هوءِ، سنچ ڳڙ گيهه سُون. (هندي)
۶. جيڪا جنهن جي عادت هوندي،
سو سڀاءُ ساھ وڃڻ سان ويندس.
نم ڪڏهن به مٺي نه ٿيندي،
توڙي جو ڳڙ ۽ گيهه ۾ سيڪجي. (ارٿ)

362- ڪتي جو ڪارو منهن، رٻ اوتري جي اوتري. (پهاڪو)
۱. هڪڙي غريب، گهر ۾ رٻ جو ڪنو رڌو. ڪنو چلهه تي ئي چڙهيل هيو جو اوچتو، گهر ۾ ئي ڪو ٿانءُ کڻڻ لاءِ ويو. ايتري ۾ پويان اوجهاڪڙ ڪتو آيو ۽ اچي چلهه تي چڙهيل ڪني ۾ ٻوٿ هنيائين. گهر- ڌڻي به ٿانءُ ٿپو کنيو موٽيو پئي جو ڪتي تي نظر پيس. يڪدم هڪلن ۾ شروع ٿي ويس. ڪتي کي هڪل ملي ته پوئتي موٽيو. رٻ تائين رسي نه سگهيو. مالڪ اچي ڪنو سنڀاليو. ڏٺائين ته ڪتي رٻ ڪا نه کاڌي آهي، بلڪ رڳو ڪنو نوسيو هيائين، جنهن ڪري رڳو ڪارنهن ٻوٿ کي لڳي هئي.
۲. ٻن يارن جي وچ ۾ هڪڙو گلا- خور يا ڇيڻا-ڀور، ٻِه- چاپڙو يا چغل-خور پئجي، هڪڙي جي ڳالهه ٻئي وٽ ۽ ٻئي جي گلا پهرئين وٽ ڪري ڏُڦيڙ وجهڻ جي ڪوشش ڪري. جڏهن اهي ٻئي دوست پاڻ ۾ گڏجن ۽ سموريون ڳالهيون هڪ ٻئي جي آڏو ڪري، هڪ ٻئي کي ٻڌائين ته پوءِ وچ ۾ لائي چائي ڪرڻ واري جي ڳالهه ۽ ٻنهي وٽ اچ وڃ، گڏهه جي هينگ جهڙي حيثيت رکندي. هيءُ ته پاڻ ۾ کير کنڊ ٿي ويندا، هُن رڳو پنهنجي پرچھ (وقار) وڃائي.
مطلب: ۱. مرڻي وٿ لاءِ، پنهنجي پرچهه نه وڃائجي.
۲. گلا ڪندڙ، سدائين خوار رهي ٿو، جڏهن ته ڌريون وري به پاڻ ۾ کير کنڊ ٿي وڃن ٿيون.

363- ڪتيم سڀ ڄمار، پاندي پوري ڪين ٿي. (چوڻي)
ڪتيم: سٽ ڪتڻ جو ڪم ڪيم.
پاندي: سٽ جو ڍيرو يا ريل.
زالون ائٽ تي سٽ ڪتينديون هيون، جيڪو ٽڪ تي پانديءَ جي صورت ۾ ويڙهيو ويندو هيو. جڏهن هڪڙي پاندي، وڏي ۽ ڳؤري ٿي ويندي هئي ته اها ٽڪ تان لاهبي هئي ۽ وري ٻي پاندي ڪتبي هئي.
هڪڙي مائيءَ کي ڏينهن ۾ کوڙ پانديون ڪتڻيون پونديون هيون، تڏهن وڃي سندس گذارو ٿيندو هيو. سست ۽ اڻڄاڻ مائي ئي، سڄو ڏينهن وڃائڻ کان پوءِ به پهرين پاندي پوري ڪين ڪندي هئي ۽ سڄي ڏينهن وڃائڻ جي باوجود ڪجهه به ڪمائي نه سگهندي هئي. ان جي برعڪس همت ۽ ڄاڻ واري، سنهون ۽ سهڻو سٽ، جلديءَ ۾ ڪتي وٺندي هئي.
جيڪڏهن هڪڙي مائي، ساري ڄمار/ عمر لائي به، هڪ پاندي پوري نه ٺاهي سگهي ته سندس محنت جو مثال ڪيئن ڏئي سگهجي؟ ان ته ڄڻ پنهنجي ساري عمر ضايع ڪري ڇڏي.
مطلب: ۱. جنهن سڄي عمر، مايا/ دنيا جي ڌنڌي/ ڪرت ۾ ضايع ڪري ڇڏي، سو ڌڻيءَ جي يادگيريءَ لاءِ ڪهڙو وقت ڪڍي سگهندو.
۲. سڄي عمر ۾ فقط هڪ عبادت ڪبي ته ٻيون عبادتون ڪڏهن ڪري سگهبيون؟
۳. طفلي به بازي، جواني به مستي،
پيري به سستي، کي خدا پرستي. (فارسي)
۴. ٻاروتڻ راند روند ۾ ويئه، جواني مستيءَ ۾ وڃايئه،
پوڙهپ هيڻائيءَ ۾ ويئه خدا کي ڪڏهن پوڄيئه؟ (ترجمو)

364- ڪتيءَ کي ڪنهن اُماڙ ڏنو، سا تارا ڏسي ٿي ڊني. (پهاڪو)
اُماڙ: ٻرندڙ بُنڊي.
ڪتيءَ جي عادت آهي؛ هر لنگهندڙ تي ڀؤنڪڻ. جيڪڏهن انهيءَ تي ڪنهن باٺو ٺاھوڪو وهايس ته پوءِ ھر لڪڻ واري کان ڪَوَ پئي کائيندي. اھڙي ماڻھوءَ جي لنگهڻ وقت، نه نروار ٿي ڀؤنڪندي ۽ نه ڏهڙيندي، بلڪ ڪنڊ پاسي کان لڪي پئي ڏندي ڏيندي يا رُوڙيندي.
ان جي برعڪس جيڪڏهن انڌاري رات جو ڪنهن چور وغيره، ٻرندڙ بنڊي سندس مُنهن ۾ هنئي ته پوءِ هر چمڪندڙ شيءِ کان پوءِ روڙندي ۽ ڊڄندي. بجاءِ مالڪ جي گهر جي چوڪي ڏيڻ جي، رات جو اڀ ۾ تارا ڏسي، ڪنهن اجهي ۾ لڪي پئي ڇرڪندي ۽ رُوڙيون ڪندي.
مطلب: ۱. جيڪو ماڻهو ڪنهن ڌنڌي مان هڪ دفعو رڳو گهاٽو يا نقصان ۽ ڏک ڏسي ٿو، سو انهيءَ ڪم کي ٻيهر ڏسڻ سان پيو ڇرڪندو يا ڊڄندو.
۲. ڀيٽيو: کير جو کاڻيل، جهڻ ڦوڪي پيئي.

365- ڪٿي چور سڃا، ڪٿي ڍور سڃا. (پهاڪو)
چور سڃا هئڻ: چوري ڪرڻ لاءِ مال نه ملڻ.
ڍور سڃا هئڻ: چوري ڪرڻ لاءِ چور نه هئڻ.
۱. ڪنهن جُوءِ ۾ ماڻهو ايترا سڃا ۽ بکيا ٿي وڃن جو چوريءَ لاءِ گهران نڪرن ته به هٿين خالي گهر موٽي اچن. کين ڪٿي به ڪنهن جي گهر ۾ ٻڌل مال به نه ملي جو وڙهي، گهوٻاٽا هڻي يا گھوٻاٽا کائي ڪلي تان ڇوڙي اچن.
ڪنهن جوءِ ۾ وري ماڻهو ايترا سکيا ستابا ٿين جو مال ٻڌڻ لاءِ فرصت نه ملين. مال ڇڙيو وتين، سنڀال ئي نه ڪري سگهن. چوري ڪرڻ وارو ئي نه هجي. تنهنڪري اڻ ٻڌو مال، جهنگ- جهر چرندو وتي.
۲. مير غلام علي خان صاحب بهادر، سنڌ جو اڳوڻو حاڪم، هڪڙي ڏيهاڙي ڪچهريءَ ۾ ويٺو هيو. سندس اڳيان سوني چلمچي (ٿوڪدان) رکيل هئي، جنهن ۾ رکي رکي ٿڪ پئي اڇلايائين. اهو حال ڏسي هڪڙي غريب ٻروچ، چلمچيءَ کي سلام ڪري چيو؛ “واهه ميان سون! ڪاٿي ٻروچاڻيءَ جي نڪ ۾ نٿ به نه ٺهي، ڪاٿي ته ٿڪون پيو جهلين.”
مطلب: ۱. دنيا اندر ڌڻيءَ جا ڪيترا ئي رنگ/ آثار آهن. ڪاٿي ڪهڙو رنگ ته ڪاٿي ڪهڙو روپ جوڙيو اٿن.
۲. ڪاٿي سِپ جيان پيا سِپجن ته ڪاٿي لٺين سان پيا لوڌجن.

366- ڪڃريءَ جو يار، بحريءَ جو شڪار، سدا خوار. (چوڻي)
بحري: باز جو هڪ قسم، بحري باز، بحري باشو. مشهور شڪاري پکي. سياهه چشم. ڪلهيو باز Peregrine Falcon، (مٿو اڇو، ڪلها ڳاڙها، اکيون ڪاريون، ڳچيءَ ۾ ڪارو پٽو، اڏامڻ ۾ تيز.)
بحري؛ تلور، نيرڳ ۽ بدڪون جهلي وٺندو آهي. شڪار ۾ تکو ويندو، ڌڪ هڻندو ۽ جي پکي نه ڪريو ته هليو ويندو. اڏامڻ ۾ تکو، تنهنڪري پري پري تائين مار ڪري. ڍنڍن جي شڪار ۾ شڪاري هڪ ٻه بحري ڍنڍ مٿان اڏائيندا آهن، جيڪي مٿان ڦرندا رهندا آهن. جي نيرڳ مٿي اڏامندا ته بحري ڌڪ هڻندن. جي ڀَوَ کان نه اٿيا ته پوءِ، شڪارين لاءِ هيٺان وٺڻ سولا آهن.
۱. تلور ۽ ڪونج، ڳؤرا پکي آهن. ڊڪي ڊڪي، پوءِ اڏامندا آهن. هوا ۾ پهچڻ کان پوءِ، جهاز واري ڏِک ڏيندا آهن. بحري پڻ تيز آهي. جڏهن بحري ڪونجن/ تلور جي شڪار پويان ڊوڙندو آهي ته شڪاري پڻ هيٺان سندس پٺيان ڀڄندو آهي. جتي باز وڃي شڪار کي جهليندو آهي، اوستائين شڪاريءَ لاءِ پهچڻ ضروري ته هوندو آهي پر خواريءَ کان گهٽ ڪينهي.
۲. رنڊي يا ڪڃري عورت، جسم جو سودو ڪري ٿي. پئسي وارا، پئسي سان کيس خريد ڪري سگهن ٿا. سندس جسم هڪڙو آهي، خريدار گهڻا ته پوءِ پاڻ ۾ ئي پيا وڙهندا. غلط ڌنڌي ۾ ڦاسڻ وارن جي ڪير به مالڪي نه ڪندو آهي ۽ هر حال ۾ خوار خراب هوندا آهن.
مطلب: ۱. تلور جي شڪار کائڻ ۾ چشڪو ته آهي پر باز واري خفي سببان سياڻا روڪين.
۲. ڪڃريءَ جي صحبت جو نقصان به پڌرو آهي. کولي بيان ڪرڻ جي ضرورت ئي ناهي، هر ذي فهم سندس صحبت کان روڪيندو آهي.

367- ڪچي وزيران، ٿئي ٺُڙڪو ٺَڪُر. (پهاڪو)
ڪچي: غير آزمودگار، صلاحيت نه رکندڙ.
ٺُڙڪو: اڻ وڻت، بيڪار، ڍلو.
ٺَڪُر: راجا، حاڪم.
راجا يا حاڪم کي هلائڻ وارا، وزير هوندا آهن. ڇو جو راجا/ حاڪم به هڪڙو انسان آهي. کيس هر ڳالهه جي سمجهه يا معلومات پاڻ-مرادو نه ٿي پوي. کيس انهن ڳالهين جي خبر پوندي آهي، جن جي کيس سندس وزير يا صلاحڪار خبر پهچائين. پوءِ اهو وزيرن تي منحصر آهي ته ڳالهه کي ڪهڙو رنگ ڏئي ٿا پيش ڪن.
غير آزمودگار ۽ ناسمجهه وزير، جڏهن پاڻ ئي ڳالهه جي تهه تائين نه پهچي سگهندا آهن يا پاڻ عوام سان رابطي ۾ نه هوندا آهن، تنهنڪري پنهنجي بي سمجهائيءَ سان غلط نتيجا ڪڍندا آهن ۽ حاڪمِ وقت کي به غلط صلاحون ڏئي، راهَئون رد ڪندا آهن.
مطلب: ۱. جن راڄن ۾ وزير ڪچا، تتي راجا ڀلو نه هوندو.
۲. سياڻي ڌاران، راڄ جي رِٿَ-پَھَ جو ڪم ٻئي تي رکڻ نه گهرجي.
۳. پند اگر بشنوي اي بادشاهه!
در همه دفتر بہ زين پند نيست،
خرد بِه خردمند مفرما عمل،
گر چہ عمل کارِ خردمند نيست. (فارسي)
۴. اي راجا! جيڪڏهن نصيحت ٻڌين،
سڄي دفتر ۾ هن کان واڌو نصيحت ناهي،
سياڻي ڌاران ٻئي تي ڪم نه رک،
ڀلي اهو ڪم سياڻي جي ڪرڻ جو نه به هجي. (ترجمو)

368- ڪچيءَ ڪنا نه وريا، پڪيءَ ڇا ورندا. (پهاڪو)
ڪچيءَ: ٺڪر جي ٿانءَ جي ڪچي هئڻ واري حالت، جنهن ۾ ٿاڦي سان سندس ڪنا گهڙبا آهن.
مٽيءَ جي باسڻ، خاص طور تي مٽ ۽ گهڙي، ٽڀي ۽ پاري جا ڪنا، چڪ تي پهرين گهڙبا آهن. ڪنڀر مٽيءَ جو چاڻو چڪ تي چاڙهي، پير يا لٺ سان چَڪُ ڦيريندو آهي ۽ هٿن سان ڦرندڙ مٽيءَ کي ڪنن جي شڪل ڏيندو آهي. ان کان پوءِ چڪ تان لاهي ڪنن ٺهيل چاڻي کي ڇانءَ ۾ رکندو آهي ته جيئن ڪنا پڪيرڙا ٿين ۽ ٿانءَ جو ڊڍ ٺهڻ مهل ٽُٽي نه پون. ان کانپوءِ ٿانءَ جو پيٽ ٺاهي ۽ سڪائي، آويءَ اندر پچائبو آهي.
ٿانءُ جڏهن پچي ٺڪر ٿيندو آهي ته پوءِ سندس ڀڳل ڪني Behr Repair ٿي نه سگهندي آهي. ان جي برعڪس، ڪچيءَ صورت ۾ انهن جو گهڙڻ، آسان هوندو آهي.
مطلب: جيڪو ننڍپڻ ۾، علم يا ادب جي تعليم ۽ تربيت سان نه سڌريو، سو وڏتڻ ۾ ڪو نه سڌرندو.
۲. ٻڍا طوطا، ڪو نه پڙهندا آهن.
۳. پڪي گهڙي کي ڪهڙا ڪَنا گهڙبا؟
۴. پڪي ڪُني کي ڪَنَا ڪين وَرن.

369- ڪڏهن ڀريءَ ۾، ڪڏهن ڀاڪر ۾. (ورجيس)
ڀريءَ ۾ هئڻ: ٻين جي وس هئڻ، ٻئي مال سان گڏ ٻڌل ھئڻ، مئل ھئڻ.
ڀاڪر ۾ هئڻ: پنهنجي وس هئڻ، ٻين سان ٻک وجهڻ، دوستن جي بغل ۾ هئڻ، زندهه هئڻ.
انسان جي زندگيءَ ۾ لاها چاڙها آهن. ڪڏهن وٽس مال ملڪيت گهڻي آهي ته دنيا سان ڪلهو ڪلهي ۾ ملائي هلي ٿو. جواني/ طاقت اٿس ته وڏن وڏن سان، سينو سيني ۾ ڏئي بيهي ٿو. اکيون اکين ۾ ملائي ڳالهائي ٿو.
ڪڏهن وٽس نه طاقت آهي ۽ نه ملڪيت ته پوءِ لاچار ٻين جي ڪلهي/ سهاري ٿو هلي.
مطلب: ۱. انسان ويچارو، سدائين هڪ برج تي ناهي. ڪڏهن هيڻو ته ڪڏهن طاقتور. ڪڏهن امير ته ڪڏهن غريب. ڪڏهن ڪمزور ته ڪڏهن زور-آور. ڪڏهن گهڻو، ڪڏهن ٿورو.
۲. مايا جو ڌنڌو، ڪڏهن ڪهڙي روپ ۾ ته ڪڏهن ڪهڙي روپ ۾.
۳. جب گيا بلبل چمن مين، ديک ڪي فصل خزان،
رو کي ہنس کہني لگي؛ گاھي چنين گاھي چنان۔ (اردو)
۴. جڏهن بربلي باغ ۾ وئي، اجڙڻ جو حال ڏٺائين،
روئي، کلي چيائين؛ “ڪڏهن ڪيئن، ڪڏهن ڪيئن؟” (ترجمو)
۵. انسان، ڪڏهن ڀريءَ ۾ ته ڪڏهن ڀاڪر ۾ آهي. (چوڻي)

370- ڪڏهن ڳاڙهو گهوٽ، ڪڏهن مڙهه مقام ۾،
واريءَ سندو ڪوٽ، اڏي اڏِبو ڪيترو. (پهاڪو)
هن دنيا جي حياتي عارضي آهي. ڪيتري به ڊگهي ملي، نيٺ کُٽي وڃي. انهيءَ ۾ صحت ۽ بيماري، جواني ۽ پيري، ڪمزوري ۽ ٻارائپ جا دؤر به آهن. انسان سدائين هڪ حالت ۾ ناهي. صحت ۽ جواني ڏسي، ڦونڊجي نه وڃجي ۽ دنيا کي دائمي رهڻ جي جڳهه نه ڀانئجي. نه ئي منجهس وڏا قلعا ۽ ڪوٽ اڏائجن. اڄ اڏائبا، سي به سڀاڻي نيٺ ڀُرندا. دنيا ۾ رهندو فقط الله جو نانءُ.
مطلب: ۱. جيئڻ جا ڏيهاڙا ٿورا آهن. واريءَ جي ڪوٽ وانگر حياتي بي بقا آهي. نيٺ مرڻو آهي.
۲. انسان پيدا ٿيو آهي مرڻ لاءِ، جاءِ جوڙجي ٿي ڊهڻ لاءِ.
۳. ڪَھُ نانڪ ٿِرُ ڪڇ نهين، سپني جيون سنسار. (نانڪ صاحب/ وچن)
۴. سپني جهڙو هيءُ جهان، (دائمي) رهڻ جو نه آهي. (ارٿ)
۵. جڳ؛ مڙيو ئي سپنو.
۶. جڳ؛ بازيگر جي بازي.

371- ڪڏهن ماٽي مٽ تي، ڪڏهن ماٽيءَ مٿان مٽ. (پهاڪو)
مٽ: ٺڪر جو مٽ يا دلو، جيڪو پڻ ترڻ جي ڪم ايندو آهي.
ماٽي: جيڪو ماڻهو پلن جي مند ۾، پيٽ ڀر مٽ تي چڙهي پلا ماري.
پلا ڦاسائيندڙ مُهاڻو، پهريائين مٽ تي چڙهي لاهِوارو ٿي ترندو آهي. پلا ماريندو/ ڦاسائيندو، هيٺ تائين هلندو ويندو آهي. ڳپل پنڌ کان پوءِ تري، ڪناري وٽ اچي پهچندو آهي، ڇو جو مٽ تي اوڀارو ترڻ نه ٿي سگهندو آهي. جنهنڪري هو پاڻيءَ مان نڪري، مٽُ مٿي تي رکي، ڪپ وٺي اوڀارو، گهر ڏانهن ايندو آهي.
مطلب: ۱. ڪڏهن پُٽ پيءُ جو تليڍو ته ڪڏهن پيءُ پٽ جو محتاج.
۲. ڪڏهن هڪڙو ٻئي جو زيردست آ، وقت ڦرڻ تي، ٻيو پهرئين جو زيردست ٿئي.
۳. ڪڏهن زيردست بالادست ته ڪڏهن بالادست زيردست.
۴.ڪڏهن حاڪم محڪوم، ڪڏهن محڪوم حاڪم.
۵. ڀيٽيو: هڪ سج ٻه پاڇا.

372- ڪڍي ڪاڍارا، ڏئي اڌارا. (ورجيس)
ڪاڍارو ڪڍڻ: ڪاڍاڻو ڪڍڻ، صدقو ڏيڻ، جان تان سختي دور ڪرڻ لاءِ صدقو ڏيڻ. جان جو صدقو ڏيڻ. تڪليفون، سختيون، مشڪلاتون.
هڪڙي ماڻهوءَ جي سر تي مشڪلات آهي. پاڻ کائڻ لاءِ محتاج آهي. اهو ھاڻي جان تي خرچ ڪرڻ بدران، ٻين کي اڌارا ڏيندو ته ٻنهي جهانن کان ويندو. جان سلامت هوندس ته اوڌر به اوڳاڙي ڪتب آڻي سگهندو. جيڪڏهن جان کي تسيا ڏئي، اوڌر ڏيندو ۽ پاڻ بيماريءَ وگهي هلي پيو ته اوڌر سندس ڪهڙي ڪم جي آهي؟
مطلب: ۱. مشڪل وقت ۾، اوڌر ڏيڻ بدران، پنهنجو ناڻو پنهنجي جان تي خرچ ڪجي.
۲. اول خويش، بعده درويش. (فارسي)
۳. پهريون پنهنجو پاڻ، پوءِ پير فقير. (ترجمو)
۴. پهرين پيٽ پنجوءَ جو، ٻار ٻچا سڀ پوءِ.

373- ڪر چڱائي ڄٽ سان،
ڄٽ ڦيري هڻئي پٽ سان. (چوڻي)
ڄٽ: جهنگلي، جاهل، لچ، بيوقوف.
انسان، دنيا اندر ٻين انسانن کان سواءِ، مشڪل سان رهي سگهي. گڏ رهڻ ۽ منجهن ربط قائم رکڻ لاءِ ڪي اصول ۽ پاسداريون وضع ڪيون ويون آهن. انهن جي ڀڃڪڙي ڪرڻ سان، زندگي ڏکيرڙي ٿي پوندي. ڪي جاهل ۽ بيوقوف ماڻهو، انهن مو-شگافين کي ڪين ڄاڻندا آهن. سدائين اها توقع رکندا آهن ته ماڻهو ساڻن چڱائي ڪن پر موٽ ۾ پاڻ ڪنهن سان به چڱائي نه ڪن. پاڻ ٻين تي پنهنجي ڪم جا بار رکن پر مٿن ڪير به ڪنهن قسم جو بار نه رکي.
ڪي جاهل اهڙا به هوندا آهن، جيڪي نه چڱائيءَ کي سڃاڻندا آهن ۽ نه وري چڱائي ڪرڻ واري کي وقت تي سڃاڻندا آهن. الٽو کيس نقصان ڏيندا آهن.
مطلب: ۱. لچ سان ڪيتري به ڀلائي ڪجي پر منجهانئس نيٺ برائي پرائجي.
۲. اگر عمر نوازي سفلئه را،
به کمتر چيز آيد با تو در جنگ. (فارسي)
۳. جيڪڏهن سڄي ڄمار لچ کي پالين،
نالائق، ٿوريءَ شيءِ تان به تو سان وڙهندو. (ترجمو)
۴. ڀيٽيو؛ ڪتو ڇا ڄاڻي ڪڻڪ جي مانيءَ مان.

374- ڪرم-هيڻ کيتي ڪري،
ٻڙڌ مري يا ٽوٽا پڙي. (پهاڪو)
ڪرم هيڻُ: ڪرم جو کٽل، نڀاڳو، اَڀاڳو.
کيتي: پوک، فصل ڪاهڻ.
ٻڙڌ: بلد، ڍڳو.
ٽوٽو: نقصان، گهاٽو.
هاڻي ته زمين ڪاهڻ لاءِ ٽريڪٽر ۽ ٿريشر وغيره اچي ويا آهن پر اڳي ڏاندن جو رواج هيو. پوک ڪاهڻ لاءِ ڏاند جو هجڻ ضروري هوندو هو. ڏاند واري کي زميندار ڳولي، زمين ڪاهڻ لاءِ ڏيندو هو. جنهن کي ڏاند ۽ ٻج ڀت نه هوندو هيو، تنهن کي ڪير به زمين نه ڏيندو هئو. ڇو جو زمين کيڙڻ لاءِ هرُ ڪاهبو هيو ته ڏاند سان. زمين سڌي ڪرڻ لاءِ سانهر گهمائبو هيو ته ڏاند سان. اَنُّ جدا ڪرڻ لاءِ ڳاهه ڳاهبو هيو سو به ڏاند سان. اَنُّ گھرن ڏانھن ڍوئڻ لاءِ گاڏي ڍُڪائبي هئي سا به ڏاند سان. جنهن وٽ ڏاند نه هجي، تنهن کي ڪير زمين ڏيندو؟
جنهن وٽ ڏاند هجي ۽ هارپ تي زمين ملڻ کان پوءِ سو مري پويس يا فصل ڪاهڻ کان پوءِ فصل ۾ مرض لڳي ته واقعي نڀاڳو چئبو. جڏهن قدرت طرفان ڦٽندي آهي يا رب جو ناراضپو ٿيندو آهي ته ائين ئي ٿيندو آهي.
مطلب: ۱. نڀاڳو ماڻهو واڌيءَ واري ڪم ۾ هٿ وجهندو، ته به گهاٽو پائيندو.
۲. اڀاڳو جاڏي ويندو، تاڏي واڌو نه ڏسندو.
۳. بي بخت گر تشنہ رود بر سر چاهي،
يا دَلَو فرو افتد، يا خشک بر آيد. (فارسي)
۴. نڀاڳو اڃايل، جيڪڏهن کوهه تي وڃي،
يا ٻوڪو ڪري پوي، يا کوهه سُڪي وڃي. (ترجمو)
۵. لونگ چڙهي لاريءَ تي ته لاري ئي ليٽ،
چڙهي ٻيڙيءَ تي ته ٻيڙيءَ ۾ ئي ٽُنگ.

375- ڪري سو پائي، فقير کير کنڊ کائي. (چوڻي)
دنيا جي تختي تي، انسان جيڪي عمل ڪري ٿو، تن جو بدلو کيس هن دنيا ۾ ته ملندو پر آخرت ۾ پڻ ملندو. چڱائي ڪندو، ٻنھي جھانن ۾ چڱائي ٿيندس. برائي ڪندو، ٻنھي جھانن ۾ برائي ٿيندس. چڱائي ڪرڻ واري کي هن دنيا ۾ ڏهه ته آخرت ۾ ستر دفعا وڌيڪ انعام ملندو.
برائي ڪرڻ واري کي آخرت ۾ لوڙ ته لوڙڻي آهي پر دنيا ۾ به سزا ڪاٽڻي آهي. جيڪڏهن پنهنجي عمر، دنيا جي سزا ڀوڳڻ کان اڳ ختم ٿي ويس ته سندس اولاد به مڪافاتِ عمل تحت لوڙَ لوڙيندو. ڇو جو ناحق خون ۽ زنا، ٻئي قرض آھن، جيڪي ھن دنيا ۾ اوڳاڙيا ويندا. ڏوھ ڪرڻ وارو پاڻ ڪيتو ڏيندو، جي عمر کٽي ويس ته اھو قرض سندس پونير چُڪائيندو.
مڙني سزائن کان اهي ماڻهو بچيل آهن، جن فقيري قبولي آهي. نه ڪنهن جي ليڙ کي هٿ لائين ٿا ۽ نه ڪنهن جو ڪک تڪين ٿا. نتيجي ۾ کين ٻنهي جهانن ۾ سڪون ملي ٿو. هر حال ۾ کير ۽ کنڊون کائين ٿا.
مطلب: ۱. جيڪو جهڙا ڪم ڪندو، سو تهڙو ئي ڦل پائيندو.
۲. هر کسي آن درود عاقبت کار، که کشت. (فارسي)
۳. نيٺ سڀڪو اهو لڻندو، جيڪي پوکيائين. (ترجمو)

376- ڪشيئي نه ڪمان، پڙيئي نه ضمان،
ٽپيئي نه کوها، رهيئي نه جوئا. (چوڻي)
ڪمان: سينگ، تير هلائڻ جو اوزار
ڪشيئي: ڪشڻ، تاڻن.
ضمان: ضامن پوڻ، تِلاهي پوڻ.
کوها: کوهه، کوهاڏو، کڏ.
۱. جنهن تنهن تي اجايو سجايو سينڱ تاڻڻ واري لاءِ اهو نقصان آهي جو نڪتل تير، جيڪو ٻيهر موٽي نه ايندو آهي، ڪنهن غلط جاءِ تي لڳو ته پوءِ موٽ ۾ عذاب پيدا ڪندو. ڇو جو وات مان نڪتل گفتو، ٿڻن مان نڪتل کير، ڪمان مان ڇٽل تير، بندوق مان ڇوڙيل ڪاردوس ۽ ماضي ڪڏهن به موٽي ماڳ نه ايندا.
۲. ضامن پوڻ يا تعاون ڪرڻ سان، سدائين تاوڻ پوندو آهي. جيڪو ضامن پوڻ واري کي ئي ڀرڻو پوندو آهي. اهڙي ٽوٽي وارو ڌنڌو، ڪير به ذي فهم نه ڪندو آهي.
۳. کوهه مٿان ٽپو ڏيڻ مان هڪڙو خوف آهي ته جي پير ترڪيو يا اڳينءَ ڀَرِ پهچڻ کان ٿورو کُٽي پيو ته جيءَ/ جان وڃڻ جو جُوکو آهي. خطري وارو ڪم، ڏسي وائسي نه ڪجي.
۴. جوئا کيڏڻ واري کي وقتي نفعو نظر اچي ٿو، جنهن ڪري کيڏي ٿو. لوڀ سڀڪنهن کي مارائي، جواريءَ کي به مارائي. هار، گهاٽو ۽ گلا ڏاڍي ٿئيس.
مطلب: ۱. نقصان آڻيندڙ شين/ ڪمن کان پاسو ڪرڻ گهرجي.
۲. ڇٽل تير، نڪتل گفتو، موٽي نه اچن ماڳ.
۳. ضامن گيري، تاوڻ گيري.
۴. درياهه ڀر تي ڇوڪر ڪڏي، اڄ نه ٻڏي سڀاڻ ٻڏي.
۵. جوئا ڪدي نه سوئا، سوئا ته موئا ئي موئا.

377- ڪکان ڪُوڙي باهه، غلامان دوستي،
يار نه ڪجي؛ ڏُوم، پيادو، پوستي. (چوڻي)
غلامان: غلام، گولو، گولاڙو
ڏُوم: لنگهو، مڱڻهار.
پوستي: پوست جي نشي پيئڻ وارو.
پيادو: پيرين پنڌ هلندڙ، ڍل جي اوڳڙ وصول ڪندڙ.
۱. ڪکن جي باهه عارضي آهي. واءُ، مينهن، پاڻيءَ جو ڇانڊارو، مٽيءَ جو ٻڪ به وسائي سگهيس. لڳي به جهٽ، وِسي به جهٽ. جتن ڪرڻ کان سواءِ به وسامي وڃي. ڇو جو باهه به ان ٻارَڻ کي ٻارِڻ ۾ چڱو وقت وٺندي، جنهن جي اندر ۾ ٻرڻ لاءِ ٻلُ هجي. جيئن ڪاٺي يا بنڊ وغيره کي جلد باهه نه لڳي، بلڪ آهستي آهستي لڳي. جڏهن لڳي ته پوءِ جٽاءُ به گهڻو ڪري ۽ وسامي به جلد نه.
اهڙيءَ طرح ٽن ماڻهن جي دوستي ٿئي به جلد ۽ ٽُٽي به جلد. ان کي نه جٽاءُ ۽ نه ئي منجهانئس ڪو دوستيءَ وارو هڳاءُ حاصل ٿئي.
لنگهو، ڍل اوڳاڙيندڙ ۽ نشئي ماڻهو، پنهنجي غرض خاطر ياري رکن. سندن پيٽ پهرين، پوءِ سنگت. اهي ڪاسبي قسم جا ماڻهو، پيٽ کي سنگت مٿان ترجيح ڏيندا، تڏهن سندن پيٽ-گذر ٿيندو. تنهنڪري سندن دوستي اڄ هڪ سان ته سڀان ٻئي سان، يعني بي ڀروسي ۽ غير جٽاءَ دار آهي.
مطلب: ۱. ڪاسبي ماڻهوءَ جي سنگت، ڪکن جي باهه وانگر، غير جٽاءُ-دار آهي.
۲. لا خير في عبيدي. (عربي)
۳. نه آهي ڀلائي، گولاڙي/ غلام مان.
۴. لنگهو ۽ پيٽ، ڀرئي نه ڀرجن.

378- ڪک جو چور، لک جو چور. (پهاڪو)
۱. چوري هڪڙو اهڙو فعل آهي، جيڪو دل ۾ پيو هرکندو آهي. ٻين جي نظرن ۾ شرمسار ڪندو رهندو آهي. پوءِ اها چوري ڪيتري مال جي به ڇو نه هجي. لک رپئي جي چوريءَ ۾ به اوتري شرمساري آهي، جيتري ڪنهن جي ڪک جي چوريءَ ۾. تنهنڪري وَسَ ويندي، ڪنهن جي ليڙ کي به هٿ نه لائجي.
۲. جڏهن ماڻهو ڪک جيتري چوري ڪندو آهي ۽ ڦٻي ويندي اٿس ته پوءِ ٿورو وڌي، قيمتي مال جي چوري ڪندو آهي. جڏهن اها ڦٻي ويندي اٿس ته اکين مان شرم حياءُ نڪري ويندو اٿس. دلير ۽ اکين- ٻوٽُ ٿي پوندو آهي. پوءِ گهڻي مال لاءِ کاٽ هڻندو آهي. جڏهن ان مرحلي مان به پار پئجي ويندو آهي ته پوءِ ڦُر-لٽ ڪندي به دير نه ڪندو آهي. انسانيت کان ئي خالي ٿي ويندو آهي. بهتر آهي ته ڪنهن ڪک جي به ويجهو نه وڃجي، متان چوريءَ جي هير پئجي وڃي.
مطلب: ۱. ٿوري چوريءَ تي هرڻ وارو، گهڻي چوري به ڪري سگهي ٿو.
۲. برائي آخرڪار برائي آهي، پوءِ ڪيتري به ٿوري ڇو نه هجي.

379- ڪک هيٺ، لک پيو آهي. (پهاڪو)
ڪک: غير اهم شيءِ، معمولي شيءِ.
ڪک، غير اهم ۽ معمولي شيءِ هئڻ تحت، نظر انداز ٿيندو رهندو آهي. ٻين سڀني شين کي مٿي ۽ غير اهم شيءِ کي سڀني کان هيٺ رکيو ويندو آهي. ڪک اهڙي شيءِ آهي، جنهن کي مڙني کان هيٺ رکيو ويندو آهي. ان جي هيٺان ڪا به شيءِ نه رکي ويندي آهي.
قدرت واري، ڪک کي به ايترو غير اهم نه بڻايو آهي، جيترو کيس سمجھجي ٿو. ڪڏهن ڪڏهن ڪک جهڙي وَٿُ به وڏي ڪارائتي ٿي پوندي آهي. جيئن لِڏ سان گڏ لعل به لڀي پوندو آهي ۽ ڌوڙ-چپٽيءَ مان به شفا ملي ويندي آهي، تيئن ڪکن جهڙي وٿ سان واهپو رکڻ سان لکن جهڙي عزت ۽ احترام پڻ ٿي پوندو آهي.
انهيءَ جو اهو مطلب هرگز ڪينهي ته هر ڪک جي هيٺان لک پيو آهي ۽ کيس اٿلائبو رهجي ته جيئن اهو کڻي سگهجي. بلڪ ڌڻي پاڪ جي عظمت ڏانهن اشارو آهي ته اهو ڪڏهن ڪک جي به عزت ڪرائي سگهي ٿو. جُتيءَ کي به وارو ڏياري سگهي ٿو.
مطلب: ۱. ڪنهن به شيءِ کي حقير نه سمجھجي.
۲. هر بيشہ گمان مبر کہ خالي است،
شايد کہ پلنگ خفتہ باشد. (فارسي)
۳. هر ٻوڙي کي نه ڄاڻ ته ٺلهو هوندو،
متان منجهس ڪو چيتو ٿميل هجي.
۴. لڏ هيٺان لعل لڀي ٿو.
۵. ڌوڙ مان ڌن، ڌڻي اپائي ٿو.
۶. ڪڏهن ڪڏهن گند-گونهن کي به سواريءَ جو موقعو ملي ٿو.

380- ڪم-پرين سڀ ڪو، چم-پرين ڪو ڪو نه. (چوڻي)
ڪم: محنت، اوصاف، خدمت جو جذبو.
چم: سونهن، اڇي چمڙي، چمڙيءَ جو وڻندڙ رنگ.
دوستي ياري، ٻن سببن جي ڪري ٿيندي آهي؛ يا اڳلي جا اوصاف وڻن يا وسپ وڻن. جٽاداءَ-دار ياري اها آهي، جيڪا اڳلي جو ڪم ڏسي رکجي ٿي. سندس محنت، اخلاق ۽ اوصاف جو قدر ڪري، پوءِ رکجي ٿي. ان جي ڀيٽ ۾ ڪنهن جو رنگ ڏسي جيڪا ياري رکجي ٿي سا ڪڏهن ڪڏهن موراڳو ڳچيءَ ۾ پئجي ٿي وڃي. سهڻو يار، سهڻي ٽوهه کان به وڌيڪ زهريلو نڪري پوي ٿو. تنهن ڪري مهانڊن تي مرڻ بجاءِ، اوصافن سان عشق ڪجي.
۲. هڪڙو ماڻهو رنگ روپ جو سادو آهي، پر سندس لڇڻ چڱا آھن. جيڪو ڪم پوندس سو سنواري ايندو. تنهنڪري سڀ ڪنهن کي پيو وڻندو. ان جي برعڪس هڪڙو، ٽوه وانگر ڏسڻ جو سهڻو ۽ ڪم جي وقت نڪمو ۽ ٽوٽي، لالچي ۽ بي چيو هجي ته ڪم کاريندو. هر ڪنهن جي دل تان لهندو ويندو.
۳. محمود غزنويءَ کان پڇيائون؛ “هن ڪاري اياز تي ڇو عاشق ٿيو آهين.”
“که عشق من اي خواجه بر خوءِ او است،
نه بر قد بالاءِ نيکوءِ او است.” (فارسي)
ورنديءَ ۾ دليل ڏيندي ٻڌايائين؛
“اي سائين! منهنجو عشق سندس لڇڻن ڪري آهي،
نه ڪ سندس ڊگهي ۽ موچاري قد جي ڪري آهي.” (ترجمو)
مطلب: ۱. سونهن ڪنهن جي ڌوئي نه پيئبي آهي.
۲. سهڻا ٽوهه، پٽن تي پيا آهن.
۳. کير ڏيندڙ گانءِ جون لتون به هر ڪو سهي.
۴. ڌيءُ جو پرائي گهر ۾، ڪم وڻندو چم نه وڻندو.

381- ڪَم پئي، ڪَلَ پوي. (چوڻي)
ڪَلَ: خبر، سُڌِ، ڄاڻ، معلومات.
دنيا ۾ زندگي گذارڻ لاءِ، ٻين انسانن سان واسطو- وڙو ضرور پوي ٿو. انساني ربط کان سواءِ، زندگي آهي ئي ڪا نه. انهيءَ ربط کي قائم رکڻ لاءِ قدرت واري رشتا-ناتا خلقيا آهن. پهرين والدين، پوءِ مٽ عزيز ۽ بعد ۾ دوست يار. مٽ عزيز وارو رشتو ته پاڻ-مرادو مليو وڃي. البته دوستيءَ رکڻ لاءِ مخصوص وقت ۽ هنڌ تي مخصوص ماڻهن مان طبيعت آهر، دوست چونڊي سگهجن ٿا. تن جون دليون به پاڻ ۾ ڌڻي ٿو ملائي.
دوست انهيءَ لاءِ چونڊبا آهن جو وقت تي مددگار ثابت ٿين. ضروري ناهي ته دوستن سان اسان ڀلا هلون ته پوءِ اهي ڀلا هلندا. ائين به ناهي ته اسان ساڻن سٺو ورتاءُ ڪريون ۽ موٽ ۾ وري هو اسان سان برو هلندا. انهن مڙني ورتائن جو انحصار، چونڊيل دوست جي طبيعت تي آهي، جيڪو ائين معلوم نه ٿيندو، جيستائين ڪه وڃي ساڻس ڪو معاملو نه اٽڪي يا اڙيءَ اُڌيءَ ۾ منجهس ڪو ڪم ڦاسي. اوڏيءَ مهل سچي ۽ کري دوست جي ڇنڊ- ڇاڻ ٿيندي آهي. ڏکئي وقت ۾ ساٿ ڏيڻ وارو اصل ۽ دلي دوست آهي ۽ ڏکئي وقت تي اکيون ٻوٽي وڃڻ وارو مطلبي دوست آهي.
مطلب: ۱. اندر-ٻاهرو ماڻهو، ويس ڀلو اوڍي ٿو، تنهن ڪري کيس چڱو مڙس ٿو ڄاڻجي. سندس اندر جا وسلا ۽ حقيقتون تڏهن ظاهر ٿين ٿيون، جڏهن ساڻس ڪو معاملو اڙي ٿو.
۲. يار سڏائي سڀڪو جاني زباني،
آهي آساني، ڪَمَ پئي ڪل پوي. (شاهه)

382- ڪم قوت، آڪڙ بھت؛ مار کاوڻ ڪي نشاني. (چوڻي)
ڪم قوت: ڪمزور، نٻل.
آڪڙ: ٽيڳر، تڪبر، وڏائي.
بهادر ماڻهو، دل جو بهادر هوندو آهي. جسم ۾ جانورن جهڙي طاقت رکندڙ کي عام ماڻهن جهڙو دماغ هوندو آهي، تنهنڪري رڳو ٽيڳر پيو ڏيکاريندو آهي. جڏهن ته بهادر ماڻهو، دل تي ضابطو رکي پيو هلندو آهي. تڪبر ۽ وڏائي، آڪڙ ۽ ڦون-ڦان کان پيو گريز ڪندو آهي.
ان جي برعڪس، ڪمزور ۽ ڪراڙي کي، هيٺانهين وٺي ڪم ڪڍڻ گهرجي. جيڪڏھن آڪڙ ڪندو ۽ ٻين تي رعب هلائيندو ته ڪم ته ڪونه ٿيندس، هٿائين جان به وڃائيندو. جان بچي ويس ته عزت ۽ نام ناموس ضرور چٽ ڪرائيندو. کيس آڪڙ ڪرڻ نه جڳائي. هَٺَ-سهائيندو، ڳالهائڻ، کائڻ ۽ پائڻ گهرجيس.
مطلب: ۱. پاڻان ڏاڍي کي اکيون ڏيکارڻ وارو، گهري مار ٿو کائي.
۲. هر کہ با فولاد بازو پنجہ کرد،
ساعد سيمين خود را رنجہ کرد. (فارسي)
۳. جنهن رڪ جي ٻانهن واري سان هٿ اڙايو،
روپين ڪراين پنهنجين کي ڄڻ ڏکوئيائين. (ترجمو)
۴. جبل سان مٿو هنئي، مٿو ڏري.

383- ڪميڻو ڪپڙا ڪري، ڏسي پنهنجو ڏيل،
ڏسي پنهنجي ڏيل کي ڊوڙائي دليل،
مون جهڙو ملڪن ۾ آهي قدر قليل،
اڳيان گڏيس اصيل، وايون ويس وسري. (چوڻي)
بادو نالي هڪڙو ڪوري، تمام مسڪين ۽ غريب ماڻهو هيو. عيد جي ڏيهاڙي پنهنجي غريبيءَ آهر ڪپڙا ڪيائين. ڪپڙا پائي، ٽيڳرجي پنهنجي پاڻ کي آئيني ۾ ڏسي چوڻ لڳو؛ “جيءُ ڙي بادا جيءُ!”
ٽيڳرجي گهران نڪتو. گهٽيءَ ۾ ڏٺائين ته وڏا وڏا ماڻهو، زربفت جا ڪپڙا ڪيو، عيدگاهه ڏانهن عيد نماز پڙهڻ پئي ويا. تڏهن پنهنجي پوشاڪ کي سادو سمجهي ڏاڍو شرمسار ٿيو ۽ دل ۾ لڄي ٿي چوڻ لڳو؛ “ڊينءُ ڙي بادا ڊينءُ!”
۲. انسان کي ڌڻيءَ عقل ڏنو آهي، تڏهن کيس پنهنجي اوقات نه وسارڻ گهرجي. پنهنجي حال کي خيال ۾ رکي، ٻين سان سندن حيثيت موافق ورتاءُ ڪري. ٻين کي پاڻ کان گهٽ ڪين ڄاڻي. ائين ڪبو ته آخر پڇتائڻو پوندو.
مطلب: ۱. ڪي ڪميڻا، پنهنجيءَ ٿوري موڙيءَ کي ڏسي ٽنڊ/ ٽيڳر ڪن. ڀاڳوانن ۽ اشرافن آڏو اچڻ سان اها ٽنڊ ڦڪي ٿي پوين.
۲. ڪنهن کي به گهٽ ڪين ڄاڻجي.
۳. سير مٿان سوا سير پيو آهي.

384- ڪنڌيون پار، قنڌارئون پار. (ورجيس)
ڪنڌيءَ پار: درياهه يا نديءَ جي هن پار. ڀت جي ٻئي پاسي.
قنڌارئون پار: قندار کان پري. تمام گهڻو پري. ولايت پنڌ تي.
جيڪو ماڻهو سدائين ساڻ رهي ٿو، سو ڄڻ دل ۾ گهر ڪري ويهي ٿو. هر وقت ساڻس معاملو رهي ٿو. پاڻ اسان جي ڪم اچي ٿو ۽ اسان به سندس ڪم ڪيون ٿا. سندس معاملا پنهنجا سمجهون ٿا ۽ هو به اسان جي معاملن کي پنھنجو سمجهي ورتاءُ ڪري ٿو.
ان جي برعڪس، جنهن وچ ۾ وِيرِي يا ڀت وڌي آهي. يا موراڳو لڏي درياهه جي هُن پار وڃي ويٺو آهي. ورهين ڪرهين به منهن نه ٿو ڏيکاري. تنهن کان سواءِ به نيٺ سري ٿي وڃي ۽ اهو دل تان ائين لهي ٿو وڃي ڄڻ ولايت ملڪ تي ويل آهي يا ڄڻ مري ويو آهي.
مطلب: ۱. دل کان پري رهڻ وارو، بلڪل ئي پري آهي. دل کي ويجهو، بلڪل ئي ويجهو آهي.
۲ دوران با خبر در حضور، نزديکان بي بصر دور. (فارسي)
۳. پراهان خبر (ملڻ) سان ويجها، ويجها اڻ ڏٺا (هئڻ ڪري) پري. (ترجمو)
۴. جيڪي چلهه تي، سي دل تي، جيڪي چلهه کان دور، سي دل کان دور.

385- ڪنگر ۾ ڪڪڙا، چي؛ “پڙي مبارڪ!” (ورجيس)
ڪنگر: لوٽي، تنؤر جنهن ۾ ڪڪڙا ڀِڄائن.
ڪڪڙا: ڪپهه جو ٻج.
ڪڪڙ۱، زمين ۾ پوکڻ کان اڳ، ڪنهن ڪينگر، پاري يا ٽڀي اندر پاڻي ڀري منجھس اٺ ڏهه ڏينهن پسائي ڇڏبا آهن. جيڪڏهن گهڻا آهن ته وڏي تئيءَ يا تنؤر ۾ وجهي، پاڻيءَ سان ڀري ڇڏبا آهن. اتي سختي به ڇڏيندا آهن ۽ چڻن وانگر ڦنڊي به پوندا آهن ۽ ڦوٽهڙو به ڪندا آهن. پوکڻ شرط زمين ۾ لڳي ويندا آهن.
۱. هڪڙو هاري، وونئڻ پوکڻ لاءِ، ڪڪڙا ڪينگر ۾ پسائي رکي ۽ جوڻس وري رٿون پئي رِٿي ته هن سال هيتري هيتري ڪپهه لهندي. منجهانئس اڌ وڪڻي گهر هلائينداسين، باقي اڌ ڪتي، ڪپڙو اڻي، هر ڀاتيءَ لاءِ ڪپڙا ٺاهينداسين ۽ مان پنهنجي لاءِ ته وڏو پڙو ٺاهيندس ۽ رڱائي پائينديس ۽ ساهيڙيون مبارڪون ڏيڻ اينديون. ائين اڳواٽ اطلاع ڏيڻ لاءِ پاڻ ئي مبارڪون ورائڻ شروع ڪري ۽ آئي وئيءَ کي چوندي وتي؛ “اڙي مبارڪ هجئي! هن سال پڙو ٺاهي پائيندس!” اهڙي اڳڪٿي نه ڪرڻ گهرجي.
۲. هڪڙو پورهيت، پورهيي لاءِ وڃي. کيس چئن آنن جي مزدوري ڏيهاڙي لاءِ لڳي. بجاءِ احتياط سان مزدوري ڪرڻ جي ويهي دل ۾ ٽلون ڪري؛ “ٻه چار ڏيهاڙا پورهيو ڪندس. رپيو ڪٺو ٿيندو. منجهانئس ٻڪري وٺندم. کيس چاريندس ته ويامي پوندي. ڦر- ٽڪر بيهاريندس ته ڌڻ ٿي پوندو. سي وڪڻي ڍڳي وٺندس. ڍڳي ويامندي ۽ منجهانئس ڌڻ ٿيو ته اٺ وٺندس. اُٺين/ ڏاچين جي ويامڻ کان پوءِ، وڏو امير ٿي ويندس ۽ عياشيءَ سان گذاريندس.” اهڙي قسم جو ماڻهو به بيوقوف چئبو. ڇو جو انهيءَ قسم جو حرص، سنجم/ قناعت بنا، پورو نه ٿيندو آهي.
مطلب: ۱. آنن ڦٽڻ کان اڳي، ٻچا ڳڻڻ نه گهرجن.
۲. روده تنگ به يک نان تِهي پُر گرد،
دولت روءِ زمين پُر نکند ديده تنگ. (فارسي)
۳. سوڙهو آنڊو هڪڙو، رکي روٽيءَ سان ڀرجي وڃي،
ساري جهان جي دولت، سوڙهيءَ اک کي نه ڀري سگهي. (ترجمو)
۴. پاڻيءَ کان اڳي، ڪپڙا نه لاهڻ گهرجن.

386- ڪنهن جو اگهي ڪوڙ،
ڪنهن جو سچ به سُهمن گاڏئون،
ڪنهن جي ماني ڪري نه مور،
ڪنهن جو ٽُڪرُ به ٽيڻا ڪري. (پهاڪو)
سُهمون: ڇڙٻون، دڙڪا داٻ، ڊپ ڊاءُ.
ٽُڪر: مانيءَ-ڳڀو، مانيءَ-ڀور، ٽُڪر-ٽاپ.
ڪن ماڻهن جو ڍنگ اهڙو هوندو آهي، جو جيڪڏهن اهي ڪوڙ به ڳالهائين ته سچ پيو ڀاسندو آهي ۽ هر ڪو پيو مٿن اعتبار ڪندو آهي. ڪي وري ويچارا اهڙو اعتبار وڃائي ويهندا آهن جو جيڪڏهن سچ به ڳالهائين ته ڪوڙ پيو ڀاسندو آهي ۽ هر ڪو پيو موٽ ۾ ڇِڙٻيندو ۽ ڏاٻيندو اٿن.
ڪي بختاور اهڙا آهن جو ڪنهن کي ٽڪر مانيءَ جو کارائين ته پيو سڄي عمر ڳائجين. ڪن جي مالڪ جي طرفان اهڙي بدبختي ٿئي جو جيڪڏهن ڪنهن جي مانَ ۾ ست- رڇي طعام ڪن ته به کين شڪ جي نگاهه سان ڏٺو ويندو آهي ۽ موٽ ۾ کين تڪليف ئي سھڻي پوندي آهي.
مطلب: ۱. ڌڻي مهربان آهي ته ڪوڙ به اگهي/ ڦٻي وڃي ٿو، نه ته سچ به مُلهه-چور ٿيو پوي.
۲. اڻ پڙهيل ڏُڏُ ماڻهو، ڀاڳيو ۽ سياڻو/ پڙهيل ماڻهو، نڀاڳو يا نوڪر.
۳. اوفتاده است در جهان بسيار، بي تميز ارجمند و عاقل خوار. (فارسي)
۴. (مثال) جھان ۾ گھڻا پيا آھن؛ اڄاڻ پيارو ۽ سياڻو خوار. (ترجمو)
۵. ھر ڪو پنھنجو پنھنجو مقدر پائي ٿو.

387- ڪني آڱر، وڍي چڱي. (پهاڪو)
انساني هٿ ۾ چار آڱريون ٿينديون آهن؛ چيچ، ٻاچ، وچين ۽ ڏسڻي. منجهانئن ڪا هڪ به ڌڪ لڳڻ يا ڦٽ ٿيڻ سبب لاعلاج ٿي پوي ۽ ڇٽڻ جو امڪان نه هجي ته پوءِ اها ڪٽي ڇڏبي آهي. ڇو جو هر ڪم هٿ سان ٿئي ٿو. ڏکندڙ آڱر، هڪ نه ٻي شيءِ سان لڳڻ سبب پئي ڏکندي ۽ ڌوپ-ڌڙ ۾ پاڻي چورائي پوسرجندي، جنهن ڪري اها ايڏو ته ڏکائيندڙ هوندي آهي جو ڪم ڪرڻ ته ٿيو الڳ ڳالهه، موراڳو اٿڻ ويهڻ کان به هلاک ڪري ڇڏيندي آهي. منجهانئس بيماري ڦهلجندي ويندي آهي ۽ ٻين آڱرين جي خراب ٿيڻ جو پڻ امڪان هوندو آهي. تنهنڪري حڪيم ۽ طبيب توڙي ڊاڪٽر ۽ سياڻا، اهڙي عضوي جي ڪٽڻ لاءِ تلقين ڪندا آهن.
۲. جڏهن ڪنهن لچ يا ڪپتئي ماڻهوءَ سان، ڌنڌو يا ڀائيچارو اڙجي پوي ۽ منجهانئس منافعو منافعي جي ماڳ، موراڳو گهاٽي يا نقصان جو ڊپ ۽ انديشو هجي ته پوءِ اهو ڌنڌو اٻوڇي پائي يا ڪس کائي به ڇني ڇڏجي. ائين نه ڪبو ته اڃا به وڏو نقصان ٿي سگهي ٿو.
مطلب: ۱. لچ سان لاڳاپا لاهي ڇڏجن.
۲. نقصان ڏيندڙ شيءِ سان، تعلق ڇني ڇڏڻ ۾ عافيت آهي.
۳. کريل اولاد کي عاق/ ڌار ڪري ڇڏڻ چڱو آهي.

388- ڪَنين ماضي من ۾، ڪنين استقبال،
حيف تنين جي حال، جنين وساريو حال. (چوڻي)
ماضي: جيڪا واردات ٿي گذري آهي.
استقبال: جيڪي ڳالهيون، ايندڙ وقت ۾ ٿينديون.
حال: جيڪي ڪم هن وقت نبري رهيا آهن.
۱. ماڻهوءَ سان، وقت جي لحاظ کان، ٽن قسمن جو معاملو آهي. هڪ ته اڳئين وقت ۾ ڇا هيو، ٻيو هاڻي ڇا آهي ۽ ٽيون آئنده ڇا ٿيڻ وارو آهي.
اڳي ڇا هيو؟ جيڪي به هيو، گذري چڪو. جيڪڏهن امير هيو ته هيو پر هاڻي وٺبو اڄ جي حالت کي. گذريل اميريءَ تي ٽيڳر ڪرڻ هلڪڙائپ آهي. پراڻي ٽنڊ، بجاءِ ڪم اچڻ جي، ويتر مارائيندس.
۲. سڀان ڇا ٿيندو؟ ڪنهن چکي نه لڌو آهي. اڄ جيڪو امير آهي، سو غريب به ٿي سگهي ٿو. ساڳيو به رهي سگهي ٿو. اڃا به وڌي امير ٿي سگهي ٿو. اهڙيءَ طرح اڄ جيڪو غريب آهي، سو ايندڙ وقت ۾ امير به ٿي سگهي ٿو. اهڙو جو اهڙو به رهي سگهي ٿو. اڃا به حالت ڦريس ته دماغي توازن وڃائي ذليل ۽ خوار به ٿي سگهي ٿو.
مٿين ٻنهي حالتن تي جاهل ٽيڳربا آهن.
۳. ماڻهوءَ کي، پنهنجي حال يا هاڻوڪيءَ حيثيت مطابق هلڻ گهرجي. غريب آهي ته غربت واري ڏِکَ ڏيڻ گهرجيس. امير آهي ته به سهنديءَ آهر ڏِکَ ڏيڻ گهرجيس.
مطلب: ۱. ھاڻوڪيءَ مھل جي حال ۽ صحت موجب ھلت ڪرڻ گھرجي.

389- ڪنيءَ رن جا ٻار، ٿورا تيئن چڱا. (چوڻي)
هڪڙي عورت ڪراڙي ته هئي پر سڃي به هئي. بيمار به هئي ته پالڻ لاءِ آڪهه به وڏي هئس. ڪهول تمام گهڻو هيس، جنهن کي پاڙو اوڙو پِني، پٽي ۽ ڦري پئي پاليندي هئي. هڪڙي ڏينهن منجهانئن هڪڙو ٻار، بک ۽ بيماريءَ وگهي مري ويس. تنهن جي مرڻ تي به اچي ٻڙڌڪ وڌائين. سندس ٻاڪارڻ تي هڪڙو پاڙيسري تپرس کائي کلڻ لڳو. هڪڙي فقير اهو لقاءُ ڏسي، ان کلندڙ پاڙيسريءَ کي مهميز ڪندي چيو؛ “هن ويچاريءَ جي گهر ۾ فوتگي ٿي آهي ۽ تون آهين جو مٿس پيو ٿو کلين.” تنهن تي ان پاڙيسريءَ کلڻ جو سبب ٻڌائيندي چيس؛ “ڪني رن جا ٻار، جيئن ٿورا تيئن چڱا.”
مطلب: ۱. ڪني وهنوار ۾ هٿ جيئن ٿورو هجي تيئن چڱو. نه هجي ته هيڪاري ڀلو.
۲. ڪوئلن جي دلاليءَ کان پاسو چڱو آھي.
۳. ڪنيءَ رن جا يار به گهڻا، ٻار به گهڻا. (ضد)

390- ڪڻڪ ڪڍي، بُهه کي باهه ڏيڻ. (ورجيس)
دنيا ۾ موجود سمورا ماڻهو سٺا ناهن. جيڪي سٺا آهن سي به ڪٿي نه ڪٿي، ڪنهن نه ڪنهن ڳالهه ۾ کٽل ضرور آهن. ڪامل ۽ اڪمل ڪو به انسان ناهي. تنهنڪري، جنهن ۾ جيترا گهڻا او-ڳڻ آهن، اوترن تي نظر نه وجهجي بلڪ سندس باقي ڳڻن تي نظر وجهجي. جيڪڏهن ٻين مان رڳو عيب ڪڍبا ۽ انهن جي آڌار تي ساڻن تعلقات استوار ڪبا ته پوءِ دنيا ۾ رهڻ ڏاڍو مشڪل ٿي ويندو.
مطلب: ٻين جي اوگڻن/ اوڻاين تي نه بلڪ گڻن/ اوصافن تي نظر وجهڻ گهرجي.
۲. ماس کائي، هڏو اڇلي ڇڏجي.
۳. بود خار با گل هم اي هوشمند،
چہ در بند خاري؟ تو گلدسته بند. (فارسي)
۴. اي سياڻا! گل ۽ ڪنڊو گڏ ٿا رهن،
ڪنڊي جو فڪر ڇو ٿو ڪرين؟ گلدستو ٺاهه! (ترجمو)
۵. خلاف طريقت بود که اوليا،
تمنا کند جز خدا از خدا. (فارسي)
۶. درويش لاءِ اهو طريقت کان ابتڙ آهي،
جو ڌڻيءَ کان، ڌڻيءَ جي نالي کانسواءِ ڳنهي. (ترجمو)
۷. دنيا مان هڪڙو پاڪ ڌڻيءَ جو نالو هٿ ڪر ۽ ٻين ڌنڌن کي ڇڏي ڏي.

391- ڪوري پلوين، نه پائجي. (چوڻي/ پهاڪو)
ڪوري: نئين نڪور.
پلوين: پلون کان، پاسن کان.
پلوين پائڻ: چادر، ڌوتي يا اجرڪ چوڙڻ- پائڻ پڄاڻان وچ تان ڳري وڃن، جڏهن ته سندن پَلَوَ اڃا ڏاڍيرا رهن. ان صورت ۾ ٻهراڙيءَ جا غريب ماڻهو، کين ڪم لائق بڻائڻ لاءِ وچان ڦاڙي، پاسا پاڻ ۾ سبن، پوءِ نون پلن کي وٽيون ورائي ڇڏين. انهيءَ ڌوتيءَ وغيره جي پائڻ کي پلوين پائڻ چئبو آهي.
پراڻي گندي يا چادر پلوين پائبي آهي، جڏهن ته نئين گندي پلوين ڪو نه پائبي آهي. ائين ڪرڻ سان چادر يا گنديءَ جي عمر اڃا گهٽجي ويندي. ڇو جو وچ وارو ٽوپو، اصل ڪپڙي جي ڀيٽ ۾ ڪمزور هوندو آهي ۽ ڌوتيءَ جي جلد ڦاٽڻ/ کُسڻ جا گهڻا امڪان هوندا آهن. جيڪڏهن ڪو بيوقوف ائين ڪندو ته پاڻ تان فقط ماڻهو کلائيندو.
مطلب: ۱. هر ڪم جو، مهل کان اڳي الڪو/ اونو نه ڪجي.
۲. مسافر کي خبر هجي ته ميل کان پوءِ ندي ٽپڻي آهي ۽ اتان ئي ڪپڙا لاهي هٿ ۾ رکي ته کيس بيوقوف ڄاڻبو.
۳. هڪڙو ماڻهو گهر ۾ چڱو ويٺو هجي ۽ ٻيو بازار مان موٽي ته سندس لاءِ ڪفن وٺي اچي ۽ اچي چوي؛ “نيٺ ته مرندو! نيٺ ته ڪم ايندس.” کيس هر ڪو بيوقوف سمجهندو.
۴. پاڻيءَ کان اڳي، ڪپڙا لاهڻ نه گهرجن.

392- ڪوري کڏ کڻي، پر پاڻ پوي. (پهاڪو)
کڏ: دَکڻ، کڏو.
ڪوري، ڪپڙو اڻڻ وقت آڏاڻي آڏو ويهن پر سندن ٽنگون آڏو اچن، جنهن ڪري ڄنگهن واري جاءِ تي کڏ کڻي منجهس ڄنگهون لڙڪائي پوءِ آڏاڻو هلائين. اها کڏ کڻندا به پاڻ آهن، منجهس پوندا به پاڻ آهن.
مطلب: ۱. دنيا ۾ جيڪو ٻئي لاءِ کڏ کڻي ٿو، سو نيٺ پاڻ ان ۾ پوي ٿو.
۲. جو تيري کڏ کڻي، تون اس دي راهه سنوار،
اوه آپي پوسين کڏ وچ، تون لنگهي پوسين پار. (بابا فريد صاحب)
۳. جو تو لاءِ کڏ کوٽي، تون ان جي واٽ جوڙ،
هو پاڻ کڏ ۾ پوندو، تون لنگهي پهچندين توڙ. (ترجمو)
۴. جيڪو ٻين لاءِ کڏ کڻي، سو پاڻ پوي.
۵. پِٽِ پَرَ کي، لڳئي سِرَ کي.

393- ڪوڙ، ڄمار جي ڪتر آهي. (چوڻي)
ڄمار: حياتي، عمر، زندگي، زندهه رهڻ جو وقفو.
زندگي گذارڻ لاءِ ڪي اصول، انهيءَ لاءِ مقرر ڪيا ويا آهن ته جيئن حياتي پُر امن نموني، امن امان سان گذري، جنهن ۾ ماڻهوءَ جي حياتيءَ کي ڪو ڪوسو واءُ نه لڳي. حياتي آهي ته دنيا جا ڪاروبار به پيا هلندا، حياتي وئي ته دنيا ئي ختم ٿي وئي.
مڙني پُر-امن رکندڙ اصولن منجهان، هڪڙو اصول سچ ڳالهائڻ ۽ ڪوڙ کان پرهيز رکڻ آهي. ڪوڙ ڳالهائڻ سان ماڻهوءَ جو مان گهٽجي ٿو، جتي ڪٿي گلا ٿئي ٿي. مڙني جي نظرن ۾ ماڻهو ڪري ٿو پوي، حتيٰ ڪ هڪ ڏينهن پنهنجي نظرن ۾ به ڪري ٿو پوي. اهڙي بي ماني يا گلاري جيئڻ کان بيزار ٿي، مرڻ کي ترجيح ڏئي ٿو. تڪليف- ده زندگي گذارڻ سان ڳڻتيون ۽ ڳارا وڌن ٿا، جيڪي ماڻهوءَ جي حياتي کٽائين ٿا.
مطلب: ۱. ڪوڙي ماڻهوءَ جي حياتي گهٽ ٿئي ٿي.
۲ گر روي در دهانِ شير و پلنگ،
نه خورندت مگر بروز اجل. (فارسي)
۳. جيڪڏهن وڃين شينهن ۽ چيتي جي وات ۾،
نه کائي سگهندئي، مگر ڏهاڙي موت جي. (ترجمو)
۴. جو جڳ ۾ اپ ڪيرت هوءِ سٺ، ميچ ڀلي ره ڀات جيئي تي. (هندي)
۵. جهان ۾ گلا ٿئي، اهڙي جيئڻ کان موت ڀلو. (ارٿ)
۶. ڪوڙ، ايمان ۾ ڪتر آهي.

394- ڪوڙي جي ڳالهه، کُڏ جي ڊوڙ. (چوڻي)
کُڏ: ڪوٺو، ماڙو، ڪمري يا جاءِ جي مٿين ڇت.
هڪڙو ماڻهو ڪنهن کان لڪڻ لاءِ ڇت تي چڙهي وڃي ۽ ڳوليندڙ ڏاڪڻ رکي مٿي پهچي، پوءِ هو وري کڏ جي مٿان ڊوڙي ته ڊوڙي نه سگهندو. ڇو جو کُڏ يا ڪوٺو، ايترو وڏو نه هوندو آهي، جو ماڻهو چڱو وقت ڊوڙي، ڳوليندڙ جي اکين کان غائب ٿي وڃي.
اهڙيءَ طرح ڪوڙي ماڻهوءَ جي ڳالهه آهي. کانئس جڏهن سوال پڇبا ته هڪ ٻن جوابن کانپوءِ ڇڙٻون ڏيڻ شروع ڪندو. ڇو جو گهڻن سوالن جو جواب، حقيقت ڄاڻڻ وارو ته يادگيريءَ تي ڏئي سگهي ٿو، پر ڪوڙو ماڻهو ڪيترو ٺاهيندو؟ هڪڙي پاسي ڏانهن ٺاهيندو ته ٻه ٽي پاسا پنهنجي لاءِ بند ڪندو ويندو.
مطلب: ۱. ڪوڙ جي پاڙ، ٺڪريءَ تي.
۲. دروغ را حافظه نيست. (فارسي)
۳. ڪوڙي کي يادگيرو نه ٿيندو آهي. (ترجمو)
۴. ڀيٽيو: ڪوڙ، ڄمار جي ڪتر آهي.

395- ڪوڙي سڄڻ کان، سچو ويري به چڱو. (چوڻي)
جيڪو ماڻهو اندر ۾ ويري هجي ۽ ظاهري طرح سڄڻ هئڻ لاءِ ڪوڙ ڳالهائي ته پوءِ ان کان وڌيڪ خطرناڪ ڪير به نٿو ٿي سگهي. ڇو جو کيس سچو ۽ همدرد ڄاڻي، دل جا راز پيا ٻڌائبا آهن ۽ هو وري راز معلوم ڪري، وقت سر ترا پيو ڪڍندو آهي.
ان جي برعڪس اهو ويري، جيڪو ظاهر توڙي اندر ۾ ويري آهي ۽ ٻولائي چوي ته؛ “مان دشمن آهيان” سو وري به ٺيڪ آهي. کيس دشمن سمجهي، ساڻس محتاط رويو اختيار ڪبو آهي. کيس رازن کان آشنا نه ڪبو آهي. مٿس ڪو به اعتبار نه ڪري، کانئس پهچڻ واري نقصان جي انديشي تحت، حتي المقدور احتياط ڪبو آهي. جنهن ڪري پاڻ کي محفوظ رکي سگهبو آهي.
مطلب: ۱. سچي ماڻهوءَ جو ويرپو به ڀلو، ڪوڙي ماڻهوءَ جي سڄڻائپ به خراب.
۲. ڀاڙيءَ جي ڀاڪر کان، مڙس جو موچڙو/ ڀونڊو به ڀلو.

396- ڪوسا ناوي، ٿڌا کاوي، ويڄ پاس نه جاوي. (چوڻي)
ننڍپڻ جي ڏهاڙن ۾ لاڙڪاڻي شهر ۾ هڪڙو مهتو، تاراچند سيوهاڻي، ڏٺو هئم. جيڪو هميشه کاڄ/ کاڌو تمام گهڻو ٺاري کائيندو هيو. سنان ڪندو هيو ته ڪوسي پاڻيءَ سان ڪندو هيو. تن ڏيهاڙن ۾ اٽڪل روءِ پنجاسي (۸۵) ورهين جي ڄمار/ عمر هيس. تڏهن به اکين جو سهائو/ ديد/ نظر اهڙي هئس، جو رات جو به بنا عينڪ جي لکندو هيو ۽ ڏند وري اهڙا مضبوط ۽ سالم هيس جو انهن سان ڀڳڙن جهڙيون شيون به چٻي ويندو هيو.
سياڻو ماڻهو ڪوسي پاڻيءَ سان وهنجڻ ۽ کاڄ ٺاري کائڻ جو گهڻو تاڪيد ڪندا آهن. جيڪو اها هلت ڪندو، تنهن کي گهڻو ڪري نه اگهائيءَ جو ڊپ رهندو ۽ نه وري طبيب جي ضرورت پوندي.
ڪي يوناني طبيب، ڪوسي پاڻيءَ سان وهنجڻ بابت چوندا آهن؛ “مئل ماڻهوءَ کي ڪوسي پاڻيءَ سان وهنجارين ٿا، سو جيئرو ڇو نٿو ٿئي؟ تنهن جو عجب آهي!”
مطلب: ۱. ڪوسي پاڻيءَ سان وهنجڻ ۾ اهڙي ڀلائي آهي جو جيڪر مردو به زندهه ٿي پوي.
۲. ٿڌي کاڌي کائڻ سان، صحت آخر دم تائين سالم رهي ٿي.
۳. پيٽ نرم، پير گرم، مغز ٺنڊو،
ڊاڪٽر اچي ويجهو ته وهاءِ ڏنڊو.
۴. ٺنڊا کاوي، گرم نهاوي، آڌ ڪوس پر جنگل جاوي،
اس ڪي دمڙي، ويديہ نه کاوي. (هندي)

397- ڪوسو پاڻي، ڪک نه ساڙي. (پهاڪو)
پاڻي، باهه وسائڻ جي ڪم ايندو آهي، باهه لڳائڻ جي ڪم نه ايندو آهي. ڪک تڏهن سڙندا، جڏهن منجهن باهه لڳي. گرم پاڻيءَ مان باهه ڪين لڳندي آهي. گرم هئڻ سبب جسم جي نرم عضون کي لهسائي ڇڏيندو آهي، البته ساڙڻ جي خاصيت منجهس ناهي.
۲. ڪک پاڻيءَ مان ڦٽن ٿا. پاڻيءَ تي پلجي وڏا ٿين ٿا. تنهنڪري ڪوسو پاڻي، پنهنجي پاليل جو ڪڏهن به مَٺو نه ٿو گهري.
۳. ڪک پاڻ کي هيڻو چوايو، تنهن ڪري ڪوسو پاڻي نه ٿو ساڙيس.
مطلب: ۱. پنهنجي اولاد تي ظاهر ڪيل ڪاوڙ، اولاد کي ماري نه ٿي ڇڏي.
۲. چوب را آب فرو مي نبرد، حڪمت چيست؟
شرم دارد ز فرو بردن پرورده خويش. (فارسي)
۳. ڪاٺ کي پاڻي نه ٿو ٻوڙي، ڪهڙي حڪمت آهي؟
پنهنجي پاليل کي ٻوڙيندي، لڄ ٿي ٿئيس. (ترجمو)
۴. درويش پڻ پاڻ کي نماڻو ٿا ڄاڻن، تڏهن سنسار جي ڌنڌن، ڏاکڙن ۽ گوندرن کان ڇٽي وڏي پد کي ٿا پهچن.
۱-۴ “طريقت جز اين نيست درويش را،
که افکنده دارد تن خويش را.” (فارسي)
۲-۴ “ان ڌاران درويش لاءِ ڪا واٽ ناهي،
جو ڪريل/ عاجز رکي، پنهنجي پاڻ کي.” (ترجمو)
۵. شاهه عنايت، مدن ڀڳت کان هڪڙي دفعي پڇيو؛ “خدا جو در ڪيڏو آهي؟”
“ايترو ننڍڙو آهي جو جڏهن نِوڙي نِوڙي پنهنجو ڳاٽو ڀڃين، تڏهن مس منجهانئس لنگهين.” مدن کيس ورندي ڏني.
۱-۵. “نوڙت ڪري هيڻو چوائيندين، تڏهن انهيءَ پد کي پهچندين.”
۲-۵. “در آن حضرت آنان گرفتند صدر،
که خود را فرو تر نهادند قدر.” (شيخ سعدي)
۳-۵. “ان درٻار ۾ انهن جاءِ پاتي،
جن پاڻ کي گهٽ قدر وارو ڄاتو.” (ترجمو)

398- ڪؤڙو کائجي، مٺي جي لالچ تي. (پهاڪو)
جڏهن ڪنهن ۾ ڪم پوندو آهي، تڏهن وٽس هلي وڃبو آهي. پنهنجي غرض پوري ڪرڻ جو شرط رکندو آهي ته پنهنجي ڪم ڪڍڻ سارو اهو به مڃبو آهي. حتٰي ڪ جيڪڏهن دڙڪا دهمان ڪندو آھي يا ڪي اُگريون ۽ ڪؤڙيون ڳالهيون يا ويڻ چوندو آهي ته به لالچ ۾ پيا سهبا آهن.
مطلب: ۱. پنهنجي غرض خاطر، ٻين جا ويڻ به سهجن ٿا.
۳. بن سوارٿ ڪئسي ڪو اوڪڙ وي بَين؟
لات کاءُ ٻچڪارئي جيون دو ڌارو ڌين (هندي)
۳. پنهنجي مطلب بنا، ڪير ٿو ڪؤڙا ڳالهَوَ سهي؟
جيئن ڌنار لت کائي به، ڳئون کي ٻچڪاري ڏُهي. (ارٿ)
۴. پنهنجي ٿوري، پئجي گڏهه کي پيري.
۵. پنهنجي مطلب لاءِ، گڏهه کي به بابو ٿو ڪوٺجي.

399- ڪوئي مري، ڪوئي جيوي،
شتريا گھول پتاشا پيوي. (چوڻي/ پھاڪو)
شتريا: سٿريا، فقيرن جي ھڪڙي ذات، جيڪي ھميشھ بي فڪر ۽ خوش طبع رھن ٿا.
گھول پتاشا پيوي: شربت ٺاھي پيا پيئن.
جيڪي فقير، ڌڻيءَ جا طالبو يا ڳولھائو آھن، سي دنيا کي تياڳي ساري جسم کي ڀڀوت لائي، گھر گھاٽ ڇڏي ھلندا رھن ٿا. اھا ٻي ڳالھ آھي ته دين اسلام، اھڙي رھبانيت واري زندگي گذارڻ کان منع ڪئي آھي. جن وٽ اھا ڳالھ جائز آھي، تن اھو رستو اختيار ڪري، مٽن مائٽن سان لاڳاپا لاھي ڇڏيا آھن. ھاڻي پوئتي، موتي فوتي ٿئي يا خوشي خورمي ٿئي ته کين ان جي ڳڻتي نه ٿي رھي. کين ھر حال ۾، پنھنجو جيءُ سکيو رکڻ لاءِ، شربت وغيرھ کپن ۽ بس. اھي پنھنجي فقيري رنگ ۾ اھڙا رَتا ۽ رِڌا ٿا رھن جو کين ڪنھن جي مرڻ ۽ جيئڻ جي سُڌِ ڪا نه ٿي پوي.
مطلب: ۱. دنيا کي تياڳ ڏيڻ وارن لاءِ، ڪنھن جو مرڻ يا جيئڻ ڪو به اثر نه ٿو رکي.
۲. ما در دو جھان غيرِ خدا يار نداريم،
جز يادِ خدا با دگران ڪار نداريم. (فارسي)
۳. اسان ٻنھي جھانن ۾، ڌڻيءَ ڌاران ڪو يار نه ڌاريون،
سواءِ ڌڻيءَ جي يادگيريءَ جي، ٻين سان ڪو ڪم نه رکئون. (ترجمو)
۴. ڀيٽيو: گنجي جي مٿي ۾، جونءَ نه لِيکَ.

400- ڪهڻيءَ سڀڪو ڪهي،
کرو ڪو وهڻيءَ وهي. (چوڻي)
ڪهڻي: چوڻ وقت، زبان ڪرڻ وقت.
وهڻي: موقعي تي، ڪم پوڻ وقت.
کرو: سچو، جنهن جو قول ۽ فعل ساڳيو هجي.
وهي: نباهي، منهن ڏئي.
دنيا ۾ نيڪيءَ جا ڪم، ڪرڻ جي حساب سان آهن سولا پر سچن ماڻهن لاءِ. بد نيت ماڻهن لاءِ، ڪرڻ جي حساب سان، ڏاڍا ڏکيا آهن. هام هڻڻ لاءِ ته هر ڪو هڻي ويندو آهي ته؛ “مان فلاڻو يا فلاڻو نيڪيءَ جو ڪم ڪندس” پر ڪري نه سگھندو آھي. يا هر ڪو ائين چوندو آهي ته: “مان ڪوڙ نه ڳالهائيندس. سچ جو ساٿ ڏيندس. چوري نه ڪندس، گلا کان پاسو ڪندس، حرام نه کائيندس.” پر مٿن عمل ڪرڻ ۽ وعدا نڀائڻ، ڪنهن جگر-گردي واري ماڻهوءَ جو ڪم آهي.
مطلب: ۱. زبان سان اها هام هڻجي، جيڪا نباهي سگهجي.
۲. اول تولو، پهر بولو. (اردو)
۳. پهرين تورجي، پوءِ اورجي. (ترجمو)
۴. واعدا سڀ ڪو ڪندو آ، کرو ئي فقط نباهي سگهندو آ.
۵. واعدو ڪرڻ وقت، اڳ- پوءِ جاچي واعدو ڪجي، جيئن پوءِ جي اوڀالي/ شرمساريءَ کان بچي سگهجي.

401- ڪهي سا رهي، ٻولي ٻاروچن جي. (چوڻي)
بهادر ۽ سچار ماڻهو، زبان مان جيڪو گفتو ڪڍندا آهن، تنهن تي پير کوڙي بيهي رهندا آهن. ڪيڏيون به آفتون اچن پر پنهنجي ڳالهه تان ٽس کان مس نه ٿيندا آهن.
ان جي برعڪس، گيدي ۽ بزدل، ڪانئر ۽ ڪوڙا، گهڙي گهڙيءَ پيا پنهنجا بيان بدلائيندا آهن. نه هڪ پير تي بيهندا آهن ۽ نه هڪ بُرج تي هوندا آهن.
مطلب: ۱. سچار ماڻهوءَ جي زبان مان نڪتل ڳالهه، ڄاڻُ/ اجھا ٿي.
۲. سچار، قول ڪرڻ کان پوءِ، ڪين ڦرندو آهي.
۳. نامردان دي ڦرڻي گهرڻي، مردان دي اڪ هي. (سرائڪي)
۴. مڙسان دي ڦرڻي گهرڻي، گانڊو دي اڪ ھي. (ضد)

 

ک

402- کاڌي کي کامن، ڄاڙيون ڄاموٽن جون. (پهاڪو)
کامن: کاپائن، کٽائن.
ڄاموٽ: مسلمانن جو پريو مڙس، هڪڙي سکر ذات جو نالو. بهادر ۽ سنڌي قوم جو.
کاڌو، جيئڻ ڪارڻ کائڻ ضروري آهي. پورو پنو کائڻ بهتر آهي. گهٽ کائبو ته جسم لاغر ٿيندو ۽ وڌيڪ کائبو ته هضم نه ٿيڻ جي صورت ۾ بيماري آڻيندو. ڇو جو کاڌي جو، پيٽ ۾ مخصوص وقت کان وڌيڪ رهڻ به خراب آهي.
ڪمزور ماڻهوءَ کي نرم، پٽڙي ۽ زود هضم خوراڪ کپي. صحتمند ئي گوشت، گيهه ۽ سڻڀي کاڌي کي پچائي سگهندو. جنهن جا ڏند ۽ آنڊا مضبوط هجن سو ئي کاڌي سان ويڙهه ڪري. اهو به تيستائين، جيستائين وات ۾ ڏند ۽ پيٽ ۾ پڪا آنڊا اٿس. ٻيءَ صورت ۾ کاڌي سان ويڙهه کائيندڙ، پاڻ کاپي پوندو.
مطلب: ۱. هَٺَ- سهائيندو کائجي، لوڪ- سهائيندو پائجي.
۲. گهڻي ۽ اوچي طعام کائڻ کان، پرهيز ڪجي.
۳. گهڻو کائڻ ۽ گهڻو وزن کڻڻ، ماڻهوءَ جو سر کڻن ٿا.
۴. ڄٽ چاءِ مري، يا کاءِ مري.

403- کاڻي کچڻي، اونڌو طباق. (پهاڪو)
هڪڙو مرد، جهنگ ۾ گهر لاءِ ڪاٺي ڪلي يا ڀاڄي ڀُتي هٿ ڪرڻ لاءِ ويو. ڳچ وقت کان پوءِ ٿڪجي ٽُٽي موٽيو. بک به ڏاڍي لڳي هئس. گهر ۾ اچي ڏٺائين ته زال آهي ئي ڪا نه. البته کچڻيءَ جو ڪنو چلهه تي چڙهيو پيو آهي ۽ پيو ٿو سڙي. طباق به مٿس اونڌو پيو آهي. طباق لاهي ڏٺائين ته اندران کچڻي به کامي/ سڙي چڪي هئي. ايتري ۾ جوڻس به پاڙي اوڙي مان گهمي/ ڦيرو ڏئي اچي پهتي. کيس ڏسندي ئي پڇيائين: “کچڻي ڪڍي کاڌءِ ڪن نه!”
“کايان ڪڄاڙو؟” مڙس خار مان ورندي ڏيندي چيس؛ “کاڻي کچڻي، مٿس اونڌو طباق رکيو آهي.”
مطلب: ۱. جنهن گهر ۾ گينوار/ گهه پيهه رهندي، تنهن ۾ مڙس کي مهل تي ماني به نه ملندي.

404- کُٿي ڏاڙهي، هٿ نه اچي. (پهاڪو)
ڏاڙهي مڙس جو شان ۽ سونهن آهي. سندس چهري جي نزاڪت ڏاڙهيءَ ۾ آهي. جنهن کي ڏاڙهي نه ٿي ڄمي، ان کي خسرو سڏجي ٿو ۽ سندس شمار نه ماين ۾ ۽ نه مردن ۾ ٿئي ٿو. جيڪڏهن قدرتي طرح ڏاڙهي نه ڄمي يا ڪنهن بيماريءَ سبب کُسي ختم ٿي وڃي ته پوءِ وس ڪرڻ سان به نه ڦُٽي. جنهن کي قدرتي طرح نه ڄائي آهي، ان جو چهرو وري به ايترو خراب نه ٿو لڳي، جيترو ان جو، جنهن جي ڏاڙهي ڪنهن بيماريءَ سببان کسي وئي آهي. ساري عمر، منهن لٽي سان لڪايو وتي ۽ ڏاڙهيءَ جي ٻيهر ڄاپڻ لاءِ جتن ڪندو وتي.
مطلب: ۱. هڪ دفعو هٿان ويل شيءِ ۽ وقت، وري هٿ نه ٿا اچن.
۲. دڌا ٿڻين نه آوهين، ڦِر هوءِ نه ميل. (ڪبير صاحب، وچن)
۳. ڏڌل ٿڻن ۾ نه اچي، مئي پڄاڻان وري ملڻ نه ٿئي. (ارٿ)
۴. ڇٽل تير، ڏڌل کير، موٽي نه اچن ماڳ.
۵. ڀيٽيو: ڏڌل کير ٿڻن ۾ نه پوي.

405- کٽو واڻيو، ڪاڳر ساري. (پهاڪو)
واڻيا يا واپاري، جڏهن ڌنڌي ۾ پوئتي پئجي ويندا آهن ۽ جيڏانهن تيڏانهن قرض وڪوڙي ويندو اٿن يا ڪو وڏو ٽوٽو پوندو اٿن ته پوءِ ڏيوالو ڪڍندا آهن. گهر يا دڪان آڏو، ڏينهن رات ڏيئا ٻاري ڇڏيندا آهن، جيڪي سڃي هجڻ جي نشاني هوندا آهن. جيڪو لهڻيدار لهڻو گهرڻ ايندو اٿن، تنهن کي کتو جواب ڏيندا ويندا آهن. مگر چٻ چوچيءَ لاءِ، پراڻا سراڻا ڪاڳر ويهي جاچيندا آهن. من نه مَن، ڪنهن ڏي بل جي رقم نڪري اچي ته کانئس اڳاڙي وٺن.
مطلب: ۱. نڪمو ماڻهو، گهڻو ڪري چٻ جون واٽون ڳولي.
۲. کهيو واڻيون، کنڌيون پٽي.
۳. واڻيو کنڌيون تڏهن ساريندو آهي، جڏهن کٽندو آهي يا بي ايمان ٿيندو آهي.

406- کٽيو تو تان گهوريو، وڃائج نه مُور. (ورجيسي جملو)
کٽيو: منافعو، فائدو.
مُور: موڙي، سيڙپ، جيڪو ناڻو واپار ۾ گهران سيڙائجي.
واپار ۾ موڙيءَ جي طور تي مال ۽ پئسو، جان ۽ وقت سيڙائبا آهن. موٽ ۾ شين جي واپار مان جيڪو ناڻو هٿ ايندو آهي، سو موڙيءَ کان واڌو هوندو آهي. واڌو واري ناڻي کي منافعو سڏبو آهي، جيڪو جان ۽ وقت جي سيڙپ جي معاوضي طور هوندو آهي.
ڪي چنڊا ۽ سست ماڻهو هوندا آهن، جيڪي پنهنجي سستيءَ ۽ نااهليءَ سببان، ڌنڌو چڱيءَ طرح نه ڪري سگهندا. سندن مال جو وڪرو گهٽ هوندو آهي، جنهن ڪري پئسي جي ڦير گهير (revolution) نه ٿي سگهندي آهي. تجارت، بجاءِ وڌڻ جي، ٽوٽ ۾ ويندي آهي. اهڙي سست ماڻهوءَ، منافعي ڪمائڻ بجاءِ، رڳو مُور ئي موٽايو ته به ٿيو سجايو.
مطلب: ۱. واپار ۾ مُور کان وڌيڪ اپائڻ گهرجي. ٻيو نه ته موڙيءَ کي ڇيهو نه رسائجي.
۲. ماڻهو دنيا ۾ سرير ۽ عمر، سگهه ۽ نصيب وٺي آيو آهي، سو جيڪڏهن ڌڻيءَ جي يادگيريءَ ۾ ۽ چڱن عملن ۾ صرف ڪندو ته ڄڻ کٽيائين. ٻيءَ صورت ۾ سموري موڙي ڄڻ اجائي وڃايائين.
۳. بمايه توان اي پسر سود کرد،
چه سود آيد آن را که سرمايه خورد. (فارسي)
۴. اي پٽ! موڙيءَ مان کٽيو ڪري سگهجي ٿو،
جيڪو موڙي ئي کائي ويو، تنهن کي ڪهڙو نفعو ٿيندو؟ (ترجمو)

407- کٽيو کائي مڙس جو، چئي؛ “جيئي ابو!” (ورجيس)
عورت شاديءَ کان پوءِ، مڙس جي پناري پوي ٿي. کيس ساڻس زندگي گذارڻي آهي. ٻار ٻچا ڄڻڻا آهن. سندس والدين اڄ آهن، سڀاڻي نه هوندا. کيس ھاڻي مڙس ۽ اولاد سان، حياتي گذارڻي آهي. ساهرن ۽ پيڪن سان ٺهي هلڻ واريون عورتون ته شاندار عورتون آهن. جيڪي ساهرن سان نه ٺهن، مڙسن کي جدا ڪرائي، سندن ڪمائي مائٽن ڏي موڪلين يا مڙسن جو کائي پي، ابي امان جي ساراهه ڪن ۽ مڙس جي چڱائيءَ جي ڪا ڳالهه ئي نه ڪن، سي مڙس جي دل تان به جلد لهي وينديون. جيڪا مڙس جو کائي پي، ڳائيندي پيءُ جو، تنهن کي ڪير به چڱو نه چوندو.
مطلب: ۱. انسان به هلي ڌڻيءَ جو توهه سان، کائي پئي ڌڻيءَ جو ڏنل ۽ ڄاڻي پنهنجي ڪمائيءَ ۽ لڇڻن کان يا يار دوست جي مهربانيءَ کان ته پوءِ ڪيئن چڱو چئبو؟ کيس هر دم اصل خالق ۽ مالڪ کي ساراهڻ گهرجي.
۲. چه انديشي از خود که فعلم نکو است،
ازان در نگہ کن که توفيق او است. (فارسي)
۳. ڇا ٿو ڄاڻين ته لڇڻ منهنجا چڱا آهن؟
هوڏانهن نگاهه ڪر، جو اها سگهه به اُن ڏني اٿئي. (ترجمو)

408- “کڏ!” چي؛ “جيءُ سڏ!” (پهاڪو)
جنهن دؤر ۾ بئنڪون نه هيون، تڏهن ماڻهو پنهنجو ناڻو، بجاءِ ڪنهن طاقتور ۽ ايماندار ماڻهوءَ وٽ حفاظت طور رکڻ جي، زمين ۾ کڏ کڻي پوري ڇڏيندا هيا. ان کان وڌيڪ کين، دولت سانڍڻ جو ٻيو ڪو به محفوظ رستو نظر نه ايندو هيو. ڇو جو ڏاڍي ماڻهوءَ وٽ دولت هڪ دفعو وئي ته موٽڻ مشڪل هوندي هئي. بي ايمان ٿيڻ کان پوءِ يا ته اَلي ويندو هيو يا موراڳو مارائي ڇڏيندو هيو. جيڪڏهن بي ايمان نه به ٿيو ته وقت سر نه ڏئي سگهندو هيو، جنهن ڪري ڪيترا ئي اهم ڪم رڪجي ويندا هيا.
ان جي برعڪس، کڏ ۾ پوريل دولت، ضرورت پوڻ تي، کوٽڻ واري تڪليف سان هٿ ڪري وٺبي هئي. بس ارادي ڪرڻ يا سڏ ڪرڻ جي دير هئي. ان کان وڌيڪ ٻيو ڪو همدرد ۽ ساٿي، مددگار ۽ هڏ-ڏوکي نظر نه ايندو هيو.
مطلب: ۱. کڏ ۾ پوريل ناڻو، اوير سوير سڏ جو جواب ڏئي ٿو يا ڪم اچي ٿو.
۲. نصيب ۾ لکيل چُوڻو پڻ کڏ ۾ پوريل ناڻي يا گنديءَ ۾ سانڍيل اَنُّ وانگر آهي، جيڪو مهل سر هروڀرو به اچي ملندو آهي.
۳. جُھدِ رزق ارکني و گر نه کني،
بِرَساند خدائي عز و جل. (فارسي)
۴. چُوڻي جي ڳولا اگر ڪرين يا نه ڪرين،
رسائيندو ضرور توکي، ڌڻي پاڪ.

409- کَر ماڻهو، وڻ ٻاٻرو، ٻنهين ڏينهن کٽن. (پهاڪو)
کَر: کريل، لچ، بدمعاش، خر-دماغ.
ٻاٻرو: ٻٻر جو، ڪنڊن وارو.
۱. لچ ماڻهو، سواءِ تڪليف ڏيڻ جي ٻيو ڪم نه ڄاڻندو آهي. جيڪو پاڙي ۾ هوندس يا واسطي ۾ ايندس، تنهن کي پيو ڏنگيندو. ان ڪري اهڙو ماڻهو نه دوست چڱو، نه پاڙيسري چڱو. جنهن مان دوست ۽ پاڙيسري ناخوش ۽ آزاريل هجن، تنهن جي عمر کٽي ته چڱو.
۲. ٻٻر جي وڻ ۾ ڪو ڦل فروٽ نه ٿئي، جيڪو کائڻ جي ڪم اچي. نه ئي منجهس سهڻا خوشبودار، سجائي رکڻ جهڙا گل ٿين. منجهس فقط سيلهه ڪنڊا ٿين. جيڪڏهن گهر جي اڱڻ ۾ ٻاٻرو وڻ هوندو ته سيلهه ڪنڊا سُڪڻ بعد، پيا پٽ تي ڪرندا ۽ لنگهڻ سان پيرن ۾ لڳندا. ٽاري ڪپي مال کي کارائبي ته گهر ئي ڪنڊا ٿي ويندو. مٿس پکي پکڻ ويهندا ته آکيرا ٺاهيندا. چرٻروٽ پيو پوندن ۽ مٿان وٺيون پيا لاهيندا. سڄو گهر ڪن ٿي ويندو. اهڙو وڻ به گهر مان وڍيو چڱو.
مطلب: ۱. وڻ ٻاٻرو، کر ماڻهو، شل پاڙي نه هوون.
۲. کر ماڻھوءَ مان کرائي ٿيندي ۽ ٻٻر جي وڻ مان ڪنڊا لڳندا.
۳. تڪليف ڏيندڙ شيءِ، ويجهي نه هجي.

410- کڻ کلو، ٿيئي ڀلو. (پهاڪو)
کلو: موچڙو، پادر.
کڻ کلو: لٺ ڌڪو کڻڻ، وڙهڻ جھڙڻ.
دنيا ۾ هر ڪم، نصيحت ۽ مٺـڙي زبان سان نه ٿو ٿئي. ڪي ڪم، تڪليف کڻڻ سان ٿين ٿا. اهڙيءَ طرح مڙيئي ماڻهو، مٺي زبان جي ٻولي نه سمجهندا آهن. خاص طور تي لچ ۽ ويري ته مٺي لهجي مان ڄاڻن ئي ڪو نه. اهي سمجهندا ئي کهري لهجي ۽ موچڙي واري راند سان آهن. مٺي زبان ۽ نرم رويي تي لچائيءَ ۾ ويتر پير اڳڀرو هوندو اٿن. منجهانئن ڪم ڪڍڻ لاءِ، ساڻن هر سمي هر معاملي ۾ تکو پوڻ گهرجي. ٻي صورت ۾ ڀلائيءَ جي اميد گهٽ آهي.
مطلب: ۱. ڀاڙيئي ڀوڙيئي تي ڪرڙي نظر رکڻ، چڱي شيءِ آهي.
۲. سخن بلطف وکرم با درشت خوءِ مگو،
که زنگ خورده نگرد مگر به سوهن پاک. (فارسي)
۳. مهربانيءَ ۽ ڪرم واري ٻولي، لچ سان ڪين ڳالهاءِ،
زنگيل لوهه، روات جي کهرائيءَ ڌاران صفا نه ٿئي. (ترجمو)

411- کوهه جي مٽي، کوهه کي لڳي. (پهاڪو)
۱. کوهه کڄندو يا کوٽبو آهي ته منجھانئس نڪتل ڀاڏ يا کوٽائيءَ واري مٽي، پاسي ۾ دڙو ڪري ڇڏبي آهي. جيڪا جڙڻ وقت گاري ۾، جڙي بس ٿيڻ کان پوءِ رڇيءَ يعني کوهه جي چؤڌاري جڙيل کڏ ۾ ۽ باقي بچيل مٽي پڙ جي ٿلهي يعني کوهه جي چؤڌاري جوڙيل ٿلهي ۾ پوري ٿي ويندي آھي. کوٽائيءَ جي مٽي، بچندي ئي ناهي، جو ٻين ڪمن ۾ استعمال ڪجي يا ڍورائي پري ڪجي.
مطلب: ۱. جيڪا دولت هن جهان ۾ ماڻهو ڪمائي ٿو، سا دراصل انهيءَ مالڪ جي ڏنل آهي، جنهن مڙني انسانن کي خلقيو آهي. جڏهن ڌڻيءَ جي ڏنل دولت مان، سندس نالي تي جيڪو ڪجهه ڏجي ٿو، سو نه مٿس ٿورو آهي ۽ نه ئي پنهنجي کيسي مان ٿو ڏجي. تنهنڪري خير/ خيرات، صدقو يا فطرو ڏيڻ وقت اهو ڄاڻي ڏجي ته جنهن جو مال هيو، تنهن جي ڪم آيو.
۲. ميرا مُجهه ۾ ڪڇ نهين، سڀ ڪڇ هي تيرا،
تيرا تجهه ڪُون سونپيئي، ڪيا لاگي ميرا. (هندي)
۳. مون وٽ منهنجو ڪين آهي، سڀڪي تنهنجو ڏنل آهي،
تنهنجو توکي موٽائي ڏيڻ ۾، منهنجو ڇا ٿو لڳي. (ارٿ)
۴. برد بوستان بان به ايوان شاهه،
به تحفه ثمرهم ز بستانِ شاهه. (فارسي)
۵. راجا وٽ آرائين/ هاري کڻي وڃي،
سوکڙيءَ طور ميوو، راجا جي ئي باغ جو. (ترجمو)

412- کيتي، سر سيتي. (چوڻي/پهاڪو)
کيتي: پوک، زراعت، فصل وغيره ڪرڻ.
سر سيتي: سر سان لاڳو، جان سان واسطو رکندڙ.
دنيا ۾ سمورا ڪم وقت ۽ پئسو، جان ۽ مال لڳائڻ سان ٿين ٿا. منجهانئن نفعو به تڏهن ملي ٿو. جيڪڏهن چئني موڙين منجهان ڪا به هڪ، ڌنڌي ۾ نه لڳائجي ته ڌنڌو نقصان ۾ هليو ويندو.
کيتي به هڪ اهڙو ڪاروبار يا ڌنڌو آهي، جنهن ۾ مال جي طور تي زمين استعمال ڪجي ٿي. ٻج ۽ ڪلر لاءِ پئسو استعمال ڪجي ٿو. فصل کي ڦٽڻ ۽ پچي تيار ٿيڻ لاءِ، پوري موسم به ڏجي ٿي. سار سنڀال لهڻ لاءِ پنهنجي جان نه کپائبي ته به لاڀ نه ملندو. جيڪڏهن پوک جي سنڀال لاءِ ڪمدار ۽ ڪاراو، ڪڙمي ۽ راکا رکبا ته وري کين سنڀالڻ لاءِ پاڻ کي ئي وڃڻو پوندو. جن ماڻهن عياشيون ڪيون ۽ زمينون نه سنڀاليون، اڄ انهن جي زمينن جا ڌڻي ٻيا ٿي ويا آهن.
مطلب: ۱ مايا جو سمورو ڌنڌو، پنهنجي هٿ يا نظر ڌاران ڪرڻ سان نقصان جو ڊپ ٿئي ٿو.
۲. جنهن پوک جو ڪم ٻئي جي آسري ڇڏيو، تنهن ڄڻ هڙ جا هاريا.
۳. جيڪو زمين جي ڪم ۾ ٻين تي ڀاڙيندو، سو کٽيو ڪين کائيندو.
۴. پوک جو ڪم، سر سان لاڳو آهي.
۵. پنهنجي هٿ جو گهاٽو به پرائي هٿ جي واڌي کان چڱو.

413- کير جو کانيل، جهَڻ ڦوڪي پيئي. (پهاڪو)
کير، پيئڻ جي ڪم کان علاوه ڏڌ، لسي ۽ مائو ٺاهڻ يا گيهه مکڻ ڪڍڻ لاءِ ڪتب ايندو آهي. جنهن لاءِ کيس گرم ڪيو ويندو آهي. لطيف ۽ نرم شيءِ آهي، لوڏي تي ڇلڪو ضرور کائيندو آهي. ٿڌي صورت ۾، سواءِ هارجڻ واري نقصان جي، ٻيو نقصان ناهي. البته گرم هئڻ واري صورت ۾ اگر انساني عضوي تي هارجي پيو يا ڇنڊا لڳا ته اهو هنڌ يا ٽڪرو، پيئڻ جي صورت ۾ وري چَپَ سڙي سگهن ٿا. جيڪڏهن ڪنهن کان هڪ دفعو اهڙي بي احتياطي ٿي وئي، سو سڄي عمر پيو ڇرڪندو. حتيٰ ڪه ڇاڇ، جيڪا لسيءَ مان ٺهندي آهي ۽ بلڪل ٿڌي هوندي آهي، ان کي به پيئڻ وقت احتياط سان کڻندو ۽ ڦوڪون ڏيئي پيو پيئندس.
مطلب: ۱. جنهن ڪم مان هڪ دفعو نقصان پوي ٿو، ماڻهو ٻيهر انهيءَ ڪم ڪرڻ ۾ احتياط ڪري ٿو.
۲. چو باري فتادي نگهدار پائي،
که تا بار ديگر نه لغزي ز جائي. (فارسي)
۳. جڏهن هيڪر ڪندي ڪِرين، ٻيهر ڪندي پير سنڀال،
ٻيو دفعو جيئن پير ترڪي نه وڃئي. (ترجمو)
۴. نانگ جو ڏنگيل، نوڙيءَ کان ڊڄي.
۵. ڀيٽيو؛ ڪتيءَ کي ڪنهن امڙ ڏنو، سا تارا ڏسي ٿي ڊني.

414- کير ۾ موري وجهڻ. (ورجيس)
کير هڪ لطيف مادو آهي، جيڪو ٿڻن مان نڪري ٿو. پاڪ ۽ صاف، پورو پورو ۽ غذائيت سان ڀرپور. ٻاهر اچڻ کان پوءِ، سواءِ کنڊ يا ننڍي فوٽي جي، ٻيءَ ڪنهن شيءِ جي ملاوٽ نه سهي سگهي.
موري؛ ڪؤڙي ڪساري، جلد هضم ڪندڙ، زمين مان نڪرندڙ ڀاڄي آهي. ڪچي کاڄندي آهي، کير جي ويرياڻي آهي. منجهس پوڻ شرط، کيس ڦٽائي وجهي. ذائقو ته خراب ڪريس پر ٻئي ڪم کان به وڃائيس.
مطلب: ۱. چڱيءَ شيءِ ۾، ڦٽائيندڙ شيءِ نه ملائجي.
۲. هڪ هنڌان گلا ٻڌي، ٻئي هنڌ ٻِه- چاپڙائپ سان لُوئا لائو نه ٿجي. لائي چائي ڪرڻ سان، اڳلن ٻن ڄڻن جي وچ ۾ جهيڙو ٿي پوندو.
۳. ازان همنيشن تا تواني گريز،
که مر فتنه خفته را گفت خيز. (فارسي)
۴. اهڙي سنگتيءَ کان جيترو پڄئي پاسو ڪر،
جيڪو ستل جهيڙي کي چوي؛ “اٿ”. (ترجمو)

415- کير ۽ کنڊ، نور ۾ نور،
جواني ۽ مايا، پور ۾ پور،
پنڌ ۽ بار، سور ۾ سور. (چوڻي)
۱. کير، هڪ لطيف ۽ صاف مادو آهي، جيڪو مڪمل طور تي کاڌو به آهي ته مشروب به. کيس وڌيڪ لذيذ ڪرڻ لاءِ، منجھس مٺاڻ ملائبو آهي. کنڊ ۽ مصري، ڳڙ ۽ مُستي کيس لذيذ بڻائيندا آهن. لوڻ مرچ وجهڻ سان، منجهس اها لذت نه ٿي رهي. مٺاڻن منجهان به کنڊ سان وڌيڪ سوادي، وڻندڙ ۽ دلبهار ٿئي ٿو. دماغ جا چوڏهن ئي طبق روشن ٿيو وڃن. ان کان وڌيڪ ٻيو سواد ڪونهي.
۲. جواني؛ ديواني ۽ مستاني ٿيندي آهي. لوڙهن ۽ ڀتين مان پار پوندي دير نه ڪندي آهي. ڪنهن به ڪم ڪرڻ مهل، جذبو ايترو جوش ۾ هوندو آهي جو نتيجي جو هوش ئي نه رهندو آهي. اهڙيءَ طرح دولت به آهي. جڏهن گهڻي، اڻ ميي ۽ بي حساب هٿ اچي وڃي ته پوءِ ڪيا ڪهني! نه جهل هجي، نه پل هجي. نه رنڊ هجي، نه روڪ هجي. پوءِ خبر ئي نه پوندي آهي ته ڪاٿي خرچ ڪرڻ سان فائدو آهي ۽ ڪاٿي نقصان. تيستائين اڇل اڇلان هوندي آهي، جيستائين پِڙَ پالها نه ٿين.
۳. پنڌ ڪرڻ اوکو آهي. پنڌ کان ماڻهو ڪتي جي وات ۾ به کڄي پهچي ته چڱو. ٿڪائيندڙ ۽ جهوريندڙ آهي. ويتر جو پنڌ دوران، مٿي تي بار به رکيل هجي ته پوءِ ماڻهو، جيءَ مان اچي ڦاسندو آهي.
مطلب: ۱. پهرين سِٽَ ڄڻ سواد ۾ سواد آهي، ٻي ڪر نشي ۾ نشو ۽ ٽين سٽ ڏک ۾ ڏک.
۲. کير ۽ کنڊ، لذت جي انتها آهي. جوانيءَ جو جوش ۽ مايا جي ڪثڙت سستيءَ جي چوٽي آهي. پنڌ ڪرڻ ۽ بار کڻڻ وري، تڪليف جو ڇيهه آهن. ٻئي، ماڻهوءَ جا ڇيهه ئي ڇني ڇڏيندا آهن.

 

گ

416- گابي وانگي چٽ ته چٽيان. (ورجيس)
تازي ڄاول ڦر کي، مينهن يا ڳئون وغيره چٽينديون آهن. گابن جي عادت آهي جو اهي وري ڌائڻ وغيره منجهان، چٽ چٽيان جا هيراڪ ٿي پوندا آهن. هر شيءِ کي پيا چٻاڙيندا ۽ چٽيندا آهن. حتيٰ ڪه پاڻ ۾ به پيا هڪ ٻئي کي چٽيندا آهن. هڪڙو ٻئي کي چٽيندو ته موٽ ۾ ٻيو وري پهرئين کي پيو چٽيندو.
مطلب: ۱. جنهن سان ڀلائي ڪبي، تنهن مان موٽ ۾ چڱائي ٿيڻ جي اميد رهندي.
۲. بنده حلقه بگوش از ننوازي برود،
لطف کن که بلطف بيگانه شود حلقه بگوش. (فارسي)
ٻڌو ٻانهو، جيڪڏهن نه پاليندينس ته ڀڄي ويندو،
مهرباني ڪر، مهربانيءَ سان ڌاريو به ٻڌو ٻانهو ٿئي. (ترجمو)
۳. تون مون کي غازي ڪوٺ ته مان توکي قاضي ڪوٺيان.
۴. تون مون کي حاجي ڪوٺ ته مان توکي زوار ڪوٺيان.
۵. You scratch my back, I yours.

417- گدرو ڪري ڪاتيءَ تي، ته به گدري جوکو،
ڪاتي ڪري گدري تي، ته به گدري جوکو. (پهاڪو)
دنيا جي تختي تي جيڪي به شيون پيدا ڪيون ويون آهن، تن جا ضد به پيدا ڪيا ويا آهن. تضداد کان سواءِ شين جي ماهيت، افاديت ۽ فطرت سمجهڻ ڏکي ٿي پوي. هڪڙن کي ڪمزور ته ٻين کي ڏاڍو ڪري پيدا ڪيو ويو آهي. هڪڙن کي ڪارو ته ٻين کي اڇو ڪري پيدا ڪيو ويو آهي. هڪڙن کي بااخلاق ته ٻين کي بداخلاق ڪري پيدا ڪيو ويو آهي. هڪڙن کي وڻندڙ ته ٻين کي قابل نفرت ڪري پيدا ڪيو ويو آهي.
انهن جي ضد ۽ تڪرار ۾ پوڻ ئي نه گهرجي. ڇو جو ڏاڍو هر هميشه ڏاڍو ئي آهي. ڪمزور ۽ ڏاڍي ۾، اهي خاصيتون فطرتي طور قدرت طرفان رکيل آهن.
فطرتي ڏاڍو، هر صورت ۾، هيٺينءَ يا مٿينءَ ۾، فطرتي هيڻي کان زور-آور آهي. جيئن گدري ۽ ڪاتيءَ جو مثال آهي. ڪاتي وڍيندڙ آهي، ان کي هر صورت ۾ اهو امر مڃڻو آهي. گدرو وڍجندڙ آهي، ان کي هر صورت ۾ اهو امر مڃڻو آهي.
مطلب: جبل فطرتي طور تي ڏاڍو آهي ۽ مٿو ڪمزور آهي. هاڻي جبل سان جيڪڏهن ڪير مٿو هڻندو ته پنهنجو مٿو ڦاڙائيندو، جبل کي ڪي به ڪين ٿيندو.
۲. ٺڪر جي ٿانون سان پٿر گڏ رکبا ته ٺڪر ئي ڀڄندا.
۳. ڏاڍي ۽ هيڻي جي ويڙهه مان، ٻنهين پارين هيڻي کي نقصان/ جوکو آهي.

418- گدڙ ڊاک نه پڄي، آکي؛ “ٿُو! ڪؤڙي!”
ناچو نچ نه ڄاڻندا، آکي؛ “ڀونءِ سوڙهي!” (پهاڪو)
ڀونءِ: زمين، ٽِڪري، ميدان.
هڪڙو گدڙ، جهنگ چرندو، هڪڙي انگور/ ڊاک جي باغ ۾ پهتو. انگورن جي ول، مَنَهه تي چڙهيل هئي، جنهن ۾ چمڪندڙ انگورن جا ڇڳا لڙڪيا پئي. ڊاک کائڻ لاءِ گهڻا ئي نرا ڏنائين پر ڊاک سندس پهچ کان مٿي هئي. نرا ڏيئي ڏيئي جڏهن ٿڪو، تڏهن پنهنجو مرم رکڻ لاءِ اهو چوندو هليو ويو؛ “ڊاک ته ڪؤڙي آهي.”
۲. هڪڙي شاديءَ ۾ ناچو گهرايا ويا. شادين جي موسم هئي. تجربيڪار ناچو نه آيا. ان جي جاءِ تي نوان ۽ الهڙ ناچو آيا. ڏسڻ جا چڱڙا پر جڏهن پٽيءَ تي لٿا ته نچي نه سگهن. گهور گهاٻور نه ملڻ سبب ڪرڪڻ لڳا ته ماڻهن چين؛ “ناچ ڏيکاريو ته گهور ڏيون.”
“ڇا تي نچئون.” نون ناچن، ناز مان جواز پيش ڪندي چيو؛ “ٽِڪري نچڻ واري تمام سوڙهي آهي، اسان جو پير کڄي ئي ڪو نه ٿو.”
مطلب: ۱. ماڻهو، ڪنهن ڪم/ هاج کي نه پهچي سگهندو آهي ته ان لاءِ دليل گهڙيندو آهي.
۲. جوان گوشه نشين، شير مرد راهِ خدا ست،
که پير خود نتواند ز گوشه برخواست. (فارسي)
۳. جوان ڪناره ڪشي ڪري ته خدا جي راهه جو شينهن آهي،
پوڙهو اٿڻ کان هلاک آهي، سو ڪُنڊ ڇو نه وسائيندو. (ترجمو)
۴. بوڍا جوڳي، سهجي جُتي. (هندي)
۵. جھونو جوڳي، جھريل جُتي. (ارٿ)

419- گدڙُ گدڙَ جي ڪوڪ تي نه اونائي ته ڪوڙهيو ٿئي. (پهاڪو)
اُونائي: ورنائڻ، سڏ ۾ سڏ ڏيڻ.
ڪوڙهيو: برص يا بگ جي بيماري ٿيڻ.
۱. جنس جنس سان گڏ رهندي آهي. هڪ کي تڪليف پهتي ته سڀ مِڙي مُچ ٿيندا. ايستائين جو جهنگل جا گدڙ به تڪليف ۾ هڪ ٻئي کي سڏين. هڪڙو گدڙ رات جو اونائيندو ته اوسي پاسي وارا گدڙ موٽ ۾ اونائي کيس تسلي ڏيندا؛ “ٻيلي! تون اڪيلو ناهين، اسين به تنهنجي جُوءِ ۾ موجود آهيون.” جيڪڏهن ٻيا گدڙ، پهرئين گدڙ جي اونائڻ تي نه ورنائيندا ته سمورا تڪليف ۾ ايندا.
۲. ٽي ڄڻا؛ ٻانڀڻ، لنگهو ۽ بٺارو، پاڻ ۾ گڏجي هڪڙي هندو هاريءَ جي پوک منجھان، ڏاڍ سان، ڪمند پٽي کائڻ لڳا. هاريءَ ويچاري ڏاڍو جهلين پر جهل تي مڙن ئي ڪين. هاري به جيتوڻيڪ ڏاڍو مڙس هيو پر اڪيلي سر ٽنهي سان نه پئي پڄي سگهيو. ٻن پاڏن سان اڪيلو شينهن به نه پڄي. اندر ۾ سوچ ويچار ڪري، هوري هوري ڪري ٻانڀڻ کي چوڻ لڳو؛ “توهان اسان هندن جا مصر آهيو. توهان کاڌو ته اسان جي اولاد کي موٽي ملندو. هيءُ لنگهو به کائيندو ته جتي ڪٿي وڃي واکاڻ ڪندو. توهان ٻئي ڀلي کائو پر ٻيلي هن بٺاري کان ته نه ڦرايوم!”
اها ڳالهه ٻڌي ٻنهي چيس؛ “بٺاري کي لوڌي ڇڏ!”
انهيءَ تي بٺاري کي ٻه ٽي ٿڦون هڻي، هٿ پير ٻڌي ويهاري ڇڏيائين. وري ٻانڀڻ کي چوڻ لڳو؛ “آئون غريب ماڻهو! مون کي واکاڻ جي ڪهڙي ضرورت! تون برهمڻ ڀلي کاءُ پر هيءُ لنگهو ته نه کائي!”
ائين ٻانڀڻ کان آگيا/ اجازت وٺي لنگهي سان به بٺاري واري ڪار ڪيائين.
ٻنهي کي هٿيڪو ڪرڻ کانپوءِ دل جاءِ ٿيس. ھاڻي ٻانڀڻ کي چوڻ لڳو؛ “مصر جي! پاڻ ته ڦريو پر ٻين کان به ڦرايو!” ائين چئي لت ڏئي ان کي به ٻڌائين. ٽنهي کي ڪاھي اچي سرڪار ۾ پهچايائين.
مطلب: ۱. جيستائين ٻڌيءَ ۾ رھبو ۽ مِڙي مُٺ ٿيو رهبو، تيستائين ڪير به وار ونگو نه ڪري سگھندو. ڇُڙ- ڇُڙ-گابڙا ٿبو ته ڪمزور دشمن به چڙهت ڪري ويندو.
۲. دو دل يک شود بشکند کوهه را،
پراگندگي آورد انبوهه را. (فارسي)
۳. ٻه دليون هڪ ٿين ته جبل ڏاري وجهن،
انبوهه کي ڊانوان ڊول ڪري وجهن. (ترجمو)

420- گڏهه، پنهنجي سانوڻي هينگن ۾ وڃائي. (پهاڪو)
ساواهه گاهه پٺا، سانوڻيءَ ۾ ٿيندا آهن. سياري ۾ ٿڌ ۽ پاري تي ايترا نه ٿين. سانوڻيءَ جي مند، گاهه پٺي جي حساب سان مال متاع لاءِ موج ماڻڻ واري هوندي آهي. گڏهه، اهڙي موسم ۾ به بجاءِ ساوا گاهه چرڻ جي، وتندو گڏهين پويان هينگون ڏيندو ۽ پُئين مان سڪي ڪرڦٽي، ڪُرٽيندو کائيندو. وڏي ڊسڙ ڏسي، منجهس ليٽهڙا ڪندو. سانوڻيءَ ۾ ساوا گاهه کائڻ کان کرندو ته سياري ۾ وزن ڍوئڻ جي قابل نه رهندو. ان وقت دايي جي مٿس لٺين/ باٺن جي ريهه پئي پوندي آهي.
مطلب: ۱. هر موقعي مان ڀرپور فائدو وٺڻ گهرجي.
۲. ٻار کي پنھنجو ننڍپڻ، راند روند ۾ وڃائڻ بدران پڙهڻ ڪڙهڻ تي صرف ڪرڻ گهرجي.
۳. سرڪاري نوڪر کي، نوڪريءَ ويل، ڪچهري نه ڪرڻ گهرجي.
۴. واپاريءَ کي ڏيتي ليتيءَ وقت، بازار جي گهوم ۾ وڃائي، ڪرت کان سيڙجڻ نه گهرجي.
۵. گهور مهل، نڀاڳي مڱڻهار کي، ٽوري جو بهانو ڪري، نصيب کي پٺي نه ڏيڻ گهرجي.
۶. مانيءَ جي مهل، نڀاڳي ماڻهوءَ وانگر، نڪهير وهڻ نه گهرجي.
۷. غفلت ۾ وقت اپنا نه کهو، هوشيار هو هوشيار هو. (هندي)
۸. آرس ۾ مهل نه وڃاءِ، اک پَٽِ، سجاڳ ٿيءُ. (ارٿ)

421- گڏهه جو ڇا وَسُ، جو ٻيڙيءَ ۾ نه چڙهندو؟ (پهاڪو)
گڏهه، عادتًا گوهي ڪندڙ ٿيندو آهي. بار رکبس ته نٽائيندو، ٺينگ ڏئي وزن ڪيرائڻ جي ڪوشش ڪندو، اڳتي هلي پوئتي موٽڻ لاءِ ڪَنَ هڻندو. بهرحال گڏهه، خر-دماغ هئڻ سبب، وس ڪندو آهي ته جان ڇڏائي ڀڄائي.
ماڻهو به سندس رڳ تاڙي ويا آهن ته گڏهه سوٽيءَ سان سڌو آهي. تڏهن کيس سوٽيءَ سان اهڙو سڌو ڪن جو گوهيون ڏيڻ ئي وسري وڃنس. جيڪڏهن اهو گڏهه، درياهه پار ڪرڻ لاءِ، پتڻ تي آڻجي، جتي اُٺ به پيا ڪٽبا ۽ رڙندا آهن، تتي پاڻي ۽ ترندڙ ٻيڙي ڏسي، گهه ڪري ته پوءِ اٺ کان وڏو جانور ته ناهي جو کيس ٻيڙيءَ تي نه چاڙهي سگهبو. سوٽن هڻڻ سان نه چڙهيو ته ڄنگهون ٻڌي کڻي اڇلبس ٻيڙيءَ ۾. آخر تائين ڇڙھ ھنيون ويٺو هوندو.
مطلب: ۱. گڏهه جي ڪهڙي مجال آ جو ڪم کان نٽائي ڀڄي؟
۲. ماڻهوءَ جي ڪهڙي مجال آ جو موت مٿان اچي ڪڙڪيس پوءِ اتان ڀڄڻ لاءِ ڳٿو ڳولهي ڪڍي ۽ ڀڄي وڃي.
۳. نا ڇٽي گا ڳڙهان ڪوٽان ۾، نا ڇٽي گا لکهان ٻانهين،
جان جم آوي، پڪڙ چلاوي، عذر کسي دا ناهين. (وچن)
۴. نه قلعن ۽ ڪوٽن ۾ ڇٽندين، نه لکين ٻانهان ڇڏائيندئي،
جڏهن موت ايندئي، کنڀي ويندئي، بهانو ڪو به نه ٻڌندئي. (ارٿ)

422- گڏهه کي به ڪڏهن گابو ڄائو آهي؟ (پهاڪو)
قانونِ فطرت آهي ته هر جنس، پنهنجي جنس منجهان، نسلي افزائش اختيار ڪندي آهي. ڪانءَ جو ٻچو ڪانءُ ٿيندو، مورُ نه ٿيندو. ڪتي جو ٻچو ڪتو ٿيندو، ٻڪري نه ٿيندو. حرام حلال نه ٿيندو، توڙي سَوَ تڪبيرون پڙهجنس. بگهڙ جو ٻچو بگهڙ ٿيندو، رڍ نه ٿيندو. گدڙ جو ٻچو گدڙ ٿيندو، شينهن نه ٿيندو. تهڙيءَ طرح گڏهه جو ڦر گڏهه ئي ٿيندو، گابو نه ٿيندو.
هاڻي جيڪڏهن ڪير اچي خلافِ فطرت ڳالهه جي خبر ڏئي ته تپرس/ حيرت يا عجب وٺندو ته؛ “چوي ڇا ٿو؟” پهرينءَ سٽ ته نه ڪنن تي اعتبار ايندو نه سندس زبان تي. ورجائي پڇڻ کان پوءِ به ساڳيو جواب مليو ته ڳالهائيندڙ جي عقل تي ۽ پنهنجي سمجهه تي اعتبار نه ايندو. جيڪڏهن اڳلي جي خبر هوندي ته نه ڪوڙ ڳالهائيندو آهي ۽ نه ئي بددماغ آهي ته پوءِ پنهنجي مشاهدي ۾ ڪمي نظر ايندي. يڪدم کيس چئبو؛ “ثبوت پيش ڪر! جاءِ واردات تي وٺي هل، اکين سان لقاءُ ڏيکار، جيڪڏهن سچو آهين!”
مطلب: ۱. لچ ماڻهوءَ مان ڪنهن به چڱائيءَ/ ڀلائيءَ جي اميد رکڻ عبث آهي.
۲. صائبا اميد فيض از صحبت دونان مدار،
بوئي جستن از گُلِ ڪاغذ، نشانيِ ابلهي است. (صائب شاعر)
۳. اي صائب! ڀلائيءَ جي اميد ڪميڻن ۾ نه رک،
ڪاغذي گل مان خوشبوءِ ڳولڻ، اياڻپ جو آ اهڃاڻ. (ترجمو)

423- گڏهه کي به ڪو گج پائي؟ (پهاڪو)
گج: گگهو، ڀرت ڀريل جهولدار چولو، فراڪ نموني ٺهيل ۽ ڀرتيل چولو، جيڪو اڪثر عورتون پائين.
ريشمي ڪپڙي جو گگهو/ گج عورتن جو سينگار آهي. انهن لاءِ خاص طور تي ڀرايو ويندو آهي، جيڪي سونهن سوڀيا ۾ وڌيڪ هجن ۽ سندن شادي ٿيندي هجي. انهن عورتن لاءِ نه، جن سان نه رشتو ناتو هجي، نه ئي سندن شادي ٿيندي هجي، نه وري سندن شڪل صورت ڪا ملوڪ ئي هجي. ڪي عورتون عمر کائي، رنگ ڦٽائي، چال وڃائي ويهن. هاڻي پئسن جي زور تي گج پائي پاڻ سيبائڻ جي ڪوشش ڪن ته اهو فقط گج کي لڄائڻو آهي، پائڻو ناهي.
۲. ريشمي ڪپڙي جي رنگين ڦولدار جُهل گهوڙي تي رکبي آهي. گهوڙو ڏسڻ ۾ ملوڪ، سندس چمڙي پڻ رنگ روپ ۾ وڻندڙ، چال تکي، مٿس ويهڻ ۾ شان، تنهن ڪري سڀڪو مٿس جُهل رکي. ان جي برعڪس، گڏهه چال ۾ ڍرو، رنگ ۾ اُگرو، ڏسڻ جو بي سُرو، مٿس جُهل رکڻ، جُهل کي لڄائڻ آهي.
مطلب: ۱. مهرباني، چڱي ۽ حياءَ دار تي ڪجي، لچ تي نه.
۲. لچ سان مهرباني ڪبي ته منجهانئس چڱائيءَ بجاءِ الٽو ڇيهو/ نقصان رسندو.
۳. چو با سفله گوئي به لطف و خوشي،
فزون گرددش کبر و گردن کشي. (فارسي)
۴. جي تون لچ سان مٺو ڳالهائيندين،
ھن جو هيڪاري هَٺُ ۽ وڏائي وڌائيندين. (ترجمو)

424- گڏي اڏجي، يا لڏي ڇڏجي. (چوڻي)
حياتي، سک ۽ سانت سان گذارڻ لاءِ، هم خيال ماڻهن سان گڏ رهڻ گهرجي. جيڪي هم خيال نه هوندا، سي پيا هر وقت ڏنڀيندا.
جيڪي هم خيال ۽ دلبر هجن، تن سان ٻانهن ٻيلي ٿي، ڳوٺ اڏجن. ساڻن گڏ رهجي. جيڪڏهن ساڻن دل نه ڳنڍجي ته پوءِ وَيري ٿي وِيري وجهي، اتان لڏي هليو وڃجي. وقت گذاري لاءِ اندر ۾ وير رکي، ٻاهران دوستيءَ وارو ٻنو رکي نه هلجي.
مطلب: ۱. اندر ۾ هڪڙي، ٻاهر ۾ ٻي نه رکجي.
۲. رُو سياهي بہ از سياهي دل. (فارسي)
۳. منهن جي ڪاراڻ، دل جي ڪاراڻ کان چڱي. (ترجمو)
۴. دليون محبت جن، سيئي ساچيا،
جن من هور مُک هور، سي ڪاڍو ڪاچيا. (گرو نانڪ، وچن)
۵. جن کي دلي محبت آهي، سي ئي سچار آهن،
جن جي دل ۾ هڪڙي ۽ منهن ۾ ٻي، سي ڪچا ڪڍي ڇڏجن. (ارٿ)

425- گذر گئي گذران، ڪيا جهوپڙي ڪيا ميدان. (چوڻي)
گذران: زندگي، گذارو ٿيڻ، حياتيءَ جو لنگهي وڃڻ.
انسان، دنيا جي تختي تي مختصر زندگيءَ جي موڙي وٺي آيو آهي. اها کيس ملي آهي ته آخرت لاءِ، لڳائي ۽ منجهانئس آخرت سنواري. هن دنيا کي آباد ڪرڻ، منجهس عيش آرام ڪرڻ لاءِ نه آيو. هن عارضي دنيا جو وقت، جهوپڙيءَ ۾ به ڪٽجي ٿو وڃي ته ميدان، مڪان يا محلات ۾ به گذري ٿو وڃي. سک ۾ توڙي ڏک ۾، هيءَ حياتي ته پوري ٿي ٿي وڃي. اصل ڳالهه آهي ته انسان منجهانئس ڪمائي ڪهڙي ڪئي؟ اها ڳالهه ڳڻي ويندي يا ڳڻپ ۾ منجهانئس ڪيل ڪمائي ئي ايندي، ٻي ڪا شيءِ نه.
۲. هڪڙو راجا سياري جي مند ۾، صبح جو ڪاڏي چڙهي ٿي ويو. واٽ تي هڪڙي سائين والي فقير تي نظر پيس، جيڪو هڪڙي بَٺَ/ تنور کي پاسو ڏيو، پاڻ کي سيءَ کان بچائي رهيو هيو. راجا سندس اها حالت ڏسي ويچار ۾ پئجي ويو؛ “آئون سڄي رات سمور جي وڇاڻي تي ستل هئس ته به سيءَ لکايو پئي. پوءِ اهڙي سرد رات، هن فقير تنور ۾ ڪيئن گذاري هوندي؟”
اهو خيال دل تي ايندي، فقير کان سندس ڪيفيت پڇيائون، جنهن چيس؛ “سمور ۾ به گذري وئي ته تنور ۾ به گذري وئي. گذرڻ واري شيءِ کي گذرڻو ئي آهي، سا گذري ئي ويندي.”
مطلب: ۱. زندگي، هر حال ۾ گذري وڃي ٿي،
۲. شب تنور گذشت و شب سمور گذشت. (فارسي)
۳. بٺ ۾ توڙي سمور جي وڇاڻي تي، حياتي گذري ئي وئي. (ترجمو)
۴. ڀيٽيو؛ گذري ڪون ڦر ياد نه ڪرڻا، جا گذري سا چوکي.

426- گذري ڪون ڦر ياد نه ڪرڻا، جا گذري سا چؤکي. (چوڻي)
دنيا جي تختي تي، حياتي ڏينهون ڏينهن وڃي ٿي کٽندي. سک ۾ يا ڏک ۾، پٽ تي يا کٽ تي، هر حال ۾ وڃي ٿي گذرندي. ڪاٿي رڪجي بيهي نه ٿي رهي. نه سج هڪ هنڌ ٽڪ ٻڌي بيهي رهي ٿو، نه موسمون هڪ هنڌ ٽڪاءُ ڪري بيهي رهن ٿيون. هلُ هلان جو جهان آهي.
ان حياتيءَ ۾ جيڪو ۽ جهڙو حال گذري ٿو، تنهن سان منهن ڏجي. گذريل ڏينهن کي ورجائي ياد ڪرڻ اجايو آهي. اهي سک ۾ گذريا ته به گذري ئي ويا. ڏک ۾ گذريا ته به گذري ئي ويا. هاڻي به جيڪڏهن سک آهي ته اهو به گذري ويندو. جيڪڏهن اهنج ۽ ڏک آهن ته اهي به لهي ويندا. جيڪا گهڙي گذري وئي، جهڙي حال ۾ به گذري، تنهن تي شڪر ڪرڻ گهرجي.
مطلب: ۱. حياتي هر حال ۾ چُڙي ختم ٿيڻي آهي. بعد ۾ افسوس ڪرڻ کان، اڄ ئي ان کي سڦل بڻائڻ لاءِ محنت ڪرڻ گهرجي.
۲. ز روزگار همين عادتم پسند آمدمِ،
که خوب و زشتِ جهان، جمله درگذر ديدم. (فارسي)
۳. زماني جي هيءَ عادت گهڻو وڻيم،
جو حياتيءَ جي چڱي مدي (گهڙي) لنگهندي ڏٺم. (ترجمو)
۴. گهنٽو لڳو گهنٽي تي، گهڙيال ڪيو گهوڙا،
ٻڌئي ڪين ٻوڙا، اها به گھڙي گھٽ ٿي.
۵. ڀيٽيو: گذر گئي گذران، ڪيا جهوپڙي ڪيا ميدان.

427- گرمي ڇڏي، جهڻ-ڪنگر سان،
سردي ڇڏي، زر-ڪنگر سان. (پهاڪو)
جهڻ-ڪنگر: لسيءَ يا ڇاڇ جو ڀريل ڪينگر يا لوٽو، ٽڀو يا چاڏي.
زر-ڪنگر: دولت يا چانديءَ سان ڀريل لوٽي.
گرميءَ ۾ ماڻهوءَ جو جياپو ٿڌين شين تي آهي. بجليءَ تي هلندڙ ايئرڪنڊيشنڊ، فرجون ۽ ڊيپ فريزر هر ماڻهوءَ وٽ دستاب ڪينهن. بوتلون(Beverage) واپرائڻ هر ماڻهوءَ جي وس جي بات ناهي. اهڙيءَ صورت ۾ سادو ۽ سستو رستو آهي؛ لسي کير وغيره، جيڪي ٺڪر جي ٿانءَ ۾ رکيل هجن. منجهانئن پاڻي ۽ لوڻ وجهي جهارو ٺاهي پيئبو ته گهٽ ڌَنَ سان، تَنُ مَنُ به ٺري پوندو.
سرديِءَ ۾ اوچا اوڇڻ ۽ وڇاڻا، ڀليون ۽ بند جايون، کائڻ لاءِ گوشت ۽ ڪباب، پيئڻ لاءِ گرم مشروب جهڙوڪ؛ برانڊي، ڪافي، يخني، سوپ، چانهه وغيره گهرجن. اهي مڙيئي شيون غريب ماڻهوءَ جي پهچ کان مٿي آهن. ان کي دستياب ٿينديون، جنهن وٽ ڌن دولت جام آهي.
مطلب: ۱. گرميءَ ۾ بچاءَ لاءِ ٿڌا مشروب ۽ سرديءَ ۾ بچاءَ لاءِ گرم مشروب ۽ اوڇاڻا کپن.
۲. ڀيٽيو: سياري ۾ سي ئي چڱا، جن وٽ ڪي آه،
اونهاري ۾ سي ئي چڱا، جن وٽ ڪي آه.

428- گُگِرُ گِگِرُ، پنڊا اڙيا. (پهاڪو)
گگر: ٿر ۾ پيدا ٿيندڙ هڪ وڻ جي کونئر جو قسم. ٽن قسمن جو ٿئي؛ ۱. ڳاڙهو؛ دوائن ۾ ڪم اچي ۲. ڳاڙهو زرداڻ مائل ۽ ۳. ڳاڙهو ڪاراڻ مائل. پويان ٻئي شيشي ڳنڍڻ جي ڪم اچن.
هڪڙي پساريءَ وڪڻڻ لاءِ گُگِرُ وٺي، هڪڙي پنڊي ۾ پائي رکيو هيو. جيستائين ڪو گراهڪ اچي کانئس اهو وکر وٺي، تيستائين گُگر مان نڪتل گگ/ لِوَ سبب، گُگِر پنڊي کي چنبڙي پيو. اهڙو چنبڙيو جو گراهڪ جي اچڻ وقت ڇڏائجي نه سگهو. حتيٰ ڪ ڀڃڻ کان پوءِ به پنڊي کي سندس باقيات ايتري چنبڙي وئي جو پنڊي جو حصو ٿي وئي. الغرض گِگِري گُگِر منجهان پنڊو ئي اڙجي ويو.
۲. ٻه ڄَتونئڙا ماءُ کان موڪلائي، چُوڻي ڳولڻ لاءِ سفر تي اسهيا. هلندي هلندي هڪڙي پُست/ ڏوڏيءَ جي پوک ڏٺائون، جنهن منجھان ڏوڏيون کائي، ڍؤُ ڪري هڪڙي وڻ جي ٽاريءَ تي ويهي رهيا. ڏوڏين جي نشي ۾ پنڪيون کائي ليٽيا پر چنبا ٽاريءَ ۾ اٽڪيل رهين، تنهنڪري چمڙن وانگر اونڌا لڙڪڻ لڳا. ايتري ۾ ماءُ ڳوليندي اچي لڌن. کين لٽڪندو ڏسي پڇيائين؛ “گهر ڇو نه ٿا هلو!” جواب ۾ چيائونس؛ “اسان ته اکين سان هلون پر وڻ جي ٽاري اسان کي چنبڙي پئي آهي ۽ اسان کي نه ٿي ڇڏي.” تنهن تي ماءُ چين؛ “ٽاريءَ ڪين جهليو اٿو پر توهان ٽاريءَ کي جهليو آهي.”
مطلب: ۱. انسان، ڌڻيءَ کي ياد ڪرڻ لاءِ دنيا ۾ آيو آهي پر دنيا کي اهڙو چنبڙي پيو آهي جو هاڻي دنيا مورڳو منجهانئس اچي اڙي آهي.
۲. مان ڪمبل کي ڇڏيان ٿو پر ڪمبل مون کي نه ٿو ڇڏي.
۳. جِنُّ ته جنيءَ کي ڇڏي پر جَني جنَّ کي نه ٿي ڇڏي.

429- گنجو کنهڻ کان نه رهي. (پهاڪو)
وارن جي سيوا نه ڪبي ته منجهن جونءَ ۽ کارس رهندي. کنهندي کنهندي ايتري عادت پئجي ويندي جو کنهڻ کان سواءِ مزو ئي نه ايندو. اهڙو ماڻهو، وارن جي ٻي سار سنڀار لهڻ بجاءِ، پيو کنهندو آهي. جڏهن ته کنهڻ علاج ناهي. وارن مان، ڌوئي تيل هڻڻ ڌاران، اها خارس نه ويندي. کنهڻ سان ويتر وارن ڇڻڻ واري بيماري لڳندي. ايتري لڳندي جو مٿي جا سمورا وار ڇڻي ويندا. انهيءَ دوران انهيءَ نئين ٿيل گنجي کي کنهڻ جي عادت ايتري پڪي ٿي چڪي هوندي آهي جو جيئن عضوو ساڻ هجي. سمورا وار کسي وڃڻ پڄاڻان به، گنجي جي مٿي ۾ ڪرنهن رهي، جنهن کي عادتًا کنهندو رهي.
مطلب: ۱. لچ ماڻهو، لچائيءَ جي سزا ملڻ ڌاران به، لچائيءَ کان ڪين مڙي.

430- گنجي جي مٿي ۾، جُونءَ نه ليک. (پهاڪو)
گنجو: جنهن جي مٿي جا سمورا وار کسي ويا هجن، جنهن جي ٽِڪڻ تريءَ وانگر لسي هجي، روڏو، ٺوڙهو.
جونءَ: تر جيڏو جيت، جيڪو وارن ۾ ڄاپي، آنو لاهي، ٻچا ڪري ۽ وڌي ويجهي.
انساني مٿي جا وار، خوبصورتي وڌائڻ لاءِ آهن. انهن جي سار سنڀار ۽ خبر- چار ڏيهاڙي وٺڻ گهرجي. ڇو جو انساني جسم، فطرتي طور تي ڦِٽندڙ وٿ آهي. جيڪو کاڌو کائجي، تنهن جو فُضلو غلاظت جي صورت ۾ نڪري. پاڻي پيئجي ته پيشاب ۽ پگهر جي صورت ۾ نمودار ٿئي. ٻنهي ۾ پنهنجي بوءِ ۽ غلاظت آهي. اهڙيءَ طرح، چمڙي ۽ وار پڻ آهن. ڏيهاڙي کين ڌوئي ڌپوئي تيل ڪريم هڻي اڇو اجرو ۽ صاف شفاف نه ڪبو ته گندا ٿيندا ويندا ۽ بدبوءِ پکڙجي ويندن.
مالڪ کي، مٿي ۾ پيدا ٿيندڙ بدبوءِ، آهستي آهستي پيدا ٿيڻ ۽ وڌڻ سبب لکائيندي ئي ناهي. پاڻ، هيراڪ ٿيندو ويندو آهي. ٻيو ماڻهو جڏهن اوچتو سندس ويجهو ايندو ته ان کي يڪدم بڻاس ايندي ۽ ڪرڀ کڻي ويندي. اهڙي مٿي ۾ ڄِؤن، ليکون ۽ جونءَ پاڻ-مراديون پيدا ٿي پونديون آهن. مٿي جي کردري چمڙيءَ ۾، سندن سرسراهٽ لڳي پئي ھوندي آھي، جنھن سبب، مالڪ جي کنھ کنھان لڳي پئي ھوندي آھي. مالڪ کي مفت ۾ کنهڻ وارو مزو پيو ايندو آهي ته کين وري خوراڪ پئي ملندي آهي.
ان جي برعڪس، جنهن جي مٿي تي وار ئي ناهن، تنهن جي مٿي ۾ نه بدبوءِ پيدا ٿيندي ۽ نه ئي جَونءَ وجود وٺنديون. تنهنڪري کيس جونءَ جي وجود جي سُڌ به نه هوندي.
مطلب: ۱. جيڪو مايا جي ڌنڌن کان آجو آهي، تنهنکي سڪار ڏڪار ۽ سوڪ ٻوڏ جو ڪهڙو ڊپ؟
۲. ڀيٽيو: ڪوئي مري ڪوئي جيوي، شتريا گهول پتاشا پيوي.

431- گندُ گندَ سان نه ڌوپي، نيٺ پاڻيءَ سان ڌوپي. (پهاڪو)
گندُ: ڪِنُ، گونهه، پليتي.
گندگيءَ کان هر ڪو پري ڀڄندو آهي. اها ٻي ڳالهه آهي ته گندگي انسان سان پيٽ ۾ به ساڻ آهي. مجبورًا کيس ڪٿي اڇلڻي پوي ٿي ۽ پاڻ، آجو ڪرڻو پوي ٿو. فراغت بعد، پنهنجي جان صاف ڪرڻ لاءِ، پاڻي استعمال ڪرڻو پوي ٿو. ڇو جو پاڻيءَ کان سواءِ صفائي ڪين ٿيندي آهي. جيڪڏهن ساڳيي گند کي اهڙي ئي ٻئي گند سان صاف ڪرڻ جي ڪوشش ڪبي ته اڃا گندگي ۽ بدبوءِ وڌندي، صفائي يا پاڪائي حاصل ڪا نه ٿيندي.
مطلب: ۱. اَوٺي شيءِ، اَوٺيءَ کي سُٺو ڪين ڪندي.
۲. گونهن گونهن سان ڪو نه ڌوپي، وري به پاڻيءَ سان ڌوپي.
۳. ڪِنُ ڪِنَ سان ڪو نه ڌوپندو.
۴. لچائپ کي لچائپ سان ختم ڪري ڪين سگهبو.
۵. تحمل چو زهرت نمايد نخست،
ولي شهد گردد چو در طبع رُست. (فارسي)
۶. کانڌ/ بردباري پهريائين، وِهَ وانگر ڏيکاري ڏئي،
ماکي ٿي پوندي، جڏهن طبيعت ۾ ويهي ويندي. (ترجمو)
۷. سنگ بد گوهر گر کاسئه زرين شکند،
قيمت سنگ ني فزايد، زر کم نشود. (فارسي)
8. بڇڙو پاهڻ، جيڪڏهن سوني باسڻ کي جهوري،
پاهڻ جو ملهه وڌندو ڪين، باسڻ جو گهٽجندو ڪين. (ترجمو)

432- گولاڙو، ڳُيان پچي. (پهاڪو)
گولاڙو: ٿر ۾ پاڻمرادو ول مان ٿيندڙ ڦل/ ميوو.
گولاڙو: غلام، ٻانهو، نوڪر.
گولاڙو: وونئڻن ۾ ٿيندڙ ڏينو، جنهن مان ڪپهه ڦوٽهڙو کائي نڪري.
گولاڙو، ٿر ۾ برسات جي موسم ۾ ٿيندڙ هڪڙي پاڻ- مرادو ول مان ٿيندڙ ميوو آهي، جيڪو ڪرڙ جي ڏيلهي يا ٻير جيترو ٿيندو آهي. اها ول اڪثر ڪنڊيدار وڻن تي ٿيندي آهي. جڏهن گولُو پچندا آهن، تڏهن ٻين ميون جي ڀيٽ ۾ پيٽ وٽان يا بول کان يا ڳئيءَ وٽان پچندا آهن. مٿين بونڊ پڪي هوندي اٿن، جنهن ڪري ڇڻندا گهٽ آهن. کائڻ ۾ سوادي هوندا آهن، تنهنڪري ماڻهن کان اڳي، پکي مٿن مارو ڪندا آهن. پڪلُ پڪلُ وچُ، کائيندا ويندا اٿن، باقي وڃي ڏانڊيءَ ۾ کل ڇڏيندا آهن. گولُوءَ جو اهو ڳئيءَ وٽان پچڻ، مارو ماڻهن کي سِڪايو ڇڏي.
۲. گولاڙو، غلام يا گولو پڻ انهيءَ وَلِ جي ميوي وانگر آهي. جيڪا ڳالهه ٻڌي سا پيٽ ۾ نه ٽِڪيس. جيستائين ٻين سان ٻاڦي نه تيستائين بول پيو ڦاٽندس.
۳. وونئڻن جا گولاڙا يا ڏينو، پڻ بول وٽان ٽڙندا آهن، جن منجهان ڪپهه/ ڦُٽيون نڪرنديون آهن.
مطلب: ۱. انسان به ٻانهو/ گولو آهي. مٿس جيڪي ڪم سونپيا ويا آهن، سي کانئس واجبي طرح ادا ٿيڻ بجاءِ ابتي نموني ٿي ٿا وڃن. کيس هر ڪم ۾ احتياط ڪرڻ گهرجي.
۲. پرستار زاده نيايد بِکار، گر چه بود زادهِ شهرِ يار. (فارسي)
۳. ٻانهيءَ منجهان ڄاول ڪم نه اچي،
پوءِ ڀلي راجا مان ڄاول ڇو نه هجي. (ترجمو)

433- گَھُ پِيھُ، ٺڪرن جو پاڻي سڪائي. (پهاڪو)
گَههُ پيهه: گَهَڻُ ۽ پيهڻ، گهه- پي، ڪلڪل، جهيڙو، ڪروڌ.
ٺڪرن مان پاڻي سڪڻ: سڃ ٿيڻ، اَڇ ٿيڻ، ويراني ٿيڻ.
انسانيت، پاڻ ۾ گڏجي رهڻ جو نالو آهي. جنهن جي رس محبت ۾ عورتون توڙي مرد، ننڍا توڙي وڏا، ٻڍا توڙي جوان، صحتمند توڙي مريض، گڏ رهي سگهن. انساني سڀاءُ آهي ته جتي عزت ۽ مانُ ملي اتي، رهبو. جتي سُهمون ۽ دڙڪا ملن، هر ڳالهه تي ٽوڪ ۽ هر قدم تي چوڪسي، شڪ ۽ پهرو هجي، اتان جان ڇڏائي ڀڄبو. پيار قرب سان نه ڀڄي سگهيو ته پوءِ رُسي نڪربو. رُسي نڪرڻ جا رستا بند هجن ته وڙهي، جهيڙو ڪري، هر شيءِ ڦٽائي به جان آجي ڪري نڪربو.
ٿوري ڪلڪل سان، دلين جي اندر نفرت جي چڻنگ دکي ٿي، جيڪا روز روز جي گهه- پيهه سان دکي دکي ڀنڀٽ ٿئي ٿي. آخر، سڄو گهر توڙي معاشرو، بگاڙ جي ور چڙهي وڃي ٿو.
مطلب: ۱. جنهن گهر ۾ ريڙهه پيڙهه هوندي، سو وسندو ڪين.
۲. تهي پائي بودن بِہ از کفش تنگ،
بلائي سفر بهتر از خانئه جنگ. (فارسي)
۳. سوڙهيءَ جتيءَ کان پير اگهاڙا چڱا،
جهيڙي واري ھنڌ کان پرڏيهه جو ڏک چڱو. (ترجمو)

434- گَهَه-گِيرو گهوڙو ۽ پيٽيرو ماڻهو، مهل ۾ ڪم نه اچن. (چوڻي)
گَههَ-گيرو: هلندي هلندي اٽ هڻي بيهي رهندڙ، ڊٺو، نٺر، وقت تي ڪم نه ايندڙ، گوهي هڻندڙ، اٽون هڻندڙ، پـٺيرو هلندڙ.
پيٽيرو: پيٽي، گهڻ-کائڪ، مانِيَر، پيٽ تي بيٺل نوڪر.
۱. گهوڙو، سواريءَ جي ڪم اچي. ڪٿي تڪڙو پهچڻو هجي ته پنڌ بجاءِ گهوڙي تي سوار ٿي پهچي وڃجي. عين وقت تي جي گهوڙو گههُ ڪري (ڊُهي هڻي) بيهي رهي ته پوءِ وڏو ڌڪ نڪري وڃي.
۲. گهڻ-کائڪ يا اهو نوڪر جيڪو رڳو پيٽ قوت ملڻ تي بيٺل آهي، مشڪل وقت ۾ رڳو سر لڪائڻ ۾ پورو هوندو. هيڏي ڀڄي هوڏي ڀڄندو، باقي ڪا به مدد نه ڪري سگهندو.
مطلب: ۱. نٺر ۽ ڪاهل ماڻهو، وقت سر ڪم نه ايندو آهي.
۲. چه مردي کند در صف کارِ زار؟
که دستش تهي باشد از روزگار. (فارسي)
۳. ڪهڙي مڙسي ڪندو، جنگ جي ميدان ۾،
جنهنجو هٿ، قوت ڪمائڻ لائق ناهي. (ترجمو)

435- گِيهَه پوندي به ڪو مٿو سڙي؟ (پهاڪو)
مٿو سڙڻ: مٿو ڪُرڻ، مٿو پوسرڻ.
تيل، مٿي ۽ منهن کي مکبو آهي ته چمڪي پوندا آهن. خاص طور تي سياري جي مند ۾ تيل مکڻ ضروري آهي. انهيءَ سان چمڙي نرم ۽ چمڪندڙ رهندي. تيل نه هڻڻ جي صورت ۾ چمڙي کهري ۽ سڪل رهندي. جنهن کي خارس سبب کنهڻ جي پڻ ضرورت پئي رهندي. ماڻهن جي آڏو، پنهنجي چمڙيءَ کي گري ڪتي وانگر پٽ پٽيان، بڇان ڏياريندڙ ٿيندي آهي. مِٺي تيل بجاءِ جيڪڏهن ڪؤڙو تيل هڻبو ته کڻندو. پهرين لڱ ڪُرندا ۽ هڻڻ وارو پيو ٽپ ڇڏيندو، جيستائين لڱ ٺرنس.
ان جي برعڪس مٺي تيل يا سچي گيهه مَکَڻَ مَکِڻَ تي لڱ ڪو نه ڪُرندا آهن. جيئن ته گيهه ۽ مکڻ، تيل کان وڌيڪ ڪارائتا ۽ ملهائتا آهن، تنهن ڪري هر ڪو تيل ئي هڻندو آهي. جيڪڏهن ڪير ماڻهو، گيهه يا مکڻ لڳائڻ تي به ويهي رڙيون ڪري، ٽپ ڇڏي ۽ ڪُرڪي ته پوءِ اها ان جي بيوقوفي ئي چئبي.
مطلب: ۱. چڱائي ڪرڻ سان ڪنهن کي بڇان آئي آهي؟
۲. ڪي ماڻهو اهڙا آهن جو جڏهن ڌڻيءَ ٻاجهه ڪري، مٿن ڪو آبروءَ جهڙو ڪم رکيو آهي، پوءِ دل ۾ خوش هوندي به، وات سان چون؛ “هن ڪم مان مورڳو اڙيا آهيون!” انهيءَ هلت مان هڪڙو پاپ/ گناهه اهو آهي جو ماڻهو، اندر-ٻاهريون يعني منافق ٿي ٿو پوي. ان کان علاوھ ڌڻيءَ جي مهربانيءَ جي ناشڪريءَ سبب، ناشڪرو ٿو ٿئي. اهي ٻئي گناه، نه ئي ڌڻيءَ کي وڻن ۽ نه ئي ديندارن کي.

 

ڳ

436- ڳالهين سنديون ڳالهيون، ٽڪي سندا موٺ. (پهاڪو)
موٺ: اَنَّ جي سادي جنس، جيڪا گهوڙا کائين.
هڪڙو ماڻهو واپار وغيره لاءِ، ڪنهن کيپ تي ٿي ويو. کيس هڪڙي مائٽ، اتان سوکڙي پاکڙي آڻڻ لاءِ چيو. جڏھن ته کيس نه پئسا وغيره ڏنائين ۽ نه وري سوکڙيءَ جو ڪو اندازو ٻڌايائينس.
جڏھن ته کيس ٻئي مائٽ ٽڪو هٿ ۾ ڏيندي چيو؛ “هن ٽڪي جا مون لاءِ موٺ وٺي اچجانءِ.”
جڏهن واپاري سفر تان موٽي آيو، تڏهن هر ڪو وٽس ملڻ آيو. هيءُ ٻئي ڄڻا به ملڻ لاءِ آيس. ٽڪي واري کي، ٽڪي جا موٺ ڳنڍ مان ڇوڙي ڏنائين. جنهن رڳو سوکڙي آڻڻ لاءِ چيو هيس، تنهن کي اتان جي ڀانت ڀانت جي شين بابت تذڪرو ڪري ٻڌايائين، باقي ڪا شيءِ ڏنائينس نه. تنهن تي هِنَ مُنهن لاهي پڇيس؛ “هن لاءِ موٺ آندئي، مون لاءِ ڪجهه به نه آندئي؟” ورندي ڏيندي چيائينس؛ “هن موٺن لاءِ ٽڪو ڏنو هيو، تو ڪيون هيون ٺلهيون ڳالهيون. هن کي ٽڪي جا موٺ ڏنم. توکي ٺلهين ڳالهين جي بدلي ۾ اتان جون ٺلهيون ڳالهيون ٻڌايم.”
مطلب: ۱ جيڪو ڪم ناڻي ڏني ڇٽي، سو ڳالهين سان ڪين ڇٽي.
۲. زر کار کند، مرد لاف زند. (فارسي)
۳. ناڻو ڪم ڪري، مڙس ٻٽاڪ هڻي. (ترجمو)

437- ڳڙ ڄاڻي، ڳڙ جي ڳوٿري ڄاڻي. (پهاڪو)
ڳڙ: کائڻ جي مٺي شيءِ.
ڳوٿري: سانڍڻ لاءِ هڪ ٿانءُ، جنهن جي پيٽ ۾ سامان رکجي.
ڳڙ، کائڻ جي مٺي شيءِ آهي. تنهن ڪري کيس ڪولين ماڪوڙين کان بچائڻ لاءِ ڪنهن مضبوط جاءِ تي سنڀالي رکڻ ضروري آهي. انهيءَ واسطي ڪپڙي يا سڻيءَ جي ڳوٿري/ ڳوڻ جوڙيندا آهن. ڳڙ ان جي پيٽ ۾ سانڍي رکندا آهن. جيڪا شيءِ جنهن جي پيٽ ۾ رهي سا پڻ ڄڻ ان کي سونپيل آهي يا ان جي سونپ ۾ آهي. سونپيل شيءِ تي، اهو جنهن کي سونپي وئي آهي، قادر آهي ته کائيس يا نه کائيس. هن معاملي ۾ ڳوٿري/ ڳوڻ جيئن ته نِساهي (بي ساهي، غير جاندار) ٿئي ٿي، تنهن ڪري اها، پنهنجي پيٽ ۾ سانڍيل امانت کي نه ٿي ڊوهي/ کائي.
جيڪڏهن ڳوٿريءَ ۾ رکيل ڳڙ، کُٽي ته پوءِ ڳوٿريءَ ڏانهن شڪ نه ويندو بلڪ ڪنهن ساهدار؛ ڪول ماڪوڙي يا چور ڏانهن ويندو. جيڪڏهن انهن چورن سان پڄي نه سگهبو آهي ته پوءِ ائين ئي چئبو آهي؛ “هاڻي ڳڙ ڄاڻي ته ڳڙ جي ڳوٿري ڄاڻي؟”
مطلب: ۱. توڪل ڪري سمورا ڪم، ڌڻيءَ کي سونپ ته جيڪي وڻيس سو ڪري.
۲. خداوند عالم بِکارش شفيق، کسي را که باشد توکل رفيق. (فارسي)
۳. ڌڻي انهيءَ جي ڪم ۾ توهه (مدد) ڪري،
جنهن سان توڪل ساٿي آهي. (ترجمو)
۴. ڀيٽيو: قاضي ڄاڻي، قاضيءَ جي قيام ڄاڻي.

438- ڳڙ سان مرڻ واري کي، زهر ڇو ڏجي؟ (پهاڪو)
انساني صحت لاءِ هڪڙيون شيون، فطرتي طور تي فائديمند ۽ ٻيون هاڃيڪار آهن. انسان ڪوشش ڪري، فائديمند شيون واپرائيندو آهي ۽ هاڃيڪار شين کان پري ڀڄندو آهي. اهڙيءَ طرح دوست يار ۽ مهمان وغيره جي خاطر تواضع پڻ، صحت بخش کاڌ- خوراڪ سان ڪندو آهي. نقصان ڏيندڙ ۽ زهريليون شيون آڏو نه آڻيندو اٿس.
نقصان- ده يا زهريليون شيون، جاني دشمن آڏو، کانئس سڄي عمر لاءِ جان ڇڏائڻ لاءِ آڻبيون آهن. ائين ڪرڻ مان هڪڙو نقصان پاڻ لاءِ به اهو آهي ته ان سان بدنامي ٿئي ٿي. ٻين ماڻهن جو ڀروسو کڄي وڃي ٿو. هڪڙي دشمن کي زهر ڏيندڙ جا ٻيا به دشمن پيدا ٿي پون ٿا ۽ هر ڪو ساڻس ساٿ ڇڏي وڃي ٿو.
ان جي برعڪس ڪي دشمن اهڙي طبيعت جا هوندا آھن، جن کي چڱي شيءِ ڏبي آهي ته اها کين ڀانءِ نه پوندي آهي ۽ سندن موت جو سبب بنبي آهي. جيئن شوگر جي مريض کي مٺاڻ گهڻو کارائبو ته مرندو يا مهمان جي کائڻ جي گنجائش ٻن مانين جي هجي ته سندس آڏو ويهه مانيون، سڻڀيون ۽ وڻندڙ آڻي رکجن ۽ منٿ ايلاز ڪري سموريون کارائجنس ته نيٺ وزن ۾ مرندو. انهيءَ سان ايترو الزام يا بدنامي نه ايندي، جيتري زهر ڏيڻ سان.
مطلب: ۱. جيڪو ڪم، ميٺ محبت سان ڇٽي سگهي، تنهن لاءِ تکو- مٺو نه ٿجي.
۲. چو کارت بنرمي برايد ز کس،
ضرورت نباشد به گرمي و بس. (فارسي)
۳. جڏهن ڪنهن سان نرميءَ سان ڪم نڪري،
ڏاڍائي ڪرڻ جي ضرورت نه رهي پوءِ. (ترجمو)
۴. جيڪو ڳڙ سان مري، تنهن کي زهر نه ڏجي. (پهاڪو)
۵. ڳڙ سان مري ته زهر ڇو ڏجيس؟ (ورجيس)
۶. ڀيٽيو: نُهَن سان ڇڄي ته ڪاتي ڇو وجهجي؟

439- ڳوٺ سنئين، سا وهانءَ سنئين. (پهاڪو)
انساني فطرت آهي ته ڪو به انسان، پنهنجي اڪيلي سر جو نقصان نه برداشت ڪري سگهندو آهي ۽ نه ڏسي سگهندو آهي. ان جي برعڪس ٻين سنئين پهتل نقصان، وري دل تي ايترو اثر نه ڪندو آهي.
جيڪڏهن ٻوڏ اچي ۽ هڪ ماڻهوءَ جي زمين ٻڏي، يا باهه لڳي ته ڪنهن هڪ جو جڳهو جهڻ ٿئي يا ڦورو اچن ۽ سؤ ماڻهن منجهان هڪ کي ڦرين يا ٻيڙي اونڌي ٿئي ته فقط هڪ ماڻهوءَ جو سامان لڙهي ۽ جان ٻڏي ته اهو نقصان ان ماڻهوءَ جي برداشت کان ٻاهر هوندو آهي. ڇو جو جنهن جي ٻني ٻڏندي آهي يا گهر سڙندو آهي يا آيل آفت سان تباهي ٿيندي آهي، سو دل ۾ چوندو آهي ته، جيڪر ٻين جي به ٻني ٻڏي/ گهر سڙي. جيڪڏهن پاڻ سان گڏ ٻين کي به نقصان پهچندو آهي ته پنهنجي پهتل نقصان جو درد، ٻين کي پهتل نقصان جي همدرديءَ يا رونشي ۾ وسري ئي ويندو آهي ۽ ماڻهوءَ جي ڪيفيت ائين ٿي ويندي آهي، جيئن شاديءَ جي ڪاڄ ۾ هر هڪ جي هوندي آهي.
مطلب: ۱. گهڻن سنئين، ڏکي يا سکي، جڙي اچي ته مٺي ڪري ڀوڳجي.
۲. مرگ انبوهه، جشني دارد. (فارسي)
۳. گهڻن سنئين موت، جُڃَ جھڙو/ شاديءَ جي کاڄ جهڙو. (ترجمو)
۴. گهڻن سنئين موت؛ وهانءَ برابر.
 

گھ

440- گهٽو ڌارجي اُنَّ لاءِ، هٿائين چري ڪپاهه. (پهاڪو)
گهٽو، ٻارهين مهيني ٻه دفعا، ڏاس يعني جسم جا وار وڌائيندو آهي. ريڍار ڏاس ڪتري، منجهانئس اُنّ ٺاهيندا آهن. جيڪا کيس يا ڪمبل ٺاهڻ ۾ ڪتب ايندي آهي. گهٽي جي کاڌ-خوراڪ، گاهه پٺو آهي.
وونئڻن ۾ ڏينو ٿيڻ کان اڳ، گل-ٻاٽي ٿئي. ڏينو يا گوگڙو پچي ته ڦاٽڻ تي منجهانئن ڦٽيون نڪرن. وونئڻن جا گلڙا يا ڪچا گولو ٻڪرين ۽ رڍن کي ڏاڍا وڻن. هڪڙي رڍ يا گهٽو، رڳو ويٺو ڏينو کائي ته منجهانئس فائدي بجاءِ نقصان ٿيندو. ڇو جو ڏينو گهٽو کائيندو ته ڪپهه نه نڪرندي. ڪپهه نه نڪرندي ته ڪپڙو ڪيئن اُڄندو؟ جڏهن ته گهٽي ڌارڻ جو مقصد اُن يا ڏاس حاصل ڪري اوڇڻ ٺاهڻ هيو.
مطلب: ۱. هڪڙو نوڪر، پاڻي ڀرڻ لاءِ رکجي، اهو پاڻي ته نه ڀري، الٽو رکيل پاڻي به هاري ته نقصانڪار چئبو.
۲. الي لئي سنگ ٽهل ڪون، ڪرن لگي رس راس،
ميندي راکي اُونّ ڪون، بيٺي چري ڪپاس. (هندي)
۳. ساهيڙي رکيم ٽهل ٽڪور لاءِ، الٽو ويٺي لاڏ ڪوڏ ڪري،
رڍ ڌاريم اُنّ لاءِ، ويتر ويٺي کائي ڦُٽيون. (ارٿ)

441- گهر جو پير: چلهه جو مارنگ. (پهاڪو)
چلهه جو مارنگ: چلهه جو بونبو. ڀترن تي دانگي يا ڪنو رکي، هيٺان باهه ٻاري ڏنءُ ڏجيس، تنهن ڀتر جو نالو.
مارنگ، هڪ چلهه ۾ ٽي کن ٿيندا آهن. چلهه ۾ رکيل ٻارڻ کي، هيٺ تري ۾ هوا لڳندي ته باهه ڏنءُ نه ڪندي. تنهن ڪري چلهه جو هيٺيون حصو ڪوٽ جي ڀت وانگر رکبو آهي. باهه کي ٻرڻ لاءِ ٿوري گهڻي هوا به کپي، تنهنڪري مارنگ ٺاهبا آهن ته بقايا جايون ڳڙکين وانگر ٿي پونديون آهن، جتان باهه کي ٻرڻ لاءِ هوا پئي ملندي آهي. مارنگ ڀڄي پوندو آهي ته عارضي طرح ڀتر به رکبو آهي. هڪڙو ڪڍي ٻيو به رکبو آهي.
گهر جو پير به ائين آهي. اڄ منجهس ويساهه آهي، سڀاڻي ناهي. سڀاڻي کيس مٽائي ٻئي کي پير ڪري ڇڏبو. ڇو جو ويجهو رهڻ سان اهو رعب نڪري ويندو آهي.
مطلب: ۱. هر هر ملندڙ، دوست يا مائٽ سان محبت گهٽ ٿي رهي.
۲. گهر ڪي مرغي دال برابر.
۳. هڪڙي بزرگ کي گهر واري ڏاڍو پئي دوڳيندي هئي. هڪ ڏينهن دل ۾ خيال آيس ته کيس ڪا ڪرامت ڏيکاريان. سو گهران نڪري، ٻاهران ئي اڏامندو، گهر مٿان بلڪ ڳوٺ مٿان چڪر ڏيڻ لڳو. کيس اڏامندو گهڻن ماڻهن ته ڏٺو پر سندس گهر واريءَ پڻ ڏٺو. ان وقت ڪنهن به کيس نه سڃاتو پر جڏهن لهي گهر آيو ته گهر واري به حسبِ عادت مٿس چڙهي وئي؛ “مئا سدائين چوندو آھين بزرگ آهيان! اڄ هجين ها ته الله جا سچا بزرگ ڏسين ها! هڪڙو الله جو بندو اسان جي گهر ڇا ڳوٺ جي مٿان اڏامندو ويو. تو نڪمي کي بزرگي ملڻ ته ڇا پر اهڙن الله جي ٻانهن کي ڏسڻ به نصيب نه ٿيو. اهڙي ڀلاري ڏينهن تي به الائي ڪهڙي نڀاڳ کنيئي جو اهو ڏسڻ به تو کي نصيب نه ٿيو.”
“اڙي بزرگياڻي!” بزرگ آٿت ڏيندي چيس؛ “تون مڃيندينءَ ڪاٿان! اهو بزرگ ته مان پاڻ هيس.”
“ائين چئجانءِ ماريا!” جوڻس وڏونهن ڪڍندي چيس؛ “ٽيڏو ٽيڏو پئي وئين! لاشڪ تون ئي ھئين.”

442- گهر ۾ به گهر کائڻو، ٻاهر به گهر کائڻو. (چوڻي)
پيٽ، انسان ويچاري سان ته لڳل آهي. جنهن کي ڀرڻ لاءِ کيس هر وقت جدوجهد ڪرڻي پوي ٿي. پنهنجي گهر يا ڳوٺ ۾ ويٺو آهي ته به گهر ۾ آندل/ رکيل منجھان کائي ڀرڻو اٿس. جيڪڏهن پرديس تي وڃي رهندو ته به کيس پنهنجي هڙان/ ڪمايل/ آندل مان کائڻو پوندس. ٻيو ڪير ڪو نه کارائيندس. ڇو جو ٻئي سان به قدرت واري، پيٽ ڳنڍي ڇڏيو آهي. ان کي پنهنجي پيٽ جي ڳڻتي وڌيڪ هوندي.
ٻين لفظن ۾ ته انسان، اهو هنڍائي يا کائي ٿو، جيڪي قدرت واري نصيب ۾ لکيو اٿس ۽ وقت سر مهيا ڪري ڏنو اٿائينس. پوءِ کڻي ڳوٺ ۾ هجي يا پرديس ۾ هجي. تنهنڪري انسان کي جڳائي ته رب جي ڏني تي راضي رهي ۽ پرديس جا ڏاکڙا يا ڪشالا نه ڪڍي.
مطلب: ۱. گهر ۾ ويهي کائبو ته گهر جو ناڻو چٽ ٿيندو. جيڪڏهن ٻاهر وڃبو ته جيڪو گهرئون کڻي نڪربو، سو ئي کائبو.
۲. جيڪي رينهندو (راض سان) ڌڻي ڏئي، تنهن تي سنجم (قناعت) ڪجي، گهڻي ٿيڻ لاءِ اجايو نه ڊوڙجي.
۳. قناعت تونگر کند مرد را، خبر ده حريصِ جهانِ گرد را. (فارسي)
۴. مڙس کي سنجم، ونهيون (شاهوڪار) ڪري،
اها خبر ٻڌائي ڇڏ، لوڀيءَ رول کي. (ترجمو)

443- گهر ۾ غرقي به مٿس اٿس، دم هڻي ٿو ٺوڙهيءَ جو. (ورجيسي جملو)
غرقي: غرق ٿيل انّ، ٻڏل انّ.
ٺوڙهي: ڪڻڪ جي اچيءَ جنس جو نالو.
جنهن کي گهر ۾ کائڻ لاءِ سادو اَنُّ به نه هجي ۽ ٻاهر ويٺو ڊاڙون هڻي. چي؛ “اسان جي گهر ۾ رکيل گندي، انّ سان ڀريل آهي ۽ اَنَ جي جنس به اوچي آهي!” ته پوءِ ان کي بيوقوف ۽ ڊاڙي ئي سمجهبو.
مطلب: ۱. آهي سڃو، ڏيکاءُ شاهوڪاريءَ جو اٿس.
۲. اندر ۾ جوفو ۽ دنيا جا ڌنڌا، ٻاهر ۾ فقيراڻو لباس پائڻ ڪهڙي ڪم جو؟
۳. انتر اگن ٻاهر تن سواءِ، گل پاٿر ڪيسي تري اٿاهه (گرو نانڪ صاحب)
۴. اندر ۾ باهه، ٻاهريان بت تي ڀڀوت هڻي،
ڳچيءَ ۾ پٿر جا مڻيا وجهي، سمنڊ ڪيئن پار ترندو. (ارٿ)
۵. گهر ۾ غرقي نه هئڻ، ٻاهر ٺوڙهيءَ جو دم هڻڻ. (وجيس)

444- گهر ۾ کَڏَ هجي ته ٻُهر ٻاهر ڇو اڇلجي؟ (پهاڪو)
ٻُهر: ٻهاريءَ سان ميڙيل.
گهر جو ٻُهر، هر ڪو ٻُهاري، گند ڦٽي ڪرڻ واري کڏ ۾ اڇلائي. جيڪڏهن کڏ هٿ نه اچي ته به گهر کان ٻاهر، گهٽيءَ ۾ ئي اڇلائي اچي. گهٽيءَ ۾ گند اڇلڻ سان، وري به پاڻ کي تڪليف ايندي. هڪ ته لنگهڻ ڪرڻ وقت، مسلسل گند تان گذرڻو پوندو، ٻيو گهٽي ويندي گهر کان مٿي ٿيندي. هڪ ڏينهن گهٽي مٿي هوندي ۽ گهر هيٺ هوندو. نتيجي ۾ برسات جو پاڻي ته گهر ۾ لهي ايندو پر گهر جي هار وير وارو پاڻي به گهر جي ڀتين ۾ چُريون ٺاهيو بيٺو هوندو.
ان جي برعڪس گهر جي اندر ٺهيل کڏ ۾ گند اڇلڻ مان ٻه ٽي فائدا آهن. هڪ ته گند کڏ ۾ دفن ٿيندو ويندو، ٻيو بنا پئسي اها کڏ به پئي لٽبي ۽ گهر پيو گهٽيءَ کان مٿي ٿيندو.
مطلب: ۱. رشتو ناتو ڪرڻ لاءِ، مٽن مائٽن ۾ گنجائش هجي ته نياڻي ڌارين/ ٻيءَ ذات وارن ۾ نه ڏجي.
۲. پاڪ ڌڻيءَ کي جيڪو ٻاهر ٿو ڳولهي سو ڀليل آهي، ڇو جو ڌڻيءَ جي جوت ته سندس سرير اندر سمايل آهي. پوءِ ٻاهر ڇو ٿو آڌيڙا (ڌڪا) کائي.
۳. نائي نيڻ نهار، تو ۾ ديرو دوست جو. (شاهه)
۴. گهر ۾ ٺاڪر نظر نه آوي، گلي ۾ پاٿرلي لٽڪاوي. (بابا گرو نانڪ صاحب)
۵. اندر ۾ ڌڻي نه ٿو نظر اچيس، باقي ڳچيءَ ۾ پيو پٿر لڙڪائي هلي. (ارٿ)

445- گهڻ-پُٽاڻي بکري، کائي ويئي جهار. (پهاڪو)
گهڻ-پٽاڻي: گهڻن پٽن جي سنڀالڻ واري، گهڻن جي ڀائيواريءَ واري.
بکري: وکري، ٻار، ڀاڄين جي واڙ.
جنهن شيءِ جا وارث گهڻا هوندا، سا به سنڀالجندي نه. ڇو جو منافعو وٺڻ لاءِ ته هر ڪو پنهنجو مالڪاڻو حق ڄاڻائي پيو وٺندو، جڏهن ته سار سنڀال وقت ڪير به موجود نه هوندو. آهستي آهستي اھا شيءِ ختم ٿي ويندي. جيئن هڪڙي پوک يا وکري آهي، جيڪڏهن سندس سنڀاليندڙ/ ڀائيوارَ گهڻا هوندا ته سنڀال جي وقت پيا هيڏي هوڏي ڀڄندا. دل ۾ اهو پيا سمجهندا ته؛ “مون کان سواءِ ٻيا سمورا پيا ٿا شيءِ کي سنڀالين.” ايتري ۾ جهار، پوک کي کائي چٽ ڪري ڇڏيندي.
مطلب: ۱. هڪڙي ڏيهه ۾ گهڻا راجائون ھجن ته اهو راڄ به تڙي کڙي (ترت)، غنيم جي هٿ چڙهي ويندو.

446- گهڻن کنئي، ڇپر کڄي. (چوڻي/پهاڪو)
هڪڙيءَ مند ۾ سرڪاري حڪم موجب، نصير واه جي کاٽي ٿي کڻايم. واهه ۾ لٽ گهڻو هيو ۽ چڪڻ به جام هئي. جنهن ڪري کاٽيءَ جو ڪم، پاڻيءَ جي وهي اچڻ کان اڳ، پورو ٿيڻ اهنجو ۽ ناممڪن هيو. ڌڻيءَ جي ٻاجهه/ مهربانيءَ سان ستاويهه سؤ (۲۷۰۰) کامڙيا (کاٽي کڻندڙ، کاما کڻندڙ) گڏ ٿي ويا. مڙس همت وارا هيا. ڪم کي اُڏار ڪندا ويا ۽ ٿورڙن ڏيهاڙن ۾ گهڻو ڪم اڪلائي وڌائون. باقي رهندي کهندي ڪم لاءِ اميد هئي ته، جي نه ٿي سگهيو ته، هلندي/ وهندي پاڻيءَ ۾ به ٿي ويندو. ان وچ ۾ جناب خان بهادر آخوند حبيب الله صاحب، ڊپٽي ڪليڪٽر اتي آيو ۽ کاٽيءَ جو ڪم سڌريل ڏسي تپرس کائي چوڻ لڳو؛ “گھڻن سان ڄڻ اللھ جي مدد ساڻ آھي، جيڪي ڪن سو ٿي سگھي.”
مطلب: ۱. جيڪڏهن گهڻا ماڻهو يڪراءَ/ گڏ ٿي، ڪنهن وڏي ڪم ۾ هٿ وجهن ته جلد ڪري سگهن.

447- گهڻن کي ثمر، هڪڙي کي ڀري. (پهاڪو)
جيڪا شيءِ گهڻن ماڻهن ۾، ذري ذري ڪري ورهائڻي هجي، سا جيڪڏهن يڪجاءِ ڪري هڪڙي ماڻهوءَ کي کڻائبي ته چڱي ڀلي ڀري ٿي پوندي. جيڪا هڪڙي ڄڻي لاءِ، کڻڻ جي حساب سان بار هوندو.
۲. جيڪڏهن هڪڙي اڏاوت جوڙڻي هجي، جيڪا هڪڙو واڍو ڏيهاڙي ڪم ڪرڻ کان پوءِ مهيني ۾ جوڙي راس ڪري، سا جيڪڏهن ڏهن واڍن کي ڏيهاڙي ڪم ڪرڻ جي حساب سان ٻولي ڏبي ته ساڳيو ڪم ٻه ٽن ڏينهن ۾ اڪلائي ڏئي ويندا.
۳. ڌرمائو/ خيراتي/ ٻوليل ڪم، جنهن ۾ هزارين رپين جي لاڳت جو تخمينو هجي، سا جيڪڏهن هڪڙي ماڻهوءَ مٿان رکجي ته نه ڏئي سگهندو. ان جي برعڪس جيڪڏهن ڏهن ماڻهن کان چندو اڳاڙي، ڪم شروع ڪبو ته جهٽ نبري پوندو. ڇو جو سؤ روپيا في ڪس ڪڍڻ سولو آهي ۽ هزار رپيا اڪيلي سر ڪڍڻ ڏکيو آهي.
مطلب: ۱. جيڪا گهڻن کي ثمر، سا هڪڙي کي ڀري.
۲. پانچ سات ڪي لڪڙي، ايڪ جني ڪا بوجهه. (هندي)
۳. پنجن ستن ڄڻن جون ڪاٺيون، هڪڙي لاءِ ٻوجهو. (ارٿ)

448- گهڻي کاڌي کان، گهڻو ڏٺو چڱو آهي. (چوڻي)
کاڌو، ڀلي ڪيترو به چڱو ۽ سوادي هجي، هٻڇ ڪري گهڻو کائبو ته وات کي ته وڻندو پر سندس بار، آنڊا ۽ معدو نه کڻي سگهندا. کائڻ وارو ماڻهو بيمار ٿي پوندو. ان جي ڀيٽ ۾ جيترو گهڻو گهمبو يا چڱيون شيون ۽ رونشا ڏسبا، اوترو چڱو. انهن مان نه ماڻهو ٿڪبو ۽ نه بيزار ٿيندو، هٿائين تجربي ۽ مشاهدي، ڄاڻ ۽ معلومات ۾ اضافو ٿيندو. اڳتي زندگي سلڦي گذارڻ لاءِ سبق حاصل ٿيندا.
مطلب: ۱. گهر جي ڪنڊ ۾ ويهي کائڻ ۽ آرسي ٿيڻ کان، ٻاهر نڪري ڌڻيءَ جي جهان ۽ ڪاريگريءَ جا رنگ ڏسڻ ۽ اچرج حاصل ڪرڻ بهتر آهي.
۲. تا به دکانِ خانه در گروي، هرگز اي خام آدمي نشوي.
بَرو اندر جهان تفرج کن، پيش زان روز کز جهان بروي. (فارسي)
۳. جاسين گهر جي هَٽَ ۾ ڳهه پيو آهين،
اي ڪچا! ڪڏهن ماڻهو نه ٿيندين.
وڃ! جهان ۾ ۽ گهوم ڪر،
هن جهان مان هليو وڃين تنهن ڏينهن کان اڳي. (ترجمو)

449- گهڻي کٽيي کان، مور ياد نه. (پهاڪو)
کٽيو: منافعو، فائدو.
مور: موڙي، سيڙپ.
ڌنڌي ۾ ٻنهي شين جو خيال ڪرڻو هوندو آهي. موڙي به سلامت رهي ۽ نفعو به چڱو ملي. موڙي بچائڻ جي لاءِ تڪڙ ڪبي ته نفعو هليو ويندو. گهڻي نفعي جي لالچ ڪبي ته موڙي ٻڏي سگهي ٿي. جيئن هڪڙي ماڻهوءَ کي ڀؤ ٿئي ته جيڪڏهن مال رکيو ويٺو هوندس ته متان ڪنھن ناگھاني آفت جي ڪري ڪو نقصان پوي. يعني متان گُهڻو لڳي، اڏوهي کائي وڃي، ٻوڏ اچي، باهه لڳي، جهاز ٻڏي وغيره. تنھنڪري جيڪو ماڻھو، اڌ-گيدو/ اوني پوني ۾، مال نيڪال ڪري رڳو سيڙايل موڙي ڪڍي، تنهن به ڄڻ پنهنجو پگهر مفت وهايو. ان جي برعڪس جيڪو ماڻهو چوي ته مان گهڻو نفعو ڪمايان. نقد وڪري تي ويهه سيڪڙو منافعو آهي پر اوڌر تي ڏيڻ سان چاليهه يا پنجاهه ملي ٿو، سو ڇو نه ڪمايان. اهو ڄڻ پنهنجي موڙي به داءَ تي لڳائي ڇڏي ٿو. ضروري ناهي ته جنهن ڳرو منافعو آڇي، اوڌر تي مال کنيو آهي، سو موڙي به واپس ڪري. اهڙي لوڀي واپاريءَ جو الهه تلهه به ٻهارجي سگهي ٿو.
مطلب: ۱. واپار ۾ مُور ۽ منافعي، ٻنهي جو خيال رکڻ گهرجي.
۲. هڪڙي ماڻهوءَ وٽ باغ آهي، جنهن ۾ وڻ ۽ ڦر تمام گهڻا آهن. هيءُ ڦر وڪڻي، مال گڏ ڪرڻ ۾ محو ٿي وڃي ۽ وڻن جي سار سنڀال نه لهي. لازمي آهي ته ھڪ ڏينھن مُور به وڃائيندو ۽ نفعو به.
۳. هڪڙي ماڻهوءَ جي ڍڳيءَ ۾ کير گهڻو هجي ۽ هيءُ کير سميٽڻ وچان ڍڳيءَ جي سنڀال نه لهي ته هڪ ڏينهن ڍڳي ۽ کير، ٻنهي کان محروم ٿي ويندو.

450- گهڻين زالين گهر نه هلي، گهڻين ڏاندين هر نه هلي. (پهاڪو)
هڪڙي هَرَ کي هلائڻ لاءِ، ٻن ڏاندن يا جوڳ/ جوڙي جي ضرورت هوندي آهي. ھر ھلڻ ۾ نه هڪڙو ڏاند مزو ڪندو ۽ نه ٽي. هڪڙي گهر ۾ ماءُ ۽ ڀيڻ، زال ۽ ڌيءَ جو تعداد، وڌ به خراب ته گهٽ به خراب آهي. ڇو جو گھٽ ھئڻ جي صورت ۾ هڪ عورت، سڄي گھر جو سارو ڪم نه ڪري سگهندي. گهڻيون ھئڻ جي صورت ۾ ڪم گهٽ ٿيندو ۽ گھر ۾ ڪروڌ ۽ چِرٻروٽ گهڻو هوندو.
مطلب: ۱. هر ڪم لاءِ ڪم ڪندڙن جو مخصوص تعداد هئڻ ضروري آهي. گهٽ يا وڌ، ڪم کي کاريندا آھن.
۲. هڪڙي مڙس جون ٻه شاديون ٿيل هيون. وڏيءَ کي هيٺ ۽ ننڍيءَ کي ماڙيءَ تي رهائيندو هيو. پاڻ هڪڙي رات هڪڙيءَ وٽ ته ٻي ٻيءَ وٽ ترسندو هيو. هڪڙي ڏيهاڙي اهو مڙس، وڇائت/ واپار لاءِ ڪنهن ٻئي ڳوٺ ڏانهن ويو. پويان ٻنهي زالن کي گهر ۾ خبرداريءَ سان رهڻ لاءِ چئي ويو.
اها خبر ڪنهن چور کي به پئجي وئي. تنهن گهر ۾ مڙس ماڻهو نه ڄاڻي، رات جو آهستي آهستي اچي کاٽُ هنيو. گهر ۾ گهڙي آيو ته هيٺ ڪجهه نظر نه آيس. ڇَپ ڇَپ ڪري ماڙيءَ جي ڏاڪڻ تي چڙهڻ لڳو. وڏيءَ گهر واريءَ، کيس پنهنجو مڙس سمجهيو ۽ سمجهيائين ته منهنجو وارو، مٿينءَ کي ڏيڻ ٿو وڃي. تنهن پهاڄپي کان ڊوڙي وڃي پيرن کان پڪڙيس. ايتري ۾ چور جو مٿو، ماڙيءَ جي مٿئين در وٽ آيو. ماڙيءَ واريءَ پڻ اوندهه هئڻ سبب کيس پنهنجو مڙس ڄاڻي سمجهيو ته متان هيٺينءَ جي جهلڻ تي موٽي وڃي، تنهن تَت وهندي (تڪڙ ۾) کڻي ڳچيءَ ۾ ٻک وڌس. چور، ڊپ جي ماريي، ڇڙهه هڻي بيهي رهيو. سڄي رات سور سهي، وچ ڏاڪڻ تي گذاريائين. صبح جو ٻنهي کيس ڏٺو ته ڌاريو مرد آهي. پوءِ وٺي رڙيون ڪيائون ۽ پڪڙايائونس. جڏهن چور کي چبوتري تي آندائون ته چور سچي ڪئي؛ “چوريءَ جي نيت سان آيو هيس. هاڻي ان جي بدلي جيڪا جٺ ڪرڻي اٿو سا ڪيو؟”
“جيڪا جُٺ تون تجويز ڪرين سا تو سان ڪيون.” ماڻهن کانئس پڇيو.
“جيڪا وڻيوَ سا ڪيو!” چور ڪنڌ هيٺ ڪري چيو؛ “باقي ٻن جوين پرڻائڻ واري سزا نه ڏجو. ڇو جو ٻِه-جوئيي جي پاران هڪ رات ۾ ايڏي جٺ ٿي آهي، ساري زندگي ڪيئن گذرندي؟”
۳. ٻن جوين واري سان ئي ٽمجھڻ آهي ته پوءِ گهڻين گهر وارين واري سان ڇا حشر هوندو؟

451- گهوٽ ڪنوار راضي، ڪوهه ڪندو قاضي؟ (پهاڪو)
ٻه ڌريون پاڻ ۾ وڙهن يا جهيڙو ڪن ته فيصلي يا نبيري لاءِ قاضيءَ وٽ دانهين وڃن. جيڪڏهن پاڻ ۾ ئي راضي ٿي ويا ۽ ڳوٺ ۾ ئي رضانامو لکي ڇڏيائون ته کين قاضيءَ وٽ وڃڻ جي ضرورت ئي ڪا نه پوندي. يا فيصلي هلندي ٻئي ڌريون پاڻ ۾ ٺهي ٿيون وڃن ۽ جوڳو رضانامو قاضيءَ وٽ لکي جمع ڪرائين ٿا ته پوءِ قاضي به سندن انهيءَ دستاويز جي تناظر ۾ ئي فيصلو ڏئي سگهندو. هاڻي پنهنجي مرضي نه ٿو هلائي سگهي.
مطلب: ۱. زال ۽ مڙس، پاڻ ۾ راضي آهن ته پوءِ کين ٽياڪڙ جي ڪا ضرورت ئي ناهي.
۲. چو راضي شد از بنده يزدان پاک،
گر اينها نه گرهند راضي چه باک. (فارسي)
۳. جڏهن ٻانهي تي ڌڻي پاڪ راضي ٿيو،
ٻيا راضي نه ٿيا ته پوءِ ڇا جو ڊپ؟ (ترجمو)

452- گهوٽ-ماءُ کان، اهنر- ماءُ تڪڙي. (پهاڪو)
گهوٽ: پرڻجڻ وارو مڙس، شادي ڪندڙ، دولهو.
اهنر: گهوٽ جو ڀيڻويو يا ڀاڻيجو جيڪو ساڻس گڏ يا پويان هلي. کيس پاتل هار، موڙ، بوٽ، واچ وغيره جي سنڀال ڪري ته ڪو متان جهٽ هڻي ڦري نه وڃي. ڪنواريتن جي در وٽ، ڍڪڻ وغيره ڀڃڻ ۾ مدد ڏئي.
آنر: Honour
شاديءَ جي وقت ڪنواريتن جي گهر ۾، گهوٽ ڪنوار لانئون لهندا آهن. ڪاڄ ۾ ساٺ سنؤڻ ۽ رسمون رواج گهڻا ٿيندا آهن. ڪن ماڻهن کي انهن ساٺن سنئوڻن ۾ رونشو يا مزو لڳي. ڪي وري منجهانئن بيزار ٿين. اينگهائيندڙ رسمن کي گهٽ ڪرڻ جي ڪوشش ڪن. خاص طور تي گهوٽيتا ڪوشش ڪندا آهن ته وني جهٽ ۾ وٺي هليا وڃن. تنهنڪري گهوٽ-ماءُ پڻ رسمن نبيرڻ لاءِ تڪڙ ڪندي آهي. اهو به لحاظ ڪندي آهي ته، اهڙي ڳالهه نه چوان جنهن سان سيڻ ناراض ٿي پون. ان جي ڀيٽ ۾ اھنر جي ماءُ، ٻه ٻه هٿ پئي ڏامندي آهي. پئي پنهنجي پُٽَ کي پڏائيندي ۽ ميڇان ڏيندي ته گهوٽ کي تڪڙ ڪرائڻ لاءِ ٺونٺ هڻي. ڪنواريتن سان ڳالهائڻ ۾ به لحاظ نه ڪندي. پئي ڪيڏانهن ايندي ته ڪيڏانهن ويندي. خبر ئي نه پوندس ته ڳالهايان ڇا ٿي. سمجهندي پئي ته فلسفو اڄ مون تي ئي نازل ٿيو آهي.
مطلب: ۱. هر ڪم ۾ ان جو ڳالهائڻ ٺهي ٿو، جنهن جو پروجن (مقصد، واسطو) هجي. جنهن کي فائدو نه پوي، سو ٽنگ نه اڙائي ته چڱو.
۲. آنن ڦٽڻ کان اڳ، چوزا نه ڳڻجن.
۳. ناني ڄائي ناهي، ڏوهٽا ڪوٺو پيا ٽپن. (ڳجهارت، ڀڃڻي؛ باهه ۽ دونهون)
۴. پاڻيءَ کان اڳ، ڪپڙا نه لاهجن.
۵. ڀيٽيو: ڦر کان اکي ڄر نه ڇڏجي.

453- گهوڙا ته پَٽُ، ملان ته ڀَتُ،
هو ڪشيا ته رسيا، هو نوِڙيا ته چٽُ. (چوڻي)
۱. گهوڙي کي ڀڄڻ لاءِ کليو ميدان کپي. ميدان ۾ لاهي رڳو لغام کي ڪَسِڻ جي دير آهي. دُڙڪيون هڻي اک ڇنڀ ۾ منزل تي پهچي وڃي ساهي پٽيندو.
۲. کائڻ جي لحاظ کان، کائي ته هر ڪو ٿو پر بدنام، مسيت جو ملو آهي. ڇو جو اهو خيرات جي مانيءَ تي پلجي ٿو. جنهن گهر مان جيڪا ماني اچيس، سا ڀلي ٽن “س” سان؛ سڪل، سڙيل ۽ سنهي ھجي، پر ھر ڪنھن جي وري به ڪاھ مفت جي مانيءَ کائڻ سبب، مُلي تي ئي ھوندي آھي. خيرات ۾ مليل ماني کاڌي، مُلي جو اندر تئيل ۽ دل ڀريل هوندي آھي. چڱي طعام جي سڌ ۾ هر غريب وانگر سڪايل هوندو آهي. رمضان جي مهيني ۾ پيو تاڙيندو ته ڪا چڱي ماني هجي. اهڙن وجهي ملن جي مٿان اها ٽوڪ آهي ته جيڪڏهن سڻڀو ڀت سامهون آين ته پوءِ مٿس رڳو هنن جي نِوڙڻ جي دير آهي. اميد ته ٿالهه ۾ ڪڻو به نه بچندو.
مطلب: ۱. جنهن پنڌ لاءِ گهوڙا ڊوڙائبا سو ڄڻ ڄاڻ نبريو. جنهن کاڌي کائڻ لاءِ ملا گهرائبا، سو به ڄڻ ڄاڻ نبريو.
۲. گھوڙا ۽ پَٽُ، ملان ۽ ڀَتُ، ھو ڪشيا ته رسيا، ھي رسيا ته چٽ.
۳. ملان ته ڀت، گھوڙا ته پٽ، سيد ته سيون، آيون ته ويون.

 

ل

454- لتر کي چڪر پهچي. (پهاڪو)
لتر: اٽون هڻندڙ، لتون هڻندڙ، گھوڙو يا گڏھ ئي اٽون/ لتون ھڻندا آھن.
چڪر: چڪ پائيندڙ. ڪتو ئي چڪ پائيندو آھي.
انسان اشرف المخلوقات آهي، کيس دنيا جي هر شيءِ تي ڪنهن نه ڪنهن طرح دسترس ٿي ٿي وڃي. جنهن سببان پنهنجو دفاع/ بچاءُ ڪري ٿو. لٺ ڌڪو، بندوق يا ڀالو ٺاهي چيريندڙ ڦاڙيندڙ جانورن يا حمله آورن جو مقابلو ڪري ٿو ۽ پنهنجي پاڻ کي محفوظ ڪري ٿو.
ان جي ڀيٽ ۾ جانور ويچارا، ڪو به هٿيار وغيره کڻي هڻڻ جي قابل ناهن. قدرت واري کين پنهنجو دفاع ڪرڻ لاءِ اهڙا عضوا ڏنا آهن، جيڪي هٿيار طور استعمال ڪري پنهنجو بچاءُ ڪندا آهن. جهڙوڪ، مينهن ۽ ڏاند کي سڱ ڏنائين، جنهن سان هو اڳلي سان وڙهي بچاءُ ڪن ٿا. گهوڙي ۽ گڏهه کي ڄنگهه ۾ طاقت ۽ پير جي جاءِ تي سخت کُر ڏنائين، جيڪي وڙهڻ وقت هو حمله آور کي هڻي پاڻ کي بچائين ٿا. شينهن ۽ ڪتي، گدڙ ۽ بگهڙ وغيره کي ڏند/ چَڪَ ۾ وڏي طاقت ڏنائين ته حملي وقت، پنھنجو بچاءُ به ڪن ۽ روزي رزق حاصل ڪرڻ وقت کانئن بندوق، ڪاتي يا ڀالي وارو ڪم وٺن.
لتر گڏهه، هر ڪنهن کي اٽون هڻي ڀڄائي پر چڪر ڪتو ساڻس پڄي کائي. چڪر ڪتو، هر ڪنهن کي ڏهڙي ڀڄائي پر لتر گڏهه ساڻس پڄي کائي.
مطلب: ۱. لتر سان چڪر پڄي ۽ چڪر سان لتر.
۲. لچ سان ماٺ ڪبي ته ٽيڳربو پر ساڻس جوڳي جُٺ ڪبي ۽ ڌُڪي سان ڌُڪو ڏبس ته سمجهي/ سڌري ويندو.
۳. تو هم کينه وَر باش چون فتنه خواست،
که با کينه ور مهرباني خطا است. (فارسي)
۴. تون پڻ جهيڙاڪار ٿي، جڏهن جهيڙو کڙو ٿيئه،
ڇو جو جهيڙاڪار تي توهَ/ مهرباني ڪرڻ ڀل آهي. (ترجمو)
۵. کسي که لطف کند با تو خاک پايش باش،
و گر خلاف کند در دو چشمش افکن خاک. (فارسي)
۶. جيڪو تو تي مهرباني ڪري، تنهن جي پيرن جي مٽي ٿيءُ،
جيڪڏهن ابتڙ ڪري ته اکين ۾ ڌوڙ وجهينس. (ترجمو)

455- لچان چوران پت نه ڪائي، توڙي هوون سڳي ڀائي. (چوڻي، سرائڪي)
لچان: لچن تي.
چوران: چورن تي.
۱. لچ جو ڪم آهي لچائي ۽ ٺڳي ڪرڻ، ٻيائي ۽ دوکو ڪرڻ. سڳو مائٽ هوندو ته به مهل سر پنهنجي عادت کان مجبور ٿي ڪري، چهنڊڙي ضرور پائيندو. ڄاڻي ويڻي ڀلي نه ڪري، پر سندس عادت اها هوندي. ڀل-مانسائي/ چڱائي ڪرڻ واري هاج کيس ڏانءُ ئي نه ايندي.
۲. چور به عادت کان مجبور آهي. وقت/ ضرورت پوڻ تي، پنهنجي هٿ جو ڪرتب ضرور ڏيکاريندو. مائٽ هوندو ته به وجهه ملڻ تي مڙندو ڪين. ڇو جو چور، پنهنجو وَجُهه وڃائڻ ته سکيو ئي ناهي.
مطلب: ۱. لچ ۽ چور تي، ڪنهن به صورت ۾ پت ڪرڻ نه گهرجي. بلڪ مٿس ڪرڙي اک رکڻ گهرجي.
۲. نيش عقرب نه از پي کينه است،
مقتضائي طبيعتش اين است. (فارسي)
۳. وڇونءَ جو ڏنگ، وير وٺڻ لاءِ نه آهي.
سندس طبيعت جي عادت ئي ائين آهي. (ترجمو)

456- لڇمي وڃي، تڏهن لڇڻ به وڃن. (پهاڪو)
لڇمي: ڌن، دولت.
لڇڻ: اخلاق، اوصاف.
دنيا جو ڪار-وهنوار، پئسي ڏوڪڙ سان آهي. پئسو هٿ ۾ هوندو ته آسانيءَ سان خرچ به ڪري سگهبو ۽ گهربل ڪم راس به ڪرائي سگهبو. جڏهن آيل ڌن دولت، هٿن مان نڪري وڃي ته پوءِ هر ڪم ٿيڻ جي اميد به ڄڻ ختم ٿيو وڃي. حالات به ڄڻ تنگ ٿيو پون. بنيادي غريب جي ڀيٽ ۾ نئينءَ مان ٿيل سڃو، وڌيڪ ڇڙوڇڙ ٿي پوي. ڇو جو سندس ڪيتريون ئي رٿون، اڻ-رِٿيون رهجي وينديون آهن. ڪڏهن ڪڏهن ته پنهنجي رِٿن کي عملي جامو پهرائڻ لاءِ ڪي بضد نوان سڃا، ٻين آڏو هٿ ٽنگڻ ۽ سوال/ منٿ ڪرڻ تائين به نه مڙندا آهن. ڪي ته اخلاق جي حد کان به ڪريل ۽ ڪڌا ڪم ڪندا آهن.
مطلب: ۱. ونهيون/ مالدار، جڏهن ولهو/ سڃو ٿئي ته ويندڙ مايا جي ڄر، عقل ناس ڪري ڇڏيس. سلڇڻو هجي ته به ڪلڇڻو ٿي پوي.
۲. لڇمي؛ ڪلڇڻ ڍڪڻي.
۳. دولت اچي ته ڳاٽو ڀڃي، وڃي ته چيلهه ڀڃي.

457- لک کٽيا ڏُومڻيءَ، جو ڏُوم سلامت آيو. (پهاڪو)
ڏُوم: لنگهو، مڱڻهار، دهلاري.
ڏُومڻي: ڏُوم جي زال، لنگهياڻي، مڱڻهارڻ، دهلارڻ.
هڪڙو ڏُوم، ڪرت ڪار لاءِ پرڏيهه ويو. ڳچ عرصو نه آيو ته پويان جوڻس هر ايندڙ ويندڙ کان پِئي سندس بابت پڇيو. هلندي هلندي ڪنهن اچي چيس؛ “مڙسنهن ته مري ويو آهي!”
روئي پٽي ويهي رهي.
هوڏانهن مڙسس ته مئو هڏهين ڪين هئو. جيئرو جاڳندو ويٺو هيو ۽ پئي راڄ ڀاڳ ڦُريائين. ڳچ ڏيهاڙن کان پوءِ، راڄ ڀيلي جڏهن موٽيو ته ڏاڍي خوش ٿي. تڏهن هڪڙيءَ ساهيڙيءَ خوشيءَ جو سبب پڇندي چيس؛ “ائي ڏاڍي خوش آهين! مڙسنهن ڪو دنيا کي ڌاڙو هڻي آيو آهي ڇا؟ ڏينهن ڏاڍا لاتا هيائين. لاشڪ ڪو دنيا جي ديڳ هٿ ڪري آيو اٿئي؟”
“ائي ادي کٽي اچي ڪي نه! گهوريو مٿس. مان ته رڳو ان ۾ خوش آهيان جو صحيح سلامت آيو آهي. اهي ئي ڄڻ لک کٽيا اٿم.”
مطلب: ۱. مڱڻهار/ لنگهو، هڪڙن جي گلا ۽ ٻين جي تعريف مان کائي، سو جيڪڏهن سنئين- لڱين گهر پهچي ته به جوڻس لک کٽيا.
۲. واپاري، واپار ۾ کٽيو کڻي نه ڪري ۽ رڳو سک سان موڙي سلامت کڻي اچي ته به کيس شڪر ڪرڻ گهرجي. انهيءَ به ڄڻ لک کٽيا.
۳. جان بچي، لاکون پايا. (اردو)

458- لکئي منجهان لِکَ، نه ڪوئي لاهي نه ڪوئي پائي. (چوڻي)
لکيو: ڪرم جو لکيو، نصيب، ڀاڳ.
لِک: لِيک، جونءَ کان به ننڍي ٿئي، تمام ٿورو ذرو.
نصيب ۾ جيڪو ڌڻيءَ سڳوري لکيو آهي، سو ٿي ئي رهندو. جيڪڏهن نصيب ۾ وڌيڪ ملڪيت لکيل آهي ته ملي ئي رهندي، پوءِ ماڻهو جتن ڪري يا نه. جيڪڏهن سڃائي لکيل هوندي ته سڃائي ملندي، پوءِ ڀلي ماڻهو امير ٿيڻ لاءِ ڪيڏا به کڻي وس ڪري. نه ذرو گهٽ ملندس، نه وڌ ملندس.
مطلب: ۱. جيڪي ڌڻيءَ پاران، ڀاڳ ۾ لکيل آهي، تنهن مان ڪير نه تر جيترو وڌائي سگهي ٿو، نه گهٽائي سگهي ٿو.
۲. لکيو منجهه للاٽ، قلم ڪياڙيءَ نه وهي.

459- لکين ليلائون، چنيسر جي راڄ ۾. (پهاڪو)
چنيسر، سنڌ ملڪ ۾ آڳاٽو، هڪڙو حاڪم ٿي گذريو آهي. سندس گهر-واريءَ جو نالو ليلان هو. ٻنهي جي پاڻ ۾ ڏاڍي محبت هئي پر ليلان، هڪڙي جواهر تي موهجي پنهنجو مڙس هڪ رات لاءِ ڪونئروءَ نالي زال کي اڌارو ڏنو. ڀانيائين ته مون جهڙي زال، چنيسر کي هٿ ڪا نه لڳندي. ڪونئرو ايڏي خوبصورت ناهي، کيس ڇڏي وري به مون وٽ ئي ايندو.
چنيسر جي مٿان، جڏهن اها ڳالهه آشڪار ٿي ته بدلي ۾ پاڻ وري ڪونئروءَ سان پرڻجي ويهي رهيو. ليلان کي جڏهن ٻنهي جي وھانءَ جي خبر پئي ۽ پنهنجي ڏُهاڳ ملڻ جو انديشو ٿيس ته ڏاڍي پشيمان ٿي. ائين کيس پنهنجي هَٺَ جي سزا ملي.
مطلب: ۱. دنيا ۾ اور کان اور شيءِ پئي آهي، تنهنڪري انسان کي اجايو هٺ ڪرڻ نه گهرجي.
۲. هڪڙو نوڪر، هٺ ڪري ڄاڻي ته مون جهڙو نوڪر راجا کي ڪو نه پڙ پوندو ۽ ڏيھاڙي، ڇڏي وڃڻ يا پگهار وڌائڻ جا دڙڪا ڏئي، اها سندس ڀل آهي. ڇو جو راجائن وٽ نوڪر لک هزار. جڏهن ته نوڪرن لاءِ راجائون تمام ٿورا آهن. تنهنڪري نوڪر کي اهڙو هٺُ نه ڪرڻ گهرجي.
۳. منت مَنِہ که خدمتِ سلطان همي کنم،
منتِ از و بپر که بخدمت گذاشت. (فارسي)
۴. ٿورو نه رک ته راجا جي ٽهل ٿو ڪريان،
بلڪ سندس ٿورو مڃ، جو تو کي خدمت لاءِ رکيو اٿائين. (ترجمو)

460- لکيون لوهارن کي، چَڏن ۾ چڻنگون. (پهاڪو)
چَڏا: عضوا، سٿرن کان مٿي ۽ جهوليءَ کان هيٺ. ويهڻ وقت ٺهندڙ جهولي.
دنيا جي اندر، روزي رزق حاصل ڪرڻ لاءِ، قدرت واري وسائل تمام گهڻا خلقي ڇڏيا آهن. جنهن کي جنهن وسيلي سان روزي ملڻ نصيب ۾ هوندي، تنهن کي تنهن ذريعي ۾ ملندڙ ڏک ڏاکڙا به سهڻا پوندا. جيڪڏهن هڪڙي ماڻهوءَ کي لوهه ڪٽڻ سان روزي حاصل ٿئي ٿي ته ان کي لوهه تائڻ/ تپائڻ مهل، جيڪي باهه جون چڻنگون اٿن ٿيون، سي به سهڻيون پونديون. ڀلي ڪيترو به احتياط ڪري، چمڙو (apron) پائي ويهي پر چڻنگون وري به ڏانهنس ضرور اٿنديون. ساڙيندس نه ته، ڪپڙن تي ڪارنهن ضرور ڇڏيندس. ساڻس جيڪو گڏ ويهندو، تنهن سان به ساڳي ڪار/ جُٺِ ٿيندي.
مطلب: ۱. باهه تي ڪم جي حالت ۾، اوڙڪ چڏن ۾ چڻنگون ۽ اکين ۾ دونهون پيا پوندا.
۲. بڇڙي ڌنڌي مان نيٺ اٻوڇي ٿئي.
۳. لوهر وٽ ويهڻ سان ڪارنهن ۽ چڻنگون لڳن ٿيون، عطار وٽ ويهڻ سان خوشبوءِ حاصل ٿئي ٿي.
۴. صحبتِ صالح ترا صالح کند، صحبتِ طالح ترا طالح کند. (فارسي)
۵. صالحن جي سنگت تو کي صالح ڪندي،
اهنڊن جي سنگت تو کي اهنڊ ڪندي. (ترجمو)
۶. لکيو منجهه للاٽ، قلم ڪياڙيءَ نه وهي.
۷. ڀيٽيو: لکئي منجھان لک، نه ڪوئي لاھي، نه ڪوئي پائي.

461- لنگهن پنهنجو وهانءُ. (ورجيس)
لنگها، دهل وڄائڻ ۽ شادين ۾ ڳائڻ جو ڪم ڪندا آهن. ڪنهن کي شادي وغيره ۾ خوشي ڪرڻي هوندي آهي ته لنگهن کي، ناڻو ڏيئي، گهرائي دهل وڄرائيندو آهي. ان جي برعڪس جيڪڏهن لنگهن جو پنهنجو وهانءُ هجي ته پوءِ کين ٻيا ماڻهو گهرائڻ ۽ مٿن ناڻو خرچ ڪرڻ جي ضرورت ئي نه پوي. پاڻ ئي پنهنجي ڪاڄ ۾، پنهنجا دھل کڻي پيا وڄائين. ڪا جهل پل نه هئڻ سبب هٿائين دل سان دهلن کي گهايون ڏيئي وڄائين ۽ وڏا واڄا ڪن. هر لنگهندڙ جا ڪَنَ به کائي ڇڏين ۽ حيرت ۾ وجهي اکيون به ڦاٽرائي ڇڏين.
مطلب: ۱. هر ڪو پنهنجي ڪم لاءِ پاڻ سجاڳ رهي ٿو.

462- لنگهو چڙي مڱن کان، اڳيان اهي ئي مڱ. (پهاڪو)
لنگهي جو ڪم آهي گلا يا اجائي تعريف ڪرڻ. وات جو کٽيو کائيندڙ لنگهي جي وات ۾ مڱ پوندا ته پوءِ ڳالهائي ڪين سگهندو، ڇو جو مڱ سنهن داڻن تي مشتمل هوندا آهن. جڏهن وات ۾ چٻاڙبا آهن ته ڏندن سان گڏ چپ به ڀڪوڙڻا پوندا آهن، ته جيئن وهي نه وڃن. چپن جو ڀڪوڙڻ، چُپ رهڻ جي علامت آهي. چُپ رهڻ، لنگهي جي مزاج ۾ ئي ناهي. چُپ رھندو ته بک مرندو.
۲. اڳي مسلماني راڄن اندر، ڪاريگر ۽ ڪاسبي ماڻهو، حاڪمن يا سردارن جي خوش-طبعيءَ لاءِ هڪڙيءَ نه هڪڙيءَ شيءَ جي نالي تان چڙندا هيا. جهڙوڪ؛ واڍو واڱڻ تان، دايو ليمي تان، رازو مصريءَ تان، تهڙيءَ طرح وري لنگها، مڱن جو نالو وٺڻ سان چڙندا هيا. مڪر/ ڇند ڪندا هيا ۽ ائين پيٽ گذر لاءِ ٿورو گهڻو ڪڍي وٺندا هيا. سندن اها چڙ، سندن دل آزاريءَ لاءِ نه هوندي هئي، بلڪ انهيءَ سان کين ڪيل ڪسب جي محنتاڻي حاصل ڪرڻ ۾ سولائي ٿيندي هئي.
مطلب: ۱. جنهن برائيءَ کان ڀڄ، سا ئي سامهون.
۲. دايو چڙي ليمي کان، اڳيان ليمون.
۳. واڍو چڙي واڱڻ کان، اڳيان واڱڻ.
۴. رازو چڙي مصريءَ کان، اڳيان مصري.
۵. حجم چڙي ماکيءَ کان، ماکي اڳيان.
۶. تا تواني درون کس دل نه خراش،
که اندرين راههِ خارها باشد. (فارسي)
۷. جاسين ٿي سگهئي ته ڪنهن جي دل نه رنجاءِ،
ڇو جو انهيءَ واٽ ۾ ڪنڊا آهن. (ترجمو)

463- لنگهي لاٿي لوئي، ڪيا ڪريگا ڪوئي. (پهاڪو)
لنگهو: مڱڻهار، ننگو، لچ، نر لڄو، هڪڙن جي گلا غيبت ۽ ٻين جي ڪوڙي تعريف ڪري کائيندڙ.
جيڪڏهن ڪو ماڻهو، ڪنهن جي ڪڍ لنگهو ٿي لڳي ته ٽيئر/ ٽائر اٿاري ڇڏيس. لنگهو جڏهن گلا جو گانگهو/ دهل ڳچيءَ ۾ وجهندو آهي، تڏهن سٿرو نه لاهيندو آهي. اڳلي جا ننڍا وڏا جيستائين نه پُڻائي، تيستائين پيٽ نه ٺريس. اهڙي ماڻهوءَ سان وڙهڻ به خراب آهي. زبان ۾ هو سڀني کان وڌيڪ زبان دراز آهي. ڌڪ هڻبس ته مڪر ۾ هو وڌيڪ زور آهي، ڇندُ ڪري ڪِري پوندو. سڄو راڄ ميڙي ڍوءِ ڍوءِ ڪندو. پئسي جو نقصان کيس ڏئي نه ٿو سگهجي، جو اڳي ئي سڃو آهي. تنهنڪري ساڻس کينس نه ڪجي.
مطلب: ۱. لچ يا نر لڄو، جڏهن بي حياءُ ٿي بيهي ته بڇڙي ڪم کان کيس ڪو به روڪي نه سگهندو.
۲. جنهن جو ڌڻيءَ سان سچو نينهن آهي، سو دنيا جا ڌنڌا ڇڏي، سڀ کان پري رهندو آهي. کيس نرڳ توڙي سرڳ، ڪنهن جي ساراهه توڙي گلا، ڪجهه به نه ڪري سگهندي آهي.
۳.اي شيخِ پاکدامن، دوزخ سي مت ڊرا،
مين عشق کا جلا ہون، مجھ کو عذاب کيا ھي؟ (اردو)
۴. اي سلڇڻا شيخ! نرڳ کان نه ڊيڄار!
مان نينهن جو سڙيل آهيان، مون لاءِ عذاب ڇا آهي؟ (ترجمو)

464- لوڀُ ڇڏ ته سونُ مٺين سان ورهائين. (پهاڪو)
لوڀ ڇڏڻ: لالچ ڇڏڻ، حرص ڇڏڻ.
سون مٺين سان ورهائڻ: عياشي ڪرڻ، بادشاهن وانگر خرچ ڪرڻ.
لوڀيءَ ۽ لالچيءَ کي، ڪو به مٽ مائٽ ويجهو اچڻ ئي نه ڏيندو آهي. منجهانئس کيس هر وقت اھو خطرو هوندو آهي ته خوامخواهه اچي مٿان بيهندو ۽ ڪا نه ڪا شيءِ ويهي گهرندو.
ان جي برعڪس، جنهن کي لوڀ ۽ لالچ ناهي، سو پنهنجو وقت قناعت سان گذاري ٿو. جيڪڏھن ٻئي وٽ وڃي ته اهو به سندس اچڻ تي ارهو نه ٿيندو. هٿائين سڀ ڪو پيو کيس امانتدار ڄاڻندو ۽ سمجهندو ته جيڪڏهن وٽس سون امانت طور رکبو ته خيانت نه ڪندو. جڏهن ٻيا پنهنجو مال، ڪنهن ماڻهوءَ کان نه لڪائين ته پوءِ اهو ماڻهو ائين آهي ڄڻ سون مٺين سان پيو ورهائي.
مطلب: ۱. لوڀ ڇڏڻ واري کي هر ڪو سڏي وچ ۾ ويهاري ٿو.
۲. چو در چشم شاهد نيايد زرت، زر و خاڪ يکسان نمايد برت. (فارسي)
۳. جڏهن سون تنهنجي اک کي پيارو نه لڳي،
تڏهن سون ۽ مٽي، ٻئي هڪجهڙا ڀانئيندين. (ترجمو)

465- لوڀ، سڀن پاپن جي پاڙ. (چوڻي)
لوڀ: لالچ، حرص، حوس.
پاپ: گناهه، غلاظتون.
پاڙ: جڙ، بنياد.
لوڀ يا لالچ، هر جيو جي اندر پاڻ-مرادو رکيل آهي، جنهن سبب هيءُ دنيا جو ڪار-وهنوار هلي ٿو. جيڪڏهن دنيا ڏانهن ڪنهن جو به ڌيان نه هجي ۽ دنيا ڪنهن کي به پاڻ ڏانهن نه لوڀي ته پوءِ ڪير به ڪو به ڪم نه ڪري. هٿُ هٿَ تي رکي ويهي رهي ۽ هن دنيا جي رنگيني ئي ختم ٿي وڃي. ٻئي طرف، رڳو لوڀ ۽ لالچ جي پويان هٿ ڌوئي لڳڻ، جائز/ ناجائز جو خيال نه ڪرڻ سان به ماڻهو پنهنجي ساک/ پت وڃائي ڇڏيندو آهي. جڏهن لوڀ ۾ پوندو آهي ته پوءِ گناهه مٿان گناهه ڪندو ويندو آهي ۽ انهن جي دلدل ۾ ڦاسي پوندو آهي.
مطلب: ۱. لوڀ، مت وڃائي.
۲. مڇيءَ کي درياهه ۾ کائڻ لاءِ گهڻو ڪجهه هوندو آهي پر جڏهن مهاڻي جي اڇلايل ڪنڍيءَ ۾ ٿورو سانپي جو اڌ ڏسي مٿس موهجي پوندي آهي ته سندس سر ان ڏينهن اڏيءَ تي پهچندو آهي.
۳. پکيءَ کي چڳڻ لاءِ چُوڻو، جڳ جهان ۾ جام پيو آهي. شڪاريءَ طرفان دام ۾ وڌل چار داڻا، جڏھن کيس موهت ڪن ٿا ته پڃري ۾ ڦاسي، موت جي گهاٽ تي پهچي ٿو.
۴. سپ ساري عمر سمنڊ ۾ رهندي برسات جي پاڻيءَ جي هڪڙي ڦڙي لاءِ تڙپندي رهي ٿي. جڏهن اهو سندس پيٽ ۾ پوي ٿو ته موتيءَ جي شڪل وٺي ٿو ۽ ان سان گڏ سپ جو پيٽ ڦاٽي پوي ٿو.
۵. لوڀ، مولان پاپاني. (سنسڪرت)
۶. لوڀ، ملامت پاپن جو. (ارٿ)

466- لوڀيءَ سندي راڄ ۾، ٺوڳي مري نه بک. (پهاڪو)
لوڀي: لالچي، لالچ رکندڙ.
ٺوڳي: ٺڳ، ٺڳي ڪندڙ، دوکي سان ڦُريندڙ.
هڪڙي ڄٽ ماڻهوءَ کي، پٽ جي وهانءَ لاءِ ٽيهه (۳۰) رپيا گهربا هيا. جوءِ کان پڇيائين؛ “پٽ ته پرڻائين ٿي پر خرچ پکي لاءِ ڪي گهر ۾ اٿئي؟”
“هڪڙو ٽڪو آهي!” جوڻس ٻوٿ چٻو ڪندي چيس؛ “انهيءَ مان ڇا ٿيندو؟!”
“گهڻو ڪجهه ٿيندو! اهو ٽڪو مون کي ڏي.” جوءِ کان ٽڪو گهرندي چيائين؛ “اهو ٽڪو وڏا ڪم ڪندو!”
اهو ٽڪو کڻي، ڳوٺ جي واڻيي وٽ آيو. کيس چيائين؛ “هيءُ ٽڪو وياج جو وٺ، مهيني کن تي رپيو اوڌر ڏي!”
واڻيي اڳواٽ وياج جو ٽڪو ڏسي، کيس ايماندار سمجهيو ۽ يڪدم رپيو ڪڍي ڏنائينس. اهو روپيو کڻي شهر ۾ اچي ۳۲ ٽڪا ڪرايائين. ٽڪا مٽرائي هڪڙي ساهوڪار/ مھاجن/ وياج تي پئسا ڏيندڙ سودخور جي هٽ تي پهتو. ساهوڪار کي چيائين؛ “هيءُ ٽيهه ٽڪا وياج وٺ! ٽيهه رپيا وياجيرو ڏي.” باقي بچيل ٻه ٽڪا، خرچيءَ طور ساهوڪار جي پٽ کي ڏنائين. ساهوڪار ڳرو وياج ۽ پٽ واري خرچي اڳواٽ ايندي ڏسي لوڀجي پيو ۽ يڪدم ٽيهه روپيا ڪڍي ڏنائينس. ڳوٺ اچي پٽ جو وهانءُ ڏاڍي ڌام ڌوم سان ڪيائين. کڻت کنئي کان پوءِ، ٻنهي کي ڳاڙهي ماڻ سان مئي ڏنائين. ڳوٺ جي واڻيي کي فقط سندس گهر وارو ٽڪو ۽ شهر واري ساھوڪار کي ڳوٺ واري واڻيي وارو رپيو نصيب ٿيو/ ڦٻيو.
مطلب: ۱. لوڀيءَ کي ڦرڻ، ٺڳ لاءِ آسان ڪم آهي.
۲. جتي لوڀي هجن، تتي ٺوڳي بک نه مرن.
۳. لوڀ، مت وڃائي ٿو. جڏهن مت وئي ته پوءِ ٺڳ جو مڪو متو.

467- لوچ ته لهين لعل کي، ڏور ته پوئي ڏس. (چوڻي)
لوچ: چر پر، لڇ پڇ، ڀڄ ڊڪ ڪرڻ.
ڏورڻ: محنت ڪرڻ، ڪشالا ڪڍڻ، تڪليفون سهڻ.
لعل: موتي، منزل، محبوب.
ڏس پوڻ: پتو پوڻ، ڄاڻ ملڻ، گس-پنڌ آسان ٿين.
دنيا جي تختي تي، سموريون شيون خدا تعاليٰ انسان لاءِ بڻايون ۽ هڪيون حاضر رکيون آهن، پر انهن کي حاصل ڪرڻ لاءِ کيس هٿ پير هڻڻو پوندو. ڇو جو انسان کي آسانيءَ سان مليل شيءِ جو قدر نه ٿيندو آهي. جيڪا شيءِ ڏکيائيءَ ۽ تڪليف سان، ناڻو خرچ ڪري ملندي اٿس، تنهن کي قيمتي به ڄاڻندو آهي ۽ قدر جي نگاهه سان ڏسندي ان جي سار سنڀال به لهندو آهي.
وديا/ علم، رزق ۽ ڌن دولت توڙي ڌڻيءَ جي ملڻ جي واٽ به ڳولڻ ۽ لوچڻ سان ملن ٿيون/ آسان ٿين ٿيون. اڻ ڳولئي، ڪي به هٿ ڪو نه ٿو اچي.
مطلب: ۱. سياڻا ڳولي لهن ۽ اياڻا نڪي ڳولهين، نڪي لهن.
۲. هيرا پڙا بازار ۾، خاڪ رهي لپٽاءِ،
مورک مورک چل گئي، چاتر ليا اٺاءِ. (هندي)
۳. هيرو بازار ۾ پيل هيو، مٿس مٽي ويڙهيل هئي،
اياڻا اياڻا (ائين) لنگهي ويا، سياڻي (نگاهه پوڻ تي) کڻي ورتو. (ارٿ)

468- لوڻ وجهي، ڀت ڀائيوار ٿيڻ. (ورجيس)
ڀت رڌڻ لاءِ، گهڻين شين جي ضرورت پوندي آهي. پهرين ته کائڻ لاءِ سيڌو، جنهن ۾ چانور، گوشت، پٽاٽا، گيهه ۽ بصر اچي ويا. ٻيو ڳارڻ لاءِ ٻارڻ، جنهن ۾ ڪاٺيون، چلهه ۽ پاڻي اچي ويا. ٽيون ذائقيدار بڻائڻ لاءِ مصالحا جهڙوڪ؛ لوڻ، مرچ، ڌاڻا، ڦوٽا، دال چيني، سرهجري ۽ ڪمال پٽ وغيره. چوٿون رڌڻ لاءِ ٿانءَ، جهڙوڪ؛ ديڳڙو، ڪيولي، ڍڪ، گلاس ۽ ٿالهي وغيره.
مٿي ٻڌايل مڙيئي شيون، جيڪڏهن هڪيون حاضر نه هجن تڏهن به ديڳڙي، چانور، پاڻيءَ، باهه ۽ گيهه جو هجڻ ضروري آهي. انهن کانسواءِ ڀت وجود ۾ نه ايندو. جيڪڏهن ڪنهن کي بک مٽائڻ لاءِ ڀت گهرجي ته ان کي اهي وٿون هٿ ڪرڻيون پونديون. اڪيلي سر مهيا نه ڪري سگهي ته ڀاڱي ڀائيواري ڪري حصو ڳنڍي، تڏهن وڃي حصي جو لهڻيدار ٿيندو. ان جي برعڪس هڪڙو ماڻهو حصو ڇڪڻ لاءِ فقط لوڻ وجهي ته اها سندس زور-آوري ٿيندي.
جيڪڏهن ڪنهن سان ڪير، ڀت ۾ لوڻ ملائڻ تي ڀائيوار ڪري ٿو ته پوءِ اها ان جي خوشبختي چئبي جو ٿوري محنت ۽ سيڙپ سان کيس گهڻو فائدو پوي ٿو.
مطلب: ۱. ٿورو حصو ڳنڍي، گهڻو ڀاڱو گهرندڙ.
۲. هڪڙو ماڻهو پنهنجي خريد ڪيل پلاٽ/ پٽ تي پنهنجي هڙان وڙان خرچ ڪري جاءِ ٺهرائي ۽ هڪڙو تر لبنائڻ وقت ڇيڻو کڻي اچي ۽ پاڻيءَ ۾ گڏي تر لبنائي، گهر ۾ رهڻ جي حصيداري گهري ته ان لاءِ ڇا چئجي.
۳. مَنَهه لاءِ ٿوڻي ڏئي، اڌ جو ڀائيوار ٿيڻ.
۴. ٻوڙ ۾ ليمو نچوڙي وجھڻ کان پوءِ، کاڌي ۾ حصيداري گھرڻ.
۵. دال گيھ تيرا، آگ ڦوڪ ميرا.
۶. مال مصالحا آڻڻ تو تي، ڪاٺيون سورڻ مون تي.
۷. لوڻ وجهي، ڀت ڀائيوار ٿيڻ. (اصطلاح)

469- لهي لوهه به نه، چي؛ “منهنجو نالو سون ٻائي.” (ورجيس)
لوهه به هڪڙو ڪارائتو ڌاتو آهي، منجهانئس تمام گهڻا فائدا آهن. تعميرات ۽ مشينري وغيره، جنهن موجوده دنيا ۾ انقلاب آڻي ڇڏيا آهن، لوهه مان ئي جڙن ٿيون. رب پاڪ طرفان نازل ٿيل، انهيءَ ڌات منجهه انسان ذات جي ترقيءَ ۽ سهوليت لاءِ تمام گهڻا فائدا رکيا ويا آهن.
سون، زيور وغيره طور استعمال ٿئي ٿو، تنهن ڪري وڏي ڪارائتي ۽ مهانگي شيءِ آهي. لوهه جي ڀيٽ ۾ ڏکيائيءَ سان دستياب ٿئي ٿو، جنهن ڪري سندس قدر، لوهه کان وڌيڪ آهي.
هڪڙو ماڻهو تمام گهڻو غريب هجي ۽ سندس قدر ئي نه هجي پر پاڻ کي ٻين آڏو، وڏو قيمتي چوائڻ جي ڪوشش ڪري، اهو ڄڻ لوهه منجهان پاڻ کي سون ٿو سڏرائي.
مطلب: ۱. هڪڙو ماڻهو ايترو ڪمزور آهي، جو پنهنجي پير آڏو پيل ٻير به نِوڙي نه ٿو کڻي سگهي ۽ ڊاڙ/ دم ٿو هڻي آسمان مان تارا لاهڻ جي.
۲. تو کارِ زمين را نکو ساختي، که بر آسمان نيز پرداختي. (فارسي)
۳. ڌرتيءَ جا ڪم سڀ پورا ڪيئي!
هاڻي هليو آھين اڀ تي پورا ڪرڻ. (ترجمو)
۴. هڪڙو گيدي گدڙ کان ڊڄي، ٻٽاڪ هڻي شينهن سان وڙهڻ جي.
۵ . مزن بانگ بر شيرِ مردان درشت،
چو با ڪودڪان بر نيائي به مشت. (فارسي)
۶. شينهن جهڙن ڏاڍن مڙسن سان (مقابلي ڪرڻ جو)دم نه هڻ،
جڏهن ڇوڪرن سان چنبي نه ٿو پڄائي سگهين! (ترجمو)
۷. پنهنجي سگھه کان واڌو، ڍيڪ ڏيڻ نه گهرجي.
۸. ڀيٽيو: ماءُ مري رکي سڪي، ڌيءُ دا نالا ڏھي.
 

م

470- ماچي ته ناچي. (چوڻي)
ماچي: ماچ ڪرڻ، مچي مھوڙ ٿيڻ.
ناچي: نچڻ، ٺينگ ٽپا ڏيڻ.
جانورن جي خاصيت آهي ته کاڌ خوراڪ لاءِ پيا وڙول ڏيندا آهن. جڏهن ڪنهن گهاٽي ويءَ ۾ چڱو خاصو گاهه، چرڻ لاءِ ملي ويندو اٿن ته چڱيءَ طرح ڍَوَ ڪرڻ پڄاڻان ويٺا ٺينگ ٽپا ڏيندا آهن ۽ هڪ ٻئي کي اُکين تي کڻندا آهن.
مطلب: ۱. ماڻهوءَ وٽ جڏهن پئسو جام اچي يا گڏ ٿي وڃي تڏهن ٽِنڊ/ ٽيڳر ڪري ۽ ڊونگل ڍاري، جنهن تنهن سان کينس ڪري ۽ چرچا ڪري.
۲. اس نھ جنمان جڳ ماهين،
پرڀتا پاءِ جائس مڌ ناهين. (تلسيداس، وچن)
۳. اهڙو ڪو جهان ۾ ڄائو ئي ڪو نه آهي،
وڏائي پائي ۽ نشو نه چڙهيس. (ارٿ)
۴. بيذق شطرنج را چون منصب فرزين رسد،
رهروي را واگذارد، کِج روي گيرد به پيش. (فارسي)
۵. شطرنج جي پيادي کي، جڏهن گهوڙي جي جاءِ ملي،
سنئون هلڻ ڇڏي، ڏنگي چال هلڻ سٽي. (ترجمو)
۶. کاچي ته ماچي، ماچي ته ناچي.

471- ماديءَ ڪڪڙ به ڪڏهن ٻانگ ڏني؟ (پهاڪو)
ٻانگ: وڏي رڙ سان سڏڻ.
ڪڪڙ جي خاصيت آهي ته اڌ رات جو ۽ رات جي پوئين پهر ۾ بيهي ٻانگ جو دَسُ هڻندو آهي. ڌڻيءَ کي رات جو ٻاڏائڻ وارا، سندس آواز تي اٿندا آهن ۽ تهجد وغيره پڙهندا آهن. سندس آواز ايترو وڏو ۽ ڪڙڪيدار هوندو آهي جو ستل ماڻهو، ننڊ مان اٿي ويھندو آهي. ٻانگ ڏيندو به پوري وقت تي آهي. اهي ٻئي وقت، تهجد جي پڙهڻ لاءِ متعين آهن. اهو ئي سبب آهي جو، سندس آواز کي ٻانگ سان موسوم ڪيو ويو آهي. ٻانگ، اذان جو سنڌي نالو آهي.
جڏهن ته مادي ڪڪڙ نه ٻانگ ڏئي سگهندي آهي ۽ نه ئي وري ڪڏهن ميل وڙهي سگهندي آهي. اهي ٻئي خاصيتون، نر ڪڪڙ جون آهن. ٻانگ وڏي ڪاڪڙي سان ڏئي سگهبي آهي ۽ ميل وڏي کڙهه سان وڙهي سگهبي آهي. مادي ڪڪڙ، ٻنهي کان وانجهيل آهي.
مطلب: ۱. مادي ڪڪڙ ٻانگ نه ڏئي سگهي، بلڪ نر ڪڪڙ ڏئي.
۲. ماديا ڪڪڙ به ڪڏهن مئل وڙهيا؟
۳. سنڍ زال، ٻار نه ڄڻي سگهندي.
۴. ڪانئر ماڻهو، جنگ نه ڪري سگهندو.
۵. لاٻر-چٽئي ماڻهوءَ کان، چڱ-مڙسيءَ جو ڪم نه ٿيندو.
۶. فطرت، ڪڏهن به مَٽجڻي ناهي.
۷. گُندئين کير ملي ها ته مينهن ڪير نه ڌاري ها.
8. گابن سان ڳئون ڍڪيون ٿين ها ته ڏاند ڪير به نه ڌاري ها.
9. ڀيٽيو: وڇ کير ڏئي ته مينهن ڇو ڌارجي؟

472- مارڻ واري کان رکڻ وارو ويجهو آهي. (چوڻي)
مارڻ وارو: ويري، ڌڪ هڻڻ وارو، ظلم ڪندڙ.
رکڻ وارو: بچائڻ وارو، ڌڻي سڳورو.
ماڻهوءَ کي دنيا ۾، حياتي ڏيئي رب پاڪ موڪليو آهي. سندس رهڻ ڪرڻ لاءِ وقت ۽ هنڌ، کائڻ پيئڻ لاءِ کاڌ خوراڪ، پائڻ چوڙڻ لاءِ لٽو ڪپڙو وغيره سڀ مقدر ۾ لکي ڇڏيا اٿائين. جيڪي انسان کي حياتيءَ ۾ ملي ئي وڃن ٿا. موت به وٽس ان ڏينهن ٿو اچي، جنهن ڏينهن رب پاڪ طرفان لکيل آهي. انھيءَ وچ ۾، ڀلي ڪير ڪيتري به ڪوشش ڪري، نه ڪنهن جي لکيل تقدير مان، کائڻ وارو هڪ مانيءَ-ڳڀو گهٽ ڪري سگهندو، نه پائڻ وارو هڪ لٽو ۽ نه ماڻڻ وارو هڪ ڏينهن کٽائي سگهندو.
الله جل جلالہٗ پاڻ زبردست آهي، سندس ٺاهيل مقدر کي ڪو به هڪ سيڪنڊ لاءِ اڳتي پوئتي نه ٿو ڪري سگهي. جنهن جي هو ڀر ٿئي، تنھن جو ڪير به وار ونگو نه ڪري سگهي.
مطلب: ۱. جنهن کي ڌڻي رکي، تنهن کي ڪير چکي.
۲. جڏهن ڌڻي پاڻ راکو آهي، تڏهن ويري ڇا ماري سگهندو؟
۳. هزار دشمنم از قصد ميکنند هلاک،
گر تو دوستي از دشمنان ندارم باک. (فارسي)
۴. هزار ويري جيڪڏهن منهنجي مارڻ واري ڪن،
جيڪڏهن خدا سڄڻ آهي ته ويرين جو خوف نه اٿم. (ترجمو
۵. جس راکي، تِسُ ڪوئي نه ماري. (گرو نانڪ صاحب، وچن)
۶. جنهن کي ڌڻي بچائي، تنهن کي ڪوئي نه ماري. (ارٿ)
۷. مدعي لاک برا چاهي مگر وهي هوتا هي، جو منظورِ خدا هوتا هي.

473- ماريءَ جي گهر، هڏن جو ڍير. (پهاڪو)
ماري: پکي يا مِرون ڦاسائيندڙ، پکين يا مرن جو شڪار ڪندڙ.
ماري/ شڪاري، ڏيهاڙي پکي وغيره ڦاسائي ٿو. ٻيو ڌنڌو نه ٿو ڪري. جنهن ڪري انهيءَ مان کائي ٿو. شڪار وڪڻي، ٻيا ڪم به سڌا ڪري ٿو. جنهن ڪري جيترو به ڏيهاڙي مال اچي ٿو، سو يا وڪامي وڃي ٿو، يا گهر ۾ کائجي پيئجي/ کاچي پيچي وڃي ٿو. آخر ۾ فقط شڪار ٿيل پکيءَ/ جانور جون هڏيون، سندس گهر ۾، نشانيءَ طور رهن ٿيون.
مطلب: ۱. ظلم ۽ ڪڌي ڪمائيءَ واري جي گهر ۾، هڏن ڌاران ڇا هوندو؟
۲. جيڪو پاپ ڪري ناڻو ميڙيندو، سو سائو ڪٿان هوندو؟
۳. ڪنڀر جي گهر ۾، پاڻي پيئڻ لاءِ ٻُٽو دلو مشڪل هوندو.
۴. لوهر جي گهر ۾، ماني اٿلائڻ لاءِ ٽڦڻي نه هوندي.
۵. ڊکڻ جي گهر ۾، ٻوڙ رڌڻ لاءِ ڏوئي نه هوندي.
۶. ڪاسبي/ ڌنڌوڙي ماڻهو، گهر جي استعمال جي شيءِ به، گراهڪ کي ڏئي ناڻو ڪمائين.

474- ماريي کان پڏايو چڱو. (چوڻي/ پھاڪو)
پڏائڻ: تعريف ڪرڻ. ڊيڄارڻ.
ٻار وغيره غلطي ڪري ته کيس ڌڪ چنبو هڻي نه سڌارجي بلڪ سندس ٻين خوبين جي تعريف ڪجي ۽ کيس ياد ڏيارجي ته تو ۾ ته فلاڻيون فلاڻيون خوبيون ۽ گڻ آهن، جنهن ڪري تون سڀني کي وڻين ٿو ۽ هڙئي توکي ڀانئين ٿا. هاڻي جڏهن اهڙيون غلطيون يا نافرمانيون ڪندين ته پوءِ توکان مڙئي نفرت ڪندا ۽ توکي ڀانئيندا به نه. نه کڻندئي ۽ نه وري ڪا شيءِ شڪل وٺي ڏيندئي. خرچي به ڪير نه ڏيندئي. اهڙي پڏائڻ سان ٻار وڌيڪ سڌرندو، بنسبت مار موچڙي جي.
۲. جڏهن ويري هٿ ۾ اچي، تڏهن سياڻي کي گهرجي جو تَت- وهنديءَ ماري نه ڇڏيس. چڱو آهي ته کيس ڊيڄاري. ڊيڄارڻ سان يا ڀڄي ويندو يا راز ڏيندو. ڪاوڙ ۾ اچي، تڪڙ ۾ ماربس ۽ پوءِ خبر پئي ته ڪم غلط ڪيو آهي، جيڪو ڪرڻ نه کپندو هيو. ان وقت ڏاڍو پڇتاءُ ٿيندو. ڇو جو هاڻي مئل جيئرو به نه ٿيندو.
مطلب: ۱. سڌو وڙهڻ کان، پڏائي پڏائي مٿي کڻي، هيٺ اڇلڻ چڱو آهي.
۲. نيک سهل است، زنده بيجان کرد،
کشتہ را باز زنده نتوان کرد. (فارسي)
۳. چڱو سولو آهي، جيئري کي مارڻ،
ڪٺل کي وري جيئاري نه سگهبو. (ترجمو)

475- مالڪ وڃن ٻيڙيءَ چڙهيا، شاهد وڃن گهوتا کائيندا. (پهاڪو)
هڪڙن ٻن ماڻهن/ ڌرين جي وچ ۾ جهيڙو ٿي پيو. سندن جهيڙي کي اڻ-ڌرين به رونشو سمجهي پئي ڏٺو. جڏهن سرڪار ۾ دانهن ٿي، تڏهن ٻنهي وڙهندڙ ڌرين سميت رونشائين کي به شاهد طور، حڪم پٽ-اندر، گهرايو/ سڏايو ويو. رستي ۾ کين پتڻ لانگهو پنڌ هيو.
جيڪي ٻه ڌريون پاڻ ۾وڙهيون هيون، تن وڙهڻ وقت خرچن ڀاڙن تان اَهو لاهي جهيڙو ڪيو هيو. تنهنڪري کين هر خرچ سُجهيو پئي ۽ ڪرڻ لاءِ تيار هيا، ڇو جو جهيڙو سندن هيو ۽ پوئتي پوڻ، پاڻ کي لڄائڻ برابر هيو.
شاهد، جيئن ته رونشائي هيا ۽ کين گِهلجڻ ۽ خرچ ڪرڻ جي سڌ ئي نه هئي ۽ نه وري پرائي معاملي ۾ خرچ ڪرڻ لاءِ تيار هيا.
پتڻ تي جڏهن ٽئي ڌريون پهتيون ته جهيڙو ڪندڙ ٻئي ڌريون ته ٻيڙيءَ جو ڀاڙو ڏئي پتڻ پار پيون پر شاهدن واري ڌر جي همراهن خرچ نه ساريو ۽ مولهاٽا ڏئي پاڻيءَ ۾ گهڙيا ۽ گهوتا (غوطا) کائڻ لڳا. جنهن سبب پاتڻي، ٻيڙياتا ۽ مهاڻا بيهي مٿن کلڻ ۽ هوڪريا ڪرڻ لڳا.
مطلب: ۱. غريب کي پنهنجو ڌنڌو سيڙائي، رونشا نه ڏسڻ گهرجن. مفت جي شاهديءَ ۾ گهلجڻو پوندس ۽ گهران خرچ ڪري جان ڇڏائڻي پوندس.
۲. حق جي شاهدي ڏيڻ ۾ پڻ تڪليف آهي، پر پوءِ به حق جو پلئه نه ڇڏجي.

476- ماڻهو ٻٽيهه لڇڻو، موچڙو ڇٽيهه لڇڻو. (چوڻي)
لڇڻو: لڇڻ وارو، گڻن وارو.
موچڙو: پادر، زورآور، موچڙن هڻڻ وارو، ڏاڍو مڙس.
جن ڏيهاڙن ۾ شاهه شجاع الملڪ، لاهور ۾ راجا رنجيت سنگهه وٽ اچي بند ٿيو، تن ڏيهاڙن ۾ وٽس هڪڙو ڪوهه-نور هيرو به ساڻ هيو. مهاراجا کي جڏهن سُڌ پئي، تڏهن لالچ ۾ اچي، اهو هيرو وٽس وڃي ڏٺائين ۽ پڪ ڪرڻ کان پوءِ حاصل ڪرڻ لاءِ گهريائينس. شاهه شجاع کيس ڏيڻ کان انڪار ڪيو. نتيجي طور مهاراجا سندس پيئڻ جو پاڻي به بند ڪري ڇڏيو. اڃ تتان موراڳو مئو پئي. مرتا ڪيا نه ڪرتا وانگر وِرچي/ بيزار ٿي، هيرو کڻي مهاراجا کي ڏنائين.
هڪڙي ڏيهاڙي مهاراجا صاحب، شاهه شجاع سان ملڻ آيو. گڏجاڻيءَ دوران مهاراجا کانئس هيري جي قيمت معلوم ڪرڻ خاطر پڇيو؛ “هيري جو ملهه تنهنجي نظر ۾ گهڻو هئڻ گهرجي؟”
شاهه شجاع، موچڙو/ پادر کڻي ڏيکاريندي، چيس؛ “اهو! هيءُ اٿس ملهه. ڇاڪاڻ ته انهيءَ ملهه تي اڳين بادشاهن کان ورتو هيم ۽ انهيءَ ئي اگهه تي تو کي ڏنو اٿم.”
مطلب: ۱. جيڪو ڪم سڀ ڪنهن ماڻهوءَ کان ٿي ويندو، سو ڪم ڏاڍو ماڻهو جلدي ۽ گهڻو ڪري ويندو. جيڪڏهن موچڙي سان ڪرائبو ته اڃا جلدي ٿي ويندو.

477- ماڻهو سڀ چڱا، پر ڪي ڪن سان ته ڪي ڪن سان. (چوڻي)
دنيا ۾ چڱايون ۽ مَٺايون ساڻ ساڻ آهن. حالتن سارو ظاهر ٿيڻ سان، اھي صفتون، ماڻهوءَ جو ورتاءُ نروار ڪن ٿيون. جيئن هڪڙو راجا هجي ۽ نياءَ وارو هجي، جيڪو هلندي ڀونءِ، ڪنهن کي به نه رنجائي. هٿائين غريبن غربن کي وٺيو خير خيراتون ڏئي. اھو جيڪڏهن هڪڙي ڏوهاريءَ کي ڏوهه جي سزا ڏئي، ٻين لاءِ آزار گهٽ ڪرائيندو ته ٻين کي ته گهڻو وڻندو پر ڏوهاري کيس چڱو ڪٿي چوندو.
اهڙيءَ طرح هڪڙو راجا، ظالم هجي ۽ رعايا جو مال به پيو ڦري. تعلقات قائم رکڻ لاءِ، مٽن مائٽن ۽ دوستن يارن کي ويٺو نوازي. اهو ڀلي رعايا جي نظر ۾ خراب ئي هجي پر جن ويجھن عزيزن/ دوستن کي نوازي ٿو، تن کي ته وڻندو.
مطلب: ۱. هر ماڻهو چڱو آهي، پر ڪو ڪنهن سان ته ڪو ڪنهن سان.
۲. ڀيٽيو: ماڻهو سڀ نه سهڻا، پکي سڀ نه هنجهه،
ڪنهن ڪنهن ماڻهوءَ منجهه، اچي بوءِ بهار جي.

478- ماڻهو سڀ نه سهڻا، پکي سڀ نه هنجهه،
ڪنهن ڪنهن ماڻهوءَ منجهه، اچي بوءِ بهار جي. (چوڻي)
ماڻهوءَ ۾ هڪ ظاهري سونهن رکيل آهي ته ٻي باطني. ڪي رنگ جا سهڻا پر وسپن ۾ چڱا نه. ڪن جا وسپ ۽ نقش، سهڻا ۽ من موهيندڙ ته رنگُ نه. ڪن جا وسپ/ نقش ۽ رنگ چڱا، پر وصف/اخلاق چڱا نه. ڪي ورلي هوندا، جن ۾ مڙئي خوبيون؛ ظاهري سونهن، بهادري، اخلاق، همدردي ۽ ايثار وغيره هونديون.
پکي به ائين آهن. سهڻي ۾ سهڻو پکي فقط هنجهه آهي. ٻين ۾ ڪي ڪارا ته ڪي گند-خور، ڪي جهنگ ٻلا ته ڪي ڦيڪاري. ڪاٺَ به سمورا خوشبودار نه آهن. منجهانئن فقط چندن اهڙو آهي، جو سؤ سال کان پوءِ به چيرجي تي منجهانئس ساڳي خوشبوءِ نڪرندي آهي.
مطلب: ۱. دنيا ۾ هر شيءِ سهڻي ناهي.
۲. نه هر زن زن است و نه هر مرد مرد،
خدا پنج انگشت يکسان نه کرد. (فارسي)
۳. نه زالون سڀ زالون آهن ۽ نه مڙس سڀ مڙس آهن،
ڌڻيءَ پنج ئي آڱريون هڪ جهڙيون نه ڪيون آهن. (ترجمو)
۴. شيلي شيلي نه ماڻڪيا، موڪتا نه گجي گجي،
ساڌو نه سرو تر، چندنو نه وني وني. (سنسڪرت، شلوڪ)
۵. نه سڀ ڪنهن جبل ۾ ماڻڪ، نه سڀ ڪنهن هاٿيءَ ۾ موتي،
ساڌو به سڀ نه آهن، نه جهنگ ۾ سڀ چندن آهي. (ارٿ)

479- ماءُ ڄڻيندي پُٽڙي، ڀاڳ نه ڏيندي ونڊ. (چوڻي/ پهاڪو)
انسان دنيا جي تختي تي ماءُ جي پيٽان جنم وٺي اچي ٿو. مٿس دنيا ۾ اچڻ لاءِ، ماءُ پيءُ جي ڄڻڻ وارو احسان آهي. جڏهن ته هڪڙيءَ ماءُ جي پيٽان ڪيترا ئي پُٽ ڄمن ٿا پر هر هڪ جو ڀاڳ هڪجهڙو ناهي. ڇو جو پيٽان ڄڻڻ وارا سور سهڻ ته ماءُ جي قسمت ۾ لکيل هيا، سي کاڌائين، پر اولاد اهو ڄڻيائين جيڪو لکيل هيس. اولاد دنيا ۾ اهو ڪي کائيندو، پائيندو ۽ ماڻيندو جيڪو ان جي نصيب ۾ لکيل ھوندو.
اولاد جو نصيب، والدين جي نصيب کان ته مختلف آهي پر هڪ ٻئي کان به مختلف آهي. نصيب ورهائڻ، ماءُ پيءُ جي هٿ ۾ ئي ناهي. بلڪ قدرت طرفان، هر هڪ لاءِ پاڻو واڻي ٿئي ٿو.
مطلب: ۱. ڪنهن جو ڀاڳ ڪهڙو ته ڪنهن جو ڪهڙو ٿئي.
۲. سج ايڪ، پڇاوين ڏون، پيءُ دا بخت نه پٽان نون. (پنجابي)
۳. هڪ سج، ٻه پاڇا، پيءُ جو بخت، پٽن کي نا. (ترجمو)

480- ماءُ مري رُکي سُڪي، ڌيءَ دا نالا ڏَهي. (پهاڪو)
دنيا ۾ انسان اچي ٿو پر اچڻ وقت سندس نالو ۽ ذات نه هوندا آهن. ڄمڻ کان پوءِ، زماني جي ريت مطابق، مٿس سهڻو نالو رکيو وڃي ٿو. ڪي نالا ته ماڻهوءَ جي مزاج، خصلت ۽ جنس جي پٽ-اندر رکجي به وڃن ٿا. جهڙوڪ:
هڪڙي سهڻي جو نالو، يوسف.
هڪڙي اکين واري جو نالو، روشن ميان.
هڪڙي ٻچن واري جو نالو، ساڌو.
هڪڙي سياڻي جو نالو، لقمان.
هڪڙي سخيءَ جو نالو، حاتم.
هڪڙن ٻارن جا نالا وري سندن ذات يا جنس جي ابتڙ به رکجي وڃن ٿا. حالانڪ نالا به سٺا آهن پر ميل کائيندي نظر نه پيا ايندا. جڏهن ته انسان ڪهڙي به رنگ روپ ۾ هجي ۽ اخلاق به چڱا اٿس ته پوءِ آهي ئي موتي. ھتي وٺئون ٿا هڪڙي زماني جي ڳالهه کي. جيئن:
هڪڙي شيديءَ جو نالو؛ الماس يا ياقوت.
هڪڙي مهاڻي جو نالو؛ چنڊ.
قد جي بندري جو نالو، بلند خان.
ڊڄڻي جو نالو، شير خان.
ھيڻي جو نالو، زورآور خان.
هڪڙيءَ اڄاڻ عورت جو نالو؛ سياڻي.
هڪڙي غريب زال، جنهن کي رکي ماني به مس مس ملي، سا پنهنجي ڌي جو نالو رکي ڏهي يا ڌونئرو. انهيءَ نالي رکڻ سان سندس ماني رکائي ڇڏي سڀڻي ٿي پوندي ڇا؟
مطلب: ۱. بي جوڙ نالو رکڻ، نالي کي لڄائڻ برابر آهي.
۲. هڪڙو اگهو ماڻهو، ٻُڪيءَ لاءِ ويڄ وٽ وڃي ۽ طبيب دوا چويس، سا ڪري ڪا نه، رڳو دوا جو نالو چوندو وتي ته ڪٿان ڇٽندو؟
۳. هڪڙو درويش، پنهنجي ٻالڪي کي سمجهائي جو ڌڻيءَ جو ڀڄن ڪر. اهو چيلو اهي ساڳيا اکر؛ “ڀڄن ڪر! ڀڄن ڪر!” وات سان ورجائيندو وتي ۽ ڀڄن هڏهين ڪين ڪري، سو ڇا پرائيندو؟
۴. مک سان رام چئي، سانت نه اچي جيءَ کي،
ان پاڻيءَ جي نانءَ سان، اڃ بک ڪين لهي. (سامي)
۵. ماءُ مهاڻي، پٽ فتح خان.

481- محبتي مڙن، ته ٽنهي لوڪن لکا پوي. (پهاڪو)
محبتي: نيهي، عاشق، پرين پيارا.
لکا: خبر، ڄاڻ، علم.
ٽي لوڪ: هندن جي مذهبي ڪتابن ۾ ٽي لوڪ آهن؛ ۱. سُرگ: اُڀ ۲: مِرتُ: ڌرتي ۳. پاتال: ڌرتيءَ کان هيٺ.
محبت، دل جو هڪ لطيف جذبو آهي. جيڪو ساڳئي وقت طرفين جي دلين ۾ وجود پذير ٿيندو آهي. ٻنهي دلين ۾ ملڻ لاءِ تڙپ پيدا ٿيندي آهي. جڏهن ٻه دليون، نه ملي سگهنديون آهن ته تڙپ اڃا وڌندي آهي ۽ ماٺو ٿيڻ جو نالو نه وٺندي آهي. ڇو جو ملڻ سان محبت ماٺي ٿي ويندي آهي ۽ عشق جي باهه کي، ملڻ جو پاڻي وسائي ڀسم ڪري ڇڏيندو آهي. نه ملڻ، عشق کي پروان چاڙهيندو آهي. سڙي سڙي، جڏهن عاشق ملندا آهن ته اها ڳالهه ڪاٿي به لڪي ڪين سگهندي آهي. ڇو جو عاشق جي حرڪات و سڪنات تي هر هڪ جي نظر هوندي آهي.
مطلب: ۱. عاشق پاڻ ۾ ملن ته اها خبر ڪانڊيرن/ جهنگ جي باهه وانگر ڦهلجي وڃي.
۲. عاشقن تي سوڙهه پوي ته به پنهنجي سچائيءَ کان ڪين گسن.
۳. آسمان گر تيغ بارد، سر نه خارد اهلِ دل،
زخمِ ناخن بر سرِ نامرد چون خنجر بود. (فارسي)
۴. جيڪڏهن اڀ/ آسمان ترارون وهائي، ته به نيهي/ عاشق مٿو نه کنهن،
نامرد کي نُهن جي نُهنڊ اچي ته پاڻ تي ڪٽاري پيو ڀانئي. (ترجمو)

482- مڌ پيوڻ، ذات پرکڻ. (چوڻي)
مڌ پيوڻ: ڀنگ پيئڻ، شراب پيئڻ، نشو واپرائڻ.
ذات پرکڻ: عيب صواب ظاهر ٿيڻ، ٿوم بصر ظاهر ٿي پوڻ.
شراب يا ڀنگ پيئڻ سان، دماغ جي مٿان هڪ ڇڪ پيدا ٿيندي آهي، جنهن سبب سوچ تي پردو اچي ويندو آهي. فقط اکين سان ڏٺل ۽ ڪنن سان ٻڌل ڳالهيون ئي پيئاڪ جي دل تي رهجي وينديون آهن. نه پنهنجي پاڻ تي ۽ نه انهن خيالن تي ڪنٽرول ٿيندو اٿس. تنهنڪري وائي توائي بڪي، پنهنجو ٿوم بصر وائکو ڪري ڇڏيندو آهي. گهڻو ڪري اندر ۾ ڀريل غلاظت ئي ٻاهر اوڳاڇيندو آهي. چڱي ڪا ڳالهه دل تي تري ئي نه ايندي اٿس.
مطلب: ۱. نشي ڪرڻ واري جي واتان، دل تي تري آيل ڪچي ڦڪي، اٻڙڪ ڏئي ٻاهر نڪرندي آهي.
۲. گوهر هر کس ناکس شود از مي پيدا،
نتوان يافت دگر بہ ز مي لعل محک. (فارسي)
۳. هر چڱي مَٺي جو حال، شراب مان پڌرو ٿئي،
شراب جهڙي ڪسوٽي، ٻي ڪا ڪا نه لڀي. (ترجمو)
۴. بصر ڀڄڻ ڌاران، بانس نه ٿيندي.

483- مرسان مرسان، پر ڊڀ نه چرسان. (ورجيسي جملو)
سمورن حيوانن ۾ شينهن واحد جانور آهي، جيڪو ماس کانسواءِ ڪجهه نه کائيندو آهي. کيس گاهه يا ڊڀ اصل ڪين وڻندو آهي. سدائين وتندو شڪار جي ڪڍ ڦرندو. کيس چنبي ۾ رب پاڪ طاقت به ايتري ڏني آهي جو چڱي ڀلي هرڻ يا ڏاند کي ليٽائي ڇڏي. پاڻ به پنهنجي شڪار مان کائي ته سندس اوبر گدڙ ۽ لومڙيون به کائين.
شينهن ڪراڙو ٿي وڃي ۽ شڪار ڪرڻ جي قابل نه رهي ته به هڪ هنڌ ويهي شڪار جو انتظار/ تاڙ ڪري. ھٿ آيل ڪمزور جانور کي ماري، پنهنجو قوت ڪري. انهيءَ حالت ۾ به گاهه نه چري، مرندي مري وڃي تڏهن به پنهنجي اها عادت يا خاصو نه مٽي.
مطلب: ۱. شينهن پنهنجي فطرتي هٺ تان نه لهندو آهي، ڪڏهن به گاهه نه کائيندو آهي.
۲. اشراف ماڻهو توڙي بک مرندو، ته به حرام نه کائيندو ۽ نه وري نه ڪرڻ جهڙو يا عزت کان ڪريل ڪم ڪندو.
۳. ڀلو ڀلائي تاتجي، بري نه رکي آس،
سات دِوَسَ ڀوکن مري، شنگهه نه اچوي گهاس. (هندي)
۴. چڱو چڱائي نه ڇڏي، بڇڙائيءَ جو سوس به نه رکي،
ست ڏيهاڙا بک مري، ته به شينهن گاهه نه کائي. (ترجمو)

484- مَرُ سين سُڄاڻا، ٻئي ڄنگهون ڪاٺ ۾،
کھُ سين اڄاڻا، هينئون هندوري لوڏجي. (چوڻي)
مرُ: ڀلو هئڻ، چڱو، وڻندڙ.
کھُ: خراب، اڻ وڻندڙ.
سڄاڻا: سڄاڻ سان، سياڻي سان.
ٻئي ڄنگهون ڪاٺ ۾ پيل: جيل ۾، قيد ۾ بند ٿيڻ. تڪليف سهڻ.
اڄاڻا: اڄاڻ سان، بيوقوف سان.
هندوري لوڏجي: راحت ۾ هئڻ، خوشين ۾ هئڻ، سک ۾ هئڻ.
سين: ساڻ، گڏ.
سياڻي ماڻهوءَ سان گڏ هئڻ ڀلو آهي. پوءِ ڀلي سندس ڪيل ڪمن سبب، ساڻس گڏجي ڪاٺ ۾ پئجي يا قيد ۾ بند ٿجي يا ڦاسيءَ تي چڙهجي. ان جي برعڪس بيوقوف ماڻهوءَ سان گڏ هجڻ تمام خراب آهي، پوءِ ڇو نه اهو هندورن ۾ لوڏي يا خوشين/ راحتن ۾ رکي.
اهو انهيءَ ڪري آهي جو چڱي ماڻهوءَ جي صحبت ۾ اول ته تڪليف نظر ايندي آهي. جي اچي وڃي ته پوءِ به منجهانئس مڙئي ڀلائي ٿي پوندي آهي. جيڪڏهن ماڻهو دنيا مان، ڦاسي کائي هليو به ويو ته پويان دنيا ۾ پئي نيڪي ڳائبس. ان جي برعڪس، بيوقوف ماڻھوءَ مان وقتي ته ڀلائي نصيب ٿئي ٿي پر بعد ۾ ايڏي خواري ۽ بدنامي ٿئي ٿي جو مرڻ پڄاڻان به بدناموسي رهي ٿي.
مطلب: ۱. بيوقوف بازار ۾، ساٿي کڻجي نه ساڻ،
اول ڪٽائي پاڻ، پوءِ لهرائي هاج همراهن جي.
۲. پاي در زنجير پيش عاقلان،
بہ که اندر بوستان با جاهلان. (فارسي)
۳. سياڻن سان ساڻ، ڀلي ڏنڊا-ٻيڙيون لڳن،
ڏڏن سان گڏ باغ ۾ هئڻ کان چڱو آهي. (ترجمو)

485- مروان موت، ملوڪان شڪار.
مڇيءَ موت، ميئي شڪار. (پهاڪو)
مِروان: مرونئن لاءِ، جانورن لاءِ.
ملوڪان: ملوڪن لاءِ، راجائن لاءِ.
ميئي: ميو، مهاڻو، ميربحر.
۱. اڳي راجا ۽ راڄن جا حاڪم، شڪار لاءِ مُهاڙيون ٺهرائيندا هيا. سوئر يا هرڻ جي پويان ڪتن جي لوڌ ڇڏي، پاڻ اڳ وٺي، تير يا بندوقون مٿانئن هلائيندا هيا. انهيءَ سان کين رونشو به ٿيندو هيو ته موٽ ۾ شڪار جو گوشت، پنهنجي ۽ ڪٽنب جي پيٽ لاءِ پڻ ملندو هين. جڏهن ته انهن مروئن ويچارن جي جان، انهيءَ رونشي ۾ ائين ئي هلي ويندي هئي.
۲. مهاڻا به درياهه يا ڍنڍ، کڏ يا سمنڊ ۾ هڪ پاسي کان ڄار يا رڇ يا ڀَنُ وجهي ٻئي پاسي کان تڙيندا آهن ته مڇي اچي ڄار ۾ ڦاسندي آهي. انهيءَ سان ميربحر کي رونشو ۽ روزي ملندي آهي پر مڇيءَ کي ڦٿڪو ۽ جان وڃڻ جي ڳڻتي لڳندي آهي.
مطلب: ۱. هڪڙي کي مرڻ جو ڊپ، ٻئي کي رڳو رونشو.
۲. هوند وارا بي قياس، پنهنجي ٿوري رونشي لاءِ، ٻئي غريب جي زيان جي پرواهه نه رکن. حالانڪ پرائي ڏک کي پنهنجو ڏک ڪري ڀانئجي.
۳. آن چہ بر خود نه پسندي، بر ديگران همہ مپسند. (فارسي)
۴. جيڪي پاڻ لاءِ نه وڻيئي، سو ٻين لاءِ نه گهر. (ترجمو)

486- مڙس جو پاهوڙين سان ميڙي آڻڻ،
زال جو سُئيءَ سان کوٽي ڪڍڻ. (ورجيسي جملو)
پاهوڙي: ڪاٺ جي ڪوڏر، ڪاٺ جي ڏانداريءَ وانگر پر بنا ڏندن جي.
پاهوڙيءَ سان گهڻي يا وڏي شيءِ، جهڙوڪ وٿاڻ ۾ مينهن جا ڇيڻا ۽ ڪڙهه ۾ گهوڙن جي لڏ وغيره ٽاربا آهن. ڏانداريءَ جي ڀيٽ ۾ پاهوڙيءَ سان گهڻو گند ميڙي سگهبو آهي. جڏهن ته سُئي سبڻ جي ڪم ايندي آهي. سنهي ٿئي ۽ ساڻس تمام ننڍي شيءِ سوري سگهجي. جنس چڪاسڻ لاءِ، ٻوريءَ ۾ سُئو هڻي اَن جا داڻا ڪڍبا آهن. جسم ۾ دوا وجهڻ يا منجهانئس رت ڪڍڻ لاءِ سُئي استعمال ٿيندي آهي. جيڪي پڻ تمام ننڍي تعداد جا ڪم آهن.
“پاهوڙين سان ميڙڻ” مڙس جي گهڻي/ جهجيءَ ڪمائيءَ ڏانهن اشارو ڪري ٿو. جڏھن ته “زال جو سُئيءَ سان کوٽڻ”، ٿورو ٿورو وڃائڻ ڏانهن اشارو آهي.
مطلب: ۱. مڙس گهڻو ڪمائي ۽ زال سنجم/ قناعت ڪري گهر ۾ خرچ ڪري ته گهر چڱيءَ طرح هلندو. ٻيءَ صورت ۾، گهر ئي قرضي ٿي ويندو ۽ زال مڙس، ٻچن سميت محتاج ٿي ويندا.
۲. ڀيٽيو: آهر کٽي اوبڻي، زال هارائي رنبو. (ضد)

487- مڙيا، سي جڙيا. (چوڻي/ پهاڪو)
مُڙيا: ٽري پاسو ڪندڙ، کانڌ ڪرڻ وارا، صبر ڪرڻ وارا.
جُڙيا: آباد ٿيا، ٺهيا.
جيڪو ماڻهو تو کي اهنج پهچائي، تنهن تي کانڌ/ صبر ڪر ۽ کيس موٽ ۾ ساڳي ڪار نه ڪر. جيڪڏھن بدلو وٺندين ته ائين ڪرڻ سان ورندو ڪي ڪين. هٿائين اڳلو اڳي کان اڳرو پيو ٿيندو. جيڪڏهن صبر ڪندين ۽ مڙي ويندين ته ڌڻي پاڪ، پنهنجي خاص مهربانيءَ سان، صبر واري سان گڏ هئڻ ڪري تو تي پڻ آساني فرمائيندو ۽ تنهنجو بگڙيل ڪم به پنهنجي توهه سان پار لڳائيندو.
مطلب: ۱. صبر ڪرڻ واري کي، سورنهن ڀاڱا ملن ٿا.
۲. جن ڇڏي دعويٰ، سي ٿيا سدا ساوا.
۳. گر گزندت رسد تحمل کن، که بہ عفو از گناهه پاک شوي. (فارسي)
۴. جيڪڏهن ڪنهن کان اهنج پهچئي ته کانڌ/ صبر ڪر،
ڇو جو اوسراڻ/ درگذر ڪرڻ سان، پاپن کان ڇٽندين. (ترجمو)

488- مغلن اڳيان فارسي وسري وڃي. (پهاڪو)
مغل، فرغانه کان افغانستان رستي هندستان ۾ آيا. سندن ايران/ فارس سان به گهرا مذهبي، لساني ۽ سياسي تعلقات هيا. جنهن ڪري فارسي سندن گهر جي ٻولي هئي. ماءُ جي پيٽان ڄمڻ وقت، جيڪا ٻولي سکجي ٿي سا سوچڻ، ڳالهائڻ ۽ سمجهڻ جو پهريون ذريعو هوندي آهي. ٻيون جيڪي ٻوليون سکجن ٿيون، سي ان پهرين سکيل ٻوليءَ ذريعي سکجن ٿيون.
سنڌي، هندي، پنجابي، سرائڪي، براهوي زبان وارو جڏهن فارسي ڳالهائڻ چاهيندو ته پهرين کيس فارسي سکڻي پوندي. سکڻ جو ذريعو وري به مادري زبان هوندس. پهرين مادري زبان ۾ سوچيندو، بعد ۾ فارسي ڳالهائيندو. پهرين فارسي پڙهندو، پوءِ پنهنجي مادري زبان ۾ ان جو ترجمو هنڍائيندو. ان کان بعد ۾ ڳالهه سمجهندو. تنهن ڪري کيس فارسيءَ ڳالهائڻ ۾ اٽڪ ٿيندي.
ان جي برعڪس، مغل جن جي مادري زبان فارسي هئي، سي پڙهن ۽ سوچين فارسيءَ ۾، تنهنڪري کين فارسي ڳالھائڻ ۾ ڪا به هٽڪ/ اٽڪ نه ٿيندي. ساڻن ڪيڏو به فارسيءَ جو ماهر ڳالهائيندو ته ضرور مُنجهندو؛ هڪ ته اصل فارسي هئڻ ڪري، ٻيو حڪمران هئڻ ڪري.
مطلب: ۱. حاڪم ۽ سياڻي آڏو، ٿوري عقل واري ۽ زيردست جي دال نه ڳري.
۲. گر چه شاطر بود خرونس بجنگ،
چہ زند پيش باز روئين چنگ. (فارسي)
۳. ڪڪڙ ڀلي گهڻو ئي ويڙهو هجي،
ته به ڏاڍي باز آڏو ڇا کڙهه هڻي سگهندو؟ (ٽرجمو)

489- مڱن ڏانڊي، ڪارڙي ٽانڊي،
مڱُ پچي، ڪارڙو مچي،
مڱُ لُئو، ڪارڙو مُئو. (لاڙ، چوڻي)
مڱ: دال جي جنس.
ڪارڙو: سنڌ جي لاڙ طرف ڏي، بيٺل پاڻي تي ٿيندڙ تر کان به ننڍو ڪارو جيت، ماڻهن کي چڪ پائي.
لُئو: لبي ويو، لبجي ويو، لابارو پيس، وڍجي ويو، ڪپجي ويو.
مڱن جي پوک، جڏهن پوکبي آهي ته ڪارڙو به قدرتي طرح وجود پذير ٿيندو آهي. جڏهن مڱن جي ٻوٽي ۾ ڏانڊي پڪيرڙي ٿيندي آهي، تڏهن ڪارڙي جو ڏنگ به ٽانڊي وانگر تپي تکو ۽ کڻندڙ ٿي پوندو آهي. جڏهن مڱن جو فصل پچندو آهي، تڏهن ڪارڙو به کائي مچي مھوڙ ٿي پوندو آهي. ٿلھيرڙو به ٿيندو آهي ۽ وڏا وڏا چڪ پائيندو آهي. جڏهن مڱن جو فصل لُبندو آهي، تڏهن سندس کاڌ خوراڪ ۽ رهائش جا سمورا هنڌ به ناس ٿي ويندا آهن ته نتيجي ۾ سندس زندھ رهڻ به مشڪل ٿي ويندو آهي ۽ خود بخود مري ويندو آهي.
مطلب: ۱. ڪارڙو جيت، مڱن جي فصل سان منسلڪ آهي.

490- ملڪ صاحب دا وسي، ڪوئي رووي ڪوئي هسي. (چوڻي)
ملڪ: دنيا، ڪائنات
صاحب: ڌڻي پاڪ، خالق، خلقڻهار.
وسي: آباد ٿئي، وڌي ويجهي.
رب جو جوڙيل هيءُ جهان، نه جنت وانگر فقط آسائشن ۽ خوشين تي مبني آهي ۽ نه وري جهنم وانگر منجهس فقط عذاب ئي عذاب آهن. بلڪ هيءُ جهان ڏک ۽ سک جي امتزاج سان جڙيل آهي. گهڙيءَ ۾ تڪليف پهچندي. اها گهڙي گذري ته وري فرحت اچي ويندي. هاڻي مشڪل هئي ۽ هاڻي ناهي. هڪڙا سکيا آهن ته ٻيا ڏکيا آهن. هڪڙا خوشين ۾ کلي کلي نه ٿا ماپن ته ٻين جي ڳل تان ڳوڙهو ڪو نه ٿو سڪي. هڪڙا ويٺا راڄن مٿان راڄ ڪن، ٻيا ويٺا راڄن ۾ پنندا وتن.
اهو سڄو منظرنامو هن دنيا جو آهي، جيڪا رب پاڪ خلقي آهي ۽ انهيءَ تناظر ۾، هيءَ دنيا آباد آهي ۽ ڏينهون ڏينهن پئي وڌي ۽ ويجهي.
مطلب: ۱. هيءَ دنيا، ڏک ۽ سک جي آميزش سان آباد آهي.
۲. يکي را برون رفته ز اندازه مال،
يکي را غم نان و خرچِ عيال. (فارسي)
۳. هڪڙي کي ڳاڻيٽي کان به مال گهڻو آهي،
هڪڙي کي مانيءَ ۽ ٻچن جي قُوت جي ڳڻتي آهي. (ترجمو)

491- مِلڪ ۾ ڏيڍ کجور، ميان ليٽي باغ ۾. (ورجيس)
مِلڪ ۾: ملڪيت ۾، ورثي ۾.
کجور: کجيءَ جو وڻ يا ٿڙ.
هڪڙي ماڻهوءَ کي کجين جو باغ هجي ۽ منجهس سؤ سوا ٿڙ هجن، سو جيڪڏهن باغ ۾ کٽ وجهي اچي ليٽي/ سمهي ته انهيءَ جو ليٽڻ/ سمهڻ ٺهي ٿو. باقي هڪڙي ماڻهوءَ جي، ڪنهن باغ ۾ هجي ئي هڪڙي کجي ۽ هيءُ به کٽ وجهائي باغ ۾ سچي سمهي/ ليٽي ۽ سڄي باغ جو پاڻ کي پيو مالڪ سڏائي ته اها سندس سمجهه، مورکائيءَ واري چئبي.
مطلب: ۱. انسان کي دنيا ۾ رهڻ لاءِ تمام ٿورو وقت مليل آهي. تنهن ۾ به ويهي وڏيون اڏاوتون جوڙائي ۽ سمهي پسارا ڪري، ته اها پڻ اجائي ڳالهه آهي.
۲. اک ميٽيندي رهه گئي، مُک وچ رهيا گراس،
لعنت اُسدي عقل نون، جو دم دا ڪري وساس. (گرونانڪ صاحب)
۳. اک ڇِنڀيندو رهيو ۽ وات ۾ رهجي ويس هڪڙو گراهه.
ڦٺ هجي ان جي عقل تي، جيڪو پلڪ گهڙيءَ تي ڪري ويساهه. (ارٿ)
۴. ملڪيت ۾ ڏيڍ کجور هجڻ، مالڪيءَ لاءِ باغ پوري ۾ ليٽڻ. (ورجيس)

492- مُلو مئو، مهابو لٿو. (پهاڪو)
مُلو: کٿابين کي پاڙهڻ وارو استاد. خيرات جي ماني کائي، مئلن کي ختمو بخشيندڙ.
مهابو: لحاظ، وڏڙن جي نيت ڏيڻ واري ماني، واسطو.
جڏهن ڪنهن گهر مان وڏڙو گذاري ويندو آهي ته سندس روح کي ختمي ڏيارڻ لاءِ سندس مهابي، ملان کي هر ان ويلي تي ماني پيا ڏيندا آهن، جنهن ويلي تي اهو گهر جو وڏڙو پاڻ کائيندو هيو. جيڪا ماني اهو وڏڙو، زندگيءَ ۾ کائيندو هيو، سا ساڳئي گهر ۾، ساڳئي وقت تي پچندي آهي ۽ اهڙي ئي عزت احترام سان ڍڪجي، پاڙي جي مسيت جي ملان وٽ پهچندي آهي. اھڙي گهر وارا، پنهنجي وڏڙي کي اڃا به گھر جو ڀاتي پيا سمجهندا آهن ۽ سندس روح کي ختمو ڏيڻ ضروري پيا سمجهندا آهن.
جڏهن ماني هڪ دفعو چالو ٿيندو آهي ته وس ويندي گهر-ڌڻي به بند نه ڪندا آهن. ها البته اهو ملان پاڻ مري نه وڃي يا گهر ۾ ٻيا قضيا نه ٿين. پوءِ وڃي اهو مهابو لهندو آهي.
۲. ڇوڪرن/ طالبن جو ملان سان تعلق، فقط سبق حاصل ڪرڻ جي ڪري آهي. جڏهن سبق وارو واسطو زندگيءَ ۾ ٽُٽي ٿو ته استاد-شاگريءَ وارو اهو لحاظ به هلڪو ٿو ٿئي. جڏهن حياتيءَ ۾ ايترو مهابو نه ٿو رهي ته پوءِ مري وڃڻ کان بعد ڪهڙو رهندو.
مطلب: ۱. حياتي آهي ته واسطو ۽ تعلق آهي، مئي پڄاڻان، مري وئي دنيا.
۲. دوستي ملايان تا به طبق،
دوستي کودکان تا به سبق. (فارسي)
۳. ملن جي پريت طبق/ ٿانءَ تائين،
ڇوڪرن جي پريت سبق تائين. (ترجمو)

493- مُنهن جي ڪنئري، ڳٽا پٽائي. (پهاڪو)
منهن-ڪونئرو: مٺو ڳالهائڻ وارو.
ڳٽا پٽائڻ: ذليل ٿيڻ، عزت لهرائڻ، عزت لٽرائڻ.
جيڪا عورت، جنهن تنهن سان مٺڙو ٿي ڳالهائي، شيطان سندس لاءِ هر مرد جي دل ۾ ڇڪ ٿو وجهي. هر ڪو سندس سڌ ۽ تاڙ ۾ ٿو رهي ۽ مٿس حق ٿو سمجهي. ٻين لفظن ۾، سندس عزت ۾ به هٿ وجهندي دير نه ٿو ڪري. ان جي برعڪس، کهرو ڳالهائيندڙ عورت جي ويجهو، غير مرد پاسو ڏيئي به نه ٿو لنگهي.
مٺو ڳالهائڻ چڱو آهي پر جتي ضرورت هجي. پٽ ۽ پيءُ سان، ڀاءُ يا مڙس سان ته مٺو ڳالھائڻ ۾ ڪو ھرج ناھي. باقي ٻين سان کِل کِل ڪرڻ جي نه ضرورت آهي ۽ نه منجهانئس ڪو فائدو آهي.
مطلب: ۱. جتي ڪؤڙي ڳالهائڻ مان فائدو حاصل ٿئي، اتي مٺو ڳالهائڻ مان وڏو نقصان ٿئي.
۲. وقتي به قهر گوءِ که يک کوزه نبات،
گہ گہ چنار بکار نيايد که حنظلي. (فارسي)
۳. ڪنهن وقت ڪؤڙو به ڳالهائجي، ڇو جو نباتن جو ڪُپو به،
ڪڏهن ڪڏهن ڪم نه ايندو آهي، جيترو ٽوهه ڪم اچي. (ترجمو)
۴. ايڏو مٺو نه ٿجي جو هر ڪو کائي وڃي،
ايڏو ڪؤڙو به نه ٿجي، جو هر ڪو ٿوڪاري ڇڏي.
494- منھن ڏسي، تِلڪ ڏجي. (پھاڪو)
تلڪ: ھندڪو اھڃاڻ، نرڙ تي سندور جو ٽڪو.
تلڪ، ھڪ مذھبي نشان آھي. اھو ان جي منھن تي ٺھي ٿو، جيڪو مذھبي ريتن رسمن تي پڪو ۽ پابند ھجي. جيڪو مذھب کان ڪوھين ڏور ھجي ۽ ان جي ڏسيل اصولن جي، رات ڏينھن ڀڃڪڙي ڪندو وتي، ان جي نرڙ تي تلڪ ڏبو ته اھو ڪڌن ڪمن سبب پنھنجي ته گلا ڪرائيندو پر مذھب تي به حرف آڻائيندو. تنھنڪري تلڪ ڏيڻ کان اڳ جاچجي ته جنھن جي نرڙ تي تلڪ ڏجي ٿو سو ھر طرف کان ان لائق به آھي يا نه.
مطلب: ۱. جيڪو ماڻھو ڪھل جوڳو ھجي، تنھن تي ڪھل ڪجي، ظالم تي نه.
۲. پسندي است بخشايش و ليکن،
مَنِہِ بر ريش خلق آزار مرھم. (فارسي)
۳. اوسراڻ ڪرڻ/ در گذر ڪرڻ چڱو ڪم آھي پر،
انسان-آزار جي ڦٽ تي ملم نه لاءِ. (ترجمو)
۴. منھن ڏسي، مٺائي گھرجي.
۵. جھڙي ڪچھري، تھڙو گفتو.

495- موتين جي پرک مان ڇا ڄاڻي شيشه-گر. (پهاڪو)
شيشه-گر: شيشن کي تراشيندڙ.
موتي، شيشي وانگر چمڪندڙ شيءِ آهي پر شيشي وانگر ڪمزور ۽ سستو ناهي. موتين جي قيمت، تمام ڳري هوندي آهي. جيڪي اڪثر بادشاهه ۽ راجائون خريد ڪندا آهن. انهن جي پرک لاءِ اعتبار جوڳن ماھر جوهرين کي سڏائيندا آهن ۽ سندن معرفت وٺندا آهن. جوهري ئي موتين جي پرک مان ڄاڻن ٿا. شيشه-گر موتيءَ ۽ هيري، زمرد ۽ پکراج، نيلم ۽ ڪوهنور جي پرک بلڪل گھٽ رکندا آھن.
مطلب: ۱. جيڪو ڪم جنهن جو آهي، تنهن کان ڪرائجي.
۲. سون جي پرک مان ڀانساني ڇا ڄاڻي؟
۳. کٿوريءَ جي اگهه جي دٻگر کي ڪهڙي سڌ؟
۴. راڄ جون مصلحتون، پينار ڇا سمجهي؟
۵. گدائي گوشه نشيني، تو حافظا خاموش،
رموزِ مملکت مَلڪ خسروان دانند. (فارسي)
۶. تون پينار ۽ ڪُنڊڙي وٺي ويهندڙ آهين، حافظ ماٺ ڪر!
راڄ جون رمزون ۽ مصلحتون، خسروءَ جهڙا بادشاهه ڄاڻن ٿا.

496- موتيو اتي مار، جاتي پاڻي هجي تار. (زرعي چوڻي)
موتيو: چانورن/ سارين جي جنس جو نالو.
مارِ: هَڻُ، پوک، رُنبِ، تُنب.
تارِ: ٽُٻ ٽار، چوٽيءَ تائين ڀريل.
هر فصل پوکڻ جو پنهنجو نمونو آهي. ڪڻڪ، ڪاهيل هر جي کيڙهيءَ ۾ ڇٽبي/ اڇلبي ته ڄاپي پوندي. چانور جو پهرين ٻيجارو ڪبو، بعد ۾ ويهر/ رونبو ڪبو. رونبو سڪيءَ زمين ۾ نه ٿيندو، بلڪ آليءَ ۽ نرم زمين ۾ ٿيندو. فقط آلي زمين ۾ به ساري نه ٿيندي، ڇو جو ٻئي ڏينهن تي پاڻي/ ريج سڪي ويندو ته سلو سائو نه ٿيندو. سارين جي سلي کي اڀرڻ لاءِ مسلسل پاڻي کپي، تنهنڪري سلو بيٺل پاڻيءَ اندر رُنببو آهي.
موتيي جي جنس لاءِ اهم آهي ته ٻنن جي ڪنن تائين، تار پاڻيءَ ۾ رونبي ڪجي. ٻيءَ صورت ۾ سلو نه اڀرندو.
مطلب: ۱. سارين جي لاءِ، زمين کي پاڻي تمام گهڻو کپي.
۲. ساريون ان زمين ۾ پوکجن، جنهن ۾ پاڻي جام هجي.

497- مور چڱو، پر پير ڏنگا. (پهاڪو)
سونهن ۽ ڪوجهائپ، دنيا ۾ مڙئي جتي ڪٿي گڏ آهن. گل آهي ته ساڻس ڪنڊو به آھي. نانگ جي چمڙي چٽيل ۽ منقش آهي ته سنهائپ ۽ زهر به ساڻ اٿس. ماڻهو ڪي ڪي ڏسڻ جا سهڻا ته آهن پر بي عقلائپ ۽ اينٿرائپ سبب، ٻين کي بيزار ڪري ٿا ڇڏين.
اهڙيءَ طرح مور کي کنڀ ته سهڻا لڳل آهن پر هلڻ لاءِ ڄنگهون ڦڏيون ۽ سڪل ڪاري ڊينگهريءَ وانگر ڪِٺُ ٿيل پڻ اٿس.
مطلب: ۱. اوڻايون چوڻايون يا ڪمزوريون، دنيا جي هر شيءِ سان لڳل آهن.
۲. مور جهڙو سهڻو پکي به عيب کان آجو ناهي.
۳. سلڇڻي/ سهڻي ماڻهوءَ ۾ به ڪو بڇڙو لڇڻ ٿي سگهي ٿو.
۴. حضرت يوسف عليہ السلام سهڻو هيو پر مٿس ٻانهپيءَ ۽ وڪري ٿيڻ واري ويڪ به آهي.
۵. حضرت سليمان عليہ السلام، عاليشان بادشاهه ۽ نبي هيو. مڙني ساهدارن جون ٻوليون سمجهندو هيو، جنن ۽ ديون جي مدد سان، رب پاڪ جي طرفان اجازت ملڻ کان پوءِ، ساري مخلوقات جي کائڻ لاءِ ويلو ڪيائين پر هڪ مڇيءَ جو هڪ وقت جو پورو قُوت نه ٿيو ۽ ان به شڪايت ڪيس.
۶. عيبن کان آجو، فقط هڪ الله آهي.

498- موڳو پنهنجي مانيءَ مان، پيٽ ڀري کائي،
وڃي وهِي مجلس ۾، ته سڀني ۾ سُهائي،
چريو ڳالهائي، ته به بختاور بودلو سڏائي. (چوڻي)
موڳو: چريو، بيوقوف، اڄاڻ.
سُهائي: وڻي، سهڻو لڳي.
بختاور بودلو: ڀاڳوان ۽ درويش.
چريو ڳالهائي: بيوقوفيءَ جون ڳالهيون ڪرڻ.
جيڪڏهن هڪڙو بيوقوف ۽ چريو آهي پر کائي پنهنجي گهران ٿو. ڪنهن تي ڪنهن قسم جي چٽي نه ٿو پوي يعني نه ڪنهن کان ماني گهري ٿو کائي، نه ڪنهن جو لٿو پٿو وٺي ٿو پائي. نه ڪنهن کان اڌارو بوٽ ٿو وٺي ۽ نه ئي هلڻ لاءِ ڪنهن جو سهارو ٿو وٺي. اهڙو ماڻهو جڏهن ڪنهن ڪچهريءَ ۾ ايندو ته ڪير به ساڻس نفرت نه ڪندو. نه ئي منجهانئس ڪو عيب ڪڍندو. ڇو جو ھو ڪنهن به ماڻهوءَ کان، ڪنھن به قسم جو ڪو به سوال نه ٿو ڪري.
اهڙو، چريي قسم جو ماڻهو، جيڪو ڪنهن کان سئيءَ جيترو به سوال نه ٿو ڪري، جيڪڏهن ڪچهريءَ ۾ ويهي چرين واريون ڳالهيون ڪندو ته ڪير دل ۾ نه ڪندو. نه ناراض ٿيندس ۽ نه ئي موٽ ۾ بي عزتي ڪندس. ان جي برعڪس سياڻو ماڻهو، ڀلي دانائيءَ جون ڳالهيون ڪندڙ ھجي پر ڪيترن ئي ڪمن ۽ احتياجن ۾ ٻين کان مدد ورتي اٿائين ته سندس ڳالهائڻ، گھڻن کي ڪو نه وڻندو. وڻڻُ وڻڻَ جي ماڳ، هٿائين چڙ ڏياريندو ۽ خفي ڪندو.
مطلب: ۱. زبان توڙي دل جو سوال، تمام خراب آهن.
۲. وس ويندي، مخلوق کان نه سوال ڪجي، نه مدد وٺجي.
۳. مايا، ڪُلڇڻ ڍڪڻي آهي.
۴. ڀيٽيو: لڇمي وڃي، تڏهن لڇڻ به وڃن.

499- موئا پَرُ، پٽجن هيل. (پهاڪو)
ڪن راڄن ۾ رواج آهي ته مري ويل جي ڏک ۾ گهڻو روئيندا آهن. مرڻ واري لاءِ وڌ ۾ وڌ ٽن ڏينهن تائين ڏک ڪري سگهجي ٿو. ان کان پوءِ ڪير به ڏک نه ٿو ڪري. ڇو جو مرندن پويان نه ڪير مئو آهي ۽ نه ساڻن سندن قبر ۾ ڪو پيو آهي. جيڪو جڏهن مئو آهي، تنهن لاءِ ٿڏي تي روڄ راڙو ٿيو آهي. هڪ سال گذرڻ کان پوءِ، پهرين ورسيءَ تي گهڻن کان وسري به ويندو آهي ۽ سندس لاءِ ڪنهن کي به ڪو غم نه رهندو آهي ۽ نه ئي ڪير ڪندو آهي. جيڪڏھن ڪير ڪندو آھي ته ھر ڪو مٿس عجب کائيندو آھي.
مطلب: ۱. جو جڏهن مري، سو تڏهن پِٽجي.
۲. جيڪا ڳالهه جڏهن هلي، يا جيڪو ڪم جاتي ٿئي، تڏهن تاتي ان جو ويچار ٺهي.
۳. معاملي تي، ٿي لنگهڻ کان پوءِ، ويچار ڪبو ته ڇا ملندو؟
۴. پراڻو ٽِپڻو ڪڍي، ٻانڀڻ تِٿ وار ٻڌائي ته ڪهڙو فائدو؟

500- مُئا آهن، جيئرن جي وس. (پهاڪو)
۱. دنيا ۾ جيڪي به ساهوارا آيا آهن، تن کي موت جو ذائقو چکي، مالڪ ڏانهن موٽڻو ضرور آهي. جڏهن ڪو مري ٿو وڃي ته پوئتي فقط سندس خاڪي جسم رهي ٿو، جنهن ۾ ڪا به چرپر يا حياتي نه ٿي رهي. اهو پنهنجي وَس ناهي بلڪ پوئتي جيڪي حال حيات آهن، تن جي وس آهي ته کيس پورين يا ساڙين، دفنائڻ وقت ڪفن ڏين يا نه. هِن مقام ۾ پورين يا هُن ۾. پويان خير خيرات ڪن يا نه. قل بخشائين يا نه.
۲. دنيا جا سڀ ماڻهو، مئن جي آچار آهن. جيئرو فقط هڪڙو پاڻ ڌڻي پاڪ آهي. ڇو جو سڀني جي حياتيءَ جي ڏوري اُن جي وَس آهي.
مطلب: ۱. مجبور ماڻهوءَ جو معاملو، سکيي ستابي جي لاءِ حل ڪرڻ آسان آهي.
۲. مرده، بدست زنده. (فارسي)
۳. مردو، جيئرن جي وَسِ آهي. (ترجمو)

501- مُئا به ڪڏهن مساڻ مان موٽيا آهن؟ (پهاڪو)
انسان کي دنيا ۾ رهڻ لاءِ زندگيءَ/ حياتيءَ جي صورت ۾، فقط هڪڙو دفعو ئي موقعو ملي ٿو. جڏهن پنهنجو وقت پورو ڪري، وارو وڄائي، هر ڪو هليو ٿو وڃي ته وري ڪڏهن به هن دنيا ۾ موٽي نه ٿو اچي. جيڪڏهن ڪير ڪنهن جي لاءِ چوي ته؛ “فلاڻو مري ويل، رات مقام مان اٿي ايندو!” ته سندس اهڙي اڻ-ٿيڻي ڳالهه تي، ڪير به اعتبار نه ڪندو.
جڏهن زندگي ملي ئي هڪ دفعي لاءِ آهي ته پوءِ ان ۾ ڌڻيءَ پاڪ کي ياد ڪري، ان کي سڦلائتو بڻائڻ ۾ ئي عافيت آهي.
مطلب: ۱. اڻ-ٽر حقيقت کي، ڪير به لڪائي نه ٿو سگهي.
۲. هٿان ويل مهل، وري هٿ ڪين ايندي.
۳. ڏڌو کير، ٿڻين ڪين پوندو آهي.
۴. ڇٽل تير، واتان نڪتل گفتو، وري موٽي ماڳ تي نه ٿا اچن.
۵. جوانه! رهي طاعت امروز گير، که فردا جواني نيايد ز پير. (فارسي)
۶. اي جوان اڄ ڌڻيءَ جي يادگيري ڪر،
جو سڀاڻي پوڙهي کان جوانيءَ جو ڪم نه ٿيندو. (ترجمو)

502- مئي کي مارڻ، سورهيه جي گلا. (پهاڪو)
مئو: مئل، نقصان/ تڪليف ۾ ڏڌيل.
مارڻ: بدلو وٺڻ، ظلم ڪرڻ، انتقام وٺڻ.
سورهيه: بهادر، شجاع.
بهادر ماڻهو اهو آهي، جيڪو پاڻ جهڙي بهادر سان پنجو اٽڪائي. جيڪو اڳيئي تڪليف ۾ آهي ۽ قدرت طرفان نازل ٿيل عذاب/ آزمائش ۾ ڦاٿل آهي ۽ پيو ٿو منجهس ڳري ۽ لوڙ لوڙي، تنهن تي وڌيڪ ظلم ڪرڻ يا کيس ڪمزور ڀانئي هاڻي کانئس بدلو وٺڻ، ڪنهن بهادر، طاقتور ۽ شجاعت واري جو ڪم ناهي. ائين گيدي ڪندا آهن.
۲. تنهنجو هڪڙو ويري/ دشمن، نقصان/ ٽوٽ پوڻ سبب کٽي پيو آهي. سندس مايا کٽي ناس ٿي وئي آهي. پاڻ ترين ڀر اچي ڪريو آهي يا سندس نوڪري ختم ٿي وئي آهي يا نوڪريءَ تان سرڪار لاهي ڇڏيو اٿس ۽ هاڻي وري نوڪريءَ تي چڙهڻ جو آسرو نه اٿس. تڏهن اندازو ڪرڻ گهرجي ته ڌڻي پاڪ کانئس اهي پاور کسي کيس ماري ڇڏيو آهي. هاڻي انهيءَ ڪيس ۽ ڦڏا ڪري کيس وڌيڪ مارڻ مان ڇا هڙ حاصل ٿيندي. اهڙي کي مارڻ سان فقط گلا ٿيندي.
مطلب: ۱. مئل کي وڌيڪ ڇا ماربو؟
۲. مجبور جي مجبوريءَ مان فائدو وٺڻ نه گهرجي.

503- ميان جي مڏي، ٻه ڏندڻ ٽين تڏي. (ورجيس)
مڏي: مال ملڪيت.
ٻه ڏندڻ ٽين تڏي: تمام ٿوري بلڪ نه هئڻ جي برابر.
هڪڙو مسافر، ڪنهن ڳوٺ ۾ وڃي لٿو. وٽس وڇاڻو/ بسترو ساڻ نه هيو. رڳو لباتو/ لباس/ اوڙهڻو ساڻ هيس. هڪ وڏي چادر هيس، جيڪا ڏينهن جو ڪلهن تي ڍڪيندو هيو ۽ رات جو سمهڻ مهل، اڌ هيٺان وڇاڻي طور ۽ اڌ مٿان اوڙهڻي طور، استعمال ڪندو هيو. ڳوٺ جا ماڻهو مهمان جو ٻڌي، ساڻس خوش خير عافيت لاءِ آيا. سج لٿي کان پوءِ، چڱو وقت گذريو ته دل ۾ چيائين؛ “ڳوٺ وارا اٿن ته ننڊ ڪريان.” تڏهن مِنهن ڪري خليفي کي چيائين؛ “وڇاڻو جوڙ ته سمهان.” خليفي ڪن لاٽار ڪئي.
مسافر وري ماڻهن جي هنڀ کان بيزار ٿي خليفي کي چيو؛ “ننڊ ٿي اچي، سمهڻ لاءِ، وڇاڻو ٺاهه.”
خليفي وري به، ٻڌو اڻ ٻڌو ڪري نٽائي ڇڏيس. تڏهن وري ٿوري دير کان پوءِ کيس وڇاڻو جوڙڻ لاءِ چيائين. تڏهن خليفي چيس؛ “سائين وڇاڻو ته توهان ڪلهن تي ويڙهيو ويٺا آهيو. اهو لباس لاهيو ته هنڌ طور وڇايان.”
انهيءَ ورنديءَ تي ڳوٺاڻان کليس ۽ مسافر پڻ ڏاڍو لڄي ٿيو.
مطلب: ۱. هوند کان واڌو ٽنڊ ڪرڻ، مورڳو ڦڪائي آهي.
۲. ٿوريءَ هوند واري کي، گهڻي ٽانءِ نه ڪرڻ گهرجي.
۳. غريب ماڻهوءَ جي ملڪيت، تمام ٿوري هوندي آهي.

504- مينهن ڍائي، هوري هلي، رڍ ڍائي، ٺينگ ڏئي. (پهاڪو)
مينهن هڪ ته پاڻ ڳؤرو بارو جانور آهي. ٻيو ڪُتر يا گاهه کائي ته مڻن پيري، تڏهن وڃي ڍاپي. ايڏو کائڻ کان پوءِ، پنهنجو وزن (Self weight) ۽ کاڌي جو وزن کڻڻ ئي اهنجو ٿيو وڃيس. تنهن ڪري آهستي آهستي/ هوريان هوريان هلي.
ان جي برعڪس، رڍ جو وت ٿورو آهي. پنهنجو وزن ته گهٽ اٿس پر کائي به ٻڪريءَ وانگر هلندي ڦرندي. مينهن وانگر بيٺي به نه کائي سگهي. کائي به پيٽ-آهر ٿورو. هلڪي هئڻ ڪري وتي ٺينگ ٽپا ڏيندي ۽ ڊوڙون پائي اڇانگ ڏيندي.
مطلب: ۱. سکر ماڻهو وڏو پَدُ پائي ته نوِڙت گهڻي ڪري. نکر کي ٿورڙو به ڍؤ ٿئي ته گهڻي ٽانءِ ڪري.
۲. ڍؤ جهلي هڪ مينهن، ٻيو ڀاڀڙو.

505- ميون ڳور لائق، بيوي سيج لائق. (ورجيس)
ميون: ميان، مڙس، مرد.
ڳور: گور، قبر، لحد.
بيبي: بيوي، زال، عورت.
سيج: شاديءَ جو وقت، لانئڻ لهڻ وارو هنڌ.
ڳور لائق: قبر لائق، تمام پوڙهو.
سيج لائق: شاديءَ لائق، نوجوانڙي.
شادي، جوڙ- جس سان ٿيندي آهي. جيڪا ٻنهي ڌرين جي پسند ۽ راضپي بعد ٿيندي آهي. نوجوان مرد، نوجوان عورت کي چاهيندو آهي. جڏهن ته نوجوان عورت پڻ چاهيندي آهي ته ڪنهن ڳڀرو جوان جي ڪلهي تي هجي. نوجوان مڙس کي، پوڙهي عورت سان پرڻجڻ ته پري جي ڳالهه پر سندس ڀر ۾ ويهڻ به ڪين پيو وڻندو. پوءِ نوجوان عورت، ڪراڙي مرد جي صحبت مان ڪهڙو خوش هوندي؟ اهڙي شادي بي جوڙ هوندي آهي ۽ جٽاءُ-دار نه هوندي آهي.
مطلب: ۱. بي جوڙ، تعلقات ڪنهن کي به نه ٿا وڻن.
۲. مڙس پوڙهو، زال جوان، اھو ڄاڻج ڪُکِ جو ڪانُ.
۳. هڪ جهڙي جي صحبت ڌاران، ٻي صحبت ڪنهن کي به نه وڻي.
۴. اڳٺ ريشم جو، سٿڻ دسيءَ جي.
۵. بڍي گهوڙي، لال لغام.
۶. چو طوطي کُلاغش بود هم قفس،
غنيمت شمارد خلاص از قفس. (فارسي)
۷. جڏهن چتونءَ سان پڃري ۾ ڪانءُ گڏ رهي،
تڏهن پڃري جي بند مان ڇٽڻ کي غنيمت سمجهي. (ترجمو)

506- ميهار مينهن مان نڪتو، وڇن ڪهڙي پارت. (پهاڪو)
هڪڙو ڌنار، پنهنجي مينهن جي چارڻ لاءِ هڪڙو ميهار/ ڌراڙ رکي ۽ اڳتي ان جي ڪارڪردگيءَ مان مطمئن نه ٿي، کيس نوڪري ڪرڻ کان جواب ڏئي. اهڙيءَ حالت ۾ ميهار کي اتان پگهار وٺي روانو ٿيڻ گهرجي. اتي بيهي کيس اها پارت نه ڪرڻ گهرجي ته؛ “مان ته هاڻي وڃان ٿو پر ٻيلي مينهون ته وڏيون آهن، پنهنجو بلو ڪري وينديون. البته وڇون تمام ننڍيون آهن، انهن جي پارت هجيو. انهن جي سار سنڀال لهجو.”
ائين چوڻ واري ميهار کي بيوقوف چئبو. ڇو جو کيس اهو ڪم، معاوضي تي سونپيل هيو. جڏهن سندس معاوضي وارو معاهدو ئي ختم ٿيو ته هاڻي سندس واسطو ئي نه رهيو ته پارت ڇا جي لاءِ ٿو ڪري؟
مطلب ۱.
۲. انسان کي خبر آهي ته نيٺ چوٽي موت جي هٿ ۾ آهي. پوءِ مايا جي وهنوارن جي ڳڻتي ۽ پارت ڪرڻ مان ڇا ورندس.
۳. موت کي ۽ مٿين اشارن کي من ۾ رکبو ته ڌڻيءَ جي يادگيريءَ کان پري نه ٿبو.


 

ن

507- نانگ ريجهائڻ سولو، کرو ڪو ڳوهه ريجهائي. (پهاڪو)
نانگ کي، جوڳي آسانيءَ سان پڪڙي وٺندا آهن. ان جو سبب اهو آهي ته نانگ، لِڪڻ لاءِ پنهنجي ڏر پاڻ نه کڻندو آهي. بلڪ ڪُئي وغيره جي کوٽيل ٻِرُ/ ڏر ۾ لڪندو آهي. پرائي ڏر ۾ لڪڻ ايترو آسان ناهي. جوڳي ڪوڏر سان ٻه چار لپا هڻي، يڪدم کوٽي وڃي هٿ ڪندس. پوءِ پڇ کان پڪڙي پوئتي ڇڪي، سندس ڏند ڀڃي ڇڏيندا آهن. مخصوص انداز ۾ ٺهيل ٽٻڻيءَ ۾ بند ڪري، گهربل وقت تي ڍڪ کولي، ٿوري ٺينشڙي سان جاڳائي، مرليءَ جي آواز تي کيس لهر هڻائيندا آھن. مرليءَ تي اهڙو هري ويندو آهي، ڄڻ جوڳيءَ جو مطيع هجي. ان جي ڀيٽ ۾ ڳوهه، ڊِٺي ۽ نٺر آهي. هڪ ته پنهنجي ڏر پاڻ کوٽي ۽ گهري کوٽي. جڏھن لڪي وڃي ته جوڳي يا ڳوهون جهليندڙ، سڄو ڏينهن مرليون وڄائين يا سڄي ڏر گُڏي اچن ته به کين هٿ نه اچي. ڇو جو سندس ڏر، هيٺ وڃي وري زمين جي سطح سان هموار ور وڪڙن سان کوٽيل هوندي آهي.
مطلب: ۱. نانگ ريجهائڻ سولو، کرو اهو جيڪو انسان ريجهائي.
۲. سلڇڻو ماڻهو، لڇڻ/ ڳڻ جلد سکي وٺي ۽ مٿن عمل پڻ ڪري. ڪلڇڻو ۽ ڳوهه، نه لڇڻ سکن نه ارڪان سڌارن.
۳. باران که لطافت طبعش خلاف نيست،
در باغ لاله رويد در شور خار وخس. (فارسي)
۴. مينهن جي موچارائيءَ ۾ ڪو ڦير نه آهي،
باغ ۾ پوي ته گل ڦٽن، ڪلر ۾ وسي ته ڪنڊا ڄمن. (ترجمو)

508- نانءَ چڙهيو واپاري، کٽيو کٽي کائي،
نانءَ چڙهيو چور، ڦاسيءَ اچي. (پهاڪو)
واپار ۾ واڻيي جو وکر نه وڪامندو آهي پر وڙ به وڪامندو آهي. جيڪو واپاري ساک پت وارو آھي ۽ ايمانداريءَ سان، چڱي شيءِ، مناسب اگهه تي توري ڏئي ٿو ۽ اوڌر جي ڪتاب ۾ غلط رقم نه ٿو چاڙهي ته هر ڪو سيڙجي به کانئس سودو وٺندو آھي. پنهنجا ته ٺهيو پر پراوا به اچي کانئس سودو وٺندا آھن. ان جي برعڪس، جيڪو دڪاندار، ڇڙٻن سان اگهه ٻڌائي، اڇلن سان توري ڏئي، سٽون ڏئي پئسا گهري/ وٺي، چهڙن سان قرض اوڳاڙي ۽ کنڌي جي ڪتاب ۾ ابتا سبتا انگ لکي، تنهن کان ٻيا ته ٺهيو پر پنهنجا سڳا مائٽ به سيڌو ڪو نه کڻـندا آھن.
۲. چور ڀلي کڻي ڪک جو هجي پر جڏهن بدنام ٿيو ته هر ڪو کانئس پيو ڇرڪندو. اهو مشهور ڪندس؛ “فلاڻو ڪک به نه ٿو ڇڏي!” ڪک نه ڇڏڻ واري بدنامي ايڏي آهي جو لکن جو چور، ليکي ۾ ئي نه ايندو آهي. جڏهن ماڻهو چور طور مشهور ٿيو ته جتي ڪٿي پيو جهلبو ۽ پاڻ کي به چور/ گنهگار ڄاڻي، ٻيا گناهه ڪرڻ جائز پيو ڀانئيندو. دل ۾ پيو چوندو؛ “گنهگار ۽ چور ته اڳيئي سڀڪو چوي ٿو، پوءِ ويهي بک مرڻ کان هٿڙي هڻي خوش ڇو نه گذاريان.” ائين ڪرڻ سان، پيو پوليس ۾ پڪڙبو ۽ ڀاڳين جي لعنت ملامت هيٺ ايندو.
مطلب: ۱. سيبتي واپاريءَ جو واپار گهڻو هلي. بدنام چور جتي ڪٿي پادر کائي.
۲. چڱ-مُڙسيءَ جي واٽ هلڻ وارو، جتي ڪٿي مان لهي. لچائيءَ ۾ پڌرو، هر هنڌ بي مانائتو.

509- ناڻو، جهڙي تاءَ سان گهُرجي، تهڙي تاءَ سان نڪري. (چوڻي)
مير صاحبن جي راڄ ۾، حسن شاهه تحصيلداريءَ جو ڪم ڪندو هيو. انهن ڏيهاڙن ۾، هڪڙي هاريءَ ڏي هڪڙو رپيو رائر/ ڍل جو رھيل هيو. تنهن کان مَنَ ڀاوَ سان گهري ٿڪو، ته به کيس نه پئي ڏنائين.
تڏهن کيس هڪ ڏينهن گهرائي، ماڻهن جي سامهون، زمين ۾ ڏرا کڻائي، سندس ٻانهون کڏ ۾ پوري، اس ۾ ويهاري ڇڏيائينس. مٿئون نِٽهڻ اُسَ، هيٺ ڌرتيءَ ۾ ٻانهون بند، مٿان ماڻهن جون ٽوڪون ۽ ڪوڪرا، تڏهن مس مس سڌو ٿيو. پٽڪي ۾ رپيو ٻڌل هئس، سو ڇوڙي ڏنائين.
“رپيو ساڻ هوندي، هيتري مار ڇو کاڌئي؟!” مٿئون رونشو ڏسڻ وارن منجهان، هڪڙي شخص پڇيس.
“اڙي يار!” دليل ڏيندي چوڻ لڳو؛ “متان رپيو ائين سمجهي ته ڪنهن گانڊوءَ جي هڙ ۾ هيس.”
تڏهن وري اتي ڪي عزت وارا به بيٺا هيا، جن لقاءُ پئي ڏٺو. هڪڙي رڄ اشراف کان رهيو نه ٿيو، تنهن حسن شاهه تحصيلدار کي چيو؛ “ٿوري ناڻي لاءِ ايترو مارڻ نه گهربو هيو.”
“ناڻو ٻئي کان ڪڍڻ ڪو سٿرو آهي.” شاهه صاحب به دليل ڏيندي چيس؛ “ناڻو جهڙي تاءَ سان گُهرجي، تهڙي تاءَ سان نڪري.”
مطلب: ۱. ناڻو هڙ مان ڇوڙڻ ڏاڍو ڏکيو آهي.
۲. مٿو ڀاڳو ساڄو ٿئي، روپيو ڀاڳو ساڄو نه ٿئي. (ٿري)

510- ناڻو ڏجي آڪرو، گيهه ڇو وٺجي ٻاڪرو. (پهاڪو)
آڪرو: ڪڙڪ نوٽ، مهانگو، جنهن جو ڳاٽ اوچو هجي.
گيهه ٻاڪرو: سادو، نه هئڻ برابر. گهٽ طاقت وارو.
ٻڪريءَ جو گوشت، ٻين مڙني پالتو جانورن جي گوشت جي ڀيٽ ۾ وڌيڪ ذائقيدار ٿيندو آهي. ٻاڪرو کير هلڪو ٿيندو آهي، جنهن ۾ سڻڀ گهٽ هوندو آهي. جنهن ننڍڙي ٻار کي، ماءُ جي ٿڃ نه لڳي يا پيٽ ۾ خرابي هجيس ته ان کي ٻاڪرو کير ڏيندا آهن. ٻاڪري کير جي لسي، ٻين لسين جي ڀيٽ ۾ وڌيڪ کٽي ٿيندي آهي. ولوڙڻ سان، مکڻ ڪو ذرو پرزو نڪري ته نڪري، نه ته نڪرندو به ناهي. جڏهن مکڻ نڪري ئي نه ته پوءِ گيهه ڪيڏانهن ٺهندو؟ اهڙي اڻ ٿيڻي شيءِ حاصل ڪرڻ لاءِ تمام گهڻا پئسا سيڙائبا، تڏهن وڃي مس آنو اڌ يا پاءُ کن جڙندو. جڏهن ته ڳئون ۽ مينهن، ويلي تي ان کان وڌيڪ کير ذريعي گيهه مکڻ ڏين. اھڙي صورت ۾ ٻڪريءَ جي کير ۽ گيهه لاءِ پئسا ڇو سيڙائجن؟!
مطلب: ۱. مُلهه/ اگهه/ پئسا گهڻا ڏئي، شيءِ سادي نه وٺبي آهي.
۲. خدمت ايمان سان ڪبي، ته ڦل تمام چڱو ملندو.

511- ناڻو سو جو ڳنڍ، ٻاڻي سا جا ڪنٺ. (چوڻي)
ناڻو: ڌن، دولت، مايا.
ڳنڍ: هڙ ۾ ٻڌل، ساڻ هئڻ.
ٻاڻي: جيڪا پڙهي وڃي، علم.
ڪنٺ: ڪنٺو، موتين وانگر پوتل. دل ۾، ياد.
ناڻو، رائج الوقت سڪو هئڻ سبب، هر ڪم ۾ لائي سگهجي، پر جڏهن هٿ ۾ هجي. بئنڪ ۾ پيل يا ٻئي وٽ ڌراوت رکيل به دير سان ملڻ سبب ايترو ڪارائتو نه ٿئي، جيترو پنهنجي کيسي يا گهر ۾ رکيل ٿئي. مال ته ڪم اچي پر سون جيڪو زيور جي صُورت ۾ رکيل هجي سو به ڪم اچي. ڪنهن کي اڌارو ڏنل، وقت تي ته ڇا پر گهرڻ پڄاڻان سڄي عمر ۾ به نه ٿو ملي. اوڌر تي ڏنل شيءِ جو ڀروسو ئي نه ڪجي.
۲. اهڙيءَ طرح علم به اهو آهي جيڪو ماڻهوءَ جي سيني ۾ آهي. جيڪو ڪتابن ۾ آهي سو ڄڻ پرائو آهي ۽ ڪنهن ڪم جو ناهي. تعويذ يا دعا به اها اثر ڪندي، جيڪا دل ۽ زبان سان پڙهي وڃي. جيڪا ياد نه هجي ۽ پڙهجي ئي نه، سا ته ڪم نه ٿي اچي.
مطلب: ۱. ناڻو، ڳنڍ/ هڙ ۾ ٻڌل ڪم اچي ۽ علم سيني وارو ڪم اچي.
۲. علم همان نيست که در جلدِ ميش،
علم همان ست که در جلدِ خويش. (فارسي)
۳. اهو علم ڪارگر ناهي، جيڪو چمڙي جي پوستين ۾ آهي،
علم اهو ڪارگر آهي جيڪو پنهنجي چم/ سيني ۾ آهي. (ترجمو)

512- ناڻو، نر چتو ڪري. (چوڻي)
ناڻو: دولت، پئسو.
معاشرتي زندگيءَ ۾ هڪ ٻئي اندر ڪم ڪاريون پون ٿا پيا. مفت ۾ ڪير به ڪنهن جو ڪم نه ٿو ڪري. موٽ ۾ کيس معاوضو ضرور کپي. معاوضو ڪيترو هئڻ گهرجي؟ ان لاءِ ضرور ڪا ڪَٿَ ماپ هئڻ گهرجي. ڪم جي بدلي ڪم، شيءِ جي بدلي شيءِ، جنس جي بدلي جنس تڏهن ٿي سگهندي، جڏهن وٺڻ واري کي ضرورت هجي ۽ ڏيڻ واري وٽ واڌارو هجي. جيڪڏهن منجهانئن ڪنهن هڪ وٽ ڪمي هوندي ته سودو نه ٺهندو.
تنهنڪري ڪار-وهنوار کي هلائڻ لاءِ، وچئون اهڙو سڪو رائج ڪرڻ ضروري هيو، جيڪو مڙني ڌرين کي قابل قبول هجي، سو ھيو ناڻو. سون ۽ چاندي، نوٽ ۽ بانڊ وغيره، ناڻي جا مختلف روپ آهن ۽ سمورا رائج الوقت آهن.
نتيجي طور هر ڪم ناڻي سان ڇٽندي نظر اچڻ لڳو. ڪن ماڻهن جو ته ايمان ئي وڃي پيسي تي بيٺو ته جي اهو هوندو ته سمورا مسئلا حل ٿي ويندا. ان کي حاصل ڪرڻ لاءِ سر ٽوڙ ڪوششون ڪن ٿا. ايستائين جو ڪريل ۽ ڪڌا ڪم به ڪرڻ لڳن ٿا. مڙس ماڻهو به، ناڻي کي حاصل ڪرڻ لاءِ، بري ڪم ڪرڻ کان ڪيٻائين نه ٿا.
مطلب: ۱. دولت، اڻ ناين کي نوائي ڇڏي.
۲. هر که زر ديد سر فرود آيد، ور ترازوي آهني دوش است. (فارسي)
۳. جنهن به ناڻو ڏٺو، تنهن مٿو نِوايو،
توڙي لوهن مٿن واري ساهمي ڪلهن تي پوي. (ترجمو)

513- نچڻ هلي ته گهونگهٽ ڪهڙو؟ (پهاڪو)
گهونگهٽ: منهن ڍڪڻ.
منهن ڍڪڻ يا پردو ڪرڻ، ستر واري عورت کي جڳائي. ڇو جو چهرو، هٿ ۽ پير، لڪائڻ جهڙي شيءِ ناهن. گهر ۾ مٽن مائٽن آڏو، اهي عضوا ظاهر ئي رهن ٿا. تنهن هوندي به غير مرد جي آڏو چهرو لڪائڻ چڱو ڪم آهي. نظر ملڻ سان يا چهري تي نظر پوڻ سان، مرد جو عورت ڏانهن ڌيان فطري طور کڄي ويندو آهي. جڏهن ته عورت، ٻين نسواني عضون جي ساخت ۽ رنگت سبب پرڪشش ٿيندي آهي. نچڻ مهل، تماشبينن آڏو، ٺمڪائڻ سبب، انهن عضون جي نمائش ٿئي ٿي. جيڪي عضوا لڪائڻ اشد ضروري آهن، سي نه لڪيا ۽ چهرو لڪيو ته پوءِ ڪهڙو پردو ٿيو؟
راڳ ۽ ناچ جو ھنر، انھن عضون جي نمائش سان ئي ڏسڻ وارن کي وڻي ٿو. گهونگهٽ واري صورت ۾، نه راڳ ٻڌڻ ۾ ۽ بگ وري ناچ ڏسڻ ۾ مزو ايندو. نه ئي وري نرتڪي ڍڪيل چهري سان پرڪشش expressions & performance ڏئي سگهندي.
مطلب: ۱. گندو ڪم ڪجي ته نروار ٿي ڪجي، ته جيئن اشرافن ڏانهن، اهڙي ڪم جو شڪ يا گمان نه وڃي.
۲. جيڪو درويش، دنيا جا ڌنڌا ڇڏي، ڌڻيءَ جو ڳولائو ٿيو آهي، تنهن کي هاڻي دنيا جي ڪمن جي گلا ڪرڻ جي ڪهڙي ڳڻتي آهي.

514- نه ڏي، نه ڏکوءِ. (چوڻي)
هن جڳ ۾ جيئڻ وارن لاءِ لازمي آهي ته آرام-ده زندگي گذارڻ لاءِ، هڪ ٻئي سان ربط ۾ رهن. هڪ ٻئي جي ڪم اچن. هڪڙا ڪم هڪ ٻئي ۾، انفرادي پون ٿا ٻيا اجمتاعي. اجتماعي ڪمن ۾ ته هڪ ٻئي جي مدد ڪجي پر انفرادي ڪمن ۾ پڻ ڪجي. اجتماعي ڪم آهن، ڳوٺ راڄ يا قوم ملڪ جي اخلاقي فلاح و بهبود، ملڪي سرحدن جي حفاظت، معاشري جي معيشت ۽ ترقيءَ لاءِ ڪوششون.
انفرادي مدد ۾ انهن ڪمن ۾ ٻانهن ٻيلي ٿيڻ آهي، جيڪي ڪنهن هڪ ماڻهوءَ جي ذات کي فائدو ڏين ٿا. ائين ڪرڻ سان به موٽ ۾، پاڻ سان مدد ٿيندي. اها مدد بي بها ۽ قيمتي هوندي آهي.
ان جي برعڪس جيڪڏهن مدد نه ڪجي يا ڪرڻ جي لائق نه ٿي سگهجي ته چُپ ڪري ويهجي. هروڀرو ڪنهن سان کينس نه ڪجي ۽ نه ئي ڪنهن کي رنجائجي. اجتماعي نقصان ته نه ڪجي پر ڪنهن کي انفرادي طور به نقصان نه ڏجي. موٽ ۾ جيڪو پاڻ کي نقصان ملندو، ان سان پيڙهيون پيون لوڙ لوڙينديون.
مطلب: ۱. ڏيڻ چڱو آهي، پر جي ڏئي نه سگهجي ته ڏکوئجي نه.
۲. چيزي مدهِ درويش را، چيزي مگو درويش را. (فارسي)
۳. فقير کي ڪا شيءِ نه ڏين ته، فقير کي ڪا شيءِ چؤ به نه. (ترجمو)
۴. نه ڏين ته ڏکوءِ به نه.
۵. ڏين نه، ته ڏکوءِ به نه.

515- نه ڪتڻ، نه ڪوريءَ جي ڪاڻِ ڪڍڻ. (ورجيس)
جڏهن ڪپڙي جا ڪارخانا نه هيا، تڏهن ڪوري آڏاڻن تي ڪپڙو اڻندا هيا. ڪپڙي اڻڻ لاءِ، کين سُٽُ درڪار هوندو هيو، جيڪو تُڻايل ڪپهه مان جوڙبو هيو. اهو سُٽُ، ڌاڳن جي شڪل ۾ آڻڻ لاءِ، وري ڪي عورتون گهرن ۾ مُلهه تي ڪتينديون هيون. واڻيي يا ڪوريءَ وٽان ڪپهه جا ڦورا آڻي، گهر ۾ سُٽ ڪتينديون هيون، پوءِ ان جي محنت يا قيمت وٺي واڻيي يا ڪوريءَ کي واپس ڪنديون هيون.
جيڪي سُٽ ڪتينديون هيون، تن جو مهاڳو ڦري گهري ڪوريءَ سان پڻ پوندو هيو. واڻيي کي وِڪيل سُٽُ، جڏهن ڪوريءَ وٽ پھچي ۽ ڪوري جيڪڏهن منجھانئس ڪو عيب ڪڍي ته وري به ڪتيندڙ کي وٽس پيش پوڻو پوي. جيڪڏهن ڪوريءَ کان محنتاڻي عيوض، سڌو سنئون کنيل هجي ته به ڪوريءَ جي ڪاڻِ/ محتاجي ضرور ڪڍڻي پوي. ڪوري ٿيو معتبر ۽ ڪتڻ وارو ٿيو، سندس محتاج. جيڪي موراڳو سُٽ ڪتڻ ئي نه ڄاڻنديون هيون، تن کي ڪوريءَ جي آڏو سائين سائين نه ڪرڻي پوندي هئي.
مطلب: ۱. محنتاڻي عيوض ڪم ڪندڙ کان، آڏي پڇا ٿئي.
۲. بڇڙي ڪم کان پري رهندڙ کي، آڏي پڇا جو ڊپ يا اونو نه رهي.
۳. ڊڄي اهو جيڪو، ڪتي. ڇو جو اڳيان توريندڙ تارا ڦاڙيو ويٺا آهن.
۴. نه ڪتي، نه ڪوريءَ جي ڪاڻ ڪڍي. (ورجيس)
۵. نه ڪتيان، نه ڪوريءَ جي ڪاڻ ڪڍان. (ورجيس)
۶. آن را که حساب پاک ست از محاسبه چه باک؟ (فارسي)
۷. جنهن جو ليکو چوکو آهي، تنهن کي ليکي وٺندڙ جو ڇا ڊپ؟ (ترجمو)

516- نه ڪنهن جي کٿي کي هٿ لاءِ، نه پنهنجو پَٽُ پڻاءِ. (پهاڪو)
پَٽُ پڻائڻ: پَٽَ جي ڪپڙي کي بڇڙو چوائڻ.
کٿو، اُن يا ڏاس مان جڙي ٿو. تمام گهڻو کهرو هوندو آهي. منجهس پيل وارن جون تُهون به ڪڏهن ڪڏهن نرم جسم کي تڪليف ڏينديون آهن. ان جي ڀيٽ ۾ پَٽُ تمام نرم ۽ چلڪيدار ڪپڙو ٿئي ٿو. نرم ۽ نازڪ بدن تي وڌيڪ ٺهي به ٿو ۽ آرام-ده پڻ آهي.
پراڻي شيءِ آخر پراڻي آهي. جيڪڏهن ان جي گلا ڪبي يا ان کي نقصان ڏبو، پوءِ ڀلي کٿي وانگر کهري ۽ بي سري هجي پر، اڳلي کي دل ۾ ضرور ڏک ٿيندو. موٽ ۾ هو به بدلو وٺڻ چاهيندو ۽ سوچي سوچي اسان جي ان شيءِ تي حملو ڪندو، جنھن سان اسان کي گهڻو نقصان رسي. اهو وري، کٿي بجاءِ اسان جي پَٽ کي پيو لوئيندو.
مطلب: ۱. ٻين سان اڍنگو نه ڳالهاءِ ته جيئن ڪو تو سان اڍنگو نه ڳالهائي.
۲. تون ٻئي ڪنهن جو مانُ نه لاههِ ته جيئن هو به تنهنجو مانُ نه لاهي.
۳. تنهنجو مانُ، تو وهيڻو آهي. تنهنجو مانُ، تنهنجي هٿ/ وس آهي.
۴. چه نيکو زده است اين مثل برهمن،
بود حرمت هرکس از خويشتن. (فارسي)
۵. ڪهڙو چڱو مثل ٻانڀڻ چيو آهي،
سڀ ڪنهن جو مانُ، پاڻ وهيڻو آهي. (ترجمو)

517- نه ڪنهن کي عقل منجهايو آهي،
نه ڪنهن کي سونهن سڪايو آهي. (چوڻي)
۱. هڪڙي گندي پاڻيءَ جي تلاءَ ۾، ڪجهه ڏيڏريون گڏ ٿي ويٺيون هيون. وهنتيون به پئي ته ڪچهري به پئي ڪيائون. منجهانئن ڪنهن، هڪڙيءَ حور جي باري ۾ ذڪر ڇيڙيو. ٻيءَ پڇيس؛ “حور ڇا آهي؟”
پهرينءَ ڏيڏريءَ چيس؛ “چون ٿا ته ڏاڍي سهڻي هوندي آھي!”
“اسان کان به وڌيڪ سهڻي هوندي ڇا؟” ٽينءَ وچ ۾ ٽپڪو ڏيندي پڇيو.
“اسان کان وڌيڪ وري ڪهڙي سهڻي هوندي؟” چوٿين، جيڪا اوچتو ويجهو آين، سا ٽينءَ جو پڙلاءُ ڪن تي پوندي، پڇڻ لڳي.
“نه ادي! اسان کان وڌيڪ وري ڪهڙي سهڻي هوندي!” پنجينءَ وچ ۾ ڇپڙڪو ڪڍيو.
گهڻو بحث ۽ گيڙ-بگيڙو ٿيو. معاملو اڇو نه پئي ٿيو ته هڪڙيءَ وچ ۾ چيو؛ “اسان جڏهن هيونسين ته پوءِ اهڙين حورن جي جوڙڻ جو کپ ڪهڙو؟ خوامخواهه اسان اچي سندن بحث ۾ منجهيون آهيون.”
۲. ڏيڏريون به جڏهن پنهنجي پاڻ ۾ ڪچهريون ڪن ٿيون تڏهن پاڻ کي حسين سمجهن ٿيون ۽ ڪنهن معاملي تي ڊگهو بحث ڪري، پاڻ کي عقل وارو به سمجهن ٿيون.
مطلب: ۱. هر ڪو ڄاڻي ٿو ته حسن ۽ عقل، مون کان پوءِ دنگ آهي.
۲. عقل ۽ حسن عارضي شيون آهن. اڄ آهن، سڀاڻي ناهن. اڄ ناهن سڀاڻي ٿي پون ٿا. وري ختم ٿي وڃن ٿا. انهن عارضي شين تي نه ڀروسو ڪجي ۽ نه منجهن الجهي، دنيا جا ٻيا ڪار-وهنوار چٽ ڪجن.
۳. گر از بساطِ زمين عقل منهدم گردد،
بخود گمان نه برد هيچ کس که نادانم. (فارسي)
۴. جيڪڏهن سڄيءَ ڌرتيءَ تان عقل ناس ٿي وڃي،
تڏهن به ڪو پاڻ ۾ شڪ نه آڻيندو ته مان ڪو اڄاڻ آهيان. (ترجمو)

518- نڪي پاراتن ۾، نڪي منجهه دعا،
انگ اڳيئي لکيا، پاڙڻ پوءِ پيا. (چوڻي)
انسان جو نصيب، هڪ ڏينهن لکجي چڪو آهي. جن قلمن نصيب لکيو، سي هن دنيا جي ٺهڻ کان ڪافي اڳ، خشڪ ٿي چڪا آهن. هاڻي اهو نصيب ڊهي، ٻيو نه ٿو ٿي سگهي.
پٽ ۽ پاراتا، دعائون ۽ ڦيڻا، تعويذ ۽ سڳا وغيره به نصيب ۾ لکيل هوندا ته پوندا ۽ اثر به لکيل هوندو ته ٿيندو. جيڪڏهن ناهي لکيل ته نه ٿيندو. ڪڏهن به کانئن نه ڀانئجي. وري به مالڪ کان ڀانئجي. کيس ئي ٻاڏائجي.
مطلب: ۱. نصيب ۾ لکيل انگ پڙندو، ٽرندو ڪين.
۲. نصيب تي جيڪڏهن ڪير راضي رهيو ته به لوڙيندو، ڏک-ڀرو ٿيندو ته به ڀوڳيندو.
۳. قضا دگر نشود گر هزار ناله و آه،
به شکر يا به شڪايت برايد از دهني. (فارسي)
۴. لکيو ڪين ڦري، ڀلي هزار دانهون، ڪوڪون،
شڪر يا شڪايت سان، ڪنهن وات مان نڪرن. (ترجمو)

519- نڪي دٻگرن مال ميڙيو، نڪي سرهيا بک مئا. (پهاڪو)
دٻگر: مئل ڍور تان چمڙو لاهي سڪائڻ وارا، سوچي، ڍيڍ، چهڙا، شڪاري.
سرهيا: مشڪ ۽ عنبر جي ڪرت ڪرڻ وارا.
دٻگر ۽ سرهيا، ڌنڌي پويان سڏجندڙ ذاتيون آهن پر سندن ڪرت مختلف آهي. دٻگرن جي ڪرت ڪني آهي. سدائين “مفت جي مال تي” يا “الله جي ماريءَ” کي ڳوليندا وتن ٿا. سدائين نوس نوس ڪندا ۽ ڪمائيءَ لاءِ ووڙون ڏيندا وتندا آهن. تڏهن به مال ڪو نه ميڙيائون.
ان جي ڀيٽ ۾ سرهيا وري سڳنڌ واري ڪرت ڪن ٿا. آيو ويو خريد نه به ڪري ته به مفت ۾ وٽانئن واس وٺي وڃي ٿو. انهيءَ مفت ورهائڻ واري ڪار سان، سڃا ڪين ٿا ٿين. اهي به دنيا ۾ هلندا چلندا وتن ٿا ۽ پيٽ-گذر ٿئين ٿو پيو.
مطلب: ۱. جيڪو چوريءَ/ ڪپت/ ٺڳيءَ مان گهڻو ناڻو ڪمائيندو، تنهن وٽ به سدائين ڪين هوندو ۽ جيڪو ڀل-مانسائيءَ جي ڪرت مان ٿورو ٿورو گڏ ڪندو سو به بک ڪين مرندو.
۲. روزي رزق، ٿوري ڪي گهڻو، هر ڪنهن کي مليو وڃي.

520- ننڍڙي مري نه مايڙي، ٻڍڙي مري نه جوءِ،
ڪنت چوڙيلي نا مري، مت جهڻڪ وهيڻي هوءِ. (چوڻي)
مايڙي: ماءُ.
ٻڍڙي: ڪراڙپ ۾.
ڪنت: مڙس.
چوڙيلي: جوان جوءِ.
جهڻڪ-وھيڻي: طعنن تنڪن ھيٺ.
۱. ٻچي جي سار سنڀال، ماءُ کان وڌيڪ ڪير به نه ٿو ڪري سگهي. ڄمڻ وقت، ٻار ايترو ڪمزور هوندو آهي جو ڪاڪوس به پِئي پِئي پيو ڪندو آهي. کائڻ لاءِ فقط پٽڙي شيءِ، سا به کير جهڙي خوراڪ، گهرجيس. اهي سڀ ڏاکڙا ماءُ ڪري سگهي ٿي. ٻي عورت به نه ٿي ڪري سگهي. ڇو جو ماءُ جي سيني ۾ اهڙو لطيف جذبو رکيل آهي، جو اها جڏهن ٻار جي اوئان اوئان ٻڌي ته سڄي لرزي ٿي وڃي. جيستائين ٻچڙي جي خدمت نه ٿي ڪري ته قرار نه ٿو اچيس. ٻارائپ ۾ ماءُ مئي ته ڄڻ ماڻهو/ ٻار، پاڻ مري ويو.
۲. ڪراڙپ به ٻيو ٻار-پڻو آهي. ائين به چيو اٿن؛ “ٻڍاپو، ٻيو ٻالپو.” ان ۾ به ماڻهو ڪمزور ٿي ٿو وڃي. انساني حاجات لاءِ به اٿڻ ويهڻ کان هلاک ٿي ٿو پوي. بستري تان اٿي ڪاڪوس ۾ وڃڻ جيتري به منجهس ڪڏهن ڪڏهن سڪت نه هوندي آهي. لڱائيءَ چڱائيءَ ۾، اوگهڙ سوگهڙ، جتي عورت سا به زال ڍڪيندي، اتي ٻيو مرد ته ڇا پر سڳي ماءُ، ڀيڻ يا ڌيءَ به نه ڍڪي سگهندي. اهڙيءَ صورت ۾ زال مري وڃي ته ماڻهوءَ لاءِ ڄڻ دنيا مري وئي ۽ ڪاري قيامت ٿي وئي. ڪراڙي کي هاڻي ٻي زال ملڻ به ممڪن ئي نه آهي.
۳. هڪڙو ته مڙس ڳولھڻ سان به ڪو نه ملي. وري جي ملي ۽ جوانيءَ ۾ مري وڃي ته عورت ويچاري ڪيڏانهن جي به نه رهي. ٻار ناھي ته به زندگي گذارڻ عذاب. ٻار آهي ته به کيس پالڻ جهنم کان گهٽ نه. ٻيو مڙس ڪري ته ٻار لاءِ ويل، نه ڪري ته پاڻ لاءِ ويل. ري-اولادڻ هجي ۽ ٻيو مڙس وٺڻ چاهي ته ڇڙو ڇانڊ گهٽ پر شادي شده سو به ري-اولاديو مس خيال ڏيکاريندو. تنھن ھوندي به جهڻڪن ۽ سهمن ۾ هوندي؛ “اڳيون مڙس ماريو اٿئين. ٻئي جو خدا خير ڪري!”
مطلب: ۱. زندگيءَ جي ٻن مرحلن ۾، مرد کي عورت جي ضرورت آهي. ٽئين ۾ وري عورت کي مرد جي.
۲. ٻار ماءُ کانسواءِ ڇورو، جوان عورت مڙس کان سواءِ اڀاڳڻ، ڪراڙو مڙس زال کان سواءِ نڌڻڪو ۽ اٻالو.

521- ننڍي وات مان، وڏو ويڻ نه ڪڍجي. (چوڻي)
ويڻ: مهڻو، طعنو، بڇڙو گفتو.
وات جي اندر هڪڙو گوشت جو ٽڪرو آهي، جنهن کي زبان ٿو چئجي. آهي ننڍڙي پر ڪم تمام وڏا اٿس. تلوار جو ڌڪ گسي وڃي پر زبان جو ڌڪ نه گسي. گهڻي دير تائين ۽ دل تائين گهرو اثر ڪري. جيڪڏهن اهو عضوو سڌري وڃي ته ڄڻ پورو انسان سڌري وڃي. اهو نه سڌري ته ڄڻ پورو انسان بگڙي وڃي. انهيءَ سان ئي ٻين جي دل وٺجي ٿي، انهيءَ سان ئي ٻين جي دلين ۾ نفرت جو ٻج ڇٽجي ٿو. جيڪڏهن اها هڪڙي پنهنجي ڪنٽرول ۾ هجي ته انسان لاءِ جيئري ئي جنت آهي.
مطلب: ۱. زبان مان گفتو ڪڍڻ وقت، صبر جو دامن نه ڇڏجي.
۱. زبان آهي ننڍڙي، پر ڄاڻِ وهِ جي ڳنڍڙي.
۲. زبان ننڍڙي نه ڄاڻ، بلڪ وه جي ڳنڍڙي ڄاڻ. کلئي کان پوءِ اڳلو به چٽ ته ڳالهائڻ وارو به چٽ.
۳. اها ئي زبان اس ۾ ويهاري، اها ئي زبان ڇانءَ ۾ ويهاري.
۴. زبان شڪل زنان دارد، زنان را ستر درکار ست،
شکستن ستر مستورات، به پيش عاقلان عار ست. (فارسي)
۵. زبان ۽ زنان، لفظن جي شڪل ساڳي آهي،
زن کي ستر گهرجي.
ستر وارن جو ستر ڀڃڻ، سياڻن آڏو عيب/ ويڪ وارو آهي. (ترجمو)
۶. زبان ۽ زنان ۾ حرفن جي صورت ساڳي آهي، رڳو هڪڙي نقطي جو ڦير آهي. هڪ ۾ هيٺ ته ٻئي ۾ مٿي آهي. تنهن ڪري ٻنهي کي ڍڪڻ ضروري آهي.

522- نُهن سان ڇڄي ته ڪاتي ڇو وجهجي؟ (پهاڪو)
شيون، ساخت جي حساب سان ٽن قسمن جون ٿينديون آهن؛ نرم، سخت ۽ وچٿريون. سخت شيءِ جهڙوڪ؛ هڏي واري گوشت وغيره کي وڍڻ لاءِ، ڪات ڪم اچي. نرم شيءِ جهڙوڪ؛ ماني يا کاڌي پيتي جي ڪا رڌل شيءِ، سا هٿ سان ئي ڀڃي سگهجي. وچٿريون شيون جهڙوڪ؛ ميوو ۽ سبزي وغيره، ڪاتيءَ پائڻ سان وڍڻ ۾ چڱيون لڳن.
هاڻي جيڪڏهن ڪنهن کي ماني کائڻي آهي يا رڌل وڏي ٻوٽي کائڻي آهي، ان لاءِ به ڪاتيءَ جو انتظار ڪري ته پوءِ انتظار ئي پيو ڪندو، ڇو جو اهي شيون نُهن سان ڇڄي سگهن ٿيون.
مطلب: ۱. جيڪو ڪم آهستي ۽ ٿورڙن لفظن ڳالهائڻ سان ڇٽي، تنهن لاءِ ڏاڍيان ۽ گهڻو ڳالهائڻ نه گهرجي.
۲. اگر مي بر آيد به نرمي وهوش،
به تندي و خشم و درشتي مکوش. (فارسي)
۲. جيڪا شيءِ ڪنئرائپ ۽ ڏاهپ سان ٿئي ٿي،
اها تک، ڏمر ۽ ڏاڍ سان نه رٿ. (ترجمو)
۳. جيڪا نهن سان ڇڄي، تنهن تي ڪاتي نه وجهجي.
۵. ڀيٽيو: ڳڙ سان مري ته زهر ڇو ڏجيس.

523- نون ميهارن مينهون ڌاريون،
کٿا لاهي، دونهيون ٻاريون. (پهاڪو)
ميهار: مينهون ڌاريندڙ، مينهن جي وٿاڻ وارا.
مينهن جي وٿاڻ ۾، گاهه پٺو يا ٻاٽ/ ڏارو گهڻو آڻبو آهي. اتي وري مينهن جو ڇيڻو ۽ موٽانگي جي ڇر به گهڻي ٿيندي آهي. جنهن تي مڇر ۽ ٻيا جيت جڙا تمام گهڻا ٿيندا آهن. انهن جي لاءِ ترت ۽ سهنجڙو ڪم آهي؛ اتي موجود آڊوکن ڇيڻن مان دونهيون ڪري، مڇرن کي ڀڄائڻ ته جيئن مال ڀٽارو ۽ ميهار آرام سڪون سان رهي سگهي. ان جي برعڪس، جيڪي ماڻهو نئينءَ مان ميهار ٿيندا آهن، سي ڪجهه شوق ۾ ۽ ڪجهه وڏائيءَ کان، ڇيڻن جي دونهين کان پيا ٽهندا ۽ ڇرڪندا آهن. تنهنڪري پاڻ کي اوڙهيل کٿا پيا مينهن کي اوڍائيندا آهن يا انهن جو دونهون ڪري پيا کين مڇرن کان بچائيندا آهن.
مطلب: ۱. نئين يا نو-آزموده يا اڻ-پڙهيل ماڻهوءَ سان ڪار-وهنوار سوچي سمجهي ڪجي. منجهانئس فائدي جي اميد گهٽ رکجي.
۲. غير تجربيڪار ماڻهو، ابتا ڪم ڪندو آهي.
۳. اڻ-آزمودگار، ڦٽڪيءَ کي مصري ۽ لوڻ کي کنڊ پيو ڄاڻندو آهي.
۴. نئون ملو، ڏاڍيان ٻانگ ڏئي.
۵. نئين ڏائڻ، ڳئيءَ ڏانهن ساهه ڪڍي.
۶. نئين کدڙي، طبلي جو زيان.
۶. ڀيٽيو: نئين سنياسڻ، چيلهه ۾ جٽائون.

524- نئن به تکي، ڳڙ به مٺو. (ورجيس)
هڪڙي ماڻهوءَ کي، هڪڙي دوست ڳڙ جو آسرو ڏنو هيو، تنهن لاءِ گهران سنڀري نڪتو. واٽ تي کيس هڪ نئن پار ڪرڻي هئي. ڇو جو سندس دوست جو ڳوٺ ۽ ٻني ٻارو، نئن جي پراڙ/ پار هيو. جڏهن نئن وٽ پهتو ته ان ڏينهن تازين بارشن سبب، نئن جي وهڪري ۾ ڏاڍي تيزي هئي. نئن کي ڏٺائين ته دل دهلجي ويس. وري ڳڙ ڏي ڌيان ويس ته اهو به ڏاڍو مٺو لڳس. نئن ۾ گهڙيو پئي ته جان وڃڻ جو خطرو پئي ٿيس. نئن جي مٿان بيهي، نئن جي وهڻ ۽ ڳڙ جي نه ملڻ جو ڏاڍو ارمان کاڌائين. روح نه مڙيس ۽ ور ڪُنجي نئن پار ڪرڻ لڳو. نئن جو پاڻي ڇوٽ هيو، سو کيس کنيو ويو. هڪڙي وڪڙ ۾ وڃي سٽيائينس. تيستائين هڪڙو تارو همراهه به سندس مدد لاءِ پهچي ويو. تنهن اچي ڇڪي ٻاهر ڪڍيس ۽ چيائينس؛ “ڏٺئه پئي ته نئن تکي آهي ته پوءِ ڇو گهڙئين؟”
“تو واري ڳالهه سچي آهي.” سهڪندي وراڻيائينس؛ “نئن به تکي آهي پر ڳڙ به ته مٺو آهي.”
مطلب: ۱. مايا، جنهن وٽ آهي سو اڃا هٻڇ وگهي ڏک ٿو ڏسي، جنهن وٽ ناهي سو ڏک ۾ موڙهو وتي، وچئون ڌڻي ٻنهي کي ياد ناهي.
۲. اگر تونگر باشي، مشتغل شوي بمال،
اگر درويش شوي، تنگ دل نشيني بمال،
پس حلاوتِ ذکرِ حق کجا يابي،
و به عبادتش که شتابي. (فارسي)
۳. جڏهن ونهيون هئين ته مال ۾ ريڌين،
جڏهن فقير ٿئين ته اڻ تڻ ۾ موڙهيل سوڙهيل هئين،
پوءِ ڌڻيءَ جي يادگيريءَ وارو سواد ڪٿان لهندين،
سندس بندگيءَ ڏي ڪڏهن ڊوڙندين!؟ (ترجمو)

525- نئين سنياسڻ، چيلهه ۾ جٽائون. (پهاڪو)
جٽائون: هندو مذهب جا سنياسي فقير، مٿي جي وارن ۾ بَڙ جو کير ۽ رک وجهي، نوڙن وانگر وٽي مٿي تي ويڙهين، تنهن کي جٽائون چئبو آهي.
مٿي جا وار مٿي تي ئي ويڙهبا ته کڻڻ ڪرڻ، هلڻ گهمڻ ۾ سهنجا لڳندا. جيڪا به سنياڻين ٿيندي آهي، سا گروءَ جو اپديش وٺي جٽائون ڇڏيندي آهي. حسب روايت ٻين سنياسين کان سکي ڪري مٿي تي ويڙهي ڇڏيندي آهي. ان جي ڀيٽ ۾ نئين ۽ اڻ آزمودگار يا پنهنجي منهن سنياسڻ ٿيڻ واريءَ کي ڪا به ڄاڻ نه هوندي آهي. تنهنڪري جيئن جيءَ ۾ ايندو اٿس، تيئن پئي ڪندي آهي. مٿي جي بدران لڙڪندڙ جٽائون، چيلهه ۾ ويڙهي پئي پاڻ کي اجايي بار کان آجو ڪندي آھي.
مطلب: ۱. دنيا توڙي دين جو هر ڪم، گروءَ/ استاد/ مرشد جي ڏسيل واٽ ڌاران نه ڪجي.
۲. جي سوَ چنڊان اُگوي، سورج چڙهن هزار،
ايتري چانڊاڻ هونديان، گور بن گهور انڌار. (گرو نانڪ صاحب)
۳. جيڪڏهن سؤ چنڊ ۽ هزار سج کڻي اڀرن،
ايتري چانڊاڻ ۽ سُهائي/ سوجهرو ٿئي ته به گروءَ بنا ڪاري اوندهه آهي. (ارٿ)
۴. نئين نائڻ، بانس جو نهيرڻ.
۵. نئون ملو، ڏاڍيان ٻانگ ڏئي.
۶. ڀيٽيو: نون ميهارن مينهون ڌاريون، کٿا لاهي دونهيون ٻاريون.

526- نيچ نوڪري، اتم کيتي، وڌنت واپار. (چوڻي)
ماڻهوءَ کي زندگي گذارڻ لاءِ، کاڌ خوراڪ، لٽي ڪپڙي ۽ جاءِ جڳهه جي ضرورت آهي. جيڪو ماڻهو زمين سان محنت ڪري ٿو، ان وٽ مال متاع، جاءِ جاڳاهه، ٻني ٻاري تي ئي ٿيو وڃي. مند تي فصل ڦاڙي اچي ۽ ڪاٺي ڪلي به مفت مليس. ڀاڄي ڀُتي به محنت ڪري ته گهر ويٺي ملي وڃيس. پرديس جي ڏاکڙن جي، يا ڪنهن کي سائين سائين ڪرڻ جي، کيس ضرورت نه ٿي پوي. ملڪ ۾ نوٽ ڇپجي ٿو يا نه، حڪومت ساڳي آهي يا مٽجي وئي، انهن ڳالهين جو مٿس ڪو اثر نه ٿو پوي.
ان جي ڀيٽ ۾ واپار اندر پئسو پنجڙ ته جام ملي ٿو، جنهن سان زندگيءَ جون بنيادي ضرورتون پوريون ڪري سگهجن ٿيون. جڏهن ته واپار ۾ لاها چاڙها، رولھڙا، پرديس جي سفر جا ڏاکڙا ۽ گراهڪن جون لايون چايون به آهن. ڪو اوڌر رکائي کائي ويو، ڪٿي بارش يا باهه سان مال کي آڻيندي نيندي يا ٺڪاڻي لڳائيندي ڇيهو رسيو ته واپاري ڍيري.
پنڻ واري جي ڌنڌي ۾ ڪا سيڙپ ناهي. البته ماڻهوءَ جي چهري جو نور نڪري ٿو وڃي. گهرڻ ڌاران، اڳلو خيرات ڏئي يا نه. مورڳو چهڙون به ملي سگهن ٿيون. ٻيو پنڻ وارن کي اها شيءِ ملندي آهي جيڪا مالڪن جي دل تان لٿل هوندي آهي. ان جي حيثيت اها ناهي، جنهن سان دل کي راحت ملي.
نوڪريءَ ۾ مهيني تي پگهار ملي ٿي. ڀلي ڏڪر پوي، ٻوڏ اچي يا مينهن وسي، مهيني تي معاوضو مليو وڃي. جنهن سان ضروريات زندگيءَ جون شيون حاصل ڪري سگهجن ٿيون. اهو به تڏهن جڏهن مٿيان صاحب راضي هجن. مٿيان رشوت، سفارش ۽ سائين سائين ڪرڻ کان سواءِ راضي ڪين ٿيندا آهن. نوڪريءَ واري کي غرض پوري ڪرڻ لاءِ، سندن آڏو نيچ ٿيڻو پوندو آھي.
مطلب: اتم کيتي، وڌنت واپار، نيچ نوڪري، پنڻ بيڪار.
۲. نان جُوي خوردن، و بر زمين نشستن،
بہ که کمر زرين بستن و در خدمت سلطان ايستادن. (فارسي)
۳. جون جي ماني کائي ڌرتيءَ تي ويهڻ،
سوني ترار ٻڌي راجا آڏو خدمت ۾ بيهڻ کان ڀلو آهي. (ترجمو)
۴. نوڪري، گند جي ٽوڪري.

 

و

527- واتئون خرار کاڄن، نڪئون ڪڻو نه کاڄي. (پهاڪو)
فطري طور تي انسان سان لڳل مختلف عضون جا مختلف ڪم آهن. هٿ ڪم ڪرڻ لاءِ، ڄنگهون هلڻ لاءِ، اک ڏسڻ لاءِ، ڪن ٻڌڻ لاءِ، نڪ ساهه کڻڻ ۽ سنگهڻ لاءِ، زبان ڳالهائڻ ۽ چکڻ لاءِ ۽ وات کائڻ لاءِ آهي. هڪ عضوي جو ڪم، ٻيو عضوو نه ڪري سگھندو. نڪ جو ڪم هٿ نه ڪندا، هٿن جو ڪم ڪن نه ڪندو، ڪن جو ڪم اکيون نه ڪنديون ۽ اکين جو ڪم زبان نه ڪندي.
اهڙيءَ طرح زبان ۽ ڏندن جي گڏيل محنت سان جيڪو ڪم ٿئي ٿو، سو نڪ کان هرگز ڪين ٿيندو.
جيڪڏهن وات سان کائبو رهبو ته حياتيءَ اندر، خرار کاڄي ويندا. نڪ جو رستو، معدي بدران ڦڦڙن ڏانهن آهي. جيڪڏهن نڪ ذريعي هڪڙو ڪڻو به اندر وجهڻ جي ڪوشش ڪبي ته بجاءِ معدي ۾ وڃڻ جي ڦڦڙن ڏي هليو ويندو ۽ اتي وڃي اڃا خلل ڪندو.
مطلب: ۱. جنهن ڪم لاءِ جيڪو رستو جڙيل آهي، سو اختيار ڪجي.
۲. واجبي طرح يا جوڳائيندو سڀ ڪو کائي ۽ ٻئي کي لکا به نه پوي. اڻ جوڳائيندو ۽ غير واجبي کائيندڙ، ماڻهن جي نظرن ۾ به ٿي پوي ٿو ۽ نظرن ۾ ڪري به پوي ٿو.

528- واڳ ڌڻين جي هٿ، آءٌ ڪا پاڻ-وهيڻي. (چوڻي)
پاڻ-وهيڻو: خود-مختيار.
انسان دنيا جي تختي تي نه پاڻ-مرادو آيو آهي ۽ نه وري پنهنجي مرضيءَ سان هن دنيا مان هليو ويندو. هن دنيا ۾ اچڻ کان اڳ، کيس هن دنيا جي خبر به نه هئي ته منجهس ڇا ٿو وهي واپري. ڪهڙيون قومون ۽ ذاتيون رهن ٿيون. ڪهڙا ملڪ ۽ خطا آهن. منجهانئن ڪهڙو خطو يا قوم شرف ۾ منفرد آهي. انهيءَ خطي ۽ ذات ۾ ڪهڙو خاندان معتبر آهي ته ان جي گهر ۾ پيدا ٿي، مزا ماڻيان. فلاڻي وقت تي، فلاڻي خطي ۾، فلاڻي قوم جي فلاڻي ذات واري فلاڻي اوچي خاندان اندر پيدا ٿي، زندگي عيش آرام جي گذاري وٺان.
جيئن ته انسان پيدا به پنهنجي مرضيءَ سان نه ٿيو آهي، تنهنڪري هتي رهڻ ۾ به سندس مرضيءَ کي عمل دخل ناهي. سندس مرڻ ۽ جيئڻ، اٿڻ ۽ ويهڻ، کائڻ ۽ پيئڻ، پائڻ ۽ چوڙڻ، ڏک ۽ سک، کٽيو ۽ ڇيئو، يا ٻيا سمورا ڪم ڌڻيءَ پاڪ جي هٿ وس آهن. پاڻ-وهيڻو ڪي به ڪين اٿس.
مطلب: ۱. ڪير به دنيا ۾ پنهنجي مرضيءَ سان نه آيو آهي ۽ نه ويندو.
۲. ڪري ڪرائي آپي آپ، مانکُ لي ڪڇ نهين هاٿ. (گرو نانڪ صاحب، وچن)
۳. ڪرائي ڪري سڀ ڌڻي پاڻ، ماڻهوءَ جي هٿ ڪي به نه آهي. (ارٿ)
۴. لائي حيات، آئي، قضا لي چلي، چلي،
اس دنيا مين کوئي نه اپني خوشي آئي، نه چلي.

529- واڱڻ هڪڙن کي وائي، هڪڙن کي پيچي. (پهاڪو)
واڱڻ، هڪ سبزي آهي، جنهن زمين ۾ ٿئي تنهن جو اثر وٺي. کائڻ وارن تي به مختلف اثر وجهي. جهڙي طبيعت وارو کائيندو، مٿس اثر به انهيءَ آهر پوندو. هڪڙن کي کائڻ ۾ گرم ۽ بادي لڳي. سي منجهس ساوا بصر گڏي پوءِ ٻوڙ رڌين. سائو بصر ٿڌو آهي، گرم واڱڻ ۾ گڏڻ سان، ٻنهي جو گرم-سرد وارو اثر زائل ٿيو وڃي ۽ ڀاڄي وچٿري اثر واري ٿيو پوي.
ڪي وري واڱڻ کي سرد يا وائيءَ وارو ڄاڻن. اهي کيس تري کائين. انهن کي اهو ڀانءِ پوي. رڌل ٻوڙ يا واڱڻن جو برفو کين ڀانءِ نه پوي.
مطلب: ۱. جهڙي ماڻهوءَ جي طبيعت هوندي، واڱڻ جو مٿس اهڙو اثر پوندو.
۲. قدرت واري جا به رنگ آهن. ساڳيا ڪم هڪڙن کي فائدو ڏين ته ٻين کي نقصان.
۳. شرم ڪرڻ، اشراف زال جي سونهن وڌائي، جڏهن ته ڪسبياڻي شرم ڪرڻ سان بک مري.
۴. ماٺ ڪرڻ/ چپ رهڻ، فقير لاءِ ڀلو، سندس مانُ وڌي.
ماٺ رهڻ، راجا لاءِ نقصانڪار، راڄ ئي ڦري ويندس.

530- واهڻ جو واڻيو: ڍوري جو پاتڻي. (چوڻي)
۱. واهڻ، وستي يا ڳوٺ، آدمشماريءَ جي لحاظ کان تمام ننڍو هوندو آهي. گهٽ ايراضيءَ تي پکڙيل ڳوٺ ۾، ساديون جايون جوڙيل ۽ سادا ماڻهو رهندڙ هوندا آهن ۽ تعداد به ٿورو هوندو اٿن. اتي جيڪڏهن ڪو واڻيو هٽ کوليندو ته سڀڪو کانئس سيڌو پاڌو پيو وٺندو. شهر ڏانهن ٽڪي پيسي جي شيءِ لاءِ پنڌ نه پوندو. اوڌر پاڌر تي به سيڌو ڏيندو ۽ فصل تي پيو اوڳاڙي ڪندو. اهڙي صورت ۾ اگهه گهٽ ڏئي يا مهانگو، سندس مرضي آهي. گراهڪ مجبور آهن. ڪڇن ٿا ته اوڌر تي نه ٿو ملين ۽ ويجهڙائيءَ ۾ ٻيو دڪان به ناهي جو سٽ پائي اتان وٺي اچن. تنهنڪري واهڻ جو واڻيو، مرضيءَ جو مالڪ ۽ اڇي ڪاري جو مالڪ ٿيندو آهي.
۲. ڍورو به درياهه يا ڍنڍ جي ڀيٽ ۾ تمام ننڍي ايراضيءَ تي پکڙيل هوندو آهي. هوندو ته درياهه جو پراڻو پيٽ آهي پر ويڪر گهٽ هوندي اٿس. تنهنڪري پار پوڻ لاءِ مسافر ٿورا هوندا آهن ۽ نتيجي ۾ ٻيڙياتا به پتڻ تي هڪ اڌ ٻيڙي، جهليندا آهن. جڏهن ٻيڙي هڪڙي هوندي ته پوءِ ان کي گذر سفر جيترا پئسا ملندا ته ميربحر به ٻيڙي هلائيندو نه ته ٻيڙي بيٺي هوندي. يا مسافر گهڻا مِڙن يا ٿورا مسافر ڀاڙو واڌو ڀري ڏين. اهڙي صورت ۾ پاتڻي به پنهنجي مرضيءَ وارو آهي.
مطلب: ۱. اڻاٺ واري جاءِ تي، شيءِ جو اگهه واڌو هوندو آهي.
۲. جتي وڻ ناهي، اتي ڪانڊيرو به درخت.
۳. اگهه ڪنهن وڌو؟ چي؛ “جنهن جي نه سري.”
۴. اگهه ڪنهن وڌو؟ چي؛ “جنهن جا ٻچا رات بک تي ستا.”

531- وڇ کير ڏئي ته مينهن ڇو ڌارجي؟ (پهاڪو)
وڇ: مينهن جو مادي ڦر.
وڇ، ماءُ جي ڀيٽ ۾ گهٽ کائي ۽ سندس نيپاڄ سستو پڻ ٿئي. ميهار کي سنڀالڻ لاءِ جتن ۽ ڏاکڙا به گهٽ ڪرڻا پون. ان جي ڀيٽ ۾ مينهن جي ٽينهن ڏاڍي ڏکي آهي. سياري ۾ سيءَ کان بچائڻو آهي، اونهاري ۾ اوسي کان ۽ مڇرن جي مند ۾ مڇرن کان. کاڌ خوراڪ به جام ڏيڻي آهي. کير وڌائڻ لاءِ کڙ ڪتر به جام کارائڻي آهي. ڏهڻ لاءِ به مقرر وقت تي پاڻ کي پابند ڪرڻو آهي. گهٽ وڌ ڪرڻ سان مينهن کري ويندي. هڪ دفعو مينهن کري ته کٽر ٿي ويندي. لت هڻي پنهنجو ته هاريندي، ٻيءَ کي به کاريندي.
جيئن ته وڇ نابالغ ۽ کير يا ڦر ڏيڻ لائق ناهي، تنهن ڪري مينهن جا مٿي ٻڌايل سڀ ناز نخرا برداشت ڪجن ٿا. ٿوري خرچ ۽ خفي واري وڇ ته وڏي ٿيڻ لاءِ ڌارجي ٿي پر کير وڪڻندڙ ڀاڳيا، گهڻو ڪري ننڍا ٻچا وٿاڻ تي ناهن رکندا.
مطلب: ۱. ٿوري خرچ سان گهڻو فائدو پوي ته اهو ڪم ڪجي ۽ گهڻي خرچ واري ڪم ۾ نه پئجي.
۲. جيڪو ڪم ٿوري ڳالهائڻ سان ڇٽي، تنهن لاءِ گهڻو نه ڳالهائجي.
۳. چو کاري بر آيد به لطف و خوشي،
چه حاجت به تندي وگردن کشي؟ (فارسي)
۴. جڏهن رس ۽ محبت سان ڪم ڇٽي،
تڏهن تيک ۽ هٺ ڪرڻ جو ڪهڙو کپ؟ (ترجمو)
۵. گندئين کير ملي، مينھن ڪير ڌاري؟
۶. ڀيٽيو: نهن سان ڇڄي ته ڪاتي ڇو وجهجي؟

532- وسي ته به ڏٻري گسي، نه وسي ته به ڏٻري گسي. (پهاڪو)
وسي: مينهن وسي، رحمت پوي.
ڏٻري: ڏٻرو ڍور، ڪمزور ۽ بيمار ڍور.
گسي: پُڇ پوي، مري، تڪليف هيٺ اچي.
مينهن وسندو آهي ته گپ چڪ ٿيندي آھي. ڪمزور ڍور، مينهن-ڦڙي ته برداشت نه ڪري پر گپ چڪ ۾ به ترڪي پيو هَڏُ گُڏُ ڀڃائيندو. چڪڻ تي ٿيل مڇر پيا پٽيندس. گپن چڪن جي سبب جهنگ ۾ چرڻ لاءِ، جن چارن تان وڃڻو پوندس، تن تان پڻ ڪرڻ ۽ زخمي ٿيڻ جو انديشو رهندس. تنهنڪري گهر ۾ ئي رهڻو پوندس. جتي بيٺي بيٺي بک ۾ پيو پاهه ٿيندو يا مري ويندو.
برسات سبب، گاهه ته جام ٿين پر ڪمزور کي چرڻ جي ويساند نه ٿئي. برسات نه پوي ته جهنگ ۾ گاهه پٺا به نه ٿين. جيڏانهن تيڏانهن ڏڪر منهن ڪڍي. ان ۾ به وري ڏٻرو ڍور ئي بک مري ۽ بک جي سٽ نه سهي مريو وڃي.
مطلب: ۱. ڏٻرو ڍور هر حالت ۾، آزار ۾ هوندو آهي.
۲. هيڻو ماڻهو نه ٿڌي سهي سگھي، نه ڪوسي سهي سگهي.
۳. ڏٻري ڍور تي مڇر به گهڻا ته بيماريون به گهڻيون.

533- ونڊ کائيئي، سک پائيئي. (چوڻي)
آيل مال ملڪيت، جيڪا ڪنهن به ذريعي سان آئي آهي، سا اڪيلي سر جي کائڻ کپائڻ کان گهڻي هوندي آهي. گهر ڀاتي، مٽ مائٽ، دوست يار ان ۾ حصيدار آهن. ڪمائي گهر ۾ نه آڻبي ته گهر ڀاتين جي نظر ۾ ڪري پئبو. اڙيءَ اُڌيءَ ۾ ڦاٿل مٽ مائٽ جي، مدد نه ڪبي ته اهو به ارهو ٿيندو. فصل جي لاباري يا مڇيءَ جي مند تي مڇي مارڻ وقت، بيٺلن ۽ آيلن کي به حصو ڏيڻ ضروري آهي، نه ته نگَهه ٿي پوندي. آيل مهمان يا دوست دڙي تي به ڪمايل ملڪيت مان خرچ ڪرڻ ۾ فرحت آهي.
باقي پنهنجي ملڪيت سانڍيندو وڃجي ۽ ٻين جي کيسن ۾ نظر وجهندو رهجي، اهو ڪم چڱو ناهي. ڇو جو مال ملڪيت سان هر ڪنهن کي اڻ لکي پريت هوندي آهي. منهنجو مال مون کي پيارو آهي ته ٻين کي به پنھنجو مال پيارو آهي. وقت تي مان ونڊ نه ڏيندس ته مهل تي اڳلا به مون کي ليکي ۾ نه آڻيندا.
مطلب: ۱. بٽئيءَ تي يا ڪمائيءَ جو معاوضو ملڻ وقت، مٽ مائٽ کي ته سارجي پر ڌڻيءَ کي به سارجي. آيل فقيرن کي نه موٽائجي. اهي سندس طرفان آيل آهن. انهن کي ڏيڻ سان اڃا برڪت پوندي، نه ڏبو ته نقصان پوندو.
۲. کائڻ کان باچو ملڪيت، ڌڻيءَ جي نالي تي خرچ ڪرڻ بهتر آهي. رکي زيان ڪرڻ چڱو ناهي.
۳. اگر گنج قارون بدست آوري، نماند مگر آن چہ بخشي خوري. (فارسي)
۴. جيڪڏهن قارون وارو خزانو هٿ ڪندين،
پيٽ ۾ کائڻ ۽ ڌڻيءَ جي نانءِ ڏيڻ ڌاران نه رهندئي. (ترجمو)

534- وڻجن ٻير، کائجن ڊاکون،
تن گهرن جون، ڪهڙيون ساکون؟ (چوڻي/ پهاڪو)
وڻجن: وڻج واپار ڪرڻ، وڪرو ڪرڻ.
کائجن: هنڍائڻ، کائڻ، خرچڻ.
ٻير: ڪنڊيدار وڻ ۾ ننڍڙو ميوو، جيڪو پنھنجي کوکڙي سبب، سادو پڻ ٿئي.
ڊاک: ساري جي ساري کائڻ لائق ۽ مهانگي وٿ آهي.
جنهن گهر جا رهاڪو، ڪمائڻ لاءِ هٿ پير نه هڻن ۽ کائڻ جا خچر هجن، سي هڪ ڏينهن بک مرندا يا پنندا. انسان جو روزي رزق، پهرئين ڏينهن لکيو ته ويو آهي پر ملندو کيس ڏينهين پُني. وقت ايندو، ضرورت پوڻ تي گهربل شيءِ دنيا ۾ نمودار ٿيندي، ان کي حاصل ڪرڻ لاءِ محنت ڪرڻي پوندس. محنت نه ڪندو ته بک مرندو.
۲. هڪڙو ماڻهو ٻيرن جو وڻج/ واپار ڪندو ته سادي وکر جي ڪمائي سادي ٿيندس. ايتري ڪمائيءَ مان، ساديون شيون وٺي گذر سفر ڪندو ته محتاجيءَ کان بچيل رهندو. ان جي ڀيٽ ۾ اوچا طعام کائيندو ته هڪ ڏينهن وڻج واپار جي موڙي به کائي ويندو. سياڻن ماڻهن جي نظرن ۾ ساک پت نه رهندس.
مطلب: ۱. گهٽ ڪمائيءَ وارو، عياشي ڪندو ته جلد ساک وڃائي ويهندو.
۲. بر احوال آن کس ببايد گريست،
که دخلش بود نوزده خرچ بيست. (فارسي)
۳. ان جي حال تي روئڻ گهرجي،
جنهن جي اپت اوڻويهه ۽ کپت ويهه هجي. (ترجمو)

535- وهندي پير-ٻوڙ به چڱي، بيٺل تار به نه چڱي. (پهاڪو)
وهندي: نديءَ وهندي، وهندڙ پاڻي، هلندڙ ڌنڌي ۾.
پير-ٻوڙ: پير پسائڻ، تانگهو پاڻي.
بيٺل: بيٺل پاڻي، دُٻي جو پاڻي، گڏ ڪيل ناڻو.
تار: ٽٻي ڏيڻ، گهت هڻڻ، غوطه زني ڪرڻ، گهڻو مال.
وهندڙ نديءَ ۾ ڀلي پير-ٻوڙ جيترو پاڻي وهي ته به ڀلو آهي. پاڪ به رهندو ۽ روانيءَ سبب، هر شيءِ کي صاف به ڪندو ويندو. هڪڙيءَ زمين کي سيراب ڪرڻ ۾ کپندو ته پٺيان آيل ٻيو ريلو کيس زندهه رکڻ ۽ ٻي زمين کي ڀرڻ لاءِ ڪافي رهندو.
ڍنڍ اندر بيٺل پاڻي، ڀلي ڪنن/ ڪنارن تائين تار هجي، ته به خراب آهي. هڪ ته پاڻ پاڪ نه رهندو. ٻيو بيٺل پاڻي، بيٺي بيٺي ڌپ ڪري وڃي. ٽيون بيٺل پاڻي ٻوڙي. چوٿون منجھانئس جيترو ڪڍبو اوترو کٽندو. جيڪڏهن ڪڍڻ سان نه کٽو ته چاليهي جي هوائن، سج جي اس ۽ زمين جي خشڪي، سندس پاڻي ڏينهون ڏينهن چوسي کيس هڪ ڏينهن لڙياٺو ۽ خشڪ ڪري ڇڏينديون.
۲. ڪمائي ڀلي ٿوري هجي ۽ ڏيهاڙي ٿوري ٿوري ٿي اچي پئي ۽ خرچ ٿئي پئي ته به ڀلي آهي. باقي ڪمائي ڪجهه نه هجي ۽ رڳو وڏن کان مليل گنج هجي ته اهو آهستي آهستي خرچ ڪرڻ سان کٽي ويندو. ان جي سنڀال تي ئي ايترو خرچ ٿيندو جو اهو کٽندو ويندو ۽ هڪ ڏينهن خالي ٿي ويندو.
مطلب: ۱. کاڌي خرار کٽي وڃن، تنهنڪري ڪمائڻ ضروري آهي.
۲. ڪم ايندڙ ناڻو، ڀلي ٿورو هجي ته به چڱو.
ڪم نه ايندڙ ناڻو، ڀلي ڪيترو به گهڻو هجي، جهڙا ڀتر.
۳. ز نعمت نهادن بلندي مجو،
که ناخوش کند آب استاد بو. (فارسي)
۴. ناڻي سانڍڻ ۾ وڏائي نه سمجهه،
ڇو جو بيٺل پاڻي ڌپ ڪري ويندو آهي. (ترجمو)

536- وِههُ وڻجي، سو وِههُ مان کائجي. (چوڻي/ پهاڪو)
وڻجي: واپار ڪجي.
پيٽ گذر لاءِ، مختلف هنڌن تي، مختلف ذهن جا ماڻهو، مختلف ذريعن سان، مختلف ڌنڌا ڪن ٿا. ڪي نوڪري ڪن ٿا، ڪي زميندارڪو ڪم ڪن ٿا، ڪي وڻج واپار ٿا ڪن. واپار ۾ به ڪي وکر جا واپاري آهن، ڪي مال ڍڳي جا ته ڪي چمڙي جا ته ڪي ڪنهن جا ته ڪي ڪنهن جا.
جيڪي ماڻهو جهڙو ڌنڌو ڪن ٿا، جهڙوڪ سينکيو يا رسڪپور وڪڻڻ وٺڻ، اناج وٺڻ وڪڻڻ، داليون وٺڻ وڪڻڻ ته پوءِ ان جي ڪمائي به اهي کائين ٿا. جيڪي کنڊ ۽ ڳڙ، مصريءَ ۽ مستيءَ جو ڪاروبار ڪن ٿا سي وري ان جي ڪمائيءَ مان کائين ٿا.
مطلب: ۱. جيڪو ماڻهو جهڙو ڌنڌو ڪندو، ڌڻي سڳورو کيس ان مان روزي ڏيندو.
۲. جڏهن ڪپت ۽ ويساهه گهاتيءَ يا ٻين بڇڙن ڪمن مان هڪڙا ماڻهو پيٽ ڀرين ٿا ته پوءِ سپت ۽ اعتبار واري واٽ هلڻ وارا بک مرندا ڇا؟
۳. روزي رزق ڏيڻ، رب جو ڪم آهي. محنت مزدوري ڪرڻ ۽ ڪرت اختيار ڪرڻ ٻانهي جو ڪم آهي.

537- وير وير واڌائي به وِرچائي. (پهاڪو)
وير وير: هر هر، وري وري.
واڌائي: مبارڪ، خوشامد، خوش آمديد.
وِرچائڻ: بيزار ڪرڻ، تنگ ڪرڻ، پريشان ڪرڻ، دل کٽي ٿيڻ.
انساني طبيعت يا سڀاءُ، مَٽَ سَٽَ کي پسند ڪندڙ آهي. ساڳي ساڳي شيءِ کائڻ ورچائي ڇڏي. مَن و سلويٰ به حضرت موسيٰ عليہ السلام جي قوم کي ورچائي وڌو. جنهن ڪري ٿوم، بصر ۽ دالين وغيره جي طلب ڪيائون. ڏيهاڙي ساڳئي ساڳئي ماڻهوءَ کي ڏسڻ به بيزار ڪري ڇڏيندو آهي. ساڳيو ساڳيو ڪم به دل اڪتائي ڇڏيندو آهي. اهڙيءَ طرح ساڳي ڳالهه ورجائي ورجائي ڪرڻ سان، مزو به ڇڏي ويندي آهي ۽ بور پڻ ڪندي آهي. پوءِ ڀلي مبارڪ يا واڌائي ڏيڻ جهڙي ڳالهه ڇو نه هجي.
مطلب: ۱. يڪسانيت، ڪنهن کي به نه وڻي.
۲. يڪسانيت جو شڪار نه ٿيڻ گهرجي.
۳. هڪڙي خول ۾ بند ٿيڻ نه گهرجي.
۴. چڱي شيءِ جو ورجاءُ به، ڳالهه مان سواد ڪڍي ڇڏيندو آهي.
۵. سخن گر چه دلبند و شيرين بود، سزا وار تصديق و تحسين بود،
چو يکبار گفتي مگو باز پس، که حلوه چو يکبار خوردي و بس. (فارسي)
۶. توڙي جو ڳالهه مٺي ۽ وڻندڙ هجي،
سچائيءَ ۽ ساراهه جي پڻ لائق هجي،
هيڪر چيئي ته ٻيهر نه ورجاءِ،
جيئن هيڪر حلوو چٻيئي ته ٻيهر نه کاءُ. (ترجمو)

538- ويري هڪڙو به گهڻو، سڄڻ هزار به ٿورا. (چوڻي)
ويري: دشمن، نقصان رسائيندڙ.
سڄڻ: دوست، ٻانهن ٻيلي، همدرد.
دل تي خوشيءَ جي ڀيٽ ۾ رنج جو اثر جلد ۽ گهڻو ٿيندو آهي. خوشي ۽ دوست، يڪدم دل تان لهي ويندا آهن. غم/ ڏک جا پاڇا ۽ دشمن جو کٽڪو، دل تان لاٿي نه لهندا آهن. دشمن مان خطري جو انديشو چوويهه ئي ڪلاڪ رهي ٿو. وهمن ۽ ڳڻتين ۾ وجهي ڇڏي ٿو. الائي ڪيڏانهن، الائي ڪهڙيءَ طرح حملو ڪري، جھڙا گمان دل تي ڇانيل رھن ٿا.
انهيءَ کٽڪي ۾، ماڻهو پيو جهڄندو ۽ جهرندو. آئي وئي سان صلاح ڪندو ۽ دل جو بار هلڪو ڪرڻ جي ڪوشش ڪندو. دشمن جي حملي جا ڳٿا بند ڪرڻ جي ڪوشش ڪندو. پاڻ کي لڪائيندو وتندو ۽ ڪٿي به پاڻ کي محفوظ نه سمجهندو. ويڙهه کائڻ، وس کان ٻاهر نظر آيس ته ٺاهه لاءِ پيو جتن ڪندو. نيڻن مان ننڊ هلي ويندس.
ان جي ڀيٽ ۾، هزار دوستن منجهان هڪ به ساريي ياد نه پوندو آهي. هر ڪو پنهنجي پنھنجي گهر خوش آهي. ساڻس ڏندن جي پريت هئڻ ڪري، سندس به هڏ ڪو نه ڪرڪندو ته وڃي سنگتيءَ سان ساڻي ۽ همدرد ٿيان. هر ڪو خوش رهي پنهنجي گهر ۽ پنهنجي خرچ تي.
مطلب: ۱. دشمن کي هيڻو نه ڄاڻجي، نه ئي دوست کي ڀاري سمجهجي.
۲ . دشمن نتوان حقير بيچاره شمرد. (فارسي)
۳ . ويريءَ کي هيڻو ۽ نماڻو نه ليکجي. (ترجمو)

539- ويهي درياءَ ڀر تي، وجهي ٿو واڳونءَ سان وير! (پهاڪو)
پاڻي، حياتيءَ لاءِ بنيادي ضرورت جي حيثيت رکي ٿو. جيڪي به تهذيبون وڌيون آهن، سي پاڻيءَ/ درياهن سان گڏ وڌيون ويجهيون آهن. درياهه مان ڪيترا ئي فائدا آهن، جهڙوڪ پيئڻ جو پاڻي حاصل ٿيڻ ۽ زراعت لاءِ پاڻي ملڻ، مڇيءَ ۽ پکيءَ جي صورت ۾ پيٽ قُوت ملڻ، ٻيڙين ذريعي آمد رفت جي سهوليت وغيره.
درياءَ منجهان جتي فائدا آهن، اتي نقصان به آهن. جهڙوڪ؛ ٻڏي مري وڃڻ، منجهس رهندڙ واڳن ۽ مانگر مڇن منجھان جان جو خطرو وغيرھ. تنهنڪري جتي مٿي ڄاڻايل فائدن حاصل ڪرڻ لاءِ جدوجهد ڪجي ٿي، اتي منجهانئس پهچندڙ نقصانن جو انديشو پڻ رهي ٿو.
مطلب: ۱. پاڻان ڏاڍو پاڙي ۾ هجي، تنهن سان وير رکڻ مان نيٺ ڀلائي ڪانه آهي.
۲ . ڪيسي بن هي نِبَل ڪون ڪر سَبَلن سُون غير؟
جيسي بسي ساگرو ڪي ڪَرَت مَگَرَ سُون بَيڙَ. (هندي)
۳ . هيڻي کي ڏاڍي سان ٻيائي ڪرڻ ڇا ٺهي؟
جهڙو درياهه ۾ رهي، مانگر مڇ سان وير ڪجي. (ارٿ)
۴ . درياهه ڀر تي ويهڻ ۽ واڳونءَ سان وير وجهڻ! (ورجيس)
۵ . درياءَ ڀر تي ويهي، واڳونءَ سان وير وجهڻ. (اصطلاح)
۶. درياءَ ڀر تي ويهي، وجھجي نه واڳونءَ سان وير. (چوڻي)
۶. In Rome, do as Romans do

540- ويهي ويهي مڙس ڪري، سا وَهي ڇو وڃائي. (پهاڪو)
عورت جي زندگي مڙس کانسواءِ، عذاب واري آهي. تنهنڪري کيس زندگيءَ ۾ شينهن ڪلهي هڪ ڏينهن ضرور چڙهڻو آهي. بهتر آهي ته اهڙيءَ عمر ۾ شاديءَ لاءِ تيار ٿئي، جنهن ۾ جوان مرد کيس پرڻجڻ لاءِ راضي ٿئي.
جوانيءَ ۾ پاڻ ٻئي مرد جي اوسيئڙي ۾ ويهي ۽ جيڪو رشتو اچي تنهن مان پئي عيب ۽ ڪيڙا ماڪوڙا ڪڍي ته پوءِ انتظار ۾ سندس مٿو به اڇو ٿي ويندو. جڏهن ويهي مٿو اڇو ڪري، جواني ۽ جوڀن هوا ۾ ڳاري ڇڏيندي ته پوءِ ڀُتي-ڀاڻ سان ڪير مرد شادي ڪرڻ لاءِ به تيار نه ٿيندو. جيڪڏهن ڪير راضي به ٿيو ته ان جي به اهڙي ئي مجبوري ۽ خامي ضرور هوندي يا پيريءَ ۾ زال مري وئي هوندس يا اوسيئڙي ۾ جوڀن وڃايو هوندائين. اهو بي جوڙ رشتو آهي، ان ۾ نه مرد کي سواد، نه عورت کي سرور. نه اولاد ٿيڻ جو آسرو، نه هڪ ٻئي کي مدد ڪرڻ جي اُميد.
مطلب: ۱. جڏهن شادي ڪرڻي آهي ته پوءِ جوانيءَ ۾ ئي ڪجي.
۲ . جنهن ڪم مان نيٺ هلي پڇتاءُ ڪرڻو پوي، سو مهل سر ويچاري اڪلائي ڇڏجي ته بهتر.

541- ويئي سڱن کي، ڪن به ڪپائي آئي. (ورجيس)
هڪڙي گڏهه، ڌڻيءَ/ مالڪ کي چيو؛ “جڏهن زمين ۾ گاهه ٿين ٿا، تڏهن سائو گاهه ان ڪري چرڻ نه ٿو وڃان جو اتي موجود ڍور، گهڻو گاهه ڏسي مست ٿي ٿا پون. مون کي چرڻ اصل نه ٿا ڏين. بلڪ مون کي ڏسندي ئي سڱن تي ٿا اچي کڻن. جيڪڏهن نه مون کي به سڱ هجن ته جيڪر مقابلو ڪري، گاهه کائي سگهو ٿي پوان ۽ تنهنجا وڏا بار ويٺو ڍوئيان.”
سندس ڌڻي/ مالڪ به ڪو سادڙو هيو، تنھن به اڻ-پڇيو ۽ اڻ-صلاحيو، ڪاھي وڃي پاڙي جي هڪڙي موچيءَ وٽ بيھاريس. موچيءَ کي چيائين؛ “ڍورن جا سڱ، ڪاسائيءَ کان هٿ ڪيا اٿم، سي گڏهه جي مٿي تي سبي ڏئين ته ڏاڍو چڱو!”
موچي به کانئس وڌيڪ سادو هيو يا وٽس به ڏينھن پڄاڻان ڪو گراھڪ مس آيو هيو، تنهن به آئي روزي سمجھي ٽارڻ نه پئي چاھي ۽ چيائينس: “گڏهه کي، سڱن هڻڻ لاءِ ڪا جڳهه مٿي ۾ بچيل ڪانهي. جيڪڏهن اجازت ڏين ته ڪنن واري جاءِ تي سبي ڇڏيانس!”
“اتي ئي سبي ڇڏينس!” ڌڻيءَ به اجازت ڏيندي چيس.
موچيءَ سڱن هڻڻ لاءِ گڏهه جا ڪن ڪپيا ته رت ڏاڍو اڙھس. سڱ هڻڻ ته کانئس وسري ويا، اچي ڪنن جي زخم کي بند ڪرڻ ۾ مُوڙهو. انديشو ٿيس ته متان گهڻي رت وهڻ سبب گڏهه مري پوي. ڌڻيءَ کي ستت چيائين: “گڏهه کي تَهِه تَالِ حڪيم وٽ پهچاءِ. رت ٺينڍيون ڪري ٿو وهي. پٽي ٻڌي اٿمانس پر رت گهڻو وهيو ته گڏهه مري پوندو.”
ڌڻيءَ هڻي ماري، گڏهه جي ڪنن وٽان وهندڙ رت ته بند ڪرايو پر زخم ڀرجڻ تائين گڏهه هڪ هنڌ ويٺو رهيو. عذاب سهي چاق ٿيو ته سڱن هڻائڻ وارو خيال ئي دل مان ڪڍي ڇڏيائين.
مطلب: ۱. هڪڙو فقير-ٽڪر مانيءَ لاءِ سين هڻي ۽ اڳلا لٽا به لاهي وٺنس.
۲ . سڱ ٺهرائڻ لاءِ وڃڻ، ڪن به ڪپرائي اچڻ. (ورجيس)
۳ . ويئي سڱن ٺهرائڻ لاءِ، اتان ڪن به ڪپائي آئي. (ورجيس)
۴ . بيچاره خر آرزوي دُم کرد، نايافت دُم و دو گوش گم ڪرد. (فارسي)
۵ . ويچاري گڏهه پُڇ جي سڌ ڪئي،
پُڇ ته نه مليس، هٿائين ڪن به وڃايائين. (ترجمو)
۶. ويئي پٽ پنڻ، گڪ به ڪڍائي آئي.
 

ھ

542- هاٿيءَ جا ڏند کائڻ جا هڪڙا، ڏيکارڻ جا ٻيا. (پهاڪو)
هاٿي طاقت وارو ۽ ڳؤرو بارو جانور آهي. اڳي وهٽ طور جنگين ۾ ڪم ايندو هيو. کيس هڪ ڊگهي سونڍ ۽ وات کان ٻاهر نڪتل ٻه وڏا نيش هوندا آهن، جيڪي سندس بچاءَ ۽ مدد لاءِ هوندا آهن. سونڍ سان کاڌو ۽ پاڻي کڻي وات ۾ وجهندو آهي ۽ نيشن سان کنهڻ ۽ ٻين جانورن کان بچاءَ جو ڪم وٺندو آهي. جڏهن ته راتب کائڻ لاءِ، سندس وات ۾ ننڍا ڏند الڳ هوندا آهن.
مطلب: ۱. جنهن ڪم جي ظاهري شڪل هڪڙي ۽ باطني ٻي هجي، تنهن لاءِ ائين چئبو آهي.
۲ . ہاتھي کي دانت دکھاني کي اور کھاني کي اور۔
۳ . منافق ماڻهوءَ جو اندر پاپن ۾ ڀريل، ٻاهران درويشن وارو ويس.
۴ اندر ۽ ٻاهر، ساڳيو نه هئڻ واري کي ٽوڪ طور ائين چئبو آهي.

543- هارئي کان پيتو ڀلو. (پهاڪو)
هڪڙو همراهه شهر مان شربت جو شيشو ورتو. شيشي جي ڳچيءَ ۾ ٽوڙهو ٻڌي، ٻئي وکر سان ڪلهي تي رکي، ڳوٺ کنيو پئي آيو. واٽ تي کيس ڪنهن ڀتر تان ٿيڙ اچي ويو. گهڻي وزن سبب، نظر به نه پئي پيس. ويتر جو ٿيڙ آيس ته پاڻُ سنڀالي نه سگهيو ۽ وڃي ھيٺ ڪريو. شيشو به ساڻس وڃي پٽ تي پيو. شيشو ٽڪرا ٽڪرا ٿيڻ کان ته بچي ويو پر منجهس سنهي سير پئجي وئي. انهيءَ چير مان شربت سِمڻ/ ٽمڻ لڳو.
رستي ۾ کيس، شربت بچائڻ لاءِ ٻيو ڪو باسڻ هٿ نه آيو. سمجهيائين، گهر پڄندي پڄندي، شيشو به وهي پورو ٿي ويندو. مٿس خرچ ڪيو هئائين، تنهنڪري ان کي ائين ڇڏڻ به نه پئي چاهيائين. تڏهن ان کي ڍُڪُ ڍڪُ ڪري پي ويو ۽ دل ۾ چيائين: “هاريي کان پيتو ڀلو.”
مطلب: ۱. جيڪو ماڻهو سور سهي، ناڻو گڏ ڪري ۽ مرڻ کان اڳ کپائي به نه سگھي ۽ ائين مري وڃي، تنهن کان اهو ڀلو آهي، جنهن جيترو به ڪمايو سو پاڻ تي خرچ ڪيائين ۽ ڌڻيءَ جي نالي تي به ڏنائين. ڇو جو مرڻ وقت کيس ارمان نه ٿيندو.
۲ . دو کس مُردند و حسرت بُردند،
يکي داشت نخورد دويم دانست نکرد. (فارسي)
۳ . ٻه ڄڻا مئا ۽ ارمان کنيو ويا،
هڪڙي کٽيو پر کاڌائين نه، ٻئي ڄاتو پر (عمل) ڪيائين نه. (ترجمو)

544- هاسي، ڪرهن جي ماسي. (چوڻي)
هاسي: هنسي، کل مذاق، مسخري، ٺٺول.
ماسي: ماءُ جي ڀيڻ، ماءُ برابر، مائٽياڻي.
ڪرهن: جهيڙو، ڪروڌ.
ٺٺول ۽ مسخري، کل ۽ مذاق، وقت تي ته وڻندڙ هونديون آهن، پر اڻيهيءَ لاءِ نه. ڇو جو کل/ مذاق فقط ڏسڻ ۽ ڪرڻ واري کي ئي وڻندي آهي. جنهن سان ٿيندي آهي، تنهن جي دل پئي ڪُرندي آهي. ٿيڻ وارو ڪڏهن به دل تان وساري نه سگهندو آهي. جڏهن جوجڪي چڙهيس ته اڳيون پويون سڀ مذاقون ياد اچي وينديس. پاڻيءَ کان نڪرندي دير ئي نه ڪندو. جتان ايندس، تتان پيو ايندو ۽ جتان وڻندس تتان پيو ويندو. انتُ، مذاق ڪندڙ ۽ مذاق سهندڙ، مذاق ٻڌندڙ ۽ مزو وٺندڙن جي چُرچ تي جانڀوٽئين پئجي ويندا. اهڙو جهيڙو پوندن جو دوستي دوستيءَ جي ماڳ، هڪ ٻئي جا ويري ٿي ويندا. دل ۾ پيا چوندا: “جيڪر هڪ ٻئي جا واقف نه هجون ها ته ڏاڍو ڀلو هجي ها!”
مطلب: ۱. کل مذاق کان پاسو ڪجي.
۲ . المسخري مايه فساد. (فارسي)
۳ . ٺٺولي، جهيڙي جي موڙي. (ترجمو)
۴ . کل مان ذِل ٿئي.
۵ . هجائتي ڪتي، هجري ۾ هنگي.

545- هٿ جنين جو هيئن، پهرين پتڻ سي لنگهندا. (پهاڪو)
هٿ هيئن: هٿ سنئون هئڻ. مٿانهون هٿ هئڻ، ٻين کي ڏيندڙ. سخي، ڏيڻ وارو، جنهن جو هٿ پئسي ڏيڻ لاءِ سنئون هجي.
پتڻ لنگهڻ: ڏکئي مرحلي مان پار پوڻ.
درياهه جي مٿان، اڳي پليون جڙيل نه هونديون هيون ته مسافر درياهه پار ڪرڻ لاءِ ٻيڙين ذريعي اورينءَ ڀر جي پتڻ تان سوار ٿي ٻيءَ ڀر جي پتڻ تي وڃي لهندا هئا. ٻيڙياتا مهاڻا، پتڻ تي ٻيڙيون جهلي بيهندا هئا. جيڪو ڪرايو ڀاڙو روڪ ڏيندو هين، ان لاءِ ته تانگهي ۾ به ٻيڙيون هاڪاريندا هيا. جيڪو پئسا نه ڏيندو ھين، تنهن لاءِ درياهه بادشاهه ۾ پنهنجا بتيلا ۽ ڊونڊيون ڪين ڊوڙائيندا هئا. مفت ۾ ته ڪير به ڀتين تان ڀت ڪو نه ٿو اڇلي. سڀ ڪو پيٽ گذر لاءِ اچي ٿو ڌنڌا ڪري. مهاڻا ويچارا به پئسا ڀري ٻيڙي ٺهرائين ٿا. دنيا جا ٻيا ڌنڌا ٻين کي ڏئي، پاڻ وڃي پاڻيءَ منجهه منهن ڏنو اٿن. سڄو ڏينهن پاڻيءَ ۾ رهڻ به، سِرُ آهيءَ تي رکڻ برابر آهي. اتي به مفت ۾ ونجهه وهائين ۽ سڙهه سرهائين ته پوءِ ڇا کائين؟ جڏهن کين ڪجهه ملندو ته هيءُ به هلندا، نه ملندن ته ڇو هلندا. نتيجي طور پتڻ سي لنگهندا، جيڪي ٻيڙياتن کي اڻ ڳالهايو، مُلهه/ معاوضو ڏيندا.
مطلب: ۱. جنهن جو هٿ پيسي ڏيڻ لاءِ سنئون هوندو، سو پتڻ جي پهرئين پور ۾ لنگهي پار پوندو.
۲ . جيڪو سخاوت ڪندو، تنهنجو ھر ڪم سڀ کان اڳي پيو ڇٽندو.
۳ . سخاوت همہ دردها را دوا ست. (فارسي)
۴ . سخاوت، سمورن سورن جي لاءِ دارون آهي. (ترجمو)
۵ . ڏنو، ٻنو آهي.
۶ . پئسو ڏنو، ٻرو ڇنو.

546- هٿ ڪنگڻ لاءِ ڪهڙي آرسي؟ (پهاڪو)
هڪڙي ماڻهوءَ، حجام کان مٿي جا وار پئي ٺهرايا. حجم اڃا وارن ۾ قئنچي ئي نه هنئي ته يڪدم پڇيائينس: “ڏي خبر! مٿي ۾ وار، اڇا گهڻا آهن ڪن ڪارا؟”
حجم ورندي ڏنس؛ “مان ڪٽيندو، تنهنجي جهوليءَ ڏانهن اڇليندو ٿو وڃان. پاڻ ويهي اندازو لڳاءِ! وڌيڪ پڇڻ جي ضرورت ئي نه پوندئي.”
۲ . ڪنن يا ڳچيءَ جي ڳَهَه جي سونهن، پائڻ کان پوءِ ڏسڻ لاءِ، آرسيءَ جي ضرورت پوندي آهي. ڇو جو ڪن، نڪ ۽ ڳچي وغيره سڌيءَ طرح مشڪل نظر ايندا آهن. جڏهن ته هٿ کي سڌو سنئون، اک سان ڏسي سگهجي ٿو. ان ۾ پاتل ڪنگڻ پڻ نظر اچي سگهي ٿو. ان جي سونهن يا ٺاهه ٺوهه جو اندازو اتان ئي لڳائي سگهجي ٿو. ان لاءِ قدِ-آدم آئيني آڏو اچي بيهڻ جي ضرورت ناهي.
مطلب: ۱. جيڪو ڪم يا شيءِ، پاڻ آڏو هڪيو حاضر هجي ته پوءِ ان لاءِ ٻئي کان پڇڻ يا مدد گهرڻ بيڪار آهي.
۲ . سج جو دليل، سج ئي آهي.
۳ . ظاهري شيءِ لاءِ، ڪهڙو دليل؟

547- هٿن سان هاجون ڪرڻ، پيرن سان کڏون کڻڻ. (ورجيس)
هٿن سان هاجون ڪرڻ: ظاهري طور مدد ڪرڻ. کلئي عام ساٿي سڏائڻ.
پيرن سان کڏون کڻڻ: اندران اندران ترا ڪڍڻ، لڪيل نموني دشمني ڪرڻ.
هاج يا ڪم، ڪنهن دوست جو ئي ڪبو آهي. دشمن جي لاءِ، ڪم واسطي ڪير به پير ڀري نه نڪرندو آهي. دوستيءَ جي پرک به اها آهي. وقت تي ڪم پوي ۽ سنگت کي هڪل ڪجي ته سنگتي حاضر ٿئي. جيڪڏهن وقت تي ڪم نه ڪيائين ته سنگتي نه چئبس.
کڏون، دشمن لاءِ کڻبيون آهن. ڇو جو دشمن مان پڻ ساڳي اميد هوندي آهي. جڏهن ته اخلاق، انهيءَ ۾ آهي ته دشمن سان به ڀلائي ڪجي. ڀلائي ڪرڻ سان دشمن به دوست ٿي ويندو آھي.
هڪڙا ماڻهو، اندر ۾ هڪڙا ۽ ٻاهر ۾ ٻيا هوندا آهن. روبرو وڙهي نه سگهندا آهن، تنهنڪري منھن تي ها ۾ ها پيا ملائيندا ۽ وقت تي ڪم به ڪري ايندا پر اندر ۾ رڌيل هوندا آهن. وس نه پڄڻ سبب، ٻين کي وڙهڻ لاءِ پيا ڇڇڪارون ڏيندا ۽ ڪن ڀريندا. اهڙن منافقن لاءِ چئبو آهي؛ “هٿن سان هاجون ڪندڙ، پيرن سان کڏون کڻندڙ.”
مطلب: ۱. منهن تي دوستي ڏيکاري ۽ دشمن جي گلا ڪري، اڳلي جو مَنجُهه وٺي وڃي دشمن جا ڪَنَ ڀري ۽ جهيڙو مچرائي، تنهن لاءِ ائين چئبو آهي.
۲ . بڇڙي حراميءَ ۽ سندس سنگت کان، سياڻي کي پاسو ڪرڻ گهرجي.
۳ . در برابر چو گوسفند سليم، در قفا همچو گرگ مردم در. (فارسي)
۴ . منهن تي گهٽي وانگي ڪونئرو،
پر پٺ بگهڙ گهاءِ ماڻهو ڦاڙيندڙ. (ترجمو)

548- هٺ- سَهائيندو کائجي، لوڪ- سَهائيندو پائجي. (چوڻي)
هَٺَ: طبع، طبيعت، معدي آهر.
سهائيندو: آهر، سهڻ جي حد، برداشت ڪرڻ جيترو.
کائجي اهڙو ۽ ايترو، جيڪو طبيعت کي وڻي/ ڀانءِ پوي يا جيترو طبيعت کڻي سگھي/ برداشت ڪري سگهي. اڻ وڻندڙ کاڌو، بيماري آڻيندو. طبيعت ۽ وت کان واڌو کاڌل کاڌو، پڻ طبيعت تي ٻوجهه وجھي. هضم به ڏکيو ٿئي ۽ هلڻ کان به هلاک ڪري ڇڏي. گهڻ-کائڪ ماڻهو به گهڻن ماڻهن جي نظرن ۾ ڪري پوندو آهي.
۲ . لٽو ڪپڙو اهڙو پهرجي، جنهن جي وٺڻ لاءِ کيسو اجازت ڏئي. موسم آهر هئڻ گهرجي. اونهاري ۾ کٿو ويڙهڻ ۽ سياري ۾ پوچو ٻڌڻ به عقل جي خلاف آهي. کيسي ۾ پئسو نه هجي ۽ اوڌر کڻي ڪپڙو اوچو پائڻ سان به ماڻهن کي ڪين وڻبو. جهڙو ڪپڙو ٻيا ماڻهو پائين ٿا، ان ۾ ئي عافيت آهي. عام ماڻهن کان اوچا ڪپڙا پائڻ سان، طبيعت ۾ ٽيڳر ايندي. سڄو ڏينهن اجائي ڇنڊ ڦوڪ پئي ڪبي. جنهن سان عام ماڻهن ۾ گلا ٿي پوندي. گلا به اڻ- ڇٽندڙ ڦٽ وانگر، تنگ ڪندڙ هوندي آهي.
مطلب: ۱. لوڪ- سهائيندو کائجي، هٺ- سهائيندو کائجي.
۲ . اهڙو کاءُ، جيڪو طبيعت کڻي، اهڙو پاءِ جهڙو ماڻهن کي وڻي.
۳ . بسيار خَوار است بسيار خُوار. (فارسي)
۴ . گهڻو کائيندڙ، گهڻو خوار. (ترجمو)
۵ . به عذر توبه توان رُستن از عذابِ خدا،
وليک مي نتوان از زبانِ مردم رُست. (فارسي)
۶ . توبه ڪرڻ سان، ڌڻيءَ جي عذاب کان ڇٽي سگهبو،
ليڪن ماڻهن جي گلا کان ڪين بچي سگهبو. (ترجمو)

549- هر هر هورائي، وڃڻ در دوسن جي. (چوڻي/ پهاڪو)
هورائي: هلڪائي، هلڪڙائي.
هر هر: وري وري، سگهو سگهو، جلدي جلدي.
درِ: دروازو، ٻنڀو، اوطاق تي، گهر ڏي.
دوسن: دوستن، دوست يار، سڄڻ.
دوست يا سڄڻ وٽ وڃبو ته مهمانُ سمجهي، خدمت ۽ مانُ ڪندو. جڏهن وڃڻ وڌائبو ته سندس خدمت ۾ فطري طور ڪمي ايندي ويندي. آخر ۾ ايتري حالت رهندي، جو جهڙو حال هوندس، سو ئي اڳيان پيش پيو ڪندو. جڏهن اهو به پيش ڪري ٿڪجندو ته پوءِ بيزار ٿي ڍيڪ ڏيندو ۽ ويڪون ڪڍندو. هجائتو ٿيندو، پٽڪو لاهيندو ۽ گاريون پيو ڏيندو. دل مان احترام ۽ حشمت نڪري ويندس.
مطلب: ۱. دوستن جي گهر جلدي جلدي نه وڃجي.
۲ . هر انسان پاڻ گهرجائو آهي، وٽس پنهنجي غرض لاءِ هرگز نه وڃڻ گهرجي.
۳ . پريت گهٽي مِتر ڪي نِتُ جائي. (هندي)
۴ . مائٽ وٽ ڏيهاڙي وڃڻ سان، محبت گهٽجي ٿي. (ارٿ)
۵. پهرين ڏينهن مهمان، ٻئي ڏينهن مَهي،
ٽئين ڏينهن ڏجيس ڀونڊو منهن ۾ گَهي.

550- هرڻي اڳي ئي نچڻي، ويتر پيس گهنڊڻي. (پهاڪو)
هرڻي؛ جهنگلي ٽاهڙ مرون آهي. کڙڪو ٻڌندي ته ڇرڪي وٺي ڀڄندي. پنهنجي پاڇي کان به پئي ڇرڪندي. ساهه ته هر ساهدار کي پيارو آهي، ان جي دفاع ۾ هر وقت سرگردان آهي. جتان کيس خطرو محسوس ٿيندو، اتان ونءُ پيو ويندو. هرڻ جي شڪار لاءِ، شڪاري بندوق کنيو پيا پويان ڦرندا اٿس. گوشت ته ذائقيدار اٿس پر دفاعي طور تي وڙهڻ جي سگهه نه اٿس. هلڪو هئڻ سبب، ڦڙت ۽ ٽاهڙ آهي. هڪ دفعو بندوق جي ٺڪاءَ جو پڙلاءُ ڪن تي پيس ته اتان جُوءِ ئي ڇڏي ويندي.
اهڙي جانور کي جيڪڏهن کڙڪي وارو گينگهرو يا ٽلي، ڳچيءَ ۾ پوندي ته ان جي آواز تي ويتر پيو ڇرڪندو. ڇرڪڻ سبب، گهنٽي اڃا وڌيڪ پئي لڏندي ۽ وڄندي. اهو سلسلو ويندو اينگهندو. تان جو هرڻيءَ کي ڊيڪائي ڊيڪائي، سهڪائي سهڪائي ھڪ هنڌ وڃي پورو ڪندو.
مطلب: ۱. لچو ماڻهو، اڳي ئي ٽانءِ ڪندڙ، تنهن کي جيڪڏهن مفت ۾ ناڻو هٿ لڳي ۽ پڇا ڳاڇا ته نه ٿئيس پر وڏڙن جي طرفان ويتر وٽ- وراڻ پئي ٿئيس ته پوءِ، اڃا ٽانءِ گهڻي ڪندو.
۲ . چه نيکو زده است اين مثل پير ده،
سِتُور لکد زن گران بار بہ. (فارسي)
۳ . ڳوٺاڻي ڪهڙو نه سٺو مثال ڏنو آهي،
اِٽر وهٽ تي ڳرو بار رکڻ چڱو آهي. (ترجمو)
۴ . رٺي اڳي ئي ويٺي هئي، مٿئون آيس پيڪاڻو نياپو.

551- هڙ به گاسُو ٿيڻ، لوڪ به تماشو ٿيڻ. (ورجيس)
هڙ: ڳنڍ، رکيل ملڪيت
گاسو: گسڻ، کٽڻ، کپي وڃڻ.
لوڪ: عوام، ڏسندڙ ماڻهو
تماشو: کيل، شغل، راند، وندر، ورونهن.
ڪنهن مهل ڪي مت جا موڙهل ماڻهو، اهڙا ڪم به ڪندا آهن، جيڪي ظاهر ظهور نقصانڪار هوندا آهن. جنون ۾ اچي ايترا ته انڌا ٿي ويندا آهن جو جهلئي نه جهلبا آهن. پاڙو اوڙو ۽ ابو امان جهلڻ تي، هيءُ ڳَتِ ڏيڻ تي. جيئن هڪڙو جوئاري جوئا ڪرڻ جي جنون ۾ آهي. گهر جا ٽپڙ به کڻي، ڀڄي وڃي جوئا جي ٽِڪريءَ تي ويهي ٿو. حالانڪ مٽ مائٽ ۽ دوست يار جهلينس ٿا؛ “اهي جوئاري ماڻهو، تنهنجا سنگتي ساٿي يا هڏوکي ناهن!” تنهن ھوندي به مڙي نه ٿو. هيڪاري جهليندڙن کي پنهنجو دشمن ڄاڻي گاريون ٿو ڏئي. اهو ماڻهو جڏهن جوئا جي ٽڪريءَ تي هڙ هارائي، پڙ پالها ڪري، بوڇڻ ڇنڊي اٿي هلي ٿو ته سندس اکين آڏو اوجهراڻيون هونديون آهن. هڪ ته هارائڻ جي دؤنس، ٻيو جهلڻ وارن جو چيو نه وٺڻ وارو ويسورو. چيو نه وٺندڙن جون ٺٺوليون ۽ مذاق. دل چونديس؛ “زمين جاءِ ڏئي ته اندر هليو وڃان!” ڇو جو ھاڻي سندس پئسا ته ويا پر عزت به وئي.
۲ . هڪڙو ماڻهو سستائپ واري دور ۾، مهانگو مال وٺي ۽ جهلڻ تي نه مڙي. جڏهن گهاٽو پوندس ته لازمي طور، هڙ جو ڇيئو رسڻ سبب پاڙي وارا پڻ کلندس.
مطلب: ۱. گهر ۾ به گهاٽو پوڻ ۽ ماڻهن جي نظرن ۾ به ڪري پوڻ.
۲ . ڪتو به ان کي کائي، ٿُڪ ٿُڪ به ان کي ٿئي.
۳ . اهڙو ڪم نه ڪجي، جنهن سان هڙ به گاسو، لوڪ به تماشو ٿئي.
۴. جوئا اهڙو ڪم آهي، جنهن سان پئسو به وڃي ته عزت به وڃي.

552- هڙ سکڻي، لوڏ گهڻي. (ورجيس)
ھڪڙي ماڻھوءَ وٽ پئسن سانڍڻ واري صندوقچي آھي. اھا جيڪڏهن پئسن/ ڌن سان ڀريل اٿس ته ڄڻ دل کي ڏڍ/ آٿت اٿس. پاڻ ۾ هڙ شيءِ خريد ڪرڻ جي، صلاحيت ۽ سڌ پيو ڀانئيندو. هلڪي ڦلڪي شيءِ تي ڦلڪ ئي نه پيو آڻيندو. سندس لوڏ مان ئي سمجهي وڃبو ته مڙس وٽ وڏي دنيا آهي. چڱن ڀلن کي خريد ڪري سگهي ٿو.
ان جي برعڪس سڃو ماڻهو، پنهنجي پيٽ گذر ۾ پورو هوندو. خوشامد ڪري پيو وقت گذر ڪندو. هر هڪ جي آڏو هٿ جوڙي پيو هلندو ته جيئن سڃو سمجهي ڪو چهڙ نه ڏئي وجهي.
۲ . ڪي ماڻھو وري فطرت جي خلاف روش هلندا آهن. هوندا پئسي وارا پر ڏِک اهڙي ڏيندا، ڄڻ ويچارا ٽي ويلا لنگهڻ تي ويٺا آهن. ڪي وري هوندا سڃا پر ڏِک اهڙي ڏيندا ڄڻ لک پيتيءَ ۾ اٿن، ٻي سڄي اوڌر اٿن.
مطلب: ۱. هيءَ ورجيس اهڙي ماڻهوءَ کي ٽوڪڻ لاءِ ڪتب ايندي آهي، جيڪو هجي سڃو پر لوڏ اها هلي ڄڻ لک تي مٿو ڌوتيون ٿو اچي.
۲ . ولهو، ٽنڊ ڪري ته کيس ائين ٽوڪ ڪجي.
۳ . ڀيٽيو: سکڻي ڪني، گهڻو اڀامي.

553- هڙ ۾ تماڪ ته جهنگ مڙيوئي دائريو. (پهاڪو)
هڙ ۾: ڳنڍ ۾ ٻڌل، ساڻ هئڻ.
جهنگ: جتي آبادي نه هجي. اڻ وسنديءَ ۾.
دائريو: موالين لاءِ اوتارو، چرس ڇڪڻ يا ڀنگ پيئڻ لاءِ مڪان.
مسافر ماڻهوءَ کي جيڪڏهن چلم ڇڪڻ جي هير آهي ته سفر دوران، ٻاڙ لڳڻ سبب واٽ وارن ڳوٺن ڏانهن لڙي ويندو. اتي دائريي يا مڪان ۾ گهڙي، ويٺل موالين وغيرھ جي هلندڙ چلم مان ٻه ٽي بڙڪا ضرور ڪڍندو. ان کان پوءِ وري سفر لاءِ روانو ٿيندو. ائين ڪرڻ سان سندس سفر ۾ سيڙ به ٿيندي ۽ صحيح نبيرو به نه رهندس.
ان جي ڀيٽ ۾، جيڪڏهن مسافر کي تماڪ جي ڳوٽي هڙ ۾ ٻڌل آهي يا سگريٽن جو پاڪيٽ کيسي ۾ اٿس ته رستي ويندي، دائريي ڏانهن لڙي نه ايندو. سندس لاءِ جهنگ ۾ ئي دائريو آهي. کيسي مان سگريٽ/ ٻيڙي ڪڍي، ٻاڙ ماريون، جوڳي رمتا ڀلا ٿيندو.
مطلب: ۱. جنهن ماڻهوءَ کي پنهنجو ناڻو ڳنڍ ۾ ساڻ ٻڌل آهي، تنهن لاءِ سڃ ۾ به ڄڻ وسنئن ۽ پرديس به جهڙو ديس.
۲ . منعم به کوه و دشتِ بيابان غريب نيست،
هر جا که رفت خيمہ زد و بارگاهه ساخت. (فارسي)
۳ . ڌن وارو ڏونگر ۽ رڻ پٽ ۾ غريب ناهي،
جاتي به ويندو، تنبو هڻي درٻار ٺاهي ڇڏيندو. (ترجمو)
۴ . ڌن سان، جنگل ۾ منگل آهي.

554- هسڻو جوڳي، پڏڻي نار،
گد ڪهي؛ “هي ٻئي مار”. (چوڻي)
هسڻو: کلڻو، کينچلي، جنهن تنهن سان فري ٿيندڙ.
جوڳي: ڌڻيءَ جو ڳولائو، فقير.
پڏڻي: پڏندڙ، ٻٽاڪڻ، چرچائي، کلندڙ، اجايو هلندڙ، گهڻ-ڳالهائڻي.
نار: عورت، زال.
گد: گدو، هڪ شاعر جو نالو يا تخلص، جنهن جو هيءُ بيت جوڙيل آهي.
ڪهي: چوي، چئي.
۱ . جوڳيءَ/ فقير کي ڌڻيءَ جي ڳولا آهي. ڌڻيءَ کي ڳولڻ جي واٽ، کل مذاق واري ناهي. سندس واٽ ته سنجيدگيءَ سان هر وقت بندگي ڪرڻ واري آهي. جنهن ۾ کلڻ قليل ۽ روئڻ ججهو آهي. جيڪڏهن هڪڙو ماڻهو رونشا ڏسندو ۽ دل کي خوش ڪرڻ وارا نظارا پسندو، کاڌا کائيندو ۽ لباس پائيندو، سو هرگز ڌڻيءَ کي ڳولڻ واري منزل تي ڪين پهچندو.
۲ . زال، پنهنجي مڙس جي لاءِ هوندي آهي. ڪم ڪار جي لحاظ کان ٻين مٽن مائٽن سان حد اندر ڳالهايائين ته ٺيڪ آهي. اگر مڙني سان پئي کل کل ڪندي ۽ چرچا هڻندي، ميڇان ڏيندي ۽ کجڪار ڪندي ته مڙس جي دل ۾ گمان ويهاريندي ويندي. حتيٰ ڪ هڪ ڏينهن مڙس کانئس چڙ ۾ اچي نفرت پڻ ڪندو. جنهن سان سندس زندگي هميشه لاءِ عذاب ٿي سگهي ٿي. تنهنڪري اشراف زال کي، ٻين سان ٽهڪن ڏيڻ کان هتر ڪرڻ گهرجي.
مطلب: سچو فقير ڌڻيءَ کانسواءِ ۽ اشراف زال مڙس کانسواءِ، ڪنهن ڏانهن نه تڪيندا آهن.
۲ . چو در روءِ بيگانه خنديد زن،
دگر مرد گو لاف مردي مزن. (فارسي)
۳ . جڏهن ڌارئي آڏو زال کليو،
تڏهن مڙس کي مڙسيءَ جي ٻٽاڪ نه هڻڻ کپي. (ترجمو)

555- هڪڙو چوي، ٻيو مڃي،
تنهن جو پورهيو، ڌڻي نه ڀڃي. (چوڻي)
ادب ڪرڻ ۽ چيو مڃڻ، زندگي گذارڻ لاءِ تمام ڪارائتا اصول آهن. ائين ڪرڻ سان ماڻهن جون دليون وٺي سگهجن ٿيون. جيڪو به ڪم ڪبو، ان ۾ ٻين جي راءِ/ صلاح شامل هوندي ته ڪير به مخالفت نه ڪندو. هٿائين همٿائيندو ۽ هيلپ پيو ڪندو. اهڙي ماڻهوءَ لاءِ رب پاڪ به پيو دروازا کوليندو.
جيڪو ماڻهو بي ادب ۽ گستاخ ٿيندو، سو ٻين جي دل تي ته نه چڙهندو پر پنهنجي دوستن يارن، مٽن مائٽن حالانڪ ماءُ پيءُ جي دل تان به لهندو ويندو. ساڻس ڪنهن ڪم جي مدد ته نه ڪندا پر وس پڄندي سندس هر ڪم ۾ رنڊڪون ۽ رخنا پيا وجهندا. ڌڻي پاڪ به مٿس ناراض پيو ٿيندو ۽ دنيا ۾ ئي پيو ڏِنگيون ڏيکاريندس.
مطلب: ۱. چيو مڃڻ کان، ڌڻي پاڪ به خوش ٿو ٿئي.
۲ . آگيا مانِ جانِ سک پايو. (گرونانڪ صاحب، وچن)
۳ . چوڻ مڃي ڄاتائين، سک پاتائين. (ارٿ)
۴ . بي چيو ڪتو به در تي ڪير نه ٿو رکي.
۵ . باادب بانصيب، بي ادب بي مراد.
۶ . جنين ادب، تنين عجب.
۷ . بي وڙو، لوڪ- تڙيو.

556- هڪڙو هٿ کير ۾ هئڻ، ٻيو هٿ نير ۾ هئڻ. (ورجيس)
نير: پاڻي، پاڪ ڪندڙ مادو، رنگ.
نير ۾ هئڻ: گناهن ۾ ڪارو هئڻ.
کير: لطيف ۽ پاڪ مادو، جيڪو گاهه کائيندڙ مينهن جي ڇيڻي ۽ رت جي وچان نڪري ٿو.
کير ۾ هئڻ: ثوابن ۾ اڇو هئڻ.
دنيا جي تختي تي،گناهه ۽ ثواب جا رستا کليا پيا آهن. ساڳئي هٿ سان گناهه به ڪجن ٿا ته ثواب ڪمائڻ لاءِ به ساڳيو هٿ آهي. ائين نه آهي ته ڪنهن جي چوري ڪرڻ ۽ خون ڪرڻ مهل، ماڻهوءَ کي هڪڙا هٿ آهن ۽ خيرات ڪرڻ، نماز پڙهڻ ۽ تسبيح ڦيرائڻ وقت ٻيا هٿ ٿا ملنس. رڳو عقل ۽ فهم جو دارومدار آهي. جيڪڏهن ٿوري ڪل ٿڙي ٿي ته انهن ئي ساڳين هٿن سان پرائو حق کائجي ٿو. جيڪڏهن دل صاف آهي ته انهن ئي هٿن سان پرائو حق تارجي ٿو.
مطلب: ۱ . دنيا جا سمورا ڪم ڪاريون، انسان ساڳين هٿن سان ڪري ٿو.
۲ . ساڳين هٿن سان هڪڙن کي خيرات ڏئي ٿو ۽ ساڳين هٿن سان ٻين کان ڦري ٿو.
۳ . گل سان ڪنڊو، ماکيءَ سان ڏنگ، ڏينهن سان رات ۽ سک سان ڏک گڏ آهن. تيئن ڀلائيءَ سان گڏ برائي به وچڙي پئي آهي. فقط عمل ڪرڻ مهل، نيت کي ڇنڊي ڇاڻي هلڻ گهرجي.
۴ . هڪڙو هٿ ثواب ۾ وجهي، ٻيو هٿ گناهه ۾ نه وجهجي.
557- هڪ سج، ٻه پاڇا. (پهاڪو)
هيءَ دنيا هل هلان جو جهان آهي. منجهس هڪڙا اچن ٿا، ٻيا وڃن ٿا. اهي وڃڻهارڪا ٿين ٿا ته ٽيان اچي سهڙن ٿا. ان جو مثال سج ۽ سندس پاڇي وانگر آهي. سج اوڀر کان صبح جو اڀري ٿو. شام تائين پنهنجي ڏينهن جو پهر پورو ڪري، اولهه ۾ ٽٻي هڻي ٿو وڃي. صبح جو جنهن شيءِ تي سندس ڪرڻا پون ٿا، تنهن جو پاڇو اولهه ڏي لڙيل رهي ٿو ۽ جڏهن شام ڌاري، سج پاڻ اولهه پاسي هليو وڃي ٿو ته سندس ڪرڻن ذريعي جڙيل هر شيءِ جو پاڇو، اوڀر ڏي لڙيل رهي ٿو.
مطلب: ۱. ڌن دولت، اڄ هڪ وٽ آهي ته سڀاڻي ٻئي وٽ آهي. درويشن کي اهڙي مڪار دنيا سان دل لڳائڻ نه گهرجي.
۲ . ڌن آهي واريءَ جو ڍير، اڄ هِتِ سڀاڻ هُتِ.
۳. بر مرد هوشيار دنيا خس است،
که هر مدتي جاءِ ديگر کس است. (فارسي)
۴ . سياڻي مڙس آڏو دنيا ڪک آهي،
جيڪا هر وقت جاءِ مٽائيندي ٿي رهي. (ترجمو)
۵ . دولت جڏهن گڏ ٿئي، تڏهن سياڻي ماڻهوءَ کي ان جي هوند تي هٺ ڪرڻ نه جڳائي.
۶ . ڀيٽيو: ڪڏهن ماٽي مٽ تي، ڪڏهن ماٽيءَ مٿان مَٽُ.

558- هِڱ سهانگي، ته به ڪا ٻاٽ ۾ گهوربي؟ (پهاڪو)
هِڱ: دوا طور ڪم ايندڙ پسارڪو وکر، جيڪو ايران خراسان کان اچي ۽ اگھ ۾ مهانگو ٿئي. هندو ماڻهو اڪثر ڪري ويشنو، اُچن تيوڻن ۽ ترڪارين يا ڀاڄين ۾، خوشبوءِ يا سواد لاءِ وجهندا آهن.
ٻاٽ: ڏريل اَنُ، جيڪو رٻ رڌڻ ۾ ڪم اچي.
گهورڻ: ٻُرڪڻ، مٿان وائرڻ.
هِڱ، مهانگو وکر آهي پر جيڪڏهن سستو ٿي به پوي تڏهن به سندس قدر هر ڪنهن جي نظر ۾ آهي. مائو، معجون، کوپري جي مٺائيءَ کي اڃا پرڪشش بڻائڻ لاءِ، چانديءَ جي ورقن، کوپري ۽ پستن جي ٻوري سان سجائبو آهي ته جيئن گراهڪ اچن. اهڙي سجاوٽ، گهر ۾ رڌل، ڪڻڪ جي ٻاٽ واري ڀت تي به ڪري سگهجي ٿي. پر اها به چانديءَ جي ورقن ۽ ڊراءِ فروٽ سان. نه ڪي هِڱ يا مشڪ عنبر سان. ڇو جو انھن وکرن جو مصرف ۽ قدر و منزلت پنهنجا آهن. انهن کي رٻ جهڙن سادن کاڌن تي ڇٽي، انهن جو قدر ڪين گهٽائبو.
مطلب: ۱. ڪارائتي شيءِ ڀلي سستي ملي، ته به بيڪار جڳهه تي استعمال نه ٿئي.
۲ . گيهه ڀلي سستو ملي، تڏهن به ٻوڙ ۽ پلاءُ ۾ وجهبو، ساڻس ماني مکي کائبي، منجهانئس ڪٽي ڀوري کائبي، گرهه ٺاهي ڍڪ ڀربو پر جُتيءَ کي ڪين مکبو.

559- هنجهه نه ميرو وت، جاسين جيئين ڏينهڙا،
جيءُ نه جنجل گهت، سِرُ تا سَرَ ڪيترا. (شاهه، چوڻي)
هنجهه: پاڻيءَ جو سهڻو ۽ ڳؤرو پکي، هنس.
سَرُ: ڍنڍ، پاڻيءَ جو وڏو ڍورو، تلاءُ.
سِرُ: جان، سرير.
جيءُ: ساهه، حياتي.
جنجل: مصيبت.
هنجهه پکي، پاڻيءَ جي تلائن ۾ رهي. اتان کيس روزي ملي. جڏهن ڍورا ۽ ڍنڍون، هڪ مند ۾ سڪي وڃن ته اھا جُوءِ ڇڏي وڃي، انھيءَ جُوءِ ۾ بسيرو ڪندو آھي جتي اڃا پاڻي هوندو آھي.
جيڪڏهن هڪڙي ڍنڍ سڪي وڃي ۽ اتان جو رهندڙ هڪڙو هنس پکي ارمان کائي ويهي رهي ته اهو چڱو ناهي. ڇو جو کيس نااميد نه ٿيڻ گهرجي. جيڪڏهن هڪڙي ڍنڍ سڪي وئي آهي ته ٻي ڳولهڻ سان ملي ويندي. جيڪڏهن سرير ۾ ساهه آهي ته ان ۾ مزا ماڻي وٺبا. جيڪڏهن حياتي هلي وئي ته پوءِ ارمان کائڻ جو به موقعو ڪو نه ملندو.
مطلب: ۱. تلاءُ سڪي ويو آهي ته ارمان نه ڪر. سِرُ آهي ته تلاءَ گهڻا.
۲ . ڪرت/ ڌنڌي مان اپت ٿوري ڏسي ڳڻتي نه کاءُ، ڌڻيءَ جو آسرو رک، جيڪو سڀ کي قوت پهچائي ٿو.
۳ . هان توکل کن مرنجان پا و دست،
رزقِ تو بر تو از تو عاشق تر است. (فارسي)
۴ . اڙي! ڌڻيءَ تي ڀاڙِ، هٿ پير نه ڏکوءِ،
تنهنجو رزق تو تي، تو کان وڌيڪ عاشق آهي. (ترجمو)

560- هنجھن سان حرص ڪري، اڏاڻي چڙي،
چڻو هئس چهنب ۾، سو به پيس ڪري. (چوڻي/ پهاڪو)
هنجهه: هنس، ڍنڍ جي پکيءَ جو هڪ قسم، ڳؤرو ۽ وڏو پکي.
چڙي: جهرڪي، ننڍڙو پتڪڙو پکي.
هنجهه، هڪ سهڻو، ڳؤرو ۽ تڪڙو پکي آهي. جهرڪڙيءَ ويچاريءَ جو وِت ٿورو ۽ اڏام پڻ ٿوري آهي. يڪدم ٿڪجيو پوي. هنجهه، سوين ميل هڻي ته وڃي منزل ڪري. جيڪڏهن جهرڪي، هنجهه سان شرط پڄائيندي ته ميل سوا تي ٿڪجي، ڦان ڪري، ڪِري پوندي. جيڪڏهن سفر تي توشي طور ڪو داڻو به چهنب ۾ کنيو هوندائين ته سو به يا ڪري پوندس يا پاڻ مري پوندي، جنهن ڪري نصيب نه ٿيندس.
مطلب: ۱. هڪڙو ڏڏ ماڻهو، ڪنهن سياڻي کي وڏو ڪم ڪندو ڏسي ريس ڪري، اهڙي ڪم ۾ هٿ وجهندو ته جائي کاٻاربو/ هلاک ٿيندو.
۲ . هنس ترندا ديکڪي، ٻگان به آيا چائو.
ڏٻ موئي ٻگ ٻِپري، سِر تلي اوپر پائو. (گرونانڪ صاحب، وچن)
۳ . هنجهه کي ترندو ڏسي، ٻگهن کي به دل ٿي،
ٻڏي مئا ٻگهه ٻنهي پرن سان، منڊي هيٺ ڄنگهان مٿي. (ارٿ)
۴ . کلاغي تگ کبک را کوش کرد،
تگ خويشتن را فراموش کرد. (فارسي)
۵ . ڪانءُ ٽليو پئي ڊيل جي نقل ڪري،
ٽلڻ پنهنجو به وساري ويٺو. (ترجمو)
۶ . ڪانءُ هليو مور جي ٽور، کنڀ کُهائي، نه رهيو ڪانءُ نه مور.

561- هنڌ ڏسي، هاسي ڪجي. (چوڻي/پهاڪو)
ھاسي: ھنسي، کل مذاق.
دنيا ۾ ڪامياب زندگي گذارڻ لاءِ، ٻين سان واسطي ۽ رابطي ۾ رهڻ ضروري آهي. ھر معاملي ۾ کين مدد ڪرڻ ۽ کانئن مدد وٺڻ لاءِ، ساڻن ڳالهائڻ ٻولهائڻ کانسواءِ ڪو به معاملو اڳتي چُري نه سگهندو. ڳالهه ٻولهه ۾ کل مذاق، چرچو گهٻو، ٽوڪ چٿر به وقتي ۽ وقت جي نزاڪت سارو ٿي سگهي ٿي. لاهي پاهي رڳو کل مذاق به بيزار ڪري ڇڏيندي آهي.
ھر معاملي ۾ کل مذاق کان پاسو ڪرڻ بھتر آهي. موقعو مهل ڏسي کلڻ به ٺيڪ آهي. البته ڪلام کي شائسته رکڻ لاءِ، ٽوڪ واري عنصر کي حذف رکڻ اڃا ڀلو آهي. اڳئين جي موڊ ۽ ڪيفيت کي به خاطر ۾ آڻجي. ائين نه ٿئي جو هجي موتي فوتيءَ جو موقعو ۽ کل مذاق ويٺو ڪجي. يا هجي شاديءَ/ خوشيءَ جو موقعو ۽ چَپُ چَپَ تي چاڙهي ويهي رهجي. بلڪل نه. البته وقت سارو، ڳالهائڻ ٻولهائڻ ۽ طبيعت مزاجي پڇڻ، خوش خير عافيت ڪري اڳلي جو موڊ وغيره جاچڻ/ معلوم ڪرڻ به بيحد ضروري آھي. بعد ۾ ساڻس ڪا ڳالهه ڇيڙڻ ئي بهتر رھندو.
مطلب: ۱ . موقعو ۽ مھل، ماحول ۽ محل جاچڻ کانسواءِ چرچو گهٻو نه ڪجي.
۲ . جهڙي ڪچهري، تهڙو گفتو.
۳ . جيڪو ڳالهائڻو هجي، سو هنڌ پڇي مهل سر ڳالهائجي.
۴ . هر آن عاقل که با مجنون نشيند،
نيايد کردنش بجز ذکر ليليٰ. (فارسي)
۵ . هر اهو سياڻو جيڪو مجنونءَ سان گڏ ويندو،
تنهن کي ليليٰ جي ذڪر کانسواءِ ڳالهه نه وڻندي. (ترجمو)
۶. مجنونءَ سان ويھجي، ڳالھ ليليٰ جي ڪجي.
۷. ڀيٽيو؛ منهن ڏسي، تلڪ لڳائجي.

562- هنر واري جو هنر کپي، بي هنر جي جند کپي. (چوڻي)
هنر کپي: هنر وڪامي، حرفت ملهه ڪري.
جند کپي: جان وڪامي. ٻيلهپو ڪري.
هڪڙي پرديس تي ٻه مسافر ويا. منجهانئن هڪڙي کي هنر ۽ تعليم هئي. ٻيو بي هنر ۽ جاهل هيو. اتي سندن پئسا به کپي ويا. راجا جي درٻار ۾ نوڪريءَ لاءِ هٿ پير هڻڻ لڳا. پڙهيل ۽ هنرمند کي، سندس هنر سبب، جهٽ نوڪري ملي وئي. پنهنجي هنر سببان، راجا کي به ڏاڍو راضي ڪري ڇڏيائين. جڏهن ته اڻ پڙهيي ۽ بي هنر وٽ، ڪو به هنر نه هيو، تنهنڪري کيس مناسب جاءِ نه ملي. کيس مزوري ڪرڻ ۽ مٿي تي تغاري ڪرڻ جهڙو ڪم ڪرڻو پيو، جنهن سان وقت ڏاڍو ڏکيو ڪٽڻو پئي پيس.
۲ . هڪڙو تارو ماڻهو، سيڻھ تي چڙهي درياءُ تري وڃي. ٻيو اڻ تارو، ان وانگر سيڻھ ڦوڪي مٿس چڙهي درياهه ۾ گهڙي پوي ۽ سيڻھ اٿلي پويس. پار پهچڻ بجاءِ ٻڏي مري پوي.
مطلب: ۱ . جيڪو ڪم، هنر وارو ماڻهو پنهنجي هنر سان ڪندو، سو ڪم مٿو وڃائڻ سان به بي خبر نه ڪري سگهندو.
۲ . اڻ ڄاتي ڪم ۾ هٿ وجهڻ، مورڳو جيءَ جو جوکو.
۳. جنهن جو ڪم سو ئي ڪري، ٻيو ڪري گهاٽو ڀري.

563- هڻ ڌيءُ کي، سکي نُنهن. (پهاڪو)
نُنهن: پٽ جي جوءِ، پرائي ڌيءُ.
پنهنجي ڄڻيي اولاد کي اڄڪلهه ڇڙٻ ٿي ڏجي ته ٻه ٽي ڏينهن ڪو نه ٿو ڳالهائي. جڏهن خبر به اٿس ته ٻئي هنڌ ڪير سندس وَٽَ- وراڻ ڪرڻ وارو ڪونھي. تنھن ھوندي به فطري طور، ناراض ٿي ٿو پوي. ننهن ته پرائي ڄائي آهي. کيس ڇڙٻ ڏبي ته برداشت ئي نه ڪري سگهندي. سڄي عمر لاءِ وير اندر ۾ سانڍيو پئي ھلندي. جي نه ته به ساڳي ڳالهه، تير پتير وڃي ٺڪ مائٽن وٽ ضرور پڄائيندي. پنهنجي پاڻ کي بي قصور ۽ ساهرن کي ڏوهي قرار ڏيڻ لاءِ، ٻه گل ٻيا به وجهي وڃي ٻڌائيندي. انهيءَ تان جيڪو ممڻ مچندو، سو ته ويچاري مڙس لاءِ زندگي زهر ڪري ڇڏيندو.
ان جي برعڪس، ننهن جي غلطيءَ تي چُپِ رهي، ڌيءُ کي سندس ساڳيءَ غلطيءَ تي دوڳبو ته نياڻي ويچاري برداشت ڪري ويندي. خاموش به رهندي ۽ ڪنهن ٻئي کي دانهن به نه ڏيندي. سندس اها حالت ڏسي، ننهن به سبق سکي وٺندي. دل ۾ چوندي؛ “جڏهن ساڳي غلطي، ڌيءُ جي برداشت نه ٿا ڪن ته منهنجي ڪيئن ڪندا؟” يا دل ۾ چوندي؛ “مون کي ته نه ٿا چون پر پنهنجي ڌيءَ کي به نه ٿا سهن! اڄ ان کي چيائون، سڀاڻي منهنجو وارو ايندو.”
ائين ڪرڻ سان ننهن به مڙي ويندي ۽ ڌيءُ به سڌري پوندي.
مطلب: ۱. ڌيءُ ۽ ننهن ۾ ساڳيو ڏِنگ ڏسجي ته ڌيءُ کي دڙڪو ڏجي، ننهن پاڻان سمجهي ويندي.
۲ . جيڪو ڪم ميڇ / اشاري سان ڇٽي، تنهن لاءِ چپ نه چورجي،
جيڪو ڪم ڄڀ هلائڻ سان ٿئي، تنهن لاءِ هٿ نه چورجي.

564- هڻن ڪين حمير، کائن پاٽ پلاءَ جي. (ورجيسي جملو)
حمير: سورهيه، مانجهي.
سورهيه جو ڪم آهي ته محنت ڪري ۽ ملڪ لاءِ سر تريءَ تي رکي اڳيان اچي. ڪمزورن لاءِ ڪمائي به ۽ سندن دفاع به ڪري. ان جي برعڪس جيڪڏهن هڪڙي جوان کي مائٽ گيهه مکڻ کارائين ۽ گوشت چارين ۽ اهو جڏهن پالڪيءَ پڄي ته رڳو پيو ٻين جي هٿن ڏسي. بجاءِ ڪمائڻ ۽ محنت ڪرڻ جي، کائڻ جو خچر ٿيو ويٺو هجي. منجهانئس ٻيا ته بيزار ٿيندا ئي ٿيندا پر مائٽ به بيزار ٿي ويندا.
مطلب: ۱ . اهو سورهيه ئي ناهي جيڪو کائڻ وير پلاءَ کائي ۽ وڙهڻ مهل پٺي ڏئي ڀڄي.
۲ . جيڪو کائي پئي ڌڻيءَ جو ۽ عبادت/ ڀڄن مهل، آرس ڪري، سو به سورهيه نه سڏبو.
۳ . هن دنيا ۾ انسان، رڳو کائڻ لاءِ نه پر، عبادت لاءِ آيو آهي.
۴ . انسان کي زندهه رهڻ لاءِ کائڻ گهرجي. کائڻ لاءِ زندهه نه رهڻ گهرجي.
۵ . زندگي آمد برائي بندگي، زندگي بي بندگي شرمندگي. (رومي، فارسي)
۶ . جيوت ملي ڪاڻ ڀڄن/ ٻانهپ، جيوت بغير ٻانهپ، لڄائپ. (ترجمو)
۷ . نان از براءِ زيستن و ذکر کردن است،
تو معتقد زيستن از بهر خوردن است. (فارسي)
8 . ماني جيئڻ ۽ يادگيري ڪرڻ واسطي آهي،
تو وسهيو ته جيئڻ رڳو کائڻ لاءِ آهي. (ترجمو)
565- هو ساڻ نه نيندا، هيءَ ڏاند تي چڙهندي. (ورجيس)
آڳاٽي دور ۾، جڏهن لاريون ۽ گاڏيون وجود ۾ نه آيون هيون، تڏهن سفر لاءِ وهٽ استعمال ٿيندا هئا؛ اٺ، گهوڙو، گڏهه ۽ ڏاند. ڏاند مڙني ۾ اهڙو ڍور آھي جيڪو گهڻن ڪمن ۾ ڪتب ايندو هيو. جهڙوڪ؛ هَرُ ڪاهڻ، ڳاهه ڳاهڻ، بيل گاڏي ڍُڪائڻ وغيره. ڪڏهن ڪڏهن سڌو سنئون مٿان ويهڻ، سفر ڪرڻ لاءِ پڻ. تنهنڪري ٻين وهٽن جي ڀيٽ ۾، ڏاند کي وڌيڪ ترجيح ڏني ويندي هئي ۽ سفر ۾ مٿس سواريءَ کي چڱو سمجهيو ويندو هيو.
هڪڙا لاڏائو، لڏ پٽي نڪتا ته منجهن هڪڙي رن زال به هئي، جيڪا جنهن تنهن سان پئي هِجا هيرا ڏيندي ۽ هجائتي ٿيندي هئي. سندس انهيءَ طبيعت سبب، هر ڪو پيو کانئس پاسو ڪندو هيو. ٻين جي مرضي هئي ته هن دفعي لڏ ۾ هيءَ ساڻ نه هلي پر هيءَ به مڙڻ واري ڪين هئي. ڀنڻ ڪري کين مڃرايائين. سمورا پرچائڻ ۾ هجن ته مٿان وري نخرو ڪيائين؛ “مان هلندس به ڏاند تي چڙهي!” ويتر سمورا بيزار ٿي ويس.
مطلب: ۱ . ڪنهن سان اڻ وڻندڙ انگل ڪرڻ، پنهنجو مانُ وڃائڻ برابر آهي.
۲ . هڪڙي هنڌ ٽن يا چئن ڄڻن گڏجي ويٺي کاڄ کاڌو. اوچتو هڪڙو ڌاريو مسافر پڻ لنگهي آيو. جنهن جو اوچتو اچڻ کين ڪين وڻيو. تنهن هوندي به ملڪي ريت رسم تحت، کيس کيڪاريائون به ۽ مانيءَ لاءِ لُنڊي صلاح به هنيائونس؛ “ادا! ڀلي آئين! اچ مانيءَ گرهه به هڻ ڀلا!”
مسافر به سفر جو ٿڪل ۽ بکارو هيو، تنهن به نه ڪئي هم نه تم، هٿ ڌوئڻ بنا اچي وچ ۾ ويٺن. هو پاڻ ۾ ئي کٽ تي سوڙها ٿيا ويٺا هئا، هن جي پير رکڻ سان ويتر سوڙهه ٿي ۽ کٽ تي وزن وڌيو ته اها به چيڪيٽ ڪرڻ لڳي. پير هٽائي پڇڻ لڳن؛ “ادا مان ڪاٿي ويهان؟”
“ادا اسان جي ڄڀ تي اچي ويهه!” ماني کائيندڙن مان ھڪڙي ٽوڪيندي چيس؛ “جا چوڻ ۽ صلاح ڪرڻ کان مڙي ئي نه ٿي.”
۳. وڻي نه وڻي، وچان گرهه کڻي. (ورجيس)
۴. ڀيٽيو: ھو سوڙ پاند نه ڏين، هيءَ وچ ۾ سمهندي.

566- هو سوڙ پاندُ نه ڏين، هيءَ وچ ۾ سمهندي. (ورجيس)
هڪڙي عورت کي گهر جا ڀاتي، سيءَ کان بچڻ لاءِ، سڄي سوڙ ته ڇا پر ان جي ڪنهن ڪنڊ پاسي ۾ به سمهڻ ڏيڻ لاءِ تيار ناهن. هو انهيءَ ۾ به راضي ناهن ته ڪنهن ڪراڙيءَ جو پاسو وٺي سندس سوڙ جي وٽ ۾ سيءَ کان بچي. هيءَ آهي جو وتي ٿي انگل عارا ڪندي. چي؛ “مون کي ته وچ ڪمري ۾ کٽ وجهي ڏيو. ٻين کي پوءِ وڃي کٽون بسترا ڏيو پر مون کي پهرين ڏيو.” هاڻي سوچيو؛ اهڙيءَ عورت سان ڪهڙو ورتاءُ ٿيندو! اهڙي نخريل کي ته سوڙ جو پلاند به ڪير استعمال ڪرڻ لاءِ نه ڏيندو.
مطلب: ۱. هو گڏ رهائڻ لاءِ تيار ناهن، هيءَ ڀانئي ته سڀني جي وڏي ٿي رهان.
۲ . اڻ- سهندا لاڏ ڪرڻ، نه جڳائين.
۳ . ناز بران کن که خريدار تست،
پيش کسي رو که طلبگار تست. (فارسي)
۴ . لاڏ ان سان ڪر جو سهيئي،
وڃ تنهن وٽ جو ڪوٺ ڏيئي. (ترجمو)
۵ . ڀيٽيو؛ ڏيتا نهين، چي؛ “پورا تول.”

567- هيانءَ تتي کان، کڙي تتي چڱي. (پهاڪو)
کڙي تپڻ: پنڌ پوڻ، اصل نه ترسڻ.
هيانءُ تپڻ: اندر تپڻ، دل خراب ٿيڻ، پڇتائڻ.
جيڪڏهن ڪٿي ڪم اٽڪيل هجي ته ستت کڙين تي زور رکجي ۽ پهچي پورو ڪجي. جيڪڏهن سستي ڪري، پنڌ کان لنوائبو ته ڪم جي نه ٿيڻ جا سبب ويندا وڌندا. چڱي دير پوڻ سبب، رنڊڪون به پئجي سگهن ٿيون ۽ ڪم رلي به سگهي ٿو. جڏهن ڪم بگڙجي ويو يا نقصان پئجي ويو ته هيانءُ تپي ويندو ۽ ڏاڍو ڏک رسندو. پوءِ هٿ هڻڻ ۽ پڇتائڻ مان ڪي ڪين ورندو.
مطلب: ۱ . هر ڪم تڙي کڙي ڪجي، ويرم نه وجهجي.
۲ . هلندي چلنديءَ ۾ ڏاکڙو ڪري، ڌڻيءَ کي ياد ڪبو ته چڱو. نه ته پيريءَ ۾ هلڻ کان هلاک ٿبو ته پوءِ پڇتائڻ کانسواءِ ڪجهه هٿ نه ايندو.
۳ . رام نام ڀنڊار هي، لُوٽ سگهين تان لُوٽ،
نِيت پيڇي پڇتائيگا، پِران جائيگا ڇُوٽ. (هندي)
۴ . ڌڻيءَ جو نالو خزانو آهي، لٽڻو اٿئي ته لُٽ.
نه ته پوءِ هٿ هڻندين، ساهه هليو ويندءِ. (ارٿ)
۵ . اب پڇتاوي ڪيا هووت، جب چڙيا چگ گئي کيت. (هنڌي)

568- هيڻي کي جو هڻي، سو هٿن ۾ لهي. (پهاڪو)
هٿن ۾ لهڻ: ڪيتو لوڙڻ.
هيڻي کي هڻڻ: ڪمزور سان اچائڻ.
ڪمزور، پنهنجو سرير کڻڻ ۽ ساهه سانڍڻ ۾ آذرت (عاجز) آهي. سندس ان حالت ۾ مدد ڪرڻ واجب آهي. ان جي برعڪس، ساڻس اچائڻ ۽ سندس ڪمزوريءَ مان غلط فائدو وٺڻ، چڱو ناهي.
ائين جيڪڏهن ڪير ڪندو ته پوءِ سمجهي ڇڏي ته ترت ڪيتو لوڙيندو. ڇو جو ڪمزور جي آهَه ۽ ڌڻي پاڪ جي وچ ۾، ڪو به پردو ڪونهي. سندس آهَه کي ڏسي، آسمان به ڏڪي ٿو وڃي.
مطلب: ۱ . هيڻي کي جيڪو ماري ٿو، سو هن دنيا ۾ ئي ڪيتو لوڙي ٿو.
۲ . غريبن جو حق نه کائجي.
۳ . ڏاڍن کان ڊڄي، مٿن ڪاوڙ نه ڪرڻ ۽ هيڻن تي آڪرو ٿي مٿانئن ڪاوڙ نه لاهڻ وارو، اکين ۾ ڏسندو (انڌو ٿيندو.)
۴ . سڀي سهائڪ سَٻَل، ڪوءِ نه نَٻَل سهاءِ،
پون جڳاوت آگ ڪون، ديپنہ ديت پجهاءِ. (هندي)
۵ . سڀ ڏاڍي جا همراهه، هيڻي جو ساٿي ڪو به نه،
واءُ باهه کي ڀڙڪائي، ڏيئي کي وسائي ڇڏي. (ارٿ)

 

ي

569- ياد جنين کي يار، سي ياد هميشه يار کي. (چوڻي)
ياد ڪرڻ، دل جو خاصو آهي. دل کي دل کان راهه ملندي آهي. هڪڙي کي ياد ڪبو يا سندس تذڪرو ڪبو ته اهو به ياد ڪندو يا دوستن جي ڪچهريءَ ۾ پيو ساريندو. چڱي نيت سان ياد ڪبو ته هو به تعريف ڪندو. بري نيت سان ياد ڪبو ته هو به نفرت جو پيو اظهار ڪندو. تنهنڪري سنگتيءَ جو، هر وقت چڱن اکرن ۾ ذڪر ڪجي. هر ڪچهريءَ ۾ سندس تذڪرو ڪرڻ نه وسارجي. ائين ڪرڻ سان هو پڻ ياد ڪندو. اها ئي سچيءَ سنگت ۽ بي لوث ياريءَ جي نشاني آهي.
مطلب: ۱. دنيا جو مالڪ، هڪ ئي آهي. ان کي ياد ڪبو ته اهو به ياد ڪندو. ڏانهنس گراٺ ويجهو اچبو ته سندس رحمت هٿ ويجهو ايندي. ڏانهنس هٿ سُربو ته سندس ٻاجهه پُرهه ويجهو ٿيندس. ڏانهنس پنڌ اچبو ته سندس مهر ڊوڙندي ايندي. سندس تذڪرو، پنهنجي سنگت ۾ ڪبو ته هو به چڱن ملائڪن سڳورن جي محفل ۾ پيو ياد ڪندو.
۲ . جل مين بسي کمودني، چندا پسي آکاس،
جو چاهو کي من سي سو تاهوکي پاس. (هندي)
۳ . ڪُوڻي رهي پاڻيءَ ۾، چنڊ رهي اڀ ۾،
جو جنهن جي دل ۾ رهي، سو ڄڻ ان وٽ آهي. (ارٿ)
۴ . ڪنول پاڙون پاتال ۾، ڀونئر ڀري آڪاس،
ٻنهي سندي ڳالهڙي، رازق آندي راس،
تنهن عشق کي شاباس، جنهن محبتي ميڙيا.

570- يار به تيلي، سينڌ به ميلي. (ورجيس)
تيلي: تيل وڪڻندڙ، چاڪي.
ميلي: ميري، اڻڀي.
گذر سفر لاءِ، ڌڻيءَ سڳوري سڀڪجهه خلقي ڇڏيو آهي. رڳو جائز رابطا ٺاهي، پنهنجو نصيب چڳڻو آهي. پنهنجي هٿن جي ڪمائي، مٽن کان مليل ملڪيت يا دوستن جي ملڪيت مان فائدو وٺي سگهجي ٿو. اول ته پنهنجي محنت تي ڀاڙجي. پوءِ مِٽن کان هٿ آيل مال کي مصرفِ ڪار آڻجي. ان کان بعد، جڏهن ڪي ڪم اصل نه سرن ته پوءِ دوست يار ڏانهن واجهائجي.
دوستن يارن سان به اميد تڏهن رکجي، جڏهن سندن ڪو ڪم ڪار ڪري سگهجي. جيڪڏهن پاڻ دوستن جي ڪم نه اچبو ته پوءِ دوست به ڪم نه ايندا.
هڪڙي ماڻهوءَ جو دوست، سرنديءَ وارو يا چاڪي هجي ۽ ان جي سينڌ اڻڀي هجي ته پوءِ سندن دوستيءَ ۾ شڪ آهي. يا هيءُ ڏانهنس سچو ناهي يا هو هن ڏانهن سچو ناهي. ائين ممڪن ئي ناهي جو دوست وٽ هجي ۽ وقت تي دوست کي نه ڏئي.
مطلب: ۱. جنهن ماڻهوءَ جو خيال، پنهنجو دوست نه ٿو رکي، ان جي سنگت تي ٻيو ڪير اعتبار ڪيئن ڪندو.
۲ . ماڻهوءَ جي سچائي، سندس دوستن جي سڄڻائپ مان ئي معلوم ٿي ويندي آهي.
 
ڪتاب جي پڄاڻي

ڪتاب جي پڄاڻي

هن ڪتاب جوڙڻ تي جيتوڙي ته ڳچ ڏهاڙا لائي، گهڻو پورهيو ڪري، پورو ڪيو اٿم. تڏهن پڻ اهڙو چڱو نٿو چوانس، جنهن کي ڏسي پڙهڻ وارا ساراهين. مگر پلاوَ جا کايار، ڪنهن ڪنهن مهل جوئر جي روٽي پڻ دل ڪري کائيندا آهن. هيءُ ڪتاب پڻ، هڪڙي نئين ڊول جو ٿيو آهي، تنهنڪري ڀانيان ٿو جو پڙهڻ وارا هن کي پڙهي، جوئر جي مانيءَ وانگي سواد وٺندا.
ڪتاب پورو ڪري، سندس نالي رکڻ لاءِ هڪڙي جوتشيءَ کان پڇيم، جنهن جو نالو عقل آھي. تنهن فرمايو ته؛ جڏهن پنج سؤ ۽ ستر پهاڪا منجهس آيا آهن، تڏهن اَبجد جي ليکي پٽ- اندر، گل- شڪر نالو رکڻ گهرجي. ڇو جو گل- شڪر هڪڙي جڙيل دوا آهي، جنهن کي گلقند پڻ چون. تنهن ۾ ٻه شيون؛ هڪڙا گل، ٻي مصري پون. تنهن وانگي هن ۾ پڻ هڪڙا پهاڪا ۽ ٻيو ارٿ گڏيو ويو آهي. اها ڳالهه وڻيم. ڀانيان ٿو ته پڙهڻ وارن کي پڻ اهو نالو وڻندو.
پورو ٿيو ڪتاب گل شڪر، جوڙيل ڪيولرام سلامتراءِ آڏواڻي مگهو جو، تاريخ ۲۷ مهيني آڪٽوبر ۱۸۶۹ع جي ٻڌر ڏهاڙي، حيدرآباد سنڌ ۾.

گل شڪر گ ل ش ڪ ر ڪل تعداد
ابجد ۲۰ ۳۰ ۳۰۰ ۲۰ ۲۰۰ ۵۷۰


ڪيولرام سلامتراءِ آڏواڻي
 

ڏسڻي

1- آپ سُکي، جڳ سُکي (چوڻي، سرائڪي)
2- آرهڙ جي تتي ڏينهن، سانوڻ جي وسندي مينهن، سياري جي آڌي رات، شال نه ٿئي هنگڻ تات. (چوڻي)
3- آمون، ڏهه گامون (چوڻي، زرعي)
4- آهر جي آسري، جهنگ نه چنائون. (ورجيسي جملو)
5- آهر جي وڏائي، ڪُني پاٽ اتي آئي (پهاڪو)
6- آهِرُ کٽي اوبڻي، رن ھارائي رنبو. (پھاڪو)
7- آئي ٽانڊي ڪاڻ، بورچياڻي ٿي ويٺي. (ورجيسي جملو)
8- اب جو ڏنو ڪهڙي ڪم جو، جاسين رب نه ڏئي. (چوڻي)
9- اڀرندي تاءُ جنهن نه ڪيو، سو اُلهندي ڇا ڪندو؟ (پهاڪو)
10- اُڀ ڦاٽي کي به ڪڏهن اڳڙي پوي؟ (پهاڪو)
11- اڀ ۾ جو ٿُڪَ اڇلائيندو، تنهن کي موٽي منهن ۾ پوندي. (پهاڪو)
12- اٽي ۾ لوڻ. (ورجيس)
13- اٺان ۽ مينهان دا ڪيها ميلا، اوه چرن پَٽ/ ڊڀ، اوه چرن ٻيلا. (پهاڪو)
14- اٺ ٻڍو ته به ٻه ڪنواٽ لهي. (پهاڪو)
15- اٺ پٺيان گهنڊ ڻي. (ورجيس)
16- اٺ پنهنجي مٽ ۾ ترڪي. (پهاڪو)
17- اٺ پوڙهو ٿئي ته به مٽڻ نه سکي. (پهاڪو)
18- اٺ جي چاڙهيءَ کي به لعنت، لاهيءَ کي به لعنت. (پهاڪو)
19- اٺ جي چوري، پکي ۾ ڇا لڪندي؟ (پهاڪو)
20- اٺ جي وات ۾ زيرو. (ورجيس)
21- اٺ جي وات ۾ لوڻ وجهه ته به رڙي، کنڊ وجهه ته به رڙي. (پهاڪو)
22- اٺ چڙهئي کي به ڪڏهن نانگ کاڌو؟ (پهاڪو)
23- اٺ کي لاڻو، گهوڙي کي داڻو، مرد کي ناڻو، محبوب کي ماڻو. (چوڻي)
24- اڄاڻ کي جهڙي مصري، تهڙي ڦٽڪي. (پهاڪي)
25- اڃا مينهون جهنگ ۾، ڌوئي ڌريائون رڇ. (ورجيسي جملو)
26- اڌارو ڏجي تنهن کي، جنهن کان گهرجي نه، اڌارو وٺجي تنهن کان، جيڪو گهري نه. (چوڻي).
27- اڌ ڇڏي جو سڄيءَ پٺيان ڊوڙي، تنهن جو اڌ به وڃي. (پهاڪو)
28- استاد جي مار، سنوار آهي. (چوڻي).
29- اڪن کان انب گهرڻ: ٻٻرن کان ٻير گهرڻ. (اصطلاح)
30- اُکرين ۾ مٿا جي وجهن، مُهرين کان سي نه ڊڄن. (پهاڪو)
31- اڳياڙي تڏهن سرهي، جڏهن پڇاڙي سرهي. (پهاڪو)
32- اڳي به اَنُّ هيو، پوءِ به ٿيو اَنُّ، ڪانو ۽ پَنُ، ويو وچئون نڪري. (پهاڪو)
33- اڳين پاڻي، پوين چڪ. (پهاڪو)
34- اگهه کٽيو کائجي، وَٽَ کٽيو نه کائجي. (چوڻي).
35- اگهه ۽ ڳڀ جي سُڌِ، الله کي. (پهاڪو)
36- اَڱر ڄاڻن، لُهر ڄاڻي. (پهاڪو)
37- انبان ٻور، ڪَلالان لاها. (پهاڪو)
38- انبن جون سڪون به ڪي انبڙين مان لهن؟ (پهاڪو)
39- ان پلي، ذات ڀلي. (پهاڪو)
40- ان جو واپار، ھس مان ڇلو ۽ ڇلي مان هس ڪري. (پهاڪو)
41- اندر اڇو نه ڪري، ڌوئي ٿو ڌاڳا. (ورجيسي جملو)
42- اندر ٻڏ ٻهون، ٻاهر آٽڻ ان جو. (ورجيس)
43- انڌا رکن روزا، تڏهن ڏينهن به ٿين وڏا. (پهاڪو)
44- انڌ ڌنڌ نگري، چرٻٽ راجا، ٽڪي سير ڀاڄي، ٽڪي سير کاڄا. (پهاڪو)
45- انڌن آندو، ٻلن چٽيو. (پهاڪو)
46- انڌن جي وهانءِ؛ منڊا نچن، ٽنڊا پائن ڦيريون. (ورجيس)
47- انڌن وڃي ملتان لڌو. (پهاڪو)
48- انڌ وٺ، منڊ وٺ، ٽُنڊ وٺ، پر ننڍ وٺ. (چوڻي/ پهاڪو)
49- انڌو کُڏ تي چڙهي هنگي، چي؛ “مون کي ڪير نه ٿو ڏسي!” (پهاڪو)
50- انڌو هاٿي، لشڪر جو زيان. (پهاڪو)
51- انڌو ۽ اڻ سونهون، هڪ جهڙا. (پهاڪو)
52- انڌي اڳيان آهري، ڪر تئو ٽنگيو پيو آھ. (پهاڪو)
53- انڌي جي جوءِ جو واهي، الله. (پهاڪو)
54- اڻائي به وڃڻ، تڻائي به وڃڻ، وري ڪپهه جي ڪپهه ٿيڻ. (ورجيس)
55- اڻ پڙهيا، پڙهين آڏو ڀريون ڍوئيندا. (چوڻي/ پهاڪو)
56- اڻ سرنديءَ سڀڪو ٽري، کرو ڪو سرنديءَ ٽري. (پهاڪو)
57- اَڻَ-گهريو ماءُ به پٽ کي ببو نه ڏئي. (پهاڪو)
58- اڻندو اها، جا هوندي ڪوريءَ جي من ۾. (پهاڪو)
59- اهاري، وهنواري، گهوٽ مهاري، لڄا ڪري ته هاري. (چوڻي)
60- اِها زبان اس ۾ ويهاري، اِها زبان ڇانءَ ۾ ويهاري. (چوڻي/ پهاڪو)
61- اهو سون به گهوريو، جيڪو ڪن ڇني. (پهاڪو)
62- اهو ڪجي، جو مينهن وسندي ڪم اچي. (چوڻي)
63- اياڻو چوي، سياڻو ويڃائي. (چوڻي/ پهاڪو)
64- بادشاهين پوندي معاملي، ڄٽي ڪير ويچاري؟ (پهاڪو)
65- باسڻ هڪڙو کڻي، ٺڪر گهڻن کي ڏئي. (پهاڪو)
66- بڇڙو ڪتو، ڌڻي پُڻائي. (پهاڪو)
67- بک بڇڙو ٽول، دانا ديوانا ڪري. (چوڻي)
68- بک وچان، اگهڙ ياد نه آهي. (پهاڪو)
69- بکئي کي بصر سان روٽي رکيائي، سيري کان سواد ۾، ڏيڍي سوائي. (چوڻي/ پهاڪو)
70- بندي جي من ۾ هڪڙي، صاحب جي من ۾ ٻي. (پهاڪو)
71- بي عقل جي بلا، دور. (پهاڪو)
72- بي عقل دوست کان، داناءُ دشمن چڱو. (چوڻي)
73- ٻاٻل آچاري، پر ڪو مڃي. (چوڻي)
74- ٻارنهن ٻوڙي ٻانڀڻي، چوڏهن ٻوڙي چمار، تون اهڙو ڪامي، ته به گهر ڌوٻيءَ جو ٽار. (چوڻي)
75- ٻاهران چکي مکي، اندران بُڙ بُڙ دکي. (ورجيس)
76- ٻه ڀائر، ٽيون ليکو. (چوڻي)
77- ٻڪري جنهن وڻ سان ٻجهي، سو وڻ چري. (پهاڪو)
78- ٻڪريءَ کي ساس جي، ڪاسائيءَ کي ماس جي. (پهاڪو)
79- ٻه گدرا، هڪڙيءَ مُٺ ۾ نه ماپن. (پهاڪو)
80- ٻلي کائيندي ڪين ساري، هنگندي ساري (پهاڪو)
81- ٻليءَ شير پڙهايا، ڦير ٻلي ڪُون کاوڻ آيا. (پهاڪو)
82- ٻليءَ کي خواب ۾ ڇيڇڙ (پهاڪو)
83- ٻن ٻيڙين تي پير رکي، تنهنجون ڄنگهون ڦاٽن. (پهاڪو)
84- ڀاڙي ۽ مسواڙ جو، ڪئٿ ڪو نه آهي. (چوڻي/ پهاڪو)
85- ڀڄ چريا! مست آيئي. (ورجيس)
86- ڀڄندڙن جي اڳ ۾، لڪندڙن جي پوءِ ۾. (ورجيس)
87- ڀرئي اٺ تان وڃڻي لٿي، ته به چڱي. (پهاڪو)
88- ڀريءَ ڇنيءَ کان، ڀيري ڇنو چڱو. (پهاڪو)
89- ڀڳڙن کاڌي، هٿ ڌوتا پيا آهن. (پهاڪو)
90- ڀڳو گهڙو، ڍئون ڍئون ڪري. (پهاڪو)
91- ڀڳي سان ئي ڀير، جاسين رتو راس ٿئي. (پهاڪو)
92- ڀلي ڀاڻ آئي، سا به نه ڀُلي. (پهاڪو)
93- ڀنڀوران جي ڀڳيون، سي ڇٽيون. (پهاڪو)
94- ڀنگان چيز ٻڏن، لنڊي رووي ڪڻڪ ڪون. (ورجيس)
95- ڀنگ جهنگ ۾ پاڻي، ملڪ ۾ آباداڻي. (نعرو)
96- ڀنگڙي، سلطان، هيري موتيان دي کاڻ، نه جيوڻ ڪا آسرا، نه مرڻ دي ڪاڻ. (نعرو)
97- ڀنگئي ڀائر ٻه ڄڻا، صوفي ست هزار، ماري متهرن سان، ڌڙ ڪيائونِ ڌار، پيئي لوڪ پچار؛ پڙ ڀنگئين کٽيو. (نعرو)
98- ڀنگئي دي جوءِ سدا سهاڳڻ، آفيمي دي جوءِ رووي، ڪيفي دي جوءِ ايوين آکي؛ “ماريا هت نه هووي!” (چوڻي)
99- تاڙي هڪ- هٿي نه وڄي پر ٻهِ هٿي وڄي. (پهاڪو)
100- تر جي گُٿي، سَوَ چوٽون کائي. (پهاڪو)
101- تڪڙو ماڻهو، ٻه ڀيرا هنگي (پهاڪو)
102- تڪڙ ۽ طمع، ڇا ڏجي؟ (چوڻي)
103- تڪڙي ڪتي، انڌا گلر (پهاڪو)
104- تڪيا سڀ تڪيام، توريءَ تڪيو ناهه (چوڻي)
105- تماڪو تاڻي، جنين وڌو جان ۾، انهن کي آڻي، حورون ڏيندا هنجن ۾. (نعرو)
106- تنهن جي مرڻ جو ارمان کائجي، جنهن جي جيئڻ مان فائدو هجي (پهاڪو)
107- توڙي وڃي روم، ته به نصيبان اڳرو، ڍوڍي مٿان ٿوم، لکيس لوح قلم ۾. (چوڻي)
108- توڻ جو تڪرار سان، سڏ جنهن کي هوءِ، منجي اتي جوءِ، وڃي تنهن کان وسري. (پهاڪو)
109- تيل سهانگو هيو، ته جيڪر گدڙن به پڇ مکيا (پهاڪو)
110- ٿڌو گهڙو، پاڻ کي ڇانوَ ۾ رکائي. (پهاڪو)
111- ٿورو ڏسي ارهو نه ٿجي، گهڻو ڏسي سرهو نه ٿجي. (پهاڪو)
112- ٿوري کٽئي، گهڻي برڪت. (پهاڪو)
113- ٿوري گرهين، گهڻو کائجي. (پهاڪو)
114- ٽٽونءَ کي ٽارو، تازيءَ کي اشارو. (پهاڪو)
115- ٺِڙ ڪجي، ٺڪاءُ ڪجي، اڳلو نه ڀڄي ته پاڻ ڀڄجي. (پهاڪو)
116- ٺلهو چڙو، وڄي گهڻو. (پهاڪو)
117- ٺونٺ لڳي، ساهيڙپ ڀڳي. (پهاڪو)
118- پاپ جي مايا، پراڇت ۾ وڃي (چوڻي)
119- پاڻ نه پاري، ڪتا ڌاري. (ورجيس)
120- پاڻ نه پلي سسئي، لوڪان متيون ڏئي. (پهاڪو)
121- پاڻي پي، نه ذات پڇجي. (پهاڪو)
122- پاڻيءَ کان اڳي، ڪپڙا نه لاهجن. (پهاڪو)
123- پاڻي ۽ باهه، ٿورا نه ڄاڻجن. (چوڻي/پهاڪو)
124- پاهڻ ڪنئرا هيا ته هوند گدڙن کائي ڇڏيا. (پهاڪو)
125- پائجي ته وڏي ڍيران پئجي. (پهاڪو)
126- پَتِ نُهن تي پاڻي آهي. (پهاڪو)
127- پُٽ ٿي گذار، سگهو ئي پيءُ ٿيندين. (پهاڪو)
128- پَٽُ پراڻو، ته به ڪو جنڊ جو نائو؟ (پهاڪو)
129- پُٽ: ڪپُٽ، پينگهي ۾ پڌرو (پهاڪو)
130- پٽينديئي پيٽ کي، ويو ڄمارو ڄٽ، هو جو مٿي کٽَ، سو پڻ پٽي پيٽ کي. (چوڻي)
131- پڇندڙ، نه منجهندڙ (چوڻي)
132- پراڻي ڳوٿري، بربلا ٽڪا (ورجيس)
133- پرائي آس، ڪُني جي لاس. (چوڻي/ پهاڪو)
134- پرائي پٽ کي چمئي، گگ ڀرجي وات. (پهاڪو)
135- پرائي دهلين، احمق نچي. (پهاڪو)
136- پرائي ماڙي ڏسي، پنهنجو ڀونگو نه ڊاهجي. (پهاڪو)
137- پرائيءَ ڌيءَ تان، کارڪ ملي ته به چڱي (پهاڪو)
138- پرڻ چوي ڏونگهي کي؛ “وڃ ٽِه- ٽونگا!” (پهاڪو)
139- پريو مڙس پَي نه ڪجي، وڃائجي نه وهي. (چوڻي)
140- پڙهڻ، ترڻ، تير هڻڻ، چوٿين سواري، ننڍي هوندي نه سکيو، وڏي هوندي خواري. (چوڻي)
141- پڙهي پاڻ نه ڄاڻي، ماري کتابي (ورجيس)
142- پَلا ڇڏي پاپي، ڪو کُٽل کڳا کائي. (چوڻي)
143- پلاءُ رحمة الله عليہ، جي هڪيو حاضر هوءِ، ريڙهي هڻجي پيٽ ۾، مَرُ پيٽ ڦاٽي پوءِ. (چوڻي)
144- پلو سيري کان به ڀلو، سيري ۾ لاءُ نه ساءُ، پلو گوڏا کوڙي کاءُ. (چوڻي)
145- پنڻ وچان، پڙهڻ ياد نه رهي. (پهاڪو)
146- پنهنجي ٿوري، گڏهه کي به پيرين پئجي. (پهاڪو)
147- پنهنجي پير تي، پاڻ ڪهاڙو نه هڻجي. (پهاڪو)
148- پنهنجي ڌونئري کي، کٽو ڪير ڪو نه چوي. (پهاڪو)
149- پنهنجي ڏر تي گدڙ به شينهن. (پهاڪو)
150- پنهنجي ڪِئي جو، نڪو ويڄ نڪو طبيب. (پهاڪو)
151- پنئين مڱئين گهر هلي، کھُ اڌاري واٽ. (چوڻي)
152- پوءِ-ڍائي کان قرض نه کڻجي، توڙي لک لٽائي. (چوڻي)
153- پَهَيَرُ چور ٿئي ته واهي ڪيترو وهي؟ (پهاڪو)
154- پيادي مان هسوارُ، هسوار مان پيادو، ڌڻي ٿو ڪري. (پهاڪو)
155- پيٽ، ٻه- ٻانهون؛ چنتا ناهين. (پهاڪو)
156- پيٽ ڀر، پٺي لڏ. (پهاڪو)
157- پيٽ ڀريو ته منهن ڪارو ئي سهي. (ورجيس)
158- پير کان، ويساهه ڀلو. (چوڻي/ پهاڪو)
159- جا بندي کي بار، سا صاحب کي سُٿري. (چوڻي)
160- جاتي پاڻي، تاتي پاڻ. (چوڻي)
161- جاتي پڄي نه سگهجي، تاتي ڀڄڻ ڪم وريام جو. (پهاڪو)
162- جاتي کير تاتي کنڊ، جاتي جهڻ تاتي لوڻ. (پهاڪو)
163- جاتي وڻ ناهي، تاتي ڪانڊيرو به درخت. (پهاڪو)
164- جاڏي وڃي واگهو، تاڏي پاڻي تانگهو. (پهاڪو)
165- جاڏي ويهي جهار، تاڏي ڳوڙهو نه هڻي. (ورجيس)
166- جاسين ڍائو مٿو کنهي، تاسين بکئي جو مٿو وڃي. (پهاڪو)
167- جاسين للو لٺ کڻي، تاسين ڪرهه وساڻي. (پهاڪو)
168- جا مڙسي مڙسن ۾، سا ماريي ۾ ناهه. (ورجيس/ جملو)
169- جبل سان مٿو هنئي، نيٺ مٿو ڀڄي. (پهاڪو)
170- جڏهن ٻوجھا ٿي سبيا، تڏهن اٺ ٿي رڙيا. (پهاڪو)
171- جڏهن ڏند هئا تڏهن حلوو نه هو، جڏهن حلوو آهي، تڏهن ڏند نه آهن. (پهاڪو)
172- جر نئيس، جيڏي نه نئينس. (ورجيس)
173- جڙيءَ کي جس. (چوڻي)
174- جڳ مڙيو ئي جوئا بازي، ڪن کٽي ڪن هاري. (پهاڪو)
175- جن جي پليءَ ۾ داڻا، تن جا چريا به سياڻا. (چوڻي/ پهاڪو)
176- جنڊ به وار، بٺ به وار. (پهاڪو)
177- جنهن جو ڪم، سو ئي ڪري، ٻيو ڪري، گهاٽو ڀري. (چوڻي)
178- جنهن جي واٽ نه وڃجي، تنهن جو پنڌ نه پڇجي. (چوڻي)
179- جنهن جي ويلا، تنهن جي رکيا. (هنڌي چوڻي)
180- جنهن ساس ڏنو آهي، سو گراس به ڏيندو. (چوڻي)
181- جنهن ڪاڻ اڳي هلي بيهجي، تنهن سان گڏيو ڇو نه هلجي. (پهاڪو)
182- جنهن کي ساهه کنئي ڪل ڪا نه پوي، تنهن سان سور ڪيهو سلجي؟ (چوڻي/ پهاڪو)
183- جنهين جي هيڪار، ڪيائين ڪوڙي ٿئي، تنهين تي ٻيهار، سچيءَ ساک نه وسهجي. (چوڻي/ پهاڪو)
184- جنهين سندي منهين، تنهين سندو آچار. (پهاڪو)
185- جواريءَ، ميٺي هار. (چوڻي/ پهاڪو)
186- جَوَ ڍيري، گڏهه رکپال. (ورجيس)
187- جو واءُ جبل اڏائي، تنهن آڏو ڪپهه ڇا آهي؟ (پهاڪو)
188- جوئا ۾ هارائڻ واري جو اڌ منهن ڪارو، جوئا ۾ کٽڻ واري جو سڄو منهن ڪارو. (چوڻي)
189- جهڙا روح، تهڙا ختما. (پهاڪو)
190- جهڙا عاشق عيد ۾، تهڙا منجهه مقام. (چوڻي)
191- جهڙا ڪانو، تهڙا ٻچا. (پهاڪو)
192- جهڙي ڀِت، تهڙو چِٽُ. (پهاڪو)
193- جهڙي سٺ، تهڙيون ٽي ويهون. (پهاڪو)
194- جهڙي ڪرڻي، تهڙي ڀرڻي. (چوڻي)
195- جهڙي نيت، تهڙي مراد. (چوڻي/پهاڪو)
196- جي پوندا سوڙهيين، تن لڳندا سيلهه. (پهاڪو)
197- جي جڏهن ڀڳا، سي تڏهن ڇٽا. (چوڻي/ پهاڪو)
198- جي جڏهن چڙهيا، سي تڏهن سوار. (پهاڪو)
199- جيڏا اٺ، تيڏا لوڏا. (پهاڪو)
200- جيڏو پَٽُ، تيڏي بکيا. (پهاڪو)
201- جيڏي رات، تيڏو سپنو. (چوڻي، پهاڪو)
202- جيري لاءِ ٻڪري نه ڪهجي. (پهاڪو
203- جيڪا ڌاريان ٻڪري، تنهن لمندا ڪن. (ورجيس/ جملو)
204- جيڪي ڏسي ڄار، سو جي ڏسي ميو ته ڦاٽي مري. (پهاڪو)
205- جيڪي ڪني ۾ هوندو، سو ئي پاٽ ۾ پوندو. (پهاڪو)
206- جيڪي کوهه ۾ هوندو، سو ئي آههَ ۾ پوندو. (پهاڪو)
207- جيڪي لکيو منجهه ازل، تنهن کي ڪير وجهي جَهلَ؟ (چوڻي)
208- جيڪي هوندو ڀاڳ ۾، سو وهي پوندو پاڳ ۾. (چوڻي)
209- جي نه وڃجي پاڻ ته نينهن نياپي نه ٿئي. (چوڻي)
210- جي وسي چيٽ، ته ان نه ماپي کيٽ. (زرعي، چوڻي)
211- جي هجئي ناڻو ته گهم لاڙڪاڻو، جي نه هجئي ناڻو ته وت ويڳاڻو. (چوڻي/ پهاڪو)
212- جيءُ خوش، جهان خوش. (چوڻي/ پهاڪو)
213- جيئرو ته ڪک جو، مئو ته لک جو. (ورجيس)
214- ڄاڻي وڇونءُ جو منڊ به نه، هٿ وجهي نانگن ۾. (ورجيس)
215- ڄڀ جي ترڪڻ کان، پير جو ترڪڻ چڱو آهي. (چوڻي)
216- ڄٽ بکيو موري کائي، موري بک گهڻيري لائي. (پهاڪو)
217- ڄٽ جي ڄمار؛ اڍائي کٿا. (چوڻي)
218- ڄٽ جي ڄمار، ملوڪ جي رات. (چوڻي)
219- ڄڳر ۽ ڄار، اگهه مڙيئي هڪڙي. (ورجيس)
220- جهونا ڪپڙا، ٻوڍا ڍور، تسڪا ناڻا ليگيا چور. (پهاڪو)
221- چاڪر؛ چياڪر. (چوڻي)
222- چاڪريءَ چور، نِوالي حاضر. (ورجيس)
223- چاڪريءَ ڏاند وڃايو، گهمي گهاڻي ڌاري. (پهاڪو)
224- چريا چرين گڏيا، چي؛ “ادا عيد مبارڪ.” (پهاڪو)
225- چري ڦٺ ۾ به خوش. (چوڻي)
226- چرين ڪهڙا چت، مئن ڪهڙا مامرا. (چوڻي)
227- چريءَ جو چوڙو، ڪڏهن ٽنگ ۾ ڪڏهن ٻانهن ۾. (پهاڪو)
228- چريي کان پڇيائون؛ “ڪي چڱو آهين.” چريي چيو؛ “ويران وير وڌ آهيان.” (پهاڪو)
229- چڱا سي، جن جا پويان چڱا. (چوڻي)
230- چڱو جن لکيو، مندو سي نه پسن، توڙي رڻ رهن، ته به کنڊون کائين کير سان. (چوڻي)
231- چڱو ڪر ته چڱو ٿيئي. (چوڻي)
232- چوري نه مُوري، مُوري ته به گهوري. (چوڻي)
233- چُوڻو؛ نه اُوڻو. (چوڻي)
234- چيريءَ آهر، پير ڊگهيڙجي. (پهاڪو)
235- ڇتي ڪتي جي دوا، ٻه ڀتر. (پهاڪو)
236- ڇڏ منڊو، واريءَ ۾. (پهاڪو)
237- حمائتڻ گڏهه، عراقيءَ کي لتون هڻي. (پهاڪو)
238- خون کٿوري، ڳجها نه رهن. (پهاڪو)
239- دال روٽيءَ کاڌي، ڌن کٽي ته کٽڻ ڏي. (چوڻي)
240- دائيءَ کان ڪو پيٽ ڳجهو آهي. (پهاڪو )
241- درياءَ ڀر تي ڇوڪر ڪڏي، اڄ نه ٻڏي، سڀان ٻڏي. (پهاڪو)
242- دل ڪاريءَ کان، منهن ڪارو چڱو آهي. (پهاڪو)
243- دل کوٽي، عذر گهڻا. (پهاڪو)
244- دم درميان، الله مهربان. (دعائيه ڪلمو)
245- دولتمندن جا ڏاند به ويامن. (پهاڪو)
246- دولت، نُهن کان، ماس وڇوري. (چوڻي)
247- ڌاتوري ڌاري، جي ڪجي ڪار ڪماند جي، ته به اصل انهيءَ پار جو، ڏينا ڏيکاري. (پهاڪو)
248- ڌُڪو کڻجي ڀاءُ لڳ، شاهدي ڏجي الله لڳ. (چوڻي)
249- ڌن رک ڌوڙ ۾، ته چمڪاٽ ڏئي نور ۾. (پهاڪو)
250- ڌڻيءَ ريءَ ڌڻ سڃو، ڌڻ ريءَ سڃي واڙ. (پهاڪو)
251- ڏاندان ڳاهُ، مردان ڌڪا، زالان ساهُ، پنڌ وچ سڪا، گهوڙا ضبط ڪنان، وڃ لڪا. (چوڻي)
252- ڏاند چڙهيي ٿي ڏک ڏسي. (ورجيسي جملو)
253- ڏاهو ڪانءُ، ٻِه ڄنگهو ڦاسي. (پهاڪو)
254- ڏاهو ڪانءُ کائي گونهن، ڀوري بربلي کائي شڪر. (پهاڪو)
255- ڏائڻ هلي مڙدا ڪڍڻ، مڙدن ڪپڙا به لاهي ورتس. (پهاڪو)
256- ڏٻري ڍور کي مڇر به گهڻا. (پهاڪو)
257- ڏٿ نه کٽو، ڏوٿي کٽا. (چوڻي)
258- ڏٺو سڀ وسار، اڻ ڏٺي کي ياد ڪر. (چوڻي)
259- ڏُچر گهوڙو، سُچر زال، ٻئي ٻن پيا. (چوڻي)
260- ڏڌو کير، ٿڻن ۾ نه پوي. (پهاڪو)
261- ڏس ڪاڻيءَ کان، اک ڪاڻي چڱي. (پهاڪو)
262- ڏکڻ مينهن نه وسڻا، وسي ته ٻوڙي، ڪانئر ڌڪ نه هڻڻا، هڻي ته جهوري. (چوڻي)
263- ڏنڀجي گڏهه، سور ٿئي ساٽيءَ کي. (ورجيس)
264- ڏني جو پٽ، ڇٽو. (پهاڪو)
265- ڏياريءَ جو ڏيئو ڏٺو، ننڍو وڏو چڀڙ مٺو. (چوڻي)
266- ڏيتا نهين، چي؛ “پورا تول”. (ورجيسي جملو)
267- ڏيڻ، ڏيهه ڇڏڻ، ڏيهي ڇڏڻ؛ ٽيئي اهنجا. (چوڻي)
268- ڏيڻ سڀ چڱو، بڇڙي هڪڙي گار، وٺڻ سڀ بڇڙو، چڱي هڪڙي دل. (چوڻي)
269- ڏيئي کي پُٺِ ۾ اوندهه. (پهاڪو، اڻ ٽر سچائي)
270- ڊڄ تنهين جي ڊاءِ، جنهين جي وائيءَ ۾ ور گهڻا. (چوڻي)
271- ڊني واڻيي، نه لاڀ نه مور. (پهاڪو)
272- رات ٿوري، ساٺ گهڻا. (ورجيس)
273- راجا ڪري سو نياءُ، ڍارو پوي سو داءُ. (پهاڪو)
274- راکي رام ته ماري ڪير؟ (چوڻي)
275- راڻي سا، جاءِ راءِ کي وڻي. (چوڻي/ پهاڪو)
276- راءِ ري گهران، گيهه جهلجي پاند ۾. (پهاڪو)
277- رت ڏسي، رُمي هڻجي. (پهاڪو)
278- رڍ اڳيان رباب، وڄائيندي ورهيه ٿيا. (ورجيسي جملو)
279- رڙا ڪين رجهن، توڙي ٻارڻ ٻرن ٻِه-پُڙا. (پهاڪو)
280- رڪ جا چڻا، آنڊا ڦاڙن. (پهاڪو)
281- رن پٽ ريڍار، ڪانُ هڻي بنڊ ۾. (پهاڪو)
282- رن پٽ کي لڳي ڀاڳ، ڏياري جواري ڀت کي داڳ. (پهاڪو)
283- رن چشڪي هري، رکي آرت وار. (پهاڪو)
284- رڻي ۽ رائر جو، سڏ جنهين کي هوءِ، منجي اتي جوءِ، وڃي تنهن کي وسري. (پهاڪو)
285- روزن پٺيان عيدون، عيدن پٺيان روزا. (پهاڪو)
286- رهي راهوجين، بهي باهوجين، ڪتي ڪوريجن جي. (پهاڪو)
287- زالان ڌاوڻ: مردان کاوڻ. (پهاڪو)
288- سٻر سان سينءَ، ڪبي ڪيئن، چوندو جيئن، ٿيندي تيئن. (چوڻي/پهاڪو)
289- سڀڪا ٻڪري، پنهنجي پائي ٽنگبي. (پهاڪو)
290- سڀڪو پنهنجي هٽيءَ جو هوڪو ڏئي ٿو. (پهاڪو)
291- سپتيو ماڻهو، پرائي مال ۾ ڀائيوار. (پهاڪو)
292- سپهو نه وسهو، وسهو ته مُسهو. (چوڻي/ پهاڪو)
293- ست ڪئا کائي، ٻلي حج چڙهي. (پهاڪو)
294- ستي سيڏائي، لنڊي کائي. (پهاڪو)
295- سُتي شينهن کي، آڱر نه ڪجي. (پهاڪو)
296- ستي لڪڙن کان موٽي ته ٿئي ڪانون هاب. (پهاڪو)
297- ستين لنگهڻين، ڪتو به حلال. (پهاڪو)
298- سڄن پيٽان وڍيا، وڍين پيٽان سڄا. (پهاڪو)
299- سڄڻ سڄي ٻانهن ڏئي ته سڄي نه ڳيهجي. (پهاڪو)
300- سڃا عاشق، ڀيٽو دي آچار. (پهاڪو)
301- سچ جي ٻيڙي لڏي لڏي، ٻڏي ڪين. (چوڻي)
302- سچ سير؛ ڪاري ٻڪري، اڇو کير. (پهاڪو)
303- سچ مرچان، ڪوڙ ڳڙ، پير پئسا، جوءِ گُر. (چوڻي)
304- سِرُ ڏجي، سِرَ نه ڏجي. (چوڻي/پهاڪو)
305- سرمو سڀڪو پائي، پر اک اک جو ڦير. (پهاڪو)
306- سِرَ وئي کان پوءِ، سج اڀري ته ڇا، نه اڀري ته ڇا؟ (پهاڪو)
307- سڙيل گهوڙي ۽ پِٽيل ماڻهوءَ مان ڪي ڪين ٿئي. (چوڻي)
308- سُڪ-تور کان، ٻڏ-تور چڱو. (چوڻي/ پهاڪو)
309- سڪن گڏ، آلا ٻرن. (پهاڪو)
310- سڪو ڪاٺ، ٻه پاسا ڀڃي. (پهاڪو)
311- سکڻي ڪني، گهڻو اڀامي. (پهاڪو)
312- سڳا سيئي سيڻ، جنين پکا اوڏڙا. (چوڻي/ پهاڪو)
313- سلو سو، جو انگورئين ڀلو. (پهاڪو)
314- سنت سنت سڀڪو سڏائي، سنت سمنڊان پار، انل پکي ڪو هڪڙو، ٻيا پکين ڪوٽ هزار. (پهاڪو)
315- سنگ تاري، ڪسنگ ٻوڙي. (چوڻي)
316- سوٽي هجي ساڻ، گڏهه گوهي نه ڪري. (پهاڪو)
317- سو چور ئي ناهي، جيڪو پنهنجو جوڻيت نه سڃاڻي. (پهاڪو)
318- سو رائتڻ سور، اڻ سورائت سان اوريو، هِن جو ڀنجهر نه ڀريو، هوءَ وڃي ٿي وهلور، پرايائين پور، اڳي کان به اڳرو. (پهاڪو)
319- سوڙهيءَ سياندريءَ، وهنوار نه ڪجي. (چوڻي/ پهاڪو)
320- سَوَ ڪري سينگار، ته به کودڙيءَ پٽ کودڙو. (پهاڪو)
321- سوناري جو سؤ ڌڪ، لوهر جو هڪڙو ڌڪ. (پهاڪو)
322- سون پرکجي ڪسوٽيءَ، روپو پرکجي باهه، ماڻهو تڏهن پرکجي، جڏهن ڪي ڳالهاءِ. (چوڻي/ پهاڪو)
323- سهڻا ٽوهه، پٽن تي پيا آهن. (پهاڪو)
324- سي اڍائي، سي ساڍا ٻه. (ورجيس)
325- سياري جي سوڙ، سڀڪو پاڻ ڏي سيري. (پهاڪو)
326- سياري ۾ سيئي چڱا، جن گهڻي باهه، اونهاري ۾ سيئي چڱا، جن گهڻي ڇاهه. (چوڻي)
327- سياري ۾ به سيئي سکيا، جن کي ڪي آهه، اونهاري ۾ به سيئي سکيا، جن کي ڪي آهه. (چوڻي/ پهاڪو)
328- سياڻي اڳيان روئڻ، اکين جو زيان. (پهاڪو)
329- سيرو کاڌو، پاتل ڦاٽي. (پهاڪو)
330- شڪر ڪر صحيح، ته توئي سان توهُ ٿئي. (چوڻي)
331- شينهن اڳيان، لڪڙي اڇلڻ سولي، نِوڙي موٽائي کڻڻ، اولي. (پهاڪو)
332- شينهن نه ڏيکيا ته ڏيک ٻلارا، چور نه ڏيکيا ته ڏيک سونارا. (چوڻي)
333- صبر جنين سينڱ، تير نه گسي تن جو. (چوڻي)
334- صبر، وڏو ٽول. (چوڻي)
335- صلاحين شينهن، ٻجهن، ڪرهين ڪم نه ٿئي.
336- ظلم قائم آهي، ڪندڙ قائم ناهي. (چوڻي/ پهاڪو)
337- عقل آهيرن جو، ڌُريون ئي ويو، مڱائين هڪڙو، پرڻائين ٻيو. (ٺٺول)
338- عقل ريءَ ارمان، گهڻا کائيندين جيئڙا. (چوڻي)
339- علت وڃي، عادت نه وڃي. (چوڻي)
340- عيسيٰ نه موسيٰ، وڏا پير پئسا. (چوڻي)
341- غريب جي جوءِ، سڀني جي ڀاڄائي. (پهاڪو)
342- ڦاڙهو جاتي کائي، تاتي اوجهه ڏئي. (پهاڪو)
343- ڦٺ بجو ڪج، پر گيهه ذرو ڏج. (ورجيس)
344- ڦر کان اڳي ڄر نه ڪڍجي. (پهاڪو)
345- ڦرندي گهرندي نامردان دي، مردان دي هي هڪ. (چوڻي)
346- ڦڙيءَ ڦڙيءَ تلاءَ آهي. (پهاڪو)
347- ڦلهير ۾ ڦوڪون نه ڏجن. (پهاڪو)
348- ڦورو نه ڦولهي، شل سنئين پوي صراف کي. (پهاڪو)
349- قاضي ڄاڻي، قيامت ڄاڻي. (پهاڪو)
350- قرض؛ ڪوڙهه جو ٽڪو. (چوڻي)
351- ڪاڏي ڪوري، ڪاڏي ترار؟ (پهاڪو)
352- ڪارو ويهي ڪمري گڏ، وزن نه مٽائي ته عادت ضرور مٽائي. (پهاڪو)
353- ڪالهوڻي ڪالهه گئي، اڄ پڻ ڏينهن پيو، جنهن ۾ ماڻ پيو، سا راهه رهندي ڪيترو. (چوڻي)
354- ڪانياري ٻلي، ڪوئي جي جوءِ. (پهاڪو)
355- ڪاڻي وسوڙي، چي؛ “مڙسم ويو اک کي.” (چوڻي)
356- ڪاڻيءَ جي وهانءَ ۾، سنگٽ به گهڻا. (پهاڪو)
357- ڪتو به کاڌو، ڪک به نه ڀري. (ورجيس)
358- ڪتو ڇا ڄاڻي، ڪڻڪ جي مانيءَ مان؟ (پهاڪو)
359- ڪتو ۽ ڪپاٽ، ٽوڙهي سان ٽپائجي، ساڌو ۽ سپاٽ، ويهارجي وچ ۾. (پهاڪو)
360- ڪتي جا ڏند: گڏهه جو ماس، هيءُ ڇڏي نه، هُو ڇِڄي نه. (چوڻي)
361- ڪتي جو پڇ، ٻارنهن مهينا نڙ ۾ پائي رک، ته به ڏنگو ئي رهندو. (پهاڪو)
362- ڪتي جو ڪارو منهن، رٻ اوتري جي اوتري. (پهاڪو)
363- ڪتيم سڀ ڄمار، پاندي پوري ڪين ٿي. (چوڻي)
364- ڪتيءَ کي ڪنهن اُماڙ ڏنو، سا تارا ڏسي ٿي ڊني. (پهاڪو)
365- ڪٿي چور سڃا، ڪٿي ڍور سڃا. (پهاڪو)
366- ڪڃريءَ جو يار، بحريءَ جو شڪار، سدا خوار. (چوڻي)
367- ڪچي وزيران، ٿئي ٺُڙڪو ٺَڪُر. (پهاڪو)
368- ڪچيءَ ڪنا نه وريا، پڪيءَ ڇا ورندا. (پهاڪو)
369- ڪڏهن ڀريءَ ۾، ڪڏهن ڀاڪر ۾. (ورجيس)
370- ڪڏهن ڳاڙهو گهوٽ، ڪڏهن مڙهه مقام ۾، واريءَ سندو ڪوٽ، اڏيو اڏِبو ڪيترو. (پهاڪو)
371- ڪڏهن ماٽي مٽ تي، ڪڏهن ماٽيءَ مٿان مٽ. (پهاڪو)
372- ڪڍي ڪاڍارا، ڏئي اڌارا. (ورجيس)
373- ڪر چڱائي ڄٽ سان، ڄٽ ڦيري هڻئي پٽ سان. (چوڻي)
374- ڪرم-هيڻ کيتي ڪري، ٻڙڌ مري يا ٽوٽا پڙي. (پهاڪو)
375- ڪري سو پائي، فقير کير کنڊ کائي. (چوڻي)
376- ڪشيئي نه ڪمان، پڙيئي نه ضمان، ٽپيئي نه کوها، رهيئي نه جوئا. (چوڻي)
377- ڪکان ڪُوڙي باهه، غلامان دوستي، يار نه ڪجي ڏوم، پيادو، پوستي. (چوڻي)
378- ڪک جو چور، لک جو چور. (پهاڪو)
379- ڪک هيٺ، لک پيو آهي. (پهاڪو)
380- ڪم-پرين سڀ ڪو، چم-پرين ڪو ڪو نه. (چوڻي/ پهاڪو)
381- ڪَم پئي، ڪَلَ پوي. (چوڻي)
382- ڪم قوت، آڪڙ بھت، مار کاوڻ ڪي نشاني. (چوڻي)
383- ڪميڻو ڪپڙا ڪري، ڏسي پنهنجو ڏيل، ڏسي پنهنجي ڏيل کي ڊوڙائي دليل، مون جهڙو ملڪن ۾ آهي قدر قليل، اڳيان گڏجيس اصيل، وايون وڃنس وسري. (چوڻي)
384- ڪنڌيون پار، قنڌارئون پار. (ورجيس)
385- ڪنگر ۾ ڪڪڙا، چي؛ “پڙي مبارڪ!” (ورجيس)
386- ڪنهن جو اگهي ڪوڙ، ڪنهن جو سچ به سُهمن گاڏئون، ڪنهن جي ماني ڪري نه مور، ڪنهن جو ٽُڪرُ به ٽيڻا ڪري. (پهاڪو)
387- ڪني آڱر، وڍي چڱي. (پهاڪو)
388- ڪَنين ماضي من ۾، ڪنين استقبال، حيف تنين جي حال، جنين وساريو حال. (چوڻي)
389- ڪنيءَ رن جا ٻار، ٿورا تيئن چڱا. (چوڻي/ پهاڪو)
390- ڪڻڪ ڪڍي، بُهه کي باهه ڏيڻ. (ورجيس)
391- ڪوري پلوين، نه پائجي. (چوڻي/ پهاڪو)
392- ڪوري کڏ کڻي، پر پاڻ پوي. (پهاڪو)
393- ڪوڙ، ڄمار جي ڪتر آهي. (چوڻي)
394- ڪوڙي جي ڳالهه، کُڏ جي ڊوڙ. (چوڻي/ پهاڪو)
395- ڪوڙي سڄڻ کان، سچو ويري به چڱو. (چوڻي)
396- ڪوسا ناوي، ٿڌا کاوي، ويڄ پاس نه جاوي. (چوڻي)
397- ڪوسو پاڻي، ڪک نه ساڙي. (پهاڪو)
398- ڪؤڙو کائجي، مٺي جي لالچ تي. (پهاڪو)
399- ڪوئي مري، ڪوئي جيوي، شتريا گھول پتاشا پيوي. (چوڻي/ پھاڪو)
400- ڪهڻيءَ سڀڪو ڪهي، کرو ڪو وهڻيءَ وهي. (چوڻي)
401- ڪهي سا رهي، ٻولي ٻاروچن جي. (چوڻي/ پهاڪو)
402- کاڌي کي کامن، ڄاڙيون ڄاموٽن جون. (پهاڪو)
403- کاڻي کچڻي، اونڌو طباق. (پهاڪو)
404- کُٿي ڏاڙهي، هٿ نه اچي. (پهاڪو
405- کٽو واڻيو، ڪاڳر ساري. (پهاڪو)
406- کٽيو تو تان گهوريو، وڃائج نه مُور. (ورجيسي جملو)
407- کٽيو کائي مڙس جو، چئي؛ “جيئي ابو!” (ورجيس)
408- “کڏ!” چي؛ “جيءُ سڏ!” (پهاڪو)
409- کَر ماڻهو، وڻ ٻاٻرو، ٻنهين ڏينهن کٽن. (پهاڪو)
410- کڻ کلو، ٿيئي ڀلو. (پهاڪو)
411- کوهه جي مٽي، کوهه کي لڳي. (پهاڪو)
412- کيتي، سر سيتي. (چوڻي/پهاڪو)
413- کير جو کانيل، جهَڻ ڦوڪي پيئي. (پهاڪو)
414- کير ۾ موري وجهڻ. (ورجيس)
415- کير ۽ کنڊ، نور ۾ نور، جواني ۽ مايا، پور ۾ پور، پنڌ ۽ بار، سور ۾ سور. (چوڻي)
416- گابي وانگي چٽ ته چٽيان (ورجيس)
417- گدرو ڪري ڪاتيءَ تي، ته به گدري جوکو، ڪاتي ڪري گدري تي، ته به گدري جوکو. (پهاڪو)
418- گدڙ ڊاک نه پڄي، آکي؛ “ٿُو! ڪؤڙي!” ناچو نچ نه ڄاڻندا، آکي؛ “ڀونءِ سوڙهي!” (پهاڪو)
419- گدڙُ گدڙَ جي ڪوڪ تي نه اونائي ته ڪوڙهيو ٿئي. (پهاڪو)
420- گڏهه، پنهنجي سانوڻي هينگن ۾ وڃائي. (پهاڪو)
421- گڏهه جو ڇا وَسُ، جو ٻيڙيءَ ۾ نه چڙهندو؟ (پهاڪو)
422- گڏهه کي به ڪڏهن گابو ڄائو آهي؟ (پهاڪو)
423- گڏهه کي به ڪو گج پائي؟ (پهاڪو)
424- گڏي اڏجي، يا لڏي ڇڏجي. (چوڻي)
425- گذر گئي گذران، ڪيا جهوپڙي ڪيا ميدان. (چوڻي)
426- گذري ڪون ڦر ياد نه ڪرڻا، جا گذري سا چوکي. (چوڻي)
427- گرمي ڇڏي، جهڻ-ڪنگر سان، سردي ڇڏي، زر-ڪنگر سان. (پهاڪو)
428- گُگِرُ گِگِرُ، پنڊا اڙيا. (پهاڪو)
429- گنجو کنهڻ کان نه رهي. (پهاڪو)
430- گنجي جي مٿي ۾، جُونءَ نه ليک. (پهاڪو)
431- گندُ گندَ سان نه ڌوپي، نيٺ پاڻيءَ سان ڌوپي. (پهاڪو)
432- گولاڙو، ڳُيان پچي. (پهاڪو)
433- گَھُ پِيھُ، ٺڪرن جو پاڻي سڪائي. (پهاڪو)
434- گَهَه- گِيرو گهوڙو ۽ پيٽيرو ماڻهو، مهل ۾ ڪم نه اچن. (چوڻي)
435- گِيهَه پوندي به ڪو مٿو سڙي؟ (پهاڪو)
436- ڳالهين سنديون ڳالهيون، ٽڪي سندا موٺ. (پهاڪو)
437- ڳڙ ڄاڻي، ڳڙ جي ڳوٿري ڄاڻي. (پهاڪو)
438- ڳڙ سان مرڻ واري کي، زهر ڇو ڏجي؟ (پهاڪو)
439- ڳوٺ سنئين، سا وهانءَ سنئين. (پهاڪو)
440- گهٽو ڌارجي اُنَّ لاءِ، هٿائين چري ڪپاهه. (پهاڪو)
441- گهر جو پير: چلهه جو مارنگ. (پهاڪو)
442- گهر ۾ به گهر کائڻو، ٻاهر به گهر کائڻو. (چوڻي/ پهاڪو)
443- گهر ۾ غرقي به مٿس اٿس، دم هڻي ٿو ٺوڙهيءَ جو. (ورجيسي جملو)
444- گهر ۾ کَڏَ هجي ته ٻُهر ٻاهر ڇو اڇلجي؟ (پهاڪو)
445- گهڻ-پُٽاڻي بکري، کائي ويئي جهار. (پهاڪو)
446- گهڻن کنئي، ڇپر کڄي. (چوڻي/پهاڪو)
447- گهڻن کي ثمر، هڪڙي کي ڀري. (پهاڪو)
448- گهڻي کاڌي کان، گهڻو ڏٺو چڱو آهي. (چوڻي)
449- گهڻي کٽيي کان، مور ياد نه. (پهاڪو)
450- گهڻين زالين گهر نه هلي، گهڻين ڏاندين هر نه هلي. (پهاڪو)
451- گهوٽ ڪنوار راضي، ڪوهه ڪندو قاضي؟ (پهاڪو)
452- گهوٽ-ماءُ کان، اهنر- ماءُ تڪڙي. (پهاڪو)
453- گهوڙا ته پَٽُ، ملان ته ڀَتُ، هو ڪشيا ته رسيا، هو نوِڙيا ته چٽُ. (چوڻي)
454- لتر کي چڪر پهچي. (پهاڪو)
455- لچان چوران پت نه ڪائي، توڙي هوون سڳي ڀائي. (چوڻي، سرائڪي)
456- لڇمي وڃي، تڏهن لڇڻ به وڃن. (پهاڪو)
457- لک کٽيا ڏُومڻيءَ، جو ڏُوم سلامت آيو. (پهاڪو)
458- لکئي منجهان لِکَ، نه ڪوئي لاهي نه ڪوئي پائي. (چوڻي)
459- لکين ليلائون، چنيسر جي راڄ ۾. (پهاڪو)
460- لکيون لوهارن کي، چَڏن ۾ چڻنگون. (پهاڪو)
461- لنگهن پنهنجو وهانءُ. (ورجيس)
462- لنگهو چڙي مڱن کان، اڳيان اهي ئي مڱ. (پهاڪو)
463- لنگهي لاٿي لوئي، ڪيا ڪريگا ڪوئي. (پهاڪو)
464- لوڀُ ڇڏ ته سونُ مٺين سان ورهائين. (پهاڪو)
465- لوڀ، سڀن پاپن جي پاڙ. (چوڻي)
466- لوڀيءَ سندي راڄ ۾، ٺوڳي مري نه بک. (پهاڪو)
467- لوچ ته لهين لعل کي، ڏور ته پوئي ڏس. (چوڻي)
468- لوڻ وجهي، ڀت ڀائيوار ٿيڻ. (ورجيس)
469- لهي لوهه به نه، چي؛ “منهنجو نالو سون ٻائي.” (ورجيس)
470- ماچي ته ناچي. (چوڻي)
471- ماديءَ ڪڪڙ به ڪڏهن ٻانگ ڏني؟ (پهاڪو)
472- مارڻ واري کان رکڻ وارو ويجهو آهي. (چوڻي)
473- ماريءَ جي گهر، هڏن جو ڍير. (پهاڪو)
474- ماريي کان پڏايو چڱو. (چوڻي/ پھاڪو)
475- مالڪ وڃن ٻيڙيءَ چڙهيا، شاهد وڃن گهوتا کائيندا. (پهاڪو)
476- ماڻهو ٻٽيهه لڇڻو، موچڙو ڇٽيهه لڇڻو. (چوڻي)
477- ماڻهو سڀ چڱا، پر ڪي ڪن سان ته ڪي ڪن سان. (چوڻي)
478- ماڻهو سڀ نه سهڻا، پکي سڀ نه هنجهه، ڪنهن ڪنهن ماڻهوءَ منجهه، اچي بوءِ بهار جي. (چوڻي)
479- ماءُ ڄڻيندي پُٽڙي، ڀاڳ نه ڏيندي ونڊ. (چوڻي/ پهاڪو)
480- ماءُ مري رُکي سُڪي، ڌيءَ دا نالا ڏَهي. (پهاڪو)
481- محبتي مڙن، ته ٽنهي لوڪن لکا پوي. (پهاڪو)
482- مڌ پيوڻ، ذات پرکڻ. (چوڻي)
483- مرسان مرسان، پر ڊڀ نه چرسان. (ورجيسي جملو)
484- مَرُ سين سُڄاڻا، ٻئي ڄنگهون ڪاٺ ۾، کھُ سين اڄاڻا، هينئون هندوري لوڏجي. (چوڻي)
485- مروان موت، ملوڪان شڪار. مڇيءَ موت، ميئي شڪار. (پهاڪو)
486- مڙس جو پاهوڙين سان ميڙي آڻڻ، زال جو سُئيءَ سان کوٽي ڪڍڻ. (ورجيسي جملو)
487- مڙيا، سي جڙيا. (چوڻي/ پهاڪو)
488- مغلن اڳيان فارسي وسري وڃي. (پهاڪو)
489- مڱن ڏانڊي، ڪارڙي ٽانڊي، مڱُ پچي، ڪارڙو مچي، مڱُ لُئو، ڪارڙو مُئو. (لاڙ، چوڻي)
490- ملڪ صاحب دا وسي، ڪوئي رووي ڪوئي هسي. (چوڻي)
491- مِلڪ ۾ ڏيڍ کجور، ميان ليٽي باغ ۾. (ورجيس)
492- مُلو مئو، مهابو لٿو. (پهاڪو)
493- مُنهن جي ڪنئري، ڳٽا پٽائي. (پهاڪو)
494- منھن ڏسي، تِلڪ ڏجي. (پھاڪو)
495- موتين جي پرک مان ڇا ڄاڻي شيشه-گر. (پهاڪو)
496- موتيو اتي مار، جاتي پاڻي هجي تار. (لاڙ، زرعي چوڻي)
497- مور چڱو، پر پير ڏنگا. (پهاڪو)
498- موڳو پنهنجي مانيءَ مان، پيٽ ڀري کائي، وڃي وهِي مجلس ۾، ته سڀني ۾ سُهائي، چريو ڳالهائي، ته به بختاور بودلو سڏائي. (چوڻي)
499- موئا پَرُ، پٽجن هيل. (پهاڪو)
500- مُئا آهن، جيئرن جي وس. (پهاڪو)
501- مُئا به ڪڏهن مساڻ مان موٽيا آهن؟ (پهاڪو)
502- مئي کي مارڻ، سورهيه جي گلا. (پهاڪو)
503- ميان جي مڏي، ٻه ڏندڻ ٽين تڏي. (ورجيس)
504- مينهن ڍائي، هوري هلي، رڍ ڍائي، ٺينگ ڏئي. (پهاڪو)
505- ميون ڳور لائق، بيوي سيج لائق. (ورجيس)
506- ميهار مينهن مان نڪتو، وڇن ڪهڙي پارت. (پهاڪو)
507- نانگ ريجهائڻ سولو، کرو ڪو ڳوهه ريجهائي. (پهاڪو)
508- نانءَ چڙهيو واپاري، کٽيو کٽي کائي، نانءَ چڙهيو چور، ڦاسيءَ اچي. (پهاڪو)
509- ناڻو، جهڙي تاءَ سان گهُرجي، تهڙي تاءَ سان نڪري. (چوڻي)
510- ناڻو ڏجي آڪرو، گيهه ڇو وٺجي ٻاڪرو. (پهاڪو)
511- ناڻو سو جو ڳنڍ، ٻاڻي سا جا ڪنٺ. (چوڻي)
512- ناڻو، نر چتو ڪري. (چوڻي)
513-
514- نچڻ هلي ته گهونگهٽ ڪهڙو؟ (پهاڪو)
515- نه ڏي، نه ڏکوءِ. (چوڻي)
516- نه ڪتڻ، نه ڪوريءَ جي ڪاڻِ ڪڍڻ. (ورجيس)
517- نه ڪنهن جي کٿي کي هٿ لاءِ، نه پنهنجو پَٽُ پڻاءِ. (پهاڪو)
518- نه ڪنهن کي عقل منجهايو آهي، نه ڪنهن کي سونهن سڪايو آهي. (چوڻي)
519- نڪي پاراتن ۾، نڪي منجهه دعا، انگ اڳيئي لکيا، پاڙڻ پوءِ پيا. (چوڻي)
520- نڪي دٻگرن مال ميڙيو، نڪي سرهيا بک مئا. (پهاڪو)
521- ننڍڙي مري نه مايڙي، ٻڍڙي مري نه جوءِ، ڪنت چوڙيلي نا مري، مت جهڻڪ وهيڻي هوءِ. (چوڻي)
522- ننڍي وات مان، وڏو ويڻ نه ڪڍجي. (چوڻي)
523- نُهن سان ڇڄي ته ڪاتي ڇو وجهجي؟ (پهاڪو)
524- نون ميهارن مينهون ڌاريون، کٿا لاهي، دونهيون ٻاريون. (پهاڪو)
525- نئن به تکي، ڳڙ به مٺو. (ورجيس)
526- نئين سنياسڻ، چيلهه ۾ جٽائون. (پهاڪو)
527- نيچ نوڪري، اتم کيتي، وڌنت واپار. (چوڻي)
528- واتئون خرار کاڄن، نڪئون ڪڻو نه کاڄي. (پهاڪو)
529- واڳ ڌڻين جي هٿ، آءٌ ڪا پاڻ- وهيڻي. (چوڻي)
530- واڱڻ هڪڙن کي وائي، هڪڙن کي پيچي. (پهاڪو)
531- واهڻ جو واڻيو: ڍوري جو پاتڻي. (چوڻي)
532- وڇ کير ڏئي ته مينهن ڇو ڌارجي؟ (پهاڪو)
533- وسي ته به ڏٻري گسي، نه وسي ته به ڏٻري گسي. (پهاڪو)
534- ونڊ کائيئي، سک پائيئي. (چوڻي)
535- وڻجن ٻير، کائجن ڊاکون، تن گهرن جون، ڪهڙيون ساکون؟ (چوڻي/ پهاڪو)
536- وهندي پير- ٻوڙ به چڱي، بيٺل تار به نه چڱي. (پهاڪو)
537- وِههُ وڻجي، سو وِههُ مان کائجي. (چوڻي/ پهاڪو)
538- وير وير واڌائي به وِرچائي. (پهاڪو)
539- ويري هڪڙو به گهڻو، سڄڻ هزار به ٿورا. (چوڻي)
540- ويهي درياءَ ڀر تي، وجهي ٿو واڳونءَ سان وير! (پهاڪو)
541- ويهي ويهي مڙس ڪري، سا وَهي ڇو وڃائي. (پهاڪو)
542- ويئي سڱن کي، ڪن به ڪپائي آئي. (ورجيس)
543- هاٿيءَ جا ڏند کائڻ جا هڪڙا، ڏيکارڻ جا ٻيا. (پهاڪو)
544- هارئي کان پيتو ڀلو. (پهاڪو)
545- هاسي، ڪرهن جي ماسي. (چوڻي)
546- هٿ جنين جو هيئن، پهرين پتڻ سي لنگهندا. (پهاڪو)
547- هٿ ڪنگڻ لاءِ ڪهڙي آرسي؟ (پهاڪو)
548- هٿن سان هاجون ڪرڻ، پيرن سان کڏون کڻڻ. (ورجيس)
549- هٺ- سَهائيندو کائجي، لوڪ- سَهائيندو پائجي. (چوڻي)
550- هر هر هورائي، وڃڻ در دوسن جي. (چوڻي/ پهاڪو)
551- هرڻي اڳي ئي نچڻي، ويتر پيس گهنڊڻي. (پهاڪو)
552- هڙ به گاسُو ٿيڻ، لوڪ به تماشو ٿيڻ. (ورجيس)
553- هڙ سکڻي، لوڏ گهڻي. (ورجيس)
554- هڙ ۾ تماڪ ته جهنگ مڙيوئي دائريو. (پهاڪو)
555- هسڻو جوڳي، پڏڻي نار، گد ڪهي؛ “هي ٻئي مار”. (چوڻي)
556- هڪڙو چوي، ٻيو مڃي، تنهن جو پورهيو، ڌڻي نه ڀڃي (چوڻي)
557- هڪڙو هٿ کير ۾ هئڻ، ٻيو هٿ نير ۾ هئڻ. (ورجيس)
558- هڪ سج، ٻه پاڇا. (پهاڪو)
559- هِڱ سهانگي، ته به ڪا ٻاٽ ۾ گهوربي؟ (پهاڪو)
560- هنجهه نه ميرو وت، جاسين جيئين ڏينهڙا، جيءُ نه جنجل گهت، سِرُ تا سَرَ ڪيترا. (شاهه، چوڻي)
561- هنجھن سان حرص ڪري، اڏاڻي چڙي، چڻو هئس چهنب ۾، سو به پيس ڪري. (چوڻي/ پهاڪو)
562- هنڌ ڏسي، هاسي ڪجي. (چوڻي/پهاڪو)
563- هنر واري جو هنر کپي، بي هنر جي جند کپي. (چوڻي/ پهاڪو)
564- هڻ ڌيءُ کي، سکي نُنهن. (پهاڪو)
565- هڻن ڪين حمير، کائن پاٽ پلاءَ جي. (ورجيسي جملو)
566- هو ساڻ نه نيندا، هيءَ ڏاند تي چڙهندي. (ورجيس)
567- هو سوڙ پاندُ نه ڏين، هيءَ وچ ۾ سمهندي. (ورجيس)
568- هيانءَ تتي کان، کڙي تتي چڱي. (پهاڪو)
569- هيڻي کي جو هڻي، سو هٿن ۾ لهي. (پهاڪو)
570- ياد جنين کي يار، سي ياد هميشه يار کي. (چوڻي)
571- يار به تيلي، سينڌ به ميلي. (ورجيس)