سفرناما

استنبول ٽو ويانا وايا وينس

عبدالحئي پليجي ھن سفرنامي ۾ ترڪيءَ جي شھر استنبول ۽ يورپ جي مختلف شھرن ۽ ملڪن جيئن ويانا ۽ وينس جي گھٽين، گسن ۽ ماڻھن جو انتھائي گھري مشاهدي ذريعي ذڪر ڪيو آهي. هي سفرنامو رڳو زور بياني ۽ ٻوليءَ جي حُسن تي ٻڌل ناهي بلڪہ ترڪي، ويانا ۽ اٽليءَ جي تاريخي سياسي ۽ سماجي حالتن جي گھري تجزئي ۽ تاريخي بيان تي ٻڌل سفرنامو آهي. پليجي صاحب کي پنھنجي سفر دوران جيڪي بہ شيون نظر آيون آهن جيئن شھر، رستا، ماڻھو، سمنڊ، ملڪ هن وڏي محنت، جفاڪشي ذريعي انھن سمورن شھرن ۽ تاريخي تھذيبي نشانن جا نہ رڳو پير کنيا آهن بلڪہ انھن جي مڪمل تاريخ چٽي ڪئي آهي.

  • 4.5/5.0
  • 24
  • 2
  • آخري ڀيرو اپڊيٽ ٿيو:
  • ڇاپو 1
Title Cover of book استنبول ٽو ويانا وايا وينس

حق ۽ واسطا ليکڪ وٽ

ڪتاب جو نالو: استنبول ٽو ويانا وايا وينس
ليکڪ: عبدالحــئـي پـلـيـجـو
ڇاپو پھريون: اپريل 2023ع
ٽائٽل ڊزائن: مور ساگر
ڪمپوزنگ: نعمان جوڻيجو
ڇپائيندڙ: مومل پبليڪيشن - ٻنون
ڇپيندڙ: ساحل پرنٽر اينڊ پبليشر حيدرآباد 03332634650
قيمت: -/400 روپيا


ڊجيٽل ايڊيشن: سنڌ سلامت ڪتاب گهر
www.sindhsalamat.com
2023ع

ارپـنـا

پنهنجي ڏوهٽاڻن ۽ پوٽاڻن
• مناهل
• مصطفيٰ
• سُهائي
• راهد
• طَحا
• مارُل
• هِير
جي نالي

- عبدالحي پليجو

سنڌسلامت پاران

سنڌ سلامت ڪتاب گهر پاران نامياري اديب ۽ سفرناما نگار عبدالحئي پليجي جو لکيل سفرنامو ”استنبول ٽو ويانا وايا وينس“ اوهان اڳيان حاضر آهي.
عبدالحئي پليجي ھن سفرنامي ۾ ترڪيءَ جي شھر استنبول ۽ يورپ جي مختلف شھرن ۽ ملڪن جيئن ويانا ۽ وينس جي گھٽين، گسن ۽ ماڻھن جو انتھائي گھري مشاهدي ذريعي ذڪر ڪيو آهي. هي سفرنامو رڳو زور بياني ۽ ٻوليءَ جي حُسن تي ٻڌل ناهي بلڪہ ترڪي، ويانا ۽ اٽليءَ جي تاريخي سياسي ۽ سماجي حالتن جي گھري تجزئي ۽ تاريخي بيان تي ٻڌل سفرنامو آهي. پليجي صاحب کي پنھنجي سفر دوران جيڪي بہ شيون نظر آيون آهن جيئن شھر، رستا، ماڻھو، سمنڊ، ملڪ هن وڏي محنت، جفاڪشي ذريعي انھن سمورن شھرن ۽ تاريخي تھذيبي نشانن جا نہ رڳو پير کنيا آهن بلڪہ انھن جي مڪمل تاريخ چٽي ڪئي آهي.
هي ڪتاب مومل پبليڪيشن ٻنون پاران اپريل 2023ع ۾ ساحل پرنٽرز ۽ پبلشرز حيدرآباد وٽان ڇپايو ويو آھي. مھرباني مور ساگر جي جنھن ڪتاب جي ڪمپوز ڪاپي موڪلي ۽ ٿورائتا آھيون عبدالحئي پليجو جا جنھن ڪتاب سنڌ سلامت ڪتاب گهر ۾ اپلوڊ ڪرڻ جي اجازت ڏني.


محمد سليمان وساڻ
مينيجنگ ايڊيٽر ( اعزازي)، ڪراچي
سنڌ سلامت ڊاٽ ڪام
sulemanwassan@gmail.com
www.sindhsalamat.com
books.sindhsalamat.com

استنبول

ٽن چئن سالن کان ملڪ مان ٻاهر وڃڻ ڪونہ ٿيو، جيتوڻيڪ انهيءَ دؤران نور محمد ۽ محبوب انگلينڊ پڙهڻ ويا ۽ نوڪريءَ ۾ لڳي سينٽرل لنڊن ۾ پنهنجا گهر وٺي، انهن ۾ رهڻ لڳا ۽ هاڻ مون کي ٽڪيٽ وٺي لنڊن پهچڻ جي دير هئي نہ تہ ملڪ کان ٻاهر وڏي ۾ وڏو خرچ رهائش ۽ کاڌي جو آهي، باقي ٽڪيٽ کان سواءِ ٻيو ڪو ايڏو وڏو خرچ ڪونهي. انهيءَ دؤران سپي لنڊن مان ڀائرن وٽان اڪيلي سِر چڪر لڳائي آئي. پر الاءِ ڇو آئون ۽ منا انهيءَ فنڪشن ۾ ڪونہ وياسين. سو هينئر نور محمد جي گهر واري ڊاڪٽر رابعه بہ چيو تہ چاچا! اسان وٽان لنڊن مان چڪر لڳائي وڃو.
ائين لنڊن ۽ يورپ گُهمڻ جو پروگرام ٺهي ويو، پر پرھہ هڪ مهينو اڳ ترڪيءَ ۾ مولانا روميءَ جو ميلو گُهمڻ بهاني سڄو ترڪي ملڪ گُهمي آئي ۽ مون کي پڻ صلاح ڏنائين تہ، بابا لنڊن ويندي استنبول رستي ۾ آهي، تنهنڪري اهو ضرور ڏِسجو. سو پروگرام ائين ٿيو تہ لنڊن ويندي چار پنج ڏينهن استنبول شهر ۾ ترسي پوءِ لنڊن وڃبو ۽ پوءِ سڀ گهر وارا گڏجي مغربي يورپ گُهمڻ وينداسين. پرھہ جي واتان استنبول جون گهڻيون تعريفون ٻُڌي محبوب چيو تہ، بابا توهان پاڪستان مان اچو استنبول ۽ آئون بہ لنڊن مان اُتي اچان ٿو تہ، گڏجي استنبول گُهمون. نور محمد جو سڄو ترڪي اڳ ۾ ئي ڏِٺل هو، سو ڪونہ آيو. آئون ترڪي، شينگن (گهڻو ڪري سڄو مغربي يورپ انگلينڊ کان سواءِ گُهمڻ لاءِ گُهربل ويزا کي چون شينگن ويزا) انگلينڊ ۽ آمريڪا جي ويزائن وٺڻ ۾ لڳي ويس. آمريڪا ۾ نائين اليون جي واقعي ۽ پاڪستان ۾ خودڪش حملن کان پوءِ هاڻ پاڪستان جي شهرين لاءِ سڄي دنيا جي ملڪن لاءِ ويزا وٺڻ تقريباً ناممڪن ٿي پئي آهي. پر جيئن تہ گذريل ٽيهن سالن دؤران آئون گهڻو ڪري هڪ نہ ٻئي سال ملڪ مان ٻاهر ويندو رهندو هئس ۽ تقريباً چاليھہ کن ملڪ گُهمي آيس. جنهن ڪري منهنجو هڪ نہ پر پنج پاسپورٽ انهن ملڪن جي ويزائن جي ٺَپن سان ڀرجي ويا، جنهن ۾ آمريڪا، انگلينڊ، جپان ۽ باقي يورپ جون ويزائون بہ شامل آهن، تنهنڪري آمريڪا ۽ انگلينڊ کان سواءِ باقي ٻين ملڪن جون ڪيتريون ئي ويزائون ۽ اميگريشن اسٽيمپس ڏِسي رحم کائي ويزا ڏئي ڇڏيندا آهن، پر آمريڪا ۽ انگلينڊ وارا اهڙن پاسپورٽن ۽ ان ۾ لڳل ويزائن کي هاڻ گهڻي اهميت ڪونہ ڏين. پر تڏهن بہ الائجي ڇو مون کي منهنجي گهر واري ۽ ٻارن کي رُلائي رُلائي تہ هي ڪاغذ ڪونهي، هُو ڪاغذ ڪونهي وغيرہ. پر نيٺ ويزا ڏئي ڇڏيندا آهن. اهڙيءَ طرح سڀ ويزائون وٺي ترڪش ايئر لائنز جي ٽڪيٽ خريد ڪري آئون ۽ منا پهريائين استنبول، پوءِ اڳتي لاءِ روانا ٿي وياسين. اسان ٻئي (زال مڙس) ڪيڏا نہ خوشنصيب آهيون! جو اسان کي ڪراچي ايئرپورٽ تي اسان جي نياڻي سپي ۽ پُٽ فرخ الوداع ڪيو ۽ استنبول ايئرپورٽ تي ننڍو پُٽ محبوب وٺڻ آيو ۽ لنڊن جي هيٿرو ايئرپورٽ تي وڏو پُٽ نور محمد ۽ سندس گهر واري ڊاڪٽر رابعه وٺڻ آيا. اسان ڪراچي ايئرپورٽ جا پُلصراط تان پُڇاڻا ڏيندا وڃي ترڪن جي جهاز ڀيڙا ٿياسين، جتي اسان کي انهيءَ ايئر لائن جي ايئر هوسٽس يا حُور پرين اسان کي آڻي اسان جي سيٽن تي وِيهاريو.
ترڪش ايئر لائن جي هيءَ اُڏام جيئن تہ بنگلاديش جي شهر ڍاڪا مان اچي رهي هئي، تنهنڪري منجهس ڪافي تعداد ۾ اُتان آيل مسافر اڳ ۾ ئي ويٺل هئا، نہ تہ ڪراچي ايئرپورٽ تان جهاز ۾ هينئر تمام ٿورا مسافر چڙهيا. ڪراچي ايئرپورٽ تي هونئن بہ هاڻي اها رَش ڪانهي، جيڪا ڪنهن زماني ۾ هوندي هئي يا جيئن دنيا جي ٻين ايئرپورٽن تي رش ٿئي ٿي. پاڪستان ۾ هاڻ ٽوئرسٽ تہ اچن ئي ڪونه، سو هتان هاڻ گلف ۾ نوڪري ڪندڙ يا ٻين ملڪن ۾ پڙهڻ لاءِ ويندڙ شاگردن کان سواءِ ڪو ايڪڙ ٻيڪڙ ماڻهو ڪنهن بهاني ملڪ کان ٻاهر وڃي. هندو سنڌي مٽ مائٽن يا ڪنهن نہ ڪنهن بهاني هندوستان مان بہ ٿيو اچي، پر سنڌي مسلمانن کي هاڻ حج ۽ عمري جي زيارت کان سواءِ ٻاهر وڃڻ جا ٻيا موقعا تمام گهٽ ملن. تنهنڪري ايئرپورٽ تي اڳوڻي رش صفا ڪانهي. ٻيو وڏو سبب هي بہ آهي تہ اڳ ۾ سڄي دنيا جون ايئر لائنون پاڪستان ۾ پنهنجي ايئر سروس هلائينديون هيون، پر هاڻ آمريڪا ۽ يورپ تہ ٺهيو پر مسلمان ملڪن جون هوائي ڪمپنيون بہ پاڪستان ۾ پنهنجي ايئر سروس بند ڪري ويٺيون آهن، جن ۾ مصر، لبيا، شام، اردن، الجزائر، موراڪو ۽ انڊونيشيا جهڙا ملڪ بہ شامل آهن. هاڻ ترڪيءَ کان سواءِ صرف گلف جا ٽي چار ملڪ پنهنجي ايئر سروس پاڪستان مان هلائين ٿا، تنهنڪري هاڻ ڪراچي ايئرپورٽ تي اها گَهماگَهمي ڪانهي، جيڪا ڪنهن زماني ۾ هوندي هئي.
منا دريءَ واري سيٽ تي ويٺي، آئون وچ ۾ ويٺس. منهنجي ڀر واري سيٽ استنبول تائين خالي پئي هئي. جهاز اندر ايئر هوسٽس هيڏانهن هوڏانهن اچي وڃي پئسينجرن کي پنهنجي پنهنجي سِيٽ تي وِيهاري ۽ سندن ڪنهن شيءِ شغل کي آڻڻ ۽ نيئڻ ۾ مصروف هيون ۽ ڪن ڪن مسافرن جو سامان بہ مٿي ريڪس ۾ ٺاهي پئي رکيائون.
جمبو 474 جهاز ۾ چار سؤ پنجهٺ کن مسافر ۽ وِيهارو کن اسٽاف ميمبر آهن ۽ سڀني مسافرن کي چادر، ڪمبل، ويهاڻو، ايئر فون، اخبارون، چانهه، ڪافي، پاڻي، شربت، جُوس، وِسڪي، بيئر، ماني وغيرہ سِيٽ تي ويٺي ويٺي پهچائيندا آهن ۽ جهاز لهڻ کان اڳ هر شيءِ واپس کڻي ويندا آهن. صفائي ايتري جو ماني، پاڻي، جُوس ۽ چانھہ وغيرہ جو سڄي جهاز اندر هڪ ٽِڪو بہ ڏسڻ ۾ ڪونہ ايندو. انهيءَ جي مقابلي ۾ ٻهراڙيءَ جي شاديءَ ۾ بہ تقريباً چار پنج سؤ کن ماڻهو هوندا آهن، پر اتي ڪيڏو نہ گوڙ، بدانتظامي ۽ افراتفري هوندي آهي! چار پنج سؤ ماڻهن لاءِ سَوين ديڳيون ڀت ۽ ٻوڙ جون تيار ٿين، تڏهن بہ ڪافي ماڻهو بُکيا اُڃيا رهجي ويندا آهن ۽ زناني ڇَني ۾ تہ، ٻارن جون رڙيون ۽ عورتن جو گهڻو گوڙ لڳو پيو هوندو آهي.
گهر هجي يا شاديءَ جو ڪاڄ يا ملڪ، جت بہ Miss management هوندي، اتي افراتفري ۽ بدمزگي ضرور ٿيندي. ٻهراڙيءَ جي شاديءَ جي مقابلي ۾ شهرن جي شادين ۾ افراتفري نہ هُئڻ جي برابر هوندي آهي. اڄڪلھہ تہ ٻهراڙيءَ جا ماڻهو بہ شادين جو اهتمام شهرن ۾ ڪن. شادين جي خرچ سميت عام طرح ٻهراڙين جو نَوي سيڪڙو پئسو خود بخود شهرن ڏانهن منتقل ٿيو وڃي. مثلاً: زمينداريءَ جي هر شيءِ جنهن ۾ ڊيزل، ڀاڻ، ٽريڪٽر ۽ ان جو سامان، ٻيون زرعي مشينون ۽ انهن جو سامان فصلن لاءِ دوائون بہ شهرن مان اچن ۽ اناج ۽ سبزيون توڙي ساريون وغيرہ شهرن جي ڪارخانن ۾ وڃن، شوگر ملن جا مالڪ بہ شهرن جا رهاڪو آهن، سبزيون ۽ ميوا بہ تيار ڪري شهرن ڏانهن موڪلجن ٿا، جت ڏھہ سيڪڙو ڪميشن شهري دلالن کي ملي، کنڊ بہ سڀ شهرن ڏانهن وڃي. زراعت کان سواءِ ذاتي استعمال جو سڀ شيون شهرن مان اچي مثال، ڪارون، موٽر سائيڪلون، فرج، ٽي. وي، ڪپڙا، دوائون، فرنيچر، جڳھہ ٺاهڻ جو سامان، لوهه، سيمنٽ، ٽائلس، باٿ روم جو سامان، رنگ، لائيٽ جو سامان، منهنجي خيال ۾ کاڌي جي ان مڇيءَ ۽ گانگٽن کان سواءِ ٻي هر شيءِ شهر مان ٻهراريءَ ۾ اچي ٿي.
ڪنهن ڏاهي جو چوڻ آهي تہ، شهر هميشہ ٻهراڙين جو رت چُوسيندا آهن. سو سائين هاڻ تہ ٻهراڙيءَ جا ماڻهو شادين جو ڪاڄ بہ شهرن ۾ ڪن، يعني ٻهراڙيءَ جي رت ۽ پگهر جو سمورو پورهيو خود بخود شهرن ڏانهن منتقل ٿيو وڃي. جهاز ۾ اندر داخل ٿيڻ کان پوءِ بہ جهاز گهڻي دير کان پوءِ اُڏاڻو. شايد جهاز ڍاڪا کان Before time اچي ويو هو. جهاز جي اُڏام کان اڳ جهاز جو اسٽاف مسافرن جي سامان کي جهاز اندر ٺاهي رکندو ويندو آهي. اُڏام کان اڳ ٻي ڪا سروس ڪانہ ٿيندي آهي، پر جهاز جي اُڏام کان پوءِ هر سروس شروع ٿيو وڃي، جنهن ۾ کائڻ پيئڻ سان گڏ فلم بہ ڏيکارين. اڳي هڪ وڏي اسڪرين تي فلم ڏيکاريندا هئا، هاڻ هر سِيٽ جي پويان اسڪرين لڳي پئي آهي. سڄي اُڏام دؤران ويٺا فلمون ڊراما ڏسو ۽ خبرون ٻُڌو. ٻار ڪارٽون ڏِسن، جهاز جي مسافريءَ جو ٽائيم بہ هاڻي وڃي گهٽبو. جِت ويھہ سال اڳ ڏھہ ڪلاڪ لڳندا هئا، اُت هاڻ سَت اَٺ ڪلاڪ لڳن. ماني کائڻ شرط، مِنا سُمهي پئي. مون کي وري سفر دؤران ننڊ اچي ئي ڪانه! پوءِ ڀلي اها مسافري گُهوڙي جي هجي يا هوائي جهاز جي. ڏينهن هئڻ ڪري دريءَ مان ويٺو ڏِسان يا جهاز اندر. جهاز جي شروعاتي شهر کان آخري منزل تائين. اُڏام دؤران جيڪي جهاز اندر اِسڪرين تي ڏِسڻ ۾ اچي ۽ معلوم ٿئي تہ، جهاز هاڻ ڪٿ پرواز ڪري رهيو آهي ۽ هاڻي ڪهڙي شهر مٿان اُڏامي رهيو آهي، ڏسي رهيو آهيان. جت جبل هجن تہ اهي جبل ڏيکارين، جت پاڻي يا ساوڪ هجي تہ اُتي اها ڏيکارين. جهاز پاڪستان کان پوءِ سڄي ايران ۽ سڄي ترڪيءَ مٿان اُڏامندو وڃي ترڪيءَ جي يورپ واري آخري ڇيڙي، استنبول شهر مٿان پرواز ڪرڻ لڳو تہ، پهريائين ترڪيءَ ۾ پوءِ انگريزيءَ ۾ انائونسمينٽ ٿي تہ، پاڻ هاڻ استنبول انٽرنيشنل ايئرپورٽ تي لهڻ وارا آهيون ۽ جهاز آهستي آهستي هيٺ زمين ڀيڙو ٿيو تہ، مسافرن اُٿي پنهنجو پنهنجو سامان ريڪن تان لاهي هيٺ هٿيڪو ڪري ويهي رهيا ۽ ڪي وري ٿي بيهي رهيا ۽ جيئن جهاز جو دروازو کُليو تہ مسافر دروازي ڏانهن هلڻ لڳا. اسين بہ انهن ۾ هئاسين. مون جڏهن ڪراچيءَ مان استنبول لاءِ ويزا ٿي ورتي، تڏهن مون کي بوبيءَ ٻُڌايو تہ، ترڪيءَ جي ويزا ڪهڙي ويب سائيٽ تي لِکيل آهي تہ ڪراچيءَ مان جيڪو مسافر Turkish Air Lines ۾ لنڊن، پيرس ۽ آمريڪا ويندو تہ، استنبول ايئرپورٽ تي ويھہ پائونڊ في ڏيئي، هو استنبول لاءِ هڪ هفتي جي ويزا وٺي سگهي ٿو، پر ان سان گڏ لفظ May be بہ لِکيل هو، تنهنڪري مون May be واري رسڪ ڪونہ کنئي. پر هينئر ايئرپورٽ تي ڏٺم تہ ٽرانزٽ ويزا لاءِ جُدا ڪائونٽر هو ۽ اتي اسان ڏٺو تہ اسان واري لائين کان بہ وڏي لائين لڳي پئي هئي، ڇو تہ اڄڪلھہ استنبول ۾ بہ سياح ايتري تعداد ۾ اچن، جيترا پيرس ۽ لنڊن ۾ اچن. خاص ڪري روس جي ٽُٽڻ کان پوءِ رشيا ۽ اوڀر يورپ جا سياح گهڻو ڪري موڪلون ملهائڻ ترڪي اچن. ڇو تہ هنن کي مغربي يورپ جي ڀيٽ ۾ اهو ويجهو آهي ۽ پڻ لنڊن، پيرس ۽ مغربي ملڪن جي مقابلي ۾ ترڪي ڪجهہ سستو آهي. تنهنڪري جيئن اڄڪلھہ پاڪستان جا ماڻهو آمريڪا ۽ يورپ جي ويزا جي سختين ڪري دبئي يا ملائيشيا گُهمڻ ويندا آهن. آئون سمجهان ٿو تہ ماڻهو جيڪڏهن هڪ دفعو ترڪي ڏسي اچن تہ، جيڪر وري ڪڏهن بہ ترڪيءَ کان سواءِ ٻئي ڪنهن بہ ملڪ ڪونہ وڃن! استنبول ايئرپورٽ، لنڊن جي هيٿرو ايئرپورٽ، ٿيٽ وِڪ، ٽوڪيو جي ناريٽ ايئرپورٽ ۽ پيرس جي چارلس ڊيگال ايئرپورٽ جهڙو ۽ جيترو ئي مصروف ايئرپورٽ آهي. جتي سڄي دنيا جا ڪيترائي جهاز پئي لٿا تہ، ٻيا پئي اُڏاڻا. ايئرپورٽ جي بلڊنگ تمام وڏي ٻہ ماڙ ۽ جديد طرز تعمير هئي، جت مسافرن لاءِ هر سهولت مُيسر هئي. اسان اميگريشن ڪائونٽر تي لڳل بورڊ پڙهياسين، ڪجهہ هن ريت هئا: پهريون ۽ ٻيو نمبر ڪائونٽر نيٽو ملڪن جي شهرن جي لاءِ، ٽيون ۽ چوٿون ترڪ شهرين لاءِ، ڪائونٽر پنجون، ڇهون، سَتون ۽ ڪجهہ ٻيا باقي ٻين ملڪن لاءِ هنن سڀني ڪائونٽرن کان جُدا ۽ ٿورو پرڀرو هڪ ٻيو بہ ڪائونٽر هو، جتان Transit ويزا ملي. انهيءَ ويزا لاءِ هر ملڪ بابت جُدا جُدا قاعدا ۽ قانون آهن. اسان Other countries واري ڪائونٽر تان پنهنجي پاسپورٽ تي اميگريشن آفيسر کان ٺَپا هڻائي، پنهنجو سامان کڻي ان جو جائزو وٺي ٻاهر پهتاسين، پر اتي ڪنهن ملڪ جو ٽوئر ڪونہ ڪيو هو. جيتوڻيڪ محبوب سندس سينٽ اينڊريو يونيورسٽي جي ڪلاس فيلو ڊورڪا سان گڏ هو، ڊورڪا جو ملڪ هنگري ۽ ٻيو يورپ گُهمي ڦري آيو آهي، پر مون سان ۽ ماڻس سان گڏ ڪنهن ملڪ جو سفر ڪونہ ڪيو آهي. سو کيس چيم تہ، تون لنڊن مان استنبول پهچي هوٽل ۽ سٽي ٽوئر بُڪ ڪرائي تہ اسين بہ ٿا اچي اتي پهچون، پوءِ گڏجي ٿا ترڪي گُهمون. سو هو اسان کان ٻہ ڏينهن اڳ استنبول پهتو ۽ چيائين تہ آئون توهان کي ايئرپورٽ تي وٺڻ ايندس. پر جيئن تہ استنبول جو اندر گرائونڊ ستين بجي شروع ٿئي، تنهنڪري ٿوري دير ٿيندي ۽ توهان ايئرپورٽ تي منهنجو انتظار ڪجو. ٻيو تہ اسان جو هوائي جهاز ايئرپورٽ تي ڪجهہ وقت سوير پهتو. جيستائين محبوب پهچي تيستائين اسان هڪ ڪينٽين تي وڃي ويٺاسين. اتي هڪ ماڻهوءَ سان ملاقات ٿي، جيڪو ٽيهن سالن جو نوجوان ٿي لڳو. پاڻ چيائين تہ، آءٌ ڪراچيءَ جو رهاڪو آهيان. C.N.G Kits جو ڌنڌو ڪندو آهيان ۽ ٻہ ٽي ڏينهن استنبول ۾ رهي، پوءِ روم ويندس، جتان سامان خريد ڪري ڪراچي پورٽ لاءِ بُوڪ ڪرائي واپس ڪراچيءَ ويندس. مون کان پُڇيائين تہ توهان چانھہ پيئندا يا ڪافي ۽ آنٽيءَ لاءِ ڇا آڻيان، ائين چئي هو اسان لاءِ ڪافي جا ٻہ مگ وٺي آيو. ڪافي پي اسان ٻاهر آياسين تہ، پاڻ اسان کان موڪلائي ٽيڪسيءَ ۾ چڙهي شهر روانو ٿي ويو. ويندي ويندي پنهنجو ڪارڊ بہ ڏئي ويو. اسين اتي بينچ تي ويهي محبوب جو انتظار ڪرڻ لڳاسين، ٿوريءَ دير ۾ ئي محبوب پهتو ۽ اسان ٽيڪسيءَ واري کي چاليھہ ليرا ڀاڙو ڏئي اچي ٽيڪسيءَ ۾ ويٺاسين. ٽيڪسي بلڪل نئين هئي ۽ ٽيڪسي ڊرائيور کي مون کان بہ سٺو فُل سوٽپيل هو. هن اسان جو بيگون کڻي اچي ٽيڪسيءَ ۾ رکيون ۽ ڪار استنبول جي شاهراهن تي ڊوڙائڻ لڳو. هتي جي موسم عاشقانہ لڳي پئي هئي. هونئن بہ استنبول شهر تاريخي شهر هئڻ سان گڏ رومانوي منظرن ۽ ماڳن جي موجودگيءَ سبب خود بہ هڪ رومانوي شاهڪار ٿي پيو آهي، جيئن ڪنهن سُهڻي معشوق وانگر ماڻهو کيس ڪيترن ئي نالن سان ياد ڪندو آهي، تيئن هن شهر تي بہ ماڻهن ڪيترائي نالا رکي ڇڏيا آهن. مثلاً: قسطنطنيہ، اسلامبول، استانبول، ايتنول، ڪشتا، ڪونڌ، پلي، گاسڊ نتنوبولس، ڪانٽبيسٽينوبل، زارگراڊ، رومة الڪبريٰ، نئون روم، نئون يروشلم، زيارت، باب مملڪت، پادرين جو شهر، شهر خلافت، تخت سلاطين، خوشين جو دروازو، چشم دنيا، عالم پناهه، پولس ٻيا بہ ڪيترائي نالا هوندا، پر مون جيڪي ٻُڌا ۽ پڙهيا، سي هتي لِکيا اٿم. اسين دنيا جي هن حسين ترين شهر جي روڊن رستن تان ٿيندا تقريباً اڌ ڪلاڪ اندر اچي پنهنجي هوٽل تي پهتاسين. هوٽل رسيپشن تي ويٺل نوجوان ڇوڪرو جنهن جو نالو سمير هو، تنهن اسان کي ترڪي ٻوليءَ ۾ چيو ”گوبائيڊن“ معنيٰ گُڊ مارننگ. هوٽل جو نالو هيپو ڊروم هو. جيڪا سلطان احمت علائقي ۾ آهي. هن علائقي تي اهو نالو سلطان احمد جي نالي تان پيو، پر جيئن تہ ترڪ احتراماً احمد ۽ محمد نالا ڪونہ رکن، تنهنڪري هن علائقي کي چون سلطان احمت. هوٽل جي لکپڙھہ کان واندو ٿي ڇوڪري کان پُڇيم تہ، اسان جي ملڪ ۾ هڪڙي مخصوص قسم جي ٽوپيءَ کي اسان چئون ترڪي ٽوپي، اها رنگ جي ڳاڙهي ٿئي ۽ ان ۾ هڪ وڏو ٽوئر ٿيندو آهي، جيڪا اسان جي ملڪ ۾ اڄڪلھہ مون فقط نوابزاده نصر الله کي پاتل ڏٺي ۽ مون سمجهيو تہ ترڪيءَ ۾ ماڻهو هيءَ ٽوپي ڏاڍي شوق سان پائيندا هوندا. اسان جي ملڪ جي ٽي. وي چينلن تي بہ ترڪي گانن تي راڳين کي اها ترڪي ٽوپي پاتل هوندي آهي، پر هتي تہ اها ٽوپي مون هڪ ماڻهوءَ کي بہ پاتل ڪانہ ڏٺي. پاڻ کِلي چيائين تہ اها ٽوپي اسان ترڪن جي نہ پر مراڪش وارن جي قومي ٽوپي آهي. اهو ٻُڌي ڏاڍي کِل آئي ۽ عجب پڻ ٿيو تہ، ترڪيءَ ۾ ترڪي ٽوپي ڪانہ ٿئي ۽ شام ۾ شامي ڪباب ڪونہ ٿئي. چين ۾ توهان ڪنهن بہ ماڻهوءَ کي کي چيني بوسڪيءَ جا ڪپڙا پاتل ڪونہ ڏسندا ۽ يونان ۾ توهان کي ڪٿي بہ يوناني دوا ڪانہ ملندي.
آئون مناسب ٿو سمجهان تہ ترڪي گُهمڻ کان اڳ توهان کي ترڪيءَ جي باري ۾ ڪجهہ ٻُڌايان.
ترڪيءَ واري 1919ع ۾ شروع ٿيندڙ قومي انقلابي عمل سماج تي گهرا اثرات مرتب ڪيا. انهيءَ انقلاب کان اڳ قديم رومي ۽ يوناني سلطنتن وانگر عثماني سلطنت جي سموري عرصي دؤران پڻ ترڪي عوام جي ڀلائي ۽ بهبوديءَ طرف ڪوبہ ڌِيان ڪونہ ڏنو ويو. ان جي ابتڙ خلافت عثمانيہ جي خليفن ٿِريس ۽ بلقان وارن علائقن کي وڌيڪ اهميت ڏني. وڌيڪ حيران ڪندڙ هيءَ حقيقت آهي تہ، خلافت عثمانيہ جو امير طبقو پاڻ کي ترڪ سَڏائڻ ۾ پنهنجي بيعزتي سمجهندو هو. هن طبقي کي ٻهراڙيءَ واري توڙي شهري ترڪ رعيت کان سخت نفرت هئي ۽ رعيت کي هن طبقي کان ڪنهن بہ قسم جي امداد خير ڪا ملندي هئي. ترڪ رعيت سان اقليت جهڙو ناروا سلوڪ ڪيو ويندو هو، پر هاڻي تاريخ ۾ پهريون ڀيرو تُرڪن پنهنجو نرالو مؤقف قائم ڪيو. هنن پنهنجي قومي سورمي مصطفيٰ ڪمال پاشا جي اڳواڻيءَ هيٺ سيورس وارو سامراجي معاهدو رد ڪندي پنهنجي ترڪ قوم ۽ ترڪي رياست جي آزاديءَ جو مطالبو ڪيو. مصطفيٰ ڪمال 19 مئي سن 1919ع ۾ استنبول جي اميرن جي سازش کان پاڻ بچائيندو مختصر لشڪر ساڻ سيمسن واري ماڳ وٽ اچي سهڙيو. سيواس ۽ اِرزورَم شهرن ۾ ترڪ قومپرست سياستڪارن طرفان قومي ڪانفرنسون منعقد ڪيون ويون ۽ قومي آزاديءَ جي حصول لاءِ هڪ عبوري حڪومت تشڪيل ڪئي وئي ۽ وڏي جفاڪشيءَ سان هڪڙي نئين ترڪ فوج منظم ڪئي وئي. مصطفيٰ ڪمال جي اڳواڻيءَ هيٺ فرينچن ۽ روسين جي لشڪرن کي ترڪيءَ جي سرحدن ۾ لوڌي ڪڍيو ويو ۽ سن 1921ع جي جنوريءَ کان مارچ مهينن واري مُدت ۾ يوناني فوج کي لڳاتار ٻن لڙائين ۾ زبردست شڪست ڏني؛ جنهن سبب يوناني فوج ترڪ قومپرست لشڪر کان هارائيندي، پسپا ٿيندي، ساحلي رستو وٺي پوين پيرن پنهنجي ملڪ ڀڄي وئي. اهڙيءَ ريت سيپٽمبر سن 1922ع ۾ ترڪيءَ جي سرزمين سمورين ڌارين فوجن کان آزاد ٿي وئي. سن 1923ع ۾ ترڪي هڪ ريپبلڪ يعني رعيتي راڄ واري رياست هئڻ جو اعلان ڪيو. مصطفيٰ ڪمال پاشا ان جو پهريون صدر ٿيو ۽ انقره شهر کي رياست جي گاديءَ جو هنڌ مقرر ڪيو ويو. انقره شهر ترڪي ملڪ جي تقريباً وچ تي آباد آهي. لئوسان شهر ۾ سيورس واري رد ڪيل معاهدي بدران ڪم ايندڙ هڪ نئين معاهدي جي تشڪيل لاءِ مذاڪرات ڪيا ويا ۽ هُيتي جي علائقي کان سواءِ ترڪي رياست جون اڄوڪيون سرحدون انهيءَ وقت متعين ڪيون ويون. هُيتي وارو علائقو گهڻو پوءِ سن 1939ع ۾ ٿيل راءِ شماريءَ موجب ترڪي رياست ۾ ضم ڪيو ويو.
ترڪيءَ ۾ مغربي طرز زندگي اختيار ڪرڻ وارو عمل تاريخي طور تي هڪ بلڪل نرالو عمل هو.ويهين صديءَ عيسويءَ جي ويهن ۽ ٽيهَن وارن ڏهاڪن دؤران ترڪ قوم جهڙيءَ ريت تمام گهڻا سماجي سڌارا عمل ۾ آندا، اهڙو عزم ۽ همٿ انسانذات جي سماجي تاريخ ۾ وِرلي نظر ايندي. انهن سڌارن جو مقصد ترڪ قوم هٿان ڪيئي صدين تي مشتمل وڃايل وقت جو ازالو ڪرڻ هو. مصطفيٰ ڪمال جي اڳواڻيءَ ۾ قائم ٿيل ترڪ رعيتي راڄ، غير مذهبي حڪومت تي مشتمل هو. انهيءَ مقصد جي حصول خاطر خلافت وارو سرڪاري نظام رد ڪيو ويو. تعليم ۽ ازدواجي نظام غير مذهبي اختيار ڪيو ويو. ترڪي ٽوپي پائڻ تي بندش لڳائي وئي. ترڪي ملڪ ۾ عيسوي سن رائج ڪيو ويو ۽ آچر جو ڏينهن آرام لاءِ موڪل وارو ڏينهن مقرر ڪيو ويو. ترڪي ٻوليءَ ۾ پڻ سُڌاران نافذ ڪيا ويا. ترڪي ٻوليءَ ۾ استعمال ٿيندڙ عربي ۽ پارسي ٻولين جا لفظ ترڪي ٻوليءَ مان خارج ڪيا ويا ۽ ٻول لِکڻ لاءِ ڪم ايندڙ عربي الف- ب رد ڪري، ان جي بدران رومن الف- ب لاڳو ڪئي وئي. عدالتي نظام ۾ موجود اڳوڻا قانون رد ڪري ان جي جاءِ تي سوئيٽزرلينڊ وارو قانون ۽ قاعدو حرف بہ حرف نافذ ڪيو ويو. عورتن کي مردن جي برابر قانوني حق حاصل ٿيا. وقت جو عالمي مغربي نظام لاڳو ڪيو ويو ۽ تور ۽ ماپ وارو عالمي اصول اختيار ڪيو ويو. سرڪار پنهنجن محدود وسيلن سان ئي سهي، پر ملڪ جي صنعتي ۽ مواصلاتي نظام کي سُڌارڻ لاءِ حقيقي ڪوشش ڪرڻ لڳي. مغربي طرز اختيار ڪرڻ جي ڪوشش دؤران صدر هڪ فرمان جاري ڪيو، جنهن ۾ چيو ويو تہ، هر ترڪ ماڻهو پنهنجي نالي کي مغربي طرز موجب اختيار ڪري.
مصطفيٰ ڪمال کي پنهنجي ترڪ قوم ”اتاترڪ“ يعني قوم جو ابو جو خطاب ڏنو. اهو فقط قومي سورمي مصطفيٰ ڪمال جو اخلاقي اختيار هو، جنهن موجب نهايت خوش اسلوبي ۽ آسانيءَ سان هيترا سارا سماجي سڌارا قوم جي واضح اڪثريت قبول ڪيا ۽ انهن جي مخالفت فقط چند جنوني مذهبي ماڻهن ڪئي، جن جي انهيءَ دؤر ۾ ڪابہ اهميت ڪانہ هئي. ترڪيءَ جي معاشري کي مغربي تمدن جي طرز تي جديد بنائڻ خاطر گهربل حقيقي سڌارا آڻڻ لاءِ مصطفيٰ ڪمال مطلق العنان طرز حڪومت قائم ڪئي، پر عوام لاءِ هميشہ جمهوري فيصلا ڪيا ويا ۽ عوام کي حڪومت جي جبر کان آجو رکيو. سن 1938ع ۾ اتاترڪ جي وفات کان پوءِ آزاديءَ واري جنگ ۾ سندس ساڄي هٿ طور وفاداري ساٿيءَ، جنرل عِصمت اِنونُو ملڪ ۾ جمهوريت بحال ڪرڻ جي واعدي تحت حڪومت جون واڳون سنڀاليون. ٻي عالمي لڙائيءَ دؤران ترڪي ڪنهن بہ جنگي ڌُر سان شامل ڪونہ رهيو. پر جمهوريت جي بحاليءَ وارو تجربو معطل رهيو. نيٺ سن 1949ع ۾ آزاد چونڊن جي نتيجي طور پُرڪشش شخصيت جي مالڪ سياسي اڳواڻ عدنان مينڊرس جي رهبريءَ ۾ مخالف سياسي ڌُر، ڊيموڪريٽڪ پارٽيءَ فتح حاصل ڪري حڪومت جوڙي، پر ناتجربيڪاري ۽ ڪي قدر هڪ پارٽيءَ کي دائمي طور اقتدار ۾ رهڻ واري پاليسي اختيار ڪرڻ سبب سن 1960ع ۾ فوج حڪومت جو تختو اونڌو ڪري، حڪومت تي پاڻ قابض ٿي ويهي رهي ۽ عِدنان مينڊرس کي ماري ڇڏيو. سن 1961ع ۾ جمهوريت وري بحال ٿي، پر مخلوط حڪومت، فوج طرفان سخت دٻاءُ تحت ڪم ڪندي ڪو خاطرخواه ڪردار ادا ڪرڻ کان قاصر رهي. البت سن 1965ع ۾ شفاف چونڊون ڪرايون ويون. جنهن تحت سلمان ڊيمرل جي اڳواڻيءَ ۾ اڳوڻي جمهوري پارٽيءَ ڪاميابي ماڻي. پر سندس حڪومت قبرص جزيري واري گهوٽالي ۾ ڦاٿل هئڻ سبب، وڌيڪ خراب ٿيندڙ ملڪي معيشت کي بحال ڪرڻ ۾ ڪامياب ٿي نہ سگهي. تنھن ڪري ملڪ فسادن جي ور چڙهي ويو. اُنھيءَ صورتحال مان ناجائز فائدو حاصل ڪندي سن 1970ع ۾ فوج ٻيھر اقتدار تي مارشل لا جي صورت ۾ قبضو ڪيو.
ٽن سالن کانپوءِ نيٺ جمھوريت بحال ٿي، جنھن جي نتيجي ۾ بِلَنت ايجوِت جي اڳواڻيءَ هيٺ کاٻي ڌُر واري جمھوري پارٽيءَ حڪومت جوڙي اها حڪومت پڻ فوج جي عدم تعاون سبب قبرص مسئلي ۽ تيل جي مھانگائي جي اثرات جي شڪار رهي. تنھن ڪري ملڪي معيشيت وڌيڪ خراب ٿي. سياست ۾ ساڄي ۽ کاٻي ڌُر جو ٽڪر وڌيڪ تيز ٿيو ۽ هزارين ماڻھو سياسي انتقام جا شڪار ٿيا تہ فوج وجھہ وٺي اقتدار تي وري بہ قابض ٿي وئي، جنھن جي اڳواڻي جنرل ڪينان ايورن ڪئي. سن 1980ع ۾ فوج حڪومت تي قبضو ڪري سمورين سياسي پارٽين کي تشدد سان ڪُچلڻ شروع ڪيو. سليمان ڊيمرل ۽ بِلنت ايجِوَت سميت سمورن مکيہ سياسي ليڊرن، شاگرد ليڊرن ۽ مزدور ليڊرن کي قيد ڪيو ويو. اُنھن سان گڏ سندن حمايت ڪندڙ صحافي نمائندن کي بہ جيل ۾ وِڌو ويو.
سن 1982ع ۾ جنرل ايورن ريفرينڊم ذريعي هڪ قانون پاس ڪرايو، جنھن تحت حڪومت جا مکيہ اختيار فقط صدر کي حاصل ٿيا. انھيءَ قانون موجب صدر جي چونڊ لاءِ اميدوار فقط هڪڙو هو، جيڪو جنرل ايورن خود پاڻ هو ۽ هر انھيءَ عھدي تي 1988ع تائين قابض رهيو. انھيءَ سال عام چونڊون ٿيون جن ۾ مادر وطن پارٽي ترگت اوزل جي اڳواڻيءَ ۾ ڪاميابي ماڻي جيڪو مليتيا سان تعلق رکندڙ هڪ معاشي ماهر هو. سندس عالمانہ ۽ مدبرانہ صلاحيتن سبب ملڪي معيشت بحال ٿي، حقيقي جمھوري نظام بحال ۽ مستحڪم ٿيو ۽ ملڪ خوشحال ٿيو، پر 1991ع وارين عام چوندن ۾ سليمان ڊيمرل جي اڳواڻيءَ ۾ جمھوري پارٽي ڪامياب ٿي.
اڄوڪو جديد ترڪي ملڪ ترقي يافتہ ۽ ترقي پذير ملڪن جي وچ تي بيٺو آهي. ملڪ جي زراعت سان وابستہ لکين افراد تہ اجهو هاڻي وڃي ڪو سُک جو ساھہ کنيو آهي. انھن مان ڪيترائي خاندان شھرن ڏانھن وڃي رهيا آهن، پر هاري طبقي جي واضح اڪثريت اڃا تائين پنھنجي زمينن تي آباد آهي. ترڪي ملڪ يورپيئن يونين جي ميمبر ٿيڻ واري خواهش ڪافي سالن کان رکندو اچي ۽ انھيءَ ڏِس ۾ بيحد ڪوشان آهي، پر ترڪ عوام ۾ هڪ مختلف سوچ پيدا ٿي آهي تہ يورپي ملڪن جي اتحاد ۾ شامل ٿيڻ جي باوجود قومي معيشت ۾ سڌاري ۽ واڌاري جي اميد گهٽ آهي ۽ قومي ساک جي دوام جي توقع ناهي. انهيءَ جي ڀيٽ ۾ سوويت يونين کان آزاد ٿيل مسلم رياستن جهڙوڪ آذربائيجان، اُزبڪستان، ترڪمانستان ۽ قازقستان سان معاشي، سياسي ۽ ثقافتي اتحاد وڌيڪ فائديمند ۽ عزت ڀريو ٿيندو. مذڪور مسلم رياستن ۾ ٻولي بہ پنهنجي ترڪي ڳالهائي وڃي ٿي ۽ انهن سمورين رياستن ۾ ڪافي ثقافتي ۽ سماجي هڪجهڙايون موجود آهن. تنهنڪري يورپي قومن جي اتحاد ۾ شامل ٿي سندن دربان ٿي رهڻ کان بهتر آهي تہ، مٿي ڄاڻايل ۽ ٻين پاڙيسري مسلمان ملڪن سان اتحاد ۽ عالمي مسلم برادريءَ وارو گهربل اتحاد وڌيڪ دُرست، وڌيڪ جٽادار ۽ وڌيڪ عزت جو باعث ٿيندو.
صنعتڪاري ۽ جديدڪاريءَ سبب گهڻو ڪري سرنديءَ وارا ڪيترائي خاندان شهرن ۾ وڃي آباد ٿيا آهن. تنهنڪري شهرن ۾ ڪيئي مسئلا پيدا ٿيا آهن. جهڙوڪ: رهائش جو مسئلو، گُذر جو مسئلو، تعليمي مسئلو، صحت جو مسئلو، جديد شهري سهولتن جو مسئلو وغيرہ.
انهيءَ کان سواءِ ڪُرد اقليت وارو مسئلو بہ موجود آهي. ڪرد اقليت قومي آباديءَ جو 25 سيڪڙو آهي، جيڪا ملڪ جي ڏکڻ اوڀر ايراضيءَ ۾ باغي اقليت جي صورت ۾ موجود آهي، جنهن کي ٻوليءَ جو پنهنجو نرالو لهجو آهي. صليبي جنگين دؤران يورپ جي عيسائي فوجن کي مات ڏيندڙ عظيم سپھ سالار سلطان صلاح الدين ايوبي پڻ انهيءَ ڪرد اقليت جو باشندو هو.
اسان سمير کان ڪمري جي چاٻي وٺي ڪمري تي آياسين. هن ۾ وِيھہ پنجويھہ کن ڪمرا مس ٿيندا. هن هوٽل کان سواءِ هن ڪمپنيءَ جون هن ئي علائقي ۾ هن هوٽل جهڙيون ۽ هن جيڏيون ٻہ ٻيون بہ هوٽلون هلندڙ آهن. هيءَ هوٽل ننڍي پر ڏاڍي خوبصورت هئي. ٻيو تہ اها شهر جي مرڪزي علائقي جي بلڪل وچ ۾ هئي، جنهنڪري اسان کي رات جو ماني کائڻ لاءِ ڪنهن سواريءَ جي ضرورت ڪانہ پوندي هئي. باقي ناشتو هوٽل وارا ئي ڏيندا هئا. ٻنپهرن جو کاڌو مختصر کائبو هو تہ، جيئن بدن هلڪو رهي ۽ زيادھہ کان زيادھہ گُهمي سگهون. هي علائقو شهر جو مرڪز هئڻ ڪري سياحت جي لحاظ کان ڪافي مُکيہ جڳهيون سَڏ پَنڌ تي هيون. اسان ماني کائي ٿورو آرام ڪري محبوب جي رهنمائيءَ ۾ شهر گُهمڻ لاءِ روانا ٿياسين. اسان پهريائين آيا صوفيہ چرچ ۽ بُلو مسجد جي وچ واري علائقي جي باغ ۽ ڦوهارن اڳيان اچي بيٺاسين. هڪ طرف بلو مسجد ٻِئي طرف آيا صوفيہ چرچ، وچ ۾ لاجواب باغ، جنهن جي وچ تي هڪ تمام وڏو عاليشان ڦوهارو، ان جي چوڌاري سَوين بينچون پيل هيون ۽ ڀرسان ئي ريل گاڏي جيڪا سڄي استنبول شهر ۾ وڃي. ٽرين ۾ چڙهجي تہ خبر ڪانہ پوي ۽ ماڻهو سمنڊ منجھہ ٺهيل ٽيونل وسيلي سمنڊ اندران ئي وڃيو شهر جي ٻئي پاسي نِڪري. آيا صوفيہ چرچ ۽ بلو مسجد جي وچ ۾ روڊ تي بيشمار بسون پيون سياحن کي لاهين ۽ چاڙهين. هن باغ جنهن ۾ اسين بيٺا آهيون، اتي ايڏي تہ رش آهي جو هلڻ ئي دشوار آهي. هن باغ جي ڇا تہ سُونهن آهي! مِنا تہ هڪ هڪ گُل کي ڏسي خود بہ ٽڙي پئي، ڇو تہ اسان جي گهر ۾ جيڪو باغيچو آهي، اهو سندس ئي شوق ۽ محنت جي ڪري قائم آهي. سو پاڻ هيڏي عاليشان باغ ۾ پوکيل ڪيئي قسمن جا حسين ۽ معطر گُل ڏسي خوشيءَ ۾ اصل باغ بهار ٿي پئي!
اسان پنهنجي گُهمڻ جي شروعات بِلو مسجد کان ڪئي، جيڪا مون کي تاج محل کان بہ وڌيڪ پُروقار، خوبصورت ۽ ڪشادي لڳي. تاج محل سن 1648ع ۾ ٺهي راس ٿيو ۽ بِلو مسجد ان کان بہ اڳي سن 1619ع ۾ جُڙي راس ٿي. تاج محل جمنا نديءَ جي ڪِناري تي ٺهيل آهي ۽ بلو مسجد باسفورس سمنڊ کان چند قدمن جي مفاصلي تي اَڏيل آهي. تاج محل ايشيا کنڊ ۾ آهي تہ بلو مسجد وري يورپ کنڊ جي حَسين ٽڪرين تي ٺهيل آهي. تاج محل ۾ درَ ۽ دريون ٿوريون ٺهيل آهن، پر بلو مسجد ۾ 36 لاجواب وڏا دروازا ۽ ٻہ سؤ سٺ نهايت سُهڻيون دريون ٺهيل آهن. تاج محل سڄو سنگ مرمر جو ٺهيل آهي، تہ بلو مسجد ۾ فقط سلطان جو حُجرو سنگ مرمر جو ٺهيل، باقي سڄي مسجد اندران 21543 بلو رنگ جي بلاڪن سان ٺهيل آهي. بلو مسجد جا گُنبذ ۽ نيلون ايڏيون تہ شاندار ۽ خوبصورت آهن، جو ان جو ڪنهن بہ مسجد، مقبري يا عمارت سان مقابلو ئي نٿو ڪري سگهجي. اسان پنهنجا جُتا پلاسٽڪ جي پئڪيٽن ۾ وِجهي جيڪي مسجد جي ٻاهر رکيا هئا، هٿ ۾ کڻي مسجد اندر داخل ٿياسين. مسجد اندران ٻاهر کان بہ وڌيڪ سُٺي ٿي لڳي. منجهس لاجواب فانوس آويزان ۽ بيحد سُهڻا غاليچا وڇايل هئا. مسجد ڏسڻ لاءِ توهان کي هر قوم، نسل ۽ ملڪ جا ماڻهو سَوَن جي تعداد ۾ هر وقت ڏسڻ ۾ ايندا. مزيدار ڳالھہ اها تہ نماز جي وقت بہ سياح مسجد اندر نظر ايندا. بلو مسجد ۾ عورتن جي نماز پڙهڻ لاءِ جُدا جڳھہ مخصوص آهي، جنهن ۾ هر نماز جي وقت سَوَن جي تعداد ۾ عورتون نماز پڙهنديون آهن. مِنا بہ عورتن واري حصي ۾ نفل پڙهيا. مسجد اندر سياح فوٽو ڇِڪي ۽ فلمون بہ ڀري رهيا هئا. سلطان احمد هيءَ نيري مسجد آيا صوفيہ چرچ واري اسڪوائر جي سامهون سن 1619ع ۾ تعمير ڪرائي، انهيءَ جو مقصد آيا صوفيہ چرچ سان مقابلي طور نه، پر شهر جي ٻين مناسب هنڌن تي اڳيئي عاليشان مسجدون اَڏيل هيون. انهن ماڳن جي ڀيٽ ۾ هن علائقي ۾ مسجد جي تعمير ضروري سمجهندي پنهنجي يادگار طور نيري مسجد هن علائقي ۾ تعمير ڪرائي. ان لاءِ گهربل ايراضيءَ جي حصول خاطر ڪيتريون ئي غير اهم توڙي اهم ۽ قديم عمارتون ڊاٺيون ويون. شهر جي يادگار عمارتن مان گهڻيون متضاد ۽ مزيدار ڳالهيون فقط هن بلو مسجد بابت ٻُڌجن ٿيون. ڪيترائي ماڻهو انهيءَ خيال جا آهن تہ، بلو مسجد جي اڏاوت بهترين قسم جي آهي، تہ ڪجهہ ماڻهو وري اهڙا بہ آهن جن جي چوڻ موجب بلو مسجد تي ڪيل خرچ ضرورت کان وڌيڪ آهي ۽ آرائش پڻ اجائي گهڻي ڪيل آهي. يقيناً آيا صوفيہ چرچ وانگر هن مسجد جي ڪشادگي ٻين سڀني مسجدن جي ڀيٽ ۾ وڌيڪ ۽ نقشي ۾ مستطيل جي بدران بلو مسجد بلڪل چورس ٺهيل آهي. مُکيہ ۽ نرالي ڳالھہ هيءَ تہ هن مسجد اندر بلو يا نيري رنگ جي ڪاشيءَ جون سِرون لڳل آهن، جن جي حُسنِ تعمير ۾ واقعي حقيقي اضافو ڪيو آهي. انهيءَ رنگ سبب هن ”مسجد سلطان احمد“ کي عام طرح بلو مسجد پڻ سڏيو وڃي ٿو. بلو مسجد جو ستر فوٽ قطر وارو شاهي گُنبذ چئن نيم گُنبذن تي بيٺل آهي. هرهڪ نيم گُنبذ ٽن پورچن يعني ڇَڄَنَ تي اَڏيل آهي ۽ هر پورچ ٻن وَنگن (Arches) تي ٺهيل آهي سموريون وَنگون عاليشان پيلپاين مٿان جوڙيل آهن. واقع بلو مسجد جي اڏاوت هڪ بهترين نمونو آهي. مسجد ۾ ٺهيل سلطان جو حُجرو خالص سنگ مرمر جي بيحد خوبصورت ڊزائين جي ڄاريءَ سان ٺهيل آهي. درين جون طاقيون عاج، سِپَ ۽ ٻئي ڪنهن سُهڻي مصالحي سان جَڙيل آهن. دريون بہ نهايت سُهڻيون، پر چون ٿا تہ اهي اصل دريون ڪونہ آهن. شايد اصل دريون موجود درين کان بہ وڌيڪ سهڻيون هجن! ڇاڪاڻ تہ سلطان احمد اميرالمؤمنين جي حيثيت ۾ ۽ پنهنجي دين سان پيار ڪندڙ جي حيثيت ۾ زمانن تائين برقرار رهندڙ هن يادگار بلو مسجد کي بيحد چاھہ سان اَڏايو. مسجد جي تعمير واري ڪم جي اڳواڻ، محمد آغا، خلاف معمول بلو مسجد ۾ ڇھہ مينار جوڙايا. هن کان اڳي ڇھہ مينار فقط ڪعبة الله جي چوڌاريءَ اَڏيل مسجد الحرام جا ٺهيل هئا. تنهنڪري عثماني سلطنت ۾ رعيت هن مسجد ۾ مينارن جي انگ ۾ واڌ تي سخت غم ۽ غصي جو اظهار ڪيو. عوام جي دل جوئي ڪرڻ لاءِ سلطان احمد بلو مسجد جي اڏاوت واري ڪم جي اڳواڻ خود محمد آغا کي مڪي شريف موڪلي مسجد الحرام ۾ ستون مينار تعمير ڪرائي مسجد الحرام جي فوقيت بحال ڪرائي، تڏهن وڃي سلطنت جي رعيت ماٺ ڪئي. بلو مسجد جا دروازا پڻ نرالي انداز سان مسجد جي وڻندڙ اڱڻ ۾ کُلن ٿا. سلطان احمد 27 سالن جي ڄمار يعني ڦوھہ جوانيءَ ۾ وفات ڪئي. کيس بلو مسجد ۽ آيا صوفيہ چرچ جي وچ واري ايراضيءَ ۾ بلو مسجد جي ويجهو دفن ڪيو ويو. سندس تُربت جي ڀر ۾ سندس زال ۽ سندس پُٽ دفن ٿيل آهن، جن ۾ ٻہ پٽ: 1. سلطان عثمان ثاني ۽ 2. سلطان مراد چوٿون بہ شامل آهن. اسان هيءَ دنيا جي عاليشان بلو مسجد ڏِسي پوءِ مسجد جي بلڪل سامهون ۽ باغيچي جي ٻئي طرف آيا صوفيہ چرچ ڏِسڻ لاءِ وياسين.
آيا صوفيہ هڪ لاجواب عمارت آهي، جيڪا حضرت عيسيٰ عليہ السلام جي وفات کان بہ اڳ ۾ تعمير ٿي ۽ عبادتگاھہ طور استعمال ٿي. وري عيسائين هن عمارت کي پنهنجي دؤر ۾ گِرجا طور استعمال ڪيو ۽ فتح اسلام کان پوءِ مسلمانن جي سموري دؤر حڪومت ۾ هيءَ عمارت مسجد طور استعمال ٿي. پر اڄ هيءَ عمارت سڀني مذهبن وارن ماڻهن لاءِ کُليل ۽ عجائب گهر طور استعمال ٿئي ٿي، جنهن کي ڏِسڻ لاءِ سڄي دنيا مان ماڻهو ڪهي استنبول اچن. هي آيا صوفيہ چرچ، بلو مسجد واري گُنبذ کان بہ وڏي گُنبذ واري عمارت آهي، جيڪا ڪمال جي ڪاريگريءَ سان ٺاهي وئي آهي. انسان هميشہ کان مذهبي، فوجي ۽ پنهنجي رهائشگاھہ طور ڪيئي محل محلاتون ٺاهيندو اچي، جنهن کي ماڻهو ڏِسيو دنگ رهجيو وڃي.
آيا صوفيہ چرچ ڪنهن زماني ۾ رنگين پٿر ۽ رنگين شيشي جي ٽُڪرِين جي جڙاءَ سان ٺهيل فرش، ڀتين ۽ ڇِتين ۾ ڪمال جي ڪاريگريءَ سان لڳل مختلف ڊزائينن ۽ نمونن جي رنگين شمعدانن سبب تعميراتي سُونهن ۾ پيو ٻهڪندو هو. قربانيءَ لاءِ استعمال ٿيندڙ ميز سُهڻي رنگ سان رڱيل هئي. اڱڻ ۽ عبادتگاھہ کي جدا ڪندڙ جعفريءَ تي يسوح مسيح ۽ ٻين ڪيترن ئي عيسائي درويشن جون تصويرون آراستہ هونديون هيون. انهن کي ياد ڪندي چرچ جي زيارت ڪندڙن کي حضرت سليمان عليہ السلام کي غائبانہ طور شهنشاھہ جٽسٽِينِيئن جا چيل لفظ ذهن تي تري ايندا آهن تہ ”حضرت سليمان عليہ السلام! آئون تو کان بہ گوءِ کڻي ويس، ڇاڪاڻ تہ يروشلم شهر ۾ تنهنجي جوڙايل عبادتگاھہ کان منهنجو اڏايل هي چرچ اڏاوت ۾ وڌيڪ شاندار آهي.“ پر اڄ اهو چرچ پنهنجو اڳوڻو عروج بلڪل وڃائي ويٺو آهي ۽ وقت جي غُبار ۾ غرق آهي. هي آيا صوفيہ چرچ سن 1933ع کان عجائب گهر طور استعمال ٿئي پيو. منجهس چرچ طور ٿيل آرائش جي فقدان هئڻ باوجود سندس اڏاوتي شان بيشڪ ساراهن لائق آهي روم ۾ سينٽ پيٽر واري چرچ ۽ لنڊن ۾ سينٽ پال واري چرچ کان پوءِ آيا صوفيہ چرچ جو گُنبذ پوري دنيا ۾ سڀ کان وڏو گُنبذ آهي. ڇهين عيسوي صديءَ ۾ تہ هن جهڙو عظيم چرچ سڄي دنيا ۾ ڪٿي بہ اَڏيل ڪونہ هو، پر اهڙي شاندار اڏاوت جو تصور بہ ڪونہ هو. اصل آيا صوفي چرچ جنهن کي بازنطيني ماڻهو شاهي چرچ سَڏيندا هئا، شهنشاھہ ٿِيو ڊوسِيئَس ٻئي (Theodosius II) شهنشاھہ ڪانسٽينٽائين اعظم (Emperor Constantine the Grat) جي دؤر ۾ اڳي ئي ٺهيل پُراڻي چرچ واري ماڳ تي سن 415ع ۾ اَڏايو هو، اهو فتح جي يوناني ديوي نائيڪ (Nike) جي نالي ٿيل فسادن دؤران لڳل باھہ جو کاڄ ٿي ويو تہ، شهنشاھہ جٽسٽِينيئَن (Justinean) پنهنجو شانُ برقرار رکڻ ۽ ناموس خاطر اڳوڻي چرچ کان بہ وڌيڪ شاندار چرچ وڌ ۾ وڌ جلد اَڏي راس ڪرڻ جو فيصلو ڪيو ۽ فسادن جي خاتمي کان پورا چاليھہ ڏينهن پوءِ چرچ جي اڏاوت جو ڪم چالو ڪرايو، جيڪو پنجن سالن جي عرصي ۾ تڪميل کي پهتو. چرچ جي افتتاحي تقريب 26 ڊسمبر سن 537ع يعني سينٽ اسٽيفن جي يادگار ڏينهن تي ٿي. اها هئي آيا صوفيہ چرچ جي مختصر تاريخ. آئون سمجهان ٿو تہ هيءَ دنيا جي واحد عبادتگاھہ آهي ، جتي عيسائيت کان اڳ عيسائيت جو دؤر ۽ مسلمان دؤر حڪومت جون سڀ مذهبي نشانيون اڄ بہ قائم آهن. مثال طور حضرت عيسيٰ عليہ السلام، بيبي مريم، الله پاڪ حضرت محمد صلي الله عليہ وآلہ وسلم ۽ چئين خليفن جا نالا هن عبادتگاھہ ۾ اڄ بہ توهان کي نظر ايندا، ۽ تعجب بہ ٿيندو. پر شاباس هجي مسلمانن کي جن ٻين مذهبن جي ڪنهن بہ نشان کي ڪونہ ڊاهيو، نہ تہ موجودہ اسرائيل واري رياست ۾ مسلمانن جي عبادتگاهن سان اسرائيلي ڪارندن جيڪو حشر ڪيو آهي، تنهن جو سڄو احوال موجودہ فلسطيني اختياريءَ واري هڪ وزير نبيل شاد بي. بي. سي کي تازو انٽرويو ڏيندي ڪيو آهي، جنهن جي ٻُڌڻ سان ماڻهو جا لِڱَ ڪانڊارجيو وڃن ۽ اکين ۾ ڳوڙها اچيو وڃن. اهي بي. بي. سي تي ٻڌايل احوال ٻيهر ورجائيندي بہ انسانَ کي شرم ٿو اچي. اسان آيا صوفيہ چرچ مان نِڪري ٿوري دير پارڪ ۾ ويهي ڪجهہ آرام ڪيو، پوءِ هتي ويجهو ئي هڪ ٻي تاريخي ماڳ کي ڏسڻ لاءِ اُسهياسين، تنهن جو نالو آهي: سسٽيرين باسليڪا (Cistern Baslica). هي تاريخي ماڳ بہ قبل مسيح دؤر جي شهر لاءِ واٽر سپلاءِ طور ٺاهيو ويو هو. هيءَ هڪ ڍڪيل جڳھہ آهي، جيڪا آئون سمجهان ٿو تہ چئين پنجن ايڪڙن ۾ ٿيندي. ان جي ڇِت چاليھہ پنجاھہ فوٽ اوچي ٿيندي. جڳھہ جي تر ۾ موجود حوض اڄ بہ پاڻيءَ سان ڀريل آهي، جنهن ۾ مخلف مُلڪن جا سِڪا هزارن جي تعداد ۾ پيل هئا، جيڪي ڇِت ۾ لڳل بجليءَ جي روشنيءَ سبب صاف نظر اچي رهيا هئا. اسان جي روبرو بہ ٽوئرسٽ انهيءَ پاڻيءَ ۾ سِڪا اُڇلائي رهيا هئا. چون ٿا تہ ڪنهن دؤر ۾ هتي پاڻي ڪنهن ٻئي ملڪ مان نهر وسيلي هن پاڻيءَ جي تلاءَ ۾ ٿي پهتو، جتان وري اهو پاڻي سنهين نالين يا ڪَسين ذريعي سڄي استنبول شهر جي سمورن گهرن ۾ پهچايو ويندو هو. هن واٽر سپلاءِ اسٽيشن جي ڇِت کي سنگ مر مر جي 363 ٿلهن پيلرن تي بيهاريو ويو آهي. James Bond-007 فلم جي هڪ سيريل جي شوٽنگ بہ هن پاڻيءَ جي تلاءُ ۾ ڪئي وئي هئي. واقعي! ماڻهو پنهنجي سُک لاءِ ڪيڏي نہ محنت ۽ ڪيترا نہ ٽڪساٽ ٿو ڪري ۽ پنهنجي انهيءَ سُک کي قائم رکڻ لاءِ ڪيترن جا سُک ٿو ڦِٽائي!
اسان هتان کان پوءِ ٽيوب ٽرين ۾ سفر ڪندي، سمنڊ ۾ ٺهيل ٽيونل منجهان لنگهندا، باسفورس کاريءَ جي ٻئي ڪِناري تي پهچي وياسين. هن ڪِناري کان ئي باسفورس سمنڊ واري کاريءَ جو سير ڪرڻ لاءِ سَوين لانچون ۽ جهاز هزارين سياحن ۽ مسافرن کي روزانو هن کاريءَ جو سير ڪرائڻ ۾ مشغول آهن. سمنڊ جي هن ڪِناري تي سمنڊ گُهمڻ لاءِ ٽڪيٽ خريد ڪرڻ وارن جون ڪيتريون ئي قطارون لڳيون پيون هيون. اسين بہ هڪ لائين ۾ لڳي بيٺاسين ۽ ٽڪيٽ خريد ڪيا. ٽڪيٽ تي اسان کي سير ڪرائڻ لاءِ مقرر ٿيل جهاز جو نمبر بہ لِکيو پيو هو. اسان کي انهيءَ نمبر واري جهاز ۾ چڙهڻ لاءِ اڌ ڪلاڪ کن انتظار ڪرڻو پيو ۽ جهاز ۾ چڙهڻ لاءِ وري بہ قطار ۾ بيهڻو پيو. جهاز ٽي ماڙ هو. منجهس اڍائي ٽي سؤ کن ماڻهن جي ويهڻ جي گنجائش هئي. جهاز جو ٽيون ماڙ صفا کُليل هو. تنهنڪري هر مسافر اوڏانهن وڃڻ جي ڪوشش ٿي ڪئي، پر اسين پهريائين فلور تي ويهي رهياسين. هن جهاز اندر هڪ عاليشان هوٽل بہ هئي. اسين جيئن تہ صبح جو ناشتو ڪري نڪتا هئاسين، تنهنڪري ٻہ ڀيرا فقط جوس پيتوسين. اڄوڪي ٽوئر دؤران انهيءَ جوس کان سواءِ ٻي ڪابہ شيءِ ڪانہ کاڌيسين. تنهنڪري سڀني کي اچي بُک لڳي، سو جهاز جي هن هوٽل ۾ پيٽ ڀري ماني کاڌيسين، تيستائين جهاز بہ ماڻهن سان ڀرجي ويو ۽ باسفورس سمنڊ جي نيري پاڻيءَ کي چِيريندو هلڻ لڳو. سمنڊ جي وچ تي ترندڙ هن جهاز مان اسان کي سمنڊ جي ٻنهي ڪِنارن تي موجود ٽڪرين تي اَڏيل استنبول شهر اڳ کان وڌيڪ وڻندڙ ۽ وڌيڪ شاندار ٿي لڳو. جڳهين سان گڏ شهر جي وڻڪار، ڪيبل ڪارن، چئين پُلين واري هن شهر کي ڄڻ تہ چار چنڊ هڻي ڇڏيا هئا. مٿي ٽڪرين تي اهو منظر تہ سمنڊ ۾ وري سَوين ٻيڙين ۽ انهن جي حفاظت لاءِ مقرر ڪيل سامونڊي پوليس جي لانچن بہ ڏاڍو سٺو چهچٽو لڳائي ڇڏيو هو. جهاز اسان کي سمنڊ ۾ گُهمائيندو گُهمائيندو وڃي سمنڊ جي ٻئي پاسي نڪتو. استنبول شهر جو اُلهندو ڀاڱو يورپ کنڊ ۽ اُڀرندو ڀاڱو ايشيا کنڊ ۾ آهي. انهيءَ جهاز ۾ گُهمندي اڌ ڪلاڪ اندر يورپ کان ايشيا پهچي وياسين. جهاز باسفورس جي اُڀرندي ڪناري تي پندرهن کن منٽ ترسي وري اڳيان هلڻ لڳو ۽ انهن پُلِن هيٺان لنگهيو جيڪي جيمس بانڊ زيرو زيرو سيون (James Bond-007) فلم ۾ ڏيکاريل آهي ۽ جتي فلم ۾ فائيٽ جا سِين فلمايل آهن، انهيءَ هنڌ ۽ پُل وٽ بہ اسان کي هن جهاز گُهمايو. اڳي استنبول شهر جي ٻنهي ڀاڱن کي ملائڻ لاءِ فقط هڪڙي پُل ٺاهي وئي هئي، پر هاڻ سمنڊ جي مٿان ٻي پُل بہ ٺاهي اٿن. انهن ٻنهي پُلين تي ماڻهن کي پيادو هلڻ جي اجازت ڪانهي. اهي ٻئي پُلون بنا پيلرن جي ٺهيل آهن، يعني انهن پُلين کي سمنڊ اندر ڪو پيلر يا اسپان ڏنل ڪونهي. جڏهن جهاز هن باسفورس سمنڊ جي وچ تي پهچي ٿو تہ، ماڻهو پاڻ کي دنيا جي ٻن کنڊن يعني يورپ ۽ ايشيا جي وچ ۾ ڏسيو، پنهنجي اندر ۾ هڪ عجيب خوشيءَ وارو احساس محسوس ڪري ٿو تہ مار! هينئر آئون دنيا جي ڪهڙي نہ عجيب ماڳَ تي موجود آهيان! جتان ماڻهو ٻنهي کنڊن کي هڪ ئي وقت ۾ پيو ڏِسي. هزارين سال اڳ تہ هتي پهچڻ لاءِ بادشاهن کي بہ ڪيتريون ئي جنگيون ڪرڻيون پونديون هيون، جن ۾ فتح حاصل ڪرڻ کان پوءِ ئي کين هتي پهچڻ جي سعادت نصيب ٿيندي هئي ۽ هن باسفورس سمنڊ هزارين سالن دؤران زماني جا ڪيترا نہ رنگ تبديل ٿيندي ڏٺا هوندا! پر خود هي سمنڊ پنهنجو اهو اڳوڻو هلڪو بلو رنگ برقرار رکيو اچي! باسفورس سمنڊ تي هينئر ري ٿنڀين ري ٿوڻيين پُلين کان سواءِ ٻہ ٻيون بہ پُليون ٺهيل آهن جتي سَوَن جي تعداد ۾ ماڻهو بيهندي ڪنڊين سان مڇيون پيا مارين. استنبول شهر جي يورپ واري پاسي سمنڊ جي ڪِناري تي سَوَن جي تعداد ۾ عاليشان هوٽلون اَڏيل آهن، جتي توهان کي هر وقت لذيذ مقامي توڙي مغربي کاڌن کان سواءِ استنبول جي مشهور ۽ لاجواب مڇي پَلامت (Palamut) بہ ملي سگهندي، جنهن جو بيحد لذيذ سواد، هر استنبول ايندڙ سياح کي ضرور حاصل ڪرڻ گهرجي. اسان تمام دير سان پنهنجي رهائش واري هوٽل تي پهتاسين، تنهنڪري اُتي ئي ماني کائي سُمهي رهياسين. ٻئي ڏينهن صبح سوير اُٿي تيار ٿي، هوٽل ۾ ناشتو ڪري استنبول شهر جي هڪ تمام قديم ۽ عظيم بازار جنهن کي هتي جا ماڻهو ڍڪيل بازار سڏيندا آهن ۽ ڪي ان کي گرانڊ مارڪيٽ بہ چوندا آهن، اها بازار گُهمڻ لاءِ ٽيڪسي ڪري روانا ٿياسين. اڄ اسان جو استنبول ۾ ٻيو ڏينهن هو. اهو گُمان غالب آهي تہ، موجود ڍڪيل بازار واري ماڳ تي شهر جي آڳاٽي دؤر ۾ بہ هڪڙي بازاري يا منڊي موجود هئي. انهيءَ دؤر ۾ انهيءَ وقت جي حاڪم رومي شهنشاھہ ڪانسٽينٽائين طرفان هن شهر جو نالو ڪانسٽينٽِينوپل (Constantinople) سَڏبو هو. جديد منڊين ۽ بازارين جي تعمير کان اڳ واري دؤر ۾ ڍڪيل بازار جي تعمير دنيا جي اوڀر طرف رهندڙ قومن جو رواج هو. ڍڪيل بازار نہ رڳو سُڪون ۽ سَولائي جو سبب هئي، پر اها چورن چڪارن جي ڦُرلٽ کان بہ بچيل رهندي هئي. استنبول شهر واري هيءَ ڍڪيل بازار، دنيا جي سڀني ڍڪيل بازارين کان وڏي ڍڪيل بازار آهي. سلطان محمد فاتح طرفان سن 1460ع ۾ اَڏايل ٻن زانو رکڻ لاءِ مضبوط جڳهين جي اڏاوت کان پوءِ هن بازار ۾ دڪانن جون ڪيئي نيون قطارون ٺهيون. انهن دڪانن جون ڇِتيون گُنبذن جون ٺهيل هيون، جن جي مٿان بادگر يا منگھہ ٺهيل هئا. سن 1896ع واري زلزلي کان پوءِ ۽ وري سن 1954ع واري لڳل باھہ کان پوءِ هن بازار ۾ ٿيل نقصان جي ازالي طور وري بہ گُهربل مرمت ڪرائي وئي. اڄڪلھہ هيءَ بازار خود هڪ شهر جي صورت اختيار ڪري ويئي آهي، جنهن ۾ هزارين عاليشان دڪان ٺهيل آهن، ان سان گڏ هن ڍڪيل بازار ۾ مختلف ڀيڻين تي هڪ شاندار مسجد، هڪ سٺو اسڪول، هڪ وڏي پوسٽ آفيس ۽ هڪ پوليس اسٽيشن پڻ قائم آهي. هيءَ بازار روزانو صبح جو اَٺين وڳي کان شام جو ستين وڳي تائين کُليل هوندي آهي ۽ آچر جي ڏينهن بند هوندي آهي. هيءَ ڍڪيل بازار رڳو سياحن ۽ سيلانين کي راحت رسائڻ لاءِ ڪانہ جوڙي وئي هئي، پر هن بازار ۾ هِيرن جواهرن کان وٺي مِٽيءَ کڻڻ واري سُپين تائين هر قسم ۽ قيمت جي وَٿَ وِڪري لاءِ موجود ملندي. تنهنڪري هن بازار ۾ ٿيندڙ واپار شهر جي وِکرَندڙِ رونق کي بحال ڪيو آهي. شايد انهيءَ مقصد جي حصول خاطر سلطان محمد فاتح پنهنجي نالي مسجد ۽ توپ ڪپي محل جي اڏاوت کان پهرين هيءَ ڍڪيل بازار جوڙائي هئي. هن بازار ۾ اٽڪل هر ڪنهن خريدار کي ترقي ڪيل واپار ۽ نفعي جو ڀَلِيءَ ڀَتِ احساس ٿئي ٿو. صراف يعني سون ۽ هِيرن جا واپاري، بازار جي وچ ۾ سمورين قيمتي وَٿن ساڻ حقيا ويٺا آهن. جڏهن تہ چمڙي ۽ ٻارن جي شين ۽ رانديڪن جا دڪان بازار جي پوئين ٻاهرين قطارن ۾ قائم آهن. آڳاٽي زماني ۾ بہ بازار جي گهٽين جا نالا اتي وِڪامجندڙ جنسن يا شين موافق پازيب گهٽي يا ترڪي ٽوپي گهٽي وغيرہ هئا.
جديد تُرڪي قوم جو معمار مصطفيٰ ڪمال ”اتاترڪ“ ترڪي ٽوپي ٺاهڻ بند ڪرائي ڇڏي. ڍڪيل بازار واري ترڪي ٽوپي گهٽيءَ ۾ اڄڪلھہ نيري رنگ جي زين ڪپڙي مان ٺهيل ڪپڙن جو واپار ٿئي ٿو. ڍڪيل بازار ۾ لڳل سائينِ بورڊن کي نئين سِر صاف ڪري سُٺا رنگ هڻي وڻندڙ نموني سان آراستہ ڪيو ويو آهي، جتي ايندڙ ڏيهي توڙي پرڏيهي ماڻهوءَ کي يقيناً لُطف حاصل ٿيندو. بازار جي وچ ۾ ٻن شاهي دڪانن ۾ ٽامي ۽ ٻين ڌاتن ۽ مصالحن جا ٺهيل عجيب نوادرات موجود آهن، اهي تمام وڏي تعداد ۾ آويزان آهن، تنهنڪري اهي ناظرين کي مشهور ڏند ڪٿا، چالهين چورن واري غار ۾ پيل خزاني وانگر جَهلڪندا نظر اچن ٿا.
استنبول شهر ۾ موجودہ واپاري مرڪزن جو سلسلو گولڊن هارن سامونڊي نار تائين پکڙيل آهي. هيءَ ڍڪيل بازار تہ انهيءَ سلسلي جي دنگ تي قائم آهي. هن بازار مان ڦُٽي ٻاهر نڪرندڙ گهٽين مان هڪڙي ڪتابن جي واپار واري ڪتابن واري گهٽيءَ ۾ ٺهيل ڦوهارو، جتي هينئر ٻلين جو وڏو تعداد موجود آهي، شهر جي اوائلي دؤر جو يادگار آهي. انهيءَ وقت شهر جو نالو بائزنٽيئم هو. ڍڪيل بازار جي اُتر طرف، پُراڻين هوٽلن جي قطار آهي، جتي هاڻي هوٽل وارو ڌنڌو ڪونهي، البت ريڙهن وارا مزدور ۽ پُراڻي مشينريءَ جا دڪان چالو آهن. هتي چانھہ جا هوٽل بہ آهن، جتي مزدور طبقو اچيو ٿَڪ ڀڃي. هن بازار يعني Covered Bazzar ۾ منا نہ صرف پنهنجي لاءِ پر اسان سڀني لاءِ ڪجهہ نہ ڪجهہ خريد ڪندي ڪافي شاپنگ ڪئي. انهيءَ شاپنگ وارا ٿيلها مِنا وٽ گهٽ پر محبوب وٽ گهڻا نظر آيا. سامان جا اهڙا ٿيلها، بازار مان نڪرندڙ هر ماڻهوءَ جي هٿ ۾ هئا. هن بازار ۾ اڄ ترڪ باشندو ڪو ايڪڙ ٻيڪڙ هو، باقي گهڻو ڪري سڀ حاضر ماڻهو مختلف ملڪن کان آيل سياح نظر ٿي آيا. مون مِنا کي چيو تہ هاڻ واپس هوٽل تي هلون، ڇو تہ هي هيترو سارو سامان ڪيستائين پيا ڦيرائينداسين، تہ پاڻ چيائين تہ ماني کائي پوءِ مصر بازار هلبو. هي سامان کڻڻ وارو تنهنجو مسئلو نہ پر اسان جو مسئلو آهي، تنهنڪري انهيءَ بابت توهان بلڪل بي فڪر رهو. سو اسان ڍڪيل بازار جي ڀرسان ئي هڪڙي هوٽل ۾ ماني کاڌي. سڄي دنيا ۾ سُونهن ماڻڻ ۽ ماني کائڻ جو مزو جيڪو توهان کي ترڪيءَ ۾ ملندو، اهڙو لُطف توهان کي شايد ئي دنيا جي ڪنهن ٻئي هنڌ نصيب ٿئي! سڄي دنيا ۾ عورت جي حُسنَ جو عروج يا ڪمال ترڪيءَ ۾ ئي انتها تي پهچي ٿو. سندن ڪا هڪڙي خوبي هجي تہ بيان ڪجي! رب پاڪ ترڪ خواتين کي سَوين خوبين سان نوازيو آهي. سندن جسم ۾ عجيب ۽ نرالي لچڪ ۽ لوڏ آهي تہ هلڻ ۾ خاص وقار؛ سندن اکين ۾ سحر انگيز ڪشش ۽ سندن هر قدم ۾ ناز وارو عجيب انداز نهايت موهيندڙ آهي. ترڪ خواتين مون کي تہ سراپا حورون ۽ پريون ٿي لڳيون! سندن سُونهن بيشڪ هزارين سالن کان پوري دنيا ۾ مشهور آهي. ترڪيءَ جا کاڌا ۽ ميوا بہ ترڪ خواتين جي سُونهن وانگر تازا، لذيذ خوشبودار ۽ ڏاڍا وڻندڙ ٿين. ترڪيءَ جي هوٽلن جي اڳيان ڪو هندستاني يا پاڪستاني لنگهيو تہ هوٽلن جا ملازم کيس شاھہ رُخ خان يا سلمان خان جي نالي سان مخاطب ٿيندا يا کيس انڊين يا پاڪستاني ڪري سڏيندا. پوءِ جيڪڏهن توهان چيو تہ ها، آئون پاڪستاني آهيان تہ ڏاڍا خوش ٿيندا ۽ يڪدم چوندا ”پاڪستان ترڪي بوٿ فرينڊس“. پوءِ جيڪڏهن توهان سندن هوٽل ۾ ويا تہ توهان کي رسپيشن وارن وٽ رسائي ڪرسيءَ تي ويهاري پاڻ واپس ٻاهر نڪري ٻين گراهڪن لاءِ بيٺا هوڪا ڏيندا. مون کي ترڪيءَ ۾ مسور جي دال جو ٺهيل سُپ ڏاڍو وڻندو هو، ڏاڍي لاجواب ٽيسٽ هوندي هُيَس. منا ۽ محبوب کي وري هنن جو پڪل ڪڪڙ ۽ ڪباب ڏاڍا وڻندا هئا. ترڪيءَ جي سِڪي جو نالو ”ليرا“ آهي، جيڪو هڪ انگريزي سِڪو ”پائونڊ“ مٽائڻ سان لکن جي تعداد ۾ ملي ۽ ماڻهو هڪ پل ۾ لکاپتي ٿيو وڃي ۽ خرچ ڪرڻ مهل بہ ماڻهو ترت ئي لکن جي تعداد ۾ ليرا ڏئي ڪنگال ٿيو وڃي. اسين بہ ماني کائي هوٽل وارن کي هزارين ليرا ڏئي هڪ ئي پَل ۾ ڪنگال ٿي وياسين. ترڪيءَ ۾ ترڪ کاڌن۽ ميون کان وڌيڪ مشهور ترڪيءَ جون مٺايون آهن، جن کي ترڪَ ماڻهو ”بڪلاوا“ چون، اهي مٺايون ايتريون تہ لذيذ آهن جو هر سياح اُهي ضرور کائي ۽ ترڪيءَ مان واپس وڃڻ مهل پنهنجي فيمليءَ ۽ يارن دوستن لاءِ تحفي طور خريد ڪري کڻيو وڃي. چون ٿا تہ هي مٺايون کنڊ سان نہ پر ماکيءَ سان ٺاهيندا آهن، تنهنڪري اهي عام مٺائيءَ کان وڌيڪ لذيذ ٿين ٿيون. آئون Diabetic آهيان، تنهنڪري کاڌي پيتي ۾ مجبوراً پرهيز ڪندو آهيان. پر بُڪلاوا مٺائيءَ مون کي بہ پرهيز ٽوڙڻ تي مجبور ڪري وڌو. اسان ماني کائڻ کان پوءِ استنبول شهر جي هڪڙي ٻي بہ قديم ۽ مشهور بازار، جنهن جو نالو اسپائيس مارڪيٽ يا مصالح بازار آهي، اها گُهمڻ لاءِ روانا ٿياسين.
مصالحا بازار پهچڻ کان اڳ آئون توهان کي ڪجهہ استنبول جي باري ۾ ٻُڌائيندو هلان. دنيا جي تاريخ موجب رومي سلطنت جي شهنشاھہ ڪانسٽينٽائين هي شهر فتح ڪرڻ کان پوءِ شهر جي نئين سر تعمير جا بنياد شعوري طور هڪ ٻيو روم شهر بنائڻ خاطر جوڙايا. تنهنڪري سڀ کان پهرين شهر جو اصلو نالو ”بائزنٽيئم“ رد ڪري شهر تي شهنشاھہ سندس نالي مان ٺهندڙ نئون نالو ڪانسٽَينِٽِينوپِل رکيو، قديم روم وانگر هن شهر ۾ بہ ٻين شهرن ۽ ماڳن ڏانهن ويندڙ رستن جي ماپ وارو پٿر هتي بہ سُنهري رنگ وارو نصب ڪيو ويو. انتظام جي سلسلي ۾ بہ اصل روم شهر وانگر هن شهر کي بہ چوڏهن وارڊن ۾ ورهايو ويو. هتي هڪ سينٽ هائوس ۽ فورم پڻ قائم ڪيو ويو ۽ وڏي ڳالھہ اِها تہ شهنشاهي شان مستحڪم ۽ برقرار رکڻ خاطر شهنشاھہ ڪانسٽينٽائين هي شهر ستن ٽڪرين تي اَڏيل هئڻ جو اعلان ڪيو، ڇو تہ روم شهر بہ ستن ٽڪرين تي اَڏيل هو. حقيقت موجب استنبول شهر سان وابستہ ڪن ٽڪرين کي ڳولهي لهڻ ۾ تصور کان ڪافي ڪم وٺڻو پوندو، ڇو تہ انهن مان فقط ٽن ٽڪرين، جهڙوڪ: پهرين ٽڪري، ٽئين ٽڪري ۽ پنجين ٽڪريءَ جي ڪجهہ اوچائي محسوس ٿئي ٿي، باقي ٻيون چار مڙئي نالي ۾ ٽڪريون آهن. پهرين اها ٽڪري آهي جنهن تي توپ ڪپي محل ۽ آيا صوفيہ چرچ اَڏيل آهن؛ ٻي ٽڪري شهر جي اُتر واري ڀاڱي ۾ آتش زده علائقي تي مشتمل آهي؛ ٽيون نمبر ٽڪريءَ تي مسجد سليمانيہ تعمير ٿيل آهي. چوٿون نمبر ٽڪريءَ تي سلطان محمد فاتح جي اڏايل مسجد موجود آهي؛ پنجون نمبر ٽڪري گولڊن هارن نار سان سلهاڙيل آهي؛ ڇھہ نمبر ٽڪريءَ تي توپ ڪپي گيٽ اَڏيل آهي ۽ ست نمبر ٽڪري استنبول شهر جي ڏکڻ اولھہ ڪنڊ تي واقع آهي. قديم استنبول يعني شهر جي پُراڻي ڀاڱي ۾ سلطان احمد اسڪوائر واري علائقي ۾ تعمير ٿيل هڪ عاليشان پويلين ۾ سياحن کي گُهربل معلومات واسطي هڪ مرڪز قائم ڪيو ويو آهي. هن علائقي ۾ جرمني ملڪ جي حاڪم قيصر ثانيءَ جي نالي ٺهيل ڦوهارو، سلطان عبدالحميد جي وڏي ڀاءُ طرفان ڏنل تحفي طور تعمير ڪرايو ويو هو، جيڪو جرمني جي شهر برلن ۾ ترڪيءَ جو سفير مقرر ٿيل هو. جرمني انهيءَ عرصي دؤران ترڪيءَ جو سڀ کان وڏو اتحادي ملڪ هو. جديد تعمير لاءِ گُهربل ايراضيءَ ڪارڻ هتي اڳ ئي موجود ڪافي عمارتون ڊاهي پَٽ ميدان ڪيو ويو، پر آيا صوفيا باٿس ۽ ڏاکڻي پاسي واريون ڪجهہ ننڍيون عمارتون بچي ويون. بازنطيني دؤر حڪومت ۾ هن علائقي ۾ آگسٽِيئَن (Augusteion) نالي هڪڙو زبردست واپاري مرڪز قائم هو. آيا صوفيہ چرچ وارين عمارتن جي بلڪل کاٻي پاسي وٽان شهر جي مُکيہ گهٽي برانز گيٽ ۾ داخل ٿئي ٿي. چرچ جي سامهون هڪ ڊگهي ٿنڀي تي رومي شهنشاھہ جَسٽِينِيئَن (Emperor Justinion) جو سنهري رنگ وارو مجسمو نصب ٿيل آهي. انهيءَ مجسمي واري ٿنڀي جي ويجهو ئي سوني رنگ وارو ميل پٿر کُتل آهي، جتان سلطنت ۾ پکڙيل سمورا رستا ماپيل هئا. سلطان احمد اسڪوائر جي اُلهندي طرف باٿس آف زيوڪسيپوز نالي عاليشان حمام ٺهيل آهن. ڪجهہ اڳتي سينٽ اسٽيفن واري چرچ جي ٽاورن جي پويان گهوڙن جي ڊوڙ وارو ميدان ڏسڻ ۾ ايندو. سلطان احمد اسڪوائر جي ڏاکڻي پاسي جي سامهون سينيٽ هائوس نالي هڪ عاليشا عمارت ٺهيل آهي. سلطان احمد اسڪوائر ۾ چرچ ۾ ٿيندڙ مذهبي ڏهاڙن دؤران وقت جا شهنشاھہ پڻ ڏسڻ ۾ ايندا هئا. سن 1204ع ۾ صليبي جنگيون ڪندڙ عيسائي مذهبي انتهاپسندن فوجن طرفان هن علائقي ۾ تمام گهڻي ڦُرلٽ ڪئي وئي هئي، جنهن ۾ سونا زيور ۽ اڻ گهڙيل سچو سون وڏي مقدار ۾ ڦريو ويو هو، تنهنڪري هي علائقو برباد ٿي ويو. شهنشاهه، بِليچونائي محل ۾ جيڪو شهر جي مضافات ۾ تعمير ٿيل هو، انهيءَ ۾ رهڻ لڳو. سن 1261ع ۾ بحال ٿيندڙ سلطنت وٽ دولت بلڪل مختصر وڃي بچي، ڇو تہ آمدنيءَ جا وسيلا گهٽجي ويا، تنهنڪري سرڪاري خرچ جي پورت بہ مَس مَس پئي ٿي. چوڏهين عيسويءَ صديءَ ۾ هي آيل هڪ سيلانيءَ لکيو تہ شهر جو عظيم چرچ تباھہ حال ۽ خالي ٿيو پيو هو ۽ انهيءَ جا دروازا ڀڳل ۽ پَٽ ۾ پيا هئا.
هاڻي وري گُهمون ٿا مصالح بازار! چون ٿا تہ هيءَ بازار سلطان والدہ مسجد کي وقف ڪيل دڪانن ۽ ٻين عمارتن تي مشتمل آهي، مصالحا بازار جي مسواڙ اڃا تائين سلطان والدہ مسجد جي خرچ ۾ ڪم اچي ٿي. مقامي ماڻهن جي وڏي گهڻائي مصالحا بازار کي مصر جي بازار ڪوٺي ٿي، ڇو تہ هن بازار ۾ وِڪرو ٿيندڙ تقريباً سموريون شيون، ٻُوٽيون ۽ مصالحا نيل نديءَ جي واديءَ مان چونڊي آندا وڃن ٿا. اڄڪلھہ هيءَ بازار انگريزي الف- ب جي حرف ايل (L) جي شڪل موافق شاهي هال جي صورت ۾ شاهي ڍڪيل بازار جي حصي طور موجود آهي. هن مصالحا بازار ۾ زيورن ۽ هيرن کان وٺي ڏٻن کولڻ وارين بجليءَ جي چاٻين تائين شيون وِڪري لاءِ موجود آهن. تنهن کان سواءِ ڳوٿرين، برنين ۽ شيشي جي نلين ۾ رکيل سَوين قسمن جون عجيب ۽ نراليون شيون ڏِسندي لُطف پيو اچي. سمورين يورپي قومن وانگر تُرڪ پڻ مصالحن کي فقط کاڌي ۾ استعمال ٿيندڙ شيون ڪري ڪونہ ڀائيندا هئا، پر اُهي هر ٻوٽيءَ کي دوا يعني ڦَڪِي ٻُڪِي، رنگ ٺاهڻ واري دوا، شين کي سُڪائي، سَنڌي صحيح صورت ۾ برقرار رکڻ واري دوا، سِينگار ۽ سُرهاڻ طور ڪتب ايندڙ دوا ۽ نهايت ڪمائتي جڙي ٻُوٽي ڪري سمجهندا ۽ ڪتب آڻيندا هئا. سلطان والدہ مسجد ۽ مصالحا بازار جي وچ ۾ قائم بازار جتي مختلف فصلن جا ٻج ۽ باغبانيءَ ۾ ڪم ايندڙ اواز وِڪجن ٿا، انهيءَ بازار ۾ شهر جي درخواست نويسن جو بہ وڏو تعداد موجود آهي، جيڪي سرڪاري ڪمن لاءِ حاجتمند ماڻهن کي گُهربل فارم ڀري ڏيندا آهن ۽ ڪن کي ٽائيپ رائيٽر تي درخواستون لِکي ڏيندا آهن. اسان مصر بازار يا مصالحا بازار مان سواءِ ڪنهن بہ خريداريءَ ڪرڻ جي گُهمي ڦري ٽيڪسي ڪري شهر جا چڪر لڳائيندا اچي پنهنجي رهائش واري هوٽل تي پهتاسين. جت مون ۽ محبوب آرام ڪيو. منا پنهنجي گرانڊ بازار ۾ ڪيل شاپنگ واري سامان کي پيڪ ڪرڻ ۾ لڳي وئي. هوٽل ۾ اسان جا ٻہ ڪمرا هئا، جن کي وچان بہ دروازو هو، جيڪو ضرورت موجب بند ڪري يا کولي ڇڏبو هو. اسان جڏهن گُهمي ڦري اچي هوٽل تي آرامي ٿيندا هئاسين تہ، محبوب اسان کي ڪمري تي ڇڏي ۽ ڪڏهن ٻاهران ئي موڪلائي واپس اڪيلي سِر گُهمڻ هليو ويندو هو ۽ پوئينءَ رات واپس ايندو هو. ڪڏهن تہ صفا صاف صبح جو موٽندو هو. منا سامان پيڪ ڪري ورتو ۽ اسان بہ ڪجهہ آرام ڪيو. پوءِ رات جي مانيءَ لاءِ پنڌ ئي پنڌ شهر ۾ نِڪري پياسين. اسان جي هوٽل جنهن علائقي ۾ هئي، شهر جون گهڻيون مشهور جڳهيون ۽ وڏي تعداد ۾ رهائش ۽ کاڌي پيتي جون وڏيون توڙي ننڍيون هوٽلون بہ تنهن ئي علائقي ۾ هيون. تنهنڪري هن علائقي ۾ سڄي رات چهچٽو لڳو پيو هوندو آهي ۽ هڪ هنڌان کان ڪنهن ٻئي هنڌ وڃڻ لاءِ ڪڏهن بہ ٽيڪسي ڪانہ ڪرڻي پوندي هئي. هوٽل کان ٿورو ئي اڳتي چڙهائي تي بلو مسجد، آيا صوفيہ ميوزم، توپ ڪپي محل ۽ ان جي اندر حرم ۽ انهن مختلف عمارتن جي وچ ۾ وڏو عاليشان باغيچو، ان سان گڏوگڏ رستو، تہ ان کان سواءِ هن رستي تي ٽرام بہ هلي ٿي. هت کاڌي جون بہ جام هوٽلون آهن جتي هر وقت تازو ۽ مزيدار کاڌو حقيو ملي. اسان بہ انهن سڀني جڳهين کي پار ڪندا، ويهارو کن منٽن ۾ اچي انهن هوٽلن وٽ پهتاسين تہ، اهي ئي روايتي ڀليڪار وارا ٻول ٻُڌاسين تہ هلو شاھہ رُخ خان، سلمان خان، انڊين پاڪستاني. اسان پاڪستاني چيو تہ يڪدم جواب مليو تہ، پاڪستان ترڪي بوٿ فرينڊس، ويلڪم ويلڪم! اها ڀليڪار ٻُڌي هوٽل ۾ داخل ٿي، ويهي مانيءَ جو آرڊر ڏنو تہ پنجن منٽن اندر مزيدار ماني آڻي ڏنائون. ماني کائي نڪرڻ جي ڪئي سين، پر اوچتو گجگوڙ سان زبردست برسات شروع ٿي وئي تہ مجبوراً برسات بند ٿيڻ جي انتظار ۾ هوٽل ۾ ويٺا رهياسين ۽ ايندڙ ويندڙ گراهڪن کي ڏِسندا رهياسين. هڪ نہ پر ڪيئي ٻوليون ڳالهائيندڙ گراهڪ نظر آيا، جن ۾ آرمينِيئَن، يوناني، ايراني، ترڪ، پولش، عرب، اناطوليئن، بلغاري، اطالوي، برطانوي، فرانسيسي ۽ قفقازين سميت ڪيئي ملڪن ۽ قومن جا ماڻهو هئا. انهن سڀني ماڻهن جا استنبول شهر ۾ پنهنجا پنهنجا محلا، ٽائون ۽ علائقا مخصوص آهن، جن ۾ هو آباد آهن. مثلاً: آرميني ماڻهن جي رهائش علائقي کي هت ڪُم ڪپي (Kum Kapi) چون. اهڙيءَ طرح Bayoglu علائقي ۾ رومي ماڻهو پنهنجي تهذيب ۽ ثقافت کي اڄ بہ قائم رکيو اچن، تيئن شهر ۾ رهندڙ ٻين غير ترڪ قومن جا ماڻهو پنهنجن مخصوص علائقن ۾ پنهنجي پنهنجي تهذيب ۽ تمدن کي قائم رکيو اچن. برسات ختم ٿي تہ اسان بہ واپس رهائش واري هوٽل ڏانهن هلڻ واري ڪئي ۽ سڄو ڏينهن هل هلان ڪرڻ سبب گهڻو ٿَڪل هئاسين، سو ڪمري ۾ بستري تي صرف ليٽڻ جي دير هئي، تنهنڪري ڪمري تي پهچي تُرت سُمهي رهياسين. صبح سوير اُٿي تيار ٿي ناشتو ڪري استنبول شهر جي مشهور بازار استقلال گُهمڻ لاءِ روانا ٿياسين. هن بازار کي شاهي رستي تي قائم هئڻ ڪري ۽ منجهس گهڻي ۽ سُهڻي وڻڪار ڪري وڻراھہ بہ سڏيندا آهن. آءٌ سمجهان ٿو تہ استقلال استنبول جي سُٺي ۾ سُٺي بازار آهي. اچو تہ توهان کي بہ هن بازار بابت ڄاڻ ۽ پوءِ اسان سان گڏوگڏ سير بہ ڪرايون.
ڪنهن دؤر ۾ هن وڻراھہ تي قائم عظيم بازار واري هن علائقي کي Grand Rue de Pera نالي سان سڏبو هو، جتي مختلف ملڪن جا ايلچي ۽ سفير استنبول شهر جي گڙنگ سيٺين ۽ اميرن سان ياراڻا تعلقات استوار ڪرڻ جي شغل کي پنهنجو صوابديدي عمل ڪري ڀائيندا هئا. اوڻيهين عيسوي صديءَ دؤران مذڪور وڻراھہ يورپي طرز تعمير تي مشتمل عاليشان گهرن وارين گهڻ ماڙ شاهي عمارتن ۽ زبردست تجارتي مرڪزن سان گهيرجي وئي. اڄڪلھہ انهن عمارتن مان گهڻائي انهن عمارتن جي آهي، جن جا پهرئين ۽ ٻي ماڙ کان مٿان طبق خالي ٿيا پيا آهن. پر ان جي باوجود بہ هيءُ علائقو اڄ بہ استنبول شهر جي وڻج واپار ۽ وندر ۽ ورونهن جو مُکيہ مرڪز آهي. شايد اها حقيقت سادي ۽ بي ضرر هجي، پر هيءَ بہ هڪ حقيقت آهي تہ ساڀيان کان رهجي ويل خوابن واري هن وڻراھہ جي سڄي شهر جي ڀيٽ ۾ حيثيت نرالي ۽ واپار ۽ وندر ورونهن جي نسبت ڪيفيت جمالي آهي. هن علائقي جي خصوصيتن ۾ هڪڙي هن علائقي ۾ تعمير ٿيل عمارتن جي طرز تعمير واري خوبصورتي بہ نرالي آهي، جنهن ۾ انهن عمارتن جا بير يعني پالٽو لوھہ مان ٺهيل جهنگلا نهايت سُهڻين ولين جي ڊزائينن تي مشتمل مختلف رنگن جي گُلن سان ڇانيا پيا آهن. هن علائقي ۾ تعمير ٿيل مختلف ملڪن جي سفارتخانن واريون عمارتون پنهنجي طرز تعمير ۾ هڪٻئي کان وڌيڪ خوبصورت، نراليون ۽ ڏاڍيون وڻندڙ آهن. ڪيترن ئي سفارتخانن جي چوديواريءَ يا ڪوٽ اندر تمام سُهڻي طرز تعمير حامل گهر ٺهيل آهن. استقلال شاهراھہ کان تقسيم اسڪوائر تائين شهر جي هن عظيم بازار واري علائقي ۾ هر ڏهن منٽن ۾ ٽرامون يعني وڏن شهرن اندر وڏن رستن تي هلندڙ ننڍيون ريل گاڏيون هلن پيون.اهڙيون ٽرامون ڪراچي شهر ۾ بہ هلنديون هيون. جيڪي سن 1885ع ۾ چالو ٿيون. ڪراچي شهر ۾ ٽرام شروعات ۾ ڪوئلي تي هلندي هئي، پر گهڻي دُونهن ڪڍڻ سبب ٽرام مان ڪوئلي تي هلندڙ انجڻ ڪڍي ان جي بدران ٽرام ۾ ٻہ گهوڙا جوٽيا ويا، جيڪي ان کي ڇِڪيندا هئا. اهي گهوڙا هر ٻن ڪلاڪن کان پوءِ تبديل ڪيا ويندا هئا. گهوڙن کي گهڻي اُسَ کان بچائڻ لاءِ مٿانئن سولو هيٽ هڻي کين ڇانءَ ڪري ڏني ويندي هئي. پوءِ وري گهوڙن کي ڇڏي ٽرام ڊيزل مشين تي هلائي وئي. ٽرام سولجر بازار کان ڪياماڙيءَ تائين هلندي هئي. اهو پنجن ميلن جو مفاصلو هو، تنهن جو ڀاڙو فقط هڪ آنو هوندو هو. مون بہ ان ۾ سفر ڪيو هو. آئون سمجهان ٿو تہ ڪراچيءَ ۾ ٽرام ستر واري ڏهاڪي ڌاري بند ٿي وئي. هتي يعني استنبول شهر جي شاهراھہ استقلال ۾ ٽرام ۾ سفر ڪرڻ بدران پيادل گُهمڻ ۾ وڌيڪ لُطف آهي. البت ٽرامن جي حادثن کان بچڻ جي پوري پوري ڪوشش ڪجي. ٽيونل واري ڦاٽڪ وٽان استقلال شاهراھہ تي هلڻ شروع ڪبو تہ تُرت ئي ساڄي هٿ تي سُئيڊَن ملڪ جو سفارتخانو يا قونصليٽ موجود آهي. اها بہ سؤ سال پُراڻي عمارت اڄ بہ پنهنجي شانُ ۽ شوڪت سان موجود آهي. انهيءَ سفارتخاني کان ٿورو پريان روس جو سفارتخانو ٺهيل آهي. هن عمارت جو نقشو روسي بادشاھہ وٽ ڪم ڪندڙ اٽلي جي معمارن (Fossati Brothers) فوساٽي برادرس تيار ڪيو هو. هيءَ عمارت سن 1837ع ۾ جُڙي راس ٿي. منجهس ڀِتين ۽ ڇِتين کي ملائيندڙ اندرين ڪانس تي اُڪر جو عاليشان ڪم ٿيل آهي. جنهن کي واڱڻائي رنگ ڏئي نهايت جاذب نظر ۽ پُرڪشش بنايو ويو آهي. عمارت جا سمورا ڪالم نيو گريسيئن (Neo-Grecian) طرز تعمير تي مبني آهن. اڃا اڳتي هلڻ سان هن شاهراھہ تي ڊَچ قونصليٽ جي سڄي کير جهڙي سفيد، نهايت سهڻي ۽ ڏاڍي وڻندڙ عمارت ڏسڻ ۾ ايندي. اها عمارت بہ روسي سفارتخاني واري عمارت ٺاهيندڙ ڪاريگرن فوساٿي برادران جوڙي هئي. شاهراھہ سان لڳندڙ تمام گهڻيون عمارتون جيڪي سفارتخانن جي عمارتن کان ڌار آهن، اهي محرابي يا ونگن واريون آهن، جن وٽان هن شاهراھہ استقلال مان ڪيئي محرابي گهٽيون ڦُٽي نڪرن ٿيون. انهن گهٽين کي ترڪي ٻوليءَ ۾ پساجي (Pasaji) چئبو آهي. مثلاً: Avrupa Pasaji ۽ Cicek Pasaji. سسيڪ پساجي کي انگريزي ٻوليءَ ۾ Flower Arcade. يعني گُلن واري محرابي گهٽي چوندا آهن. اها گهٽي شهر جي مشهور پساجي آهي، جنهن ۾ ڪافي تعداد ۾ ڪيفي يعني ننڍيون هوٽلون ٺهيل آهن. اتي هر وقت رش لڳي پئي آهي. اسان بہ اهڙيءَ ئي هڪ ننڍي ڪيفي ۾ ويهي برگر کاڌا ۽ چانھہ پيتي. ڪيفي ننڍي هئي، پر ڏاڍي ويل ڊيڪوريٽيڊ هئي. هتي هيڏيءَ رش ۾ چانھہ پي ڪجهہ دير ويهي ڪيفي ۾ آرام ڪرڻ جو تہ ڪوبہ ماڻهو سوچي بہ نٿو سگهي، سو اسين بہ چانھہ پي هوٽل مان تُرت نڪتاسين. ڪيفي جي ٻاهران هڪڙي اخبار واري جي ڪيبن هئي، جتان مون هڪڙي انگريزي اخبار خريد ڪئي. گُلن واري محرابي گهٽيءَ سان لڳ عمارت بہ اصل ۾ استقلال شاهراھہ سان وابستہ آهي. انهيءَ عمارت ۾ سڀ کان وڌيڪ سَستي ۽ بهترين وندر ۽ ورونهن جو مناسب بندوبست ٿيل آهي. انهيءَ عمارت جي ٻاهرين ڪاسُ تي انگريزي وڏن اکرن ۾ CITY OF PERA لِکيل آهي. گُلن واري محرابي گهٽيءَ جي ٻئي طرف ۽ سٽي آف پيرا بلڊنگ جي سامهون گلاٽا سراءِ ليسِيسِي (Galate Saray Lesisi) نالي عاليشان اسڪول آهي. گُلن واري محرابي بازار جي پويان استنبول شهر جي زبردست مڇي مارڪيٽ آهي، جيڪا خود ڪيترين ئي ننڍين گهٽين تي مشتمل آهي. شاهراھہ استقلال جي هيٺئين ڇيڙي جي ويجهو کاٻي هٿ تي مسجد آغا تعمير ٿيل آهي. اها سلطان محمد ثانيءَ جي دؤر حڪومت ۾ جوڙي وئي هئي. مسجد کان ٿورو پرتي هيٺئن پاسي فرينچ قونصليٽ جي پُروقار عمارت اَڏيل آهي. انهيءَ عمارت جي سامهون يعني مخالف طرف نِڪرندڙ هڪڙي گهٽي توهان کي هڪڙي يوناني چرچ وٽ پهچائيندي، جنهن جو نالو Aya Triada آهي، يعني پاڪ مثلث وارو گرجا. هي گرجا جديد گوٿڪ طرز تعمير موجب، سٺي نموني سان پوکيل باغيچي ۾ اَڏيل آهي. سڄي استقلال بازار جي مٿان تمام گهڻي تعداد ۾ سرچ لائيٽون لڳل آهن، جن هن بازار جي سُونهن کي چار چنڊ نہ پر چوراسي چنڊ هڻي ڇڏيا آهن. محبوب هڪ ڀيرو اڳي بہ هن بازار مان رات جو چڪر لڳائي آيو هو، تنهن ٻُڌايو تہ هت رات جو تمام گهڻي رش هوندي آهي ۽ بازار مٿان گهڻيون وڏيون لائيٽون لڳل هئڻ ڪري هتي رات جو بہ ڏينهن لڳو پيو هوندو آهي، پر اسين هتي ڏينهن جو گُهمڻ آيا هئاسين، تنهنڪري روشنيءَ جو اهو جلوو ۽ جمال ڪونہ ڏٺوسين. منا هتان ترڪيءَ جا ليڊيز ڪپڙا ۽ ڪجهہ اسڪارف خريد ڪيا، باقي آئون ۽ محبوب ونڊو شاپنگ ڪندا رهياسين. محبوب ٻُڌايو تہ رات جي وقت هي بازار لنڊن جي آڪسفورڊ اسٽريٽ ۽ پيرس جي شانزلي زي کان بہ وڌيڪ سُهڻي ٿي لڳي. انهيءَ وقت هتي ايڏي تہ رش هوندي آهي جو هلڻ ۾ بہ تڪليف پئي محسوس ٿيندي آهي. ترڪيءَ گذريل ڏهن سالن ۾ ايڏي تہ ترقي ڪئي آهي، جو هي ملڪ هاڻ دنيا جي ٻيو نمبر Growing Economy يعني ترقي ڪندڙ معيشت وارو ملڪ ٿي پيو آهي گروئنگ ايڪانامي وارن ملڪن ۾ پهريون نمبر چائنا، ٻيو نمبر ترڪي، ٽيون نمبر برازيل آهي. چون ٿا تہ چوٿين نمبر تي هندستان آهي، پر تازو ئي بي. بي. سي تان انڊيا جي هڪ وڏي ڏاهي مائي ارونا ڌتي راءِ جو انٽرويو ٻُڌم. هن ٻُڌايو تہ انڊيا ۾ صرف چند سرمائيدارن ترقي ڪئي آهي، باقي انڊيا جون پنج رياستون جن ۾ بهار ۽ جارکنڊ بہ شامل آهن، اتي آفريڪا جي غريب ملڪن کان بہ وڌيڪ غربت آهي. انڊيا جي اَسي ڪروڙ ماڻهن جي روزانہ آمدني آمريڪا جي هڪ ڊالر کان بہ گهٽ آهي. استنبول جي استقلال شاهراھہ جو اهڙو شانُ ڏسي مون کي اصغر خان واري تحريڪ استقلال ياد اچي وئي. پاڪستان جي سياست ۾ شهيد ذوالفقار علي ڀٽي کان پوءِ ڪنهن سياستدان جو گهڻي ۾ گهڻو پورهيو آهي تہ، اهو اصغر خان جو آهي. جيتوڻيڪ ڀٽي جي شهادت کان پوءِ شهيد محترمه بينظير تي بہ ڏُکن جا پهاڙ ڪِري پيا، پر وري بہ کيس انهن ڏُکن جو اجورو مليو، جو پاڻ پاڪستان جي ٻہ ڀيرا وزيراعظم ٿي ۽ سندس شهادت کان پوءِ سندس وَرَ آصف علي زرداريءَ کي بہ انهيءَ ناتي ملڪ جو وڏي ۾ وڏو عهدو ڪُرسي صدارت نصيب ٿي، جيتوڻيڪ منجهس شهيد ڀٽي ۽ شهيد بينظير ڀٽي واري جرئت ۽ همٿ ڪانهي ۽ پاڻ حڪومت بہ Sharing is Caring جي اصول موجب هلائي رهيو آهي. ٻئي طرف هيءَ بہ حقيقت آهي تہ جيڪڏهن بينظير جي شهادت واري وقت دؤران پيپلز پارٽيءَ ۾ آصف علي زرداري نہ هجي ها تہ جهڙيءَ طرح ورديءَ وارن سڀني ڀٽن کي ماري ڇڏيو، اهڙي نموني اُهي پيپلز پارٽي ختم ڪري يا ڌاڙابنديءَ جو شڪار ۽ منتشر ڪري ڇڏين ها. سو عرض پئي ڪيم تہ شهيد ڀٽي سان گڏوگڏ اصغر خان بہ سياست جي شروعات ڪئي ۽ انهيءَ دؤر ۾ جڏهن فوجي آمر ايوب خان شهيد ڀٽي کي جيل ۾ بند ڪيو تہ، انهيءَ خال کي ڀرڻ لاءِ اصغر خان ڀٽي جي سياسي اسٽيج تي عدم موجودگيءَ کي محسوس ڪرڻ ڪونہ ڏنو. اسين انهيءَ وقت قومپرست سياست جي سرگرمين ۾ مشغول هئاسين. پر وقت ملڻ تي اصغر خان جي جلسن ۾ بہ شريڪ ٿيندا هئاسين. سندس سياسي سرگرميون اخبارن ۽ رسالن ۾ شايع ٿينديون رهنديون هيون ۽ هو پڻ ايوب، ڀٽي ۽ ضياء جي ادوار حڪومت دؤران ڪيترا سال جيلن ۾ نظربند رهيو. هن پنهنجي ڪتاب ”ميرا سياسي سفر“ ۾ لِکيو تہ سندس پُٽ عمر اصغر بہ آخر کيس ڇڏي، پهرين وڃي ”سنگي“ نالي هڪ اين. جي. او هلائي، پوءِ جڏهن جنرل مشرف حڪومت تي بي نالي مارشل لا مڙهي قبضو ڪيو تہ ان جي ڪئبينيٽ ميمبر طور وفاقي وزير ٿيو ۽ ٿوري ئي وقت اندر پاڻ خودڪشي ڪري ڇڏي. سنڌيءَ ۾ چوڻي آهي تہ ”لڳي تہ لک ڪري، ٽُٽي تہ ٽَڪو بہ نہ ڪري!“ سو جڏهن اصغر خان جي پارٽي ختم ٿي تہ سندس پُٽ بہ سندس پارٽيءَ کي ڇڏي ويو! اصغر خان هاڻ ڪڏهن چوڏهن آگسٽ يا ڪنهن ٻئي قومي ڏينهن تي خوشامدي ڪامورن يا سياستدانن وانگر اخبارن ۾ پنهنجو فوٽو ڇپرائڻ ۾ عافيت ڀائيندو آهي. ڏسو ڪاوش تاريخ 2011-8-14. ہم کیا ہیں جو لوگ ہمیں یاد کریں فراز، لوگ تو خدا کو بھی بھول جاتے ہیں! سو اسان بہ تحريڪ استقلال کان واپس ٿا اچون. استنبول شهر جي شاهراھہ استقلال تي. اتان کان پوءِ اسان جي منزل مسجد سليمانيہ آهي، جيڪا استنبول شهر ۾ هڪ عظيم فن تعمير جو شاهڪار آهي، جنهن کي پڻ استبول شهر ايندڙ هر سياح کي ضرور شوق سان ڏسڻ گهرجي. هونئن تہ استنبول سڄو شهر مسجدن سان ڀريو پيو آهي، پر بلو مسجد ۽ سليمانيہ مسجد شهرن جون ٻہ عظيم ۽ تاريخي حيثيت جون حامل مسجدون آهن ۽ سندن شانُ ٻين ترڪي ۾ سمورين مسجدن کان نرالو آهي. اڄ جمعي جو ڏينهن آهي، تنهنڪري ڪوشش ڪبي تہ جمعي نماز هن ڀلاري مسجد سليمانيہ ۾ ادا ڪريون. اسان ٽيڪسي ۾ هن مسجد ڏانهن روانا ٿياسين. رستي ۾ هلڪو مِينهن پئي وٺو، تنهنڪري ٽيڪسيءَ مان لهي ٿورو پنڌ ڪري مسجد شريف پهتاسين. مسجد شريف جو پري کان ڏيک ڏاڍو پيارو ۽ لاجواب هو! الائجي ڇو مون کي سڄي دنيا جي مسجدن کان استنبول جي مسجدن جي اڏاوت وڌيڪ سُٺي ۽ سُهڻي محسوس ٿئي ٿي. سندن گنبذ، مينار ۽ اندران گُنبذن جون خوبصورت ڇٽيون، تن تي وري نھايت سھڻي گلڪاري ۽ گهرو سليٽي رنگ هنن مسجدن کي سڄي دنيا جي ٻين مسجدن کان علحده ۽ منفرد بنايو بيٺو آهي، جنهن ڪري هي مسجدون دل کي ڏاڍيون وڻندڙ، پُروقار ۽ بيحد سهڻيون لڳن ٿيون. اسين جُتا لاهي وضو ڪري نماز لاءِ مسجد ۾ داخل ٿياسين. هيءُ مسجد سليمانيہ استنبول شهر ۾ ايراضيءَ جي لحاظ کان ٻيو نمبر وڏي مسجد آهي. پر طرز تعمير موجب اها سڀني مسجدن کان وڌيڪ سُهڻي آهي، هيئن چوڻ ۾ ڪوبہ وڌاءُ نہ ٿيندو تہ، هيءَ مسجد فن تعمير جو اهڙو ئي شاهڪار آهي، جهڙو هن مسجد شريف جو اڏائيندڙ حاڪم، سلطان ”سليمان عاليشان“ هو. هن مسجد شريف جو معمار سِنان (Sinan) هو جيڪو سموري ملت عثمانيہ ۾ هڪڙو عظيم ترين انجنيئر هو. هن عظيم معمار جي فن جو ڪمال هن مسجد شريف جي اڏاوت تي اچي دنگ ٿيو. سلطان سليمان، عاليشان سلطنت عثمانيہ جو ڏهون نمبر بادشاھہ هو، جنهن سلطنت جون سرحدون يورپ جي شهر ويانا جي جهان پناھہ تائين اچي پهچايون، پر هو اهو شهر فتح ڪري نہ سگهيو. مسجد سليمانيہ جي تعمير سن 1550ع عيسويءَ ۾ شروع ٿي ۽ اها سن 1557ع ۾ يعني ستن سالن ۾ جُڙي راس ٿي. مسجد شريف جي عمارت سان سلطان سليمان عاليشان ۽ سندس زال خرم سلطان جا مقبرا بہ لڳ آهن. ڪجهہ ٻيون عمارتون بہ بعد ۾ مسجد شريف جي ڀرسان اَڏيون ويون، جن ۾ مسجد جي معمار سنان جو مقبرو بہ آهي. مسجد جي اڳيان ورانڊي جا ٿنڀا بهترين قسمن جي رنگين پٿرن سان جهڙوڪ ماربل، پورفري ۽ گرينائٽ جا ٺهيل آهن. مسجد جي چئي ئي ڪُنڊن تي چار نهايت شاندار ۽ اوچا منارا ٺهيل آهن، جيڪي سلطان ”سليمان عاليشان“ کي استنبول شهر تي حڪمراني ڪندڙ عثمانيہ سلطنت جو چوٿون نمبر سلطان هجڻ جو انگ ڄاڻائين ٿا. مسجد ۾ تعمير ٿيل ڏهن بالڪنين وارو انگ عثمانيہ گهراڻي جي حڪمرانن ۾ سندس ڏهون نمبر هئڻ جي علامت آهي. مسجد شريف چورس شاهي هال تي مشتمل آهي. انهيءَ جي ڇِت ڏيڍ سؤ فوٽن جي ٺهيل هڪڙي عظيم گنبذ سان ڍڪيل آهي، جنهن جو قطر 87 فوٽ آهي. درين ۽ دروازن ۾ تمام سهڻي قسم جو رنگين شيشو ڪم آندو ويو آهي، جنهن مان سِج جي روشني لنگهي مسجد اندر عجيب انداز سان ڪيئي رنگ پکيڙيو ڇڏيو. مسجد ۾ رکيل ممبر ۽ محراب پروڪونيشيا واري سنگ مرمر جا ٺهيل آهن. درين، درن ۽ ممبر ۾ هيرا، موتي ۽ عاج اهڙي ڪمال جي ڪاريگريءَ سان جُڙيا ويا آهن، جو سندن حُسن ڏسندڙن کي حيران ۽ بيحد متاثر ڪري ٿو. مسجد سليمانيہ ۾ قرآن شريف ۽ حديث مبارڪ جي پڻ تمام سُهڻي خطاطي ٿيل آهي، جيڪا ملت عثمانيہ جي عظيم خطاط، احمد ڪرهسري ۽ سندس قابل شاگرد حسن سليبيءَ جي فن جو ڪمال باجمال آهي. مسجد شريف جو سمورو فرش ڳاڙهي رنگ جي غاليچن مان ٺهيل مُصلن سان ڍڪيل آهي. ڪعبة الله شريف جو طرف ڏيکاريندڙ محراب مسجد شريف جي ڏکڻ واري ديوار ۾ ٺهيل آهي. مسجد شريف جي ڀرسان اَڏيل سلطان سليمان عاليشان ۽ سندس زال جي مقبرن ۾ ازنڪ ڪاشيءَ جو نهايت خوبصورت انداز سان استعمال ڪيو ويو آهي، تنهنڪري اها ڪاشي تمام گهڻي وڻندڙ لڳي ٿي. هڪ روايت موجب سلطان سليمان عاليشان، مسجد جي معمار سنان کي مسجد شريف جو افتتاح ڪرڻ لاءِ ان جي ڪُنجي ڏني هئي. استنبول جي هڪ ٻئي مشهور روايت موجب تہ، فقط مسجد جي معمار يعني انجنيئر سنان کي ئي اها حقيقت معلوم هئي تہ ڪنهن زلزلي اچڻ جي باوجود، هن مسجد شريف جي عمارت ٽُٽِي ٽُڪر ڪانہ ٿيندي ۽ خدانخواستہ ڪنهن ڀونچال اچڻ سبب زمين مان اُکڙِي تہ اها ڀڄڻ ۽ ڀُرَڻ کان سواءِ سڄي ساري وڃي سمنڊ ۾ ڪِرندي. محبوب ۽ آءٌ مردن واري پاسي ۽ منا عورتن واري حصي ۾ نماز پڙهڻ وئي. اهو عورتن وارو پورشن مسجد ۾ داخل ٿيڻ واري گيٽ جي کاٻي پاسي ڪجهہ مٿڀرو ڪري ٺاهيو ويو آهي. مسجد ۾ ڪابہ V.I.P شخصيت نماز پڙهڻ لاءِ آيل هئي، جو مسجد کان ٻاهر مسجد وٽ گهڻي تعداد ۾ فورس جون گاڏيون ۽ سيڪيورٽي ڊيوٽيءَ تي بيٺل گارڊ ڏٺاسين، پر ايترا نہ جيترا پاڪستان ۾ ڪنهن وي. آءِ. پي جي ڊيوٽي دؤران هوندا آهن. مسجد اندر گارڊ وغيرہ ڪونہ هئا. مسجد ۾ نماز ادا ڪرڻ کان پوءِ سڄي مسجد شريف چڱيءَ طرح گُهمي، ڦري، ڏِسي، پوءِ اچي مسجد جي سامهون ٺهيل هڪ وڏي مارڪيٽ اندر قائم هڪ ڪيفي تي ويٺاسين. هيءَ مارڪيٽ بہ مسجد جي ڪوٽ اندر ٺهيل ۽ مسجد جي ئي پراپرٽي (مليڪت) هئي، جنهن ۾ هوٽلن سان گڏ ڪيترا سارا ٻيا بہ دڪان هئا. اسين مسجد شريف مان نِڪرڻ شرط هوٽل تي ان لاءِ ويٺاسين جو ٻاهر ٿوري برسات پئي وسي ۽ ٻيو تہ هاڻ اهو فيصلو ڪجي تہ، پاڻ وڌيڪ گُهمڻ لاءِ ڪيڏانهن هلون. پهرين بيري کي سَڏ ڪري ڪافيءَ جو آرڊر ڏنوسين تہ، ان سان گڏ ڪجهہ بسڪوٽ بہ کڻي آيو. اسان کيس چيو تہ اسان تہ بسڪوٽن جو آرڊر ڪونہ ڏنو هو، تنهن تي پاڻ چيائين تہ، ڪافيءَ جي آرڊر سان گڏ بسڪوٽ بہ هوندا آهن. اسان ڪافي پي بل ڏنو، جيڪو تمام ٿورو هو. محبوب جڏهن لنڊن کان استنبول پئي آيو تہ لنڊن ۾ ڪنهن دوست کيس ٻُڌايو تہ استنبول وڃين پيو تہ، اُتي جو هڪ مشهور سينٽ سَيوِيئَر جو ڪورا واري علائقي ۾ ٺهيل چرچ ضرور ڏِسج، سو مون کي چيائين تہ بابا هاڻ پاڻ اهو چرچ هلي ڏسون. تنهن ڪري هوٽل مان نِڪري اچي چرچ ڏانهن روانا ٿياسين. مون کيس ٽيڪسيءَ ۾ سفر ڪندي ٻُڌايو تہ، پاڪستان جا ماڻهو گُهمڻ لاءِ گهڻو ڪري يورپ يا آمريڪا وڃن ٿا ۽ اتي ٽوئر ڪرائڻ وارن ادارن يا ڪمپنين جا اهلڪار سياحن کي گهڻو ڪري سندن ئي مذهب، تهذيب ۽ ثقافت جون يادگار جايون جهڙوڪ: قلعا ڪوٽ، محل محالتون ۽ ڪليسائون، ڪئٿيڊرل وغيرہ گُهمائين ٿا ۽ سندن قومي سورمن جي معرڪن ۽ جنگين جا ڪارناما بيان ڪندا آهن. ساڳيءَ طرح انڊيا وڃون تہ اسان کي رام ڪرشن جا ڪيئي مندر جهڙوڪ: هري راما هري ڪرشنا مندر، لوٽس مندر، برلا مندر وغيرہ ضرور ڏيکاريندا. اڄڪلھہ 99 سيڪڙو هندستاني فلمن ۾ توهان کي هر هر هندو مذهب جي پرچار محسوس ٿيندي. توهان کي انهيءَ حقيقت جو هڪ مثال ٻُڌايان ٿو تہ هڪ ٻار جنهن فقط هندستاني فلمون ڏٺيون ۽ جن ۾ پَرڻي ۽ مرڻي جون فقط هندو مذهب واريون رسمون ڏٺيون هيون، تنهن کي سندس پيءُ ڪنهن تدفين لاءِ پاڻ سان گڏ قبرستان وٺي ويو. هن جڏهن لاش قبر ۾ رکي پوريندي ڏٺو تہ پڻس کان پُڇيائين تہ لاش کي زمين ۾ پيا ڍڪين، کيس ساڙين ڇو نہ ٿا. ڇو تہ هن فلمن ۾ فقط لاش سڙندي ڏٺو هو، نہ ڪي دين اسلام جي طريقي موجب، اهو دفن ٿيندي ڏٺو هو. مطلب تہ ٻارن توڙي وڏن کي ڪتاب پڙهڻ، فلمون ڏسڻ ۽ مختلف جايون جڳهيون، ڪارخانا، مذهبي عبادتگاهون، محل محلاتون، ڪوٽ قلعا، نمائشي جايون ۽ وندر گاهون ۽ تعليمي درسگاهون ۽ عجائب گهر گُهمي ڏسڻ سان انهن منظرن جي حقيقي سمجهہ حاصل ٿئي ٿي. مون محبوب کي ٻُڌايو تہ ٽيھہ چاليھہ سال اڳ پاڪستان جا ماڻهو ملڪ کان ٻاهر گُهمڻ لاءِ يورپ ۽ آمريڪا تمام گهٽ پر ڪابل، تهران، بيروت، قاهره، دمشق ۽ ڪاسا بلانڪا گُهمڻ گهڻي تعداد ۾ ويندا هئا. چون ٿا تہ شهيد ذوالفقار علي ڀٽو جڏهن ملڪ جو وزيراعظم ٿيو تہ پاڻ سنڌ جي ان وقت واري وزيراعليٰ غلام مصطفيٰ جتوئيءَ کي چيائين تہ، مون کي ڪراچي شهر آفريڪي ملڪ مراڪش جي گاديءَ واري شهر ڪاسا بلانڪا جهڙو ڪري ٺاهي ڏي، جنهن لاءِ جيترا بہ پئسا کپن سي آئون مهيا ڪندس. ڀٽي صاحب جي رٿابنديءَ تحت ڪراچي جي سامونڊي ڪِناري تي هڪ شاندار ڪسينو ٺاهڻ جي شروعات ٿي. ۽ اتي Sea View نالي سان هڪ زبردست رهائشي منصوبي جي اڏاوت چالو ٿي. ڪراچي هوائي بندر کان بحري بندر تائين بين الاقوامي معيار جو هڪڙو عاليشان شاهراھہ تعمير ڪيو ويو . هِل پارڪ ۽ ٻيا ڪيترائي باغ باغيچا ٺاهيا ويا. تمام گهڻي تعداد ۾ صنعتي، تجارتي ۽ رهائشي تعميراتي منصوبا چالو ڪيا ويا، جنهن ۾ اسٽيل مل ۽ قاسم پورٽ بہ شامل هو. جنهن تان سڄو پنجاب ڀٽي صاحب تي ڪاوڙجي پيو تہ تون ڪراچي ۽ لاڙڪاڻي کي پيرس ٿو بنائين. ملڪ جا سڀ سياسي مخالف ليڊر خاص ڪري ايئر مارشل اصغر خان ۽ غلام مصطفيٰ کر تہ پنهنجي هر جلسي ۽ گڏجاڻين ۾ اهڙو ذڪر ضرور ڪندا هئا. اسين سينٽ سَيوِيئر چرچ جي گيٽ وٽ اچي ٽيڪسيءَ مان لٿاسين. انهن سان گڏ ئي ٽوئرسٽ بسون ۽ سياح گهڻي تعداد ۾ نظر آيا. انهن سان گڏ اسين بہ چرچ ۾ گهڙي وياسين. ڊِرَيمَين روڊ جي دنگ وٽ هي سينٽ سَيوِيئَر وارو ڪورار چرچ يا ڪليسيا اَڏيل آهي. هن علائقي کي ڪورا يا ڪاريا جي نالي سان سَڏيو وڃي ٿو، تنهنڪري هن گرجا کي ڪورا چرچ بہ ڪوٺيندا آهن. هن عيسائي عبادتگاھہ ۾ Mosaics يعني رنگين پٿرين ۽ شيشي جي رنگين ٽُڪرين جو جڙاءُ ۽ ديوارن تي ٿيل رنگين مصوري بازنطيني فن مصوريءَ جو بهترين نمونو آهي، جيڪو سڄي ترڪي ملڪ ۾ بي مثال آهي. هي گرجا اصل ۾ شهنشاھہ جَسٽِينِيئَن جوڙايو هو. پوءِ يارهين عيسوي صديءَ ۾ وري ڪومنني ان کي مڪمل طور نئين سر تعمير ڪرايو. هي چرچ جي سارسنڀار ڪرڻ خاطر چوڏهين عيسوي صديءَ ۾ هڪ ٿيوڊور نالي اعليٰ عيسائي عملدار مقرر ڪيو ويو. اهو سياسي سازش جو شڪار ٿيندي پنهنجي حياتي جا پويان ڏينهن هڪ سقيم راهب جي حيثيت ۾ هن چرچ ۾ ئي گُذاري ويو. چوڻ ۾ اچي ٿو تہ هن گرجا جي پويون ڀيرو بحالي، آرائش ۽ زيبائش جو سهرو انهيءَ راهب ٿيوڊور جي سِر تي آهي. سلطنت عثمانيہ جي پوئين دؤر ۾ جڏهن شهنشاھہ يا سلطان بلاچرنائي پيليس (Blachernae Palace) نالي محلات ۾ وڃي رهڻ لڳا ۽ آيا صوفيہ چرچ ۽ انهيءَ علائقي جو عروج ختم ٿي ويو تہ، هن سينٽ سَيويئر چرچ جو وري بہ وارو وريو ۽ شاهي خاندان جا افراد مذهبي ڏِهاڙن تي هن چرچ ۾ اچڻ لڳا. هن چرچ ۾ بيبي مريم جي هڪڙي سهڻي مورتي بہ رکيل آهي جنهن کي مشهور روايت موجب رنگ ڪرڻ وارو شخص سينٽ ليوڪ (Saint Luke) هو.
ڪورا واري علائقي ۾ هن ڀيڻيءَ تي سائيز ۾ ننڍو پر طرز تعمير مطابق هي گرجا عاليشان آهي. مٿس نِيرو پلستر تي ٿيل رنگين مصوري آرائش ۽ زبيائش ۾ بيمثال آهي. هن چرچ جي فرش تي رنگين پٿرين شيشي جي رنگين ٽُڪرين جو جڙاءُ (Mosaics) بہ نهايت خوبصورت ۽ دلڪش آهي. بازنطيني دؤر جي ٻين گرجائن جي سجاوٽ وانگر هن چرچ جي ديوارن تي نيري پلستر تي ٿيل مصوريءَ جي بحاليءَ ۾ بازنطيني طرز فن ڀليءَ ڀت عيان آهي. مذڪور فريسڪو (Fresco) نيروي پلستر تي ٿيل مسوريءَ ۾ بائيبل مقدس ۾ ڄاڻايل واقعن جي تصوير نگاري بيحد سهڻي نموني سان ٿيل آهي. انهن تصويرن ۾ سڀ کان وڌيڪ اهميت جي حامل تصوير Last Judgement يعني، آخري فتويٰ تي مشتمل آهي، اهيءَ تصوير ۾ حضرت عيسيٰ عليہ السلام فتويٰ وارو دستاويز هٿ ۾ جهلي، مٿي ڪري ماڻهن کي ڏيکاري رهيو آهي، تنهن کان سواءِ انهيءَ تصوير ۾ حضرت آدم عليہ السلام، بيبي حوا، بائيبل مقدس جي قديم نسخي ۾ ڄاڻايل ڪيترن ئي ٻين نبي سڳورن ۽ غير مسيحي بادشاهن جون تصويرون جوڙيل آهن. اهي سمورا الله پاڪ طرفان سندن ڪيل سمورا گناھہ آخري فتويٰ موجب معاف ٿيڻ سبب سَرَها نظر اچن ٿا. هڪ ٻي تصوير ۾ هڪڙو ٻرندڙ ٻوڙو ڏيکاريل آهي تہ، ٻئي طرف حضرت يعقوب عليہ السلام هڪڙي ملائڪ سان ڪُشتي کيڏندي ڏيکاريو ويو آهي. رنگين پٿرين ۽ شيشي جي جڙاء يعني (Mosaics) موزيڪ فن ۾ راهب ٿيوڊور کي هي چرچ نئين سر تعمير ڪرائي حضرت عيسيٰ عليہ السلام کي پيش ڪندي ڏيکاريو ويو آهي. موزيڪ جڙاء ۾ مسيح عليہ السلام کي هن سڄي سنسار جي حاڪم جي حيثيت ۾ مٿي تي شاندار تاج پهريل ڏيکاريو ويو آهي ۽ سندس حياتيءَ جا ڪجهہ اهم واقعا بہ چٽيا يا جڙاء ۾ ٺاهيل آهن. تنهن کان سواءِ گهڻن ئي ٻين درويشن ۽ حوارين جون تصويرون بہ جڙاء ۾ چِٽيل آهن. اسان کي هي چرچ گُهمندي رات ٿي وئي، تنهنڪري هتان نِڪرڻ شرط سِڌا پنهنجي رهائش واري هوٽل ڏانهن روانا ٿياسين. هوٽل تي پهچي رسپيشن ڪائونٽر تي ويٺل ملازم سمير کي گونائيڊن (معني گڊ مارننگ) چوندا وٽانئس ڪمري جي چاٻي وٺي مانيءَ جو آرڊر ڏئي اچي ڪمري ڀيڙا ٿياسين ۽ ماني کائڻ کان پوءِ تُرت سُمهي رهياسين. صبح سوير ننڊ مان اُٿي تيار ٿي ناشتو ڪري ترڪيءَ جي مشهور ۽ قديم گيلاٽا ٽاور کي ڏسڻ لاءِ اوڏانهن روانا ٿياسين. الائجي ڇو انسان جي اها فطرت آهي تہ، هو پنهنجا گهر ۽ شهر مٿاهين جڳهين تي ٺاهي رهڻ لڳي ٿو. انهن شهرن ۾ وڏا وڏا ٽاور يعني منارا يا بُرج ٺاهي حال سارو سطح ارض کان وڌ ۾ وڌ اوچائيءَ تي پنهنجي گهڻي کان گهڻي ڏورانهن هنڌن تي ماڳن تائين موجود هر شيءِ جو مشاهدو پيو ڪري ۽ انهن منارن يا بُرجن تان ڏسڻ ۾ ايندڙ انسانن کي بہ خبر پوي ٿي تہ، انهن بُرجن تي پهتل ماڻهو اسان کي بہ ڏسن ٿا. آئون سمجهان ٿو تہ انهيءَ خيال، اميد ۽ اِرادي انسان کي هوائن تائين رسايو ۽ انسان نيٺ اُڏام کٽولي يعني هوائي جهاز ايجاد ڪيو، جو هاڻ انسان وڃي آسمان ۽ خلائن ۾ اُڏامندو ۽ سير ڪندو. اڳ ۾ انسان صرف هڪ هنڌ تان ٽاور ۾ بيهي هيٺ ٿي ڏٺو ۽ هاڻ هوائي جهاز ۾ چڙهڻ کان پوءِ سڄي ڌرتي تہ ڇا سڄي ڪائنات سندس اکين هيٺان اچي وئي آهي. دنيا جي ڪيترن ئي ملڪن ۾ سَوَن سالن کان ٽاور ٺاهڻ جا آثار ملن ٿا، جن ۾ ڪيترائي تہ ختم ٿي ويا آهن، پر ڪٿي ڪجهہ اڄ بہ قائم آهن. اڃا تائين دنيا ۾ نَوان نوان ۽ اوچا ٽاور يا بُرج ٺهن پيا ۽ سندن بلنديءَ جي رڪارڊ ٽُٽن ۽ ٺهن پيا. تازو يعني فقط ٻہ ٽي سال اڳ دنيا جي بلند ترين ٽاور ”بُرج الخليفه“ جي نالي سان دُبئي ۾ جُڙي راس ٿيو آهي. انهيءَ جي اوچائي جو رڪارڊ اڃا تائين ڪنهن بہ نئين ٽاور ڪونہ ٽوڙيو آهي، دنيا جا جيڪي مُک ٽاور گيلاٽا ٽاور کان اڳ مون ڏٺا آهن، سي هي آهن:
1. اٽليءَ وارو پيزا ٽاور، 2. ٽاور آف لنڊن، 3. دهليءَ وارو قطب مينار، 4. پيرس وارو ايفل ٽاور، 5. ٽوڪيو ٽاور، 6. ڪوالالمپور وارو پيٽرونس ٽاور، 7. سکر وارو معصوم شاھہ جو منارو، 8. دبئيءَ وارو بُرج الخليفه، 9. استنبول وارو گيلاٽا ٽاور. انهن کان سواءِ دنيا ۾ ٻيا بہ ڪيترائي ٽاور موجود آهن، پر سڄي دنيا جا سڀ ملڪ ۽ هر ملڪ جا سمورا ماڳ مڪان ۽ منارا ڏسڻ بلڪل ناممڪن آهي. ٻيو تہ ٺهيو پر ڪراچيءَ جا ڪيترائي اهڙا ماڻهو هوندا جن اڃا تائين سڄي ڪراچي بہ ڪانہ ڏٺي هوندي. ڪروڙين پاڪستاني اهڙا بہ هوندا جن اڃا تائين سڄو پاڪستان بہ ڪونہ ڏٺو هوندو. سو سڄي دنيا جا سڀ ملڪ ۽ انهن ملڪن جا سڀ ماڳ مڪان ڏسڻ ممڪن ئي ڪونهي. آمريڪي ماڻهن مان گهڻن کي آمريڪا جي سڀني رياستن جا نالا بہ ڪونہ ايندا هوندا.
پاڻ هاڻ اچون ٿا گيلاٽا ٽاور جي سيرَ تي. مون دنيا ۾ جيڪي بہ ٽاور ڏٺا آهن، تن ۾ هي گيلاٽا ٽاور سڀني ۾ وڌيڪ پُراڻو آهي. جيتوڻيڪ اٽليءَ وارو پيزا ٽاور هن ٽاور کان گهڻو اڳ ٺهڻ شروع ٿيو هو، يعني سن 1173ع ۾، پر اهو ٺهڻ دؤران ئي هڪ طرف جُهڪي پيو، جنهن کي وري ٺاهڻ ناممڪي سمجهي تقريباً پوڻا ٻہ سؤ سال ان جي اڏاوت جو ڪم بند رهيو. پر وري سن 1350ع ۾ هن پيزا ٽاور کي ٺاهڻ شروع ڪيائون. انهيءَ جي ڀيٽ ۾ گيلاٽا ٽاور سن 1350ع ۾ ٺهي راس ٿي چڪو هو. ترڪي جي حڪومت هن قديم تاريخي يادگار جي چوڌاري تمام سٺي تعميرات ڪرائي آهي ۽ گل گلزاري ڪري هن ماڳ کي سياحن لاءِ هڪ تمام پُڪشش پوائنٽ ڪري ڇڏيو آهي. گيلاٽا ٽاور توهان کي استنبول شهر ۾ پري پري کان نظر ايندو. هي ٽاور سلطنت عثمانيہ ۾ هڪڙي ڪوٽ جو حصو هو. انهيءَ دؤران هن ٽاور جي چوٽيءَ رات جي وقت ۾ باھہ ٻاري روشني ڪئي ويندي هئي، جيڪا هڪ لائيٽ هائوس وانگر پري پري کان نظر ايندي هئي. تنهنڪري هن ٽاور کي انهيءَ وقت باھہ وارو ٽاور پڻ سڏيندا هئا. اسان کي ٽيڪسيءَٽاور کان ٿورو پرڀرو لاٿو، جنهن ڪري اسين ڪجهہ پنڌ ڪري اچي ٽاور وٽ پهتاسين. ٽاور ۾ داخلا جي ٽڪيٽ وٺڻ لاءِ وڏيون وڏيون قطارون لڳيون پيون هيون، پر ٻاهرين ملڪن ۾ ٽڪيٽن ڏيڻ جو اهڙو تہ سٺو انتظام ٿيل هوندو آهي، جو انهيءَ ۾ ڪا گهڻي دير ڪانہ لڳندي آهي. اسان سڀني جي ٽڪيٽ محبوب خريد ڪئي ۽ اسان وري بہ ٽاور جي مٿئين طبق تي وڃڻ لاءِ لفٽ جي داخلا واري قطار ۾ بيهي رهياسين. ماڻهن کي مٿي پهچائڻ لاءِ ٻہ جُدا جُدا لفٽون هلي رهيون هيون، هر لفٽ جي دٻي ۾ ويھہ کن ماڻهن جي چڙهڻ جي گنجائش هئي، اسان بہ هڪ لفٽ ۾ چڙهي مٿي پهتاسين. ٽاور جي مٿان چوڌاريءَ هڪڙي لوهي مضبوط گِرل لڳل هئي، جنهن کي جهلي سياح اڳتي هلندا ٿي ويا. مٿي ايڏي ڪشادگي ۽ ماڻهن جي ايتري رش ڪانہ هئي، جيتري ٽوڪيو ٽاور ۽ ايفل ٽاور تي ٿيندي آهي. اهي ٽاور جيئن تہ هن جديد دؤر ۾ جُڙي راس ٿيا آهن ۽ انهن کي موجودہ تقاضا موجب تعمير ڪيو ويو آهي، پر هي گيلاٽا ٽاور پُراڻي دؤر ۾ يعني سن 1350ع ۾ جوڙيو ويو هو. اسان ٽاور جي جهنگلي وارو هڪ پورو ڦيرو ڏئي، مووي ڀري، فوٽو ڪڍي ۽ سڄي استنبول شهر کي هتان ڏسي پوءِ هن ئي ٽاور اندر هڪ تمام سٺي ڪيفي ۾ ڪجهہ وقت ويهي ڪجهہ کائي پي پوءِ هيٺ لٿاسين. هن ٽاور جي ٻي ماڙ تي هڪ نائيٽ ڪلب پڻ قائم آهي. ان جي مشهوريءَ جا پوسٽر ۽ بينر ٽاور اندر توڙي ٻاهر لڳل ڏٺاسين. هن ٽاور جي آسپاس ڪنهن زماني ۾ غريب ماڻهن جا ننڍڙا ننڍڙا گهر ٺهيل هوندا هئا، پر هاڻ انهن ماڻهن کي شهر جي ٻئي ڪنهن ڀر معروف هنڌ آباد ڪيو ويو آهي ۽ هن علائقي کي سڌاري ڪشادو ۽ صاف سٿرو بنايو ويو آهي. تنهنڪري هاڻ هتي سولائيءَ سان اچي وڃي سگهجي ٿو. گيلاٽا ٽاور جي ڀرسان ئي هن شهر جي اُلهندي ۽ اُڀرندي ڀاڱي کي ملائيندڙ واحد ٽيونل پُل شهر جي وچ ۾ وهي استنبول شهر کي ٻن حصن ۾ ورهائڻ واري باسفورس ڳچي سمنڊ يا سامونڊي کاريءَ هيٺان ٺهيل آهي. هي دنيا جو سڀني کان ننڍو زير زمين ۽ زير آب ريل گاڏيءَ جو بندرگاھہ آهي، جنهن بہ سياح يا سيلانيءَ استنبول شهر ۾ اچي بہ نہ ڏٺو، تنهن ڄڻ تہ استنبول شهر ئي نہ ڏٺو! هي ٽيونل گلياٽا ٽاور واري پُل وٽان تقريباً 600 گز هلڪي چاڙهيءَ وانگر ڊگهو ٿيندو، وڃيو استقلال شاهراھہ وٽ ڇيھہ ڪري. هن چاڙهي نما ريلوي گذرگاھہ جي تعمير جي اصل مقصد جي ڄاڻ تہ معلوم ڪانهي، پر چوڻ ۾ اچي ٿو تہ شهر جي گهٽين واري گپاگيھہ کان بچڻ ۽ وقت بچائڻ خاطر، خصوصاً چوپايو مال گهڻي تعداد ۾ شهر جي ٻنهي ڀاڱن ۾ جلد کان جلد آڻڻ ۽ نيئڻ لاءِ اهڙي گذرگاھہ جي ضرورت محسوس ڪئي وئي. هن ٽيونل کي مذاق خاطر ”ڪوئي جو ڏر“ بہ چوندا آهن، هن 2034 فوٽ ڊگهي زير آب و ارض گذرگاھہ مان ريل گاڏيءَ کي لنگهندي ڪجهہ منٽ ٿا لڳن ۽ ماڻهو منٽن اندر هڪڙي کنڊ مان ٻئي کنڊ يعني يورپ يا ايشيا ۾ پهچيو وڃي ۽ اها ڳالھہ ڳڻي حيرت ۾ پئجيو وڃي.
اسان هاڻ هتان ٽيڪسي ڪري دنياءِ اسلام، ترڪي ۽ استنبول جي انهيءَ عجائب گهر ڏانهن روانا ٿياسين جيڪو هڪڙي شاهي محل ۾ قائم ڪيو ويو آهي. انهيءَ محل کي هت ’توپ ڪپي محل‘ جي نالي سڏيو ٿو وڃي. هي اسان جي هوٽل کي بہ تمام ويجهو هو. استنبول وڃي ۽ ماڻهو هي عجائب گهر نہ ڏسي تہ معنيٰ استنبول ئي نہ ڏٺو! هتي حضرت محمد صلي الله عليہ وآلہ وسلم جن جي تبرڪات سان گڏ ٻين نبي سڳورن، اصحاب ڪرام ۽ نبي ڪريم صلي الله عليہ وآلہ وسلم جن جي اولاد جون بہ ڪيتريون ئي لاجواب، بيمثال ۽ يادگار شيون سَوَن سالن کان هن عجائب گهر ۾ محفوظ آهن. اسان ٽيڪسيءَ مان لهي، ٽڪيٽ وٺي، سيڪيوٽيءَ وارن کان ڪليئر ٿي پوءِ عجائب گهر اندر داخل ٿياسين. هت سياحن جي تمام گهڻي رش هئي. منا چيو تہ هت پهرين حضور ڪريم صلي الله عليہ وآلہ وسلم جن جي تبرڪات جي زيارت ڪري پوءِ ٻين گئلرين ۾ هلنداسين. دنيا جي مختلف مسلم قومن وقتاً فوقتاً انيڪ قسمن جا نوادرات گڏ ڪري محفوظ ڪيا آهن، انهن ۾ سڀني کان وڌيڪ اهميت جا حامل ”مقدس نوادرات تا اوقاف“ سڏيا وڃن ٿا. انهن جو تعداد ڇھہ سؤ کان بہ وڌيڪ آهي، سي هت توپ ڪپي محل جي ”خصوصي ايوان“ قائم عجائب گهر ۾ نهايت حفاظت سان نمائش لاءِ رکيل آهن. مذڪور نوادرات ۾ بہ سڀني کان وڌيڪ تقدس جا حامل هيٺان اسم قرار ڏنا ويا آهن:

1. عيسائي حواري جا بَيپٽِسٽ جو سِرُ مبارڪ.
2. حضرت علي ڪرم الله وجھ جي تلوار
3. رسول ڪريم صلي الله عليہ وآلہ وسلم جن جي سونهاري شريف جو هڪڙو وار مبارڪ
4. حضرت موسيٰ عليہ السلام جي لٺ
5. حضرت يوسف عليہ السلام جي پڳ مبارڪ ۽
6. حضرت دائود عليہ السلام جي تلوار

نبي ڪريم صلي الله عليہ وآلہ وسلم جن جو هڪڙو ڪڙتو مبارڪ، چوڻ ۾ اچي ٿو تہ هن وقت افغانستان جي شهر قنڌار واري مرڪزي مسجد ۾ محفوظ ڪيل آهي. افغان ماڻهن جي روايت موجب اهو جبو مبارڪ، بخارا جي امير مراد بيگ، افغان امير احمد شاھہ کي تحفي طور ڏنو هو. اهو ڪڙتو مبارڪ نهايت حفاظت سان تالي چاٻيءَ سان بند رکيو آهي ۽ فقط ڪنهن خطرناڪ قومي گهوٽالي دؤران زيارت لاءِ ٻاهر آندو ويندو آهي. سن 1996ع ۾ افغان طالبان جي اڳواڻ مُلا عمر افغانستان ۾ اقتدار حاصل ڪرڻ کان پوءِ اتي جي علماء کي انهيءَ جُبي مبارڪ جي زيارت ڪرائي تہ انهن مولوين مُلا عمر کي اميرالمؤمنين يعني سموري مسلم اُمت جو خليفو قرار ڏنو. انهيءَ کان اڳ انهيءَ ڪُڙتي مبارڪ جي زيارت سن 1930ع ۾ افغانستان ۾ پيدا ٿيل ڪالرا جي مرض دؤران بہ ڪرائي وئي هئي. مقدس نوادرات جي هن ذخيري بابت پهريون ڀيرو حقيقي جامع احوال توپ ڪپي محل ۾ قائم عجائب گهر جي منتظم طرفان پڌرو ٿيو. انهيءَ ذخيري ۾ ڇھہ سؤ کان وڌيڪ نوادرات رکيل آهن، جن ۾ ڪيترن ئي پيغمبرن سڳورن، اصحابن ۽ درويشن سان منسوب اسم بہ اچي وڃن ٿا. اهي نوادرات محل جي بيحد ڳجهن ڪمرن مان وڏي جاکوڙ سان ڳولهي ڦولهي ۽ جانڪي رکيا ويا آهن. انهن مان ڪجهہ اهڙا مقدس نوادرات بہ آهن جي روزانہ نمائش نٿي ٿئي. توپ ڪپي محل ڪيئي صدين تائين گهڻن ئي بادشاهن جو رهائشگاھہ هو، جنهن دؤران هتي گهڻن ئي پرڏيهي بادشاهن، سفيرن ۽ اميرن جي آجيان، ملاقات ۽ مهماني ٿي. هن محل جي اهميت نہ فقط منجهس رهندڙ سلطانن جي ڪري آهي، پر انهيءَ جي افاديت منجهس محفوظ ڪري رکيل انهن مقدس نوادرات جي سبب پڻ وڌي وئي آهي. سن 1517ع ۾ مصر فتح ڪرڻ کان پوءِ سلطان سليم اول، مملوڪ رياست، عباسي خلافت ۽ حجاز جي امارت مان هٿ آيل نوادرات استنبول کڻائي آيو. سلطان سليم اول هٿ آيل نوادرات توپ ڪپي محل ۾ گڏ ڪرڻ شروع ڪيا ۽ سندس جاءِ نشين بہ اها روايت ويهين صدي عيسويءَ تائين برقرار رکي. انهن حاڪمن نبي سڳورن ۽ ٻين عظيم مسلم شخصيتن جي مقدس شين سان گڏ تعظيم جي حامل مختلف ماڳن مان هٿ آيل نوادرات هن محل ۾ سهيڙي ۽ سنڀالي رکيا. اوڻيهين ۽ ويهين عيسوي صديءَ جي شروعات دؤران وهابين طرفان انهن نوادرات کي نقصان پهچائڻ کان بچائي محفوظ ڪرڻ مُکيہ تشويشناڪ معاملو هو. وهابين جي خيال ۾ مقدس شين جو احترام ڪرڻ بُت پرستيءَ جي مترادف هو، تنهنڪري مذڪور نوادرات کي ناس ڪرڻ لاءِ اهي تعاقب ڪرڻ لڳا. انهيءَ امڪاني حملي کان بچا طور مذڪور مقدس نوادرات کي توپ ڪپي محل ۾ محفوظ ڪيو ويو. پهرين عالمي جنگ دؤران جڏهن مديني منوره کي خلافت عثمانيہ کان ڌار ڪرڻ جو فيصلو ٿيو، تڏهن شهر جي نگران فرحدين پاشا چند مقدس نوادرات سميت مديني منوره جي حاڪمن کي ڪيئي صدين دؤران ملندڙ سوکڙيون استنبول شهر ڏانهن موڪليون. اهي هن وقت توپ ڪپي محل ۾ قائم عجائب گهر ۾ محفوظ ڪيل آهن. ميوزم جي مقدس نوادرات واري رجسٽر ۾ داخلا موجب انهن جو تعداد 605 آهي، جنهن ۾ هٿيار، لباس ۽ ڪتب خاني سان وابستہ اسم بہ شامل آهن. نبي سڳورن سان وابستہ شين کي امانات سڏجي ۽ ٻين عظيم مسلم هستين سان وابستہ شين کي تبرڪات سڏجي ٿو. ماضيءَ جي دستاويزن ۾ انهن سمورن اسمن کي ”ال امانات ال مبارڪه“ لکيو ويو آهي. هن وقت انهن کي ”مقدس نوادرات“ ڪوٺين ٿا. عثمانوي خليفن مادي عناصر ۾ تقدس تہ خير ڪو ڀانيو، پر تنهن هوندي بہ رسول الله صلي الله عليہ وآلہ وسلم جن جي استعمال وارين شين ۾ قدرتي پاڪيزگي ۽ نعمت جي موجودگيءَ ۾ ايمان جا حامل هئا. تحسين نالي مصنف پنهنجي ڪتاب ”امانات مقدسہ“ جيڪو سن 1953ع ۾ شايع ٿيو، تنهن ۾ لِکيو آهي ته: الله تعاليٰ جو شڪر آهي، جو ڪيئي صدين دؤران تقدير جي مختلف تاريخي واقعات سبب هي مقدس نوادرات هڪ هنڌ ميڙيا ويا، مقدس امانات جو هي بي بها خزانو ڪجهہ ايمان جي بنياد تي ۽ ڪجهہ قسمت يا وري سبب ذرو ذرو ٿي ترڪن کي حاصل ٿيندو رهيو. حقيقت ۾ مذڪور امانات مقدسہ نہ فقط ايمان جي جذبي تحت ميڙيا ۽ محفوظ ڪيا ويا، پر اهي فني ڪاريگري، ثقافتي لحاظ، توڙي تاريخي اعتبار کان وڏي اهميت ۽ قدر و قيمت جا حامل عناصر آهن، جن جي سارسنڀال ۽ روايتي عزت ۽ احترام بيحد گهڻو نظر اچي ٿو. جيستائين اسين موجود آهيون تيستائين هنن امانات مقدسہ جي سارسنڀال ۽ حفاظت جو مقدس فرض نهايت محبت، عزت ۽ احترام سان ادا ڪبو رهبو.
ڪملي مبارڪ: ڪُل امانات مقدسہ ۾ رسول مقبول صلي الله عليہ وآلہ وسلم جن جي ڪملي يا چادر مبارڪ سڀ کان وڌيڪ تقدس جي حامل آهي. اعليٰ ترين رتبي سبب ترڪ سلطانن انهيءَ کي سوني جي پيتين منجهه، شاهي تخت يعني سلطان جي گاديءَ واري ڪمري ۾ محفوظ ڪري رکيو، انهيءَ ڪري شاهي تخت واري ڪمري سان شامل سمورين جڳهين، جن ۾ ديوان عام، سراءِ غلامان ۽ دارالخزانہ بہ اچي وڃن ٿا، انهن کي گڏيل يڪي نالي ”ايوان هاءِ ڪلمي مبارڪ“ سان سڏڻ لڳا. جڏهن نبي ڪريم صلي الله عليہ وآلہ وسلم جن ماڻهن کي دين اسلام جي دعوت ڏيڻ شروع ڪئي تہ پاڻ سڳورا سخت مخالفت ۽ مقابلي جي سامهون آيا. سندن مخالفن ۾ هڪرو شخص ڪعب نالي سان شاعر پڻ هو، سو مسلمانن طرفان مڪي شريف جي فتح کان پوءِ، پنهنجي معاندانہ ڪردار سبب ڊڄڻ ۽ لِڪڻ لڳو تہ سندس ڀاءُ سندس ڪردار ۽ رويي کي غلط سمجهندي کيس ڏاڍي جُٺ ڪئي. انهيءَ جو مٿس ڏاڍو مثبت اثر ٿيو ۽ هو ڏاڍو شرمسار ٿيو. نيٺ جان جوکي ۾ وِجهي، لِڪندي ڇُپندي مديني شريف پهچي، چمڙا پوش ٿي نبي ڪريم صلي الله عليہ وآلہ وسلم جن جي مجلس ۾ وڃي پاڻ ڪريمن صلي الله عليہ وآلہ وسلم جن کان سوال ڪيائين تہ جيڪو شخص پنهنجي ڪيل گناهن کان توبھہ ڪري ايمان آڻي تہ، انهيءَ جا گناھہ بخش ڪيا ويندا يا نه؟ حضور اڪرم صلي الله عليہ وآلہ وسلم جن جواب ڏنو تہ ها، انهيءَ شخص جا گناھہ بخش ڪيا ويندا. اها ورندي ٻُڌي ڪعب ٻيو سوال ڪيو تہ جيڪڏهن ڪعب بن ظُهير بہ پڇتائي پنهنجي گناهن بخشائڻ لاءِ توبھہ ڪري ۽ دُعا گُهري دين تي ايمان آڻي تہ انهيءَ کي بہ بخشش نصيب ٿيندي ڇا؟ رسول ڪريم صلي الله عليہ وآلہ وسلم جن انهيءَ سوال جو بہ جواب اثبات ۾ ڏنس تہ هن پنهنجو حقيقي تعارف ڪرايو ۽ پاڻ ڪريمن جي چادر يا ڪلمي مبارڪ بابت هڪ قصيدو پڙهڻ شروع ڪيو، جيڪو پوءِ ڏاڍو مشهور ۽ مقبول ٿيو. اهو قصيدو ٻُڌي رسول پاڪ صلي الله عليہ وآلہ وسلم جن کي ڏاڍي خوشي ٿي ۽ پنهنجي اها چادر مبارڪ پاڻ تائين لاهي شاعر ڪعب بن ظُهير جي ڪُلهن تي وِجهي کيس سوکڙيءَ طور عطا ڪئي.
اسان پهريائين هنن مقدس امانات جي زيارت ڪئي. هي نوادرات مقدسہ ڪيترن ئي مختلف اسمن تي مشتمل آهن. جن ۾ حضور اڪرم صلي الله عليہ وآلہ وسلم جن جي ڪملي مبارڪ، سندن جهنڊو مبارڪ، سندن جُتي مبارڪ، پاڻي پيئڻ جو پيالو، سندن پير مبارڪ جو پٿر تي ڇپيل نشان، تلوار ۽ ڪمان، احد واري جنگ دؤران سندن شهيد ٿيل ڏند مبارڪ، وضوءَ ۾ ڪتب ايندڙ مٽي ۽ سندن مُهر مبارڪ شامل آهن. انهيءَ کان سواءِ حضرت ابراهيم عليہ السلام جي کاڌو رڌڻ واري ديڳڙي، حضرت يوسف عليہ السلام جي پڳ مبارڪ، حضرت دائود عليہ السلام جي تلوار، حضرت ابوبڪر صديق رضي الله تعاليٰ عنہ جي سونهاريءَ جا وار، قرآن پاڪ جو اهو نسخو جيڪو حضرت عثمان غني رضي الله تعاليٰ عنہ پڙهيو رهيو هو تہ مٿس خوني حملو ٿيو، انهيءَ قرآن پاڪ تي اهي رت جا نشان اڄ بہ ڏسڻ ۾ اچن ٿا پر اهي هاڻي گهڻي قدر ميسارجي ويا آهن. ڪيترن ئي اصحابن سڳورن جون تلوارون، بيبي فاطمة الزهره جو چولو مبارڪ، حضرت امام حسين عليہ السلام جو ڪڙتو مبارڪ، پڳ مبارڪ ۽ سندن چادر مبارڪ جو هڪ ٽڪرو، امام ابوحنيفہ رحہ جو ڪڙتو، اويس قرنيءَ جي ٽوپي، پيران پير عبدالقادر جيلانيءَ ۽ امام شيرانيءَ جا تاج، مولانا جلال الدين روميءَ جا پيالا، ڪنهن وقت ڪعبي شريف جي ڇِت ۾ لڳل سونا نارا يا نيسارا، حجر اسود جا سون ۽ چانديءَ جا ٺهيل ڍڪڻ، ڪعبي شريف جا ڪلف، چاٻيون، غلاف، ڪڙا، ميڻ بتيون، اگربتيون، ڪعبي شريف ۽ مسجد نبويءَ ۾ گُلاب جو پاڻي ڇٽڪارڻ لاءِ ڪم ايندڙ گلاب آبدانيون، انهن مقدس عمارتن جي مرمت ۾ ڪم ايندڙ ڪاٺ، پٿر ۽ شيشي جا ٽڪرا، روضة النبوي جي صفائي ڪرڻ سان گڏ ڪيل خاڪ پاڪ جنهن کي ”جوهر السعادت“ سڏين ٿا، نوادرات جي حفاظت لاءِ ڪم ايندڙ پيتيون، صندوقون، ڪنوار ٻوٽيءَ جو ڪاٺ، تلوارن رکڻ جون مياڻيون، رحل، ٻُهاريون، خاڪ دان، مشهور خطاطن طرفان حضور اڪرم صلي الله عليہ وآلہ وسلم جن جون پاڪ حديثون ۽ قرآن ڪريم جون آيتون سهڻي خطاطيءَ جون حامل، فريمن ۾ آراستہ، مصلا، تسبيحون، ٽامي ۽ چانديءَ جا پيالا، صوفي درويشن واريون ڊگهيون ٽوپيون يا ڪلاه، آب زمزم جا ڪوزا، رومال ۽ رومالن تي چٽڪاري يا ڇُرَ ڪرڻ وارا پور پڻ امانات مقدسہ ۾ شامل آهن. نور محمد ۽ پرھہ اڳئي هتان ٿي ويا آهن ۽ اسان بہ اڄ هنن امانات مقدسہ جي زيارت ڪريون پيا. ”امانات مقدسہ،“ نالي ڪتابچي جو مصنف، حلمي ايدين، تاريخ فنون جو ماهر، استنبول شهر جي توپ ڪپي محل ۾ قائم ڪيل عجائب گهر جو ڊپٽي مئنيجر آهي. انهيءَ کان اڳ هو عجائب گهر ۾ قائم ڪيل ”ايوان امانات مقدسہ“ جو ڊويزنل مئنيجر هو، اسان ساڻس ملڻ جي ڪوشش ڪئي پر هو سِيٽ تي ڪونہ هو.
ترڪ ملت عثمانيہ جي سلطانن جون تلوارون بہ امانات مقدسہ ۾ شامل آهن، انهن ۾ سلطان عثمان جي تلوار، جنهن جو ترڪي نالو ”تقليد سيف“ آهي، انهيءَ تلوار کي خلافت عثمانيہ جي سلطانن جي تاجپوشيءَ واري رسم دؤران وڏي اهميت حاصل هوندي هئي. انهيءَ تلوار کي ترڪيءَ ۾ عثماني گهراڻي جو پايو وِجهندڙ سلطان عثمان اول جي نسبت سان ”عثمان جي تلوار“ سڏڻ لڳا. اها روايت تڏهن کان شروع ٿي جڏهن سلطان عثمان اول کي سندس سياڻي صلاحڪار ۽ سهري شيخ اديبالي (Shaikh Adebali) اها تلوار ”تلوار اسلام“ جي حيثيت سان سلطان عثمان اول جي ڪمر تي ٻَڌي. بادشاھہ جي چيلھہ تي تلوار ٻَڌڻ واري رسم، بادشاھہ جي تخت نشينيءَ کان پوءِ ٻن هفتن جي مُدت اندر ادا ڪئي ويندي هئي، جيڪا شهر جي ايوب مسجد سان لڳ مقبري واري محلات ۾ منعقد ٿيندي هئي. اها محلات گولڊن هارن نالي آبي رستي تي ڪَپ تي اَڏيل آهي، جتان بادشاھہ جي رهائش وارو توپ ڪپي محل ڪو گهڻو پري ڪونہ هو، ان جي باوجود بادشاھہ وڏي ڌام ڌوم سان ٻيڙيءَ ۾ چڙهي اوڏانهن ويندو هو. مقبره ايوب ڪامپليڪس سلطان محمد ثاني مشهور اصحابي ابو ايوب انصاريءَ کي خراج طور تعمير ڪرايو هو، جيڪو مسلمانن طرفان هن شهر کي ڪيل پهرئين گهيري دؤران شهيد ٿيو هو. اهو گهيرو ستين عيسوي صديءَ ۾ ڪيو ويو هو. چيلھہ تي تلوار ٻَڌڻ واري عمل کي بادشاھہ جو پنهنجن تيرهين صديءَ عيسويءَ وارن ابن ڏاڏن سان تعلق برقرار رکڻ ۽ پيغمبر اسلام صلي الله عليہ وآلہ وسلم جن سان سندس يعني اسلامي خلافت ۽ مؤمنن جي امير جي تعلق جي تجديد جي حيثيت سبب تقدس جو حامل عمل قرار ڏنو ويو. بادشاھہ چيلھہ تي تلوار ٻَڌڻ واري علامتي عمل ڪرڻ سان نہ فقط رياست جو حڪم، تخت ۽ تاج جو مالڪ بڻيو ٿي، پر انهيءَ سان گڏ سموري مسلم اُمت جو سالار پڻ. سلطان عثمان اول جي جاءِ نشين نئين سلطان کي ”تلوار عثمانيہ“ قونيہ شهر جي صوفي درويش شريف ٻَڌي هئي، جنهن کي خصوصاً انهيءَ تقريب سعيد لاءِ اُتان گُهرايو ويو هو. سن 1299ع ۾ سلطان عثمان اول قونيہ شهر ۾ پنهنجي رهائش اختيار ڪئي، انهيءَ وقت کان وٺي مذڪور صوفي فرقي جي درويشن کان بادشاھہ کي اميرالمؤمنين جي حيثيت ۾ سيف عثمان چيلھہ تي ٻَڌڻ واري رسم چالو ٿي ۽ اهو شرف انهن صوفي درويشن کي حاصل رهيو. انهيءَ وقت کان اڳ ملڪ جي گاديءَ جو هنڌ بُرسا ۾ ۽ ڪجهہ وقت پوءِ قسطنطنيہ ۾ قائم ٿيو. اوڻيهين عيسوي صديءَ جي پڇاڙيءَ تائين غير مسلمانن کي مسجد ايوب ۾ داخل ٿيڻ ۽ بادشاھہ جي چيلھہ تي تلوار ٻَڌڻ واري رسم ۾ شرڪت ڪرڻ جي اجازت ڪانہ هئي. اها غير رسمي قبيلن ۽ گروهن تي پيل بندش سلطان محمد پنجين لاٿي، جنهن سندس رسم ۾ ملڪ جي سمورن غير مسلم فرقن جي نمائندن کي دعوت ڏئي شريڪ ڪيو. اها رسم 10 مئي 1909ع تي منعقد ٿي، جنهن ۾ خصوصي طور يوناني يهودي فرقي جي مُکيہ ربيءَ ۽ آرمينيا واري عيسائي فرقي جي پادرين بہ شرڪت ڪئي. غير مسلم فرقن کي مذڪور رسم ۾ شرڪت جي اجازت ملڻ تي آمريڪي اخبار ”دي نيويارڪ ٽائيمز“ هڪڙو مفصل مضمون شايع ڪيو. سلطان محمد پنجين جي ڀاءُ ۽ جاءِ نشين سلطان محمد ڇهين سندس تلوار ٻَڌڻ واري رسم جي فلم پڻ ڀرائي هئي، جيڪا انهيءَ سلطان جي ملت عثمانيہ جي آخري سلطان هئڻ سبب آخري رسم هئي، جيڪا فلمائي وئي هئي. اسان ڪوشش ڪئي تہ جيئن برٽش ميوزم يا پيرس جي لوور ميوزم يا روم جي ويسٽيڪن سٽي وانگر جت توهان انهن ميوزمن جي باري ۾ ڪتاب ۽ سيڊيز گهرڻ تي خريد ڪري سگهو ٿا تيئن هت بہ هن ميوزم جي متعلق ڪتاب ۽ سيڊيز خريد ڪيون، پر سيڊيز لاءِ چئون تہ سڀاڻي سو محبوب ۽ منا کي چيم تہ پاڻ هاڻ اڄ حرم ۾ گهمڻ جو پروگرام ڪينسل ٿا ڪريون ۽ سڀاڻي اچي حرم گُهمون، تنهن تي پاڻ ياد ڏياريون تہ سڀاڻي پاڻ پرنسس آئيلينڊ گهمڻ هلنداسين ۽ پرين پاڻ لنڊن هلنداسين، سو مجبورن اسان هاڻ وري هن ئي ميوزم جي ٻي پورشن لاءِ ٽڪيٽون وٺي حرم واري طرف گُهمڻ لاءِ روانا ٿياسين، اسان داخل ٿيڻ کان اڳ حرم جي دروازي وٽ ڪيفي مان کائڻ لاءِ ڪجهہ خريد ڪري کائي پي پوءِ اندر داخل ٿياسين. هي محل خليفن ۽ بادشاهن ۽ سلطانن لاءِ سَوَن سالن کان رهائش طور استعمال هيٺ رهيو آهي، توپ ڪاپي ميوزم واري طرف فوٽن ڪڍڻ تي بندش هئي پر هت اهڙي ڪابہ بندش نہ هئي، تنهن ڪري محبوب هتي ڪافي فوٽا ڪڍيا، ٿورو ٿورو مينهن وَسڻ جا ويس ڪري روم مان رمي ڪابل ۽ قنڌار تي وسي چين ۽ سمرقند کان ٿيندو هاڻ استنبول ۾ مينهڙا وسائي، هاڻ ڪابل کان ٿيندو سنڌ ۽ عالم کي آباد ڪرڻ لاءِ وڃي رهيو آهي ۽ اسان هاڻي دنيا اسلام جي آخري خلافت جي خليفن ۽ بادشاهن جي حرمن ۾ داخل ٿي رهيا آهيون، منا مون کي ٻُڌايو تہ پاڻ هن کان اڳ ۾ فرانس جي بادشاهن جا محل، پيرس ۾ ورسائل نالي انگلينڊ جي بادشاهن جو نيڪگهم محل هندستان جي بادشاهن جا محل لاهور، دهلي، آگره، فتح پور، سيڪري ۽ جپان جي بادشاھہ جو محل ٽوڪيو ۾ ڏسي چڪا آهيون.
حرم ۾ داخل ٿيڻ واري پهرئين ڪمري ۾ هڪ تمام وڏي آرسي يا آئينو لڳل آهي، جيڪو ڀت جيڏو ئي وڏو آهي. ان جي پاسن تي سوني رنگ سان خبر ناهي تہ چاندي يا ڪنهن ٻئي ڌاتوءَ جو تمام سهڻو ڪم ٿيل آهي. مون، منا ۽ محبوب اُت بيهي هڪ ٻئي جا فوٽا ڪڍيا. اندر ڪمرن جي دروازن جي مٿان چاندي يا ڪنهن ٻئي ڌاتوءَ تي ميناڪاريءَ جو لاجواب ڪم ٿيل هو، تنهن کي سياحن ڏاڍي چاھہ سان ٿي ڏٺو ۽ انهيءَ جا فوٽا ۽ فلمون ڀري رهيا هئا. ڪمري ۽ هالن اندر ڏاڍا سهڻا ۽ وڻندڙ فانوس لڳل هئا. هي سلطاني حرم جنهن ۾ اسين هاڻ گهمي رهيا آهيون، تنهن کي ترڪي ٻوليءَ ۾ ”حرم همايون“ چئجي ٿو، اهو سلطان جي خانگي محلات جي هڪ اهم حصي طور تعمير ٿيل هو، تنهن ۾ چار سؤ کان بہ گهڻا ڪمرا ٺهيل هئا. حرم ۾ سلطان جي ماءُ، سندس زالون، سندس سُريتون، سندس ٻار، سندس خاندان جا ٻيا فرد ۽ حرم ۾ ڪم ڪندڙ خادم ۽ پهريدار خواجا سرا رهندا هئا. توپ ڪپي محل جو هي سلطاني حرم سراءِ وارو ڀاڱو ڪيترين ئي عمارتن تي مشتمل آهي، جيڪي مختلف ورانڊن، دالانن ۽ اڱڻن وسيلي هڪ ٻئي سان ڳنڍيل آهن. خادمن، ٻين ملازمن ۽ عملدارن جي هر گروھہ کي حرم جي حدن اندر رهڻ لاءِ جدا جدا جڳهيون مليل هيون. هر ٽولي کي مليل جڳهيون سندن اڱڻن جي چوڌاريءَ ٺهيل هيون. انهن عمارتن جي ڪمرن جو تعداد هڪ سؤ کان بہ مٿي هو. انهن عمارتن وارن ڪمرن جو ڪجهہ قليل تعداد اڄڪلھہ عوام جي گُهمڻ لاءِ کُليل آهي. انهيءَ مھابي اسين بہ هت گُهمون پيا. حرم جي دروازن کان پري حد اورانگهڻ وارو عمل عدم موجود هو، البت سلطان، سندس راڻيون ۽ زالون، سندس والدہ، شھزادہ، سلطان جون سُريتون ۽ حرم جي حفاظت تي معمور محافظ صورتحال موافق رائج ضابطي کان آجا هئا. حرم سراءِ وارين عمارتن جو ميڙ توپ ڪپي محل جي اصل عمارتي سلسلي سان سورهين عيسوي صديءَ جي آخر ۾ دالانن يا ڍڪيل رستن وسيلي ڳنڍيو ويو هو. حرم وارين عمارتن مان گهڻين عمارتن جا نقشا ۽ تعميراتي اصول وقت جي عظيم معمار سِنان تيار ڪيا هئا. حرم سراء جي عمارتن جو سلسلو ٻئي نمبر دالان ۾ کُلندڙ ۽ اُتان کان شروع ٿيندڙ آهي. گاڏين وارو گيٽ پڻ انهيءَ دالان ۾ کُلندڙ آهي. وقت گُذرڻ سان گڏ حرم جي عمارتن جي تعمير جو سلسلو گولڊن هارن آبي رستي ڏانهن وڌندو رهيو ۽ عظيم عمارتن جي ميڙ جي صورت اختيار ڪري ويو. هنن عمارتن جي تعمير جو سلسلو پندرهين عيسوي صديءَ کان اوڻيهين صديءَ جي شروعات تائين جاري رهيو، جنهن ۾ محلاتي تعمير واري طرز ۽ آرائشي انداز اختيار ڪيو ويو. سلطان محمود اول ۽ سلطان عثمان ٽئين جي اقتدار دؤران حرم سراء جي چند عمارتن کي نئين سر سينگاريو ۽ سنواريو ويو هو. سينگار جي هيءَ نئين طرز اڳوڻي آرائشي طرز کان بلڪل نرالي ۽ وڌيڪ جاذب نظر هئي.
دالان نمبر ٻئي جي پاسي ۾ گاڏين واري دروازي مان لنگهي گنبذ جي ڇِت واري ڪمري ۾ داخل ٿبو. انهيءَ عمارت جي تعمير سلطان مراد ٽئين سن 1887ع ۾ ڪرائي. هت هاڻ سياح ٽولن جي صورت ۾ ڪمرن اندر داخل پيا ٿين تہ ڪي وري ٻين هالن ڏانهن وڌي رهيا آهن. سندن ٻاهران آندل ڪِرائي جا گائيڊ کين هر ڪمري، هال، فانوس، دري ۽ دروازي جي پُراڻي حيثيت بابت سمجهائي رهيا آهن. هر گروپ جي سياحن کي سندن مخصوص ٻوليءَ ۾ سمجهائڻ وارو گائيڊ ڪِرائي تي آندل آهي، پر اسين ۽ ٻيا بہ بيشمار سياح بنا گائيڊ جي گُهمي رهيا آهن. هتي حرم سراء جي خزاني جي آفيس بہ هوندي هئي. هن جڳھہ اندر رکيل ڪٻٽن ۾ مختلف شين، ماڳن ۽ ملڪيت جي وقف بابت لِکيل دستاويز ۽ ٻيو اهم معاملن متعلق مواد ۽ رڪارڊ حرم جي نگران اعليٰ جي سنڀال هيٺ محفوظ ڪيل هو، انهيءَ ۾ سلطان، سندس ڪُٽنب ۽ ٻين فلاحي ادارن جي مالي معاملن بابت رڪارڊ ۽ ناڻو بہ شامل هو. وضو ڪرڻ لاءِ مخصوص چشمي واري هال جي مرمت سن 1665ع ۾ حرم سراء وارين عمارتن کي لڳل باھہ کان پوءِ وڌيڪ بهتر نموني سان ڪرائي وئي هئي. حرام سراء کي باھہ لڳڻ وارو اهو ٻيو واقعو هو، جيڪو 24 جولاءِ 1665ع تي واقع ٿيو. هن ماڳ کي انهيءَ وقت حرم سراء ۾ داخل ٿيڻ لاءِ ٺهيل هال يا صفحي واري حيثيت حاصل هئي، جنهن تي محافظن جو پهرو هوندو هو. هي ماڳ حرم، حرم جي محافظن ۽ حرم سراء جي حدن اندر رهندڙ خادمن واري مسجد، سلطاني صلاحڪارن واري باغيچي ۽ ايوانِ عدل کي پاڻ ۾ ڳنڍيندڙ هو. ايوان عدل واري عمارت وٽان سلطان، سلطاني مجلس شوريٰ جي ڪارگذارين جو معائنو ڪندو هو. هن صفحي جي ڀِتين تي سترهين صديءَ ۾ ٺهيل ڪاشيءَ جا مشهور چوڪا لڳل آهن. ڪاشيءَ جو ڪم نہ صرف سنڌ ۽ ملتان ۾ ٿئي ٿو، پر توهان کي اهو ڪم مشرق جي ڪيترن ئي ملڪن جي ثقافتي پسِ منظر ۾ سندن عمارتن ۾ ڏسڻ ۾ ايندو. اسان وٽ انهن ڪاشيءَ جي چوڪن تي صرف گلڪاريءَ جا مختلف قسم ٺاهيندا آهن، پر ڪيترن ئي ملڪن، خاص ڪري چين ۽ جپان ۾ ڪاشيءَ جي چوڪن تي ماڻهن، جانورن ۽ پکين جون تصويرون بہ نظر اينديون. هن هال سان لڳ مسجد جي اڳيان ٺهيل دِڪو سلطان کي گهوڙي تي چڙهڻ ۾ ڪم ايندو هو. اتي رکيل بينچن تي پهريدار ويهندا هئا. هتي لڳل ڦوهارو هتان ڪڍائي وڃي سلطان مراد ٽئين جي خانگي شاهي حوض ۾ نصب ڪيو ويو هو. هن ماڳ جي کاٻي هٿ تي اَڏيل مسجد ۾ نيري، سائي ۽ سفيد رنگ وارا ڪاشيءَ جا چوڪا لڳل آهن. انهن چوڪن جو رنگ جهڪو ٿي ويو آهي. هن هال جي هڪڙي دروازي مان لنگهي هڪ دالان يا اڱڻ ۾ پهچبو، انهيءَ اڱڻ جي کاٻي طرف خادمن ۽ پهريدارن جا رهائشي ڪوارٽر ٺهيل آهن. انهن ڪوارٽرن جي دنگ وٽ نگران اعليٰ شيدي خواجا سرا جي گهر جي عمارت ٺهيل آهي. نگران اعليٰ شيدي خواجا سرا جو عهدو عملدارن ۾ چوٿون نمبر سڀ کان اعليٰ عهدو آهي. هنن عمارتن جي وچ ۾ سلطان جي شهزادن لاءِ هڪ اسڪول ٺهيل آهي. اسڪول واري ڪمري جي ڇِت تختا پوش، ڀِتيون ڪاٺ جي ڄارين سان سينگاريل ۽ فرش عاليشان ٽائيلن سان ٺهيل آهي. هت اڱڻ جي دنگ وٽ حرم ۾ داخل ٿيڻ لاءِ هڪڙو زبردست دروازو ٺهيل آهي، هتي ٺهيل هڪڙو سوڙهيو گذرگاھہ سفيد غلامن جي رهائشي جڳهين ڏانهن وڃي ٿو. اهي سفيد غلام، ترڪ سلطانن کي يورپي بادشاهن ۽ شهنشاهن کان تحفي طور مليا هئا. هن اڱڻ جي چوڌاري ٺهيل عمارتون سن 1654ع ۾ حرم سراء واري علائقي ۾ لڳندڙ خطرناڪ باھہ کان پوءِ نئين سر اَڏيون ويون هيون، جنهن ۾ پورٽيڪو جي پويان حرم جي خادمن جا ڪوارٽر، نگران اعليٰ جو گهر، شهزادن وارو اسڪول، سلطان سان ملاقات ڪندڙ عمائدين لاءِ ٺهيل انتظارگاھہ ۽ پهريدارن وارو ڇپرو شامل آهي. حرم سراء جي خادمن جا گهر سورهين صديءَ ۾ ٺهيل ڄاڻايا وڃن ٿا. اهي ٽماڙ عمارت تي مشتمل آهن. انهيءَ عمارت جي مُهاڙيءَ تي سلطان مصطفيٰ چوٿين، سلطان محمود ٻئي ۽ سلطان عبدالمجيد اول جي امانتداريءَ وارا ڪارناما لِکيل آهن. مٿئين ماڙن وارن ڪمرن ۾ نوان ڀرتي ٿيل سيکڙاٽ ملازم رهندا هئا. هن عمارت جي دنگ وٽ هڪڙو يادگار چُلهو ٺهيل آهي، جنهن کي رنگين ٽائيل لڳل آهن. حرم سراء جي نگران اعليٰ جي گهر ۾ ڪچهري وارو ڪمرو، سُمهڻ وارا ڪمرا ۽ منجهن عاليشان غسلخانا ٺهيل هئا. هت نلڪن ۽ ٻين شين تي هڪڙو مخصوص ننڍڙو مونوگرام لڳل هو. ان تي لکيل ٻوليءَ کي مون ۽ محبوب پڙهڻ ۽ سمجهڻ جي ڏاڍي ڪوشش ڪئي، پر اها سمجهہ ۾ نہ آئي. اسان کي تہ اڃا تائين موهن جي دڙي واري ٻولي بہ سمجهہ ۾ ڪانہ ٿي اچي، سو هيءَ ڌاري ٻولي ڪٿان ٿي پروڙجي! شهزادن جي اسڪول وارو ڪمرو مٿِيئن ماڙ تي هو ۽ حرم سراء جي نگران اعليٰ جي خاص سنڀال هيٺ هوندو هو. انهيءَ ڪمري جي ڀِتين کي يورپي ٽائلن ۽ بروق طرز آرائش سان سينگاريو ويو هو. حرم سراء جو مُکيہ دروازو سلطان جي ڪُٽنب ۽ سندس سُريتن جي رهائشگاھہ کي جدا ڪري ٿو. هي دروازو پهريدار جي آساميءَ ڏانهن وڃي ٿو، جنهن سان حرام سراء جون ٽي مُکيہ عمارتون ڳنڍيل آهن. پهريدار واري ماڳ جي کاٻي طرف وارو دروازو سلطان جي سُريتن واري اڱڻ ڏانهن کُلي ٿو. پهريدار واري ماڳ وٽ وچيون دروازو سلطان جي والدہ واري اڱڻ ڏانهن کُلندڙ آهي. هن ماڳ جي ساڄي طرف واري گذرگاھہ گولڊن روڊ کان ٿيندي سلطان جي رهائشگاھہ ڏانهن وڃي ٿو. سلطان جي راڻين ۽ سُريتن واري اڱڻ ۽ راڻيءَ جي والدہ جي رهائشگاھہ جي وچ تي هڪڙي چاڙهي ٺهيل آهي، جنهن کي ”چاليھہ وِکون“ سڏيو وڃي ٿو، اها حرم سراء جي اسپتال وٽان اڳتي وڌندي سُريتن جي رهائشگاھہ وٽان ٿيندي حرم سراء جي هيٺئن پاسي وٽ پوکيل سهڻي باغيچي وٽ وڃيو ڇيھہ ڪري. توپ ڪپي محل جي هن حرم سراء واري ڀاڱي ۾ سلطان ۽ سلطان جي والدہ جي رهائش واريون عمارتون حرم سراء وارين سڀني عمارتن جو وڏو حصو والارين ٿيون ۽ سڀ کان وڌيڪ اهميت جون حامل پڻ آهن. سورهين صديءَ ۾ راڻيءَ جي والدہ جڏهن قديم سلطاني محل مان نِڪري اچي توپ ڪپي محل ۾ رهڻ لڳي تہ ان کان پوءِ سلطان ۽ راڻيءَ جي والدہ لاءِ مذڪور رهائشگاھہ تعمير ٿيا. سن 1665ع واري باھہ کان پوءِ انهن کي وري نئين سِر تعمير ڪيو ويو هو. موسيقيءَ وارو ڪمرو هن عمارت سان ارڙهين صديءَ ۾ ڳنڍيو ويو هو. راڻيءَ جي والدہ جي رهائشگاھہ جا فقط ٻہ ڪمرا گُهمڻ لاءِ ڏيکاريا وڃن ٿا. راڻي جي والدہ جي رهائشگاھہ ۽ ساڻس ملاقات ڪندڙ خواتين لاءِ انتظار گاھہ هن عمارت جي مٿئين ماڙ تي واقع آهي. انهيءَ عمارت جي هيٺئن ماڙ تي سلطان جي سُريتن جي رهائشگاھہ قائم هئي. هيءَ راڻيءَ جي گهر واري عمارت سلطان جي رهائشگاھہ واري عمارت ڏانهن ويندڙ گُذرگاھہ سان متصل آهي. هنن سڀني جڳهين ۾ سترهين صديءَ ۾ ٺهيل نيري، سفيد، پيلي ۽ سائي رنگ واري سهڻي ڪاشيءَ جو عاليشان ڪم ٿيل آهي. مٿئين ڪمرن ۾ ارڙهين ۽ اوڻيهين صديءَ جي مغربي طرز واري پينٽنگ ٿيل آهي. امپيريئل هال حرم سراء وارين عمارتن ۾ سورهين صديءَ ۾ تعمير ٿيل ڄاڻايو وڃي ٿو. اهو هال گُنبذ واري ڇِت سان ڍڪيل آهي. اهو سرڪاري مهمانن جي آجيان وارو ايوان، توڙي حرم جي رهاڪن جي تفريح گاھہ طور ڪم ايندو هو. محبوب پُڇيو تہ ان وقت محلن ۾ بادشاهن جون وندرون بہ آئون سمجهان ٿو تہ، اهي سنڌي وڏيرن جي وندرن وانگر هونديون يا ٿورو مختلف هونديون. اسين هاڻ هڪ ٻئي سيڪشن ۾ داخل ٿياسين. شايد هي سلطانن يا شهزادن جي ڪچهريءَ جو هال هو، جنهن ۾ هڪ وڏي آرامده ۽ پَٽ پٽيهر سان ڀريل ويهڪ ٺهيل هئي. هن ئي هال ۾ سلطان پنهنجن خاص صلاحڪارن، مهمانن، پنهنجي والدہ، پنهنجي پهرين زال يا راڻيءَ ۽ ٻين زالن ۽ پنهنجن ٻارن کي موقعي موافق گُهرائيندو هو. مذهبي ڏهاڙن ۽ شادين مُرادين جون رسمون، توڙي مختلف تفريحي محفلون بہ هتي ئي منعقد ٿينديون هيون. سن 1665ع ۾ حرم سراء ۾ لڳندڙ خطرناڪ باھہ کان پوءِ سلطان عثمان ٽئين جي دؤر حڪومت ۾ هن هال کي نئين سر تعمير ڪيو ويو ۽ روڪوڪو طرز آرائش سينگاريو ويو. هال جي ڀِتين ۾ لڳل چوڪن تي سهڻي خطاطي ٿيل هئي. چوڪن جي چوڌاري ڪاشيءَ ۽ شيشي جون پٽيون لڳل هيون، سي ڏاڍون ٿي ٺَهيون. گُنبذ جي ڪانس تي ٿيل اصلوڪي مصوري اڃا تائين قائم آهي ۽ چڱيءَ طرح ڏسڻ ۾ پئي اچي. انهيءَ هال ۾ سلطان جو تخت يا گادي بہ رکيل آهي، جنهن جي مٿان هڪ ڇٽي رکيل آهي. هن هال جي گئلريءَ ۾ راڻيءَ جي والدہ جي اڳواڻيءَ هيٺ راڻي ۽ سلطان جون ٻيون زالون ويهنديون هيون. هتي رکيل سونهري پٽين واريون ڪرسيون جرمنيءَ جي شهنشاھہ ولهيلم ٻئي طرفان سلطان کي تحفي طور موڪليون ويون هيون. هال ۾ نصب ٿيل گهڙيال برطانيہ جي راڻي وڪٽوريا سوکڙيءَ طور موڪليا هئا. هال سان لڳ ننڍو ڪمرو رڌڻي طور ڪم ايندو هو. انهيءَ ۾ هاڻي موسيقيءَ جي سازن جي نمائش پئي ٿي. هن ڪمري وٽان هڪ ننڍو رستو سلطان جي خانگي رهائشگاھہ ڏانهن وڃي ٿو. هن هال جو هڪ دروازو راڻيءَ جي والدہ جي رهائشگاھہ ڏانهن کُلندڙ آهي. ٻيو دروازو سلطان جي حمام ڏانهن کُلي ٿو. ٽيون ڳجهو دروازو هڪڙي وڏي آرسيءَ جي پويان ٺهيل آهي، جنهن مان سلطان سڄي محل ۾ ڪنهن بہ طرف باحفاظت وڃي سگهي ٿو. هال ۾ نصب ٿيل دروازن مان هڪڙو کاڌو کائڻ واري چيمبر ۾ کُلي ٿو. تنهن کان سواءِ هڪ ٻيو بہ دروازو هال ۾ لڳل آهي، جيڪو هال سان ڳنڍيل ٻين ننڍن ايوانن ڏانهن کُلندڙ آهي. انهن مان هڪ چيمبر ۾ لاجواب ڦوهارو نصب ٿيل آهي. هت بہ محبوب فوٽا ڪڍيا. سلطان احمد ٽئين جو جوڙايل پروي چيمبر هڪ ننڍو مگر پُروقار ۽ چڱيءَ طرح آراستہ ڪمرو آهي. ان جي ديوارن تي ميوي جي پيالن ۽ نهايت سُهڻي گلڪاريءَ واري پينٽنگ ٿيل آهي. هن چيمبر ۾ ٽائيلن سان آراستہ هڪڙو بخارو بہ ٺهيل آهي. ان جي درين جي شيشن تي پڻ گلن واري نهايت سُهڻي پينٽنگ ٿيل آهي. هن ڪمري کي ”فروٽ روم“ پڻ ڪوٺيندا هئا، پر هينئر اسان جي کائڻ لاءِ هتي ڪوبہ ميوو موجود ڪونهي! سلطنت جو ولي عهد شهزادو سندس مخصوص رهائشگاھہ ۾ مفرد زندگي گُذاريندو هو، تنهنڪري انهيءَ عمارت کي قفس يعني پڃرو بہ سڏيندا هئا. سمورن شهزادن کي سن بلوغ تائين سلطنت عثمانيہ طرفان حرام سراء ۾ نافذ ضابطہ اخلاق موجب مختلف علمن ۽ عملن جي سِکيا ڏني ويندي هئي. تنهن کان پوءِ کين مملڪت جي مختلف پرڳڻن ڏانهن ناظم يا گورنر مقر ڪري موڪليو ويندو هو، جتي اهي رياستي امور بابت وڌيڪ عملي انتظامي سِکيا حاصل ڪندا هئا. شھزادہ حرم سراء ۾ سترهين عيسوي صديءَ جي شروعات کان وٺي رهڻ لڳا، جنهن ڪري محل جي انتظام ۾ سندن عمل دخل شروع ٿي ويو. ارڙهين صديءَ کان وٺي ولي عهد شهزادي جي رهائشگاھہ ايوان شوريٰ طور استعمال ٿيڻ لڳي. حرم سراء جي هڪڙي ايوان کي ”صوفيہ همايون“ سَڏيندا هئا. اهو ايوان سلطان جو بلڪل خانگي ۽ تمام ڳُجهو چيمبر هو، جنهن ۾ ڪيترائي شاميانا، ڇانيل دڪا ۽ بهترين باغيچو پوکيل هو.
حرم سراء جي بند ٿيڻ ۽ سياحن کي خبردار ڪرڻ لاءِ تہ اهي حرم سراء خالي ڪن، اهو اطلاع ڏيندڙ گهنٽيون وڄڻ لڳيون تہ اسان بہ واپس ورڻ واري ڪئي. حرم سراء ۾ تمام گهڻي تعداد ۾ سياح موجود هئا، پر نِڪرڻ وقت ڪابہ اجائي رش، تڪڙ يا افراتفري ڪانہ هئي. سڀ سياح آهستي آهستي، مشڪي هڪٻئي کي هيلو هيلو ۽ ساري ساري چوندا ٻاهر نِڪرندا ويا. منا ۽ محبوب پڻ پنهنجو پنهنجو سامان سنڀاليندا حرم سراء مان ٻاهر نِڪري آياسين، جتي توپ ڪپي محل ۽ حرم سراء گُهمڻ وارا بيشمار سياح نظر آيا. اسين هتان نڪري اچي بلو مسجد جي ٻاهران پيل بئيچن تي ويهي هتي نصب ٿيل بيشمار سهڻن ڦوهارن کي ڏسڻ لڳاسين. جيڪي بيشمار روشنين جي رنگن ۾ هڪ عجيب روح پرور منظر پيش ڪري رهيا هئا، جن کي سياح ڏسي رهيا هئا، هن سڄي منظر کي ڏِسي مون کي شيخ اياز جو هي شعر ياد اچي ويو ته:
ماڻهو چنڊ ٽُپي ويو آهي،
تون تہ اُتي ئي بيٺو آهين.
اسين هتان چاڙهيءَ تان هيٺ اچي هڪ هوٽل تي ماني کائڻ بعد ڀرسان ئي هڪ اسٽور تان ڪجهہ سامان خريد ڪري پوءِ پنڌ ئي پنڌ اچي پنهنجي رهائش واري هوٽل تي آرامي ٿياسين. صبح سوير ناشتو ڪري ٽيڪسي ڀاڙي تي ڪري ڪباتاس (Kabatas) نالي پتڻ تي پهتاسين، جتان پاتڻي ٻيڙيءَ ۾ چڙهي سمنڊ رستي ’پرنسز آئيلينڊس‘ ڏانهن روانا ٿياسين. مون هن کان اڳ يورپ انگلش چينل ۾ فرانس کان انگلينڊ، انگلينڊ کان بيلجيم ۽ جرمنيءَ جي رائن نديءَ ۾، آمريڪا جي سان فرانسسڪو مارڪو پولو جي شهر وينس ۾، انگلينڊ جي ٿيمس نديءَ ۾ ۽ هالينڊ ۾ ايمسٽر نديءَ ۾ ڪيئي دفعا انهن ندين ۽ سمنڊ ۾ بہ سفر ڪيو آهي، پر مون کي ٻيڙيءَ ۾ گُهمڻ جو مزو جهڙو سنڌو درياھہ ۾ منهنجي ڳوٺ ٻنيءَ وٽ ٿو اچي، اهڙو مزو ٻئي هنڌ ڪٿي بہ ڪونہ آيو. هينئر درياھہ جي ڪِنارن تي ٻيلن جا وڻ ختم ٿي ويا آهن، پر جڏهن ٻيلا ڀلا ۽ منجهن عاليشان وڻ هوندا هئا ۽ درياھہ ۾ پاڻي جام هوندا هئا، تڏهن درياھہ ۾ ٻيڙين جي سير جو مزو ئي ٻيو هوندو هو. خاص ڪري چانڊوڪيءَ راتين ۾، درياھہ جي سِير تي ٻيڙين جي سَير دؤران ڇولين جو ڪپرن سان ٽڪرائجڻ جو آواز ۽ پڙاڏو ماحول کي مست ڪري ڇڏيندو هو. جڏهن چوڏهين جي چنڊ جا ڪِرڻا درياھہ جي لهرن ۽ پاڻيءَ تي پوندا هئا تہ اهو اهڙي تہ سحر انگيز نموني جرڪندو هو ۽ ائين ڀانئبو هو ڄڻ تہ سموري درياھہ ۾ چانديءَ وارو پاڻي پيو وهي. اهڙي حسين ماحول ۾ موج ۾ اچي جڏهن شيخ اياز پنهنجي شاعري ٻُڌائيندو هو تہ، ٻُڌڻ وارن تي سحر تاري ڪري ڇڏيندو هو. ٻُڌڻ وارن ۾ بابا سائين ارباب نور محمد پليجو، جمال ابڙو، ابراهيم جويو، رشيد ڀٽي، غلام رباني آگرو وارا هوندا هئا. اسين چُپ چاپ باادب سندس شاعري ٻُڌندا رهندا هئاسين. پريان ناکئو جمون ۽ آچار ميربحر واريءَ ۾ پلا پيا پچائيندا هئا. ڪڏهن ڪڏهن ٻلهڻيون درياھہ جي پاڻيءَ ۾ ٽُپ ڏيندي ڏسبيون هيون. انهن تي چنڊ جي پوندڙ چانڊاڻ جي جهلڪ ڏاڍي وڻندي هئي.
درياھہ جي ڪپرن تي وڏا گهاٽا ٻٻر جا وڻ پري کان هڪ عجيب ڏيک ڏيندا هئا. ڪڏهن ڪڏهن درياھہ جي ٻيٽن تي راڳ جون محفلون بہ ڪرائيندا هئاسين. درياھہ شاھہ جي هنج ۾ اهي منظر ۽ محفلون موجون ۽ مستيون جڏهن ياد ٿيون پون تہ جسم ۽ جان جوان ٿي پون! کیا رات تھی کہ اک کہانی میں کٹ گئی! ڪڏهن ڪڏهن شيخ اياز درياھہ ۾ رڇ لهرائي پوءِ انهيءَ ۾ ڦاسندڙ مڇين ۽ پلن کي ڏاڍي غور سان ڏسندو هو. سندس اهو دستور هوندو هو تہ محفل جي آخر ۾ هو ملاحن سان مخصوص ڪچهري ڪندو هو ۽ ٻيڙين، رڇن ۽ مڇين جا ڪيترائي نوان لفظ پنهنجي ڊائريءَ ۾ نوٽ ڪندو هو. لفظن ۽ محاورن نوٽ ڪرڻ جو اهو سلسلو سندس لاڙ جي سموري سفر دؤران جاري رهيو ۽ ڪيٽي بندر وٽ پورو ٿيو. اياز اهو سربستو احوال پنهنجي ڪتاب ”ڪٿي نہ ڀڃبو ٿڪ مسافر“ ۾ بيان ڪيو آهي.
استنبول شهر جي وچان وَهندڙ هن سحر انگيز سمنڊ ۾ هلندڙ ٻيڙين جو ايڏو وڏو تعداد هن کان اڳ مون صرف آمريڪا جي شهر سان فرانسسڪو ۾ ڏٺو، پر استنبول مون کي سان فرانسسڪو کان بہ وڌيڪ وڻندڙ ۽ پنهنجو لڳو؛ جنهن جا ماڻهو ملوڪ، محبتي ۽ پنهنجا لڳا. اسان هاڻ پنهنجي بوٽ ۾ ٻنهي طرفن کان وڏين وڏين ٽڪرين مان نِڪرندا پرنسز آئلينڊس يعني شهزادن وارن ٻيٽن ڏانهن وڃي رهيا آهيون. اسين هت تقريباً ڏيڍ ڪلاڪ کن سفر ڪرڻ کان پوءِ پهتاسين. هنن ٻيٽن کي ڳاڙها ٻيٽ بہ ڪوٺيو ويندو هو. انهن ٻيٽن جو ڪل تعداد نَوَ آهي، جيڪي استنبول شهر جي ايشيا کنڊ واري ڀاڱي سان وابستہ، شهر کان تما گهڻو پري، ساحل سان تقريباً لڳ، هن وقت شاندار تفريحي ماڳ آهي. بازنطيني، رومي ۽ عثماني گهراڻي جي اوائلي دؤر حڪومت ۾ شاهي خاندان جا جيڪي فرد بغاوت سبب حزب اقتدار کان ٻاهر رکيا ويندا هئا، انهن کي سزا طور هنن ٻيٽن تي نظربند ڪيو ويندو هو، ڇو تہ انهيءَ وقت ۾ اهي ٻيٽ استنبول شهر کان تمام گهڻو پري تصور ڪيا ويندا هئا،جتان باغي شهزادا باغيانہ سرگرميون انجام ڏئي نہ پئي سگهيا. انگريزن پڻ هندستان جي باغي سياسي اڳواڻن کي مالديپ جي ويجهو ڪجهہ ٻيٽن ۾ سزا طور نظربند ڪندا هئا. انهن ٻين کي ڪارو پاڻي سَڏيندا هئا. شهزادن وارن ٻيٽن تي شهزادن کي قيد رکڻ جي روايت کان اڳ انهن ٻيٽن تي رهندا هئا، جيڪي سماجي زندگي تياڳي انهن ويران ٻيٽن تي الله تعاليٰ جي عبادت ڪندا هئا، تنهن ڪري انهن ٻيٽن کي ”شهزادن وارا ٻيٽ“ سَڏڻ کان اڳ ”تياڳين وارا ٻيٽ“ سَڏيندا هئا. انهن ۾ چار وڏا ۽ پنج ننڍا ٻيٽ آهن.
ڪائنالئاڊا (Kinaliada)، برگاز (Burgaz)، هيبِيلِئاڊا (Heybeliada) ۽ بُيُوڪاڊا (Buyukada) وڏا ٻيٽ آهن. تنهن کان سواءِ صدف (Sedef) نالي بہ هڪڙو ننڍڙو ٻيٽ آهي، جتي انساني آبادي آهي. اهو ٻيٽ بيوڪاڊا وڏي ٻيٽ جي اوڀر طرف آهي. ڪاسڪ (Kasik) ننڍو ٻيٽ بُرگاز ۽ هيبِيلِئاڊا ٻيٽن جي وچ ۾ آهي. تاوسان (Tavsan) ٻيٽ بُيُوڪاڊا ٻيٽ جي ڏکڻ طرف آهي. ياسئاڊا (Yassiada) ۽ سِوِرِئاڊا (Sivriada) ٻيٽ ڪائينالئاڊا ٻيٽ جي ڏکڻ اولھہ ڪنڊ تي سمنڊ اندر ڳچ پنڌ تي موجود آهن. هي چارئي ٻيٽ ويران آهن، جن تي ڪابہ وسندي ۽ آبادي ڪانهي. بُيوڪاڊا ٻيٽ کي شهزادن وارن ٻيٽن جي راڻي چوندا آهن. استنبول شهر کان هنن ٻيٽن ڏانهن مسافر کڻي ويندڙ ۽ ايندڙ ٻيڙين کي ”پتڻ واريون ٻيڙيون“ سَڏيندا آهن. بُيوڪاڊا ٻيٽ جي پتڻ تي لهڻ سان سامهون تعمير ٿيل سينٽرل اسڪوائر نالي عاليشان عمارت ۾ نصب ٿيل وڏا گهڙيال چڱيءَ طرح ڏسڻ ۾ اچن ٿا. گهاٽ مان ٻاهر نڪري ڪپ تي ڏسندا تہ هتي سُٺا ريسٽورينٽ ٺهيل آهن. ٽائون سينٽر ۾ ٻين شين کان سواءِ پاسارين جا دُڪان پڻ موجود آهن. گهڙيالن واري سينٽرل اسڪوائر جي کاٻي هٿ تي شاهي رستو اوڀر طرف، ساڄي هٿ تي شاهي رستو اولھہ طرف ۽ اوهان جي سامهون عاليشان رستو ڏکڻ طرف پيو وڃي. سمورن رستن تي شاندار عمارتون ٺهيل آهن. اسان انهن عمارتن جي سامهون ڪافي فوٽا ڪڍيا، پوءِ اڳتي روانا ٿياسين. هت سڀئي وڏا رستا يونين اسڪوائر وٽ اچي ملن ٿا. هن ٻيٽ جي جاگرافيائي سينٽر پوائنٽ ٻن ٽڪرين جي وچ ۾ صنوبر وڻن جي ڀَلَ ۾ ڄاڻائي وڃي ٿي. هن ٻيٽ جو واضح ۽ سُٺو نقشو پتڻ واري گهاٽ جي کاٻي هٿ تي نصب ٿيل آهي. هنن جزيرن ڏانهن وڃڻ جو واحد وسيلو سامونڊي پاتڻي ٻيڙيون ۽ تفريحي ٻيڙا آهن، جيڪي استنبول شهر جي ٻنهي کنڊن وارن گهاٽن يعني تڙن تي مقرر ٽائيم ٽيبل موافق سدائين موجود هونديون آهن. استنبول جي اُلهندي ڀاڱي کان هنن جزيرن ڏانهن ويندڙ پاتڻي ٻيڙيون ڪباتاس نالي تڙ تان مسافر کڻنديون آهن ۽ اُڀرندي يعني ايشيا واري ڀاڱي مان مسافر کڻندڙ پاتڻي ٻيڙيون ڪاڊيڪواءِ (Kadikoy)، بوسٽانسي (Bostanci)، مالتپي (Maltepe) ۽ ڪرتل (Kartal) نالي گهاٽن تان مسافر کڻنديون آهن. هنن جزيزن ڏانهن ٻيڙين جا گهڻي ۾ گهڻا چڪر يا پُورَ بوستانسي تڙ تان لڳايا ويندا آهن. تکيون پاتڻي ٻيڙيون توڙي وڏا تفريحي جهاز بہ هن ئي تڙ تان هنن ٻيٽن ڏانهن ويندا آهن. استنبول شهر جي يورپي يعني اُلهندي ڀاڱي کان هنن جزيرن تائين پهچڻ ۾ وڏن تفريحي ٻيڙن کي عموماً ڏيڍ ڪلاڪ کن لڳي ٿو، پر اُڀرندي يعني شهر جي ايشيائي ڀاڱي کان هنن جزيرن تي پهچڻ ۾ ٻيڙين کي فقط مُنو ڪلاڪ لڳي ٿو. تقريباً سڀئي پاتڻي ٻيڙيون چئن ئي مُکيہ ٻيٽن تي مسافرن کي سلسليوار پهچائين ٿيون. پر انهن ٻيٽن جي نالي سان ٻيڙي بيهڻ جو اعلان ڪونہ ڪندا آهن، تنهنڪري هر مسافر کي ٻيٽ جي تڙ يعني گهاٽ تي انهيءَ ٻيٽ جي نالي وارو شاهي بورڊ چڱيءَ ريت جانچي ڏسڻ گُهرجي تہ، جيئن هو پنهنجي گهربل ٻيٽ تي پهچي سگهي. مون محبوب کي اهي بورڊ پڙهڻ لاءِ تاڪيد ڪيو هو. هيءَ بہ مزيداري ڳالھہ آهي تہ هنن ٻيٽن تي گُهمڻ ڦِرڻ لاءِ ڪا آٽوموبائل سواريءَ جهڙوڪ؛ موٽر ٽيڪسي يا رڪشا وغيرہ آهي ئي ڪانه! البت گهوڙي گاڏيون، جهڙيون ڪنهن زماني ۾ حيدرآباد ۾ هلنديون هيون، سي هر ٻيٽ جي هر تڙ تي حقيون بيٺيون آهن. تڙ کان ٻيٽ جي مختلف ماڳن ڏانهن کڻي وڃڻ لاءِ انهن گهوڙي گاڏين جو ڀاڙو مقرر ٿيل آهي ۽ مسافرن جي تعداد موجب نہ پر يڪي گاڏيءَ جو آهي، جنهن ۾ وڌ ۾ وڌ چار مسافر ڏُکيا ويهي سگهن ٿا. البت ٽي مسافر آرام سان ويهي سگهن ٿا ۽ اسين بہ ٽي ڄڻا هئاسين، تنهنڪري سڄي ٻيٽ تي گُهمڻ ڦرڻ ۾ ڏاڍو مزو پئي آيو. بُيُوڪاڊا ٻيٽ تي By Sukru نالي هوٽل سمنڊ جي ڪِناري تي تعمير ٿيل آهي، جنهن ۾ مختلف تازين سامونڊي مڇين، ڀاڄين ۽ لذيذ ڪبابن تي مشتمل بهترين کاڌا پيش ڪيا وڃن ٿا. هن هوٽل جي مئڪدي ۾ هر ڇنڇر جي رات موسيقيءَ جي محفل سجائي ويندي آهي. گهاٽ کي ويجهي هئڻ سبب هن هوٽل ۾ تمام گهڻي رش هوندي آهي، تنهنڪري ويهن آمريڪن ڊالرن عيوض بُڪنگ سياحن لاءِ سُڪون جو سبب بنجي ٿي. جيڪڏهن توهان ٻيٽن تي رات گذارڻ نٿا چاهيون تہ گهاٽ واري عمارت مان ٻاهر نڪرڻ کان اڳ، شهر ڏانهن ٻيڙين جي موٽڻ جا وقت نوٽ ڪرڻ نہ وِساريندا، جيئن تہ موٽڻ ۾ سهولت رهي. خاص ڪري سياري جي مُند ۾ وڏا تفريحي مسافر بردار جهاز شهر ڏانهن واپسي گهٽ ڪندا آهن. ٻيٽن کان سڀ کان دير سان استنبول واپس ورندڙ ٻيڙيون بوستانسي تڙ تي لنگر انداز ٿينديون آهن. تقسيم اسڪوائر ڏانهن وڃڻ لاءِ انهيءَ گهاٽ تان بسون ملن ٿيون. يا تہ توهان تڙ سان لڳ گهٽي ٽُپي، سامهون ريلوي لائين جي هيٺان گذرگاھہ مان لنگهي ٻئي پاسي پهچي، کاٻي هٿ تي ٺهيل سيڙهي نمبر ٻہ تان مٿي اچي اچي هڪ اسڪوائر وٽ رسندا، جتان پڻ تقسيم اسڪوائر لاءِ بسون ملن ٿيون. هيءَ ڳالھہ ڌيان لهڻي تہ سرءُ، سياري ۽ بهار جي مُندن دؤران ڪڏهن ڪڏهن طوفانن ۽ وڏين لهرن سبب هنن ٻيٽن ڏانهن پاتڻي ۽ تفريحي ٻيڙيون وغيرہ ڪونہ وينديون آهن. انهيءَ عرصي دؤران اهي ٻيٽ ساري جهان کان جُدا رهندا آهن. هينئر بہ تقريباً بهار جهڙي موسم آهي ۽ بگي يا پنڌ پر گُهمڻ ڦِرڻ ۾ مزو پيو اچي. جهڙيون اڄڪلھہ ڪراچيءَ بيچ تي وليج هوٽل کان اڳيان هوٽلون کُليون آهن، هتي هن ٻيٽ جي ڪِناري تي بہ اهڙي قسم جي پر وڏي ۽ سُٺي هوٽل ٺهيل آهي. اسان بہ ٻہ ٽي ڪلاڪ گُهمي ڦري اچي هن هوٽل ۾ ماني کاڌي. ماني تمام سُٺي هئي، پر بل استنبول جي هوٽلن کان زيادھہ هو. ماني کائي هوٽل کان ٻاهر ان جي ڀرسان ئي تڙ تي بيٺل ٻيڙيءَ ۾ چڙهي اسين استنبول ڏانهن روانا ٿياسين.
انگريزن جي دؤر حڪومت ۾ هڪ سنڌي پبلشر نارائڻ داس رتن مل ملڪاڻيءَ انگريزن جي دؤر ۾ ۽ ان کان اڳ ۾ سنڌ ۾ آيل سياحن، انگريز آفيسرن ۽ ڪن ٻين لِيکڪن جي ڪُل يارهن ڪتابن جو مختصر ترجمو ڪرائي ”ميراڻي سنڌڙي“ نالي سان دهليءَ مان ڪتاب ڇپرايو، جنهن جي صفحي 167 تي يورپي لِيکڪ پونسٽن (Ponston) جي ڪتاب “Personal Observations in Sindh” جو حوالو ڏنل آهي. انهيءَ ۾ لِکيل آهي ته: ”شڪارپور جي بازار ۾ جهڙي رونق آهي اهڙي مصر (جي شهر) قاهره کان سواءِ ٻين ٿورڙن هنڌن ڏسجي ٿي. عجيب غريب چهچٽي واريون ٽوليون هت وچ ايشيا جا واپاري (۽) اُڀرندي اُلهندي هندستان جا واپاري پاڻ ۾ ملندا جلندا ڏسڻ ۾ ايندا. اٽڪل چئين بجي شام جو بازار تيز ٿيندي آهي. معلوم ٿيو تہ سنڌ جو هڪ شهر شڪارپور مصر جي شهر قاهره سان رونق ۾ برابري ٿو ڪري تہ وري ٻيو شهر ڪراچي انگريز دؤر حڪومت ۾ ايشيا جو پهريون نمبر صاف سٿرو شهر قرار ڏنو وڃي ٿو. انهيءَ دؤر جون ڳالهيون پڙهيو وري اڄوڪي سنڌ کي ڏسيو دل ۽ اکيون آليون ٿيو پون. اسان جو سامونڊي جهاز هاڻ باسفورس سمنڊ جي يورپ واري ڪِناري تي اچي پهتو آهي. هر انسان کي گُهمڻ ڦِرڻ جو شوق هوندو آهي پر اسان جي پاڪ ڪتاب قرآن شريف ۾ تہ اهو حڪم آهي ته:
سِيْرُوْا فِي الْاَرْضِ (آل عمران: 137)
ترجمو: ڌرتيءَ تي سير ڪريو.
الله پاڪ جا لک ٿورا جو منهنجي هٿن ۾ سفر جون ريکائون ڪجهہ زيادھہ ئي ڏئي ڇڏئين. ننڍي عمر ۾ بابا سان گڏ سڄي سنڌ ۽ ڪاليج لائين ۾ ڪيئي دفعا سڄو پاڪستان گُهمي آيس. وري سن 1981ع کان سن 2011ع تائين مسلسل ٽيهن سالن جي عرصي ۾ اڪيلو تہ ڪڏهن پنهنجي دوستن سان ۽ پوءِ پنهنجي سڄي فيمليءَ سان گڏ پنڌ، اُٺ ۽ گهوڙي تي، ٻيڙيءَ، سامونڊي جهاز، بس، ريل گاڏي، ٽرام، ٽيوب، هيليڪاپٽر توڙي هوائي جهاز ۾ ڪراچيءَ کان جپان جي انهيءَ سرزمين تائين جت ڌرتيءَ تي سج جا پهريان ڪِرڻا پون ٿا ۽ ڪراچيءَ کان آمريڪا جي اُلهندي سرحد يعني پئسفڪ وڏي سمنڊ جي ڪِناري تائين، جت وري ڌرتيءَ تي سج جا آخري ڪِرڻا ڪِرن ٿا ۽ وري انڊين اوشن کان يعني ڪراچيءَ کان باسفورس سمنڊ تائين جت ايشيا کنڊ ختم ٿئي ٿو، يعني ترڪيءَ جو ايشيائي ڀاڱو ۽ وري بہ باسفورس سمنڊ کان جتان يورپ کنڊ شروع ٿئي ٿو ۽ جتي اسين هينئر بيٺا آهيون، اُتان کان اسڪاٽ لينڊ وٽ ائٽلانٽڪ وڏي سمنڊ تائين جت يورپ کنڊ ختم ٿئي ٿو، تقريباً سمورا ملڪ گُهمي آيس. هن سموري سفر دؤران منهنجي خواهش رهي تہ، دنيا جي عظيم سياحن يعني محمد ابن بطوطہ ۽ مارڪو پولو جا شهر ۽ گهر ڏسان، سو مالڪ سائينءَ جي مهر سان اِٽليءَ جي شهر وينس ۾ مارڪو پولو جو گهر وڃي ڏٺم، پر ابن بطوطہ جو ملڪ مراڪش ۽ سندس اباڻو ڳوٺ طنجيئر اڃا تائين ڏسي ڪونہ سگهيو آهيان. اميد اٿم تہ هاڻ جڏهن بہ ولايت وڃڻ ٿيو تہ، سڀ کان پهرين مراڪش وڃي، طنجيئر پهچي هن عظيم سيلانيءَ ابن بطوطہ جي گهر جو ديدار ڪبو، تنهن کان پوءِ ئي ڪنهن ٻئي شهر ۽ ملڪ ڏانهن اُسهَندس. ابن بطوطہ چين کان سواءِ گهڻو ڪري فقط اسلامي دنيا گُهميو، ڇو تہ هو علمي لحاظ کان سُني اسلامي قانون يعني سُني فقھ جو وڏو عالم هو، تنهنڪري هو اسلامي دنيا جي ڪيترن ئي ملڪن ۾ قاضي يعني جج جي اعليٰ عهدي تي فائز، وڏي مانُ ۽ مرتبي سان رهيو. هن سنڌونديءَ ذريعي سڄي سنڌ ڏٺي. هو لاهري بندر بابت لکي ٿو تہ، هي تمام وڏو بندر آهي، جت فارس ۽ يمن جا تجارتي ٻيڙا ۽ سوداگر تمام گهڻي تعداد ۾ موجود هئا. بندر جي سالياني آمدنيءَ جو محصول سَٺ لک دينار هو. انهيءَ وقت سنڌ جي گاديءَ جو هنڌ ملتان هو ۽ هجري سن 724 هو. سنڌ تي دهليءَ طرفان مقرر حاڪم امير سرتيز هو ۽ دهليءَ جو حاڪم محمد شاھہ تغلق هو.
آئون ڀانيان ٿو تہ، ابن بطوطہ توڙي مارڪو پولو، ٻنهي عظيم سياحن کان مون مفاصلي جي نسبت سان ٻِيڻو سفر ڪيو هوندو، جنهن دؤران چاليهارو کن ملڪ ۽ هڪ سؤ کان بہ گهڻا شهر ڏسي وسي آيس. ايئن رب جي رحم سان مون لاءِ ڇپر مڙئي ڇاڙڪي ٿي پيو. اهو سفر جو سلسلو اڃا بہ جاري آهي ۽ اميد تہ جيستائين صحت جو ساٿ رهيو، تيستائين هلندو رهندو. هاڻي ڪافي ذميواريون گهٽيون آهن ۽ پنهنجي اولاد جي ذميوارانہ رَوَين ڪري پُٺيان جو ڪوبہ فڪر محسوس ڪونہ ٿو ڪريان.
هي ننڍڙو جهاز جڏهن سمنڊ جي ڪِناري پنهنجي جيٽيءَ سان لڳو تہ مسافر آهستي آهستي لهڻ لڳا. اسين بہ هيٺ لهي پاڻ ۾ مشورو ڪرڻ لڳاسين تہ گهر هلجي يا چڪر لڳائي پوءِ هلي گهر ڀيڙا ٿيون، ڇو تہ گهڻو ڪري استنبول جا مُک مذهبي، تاريخي ۽ سياحت لائق ماڳ مڪان ڏسي ورتا هئاسين. ٿي سگهي ٿو تہ انهن مان ڪجهہ رهجي بہ ويا هوندا، جيئن تہ اسان جي فلائيٽ سڀاڻي شام جو ستين بجي آهي. ايئرپورٽ تي پهچڻ ۾ اڌ ڪلاڪ ۽ اتي اُڏام کان ٻہ ڪلاڪ اڳ پهچڻ گُهرجي. سو جيڪڏهن اسين شام جو ساڍي چئين بجي بہ روانا ٿياسين، تڏهن بہ سڀاڻي گُهمڻ لاءِ اسان وٽ ڪافي وقت هوندو، پر هينئر تہ گُهمڻ لاءِ تمام ٿورو وقت آهي، سو خيال ڪيوسين تہ اورتاڪوئي (Ortakoy) بيچ واري علائقي ڏانهن هلجي، اتي ڪنهن هوٽل ۾ ڪافي پيئجي، پوءِ اتي قائم شاپنگ مال جو چڪر لڳائي پوءِ گهر اچون، سو ٽيڪسي ڪري انهيءَ طرف روانا ٿياسين. اڄڪلھہ سڄي دنيا جا سياح استنبول شهر گُهمڻ اچن ٿا. انهن ۾ خاص ڪري اوڀر يورپ، روس، جپان، آمريڪا، عرب ۽ روس کان آزاد ٿيل مسلمان ملڪن جا سياح هتي وڏي تعداد ۾ اچن. ترڪي هينئر زيادھہ ۾ زيادھہ سياح اچڻ وارن ملڪن جي لسٽ ۾ اٺين نمبر تي آهي. سن 2011ع ۾ ٽي ڪروڙ پنجويھہ لک سياح سڄي دنيا مان ڪهي ترڪي گُهمڻ آيا. يورپ ۽ آمريڪا ۾ توهان کي صرف عيسائيت جي تاريخ جي پسِمنظر ۾ هر ماڳ ۽ مڪان ڏيکاريو ويندو، پر ترڪيءَ ۾ ٽن مُکيہ مذهبن جهڙوڪ يهوديت، عيسائيت ۽ اسلام جي تاريخ، تهذيب ۽ ثقافت جا ڪيئي آثار، ماڳ مڪان ۽ يادگارون ڏسڻ لاءِ موجود آهن، جن جو ڪو جواب ئي ڪونھي.
*

وينس

اسان هاڻ سوئٽزرلينڊ جي موٽر وي کي ڇڏي اٽليءَ جي موٽر وي تان اٽليءَ جي هڪ حسين تاريخي شهر ۽ دنيا جي هڪ عجوبي وينس وڃي رهيا آهيون. اسان جو وينس اڳ بہ ڪيترا دفعا گُهميل آهي. يورپ جي پنجن ملڪن کان سواءِ يعني انگلينڊ، فرانس، جرمني، اٽلي ۽ فرانس کان سواءِ باقي ٻين ملڪن جي آدمشماري تمام گهٽ آهي. ڪن ملڪن جي آدمشاري تہ چند هزار بہ آهي. مثال طور ’مناڪو‘ جنهن جي آدمشماري صرف 26 سؤ آهي. يورپ جا ڪافي ملڪ اهڙا آهن، جو سندن آدمشماريءَ کان بہ مٿي سياح انهن ملڪن ۾ گُهمڻ اچن. اٽلي بہ انهن ملڪن مان هڪ آهي. اٽليءَ جي آدمشماري جيڪا ڇھہ ڪروڙ آهي، پر صرف سن 2018ع دؤران اٽليءَ ۾ ڇھہ ڪروڙ ٻٽيھہ لک سيلاني ۽ سياح گُهمڻ آيا هئا. اهڙيءَ ريت اٽليءَ کي دنيا ۾ پنجين نمبر تي گهڻن سياحت طرفان گُهمجندڙ ملڪ سَڏيو ويو هو. اٽليءَ جو شهر روم تہ جديد قديم جو هڪ وڏو سنگم آهي. دنيا جا سياح گهڻو ڪري اٽليءَ جي شاهوڪار ثقافت، تاريخ، فيشن، فنون لطيفه مخصوص کاڌن سُهڻن ساحلي ڪِنارن سان گڏ اٽليءَ جي قديم تهذيبي يادگار محلن، مندرن، جاين ۽ جڳهن کي ڏسڻ واسڻ ۽ لطف اندوز ٿيڻ ۽ ماضيءَ جي مزارن مان ڪجهہ نہ ڪجهہ پرائڻ خاطر ايندا رهندا آهن. ڇاڪاڻ تہ دنيا جي عالمي ورثي ۾ شامل ماڳن ۽ مڪانن ۾ سڀني کان گهڻو تعداد اٽليءَ جي ماڳن ۽ مڪانن جو آهي، مون کي روم شهر ڏاڍو وڻندو آهي. سياحن جي ايتري گهڻي تعداد جي ملڪ ۾ اچڻ سبب اٽليءَ ۾ سياحت وارو شعبو ملڪي معيشت ۾ خاطرخواه حد تائين نفعي بخش ثابت ٿيو آهي. انهيءَ شعبي مان تقريباً 189 ڏهائي ارب يورو روينيو حاصل ٿئي ٿو. سن 1929ع ڌاري اٽليءَ ۾ سياحت واري شعبي ۾ زوال شروع ٿيو ۽ ٻي عالمي لڙائيءَ کان پوءِ انهيءَ ۾ آهستي آهستي سُڌارو ۽ واڌارو ٿيڻ لڳو. ملڪ ۾ تفريحي ماڳن مڪانن ۽ تهذيبي آثارن کي مختلف فلمن ۽ ناٽڪن وسيلي دنيا جي اڳيان اجاگر ڪيو ويو. تنهن کان سواءِ پنهنجي سُڌريل معيار زندگيءَ دنيا جي سيلاني ماڻهن کي پاڻ ڏانهن راغب ڪيو. اٽليءَ جي صاحب حيثيت طبقي جا افراد موڪل وارن ڏينهن دؤران مختلف تفريحي ماڳن ۽ مڪانن تي سير ڪرڻ ۽ سُٺن هوٽلن تي کاڌو کائڻ ويندا رهندا آهن. ملڪي معاشي سُڌاري ۽ ترقيءَ سبب عام ماڻهو پڻ وندر ورونهن توڙي سير ۽ تفريحي ڪرڻ جو شوقين آهي. سن 1960ع واري ڏهاڪي دؤران تفريحي ماڳن ۽ ٻين مناسب هنڌن تي ڪيترائي سَستا هوٽل ۽ هاسٽلون تعمير ڪيون ويون تہ، جيئن سياحن کي گُهربل شيون ۽ ٻيون سهولتون جتي ڪٿي مُيسر هُجن. اهڙيءَ طرح سياحن جي تعداد ۾ مسلسل واڌارو ٿيندو رهيو. 1960ع واري ڏهاڪي دؤران پهاڙي وادين ۾ سير تفريح ۽ برف تي پٽين وسيلي تِرڪڻ واري راند اسڪيئنگ (Skiing) ڪرڻ جي سلسلي ۾ گهربل تفريح گاھہ ۽ آرام گاھہ تعمير ڪيا ويا. مثلاً پيڊ مونٽ ۽ آئوسٽا پهاڙي وادين ۾ مذڪورہ تفريح گاهن ۽ آرام گاهن جي اڏاوت زور شور سان چالو ڪئي وئي تہ، ستر واري ڏهاڪي ۾ عالمي پرڏيهي سياحن جو گهڻو تعداد اٽليءَ اچڻ لڳو. پر انهيءَ عرصي ۾ اٽليءَ جي ڀيٽ ۾ ڏور اوڀر يعني اوڀر ايشيا جي ملڪن ۽ ڏکڻ آمريڪي رياستن ۾ بہ سياحت لاءِ گُهربل تفريح گاهون ۽ عشرت گاهون عالمي پيماني تي مشهوري ماڻي رهيون هيون. تنهنڪري اٽليءَ جي سياحت واري شعبي ۾ ڪجهہ ٻاڙائي ۽ گهٽتائي ٿي. البت سن 1980ع ۽ 1990ع وارن ڏهاڪن دؤران اٽليءَ جو شهر ملان جدت ۽ فيشن جي عالمي مرڪز طور ترقي ڪري رهيو هو. تنهنڪري سياحن وڏي تعداد ۾ اٽليءَ ڏانهن اچڻ چالو ڪري ڇڏيو ۽ انهيءَ جي تعداد ۾ مسلسل واڌارو ٿيندو رهيو. آئون، مِنا، نور محمد ۽ ٻيا فيملي ميمبر بہ ڪيترا دفعا اٽلي گُهمي چڪا آهيون. مون کي روم تہ نور محمد کي وينس وڻندا آهن. اتر اولھہ اٽليءَ ۾ ڪيترائي تاريخي شهر موجود آهن. مثلاً: تُوارنِ (Turin) شهر اٽليءَ جو صنعتي مرڪز آهي. ملان شهر ملڪ جو تجارتي مرڪز ۽ فيشن جو عالمي مرڪز آهي.
جينوئا جو بحري بندر جو حامل شهر ميٿان سڀئي شهر سير و تفريح يعني سياحت جا مشهور مرڪز ٿي پيا آهن. تنهن کان سواءِ آئوسٿا، برگامو، بِريسڪا ۽ ڪومو نالن وارا شهر اٽليءَ جي ثقافتي ورثي جا درخشان گهوارا آهن. انهيءَ علائقي ۾ موجود گارڊا، ڪومو ۽ ميگيوري ڍنڍون توڙي حَسين واديون ثقافتي ورثي جا زندھہ مثال آهن. تنهن کان سواءِ هتي جي پهاڙين وادين ۾ برفاني راندين جا مرڪز آهن. سيسٽِريئَر، ڪورميئيئَر، بريئول، سورينيا، لِوگنو ۽ بورميو نالن سان موجود آهن. ڏکڻ اٽليءَ واري ڀاڱي کي ميزوگِيورنو بہ سڏيو وڃي ٿو. روايتي کاڌي پيتي جي هوٽلن سان آراستہ آهي. جتي کاڌو سستي اگھہ تي دستياب آهي. هتي جا تمام حَسين سامونڊي ڪِنارا عام طور تي ڏيهي ماڻهن جي تفريح جا ماڳ آهن. پر اڄڪلھہ اتي پرڏيهي سياح بہ وڏي انگ ۾ نظر ايندا آهن. هن علائقي جي نيپلز ۽ پومپيئي شهرن ۾ سياحن جو گهڻو تعداد ايندو آهي. ايملِفي ڪوسٽ راويلو، بينيوينٽو، ڪيسرٽا، سالرنو ۽ پوزولي بہ هن علائقي جا اهم سياحتي ماڳ آهن. اَيبِريُوزو نالي قدرتي پارڪ يورپ ۾ سڀني کان وڌيڪ سائو سُتابو پارڪ آهي. اَيبِرِيُوزو نيشنل پارڪ گرانساسو ۽ مونٽي ڊيلا لاگا نيشنل پارڪ مائيلا نيشنل پارڪ ۽ سائرينٽي ويلينو ريجنل پارڪ سدائين هزارين سياحن کي پاڻ ڏانهن آڻڻ جي قدرتي طور ڪشش رکندڙ حَسين واديون آهن. انهن پارڪ ۾ ٽيهن کان وڌيڪ جهنگلي جيوت جا قدرتي علائقا موجود آهن. اتي يورپ جي ستر سيڪڙو جهنگلي جيوت کي پاليو ۽ سنڀاليو پيو وڃي. ايپيوليا واري علائقي ۾ تاريخي شهر ليسي، بيري ۽ ڪيليبريا پنهنجي حَسين ساحلي ڪِناري سبب سياحن جي دلچسپيءَ جو باعث مشهور آهن. موسائيل علائقي جا مُکيہ شهر ڪيمپوباسو ۽ اسرنيا آهن. هتي اهميت جو حامل ماڳ ڪِسٽل پيٽروسو واري باسيليڪا آهي، هن علائقي جو مُکيہ شهر ڪيٿينزيرو هجڻ باوجود گهڻا ماڻهو ريگيو ڪيليبرا شهر ۾ رهن ٿا. اٽليءَ جي ٻيٽن ۾ سسلي سڀني کان وڏو ٻيٽ آهي. جنهن تي پالرمو ميسِينا ۽ ڪَيٽينِيا سهڻا شهر آباد آهن. جتي قديم آثار ڪثرت ۾ موجود آهن. حَسين سامونڊي ڪِنارا ۽ مخصوص روايتي کاڌا تيار ڪري پيش ڪندڙ ڪيترائي هوٽل ۽ ريسٽورينٽ موجود آهن. هن سسلي ٻيٽ تي هڪڙو اهم ماڳ ”وال ڊي نوٽو“ نالي سان موجود آهي. سن 1693ع واري خطرناڪ زلزلي کان پوءِ بَروڪ طرز تعيمر جون حامل ڪيتريون ئي سهڻيون عمارتون اَڏيل آهن. اٽليءَ ۾ دنيا جا تمام گهڻا نهايت قديم سياحتي ماڳ مڪان موجود آهن. انهن جو تعلق قديم رومي جمهوريہ سان آهي. انهن مان ڪجهہ هيٺيان شهر جهڙوڪ: پومپيئي، نيپلس، اِسڪيا، ڪيپري ۽ خصوصاً بائتاءِ شاهوڪار رومي سماج جا گهوارا هئا. اڄ بہ پومپيئي اٽليءَ جو ٽيون نمبر ۽ عالمي سطح تي اٺيتاليهون نمبر شهر قرار ڏنو ويو آهي، جتي هڪ سال دؤران پنجويھہ لک سياح سير ۽ تفريح لاءِ ايندا رهن ٿا. اٽليءَ جي گاديءَ وارو شهر روم تہ دنيا ۾ سياحن لاءِ اڃا بہ وڌيڪ پُرڪشش ماڳ طور وڌيڪ مشهور ٿيندو وڃي. سن 2006ع ۾ روم جي سير تي 63 لک پرڏيهي سياح آيا. سن 2014ع ۾ ستاسي لک اَسي هزار سياح آيا. تڏهن روم دنيا ۾ چوڏهون نمبر شهر قرار ڏنو ويو. جتي هيتري وڏي انگ ۾ سياح گُهمڻ آيا. روم شهر ۾ اسان ڪي اهڙا آثار بہ ڏٺا جيڪي سڪندر جي وقت جا ٺهيل آهن. مثال: روم شهر وچ ۾ ڪيئي اهڙيون پُلون آهن جيڪي اڄ بہ صحيح سلامت ۽ استعمال ۾ آهن. روم شهر ۾ ڏسڻ لائق مُکيہ ماڳ جهڙوڪ؛ ڪولوزيئم، سينٽ پيٽرو وارو باسيليڪا يعني گرجا گهر، پَينٿيئَنس ۽ ٻيا بہ ڪجهہ ماڳ مڪان عالمي ثقافتي ورثي ۾ شامل ڪيا ويا آهن. جيڪي گڏيل قومن جي اِداري جي سارسنڀال هيٺ آهن. تنهن کان سواءِ ٽِريوي ڦوهارو، پياز انيوون، رومن فورم، ڪيسٽل سينٽ وارا اينجيلو، سينٽ جان ليٽران وارو باسيليڪا، اسپَينشِ اسٽيپس ولا بورگيز پاڪ ٽراسٽيوفيئر ۽ جينيڪِيُولم سياحتي ماڳ مڪان آهن، سجاڳي ۽ نئين روشنيءَ واري عرصي دؤران تجديد ۽ ترقيءَ واري يورپ جي تاريخي دؤر ۾ اٽليءَ جي شهر فلورينس فن تعمير ۽ ٻين فنونِ لطيفه ۾ خوب ترقي ڪرڻ سبب مشهور آهي. جڳ مشهور مصور ۽ مجسمه ساز جو گَهڙيل حضرت دائود عليہ السلام جو سهڻو مجسمو بہ هن فلورينس ۾ نصب ٿيل آهي. فلورينس شهر ۾ مختلف فنون جا ڪيترائي عجائب گهر بہ موجود آهن.
پالرمو شهر سسلي ٻيٽ جي بادشاهت دؤران ان جي ۽ رومي ڪليسائي سلطنت جو ڪليسائي سلطان فريڊرڪ ثانيءَ جي ماتحت گاديءَ وارو شهر ٿي رهيو. پالرمو شهر پنهنجي تاريخ، عمارت سازيءَ ۽ مخصوص کاڌن جي ڪري عالمي سطح تي شهرت حاصل ڪئي آهي. تنهن کان سواءِ پالرمو شهر يوناني، رومي، عرب، وچ يورپ ۽ ازيگونيئَن ثقافتي جي ميلاپ جو پڻ حامل شهر آهي.
اٽليءَ جو بولوگنا اهو شهر آهي، جتي اولھہ وارن ملڪن ۾ پهرئين يونيورسٽي قائم ڪئي وئي، پر دنيا جي پهرين يونيورسٽي موراڪو ۾ آهي، جيڪا اڄ بہ قائم آهي. هن شهر جي پڻ شاهوڪار تاريخ هنر ۽ ڪاريگري، صنعت ۽ حرفت توڙي اعليٰ قسم جي مخصوص کاڌن تي مشتمل آهي. اٽليءَ جا کاڌا مون کي ڪونہ وڻن. مون کي ترڪي ۽ لبناني کاڌا وڻندا آهن.
اٽليءَ جو ”باري“ شهر پنهنجي بندر يونيورسٽيءَ سان گڏ سينٽ نڪولس واري شهر طور سُڃاڻي ۽ سَڏجي ٿو. اهو شهر ايپُوليا علائقي جو مرڪز شهر نيلسن کان پوءِ ڏکڻ اٽليءَ ۾ ٻئي نمبر تي اقتصاديائي مرڪز طور ڳڻيو وڃي ٿو. اسان کي زيورڪ کان وينس وڃڻو هو. جيڪو باءِ روڊ نَون ڪلاڪن جو سفر هو. تنهنڪري اسان کي موٽر وي تي ٻنپهرن جو لنچ ۽ شام جو چانھہ پي، ٿورو ٿَڪ لاهي پوءِ اڳيان وڃڻو هو. سو اسان لنچ لاءِ هڪ هنڌ موٽر وي تي پنهنجي گاڏي بيهاري باٿ روم مان فريش ٿي اچي پنهنجي ڊائيننگ ٽيبل تي ويٺاسين. هت اهڙي موٽر وي جي هوٽلن تي ماني خود ڪائونٽر تان کڻي اچي کائڻي ٿي پئي. باقي ماني کاڌل ٿانوَ هنن ئي کنيا. اسان اٽليءَ جا پيزا، ٿورا چانور، سلاد ۽ جوس کنيو. هوٽل اندر تمام گهڻي رش هئي ۽ ملڪ ملڪ جا لاتعداد ماڻهو نظر آيا. توهان کي هاڻ دنيا جي هر ملڪ ۾ چيني سياح بہ وڏي تعداد ۾ نظر ايندا. اسان جي هوٽل جي ڊائيننگ هال ٻاهران شيشي مان ٻاهر جو نظارو بہ ڏاڍو روح کي ريجهائيندڙ هو. ۽ هڪڙا سياح پئي آيا تہ ٻيا پئي ويا. اسان بہ ماني کائي ٻاهر اچي ڪافي فوٽا ڪڍيا، پوءِ پنهنجي ڪار ۾ چڙهي روانا ٿي وياسين. آئون چاهيان پيو تہ توهان کي موٽر تي هلندي هلندي سڄي اٽليءَ جي شهرن ۽ ماڳ مڪانن جي باري ۾ ٻُڌائيندو هلان. جيئن توهان جو ڪڏهن اٽليءَ وڃڻ ٿئي تہ، آئون ئي توهان جو گائيڊ هجان.
اٽليءَ جو جينوئا شهر يورپ جي تاريخ جي وچئين دؤر ۾ بحري بندرن تي مشتمل اهم رياستن مان هڪ هو. هي نهايت دولتمند ۽ ڪثير جهتي عوامل جو حامل شهر آهي. سندس بحري بندر تجارت، عمارت سازيءَ ۽ سياحت جو اهم شهر آهي. ڪولمبس جينوئا شهر ۾ ڄائو هو. جينس سوٽ ۽ ان ۾ ڪم ايندڙ ٿلهو سوٽي ڪپڙو اَوَل اَوَل جينوئا وارن ڪاريگرن تيار ڪيو هو. پيزا پڻ اٽليءَ جي جهونن شهرن مان هڪ آهي. اهو پڻ بحري بندر واري رياست جو حامل رهيو آهي، هن شهر ۾ وچئين تاريخي دؤر دؤران ڪيتريون ئي محل ماڙيون اَڏيون ويون هيون. جيڪي اڄ تائين عالمي سياحن واسطي پُرڪشش آهن. پيزا شهر ۾ هڪڙو عاليشان ٽاور بہ ٺهيل آهي، اهو ٺهڻ کان ڪجهہ وقت پوءِ هڪ طرف جُهڪي پيو ۽ جيتوڻيڪ سَوين سال گذرڻ باوجود اڃا تائين سالم بيٺو آهي ۽ ڪِرڻ يا ڀَڄي پوڻ کان بچي ويو آهي. پيزا شهر جي مشهوريءَ جو ڪارڻ اتي قائم ”لا نارميل يونيورسٽي“ بہ آهي. تمام گهڻا سياحت، مُڙيل ۽ جُهڪيل پيزا ٽاوَر ڏسڻ خاطر هتي ايندا رهندا آهن.
پيزا شهر وارو جُهڪيل ٽاوَر ڪنهن جي بہ نظر کان اوجهل ٿي نٿو سگهي. هي وچئين دؤر ۾ تعمير ٿيل شاهي گهنڊ وارو ٽاوَر دنيا جي عجوبن مان هڪ آهي. جنهن جي بناوت پڻ حيران ڪندڙ آهي. هي ٽاور هتي جي جڳ مشهور عمارتن ڊُومو بيپٽسٽري جي ڀر واري سبز ميدان تي اَڏيل آهي. مذڪورہ جُهڪيل ٽاور سان هي ناگهاني حادثو سن 117ع ۾ پيش آيو. ٿيو هيئن تہ ٽاور جي منصوبي موجب ڪُل اَٺن طبقن يا ماڙن مان جڏهن شروعاتي ٽي ماڙ اَڏجي تيار ٿيا تہ، ٽاور جو ڪجهہ حصو زمين اندر ويهي رهيو ۽ اهو هڪ طرف جُهڪي پيو. تنهن کان پوءِ لڳاتار 180 سالن تائين انهيءَ جي جُهڪاءُ کي درست ڪري ان کي سِڌو ڪرڻ لاءِ سڄي دنيا جي ڪيترن ئي ڪاريگرن کي گُهرايو ويو. نيٺ سن 1350ع ڌاري هڪ ماهر تعميرات نالي ٽوما سوڊي اينڊرياڊ اپونٽيڊيرا (Tomasso di Andrea da Pontedera) هي ڏُکيو ڪم ڪرڻ قبول ڪيو ۽ ٽاور جوڙ راس ڪيائين. گذريل اَٺن صدين کان وٺي اڄ تائين اهو پنهنجو جُهڪاءُ برقرار رکيو اچي. 1999ع ۾ پيزا ٽاور جي جُهڪاءُ واري حيثيت کي متاثر ڪرڻ بنا ان جي بنيادن کي مضبوط ڪرڻ لاءِ محتاط طريقي سان ڪم شروع ڪيو ويو تہ، جيئن هن تاريخي علامت کي ڪِرڻ کان بچايو وڃي ۽ هن جي جُهڪاءُ واري جڳ مشهور علامت بہ برقرار رهي. ان مقصد لاءِ ڊرل ذريعي احتياط سان مٽي ڪڍي ان جي جاءِ تي شيهو لڳايو ويو، جو پيزا ٽاور جو جُهڪاءُ بہ متاثر نہ ٿيو ۽ جادوئي ٽاور پنهنجي پوري جوڀن سان برقرار رهيو. ٽيورن يا ٽورينو سارڊينيا ٻيٽ جي گاديءَ واري شهر کان پوءِ اٽليءَ جي گاديءَ وارو هنڌ بہ مقرر ٿيو. اهو واقعو سارڊينيا ٻيٽ اٽلي رياست ۾ زِم ٿيڻ وقت عمل ۾ آيو. ٽيورن شهر ۾ دنيا جي مشهور فياٽ موٽر ڪمپني پڻ قائم آهي. هي شهر حقيقتاً اٽليءَ جو وڏو صنعتي مرڪز آهي، جتي موٽرن جي ڪيترن ئي ڪارخانن سان گڏ هوائي جهاز ٺاهڻ جا پڻ ڪارخانا قائم آهن. دنيا جا مشهور فٽ بال راند جا ٻہ ڪلب جيُو وينس فٽ بال ڪلب ۽ ٽورينو فٽ بال ڪلب موجود آهن. سن 2006ع ۾ سياري واريون اولمپڪ رانديون هن ٽيورن شهر ۾ منعقد ٿيون هيون. اٽليءَ جو شهر وينس جنهن کي اُتي جا ماڻهو ”وينيزيا“ بہ چوندا آهن. سمنڊ جي ڪِناري تي تانگهي پاڻيءَ اندر اَڏيو ويو آهي. تنهن ڪري وينس شهر جا سمورا رستا ۽ گهٽيون خشڪ نہ پر پاڻيءَ سان ڀريل آهن ۽ شهر ۾ اچڻ وڃڻ ۽ هڪ هنڌ کان ٻئي هنڌ تائين پهچڻ لاءِ ٻيڙيون ۽ لانچون هلايون وينديون آهن. تنهنڪري هي شهر سڄي جهان ۾ مشهور آهي. ميورينو ٻيٽ وينس شهر سان ملندڙ آهي، جتي نرالي قسم جا شيشيا تخليق ڪيا وڃن ٿا. جن وسيلي مختلف شين کي ننڍو ۽ وڏو ڪري تحقيقي عمل ڪيو وڃي ٿو. وينس شهر ۾ سينٽ مارڪ واري اسڪوائر ۾ سياحن جا اونهاري دؤران سدائين ڳاهٽ هوندا آهن. سن 2016ع جي نومبر جي مهيني ۾ سياح تمام گهڻي تعداد ۾ آيا، تہ سرڪار کي انهن کي مُنهن ڏيڻ ڏُکيو ٿيو پيو ۽ هن عجيب ثقافتي ورثي جي حفاظت بابت تشويش ٿي پئي. اٽليءَ جي اقتصادي حيثيت يورپ ۾ چوٿون نمبر وڏي قومي اقتصادي قوت جي حامل آهي. انهيءَ جي نامينل جِي. ڊي. پي دنيا ۾ اَٺون نمبر وڏي آهي. دنيا ۾ ترقي يافتہ ۽ مستحڪم اقتصادي ملڪ هجڻ ڪري اٽلي يورپيئن يونين، يوروزون او. اِي. سي. ڊي جي سيون ۽ جي ٽوينٽي نالن سان معاشي/مالياتي اِدارن يا تنظيمن جو تخليقڪار ميمبر ٿي آهي. سن 2016ع ۾ 514 ارب ڊالرن جو برآمدي واپار ڪري دنيا جو اَٺون نمبر وڏو برآمدي واپار ڪندڙ ملڪ قرار ڏنو ويو، اٽليءَ جي پرڏيهي واپار جو تقريباً 59 سيڪڙو يورپيئن يونين جي ملڪن سان ٿيندڙ آهي. مارڪيٽ ۾ ڀائيواري حساب سان ساڻس ڀائيوار ملڪ جرمني 12.6 سيڪڙو، سوئٽزرلينڊ 5.7 سيڪڙو، برطانيہ 4.7 سيڪڙو ۽ اسپين 4.4 سيڪڙو ڀائيوار آهن. عالمي جنگين دؤران اٽليءَ جي زراعت تي مشتمل اقتصادي نظام کي سخت ڇِيهو رسيو، پر هن قوم عالمي جنگين کان پوءِ گُهربل محنت ڪري نہ فقط پنهنجي معيشت کي مثبت انداز سان سنڀالي پاڻ ڀرو ڪيو، پر پنهنجي معيشت جو مُکيہ وسيلو صنعت کي بنائي اٽلي دنيا جو مضبوط معاشي سگھہ وارو ملڪ ٿي پيو ۽ عالمي واپار ۽ برآمدات ۾ دنيا جي مُکيہ ملڪن ۾ شمار ٿيڻ لڳو. هيومين ڊولپمينٽ انڊيڪس نالي عالمي اقتصادي تجزيہ ڪندڙ اِداري جي رپورٽ موجب اٽليءَ جو معيار زندگي تمام اوچو آهي. اڪانامسٽ جريدي موجب اٽلي دنيا جي ملڪن ۾ اَٺين نمبر تي زندگيءَ جي اعليٰ ترين معيار جو حامل ملڪ آهي. اٽليءَ ۾ پوري دنيا اندر ٽئين نمبر تي سون جو سڀني کان گهڻو ذخيرو موجود آهي. اٽلي يورپيئن يونين جي سڀني ملڪن ۾ ٽئين نمبر تي سڀني کان گهڻو حصو ڏيندڙ ملڪ آهي. اٽلي خانگي ملڪيت جي حوالي سان بہ دنيا جي شاهوڪار ترين ملڪن ۾ شامل آهي. هي ملڪ گهڻي صنعت پيداوار اپائيندڙ ۽ دنيا ۾ تمام گهڻي روانگي تجارت ڪندڙ ملڪ پڻ آهي. مثال طور: ڪيتريون ئي مشينون، ڪلون، موٽر ڪارون ۽ ٻيون آٽو موبائيل گاڏيون، روبوٽ، دوائون، گهرو سامان، فرنيچر، مختلف کاڌا، ڪپڙو ۽ تيار ڪپڙا وغيرہ ڏيساور ۾ وِڪڻندو آهي. تنهنڪري انهيءَ جو روانگي واپار زبردست آهي. صنعتي واپار سان گڏ اٽلي زرعي شعبي مان بہ تمام گهڻو ڪمائيندڙ ملڪ آهي. مثلاً: اهو دنيا ۾ سڀني کان گهڻو شراب ٺاهيندڙ ۽ دنيا ۾ وِڪرو ڪندڙ ملڪ پڻ آهي. اٽليءَ جي آٽو موبائيل انڊسٽري دنيا ۾ تمام اعليٰ قسم جون موٽرون ۽ گاڏيون ٺاهيندڙ ملڪ آهي، تہ انهيءَ سان گڏ بحري جهاز، روزمره ڪم ايندڙ مشينري، اوزار ۽ دنيا جي جديد فيشن جي مصنوعات تيار ڪندڙ ملڪ بہ آهي. انهن سمورين مصنوعات جي تياري ۽ واپار کان سواءِ عشرتي مصنوعات جو يورپ ۾ سڀني کان وڏو مرڪز ۽ پوري دنيا ۾ ٽيون نمبر سڀني کان وڏو مرڪز آهي. مٿي ڄاڻايل سمورن مثبت پهلوئن سان گڏ اڄڪلھہ اهو سالياني ترقيءَ ۾ لاٿ جو مرتڪب بہ ٿيو آهي. سرڪاري قرض ۾ اضافو ٿيو آهي ۽ معيار زندگيءَ ۾ اُتر ڏکڻ جو فرق شروع ٿيو آهي. مثلاً: اتر ۽ وچ اٽليءَ جي ماڻهن جي سالياني في ڪس آمدني، يورپيئن يونين جي سراسري سالياني في ڪس آمدنيءَ کان گهڻي آهي. ان جي ڀيٽ ۾ ڏکڻ اٽلي ۾ اها يورپيئن يونين واري سراسري في ڪس آمدنيءَ کان گهٽ آهي. بيروزگاري بہ ڪجهہ قدر وڌي آهي. هاڻي وري اٽليءَ جي معيشت ۾ سُڌاري جي لهر چالو ٿي. بئنڪاري نظام ۾ اصلاح آندو ويو ۽ روانگي واپار ۾ اضافو ٿيڻ سبب معاشي ترقيءَ ۾ واڌارو ٿيڻ لڳو. يورپي يونين ٺهڻ کان پوءِ هي ملڪ هاڻ يورپي يونين جي گهٽ معيشت وارن ملڪن جي گهڻي مدد ڪري جنهن جو مثال يونين ۽ پورچوگال آهن ۽ اسپين بہ اڳ اهڙو ترقي يافتہ ملڪ ڪونہ هو. جهڙو اڄ آهي. يورپي ملڪن ۾ اسپين جهڙي نموني پنهنجي ملڪ کي سياحت ڪري هرهنڌ انفراسٽرڪچر ٺاهيو آهي. وڏن سان گڏ ننڍن شهرن ۾ بہ اهڙي ترقي يافتہ نظام يورپ جي مون کي چند ملڪن ۾ ڏسڻ ۾ آيو. اسان کي سوئٽزرلينڊ جي شهر زيورڪ مان نِڪرندي ڇھہ ڪلاڪ کن ٿي ويا هئا. پهرين ٽن ڪلاڪن ۾ اسان هڪ هنڌ تَرسي ماني کاڌي ۽ اسان هاڻ چاهيو ٿي تہ ڪٿ بيهي چانھہ پيئون ۽ ڪجهہ آرام ڪري پوءِ اڳيان وڃون. اسان هڪ جڳھہ تي جت بي مثال هوٽلون هيون. اُت هڪ ڪار اسٽينڊ ۾ پنهنجي ڪار بيهاري حَسين پهاڙين، ڍنڍ ۽ چؤطرف سرسبز ڊگهن وڻن ۽ ڪشادن پارڪن مان گُذرندا اچي هڪ هوٽل ڀيڙا ٿياسين، يورپ ۾ هت اهڙين وچ وچ تي هوٽلن ۽ پئٽرول پمپ، ٽڪ شاپس ۽ عاليشان باٿ رومن تي وڏي رش ٿئي. پر هت هوٽل ٻاهران بہ وڏي تعداد ۾ ماڻهو ٻاهر بہ ماني، ڪافي يا آئيس ڪريم کائي رهيا هئا. هينئر سنڌ ۾ بہ مُک سُٺا رستا ٺهڻ ڪري ٺٽي ڪراچيءَ وچ ۾ روڊ رستن تي بيشمار سُٺيون هوٽلون کُلي ويون آهن. اسان ڪڏهن ڪڏهن گهاري ڀرسان هڪ تمام وڏي هوٽل تي ويهي ڪافي وقت هن هوٽل تي ماني کائيندا هئاسين. هوٽل ٻاهران ايئرڪنڊيشن، سوئمنگ پول، ٻارن جي راندين لاءِ پلي گرائونڊ بہ ٺهيل آهي، پر هاڻ انهيءَ هوٽل ۾ جيڪا پهريائين رش هئي سا هاڻ ڪانهي. هونئن بہ مون ڏٺو آهي تہ هوٽل، وڪيل ۽ ڊاڪٽر مشهور ٿي وڃن تہ، پوءِ اهي صرف پنهنجي نالي ڪري سڄي زندگي ڪمائيندا رهندا آهن.
اسان اسڪول دؤر پوءِ ڪاليج دؤر ۾ اڪثر انگريزي فلمون ڏِسڻ حيدرآباد کان ڪراچيءَ ايندا هئاسين. صبح سوير ريل ڪار ۾ حيدرآباد کان ڪراچيءَ وڃبو هو. گُهمي ڦري فلم ڏسي پوءِ واپس رات جو اُتان نَوين بجي خيبر ميل ۾ چڙهي ٻارهين بجي حيدرآباد واپس پهچي ويندا هئاسين ۽ ڪراچيءَ ۾ هميشہ اسان ڪوشش ڪري ڪيفي اسٽوڊنٽس تي ماني کائيندا هئاسين ۽ هاڻ هن هوٽل جو نالو اسٽوڊنٽس برياني آهي. اڄ تائين هوٽل اڄ بہ نئين سِر ٺهيل ٽي ماڙ هوٽل آهي ۽ ان جون ڪيتريون برانچون ڪراچيءَ جي ٻين علائقن ۾ بہ آهن. تنهن کان سواءِ سپر هاءِ وي تي بہ ڪيتريون وڏيون وڏيون هوٽلون ٺهي ويون آهن. اسان حيدرآباد کان رات جو ڪڏهن ٻني ويندا آهيون تہ ٽنڊي محمد خان ۾ ماتلي روڊ تي ٽنڊي محمد خان ۾ هڪ هوٽل ٻاهران سَوين ماڻهو رات وقت اُت ماني کائيندي نظر ايندا آهن. اسان ڪڏهن ڪڏهن انهيءَ هوٽل تان تِڪا، ڪباب يا ڪڙهائي گوشت پيڪ ڪري وٺي ويندا آهيون. سڀ ائٽم ڏاڍا لذين هوندا آهن.
آئون فيمليءَ سوڌو گهڻو ڪري ڀٽ شاھہ جي ميلي تي ويندو آهيان. هن سال بہ آئون، مِنا، سپي، رانيہ ۽ مناهل ڀٽ شاھہ ميلي تي وياسين. ڏاڍي بُک لڳي، جيتوڻيڪ سڀني ماڻهن لاءِ درگاھہ اندر لنگر جو وڏو پيماني تي بندوبست ٿيل هو ۽ بيشمار ماڻهن لنگر تان ماني وٺي پئي کاڌي ۽ڏِسڻ ۾ سُٺي ۽ تازي نظر پئي آئي. سو اسان ڀٽ شاھہ درگاھہ هيٺان سيڙهين تان هڪ مٺائيءَ واري جي دڪاندار کان پُڇيو تہ ڀٽ شاھہ ۾ ماني کائڻ جي ڪا سُٺي هوٽل آهي. سو اسان کان پُڇئين تہ توهان وٽ پنهنجي گاڏي آهي. مون کيس ها ۾ جواب ڏنو تہ، پاڻ چيائين تہ، سائين هالا هتان کان چند ميلن تي آهي، هالا کان ٿورو ٻاهران سپر مدينہ نالي هڪ کاڌي جي ڏاڍي سُٺي هوٽل آهي. اُت وڃي ماني کائو، مِنا ۽ سِپي جڏهن بہ ڀٽ شاھہ اچن تہ هالا شهر مان تمام گهڻيون هالا جو روايتي سامان خريد ڪن، جنهن ۾ کٽن جا پاوا، صنديلون، ويلڻ ۽ ڪاشيءَ جا گُلدان، ڪونڊيون، فَراسيون، سوسيءَ جا ڪپڙا ۽ اجرڪون ۽ مون لاءِ ۽ محبوب فرخ لاءِ کدر جا ڪپڙا ۽ ٻيو پڻ ڪافي سامان خريد ڪن. سو هالا تہ وڃڻو ئي وڃڻو هو. اسان ٻہ ميل کن اڳيان وياسين تہ هڪ پئٽرول پمپ ڀرسان تمام وڏي هوٽل هئي. هوٽل اڳيان بَسُون، ويگنون ۽ ڪافي ڪارون بيٺل هيون ۽ هن هوٽل ٻاهران عام ماڻهن لاءِ ۽ پُٺيان فيمليز لاءِ وڏي ايئرڪنڊيشن هوٽل هئي، جتي وڏي تعداد ۾ ڪافي ماڻهو پنهنجي فيملين سان گڏ ماني کائي رهيا هئا. ڀرسان ئي صرف هوٽل گراهڪن عورتن ۽ مردن جا صاف سُٿرا باٿ روم هئا. انهيءَ سان گڏ وڏي ڪمري ۾ مسجد هئي. جنهن اندر ايئرڪنڊيشن لڳو پيو هو ۽ سڄي مسجد ۾ نئون صاف ُٿرو ڪارپيٽ وڇايل هو. هوٽل اندر ٻاهران هڪ ئي وقت ٻہ سؤ کن ماڻهن جي هڪ ئي وقت ويهي ماني کائي سگهيا ٿي. مانيءَ جا برتن ۽ ماني ايڏي تہ سُٺي هئي جو منهنجي ڏُوهٽيءَ رانيہ چيو تہ بابا هتان ڪجهہ پيڪ ڪري کڻي هلون.
سو اسان بہ هت اٽليءَ جي موٽر وي تي هوٽل مان ماني کڻي اچي ٻاهر هڪ ٽيبل تي ويهي ماني کاڌي. چؤطرف سَوَن جي تعداد ۾ ٽوئرسٽ ويٺل هئا. جيڪي مختلف زبانون ڳالهائي رهيا هئا. پر اسان کي هت هڪ بہ ماڻهو انگريزي ڳالهائيندي ڪونہ ڏٺو. اسان جيئن تہ وڏي مسافريءَ کان پوءِ هت پهتاسين تنهنڪري هت ڪجهہ وقت آرام ڪري پوءِ اڳيان پنهنجي منزل اٽليءَ جي هڪ حسين عجوبو شهر وينس هئي. اٽلي تمام شاهوڪار ملڪ آهي، پر ملڪ جي روڊ رستن جو اهو اسٽينڊرڊ ڪونہ هو، جيڪو يورپ جي ٻين ملڪن جو هو. هت مانيءَ ۾ پنهنجي آچار سان ملندڙ جُلندڙ آچار بہ فريءَ ۾ ڏيندا هئا. هت موسم يورپ جي ملڪن جهڙي ٿڌي نہ پر پنهنجي ملڪ جهڙي گرم آهي. جنهنڪري گهر ۾ بہ پنهنجي ملڪ جهڙا هئا. مثلاً: گهرن ۾ دَريون، ورانڊا ۽ ڇِتين ۾ پَکا لڳل هئا. هتي ڪافي تعداد ۾ ماڻهو مڇون بہ رکندا آهن، اڄڪلھہ يورپ جا ماڻهو وڏي تعداد ۾ ننڍيون ڏاڙهيون بہ رکن. اڳ ائين ڪونہ هوندو هو. پر هينئر ڄڻ اهو يورپ ۾ فيشن ٿي ويو هو. اسان جت ويٺا هئاسين اُت هڪ پهاڙيءَ تان آبشار جو پاڻي بہ هيٺ ڪِري رهيو هو. هن منظر جا وڏي تعداد ۾ ماڻهو فوٽا ڪڍي رهيا هئا ۽ اسان بہ هت هڪ ٻئي جي ڪيترا سارا فوٽا ڪڍيا.
اسان هاڻ اٽليءَ جي موٽر وي تي اچي پنهنجي اٽليءَ جي آخري منزل وينس ڏانهن وڃي رهيا آهيون، اسان کي هاڻ وينس پهچڻ ۾ اڃا بہ ٽي ڪلاڪ لڳندا. آسمان ۾ وڏا وڏا اڇا ڪڪر تيزيءَ سان ڊوڙي رهيا آهن. ٻہ طرفي موٽر وي وچ ۾ فٽ پاٿ نما ننڍي گُلن ۽ وڻن لاءِ ٺهيل جڳھہ جنهن تي ننڍا وڏا وڻ ۽ گُل لڳل آهن. جيڪي هوا ۾ لُڏي لمي رهيا آهن. ٻنهي طرفن کان روڊ جي مڪئي، ڪڻڪ، جوئر جو فصل ۽ زيتون جا وڻ وڏي تعداد ۾ پوکيل آهن. سڄي يورپ ۾ زيادھہ ۾ زيادھہ زراعت اٽلي ۾ ٿئي ۽ اٽليءَ جو زيتون جو تيل سڄي دنيا پنهنجي استعمال لاءِ وٺي. چون ٿا تہ زيتون جي تيل جي استعمال سان دل جون بيماريون گهٽ ٿين ۽ انهيءَ ڪري اٽليءَ ۾ دل جون بيماريون سڄي دنيا ۾ گهٽ ۾ گهٽ ٿين. دنيا ۾ صرف هڪ ماڻهو اهڙو آهي، جنهن جي دل ساڄي طرف آهي سو بہ اٽليءَ جوآهي. اٽليءَ جي گاديءَ واري شهر لاءِ سڄي دنيا هزارن سالن کان چئي ٿي ته:
1. Rome was buring Nero was fiding.
2. Rome was not build a day.
3. Do in Rome as Roman do.
4. All Road Leads to Rome.

آخري سِٽ ۾ اهو ڄاڻايل آهي تہ، سڄي دنيا جا رستا صرف روم شهر ڏانهن وڃن ٿا. پر هاڻ سائين دنيا جا سڀ روم نہ پر آمريڪا ۽ هاڻ چين ڏانهن بہ وڃڻ شروع ٿيا آهن. واقعي دنيا تي پهريائين يونانين، پوءِ رومنس پوءِ مسلمانن. مسلمانن کان پوءِ انگريزن تنهن بعد آمريڪا ۽ هاڻ لڳي پيو تہ چين بہ ايندڙ ويهن سالن ۾ چائينا بہ هڪ تمام وڏو سپر پاور ٿي دنيا ۾ اُڀرندو، جنهن جون جهلڪيون هينئر ئي دنيا ڏسي رهي آهي. پاڻ وٽ پاڪستان ۾ گهڻو وقت اڳ ڪارن، ٽرڪن ۽ بسن وانگر ٽريڪٽر بہ آمريڪا ۽ يورپ جا استعمال ٿيندا هئا. ڪارن ۾ فورڊ، بيوڪ، شيورليٽ، فيئٽ، فاڪس ويگن ۽ ٽريڪٽرن ۾ فيئٽ، ميسي فورڊ استعمال ٿيندا هئا، پر جاپان جي ڪارن ۽ روس جي ٽريڪٽرن اچڻ ڪري اها ٽرانسپورٽ جي ٽريڊ پاڪستان ۾ ڄڻ تہ هميشہ لاءِ ختم ٿي وئي، پر يورپ ۾ هر هنڌ يورپ جا ئي ٽريڪٽر استعمال ٿيندي ڏٺا ۽ هينئر بہ اسان ڏسي رهيا آهيون، زمينن ۾ اٽليءَ جو ٽريڪٽر فيئٽ جت ڪٿ ڪم ڪري رهيا آهن. اٽليءَ جو سامونڊي ڪِنارو وسيع هئڻ ڪري سڄي دنيا مان غير قانوني ماڻهو پهريائين سامونڊي جهازن ۽ ٻيڙين ۾ چڙهي اٽليءَ ۾ اچڻ کان پوءِ يورپ جي ٻين ملڪن ڏانهن وڃن. انهن غير قانوني ماڻهن ۾ پاڪستاني پنجابين جو بہ وڏو تعداد هوندو آهي، ڪيترا ماڻهو انهيءَ غير قانوني سفر ۾ سامونڊي جهازن ۾ ساھہ گُهٽجڻ سبب مري ويندا آهن، تہ ڪي وري ٻيڙيون اُٿلڻ ڪري ٻُڏي مري ويندا آهن. انهيءَ غير قانوني ڌنڌي ۾ اٽليءَ جا جهازران ۽ ماڻهو بہ وڏي تعداد ۾ شامل هوندا آهن. هونئن بہ اٽليءَ وارن جو نعرو آهي ته: Via- San- Pietro يعني؛ عورت، پئسو ۽ ڏوهه.
اٽلي قديم رومي شهنشاهت کان وٺي عظيم روايتن جو حامل رهيو آهي. اوڻيهين صديءَ جي اڌ ۾ ملڪي اتحاد ٿيڻ کان وٺي يعني هن علائقي جي سمورين ننڍين رياستن جو اٽليءَ ۾ شامل ٿيڻ کان وٺي 1946ع تائين اٽليءَ ۾ بادشاهت قائم هئي. تنهن کان پوءِ هتي پارليامينٽري جمهوري نظام حڪومت قائم ٿيو ۽ 1948ع ۾ جوڙيل آئين موجب حڪومت هلي رهي آهي. انتظامي لحاظ کان ملڪ ڪيئي ڀاڱن ۾ ورهايو ويو آهي. جن کي ترتيبوار ريجن، پروانس ۽ ميونسپالٽيز سَڏيو وڃي ٿو. اهي سمورا مڪاني ادارا ڪافي حد تائين خودمختيار آهن. خصوصاً ريجن جيڪي اقتصادي ترقيءَ جي لحاظ کان ٻين انتظامي ايڪائين کان گهڻو مختلف آهن. سياسي طور ملڪ ۾ گهڻيون پارٽيون ۽ تنظيمون آهن، ڪرسچن ديموريٽڪ پارٽي ۽ اٽليءَ جي ڪميونسٽ پارٽي ملڪ جون مُکيہ سياسي پارٽيون آهن. جيڪي ڪُل ووٽن جو ٽيون يا چوٿون حصو اڪثر بيشتر حاصل ڪنديون آهن. تنهن کان سواءِ ننڍيون سياسي پارٽيون پڻ ڪافي تعداد ۾ موجود آهن. انهن ۾ ساڄي ۽ کاٻي مرڪزي ڌُر جي خيالن جون حامل تنظيمون اچي وڃن ٿيون. مجموعي طرح ٻي مهاڀاري لڙائيءَ کان پوءِ ڪنهن بہ پارٽيءَ کي واضح اڪثريت حاصل ٿي نہ سگهي آهي ۽ هيل تائين سموريون مخلوط حڪومتون نهايت ڪمزور ٿي رهيون آهن.
اٽلي يورپي اقتصادي (E.E.C) ۽ ڪائونسل آف يورپ جو ميمبر آهي. تنهن کان سواءِ ٻين عالمي تنظيمن سان پڻ وابستہ آهي. جاگرافيائي طور يورپ جي ڏکڻ واري دنگ تي هئڻ سبب ٻي عالمي جنگ کان پوءِ واري عرصي دؤران اٽلي ناٽو (NATO) واري فوجي معاهدي ۾ اهم ڪردار ادا ڪيو.
رومي اقتدار کان اڳ واري اٽلي ملڪ ۾ گهڻن ئي نسلن جا ماڻهو آباد هئا. جن جي رهڻي ڪهڻي توڙي گفتار ۽ سماجي صورتحال هڪ ٻئي کان مختلف هئي. انهن سمورن نسلن ۾ علائقائي توسيع پسنديءَ جو رجحان ڪارفرما هو. منجهن پاڙيسري رياست يونان جي ماڻهن جون خوبيون جهڙوڪ: شانُ، شوڪت، علمي پختگي ۽ فنونِ لطيفه سان لڳاءُ پڻ موجود هو.
جيتوڻيڪ رومي سلطنت جي فتح کان پوءِ سموريون ننڍيون رياستون گڏيل شاهي رياست ۾ متحد ٿي ويون ۽ هڪڙو عاليشان متحد سياسي ثقافتي ۽ سماجي نظام برپا ٿيو هو. جنهن کي سال ۽ صديون ٿي ويون آهن. مگر ماڻهن جي اڪثريت علائقائيت ۾ مبتلا آهي ۽ اهي قديم علائقائي ايڪائين، جهڙوڪ: ليٽيم، ڪيمپينيا، اپوليا، بروٽيئم، نوڪانيه، سامينيئم، پائيسينيئم، امبريا، ايٽروريا، وينيٽيا، لگوريا وغيرہ سان واڳيل رهيا آهن.
اٽلي جي قديم ايٽرسڪن قوم جي مذهب جو بنياد يونان ۽ روم وانگر گهڻن ديوتائن ۽ ديوين تي مشتمل هو. زندگيءَ جي مختلف مسئلن جي حل لاءِ انهن ديوين ۽ ديوتائن جي پوڄا ڪئي ويندي هئي. مختلف قسم جا صدقا ۽ قربانيون ٿينديون هيون.
سندن عقيدي موجب ڪائنات سورهن ڀاڱن ۾ ورهايل آهي. جتي مختلف ديوتائن جا الڳ الڳ آستانا آهن. مثلاً: مُکيہ ديوتا اوڀر طرف رهن ٿا. مادي ديوتا ڏکڻ طرف رهندا آهن. ڪٺور ۽ جابر ديوتا اولھہ طرف ۽ سڀ کان وڌيڪ طاقتور ۽ قادر ديوتا اُتر طرف رهندا آهن. ايٽرسڪن ماڻهن جو اهو بہ عقيدو هو تہ جاندار توڙي غير جاندار هر قسم جي مادي ۾ رهندڙ آهن. لاطيني لِيکڪن سندن مذهبي عقيدن کي ڊسيپلنيا ايٽرسڪا نالي ۾ مرتب ڪيو آهي.
سندن آسماني يا جنت مڪين عظيم ديوتا ٽِن (Tin) يا ٽِنيا (Tinia) آهي. ان جي حيثيت رومي ديوتا جپيٽر ۽ يوناني ديوتا زئيس واري آهي. هن ديوتا وٽ کنوڻ وارا هٿيار آهن. عظيم ماءُ ديوي يونِي (Uni) آهي. اها رومي ديوي هيرا ۽ جونو جي برابر آهي. سيٿلائن رومي ديوتا ولڪين جي برابر آهي.
ٿرمس يوناني ديوتا هرمس ۽ رومي ديوتا وانگر مرڪزي جي برابر آهي. اهڙيءَ طرح يونانين ۽ رومين ايٽرسڪن ماڻهو وٽ پڻ وڏي ديومالا قائم هئي. سندن ڪريا ڪرم پڻ رومين ۽ يونانين سان ملندڙ آهن.
ايٽرسڪن ماڻهو اوائل ۾ لاشن کي ساڙي سندن رَک مخصوص برتنن ۾ محفوظ ڪري رکندا هئا. بعد ۾ قبرن ۾ دفن ڪرڻ شروع ڪيائون ۽ اهي تابوتن ۾ پڻ رکندا هئا. ۽ انهن تي فوتيءَ جي تصوير ٺاهيندا هئا.
اسان پهريائين وينس پهچي پنهنجي ڪار ڏھہ منزلا ڪار پارڪنگ جي ستين ماڙ تي پارڪ ڪري پوءِ هيٺ لفٽ ۾ لهي ات ننڍي ريل ۾ چڙهي، اها ريل بلڪل دبئي ايئرپورٽ ۽ لنڊن جي گيٽ وڪ ايئرپورٽ تي هلندڙ ننڍي ٽرين جهڙي هئي؛ جنهن اسان کي آڻي سمنڊ ڪناري لاٿو. جتان اسان هڪ شِپ ۾ چڙهي اچي انهيءَ جيٽي تي لٿاسين، جنهن جيٽي لاءِ اسان جي اُت انتظار ڪندڙ گائيڊ اسان کي چيو هو، اسان وڏي لانچ ۾ چڙهي هلندا هلندا اچي انهيءَ جيٽي تي پهتاسين. هي سج لٿي جو وقت هو ۽ سج لهڻ جو منظر بلڪل اهڙو هو، جهڙوڪ پاڪستان ۾ هوندو آهي. اسان جي لانچ اسان کي آڻي انهيءَ جيٽي يا پتڻ تي لاٿو، جت اسان کي لهڻو هو. اُت اسان جي انتظار ۾ هڪ اڌڙوٽ عورت بيٺل هئي. جنهن اسان کي ڏسڻ شرط پنهنجو تعارف ڪرايو ۽ اسان کي وٺي اچي اسان جي ٻن ڪمرن واري گهر تي پهچايو، جيڪو نور محمد ٻہ ٽي مهينا اڳ بُڪ ڪرائي ڇڏيو هو. جيڪو اسان کي تمام سستو پيو. هن گهر ۾ ٻہ بيڊ روم، هڪ ڊرائينگ روم، هڪ ننڍو پارڪ ۽ هڪ مناسب ڪِچن هو. هن اسان جا پاسپورٽ وٺي انهيءَ جا فوٽا ڪڍيا. ۽ ٽي فارم اسان کي ڏنا تہ، اسان انهن کي ڀري واپس سندس حوالي ڪريون، باقي اسان جي هن گهر لاءِ رقم اڳ ۾ ئي ڏنل هئي، هن مائيءَ اسان کي سمجهايو تہ، واپس وڃڻ مهل قُلف ڏئي پوءِ توهان ڀلي هليا وڃجو. سڀ سمجهاڻيون ڏئي پاڻ اسان کان موڪلائي هلي وئي. وينس جا گهر ٻاهران گهڻو ڪري انهيءَ پُراڻي حالت ۾ برقرار آهن. جيڪي هي گهر سِرن سان ٺهيل سؤ سال اڳ هئا. سو جو مِنا هي گهر ٻاهران ڏٺو تہ ڏاڍي ناراض ٿي تہ، هي مون کي ڪٿي وٺي آيا آهيو. پر جڏهن هي شاندار گهر اندران ڏٺئين ۽ منجهس پيل غاليچا ۽ فرنيچر ڏٺئين تہ حيران ٿي وئي. اسان ٿوري دير آرام ڪري، پهريائين گهر جو جائزو وٺي، پوءِ ڪِچن ڏٺوسين تہ ان ۾ ضرورت جي هر شيءِ اسان کان اڳ هت رهيل ڇڏي ويا هئا ۽ اسان بہ وري وڃڻ مهل انهيءَ کان وڌيڪ سامان ڪِچن جي استعمال جو هت ڇڏي پوءِ روانا ٿياسين. اسان سوچيو تہ هت ڪجهہ چڪر ۽ گهر لاءِ ضروري سامان خريد ڪري پوءِ اچي ماني تيار ڪري کائون ۽ آرام ڪريون. سو اسان جنهن رستي تان لانچ مان لهي هت آيا هئاسين تہ ان رستي رش بلڪل ڪانہ هئي. پر جڏهن گُهمڻ واري علائقي ۾ داخل ٿياسين تہ ايڏي تہ رش هئي جو اسان اها رش ڏسي گهمڻ تان ئي هٿ کنيو، نہ تہ اسان جو خيال هو تہ اسان رات جو هن رنگينن گونڊولا ۾ سير ڪنداسين، پر هيڏي ساري رش اسان جو خيال بدلائي ڇڏيو. اسان گهر لاءِ ٻن ڏينهن جو سامان خريد ڪري اچي گهر ڀيڙا ٿياسين ۽ خيال ڪيوسين تہ صبح سوير اُٿي گونڊولا ۾ گُهمنداسين، سو وٺي اچي گهر پهتاسين. مِنا ماني تيار ڪئي سا کائي سُمهي رهياسين. هت سڀني ڪمرن ۾ پَکا بہ لڳل هئا ۽ واقعي جي هت پکا نہ هجن ها تہ ننڊ ڏاڍي مشڪل سان اچي ها. دستور مطابق مِنا سوير اُٿي چانھہ ۽ ناشتو تيار ڪيو، جيڪو کائي اسان صبح ڇهين بجي وينس جي سير تي نِڪتاسين، تہ اسان ماڻهن جي رش ڏسي حيران ٿي وياسين. گونڊولا ۾ چڙهڻ لاءِ بہ ماڻهن جون لائينون لڳيون پيون هيون. پراگ شهر ۾ بہ وڏي رش هئي، پر هت وينس ۾ انهيءَ کان بہ گهڻي رش هئي. اسان گونڊولا وارن کان پُڇيو تہ ڪيترا پئسا وٺندا. هن چيو تہ اڌ ڪلاڪ گُهمائڻ جا ٻارهن هزار پاڪستاني روپيا حڪومت طرفان اسان جي في مقرر ٿيل آهي. سو اسان هڪ ترڪي جوڙي کي پاڻ سان شامل ڪري اهو چڪر لڳايو تہ اهو اڌ ڪلاڪ جو سفر اسان کي ڇهن هزارن ۾ پيو. ترڪيءَ وارا بہ زال مڙس ٻہ ڄڻا هئا، پر ٻيڙيءَ ۾ لهڻ کان پوءِ اسان وري ڏٺا بہ ڪونه. اسان کي وينس گُهمڻ لاءِ هڪ ڏينهن ۽ هڪ رات هو. صبح سوير اسان کي هتان کان آسٽريا جي گاديءَ واري شهر ويانا وڃڻو هو. سو اسان هت سينٽ مارڪ چرچ، ريالٽو برج، ڊوگز پيلس، مارڪو پولو جو گهر ۽ هتان جي مارڪيٽن مان ڪجهہ چمڙي جو سامان خريد ڪيو. چمڙي جي سامان جون شيون وينس جون سڄي دنيا ۾ مشھور آهن. بوبيءَ ٻٽون ۽ جُتو خريد ڪيو. منا پنهنجي ۽ ٻارن لاءِ پَرس خريد ڪيا. جيسين هنن مارڪيٽن مان خريداري ڪئي، تيستائين آئون اچي ٻاهر هڪ بينچ تي ويهي رهيس، تہ سمنڊ ۾ بيشمار سياح ننڍين ننڍين ٻيڙين ۾ جنهن کي هت چون ”گونڊولا“ ۽ وري وڏين گونڊولائن ۾ ميوزڪ وارو بہ هڪ ماڻهو هوندو آهي، جيڪو سڄي سفر ۾ ميوزڪ وڄائيندو رهندو آهي. راج ڪپور فلم ”میرا نام جوکر“ ۾ جيڪو گانو ”جانے کہاں گئے وہ دن گذرے تھے تیری یاد میں“ وينس جو گونڊولا ۾ وڄايل هڪ ميوزڪ تان نقل ڪيو آهي. هت تمام گهڻي رش هئڻ ڪري ٿوري دير لاءِ جيڪي سياح ٿَڪي پَٽ تي ويٺا، ڪجهہ دير لاءِ تہ کين پوليس ويهڻ ڪونہ ڏنو ۽ اُٿاري ٿي ڇڏيو. اسان مارڪو پولو جي گهر اڳيان ڪافي فوٽا ڪڍيا. مارڪو پولو ابن بطوطہ وانگر وڏو سياح هو. ابنِ بطوطہ وڏو عالم فاضل هو. مارڪو پولو ۽ هن جو پُٽ نڪولو بہ سياح هو. جيڪو منگول دؤر ۾ پهريون يورپيئن جو سياح هو، جيڪو چين ويو. سترهن سالن جي عمر ۾ مارڪو پولو جي قبلائي خان سان ملاقات ٿي. جيڪو هن کان ايڏو تہ متاثر ٿيو جو هن مارڪو پولو کي پنهنجي انڊيا ۽ برما ۾ سفير مقرر ڪيو. چوويهن سالن جي وقت کان پوءِ هي جڏهن واپس وينس آيو تہ، هن کي وقت جي حاڪمن سان اختلاف ڪري جيل حوالي ڪيو ويو. هي وڏو واپاري ۽ ليکڪ هو. جيل مان آزاد ٿيڻ کان پوءِ شادي ڪيائين ۽ کيس ٽي ٻار ٿيا. پاڻ آخر ۾ وينس ۾ رهيو، جت سندن وفات ٿي، کيس هڪ چرچ ۾ دفن ڪيو ويو. اسان ٻنپهرن جي ماني بہ هت کاڌي، شام ڌاري گهر وياسين. ٿورو آرام ڪري گُهمندا ڦرندا اچي سمنڊ ڪناري انهيءَ مُک چؤڪ تي بيٺاسين. جت رات جون رنگينون ۽ روشنيون پنهنجي عروج تي هيون. چؤطرف روشنين جي جهرمر لڳي پئي هئي ۽ هزارن جي تعداد ۾ مختلف قومن جا ماڻهو مختلف زبانون ڳالهائيندا، هڪ عجيب منظر لڳي رهيو هو. مرد عورتون پٽ تي ليٽي، هڪٻئي مٿان ليٽي، هڪٻئي کي پيار ڪري هر ڳالھہ کان بي نياز ڪچهريون ڪري کلي رهيا هئا. ڪي ماڻهو دنيا مان ڪهي اچي هت شاديءَ جون تقريبون کُلي ٻيڙيءَ ۾ ڪندا آهن. انهن جوڙن لاءِ اسپيشل گونڊولا يا ان کان بہ وڏيون ٻيڙيون تيار ڪندا آهن. جنهن ۾ گهوٽ ڪنوار شاديءَ جي لباس ۾ هڪ مٿاهين هنڌ تي ويٺل هوندا آهن ۽ سندن مهمان هيٺ ويٺل هوندا آهن. مهمانن لاءِ هت مانيءَ ۽ راڳ جو بہ لاجواب بندوبست ٿيل هوندو آهي، مهمانن لاءِ وچ ۾ پيل کاڌو بہ هڪ ننڍي خوبصورت شيشي جي ٻيڙيءَ ۾ پيل هوندو آهي. هر مهمان اُن شيشي جي ٻيڙيءَ مان پنهنجو کاڌو کڻي کائي اهڙي تقريبن ۾ شراب، وائين ۽ شيمپئين جا تہ ڊرم ڀريا پيا هوندا آهن. آخر ۾ سڀ مهمان گڏجي ڳائيندا آهن. هي ميڙو سڄي رات هلندو رهندو آهي. مون سان گڏ توهان بہ وينس جي سياحت جي باري سربستو احوال ٻُڌو.
اٽليءَ جو جڳ مشهور شهر وينس پنهنجي نرالي بيهڪ، اڏاوتي اسلوب ۽ آرٽ سبب دنيا جي سياحن يا سيلانين لاءِ تمام گهڻي اهميت توڙي ڪشش جو باعث آهي. سن 2017ع جي انگن اکرن موجب انهيءَ سال وينس شهر ۾ سراسري طور تي روزانہ سَٺ هزار سياح گُهمڻ ايندا رهيا. اهڙيءَ طرح هڪ سال ۾ اٽڪل ٽي ڪروڙ سير ۽ سفر جا شوقين سيلاني هتي ايندا رهندا آهن. تنهنڪري ايتري گهڻي تعداد ۾ سياحن جي هتي اچڻ ڪري گهڻا گچا پيھہ ٿئي ٿي. جنهن سبب شهر جو سماجي توڙي فضائي ماحول تي منفي اثر پوڻ اڻٽر ٿيو پوي. سن 2017ع ۾ اقوام متحده جي يونيسڪو اداري طرفان وينس شهر کي بہ دنيا جي انهن شهرن جي فهرست ۾ شامل ڪرڻ بابت غور ڪيو ويو. جيڪي شهر جنگين يا ٻين ماحولياتي اسباب پٽاندڙ تباھہ ۽ برباد ٿيڻ وارا آهن ۽ خطرناڪ صورتحال جا حامل آهن. شهر جو ماحول خراب ڪندڙ سياحن جو تعداد گهٽائڻ لاءِ گُهربل پاليسي مرتب پئي ٿي ۽ شهر ۾ هلندڙ ڪروز ٻيڙين جو تعداد گهٽائڻ جو بہ فيصلو ڪيو ويو آهي.
حقيقت ۾ سڄي ملڪ جي سير ڪرڻ واري حسب معمول جامع پروگرام موافق وينس شهر جو سير اولين ترجيح جو سدائين حامل رهيو آهي. جنهنڪري شهر جي اقتصاديات جو مُکيہ دارومدار شهر جي سياحتي سرگرمين جي معروضي حالتن تي آهي. مزي جي ڳالھہ اها آهي تہ، شهر جي معيشت جو دارومدار ارڙهين عيسوي صديءَ کان وٺي گهڻي ڀاڱي سياحتي ڪمائيءَ تي رهيو آهي. انهيءَ جي گواهي شهر جي تاريخي دستاويزن ۾ محفوظ آهي. اوڻيهين عيسوي صديءَ ۾ وينس شهر شاهوڪار، صاحبانِ حيثيت ۽ مزاجاً لطف ۽ لذت جي شوقينن سياحن ۽ سيلانين لاءِ وندر ۽ ورونهن جو آماجگاھہ ٿي رهيو، جتي مذڪور بيان ڪيل افراد ڊينيئلي هوٽل ڪيفي فلوريين ۽ اهڙين ٻين شهر ۾ موجود ڪيترين ئي رهائش جڳهين ۽ معياري کاڌي پيتي توڙي لطف ۽ لذت جي جوڳي بندوبست وارين هوٽلن تي عموماً شائقينن جا سدائين ڳاهٽ هوندا هئا ۽ اهڙين سياحتي سرگرمين جو تسلسل سڄي ويهين عيسوي صديءَ دؤران جاري ۽ ساري رهيو. جنهنڪري وينس شهر وڌيڪ شاهوڪار، ترقي يافتہ، لُطف ۽ لذت جي حوالي سان ساري جڳ ۾ مشهور ٿيو تہ، ٻئي طرف شادماني ۽ خوشيءَ وارن آڳاٽن مقامي ڏهاڙن کي جديد انداز ۾ بحال ڪري ملهائڻ جي شروعات سن اوڻيھہ سؤ اَسي واري ڏهاڪي ۾ ٿي ۽ رقص ۽ موسيقيءَ تي مبني جلوس ۽ جلسا شهر جي رونق جون علامتون ٿي پيا. جن ۾ هڪ سالا ۽ ٻہ سالا ڪيترائي جشن ملهائجڻ لڳا.
ساليانہ فلمي ميلا ۽ ناٽڪي ڏڻ زور شور سان منعقد ٿيندا پئي رهيا آهن. انهن مجلس، ميلن ۽ جلسن جلوسن ۾ شرڪت ڪرڻ لاءِ مذڪورہ مزاج وارا شائقين حضرات دنيا جي ڪُنڊ ڪڙڇ کان ڪهي وينس اچن ٿا ۽ پنهنجي من جون مُرادون پوريون ڪن ٿا. انهن مجلسن ۾ ڪيتريون ئي مقامي ثقافتي سرگرميون وڏي پيماني تي منعقد ٿينديون رهنديون آهن. موجودہ دؤر ۾ تہ وينس شهر ۾ سير تفريح، وندر ورونهن توڙي لطف ۽ لذت جي حوالي سان تمام گهڻا ماڳ مڪان، تاريخي جڳهيون، گِرجا گهر، محل ماڙيون، هوٽل، ڪيفي، ٿيئٽر، سئنيمائون ۽ نائيٽ ڪلب وغيرہ شهر جي هر گهٽيءَ ۽ گهيڙ تي ايندڙ شائقين جي آجيان خدمتگار، عُلمائن ۽ حورن مثل دائمي طور حاضر آهن. مثال طور: لڊو ڊي وينيريا نالي مشهور مرڪز ۾ فلمي صنعت سان وابستہ اداڪارن، اداڪارائن ۽ سندن چاهيندڙ شائقين حضرات هزارن جي تعداد ۾ سدائين لُطف ۽ لذت ماڻڻ ۾ مشغول رهندا آهن، تہ ٻئي طرف سينٽ مارڪ وارو باسيليڪا يعني گرجا گهر يعني عيسائين مذهب وارن لاءِ قائم ڪيل عبادتگاھہ پنهنجي تعميراتي حسن سبب تاريخ جي عالمن، اديبن ۽ سياحن جي دلچسپيءَ جي مرڪز طور موجود آهي. تنهن کان سواءِ وينس شهر جي مُکيہ گهٽي ۽ بازار طور گرانڊ ڪينال بہ مخصوص نقشو ۽ نظارو نروار ڪريو بيٺو آهي. پيازاسين مارڪو وري ساڳئي علائقي ۾ هڪ عاليشان سپر مارڪيٽ جي صورت ۾ خريدارن لاءِ نهايت پُرڪشش مرڪز آهي، جتان منا ٻہ دفعا کاڌ خوراڪ جو سامان خريد ڪيو. جيئن تہ هيءُ دنيا جو واحد شهر ديومالائي فڪر جي حامل جادوگر انجنيئرن سمنڊ جي تانگي پاڻيءَ واري ڪناري ڀرسان پاڻيءَ ۾ تعمير ڪري انسانذات کي حيرت ۾ وجهي ڇڏيو. سڄي شهر جي رستن بدران پاڻي موجود آهي ۽ شهر ۾ اچڻ وڃڻ ۽ گهرن گهاٽن ۾ داخل ٿيڻ توڙي انهن مان ٻاهر نڪرڻ لاءِ مختلف قد ڪاٺ جون ننڍيون ٻيڙيون ۽ وڏا ٻيڙا ترندا هلن ٿا. ڇو تہ وينس شهر ۾ نرالي انداز سان ٽرئفڪ جو واحد وسيلو ٻيڙيون ئي آهن، قديم روايتي ٻيڙيءَ جو نالو گونڊولا آهي. ڳن وسيلي هٿ سان هلائي ويندي آهي. وينس شهر جي آبي رستن ۽ گهٽين ۾ ڪِروز شپس يعني جديد بحري ٻيڙين ۾ سير ڪرڻ، جن ۾ کائڻ پيئڻ ۽ رهائش کان سواءِ راڳ، ناچ ۽ عشرت ڪلب بہ موجود آهن. تنهنڪري سياحن توڙي لُطف ۽ لذت جي طالبن کي شهر ۾ موجود هوٽلن ۽ ڪلبن ۾ وڃڻ جي ضرورت نٿي پوي. تنهنڪري ڪروز شپس ۾ سير ۽ تفريح ڪرائڻ شهر جي معيشت ۾ چڱو خاصو قرار ڏنو پيو وڃي. سن 2015ع جي انگن اکرن موجب انهيءَ سال وينس جي ڪروز شپس ۾ سير ڪندڙ شائقين حضرات هڪ سؤ پنجاھہ ملين يورو کان بہ وڌيڪ پئسا کپايا، جيڪي اوڻيھہ ڪروڙ ٽيھہ لک آمريڪي ڊالرن کان بہ گهڻا پئسا آهن. وينس شهر کي دنيا ۾ سيلانين کي ڦاسائيندڙ شهر سَڏيو ويندو آهي. دنيا ۾ ڪجهہ ماڻهن جو خيال آهي تہ، وينس شهر پنهنجي نرالي بيهڪ ۽ پنهنجي جديد ثقافتي سرگرمين سبب هڪ اهڙو طلسمي عجائب گهر محسوس ٿو ٿئي، جتي روايتي عجائب گهرن جي ابتڙ، جتي نمائش لاءِ سجايل سموريون شيون بي جان هونديون آهن. پر هن طلسمي عجائب ۾ سموريون شيون جيئريون جاڳنديون سجايل ۽ سنواريل آهن، تنهنڪري وينس شهر نہ پر اهو هڪ زندھہ جاويد عجائب گهر آهي. واقعي اها ڳالھہ سمجهہ ۾ نٿي اچي تہ اهڙو عجوبو ڇو ٺاهيو ويو، يا هي شهر هت ڪهڙي مقصد لاءِ جوڙيو ويو. هن شهر کي ڏسي ماڻهو اهو سوچڻ تي مجبور ٿيو پوي. مون هن جهڙو شهر ٻيو سڄي دنيا ۾ ڪِٿ بہ ڪونہ ڏٺو.
اولھہ يورپ توڙي دنيا جي ٻين شهرن جي ابتڙ پرڏيهي شوقين ماڻهن لُطف ۽ لذت جي دائمي حصول خاطر وينس شهر ۾ پنهنجون جايون جڳهيون سڄي دنيا جي ڀيٽ ۾ تمام وڏي اگھہ ۾ خريد ڪري وينس شهر کي پنهنجو دائمي مسڪن ۽ پنهنجو وطن اختيار ڪرڻ شروع ڪري ڇڏيو آهي. ڇاڪاڻ تہ شهر جا اصل رهواسي، غير متوقع طور تي پنهنجي گهرن جي سندن گُمان کان تمام گهڻي قيمت ملڻ سبب ڌارين ماڻهن کي تمام گهڻي خوشيءَ سان وِڪڻڻ لڳا آهن ۽ ٻين شهرن ۾ گهر خريد ڪري اتي پنهنجا ڪاروبار ڪندي خوش پيا گُذارين. وينس جي انهن شهرين طرفان پنهنجا گهر وِڪڻي وڃي ٻين شهرن ۾ آباد ٿيڻ واري عمل کي اٽليءَ جي صاحبان ادراڪ Elegant Decay يعني وينس جي اصل رهواسين جو شاندار زوال قرار ڏنو آهي. وينس شهر جي تاريخي ماحول شهر سان وابستہ ڪينالن، هوٽلن، ڪلبن، عشرتگاهن ۽ شهر ۾ موجود سياحتي مرڪزن، ٿئيٽرن ۽ موسيقي گهرن جي ڪمائي جديد بحري ٻيڙين جي وينس شهر جي ڪينالن ۾ سياحن کي سير ڪرائڻ سبب تمام گهڻي گهٽجي وئي آهي، ڇو تہ شهر ۾ ملندڙ سموريون گهربل شيون سياحن کي انهن تفريحي ڪروز ٻيڙين ۾ حقيون تَڪيون مهيا ڪيون ويون آهن. تنهنڪري اٽلي سرڪار جي ٽرانسپورٽ واري وزارت دنيا جي مختلف ڪروز شپس جي ڪمپنين تي وينس شهر ۾ اچڻ تي بندش لڳائڻ بابت سنجيدگيءَ سان سوچي رهي آهي. جيئن تہ وينس شهر معيشت جي خوشحالي بحال ٿئي. جيڪا هن وقت ايليگينيٽ ڊِڪي جي شڪار آهي. سن 2013ع ۾ اٽلي سرڪار چاليھہ هزار ٽن ۽ ان کان وڌيڪ وزني ڪروز تفريحي ٻيڙين جي وينس شهر ۾ داخل ٿيڻ تي بندش لڳائي هئي، جنهن کي هڪ مقامي عدالت رد ڪري ڇڏيو. پر ڪجهہ بين الاقوامي ڪروز ڪمپنين ڄاڻايو تہ جيستائين وينس جي معيشت ۾ سُڌاري خاطر ڪنهن مستقل حل کي حاصل نٿو ڪيو وڃي، تيستائين اسين سرڪار طرفان لڳايل بندش کي قبول نہ ڪنداسين. مثلاً: انهن مان پي اينڊ او ڪروز شپس ڪمپني اونهاري جي مند لاءِ سمورا چڪر لڳائڻ بند ڪري ڇڏيا. هالينڊ آمريڪا ڪروز ڪمپني پنهنجو هڪڙو ڪروز جهاز الاسڪا روانو ڪري ڇڏيو. ڪُونارڊ ڪروز ڪمپني بہ شهر ۾ پنهنجا چڪر گهٽائڻ لڳي. نتيجتاً سن 2016ع جي ڀيٽ ۾ عالمي ڪروز ڪمپنين يارهن ڏهائي چار سيڪڙو سندن چڪر گهٽائي ڇڏيا. هيءَ خبر پڻ عجب ۾ وِجهندڙ آهي تہ، وينس شهر هڪڙي سامونڊي ڍنڍ Lagoon جنهن جي ايراضي يا پکيڙ 550 چورس ڪلوميٽر آهي، انهيءَ تانگي پاڻيءَ واري سامونڊي ڍنڍ ۾ 118 ننڍڙن جزيرن يا ٻيٽن تي اَڏيو ويو. انهن جزيرن کي ملائڻ لاءِ 177 ڪينالن تي چار سؤ ننڍيون وڏيون پُليون اَڏيون ويون.
اوڻيهين عيسوي صديءَ ۾ سمنڊ جي ڪِناري يا خشڪيءَ تي پهچڻ لاءِ شهر جي خشڪيءَ کي ويجهي جزيري کان ڪِناري تائين پاڻيءَ اندر هڪڙو پڪو پختو رستو ٺاهي شهر ۽ ڪِناري کي انهيءَ رستي وسيلي ڳنڍي شهر ۾ ٻيڙين کان سواءِ انهيءَ رستي وسيلي داخل ٿيڻ جو موقعو فراهم ڪيو ويو. بعد ۾ انهيءَ رستي کي وڌيڪ ويڪرو، اُوچو ۽ گُهرج آهر وڌيڪ پختو ۽ مضبوط بنائي انهيءَ تي ريل گاڏي هلائڻ لاءِ ريل جي پٽڙي وِڇائي وئي ۽ ريل گاڏي هلائڻ شروع ڪئي وئي. ضرورت پٽاندڙ پونٽا ڊيلا لبرٽا رستو ۽ ٽرمينل پارڪنگ لاءِ گُهربل مراعاتي بندوبست ٽروچيڪو جزيري تائين پيازيل روما جي تعمير ويهين عيسوي صديءَ دؤران ڪرائي وئي. اهو ريل گاڏيءَ وارو رستو شهر جي اترئين طرف رسڻ تائين محدود هو. باقي شهر جي مرڪزي علائقي توڙي اڳتي اوڀر- ڏکڻ ۽ اولھہ طرف وارن جزيرن ڏانهن وڃڻ ۽ اچڻ اصلوڪي طريقي يعني پاڻيءَ تي ٻيڙين وسيلي ٿيندو آهي. وينس سڄي يورپ کنڊ اندر واحد وڏو شهر آهي. جنهن ۾ اڃا تائين ڪارون، موٽرون يا ٽرڪون ڪونہ هلنديون آهن. وينس شهر اندر واهن ۽ ڪينالن ۾ اصلوڪي هلندڙ ٻيڙيءَ جو نالو گونڊولا آهي. اهي ٻيڙيون شهر جي ماڻهن ۽ سياحن کي سير ڪرائڻ ۽ هڪ جزيري کان ٻئي جزيري يا ڪِناري تي پهچائڻ جو واحد ذريعو هئي، پر هاڻي ڪروز بحري جهازن انهن ٻيڙين جو ڌنڌو صفا ڦِٽائي ڇڏيو آهي. تنهنڪري هاڻي انهن ٻيڙين جو تعداد بلڪل گهٽجي ويو آهي ۽ انهن ٻيڙين ۾ ڪڏهن شاديءَ جا ڪجهہ ڄاڃي کنيا وڃن ٿا، تہ ڪڏهن ڪنهن جنازي کي اُڪاريو وڃي ٿو ۽ وِرلي چند سياح انهن ۾ سير ڪندي ڏسبا آهن. ڪجهہ سال اڳ انهن گونڊولا ٻيڙين جو تعداد گهٽجي اچي ست ٿيو. پر 2017ع ۾ فقط ٽي گونڊولا ٻيڙيون بچيون هيون. جن ۾ قسمت سانگي ڪو سير سفر ڪري ٿو. اصل ننڍين گونڊولا ٻيڙين کان ڊيگھہ ويڪر ۾ وڏيون ٻيڙيون سَوَن جي تعداد ۾ موجود آهن. اندازن انهن ٻيڙين لاءِ چار سؤ کن ناکئن کي لائسنس يا پروانا مليل آهن. انهن ٻيڙين کي بہ عموماً گونڊولا نالي سان ئي سَڏيندا آهن. انهن ٻيڙين ۾ مسافرن جي ويهڻ جي سِيٽن کي سُٺي رنگين ڪپڙي سان ڍڪيو ۽ سجاديو ويو آهي. انهن ٻيڙين جي مهريءَ ۾ ڌاتوءَ جون پٽيون لڳل هونديون آهن. انهن وڏين ٻيڙين کان سائيز ۾ گهڻيون ننڍيون ۽ ساديون ٻيڙيون بہ ٿوري تعداد ۾ موجود آهن. انهن ننڍين ٻيڙين جو نالو ”سَينڊولو“ آهي. جزيزن تي مشتمل هن ديومالائي شهر اندر موجود ڪينالن ۾ ٻيڙين وسيلي هڪ جزيري کان ٻئي جزيري ڏانهن وڃڻ کان سواءِ پنڌ وڃڻ لاءِ شهر جي مڙني جزيرن کي جزيرن کي وچ ۾ موجود پاڻيءَ جي ڪينالن ۽ واهن تي ننڍيون وڏيون چار سؤ کن پُليون اَڏي ملايو ويو آهي. انهن پُراڻين پُلين ۾ سڀني کان وڏي پُل ”رائلٽو برج“ گرانڊ ڪينال تي ٺهيل آهي، جيڪا قديم پر شاندار ڊزائين جي حامل قديم پُل آهي. هن پُل تي هميشہ رش هوندي آهي، خاص ڪري فوٽا ڪڍڻ وارن جي. اسان وانگر وقت گذرڻ سان وڌيڪ ضرورت پيدا ٿيڻ سبب وينس شهر جي گرانڊ ڪينال تي ويهين عيسوي صديءَ دؤران هڪ ٻئي پويان ٻہ ٻيون بہ پُليون اَڏيون ويون ۽ ايڪهين صدي عيسويءَ جي شروعات ۾ ساڳئي گرانڊ ڪينال تي هڪڙي وڌيڪ عاليشان پُل تعمير ڪئي وئي ۽ سن 2011ع ۾ انهيءَ کي ٽرئفڪ لاءِ کوليو ويو. انهيءَ پُل جو نالو Ponte della Constituzione رکيو ويو آهي. پيازيل روما بس ٽرمينل واري علائقي کي وينزيا سانٽا لِيُوسِيا ريلوي اسٽيشن سان ملائيندڙ نهايت ڪارائتي پُل آهي. ويهين صدي عيسويءَ ۾ گرانڊ ڪينال تي اَڏيل پُلن جا نالا هيٺ لِکجن ٿا:
1. پونٽ ڊبل اڪاڊميا، 2. پونٽ ڊيگلي اسڪالزي اي. سي. ٽي. وي وينس شهر ۾ ٽرانسپورٽ جي سرڪاري ڪمپني آهي. پر شهر ۾ ٽرانسپورٽ جو مُکيہ وسيلو شهر جي ڪينال ۾ هلندڙ موٽر بحري بسون آهن. اهي سرڪاري موٽر بسون آهن. تنهن کان سواءِ خانگي ٽيڪسي موٽر گاڏين جي سروس پڻ موجود آهي. ٿوري مفاصلي لاءِ ۽ فقط واڻج واپار ڪرڻ ۽ ٿوري وقت لاءِ چڪر لڳائڻ واسطي گونڊولا ٻيڙيون تہ شهر ۾ هر هنڌ حقيون موجود آهن، تنهن کان سواءِ وينس پِيپل مووَر نالي سان شٽل ٽرين پڻ مسافريءَ جو سُٺو ذريعو آهي. جنهن وسيلي ٽرونچيٽو جزيري کي پيازيل روما واري ڪار پارڪ سان ملايو وڃي ٿو. جتي سياح ٻين وسيلن ذريعي اچي رسندا آهن. انهيءَ پيپل مووَر ريل گاڏيءَ جو آخري اسٽاپ ميري ٽائيم ڪروز ٽرمينل وٽ آهي. لڊو ۽ پيليسٽرينا ٻہ اهي جزيرا آهن، جيڪي وينس شهر کي ايڊريئيٽڪ تانگي سمنڊ کان ڌار ڪندڙ آهن، انهن جزيرن تي روڊ سروس جاري آهي. وينس شهر بابت ڏهن حقيقت جو بيان هيٺ درج ڪجي ٿو:

1. وينس شهر ڪينالن يا واهن اندر ٺهيل شهر سڏيو وڃي ٿو.
2. وينس شهر ۾ چار سؤ سترهن پُليون اَڏيل آهن، جن مان ٻاهتر پُليون خانگي طور صاحب حيثيت ماڻهن جي ڪمپنين طرفان اَڏايون ويون.
3. شهر ۾ گهرن جا جريان نمبر رستن مطابق نہ پر ضلعن مطابق مقرر هئڻ ڪري صحيح گهر ڳولڻ ۾ ٽپالين کي پڻ گهڻي ڏُکيائي ٿيندي آهي. آڱوٺي واري قاعدي جو مقصد ويجهڙائيءَ ۾ موجود ڪو دُڪان يادگار وغيرہ معلوم ڪرڻ آهي.
4. شهر جي ڪينالن ۾ هلندڙ گونڊولا ٻيڙين جو تعداد 350 ۽ گونڊ واري ٻيڙين جو تعداد 400 آهي.
5. سن 1608ع ۾ شهر جو انتظام هلائيندڙ ڪائونسل آف ٽين (Council of Ten) فيصلو ڪيو تہ، ڪارنيوال جي ڏڻ دؤران ماسڪ ڀلي پهريا وڃن. هن قانون جي ڀڃڪڙي ڪندڙ کي ٻہ سال سخت پورهئي سان قيد، عوام جي سامهون مار ڏيڻ ۽ پلر آف شيم نالي ٿنڀ سان ٻَڌڻ واريون سزائون ڏنيون وينديون هيون.
6. وينس شهر ۾ 177 ڪينال آهن. انهن مان سڀني کان وڏو ڪينال گرانڊ ڪينال سَڏجي ٿو. اهو شهر کي ٻن ڀاڱن ۾ تقسيم ڪندڙ ڪينال پڻ آهي.
7. سين مارڪو بيل ٽاوَر، جنهن کي ڪيمپينائل بہ سَڏين ٿا. اهو ٻارهين عيسوي صديءَ ۾ اَڏيو ويو هو. 1902ع ۾ ڊهي پيو. انهيءَ کي نئين سِر ۽ اصل جي هُوبهُو تعمير ڪيو ويو. اهو ٽاور 98.6 ميٽر يعني 300 فوٽن کان بہ وڌيڪ اُوچو آهي.
8. هيءَ بہ هڪ ڀوائتي حقيقت آهي تہ وينس شھر هر سال هڪ کان ٻہ ميٽر زمين اندر ويھندو يا غرق ٿيندو رهي ٿو.
9. شھر جي آدمشماري گُذريل پنجاھہ سالن دؤران هڪ لک ويھہ هزارن مان گهٽجي سٺ هزار وڃي بچي آهي.
10. ڪجهہ ماهرن جو خيال آهي تہ وينس شھر سن 2030ع ڌاري سنسان شھر ٿي ويندو. جنھن کي ڏِسڻ لاءِ سياح فقط ڏينھن دوران اچڻ لڳندا.

پر آئون ايئن ڪونہ ٿو سمجهان دُنيا اندر گرميءَ جي وڌڻ ڪري ڌرتيءَ تي ڪافي اثر شروع ٿيا آهن، پر آهستي آهستي ڪجهہ تہ اثر ضرور ٿيندو. اسان رات جو دير سان پنھنجي جڳھہ تي اچي پھتاسين. سنڌيءَ ۾ چوندا آهن تہ ’ميلو متو ڇڏجي‘، سو اسان بہ هي هيڏو سارو متل ميلو ڇڏي اچي پنھنجي گهر کير سان ڊبل روٽي ۽ ٿورو ڊائيٽ آئيس ڪريم کاهي سُمھين پياسين. اُٿاسين تہ نور محمد پنھنجي ڪمري ۾ ڪونہ هو. شايد سوير سويروينس تي سج جي ڪنوارن ڪرڻن جو ديدار ڪرڻ ٻاهر هليو ويو هو. هو جڏهن ٻاهران موٽيو تہ محسوس ٿيو تہ بلڪل تيار ٿي ٻاهر ويو هو ۽ نور محمد آيو تہ اسان گڏجي ناشتو ڪيو. مون ناشتي ۾ واڱڻ تريل ۽ ڌونئرو کاڌو. مِنا اُٿڻ شرط سڀ سامان پئڪ ڪري رکي ڇڏيو هو. هونئن بہ آئون مِنا ٻاهر گُهمڻ وڃون تہ تمام ٿورو سامان پاڻ سان کڻون. مثلاَ َ مھيني جي ٽوئر تي ٻاهر وڃون تہ صرف ڇھہ وڳا ڪپڙن جا کڻون ٻہ سُمھڻ لاءِ چار پائڻ لاءِ ٻيون دوائون، اسان دوائون ٽوئر جي پورن ڏينھن جون کڻون ڇو تہ ٻاهر ڊاڪٽر جي تجويز ڪيل دوا جي پرچيءَ کانسواءِ دوا بلڪل نہ ڏين. تنھن ڪري اها مڪمل ڏينھن جي ٽوئر کان بہ چئن پنجن ڏينھن جون وڌيڪ دوائون کڻون. ٻي هر ضرورت جي شيءَ هوٽل، فليٽ يا گهر ۾ اُنھن طرفان مھيا ڪيل هوندي آهي. سو اسان جو ايترو گهٽ سامان ڏِسي ڪڏهن ڪڏهن دُنيا جي ايئرپورٽن تي اسان کان پُڇندا آهن تہ هيڏي وڏي سفر ۾ ايترو مختصر سامان!، اهو مختصر سامان اسان کي هر هنڌ ڪيري ڪرڻ ۾ ڏاڍي آساني ٿيندي آهي. ٻيو ايترو گهٽ سامان ڏِسي چيڪ ڪرڻ تہ پري پر ڏسندا بہ ڪونہ آهن، سو اهو مختصر سامان کڻي ۽ ڪيترو سارو فالتو کاڌي پيتي جو سامان فرج حوالي ڪري اسان پھرئين بوٽ ۾ پوءِ انهيءَ ريل ۾ چڙهي اچي انهيءَ پارڪنگ بلڊنگ پهتاسين، جت اسان جي ڪار بيٺل هئي. اسان ڪار کي صفا ڪري ڪار ۾ ويهي اچي روڊ ڀيڙا ٿياسين. اسان کي هت بہ اٽلي ملڪ جي ڪافي حصي ۾ سفر ڪري پوءِ آسٽريا جي ملڪ ۾ داخل ٿيڻو هو. اٽلي هميشه يورپ جي ٻين ملڪن جو غلام ٿي رهيو آهي. هن تي حڪومت ڪرڻ وارن ۾ جرمني، فرانس، اسپين ۽ آسٽريا شامل آهن. اٽليءَ تي يارهين صدي عيسويءَ ۾ مسلمانن بہ حملو ڪيو ۽ ڪجهہ ٽڪرا پنھنجي حڪومت ۾ شامل ڪيائون. اٽليءَ ۾ پھريون دفعو 1861ع وڪٽر ايمائوٽل سڄي ملڪ ۾ بادشاهت قائم ڪئي ۽ پاڻ بادشاھہ ٿيو. اٽلي ٻنهي عالمي جنگين ۾ جرمنيءَ جو اتحادي هو ۽ ٻنهي جنگين ۾ کيس زبردست شڪست ۽ تذليل کي مُنهن ڏسڻو پيو. اٽليءَ جي تاريخ ۾ ٻہ عظيم بادشاھہ ٿي گُذريا آهن. جيڪي تاريخ ۾ اڄ بہ ڏاڍا مشهور آهن. هڪ جيوليس سيزر ۽ ٻيو قسطينن، جنهن ترڪيءَ جو شهر استنبول ٺاهيو، جنهن جو پهريون نالو قسطنطنيہ هو ۽ پوءِ استنبول رکيو ويو. ترڪيءَ يورپ جا ڪيئي ملڪ فتح ڪيا. پر استنبول هنن کان فتح ڪونہ ٿيو.
استنبول ان وقت ٻي دنيا جي عظيم طاقت رومين وٽ هو. پوءِ ترڪيءَ جي بادشاھہ سلطان محمد ثاني استنبول پنجن حملن کان پوءِ فتح ڪيو، تڏهن هن جي عمر صرف ويھہ سال هئي. انهيءَ جنگ تي ترڪيءَ وارن هينئر هڪ لاجواب ٽيليويزن سيريز Rising of Empire ٺاهي، جيڪا ڏسڻ گهرجي. اٽليءَ جون مٿيون پاسو تمام امير آهي ۽ هيٺيون پاسو اهڙو امير ڪونهي. اسان انهيءَ هيٺئين پاسي جي علائقي مان هلندا ويانا شهر ڏانهن وڃي رهيا آهيون. يورپ کنڊ آسٽريليا کان پوءِ دنيا ۾ ننڍي ۾ ننڍو کنڊ آهي، جنهن جي ڪُل آدمشماري 73 ڪروڙ آهي. يورپ جي سڀني ملڪن کي ملائي هڪ ملڪ ٺاهجي. اهو تصور پهرين پهرين نائين صديءَ ۾ شارليمان ڏنو، تنهن کان پوءِ نيپولين جو خيال هو تہ، سڄو يورپ فتح ڪري کيس هڪ ملڪ ۾ تبديل ڪريان. هٽلر ائين زوريءَ زبردستيءَ يورپي ملڪن تي حملا ڪري يورپ کي هڪ ملڪ ڪرڻ ٿي چاهيو پر اهو خواب نيٺ 1999ع ۾ يورپ جي ٻارهن ملڪن هڪ ٺاھہ تحت يورپي يونين قائم ڪري انهيءَ کي سچو ڪري ڇڏيو. انهيءَ جو هيڊ ڪوارٽر هنن بيلجيئم جي شهر برسلز ۾ قائم ڪيو. 2004ع ۾ يورپي يونين جي ملڪن جو تعداد وڌي پنجويھہ ٿي ويو ۽ هنن هاڻ سڀني ملڪن جي ڪرنسي يورو ٺاهي، پر انهيءَ تي سڀئي ملڪ راضي ڪونہ ٿيا. يورپ کنڊ تي اهو نالو يونان جي فيڪس جي ڌيءَ يوروپا جي نالي پٺيان يورپ پيو. پندرهين صديءَ ۾ يورپ جي چئين ملڪن اسپين، پورچوگال، فرانس ۽ برطانيہ جهازرانيءَ ۾ ايڏي تہ ترقي ڪئي جو هو پنهنجي انهيءَ طاقت جي سهاري سڄي دنيا جي ملڪن تي قابض ٿي ويا ۽ ائين انهن ملڪن مان سڄي دولت ڦري لٽي وڃي پنهنجا ملڪ آباد ڪيا. ٻي عالمي جنگ ۾ اهي ملڪ ايترا تہ ڪمروز ٿي ويا جو نيٺ کين انهن ملڪن مان نڪرڻو پيو.

ويانا

اسان هلندي اچي پنهنجي هن مهيني جي پنهنجي ٽوئر يعني هنگري، چيڪ ريپبلڪ، سلووڪيا، جرمني، سوئٽزرلينڊ، اٽلي ۽ هاڻ آخري ستين ملڪ آسٽريا جي گاديءَ واري شهر ويانا پهتا آهيون. اسان کي پنهنجي ڪار ۾ لڳل ڊوائيس آڻي پنهنجي رهائش جي هوٽل تي پهچايو. اسان هوٽل رسيپشن تي پنهنجي سامان سوڌو اچي ويهي رهياسين. جيسين نور محمد هوٽل جي انهن فارملٽيز مان واندو ٿئي تہ پوءِ اسان وڃي پنهنجي ڪمري ڀيڙا ٿيون. جيئن نور محمد ڪمري جي چاٻي کڻي آيو تہ، اسان بہ پنهنجو سامان کڻي اچي ڪمري ڀيڙا ٿياسين. اسان رستي ۾ لنچ ڪانہ ڪئي هئي، سو پهريائين هوٽل وارن کان انڊين ۽ ترڪ هوٽلن جي پُڇا ڪئيسين تہ جيئن رات جي ماني اُت کائجي، جنهن ٻُڌايو تہ ٻن گهٽين کان پوءِ هڪ سُٺي انڊين هوٽل آهي. توهان کي اُت هر قسم جا انڊين کاڌا ملندا. اسان ٿورو آرام ڪري پوءِ شهر گُهمڻ وياسين. ڪنهن زماني ۾ آسٽريا يورپ جو هڪ تمام وڏو ملڪ هو. يورپ جا ملڪ هنگري، چيڪو سلواڪيا، پولينڊ، يوڪرين، رومانيہ، يوگو سلويڪيا ۽ اٽلي هن جي قبضي هيٺ هئا. ۽ ويانا لنڊن ۽ پئرس کان بہ وڏو شهر هو ۽ يورپ پاور فل ترين ملڪ هو. ويانا ۾ گُهمڻ جي لحاظ سان مئي ۽ جون جا مهينا تمام سُٺا هوندا آهن. جڏهن سڄي ملڪ جا گل ٽڙي شهر کي خوبصورت ڪري ڇڏيندا آهن ۽ انهن جي خوشبوءِ باغن ۽ پارڪن ۾ توهان جت ڪٿي محسوس ڪندا. ويانا ۾ ساليانا ڪيئي فنڪشن ٿيندا آهن. جنهن ۾ ويانا ڪارنوال جي موقعي تي هت ڪيترن ملڪن ۽ شهرن جا ماڻهو اهو ڏسڻ ايندا آهن. هونئن بہ ويانا سڄي يورپي جي ثقافت ۽ موسيقيءَ جو هيڊ ڪوارٽر رهيو آهي. جنهن ۾ موزارٽ، انتون بروڪز، جوزف هيڊن، فرانز شو برٽ، جوهان اسٽارٽس، بيٿوون گستار ماهلر، اربن ربگ، آرنلڊ سوهنبرگ جهڙا جڳ مشهور موسيقار پيدا ٿيا، جن هن ملڪ جي ثقافت کي چار چنڊ هڻي ڇڏيا. هن ملڪ ۾ دنيا جا وڏا وڏا ٿئيٽر هر وڏي شهر ۾ آهن، جن ۾ بهار جي موسم ۾ وڏيون وڏيون ثقافتي سرگرميون ٿينديون آهن. جن ۾ موسيقيءَ جا بہ ڏاڍا دلچسپ مقابلا ٿيندا آهن. هنن ملڪن ۾ ايترا تہ سياح اچن، جو هي ملڪ موڪلن ۾ اسڪولن، ڪاليجن کي بہ هوٽلن ۾ تبديل ڪريو ڇڏين ۽ اهي عام هوٽلن کان ڪافي سستيون هونديون آهن. ٻيو هت ماڻهو سياحن کي گهرن ۾ رهائين. اها سڄي يورپ ۾ عام ڳالھہ آهي. تنهن کان سواءِ يوٿ هاسٽلون بہ يورپ جي وڏن شهرن ۾ بيشمار آهن. جيڪي تمام ٿورن پئسن ۾ ڪمرا ڏين. پر انهن هاسٽلن ۾ گهڻو ڪري اٽيج باٿ روم ڪونہ هوندا آهن، پر بورچيخانا هوندا آهن، پر انهن جي رهائش غير معياري هوندي آهي. گهمڻ جي سيزن ۾ اهڙين جڳهين ۾ جڳھہ ڪانہ ملندي آهي. منهنجي نظر ۾ اڳواٽ بُڪنگ جهڙي ٻي ڪابہ سُٺي سهولت ڪانهي، هڪ تہ اڳواٽ بُڪنگ تمام سستي ٿي پوي، ٻيو تہ توهان کي پنهنجي پسند جي هوٽل، فليٽ يا گهر بہ ملي ويندو، نہ تہ بروقت يورپ ۾ سيزن دؤران پنهنجي پسند جي هوٽل، فليٽ يا گهر ملي اهو ڏاڍو ڏُکيو آهي. جي وري ڪڏهن اتفاق سان مليو بہ وڃي تہ، وري ڏاڍو مهانگو ملندو آهي. باقي سيزن کان سواءِ يعني سرديءَ جي موسم ۾ تہ تمام سَستي رهائش ملي ويندي آهي. ڪٿي ڪٿي تہ ٻاهر لِکيو پيو هوندو آهي تہ جي ٻہ ڏينهن رهندا تہ، وڌيڪ هڪ ڏينهن جا توهان کان پئسا ڪونہ وٺنداسين. پر پنهنجي گرم ملڪ جو ماڻهو جي سياري ۾ گُهمڻ وڃي تہ ويٺو بہ سڄو ڏينهن گهرَ ۾ هوندو. اندر تہ گهر سينٽ هيٽيڊ آهن، پر ٻاهر سردي پنهنجي برداشت کان زيادھہ هوندي آهي.
اسان هروڀرو ننڍين ننڍين بازارن مان گُهمندي ڦرندي اچي انهيءَ انڊين ريسٽورينٽ تي پهتاسين، جت اسان کي ماني کائڻي هئي. هوٽل ڪافي ڪُشادي هئي ۽ پڻ سڄي ڀري پئي هئي. هوٽل ۾ هندستاني ۽ پاڪستانين کان وڌيڪ يورپين ماڻهو ماني کائي رهيا هئا ۽ اسان بہ پنهنجي پسند جو آرڊر ڏنو. ماني کائڻ کان پوءِ مِنا کي هوٽل جي ٻوڙ تہ پسند آيو پر برياني پسند ڪانہ آئي. جڏهن هوٽل وارن ماني کائڻ کان پوءِ مِنا کان پُڇيو تہ، ماني ڪيئن هئي تہ مِنا کين چيو تہ شاندار، پر برياني صحيح ڪانہ هئي. تنهن تي پاڻ چيائين تہ هيءَ برياني هئي ڪانہ. اسان هت چانور ۽ ٻوڙ کي اٽڪل سان ملائي ماڻهن کي ڏيندا آهيون. جي عليحده سان برياني ٺاهيون تہ اها بچڻ کان پوءِ خراب ٿي ويندي آهي. پر جي ٻوڙ ۽ چانور جُدا جُدا هوندا تہ اهي خراب ڪونہ ٿيندا آهن. ٻيو تہ اوهان پاڪستاني اسان انڊين کان ڪُڪڙ يا گوشت ٺاهڻ ۾ وڌيڪ آهيو. اسان هندستانين ماڻهن کي تہ اڃا تائين گوشت ۽ ڪُڪڙ تہ رڌڻ ئي ڪونہ اچي. مون کانئس پُڇيو تہ تو ڪيئن محسوس ڪيو تہ اسان پاڪستاني آهيون. پاڻ چيائين تہ، جڏهن مون توهان کان مانيءَ جي باري ۾ پُڇيو تہ توهان چيو تہ شاندار پر اسان هندستاني چئون ڀڙيا. انهيءَ مان اندازو لڳايو تہ توهان پاڪستاني آهيو.
بوبيءَ کي ڪار انهيءَ پارڪنگ مان ڪڍي ٻي پارڪنگ ۾ بيهارڻي هئي. ڇو تہ هي يورپ ۾ گهٽين ۾ گاڏي بيهارڻ جو هڪ مقرر وقت هوندو آهي. انهيءَ مقرر وقت دؤران توهان جي گاڏي نہ ڪڍي تہ گاڏي بيهارڻ تي وڏو ڏنڊ لڳندو. سو بوبيءَ چيو تہ توهان هوٽل تي هلو تہ، آئون گاڏي ٻئي هنڌ پارڪنگ ۾ بيهاري پوءِ کير ۽ ڌونئرو وٺي ٿو اچان. هونئن بہ سڄي يورپ ۾ ڪار پارڪنگ لاءِ پئسا وٺندا آهن. سو بوبي ويو گاڏي پارڪنگ ڪرڻ ۽ اسان هلندا هلندا اچي پنهنجي رهائش جي هوٽل ڏانهن وڃي رهيا آهيون. جيئن پاڻ وٽ گيريز، ڪاسموس ۽ ٻين ٽوئر ڪمپنيءَ وارا پاڪستان کان سواءِ ٻين ملڪن جا ٽوئر ڪرائين تيئن هت يورپ ۾ بہ وڏي تعداد ۾ اهڙيون ٽوئر ڪمپنيون توهان کي هڪ مهيني ٻن هفتن ۽ هڪ هفتي لاءِ ندين ذريعي ڪروزن ۾ هوائي جهازن ۾ ۽ بسن ذريعي سڄي يورپ يا صرف هڪ ملڪ جو ٽوئر ڪرائيندا آهن. ويھہ ٽيھہ سال اڳ اهڙا ٽوئر صفا سَستا هوندا هئا. پر هاڻ تہ گُهمڻ گهر ٻاري ڏياري ڪرڻي آهي. مثال جيڪو ٽوئر هڪ ماڻهو هڪ لک روپين ۾ ٿيندو هو، اهو ساڳيو ٽوئر هينئر هڪ ماڻهو ڇهن لکن جو آهي. يعني؛ هاڻ چئن ماڻهن جو ٽوئر ويھہ لکن جو. اڄ ڊالر آهي هڪ سؤ سَٺ روپيا تہ اهو ڊالر ٽياسيءَ ۾ هو اَٺ روپيا. توهان سوچيو تہ اسان هينئر معاشيءَ طور ڪيترا نہ ڪمزور ٿي ويا آهيون. پاڪستان جا سڀ ايئرپورٽ هينئر هاءِ رسڪ سيڪيورٽي ڪري جهازن کي هت انشورنس وڌيڪ ڀرڻي ٿي پوي ۽ اهي پئسا ايئر لائن وارا پاڻ مان ٿا ڪڍن، انهيءَ ڪري ٽڪيٽون بہ مهانگيون ٿيو وڃن. اسان هلندا هلندا اچي هوٽل تي پهتاسين. اسان ڪپڙا بدلائي ڪچهري پئي ڪئي تہ نور محمد بہ اچي ويو. اسان فون تي پاڪستان، لنڊن ۽ ڊبلن ۾ ٻارن سان ڳالهايو، جيڪو اسان جو هر روز جي معمول ۾ شامل آهي. ۽ ٻئي ڏينهن جي ٽوئر لاءِ پنهنجو پروگرام سيٽ ڪري سُمهي رهياسين، صبح جو سڀني کان اڳ مِنا اُٿندي هئي، جيڪا پهرئين قرآن شريف جو دَور ڪري پوءِ گهر جي سامان کي سيٽ ڪري پوءِ ٻاهر وڃي. اچو تہ توهان کي اڄ ويانا گُهمائڻ کان اڳ آسٽريا بابت احوال ٻُڌايان.
يورپ جي ملڪ آسٽريا واري موجودہ علائقي تي يورپ جي آڳاٽي سيلٽِڪ نسل جي ماڻهن قبضو ڪري پنهنجو اختيار سَوين سالن تائين برقرار رکيو، پر رومي سلطنت طاقت ۾ اچي آسٽريا واري علائقي تي قبضو ڪري پنهنجي سلطنت جو هڪڙو ڀاڱو بنائي ڇڏيو. جڏهن رومي سلطنت زوال جو شڪار ٿي، تڏهن آسٽريا واري علائقي جي مقامي ماڻهن اقتدار تي قبضو ڪري حڪومت ڪرڻ شروع ڪئي. فرينچ بادشاھہ شارليمين، دولت ۽ لشڪر جي زور تي سن 788ع ۾ آسٽريا واري علائقي تي قبضو ڪري فرينچ رياست ۾ شامل ڪيو. نيٺ تقريباً ٻہ سؤ کن سال پوءِ مقامي ماڻهن پنهنجي علائقي جو اقتدار وري حاصل ڪري ورتو ۽ سن 976ع ۾ ملڪ جي حاڪم بيبنبرگ واري ليو پولڊ جي دؤر حڪومت ۾ ملڪ جو نالو آسٽريا رکيو ويو. سن 1276ع ۾ هيبس برگ خاندان جو فرد رُوڊ ولف اول آسٽريا جو بادشاھہ بنيو. جنهن آسٽريا ۾ هيبسبرگ گهراڻي جي سلطنت جي شروعات ڪئي. هيبسبرگ گهراڻي جي آسٽريا ۾ ايندڙ ساڍا ست سؤ سالن تائين حڪومت جاري رهي. هن گهراڻي جي دؤر حڪومت ۾ رياست طاقت حاصل ڪري پنهنجين سرحدن ۾ وسعت آندي ۽ يورپ ۾ آسٽريا طاقتور ۽ خوشحال رياست ٿي پئي. انهيءَ جو يورپ ۾ ڪيترين ئي صدين تائين ڌاڪو ڄميل رهيو. سن 1848ع ۾ هن گهراڻي جو حڪم، فرانز جوزف اول آسٽريا جو بادشاھہ ٿيو ۽ سَتر سال حڪومت ڪري 1916ع ۾ وفات ڪئي. فرانز جوزف ملڪي سياست ۾ مُکيہ تبديليون آنديون. جن مان سڀ کان وڌيڪ اهميت جي حامل تبديلي پنهنجي علائقي هنگريءَ وارن ماڻهن کي حڪمرانيءَ ۾ ڀائيوار ڪيو. انهن اهم سياسي قدم کڻڻ سبب ماڻهو آسٽريا ۾ ٻہ حڪومتون قرار ڏيڻ لڳا. انهيءَ اقتدار جي ورڇ ئي هيبسبرگ گهراڻي جي سلطنت جي زوال جو پيش خيمو ثابت ٿي ۽ سن 1919ع ۾ پهرين عالمي لڙائيءَ کان پوءِ آسٽريا واري هيبسبرگ سلطنت ختم ٿي ۽ آسٽريا جي رياست کي سينٽ جرمين واي سمجهوتي تحت ريپبلڪ قرار ڏنو ويو. سن 1938ع ۾ آسٽريا تي جرمنيءَ قبضو ڪري ورتو. انهيءَ سال آسٽريا ملڪ ٻي عالمي لڙائي کٽندڙ ملڪن پاڻ ۾ ورهائي کنيو. جنهن سبب انهيءَ جي سياسي آزادي ختم ٿي وئي. جيڪا آخرڪار ٻي عالمي جنگ جي نتيجي طور آسٽريا کي ورهائي کڻندڙ ملڪن، روس، آمريڪا، انگلينڊ ۽ فرانس طرفان 25 آڪٽوبر 1955ع ۾ سڏايل گڏجاڻيءَ ۾ ٿيل ويانا سمجهوتي تحت بحال ٿي. انهيءَ سمجهوتي تحت مڪمل آزاد ۽ خودمختيار ملڪ جي حيثيت سان آسٽريا ۾ وفاقي جمهوري نظام حڪومت لاڳو ڪئي وئي. آسٽريا ملڪ ۾ ڳالهايون ويندڙ ٻولين ۾ سڀني کان گهڻي ڳالهائي ويندڙ جرمن ٻولي آهي. جيڪا اسان يورپ ۾ انگريزيءَ کان بہ زيادھہ ڳالهائيندي محسوس ڪئي. جيڪا سڄي ملڪ ۾ سرڪاري ٻوليءَ طور ڪم اچي ٿي. تنهن کان گهٽ ڳالهائيندڙ ويندڙ سلووين ٻولي آهي. جيڪا آسٽريا جي ڪيرنتَيا رياست ۾ سرڪاري ٻوليءَ جو درجو رکي ٿي. انهيءَ کان بہ گهٽ ڳالهائي ويندڙ ڪروٽيئَن ٻولي آهي، جيڪا آسٽريا جي برگينلينڊ ۾ سرڪاري ٻوليءَ طور رائج آهي. انهيءَ سان گڏ هتي هنگريئن ٻولي پڻ ڳالهائي وڃي ٿي ۽ انهيءَ ٻوليءَ کي بہ برگينلينڊ رياست ۾ ڪروٽيئَن ٻوليءَ وانگر سرڪاري ٻوليءَ وارو رتبو حاصل آهي.
آسٽريا رياست جي سڀني کان اول قيام ڊَچي آف آسٽريا نالي سان 17 سيپٽمبر 1156ع ۾ ٿيو. 11 آگسٽ 1804ع ۾ آسٽريا کي سلطنت قرار ڏنو ويو ۽ 12 نومبر 1918ع ۾ انهيءَ کي جمهوريہ بنايو ويو. موجودہ دؤر ۾ آسٽريا جو قومي آزاديءَ وارو ڏينهن/تاريخ 26 آڪٽوبر مقرر ڪئي وئي آهي. ڇاڪاڻ تہ 26 آڪٽوبر 1955ع ۾ آسٽريا کي قابض ملڪن مٿي ذڪر ڪيل ”ويانا سمجهوتي“ مطابق مڪمل طور آزادي ڏني. آسٽريا ملڪ جي قوميت آسٽريائي (Austrian) سَڏجي ٿي. آسٽريا جي شهرين جو 73.6 سيڪڙو عيسائي مذهب جي رومن ڪيٿولڪ فرقي ۾ شامل آهي. آدمشماريءَ جو 4.7 سيڪڙو عيسائي مذهب جي پروٽيسٽنٽ فرقي ۾ شامل آهي. 4.2 سيڪڙو شهرين جو مذهب اسلام آهي. يورپ ۾ گهڻي ۾ گهڻا مسلمان اسان فرانس ۾ ڏٺا. ٻين مذهبن ۽ فرقن سان وابستہ شهرين جو تعداد 3.5 سيڪڙو آهي، غير مخصوص مذهبن ۽ فرقن سان وابستہ ماڻهن جو تعداد 2 سيڪڙو آهي. آسٽريا جي لامذهب ماڻهن جو تعداد 12 سيڪڙو آهي. لامذهب ماڻهن جو تعداد اسان يورپ ۾ هميشہ وڌندي ڏٺو آهي. مٿيان انگ اکر سن 2001ع ۾ ٿيل آدمشماريءَ موجب درج ڪيل آهن. آسٽريا ملڪ جو قومي نشان يا علامت ”ڪارو باز“ آهي. جيئن پاڪستان جو قومي نشان چنبيلي جو گُل آهي. بندس هائيم (Bundeshymne) يا فيڊرل هائيم آسٽريا جو قومي ترانو آهي. آسٽريا جي مُکيہ پيداوار ۾ تعميرات، مشينري، موٽر گاڏين ۽ انهن جي پُرزن، ڌاتن، ڪيميائي شين، ڪاٺ مان ٺهندڙ شين، فرنيچر وغيرہ، ڪاغذ ۽ گتي. اطلاعات سان وابستہ اوزار ۽ مشين جا ڪارخانا موجود آهن. تنهن کان سواءِ گهڻي ڪمائيءَ سبب سياحت کي بہ صنعت جو درجو حاصل آهي. آسٽريا جي زرعي پيداوار ۾ مختلف اناج: پٽاٽا، شگر بيٽ، ميوات، رڍون، دُنبا، سوئر، ڪُڪڙ بہ ڳڻيا وڃن ٿا. يورپ ۽ آمريڪا ۾ حڪومتون زراعت تي تمام گهڻيون رعايتون ڏين، پر غريب ملڪن ۾ قرض ڏيڻ مهل اهو شرط رکن تہ، توهان زراعت تي ڪابہ سبسڊي ڪونہ ڏيندا. پاڪستان سان بہ اهي شرط لاڳو آهن. تنهنڪري انڊيا جي مقابلي ۾ ڀاڻ پاڻ وٽ ٻيڻ تي مهانگو آهي. آسٽريا جي قدرتي وسيلن ۾ تيل، ڪوئلو، لگنائيٽ، ٽِنبر (ڪاٺ)، لوهه، ٽامون، جست، مئگنيسائيٽ، سُرمون، ٽنگسٽين، گرينائيٽ، لوڻ ۽ هائڊرو پاور حاصل ڪيو وڃي ٿو. ملڪ جي روانگي واپار ۾ مختلف قسمن جا اوزار ۽ مشيري، موٽر گاڏيون ۽ انهن جا پُرزا ڪاغذ ۽ گتو، ڌاتن مان ٺهيل سامان، لوھہ ۽ فولاد، ڪيميائي شيون ۽ دوائون، ڪپڙو ۽ کاڌي جون شيون شامل آهن.
آمدني واپار ۾ مشينري ۽ ٻيا اوزار، موٽر گاڏيون، ڪيميائي شيون، ڌاتن مان ٺهيل شيون، تيل- تيل مان ٺهيل شيون ۽ مختلف شيون بہ شامل آهن. آسٽريا جو سِڪو يورپي يونين طرفان رائج ڪيل يورو آهي. آسٽريا جي آدمشماري صرف لاهور جيتري يعني اَسي لَک آهي. سڄي ملڪ جي پکيڙ 83871 اسڪوائر ڪلوميٽر آهي ۽ آسٽريا جي قومي پيداوار 349 ارب، 90 ڪروڙ ڊالر آهي. انهيءَ جي مقابلي ۾ پاڪستان جي آدمشماري ٻاويھہ ڪروڙ ۽ ڪُل ايراضي 796095 اسڪوائر ميل ۽ سڄي ملڪ جي جي. ڊي. پي آهي صرف 343 بلين ڊالر. توهان ڏسو تہ دنيا ۾ معاشي طرح پاڻ ڪٿي بيٺا آهيون. ويانا آسٽريا جو گاديءَ جو هنڌ يا قومي راڄڌانيءَ وارو شهر آهي، تہ انهيءَ رُتبي کان سواءِ ويانا آسٽريا جو سڀني شهرن کان وڏو شهر ۽ آسٽريا جي نَون رياستن مان بہ هڪڙي رياست آهي.
مٿي بيان ڪيل خصوصيتن سان گڏ ويانا شهر گهاٽي آدمشماري يعني شهر جي ميٽرو پوليٽن ايراضيءَ ۾ تقريباً ڇويھہ لک آباديءَ جو حامل شهر ۽ انهيءَ سان گڏ آسٽريا ملڪ جو سياسي ۽ ثقافتي مرڪز پڻ آهي. ويانا يورپين يونين ۾ شامل ملڪن جي شهرن ۾ آدمشماريءَ جي حوالي سان ڇهون نمبر وڏو شهر آهي. پهرئين مهاڀاري جنگ جي نتيجي ۾ آسٽريا جي سلطنت ختم ٿيڻ کان اڳ ويهين عيسوي صديءَ جي شروعات دؤران ويانا جرمن ٻولي ڳالهائيندڙ ماڻهن جو پوري دنيا ۾ سڀ کان وڏو شهر هو، جنهن ۾ ويھہ لک ماڻهو رهندا هئا. بَرلن کان پوءِ ويانا اڄ بہ جرمن ٻولي ڳالهائيندڙ ماڻهن جودنيا ۾ ٻيو نمبر سڀني کان وڏو شهر آهي. جيئن ڪراچيءَ ۾ پٺاڻ، ڪابل ۽ پشاور کان زيادھہ رهندڙ پشتو ڳالهائيندڙن جو شهر آهي. هيءَ دنيا جي گڏيل قومن جي تنظيم U.N.O دنيا ۾ تيل پيدا ڪندڙ ۽ وِڪڻندڙ ملڪن جي تنظيم O.P.E.C ۽ O.S.C.E جو ميزبان شهر بہ آهي. ويانا شهر آسٽريا جي اُڀرندي ڀاڱي ۾ قائم آهي جتان ڪِزيخيا، سلووَيڪيا ۽ هنگريءَ جون سرحدون انهيءَ کي تمام ويجهيون آهن. کيس بلڪل ويجهي علائقي بِرَيٽسلاوا سان گڏجندي ويانا شهر ميٽرو پوليٽن ريجن بنائي ٿو. جنهن ۾ هن وقت ٽيھہ لک باشندا رهن ٿا. سن 2001ع ۾ ويانا شهر جي سٽي سينٽر واري قديم تاريخي عمارت کي يونيسڪو پاران ورلڊ هيريٽيج سائيٽ قرار ڏنو ويو. ۽ جولاءِ سن 2017ع ۾ انهيءَ عمارت کي ورلڊ هيريٽيج اِن ڊينجر واري فهرست ۾ داخل ڪيو ويو. ويانا شهر پنهنجي شهرين جي زندگيءَ جي اعليٰ معيار جي حوالي سان سموري جهان ۾ مشهور آهي. دنيا جي 127 ملڪن بابت سن 2005ع ۾ ڪيل تجزيي موجب، اڪنامسٽ انٽيليجنس يونٽ، ڪئنيڊا جي شهر وينڪووَر ۽ آمريڪا جي شهر سينفرانسسڪو سان گڏ ويانا شهر کي بہ دنيا جا بهترين زندگي گهاريندڙ ماڻهن جي شهر واري اعليٰ ترين مرتبي وارن شهرن ۾ شامل ڪيو. سن 2011ع کان 2015ع تائين ٿيندڙ ساڳين تجزين ۾ پهرئين نمبر تي آسٽريليا جو شهر ميلبورن ۽ ٻيو نمبر ويانا قرار ڏنو ويو. سن 2018ع ۾ ويانا پهرئين نمبر تي آيو ۽ 2019ع ۾ اهو اعزاز برقرار رکيو. واقعي هي شهر سُونهن سان گڏ تمام صاف سٿرو آهي ۽ مِنا جو پسنديده شهر بہ آهي. انساني وسيلن جي عالمي مشاورتي تنظيم 2009ع کان 2019ع تائين ساندھہ ڏهن سالن تائين، پنهنجي سالياني ڪوائلٽي آف لِوِنگ سروي جي نتيجي طور دنيا جي سَوين شهرن جي ڀيٽ ۾ ويانا شهر کي پهريون نمبر قرار ڏنو ويو. هڪ ٻئي گروپ ”مونوڪِل“ سن 2015ع ۾ دنيا جي 25 شهرن جي تجزيي ۾ ويانا کي ٻيو نمبر قرار ڏنو ويو. يُو. اين هيبيٽيٽ (U.U. Habitat) عالمي اِداري جي شمار ۾ ويانا شهر کي سال 2012ع ۽ 2013ع ۾ دنيا جو سڀني کان وڌيڪ خوشحال شهر قرار ڏنو ويو.
انهيءَ کان سواءِ شهري سُڌاري ۽ ترقيءَ بابت منعقد ٿيندڙ عالمي ڪانفرنس جي لڳاتار ميزباني ڪندو رهيو آهي. ويانا شهر ۾ سراسري طور هر سال 68 لکن کان وڌيڪ سياح گُهمڻ ايندا آهن. ويانا شهر ۾ عيسائي مذهب جي رومن ڪيٿولڪ فرقي وارن جو مرڪز بہ قائم ڪيو ويو آهي. شهر ۾ رومن ڪيٿولڪ فرقي وارن عيسائين جا ٽي شاهي چرچ يعني؛ عبادتگاھہ اَڏيل آهن. هن فرقي وارن جي وڏي پادريءَ يعني؛ وڏي مُلئين کي آرڪ بِشَپ چوندا آهن. موجود آرڪ بشپ جو نالو ڪارڊينل ڪرسٽوف اسڪونِبورن آهي. شهر ۾ ڊينيوب نديءَ جي ڪِناري ٻُڌمت جي جاپاني پيروڪارن ۽ ڀڪشوئن سن 1983ع ۾ پيس پَيگوڊا نالي سان سندن مذهبي عبادتگاھہ جوڙايو هو. اهو عاليشان صورت ۾ موجود آهي. آسٽريا ملڪ جي معاشي صورتحال تمام ترقي يافتہ آهي ۽ في ڪس سالياني ڪمائي/آمدنيءَ جي لحاظ کان دنيا جي چوڏهن شاهوڪار ترين ملڪن مان هڪڙو ڳڻيو وڃي ٿو. سن 1980ع تائين آسٽريا جون گهڻيون تمام وڏيون صنعتي ڪمپنيون قومي ملڪيت ۾ شامل ڪيون ويون هيون. پر ويجهڙائيءَ وارن ورهين دؤران نجڪاريءَ وارن رجحانن جي پيدائش سبب قومي ملڪيت وارن صنعتي ڪمپنين جو تعداد ڪجهہ گهٽ ٿيو آهي. مزدور تحريدون خصوصي طور آسٽريا ۾ مضبوط آهن ۽ سرڪار طرفان مرتب ڪيل مزدور پاليسين تي سندن گهرو اثر ڇانيل آهي. بيحد ترقي يافتہ صنعتڪاريءَ کان پوءِ آسٽريا جي معيشت جو هڪڙو اهم حصو ملڪ ۾ ٿيندڙ سياحت جو آهي. اسان وانگر هن ملڪ ۾ بي انتها سياح هميشہ رهندا آهن. تاريخي طور تي جرمني آسٽريا جي واپار ۾ مُکيہ ڀائيوار رهندو آيو آهي. تنهنڪري جرمنيءَ طرفان واپار ۾ ٿيندڙ تڪڙيون تبديليون آسٽريا جي اقتصاديات تي غير معمولي اثرات مرتب ڪن ٿيون. انهيءَ صورتحال جي پيشِ نظر يورپين يونين ۾ شموليت اختيار ڪرڻ کان پوءِ يونين جي ٻين ميمبر ملڪن سان تجارتي تعلقات وڌائي جرمنيءَ تي انحصار گهٽائڻ لڳو آهي. اهڙيءَ ريت يورپين يونين جي رُڪنيت حاصل ڪرڻ کان پوءِ پرڏيهي سيڙپڪارن آسٽريا ۾ سيڙپ چالو ڪئي ۽ 2006ع ۾ جي. ڊي. پي ۾ سُڌارو ٿيو ۽ اها 3.3 سيڪڙو وڌي وئي. انهيءَ کان ٻہ سال اڳ سن 2004ع ۾ بہ آسٽريا يورپين يونين ملڪن ۾ چوٿون نمبر شاهوڪار ترين ملڪ شمار ڪيو ويو ۽ ملڪ جي في ڪس ڪمائي 27666 يورو هئي. تنهن کان پوءِ وارن سالن دؤران آسٽريا جي في ڪس ڪمائي/آمدني 38632 يورو ٿي ۽ يورپ جي N.U.T.S ريجن ۾ پنجون نمبر شاهوڪار ترين ملڪ شمار ڪيو ويو.
آسٽريا ۾ چوپائي مال جا فارم، اولھہ يورپ جي پهاڙي علائقن وارن ملڪن وانگر ننڍا ۽ هڪ ٻئي کان وٿيرڪا يعني ڇڊا ۽ پري پري قائم ڪيا ويا آهن ۽ انهن مان حاصل ٿيندڙ خوراڪ واري پيدائش نسبتاً مهانگي پوي ٿي. سن 1995ع کان جڏهن کان وٺي آسٽريا يورپي يونين جو ميمبر ٿيو، تڏهن کان وٺي يورپين يونين جي عام زرعي پاليسيءَ تحت آسٽريا جي زرعي شعبي ۾ سُڌارا آندا پيا وڃن. جيتوڻيڪ آسٽريا جو هاري طبقو ملڪ جي کاڌ خوراڪ جو اَسي سيڪڙو پيدا ڪري ٿو. پر ملڪ جي گڏيل پيداوار ۾ انهيءَ جو سيڪڙو گهٽجندو هاڻي 3 سيڪڙو کان بہ گهٽ ٿي ويو آهي جڏهن تہ ملڪ جون ڪجهہ صنعتون: جهڙوڪ ڪيتريون ئي لوھہ ۽ فولاد جون صنعتون، ڪيميائي صنعتون ۽ تيل واريون ڪمپنيون ملڪ جون وڏيون صنعتون آهن. اهي عالمي سطح تي پيداواري/تجارتي چٽاڀيٽيءَ ۾ شريڪ آهن. انهن صنعتن ۾ ڪيئي هزارن جي تعداد ۾ مزدور طبقو پورهيو ڪري پيو. پر ٻيون گهڻيون صنعتون نسبتاً ننڍيون آهن ۽ پيداوار ۾ سندن حصو ٿورو آهي. آسٽريا جي قومي آمدني ۾ ملڪ جو خدمتن وارو شعبو وڏي اهميت جو حامل آهي. اهو شعبو قومي پيداوار ۾ مُکيہ حصو ڪمائي ڏيندڙ آهي. ويانا شهر آسٽريا جو مالياتي ۽ مشاورتي مرڪز طور ترقي ڪري نروار ٿي بيٺو آهي. ويانا شهر جون بئنڪون ۽ قانوني فرمون پنهنجي قانوني ۽ مالياتي ڪارڪردگي ۽ ساک سبب يورپين يونين جي ميمبر ملڪن ۾ وڌيڪ ڪامياب اِدارا لِيکجن ٿا. ملڪ جي معيشت ۾ سياحت واري شعبي جو بہ نهايت اهم ڪردار رهيو آهي ۽ قومي آمدنيءَ ۾ ان جو بہ سراسري طور ڏھہ سيڪڙو حصو شامل آهي. سن 2001ع ۾ آسٽريا کي دنيا ۾ ڏهون نمبر ملڪ قرار ڏنو ويو، جتي انهيءَ سال هڪ ڪروڙ ٻياسي لکن کان بہ گهڻا پرڏيهي سياح گُهمڻ آيا هئا. اڳي آسٽريا ۾ ايندڙ سياحن جي واضح اڪثريت جرمن ماڻهن تي هوندي هئي، تنهنڪري سياحت جي ڪمائيءَ جو دارومدار گهڻي ڀاڱي جرمن معيشت تي انحصار ڪندڙ هو. پر هاڻي اوڀر يورپ جي ملڪن، روس ۽ آمريڪا کنڊن جا سياح گهڻي تعداد ۾ اچڻ لڳا آهن. آسٽريا جي روانگي توڙي آمدني واپار جو تقريباً 66 سيڪڙو يورپين يونين جي ميمبر ملڪن سان ٿئي ٿو. وچ ۽ اوڀر يورپ ۾ قائم ٿيندڙ نَون تجارتي مرڪزن ۾ واپاري واڌارو ۽ اتي سيڙپڪاري وارو عمل اڄڪلھہ آسٽريا جي معيشت جو اهم ڪردار آهي. آسٽريا انهن ملڪن ۾ گهربل مشينري ۽ هُنرمند مزدور جو بہ چڱو تعداد موڪليندو رهيو آهي.
هوٽل جي طرفان مفت جو ناشتو ڪريون. جت هوٽل جا سڀ مسافر تيار ٿي ناشتا ڪندا رهندا آهن. اهڙو ناشتو سڀني هوٽلن جو گهڻو ڪري هڪ جهڙو هوندو آهي، جيتري وڏي هوٽل اوتري رش گهڻي. جيتري ننڍي هوٽل اوتري رش گهٽ، اسان بہ پهرين تيار ٿي اچي ڊائينگ هال ۾ ناشتو ڪيو، پوءِ پنهنجي گاڏيءَ ۾ چڙهي شهر جي ٽوئر تي نڪتاسين. اسان جو خيال هو تہ پهرين دنيا جي هن تاريخي شهر جي قديم پُراڻين جڳهين جو سير ڪريون، پوءِ جي اسان کي ٽائيم ملي تہ شهر گُهمون ۽ ڪجهہ خريداري بہ ڪريون. جيئن تہ اسان وٽ ويانا گُهمڻ لاءِ صرف ٻہ ڏينهن هئا. سو اسان پهريائين هڪ قديم چرچ ڏسڻ وياسين. جيڪو ويانا جو پُراڻي ۾ پُراڻو چرچ هو. سندس نالو Rupre chtskirche هو. هي رومن دؤر جو چرچ هو. ٻاهران ڏاڍو خوبصورت ٺهيل، پر اندران اهڙو خوبصورت ڪونہ هو، جهڙو ٻاهران هو. هت اندر ٻاهر وڏي تعداد ۾ سياح فوٽو ڪڍي ۽ فلمون ڀري رهيا هئا. پهرين عالمي جنگ ۽ ٻي عالمي جنگ جيڪي دنيا جون وڏي وڏيون جنگيون هيون. پهرين عالمي جنگ ۾ سڄي يورپ جي ملڪن حصو ورتو ۽ اها جنگ يورپ ۾ ئي وڙهي وئي. تاريخ ۾ هن کان وڌيڪ ڪنهن ٻي جنگ ۾ ايترا قتل، زخمي ۽ تباهي ڪانہ آئي هئي، جيڪا هن جنگ ۾ ٿي هئي. دنيا جو چار وڏيون بادشاهتون سلطنت عثمانيہ يعني؛ ترڪيءَ جي بادشاهت ۽ يورپ جون قديم بادشاهتون يعني؛ جرمني، روس، آسٽريا ۽ هنگريءَ جون بادشاهتون دنيا جي نقشي تان هميشہ لاءِ ختم ٿي ويون ۽ اُت جمهوريت قائم ٿي. هيءَ جنگ ۾ انتهائي تاريخ جي وڏي ۾ وڏي جنگ هئي. جنهن ۾ هڪ محاذ تي ويھہ لک فوج حصو ورتو، اها جنگ Marne جي نالي سان مشهور آهي. هن جنگ ۾ هندستان مان سڄي هندستان فوج انگلينڊ ۽ يورپ ۽ ٻين ملڪن ۾ موڪلي وئي. هندستاني مان موڪليل فوج ۾ گهڻو ڪري سڀ هندستاني هئا. پر انگريزن کي انڊيا ۾ ئي رکيو ويو تہ متان نہ هندستاني فوج اسان جي هٿن مان نِڪري وڃي. آمريڪا هن جنگ ۾ پهرين غير جانبدار هو، پر جڏهن جرمن هن جي آبدوزن سمنڊ ۾ تباھہ ڪيو تہ هن پنهنجي فوج يورپ موڪلي. پاڻ بہ سِڌيءَ طرح جنگ ۾ شامل ٿي ويو. پهرين عالمي جنگ ۾ پنجاسي لک ماڻهو مُئا. جيڪو انساني تاريخ ۾ ڪنهن هڪ جنگ ۾ ايڏي وڏي تعداد ۾ ماڻهن مرڻ جو بہ هڪ رڪارڊ هو.
2. ٻيو هن جنگ کان پوءِ سڄي دنيا ۾ قابض ملڪ ايڏا تہ ڪمزور ٿي ويا، جو هنن ڪيترن غلام ملڪن کي آزاد ڪري ڇڏيو. هن عالمي جنگ ۾ آسٽريا جو وڏو ڪردار هو.
3. هن جنگ ۾ روس ۽ آمريڪا وڏي طاقت ٿي دنيا ۾ اُڀريا.
پهرين عالمي جنگ 1914ع ۾ شروع ٿي، 1918ع ۾ ختم ٿي. يعني؛ صرف پهرين عالمي جنگ ختم ٿيڻ جي ايڪيهن سالن جي قليل عرصي بعد وري ٻي عالمي جنگ شروع ٿي وئي. هن جنگ ۾ اڳوڻي جنگ کان بہ وڌيڪ خطرناڪ هٿيار ايجاد ۽ استعمال ٿيا. تنهنڪري ماڻهو بہ تمام گهڻا مُئا. هن جنگ ۾ انهن نَون هٿيارن ۾ پري مار ڪندڙ راڪيٽ ۽ ائٽم بم ايجاد ٿيا ۽ دنيا ۾ پهريون دفعو استعمال ٿيا. هن جنگ ۾ بہ گهڻو ڪري اهي ئي ملڪ شامل هئا، جن پهرين عالمي جنگ ۾ حصو ورتو. جرمنيءَ رڳو هڪ شهر لنڊن تي ڇاونجاھہ دفعا فضائي حملا ڪري لنڊن شهر کي وڏو نقصان پهچايو. آمريڪا هينئر بہ هن جنگ ۾ ڪافي وقت غير جانبدار رهيو، پر پرل هاربر تي آمريڪا جي جنگي ٻيڙي تي جاپان طرفان هوائي حملو ڪري هن کي تباھہ ۽ برباد ڪري ڇڏيو. هن حملي ۾ آمريڪا جا اٺاويھہ سؤ فوجي مري ويا. تنهن کان سواءِ آمريڪا جا اَٺ وڏا جنگي بحري جهاز، تيرهن ٻيا بحري جنگي جهاز، ويھہ هوائي جهاز ۽ پڻ ٻيو ڪيترو آمريڪا جو جنگي سامان هن حملي ۾ تباھہ ۽ برباد ڪري ڇڏيو. جاپان جي حملي کان پوءِ آمريڪا بہ هن جنگ ۾ ٽُپي پيو ۽ هن پنهنجي ويھہ لک فوج جنرل آئزن هاور جي قيادت ۾ آمريڪا کان يورپ موڪلي. آئزن هاور پوءِ آمريڪا جو صدر پڻ ٿيو. هن جنگ ۾ پهريون دفعو هن جنگ جي اهم ملڪن يعني؛ آمريڪا جي صدر روز ويلٽ، روس جي صدر اسٽالن ۽ انگلينڊ جي وزيراعظم چرچل جي پهريون دفعو تهران ۾ ملاقات ٿي. جنگ هلندي آمريڪا جي صدرروز ويلٽ وفات ڪئي تہ جرمنيءَ جي صدر هٽلر ۾ ٿوري ڦنڪي اچي وئي، پر حالات هاڻ هن جي هٿن مان نڪري چڪا هئا. 30 اپريل تي هٽلر پنهنجي محبوبہ ايوا برائون سميت پنهنجي بنڪر ۾ خودڪشي ڪري ڇڏي. جرمنيءَ جي حڪومت شڪست کي تسليم ڪيو ۽ اتحادين طرفان فوجن کي اجازت ڏني وئي تہ، توهان ڀلي جرمن عورتن سان سندن گهرن ۾ وڃي زوريءَ زنا ڪريو. جيئن تہ هن جنگ ۾ انگريز فوجين سان گڏ هندستاني فوجي بہ هئا. اهي بہ هن عمل ۾ شامل هئا. پر هڪ هفتي کان پوءِ يورپين کي غيرت آئي ۽ هنن هندستاني فوجين کي هڪ هفتي کان پوءِ انهيءَ خير جي ڪم کان روڪي ڇڏيو. جنگ جي آخر ۾ آمريڪا جاپان کان پرل هاربر جي واقعي جو بدلو وٺندي پهرين ڇھہ آگسٽ تي هيروشيما تي ۽ ٻيو نَوَ آگسٽ تي ناگاساڪيءَ تي ايٽمي حملو ڪيو. جنهن حملي ۾ هڪ ڌڪ ۾ چاليھہ هزار جاپاني شھري مري ويا ۽ ائين هن جنگ ۾ ساڍا پنج ڪروڙ ماڻهو مُئا. جن ۾ زيادھہ ۾ زيادھہ ماڻهو روس جا مُئا. يعني؛ صرف روس جا ٻہ ڪروڙ ماڻهو مُئا. دنيا جي تاريخ ۾ هيءَ وڏي ۾ وڏي جنگ هئي. منهنجو يورپ ۾ هن جنگ عظيم جو احوال ٻُڌائڻ جو مقصد اهو هو تہ، هنن ماڻهن جو ڪيترو تہ مالي ۽ جاني نقصان هنن ٻنهين جنگين ۾ ٿيو، پر هنن قومن هڪ ٻئي جي ملڪن جي چرچن، ڪليسائن، ميوزمن، پارليامينٽ هائوس ۽ ٽاورن تي حملو نہ ڪيو. لنڊن شهر ۾ هنن ڇاونجاھہ هوائي حملا ڪيا، پر راڻيءَ جي ونڊسر محل بڪنگهم پيلس، يا فرانس جي بادشاهن جو تاريخي ورسائل محل تي هنن حملو نہ ڪيو. جيڪي اڄ بہ پنهنجي اصلوڪي حالت ۾ صحيح سلامت ۽ برقرار آهن ۽ اڄ بہ هنن کي سڄي دنيا جا سياح ڏسڻ اچن ۽ انهن مان هو هر سال اربين روپيا ڪمائين. پر پنهنجن ملڪن ۾ وري انهيءَ جي برعڪس ٿئي.
پهرين جنگ عظيم ۾ دنيا ۾ بادشاهتون ختم ٿيون پر ٻي جنگ عظيم سڄي دنيا جي ڄڻ شڪل ئي تبديل ڪري ڇڏي.
1. هڪ تہ هن جنگ بعد روس، آمريڪا دنيا ۾ وڏا سُپر پاور ٿي اُڀريا.
2. ٻيو تہ يورپ جا ملڪ ايڏو تہ ڪمزور ٿي ويا، جو هنن ايشيا ۽ آفريڪا ۾ وڏي تعداد ۾ سندن غلاميءَ هيٺ ملڪن کي مجبور آزاد ڪري ڇڏيو ۽ انهن ملڪن کي آزادي ڏيارڻ ۾ آمريڪا جو بہ انهن يورپي ملڪن مٿان دٻاءُ هو.
3. ٽيون تہ ٻي عالمي جنگ ختم ٿيڻ شرط پهرين انگلينڊ، پوءِ آمريڪا جي مدد سان فلسطين جي سرزمين تي يهودين جي هڪ رياست اسرائيل کي تيل پيدا ڪندڙ ملڪن مٿان زوريءَ زبردستيءَ مڙهيو ويو، جتي سڄي دنيا مان يهودي گڏ ڪري آباد ڪيا ويا ۽ هن يهودي رياست کي سڄي دنيا جا يهودي مالي مدد ڪن ٿا. تنهنڪري هاڻي اسرائيل سڄي دنيا اندر هڪ وڏي فوجي ۽ معاشي طاقت ٿي اُڀريو آهي.
4. چوٿون تہ، ٻي جنگ عظيم کان اڳ سَون سالن کان يورپ جا ملڪ دنيا ۾ هڪ وڏي طاقت وارا ملڪ هئا. سو هاڻ اهي ملڪ اها حيثيت بلڪل وڃائي وٺا.
اسان انهيءَ چرچ گُهمڻ کان پوءِ هاڻ اسان Haf Burg محل ڏسڻ وياسين. جيڪو اڳوڻي شاهي خاندان جو هڪ عاليشان محل هو. اهڙا ننڍا وڏا شاهي خاندان جا وڏي ۾ وڏي تعداد ۾ ٻيا بہ ڪيترا محل آهن. پر انهن سڀني محلن ۾ ٻہ وڏا محل آهن، يورپي ملڪن جي اڳوڻي بادشاهن جا محل محلاتون سندن بادشاهتون ختم ٿيڻ کان پوءِ آيل نئين جمهوري حڪومتن انهن محلن کي ميوزمن يا هوٽلن ۾ تبديل ڪري ڇڏيو آهي. ٻيو تہ ٺهيو پر ڪافي تعداد ۾ هنن قومن پنهنجن پُراڻي جيلن کي سنواري سينگاري هوٽلن ۾ تبديل ڪري ڇڏيو آهي. فرانس جي بادشاهن جو محل ورسائل هاڻ ميوزم آهي. انگلينڊ جي راڻيءَ جو لنڊن شهر وارو محل هاڻ سال جو ڪجهہ حصو هو ٽڪيٽ تي کولين. جن کي هزارين ماڻهو ڏسڻ اچن. بڪنگهم پيلس جي ڪجهہ حصي کي باھہ لڳي تہ راڻيءَ حڪومت کي لِکيو تہ اسان کي محل جي مرمت ڪرائي ڏيو، پر حڪومت جواب ڏنو تہ هي توهان جو ذاتي گهر آهي ۽ اسان توهان کي ساليانو وظيفو ڏيون ٿا، توهان اُن مان ٺهرايو. پوءِ راڻيءَ محل جو ڪجهہ حصو ٽڪيٽ تي کولي ڇڏيو. انهيءَ مان هن کي ايتري تہ آمدني ٿي جو پوءِ هنن انهن پئسن مان محل جي مرمت ڪرائي. پر پوءِ هنن انهيءَ مان ايترا تہ پئسا ڪمايا جو اهو سلسلو هنن بند نہ ڪيو. اهو محلن کي هوٽلون ڪرڻ وارو سلسلو مون انڊيا ۾ بہ ڏٺو.
اسان جنهن علائقي ۾ Haf Burg محل ڏسڻ لاءِ بيٺا آهيون، انهيءَ علائقي ۾ وڏي تعداد مان ميوزم، محل، چرچ ۽ پارليامينٽ هائوس، ٻيا محل ۽ هڪ باغ پڻ آهي. سڄيءَ دنيا مان جيڪي سياح ويانا گُهمڻ اچن، سي هن علائقي ۾ ضرور اچن. اسان بہ پهرين هت گُهمڻ آياسين. هي محل بہ تمام لاجواب هو. محل اندر ۽ ٻاهر ڪافي رش هئي. وڏي تعداد ۾ سياح هن ۾ گُهمي ڦري رهيا هئا. هڪ ڪمري ۾ انهيءَ دؤر جو فرنيچر ۽ ان ۾ راڻيءَ ۽ بادشاھہ جو مجسمو بہ رکيل هو. اسان هي محل ڏسي پوءِ هنن محلن ڀرسان ئي هڪ وڏو باغيچو هو. اهو ڏسڻ وياسين. هن باغيچي جي اڌ حصي گُهمڻ لاءِ ڪابہ في ڪانہ هئي. باقي اڌ حصي لاءِ في هئي. ان حصي ۾ هنن وڏي تعداد ٻي دنيا مان گُل ۽ وڻَ گُهرائي هت لڳايا هئا. باغيچي ۾ ٽڪيٽ واري پاسي رش گهٽ هئي، پر فريءَ واري حصي ۾ وڏي رش هئي. هي باغ تمام پُراڻو هو. يورپ جون حڪومتون باغ باغيچن ۽ ملن تي تمام وڏي رقم خرچ ڪن ۽ انهن جي حڪومت تمام گهڻي حفاظت بہ ڪري. يورپ جي تمام وڏن باغن ۾ هِرڻ ۽ ٻيا جانور باغ اندر کُلئي عام پيا هلندا آهن. سواءِ ڪنهن بہ خوف ۽ ڊپ جي. هت باغن ۾ گهوڙن تي سواريءَ لاءِ ڪيئي گهوڙا بيٺل هوندا آهن. توهان پئسا ڏئي انهن تي سواري ڪري سگهو ٿا. جيئن پاڻ وٽ ڪراچي ڪلفٽن تي گهوڙا گُهمائڻ لاءِ بيٺا هوندا آهن ۽ اهڙن باغن ۾ تمام سُٺيون هوٽلون بہ سياحن لاءِ هونديو آهن. جت توهان پنهنجي پسند جي هر کاڌي پيتي جي شيءِ وٺي سگهو ٿا. اسان صبح جو هوٽل تان ناشتو ڪري ٻاهر نڪرندا هئاسين. تنهنڪري ڪوشش ڪري اسان ٻنپهرن جو لائيٽ کاڌو کائيندا هئاسين. سو اسان بہ هت ويهي ڪجهہ دير آرام ڪيو، پر کاڌو تمام ٿورو کاڌوسين. منهنجو پاڪستان ۾ هر روز اهو معمول هوندو آهي جو ٻنپهرن جي ماني کائي پوءِ ڪلاڪ کن لاءِ سُمهي پوندو آهيان تہ، وري ننڊ مان اُٿڻ شرط پاڻ کي تازو توانو محسوس ڪندو آهيان. پوءِ اُٿڻ شرط گهڻو ڪري ڪلاڪ ڏيڍ هر روز لِکندو آهيان، پر هت تہ اچي ئي ماڻهو گُهمڻ ٿو. سو ٻنپهرن جو هت سُمهڻ جو تہ سوال ئي ڪونہ ٿو پيدا ٿئي. تنهنڪري ئي هت ٿوري ماني کائبي آهي، جيئن بدن ڳرو نہ ٿئي ۽ سُستي نہ ٿئي. مِنا صرف آئيس ڪريم کاڌي. نور محمد ۽ مون مڙئي ننڍو برگر کاڌو ۽ ڪوڪ پيتي.
اسان جي هاڻ ٻي منزل هت ٻي عالمي جنگ ۾ آسٽريا جي مُئل ماڻهن جون قبرن جو يادگار ڏسڻ هو. جيڪي آمريڪا ۽ انگلينڊ جي بمباريءَ ڪري سَوين ماڻهو مُئا يا اُت ڪيترن زندھہ ماڻهن کي دفن ڪيو ويو هو. هن علائقي کي ڪلب هيڊ ڪوارٽر چيو ٿو وڃي. هت هنن هڪ بهترين باغ ٺاهي اُت يادگار لاءِ پيلر بہ ٺاهيا آهن. جت سياحن سان گڏ سڄي آسٽريا جا ماڻهو بہ هنن قبرن تي وڏي تعداد ۾ اچي گل چاڙهين. پوءِ ڪجهہ دير لاءِ هت خاموش بيهي هنن لاءِ هڪ قسم جي عقيدت ۽ ڏُک جو اظهار ڪندا آهن. هت ماڻهو هڪڙا پئي آيا تہ ٻيا پئي ويا. هت هڪ وڏي پيلر تي هيئن لِکيل هو:
World War II Memorial هي ٻي ڪنهن ٻوليءَ ۾ وري هيئن لِکيل هو: Mahnmal gegen krieg Und Faschismus.
اڄ جي سفر جي هاڻ آخري منزل هئي. اسلامڪ سينٽر. هي سينٽر U.N.O سينٽر جي طرف هو. اسان پنهنجي ڪار ۾ دنيا جي هن خوبصورت شهر ويانا جي گهٽين مان هلندا هلندا اچي پنهنجي منزل تي پهتاسين. سڄي دنيا جي وڏن توڙي ننڍن مسلمانن توڙي غير مسلمانن ملڪ ۾ هزارن سالن کان اهڙيون خوبصورت مسجدون تعمير ٿيل آهن. جنهن جو مثال ڪونہ ٿو ملي. جنهن ۾ بيت الله واري مسجد، مسجد نبوي، ترڪيءَ جي مسجد سليمان ۽ بلو مسجد. فلسطين مسجد اقصيٰ، پاڪستان ۾ بادشاهي مسجد لاهور ۽ اسلام آباد جي فيصل مسجد. هندستان ۾ حيدرآباد دکن جي مسجد ۽ دهليءَ جي بادشاهي مسجد شامل آهن، پر مسلم دنيا کان ٻاهر غير مسلمانن ملڪن ۾ بہ جيڪي مسجدون آهن. سي مقامي حڪومتن جي سرپرستيءَ کان سواءِ ماڻهن جي چندن سان ٺهيل آهن ۽ انهن ۾ مقامي حڪومتن ۽ غير مسلمان تنظيمن بہ هر مرحلي تي انهيءَ ۾ رڪاوٽون وڌيون پر شاباس هجي اتي جي عوام کي جن وڏي ڪوششن ۽ مشڪلاتن باوجود سڄي دنيا اندر غير مسلمان ملڪن جي ننڍن توڙي وڏن شهرن ۾ هاڻ هر جڳھہ مسجدون ۽ اسلامي سينٽر قائم ٿي چڪا آهن. اهڙين ڏُکين حالتن ۾ دنيا جي اهم شهرن مان هڪ شهر لنڊن اندر ٺهيل هڪ مسجد ۽ اسلامي سينٽر جي ٺهڻ جو توهان کي سربستو احوال ٿو ٻُڌايان.
لنڊن جي مسلمانن حڪومت کان مطالبو ڪيو تہ، سڄي يورپ ۾ زيادھہ ۾ زيادھہ مسلمان لنڊن شهر ۾ رهن ٿا. ۽ ٻيو تہ برطانيہ جي سڀني ڪالونين ۾ مسلمان عيسائين کان بہ زيادھہ تعداد ۾ رهن ٿا، سو اسان کي لنڊن شهر ۾ هڪ مسجد ٺاهڻ جي اجازت ڏني وڃي ۽ ان لاءِ زمين بہ ڏني وڃي تہ اسان هت مسجد قائم ڪري سگهون. جيتوڻيڪ جت هي حاڪم رهيا سنڌ سميت تہ انهن اُت پهرئين پنهنجا چرچ ٺاهيا، پر لنڊن ۾ هي مسلمانن کي مسجد ٺاهڻ جي اجازت ڏيڻ لاءِ تيار ڪونہ هئا. مسلمانن 1900ع کان وٺي انهيءَ ڪوشش ۾ لڳا پيا هئا، پر انگريزن مسلمانن کي اجازت يا زمين ڏيڻ لاءِ تيار ڪونہ هئا. انهيءَ جي برعڪس 1843ع ۾ انگريزن سنڌ فتح ڪئي ۽ بمبئي گورنمينٽ جي اجازت سان
Letter No. 16 Dated 16th January 1850, From Government of Bombay Intimaling that Government of India had sanctioned the construction of a Church at Karacho. (Book: The Contents of the premutiny Recoard of the commissioner in Sindh, page 39)
اهو چرچ هنن سنڌ جي پئسن مان ٺاهيو هو. پر انگلينڊ ۾ هيءَ مسجد لاءِ زمين ۽ اجازت ڏيڻ لاءِ تيار ڪونہ هئا.
1930ع ۾ انگريزن کي مصر جي بادشاھہ قاهره ۾ ان شرط سان زمين ڏني تہ، انگلينڊ ۾ توهان مسلمانن کي مسجد ٺاهڻ لاءِ پلاٽ ۽ اجازت ڏيندا. سو نيٺ زمين جو مسئلو تہ حل ٿيو، پر لنڊن ۾ مسجد ٺاهڻ لاءِ پئسا ڪٿان اچن، جو مسجد ٺاهجي. نيٺ پهرئين نظام دکن مسجد لاءِ سڀ پئسا ڏنا. تنهن کان پوءِ وڏي رقم سعودي عرب جي بادشاھہ شاھہ فيصل ويھہ لک پائونڊ ڏنا ۽ انهيءَ بعد دبئي جي حاڪم شيخ زيد بن سلطان النيهان پئسا ڏنا ۽ پڻ سعودي عرب جي بادشاھہ شاھہ فهد بن عبدالعزيز بہ پئسا ڏنا تہ هي مسجد پنجهٺ لک پائونڊن جي وڏي رقم سان ٺهي تيار ٿي وئي. هن مسجد سان مدرسو هڪ وڏي لئبريري، ننڍي هوٽل ۽ ريڊيو اسٽيشن پڻ آهي. هن مسجد کي ريجنٽ پارڪ مسجد جي نالي سان سڏيو وڃي ٿو. اسان بہ عيد تي جڏهن لنڊن ۾ هوندا آهيون تہ عيد نماز انهيءَ مسجد ۾ پڙهندا آهيون، ويانا جي مسجد ۾ اسلامي مرڪز بہ شاندار ۽ ڏاڍي سُٺي نقشي سان ٺهيل آهن. اسان هت مسجد ۾ نفل پڙهيا ۽ مسجد مدرسي جي انچارج سان ڪافي ڳالهيون پُڇڻ ٿي چاهيون، پر هن کي انگريزي صفا ڪانہ ٿي آئي. اسان هت ڪجهہ فوٽا بہ ڪڍيا. اسان هتان هاڻ سِڌا پنهنجي رهائش جي هوٽل تي آياسين، اسان اچڻ شرط گرما گرم ڪافي پيتي، تنهن کان پوءِ شاور وٺي پنهنجي پنهنجي بيڊ تي ليٽي پياسين. ڪافي دير آرام ڪري پوءِ پاڪستان ۾ ٻارن سان ڳالهايوسين، مون ٽوئر جا نوٽس بُڪ تي نوٽ ڪيا. اهو منهنجو هميشہ دستور رهيو آهي تہ ٽوئر جا نوٽس ٽائيم ملڻ تي لکندو رهندو آهيان ۽ پوءِ واپسيءَ تي پنهنجي گهر اچي سفرنامو لِکندي ڪا تڪليف ڪانہ ٿيندي آهي. نہ تہ هونئن وري سڀني ڳالهين کي ياد ڪرڻ ڏاڍو ڏُکيو لڳندو آهي ۽ ڪافي ڳالهيون وِسري وينديون آهن. چون ٿا تہ ٻہ دوست پاڻ ۾ ڪچهري ڪندي هڪ ٻئي کان پُڇيائون تہ توهان ۾ ڪهڙيون ڪهڙيون خوبيون آهن تہ هڪ ٻُڌايو تہ ادا مون ۾ هي هي خوبيون آهن. وري ٻئي دوست چيس تہ توهان ۾ ڪهڙيون خوبيون آهن. ان دوست چيس تہ ادا مون ۾ پهرين تہ هڪ خوبي اها آهي جو منهنجي يادداشت ڏاڍي سُٺي آهي. تنهن تي سندس دوست چيس تہ، اها تہ ڏاڍي سُٺي ڳالھہ آهي. هن دؤر ۾ جنهن جي هر ماڻهوءَ کي شڪايت رهندي آهي تہ منهنجي يادداشت وڃي ڪمزور ٿيندي، پر تنهنجي هن دؤر ۾ بہ يادداشت سُٺي آهي. اها تمام سُٺي ڳالھہ آهي، پوءِ پُڇيائينس تہ ادا ٻي خوبي بہ ٻُڌائي تہ کيس بروقت چيائين تہ، سائين ٻي مون واري خوبي مون کي وِسري وئي آهي. سو اسان جي هينئر ڇاهتر سالن جي عمر ۾ يادداشت جا بہ اهڙا ئي حال آهن.
مِنا چيو تہ ٻاهر هلو تہ، ٿورو ضروري سامان وٺان ۽ ماني بہ هلي ٿا ٻاهر انهيءَ انڊين ريسٽورينٽ تي کائون ۽ نور محمد کي بہ شام واري پارڪنگ مان گاڏي ڪڍي رات واري پارڪنگ ۾ گاڏي بيهارڻي آهي. اسان تيار ٿي پنڌ ئي پنڌ ٻاهر نڪتاسين تہ، نور محمد چيو تہ توهان هوٽل تي هلو، آئون گاڏي پارڪ ڪري توهان وٽ پهچان ٿو. يورپ ۾ توهان ڪٿي بہ گاڏي بيهاريو، پر توهان کي پارڪنگ جا پئسا ڏيڻا ئي ڏبا آهن. اسان هلندا اچي هوٽل تي پهتاسين. تہ ڪلھہ رات وارو هوٽل جو مالڪ يا مئنيجر بہ اسان کي ڏسي اچي اسان کي هيلو هيلو ڪري هليو ويو تہ، کاڌي جي آرڊر وٺڻ وارو بہ کاڌي جي لسٽن واري ڪاپي کڻي پهچي ويو. اسان چيس تہ ٿورو انتظار ڪري، اسان جو ٽيون ساٿي اچي تہ پوءِ ٿا توهان کي آرڊر ڏيون، تيسين هو رائيتو، سلاد ۽ ٻہ ٽي ننڍا گرما گرم نان اسان اڳيان رکي پاڻ ٻين گراهڪن ڏانهن روانو ٿي ويو. ٿوري دير ۾ نور محمد آيو تہ اسان سڀني پنهنجي پسند جا آرڊر بيري کي سڏ ڪري لِکايا. پر اڄ اسان بريانيءَ جو آرڊر ڪونہ ڏنو. مون فش فرائي جو آرڊر ڏنو. ماني آئي تہ سڀني ڊشن مان سڀني ٿورو ٿورو کاڌو لاٿو. اڄ کاڌو ڪلھہ کان وڌيڪ بهتر هو. هت اهو دستور هوندو آهي تہ، مانيءَ کان پوءِ هوٽل جو مئنيجر توهان کان ضرور پُڇندو تہ، کاڌو ڪيئن هو. توهان کي پسند آيو يا نه. اسان بل ڏئي واپس اچي پنهنجي هوٽل تي آرامي ٿياسين. اسان صبح ناشتو ڪري ٽيوب ۾ چڙهي اچي Maria hefer street تي پهتاسين.
ويانا جي وڏين شاپنگ ايرياز ۾ اندر ٽريفڪ بلڪل ڪانہ هوندي آهي. ماڻهو پنڌ ئي پنڌ گُهمن ڦرن ۽ شاپنگ ڪن. اهو گاڏين جو شهرن جي ڪجهہ ۾ نہ هلڻ جو رواج مون يورپ جي ڪافي شهرن ۾ ڏٺو. ائين گُهمڻ جو بہ پنهنجو مزو آهي. سڄو علائقو سواءِ بسن، ٽرامن، ڪارن جي. اهڙن دنيا جي شهرن کي ڏسي عجيب لڳندو آهي. پاڪستان جهڙي ملڪ جي ماڻهن لاءِ اهڙا منظر عجيب لڳندا آهن. ويانا جو شهر صبح جو نَوين بجي کُلي ۽ شام ڇهين بجي بند ٿئي. ڪن ڪن دڪانن کي رات دير تائين کولڻ جي اجازت آهي. اهڙن دڪانن ۾ ريزڪي دڪان، ڪتابن جا دڪان ۽ سگريٽن جا دڪان شامل آهن. پاڻ وٽ اهڙن دڪانن ۾ ميڊيڪل اسٽور بہ شامل هوندا آهن. پر هت ويانا ۾ انهن کي اهڙي رعايت مليل ڪونهي. ويانا ۾ سڄي دنيا جي Chain of Malls ۽ اسٽورس جون برانچون توهان کي مُک بازار ۾ ڏسڻ ۾ اينديون. خاص ڪري يورپ جي اهڙين سڀني Malls، اسٽورن جون برانچون بہ وڏي تعداد ۾ ويانا ۾ نظر اينديون. مون ڊاڪٽر پارس ۽ فرخ لاءِ وانچون ۽ ٻہ ٽي پرفيوم خريد ڪيا. نور محمد بہ مختصر سامان پنهنجي بيگم ۽ ٻارن لاءِ ورتو. اُهي اسڪولن ۾ موڪل نہ هئڻ ڪري هن دفعي اسان سان ٽوئر ۾ گڏ نہ هئا. پر گذريل سال هو اسپين ۽ پورچوگال جي سڄي ٽوئر ۾ اسان ساڻ هئا. نور محمد جي ڌيءُ پُٽ لنڊن شهر جي اسڪول ۾ پڙهندا آهن. لنڊن جي اسڪولن ۾ سرڪاري موڪلن کان سواءِ ٻي موڪل ڪانہ ٿئي. جي توهان موڪل لاءِ درخواستون ڏيندا تہ اها بہ غير حاضريءَ ۾ ڳڻبي ۽ اسڪول وارا انهن غير حاضر ڏينهن تي توهان تي ڏنڊ هڻندا. هڪ دفعو عبدالحئي جونيئر نَوَ ڏينهن اسڪول مان موڪل ورتي تہ مٿس نَوَن ڏينهن جا هڪ لک ستٽيھہ هزار پاڪستاني روپيا ڏنڊ هنيائون. سو ڪير بہ مائٽ ڪونہ چاهيندو تہ منهنجا ٻار اسڪول مان غير حاضر هجن. انهيءَ جي برعڪس پنهنجي ملڪ ۾ نوڪريون پئسن تي ملن. بورڊ ۽ يونيورسٽين کان مارڪون، گريڊ ۽ ڊگريون پئسن تي ملن، پبلڪ سروس ڪميشن مان نوڪريون سفارش ۽ پئسن تي ملن، پوءِ مائٽ ڇا لاءِ پڙهائيءَ تي خرچ ڪن.
مِنا بہ سندس لاءِ ۽ سڀني ٻارن لاءِ ڪجهہ نہ ڪجهہ خريد ڪيو. اسان ٻنپهرن جي ماني بہ هت هڪ ترڪ هوٽل تي کاڌي. اسان کي هت گُهمندي ڦرندي خريداري ڪندي چار پنج ڪلاڪ ٿي ويا. سو اسان خيال ڪيو تہ شام جو ڪروز ۾ سير ڪريون. سو اسان ويانا جي هنن حَسين بازارن کان هميشہ هميشہ لاءِ موڪلائي اچي ويانا جي وچ مان گُذرندڙ دريا ڊينوب (Danube) جي ڪِناري پهتاسين، هتي اسان پنهنجي گاڏي پارڪ ڪري اچي ٻاهر ڪروز ۾ چڙهڻ واري لائين ۾ بيٺاسين. هت ايڏي رش ڪانہ هئي، جيتري ترڪيءَ جي شهر استنبول جي باسفورس سمنڊ ۾ ٿئي. انهيءَ جهڙي رش مون سڄي دنيا ۾ ٻئي ڪنهن هنڌ سمنڊ ڪِناري ننڍين ۽ وڏين ٻيڙين ۽ ماڻهن جي ڪانہ ڏٺي. اهڙي رش آمريڪا جي سمنڊ ڪِناري شهرن ۾ ڪانہ ٿئي. اسان ٽڪيٽ اڳ ئي وٺي ڇڏي هئي. صرف ڪروز اندر چڙهڻ لاءِ اسان لائين ۾ بيٺل هئاسين. سو ڪروز جيئن چڪر لڳائي ڪِناري سان لڳو تہ، اسان بہ انهيءَ ۾ چڙهي پياسين. يورپ ۾ هر ڪم ڊسيپلين سان ۽ لائين سان ٿئي. هي ماڻهو ڄاوا بہ شايد لائين ۾ آهن. شراب ۾ ڌُت هوندا، پر لائين ڪونہ ٽوڙيندا. يورپ ۾ اهڙا ڪروز گهڻو ڪري ٻن فلورن جا ٿين ۽ سندن مٿيون فلور گهڻو ڪري کُليل هوندو آهي. پر مون جرمنيءَ ۾ اهڙن ڪروزن مٿان شيشي جي ڇِت بہ ڏٺي ۽ اندر سڄو ايئر ڪنڊيشن هو جي مينهن پئي تڏهن بہ اهڙي شيشي ۾ ماڻهو برسات ۾ پُسي ڪونه. ۽ وري شيشي مٿان برسات پوندي ڏسندي ڏاڍو مزو اچي. اسان هت جيئن ئي جهاز ۾ چڙهياسين تيئن اسان جي استقبال لاءِ بيٺل ڇوڪرين جي هٿن ۾ وائين ۽ جوس جا گلاس هئا. جيڪي هنن اسان کي پيش ٿي ڪيا. اسان جوس جا جام هنن کان وٺي اچي پنهنجي رزورڊ ٽيبل تي ويٺاسين. ههڙن جهازن ۾ گهڻو ڪري راڳ، ماني، ڊرنڪ ۽ وري ڪروز جي هڪ پاسي ننڍا ننڍا ڪمرا بہ هوندا آهن. جيڪي جوڙا اُتي وڃي رهن تہ اها سهولت بہ اُت انهن جوڙن لاءِ هوندي آهي. تہ ڀلي سئر دؤران روح رچنديون ڪن. انهن جي هُو جُدا مسواڙ وٺن، جيڪا ڪافي مهانگي هوندي آهي. سج لهڻ وارو هو، پر اڄ اسان هت سوير ماني کائڻ جو پروگرام ٺاهيو هو. کاڌي ۾ مون رشين بدڪ جي ڊش جو آرڊر ڏنو. نور ۽ منا فش فرائيڊ وٿ رائيس جو آرڊر ڏنو. ڪروز اندر ميوزڪ جو بہ بهترين بندوبست ٿيل هو. جت فنڪارن انگريزي ۽ آسٽريا جي ميوزڪ ٿي وڄائي. ميوزڪ ختم ٿيڻ تي ماڻهن هنن کي داد تہ ڏنو ٿي، پر ڪنهن بہ هنن فنڪارن کي پئسا ڪونہ ٿي ڏنا. ميوزڪ مسلسل هلندي ٿي رهي. هڪڙا ماڻهو ڪروز اندر ٿي آيا تہ ٻيا ٿي ويا. ماني ٿانوَن مان لاهي ميز تي رکڻ جو هنن جو انداز ڏاڍو پُروقار ۽ وڻندڙ هو. انهيءَ سروس تي گهڻو ڪري سڀ ننڍيون نيٽيون ڇوڪريون مقرر ٿيل هيون. اسان جي ٽيبل تي ماني لڳي تہ، اسان بہ اڄ وقت کان ٿورو اڳ ماني کاڌي. منهنجو آرڊر رشين ڊڪ (Russian Duck)) جو هو. جيڪو اسان کي اسان جي بيدا پيسٽ جي ميزبانن اُتي کارائي هئي. منهنجو پهريائين خيال هو تہ هي بہ پنهنجي بدڪن جهڙوڪ کائڻ ۾ هنن جو بہ ذائقو هوندو، پر کائڻ کان پوءِ خبر پئي تہ، هيءَ شيءِ ٻي آهي ۽ ڇا تہ ٽيسٽ هيس. رشين ڊڪس سڄي يورپ جا ماڻهو ڏاڍي شوق سان کائين. کائڻ ۾ ڏاڍي لذيذ لڳندي آهي. کاڌي ۾ بہ هر ماڻهوءَ جي پنهنجي پسند ٿئي، ڪنهن کي پَلو وڻي تہ، ڪنهن کي هرڻ جو گوشت وڻي تہ، ڪنهن کي گانگٽ وڻن، آئون لفظ گانگٽ ڄاڻي واڻي لِکندو آهيان. گانگٽن کي اُتر جا ماڻهو سانا چون. اردو ۾ جھینگے چون ۽ لاڙ ۾ اڳ گانگٽن کي ماڻهو چوندا هئا گانگٽ پر هاڻ لاڙ ۾ بہ ماڻهو گانگٽن کي چون جهينگا. جيئن اڄڪلھہ سنڌي موڪل کي چون ڇُٽي، تيئن گانگٽ لفظ اسان کان وڃي موڪلائيندو. ماني تمام سُٺن ڏونگن ۾ آڻي اسان جي اڳيان رکيائون. منهنجي ڊش يعني رشين ڊڪس هڪ سهڻي سفيد وڏي پليٽ ۾ آڻي منهنجي اڳيان رکيائون. جنهن ۾ ٽي وڏا ڪباب هئا، جيڪي چپلي ڪباب کان ٿورا ننڍا هئا. ڪبابن جي هڪ طرف ڪريم ۽ ٻي طرف سلاد رکيل هو، مون صرف هڪ ڪباب پنهنجي پليٽ ۾ لاٿو. اسان ماني ۽ مِٺو کائي پوءِ مٿي کُليل فلور تي وياسين. مٿي هاڻ ويانا چؤطرف روشنين ۾ جرڪي رهيو هو. بيحد خوبصورت نظارو هو. مٿي هيٺ کان وڌيڪ رش هئي. مٿي ويهڻ لاءِ مختصر ڪرسيون بہ پيل هيون. پر سياح ڪروز جي چؤطرف لڳل هوڪس ۾ جهلي بيهي هي حسين نظارو ڏسي رهيا هئا. اُت بيهڻ سان درياءَ ۾ پَوندڙ لائيٽن جي روشنين جو نظارو بہ ڏاڍو روح پرور هو. هت وڏي تعداد ۾ سياح اچي ۽ وڃي رهيا هئا، پر ڪوبہ گوڙ ڪونہ هو. باقي ڪئميرائن جي روشنين جا هر طرف چمڪاٽ لڳا پيا هئا. آئون ۽ مِنا ٽائيٽينڪ جهاز وانگر جهاز جي بلڪل فرنٽ ۾ اچي بيهي رهياسين، تہ اُت نور محمد اسان جا فوٽو ڪڍيا.
جهاز جو هي ٽوئر ٻن ڪلاڪن جو هو. جنهن جي ٽڪيٽ ۾ ماني مٺو، ڪوڪ يا وائين شامل هئا. هت هيڏي ساري روشنين ۾ آسمانن ۾ تارا ڏسڻ ۾ ڪونہ ٿي آيا. تنهنڪري وڏن شهرن ۾ رهندڙ ماڻهو چنڊ ۽ تارن جي آسمان ۾ سُونهن کان هميشہ محروم هوندا آهن. هت بہ آسمان انهن نعمتن کان خالي هو. ڪروز جي پٺئين پاسي نديءَ جي پاڻيءَ ۾ مختلف روشنين جي رنگن جو هي منظر ڏسڻ وٽان هو. اسان ٿوري دير هت پيل ڪُرسين تي ويهي رهياسين ۽ نديءَ ۾ روشنين جا هي عڪس ۽ اولڙا ڏسندا ڏسندا اچي ڪِناري تي پهتاسين. مٿان ئي ڏٺم تہ ڪروز ۾ چڙهڻ وارن جي رش ايتري تہ هئي جيتري اسان جي اچڻ وقت هئي. شايد هنن ماڻهن جي گُهمڻ لاءِ هميشہ هڪ جيترا پئسينجر ئي جهاز ۾ چاڙهين. ڪروز ۾ اسان بہ لائين ۾ هلندي هلندي اچي هيٺ پهتاسين ۽ پنهنجي گاڏيءَ ۾ ويانا جي سُٺن روڊ رستن تان هلندا هلندا اچي پنهنجي هوٽل تي پهتاسين. بوبي اسان کي هوٽل تي لاهي پاڻ ڪار پارڪنگ ۾ بيهارڻ هليو ويو. اسان کي صبح سوير ويانا کان دبئي وڃڻو هو ۽ نور محمد کي واپس لنڊن وڃڻو هو. سو مِنا سندس ۽ منهنجي سامان کي هڪ هڪ ڪري ٺاهي جوڙي پيڪ ڪرڻ لڳي. اسان ماني تہ ڪروز مان ئي کائي آيا هئاسين، نور محمد آيو تہ ان بہ پنهنجو سامان پيڪ ڪرڻ شروع ڪيو. جيستائين هي سامان پيڪ ڪن، تيسين مون ڪاپي کڻي ويهي ٽوئر بابت نوٽس لکيا. ٻہ ٽي ڏينهن مون ٽوئر جا نوٽس ڪونہ لِکيا هئا. جيسين مون نوٽيس لِکي ورتا، تيسين نور محمد ۽ مِنا بہ پنهنجي سامان جي پيڪنگ مان واندي ٿي ويئي، تہ اسان سواءِ ڪنهن ڳالھہ ٻولھہ جي وڃي پنهنجي ڪمرن ۾ آرامي ٿياسين. سڄي ٽوئر ۾ اسان جا ٻہ ڪمرا هوندا هئا. هڪ نور محمد لاءِ ۽ هڪ اسان لاءِ. هميشہ وانگر ٽوئر جي آخري رات جو ننڊ ٿورو ڊسٽرپ هوندي آهي. خاص ڪري اهو خيال هوندو آهي تہ ڪا شيءِ وِسري نہ وڃي. هونئن بہ هميشہ سفر جي آخري ڏينهن تي وري پنهنجا ۽ پنهنجو ملڪ ياد اچڻ شروع ٿي ويندو آهي. صبح سوير پنهنجو سامان کڻي اچي هوٽل جي لائونچ ۾ رکيوسين. اسان پهرين ڊائيننگ هال ۾ ناشتو ڪرڻ وياسين تہ، دستور مطابق سڄي دنيا جي سياحن جي رش لڳي پئي هئي ۽ اسين بہ هڪ ٽيبل تي ويهي پنهنجي پسند جو ناشتو کڻي. اچي کائڻ لڳاسين، ناشتي بعد نور محمد هوٽل وارن سان حساب ڪتاب ڪيو ۽ کين ڪمرن جون چاٻيون واپس ڪيون. نور محمد اُتان واندو ٿي اچي اسان کي چيائين تہ توهان هت انتظار ڪريو تہ آئون پارڪنگ مان گاڏي کڻي اچان تہ پوءِ گڏجي ٿا ايئرپورٽ هلون. صبح سوير هئي تنهنڪري نور محمد کي بہ گاڏي ڪاهي اچڻ ۾ ڪا دير ڪانہ ٿي. ۽ ائين ويانا جي هن حسين شهر کي آخري سلام ڪندا شهر ۽ ايئرپورٽ ويندڙ روڊ تي هلندا وڃي رهياآهيون. اسان جڏهن ڪافي پنڌ ڪيو تہ، گوگل جو ڪار ۾ لڳل ڊوائيس اسان کي ڪنهن غلط رستي کان ايئرپورٽ وٺي وڃي رهيو هو. سو نور محمد گاڏي روڊ تي بيهاري سندس موبائيل ذريعي انهيءَ جي رهنمائي ۾ اچي ايئرپورٽ پهتاسين. لهڻ مهل نور محمد ٻُڌايو تہ پاڻ خوامخواه ويھہ پنجويھہ ڪلوميٽر زيادھہ سفر ڪيو. نور محمد يورو ڪار جي آفيس مان جتان اسان يورپ جي ستن ملڪن جي سفر جي شروعات ڪئي هئي ۽ جتان اسان هي ڪار ڪرائي تي ورتي هئي. نور محمد اُت ڪار واپس ڪرڻ ۽ ساڻس حساب ڪتاب ڪرڻ ويو. ڪار کي سفر دؤران جي معمولي ڌڪ لڳو تہ اُن جا پئسا ڪونہ وٺندا آهن. چوندا آهن تہ ڪار انشورنس هوندي آهي. سو اهو خرچ اسان ڪونہ ڀريندا آهيون، باقي واپس ڪار ڏيڻ مهل اهو ضروري هوندو آهي تہ، ڪار سُٺي نموني سان اندران ۽ ٻاهران صاف ٿيل هجي. جي ٿوري بہ صفائي ۾ ڪمي هوندي تہ چوندا تہ هن کي واپس صاف سٿرو ڪري ڏي يا انهيءَ جا اضافي پئسا چارج ڪندا آهن. جيئن تہ اسان هميشہ هر ملڪ ۾ ڪار رينٽ تي وٺندا آهيون، تنهنڪري اهي ڳالهيون سمجهي ويا آهيون. جي ٽوئر ۾ چار ڄڻا آهن تہ ڪار رينٽ تي وٺڻ سان ٽرين، انڊر گرائونڊ ٽيوب، بس ۽ ٽيڪسيءَ جي خرچ کان گهٽ خرچ ٿئي ٿو. ٻيو تہ انهيءَ ڪري سفر ۾ وڏي آساني بہ ٿئي ٿي. پر انهيءَ ڪار ڏيڻ لاءِ اهو شرط آهي تہ گاڏي هلائيندڙ يورپي يونين جو ڊرائيونگ ليسن هجي ۽ هو شهري بہ يورپي يونين جو هجي، نہ تہ ڪار ڪانہ ملندي. پوءِ پيا ريل، انڊر گرائونڊ ٽيوب، بسن ۽ ٽيڪسين ۾ ڌڪا جهليو، اهڙيءَ طرح جي توهان ٻاهرين ملڪ وڃڻ کان ٻہ ٽي مهينا اڳ ٽڪيٽون ۽ هوٽلون بُڪ ڪرايو تہ بہ توهان کي پئسن ۽ وقت جي ڪافي بچت ٿيندي ۽ سڄي ٽوئر ۾ اهو ٽينشن ڪونہ هوندو تہ، خبر نہ آهي تہ ڪٿ ڪمرو ملي يعني شهر اندر يا شهر کان ڪافي ٻاهر. پوءِ جي ڪمرو شهر کان ٻاهر مليو تہ، اضافي ڀاڙا ۽ اچڻ وڃڻ ۾ بہ ڪافي وقت ضايع ٿيو وڃي. پر جي توهان هوٽلون اڳواٽ بُڪ ۽ هوائي جهاز جون ٽڪيٽون اڳ خريد ڪري ڇڏيون تہ، پوءِ توهان جو سفر تمام گهڻو سستو ۽ آرامده ٿي ويندو. جيئن نور محمد ڪار ڏئي واپس آيو تہ اسان پنهنجون بئگون گهليندا وڃي ايئرپورٽ جي ڪنويئر بيلٽ ڀرسان ويٺل اسان جي ايئر لائين جي ڪائونٽر تي ويٺل ڇوڪريءَ کي پنهنجون ٽڪيٽون ڏيکاريون ۽ پنهنجون بئگون هنن جي حوالي ڪري وڃي لائونچ ڀيڙا ٿياسين، باقي هاڻ دنيا جي ايئرپورٽ تي ايندي ويندي ڪسٽم چيڪنگ ڪانہ ٿئي. هاڻ گهڻو ڪري پاڪستان ۾ ڪسٽم چيڪنگ ڪانہ ٿئي. ٻيو تہ يورپ آمريڪا جي ايئرپورٽ تي صرف اچڻ مهل اميگريشن ٿي وڃڻ مهل اُتي اميگريشن ڪانہ ٿئي. هي چون تہ اسان جي ملڪ مان جيڪو وڃي سو سُٺو. اسان ڇو وري هنن کان سوال جواب ڪريون. اسان کي ڪو واپس ٿورو ئي هنن کي پنهنجي ملڪ ۾ ويهارڻو آهي. پر پنهنجي ملڪ ۾ ايندي ويندي اميگريشن ٿئي. اسان کي هت ايئرپورٽ تي ڪجهہ رسيدون ڏيکاري ڪسٽم وارن کان پئسا واپس وٺڻا هئا. ڇو تہ ڪافي شين تي هتي غير ملڪين کي ٽيڪس جي ڇوٽ هوندي آهي. پر اها سهولت سندن شهرين کي ڪانہ هوندي آهي. نور محمد ڪائونٽر تان فارم ڀري کين ڏنو تہ کيس چئون تہ لائين ۾ ٿي بيهي پنهنجي واري تي اسان کي اهو فارم ڏج، پوءِ اهو فارم چيڪ ڪر توکي هت لڳل ٽيڪس جا پئسا واپس ڪنداسين. اسان بہ لائين ڀرسان ٿي بيهي رهياسين. تہ متان اسان جي بہ ضرورت نہ پوي لائين ۾ ماڻهو ٿورا هئا. پر ڪائونٽر تي ويٺلن هروڀرو دير ٿي ڪئي. پر اسان بہ دير جو انتظار ڪيو. پر سڀ پئسا واپس ورتاسين جيڪي پاڪستاني پنجاھہ هزار روپيا ٿيا ٿي. جهاز وڃڻ ۾ دير هئي، سو اسان لائونچ ۾ اچي ويٺاسين. هت رش گهٽ هئي. صرف نور محمد سان ئي مون ۽ مِنا اوڻيھہ ملڪ گُهميا آهن پر هاڻ جڏهن هو لنڊن رهي ۽ اسان پاڪستان ۾ تہ اسان اهڙي نموني ٽڪيٽ وٺون جو هو لنڊن مان ڪلاڪ اڌ ايئرپورٽ تي جت اسان کي پوءِ گڏجي. ٽوئر ڪرڻو هجي تہ اڳ پهچي ۽ وڃڻ مهل بہ ائين ٿئي. جو هو اسان کان اڌ ڪلاڪ پوءِ جهاز ۾ چڙهي لنڊن وڃي. ڇو تہ هو تيرهن سالن کان لنڊن شهر ۾ رهي ۽ هاڻ سندس سڄي فيمليءَ کي برٽش پاسپورٽ ۽ برٽش جو ڊرائيونگ ليسن آهي، سو هينئر بہ نور محمد اسا کي ايمريٽس ايئر لائين ۾ دبئي لاءِ روانو ڪري، پوءِ پاڻ لنڊن لاءِ فلائي ڪندو. جيسين اسان جي جهاز جي وڃڻ جو اعلان ٿئي، تيسين نور محمد ڪافي وٺي آيو ۽ اسان گڏجي پيتي ۽ اسان جو هت ويانا ۾ ڪافيءَ جو آخري ڍُڪ هو. پوءِ وري ميڙا نصيبن جا. سو اسان گرما گرم ڪافي پي رهياسين تہ مون کي پري کان ايران ايئر لائين جو جهاز رن وي تي بيٺل نظر آيو، ڇو تہ سالن کان ايران تي لڳل عالمي پابنديون آمريڪا جي صدر بارڪ حسين اوباما ايران سان هڪ ٺاھہ ڪر اهي سڀ پابنديون ختم ڪري ڇڏيون ۽ ايران هاڻ سڄي دنيا سان سواءِ ڪنهن پابندين جي واپار ڪري ٿي سگهيو، سو انهيءَ ڪري هاڻ ايران جا جهاز سڄي دنيا جي ايئرپورٽن تي اُڏامي ٿي سگهيا. پر موجودہ صدر جوبائيڊن اهو ٺاھہ ڪئنسل ڪري اڳ کان بہ وڌيڪ پابنديون ايران تي هڻي ڇڏيون آهن. 16 جنوري 1979ع ۾ جڏهن ايران جو شهنشاھہ ملڪ مان فرار ٿي مصر ويو، تڏهن کان وٺي اڄ تائين تقريباً ٻائيتاليھہ سالن کان آمريڪا ڪڏهن عراق کي هٿيار ۽ پئسو ڏئي ايران سان سالن جا سال جنگ ڪرائي تہ ڪڏهن خود آمريڪي شهرين کي آزاد ڪرائڻ لاءِ هيليڪاپٽر موڪلي ايران تي حملي ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي، پر اهي هيليڪاپٽر طوفان لڳڻ ڪري پاڻ ٽڪرائجي تباھہ ٿي ويا ۽ ائين آمريڪا جو اهو حملو ناڪام ٿيو. اصل مقصد آمريڪا جو هي آهي تہ ايران اسرائيل جي آڻ مڃي، جيئن هاڻ تقريباً سڀئي مسلمان ملڪ سواءِ مليشيا، ايران ۽ هاڻ رجب اردگان جي دؤر ۾ ترڪي بہ اسرائيل جي دنيا جي هر پليٽ فارم تي مخالفت ڪري رهيوآهي. انهيءَ ڪري ترڪيءَ جا آمريڪا سان هاڻ اهڙا تعلقات ڪونہ آهن، جيڪي اڳ هئا. سو ايران چاليهن سالن کان آمريڪا ۽ اسرائيل سان ڄڻ تہ حالت جنگ ۾ آهي. اسان جي جهاز جي هلڻ جي انائونسمينٽ ٿي تہ دبئي وڃڻ وارا پئسينجر بہ جهاز ڏانهن آهستي آهستي هلن. ۽ اسان بہ پنهنجو هٿ ۾ کڻڻ وارو سامان کڻي پنهنجي سِيٽن تان اُٿي پهرين نور محمد کان موڪلائي پوءِ وڃي انهيءَ لائين ۾ بيٺاسين. جيڪا لائين اسان جي جهاز واري گيٽ ڏانهن آهستي آهستي هلي رهي آهي، پر ايڏي رش ڪانہ هئي، جيڪا دُبئي کان لنڊن يا لنڊن کان دبئي لاءِ هوندي آهي. اسان جڏهن دبئي کان ويانا آيا هئاسين، تڏهن بہ رش گهٽ هئي. جي جهاز ۾ چڙهڻ وارن جي رش زيادھہ هوندي آهي تہ جهاز ۾ پهرين فرسٽ ڪلاس جي پئسينجرن کي چاڙهين، تنهن کان پوءِ بزنس ڪلاس جي پئسينجرن کي چاڙهين، بلڪل آخر ۾ ايڪانامي ڪلاس جي پئسينجرن کي جهاز ۾ چاڙهين، پر جي رش ڪانہ هوندي آهي تہ پوءِ ڪابہ جهل پل ڪانہ هوندي آهي، سو اسان بہ هلندا هلندا پائليٽ ۽ سندس اسٽاف طرفان اسان کي ويلڪم ڪرڻ جو جواب ڏيندا، جيئن جهاز اندر داخل ٿياسين، تيئن اسان کي هڪ شيدڻ ايئر هوسٽس آڻي اسان کي پنهنجي سِيٽ تي ويهاريو. اسان پنهنجو مختصر سامان جهاز جي سِيٽ مٿان ڪٻٽ ۾ رکي آرام سان سيٽن تي ويهي رهياسين. آئون گهڻو ڪري ايميريٽس جي جهازن ۾ سفر ڪريان. جڏهن بہ ملڪ کان ٻاهر وڃان. انهيءَ جو سبب تہ هنن جا جهاز گهڻو ڪري نوان ۽ ٻيو تہ سفر لاءِ ايئربس هوندي آهي، جيڪا ڏاڍي آرامده هوندي آهي. ٻيو تہ هنن جي سروس ۽ کاڌو تمام سُٺو هوندو آهي. سڀ پئسينجر جڏهن اندر داخل ٿيا تہ جهاز جي هلڻ جي انائونسمينٽ ٿي. سِيٽ سِڌي ڪري ويهڻ ۽ بيلٽ چيلھہ ۾ ٻَڌڻ جو ۽ ٻيو جهاز ۾ ڪنهن ايمرجنسي باري ۾ سمجهاڻي اسڪرين تي اچي وئي. جيڪو ڪوبہ پئسينجر ڪونہ ڏسي. اڳ اها سمجهاڻي هڪ ايئر هوسٽس جهاز وچ ۾ بيهي فزيڪلي مسافرن کي سمجهائيندي هئي، پر هاڻ اها سِيٽ تي لڳل اسڪرين تي مسافر ڏسي سگهن ٿا. گهڻو اڳ مسافر جهاز سنگل اسٽوريءَ جا هوندا هئا. پر هاڻ گهڻو ڪري سڀ جهاز ڊبل اسٽوريءَ جا آهن ۽ ائين گهڻو اڳ جهاز اندر وڃڻ لاءِ بسن ۾ چڙهي پوءِ رن وي تي بيٺل جهاز ۾ وڃي چڙهبو هو، پر هاڻ ائين ڪونهي. هاڻ جهاز ايئرپورٽ وچ ۾ لڳل سيڙهيءَ ذريعي سڌو ايئرپورٽ بلڊنگ کان وڃبو جهاز اندر داخل ٿئي. اسان جو هوائي جهاز آهستي آهستي هلندو اچي پنهنجي اُڏام جي رن وي تي بيٺو تہ پائليٽ کيس اُڏامڻ واري گئير ۾ وِڌو تہ جهاز جو گوڙ زيادھہ ٿي ويو ۽ جهاز ٿوري دير بيهڻ کان پوءِ اُڏامڻ شروع ٿيو ۽ جڏهن جهاز پنهنجي اُڏام واري لائين تي پهتو تہ، جهاز جي عملي ۾ چُرپُر شروع ٿي ۽ ڪجهہ مسافر باٿ روم ڏانهن وڃڻ لڳا. هر سفر گهڻو ڪري آئون دريءَ واري سِيٽ تي ويهان. پر هينئر انهيءَ سيٽ تي مِنا ويٺي. مون سفر جا فوٽو ڪڍي ڏسڻ شروع ڪيا ۽ پڻ ڊائريءَ ۾ سفر جو سربستو احوال ڪاپيءَ تي لِکڻ لڳس. تقريباً مُني ڪلاڪ بعد مانيءَ جي ٽرالي جي گرجڻ جو آواز ٻُڌم ۽ آهستي آهستي ٽرالي اچي اسان جي سِيٽن اڳيان بيٺي تہ هڪ ايئر هوسٽس پُڇيو تہ، چڪن يا مٽن. مون چيو تہ هڪ چڪن ۽ هڪ مٽن. اسان سفر ۾ هميشہ کاڌي ۾ صرف چڪن يا مٽن نہ پر ٻئي گُهرائيندا آهيون تہ ٻنهي جي ٽيسٽ وٺجي. مِنا تمام گهٽ کائي سو ٻنهي جي آيل کاڌي کي آئون مُنهن ڏيان. مِنا وري مٺو کائي، باقي آئون ٻئي ڊش کاوان. کاڌو ڏين ٿورو پر ڏاڍو لذيذ ۽ سوادي هوندو آهي. خاص ڪري ايميريٽس ايئر لائين وارن جو کاڌو تہ ٻين ايئر لائين وارن کان وڌيڪ سُٺو ۽ لذيذ هوندو آهي. توهان کي ڪا شيءِ پسند اچي تہ وري ٻيو دفعو بہ توهان کي اها شيءِ ڏين، سڪسٽيز ۽ سيونٽيز ۾ دنيا اندر پي. آءِ. اي نمبر وارن ايئر لائن ۾ بہ پهرين نمبر تي هئي. ايميريٽس ائير لائين وارن هڪ جهاز مسوارتي پي. آءِ. اي کان وٺي ايئر لائين شروع ڪئي، هاڻ ايميريٽس دنيا جي نمبر ون ايئر لائين آهي ۽ هاڻ P.I.A صرف اَٺن ڏهن ملڪن ۾ هلي ۽ چار پنج جهاز جيڪي P.I.A وارن وٽ آهن. سي بہ شايد ڪِرائي تہ سريلنڪا ۽ آذربائيجان وارن کان ورتا آهن. حڪومت هن مان جان ڇڏائڻ لاءِ اسٽيل مل، ريل جون ڪجهہ لائينون، يوٽيلٽي اسٽورن وانگر پرائيويٽ سيڪٽر ۾ ڏئي ان مان مال ڪمائڻ ٿي گُهريو، پر ڪورٽن کين اجازت ڪانہ ڏني. انهن کي بہ تہ مال گُهرجي، سو هاڻ هي اِدارا هنن کي تہ ڳچيءَ ۾ پئجي وياآهن. جو هاڻ هنن مان جان ڇڏائڻ حڪومت لاءِ ڏُکيو ٿي ويو آهي. حڪومت هر سال هنن ادارن تي اربين روپيا ٿي خرچ ڪري. P.I.A جي اوج واري زماني ۾ P.I.A جو چيئرمين هوائي جهاز جو سربراھہ ايئر مارشل نور خان هو. جنهن جي انهيءَ وقت حيثيت P.I.A چيئرمين ڪري صدر کان پوءِ ٻئي نمبر تي هئي. پاڻ پٺاڻ هو. انهيءَ وقت P.I.A چيئرمين پٺاڻ هو. ملڪ جو صدر ايوب خان پٺاڻ هو. مغربي پاڪستان جو گورنر موسيٰ خان پٺاڻ هو. ڪراچيءَ جو ڪمشنر روئيداد خان پٺاڻ هو. حيدرآباد جو ڊي. آءِ. جي ارباب پٺاڻ هو. منهنجي نظر ۾ سنڌين لاءِ ستياليھہ کان وٺي اڄ تائين خراب ۾ خراب دؤر ايوب خان پٺاڻ جي حڪومت وارو دؤر هو. جڏهن ون يونٽ کي مغربي پاڪستان اسيمبلي هڪ قرارداد پاس ڪري وڏي اڪثريت سان ختم ڪرڻ جو بل پاس ڪيو تہ، ايوب خان ملڪ ۾ مارشل لا هڻي ون يونٽ کي برقرار رکيو. سنڌ جون زمينون ٽيھہ لک ايڪڙ مفت ۾ غير سنڌين کي ڏئي کين سنڌ ۾ آباد ڪيو. سنڌي قومي ٻوليءَ مان صرف پرائمري تعليم تائين محدود ڪيو. انگريزن کان وٺي سنڌ اندر جيڪا سؤ سالن ۾ سياسي قيادت تيار ٿي هئي، تنهن کي ايبڊو تحت هميشہ هميشہ لاءِ نااهل ڪري ڇڏيو. سنڌ اندر سڄي بيورو ڪريسيءَ کي غير سنڌين سان ڀري ان سان سنڌ کي هلائين. ٻيو تہ ٺهيو پر اسان جو ڳوٺ ٻنون جيڪو ٻن ٽن سؤ گهرن تي مشتمل ڳوٺ آهي. ان ۾ ايوب جي دؤر حڪومت کان اڳ ايس. ايڇ. او، ڊاڪٽر، رينج فاريسٽ آفيسر ۽ هيڊ ماستر هميشہ سنڌي هوندا هئا، سي سڀ غير سنڌي مقرر ٿي ويا. تيستائين جيسين وڃي ون يونٽ ٽُٽو.
اسان کي دنيا جي هن ٻن حسين شهرن يعني ويانا ۽ دبئي جي وچ ۾ اهڙي سُٺي ايئر لائين ۾ سفر ڪندي بہ پنهنجا ڏُک ۽ سُور ياد اچي ويا. ماني کائي مِنا جلد سُمهي پئي ۽ آئون ايئرفون ڪنَ ۾ لڳائي پُراڻي انڊين فلم کبھی کبھی لڳائي ويهي ڏسڻ لڳس. مون کي ننڍپڻ کان وٺي فلمن ڏسڻ جو ڏاڍو شوق آهي جو اڃا تائين ختم ڪونہ ٿو ٿئي. مون زندگيءَ ۾ پهرين فلم 1958ع ۾ تيرهن سالن جي عمر ۾ حيدرآباد جي الائيڊ سئنيما ۾ ياسمين ڏٺي. جنهن جي هيروئن وجنتي مالا هئي. جيڪا هينئر بہ هندستان جي راجيہ سڀا جي ميمبر آهي. ڏاڍي حسين هوندي هئي. ياسمين فلم جي اسٽوري ۽ سڀ گانا مون کي ياد آهن. ڏاها چوندا آهن تہ اسان کي ڪڏهن بہ پنهنجو پهريون پيار ڪونہ وِسرندو آهي پر مون کي پنهنجي ڏٺل پهرين فلم بہ ياد آهي. کبھی کبھی فلم پنهنجي دؤر جي هڪ لاجواب فلم هئي. جنهن ۾ اميتاڀ بچن، ششي ڪپور ۽ راکي گلزار لاجواب ائڪٽنگ ڪئي آهي ۽ ڇا تہ فلم جا گانا هئا.
کبھی کبھی میرے دل میں خیال آتا ہے
مون سڄي فلم ڏٺي پر مِنا اڃا بہ آرامي هئي ۽ جهاز کي دبئي ايئرپورٽ تي پهچڻ ۾ اڃا بہ تقريباً هڪ ڪلاڪ پيو هو، سوچيم تہ ڪو ڪتاب کڻي پڙهان، پر پڙهڻ جو موڊ بلڪل ڪونہ هو. ڇو تہ ستن ملڪن جو تقريباً هڪ مهينو سفر ڪرڻ بعد هاڻ اهو انتظار هو تہ ڪراچيءَ ۾ ٻارن سان ملجي ۽ سڀ گڏجي ڪنهن لبناني هوٽل تي ماني کائون ۽ انهن سان گڏجي گُهمجي ڦرجي ۽ ڪچهري ڪجي. فرخ، محبوب ۽ سپيءَ کان وڌيڪ رانيه، مناهل ۽ طحه ياد اچي رهيا آهن. هوائي جهاز جي درين مان هيٺ زمين تي تمام ٿوري ٿوري ساوڪ نظر اچي رهي هئي ۽ اسان آسمان ۾ هلندڙ سفير ڪڪرن مان اُڏامي پنهنجي منزل ڏانهن وڃي رهيا آهيون. جهاز اندر بلڪل ماٺ لڳي پئي آهي، ڪي مسافر سُتا پيا آهن تہ وري ڪي ڪو ڪتاب پڙهي رهيا آهن. پر گهڻا جهاز جي سيٽ تي لڳل وڏي ٽي. وي اسڪرين تي گهڻو ڪري ڪا گيم کيڏي رهيا آهن ۽ مِنا جي سِيٽ ڀرسان هڪ عورت اهڙي نموني سُتي پئي آهي، جو سندس اسڪرٽ سٿرن کان بہ مٿي کڄي وئي آهي ۽ سندس هيڊي رنگ جي اسڪرٽ سندس چلڪندڙ بدن تي وڌيڪ سُٺي لڳي رهي آهي، سيٽ تي گهڻو وقت ليٽڻ ڪري سندس چپڙن تي لڳل لال لپسٽڪ ڪافي ڦهلجي وئي آهي، سندس چهري تي صفا سنها ڀورا وارَ پري کان محسوس ٿي رهيا آهن. سندس چهري ۽ ٻانهن تي ڪوبہ زيور ڪونہ هو، پر سندس ٻانهن تي ٻَڌل گهڙيءَ جو اورينج ڪلر جو بيلٽ ڏاڍو خوبصورت لڳي رهيو هو ۽ مِنا کان لڪي لڪي سندس بدن جي جاگرافي تي غور ڪري رهيو آهيان ۽ سندس چهري تي لِکيل ڪي تاثرات بہ پڙهي رهيو آهيان ۽ شاھہ لطيف جي هن شعر تي غور ڪري رهيو آهيان ته:
اکين کي آهن عجب جهڙيون عادتون.
سوين سوچن ۾ ايئر هوسٽس جي مٺڙي آواز تي ڄڻ ڇِرڪ نڪري ويو، جيڪا چئي رهي هئي تہ پاڻ هاڻ دبئيءَ جي انٽرنيشنل ايئرپورٽ تي چند منٽن ۾ پهچڻ وارا آهيون. توهان مهرباني ڪري پنهنجي پنهنجي سِيٽن تي آرام سان ويهي رهو ۽ پڻ جهاز مان لهڻ وقت پنهنجو سامان سنڀالي کڻجان. جهاز دبئي مٿان هلندو هلندو رن وي ڏانهن وڃي رهيو آهي ۽ دريءَ مان دبئي جي شهر کي غور سان ڏسي رهيو آهيان. هن اسان جي خطي ۾ دبئي واحد شهر آهي، جيڪو تمام تيزيءَ سان وڌي رهيو ۽ انهيءَ واڌ ويجھہ ڪري هاڻ سمنڊ اندر بہ وڏيون وڏيون هائوسنگ اسڪيمون ٺهي رهيون آهن ۽ ٻئي طرف سندن بلڊنگ جو رُخ هاڻ آسمان ڏانهن وڌي رهيوآهي. دنيا جون عجيب غريب وڏيون وڏيون بلڊنگون هاڻ وڏي تعداد ۾ دبئي ۾ ٺهي رهيون آهن ۽ هاڻ يورپ جا ماڻهو بہ وڏي تعداد ۾ دبئي گهمڻ اچن ۽ هت سيڙپڪاري بہ ڪن. ڪنهن زماني ۾ عرب ڪراچي ۽ پاڪستان ۾ وڏي تعداد ۾ گُهمڻ ايندا هئا ۽ شهر ۾ ڪافي محل محلاتون خريد ڪيون ۽ ٺهرايائون. هاڻ عرب يورپ ۽ آمريڪا گُهمڻ وڃن ۽ وڏي تعداد ۾ هنن اُت سيڙپڪاري ڪئي آهي. لنڊن جا ڪافي اهڙا علائقا آهن. جت توهان کي صرف عرب ئي نظر ايندا. باقي هاڻ پاڪستان صرف شڪار لاءِ اچن. سنڌ ۽ سرائڪي علائقي ۾ تہ هر سال سياري جي موسم ۾ ڄڻ تہ شڪار وارن علائقن رڳا عرب ئي عرب ڏسندا. پنهنجن جهازن ۾ اچن ۽ جت شڪار ڪن، اُت جهڙوڪ نئون شهر آباد ڪري ڇڏين.
”ایک دن جیو کے ساتھ“ پروگرام ۾ هڪ اهڙي ئي عرب شهزادي جي شڪار جي ڪئمپ ڏٺم. شڪار گاھہ کي بہ جهڙو دبئي ڪري ڇڏيو هئن. اسان جو جهاز آهستي آهستي زمين تي اهڙي نموني لينڊ ڪيو جو محسوس ئي ڪونہ ٿيو. اسان زمين تي لهي ويا آهيون، جيئن جهاز لينڊ ڪيو تہ مسافرن پنهنجو پنهنجو سامان کڻي لائين ٺاهي اُٿي بيهي گيٽ کولڻ جو انتظار ڪرڻ لڳا، جيئن گيٽ کُليو تہ آهستي آهستي ٿي مسافر جهاز مان لهڻ شروع ڪيو اسان جيئن ٽرانسزٽ پئسينجر هئاسين، سو خيال ڪيوسين تہ ڪجهہ وقت لائونج ۽ ڊيوٽي فري شاپ تان چڪر لڳائي پوءِ اسان کي پنهنجي اڳتي جي منزل ڪراچيءَ وڃڻو هو. گهڻو اڳ آئون جڏهن ايميريٽس جي فلائيٽ ۾ ڪراچيءَ کان لنڊن يا آمريڪا ويو هئس تہ اسان کي فائيو اسٽار هوٽل ۾ رهايائون ۽ مانيءَ جو بل بہ ايئر لائن وارا ڀريندا هئا. ٽرانزٽ پئسينجرن کي ايئرپورٽ تي جيسين اڳيان جي فلائيٽ وڃي تہ کاڌي لاءِ ووچر بہ ڏيندا هئا. پر هاڻ جهاز کان ٻاهر ڪابہ اهڙي سهولت ڪانہ ڏين. ڇو تہ هاڻ هنن کي پئسينجرن وڌائڻ جو ڪوبہ فڪر ڪونهي. هاڻ هيءَ دنيا جي مصروف ترين ايئر لائين ٿي وئي آهي، تہ پوءِ ڇو هاڻ ماڻهن کي مفت جا مال کارائين، اسان جهاز مان لهي پهرين اهو ڏٺو تہ اسان جو گيٽ نمبر ڪهڙي ٽرمينل تي آهي. ڏٺم تہ هينئر اسان کي وري هن ئي ٽرمينل تان ڪراچيءَ وڃڻو هو. سو اسان جي وڃڻ واري فلائيٽ جو گيٽ بہ هن ئي ٽرمينل تي آهي. مون کي پري کان ولي محمد جماري حيدرآباد هاءِ ڪورٽ جو سينيئر ايڊووڪيٽ بہ نظر آيو، پر هيڏي رش ۾ اسان هڪ ٻئي سان ملي ڪونہ سگهياسين. پوءِ حيدرآباد ۾ ملياسين، تہ پاڻ ٻُڌايائين تہ آئون آمريڪا ويو هئس. اسان پهرين دبئي جي ڊيوٽي فري شاپس تي وياسين. منهنجو پنهنجو تجربو آهي تہ ايئرپورٽس جي ڊيوٽي فري شاپس تي هر شيءِ تمام مهانگي هوندي آهي. بمقابل ايئرپورٽ جي ٻاهر جي سپر اسٽورن تي دبئي ايئرپورٽ جو ڊيوٽي فري شاپس دنيا جو وڏي ۾ وڏي ڪنهن ايئرپورٽ تي ڊيوٽي فري شاپس آهي. دبئي ايئرپورٽ بہ گذريل پنجن سالن کان دنيا جو مصروف ترين ايئرپورٽ ٿي ويو آهي. اهو اعزاز ڪيترن ڏهاڪن کان لنڊن جي هيٿرو ايئرپورٽ کي هو، ڇو تہ هي ايئرپورٽ آمريڪا، آفريڪا ۽ يورپ جو ڄڻ تہ گيٽ وي هو. پر هاڻ گذريل پنجن سالن کان دبئي جو ايئرپورٽ دنيا جو مصروف ترين ايئرپورٽ ٿي پيو آهي، پر انهيءَ جو وڏو سبب منهنجي نظر ۾ اهو آهي تہ دبئي جي پنهنجي ايميريٽس ايئر لائين دنيا جي سٺي ۾ سٺي ۽ وڏي ۾ وڏي ايئر لائن آهي. ٻيو تہ يورپ آمريڪا جا ماڻهو سياري ۾ دبئي جي موسم ڪري اُتان جا بيشمار سياح نظر ايندا آهن. ٽيون ۽ مُک سبب هي بہ آهي تہ هنن دبئيءَ کي ايڏو تہ جديد ۽ خوبصورت بنائي ڇڏيو آهي، جو سڄي دنيا جا بيشمار سياح دبئي گُهمڻ اچن. پاڪستان جا سياسي اڳواڻ جيڪي هميشہ يا عارضي طرح سان ملڪ مان هليا وڃن، تن جوتہ هاڻ دبئي جهڙو ٻيو گهر ٿي پيوآهي ۽ دبئي ۾ پاڪستاني هونئن بہ نوڪريءَ سانگي وڏي تعداد ۾ ات رهن ۽ هاڻ دبئي جا قائدا قانون ڪنهن عرب ملڪ وارا نہ پر بلڪل يورپ ۽ آمريڪا جهڙا آهن. ڪراچيءَ کان دبئي، لاهور- بمبئي هوائي جهاز رستي تقريباً ساڳيو وقت لڳي. تنهنڪري پاڪستان ۽ سنڌ جا ماڻهو بہ وڏي تعداد ۾ دبئي گُهمڻ وڃن. منهنجي ڳوٺ ٻني جا بہ ڪيترا ماڻهو هر سال دبئي گُهمڻ وڃن. دبئي جي پوليس ۽ ٽريفڪ پوليس وٽ دنيا جون مهانگي ۾ مهانگيون ڪارون سرڪاري ڊيوٽي لاءِ ڏنل آهي. جيڪي دنيا جي ٻئي ڪنهن بہ ملڪ ۾ سرڪاري طرح پوليس کي مليل ڪونہ آهن. United Arab Emirtes يعني؛ متحده عرب امارات جنهن ۾ پنج رياستون آهن. دبئي بہ انهن مان هڪ آهي. U.A.E جي ڪل ايراضي ٽياسي هزار ڇھہ سؤ اسڪوائر ڪلوميٽر آهي ۽ سندس ڪُل آبادي نَوي لک آهي. جنهن ۾ آئون سمجهان ٿو تہ ستر لک غير ملڪي هوندا. دنيا ۾ پنجاھہ مسلمان ملڪ آهن. انهن ۾ يو. اي. اي جي ايڪانامي پنجين نمبر تي آهي. جن جي ترتيب ڪجهہ هن ريت آهي:
1. انڊونيشيا جي. ڊي. پي 891 ملين
2. ترڪي جي. ڊي. پي 790 ملين
3. سعودي عربستان جي. ڊي. پي 754ملين
4. ايران جي. ڊي. پي 416 ملين
5. دبئي جي. ڊي. پي 400 ملين
6. مليشيا جي. ڊي. پي 338 ملين
7. مصر جي. ڊي. پي 301 ملين
8.پاڪستان جي. ڊي. پي 243 ملين
۽ پاڪستان جي آبادي ٻاويھہ ڪروڙ آهي ۽ سندس پکيڙ ست لک ڇهانوي هزار پنجانوي اسڪوائر ڪلوميٽر آهي، توهان سوچيو هيڏي وڏي آدمشماري ۽ هيڏي وڏي ملڪ جي پکيڙ ۽ اسان هن ننڍي ملڪ جي مقابلي ۾ اسان جي ايڪانامي ڪٿي بيٺي آهي. دنيا جي قرض ڏيندڙ ادارن ورلڊ بئنڪ، آءِ. ايم. ايف، ايشين ڊولپمينٽ بئنڪ جا اسان ڪيڏا وڏا قرضي آهيون. تنهن کان سواءِ ڊيم، ايئرپورٽ ۽ موٽر وي ۽ ٻيا بہ ڪيترا قومي اثاثا ڌارين مالي ادارن وٽ گروي آهن. مِنا چيو تہ بورڊ تي ڏس تہ پنهنجي جهاز جي اُڏام کي هاڻ باقي ڪيترو وقت آهي. مون بورڊ ڏسي کيس ٻُڌايو تہ اڃا پنهنجي جهاز جي اُڏام جو ٽائيم بورڊ ڪونہ ٿو ٻُڌائي. ٻن ٽن منٽن ۾ پنهنجي جهاز جي اُڏام جو ٽائيم بہ بورڊ تي اچي ويندو. تيسين پاڻ ڊيوٽي فري شاپ تان چڪر لڳائي ٿا وٺون. هوائي جهاز جي اُڏام جا بورڊ ڊيوٽي فري شاپس تي بہ لڳا پيا آهن ۽ ٻيو تہ پنهنجي جهاز جي اُڏام کان ايئر لائين وارا اسپيڪر تي انائونس بہ ڪندا آهن. سو پاڻ هت گُهمي ڦِري ٿا وٺون. دبئي ايئرپورٽ ۽ ڊيوٽي فري شاپس ايڏا تہ وڏا آهن جو هت رش ڪانہ ٿي لڳي. يا هن وقت هت وڏي تعداد ۾ جهازن جي نہ اچڻ ڪري رش ڪانہ آهي. اسان بہ آهستي آهستي گُهمندا ڦِرندا سڄي ماحول جو جائزو وٺندا اڳتي وڃي رهيا آهيون. مون پنهنجي لاءِ هڪ ڇٽي ۽ نائيڪيءَ جون ٻہ ٽوپيون خريد ڪيون. مِنا بہ هڪ عطر جي شيشي ورتي، جيڪا کيس تمام مهانگي ملي، شايد ٻاهر ايڏي مهانگي نہ هجي. اسان اڃا بہ هلڪي ڦلڪي شاپنگ جي چڪر ۾ هئاسين تہ هڪ سُريلي آواز ۾ انائونسمينٽ ٿي تہ، دبئي کان ڪراچيءَ وڃڻ وارو جهاز تيار آهي. مهرباني ڪري هن جهاز جا مسافر گيٽ نمبر فلاڻي تي پهچي وڃو. اسان پنهنجي ڊيوٽي فري شاپ تان ورتل سامان کڻي پنهنجي جهاز واري گيٽ ڏانهن روانا ٿياسين. باقي ويانا ايئرپورٽ تي اسان پنهنجي سامان لاءِ چيو هو تہ اهو سامان اسان کي دبئي ۾ نہ پر ڪراچيءَ ايئرپورٽ تي ملي. تنهنڪري اسان وٽ هت دبئيءَ مان ورتل سامان کان سواءِ ٻيو هٿن ۾ مِنا وٽ پرس ۽ مون وٽ هڪ ننڍو ٿيلهو هو. اسان اهو مختصر سامان کڻي اچي پنهنجي جهاز جي گيٽ تي بيٺاسين، جت ٿوري رش هئي، پر جهاز جو اڃا گيٽ ڪونہ کُليو هو. تنهنڪري اسان اُتي ئي بيهي رهياسين. دبئي ۽ سعودي عرب کان ڪراچي ويندڙ جهاز ۾ هميشہ سنڌي مسافر هوندا آهن ۽ ٻيا ماڻهو بہ وڏي تعداد ۾ هتي ڪم ڪندڙ هوندا آهن، جيڪي سڀ گهڻو ڪري پنهنجي مادري ٻوليءَ ۾ ئي ڳالهائيندا رهندا آهن ۽ سندن ڪپڙا بہ پنهنجي علائقي مطابق کين پهريل هوندا آهن، تنهنڪري کين سُڃاڻڻ ۾ گهڻي دير ڪانہ لڳي. مزيدار ڳالھہ تہ انهن ماڻهن جو سامان بہ گهڻو ڪري هڪ جهڙو هوندو آهي. سندن سامان ۾ هڪ وڏو ٽيپ، هڪ جوسر، هڪ ڊبل بيڊ لاءِ ڪمبل، اڻ سُبيل زنانا، مردانہ ويھہ ٽيھہ جوڙا ڪپڙن جا ٻہ ٽي تمام سُٺا ٻارن جا رانديڪا، هي آئون ان ڪري ٿو چوان تہ آئون جڏهن ڪرائي ايئرپورٽ تي اميگريشن آفيسر هوس تہ اڪثر ماڻهن جي ڪليئر ڪرائڻ مهل اهو تجربو ٿيو. جيئن جهاز ۾ داخل ٿيڻ لاءِ انائونسمينٽ ٿي اسان بہ جهاز ۾ داخل ٿي وڃي پنهنجي سيٽ تي ويٺاسين. دبئي کان ڪراچيءَ وڃڻ وارو هي جهاز ايئر بس جي اڌ کان بہ ننڍو هو، تنهنڪري جهاز مسافرن سان سڄو ڀرجي ويو هو. دبئي کان ڪراچيءَ هوائي جهاز تقريباً پوڻن ٻن ڪلاڪن ۾ پهچي. اسان کي اڌ ڪلاڪ کان پوءِ عاليشان لنچ ڪرايائون، جنهن ۾ مٽن برياني تہ کائڻ ۾ ڏاڍي لذيذ هئي. هي جهاز جيئن تہ ڪراچي وڃي رهيو هو، تنهنڪري ماني بہ پاڪستاني کارايائون ۽ هڪ ٻہ ايئر هوسٽس بہ پاڪستاني لڳي رهيون هيون. هينئر پاڪستاني ايئر لائين ۽ ڪجهہ ٻين ايئر لائين ۾ بہ توهان کي هاڻ ايڪڙ ٻيڪڙ سنڌي ايئر هوسٽس بہ نظر اينديون، پر اهي سڀ جون سڀ اپر سنڌ جون ئي آهن. مانيءَ کان پوءِ مِنا جوس پيتو ۽ مون ڪافي پيتي ۽ جهاز جي اسڪرين تي اسان ڏسي رهيا هئاسين تہ هوائي جهاز سمنڊ مٿان اُڏامي رهيو آهي. ڪجهہ ملڪن جا نالا بہ اسڪرين تي لِکيل هئا. پر جهاز انهن ملڪن مٿان نہ پر سمنڊ مٿان اُڏامي پنهنجي اڳين منزل ڏانهن وڃي رهيو آهي ۽ اسان بہ فلم ڏسڻ يا ڪتاب پڙهڻ کي ٿوري دير بنڌ ڪري ڇڏي ڪچهري ڪري رهيا آهيون ۽ وري ٻئي ٽوئر جوپروگرام ٺاهي رهيا آهيون. مون مِنا کي چيو تہ مون کي هاڻ صرف ديوار چين ۽ پرئمڊس ڏسڻ جو شوق آهي. باقي ملڪ ڪيئي ڪيئي دفعا ڏسي، جيڪو کين پهرئين دفعي ڏسڻ جو مزو آيو هو، سو هاڻ ڪونہ ٿو اچي. مِنا چيو تہ هاڻ ٻاهر هلبو تہ پهرئين لنڊن هلبو جو مون کي عبدالحئي جونيئر ۽ زينب ڏاڍا ياد ٿا اچن، پوءِ مون کيس چيو تہ ٺيڪ پاڻ لنڊن هلندي هلندي رستي ۾ هفتو کن مصر بہ ڏسندا هلنداسين تہ پاڻ چيائين تہ توهان ڀلي مصر ڏسجو، پر پهرئين لنڊن هلبو، پوءِ واپسيءَ ۾ مصر اينداسين.
*

ليکڪ جا ڪتاب

آتم ڪٿائون
1. سنڌي شاگرد سياست ڀاڱو پھريون
2. اسان پنڌ پرين ڏي ڀاڱو ٻيون
3. ڪيڏي نہ مختصر زندگي ڀاڱو ٽيون
4. هڪ ٻي زندگي جي تمنا ڀاڱو چوٿون
5. هي دل لڳيءَ جون ڳالھيون ڀاڱو پنجون

سفر ناما
1. ڏوريم ڏيساوير سفر نامو
2. هو جي وڻ ولات جا سفر نامو
3. ڪجل ڀنل نيڻ سفر نامو
4. اتر لڳا آءُ پرين سفر نامو
5. ديس پرديس سفر نامو
6. بندر مون ڏور ٿيا سفر نامو
7. ٽوئر ٽو آمريڪا سفر نامو
8. ٻنون ٽو ٽوڪيو سفر نامو
9. پريان سندي پار ڏي سفر نامو
10. ڳر لڳي ڳالھيون ڪريون سفر نامو
11. دنيا جا مشھور شھر سفر نامو
12. ڪنواريون ۽ ڪنول سفر نامو
13. لنڊن جا ڏينھن اسڪالينڊ جون راتيون سفر نامو
14. اسپين تنھنجا ڪيئي رنگ سفر نامو
15. هنگري ٽو جرمني وايا پراگ سفر نامو
16. دهلي ٽو سوئزرلينڊ وايا تاج محل سفرنامو
17. استنبول ٽو ويانا وايا وينس سفرنامو

تاريخ تحقيق
1. عجائبات عالم
2. واقعات عالم
3. شخصيات عالم ڇپائي هيٺ
4. Sindh for fifteen Years The Ruled
5. تن سپون سوجهي ڪڍيون
6. هي وري نہ ورندو وڻجارو

اڻ ڇپيل ڪتاب
1. خاڪا (مختلف شخصيتون)
2. سفر نامو (موراڪو)
3. مونتي لکيل مضمون
4. آتم ڪٿا (حصو پنجون)
5. سوئيٽزر، لينڊ اٽلي، آسٽريا سفر نامو
6. خط

سنڌ سلامت

سنڌ سلامت
www.sindhsalamat.com

سنڌ سلامت جو مشن ۽ مقصد سنڌي ٻوليءَ جي ڊجيٽلائيزيشن ۽ پکيڙ کي وسيع ڪرڻ آهي ۽ پڻ دنيا سان گڏ سندس رفتار سان هلڻ جو سانباهو آهي، ڇو تہ تاريخ هميشه انهن قومن جو احترام ڪيو آهي جن پنهنجي علمي سرمائي جي حفاظت ڪئي آهي. سنڌ سلامت پڻ پنهنجي ٻوليءَ جي بقاء خاطر سنڌي ٻوليءَ ۾ لکيل قيمتي ۽ ناياب ورثي کي ضايع ٿيڻ کان بچائڻ ۽ ان کي نہ رڳو محفوظ رکڻ پر پنهنجي اديبن، ليکڪن، محققن ۽ شاعرن جي علم، هنر ۽ تخليقن کي ڊيجيٽلائيز ڪندي دنيا جي ڪنڊ ڪڙڇ ۾ موجود سنڌين تائين مفت ۾ آسانيءَ سان پهچائڻ جو عزم ڪيو آهي.
اسان جي خواهش ھئي تہ سنڌي مواد تي مشتمل هڪ اهڙوڪتاب گھر قائم ڪجي جتي هر موضوع تي مشتمل ڪتاب موجود ملن. ڪتابن کي ڳولڻ ۽ ڊائونلوڊ ڪرڻ آسان هجي ۽ اينڊرائيڊ سميت آئي فون يا ونڊوز آپريٽنگ سسٽم سميت هر قسم جي ڊوائيس تي آساني سان آن لائين پڻ پڙهي سگھجي.
۽ اهو سڀ ”سنڌ سلامت ڪتاب گھر“ ذريعي ئي ممڪن ٿي سگھيو. اميد تہ سنڌ سلامت ڪتاب گھر ذريعي سموري دنيا ۾ موجود سنڌي نہ صرف ڀرپور لاڀ حاصل ڪندا پر سنڌ سلامت ڪتاب گھر کي وڌيڪ فائديمند بنائڻ لاءِ پنهنجو پورو ساٿ نڀائيندا.

books.sindhsalamat.com

سنڌ سلامت ڪتاب گھر جي اينڊرائيڊ اپليڪيشن پلي اسٽور جي ھن لنڪ تان ڊائونلوڊ ڪريو:

https://play.google.com/store/apps/details?id=com.sindhsalamat.book