چوٿون باب
حويليءَ ۾ رهندڙ ٻين ماڻھن، مردن ۾آدرشني جو مڙس ’همانشو راءِ‘، بورچي ڪاڪو ’ڀيرو‘، هڪڙو يتيم ڇوڪرو ’تاجي‘، جيڪو کوھہ تان پاڻيءَ جا ٻوڪا ڇڪي دِلا، مَٽ ڀريندو هو. ٻاهران هوٽلن تان مھمانن لاءِ سوڍا جون بوتلون، چانھہ ۽ ڪڏهن ڪڏهن ماني بہ آڻيندو هو. ان کان علاوه واندڪائيءَ جي وقت ابھم ٻارن کي بہ ڪڇ تي کڻي گهمائيندو رهندو هو. ان ڪم لاءِ هن کي ماني ٽڪي، خرچيءَ جا پئسا ۽ ڏياري توڙي هوليءَ تي نوان ڪپڙا ملندا هئا. آسو، جيڪا سندس ڌيءَ سان گڏجي سڄو ڏينھن صفائي ڪندي رهندي هئي، سا پاسي واري ڪالونيءَ مان ايندي هئي ۽ سڄو ڏينھن پريشان رهندي هئي، ڇو تہ هن جا ڪمايل سمورا پئسا سندس شرابي مڙس ڦري ويندو هو. هُوءَ اڪثر حويليءَ ۾ بچيل کاڌو کائڻ لاءِ پنھنجي گهر کڻي ويندي هئي.
حويليءَ جي هڪڙي خاص ڪمري ۾ روزانو رقص جي محفل ڏسڻ لاءِ شھر جا نوجوان ايندا هئا، جتي فلمي گانن تي ناچ ٿيندو هو. استاد دلدار طبلو وڄائيندو هو، شادو هارمونيم تي سنگت ڪندو هو ۽ آدرشني رقص ڪندي هئي، هن جو آواز بہ تمام مِٺو هوندو هو. جڏهن ڳائيندي هئي تہ ماڻھو واھہ واھہ ڪرڻ لڳندا هئا ۽ جڏهن نچندي هئي تہ ڏسڻ وارا مبھوت رهجي ويندا هُئا. ان ڪري سندس سونھن، سريلي آواز ۽ ناچ جي ماهر هجڻ ڪري هن کي ٽي. ويءَ تي پرفارم ڪرڻ جون آڇون اچڻ لڳيون.
ڪڏهن ڪڏهن حويليءَ ۾ اڻ وڻندڙ واقعا بہ ٿي ويندا هئا، پر حويلي اهڙن معاملن کي پيٽاري ويئي هئي، جڏهن علائقي جي ٿاڻي ۾ نئون بدلي ٿي آيل صوبيدار منٿلي جو اگهہ وڌائڻ لاءِ حويليءَ تي ڇاپو هڻائيندو هو يا وري ناچ ڏسڻ ايندڙ نوجوانن مان ڪو گهڻو شراب پيتل گڙٻڙ ڪندو هو يا جهيڙو ٿي پوندو هو تہ جهيڙو ڪندڙن کي منھن ڏيڻ لاءِ ’شادو‘ پھلوان کي رکيو ويو هو، جيڪو اهڙن نالائق جوانن کي کڻي نہ رڳو حويليءَ کان ٻاهر رستي تي ڦٽو ڪري ايندو هو، پر وقت سِر منٿلي پڻ پڄائي ايندو هئو. شادو جو پيٽ ٻاهر نڪتل هو ۽ شاهي مڇون هئس، جن کي هُو ڪيس ڪندو هو ۽ سڄو ڏينھن وٽيندو رهندو هو.
حويليءَ ۾ هڪڙو ٻيو خاص ماڻھو ’ڪاڪو بشو رام‘ هوندو هو، جيڪو سڄو ڏينھن واندو ويٺو حقو ڇڪيندو هو ۽ حويليءَ ۾ وڙهندڙ ۽ هڪٻئي کي گاريون ڏيندڙ عورتن ۾ صلح ڪرائيندو رهندو هو. حويليءَ ۾ هُو پرساد جون ديڳيون وڌڻ جو يا مٺائي ورهائڻ جو ڪم ڪندو هو، ننڍن ٻارن تي نظر رکندو هو ۽ محرم شريف جي نياز ورهائڻ لاءِ يا ڪنھن ٻئي موقعي تي مٺايون وغيره ورهائڻ جو ڪم پڻ ڪندو هو.
ڪاڪي بشو رام جي، ٽيويھہ سال پھرين سندس ماءُ ’سانولي ديويءَ‘ سان شادي ڪرائي هئي. کيس سانوليءَ مان پنج ٻار ٿيا هئا، ٽي ڌيئرون ۽ ٻہ پُٽ، ظاهر هو، هُو سانولي ديويءَ جو قانوني مڙس هو، ان ڪري پنج ئي ٻار ان جا ليکبا پر سانوليءَ جو الزام هو تہ بشو رام کدڙو هو ۽ هن کي منجهانئس هڪڙو بہ ٻار نہ ٿيو هو! اهي سڀ ٻار هن کي شھر جي معزز پوليس آفيسرن، ججن، وڪيلن، سياستدانن يا وري سندن نوڪرن مان ٿيا هئا!
سندن شاديءَ جي ٽن سالن تائين هُو ٻئي ڪوشش ڪندا رهيا پر سانولي گرڀ وتي ڪانہ ٿي! ان بعد هُو ٻيئي گڏجي ڪيئي ڀيرا پاڙي ۾ موجود ’ساول بابا‘ جي درگاھہ تي باسون باسڻ ويا هئا، جتي ڪرڙ جي گهاٽي وڻ ۾، هُو جڏهن باس باسڻ لاءِ مختلف رنگن جا ڌاڳا ٻڌڻ ويندا هئا تہ وڻ هيٺان موجود ڀنگ گهوٽيندڙ ۽ پيئندڙ موالي جوش ۾ نعرا هڻندا رهندا هئا:
”پيئون ٿا ڀنگ، ڪريون ٿا رنگ!“
”ڪونڊو، ڦٽين جو چونڊو!“
”ڀنگڙي سلطان، هيري موتيان دي کاڻ، نہ جِيوَڻ دا آسرا، نہ جِيوَڻ دي ڪاڻ!“
”نشو ٿو سُرڪي، محبوب ٿو مُرڪي، مُلون ٿو ڪُرڪي، ڄڻ پڻس جي ٿا پيئون!“
”ڀنگ ناهي ڏهي آ، اسان جي پيئڻ جي وَهي آ، ڌڙ ڳري ويو باقي سِسي وڃي رهي آ!“
هُو ٻئي ڄڻا، بشو رام ۽ سانولي ٻائي گهاٽي ڪرڙ جي وڻ ۾ سائو ڌاڳو ٻڌي بعد ۾ ساول بابا جي مزار تي پڙ ۽ گلن جي چادر چاڙهي باس باسي ايندا هئا ته: ”ساول سائين! اسان کي اولاد ڏيار (هنن جو خيال ڌيءَ ڄمڻ لاءِ هوندو هئو) تہ تو تي پُلاھہ جون پنج ديڳيون لاهبيون.“
پوءِ جڏهن سانوليءَ، شامن جو ميڪ اپ ڪري وارن جا بِگ ٽيلز ۽ لانگ اينڊ لوز هيئر اسٽائل ٺاهي ’آدريڪا‘ ۽ ’آدرشني‘ يا وري حويليءَ جي ٻين عورتن سان گڏجي شھر جي معزز ماڻھن جي بنگلن تي انھن جا پيگ ٺاهڻ ۽ انھن جي راتين کي معنيٰ بخشڻ شروع ڪئي تہ سانولي ٻائيءَ کي بہ سندس مُشڪي ڪلر جي ڪري ڪونہ ڪو پسند ڪري وٺندو هو. هُوءَ اتي نہ رڳو مالڪن سان پر انھن جي نوڪرن ۽ ڊرائيورن سان بہ بي تڪلف ٿي ويندي هئي. هونئن سانوليءَ جا رَوَش تہ خوبصورت هوندا هئا، بھرحال هُوءَ نہ رڳو اتان ڪمائي ايندي هئي، پر اتي وقت گذاريندي هن نہ رڳو پنھنجين راتين جو حساب چُڪتو ڪيو هو، پر پنھنجي گرڀ ۾ اهو ڳڀ بہ کڻي آئي، جنھن جي طاقت نہ ’ساول بابا‘ جي درگاھہ تي گهرجندڙ دعائن ۾ هئي ۽ نہ وري ڪاڪي بشو رام ۾!
ڪاڪي بشورام بہ جڏهن ڏٺو تہ سڀ ڪم سولا ٿي رهيا هئا، سانولي، پئسن ڪمائڻ سان گڏ ڌڙا ڌڙ سھڻا ٻار بہ ڄڻي رهي هئي تہ کڻي چُپ ساڌيائين! حويليءَ ۾ هڪڙو ٻيو غير اهم ڪردار ’ڪشني مل‘ جو هوندو هئو، جيڪو هر ڪنھن جي خوشيءَ ۾ خوش هوندو هئو ۽ سڄو ڏينھن نہ رڳو پاڻ کلندو رهندو هو، پر ٻين کي بہ کلائيندو رهندو هئو.
هڪڙي ڏينھن شام جو آدريڪا تيار ٿي، آهان کي هڪڙي ڊنر پارٽيءَ ۾ وٺي ويئي. جتي شھر جي هاءِ فاءِ فيمليز جون عورتون ۽ مرد آيل هئا. آدريڪا، آهان کي اتي هڪڙي هلڪي چاپئين ڏاڙهي رکندڙ ۽ چالاڪ اکين واري ’پيپر اينڊ سالٽ‘ وارن واري هڪڙي شخص سان ملايو، جيڪو چروٽ پِي ۽ آهان کي ڏسي مُرڪي رهيو هئو. آدريڪا هن کي ٻڌايو تہ اهو خوبصورت نڪ ۽ جاڙن ڀِرن وارو ماڻھو هن جو پيءُ هئو! تہ آهان کي ڏاڍي حيراني ٿي. هُو پھرين تہ روئڻھارڪو ٿي ويو ۽ پوءِ جڏهن ماڻس کيس هن سان ملڻ ۽ سلام ڪرڻ لاءِ چيو تہ هُو اٿيو ۽ ڪرسيءَ تي ويٺل ان شخص کي ڀاڪر پاتائين، جنھن هن کي سندس نرڙ تي چميو، ڳل تي ٿڦڪي ڏني ۽ ڏھہ هزار ڪڍي هن جي کيسي ۾ وڌائين.
ڪجهہ ڏينھن پھريان آهان، جيڪو ڪوشليا سان گڏ سمنڊ جي ڪناري تي ڊوڙڻ وارو خواب ڏٺو هو، جنھن ۾ ڪوشليا جي ٻانھن جي جڳھہ تي اوچتو پَر ڦٽي آيا هئا ۽ هُوءَ اڏامي آسمان ڏانھن هلي ويئي هئي. آهان اڄ رات وري اهو ساڳيو خواب ڏٺو تہ پھرين تہ هُو ڊڄي ويو؛ ڇو تہ ڪوشليا رڳو هن جي گهاٽي دوست نہ هئي، پر ’ميوز‘ هئي. هُو ڪوشليا جو معشوق هئو. ڪوشليا هن جي ‘Muse!’ ۽ Soul mate هئي.
هُو ٻيھر اهو خواب ڏسي ڊڄي ويو هئو! هن جي جڏهن ننڊ مان اک کلي تہ هن پاڻ کي روئندو ڏٺو! ۽ پوءِ گهڻي دير تائين هن کي ننڊ نہ آئي هئي تہ هُو هنڌ تي پاسا ورائي سوچيندو رهيو تہ ماڻھوءَ کي خبر ئي نٿي پوي تہ سندس بلڪل پويان موت جو ڪارو راڪاس چنبو اُلاريو بيٺو آهي!
صبح ٿيندي ئي هُو پنھنجي ڪمري مان نڪتو ۽ چاڙهيون لھندو ڪوشليا جي ڪمري تي ويو ۽ وڃي ڪڙو وڄايائين. ڪوشليا کي ننڊ مان اٿاري ساڻس ڪافي دير ڪچھري ڪرڻ کان پوءِ وڃي هُو مطمئن ٿيو، پر هن کي تڏهن بہ سمجهہ ۾ نہ آيو تہ ان خواب جو مطلب ڇا هئو؟!
آهان کي حويليءَ جو ماحول مناسب نٿي لڳو، هن کي محسوس ٿيندو هو تہ سڀ ڪجهہ موجود هوندي بہ هن کي ڪنھن شئي جي کوٽ محسوس ٿئي ٿي. ان ڪري هن سندس ماءُ ۽ ڏاڏيءَ کي چيو تہ اڳتي هُو پنھنجي ڪمري ۾ اڪيلو نہ سمھندو، ان ڪري ڪوشليا کي هن جي ڪمري ۾ سمھاريو وڃي، جيئن هُو اڪيلائي محسوس نہ ڪري! سندس اهڙي مطالبي تي ’ڪوشليا‘ جي ماءُ ’لڪشميءَ‘ کان اجازت وٺي کين ساڳئي ڪمري ۾ سمھاريو ويو. روزانو سمھڻ مھل هُو ڪوشليا کي ڀاڪر پائي سمھندو هو، نہ تہ هن کي ننڊ نہ ايندي هئي! پر ان بعد بہ آهان کي ڀوائتا خواب ايندا رهندا هُئا! هن جي اهڙين ڳالھين جي ڪري آدريڪا هن کي آنند سان گڏ مندر ڏانھن موڪليو، جيئن هُو اتي پوڄا ڪري روحاني سڪون ماڻي سگهي!
مندر ۾ هُو هڪڙي ساڌوءَ سان مليو، جيڪو لانگوٽو ٻڌي دونھاٽ دکايو، هڪڙي پپر جي وڻ هيٺان اکيون بند ڪري ڪو منتر پڙهي رهيو هئو.
ساڌوءَ ڪجهہ ڏينھن تہ هن کان ڪي ضروري منتر پڙهايا ۽ پوءِ هڪ ڏينھن هن کي پپر جي وڻ تي چڙهڻ لاءِ چيائين تہ پھرين تہ هُو رد ڪد ڪندو رهيو، نيٺ هُو ڊڄي ڊڄي وڻ تي چڙهڻ لڳو، پر ڪجهہ دير کان پوءِ هن کي وڻ تان لھڻ جو چيو ويو تہ ڊپ ۾ لھي نہ سگهيو، اتي ويٺو رهيو ۽ پوءِ روئڻھارڪو ٿي ويو. نيٺ هن کي ڏاڪڻ رکي وڻ تان لاٿو ويو... ڪجهہ ڏينھن کان پوءِ هن جو ڊپ گهٽيو ۽ هُو پاڻ ئي وڻ تي چڙهڻ ۽ لھڻ لڳو هو.
هاڻ هُو ڪافي سمجهہ وارو ٿي ويو هئو. هن کي ڪوشليا سان گڏ نہ رڳو سندس ماءُ پر سندس ماسي ’آدرشني‘ پڻ وڻندي هئي ۽ ان جو نچڻ پڻ... ۽ شامن جو هُو بہ ٽنگن ۾ گهنگهرو ٻڌي سندس ماسيءَ جو نقل ڪندو هئو. ناچ واري ڪمري ۾ موجود طبلي نواز استاد دلدار، هارمونيم تي موهن داس ۽ تنبوري تي استاد پريتم داس سنگت ڪندا هئا.
انھن ڏينھن ۾ ملڪ مٿان جنگ جا ڪڪر ڇانيل هئا. حڪومت ايمرجنسي نافذ ڪري ڇڏي هئي، ڇو تہ پاڙيسري مُلڪ حملو ڪيو هئو. ان ڪري اڪثر سڄي سڄي رات بجلي بند هوندي هئي ۽ سڄو شھر اونداهو ڪيو ويندو هئو، جيئن دشمن جي جهازن کي انساني آباديءَ جي خبر نہ پئجي سگهي. ان کان علاوه مختلف ميدانن ۽ پلاٽن ۾ مورچا کوٽيا ويا هئا، جيئن بمباريءَ جي صورت ۾ ماڻھو انھن مورچن ۾ لڪي پنھنجي جان بچائي سگهن. جڏهن بہ آسمان تي جنگي جهازن جا آواز ٻڌبا هئا تہ سڄي علائقي جي ماڻھن ۾ خوف جي لھر ڇائنجي ويندي هئي!
پري بيھي ڏسڻ سان اوندھہ ۾ جايون خوفناڪ ديون جيان نظر اينديون هيون. حويلي بہ ڪنھن شاهي ديوَ جھڙي نظر ايندي هئي.
اهڙين اونداهين راتين ۾ آهان ڪمري ۾ ميڻ بتين جي روشنيءَ ۾ سندس ماسي آدرشنيءَ سان گڏ ڇير ٻڌي رقص سکندو هئو ۽ ڪوشليا هن کي ڏسندي ۽ مُرڪندي رهندي هئي. هن جو ڌيان گهڻو ڪري ڪلاسڪ ناچ ڪٿڪ ۽ مني پوري تي هوندو هئو.
استاد پريتم داس جيڪو تنبورو وڄائيندو هئو، سو ڪافي پڙهيل لکيل ۽ ڄاڻ رکندڙ ماڻھو هوندو هئو. کيس ناچ جي تاريخ جو گهڻو علم هئو. ان آهان کي هڪڙي ڀيري ٻڌايو تہ، ”ناچ جو ذڪر دنيا جي پراڻي ۾ پراڻي ڪتاب ’رگويد‘ ۾ پڻ ڪيل آهي. جيڪو ڪتاب ’اگني ديوي‘ جي ذڪر جي تعريف سان شروع ٿئي ٿو. ’رگ‘ نظم جي ان بند کي چئجي ٿو، جيڪو ڪنھن جي تعريف ۾ لکيو ويو هجي ۽ ’ويد‘ جي معنيٰ آهي عقل، ڄاڻڻ يا سمجهه. ماڻھو جڏهن سندس جسماني جذبن کان مغلوب ٿي سندس جسم جي عضون کي حرڪت ڏئي ٿو تہ ان کي رقص يا ناچ چئجي ٿو.“ پريتم داس وڌيڪ ٻڌايو تہ، ”رقص رڳو انسان ئي نہ ڪندا آهن پر پکي پکڻ ۽ جيت جَڻا پڻ پنھنجي فطري جذبن جو اظھار ناچ جي ذريعي ڪندا آهن. هندوستان ۾ مور برسات جي مُند ۾ نچندو آهي ۽ ٻيا ڪيترائي جانور بھار جي موسم ۾ پيا ٽڙندا آهن. رقص انسان جي اندر ۾ اٿندڙ اها لھر آهي، جيڪا نبضن جي حرڪت ۽ جسم جي لوڏ سان پيدا ٿئي ٿي. ناچ ۾ حرڪت ۽ جذبو ڪم ڪري ٿو، ناچ موسيقيءَ جو پڻ بنياد آهي. پراڻي دور ۾ مختلف قبيلا ناچ کي شڪار ۽ جنگ جي موقعن تي استعمال ڪندا هئا ۽ وچئين دور جي صوفين بہ ان کي معرفتِ الاهي جو وسيلو سمجهيو. رقص جو تعلق جادو ۽ مذهبي رسمن سان بہ رهيو آهي. اڄ بہ آمريڪا جا ريڊ انڊين ۽ ميڪسيڪو جا رهندڙ ماڻھو مينھن وسائڻ لاءِ هڪڙو خاص قسم جو ناچ نچندا آهن ۽ آسٽريليا جا رهاڪو بہ برسات وسائڻ ۽ فصل جي ڀلي لھڻ لاءِ نچندا آهن. ماڻھن جو ٽولن جي صورت ۾ گڏجي نچڻ کين هڪ ٻئي جي ويجهو اچڻ جو موقعو ڏئي ٿو. قديم زماني جا ماڻھو هڪٻئي جو هَٿُ، هَٿَ ۾ ڏئي نچندا هئا. ترڪي ۽ سربيا جا ماڻھو بہ ائين نچندا آهن. جادو ڪرڻ مھل وري جهنگ جون خوشبودار ٻوٽيون ساڙي دونھون ڪندا هئا ۽ ان جي وچ ۾ بيھي نچندا هئا، جيئن جوش ۽ مستي وڌي ۽ ڏسڻ وارن کي بہ مزو اچي.“ هن ٻڌايو تہ، ”اسلام کان اڳ جا عرب بہ پنھنجين رسمن ۽ تقريبن ۾ ناچ گاني جون محفلون سجائيندا هئا ۽ نچندا هئا. مشھور ڪتاب ’ناٽيہ شاستر‘ ۾ ناچ ۽ موسيقيءَ جو ذڪر ڪندي لکيو ويو آهي تہ، ”ناچ جا ٻہ قسم آهن، هڪڙو مرداڻو ناچ، جيڪو ’شِوِ‘ نچندو هئو ۽ ٻيو وري نازڪ ناچ جنھن جو تعلق ’پاروتي‘ سان آهي، سو ’لاسيا‘ چوائي ٿو. مرداڻو ناچ، جنھن کي ’ٽانڊو‘ ناچ بہ چئبو آهي، ان جا 108 انداز آهن ۽ ’لاسيا‘ ۾ ڏھہ يا ٻارنھن انداز هوندا آهن. هندوستاني ناچ جا چار اهم مڪتب آهن، جن ۾ ’ڪٿا ڪلي‘، ’ڪٿڪ‘، ’ڀرت ناٿيم‘ ۽ ’مني پوري‘ ناچ اهم آهن.“
ڪوشليا هاڻ جوانيءَ جي سرحد ۾ داخل ٿي وئي هئي، ان ڪري هن سندس سموريون گڏيون کڻي سندس هڪڙي مائٽياڻي ماڌر کي ڏيئي ڇڏيون، تہ ماڌر خوشيءَ ۾ نچڻ لڳي هئي.
ان ڏينھن شام جو آهان ڇير ٻڌي ڪافي دير تائين نچندو رهيو هئو ۽ جڏهن ٿَڪجِي چُور چُور ٿي پيو تہ وهنجڻ هليو ويو. رات جو هن کي تمام گهري ننڊ آئي تہ خوابن ۾ هُو ڪوشليا سان هٿ هٿ ۾، آڱريون آڱرين ۾ ۽ نيڻ نيڻن ۾ وجهي نچندو رهيو هئو. ڪوشليا جو نالو هن جي وجود ۾ جهانجهر جيان وڄندو هئو، ڪوشليا نہ رڳو هن جي دوست هئي، پر هن جي اڻ- سامايل محبت هئي، اڪيلاين جو آٿت هئي، هن جي روح جي غذا ۽ Soul mate هئي. هُوءَ جڏهن آهان سان ملي ٽھڪ ڏيندي هئي تہ هن جو انگ انگ ڪَرَ موڙي اٿندو هئو. هن جي وجود ۾ ڄڻ بھار جي آمد ٿي ويندي هئي.
اها سڄي رات خوابن ۾ آهان ۽ ڪوشليا سمنڊ جي ڪناري تي پنھنجن پاجامن جا پانچا مٿي ڪري ٿڌي واريءَ تي پيرن اگهاڙا هلندا رهيا هئا. هلي هلي ۽ سامونڊي پکين جا آواز ٻڌي ٻڌي جڏهن ٿڪجي پيا هئا تہ ڪناري تي ٺھيل پٿر جي مندر جون چاڙهيون چڙهندا اندر پوڄا لاءِ هليا ويا هئا. آهان، ڪوشليا جا چاڙهيون چڙهندڙ سفيد ۽ نازڪ پير تڪيندو رهجي ويو هئو، جيڪا هن جي اڳيان اڳيان ڏاڪا چڙهي رهي هئي.
انھن ڏينھن حويليءَ ۾ آدرشني جي وڏي ڌاڪ هئي، ڇو تہ هُو نہ رڳو فلمي صنعت ۾ بلڪ ملڪ جي سپرهٽ فلمن جي سپر اسٽار هئي ۽ هن جو مڙس همانشو راءِ وري ملڪ جي هڪڙي ’خفيھ‘ اداري جو سربراھہ هئو، هن جي رهائي ملڪ جي وڏن وڏن بيورو ڪريٽس، وزيرن ڪبيرن ۽ سياستدانن سان هوندي هئي. آدرشني جي هر فلم هِٽ فلم هوندي هئي، جڏهن بہ هن جي فلم لڳندي هئي تہ سئنيمائن تي ماڻھو ڳاهٽ هوندا هئا! هن جي فلمن ۾ رقص بہ ڏسڻ وٽان هوندو هئو. جيڪو ماڻھن ۾ تڙپ ۽ بيقراري پيدا ڪندو هئو. هن جي هڪڙي بلاڪ بسٽر فلم ’چور مچائي شور‘ ۾ هن جو، ’ٿا يقين ڪِ آئين گِي يہ راتان ڪڀِي‘ گاني تي فلمايل رقص تہ سمورا پراڻا رڪارڊ ٽوڙي ڇڏيا هئا.
هن جي هڪڙي ٻي فلم جو گانو، ’جو بچا ٿا وه لٽاني ڪي لئي آئي هين!‘ تہ ملڪ جي ٻار ٻچي جي وات تي هئو. هر ڪو اک تي وار رکيو گهٽين مان اهو گانو ڳائيندو، پنھنجي پاڻ کي هيرو سمجهندو رهندو هئو.
’آدرشني‘ جيئن ئي مشھور ٿي تہ سندس ماءُ ’ڪشمالا ديوي‘ جي اجازت سان هن شھر جي هڪڙي پوش علائقي ۾ هڪڙو خوبصورت بنگلو ورتو، جنھن جو نالو ’سينوريٽا هوم‘ رکيو ويو. جتي همانشو راءِ ڄڻ مھمانن جيان ايندو ويندو هئو.
هنن جي ٽن ٻارن، ٻن ڌيئرن ’ايشوريا‘، ’ڪاهيني‘ ۽ هڪڙي پٽ ’ستيش‘ جي سار سنڀال ۽ پرورش نوڪر ڪندا هئا. ڇو تہ سندن ماءُ پيءُ اڪثر گهر کان ٻاهر هوندا هئا.
آدرشني جي نئين فلم ’امرائو جان ادا‘ جو گانو، ’جو بچا ٿا وه لٽاني ڪي لئي آئي هين!‘ جڏهن مشھور ٿيو تہ هن جون شامون سندس ڪليگس اداڪارن، اداڪارائن ۽ سياستدانن جي بنگلن تي ڊنر پارٽيز ۾ گذرڻ کان سواءِ وزيرن، ڪبيرن، ڪئنٽومينٽس ۾ جنرلز ۽ صدر صاحب جي بنگلن تي گذرڻ لڳيون. ڪجهہ ئي عرصي ۾ هن جو شمار صدر صاحب جي خاص دوستن ۾ بہ ٿيڻ لڳو، قصو ايستائين وڃي پھتو تہ هڪ ڀيري ڪنھن ملڪ جو اهم عھديدار دوري تي آيو. واپس وڃڻ واري ڏينھن جهاز ۾ چڙهڻ کان اڳ رسمي طور صدر صاحب کان موڪلائڻو هئس، پر صدر صاحب سڄي رات ڊرنڪ ڪري رنگ رليون ملھائي، ڪنھن عورت سان ٻکيو سُتو پيو هئو، اسٽاف جا سمورا ماڻھو پريشان هئا تہ هاڻ صدر صاحب کي ڪير ننڊ مان اٿارڻ جي همٿ ڪري؟
نيٺ اسٽاف جا ماڻھو آدرشني کي وٺي آيا، جنھن وڃي صدر صاحب کي سندس بيڊروم ۾ گهڙي ننڊ مان جاڳايو ۽ جلدي جلدي تيار ڪرايو، تنھن کان پوءِ ان ملڪ جو اهم عھديدار پروٽوڪول سان موڪلائي وڃي جهاز ۾ چڙهيو هو. آدرشني جڏهن صدر صاحب جي بيڊروم ۾ گهڙي سندس مٿان ڪمبل لاٿو هئو تہ اتي هڪڙي مشھور عورت کي صدر صاحب کي ٻک وجهي ستل ڏٺو هئائين. آدرشني جو صدر صاحب سان ايتري ويجهي قربت جو سبب صدر صاحب جي هڪڙي ٻي ويجهي دوست جي پٽ جي شاديءَ جي محفل هئي، جنھن ۾ جڏهن ’آدرشني‘ پنجابي فلم ’بنارسي ٺڳ‘ جو گانو ’اک لڙي بدوبدي، موقعه ملي ڪدي ڪدي‘ تي ڊانس ڪيو هئو ۽ زبردست داد ورتو هئو.
هڪڙي ٻئي ڀيري جڏهن صدر صاحب سندس نئين ٺھرايل بنگلي جو افتتاح ڪيو ۽ سندس ويجهن دوستن جي خاص دعوت ڪئي هئي تہ ان محفل ۾ بہ ٻين ڪئين مشھور ۽ خوبصورت عورتن سان گڏ آدرشني بہ شامل هئي.
ان محفل ۾ بيگم جُوناڳڙھہ، هڪڙي وڏي واپاريءَ جي زال، هڪڙي سياستدان جي طلاق ڏنل اڳوڻي زال، ڪجهہ آرمي آفيسرس، هڪڙو آءِ جي جيلز، هڪڙو بينڪر ۽ صدر صاحب جي هڪڙي غير ملڪي گوري دوست سيرينا وليمس (جنھن لاءِ مشھور هئو تہ اُها سندس ملڪ جي انٽليجنس اداري جي پاليسين ۽ صدر صاحب جي وچ ۾ ضمانت هئي) سان گڏ ٻين بہ ڪافي ماڻھن ۽ پرڪشش عورتون جو هجوم هئو، جيڪي وائين، ڊائين ۽ سموڪنگ ۾ مشغول هيون. اتفاقاً ان رات بُليو مُون هئو، ان ڪري نئين ٺھيل بنگلي جي سُئمنگ پول جي چوڌاري ڪرسيون ۽ ٽيبلون لڳائي، محفل ڄمائي وئي هئي. اها رات ڏاڍي حسين هئي، چانڊوڪي سميت هر طرف روشنين، خوشبوئن ۽ خوبصورتين جا لھرا هُئا. سمورن ڄڻن کُلئي آسمان هيٺان شاهي چنڊ جو نظارو ڪرڻ سان گڏ اتي آيل زميني چنڊن جو بہ خوب نظارو ڪيو هو. ان رات آدرشني سان گڏ هلڪي سرور ۾ ٻين عورتن بہ جڏهن پنجابي فلم ’سالا صاحب‘ جو مشھور گانو ’مين تي ميرا دلبر جاني!‘ تاڙين جي لئہ تي ڪورس جي انداز ۾ ڳايو هو تہ سمورا حاضرين عش عش ڪري اٿيا هُئا.
جڏهن سمورا ڄڻا نشي ۾ چُور چُور هئا تہ سمورن اڳيان صدر صاحب پھرين آدرشني کي ڪَڇَ ۾ کڻي چُميو ۽ پوءِ سوئمنگ پول ۾ اڇلايو هو تہ ٻين بہ ائين ڪيو هئو، انھن مان ڪجهہ عورتون تہ وجهہ وٺي، ڪمرن ڏانھن ڀڄي ويون هيون، پر گهڻين کي بار بار کڻي سوئمنگ پول ۾ اڇلايو ويو هئو تہ مردن ۽ عورتن جي رڙو رڙ ۽ ٽھڪ پکڙجي ويا هئا.
ان بعد صدر صاحب ۽ آدرشني ٻيئي ڄڻا سوئمنگ پول ۾ ٽُٻيون هڻڻ لڳا هئا. آدرشني کِلِي کِلِي کيري ٿي پيئي هئي.
آدرشني جو مڙس همانشو راءِ بہ صدر صاحب جو دوست ٿي ويو هئو، ان ڪري هن کي آدرشني جو صدر صاحب جي محفلن ۾ وڃڻ خراب نہ لڳندو هئو. ان جي مناسب قيمت آدرشني کي تہ ملندي ئي هئي پر همانشو راءِ، صدر صاحب کان سندس ويجهن دوستن جا غير قانوني ڪم اُڪلائي ڪروڙين روپين جا فائدا وٺندو هئو.
سيرينا وليمس جو ظاهري طرح اهو تعارف ڪرايو ويو هئو تہ هُوءَ ملڪ جي ڊُيزرٽ ايرياز ۾ سماجي ڀلائيءَ جا ڪم ڪري ماڻھن جي زندگيءَ جو معيار بھتر ڪرڻ جي ڪم سان آئي هئي، ان ڪري هُو هڪڙي ڊونر ايجنسيءَ جي صورت ۾ متعارف ٿي هئي، جنھن جو ڪو ڊيزرٽ ايرياز ۾ رهندڙ ڳوٺاڻن لاءِ پاڻيءَ جا کوھہ کوٽائڻ، کين نلڪا هڻي ڏيڻ وغيره شامل هئو. ان کان اڳ اها عورت افريقا جي ڪيترن ئي ملڪن ۾ اهڙا ڪم ڪري چُڪي هئي.
همانشو راءِ جي سربراهيءَ ۾ سيرينا وليمس جي صدارت ۾ سمورن صوبن مان ’مائيڪرو فنانسنگ‘ ڪندڙ مقامي اڳواڻن کي گهرايو ويو ۽ ملڪ جي رموٽ ايرياز ۾ ترقيءَ جي ڪم کي هٿي وٺرائڻ لاءِ فيصلا ڪيا ويا ۽ کين ’گرينڊ لنچيان بُوفي‘ ڪرايو ويو.
مقامي اڳواڻن سان ڪانفرنس ڏاڍي ڪامياب رهي، جنھن ۾ فيصلو ڪيو ويو تہ جلد ئي مقامي اڳواڻن سندن پراجيڪٽس ۽ Suggestions سان گڏ ايندا تہ کين فنڊ مھيا ڪرڻ جو بندوبست ڪيو ويندو.
سال کن کان پوءِ ملڪ ۾ جنرل اليڪشن ٿيڻي هئي، ان لاءِ صدر هڪڙي هاءِ ليول جي ميٽنگ ڪوٺائي، ان ۾ اهم فيصلا ڪيا. اليڪشن ۾ گهربل نتيجا حاصل ڪرڻ يا وري ان کي ملتوي ڪرائڻ لاءِ همانشو راءِ کي ٽاسڪ ڏنو ويو.
سڀ کان پھرين ملڪ جي هڪڙي وڏي بينڪر، ٻن ٽن وڏن سرمائيدارن کي گهرايو. همانشو راءِ مجموعي طرح کين هڪ کرب رپين جو بندوبست ڪرڻ لاءِ چيو. جيڪي پئسا ممڪنہ طور ملڪ ۾ ٿيندڙ اليڪشن جا گهربل نتيجا حاصل ڪرڻ لاءِ استعمال ڪرڻا هُئا.
ان بعد هن ملڪ جي ڪجهہ ڦڏائي سياستدانن، هڪڙي دهشتگرد تنظيم جي اڳواڻ، اينڪرن ۽ صحافين سان الڳ الڳ ملاقاتون ڪيون ۽ کين صدر صاحب جي حمايت ۾ جلسا جلوس ڪرڻ، اڻ وڻندڙ سياستدانن جي جلسن ۾ خودڪش بمبار موڪلي قاتلاڻا حملا ڪرائڻ، اينڪرن کي چينلز تي مخصوص ايجنڊائون رکي پروگرام ڪرڻ ۽ صحافين کي اخبارن ۾ من پسند ڪالم لکي، صدر صاحب جي ساراھہ ڪرڻ جھڙيون ذميواريون ڏنيون. انھن ڪمن لاءِ اينڪرن ۽ صحافين کي ٻہ ٻہ ڪروڙ ڏنا ويا، سياستدانن کي ڏھہ ڏھہ ڪروڙ ۽ دهشگرد تنظيم کي ٽيھن ڪروڙن جي پھرين قسط ادا ڪئي وئي ۽ سمورا پنھنجن پنھنجن ڪمن کي لڳي ويا.
اليڪشن ملتوي ڪرائڻ جي پروگرام کي بہ مدنظر رکندي، دهشتگرد تنظيم طرفان ملڪ جي گاديءَ واري هنڌ ۽ وڏن صوبائي شھرن جي بازارن، مندرن، مسجدن ۽ چرچن ۾ خودڪش ڌماڪا ڪرائڻ جو پروگرام پڻ رٿيو ويو.
’سيرينا وليمس‘ طرفان ڊيزرٽ ايرياز ۾ ڪم ڪندڙ مائيڪرو فنانسنگ ڪندڙ تنظيمن جي اڳواڻن جي مانَ ۾ ٻن ڏينھن جو پروگرام مالديپ جي ’رنگالي ٻيٽ‘ تي سمنڊ اندر ٺھيل ’ڪونراڊ هوٽل‘ ۾ بڪنگ ڪرائي، ڪانفرنس ڪرڻ ۽ سمنڊ اندر رات گذارڻ جو پروگرام ٺاهيو ويو، جتي انھن کي سندن پراجيڪٽس پيش ڪري مالي سھائتا پڻ وٺڻي هئي. اها ڪانفرنس هڪ هفتي بعد رٿي ويئي. ان ڪانفرنس کان پھرين ايندڙ آچر تي سيرينا وليمس مقامي چرچ ۾ عبادت ڪرڻ ويئي. ان مھل پادري اڃا ويلڪم اسپيچ ڪري رهيو هئو تہ چرچ ۾ زبردست ڌماڪو ٿيو. اهو خودڪش ڌماڪو هئو، جنھن سان سڄو چرچ لرزي ويو ۽ ڪئين ماڻھو ڦٿڪڻ لڳا.
ڌماڪي ۾ 81 ماڻھو مارجي ويا ۽ گهٽ ۾ گهٽ 110 ماڻھو سخت زخمي ٿيا. حملو ٻن دهشتگردن پنھنجي جسم سان بم ٻڌي ڪيو هئو. بدقسمتيءَ سان مئلن ۾ سيرينا وليمس پڻ شامل هئي. هي ڌماڪو ملڪي تاريخ جو بدترين ڌماڪو هئو، جنھن جا پڙاڏا سڄي دنيا جي چئنلز تي ٻڌا ويا. ملڪ جي تمام گهڻي بدنامي ٿي. ڌماڪي جو اثر ايترو تہ شديد هئو، جو چرچ جي فرش ۾ پنجن فوٽن تائين کڏو پئجي ويو. ڪافي مھينن تائين ملڪ جي سمورن چرچن ۾ ڪرسچن عبادت گذارن جي حاضري بنھه گهٽ رهي.
سيرينا وليمس جي پنھنجي ملڪ لاءِ ڪيل بيش بھا خدمتن جي عيوض سندس مڙھہ جو تابوت آمريڪن ايمبيسيءَ ۾ آندو ويو ۽ کيس ملڪ جي بي لوث خدمت ڪرڻ تي زبردست خراجِ عقيدت پيش ڪرڻ وارن ۾ صدر صاحب بہ پيش پيش هئو.
”اي پاڪ پيءُ! عظيم رب تنھنجي پٽ حضرت عيسيٰ جي صدقي تنھنجي هن شھيد ’سيرينا ولميس‘ جنھن تنھنجي راھہ ۾ پنھنجو رت وهايو ۽ تنھنجي مھا بيان ڪئي، کيس بخش ڪر ۽ کيس پنھنجي مقدس هنج ۾ وَٺ!“ پادريءَ دعا ڪئي، گهڻن جي اکين ۾ اداسيءَ هئي. سندس تابوت کي پوءِ هڪڙي فوجي جهاز ۾ چاڙهي آمريڪا موڪليو ويو. ماحول ڪافي سوڳوار هئو. سندس ياد ۾ ميڻ بتيون روشن ڪيون ويون. اها شام سفارتخاني ۽ سڄي ملڪ لاءِ ڪافي ڀاري هئي.
آهان کي ننڍي هوندي پڙهيل شعر ’واھہ ڙي تارا گول تارا‘ ۾ ڪافي سالن بعد شعر جي اها ڳالھہ معلوم ٿي تہ شاعر بلڪل صحيح چيو هو. آسمان تي ڪُنڊن وارا نظر ايندڙ تارا اصل ۾ گول آهن، پر مسلمان انھن کي پنج ڪُنڊيارو ٿا ڏسن ۽ يھودي ڇھہ ڪُنڊيارو! اصل ۾ اهو سڀ ڪجهہ خلا ۽ اک جو وهم آهي، جنھن ڪري تارا ڪنڊن وارا ٿا ڏسڻ ۾ اچن ۽ آسمان پڻ نيرو، اڇو يا ميرانجھڙو! پر اهو نہ نيرو آهي ۽ نہ اڇو نہ وري ميرانجھڙو! هن سوچيو تہ ان جو مطلب ٿيو تہ شيون دراصل جھڙيون بہ آهن اسان جي اک انھن کي اصل جھڙو نٿي ڏسي سگهي؟ پوءِ اهو ڇا آهي؟ يعني شيون جھڙيون اصل ۾ آهن، ائين ڏسڻ ۾ ڇو نٿيون اچن! آهان کي سندس ماءُ جو گفٽ ڪيل ’ڊائناسارس‘ بابت ٿري ڊي ڪتاب پڻ سمجهہ ۾ نہ ايندو هو.
هُو انھن ڳالھين بابت جڏهن سوچي سوچي ٿَڪو تہ هن ان جا جواب ڪوشليا کان پڇڻ چاهيا، پر ڪوشليا رڳو مُرڪندي رهي هئي ۽ هن کي ڪو مطمئن ڪندڙ جواب نہ ڏيئي سگهي هئي. ان رات جڏهن آهان گهري ننڊ سمھي رهيو تہ هن خواب ۾ ڏٺو، آسمان تي سج اڀريل هئو ۽ ان جي سامھون ڪجهہ ڳاڙها ۽ ڪارا ٻرندڙ گولا پاڻ ۾ ٽڪرائجي رهيا هئا يا هڪٻئي سان وڙهي رهيا هُئا؟! تہ هُو ڪافي حيران ٿيو، جڏهن اک کليَس تہ ڏٺائين، ڪوشليا کانئس پري ستل هئي. هن ڪوشليا کي ڀاڪر ۾ ڀري ويجهو ڪيو ۽ پنھنجي ڇاتي سندس ڇاتيءَ سان ملائي سمھي رهيو.
صبح جو جڏهن آهان جي اک کلي تہ هن کي ياد آيو تہ، هن ڪا فلم ڏٺي هئي، جنھن ۾ هڪڙو جملو هئو:
‘Behind every great fortune, lies a great crime!’
يعني ڪاميابيءَ، دولت ۽ حشمت جي پويان ڏوهن جي تاريخ هوندي آهي! معنيٰ تہ دنيا ۾ ڪوبہ ڪم سؤلو ڪونھي! ۽ هن کي اهڙا ٻيا جملا بہ ياد اچڻ لڳا، جيڪي هن وي. سي. آر تي ڏٺل فلمن ۾ ٻڌا هئا، تہ هُو مرڪڻ لڳو هو.
‘Behind every great man, is a women rolling her eyes!’
‘Behind every great love, is a great story!’
‘Behind every great daughter, is a truly amazing dad!’
هن جي پويان تہ رڳو سندس ماءُ هئي ۽ هن جي ماءُ واقعي هڪڙي زبردست عورت هئي. جيڪا حويليءَ ۾ رهندي بہ بنھه مختلف سوچ جي مالڪ هئي، جنھن هن جي تربيت بہ مختلف طريقي سان ڪئي هئي.
آهان جڏهن سيڪنڊري اسڪول سرٽيفڪيٽ ورتو تہ هڪ ڏينھن هن جي ماءُ هن کي شھر جي ان ساڳئي معزز نظر ايندڙ شخص وٽ وٺي ويئي، جنھن سان ٻہ سال پھرين هُو هڪڙي تقريب ۾ ملي چڪو هو، جنھن لاءِ سندس ماءُ کيس ٻُڌايو هو تہ اهو شخص هن جو پيءُ هئو. ان ڏينھن اهو شخص هڪڙي آسمان سان ڳالھيون ڪندڙ پلازا جي ستين منزل تي هڪڙي آرامدہ آفيس ۾ ريوالونگ چيئر تي ويٺل هئو. سندس سامھون پيل ٽيبل تي هڪ طرف گلوب رکيل هئو ۽ ٻئي طرف ڪافي فائيل.
سالٽ اينڊ پيپر وارن، چاپئين ڏاڙهيءَ ۽ مُڇن واري ان شخص جي وات ۾ چُروٽ پيل هئو، جنھن مان هُو ڪش هڻي خوشبودار دونھون ڪمري جي ٿڌي ماحول ۾ اڏائي رهيو هئو. ان شخص اٿي بيھي آدريڪا جو آڌرڀاءُ ڪيو. آدريڪا ان شخص لاءِ آهان کي ٻڌايو تہ سندس پيءَ جو نالو ’ستيش چندريڪا‘ هئو. ڏسڻ ۾ ايندڙ اهو معتبر شخص، ڪافي آهان ڏانھن دلچسپيءَ وچان نھاري رهيو هئو ۽ هن جي ماءُ سان مُرڪي ڳالھائي رهيو هئو. آهان اتي رکيل ڊارڪ گرين ڪلر جي گداز صوفي تي ويھي، پريان رکيل هڪ شيلف ڏانھن ڏسڻ لڳو، جنھن ۾ ڪجهہ انگريزي ڪتاب رکيل هئا.
ڪجهہ دير حال احوال ڪرڻ کان پوءِ ستيش چندريڪا فون تي هنن لاءِ ڪافي ۽ ڪيڪ آڻڻ جو حڪم ڪيو ۽ آهان ڏانھن نھاريو. هن جون اکيون آهان سان ملندڙ هيون! آهان سندس ريوالونگ چيئر جي پويان لڳل شيشي مان گهڻ - ماڙ بلڊنگس ۾ انھن مٿان ڇانيل سونھري ڪنارن وارا نيرا ۽ اڇا ڪڪر ڏسڻ لڳو.
شگر ڊيڊي جھڙو سُتيش دراصل آهان جو اصل پيءُ هئو، جنھن هن جي ماءُ سان لِڪَ چوري ۾ شادي ڪئي هئي ۽ شھر ۾ بلڊر ۽ پراپرٽي ڊيلر هئڻ سان گڏ هڪڙي ريڪروٽنگ ايجنسيءَ جو پڻ مالڪ هئو. جيڪا ايجنسي ملڪ مان ماڻھو هٿ ڪري مڊل- ايسٽ جي ملڪن ۾ موڪليندي هئي. اها خبر پوڻ کان پوءِ ڪجهہ ڏينھن لاءِ تہ هُو حيرت ۾ هئو، پر پوءِ آهستي آهستي هن جي خود اعتمادي ۾ واڌارو اچڻ لڳو ۽ هُو ستيش چندريڪا سان ويجهو ٿيڻ لڳو. ڪجهہ ڏينھن بعد ’ستيش انٽر پرائيزز‘ کي پنج هزار رٽائرڊ فوجين ۽ پوليس وارن جي ڀرتي جو آرڊر مليو، جيڪي ليبيا لاءِ موڪلڻا هئا. اهو معاهدو سئٽزرلينڊ ۾ ڪيو ويو ۽ ليبيا جي سفارتخاني بہ ان جي تصديق ڪئي. ’ستيش چندريڪا‘ ملڪ جي سمورن وڏن شھرن ۾ ’ستيش انٽرپرائزز‘ جون سب آفيسون کولي، انھن جي ذريعي ماڻھو ڀرتي ڪرڻ شروع ڪيا ۽ هنن ماڻھن کان ٻاهر موڪلڻ لاءِ في ماڻھو هڪ لک روپيا مقرر ڪيو.
آدريڪا جي تعاون سان هنن حويليءَ مان چونڊ خوبصورت ڇوڪريون ڀرتي ڪري آفيسن ۾ رکيون. هيڊ آفيس ۾ وري هنن ڪوشليا کي ڪائونٽر سنڀالڻ لاءِ ڏنو ۽ اتي صفائي ڪرڻ ۽ چانھہ پيارڻ لاءِ تاجي کي رکيو ويو ۽ سپرويزن جي ذميواري آهان کي ڏني ويئي.
ويزائون لڳڻ کان پوءِ ڀرتي ڪيل سابق فوجي ۽ پوليس جي سپاهين کي ليبيا موڪليو ويو، جتي هنن کي ’القصرہ‘، ’الشوراف‘، ’الويران‘ ۽ ’تريپولي‘ جي ڪئمپن ۾ موڪلي مجبور ڪيو ويو تہ هُو فوجي ٽريننگ وٺي چاڊ ۽ مصر جي خلاف هلندڙ جنگ ۾ حصو وٺن! جنھن تي اهي ماڻھو ڪافي پريشان ٿيا ۽ گهڻن تہ انڪار ڪيو، جنھن تي مٿن تشدد پڻ ڪيو ويو.
اتفاق سان ’تريپولي‘ جي هڪڙي ڪئمپ مان هڪڙو ماڻھو فرار ٿيڻ ۾ ڪامياب ٿي ويو ۽ پوءِ رلندو پنندو اچي ملڪ ۾ پھتو ۽ ان ڳالھہ جو ڦڪڙ ڦاڙيائين تہ ملڪي خفيہ ايجنسين کي ڳڻتي وٺي ويئي ۽ تحرڪ ۾ آيون، ’ستيش انٽرپرائزز‘ کي نوٽيس موڪليو ويو تہ هُو ان ڳالھہ جي وضاحت ڪري. هن پھرين تہ پنھنجن ڪجهہ طاقتور دوستن کان فونَ ڪرائي معاملي کي دٻائڻ جي ڪوشش ڪئي. ڪجهہ منسٽر ليول جي دوستن کان بہ چوايائين ۽ جڏهن ناڪام ٿيو تہ ايجنسين کي رشوت جي آڇ ڪيائين، پر جڏهن اتان بہ سکڻو جواب مليس تہ هُو سندس پارٽنر ۽ ڀاءُ ’آڪيش چندريڪا‘ سندس زال آدريڪا، ڪملاوتي، آهان ۽ ڪوشليا کي ساڻ ڪري ملڪ مان فرار ٿي برطانيا پھچڻ ۾ ڪامياب ٿي ويو. جتي پھچي هن پنھنجي ملڪ مان غير قانوني طور ڪمايل ڪروڙين روپين مان پراپرٽي خريد ڪئي، گهر ورتو ۽ پوءِ ’آدريڪا انويسٽمينٽ ڪمپني‘ ۽ ’آهان انويسٽمينٽ ڪمپني‘ جي نالي سان ٻہ ڪمپنيون کولي ڪاروبار شروع ڪيو.
آهان ۽ ڪوشليا اتي ڪنھن ڪاليج مان ’گريجويشن‘ ڪئي، بزنيس ڪندا رهيا. آهان هڪڙي ڪلب ۾ داخلا وٺي ڪرڪيٽ کيڏڻ شروع ڪيو ۽ واندڪائيءَ ۾ ڪوشليا جي وارن جي ڇانوَ ۽ ٻانھن جو سواد ماڻيندو رهيو. جيتوڻيڪ هندو ڌرم ۾ ويجهن مائٽن سان تعلق رکڻ يا شادي ڪرڻ جو رواج ناهي، پر ان هوندي بہ هنن لِوِ - اِن ۾ رهڻ جو فيصلو ڪيو، هُو ٻئي ڄڻ تہ هڪ ٻئي لاءِ لازم ملزوم بڻجي چڪا هئا. هُو ٻيئي نہ رڳو هڪڙي ڪمري ۾ سمھندا هئا، پر سڄو سڄو ڏينھن گڏ هوندا هئا، اڪثر وِيڪ اينڊس تي هُو بيچز تي موڪل ملھائڻ ۽ وائين پيئڻ ويندا هئا. هلندا هئا تہ هڪ ٻئي جي هٿ ۾ هٿ ڏيئي هلندا هئا. لانگ ڊرائيو تي هڪ ٻئي جي سٿرن ۽ تاڙين تي تاڙا هڻندا ٽھڪ ڏيندا، مُرڪندا هڪٻئي جي غلطين تي کِلندا، هڪٻئي جا چٻرا ڪڍندا ۽ اهلون ڪندا رهندا هئا.
اتي رهندي ’آدريڪا‘ کي حويليءَ بابت سڀ خبرون پونديون رهيون. وقفي وقفي سان سندس سس ڪشمالا، ان بعد ماءُ ساوتري ۽ ڪجهہ سالن کان پوءِ ڪوشليا جو پيءُ ڌنيش ديھانت ڪري ويا، جن لاءِ هُو رڳو فون تي روئي آڪھہ وارن کي ’اوم شانتي‘ ئي چئي سگهيا هئا! ’آدريڪا‘ ۽ ’ڪوشليا‘ مندر ۾ وڃي انھن جي لاءِ پرارٿنا ڪري ۽ خاموش ڳوڙها وهائي سگهيون هيون، ڇو تہ هنن جو واپس وڃڻ ممڪن نہ هئو!
ڪجهہ عرصي کان پوءِ ملڪ مان فوجي حڪومت ختم ٿي ۽ اليڪشن بعد جمھوري حڪومت آئي تہ پارليامينٽ سابق حڪومت جي دؤر ۾ داخل ٿيل سمورا ڪيس ختم ڪري ڇڏيا تہ انھن ۾ ’ستيش انٽرپرائزز‘ جو ڪيس بہ ختم ٿي ويو. حويليءَ ۾ بہ خوشي جي لھر ڦھلجي ويئي.
ستت ئي ستيش، ان جو ڀاءُ آڪيش چندريڪا، آدريڪا ۽ ڪملاوتي تہ واپس ملڪ ڏانھن موٽيا، پر آهان ۽ ڪوشليا اتي بزنيس ڪندا رهيا.
هڪ ڏينھن آهان ۽ ڪوشليا ’لي ميريڊين‘ هوٽل ۾ لنچ ڪرڻ لاءِ ويا، ان ڏينھن ڪوشليا کي هيڊي رنگ جو پاجامو ۽ واڱڻائي رنگ جي قميص، اکين تي ميري ڪليئري (Marie cloure) جا هيڊي رنگ جا رم لپس واٽر ڪلر گريڊيئينٽ جا سن گلاسز، ننھن تي واڱڻائي نيل پالش ۽ ساڳئي رنگ جي لپ- اسٽڪ لڳل هئي. ان وقت هُوءَ ڪائونٽر جي ٻاهران بيھي پنھنجي ’ريڊلي‘ جي پرس مان ڪجهہ ڳولي رهي هئي تہ آهان هن کي ڏسي مُرڪيو ۽ کيس ڪنھن نانگڻ سان تشبيھہ ڏني، تہ ڪجهہ دير لاءِ ٻئي مُرڪندا رهيا هئا.
ان مھل ئي هنن ڏٺو، سامھون ملڪ جو مشھور ڪرڪيٽر ’دامان‘ سندس ڪنھن گرل فرينڊ سان گڏ اچي رهيو هئو. هن کي نيوي بليو ٽو پيس تي ڪاري رنگ جو ’بو‘ لڳل هئو تہ ’آهان‘ وڌي وڃي هن سان مليو ۽ ساڻس پنھنجو تعارف ڪرايائين. ان وقت ’دامان‘ سندس گرل فرينڊ جوليا وردن سان گڏ اتي آيو هئو.
ڪجهہ ڏينھن بعد آهان ۽ هن جي هڪڙي ڊنر پارٽي ۾ ملاقات ٿي، جتي ’دامان‘، ’ايما سارجنٽ‘سان گڏ هئو. هنن ٻنھي جي وات مان شراب ۽ تماڪ جي گڏيل بوءِ اچي رهي هئي. ان ملاقات بعد هُو ٻئي پاڻ ۾ دوست بڻجي ويا هئا. ٻئي ڏينھن آهان هن کي ڪنھن نائيٽ ڪلب ۾ اچڻ جي دعوت ڏني، جتي اهو ڪرڪيٽر ’ڪيرولين ڪبليٽ‘ سان گڏ آيو. اتي هنن وائين پيتو ڊنر ڪئي ۽ رقص بہ ڪيو. ان بعد هُو اتي ڪيترين ئي گيدرنگس ۾ مليا ۽ ڪيئي ڀيرا مان آهان جي دعوتن ۾ شريڪ ٿيو.
’دامان‘ پنھنجي ملڪ موٽيو تہ هڪڙي سياسي پارٽي ٺاهڻ جو اعلان ڪيائين، جنھن تي ڪافي ماڻھو حيران ٿيا.
ٻارنھن سالن جي عرصي ۾ آهان ۽ ڪوشليا بزنيس ۾ ترقي ڪري ارب پتي بڻجي ويا تہ اتي ڪجهہ وقت لاءِ پنھنجا نمائندہ مقرر ڪري هُو واپس ملڪ آيا. جتي هڪڙي مھانگي علائقي ۾ هنن وڏو گهر ورتو ۽ ٻئي اتي رهڻ لڳا.
آهان هڪ رات ڪنھن ڊنر پارٽيءَ ۾ ’دامان‘ سان مليو تہ دامان کيس سندس سياسي پارٽيءَ ۾ اچڻ جي دعوت ڏني جيڪا هن قبول ڪئي.
آهان ۽ ڪوشليا جڏهن حويليءَ ۾ آيا تہ هنن کي اتي نہ رڳو تمام گهڻي تبديلي ڏسڻ ۾ آئي پر هنن ڪافي نيون خبرون بہ ٻڌيون، هاڻ حويليءَ جي پراڻي چھل پھل ۽ اوج نہ رهيو هئو. حالانڪ شام ٿيندي ئي نيون نوجوان ٿي ويل ڇوڪريون ٺھي سنبري شھر جي بنگلن جي رونق بحال ڪرڻ لاءِ وينديون هيون.
هنن جون ماميون ۽ ماسيون پوڙهيون ٿيڻ لڳيون هيون. آهان جو سئوٽ آنند ملڪ جو مشھور گلوڪار/ پلي بيڪ سنگر بڻجي ويو هئو. سانوليءَ جون ٻہ ڇوڪريون شھر جي بگڙيل ڇورن سان ڀڄي ويون هيون، جيڪي حويليءَ ۾ رقص جون محفلون ڏسڻ ايندا هئا. هڪڙو ماسات ڊاڪيومينٽريز ٺاهي رهيو هئو. هڪڙو وري مشھور ٽي. وي اينڪر هئو. ڪملاوتي شوبز ۾ نوان رڪارڊ قائم ڪيا هئا ۽ جمھوري حڪومت ۾ ’آدرشني‘ گذريل صدر سان ويجهو هئڻ جي ڪري جيل جي سزا ڪاٽي رهي هئي. حويليءَ ۾ تمام گهڻا نوان ٻار ڇوڪريون ۽ ڇوڪرا پيدا ٿي وڏا ٿي رهيا هئا. بشو رام تمام گهڻو پوڙهو ٿي ويو هئو، نظر گهٽجڻ جي ڪري چشمو پاتل هئس. سندس پنبڻ بہ اڇا ٿي ويا هئا ۽ باٿ روم ۾ ڪرڻ سبب پنھنجي کاٻي ٽنگ ڀڃايو ويٺو هو، جنھن تي پلستر چڙهيل هئس، تنھن ڪري بستري داخل هئو. شادو پھلوان گذاري ويو هئو ۽ سندس جاءِ تي ساڳيو ڪم سندس پُٽ ڪري رهيو هئو. مھمانن لاءِ چانھہ پاڻي آڻڻ وارو تاجي هاڻ شھر جي هڪڙي داداگير سان ملي، ماڻھن جي زمينن تي قبضا ڪري رهائشي ڪالونيون ٺاهي رهيو هئو ۽ شھر جو ڪروڙ پتي شخص بڻجي ويو هئو.
وقت سان گڏ گهڻو ڪجهہ بدلجي ويو هئو. آهان هڪڙو مھانگو وڪيل ڪري سندس ماسي آدرشني جي ضمانت ڪرائي کيس جيل مان ٻاهر ڪڍرايو، پر هُوءَ هاڻ بيمار ٿي پئي هئي. آدرشني جون ٻيئي ڌيئرون هاڻ جوان ٿي ويون هيون، جن مان ايشوريا، هڪڙي انگريزي اخبار ۾ فري لانسنگ ڪرڻ لڳي هئي ۽ ڪاهيني ٽي.وي ڊرامن ۾ ڪم ڪرڻ لڳي هئي. زندگي ائين روان دوان هئي. ]هلندڙ[
