سنڌ جي سياسي ۽ سماجي ترقيءَ جي واٽ

سنڌ سلامت ڪتاب گهر پاران نامياري ليکڪ نصير ميمڻ جو لکيل ڪتاب ”سنڌ جي سياسي ۽ سماجي ترقيءَ جي واٽ“ اوهان اڳيان پيش ڪجي ٿو.

نصير ميمڻ ھر فورم تي سنڌ ڪيس دليري سان ثبوتن، انگن اکرن ۽ دستاويزن ذريعي لڙندو رھيو آھي. ھن مختلف اخبارن ۾ ڪالم لکي سنڌي عوام کي باخبر رکيو آھي. ھن ڪتاب جي ھر مضمون ۾ نصير ميمڻ سنڌ جي تبديل ٿيندڙ سياسي ۽ سماجي صورتحال سان گڏ ھر ڪلاس، سنڌ جي وسيلن، سنڌ جي بيوروڪريسي، سنڌ جي سياستدانن بابت مضمون لکيا آھن. جيتوڻيڪ سنڌ جي سياسي ۽ سماجي صورتحال مايوس ڪندڙ آهي، پر اميد جو سھارو هٿان ڪونھي ويو. خوشحال ۽ خودمختيار سنڌ جا خواب جيڪي اسانجي اکين ۾ آهن، انھن جي تعبير واسطي، جيڪڏهن سنڌ جو هر باشعور فرد ايمانداري ۽ جانفشانيءَ سان جدوجهد ڪري تہ اسان لاءِ ان ’ڪُن‘ مان نڪرڻ آسان ٿي پوي. نصير ميمڻ اسان کي مسئلن جي نشاندھي سان گڏ انھن جي حل جي واٽ پڻ فراھم ڪري ٿو.

ھي ڪتاب 2014ع ۾ سنڌيڪا اڪيڊمي، ڪراچيءَ پاران ڇپايو ويو. ٿورائتا آھيون سنڌيڪا جي سرواڻ نور احمد ميمڻ ۽ فضل الرحمان ميمڻ جا جن ھي ڪتاب سنڌ سلامت ڪتاب گهر ۾ اپلوڊ ڪرڻ لاءِ موڪليو.

محمد سليمان وساڻ

مينيجنگ ايڊيٽر ( اعزازي ) 

سنڌ سلامت ڊاٽ ڪام

sulemanwassan@gmail.com

www.sindhsalamat.com

 books.sindhsalamat.com

اسڪول جي زماني ۾ ٻاراڻن رسالن ۾ هڪ راند نهايت دلچسپيءَ سان کيڏبي هئي. اها هئي ٽٻڪا ملائي تصوير مڪمل ڪرڻ. ان راند جو اڳيون دلچسپ مرحلو ان خاڪي ۾ رنگ ڀرڻ هوندو هو. اچو ته ڪجهه ڏينهن اندر ڇپيل ڪجهه اهم رپورٽن جي ٽٻڪن کي ملايون ۽ پوءِ انهن سان ٺهندڙ سنڌ جي تصوير کي غور سان ڏسي ان ۾ رنگ ڀرڻ جي ڪوشش ڪريون.
(1) سنڌ جي معيشت 47ع کان به بدتر آهي. ورلڊ بئنڪ جي ڪنٽري ڊائريڪٽر جون صحافين سان ڳالهيون (ڪاوش- 2 مارچ 2006ع).
(2) سنڌ جي ماڻهن جي 1947ع ۾ في ماڻهو روزاني آمدني 50 رپيا هئي. جڏهن ته هاڻي سراسري طور تي في ماڻهوءَ جي روزاني آمدني 20 رپيا آهي. تعليم واري صوبائي وزير ميڊم حميده کهڙو جون صحافين سان ڳالهيون. (حوالو ساڳيو)
(3) سنڌ ۾ تعليم مٿان خرچ ۾ جوڳو اضافو ٿيڻ، استادن جي انگ ۾ 50 سيڪڙو واڌ ٿيڻ ۽ اسڪولن ۾ 220 سيڪڙو واڌ اچڻ جي باوجود تعليمي ترقيءَ جا ماپا جمود جو شڪار آهن: ورلڊ بئنڪ جي هڪ رپورٽ (ڊان: 26 فيبروري 2006ع).
(4) سال 05-2004ع اندر بي روزگاري ۽ غربت ۾ ترتيبوار 6.7 ۽ 6.8 سيڪڙو لاٿ آئي آهي: قومي اقتصادي ڪائونسل جي اجلاس ۾ ڄاڻايل انگ اکر (ڊان: 1 مارچ 2006ع)
(5) پاليسيون ٺاهيندڙ، ڪاروباري برادري ۽ سرگرم سول سوسائٽي هڪ وڌيڪ سکي ستابي سنڌ جي اميد لاهي ويٺي آهي. ورلڊ بئنڪ پاران سنڌ جي معيشت تي جاري ڪيل هڪ رپورٽ جي شروعاتي حوالن ۾ ڄاڻايل ڪجهه جملا.
هونئن ته اهڙا ٻيا به ڪيئي ٽٻڪا ملائي سگهجن ٿا، پر منهنجي خيال ۾ اهي پنج ٽٻڪا ملائڻ سان به سنڌ جو خاڪو ڪافي چٽو نظر اچڻ لڳي ٿو، جنهن ۾ جيڪي رنگ ڀرڻ چاهيو سي ڀري وٺو.
معدني وسيلن، سمنڊ ۽ درياهه جهڙين نعمتن جي هڪ ئي وقت گڏ مهيا هجڻ واري ڌرتي جيڪڏهن ان صورتحال جو شڪار هجي ته پوءِ ڳالهه رڳو نصيب کي ميار ڏيڻ سان ختم نه ٿي ٿئي، پر قدرت پاران مليل نصيب جي اهڙي پينٽنگ ڪندڙ ڪارڻن کي چٽو ڪرڻ نهايت ضروري ٿي پوي ٿو. معاشي ۽ سماجي بدحاليءَ جي ان منزل تائين پهچڻ ۾ چند مهينا يا سال نٿا لڳن، پر ڪيترن ڏهاڪن تائين ٿيندڙ ٻاهرين ۽ اندروني ڦرلٽ جا ڪردار به واضح ڪرڻ ضروري ٿيو وڃي.
غيرجمهوري ۽ غيرقانوني بنيادن واري بيٺڪي قسم جي راڄ ۾ قومن جو اهڙو استحصال شايد تاريخ جي شاگردن لاءِ نئون نه هجي، پر ان جي ردعمل ۾ موجود موت جهڙي سماجي بي حسي هر سوچيندڙ جيو کي ڪياڙي کنهڻ تي ضرور مجبور ڪري ٿي ڇڏي. ملڪي معيشت جو ڇيد ڪرڻ سان معلوم ٿئي ٿو ته ملڪ جي بين الاقوامي ڪاروبار جو 90 سيڪڙو سنڌ جي ساحل تي موجود ٻن بحري اڏن تان ٿئي ٿو. (سن 3-2002ع جا انگ اکر) ۽ قومي روينيو جو اٽڪل 67 سيڪڙو سنڌ مهيا ڪري ٿي.
پاڪستان سرڪار جو ادارو هائيڊرو ڪاربان ڊولپمينٽ انسٽيٽيوٽ آف پاڪستان هر سال پاڪستان انرجي بوڪ جي نالي سان توانائيءَ واري شعبي جي انگن اکرن تي ٻڌل هڪ رپورٽ جاري ڪندو آهي. هن رپورٽ کي محنت سان پڙهڻ ۽ انگن اکرن جي الجبرا سلجهائڻ سان پتو لڳي ٿو ته سنڌ هر سال ملڪي معيشت ۾ نهايت اهم ڀائيواري ڪندي رهي ٿي. پاڪستان انرجي بوڪ 2005ع جي انگن اکرن جو ڇيد ڪرڻ سان هيٺيون حقيقتون معلوم ٿين ٿيون.

ياد رهي ته ڪچي تيل جي مارڪيٽ ۾ قيمت هاڻي 70 ڊالرن جي لڳ ڀڳ آهي (ڪجهه وقت اها قيمت 75 ڊالرن تائين به پهچي وئي هئي). ان حساب سان سنڌ مان ملندڙ تيل جي قيمت ساليانو 60 ارب رپين تائين ٿئي ٿي.
ڪچي تيل جي عالمي مارڪيٽ ۾ قيمت هن وقت 62 ڊالر في بيرل آهي.
هن وقت سنڌ ۾ ملندڙ ڪوئلي جو معيار بلوچستان جي ڀيٽ ۾ گهٽ آهي ۽ پاڪستان مائننگ ڊولپمينٽ ڪارپوريشن لاکڙا فيلڊ مان ڪوئلي جو اگهه 873 رپيا في ٽن مقرر ڪيو آهي. (ياد رهي ته بلوچستان جي ڪجهه هنڌن تان ملندڙ ڪوئلي جو اگهه 3000 رپين کان به وڌيڪ آهي. ان حساب سان سنڌ مان ملندڙ ڪوئلي جي ڪل اپت پوڻا ٻه ارب رپيا ساليانو ٺهي ٿي. پر اتي اها ڳالهه ذڪر جوڳي آهي ته جيالاجيڪل سروي آف پاڪستان موجب سنڌ ۾ ٿر اندر ڪوئلي جا غير معمولي ذخيرا موجود آهن، جيڪي 50706 کان 112،705 ملين ٽن تائين ٿي سگهن ٿا. سن 03-2002ع ۾ ملڪ اندر ڪوئلي جي ڪل کپت 4.89 ملين ٽن هئي. ان حساب سان جيڪڏهن ٿر مان ڪوئلي جا اهي ذخيرا دريافت ٿي وڃن ٿا ته اهي هاڻوڪي ضرورت جي حساب سان ملڪي ضرورت جو گهٽ ۾ گهٽ 10 صدين تائين پورائو ڪري سگهن ٿا.
هاڻي اچو ته ڏسون ته پاڪستان کي شاهوڪار بڻائيندڙ سنڌ جو پنهنجو ڪهڙو حال ڪيو ويو آهي.
* اسان سڀني کي ياد آهي ته صدر پرويز مشرف 17 جنوري 2006ع تي قوم کي خطاب ۾ ڊيم ٺاهڻ جو اعلان ڪرڻ وقت ورلڊ بئنڪ جي هڪ رپورٽ Pakistan Economy Runing Dry جا حوالا ڏئي پنهنجي ڊيم ٺاهڻ واري مهم جو ٿلهه ٻڌو هو. اسان به ساڳئي اداري يعني ورلڊ بئنڪ جا ڏنل انگ اکر پيش ڪندي هن ملڪ جي اختيار ڌڻين کان اهو سوال ڪرڻ جي ڪوشش ڪنداسين ته آخر سنڌ کي ڪهڙي ڏوهه جي سزا ملي رهي آهي؟ اهو سوال اسان رڳو اسلام آباد ۾ ويٺل اختيار ڌڻين کان نه پر سنڌ جي گادي ڪراچيءَ ۾ صوبي جي ترقيءَ جون واڳون سنڀالي ويٺل پنهنجي ڪامورن ۽ سياستدانن کان به ڪنداسين ته آخر هو سنڌ واسي ٿي اڃا سنڌ کي ڪيستائين کائيندا رهندا؟
* ورلڊ بئنڪ طرفان تازو سنڌ بابت هڪ رپورٽ نمبر: 35001-Pk Securing Sindh’s future- The prospects and challenges ahead جاري ٿي آهي. هيءَ رپورٽ ايشيائي ترقياتي بئنڪ سان گڏجي تيار ڪئي وئي آهي، جنهن کي سنڌ حڪومت ۽ ورلڊ بئنڪ جي گڏيل رپورٽ ڪوٺيو پيو وڃي. هن رپورٽ جي حوالي سان ورلڊ بئنڪ طرفان تازو سنڌ سرڪار کي هڪ پريزنٽيشن پڻ ڏني وئي. هن موقعي تي سنڌ ۾ ريفارمز جي حوالي سان مختصر نوٽ پڻ ميٽنگ ۾ ورهايو ويو. رپورٽ، پريزنٽيشن ۽ نوٽ ۾ ڏنل حقيقتون عوام جي اکين ۽ ڪنن تائين پهچائڻ جي اشد ضرورت آهي، جيئن هن ملڪ جي شهريءَ طور کين پتو پوي ته هو ڪهڙي معاشري ۾ ساهه کڻي رهيا آهن ۽ سندن ايندڙ نسلن جو ڇا ٿيندو. ڪراچي، ڏکڻ ايشيا جو اهو پهريون شهر هو، جنهن ۾ هڪ مڪمل هوائي اڏو ٺهيو ۽ هن خطي ۾ ان جا سامونڊي بندر بهترين بندرن ۾ ڳڻيا ويندا هئا. ان حساب سان ته سنڌ ترقيءَ جي ميدان ۾ نه رڳو ملڪ پر ايشيا اندر تمام گهو اڳڀري هجي ها، پر ان جي ابتڙ گذريل ڇهن ڏهاڪن جي تاريخ ٻڌائي ٿي ته سنڌ ترقيءَ ۾ هڪ قدم اڳتي ته ڏهه وکون پوئتي ٿيندي رهي آهي. ان حقيقت کي ثابت ڪرڻ لاءِ هيٺيان حوالا ڪافي آهن.
* پاڪستان ٺهڻ وقت سنڌ ۾ في ماڻهو آمدني باقي ملڪ جي ڀيٽ ۾ 55 سيڪڙو وڌيڪ هئي. اهو فرق 90ع واري ڏهاڪي ۾ گهٽجي 36 سيڪڙو ٿي ويو ۽ 05-2004ع ۾ اهو فرق صرف 16 سيڪڙو مس باقي بچيو آهي.
* مجموعي گهرو پيداوار (GDP) ۾ سنڌ جو حصو تقريبن سمورن شعبن ۾ لاٿ جو شڪار ٿيو آهي. سڀ کان وڌيڪ لاٿ وڏي سطح جي مينوفيڪچرنگ، انشورنس، ٽرانسپورٽ ۽ ڪميونيڪيشن جي شعبن ۾ رڪارڊ ڪئي وئي آهي.
* 04-2003ع ۾ سنڌ اندر بيروزگار ماڻهن جو انگ اٽڪل 610،000 هيو. جيڪڏهن سنڌ ۾ مستحڪم بنيادن تي ترقي جاري نه رهي ۽ ان ۾ 8-7 سيڪڙو واڌ نه ٿي ته 14-2013ع تائين سنڌ ۾ بيروزگارن جو انگ وڌي 16 لکن تائين پهچي سگهي ٿو.
* سنڌ ترقيءَ جي سمورن ماپن ۾ پوئين پير هلندي رهي آهي. مثال طور 99-1998ع کان 05-2004ع دوران سنڌ ۾ خواندگيءَ جي شرح ۾ 5 سيڪڙو واڌ (51 کان 56 سيڪڙو) ٿي جڏهن ته باقي ملڪ اندر ان شرح ۾ واڌ 8 سيڪڙو (45 کان 53 سيڪڙو رهي.)
* 96-1995ع کان 02-2001ع جي دوران ملڪ ۾ غربت جي سطح 30.1 مان وڌي 63.4 ٿي (يعني اٽڪل سوا 6 سيڪڙو واڌ) جڏهن ته ساڳئي عرصي دوران سنڌ اندر غربت ۾ 17 سيڪڙو واڌ (23.4 کان 40.4) ٿي وئي. ساڳي طرح وري سنڌ اندر شهرن ۽ ٻهراڙين ۾ ترقيءَ جي وڇوٽيءَ ۾ پڻ خطرناڪ حد تائين اضافو ٿيو آهي، جيڪو ان ڳالهه کي ظاهر ڪري ٿو ته سنڌ جي ٻهراڙين کي خاص طور تي ترقيءَ کان محروم ڪيو پيو وڃي. هيٺين جدول تي هڪ نظر وجهڻ سان اها حقيقت چٽي نظر ايندي.
ماپو سنڌ شهري سنڌ ٻهراڙي
مجموعي پرائمري داخلائون 99% 58%
خواندگي شرح 72% 38%
ٻارن کي ٽڪا لڳڻ جي شرح 87% 62%
اهڙي طرح سنڌ جيڪا پاڪستان کي پنهنجي وسيلن سان ڏينهون ڏينهن مالا مال ڪري رهي آهي، ان کي موٽ ۾ سواءِ ڪنگالپڻي جي ڪجهه به هڙ حاصل نه پيو ٿئي. هيءَ صورتحال سنڌ جي سياسي جماعتن، سول سوسائٽي ۽ حڪمرانن جي ضمير لاءِ هڪ چڀندڙ سوال آهي، جنهن نظام ۾ اپائيندڙ کي اهڙي غربت ۽ مفلسيءَ جو شڪار بڻايو پيو وڃي، اهو يقينن فطرت جي انصاف ۽ توازن وارن نيمن جي ابتڙ ئي ٿي سگهي ٿو. فطرت جي توازن جي تقاضا آهي ته يا نظام هلائيندڙ پنهنجي روش ٺيڪ ڪن يا وري فطرت جي ردعمل کي منهن ڏيڻ لاءِ تيار رهن.

(روزاني ڪاوش- 16 مارچ 2006ع)

ڪجهه ڏينهن اڳ ملڪ جي اخبارن ۾ سي ايس ايس جي امتحانن جو نتيجو شايع ٿيو آهي. امتحاني رزلٽ هونءَ ته ملڪ جي مجموعي تعليمي معيار کي پڌرو ڪري ٿي، پر سنڌ جي حوالي سان ته هي امتحاني رزلٽ هر سوچيندڙ ذهن لاءِ هڪ سوال آهي. نتيجن موجب 2005ع ۾ ٿيل سي ايس ايس جي امتحان ۾ ڪل 3673 اميدوار چٽاڀيٽيءَ ۾ هئا، پر انهن مان رڳو 224 اميدوار ڪامياب قرار ڏنا ويا. اهڙيءَ طرح پاس ٿيندڙ اميدوارن جي شرح مس 6 سيڪڙو بيهي ٿي. انهن انگن اکرن مان ملڪ اندر لڳاتار زوال ڏانهن وڌندڙ تعليمي معيار جو اندازو آسانيءَ سان لڳائي سگهجي ٿو، پر انهن نتيجن کي ٿورو تفصيل ۾ وڃي ڏسڻ سان معلوم ٿئي ٿو ته سنڌ جو حال باقي علائقن جي ڀيٽ ۾ اڃا به بدتر آهي. رزلٽ جي وچور موجب پاس ٿيندڙن ۾ پنجاب جا 156، سرحد جا 22 ۽ سنڌ جا رڳو 19 اميدوار ڪامياب ٿيا آهن. اهڙيءَ ريت پاس ٿيندڙن ۾ سنڌ جي اميدوارن جو حصو رڳو 8.5 سيڪڙو آهي. جڏهن ته ان جي ڀيٽ ۾ پنجاب مان ڪامياب ٿيندڙ اميدوار اٽڪل 70 سيڪڙو آهن. ساڳيءَ ريت سڄي ملڪ اندر پهريون ٽئي پوزيشنون پنجاب جي اميدوارن کي حاصل ٿيون آهن ۽ چوٿين، پنجين پوزيشن فاٽا جي قبائلي علائقن جي اميدوارن کي حاصل ٿي آهي. سنڌ ٻهراڙيءَ مان پهرين پوزيشن حاصل ڪندڙ اميدوار مجموعي ميرٽ لسٽ ۾ ٻارهين نمبر تي آيو آهي. انهن سمورن انگن اکرن کي کليل اکين، دل ۽ دماغ سان ڏسڻ کان پوءِ اسان کي سنجيدگيءَ سان سوچڻو پوندو ته اسان هڪ قوم جي حيثيت ۾ پنهنجي بقا ۽ ترقيءَ ۾ خود ڪيترو سنجيده آهيون؟
مڃون ٿا ته پنجاب جي اميدوارن کي سنڌ جي اميدوارن جي ڀيٽ ۾ انيڪ سهولتون حاصل هونديون، پر تڏهن به مجموعي فرق ايترو وڏو آهي جو اسان کي پنهنجي تعليمي ادارن جي ڪارڪردگيءَ کي نهايت سنجيدگيءَ سان ڏسڻو پوندو. سنڌ جي گهڻ گهرو هجڻ جي دعويدارن کي گهرائيءَ سان ڏسڻو پوندو ته سنڌ جي تعليمي ادارن جي ان زوال جي پٺيان ڪهڙا اندريان ۽ ٻاهريان ڪارڻ آهن.
سي ايس ايس جا نتيجا شايع ٿيڻ کان ٻئي ڏينهن تي سنڌي اخبارن ۾ هڪ خبر شايع ٿي آهي ته استادن جي تنظيم پ ٽ الف جا نوان عهديدار چونڊيا ويا آهن ۽ تنظيم جي نون چونڊيل عهديدارن مان هڪ اڳواڻ اهو پڻ چيو آهي ته سنڌ جا سوا لک استاد سنڌ دشمن منصوبن خلاف پڻ جدوجهد ڪندا. پ ٽ الف جي عهديدارن کي اها گذارش ڪرڻ ۾ ڪا به خرابي نه ٿي لڳي ته سڀ کان وڏي سنڌ دشمني سنڌ جي تعليم تباهه ڪرڻ آهي. تنهن ڪري جيڪڏهن سنڌ جا سوا لک استاد سچ پچ به سنڌ دشمن منصوبن خلاف ڪجهه ڪرڻ گهرن ٿا ته هو ٻيو ڪجهه به نه ڪن رڳو سنڌ اندر بند پيل 7 هزار اسڪولن کي کولين ۽ جيڪڏهن کين سچ پچ به سنڌ جو ڪو درد آهي ته هو اهو چئلينج کڻن ته سال 2006ع جي پڄاڻيءَ تي سنڌ جو ڪو به اسڪول استاد جي غير حاضريءَ سبب بند نه رهندو. سنڌ ايجوڪيشن مئنيجمينٽ انفارميشن سسٽم (SEMIS) جي سال5-2004ع واري سالياني رپورٽ موجب سنڌ ۾ بند پيل اسڪولن جا تفصيل هيٺين ريت آهن:

انهن بند پيل اسڪولن ۾ 1731 اسڪول ڇوڪرين جا ڄاڻايا ويا آهن. هي ته اهي انگ اکر آهن، جيڪي سرڪار جي هڪ سال پراڻن دستاويزن ۾ ملن ٿا. شايد اصل انگ اکر ان جي ڀيٽ ۾ ڪجهه وڌيڪ هجن. هاڻي جيڪڏهن سوا لک استادن جي تنظيم سنڌ دشمن منصوبن خلاف جدوجهد جي پهرين مرحلي طور اهو طئه ڪري ته نه رڳو اهي بند پيل کولايا ويندا، پر آئيندي سنڌ جو ڪو به اسڪول بند ٿيڻ نه ڏنو ويندو ته پ ٽ الف سنڌ جي خوبصورت مستقبل کي تعمير ڪر سگهي ٿي. هونءَ ته سنڌ جي تعليمي زوال تي لکڻ ويهجي ته قصو کٽڻ جو ناهي، پر جيڪڏهن ڪنهن هڪ بنيادي نقطي کي تلاش ڪرڻو هجي ته پڪ سان ڳالهه استاد جي معيار تي وڃي کٽندي. ستر واري ڏهاڪي تائين سنڌ جي پرائمري تعليم ملڪ ۾ مثالي سمجهي ويندي هئي ۽ سنڌ جي پرائمري استادن جو معيار نهايت اعليٰ درجي جو هيو، پر 80ع واري ڏهاڪي جي وچ ڌاري سفارشي ڀرتين جو هڪ سلسلو آهستي آهستي شروع ٿيو ۽ 90ع واري ڏهاڪي ۾ پيپلز پارٽي ۽ مسلم ليگ جي حڪومتن ۾ عروج تي پهتو. ان ڏيڍ ڏهاڪي دوران ڀرتي ٿيل استادن جو انگ ان کان اڳ واري سموري ملڪي تاريخ جي انگ کان وڌيڪ هيو ۽ معيار ان جي ابتڙ سموري ماضيءَ جي ڀيٽ ۾ بدتر هيو. عوام کي روزگار ڏيڻ جي نالي تي جهڙيءَ ريت ميرٽ جي عزت کي سرعام نيلام ڪيو ويو، ان سنڌ جي اڄوڪي تعليمي زوال جا مضبوط بنياد رکي ڇڏيا آهن. ان دور ۾ سَوَن نه پر هزارن جي ڳاڻيٽي ۾ اهڙا استاد ڀرتي ڪيا ويا، جن کي نوڪريءَ جي درخواست لکڻ جو ڏانءُ به نه هيو. اڄ انهن استاد صاحبن جي اڪثريت اسڪولن اندر جهالت ونڊڻ جو ڪم سخاوت سان ڪري رهي آهي. اهو ئي سبب آهي جو اڄ سنڌ جي ٻهراڙين ۾ اسڪول ويران ۽ هوٽلون آباد نظر اچن ٿيون. پرائمري تعليم کي لڳل اهو ڪينسر ايترو گهرو ٿي چڪو آهي، جو سنڌ سرڪار، ڊونرز ۽ اين جي اوز جي سمورين ڪاوشن ۽ اربين رپيا خرچڻ جي باوجود سنڌ جي تعليم جا اهڃاڻ ڏينهون ڏينهن پوئين پير ٿي رهيا آهن. پرائمري تعليم جي ان ٻيڙي ٻوڙ ڪارڪردگيءَ جي نتيجي ۾ اعليٰ تعليمي ادارن مان پڻ اهڙا اڪابر ڊگريون وٺي نڪري رهيا آهن، جيڪي خانگي شعبي جي چٽاڀيٽيءَ ۾ پير ئي نٿا جهلي سگهن. خانگي شعبي ۾ غيرسرڪاري ترقياتي شعبي ۾ ڏينهون ڏينهن روزگار جا نوان موقعا پيدا ٿي رهيا آهن، پر اسان جي تعليمي ادارن جو گريجوئيٽ پنج منٽ اعتماد سان انگريزيءَ ۾ انٽرويو به نٿو ڏئي سگهي. ساڳئي طرح انهن جي گهڻائي ڪمپيوٽر جي هنر کان به وانجهي آهي. جيستائين اسان جي تعليمي ادارن مان ڊگرين سان گڏ اسان جي گريجوئيٽس کي اهي ٻه هنر ساڻ نه ملندا، اهي چٽاڀيٽيءَ واري ڊوڙ ۾ هميشه پٺيان رهندا. گذريل ڏيڍ سال دوران هڪ اداري جي پروجيڪٽ مئنيجر طور مون ذاتي طور اٽڪل 2 هزار کن گريجوئيٽس جا انٽرويو ڪيا آهن ۽ مون کي ڪڏهن ڪڏهن شديد فرسٽريشن مان گذرڻو پوندو آهي، جڏهن ماسٽرس جون ٻه ٻه ڊگريون رکندڙ سنڌي نوجوان انٽرويو دوران انگريزي ته ٺهيو سنڌي به مناسب گرامر ۽ لهجي ۾ ڳالهائڻ کان آجا ملندا آهن. تازو ڪجهه خالي آسامين لاءِ 158 اميدوارن جي انگريزي ۾ نهايت سادي ۽ سولي ٽيسٽ ورتي. ان ٽيسٽ جا هيٺيان نتيجا اکيون کولڻ لاءِ ڪافي آهن.

انگريزي جي نتيجن جو اهو حال رڳو شاگردن جو ئي ناهي، پر بدقسمتيءَ سان اعليٰ تعليمي ادارن ۾ پڙهائيندڙ استادن جو حال به گهڻو بهتر ناهي، جن جي گهڻائي ڪلاس روم ۾ ليڪچر به سنڌيءَ ۾ ڏيڻ کي اوليت ڏئي ٿي. ساڳي طرح انگريزي لکڻ ۽ پڙهڻ سان به يونيورسٽين جي استادن جي دلچسپي تمام گهٽ نظر ايندي. منهنجي اندازي موجب سنڌ اندر يونيورسٽين جي استادن ۾ انگريزي اخبار يا مئگزين پڙهندڙن جو انگ مشڪل سان 5 سيڪڙو هوندو. هونءَ ته ان جا ٻيا ڪيترائي مثال هوندا، پر هڪ تازو مثال 12 مارچ 2006ع جي ڊان ۾ شايع ٿيل Books & Authors رسالي جي صفحي نمبر 11 تي ملي ٿو. ڪتابن تي ٿيل تبصري ۾ شاهه لطيف يونيورسٽيءَ جي شيخ اياز چيئر پاران سندس چونڊ شاعري جي ترجمي On the Bank of Indus جو جائزو وٺندي هيٺيان رمارڪس ڏنا ويا آهن: ”ترجمي ڪندڙ جي انگريزي ڪمزور آهي ۽ هن سنڌيءَ جو ترجمو ڪرڻ وقت ڪيترائي اڻ ٺهڪندڙ لفظ ڪتب آندا آهن. اها حيرت جي ڳالهه آهي ته شاهه لطيف يونيورسٽيءَ جي شيخ اياز چيئر اهڙي ڪيل ڪم کي ڇپرائي به ڇڏيو آهي.“ چوڻ جو مقصد هي آهي ته اسان جا اعليٰ تعليمي ادارا انگريزي ۽ ان سان لاڳاپيل ٻين جديد گهرجن تي جوڳو ڌيان نٿا ڏين. ان قسم جي تعليمي ماحول ۾ ڊگري وٺي مارڪيٽ ۾ پهچندڙ اسان جو نوجوان اڻ ڳڻين صلاحيتن جي باوجود انٽرويو دوران ٻن منٽن ۾ ان ڪري فارغ ٿيو وڃي، جو سنڌي لهجي ۾ ڳالهايل انگريزي ۽ خيالن جي ڪمزور ادائيگي سبب سندس پهريون تاثر ئي خراب پئجيو وڃي. هاڻي اوهان پاڻ ئي اندازو لڳايو ته ان معيار جي ڪارڪردگيءَ تي اسان ڪهڙي منهن سان پنهنجي تباهيءَ جو الزام ڌارين ۽ پراون تي لڳائيندا رهنداسين؟
مڃون ٿا ته اسان جي تعليم کي تباهه ڪرڻ جي پٺيان ڌاريا هٿ به موجود آهن، پر اسان کي پنهنجي حصي جي گناهن کي ايمانداريءَ سان تسليم ڪري ان جي تدارڪ لاءِ ڪجهه ڪرڻو پوندو. جيڪڏهن ان صورتحال لاءِ ڪا وقتائتي حڪمت عملي نه جوڙي وئي ته پوءِ اسان رڳو رڙيون ڪري پاڻ بچائي نه سگهنداسين.
تازو ورلڊ بئنڪ ۽ ايشيائي ترقياتي بئنڪ طرفان هڪ گڏيل رپورٽ (Securing Sindhs Future-The Prospects and Challenges Ahead) پڌري ڪئي وئي آهي. هن رپورٽ ۾ سنڌ جي مجموعي تصوير ڏسي اکين اڳيان اوندهه ڇائنجي وڃي ٿي. رپورٽ ۾ سنڌ جي تعليمي زوال تي به ڪجهه اکيون کوليندڙ انگ اکر ڏنا ويا آهن. جن مان رڳو ٻه حوالا هتي ڏيڻ ڪافي آهن.
99-1998ع ۾ سنڌ جي خواندگي وارو سيڪڙو پاڪستان جي مجموعي سراسري کان 6 سيڪڙو وڌيڪ هيو، جيڪو 05-2004ع ۾ رڳو 3 سيڪڙو مٿي وڃي بچيو آهي. شهري ۽ ٻهراڙي وارن علائقن ۾ جنسي تفاوت به تمام وڏو آهي. مثال طور جيڪڏهن سنڌ جي شهري علائقن ۾ 100 ڇوڪرا پرائمري ۾ داخل ٿين ٿا ته ان جي ڀيٽ ۾ ٻهراڙين اندر مس 43 ڇوڪريون داخل ٿين ٿيون. ان قسم جي انگن اکرن جي وڌيڪ حوالن ۾ ان ڪري نٿا وڃون جو اهي سڀ ان مسئلي جي تصديق ڪن ٿا، جنهن کي تسليم ڪرڻ کان ڪو به انڪاري ناهي. مسئلي جي ڳنڀيرتا کان هاڻي ڪير به اڻ ڄاڻ ناهي، پر مسئلي جي حل واري معاملي تي لڳي ٿو ته سڀ بيوس بڻيل آهن. سنڌ جي تعليمي معيار جي صحت واري سوال کي هاڻي رڳو ذميوارن جو تعين ڪرڻ سان حل نٿو ڪري سگهجي. هڪ ڳالهه صاف ۽ چٽي نظر اچي ٿي ته رڳو حڪومت يا تعليم کاتي تي تنقيد ڪرڻ ڪري باقي سڀ ماڻهو پنهنجي ذميواريءَ کان آجا نٿا ٿي سگهن. استادن، استاد تنظيمن، شاگردن، شاگرد تنظيمن، والدين، تعليم کاتي جي ذميوارن ۽ خاص طور تي ڳوٺن ۽ شهرن جي رهواسين کي اڳتي وڌي اسڪولن ۾ تعليم جي معيار جي مالڪي ڪرڻي پوندي. اسڪول ۽ استاد کان لاتعلقي وارو رويو رکڻ بجاءِ انهن کي سڌارڻ جي عمل ۾ پنهنجو ڪردار ادا ڪرڻو پوندو نه ته ڏينهون ڏينهن سسندڙ سرڪاري شعبي ۽ تيزيءَ سان پکڙجندڙ خانگي شعبي جي سخت چٽاڀيٽي ۾ اسان لاءِ ايندڙ ڏينهن وڌيڪ ڏکيا ثابت ٿيندا.
(روزانه ڪاوش، 20 مارچ 2006ع)
 

سنڌ جي غربت جون هونءَ ته ڪيتريون ئي شاهديون روز مرهه جي زندگيءَ ۾ هر گهڙيءَ نظر اينديون رهن ٿيون، پر ملڪ جون پاليسيون ٺاهيندڙ ۽ فيصلا ڪندڙن لاءِ هن ملڪ جي ماڻهن واتان چيل اهڙيون ڳالهيون ملڪي ترقيءَ جي مخالفت ۾ ڳڻيون وينديون آهن. البته جيڪڏهن اهڙي ڪا ڳالهه ورلڊ بئنڪ يا ايشين ڊولپمينٽ بئنڪ جهڙا ولايتي ادارا چون ته پوءِ انهن کي گهٽ ۾ گهٽ هڪ ڪن کان ضرور ٻڌو ويندو آهي.
سنڌ جنهن جو تاريخي تصور خوشحالي، ساوڪ ۽ امن وارو رهيو آهي. اها اڄ سماجي زوال، سوڪهڙي ۽ بدامني جي آڙاهه ۾ ٻري رهي آهي ۽ اسان سڀ ميلي ۾ وڃايل ٻار جيان وائڙا ٿي مسئلن جي پيهه مان نڪرڻ جا پيچرا ڳولهي رهيا آهيون. سنڌ جي اوج ۽ زوال جي ان دردناڪ داستان کي انگن اکرن جي زبان ۾ بيان ڪرڻ لاءِ هر لمحي جي اذيتناڪ احساس جي اهڙي چرٻيليءَ تان گذرڻو پوي ٿو، جنهن جي ٽانڊن ڀري کڏ ڪٿي کٽي ئي نٿي. ورلڊ بئنڪ تازو جاري ڪيل رپورٽ نمبر: 35001-PK ملڪ جي وجود ۾ اچڻ کان پوءِ سنڌ جي شاهوڪار معيشت تي لڳل راتاهن جي هڪ اهڙي ڪٿا آهي، جيڪا هر سمجهدار ۽ درمند سنڌي ۽ سنڌ دوست غير سنڌين کي ضرور پڙهڻ گهرجي. جيتوڻيڪ رپورٽ ۾ سنڌ جي معاشي زوال جي اصل ڪارڻن تي کُلي لکڻ کان لنوايو ويو آهي، پر گهٽ ۾ گهٽ رپورٽ ۾ ڄاڻايل حقيقتون هڪ اهم حوالي طور ضرور ڪتب آڻي سگهجن ٿيون.
1947ع ۾ ملڪ جي وجود ۾ اچڻ وقت سنڌ سڄي ملڪ ۾ شاهوڪار ترين خطو هيو. ان وقت سنڌ جي في ماڻهو سالياني آمدني پنجاب کان 40 سيڪڙو وڌيڪ هئي، جڏهن ته ملڪ جي سراسري في ماڻهوءَ جي آمدني جي ڀيٽ ۾ سنڌ جي في ماڻهو آمدني 55 سيڪڙو وڌيڪ هئي. اڌ صديءَ اندر هن صوبي جي معيشت سان اها ويڌن ڪئي وئي، جو سال 92-1991ع ۾ اهو فرق رڳو 36 سيڪڙو وڃي بچيو ۽ سال 05-2004ع ۾ اهو فرق اڃا به گهٽجي 16 سيڪڙو تائين پهتو آهي. ان رفتار سان لڳي ٿو ته ايندڙ ڏهاڪي اڌ اندر اهو فرق ختم ٿي ڪاٽو ۾ هليو ويندو. گذريل ڏهاڪو ڏيڍ خاص طور تي سنڌ جي معيشت لاءِ انتهائي هاڃيڪار ثابت ٿيو آهي. گذريل ڏهاڪي دوران پنجاب ۽ سرحد صوبن اندر في ماڻهو آمدني ۾ ترتيبوار 6. 1 ۽ 3. 2 سيڪڙو واڌ ٿي. جڏهن ته سنڌ صوبي اندر اها واڌ رڳو 9. 0 سيڪڙو رڪارڊ ڪئي وئي. ان صورتحال جو اثر هر گهر تائين نظر اچي ٿو. هڪ سروي موجب سنڌ اندر 81 سيڪڙو گهرن گذريل سال جي ڀيٽ ۾ پنهنجي گهرو آمدني ۾ ڪا بهتري محسوس نه ڪئي، جڏهن ته باقي ملڪ اندر اهڙن گهرن جو تناسب 72 سيڪڙو نوٽ ڪيو ويو.
سنڌ ۾ صنعتي توڙي زرعي شعبن جي اوسر ۾ آيل لاڳيتي لاٿ جي نتيجي ۾ صوبي اندر بيروزگاريءَ ۾ لڳاتار واڌ اچي رهي آهي. ورلڊ بئنڪ جي رپورٽ موجب ايندڙ ڏهاڪو کن سالن لاءِ هر سال ڇهن لکن جي لڳ ڀڳ ماڻهو بيروزگارن جي انبوهه ۾ شامل ٿيندا. جڏهن ته سنڌ ۾ ڊگهي مدي واري روزگار جي سهولت پيدا ڪرڻ جي سالياني صلاحيت ساڍا ٽي لک کان وڌيڪ ناهي. ان لحاظ کان ڏسجي ته هر سال اٽڪل اڍائي لک نوان بيروزگار صوبي ۾ پيدا ٿيندا. جيڪڏهن سنڌ جي معيشت بهتر ڪارڪردگي به ڏيکاري، تڏهن به اندازي موجب صوبي اندر ساليانو هڪ لک ماڻهو ضرور بيروزگار پيدا ٿيندا. اهڙي طرح جيڪڏهن سنڌ جي معيشت ۾ بهتري اچي، تڏهن به ايندڙ ڏهاڪي ۾ 10 لک بيروزگار سنڌ جي شهرن ۽ ڳوٺن ۾ موجود هوندا. بيروزگارن جو اهو جٿو صوبي ۾ زندگي سان ڪهڙو حشر ڪندو؟ ان جو اندازو لڳائڻ ايترو ڏکيو ناهي. ان مشڪل صورتحال مان نڪرڻ لاءِ سنڌ جي معاشي اوسر جي رفتار 7 کان 8 سيڪڙو ساليانو تائين پهچڻ گهرجي. موجوده قسم جي حڪمراني ۽ وسيلن جي ڦرلٽ واري حالت ۾ ايتري سطح جي اوسر ڪا ايڏي سولي ڳالهه ناهي.
ياد رهي ته سنڌ جي معيشت تي هڪ وڏو بار هر سال ججهي انگ ۾ ايندڙ ڌاريا پڻ آهن. ورلڊ بئنڪ جي رپورٽ ۾ ڄاڻايو ويو آهي ته 80ع ۽ 90ع وارن ڏهاڪن اندر ڪراچيءَ جي آباديءَ ۾ لاهور جي ڪل آبادي کان به وڌيڪ نوان ماڻهو شامل ٿيا آهن. صاف ظاهر آهي ته انهن جي گهڻائي غير فطري طور ٻاهران پهتي آهي. سنڌ سرڪار جي هڪ ايڊيشنل سيڪريٽري ڊولپمينٽ هڪ انٽرويو ۾ ڄاڻايو هيو ته سنڌ ۾ ايندڙ هر ٻاهرين ماڻهوءَ جي مٿان سنڌ حڪومت جا ساليانو 32 هزار رپيا رڳو پاڻي، صحت ۽ تعليم جهڙين بنيادي سهولتن فراهم ڪرڻ تي خرچ ٿين ٿا. اهي ٻاهران آيل هزارين نه، پر لکين ماڻهو سنڌ جي مجموعي معيشت تي ڪيترو بار وجهي رهيا آهن ۽ مقامي آباديءَ جي آمدني، روزگار ۽ مجموعي سماجي خوشحالي تي ڪيترو قبضو ڪري رهيا آهن، ان جو اندازو لڳائڻ مشڪل ناهي. ورلڊ بئنڪ جي رپورٽ ان ڳالهه کي پڻ انگن اکرن سان چٽو ڪيو آهي ته هڪ پاسي پاڪستان جي ڀيٽ ۾ سنڌ جي سماجي ۽ معاشي صورتحال خراب ٿي آهي ته ٻئي طرف صوبي اندر شهر جي ڀيٽ ۾ ٻهراڙين جي معيشت وڌيڪ زوال جو شڪار ٿي آهي.
90ع واري ڏهاڪي ۾ پاڻيءَ جي لاڳيتي قدرتي ۽ هٿرادو کوٽ سنڌ جي زرعي معيشت کي ڪاپاري ڌڪ هنيو آهي. 2000/1999-86/1985ع وارن سالن اندر سنڌ ۾ زرعي شعبو جيڪا اوسر ڪري رهيو هيو، ان کي گذريل پنجن سالن دوران شديد هاڃو رسيو آهي. ان عرصي جي انگن اکرن تي هڪ نظر وجهڻ سان صورتحال جو اندازو آسانيءَ سان لڳائي سگهجي ٿو.

جيئن ته سنڌ جي ٻهراڙين جي معيشت جو دارومدار گهڻو تڻو زراعت تي آهي، تنهن ڪري زرعي اوسر ۾ ان لاٿ جو لازمي نتيجو ٻهراڙين اندر غربت ۾ واڌ جي شڪل ۾ نڪتو آهي، نه رڳو زراعت، پر باقي شعبن ۾ به سنڌ جي اوسر لاٿ جو شڪار آهي. فنانس ۽ انشورنس، هول سيل ۽ ريزڪي واپار ۽ ٽرانسپورٽ وغيره جهڙن شعبن جا انگ اکر به سنڌ جي ترقيءَ ۾ آيل لاٿ جي نشاندهي ڪن ٿا. جدول نمبر 2 ۾ ان جا وچور نظر اچن ٿا.

اهڙي طرح معدنيات کي ڇڏي باقي سمورن شعبن ۾ اوسر لاٿ جو شڪار آهي. اندازو آهي ته معدنيات واري شعبي ۾ رڪارڊ اوسر جو ڪارڻ سنڌ اندر گئس جي نون ذخيرن جو ملڻ آهي، پر بدقسمتيءَ سان انهن معدني وسيلن سان سنڌ جي ماڻهن کي نالي ماتر لاڀ مس ملندو آهي.
سنڌ جي معاشي زوال جي اها ڪهاڻي رڳو سنڌ صوبي جي مجموعي صورتحال تائين محدود ناهي، پر صوبي اندر جيڪڏهن شهرن ۽ ٻهراڙين جي ترقياتي انگن اکرن جو جائزو وٺبو ته معلوم ٿيندو ته سنڌ اندر شهرن جي ڀيٽ ۾ ٻهراڙين جي حالت وڌيڪ خراب ٿي آهي. ڪراچيءَ جي انگن اکرن کي گڏائي پڙهڻ سان سنڌ جا ترقياتي اهڃاڻ ڪجهه منهن ڏيکارڻ جهڙا ٿي پوندا، پر جيڪڏهن ڪراچيءَ جي انگن اکرن کي هڪ پاسي رکجي ته باقي سنڌ جو حال ته انتهائي خراب نظر اچي ٿو. مثال طور Household Economic Income and Expenditure Survey 2001 موجب سنڌ ۾ 36.7 سيڪڙو آبادي غربت جي لڪير کان هيٺ زندگي گذاري ٿي، پر جيڪڏهن ڪراچيءَ جي انگن اکرن کي ڌار ڪري ڏسجي ته غربت جي شرح 48.4 سيڪڙو تائين پهچي وڃي ٿي. شهرن ۽ ٻهراڙين وچ ۾ ترقيءَ جي اها اڻبرابري خاص طور تي صنفي اعتبار کان اڃا به وڌيڪ خراب حال ۾ آهي. مثال طور شهرن اندر بيمارين کان بچاءُ جا ٽڪا لڳرائيندڙ 100 ڇوڪرن جي ڀيٽ ۾ ٻهراڙيءَ جي رڳو 70 ڇوڪرين کي اها سهولت حاصل آهي. ساڳيءَ ريت شهرن ۾ پرائمري اسڪولن ۾ داخلا حاصل ڪندڙ 100 ڇوڪرن جي ڀيٽ ۾ ٻهراڙين ۾ رڳو 43 ڇوڪرين کي پرائمري ۾ داخلا نصيب ٿئي ٿي.
ان صورتحال جو نتيجو اهو نڪتو آهي، جو ملڪي تاريخ ۾ پهريون ڀيرو 02-2001ع ۾ سنڌ اندر غربت جي لڪير کان هيٺ گذاريندڙ گهراڻن جو انگ باقي ملڪ جي سراسريءَ کان وڌي ويو. غربت جي ڳالهه رڳو في ماڻهو آمدنيءَ جي شڪل ۾ نٿي ڪجي، پر ان جو اثر سماجي ترقيءَ جي باقي اهڃاڻن تي به پيو آهي. مثال طور 1995ع کان 2004ع تائين وارن ڏهن سالن دوران سرحد اندر خواندگيءَ جي شرح ۾ 61 سيڪڙو ۽ پنجاب ۾ 35 سيڪڙو واڌ ٿي، جڏهن ته سنڌ اندر اها واڌ رڳو 24 سيڪڙو نوٽ ڪئي وئي. ساڳي عرصي دوران پرائمري اسڪولن ۾ نين داخلائن جو تناسب سرحد ۾ 34 ۽ پنجاب ۾ 29 سيڪڙو رهيو. جڏهن ته سنڌ اندر اهو تناسب رڳو 6 سيڪڙو مس ٿيو آهي. ان صورتحال مان صاف نظر اچي ٿو ته سنڌ نه رڳو پنجاب، پر سرحد جي ڀيٽ ۾ به ترقيءَ جي ميدان ۾ مات کائي رهي آهي. جيتوڻيڪ وفاقي سطح تي ٺهندڙ پاليسين ۽ فيصلا سازي ۾ سنڌ سان اها ويڌن ڪرڻ وارا هٿ ۽ دماغ ڪي ڳجها به ڪو نه آهن، پر ان صورتحال پٺيان سنڌ جي پنهنجي انتظامي مشينري جي ڪمزوري ۽ لاپرواهيءَ کي به ضرور نظر ۾ رکڻ گهرجي.
هڪ پاسي وفاق طرفان سنڌ جي وسيلن مان ٿيندڙ آمدنيءَ کي مرڪزي ورڇ جوڳي پول ۾ وجهي صوبي کي موٽ ۾ ان جو هڪ معمولي حصو ڏنو وڃي ٿو، جنهن ڪري ترقياتي عمل لاءِ وسيلن جي شديد اڻاٺ رهي ٿي ته ٻئي طرف وفاق کان ملندڙ ان نالي ماتر وسيلن کي به ٺيڪ طرح سان استعمال ڪرڻ جي ڏانءَ ۽ نيت جي پڻ گهٽتائي آهي.
مثال طور هاڻوڪي مالي سال جي پهرين ڇهن مهينن دوران سالياني ترقياتي فنڊن جي ڪيل استعمال تي هڪ نظر وجهون ٿا. رٿابندي کاتي جي پنهنجن انگن اکرن مان ئي اها ڳالهه پڌري ٿي ويندي ته سنڌ جي پنهنجي بيورو ڪريسي ۽ حڪمران سنڌ جي ترقيءَ ۾ ڪيترو سنجيده آهي.
هلندڙ مالي سال جي پهرين ڇهن مهينن ۾ 39 مان 30 سرڪاري کاتن پنهنجن بجيٽ جو مس 30 سيڪڙو خرچ ڪيو آهي. جڏهن ته 11 کاتا اهڙا آهن، جن پنج سيڪڙو کان به گهٽ بجيٽ خرچ ڪئي آهي. صوبائي رٿابندي کاتي موجب 204 ارب رپين جي سالياني ترقياتي بجيٽ مان صرف 29.3 سيڪڙو رقم مس خرچ ڪئي وئي آهي. اهي کاتا جن 5 کان 10 سيڪڙو تائين خرچ مس ڪيو آهي، تن ۾ انتهائي اهم کاتا جهڙوڪ ليبر اينڊ مين پاور، وومين ڊولپمينٽ، انڊسٽريز ۽ انفرميشن شامل آهن.
اندازو ڪريو ته باقي ڇهن مهينن ۾ اهي کاتا باقي بجيٽ کي ڪهڙيءَ ريت استعمال ڪندا. صاف ظاهر آهي ته ان بجيٽ جو هڪ وڏو حصو واپس ٿي ويندو ۽ جيڪو استعمال ٿيندو، سو به عوام کان وڌيڪ کاتي وارن جي ڀلائيءَ تي خرچ ٿي ويندو.
سنڌ جي ترقيءَ سان ٿيندڙ اهڙي حشر تي سنڌ جي عوام ۽ سنڌي رهنمائن کي اکيون ۽ زبان ضرور کولڻ گهرجي.

(روزانه ڪاوش 21 مارچ 2006ع)