لطيفيات

شاھہ، سچل، سامي ھڪ مطالعو

ھن مضمون ۾ شاھ، سچل ۽ ساميءَ جي دور جو ھڪ مطالعو پيش ڪيو ويو آھي. اِن ۾ ان دور سان گڏ اجمالي طرح، خود ان دور جي پس منظر طور، سنڌي سماج جي تقريبا سڄي تاريخي دور جي سياسي، مذھبي ۽ تھذيبي صورتحال جو جائزو ورتو ويو آھي. سنڌ جي تاريخ جو اھو ھڪ وسيع سماجي پس منظر آھي، جنھن جي روشنيءَ ۾ شاھ، سچل ۽ ساميءَ جي شعر جي جامع مقصد ۽ ان جي اھميت کي سمجهي سگهجي ٿو.

  • 4.5/5.0
  • 4
  • 1
  • آخري ڀيرو اپڊيٽ ٿيو:
  • ڇاپو 1
Title Cover of book شاھہ، سچل، سامي ھڪ مطالعو

سنڌسلامت پاران

سنڌ سلامت ڪتاب گهر پاران نامياري مفڪر ۽ اديب محمد ابراھيم جويي جو لکيل ڪتاب ”شاھہ، سچل، سامي ھڪ مطالعو“  اوھان اڳيان پيش آھي.
سنڌي سماج جي تاريخ ۾ شاھ، سچل ۽ ساميءَ جي وڏي اھميت رھي آھي. ھن ڪتاب جي مضمون ۾ انھن جي سدا روشن فڪر ۽ پيغام جو ۽ سنڌي سماج لاءِ ان جي معنيٰ ۽ بنيادي اھميت جو جائزو پيش ڪيو آھي. 
ھن مضمون ۾ شاھ، سچل ۽ ساميءَ جي دور جو ھڪ مطالعو پيش ڪيو ويو آھي. اِن ۾ ان دور سان گڏ اجمالي طرح، خود ان دور جي پس منظر طور، سنڌي سماج جي تقريبا سڄي تاريخي دور جي سياسي، مذھبي ۽ تھذيبي صورتحال جو جائزو ورتو ويو آھي. سنڌ جي تاريخ جو اھو ھڪ وسيع سماجي پس منظر آھي، جنھن جي روشنيءَ ۾ شاھ، سچل ۽ ساميءَ جي شعر جي جامع مقصد ۽ ان جي اھميت کي سمجهي سگهجي ٿو.
ھن ڪتاب جو پھريون ڇاپو 1978ع ۾ ۽ پنجون ڇاپو 1990ع ۾ روشني پبليڪيشن، ڪنڊيارو پاران ڇپايو ويو. ڪتاب جي اسڪين ڪاپي ايم ايڇ پنھور انسٽيٽيوٽ  جي سھڪار سان اوهان سان شيئر ڪجي ٿي.


محمد سليمان وساڻ
مينيجنگ ايڊيٽر ( اعزازي )
سنڌ سلامت ڊاٽ ڪام
sulemanwassan@gmail.com
www.sindhsalamat.com
books.sindhsalamat.com

نوٽ: ھن ڪتاب جي صرف پي ڊي ايف ڪاپي موجود آھي

ارپنا

انھن جي نالي جن مون کي ڄڻيو، نپايو، وڏو ڪيو

ٿورا نہ ٿورا مون تي ماروئڙن جا،
ڀلائيءَ ڀيرا، ڳڻي ڳڻيان ڪيترا.

- شاھہ

پنجين ڇاپي لاءِ ٻه اکر

زير نظر ڪتاب، ”شاھہ – سچل – سامي، ھڪ مطالعو“، جنھن جو پھريون ڇاپو فيبروري 1978ع ۾ پڌرو ٿيو، اصل ۾ ھڪ خاص مضمون طور لکيو ويو ھو، ته جيئن ان کي سنڌي ڪلاسيڪي شاعريءَ جي ٽمورتي – شاھ، سچل ۽ ساميءَ جي ڪلام (”شاھ جي رسالي“، ”رسالي سچل سرمست“ ۽ ”ساميءَ جي سلوڪن“) جي ٽن جلدن (Trilogy) جي ھڪ ئي خصوصي اشاعت (ڊسمبر، 1978ع) لاءِ مھاڳ طور پيش ڪيو وڃي.
5 جولاءِ، 1977ع تي، ضياءُ الحق وارو خوني مارشل لا لڳي ويو ھو ۽ خاص طرح سنڌ جي سڄي فضا ھڪ وڏيءَ گھٽ ۽ ٻوسٽ ۾ ورتل ھئي. مارشل لا کان اڳ، پيپلس پارٽي حڪومت جي پوئين سال (1976ع) ۾، سنڌ دشمن، رجعت پرست حلقن، خاص طور جماعت اسلاميءَ، جي نظرياتي بليڪ ميل جي دٻاءَ ۾ ايندي، حڪومت سنڌ، شير شاھہ جي شڪري جو ڪم ڪيو، ۽ سنڌي ٻوليءَ جا لڳ ڀڳ ھڪ سؤ ڪتاب ۽ رسالا ھڪ ئي قلم جي نوڪ سان ضبط ڪري ڇڏيا.
دوستن جو انديشو ھو تہ اھڙي ماحول ۾ جيڪڏھن ھن مھاڳ سان اھا ٽن جلدن واري ايڊيشن شايع ٿي، تہ پڪ ئي پڪ اھا بہ ضبط ٿي ويندي. انھيءَ خيال سان، پوءِ فيصلو ڪيو ويو تہ ان خصوصي ايڊيشن لاءِ الڳ ھڪ سڌو سادو ۽ ننڍو مھاڳ لکيو وڃي، ۽ ھيءُ مضمون جدا ڪتابي صورت ۾ شايع ڪيو وڃي.
۽ ائين ھيءُ ڪتاب جڏھن پھريون ڀيرو پڌرو ٿيو، تہ ھڪ ئي مھيني ۾ ان جو پھريون ڇاپو وڪجي ويو. ترت ئي ان جو ٻيو ڇاپو 3000 ڪاپين جو آندو ويو ۽ ان کان پوءِ بہ ھڪ ٻئي پٺيان ھن جا ٻہ وڌيڪ ڇاپا شايع ٿي چڪا آھن. اِن طرح ڪتاب جو ھيءُ پنجون ڇاپو آھي، جو سنڌي ادب جي باشعور ۽ باذوق پڙھندڙن جي خدمت ۾ پيش ٿي رھيو آھي.
ڪتاب جي ھن نئين ڇاپي سان شامل، آخر ۾ موضوع سان لاڳاپيل پنج سنڌي مضمون ”اسين ۽ شاھہ“، ”نئون نياپو“، ”سنڌ ۽ سنڌيت“ ”سنڌ منھنجي خوابن جي“ ۽ ”ڇڄ م قطاران....“ ۽ ھڪ انگريزي مضمون “Sindh and the Message of Shah” جو پوئين سنڌي مضمون ”ڇڄ م قطاران....“ جو ھڪ طرح اختصاريل ھڪ ترجمو ئي آھي، ۽ پڻ ڪتاب تي لکيل، عزيز دوست تاج جويي جو مضمون، بعنوان ”تبصرو“ بہ شامل ڪيا ويا آھن.

محمد ابراھيم جويو
حيدرآباد سنڌ.
آگسٽ 1990, 23ع

پھرئين ڇاپي جو مھاڳ

مون ھن مضمون ۾ شاھہ، سچل ۽ ساميءَ جي دور جو ھڪ مطالعو پيش ڪيو آھي. اِن ۾ مون ان دور سان گڏ اجمالي طرح، خود ان دور جي پس منظر طور، سنڌي سماج جي تقريبا سڄي تاريخي دور جي سياسي، مذھبي ۽ تھذيبي صورتحال جو جائزو ورتو آھي. سنڌ جي تاريخ جو اھو ھڪ وسيع سماجي پس منظر آھي، جنھن جي روشنيءَ ۾ شاھہ، سچل ۽ ساميءَ جي شعر جي جامع مقصد ۽ ان جي اھميت کي سمجھي سگھجي ٿو.
سنڌي سماج جي تاريخ ۾ شاھہ، سچل ۽ سامي ائين آھن، جيئن زمين جي اندر ان جي تھہ بَتھہ پيٽ ۾ املھہ ۽ جرڪندڙ ھيرا. ھن مضمون ۾ مون انھن جي سدا روشن فڪر ۽ پيغام جو ۽ سنڌي سماج لاءِ ان جي معنيٰ ۽ بنيادي اھميت جو جائزو پيش ڪيو آھي.
انھيءَ چوڻ جي واقعي ڪا ضرورت ناھي تہ شاھہ، سچل ۽ ساميءَ جي دور ۽ سندن شعر جو ھيءُ مطالعو منھنجو پنھنجو شخصي مطالعو آھي. پر ان جي حمايت ۾ مان ايترو ضرور چئي سگھان ٿو تہ ڪو ٻيو بہ جيڪڏھن سنڌ جي ھنن بزرگ شاعرن جي پيغام جو ساڳئي انھيءَ سماجي پس منظر جي روشنيءَ ۾ جائزو وٺندو تہ ھو بہ ان ۾ اھا ئي معنيٰ ۽ اھو ئي بنيادي فھم ڏسندو، جيڪو مون کي شخصي طور ان ۾ ڏسڻ ۾ آيو آھي.
ٻولي جيڪڏھن ڪنھن قوم يا سماج جي سڄي تجربي جي يادداشت آھي تہ شاعري ان جي اھم تجربي جي يادداشت آھي ۽ جيڪڏھن ڳالھہ ان جي بھترين شاعريءَ جي ھجي تہ ان جي افاديت بہ ان لاءِ اھڙي ئي انوکي، سچي ۽ اعليٰ ٿي سگھي ٿي. ھن مطالعي ۾ مون شاھہ، سچل ۽ ساميءَ جي شعر جي انھيءَ اھميت ۽ انھيءَ افاديت جي ڳالھہ ڪئي آھي.
مون سوچيو ھو تہ ھن مضمون سان گڏ، ان جي مرڪزي خيال جي مدد ۾، سنڌ جي ھنن لاثاني شاعرن جي شعر جو انتخاب بہ ڏيئي ڇڏيان، پر ڪن دوستن جي صلاح بيٺي تہ مضمون پنھنجي جاءِ تي جيئن ھو تيئن شايع ڪجي، ۽ اھو پنھنجن سڄاڻ ۽ لائق پڙھندڙن تي ڇڏجي تہ ھو ان جي روشنيءَ ۾ سنڌي ٻوليءَ جي ھنن محب وطن ۽ محبوب شاعرن جي سڄي شعر کي، جيڪو سندن سڄي ماضيءَ جي تھذيبي تاريخ جو ورثو ھو، پاڻ پڙھن، سمجھن ۽ دل سان لائين.
انساني معاملن ۾ حسن، نيڪي ۽ خير، انھن جي سڃاڻپ، حاصلات ۽ تعمير. ھي ڳالھيون جذبي ۽ عشق کان سواءِ ممڪن نہ آھن ۽ جذبي ۽ عشق جون ڳالھيون يڪطرفي ايمان ۽ بي روح تشدد ۽ اقتدار جي ماحول ۾ ڪڏھن تہ دل ٻڌي ائين چئي ڇڏبيون آھن، جيئن سچل سائينءَ چوڻ چاھيون ۽ چيون:
سچ ٿا مرد چون، ڪنھن کي وڻي نہ وڻي....
پر اڪثر حالتن ۾، جيئن خود سچل سرمست بہ مناسب سمجھيو، انھن کي سڌي سنئين چوڻ بدران ڪنھن رمز ۽ ڍنگ سان چوڻ ضروري ٿئي ٿو.
ماٺ ڪيان تان مشرڪ ٿيان، ڪڇان تان ڪافر،
انھيءَ وائيءَ ور ڪو سمجھي ”سچيڏنو“ چوي.
اسين، جو ڪجهہ ٻڌون ٿا، پڙھون ٿا ۽ جو ڪجهہ سوچيون يا سمجھون ٿا، سو پنھنجي ماحول مطابق ۽ پنھنجن مسئلن جي روشنيءَ ۾. ڪنھن جي سامھون ڪھڙا مسئلا آھن. اھم ڳالھہ اھا آھي، پنھنجن انھن مسئلن جي روشنيءَ ۾ ئي ھرڪو ماڻھو ۽ ھر ڪو سماج پنھنجي راھہ جو ڏس پڇي ٿو ۽ ڳولي ٿو. پنھنجي تاريخ، پنھنجي ادب ۽ پنھنجي سڄي تھذيبي ورثي جي حاصلات مان. شاھہ، سچل ۽ ساميءَ جي ڪلام ۾ سنڌي سماج لاءِ ان راھہ جو ھن وقت ڪھڙو ڏس موجود آھي. اھو معلوم ڪرڻ اسان مان ھر ھڪ جو اڄ پھريون فرض آھي: مون ھن مضمون ۾ سندن ڪلام ۾ انھيءَ ڏس جي لھڻ جي پنھنجي پر ۾ ھڪ ڪوشش ڪئي آھي.
مضمون جي آخر ۾ ”اسين ۽ شاھہ“ جي عنوان سان پنھنجي ھڪ مختصر ڳالھہ جيڪا تازو اسان جي نئين ٽھيءَ جي ھڪ نمائندہ اشاعت ۾ ڇپي ھئي، اھا جيئن جي تيئن شامل ڪئي اٿم. جو مضمون جي مرڪزي خيال سان اھا پوريءَ طرح لاڳاپيل آھي، بلڪ ان کي ھڪ طرح ھن مضمون جو اختصار چئي سگھجي ٿو.
آخر ۾ ھڪ اعتراف ڪري ڇڏڻ بيحد ضروري آھي. ھيءُ مضمون، جيئن پڙھندڙن جي اڳيان آھي، ھرگز ممڪن نہ ٿي سگھي ھا، جيڪڏھن گذريل ڪجهہ عرصي ۾ سنڌي ادبي بورڊ طرفان سنڌ جي تاريخ جا اصلوڪا ماخذ شايع ٿيل نہ ھجن ھا ۽ خاص طرح جيڪڏھن اسان جي محترم بزرگ ۽ منھنجي عزيز ترين دوست پير حسام الدين شاھہ راشديءَ جي سنڌ جي تاريخ تي ڪيل تحقيق اشاعت ھيٺ نہ آيل ھجي ھا. اسان تي ان پنھنجي علمي ۽ سنڌ جي ھن محب وطن بزرگ عالم ۽ دانشور جي دلي شڪرگذاري لازم آھي.

محمد ابراھيم جويو
حيدرآباد، سنڌ
17 جنوري، 1978ع

شاھہ، سچل، سامي

شاھہ

وارو ويراڳين کي ويل م وساريج،
قدم ڪاپڙين جا ليلائي لھيج،
پيرت پسيو پٽ جِي، وڃڻ کي وڃيج،
راتو ڏينھن رڙھيج، آءٌ نہ جيندي ان ري.
جز وڃايو جوڳئين، ڪل سين آھين ڪم،
آسڻ جن عدم، آءٌ نہ جيندي ان ري!
-
جي ڀانئين وس چران، تہ سنگھارن سين لڏ،
تہ ھاڃي سندي ھڏ ڪوڪ نہ سڻين ڪڏھين.
جي ڀانئين وس چران، تہ سنگھارن سين گھار،
جنين سندي واڙ، چور نہ ايندا ڪڏھين.
-

سچل

صورت ۾ جاءِ دم جي، دم ريءَ نہ صورت ڪم جي،
دم ۾ جا لذت غم جي، وھہ واھہ ڳالھہ خاصي.
ابليس جي وڏائي، ھر سانس تي سوائي،
جيوڻ تہ دم ڀلائي، نہ تہ تھت نحس ناسي.
ثابت ”سچل“ سچاري، يارن جي ياد ياري،
وحدت جني وساري، تن تن مٽي اڻاسي.
-
چڱو گوندر غم، جي مون پڇو جيڏيون،
منجهہ ڪشالي ڪم، آھي ورھہ وارئين.
متان وھين ماٺ ۾، منجهہ جلديءَ ڄل،
ھتي ويھہ نہ. ھل، تان ڪي پڄين پنڌ کي.
-

سامي

اڻ ھوندي ڀولي، وڌو جيءُ ڀِرم ۾،
جئن کستوري ناڀ ۾، مرگهہ ٻاھر ڦولي.
-
عشق ۽ عقل، ٻئي ساڌن سم جا،
ساڌي لھہ ”سامي“ چئي، آتم پد عمل.
-
عجائب عقل، سالڪ ڏنو سڪ سان،
سمجھي روح راضي ٿيو، ڇڏي ھنگامو ھل،
وحدت ۾ واصل، پرچي ٿيو پريم ۾.
-
ويد پران، قرآن ڪو، سڀني ۾ ھڪ سوت،
سمجھي ڏس ”سامي“ چئي، لائي من مضبوط.
-
خالق منجهہ خلق، خالق سڀ خلق ۾،
سمجھي ڪو ”سامي“ چئي، ورلو جن ھڪ.
-
نڪو آر نہ پار، سپيريان جي سڪ جو،
سئانتيءَ بنان سپ کي، اچي ڪين قرار.

مک سان رام چئي، سانت نہ اچي جيءَ کي،
ان پاڻيءَ جي نانو سان بک اڃ ڪين لھي،
نگر پھچي ڪونہ ڪو، بنان پنڌ ڪئي،
گرگم رھت رھي، تہ سکي ٿئي ”سامي“ چئي.
-
وڌو وچ وچاءُ ڪھڻيءَ رھڻيءَ پاڻ ۾،
ورلي ڪنھن گرمک کي ”سامي“ پيو سماءُ.
-
آھن آگم اپار، راھان رام ملڻ جون،
تن سڀني ۾ ھڪڙي، ساڌ سنگت نج سار.
-
ڪيڏي وڏائي، ڳڻيان سا پرسن جي،
سم درسي، سيتل سدا، سڀ جا سکدائي،
ممتا ميل اندر ۾، رکن نہ رائي،
”سامي“ سدائي، ڪن اپڪار اچاھہ ٿي.
-
منجھين تن تنوار وڄي ويل سڀڪنھين،
چنگ تنبورا ڪيترا، آھن ساز اپار،
اٺئي پھر اندر ۾ ”سامي“ پرينءَ پچار،
ڪنھن ڪنھن مڱڻھار، سوجِھي ھن سرود جي.

شاھہ – سچل – سامي (1689ع – 1850ع) ھڪ مطالعو

والي وسائيج، دردمنديءَ جو ديس
پرين مون پرديس، اٺي ايندم اوڏڙا!
(سچل)

قومون، ملڪ ۽ سماج پنھنجن شاعرن وسيلي سڃاتا ويندا آھن. سنڌ ۽ سنڌي سماج جي سڃاڻپ جا ٽي شاعر آھن. شاھہ، سچل ۽ سامي. سنڌيءَ جا ھي سونھارا ۽ سدا حيات شاعر سنڌي سماج جي سموريءَ چڱائيءَ، سموريءَ سونھن ۽ سموري سچ جا ڄاڻو، امين ۽ ترجمان آھن.
سنڌي سماج رڳو انھن حدن تائين محدود نہ آھي، جيڪي جاگرافيائي يا سياسي طور اڄ سنڌ جون آھن. سنڌي سماج سنڌ کان ٻاھر پاڪستان ۾ توڙي پاڪستان کان ٻاھر بہ موجود آھي. جتي جتي ڪو سنڌي ڪٽنب آباد آھي، اتي سنڌي سماج موجود آھي ۽ اتي انھن جي سڃاڻپ سنڌي ٻوليءَ ۽ سندن پنھنجن سڳورن سنت شاعرن – شاھہ، سچل ۽ ساميءَ سان پريت ۽ سٻنڌ مان پئجي سگھي ٿي. ڪوبہ سنڌ ۾ يا سنڌ کان ٻاھر رھندڙ ڪٽنب پاڻ کي سنڌي تہ سڏائي ٿو پر پنھنجي گھر ۾ سنڌي ٻولي نٿو ڳالھائي ۽ سنڌ جي سماجي تاريخ جي ھنن لاثاني ھستين ۽ سنڌي سڀيتا جي ھنن عظيم معمارن جي سار نٿو لکي، تہ اھو پاڻ کي سنڌي سمجھڻ ۽ سنڌي سڏائڻ جو لائق يا حقدار نٿو چوائي سگھي.
*
ڪنھن قوم، ملڪ يا سماج ۾ عظيم انسان روز بروز پيدا ڪونہ ٿا ٿين ۽ جڏھن پيدا ٿين ٿا، تڏھن اھي ان جي نئين جنم جا ساکي ۽ سبب بنجي پيدا ٿين ٿا. ھنن جي پنھنجي دور سان ڪا تِٿ ٻڌل ھوندي آھي ۽ اھي تاريخ جي ان گھڙيءَ لاءِ پنھنجي ذات ۾ پراڻي ۽ نئين ٻنھي جا ترجمان بنجي بيھندا آھن. اھي نمايان صلاحيتن جا مالڪ ٿين ٿا. طاقتور ۽ بيحد اھم ۽ پنھنجن ماڻھن لاءِ نيون راھون گھڙي وڃن ٿا، جن تي ڪيئي دور بلڪ آئيندي لاءِ ھميشھ انھن کي ھلڻو پوندو آھي ۽ اڳتي وڌڻ لاءِ راھن جا ٻيا ڪي رخ انھن لاءِ سڃاڻڻ جھڙا يا ھلڻ جھڙا رھندا ئي نہ آھن. اھي پاڻ سان ڪو خواب، ڪو آدرشي فڪر، ڪا فطري ڏاھپ کڻي ايندا آھن، جنھن سان ھو پنھنجن ماڻھن کي ٻڌائيندا آھن، بلڪ ثابت ڪري ڏيکاريندا آھن، تہ انھن کي ڪھڙيءَ طرح پاڻ کي تيار ڪرڻ کپي، جو پنھنجي اجتماعي زندگيءَ ۾ ھو راھہ جي سڀني ھيٺ مٿانھين، ڌوڪن ۽ فريبن کان بچي سگھيا ٿي ۽ بچي سگھن ٿا. مھذب قومن ھميشھ پنھنجن اھڙن عظيم شخصن کي سڃاتو آھي، انھن سان پنھنجا پيوند پختا ڪيا آھن، ۽ انھن کي پنھنجي لاءِ املھہ نعمت سمجھيو آھي.
قومن، ملڪن ۽ سماجن جا اھي مھا پرش ۽ محسن شخص پنھنجي پنھنجي دور جا باغي بہ ھوندا آھن. ھو پنھنجي دور جي مروج ۽ تسليم ٿيل تربيتي سرشتي جي پيداوار نہ ھوندا آھن، بلڪ پنھنجي ذات ۾ ھو ھڪ نئون ۽ انوکو ڪردار ٿي سامائبا آھن. چالو نظام ۽ سرشتا تہ اڪثر گھمنڊ ۾ ڀريل، آءٌ-پڻي ۾ ورتل ۽ تنگ نگاھہ شخص پيدا ڪندا آھن، جن جي ھانءَ جون دريون پوريل ھونديون آھن ۽ ھو پاڻ کان ٻئي سڀ کي گھٽ سمجھندي ۽ پنھنجيءَ ھر ڳالھہ کي ٻئي جي ڳالھہ کان مٿي ڄاڻندي، پاڻ ۾ توڙي ٻين سان جھيڙڻ ۽ جھڳي ھڻڻ ۾ پورا ھوندا آھن ۽ ائين بند ٿيل ۽ بيٺل پاڻيءَ وانگر ڌپبا ۽ ڪنا ٿيندا رھندا آھن. پر ھو عظيم شخص پنھنجي سماج ۾ نئين انسان طور اڀرندا آھن ۽ ان ۾ نئين انسان جي پيدا ڪرڻ جا داعي ھوندا آھن ۽ ائين ان ۾ نئون ساھہ ۽ تازگي آڻڻ چاھيندا آھن. ھو ذاتي مفاد کي ڇڏي، عام مفاد لاءِ لڇندا آھن، پاڻ کان ھٽي ٻين لاءِ جيئندا آھن. سڄي سماج لاءِ، وسيع ۽ عام خلق جي نئين زندگيءَ لاءِ. ھو سڄي پنھنجي عمر، سڄو پنھنجو وقت ۽ پوريءَ طرح، انھيءَ پنھنجي ھڪ سڀ – لاءِ سک ۽ ساءَ ڀريءَ نئينءَ دنيا جي تعمير لاءِ ڳھندا ۽ ڳرندا آھن. اھا ئي پاڻ کان سندن لاپرواھي ۽ ٻين جي اون ۽ اھا ئي سندن ھڪ مقصد جي لگن ۽ ان لاءِ سندن ڪامل تانگهہ ۽ ڪوشش ۽ ان کي پھچڻ لاءِ سندن غير رواجي حوصلو ۽ ھمت – اھي ئي انھن جي عظمت جون نشانيون ھونديون آھن. انھن لاءِ ئي چئي سگھبو آھي تہ ھو خوب پنھنجو وارو وڄائي ويا، ۽ اھي ئي پوءِ ھميشھ لاءِ جيئندا آھن.
تاريخ جي اھڙن امر انسانن ۾ ڪي بنھہ يڪتا ۽ بي بَدل ھوندا آھن – اِنھن جو ڪو مٽ ڪونہ ھوندو آھي، ڇاڪاڻ تہ جا حاصلات ھو پنھنجي سماج، ملڪ ۽ قوم کي، ۽ ان جي معرفت سڄي عالم انسانيءَ کي، ڏيئي ويندا آھن، اھا حاصلات ڪنھن بہ حالت ۾ ڪڏھن بہ ٻئي ڪنھن شخص جي ھٿان ممڪن نہ ھوندي آھي. اھا املھہ ۽ بي مثل حاصلات جسماني ۽ ”مادي“ نوع جي نہ ھوندي آھي، اھا انساني ذھن (روح) جي دنيا سان لاڳاپيل ۽ خالص تخليقي نوع جي ھوندي آھي. جسماني ۽ مادي حاصلات ڪيتري بہ اعليٰ ۽ ڪيتري بہ نفع بخش ھجي، پر ان جھڙي بلڪ ان کان وڌيڪ اعليٰ ۽ وڌيڪ نفع بخش حاصلات – ڪا مھم، ڪا دريافت ۽ ڪا ايجاد – اڄ نہ تہ سڀاڻي، ھڪ کان نہ تہ ٻئي ماڻھوءَ جي ھٿان، سدائين ممڪن ھوندي آھي. انسان جي اندر (دل، روح، ذھن) ۾ جو ڪجهہ آھي ۽ اتي جو ڪجهہ اڀري ۽ اسري رھيو آھي، ان کي اھڙي روپ ۾ پڌرو ڪرڻ، جنھن کي ڏسي يا ٻڌي ائين محسوس ٿئي ڄڻ انھيءَ انوکي ۽ اڄاتل اندر جي اسرار جي ھڪ جھلڪ ماڻھوءَ جھٽي ورتي آھي – اِھا ھڪ بنيادي ۽ بي بدل ڏات آھي، جنھن جا رڳو فيلسوف، شاعر ۽ فنڪار ئي اھل چيا وڃن ٿا، ۽ اھي ئي پنھنجي وقت ۽ پنھنجي دنيا جي اصلي ۽ سچي امنگ کي پنھنجي پنھنجي رنگ جو ڪو خاص روپ ڏيئي، ايندڙ نسلن ڏانھن دائمي ورثي جي صورت ۾ منتقل ڪري ويندا آھن.
ارسطوءَ جو قول آھي تہ ”شاعري فلسفي کان وڌيڪ فڪر انگيز ۽ تاريخ کان وڌيڪ سبق آموز ٿئي ٿي.“ اھو انھيءَ ڪري، جو شاعري مجموعي طور انساني فطرت ۾ زيادھ اونھو ڏسي ٿي – ان جي خصوصيت بلڪ ان جي عظمت جو دليل ئي اِھو آھي، جو اھا اندر جي اسرار جي، ڳالھہ جي اصل جي، ”اکرن“ جي نہ پر ”روح“ جي، صورتگري ڪري ٿي ۽ ٻيو تہ اھا پنھنجي دور تي ۽ ان جي ماڻھن تي وڌيڪ تيز روشني وجھي ٿي، ۽ انھيءَ ڪري انھن سان زيادھ يڪدل ٿي انھن کي وڌيڪ چٽو ۽ صحيح سمجھي ٿي. ھن سلسلي ۾ عظيم شاعريءَ لاءِ اِھو بہ ضروري نہ آھي تہ اھا پنھنجي وقت جي واقعن جا تفصيل بيان ڪري يا انھن ڏانھن رڳو ڪو کليل اشارو ئي ڪري – ڪڏھن ڪڏھن ائين نہ ڪرڻ مروج حالتن پٽاندر ان لاءِ لازمي ٿي پوندو آھي، بلڪ اڪثر اھو ان جي فنڪارانہ ڪمال جو ئي دليل سمجھيو ويندو آھي. وقت جي حقيقتن جو سچو ۽ پورو عڪس سو ان ۾ ضرور موجود ھوندو آھي، ۽ ان خيال کان ان ۾ تاريخ جي جھلڪ ھوندي آھي، ساڳئي وقت ان ۾ انھن حقيقتن جو تعبير بہ موجود ھوندو آھي ۽ ان لحاظ کان ان ۾ فلسفي يا حڪمت جي بہ جھلڪ ھوندي آھي، تنھن کان سواءِ ان جي اظھاري صورت ۾ سمورن لطيف فنن جو پڌرو ۽ اشاراتي حسن موجود رھي ٿو – جو محسوس ڪرڻ کان علاوھ ڏسي بہ سگھجي ٿو، ٻڌي بہ سگھجي ٿو، ۽ ڪن حالتن ۾ ”چکي“ ، ”سونگھي“ ۽ ”ڇھي“ بہ سگھجي ٿو – بلڪ ان جي اھا ”حسن آفريني“ ئي ان جي بنيادي جان ھوندي آھي، ان جي ڪري ئي عظيم شاعري ھڪ لافاني شيءِ بنجي ٿي، عظيم شاعريءَ ۾، جيئن ٻيءَ ھر تحرير ۾، موجود حقيقتن ۽ حڪمت جا ڪي نڪتا ۽ نشان وقت جي تبديليءَ سان جھڪا ۽ غير ضروري بہ بنجي سگھن ٿا. پر ان جو حسن دائمي آھي ۽ ان ۾ اھو ھر زماني ۽ ھر دور ۾ من کي وڻڻ ۽ گرفت ۾ آڻڻ لاءِ موجود ھوندو آھي. اھو ئي سبب آھي، جو شاعري پنھنجي حقيقت نگاريءَ، حڪمت ۽ حسن سان گذريل دورن جي اعليٰ ۽ پرزور مقصدن ۽ امنگن جي نہ رڳو امانتدار ۽ ترجمان بلڪ انھن جي توسيع ۽ تبليغ جي سڀ کان وڌ بااثر، دائمي ۽ واضح بيان يا وسيلو شمار ٿيندي پئي آئي آھي. سنڌي سماج جي تاريخ ۾ مذھب * ان تي سدائين غالب رھيو آھي. سنڌي سماج جو، ھر مذھب سان ان جي فاتحانہ حيثيت ۾، واسطو پيو آھي. آرين، ايرانين، يونانين، عربن – ويندي، وچ ۾ ٻڌمت جي ”آھسنڪ“ گپتا گھراڻي ۽ برھمن واد جي ”ويدانتي“ راءِ گھراڻي وارن – سڀني سنڌي سماج کي پنھنجي پنھنجي مذھب سان فاتحانہ يا ڪم از ڪم حڪومتي، انداز ۾ روشناس ڪرايو. سنڌي سماج جي سڄيءَ تاريخ ۾ رڳو ھڪ سؤ سالن (1843 کان 1947 تائين) جو عرصو اھڙو رھيو آھي، جڏھن مسيحي فاتح قوم پنھنجي سياسي ۽ تھذيبي فوقيت قائم رکڻ لاءِ مذھب کي ھٿيار طور استعمال نہ ڪيو، بلڪ جنھن صورتحال کي جديد دنيا ۾ ”مذھبي آزادي“ يا ”مذھبي لاتعلقي“ چئجي ٿو، ان کي پنھنجي حڪومت جي واضح پاليسيءَ طور عمل ۾ آندو ۽ قائم رکيو. اھا ڪيڏي نہ افسوس جي ڳالھہ آھي، جو ان ”مذھبي آزاديءَ“ جي مختصر دور ۾ ئي اقتدار ۽ معتبرائيءَ کان محروم پر ان کي ٻيھر حاصل ڪرڻ جي شوق ۾ ورتل مذھبُ، سياست کي ھٿيو بنائي، سنڌي سماج جي ايڪي بلڪ ان جي وجود کي وڌ ۾ وڌ نقصان پھچائي سگھيو. سنڌي سماج ۾، مذھبَ جي ھن صدين کان ھلندڙ سياسي غلبي ۽ ان غلبي جي لازمي شدت ۽ ڪٽرپڻي، سنڌ جي ذھني دنيا ۾، علمي سطح تي ۽ مجموعي طور ٻين ڳالھين کان علاوھ ھڪ خاص قسم جي ٻٽي ردعمل کي جنم ڏنو، جنھن کي ”مذھبيت“ کان مايوسي ۽ بيزاري، پر ”مذھب“ سان عقيدت ۽ راضپي جي روش چئي سگھجي ٿو. ايتري قدر، جو سنڌي سماج جي اھا ٻٽي ذھني ڪيفيت، جنھن ان ۾ مجموعي طور مذھبن ۽ مذھبي فرقن جي سلسلي ۾ سرچاءَ ۽ ڪشادہ دليءَ جي عام روش کي جنم ڏنو، سنڌي تھذيب جي اوسر جو ھڪ بنيادي ۽ مرڪزي پٿر بنجي ويئي.
*

مذھب، رياست ۽ تھذيب انساني سماج جي تنظيم جا ٽي لازمي ۽ بنيادي شعبا آھن. لازمي ۽ بنيادي انھيءَ ڪري، جو اھي انساني نفسيات جي ازلي ۽ فطري تقاضائن جا جواب آھن. انسان کي، بنھہ حيواني سطح کان وٺي اعليٰ انساني سطح تائين پنھنجي وجود جي سلامتيءَ جي اون رھي ٿي – ھو اڻ–ڏڻي جي خوف جو، ٻئي (پاڻ جھڙي حيوان) انسان جي خوف جو، ۽ خود پنھنجي اندر جي حيوان (بک، جنس، سور وغيرھ) جي ”خوف“ جو شڪار رھي ٿو. ان ٽھ–پاسائين غير سلامتيءَ کان بچڻ لاءِ ھو ھڪ وڏو بچاءُ گھر ٺاھي ٿو، جنھن کي ھو ”سماج“ سڏي ٿو. پنھنجي ان وڏي بچاءَ گھر ۾ ھو پوءِ خاص انھن ٽن خوفن کان بچڻ لاءِ ٽي خول يا ڍڪ ٺاھي ٿو. اڻ ڏٺي جي خوف کان مذھب جو خول، ٻئي انسان جي خوف کان رياست (راڄ، حڪومت، سرڪار) جو خول ۽ پنھنجي نفس يا حيواني فطرت جي ”خوف“ کان يا ان جي اطمينان جي لاءِ تھذيب (ثقافت، سڀيتا) جو خول. مذھب جي خول ۾ ويھي، ھن کي اڻ–ڏٺي ڪنھن پاڻ کان پرڀريءَ ۽ مٿڀريءَ (واحد، ٻٽي، تثليثي يا ڪثير نوع جي) طاقت کي مڃڻو ۽ مڃائڻو ۽ ان جي دوستانہ يا غير دوستانہ ڪرشمن کي پنھنجي ڪرڻ يا انھن کان بچڻ جي ڪوشش ڪرڻي پوي ٿي – اھو سڀ ڪجهہ ھن جي ايمان يا ويساھہ جو مسئلو ۽ سلسلو آھي. رياست جي خول ۾ ويھي، ھن کي ھڪ جي طاقت ۽ مفاد کي ٻين جي طاقت ۽ مفاد سان ملائي، پنھنجي بچاءَ ۽ مفاد جي بندوبست کي وڌائڻو ۽ مضبوط ڪرڻو پوي ٿو. اھو سڀ ڪجهہ ھن لاءِ اجتماعي طاقت يا زور جي تنظيم ۽ استعمال جو مسئلو آھي. تھذيب جي خول ۾ ويھي، ھن کي پنھنجي حيواني ڇڪ ۽ ذھني اڇل جي پوئواريءَ ۾، پنھنجي سگهہ ۽ سمجهہ آھر، ٻاھرينءَ قدرت جي وسيلن کي پنھنجي وس ڪرڻو پوي ٿو ۽ خود پنھنجي ان ڇڪ ۽ اڇل کي ضابطي ۾ رکڻ جي ڪوشش ڪرڻي پوي ٿي – اھو سڀ ڪجهہ ھن جي پنھنجي عقل (ذھني يا روحاني صلاحيت) جي اوسر ۽ استعمال جو مسئلو آھي. اھڙيءَ طرح ايمان يا ويساھہ مذھب جو بنياد ۽ ان جي وڌڻ ۽ مضبوط ٿيڻ جو مرڪزي نقطو آھي، ۽ عقل يا ذھن تھذيب جو بنياد ۽ ان جي وڌڻ ۽ مضبوط ٿيڻ جو مرڪزي نقطو آھي. ايمان ۽ طاقت آپي ۽ گھمنڊ ۾ ڀريل ۽ خود ڪفيل ھجڻ جي فريب ۾ مبتلا رھن ٿا ۽ دائميت کي پنھنجو حق سمجھندي، ٿوري کان ٿوريءَ ڪنھن ڦيرگھير يا تبديل لاءِ بہ تيار نہ ھوندا آھن، ۽ انھيءَ ڪري خاص طرح عقل جا ھو ٻيئي دشمن ۽ رقيب ھوندا آھن. ڇو تہ عقل سدائين ٻنھي جي خود پسنديءَ، خود سريءَ ۽ خود ڪفالت جي خام خياليءَ تي تنقيد ڪرڻ بلڪ انھن جي مخالفت ڪرڻ ڏانھن مائل رھندو آھي. مذھب ۽ رياست جي شعبن جا ماڻھو انھيءَ ڪري سدائين پنھنجي پنھنجي دنيا کي تبديليءَ کان بچائڻ ۽ جيئن جو تيئن قائم رکڻ جي ڪوشش ۾ لڳا رھندا آھن، ۽ ماڻھن جي عقل جي استعمال يعني انھن جي فڪر جي آزاديءَ کي گھٽيندا ۽ روڪيندا رھندا آھن. ايمان، يعني مذھب پنھنجي مضبوطيءَ لاءِ طاقت يعني رياست جو قبضو يا ڪم از ڪم ان جِي سرپرستي چاھيندو آھي ۽ ساڳيءَ طرح رياست پنھنجي مضبوطيءَ لاءِ مذھب جو قبضو يا ڪم از ڪم ان جي مدد چاھيندي آھي ۽ ٻيئي گڏجي، سٽل ڪيو، عقل تي منڊ ھنيو ۽ زنجير وجھيو ويٺا رھندا آھن. ھن سلسلي ۾ بھترين صورتحال تہ ظاھر آھي تہ ھيءَ ھئڻ گھرجي تہ رياست ۽ مذھبُ، طاقت ۽ ايمان ٻئي عقل يعني تھذيب جي ضابطي ۽ تاديب ھيٺ رھن ۽ ان جي اوسر ۽ واڌاري لاءِ ڪم اچن. پر عملي طور اڪثر ائين ٿيندو آيو آھي تہ ڪڏھن رياست مذھب کي ھٿيو بنائيندي آھي ۽ ڪڏھن مذھب رياست کي ۽ ٻيئي سدائين تھذيب تي آڪرا بڻيا ۽ ان کي اڳتي وڌڻ ۽ اسرڻ کان روڪيو بيٺا ھوندا آھن- انھيءَ لاءِ تہ متان آزاد عقل انھن جي تبديل يا ترديد جا ڪي سامان نہ تيار ڪري وجھي. پوءِ جڏھن مذھب يا رياست، يعني ايمان ۽ طاقت، ڪجهہ وڌيڪ عرصو عقل (تھذيب) جي سنگ کان محروم رھندا آھن، بلڪ ان کي پيڙي، نپوڙي، ڪانئر ۽ ڪنگلو ڪري ڇڏيندا آھن، تڏھن انھن جي پنھنجي بي روح ۽ بي طاقت وجود جو حال اھو ٿيندو آھي، جيئن ڪي جھونا وڻ اندران سڄا کاڌا پيا ھوندا آھن ۽ رڳو ٿڙ جي ٻاھرينءَ ڪور جي آڌار تي جيئن جو تيئن بيٺا ھوندا آھن ۽ ٻاھران ڏيکاءَ جا ڪي ساوا پن ۽ سايون ٽاريون بہ جھليو بيٺا ھوندا آھن- بنھہ اھڙا ڄڻ ڪي تازا توانا آھن ۽ ائين ھو سالن جا سال، بلڪ ڪن حالتن ۾ صدين تائين ڪوڙيءَ پائداريءَ جو ڏيک ڏيندا رھندا آھن – پر بي متيا، بي مقصديا، رڳو ريت رسم، ڪريا ڪرم ۽ ادارن جي انتظام جي اڊنبر ۾ پورا – سڄي سماج تي چٽي، پاڻ تائين پورا- سڄيءَ خلق، سڄي قوم ۽ سڄي اجتماع لاءِ سواءِ خواريءَ ۽ آزار جي ٻيو ڪجهہ بہ نھ.
مذھب ۽ رياست جي ائين گڏجڻ سان – پوءِ ان ۾ فوقيت ڪنھن کي بہ حاصل ھجي- ذھني ھوڏ ۽ اقتدار جي آپيشاھي جنم وٺي ٿي. ان ۾ طاقت مڙي جڙي، حاڪم ۽ ”ملي“ جي صورت ۾ ھڪ ھنڌ وڃي جمع ٿئي ٿي- ھن نظريي جي بنياد تي تہ سڀ طاقت جو منڍ يا سرچشمو اڻ ڏٺو ڪو اصل آھي، جنھن تائين رسائي محدود ۽ مخصوص آھي. ان صورتحال ۾ سمورا آدرش ۽ امنگ سڙي سڪي، نستا ٿي، ختم ٿي وڃن ٿا. زندگيءَ جي اڇ ۾ پوءِ فقط ٻہ ڏسڻ ۾ ايندڙ نقطا وڃي رھن ٿا. ھڪڙو حاڪم ۽ ٻيو درويش، ھڪڙو امير، ٻيو فقير. جتي ڪٿي انھن ٻن ”بادشاھن“ جي لئي ھوندي آھي. ذھن ۾ ڪائنات يا فطرت ۽ ان جي قانونن جي مطالعي جي سڄي سڪ مري وڃي ٿي ۽ سڄو امنگ ماٺو ٿي وڃي ٿو، ڇو تہ ڪائنات جي سنئين سڌي، سولي ۽ مستند معنيٰ ”دنيا ۽ آخرت“، ۽ علم جي معنيٰ ”الھامي ڪتاب“، ۽ آدرش جي معنيٰ ”روح ۽ ان جي نجات“ – بس ڳالھہ پوري. مطلب تہ پاڻ کان مٿي ۽ پاڻ کان ٻاھر ماڻھو نہ چڙھي سگھي ۽ نہ نڪري سگھي. مذھب ۽ رياست جي ھن ذھني تعطل ۽ آپيشاھيءَ ۾ آخرڪار وري بہ رياست جي آپيشاھي وڌي ٿي ۽ مضبوط ٿئي ٿي. يعني طاقت ۽ محض طاقت ۽ اھا پوءِ مذھب کي پنھنجو اوزار ڪري استعمال ڪري ٿي. چاھي مذھب پنھنجي برتريءَ جي ڪيتري بہ ھام ھڻي ۽ لاف زني ڪندو رھي. نتيجي طور، اھڙي ’اتحاد‘ ۾ مذھب ۽ رياست ٻيئي ھڪٻئي جي زوال جا سبب بنجن ٿا ۽ معاشري ۾ پنھنجي منصبي ۽ بنيادي ڪارج پوري ڪرڻ جي بہ اھليت وڃائي ويھن ٿا – نہ رياست ۾ فرد کي جان، مال ۽ عزت جي تحفظ جي ضمانت مھيا رھي ٿي ۽ نہ مذھب ماڻھوءَ لاءِ اڻ–ڏٺي کان اميد ۽ خوف جي اثرائتي وسيلي يا ڏڍ جوئي ڪو ڪم ڏيئي سگھي ٿو.
جڏھن ڪنھن سماج ۾ مذھبُ ۽ رياست پنھنجي ”بي اثري“ جمود، تشدد ۽ تنگ نگاھيءَ جي اھڙيءَ حالت تي وڃي رسندا آھن، تڏھن اھو سماج بحران (Crisis) ۾ وٺجي ويندو آھي. ايمان ۽ طاقت جامد آھن ۽ جامد رھڻ گھرن ٿا، پر عقل ۽ امنگ متحرڪ آھن ۽ اڳتي وڌڻ چاھين ٿا. عقل ۽ امنگ جي آڏو ڪي بہ بند ٻڌي نٿا سگھجن. رڪجي رڪجي، گھٽجي گھٽجي، حساس ذھنن ۾ ڪنھن بھشت جو خواب جلوہ گر ٿئي ٿو ۽ عام ماڻھو بيزاريءَ ۽ انتقام جي جوش ۾ اچن ٿا ۽ پوءِ ڪنھن زوردار ڌماڪي يا باھہ جي ڀڙڪي کي روڪڻ ڏاڍو مشڪل ٿئي ٿو. انساني فطرت جي نيڪيءَ جو اصول ڪنھن بھشت جو خواب جھٽيندڙ ان جو اِھو احساس آھي: ان جي چڱائيءَ جي علامت ڪنھن موجود جھنم جي خلاف ان جو اھو انتقامي جوش آھي ۽ جوش، صاف ۽ سچو جوش، پراڻي کي ڊاھڻ جو ايترو نہ. پر ان کان وڌيڪ نئين کي آڻڻ جو جوش، عظيم نتيجن کي جنم ڏيندو آھي. نئين ۽ اعليٰ حسن جو اھو لطيف ۽ تيز احساس ۽ ان لاثاني حسن سان وصال جو اھو سچو ۽ خود فروشانو جوش، قومن، ملڪن ۽ سماجن جي بحراني دورن ۾ ئي پيدا ٿيندا آھن. ڇو تہ بحران حالتن جي ڪايا پلٽ لاءِ فطرت جا وسيلا ھوندا آھن ۽ بحرانن ۾ ئي قومن جي قسمت جا بنيادي سوال اٿندا آھن ۽ وٽن انھن جي حل ٿيڻ جي زمين ھموار ٿيندي آھي. بحرانن ۾ ڪيترائي بيجان ۽ فضول ادارا ختم ٿي وڃن ٿا، جيڪي تاريخ يا روايت سبب سماج جي وجود سان چھٽا پيا ھوندا آھن ۽ ٻئي ڪنھن طريقي سان ھرگز وڃڻ ۽ ان مان ھٿ ڪڍڻ جو نالو ئي نہ وٺندا آھن. ڪنھن بحراني دور جو ڪو ھنگامو يا حادثو حساس ذھنن کي نقصان ڪونہ ٿو پھچائي سگھي. بلڪ غير سلامتيءَ جي حالت ۾ عظيم روحاني قوتون، جيڪي اڳ ستل ھيون، ڇرڪ کائي اڀرن ٿيون. حساس ذھن جا مالڪ، طاقتور ۽ جاندار مفڪر، شاعر ۽ فنڪار، خطري جي فضا کي سٺو ٿا سمجھن، ڇاڪاڻ تہ ھو طاقتور ۽ جاندار انسان آھن. وڏن ۽ دکدائڪ تجربن ۾ ذھن پختا ٿين ٿا ۽ انھن کي نئون معيار ملي ٿو. ھو ڌرتيءَ تي زندگيءَ بابت وڌيڪ آزاد ۽ ڀروسي جھڙي فيصلي تي پھچن ٿا. برخلاف ان جي، مڪمل سانت واري ماحول ۾ تخليقي ذھنن کي ذاتي زندگيءَ جا مفاد ۽ سک ڪوريئڙي جي ڄار وانگر ويڙھي نستو ڪري ڇڏين ٿا ۽ انھن جي عظمت کسجي وڃي ٿي. ان صورت ۾ پوءِ محض ٺلھيءَ ۽ بي فيض لياقت وارا ماڻھو وڌي اڳيان اچن ٿا ۽ انھن لاءِ فن، فڪر ۽ ادب رڳو ھڪ تجارت يا سوداگري ٿي پون ٿا – ڇو تہ ھو ھوندا ئي تاجر ۽ سوداگر آھن. اھڙا ماڻھو پنھنجي ”لياقت“ مان وڏا ذاتي فائدا وٺن ٿا ۽ ان لاءِ ھنن کي ڪوبہ دک يا تڪليف سھڻي ڪانہ ٿي پوي – ڇو تہ منجھن ڪا بہ اوڀڙ کائڻ واري ڏات ڪانہ ھوندي آھي – درحقيقت انھن ۾ اڪثر ڪا بيان ڪرڻ جھڙي لياقت بہ ڪانہ ھوندي آھي. سچيءَ پچيءَ ڪنھن بحراني صورتحال ۾ اھڙا ھلڪا ۽ ننڍا ماڻھو بھرحال ڪک پن ٿي ويندا آھن. بحرانن ۾ يگانا ڏات ڌڻي ۽ عظيم شخص ئي مئل زندگيءَ ۾ جان وجھندڙ تحريڪن جا مرڪز، محرڪ ۽ واضح نشان يا اظھار ٿي اڀرندا آھن. انھن جي وجود سان ئي تاريخ جي انھن دورن کي مان ۽ مڻيا ملندي آھي، ۽ اھو ئي مان ۽ اھا ئي مڻيا پوءِ ماضيءَ جو ڳرو قرض بڻجي آئندھ نسلن ڏانھن منتقل ٿئي ٿو. ماضيءَ جو حال جي کاتي ۾ ڪاٿي کان ٻاھر ڳرو قرض، جو وڌندو ئي رھندو آھي، گھٽ ڪڏھن بہ نہ ٿيندو آھي. ھڪ سدا جاري رھندڙ سلسلو، ھڪ سدا وھندڙ رستو، جنھن جي يادداشت کي ئي تاريخ ٿو چئجي. انھيءَ رستي سان ئي انساني ذھن کي پنھنجي اھميت جي شعور جو احساس ٿئي ٿو. انھيءَ رستي سان ئي انسان پنھنجي عظمت ۽ جوھر کان واقف ٿئي ٿو- انسان، تھذيب جي رستي سان وڌندڙ انسان، سڀني شين جو ازلي مرڪز، دک سھندڙ، اڳتي نگاھہ رکندڙ، جاکوڙ ڪندڙ، پورھيو ڪندڙ – اڄ بہ ھو ائين آھي، ڪالھہ بہ ائين ھو، ۽ سدائين ھو ائين ئي رھندو. اھا حقيقت اسان کي ھميشھ ياد رکڻ گھرجي : ٻيءَ حالت ۾ اسان کان پنھنجي اعليٰ روحاني ورثي جي اھميت جو پورو قدر ٿي ئي نہ سگھندو.
*
شاھہ، سچل ۽ سامي، عظمت جي صحيح معنيٰ ۾ سنڌي سماج جا عظيم ماڻھو آھن. اھي سنڌي سماج جي ھڪ وڏي بحراني دور جي پيداوار آھن. ھو ذھني (روحاني) دنيا جا عظيم تخليقڪار آھن. ھو پنھنجي ڏات ۽ ڏاتاريءَ ٻنھي ۾ بي مثل ۽ بي بدل آھن. ھو سنڌي سماج جي نئين جنم جا نقيب آھن. ھو مفڪر بہ، شاعر بہ، فنڪار بہ ھئا. ھو ٻين لاءِ جيئندڙ، عام مفاد لاءِ لڇندڙ ۽ سڄي پنھنجي زندگي ھڪ ئي مقصد لاءِ پاڻ پچائيندڙ ۽ ھڪ ئي آدرش جا فدائي ھئا. ھنن پنھنجي دور ۽ پنھنجي دنيا جي اندر جي اصلي ۽ سچي امنگ کي سمجھيو ھو، ان ۾ جيڪا نئين معنيٰ تڙڦي رھي ھئي ۽ جيڪو نئون ساھہ سپجي ۽ سانڀجي رھيو ھو، ان کي ھنن ڄاتو ھو. ھنن کي معلوم ھو تہ سنڌ جي رھندڙ سندن سانگين ۽ مارن ڇا چاھيو ٿي ۽ ڇا ڌڪاريو ٿي ۽ انھن جي زندگيءَ ۾ ڇا خسيس ھو ۽ ڇا بنيادي ۽ اھم ھو. ھنن پنھنجن ماڻھن کي قوم بنجڻ جو ڍنگ سيکاريو ۽ رستو ڏيکاريو – اھو رستو، جنھن تي انھن کي آئيندي لاءِ ھميشھ ھلڻو ھو ۽ ان کان سواءِ اڳتي ھلڻ جو ٻيو ڪو رخ انھن جي سلامتيءَ لاءِ ممڪن ڪونہ ھو. ھو پاڻ سان ڪو خواب، ڪو آدرشي فڪر، ڪا فطري ڏاھپ کڻي آيا ھئا، جيڪا سندن ملڪ، قوم ۽ سماج لاءِ تہ آب حيات ھئي، پر اھا سڄي عالم انسانيءَ جي خير ۽ برڪت، سک ۽ عافيت لاءِ ھڪ پڌرو ۽ ڪامل نسخو ھو. شاعرن ۽ فنڪارن جي ھڪڙي ڀلاري عادت آھي تہ ھو انھن شين کي، جن کي ھو ڪن سببن ڪري اھم سمجھندا آھن، دائميت ڏيڻ يا لافاني ڪرڻ گھرندا آھن. عظيم ماڻھن کي پاڻ کان پوءِ جي ايندڙ نسلن جي خبر تہ ڪانہ ھوندي آھي، پر کين انھن جو خيال بہ ھوندو آھي، اِن لاءِ بہ خاطريءَ سان ڪجهہ چئي نٿو سگھجي. پر ھو پنھنجي وقت سان ٻٽ ھوندا آھن ۽ ان جي اصلي دک کي ڄاڻندا آھن ۽ ان دک جي بنياد کي ڄاڻندا آھن ۽ اھو پنھنجي اندر جي اٿاھہ گھراين ۾ ھو محسوس ڪندا آھن ۽ پوءِ پنھنجي ان عميق ۽ انمول احساس کي ھو دائميت ڏيندا آھن ۽ لافاني بنائيندا آھن، ۽ اھو پوءِ سندن پنھنجي ملڪ، قوم ۽ سماج لاءِ ۽ انھن جي وساطت سان سڄيءَ دنيا لاءِ دائمي دارونءَ جو ڪم ڏيندو آھي. شاھہ، سچل ۽ سامي پنھنجي ملڪ، قوم ۽ سماج لاءِ اھڙا حڪيم حاذق ۽ يگانا ويڄ ھئا. ھنن سنڌي سماج جي ھيڻائيءَ کي سڃاتو ھو، جنھن ان کي وقت جي بحران سان دوچار ڪيو ھو ۽ ھنن ان لاءِ نجات جي راھہ تجويز ڪئي ھئي. سنڌي سماج کي انھن پنھنجن عظيم بزرگن ۽ سدا حيات سنت رھبرن جي ڏسيل ان انساني راھہ کي سڃاڻڻو آھي ۽ ان تي ھلڻو آھي: ممڪن آھي، بلڪ خاطريءَ سان اڄ چئي سگھجي ٿو، تہ ان راھہ تي پوريءَ طرح نہ بيھڻ ۽ ان کي ڇڏي ٻي راھہ لڳڻ سبب ئي سنڌي سماج اڄ ايڏو اوجھڙ ۾ وڃي پيو آھي ۽ اڄ يا سڀان، ٿوري گھڻين ڏينھين، وري بہ ان کي سڃاڻڻ ۽ ان جي رخ سان اڳتي وڌڻ سان ئي اھو پاڻ کي سڃاڻي سگھي ٿو، پنھنجي سڃاڻپ ڪرائي سگھي ٿو ۽ پاڻ لاءِ ۽ بني نوع انسان لاءِ پنھنجي ھئڻ يا نہ ھئڻ جي اھميت کي سمجھي سگھي ٿو، ثابت ڪري سگھي ٿو ۽ مڃرائي سگھي ٿو.
*
شاھہ، سچل ۽ سامي سنڌ جي تاريخ ۾ ھڪڙي ئي دور جا، بلڪ ذري گھٽ سھيوڳي شاعر ھئا. سچل ۽ سامي تہ ذري گھٽ ھم عمر بہ ھئا. سچل جو جنم 1729ع ۾ ۽ ساميءَ جو 1730ع ۾ ٿيو. سچل تقريبًا ھڪ سؤ ورھين جي عمر ماڻي، 1829ع ۾ ۽ ساميءَ ھڪ سؤ ويھہ ورھين جي عمر ۾، 1850ع ۾، ھيءُ جھان ڇڏيو. درازا ۽ شڪارپور ھڪٻئي کان ٻن ڏينھن جي پيادل پنڌ تي مس ھئا – سواريءَ جو پنڌ تہ وچ ۾ ڏينھن جي چئن پھرن جو مس ھو. ھڪ سؤ ورھين جي مدت ڪا ٿوري مدت بہ ڪانھي ۽ ھو ننڍا ماڻھو بہ ڪونہ ھئا، جو ھڪٻئي جي ڳالھين کان اڻواقف ھجن. ھو ٻيئي تقريبًا 22 ورھين جي زندھ دل جوانيءَ ۾ ھئا، جو شاھہ فوت ٿيو. سچل لاءِ تہ شاھہ سائينءَ پاڻ چيو ھو تہ، ”اسان جي رڌل ڪني جو ڍڪڻ ھيءُ لاھيندو“ – مطلب تہ ھيءُ اسان جي اندر جي ڳالھہ کي وڌيڪ آشڪار ۽ دل جي پيغام کي عام ڪندو. پنھنجي ان پيغام ۽ ان ڳالھہ بابت، پنھنجي شعري تخليق ڏانھن اشارو ڪندي، پاڻ چيو اٿن تہ ”جي تون بيت ڀانئيين، سي آيتون آھين“ ۽ اھي يعني انھن آيتن جو فڪر توکي نيئي پنھنجي پرينءَ (منزل مقصود) تائين پھچائيندو – بلڪل ائين جيئن ايران جي عظيم درويش شاعر روميءَ جي مثنويءَ بابت چيل آھي تہ ”پھلوي زبان ۾ اصل (معنوي) ۽ نج (مولوي – مولا وارو) قرآن ھو، جنھن جو مغز ھڏن کان الڳ ڪري، فارسي ٻولي ڳالھائيندڙ ايراني قوم جي رھبريءَ لاءِ ان جي آڏو رکيو ويو ھو. ھيڏانھن ساميءَ جو پنھنجي ڪوتا لاءِ چوڻ ھو تہ ”ويدن جو ويچار، توکي سنڌيءَ ۾ سڻايان“! يعني، ھڪ پاسي شاھہ ۽ سچل ھئا، جن اسلام جي قرآن جو تفسير ۽ تعبير سنڌي ٻوليءَ ۾ پنھنجي سنڌي سماج (مسلمانن ۽ ھندن ٻنھي) کي سيکارڻ ۽ سمجھائڻ ٿي چاھيو ۽ ٻئي پاسي سامي ھو، جنھن ھندو ڌرم جي ويدن جو ارٿ ۽ سمجھاڻي ساڳئي ان سنڌي سماج کي، يعني ھندن ۽ مسلمانن ٻنھي کي، ڏيڻ گھري ٿي. عربيءَ ۽ سنسڪرت جن ۾ اھي آيل ھئا، ٻيئي سندن مڃيندڙن لاءِ ڌاريون زبانون ھيون. ان کان وڌيڪ انھن لاءِ ھنن پنھنجن ايماني صحيفن کي سمجھڻ ۾ ڏکيائي ھيءَ ھئي، جو انھن جي نظر ۾ سچو حق انھن جي پنھنجي پنھنجي صحيفي ۾ ھو، جن جو ھڪ ھڪ اکر حق ھو ۽ جن جي ان پنھنجي پنھنجي حق ۾ ڪابہ تبديلي ڪڏھن ڪانہ اچڻي ھئي، بلڪ اھڙو رڳو ويچار بہ ممنوع ھو، ساڳئي وقت انھن ئي سندن آسماني صحيفن جا پيشھ ور ۽ ماھر سمجھائيندڙ (ملا ۽ پنڊت) وٽن موجود ھئا، جن انھن جي سمجھاڻي ۽ وضاحت اھڙي ٿي ڏني، جو سمجھائڻ بدران ڳالھہ کي ھنن منجھائي ٿي ڇڏيو ۽ پنھنجي پر ۾ قرآن توڙي ويدن وارا پنھنجي پنھنجي سوچ تي مڇريا، ھڪٻئي تي ڪاوڙيا، سنڌي سماج ۾ سٻنڌ ۽ سنيھہ بدران تفرقي ۽ فساد جا سبب بڻيا بيٺا ٿي رھيا. انھن مان ھڪ ڌر تہ رياست تي قبضو ڄمايو، ان جي سموريءَ طاقت کي پنھنجو ھٿيو بڻايو، چؤطرف ذھني گھٽ ۽ ٻوسٽ جي دنيا قائم ڪيو بيٺي ھئي. شاھہ، سچل ۽ ساميءَ سنڌي سماج کي اھڙي تفرقي ۽ فساد ۽ اھڙي روحاني گھٽ کان بچائڻ چاھيو ٿي. پنھنجي دور جي انھيءَ ڳالھہ کي ھنن بيحد اھم ٿي سمجھيو. ان جي جاءِ تي ھنن سنڌي سماج ۾ امن ۽ اتحاد، سھپ ۽ سک ۽ ضمير جي آزاديءَ جي دنيا آباد ڏسڻ ٿي گھري. نئين دنيا جي ان حسين خواب جي اجھل احساس ۽ بي ڌڙڪ جوش کين سڄي عمر سک سمھڻ نہ ڏنو ۽ ھو ان لاءِ سدائين لڇندا ۽ لوچيندا رھيا ۽ ائين ھو پنھنجي وقت سان پنھنجي پوري وس آھر پنھنجو بھترين ناتو نڀائي ۽ انساني تھذيب جو اھو ھڪ بھترين اصول ان کي ھڪ ڀيرو ٻيھر ٻڌائي ۽ سمجھائي، نہ رڳو سنڌي سماج بلڪ بني نوع انسان جي تاريخ ۾ عظيم ۽ امر انسان بنجي ويا.
*
ماڻھو ڪيئن ۽ ڪڏھن رياست (State) بنجن ٿا ۽ ڪيئن ۽ ڪڏھن قوم (Nation) بنجن ٿا – انساني تاريخ جا اھي نھايت بنيادي ۽ گنڀير سوال رھيا آھن. ھونئن تہ ملڪن، سماجن ۽ قومن جي غلاميءَ جا زمانا مجموعي طور سندن زندگيءَ جا بحراني دور ھوندا آھن، ڇو تہ انھن ئي دورن ۾ ھنن جو وجود خطري ھيٺ ھوندو آھي ۽ ھو آزمائش ۾ مبتلا ھوندا آھن، پر خاص طرح جڏھن جڏھن اھي پنھنجي آزاديءَ جي جدوجھد ۾ مصروف ھوندا آھن، سندن تاريخ جا بنيادي طور بحراني دور ۽ اھم ترين دور اھي ھوندا آھن. شاھہ، سچل ۽ ساميءَ جو دور (تقريبًا، 1850-1700ع) سنڌي سماج جي تاريخ جو اھڙو ھڪ اھم ترين ۽ بنيادي طور بحراني دور ھو.
نائين صدي عيسويءَ جي اڌ کان وٺي سورھين صديءَ جي شروع تائين، ذري گھٽ ست سؤ ورھيہ لاڳيتا، سنڌ جي رياست سنڌ جي ماڻھن جي قبضي ۾ رھي – پنج سؤ ورھين کان ڪجهہ وڌيڪ سومرن جي ۽ ذري گھٽ 200 ورھيہ سمن جي. سنڌ جي تاريخ جو ھيءُ دور سنڌي سماج جي بنيادي اوسر جو دور ھو، سنڌ جا تقريبًا سمورا تاريخي ۽ نيم تاريخي قصا ۽ فخريہ ڳالھيون، ڏند ڪٿائون، لوڪ ڪھاڻيون، لوڪ گيت ۽ لوڪ سورما انھيءَ پنھنجي آزاد رياست جو لاڳيتي ڊگھي عرصي سان تعلق رکن ٿا. سنڌ جي تاريخ جو اھو ئي دور ھو، جنھن لاءِ صحيح طور چئي سگھجي ٿو تہ اھو سنڌي سماج جي تھذيب جو اڳرو ۽ ترجيحي دور ھو: ان سڄي دور ۾ سنڌي سماج جي مذھب ۽ رياست ٻنھي سنڌي سماج جي تھذيبي اوسر ۽ اڏاوت جو ڪم ڏنو. ملڪي سرحدن جي بچاءَ جا جتن، سماجي خوشحاليءَ جون ڪوششون سنڌي ڪردار جي ذھني پرورش ۽ اخلاقي تعبير، سنڌي سماج جي تاريخ جي صورت ۽ ساخت، جيڪا ھن دور ۾ عمل ۾ آئي، ان جو ٻيو مثال سنڌ جي تاريخ ۾ ڪونہ ٿو ملي. سنڌ جي تاريخ جو ھيءُ غير معمولي قومي اھميت جو دؤر 1520ع ۾ ختم ٿيو. ان جي خاتمي تي سنڌي ماڻھن پنھنجو اڻ ميو خون وھايو. ان خون ۾ سنڌي سماج جي ھر حصي ۽ ھر فرقي جو خون شامل ھو. عظيم مقصدن لاءِ خود – قربانيءَ جي طويل سلسلي ۾ ھنن ھڪ بنھہ انوکي قربانيءَ جي مثال جو اضافو بہ ڪيو : سندن ھڪ وطن دوست مذھبي عالم – سدا حيات، عظيم شھيد، مخدوم بلال – جيئرو گھاڻي ۾ پيڙجي وطن تان قربان ٿي ويو. ھڪ ڀيرو اڳي بہ سنڌ جي تاريخ ۾ ان جي مذھبي سربراھن پنھنجي وطن عزيز لاءِ ائين پنھنجا سر ڏنا ھئا: 325 ق.م جڏھن يونان جي سڪندراعظم پنھنجي فتحمند لشڪر سان سنڌ جي حدن ۾ داخل ٿيو، تڏھن کيس ٻڌايو ويو تہ اتي ”ھڪ اھڙو مخفي اثر موجود ھو، جيڪو ڌارين جي مقابلي لاءِ ماڻھن جي ارادي کي مضبوط ڪري سگھيو ٿي“ – اھو مخفي اثر برھمڻن جو ھو، جيڪي پوءِ واقعي سڄو وقت پنھنجن ماڻھن کي دشمن جي خلاف وري وري گڏ ٿي ۽ وري وري اٿي وڙھڻ لاءِ اڀاريندا رھيا۽ انھن سان گڏ پاڻ بہ قربان ٿيندا رھيا. ٻہ اھڙا واقعا تاريخ ۾ بيان ڪيل آھن: ھڪڙو سمبس (سما؟) قبيلي جي راجڌاني سديمن (سيوھڻ) شھر جو، جتي فتح کان پوءِ، سڀ کان اول، سڪندر سڀني برھمڻن کي قتل ڪرڻ جو حڪم ڏنو، ڇو تہ ”ھن کي معلوم ھو تہ انھن ئي ماڻھن کي اٿاريو ھو“ ۽ ٻيو ماسڪانس (ماڇي؟) قبيلي جي شڪست کاڌل (”راڻي“) جو، جنھن کي ”بادشاھہ سندس ئي راڄڌاني (الور) جي چؤنڪ تي اتان جي سڀني برھمڻن سان گڏ ڦاسيءَ تي چاڙھڻ جو حڪم ڏنو. ڇو تہ انھن ئي ھن کي ائين مقابلي لاءِ آمادھ ڪيو ھو.“ پر اھڙين بي مثل قربانين جي پيش ڪرڻ کان پوءِ بہ نہ سنڌ جون الڳ الڳ رياستون يونانين کان تڏھن محفوظ رھي سگھيون ۽ نہ ٻہ ھزار سال پوءِ ھڪ سمي ڄام جي حڪم ھيٺ سنڌ جي مرڪزي رياست ئي ارغونن جي وحشي حملہ آورن کان بچي سگھي.
*
ڪوبہ سماج، ڪوبہ ملڪ، ڪا بہ قوم ائين ڪنھن ٻاھر کان آيل ڌارينءَ طاقت ھٿان ھار کائي نٿي سگھي، ۽ ھار کائڻ کان پوءِ لاڳيتو گھڻو عرصو مجبور ۽ محڪوم رھي نٿي سگھي، جيستائين جو ان ۾ پنھنجي ڪا اندروني ڪمزوري يا اوڻائي موجود نہ آھي، ۽ اھا ڪمزوري ھر حالت ۾ ان جي ڪنھن اندروني نفاق ۽ انتشار جي ڪا صورت يا نتيجو ئي ھوندي آھي. رياست، مذھب ۽ تھذيب – سماج جا ھي ٽي شعبا – سماج جي سلامتيءَ يعني ان جي اتحاد ۽ مضبوطيءَ جا ضامن ھوندا آھن، بلڪ انھن جو منصبي ڪارج ئي اھو ھوندو آھي. رياست اھو پنھنجو ڪارج ملڪ ۽ سماج جي بچاءَ ڪرڻ سان، فردن جي پسند ۽ غرض کي اجتماعي پسند ۽ غرض سان ملائي ھڪ ڪرڻ سان، قانون ۽ انصاف جي پوري نفاذ سان، طبقن ۽ گروھن جي سلسلي ۾ پنھنجي غير جانبداريءَ ۽ منجھن سھپ ۽ رواداريءَ جي فضا کي ھمتائڻ ۽ قائم رکڻ سان، ادا ڪري ٿي. مذھب پنھنجو اھو ڪارج سماج جي فردن، طبقن ۽ گروھن ۾ ويساھي عالم جي يڪرنگيءَ ۽ پوڄاپاٺ ۽ ڪرياڪرمن جي ساڳئي ضبط ۽ مشق وسيلي ادا ڪري ٿو. تھذيب پنھنجو منصبي ڪارج ذھني پورھئي جي تخليقات – يعني فلسفي، شاعريءَ ۽ ٻين فنون لطيف جي ميدانن ۾ پنھنجي ڪاوش وسيلي ۽ جسماني پورھئي جي وسيع پيداواري ۽ تعميري ڪوششن وسيلي، ادا ڪري ٿي. پر ڇاڪاڻ تہ مخصوص رياستون ۽ مذھب محض ڪن انفرادي (يا گروھي) شخصن جي ڪوشش ۽ ڪن خاص واقعن جي رونما ٿيڻ جو اوچتو نتيجو ٿين ٿا ۽ ٻيو تہ رياست ۽ مذھب پنھنجي زور ۽ ويساھہ (طاقت ۽ ايمان، اقتدار ۽ اعتقاد) جي گھمنڊ ۾ عدل ۽ رواداريءَ جي توازن کان اڪثر ٻاھر نڪتل رھندا آھن، انھيءَ ڪري اھي سماج ۾ امن ۽ اتحاد جي وسيلي بنجڻ بدران ان جي تفريق ۽ نفاق جا سبب بنجي پوندا آھن، ۽ خاص طرح جڏھن اھي رڳو ھڪٻئي جا پشتيبان يا خادم بنجي عمل پذير ٿيندا آھن، تڏھن تہ سندن تشدد ۽ تعصب ڪري سڄو سماج جنسي فساد ۾ وٺجي ويندو آھي ۽ پوءِ اھو سماج ڏسڻ ۾ ٻاھران ڪھڙو بہ ڏيک يا ڏيا وارو ھجي پر ٻاھرينءَ ڪنھن دشمن طاقت جي ٺلھيءَ ڦنڊڪ وھيڻو وڃي رھندو آھي. رياستن ۽ مذھبن جي ڀيٽ ۾ تھذيبون زمانن گذرڻ سان، قومن يا سماجن جي ذھن جي کلڻ، پختي ٿيڻ ۽ قدم بقدم ۽ آھستي آھستي رونما ٿيندڙ واڌ ۽ اوسر جي پيداوار ٿين ٿيون: انھيءَ ڪري تھذيب پنھنجي عمل پيرائيءَ ۾ ڪڏھن بہ پنھنجي سماج ۾ نفاق يا تفرقي جو ڪارڻ بنجي نہ سگھندي آھي، بلڪ سدائين ان جي اتحاد ۽ مضبوطيءَ جي پختي ۽ صاف سڌي رستي جو ڪم ڏيندي آھي. انھيءَ ڪري ئي چئي سگھبو آھي تہ رياست ۽ مذھب کان سواءِ بہ ڪنھن قوم يا سماج جي وجود جو نيٺ بہ تصور ممڪن آھي، پر تھذيب کان سواءِ اھو ڪنھن بہ صورت ۾ ممڪن نٿو ٿي سگھي. ڪا رياست ۽ ڪو مذھب جڏھن قوم يا سماج جي تھذيب جي بچاءَ ۽ فروغ جي ڪوشش ۾ مصروف ھوندا آھن يا ڪم از ڪم ان سان ھم آھنگ يا مصلحت ۾ ھوندا آھن، تڏھن ۽ فقط تڏھن ئي اھي ان قوم يا سماج جي قدر ۽ فرمانبرداريءَ جا حقدار ليکبا آھن. ڇو تہ فقط ان ئي صورت ۾ اھي ان جي وجود جا مددگار، محافظ ۽ گھڻگھرا بنجي سگھندا آھن. اِنھيءَ خيال کان ئي ھر رياست کي ۽ پڻ ھر مذھب کي پنھنجي پنھنجي قومي حيثيت يا پنھنجي پنھنجي خاص سماج جو رنگ اختيار ڪرڻو پوندو آھي. ٻڌمت چين ۾، جپان ۾، برما ۽ ٻين ويجھن مشرقي ملڪن مان تقريبًا ھر ملڪ ۾ پنھنجو اتان جو مڪاني (قومي سماجي) رنگ اختيار ڪيو. مسيحيت يونان، روس، ايشيا مائنر ۽ خاص طرح سورھين صديءَ جي ”اصلاحي تحريڪ“ کان پوءِ يورپ جي تقريبًا ھر ملڪ ۾ قومي رنگ اختيار ڪيو. عرب فتح کان ترت ئي پوءِ ايران قبول اسلام ڪري، ان کي خاص ايراني رنگ ڏئي، پنھنجو قومي مذھب بنايو ۽ ائين پنھنجي سياسي ۽ تھذيبي امتياز ۽ خود اختيار کي ٻيھر بحال ڪيو ۽ قائم رکيو. تاريخ عالم ۾ اھڙا ڪيئي مثال موجود آھن، جڏھن قومن ۽ سماجن کي پنھنجن فاتحن جي مذھب کي مڃڻو ۽ پنھنجو ڪرڻو بہ پيو آھي تہ ان کي مڪاني حالتن سان ھم آھنگ ڪري ۽ پنھنجي تھذيب جو غالب رنگ ڏيئي پوءِ مڃيو ۽ پنھنجو ڪيو آھي. ان کي بدعت يا الحاد يا تجديد يا اجتھاد چوڻ سان ڪو فرق ڪونہ ٿو پوي: دراصل بدعت، الحاد، تجديد يا اجتھاد کان ڪو خالص ”قومي“ مذھب بہ بچيل نٿو رھي، ڇو تہ ڪا بدعت يا ڪو الحاد وغيرھ ڪنھن مذھب ۾ ايندو ئي تڏھن آھي، جڏھن اھو پنھنجي تعصب ۽ جمود سبب پنھنجي قوم يا سماج جي آزاد ۽ متحرڪ تھذيب سان ھمقدم رھي نہ سگھندو آھي، بلڪ ان جي راھہ جي آڏو روڪ بنجي بيھندو آھي. مطلب تہ رياست ۽ مذھب کي، رضا سان يا رنج سان، بھرصورت پنھنجي سھيوڳي تھذيب جو خادم ۽ طفيلي ٿي رھڻو آھي، ۽ ان صورت ۾ ئي سماج جا اھي ٽي شعبا ھم آھنگ ٿي سگھندا آھن ۽ ان جي اتحاد ۽ مضبوطيءَ جي ضمانت بنجي سگھندا آھن.
*
ٽيويھہ سؤ ورھيہ اڳي يونانين جي حملي وقت سنڌ جا ماڻھو قوم تہ ڇا پر اڃا رياست بہ بنجي نہ سگھيا ھئا. ھو قبيلائي نفاق ۾ ورتل ھئا – انھن جا مٿي ذڪر ڪيل ٻہ قبيلا (سمبس ۽ ماسيڪانس) ۽ ان وقت جي تاريخ ۾ آيل ٻيا چار پنج مک قبيلا، سڀ الڳ الڳ ٿي وڙھيا. بلڪ ان وقت بہ پاڻ ۾ وڙھندا رھيا ۽ الڳ الڳ ٿي مئا. سندن وطن دوست مذھب ۽ ڌار ڌار قبيلائي رياست ٻيئي ڌارين جي مقابلي ۾ ھنن مان ڪنھن کي ڪم نہ آيا. عربن جي حملي وقت سنڌ جي ماڻھن وٽ پنھنجي رياست تہ ھئي پر جنھن زور تي اھا قائم ڪيل ۽ بيٺل ھئي، ان زور کي اھا اڃا پنھنجو ڀر بنائي نہ سگھي ھئي، يعني سنڌ جا ماڻھو پاڻ کي اڃا قوم بنائي نہ سگھيا ھئا – خاص طرح مذھب جو تفرقو انھن جي اندروني زبون حاليءَ جو سبب بنيل ھو – ٻڌمت ۽ برھمڻ واد پنھنجون پنھنجون خود پسنديون ۽ پنھنجا پنھنجا تعصب کنيو ھڪٻئي ۾ اکيون وجھيو بيٺا ھئا، ۽ ننڍين ننڍين نائب راجڌانين جا ننڍا ننڍا نائب سردار ڪجهہ اعتقادي گھمنڊ ۾ ۽ ڪجهہ خوف کان ۽ ڪجهہ اقتدار جي ڪشش ۽ سڌ ۾ پنھنجي پنھنجي مختصر ڏاھپن جا شڪار ٿي ويا، ۽ سنڌي ماڻھن جي مرڪزي رياست پنھنجن انھن مذھبي ۽ سياسي نفاقن ۾ اندرون ئي اندر کاڌي، ڇوري ڀت بني بيٺي رھي، جنھن کي ٻاھران رڳو ھڪڙي ڪنھن ٿيلھي ڏيڻ جي دير ھئي. سورھين صديءَ جي شروع ۾، ارغونن جي حملي وقت، سنڌ جو حڪمران شاھي گھراڻو، وري بہ، اقتدار جي خانہ جنگيءَ ۾ رڌل ھو. سنڌي رياست پنھنجي طاقت پنھنجي خلاف صرف ڪري رھي ھئي. رياست جو سربراھھ، ڄام فيروز – سنڌ جي شاندار بادشاھہ ڄام نندي جي پيرسنيءَ جو نالائق پٽ – پنھنجن ۽ پراون ٻنھي جي خوف ۾ گرفتار ۽ پنھنجي پاڻ کان بيزار، پنھنجي وطن ۽ ماڻھن جي گڏيل مفاد کان بي نياز، صرف پنھنجي ذاتي بچاءَ لاءِ ھٿ پير ھڻندو رھيو ۽ ان ڏس ۾، ڪڏھن پنھنجن سان ۽ ڪڏھن پراون سان شامل، سندس ھر قدم سنڌ جي شڪست ۽ خواريءَ جو سبب بنيو رھيو. ھم مذھبيءَ جي چوغي پاتل حملہ آور ارغونن جي لشڪر کي ھيڪل ھيڪل نہ ھو پاڻ پڄي سگھيو، نہ سندس بزرگ اتاليق دريا خان ۽ ان جا بھادر پٽ پڄي سگھيا ۽ نہ سندس تخت تاج جو دعويدار سندس پڦاٽ ڄام صلاح الدين پڄي سگھيو ۽ نہ وري ڪنھن حوصلہ مند مرڪزي رھبريءَ کان قطعا محروم سنڌ جا عام ماڻھو ئي پنھنجي وطن کي دشمنن کان بچائي سگھيا – وطني دفاع جي ان عبرتناڪ جنگ ۾، جيڪا سنڌ جو ھر طبقو ۽ ھر قبيلو سنڌ جي ڪنڊڪڙڇ ۾ ھڪ ھڪ ٿي وڙھندو رھيو، ساڻن شامل مذھب جو وطن دوست حلقو بہ کين بچائي نہ سگھيو. دراصل عين ان آزمائش جي وقت، مذھبُ، رياست (حڪومتي اقتدار) وانگر ئي، سنڌ جي ماڻھن جي اتحاد ۽ قوت جو نہ پر سندن ڪمزوريءَ ۽ نفاق جو سبب بنجي پيو. قاضي قاضن ۽ سندس سڄي مھدوي ٽولي جي مذھبي سربراھن، بکر جي سڳورن سيدن ۽ ٻين ڪيترن ئي شيخن مشائخن ۽ پيرن فقيرن پنھنجي وطن ۽ پنھنجي ماڻھن سان غداري ڪري، حملہ آور دشمن لاءِ جاسوسي ڪئي ۽ ان جو ساٿ ڏنو. ارغوني لشڪر جو پنھنجو ديني جاسوسن ۽ روحاني شڪار بازن جو ھر اول طائفو تنھن کان الڳ ھو. * مطلب تہ سورھين صديءَ جو سنڌي سماج بہ پنھنجون مضبوط تھذيبي روايتون ۽ پنھنجي پختہ ڪار ۽ محب وطن رياست رکندي بہ، فقط پنھنجي اندروني ڪمزوريءَ سبب، جنھن جو بنياد ان جي سياسي ۽ مذھبي خلفشار تي ھو، پاڻ کي شڪست ۽ غلاميءَ کان بچائي نہ سگھيو.
ارغونن ھٿان سنڌ جي ھن فتح کي ”خرابيء سنڌ“ سڏي، تڏھوڪن عالمن ان مان ابجد جي حساب سان سنڌ جي برباديءَ جي تاريخ (927 ھہ مطابق 1520ع) ڪڍي ھئي. ”تاريخ معصوميءَ“ موجب، يارھين محرم تي ارغونن جو لشڪر ٺٽي ۾ داخل ٿيو ۽ ”مغل 20 تاريخ تائين شھر ۾ لٽ مار ڪندا رھيا ۽ اتان جي ماڻھن کي ذليل ڪندا رھيا. جنھن مان آيت سڳوريءَ - ان الملوڪ اذا دخا و اقريت افسدوھا (بادشاھہ جڏھن ڪنھن شھر ۾ داخل ٿين ٿا، تڏھن ان کي ويران ڪري ڇڏين ٿا) جي وضاحت اکين اڳيان اچي ويئي.“ جڏھن دشمن جي لشڪر ٽلٽيءَ جو شھر فتح ڪيو، تڏھن، ساڳيو تاريخ وارو چوي ٿو تہ ”ٽي ڏينھن ٽلٽيءَ ۾ رھي ڪري، مغلن اتان جي رھاڪن کي پوريءَ طرح برباد ڪيو.“ باغبان (موجودھ سيوھڻ – بوبڪ تعلقي جي ايراضيءَ) ۾ پھچڻ سان ارغون فوجين ”ماڇي قوم، جنھن اطاعت ۽ فرمانبرداريءَ کان انڪار ڪيو، ان جي سڀني ماڻھن کي قتل ڪري ۽ انھن جو مال اسباب ۽ ڍور ڍڳا ڦري، انھن جي گھرن ۽ قلعي کي ڊاھي پٽ ڪري ڇڏيو.“ سنڌ جي بلوچن جي باري ۾، سنڌ جي فاتح شاھہ بيگ ارغون، جنھن لاءِ ”تاريخ معصوميءَ“ جو چوڻ آھي تہ ”اڪثر وقت ھو عبادت ۽ تقوا ۾ گذاريندو ھو، ۽ عالمن ۽ مشائخن جي مجلس ۾ ويھندو ھو“ ۽ مرڻ کان پوءِ جنھن جو لاش کڄي، مڪي شريف جي ”جنت المعليٰ“ ۾ وڃي دفن ٿيو ھو، تنھن پنھنجي ٽولي جي ماڻھن سان ”صلاح مشورو“ ڪري فيصلو ڪيو تہ ھن قوم جي باھہ کي تلوار جي پاڻيءَ سان وسائڻ گھرجي. پوءِ طئي ھي ٿيو تہ ھر ڳوٺ ۾ تجربيڪار ماڻھن جي ھڪ جماعت ويھاري وڃي، جيڪي ڪجهہ مدت انھن ماڻھن جي وچ ۾ رھڻ کان پوءِ ھڪ مقرر وقت تي ھر ھنڌ حملو ڪري، انھن کي ختم ڪري ڇڏين: ائين ھر آباديءَ ۾ ھڪ جماعت مقرر ڪئي ويئي، جا وقت جي انتظار ۾ رھي، ۽ پوءِ جڏھن مقرر وقت آيو، تڏھن ھر جماعت پنھنجون تلوارون بار بار اگھندي، ان بدبخت قوم کي ختم ڪري ڇڏيو ۽ انھيءَ طرح ھڪ ئي وقت بلوچن جي 42 آبادين جا ماڻھو قتل ۽ برباد ٿي ويا.“ 1527ع (جنوري) ۾ ھڪ سال جي گھيري کان پوءِ ارغون جڏھن ملتان جو قلعو ڀڃي، اندر شھر ۾ داخل ٿيا، تڏھن .داخل ٿيڻ سان ئي نھايت بيدرديءَ سان ئي قتل ۽ ڦرمار شروع ڪري ڏنائون. ستن سالن کان ستر سالن جي عمر جا سڀئي ماڻھو قتل ڪيا ويا ۽ ملتانين تي قيامت برپا ٿي ويئي. ڪن ماڻھن وڃي بزرگن جي خانقاھن ۾ پناھہ ورتي، پر ڏھہ ٻارھن ڏينھن شھر ۾ ڦرمار ڪرڻ کان پوءِ محب ترخان فوج وٺي اتي وڃي پھتو ۽ پناھہ گزين ماڻھن کي ڦري ماري، خانقاھن کي باھيون ڏيئي، اتان جا پٽ رت سان ڳاڙھا ڪري ڇڏيائين.“ 1538ع ۾ مرزا شاھہ حسن، ھمايون جي سڏ تي گجرات ويندي، ”پٽن“ جي آسپاس منزل ڪئي ۽ سندس ھڪڙي سپھہ سالار، سلطان محمود، ”احمد آباد تائين وڃي گجراتين جو مال متاع ڦريو، جنھن وسيلي ڪثير سامان، ڪپڙو، نقدي ۽ سون لشڪر کي ھٿ لڳو.“ گجرات کان موٽندي ”شاھہ حسن راڌڻ پور جي رستي سان ايندي، جاڙيجن ۽ سوڍا قبيلن جو قتل عام ڪري، انھن کي خوب لٽيو ماريو ۽ برباد ڪيو.“ ھن مرزا شاھہ حسين لاءِ بہ ساڳئي ”تاريخ معصوميءَ“ واري جو چوڻ آھي تہ ”جيڪي بہ مقدما ھن وٽ پيش ٿيندا ھئا، انھن لاءِ ھو شرع شريف ڏانھن رجوع ٿيندو ھو، ساداتن، مشائخن ۽ عالمن جو بيحد احترام ڪندو ھو ۽ ھن جو لاش بہ پوءِ مڪي معظم نيو ويو ۽ اتي جنت المعليٰ جي قبرستان ۾ پيءُ جي ڀرسان دفنايو ويو!
*
تاريخ جي ھيءَ ھڪ عالم آشڪار حقيقت آھي تہ مذھبُ ڪنھن ملڪ، قوم يا سماج کي ٻئي ڪنھن ملڪ، سماج يا قوم جي اڳرائي، ڦرمار ۽ غلاميءَ کان بچاءَ جو ڪم ڪونہ ٿو ڏئي، چاھي اڳرائيءَ ڪندڙ ۽ ڦرمار ڪندڙ قوم ڪا ھم مذھب قوم ئي ڇو نہ ھجي. مذھب ھڪڙيءَ ڪنھن قوم کي ٻيءَ ڪنھن قوم تي حملي ڪرڻ، ان کي ڦرڻ لٽڻ ۽ ان کي غلام بنائڻ کان روڪ جو ڪم بہ ڪونہ ٿو ڏئي، چاھي اھا ٻي قوم ان جي ھم مذھب قوم ئي ڇو نہ ھجي. * اڳرائي، ڦرمار ۽ آڪرائي – اھي اجتماعي طاقت، ۽ ان جي انتظام ۽ استعمال، جا مسئلا آھن – يعني اھي رياست جي عمل پيرائيءَ جي دائري ۾ اچن ٿا. خالص مذھب (ڪھڙي بہ مذھب) جو، يعني (ڪھڙي بہ ”نظريي“ ۾) ايمان ۽ اعتقاد جو اِن سان ڪو واسطو ڪونھي. بلڪ اڪثر اھڙو ايمان ۽ اعتقاد ڪمزور ۽ امن پسند قوم ۾ جاسوس ۽ غدار ۽ ”پنجين ڪالم“ * جا ماڻھو پيدا ڪري ڏيندو آھي، جن کي ساڳئي ايمان ۽ عقيدي واري زورآور ۽ اڳرائي ڪندڙ قوم پنھنجي جنگي فائدي لاءِ ڪم آڻيندي آھي. سنڌ جي تاريخ، محمود غزنويءَ جي منصوري تي حملي ڪرڻ ۽ ان کي نابود ڪرڻ کان وٺي ۽ خاص طرح ارغونن جي حملي کان وٺي سنہ 1737ع ۾ مغلن جي دور ختم ٿيڻ تائين ۽ پوءِ نادر شاھہ، احمد شاھہ ابداليءَ *، مدد خان ۽ شاھہ شجاع جي حملن جي صورت ۾ انھيءَ پنھنجي بنيادي حقيقت جو پڌرو ۽ پختو ثبوت آھي.

لڳ ڀڳ مني صدي ارغون ۽ سندن شريڪ ڪار ترخان قبيلي جا مغل پنھنجي ھم مذھب سنڌ کي ائين لٽيندا ۽ ڪچليندا رھيا– ان وچ ۾ ھنن گوئا مان عيسائي پورچوگيزن جو غنيم گھرائي بہ ٺٽي کي ڦرايو، شھر کي باھہ ڏياري ۽ ماڻھن جو قتل عام ڪرايو. تان جو 1591ع ۾ سنڌ کي سڌيءَ طرح دھليءَ جي مغلن پنھنجي جاگير شاھيءَ ۾ داخل ڪيو. دھليءَ جا مغل بادشاھہ سڀ پاڻ کي ”غازي“ چوائيندا ھئا، ۽ مئي کان پوءِ ”جنت مڪاني“ ”عرش آشياني“ ”خلد آستاني“ وغيرھ وغيرھ سڏبا ھئا. انھن جي ڏينھن ۾ غلام سنڌ جي مسلمان خلق جو ڪھڙو حال ھو، اھو بہ ٻڌڻ وٽان آھي. جھانگير پنھنجي ”تزڪ“ ۾ پنھنجي ٺٽي جي نواب مرزا رستم لاءِ لکيو آھي تہ ”ماڻھن سان ھن ايڏا ظلم ۽ تعديون ڪيون، جو چؤطرف دانھن پئجي ويئي - ۽ ٻيون بہ ڪيئي خرابيون ھن بابت ٻڌڻ ۾ آيون.“ ھڪڙي سندس مغل نواب قوج عليءَ بابت، جيڪو بکر جي ماتحت ھڪ جاگير جو حاڪم ھو، ”ذخيرت الخوانين“ ۾ ٻڌايل آھي تہ، ”ٻہ ڪڻاھ پاڻيءَ جا سدائين وٽس باھہ تي پيا ٽھڪندا ھئا ۽ ڪوبہ چور يا ساڌ يا ٻيو ڪو ڏوھي بيڏوھي ھٿ چڙھيس تہ ان جا ھٿ پير ٻڌي، انھن ڪڻاھن ۾ اڇلارائي ڇڏيندو ھو، ۽ اھي اتي ئي رجھي پاھہ ٿي ويندا ھئا. تقريبًا ھڪ ھزار کن ماڻھو ان پٽ جا ھن ائين ماريا. ڪميڻپ ۽ بيپرواھيءَ ۾ ھن جو ٻيو مثال ڪونہ ھو.“ شاھجھان جي دور جي نواب احمد بيگ بابت، جنھن جي راڄڌاني سيوھڻ ھو، ٻڌايل آھي تہ ھو ”بيحد سست، نااھل ۽ نڪمو ماڻھو ھو.... ھن حڪومت جون واڳون پنھنجي ھڪ ظالم ۽ سفاڪ ڀاءُ مرزا يوسف جي حوالي ڪري ڇڏيون ھيون، جو پنھنجي فطرت جي لحاظ کان بيحد پست، ذليل، بي رحم ۽ بيھودو ماڻھو ھو..... ھو ايترو سفاڪ ھو، جو حجاج بن يوسف جھڙو ظالم اظلم بہ ھن جي اڳيان ادنيٰ شاگرد جي حيثيت رکندو ھو. ھن پنھنجي ظلم ۽ ڪٺورتا سان سڄي صوبي کي ھيٺ مٿي ڪري ڇڏيو ھو.... ھو ھر روز شھر جي بيگناھہ ماڻھن کي جھلائي درا ھڻائيندو ھو... درن جي لڳندي لڳندي، مظلومن جي کل لھي ويندي ھئي ۽ اڪثر ھو مري ويندا ھئا. ائين ٻن ٽن سؤ بيگناھن جو مرڻ ھن لاءِ روزانو معمول ھو... صوبي ۾ جنھن بہ ماڻھوءَ بابت خبر پوندي ھيس تہ مالدار ماڻھو آھي، تہ ان تي ڪوڙيون تھمتون رکي، پاڻ وٽ گھرائيندو ھو ۽ معمولي سوال جواب کان پوءِ پھرين تہ ھن کي خوب درا ھڻائيندو ھو. ان کان پوءِ ھن جو سڄو مال اسباب ضبط ڪري وٺندو ھو. ھيءُ سندس سلوڪ رڳو مردن سان نہ ھوندو ھو پر مالدار عورتن سان بہ اھائي ڪار ڪندو ھو... سڄي علائقي ۾ جنھن وٽ بہ سٺو ۽ قيمتي اٺ ڏسندو ھو، اھو زوريءَ ھن کان کسي، پنھنجي شترخاني ۾ داخل ڪري ڇڏيندو ھو. رستن جي ھر لنگھہ ۽ درياءَ جي ھر پتڻ تي ماڻھو بيھاري ڇڏيائين، جيڪي ھر ايندڙ ويندڙ تي بي سبب ڏنڊ وجھي ۽ ھر قسم جا محصول مڙھي، پيسا پيا ڦريندا ھئا. ايتري تائين، جو ھٿين خالي راھہ ويندڙ ڪو ماڻھو بہ انھن کان ڇٽي نہ سگھندو ھو.... ھڪ ڳوٺ کان ٻئي ڳوٺ تائين وڃڻ لاءِ بہ راھداري وٺڻ ضروري ھئي، جنھن لاءِ رپيا ادا ڪرڻا پوندا ھئا. رڳو ڪنھن کي پنھنجي ڪنھن مائٽ جي مرڻ جي خبر ڏيڻ لاءِ ٻئي ڳوٺ وڃڻو پوندو ھو، تہ اھو بہ سواءِ پيسن ڏيڻ ۽ راھداري وٺڻ جي ھڪ قدم بہ اتان ٻاھر رکي نہ سگھندو ھو. درياءَ ۾ خالي ٻيڙين کان بہ محصول ورتو ويندو ھو، سوداگرن جي ٻيڙين تي ھر طرح جون مصيبتون نازل ٿينديون ھيون، ڪيترا ڏينھن بي سبب انھن کي روڪي بيھاريو ويندو ھو تہ جيئن انھن جو قيمتي سامان سيوھڻ ۾ ڪوڏين تي نيلام ٿي وڃي ۽واپاري تنگ ٿي مرزا يوسف کي وڏيون وڏيون رشوتون ۽ ڳرا ڳرا تحفا تحائف ڏيئي جند ڇڏائين.... سڄي ملڪ جي چورن ۽ ڌاڙيلن کي ھن پاڻ وٽ پناھہ ڏيئي بيھاري ڇڏيو ھو ۽ انھن ھٿان ھو ملڪ ۾ چوريون ۽ ڦريون ڪرائيندو ھو ۽ ڌاڙا ھڻائيندو ھو... بنگال مان ناليرا جواري گھرائي، شھر جي چوواٽن تي بيھاري ڇڏيائين، جيڪي راھگيرن جا نہ رڳو کيسا پيا خالي ڪندا ھئا، پر انھن جي بت جا ڪپڙا بہ لھرائي ڇڏيندا ھئا. چوريءَ ۽ جوا جي آمدني ھر روز شام جو ”خزاني“ ۾ باقاعدي حساب ڪتاب سان داخل ٿيندي ھئي. ھڪ ڀيري نئين قلعي ٺھرائڻ جو ھن فيصلو ڪيو ۽ حڪم ڏنائين تہ شھر جا سڀ ماڻھو پنھنجي سر پنھنجن مٿن تي سرون کڻي، گارو ۽ گچ ڪري، قلعي جي ڀتين جي اوساري ڪن – جيڪڏھن ڪي بيمار، معذور يا پوڙھا پاڻ سان مزور وٺي ٿي آيا تہ اھا ڳالھہ بہ مرزا يوسف کي قبول نہ ھئي – ھر ڪنھن کي، پوءِ ھو ڪھڙيءَ بہ حالت ۾ ھو، پنھنجن ھٿن سان پاڻ اھا بيگر وھڻي ھئي.... چغلخورن جو ھڪ وڏو ٽولو ھن پاڻ وٽ رکيو ھو، جن کي ھو ”حقيقت دان“ سڏيندو ھو ۽ اھي ملڪ جي گوشي گوشي ۾، خاص ھدايتن ھيٺ، ھر ماني مڇيءَ واري ۽ عزت دار ماڻھوءَ کي ذليل ۽ خوار ڪندا ۽ ڪرائيندا رھندا ھئا. فصل پچڻ وقت مرزا يوسف جا خاص ماڻھو ان جي ايتري وڌائي چڙھائي داڻي بندي ڪندا ھئا، جو ھارين کي سڄو ان ڏيئي بہ ان مان خلاصي ڪانہ ٿيندي ھئي، بقايا لاءِ کين اٽلو پنھنجو چوپايو مال نيلام ڪرائڻو پوندو ھو – جيڪڏھن اھڙا مجبور ۽ مظلوم آبادگار ڳوٺ ڇڏي پاڻ بچائڻ گھرندا ھئا، تہ ھو انھن جي پٺيان گھوڙا ڊوڙائي، انھن جو سڄو مال اسباب انھن کان ڦرائي وٺندو ھو.... مرزا يوسف ملڪ جي چڱن ماڻھن کي ھڪٻئي جي خلاف ڀڙڪائيندو ھو ۽ پاڻ ۾ ويڙھائيندو ھو، تہ جيئن ھڪ پاسي ملڪ جا بااثر ماڻھو ڪمزور ٿين ۽ ٻئي پاسي ملڪ جي وحدت قائم نہ رھي سگھي، تان تہ ملڪ تي ھو پنھنجي حاڪميت مضبوط رکندو رھي. جيڪڏھن ڪي ماڻھو ھنن ظلمن کان تنگ ٿي ملتان يا دھليءَ ڏانھن فرياد ڪرڻ لاءِ وڃڻ جي ڪندا ھئا تہ اوسي پاسي جا نواب ۽ ننڍا وڍا حاڪم، مثلا بکر، نصرپور، ٺٽي وغيرھ جا. انھن کي واٽ تان جھلي واپس مرزا يوسف ڏانھن ڏياري موڪليندا ھئا تہ ھو انھن جي خبر وٺي....“
سيوھڻ جي علائقي جي ھن ظلمستان جو ھيءُ بيان خود اتان جي ھڪ سرڪاري واقع نويس، يوسف ميرڪ نالي، مخفي طور قلمبند ڪيو، جنھن کي ھن پوءِ ”مظھر شاھجھانيءَ“ جي نالي سان جون 1634ع ۾ ڪتابي صورت ۾ ترتيب ڏيئي مڪمل ڪيو، جنھن جو قلمي نسخو سندس ھٿ اکرن م موجود آھي ۽ جيڪو ڇپجي پڌرو بہ ٿي چڪو آھي. سنڌ ۽ سنڌ جي ماڻھن جي ان دک ۽ بيڪسيءَ جي داستان کي قلمبند ڪندي ڪندي، يوسف ميرڪ جي دل مان نيٺ ھڪ دانھن نڪري ويئي، جا بہ سندس ڪتاب ۾ درج آھي ۽ ان کي ٿورن لفطن ۾ وطن جي غلاميءَ تي ھڪ ازلي تبرا ھڪ پاسي ۽ وطن دوست رياست جي بنيادي سماجي ڪارج جو ھڪ سچو ۽ جامع بيان ٻئي پاسي شمار ڪري سگھجي ٿو- چوي ٿو:
”ڪار ملڪ بجائي رسيد ڪھ ملڪ ناپرسان و ملڪ بيدادان و ملڪ بيڪسان شدھ. چون آدم لاملڪ گردند، ھزار گونہ فساد،در دين و دنيا پيدا ميشود، چرا ڪھ مدار عالم وابستہ ء معاش است.“
-ملڪ، دين ۽ دنيا، يعني رياست، مذھب ۽ تھذيب ۽ عالم جو يعني سماج جو مدار معاش (گذران، ان جي وسيلن ۽ پيداوار) تي؛ يعني جڏھن ماڻھو پنھنجي رياست کان محروم ٿي وڃن ٿا ۽ اھا وڃي اھڙن جي ھٿ چڙھي ٿي، جيڪي انھن کان نہ پڇن ٿا ۽ نہ انھن جو داد ڪن ٿا، ۽ ھو ان ۾ بيڪس بنجي وڃن ٿا، يعني سندن گذر ۽ گذر جا وسيلا کانئن کسجي وڃن ٿا، تڏھن انھن جو نہ دين سلامت رھي ٿو نہ دنيا – انھن جو مذھب ۽ تھذيب ٻيئي فساد ۾ وڪوڙجي وڃن ٿا ۽ سندن سماج ھڪ سچي پچي ۽ بنيادي نوع جي بحران ۾ وٺجي وڃي ٿو. ھو زندگيءَ جي آزمائش – پنھنجي وجود جي آزمائش - ۾ اچي وڃن ٿا، ۽ ھنن جي اڳيان سواءِ پنھنجي نجات لاءِ ڪامل جدوجھد ڪرڻ جي ٻيو رستو ڪونہ ٿو رھي، تان جو ھو وري سماجي طور متحد ٿي، نئين سر مضبوط ٿي، پنھنجي محب وطن قومي رياست قائم ڪري سگھن ۽ ان جي پناھہ ۾ رھي ڪري، پنھنجي تھذيبي يعني ذھني ۽ معاشي خوشحاليءَ جي ماڻڻ لاءِ گھربل تخليقي ۽ پيداواري ڪم جي پوئواري ڪري سگھن.
پنھنجي محب وطن قومي رياست جي پناھہ ھيٺ خاص طرح ۽ ھونئن بہ پنھنجي منھن عام طرح، ڪو ملڪ، قوم يا سماج تھذيب جي ميدان ۾ رڳو معاشي طور ڪيتري قدر ڪوشش ۾ رڌل رھي ٿو، ان جا ڪجهہ مثال بہ اسان کي پنھنجي تاريخ ۾ ملن ٿا.
احمد بيگ جي نوابيءَ ۾ سيوھڻ جي باغبان علائقي جي برباديءَ جو ذڪر ڪندي، ”مظھر شاھجھانيءَ“ جو مصنف يوسف ميرڪ لکي ٿو تہ ”سمن جي دور حڪومت ۾ (يعني ھڪ سؤ سال اڳ) ھيءُ پرڳڻو آباديءَ ۽ خوشحاليءَ ۾ ڪمال درجي تي رسيل ھو. مخدوم جعفر بوبڪانيءَ مرزا عيسيٰ ترخان کي ٻڌايو ھو تہ جڏھن (پھريون ڀيرو) 921 ھہ ذي قعدھ (1515ع، ڊسمبر) ۾ (ڄام نندي جي زماني ۾) شاھہ بيگ ارغون قنڌار مان ھن علائقي تي چڙھائي ڪري آيو ھو، تڏھن ھو ھڪ ھزار رڳو اٺ، جيڪي رات جو نارن ۽ ھرلن ۾ وھي رھيا ھئا، سي زوريءَ اتان ڪاھي ويو. ان مان اندازو لڳائي سگھجي ٿو تہ ھيءُ علائقو ٻين ڳالھين ۾ ڪيترو نہ سائو ستابو ۽ آباد ھو.... (ان کان علاوھ) سنڌ جي والي، ڄام نندي، جي ڏينھن ۾ ڇاڳلي نالي ھندو وزير کي ڄام جي پٽيلي درياءَ خان سان گڏ سيوھڻ موڪليو ويو ھو. جنھن ھتي اچي باراني پاڻيءَ تي ساوھ واري واھہ کي وھايو ھو، جنھن جو پاڻي منڇر ۾ اچي گڏ پئي ٿيو. انھي ڍنڍ جي اترئين پاسي ڳاھن واري رعيت پوک ڪندي ٿي آئي ۽ ان جي ڏاکڻي پاسي بوبڪن جي ماڻھن گچ ۽ مانھن جي ڪٽ جي ملاوت سان پڪو بند ٻڌي، ڪاڇي جي زمينن ۾ پاڻي پئي پڄايو، جنھنڪري اتي (بھ) جام آبادي ٿيندي پئي رھي: انھيءَ ڪاڇي واريءَ پوک تي ڏھون حصو ڍل وڌل ھئي، يعني جنھن مان نو حصا رعيت کي ۽ ڏھون حصو سرڪار کي ٿي مليو: تڏھن بہ ڄام نندي کي ھڪ لک خرار وصول پئي ٿيا.“ ان ساڳئي سيوھڻ صوبي جي نوابي، وچ ۾ ارغونن – ترخانن جي ستر کن سالن ۽ دھليءَ جي مغل تسلط جي ويھارو کن سالن جي عرصي کان پوءِ، 1607ع ۾ جھانگير جي تخت نشينيءَ تي خود يوسف ميرڪ جي پيءُ مير قاسم نمڪين کي ملي، يوسف ميرڪ جي پيءُ کيس ھٿياربند سوارن جي ھڪ مضبوط جماعت ساڻ ڏيئي اوڏانھن روانو ڪيو ۽ پاڻ ھڪ ٻن ڏينھن جي مفاصلي تي پٺيان منزلون ڪندو ايندو رھيو. انھيءَ پنھنجي سيوھڻ صوبي جي پھرئين سفر جي ڳالھہ ڪندي، يوسف ميرڪ ٻڌائي ٿو تہ ”واٽ تان ايندي، جيڏانھن ٿي مون نگاھہ ڪئي تيڏانھن مون کي ويراني ئي ويراني ٿي ڏسڻ ۾ آئي“ – ڄڻ وچ واري عرصي ۾ اتان ڪو راڪاس گھمي ويو ھو. ان کان پوءِ وڌيڪ ويھارو کن سالن جي گذرڻ بعد، 1628ع ۾، احمد بيگ جي نوابيءَ ۽ ان جي ظالم ڀاءُ مرزا يوسف جي ڪارستانين جو ذڪر ڪندي، يوسف ميرڪ لکي ٿو تہ، ”ملڪ جي برباديءَ جي حالت اتي وڃي پھتي ھئي، جو چئن پنجن مھينن کان خود سپاھين کي خرچ پکو ڪونہ ٿي مليو، جنھن ڪري (ڦرمار لاءِ) ڪيترا ڀيرا اھي پنوھرن تي ڪاھي ويا، پر ڪامياب ٿي نہ سگھيا. پوءِ جيڪو فصل قدرتي آفت جو شڪار ٿي چڪو ھو، تنھن تي وڃي ھنن قبضو ڪيو، کين ڄڻ مفت جي ڪا مڏي ھٿ اچي ويئي ھئي...، ھوڏانھن احمد بيگ پاڻ ڪو ھٿ پير ٿي ھنيو ۽ کيس ڪٿان ڪجهہ ھٿ ٿي آيو، اھو وٽس پھچي ئي پھچي، تيسين سڀ ڪجهہ لفنگ ماڻھو کڻي ٿي ويا... جيڪي ڪجهہ وڳوڙين جي ور ٿي چڙھيو، انھن جو ٿي ٿي ويو.....“ ڇھہ سال پوءِ ڪتاب جو خاتمو ڪندي، يوسف ميرڪ ٻڌائي ٿو تہ، ”انھيءَ احمد بيگ جي ايامڪاريءَ ۾ جيڪي وستيون ويران ٿي ويون، سي اڃا تائين اسري نہ سگھيون آھن.“ سمن جي وطن دوست راڄ جي ڏينھن جي ڳالھہ ڪندي، يوسف ميرڪ لکي ٿو تہ، ”جيڪڏھن واقعي رعيت خوشحال ٿي، پوريءَ محنت سان پوکي راھيءَ ۾ لڳي وڃي، مٿس ڪوبہ ظالم حاڪم مسلط نہ ھجي تہ ھڪ ھڪ ماڻھو، جيڪو زور زبردستيءَ سان دل من ھڻندي، رڳو ڏھہ جريب آباد ڪري سگھي ٿو، سو پنجن سون کان ھزار جريبن تائين بلڪ ان کان بہ وڌيڪ آبادي ڪندو ۽ ڍل ڀريندو... جيڪڏھن رعيتي سکيا ستابا آھن ۽ کين ڀروسو آھي تہ اھي پنھنجي وس آھر درياءَ مان واھڙ ڪڍي، انھن کي پري پري وارن پٽن تائين پھچائي، زمين آباد ڪري ٿا سگھن، جتي ماڻھو، مرونءَ ۽ پکيءَ جو پاڇو بہ ڪڏھن نہ پيو ھجي.... مون خود پنھنجي اکين سان اھڙو مشاھدو چانڊڪا پرڳڻي ۾ ڪيو ھو: مير ابڙي نالي اتان جي ھڪ زميندار، ننڍي درياءَ جيڏو ھڪڙو وڏو واھہ درياءَ مان ڪڍائي پري پري نيئي، سڃا پٽ آباد ڪري ڇڏيا ۽ اتي نوان شھر ٻڌايائين، جتي پکين ۽ حيوانن انسانن جي شڪل نہ ڏٺي ھئي – ائين ھن ”جوڳي“ ۽ ”منھھ“ نالي شھر ٻڌايا: ساڳيءَ طرح نندي ابڙي ”پوپٽي“ نالي ۽ شاھہ عليءَ، جيڪو ابڙن جو پير ھو ۽ پاڻ کي مھدي چوائيندو ھو، ”ڪوتل“ نالي شھر ٻڌايا. ائين ابڙن، سانگين ۽ سميجن مان ھر ماڻھوءَ، جيڪي ھن پرڳڻي جا رھاڪو ھئا، ننڍا ننڍا ڪڙيا کڻائي، غير آباد پٽ آباد ڪيا ۽ نوان نوان ڳوٺ اڏيا. تان جو بکر ”ملڪ“ جي ان علائقي جي جمعبندي ھڪدم 12 لکن مان وڌي، ٽيھارو، چاليھارو لکن ”تنڪن“ تائين پھچي ويئي.“ ۽ اھو سڀ انھي ڪري ٿيو، جو ”ماڻھن کي ڪجهہ وقت لاءِ ھڪڙي ماڻھپي واري نواب (محمد علي بيگ بندريءَ) جي زير حڪومت رھڻ جو موقعو مليو.“
*
تقريبًا پورا ٻہ سؤ سال (1736-1520ع) سنڌ ۽ سنڌ جا ماڻھو ائين ارغونن – ترخانن ۽ دھليءَ جي مغل حڪومت جي ھٻڇي ۽ رت پياڪ تسلط ھيٺ پيسبا ۽ پڻي ٿيندا رھيا، سندن تھذيبي زندگيءَ جو ساھہ سندن دشمنن جي مٺ ۾ گھٽبو ۽ ٻوساٽبو رھيو، سندن ذھني ۽ جسماني صلاحيتون بند ھيون ۽ انھن جي ھر قومي استعمال ۽ اظھار تي مٿن ھٺيليون ۽ بي قياس سنگينون اڀيون ٿِي ٿي ويون. پر پورين ٻن صدين جو اھو سڄو عرصو، پنھنجي وطن جي نجات ۽ پنھنجي وجود جي بچاءَ لاءِ، ھو پوءِ بہ لڳاتار وڙھندا رھيا. انھن ٻن سؤ سالن جي تاريخ شاھد آھي تہ ان عرصي جو ڪو ھڪ مھينو، ڪو ھڪ ھفتو، ڪو ھڪ ڏينھن بہ اھڙو ڪونہ گذريو، جڏھن ھو پنھنجي ان مقدس فرض کان غافل رھيا. پر ساڳئي وقت سندن افسوسناڪ نڀاڳ اھو ھو، جو اھو سڄو عرصو ھو پنھنجي اندروني قومي ۽ مذھبي نفاق جا پڻ شڪار رھيا ۽ ان نفاق کي وڌائڻ ۽ ان مان فائدي وٺڻ ۾ سندن دشمن ڪا ڪثر پوئتي ڪانہ ڇڏي. ان لاءِ پھرين ڳالھہ ھنن ھيءَ ڪئي، جو سنڌ کي ورھائي ٽڪر ٽڪر ڪيائون ۽ ان جي متحد قومي رياست کي ھڪ ڀيرو وري بہ واوکر ڪري ڇڏيائون. ارغونن ”ولايت سنڌ“ کي ڇھن ”سرڪارين“ ۾، ۽ مغلن ان کي چئن ”ملڪن“ ۾ ورھايو ۽ سڄو وقت ھيءَ يا ھوءَ ”سرڪار“ ھن يا ھن ”ملڪ“ يا ”سرڪار“ سان وڙھندي رھي. ٻيو تہ سڀ اھي ”سرڪاريون“ ۽ ”ملڪ“ پاڻ کي قائم ۽ پنھنجي لٽ مار کي جاري رکڻ لاءِ پنھنجي پنھنجي دائري ۾، ماڻھن جي ھر قبيلي ۾ اندروني جھيڙن ۽ قبيلن جي ھڪٻئي سان ٽڪر ۽ ويڙھہ کي سعيو ڪري اڀاريندا ۽ وڌائيندا رھيا- لاکن کي سميجن جي خلاف، سميجن کي سومرن خلاف، مھرن کي ڪھيرين جي خلاف، ڪھيرين کي ڪلھوڙن جي خلاف، ڪلھوڙن کي دائودپوٽن جي خلاف، دائودپوٽن کي پنوھرن جي خلاف ۽ پنوھرن کي ھنن جي خلاف ۽ ھنن کي ٻين جي خلاف، بلوچن کي سماتن جي خلاف ۽ سماٽن کي بلوچن جي خلاف، سعيو ڪري، ويڙھائيندا، ھيڻو ڪندا ۽ خوار خراب ڪندا رھيا. ان کان سواءِ مذھبي ڪٽرپڻو ۽ فرقيوار انتھائيت ۽ مذھبن جي وچ ۾ غير برابري، مسھپ ۽ عداوت ھنن لاءِ پنھنجي حڪومتي ڪاروبار کي ھلائڻ ۽ قابض اقتدار کي قائم رکڻ جو ھڪ ٽيون سوچيل ۽ آزمايل طريقي ڪار ھو، جنھن کي ھو محڪوم ۽ ويسھاھ ۾ ورتل ”رعيت“ کي پاڻ ۾ ويڙھائڻ، ماٺ ڪرائڻ ۽ ڦيرائي پنھنجي پاسي ڪرڻ لاءِ ھر ضرورت جي موقعي تي ڪم آڻيندا رھندا ھئا.
*
سنڌ ۽ سنڌي سماج جي انھن ٻن سؤ سالن جي غلاميءَ جا پويان 47 سال حضرت شاھہ عبداللطيف ڀٽائيءَ پنھنجي اکئين پاڻ بہ ڏٺا. ڇو تہ پاڻ 1689ع ۾ ڄاوا ھئا ۽ 1837ع ۾ ۾ مغلن جي آخري نواب صادق علي خان، جنھن ”ملڪ ٺٽو دھليءَ جي مغل شھنشاھہ محمد شاھہ رنگيلي کان مقاطعي تي ورتو ھو ۽ پھرئين سال جي مقاطعي جي رقم جيئن تيئن پوري ڪري ڏني ھئائين ۽ ٻئي سال کيس نقصان پيو ھو...“ ان ملڪ جون واڳون ڪلھوڙن جي سربراھہ ميان نور محمد جي حوالي ڪيون. ”ملڪ“ سيوھڻ، ”ملڪ“ بکر ۽ ”ملڪ“ سيوي اڳي ئي ھن جي ھٿ ۾ اچي چڪا ھئا... ۽ ”ان وقت کان ھندستاني حاڪمن جي حڪمرانيءَ جو سلسلو ٺٽي مان کڄي ويو ۽ عباسي (ڪلھوڙا) خاندان کي بکر، سيوستان ۽ ٺٽي جي فرمانروائيءَ ۾ سدائينءَ جي سرخروئي حاصل ٿي.“ (تحفة الڪرام) ۽ ائين ”سنڌ جي سمورن جدا جدا ٿي ويل ٽڪرن جي ملي ھڪ ٿيڻ وارو مقصد.... تڪميل تي پھتو... صدين کان پوءِ ھيءُ پھريون موقعو آيو ھو، جو متحدھ سنڌ جي انتظام ۽ ضابطي جي مرڪزيت جا مقصد انھن وطني حاڪمن جي ذريعي پورا ٿيا ھئا.“ (”تاريخ ڪلھوڙا، مھر“).
ڪلھوڙا سنڌ جي اصلوڪن رھاڪن جو ھڪ مک قبيلو ھئا، جيڪي سنڌ جي ٻين پاڻ جھڙن مک قبيلن وانگر سدائين سنڌ جي ڌارين حڪمرانن جي خلاف پنھنجي منھن وڙھندا رھندا ھئا. تاريخ ۾ سندن اصل نسل ”سنڌي چنا“ قبيلي منجھان ڏيکاريل آھي، جيتوڻيڪ اقتدار ۾ اچڻ کان پوءِ ھنن پنھنجي ذات عرب سان ڳنڍي، پاڻ کي عباسي سڏائڻ شروع ڪيو – ورنہ اوستائين جيئن اڄ بھ) سنڌ ۾ ھنن جون ذاتيون يا پاڙا ڪلھوڙا، دائودپوٽا، عارباڻي، ھيسباڻي، فيروزاڻي وغيره مشھور ھئا. پنھنجي قبيلي جي نالي کي ڇڏي، پاڻ کي عرب سڏائڻ ۽ عباسي چوائڻ، اھا ڌارين جي سلسلي ۾ سندن احساس ڪمتريءَ کان وڌيڪ انھن سان ڪلھي گس ڪرڻ ۽ خود پنھنجن تي حاڪاماڻي برتري ڏيکارڻ ۽ رعب ويھارڻ جي سندن ھڪ ڪوشش ھئي. بھرحال، سندن پھرئين وڏي ڄام چنوءَ (1220ع) جو تاريخ ۾ ذڪر ھڪ نھايت معتبر راڄ جي چڱي مڙس جي حيثيت ۾ ڪيو ويو آھي. ھن سيوھڻ کان ڇھہ ڪوھہ پري جھانگارا باجارا جا شھر ٻڌايا. ھو ستن مک قبيلن، ڪوريجن، سھتن، چنن، سمن، مھرن، ٻلالن ۽ ڏھرن – جو پڳدار ھو. سنڌ جي تاريخ ۾ ھيءَ پھرين خبر ملي ٿي، جڏھن مختلف ۽ ھڪ کان وڌيڪ قبيلا گڏجي وسيع قومي اتحاد طرف وک کڻندي ڏسجن ٿا. ھو ھڪ وڏو ڀاڳيو ۽ سجاڳ زميندار ھو ۽ وڏيءَ ساک وارو سخي، پھلوان مڙس ھو. ھن جو دستور ھو تہ ھارين جي کرن تي ڪوبہ پنھنجو ماڻھو بٽئيءَ لاءِ نہ موڪليندو ھو – ھاري پاڻ زمينداريءَ جو حصو، جيڪو ڪن فصلن ۾ ڏھين کوڙي ۽ ڪن ۾ اٺين کوڙي ھوندو ھو، کڻي کيس پھچائي ويندا ھئا، ۽ جڏھن ڪو ھاري اھو زمينداري حصو کڻي وٽس ايندو ھو تہ ان کان ٽي سوال پڇيا ويندا ھئا: توتي قرض تہ ڪونھي؟ تنھنجي ڪا سامايل ڌيءَ تہ ويٺل ڪانھي (جنھن جي توکي شادي ڪرائڻي ھجي)؟ تو وٽ تنھنجي گھر ۾ ڇھن مھينن جو ان آھي؟ جيڪڏھن جواب ملندو تہ قرض اٿم، سامايل ڌيءَ ويٺل اٿم يا گھر ۾ ڇھن مھينن جي توڻ ڪانہ اٿم، تہ ھن کان بٽئيءَ جو ان نہ وٺبو ۽ چئبس تہ پھرين وڃي پنھنجي پورت ڪر! سنڌ جي ھن رڄ چڱي مڙس، ڄام چنوءَ، جو زمانو سنڌ جي وطن دوست سومرا رياست جو دور ھو. سنڌ جي تاريخ ۾ پنھنجي وطني رياست جي ڇانءَ ھيٺ سنڌي تھذيب جي ان تعميري اوسر جي دور جا ٻيا اھڙا ڪيئي سنڌي سورمن جا داستان ملن ٿا، جن ۾ انھن جي پھلواني، عدل ۽ انصاف، غيرت، نيڪي ۽ سخاوت جا مثال بيان ٿيل آھن. ڄام چنوءَ جي ذھين پيڙھيءَ ۾، جڏھن سنڌ جي تاريخ جي ان سونھري قومي دور کي ختم ٿئي بہ ھڪ سؤ کن سال ٿي چڪا ھئا ۽ ان وچ ۾ غير وطني، ظالم ۽ ڦورو ارغون ۽ ترخان حاڪم پاڻ بہ پوين پساھن تي اچي بيٺا ھئا، ۽ انھن جي جاءِ تي دھليءَ جي وڌيڪ ظالم ۽ خون پياڪ مغل تسلط جي صدي شروع ٿيڻ واري ھئي، تڏھن ڪلھوڙا قبيلي جو ھڪ ٻيو اھڙو ئي نيڪ نام، بھادر، وطن دوست، راڄن جو اڳواڻ، ميان آدم شاھہ ڪلھوڙو، سنڌ جي تاريخ ۾ نمودار ٿيو. 1591ع ۾، شھنشاھہ اڪبر طرفان عبدالرحيم خان خانان سنڌ کي ترخانن کان کسي مغل قبضي ۾ آڻڻ لاءِ مقرر ٿيو. پنھنجي ڪم جي ڪاميابيءَ لاءِ سنڌ ۾ ھو جن بزرگن وٽ ”مدد ۽ دعا“ لاءِ ويو، تن مان ميان آدم شاھہ ڪلھوڙو بہ ھڪ ھو. ميان آدم شاھہ ترخانن ۽ مغلن جي تصادم جو فائدو وٺي، ڌارين فاتحن جي خلاف بغاوت جو جھنڊو بلند ڪيو ۽، ھڪڙي تاريخ نويس جي لفظن ۾، ”ڇاڪاڻ تہ ھو امن ۾ خلل وجھڻ تي سندرو ٻڌيو بيٺو ھو، انھيءَ ڪري ملتان ۾ شھيد ٿيو.“ ٻئي ھڪ مؤرخ جي لفظن ۾ ميان صاحب جي خلاف ”ملتان جي حاڪم جي دل ۾ حسد پيدا ٿي پيو، جنھن ھن تي حملو ڪرايو، ميان صاحب جا ساٿي ٽڙي پکڙي ويا ۽ ھو پاڻ جھلجي پيو ۽ ھن کي موت جي سزا ڏني ويئي.“ سنڌ جي ھڪڙي ٻئي مؤرخ واقعي کي ھنن لفظن ۾ بيان ڪيو آھي: ”آدم شاھہ جا مريد گھڻا وڌي ويا، ۽ ان سان جا طاقت ھن کي حاصل ٿي، تنھن کان پاڙي وارن زميندارن ۽ مختلف قبيلن جي سردارن جي دلين ۾ حسد جي باھہ جاڳي پيئي. انھن پوءِ ميان صاحب جي خلاف بکر جي (مغل) ناظم کي خوفناڪ ڳالھيون ٻڌايون. ناظم ميان صاحب کي ملتان موڪلي ڏنو، جتي ھن شھادت جو جام پيتو.“ سترھين صديءَ جو ھڪڙو فارسي شاعر واقعي کي بيان ڪندي چوي ٿو:
بترسيد والي زپير و مريد، بہ ايماي حاڪم ھلاڪت رسيد – جنھن ۾ ”واليءَ“ مان سندس مراد مراد بکر جو ناظم، جيڪو ”پير کان ۽ ان جي مريدن کان ڊڄي ويو“ ۽ ”حاڪم“ مان مراد ملتان جو حاڪم ھو، جنھن ”ھن کي شھيد ڪرائي ڇڏيو.“ ميان صاحب ائين دشمنن سان وڙھندي، وطن تان قربان ٿي ويو.
ميان صاحب شھيد جي ان قربانيءَ کان تقريبًا ھڪ سؤ سال پوءِ 1689ع ۾ حضرت شاھہ عبداللطيف جو جنم ٿيو. ان وچ ۾ ميان صاحب شھيد جو پوٽو ميان شاھل محمد مغل حڪمرانن سان وطن خاطر وڙھندي جنگ ۾ مارجي ويو (1657ع)، کانئس پوءِ سندس ڀائٽئي ميان نصير محمد (وفات 1692ع) کي ساڳئي وطن دوستيءَ جي ڏوھہ ۾ عمر جا ڪيترا سال لاھور ۽ ملتان ۾ جلاوطنيءَ جا ڪاٽڻا پيا ۽ گواليار ۽ دھليءَ ۾ اورنگزيب جي قيد ۾ گھارڻا پيا. ميان نصير محمد جي پٽ ميان دين محمد دشمنن خلاف پنھنجي جنگ جاري رکي ۽ اورنگزيب جي پٽ معزالدين ۽ ان جي نوابن ۽ سپھہ سالارن کي ڪيترن ئي ھنڌن تي شڪستون ڏنيون. پر نيٺ ھو دشمن جي فريب ۾ اچي ويو ۽ قرآن جي ضمانت تي پنھنجن ٻن قريبي عزيزن سميت ڳالھين لاءِ معزالدين وٽ ويو، جنھن وعدھ شڪني ڪري، کيس گرفتار ڪيو ۽ ملتان نيئي، کيس ۽ سندس ٻن ساٿين کي چيچلائي چيچلائي، سنڌ کان سنڌ الڳ ڪرائي، مارائي ڇڏيو. ميان دين محمد ۽ سندس ساٿين جي شھادت جو ھيءُ واقعو 1700ع ۾ پيش آيو، جڏھن شاھہ لطيف يارھن سالن جو ھو. ميان دين محمد کان پوءِ سندس ننڍي ڀاءُ ميان يار محمد پنھنجي اھل عيال ۽ ٻين پنھنجن ماڻھن سميت جابلو علائقن ۾ پناھہ ورتي ۽ اتان مغل شھزادي معزالدين جي فوج سان جنگ جاري رکي ۽ ان کي شڪست ڏني. ان کان پوءِ ھو جبلن تان ھيٺ لھي آيو ۽ نئينگ تان ٿيندي، منڇر ڍنڍ جي ڪناري وارا شھر، سامتاڻي ۽ ڳاھن جي ايراضي ”فتح پور“ (؟)، ”شڪارپور“ (خدا آباد)، گچيرو، کاري، ڪنڊيارو ۽ لاڙڪاڻو آزاد ڪرائي پنھنجي قبضي ۾ آندائين. ترت ئي پوءِ، مغلن پنھنجي اختيار جي سج جو زوال ڏسندي، پھريائين سبي ۽ ڍاڍر جو انتظام ”بطور“ رشوت جي، ۽ پوءِ، بحالت مجبوري، سڄي بکر ۽ سڄي سيوھڻ جي علائقن جا اختيار ميان يار محمد جي حوالي ڪيا – کيس ”خدا يار خان“ جي لقب سان گڏ خلعت، سوني جڙت واري ڪلنگي، ترار، گھوڙو ۽ ھاٿي بہ ھن جي پذيرائيءَ طور ھن کي ڏنا – سر زمين سنڌ جي ھڪ حصي (اتر سنڌ) جي اقتدار جي ھيءَ منتقلي 1708ع کان 1711ع تائين عمل ۾ آئي.
پنھنجي عزيز وطن جي نجات ۽ ناموس جي بحاليءَ جي جدوجھد جا ھي ڊرامائيءَ واقعا شاھہ عبداللطيف پنھنجي اکئين ڏٺا ۽ ڪنين ٻڌا. ھو ھنن واقعن جي عمل ۾ اچڻ وقت پنھنجي ڦوھہ جوانيءَ ۾ ھو، ان وقت ھن جي عمر 19 کان 22 سالن جي ھئي. ملتان جي مغل حاڪم، اورنگزيب جي پٽ معزالدين، ھٿان، ڌوڪي سان جھلجي، سنڌ تان سر ڏيڻ وارن ميان دين محمد ۽ سندس ٻن بھادر ساٿين جي شھادت وقت شاھہ 11 ورھين جو ھو. ان کان پوءِ ٻيا پورا 11 ورھيہ ھو سنڌ ۽ سنڌ جي ماڻھن جي نجات ۽ تحفظ جي ھن تحريڪ جو مشاھدو – جنھن جي عمل جو دائرو اتر سنڌ ھو ۽ جنھن جي تحريڪ ۽ توانائيءَ جو مرڪز ۽ روح ڪلھوڙا قبيلي جا بزرگ ھئا – سڌيءَ طرح ۽ ويجھي کان ويجھو بيھي، ڪندو رھيو. ايڏي ان اتساھڪ ۽ جاندار قومي جدوجھد ھلندي، سڄيءَ سنڌ ۾ ڪلھوڙن جي وطن دوست بزرگن جي ڪارنامن جا داستان – سندن پھرئين نيڪ مرد ڄام چنوءَ کان وٺي، مظلوم شھيد ميان آدم شاھہ، ميان شاھل محمد شھيد، ميان نصير محمد جي طويل قيد و بند، ميان دين محمد ۽ سندس ٻن ساٿي شھيدن ۽ ميان يار محمد جي ڪامياب جنگي ڪاررواين تائين، زالن، مردن، ٻارن، ٻڍن ۽ جوانن سڀ ڪنھن جي زبان تي عام ھوندا. ان سان گڏ پنھنجن قومي راڄ سردارن ۽ حاڪمن، سومرن ۽ سمن جي عظيم وطني رياست جي ڏينھن جون ڳالھيون، قصا ۽ داستان بہ ھر ڪنھن جي زبان تي ھوندا. وچ ۾ ارغونن–ترخانن ۽ دھليءَ جي ڌارين مغل حڪمرانن ۽ انھن جي وحشي ۽ سفاڪ نوابن جي خونخوار حڪومت جي ٻن سون سالن جي دل ڏاريندڙ ڪارستانين جون ڳالھيون بہ ھر ھنڌ عام ھونديون. سنڌ جي تاريخ جو ھيءُ ھڪ بُحراني دور ھو، بلڪ سڄي سنڌ، سڄو سنڌي سماج ان منزل تي پنھنجي ان بحران جي سڀ کان وڌيڪ تيز ۽ شديد ڪيفيت سان دوچار ھو. جڏھن سنڌي سماج جي قسمت جو بنيادي سوال اٿيو ھو ۽ ان جي حل ٿيڻ جي زمين ھموار ٿي رھي ھئي ۽ جنھن ۾ سنڌ جا ماڻھو پنھنجي ھڪ نئين اجتماعي شعور سان واقف ٿي رھيا ھئا، ۽ سندن ذھن ۾ پنھنجي وجود جو خيال، پنھنجي اھميت جي شعور جو احساس ائين اڀري رھيو ھو، جيئن سانوڻ ۾ ڀريل ڪڪر اتر کان اوڀڙ کائي اٿندا آھن ۽ وڌندا وڌندا سڄي وايو منڊل تي ڇانئجي ويندا آھن. شاھہ جو شعر اسان وٽ اسان جي ان اڀريل قومي شعور جي احساس جو اظھار ۽ اسان جي سماجي وجود جي اھميت جو ۽ ان جي قسمت جي بنيادي سوال جي حل جو نشان آھي. شاھہ جي حساس ذھن ۾ سنڌ ۽ سنڌي سماج جي غلاميءَ جي جھنم جي خلاف ڪنھن پربھار ۽ روح پرور مسرت جي بھشت جو خواب جلوہ گر ٿيو ھو – سنڌ جي رياست، سنڌ جي مذھب ۽ سنڌ جي تھذيب کي پنھنجو سڏڻ ۽ انھن ۾ پنھنجائب جي ڏسڻ جو خواب، شاھہ جو سڄو شعر ان خواب جو عڪس ۽ بيان آھي، ڇو تہ اھا ئي ڳالھھ، اھو ئي امنگ ۽ اھا ئي ان جي معنيٰ، شاھہ جي دور ۾ سنڌ ۽ سنڌي سماج جي اصلي، سچي ۽ اھم ڳالھہ ھئي.
1707ع ۾ مغلن جو شھنشاھہ اورنگزيب ”عالم گير“ فوت ٿيو ۽ سندس موت سان سندس ”عالم گيريت“ بہ واءُ ٿي ويئي. ان وقت شاھہ عبداللطيف جي عمر 18 سال ھئي. مغلن جي ”سنڌ ولايت“ جا ٽي ”ملڪ“ ”ملڪ سيوي“، ”ملڪ بکر“ ۽ ”ملڪ سھوان“ – اڳي ئي يا ان کان ڪجهہ سال پوءِ (1711ع تائين) مغل تسلط کان عملي طور آزاد ٿي چڪا ھئا. باقي ان جو فقط ”ملڪ ٺٽو“ ھو، جو اڃا ان اڌ رنگ ۾ ورتل مغل تسلط جي ھٿ ۾ رھيل ھو. سنڌ جي نجات ۽ بحاليءَ جي تحريڪ جو ٻيو دائرو ڏکڻ سنڌ (لاڙ) ھو، جنھن جو مرڪز ۽ روح بٺوري ”پرڳڻي“ جي جھوڪ (نصريھ، ميران پور) جي لانگاھہ قبيلي جا بزرگ ھئا. ھن درويش خاندان جي پھرئين بزرگ جو ذڪر، جيڪو ميان آدم شاھہ ڪلھوڙي جو ھمعصر ھو. سنڌ جي تاريخ ۾ مخدوم صدو لانگاھہ جي نالي سان ملي ٿو، جنھن لاءِ چيل آھي تہ، ”ايتري قدر دنيوي پدارٿن جو تارڪ ھو جو رات جو پاڻيءَ جا مٽ بہ ھارائي ڇڏيندو ھو، چي ”نئون ڏينھن نئون رزق“ – ھن جي ارادتمندن جي وسيع حلقي ۾ مختلف قبيلن سان گڏ ڏکڻ سنڌ جا مٽياري سادات بہ شامل ھئا. مخدوم صدو لانگاھہ جي پنجين پيڙھيءَ ۾ سنڌ جي شاھہ شھيد، شاھہ عنايت، بلڪل اھڙين ئي حالتن ھيٺ ۽ عين انھيءَ طريقي سان ٺٽي جي مغل نواب ھٿان شھادت جو پيالو پيتو، جن حالتن ھيٺ ۽ جنھن طريقي سان ڪلھوڙن جو سرفروش بزرگ ميان آدم شاھہ ملتان جي مغل نواب ھٿان تقريبًا ھڪ سؤ سال اڳ شھيد ٿيو ھو – ھن حالت ۾ فرق رڳو ھيءُ ھو ( ۽ ڪيترو نہ اھو دکدائڪ ۽ سنڌ لاءِ ھاڃيڪار فرق ھو!) تہ ميان صاحب شھيد جي پنجين پيڙھيءَ جو ميان يار محمد ڪلھوڙو، جنھن ساڳين انھن مغلن کان سيوھڻ، بکر ۽ سيوي آزاد ڪرايا – اھو ئي ميان يار محمد پنھنجي ان مظلوم شھيد تڙڏاڏي جي عظيم شھادت کي وساري ۽ خود پنھنجي مقصد عظيم يعني سنڌ جي قومي اتحاد ۽ قومي رياست جي قيام کي وساري، پاڻ سنڌ جي معصوم شھيد شاھہ عنايت جي شھادت ۾ انھن ساڳين سنڌ جي خون پياڪ مغل دشمنن جو حامي ٿي بيٺو! ائين ڇو ٿيو؟ جواب ھي آھي تہ قومي اتحاد جي اصولن جي ناڪاميءَ ڪري. قومي اتحاد جا اصول ڇا آھن، ۽ انھن جي ناڪامي ڇا آھي، اِن جو ذڪر اڳتي ڪنداسين. پر سنڌ جي تاريخ جي ان اھم بحراني دور ۾، جڏھن سنڌي قوم جي قسمت جو بنيادي سوال اٿيو ھو ۽ ان جي حل ٿيڻ جي زمين ھموار ٿي رھي ھئي، ان جي نجات ۽ بحاليءَ لاءِ وڙھندڙ ٻن ڌرين (جن مان ھڪ ڌر اڳي ئي پنھنجي دائري ۾ ڪامياب بہ ٿي چڪي ھئي) جي ھن نفاق جي نتيجي ۾ سنڌ ۽ سنڌ جي ماڻھن ڇا سٺو ۽ سندن تاريخ ڪٿي پھچي ڪھڙيءَ تاريڪيءَ ۾ بطال ۽ ھيڪر ڪھڙي درد انگيز اوڙاھہ ۾ مبتلا ٿي ويئي. ان جو صحيح اندازو ڪرڻ محال آھي. اورنگزيب جي مئي (1707ع) کان پوءِ سندس پٽن ۽ پوٽن جي مغل اقتدار جو زوال (جنھن لاءِ پھاڪو مشھور ٿيو تہ ”شاھہ عالم از دلي تا پالم“، يعني ”شاھہ عالم 1712ع جو حڪم فقط دھليءَ کان پالم تائين“، مغل نظام جي پستي (جنھن جو بيان مشھور مزاحي شاعر جعفر زٽليءَ ھيئن ڪيو تہ، ”سڪھ زد بر گندم و موٺ و مٽر، بادشاھہ پشھ ڪش فرخ سير.“ يعني ”فرخ سير – 1713 کان 1719ع – مڇر ماريندڙ بادشاھہ، ڪڻڪ تي، موٺن ۽ مٽرن تي محصول پيو مڙھي)، خود ٺٽي ۾ مغل نوابن جي ھڪٻئي پٺيان مقرري ۽ معزولي (1707ع کان 1717ع تائين اٺ نواب آيا ۽ ويا). انھن جون محلاتي سازشون ۽ خانہ جنگيون، سڄي ملڪ ۾ ڏڪار ۽ بدامني * ۽ ان سان گڏ سڄي سنڌ (سيوي، بکر ۽ سيوھڻ جي علائقن) جو مغل قبضي مان اڳي ئي نڪري وڃڻ – اھڙين حالتن ۾ باقي سنڌ کي مغلن جي چنبي مان ڇڏائڻ ڪيڏو نہ آسان معاملو ٿي سگھيو ٿي. پر ائين نہ ٿيو. سنڌ ۾ مغل تسلط جي ڪرندڙ عمارت، ڪرندي ڪرندي بہ، سنڌ جي ٻن آزاديءَ لاءِ وڙھندڙ مرڪزن کي پاڻ ۾ ٽڪرائي، پنھنجو پاڻ بچائي ويئي ۽ سڄا سارا ويھہ سال ان کان پوءِ اھا جيئن جو تيئن سنڌ جي ماڻھن جي ساھہ تي چڙھي بيٺي رھي.
جھوڪ جي قومي سانحي وقت (1718ع ۾) شاھہ جي عمر 28 ورھيہ ھئي. جڏھن ويھہ ورھيہ پوءِ، 1737ع ۾ مغلن ”ولايت سنڌ جو ”ملڪ ٺٽو“ بہ ڪلھوڙن جي ميان نور محمد جي حوالي ڪري، سنڌ مان پنھنجا ٽپڙ ٻڌا، تڏھن ھو پنھنجي زوال جي اھڙيءَ کڏ ۾ ڪري چڪا ھئا، جو ”شامت اعمال ما صورت نادر گرفت“ وارو ساھہ قبض ڪندڙ عذاب سندن مٿي تي چڙھي اچي بيٺو ھو. رڳو ڪلھوڙا جيڪڏھن ويھہ سال اڳ اھا سياسي غلطي نہ ڪن ھا ۽ ٺٽي جي ”نوابيءَ“ لاءِ مغلن تي نہ پر اتر سنڌ وانگر ”ملڪ ٺٽي“ (ڏکڻ سنڌ) جي نجات لاءِ پاڻ جھڙي درويش مجاھد، صوفي شاھہ عنايت شھيد ۽ ھن جي ”فقيرن“ تي ڀروسو رکن ھا، تہ سنڌ جي اتحاد ۽ آزاديءَ جو سندن خواب ويھہ سال اڳ عمل ۾ اچي ھا ۽ انھن ويھن سالن جي عرصي ۾ کين پنھنجي وطن کي خوشحال ۽ مضبوط ڪرڻ جو سونھري موقعو بہ ملي وڃي ھا – نہ شڪست کاڌل محمد شاھہ رنگيلي کي سنڌ نادر شاھہ جي حوالي ڪرڻ جو سبب رھي ھا ۽ نہ خود نادر شاھہ کي ئي موٽ کائي، سنڌ تي حملي ڪرڻ جو ايترو سولو منھن ۽ ايتري جھٽ پٽ ڪا ھمت ٿئي ھا. ڪلھوڙن جي ان سياسي غلطي ڪري، جنھن سان ھڪ طرف سنڌ جي ماڻھن ۾ تفرقو قائم رھيو ۽ ٻئي طرف کين پنھنجي متحد قومي رياست کي مضبوط ڪرڻ جي ڪا فرصت ملي ڪانہ سگھي، جڏھن ٻہ سال پوءِ، 1740ع ۾، نادر شاھہ دھليءَ جي آسان سوڀ جي گھمنڊ ۾ اتان جي بي انداز مال غنيمت سان گڏ سنڌ کي ان جو حصو سمجھي سنڌ تي ڪاھي آيو، تڏھن ڪلھوڙن جي حڪومت سنڌ جو بچاءُ نہ ڪري سگھي ۽ سنڌ ھيڪر وري بہ ڀاڱا ڀاڱا ٿي ويئي. ورنہ تاريخ شاھد آھي تہ اھو ساڳيو نادر ھو ۽ اھا ساڳي سندس فوج ھئي، جو ھڪ سال اڳ، 1739ع ۾ ھو ”قنڌار جي فتح کان پوءِ بولان دري جي رستي ھندستان تي حملي ڪرڻ جو سوچي رھيو ھو، پر ان رستي سان سيوي ۽ گنجابي جي حاڪم ميان نور محمد کي مقابلي لاءِ تيار بيٺل ڏسي، ھن بولان دري جو رستو ڇڏي، غزني، ڪابل ۽ خيبر دري جو رستو اختيار ڪيو.“ حقيقت ۾ سنڌ تي نادر جي ان تباھہ ڪن حملي ۽ اڻ ۾ ھن جي ڪاميابيءَ لاءِ پڻ سنڌي سماج جو پنھنجو اندروني نفاق جوابدار ھو. 1739ع جي آخر ۾، سنڌ تي حملي ڪرڻ لاءِ جڏھن نادر پنھنجي فوج سان ديري اسماعيل خان وٽ پھتو، تڏھن دائود پوٽن (ڪلھوڙا خاندان جي ئي ھڪ نک) مان رئيس امير صادق وڌي وٽس اتي ويو ۽ نور محمد خان جي خلاف کيس ھر قسم جي مدد ڪرڻ جي پيشڪش ڪيائين ۽ سڄي واٽ ساڻس گڏ رھيو. ”تاريخ سنڌ – ڪلھوڙا دور“ جو مصنف مولانا ”مھر“، 1737ع ۾ مغلن جي ھٿان ”ملڪ ٺٽو“ ميان نور محمد جي حوالي ٿيڻ ۽ ائين ھن جي ماتحت سنڌ جي متحد ٿيڻ ۽ ان جي ھڪ مرڪزي قومي رياست جي قائم ٿيڻ جو ذڪر ڪندي،لکي ٿو تہ ”صدين کان پوءِ ھي موقعو آيو ھو، جو متحدھ سنڌ جي جوڙجڪ ۽ انتظام جون ذميداريون ان جي وطني حاڪمن جي ھٿان پوريون ٿي رھيون ھيون * . اھي سنڌ جي ماڻھن جي ضرورتن کان پوريءَ طرح واقف ھئا ۽ دلي چاھہ سان انھن کي پورو ڪرڻ ھنن پنھنجو پھريون فرض سمجھيو ٿي. ھيءُ موقعو ھو، جو سنڌ جا ماڻھو پنھنجن وطني حڪمرانن جي خدمتن کان پوريءَ طرح مالامال ٿين ھا ۽ صدين کان ھو جن مصيبتن جي چڪر ۾ ورتل ھئا، انھن جي تباھہ ڪندڙ اثرن کان نجات حاصل ڪن ھا.... پر اوچتو ھڪ نئين وحشتناڪ آفت سنڌ جي افق تي نمودار ٿي، ھن معصوم سرزمين جي نئين جياپي جون سڀ اميدون ھڪ ڀيرو وري بہ خاڪ ۾ ملائي ڇڏيون. اھا اوچتي آفت ان تي نادر شاھہ ايرانيءَ جي صورت ۾ نازل ٿي ھئي.... ميان يار محمد ۽ ميان نور محمد لڳ ڀڳ چاليھن ورھين جي جانفشانين سان سنڌ جي سڀني ڀاڱن کي ملائي ھڪ ڪري عوام جي فلاحي حڪومت جو انتظام ڪيو ھو، پر نادر جي حملي انھن چاليھن ورھين جي سڄيءَ تڪليف ۽ تعميري محنت جي مٿان ھڪدم پاڻي ڦيري ڇڏيو. ٻنھي ميان صاحبن آھستي آھستي ھن سرزمين جي وسيلن کي سڌاريو ۽ بھتر بڻايو ھو: ھنن جو اصل مقصد خزانو گڏ ڪرڻ نہ ھو، پر ھيءُ ھو تہ عوام لاءِ امن ۽ خوشحاليءَ جا گھڻي ۾ گھڻا وسيلا پيدا ڪيا وڃن. پر چاليھن سالن ۾ جيڪي ڪجهہ ڪٺو ٿيو ھو، نادر ٻھارو ڏيئي سڀ ميڙي چونڊي کڻي ويو.... پر سنڌ لاءِ ان کان وڌيڪ ھاڃيڪار ڳالھہ ھيءَ ھئي، جو ملڪ جي وحدت ٻيھر ڀاڱا ڀاڱا ٿي وئي“؛ ھڪڙو ان جو ڀاڱو (ڪڇي، ڍاڍر ۽ ڪراچي) قلات سان ويو، شڪارپور ۽ ان جي آسپاس جا علائقا دائود پوٽن کنيا ۽ ملڪ جو رھيل حصو (ٺٽي جو علائقو وغيرھ) ميان نور محمد وٽ رھيا. ميان صاحب جو وڏو پٽ محمد مرادياب ٻن ھزار سوارن سان ۽ ساڻس گڏ سندس ٻہ ڀائر غلام شاھہ ۽ عطر خان نادر وٽ، 1747ع ۾ سندس قتل ٿيڻ تائين، يرغمال طور ايران ۾ رھيا. ان کان علاوھ ”ملڪ سنڌ جو ڪتبخانو ۽ رسالا بہ اھو سفاڪ ناپاڪ پاڻ سان کڻي ويو.“ مطلب تہ سنڌ ۽ سنڌ جا ماڻھو پنھنجي تاريخ جي عين ان منزل تي جڏھن سندن اڳيان سندن قومي يڪوجوديءَ جو سوال ئي واحد اھميت جو سوال ھو، اقتدار جي سلسلي ۾ ھڪٻئي جي شڪ جو شڪار ٿي ويا، ۽ اندروني نفاق ۽ ڏڦيڙ ۾ وٺجي، ھڪٻئي لاءِ طاقت بدران ڪمزوريءَ جا سبب بنيا؛ ۽ ”صدين کان پوءِ قومي اتحاد ۽ بحاليءَ جي مليل موقعي“ کي ھٿان وڃائي ڇڏيائون ۽ ايتري جدوجھد ۽ ايترين قربانين کان پوءِ آزاديءَ جي کٽيل بازي ھڪ ڀيرو ٻيھر ھارائي ويھي رھيا.
نادرجي حملي وقت شاھہ جي عمر 50 ورھيہ ھئي ۽ سچل 11 ورھين جو ۽ سامي ڏھن ورھين جو ھو. نادر جي قتل ٿيڻ کان پوءِ، سنڌ جي ٽن ”قيدي“ شھزادن مان غلام شاھہ ۽ عطر خان ايران مان ”آزاد“ ٿي، 1749ع ۾ جڏھن پنھنجي وطن موٽيا، تڏھن سچل ۽ سامي ويھن ۽ اوڻيھن ورھين جي ڦوھہ بلوغت کي رسيل ھئا. ٻن سالن کان پوءِ سنڌ جو وليعھد شھزادو محمد مرادياب بہ واپس پنھنجي وطن پھتو. حضرت شاھہ عبداللطيف کي ان کان پوءِ ھن خاڪي جسم ۾ فقط ھڪ سال باقي رھڻو ھو. ھن جي عمر جا 63 سال ئي سنڌ جي اتحاد ۽ آزاديءَ جي جدوجھد جا سال ھئا. يارھن ورھين جي صغير عمر ۾ ھن انھن ساڳين شھزادن جي پڙ ڏاڏي ميان دين محمد ۽ ان جي ٻن ساٿين کي وطن جي آزاديءَ لاءِ وڙھڻ جي ڏوھہ ۾ سنڌ کان ٻاھر ملتان ۾ ڀاڱا ڀاڱا ٿي ڪسجندي ٻڌو، ٻاويھن ورھين جي عمر ۾ ھن ساڳئي ميان دين محمد جي پٽ ميان يار محمد جي ڪمان ھيٺ اتر سنڌ (سيوھڻ ۽ بکر) کي ڌارين جي قبضي مان ڇوٽڪارو حاصل ڪندي ڏٺو، 28 ورھين جي عمر ۾ ھن آزادي جي مجاھد صوفي شاھہ عنايت ۽ سندس فقيرن کي ڏکڻ سنڌ جي آزادي لاءِ پتنگن وانگر وڙھندي ۽ قربان ٿيندي ڏٺو، 48 سالن جي عمر ۾ ھن متحد سنڌ جي آزاد وطني رياست جو ٻن صدين جو پراڻو خواب عمل ۾ ايندي ڏٺو، جڏھن سڄي سنڌ پنھنجي لاڙ ۽ سري سميت ميان يار محمد ڪلھوڙي جي حڪمراني ھيٺ آئي ۽ تاريخ ۾ ھڪ ڀيرو ٻيھر ان جي ھڪ متحد ۽ آزاد رياست وجود ۾ آئي: ۽ ٻہ سال پوءِ ان خواب کي ھن وري ٽٽندي بہ ڏٺو – ”جڏھن نادر شڪارپور، لاڙڪاڻي ۽ نوشھري کان ٿيندو، شھدادپور وٽ پھتو، تڏھن ساڻس ڪي اھڙا ماڻھو اچي مليا، جيڪي ميان صاحب جا مخالف ھئا. انھن کيس عمر ڪوٽ جي رستي جو ڏس ڏنو (جتي ميان نور محمد، فوجي حڪمت عمليءَ کان ڪم وٺندي محفوظ ٿي وڃي ويٺو ھو).... ايتري ۾ ماڇي قبيلي جي فوج جو ھڪ دستو نادري لشڪر جي سامھون رستو روڪي بيھي رھيو ۽ وڏيءَ بھادريءَ سان وڙھيو. اھا جنگ اڃا جاري ھئي تہ رڻ پٽ جي پاسي کان ٻي ھڪ فوج نمودار ٿي، اھا مھيري قبيلي وارن جي فوج ھئي، جنھن ۾ فقط 900 سوار ھئا. انھن اھڙيءَ تہ تيزيءَ سان حملو ڪيو، جو ايرانين جا ذري گھٽ پير اکڙي ويا... (سنڌ جي لشڪر جا) ھي ننڍا جانباز دستا نادري سيلاب کي بھرحال روڪي نہ سگھيا....“ شاھہ پنھنجيءَ ڀٽ جي آستاني تي شھدادپور کان فقط چوڏھن ميل پري ويٺي، قومي عظمت ۽ قومي ذلت جا اھي سڀ رنگ ڏٺا ۽ اھي سڀ ڳالھيون ٻڌيون. جيئن ئي نادري غنيم پٺ ڏني، تيئن سنڌ جي واليءَ ميان نور محمد پنھنجي طاقت وڌائڻ ۽ مضبوط ڪرڻ شروع ڪئي. ان لاءِ ھن (1748ع) ۾ بمبئيءَ مان انگريزن کان 29 توپون ۽ ٻئي سال ڏھہ وڏيون توپون بہ خريد ڪيون پر سنڌ جو اتحاد ۽ آزادي ميان نور محمد ۽ شاھہ صاحب سڳورو ٻيھر پنھنجي اکئين ڏسي نہ سگھيا. شاھہ صاحب 1752ع ۾ سنڌ کي دعائون ڏيندي، ۽ کانئس ٽي سال پوءِ ميان نور محمد پنھنجن ”نورچشمن“ ۽ ”اميدن جي مرڪزن“ لاءِ عمل ۽ اخلاق جو وصيت نامو * پويان ڇڏي، ٻيئي ھن دنيا مان سفر جو ڪوچ ڪري ويا. سنڌ جي ھنن ٻن اعليٰ ھستين جي وفات کان پوءِ 1760ع ۾، ٻنھي جي دعائن ۽ اميدن جي مرڪز * ميان غلام شاھہ جي ھٿان سنڌ جي اتحاد ۽ آزاديءَ ۽ سنڌ جي وطني رياست جي قيام جو مقصد ھڪ ڀيرو وري بہ پورو ٿي سگھيو – جيتوڻيڪ ان جي استحڪام ۽ مضبوطيءَ جي ھن کي فرصت ڪانہ ملي سگھي. ان کان پوءِ سنڌ جي ڪلھوڙا رياست وري بہ جائنشينيءَ جي تفرقي ۾ اھڙي غلطان ٿي ويئي، جو 1803ع تائين ڪلھوڙا حڪمران ھڪٻئي جي رت سان پنھنجا ھٿ رڱيندا، ھڪڙن جي پويان ٻيا ايندا ۽ ويندا رھيا، تان جو ٽالپرن سندن جاءِ ورتي ۽ اھي بہ سنڌي رياست کي فقط چاليھہ سال قائم رکي سگھيا ۽ ساڳئي قسم جي پنھنجن ئي اندروني نفاقن ۽ اقتدار جي ڪشمڪش جي تباھڪارين جا شڪار ٿي ويا ۽ سنڌ ۽ سنڌي سماج وري بہ ست سمنڊ پار کان آيل ھڪ ڌارينءَ قوم جا غلام ٿي ويا. شاھہ جو روحاني وارث، سچل سرمست، ان تاريخ کان رڳو ڪي 14 سال اڳ فوت ٿيو، ۽ ساميءَ تہ ان کان پوءِ بہ 1850ع ۾ ھيءُ جھان ڇڏيو.
*

شاھہ، سچل ۽ ساميءَ جي دور جا سال (1850-1689ع) سنڌ ۽ سنڌي سماج جي تاريخ جا انتھائي اھم ۽ بنيادي طور بحراني سال ھئا. انھي دور ۾ سنڌي سماج پنھنجي اجتماعي وجود جي بحاليءَ ۽ بقا جي جدوجھد ۾ مصروف ھو. پر افسوس، ان جدوجھد جي ڪاميابيءَ جو لازمي شرط، يعني قومي اتحاد، سنڌي سماج کي نصيب ٿي نہ سگھيو. ان جو وڏو سبب سنڌي سماج ۾ اقتدار لاءِ اندروني ڪشمڪش ۽ گروھي تصادم تہ ھو ئي، پر ان جو اوترو ئي وڏو ڪارڻ مذھب پڻ ھو. سنڌي سماج جي ھنن ٻن اندروني آزارن ان کي جيئن اڳي تيئن ان دور ۾ بہ، نہ رياست بنجڻ ڏنو ۽ نہ قوم.
اڪثريت جي مذھب جي ڪثير تعبيرن نہ رڳو ان اڪثريت جي اعتقادي يڪسوئيءَ کي تباھہ ڪيو، پر انھن ۾ وطن دشمنيءَ ۽ قومي غداريءَ جي حد تائين بہ فرقا پيدا ڪيا. اقليت سان مذھبي رويي جو حال ھيءُ ھو، جو ”لا اڪراھ في الدين“ ۽ ”لڪم دينڪم واليدين“ جھڙن عظيم مصالحتي اصولن جي سامھون ھوندي بہ رڳو ”رسو“ چوڻ وارن کي بہ ”رسي ۾ ٻڌي ڇڏڻ“ لاءِ خلق تيار ٿيو بيٺي ھئي. حڪمران اڪثريتي مذھب وارن وٽ لفظ ”واڻيو“ تڏھن بہ حقارت ۽ خواريءَ طور ”ھندو“ لاءِ ڪم ايندو ھو. شاھہ جي زندگيءَ واري دور جو ھيءُ واقعو (”بياض ھاشميءَ“ ۾ ڏنل) آھي تہ 1157 ھہ (مطابق 1744ع ۾ ھڪ ھندو ٻالچند نالي مسلمانن سان ڳالھائيندي، جواب ۾ چئي ويٺو تہ ”آءٌ واڻيو نہ آھيان.“ بس پوءِ تہ ھن لاءِ نسوري قيامت قائم ٿي ويئي – چي، ”ان طرح ھن ھندو ھجڻ کان انڪار ڪيو آھي ۽ ان ڪري مسلمان ٿي پيو.“ ھن ويچاري گھڻيون دانھون ڪوڪون ڪيون، پر سڀ بيسود. مٿس شاھد تيار ٿي ويا، ۽ مسئلي جو فيصلو قاضين ۽ مفتين آڏو پيش ٿيو. ٺٽي جي مخدوم ضياء الدين، مخدوم حاجي محمد ھاشم، شيخ عطاءُ الله مفتي، شيخ عنايت الله مفتي ۽ شيخ محمد عارف مفتي، نصرپور جي شيخ عزت الله مفتي ۽ مخدوم عبدالخالق، نوشھري جي مخدوم ابو المعالي، گھاري جي مخدوم عبدالرحيم، ڪوٽڙيءَ جي مخدوم محمد عاقل، ۽ کاھي راھوءَ جي مولوي محمد ڪامل يڪراءِ فتويٰ ڏني تہ ”ٻالچند مڃي يا نہ مڃي، پر ھو انھن اکرن چوڻ ڪري مسلمان ٿي پيو ۽ ھن تي اسلام جا احڪام جاري ڪيا ويندا – انڪار جي صورت ۾ ھن کي مرتد شمار ڪيو ويندو، جنھن جي سزا قتل آھي.“ ٻيو ھڪڙو اھڙو ئي واقعو شاھہ جي زندگيءَ واري دور جو ئي (ساڳئي انھيءَ بياض ۾ آيل) آھي تہ 1159 ھہ (مطابق 1746ع) ۾ ٻن ماڻھن ٺٽي جي عالمن ۽ قاضين آڏو ھڪ ھندو عورت بابت اھا شاھدي ڏني تہ ان احمد نالي ھڪ مسلمان سان تکو ڳالھائيندي، ھن کي بي ايمان سڏيو، جنھن تي احمدکانئس پڇيو تہ، ”ڇا، تون ايمان رکين ٿي؟“ جواب ۾ مائيءَ سنڌي ۾ چيو تہ، ”ھا، اسين ايمان ٿا رکون.“ ھاڻي سوال اھو اٿيو تہ، ”اھا ھندو مائي ان جملي چوڻ ڪري مسلمان ٿي ويئي يا نھ؟“ عالمن جواب ڏنو تہ ”ھا، ھندواڻي (ذميھ) ان جملي چوڻ سان مسلمان ٿي پيئي – حاڪمن تي لازم آھي تہ ھيئن شاھدن جي شاھديءَ تي ان عورت مٿان اسلام جا احڪام جاري ڪيا وڃن.“ مذھبي ڦيٽاڙي ۽ ڌڪار جا ھي ٻہ ڪي خاص مثال نہ آھن. ”بياض ھاشمي“ ۽ ٻيا اھڙا ان دور جي فتوائن جا بياض اھڙن ڪيترن ئي مثالن سان ڀريل آھن ۽ اھا صورتحال رڳو سنڌ جي يا رڳو ان دور جي بہ نہ ھئي. ان کان بہ اڍائي سؤ سال کن اڳي، سنڌ جي سمي حاڪم ڄام نظام الدين عرف ڄام نندي (دور حڪومت : 1507-1460ع) جي ھمعصر شمالي ھندستان جي حاڪم سڪندر لوڌيءَ جي دور متعلق ”طبقات اڪبري“ ۾ آيل آھي تہ ”ھڪڙو برھمڻ ٻوڌن نالي ڪانير شھر ۾ رھندو ھو. ھڪ ڏينھن ڪن مسلمانن جي اڳيان اقرار ڪيائين تہ ”اسلام سچو آھي ۽ منھنجو ڌرم پڻ صحيح آھي.“ (اسلام حق است و دين من نيز درست است.) ھن جو اھو گفتو ڪنھن طرح عالمن جي ڪنن تائين پھتو، جن مان لکنوتيءَ جي رھندڙ ٻن مولوين قاضي پياري ۽ شيخ ٻڍي وٺي کڻي ڳالھہ کي کنيو ۽ ھو سڌو اتان جي نواب اعظم ھمايون وٽ ويا، جنھن ان ”جڻئي پائيندڙ“ (ٻوڌن) کي ساڻن گڏي، سلطان (سڪندر لوڌيءَ) ڏانھن (سندس گاديءَ جي شھر) سنڀل ڏانھن روانو ڪيو. ڇاڪاڻ تہ سلطان مذڪور کي عملي مذاڪرن سان ڏاڍي رغبت ھوندي ھئي، انھيءَ ڪري، ھن ناميارن علمائن کي ھر طرف کان گھرائي ورتو، جن ۾ ميان قادن بن شيخ خوجو، ميان عبدالله بن الله داد تلنبي، سيد محمد سعيد خان دھليءَ وارو ۽ سيد ميران بن سيد احسن قنوج وارو مکيہ ھئا ۽ ٻيا جملي علما جيڪي سدائين سلطان سان گڏ ھوندا ھئا، مثلا سيد صدرالدين قنوجي، ميان عبدالرحمان سيڪري وارو ۽ سنڀل جو ميان عزيز الله - اھي سڀ پڻ ان معرڪي ۾ شامل ٿيا. گھڻيءَ تحقيق کان پوءِ علمائن جو اتفاق ان تي ٿيو تہ ”ھن (ٻوڌن) کي ٻڌي (حبس ڪردھ) اسلام جي آڇ ڪئي وڃي“ ۽ جيڪڏ(قبولڻ کان) انڪار ڪري تہ ھن کي قتل ڪيو وڃي.“ قصو ڪوتاھھ، ٻوڌن اسلام قبولڻ کان انڪار ڪيو ۽ قتل ٿي ويو. سلطان پوءِ مذڪورھ علمائن کي انعام اڪرام ڏيئي، پنھنجي پنھنجي شھر ڏانھن وڃڻ جي موڪل ڏني...“ سنڌ ۾ ڪلھوڙن کان پوءِ ميرن جي دور حڪومت بابت، سچل ۽ ساميءَ جي وقت جي انگريز مصنف ڊاڪٽر جيمس بَرنس جا تاثرات پڻ اھڙيءَ ساڳيءَ صورتحال جي نشاندھي ڪن ٿا. ميرن جو ذڪر ڪندي، اھو انگريز ڊاڪٽر لکي ٿو تہ ”ھو فطرتا نيڪ، بامروت ۽ خوش خلق ھئا، پر مشرڪن جي باري ۾ سختيءَ کان ڪم وٺندا ھئا. لاڙ ۾ جيڪڏھن ڪنھن بدنصيب ھندوءَ کا ڪا معمولي ”خطا“ ٿيندي ھئي تہ ان کي جھلي، ڪلمو پڙھائي، طھرائي ڇڏيندا ھئا... ميرن جو ڏاڍ سڀ کان وڌيڪ سندن تبليغي سرگرمين مان ظاھر ٿئي ٿو. عقل ان ڳالھہ کي سمجھڻ کان قاصر آھي تہ ھندو ھن ملڪ ۾ ڇو رھيا پيا آھن؟ ان لاءِ فقط ھڪ سبب ٿي سگھي ٿو – جنم ڀوميءَ لاءِ سندن محبت ... ڪٿي بہ ٻہ مومن جيڪڏھن شاھدي ڏين تہ ھڪ ھندوءَ قرآن جون ڪي آيتون يا ڪلمو پڙھيو آھي، تہ اھا شاھدي ھن کي ھڪدم سنت تي ويھارڻ لاءِ ڪافي آھي...“ سنڌ جي تاريخ جي اھا ھڪ ثابت ٿيل حقيقت آھي تہ اھڙيءَ ئي ھڪ مذھبي ڪدورت واري روش سنڌ کي سيٺ نائون مل جھڙو ھڪ ”غدار“ پيدا ڪري ڏنو. ان سيٺ نائون مل کان ٽي صديون اڳ سنڌ جي آزاد قومي رياست خلاف، عقائدي اختلاف جي نتيجي ۾ ئي، سنڌ کي قاضي قاضن بہ نصيب ٿيو، جيڪو ھڪ ڌارئين حملہ آور، سنڌ جي قاتل دشمن شاھہ بيگ ارغون سفاڪ سان ھمنوائي ۽ سھڪار ڪرڻ تي آمادھ ٿيو. اھو ئي مذھب جو عقائدي اختلاف ھو، جنھن تي ڀروسو رکندي، اڪبر جي خونخوار سپھہ سالار عبدالرحيم کي سنڌ جي ڪن سجادن ۽ خانقاھ نشينن کان سنڌ کي غلام در غلام رکڻ ۽ سنڌ جي عام مخلوق کي ڦرڻ، لٽڻ ۽ ڪھڻ ۽ ڪچلڻ لاءِ دعائن گھرڻ جي ضرورت محسوس ٿي ۽ ھن کي انھن ڪمن لاءِ اھي دعائون ۽ دعائن سان گڏ مددون بہ مليون!
*
شاھہ، سچل ۽ سامي پنھنجي سماج جا حساس ۽ سڄاڻ شاعر ھئا. ھنن کي ان جي دک ۽ ان جي امنگ جي خبر ھئي. ھنن ان جي امنگ جي ترجماني ڪئي ۽ ان جي دک جو علاج تجويز ڪيو. سنڌي سماج کي ھڪ آزاد ۽ باعزت سماج ٿي رھڻو ھو. ان مان نفاق ۽ ٻيائيءَ کي ختم ٿيڻو ھو. ان کي دوئيءَ جي بدران وحدت جي ضرورت ھئي. ان ۾ پنھنجي اجتماعي وجود جو شعور پيدا ٿيڻو ھو. ان ۾ فرد ۽ گروھہ جي مفاد کي جماعت جي مفاد تي قربان ٿيڻ سکڻو ھو، يعني ان جي سڀني انفرادي غرضن کي گھٽجي ھڪ گڏيل ۽ جامع غرض جي صورت وٺڻي ھئي – تہ جيئن گھڻي ۾ گھڻا مفاد ۽ گھڻي ۾ گھڻيون خود پسنديون ان ۾ سمائجي وڃن ۽ راضي ٿين، ۽ نيٺ پنھنجو وجود ان ۾ گم ڪري ڇڏين. ان جي بھتر شھرين ۾ فرض جو احساس جاڳڻو ھو، جنھن کي وطن دوستيءَ يا قوم لاءِ قربانيءَ جو جذبو چئبو آھي، ۽ جيڪو ھر باشعور قوم ۾ ھڪ نسلي خوبيءَ طور موجود ھوندو آھي. اھو رواجي طرح تہ ٻين سڀني کان علحدگيءَ جو جذبو ھوندو آھي جيڪي پنھنجا نہ ھوندا آھن، پر تربيت پاتل ذھنن ۾ اھو ڪنھن جامع مقصد سان وفاداريءَ يا وابستگيءَ جي صورت ۾ نمودار ٿيندو آھي. سنڌي سماج کي تاريخ ۾ پنھنجي لاءِ اعليٰ مقصد جي حاصلات جو فرض قبولڻو ھو – انساني تھذيب جي ھڪ خاص نموني طور، پنھنجي مخصوص تھذيب جي حفاظت ۽ ترقيءَ جو مقصد، جيڪا ان جي پرعزم دفاع ۽ اجتماعي حمايت کان سواءِ ڊھي سگھي ٿي ۽ ڳري ڳري خسيس درجي کي پھچي سگھي ٿي. ان کي پنھنجي بقا جي حق ثابت ڪرڻ لاءِ پنھنجي سگهہ ۽ صلاحيت قائم رکڻي ھئي – ڇاڪاڻ تہ ٺلھيءَ صلح – جوئيءَ سان قومون ڪنھن بہ مقصد ڏانھن وڌي نٿي سگھيون، بلڪ اڪثر رڳو ڏاڍن ۽ بدمعاشن جو لقمو ٿي سگھيون ٿي ۽ ٿي ويون ٿي. ان کي اندروني امن ۽ اتحاد لاءِ قانون ۽ انصاف جي بالادستي قائم رکڻي ھئي ۽ مختلف نظرين ۽ خيالن کي تصادم ۾ اچڻ کان روڪڻ لاءِ سھپ ۽ رواداريءَ جي فضا اڀارڻي ۽ سدا موجود رکڻي ھئي. سنڌي سماج ۾ نئين انسان جي تعمير ٿيڻي ھئي- اوچي پد واري انسان جِي، جنھن جا آدرش اوچا ھجن، ويچار اوچا ھجن ۽ عمل بہ اھڙا اوچا ھجن؛ جيڪو محبت، مروت، رواداريءَ، صبر، حوصلي، ھمت، ايثار ۽ اورچائيءَ جو مالڪ ھجي؛ جيڪو پراپڪاري، امن پسند، خير ڪندڙ ۽ خير گھرندڙ ھجي؛ جيڪو محب وطن ھجي، فرض شناس ھجي، ۽ پنھنجي آزاد، ڪشادہ دل ۽ باعزت سماج ۾ آزاد، پرخلوص ۽ باعزت زندگي گذارڻ جو لائق ھجي. شاھہ، سچل ۽ ساميءَ پنھنجي وطن عزيز ۾ اھڙو ھڪ سماج ٺاھڻ گھريو ٿي ۽ ان ۾ اھڙي ھڪ اعليٰ انسان جي تربيت ڪرڻ گھري ٿي.
*
سنڌ جا ھي عظيم شاعر مذھبي ماڻھو ھئا. خاص طرح انھيءَ معنيٰ ۾ تہ ھنن پنھنجي پيغام لاءِ مذھبي اصطلاح کي پڻ ڪم ۾ آندو آھي، پر ھنن اھو پيغام سنڌي ٻوليءَ ۾ ۽ سنڌ جي ماڻھن کي ڏنو آھي، جن کي ان جي ضرورت ھئي. شاھہ ۽ سچل کي ڪافي ڪجهہ اسلام سمجھائڻو ھو ۽ ساميءَ کي ڪافي ڪجهہ ھندو ڌرم؛ ۽ ٽنھي کي خالص مذھب جي (اڻ ڏٺي ۾) ايمان واري اصل الاصول کي بہ سمجھڻو ۽ سمجھائڻو ھو. مقصد سندن انھيءَ خاص ڪم ۽ڪاوش جو ھيءُ ھو تہ سنڌ جا ماڻھو محسوس ڪن تہ ٻيئي مذھب ھروڀرو منجھن ڪو ويڇو وجھي نٿي سگھيا – خاص طرح تڏھن جڏھن انھن کي عقل جي اک سان ڏٺو ٿي ويو – يعني تھذيب سان جيتري قدر انھن جو واسطو يا اشتراڪ ھو اوتري قدر ھو کين پاڻ ۾ ڳنڍي بہ سگھيا ٿي ۽ ڳنڍيو بہ بيٺا ھئا، ۽ اھو انھن جو ڳانڍاپو سندن سماج لاءِ وڏي نعمت ھو بلڪ اھو ان جي وجود جي بقا جي ھڪ ضمانت ٿي سگھيو ٿي. پر رياست يعني سرڪاري اقتدار جي معاملي ۾، يعني ان جي شراڪت سان انھن مان ھڪڙي جي فوقيت ۽ ڏاڍائي منجھن نفاق جو سبب بنجي رھي ھئي، جنھن نفاق مان کين يعني سندن سماجي وجود کي ڪڏھن بہ ڪو فائدو رسڻو ڪونہ ھو، بلڪ ان جي نتيجي ۾ آخرڪار اھو ڊھي، واوکر ٿي، اچي پٽ پوڻو ھو، ۽ ان صورت ۾ باقي سندن وجود انساني دنيا ۾ بيڪار، بي معنيٰ ۽ بي وقار ٿي وڃڻو ھو. تاريخ سنڌي ماڻھن کي شاھہ جي زندگيءَ ۾ ئي ثابت ڪري ڏيکاريو تہ ڪيئن جھوڪ جي صوفي مجاھدن ۽ حڪمران ڪلھوڙا فقيرن جي مذھبي نفاق سنڌ جي آزاديءَ ۽ قومي بحاليءَ کي ويھہ سال پوئتي ھٽائي ڇڏيو ۽ ان ويھن سالن جي محروميءَ سندن سڄيءَ قسمت کي اھڙي ڏوجھري ۾ وجھي ڇڏيو، جنھن جو ڪو اندازو ئي نٿو ٿي سگھي. سچل ۽ ساميءَ جي ئي زندگيءَ ۾ سنڌ جي ماڻھن ڏٺو تہ ڪيئن مذھبي ڪٽرپڻي منجھن ”نائون مل“ پيدا ڪيو ۽ سندن سؤ سالن جي غلاميءَ لاءِ سرزمين ھموار ٿي، جنھن جي ابتدا ساميءَ تہ پنھنجي اکئين بہ ڏٺي. پنھنجي جديد تاريخ ۾ سنڌ جي ماڻھن ھي بہ ڏٺو تہ ڪيئن مذھبي دوئيءَ جي تفرقي ۽ نفرت کين ڀڃي ٻہ اڌ ڪري ڇڏيو ۽ ٻنھي ”ڌرين“ کي موٽ ۾ سواءِ ھولناڪ خوف ۽ بيوسيءَ جي ٻيو ڪجهہ بہ نصيب ڪونہ ٿيو. سنڌ جي ماڻھن اڳيان سندن گڏيل ڀلائيءَ جي اھا راھھ، جيڪا سندن عظيم ھادي شاعرن کين ڏيکاري ۽ جيڪا سندن رواداريءَ، محبت ۽ اتحاد جي راھہ آھي، سا اڄ بہ سندن اڳيان موجود آھي ۽ ھو اڄ بہ ان تي ھلي، پنھنجو ھڪ سگھارو، خوددار ۽ باعزت سماج قائم ڪري سگھن ٿا ۽ وسيع انساني برادريءَ ۾ پنھنجي مخصوص تھذيب جي حفاظت ۽ بھتريءَ جي اعليٰ فرض جي پوئواري بہ ڪري سگھن ٿا.
فن ۽ شعر جي مطالعي ۾ عام طرح ۽ خاص اسان وٽ شاھہ، سچل ۽ ساميءَ جي مطالعي ۾، انھن جي فن ۽ شعر تي مذھب جو اثر گھڻو ڳوليو ويو آھي ۽ ٻڌايو ويو آھي. مذھب جو فن ۽ شعر تي اثر، اھا ڳالھہ تہ برابر، پر فن ۽ شعر جو مذھب تي اثر بہ گھاٽو ۽ گھڻو ٿئي ٿو، بلڪ سڄي تھذيب، يعني ڪنھن خاص سماج جي مادي ۽ ذھني (روحاني) اپت يا تخليق جو اثر مذھب ۽ پڻ رياست، ٻنھي تي لازمي طرح پوي ٿو – انھن تي، ڪن حالتن ۾ ٿوري يا گھڻي قدر ۽ ڪن حالتن ۾ تہ پوريءَ طرح، پنھنجي قومي تھذيب جو رنگ غالب ھوندو آھي. قومي تھذيب ۽ قومي رياست وانگر مذھب بہ قومي ٿين ٿا، توڙي جو اھي ڪنھن ”عالمي مذھب“ جا ملحدانا يا ”بدعتي“ تفسير يا تعبير ئي ڇو نہ ھجن. اھو ئي سبب آھي، جو راسخ (جامد، بيٺل) عقيدي وارن، مذھب جي تھذيبي، يعني ”افادھ عام“ (Common good) واري (متحرڪ، ذي روح) ھر تفسير کي ڪفر ۽ الحاد سڏيو آھي ۽
اھڙي ھر تفسير ڪندڙ شاعر، مفڪر يا سماج سڌارڪ کي ڪافر ۽ ملحد چيو آھي. سنڌ دشمن شاھہ بيگ ارغون، سنڌ جي فدائي، شھيد اعظم، مخدوم بلال کي ڪافر چوارائي، گھاڻي ۾ پيڙايو. شاھہ عنايت شھيد تي اگھاڙيءَ ترار سان جلاد کي بيھاري، نواب اعظم خان پڇيو تہ ”اولوالامر“ جي حڪم کان تو ڇو منھن موڙ ڪئي؟“ تہ شاھہ شھيد جواب ۾ چيو تہ .اسين مريد ڪعبي ڏانھن ڪيئن ٿا منھن ڪري سگھون، جڏھن اسان جي ھاديءَ جو منھن ميخاني ڏانھن ھجي!“ سنڌ جي ھن امر شھيد جو سر تن کان جدا ڪرائڻ بعد، نواب اعظم خان شھر ۾ پڙھو گھمارايو تہ ڪوبہ ماڻھو ”ياالله! جو نعرو نہ ھڻي –جيڪو حڪم عدولي ڪندو، ان جو سر ترار سان قلم ڪيو ويندو – ڇاڪاڻ تہ ”ياالله!“ شاھہ شھيد ۽ سندس وطن دوست مجاھدن جو نعرو ھو. شاھہ شھيد جي شھادت وقت، عمر جي ڦوھہ جوانيءَ ۾ بيٺل شاھہ عبداللطيف ڀٽائيءَ جي دل مان جيڪا آھہ نڪتي ھئي، اسان کي معلوم آھي: ”جھڄان پسيو جھوڪ، آيل سنگھارن جِي!“ شاھہ سائينءَ جو ٻيو ھمعصر محب وطن درويش حضرت خواجھ محمد زمان لنواريءَ وارو ھو، جنھن جي ملاقات جي ياد جو سندن بيت مشھور آھي:
مون سي ڏٺا ماءَ، جنين ڏٺو پرينءَ کي،
تنين سندي ڪاءَ، ڪري نہ سگھان ڳالھڙي....
حضرت خواجھ صاحب جن جي ڳالھہ آھي تہ ”ھڪ ڀيري ھڪ ھندو وٽن لنگھي آيو ۽ وينتي ڪيائين تہ ”قبلا، ھن بندي کي اسم اعظم جي ھدايت ڪريو!“ حضرت جن ھن کي ھدايت ڪئي. جڏھن ھو موڪلائڻ لڳو، تڏھن فرمايائونس تہ ”ظاھر ظھور تون بيشڪ ھندو ڌرم جي ڪريا ڪرم تي قائم رھندو اچ پر باطن ۾ اسان جيڪا توکي امانت عطا ڪئي آھي، سا حفاظت سان سانڍيندو اچج!“ ھي حرف ٻڌي، حافظ پنوھر، نالي ھڪڙي ھمنشين اعتراض وٺي عرض ڪيو تہ ”قبلا، ھيءَ وري ڪھڙي قسم جي مسلماني آھي؟“ حضرت جن ٻاجھہ ڀريون اکيون مٿي کڻي فرمايو تہ، ”ميان، مسلمانيءَ جي توکي ڪھڙي خبر؟“ حضرت خواجھ جن ڏانھن ھيءُ بہ قول منسوب آھي تہ ”دين قائم آھي حق جي ماڻھن سان ۽ نہ لٺ ۽ لڙائيءَ سان.“ ظاھر آھي تہ سنڌ جي محب وطن سمي سلطان ڄام نظام الدين ۽ سنڌ جي دشمن شقي القلب ۽ سنڌي ماڻھن جي قاتل سفاڪ شاھہ بيگ ارغون جو مذھب ساڳيو نٿو ٿي سگھي، نہ ئي مخدوم بلال ۽ قاضي قاضن جو يا نواب اعظم خان ۽ شاھہ شھيد صوفيءَ جو مذھب ساڳيو ٿي سگھي ٿو. جن ملن ۽ مفتين ”ايمان واري ھندو مائي ۽ واڻئي ٻالچند کي زوريءَ ”مسلمان“ ڪري ڇڏيو، تن جو ۽ سلطان اولاليا خواجھ محمد زمان لنواريءَ واري جو مذھب بہ ساڳيو نٿو ٿي سگھي، جنھن پنھنجي ھندو معتقد کي اسم اعظم جي امانت ڏيئي، چيو تہ ”ڀلي ھندو ڌرم جي ڪريا ڪرم تي قائم رھندو اچ.“ ”تحفتہ الڪرام“ ۾ ٺٽي جي ھڪڙي ”اھل حال“ بزرگ شاھہ اسماعيل صوفيءَ جو ذڪر آيل آھي تہ اھو شاھہ شھيد صوفيءَ جي مخلصن مان ھو ۽ شاھ لطيف ڀٽائيءَ جي ساڻس دوستي ھئي: ھو ”مثنويءَ جو درس ڏاڍيءَ محويت سان ڏيندو ھو .... ھڪ ڏينھن درس ڏيندي، اوچتو سندس طبيعت پريشان ٿي ويئي ۽ سڄي بدن تي ڏنا ٿي پيس، جن کي لڪائڻ لاءِ رلھي گھرائي، ڍڪي ويھي رھيو. نيٺ معلوم ٿيو تہ ان وقت شھر جو قاضي ٺٽي جي ڪوٽواريءَ ۾ چبوتري تي ھڪ ماڻھوءَ کي سرڪاري ملازمن ھٿان سواءِ ڏوھہ جي رڳو سياسي ضد سبب ڪؤڙا ھڻائي رھيو ھو ۽ اھي ڪؤڙا ان بزرگ جي بت تي ظاھر ٿي رھيا ھئا.“ سچ پچ بہ تہ ان ”اھل حال“ بزرگ، شاھہ اسماعيل صوفيءَ، جو مذھب ٻيو ھو ۽ ان شھر جي قاضيءَ جو مذھب ٻيو ھو، جنھن سان سرڪاري ملازم صلاحي ۽ سھمت ھئا يا ھو انھن سان سھمت ۽ صلاحي ھو، ۽ جيڪو بيھي ھڪڙي بيگناھہ کي ڪؤڙا ھڻائي رھيو ھو. شاھہ بيگ ارغون، قاضي قاضن، نواب اعظم خان، ٺٽي جي قاضيءَ ۽ ٻين فتوا بازن ملن ۽ مولوين جو مذھب اھو ئي ھو، جيڪو غاصب، کائو ۽ قابض گروھي مفاد ۽ ان جي رياستي اقتدار کي ھٿيار طور ڪم ٿي آيو: ۽ ڄام نظام الدين، مخدوم بلال، شاھہ شھيد، خواجھ محمد زمان، شاھہ اسماعيل صوفيءَ ۽ ٻين ”اھل حال“ بزرگن جو مذھب اھو ھو، جيڪو ”افادھ ء عام“ جي رنگ ۾ رڱيل ھو، جنھن ۾ وقت جي حالتن جو اثر ڏسجي رھيو ھو، جيڪو سنڌي ماڻھن جي تھذيب سان ھم آھنگ ٿي رھيو ھو، جيڪو انھن جي قومي مذھب جو روپ وٺي رھيو ھو. شاھہ شھيد صوفي جنھن لاءِ چيو ويو آھي تہ پاڻ بہ وڏو شاعر ھو ۽ راڳ جو متوالو ھو، شاھہ اسماعيل صوفي جيڪو مثنوي ڏاڍيءَ محويت سان پاڙھيندو ھو، خواجھ محمد زمان جيڪو پاڻ بہ شاعر ھو، ۽ ان سونھاري سٿ جا ٻيا بزرگ، جھڙوڪ ٺٽي جو مخدوم محمد معين، سيوھڻ جو مخدوم ميان دين محمد، اگھم ڪوٽ جو مخدوم ميان پير محمد، ڪوٽڙي ڪبير جو مخدوم ميان محمد، روھڙيءَ جو مير جان الله شاھہ رضوي، گھوٽڪيءَ جو ميان موسيٰ شاھہ جيلاني ۽ ٻيا اھڙا ڪيئي اھل دل ۽ اھل حال بزرگ، صوفي باصفا ۽ عالم باعمل سڄي سنڌ ۾ شاھہ سائينءَ جا نہ رڳو ساٿياري پر دوست ۽ ساٿي ھئا، جن سڀني سنڌ ۽ سنڌي سماج جي قومي بحاليءَ ۽ قومي بقا لاءِ سنڌي ماڻھن جو قومي اتحاد قائم ڪرڻ گھريو ٿي. اھو اتحاد ھنن سنڌي ماڻھن جي قومي تھذيب جي بنياد تي قائم ڪرڻ ٿي چاھيو، ۽ دعوى ۽ دستور واري مذھب جي ڪابہ ڳالھہ جيڪا سندن نظر ۾ ان اتحاد جي راھہ ۾ رڪاوٽ بنجي ٿي بيٺي، ان کي ھنن رد ڪرڻ ٿي گھريو – بلڪ رياست ۽ مذھب ٻنھي کي ھنن چاھيو ٿي تہ اھي تھذيب جي ضابطي ۽ تاديب ھيٺ رھن ۽ ان جي اوسر ۽ واڌاري لاءِ ڪم اچن. ھنن سنڌي ماڻھن جي اجتماعي قوت کي قومي رياست جو ۽ سندن ڪثيرالاعتقاديءَ کي قومي مذھب جو روپ ڏيڻ ٿي چاھيو، تہ جيئن سندن قومي اتحاد آڏو ڪو خطرو باقي نہ رھي ۽ ھو پنھنجي مادي ۽ روحاني فلاح ۽ ترقيءَ جي راھہ ۾ پوري ڀروسي ۽ بيخوفيءَ سان اڳتي وڌن ۽ بني نوع انسان جي آفاقي مسرت ۽ ڪمال ۾ پنھنجي وس آھر پنھنجي حصي جو فرض ادا ڪري سگھن. حضرت شاھہ عبداللطيف ڀٽائي پنھنجي دور جي سنڌ ۽ سنڌي سماج جي انھيءَ سڄي امنگ جو عظيم ترجمان يعني ان جو عظيم شاعر، عظيم فنڪار ۽ عظيم مفڪر ھو. سچل ۽ سامي بہ سنڌ ۽ سنڌي سماج جي انھيءَ اجتماعي امنگ جا عظيم ترجمان ۽ شاعر ھئا.
*
سنڌ جي محب، ايڇ.ٽي.سورلي، پنھنجي عاليشان ڪتاب Shah Abdul Latif of Bhit جي تاريخ واري ڀاڱي جي مھڙ ۾ انگريزيءَ جا ٻہ ننڍا شعر ڏنا آھن –
ھڪڙو ”آئزڪ واٽس“ (Issak Watts) جو:
”وقت“، ھڪ سدا وھندڙ درياءَ وانگر،
پنھنجي سڄي وياءَ کي پاڻ سان لوڙھيندو نيندو ٿو وڃي –
ھڪ خواب وانگر اھي اڏامندا ۽ وسرندا وڃن ٿا،
جيڪو صبح ٿيڻ سان گم ٿي ويندو.“
۽ ٻيو ٽينيسن (Tennyson) جو:
”ڏينھن پنھنجي سڄي رنگ ترنگ سان اڏامندا، گم ٿيندا ٿا وڃن،
پر، شايد، اھڙي ڪا ”پاڇي وجھندڙ سرت“ آھي،
سا ڪڏھن ڪڏھن آڻي ڏئي ٿي (کيس بہ خبر نہ آھي تہ ڪٿان!)
ھڪڙو ننڍڙو مڌ ڀريل پيالو، ھڪڙي ڪا پرڪيف غيبي سرڪ.“
وقت برابر ويندو رھي ٿو ۽ ڏينھن برابر گذرندا ويندا ٿا رھن، پر ماضيءَ جي اڇلايل پاسيرن ڍيرن ۾ بہ ڳولڻ سان اھڙا ڪي ھيرا ڪڏھن ڪڏھن ملي وڃن ٿا، جن جي روشنيءَ جا شعاع، پنھنجي پنھنجي جاءِ تي، اسان جي آئيندي جي قدمن جا رھبر ثابت ٿي سگھن ٿا. ڪنھن گمنام کان گمنام ماڻھوءَ جو ھڪ ٻول، ڪنھن معموليءَ کان معمولي مصنف جي ڪا ھڪ سٽ بہ اسان لاءِ اھڙي شعاع وارو ڪو انمول ھيرو ثابت ٿي سگھي ٿي. عظيم ماڻھن جي ھٿن جو تہ جو ڪجهہ اسان جي ورثي ۾ ڇڏيل آھي، ان جي افاديت کٽڻ جي ئي ڪانھي – توڙي جو سوين ھزارين ڀيرا ان جو مطالعو ڪيو ويو ھجي. ڪھڙي خبر تہ ان ۾ اھڙي ڪا اھم ڳالھہ ھجي، جيڪا سؤ سال پوءِ ڪنھن کي ان ۾ نظر ايندي. اعليٰ تخليق جو انھيءَ ڪري وري وري مطالعو ڪرڻو پوي ٿو. اھي نہ رڳو ھر ماڻھوءَ کي يا ھر دور کي ڪا نئين روشني، ڪا نئين ڳالھہ ڏين ٿيون، پر ھر ماڻھوءَ کي ھر وقت انھن مان ڪجهہ نہ ڪجهہ نئون سبق، ڪونہ ڪو نئون ڏس ملي ٿو. شاھہ جي شعر، ۽ سچل ۽ ساميءَ جي شعر، جيڪو اثر سندن پنھنجن ڏينھن جي ماڻھن تي ڪيو ھوندو، عين ممڪن آھي تہ ان کان علحدي قسم جو اثر اسان جي دلين تي ان جو ٿيندو ھجي. اڄ کان ھڪ صدي پوءِ بہ جيڪي اسان جا نسل موجود ھوندا، انھن تي ان کان ئي ڪو نئون ۽ علحدو اثر ٿي سگھي ٿو. اھو ئي انساني ذھنن جو دائمي ۽ اٽوٽ ۽ لاڳيتو ڳانڍاپو آھي – اھا ئي انساني زندگيءَ جي ازلي ۽ ابدي روحاني ڏي وٺ آھي.
سنڌي سماج جي اِھا ازلي ۽ ابدي روحاني ڏي وٺ تمام گھڻي قدر ۽ پوريءَ عملي صورت ۾ ان جي پنھنجي سنڌي ٻوليءَ وسيلي ٿيندي آئي آھي- ۽ عين ممڪن بہ ائين ئي آھي ۽ اھا ڳالھہ رھڻي بہ وقت جي اکٽ سفر ۾ ائين ئي آھي. بلڪ ماڻھن جي ھر تھذيب جي ابتدا بہ ذھن جي انھيءَ ئي معجزي سان ٿئي ٿي، جنھن کي ٻولي ٿو چئجي. ٻوليون ئي قومن جي روح جا – انھن جي آدرشي عڪس جا، انھن جي ”ھئڻ جي احساس“ جا – سڀ کان سڌا ۽ چٽا اظھار آھن. ٻولي ئي سڀ کان وڌيڪ بقادار مواد آھي، جنھن ۾ ڪنھن قوم جي ”پاڇي وجھندڙ ڪا سرت“ پنھنجي روحاني زندگيءَ جي موڙي محفوظ ڪري ٿي – خاص طرح پنھنجن عظيم شاعرن، فنڪارن ۽ مفڪرن جي قولن، گفتن ۽ ادبي ۽ فني شھڪارن جي صورت ۾. ڪڏھن ائين بہ ٿيندو آھي – بلڪ اڪثر ائين ٿيندو آھي – تہ خسيس، واھيات ۽ سستي قسم جي شاعري ( يا ڪنھن ٻئي فن جي کوٽي پيداوار) جيڪا ھلڪن ۽ گدلن جذبن کي اڀاريندي ۽ ذھنن کي ڪيرائيندي ۽ گندو بنائيندي آھي، سا بہ پيش ٿيندي رھندي آھي، پر قوم جي ”پاڇي وجھندڙ سرت“ اھڙي ڪنھن ڪوڙي سڪي کي ان جي ٻوليءَ جي محفوظ گھر ۾ دائميت واري جاءِ ڪانہ ڏيندي آھي. ڪنھن دور ۾ ڪنھن قوم ڪھڙو شعر پيدا ڪيو، پڙھيو، ياد ڪيو ۽ ڳايو، ان جي اخلاق ۽ ڪردار جي سڀ کان وڌيڪ اھم شاھدي اھا آھي. اھڙيءَ طرح شاعري جيڪا ڪنھن قوم جي روحاني حافظي (ان جي ٻولي جنھن جو ٿانءُ آھي) ۾ موجود آھي، اھا ان جي تھذيبي ارتقا جو ڪتاب آھي، ان جي اصلي تاريخ آھي، جنھن جو ان قوم جي بنجڻ ۽ ڪاميابيءَ سان زندھ رھڻ ۽ زندھ رھي اڳتي وڌڻ ۽ اوچي ٿيڻ ۾ وڏو ھٿ رھي ٿو. شاھہ، سچل ۽ ساميءَ جي اعليٰ شاعري پنھنجي سچ، نيڪيءَ ۽ ڪمال حسن سان سنڌي ٻوليءَ ۾ محفوظ آھي ۽ سنڌي ٻولي سندن انھيءَ فڪر ۽ فن جي قوت سان اڄ سنڌي ماڻھن جي اجتماعي وجود ۽ ان جي اتحاد ۽ بقا جو نشان ۽ ان جي پيڙھہ ۽ ضمانت آھي. سندن اھو احسان، جو ھنن سنڌ ۽ سنڌي سماج جي انھيءَ پنھنجي ٻوليءَ کي پنھنجي روح جي آزاد امنگ جي اظھار جو وسيلو بنايو ۽ ائين ان کي ايتري توانائي، ڪشش، وسعت ڏني، جو اھا سنڌي ماڻھن جي قوم بنجڻ ۾ پنھنجو تھذيبي ڪردار ادا ڪري سگھي.
*
شاھہ، سچل ۽ سامي سنڌي قوم جا استاد، ھادي ۽ رھبر آھن. خاص طرح شاھہ سائينءَ سنڌي قوم کي پنھنجو رسالو عطا ڪري، ان کي ”اھل ڪتاب“ ھجڻ جو شرف بخشيو آھي. ھيءَ پنھنجي ڪنھن شيءِ کي عظمت يا تقدس ڏيڻ جي ڳالھہ ڪانھي. پر ھيءَ ھڪ حقيقت آھي. شاھہ جو رسالو دنيا جي جملي مذھبي تعليم جو نچوڙ ۽ سنگم ۽ سنڌي تھذيب جي سموري حاصلات جو روح آھي. ان ۾ زند اوستا، گيتا، ٻڌ ڌرم، جين مت، مسيحيت ۽ اسلامي تعليم جا اھم ۽ اعليٰ اصول ۽ قدر سڀ موجود آھن، جيڪي ھونئن بہ بنيادي طور سڀ ساڳيا آھن. ان جا ڪيترائي سر، الڳ الڳ ۽ سڄي جا سڄا يا ڀاڱن ۾، انھن ”مذھبن“ جي پنھنجي پنھنجي تربيتي ماحول ۽ تعليمي اصطلاح تي مبني ڏسجن ٿا. ان ۾ سنڌي تھذيب جي ھزارن سالن جي روحاني تجربي ۽ روايت جي نبار ڄاڻ ۽ ساڱاھہ موجود آھي. سنڌي تھذيب پنھنجي جڳن جي سفر جي ياد کي املھہ ملڪيت طور پاڻ وٽ پنھنجي لوڪ ڪوتا، لوڪ ڪٿا ۽ لوڪ چوڻين جي صورت ۾ محفوظ رکيو آھي. انھن ئي مثالن، ڳالھين ۽ واقعن جي مطالعي مان اخذ ڪيل عام نتيجا ۽ عام اصول شاھہ سائينءَ پنھنجي رسالي ۾ سنڌي لوڪن کي سيکاريا آھن. عام سکيا جي عمل جو اھو ئي ڏاھپ ڀريو ۽ دلپذير طريقو آھي. ڪامل سکيا يا آخري ۽ مطلق علم تہ ڪڏھن ممڪن ڪونھي. انھيءَ ڪري علم جي حاصلات جو تھذيبي يعني تجرباتي ۽ آزمائشي طريقو مذھبي طريقي يعني اعتقادي يا ايماني طريقي کان وڌيڪ اعتبار جوڳو ۽ وڌيڪ ڦلدائڪ سمجھيو ويو آھي ۽ ثابت ٿيل آھي. تعليم ۽ تربيت جي تھذيبي طريقي ۾ شڪ ۽ تنقيد علم جي حاصلات لاءِ پھريان قدم شمار ٿين ٿا. شڪ يا تنقيد مان سچ، نيڪيءَ ۽ سونھن کي ڪو نقصان ڪونہ ٿو رسي، ڇو تہ سچ ۽ نيڪيءَ جو ھونئن بہ وقت تي ئي مدار ٿئي ٿو – خود ضمير يا وويڪ تي بہ وقت جو اثر ٿئي ٿو. پر جا ڳالھہ تھذيبي ارتقا لاءِ ضروري آھي ۽ ھر طرح عظيم آھي، اھا آھي سچ، نيڪيءَ ۽ سونھن سان محبت جو جذبو. خاص طرح تڏھن جڏھن ان لاءِ خطري کي منھن ڏيڻو پوي. شاھہ سائينءَ پنھنجي رسالي ۾ سنڌي ماڻھن کي سندن اصطلاح ۾، سندن ئي پنھنجن مثالن، ڳالھين ۽ واقعن جي وسيلي اھا ئي سچ، نيڪيءَ ۽ سونھن سان محبت جي جذبي جي سکيا ڏني آھي.

نڪو سنڌو سور جو نڪو سنڌو سڪ،
عدد ناھي عشق پڄاڻي پاڻ لھي.
”شاھہ“

سچ، نيڪي ۽ سونھن، حق، خير ۽ حسن، ”انساني روح“ جا ھي ٽي امنگ ۽ لاڙا بنيادي آھن ۽ انھن جو بنياد اصل ۾ انسان جي پنھنجي ذاتي مفاد تي رکيل آھي. جو ڪجهہ منھنجي پنھنجي فائدي لاءِ آھي، اھو مون لاءِ حق بہ آھي، خير بہ آھي، ۽ ان ۾ مون کي حسن بہ نظر اچي ٿو ڇو تہ اھو مون کي وڻي ٿو! پر انسان يعني فرد دنيا ۾ اڪيلو نہ آھي، ۽ ھڪڙو ذاتي مفاد ٻين ذاتي مفادن جي تعلق ۽ نسبت سان عملي صورت وٺي ٿو – انھيءَ ڪري جيڪڏھن محض زور (انفرادي يا گروھي) تي فيصلو ڇڏڻو نہ آھي، تہ پوءِ گھڻن (انفرادي ۽ گروھي) مفادن جي ”گڏجي گذاري“ لاءِ ڏي وٺ ۽ ڇڏڇوٽ جي طريقي سان ”جيئو ۽ جيئڻ ڏيو“ جي اصول تي عمل لازمي بنجي پوي ٿو. ساڳيءَ طرح منھنجي، تنھنجي ۽ ھن جي (انفرادي يا گروھي نوع جي) گھڻن ”سچن“ جي وچ ۾ بہ باھمي سھپ ۽ رواداريءَ جي اصول کان سواءِ ٻي ڪا واھہ ڪانھي ۽ انھن جي پنھنجي پنھنجي بقا ۽ فروغ لاءِ بہ اھو ئي واحد معقول ۽ مفيد رستو ٿي سگھي ٿو. ”سھپ“ ۽ ”جيئو، جيئڻ ڏيو“ جي اصولن تي عمل ڪرڻ سان باھمي محبت ۽ باھمي تعاون وڌي ٿو ۽ انسانن ۾ ھر سطح جي گروھي اتحاد، امن ۽ ترقيءَ جي راھہ گھڙجي ٿي ۽ کين نفاق، جنگ ۽ برباديءَ جي ھولناڪ عقوبتن کان تحفظ ۽ پناھہ ملي ٿي، ۽ اھڙيءَ طرح تھذيب جي مذھب ۽ رياست تي فوقيت جي صورت قائم ٿئي ٿي. سماج ڪنھن غالب مذھب جي تعصب ۽ ھٺ ڌرميءَ کان ھڪ طرف ۽ ڪنھن غالب رياست جي ظلم ۽ تشدد کان ٻئي طرف ۽ ٻنھي جي گڏيل موت جھڙي عذاب کان (پوريءَ طرح نہ تہ بھ) گھڻي قدر نجات حاصل ڪري ٿو ۽ ائين ھتي ھن ڌرتيءَ تي ھو ڪامل انساني مسرت ۽ ڀلائيءَ جي جنت جي تعمير ۾ پنھنجي حصي جو فرض ادا ڪري سگھندو - ۽ اھو ئي ھر انساني سماج جي ھر فرد جو ھن ڌرتيءَ تي اعليٰ کان اعليٰ مقصد ٿي سگھي ٿو.
سنڌ جي ماڻھن ۽ سنڌي سماج کي، شاھہ، سچل ۽ ساميءَ، ھن ڌرتيءَ جي انھيءَ اعليٰ مقصد سان روشناس ۽ ان لاءِ تيار ڪرڻ ٿي گھريو. ھو سنڌ جا عظيم استاد، ھادي ۽ رھبر ھئا. ھو تمام وڏا انسان ۽ تمام وڏا شاعر ھئا. ھنن سنڌي سماج جي آڏو نئين انسان جو تصور پيش ڪيو. ھنن اسان کي جيڪا تعليم ڏني آھي، سا ڪا معمولي تعليم ڪانھي. ھنن سنڌي سماج کي نئين اجتماعي وحدت جي شعور کان واقف ڪيو ۽ ان لاءِ کين عملي راھہ ڏيکاري – قومي تھذيب، قومي مذھب ۽ قومي سياست جي راھھ، مشترڪ مفاد ۽ باھمي تعاون جي راھھ، محبت، رواداريءَ ۽ اتحاد جي راھھ، عمل ۽ قربانيءَ جي راھھ. ھنن جي سامھون سنڌ ۽ سنڌي سماج جي آزاد، باوقار، بامقصد ۽ خوشحال وجود جو خواب ھو، ۽ ھنن وٽ ان خواب جي تڪميل جو رستو بہ ھو. ٻيائيءَ ۽ ويڇي کي ھٽائڻ جو، پنھنجن کي پنھنجو ڪرڻ جو، ٻڌيءَ ۽ ايڪتا جو، سچ، نيڪيءَ ۽ سونھن کي پاڻ ارپڻ ۽ انھن تان پاڻ نڇاور ڪرڻ جو، سچي ماڻھپي جو، ماڻھوءَ جي مريادا ۽ مان ۽ ماڻھوءَ جي شيوا ۽ پيار جو، انساني تھذيب جي عروج ۾ پنھنجي حصي جي فرض ادا ڪرڻ جو، عالمي امن، اتحاد ۽ ترقيءَ جي جدوجھد ۾ ڀاڱي ڀائيوار ٿيڻ جو. ھاڻي، اھو اسان تي ڇڏيل آھي تہ ڪيتري قدر اسين پنھنجي فرض کي سڃاڻون ٿا ۽ ان تي عمل پيرا ٿا ٿيون ۽ ڪيتري قدر پاڻ کي پنھنجن عظيم استادن ۽ رھبرن جي لائق ثابت ڪري ٿا سگھون.
سڄيءَ ڳالھہ جو دارومدار ھن تي آھي تہ اسان جو پاڻ تي ڪيترو فخر آھي، اسان جو پاڻ ۾ ڪيترو اعتماد آھي، اسين ھڪٻئي سان ڪيترا سچا آھيون ۽ پنھنجي روح کي زندھ رکڻ لاءِ ڪيترو ڪجهہ سھڻ ۽ قربان ڪرڻ لاءِ تيار آھيون. شال اسان جي جيئڻ جو منطق اسان کان وسري نہ وڃي - ۽ پنھنجي مڻيا ۽ مان سان جيئڻ جو امنگ اسان جي ساھہ ۾ سدا موجود رھي!
پسي جھاجھہ جمال جِي، جِنھين پيتي پِڪ،
اپر اڳانجھو ٿيو، سور انھين کي سڪ،
ھڏ نہ ڀڳين ھڪ، سدا سائر سير ۾.
”شاھہ“

حيدرآباد سنڌ
1977-12-14ع


شاھہ

________________________________________
* ڏسڻو ھي آھي تہ مذھب جو، اقتدار جي دنيا ۾ يعني سياست ۾، ۽ اخلاقيات جي دنيا ۾، تاريخي عمل ڪھڙو رھيو آھي. اقتدار جي دنيا ۾، ان بيحد شدت ۽ ڪٺورتا کان ڪم ورتو آھي – لازمي طرح ان کي ائين ڪرڻو ھو، ڇاڪاڻ تہ مذھب، پنھنجي معمول مطابق، پنھنجن معتقدن تي، جن کي ان مان سچي ايمان جي روشني ملي ٿي، ھيءُ روحاني فرض عائد ڪري ٿو تہ ھو ڪافرن کي ڪفر جي اوندھہ مان ڪڍي ٻاھر ڪن. تنھن کان سواءِ، ان ايمان جي روشنيءَ جو خاص واسطو جسم کان وڌيڪ روح سان رھي ٿو ۽ تاريخ ان حقيقت جو ثبوت سدائين بيشمار ڪافرن جي ماس ۽ رت (يعني انھن جي لاشن) جي صورت ۾ پئي ڏنو آھي.
ھن سلسلي ۾ اھا ڳالھہ بہ پڌري آھي تہ جيڪي سچي ايمان جي روشنيءَ کان انڪار ڪندا، اھي بھرحال انھيءَ کان بہ انڪاري ھوندا تہ مومنن کي مٿن حڪم ھلائڻ يعني، صاف سڌن لفظن ۾، سندن ملڪ تي حڪمراني ڪرڻ جو ڪو حق آھي! بس، ائين مقدس ايمان جي روشنيءَ ۽ ان جي مقدس ڪتاب جي تبليغ سان ملڪن ۾ مؤمن قومن جي جذبي ۽ حڪمرانيءَ جي جھنڊن کوڙڻ جو پورو جواز ۽ لاجواب سبب پيدا پئي ٿيو آھي. ان ۾ جيڪڏھن چند داعي، مبلغ، درويش يا عالم شخصي طرح اخلاص ۽ پاڪبازيءَ جا پتلا بہ ھئا، تہ ان ڪري اصل ڳالھہ ۾ ڪو فرق ڪونہ ٿي پيو – انھن جي پاڪبازيءَ ۽ لاطمعيءَ پاڻ ان قوت ۽ اقتدار کي مدد، بچاءَ ۽ تقدس ٻخشڻ جو ڪم ٿي ڏنو ۽ ان وچ ۾ انھن جا ٻيا مؤمن ڀائر اھا ئي قوت ۽ اھو ئي اقتدار پنھنجي پوري جھد ۽ جولان سان استعمال ڪندا ٿي رھيا، تہ جيئن پنھنجي ان جھاد جي عوض ھو جنت جا مالڪ ۽ وارث بنجي سگھن – آخرت جي جنت کان وڌيڪ ھن دنيا جي جنت جا، غلام ملڪن جي باغن ۽ کيتن جي جنت جا، انھن جي وادين ۽ دريائن جي جنت جا، محڪوم قومن جي پگھر ۽ پورھئي ۽ رت ۽ ست جي جنت جا. مقدس دين – پنھنجن چند نيڪ ۽ متقي عالمن ۽ درويشن کان تقريبًا لاتعلق – پنھنجن انھن ”جنت“ پسند مجاھدن جي ھر فتح ۽ ان جي بي انداز مال غنيمت کي پنھنجي خداي قدوس جي طرفان مؤمنن تي لازوال فضل ۽ ڪرم جي بارش ۽ سندس احسان عظيم چوندو ۽ ظاھر ڪندو رھيو – برابر سندن خدا ساڻن خوش ھو ۽ ھو پاڻ بہ خدا سان خوش ھئا! اِئين اخلاقيات جي دنيا ۾، ھڪ تہ مذھب پنھنجن معتقدن جي ذھنن ۾ اھڙو ھڪ ڏٺو وائٺو ۽ بي سرتيو غرور ڀريو تہ سندن پنھنجو ڪردار ۽ پنھنجا اخلاقي قدر ٻين جي ڪردار ۽ اخلاقي قدرن کان بھر صورت بھتر ۽ اعليٰ ھئا ۽ انھيءَ ڪري سندن اھو حق بہ ھو ۽ فرض بہ ھو تہ ٻين جي عقيدن کي بدلائڻ ۽ انھن کي راھہ راست تي آڻڻ جي ڪوشش ڪن ۽ ان لاءِ ھو ھر قسم جي طريقن کي ڪم آڻڻ ۾ حق بجانب ھئا : ۽ ٻيو تہ انساني تھذيبن جي ان اختلاف ۽ ٽڪر ۾، ۽ ان جي نبيري ۾، مؤمنن جي عقيدھ پرست ۽ خود پسند جنون انساني اخلاقيات کي اھڙو ھڪ اجھاڳ ۽ پر فريب روپ ڏيئي ڇڏيو، جھڙو سمنڊ ڪڏھن اجھاڳ ھو ۽ جھڙو اڄ بہ ھو پرفريب آھي. انھيءَ ڪري اسين پوري اعتماد سان چئي سگھون ٿا تہ ڪوبہ جيڪڏھن چاھي تہ ھو! !سچ پچ ھڪ نيڪ ۽ بااخلاق انسان بڻجي (اسان کي دل ۾ اھو شڪ آڻڻو نہ آھي تہ نيڪ ۽ بااخلاق انسان ٻڻجڻ ممڪن بہ آھي يا نہ. بلڪ آءٌ سمجھان ٿو تہ اسان کي پورو يقين رکڻو آھي تہ ائين ممڪن آھي)، تہ ھن کي سڀ کان پھريائين مقدس ايمان جي منع نامن، گناھن ۽ منافقتن کان پاڻ کي ڇني ڌار ڪرڻو آھي. تحقيق، جيڪڏھن خدا جي تصور يا مفھوم ۾ ڪا سچائي يا ڪا افاديت آھي، تہ اھا اِھا ئي ٿي سگھي ٿي تہ ان جي مدد سان اسين پنھنجي من ۾ وڌيڪ ڪشادا، وڌيڪ آزاد ۽ وڌيڪ پيار ڪندڙ انسان بڻجون. جيڪڏھن خدا اسان کي ائين نٿو بڻائي سگھي، تہ پوءِ بھتر آھي تہ اسين ان جو نالو وٺڻ ڇڏي ڏيون.“
(جيمس بالڊون ھڪ آمريڪي سياھہ فام پادري) : حوالو انگريزيءَ جي ڪتاب “Freedom, Reason or Revolution” تان، ايڊيٽر – گارڊن بُوڪر، روليج ائنڊ ڪاگن بال لميٽيڊ، لنڊن، 1970ع. )


________________________________________
* ”.....جيئن ”تاريخ طاھريءَ“ وغيرھ ۾ آيل آھي، مذڪورھ سيد (قاضي سيد شڪرالله شيرازي) سنہ 906ھہ ۾ ھرات مان قنڌار ۽ اتان شاھہ بيگ جي حڪم سان سنہ 927 ھہ ۾ (انھيءَ ئي سال جڏھن شاھہ بيگ سنڌ تي حملو ڪيو ھو) ٺٽي ۾ آيو ۽ مرزا شاھہ حسن ابن شاھہ بيگ جي زماني ۾ (يعني ٻئي سال جڏھن شاھہ بيگ جي مرڻ کان پوءِ شاھہ حسن ھن جي جاءِ والاري) ان نئين فتح ڪيل سرزمين جي منصب قضا تي سرفراز ٿيو. شروع ۾ ھن جو اچڻ تاجر جي حيثيت سان ٿيو ھو.
”.....بزرگن کان ٻڌو ويو آھي تہ جتي موصوف اچي سڪونت اختيار ڪئي ھئي، سندس اولاد اڄ تائين اتي ئي رھندو ٿو اچي پھريائين اتي (ھڪ) انصار جي قبيلي جا ماڻھو آباد ھئا، سيد شڪرالله جي اولاد مان سيد محمد حسن بن سيد علي اڪبر بن سيد عبدالواسع کان ٻڌو ويو آھي تہ ان قبيلي جا ڪي ماڻھو (ھاڻي) سنڌ جي ٻھراڙيءَ ۾ (ڪٿي) رھن ٿا ۽ انھن مان ھڪ وڏي عمر جو شخص جڏھن بہ ٺٽي ۾ ايندو ھو تہ (ھن محلي ۾) اچي، اسان سان بہ ملاقات ڪندو ھو.
”.....قبرن جو چبوترو، جن ۾ (ھنن ساداتن جا) بزرگ آرام پذير آھن، پھريائين اھو انھن (يعني، ان انصار قبيلي وارن) جو ھو، جن جون ڪي قبرون اڃا بہ (اتي) موجود آھن.
”.....سيد شڪرالله جي قبر سيد عبدالله جي درگاھہ جي اولاد ۾ اڄ بہ اھل الله جي زيارت گاھہ آھي.
”.....چون ٿا تہ مذڪورھ سيد سان ٽي ٻيا بہ باڪمال بزرگ ٺٽي ۾ آيا ھئا. انھن دوستن ۾ ھڪ قسم جو خاص اتحاد ھو. اھي بزرگ (1) سيد منبہ، (2) سيد ڪمال ۽ (3) سيد عبدالله آھن.“ (علي شير قانع : ”تحفت الڪرام“، 1181 ھھ، ص. ص. 484-483-482).
”.....(سيد ڪمال ... اصلا حسيني ۽ شيراز جو باشندو ھو ۽ مذڪورھ سيد شڪرالله جي دوستيءَ ۽ رفاقت ۾ ٺٽي ۾ آيو ھو..... (جنھن جو) ھيءُ ڏاڍو گھرو يار ھو ۽ انھن چئن يارن ۾ شامل ھو، جنھن جو ذڪر شڪرالله جي بيان ۾ ٿي چڪو آھي.... وفات کان پوءِ ھي پنھنجي رھائشي حويليءَ ۾ دفن ٿيو. ان جي زيارت جي برڪت ملڪن ۾ مشھور ۽ ان جي توسل جون ڪرامتون عوام ۽ خواص جي دلين ۾ مرڪوز آھن.“ (ساڳيو ڪتاب: ص 493).
” سيد شاھہ منبہ – ھيءُ غوث الثقلين (پيران پير) مان آھي. ھي بزرگوار سيد ڪمال شيرازي ۽ سيد عبدالله حسينيءَ سان گڏجي شاھہ بيگ ارغون جي زماني ۾ سيد! !شڪرالله شيرازيءَ سان گڏ ٺٽي آيو ھو، (جنھن سان) ھن جي خصوصي صحبت ھوندي ھئي. پاڙي جي ويجھڙائيءَ جي خيال کان ھيءُ انھيءَ جڳھہ ۾، جتي ھو اڄ آرام پذير (مدفون) آھي، ھڪ مريد جي گھر ۾ اچي رھيو ھو.... ھن جون ڪرامتون روشن ۽ ھن جي مناقبي جون نشانيون مشھور آھن. ھن جي (مقبري) جي زيارت عام خلق الله جي حاجت روائيءَ جي ضامن آھي....“ (ساڳيو ڪتاب : ص ص 601-602).
”سيد شاھہ عبدالله حسيني – ھيءَ بہ قطب الاقطاب، غوث الثقلين، حضرت پير دستگير عليھہ الرحہ جي اولاد مان، مذڪورھ (چار) يارن يعني سيد منبہ، سيد ڪمال ۽ سيد قاضي شڪرالله مان ھڪ مقتدر يار ھو. ھيءُ بزرگوار شاھہ بيگ ارغون جي زماني ۾ ٺٽي آيو ۽ خفيہ طور پھاڙيءَ جي ان جاءِ تي اچي گوشھ نشين ٿي ويٺو، جتي ھن جي مزار واقع آھي... مڪليءَ جي ٽڪريءَ تي اچڻ وڃڻ وارن کي جيڪو فيض ھن بزرگ مان حاصل ٿئي ٿو، قلم ۾ ان جي بيان ڪرڻ جي طاقت ڪانھي.“ (ساڳيو ڪتاب: ص ص 615-614).
* سنڌ تي مسلمان ارغونن جي ڪاھہ وقت ۽ ستن ڏينھن لاءِ انھن ھٿان ٺٽي جي قتل عام ۽ لٽجڻ وقت سنڌ ۽ سنڌ جي ان گاديءَ جي شھر ٺٽي جي اسلامي فضا ڪجهہ ھن ريت ھئي:
”روايت ڪن ٿا تہ (سنڌ جو بادشاھہ) ڄام نظام الدين علم جو عاشق ھو. ننڍپڻ ۾ ھن مدرسن ۽ خانقاھن ۾ تعليم ۽ تربيت ورتي ھئي. ھو نھايت حليم، خليق ۽ پسنديدھ صفتن ۽ حسين عادتن جو مالڪ ھو. ان سان گڏ، ھو ڪمال درجي جو زاھد ۽ عابد بہ ھو. ھن جي فضيلت ۽ اصل حقيقت ان کان مٿي آھي جيتري ڪجهہ قلمبند ڪري ٿي سگھجي.... ھن جي حڪومت جي ڏينھن ۾ سنت نبويءَ جي پيروي ايتري قدر عام ٿي چڪي ھئي، جو ان جو تصور بہ نٿو ڪري سگھجي. مسجدن ۾ باجماعت نماز ادا ڪرڻ جو رواج ايترو تہ عام ھو، جو ڪوبہ، ننڍو يا وڏو، اڪيلو وڃي مسجد ۾ نماز ادا ڪرڻ پسند نہ ڪندو ھو. جيڪڏھن ڪنھن وقت ڪنھن کان نماز يا جماعت گسي ويندي ھئي، تہ ھو نھايت پشيمان ٿيندو ھو ۽ ٻن ٽن ڏينھن تائين استغفار پڙھندو رھندو ھو.... (”تاريخ معصومي“ – ص ص 104-102) ۽ ان کان پوءِ جڏھن سنڌ تي مسلمان ارغونن جا حليف، مسلمان مغل حاڪم ھئا ۽ انھن جي ظلم جي ڪاري رات ڇانيل ھئي، تڏھن ٺٽي جي اسلامي فضا جو تاريخ ۾ ھن ريت ذڪر آيل آھي:
”.... عالم، فاضل، شاعر، ڪاتب، خوشنويس ۽ خدا پرست شخص ھن شھر ۾ تمام گھڻا رھن ٿا... ۽ ان جا اڪثر ماڻھو ڏاڍا پڪا مسلمان آھن ۽ روزي نماز ۽ شرع شريف جي پيرويءَ ۾ بيحد گھڻو سعيو ڪن ٿا. ايتري قدر جو ھتي ڪيتريون وڏيون جامع مسجدون آھن، جن ۾ ويھہ ويھ، ٽيھہ ٽيھہ ھزار ماڻھو جمعي جي نماز لاءِ گڏ ٿين ٿا. جامع مسجدن کان سواءِ شھر جي محلن ۾ ڪيتريون ئي ننڍيون ننڍيون مسجدون آھن ۽ اھي سڀ! !جمعي ڏينھن ايتريون ڀرجي وڃن ٿيون، جو عين نماز مھل جيڪڏھن ڪو نماز لاءِ اچي ٿو تہ ڪيترن حيلن ۽ ڪوششن کان پوءِ مس ھن کي نماز لاءِ ڪا جاءِ ملي سگھي ٿي.“ (”مظھر شاھجھاني“، ميرڪ يوسف، بتصحيح ۽ حاشيہ وغيرھ، حسام الدين راشدي، ص. 33).
* Fifth Column – ماڻھن جو منظم گروھھ، جيڪو ڌارينءَ فوج جي فائدي ۾ ملڪ جي اندر ويھي ڪم ڪري ۽ ان جي سوڀ لاءِ اندرون ئي اندر ميدان تيار ڪري.
* شاھہ بيگ ارغون، 927 ھہ (1520ع) ۾، سنڌ تي حملي کان اڳ، پنھنجي ”چئن يارن جي چؤنڪڙي“ ٺٽي رواني ڪئي ھئي، جيڪي تاجرن جي ويس ۾ اتي پھتا ھئا، منجھن ”ھڪ قسم جو خاص اتحاد“ ھو ۽ انھن آخر ۾ پاڻ کي ”غوث الثقلين پيران پير دستگير جو اولاد“ سڏائيندي، ظالم ۽ ڦورو ارغوني حڪومت جي کپائڻ ۽ ھلائڻ ۾ ارغونن جي مذھبي مدد ۽ ساڻن مال غنيمت ۽ اقتدار ۾ ڀاڱي ڀائيواري ڪئي.
ساڳيءَ طرح، 1737ع ۾، سنڌ تي نادر شاھہ جي حملي کان فقط ٻہ سال اڳ، ان جي سپھہ سالار احمد شاھہ ابداليءَ جو پير ۽ مرشد، شاھہ فقير الله علوي، پنھنجي ملڪ (روتاس، جلال آباد، افغانستان) مان، مذھبي ھر اول دستي طور، پنھنجي پوري اٽالي سان پھريائين ٺٽي ۽ پوءِ شڪارپور ۾ اچي وارد ٿيو. ٺٽي جي مختصر رھائش ۾ ھن ”مخدوم محمد ھاشم جي شاگردي“ قبولي ۽ ان کان ”علوم ظاھري ۽ سلوڪ مخفيءَ جي سند“ ۽ ”فقر جي ٽيٽيھن سلسلن جي اجازت“ ورتي. ”1747ع ۾ نادر شاھہ قتل ٿيو ۽ احمد شاھہ ابدالي خراسان ۽ سلطنت نادريءَ جي مشرقي ايراضين جو دعويدار ٿيو... سنڌ ھن جي ھٿان ۽ ھن جي جانشينن جي ھٿان جيڪي سختيون سٺيون ۽ پريشانيون ڏٺيون، انھن جو داستان خود نادر سفاڪ جي ڦرلٽ ۽ تباھہ ڪارين جي داستانن کان گھٽ دردناڪ نہ ھو.“ پر احمد شاھہ ابدالي پوءِ بہ ان اھل الله بزرگ، صاحب فقر و سلوڪ، حاجي شاھہ فقيرالله علويءَ جو ايڏو تہ معتقد خاص ۽ مريد صادق ھو، جو ھو ”سنڌ جي علائقي ۾ داخل ٿيڻ شرط، جتي پيرن مان لاھي، پيرين اگھاڙو ھلندو ھو“ ! ڇو تہ اھو سندس ”مرشد جو وطن“ ھو! ۽ ان پنھنجي مرشد سڳوري جي ”پيرن جي پڻي تبرڪ! !طور پاڻ سان کڻي ھلندو ھو!“ سنڌ جي تاريخ ۾ مذھب ۽ سياست جي، يعني ايمان ۽ اقتدار جي، استبدادي ۽ استحصالي شراڪت جو اھو ڪو پنھنجي نوع جو واحد يا ڪو پھريون يا ڪو پويون مثال بہ ڪونھي.


________________________________________
* سال 1605ع ۾ ھڪ يوروپي مسافر، سيلبئنڪ، اتفاق سان سنڌ جي روھڙي شھر ۾ وڃي نڪتو ۽ اتي جون دکي حالتون ڏسي، دانھن نڪري ويس ۽ چيائين تہ ”ھيءُ شھر ڪيڏو نہ ڏکويل ماڻھن سان ڀريل آھي!“
چاليھہ سال پوءِ، 1645ع ۾، ٻئي ھڪ يورپي مسافر، اسپلر، اتر سنڌ جو سير ڪندي، اتان جي آبادگارن ۽ ھارين جي حالت ڏسي، لکيو تہ اھي ”بيحد مجبور ۽ مظلوم“ ھئا.
25 جنوري 1659ع تي ھڪ انگريز واپاريءَ پنھنجن انگلنڊ جي سيٺين ڏانھن ھڪ خط لکيو، جنھن ۾ ھن کين ٻڌايو تہ ”ھتي سنڌ ۾ ڏڪار ۽ پليگ جي بيماري ايتري تہ گھڻي پيل آھي، جو انھن ۾ ماڻھن جو گھڻو حصو ختم ٿي ويو آھي ۽ باقي ڪي ٿورا وڃي بچيا آھن.“
1699ع ۾ (جڏھن شاھہ عبداللطيف ڏھن سالن جو ھو)، ھڪ انگريز سياح، اليگزينڊر ھئملٽن، جڏھن ٺٽي ۾ پھتو، تڏھن ڏٺائين تہ اتي ھن جي پھچڻ کان اڳ ”اسي ھزار ڪوري پليگ وگھي مري چڪا ھئا.“ سنڌ جي حالتن جو ذڪر ڪندي، وڌيڪ ھو ٻڌائي ٿو تہ اتي ”عام رستي جي مسافري بنھہ خطري واري ھئي، ان جو ھڪ عام طريقو ھيءُ ھو تہ ”اٺن جا قافلا ھلندا ھئا ۽ انھن سان ھڪ سؤ کان ٻہ سؤ کن گھوڙي سوار حفاظت لاءِ ساڻ ھوندا ھئا.“ ھن اھڙي ھڪڙي قافلي جو ذڪر بہ ڪيو آھي. جنھن تي! ! رستي ۾ چئن کان پنجن ھزارن ڦورن حملو ڪري، ان جا 250 گھوڙي سوار محافظ ۽ 500 کن سوداگر ۽ ٻيا ماڻھو ماري ڇڏيا ھئا.
مغلن جي پوئين دور جي ھڪڙي ٺٽي جي نواب، ”نواب اعظم خان جو اٽڪل چئن سالن (1718-1715ع) جو عرصو اھل سنڌ وارن لاءِ نحوست جو زمانو ھو. ھڪ تہ ملڪ ۾ سخت ڏڪار پيو ۽ ٻيو تہ ان ۾ حضرت حق شناس شاھہ عنايت الله جي شھادت جو واقعو پيش آيو.“ (ڊاڪٽر دائودپوٽو: ”شاھہ شھيد“، رسالو ”نئين زندگي“، مئي،1970ع).
برخلاف ھن ارغونن، ترخانن ۽ مغلن جي دور ۽ عام بک، ڏک ۽ بدامنيءَ جي، انھن کان اڳ سنڌ جي آزاد ۽ خودمختيار قومي رياست جي ڏينھن ۾ حالتون ڪيئن ھيون؟ ”.....۽ (روايت ڪن ٿا تھ) ھن (ڄام نظام الدين) سنڌ جو اندروني ۽ ان جي سرحدن جو اھڙيءَ طرح انتظام رکيو، جو ماڻھو ڏاڍي اطمينان سان رستن جو سفر ڪندا ھئا....ھن جي دور حڪومت ۾ عالمن، صالحن ۽ درويشن ڏاڍي آرام سان وقت گذاريو ۽ رعيت ۽ سپاھہ بہ آسودا ۽ خوشحال رھيا...“ (تاريخ معصومي، ص. 103).
* ”ڪلھوڙا حڪمرانن زرعي ڪم ۾ جيڪا گھري دلچسپي ۽ اورچائي ڏيکاري، ان جي بنياد تي ھو سنڌ ۾ سڀني کان وڌ واھہ کوٽائيندڙ شمار ٿين ٿا. خاص طرح، ميان نور محمد، اتر سنڌ ۾، جتي پھرين ھن جي حڪومت قائم ٿي، واھن رستي پوک جو نمونو شروع ڪيو.
”ھن سنڌ ۾ گھاڙ واھن جو سرشتو قائم ڪيو، جنھن ۾ نور واھہ (ڏھہ ميل)، شاھجي ڪڙ (ويھہ ميل) ڏاتيجي ڪڙ (ويھہ ميل) شامل ھئا، جن مان اڳتي ھلي، پھريون واھہ بئريج واھن جي جديد سرشتي ۾ وارھہ جي شاخ طور استعمال ٿيو ۽ ٻيا واھہ ان سرشتي ۾ ٻين شاخن طور ڪم آيا. (ڪلھوڙن جي ڏينھن ۾) ڏاتيجي ڪڙ تي لاڙڪاڻي کان شھدادڪوٽ تائين مسافريءَ ۽ باربرداريءَ لاءِ ٻيڙيون پڻ ھلنديون ھيون.
”سنڌونديءَ جي کاٻي ڪپ سان پڻ ڪلھوڙن نوان واھہ کوٽايا – مثلا (نوشھري ڊويزن ۾) نصرت واھھ، مراد واھھ، باغ واھہ ۽ فيروز واھھ، جيڪي سڀ نو لکي واھن جي سرشتي جو حصو ھئا : اھي سڀ واھہ پوءِ اڄوڪي روھڙي ڪئنال سان ڳنڍيا ويا.
”ائين ڪلھوڙن جيتوڻيڪ وسيع غير آباد زمين کي آباد ڪيو، پر ھو آبپاشيءَ جي جديد علم جي معيار تي وڏا انجنيئر ڪونہ ھئا – انھيءَ ڪري ھنن جي واھن ۾ ايتري سوڌپائي ۽ ترتيب ڪانہ ھئي : ھنن پنھنجن واھن جا پيٽ فقط درياءَ جي ڇڏيل پيٽن يعني ان جي ڍورن ۽ مٺي پاڻيءَ جي موجود ڍنڍن جي رخ تي رکيا ٿي، جنھن ڪري سندن واھن جي مجموعي ڊيگھہ ھزارن ميلن تائين وڌيل ھوندي ھئي. پر ڇاڪاڻ تہ ھو پورا بااختيار ۽ مڪاني حڪمران ھئا، انھيءَ ڪري ھو پنھنجي آبپاشيءَ جي سرشتن جو انتظام خبرداريءَ ۽ پوريءَ ڪاميابيءَ سان ھلائي سگھيا. سندن جائنشين ٽالپر، جيڪي شڪار جا وڌيڪ شوقين ھئا، سي ھيءُ سڄو عاليشان آبپاشيءَ جو سرشتو ايتريءَ ڪاميابي سان قائم رکي نہ سگھيا....“
ھيءُ شاھہ، سچل ۽ ساميءَ جي دور جو سنڌ جي تھذيب جي ميدان ۾ محب وطن قومي رياست جي پناھہ ھيٺ، بلڪ ان جي ذريعي، اجتماعي معاشي بھبود لاءِ ورتل ھڪ عظيم ڪوشش جو مثال آھي.
* ”ترڪ سياست ضعف رياست... و رياست با سياست واجبي... و در مقدمھ عدالت خود را وغير را بيڪ نظر بايد ديد... در خير فڪر شر و در شر فڪر خير... نفع شمايان سراسر در اخلاق و محبت است... اول حق غربا و مساڪين و يتيمان و مطلوبان عائد بگردن ميشود و روز و شب فڪر ملڪداري... و ھر آفريدھ را بھتر بدانيد، و ھر مرد را مرد بدانيد...“
(”سنڌي ترجمو: سياست کي ڇڏڻ معنيٰ رياست جي ڪمزوري... ڇو تہ رياست (جي ڪاميابيءَ) لاءِ سياست ضروري آھي... عدل ۽ انصاف جي ھر ڳالھہ ۾ پاڻ کي ۽ ٻئي کي ھڪ نظر سان ڏسڻ کپي... خير وقت شر جو اونو ۽ بديءَ وقت خير جي اون رکجي... اوھان جي ڀلائي، سڄي جي سڄي، اخلاص ۽ محبت ۾ آھي... پھريائين اوھان جي گردن تي غريبن، مسڪينن، يتيمن ۽ گھرج رکندڙ ماڻھن جي حق جو بار آھي، ۽ اوھان کي ڏينھن رات ملڪ جي انتظام ۽ بھبود جو خيال رکڻ کپي.... ۽ اوھان کي گھرجي تہ ھر خلقيل شيءِ کي مفيد ۽ بھتر ڄاڻو ۽ ھر انسان کي انسان ڪري سمجھو....“)
* مشھور روايت آھي تہ شاھہ ان دور جي بي مثل ڳائڻيءَ مائي گلان، کي دعا ڪئي ھئي تہ ”گلان مان گل ٿيندو“ ان کان پوءِ ان مائيءَ جو ميان نور محمد سان نڪاح ٿيو، جنھن مان کيس غلام شاھہ ڄائو.

مددي ڪتاب

1. ”تاريخ معصومي“ (سنڌي ترجمو: مخدوم امير احمد)، سنڌي ادبي بورڊ.
2. ”تحفھ الڪرام“ (سنڌي ترجمو: مخدوم امير احمد)، سنڌي ادبي بورڊ.
3. ”مظھر شاھجھاني“، ميرڪ يوسف، بتصحيح و مقدمھ و حواشي پير حسام الدين شاھہ راشدي، سنڌي ادبي بورڊ.
4. ”منشور الوصيت و دستور الحڪومت“ ، ميان نور محمد ڪلھوڙو بتحقيق پير حسام الدين شاھہ راشدي، سنڌي ادبي بورڊ.
5. ”تاريخ سنڌ، عھد ڪلھوڙا“ (ٻہ جلد)، غلام رسول ”مھر“.
6. ”شاھہ عنايت شھيد جي سوانح جا ماخذ“ پير حسام الدين شاھہ راشدي، ”نئين زندگي“ ماھنامو، شاھہ شھيد نمبر – 1970ع.
7. ”شاھہ عنايت الله شھيد ۽ سندن سھيوڳي ۽ ھمعصر“ ، مولانا غلام مصطفيٰ قاسمي، ايضا.
8. ”شاھہ شھيد عنايت الله صوفي“ ، ڊاڪٽر دائودپوٽو، ايضا.
9. ”شاھہ شھيد صوفي“، محبوب علي چنو، ايضا.
10. ”بياض ھاشمي“ (قلمي)، مخدوم محمد ھاشم ٺٽوي.
11. ”پيغام لطيف“، جي ايم سيد.
12. ”شاھہ“، (2) ”سچل“، (3) ”سامي“، ڪلياڻ آڏواڻي.
13. ”سامي جا سلوڪ“ (ٽن جلدن ۾) بي.ايڇ. ناگراڻي.
14. ”شاھہ جو رسالو“، ڪلياڻ آڏواڻي.
15. ”رسالو سچل سرمست“، عثمان علي انصاري.
16. ”رود ڪوثر“ (اردو)، محمد اڪرام.
17. “Shah Abdul Latif of Bhit”, H.T.Sorley.
18. “Sind and Its Sufis”, J.p.Gulraj.
19. “Sind Before the Muslim Conquest”, H.T.Lambrick.
20. “Reflections on History”, Jacob Burckhardt.
21. “Poetics and Rhetoric”, Aristotle.
22. “To the Nations”, Paul Richard.
23. “Partriotism in Literature”, John Drinkwater,
24. “Crops in Sindh”, A.W.Khoso.

لاڳاپيل ڪي مضمون مصنف جا لکيل

1. ”اسين ۽ شاھہ“ (1977ع)
2. ”نئون نياپو“ (1982ع)
3. ”سنڌ ۽ سنڌيت“ (1985ع)
4. ”سنڌ منھنجي خوابن جي“ (1987ع)
5. Sindh And the Message of Shah (1984)

اسين ۽ شاھہ

شاھہ عبداللطيف ڀٽائي سنڌ جو متبرڪ ۽ دنيا جو عظيم انسان ھو. سنڌ لاءِ شاھہ جو پيغام اتحاد ۽ عمل جو پيغام آھي. ماڻھن جي اتحاد ۽ عمل سان ماڻھن جون قسمتون ٺھن ٿيون. اتحاد ھر حالت ۾ ڪنھن مقصد لاءِ ٿيندو آھي. ماڻھن، سماجن ۽ قومن جي اتحاد جو مقصد اجتماعي مفاد ھوندو آھي. اجتماعي مفاد لاءِ انفرادي ۽ گروھي مفاد قربان ڪرڻا پوندا آھن. اڄ جي وسيع آبادين واريءَ ۽ علم ۽ ھنر سان ڀريل دنيا ۾ سماج يا قوم جو اجتماعي مفاد معنيٰ ان جي اڪثريت جو مفاد. جيئن دنيا جي ٻين ھنڌن تي تيئن اسان وٽ سنڌ ۾ بہ اڪثريت پورھيت ماڻھن جي آھي – ھارين، مزورن ۽ ڪمين ۽ ڪاسبين ۽ ٻين انيڪ پورھيتن جي. ڪمائيندڙ ۽ اپائيندڙ اھي آھن، ۽ ميڙيندڙ ۽ کائيندڙ ٻيا آھن، جيڪي تمام ٿورا آھن. شاھہ سائينءَ پنھنجي رسالي ۾ گھڻي ۾ گھڻو ذڪر بہ انھيءَ اڪثر عوام جو ڪيو آھي، يعني ھارين ۽ ھٿ پورھيتن جو – ڪاتارن، ڪورين، لوھارن، واڍن، ڪنڀرن، مھاڻن ۽ ٻيڙيائتن، اوڏن، اوٺين ۽ ڍور ڌڻين جو، پنھنجن عام ماروئڙن، سانگين ۽ سنگھارن جو. تنھنڪري، شاھہ سائينءَ جو پيغام اسان لاءِ اڄ بہ اھو ئي آھي تہ اسين پنھنجي گڏيل ۽ وڏي مفاد لاءِ، يعني سنڌي سماج جي اڪثريتي مفاد لاءِ، پنھنجا الڳ الڳ، ننڍا ۽ محدود مفاد وساري، پاڻ ۾ متحد ٿيون – گھڻن جي مفاد لاءِ گھڻن جي ٻڌي، اڪثريت جي مفاد لاءِ اڪثريت جو اتحاد قائم ڪريون. ڇو تہ ڦريل ۽ محروم، ڏاڍ جا شڪار ۽ ڏکويل اھي آھن، ۽ پنھنجي دکي حالت کي بدلائڻ لاءِ اھي ئي پاڻ ۾ گڏبا ۽ متحد ٿيندا، ۽ عمل لاءِ اٿندا ۽ جدوجھد ڪندا.
ڏکيون جان نہ مڙن، تان تان ڀنڻ نہ ٿئي،
پٽڻ واريون پڌريون، ڳاڙھا ڳل سندن،
ٻيون ھنئن ئي ھٿ ھڻن، روئنديون روئڻ واريون.
”بندر جان ڀئي، تہ سکاڻئا م سمھو،
ڪپر ٿو ڪن ڪري، جئن ماٽي منجهہ مھي،
ايڏو سور سھي، ننڊ نہ ڪجي ناکئا.
”ھڻڻ ھڪلڻ، ساٿي سارڻ مانجھيان ايءُ مرڪ،
وجھن ڪونہ فرق، رڪ وھنديءَ راند ۾.“

(لياقت ميڊيڪل ڪاليج جي ”ڊبيٽنگ مخزن ۽ لطيف سوکڙي– 1977ع : ”شاھہ عبداللطيف ڀٽائي“ ينگ لياري ويلفيئر سينٽر، ڪراچي، 1990ع).

نئون نياپو

(شاھہ جي رسالي جي انتخاب ”ٻارن جو شاھہ“ (1982ع) – لاءِ لکيل مھاڳ)

سنڌ جو شاھہ، سنڌ جي سڀني ماڻھن جو شاھہ آھي – زالن جو ۽ مردن جو، پڙھيلن جو ۽ اڻپڙھيلن جو، شھرين جو توڙي ٻھراڙيءَ وارن جو، وڏن جو توڙي ننڍن جو. سنڌ جا اڪثر مسلمان شاھہ جي ”رسالي“ کي قرآن ۽ اڪثر ھندو ”گيتا“ سمان سمجھن ٿا. شاھہ جو رسالو ھو جڏھن پڙھن ٿا يا ٻڌن ٿا، تڏھن اھو کين ڏاڍو وڻي ٿو ۽ ان مان کين بيحد فائدو ٿئي ٿو. سنڌ جي ماڻھن کي شاھہ پنھنجو ”رسالو“ ڏنو ئي انھيءَ لاءِ آھي تہ اھو سندن روح جي راحت بڻجي ۽ کين فائدو رسائي. اھو سندس ”پيغا۾“ يا ”نياپو“ آھي، جو پاڻ سنڌ جي سڀني ماڻھن کي ڏنو اٿن. ”رسالو“ لفظ جي معنيٰ ئي اِھا آھي. پاڻ ئي پنھنجي ”رسالي“ جي اھا معنيٰ ڪئي اٿن، بلڪ ان کي سڏيو ئي ”نئون نياپو“ اٿن.

”نئون نياپو آئيو، راڻي ملا رات،
”لڌيسون لطيف چئي، ڪنان ڏاتر ڏات،
”ڪھڙي پڇين ذات، جي آياسي اگھيا.“
(شاھہ)

”جي آيا، سي اگھيا“ – ذات جي، دعوائن جي، ٺلھن نعرن ۽ ٺلھين ڳالھين جي ڪا قيمت، ڪا پھچ يا ڪو نتيجو ڪونھي: ”ڏات نہ آھي ذات تي، جو وھي سو لھي؛ جن لوچيو تن لڌو؛ جي پڇن سي پائين؛ جي ھليا سي رسيا؛ جھڙو عمل تھڙو ڦل – ليس ل الانسان اليٰ ما سعيٰ – No pain,no gain – ڏک سکن جي سونھن، گھوريا سک ڏکن ري.“ – ڪم، ڪم، ڪم – جاکوڙ ۽ جدوجھد، لاڳيتي، اکٽ ۽ منھائتي (مقصد ڏانھن نيندڙ، صالح) جدوجھد:

”تتيءَ ٿڌيءَ ڪاھھ، ڪانھي ويل وھڻ جي،
”متان ٿئي اونداھھ، پير نہ لھين پرينءَ جو.“

(پرينءَ جو پير : مقصد جو پتو يا سڃاڻپ.)

اِھو آھي شاھہ جو رسالو، اِھو آھي شاھہ جو نياپو، نئون نياپو – سنڌ جي سڀني ماڻھن لاءِ، زالن، مردن، پڙھيلن، اڻ پڙھيلن، شھرين، ڳوٺاڻن، ٻڍن، ٻارن، سڀني لاءِ - سوچ ۽ لوچ جو پيغام، عمل جو پيغام:
والعصر ان الانسان لفي خسر ال الذين آمنو، وعمل الصالحات وتواصو باالحق وتواصو باالصبر. (قرآن)
(يعني سچ پچ تہ انسان پنھنجي دؤر، پنھنجي سماج، ۾ دکي آھن: انھن جو ھڪڙو ئي فرض آھي تہ پنھنجي ان سماج جي بھتر ۽ سکئي آئيندي تي ايمان رکن ۽ ان لاءِ جوڳو عمل ڪن ۽ ان رستي تي سچائيءَ ۽ صبر سان گڏجي اڳتي وڌندا رھن.)

”پر ۾ پڇيائون، عشق جي اسباب کي،
”دارون ھن درد جو ڏاڍو ڏسيائون،
”آخر والعصر جو اينھين اتائون،
”نھان پوءِ آئون، سڪان ٿي سلام کي.“
(شاھہ)

(عشق جو اسباب = جيئڻ جو راز. ڏاڍو دارون = سخت... ڪوشش، تز عمل. العصر = ھلندڙ دؤر يا سماج. آخر = ان جو آئيندو. سلام لاءِ سڪڻ = ٺلھي سڌ ڪرڻ، دعوى ڪرڻ، عمل نہ ڪرڻ.)

”سڪين ڪھہ سلام کي، ڪرين ڪھہ نہ سلام؟
”ٻيا در تن حرام، ايءُ در جنين ديکيو.“
(شاھہ)

(سلام ڪرڻ = عمل ڪرڻ، جاکوڙ ڪرڻ. ايءُ در = عمل جو در، جدوجھد ۽ جاکوڙ جو رستو.)
وقت گذرڻ ۽ حالتن بدلجڻ سان ”لفظ“ پراڻا ٿي وڃن ٿا، انھن تي دز چڙھي وڃي ٿي، ۽ اھي پنھنجي معنيٰ ۽ اثر وڃائي ٿا ويھن – انھيءَ ڪري، اصل ڳالھہ کي، اصل نياپي کي، نون نون لفظن ۽ نئين نئين ڍنگ ۾ بيان ڪرڻ ۽ ٻڌائڻ ضروري ٿئي ٿو : ھر دور جي حالتن ۽ تقاضائن مطابق ان دور جي ٻولي ۽ اصطلاح پنھنجا ٿين ٿا – تنھن کان سواءِ ھر قوم ۽ ملڪ جي خود ٻولي بہ پنھنجي ٿئي ٿي، جنھن ۾ ھو پنھنجي ماحول کي سمجھن ٿا ۽ سمجھائين ٿا ۽ ان جي ڀلي ۽ بُري بابت سوچين ويچارين ٿا – ”ھنديان را اصطلاح ھند مدح، سنديان را اصطلاح سند مدح!“
انھيءَ خيال کان شاھہ جو ”نئون نياپو“ سنڌ جي ماڻھن لاءِ، سنڌ جي سڀني ماڻھن لاءِ، تمام وڏو، بنھہ بيمثل ۽ املھہ تحفو آھي، ۽ ان کي سنڌي ٻوليءَ جي ڪلاسڪ، (Classic) چئجي ٿو – جنھن جي معنيٰ آھي ”فرسٽ ڪلاس“ (First Class) يا اول درجي جي اعليٰ چيز“. ھڪڙي انگريزي ٻوليءَ جي شاعر ادب ۾ ”ڪلاسڪز“ جي وصف ھيئن ڪئي آھي:
In whom is plainest taught and easiest learnt,
What makes a nation happy and keeps it so.
(يعني، ”ڪلاسڪ“ اھا تصنيف يا اھو ڪتاب آھي، جيڪو صاف سڌو سيکاري ٿو ۽ جنھن مان سولو سکجي ٿو – اھو ڪجھھ، جنھن سان قوم خوشي حاصل ڪري سگھي ٿي ۽ خوشي ماڻي سگھي ٿي.)
”شاھہ جو رسالو“ سنڌ جي سڀني ماڻھن لاءِ بلڪل اھڙي ھڪ اعليٰ درجي جي ڪلاسڪ آھي، جنھن مان اسين، سڌيءَ طرح ۽ پوريءَ آسانيءَ سان، پنھنجي وجود جي بقا ۽ ان جي خوشحالي، آبرو مندي ۽ بھتر مستقبل جي تعمير جا سبق سکي سگھون ٿا.
شاھہ جي رسالي جي ھيءَ بہ ھڪ تعريف ۽ اسان سان ان جي سٻنڌ جي اھا بہ ھڪ نشاني آھي تہ اھو اسين ڳائي سگھون ٿا ۽ عام جام ڳايون بہ ٿا. علامھ آءِ. آءِ. قاضي مرحوم جي چوڻ موجب، شاھہ جي رسالي جي اھا ھڪڙي اعليٰ خوبي آھي تہ ان جو ھر بيت، ھر وائي ۽ وائيءَ جي ھر سٽ ڳائي سگھجي ٿي. ائين اسان وٽ شاھہ جو رسالو جر جھنگ ڳائجندو رھي ٿو. سنڌ جي سڀني ماڻھن، زالن توڙي مردن، ٻڍن توڙي ٻارن، سڀني لاءِ اھو ڄڻ ھڪ پورو گيت آھي، جو سدائين سندن ڪن ٻڌڻ لاءِ ۽ سندن دليون پھڻ لاءِ تيار ھونديون آھن. انگريزي شاعر، بَئري ڪارن ويل (Barry Cornwell)، گيت (Song) جي وصف ڪندي، چوي ٿو:
”گيت اھو جنھن مان عطر جي ۽ گلن جي خوشبو اچي،
”گيت اھو، جو درياءَ جيان وھندو ھلي،
”گيت اھو، جو نرمل نظارا ۽ گھڙيون ياد ڏياري –
”جن ۾ دل ڪڏھن ٽٻي ڏيئي، ڀرجي، اٿلي پئي ھئي.

”گيت اھو، جو نيچ خيالن کان ڇڏائي،
”گيت اھو، جو ڏک اسان جو گھٽائي،
”گيت اھو، جو دل اسان جي کي ڌوڻي ۽ ڇاڻي –
”جيئن ڪو محب وطن پيار مان ڪنھن کي ڌڪ ھڻي جاڳائي.

”گيت اھو، جو فرض ياد ڏياري،
”نرٻل کي ٻلوان ڪري ۽ ٻلوان کي سورمو بڻائي،
”۽ ھر سچ ۽ سونھن جي عمل تي –
”چمڪندڙ ستارن جو تاج بڻجي بيھي.
شاھہ جو رسالو سنڌ جي ماڻھن لاءِ سدائين انھيءَ اعليٰ قسم جي اول درجي جو ھڪ اعليٰ گيت رھيو آھي.
پر افسوس، جو پنھنجي ھن اعليٰ پيغام کي، پنھنجي ھن جيءَ - جيار قومي گيت کي اسان وڏن پاڻ بہ پنھنجي ھنئين جي ڪنن سان ٻڌڻ ڇڏي ڏنو آھي، ۽ ان کي پنھنجن قومي وارثن يعني پنھنجن ننڍن تائين پھچائڻ ۽ انھن کي ٻڌائڻ ۽ سمجھائڻ ۾ بہ وڏي ڪوتاھي پئي ڪئي آھي. ھڪ تہ اسان جو تعليمي سرشتو اھڙو ناقص سرشتو آھي، ۽ اسان جي قومي وس کان ايترو ٻاھر بہ آھي، جو اسين پنھنجي اولاد کي ان سرشتي ۾ رڳو پنھنجي ٻوليءَ جي پوري ڄاڻ ۽ پنھنجي تھذيبي ورثي جي رڳي ڪا ھلڪي سڃاڻپ بہ ڏياري يا ڪرائي نٿا سگھون. ۽ ٻيو تہ اسان جي محب وطن اديبن ۽ عالمن جو بہ انھيءَ ضرورت ڏانھن خير ڪو ڌيان رھيو آھي تہ جتي اسين پنھنجي ادب ۽ تھذيب جي جياپي ۽ واڌاري لاءِ خانگي ڪوششون ڪندا ٿا رھون اتي پنھنجن پيڙھائتن اعليٰ شاعرن جي پيغام کي ۽ انھن کان عطا ٿيل قومي گيتن کي پنھنجي نئين نسل تائين پھچائڻ ۽ انھن جي دلين ۾ ويھارڻ جي بہ اسان کي ئي ڪوشش ڪرڻي آھي ۽ ڪرڻ کپي.
سنڌ گريجوئيٽس ائسوسيئيشن طرفان، محترم انور ھالائي صاحب جو ھي ترتيب ڏنل ”ٻارن جو شاھہ“، جيڪو بين الاقوامي ٻارن جي سال (1979ع) جي سلسلي ۾ ٻارن جي ھڪ سنڌي ڪتاب طور شايع ٿي رھيو آھي، پنھنجي نوع جي پھرين ڪوششن مان ھڪ ڪوشش شمار ڪري سگھجي ٿي – جنھن لاءِ سنڌ جي محب وطن پڙھيل شھرين جي ھيءَ جماعت ۽ ان جي لائق اڳواڻن ۽ ڪارڪنن سان گڏ محترم ”انور“ ھالائي صاحب جا بہ اسان کي دلي ٿورا مڃڻ گھرجن. ھيءَ تصنيف ”ٻارن جو شاھہ“ – ان جي چونڊ، ترتيب ۽ پيشڪش – ڪيتري قدر اسان جي ٻارن کي اسان جي اعليٰ قومي شاعر جي اعليٰ پيغام ۽ اعليٰ گيت سان سڃاڻپ ۽ پنھنجائپ پيدا ڪرڻ ۾ ڪامياب ٿيندي، ان بابت راءِ خود ان جي پڙھندڙن، وڏن توڙي ننڍن، تي ڇڏي، آءٌ ھن ڪتاب سان واسطي رکندڙ پنھنجن سڀني عزيز ساٿين کي مبارڪ ٿو پيش ڪريان، جو انھن رڳو ان پنھنجي بنيادي قومي ضرورت ڏانھن ڌيان تہ ڏنو – تہ اسان کي پنھنجو تھذيبي روح ۽ ان جي سڳنڌ ائين پنھنجن قومي وارثن، آئيندي جي مائرن ڀينرن، يعني پنھنجي اولاد، جي روح ۽ سندن روح جي سڳنڌ سان ملائي ان جو حصو بنائڻو آھي ۽ ائين ان جو انھن کي وارث ۽ رکوال بنائڻو آھي –
”ڪرھو ڪيسر آءُ، پسو واڳ ولاڙيو،
”ٻيٽو ٻاپ ملاءُ، ذرو ضايع نہ ڪري.
”ٻيٽو پايان وترو، ڪرھو ڪسير پس،
”آپ ڇپائي پر ماري، ذات سينھان جي جس،
جت وڄي دمامن دس، مٿي آرڻ اسري.“

(شاھہ)

شال ائين ٿي سگھي ... شال اسين ائين ڪري سگھون.
حيدرآباد، سنڌ.
1979-8-31ع.

”سنڌ ۽ سنڌيت“

(شعري مجموعي ”اباڻي اڪير“ (1985ع) لاءِ لکيل مھاڳ)

اسان سنڌين جي گھرن ۾ ۽ اوطاقن ۾ ۽ اسان جي ھردي جي تارن ۾، مارئيءَ جو قصو، مارئيءَ جو سرود، تمام گھڻو ٻري ٿو، ۽ ڳائجي ٿو، ۽ پچارجي ٿو. ڀاءُ نرنجن دوداڻيءَ جا ٿورا مان ڪھڙن لفظن سان مڃان، جو ڏيساور تان پاڻ پنھنجي ڪوتا ”اباڻي اڪير“ جي نالي واري، مون ڏانھن موڪليائون – پڙھڻ لاءِ ۽ موٽ ۾ ان بابت ڪجهہ چوڻ لاءِ.
پھريون ڪم، جو مون ڪيو، سو ھيءُ تہ ڀاءَ نرنجن جي ڪوتا پاڻ پڙھيم ۽ پوءِ ان جو ھڪڙو نقل محترم دوست ڊاڪٽر الھداد ”عاصم“ کي پڙھڻ لاءِ ڏنم، جن کي آءٌ سنڌي ادب جو ھڪ سڄاڻ پارکو سمجھان ٿو ۽ ٻيو محترم دوست عبدالقيوم ”صائب“
کي ڏسڻ لاءِ ڏنم، جن کي آءٌ سنڌي شعر جي علم عروض جي ڄاڻن مان مڃان ٿو. ٻنھي مھربانن جا تاثر، جيڪي منھنجي ويچار ۾ وڏي ڳالھہ وارا آھن، لائق پڙھندڙ ھن منھنجي گذارش کان پوءِ پاڻ پڙھندا، ۽ ڀاءُ نرنجن جي رچنا بابت پنھنجي راءِ قائم ڪندا، - وڌيڪ ان لاءِ ڪجهہ چئي، آءٌ رڳو پڙھندڙن کي ڪجهہ گھڙيون ھن سندس درديلي آواز کي پڙھڻ، ۽ ڪنين ٻڌڻ، کان پري ئي رکي سگھيس ٿي، جا مناسب ڳالھہ نہ ھئي : پر عزيز دوست الھداد پنھنجي تبصري جي آخر ۾، پنھنجي ھڪ دلبند ادا سان ”پيار ۾ شرڪت“ لاءِ چئي، مون لاءِ پوئتي رھڻ جي ڳالھہ بہ ڪانہ ڇڏي آھي. پڙھندڙن کي، بھرحال، ھن جاءِ تي، آءٌ اھا ئي منٿ ڪندس تہ وڌيڪ ھن گذارش کي پڙھڻ ھتي بند ڪري، پھرين ڊاڪٽر الھداد جو تبصرو ۽ جناب ”صائب“
جو مطالعو پڙھن، ۽ پوءِ ڀاءُ نرنجن جي ڪوتا سڄي پڙھي وڃن، ۽ ان جو ”سوز ۽ سرور“ محسوس ڪن، جا ئي ان جي وڏي وٿ آھي – ۽ ان کان پوءِ، جي دل ۾ اچين تہ رھيل منھنجي ھيءَ گذارش بہ پڙھڻ جي تڪليف وٺن.
(2)
آءٌ ”اباڻي اڪير“ جي ورجيس کي انگريزيءَ جي لفظ Patriotism سان تعبير ڪريان ٿو، جنھن جو مول انڊو – يورپي ٻولين جي Pater (پدر، Father، پتا، پيءُ وغيرھ) مان آھي، جنھن مان Patrios (اباڻو) ۽ Patriot (جيڪو پنھنجي اباڻي ڌرتيءَ کي بچائي ٿو يا ان جي حقن جو ۽ آزاديءَ جو پرجوش محافظ آھي) ۽ ٻيا ڪيئي ان سلسلي جا لفظ جڙيا آھن.
دادا ڄيٺمل پرسرام کان برطانوي سامراج کان آزاديءَ جي جدوجھد دوران اڪثر ائين چوندي مون ٻڌو ھو تہ ”ماتر ڀوميءَ جي آزاديءَ جي تحريڪ ۾ اسان جو سنڌي ھاري ڪيئن ڪو جوش ڏيکاري ٿو سگھي، جڏھن ماءُ ھن جي پنھنجي ئي گھر ۾ نظربندياڻي آھي ۽ ڀومي (زمين) ھن جي زميندار جي قبضي ۾ يا شاھوڪار وٽ گروي آھي!“ اھڙيءَ ئي ساڳي طرح، انھن ئي ڏينھن ۾، لوڪماليہ تلڪ، جيڪو وطن جي عام ماڻھن لاءِ آزاديءَ جو گھوريو ھو، جڏھن اصلاح پسند يا سڌارڪ اڳواڻن کان ھيءُ نعرو ٻڌو تہ ”سماجي سڌارا پھرين، سوراج (آزادي) پوءِ!“ – تڏھن چيو ھئائين تہ عام طور سماجي سڌارا معنيٰ گھرو سڌارا: ”اوھين ڀلي، جيئن اوھين چئو ٿا، گھرو سڌارن جا دھل وڄايو، پر انھن کي اوھين ڇا ڏيندا جيڪي بي گھر آھن! پھرين ماڻھن کي گھر ڏيو، پوءِ انھن کي گھر جي سڌاري لاءِ چئو!“
ننڍي ھوندي جي ھڪڙي ڳالھہ مون کي سڄي عمر ھرندي رھي آھي، پنھنجي غريب امڙ قائمان جي: سدائين ھوءَ جڏھن سيبي جي ٽٻڻي پاسي ۾ رکي، سئي ڌاڳو ھٿ ۾ کڻي، ڪپڙو جوٽن ۾ جھلي، سبڻ ويھندي ھئي تہ جھيل سان ۽ ڏاڍي مٺي، شفاف آواز سان جھونگاريندي ھئي – ”مٺن مارن کي ڏٺي ڏينھن ٿيا، سکين سانگين کي ڏٺي ڏينھن ٿيا... گذري ورھيہ ويا....“ ۽ پيئي وجھلندي ھئي؛ ۽ مان مٿس ڀر ڏيئي آلين اکين سان ور ور، ڏانھنس ويٺو ڏسندو ھوس. امڙ منھنجي، مان بنھہ ننڍو ھوس – ٻن اڍائي سالن جو ئي – تہ منھنجي پيءُ جي اوچتي فوت ٿي وڃڻ کان پوءِ عدت جي پوري ٿيندي ئي، زوريءَ نڪاحجي، اسان جي ئي ويڙھي ۾، ھڪڙي ٻئي گھر اماڻي ويئي ھئي: * ھن اتي وڃڻ نٿي گھريو ۽ جو دم جيئري ھئي، واجھائيندي رھي، واجھائيندي رھي – ”پنھنجي“ اسان جي گھر لاءِ، جتي آءٌ ڄائو ھوس، ۽ پنھنجي ”اباڻي“ گھر لاءِ جتي سندس بيواھي پوڙھي ماءُ، منھنجي پورھيت ناني سعيدان، ھيڪلي ۽ بيحد سقيم حالت ۾ رھندي ھئي.
ابتدائي انساني سماج جي ماتائي (Matri-archal) دؤر جا، ”گھر“ لاءِ ”جوءِ لاءِ“، ”وطن“ لاءِ يادگار لفظ اسان وٽ ”ڌرتي ماتا“، ”ماتر ڀومي“، (Mother Land) آھن، ۽ پوءِ جڏھن سماج پتائي (archal-Patri) دؤر ۾ داخل ٿيا، تڏھن ٻولين ۾ ”آبائي ملڪ“، ”ملڪ اباڻو، ڏيھہ ڏاڏاڻو“ وغيرھ جا اصطلاح رائج ٿيا. ماتائي سماج ۾ مرد بہ غلام ڪونہ ھو، ڇو تہ ماءُ جو فطري منسب ئي پيار ۽ پنھنجائپ ھو، پر پتائي سماج ۾ پيءُ، Patri- arch مان وڌي، ”گھر“ جو ”ڌرتيءَ“، جو Mon-arch (حاڪم = Arkho + اڪيلو Monos =) ٿي ويو، ۽ ان آپيشاھيءَ ۾، عورت (ماءُ) جي حيثيت مرد جي آڏو محض، ھڪ غلام، ھيڻي ۽ بي زبان جيو جي رھجي ويئي ۽ ان طرح سماج جي ھر گھر ۾ ”ماءُ، ھڪ ڦاٿل ۽ کنڀن ڀڳل ڪونج وانگر پنھنجي اباڻن لاءِ اباڻي ”گھر“ لاءِ اباڻي ”وطن“ لاءِ سدا لڇندي، ڪوڪندي ۽ ڪرلائيندي ٿي رھي – جيئن اڄ بہ ان جي حيثيت اسان وٽ اھا آھي : ڀاءُ نرنجن پنھنجي نظم ”الائي ڇو!“ ۾ بہ ائين چوي ٿو:
”اباڻن مان لڏڻ جي پٽ کنئي اِتھاس مان ور ور،
ڇڪي سڪ دادلي در جي، ايامن کان الائي ڇو!“ *
۽ ائين ”اباڻي اڪير“ جي ورجيس اسان کي ان پنھنجي نظر – بندياڻي (ماءُ) جي ڏنل آھي، ۽ اسان وٽ مائي مارئي ان اباڻي اڪير، ساڻيھہ جي سڪ، وطن جي حب، جي علامت آھي ۽ اسان جي ادب ۽ سڀيتا ۾ پنھنجي سيتا ۽ سيل سان ”عمر جي قيد“ مان نجات جي جدوجھد جو مثالي ڪردار بڻجي پيش ٿيل آھي.
(3)
ڀاءُ نرنجن جي ڪوتا ”اباڻي اڪير“ ، ان حوالي سان دنيا جي سڀني باشعور ٻولين جي Patriotic روايت پٽاندر، اسان جي پنھنجي سنڌي ٻوليءَ جي نبار وطني حب جي ڪوتا آھي.
اسان جو ھيءُ نرنجن، لاڙڪاڻي – ”شھر شھاڻي، معشوقاڻي، ملوڪ مڪاڻي، ساھہ سيباڻي، ورثي اباڻي“ – جي طيب ڳوٺ جو ڄاول 1926ع جو، ايڪيھن سالن جي جوانيءَ مستانيءَ ۾ وطن کان وڇڙيو ۽ وڃي بمبئيءَ پھتو؛ 1972 ۾ ڪٽنب سميت انگلنڊ ٿانيڪو ٿيو، ۽ اتان ويھي شاھہ سائينءَ جي مارئيءَ جيئن – ”ڪيم مھاڙ ملير ڏي، ڳوڙھا پيم ڳڙي!“ – ست سمنڊ پار پنھنجي ”اباڻي“ پار ڏانھن منھن ڪري، ان سان پنھنجي دل جو امنگ ھيئن ٿو اوري:
”تنھنجي قرب جو ڪيئن مان قدر ڪيان!
”تنھنجي پريت جي ڪھڙي ڳاڻ ڳڻيان!
”تنھنجي دل جون مرادون ثابت ٿين،

”سڀ سھڻا سپنا ساڀيا ٿين؛
”ھر جنم جنم جو قرار ڏيان،
”توکي دل گھريو دلدار چوان....“ *
۽ ڪڏھن پنھنجي نازڪ دل تي ڪن رکي دانھين ٿو –
”اٿن ٿيون اندر ۾ اِلاھي اڪيرون،
”ٽميا نيڻ ڇاکؤن الائي الائي!....“ *
۽ پنھنجي ويڳاڻپ کي ھيئن چئي پرڀائي ٿو –
”سونھاري سا سوني ڌرتي، ساري سال سڄا،
”سار سنڌوءَ جو، سر واھن جو، مٺڙي ساءِ ڌڄا؛
”ڳايان نغمو نور وطن جو، توڙي سينو ڪٺو!
”روءُ نہ دلبر دل منھنجي، اڄ ڳايون راڳ مٺو!“ *
نرنجن جو اوجل من وڇوڙي جي ان لوءَ تي اڃا حيرت ۾ آھي تہ ھو ۽ ھن جو ايڏو سارو ولر ان ڄڀيءَ جا شڪار ٿيا ئي ڪيئن! – ڇو تہ،
”مليا جي فرض سي اڪثر ادم سان نڀاياسي؛
”مگر، ڇا ٿيو، ڇا پاتوسي ڇا سوچيوسي، ٿيا ڇا سي،
”اسان کي دور جيوت جو، مليو انجام ڇو اھڙو؟
”ڪيان ان جو بيان ڪھڙو!
”رھڻ خاموش ڄاتوسي، ڪڇڻ مان ڪين پاتوسي؛
”چڀي ٿو درد ٻيو ڪھڙو؟
”ڪيان ان جو بيان ڪھڙو....“ *
۽ ھن جي دل اڀاڳيءَ کي نيٺ –
”جڏھن ايڏي اڪيلائي نھوڙي ٿي،
”نھوڙي ٿي، نھوڙي ٿي، نھوڙي ٿي....
”مون کي منھنجي اڪيلائي نھوڙي ٿي –
”تڏھن دل انقلابي ٿي ولوڙي ٿي....“ *
ائين تعصب جي جھنمي ھوا سائي ستابي وڻ مان ھڪڙو نرنجن نہ پر لکين نرنجن ڇني، الڳ ڪري ڇڏيا – ”ملڪ ڪٽيائون، دل چيريائون، ڪير ڪٿان جو ويو ڪاڏي!“ - ۽ ھر ڪو انھن مان جتي بہ آھي اتي اڄ ائين ئي پيو ٿو ڪرلائي –
”دعا پنھنجي، زمين پنھنجـي، الاھـي آرزو آھـي –
”جي يارو موڪلايوسي، بدن مان پاڻ ئي ٺاھيان!“ *
مون پنھنجي ڪتاب، ”شاھہ – سچل – سامي“ (1978ع) جي پھرين جملن ۾ چيو ھو تہ ”سنڌي سماج رڳو انھن حدن تائين محدود نہ آھي، جيڪي جاگرافيائي يا سياسي طور اڄ سنڌ جون آھن – سنڌي سماج سنڌ کان ٻاھر بہ موجود آھي. جتي جتي ڪو سنڌي ڪٽنب آباد آھي، اتي سنڌي سماج موجود آھي، ۽ اتي انھن جي سڃاڻپ سنڌي ٻوليءَ ۽ سندن پنھنجن سڳورن سنت شاعرن – شاھہ، سچل ۽ ساميءَ سان پريت ۽ سٻنڌ سان پئجي سگھي ٿي:“ ڀاءُ نرنجن ڏيساور مان بہ اِھو ئي آواز ٿو آلاپي –
”شاھہ، سچل (ساميءَ) لئھ ڇڪبا شاعر سودائي،
”حق جي سڏ تي ڪڏندا ايندا ماڻھو مولائي،
”ڳايون مٺيرو راڳ وطن جو سر سان سيگھہ سٺو ...
”آھي اِلاھي اڪير اباڻي، پرچي ھرڪو رٺو،
”روءُ نہ دلبر دل منھنجي، اڄ ڳايون راڳ مٺو...“ *
.........
”ماروئڙن جو ملڪ مٺيرو، گھر گروءَ جو در،
”سنڌوءَ جي آسيس گھڻيري، جھولڻ جھوليون ڀر،
”سنڌي سدائين سنڌي سڏبا جاتي ھوندا،
”پنھنجي اباڻي اڍ ڇڪيندا،
”نياز ڪري ٿا گڏجون سڀ سان،
”پنھنجا نيٺ بہ تہ پنھنجا ٿيندا....“ *
.......
”سڪ ڀري جا صحبت پاتي، تعصب کي ڏيون ڪونہ ٽڪاءُ،
”مھمانن جي حجت اسان تي، ڀيد نہ ڀانيون ڀاءُ!
”صلح شانتي مرڪ اسان جو، قربانيءَ ۾ راحت،
”پڻيءَ کي پرڻام اسان جو، لازم ٿي جي شھادت!
”نماز پڙھون يا پوڄيون پاٺ، باسيون جيڪا باس،
”سنڌ سڳوري، تنھنجي ڪاتر، اڀ کان وڌ نئين آس!“ *
(4)
ائين ٿو ڀانئجي تہ تاريخ جو ھيءُ دؤر، جو اسان سان ھيترو ڪجهہ ڪري گذريو آھي، نظرين جو دؤر ھو ۽ آھي. ڪئپيٽلزم ۽ سوشلزم دنيا ۾ اڳي ئي موجود ھئا، جيڪي ٻيئي سيڪيولرسٽ (Secularist) يعني ”دنيائي“، ”ارضياتي“، ”لوڪائتا“ نظريا ٿا سڏجن. ھاڻي وري اڳوڻا سئڪرلسٽ (Sacralist) يعني ”افلاڪي“، ”آسماني“،
”پر-لوڪائتا نظريا“، جيڪي اڳتي وڌي آيل انساني سماج جي صنعتي دؤر ۾ مدي خارج بڻجي، استعماليءَ مان نڪري ويا ھئا، ڪافي ڪجهہ اوور – ھالنگ (Over-hauling) ۽ ڇنڊ ڦوڪ کان پوءِ، نوان بڻجي، ٻيھر اچي نئينءَ دنيا جي آڏو بيٺا آھن، پر ”ڌرتي“ ۽ ڌرتيءَ جي ٻوليءَ (۽ ڌرتيءَ جي ”مامرن“) کي، اھي وري بہ ڇڏي نٿا سگھن. سندن ٻاھرين دعوا برابر ”نظرياتي“ وحدت آھي، جنھن ۾ ھو ڌرتيءَ ۽ ٻوليءَ جي ”لايلٽيز“ (Loyalties) کان پاڻ کي بالاتر سمجھن ٿا، پر ٻولين ۽ ڌرتيءَ جي مفادن ۽ پابندين کان ھو ھرگز آجا نہ آھن ۽ اھا منافقت ۽ ٻہ – چتائي انھن کي پنھنجي ڏاڍ ۽ ظلم جي مفادن جي حاصلات ۽ بچاءَ لاءِ ئي اختيار ڪرڻي پوي ٿي، ۽ انھيءَ منافقت ۽ دولاب ڪري ئي اھي اڄ پاڻ بہ سڄيءَ دنيا ۾ ايڏي وڏي آزار ۽ مونجھاري ۾ ورتل آھن – ڇو تہ،
”خودي“، ۽ ”خدا“ ڪين مائيندا من ۾،
ٻن ترارين جاءِ، ڪـانھي ھـڪ ماڻ ۾.
(شاھہ)
نظرين جي خيال کان اسين جيڪي پاڻ کي سنڌي سڏيون ٿا، سي بہ ھڪ نظريو رکون ٿا، جنھن کي اسين ”سنڌيت“ ٿا سڏيون - ۽ اھو ھڪ صاف سڌو سيڪيولرسٽ نظريو آھي، ۽ ان ۾ اسين ڪابہ لڪ يا منافقت ڪانہ ٿا ڪريون، ۽ پڌري پٽ چئون ٿا تہ ان جي پاڙ ڌرتيءَ ۽ ٻوليءَ ۾ کتل آھي. اسان جي ھيءَ ”سنڌيت“ اسان کي سڄي عالم ۾ ڳنڍي ھڪ ڪري بيھاري ٿي ۽ ان سان اسين پاڻ کي سڃاڻي سگھون ٿا، ۽ ان سڃاڻپ جي سھاري، جي چاھيون تہ پاڻ کي سوڀياوان بڻائي سگھون ٿا ۽ سدا پاڻ کي سڦل ۽ سرخرو رکي سگھون ٿا.
اسان وٽ اسان جي ھن پنھنجي سنڌيت جي بنياد جا صديون
پراڻا سوان سڌا ۽ آزمايل اصول موجود آھن، جيڪي انسانيت جا اصول آھن، ماڻھپي جا اصول آھن – محبت، فضيلت ۽ خدمت جا پريم، مريادا ۽ شيواڌاريءَ جا اصول – جن کي اسين ھڪ ئي لفظ ۾ ”سنڌوءَ جي ساڃھھ“ بہ چئون ٿا. ھيءَ انسانيت، ھيءُ ماڻھپو، ھيءَ ساڃاھھ، جتي بہ انسان ۽ انسان ۾ ٻيائي يا دوئي نہ ھوندي اتي ۽ فقط اتي موجود ھجي سگھي ٿي. اسان جي بزرگن ۽ رھبرن، اسان جي سڳورن سنت شاعرن – شاھہ، سچل، ساميءَ ۽ ٻين – اسان کي پنھنجي ٻوليءَ ۾ اھا دوئيءَ دور ڪرڻ جي ڳالھہ وري وري ۽ پوريءَ چٽائيءَ سان پئي ٻڌائي آھي ۽ سيکاري آھي –
ٻيائيءَ کي ٻک، جن وڌو سي ورسيا.
شاھہ سائينءَ تہ اسان کي انسانيت جي ھيڪڙائيءَ جو، ان جي ايڪي جو، ھيءُ سبق انيڪ نمونن ۾ ڏاڍي پياري انداز سان ڏنو آھي –
”مون“، ”تون“، ”آءٌ“، ”اسين“ چارئي چتان لاھھ،
سندي ”دوزخ“ باھھ، تہ تو اوڏيائي نہ اچي.
اسان سنڌ ۽ سنڌي ٻوليءَ جي ٻنھي ٻالڪن، ھندن ۽ مسلمانن، مان ھر ھڪ کي سڏي ۽ وري وري سڏي، چيو اٿن –
اِن پر نہ ايمان، جئن ڪلمي گو ڪوٺائيين،
دغا تنھنجي دل ۾، شرڪ ۽ شيطان،
منھن ۾ مسلمان، اندر آذر آھيين.
ڪوڙو تون ڪفر سين، ڪافر م ڪوٺاءِ،
ھندو ھڏ نہ آھيين، جڻيو تو م جڳاءِ،
تلڪ تنين کي لاءِ، سچا جي شرڪ سين.
سر نابو سجدا ڪرين، تن تواضع تو نہ.
ھو جو مڻڪو من جو، سھجان سارين سو نہ.
ڪوڙا ٿيندءِ ڪونہ. ڌوڻئين ڦوڪئي فائدو.
ڏسڻ ڏسين جي، تہ ھمھ کي حق چئين،
شارڪ شڪ م ني، اوڳا انھيءَ ڳالھہ ۾.
ڇو تہ –
اوڏو جو ”اثبات“ کي سو ”شرڪ“ لاھي ”شڪ“
ھئي جنھن ۾ ”حق“، تنھن ”نفيءَ“ جھڙو ناھہ ڪي.
(5)
اسين جيڪي پاڻ کي پنھنجن شاعرن ۽ بزرگ رھبرن جي ان اعليٰ سکيا جو پوئلڳ سمجھون ٿا، سنڌي آھيون ۽ سنڌيت جا دعويدار آھيون – جيتوڻيڪ اڄ اسين ظالم دنيا جي مفاد پرستن جا ڏکويل ۽ آزاريل آھيون ۽ ھڪٻئي کان وڇڙيل ۽ واوکر ٿيل آھيون، پر جيسين اسين پنھنجي فڪر ۽ عمل ۾ انسانيت جي انھيءَ حق ۽ اثبات جي اون رکون ٿا ۽ ان جي ئي شناس ۽ ڳولا اسان جو مقصد آھي، تيسين پڪ آھي تہ اسان جي تقدير جي ٻيڙي لڏي لڏي، وري بہ تار تري، اوس پار پھچي ويندي.... تيسين اسان کي سوکيم سجاڳ ۽ سرتائتو سو رھڻو پوندو –
ملاحظو مھراڻ جو مور م لاھہ مناءُ،
سامونڊي سنڀال، ڪي سمھڻ آيئھ ساءُ!
جاڳي جر مٿاءُ، تاري وانءُ تراز کي!
(شاھہ)
۽ اِھا ئي وڏي ڳالھھ، اِھو ئي املھہ چتاءُ، اِھا ئي جيءَ جيار خوش خبر، پنھنجي ھن اندر جي ڳري آواز، پنھنجي ھن سک – درسي ڪوتا، دوست الھداد جي لفظن ۾ ”سور ۽ سرور گاڏڙ“ ”اباڻي اڪير“ ۾ اسان جو پيارو ڀاءُ نرنجن دوداڻي بہ اسان کي ڏئي ٿو – شال، اھا اسين ٻڌون ۽ ھنئين سان لايون :
”جڏھن لامن کي لاڏ لڳندو، باغن تي رنگ سجندا،
ٽانگر ولين ۾ ٽڙندا، ٻجن مان سلا ڦٽندا،
”......
”وڻجارن لئھ واءُ ورندو، سيڻن کي لاڳ ملندا،
”ھيڻن کي آڏ ڏيندا، گل رابيل سرھاڻ ڏيندا،
”چنڊ چغلي نہ ھڻندو، چانڊاڻ نہ ڪندي مانڌاڻ،
”ڪڪرن مان ٺار ڪرندو –
”وحدت وارو سبق سٽيئون، آڌرڀاءُ جي آڍ اٿئون،
”ورثو اھو جو جڳ جڳ کان آھھ:
ٻرانگھہ ورائي ھيڏانھن ھوڏانھن پيو ڏسجانءِ،
”پيرو پڇائي پنڌ ڪجانءِ،
”پيرو پڇائي پنڌ ڪجانءِ....“ *

حيدرآباد، سنڌ
آڪٽوبر، 1985-29ع.



________________________________________
* اسلامي شريعت جي ھڪ شرط مطابق، مڙس جي فوت ٿيڻ کان پوءِ زال چئن مھينن جي گذرڻ تي، نڪاحجي سگھي ٿي، ۽ ٻيو تہ ڌنارڪن زراعتي سماجن ۾ عورتون اڪثر زوريءَ وھانئجي وڃن ٿيون.
* نشانيءَ وارا سڀ شعر ۽ شعري اصطلاح اڳتي ھن سڄي مضمون ۾ آندل، ڪوي نرنجن جي ”اباڻي اڪير“ مان کنيل آھن.
 

تبصرو

”جيڪڏھن مون کي بھشت ۾ ڪتابن پڙھڻ جي جھل ھجي، تہ مان جيڪو اھو قبول نہ ڪريان؛ پر مون کي اھڙو دوزخ آڇيو وڃي، جنھن ۾ ڪتابن ملڻ ۽ پڙھڻ جي مڪمل آزادي ھجي، تہ جيڪر مان اھو خوشيءَ سان قبول ڪريان – ڇاڪاڻ تہ ڪتابن ۾ اھا طاقت آھي جو دوزخ کي بہ بھشت بنائي سگھن ٿا.“ لوڪمانيہ تِلڪ.
”تلڪ“ جا مٿيان لفظ، ڪتاب جي اھميت بابت جامع مفھوم ادا ڪن ٿا. بيشڪ، ڪتاب دنيا کي دوزخ مان بھشت ۾ بدلائي سگھن ٿا؛ ڪتاب قومن جون قسمتون بدلائين ٿا، قومن کي غلاميءَ جي ڪن مان ڪڍي، آزاديءَ جي بھشت ۾ پڄائي سگھڻ جي طاقت رکن ٿا. ڪتابن انساني ذھنن ۾ وڏا واچوڙا، ۽ ملڪن جي حالتن ۾ وڏا ڦيرا ۽ انقلاب آندا آھن. روسي جي ڪتاب ”سوشل ڪانٽرئڪٽ“ ۽ والٽيئر جي لکيتن، فرينچ انقلاب لاءِ رستو تيار ڪيو. مارڪس جو ”داس ڪئپيٽل“ لينن جي ھٿان روس ۾ پورھيت – راڄ جي قيام ۽ زار شاھيءَ جي زوال جو سبب بنيو. عرب جي ڄٽ ۽ بدو قوم کي دنيا جي امامت ڪرڻ جي اھل بنائڻ ۾ ”قرآن“ جو ئي ھٿ ھو.
ھونئن تہ ھيءَ سڄي ڪائنات فطرت جو ھڪ کليل ڪتاب آھي، پر ھڪ لکيل ڪتاب ازلي ۽ ابدي ھوندو آھي، ان جو لفظ بد بَلفظ جوابداريءَ سان لکيو ويندو آھي. ھا، اھا بہ ھڪ حقيقت آھي تہ ڪي ڪتاب (تمام ڪي ٿورا ڪتاب) قومن جي شڪست ۽ ذلت جو ڪارڻ بہ بنيا آھن؛ جھڙوڪ ھٽلر جو ”مين ڪمف“، ليڪن، اھڙا ڪتاب تخريبي ذھنن جون لکيتون ھوندا آھن، ۽ اھي بدنيتيءَ سان لکيا ويندا آھن. پر سچا ڪتاب، جيڪي نيڪ ارادن ۽ انسانيت جي فائدي ۽ ڀلائيءَ جي خيال کان لکيا ويندا آھن، سي ”قومن جي آزاديءَ جا دستور“ ھوندا آھن؛ ۽ انھن جو مطالعو ذھنن ۾ چڱائيءَ ۽ سچائيءَ جا جوھر ڀريندو آھي. سچ تہ ڪتاب جھڙو ڪارائتو ۽ سچو ساٿي ٻيو ڪو ٿي ئي نٿو سگھي. ڪتابن مان اسين جدا جدا انسانن ۽ جدا جدا قومن جا ڪارناما، تجربا ۽ سڦل ڪم معلوم ڪري سگھون ٿا؛ ۽ انھن مان سبق پرائي، اسين پاڻ کي ۽ پنھنجي عمل کي انسان ذات لاءِ ڦلدائڪ ۽ ڪارائتو بنائي سگھون ٿا. دنيا جي ھڪ وڏي ڏاھي برناڊشا جو چوڻ آھي تھ:
”مون کي ٻہ ڀيرا سڄيءَ دنيا جي سير ۽ سفر کان پوءِ اھو احساس ٿيو تہ مون اھو سڄو وقت ضايع ڪيو؛ ان بدران جيڪڏھن ڊبلن جي لئبرريءَ ۾ ويھي ڪم ڪريان ھا، ۽ ڪتاب پڙھان ھا، تہ انھن سفرن کان ھزارين ڀيرا وڌيڪ علم ۽ تجربو پرايان ھا.“
سوال ٿو اٿي تہ ھن ائين ڇو چيو؟ ان جو سبب ظاھر آھي تہ دنيا جي تمام وڏن ماڻھن پنھنجا تجربا ۽ تجربن مان حاصل ڪيل نتيجا پنھنجن ڪتابن ۾ لکي ڇڏيا آھن؛ جيڪڏھن رڳو انھن جو ئي مطالعو ڪيو وڃي، تہ ھوند سڄيءَ دنيا جي سير سفر ڪرڻ سان حاصل ٿيندڙ تجربن، ۽ تجربن مان نڪرندڙ نتيجن کان وڌيڪ مواد، ماڻھوءَ کي گھر ويٺي، حاصل ٿي سگھي ٿو. ان ڳالھہ کان ڪوبہ ڪن– ٽار نٿو ڪري سگھي تہ اڄوڪيءَ دنيا ۾ ڪتبخانا ۽ لئبرريون، انسان لاءِ سچا پچا سکيا – گھر آھن. ڪنھن ڏاھي جو چوڻ آھي تہ ”جنھن قوم ڪتبخانا ۽ لئبرريون ڇڏي، ھوٽلون ۽ سئنيمائون وسايون، سا قوم تباھہ ٿي ويئي.“ ڪتاب دماغ ۽ سينا روشن ڪن ٿا، ۽ انھن ۾ سچ ۽ سونھن جو وکر ڀرين ٿا، ۽ ھوٽلون ۽ سئنيمائون ذھني عياشيءَ جا اڏا آھن، ۽ اھي دماغن ۽ دلين جي درين تي انڌ ۽ بي عقليءَ جا پڙدا چاڙھي ڇڏين ٿيون. اسين، پنھنجي سماج ۽ پنھنجي ملڪ جو جائزو وٺنداسون تہ معلوم ٿيندو تہ اسان سان بہ ساڳي حالت آھي. اسان جا ڪتبخانا ۽ لئبرريون تباھہ ۽ ويران آھن، ڪتاب سڙي، سرجي، اڏوھيءَ جو کاڄ ٿي رھيا آھن؛ ۽ اسان جا نوجوان ”ھوٽلن ۽ سئنيمائن“ ۾ پنھنجون دماغي ۽ جسماني صلاحيتون ضايع ڪندا رھن ٿا. ان ڪري، وقت جي وڏي ضرورت آھي تہ اسان جا سڄاڻ ۽ سجاڳ ليکڪ پنھنجن ماڻھن اڳيان ڪتاب جي اھميت واضح ڪن، ۽ پنھنجن ماڻھن ڪتابن پڙھڻ جي ھير وجھن، ڇو تہ ڪتاب ئي سندن مداوا ۽ مسيحا بنجي سگھن ٿا، ڪتاب ئي سندن سچا پچا رھبر ۽ رھنما ٿي سگھن ٿا. اڄ جي اقتداري سياست، اڄ جو کوکلو مذھب، اڄ جا پاروٿا پر چکيل مکيل نظريا، ماڻھن ۾ وڏي مونجھاري جو باعث بنجي رھيا آھن، ان جو وڏي ۾ وڏو ڪارڻ بہ اسان جي بي علمي ۽ ڪتابن ڏانھن اسان جي بي ڌياني ئي آھي.
دنيا جي ٻولين ۾ وڏا وڏا ۽ اھم ڪتاب لکيا ويا آھن؛ اھڙيءَ طرح اسان جي ٻوليءَ، سنڌيءَ، ۾ بہ ڪيترا اھم ۽ وڏا وڏا ڪتاب لکيا ويا آھن، جن جو مطالعو اسان لاءِ تمام ضروري آھي.
اڄ اسين، سنڌي ادبي سنگت سڪرنڊ پاران جنھن ڪتاب بابت تنقيدي بحث ڪري رھيا آھيون، سو آھي: ”شاھہ، سچل سامي“ جيڪو سنڌ جي ھڪ مھا ليکڪ، ۽ برک ڏاھي سائين محمد ابراھيم جويي لکيو آھي. ھيءُ ڪتاب، 82 صفحن جو ھڪ مختصر ۽ ننڍڙو ڪتاب آھي، جنھن جي قيمت صرف ڇھہ رپيا آھي؛ ۽ جيڪو ٽن ٻين ڪتابن – شاھہ جي رسالي، سچل جي ڪلام ۽ ساميءَ جي سلوڪن – جي مطالعي تي مشتمل آھي.
جويي صاحب اسان کي اسان جي ٻوليءَ ۾ سدائين پختو، سچو، صحتمند، زندگيءَ جي قدرن جي نمائندگي ڪندڙ ۽ قوم لاءِ ڪارائتو ادب پئي ڏنو آھي؛ پوءِ اھو مضمونن جي صورت ۾ ھجي، ترجمي جي شڪل ۾ ھجي، يا ڪتاب جي جامي ۾. اھڙيءَ طرح، ھيءُ سندس ننڍڙو ڪتاب پڻ اھرن ئي پختن، صحتمند ۽ سچن بنيادن تي لکيل آھي. ھن ڪتاب جو مطالعو اسان کي پنھنجن عظيم شاعرن – شاھہ، سچل ۽ ساميءَ - جي عظيم فڪر، سنيھي ۽ سندن دور جي سچيءَ پچيءَ تاريخ جو نقشو پيش ڪري ٿو. ھن ڪتاب ۾ فاضل ليکڪ، 1689ع کان 1850ع تائين، - يعني شاھہ لطيف جي جنم کان ساميءَ جي وفات تائين – ان سڄي دور جو سياسي، مذھبي ۽ تھذيبي پس منظر بيان ڪيو آھي، ۽ ٻڌايو آھي تہ ھنن عظيم شاعرن جو ڪردار، پنھنجي دور ۾ ڪھڙو رھيو آھي، ۽ انھن قوم جي اڳيان ڪھڙي قسم جو فڪري ادب ۽ ادبي فڪر پيش ڪيو آھي.
اھا ھڪ حقيقت آھي تہ شاھہ، سچل ۽ سامي – جن کي جويي صاحب، ”سنڌ ۽ سنڌي سماج جي سڃاڻپ جا شاعر“ سڏيو آھي – اسان جا عظيم شاعر آھن؛ ۽ سندن لافاني ڪلام جا ڪتاب، جي اسان وٽ شاھہ جي رسالي، سچل جي ڪلام ۽ ساميءَ جي سلوڪن جي نالي سان موجود آھن، اسان لاءِ اھڙي ئي حيثيت رکن ٿا، جيڪا فرينچن لاءِ روسي ۽ والٽيئر جي تخليق ۽ ڪميونسٽ دنيا لاءِ ”داس ڪئپيٽل“ کي حاصل آھي.
اسان جي مٿين عظيم شاعرن، خاص ڪري شاھہ، جي ڪلام، فڪر ۽ دور جي باري ۾ اسان جي ڏيھي ۽ پرڏيھي عالمن گھڻو ڪجهہ لکيو آھي؛ پر سواءِ ڪن ٿورڙن جي ٻين سڀني جو رخ روحاني لاڙن ڏي لڙي ويو آھي، ۽ ڪا پختي ۽ سند جوڳي لکيت اسان وٽ موجود ڪانہ آھي: سواءِ ايڇ. ٽي. سورلي جي ”شاھہ آف ڀٽ“، مولانا دين محمد وفائيءَ جي ”شاھہ جي رسالي جي مطالعي“، جي ايم سيد جي ”پيغام لطيف“، ۽ تنوير عباسيءَ جي ”شاھہ لطيف جي شاعريءَ“ جي، ٻيو ڪو اھڙو ڪتاب اسين دنيا اڳيان پيش ڪري نٿا سگھون، جنھن ۾ شاھہ جي دور ۽ شاعريءَ جي صحيح ڇنڊڇاڻ ٿيل ھجي. ان ڪري، ضرورت ھئي تہ جديد دنيا جي تقاضائن ۽ نون تنقيدي لاڙن جي روشنيءَ ۾، مٿين عظيم شاعرن جي شاعريءَ ۽ دور جي ڇنڊڇاڻ ڪئي وڃي. شاھہ اسان جو عظيم شاعر ھو، پر سندس عظمت جا ڪارڻ ڪھڙا ھئا، ھن ڪھڙين ڌرين ۽ ڪھڙن طبقن کي پنھنجي شاعريءَ جو عنوان بنايو، جنھنڪري ھن جو وجود اسان لاءِ عظمت جو اھل آھي؟ سچل ۽ سامي، برابر سنڌ جا وڏا شاعر آھن، پر سندن وڏائي ڪھڙين ڳالھين ۾ سمايل آھي، اِن ڏس ۾ اسان جي عالمن ۽ اديبن، تمام گھٽ ڌيان ڏنو آھي، پر آءٌ بہ ائين بہ چوندس تہ سوچيو بہ نہ آھي.
جويي صاحب، پنھنجي جاندار قلم ۽ سگھاري سوچ جي ٻٽي سنگم سان، اِن ڏس ۾ جرئتمنداڻو قدم کڻي، تحقيق جس جوڳو ڪم ڪيو آھي. ھن اسان کي ٻڌايو آھي تہ شاھہ، سچل ۽ ساميءَ جي وڏائي اِن ۾ آھي تہ ھو اسان جي ”قومي سڃاڻپ جا شاعر“ آھن؛ ھنن بحراني دور ۾ جنم وٺي، پنھنجي پنھنجي سگھاريءَ شاعريءَ ۽ فڪر وسيلي، قومي ٻڌي ۽ ٻوليءَ جي بچاءَ جو اھم ۽ ڏکيو ڪم ڪيو. ھنن اھو ڪم اھڙي دور ۾ ڪيو، جڏھن مذھب ۽ رياست (سياست)، ملن ۽ حاڪمن جي اثر ھيٺ ھئي؛ ۽ سندن اتحاد سنڌي تھذيب کي نقصان پئي رسايو. شاھہ، سچل ۽ ساميءَ جو جنم وقت جو وڏو انقلاب ھو.
ھن ڪتاب جي وڏي ۾ وڏي سٺائي اھا آھي تہ فاضل مصنف، اسان جي عظيم شاعرن جي شاعريءَ جو مطالعو ان دور جي سياسي، مذھبي ۽ تھذيبي پس منظر ۾ ڪيو آھي – جيڪو طريقو جديد دنيا جو مڃيل تنقيدي طريقو آھي. جويي صاحب، ھن ڪتاب ۾ ٻڌايو آھي تہ ”مذھب، رياست ۽ تھذيب“ انساني سماج جي تنظيم جا ٽي لازمي ۽ بنيادي شعبا آھن – “ (ص 18). ”انسان“ اڻ ڏٺي جي خوف، ٻئي انسان جي خوف، ۽ خود پنھنجي اندر جي حيوان جي خوف کان، ھڪ وڏو بچاءُ – گھر يعني سماج ٺاھي ٿو، ۽ مٿين ٽنھي خوفن جي بچاءَ لاءِ وري مذھب، رياست ۽ تھذيب جا ٽي خول بنائي ٿو. اڳتي ھلي، مذھب ۽ رياست، ڪن مستقل مفادن – حاڪمن ۽ ملن– جي ور چڙھي وڃن ٿا، ۽ اھي ٻيئي قوتون سٽل ڪري، انساني آزاديءَ تي بند وجھن ٿا. مذھب ۽ رياست جو اھو سنگم، ”ذھني ھوڏ ۽ اقتدار جي آپيشاھيءَ“ کي جنم ڏئي ٿو، ۽ ان ۾ طاقت مڙي جڙي ”حاڪم ۽ ملي“ جي صورت ۾ ھڪ ھنڌ وڃي جمع ٿئي ٿي.“ (ص 22). ”اڳتي ھلي اھو ڳٺجوڙ انسانن ۾ طبقاتي ويڇا پيدا ڪندو آھي، ۽ وڏا بحران جنم وٺندا آھن. جڏھن مذھب ۽ رياست جو تشدد ۽ تنگ نظري سماجي بحرانن جي صورت وٺندا آھن، تڏھن عقل ۽ امنگ جون متحرڪ قوتون، ايمان ۽ طاقت جي جامد قوت خلاف جنگ جوٽينديون آھن. پوءِ، ”حساس ذھنن ۾ بھشت جو خواب جلوہ گر ٿئي ٿو ۽ عام ماڻھو بيزاريءَ ۽ انتقام جي جوش ۾ اچن ٿا، ۽ پوءِ ڪنھن زوردار ڌماڪي يا باھ جي ڀڙڪي کي روڪڻ ڏاڍو مشڪل ٿئي ٿو.“ (ص 23).
جويي صاحب، ان مد ۾ وڌيڪ ڏسيو آھي تہ ”بحران حالتن جي ڪايا پلٽ لاءِ فطرت جا وسيلا ھوندا آھن، ۽ بحرانن ۾ ئي قومن جي قسمت جا بنيادي سوال اٿندا آھن .... بحرانن ۾ ڪيترائي بيجان ۽ فضول ادارا ختم ٿي وڃن ٿا ... ڪنھن بحراني دور جو ڪو ھنگامو يا حادثو حساس ذھنن کي نقصان ڪونہ ٿو پھچائي سگھي .... حساس ذھن جا مالڪ، طاقتور ۽ جاندار مفڪر، شاعر ۽ فنڪار، خطري جي فضا کي سٺو ٿا سمجھن .... وڏن ۽ دکدائڪ تجربن ۾ ذھن پختا ٿين ٿا. – برخلاف ان جي، مڪمل سانت واري ماحول ۾ تخليقي ذھنن کي ذاتي زندگيءَ جا مفاد ۽ سک، ڪوريئڙي جي ڄار وانگر، ويڙھي نستو ڪري ڇڏين ٿا.... ٺلھيءَ ۽ بي فيض لياقت وارا ماڻھو وڌي اڳيان اچن ٿا ۽ انھن لاءِ فن، فڪر ۽ ادب رڳو ھڪ تجارت يا سوداگري ٿي پون ٿا ... بحراني صورتحال ۾ اھڙا ھلڪا ۽ ننڍا ماڻھو بھرحال ڪک پن ٿي ويندا آھن، (ص 24). بحرانن ۾ يگانا ڏات ڌڻي ۽ عظيم شخص ئي مئل زندگيءَ ۾ جان وجھندڙ تحريڪن جا مرڪز، محرڪ ۽ واضح نشان يا اظھار ٿي اڀرندا آھن؛ (ص 25).
جويي صاحب، مٿينءَ ڪسوٽيءَ جي بنياد تي ثابت ڪيو آھي تہ ”شاھہ، سچل ۽ سامي“ سنڌي سماج جي ھڪ وڏي بحراني دور جي پيداوار آھن. ھو ذھني دنيا جا عظيم تخليق ڪار آھن... ۽ ھو سنڌي سماج جي نئين جنم جا نقيب آھن.“ (ص 25).
ھن ڪتاب مان اسان کي خبر پوي ٿي تہ ھنن ٽنھي ذري گھٽ سھيوڳي شاعرن، مذھب ۽ سياست جي سنگم واري بحراني دور ۾ جنم ورتو ھو. شاھہ جي زماني تي مذھبي ۽ سياسي طرح اورنگزيبي سياست ۽ ڪٽر مذھبي تعصب جو اثر ھو. شاھہ جي اڳيان نائين صديءَ جي اڌ کان سورھن صديءَ جي شروع تائين ذري گھٽ ست سؤ سالھ ”آزاد سنڌ“ جي تاريخ (500 سال سومرن جي دور، ۽ 200 سال سمن جي دور) جو تصور بہ موجود ھو؛ جنھن دور مان ئي سنڌ جا سمورا تاريخي ۽ نيم تاريخي قصا، عشقيہ داستان، لوڪ ڪھاڻيون، لوڪ سورما ۽ لوڪ گيت وابستہ ھئا – گڏوگڏ شاھہ جي سامھون ارغونن، ترخانن ۽ مغلن جي ٻہ سئو سالن جي غلام سنڌ جو نقشو بہ موجود ھو؛ سنڌ ۽ سنڌي سماج جي انھن ٻن سؤ سالن جي غلاميءَ جا پويان 47 سال شاھہ عبداللطيف ڀٽائيءَ پنھنجي اکئين پاڻ بہ ڏٺا (ص 50). ان کان سواءِ، آدم شاھہ ڪلھوڙي جي شھادت، ميان شاھل محمد جي مغل حڪمرانن سان وطن خاطر وڙھندي شھيد ٿيڻ جو واقعو، ميان نصير محمد جا طويل قيد و بند، ميان دين محمد ۽ ساٿين جي شھادت، يار محمد ڪلھوڙي جون اورنگزيب جي پٽ معزالدين سان کاڌل چڪريون، جھوڪ جي سانحي ۽ نادر جي حملي جا دردناڪ واقعا ۽ ڊراما بہ شاھہ جي نظر ۾ ھئا. گڏوگڏ، ملي محمد ھاشم ٺٽويءَ ۽ سندس ساٿوڙي تعصبي عالمن جون فتوائون ۽ غير مسلمانن سان تعديون بہ ڏسندو رھيو. انھن سڀني رياستي ۽ مذھبي ڏاڍاين ۽ بحرانن جي ڄاڻ ۽ مشاھدي، شاھہ لطيف جي طبيعت ۾ بغاوت ۽ انقلاب جا جذبا پيدا ڪري وڌا ھئا. اھڙيءَ طرح، اھي سڀ ۽ ان کان پوءِ ٿيندڙ واقعا سچل ۽ ساميءَ جي ذھنن تي پڻ اثر انداز ٿيندا رھيا. جھوڪ جي اندوھناڪ معرڪي وقت شاھہ صاحب 28 ورھين جو ھو ۽ نادر جي حملي وقت سندن عمر 50 ورھيہ ھئي؛ جڏھن تہ نادر جي حملي وقت سچل سائين 11 ورھين جو ۽ سامي ڏھن ورھين جو ھو. ان ڪري، اھو فطري امر ھو تہ مٿين ٽنھي عظيم شاعرن جي شاعري، مٿين سمورن واقعن ۽ بحرانن کان متاثر ٿي ھئي ۽ ان پس منظر ۾ رچي وئي ھئي. جويي صاحب ان حقيقت کي کولي اسان جي اڳيان بيان ڪيو آھي، ۽ ٻڌايو آھي تہ انھن بحرانن جي شدت ئي اصل ۾ شاھہ، سچل ۽ ساميءَ کي پچائي، رچائي ريٽو ڪيو؛ ۽ اھي ئي حالتون سندن سچي پچي عظمت جو ڪارڻ آھن، جو ھنن ان بحراني دور ۾ قومي ايڪي ۽ ٻوليءَ جي ست رکيا جو سبق ڏنو.
جويي صاحب جي ھن ڪتاب جي ٻي ھڪ خوبي تاريخ جي ادائگيءَ ۽ بيان جو انداز آھي، جو انتھائي نئون ۽ حالتن سان ٺھڪندڙ آھي. ھن ٻڌايو آھي تہ ”مغل سامراج کان سنڌ آزاد ڪرائڻ واريءَ تحريڪ جو اتر سنڌ ۾ مرڪز ڪلھوڙا ھئا، ۽ ان تحريڪ جو ٻيو دائرو ڏکڻ سنڌ (لاڙ) ۾ جھوڪ جو علائقو ھو، جنھن جا روح روان جھوڪ جا بزرگ ھئا. اورنگزيب جي وفات بعد ڪلھوڙن آزاد سنڌ جي قيام لاءِ جدوجھد ڪئي. ان سلسلي ۾ ميان يار محمد ڪلھوڙي جون اورنگزيب جي پٽ معزالدين سان چڪريون قابل ذڪر آھن، جنھن سنڌ جو وڏو حصو مغل تسلط کان آزاد ڪرائي ورتو ھو، پر بدقسمتي تہ ڏسو، اھو ئي ميان يار محمد ڪلھوڙو، جنھن ... مغلن کان سيوھڻ، بکر ۽ سيوي آزاد ڪرايا... پنھنجي عظيم قومي مقصد يعني سنڌ جي قومي اتحاد ۽ قومي رياست جي قيام کي وساري، پاڻ سنڌ جي معصوم شھيد شاھہ عنايت جي شھادت ۾ انھن ساڳين سنڌ جي خون پياڪ مغل دشمنن جو حامي ٿي بيٺو!“ (ص 56). جھوڪ جو واقعو 1718ع ۾ ٿيو، ۽ مغلن سنڌ مان آخري طرح ٽپڙ، 1737ع ۾ ميان نور محمد ڪلھوڙي جي وقت ۾ ٻڌا. ان تي تبصرو ڪندي جويو صاحب لکي ٿو تہ ”رڳو ڪلھوڙا جيڪڏھن ويھہ سال اڳ اھا سياسي غلطي (يعني شاھہ عنايت جي شھادت) نہ ڪن ھا، ۽ ٺٽي جي ”نوابيءَ“ لاءِ مغلن تي نہ پر اتر سنڌ وانگر ”ملڪ ٺٽي“ (ڏکڻ سنڌ) جي نجات لاءِ پاڻ ئي جھڙي درويش مجاھد، صوفي شاھہ عنايت شھيد، ھن جي ”فقيرن“ تي ڀروسو رکن ٿا، تہ سنڌ جي اتحاد ۽ آزاديءَ جو سندن خواب ويھہ سال اڳ عمل ۾ اچي ھا، ۽ انھن ويھن سالن جي عرصي ۾ کين پنھنجي وطن کي خوشحال ۽ مضبوط ڪرڻ جو سونھري موقعو بہ ملي وڃي ھا. نہ شڪست کاڌل محمد شاھہ رنگيلي کي سنڌ نادر شاھہ جي حوالي ڪرڻ جو سبب رھي ھا ۽ نہ خود نادر شاھہ کي ئي موٽ کائي، سنڌ تي حملي ڪرڻ جو ايترو سولو منھن ۽ ايتري جھٽ پٽ ڪا ھمت ٿئي ھا. (ص 89).
مٿي جويي صاحب بيان ڪيو آھي تہ جيڪڏھن ڪلھوڙا شاھہ عنايت جي شھادت جي غلطي نہ ڪن ھا تہ سنڌ ويھہ سال اڳ آزادي ماڻي ھا. اھو تجزيو، اھو تاريخ لکڻ جو انداز، نئون ۽ جديد آھي. ان خوبيءَ جويي صاحب جي لکيت کي وڌيڪ وزندار بنايو آھي. ھن صاحب، پنھنجي تجزيي موجب، سنڌين جي شڪست لاءِ ”سنڌي سماج جي اندروني نفاق“ کي جوابدار ٺھرايو آھي. اھا ھڪ حقيقت آھي تہ سنڌين جنگ جي ميدان تي ڪڏھن بہ نہ ھارايو آھي، پر سندن ھار جو سبب ھر ھميشھ پنھنجو اندروني نفاق ئي رھيو آھي. ”تاريخ شاھد آھي تہ اھو ساڳيو نادر ھو ۽ اھا ساڳي سندس فوج ھئي، جو ھڪ سال اڳ، 1739ع ۾، ھو قنڌار جي فتح کان پوءِ بولان جي دري جي رستي ھندستان تي حملي ڪرڻ جو سوچي رھيو ھو، پر ان رستي سان سيوي ۽ گنجابي جي حاڪم ميان نور محمد کي مقابلي لاءِ تيار بيٺل ڏسي، ھن بولان دري جو رستو ڇڏي، غزني، ڪابل ۽ خيبر جي دري جو رستو اختيار ڪيو.“ (ص 60).
نادر 1739ع ۾ سنڌ تي حملي ڪرڻ جو ست ساري نہ سگھيو ھو، پر ساڳئي سال جي آخر ۾ ڪلھوڙن ۽ سندن ئي خاندان جي نک دائودپوٽن ۾ جڏھن ٽڪر ٿيو، تہ امير محمد صادق دائودپوٽي نادر کي ھر قسم جي مدد جي آڇ ڪئي؛ ۽ ھو سنڌ تي حملو ڪري سنڌ جي وحدت ڀاڱا ڀاڱا ڪري، سنڌ جي آبرو منڊيءَ کي مٽيءَ ۾ ملائي، سنڌ جي ملڪيت ٻھاري کڻي ويو. انھن حالتن لاءِ سنڌين جي اندروني نفاق کي ئي جوابدار چئي سگھجي ٿو.
ھن ڪتاب ۾ جويي صاحب، شاھہ، سچل ۽ ساميءَ جي شاعريءَ تي راءِ ڏيندي لکيو آھي تہ، ”شاھہ، سچل ۽ ساميءَ جي اعليٰ شاعري پنھنجي سچ، نيڪيءَ ۽ ڪمال حسن سان سنڌي ٻوليءَ ۾ محفوظ آھي، ۽ سنڌي ٻولي سندن انھيءَ فڪر ۽ فن جي قوت سان اڄ سنڌي ماڻھن جي اجتماعي وجود ۽ ان جي اتحاد ۽ بقا جو نشان ۽ ان جي پيڙھہ جي ضمانت آھي. (ص 78) گڏوگڏ شاھہ، سچل ۽ ساميءَ جي دور واريءَ سنڌ جو نقش چٽيندي، جويي صاحب ان سنڌ لاءِ سندن شعر کي سندن ھڪ تصور ۽ ھڪ خواب جو عڪس سڏيو آھي، جو ”شاھہ جي حساس ذھن ۾ سنڌ ۽ سنڌي سماج جي پستيءَ ۽ ٻانھپ جي خلاف ڪنھن پربھار ۽ روح پرور مسرت جي بھشت جي خواب جيئن جلوہ گر ٿيو ھو – سنڌ جي سياست، سنڌ جي مذھب ۽ سنڌ جي تھذيب کي پنھنجو سڏڻ ۽ انھن ۾ پنھنجائپ جي ڏسڻ جو خواب“، (ص 55) شاھ، سچل ۽ ساميءَ جي نظر ۾ نئين انسان ۽ نئين سنڌ جو ڪھڙو تصور ھو، ان جو ذڪر جويي صاحب اجھو ھيئن ڪيو آھي:
”ھنن سنڌي سماج جي آڏو نئين انسان جو تصور پيش ڪيو. ھنن سنڌي سماج کي نئين اجتماعي وحدت جي شعور کان واقف ڪيو ۽ ان لاءِ کين عملي راھہ ڏيکاري – قومي تھذيب، قومي مذھب ۽ قومي سياست جي راھھ، مشترڪ مفاد ۽ باھمي تعاون جي راھھ، محبت، رواداري ۽ اتحاد جي راھھ، عمل ۽ قربانيءَ جي راھھ. ھنن جي سامھون سنڌ ۽ سنڌي سماج جي آزاد، باوقار، بامقصد ۽ خوشحال وجود جو خواب ھو، ۽ ھنن وٽ ان خواب جي تڪميل جو رستو بہ ھو – ٻيائي ۽ ويڇي کي ھٽائڻ جو، پنھنجن کي پنھنجو ڪرڻ جو، ٻڌي ۽ ايڪتا جو، سچ، نيڪيءَ ۽ سونھن کي پاڻ آرپڻ ۽ انھن تان پاڻ نڇاور ڪرڻ جو، سچي ماڻھپي جو، ماڻھوءَ جي مريادا ۽ مان ۽ ماڻھوءَ جي شيوا ۽ پيار جو، انساني تھذيب جي عروج ۾ پنھنجي حصي جي فرض ادا ڪرڻ جو، عالمي امن، اتحاد ۽ ترقيءَ جي جدوجھد ۾ ڀاڱي ڀائيوار ٿيڻ جو.“ (ص 81).
مطلب تہ ھيءُ ڪتاب، سڀين پرئين پورو، مڪمل ۽ مستند ڪتاب آھي. پر ايڏن گڻن ۽ ڪامل معلومات جي ڀنڊار ھئڻ جي باوجود، ھن ڪتاب ۾ ھڪ ڳالھہ جي مون کي کوٽ ڏسڻ ۾ آئي آھي، جيتوڻيڪ ان کوٽ جي پورائيءَ لاءِ مختصر خاڪو بہ ڏنو ويو آھي: اھا کوٽ آھي، سچل، ساميءَ جي دور جو اڻپورو نقشو. ڪتاب ۾ جيئن شاھہ جي دور ۽ ان کان اڳ جي دور جي مڪمل ڇنڊڇاڻ پيش ڪري، تاريخ جو مڪمل رخ پيش ڪيو ويو آھي، اھڙيءَ طرح سچل ۽ ساميءَ جي دور، يعني ڪلھوڙن جي آخري دور (غلام شاھہ جو دور)، ٽالپرن جي سڄي دور ۽ انگريزن جي اوائلي دور (جيسين سامي زندھ ھو. (1850 تائين) جو تذڪرو بہ مفصل اچڻ گھربو ھو. بھرحال، ان ننڍڙيءَ کوٽ کان سواءِ، ڪتاب ”شاھہ – سچل – سامي“ ھن دور جو وڏو ھڪ اتساھيندڙ ۽ بھترين معلوماتي ڪتاب آھي ۽ انھن ٽنھي عظيم شاعرن جي شاعريءَ ۽ دور تي ھڪ مستند نسخو آھي، جنھن جو مطالعو ھر سنڌيءَ لاءِ انتھائي ضروري آھي.
(سنڌي ادبي سنگت، سڪرنڊ پاران 1986ع ۾ ڪتاب ”شاھہ – سچل – سامي“ تي ٿيل تنقيدي ڪچھريءَ ۾ پڙھيل مقالو.)
 

ڇڄ ۾ قطاران، ساٿ چڙھندو لڪئين

(شاھہ عبداللطيف ڪلچرل سوسائٽيءَ طرفان 31 مارچ 1985ع تي ڪراچيءَ ۾ ڪوٺايل سيمينار ۾، ”شاھہ ۽ نوجوان“ جي موضوع تي پڙھيل صدارتي تقرير.)

شاھہ عبداللطيف ڀٽائي – سنڌ جو ساھھ، سنڌ جو روح، عالمي شاعر : سنڌي ٻوليءَ کي سندن فڪر ۽ فن جي اظھار جي ذريعي جو شرف نصيب ٿيو. سنڌي قوم قدرت جي ان سعادت بخشيءَ تي بہ اوترو ئي فخر ڪري ٿي ۽ سندس احسان مڃي ٿي، جيترو پنھنجي وطن پاڪ، سرزمين سنڌ، جي مرحمت ٿيڻ تي.

سائينم سدائين ڪرين مٿي سنڌ سڪار،
دوست مٺا دلدار، عالم سڀ آباد ڪرين!

ھن دعائيہ آيت ۾ حضرت شاھہ عبداللطيف رحمت الله عليھہ لفظ ”عالم“، جي واحد جي صيغي ۾ آندو آھي، تہ بہ ان عالم معنيٰ ”دنيا“ ۾ سنڌ کي ھڪ مستقل وطن سڏيو اٿن ۽ جيڪڏھن جمع جي صيغي ۾ ڪم آندو اٿن، تہ بہ ڌرتيءَ تي جيئن ٻيا ارضياتي انساني عالم، جيئن ترڪيءَ جو عالم، افغانستان جو عالم، چين جو عالم، دکن، جيسلمير، ڪڇ، ڪاٺياواڙ وغيرھ وغيرھ جا عالم يا دنيائون، تيئن پنھنجي وطن سنڌ کي بہ ھڪ قائم بالذات، مستقل عالم يا دنيا چيو اٿن.
موٽي مانڊاڻن جي، واري ڪيائين وار،
وڄون وسڻ آئيون، چڱيءَ ڀت چؤڌار،
ڪي اٿيون استنبول تي، ڪن مڃيا مغرب پار،
ڪي چمڪن چين ني، ڪي لھن سمرقند سار،
ڪي رمي ويون روم تي، ڪي ڪابل ڪي قنڌار،
ڪي دھلي، ڪي دکن، ڪي گڙن مٿي گرنار،
ڪن جنبي جيسلمير تان، ڏنا بيڪانير بُڪار،
ڪنھين ڀڄ ڀڄائيو، ڪنھين ڍٽ مٿي ڍار،
ڪنھين اچي عمرڪوٽ تان، وسايا ولھار،
سائينم سدائين ڪرين، مٿي سنڌ سڪار،
دوست مٺا دلدار، عالم سڀ آباد ڪرين!
حضرت شاھہ سائينءَ جن پنھنجي رسالي ۾ (”رسالو“ يعني ”پيغام“ ) سارنگ جو ھيءُ سرود تخليق ڪري، سنڌ ۽ سنڌي قوم جي قدرتي نعمتن ۽ تھذيبي فضيلتن کي روشن ڪيو آھي –
مند ٿي منڊل وڄيا، ڪي اوھيرن اوڪ،
ڇاڇر ٿي ڇنن ۾، مينھون چرڪ موڪ،
سرھيون ٿيون سنگھاريون، پويو پائين طوق،
ميھا، چڀڙ، ڦنگيون، جت ٿين سڀيئي ٿوڪ،
لٿا مٿان لوڪ، ڏولائي جا ڏينھنڙا.
-
موٽي مانڊاڻن جي، ڀري ڪيائين ڀيڄ،
وڄون وسڻ آئيون، سارنگ چڙھيو سيڄ،
نوريون تنھن نوازيون، ڏيئي ڏوڻا ڏيڄ،
ٻڄ کڻي پٽِ ھليا، ھاري منجھان ھيڄ،
راضي منجھان ريج، عالم سڀ آباد ٿيو.
-
موٽي مانڊاڻن جي، جڙي ڪيائين جوڙ،
وڄون وسڻ آئيون، ٻھہ ٻھہ ڪري ٻوڙ،
انن جا عالم ۾ کرن اندر کوڙ،
سارنگ لاٿي سوڙ، ساندھہ سھائو ٿيو.
-
موٽي مانڊاڻن جا، ڀري ڪيائون ڀر،
وڄون وسڻ آئيون، ڪوڏان کڻي ڪر،
مينھون پاڻمراديون، ٿڌا چرن ٿر،
ساري اچيو سامھيون، ڏين سنجھي کير سڄر،
ساڻ وانڍين ور، پريون پرچڻ جون ڪيون.
-
حڪم ٿيو بادل کي تہ سارنگ ساٺ ڪجن،
وڄون وسڻ آئيون، ٽھہ ٽھہ مينھن ٽِمن،
جن مھنگي لئھ ميڙيو، سي ٿا ھٿ ھڻڻ،
پنجن منجھان پندرھن ٿيا، ائين ٿا ورق ورن،
ڏڪاريا ڏيھہ مان شل موذي سڀ مرن،
وري وڏيءَ وس جون ڪيون ڳالھيون ڳنوارن،
سيد چوي سڀن، آھہ توھہ تنھن جي آسرو.
شاھہ سائينءَ ھن سرود ۾، جنھن کي آءٌ وطن لاءِ سندن قصيدو سمجھان ٿو، سنڌ کي سنڌ سڏيو، سنڌڙي سڏيو ۽ جوءِ، ڀون، ساڻيھھ، ڏيھھ، وطن ۽ ملڪ سڏيو. ۽ اِن ۾ پاڻ سنڌي قوم کي، خاص طرح ان جي عوام کي، وڏي پيار ۽ ڏاڍي پاٻوھہ سان، پنھنجا سانگي، سيڻ، سنگھار، ولھار ۽ لوڪ سڏيو اٿن ۽ انھن لاءِ ورائي ورائي پنھنجي سڪ ۽ سنيھہ جو اظھار ڪيو اٿن ۽ دعائون گھريون اٿن –
وطن وسائيج تہ سنگھارن سک ٿئي!
آءٌ آسائتي آھيان، مان ٻڄائي ڀون!
سٻاجھي ستار، لاٿا ڏرت ڏيھہ تان.
کنوي خراسان، سک وسايئون سنڌڙي.
قادر، ڪر ڪرم، تہ وطن ۾ وس ٿئي!
سائينم، سدائين ڪرين، مٿي سنڌ سڪار!
پاڪستان ٿيڻ کان پوءِ، اھڙي پنھنجي ڀلاري وطن ۽ اھڙن پنھنجن سٻاجھن لوڪن لاءِ اسان جي دلي حب ۽ دوستيءَ جي اظھار ۾ شڪ ڪندي، بلڪ ان لاءِ اسان کي ننديندي ۽ اسان تي ڪيئي الزام ھڻندي، ڪن اسان جي ڪرم فرمائن پنھنجي برتر وفادارين ۽ ايماندارين جون دعوائون ڪيون، ۽ اسان کي اسان جو شاھہ سيکارڻ چاھيو ۽ چيو تہ شاھہ جو سرود سارنگ سنڌ جو قصيدو نہ. سنڌي ماڻھن جي سک، سڪار ۽ سلامتيءَ جي خواب جو اظھار نہ پر سنڌ ۾ اسلام جي آمد جو علامتي اظھار ھو – ڄڻ اھي ٻہ ڳالھيون پاڻ ۾ ڌريائين ناموافق يا متضاد ھيون! ڄڻ دين اسلام جي اختيار ڪرڻ سان عربستان، ترڪي، مصر، ايران يا ٻيا ملڪ ملڪ نہ رھيا ھئا ۽ اتان جون عرب، ترڪ، مصري، ايراني ۽ ٻيون مسلمان قومون قومون نہ رھيون ھيون ۽ اھي پنھنجي پنھنجي وطن کي ۽ پنھنجن پنھنجن لوڪن کي پيار ڪرڻ ۽ انھن جي دفاع ڪرڻ جي حق کان محروم ٿي ويون ھيون، يا انھن جي ڪنھن شاعر يا ان جي خاص ۽ عام پڙھندڙن کي پنھنجي ملڪ جي آزاديءَ ۽ قومي اتحاد ۽ خوشحاليءَ جي چاھنا رکڻ ۽ خواب لھڻ جو ضرور ئي نہ رھيو ھو! ۽ جي ھنن اھڙا خواب لڌا ٿي، تہ اھي ٻاھريان، جيڪي اسلام جو نالو کڻي وٽن آيا ھئا يا ائين مٿن حاڪم بڻيا ھئا، تن کي حق ھو تہ ھنن تي اسلام دشمنيءَ ۽ غداري جا لقب لائين ۽ پاڻ کان گھٽ درجي جو آدم سمجھن، جن جي ملڪ يا زمين ۾ تہ سندن دلچسپي ھجي، پر جن جي ماڻھن ۾ سندن ڪا دلچسپي نہ ھجي!
حضرت شاھہ عبداللطيف سنڌ جو شاعر ھو، سنڌي ٻوليءَ جو شاعر ھو، جنھن جو پنھنجي وطن ۽ ماڻھن سان ازلي سٻنڌ ھو ۽ انھن لاءِ ھن جي من ۾ آئيندي جو ھڪ خواب موجود ھو. آزاديءَ جو خواب، طويل ۽ لاڳيتيءَ غلاميءَ جي تاريڪ رات کان پوءِ آزاديءَ جي روشن صبح جي طلوع ٿيڻ جو خواب، جنھن جي حقيقت ۾ بدلجڻ جا آثار سندس آڏو نروار بہ ٿي رھيا ھئا. مغل اقتدار پوريءَ طور للڪارجي رھيو ھو. پاڻ يارنھن ورھين جو سمجھدارمعصوم ٻار ئي ھو، جو 1700ع ۾ ميان دين محمد ڪلھوڙو، جنگ آزاديءَ ۾ وڙھندي، قرآن جي ضمانت تي ٺڳجي، ڳالھين لاءِ اورنگزيب جي پٽ معزالدين وٽ ويو، جنھن وعدھ شڪني ڪري کيس گرفتار ڪيو ۽ ملتان نيئي، کيس ۽ سندس ٻن ساٿين کي چيچلائي چيچلائي، سنڌ کان سنڌ الڳ ڪرائي، شھيد ڪيو. ڪلھوڙن جي جھنڊي ھيٺ، آزاديءَ جي جنگ پوءِ جاري رھي ۽ ميان دين محمد جو ڀائٽيو ميان يار محمد اتر سنڌ مان مغلن جا پير اکوڙيندو اڳتي وڌندو رھيو، تان جو مغل مجبور ٿي، پھريائين سيبي ۽ ڍاڍر پوءِ بکر ۽ سيوھڻ جي علائقن تان دستبردار ٿيا، ۽ ائين 1711ع ۾، جڏھن شاھہ جي عمر 22 سالن جي ڦوھہ جوانيءَ ۾ ھئي، سڄي اتر سنڌ مغلن جي غلاميءَ مان آزاد ٿي، ۽ پاڻ، مارئيءَ جي ٻوليءَ ۾، سنڌ جي مڪمل آزاديءَ جي حتمي جواز طور فرمايائون –
کوءِ آسون عمرڪوٽ جون، ور جھنگل ۾ جھوٻي،
جو اباڻن اڏيو، ڳڻن سان ڳويي،
وينديس ويڙھيچن ڏي، لوھہ ڀڃي لوپي،
چڀڙ آءٌ چوپي، سڪ لاھينديس سومرا!
-
کوءِ آسون عمرڪوٽ جون، ور ويھڻ وسڪاري،
منھنجو تور تلن ۾، ات چيھا ٿو چاري،
مري رھنديس ماڙئين، ساھيڙيون ساري،
ڍائي ڍٽ ڌاري، آھم اٺين مينھڙين.
-
ننگا آھيون نکتا، اسين مارو لوڪ،
ٿر کي ڀانيون ٿوڪ، جو ڍڪ ڍاٽيئڙن جي.

شاھہ غلاميءَ مان آزاد پنھنجي ديس جو ائين ھڪ نبار آدرش ۽ دنيا ۾ پنھنجي آزاد ديسواسين جي انساني حيثيت ۽ قدر جو ھڪ پرخلوص ۽ معصوم تصور آڏو رکيو ٿي. ھو ھڪ بيحد ملوڪ فرد ھو، سدا پنھنجي ڌرتيءَ ۽ پنھنجن ماڻھن سان جڙيل، انھن جي ھر دک ۽ ھر خوشيءَ سان واڳيل – بيحد ھڪ حساس، متلاشي ۽ باغي روح، فطري ۽ سماجي فضا ۾ گھيريل انساني زندگيءَ جي اھميت ۽ ان جي منزل جي ڄاڻ چاھيندڙ – اھميت ڀلاين ڀريل، پر اڪٿ، ۽ منزل پري کان پري، پر سدا اکين آڏو؛ تہ جيئن انفرادي ۽ قومي زندگيءَ جي ان اعليٰ اھميت ۽ منزل ڏانھن وڌڻ ۾ جو ڪجهہ ٿئي سو ڪجي –

منزل ڏور م مٽ، ڇڏ نہ سير لڪن جو،
لئن جي واٽ م لٽ، لئن ري حرف ھئڻ کي.

”آزاد ديس جا آزاد ديس واسي“ – شاھہ جو سڄو روحاني جولان ۽ ان جو عروج اِھو ھو: شاھہ جي دؤر جي سنڌ جن تاريخي حقائق سان منھن – مقابل ھئي، انھن جي تقاضا شاھہ جي اعليٰ انساني روح لاءِ اِھا ھئي ۽ ان کي ساڳيءَ طرح جو نبار ۽ معصوم خيالي تصور، سادن، سھڻن، امٽ لفظن ۾، پاڻ ھيئن ڏنائون –
نڪا جھل نہ پل، نڪو رائر ڏيھہ ۾،
آڻيو وجھن آُھرين، روڙيو رتا گل،
مارو پاڻ امل، مليرون مرڪڻو.
تحقيق، شاھہ جي دؤر ۾ سنڌ، پنھنجي قومي وجود جي شعور کان نوازجي رھي ھئي، ۽ پنھنجي ذات جي تسليميءَ ۽ قومي اظھار لاءِ جدوجھد ۾ مصروف ھئي. سنڌ تي وحشي منگولن – ارغونن ۽ ترخانن، ۽ مغلن – جي ڌارئين راڄ (جيڪي بہ بيشڪ مسلمان ئي ھئا) ۽ سندن انڌي ظلم جي تقريبا سوا ٻن صدين (1520 کان 1736ع تائين) جو ڊگھو سياھہ ڪال ختم ٿي رھيو ھو، ۽ سنڌ جي ماڻھن جي رتوڇاڻ بند ٿيڻ جي قريب اچي بيٺي ھئي ۽ سنڌ پنھنجي آزاديءَ ۽ اتحاد جي منزل تي ۽ سندس رھواسي پنھنجي خودمختياريءَ ۽ آزاد راڄ جي دروازي تائين پھچي رھيا ھئا.
۽ شاھہ جو رسالو سنڌ جي ان آزاديءَ جي تلاش ۽ قومي تشخص ۽ خود اظھاريت جي اڌمي جو ترجمان آھي. شاھہ جو اھو ھڪ سڏ ھو سنڌ جي ماڻھن کي، ھڪ قوم جي حيثيت ۾ پاڻ کي دريافت ڪرڻ ۽ سڃاڻڻ جو، ۽ پاڻ مڃائڻ جو. انھيءَ ڪري شاھہ جو رسالو ھڪ مذھبي يا حڪيمانہ پستڪ کان وڌيڪ ھڪ قومي صحيفو آھي. ان جي تشڪيل ۽ ترتيب سنڌ جي قومي زندگيءَ مان اسريل ھڪ روايت مثال آھي، جنھن جون پاڙون ان زندگيءَ جي ٻن افضل ترين تاريخي دؤرن ۾ کٽل آھن – سومرن ۽ سمن جي ٻن دؤرن ۾، جيڪي (نائين صدي عيسويءَ جي وچ کان وٺي سورھين صديءَ جي شروع تائين) تقريبا ستن صدين تي پکڙيل ھئا ۽ سنڌ جي سماجي – تھذيبي سڃاڻپ جا عظيم ترتيبي دؤر شمار ٿين ٿا.
شاھہ جي شعر جي ادبي افضليت ۽ صوفيانہ اڏام بيان ۽ ڪاٿي کان مٿي آھي، ۽ ان جي فني خصوصيت ۽ سجلائت بہ پنھنجي مثال پاڻ آھن. پر سڀ کان وڌيڪ اھو سنڌ جي ماڻھن جي ذھني ۽ اخلاقي قوت جو ھڪ سرچشمو آھي، ڇاڪاڻ تہ اھو انھن جي ٻوليءَ جي وسعت ۽ پختگيءَ جو حد نشان آھي – ٻولي، جيڪا سندن جڳن جي زندگيءَ ۽ انساني جوھر جي پوري سفر جو ھڪ مڪمل داستان آھي.
گذريل سال، سنڌالاجيءَ جي ”پير حسام الدين شاھہ راشدي“ آڊيٽوريم، حيدرآباد، ۾، پير صاحب مرحوم جي زندگيءَ ۽ ڪم بابت ھڪ مضمون پڙھندي، مون چيو ھو تہ ”ٻوليون قدرت جا معجزا ۽ انساني تاريخ جا وڏا ڪرشما ھيون. ڪنھن ٻوليءَ جو سرجڻ ئي معنيٰ تہ ڪنھن سماج جو، ڪنھن قوم جو، سرجڻ – ڪن تھذيبي، سماجي ۽ معاشي ادارن جو سرجڻ – ڪنھن حڪمران قوت جو، ڪنھن سياسي اقتدار جي مرڪز جو، وجود ۾ اچڻ؛ پوءِ جڏھن اھو وقت آيو ٿي، جو خود خدا، يا ڪنھن خدائي آواز، ماڻھن سان ماڻھن جي پنھنجي ٻوليءَ ۾ ڪلام ٿي ڪيو، تہ عين ان گھڙيءَ کان پوءِ اھي پاڻ لاءِ ٻئي درجي جا ماڻھو ٿي رھڻ يا قومن ۾ ھڪ گھٽ – برابر قوم ٿي رھڻ ھرگز قبولي نٿي سگھيا. پولنڊ ۽ آئرلينڊ جديد عالمي تاريخ جا ان قسم جا ٻہ سڀ کان وڌ قابل غور مثال آھن، ۽ ڪو ويجھي دؤر جو اھڙو مثال بہ گھرجي تہ اھو بہ بلڪل تازو، اسان جي بنھہ وچ ۾ ۽ اکين آڏو عمل ۾ اچي چڪو آھي.“
اھڙيءَ طرح شاھہ اسان کي ھڪ اجھو ڏنو ۽ ھڪ پراڻ – شڪتي ڏني، ھڪ پناھگاھہ ۽ پڻ آبحيات مھيا ڪيو، جيڪي تمام وڏن اوسر جي وقتن تي ڪري پيل ماڻھن کي ڪم ايندا آھن ۽ نيم مردھ قومن کي جيئاري پيرن ڀر ڪندا آھن – اجھو يا پناھگاھہ ٻوليءَ جو ۽ پراڻ – شڪتي، ساھہ کڻڻ جي قوت، شاھہ جو خود پيغام. اچو تہ اجھي جي اوٽ وٺون ۽ پيغام سان واڳجي، ان تي عمل ڪريون: ٻولي سھاري ۽ اتحاد جي ڳنڍ، ۽ قومن جي وچ ۾ برابريءَ جو باعزت درجو – قومي تشخص ۽ امن پسنديءَ جي عمل جي راھہ – سڀني جي گڏيل ڀلائيءَ لاءِ سڀني جي وچ ۾ نيت ۽ نياءُ، عدل ۽ انصاف.
سائنيم سدائين ڪريم، مٿي سنڌ سڪار،
دوست مٺا دلدار، عالم سڀ آباد ڪرين!
۽ پڻ چيائون:
جان تون ساقي آھئين، تان وٽي وچ م وجھھ،
جود تنھنجو جکرا، آھي ثاني سج،
نينھن پيالو نج، کاس ڏج کھين کي.
جيڪڏھن اسين ھاڻي بہ پنھنجي شاھہ جي ھن الاھي پيغام جو قدر ڪريون ۽ ان تي ھلون – يعني امن، انصاف ۽ مشترڪ ڀلائيءَ خاطر ”قومن جي وچ ۾ برابري“، ۽ ھر قسم جي ”روڪ ۽ قبضي جو خاتمو“، انھيءَ لاءِ تہ سڀني جي لاءِ ”محبت ۽ رزق جي وٽيءَ“ جي آزاد ۽ ھڪ اکيائي، بلڪ کاس کھين تائين پھچڻ جي گردش جاري رھي – تہ اڄ بہ اسين بچي سگھون ٿا ۽ نجات پائي سگھون ٿا – مري وڃڻ کان پوءِ نہ. پر مرندي مرندي بہ – اسين معنيٰ، تہ نہ فقط اسين سنڌ ۾ ۽ پاڪستان ۾ ٻيا، پر دنيا جا سڀ ماڻھو ۽ قومون، جيڪي سامراجيت جي موتمار خطري ھيٺ آيل آھن – سامراجيت ديسي ۽ وديشي-، ۽ پڻ سڄو بني نوع انسان، جيڪو، انگريزي ھفتيوار رسالي ”ميامي ھيرالڊ“ جي ڪالم نويس، جيني وينگارٽن، جي لفظن ۾ اڄ، ”سڀ کان وڏي ھولناڪ ٽيڪنالاجيءَ، يعني ٿرمو – نيو ڪليئر ٽيڪنالاجيءَ، جي قاتل خطري جي عين کليل منھن ۾ ساھہ کڻي رھيو آھي. شاھہ جو رسالو (وري بہ چئجي ٿو تہ ”رسالو“ معنيٰ ”پيغام“) تحقيق، مذڪور ڪالم نويس جي لفظن ۾، اسان کي ”تابوت جي پيتيءَ جي اندر خاص ”بيرم“ جو ڪم ڏيئي سگھي ٿو، ۽ اسين جيڪي ان تابوت جي پيتيءَ ۾ اندر بند آھيون، جيڪڏھن اڳي ئي موت اسان تي غالب پئجي نہ چڪو آھي، تہ اسان کي ھيءُ بيرم تابوت جي ڍڪڻ کي کولڻ لائق بنائي سگھي ٿو، ۽ اسين ڪفن ڦاڙي موت جي ان تابوت مان ٻاھر اچي سگھون ٿا. ۽ اِھو، يعني شاھہ جو رسالو، تابوت جي پيتيءَ ۾، وري بہ مذڪور ڪالم نويس جي لفظن ۾، اسان لاءِ ”ساھہ کڻڻ جي ڳڙکي“ بہ آھي، تہ جيسين اسين بيرم کي دٻائي ۽ ڪفن کي ڦاڙي ۽ ٻاھر اچي، آزاد ھوا تائين رسون ۽ موقعي جو فائدو وٺون، ۽ پنھنجي جيئري رھڻ جو حق ماڻي سگھون، تيسين اندر تابوت جي بند پيتيءَ ۾ ٻوساٽجي مري نہ وڃون.
انھيءَ ڪري، اچو تہ گھٽ ۾ گھٽ اسين پاڻ پنھنجي لاءِ ھميشھ اھو ياد رکون تہ سنڌي، اسان جي مادري زبان، اھا ٻولي جنھن ۾ شاھہ جو الاھي آواز اسان ٻڌو آھي، اسان لاءِ اھو ”بيرم“ آھي ۽ شاھہ جو اسان کي ھڪ قوم طور خود – چڪاسيءَ ۽ خود شناسيءَ جو پيغام ۽ صلاح اسان لاءِ اھا ”ساھہ کڻڻ جي ڳڙکي“ آھي. اچو تہ پوءِ پنھنجي ڌرتيءَ ۽ پنھنجي ٻوليءَ جي فدائيت جي بنياد تي اسين متحد ٿيون، ۽، اتحاد ۾ پنھنجي قوت دريافت ڪري، قومن جي وچ ۾ برابريءَ جي درجي لاءِ جدوجھد ڪريون – ڌرتيءَ تي ان جنتي صورتحال پيدا ڪرڻ لاءِ جيڪا ھر قسم جي روڪ ۽ قبضي کان آجي ھجي، ۽ جنھن ۾ سڀني لاءِ محبت ۽ رزق، منصفانہ ۽ گھرج سارو، برابريءَ جي مان ۽ مريادا سان، موجود ۽ مھيا ھجي. اسين پنھنجي شاھہ جي حضور ۾، خراج عقيدت طور، فقط اھو ئي گھٽ ۾ گھٽ سوچ ۽ عمل جو نذرانو آھي، جو حاضر ڪري سگھون ٿا.
پاڻ اسان کي چيو اٿن تہ –
ستا اٿي جاڳ، ننڊ نہ ڪجي ايتري،
سلطاني سھاڳ، ننڊون ڪندي نہ ملي!
اچو تہ پنھنجي ھاديءَ ۽ پنھنجي محسن جو اِھو پيغام اڄ سرلين ڪنين ٻڌون ۽ ھيئين سان لايون، ۽ ڏور ستارن تي نظر رکي، پنھنجي مقصد جي امل نعمت ماڻڻ لاءِ، عمل ۽ قربانيءَ جي راھہ تي، پنھنجي قافلي سان گڏجي ۽ قطارجي اڳتي وڌون.
ڇڄ ۾ قطاران، ساٿ چڙھندو لڪئين،
مڇڻ ٿِئين پنان، وڳ واٽ ئي نہ لھين!
شال اسان کان اھا ڳالھہ نہ وسري تہ شاھہ ُ – سنڌ جو ساھھ، ان جو روح، عالمي شاعر، پر وري بہ اسان جو پنھنجو شاعر – پنھنجي سڄي فڪر ۽ سڄي اتساھہ سان، دنيا ۾ اسان جي حال ۽ اسان جي آئيندي جي پوري خير ۽ برڪت ۽ سڄيءَ نيڪيءَ جو طالب آھي، ۽ اسان کان ئي خواھشمند آھي تہ اسين پاڻ ان لاءِ عملا ڇا ٿا ڪريون. ھو سچ پچ پنھنجي رسالي جي ھر سرود جي ھر داستان ۾ اسان کان فرد فرد طور ۽ پڻ سڄيءَ اسان جي قوم ۽ سڄي اسان جي معاشري کان اھو ئي سوال ڪري ٿو. ھاڻي، اھو اسان جو معاملو آھي تہ اِن ڳالھہ جو اسان وٽ ڇا جواب آھي - .
وندر جي وڃن، سي مر ٻڌن سندرا،
ٻيون ڪوھہ ٻڌن، ڇوڙي جي ڇڏينديون!
-
ورھين ۽ ويلا ڪرين، پڇين ٿي پانڌي،
ھاري ھيڪاندي، ڪنھن پر ٿيندينءَ ھوت سين؟
-
وھين ۽ ويلا ڪرين، ايءُ نہ اڪنڊ آھھ،
سي لاڳاپا لاھھ، اوريان اڀارين جي.
-
جيئي شاھہ!
جيئي شاھہ جي سنڌ!
جيئي شاھہ جو سنڌي عوام!
 

سنڌ منھنجي خوابن جي

(مارچ 1987, 20ع تي شاھہ عبداللطيف ڪلچرل سوسائٽي، ڪراچيءَ جي ”سنڌي معاشرو ۽ سنڌ سڀاڻي“ جي موضوع تي سڏايل سيمينار ۾ پڙھيل صدارتي تقرير)

عزيزو، ”سنڌي سماج ۽ سنڌ سڀاڻي“ جيڪڏھن ”سڀاڻي لاءِ سوچ“ جي ڳالھہ آھي، ”آئيندي جي اڳڪٿيءَ“ جي ڳالھہ آھي، ڪنھن ”خواب جي ڳالھھ“ آھي، تہ اھا سوچ، اھا ڪٿ ۽ اِھو خواب منھنجي دل ۾ بہ موجود آھي!...
الا ائين م ھوءِ جيئن آءٌ مران بند ۾!
جسو جنجيرن ۾ راتيان ڏينھان روءِ،
پھرين وڃان لوءِ، پوءِ مر پڄنم ڏينھڙا!
عزيزو، ڪنھن موجود ھاڃي کي ھاڃو سمجھڻ ۽ ان کي ختم ڪري ڪنھن نئين لاڀدائڪ صورت جي پيدا ڪرڻ جي ضرورت جي احساس کي ”انقلابي شعور“ ٿو چئجي، ان لاءِ پوري پوري ۽ ھر طرح جي ڪوشش ۽ قربانيءَ کي ”انقلابي جدوجھد“ ۽ ان ۾ ڪاميابيءَ کي ”انقلاب“ ٿو سڏجي....
آخر والعصر جو، ائين اتائون
(شاھہ)
- يعني : ”انقلابي دؤر جو نتيجو ائين ٻڌايو اٿن.“
اسان جي سدا حيات شاھہ عبداللطيف بيت جي ھن مصرع ۾، قرآن شريف جي صورت ”العصر“ جي حوالي سان، اھا ڳالھہ ڪئي آھي. مولانا ابوالڪلام آزاد ان سورت جي پھرينءَ آيت ”والعصر“ جو ترجمو ھيئن ڏنو آھي:
”قسم آھي ان انقلابي جڳ ۽ تبديلين جي دؤر جو، جيڪو پوئين دؤر کي ختم ڪري ٿو ۽ نئين دؤر جو بنياد رکي ٿو....“
ھن سورت جي پوئينءَ آيت ”وتواصوا بالحق وتواصوا بالصبر“
جو تفسير مولانا آزاد ھيئن ڪيو آھي:
”حق ۽ صداقت جو ميدان فقط جھاد جي ذريعي ئي فتح ٿي سگھي ٿو: ۽ صبر جھاد جي حقيقت لاءِ بنيادي شرط آھي.“
حق ۽ صداقت لاءِ جھاد جي وڌيڪ ڳالھہ ڪندي، مولانا آزاد سورت ”التوبھ“ جي تفسير ۾ ان لاءِ ”صبر“ جي شرط بابت لکي ٿو:
”انسان جڏھن بہ ڪنھن مقصد جي راھہ تي قدم رکي ٿو، ۽ مصيبتن سان منھن مقابل ٿئي ٿو، تہ ٻن نمونن جون حالتون پيدا ٿين ٿيون: ڪي ماڻھو جوانمرد ۽ باھمت ھوندا آھن، اھي ڪنھن ھٻڪ کان سواءِ مصيبتون سھي وڃن ٿا. پر انھن جو اھو سھڻ سھي وڃڻ ئي ھجي ٿو. اھا ڳالھہ ڪانہ ھوندي آھي تہ مصيبتون کين مصيبتون ئي نہ لڳنديون ھجن بلڪ ڦري انھن لاءِ عيش ۽ راحت بڻجي پونديون ھجن. ڇو تہ مصيبت وري بہ مصيبت آھي. باھمت شخص ڪڙو ڍڪ سواءِ ڪنھن ھٻڪ جي پي ويندو، پر ان جي ڪڙاڻ جو سخت ذائقو ھو ضرور محسوس ڪندو. پر ٻيا ماڻھو اھڙا بہ ھوندا آھن، جن کي رڳو باھمت نہ چوڻ گھرجي، بلڪ ان کان بہ وڌيڪ ڪجهہ سڏڻ گھرجي. انھن ۾ صرف ھمت ۽ جوانمردي ئي نہ ھوندي آھي، پر منجھن عشق ۽ فدائيت جي حالت پيدا ٿي وڃي ٿي. اھي مصيبتن کي مصيبتن جيئن نٿا سمجھن، پر عيش ۽ راحت طور ھو انھن مان لذت ۽ سرور ماڻين ٿا. محبت جي راھہ جي ھر مصيبت انھن لاءِ عيش ۽ راحت وانگر ھڪ نئين لذت بڻجي وڃي ٿي. جيڪڏھن ان راھہ ۾ کين ڪنڊن تي بہ سمھڻو پوي تہ ڪنڊن چڀڻ مان بہ انھن کي اھا ئي راحت ملندي جيڪا ٻئي ڪنھن کي گلن جي سيج تي سمھڻ سان بہ ملي نہ سگھي. ايتري قدر، جو ان راھہ تي مصيبتون جيتريون بہ وڌنديون وينديون آھن. ھنن لاءِ رڳو ان ڳالھہ جو خيال تہ اھو سڀ ڪجهہ ڪنھن منزل ڏانھن ويندڙ راھہ ۾ کين پيش اچي رھيو آھي، ھنن ۾ عيش ۽ سرور جو اھڙو اکٽ جذبو پيدا ڪري ڇڏي ٿو، جو ان جي سرشاريءَ ۾ جسم جي ڪا بہ ڪلفت ۽ ذھن جي ڪابہ اذيت انھن کي محسوس ئي نٿي ٿئي. ھيءَ ڳالھہ اوھان کي ٻڌڻ ۾ عجيب لڳندي ھوندي، پر حقيقت ۾ اھا ايتري عجيب بہ ڪانھي، ڇو تہ ھيءَ انساني زندگيءَ جي رواجي وارداتن مان ھڪ آھي. عشق ۽ محبت جي منزل تہ ڏاڍي اوچي آھي – پر ان واردات کان ”بوالھوسيءَ جي دنيا“ بہ خالي ڪانھي.“
عزيزو، حضرت شاھہ عبداللطيف پنھنجي سڄي رسالي ۾، سنڌ جي سڀني لوڪ روايتن ۽ لوڪ داستانن جي مدد سان، رسالي جي ڇٽيھن ئي سرن ۾ اھا ئي مقصد، مقصد سان عشق ۽ محبت، ۽ مقصد جي راھہ تي خود – قربانيءَ جي ڳالھہ ڪئي آھي، انساني زندگيءَ جي انھيءَ عظيم ”واردات“، عشق ۽ محبت جي واردات، مقصد سان فدائيت جي اعليٰ منزل جي ”واردات“، جي ڳالھہ ڪئي آھي. رسالي جي پھرئين سر ”ڪلياڻ“ ۾ ئي پاڻ ان لاءِ ”سپرين“، ”سڪ“، ۽ ”سور“ جا علامتي اصطلاح تخليق ڪيا اٿن ۽ وري وري ڪم آندا اٿن – ”سپرين“ مقصد لاءِ، ”سڪ“ مقصد سان عشق ۽ محبت لاءِ، ۽ ”سور“ مقصد جي راھہ ۾ پيش ايندڙ تڪليفن ۽ مصيبتن لاءِ.
ھڪ روايت موجب شاھہ لطيف پھريائين، ٻين سرن سان گڏ مکيہ طرح سسئيءَ جي سر جا بيت ڏيندو ھو، ۽ پوءِ جڏھن پاڻ ڦوھہ جوانيءَ ۾ ئي ھو، تہ پنھنجي سھيوڳي بزرگ ۽ درويش شاعر، ميين شاھہ عنايت، جي خاص چوڻ تي، جيڪو ان وقت پنھنجي پيرمرديءَ جا تقريبا نوي سال گذاري چڪو ھو، مارئيءَ جي قصي ڏانھن پنھنجو دلي لاڙو رکيائين، ۽، مارئيءَ جي سر ذريعي، انساني زندگيءَ جي مقصد جي رڳو عمومي طور ۽ انفرادي انداز واريءَ ڳالھہ ڪرڻ بدران، پنھنجي دلنواز شاعريءَ سان سنڌ جي ماڻھن کي سندن مقصد جي، خصوصي طور ۽ اجتماع نوع واري، ڳالھہ ٻڌائڻ شروع ڪيائين – فرد ۽ جماعت جي تعلق جي، ملير جي ۽ مارن جي، ملڪ ۽ ملڪ جي ماڻھن جي، وطن ۽ قوم جي، آزادي جي شان ۽ عظمت جي ۽ آزادي وٺڻ ۽ آزاديءَ جي ماڻڻ لاءِ حوصلي ۽ ھمت جي جاکوڙ جي ۽ سر گھورڻ جي - .
عمر منڊيا مامرا، مارو ٿر ٿيا،
آءٌ بندياڻي بند ۾، ڪ ڪي بند ٻيا!
اٿندي پيم اوچتا، پيڪڙا پيرن،
ھٿوڙيون ھٿن، ڄنگھون ٻانھون ڪاٺ ۾.
بندي ٻيا قرار، اسين لوچون لوھ ۾،
مٿي تن ترار، سدا سانبيئڙن جي.
پيڪڙا پيرن ۾، ڪوٺين اندر ڪير،
چاري چوگانن ۾، واھپ ڪن وزير.
نہ سرتيون نہ سير، نہ سي ڏونرا ڏيھہ ۾،
ھڪ ڪوٽن ڪٺي آھيان، زوراور زنجير،
مارو! ماريم مير، ويٺي ڳوڙھا ڳاڙيان.
جانڪي ستين سير، تان ڪي وھندينءَ ڪوٽ ۾،
سپ سمنڊين سپجي، نديءَ پئي نہ نير،
جئن ھوءَ ابر آسري تئن مون من ملير....
جر ۾ سپون جيئن، آھن ابر آسري،
جئن ڪونجون سارن روھ کي مون تن اندر تيئن،
ڪوٺين ويھان ڪيئن، جي نظر بندياڻي نہ ھئان!
ستي لڌم سھڻو، کٿيءَ ۾ خاصو،
وٺا مينھن ملير ۾ ٿيو تڙ تڙ تماشو،
چوريان جان باسو، تان جسو جنجيرن ۾!

کوھر، ٿوھر، ٿر، جت ساٺيڪا ۽ ستيون،
چارين ات چاھہ منجھان، پاسي ڦوڳن ڦر،
ڪئن لھندم ڪر، جئن مارو پاڻ اپاريا!

ھن مند مارو سنرا ويڙئين وڳ وارين....
ھن مند مارو سنرا کائڻ ۾ خوشحال.....
ھن مند مارو سنرا ڍنگر ڍار رھن....
ھن مند مارو سنرا ساڻيھہ منجهہ سڌير.....

چرن چڻڪن چت ۾ وسرن ڪين وري....
چرن چڻڪن چت ۾ گھارين مٿي گھٽ.....
چرن چڻڪن چت ۾ ھرن منجهہ ھنئين....
چرن چڻڪن چت ۾ سدا منجهہ سرير....
چرن چڻڪن چت ۾ رھيا اندر روح.....

سنھيءَ سئيءَ سبيو مون ماروءَ سين ساھ،
پکن منجهہ پساھہ قالب آھي ڪوٽ ۾.

ايءَ نہ مارن ريت، جئن سيڻ مٽائن سون تي،
اچي عمرڪوٽ ۾ ڪنديس ڪانہ ڪريت،
پکن جي پريت ماڙيءَ سين نہ مٽيان.

سکر سي ئي ڏينھن جي مون گھاريا بند ۾،
وسايم وڏ ڦڙا، مٿين ماڙين مينھن،
نيئر منھنجي نينھن اجاري، اڇو ڪيو.
ڪونھي قادر ڪو ٻيو، انھين جو اڀاڳ،
سڀوئي سڀاڳ، مارئيءَ مساوي ٿيو.

نڪا جھل نہ پل، نڪو رائر ڏيھہ ۾،
آڻيو وجھن آھرين روڙيو رتا گل،
مارو پاڻ امل، مليرون مرڪڻو.

عزيزو، قديم ماضيءَ جي ڌنڌ مان نروار ٿيندي، ٻين انيڪ ملڪن ۽ ماڻھن وانگر صدين جي تاريخي سلسلي ۾ گذرندي، سنڌ ۽ سنڌي ماڻھو پنھنجي خاص سڃاڻپ سان 1843ع ۾ دنيا جي نقشي تي، برصغير ھند ۽ سنڌ جي نقشي تي، موجود نظر اچن ٿا. آءٌ سندن تاريخ کي ٽن دورن ۾ ڏسان ٿو -. 1843ع تائينءَ جو (قبل از تاريخ ۽ بعد از تاريخ) دؤر، 1843ع کان 1947ع تائينءَ جي ھڪ صديءَ جي غلاميءَ جو دؤر، ۽ اتان کان پوءِ ھيءُ اڄوڪو سندن اڀاڳو دؤر : ڇو تہ اِن طرح آءٌ سندن اڄ جي ھن دؤر کي آسانيءَ سان ۽ چٽو ڏسي سگھان ٿو.
دنيا ڄاڻي ٿي تہ تھذيب انسانيءَ جي علمي ۽ صنعتي دؤر ۾ پير پاتل براعظم يورپ جي انگريز حملہ آورن سنڌ ۽ سنڌي قوم تي 1843ع ۾ ڪنھن ٻيءَ قوم يا ٻئي ملڪ جو حصو سمجھي حملو نہ ڪيو ھو ۽ نہ انھن کي ڪنھن ٻئي ملڪي يا ٻيءَ قوم جي حصي طور فتح ڪيو ھو. سنڌ دنيا جي نقشي تي ان وقت بہ ھڪ ملڪ ھو، ۽ سنڌي ماڻھو تاريخ ۾ ان وقت بہ ھڪ قوم ھئا. انگريزن جي حڪمرانيءَ جا ھڪ سؤ سال، بھرحال سنڌ ۽ سنڌ جا ماڻھو انھن جي ڪل – ھند بيٺڪي نظام جو حصو ضرور رھيا، پر ائين ھو پنھنجي آزاد ارادي ۽ مرضيءَ سان نہ ھئا. اھو عرصو، برصغير جي ٻين پاڻ جھڙن باندي ماڻھن سان شامل ٿي، ھو پنھنجي آزاديءَ لاءِ، حالتن پٽاندر، ڪل – ھند نئشنل ڪانگريس يا ڪل – ھند مسلم ليگ جي پلئٽفارمن تان، پنھنجي وس آھر، جدوجھد ۾ مصروف رھيا ۽ آزاديءَ جي ان عام جدوجھد جي نتيجي ۾، ۽ ائين کڻي چئجي، ھڪ قسم جي راڄوڻي فيصلي مطابق، جيڪو سڄو برصغير آزادٿيو تيئن ھو پاڻ بہ آزاد ٿيا. ان فيصلي موجب جنھن سان ڪانگريس مسلم ليگ ۽ حڪومت برطانيہ ٽنھي ڌرين جو اتفاق ھو، برصغير جي اتر – اولھہ ۽ اتر – اوڀر جي مسلم اڪثريت علائقن جي ميلاپ سان پاڪستان جي رياست (State) وجود ۾ آئي، جنھن ميلاپ ۾ سنڌ ۾ شموليت ڪئي، جيئن ھينئر بہ ان جي آھي. پر ان ميلاپ جا ڪي واضح اصول ھئا، ڪي متفقھ شرط ھئا ۽ اھي ڪل – ھند مسلم ليگ جي مارچ 1940ع واري لاھور ٺھراءَ ۾، ۽ ان کان پوءِ مئي 1941ع واري ڪل – ھند مسلم ليگ جي آئين ۾ اڄ بہ موجود آھن. انھن مطابق سنڌ کي، سنڌي ماڻھن کي ۽ ٻين مسلم اڪثريتي علائقن جي ماڻھن کي، پاڪستان جي ان ميلاپ ۾ آٽانامي ۽ ساورينٽي (خود اختياريت ۽ خود اراديت) جو درجو ملڻو ھو. پر افسوس، جو انھن شرطن ۽ انھن اصولن جو پھرئين ئي ڏينھن کان جن حلقن کي پاڪستاني رياست جو اقتدار ۽ ان جي حڪومت (Government) جو اختيار منتقل ٿيو، تن احترام نہ ڪيو، بلڪ ھنن، اسلام ۽ پاڪستان جي حوالي سان، حب الوطنيءَ جي مقدس جذبي کي پنھنجن استحصالي ارادن ۽ مستقل مفادن سان موافقت جون معنائون ڏيئي، پنھنجي طرفان انھن شرطن ۽ اصولن جي خلاف ورزين، وعدھ شڪنين ۽ ويساھہ گھاتين جي پردھ پوشيءَ لاءِ ۽ ان سڄي مجرمانہ عمل جي جواز طور استعمال ڪيو. ھو ائين ڪري سگھيا، ان لاءِ ٻين انيڪ سببن سان گڏ بنيادي طور برطانوي سامراج کان رياستي اقتدار توڙي حڪومتي اختيار جي غير جمھوري منتقلي ۽ ان منتقليءَ جو غير جمھوري طريقو ذميدار ھو. ھڪ تہ اھا منتقلي غير معمولي طور جلد بازيءَ سان عمل ۾ آندي ويئي ۽ ان لاءِ جن جمھوري تقاضائن جي پورائي ۽ انتطامي طور جيڪا گھٽ ۾ گھٽ تياري لازم ھئي سا نہ ڪئي ويئي؛ ۽ ٻيو تہ سڄو حڪومتي اختيار، ۽ پوري اھتمام سان، اھو ئي برطانوي بيٺڪي حڪومت جي سول (شھري) ۽ ملٽري (فوجي) عاملھ وٽ رھيو ۽ رڳو مٿي چوٽيءَ تي سامراج جي ڪن خاص معتبرن ۽ معتمدن جي صورتن جي پاڻ ۾ مٽ سٽ ٿي.
ائين اقتدار ۽ اختيار جي نون نوابن ۽ صاحبلوڪن پاڪستان جي رياستي توڙي حڪومتي مسئلن کي فقط انتظامي ۽ قانون ۽ ضابطي (Law and Order) جا مسئلا سمجھيو، ۽ ڪڏھن بہ انھن کي سياسي مسئلن طور سمجھڻ ۽ حل ڪرڻ ضروري نہ ڄاتو. ۽ ان سڄيءَ غلغلائيءَ ۽ ارھہ زورائيءَ بلڪ غندا گرديءَ جي تھہ ۾ انھن جي انفرادي ۽ گروھي ”بوالھوسي“ ئي لڪل ھئي – سڄو وقت ھنن رڳو اسان جا اقتصادي مال اسباب يعني اسان جون زمينون، اسان جا کيت، اسان جا معدني خزانا، اسان جا سامونڊي ڪنارا، درياءَ ۽ ٻيلا، اسان جا ڳوٺ ۽ شھر، اسان جي روزگار جا وجھہ ۽ وسيلا، اسان جا تھذيبي ورثا – ٻولي، ادب ۽ فن، صحافت، تعليمي ادارا - ۽ وڏي ڳالھہ تہ اسان جي انساني آباديءَ جا انگ اکر بہ پئي تاڙيا آھن ۽ تڳايا آھن، ۽ غصب ڪرڻ لاءِ ھر وقت پنھنجي ڪڏھن بہ نہ ڀرجندڙ حريص اک ۾ رکيا آھن – ايتري قدر، جو اڄ اسين انھيءَ ھاڃي جي شعور ۽ خساري جي احساس کي ذھن تي رکي ۽ دل ۾ کڻي ھلڻ تي مجبور آھيون، جنھن کان قرآني سورت العصر ھن ڌرتيءَ جي انسانن کي، ۽ پڻ اسان کي، ”والعصر ان الانسان لفي خسر“ چئي، خبردار ڪيو آھي.
عزيزو، اڄ اسين ان امڪان جي خوف ۾ ورتل آھيون تہ اسان جي وجود جو ڇا ٿيندو. تحقيق، اڄ اسين – اسين ڪير؟ اسين اھي جن لاءِ اسان جي ڏاھي سڄڻ شاھہ عبداللطيف چيو:

سور ورھايان سرتيون جي ورھايا وڃن،
ٻيون ڪوھ ٻجھن، جن سندا تن سامھان.

-يعني تہ اسين سڀ سنڌ جا ماڻھو، سڀ سنڌي، سڀ اھي جيڪي سنڌ جا قبل از پاڪستان رھواسي آھيون، ۽ پڻ اسان جا نؤ وارد ڀائر جيڪي پاڪستان ۾ رياست جي اقتدار ۽ حڪومت جي اختيار جي مجرمانہ. بي شعور، غير ذميدار ۽ غير جمھوري منتلقيءَ جا سدا ۽ فوري شڪار بڻجي اسان وٽ مھاجر ٿي آيا ۽ اڄ پنھنجي سنڌ کي پنھنجو گھر سمجھن ٿا ۽ ان سان جيئڻ ۽ مرڻ جو قول اٿن (جيڪو اسان سڀني کي ان سان ھئڻ کپي) ۽ سنڌ کان سواءِ ڪٿي ٻئي ھنڌ، پاڪستان جي اندر پاڪستان کان ٻاھر، گھر ڪونہ اٿن – سي سڀ اسين، تحقيق، اڄ انھيءَ انتھائي تيز ۽ ڪٺور چئلينج جي منھن مقابل آھيون، جنھن جو چتاءُ اسان کي اسان جي صاحب ڪتاب، حضرت شاھہ عبداللطيف بہ، ان قرآني سورت ”العصر“ جي حوالي سان پنھنجي ڪلام انسانيءَ جي سر ڪلياڻ (بمعنيٰ ”فتح“) ۾ ڏنو آھي ۽ چيو آھي تہ وقت جي اِن چئلينج کي ڪاميابيءَ سان منھن ڏيڻ لاءِ اسان لاءِ سواءِ انقلابي جدوجھد جي ٻيو ڪو در کليل ئي نہ آھي –
پر ۾ پڇيائون، عشق جي اسباب کي،
دارون ھن درد جو ڏاڍو ڏسيائون،
آخر والعصر جو اِينھين اتائون،
تھان پوءِ آئون سڪان ٿي سلام کي.

سڪين ڪھہ سلام کي، ڪرين ڪھہ نہ سلام،
ٻيا در تن حرام، ايءُ در جنين ديکيو.
-”اِيءُ در“ انقلاب جو در، جدوجھد جو در، خود قربانيءَ جو در، ”ليس للانسان الا ما سعيٰ“ جو در: ڇو تہ سنڌي سماج سڀاڻي جي سنڌ ۾ اھو ئي ھوندو، جيڪو اسين پنھنجي دل ۾ پاڻ رٿينداسون ۽ پنھنجن ھٿن سان پاڻ اڏينداسون.
تنھن وچ ۾ آءُ شاھہ سائينءَ جو ئي ھڪ املھہ بيت، جو ان سماج جو، ان اسان جي خوابن جي سنڌ جو، سڏ بہ آھي، اوھان جي آڏو رکندس، ۽ ان تي دل جي حضور سان غور ڪرڻ جي، وري وري غور ڪرڻ جي، ۽ پڻ ان جي موٽ ڏيڻ جي، اوھان کي دعوت ڏيندس، ۽ اوھان کان اجازت وٺندس – يار زندھ صحبت باقي :

”ھلو تہ ھلون ڏٿ کي! اٿو! اٿو! ڪن،
پاڻي پوٽڙين ۾، ڪندر سر ڪلھن،
ڏؤنرا ڏور سجھن، وئي وھامي راتڙي.“

SINDH AND THE MESSAGE OF SHAH

(Read on the occasion of the unveiling of the portrait of Shah Abdul Latif Bhitai at Pir Hussamuddin Shah Rashdi Auditorium, Institute of Sindhology, University of Sindh – 29th April, 1984)

The portrait of Latif (1689-1752) the soul of Sindh, its life-breath, the poet-universal, created by Muhammad Ali, is a unique work of Art. A great amount of study and research, a devoted purpose and reflection, must have gone in the creation of this portrait. It is a serious portrait by a competent artist, done with an artistic simplicity and complexity and artistic integration almost beyond words.
In the portraiture of Latif’s envisioned physiognomy and enduring personality thus, and wirh the study of his character with such a significant insight, the artist has captured an immortal moment in the cultural history of Sindh. The work depicts Latif as a human being pre-occupied with his life and destiny as affected by his physical, social and spiritual environment. Here before us in this portrait sits Latif, the rebel, the individual, and the saint, reflecting upon the fate of human solitude, longing disconsolately yet perennially, for that which could be genuinely good for man, which could even be universal and abiding. A unique individuality of a human event in life’s ceaselessly unravelling story of Sindh and its people has thus been depicted and exemplified by Muhammad Ali, our young and visionary artist, in this matchless portrait of Shah Abdul Latif, the guardian spirit of Sindh and the most unfailing and wakefull friend and guide of its people.
The creation of this portrait of Hazat Shah Abdul Latif Bhitai is therefore, in itself, destined to be an immaculate and unfading mark of pride and honour in the ever developing and self -enriching life and culture of Sindh and of the people of this ever felicitious land of Sindhu -whom the poet himself has idealized in the following ringing words.
نڪا جھل نہ پل، نڪو رائر ڏيھہ ۾،
آڻيو وجھن، آھرين روڙيو رتا گل،
مارو پاڻ امل مليرون مرڪڻو.

This could read in English thus:
No restrictions, no restraints and
No impositions in the Land either,
Freely they bring home red, beautiful flowers
– arm- fuls of them,
Priceless people they, proud of their Land,
And the Land proud of them.

Latif, thus, visualized almost a utopian future, a blissful future, for both his Land and his people,
Indeed, Sindh, during Latif’s times, was awakening to a sense of nationhood and had to struggle for recognition and national self-–expression. Nearly two and a quarter centuries (1520-1736) of foreign rule and tyranny of the savage Mangols- the Arghuns and Tarkhans, and the Mughals (who no doubt were all Muslims), was just ending after a prolonged night of darkness and a suffering, and the incressant flow of blood of her children was coming to a stop, while Sindh attained freedom and unity and her people their independence and sovereignty.
Latif’s “Risalo”, which means his “Message”, represents that quest of Sindh’s freedom and urge for national identity and self-expression. Latif’s was an exhortation to the people of Sindh for self-assertion and self-discovery as a people. Latif’s Risalo is, therefore, more a national classic than a religious or philosophic treatise. It is set forth as a tradition which emerged from the national life of Sindh, rooted in particular in the two of her most glorious periods of history- the Soomras and the Sammas, covering nearly seven centuries (from mid – Ninth Century to 1520 A.D), the great formative periods of her socio-cultural identity.
Latif’s poetry has its literary excellence and sufistic credo beyong measure and description, and it has its artistry and methodicalness too. But, above all, it is a source of strength for the people of Sindh, for it also marks the full extent and maturity of their language as an emblazoning saga of their life and spirit through the ages.
In this Auditorium, while reading a paper on the life and work of Hussamuddin Shah Rashdi earlier in the month, I had said that languages were miracles of nature and some entirely unique phenomena of human history. Emergence of a language ipso-facto meant emergence of a people, a socio-cultural collective, a centre of power and authority. And then, when time came for God too, or for some godly voice, to speak to a people in their language, they, from that point of time onwards simply did not accept living as a second class people or as a nation less-equal among nations. Poland and Ireland were the modern history’s two most remarkable instances of this kind, and if any instance nearer at hand was needed, that two enacted itself recently right in the midst of us and before our very eyes.
Latif, thus, has provided us with a haven, a refuge, and a vitalism, which resurrect peoples and nations to life and save them in times of the wildest of crisis - - the haven being the language and the vitalism being the message. Let us therefore take to the haven and hold fast and pay our heed to the message, the linguistic bond of support and unity, and equality among nations, the identity and peace-ableness, in the interests of justice and common good of all.
Says Latif:
سائين سدائين ڪرين مٿي سنڌ سڪار!
دوست مٺا دلدار، عالم سـڀ آباد ڪرين!
Oh God, let Sindh prosper!
Oh Gracious Friend, let nations prosper!

جان تون ساقي آھيين، تان وٽي وچ م وجھھ،
جود تنھنجو جکرا، آھي ثاني سج،
نينھن پيالو نج، کاس ڏج کھين کي.
So long you are the cup-bearer,
Let the cup not be intercepted and held up,
Your distribution, Oh master of the tavernl!
Is like that of the Sun,
Take the cup of love and give it particularly
To those deprived and weak.

If we, even today, respond to this godly message of “equality among nations” and “avoidance of all interceptions”, ensuring free flow of “the cup of love and sustenance” among all, in the interests of peace, justice and common good, we shall be redeemed and saved- not after death, but even during death – we, that is, not only we in Sindh and others in Pakistan, but all the peoples and nations of the world, threatened by Imprerialisms, national and foreign - -, and the whole of mankind, threatened by what a Sunday Magazine, the Miami Herald’s columnist. Gene Weingarten, has termed “the most terrible technology of all”, the thermo-nuclear technology. Latif’s Risalo, which, again I say, means his “Message”, can indeed work like what the columnist has termed “the lever inside the coffin” to enable us all, if we are not already dead, to open the coffin’s lid and tear apart the shroud and get out. And it also is, again in the columnist’s terms, “the breathing aperture” inside the coffin, so that we would not suffocate before operating the lever or tearing the shroud open to regain our access to free air and our chance and our right to survival.
Let us, therefore, on our part at least, remember always that Sindhi, our mother tongue, the language in which the godly voice of Latif has been heard by us, is the “lever” and his call and exhortation to us for self-assessment and self-realization as a people, is our “breathing aperture”. Let us then unite in our devotion to our land and our language, and finding strength in unity, struggle for equality among nations and for a state of bliss on earth sans interceptions of all kinds, providing love and sustenance in just and equal measure to all. This is the very least we can do as our homage to Latif, our wise teacher and loving friend.
Says he to us:

ستا اٿي جاڳ، ننڊ نہ ڪجي ايتري،
سلطاني سھاڳ، ننڊن ڪندي نہ ملي.
Oh you who are asleep, risei
Sleep so long and entire will not do,
The fruit and felicity of sovereign life
None has enjoyed while sleeping.

Let us then heed Latif’s wise message and hitch our wagon to the star, and sprint along.
The creation of this marvelous portrait of Hazrat Shah Abdul Latif Bhitai by our inspired artist Mohammad Ali, will keep us reminded of our duty to keep awake and maintain the vigil expected of us on the path to touch the stars.
We should be sincerely thankful to Muhammad Ali, our young artist, for creating and putting this yet one more alarm-clock for us on time, here in the Institute of Sindhology, University of Sindh.
May we never forget that Latif, the soul of Sindh. its life breath, the universal poet, and yet our own poet, is sitting here in the gallery of our great national heroes, thinking of us and meditating on our fate, and watching us as to what we are doing about it.

جيئي لطيف!
جيئي لطيف جي سنڌ!
جيئي لطيف جو سنڌي عوام!

Let Latif live!
Let Latif’s Sindh live!
Let Latif’s Sindhi People live!