نور محمد لاکير جون سياسي، سماجي ۽ تعليمي خدمتون

سنڌ سلامت ڪتاب گهر پاران نامياري ليکڪ ۽ محقق مختيار احمد ملاح جو ترتيب ڏنل ڪتاب ”نور محمد لاکير جون سياسي، سماجي ۽ تعليمي خدمتون“  اوھان اڳيان آڻي رھيا آھيون.
ھن ڪتاب جي سھيڙ ۽ ترتيب ۾ سنڌ جي ھڪ اھم سياسي ۽ سماجي شخصيت نور محمد لاکير کي نروار ڪيو ويو آھي. نور محمد لاکير جي سڀ کان اھم خدمت تہ حيدرآباد ۾ قائم ڪيل نور محمد ھاءِ اسڪول ۽ مسلم ھاسٽل آھي پر ساڳي وقت سندس ڪيل ڪيترن ئي ڪمن کي جيڪي اسان کان اوجهل ھيا انھن کي پڻ اڳيان آندو ويو آھي. ڪتاب جي پھرين حصي ۾ نور محمد لاکير جي شخصيت ۽ ڪيل ڪمن بابت لکيل مختلف مضمون، ٻئي حصي ۾ نور محمد اسڪول ۽ مسلم ھاسٽل جي تاريخ، ٽئين حصي ۾ مختلف تقريرون ۽ مضمون، چوٿين حصي ۾ مختلف خط، پنجين حصي ۾ منظوم ڀيٽا ۽ ڇھين حصي ۾ اردو مضمون شامل ڪيا ويا آھن.
ھي ڪتاب فيڪلٽي ميمبرس آف نور محمد هاءِ اسڪول، حيدرآباد، سنڌ پاران 2023ع ۾ ڇپايو ويو آھي. ٿورائتا آھيون مختيار احمد ملاح جا جنھن ڪتاب سنڌ سلامت ڪتاب گهر تي پيش ڪرڻ جي اجازت ڏني. 

محمد سليمان وساڻ
مينيجنگ ايڊيٽر (اعزازي)، ڪراچي 
سنڌ سلامت ڊاٽ ڪام
sulemanwassan@gmail.com
sindhsalamat.com
 books.sindhsalamat.com

هيءُ ڪتاب ارپيان ٿو، پنھنجي پڦاٽ آصف ابراهيم زاهديءَ کي، جيڪو سردي هجي يا گرمي، مينھن هجي يا طوفان، ڳوٺ جي ماڻھن جي مدد لاءِ نڪري پوندو آهي. سندس شخصيت جا ڪيترائي روپ آهن. شل مالڪ سائين کيس هميشہ سٺي صحت عطا ڪري!
۽
هي ڪتاب ارپيان ٿو حافظ احمد انڍڙ کي، جيڪو سنڌي ادبي بورڊ جو ملازم آهي، ۽ سياحت ۽ علم جي کوجنا سان کيس خاص محبت آهي. هن ڪتاب جي مواد جي تلاش ۾ سندس تمام وڏي محنت شامل آهي، سندس مدد کان سواءِ شايد هن ڪتاب جي ترتيب ممڪن نہ هئي.


مختيار احمد ملاح

سڀ حق ۽ واسطا محفوظ

ڪتاب: نور محمد لاکير جون سياسي، سماجي ۽ تعليمي خدمتون
ترتيب، تحقيق ۽ ايڊيٽنگ: مختيار احمد ملاح
ڇاپو پھريون: آڪٽوبر 2023ع
ڇاپيندڙ: فيڪلٽي ميمبرس آف نور محمد ھاءِ اسڪول، حيدرآباد، سنڌ
ڇپائي ڏيندڙ: ريکائون پبليڪيشن، ڪراچي
قيمت: 600 روپيا
ڇاپو ٻيو، سنڌ سلامت ويبسائيٽ

ڊجيٽل ايڊيشن: سنڌ سلامت ڪتاب گهر
2024ع
books.sindhsalamat.com

بمبئي ليجسليٽو ڪائونسل ۾ سنڌ جي نمائندگيءَ جي مختصر تاريخ؛
برصغير ۾ انگريزن جي آمد وقت پارليامينٽ يا اسيمبليءَ جو ڪو خاص تصور يا ڍانچو موجود نہ هيو. ھندستان ۾ آئيني سڌارن طرف پھرين وک وڌائيندي 1861 ع ۾ برطانوي پارليامينٽ "انڊين ڪائونسل ايڪٽ 1861" پاس ڪيو،جنھن تحت مرڪز ۾ گورنر جنرل جي ڪائونسل ۽ بمبئي، ڪلڪتہ ۽ مدراس پريزيڊنسين ۾ قانون ساز ڪائونسلن جو وجود عمل ۾ آندو ويو. اهڙي ريت پھريون ڀيرو بمبئي ليجسليٽو ڪائونسل وجود ۾ آئي. هن قانون تحت پھريون ڀيرو مقامي ماڻھن کي قانون ساز ڪائونسل ۾ نمائندگي مِلي، ۽ گورنر کي چار غير سرڪاري (مقامي ماڻھن) کي ڪائونسل ميمبر مقرر ڪرڻ جو اختيار هيو. هِنن ليجسليٽو ڪائونسلن کي ڪي خاص اختيار ڪونہ هيا. ڪائونسل جي ميمبرن کي صرف بِل متعارف ڪرائڻ ۽ متعارف ڪرايل بِلن تي ووٽنگ جو اختيار هيو. ان کان سواءِ انھن وٽ مالي معاملن بابت پڇا ڳاڇا، سوال پڇڻ ۽ ٺھراءُ پيش ڪرڻ جو اختيار بہ نہ هيو
”انڊين ڪائونسل ايڪٽ 1892“ تحت ڪائونسل کي ڪجهہ وڌيڪ اختيار ڏيندي ميمبرن جو انگ بہ وڌايو ويو. هن ايڪٽ تحت ڪراچي چيمبر آف ڪامرس ۽ سنڌ جي زميندارن لاءِ الڳ سيٽون مختص ڪيون ويون. ان موقعي سنڌ جي زميندارن ۽ جاگيردارن لاءِ هڪ سيٽ مختص ڪئي وئي. منٽو-مارلي سڌارن جي نتيجي ۾ انڊين ڪائونسل ايڪٽ 1909 پاس ڪيو ويو. انھن سڌارن جي نتيجي ۾ سنڌ جي سيٽن جو انگ وڌائي چار ڪيو ويو. ڏهن سالن کان پوءِ مونٽيگو-چيلمسفورڊ سڌارن جي نتيجي ۾ بمبئي ليجسليٽو ڪائونسل ۾ سنڌ جي سيٽن جو تعداد چار مان وڌائي اڻويھہ ڪيو ويو. جن مان 15 مسلمان، ٽي ھندو ۽ هڪ يورپين لاءِ مختص ڪيون ويو.
گورنمينٽ آف انڊيا ايڪٽ 1919 ع تحت پھريون چونڊون 1920ع ۾ ٿيون. 1920 ع ۾ منعقد ٿيندڙ پھرين چونڊن جو تقريبن سڀني وڏين پارٽين بائيڪاٽ ڪيو. ڪانگريس ۽ آل انڊيا خلافت ڪميٽي جو بہ موقف هو تہ 1919 ع وارن سڌارن کي متحدہ ھندستان کي اُهي سياسي حق نہ مليا آهن. جن لاءِ اهي جدوجھد ڪري رهيا هئا. مگر 1923 ع وارين چونڊن ۾ سڀني پارٽين ڀرپور حصو ورتو.
1923ع وارين چونڊن برصغير جي سياسي ماحول ۾ نئون روح ڦوڪي ڇڏيو. هڪ تہ تقريبن سڀ سياسي جماعتون اليڪشن ۾ حصو وٺي رهيون هيون ٻيو تہ تاريخ ۾ پھريون ڀيرو عورتن کي ووٽ ڏيڻ جو حق مليو. هِنن چوندن ۾ بمبئي ليجسليٽو ڪائونسل جي 86 سيٽن مان فقط 11 سيٽن تي اميدوار بنا مقابلي ڪامياب ٿي ويا، جڏهن تہ 75 سيٽن تي 212 اميدوارن حصو ورتو. جن مان 54 اميدوارن جون ضمانتون ضبط ٿي ويون. (جيڪي بہ اميدوار ڪُل ڪاسٽ ٿيل ووٽن جو اٺون حصو ووٽ نہ کڻي سگهندا هئا، انھن جي ضمانت ضبط ٿيندي هئي). سنڌ جي 19 سيٽن تي ٻہ ڄڻا بنامقابلي ڪامياب ٿي ويا،جڏهن تہ بقايا 17 سيٽن تي 50 اميدوارن حصو ورتو. اهڙي ريت ووٽ ڪاسٽ ٿيڻ جي شرح 48.2 سيڪڙو رهي. جڏهن تہ ان کان اڳ 1920 ع وارين چونڊن ۾ سياسي پارٽين جي بائڪاٽ سبب ووٽ ڪاسٽ ٿيڻ جي شرح صرف 34.9 سيڪڙو هئي. اهڙي ريت انڊيا جي مرڪزي اسيمبلي ۾ اُن ڪروڙن جي آبادي رکندڙ متحدہ ھندستان جي صرف 990،979 ماڻھن کي ووٽ جو حق حاصل هو، جنھن مان صرف 343،501 ماڻھن ووٽ جو حق استعمال ڪيو.
اُن وقت چونڊن ۾ هر تَڪَ تي جدا جدا اليڪشن نہ ٿيندي هئي، مگر اليڪٽوريل ڪاليج تحت چونڊون ٿينديون هيون. مثال طور تي اگر لاڙڪاڻي ضلع جي لاءِ ٽي سيٽون مختص هيون ۽ ڏھہ اميدوار اليڪشن ۾ حصو وٺي رهيا هوندا تہ پوءِ مجموعي طور تي سڀ کان وڌيڪ ووٽ کڻندڙ پھرين ٽِن اميدوارن کي ڪامياب قرار ڏنو ويندو هو. 1923 ع وارين چونڊن ۾ سنڌ جي بمبئي ڪائونسل ۾ اڻويھہ سيٽن جا چونڊ نتيجا هيٺ ڏجن ٿا.

1923 ع وارن چونڊن ۾ بمبئي ليجسليٽو ڪائونسل جي سنڌ مان چونڊيل ميمبرن جي جدول

*هنن ووٽن ۾ اُهي ووٽ بہ شامل آهن، جن کي هڪ کان وڌيڪ ووٽ ڏيڻ جو اختيار هو. اندازن ووٽن جو اصل تعداد ڄاڻڻ لاءِ حاصل ڪيل ووٽن کي تَڪَ ۾ موجود سيٽن جي تعداد سان ونڊ ڪريو.

نور محمد لاکير بطور پارليامينٽيرين
اسين مٿي برصغير ۾ پارليامينٽ يا قانون ساز ادارن جي ارتقا جو سرسري ذڪري ڪري چڪا آهيون. بمبئي ليجسليٽو ڪائونسل ۾ حيدرآباد ضلع جي مسلم ٻھراڙي جون ٻہ سيٽون هيون. 1923 وارين چونڊن ۾ هڪ سيٽ تي سر غلام حسين هدايت الله جڏهن تہ ٻئي تي نورمحمد لاکير چونڊجي آيا.
بمبئي ليجسليٽو ڪائونسل ۾ نورمحمد لاکير انتھائي متحرڪ ڪردار ادا ڪيو. پاڻ سنڌ سان متعلق ٻين جي پڇيل سوالن تي ضمني سوال ضرور پڇندو هو. ٽن سالن جي عرصي ۾ پاڻ 86 سوال پڇيايون. (ضميمو پھريون). ياد رهي تہ انھن سوالن ۾ ضمني سوال شامل نہ آهن. جيڪي بہ تقريبن ايترا ئي سوال ٿين ٿا. اهڙي ريت مختلف موقعن تي 36 دفعا تقريرون ڪيائون. جن مان چند منتخب تقريرن جو اختصار هيٺ پيش ڪيون وينديون. ان کان علاوھ پاڻ اهم قانون سازي ۾ بہ بھرو وٺندا هئا ۽ بلن ۾ ترميمون پڻ پيش ڪندا هئا، مگر جيئن تہ اڪثر ترميمون حڪومت جي موقف جي خلاف هونديون هيون، جنھن ڪري اهي ترميمون رد ٿي وينديون هيون. مگر هو پنھنجو پورو موقف پيش ڪندا هئا.
ليجسليٽو ڪائونسل ۾ تعليم، عدالتون ۽ قانون سندس پسنديدہ شعبا هئا، جنھن بابت اڪثر ڪري ڪو بحث ٿيندو هو، يا ڪا قانون سازي ٿيندي هئي تہ ان ۾ ڀرپور حصو وٺندا هئا. اهڙي ريت سندس سوالن جي اڪثريت مٿين کاتن/شعبن بابت هئي.
1923 ع جي چونڊن ۾ چونڊجي آيل ميمبرن کان 18 فيبروري، 1924 ع تي ٽائون ھال بمبئي ۾ ڪائونسل جي صدر ابراهيم رحمت الله حلف ورتو. حلف کڻڻ واري پھرين ڏينھن بمبئي جي گورنر سر ليسلي ولسن خطاب پڻ ڪيو. گورنر جي خطاب کان پوءِ اسيمبليءَ جي نائب صدر جي چونڊ ٿي. تنھن کان پوءِ اجلاس کي اڳئين ڏينھن تي ملتوي ڪيو. ڇو تہ مجموعي طور تي پھرين ڏينھن تي ايجنڊا تي ٻيا اسم نہ رکيا ويندا آهن. 19 فيبروري، 1924 ع واري اجلاس ۾ نورمحمد لاکير پاران ووٽر لسٽن ۽ سکر بئراج جي چيف انجنئير جي هيڊڪوارٽر بابت ٻہ ضمني سوال پڇيا. ساڳئي ڏينھن تي سرڪار پاران متعارف ڪرايل ”بمبئي چلڊرين بل“ جي مخالفت ڪندي چيائين ته
”هن بل ۾ پنھنجي ٻارن کي پنڻ لاءَ موڪليندڙ والدين کي ذميواري ٺھرائي، عدالتن ۾ ثبوت ڏيڻ جي ذميواري بہ سرڪاري پراسيڪوشن بدران والدين تي لاڳو ڪئي وئي آهي. سنڌ ۾ تہ گهٽين ۾ ڳائڻ وڄائڻ وارا ٻڍا ۽ ٻارگلوڪاري ڪري پنھنجو گذر سفر ڪندا آهن، ڇا هن قانون وسيلي ڪو سب انسپيڪٽر انھن کي بہ پڪڙي جيل حوالي ڪندو؟ ٻيو اهم نڪتو اهو آهي تہ ٻارن کي ڪفالت جي لاءِ ٻين مذهبن جي ماڻھن حوالي ڪيو ويندو. مونکي ان ڪري هن بل تي تمام گهڻا خدشا آهن. بھتر آهي تہ هِن بل کي عام ماڻھن جي راءِ وٺڻ لاءِ فلحال ملتوي ڪيو وڃي.“
اجلاس جي آخر ۾ نورمحمد لاکير پاران رٿ پيش ڪئي وئي تہ هي انتھائي اهم بل آهي، تنھن ڪري هن کي فلحال ملتوي ڪيو وڃي. ووٽنگ ڪرڻ کان پوءِ دلچسپ صورتحال پئدا ٿي وئي. ڇو تہ 47 ميمبرن رٿ جي حمايت ۽ 47 ميمبرن رٿ جي مخالفت ۾ ووٽ ڏنو. آخر ۾ ڪائونسل جي صدر ابراهيم رحمت الله پنھنجو فيصلاڪن ووٽ رٿ جي حمايت ۾ ڏنو. اهڙي ريت نورمحمد لاکير جي رٿ وسيلي بمبئي ڪائونسل ۾ وقت جي حڪومت کي شڪست ملي. ايتري قدر جو سنڌ سان تعلق رکندڙ اڪثر ميمبرن بہ سندس مخالفت ۾ ووٽ ڏنو. (حوالو؛پروسيڊنگس آف بمبئي ليجسليٽو ڪائونسل، جلد 11، صفحو 91)
نورمحمد لاکير پنھنجي پھرين بجيٽ تقرير 22 فيبروري، 1924 ع ۾ ڪئي. جنھن ۾ هُن ڳالھائيندي چيو تہ
”هِن بجيٽ پيش ڪرڻ تي مان سرڪار کي ڪابہ مبارڪباد پيش نہ ڪندس. اسان جي صوبي (سنڌ) جا ماڻھو غريب آهن. انھن بجيٽ جي ڪتابن ۾ اسان لاءِ ڪجهہ بہ نہ رکيو ويو آهي. هر حڪومت اسان سان انتھائي بدترين سلوڪ روا رکيو آهي. مونکي تعجب ٿيو جڏهن تعليم واري سيڪريٽري چيو تہ هو سنڌ جي تعليم جي حالتن کان واقف ناهي. منھنجي لاءِ اھا انتھائي تعجب جي ڳالھہ آهي تہ حڪومتي ميمبر تعليم جي حالتن کان باخبر ناهن. سرڪار وٽ ننڍن وڏن آفيسرن لاءِ بنگلا ٺھرائڻ لاءِ پئسا آهن، مگر تعليم لاءِ نہ آهن؟
ھاڻي (سکر) بئراج جي سوال ٿي اچون ٿا. بئراج بابت هن ھائوس ۾ مليل جليل رد عمل ڏسڻ ۾ اچي ٿو. ڪجهہ بئراج جي حمايت ۾ آهن تہ ڪجهہ بئراج جا مخالف آهن. مخالفت جو وڏو سبب اهو آهي تہ بئراج ٺھڻ سبب صوبي کي تہ فائدو ٿي سگهي ٿو، مگر شايد سنڌين کي ڪو فائدو نہ رسي. جنھن نموني سان زمينن جي نيلامي ڪئي وڃي پئي، مونکي ان تي تحفظات آهن. مان اميد ڪريان ٿو تہ اهي زمينون سنڌين کي وڪرو ڪيون وينديون.
سائين هن بجيٽ ۾ مسلمانن جي تعليم لاءِ صرف 45000 روپيا رکيا ويا آهن. جيڪي تمام گهٽ آهن. ويجهائي ۾ هڪ تمام وڏي زميندار مير غلام محمد خان ٽالپر هڪ لک سٺ هزار روپين سان پنھنجي مدد پاڻ تحت هڪ اسڪول ۽ ھاسٽل شروع ڪئي آهي. هُن پاران سرڪاري مدد لاءِ درخواست بہ ڏني وئي. مگر سندس مدد نہ ڪئي وئي. ان کان پوءِ سائين اسان وٽ سنڌي لکت فارسي ۽ عربي رسم الخط ۾ ڪئي ويندي آهي، مگر ايجوڪيشن ڪميٽي پاران اهو فيصلو ڪيو ويو آهي تہ ھائير ڪلاسز ۾ فارسي نہ پڙھائي ويندي.
ڇا حڪومت اسان جي اعتماد تي پوري لٿي آهي؟ مان انتھائي ايمانداري سان چوان ٿو تہ حڪومت اسان سان گڏ بيٺل نظر نہ ٿي اچي. حڪومت کي اھا پاليسي جاري نہ ڪرڻ کپي، جيڪا اسان لاءِ تباهي جو سامان مھيا ڪري ڪري. مان سمجهان ٿو تہ موجودہ بجيٽ انتھائي تباھہ ڪن آهي.“ (حوالو؛پروسيڊنگس آف بمبئي ليجسليٽو ڪائونسل، جلد 11، صفحو 239-241)
23 فيبروري، 1924 ع تي بمبئي ليجسليٽو ڪائونسل جي ناڻي کاتي واري اسٽينڊنگ ڪميٽي جون چونڊون ٿيو. 12 ميمبرن جي ڪميٽي لاءِ 22 ميمبرن چونڊن ۾ حصو ورتو. جنھن ۾ نور محمد لاکير 49 ووٽ کڻي ناڻي کاتي واري ڪميٽي جو ميمبر چونڊجي ويو. (حوالو؛پروسيڊنگس آف بمبئي ليجسليٽو ڪائونسل، جلد 11، صفحو285)
25 فيبروري، 1924 ع تي ايوان ۾ ضلعي ميونسپل ايڪٽ ۾ ترميم جو بل پيش ٿيو. ان بل کي سليڪٽ ڪميٽي حوالي ڪيو ويو. نورمحمد لاکير ان سليڪٽ ڪاميٽي جو ميمبر چونڊيو ويو. (حوالو؛پروسيڊنگس آف بمبئي ليجسليٽو ڪائونسل، جلد 11، صفحو 384)
4 مارچ 1924 تي تعليم، شولاپور ضلعي سان تعلق رکندڙ ميمبر مسٽر وي. آر. ڪوٺاري تعليم کاتي جي بجيٽ مان هڪ روپئي جي ڪتر جي رٿ پيش ڪئي،ان موقعي لاکير صاحب سنڌ ۾ مسلمانن جي تعليم تي انتھائي جامع تقرير ڪئي. جنھن جو اختصار هيٺ پيش ڪجي ٿو.
”سنڌ جا مسلمان تعليم جي معاملي ۾ سڄي بمبئي پريزيڊنسي کان پٺتي پيل آهن. ان سلسلي ۾ حڪومت اسان تي تمام ٿورا پئسا خرچ ڪري پئي. بمبئي پريزيڊنسي ۾ مسلمانن جي آبادي تقريبن 83 لک آهي. جنھن مان اڪثريت سنڌ ۾ رهي ٿي. مگر تازين رپورٽن مان خبر پوي ٿي تہ 4829 ٻارَ آرٽس ڪاليجن ۾ زير تعليم آهن، جن مان مسلمانن جو تعداد صرف233 آهي. جڏهن 233 مان سنڌي مسلمان ٻارن جو تعداد فقط73 آهي. جڏهن تہ قانون، طب، زراعت، ڪامرس ۽ ٻيلي کاتي جي پروفيشنل تعليم ۾ پڻ اسان جي ڪميونٽي جا فقط 91 ٻار پڙهي رهيا آهن.
سنڌ جي سيڪنڊري اسڪولن ۾ 5833 شاگرد زيرتعليم آهن. جن مان مسلمان شاگردن جو تعداد صرف 1675 آهي. سنڌ جي 80 سيڪڙو آبادي مسلمانن تي مشتمل آهي. تنھن ڪري گهٽ ۾ گهٽ اهو انگ چار هزار هجڻ کپي ھا. سنڌ ۾ جن جي آبادي 20 سيڪڙو آهي، انھن جا تعليمي ادارن ۾ 80 سيڪڙو ٻار زير تعليم آهن ۽ جن جي آبادي 80 سيڪڙو آهي، انھن جا 20 سيڪڙو پڙهن پيا.
1915 ع ۾ ھند سرڪار هڪ سرڪيولر جاري ڪري مسلمانن جي تعليم لاءِ همٿائڻ بابت ڪميٽيون ٺھرايون. هڪ ڪميٽي سنڌ ۾ بہ ٺھي. جنھن جا ڀرڳڙي صاحب ۽ ڪجهہ ٻيا ميمبر هيا. ان ڪميٽي رپورٽ ڏني تہ تعليم کي وڌائڻ لاءِ سنڌ ۾ سرڪاري ھاسٽلون جوڙيون وڃن، وڌيڪ مسلمان استاد ڀرتي ڪيا وڃن، اسڪولن ۾ فارسي پڙھائي وڃي، مستحق شاگردن کي اسڪالرشپ ڏني وڃي. مگر ان ڪميٽي جي فيصلي جي باوجود هڪ بہ ھاسٽل نہ ٺاهي وئي. لڳي ٿو تہ ان معاملي ۾ حڪومت انتھائي غير سنجيدہ آهي.
سنڌ جي مسلمانن جي ٻارن جو سڄو دارومدار ڪراچي جي سنڌ مدرستہ الاسلام تي آهي. ھاڻي نوشھروفيروز مدرسي جو ڪنٽرول بہ ايجوڪيشنل انسپيڪر حوالي وڃڻ ٿي رهيو آهي. خدا ڄاڻي تہ ان جو بہ ڇا حال ٿيندو.
مٿين مثالن کي سامھون رکي مان عزت ماب ميمبر جي ڪٽ موشن جي حمايت ڪريان ٿو. حوالو؛پروسيڊنگس آف بمبئي ليجسليٽو ڪائونسل، جلد 11، صفحو694-697)
19 مارچ، 1924بمبئي ليجسليٽو ڪائونسل ۾ مولانا حسرت موھاني جي آزادي لاءِ هڪ قرارداد پيش ڪئي وئي. تنھن موقعي تي ميمبر نور محمد لاکير تقرير ڪندي مولانا جي آزادي جو مطالبو ڪيو. ان موقعي تي مولانا پاران ڪيل مڪمل تقرير جو متن پيش ڪجي ٿو.:
جناب نور محمد لاکير (ضلع حيدرآباد): صدر صاحب، هر جدوجھد ڪندڙ قوم جي تاريخ ۾ هڪ اهڙو وقت ايندو آهي، جڏهن اقتدار يافتہ طبقو انھن ماڻھن سان دهشت ۽ سختيءَ سان پيش ايندو آهي، جيڪي پنھنجي قوم جي آجپي لاءِ جاکوڙيندا آهن. اھا انگلستان جي تاريخ آهي ۽ اھا هر آزاد ملڪ جي تاريخ پڻ آهي. شايد، اگر جيڪڏهن ھندستان پنھنجي آزادي لاءِ قربانيون نہ ڏئي تہ اهو غير فطري عمل هوندو. سائين جيڪي پنھنجي وطن جي خاطر جيلن ۾ بند ٿيل آهن، اهو انھن جو مَرڪ آهي، مگر اسان هي ٺھراءُ پاس نہ ڪري سگهياسين تہ اھا اسان جي لاءِ بي عزتيءَ جي ڳالھہ هوندي. تنھن ڪري مان هن معزز ايوان جي هرهڪ ميمبر، هر هڪ ھندستاني کي، هن حقيقت کي سمجهڻ جي اپيل ڪريان ٿو تہ اسين هِن وقت هن ايوان ۾ ويٺا آهيون، اهو ماضي جي وڏن ماڻھن ۽ موجودہ وقت جي شاندار ڪردار جي مالڪ انھن شخصيتن جي ڪري، جيڪي هن وقت پابند سلاسل آهن. ماضيءَ ۾ انھن عظيم ماڻھن جي قربانين جي ڪري ئي اسان هن ايوان ۾ چونڊيل ۽ نامزد ميمبر آهيون. انھن جي قربانين جي ڪري اسان کي هي سڌارا مليا آهن. اگر اسان کي اهي سڌارا نہ ملن ھان تہ هِن وقت ڪوبہ برهمڻ، ڪير بہ شودر ۽ ڪير بہ مسلمان هن ايوان جو ميمبر نہ هجي ھا. ايتري قدر جو اهي وزير بہ نہ هجن ھا. تنھن ڪري مونکي ڪامل يقين آهي تہ جڏهن هِن قرارداد تي ووٽنگ ٿيندي تہ هِن ايوان ۾ موجود هر ھندستاني، چاهي اهو وزير هجي، چاهي اهو نامزد ٿيل ميمبر، يا وري اهو چونڊيل نمائندو هجي، اهو پنھنجي پنھنجي قومي غيرت جو مظاهرو ڪري هن قرارداد جي حق ۾ ووٽ ڏيندو. مون کي ذاتي طور تي تمام گهڻي خوشي ٿئي ھا، جيڪڏهن هن قرارداد ۾ سڀني سياسي قيدين کي شامل ڪيو وڃي ھا. بھرحال هي قرارداد جنھن بہ صورت ۾ موجودہ ڪائونسل جي سامھون پيش ڪئي وئي آهي، اسان کي اهو ڏيکارڻ جي ڀرپور ڪوشش ڪرڻ گهرجي تہ اڄ اسان سڀ گڏ ٿي، اسين خاص طور تي مولانا حسرت موھاني جي آزادي جو مطالبو سندس انھن خدمتن جي ڪري ڪري رهيا آهيون، جيڪي هُن هن وطن لاءِ سرانجام ڏنيون آهن. هُو مسلم ليگ جو صدر هو. جيڪا مسلمانن جي هڪ مقتدرہ سياسي تنظيم آهي. هو پنھنجي تنظيم جي مھندار جي حيثيت ۾ احمد آباد ۾ هڪ پاليسي کڻي آيو. اھا پاليسي غلط بہ ٿي سگهي ٿي. مگر بحيثيت صدر هُن کي پنھنجي ڪميونٽي آڏو پنھنجو پروگرام پيش ڪرڻو هو، اهو هُن جي فرضن ۾ شامل هيو، اُن پنھنجو فرض ادا ڪيو. سائين، جيئن تہ ھاءِ ڪورٽ جي معزز ججن جي فيصلي مان پڻ معلوم ٿئي ٿو تہ تقريرن ۾ ڪا بہ اهڙي ڳالھہ نہ هئي، جنھن کي جنگ جي حوصلا افزائي جي مترادف سمجهي سگهجي. مولانا حسرت موھاني پنھنجا آزاد خيال رکڻ وارو شخص آهي. ايتري قدر جو هُن جي پنھنجي برادري بہ اهو نہ پئي سوچي جيڪا سوچ هو رکي ٿو. ان جي باوجود هو پنھنجي خيالن ۽ سوچ تي اٽل بيٺو رهيو. ان ڳالھہ ۾ ڪو شڪ ناهي تہ سندس اهو موقف ان وقت صحرا ۾ تنھا رڙيون ڪندڙ شخص جي مترادف هيو، مگر ھاڻي هُن جي پوئلڳن ۾ اضافو ٿي چڪو آهي. ڇا توھان منھنجي ڳالھہ تي يقين ڪندا، سائين، جڏهن مان چوان ٿو تہ مسلمانن جي ڪنھن بہ فرد پنھنجي ملڪ جي خاطر هن ماڻھوءَ جيترا اڌ برابر بہ صدما برداشت ڪيا آهن؟
شايد ھاڻي وري اهو چيو ويندو تہ مولانا اڪثر ڪري جيل جي ضابطن کي ٽوڙيندو رهيو آهي، يا وري اهو تہ هن اهو رويو نہ ڏيکاريو آهي، جيڪو ھندستان جي عظيم بزرگ، مھاتما گانڌي، جيل ۾ ڏيکاريو هو. پر مھاتما گانڌي ۽ مولانا حسرت موھاني ۾ هڪ بنيادي فرق آهي. فرق اهو آهي تہ گانڌيءَ پنھنجي سزا کي قبول ڪيو جڏهن تہ حسرت موھاني اُن سزا کي مڃڻ کان لاچاري آهي. تنھن ڪري ئي مولانا جيل ۾ هلندڙ مختلف ڪيسن ۾ پيش ٿيڻ کي درست نہ ٿو سمجهي. سائين، جيئن توھان کي خبر آهي ۽ جيئن تہ منھنجي دوستن ٻڌايو تہ تہ مولانا هڪ اعليٰ درجي جو شاعر آهي، پر اهڙي ماڻھوءَ کي ڪاغذ ۽ پينسل ڏيڻ کان بہ انڪار ڪيو وڃي ٿو. اُن کان علاوھ هو اخبار پڙهڻ جي حڪمن جي بجاواري ڪرڻ کان ان ڪري انڪاري آهي، جو هو سمجهي ٿو تہ هو هڪ جنگي قيدي آهي. ان ڪري هن کي جڏهن بہ اخبارون ملن ٿيون تہ هو پڙھندو آهي تہ ملڪ ۾ ڇا وهي واپرائجي رهيو آهي؟. جنگ دوران ڪجهہ انگريزن کي تُرڪن قيد ڪري ورتو. انھن انگريز قيدين تُرڪ اختيارين کي زبان ڏني تہ اسين ڪڏهن بہ فرار نہ ٿينداسين، ھاڻي اسان کي ٻڌايو وڃي ٿو تہ زبان ڏيڻ جي باوجود هو ڀڄي ويا.
مسٽر اي. مونٽگومري: بادشاه سلامت جي فوجين تي اهو وڏو بھتان هنيو وڃي پيو تہ هو زبان ڏيڻ جي باوجود فرار ٿي ويا.
نور محمد: معاف ڪجو، اهي منهجا لفظ ناهن، مان اخبار جي هڪ رپورٽ ۾ پڙهيم.
مسٽر اي مونٽگومري: ڪھڙين اخبارن ۾؟
محترم نور محمد: بھرحال، سائين، مونکي لڳي ٿو تہ منھنجي ڳالھہ اوھان کي نہ وڻي؟
مسٽر اي. مونٽگومري: پنھجا لفظ واپس وٺو.
عزت مآب صدر: بادشاه سلامت جي آفيسرن جي خلاف اهو هڪ سنگين الزام آهي. اگر معزز ميمبر پنھنجن الزامن کي ثابت ڪندو تہ کيس وقت ڏنو ويندو. مان هن کي الزام ثابت ڪرڻ جو موقعو ڏيندس
محترم نور محمد: سائين جنھن انداز ۾ اوھان ڳالھہ کي پيش ڪري رهيا آهيو، ايئن نہ آهي.
عزت مآب صدر: توھان ان کي واپس وٺي ڇڏيو.
مسٽر نور محمود: مان واپس وٺندس. پر، سائين، جيڪو نقطو مان ٻڌائڻ چاهيان ٿو، اهو اهو آهي تہ جنگي قيدي پنھنجي ملڪ جي مفادن مطابق جيڪو بھتر سمجهي ٿو، اهو حاصل ڪرڻ لاءِ هر شيءِ کي پنھنجي اختيار استعمال ڪرڻ درست سمجهي ٿو. مولانا حسرت موھاني پاڻ کي جنگي قيديءَ جي لحاظ کان سياسي قيدي سمجهندو آهي، تنھن ڪري کيس هڪ جيل کان ٻئي جيل منتقل ڪندا رهن ٿا. سائين چيو پيو وڃي تہ هُن هڪ جيل وارڊن کي ڪجهہ پئسا رشوت طور ڏنا. پر سائين، اھا ڳالھہ واضح آهي تہ هي وارڊن هڪ سياسي ڪارڪن هو، مولانا جو اهو چوڻ آهي تہ اهو وارڊن جيل ويو ئي اُن جذبي تحت ويو هو تہ جيئن پنھنجي ليڊرن جي خدمت چاڪري ڪري سگهي. ھاڻي اگر حقيقت تي غور ڪيون تہ مولانا کيس هڪ روپيو ڏنو تہ وڃي اُن جا کُليا وٺي اچي، ان کي اُن جا 16 آنا کُليا سِڪا مليا تہ ڇا اهو تصور ڪري سگهجي ٿو تہ مولانا اگر ڏيندو ۽ وارڊن هڪ آنا يا ٻہ آنن جي رشوت وٺندا؟ سائين، مان بلڪل صاف صاف چئي سگهان ٿو تہ جيل ۾ مولانا سان تمام بدتر سلوڪ ڪيو ويو آهي. مولانا هڪ مضبوط ارادو رکندڙ ماڻھو آهي، ۽ جيل جي ضابطن کي مڃڻ کان انڪار ڪرڻ جي ڪري هو احمد آباد جيل ۾ ڇھن مھينن تائين قيد بامشقت ۾ ۾ رهيو؟
خان صاحب اي ايم منصوري: نہ
جناب نور محمد: احمد آباد جيل رڪارڊ ۾ مولانا بابت رڪارڊ ۾ هي انٽري ٿيل آهي تہ
” هُو ڪم ڪرڻ کان انڪار ڪرڻ تي بضد آهي. مون پنھنجي پوري طاقت سان کيس جيل جي ضابطن جي تعميل لاءِ قائل ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي آهي ۽ ائين ئي وزٽنگ مئجسٽريٽ ۽ ايڊيشنل سيشن جج بہ ڪيو آهي، تنھن هوندي بہ قيدي ڪنھن جي نہ ٻُڌي. ھاڻي جيل قاعدن جي مطابق فيصلو ڪيو ويندو.'
جيل مينوئل موجب هڪ ڏينھن کان وڌيڪ قيدبامشقت يا قيد تنھائي جي سزا هيٺ نہ ٿو رکي سگهجي، مگر حقيقت اھا آهي تہ هو گذريل ڇھن مھينن کان قيدبامشقت جي سزا ڪاٽي رهيو آهي. رڪارڊ ۾ هڪ ٻئي اِنٽري ٿيل آهي تہ
”هو ڪنھن بہ ڪم ڪرڻ کان انڪار ڪري ٿو. ھدايتن موجب مان ھن کي ھڪ ڏينھن جي قيد تنھائي جي سزا ڏيان ٿو، مگر اھا سزا تيسيتائين برقرار رھندي، جيسيتائين هو جيل قائدن تي عمل درآمد ڪرڻ شروع نہ ٿو ڪري.“
تنھن ڪري سائين، جيل جي اھا سزا ڏينھن مان ڦري ھاڻي مھينن ۽ سالن ۾ تبديل ٿيندي پئي وڃي.مگر مولانا جيل جي قائدن ۽ قانونن کي مڃڻ کان انڪاري آهي. جيتوڻيڪ ضابطن موجب کيس 14 ڏينھن کان وڌيڪ قيد بامشقت ۾ ۽ 7 ڏينھن کان وڌيڪ قيد تنھائي ۾ نٿو رکي سگهجي. اھو ھڪڙو نقطو آھي، جنھن تي گهرو کاتي جي معزز ميمبر کي گهڻو وقت اڳ ڌيان ڏيڻ گهرجي ھا. جيتوڻيڪ سندس ڌيان ان طرف ڪڏهن بہ نہ ويو. پر مون کي معلوم ٿيو تہ مولانا خاص طور تي ان بابت حڪومت کي لکيو هو، پر ان جي باوجود حڪومت جيل جي سزا جي هن سنگين غلط استعمال کي روڪڻ لاءِ ڪجهہ بہ نہ ڪيو آهي. جڏهن اسان ڏسون ٿا تہ مولانا حسرت موھاني جھڙا عظيم ليڊر، پنھنجي قوم ۽ ملڪ جي ماڻھن جو اعتماد وارو رهنما جيل ۾ آهي، تڏهن مان سمجهان ٿو تہ حڪومت اسان جي هِن ملڪ جو اهو اعتماد حاصل نہ ڪري رهي آهي. مان سمجهان ٿو تہ اگر مولانا کي وڌيڪ قيد ۾ رکيو ويو تہ حڪومت ماڻھن جو اعتماد وڃائي ويھندي. تنھن ڪري مان عرض ڪيان ٿو تہ حڪومت اگر عوام جو وڃايل اعتماد بحال ڪرڻ گهري ٿي تہ پوءِ مولانا حسرت موھاني جي رَهيل سزا معاف ڪئي وڃي. حوالو؛پروسيڊنگس آف بمبئي ليجسليٽو ڪائونسل، جلد 11، صفحو 1453-1456)
21 جولاءِ، 1924 تي شروع ٿيندڙ گرمين واري اجلاس ۾ پاڻ قرارداد پيش ڪيائون ته
”هي ايوان عزت ماب گورنر کي گذارش ڪري تہ هن ايوان جي ميمبرن تي مشتمل ڪميٽي جوڙي وڃي، جيڪا سنڌ جي غير آباد زمينن جي رولز کي ڏسي ڪري ڇھن مھينن اندر رپورٽ ايوان کي پيش ڪري. حوالو؛پروسيڊنگس آف بمبئي ليجسليٽو ڪائونسل، جلد 12، صفحو 14)
20 فيبروري، 1925 کان شروع ٿيندڙ نئين سال جي اجلاس جي پھرين ڏينھن تي بمبئي ليجسليٽو ڪائونسل جي صدر جي چونڊ ٿيڻي هئي. ان لاءِ نورمحمد لاکير پاران ابراهيم رحمت الله جو نالو ڪائونسل جي صدر لاءِ تجويز ڪيو. جڏهن تہ صدر لاءِ ڪو ٻيو اميدوار سامھون نہ آيو، ان ڪري ابراهيم رحمت الله بنا مقابلي ڪائونسل جو صدر چونڊجي ويو. حوالو؛پروسيڊنگس آف بمبئي ليجسليٽو ڪائونسل، جلد 14، صفحو25)
اهڙي ريت صدر ۽ نائب صدر جي غير موجودگي ۾ ڪائونسل جي ڪاروائي چيئرمين آف پينل هلائيندا هئا. اھا روايت اڄ بہ برقرار آهي تہ اسپيڪر ۽ ڊپٽي اسپيڪر جي غيرموجودگي ۾ اسيمبلي جي ڪاروائي چيئرمين آف پينل هلائيندا آهن. اڪثر ڪري چيئرمين آف پينل ڪنھن تجربيڪار يا سينيئر پارليامينٽيرين کي مقرر ڪيو ويندو. 21 آڪٽوبر، 1925 کان شروع ٿيندڙ ڪائونسل جي اجلاس لاءِ نور محمد لاکير کي چيئرمين آف پينل نامزد ڪيو ويو. جيڪا هڪ اعزاز جي ڳالھہ هئي، حوالو؛پروسيڊنگس آف بمبئي ليجسليٽو ڪائونسل، جلد 16، صفحو38)
24 آڪٽوبر، 1925 ع تي ميجر ميونسپالٽيز ايڪٽ تي بحث ڪيو ويو. پاڻ ان ۾ ڪافي ترميمون پيش ڪيائين. جيڪي سنڌ متعلق هيون.
2 نومبر، 1925 ع تي متعارف ٿيندڙ رائج آفيسن بابت ترميمي بل جي سليڪٽ ڪميٽي جا ميمبر چونڊجي ويا. حوالو؛پروسيڊنگس آف بمبئي ليجسليٽو ڪائونسل، جلد 16، صفحو627)
2 نومبر، 1925 ع تي پاڻ هڪ بمبئي لوڪل بورڊس ايڪٽ ۾ ترميم جو بل پيش ڪيائون. جنھن موجب سنڌ ۾ جنم يا فوت ٿيڻ جي رجسٽريشن اگر لوڪل گورنمينٽ ڪري ٿي تہ پوءِ شادي جي رجسٽريشن جو ڪم بہ مقاني کاتي کي ڪرڻ گهرجي. پاڻ ان بل جي حمايت ۾ مفصل تقرير ڪيائون. هن بل جي ھندو ميمبرن طرفان ڀرپور مخالفت ڪئي وئي. سندس تقرير مان پتو پوي ٿو تہ سنڌ ھندو مھاسڀا هن بل خلاف قرارداد پاس ڪئي. هن بل جي متعارف ٿيڻ جي حق ۾ 33 جڏهن تہ مخالفت ۾ 11 ووٽ پيا. اهڙي ريت هي بل متعارف ٿي ويو. حوالو؛پروسيڊنگس آف بمبئي ليجسليٽو ڪائونسل، جلد 16، صفحو629-631)
4 مارچ، 1926 واري سيشن ۾ پاڻ هڪ ڀيرو ٻيھر سنڌ جي ابتر تعليم بابت هڪ مفصل تقرير ڪيائون. جنھن ۾ سنڌ ۾ مسلمانن جي تعليم جي ميدان ۾ پسماندگي ۽ پٺتي هجڻ تي ڳڻتي جو اظھار ڪندي انگ اکرن سان سنڌ جي تعليم جو ڀرپور ڪيس پيش ڪيائون. حوالو؛پروسيڊنگس آف بمبئي ليجسليٽو ڪائونسل، جلد 17، صفحو697-699)
15 مارچ، 1926 ع تي ڪٽ موشن (ڪتر واري رٿ) پيش ڪيائون تہ ڦليلي ڪئنال جي حالت کي بھتر ڪرڻ لاءِ رکيل 95000 رپين جي رقم بجيٽ بڪ مان خارج ڪئي وڃي. ان جي حمايت ۾ اهو دليل ڏنائون ايريگيشن کاتي جو پويون ٽريڪ رڪارڊ ڏسي اسان کي پتو پوي ٿو تہ هُنن جڏهن بہ بھتري لاءِ بجيٽ رکي آهي تڏهن هنن تباهي آندي آهي. هو بھتري جي نالي ۾ بجيٽ کائڻ لاءِ پئسا رکي ان شيءَ جو خانو خراب ڪري ڇڏين ٿا.حوالو؛پروسيڊنگس آف بمبئي ليجسليٽو ڪائونسل، جلد 17، صفحو 1240)
نورمحمد لاکير شادين جي رجسٽريشن واري قانون پاس ڪرڻ لاءِ تمام گهڻي جاکوڙ ڪئي. تمام گهڻي بحث مباحثي کان پوءِ اهو قانون 2 نومبر 1925 ع تي متعارف ٿي سليڪٽ ڪميٽي جي حوالي ٿيو هو. مگر جڏهن 28 جولاءِ 1926 ع تي اهو بل پاس ٿيڻ لاءِ ايوان ۾ پيش ٿيو تہ پاڻ اهو انھن لفظن سان واپس ورتائون تہ
” مان هي بل انتھائي سٺي نيت سان ايوان ۾ پيش ڪيو هو، مگر هن وقت ٻنھي ڪميونٽين (ھند - مسلمان) ۾ هن بل تي اختلاف عروج تي آهن. مان نہ ٿو چاهيان تہ ان موقعي تي مان هي بل پيش ڪيان. ان ڪري مان هن بل تان هٿ کڻان ٿو.“.
حوالو؛پروسيڊنگس آف بمبئي ليجسليٽو ڪائونسل، جلد 18، صفحو 198-199)
4 آگسٽ، 1926 ع پرائمري استادن جي پگهار وڌائڻ بابت قرارداد تي تقرير ڪندي، انھن جي پگهار وڌائڻ جي مطالبي جي حمايت ڪئي.
حوالو؛پروسيڊنگس آف بمبئي ليجسليٽو ڪائونسل، جلد 18، صفحو621)

ضميمون پھريون نورمحمد لاکير پاران بحيثيت ميمبر بمبئي ليجسليٽو ڪائونسل پڇيل سوال

(نوٽ: لاکير صاحب پنھنجي دور ۾ ڪل 86 سوال پڇيا. جڏهن تہ 12 سوال اهڙا آهن، جن جو حڪومت ان ڏينھن جواب نہ ڏنو، تنھن ڪري انھن جو ورجاءُ ٿيو)
SR. NO QUESTION TITLE DATE
1. DISTRICT DEPUTY EDUCATIONAL INSPECTORS 25-02-1924
2. AMOUNTS FOR PROVINCIAL ROADS IN SIND 25-02-1924
3. CIVIL HOSPITAL AHMEDNAGAR 25-02-1924
4. NATIVE GENERAL LIBRARY AT AHMEDNAGAR 25-02-1924
5. PRIVATE AIDED EDUCATIONAL INSTITUTIONS IN SIND PRESIDED OVER BY REVENUE OFFICERS 25-02-1924
6. SUKKUR BARRAGE CANAL 05-03-1924
7. POLICE STRENGTH FOR THE TOWN OF KARACHI 05-03-1924
8. CIVIL HOSPITAL AT KARACHI 05-03-1924
9. SUPPLY OF JAIL MANUAL TO PRISONERS 05-03-1924
10. SIND MADRASSEH, KARACHI 12-03-1924
11. POLITICAL PRISONERS 12-03-1924
12. PUBLIC WORKS DEPARTMENTS BUNGALOWS, THAR AND PARKAR 17-03-1924
13. HUZOOR DEPUTY COLLECTOR’S OFFICE AHMEDNAGAR 17-03-1924
14. TANDO ADAM MUNICIPALITY 17-03-1924
15. RESTORATION OF FALLOW FORFEITED LAND 17-03-1924
16. DISTRICT DEPUTY EDUCATIONAL INSPECTORS 20-03-1924
17. TRACK THROUGH HYDERABAD (SIND) CANTONMENT MAIDAN 20-03-1924
18. POLICE OFFICERS IN SIND 20-03-1924
19. CEMETERY OF NAWAB MAHOMED TAKI 20-03-1924
20. BRIDGE OF THE INDUS AT GUDU IN SIND 20-03-1924
21. NORTH WESTERN RAILWAY CROSSING 20-03-1924
22. REPORT OF SPECIAL SETTLEMENT OFFICER, SIND 20-03-1924
23. ACTING SUB-INSPECTORS OF POLICE, SIND 20-03-1924
24. RECRUITS FOR TRAINING AT NASIK POLICE SCHOOL 20-03-1924
25. REPORT OF SPECIAL SETTLEMENT OFFICER, SIND 22-07-1924
26. MALE TEACHERS INCHARGE OF TRAINING COLLEGE FOR WOMEN AT HYDERABAD 22-07-1924
27. AMOUNTS FOR PROVINCIAL ROADS IN SIND 22-07-1924
28. RESIDENTIAL ENGLISH SCHOOL AT TANDO BAGO 22-07-1924
29. NATIVE GENERAL LIBRARY AT AHMEDNAGAR 22-07-1924
30. SINDHI BOOKS 22-07-1924
31. PRIVATE AIDED EDUCATIONAL INSTITUTIONS IN SIND PRESIDED OVER BY REVENUE OFFICERS 22-07-1924
32. POLICE IN SIND 22-07-1924
33. TANDO ADAM MUNICIPALITY 22-07-1924
34. REPRESENTATION OF MAHOMEDANS OF TANDO ALLAHYAR MUNICIPALITY 24-07-1924
35. SUKKUR BARRAGE ESTABLISHMENT 29-07-1924
36. REPRESENTATION OF MAHOMEDANS OF TANDO ALLAHYAR MUNICIPALITY 30-07-1924
37. CLOSING OF A TRACK PASSING THROUGH HYDERABAD (SIND) CANTONMENT MAIDAN 31-07-1924
38. INTERCEPTION OF THE PRIVATE CORRESPONDENCE BY C.I.D IN KARACHI 31-07-1924
39. ASSISTANT SURGEONS IN BOMBAY PRESIDENCY 01-08-1924
40. CIVIL APPEALS AT HYDERABAD 01-08-1924
41. CEMETERY OF NAWAB MAHOMED TAKI 01-08-1924
42. APPLICATION OF WAQF PROPERTY ACT, 1924, IN BOMBAY PRESIDENCY 01-08-1924
43. FINE FOR UNAUTHORIZED CULTIVATION IN HYDERABAD 13-10-1924
44. SUKKUR BARRAGE ESTABLISHMENT 15-10-1924
45. DISTRICT COURT HYDERABAD 15-10-1924
46. ASSISTANT SURGEONS IN BOMBAY PRESIDENCY 15-10-1924
47. NORTH WESTERN RAILWAY CROSSING 15-10-1924
48. PUBLICATION OF GOVERNMENT ADVERTISEMENTS IN NEWSPAPERS 20-10-1924
49. ASSISTANT DEPUTY EDUCATIONAL INSPECTORS IN SIND 25-10-1924
50. HEADMASTERS AND ASSISTANT MASTERS IN SIND 25-10-1924
51. TEACHERS IN SIND 25-10-1924
52. CLASSIFICATION OF NON-OFFICIALS IN SIND 25-10-1924
53. TRANSFERS OF PROVINCIAL SERVICE OFFICERS 25-10-1924
54. SPECIAL POWERS OF THE COMMISSIONER IN SIND 25-10-1924
55. NEW LIQUOR SHOP IN HYDERABAD 25-10-1924
56. EXCISE INCOME FROM HYDERABAD 25-10-1924
57. DISTRIBUTION OF QUININE 26-02-1925
58. NEW LIQUOR SHOP IN HYDERABAD 26-02-1925
59. BRIDGE ON INDUS AT GUDU IN SIND 26-02-1925
60. TEACHERS IN SIND 19-03-1925
61. CLASSIFICATION OF NON-OFFICIALS IN SIND 19-03-1925
62. HEADMASTERS AND ASSISTANT MASTERS IN SIND 20-07-1925
63. PRIVATE WATER COURSES IN SIND 05-03-1926
64. CRIMINAL CASE: CROWN VS THANWARDAS 20-03-1926
65. LLOYD BARRAGE: ROHRI CANAL CIRCLE WORKS ESTIMATE 30-07-1926
66. LLOYD BARRAGE: KANDIARO BRICK FIELDS 30-07-1926
67. LLOYD BARRAGE OFFICERS 02-08-1926
68. HEADQUARTERS OF SUPERINTENDING ENGINEER, EASTERN NARA CIRCLE 02-08-1926
69. LLOYD BARRAGE MUSULMAN OFFICERS 02-08-1926
70. LLOYD BARRAGE: CONTRACTORS IN THE JURISDICTION OF MR. DIDEE 03-08-1926
71. LLOYD BARRAGE: DRAGLINE EXCAVATOR 04-08-1926
72. LLOYD BARRAGE: SUBORDINATE SERVICES STAFF 05-08-1926
73. LLOYD BARRAGE: MR. RAM DIDEE, ASSISTANT ENGINEER 05-08-1926
74. LLOYD BARRAGE: TOURS OF SUPERINTENDING ENGINEERS 05-08-1926
75. CRIMINAL CASE: CROWN VS THANWARDAS 06-08-1926
76. CROWN VS THANWARDAS 06-08-1926
77. LLOYD BARRAGE: CLERICAL STAFF 06-08-1926
78. LLOYD BARRAGE: ROHRI CANAL CIRCLE :POSTS FILLED 06-08-1926
79. LLOYD BARRAGE: ROHRI CANAL CIRCLE ESTIMATES 06-08-1926
80. HEADQUARTERS OF SUPERINTENDING ENGINEER, ROHRI CANAL CIRCLE 06-08-1926
81. SUB-DIVISIONAL MAGISTRATE’S COURT ROHRI: TRANSFER OF CASES 11-03-1927
82. CRIMINAL PROCEDURE CODE : CASES UNDER SECTION 110 IN ROHRI 11-03-1927
83. SIND FORESTES LEAF MANURE 14-03-1927
84. SIND CRIMINAL INVESTIGATION DEPARTMENT: EXPENDITURE 14-03-1927
85. MUSULMAN PUPILS IN GOVERNMENT HIGH SCHOOL, KARACHI 14-03-1927
86. VERNACULARS IN KARACHI HIGH SCHOOL 14-03-1927
87. SIND FORESTS: GRAZING CHARGES 16-03-1927
88. LLOYD BARRAGE: CHIEF ENGINEER 16-03-1927
89. POLICE TRAINING SCHOOL: SELECTION OF CANDIDATES 16-03-1927
90. BARRAGE CONFERENCE PROCEEDINGS 16-03-1927
91. LLOYD BARRAGE: S.S JHELUM 16-03-1927
92. BOARDING HOUSES FOR BACKWARD CLASSES 16-03-1927
93. SAHIBDINO VS FAKIRO AND OTHERS: CASES PAPERS 17-03-1927
94. SAHIBDINO VS FAKIRO AND OTHERS: SECOND POLICE COMPLAINT 17-03-1927
95. FOREST CASES IN SIND 17-03-1927
96. LIQUOR LICENCES: HYDERABAD 17-03-1927
97. TOLLS ON KOTRI GUDU BRIDGE: INCOME 17-03-1927
98. LLOYD BARRAGE: DRAGLINE MACHINE 17-03-1927

حيدرآباد، پنھنجي اوائلي دور ۾ نيرون ڪوٽ جي نالي سان مشھور هو، هيءُ شھر ڪلھوڙن جي دور حڪومت کان سنڌ جي گاديءَ جو هنڌ رهيو. هتي مدرسن ۽ مڪتبن جو تمام وڏو تعداد هوندو هو. 1843ع ۾ انگريزن سنڌ تي قبضو ڪيو ۽ هنن حيدرآباد جي جاءِ تي ڪراچيءَ کي گاديءَ جو هنڌ بنايو. هنن شروع ۾ سنڌ کي ٽن ڪليڪٽوريٽ: ڪراچي، حيدرآباد ۽ شڪارپور ۾ ورھايو. حيدرآباد جون اڪثر پڪيون ۽ خوبصورت عمارتون برطانوي دور ۾ جڙيون. انگريزن پھريون دفعو، حيدرآباد ۾ اسڪول کولڻ جي ڪوشش ڪئي هئي، پر ڪاميابي ملي نہ سگهي ۽ پوءِ پھريون اسڪول ڪراچيءَ ۾ قائم ٿيو.

حيدرآباد ۾ اسڪولن جو قيام
1853ع ۾ ”الف- بي“ جي مقرر ٿيڻ کانپوءِ سنڌ جي ڪمشنر بارٽل فريئر رٿ ڏني تہ آئيندي سرڪاري نوڪري ۾ ترقي تڏهن ملي سگهندي، جڏهن سرڪاري ملازم کي سنڌي زبان لکڻ ۽ پڙهڻ ايندي. هڪدم اسڪولن جو قيام شروع ٿي ويو. 1854ع ۾ حيدرآباد ۾ پھريون ھاءِ اسڪول قائم ٿيو. اهڙي طرح اسڪولن جو هڪ سلسلو شروع ٿيو جن مان هينئر اڪثر ٻين نالن سان سڏجن ٿا: ”ميونسپل آر. ايس بولچند (ھاڻي سيٺ ڪمال الدين سنڌي اسڪول)، آر. ايس. ڊاڪٽر تاراچند (ھاڻي قاضي محمد اڪبر ھاءِ اسڪول)، نمبر ٽيون، فيض محمد سلاوٽ، ٽيڪچند ھاسوسنگهہ (ھاڻي سيٺ غلام علي ميمڻ اردو اسڪول)، قاضي عبدالقيوم اسڪول، روچيرام ٿانورداس (ھاڻي دُر محمد ميمڻ اردو اسڪول)، رامچند عالمچند (ھاڻي سيد قُطب شاھہ سنڌي ۽ اردو اسڪول)، خان محمد اسڪول (ھاڻي سيٺ حاجي احمد سنڌي اسڪول)، سوڀراج شيوارام اسڪول (ھاڻي ڪمال الدين ھاءِ اسڪول)، ٿانورداس بصرمل ويسٽ ڪچا (ھاڻي گجراتي اسڪول)، ڪوٽومل ھاريپنڌاڻي (ايسٽ ڪچا) (ھاڻي جڙيل خان غلام حسين اردو اسڪول).عالم گوپالداس گرلس اسڪول (ھاڻي نانا غلام علي گرلس اسڪول هيرآباد)، قاضي عبدالقيوم (ميمڻ پاڙو)، پشوري پاڙو، سرسوتي ٻائي گرلس اسڪول (ھاڻي آغا سيد لُطف علي شاھہ گرلس اسڪول، ٽنڊو آغا) ٽنڊو آغا گرلس اسڪول، مکي پوهو مل گرلس اسڪول (ھاڻي ٽنڊو ٺوڙهو گرلس اسڪول)، شوقيرام چانڊومل گرلس اسڪول (ھاڻي لياقت علي بوائز اسڪول)، ديوان ٽيڪيچند گلاب راءِ گرلس اسڪول (ھاڻي محمد شاھہ گرلس اسڪول)، هيرآباد اسڪول“، نو وديالہ اسڪول (ھاڻي اولڊ ڪئمپس اسڪول)، اين. ايڇ. اي اڪيڊمي (ھاڻي گورنمينٽ ھاءِ اسڪول) وغيره.

مسلمانن جي تعليم ۽ عليڳڙه تحريڪ
حيدرآباد ۾ جيڪي بہ اسڪول قائم ٿيا، انھن ۾ اڪثريت ھندو ڪميونٽيءَ جي علم دوست يا انسان دوستن جي هئي، جن پنھنجي جاتيءَ لاءِ اسڪول قائم ڪيا ۽ هڪ بھترين ڪاليج قائم ڪيو. سنڌ جا مسلمان ان وقت جديد تعليم ۾ تمام گهڻو پوئتي هئا يا ٻين لفظن ۾ جديد تعليم جا مخالف هئا. حيدرآباد جا عامل، پوري ھندستان جي سول سروس ۽ ڪاموراشاهيءَ تي قابض هئا. واپار ۽ ڪاروبار ۾ بہ ھندو سيٺ، مسلمانن کان گهڻو اڳتي هئا. سماج جي ٻين شعبن جھڙوڪ علم، ادب، پريس، ٿيئٽر، سياست، سماجي ڀلائيءَ ۾ بہ مسلمان، ھندن جي ڀيٽ ۾ پوئتي هئا. سنڌ جا ھندو ۽ مسلمان ٻہ قومي نظرئي ۾ ورھائجي چڪا هئا ۽ مختلف ميدانن ۾ هڪ ٻئي کي الڳ قوم ڪري پيش ڪندا هئا. اهڙين حالتن کي منھن ڏيڻ لاءِ 19 صديءَ ۾ گڏيل ھندستان جي تعليم جي تباهي ڏسندي سر سيد احمد خان انگريزي ۽ سائنسي تعليم جو بنياد عليڳڙھہ مان شروع ڪيو. 1857ع ۾ آزاديءَ واري تحريڪ جي ناڪاميءَ کان پوءِ، سر سيد احمد خان (1817-1898ع) واحد مسلمان اڳواڻ هو، جنھن ھندستان جي مسلمانن جي رهنمائي ڪئي. اھا تحريڪ تعليم جي ميدان ۾ هڪ انقلابي تحريڪ هئي. عليڳڙھہ تحريڪ جا هيٺيان مقصد هئا:
1. مسلمانن جي جديد علمن سان واقفيت ۽ منجهن علم پرائڻ جو جذبو جاڳائڻ.
2. مسلمانن مان اهو تاثر ختم ڪرڻ تہ مغرب جا علم مذهب سان مھاڏي ۾ آهن.
3. مغرب جي علم ۽ فن کي زندگيءَ سان سلھاڙڻ خاص ڪري سائنسي علمن مان فائدو وٺڻ.
4. مغرب جي طرز تي نوان تعلمي ادارا ٺاھڻ.
حسن علي آفندي عليگڙھہ جي نواب جي جوڙيل ”انڊين محمدن ائسوسيئيشن“ جي طرز تي ”سنڌ محمدن ائسوسيئيشن“ جوڙي. جنھن سنڌ مدرسو بہ قائم ڪيو ۽ اڳتي هلي سنڌي مسلمانن جي حقن لاءِ جدوجھد ڪيائين. اسان جو نالي وارو اڳواڻ نور محمد لاکير پڻ ”سنڌ محمدن ائسوسيئيشن“ جو سرگرم ڪارڪن هو. هن جماعت سنڌ جي مسلمانن جي لاءِ ڪيترائي اسڪول قائم ڪيا، جن ۾ سنڌ مدرستہ الاسلام اسڪول ڪراچي (1885ع)، سنڌ مسلم آرٽس ڪاليج ڪراچي (1940ع)، سنڌ مسلم سائنس ڪاليج ڪراچي (1943ع)، سنڌ مسلم لا ڪاليج ڪراچي (1947ع، سنڌ مدرسہ اسڪول ميھڙ (1903ع)، مدرسہ اسڪول، نوشھرو فيروز (1903ع)، سنڌ مدرستہ الاسلام اسڪول، لاڙڪاڻو (1901ع)، مدرسہ اسڪول سکر (1905ع)، مدرسہ اسڪول، پٿورو (1906ع)، نور محمد ھاءِ اسڪول حيدرآباد ۽ ڪي ٻيا شامل آهن.

نور محمد لاکير جو تعليمي ميدان ۾ قدم
نور محمد صاحب جڏهن بمبئيءَ ۾ قانون ساز اسيمبليءَ جو ميمبر هو، تڏهن سندس ھندستان جي هر برادريءَ سان ملاقات ٿيندي هئي. کيس معلوم ٿيو تہ ھندستان جا مسلمان عام طور تي ۽ سنڌ جا مسلمان خاص ڪري ھندستان جي ٻين جاتين کان گهڻو پوئتي آهن. هو ان نتيجي تي پھتو تہ سندن پسماندگيءَ جو سبب فقط ”جديد تعليم“ کان لاتعلقي آهي. جڏهن 1907ع ۾ آل انڊيا محمدن ايجوڪيشنل ڪانفرنس ڪراچي ۾ ٿي تڏهن اتي مسٽر ٽي ايڇ مولئنس ۽ ڪانفرنس جو جنرل سيڪريٽري مسٽرڪي. اي. دهلوي هئا. ان موقعي تي نور محمد لاکير موجود هو ۽ سندس ذهن سياست کان باھر نڪري تعليمي مسئلن لاءِ سوچڻ لڳو. 1919ع ۾مير امام بخش خان جي ڏينھن ۾ ”آل انڊيا محمدن ايجوڪيشنل ڪانفرنس“ جو اجلاس خيرپور جي شھر ۾ ٿيو هو، جنھن جو سمورو انتظام رياست جي طرفان ڪيو ويو هو. انھيءَ اجلاس ۾ ساري ھندستان مان تعليمي شوق رکندڙ مسلمان اچي گڏ ٿيا هئا. ان کان پوءِ جڏهن بي روزگار مسلمان، نور محمد وٽ نوڪرين جي عرضي کڻي ايندا هئا ۽ بيروڪريسيءَ ۾ ويٺل عملدار کيس مايوس ڪندا هئا، تڏهن هن هر پليٽ فارم تان پاڻ کي الڳ ڪري صرف سنڌ ۽ سنڌين جي تعليم لاءِ وقف ڪري ڇڏيو. جڏهن ڪو ضرورتمند سندس در تي ايندو هو تہ کي دل جاءِ ڏيندي چوندو هو تہ ”بابا الله تي رک“. پوءِ ان سان گڏ نڪري پوندو هو. هتي اسان، ان دور جي مشھور ڪھاڻيڪار ۽ قانوندان مرزا نادر بيگ ولد مراز قليچ بيگ جي خط جو ترجمو ڏيون ٿا:

حيدرآباد سنڌ
25 جنوري 1927
منھنجا پيارا نور محمد
مان اڪيلو مسلمان درخواست ڪندڙ آهيان. منھنجي قابليت آهي: -
• بئريسٽر
• سٺي تعليم
• سٺو خاندان
• بار ۾ 10 سال جو تجربو
• 3 سال مئجسٽريٽ جو تجربو
مان عارضي ڪم ڪندڙ ٽيون، ۽ مستقل سنڌ جو چوٿون پبلڪ پراسڪيوٽر آهيان.
هڪ مسلمان جي مقرري جي حوالي سان هميشہ ناجائزي ڪئي وئي آهي، پر قابل غور آهي تہ ڪو بہ سفارشي ان عھدي لاءِ اهل ناهي رهيو. ھاڻي منھنجي قابليت ۾ ڇا خرابي آهي؟ توھان کي خبر آهي تہ سنڌ ۾ ڪو بہ مسلمان پبلڪ پراسيڪيوٽر نہ آهي، منھنجو مطلب آهي. مان سنڌ ۾ واحد مسلمان اسسٽنٽ پبلڪ پراسيڪيوٽر آهيان. ھاڻي توھان جو موقعو آھي ڪائونسل ۾ توھان جي هجڻ کي ثابت ڪرڻ جو.
مھرباني ڪري منھنجي هڪ درخواست جي ڪاپي مسٽر کھڙي صاحب وٽ بہ داخل ڪرائجو. مون غلام حسين ۽ دهلويءَ ۽ سر ابراهيم رحمت الله کي خط لکي موڪليا آهن. توھان انھن کي منھنجي لاءِ چئي سگهو ٿا.
مھرباني ڪري مون کي آگاھہ ڪجو تہ ڇا ٿي سگهي ٿو.
خدا حافظ! سکيا رهو!

توھان جو مخلص
نادر بيگ مرزا

سنڌ جي عام ماڻھن جي سماجي ڀلائي لاءِ ڪم ڪندي کيس بيحد خوشي حاصل ٿي. هن پنھنجي تقريرن ۾ سنڌ جي ماڻھن کي يقين ڏياريو تہ جيستائين هو انگريزي ۾ تعليم حاصل نہ ڪندا، اهي ترقي ڪري نہ سگهندا ۽ نہ سرڪاري يا نجي نوڪريون حاصل ڪري سگهندا. هو سنڌ محمدن ايسوسيئيشن جو ميمبر هو، جنھن ان وقت تائين سنڌ جي مختلف شھرن ۾ ڪجهہ مدرسا اسڪول قائم ڪيا هئا. هن سنڌ جي مسلمان شاگردن لاءِ هڪ وڏو اسڪول، لائبريري ۽ بورڊنگ ھائوس قائم ڪرڻ جو فيصلو ڪيو.

آل سنڌ محمدن ايجوڪيشنل ڪانفرنس جو اهتمام
نور محمد لاکير، سڀ کان اول حيدرآباد ۾ تعليمي ڪانفرنس جو ارادو ڪيو، جنھن لاءِ هن مختلف مسلم ليڊرن سان ڪيترائي مھينا صلاح مشورا شروع ڪيا. سڀني سياسي ۽ سماجي اڳواڻن جي صلاح سان ٽن ڏينھن جي ڪانفرنس جو فيصلو ڪيو ويو، جڏهن خان بھادر ولي محمد حسن علي ان قسم جي ڪانفرنس جي حق ۾ نہ هو. هن جو پھريون ڪم، ٽن ڏينھن جي جاءِ تي پنھنجي ذاتي خرچ تي ٻن ڏينھن واري ”آل سنڌ محمدن ايجوڪيشنل ڪانفرنس“ جو بندوبست ڪيو. ان مقصد لاءِ هو ڏينھن رات ڪم ڪندو رهيو ۽ وڪيلن، اديبن، استادن، صحافين، تعليمي ماهرن، عالمن، زميندارن، سول ملازمن ۽ ٻين سان رابطو ڪندو رهيو. هن پمفليٽ شايع ڪيا، خط لکيا. هن ھندستاني عالمن ۽ تعليمي ماهرن سان پڻ رابطو ڪيو. هن مختلف معاملن ۽ انتظامن کي منھن ڏيڻ لاءِ مختلف ڪميٽيون ٺاهيون. استقباليہ ڪميٽيءَ لاءِ هيٺيان ميمبر چونڊيا ويا:

ٻيون ڪاميٽيون بہ جوڙيون ويون، جن ۾ سر شاھہ نواز ڀٽو، خان بھادر ايوب کھڙو ۽ بئريسٽر عبدالرحمان بہ انتظامي ڪمن ۾سندس مدد ۾ شامل هئا. سندس ڪوششن رنگ لاتو ۽ سندس ڪوششن تي حيدرآباد ۾ 16 ۽ 17 ڊسمبر 1924ع تي ٻن ڏينھن واري ”آل سنڌ محمڊن ايجوڪيشنل ڪانفرنس“، حيدرآباد جي مشھور ھال هومسٽيڊ ۾ ٿي، جنھن کي ڪنوار وانگر سينگاريو ويو هو. تعليمي ۽ ثقافتي رنگن سان سجايو ويو هو. ڪانفرنس ۾ معزز شھري، آفيسر، سياستدان، واپاري، تعليمدان وغيره موجود هئا. مھمانن جي رھائش ۽ کاڌي پيتي جو باقاعدہ بندوبست ڪيل هو. شاگردن بئنڊ باجا آندا هئا. سندس اچڻ تي خيرپور رياست جي شاگردن جي پلٽڻ جي سلامي ورتي ويئي ۽ بمبئي جي گورنر ليسلي ولسن جي ھال داخل ٿيڻ وقت حاضرين اٿي سندس آڌر ڀاءُ ڪيو. قرآن مجيد جي تلاوت بعد خانبھادر نبي بخش محمد حسين استقباليہ ڪاميٽيءَ جي طرفان ۽ سنڌ جي مسلمانن پاران کيس ڀلي ڪار ڪيو ۽ پنھنجي تقرير ۾ چيو تہ:
“گورنر صاحب جو ڪيترن ڪمن هوندي بہ تڪليف وٺي اسان سان هن ڪانفرنس ۾ شامل ٿيو آهي، جنھن مان ظاهر آهي تہ سندن همدردي مسلمان قوم سان آهي. سنڌ علائقي جي آدمشماري گهڻي قدر مسلمانن جي آهي، تنھن لاءِ مسلمانن جي تعليمي بھبودي گويا ڀاڱي جي تعليمي بھبودي آهي. اڳتي وڌندي خان بھادر چيو تہ جيسين فارسي سرڪار دفترن ۾ مروج هئي، تيسين مسلمانن کي نوڪرين جو حصو ملندو آيو، پر پوءِ جڏهن انگريزيءَ جو رواج پيو تہ مسلمان الڳ ٿي ويا. سندن قومي مغروري، سندن اڳئين رواج ۽ ضرورتن هن نئين دستور کان کين منع ڪيو.“
بمبئيءَ جي گورنر مسٽر ليسلي ولسن پنھنجي تقرير ۾ چيو تہ:
”جيتوڻيڪ مون کي پنھنجي هن دوري دوران ڪيترائي ڪم هئا، پر مون ڪانفرنس جي دعوت خوشيءَ سان قبول ڪئي. جيئن اوھان چيو آهي تہ منھنجي هتي ملاقات ڏيڻ جي معنى آهي تہ منھنجي توھان سان همدردي آهي، سا ڳالھہ بلڪل درست آهي. آءٌ ڏسي گهڻو خوش ٿيو آهيان، جو صاحبزادو آفتاب احمد خان جو عليڳڙھہ يونيورسٽيءَ جو وائيس چانسلر هتي موجود آهي. مونکي يقين آهي تہ سندس موجودگي ۽ سندس صلاح مصلحت توھان لاءِ گهڻو مفيد ثابت ٿيندي. مون کي ڏسي گهڻي خوشي ٿي آهي تہ توھان ارادو رکو ٿا تہ ٻين قومن سان ڪيئن ڪلھو ڪلهي سان ملائي هلجي. هتي سرڪاري نوڪرين جو ذڪر ٿيو آهي، پر مان سمجهان ٿو تہ انھي ۾ سرڪار جو ڪو ڏوھہ ئي ڪونھي، جو جنھن قسم جو دستور اڳيئي رواج ۾ هو، تنھن کي هو قائم رکندا آيا. اڳئين وقت ۾ جيتوڻيڪ ملڪ جا حاڪم مسلمان هئا تہ بہ حڪومت جو ڪاروبار سڄو ھندن جي هٿ ۾ هوندو هو ۽ خود اکر “عامل” ڏيکاري ٿو تہ هو ڪاروباري ماڻھو هئا. اڪثر ڪري خط و ڪتابت سڀ فارسيءَ زبان ۾ هلندڙ هئي ۽ ھندو ماڻھو اھا چڱيءَ طرح سکي چڱا چڱا عھدا حاصل ڪندا هئا. ممڪن آهي تہ مسلمان وڏن گهراڻن ۾ ڪتابن پڙهڻ ڏانھن چاھہ ڪونہ هو. نوجوانن کي انھيءَ وقت شڪاربازي ۽ گهوڙي سواري ڪتابن جي مطالعي ڪرڻ کان وڌيڪ وڻندڙ هئي، ليڪن هينئر حالتون ڦري پيون آهن ۽ علم حاصل ڪرڻ هڪ اشد ضرورت ٿي پئي آهي. “
گورنر صاحب جي الوداع کان پوءِ اسماعيلي خواجہ ڪميونٽي جي صدر سر ابراهيم رحمت الله کي ڪانفرنس جي صدارت ڏني وئي ۽ سيشن ۾ هلندڙ معاملن جي صدارت شھزادہ آفتاب احمد، وائيس چانسلر عليڳڙھہ يونيورسٽي ڪئي. هن ڪانفرنس ۾ مسلمانن جي تعليم جي مسئلن ۽ مونجهارن بابت تفصيلي رپورٽون پيش ڪيون ويون، سنڌ جي ليڊرن انگن ۽ اکرن سان تقريرون ٿيون ۽ ڪيترائي ٺھراءَ پاس ڪيا ويا. ان موقعي تي، نور محمد صاحب اعلان ڪيو تہ هو پنھنجي مالي وسيلن مان سنڌ جي مسلمانن لاءِ اسڪول ۽ ھاسٽل قائم ڪندو. پاڻ حقيقتن ۽ انگن اکرن سان هڪ ڀرپور نھايت جامع تقرير پيش ڪئي، جنھن ۾ سنڌي مسلمانن جي تعليم ۾ پسماندگيءَ جا سبب ڏيکاريل هئا. ڪانفرنس جي پڄاڻي مرزا قليچ بيگ جي صدارت ۾ ٿيل مشاعري سان ٿي.

آل سنڌ محمڊن ايجوڪيشنل ڪانفرنس جا نتيجا
ڪانفرنس جو انعقاد ڪي. بي نور محمد جي وڏي ڪاميابي هئي. ڪانفرنس ۾ مسلم تعليم جي بھتري لاءِ مختلف ٺھراءُ پڻ پاس ڪيا ويا. ڪامياب ڪانفرنس دوران، محترم نور محمد ”مسلم ايجوڪيشنل سوسائٽي“ جي قيام جي رٿ ڏني. ان ڪانفرنس جا سٺا نتيجا نڪتا، جن مان ڪي هي آهن:
• حيدرآباد ۾ اسڪول ۽ ھاسٽل جي قيام لاءِ سرگرمين ۾ بہ تيزي اچي وئي. مسلمان شاگردن لاءِ وڌيڪ اسڪالرشپن جو اعلان ڪيو ويو.
• هڪ ڀيرو ٻيھر حيدرآباد ۾ ٽريننگ ڪاليج فار مين جي ڪورس ۾ فارسيءَ کي شامل ڪيو ويو.
• علاوھ بھاءُ الدين ڪاليج، جنہ ڳڙھہ ۾ سنڌي مسلمان شاگردن جي داخلا تي پابندي هٽائي وئي.

مسلم ايجوڪيشن سوسائٽي جو بنياد
محترم نور محمد پنھنجي گهربل مقصدن لاءِ آل انڊيا مسلم ايجوڪيشن سوسائٽيءَ جي طرز تي جوڙڻ لاءِ حيدرآباد جي باشعور مسلمانن 3 مئي 1925ع تي نور محمد جي گهر تي گڏجاڻي ڪئي، جنھن ۾ ڪيترائي مسلمان تعليمي ماهر، اديب ۽ پروفيسر، شھري ۽ ٻيا شريڪ ٿيا. 12 جون 1925ع تي حيدرآباد ۾ ”مسلم ايجوڪيشن سوسائٽي“ جي قيام جو اعلان ڪيو ويو، جنھن ۾ هيٺيان عھديدار چونڊيا ويا:

نور محمد پنھنجي حياتيءَ جي آخري ڏينھن تائين سوسائٽيءَ جو جنرل سيڪريٽري رهيو ۽ سوسائٽيءَ جي پليٽ فارم تان ڪيترائي تعليمي ڪم ڪيائين. سندس وفات کان پوءَ بہ سن 1970ع واري ڏھاڪي تائين سوسائٽي فعال رهي. هن سوسائٽيءَ جون ڪيتريون اهم ڪاميابيون آهن، جن مان ڪي هي آهن:

اينگلو ورنيڪيولر اسڪول کي اپنائڻ
حيدرآباد ۾ هڪ اينگلو ورنيڪيولر (انگلش ميڊيم) اسڪول 1858ع ڌاري، ان دور جي تعليم جي سربراھہ ميجر گولڊ اسمڊ جي ڪوشش سان قائم ٿيو هو، جيڪو حيدرآباد جي سڀني سرڪاري اسڪولن ۾ اهم هوندو هو. هن اسڪول ۾ پڙھندڙ شاگردن جي اڪثريت ھندن جي هوندي هئي، ڪي ٿورا مسلمان شاگرد پڙھندا هئا. اهو اسڪول، زميندارن ۽ آبادگارن کان ورتل، لوڪل فنڊ جي آمدني مان هلايو ٿي ويو. 1864ع ۾ اسڪول کي ھاءِ اسڪول جي درجي تائين وڌايو ويو. ٻھراڙيءَ جا مسلمان جي لوڪل فنڊ ڀريندڙ هئا، سي انھيءَ اسڪول مان فائدو نہ وٺي سگهيا، ڇاڪاڻ جو هو شھر کان گهڻو پري رھندا هئا ۽ شھر ۾ سندن رھائش جو ڪو انتظام ڪونہ هو. اسڪول جي شروعاتي هيڊ ماسترن ۾ سر رام ڪرشن گوپال ڀنڊارڪر (1837 - 1925) هو. هو هڪ ھندستاني اسڪالر، مشرقي، ۽ سماج سڌارڪ هو. ڀنڊارڪر 1862ع ۾ بمبئي يونيورسٽيءَ مان گريجوئيشن ڪندڙن ۾ شامل هو. هن ايندڙ سال ماسٽرس جي ڊگري حاصل ڪئي ۽ 1885ع ۾ گوٽنگن يونيورسٽي مان پي. ايڇ.ڊي جي ڊگري حاصل ڪئي. ڀنڊارڪر ايلفنسٽن ڪاليج (بمبئي) ۽ دکن ڪاليج (پوني) ۾ پنھنجي شاندار تدريسي ڪيريئر دوران پڙھايو. 15 آگسٽ 1862ع تي حيدرآباد اسڪول جي هيڊ ماستر طور بدلي ڪري سنڌ ۾ مقرر ڪيو ويو. هن ڏاڍي محنت ڪئي ۽ داخلا جو وڏو تعداد وڌايو. تنھن کانسواءِ 1861ع ۾ “سنڌ اسڪالر شپ فنڊ” ڪٺو ڪيو ويو، جيئن سنڌي بمبئي مان مئٽرڪ پاس ڪري اتي جي ايلفنٽسن ڪاليج ۾ داخلا وٺي سگهن. انھيءَ فنڊ مان بہ رڳو ھندو عالمن فائدو ورتو ۽ ڪنھن بہ مسلمان کي ڪاليج ۾ داخلا وٺڻ جو موقعو نہ مليو. اهڙيءَ طرح 1923ع تائين لوڪل فنڊ جا پئسا مقامي ھندن جي پرائمري، سيڪنڊري ۽ ڪاليجئيٽ تعليم تي خرچ پئي ٿيا.
1868ع ۾ اسڪول کي اپ گريڊ ڪيو ويو ۽ مقامي برادرين ۽ زميندارن کي صلاح ڏني وئي تہ اسڪول جي مالي معاملن ۾ مدد ڪن. هن اسڪول، پنھنجي دور ۾ ڪيترائي نالي وارا شاگرد پيدا ڪيا. 1921ع ۾ ليلارام پريمچند هن اسڪول جو هيڊ ماستر هو. ان دور ۾ ھندو ڪميونٽيءَ جي سربراهيءَ ۾ هيرانند اڪيڊمي ۽ نو وديالا هلندا هئا، جن ۾ ھندو شاگرد ۽ استادن جي اڪثريت هئي. سندن رھائش لاءِ حيدرآباد ۾ ميٺارام ھاسٽل جوڙيل هئي. ساڌو هيرانند اڪيڊمي کولڻ جو مھورت ان دور جي تعليمي انسپيڪٽر مسٽر ايڇ. پي جيڪب 28 آڪٽوبر 1888ع ۾ڪيو هو.
مسلمانن جي هڪ الڳ تعليمي اداري جي ڪمي محسوس ڪندي، نور محمد لاکير سنڌ مدرسي جي طرز تي مسلم ايجوڪيشن سوسائٽيءَ پاران حيدرآباد جي مسلمانن لاءِ هڪ الڳ اسڪول جي جستجو ۾ هو. سر غلام حسين، نور محمد جي هر ڪم ۾ بھترين مددگار ۽ ساٿي هوندو هو. جولاءِ 1893ع ۾ ساڌو هيرانند جي ديھانت کان پوءِ سندس اسڪول جو نالو بدلائي رکيائون. ’هيرانند اڪيڊمي‘ پر اهو نالو بہ ٿورو وقت هليو. اڃا پنج مھينا ڪين گذريا جو 22 نومبر 1893ع تي ديوان نولراءِ جي پرلوڪ پڌارڻ کان پوءِ هيرانند ائڪڊمي ڦري ’نولراءِ هيرانند اڪيڊمي‘ جي نالي سان سڏجڻ لڳي.
نوء وديالا اسڪول، جنھن کي پوءِ سنڌ يونيورسٽيءَ جو درجو مليو ۽ پوءِ اهو اسڪول، سنڌ يونيورسٽي اولڊ ڪئمپس قرار ڏنو ويو ۽ ھاڻي ڊاڪٽر اين. اي بلوچ ماڊل اسڪول جي نالي سان منسوب آهي. اسڪول جي عمارت ڏاڍي خوبصورت آهي، جيڪا راءِ بھادر پرڀداس ولد ميشيوداس آڏواڻيءَ پنھنجي خرچ سان تعمير ڪرائي هئي، جا سن 1897ع ۾ جڙي راس ٿي. هن اسڪول کي سن 1900ع ۾ ھاءِ اسڪول جو درجو مليو. هن اسڪول سان گڏوگڏ هڪ ننڍڙي ھاسٽل بہ تيار ڪئي وئي، جا پوءِ تعليم کاتي جي نگراني ۾ ڏني وئي.
مطلب تہ حيدرآباد جھڙي وڏي شھر ۾، مسلمانن جي تعليم لاءِ الڳ بندوبست ٿيل نہ هو. موجود اسڪولن ۾ مسلمانن کي نہ ڪي سھولتون ڏنيون وينديون هيون ۽ نہ وري وڏي تعداد ۾ داخلا ملندي هئي، انھيءَ ڪري مسلم ايجوڪيشن سوسائٽي اهو محسوس ڪيو تہ حيدرآباد ۾ مسلمانن لاءِ هڪ جدا ھاءِ اسڪول جو هئڻ نھايت ضروري آهي. محترم نور محمد، ليجسليٽو اسيمبلي، تعليم کاتي ۽ فورمن تان سنڌ سرڪار ۽ بمبئي سرڪار سان ڪيترائي سال لک پڙھہ ڪئي هئي تہ اينگلو ورنيڪيولر اسڪول حيدرآباد ”مسلم ايجوڪيشنل سوسائٽي“ جي حوالي ڪيو وڃي. ”آل سنڌ محمدن ايجوڪيشنل ڪانفرنس“ دوران بمبئي جو گورنر ليسلي ولسن موجود هو، جنھن مسلمانن جي تعليمي پستيءَ بابت پاڻ خطاب ڪيو هو. نور محمد جي ڪوششن سان هڪ دفعو وري بہ مسلمانن جو وفد بمبئي سرڪار سان مليو. آخر ڪار سرڪار گورنمينٽ ھاءِ اسڪول حيدرآباد جو انتظام، 1924ع ۾ ”مسلم ايجوڪيشن سوسائٽي“ جي حوالي انھيءَ شرط تي ڪيو تہ اسڪول جي نئين بلڊنگ تعمير ڪرائي ويندي. اسڪول جو نالو ”اينگلو ونيڪيولر اسڪول“ مان بدلائي ”حيدرآباد ھاءِ اسڪول“ رکيو ويو. آڪٽوبر 1925ع ۾ شاگردن لاءِ داخلا لاءِ کوليو ويو. جيئن ئي اسڪول سوسائٽي جي حوالي ڪيو ويو، ھندو پريس ۽ تعليمي ماهرن جھڙوڪ پروفيسر نرملداس ڌرمداس گربخشاڻي ۽ ڊاڪٽر ڏيارام اسڪول جي حوالي ڪرڻ جي سخت مخالفت ڪئي. ان سلسلي ۾ الوحيد لکيو آهي تہ ”حيدرآباد جو گورنمينٽ اسڪول سوسائٽيءَ جي حوالي ڪيو ويو آهي، جنھن جو سيڪريٽري اسان جو پراڻو دوست مسٽر نور محمد درخواستي آهي. ھندو پريس ”اسڪول جو بائيڪاٽ“ جي ڳالھہ صرف ان ڪري ڪئي آهي جو اسڪول مسلم سوسائٽي کي ڏنو ويو آهي. ٻن مھينن کان ھندو پريس جي پروپيگنڊا انتھائي افسوسناڪ آهي.“

سنڌي مسلمانن جي تعليم جي پستيءَ بابت رپورٽ
1928ع ۾ محترم نور محمد ”تعليم ۾ سنڌي مسلمانن جي پسماندگي“ جي عنوان سان تعليم جي ترقيءَ بابت جوڙيل ھارٽاگ ڪميٽيءَ کي پيش ڪئي. ھارٽاگ ڪميٽي 1929ع ۾ سائمن ڪميشن طرفان هڪ معاون ڪميٽي جي طور تي قائم ڪئي وئي، جنھن جي صدارت فلپ ھارٽيگ ڪئي، جنھن کي تعليم بابت رپورٽ تيار ڪرڻي هئي. هن سنڌ جي تعليم جي بدحالي جا ڪيترائي سبب ڏنا. پھريون تہ، نئين نظام تحت مسلمانن کي مذهبي تعليم کان پري رکيو ويو، جيڪو عمل عوامي نہ هو ۽ عيسائي صحيفن کي اسڪولن جي لائبريرين ۾ شامل ڪيو ويو. ٻيو تہ فارسيءَ کي اسڪولن مان نيڪالي ڏني وئي. ٽيون، درسي ڪتابن مان اسلامي علمن کي گهٽايو ويو. چوٿون ۽ وڏو سبب، ميونسپالٽين وارن شھرن ۾ هلندڙ اسڪول ۽ ھاسٽل ۾ ملندڙ سھولتن جو خرچ پکو ڳوٺن جي زراعت تي لاڳو ڍل مان ڀريو وڃي ٿو، جنھن سان ميونسپالٽين ۾ رھندڙ ھندو برادريءَ کي وڌيڪ فائدو رسيو ۽ ڳوٺن ۾ رھندڙ مسلمان اسڪولي تعليم کان محروم رهجي ويا. هن اهو بہ مشاهدو ڪيو تہ اسڪولن ۽ ڪاليجن جي وڌندڙ تعداد جي نتيجي ۾ تعليمي معيار ۾ گهٽتائي آئي آهي. هن ڪميشن آڏو ثابت ڪيو تہ سنڌي مسلمانن وٽ تمام صلاحيتون آهن، پر انھن وٽ معاشي وسيلا نہ آهن تہ هو پاڻ کي تعليم ڏياري معاشي طور ترقي ڪري سگهن. سندس رپورٽ، ھارٽاگ ڪميٽيءَ جا ڪاپاٽ کولي ڇڏيا، کين ھندن طرفان مليل هڪ طرفي رپورٽن کان پوءِ سنڌ جي مسلمانن جي تعليم جي اصل خبر پئي.

مسلم ھاسٽل حيدرآباد سنڌ
حيدرآباد ۾ شاگردن جي رھائش لاءِ وڏي ۾ وڏي ھاسٽل ميٺارام ھاسٽل، هوندي هئي، جتي مسلمانن شاگردن کي شايد ئي رھائش ملندي هئي. 1924ع ۾ مسلم ايجوڪيشن سوسائٽيءَ جي ميمبرن بئريسٽر غلام محمد ڀرڳڙي سان ملاقات ڪئي، جيڪو ڊي. جي نئشنل ڪاليج مئنيجنگ بورڊ جو صدر بہ هو. ڪاليج جي مسلم شاگردن لاءِ ھاسٽل تعمير ڪرڻ لاءِ پلاٽ فراهم ڪرڻ لاءِ ان وقت ڪاليج جو پرنسيپال مسٽر حشمتراءِ ڇٻلاڻي سرگرم هو. ان سلسلي ۾ ٽريننگ ڪاليج جي پراڻي عمارت کيس مسلمان شاگردن جي ھاسٽل جي حوالي ڪرڻ واسطي هڪ رپورٽ تيار ڪرڻ جي ذميواري ڀرڳڙي صاحب تي رکي وئي هئي، جيڪا نور محمد لکي هئي، پر 1924ع مارچ مھيني ۾ ڀرڳڙي صاحب جي وفات کانپوءِ ٻئي ڏينھن تي سرڪار کي پيش ڪئي ويئي.
سرڪار ضروري لکپڙھہ ۽ پڇا ڳاڇا کان پوءِ اھا عمارت ماهياني معمولي مسواڙ تي مسلمان شاگردن جي رھائش لاءِ انھيءَ شرط تي ڏيڻ لاءِ تيار ٿي تہ مسلمان ھاسٽل کي هلائڻ لاءِ هڪ ڪاميٽي ٺاهيندا. مئي 1925ع ۾ سرڪار مسلمانن جي ٺاهيل ڪاميٽي (مسلم ايجوڪيشن سوسائٽي جي نالي سان)، جنھن جو پھريون آنريري سيڪريٽري مسٽر نور محمد هو، تسليم ڪئي. سيپٽمبر 1925ع ۾ بلڊنگ جو قبضو”مسلم ايجوڪيشنل سوسائٽي“ جي حوالي ان شرط تي ڪيو ويو تہ اسڪول ۽ ھاسٽل جي نئين عمارت جوڙي ويندي.
ھاسٽل ۽ اسڪول جي نئين عمارت جي سلسلي ۾ سڄي سنڌ جي مسلمانن کي گذارش ڪئي وئي تہ هو نئين عمارت جي تعمير لاءِ سوسائٽيءَ سان سهڪار ڪن. هن ھاسٽل جي احاطي ۾ هڪ ننڍڙو اسڪول کوليو. ھاسٽل جي نئين عمارت لاءِ پئسا کٽي پيا، محترم نورمحمد اتان اٿي، سڌو نالي واري زميندار رفيع ڪاڇيلو جي والد عبدالصمد ڪاڇيلو وٽ ويو ۽ پنھنجو بنگلو سورنھن ھزار رپين ۾ گروي رکراءِ اچي ماسترن کي پگهار ڏني. ۽ پوءِ پنھنجي وفات تائين بنگلي تي ورتل رقم واپس نہ ڪري سگهيو ۽ اهو بنگلو هميشہ لاءِ ھٿن مان ھليو ويو. نور محمد جي وفات کان پوءِ سندس فيملي وٽ رهڻ جي جاءِ نہ رهي. اھو بنگلو جي. پي. او حيدرآباد جي ويجهو ھو، بعد ۾ اهو بنگلو اڃا بہ ٽئين ڌر کي وڪرو ٿي ويو ۽ ھاڻي انھن ڏهن هزارن واري مليڪت تي ڪروڙن جو وڏو پلازا ٺھي ويو آھي. محترم نور محمد پنھنجو الھہ تلھہ وڪڻي، پھريائين فضل ميڊڪل ھال جيل روڊ واري بلڊنگ مٿان چند ڪمرا تعمير ڪرايا.جتي ابتدائي طور تي ٻھراڙيءَ جي مسلمان شاگردن لاءِ ھاسٽل ۽ بورڊنگ ھائوس قائم ڪيائون پوءِ 1929ع ڌاري بمبئي گورنمينٽ سان لکپڙھہ ڪري معاوضو ادا ڪري موجودہ مسلم ھاسٽل جي بلڊنگ ورتائون. هن ھاسٽل جو مڪمل قبضو چئن سالن ۾ هڪ هڪ بلاڪ جي صورت ۾ کيس مليو هو ۽ آخري بلاڪ جو قبضو جڏهين کيس مليو تہ هو انتھائي خوش ٿيو هو ۽ سموري فيڪلٽيءَ جي گڏجاڻي ڪري کين مبارڪ ڏني هئي ۽ اهو ڏھاڙو ڀرپور نموني ملھايو هو. نئين ھاسٽل لاءِ زميندارن، ملازمن، سياستدانن ۽ سول سوسائٽي کان فنڊ گڏ ڪرڻ شروع ڪيائين. هير آباد واري علائقي ۾ سول اسپتال جي پويان سنڌ مسلم ھاسٽل نالي هڪ ھاسٽل ٺاھڻ ۾ ڪامياب ٿي ويو، جنھن جو نالو ”سنڌ مسلم ھاسٽل“ رکيو ويو.
هي ھاسٽل ميرن جي قبن ۽ سول اسپتالن جي وچ ۾ هير آباد حيدرآباد ۾ قائم آهي. ھاسٽل ۾ 57 ڪمرا، ٻہ ھال، ٻہ سپرنٽينڊنٽ ھال، ست رھائشي ڪمرا، 18 باٿ روم، هڪ وسيع بورچي خانو ۽ ڊائننگ بلاڪ ۽ هڪ وڏي مسجد آهي. ھاسٽل جو افتتاح سنڌ جي گورنر سر ليسلي ولسن 1933ع ۾ ڪيو. سر ليسلي اورم ولسن، (1876-1955) هڪ رائل ميرين آفيسر، قدامت پسند سياستدان، ۽ نوآبادياتي گورنر هو. سر ليسلي ولسن 1923ع کان 1926ع تائين بمبئي پريزيڊنسي جو گورنر ۽ 1932ع کان 1946ع تائين ڪوئنزلينڊ جو گورنر رهيو. سر ليسلي ولسن پھريون ڀيرو 1924ع ۾ تعليمي ڪانفرنس جي مھورت ڪرڻ لاءِ حيدرآباد آيو هو. هن حيدرآباد ھاءِ اسڪول جو دورو ڪيو هو. جڏهن هو ڪوئنزلينڊ جو گورنر هو، تڏهن وري آيو هو ۽ 2 جون 1933ع تي پھرين ليسلي ولسن مسلم ھاسٽل/ جناح ڪورٽس ڪراچي ۽ 4 جون 1933ع تي سنڌ مسلم ھاسٽل جو افتتاح ڪيو، ان موقعي تي سر ليسلي ولسن چيو هو تہ، ”مسلم ھاسٽل. سنڌ جي مسلمانن جي تعليم جي ترقيءَ جو هڪ وڏو ڪارنامو آهي“.
اسڪول جي ھاسٽل ۾ 57 ڪمرا هئا، جڏهن تہ پرنسيپال جي رھائش ۽ ٻيون آفيسو الڳ هيون. هن ھاسٽل جي احاطي ۾ هڪ شاندار جامع مسجد آهي. جيڪا شاهپور چاڪر جي رئيس علي مراد خان سنجرائي پنھنجي شريڪ حيات جي ياد ۾ “مسجد حاجياڻي سنجرائي” جي نالي سان تعمير ڪرائي. مسلم ھاسٽل پنھنجي اوج جا ڪيترائي سال ڏٺا. 1958ع ۾ نور محمد ھاءِ اسڪول جي عمارت جي هڪ حصي ۾ سنڌ مسلم ڪاليج شروع ڪيو ويو تہ ھاسٽل جو اڌ حصو ڪاليج جي شاگردن لاءِ مختص ڪيو ويو. ان کان پوءِ اسڪول واري ھاسٽل کي مسلم ھاسٽل ۽ ڪاليج واري ھاسٽل کي مخدوم بلاول ھاسٽل سڏيو ويو.

اسڪول جي نئين عمارت
نور محمد هن درسگاھہ کي ترقي ڏيارڻ لاءِ هر ممڪن ڪوشش ڪئي. هن پنھنجي دوستن، رشتيدارن ۽ امير ماڻھن وٽ وڃي چنده مھم شروع ڪئي. سنڌ جي زميندارن وٽ وڃي ويھي رھندو هو تہ اسڪول جي نئين عمارت لاءِ چندو ڏيو. اسڪول جي نئين عمارت 1933ع ۾ سنڌ جي مختلف زميندارن جي چندي سان ٺھي. ايتري قدر جو هڪ ڀيري پئسي جي کوٽ پوڻ سبب هن پنھنجي ذاتي زمين مقاطعي تي ڏئي ڇڏي. جڏهن عمارت جڙي راس ٿي تڏهن نئين عمارت جي تعمير لاءِ سوسائٽي سر غلام حسين هدايت الله کي عرض ڪيو تہ اچي نئين عمارت جو سنگ بنياد رکي. انھي سلسلي ۾ جيڪو دعوت نامي جو ڪارڊ شايع ٿيو هو، اهو ڪجهہ هن ريت هو:
”خان بھادر حاجي محمد احسان چيئرمين مسلم ايجوڪيشن سوسائٽي طرفان دعوت ڏنل آهي تہ 30 آڪٽوبر 1934ع تي سومر ڏينھن صبح جو ساڍي اٺين وڳي مھل اسڪول جي احاطي اندر سر غلام حسين هدايت الله سنگ بنياد رکڻ قبول فرمايو آهي.“
ڀرڳڙي لائبريري: لئبرري ڪنھن بہ تعليمي اداري جو اهم حصو آهي. جيئن تہ غلام محمد ڀرڳڙي ڪي بي نور محمد جي تمام ويجهو هو. ان ڪري سندس نالي جي پويان هڪ وڏي لائبريري جوڙي وئي. لائبريريءَ ۾ ڪيترائي نصابي ڪتاب، ادبي ڪتاب، حوالا ڪتاب موجود آهن. ان جو هڪ مستقل اسڪول ميگزين هو، پر ھاڻي رسالي جي اشاعت ڪيترن سالن کان بند ٿي وئي آهي.
آرٽس روم: هي حصو مير حاجي حسين بخش ٽالپر جي نالي تي آهي.
ھال پھريون: حاجي الهداد خان ٽالپر جي نالي تي آهي.
ھال ٻيو (a): هي حصو سنڌ جي مشھور سياستدان ۽ واپاري سيٺ حاجي عبدالله حسين ھارون جي نالي تي آهي.
ھال ٻيو (b) هي ھال خان بھادر نبي بش ڀرڳڙي جي نالي آهي.
ھال ٽيون (c): هي ھال، رئيس غلام رسول خان ڀرڳڙيءَ جي نالي تي آهي.
ھال چوٿون (d): هي ھالا رئيس غلام مصطفيٰ خان ڀرڳڙيءَ جي نالي تي آهي.
مسجد: اسڪول جي نئين عمارت جي موقعي تي سر غلام حسين، نور محمد، خان بھادر حاجي محمد احسان ۽ ٻين وڏيون وڏيون تقريرون ڪيون. اسڪول جا مختلف ھال ۽ ڪلاس آهن جن ۾ ڪيترن ئي نامور مسلمان سياستدانن ۽ انسان دوست شخصيتن جا نالا لکيل آهن، جن اصل ۾ نئين عمارت جي تعمير ۾ محترم نور محمد صاحب جي مالي مدد ڪئي.

اسڪول جو نالو تبديل ڪرڻ
حيدرآباد ھاءِ اسڪول جو باني ۽ مسلم ايجوڪيشن سوسائٽيءَ جي جنرل سيڪريٽري نور محمد 22 آگسٽ 1937ع تي وفات ڪري ويو، سندس وفات کان پوءِ مسلم ايجوڪيشن سوسائٽيءَ هڪ هنگامي اجلاس سڏائي اسڪول جي باني کي خراج عقيدت پيش ڪيو. تعليم کاتي جي تڏهوڪي ڊائريڪٽر پبلڪ انسٽرڪش غلام نبي قاضيءَ جي منظوريءَ سان اسڪول جو نالو ”حيدرآباد ھاءِ اسڪول“ مان بدلائي ”نور محمد ھاءِ اسڪول حيدرآباد“ رکيو ويو. نور محمد جي وفات کان پوءِ ڪي ايس محمد اسلم ولد ڪي بي محمد ابراهيم شيخ مسلم ايجوڪيشن سوسائٽيءَ جو جنرل سيڪريٽري ٿيو. هو حيدرآباد جي مشھور مسلمانن مان هو. هن نور محمد ھاءِ اسڪول حيدرآباد جي انتظامن جون ذميواريون سنڀاليون. هو 10 سال حيدرآباد ضلعي لوڪل بورڊ جو ميمبر ۽ حيدرآباد ميونسپالٽي جو ميمبر ۽ مسلم ايجوڪيشن سوسائٽي حيدرآباد جو اعزازي سيڪريٽري رهيو. هو لوئر سنڌ زمينداري ڪوآپريٽو بئنڪ لميٽيڊ جو چيئرمئن بہ رهيو، هن ڪوآپريٽو تحريڪ، حيدرآباد ۾ مسلم ايجوڪيشن ۾ تمام گهڻي دلچسپي ورتي. هن 6 سيپٽمبر 1958ع تي وفات ڪئي.

ڇوڪرين جي تعليم
نورمحمد لاکير صاحب، پنھنجي اسڪول ۾ڇوڪرين جي الڳ اسڪول رٿ جوڙي هئي، جيڪا سندس وفات جي ڪري اڌ ۾ رهجي وئي. ان کان اڳ ۾، هن مسلمان ڇوڪرين جي تعليم لاءِ بہ تمام گهڻي ڪوشش ڪئي هئي. هن سنڌ جي انسپيڪٽر گرلز اسڪول سان رابطو ڪيو ۽ کيس ان سلسلي ۾ خاص اسڪالر شپ ڏيڻ لاءِ چيو. سنڌ جي انسپيڪٽر گرلز اسڪول، 30 جنوري 1927ع واري پنھنجي خط ذريعي کيس ٻڌايو تہ ”توھان جنھن اسڪالر شپ جو حوالو ڏنو آهي، اهي ھندن ۽ مسلمان جي ڇوڪرين، 02 نوجوان شاگردياڻين لاءِ رکيل آهن، ۽ ان سلسلي ۾ وڏي پئماني تي اڳڀرائي ٿي چڪي آهي. مون کي مختلف ذريعن کان درخواستون مليون آهن، بشمول اسڪول بورڊ. تنھن هوندي بہ مان نئين ٺھيل اسڪول بورڊ ۽ ٻين کي ٻيھر سرڪيولر جاري ڪندس، جنھن ۾ انھن اسڪالرشپن جي اعتراضن ۽ انھن سان لاڳاپيل شرطن جي وضاحت ڪيل هوندي. جيڪڏهن ضلعي لوڪل بورڊ حيدرآباد جي اسڪول بورڊ وٽ ڪي بہ اميدوار نظر اچن ٿا، تہ مون کي انھن جون درخواستون وصول ڪندي خوشي ٿيندي.

اسڪول جا هيڊ ماستر/ پرنسيپل
1924ع کان، نور محمد ھاءِ اسڪول جا ڪيترائي هيڊ ماستر يا پرنسيپل مقرر ٿي چڪا آهن، جن مان ڪي سٺا استاد، ڪي سٺا منتظم ۽ ڪي بھترين اديب ٿي گذريا آهن. اسڪول جي انڪمبيسي بورڊ مان معلوم ٿئي ٿو تہ مڪمل لسٽ ۽ دورانيي کي صحيح نموني گڏ نہ ڪيو ويو آهي. بھرحال موجود نالا ۽ دورانيو هيٺ ڏجن ٿا:

اسڪول ۽ ھاسٽل جو انتظام
اهو بہ اجاگر ڪرڻ ضروري آهي تہ نورمحمد اسڪول فقط مسلمان شاگردن لاءِ هو، پر هتان جي ڪيترن ھندو ۽ ٻين برادرين بہ ميٽرڪ پاس ڪئي. اسڪول ۽ ھاسٽل جا معاملا سائين نور محمد پاڻ سنڀاليندو هو..ان زماني ۾ سڄي اسٽاف جو ماهوار پگهار ٻہ سو روپيا هو. محترم نورمحمد جڏھن اسڪول جو سلسلو شروع ڪيو تہ هڪ دفعي ماسترن جي پگهارن جا پئسا کٽي پيا، ۽ ماسترن مٿس سخت دٻاءُ وڌو کين پگهارون جاري ڪيون وڃن. نور محمد سندن ڳالھيون ٻڌي کين چيو تہ اسڪول جي موڪل ختم ٿيڻ تائين کين پگهار ملي ويندي. محترم نور محمد اتان اٿي، سڌو پنھنجي دوست خانبھادر الهداد خان ميرپور خاص واري کان اوڌر تي پيساوٺي آيو ۽ استادن جون پگهارون ادا ڪيائين.
اسڪول ۾ تعليم حاصل ڪندڙ ٻھراڙيءَ جي شاگردن جي رھائش جو ھاسٽل ۾ مناسب انتظام رکيو ويو، هوشيار ۽ غريب شاگردن کي لوڪل بورڊ کان اسڪالر شپون ڏياريون ويون، پڙھائي جو معيار بلند رکڻ لاءِ پري پري کان قابل استاد گهرايا ويا. هو ذاتي طور تي شاگردن جي صحت، کاڌي ۽ تعليمي مسئلن جو بہ خيال رکندو هو. گهڻو ڪري سڀئي شاگرد حيدرآباد ضلعي جي ٻھراڙين جا هوندا هئا، جي گورنمينٽ ھاءِ اسڪول ۾ انگريزي پڙھندا آهن. ھاسٽل جو بندوبست سوسائٽيءَ جي هٿ هيٺ هو. شاگردن کي سٺو ۽ تندرستي بخشيندڙ کاڌو ڏينھن ۾ ٽي دفعا ملندو هو. جيڪي شاگرد مسلم ھاسٽل ۾ رھندا هئا، تن کي مذهبي تعليم لازمي طرح ملندي هئي، دينيات جو استاد کين قرآن شريف ۽ دينيات جي تعليم باقاعدہ ڏيندو هو. پنجئي وقت جماعت سان نماز ٿيندي هئي. شاگردن جي صحت قائم رکڻ لاءِ بدني ورزش تي پورو ڌيان ڏنو ويندو هو، کين ڊرل، اسڪائوٽنگ، فٽ بال ۽ ڪرڪيٽ جو پورو بندوبست رکيل هو. ڊرل سيکارڻ لاءِ هڪ فوجي آفيسر مقرر ٿيل هو. بئنڊ باجي ۾ شاگردن کي پوري سکيا مليل هئي ۽ انھيءَ ۾ ترقي ڪري چڱو نالو ڪڍندا هئا. شاگردن جي ڪپڙن ڌوئڻ لاءِ هڪ ڌوٻي ھاسٽل ۾ رھندو هو. شاگردن جي معلومات وڌائڻ ۽ انھن کي وندرائڻ لاءِ لائبريري موجود هئي، جتي انگريزي خواه سنڌي اخبارون موجود هونديون هيون. بيمار شاگردن جي دوادرمل لاءِ ڊاڪٽر مقرر ٿيل هوندو هو. مطلب تہ جيڪي شاگرد مسلم ھاسٽل ۾ رھندا هئا، سي گهرن کان بہ اتي سُکيا هوندا هئا.
نور محمد اسڪول لاءِ تمام قابل استاد مقرر ڪيا. عربي، فارسي ۽ اردو جا لازمي مضمون پڻ متعارف ڪرايا. هن سنڌ جي هر ضلعي ۽ تعلقي مان شاگرد پنھنجي اسڪول ۾ داخلا لاءِ پوزيشن هولڊرز کي ڳولڻ لاءِ سڄي صوبي جو دورو پڻ ڪيو. اهو اسڪول سنڌ ۾ مسلمانن جو ٻيو نمبر وڏو اسڪول هو. اسڪول جو پھريون هيڊ ماستر مسٽر ڊبليو. زيڊ احمد، ايم اي انگلش هو، جنھن عليڳڙھہ يونيورسٽي مان ماسٽرز ڪئي هئي. هن جو تعلق عليڳڙه سان هو. هن حيدرآباد ۾ رهي، اسڪول جي تعليم جو بھترين نموني بنياد وڌو. هن عرصي ۾ مشھور اسڪالر ۽ تعليمي ماهر سيد عطا حسين موسوي 1924ع ۾ گورنمينٽ ھاءِ اسڪول (بعد ۾ نور محمد اسڪول) جي بورڊنگ ھائوس جي سپرنٽينڊنگ جي حيثيت سان پڻ خدمتون سرانجام ڏنيون.
اسڪول جو ٻيو هيڊ ماستر محترم فضل محمد افضل، ايم. اي ايڪنامڪس ۽ ايم.اي پوليٽڪل سائنس هو. مسٽر فضل احمد افضل، بنيادي طور تي اردو اسپيڪنگ هو ۽ عليڳڙھہ مان گهرايو ويو هو. هو تمام پڙهيل لکيل ماڻھو هو، پر سندس زندگيءَ بابت اسان وٽ ڪجهہ بہ موجود ناهي. مولوي دين محمد فيروزشاهي اسلاميات ۽ عربي جو استاد رهيو. مسٽر ڌرم داس ويراڻي مشھور رياضي جو استاد، مسٽر سليم الدين، مسٽر خورشيد، مسٽر اقبال، مسٽر صابر، مولوي محمد يوسف، مسٽر محمد امين، خان محمد ميرجت، اسماعيل بوزدار، رحيم بخش ڏيٿو، محمد علي، فدا حسين. استادن جي هڪ ڊگهي لسٽ آهي. مسٽر ڌرمداس ورياڻي، جيڪو انگلش ۽ فارسي ۾ مشھور هو ۽ اهڙا ڪيترائي ٻيا استاد هن صاحب اسڪول لاءِ خاص طور تي گهرايا.1930ع ۾ نور محمد عليڳڙھہ کي ڪجهہ مسلمان استادن جون خدمتون حاصل ڪرڻ لاءِ لکيو. مسٽر رياض الدين، جيڪو مشھور استاد ۽ نامياري ليکڪا فھميده رياض جو والد هو، تنھن کي استاد ڪري مقرر ڪيائين. هن اسڪول لاءِ ڪجهہ انگريزي ڳالھائيندڙ استاد بہ مقرر ڪيا.
اسڪول جو ٽيون هيڊ ماستر غلام محمد شاهواڻي (1912-1950) سنڌي ٻوليءَ جو ناميارو ليکڪ ۽ شاھہ جو رسالو مرتب پڻ ڪيترن ئي سالن تائين هتي هيڊ ماستر طور خدمتون سرانجام ڏنيون. هن جا ڪيترائي ڪتاب آهن. ان کان پوءِ محترم ڪي.اي.اين آئر (K.A.N Ayer) جو تعلق تامل نادو سان هو، جيڪو انگلش جو ماهر هو، مسٽر ڪي. اين آير جو سائنسي دنيا ۾ مئٿميٽڪس جي مھارت ۾ مشھور هو، هن غلام محمد شاهواڻيءَ کان پوءِ هيڊ ماسٽر جي چارج سنڀالي ورتي. هو اپلائيڊ مئٿ ۾ ايم.ايس. سي ۽ ايس. ٽي.سي هو. هن کي اسڪول ۽ ڪاليج ٻنھي جي چارج مليل هئي ان کان پوءِ، مسٽر غلام حسين سومرو (1896-1967)، جيڪو مشھور تعليمي ماهر، ٽريننگ ڪاليج، حيدرآباد مان آيو، هن اسڪول ۾ خدمتون سرانجام ڏنيون. هو حيدرآباد ۾ ڄائو ۽ ڊي جي ڪاليج مان گريجوئيشن ڪيائين. هن تعليم کاتي ۾ مختلف عھدن تي خدمتون سرانجام ڏنيون ۽ پنھنجي پيشي تي ٻہ ڪتاب لکيا. سندس دور ۾ اسڪول وڏي ترقي ڪئي. سندس دور ۾ ڊسمبر 1959ع ۾ اسڪول پنھنجي 25 هين سالگرھہ ملھائي ۽ اسڪول جي ماڻھن ۽ انتظاميا پاران وڏي سلور جوبلي ملھائي وئي.
مسٽر سومري جي رٽائرمينٽ کان پوءِ الله بخش نظاماڻي (1905-1980) اسڪول جو هيڊ ماستر ٿيو. سندس جنم تعلقي ماتلي، ضلعي بدين ۾ ٿيو. هن عليڳڙھہ يونيورسٽي مان ايم اي ڪئي ۽ پنھنجي ڪيريئر جي شروعات هڪ استاد طور ڪئي ۽ اڳتي هلي ڊائريڪٽر ايجوڪيشن جي عھدي تي فائز ٿيو. رٽائرمينٽ کان اڳ هو نور محمد ھاءِ اسڪول جي هيڊ ماستر جي حيثيت سان خدمتون سرانجام ڏئي رهيو هو، جنھن ۾ کيس ايس ايم.ڪاليج جي اضافي چارج هئي. ڪاليج. هن سنڌي ٻوليءَ جي لوڪ ڏاهپ تي پي ايڇ ڊي ڪئي. مسٽر الله بخش نظاماڻي، تمام متحرڪ استاد هو ۽ هر سال نور محمد لاکير جي ورسي ملھائيندو هو. هن نور محمد جي 29 ورسي جي موقعي تي روزانہ عبرت 23 آگسٽ 1966ع تي رپورٽ ڪندي لکيو تہ ”سنڌ جي ممتاز تعليمي محسن مرحوم نور محمد جي 29 ورسي اڄ وڏي حب ۽ عقيدت سان ملھائي ويئي. ورسي جي تقريب اڄ صبح جو نور محمد ھاءِ اسڪول جي احاطي ۾ ٿي. جلسي جي صدارت مسلم ڪاليج جي پرنسيپل مسٽر الله بخش نظاماڻي ڪئي. ان موقعي تي سيد علي اڪبر شاھہ، مخدوم امير احمد ۽ ڊاڪٽر محمد ابراهيم، مرحوم جي سوانح حيات تي تقريرون ڪيون. هنن پنھنجن تقريرن ۾ مرحوم جي نمايان تعليمي خدمات تي کيس خراج عقيدت پيش ڪيو. هنن ان ڳالھہ تي زور آندو تہ مرحوم جي سوانح حيات ۽ سندس خدمتن تي هڪ ڪتاب شايع ڪيو وڃي. آخر ۾ مسٽر الله بخش نظاماڻي مرحوم جي خدمتن تي کيس خراج عقيدت پيش ڪيو. ان بعد حاضرين هڪ جلوس جي شڪل ۾ ھاسٽل اندر مرحوم جي مزار تي پھچي گلن جي چادر چاڙهي ۽ فاتح پڙهي.“
نظاماڻيءَ کان پوءِ ڊاڪٽر غلام حسين جعفري اسڪول جو هيڊ ماستر مقرر ٿيو. هو پبلڪ اسڪول حيدرآباد ۽ نور محمد ھاءِ اسڪول حيدرآباد جو پرنسيپال پڻ رهيو. مسٽر غلام حسين بالادي، جنھن ڪافي عرصو هن اسڪول ۾ استاد ۽ هيڊ ماستر جي حيثيت سان خدمتون سرانجام ڏنيون، جن جو جنم خيرپور ضلعي ۾ ٿيو، پر تعليم حيدرآباد مان حاصل ڪيائين. هو شاگردن کي گهڻو ڪري انگريزي مضمون پڙھائيندو هو. ان وقت شاگردن کي انگريزيءَ ۾ ڳالھائڻ جي ترغيب ڏيندو هو. هو غريب شاگردن جي مدد لاءِ وقف هوندو هو ۽ انھن لاءِ اسڪالرشپ جو بندوبست ڪندو هو. سندس دور کان اڳ غلام رسول خان ڀرڳڙي، الله بخش نظاماڻي، قاضي اڪبر، غلام حسين سومرو ۽ ٻيا مسلم ايجوڪيشن سوسائٽيءَ جا سيڪريٽري شامل هئا. 1958ع ۾ سوسائٽيءَ پاران عمارت کي ورھايو ويو: هڪ حصو نور محمد ھاءِ اسڪول ۽ ٻيو مسلم سائنس ڪاليج کي ڏنو ويو. مسٽر آغا قلب حيدر ان جو پھريون پرنسيپال هو ۽ ان کي ڊگري ڪاليج جو درجو ڏنو ويو. اهو آرٽس ۽ سائنس جا ڪلاس پيش ڪري ٿو ۽ ان جا ڊگري ڪلاس سنڌ يونيورسٽي سان لاڳاپيل آهن. مسٽر بالادي کان پوءِ، سائين غياث الدين قاضي آيو. سندس تعلق مٽياري جي ميمڻ گهراڻي سان هو. هن اسڪول ۾ چڱي طرح ڪم ڪيو. ان کان سواءِ اسڪول جي سٺن استادن ۽ هيڊ ماسترن جي هڪ وڏي لسٽ آهي. حيدرآباد جي نور محمد ھاءِ اسڪول جي سيڪنڊ شفٽ جو پھريون هيڊ ماستر ۽ تعليمي ماهر محمد حسن بوزدار هو.

سوسائٽيءَ جون ملڪيتون
1970ع واري ڏھاڪي تائين، سوسائٽيءَ وٽ اسڪول نور محمد ھاءِ اسڪول، مسلم سائنس ڪاليج، هڪ پرائمري اسڪول، هڪ مڊل اسڪول، سنڌ مسلم ھاسٽل، ڪجهہ دڪان وغيره ملڪيت طور هئا. اسڪول ۽ ڪاليج کي 1972ع ۾ قومي پاليسيءَ تحت حڪومت پنھنجي تحويل وٺي ڇڏيو. مڊل اسڪول ۽ پرائمري اسڪول وقت سان گڏ بند ڪيا ويا.
هن وقت اسڪول ۾ 100 کان وڌيڪ استاد خدمتون سرانجام ڏئي رهيا آهن ۽ اسڪول ۾ اٽڪل 3000 داخلائون آهن. ڪجهہ وڌيڪ ڪلاس روم پڻ تعمير ڪيا ويا آهن. اسڪول جا 22 دڪان آهن، جيڪي اسڪول جي مالي مدد ڪندڙ آهن، اهي انتھائي معمولي ڪرائي تي لڳل آهن.. سنڌ مسلم سوسائٽيءَ جا پرائمري اسڪول بند ڪيا ويا، پر سنڌ مسلم ڊگري ڪاليج ۾ ماسٽر ڪلاس تائين ڊگريون ڏنيون وڃن ٿيون. هن وقت اسڪول جو هيڊ ماستر محمد طاهر مغل آهي. هو ڏاڍو محنتي ۽ اسڪول جي نصابي ۽ غير نصابي سرگرمين ۾ دلچسپي وٺندو هو. اسڪول جون تعليمي ۽ سرڪاري سرگرميون پڻ روزاني بنيادن تي سوشل ميڊيا تي اپڊيٽ ۽ اپ لوڊ ڪيون وينديون آهن.

نور محمد اسڪول جا شاگرد
هن اسڪول مسلمانن جي تعليم، تربيت، ادب، ٻولي، سماج جي سڌاري ۾ وڏو ڪردار ادا ڪيو، جنھن تي پي. ايڇ. ڊي. ڪري سگهجي ٿي. سنڌ جي تعليمي تاريخ ۾ نور محمد ھاءِ اسڪول حيدرآباد ڪيترائي نامور شاگرد پيدا ڪيا آهن، جن اڳتي هلي ملڪي معاملن ۾ پنھنجو نالو ڪمايو. ان لسٽ ۾ پاڪستان جو اڳوڻو وزير اعظم غلام مصطفيٰ جتوئي، جسٽس عبدالقادر ھاليپوٽو، نامور سياستدان سيد قمر زمان شاھہ، اڳوڻا وائيس چانسلر مظھرالحق صديقي، نظير مغل، سوين ڪامورا، نالي واري تعليمدان دادي ليلاوتي تلسي داس هرچنداڻي، سيڪريٽري، بيوروڪريسيءَ ۾ سابقہ سيڪريٽري سنڌ گل محمد عمراڻي، اڳوڻو آئي. جي. سنڌ غلام حيدر جمالي، ڊي. آئي. جي خادم رند، نامور ڪھاڻيڪار ۽ ناول نگار غلام نبي مغل، نالي وارو اديب پروفيسر ظفر حسن، نالي وارو شاعر امداد حسيني، تعليمي ماهر عبدالغفار صديقي، تعليمي ماهر عبدالرحيم ڏيٿو، مظھر بلوچ، جسٽس محمد اشرف لغاري، شاھہ جو پارکو ۽ تعليمدان حيدر علي لغاري، سماجي ۽ سياسي ڪردار اي.ڊي. ناريجو، صحافي، تعليم کاتي جو ايڊيشنل سيڪريٽري محمد جمن ٿيٻو، اڳوڻو سيڪريٽري ھادي بخش ڪلھوڙو، مشتاق راهو، سنڌ جي وزير اعليٰ جو صلاحڪار، اڳوڻو ڪين ڪمشنر نوبت زرداري، ايس.ايس. پي ٽريفڪ خادم رند، نالي وارو سياستدان مولا بخش رند، سياسي ڪارڪن ۽ ترجمي نگار اسلم خواجا، نالي وارو ڪھاڻيڪار ۽ ناول نگار علي محمد پرويز، ۽ ٻيا ڪيترائي شامل آهن. غلام حسين بالادي صاحب جيڪو هوسڙيءَ جو ويٺل هو ۽ ان وقت يعني 1930ع ڌاري ڊي. ايس. پي جي رينڪ ۾ چونڊيو ويو هو، جيڪو اڳتي هلي سنڌ جو انچارج آءِ جي پوليس ٿي ريٽائر ٿيو.

مرحوم نور محمد جي مزار
ھاسٽل جي احاطي ۾ مرحوم نور محمد جي مزار آهي. ساڻس گڏ سندس بيگم شمس النساءِ جي تربت آهي. نور محمد جي اھا وصيت هئي ۽ سندن آخري الفاظ هئا تہ: ”منھنجو هي خاڪي پتلو مسلم ھاسٽل جي مٽيءَ جي سپرد ڪجو، جيئن منھنجو قلب طالب علمن جون ٻاتيون ٻوليون ۽ معصوم دلين جو دعائون ٻڌي من قرار پائي ۽ منھنجي اسڪول ۽ ھاسٽل جي پارت اٿو. خدا حافظ“
ياد رهي تہ گهڻن نيڪ استاد، شاگردن ۽ مسجد ۾ تھجد جي نماز ادا ڪندڙن رات جي وقت مرحوم نور محمد جي روح کي ھاسٽل جي گرائونڊ ۾ گهمندي ڏٺو آهي. بقول استاد بخاري:

جو قوم جياري اهو جيئندو رھندو
جو عام اجاري، اهو جيئندو رھندو
مون کي تاريخ ۽ تقدير ڏني پڪ آهي
جو سنڌ سنواري اهو جيئندو رھندو.

مسلم ھاسٽل تي قبضو
1980ع واري ڏھاڪي جي وچ تائين اھا ھاسٽل نور محمد ھاءِ اسڪول ۽ گورنمينٽ مسلم سائنس ڪاليج جي شاگردن جي گڏيل رھائش هئي. شھر ۾ نسلي فسادن کانپوءِ ڪجهہ سياسي عھديدارن ھاسٽل جي ڪمرن تي قبضو ڪري ورتو ۽ ڏوھارين کي رھائڻ لڳا. ان کان پوءِ شاگردن کان ھاسٽل خالي ڪرائي قانون لاڳو ڪندڙ ادارن جي اهلڪارن قبضو ڪري ورتو. ان وقت کان وٺي ھاسٽل جو سمورو احاطو سندن قبضي ۾ آهي. ھاسٽل جي احاطي کي قاسم رينجرز جي هيڊ ڪوارٽر ۾ تبديل ڪيو ويو آهي. ان کان علاوھ سول اسپتال جي انتظاميا پاران ھاسٽل جي عمارت کي ٽراما ۽ ڪڊني وارڊ قائم ڪرڻ لاءِ پڻ ڪوششون ورتيون ويون. اسڪول جي عمارت ڪيترن ئي ڏھاڪن کان سرڪاري بي ڌياني جو شڪار ٿي وئي ۽ آهستي آهستي زوال جو شڪار ٿي وئي، پر ڪجهہ سال اڳ سنڌ حڪومت ان تاريخي عمارت کي ثقافتي ورثو قرار ڏنو. رينجرز لاءِ رھائش جي جاءِ کان علاوھ، هن خوبصورت ۽ تاريخي عمارت جي احاطي ۾ مکيہ دروازي تي هڪ ڪينٽين، هڪ ميڊيڪل اسٽور، هڪ سافٽ ڊرنڪ شاپ ۽ هڪ پبلڪ ڪال آفيس آهي. جڏهن تہ، اسڪول شھر جي ڳري ڪمرشل زون جي وچ ۾ واقع هجڻ سبب شاگرد ٻاھران ايندڙ گاڏين جي سخت شور هوندو آهي. اسڪول وٽ 21 دڪان هئا، پر هي ادارو تمام گهٽ ماهوار ڪمائي ٿو، جيڪو اوپن مارڪيٽ جي قيمتن جي بلڪل ابتڙ آهي.
2021ع ۾، ھاءِ ڪورٽ آف سنڌ، حيدرآباد سرڪٽ بينچ پنھنجي فيصلي ۾ حڪم جاري ڪيو تہ ٽن مھينن اندر ھاسٽل رينجرز کان خالي ڪرائي، اسڪول انتظاميہ جي حوالي ڪئي وڃي، پر اڄ سوڌو اهو ممڪن ٿي نہ سگهيو آهي. هن وقت مسلم ھاسٽل جي موجودہ بيڪسيءَ واري حالت ڏسي نہ صرف هر اک روئي رهي آهي. پر ساڳئي وقت نور محمد جو روح بہ ناخوش هوندو. ڇاڪاڻ تہ هن مرحوم پنھنجو الھہ تلھہ وڪڻي غريب ۽ مسڪين ٻارن جي لاءِ ھاسٽل قائم ڪئي ان کي علم ۽ درس، امن ۽ سڪون جي بجاءِ ڪن ٻين مقصدن لاءِ استعمال ڪيو پيو وڃي. اھا هن مرد ڪامل جي مقصدن سان بي نانصافي آهي.

نور محمد لاکير ايجوڪيشن اينڊ ويلفيئر سوسائٽي
محترم نور محمد کي ڪوبہ پٽ نہ هو، پر سندس ڌيءَ پروفيسر مھر نور محمد لطيف آباد حيدرآباد ۾ رھندي هئي. پروفيسر مھر نور محمد 1996ع ۾ زبيدہ ڪاليج جي پرنسيپل جي حيثيت ۾ رٽائرمينٽ تي ”نور محمد لاکير ايجوڪيشن اينڊ ويلفيئر سوسائٽي“ جو بنياد رکيو. هوءَ چيئرپرسن ۽ سندس پٽ محمد فريد احمد سوسائٽيءَ جو جنرل سيڪريٽري ٿيو. اهو پڻ قابل ذڪر آهي تہ مسلم ھاسٽل جي پراڻن شاگردن ۽ رھائش گاھہ 1998ع ۾ ”مسلم سائنس ڪاليج ۽ مسلم ھاسٽل بوائز ويلفيئر ھاسٽل“ نالي هڪ انجمن قائم ڪئي، جنھن جو سرپرست اڳوڻو ڪمشنر شفيق احمد کوسو کي مقرر ڪيو ويو هو ۽ ھاسٽل جا ٻيا ڪيترائي پراڻا شاگرد ميمبر هئا، پر هيءَ تنظيم هلي نہ سگهي.
2020ع ۾ نور محمد ھاءِ اسڪول حيدرآباد جي پراڻن شاگردن جي 1989ع کان 1994ع سال جي شاگردن جي پھرين ري يونين گڏجاڻي جي تقريب اسڪول ۾ منعقد ٿي، جنھن ۾ استادن ۽ شاگردن شرڪت ڪئي. هنن چيو تہ هينئر اسانجي انھن پراڻن شاگردن مان ڪو ڪٿي آهي تہ ڪو ڪٿي آهي ۽ هرڪو پنھنجي زندگي جي ڪم ڪارن ۾ مصروف عمل آهن سمورا شاگرد جس لھن جو انھن اھا ري يونين جي تقريب منعقد ڪري اسان کي پنھنجي خوشين ۾ شامل ڪيو آهي.

(رسالو الڪمال، ايڊيٽر ڪمال الدين ميمڻ، 12 سيپٽمبر 1937ع، حيدرآباد تان ورتل)