آتم ڪٿا / آٽوبايوگرافي

ڳالھيون منھنجي ڳوٺ جون

ھن ڪِتاب ۾ بظاهر تہ خادم ٽالپر سندس ڳوٺ انڊهلي جي ڪھاڻي لِکي آهي، پر درحقيقت هيءَ ڪھاڻي ٿوري گهڻي فرق سان سنڌ جي سمورن ڳوٺن جي ڪھاڻي آهي. هِن ڪِتاب پڙهڻ سان پڙهندڙ جي ذهن جي اسڪرين تي ڳوٺاڻي زندگيءَ جي دِل پذير تصوير اهڙي سڀاويڪ نموني اُڀري اچي ٿي، جنھن ۾ فطرت جا سمورا دِلڪش رُوپ سروپ موجود آهن. ڳوٺ انڊهلو سنڌ جو مثالي ڳوٺ اُن ڪري بڻيو آهي، جو اُن ۾ رهندڙ ماڻھو ۽ سندن ڪِردار بہ مثالي آهن، جن کي سائين خادم هِن ڪِتاب ۾ سموئي نہ رڳو انڊهلي ۽ اُن جي واسين جي تواريخ رقم ڪئي آهي، پر اُن سان گڏ سنڌ جي هِڪ سٻاجهي دؤر کي بہ محفوظ ڪيو آهي

  • 4.5/5.0
  • 40
  • 7
  • آخري ڀيرو اپڊيٽ ٿيو:
  • ڇاپو 1
Title Cover of book ڳالھيون منھنجي ڳوٺ جون

حق ۽ واسطا محفوظ

ڪتاب جو نالو : ڳالھيون منھنجي ڳوٺ جون
موضوع : تاريخ/يادگيريون
ليکڪ : خادم ٽالپر
ايڊيشن پھريون، : ڊسمبر 2020ع
ڊزائين/ لي آئوٽ : مور ساگر
ڪمپوزنگ : مقبول احمد چانگ، مقبول ڪپوزنگ سينٽر بدين
ڇپائيندڙ : شمشيرالحيدري اڪيڊمي - بدين
ڇپيندڙ : ساحل پرنٽرز حيدرآباد. 2634650-0333

ڊجيٽل ايڊيشن: سنڌ سلامت ڪتاب گهر
www.sindhsalamat.com
2024ع

قيمت: 400 روپيا

انتساب

هي ڪتاب ”ڳالھيون منھنجي ڳوٺ جون“ منسوب ٿا ڪريون، هن ڳوٺ جي ان عظيم بزرگ هستي کي جنھن هن ڳوٺ ۾ اسڪول کولي، ڳوٺاڻن کي تعليم جي روشني سان سگهہ ڏني، علم، ادب، حياءَ، سيکاريو هڙان ۽ وڙان خرچ ڪري ڳوٺ جي نوجوانن کي تعليم ۽ روزگار مھيا ڪرڻ ۾ مدد ڪئي.
اها شخصيت آهي سائين لطف علي ٽالپر جنھن جي محنت ۽ ڪوشش سان هي ڳوٺ سڄي سنڌ جو مثالي ڳوٺ بنيو آهي جنھن کي اسان سؤ سؤ سلام پيش ٿا ڪريون.

- خادم ٽالپر

سنڌسلامت پاران

سنڌ سلامت ڪتاب گهر پاران خادم ٽالپر جي لکيل يادن ۽ ساروڻين تي مشتمل ڪتاب ”ڳالھيون منھنجي ڳوٺ جون“ اوهان اڳيان حاضر آهي.
ھن ڪِتاب ۾ بظاهر تہ خادم ٽالپر سندس ڳوٺ انڊهلي جي ڪھاڻي لِکي آهي، پر درحقيقت هيءَ ڪھاڻي ٿوري گهڻي فرق سان سنڌ جي سمورن ڳوٺن جي ڪھاڻي آهي. هِن ڪِتاب پڙهڻ سان پڙهندڙ جي ذهن جي اسڪرين تي ڳوٺاڻي زندگيءَ جي دِل پذير تصوير اهڙي سڀاويڪ نموني اُڀري اچي ٿي، جنھن ۾ فطرت جا سمورا دِلڪش رُوپ سروپ موجود آهن. ڳوٺ انڊهلو سنڌ جو مثالي ڳوٺ اُن ڪري بڻيو آهي، جو اُن ۾ رهندڙ ماڻھو ۽ سندن ڪِردار بہ مثالي آهن، جن کي سائين خادم هِن ڪِتاب ۾ سموئي نہ رڳو انڊهلي ۽ اُن جي واسين جي تواريخ رقم ڪئي آهي، پر اُن سان گڏ سنڌ جي هِڪ سٻاجهي دؤر کي بہ محفوظ ڪيو آهي
هي ڪتاب شمشيرالحيدري اڪيڊمي، بدين پاران ساحل پبلڪيشن، حيدرآباد وٽان ڊسمبر 20220ع ۾ ڇپايو ويو. ٿورائتا آهيون مور ساگر جا، جنھن ڪتاب جي ڪمپوز ڪاپي موڪلي ۽ سنڌ سلامت ڪتاب گهر ۾ پيش ڪرڻ جي اجازت ڏني.


محمد سليمان وساڻ
مينيجنگ ايڊيٽر (اعزازي)
سنڌ سلامت ڊاٽ ڪام
sulemanwassan@gmail.com
www.sindhsalamat.com
books.sindhsalamat.com

پنھنجي پاران

گهڻي وقت کان خيال هئم تہ جنھن ڳوٺ ۾ جنم ورتو اٿم. جتي بچپن جا املھہ پل گذاريم، جتي پنھنجي ننڍڙن دوستن سان رانديون ڪيم. جتي پنھنجي مائٽن جي هنجهہ ۾ گرمي حاصل ڪيم. جتي جون خوشيون، رونقون، بھارون، توڙي جتي درد ۽ وڇوڙا، ۽ ڳوٺاڻن کي ڏک ۽ محرومين ۾ لڇندي ڏٺم. انھيءَ ڳوٺ، انھي خطي جي صورتحال ۽ پنھنجي وقت جي تاريخ لکجي. انھي خيال کي نظر ۾ رکندي ڳوٺ جي تاريخ لکڻ لاءِ ڳوٺ جي جهونن ڳوٺاڻن کان حال احوال وٺڻ، لکڻ، ۽ پوءِ وري انھن ڳالھين جي تصديق لاءِ مختلف ماڻھن کان رايا وٺڻ شروع ڪيم تہ ڪتاب ”ڳالھيون منھنجي ڳوٺ جون” آهستي آهستي پنھنجي بھتر شڪل اختيار ڪندو ويو.
سنڌ سڄي سون آهي. سنڌ جا ڳوٺ هيرن جواهرن سان مالا مال آهن. سنڌ ۾ لوڪ ڏاهپ جا ڪئين داستان پکڙيا پيا آهن. سنڌ ۾ جيتوڻيڪ لکڻ پڙهڻ جو علم ۽ هنر ڏاڍو دير سان آيو آهي. نتيجي ۾ قدرت جي مظهرن کي سائنسي علم جي روشني ۾ سمجهڻ ۾ ڏاڍي دير ٿي وئي آهي، پر پوءِ بہ “دير آيد درست آيد” جي چوڻي موجب اڄ سنڌ برصغير جي ٻين قومن کان پوئتي نہ آهي.
اگر سنڌ جي مختلف شھرن ۽ ڳوٺن مان ڪي ماڻڪ موتي چونڊجن، گم ٿيل سگهڙن، ڏاهن، شاعرن، هنرمندن، گڻائتن ماڻھن جا داستان گڏ ڪجن تہ نہ صرف سنڌ لاءِ پر پوري دنيا جي عالمگير انسانيت لاءِ تمام وڏا خزانا هٿ ڪري سگهجن ٿا.
هنن ڳالھين کي نظر ۾ رکندي. هن ڪتاب لکڻ جو ڪم شروع ڪيو ويو. ظاهر آهي هي ڪتاب ۽ منجهس ڄاڻايل معلومات ڪنھن هڪ ماڻھو جي وس جي ڳالھہ نہ هئي جو گڏ ڪري سھيڙي پر پوءِ ڪافي دوستن هن ڪم لاءِ همتائيو. انھن جو ٿورو مڃڻ ضروري آهي.
پروفيسر ڊاڪٽر عبدالڪريم، سيٺ غلام محمد، مير نور محمد، مير غلام الله، ڊاڪٽر اعجاز ٽالپر، مير غلام محمد ڪونڌر ڳوٺ جي نوجوانن مير مصطفى، مير عباس، مير اعظم، مير بشير، مير ڪاشف ۽ ٻين تمام بھترين سھڪار ڪيو مولوي نور محمد وقت بہ وقت معلومات جي تصديق ڪئي سليمان، حاجي لعل خان ۽ غلام قادر معلومات گڏ ڪرڻ ۾ مدد ڪئي. انھن سمورن دوستن جي مھرباني.
ڪِتاب جي مھاڳ لکڻ جي تڪليف سنڌ جي خوبصورت نوجوان شاعر، ليکڪ ۽ ائڊوڪيٽ پريت پال سنگهہ سوڍي کي ڏِني وئي، جنھن پنھنجي تمام گهڻي مصروفيت جي باوجود پنھنجي عالمانہ راءِ ڏئي اسانکي احسانمند ڪري ڇڏيو آهي، جنھن جا تمام وڏا وڙ.
شمشيرالحيدري اڪيڊمي هميشہ جيان پنھنجي مھرباني سان منھنجين ڪچين ڦِڪلين لِکڻين کي سنڌي عوام جي اڳيان آڻيندي رهي آهي، جنھن جا وڏا ٿورا.
آخر ۾ سنڌ جي اُستادن ۽ نوجوان شاگردن کي گذارش ٿي ڪجي تہ اُهي پنھنجي ڳوٺن ۽ شھرن ۾ علم ۽ روشن خيالي ڦھلائڻ لاءِ پنھنجي معصوم ٻارڙن (ڇوڪرن ۽ ڇوڪرين) ۾ مطالعي جو شوق پيدا ڪن، پنھنجي اسڪول جا پاڻ وارث ٿين. ڳوٺاڻن جي ترقي ۾ کين مددگار ٿين.


خادم ٽالپر
20 نومبر 2020ع
03313512626

مھاڳ

ارتقائي عمل سان گُذرندي جڏهن انساني نسل ۾ ڪجهہ فضليت آئي تہ قبيلن ۽ پاڙن جي شِڪل ۾ ڳوٺ ٻڌجڻ جي شرعات ٿي. ڳوٺ انسان جي هزارين لکين سالن جي جُستجو، ڪوشش ۽ تجربن کان پوءِ ماڻيل ڪاميابين ۽ شين جو پرتوو آهن. ڳوٺ جڏهن ترقي ڪري شھر بڻيا تہ انھيءَ ترقي جي بدلي هاڻوڪو انساني نسل فطرت جي قانون سان ٽڪراءُ ۾ اچي مھذبپڻي جي بُنيادي اصولن جي قرباني ڏيئي جديد کان جديد تر شھري زندگيءَ گهارڻ لڳو آهي.
”ڳالھيون منھنجي ڳوٺ جون“ ڪِتاب ۾ بظاهرتہ سائين خادم ٽالپر سندس ڳوٺ انڊهلي جي ڪھاڻي لِکي آهي، پر درحقيقت هيءَ ڪھاڻي ٿوري گهڻي فرق سان سنڌ جي سمورن ڳوٺن جي ڪھاڻي آهي. هِن ڪِتاب پڙهڻ سان پڙهندڙ جي ذهن جي اسڪرين تي ڳوٺاڻي زندگيءَ جي دِل پذير تصوير اهڙي سڀاويڪ نموني اُڀري اچي ٿي، جنھن ۾ فطرت جا سمورا دِلڪش رُوپ سروپ موجود آهن.
ڳوٺ انڊهلو سنڌ جو مثالي ڳوٺ اُن ڪري بڻيو آهي، جو اُن ۾ رهندڙ ماڻھو ۽ سندن ڪِردار بہ مثالي آهن، جن کي سائين خادم هِن ڪِتاب ۾ سموئي نہ رڳو انڊهلي ۽ اُن جي واسين جي تواريخ رقم ڪئي آهي، پر اُن سان گڏ سنڌ جي هِڪ سٻاجهي دؤر کي بہ محفوظ ڪيو آهي.”ڳالھيون منھنجي ڳوٺ جون“ عام ڪِتاب ناهي، جيتوڻيڪ سائين خادم اڳ ۾ بہ خاص ۽ لاڀائتا ڪِتاب لِکيا آهن، جن مان”تاريخ منھنجي وقت جي“ اسڪولن ۽ ڪاليجن جي نِصاب ۾ پڙهائڻ جھڙو آهي. پر هي ڪِتاب اُن ڪري بہ خاص آهي، جو هِن ڪِتاب ۾ گُذريل ۽ هاڻوڪي دؤر جي ڳوٺاڻي، هِڪٻئي لاءِ جيئندڙ ۽ حقيقي معنيٰ ۾ مھذب زندگيءَ جي روح پرور تصوير هلندي ڦِرندي نظر اچي ٿي. هِن ڪِتاب ۾ سنڌ جي روايتي وشواسن سھاري گُذرندڙ زندگيءَ بہ ساھہ کڻندي محسوس ڪري سگهجي ٿي، تہ ڏک ڏولاوا، بُک، بيماريون، لڏپلاڻ ۽ خانا بدوشين جا قافلا اکين اڳيان گُذرندي ڏِسي سگهجن ٿا. هِن ڪِتاب ذريعي انڊهلو گُهمندي جڏهن ماڻھو ڌاڳن ڦيڻن جي اُماوَس رين جي ٻاٽ بسيري ۾ پھچي ٿو تہ اُتي لُطف علي ٽالپر علم جي لاٽ سان ڳوٺ جي هر گهٽي، هر گهر ۽ هر ذهن کي ڏيئا ڏيئا روشن ڪندڙ بہ مِلي وڃي ٿو. جيڪڏهن توهان بدحالي ۽ بي سمجهي سبب جيون دان ڪندڙ وڻ ٻوٽا وڍڻ جي اٻھرائپ ڪري وجهو ۽ اُنھن وڻن کي سنڀالي وڏو ڪندڙ مالڪ اوهان جي اها ناقابل معافي گُستاخي ڏِسي وٺي تہ پشيمان ۽ شرمشار نہ ٿجو، ڇاڪاڻ تہ انڊهلي ۾ مير جانڻ جھڙا ڪِردار پنھنجي ٻاجهاري خاموشي سان توهان جو آئيندو سنواريندڙ بہ هِن ڪِتاب ۾ ملي ويندا.
شاھہ لطيف، سانوڻ فقير ۽ مل محمود پلي جا ڏور بيت، ڳائڻ وڄائڻ جون منڊليون ۽ محفلون، ثقافتي راندين ۽ رهاڻين جا ميلا ملاکڙا، انقلابي سياسي هلچل جا شاندار اجتماع، شادين خوشين ۾ چنچل ٽھڪڙن جي رڌم تي گيت سنگيت بہ هِن ڪِتاب ۾ نيڻ ڏِسن ٿا ۽ ڪَن ٻُڌن ٿا. اُڃايل راھہ گُذارن لاءِ اُونھن کوهن جو مِٺو پاڻيءَ ڪڍي رضاڪارانا ڪُلھن تي ڪنواٺين سان ڪورن مٽن ۾ ڀري رکڻ جا منظر بہ سائين خادم پنھنجي سلوڻي ۽ سولي ٻوليءَ ۾ هِن ڪِتاب جي زينت بڻايا آهن.
سائين خادم ٽالپر پنھنجي سموري حياتيءَ سجائي نموني گهاري آهي. ڌرتي کي کيڙي هرلي ۽ نار سان سيراب ۽ زرخير بڻائڻ لاءِ پگهر وهائي پورهيو ڪيو آهي، تہ قومي شعور جي آبياري لاءِ وطن جي واهڻ وسندين جا روشن ۽ سون ورنا پنڌ بہ ڪيا آهن ۽ اسان کي سدائين اُتساهيو آهي. سندس فِڪري پُختگي ۽ عملي اورچائي ڏِسي ماڻھو کانئس قائل ۽ مائل ٿيڻ کانسواءِ رهي نٿو سگهي.
سائين خادم اسان جي آس پاس اهو واحد ماڻھو آهي، جيڪو مُني صدي کان بہ مٿي ڄمار ماڻي هن ”فاني“ جهان مان ڍؤ نہ ڪيو اٿس، هر روز ڪا نئين جُستجو، ڪو نئون ڪم. آئون تہ گهڻو ئي عرض ڪندو آهيان نہ سائين، هاڻي گنج ٿيو. الله جو ڏِنو سڀ ڪجهہ آهي، پُٽ پوٽا، مال ملڪيت، عزت شھرت، هاڻي تہ مِٺي ڌڻيءَ جو نالو وٺي پاپ پراسچت بخشرائي اڳيون جهان سنواريو، پر منھنجي ڳالھہ هر ڀيري ٻُڌي اڻ ٻُڌي ڪري ڇڏي اٿس..!
ٻہ ٽي مھينا اڳ ”ڳالھيون منھنجي ڳوٺ جون“ جي مسودي سميت سائين خادم حيدرآباد منھنجي آفيس اچي سھيڙيو، حُڪم هاڻي انداز ۾ چيائين تہ 15 ڏينھن ۾ هِن ڪِتاب جو مھاڳ لِکي مور ساگر جي حوالي ڪرڻو اٿو..! مون گُذارش ڪئي تہ سائين، توهان جو ڪِتاب نھايت اهم آهي، ڪنھن سينئر ۽ ڏاهي کان ٿا مھاڳ لِکرايون، اِها ساڳئي ڳالھہ مون مير بُليدي کي بہ چئي، پر مير بہ سائين خادم جي پاسي ٿي بيھي رهيو، چئي، مھاڳ لِکڻ جي حوالي سان سائين ٻروچاڻي زبان ڪري ويٺو آهي سا ٻي ڪانہ ٿيندي!
مون لک ڪوششون ڪيون تہ پنھنجي ذهن جو تخليقي ماحول جوڙي هِن شاندار ڪِتاب تي مھاڳ لِکڻ جو شرف ماڻيان پر ايئن ٿي نہ سگهيو ڇاڪاڻ تہ ڏينھن رات ڏوهارين، موالين، قاتلن، مقتول ۽ بيگناهن کي ڇڏائڻ ۽ ٻڌائڻ جا قانون پڙهندي ۽ سوچيندي منھنجا حواس ادبي وادين جو سير ڪرڻ لاءِ بہ سِڪي ويا آهن.!!

پريت پال سنگهہ سوڍو

پيش لفظ

مون کي ٻالڪپڻ کان ڪتاب پڙهڻ ۽ علمي ڳالھين ٻڌڻ جو گهڻو شوق هو، ان ڪري جو منھنجي گهر ۾ اهڙو ماحول اڳ ۾ ئي موجود هو. منھنجي ڪتابن پڙهڻ جي شروعات گهر ۾ موجود لواري شريف جي لٽريچر کان ٿي هئي. هڪ ڪتاب “تحفئہ لواري شريف” 1975ع جو ڇپيل هو، جنھن کي سنڌ جي جيد عالم مولانا غلام محمد گرامي مرتب ڪيو هو. ان ۾ سلطان الاولياء خواجہ محمد زمان جن جي فيض ۽ فلسفي تي لکيل عالمن جا فڪر انگيز تحقيقي مقالا ۽ ڪجهہ شاعرن جو ڪلام درج هو. عالمن انھن مقالن ۽ شاعريءَ کي لواري شريف ۾ ٿيل هڪ ادبي ڪانفرنس ۾ پڙهيو هو. ڪتاب ۾ موجود شاعرن جي لسٽ ۾ سائين خادم جو نالو محمد هاشم “خادم” ٽالپر هن شعر سان گڏ موجود هو.
دور آيو ڪو اهڙو سائين، ماڻھو ٿي حيوان ويا،
صورت ساڳي، سيرت بدلي، قلبن مان ايمان ويا،
مولا ساڳيو، مذهب ساڳيو، پر مسلم ٿي شيطان ويا،
چين ويو آخر کسجي، هر هنڌ ٿي ارمان ويا،
ڪرم ڪريو هن “خادم” تي اي شاھہ شہ خوبان سخي.
موٽ وطن تي سگهو او سنڌڙيءَ جا سلطان سخي.

اهڙيءَ طرح لواري شريف جي تذڪرن ۾ آيل عالمن ۽ شاعرن جا نالا منھنجي ذاتي شوق سبب ذهن تي رهندا هئا. سائين خادم جو غائبانہ تعارف تڏهن وڌيڪ چٽو ٿيو هو جڏهن معلوم ٿيو تہ سندس خانداني تعلق اسان جي ابائي ڳوٺ بلوچ خان ٽالپر لڳ غلام شاھہ موري ۽ راڄو خاناڻيءَ سان آهي. هن جو ڏاڏو گهراماڻي ٽالپر هو پر ڏاڏي لانگهاڻي بھاراڻي ٽالپر، اسان جي ڳوٺ مان هئي ۽ حسڻ ولد سليمان جي نياڻي هئي. هن مختصر تعارف کان علاوه منھنجي سائين خادم سان ٻي ڪابہ ڏيٺ ويٺ ۽ ميل ملاقات نہ هئي. آئون انٽر پاس ڪري 1992ع ۾ پرائمري استاد تعلقہ گولاڙچيءَ ۾ مقرر ٿيو هئس تڏهن سائين خادم تعلقہ بدين ۾ سپروائيزر هو. 1994ع ۾ آئون بدلي ٿي تعلقہ بدين يونين ڪائونسل ڪڍڻ ۾ آيو هئس ۽ سائين يونين ڪائونسل لواري شريف جو سپروائيزر هو. 1995ع ۾ سائين خادم سائنس جرنل (رسالو) جاري ڪندو هو يا نہ بلڪ رسالي جي آفيس نئين واھہ جي موريءَ کان ٿورو پريان قائد اعظم روڊ بدين ۾ قائم هئي، جنھن تي رسالي جي مونو گرام سان هڪ ننڍڙو بورڊ بہ لڳل هو. آئون ڪنھن استاد سان گڏجي ان آفيس ۾ ويو هئس ۽ سائين خادم سان پھريون ڀيرو ملاقات ٿي هئي. سائين سان ملڻ ڪري مون کي گهڻي خوشي محسوس بہ ٿي هئي. 1995ع ۾ آئون 21 سالن جو نوجوان هئس. سائين خادم جي شروع کان وٺي اها خوبي رهي آهي تہ هو نوجوانن کي ڀائيندو ۽ همت ڏياريندو رهندو آهي مون کان بہ حال احوال ورتائين، منھنجي خاندان کان اڳ ئي واقف هو. ان ڏينھن مون کي صلاح ڏنائين تہ توهان سنڌي ادبي سنگت جي گڏجاڻين ۾ شرڪت ڪريو، نقاش علواڻي سيڪريٽري آهي، منھنجي نالي ان کي ٻڌايو. اڳيان جيڪو پھريون جمع جي ڏينھن آيو هو مون ان ڏينھن کان سائين خادم جي معرفت ادبي سنگت ۾ شموليت ڪئي هئي. اهڙيءَ طرح سائين خادم سان جيڪو پھرين ڏينھن کان دوستيءَ جو سلسلو قائم ٿيو هو سو جيئن پوءِ تيئن وڌيڪ گھرو ۽ گهاٽو ٿيندو ويو ۽ اڄ سوڌو قائم آهي. P.hd جي سفر ۾ جن ماڻھن مون کي گهڻو همتايو ۽ صلاحون ڏنيون هيون، انھن ۾ سائين خادم سرفھرست آهي.
سائين خادم ذهني طور آزاد خيال ۽ سياسي، سماجي ۽ سائنسي سوچ رکندڙ فرد آهي. مختلف سياسي ۽ سماجي ادارن ۾ اڳواڻ جي حيثيت ۾ رهيو آهي بلڪہ اهو سلسلو اڄ بہ قائم اٿس، پر پنھنجي دوستن سان هن تعلق صرف ذاتي ئي رکيو آهي. مطلب تہ هن ذاتي دوستن کي ڪڏهن بہ مجبور نہ ڪيو آهي تہ توهان مون سان گڏ منھنجي پارٽي ۾ هجو يا ان ۾ شموليت ڪريو يا منھنجي خيال سان لازمي سھمت ٿيو. زوربار تہ پري رهيو مگر هن ڪڏهن اهڙو اشارو بہ ڏنو آهي. ذاتي دوستن جي ڪچھرين ۾ هن ڪڏهن بہ پنھنجي پارٽيءَ جي پرچار بہ نہ ڪئي آهي. اگر ڪڏهن ڪنھن دوست کي پنھنجي پارٽي پروگرام ۾ شرڪت لاءِ چوندو بہ آهي تہ اهو صرف ان مد ۾ توهان تعليم تي يا سماجي تبديلي يا سائنس جي فائدن تي يا ٻي ڪنھن شعوري موضوع وغيره تي اگر سٺو ليچڪر ڏئي سگهو ٿا تہ اهو اسان جي پارٽي ميمبرن کي ڏيو. اها شرڪت صرف مھمان جي حيثيت ۾ ئي هوندي آهي. دوستن کي مجبور نہ ڪرڻ واري اهڙي عمل کي آئون سندس ڪمال جي خوبي سمجهان ٿو. اهوئي سبب آهي تہ سندس دوستيءَ جي دائري ۾ هر مڪتبہء فڪر جو ماڻھو موجود آهي ۽ پاڻ انھن جي مزاج موجب هلي ٿو. پنھنجي دوستن کي هر وقت سندن ئي مزاج مطابق ڪنھن نہ ڪنھن موضوع تي ڪم ڪرڻ لاءِ همتائيندو رهندو آهي.
هن وقت سندس عمر 75 سالن کان ٽپي چڪي آهي. انسان جي زندگي مختلف واقعن ۽ حادثن سان بہ ڀريل آهي، جيڪو فطرتي عمل آهي. فطرتي لاها چاڙها انسان جي زندگيءَ جو حصو آهن. خوشيون ۽ غميون، ڏک ۽ سک سڀئي انسان کي زندگي ۾ پلئہ پون ٿا. اهڙا اچانڪ ۽ جيءَ جهوريندڙ واقعا سائين خادم کي بہ پيش آيا آهن. پر هن شخص انھن کي مڙسي سان منھن ڏئي مقابلو ڪيو آهي ۽ ڪڏهن بہ مايوس ٿي ويھي نہ رهيو آهي. بھرحال هي شخص هر دور ۾ جدت پسند رهيو آهي. دور تبديل ٿئي، حالتون بدلجن تہ انسان جو ماحول ۽ مزاج بہ تبديل ٿيڻ گهرجي. مطلب تہ هي انسان ۽ فطرتي ماحول سان وابستہ هر شيءَ کي جديد رنگ ۾ ڏسڻ چاهي ٿو. فلسفي ۽ شاعريءَ جو موضوع هجي چاهي مذهب، آرٽ يا فنون لطيف جو موضوع، مگر جاچڻ، ڏسڻ ۽ پرکڻ جو انداز جديد ۽ سائنسي هجڻ گهرجي. هن ڪڏهن ڪنھن بہ سماجي گروھہ جي ريتن، رسمن، عقيدن يا رهڻي ڪهڻي جي انداز کي نقطہ چينيءَ جي نشانو نہ بنايو آهي. هن جي سوچ جو محور صرف هڪڙو آهي تہ سماج کي تبديل ڪيئن ڪجي ۽ شعور کي ڪيئن اُڀارجي. دنيا هر دور ۾ تبديل ٿيندڙ ۽ ترقي ڪندڙ آهي. هو پنھنجي ذهن مطابق اهڙا مشاهدا ڪندو رهي ٿو. دنيا جي سياسي ماحول، سماجي تبديلي ۽ سائنسي ترقيءَ واري مواد جو مطالعو ڪري ان کي ئي پنھنجي گفتگو جو مرڪز ۽ محور بنائيندو رهندو آهي.
زندگيءَ جي هڪ ڊگهي ۽ وسيع مشاهدي ۽ تجربي جي آڌار تي ويجهڙ ۾ ٻہ ڪتاب لکي ڇپائي چڪو آهي ۽ هي ٽيون ڪتاب آهي. سائين خادم جي تحريرن جو موضوع بظاهر ڪھڙو بہ هجي مگر انھن جو پس منظر اڪثر طور ذاتي مشاهدي، مطالعي ۽ تجربي تي مبني هوندو آهي. هڪ ڪتاب “تاريخ منھنجي وقت جي” سڌو سنئون تجربن ۽ مشاهدن تي مشتمل آهي يعني آتم ڪٿا. ٻيو ڪتاب “پرھہ باکون ڪڍيون” اٿس جنھن ۾ زندگيءَ جي ارتقائي پس منظر ۽ مذهب، فلسفي، سياست ۽ سائنس وسيلي سماجي تبديلي جا موضوع شامل آهن. ڪتاب جو آخري حصو جنھن ۾ تحرير جو نچوڙ ۽ نتيجو شامل آهي، اهو وري بہ سندس ذاتي تجربي ۽ مشاهدي جي نشاندهي ڪري ٿو. مطلب تہ هن جي سوچ جو محور سائنس ۽ سياست وسيلي سماجي تبديلي آهي، جيڪا حقيقت بہ آهي اُن ڏانھن ئي راغب ٿئي ٿو. هن ڪتاب ”ڳالھيون منھنجي ڳوٺ جون“ ۾ پڻ ڳوٺ جي پس منظر سان گڏ تعليمي ترقي ۽ سياسي شعور جا موضوع شامل ڪيا آهن، جن جو دائرو سندس ڳوٺ آهي. ڳوٺ جي اها ترقي ۽ تبديلي هن جي جدوجھد سان سندس اکين آڏو ئي ٿي آهي. تنھن ڪري ائين چوڻ ۾ ڪو وڌاءُ نہ آهي تہ هي ڪتاب بہ سندس تجربا، مشاهدا ۽ جدوجھد ظاهر ڪري ٿو.
سائين خادم جي هن ڪتاب ۾ سندس ڳوٺ جو تاريخي پس منظر موجود آهي. ڳوٺ ڪڏهن آباد ٿيو، ڪنھن آباد ڪيو، ڪھڙا پاڙا رهن ٿا، جديد دور ۾ ڪھڙي ترقي ٿي آهي. ماڻھن جا ذهن ڪيئن بدليا آهن ۽ اڃا وڌيڪ ڳوٺ جي ترقيءَ جي راهن کي ڪيئن هموار بنائي سگهجي ان ڪري هن ڳوٺ جي انھن ماڻھن جو جدا جدا ذڪر بہ ڪيو آهي جن تعليم وسيلي ترقي ڪئي آهي، جيئن اهي ٻين لاءِ مثال بنجي سگهن.
هونئن بہ ٽالپر ذات جو تذڪرو تاريخي طور دلچسپيءَ کان خالي نہ آهي. هن وقت سنڌ ۾ جيڪي بہ ذاتيون موجود آهن تن مڙنيءَ مان ٽالپرن جو سربستو ۽ تفصيلي ذڪر تاريخن ۾ قلمبند آهي. بنياد ۽ بيٺڪن سميت شجرن ۽ اوڙڪن جو احوال ٻين ذاتين جي ڀيٽ ۾ هنن جو وڌيڪ ملي ٿو. سڄي سنڌ ۾ هن ذات جي ماڻھن جي نالي پٺيان وڏا وڏا شھر آباد آهن ۽ اهي بہ هڪ وڏو تاريخي پس منظر پڻ رکن ٿا. مثال طور خيرپور ميرس، ميرپورخاص، ٽنڊو الھيار، ٽنڊو محمد خان، ٽنڊو جان محمد، ٽنڊو باگو، ٽنڊو غلام علي وغيره. انھن شھرن کان سواءِ ڪيترائي وڏا وڏا تاريخي ڳوٺ هنن ماڻھن ٻڌايا آهن. هن ذات جي ماڻھن جي خاص ڳالھہ اها بہ آهي تہ هو خانہ بدوش نہ آهن. جتي ويٺا اتي صديون گذريون ويون. پنھنجي شھرن ۽ ڳوٺن کي وقت جي ضرورتن مطابق ترقي وٺائيندا رهيا آهن. تنھن ڪري ئي هي پنھنجي زندگي شايان نموني سان گذاريندا رهيا آهن. اهڙو عمل هڪ مھذب ۽ ترقي يافتہ قوم جي ذمري ۾ اچي ٿو. هر قوم جي پنھنجي تھذيب ۽ تمدن آهي ۽ وري ان قوم ۾ موجود جدا جدا ذاتين جي پڻ الڳ سڃاڻپ ۽ تھذيب هوندي آهي ائين هي ذات پڻ هڪ جدا سڃاڻپ ۽ تمدن جي مالڪ آهي. هي ذات سنڌ جي اندر بنيادي طور جاگيردار رهي آهي ۽ سندس اها سڃاڻپ اڄ بہ قائم آهي. جديد تعليم، ترقي ۽ سياست ۾ پڻ هي قوم هر دور ۾ اڳتي رهي آهي. هن وقت بہ سياسي لحاظ کان اگر ڏسبو تہ سڄي سنڌ ۾ ٻہ ذاتيون نمايان نظر اينديون، هڪ هي ٽالپر ۽ ٻي سيد. جيئن ذڪر ٿيو تہ مختلف ذاتين جي جدا سڃاڻپ آهي مثال واڻيا، ميمڻ، خواجہ گهڻو ڪري واپاري آهن، واپار انھن جي سڃاڻپ آهي. ائين جاگيرداري ۽ سياست هن ٽالپر ذات جي خاص سڃاڻپ آهي.
ٽالپرن جو بنيادي ۽ تفصيلي تذڪرو ڪيترن ئي ڪتابن ۾ قلمبند ٿي چڪو آهي. انھن ۾ “جنت السنڌ”، “ٽالپرن جي مختصر تاريخ”، “نئين مصر جا پراڻا ورق”، “خيرپور جي ميرن جو علم ۽ ادب ۾ حصو” P.hd) ٿيسسز)، “حيدرآباد جي ٽالپرن جو علم ۽ ادب ۾ حصو” P.hd) ٿيسسز)، “سنڌ جي درٻار”، “تمدن سنڌ”، ميرن جي صاحبي” وغيره. هي ڪتاب ٽالپر حڪمران طبقي جو تفصيلي ۽ ٻين خاندانن ۽ مختلف پاڙن جو مختصر احوال مھيا ڪن ٿا. هنن ڪتابن جي مطالعي مان معلوم ٿئي ٿو تہ سنڌ جي هن ذات تي ٻين ذاتين جي ڀيٽ ۾ وڌيڪ ۽ تفصيلي طور لکيو ويو آهي.
سائين خادم ٽالپر پھريون ليکڪ آهي جنھن هن ذات جي عام طبقي تي هي ڪتاب لکيو آهي ۽ دائرو بہ محدود يعني هڪ ڳوٺ تائين رکيو اٿس. پر هي ڪتاب نہ رڳو هڪ ڳوٺ جي پس منظر تي مشتمل آهي مگر ٽالپرن جي عام طبقي جي پاڙن، اوڙڪن ۽ بيٺڪن جي وڏي ڄاڻ مھيا ڪري ٿو. سائين خادم 70 ۽ 80 وارن ڏهاڪن ۾ جنھن سياسي، سماجي ۽ شعوري جدوجھد جي شروعات ڪئي هئي تہ هي ڳوٺ سندس جدوجھد سان ئي ان سياسي شعور جو مرڪز بنجي ويو هو. ان جدوجھد جو ثمر اهو مليو تہ اڄ سندس ڳوٺ هن دور جديد ۾ 100 سيڪڙو تعليم جي زيور سان سينگاريل آهي. ان سياسي ۽ شعوري جدوجھد سان آراستہ ٿيل ماڻھن جو ذڪر بہ هن ڪتاب ۾ موجود آهي. ان لحاظ کان ائين چئي سگهجي ٿو تہ هي ڪتاب نہ رڳو هڪ ڳوٺ، ذات يا ان جي پاڙن جي ڄاڻ ڏيندو پر عام پڙهندڙن لاءِ پڻ مثالي ۽ لاڀائتو ثابت ٿيندو. ڇو تہ هن ۾ هڪ ميوو ڏيندڙ جدوجھد جو احوال قلمبند ٿيل آهي. منھنجي خيال موجب سنڌ ۾ هي پھريون دستاويز قلمبند ٿيو آهي جيڪو ڳوٺ ۽ ذات جي عام ماڻھن جي احوال سان گڏ هڪ ڊگهي ۽ منظم سياسي جدوجھد جي معلومات ڏيندڙ آهي. هن دور ۾ سنڌ جي اندر اهڙا ٻيا بہ ڪيترائي مثالي ڳوٺ هوندا جيڪي تعليمي ترقي ۽ سياسي شعور سبب نمايان حيثيت رکندا هوندا، اگر انھن ڳوٺن ۽ علائقن جو احوال بہ هن ڪتاب وانگر قلمبند ڪري منظر تي آندو وڃي تہ هڪ ڪار آمد معلومات ميسر ٿي سگهندي ۽ ٻين ڳوٺن جا ماڻھو پڻ ان مان حظ حاصل ڪري پاڻ کي ۽ پنھنجي ڳوٺ جي ماڻھن کي تعليم طرف راغب ڪري سگهندا.
بھرحال هي ڪتاب نھايت ئي ڪارائتو آهي ۽ سنڌ جي هڪ جاکوڙي ۽ درد رکندڙ ليکڪ لکيو آهي. ليکڪ خود مھربان ۽ سدا بھار طبيعت جو مالڪ آهي ۽ فطرتي حسن سان بي حد پيار ڪندڙ آهي. پيار اهڙو عمل آهي جيڪو هر ڪنھن کي موهي، سھڻو ۽ صحتمند بنائي ڇڏيندو آهي. سائين خادم جي خوش مزاجي ۽ صحتمنديءَ جو راز بہ اهو ئي پيار آهي، جنھن جو اظھار هو پاڻ بہ اڪثر ڪري ڪندو رهندو آهي.


ڊاڪٽر شرف الدين ٽالپر
(لواري شريف)
03330392955

روشن راهن جو پانڌي سائين خادم ٽالپر

بقول شاھہ لطيف؛
ماڻھو سڀ نہ سھڻا، پکي سڀ نہ هنجهہ،
ڪنھن ڪنھن ماڻھوءَ منجهہ اچي بوءِ بھار جي.
(شاه)
جيتوڻيڪ آئون ۽ سائين خادم هڪڙي ئي ڳوٺ جا رهاڪو آهيون ساڳئي وقت شايد هڪڙي ئي ڍڳي جا چور رهيا آهيون تنھن هوندي بہ ايترو عرصو گذرڻ باوجود اسان جي وچ ۾ ڪا سياسي يا فڪري بيٺڪ ڪونہ ٿي سگهي آهي جيڪي ميل ملاقاتون ٿيون هونديون اهي رسمي طرح گسين پنڌين هلندي ڦرندي ئي ٿيون هونديون انھي جو ڪارڻ ٻين ڪيترن ئي سبب سان گڏ هڪڙو اهو بہ ٿي سگهي ٿو تہ سائين خادم ادبي کيتر جي جنھن اعلى مقام تي بيٺل آهي اتي اسان جھڙا نوان شاگرد عام سنڌي چواڻي “ادب جو مقام” سمجهي فاصلي تي رهڻ کي ترجيح ڏني هوندي حالانڪ سائين خادم جڏهن بہ مليو ۽ جتي بہ مليو اتي پنھنجائپ وارو ۽ شفقت ڀريو هٿ پنھنجي ڪلھن تي محسوس ڪيوسين. ڪجهہ وقت اڳ ۾ سائين خادم پنھنجي آتم ڪٿا ڪتابي صورت ۾ “تاريخ منھنجي وقت جي” شايع ڪئي ۽ اهو ڪتاب جڏهن منھنجي هٿن ۾ آيو تہ انھي کي پڙهي اها خواهش پيدا ٿئي هئي تہ ڪاش مونکي بہ موقعو ملي ها تہ آئون بہ ڪجهہ سائين خادم جي باري ۾ پنھنجا ويچار ونڊيان ها بھرحال وري بہ ساڳئي مٿئين ڳالھہ “ادب جا مقام” واري تازو ڪجهہ ڏينھن پھرين سائين خادم سان جيئن اڳ ۾ چئي آيو آهيان تہ گسين پنڌين رسمي ملاقات ٿي وئي جنھن ۾ سائين اها خواهش ڏيکاري تہ آئون پنھنجي والد صاحب “مير ڪونڌر” بابت ڪجهہ يادگيريون لکي ڏيان تہ جيئن اهي سائين خادم جي ايندڙ نئين تصنيف “ڳالھيون منھنجي ڳوٺ جون” ۾ شايع ٿي سگهن. سائين خادم جا وڙ جنھن انھي لائق مون کي سمجهيو پر دل چيو تہ بابا سائين تي لکڻ کان اڳ ۾ ڇو نہ انھي موقعي جو فائدو وٺندي سائين خادم جي زندگي ۽ جدوجھد تي پڻ ٻہ اکر لکجن. هونئن تہ ٿوري گهڻي ادبي ٻولي بابا سائين وسيلي رت ۾ شامل آهي ۽ مٿان وري سياسي شاگرد جي حيثيت سان ڪتابن جي مطالعي جو بہ اثر ٿي سگهي ٿو. بھرحال جھڙو حال حبيبان تھڙو پيش پريان.
اسان جي ڳوٺ ۾ آڱرين تي ڳڻڻ جيترا تمام ٿورا اهڙا ماڻھو هوندا جيڪي آئون سمجهان ٿو تہ ڪافي عرصي تائين زنده جاويدان رهندا ۽ زنده ۽ جاويد ماڻھو اهي ئي رهندا آهن جيڪي پنھنجي ايندڙ نسلن لاءِ فلاح ۽ ترقي جا رستا ۽ گس ڏيکاري ويندا آهن. انھن کي وڌ کان وڌ جديد علمن، سائنسي حقيقتن ۽ شعوري سمجهہ عطا ڪندا آهن. انھي شعوري سمجهہ جي لاٽ کي روشن ڪندڙن ۾ بہ سائين لطف علي ٽالپر سان گڏ آئون سمجهان ٿو تہ سائين خادم جو بہ حصو پتي شامل رهيو آهي بلڪ مٿي بيان ڪيل شعوري ۽ سياسي سمجهہ جي ڳالھہ ڪجي تہ آئون نہ ٿو سمجهان تہ سائين خادم کان سواءِ ڪو ٻيو ماڻھو انھي صف ۾ بيھہ سگهندو پر جيئن تہ هم اثر دور انصاف ڪونہ ڪري سگهندو آهي تنھنڪري ايندڙ نسل جي تاريخ اڏيندڙ ڪردارن کي ايندڙ پيڙهيون سندن اعلى خدمتن تي خراج پيش ڪري هميشہ انھن تي فخر محسوس ڪنديون رهنديون.
اسان جا وڏا بلوچستان مان ڪھڙن حالتن ۾ ڇو لڏپلاڻ ڪري سنڌ ۾ آيا انھي سوال جو جواب شايد پوري زندگي نہ ملي سگهي پر آئون سمجهان ٿو تہ اسان جي ڳوٺ جي تاريخ انھي ڏينھن کان لکجڻ شروع ٿي وئي جڏهن اسان جا وڏا سنڌ ۾ سوڀو ديرو ۾ اچي مخدوم عبدالرحيم گرهوڙي جي مريدي هيٺ آيا ۽ سندن سڌو سنئون تعلق درگاھہ لواري شريف سان ٿيو ۽ آخرڪار اچي انھي جي ڀر وسايائون جتان پوءِ 1960ع بعد روڊ رستا ٺهڻ ڳوٺ جي ترقي جو سفر شروع ٿيو. ڳوٺ ۾ اڄ ڏينھن تائين ٻن دؤرن جو اثر محسوس ڪري سگهجي ٿو هڪڙو دور عقيدت پرستي وارو جيڪو گذريل اڍائي صدين کان هلندڙ هو ۽ ٻيو سائنسي ۽ سياسي دور جيڪو اسان جي وڏڙن گذريل نصف صدي کان رکيو جنھن ۾ جيئن آئون اڳ ۾ ذڪر ڪري آيو آهيان تہ آڱرين تہ ڳڻڻ جيترا ماڻھو شامل آهن. انھن ۾ سائين خادم اهو پھريون شخص هو جنھن ڳوٺ ۾ سياسي سجاڳي جا ابتدائي سبق پڙهايا جنھن بعد ڳوٺ ۾ هڪ نئين سجاڳي جو دور شروع ٿئي ٿو جنھن ۾ انڊهلي ڳوٺ کي هڪ مِني ويٽنام ۽ انڊهلو يونيورسٽي جي نالن سان سڃاتو ويو. هتي آئون سائين خادم جي زندگي جو تنقيدي جائزو وٺڻ جي پڻ اجازت گهرندس ڇاڪاڻ جو هڪ سياسي شاگرد جي حيثيت سان تنقيدي بحث مباحثن ۾ شامل ٿيڻ زندگي جو حصو رهيو آهي. تنقيد اها آهي تہ سائين خادم جلد ئي نوي جي ڏهاڪي ۾ عوامي سياسي ڌارا کان الڳ ٿي سماجي ڌارا جنھن ۾ NGO سيڪٽر اچن ٿا انھن ۾ پير پاتو هاڻي اتي انھي بحث ۾ ڪونہ ٿا اچون تہ سائين خادم اهڙا فيصلا ڇو ڪيا، ڇاڪاڻ جو آئون سمجهان ٿو تہ پنھنجي زندگي جي باري ۾ فيصلا ڪرڻ لاءِ هرڪو آزاد آهي پر نوي جي ڏهاڪي ۾ سائين خادم جي اهڙي فيصلي جو سڌو سنئون اثر اسان جي ڳوٺ جي نئين نسل ۾ ٻرندڙ انھي سياسي شعور تي ضرور پيو جيڪو پوءِ وري اهو عروج حاصل ڪري ڪونہ سگهيو جنھن کي سائين پاڻ بہ ضرور محسوس ڪيو هوندو. بھرحال سائين خادم وري بہ لطيف سائين جي ڳالھہ وانگي “سک نہ ستا ڪڏهن” تي عمل ڪندي هميشہ پنھنجو پاڻ کي متحرڪ رکيو ۽ انھي سلسلي کي اڄ ڏينھن تائين جاري رکندو اچي جيتوڻيڪ سائين زندگي جي هاڻي انھي حصي ۾ هلي پيو جتي سندس هم اثر آرام پسندي واري زندگي گذارڻ تي مجبور آهن پر سائين خادم اڄ بہ نئين نسل لاءِ اتساھہ آهي. اڪثر انسان جي ڪل ڪائنات اها هوندي آهي تہ تعليم مڪمل ڪري روزگار حاصل ڪجي ۽ زندگي جا ڏينھن پورا ڪجن پر سائين خادم جي زندگي شروع کان وٺي مختلف رهي. سائين عام رواجي تعليم حاصل ڪرڻ بعد نوڪري وٺي گهرجي ڀر جهلي ويهڻ بدران پنھنجي زندگي کي جدوجھد جي ميدان تي لاٿو ۽ گهر جو اونو ڇڏي ڏنو. سائين جي ڪتاب “تاريخ منھنجي وقت جي” کي پڙهندي اهو محسوس ڪري سگهجي ٿو تہ سائين خادم روز مره جي زندگي ۾ پڻ ڪيتري جفاڪشي ڪئي آهي. هڪ غريب مسڪين مزدوري ڪندڙ پيءَ جو اهو واحد ٻار جنھن کي سرڪاري ماستري ملي هجي انھي لاءِ گهرجي ذميوارين کي پٺي ڏيئي پنھنجي انھي نوڪري کي بہ داءَ تي لڳائي ۽ سياسي ۽ انقلابي ڌارا ۾ شامل ٿيڻ ۽ پوءِ حڪومت خلاف تحريڪن ۾ ڀرپور حصو وٺڻ ۽ انھن جي نتيجن جي پرواھہ نہ ڪرڻ آئون سمجهان ٿو تہ اها سندس قوم ۽ وطن سان محبت ۽ دليري هئي. اهو ئي سبب هو جو سائين خادم جنھن بہ فيلڊ ۾ ويو اتي انھي جذبي سان انھي حد تائين نڀايو جنھن سبب اڄ پوري سنڌ ۾ هڪ وڏو حلقو شاعر، اديب، سياستدان، سماجي ورڪر ۽ زندگي جي هر شعبي سان وابسطہ ماڻھو جو سائين سان پيار ۽ چاھہ آهي. عام چواڻي آهي تہ شاهوڪار اهو ڪونہ آهي جنھن وٽ پئسا گهڻا آهن بلڪہ شاهوڪار اهو آهي جنھن وٽ دوست گهڻا آهن منھنجي خيال ۾ هن وقت سائين خادم کان وڌيڪ دولتمند ڪير مشڪل هجي.
سائين خادم پنھنجي پوري زندگي ماڻھن ۾ سجاڳي ڏيڻ ۾ وقف ڪئي آهي، سائين نہ فقط سياسي، تاريخي، ادبي ۽ سائنسي ليڪچر ڏنا پر پوري سنڌ ۾ ڳوٺ ڳوٺ ۾ سياسي ۽ ادبي ڪچھريون ڪرڻ سان گڏ “اسان جا پنڌ پھاڙ جا” جهيڙا انقلابي ڪتاب لکي ماڻھن ۾ سياسي شمع کي جاري رکيو. سائين خادم جون ڪيل شمعون صدين تائين روشن رهنديون ۽ ايندڙ نسل کيس خراج پيش ڪندا رهندا اسان سائين جي انھن خدمتن کي خراج پيش ڪندي خوشيءَ محسوس ڪريون ٿا.

مير بشير ٽالپر
ڪڍڻ روڊ بدين
3281930-0300

هڪ استاد جون علمي ميدان ۾ ڪيل ڪاوشون

سائين خادم ٽالپر اهو واحد شخص آهي جيڪو هر وقت اسان کي علمي ۽ قلمي پورهيو ڪندي نظر ايندو آهي. هڪ استاد جي حيثيت سان سائين جن جيڪو علم جو ٻوٽو پوکيو آهي اُن جون پاڙون هاڻ ايتريون تہ مضبوط ٿي چڪيون آهن جو آسمان تان وَڄ ڇو نہ ڪري پئي، تيز طوفان ڇو نہ اچي وڃي پر انھن کي ڪوبہ نقصان نہ رسندو. سائين پنھنجي شاگردن کي نہ صرف علم جي دولت سان مالا مال ڪندو آهي پر انھن جي هر معاملي ۾ مڪمل مدد پڻ ڪندو آهي. سائين پنھنجي شاگردن کي بلڪل ائين سپورٽ ڪندو آهي جيئن وڻ جون جڙون سڄي وڻ کي طاقتور بڻائينديون آهن. سندن تعليمي ميدان ۾ ڪيل سائين جون ڪاوشون ۽ اڻٿڪ پورهيو قابل ديد آهي.
سائين خادم ٽالپر 10 جولاءِ 1945ع تي ڳوٺ انڊهلو ۾ ولي محمد ٽالپر جي گهر اک کولي. سندن والد هڪ نفيس دل ۽ محنت ڪندڙ انسان هو جيڪو واندڪائي جي وقت ۾ ڳوٺاڻن کي ساوڻ فقير جا ڳيت ڳائي ٻڌائيندو هو ۽ سڄي ڳوٺ ۾ ساوڻ فقير جي بيتن جي ڪري مشھور هو. سائين جي تاريخ پڙهندي ائين محسوس ٿو ٿئي تہ سائين کي گيتن ۽ شاعري طرف شوق سندن والد کان ورثي ۾ مليو آهي.
سال 1953ع ۾ سائين لطف علي ٽالپر ڳوٺ ۾ اسڪول قائم ڪري تعليم جو بنياد وڌو. جنھن کي اڳتي هلي سائين خادم انھي بنياد کي مضبوط ڪيو. سائين لطف علي جي تعليمي نظريي کي سائين خادم بلڪل صاف دل ۽ ايمانداري سان اڳتي وڌايو. سائين شهيد فاضل راهو ۽ رسول بخش پليجي صاحب جي اڳواڻي ۾ سياست ۾ بہ ڀرپور ڪردار ادا ڪيو ۽ ڳوٺ انڊهلي ۾ سياست جو بنياد وڌو. جنھن ۾ ڳوٺ جي نوجوانن ڀرپور شرڪت ڪئي. پر فاضل جي وفات کان پوءِ سائين عوامي تحريڪ کان هٽي ڪري پنھنجي ٻين مصروفيات ۾ مصروف ٿي ويا. اڄ ڪلھہ عوامي جمھوري پارٽي ۾ پنھنجون خدمتون سرانجام ڏيئي رهيا آهن. سنڌ ۾ ڪٿي ادبي ميلو هجي، تعليمي ڪانفرنس هجي، مشاعري جو پروگرام هجي سائين خادم هر جڳھہ سرگرم نظر ايندا آهن ۽ سائين جن پاڻ بہ مختلف تعليمي ورڪشاپ پڻ آرگنائيز ڪرائيندا رهن ٿا. گهٽ وسائل، هڪ غريب جي گهر ۾ پيدا ٿيڻ جي باوجود سائين همت نہ هاري، محنت ڪندا رهيا ۽ اڄ اسان جي اڳيان هڪ ڏاها، دانشور ۽ ليکڪ بڻجي اُڀريا آهن. سائين جھڙا ماڻھو اڻ لڀ هوندا آهن جيڪي بغير ڪنھن لالچ ۽ غرض جي پنھنجي زندگي ٻين لاءِ وقف ڪري ڇڏيندا آهن. اهڙا ماڻھو اسان جو ڪُل سرمايو آهن، اسان جو اثاثو آهن. سائين جو ڪيل اِهو علمي پورهيو سڄي ڳوٺ بلڪہ سڄي سنڌ لاءِ بحيثيت فخر جي ڳالھہ آهي.
سائين کي جيڪڏهن موجودہ دور جي علمي ۽ ادبي دنيا جو (Encyclopedia) چيو وڃي تہ غلط نہ ٿيندو ڇاڪاڻ تہ سندن دنيا جي مختلف موضوعن جي باري ۾ ڄاڻ وسيع ۽ تسلي بخش آهي. چاهي اها سياست تي بحث هجي، ادب جي گفتگو هجي، فلسفو هجي، شاعري هجي، سائين هر جڳھہ نمايان ۽ اثرانداز ثابت ٿين ٿا. جنھن تہ هڪ شعر موجب:
یہ اعزاز ہے حسن آوارگی کا،
جہاں بھی گئے داستان چھوڑ آئے۔

بلڪل مٿين سِٽن موجب سائين جتي بہ وڃن ٿا پنھنجي هڪ داستان پويان ڇڏيو اچن ۽ پنھنجي علم جي خوشبو سان هُن علائقي يا جڳھہ کي سرهاڻ بخشيو اچن. اها علم و فڪر جي خوشبو ۽ سرهاڻ وقت گذرڻ سان گڏ وڌيڪ اثر انداز ٿئي ٿي. انھي جو سبب اهو آهي تہ سائين جو ڪافي وقت کان سياست، اديبن ۽ ڪتابن سان گهرو واسطو رهيو آهي. سائين جا دنيا جي مختلف موضوعن جي باري ۾ وافر مقدار ۾ ڪتاب پڻ زير مطالعو رهيا آهن. اڃان تائين سائين جو گهڻو وقت ڪتاب پڙهندي ئي گذري ٿو. انھن ڪتابن مان نہ صرف سائين پاڻ سکندا آهن پر مختلف تعليمي ڪانفرنس ۽ تقريرون ذريعي پنھنجو علم ٻين تائين ڦھلائيندا آهن. سائين جو اهو ادبي پورهيو قابل تعريف آهي. سندن 5 ڪتاب ڇپجي چڪا آهن ۽ ڇھون ڪتاب زير ڇپائي آهي. ڪتاب “تاريخ منھنجي وقت جي” جي ذريعي سائين ڳوٺ جي تاريخي واقعن کي نوجوان نسلن تائين منتقل ڪيو آهي، اڳئي ۽ هن زماني جي ڀيٽ جو هُنر بس سائين خادم کان سکجي. سائين هن ڪتاب ذريعي پنھنجي زندگي جا مثال ڏيئي اسان کي زندگي کي بھترين نموني گذارڻ جا ڪيترائي گس ڏيئي ڇڏيا آهن. ڪتاب ”تاريخ منھنجي وقت جي“ پڙهي ائين محسوس ٿئي ٿو تہ سائين هڪ دور جي تاريخ کي روح ڦوڪي وري زنده ڪري ڇڏيو آهي.
ڪتاب ”پرھہ باکون ڪڍيون“ جي اهميت سندس نالي مان ئي ظاهر ٿئي ٿي. جيڪو هڪ مختصر پر صدين تائين اثر رکندڙ ڪتاب آهي. ان جو فقط سبب اهو آهي تہ هي ننڍڙو ڪتاب مختلف موضوعن جو مجسمو آهي. هي ڪتاب پڙهڻ کان پوءِ مون کي اهو محسوس ٿيو تہ سائين حقيقي معنى ۾ علم و ادب جو (Encyclopedia) آهن. سائين جا اهي ڪتاب ڀٽڪيل، ٿڙيل نوجوانن لاءِ هڪ اتساهہ، اميد جي ڪرڻ ۽ مشعل راھہ آهن. هن مصروف دنيا ۾ بہ سائين جي ڪتاب کي زنده رکڻ جي جذبي کي اسان سلام ٿا پيش ڪريون.
خدا تعالى سائين کي همت ڏي تہ هو پُٺ تي پيل ماڻھن جي ساڳئي جذبي سان مدد ڪندا رهن، انھن کي تعليم جي زيور سان سدائين روشناس ڪندا رهن. سائين مون جھڙي شاگردن لاءِ هڪ اتساھہ آهي. آئون پنھنجي پاڻ کي خوش نصيب ٿو سمجهان تہ سائين پنھنجي ڪتاب لاءِ مون کي ڪجهہ لفظ لکڻ جي دعوت ڏني. جھڙي طرح ترتيب ڏيئي ڪتاب لکڻ جو هنر سائين وٽ آهي اسان ان جي اڌ برابر بہ نہ آهيون. پر اها سائين جي محبت آهي جو انھن مون کي سندن قلمي پورهيئي جو حصو بڻايو. خدا کان اها دعا آهي تہ سائين تعليم جي جيڪا چڙنگ ٻاري آهي اها ايندڙ وقت ۾ شعلو ٿي اُڀري.

ڪاشف ٽالپر
شاگرد
ايل ايل بي ڪراچي

باب پھريون: ڳوٺ جو تاريخي پس منظر

---

ڳالھيون پنھنجي ڳوٺن جون

پسمنظر
انساني تمدن جي تاريخ ۾ ڳوٺن کي اوليت حاصل آهي. انساني تھذيب جي ارتقا ۽ شروعات خانہ بدوش زندگي کان پوءِ وانڊ کان ٿي (وانڊ معنى ٺڪاڻو جتان ٻي ڏينھن يا ڪجهہ وقت کان پوءِ لڏي وڃي ڪنھن ٻي وستي / وسندي ۾ رهڻو هجي کي وانڊ چئجي ٿو) وانڊ کان لڏي وڃي مستقل ٺڪاڻو اختيار ڪيو ويو. انھي ٽڪاڻي کي ڳوٺ سڏجي ٿو. قبيلائي سماج ۾ ماڻھن جي لڏپلاڻ زندگي جو معمول هوندي هئي قبائلي سماج دوران ڪجهہ خاندانن يا صرف هڪ خاندان ڪٿي وڃي پنھنجي عارضي رهائش اختيار ڪئي. ان کي واهڻ، وستي يا ڳوٺ سڏيو ويو ڳوٺ ترقي ڪري شھر ۾ تبديل ٿي ويا. دنيا ۾ هن وقت جيڪي بہ ننڍا يا وڏا شھر موجود آهن. جھڙوڪ: ڪراچي، لاهور، بمبئي، نيويارڪ يا حيدرآباد اهي سڀ ڪو وقت اڳ ڳوٺ هئا.
ڳوٺن ۽ شھرن ۾ بنيادي فرق، روزمره جي زندگي جي سھولتن جي گهڻائي يا ٿورائي تي هوندو آهي. اهو عمل ان وقت جي عوام يا رياست جي سماجي معاشي ۽ معاشرتي حالتن تي بہ هوندو آهي.
ڳوٺ ڇڙوڇڙ عوام يا مسلسل رلندڙ ماڻھن قبيلن يا مختلف خاندان جي هڪ جاءِ تي ويھڻ سان ٻڌجن ٿا. جن جو اڳواڻ قبيلي جو وڏو خوشحال سڌريل فرد هوندو آهي، جيڪو ڳوٺاڻن کي زندگي جي روزمره جي بنيادي ضرورتن جھڙوڪ پاڻي، روزگار جا وسيلا کاڌي پيتي جي سھوليت ۽ ٻاهرين حملي آورن يا چور چڪار کان محفوظ رهڻ لاءِ انتظام ڪري ڏيندو آهي، جڏهن تہ شھرن ۾ عوام پاڻ ۾ گڏجي پنچائت جوڙيندا آهن. جھڙوڪ ٽائون ڪميٽي ميونسپل ڪميٽي يا ڪارپوريشن وغيرہ ٺاهي ان مطابق مسئلا حل ڪندا آهن تاريخ ۾ انساني آبادي اهڙين جائين تي ٺڪاڻا ٺاهيا آهن جتي زندگي جون ضرورتون آساني سان پوريون ٿينديون هجن. خاص ڪري ڌريائن، سمنڊن، واهن يا ڍنڍن جي ڪنارن تي آباد ٿيڻ کي اهميت ڏني وئي.
تھذيبن جي ارتقائي عمل دوران، هر علائقي جي عوام پنھنجي جيئڻ رهڻ بچاءُ ڪرڻ ۽ وڌڻ لاءِ پنھنجي ضرورتن مطابق قانون ۽ اصول ٺاهيا آهن. وقت بہ وقت حالتن جي تبديلي سان رهائشي علائقن جا جُدا جُدا قانون ۽ ضابطا ٺاهيا ويا آهن.
سنڌ ۾ روزگار سانگي هلندڙ گُهمندڙ قبيلن پنھنجي بچاءَ ۽ تحفظ کي نظر ۾ رکندي ۽ گذر سفر جو خاص خيال رکندي. پنھنجا ڳوٺ آباد ڪيا، پر جيئن تہ سنڌ ڌرتي قدرتي طور طبعي لحاظ کان تمام گهڻو خوش نصيب رهي آهي. سنڌ ڌرتي کي سنڌو ڌرياه جھڙو سدا حيات امرت آب حيات اوتيندڙ مٺي پاڻي جو ڌرياءَ صدين کان سيراب ڪندو رهيو آهي. سنڌ جي سوين ميلن تائين سامونڊي ڪناري، سمنڊ جي آب و هوا سمنڊ مان ملندڙ قيمتي مخلوقات جي حاصلات، سمنڊ وسيلي سڄي دنيا سان آبي شاهراه وسيلي رابطو رهي ٿو. سنڌ جا جبل پنھنجي قدرتي معدنيات سان مالا مال آهن سنڌ جو ميداني علائقو زراعت، باغات ساوڪ وڻڪاري ۽ معدنيات سان ڀرپور رهيو آهي ۽ پڻ سنڌ جو صحرائي علائقو بہ پنھنجي سونھن ۽ ساوڪ جي دولت سان مالا مال آهي.
انھن خوش نصيب حالتن سبب سنڌ جا رهواسي روزگار سانگي نقل مڪاني ڪرڻ يا ٻاهرين ملڪن تي ڪاهون ڪرڻ سکيا ئي ڪونہ آهين البت سنڌ جي سونھن ۽ دولت جي فراواني دنيا جي توجھہ جو مرڪز رهي آهي. انھيءَ ڪري ٻاهريان حملہ آور، آريہ، عرب، مغل، ارغون، ترخان ۽ انگريز ڊچ منگول ۽ ٻيون قومون سنڌ تي ڪاهينديون رهيون آهن. انھن قومن جي ڪاهن سان سنڌ جي قديم قبيلن کي تمام گهڻين مشڪلاتن کي منھن ڏيڻو ۽ لڏپلاڻ ڪرڻي پئي آهي ان هوندي بہ سنڌ جي وڏي آباد وري بہ خانہ بدوش زندگي ۾ نه، پر تمدني رهائش واري زندگي اختيار ڪندي رهي آهي. انھيءَ ڪري سنڌ ۾ اڪثر ڳوٺ پراڻا آهن، پر جيئن تہ سنڌ ۾ لکڻ پڙهڻ جو علم ۽ فن ڏاڍو دير سان داخل ٿيو آهي. انھيءَ ڪري سنڌ جي ڳوٺن جي تمدني تاريخ لکت ۾ موجود نہ آهي. موهن جي دڙي تي آباد ماڻھو جيتوڻيڪ لکي پڙهي ڄاڻندا هئا. پر اها لکڻي اڃان تائين باقاعدي پڙهڻ ۾ نہ اچي سگهي آهي. انھيءَ ڪري سنڌ جي ڳوٺن جي تاريخ گم آهي، تاريخ گم ٿيڻ سان قومون ۽ ماڻھو پنھنجي ماضي کان ڪٽجي ٿا وڃن. ماضي جي مطالع سان ئي ماضي جي تجربن، مشاهدن ۽ ڪيل سمورن ڪمن تي نظر پوي ٿي. حال ۽ آئنده لاءِ ماضي جي تجربن جي روشني ۾ بھتر فيصلا ڪري سگهبا آهن.
ڳوٺ انڊهلو جي تاريخ هن وقت لکڻ جو مقصد بہ اهو ئي آهي تہ هن وقت جن ڪردارن جو ذڪر ڪيو ويندو انھن جي اڪثريت زنده آهي جن جي لڇڻن جي هاڪاري ۽ ناڪاري پاسن بابت ڳوٺاڻا بخوبي واقف آهن، جڏهن هي تاريخ ”ڳالھيون منھنجي ڳوٺ جون“ اڄ کان پوءِ ڪجهہ سال يا هڪ ٻہ صدي بعد ۾ پڙهي ويندي تڏهن دنيا الائي ڪٿي هوندي. اسان جي سنڌ ۽ هي ملڪ ڪھڙن حالتن ۾ هوندو. ترقي ڪرڻ جا ڪھڙا ڪھڙا نوان طريقا ۽ اوزار ايجاد ٿي چڪا هوندا. تڏهين بہ هن ايڪوهين صدي جي شروعات ۽ ويھين صدي جي پڇاڙ ڪن ڏينھن جو احوال ڪجهہ تعجب خير لڳندو پر وري بہ ڪافي ڪارآمد رهندو.

ٽالپر قبيلي جو تاريخي پسمنظر

هي ڳوٺ ٽالپرن جو ڳوٺ آهي. انھيءَ ڪري ٽالپرن بابت مختصر معلومات ڏجي ٿي، جيئن تہ ٽالپر بنيادي طرح بلوچ قبيلو آهن. بلوچ قبيلي جو تاريخي پسمنظر ۽ ان بابت ڪجهہ لکڻيون ۽ شاهديون هن طرح ملن ٿيون.
(1) انجنيئر مير غلام رسول ٽالپرن جي تاريخ لکڻ لاءِ وڏي محنت ۽ ڪوشش سان ڪجهہ ڳالھيون هٿ ڪيون آهن، هو ڇنڊي ڇاڻي صحيح تاريخ آڻڻ چاهي ٿو. ان جو هڪ مضمون ٽالپرن ۽ بلوچن نسبت هيٺين طرح آهي.
”ٽالپر جيئن تہ بلوچ قبيلي جي ذات آهن. بلوچ لاءِ هڪ رايو آهي تہ هو عرب نسل مان آهن جيڪي شام، عراق، ايران، افغانستان ۾ رهيا آهن. ٻيو رايو آهي تہ هو دراوڙ قبيلي مان آهن. ڪابہ راءِ آخري ناهي انھن ٻنھن راين تي تحقيقات جي ضرورت آهي.
بلوچن جو وڏو جلال خان، حجاج بن يوسف جي ڏينھن ۾ مڪران آيو هو. سندس ٻہ زالون هيون هڪ مغل هئي ۽ ٻي راجپوت قبيلي مان هئي. مغل زال مان ٽي پٽ هئا. رندا خان ڪورائي خان ۽ لاشار خان ۽ هڪ ڌيءَ جتو نالي سان هئي راجپوت مان هڪ پٽ هو. جنھن جو نالو “هوت” هو.
جلال خان قبيلائي سردار هو ۽ ڪيچ جو حاڪم هو. جلال جي وفات کان پوءِ سندس پٽ هوت خان، ڪيچ جو حاڪم ٿيو. ٽالپر”مير“ هوت خان جي اولاد مان آهن.“
(2) ٻيو حوالو مير شير محمد پٽ مير غلام شاھہ ويٺل ڳوٺ انڊهلو جي ڪتاب ”حقيقت احمدي“ جي مھاڳ ۾ ٽالپرن جي تاريخ بابت ڪجهہ هن طرح لکي ٿو ”راءِ بھادر هتورام تاريخ بلوچستان ۾ لکي ٿو ته: ”جيڪي ماڻھو هميشہ صحرا ۽ جبلن جي دامن ۾ خانہ بدوش زندگي گذاريندا هئا. تن کي بلوچ چون ٿا سڀ کان پھريون حوالو جنھن ۾ لفظ بلوچ جو استعمال ٿيو آهن. اهو ايراني شاعر فردوسي جي تصنيف شاھہ نامو ۾ ملي ٿو. فردوسي شهنشاھہ ايران ڪيخسرو ۽ افراسياب جي وچ ۾ 500 قبل مسيح جي آس پاس جي زماني ۾ جنگ جو ذڪر ڪندي ٻڌائي ٿو تہ ڪيخسرو جي پٽ جي فوج ۾ ڪوچ و بلوچ جو لشڪر بہ شامل هو.“
خان قلات احمد يار خان پنھنجي ڪتاب ۾ بلوچن جي باري ۾ ٻڌائي ٿو ”جڏهين حلب (شام) مان بلوچ قبيلن نقل مڪاني ڪئي تہ هيءَ ٻن گروهن ۾ تقسيم ٿي ويا. انھن ٻن گروهن جا سربراھہ ٻہ ڀائر هئا. هڪ جو نالو ڪُرد ۽ ٻي جو بلوچ هو. پاڻ ۾ نا اتفاقي ۽ جهيڙي کان پوءِ ڪرد پنھنجي ماتحت قبيلن کي وٺي عراق جي طرف ويو. آهستي آهستي هن جو اولاد ترڪي ۽ اترين علائقن ۾ پوءِ سنڪيانگ تائين پکڙجي ويو. بلوچ خشڪ سالي ۽ ڏڪار کان تنگ اچي تقريبن 700 سال ق.م. پنھنجي قبيلن سان گڏجي هجرت ڪري ايران آيا ۽ البرز جبل جي دامن ۾ رهائش اختيار ڪئي، شاھہ نامي ۾ ٻي هنڌ انھن جو ذڪر نوشيروان بادشاھہ جي عھد (578-531ع) ۾ اچي ٿو. بادشاھہ جي اميرن کيس ٻڌايو تہ بلوچن جي وحشيانا ڪارواين سبب ايراني باشندن جي بربادي ٿي وئي آهي ۽ سندن امن ۽ سڪون تباھہ ٿي ويو آهي، بادشاھہ اها ڳالھہ ٻُڌي سخت ناراض ٿيو ڪاوڙ ۾ اچي ڪرمان جي جبلن جو گهيرو ڪيو. جتي بلوچ قوم رهندي هئي، جنگ ۾ بلوچن جي وڏي گهڻائي مارجي وئي باقي جيڪي بچيا اهي ڪيچ مڪران ڏانھن ڀڄي ويا تقريبن 700 سال ق.م بلوچ ايران ڏانھن اچڻ شروع ٿيا. نوشيروان جي حملي کان پوءِ جلال خان بلوچن جي چوئيتاليھہ (44) قبيلن کي وٺي مڪران ۾ آيو هو. تمام وڏي علائقي تي قبضو ڪري اتي رهي پيو. مير علي شير قانع جي لکت موجب ٽالپر جلال خان جي پڻ هوت جي اولاد مان آهن.“
جڏهين سنڌ ۾ ڪلھوڙن (1700ع- 1784ع) تائين حڪومت ڪئي تہ اول ٽالپر ڪلھوڙن جا مريد ۽ معتقد هئا ۽ سندن حڪومت جي دفاع لاءِ فوج جا سپھہ سالار بنايا ويا، ٽالپر بلوچ قبيلن جا سردار هئا ان ڪري بلوچ قبيلا ڪلھوڙن جي حڪومت جي سنڀال ۾ ڀاڱي ڀائيوار ٿي ويا. پر پوءِ ڪلھوڙن جي ڪجهہ حڪمرانن، ٽالپرن سان ظلم ۽ زيادتيون ڪيون تہ ٽالپرن ڪلھوڙن کان حڪومت جي واڳ 1784ع ۾ کسي ورتي ۽ پاڻ سنڌ جا حاڪم ٿي ويا. اعجاز الحق قدوسي جي “سنڌ جي تاريخ” ۾ ٽالپرن لاءِ هو لکي ٿو تہ “ٽالو” ٽالپرن جي وڏن جو نالو هو ۽ “پور” فارسي ۾ اولاد کي چيو ويندو آهي. ٽالپور معنى “ٽالي جو اولاد” ٽالپرن جا هون تہ ڪافي پاڙا آهن. پر حيدرآباد، ميرپور خاص، خيرپور تي حڪمراني ڪندڙ ٽالپرن جي پاڙي جو ذڪر ڪنداسيون. جيڪي ڪڪو خان عرف سليمان خان جو اولاد آهن. ڪڪو خان کي 8 پٽ هئا. پر انھن مان صرف ٻن پٽن هوتڪ خان ۽ ماڻڪ خان جو اولاد مٿين رياستن جو حاڪم ٿيو (سنڌ جي تاريخ – اعجاز الحق قدوستي ص 452)
ٽالپرن جا وڏا مشھور پاڙا مير غلام رسول ٽالپر، عطا محمد حامي جي تحقيق مان هيٺيان 21 پاڙا چونڊيا آهن.
(1) شھداداڻي (2) ماڻڪاڻي (3) سھراباڻي (4) خاناڻي (5) بھاراڻي (6) مراداڻي (7) گهراماڻي (8) عيساڻي (9) ڌرياخاناڻي (10) هليلاڻي (11) جيوناڻي (12) جيئنداڻي (13) احمداڻي (14) شھواڻي (15) ياراڻي (16) مقصوداڻي (17) علوداڻي (18) ٺاراڻي (19) شاهلياڻي (20) حاجواڻي (21) سکلاڻي
نوٽ: حاڪم ٽالپر ماڻڪاڻي پاڙي مان هئا.
هن ڳوٺ ۾ ويٺل ٽالپر، بھاراڻي، گهراماڻي، رامڻاڻي وغيرہ آهن.

اڏيو جو اوڏن سو ڍنگر ڍلو مَ ٿئي

هن ڳوٺ ٻڌجڻ جي شروعات کان لواري شريف جا مريد هئا موجودہ ڳوٺ ٻڌجڻ/ٺھڻ ۾ سڀ کان اول پنج ٽالپر ڀائر هئا، حاجي فضل محمد، مدد علي، ابراهيم، رحيم خان ۽ غلام شاهہ. 1830ع ۾ لواري شريف جي بزرگ خواجہ محمد الزمان ثاني (ڪوٽ وارا صاحب) رمضان شريف جي مھيني ۾ سخت بيمار ٿي پيا تہ سندس ڀائر جن جو مائٽاڻي ۽ پيراڻي گادي تي اڳ ۾ تڪرار هلندڙ هو جيڪي ڪجهہ ويڙهو ماڻھو وٺي لواري شريف جي گادي نشين بزرگ تي ڪاھہ ڪري آيا، جيئن تہ درگاه لواري شريف ۽ پير صاحبن جي رهائش واري حويلي کي چؤطرف وڏو ڪوٽ ڏنل هو. جيڪو بہ ان وقت موجود پير خواجہ محمد زمان ثاني پاڻ ڏياريو هو. هلان ڪندڙ پير صاحب جا ڀائر جن کي ”ميان“سڏبو هو اهي چاڙهيون کڻي آيا ۽ وڙهڻ لاءِ هٿيار پنھوار بہ آندائون. اهي ڪوٽ مٿان ٽپي اندر داخل ٿي. اندر پير صاحب جي حاضري ۾ نوڪرن تي حملو ڪري، انھن مان ٻہ فقير ماري وڌائون. اها خبر جڏهن ڳوٺ خدابخش ٽالپر پھتي تہ اتي لواري شريف جا سچا معتقد حاجي فضل محمد ۽ سندس پنج ڀائر يڪدم لواري شريف ۾ پنھنجي مرشد جي مدد ڪرڻ لاءِ پهچي ويا.
جيئن تہ پير صاحب جي حويلي ۽ درگاھہ کي تمام وڏو ڪوٽ ڏنل هو. حاجي فضل محمد ۽ سندس ڀائرن پنھنجي پٽڪن کان رسي جو ڪم ورتو. پٽڪي جي چاڙهي ٺاهي ڪوٽ اندر داخل ٿيا، اتي ويڙھہ لاءِ آيل سمورن ماڻھن سان دوبدو مقابلو ڪيائون ۽ کين ڊوڙائي ڪوٽ مان ٻاهر ڪڍيائون. پير صاحب جي حويلي لاءِ پھريدار ٿي بيٺا. 1831ع ۾ خواجہ محمد زمان ثاني ابدي حياتي ڏانھن روانا ٿيا. تڏهين سندن فرزند خواجہ محمد حسن سندن جاءِ نشين ٿيا.
خواجہ محمد حسن مديني وارا جن جي مدد ۽ رهنمائي سان لواري شريف کان چار ڪلو ميٽر اتر طرف ديھہ انڊهلو ۾ ڳوٺ ٻڌي ويٺا. جيئن تہ هنن پنجن ڀائرن ۾ وڏو فضل محمد هو. انھيءَ ڪري ڳوٺ جو نالو فضل محمد ٽالپر رکيائون. جيڪو پوءِ انگريز سرڪار پڊ طور منظور بہ ڪيو.
مير نور محمد پٽ فضل محمد هڪ روايت ٻڌائي ٿو تہ هي پنج ئي ڀائر تمام غريب ۽ هاري ماڻھو هئا تقريبن 1833ع ڌاري هنن مان ڪنھن هڪ حيدرآباد ۾ ميرن جي درٻار ۾ درخواست ڏني تہ سندن مدد ڪئي وڃي ان وقت مير ڪرم علي خان ٽالپر مسند نشين هو جنھن سندس درخواست قبول ڪندي کين هڪ هزار ايڪڙن کان وڌيڪ زمين جاگير طور ڏئي ڇڏي. هي پنج ئي ڀائر غلام محمد پٽ شير محمد جا پٽ هئا، جيڪي اندازن سترهين صدي ڌاري روزگار سانگي سوڀ ديرو کان لڏي اچي پيرولاشاري تعلقہ بدين جي اولياء شاھہ گهريو وٽ پنھنجو ڳوٺ خدا بخش ٽالپر جي نالي سان ٻڌي اچي ويٺا هئا. 17 صدي جي وچ ڌاري ڪجهہ ٽالپرن جا ڪجهہ ٻيا گهر بہ لڏي اچي ساڻن گڏ ويٺا ٽالپرن جي حڪومت اچڻ کان پوءِ هن ڳوٺ ۾ ٽالپرن جي ڪجهہ خاندانن کي حڪومت پاران ڪجهہ زمينون بہ مليون هيون. جڏهن هي پنج ئي ڀائر جن جا وڏا خواجہ محمد زمان قدس جا عبدالرحيم گرهوڙي جي وقت کان مريد هئا. اهي پير صاحب جي حڪم تي ڳوٺ خدا بخش ٽالپر کان لڏي اچي ديھہ انڊهلو ۾ خالي پيل سرڪاري زمين تي اچي ويٺا. جيڪو ڳوٺ بعد ۾ پڊ منظور ٿيو پٺيان ويٺل باقي ڳوٺاڻان بہ ڌرياء جي اوچتي ٻوڏ سبب پريشان ٿيا ۽ دريائي ٻوڏ تمام وڏي هئي جنھن سبب سڀ لڏڻ تي مجبور ٿيا. انھن مان ڪجهہ هن نئين ٻڌل ڳوٺ فضل محمد ٽالپر ڏانھن لڏي آيا ۽ ٻيا ڪجهہ وري جهڏي ڏانھن لڏي ويا. مير خدا بخش ٽالپر جو ڳوٺ مڪمل ختم ٿي ويو.
ڳوٺ حاجي فضل محمد ٽالپر پوري هڪ صدي تائين يعني 1831ع کان 1939ع تائين يعني 108 سال آباد رهيو تن ڏينھن ۾ ڳوٺ جي آس پاس جا منظر هن طرح هوندا هئا.
ڳوٺ کان ٿورو اولھہ طرف هڪ تمام وڏو پوٺو پيل هوندو هو برساتن وسڻ سان ان تي ڌاڃوري، ڏنوهين، منڌاڻو ۽ ٻيا قسمين قسمين گاھہ ڦٽندا هئا. للرُ، مريڙو ۽ لوڻڪ جام ٿيندا هئا. ڳوٺاڻا اتان ساڳ پٽي يا کنڀيون ڪڍي ٻوڙ رڌي موج ملھائيندا هئا. اهو سمورو پوٺو سرڪاري پيل هو ڳوٺ جي آس پاس ۾ ٻٻرن جون جام هڙيون (ٻيلا) هونديون هيون. انھن ۾ تتر، سھا ۽ ٻي جهنگلي جيوت جام رهندي هئي. ٻٻرن ۽ ٻيرن جا تمام وڏا وڻ هئا. جيڪي اسان پاڻ پنھنجي اکين سان ڏٺا. جيئن تہ تڏهين پاڻي صرف هڪ موسم خريف لاءِ جون کان نومبر تائين هلندو هو جيڪي زمينون مٿي هونديون هيون. انھن تي هُرلا ۽ نار چاڙهي پاڻي ڪڍي ٻاجهري تر، گوار، ووڻ يا مرچ پوکبا هئا اسان وٽ بہ هڪ هُرلو هوندو هو. جيڪو مير فضل محمد جي ٻني تي چاڙهي، آبادي ڪندا هئاسون.
40-1939ع ڌاري، ڳوٺ جي اڳواڻ مير غلام شاھہ ٽالپر کي ذهن ۾ خيال آيو. يا ڪنھن صلاح ڏنس تہ ڳوٺ ۾ پري پري کان ٻيا ڪيترا ٽالپر لڏي اچي هتي ڳوٺ کان ٻاهران سروي زمين ۾ اچي ويٺا آهن. جيڪا سروي زمين آباد ڪجي ۽ ڳوٺ ڪنھن ٻي پاسي شفٽ ڪجي. چون ٿا تڏهين ڳوٺ ۾ ماتا جي وبا بہ پئي هئي. ڳوٺ ۾ ويٺل جمعون ميمڻ ۽ سندس خاندان شديد متاثر ٿيو هو. ڪنھن صلاح ڏني هئي تہ اهو پڊ عارضي طرح تبديل ڪريو. تڏهين مير غلام شاه. لواري شريف جي وقت جي مسند نشين خواجہ احمد زمان، امام العالمينؒ کان اجازت گهري تہ “اجازت ڏيو تہ ڳوٺ کان هڪ ڪلو ميٽر ڏکڻ هڪ مٿاهون پٽ پيل آهي. اتي ڳوٺ آباد ڪجي، چون ٿا تہ پير صاحب ڪوبہ ها يا نہ جو جواب ڪونہ ڏنو. پر مير غلام شاھہ پنھنجي خاندان جو لڏو ۽ گهر جا سمورا ٽپڙ کڻي ڄاڻايل پڊ تي لڏي اچي ويٺو جڏهين تہ ڳوٺ جي ٻيو نمبر زميندار ۽ عوام دوست ماڻھو مير جان محمد عرف مير جانڻ ٽالپر، اشرف آباد جي پير حاجي حسن بخش کان ڳوٺ آباد ڪرڻ لاءِ زمين گهري تہ پير حاجي حسن بخش ديھہ انڊهلي ۾ اصل ڳوٺ کان اُتر طرف ٻن فرلانگن جي پنڌ تي ڳوٺ لاءِ هڪ نمبر زمين ڏئي ڇڏي تہ مير جانڻ پنھنجو لڏو کڻي موجودہ ڳوٺ تي گهر ٺاهي ويٺو تہ اصل ڳوٺ مان ڪجهہ پاڙا ساڻس گڏ لڏي آيا.
مير غلام شاھہ سان گڏ ڳوٺ جا هيٺان پاڙا لڏي سندس ڀر ۾ پيل سرڪاري زمين تي ويٺا. جنھن جو قبضو لواري شريف وٽ هو.
• مير غلام شاھہ پاڻ ۽ سندس ڀاءَ مير فضل محمد ٽالپر
• راوت خان ۽ سندس ڀاءَ عبدالله
• حاجي رحيم خان، محمود، حمزو، احمد، اسماعيل پٽ غلام محمد.
• حافظ اسماعيل (لطف علي جو والد)
• دوست علي، شير محمد، محمد، خدا بخش، فيض محمد
• حسين بخش (مير محمد جو والد) ......
• ميمڻن جا 2 گهر، عبدالله ۽ جمعون
• فيض محمد نورل، فقير اسماعيل، رحيم خان
مير جانڻ جي ڳوٺ ڏانھن لڏي آيل
• مير جانڻ، مير محمد، جعفر خان
• آدم ۽ سندس ڀائر
• يار محمد، حاجي فتح علي، عبدالله
• اسماعيل (بھادر جو والد)
• حاجي محمد علي، حاجي عبدالرحمٰن
• حاجي ڏتل پنھنجي پٽن سميت
• عبدالله واڍو، قادر بخش، خليفو خير محمد
• عبدالرحمان (غلام نبي ۽ مير محمد جو والد) خير محمد
هن ڳوٺ جي ڪھاڻي بہ ڏاڍي دلچسپ آهي، مير غلام شاھہ جيڪو ڳوٺ حاجي فضل محمد ٽالپر جو چڱو مڙس هو. جنھن اصل ڳوٺ مان لڏپلاڻ ئي انھيءَ ڪري ڪئي تہ سندس زمين تي ويٺل ڳوٺاڻا لڏين زمين آزاد ٿئي تہ هو آباد ڪري. نتيجو اهو نڪتو تہ اڌ ڳوٺ سندس رويہ ۽ خود غرضي سبب کائنس ڌار ٿي. مير جانڻ جي ڳوٺ طرف اچي ويٺو. وري 1952ع ڌاري لواري شريف جي منشين ۽ ڪارندن سان اٽڪاءَ ٿيس ۽ ڳالھہ وڌي ان حد تائين پھتي جو کيس اهو ڳوٺ بہ خالي ڪرائڻو پيو لواري شريف جي ڪم جا سنڀاليندڙ، خان صاحب عبدالرحمٰن ڳوٺ لڏائڻ لاءِ ڪيترائي ماڻھو وٺي آيو. مجبور مير غلام شاھہ کي هڪ ئي ڏينھن ۾ هي زمين بہ خالي ڪرڻي پئي. ٻيا ڳوٺاڻا ۽ سمورا پاڙا لڏي اچي مير جانڻ جي آباد ڪيل ڳوٺ ۾ ويٺا. سندس ڀاءَ مير فضل محمد بہ لڏي اچي مير جانڻ جي ڳوٺ ۾ سندس زمين ۾ ويٺو ۽ مير غلام شاھہ جا پٽ ۽ سندس خاندان جهڏي ۾ پنھنجي ناناڻن وٽ وڃي رهي پيا. اهڙي طرح ڳوٺ فضل محمد ٽالپر، ڳوٺ جي اڳواڻ مير غلام شاھہ جي غلط رويہ ۽ غلط فيصلي سبب لڏي نئون ڳوٺ اچي آباد ڪيو. مير غلام شاھہ جنھن تي سندس ڏاڏي جو نالو پيل هو اهو غلام شاھہ توڙي هي غلام شاھہ ٻين ڀائرن کان وڌيڪ سمجهدار، ائڪٽو، باهمت ۽ اڳواڻي جا گڻ رکندا هئا. سندس آس پاس جي ڳوٺن، راڄن ۾ تمام سٺي هلندي ڀڄندي هئي. مير غلام شاھہ جي شخصيت تي ايندڙ صفحن ۾ ڪجهہ وڌيڪ ذڪر ايندو.
هاڻوڪو ڳوٺ جنھن کي ڳوٺاڻا ۽ آس پاس جا ماڻھو ڳوٺ انڊهلو چون ٿا. جڏهين تہ هن کان اڳ جنھن ڳوٺ يا پڊ جتي کان لڏي هتي آيا. اهو پڊ هن ڳوٺ کان هڪ فرلانگ جي پنڌ تي مس آهي. جيڪو پڊ هاڻ کنڊرات، کاڻيون، واه ۽ خراب حالت ۾ ٿي ويو آهي ان ڳوٺ جو نالو 200 سال اڳ لڏي آيل حاجي فضل محمد ٽالپر جي نالي سان منسوب هو.
ياد رکڻ گهرجي تہ جيئن جيئن انساني تعليم ۽ شعور ۾ واڌارو اچي ٿو. تيئن تيئن ماڻھو کي اجائي وهم ۽ خوف کان ڇوٽڪارو ملي ٿو. اڳ ۾ ڳوٺاڻن جا سڀ ماڻھو، ڳوٺ جي اڳواڻ کان ڊڄندا هئا. سندس احترام بہ ڪندا هئا. پر سمجهه، تعليم ۽ شعور اچڻ کان پوءِ سڄي سنڌ ۾ ڳوٺن ۾ رهندڙ ماڻھو معاشي طرح روزگار جي حاصلات لاءِ ڳوٺ جي سردار، رئيس يا چڱي مڙس جا محتاج ڪونہ ٿا رهن. انھيءَ ڪري اگر ڳوٺ جو پٽيل، سردار يا رئيس ڳوٺاڻن کي زندگي جي بھتري، ترقي ۽ تحفظ ۾ اگر ڪا مدد نہ ٿو ڪري تہ ڳوٺاڻا بہ سندس احترام ۽ پؤواري ڪرڻ ڇڏيو ڏين. ڳوٺاڻا پنھنجي مدد پاڻ جي اصول تي زندگي گذارين ٿا.
 

ڳوٺ انڊهلي ۾ انقلابي تبديليون

دنيا جي اڪثر ڳوٺن ۾ سماجي يا معاشي ارتقا يا تبديلي آهستي آهستي ٿيندي رهندي آهي جيڪا جلد نظر نہ ايندي آهي ڳوٺن مان شھر ۾ تبديل ٿيڻ جو عمل بہ ساڳي طرح ڊگهو عرصو وٺندو آهي. سماجي علم جا ماهر چون ٿا تہ ڳوٺن ۾ سماجي تبديلي جا ڪارڻ هيٺيان هوندا آهن
(1) تاريخ جي ڊگهي عرصي کان پوءِ روزگار جا وسيلا بدلجڻ ۽ معاشي رشتا تبديل ٿيڻ سان سماج تبديل ٿيڻ شروع ٿين ٿا.
(2) اهو ڳوٺ ڪو بندرگاھہ يا ڪو پورٽ هجي. جتي دنيا جي ڪاروباري ماڻھن جا قافلا گذرندا هجن ۽ جن جو اثر ان ڳوٺ تي پوي ۽ ماڻھن جا معاشي رشتا جلدي تبديل ٿين ۽ پوءِ بہ عالمي حالتون هن ڳوٺ لاءِ بھتر هجن تہ پوءِ اهو ڳوٺ جلد ترقي ڪري ٿو.
(3) ڳوٺ ۾ ويٺل ماڻھو پنھنجي گذر سفر جا طور طريقا تبديل ڪري ڪو نئون رستو اختيار ڪن جيئن ٿوري عرصي ۾ پنھنجي پراڻي سماجي ۽ معاشي رشتي کان جان ڇڏائي نئون ڌنڌو شروع ڪن. مثلن سرڙي هاري مان، خود ڪفيل هاري ۽ پوءِ ننڍو آبادگار بنجڻ، يا مزدور مان ننڍو ڪاروباري يا واپاري بنجڻ وغيرہ ۽ پوءِ خود صنعت ڪار ٿيڻ وغيرہ. تڏهين بہ ڳوٺ ترقي ڪري ٿو.
(4) رياست ڪنھن سبب ڪري ان ڳوٺ تي پنھنجو خصوصي توجھہ ڏي. معاشي سيڙهپ ڪري. روڊ رستا ٺهرائي صنعتي مرڪز کولي. سماجي ترقي جا پروجيڪٽ شروع ڪري وغيرہ ان ڳوٺ / واهڻ يا وستي کي نئين شڪل ۾ تبديل ڪري ڇڏي، تہ ڳوٺ جلدي ترقي ڪري وٺندو.
(5) ڳوٺ جا ڳوٺاڻا تعليم يافتہ ٿين دنيا جي تبديل ٿيندڙ حالتن تي ڌيان ڏين ۽ پنھنجي ڳوٺ جي نوجوانن ۾ نوان رجحان ۽ لاڙا پيدا ڪن جيڪي نوجوان ئي ڳوٺ جي تبديلي جا ڪارڻ بنجن. هن ڳوٺ انڊهلي سان بہ سماجي ترقي جو ساڳيو قلم لاڳو هو. مون ۽ منھنجي ڄمار جي ماڻھن 50-1945ع ۾ جڏهن اک کولي تہ هتي، مٽي جي گنب جا گهر، عوام جو عام طرح ٻني ٻاري ۽ مال مويشي تي گذران هوندو هو. سڄي ڳوٺ ۾ هڪ ٻن خاندانن وٽ ڪجهہ موروثي زمين هئي. جنھن تي ٻيا ڳوٺاڻا هارپ تي ٻني ٻارو ڪندا هئا نوڪريون يا مزدوري نہ هونديون هيون. هن ڳوٺ ۾ 1953ع ۾ بوائز پرائمري اسڪول کليو. هن ڳوٺ مان ڪجهہ ڇوڪرا جيڪي ڀرپاسي جي ڳوٺن جھڙوڪ لواري شريف 5 ڪلو ميٽر، اشرف آباد 7 ڪلو ميٽر پنڌ ڪري پڙهڻ ويندا هئا. اهي اوڏانھن وڃڻ بجاءِ هن ڳوٺ ۾ ئي پڙهڻ لڳا. اسان جھڙا ٻيا کوڙ نوان ڇوڪرا. جيڪي اڳ ۾ ٻاهر ڪٿي بہ پڙهڻ نہ ويندا هئا اهي بہ هتي پڙهڻ لڳا. ڪجهہ وقت کان پوءِ نياڻيون بہ هن اسڪول ۾ پڙهڻ لڳيون تہ ڪجهہ وقت کان پوءِ انھن لاءِ ڳوٺ ۾ ئي ٻي پاسي هڪ الڳ ڪمرو ٺاهي. هن ئي اسڪول جو الڳ ڪلاس هلائڻ شروع ڪيو ويو. انھي طريقي سان ڇوڪرن ۽ ڇوڪرين ٻنھي ۾ تعليم جو الڳ الڳ سلسلو شروع ٿي ويو. اهو سڀ ڪم ڳوٺ جي نيڪ مرد سائين لطف علي ٽالپر شروع ڪيو سائين جنھن ٽنڊو باگو مان مئٽرڪ، سنڌ مدرست السلام مان انٽر ۽ بمبئي يونيورسٽي مان بي اي پاس ڪئي هئي. ان کي پنھنجي ڳوٺاڻن کي سڌارڻ جو تمام گهڻو اونو هوندو هو. هوئي ڳوٺ جي شاگردن کي هاءِ اسڪول ٽنڊو باگو وٺي ويندو هو. جيڪو مئٽرڪ پاس ڪندو هو ان کي ماستري جي يا ڪا ٻي نوڪري وٺرائي ڏيندو هو. 1970 تائين اسان جي ڳوٺ جا ڪافي نوجوان روزگار سان لڳي ويا. مونکي شاعري ۽ ادب سان دلچسپي هئڻ سبب بدين ۾ محمد سومار شيخ سان گڏ مشاعرا پيا ڪرائيندا هئاسون انھن ڏينھن 71-1970ع ۾ هڪ طرف ڀٽي صاحب پاران سياسي جاڳرتا جو طوفان اٿيو. ٻي طرف قومي تحريڪ زور ورتو. سنڌ ۾ ون يونٽ خلاف سنڌ جي اديبن ۽ شاگردن تحريڪ هلائڻ شروع ڪئي هئي. تڏهين ابراهيم منشي سان منھنجي دوستي ٿي هئي. هو انڊهلي ۾ اسان جي اوطاق تي اچي پنھنجي شاعري ترنم ۾ ٻڌائيندو هو تہ نوجوان توڙي پوڙها ڳوٺاڻا ڏاڍا متاثر ٿيندا هئا اهي محفلون بدين ۽ آس پاس جي ڳوٺن ۾ مشاعري جون ڪچھريون پيا ڪندا هئاسون. آهستي آهستي ٻيا اديب ۽ شاعر بہ اسان جي اوطاق تي اچڻ شروع ٿيا. جن ۾ عبدالرحمان نقاش، عبدالمبين پنائي، حاجي محمد حاڪم، جمن ترڪ، جمن نوحاڻي ٻيا مون وٽ پيا ايندا هئا. آخرڪار مون 1976ع ۾ عوامي تحريڪ ۾ شموليت اختيار ڪئي انھن ڏينھن ۾ عوامي تحريڪ پاران مختلف برادر تنظيمن جو بنياد وڌو ويو. انڊهلي ۾ مختلف موضوعن تي ليڪچر پروگرام ٿيڻ لڳا ڳوٺ جا نوجوان، مير انور، مير ستار، سائين نور احمد، سائين مشتاق، خير محمد، اميد علي، عبدالرزاق، مير مصطفى ۽ ٻيا دوست عوامي تحريڪ جي سرگرمين ۾ حصو وٺڻ لڳا. ڳوٺاڻن جو شعور عام رواجي ڳوٺاڻن کان اڳتي وڌي. ترقي پسند سوچ وارا نوجوان ٿي پيا، هن ڳوٺ ۾ عوامي تحريڪ جا مرڪزي ليڊر رسول بخش پليجو، شهيد فاضل راهو ۽ ٻيا اچڻ لڳا. نتيجي ۾ پيپلز پارٽي جي ليڊرن جو بہ هن ڳوٺ ڏانھن ڌيان ويو. بدين ۾ PPP جي هڪ ليڊر تقرير ڪندي چيو هو تہ اسان انڊهلو يونيورسٽي جو مقابلو ڪري. ان کي ختم ڪري وينداسون. سندس ان بيان سان انڊهلو هڪ سياسي يونيورسٽي طور مشھور ٿي ويو.
ڳوٺ ۾ آيل هڪ طرف تعليم جو چاھہ ۽ تعليم جو سيلاب، تعليم سان نوڪريون ۽ روزگار، ٻي طرف سياسي سجاڳي ۽ عام فهم ۾ باشعور بنجڻ جا عمل اهو ڳوٺ جيڪو 1964ع واري طوفان ۾ مليا ميٽ ٿي ويو هو اهو ڳوٺ هاڻ ضلع بدين جو پھريون نمبر وڏو، ترقي ڪيل، تعليم يافتہ ۽ سکيو ستابو ڳوٺ بنجي ٻين ڳوٺ لاءِ مثالي ڳوٺ بنجي ويو.

ڳوٺ جي ترقيءَ ۾ عورتن جو ڪردار
1953ع ۾ عورتن ۽ نياڻين جي تعليم جو سلسلو شروع ٿيو هن ڳوٺ جون سڀ نياڻيون پرائمري تعليم پڙهڻ لڳيون. جڏهن تعليم مڪمل ڪري ويون تہ اڳتي پڙهڻ لاءِ في الحال ڳوٺ ۾ ڪو بندوبست نہ هو. پوءِ هو لواري شريف گرلس مڊل اسڪول ۾ پڙهڻ وڃڻ لڳيون. جيئن تہ انڊهلو کان لواري شريف 5 ڪلو ميٽر آهي. مناسب سواريون بہ ڪڏهين ملن. ڪڏهن نہ ملن. پر ڇوڪريون وڏي چاھہ سان پنڌ وڃڻ، پنڌ اچڻ لڳيون اهڙي طرح ڪيتريون ڇوڪريون بہ مئٽرڪ پاس ڪري گرلس ڪاليج بدين ۾ پڙهڻ لڳيون. هٿ جي هنر سکڻ لاءِ ووڪيشنل سينٽرن تي داخلا وٺڻ لڳيون. ليڊيز هيلٿ وزيٽر يا ليڊيز هيلٿ ورڪر ٿيڻ لڳيون ڪجهہ ڇوڪريون محنت ڪري استاد بہ ٿي ويون هن وقت ميڊيڪل ۽ انجنيئرنگ ۾ بہ ڪافي ڇوڪريون پڙهن پيون. سڄي ڳوٺ ۾ اڪثر گهرن ۾ سڀ زالون پڙهيل آهن. جن مان ڪافي روزگار سان آهن جيڪي روزگار لاءِ پنھنجي گهر ڀاتين جي مدد ڪن ٿيون.
ڳوٺ جا گهر جڏهن صرف مٽي جا ٺھيل هئا. اهي گهڻو ڪري گهر جو مرد ۽ عورت گڏجي ٺاهيندا هئا. ٻاهران مٽي مرد آڻيندو هو. عورت ڀت ڏيندي هئي. يا گهر ٺھي ويو تہ ان کي راڳو پوچي عورتون ئي ڪنديون هيون.
جنھن سماج ۾ مرد ۽ عورت برابري جي بنياد تي زندگي جا سمورا ڪم گڏجي ڪن ٿا. اهي معاشرا ۽ سماج ترقي ڪن ٿا ۽ جلدي ترقي يافتہ ٿي وڃن ٿا. هن ئي ڳوٺ جي هڪ عورت عابدہ ٽالپر پنھنجي گهر واري مصطفى جي سھڪار سان اسلام آباد ۾ هڪ کاڌي پيتي جي هوٽل کولي آهي، جيڪا سنڌ جي پھرين عورت آهي جنھن ملڪ جي گادي واري شھر اسلام آباد ۾ ڪاروباري لحاظ کان ئي سھي هڪ ماني جي هوٽل کولي. سنڌي عورتن لاءِ هڪ اُتساھہ جو پيغام ڏنو آهي.
عوامي تحريڪ جي سمورين جدوجھدن، جلسن، پروگرامن ۽ لانگ مارچن ۾ هن ڳوٺ جي عورتن جي ڀرپور شرڪت رهندي آئي آهي. گڏيل سياسي جدوجھدون کان علاوہ هونئن بہ ڳوٺ جي مقامي مسئلن لاءِ بہ هن ڳوٺ جون عورتون سجاڳ آهن ۽ ڀرپور حصو وٺن ٿيون. جلسن، جلوسن، روڊ بلاڪ ڪرڻ تائين مردن سان گڏ آهن. عورتن ۾ سجاڳيءَ جي لحاظ کان بہ هي ڳوٺ سڄي ضلع ۾ اڳتي آهي.
سنڌياڻي تحريڪ جي عورتن هن ڳوٺ ۾ اچي عورتن جا يونٽ کوليا. ڪجهہ ڇوڪريون جيڪي اسڪول وڃڻ کي اهميت نہ ڏينديون هيون. انھن کي سنڌياڻي تحريڪ جي ڀينرن همتايو خاص ڪري سنڌياڻي تحريڪ جي اڳواڻ ڊاڪٽر نجمہ جوڻيجو، مريم راهو، حورالنساءَ پليجو، صالحان گوپانگ، مريم گوپانگ اسان جي ڳوٺ بار بار اينديون رهيون.
ٻي طرف شاگردن ۽ ڳوٺاڻن ۾ سجاڳي، سرگرمي ۽ نظرياتي تربيت لاءِ سليمان ڏاهري، قادر بخش ڏاهري، نور نبي راهوجو، خليل قاضي. وڏن ۾ سياسي ۽ تنظيمي چاھہ پيدا ڪرڻ لاءِ محمد علي پلھہ، ڪرم حسين وساڻ، منظور حسن ڇڄڙو، محبت ٻرڙو، سراج سيال، محمد جمن ترڪ، محمد جمن نوحاڻي، نور محمد پنھور ۽ ٻيا بار بار ايندا رهيا. هن عمل سان مردن ۽ عورتن ۾ انقلابي سوچ جي ڌارا تيز ٿيڻ لڳي.

ڳالھيون نراليون

سرائيڪي ٻولي
هن ڳوٺ ۾ رهندڙ سمورا ماڻھو، ٽالپر، خاصخيلي، شيدي، ميگهواڙ ۽ ڪولھي سڀ سرائيڪي ٻولي ڳالھائين ٿا. ڇو تہ اڪثريت ٽالپرن جي آهي. اهي پاڻ ۾ سرائيڪي ٻولي ۾ ڳالھائين تہ ڳوٺ ۾ ويٺل باقي ذاتين وارا ماڻھو. جن جي جيتوڻيڪ مادري ٻولي سرائيڪي نہ هئي. پر هتي ننڍي هوندي کان، سرائيڪي زبان جي عام استعمال سبب، ٻارڙا، عورتون، مرد سڀ سرائيڪي ڳالھائين ٿا تہ ٻين ذاتين جي ماڻھن جي بہ هاڻ گهرو استعمال جي ٻولي سرائيڪي ٿي وئي آهي.

شطرنج راند
ضلع بدين ڇا پوري سنڌ ۾ ڳوٺ انڊهلي جا جوان شطرنج راند ۾ مشھور آهن. ننڍا ٻار، جوان، ٻڍا سڀ هن راند جا ماهر آهن. ايم آر ڊي تحريڪ ۾ عوامي تحريڪ جي پليٽ فارم تان هن ڳوٺ جي جن بہ ٻارڙن، نوجوان گرفتاريون ڏنيون هيون اهي حيدرآباد ۽ ڪراچي جي سينٽرل جيلن ۾، موجود ٻين پارٽين جي ڪارڪنن سان شطرنج راند ۾ مشغول رهي. انھن جي پريشاني ختم ڪندا هئا. انھن ۾ مير مصطفى ٽالپر پيش پيش هو.

ٻاهرين ملڪن ۾ انڊهلو
هن ڳوٺ جا ڪافي شاگرد ۽ اڳتي پڙهي نڪتل ماڻھو هن وقت آمريڪا، يورپ، فلپين، جاپان ۽ دنيا جي اڀرندي ملڪن ۾ رهن ٿا. اتي ڪي پڙهن پيا ڪي نوڪريون ڪن ٿا. اهو سڀ سندن تعليم جو ڪمال آهي.

شاعرن جو ڳوٺ
هن ڳوٺ ۾ گذريل ٻن صدين کان ڪافي سُٺا سُٺا شاعر پيدا ٿيا آهن. جيڪي عوامي شاعري ڪندا رهيا آهن. جن ۾ حيدر ٽالپر، ولي محمد ٽالپر هئا ۽ هاڻي خادم ٽالپر (بندو)، غلام محمد ڪونڌر ۽ ڊاڪٽر اعجاز ٽالپر ۽ ٻيا شاعري ڪري رهيا آهن.

اوطاقون ۽ مسجدون
هن ڳوٺ ۾ اڄ بہ چار وڏيون اوطاقون (گهراماڻين جي اوطاق، مير نور محمد جي اوطاق، مير يار محمد جي اوطاق ۽ سائين عبدالڪريم جي اوطاق) موجود آهن جن تي روزانہ ڪيترائي مھمان اچن ٿا. علمي، قومي جاڳرتا جون ڳالھيون ٿين ٿيون ۽ ٽي وڏيون مسجدون آهن جن ۾ انتھاپسندي بلڪل منع آهي.

گريجوئٽ واڍا
جڏهن شاگرد تعليم مڪمل ڪري وٺن ٿا تہ کين روزگار جي تلاش رهي ٿي. سنڌ ۾ حڪومت تعليم يافتہ بي روزگارن لاءِ ڪوبہ انتظام نہ ٿي ڪري. انھيءَ ڪري هو مجبور ٿي روزگار حاصل ڪرڻ لاءِ نوان رستا ۽ راهون ڳولي ٿو. ساڳي طرح هن ڳوٺ جي پڙهيل نوجوانن بہ واڍڪو ڌنڌو سکي روزگار حاصل ڪرڻ شروع ڪيو. هن وقت 30 کان وڌيڪ گريجوئٽ، پوسٽ گريجوئٽ نوجوان واڍڪو هُنر سکي ڪم هلائي رهيا آهن. سندن ڪيترا نوان شاگرد بنجي رهيا آهن. هو نہ صرف روزگار حاصل ڪن پيا. پر هڪ ادارو بنجي خدمت بہ ڪن ٿا. تعليم يافتہ هئڻ سبب سندن ڪم ۾ تمام گهڻي خوبصورتي ۽ خوبي هوندي آهي.

ڳوٺ انڊهلي جي سماجي صورتحال

هن علائقي لاڙ جي پٽ ۾ 25 مئي 1964ع تي هڪ تمام وڏو طوفان آيو هو. آئون تڏهين 18 سالن جو هئس مون کي ان وقت جا سمورا منظر ياد آهن اسان جو سڄو ڳوٺ، ڪچي مٽي جي ڀتين مان ٺھيل گهرن تي مشتمل هو. ان وقت بہ اسان جي ڳوٺ ۾ 200 کان وڌيڪ گهر هئا. جيڪي هڪ رات جي طوفان ۾ سڀ جا سڀ ڊهي پٽ ٿي ويا. سڄي رات برسات وسندي رهي هئي تيز هوا ۽ برسات سبب ڳوٺ جو سنھو مال رڍ ٻڪريون تمام گهڻيون مري ويون هيون. وڏي مال کي بہ نقصان پھتو هو. پر ڪوبہ جاني نقصان نہ ٿيو هو. اگر هڪ ٻي رات اها صورتحال رهي ها تہ تمام گهڻو جاني نقصان بہ ٿي وڃي ها.
انھي نسبت سان هن وقت سڄي ڳوٺ جا گهر پڪا آهن. ڪن خاندانن وٽ بنگلا تہ ڪن وٽ ماڙيون بہ ٺھيل آهن. جيتوڻيڪ غريبن جي اڪثريت آهي. پر انھن وٽ بہ رهڻ لاءِ گهر پڪا آهن. جن کي طوفان جي ڪابہ پرواه نہ آهي. هي ڳوٺ ضلع بدين جي وڏن ۽ سڌريل ڳوٺن ۾ شمار ڪيو وڃي ٿو. هن ڳوٺ ۾ هڪ بوائز پرائمري ۽ هاءِ اسڪول، گرلس پرائمري ۽ مڊل اسڪول هڪ BHU اسپتال، گئس، بجلي جون سھولتون ۽ پيئڻ جي صاف پاڻي لاءِ هڪ فلٽر پلانٽ موجود آهي.
ڳوٺ جي تعليم 100% آهي. ڳوٺ ۾ مرد تہ P.HD تائين پڙهيل آهن. پر نياڻيون بہ 200 کان وڌيڪ گريجوئٽ آهن. هن ڳوٺ مان پڙهي نڪتل سرجن ڊاڪٽر علي نواز ٽالپر (يورلاجسٽ) ايم بي بي ايس ڊاڪٽر اعجاز علي ٽالپر ۽ ڊاڪٽر امتياز علي ٽالپر آهن ۽ هڪ نياڻي ڊاڪٽري جي آخري سال ۾ آهي جڏهين تہ پروفيسر (رٽائرڊ) ڊاڪٽر عبدالڪريم ڪيمسٽري ۾ PHD ڪري چڪيو آهي. ڳوٺ ۾ 10 کان وڌيڪ انجنيئرنگ جا امتحان پاس ڪري چڪا آهن. ڪمپيوٽر سائنس ۾ گريجوئٽ بہ آهن.
هي ڳوٺ مثالي ڳوٺ ان ڪري بہ آهي تہ سڄي ڳوٺ جي سماجي ۽ معاشي ترقي ۾ هن ملڪ جي سياستدانن جو ڪوبہ ڪردار ڪونھي، سڄو ڳوٺ صرف ۽ صرف تعليم حاصل ڪري سڌريو دنيا لاءِ مثال بنيو آهي.
هن ڳوٺ جي تعليمي سرشتي کي سڌارڻ ۾ ڳوٺ جي هڪ عظيم انسان محترم سائين لطف علي ٽالپر جو مک ڪردار آهي، جنھن آگسٽ 1953ع ۾ بوائز پرائمري اسڪول جو بنياد وڌو. ان کان پوءِ گرلس پرائمري اسڪول کولرايائين، ڳوٺ جي نوجوانن کي تعليم ۽ روزگار ڏياريائين، سڄي تعليمي سرشتي تي نظرداري رکندو هيو.
هن ڳوٺ ۾ ٽالپرن کان سواءِ مينگهواڙ، شيدي، خاصخيلي، جوڻيجا، ڪولھي بہ سالن کان رهن ٿا. انھن پورهيت قبيلن جا ٻار ڇوڪرا توڙي ڇوڪريون سڀ تعليم جي روشني سان منور ٿي رهيون آهن تعليم جي دولت سان روزگار بہ حاصل ڪري رهيا آهن.

باب ٻيو: ڳوٺ جون مشھور معروف شخصيتون ۽ ڪردار

---

ڳوٺ جون مشھور معروف شخصيتون ۽ ڪردار

اڪثر معروف شخصيتن جا ٻہ پاسا هوندا آهن (1) روشن ۽ سگهارو پاسو (2) ڪمزور ۽ ڪوتاهين وارو پاسو.
اسانجي سماج اڃان ايتري ترقي نہ ڪئي آهي جو اسان هر ماڻھو جو ٻئي پاسا پيش ڪري سگهون. اصل ۾ روشن ۽ سگهارا پاسا ان ڪري لکبا ۽ پڙهبا آهن. جو ان شخصيت ۽ ڪردارن کان ٻين ماڻھن کي اتساھہ ۽ شوق ملي. ٻيا ماڻھو سندس نقش قدم تي هلي دنيا کي ڪو نئون گس ڏئي سگهن، ڪمزور پاسو وري ان ڪري بہ پڙهبو آهي. جو ان ماڻھو جي ڪمزورين جو بہ احساس رهي ۽ پڙهندڙ اهڙين بيمارين ۽ ڪمزورين کان پاڻ ڇوٽڪارو حاصل ڪري. پر جيئن تہ اسان جو سماج مجموعي طرح الاهي اڻ سڌريل آهي. اهو ماڻھو جي ڪمزورين مان سکڻ بجاءِ، ان کي مذاق ۽ ٺٺول ۾ بدلائي ٿو. ان ماڻھو جي چڱائين کي در گذر ڪري صرف ڪمزورين ۽ ڪوتاهين تي ڳالھائيو ويندو آهي. چوندا آهن تہ ٻہ ڄڻا مرد يا عورتون پاڻ ۾ گڏبا آهن تہ اگر ڪو ٻيو موضوع نہ هوندو آهي تہ ٽي همراه جي ويھي گلا ڪندا مطلب تہ ان جي ڪمزورين ۽ ڪوتاهين تي ڳالھائيندا.
انھيءَ ڳالھہ جي مد نظر هن ڪتاب ۾ شخصيتن جي روشن ۽ سگهاري پاسن تي وڌيڪ توجھہ ڏنو ويو آهي ۽ ڪمزورين محدود دائري تائين پيش ڪيون ويون آهن. ۽ انھن جو بہ ڪجهہ ذڪر ڪيو ويو آهي.

مير غلام شاھہ ٽالپر

مير غلام شاھہ پٽ شير محمد ٽالپر 1895ع ڌاري انڊهلي جي اصلي ڳوٺ حاجي فضل محمد ٽالپر ۾ ڄائو سندس والدہ 1910ع ڌاري وفات ڪري وئي تہ سندس والد شير محمد، يار محمد جوڳي ٽالپر جي ڀيڻ سان شادي ڪئي. 1914ع ۾ فضل محمد ٽالپر پيدا ٿيو جيئن تہ مير غلام شاھہ ۽ مير فضل محمد پاڻ ۾ ٻہ ڀائر هئا. غلام شاھہ وڏو هئڻ سبب راڄ جي واڳ ۽ پاڳ وٽس هوندي هئي. چون ٿا تہ هو ننڍي هوندي جيتوڻيڪ پڙهيو ڪونہ هو. پر پوءِ بہ حساب ڪتاب رکڻ جو ماهر، حاضر دماغ ۽ فيصلي ڪرڻ ۾ دانا هوندو هو.
سندس مڙسي، همت، چستي سبب مير غلام علي ٽالپر (ٽنڊي محمد خان وارو) سندس دوست هوندو هو محمود خان ڀرڳڙي، سلطان احمد جوڻيجو، عاقيل دل، پير عاليشاھہ صاحب ۽ ٻين سان سُٺي دوستي هوندي هئس.
هڪ دفعي نبي بخش ڀرڳڙي جي والد محمود خان ڀرڳڙي سان جعفر ابڙي جو ٻني جي بٽيء تان جهيڙو ٿي پيو. هڪ طرف ارباب جمعون ابڙو ۽ سندس دوست بچو مغيري، حاجي کوسو ۽ احمد ميمڻ جيڪي ٽيئي پنھنجي وقت جا ڏاڍا مڙس ۽ دادا گير ليکيا ويندا هئا جن کي ارباب جمعي ابڙي جو ڏڍ هو. انھن ڀرڳڙي محمود خان جي کري تي هلان ڪري اچي جهيڙو ڪيو محمود خان رتو رت ڪري ڇڏيائون کيس ٽنگو ٽالي ڪري کڻي وڃي ڪنھن کوھہ ۾ اڇلڻ پي ويا تہ محمود خان جي پٽن کي اها خبر پئي تہ نبي بخش ڀرڳڙي، احمد خان ۽ محمد خان (عرف رئيس پوڙهو خان) بندوق کڻي سرزمين تي پھچي ويا. احمد خان سڌو فائر ڪري بچو مغيري ۽ جعفر ابڙي کي ڪيرائي وڌو ۽ ٻيا ڀڄي ويا شام جو پوليس چڙهائي ڪري ڀرڳڙي سڀ گرفتار ڪري وٺي وئي. هي پاڪستان ٺھڻ کان اڳ جو زمانو آهي رات جو مير غلام شاھہ ڀرڳڙي محمود خان جي مدد ۾ پنھنجا ماڻھو وٺي وڃي کرو کڻائي، محمود خان جي گهر ڏئي آيو. ڀرڳڙين جي هر طرح مدد ڪئي. محمود خان جا ٽئي پٽ جلد آزاد ٿي گهر اچي ويا. محمود خان کي سزا لڳي وئي. هاءِ ڪورٽ مان سندس ضمانت ٿي وئي ڪجهہ سالن کان پوءِ ڇٽي ويو مير غلام شاھہ جا هن قسم جي مدد سھڪار سبب ڪيترن ئي ڳوٺن جا ماڻھو اڄ بہ تعريف ڪن ٿا.
مير غلام شاھہ جيڪو باهمت ۽ حاضر دماغ ماڻھو هو ان غلطيون بہ وڏيون ڪيون هيون. ڳوٺ کي ڦٽائڻ غريب ڀائرن کي رات پيٽ ۾ لڏائڻ، پنھنجي اولاد کي مامن جي سھاري جهڏي موڪلي ڇڏڻ. مائٽاڻي زمين لالچ ۾ اچي تبديل ڪرڻ سبب سندس حيثيت ختم ٿي وئي.
مير غلام شاھہ جا ٽي فرزند هئا. وڏو مير غلام حيدر جيڪو هاءِ اسڪول جو استاد ٿي رهيو. سندس ڇوڪرا بہ نوڪرين ۾ آهن ڊاڪٽر محمد بخش وٽرنري ڊاڪٽر ٿيو. جيڪو هاڻ رٽائرڊ آهي ظفر علي انڊهلو هاءِ اسڪول ۾ D.T آهي. ۽ ٻيا بہ نوڪري ۾ آهن.
مير غلام شاھہ جو ٻيو نمبر فرزند فقير مير شير محمد لواري شريف جو خاص عاشق ٿي رهيو هن لواري شريف جي بزرگن بابت ڪافي ڳالھيون گڏ ڪري ترتيب ڏئي ڇپرايون “حقيقت احمدي” کان سواءِ ٻيا ڪتاب بہ هن فقير شير محمد ترتيب ڏنا آهن.
فقير شير محمد کي ٽي فرزند آهن، سندس وڏو پٽ ڊاڪٽر علي نواز ٽالپر جيڪو يورولاجسٽ آهي ۽ سندس اسپتال بدين ۾ تمام سٺي هلي ٿي. ٻيو پٽ ڊاڪٽر عجاز علي ٽالپر آهي. جيڪو بدين ۾ انڊس ۾ نوڪري ڪري ٿو ۽ پنھنجي ڀاءَ ڊاڪٽر علي نواز جي اسپتال تي پارٽ ٽائيم وقت ڏيندو آهي. فقير شير محمد جو ٽيو ننڍو پٽ محمد اسلم ٽالپر آهي. جنھن کي تيل ۽ گئس ڪمپني ۾ نوڪري آهي. فقير اسلم بہ پنھنجي والد صاحب جي نقش قدم تي هلندي، لواري شريف جي بزرگن جي دعا ۽ خدمت ۾ رهي ٿو.
مير غلام شاھہ جو ٽيو ننڍو پٽ مير غلام محمد “ڪونڌر” آهي جنھن ايگري ڪلچر يونيورسٽي ٽنڊو ڄام مان B.Sc آنرس جي ڊگري وٺي، پاسڪو ۾ نوڪري ڪئي، هاڻ رٽائرڊ آهي. ڪونڌر شاعر، اديب، نقطہ چين بہ آهي. هن سندس شاعري کانسواءِ سنڌ جي چوڻين ۽ پھاڪن کي گڏ ڪري ترتيب ڏئي ڪتاب تيار ڪيو آهي.
مير غلام محمد ڪونڌر جو صرف هڪ فرزند آهي جيڪو مير بشير جي نالي سان آهي. بدين جو سٺو وڪيل ليکجي ٿو. مير بشير عوامي تحريڪ ۾ بہ سرگرم آهي. هن وقت ضلع بدين جو صدر آهي. سندس والد غلام محمد “ڪونڌر” تي هڪ مضمون هن ڪتاب ۾ شامل آهي.
مير غلام شاھہ جو شجرو هن طرح آهي.
غلام محمد

حاجي فضل محمد مدد علي ابراهيم رحيم خان غلام شاه

شير محمد نور محمد (لا اولاد)

غلام شاه فضل محمد


غلام حيدر شير محمد غلام محمد
(غلام حيدر جو شجرو اڳيان آهي)


علي نواز عجاز احمد محمد اسلم مير بشير احمد

مير جان محمد عرف مير جانڻ ٽالپر

اوڻهين صدي جي پوئين اڌ ۾ برصغير ۾ ڪيتريون ئي اٿلون پاٿلون آيون، انگريزن سان حُر تحريڪ جھڙا مرد مٿير وڙهيا. برساتن، وبائن، ڌريائي ٻوڏن سبب ڪافي ڳوٺن ۾ لڏ پلاڻ ٿي. مير خدا بخش ٽالپر جي ڳوٺ ۾ اهڙي طرح عوام لڏ پلاڻ ڪرڻ لاءِ مجبور ٿيو. هڪ دفعو ڳوٺ فضل محمد ٽالپر جا باني 5 ڀائر اتان لڏي ديھہ انڊهلو لڳ لواري شريف ۾ نئون ڳوٺ ٻڌي ويٺا، پر هنن کان پوءِ ٻيا همراه بہ وقت بہ وقت هن ڳوٺ کان لڏيندا ٽالپرن جي هن نئين ڳوٺ ۾ اچي آباد ٿيندا رهيا.
مير جان محمد عرف جانڻ جو والد حاجي مير محمد بہ شاھہ گريو لڳ موجود سموري زمين وڪڻي، ديھہ انڊهلي ۾ زمين خريد ڪئي هن سان گڏ الھہ بخش ۽ سندس پٽ جان محمد ٻئي گڏجي آيا. الھبخش کي مير محمد نالي پٽ هو. جڏهين تہ مير جانڻ کي ڪوبہ اولاد نہ هو. ڳوٺ فضل محمد ۾ 1939ع ۾ لڏپلاڻ سبب مير جانڻ غلام شاھہ سان گڏ ڪونہ ويو ۽ حاجي حسن بخش کان هڪ زمين جو نمبر پيسن سان وٺي لڏي اچي اتي ويٺو. مير جانڻ جي ٻاجهاري طبيعت سبب ڳوٺ جا ٻيا 8 پاڙا بہ ساڻس گڏ 1939ع ۾ اچي موجودہ ڳوٺ ۾ ويٺا.
جڏهين مير جانڻ جي والد حاجي مير محمد وفات ڪئي تہ ٿوري وقت کان پوءِ سندس سوٽ الھبخش بہ گذاري ويو تڏهين مير جانڻ وڏو ۽ گهر جو اڪيلو سنڀاليندڙ هو. ۽ الھبخش جو پٽ مير محمد اڃان ننڍو هو. ان ڪري ڀاءَ جي زمين ۾ مير جانڻ سنڀالڻ لڳو. ڳوٺ جا غريب ٽالپر جيڪي ساڻس گڏ ڳوٺ فضل محمد ٽالپر کان لڏي آيا هئا. انھن سمورن کي آبادي لاءِ هارپ لاءِ زمين ڏنائين. سندس هاري ٻني مان ڪا ڪاٺي لاءِ وڻ وڍيندا هئا ۽ هي ائين ٿيندي ڏسندو هو تہ پٺ ورائي رستو بدلائي ويندو هو. متان ٻي همراه کي شرمندگي ٿئي.
مون خود 1960ع ڌاري مير جانڻ ڏٺو هو. تمام پوڙهو هو. منھن تي ماتا جا نشان هئس. پر ڪچھري ڪرڻ ڳوٺاڻن تي پيار ۽ عزت ڏيڻ ۾ ڪابہ ڪثر نہ ڇڏيندو هو. جڏهين مير جانڻ 1963ع ۾ گذاري ويو. تڏهين سندس ڀائٽي مير محمد جو پٽ الھہ بخش جوان هو. مير جانڻ ۽ سندس سموري ٻني جي هو خود سنڀال ڪرڻ لڳو.
الھبخش بہ تمام سادي طبيعت وارو ۽ نھٺو ماڻھو هو. مير جانڻ کان پوءِ ڳوٺ جي واڳ هن همراه جي حوالي هئي. پر تمام سادگي سبب اڳواڻي نہ ٿيندي هئي مير الھبخش جا ٻہ فرزند مير محمود جيڪو رٽائرڊ پرائمري استاد آهي ۽ ٻيو حاجي رحيم داد آهي جنھن جو هڪ ننڍڙو ريزڪي دڪان آهي.
مير جانڻ، هڪ دفعي حاجي رحيم ٽالپر سان ڪچھري ڪندي هڪ شعر ٻڌايو. جيڪو مونکي اڄ بہ ياد آهي.
رب رسي مت کسي، هڻي ڪونہ هٿيار
ڏسي اهڙو پار، جنھن مان جوکو جيءَ کي

رب رُسي جڳ تُسي لِڪڻ ڀيڻون نہ لڀن
رب تُسي جڳ رُسي سڀئي ڪاڄ سرن

ڳوٺ فضل محمد ٽالپر جي لڏپلاڻ کان پوءِ ڳوٺاڻا جيڪي ويڳاڻا ٿي ويا هئا. انھن کي وٺي اچي ويهاريائين. سندن ڏک سک ۾ سار سنڀال لھندو هو. تمام سٺو عوام دوست انسان ٿي رهيو مير جانڻ آئي ويل ڪم اچڻ وارو ماڻھو هو سندس گهر واريءَ مائي بہ تمام سخي هئي. هو خير خيرات دل کولي ڏيندي هئي.
سندس ٻاجهاري ۽ پيار ڀري طبيعت سبب هاڻوڪو ڳوٺ آباد ٿيو. انھيءَ ڪري هن ڳوٺ ۾ ويٺل سمورا ماڻھو سندس ٿورائتا آهن ۽ کيس ڳوٺ جو باني ۽ عظيم ڪردار واري شخصيت سمجهن ٿا ۽ سندس نالو احترام سان وٺن ٿا.

سائين لطف علي ٽالپر

موجودہ ڳوٺ کي نئين زندگي، سونھن ۽ سگهہ بخشيندڙ جنھن ماڻھو کي وڏي عزت جي نگاھہ سان ڏٺو ويندو آهي اهو آهي. محترم سائين لطف علي ولد اميد علي ٽالپر. سائين پنھنجي اباڻي ڳوٺ گل محمد ٽالپر، لڳ بخشو ديرو تعلقہ بدين ۾ 1919ع ۾ پيدا ٿيو پرائمري تعليم پنھنجي اباڻي ڳوٺ ۾ پڙهي 1932ع ۾ مير غلام محمد ٽالپر پاران چالو ڪيل “لارينس هاءِ اسڪول ٽنڊو باگو” ۾ داخلا ورتائين. ميٽرڪ تائين اسڪول جي هاسٽل ۾ رهي پڙهيو ڪلاس مانيٽر ۽ ميس مانيٽر هو شاگردن کي نماز تي روزانہ حاضري ڀرائڻ ۽ راند ۾ چاھہ جاڳائڻ جا ڪم بہ ڪندو هو. سندس والد صاحب بہ غريب هو پر سائين کي پڙهائڻ ۾ تمام گهڻي دلچسپي رکندو هو. ڪيترا دفعا ٽنڊي باگي کان وئڪيشن جي موڪل ملڻ کان پوءِ لازمي ڳوٺ اچڻو پوندو هئس تہ سائين وٽ ڪرايه جا پيسا نہ هوندا هئا انھيءَ ڪري ٽنڊي باگي کان بخشو ديرو ۽ گل محمد ٽالپر تائين اٽڪل 70/80 ڪلو ميٽر پيدل پنڌ نڪرندو هو. ڪيترا دفعا واٽ تي رات پئجي ويندي هئي تہ بنا ڪنھن ٻي کان مدد گهرڻ جي رستي ۾ جيڪا بہ مسجد آئي. ان مسجد ۾ رات ترسي پوندو هو. صبح جو سوير فجر جي نماز پڙهي اڳتي نڪري پوندو هو. اهڙي طرح سائين 1937ع ڌاري مئٽرڪ پاس ڪيو.
جيئن تہ سندس والدين جون معاشي حالتون بھتر نہ هيون. انھي ڪري وڌيڪ تعليم جاري رکڻ ۾ تمام گهڻيون تڪليفون محسوس ڪرڻ لڳو. پاڻ ٻڌايائين تہ سندس ڪنھن مھربان استاد کيس صلاح ڏني تہ هو ڪراچي ۾ سنڌ مدرسة السلام ۾ داخلا وٺي. داخلا وٺرائي ڏيڻ ۾ هو ساڻس مدد ڪندو. ائين ٿيو. يارهين ڪلاس ۾ داخلا تہ ورتائين پر هاسٽل ۾ رهي اداري ۾ پڙهڻ لاءِ پيسن جي ضرورت هئي. انھي لاءِ اتي ٽيوشن پڙهائڻ جو ڪم شروع ڪيائين. ٽيوشن في سندس ضرورت کان گهٽ هوندي هئي. پوءِ هاسٽل ۾ رهندڙ شاگردن جا ڪم ڪار ڪرڻ، سندن ماني پچائڻ وغيرہ جا ڪم ڪري ٻن سالن جو عرصو گذاري ويو. جڏهين ٻارهون ڪلاس پاس ڪيائين تہ ميرپورخاص ۾ ريلوي ۾ ڪجهہ مھينن لاءِ ڪلارڪي جي نوڪري ملي ويس. ڪجهہ مھينن بعد سندس استاد غلام حسين سومرو جيڪو ان وقت تعليم جو ڊائريڪٽر مقرر ٿيو هو کيس ٽنڊو باگو هاءِ اسڪول ۾ جونيئر استاد JST طور ڀرتي ڪيو اهڙي طرح هو هاءِ اسڪول ٽنڊو باگو جو استاد مقرر ٿي ويو. جتي ترقي ڪندي ڪندي آخر ۾ هيڊ ماستر طور 1977 ۾ رٽائرمينٽ ورتائين.

ڪارنامہ / ڪم
سائين لطف علي هاءِ اسڪول ٽنڊو باگو ۾ استاد هوندو هو تہ بدين جا ڪيترائي غريب شاگرد ٽنڊي باگي هاءِ اسڪول ۾ داخلا لاءِ ايندا هئا. جيئن تہ هاءِ اسڪول ۾ مفت بورڊنگ ۽ لاجنگ جو انتظام ٿيل هو. ان ڪري ڪافي ماڻھو پنھنجي اولاد کي داخلا لاءِ وٺي ايندا هئا. پر جيئن تہ هاسٽل ۾ فري بورڊنگ يعني مفت جي ماني جو انتظام صرف 110 شاگردن لاءِ هوندو هو. وڌيڪ شاگردن کان ميس جو خرچ ورتو ويندو هو. انڊهلي، ڀڳڙا ميمڻ، پيرو لاشاري جا اڪثر ٽالپرن جا ٻار اسڪول ۽ هاسٽل ۾ داخلا لاءِ تڏهين ايندا هئا جڏهين فري بورڊنگ جو انگ ڀرجي ويندو هو. ٻارن جا مائٽ غريب هوندا هئا. اهي ٻارن جي ماني جو خرچ ڀرڻ جي قابل نہ هوندا هئا. ۽ ساڳي وقت سائين کي سڃاڻندا هئا. ان ڪري مٿس زور ڀريندا هئا تہ سندس پٽن کي داخلا ضرور ڏي ۽ مفت ماني جو بہ بندوبست ڪري. پوءِ سائين ميس ۽ هاسٽل جو انچارج هئڻ سبب صرف 100 شاگردن کي ميس ۾ بلڪل فري ڪندو هو. باقي 10 شاگردن کان اڌ ميس فيءَ وٺندو هو. 10 جي بجاءِ 20 شاگردن کي هاسٽل ۾ داخلا وٺي ڏيندو هو. 20 جيڪي اڌ في پاڻ ڀريندا هئا ۽ اڌ فيءَ اسڪول جي خرچ مان نڪرندي هئي. ڪافي شاگرد جيڪي اڌ فيءَ پاڻ نہ ڏئي سگهندا هئا. اها فيءَ سائين پنھنجي کيسي مان يعني پگهار مان ڀري ڏيندو هو.
سندس اولاد يا ڀائٽا جڏهين اسڪول ۾ پڙهندا هئا تہ انھن جي ميس جي فل في پنھنجي کيسي مان ڀريندو هو. علي خان کوسو اڳوڻو DEO ضلع بدين ٻڌائي ٿو تہ سائين لطف علي سندس ميس جو خرچ، ڪپڙا، ڪتاب ۽ اسڪول فيءَ سڀ پنھنجي کيسي مان ڀريندو هو. ڪيترا دفعا اسڪول کان گسائي اچي گهر ويھي رهندو هئس تہ سائين ڳوٺ اچي وٺي ويندو هو. اهڙي طرح ڪيترن ٻين شاگردن لاءِ بہ مھربان هوندو هو. هاءِ اسڪول ٽنڊي باگي ۾ استاد هو تہ سندس پگهار مان اڌ کان وڌيڪ رقم غريب شاگردن جي ڪتابن، فين تي خرچ ڪري ڇڏيندو هو.
سائين اسڪول جي انتظام ۾ تمام سخت هوندو هو پاڻ ڊيوٽي جو سختي سان پائبند هوندو هو تہ پنھنجي اسٽاف کي بہ سختي سان پائبندي ڪرڻ لاءِ آماده ڪندو رهندو هو. ڳوٺ انڊهلو جا اٽڪل 30 کن استاد وٽس پڙهيا ۽ سندس مھرباني سان نوڪري ۾ آيا. سائين پنھنجي ڪنھن ذاتي ڪم لاءِ ڪڏهين بہ رشوت نہ ڏني ۽ نہ ئي ڪنھن ماڻھو کان ڪو تحفو، مٺائي يا ڪو انعام اڪرام وصول ڪيو.
چون ٿا تہ شاگردن جي ٽيسٽ يا ساليانہ امتحان ۾ ڪاپيون اهڙي خبرداري سان چيڪ ڪندو هو. جو هڪ يا ٻن مارڪن تي شاگرد فيل ٿئي تہ ان کي ٻيهر محنت ڪرڻ لاءِ چوندو هو. ڪڏهين بہ ڪنھن جو حق غضب نہ ڪيائين.
ڳوٺ انڊهلي ۾ پرائمري اسڪول 1953ع ۾ سندس ڪوششن ۽ سفارش سان کليو ۽ پوءِ ڳوٺ جي سموري تعليمي نظام کي بھتر طريقي سان هلائڻ لاءِ زندگي جي آخري گهڙي تائين ڪوشش ڪندو هو.
سائين اسڪول ڊيوٽي جو اهڙو پابند هوندو هو. جو ٽنڊو باگو ۾ صبح جو روزانہ اسيمبلي ۾ پھچڻو پوندو هئس. اگر آچر ڏينھن موڪل تي ڳوٺ آيو تہ وري ٻي ڏينھن سومر صبح جو 8 بجہ ٽنڊو باگو پھچڻ لازمي سمجهندو هو. هڪ دفع هاءِ اسڪول جي ڪنھن استاد ٻڌايو تہ آئون حيدرآباد کان ريل ۾ اچي تلھار ريلوي اسٽيشن تي لٿس تہ بدين کان سائين لطف علي بہ اچي تلھار ريلوي اسٽيشن تي لٿو. ٻي ڏينھن سومرو هو. اسان کي صبح جو سوير ٽنڊو باگو هاءِ اسڪول پڄڻو هو. جيئن تہ رات جو شديد برسات پئي هئي. ٽنڊو باگو - تلھار جو رستو ڪچو هو سو بس بہ نہ آئي هئي. رات جو تہ اسان ريلوي اسٽيشن تي بينچ تي ويھي گذاريو پر صبح جو بس نہ اچڻ سبب ٽنڊو باگو ڪيئن پھچجي. سائين لطف علي صبح جو 5 بجہ تلھار کان پنڌ نڪتو. هاءِ اسڪول اسيمبلي ۾ 8 کان اڳ پھتو. اهڙي طرح هو وقت جو سخت پائبند هوندو هو.
جڏهين هاءِ اسڪول بدين جي بلڊنگ لاءِ سرڪاري پلاٽ جي سيڪريٽري تعليم گهر ڪئي تہ بدين جا شھري هاءِ اسڪول بدين جي لاءِ پلاٽ ڏيڻ لاءِ تيار نہ هئا. سائين لطف علي اڪيلي سر بدين جي اسسٽنٽ ڪمشنر سان ملي هاءِ اسڪول جي بلڊنگ لاءِ ڪوشش ورتي. هاءِ اسڪول جو موجودہ پلاٽ سرڪاري پيل هو. پر شھري اهو پلاٽ اسڪول لاءِ وقف ڪرڻ ۾ راضي ڪونہ هئا. سائين اڪيلي سر درخواستون موڪليون ۽ ڊائريڪٽر ايجوڪيشن تڏهين سائين الھبخش نظاماڻي هو. اهو آيو تنھن اهو پلاٽ منظور ڪيو. اگر سائين دلچسپي نہ وٺي ها تہ هاءِ اسڪول بدين جيڪو ڪنھن مسواڙ جي جاءِ ۾ هلندڙ هو اهو بند ٿي وڃي ها. ٽنڊو باگو هاءِ اسڪول جي مدد لاءِ سائين لاڙ پٽ جي ڪيترن ئي ماڻھن وٽ خود هلي وڃي اسڪول ۽ ان جي هاسٽل ۾ رهندڙ غريب شاگردن جي سھڪار لاءِ گهر ڪندو هو. پر لاڙ جا خوش حال زميندار ڪوبہ سھڪار نہ ڪندا هئا.
ٽنڊو باگو هاءِ اسڪول ۾ ماتلي، تلھار، جهڏو، ٿر، ٺٽو ۽ آس پاس جا ڪيترائي ٻار پڙهڻ ايندا هئا. انھن وٽ ڪئين مسئلا هوندا هئا. سائين انھن سمورن ماڻھن سان ڏاڍو خلوص ۽ پيار وارو رويو رکندو ۽ انھن جي مدد ڪندو هو، جنھن سبب بدين جا تہ ڪيترائي ماڻھو اڄ ملن ٿا. جيڪي ڊاڪٽر، وڪيل يا اعلى عملدار ٿي رهيا. اهي اڄ بہ سائين جي تعريف ڪن ٿا.
سائين بمبئي يونيورسٽي مان B.A پاس ڪئي هئي. سندس تعليم جو معيار ان ليول جو هو پر هي جڏهين پڙهندو هو. تڏهين علامہ مشرقي جي خاڪسار تحريڪ کان تمام گهڻو متاثر ٿيو هو. پاڻ ٽنڊو باگو جي مير نور احمد جيڪو سنڌ جي خاڪسار تحريڪ جو انچارج هو ان سان دوستي هوندي هئس. هڪ دفعو خاڪسار تحريڪ جي ڪنھن پروگرام ۾ شرڪت لاءِ ريل ۾ چڙهي. علي ڳڙھہ ۽ بمبئي ويو هو. پاڻ علامہ مشرقي سان مليو هو. سندس شخصيت ۽ رويہ بابت کوڙ ڳالھائيون ٻڌائيندو هو. ۽ سندس تعريف ڪندو هو. هو علامہ مشرقي جي سياسي پروگرام کي هن ملڪ لاءِ بھترين سمجهندو هو.
سائين لطف علي جماعت اسلامي بدين جو ڪافي سال ميمبر رهيو پر پارٽي ۾ موجود ڪمزورين تي بہ ڳالھائيندو هو. سائين انتھائي فراخ دل ماڻھو هو. رٽائرمينٽ کان پوءِ بہ هو پنھنجي پينشن غريب ۽ حاجتمند ماڻھن جي سار سنڀال لاءِ خرچ ڪندو هو.
سندس گهر جا ڀاتي ٻڌائين ٿا تہ جڏهن رٽائر ڪيائين تنھن کان پوءِ اسان جي گهر جي جاءِ ٺھي ۽ گهر ۾ گهربل سامان وٺي آيو. نہ تہ نوڪري دوران سندس پگهار غريب شاگردن تي خرچ ڪري ڇڏيندو هو.
سائين لطف علي تاريخ پھرين آڪٽوبر 2014 تي پنھنجي ابدي زندگي ڏانھن روانو ٿيو. کيس ٽي پٽ ۽ چار نياڻيون ٿيون. وڏو فرزند ڊاڪٽر عبدالڪريم جيڪو مھراڻ يونيورسٽي جو پروفيسر ٿي رهيو ۽ رٽائرڊ آهي ٻيو نمبر پٽ عبدالوهاب پرائمري استاد طور ڊيوٽي ڪئي ۽ اهو بہ رٽائرڊ آهي. ٽيو ننڍو پٽ عبدالجبار مھراڻ مان مڪينيڪل انجنيئرنگ طور پاس ڪيو ۽ پوءِ سروس ڪري رٽائرڊ ٿيو آهي ٽنھي پٽن کي اولاد آهي جيڪي پڙهن پيا ڪي جاب ۾ آهن.

حاجي فتح علي ٽالپر

انساني نيڪي ۾ ڪيترائي ڪم اچن ٿا. جھڙوڪ مظلومن جي واهر ڪرڻ، بکيئي کي ماني کارائڻ، اڃائيل کي پاڻي پيارڻ، بيمار جي دوا درمل ڪرڻ، ڀٽڪيل کي ڌڳ لائڻ، هيڻن جو همراه ٿيڻ وغيرہ وغيرہ. جن ڏينھن ۾ برصغير جو اڃان ورهاڱو ڪونہ ٿيو هو. تن ڏينھن کان ڳوٺ انڊهلي کان ٿر، ڪڇ ۽ ڀُڄ ڏانھن وڃڻ لاءِ هڪ ڪچو رستو هوندو هو. هر مند هر موسم ۾ سنڌ کان ڪڇ ڏانھن واپار سانگي يا مال مويشي جي چرا گاهن ڏانھن مال جا وڳ ڪاهي ڪئين قافلن تي قافلا پيا گذرندا هئا. تن ڏينھن ۾ بدين کان علي بندر تائين واٽ تي ڪو شھر يا وسندي نہ هوندي هئي. علي بندر کان پوءِ ڪڇ جو رڻ جيڪو 80-70 ڪلو ميٽر رڻ ئي رڻ هوندو هو. جنھن ۾ بہ پاڻي لاءِ ڪا اميد نظر نہ ايندي هئي. تڏهين اٽڪل 1900-1899ع ڌاري ڳوٺ انڊهلي جو هڪ نيڪ مرد هن ڪم لاءِ تيار ٿيو تہ واٽهڙوئن کي پيئڻ جو پاڻي جو بندوبست ڪري ڏبو. ڳوٺ کي سامھون روڊ تي هڪ ڪاٺين، ڪکن جي جهڳي ٺاهي. ان ۾ پاڻي جا مٽ ڀري رکيائين. هو روزانہ صبح جو سوير اٿي. پري پري کوهن تان پاڻي جون ڪوانٽيون ڀري اچي مسافر خانہ جي مٽن کي ڀريندو هو. آرڙ جي ڏينھن ۾ ڪڙاڪ جون گرميون هجن يا سياري جو سخت سيءَ هجي پوءِ بہ هو پنھنجي ذميواري پوري ڪندو هو. ان درويش صفت انسان جو نالو محمد علي ولد آدم ولد رامڻ هو. (ڪنھن ماڻھو جي سڃاڻپ لاءِ ٽي ٽي نالا ان ڪري ٿا لکون جيئن ساڳي ساڳي نالي وارا ڪيترائي ماڻھو هن ڳوٺ ۾ رهن ٿا.)
محمد علي ٽالپر 1913ع ڌاري وفات ڪئي تہ سندس پٽ حاجي فتح علي ٽالپر، پيءَ وارو ڪم شروع ڪيو اسان ننڍڙا هئاسون تہ اسان حاجي فتح علي کي پاڻي ڀريندي ڏٺو. تڏهين هن پاڻي رکڻ لاءِ ٻہ جهڳيون ٺاهي رکيون هيون هڪ جهڳي ۾ ٻہ وڏيون ناديون پاڻي سان ڀريل هونديون هيون ۽ ٻي جهڳي ۾ ٺڪر جا 4 مٽ پاڻي سان ڀريل هوندا هئا. سمورن ٿانون تي پاڻي پيئڻ لاءِ ٺڪر جون ڇلون رکيل هونديون هيون يا جست جا گلاس پيل هوندا هئا تڏهين گلاسن کي سنگهرون ٻڌل نہ هونديون هيون. جيئن تہ نانديون مسلمانن لاءِ ۽ مٽ هندن لاءِ هوندا هئا.
جيئن تہ هندو قبيلا هڪ ٻي جي ٿانو ۾ کائيندا پيئندا نہ آهن. انھيءَ ڪري هر مٽ تي هر هندو قبيلي لاءِ الڳ نشان لڳل هوندو هو. مثل ڪولھي قبيلي لاءِ ڪاٺ جي ڪاتر ٽنگيل هوندي هئي.. ميگهواڙن لاءِ جتي جو پراڻو پادر ڪنھن ڌاڳي سان ٻڌل هوندو هو ڀيل قبيلي لاءِ پراڻو سُپ ٽنگيل هوندو هو ۽ سامي جيڪي سڄو وقت جانورن جي شڪار ۾ گذارين انھن جي مٽ تي هڪ ٽوڻي مٿي وارو گهوٻاٽو ٽنگيل هوندو هو. ۽ هو سمورن ٿانون ۾ روزانہ پاڻي ڀري رکندو هو. بعضي بعضي ماڻھو ۽ قافلا گهڻا گذرندا هئا تہ هو سڄو سڄو ڏينھن پاڻي جون ڪنواٽيون پيو ڀريندو هو. اول تہ پاڻي ڀرڻ لاءِ کوه بہ پري پري هوندا هئا پر پوءِ پاڻ ڪاٺين سان ٻڌل هڪ کوه هن جهڳي کي ويجهو کوٽايو هئائين. جڏهين پاڻ پوڙهو ٿيو هو. تڏهين وٽس هوندي هڪڙي مينھن هئي اها وڪڻي. ان ڪاٺين واري کوھہ کي پڪي واءِ ڪري ڇڏيائين.
انتھائي نيڪ سيرت، صاف دل، خوش طبع، ڏک سک ۾ رضا تي راضي رهڻ وارو ماڻھو هو. پاڻ هاري ماڻھو هو پر پاڻي ڀرڻ واري عمل ۾ ڪنھن کان بہ ڪا مدد ڪانہ ورتائين اگر ڪو ٿانو ٽٽي ويندو هو تہ وري پاڻ ناند يا مٽ نئون وٺي ايندو هو. 1964ع تائين هن سڄي علائقي ۾ پاڻي صرف خريف لاءِ ايندو هو. باقي وقت کوهن تي گذران ٿيندو هو. هئنڊ پمپ جو رواج ئي ڪونہ هو ٻيو تہ عوام تمام غريب هو. ڳوٺاڻا پنھنجي روز مره جي استعمال لاءِ بہ پاڻي ڪنواٽين سان، ڏٻن يا گهڙن وغيرہ ۾ کوه تان ڀري ايندا هئا.
سڄي سنڌ ۾ حاجي فتح علي وانگر سڄي ڄمار گم نامي ۾ بنا مذهبي مت ڀيد جي عوام جي خدمت ڪرڻ جو ڪو مثال ڪونہ ٿو ملي.

پروفيسر ڊاڪٽر عبدالڪريم ٽالپر

سائين لطف علي جو وڏ فرزند عبدالڪريم 1948 ۾ ڳوٺ گل محمد ٽالپر ۾ پيدا ٿيو. 1951ع ۾ جڏهين سائين لطف علي پراڻي ڳوٺ گل محمد کان انڊهلي لڏي آيو تہ ساڻس گڏ سندس ڀائر امام بخش ۽ سھراب بہ گڏ لڏي آيا ٽئي ڀائر ڳوٺ جي اوڀر ۾ حاجي ڏتل جي گهرن جي پاسي ۾، اسان جي خالي ڪيل پڊ تي اچي ويٺا. تڏهين عبدالڪريم صرف ٽن سالن جو هو. جڏهين 1953ع ۾ انڊهلي ۾ پرائمري اسڪول کليو تہ عبدالڪريم بہ هتي داخلا ورتي عبدالڪريم سان گڏ نور محمد پٽ حاجي لعل خان بہ گڏ هو. ۽ منھنجي بہ هن اسڪول ۾ پھرين ڏينھن کان داخلا ٿي وئي هئي. اسان تڏهين کان دوست ٿي وياسين. آئون ٻہ سال وڏو هئس ان ڪري هڪ ٻہ ڪلاس مٿي هئس عبدالڪريم پنج ڪلاس پاس ڪيا تہ سندس والد صاحب سائين لطف علي کيس ٽنڊو باگو هاءِ اسڪول ۾ داخل ڪيو. جتان هن مئٽرڪ پاس ڪيو ۽ پوءِ مسلم ڪاليج حيدرآباد 12 ڪلاس پاس ڪري سنڌ يونيورسٽي ۾ ڪيمسٽري ۾ B.Sc ۾ داخلا ورتي. 1975 ۾ M.Sc پاس ڪيائين تہ کيس ترت 1976ع ۾ مھراڻ انجنيئرنگ ۽ ٽيڪنالاجي ڪاليج نواب شاھہ ۾ ليڪچرر طور چونڊجي ويو ٽن سالن بعد هو. مھراڻ انجنيئرنگ اينڊ ٽيڪنالاجي يونيورسٽي ڄام شورو ۾ بدلي ٿي آيو جتان پروفيسر طور ايڪيھين گريڊ ۾ 2008ع ۾ رٽائرڊ ڪيائين.
ڊاڪٽر عبدالڪريم ڳوٺ انڊهلو جو پھريون ماڻھو اهي جنھن P.HD جي ڊگري 1990ع ۾ سنڌ يونيورسٽي مان ورتي آهي. ڊاڪٽر صاحب ٻاروتڻ کان پرائمري اسڪول کان دوست آهي. صاف سٿرو جسم ۽ پاڪ صاف ذهن رکندڙ ڊاڪٽر صاحب سائنس جي جنرل موضوعن تي تمام گهونا گون معلومات رکي ٿو. هو سماج، سياست ۽ روزه مره جي معاملن کي بہ سائنسي اک سان ڏسي پروڙي ٿو. زندگي جي سمورن وهنوارن کي ٺوس منطقي بنيادن تي ڳولڻ سمجهڻ ۽ سمجهائڻ جي ڪوشش ڪندو آهي.
محفل ۾ گهٽ ڳالھائو، سمجهدار، سچ ۽ حق جي ڳالھہ کي بي باڪي سان ان جو طرفدار ٿي بيھي ٿو ڳوٺ جي سمورن ڀلائي جي ڪمن، اسڪول، روڊ، رستا، بجلي، گئس، واٽر سپلاءِ جي ڪمن لاءِ مثبت سوچ رکي ٿو وس پڄندي سڀني ڪمن ۾ حصو وٺي ٿو. عام ڏيکاءَ ۽ شوبازي کان پاسو ڪندڙ هوندو آهي. سماجي طور تي پنھنجي طرفان ڪجهہ ضرورتمند جي بنا گهرڻ جي مدد ڪندو آهي.
ڊاڪٽر عبدالڪريم جي هڪ نياڻي ڪيمسٽري ۾ BS ڪئي آهي جيڪا ڪنھن اسڪول ۾ جاب ڪري ٿي. سندس ٻہ ڇوڪرا سائنس گريجوئٽ آهن. جليل الرحمٰن ڪيمسٽري ۾ ۽ عبدالجميل ڪمپيوٽر سائنس ۾ BS آهن جڏهن تہ ڊاڪٽر عبدالڪريم جو وڏو فرزند خليل جبران گريجوئٽ آهي جنھن کي هڪ پٽ مير فيضان آهي جيڪو ٽي ڪلاس ۾ پڙهي ٿو. هي سڄو خاندان ترقي پسند سوچ، انساني فلاح ۽ بهبود لاءِ پاڻ کي وقف سمجهي ٿو.

خادم ٽالپر

• خادم ٽالپر (هن ڪتاب جو ليکڪ) جو اصل نالو محمد هاشم پٽ ولي محمد ٽالپر
• سندس جنم 10 جولاءِ 1945ع آهي.
• تعليم: پرائمري تعليم هن ڳوٺ ۾ حاصل ڪرڻ بعد سنڌي فائينل جو امتحان گورنمينٽ پرائمري اسڪول نبي بخش ڀرڳڙي کان ڏنو.
• سنڌي فانئل جو امتحان مرحوم صلاح محمد جوڻيجو صاحب تياري ڪرائي 1963ع ۾ ڏياريو. 1963ع کان پوءِ سنڌي فائنل امتحان ڏيڻ جو سلسلو بند ٿي ويو هو.

سنڌ ۾ اڪثر پرائمري استاد صرف سنڌي فائنل امتحان پاس ڪري. پرائمري استاد چونڊجي ويا. خادم جيئن غريب خاندان جو فرد هو. کيس گهر جي خرچ لاءِ ٻني پوکڻ، هارپو ڪرڻ، مال چارڻ، مزدوري ڪرڻ جا ڪم بہ ڪرڻا پوندا هئا. پرائمري استاد ٿيڻ کان پوءِ ٻيا ڪم تہ گهٽجي ويا. پر هن پنھنجي تعليم (پرائيويٽ طور) جاري رکي.
1970ع ۾ B.A پاس ڪري B.Ed ۾ داخلا ورتائين، 1971ع ۾ B.Ed پاس ڪيائين. اهڙي طرح پوءِ ايم اي، ايم ايڊ، ايل ايل بي جا امتحان بہ پاس ڪيائين. خادم کي ننڍي هوندي کان سماجي ڀلائي جا ڪم ڪرڻ سياست سمجهڻ ۽ عوام دوست سياست ڪرڻ، شاعري ڪرڻ، ڪھاڻيون ۽ مضمون لکڻ جو شوق هوندو هو.
1976ع ۾ عوامي تحريڪ جڏهين بدين ۾ پنھنجو پروگرام شروع ڪيو تہ خادم بہ عبدالرحمٰن نقاش، عبدالسلام، انب گوپانگ، عمر ملاح، محمد جمن ترڪ ۽ ٻين سان گڏ هن سياسي سرگرمي ۾ شامل ٿي ويو.
ٿوري وقت ۾ هن کي ضلع بدين جي عوامي تحريڪ هاري ڪميٽي، شاگرد تنظيم SST، جي پروگرام ۾ ليڪچر ڏيڻ، ڪارڪنن جي تربيت ڪرڻ جون ذميواريون ڏنيون ويون.
انھي دوران خادم ڳوٺ انڊهلو ۾ ڀرپور نموني سياسي سرگرميون شروع ڪيون. هڪ اوطاق انھي مقصد لاءِ ٺاهي وئي. جتي ضلع بدين يا سڄي سنڌ جا عوامي تحريڪ جا ڪارڪن اچي ميٽنگن ۾ شرڪت ڪندا هئا.
نتيجي ۾ ڳوٺ انڊهلو سياسي سجاڳي جو مثالي ڳوٺ بنجي ويو. ايم آر ڊي تحريڪ جي سموري هلچل جو بہ مرڪز هي ڳوٺ هو. شھيد فاضل راهو، محترم رسول بخش پليجو، سيد عالم شاھہ عوامي تحريڪ جا سمورا اڳواڻ هن ڳوٺ ۾ ايندا. پروگرامن ۾ شرڪت ڪندا هئا.
1987ع ۾ جڏهين فاضل راهو شھيد ٿيو. تڏهين پارٽي سڄي سنڌ جي ڪارڪنن کي فاضل جي چاليھي ۾ شرڪت لاءِ پيدل قافلي جي شڪل ۾ شرڪت ڪرڻ لاءِ چيو ويو هو تڏهين هن ڳوٺ مان صرف عورتون 100 کان وڌيڪ پنڌ قافلي ۾ نڪتيون هيون. مرد تہ لاتعداد هئا. هن ڳوٺ ۾ عوامي تحريڪ جا سمورا پروگرام جنھن سرگرمي سان هلندا هئا. فاضل جي شھادت کان پوءِ پارٽي پاليسي بدلجي وئي. تان جو 1990ع ۾ عوامي تحريڪ جي مرڪزي قيادت رسول بخش پليجي صاحب کان ڪجهہ اختلاف رکي ڪي سوال پڇيا. انھن جا جواب ڪونہ مليا تہ مرڪزي ڪميٽي سموري ڌار ٿي ويھي رهي انھن ۾ خادم ٽالپر بہ هو.
خادم پوءِ بہ پنھنجي سياسي، علمي، ادبي ۽ سماجي خدمت جي سرگرمي جاري رکي. 2009ع ۾ عوامي تحريڪ کان الوداع ٿيل سينئر ڪارڪنن جڏهين پاڻ ۾ گڏجي هڪ نئين سياسي پارٽي ٺاهڻ لاءِ رٿابندي ڪئي تہ خادم انھن سان گڏ هو. تڏهين عوامي جمھوري پارٽي ٺاهي وئي خادم اڄ تائين هن سياسي پارٽي جو اهم سرگرم ڪارڪن ۽ اڳواڻ آهي.
خادم سياست کان سواءِ ادب سان بہ چاھہ رکندو رهيو آهي شروع ۾ محمد سومار شيخ، ڊاڪٽر عبدالجبار جوڻيجو ۽ ٻين سان گڏ ادبي سرگرميون ڪندو رهيو. هن جا هن وقت تائين 7 ڇپيل ۽ ٻيا 4 اڻ ڇپيل ڪتاب آهن.
• تاريخ شعرا لاڙ 1970ع ۾ ڇپيو
• اسان جا پنڌ پھاڙ جا 1983ع ۾ ڇپيو
• تعليم جو فن 1992ع ۾ ڇپيو
• سائنس جنرل رسالا 1990ع - 1993ع تائين ڪڍندو رهيو.
• تاريخ منھنجي وقت جي (آتم ڪٿا) 2016ع
• پرھہ باکون ڪڍيون 2018ع
• ڳالھيون منھنجي ڳوٺ جون (موجودہ ڪتاب)
ترتيب ڏنل
• مان موٽي ايندس ڊاڪٽر نجمہ جوڻيجو
• سندس مضمون 100 کان وڌيڪ ڇپجي چڪا آهن.
• سندس شاعري مان ڪجهہ شعر الڳ لکجن ٿا. ترتيب ڏنل ڪتاب اڻ ڇپيل آهن.

مير غلام محمد ليڪچرار

هن ڳوٺ ۾ جيڪي غير معمولي محنتي، باهمت، باصلاحيت ماڻھو پيدا ٿيا آهن. انھن ۾ غلام محمد غلام رسول عرف گلاب ولد احمد خان بہ هڪ اهم ماڻھو هو. هن پنھنجي صلاحيت جي آڌار تي جنوري 1974 ۾ گورنمينٽ ڊگري ڪاليج ٽنڊو جان محمد ۾ ليب اسسٽنٽ مقرر ٿيو 1976ع ۾ اسلاميہ ڪاليج بدين ۾ بدلي ڪرائي آيو.
بدين ڪاليج ۾ تڏهين “خالد وهاب” پرنسپل هو، خالد وهاب کاٻي ڌر جو اردو اسپيڪنگ، انتھائي فراخ دل لکيل پڙهيل ۽ خود دار ماڻھو هو. 1976ع ۾ جڏهين جنرل ضياءَ جي مرش لا لڳو. بدين ۾ PPP تمام طاقتور هئي. ذوالفقار علي ڀٽو جو بدين قومي اسيمبلي جو تڪ هو. بدين ۾ کاٻي ڌر جي سياست ڪندڙ عوامي تحريڪ بہ ان وقت زور هئي. ڪاليج جا شاگرد روزانہ شھر بدين ۾ هڙتالون ڪرائڻ، ڪونہ ڪو گوڙ ڪرائڻ ۾ لڳا پيا هوندا هئا. فوجي ڪنھن نہ ڪنھن بھاني سان ڪاليج ۾ دخل عمل ڪندا هئا تہ ڪاليج جو پرنسپل خالد وهاب پنھنجي همت ۽ بھادري سان فوجين کي ڪاليج ۾ داخل ٿيڻ نہ ڏيندو هو. تن ڏينھن ۾ غلام محمد، اسلاميہ ڪاليج ۾ ليب اسسٽنٽ ٿي ڪم ڪري رهيو هو غلام محمد جي ذهانت، ايمانداري ۽ همت ڏسي خالد وهاب کيس انگريزي ۾ پڙهي تياري ڪري M.A جو امتحان ڏيڻ جي صلاح ڏني. غلام محمد تمام غريب هو. هن وٽ ايترا پئسا نہ هئا جو سنڌ يونيورسٽي ۾ فارم ڀرائي اتي رهي ۽ MA جي تياري ڪري.
خالد وهاب کيس هر طرح جي تعاون جو يقين ڏياريو ياد آهي تہ غلام محمد وٽ هاسٽل ۾ رهي ماني کائڻ جيترا پئسا نہ هوندا هئا. انھيءَ ڪري هو ڪڏهين هاسٽل ۾ تہ ڪڏهين سنڌ يونيورسٽي ڄام شورو جي مسجدن ۾ رهيو پيو هوندو هو. مزدوري ڪري ماني جا پئسا حاصل ڪندو هو اهڙي حالت ۾ بہ هن جوان 1983ع ۾ ايم اي انگريزي ۾ پاس ڪري ڪميشن مان ڪوالي فاءِ ڪري ليڪچرار ٿي ويو.
غلام محمد جيئن تہ تمام غريب ماڻھو هو. جنھن ڏکين حالتن سان مقابلو ڪري تعليم ورتي هئي. انھيءَ ڪري هن کي غريب شاگردن ۽ ڳوٺ جي غريب ماڻھن سان تمام گهڻي همدردي هوندي هئي. هن ڪوشش ڪري ڳوٺ انڊهلو جي ٽن غريب ماڻھن الھبخش پٽ عبدالله، خدا بخش پٽ نور محمد کي اسلاميہ ڪاليج ۾ پٽيوالي جي نوڪري وٺرائي ڏني هئي. ۽ محمد قاسم کي بہ چوڪيدار جي نوڪري وٺرائي ڏني هئائين ۽ وري کيس مئٽرڪ جو امتحان بہ ڏياري استاد بنايو هئائين ڪيترن غريب شاگردن جون امتحان جي فارم ڀرڻ لاءِ في نہ هوندي هئي تہ هي پنھنجي کيسي مان اها رقم ڏئي شاگردن جي مدد ڪندو هو.
غلام محمد کي 1991ع ۾ رت جو ڪينسر ٿي پيو. ان وقت پاڪستان ۾ جيڪو بہ علاج ممڪن هو. هن ڪوشش ڪري اهو علاج ڪرايو پر آخرڪار 10 مئي 1993ع ۾ هن دنيا کي الوداع ڪري ويو. کيس ٽي فرزند آهن. 1. اشفاق احمد 2. الطاف احمد 3. آفتاب احمد
غلام محمد جو شجرو ڳوٺ فضل محمد ٽالپر ٻڌڻ ۾ جيڪي پنج ڀائر آيا هئا. انھن سان ملي ٿو جيڪو هيٺين طرح آهي.
حاجي فضل محمد مدد علي ابراهيم رحيم خان غلام شاه


فضل محمد


ابراهيم احمد



حاجي ڏتل فضل غلام محمد
(ڳوٺ فضل محمد جي لڏپلاڻ کان اڳ
ابراهيم خدا داد ۽ ربو ٽالپر ڏانھن لڏي ويو.

اشفاق احمد الطاف احمد آفتاب احمد

غلام محمد جي زندگي جو مختصر خاڪو هن طرح آهي.

غلام محمد جو مختصر پروفائل
• نالو غلام محمد عرف غلام رسول ٽالپر
• پيءَ جو نالو احمد خان ٽالپر
• جنم: 25 فيبروري 1952ع
• پرائمري تعليم: 1959ع ۾ پنھنجي ڳوٺ جي اسڪول ۾ داخلا وٺي پڙهيو پنجون ڪلاس پاس ڪيو.
• 1962ع ۾ سندس والد احمد خان T.B جي بيماري ۾ وفات ڪري ويو. انھي وقت تائين T.B لا علاج بيماري هئي.
• 1965ع ۾ پرائمري پاس ڪري، ٽنڊو جان محمد هاءِ اسڪول ۾ داخلا ورتائين.
• 1970ع ۾ ٽنڊو جان محمد مان مئٽرڪ پاس ڪيو.
• 1 آڪٽوبر 1971ع ۾ فوجي شگر ملز ۾ فيلڊ مين جي نوڪري ورتي.
• جنوري 1973ع ۾ ساڳي ڪاليج مان B.A پاس ڪيائين.
• جنوري 1974ع ۾ گورنمينٽ ڊگري ڪاليج ٽنڊو جان محمد ۾ ليب اسسٽنٽ مقرر ٿيو.
• 1975ع ۾ ٽنڊو جان محمد ڊگري ڪاليج کان اسلاميہ ڪاليج بدين بدلي ڪرائي آيو
• 1977ع ۾ حاجي شير محمد ٽالپر جي گهران شادي ڪيائين.
• 1980ع ۾ خالد وهاب پرنسپل اسلاميہ ڪاليج جي همتائڻ ۽ مھربانين سان سنڌ يونيورسٽي ۾ ايم اي انگلش ۾ داخلا ورتائين.
• 1983ع ۾ ايم اي پاس ڪيائين. ٽن مھينن ۾ ڪميشن ۾ ويٺو پاس ٿي 23 نومبر 1983ع تي ميرپورخاص ۾ ليڪچرار ٿي ويو.
• 1984ع ۾ سعيد پور ڪاليج بدلي ڪرائي آيو 1991ع تائين هتي ئي رهيو.
• آڪٽوبر 1987ع ۾ ٻارن جي تعليم لاءِ لڏي بدين آيو.
• 1991ع ۾ طبيعت خراب ٿي ڊاڪٽر بلڊ ڪينسر قرار ڏنو.
• 30 مئي 1993ع تي صرف 41 سالن جي عمر ۾ درالبقا ڏانھن روانو ٿيو.
هي ڳوٺ جو نوجوانن ۽ غريب ڳوٺاڻن لاءِ انتھائي اُتساھہ ڏيندڙ، همدردي ڪندڙ ۽ مدد ڪندڙ ماڻھو هو. جنھن سبب نہ صرف ڳوٺ انڊهلي جا رهواسي پر بدين جا سندس شاگرد ۽ ٻي عوام کيس تمام پيار مان ياد ڪندا آهن.

مير غلام محمد ’ڪونڌر‘

بابا ڪونڌر هڪ باڪمال ڪردار

اسان جا وڏا بلوچستان مان هجرت ڪري سنڌ ۾ سوڀو ديرو لڳ اچي ويٺا جتي مخدوم عبدالرحيم گرهوڙي جو آستانو هو انھي وقت مخدوم عبدالرحيم اڃان لواري شريف واري بزرگ خواجہ محمد زمانرح اڄ جو مريد ڪونہ ٿيو هو. بھرحال سندس انھي علائقي ۾ هاڪ هئي اسان جا وڏا بہ سندس معتقد ٿي سندس حلقي ۾ شامل ٿي ويا ۽ ائين پوءِ جڏهن مخدوم عبدالرحيم گرهوڙي لواري شريف بزرگ جو مريد ٿيو تہ انھي بساط سان اسان جا بزرگ بہ لواري شريف ڏانھن آيا جتان پوءِ آهستي آهستي ٿي اچي لواري شريف جي ڀر وسايائون عقيدتمندي وارو اهو سلسلو ٽن صدين کان مسلسل هلندو اچي. انھن ٽن صدين ۾ ڇھہ ست پيڙهيون مسلسل مذهبي عقيدي ۾ رهڻ سبب ۽ تعليم، شعور ۽ سائنسي علم جي اڻاٺ سبب ذهني اوسر ۾ روشن خيالي وارو فقدان هڪ زميني حقيقت آهي اهائي جهلڪ اسان جي ستن ئي پيڙهين ۾ نمايان هئي. ٿوري گهڻي پوءِ مڙسي چئجي يا بغاوت جو نالو ڏجي اها منھنجي ڏاڏي مير غلام شاھہ ۾ نظر اچي ٿي جنھن ڪجهہ وقت لاءِ ئي سھي، ڪاميابي نہ پر ناڪامي ئي سھي، پر ماٺ ڪري سرخم ڪرڻ بجاءِ سينو ساهي بيٺو پوءِ اڳتي هلي انھي جا نتيجا ڪي سٺا ڪونہ نڪتا بھرحال هڪ چيخ هئي جيڪا بلند ٿئي. منھنجو والد صاحب انھي ماحول ۾ سال 1943ع ۾ جنم ورتو. اهو سال جڏهن دنيا ۾ مھاڀاري جنگ پنھنجي اختتام تي پھتي، برطانيه راڄ جو خاتمو ٿيو، اسان جي علائقن تي امريڪي سامراج جا نوان نوان پير ڄمندڙ هئا. ملڪ ۾ خلافت اسلامي وارن جا هل هنگاما تہ برصغير جي ورهاست ۾ نئون جنم وٺندڙ ملڪ سيڪيولر هئڻ بجاءِ اسلامي شريعت جو تابع هجي. اسان جا وڏڙا انھن سمورن ڳالھين کان پاسيرا ٿيا پنھنجي ڌن ۾ لڪير جا فقير ٿيا “نہ ڪنھن جي هنئي ۾ نہ ڪنھن جي کنئي ۾” واري فارمولا تي روان دوان هئا. اسانجي خاندان ۾ بابا سائين ۽ سندس ٻہ وڏا ڀائر اهي پھريان ماڻھو هئا جن باقائده اسڪول ۾ وڃي نصابي تعليم حاصل ڪئي ورنہ اڳ تعليم فقط قرآن شريف پڙهڻ تائين محدود هئي. بابا سائين کان وڏن ٻن ڀائرن ڪا اعلى تعليم حاصل ڪونہ ڪري سگهيا رڳو ميٽرڪ انٽر ڪري روزگار سانگي ٿي ويا انھي جو سبب شايد سندن وڏن جي غربت واري زندگي هجي. اهائي ۽ انھي ئي جيتري تعليم يعني مئٽرڪ تائين بابا کي پڻ نصيب ٿي ۽ پوءِ بابا سائين بہ ٻين ڀائرن وانگر سال 1960ع ڌاري چپ چاپ پرائمري ماستري وٺي ويھي رهيو پر ڪجهہ مھينا گذرڻ بعد هڪ چڻنگ جيڪا سندس ذهن ۾ ٻري ٿي اها هئي بغاوت جي جنھن ۾ سندس ذهن ۾ اهي خيال پيدا ٿين ٿا تہ ڇا آئون بہ سڄي زندگي ماستري تي گذارو ڪري زندگي جا ڏينھن پورا ڪندس. انھي بغاوت سندس ذهن ۾ اتساھہ پيدا ڪيو همت پيدا ڪئي ۽ بابا سائين بنا وسيلن جي بنا ڪنھن سپورٽ جي وڃي ٽنڊو ڄام زرعي ڪاليج (هاڻي يونيورسٽي) پھتو. اها بہ روايت آهي تہ جڏهن ڪافي ڏينھن گذرڻ بعد بابا سائين گهر نہ موٽيو تہ منھنجي ڏاڏي سندس ٻئي پٽ منھنجي چاچي شير محمد کي چيو تہ وڃي پڇا ڪري تہ غلام محمد گهر ڇو ڪونہ پيو اچي جيڪو پڇا ڪندو پراڻي دمبالي واري شاخ کان هڪ ڪلو ميٽر اتر طرف بابا سائين واري ڊيوٽي واري پرائمري اسڪول پھتو جتي هڪ ٻيو ماستر موجود هو جنھن حقيقت ڪئي تہ اوهان وارو همراه ڪافي مھينن کان اسڪول ڊيوٽي تي ڪونہ پيو اچي. وڌيڪ حال احوال بہ ٻڌايائين تہ اوهان وارو همراه زرعي ڪاليج ٽنڊو ڄام جون ڳالھيون ڪندو هو. انھي شڪ ۾ چاچا سائين زرعي ڪاليج ٽنڊو ڄام پھتو جتي نئين داخلا وٺندڙ شاگردن جي پڇا ڪيائين تہ سڀ پول پڌرا ٿي پيا جڏهن چاچا سائين جي نظر بابا تي پئي تہ ڏٺائين تہ بافتي وارو ڦاٽل وڳو ۽ پير ۾ هوائي چپل پر چھري تي خوشنما مرڪ ۽ اتساھہ جو حوصلو نظر آيو. چاچا سائين انھي حالت ۾ بابا کي ٽنڊو ڄام شھر ڏانھن وٺي آيو ۽ کيس نوان ڪپڙا، جتيون ۽ ٻيو سامان وٺي ڏنو. اتان کان هڪ نئين دور جو آغاز ٿيو. ڪاليج ۾ کيس پنھنجا من پسند دوست مليا جنھن ۾ بشير احمد چانڊيو، محمد هاشم لغاري، سائين اسماعيل خاصخيلي جنھن مان بشير احمد چانڊيو جيڪو بعد ۾ زرعي يونيورسٽي ٽنڊو ڄام جو وائس چانسلر بہ ٿيو اهو حال حيات نہ آهي باقي ٻين سان سندس قربت جو سلسلو اڄ ڏينھن تائين جاري آهي. شروع واري سال ۾ اڌ اسڪالرشپ تي ۽ بعد ۾ فل اسڪالرشپ تي تعليم حاصل ڪئي پاڻ ڳالھہ ڪندو آهي تہ اسان شاگردن کي ڪم ڏنو ويو تہ هر هڪ شاگرد هڪ ٻاري ڪنھن نہ ڪنھن سبزي جي پوکي. چيائين تہ مون گوبي لڳائي پر منھنجو فصل اهڙو ٿيو جو سڄي ڪاليج انتظاميہ حيرت ۾ پئجي وئي جنھن بعد کيس فل اسڪالرشپ نصيب ملي وئي. بابا سائين 1966ع ۾ زرعي ڪاليج مان آخري سال جو امتحان پاس ڪري واپس ڳوٺ آيو. کيس پاسڪو ۾ نوڪري سال 1975ع ۾ ملي وچ وارا 9 سال بابا سائين ڪھڙين حالتن ۾ گذاريا اهو هڪ وڏو درد ناڪ داستان آهي جيڪو شايد آئون هتي بيان نہ ڪري سگهان ڇاڪاڻ تہ 1967ع ۾ سندس شادي ٿي ۽ 1975ع تائين کيس چار ٻارڙا بہ ڄمن ٿا. انھن جو خرچ هڪ بيروزگار ماڻھو ڪيئن ڪيو هوندو سا کيس ئي خبر هوندي آئون سمجهان ٿو تہ سندس طبيعت ۾ پھاڙ جيڏي برداشت وارو مادو انھن ڏينھن جو ئي تخليق ٿيل آهي. سندس ڪنھن دوست کي لکيل پراڻو خط مليو آهي جنھن ۾ لکي پيو تہ “اڄ صبح جو ننڊ مان اٿيو آهيان ننڍڙي نجمان (منھنجي وڏي ڀيڻ) مسلسل روئي ويٺي ۽ سندس ماءُ کيس پرچائڻ ۾ پوري آهي ۽ مونکي چوي پئي تہ ڳڙ وٺي اچ تہ چانھہ ٺاهيون ڪالھہ بہ ڳڙ امان جي گهران کڻي آئي هئس پوءِ وري آئون پنھنجي کيسي ڏانھن نھاريان ٿو جيڪو تيز هوا ۾ سڄو لڏي پيو......”
مطلب تہ اهي حقيقتون جيڪي بيان نہ ٿي سگهڻ جھڙيون هجن سندس زندگي تي گذريون. انھي وچ ۾ خانگي نوڪريون ڪيائين. پاڻ ڳالھہ ڪري ٿو تہ لواري شريف اسٽيٽ تي منشي طور ڪم ڪيائين. 1975ع ۾ پاسڪو ۾ انٽرويو دوران کائنس سوال پڇيو ويو تہ هِن کان اڳ ۾ جتي تون ڪم ڪندو هئين اتي گهڻي پگهار ملندي هئي ورندي ۾ چيائين تہ مونکي ٽي سئو روپيہ ماهوار ملندا هئا. وري چيائون تہ پوءِ اسان جيڪڏهن توکي ڇھہ سؤ روپيہ ماهوار تي ڪم ڪندين مون چيو تہ ها آئون ڇھہ سؤ روپيا ماهوار تي ڪم ڪندس پوءِ جڏهن پاسڪو ۾ ڪامياب ٿيندڙ ماڻھن جي لسٽ جاري ڪئي وئي تہ بابا سائين جو نالو ويٽنگ لسٽ ۾ هو مطلب تہ جيڪڏهن ڪو اميدوار نہ آيو تہ پوءِ بابا کي نوڪري ملندي. وري ٻڌايائين تہ جهڏي ۾ رهندا هئاسون جو رات جو خاڪي لفافي ۾ بند پاسڪو ۾ نوڪري جو آرڊر مليو ڪپڙن جو وڳو هوئي هڪڙو جيڪو جسم تي پاتل هو تنھنڪري رات جو گوڏ ٻڌي سمھي پيس ۽ گهر واري انھي وڳي کي ڌوتو جو صبح جو پائي وڃي ڊيوٽي جوائن ڪئي وري جڏهن پگهار آيا تہ مون سان گڏ ڀرتي ٿيندڙ سمورن ملازمن جو پگهار ٻارنھن سؤ روپيہ ۾ منھنجو ڇھہ سؤ روپيا آيو جيڪو مون کي تہ قبول هو پر ٻين سمورن اعتراض ڪيو ۽ زور ڀريو تہ اهو پگهار واپس ڪر جيڪو پوءِ مون گهڻن جي صلاح تي واپس ڪيو جنھن سبب منھنجو پگهار ايندڙ تقريبن 9 مھينن تائين مسلسل بند ڪيو ويو جنھن بعد آخرڪار ٻارنھن سؤ روپيہ جي حساب سان جاري ڪيو ويو انھي کان پوءِ بہ بابا سائين کي پاسڪو ۾ تمام گهڻو پريشان ڪيو ويو ڇاڪاڻ تہ هڪ شريف انسان کي ڪنھن بہ کاتي ۾ برداشت ڪرڻ ڏکيو هوندو آهي بھرحال اها سندس مجبوري هئي جنھن ڪري کيس نہ چاهيندي بہ انيڪ جڳهين تي ڪمپرومائيز ڪرڻو پيو آئون سمجهان ٿو تہ انھي سڄي پيڙاء مان گذرڻ سبب سندس طبيعت ۾ هڪ عجيب قسم جي ڪيفيت جنم ورتو جنھن کيس پنھنجي وطن جي غريب ۽ مسڪين ماڻھن ۽ هاري ۽ پورهيو ڪندڙ ماڻھن جي محبت ۾ مبتلا رکيو جنھن سبب سندس ذهن ۾ مزاحمتي ادب تخليق ٿيو ۽ انھي ادبي کيتر ۾ کيس عبدالرحمان نقاش ميمڻ، آڪاش انصاري، ابرهيم منشي ۽ ٻين اهڙن ادبي ذوق رکندڙ ماڻھن جي قريب آندو. بابا سائين جي شاعري جي هر سٽ ۾ مونکي انھن ئي جهانگين، هارين ۽ مزدورن جو درد سمايل محسوس ٿئي ٿو.
آڌي کان هو پاڻ ٻني ۾، مڙس ٻني ۾ ٻار ٻني ۾،
ڏانٽي سان گڏ ڏوٿياڻي جي، صدين کان هي ڪار ٻني ۾،
پوءِ بہ لوئي ليڙون ليڙون، پوءِ بہ انگ اگهاڙا ٻار،
هئہ ڪھڙا ڪھڙا سور سليان، هت وانگيئڙن تي ويل هزار.
يا
ڏسين جت ڪوماڻيل ڪنڌيون ۽ ڪنارا،
اهو ديس منھنجو او پرديس وارا.

سندس هڪ ٻيو نظم جنھن مان سندس اندر جي ڪيفيت کي محسوس ڪري سگهجي ٿو.

تڏهن مان لکان ٿو، جڏهن مان ٿو سوچان،
صدين کان ستايل، هي مظلوم هاري،
اسر ڏيئي اٿن ٿا، ۽ آڌي سمهن ٿا.
اها ساڳي ڪوڏر، اهي ساڳيا ڏانٽا،
مگر پوءِ بہ آهن بکيا ۽ ڏکيا
انگ جن جا اگهاڙا، ۽ ويران واڙا،
تڏهن منھنجون سوچون، بہ سڏڪي پون ٿيون،
پنھوارن جي پٽڙن جيئن، روئي ڏين ٿيون،
۽ منھنجو قلم پوءِ، اٿي ٿو وڌي ٿو
تڏهن مان لکان ٿو، تڏهن مان لکان ٿو

بابا سائين جي زندگي تي ٻيو وڏو اثر ان وقت پيو جڏهن 1979ع ۽ ان کان پوءِ ڳوٺ انڊهلو جي سڄاڻ ماڻھن جنھن ۾ سائين خادم ٽالپر، سائين فيض محمد ٽالپر ۽ ٻين جي ڪوششن سان ڳوٺ ۾ عوامي تحريڪ جي پليٽ فارم تان هڪ نئين سياسي سجاڳي جو دور شروع ٿيو جنھن ۾ اڳتي هلي ايم آر ڊي تحريڪ دوران بابا سائين جي مزاحمتي شاعري “ڪونڌر” جي تخلص سان منظر عام تي آئي جنھن ۾ ملڪ تي جاري مارشلا جي وحشي ڪارواين ۽ ايذائن کي محسوس ڪري سگهجي ٿو. ذوالفقار ڀٽي جي ڦاسي جا منظر سندس هن نظم پڙهڻ مان محسوس ڪري سگهجن ٿا.
“او نيڪ نماڻي نور ڀري ڇو پنھنجا نيڻ نمايان تو،
مقبري ۾ ماڻھن وچ ڇو رئندي پلئہ پسايا تو،
وس پڄي ها ڇا تي لائي توکي چوان ها پياري ڀيڻ،
ائين اکين مان ڳوڙها ڳاڙي تو ڇو دلڙي هاري ڀيڻ.”

دنيا جي تاريخ اها ٻڌائي ٿي تہ هِن دنيا ۾ تبديلي انھن ماڻھن آندي آهي جن ڏکين حالتن ۽ مشڪلاتن کي منھن ڏيئي مستقل مزاجي سان پنھنجي سفر کي جاري رکيو آهي. بابا سائين زندگي جي انھن پيڙائن کي محسوس ڪيو ۽ پوءِ پنھنجي سمورن ٻارن کي اعلى تعليم ۽ تربيت ڏني. هي اڄ جيڪو ڪجهہ اسين ڳالھائڻ يا لکڻ جي اهل ٿيا آهيون انھي ۾ اسان جو پنھنجو ڪو ڪمال ڪونھي پر اها بابا سائين جي اسان مٿان شفقت واري نظر هئي جنھن ان قابل بڻايو. مون ذاتي طور بابا کي ڪڏهن بہ ڪنھن بہ گهڙي رنج و ڏک واري حالت ۾ محسوس ڪونہ ڪيو. اڄ بہ سندس طبيعت ۾ اهائي ويجهڙائپ ۽ قرب آهي جيڪو اسان کي پھرين ڏينھن کان محسوس ٿيو هو. سندس شاعري کي گڏ ڪبو تہ هڪ مڪمل ڪتاب ٿي ويندو ان کان علاوہ نثر ۾ ڪافي مواد جنھن ۾ ڪھاڻيون ۽ ٻيو مواد آهي اهو محفوظ آهي انھي کان علاوہ سنڌي پھاڪن کي مختلف ڪتابن مان سھيڙي گڏ ڪري رکيو اٿس جنھن ۾ هُن ڪافي محنت ڪئي آهي انھي کان علاوہ ٽالپر ذات جا ڪيترائي شجرا وٽس محفوظ آهن. انھي سڄي پورهيي کي سھيڙي ڪتابن جي شڪل ڏيڻ جي ضرورت آهي جيڪو انشاء الله هڪ ڏينھن ضرور ٿيندو.

ائڊوڪيٽ مير بشير ٽالپر
ڪڍڻ روڊ بدين
3281930-0300

مير غلام مصطفى ٽالپر

هن ڳوٺ مان جيڪي مثالي ڪردار پيدا ٿيا. ڳوٺ ۽ سنڌ جي عوام جي خدمت ڪرڻ ۾ پنھنجي صلاحيت جي بنياد تي شخصيت ٺاهڻ وارا ماڻھو ٿيا. انھن ۾ غلام مصطفى پٽ احمد خان بہ هڪ اهم شخصيت آهي.
غلام مصطفى 22 نومبر 1965ع ۾ پيدا ٿيو. پرائمري تعليم ڳوٺ انڊهلي مان حاصل ڪيائين باقي تعليم بہ روايتي طرح مئٽرڪ لواري شريف مان پاس ڪيائين.
جڏهن ڳوٺ انڊهلو ۾ عوامي تحريڪ جو بنياد پيو. تڏهين مير غلام مصطفى سجاڳ ٻار تحريڪ جو ميمبر ٿيو. گهرو معاشي حالت ڪا گهڻي بھتر ڪانہ هوندي هئس. پوءِ بہ هو وڏي شوق سان پارٽي جي پروگرامن ۾ شريڪ ٿيندو. هو تقريرون ڪندو شعر ۽ گيت پڙهندو، حاضرين کي تمام گهڻو متاثر ڪندو هو. 1983ع ۾ MRD تحريڪ هلي جمھوريت جي بحالي لاءِ گرفتارين جو سلسلو شروع ٿيو. تڏهين مير غلام مصطفى تمام ننڍڙو ٻار هو. پوءِ بہ هو MRD تحريڪ ۾ گرفتار ٿي ويو. بلڪہ جيل ۾ جيڪي بہ قيدي هوندا هئا انھن سمورن ۾ ننڍڙو قيدي مير غلام مصطفى هو.
عوامي تحريڪ جي پروگرامن ۾ تقريرون ڪرڻ، ڊرامن ۽ ٽيبلن ۾ حصو وٺڻ سبب ڳالھائڻ ٻولھائڻ ۾ بولڊ ٿي ويو هو. ان ڪري هن ننڍڙي ٻار جي جيل ۾ جتي سوين سياسي قيدي موجود هئا. اتي هن جي تمام گهڻي عزت هوندي هئي هن وٽ سينٽرل جيل حيدرآباد ۽ ڪراچي جون ڪيتريون ئي يادون آهن. جن تي ڪتاب لکي سگهجي ٿو.
جڏهين هو جيل کان 1984ع ۾ ٻاهر آيو. ايم آر ڊي تحريڪ اختتام تي پھتي تہ عوامي تحريڪ جي عمل ۽ ڪم ڪار جي حڪمت عملي تبديل ٿي وئي. غلام مصطفى اول غلام قادر پليجو وٽ ضلع ٽول ٽيڪس ۾ نوڪري ڪرڻ لڳو. ڪجهہ وقت ۾ ئي سندس اهليت سبب کيس ڪيترن ٽول ٽيڪس ناڪن جو انچارج ڪيو ويو.
وقت گذرندي دير ئي ڪونہ ٿو ڪري آخرڪار پاڻ غلام قادر پليجو جي نوڪري ڇڏي. ٿر جي مٺي ۾ ٺيڪو ورتائين ڪجهہ سالن کان پوءِ اهو ڪم ڇڏي ڪنھن انٽرنيشنل NGO ايمي IMMI جيڪا اريگشن ۽ ان جي پاڻي جي نظام کي بھتر ڪرڻ لاءِ ڪم شروع ڪيو هو. ان ۾ نوڪري ڪرڻ شروع ڪيائين. NGO جي ڪلچر کان واقف ٿيو تہ اسلام آباد ۾ پاڻي جي مسئلي تي ڪم ڪندڙ واٽر ايڊ NGO ۾ شامل ٿي ويو. (انھن ڏينھن ۾ 2003ع ۾ LBOD پاران بدين ضلع ۾ هڪ خطرناڪ ٻوڏ آئي هئي. جنھن ۾ سوين ماڻھو ۽ مال ٻڏي مري ويا هئا.) عوام جو ڪروڙين روپين جو نقصان ٿيو هو. ان NGO جي سھڪار سان LBOD جي نقصانن کي روڪڻ ۽ LBOD ختم ڪرائڻ لاءِ LBOD لاءِ ڊونرن تي انٽرنيشنل ڪورٽ ۾ ڪيس داخل ڪيائين ائين ڪرڻ سان سندس ساک بھتر ٿيندي وئي هو دنيا جي NGO ۾ ڪم ڪندڙ ادارن ۾ وڌيڪ معروف ٿي ويو.
هن وقت اسلام آباد ۾ آڪسفيم پاران ايشيا جي 7 ملڪن ۾ ڪم ڪندڙ ڪنھن اداري جو انچارج آهي مير غلام مصطفى جا جيڪي نمايان ڪارناما آهن سي هيٺان آهن.
(1) ڳوٺ انڊهلي جو پھريون ماڻھو هو جيڪو آمريڪا جي يونيورسٽي جي اسڪالرشپ تي آمريڪا ويو اتي يونيورسٽي ۾ انٽرنيشنل ڊولپمينٽ ۾ ايم اي جو امتحان ڏئي ڪامياب ٿيو.
(2) اسلام آباد ۾ وڃي آباد ٿيو اتي ئي پنھنجي اولاد کي تعليم ڏياريائين. سندس وڏو پٽ آمريڪا ۾ پڙهي پيو.
(3) اسلام آباد ۾ سندس گهر واري اديءَ عابدہ ۽ پاڻ هڪ هوٽل نالي سارنگ کولي اٿس ٽن چئن سالن جي محنت ۽ تجربي ۾ ڪامياب ويو آهي. ان جي مد ۾ اسلام آباد جي ڪنھن ٻي پاڙي ۾ بہ ٻي هوٽل بہ کولي اٿن.
(4) اسلام آباد ۾ رهڻ سبب ملڪ جي وڏن سياستدانن خاص ڪري سنڌ جي ايم - اين-ايز سان ڄاڻ سڃاڻ بھتر ٿي آهي.
(5) دنيا جي ٻاهرين ملڪن ۾ ڪئين دفعا وڃڻ. اتي جي عوام کان سٺيون سٺيون ڳالھيون سکڻ جو کيس موقعو مليو آهي.
مير غلام مصطفى جي زندگي جو پروفائل
• پڙهائي دوران پنھنجي ڪلاس جي سمورن شاگردن ۾ ذهين ۽ هوشيار هوندو هو.
• ڏهين ڪلاس ۾ هو تہ سجاڳ ٻار تحريڪ ۾ شامل ٿي ويو. جتان سندس سياسي ڪيئريئر شروع ٿيو.
• آگسٽ 1983ع ۾ MRD تحريڪ ۾ هو ٻين دوستن سان گڏ گرفتار ٿي ويو ملٽري سمري ڪورٽ کيس 9 مھينا سزا ٻڌائي انھيءَ دوران هو حيدرآباد ۽ ڪراچي جي سينٽرل جيلن ۾ رهيو. اپريل 1984ع ۾ جيل کان ٻاهر آيو.
• 1984ع جي آخر ۾ چنگي ناڪي جي منشي طور گهاري ۾ نوڪري ملي.
• چار سال ناڪي جي منشي رهڻ بعد بدين جي هڪ دوست اسلم سومري سان گڏ ٺيڪيدار شروع ڪئي.
• جولاءِ 1991ع کان جون 1992ع تائين مٺي ۾ آڪٽراءِ ٽيڪس جا ٺيڪا کنيا. اتي صادق فقير، سائينداد ساند ۽ کاٽائو جاني سان دوستي ٿي وئي.
• مٺي کان موٽي اچي بدين ۾ خادم ٽالپر، غفار کوسو سان گڏ سائنس سوسائٽي ۾ علمي ۽ سماجي ڪم ڪرڻ لڳو. هي تنظيم تڏهين سائنس جنرل رسالو ڪڍندي هئي.
• مئي 1993ع ۾ 28 سالن جي ڄمار ۾ شادي ڪيائين.
• سيپٽمبر 1995ع ۾ پاڻي جي نظام کي بھتر بنائڻ لاءِ ڪم ڪندڙ هڪ NGO-IMMI ۾ نوڪري ڪرڻ لڳو.
• هتي M.Sc تائين تعليم ورتائين. پر پوءِ آمريڪا جي برونڊي يونيورسٽي ۾ انٽرنيشنل ڊولپمينٽ جي موضوع تي ماسٽرس جي لاءِ داخلا ملي وئي. 50% فيءَ معاف ٿي پر سندس رهائش ۽ کاڌي پيتي لاءِ خود کي محنت ڪرڻي هئي. ان دوران عالمي بئنڪ طرفان اسڪالرشپ ملي وئي. آگسٽ 2000ع ۾ برونڊي ۾ تعليم حاصل ڪرڻ لاءِ آمريڪا جي شھر والٽيم جيڪو بوسٽن کي ويجهو آهي. اتي هليو ويو. ٽي سال تعليم مڪمل ڪري موٽي آيو.
• 2003ع کان مختلف غير سرڪاري تنظيمن ۾ ڪم ڪندو رهيو آهي هن وقت آڪسفيم ۾ ايشيا ريجن ۾ هلندڙ هڪ مھم امير ۽ غريب جي وچ ۾ فرق گهٽائڻ جو ڪم ڪندي آهي، هي ان جو ايشياءَ ريجن جو انچارج آهي.
• سماجي تنظيمن ۾ ڪم ڪرڻ دوران مصطفى ايشيا، آفريڪا، يورپ جي ڪيترن ئي ملڪن جا سفر ڪيا آهن جن ۾ انڊونيشيا، فلپين، ويٽنام، ڪمبوڊيا، ملائشيا، هانگ ڪانگ، ميانمار، لائوس، ڪوريا، بنگلاديش، سري لنڪا، نيپال، هندستان، انگلئنڊ، هالينڊ، اسپين، پورچوگال، اٽلي، ڪئناڊا، ڪوسٽاريڪا، گهانا ملاوي، سائوٿ آفريڪا، ڪينيا، سوئزرلينڊ ۽ ايٿوپيا شامل آهن.
مير مصطفى جي ڪاميابين ۾ سندس محنت شامل آهي هن جي خيال ۾ اڳتي وڌڻ جي لوچ، موقعا فراهم ڪري ٿي، ۽ سندس خيال آهي تہ زندگي ۾ گهڻا موقعا پاڻهي ڪو نہ ٿا ملن. انھي ڪري، سوچ، سمجهہ ۽ صلاح مشوري سان بھتر موقعن جي تلاش جاري رکجي ۽ انھن مان صحيح فائدو وٺڻ ئي اڳتي وڌڻ ۾ مددگار ٿئي ٿو.
مير مصطفى هن ڳوٺ لاءِ هڪ شاندار مثال / رول ماڊل ڪردار آهي. جيڪو تمام پورهيت ٻار هو. جنھن سڄي سنڌ بلڪ ملڪ لاءِ ڪافي مثال قائم ڪيا آهن.

ڊاڪٽر علي نواز ٽالپر

تمام سادي طبيعت، غريبن سان ٻاجهاري نموني سان ملڻو، هر دردمند سان سندس دک ۾ دلداري ڏيڻ وارو ڊاڪٽر علينواز پٽ فقير شير محمد ٽالپر 1960-08-25 ۾ پيدا ٿيو، پرائمري تعليم پڊ عيدن مان حاصل ڪرڻ بعد مڊل اسڪول لواري شريف مان اٺون ڪلاس ۽ پڊ عيدن هاءِ اسڪول مان مئٽرڪ پاس ڪيو.
ڊاڪٽر صاحب ننڍي هوندي کان تمام ذهين ۽ هوشيار هوندو هو. سندس والد کيس ۽ سندس ننڍي ڀاءَ ڊاڪٽر اعجاز علي کي پاڻ وٽ رهائي انٽر پاس ڪرايو ۽ ميڊيڪل ۾ چونڊجڻ لاءِ تياري ڪرائي.
ڊاڪٽر علينواز 1987 ۾ LMCHU مان MBBS پاس ڪري، ڊاڪٽري جي ڪميشن پاس ڪري، سول اسپتال بدين ۾ ڊيوٽي ڪرڻ لڳو، سندس شوق ۽ ذميوارانہ رويو ڏسي، سول اسپتال ۾ سرجيڪل شعبي جو انچارج ڊاڪٽر عبداللطيف ميمڻ کيس ڀائڻ ۽ آپريشن جي عمل ۾ کيس سيکارڻ لڳو ڪجهہ سالن کان پوءِ ڊاڪٽر علي نواز FCPS ۾ داخلا وٺي، ڪڊني (گڙدي) ۾ پوسٽ گريجوئٽ ڪرڻ لڳو چار سالن جي محنت کان پوءِ هُو ڪڊني ۽ يورولاجي ۾ پوسٽ گريجوئشن پاس ڪري ويو هن وقت سيوهڻ سول هاسپيٽل ۾ هي اڪيلو يورولاجسٽ سرجن آهي جتي ڊيوٽي ڪندو آهي. موڪل جي وقت تي بدين ۾ پنھنجي اسپتال “سنڌ ميڊيڪل سينٽر” تي ڊيوٽي ڪندو آهي.
ڊاڪٽر صاحب پنھنجي محنت ۽ خلوص سان ڪم ڪرڻ سبب پنھنجو ميڊيڪل سينٽر ڪامياب ڪري ويو آهي جنھن ۾ هر آچر تي مختلف بيمارين جا ماهر ڊاڪٽر اچن ٿا. ڊاڪٽر علي نواز پنھنجي اولاد کي پڙهائي بھتر تعليم ڏياري ويو آهي. سندس هڪ پٽ ڊاڪٽر آهي ۽ ٻيو پٽ تيل ۽ گيس ڪمپني ۾ انجنيئر آهي ڊاڪٽر علينواز محنتي، جفاڪش، عوام دوست ڊاڪٽر آهي ۽ بدين جو مشھور سرجن آهي.
 

مير غلام الله ٽالپر

ڳوٺ انڊهلي جي هڪ سدا بھار شخصيت مير غلام الله پٽ حاجي عبدالرحمان ٽالپر 1938ع ۾ هن ڳوٺ جي پھرين پڊ ڳوٺ مير فضل محمد ٽالپر ۾ ڄائو سندس والدين جو کيس تعليم پڙهائڻ جو گهڻو شوق هو. پر ذهني طور هوشيار نہ هئڻ سبب هن همراه کي تعليم پرائڻ ۾ ايترو چاھہ نہ رهيو ان هوندي بہ هو هاءِ اسڪول ٽنڊو باگو ۾ هڪ ٻہ سال پڙهڻ ويو. پر پوءِ پڙهائي ڇڏي پنھنجي والدين کي هارپ جي ڪم ۾ هٿ ونڊائڻ لڳو. جڏهين وڏو ٿيو تہ ننڍا ننڍا واپار ڪرڻ لڳو. ڳوٺن ۾ سبزي، ٻوڙ، ٻارڙن جي کاڌي جون شيون کڻي ويندو هو جن ڪمن ۾ هن کي مھارت پنھنجي پيءَ حاجي عبدالرحمان کان ملي هئي حاجي عبدالرحمان، جست، ڪنجهي ۽ ٽامي جا نوان ٿانو ڪلھي تي کڻي، ٻھراڙي جي ڳوٺن ۾ وڪرو ڪرڻ لاءِ ويندو هو. اڻ ورچ، جفاڪش، انتھائي محنتي ماڻھو هو راتين جون راتيون گهور ڪرڻ (واپار ڪرڻ) ۾ رڌل هوندو هو ان مان بچت ڪري ڪجهہ زمين جو ٽڪرو بہ ورتو هئائين پيءَ جي جفاڪشي، همت ڏسي مير غلام الله بہ جفاڪش پر عزم ۽ باهمت ماڻھو بنجي ويو. اسان جي چؤياري جو بچپن کان پڪو ساٿي رهيو آهي. حاضر دماغ، کل خوشي سان پيش ايندڙ هن ماڻھو 1992ع کان وڻن، ٻوٽن ۽ گلن جي نرسي جي NRSP کان ٽريننگ ورتي ۽ پوءِ هن پنھنجي زندگي کي انھيءَ ڪم لاءِ وقف ڪري ڇڏيو. 15-20 سال پنھنجي گهر نرسري ۾ وڻ تيار ڪري. بدين ۾ قاضيہ واه جي موري تي ويھي وڻ وڪڻندو هو. اتي ڪئين ماڻھو هن کان وڻ وٺندا بہ هئا. ۽ کائنس وڻن جي اهميت بابت ليڪچر بہ ٻڌندا هئا. هن ڪئين لک وڻ بدين ضلع ۽ ان کان ٻاهر جي ماڻھن کي وڪرو ڪري ڏنا. ڪيترا ماڻھو کيس چوندا هئا تہ اسان جي ڳوٺ، اوطاق يا ٻني ۾ مفت ۾ وڻ لڳائي ڏي تہ هو سنگت ۾ ائين بہ ڪندو رهندو هو.
جيئن تہ پاڻ بہ پورهيت ۽ غريب ماڻھو هو. پوءِ بہ هن کي مسڪينن ۽ غريبن لاءِ شديد احساس رهيو آهي. هن ڪيترن غريبن کي ڪپڙا وٺي ڏنا آهن ۽ نياڻين ۽ عورتن جي بہ مدد ڪئي آهي.
عجيب ڳالھہ اها آهي تہ هن وقت اسانجي ڳوٺ ۾ وڏي ڄمار جو ماڻھو. سندس والدہ محترمہ مائي حاجاڻي آهي. جيڪا هڪ سؤ سال کان وڏي آهي. اڄ بہ سندس دماغ، نظر ۽ ڪن سلامت آهن. پنھنجا سمورا ڪم پنھنجي هٿن سان پاڻ ڪندي آهي. جيڪا اڄ بہ مير غلام الله جيڪو سندس وڏو فرزند آهي هو پنھنجي ٻي اولاد سان گڏ هن کي بہ جام دعائون ڪندي رهندي آهي. امڙ جي دعائن سان 80 سالن جي ڄمار ۾ شگر جو مريض هئڻ باوجود، ٺيڪ ٺاڪ آهي هو اسان کي هر چڱي ڪم ۾ همتائي ٿو. سندس هڪ پوٽي وڏي محنت سان ڊاڪٽريءَ جي امتحان ۾ چونڊجي وئي هن وقت ڊاڪٽري جي آخري سال ۾ آهي. ياد رهي تہ هن ڳوٺ ۾ اها پھرين نياڻي آهي. جيڪا MBBS ۾ چونڊي وئي آهي اميد آهي تہ جيڪا ڳوٺ جي ٻين نياڻين لاءِ رول ماڊل ثابت ٿيندي.
غلام الله جو وڏو فرزند محمد عثمان آهي. جنھن کي محمد خان بہ چوندا آهن. جنھن 20 کان وڌيڪ سال آرمي شگر ملز بدين ۾ نوڪري ڪئي. جتان 2005 ۾ رٽائر ٿي ڪڍڻ شھر ۾ هارڊ ويئر جو دڪان کوليو آهي هن دڪان ۾ عبدالستار ولد حاجي لعل خان بہ هن سان گڏ آهي. محمد خان جو هي دڪان بھتر هلندڙ آهي. محمد خان جي نياڻي ئي ميڊيڪل ۾ چونڊجي وئي. ۽ محمد خان جو پٽ ڪاشف ڪراچي ۾ وڪالت پيو پڙهي، ڪاشف کي لکڻ پڙهڻ تقريرون ڪرڻ جو تمام گهڻو شوق آهي. هن ڪتاب ۾ ڪتاب جي ليکڪ (بندو) تي مضمون بہ لکيائين جيڪو هِن ڪِتاب ۾ شامل ڪيو ويو آهي.

مير عبدالعزيز ٽالپر

هن ڳوٺ جي ماڻھن ۾ سياڻپ، سچائي ۽ خود ڪفالت جي صلاحيت قدرتي طرح موجود آهي، انھن ٽن خوبين سبب هن ڳوٺ جا نوجوان جنھن بہ نوڪري يا ڪاروبار ۾ لڳا آهن تہ تمام جلد ڪامياب ٿيا آهن. عبدالعزيز پٽ حاجي نور محمد ٽالپر بہ انھن نوجوانن مان هڪ آهي، جنھن جو جنم 1964-05-16 ڳوٺ انڊهلو ۾ ٿيو. پرائمري تعليم ڳوٺ جي اسڪول مان حاصل ڪئي.
۽ هن پنھنجي پيءَ حاجي نور محمد کان ڪاروبار ڪرڻ جو هنر سکيو، سندس والد جو تقريبن 60 سالن کان بدين ۾ وڏين گاڏين جي اسپيئر پارٽس جو دڪان هو. هن ان ڪاروبار ۾ پنھنجي پٽن کي شامل ڪري سندن تربيت ڪئي، عبدالعزيز سندس وڏو پٽ آهي هن پنھنجي ذهانت ۽ محنت سان جلد پنھنجو ساڳيو ڪاروبار الڳ شروع ڪيو. ٿوري وقت کان پوءِ هن ڊاڪٽر ذوالفقار مرزا ۽ ٻين کان زمين مقاطعي تي حاصل ڪري. آبادگاري جو ڪم شروع ڪيو، عبدالعزيز پنھنجي ٻين ڀائرن کي بہ پنھنجي هن ڪاروبار / روزگار ۾ شامل ڪندو ۽ تربيت ڪندو رهيو.
عبدالعزيز ڊاڪٽر ذوالفقار مرزا کي ويجهو هئڻ سبب سياسي طرح بہ سرگرمي ڪندو رهيو آهي هن وقت سندس ڪاروبار ۾ ڪافي پيش رفت ٿي آهي. جنھن ۾ ڪڍڻ شھر ۾ هڪ وڏو ڊجيٽل ڪانٽو اٿس. هڪ جنرل اسٽور ۽ اسپيئر پارٽس جو اسٽور اٿس. آبادگاري ۾ ڪجهہ زمين بہ اٿس. ڳوٺ جو خود ڪفيل ۽ خوشحال گهراڻن ۾ شامل ٿئي ٿو. ڳوٺ جي ڀلائي جي ڪمن ۾ ڪنھن حد تائين شامل رهي ٿو.

سيٺ حاجي غلام محمد ٽالپر

حاجي غلام محمد ولد حاجي عبدالرحمان 1954ع ۾ ڄائو، مئٽرڪ پاس ڪري 1970ع ۾ پرائمري استاد مقرر ٿيو. هن ست سال پرائمري استاد جي پيشي سان لاڳاپيل رهيو پر هي ڪم کيس پسند نہ آيو. شاگردن کي انگريزي، رياضي پڙهائڻ، پھرين درجي جي هڪ هڪ ٻار کي الف بي ياد ڪرائڻ، هڪ اسڪول ۾ ڪيترائي ڪلاس گڏ پڙهائڻ هن کي تمام ڏکيو ڪم لڳو. هن يڪدم نوڪري تان استعيفى ڏئي ڇڏي. يڪدم پوءِ ڪڍڻ شھر ۾ هڪ ريزڪي دڪان ٿورڙي سيڙهپڪاري سان شروع ڪيائين. دڪانداري ۾ ڪامياب ويو. هن ٿوري ئي وقت ۾ ڪاروبار ۾ پير کوڙي ويو ۽ پوءِ زمين جو ڪجهہ ٽڪرو ورتائين. انھي دوران سندس وڏو پٽ محمد اعظم ڪاروبار ۾ هٿ ونڊائڻ لڳو ٿوري وقت ۾ اعظم ڳوٺ جي ريزڪي دڪان کي بھترين ڪاروبار تي وٺي آيو.
حاجي غلام محمد مختصر زمينداري ۽ ننڍي واپار مان خود ڪفيل بنجي بھتر سکي زندگي گذاري رهيو آهي پاڻ ۽ پنھنجي سمورن گهر ڀاتين کي حج ڪرايا اٿس. ڳوٺ ۾ ڪو حاجتمند وٽس لنگهي اچي ٿو يا هو خود محسوس ڪري ٿو تہ هن کي ڪجهہ پيسن يا ڪنھن ٻي مدد جي ضرورت آهي. هي بنا ڏيکاءَ جي ان جي حاجت پوري ڪري ٿو.
گهٽ ڳالھائو، زنده دل، ديندار، محنتي پنھنجي اولاد ۽ ڳوٺاڻن لاءِ خير خواهي گهرندڙ رهيو آهي. جڏهين کان اسان هن ڪتاب لکڻ جو سوچيو تہ هن همراه همتايو ۽ چيائين تہ اهو ڪم ضرور ٿيڻ گهرجي. ان ۾ ڪنھن سان بہ رياءَ رک رکاءُ نہ ٿيڻ کپي. سمورن ڳوٺاڻن جون ڳالھيون صحيح نموني لکجڻ گهرجن.
جيئن تہ هو پاڻ پنھنجي والد محترم وانگر محنتي جفاڪش رهيو آهي. تيئن سندس اولاد بہ محنت سان دل لڳائي هر ڪم ۾ ڪاميابي ماڻي رهيو آهي. سيٺ محمد اعظم هن سيٺ غلام محمد جو وڏو پٽ آهي. ان جو تفصيلي ذڪر اڳيان ايندو باقي ٻيا پٽ محمد رفيق عرف رانجهو ڳوٺ ۾ هڪ ريزڪي دڪان هلائي ٿو. ڳوٺ جا ڪيترائي غريب حاجتمند اوڌر تي سامان گهرن ٿا تہ هو انڪار نہ ڪندو آهي نتيجي ۾ لکن تائين اوڌر ڪري چڪو آهي محمد رفيق ڏاڍو سنجيده، بااخلاق وڏن جو ادب ڪرڻ وارو ۽ انتھائي نھٺو ماڻھو آهي. غلام محمد جو ٽيو پٽ محمد طارق نوجوان آهي جيڪو نوڪرين جا مختلف تجربا ڪندو ۽ هر ڪم ۾ ڪاميابي ماڻي رهيو آهي. مطلب تہ سيٺ حاجي غلام محمد ڳوٺ جي خوش نصيب ۽ خوش حال ماڻھن ۾ شمار ٿئي ٿو. سندس چوڻ آهي تہ پٽ سپوٽ آهن. انھي ڪري هو زندگي مان مطمئن آهي.

سيٺ مير اعظم خان ٽالپر

ترقي ڪرڻ لاءِ جيڪي جديد معيار آهن. انھن ۾ ڪاروبار وسيلي هيٺ کان مٿي ڏاڪا طي ڪرڻ اهم آهي پڙهي نوڪري ڪرڻ سان پنھنجي زندگي تہ بھتر گذاري سگهجي ٿي. پر ترقي نہ ٿي ڪري سگهجي.
هن ڳوٺ ۾ اڌ صدي کان اڳ بہ ڪافي ماڻھو هارپ ۽ مزدوري کان سواءِ ننڍا ننڍا ڪاروبار/ واپار ڪندا هئا. جن ۾ منھنجي ڀاءُ غلام حسين ٿانو کڻي ٻھراڙي جي ڳوٺن ۾ ڪاروبار ڪري. پنھنجي زندگي خوش گذاري ڀاءَ کان متاثر ٿي ڳوٺ جا ڪيترا ٻيا ماڻھو بہ ساڳيو واپار (يعني ٿانو ٻھراڙي ۾ کڻي وڃي وڪرو ڪرڻ) ڪرڻ لڳا هئا. انھن ۾ سڀني کان ڪامياب واپاري حاجي عبدالرحمان ٽالپر مير اعظم جو ڏاڏو هو. جنھن جي جِين جو اثر هن خاندان تي تہ پيو اولاد بہ واپار ڪرڻ لڳو. مير اعظم انھن سڀني لاءِ هڪ رول ماڊل آهي.
مير اعظم پٽ غلام محمد يارهن جون 1974ع ۾ ڳوٺ انڊهلي ۾ ڄائو، جيڪو غلام محمد جو پھريون پٽ آهي. مئٽرڪ تائين ڪڍڻ هاءِ اسڪول ۾ پڙهيو ۽ پوءِ ريزڪي دڪانداري کان پنھنجو ننڍڙو ڪاروبار شروع ڪيائين. سندس والد صاحب جو بہ دڪانداري ۽ ڪاروبار ۾ دلچسپي هئي. مير اعظم دلي شوق ۽ جذبي سان تمام ٿورن پيسن مان ڪاروبار ۾ هٿ وڌو هئائين. جنھن مان ترقي ڪندو اڳتي وڌندو رهيو. هن وقت خشڪ فصل/جنس جو وڏو ڪاروبار ڪري ٿو. بدين ۽ ڪڍڻ ۾ سندس ڪاروباري دڪان يا منڊي آهي. جتي ڪپھہ، سورج مکي، سمورا تيلي ٻج، مرچ وغيرہ جا هزارين مڻ وٺي ٿو. حيدرآباد، ڪراچي ۽ ملڪ جي ٻين شھر ۾ پھچائي ٿو.
هن ڳوٺ جو پھريون ڪاروباري ماڻھو آهي جنھن پنھنجي ٿوري سيڙهپ مان ننڍو ڪاروبار شروع ڪيو جيڪو هاڻ بھتر پوزيشن کي پھتو آهي. مير اعظم گذريل ڪجهہ سالن کان سياست ۾ دلچسپي وٺڻ شروع ڪئي آهي. سندس سياست ۾ شروعات سندس ڪاروباري/ واپاري، دوست سيٺ تاج محمد ملاح جي اليڪشن ۾ بيھڻ کان شروع ٿي آهي.
هيءَ ڳوٺ جي مسئلن کي حل ڪرڻ ۾ دلچسپي رکي ٿو. مير اعظم ڪاروبار مان ڪجهہ بچت ڪري زمين جا ڪجهہ ٽڪرا بہ خريد ڪيا آهن. ۽ مڇي جون ڍنڍون بہ مقاطعي تي وٺي ٿو. ڳوٺ جي ٻين نوجوانن وانگر هي دوست بہ شڪار جو شوقين آهي. مير اعظم کي هڪ ننڍڙو پٽ ۽ چار نياڻيون آهن جيڪي پڙهن پيون. ڳوٺ جي غريب، بيمار ۽ حاجتمندن جي ڏکئي وقت ۾ مدد ڪندو رهندو آهي. مير اعظم جي هڪ نياڻي ڊاڪٽري جي تعليم ۾ LMCHU ۾ پڙهي پئي.

حاجي نور محمد (نور خان) ٽالپر

حاجي نور محمد جنھن کي اسان پيار مان نور خان سڏيندا آهيون جيڪو 1948ع ۾ پيدا ٿيو. پرائمري تعليم ڳوٺ انڊهلو ۾ اسان سان گڏ پڙهيو. پرائمري جي زماني کان نور محمد عبدالڪريم ۽ آئون اسڪول جا دوست ٿي رهياسون. آئون نور محمد کان ٻہ سال کن وڏو هئس. ان ڪري اسڪول ۾ ٻہ درجا مٿي هئس. انھيءَ ڪري روزانہ ڪچھرين ۾ لوڪ ڪھاڻيون ۽ شعر ياد ڪري ٻڌائڻ منھنجي ذميواري هئي. ميلا ملاکڙا، شھر جهنگ گڏجي گهمڻ، پڙهڻ ۽ رانديون ڪرڻ ۾ گڏ ئي گڏ هوندا هئاسون مون جڏهين پرائمري چار ڪلاس پاس ڪيا تہ ٽنڊو باگو هاءِ اسڪول مائٽن جي اجازت نہ ملڻ سبب نہ وڃي سگهيس پر نور محمد ۽ عبدالڪريم ٻئي سائين لطف علي جي مھرباني سان ٽنڊو باگو هاءِ اسڪول پھتا. مون سنڌي فائنل 1963ع ۾ پاس ڪئي ۽ 1964ع ۾ سائين لطف علي جي مھرباني سان پرائمري ماستري نوڪري ملي وئي حاجي نور محمد هاءِ اسڪول ٽنڊو باگو ۾ ڇھين ڪلاس کان مئٽرڪ تائين پنھنجي ڪلاس ۾ پوزيشن هولڊر رهيو. مئٽرڪ پاس ڪرڻ کان پوءِ سندس ڏاڏي حاجي ڏتل حڪم ڏنو تہ هاڻي هلي مال چار ۽ ٻني ٻاري جي ڪم ۾ هٿ ونڊائي، پر هن ائين نہ ڪيو حاجي نور محمد کي نوڪري ڪرڻ جو ڏاڍو شوق هو. فشريز ڊپارٽمنٽ ۾ کيس ڪلرڪي جي نوڪري جلد ملي وئي. پر پوءِ جلدي فوج جي EME ڊپارٽمنٽ ۾ چونڊجي ويو. جلدي ريڊار ٽيڪنيشن جو عھدو ملي ويس. هي ڪم جو سچو، محنتي ۽ هوشيار هو. ان ڪري سندس آفيسرن ۾ تمام سٺي عزت هوندي هئي. انھن خوبين سبب هو جلدي فوج جي پاران ريڊار جي ٽريننگ لاءِ فرانس موڪليو ويو. جتي کيس دنيا کي ڏسڻ، مشاهدو ڪرڻ، غير ملڪين سان ملڻ جو بھترين تجربو ٿيس. هن ٽريننگ مان ڪامياب ٿي موٽيو تہ پاڪستاني فوج کي اقوام متحدہ پاران بوسينيا لاءِ ڪجهہ ماڻھو موڪلڻ جو آرڊر مليو ان کيپ ۾ بہ حاجي نور محمد جو نالو آيو. هن کي جيئن فرانس ۾ يورپ گهمڻ جو موقعو مليو هو تيئن روس جي رياست بوسينيا کي ڏسڻ، دنيا جي ٻين ملڪن جي فوج جي لڇڻن جا حال معلوم ڪرڻ جو موقعو مليو.
حاجي نور خان جڏهين فوج ۾ ويو هو تہ سندس والدہ ۽ سندس نانيءَ جو تمام گهڻو زور هو تہ فوج ڇڏي اچي. پر هي ماڻھو ارادي ۽ عزم جو تمام پڪو هن ائين نہ ڪيو. ڳالھہ ۽ وعدي جو پختو هو. سو پنھنجو فوج ۾ ڪيريئر پورو ڪري “صوبيدار ميجر” جي رئنڪ، جيڪا فوج ۾ جونئر ڪميشن جي آخري رئنڪ آهي تي رٽائرڊ ٿيو آهي حاجي نور خان جي عزم ۽ حوصلي کي ڏسي ڳوٺ جا اڄ 40 کن نوجوان فوج ۾ روزگار سان آهن ۽ تمام خوش زندگي گذارين پيا.
حاجي نور محمد ڳوٺ جي هڪ مسجد جو پيش امام آهي ۽ هو ديني احڪامن جو مڪمل پائبند آهي پر اضافي ثواب خاطر ڪيترائي نفلي روزا رکندو ۽ نفلي نمازون بہ پڙهندو آهي. ڳوٺ ۾ اگر ڪو گذاري وڃي تہ ان کي تڙ ڏيڻ جنازي نماز پڙهائڻ بہ سندس فرضن ۾ شامل آهي ڳوٺ ۾ ڪو غريب ماڻھو ٻاهران اچي خيرات جي اميد رکي ٿو تہ حاجي نور محمد ان کي مايوس ڪونہ ٿو ڪري هن وقت تقريبن 73 سالن جو آهي پر صحتمند ۽ خوش آهي. اڄ بہ اسانجي چوياري جو پڪو ميمبر آهي جيتوڻيڪ دين ڏانھن رغبت وڌيڪ اٿس پر پوءِ بہ معتدل طبيعت جو ماڻھو آهي.
حاجي نور خان سائين عبدالڪريم ۽ آئون بچپن جا پڪا ساٿي آهيون اسان ٽنھي جا خيال الڳ الڳ آهن. آئون لبرل خيالن جو پروفيسر سائين عبدالڪريم سائنسي خيالن جو ۽ مولوي نور خان بلڪل مذهبي خيالن جو ماڻھو آهي پر اڄ تائين اسان جي پاڻ ۾ هڪ ٻي سان ڪڏهين بہ نظرياتي بحث يا اختلاف نہ ٿيا آهن ۽ هڪ ٻي جا پڪا دوست آهيون.

عبدالستار “شڪاري”

حاجي لعل بخش جو ٽيو نمبر فرزند، عبدالستار ٽالپر آرمي شگر ملز بدين ۾ ملازم ٿي رهيو، کيس 60 سال تي رٽائرڊ ڪيو ويو. پاڻ شڪار جو شوقين رهيو آهي سياري جي مند ۾ ضلع بدين ۽ ضلع ٺٽہ، ضلع حيدرآباد جي اڪثر ڍنڍن تي پنھنجي ٽيم سان گڏ پکين جي شڪار تي ويندو هو. هو بدين جي شڪارين جي ٽيم جو ليڊر رهيو. سماجي واسطا وڌائڻ، ڪچھرين ۽ محفلن ۾ شريڪ ٿيڻ لاڙ جون ڍنڍون هجن، رڻ پٽ پوٺا يا ٿر جو ريگستان، ستار جا سمورا پيرن مان نڪتل آهن. حاجي محمد علي نظاماڻي، ماما سڪندر لغاري، محمد رمضان چانڊيو، ڪمال راڄو ۽ رئيس بھادر خان لنڊ پڪا ساٿي رهيا آهن. انھن مان ماما سڪندر جي فوتگي بہ انڊهلي ۾ ٿي جڏهين سيارو ايندو هو. اتر جي تيز ٿڌي هوا جسم مان آر پار پئي مٽيندي هئي. تڏهين ستار پنھنجي ٽيم سان نريڙي ڍنڍ تي وڃي لھندو هو رات جو ڪمال راڄو، محمد ڀٽي ۽ ٻيا کڏڙن تي لڪي ويھندا هئا صبح جو بندوق جي شڪار سان پکين جون ڀريون آڻي پڙي تي لاهيندا هئا. هڪڙا لڳندا هئا پکين جي گوشت ٺاهڻ کي ٻيا بصر وڍيندا، ديڳڙا ڌوئندا، اڌ ڪلاڪ ۾ پکين جو ڀڳل گوشت ماني تيار ٿي ويندي هئي، رات جو ساڳي طرح پتن، راند، بادشاهن جون ڪھاڻيون، ڪنھن دوست ڏور بيت ڳجهارتون ڏنيون، ماني کائي مچ تي محفل متل رهندي هئي.
ستار شگر مل مان رٽائرڊ ٿيڻ کان پوءِ مير غلام الله جي پٽ محمد خان عرف عثمان سان گڏجي ڪڍڻ ۾ هارڊ ويئر جو دڪان کوليو، شروع ۾ دڪان تي پاڻ ڪجهہ وقت ويھندو هو. پر هاڻ سندس پٽ دڪان تي ڊيوٽي ڪندو آهي. پاڻ گهمڻ ڦرڻ تفريح ڪرڻ، يارن دوستن سان ڪچھريون ڪرڻ ۾ وقت پاس ڪري پيو، سڄي ضلع ۾ سندس ڄاڻ سڃاڻ تمام گهڻي آهي.

باب ٽيون: ڳوٺ جا پاڙا ۽ شجرا

---

مولوين جو پاڙو

ڳوٺ فضل محمد ٽالپر ۾ ارڙهين صدي جي وچ ڌاري جيڪي ماڻھو ۽ خاندان لڏي اچي ويٺا انھن ۾ احمد خان ٽالپر بہ هو ڳوٺ تبديل ڪرڻ وقت احمد خان جو خاندان بہ 1939ع ۾ ڳوٺ مير غلام شاھہ ڏانھن وڃي ويٺو هو. وري جڏهن 12-13 سالن بعد مير غلام شاھہ سان لواري شريف جي ڪامورن جي تلخي شروع ٿي تہ مير غلام شاھہ خود کي ڳوٺ خالي ڪرڻو پيو تڏهين ٻين همراهن سان گڏ مۡلن جو پاڙو بہ (هي پاڙو سڄي ڳوٺ کان وڌيڪ صوم صلات جو پابند هو ان ڪري مۡلن جو پاڙو سڏجي ٿو) 1953ع ۾ لڏي مير جانڻ جي ڳوٺ ۾ مير فضل محمد جي زمين ۾ اچي ويٺو. هن پاڙي جو شجرو ڪجه هن طرح آهي.
مير محمد


احمد خان فضل محمد
(ڏسو حاجي لعل خان)


حاجي ابراهيم حافظ حسين حاجي رحيم مير محمد
(لاولاد)
علي بخش ڪريم داد ولي محمد


محمود حمزو احمد خان

محمد آدم

ابراهيم مير محمد محمد حسن ولي محمد
نور محمد
محمد يعقوب محمد صالح محمد جمن
هن شجري ۾ ڄاڻايل جيڪي همراھہ مون ڏٺا انھن بابت مختصر احوال لکجي ٿو.
حاجي رحيم خان جا ٽيئي ڀاءَ حافظ حاجي حسين ۽ حاجي ابراهيم ۽ مير محمد منھنجي ڄمڻ کان اڳ وفات ڪري ويا هئا پر انھن مان جن جو اولاد مون ڏٺو جن مان ڪافي اڃان تائين موجود آهن. حاجي رحيم، ديندار، ننڍڙي سفيد ڏاڙهي، ٿانو وڪڻڻ جو ڪاروبار ڪندو هو. جڏهن پنھنجي عزيزن سان شايد ڪا تلخي ٿي پين پوءِ 1970ع ڌاري پنھنجي پٽ ولي محمد سان لڏي بدين ۾ حاجي ڏنہ چانڊيه جي ڳوٺ ۾ وڃي ويٺو. 1986ع ۾ وفات ڪيائين.
سائين ڪريمداد: حاجي رحيم جو وڏو پٽ ۽ اسان جي پرائمري تعليم جو استاد هو. قرآن شريف پڙهڻ نماز ياد ڪرڻ ۽ پڙهڻ. ڏاڍي محنت سان سڄي پرائمري اسڪول کي پڙهائڻ جا ڪم ڪندو رهيو. جنھن تازو هاڻ 2015ع ۾ ريٽائر ڪيو آهي. هن پنھنجي گھڻي نوڪري انڊهلي ۾ ئي ڪئي آهي.
ولي محمد ٽالپر: حاجي رحيم جو ٻيو نمبر پٽ هو جيڪو بہ استاد هو ۽ ان 2010ع ۾ وفات ڪئي.
حافظ حاجي حسين جا ڪل پنج پٽ هئا جن مان صرف علي بخش موجود آهي. علي بخش 1950ع ۾ ڄائو آهي پرائمري تعليم پڙهيل آهي جنھن محنت ڪري پنھنجون 4 ڌيئرون ۽ پٽ پڙهائيا آهن. پاڻ جيتوڻيڪ غريب رهيو آهي. سندس اولاد هوشيار، خود ڪفيل ۽ محنتي آهي. علي بخش جا ٽي پٽ آهن 1- غلام فاروق 2- زاهد حسين 3- شاهد علي.
محمود پاڻ اسانجي ڳوٺ جي مسجد جو ٻانگو هو ۽ بدين ۾ ايئر فورس جو اڏو 1958ع ۾ ٺھيو تہ هي ان ۾ مزدوري کي لڳي ويو، آخر رٽائر ڪيائين. محمود جا ڪل 5 پٽ آهن جيڪي مٿي شجري ۾ اچي ويا آهن. سندس وڏو پٽ حاجي ابرهيم مسجد جو ٻانگو هو ۽ هي بہ اڏي ۾ موٽر آپريٽر طور 40 سال ملازم رهيو ۽ ريٽائر ڪيائين. محمود جو ٻيو نمبر پٽ مير محمد پرائمري استاد رهيو. ٽيو نمبر پٽ نور محمد جيڪو باواني شگر ملز تلھار ۾ ملازم هو ريٽائر ڪيائين هن وقت مسجد جو ٻانگو آهي نور محمد جا پٽ سٺا پڙهي روزگار سان لڳل آهن. سندس پٽ ظفرالله، خالدالله، سيف الله، نصرالله ۽ سميع الله آهن.
محمود جو چوٿون نمبر پٽ محمد حسن صرف پرائمري پڙهيو، پولٽري فارمنگ جي ٽريننگ ڪئي هئائين. ڪافي وقت مختلف پولٽري فارمن تي نوڪري ڪندو رهيو. پوءِ شھر بدين ۾ اٽي پيھڻ جي چڪي جو آپريٽر رهيو. پنجون نمبر پٽ ولي محمد دادو شگر ملز ۾18 20 سال ملازم رهيو 2019 ۾ وفات ڪيائين. حاجي ابراهيم، مير محمد ۽ ولي محمد وفات ڪري ويا. سندن اولاد بھتر روزگار سان لڳل آهي.
محمد اسماعيل مولوي صفت ماڻھو هو سندس ڀاء جان محمد ديني تعليم ۽ عربي فارسي مولوي غلام علي وٽ حاصل ڪئي. جان محمد ڪجهہ وقت وڌيڪ پڙهيو هو پر محمد اسماعيل ڪجهہ پڙهي سندس روزگار کي لڳي ويو. سندس وڏو پٽ غلام محمد مون سان گڏ پڙهيو هو پر پوء واڍڪو هنر سکيو هو. هو هڪ نمبر واڍو هوندو هو. دنيا جهان جي معلومات رکڻ لاءِ جام مطالعو ڪندو هو. 2019ع ۾ ايڪسيڊنٽ سبب دماغ ۾ ڌڪ لڳس ان ڪري فوت ٿي ويو. کيس چار پٽ آهن. جن مان عزيزالله انگريزي استاد آهي تمام ذهين ۽ سچار آهي. محمد اسماعيل جو ٻيو نمبر پٽ، محمد صديق مختلف مزدوريون ۽ ملازمتون ڪندو رهيو آهي کيس 3 پٽ آهن. ٽيو نمبر پٽ عبدالرزاق تلھار باواني شگر ملز ۾ اليڪٽريشن هو هاڻ ريٽائر آهي سندس ٻہ پٽ پرائيويٽ نوڪرين ۾ آهن ۽ هڪ پٽ فوج ۾ آهي.
مولوي جان محمد جڏهن ڳوٺ حاجي فضل محمد مان لڏپلاڻ ٿي تہ جان محمد مير خدابخش وٽ ٽنڊو جان محمد هليو ويو. ٽنڊو جان محمد ۾ ڪنھن مسجد جو پيش امام ٿي رهيو.
حاجي ابراهيم جو ٽيو نمبر پٽ احمد خان مون ڏٺو ڏاڍو کلڻو ۽ خوش طبع ماڻھو هو. سندس 3 پٽ هئا. وڏو پٽ محمد يعقوب استاد ۽ هاڻ ريٽائرڊ آهي. لواري شريف ۾ هر مھيني پير صاحب جي ڄهاڙي تي مسجد جو پيش امام ٿيندو آهي. ۽ قرآن شريف جو ختمو مبارڪ ڏيندو آهي. ڳوٺ ۾ سندس تمام احترام ڪيو ويندو آهي. ڳوٺ جي مسجد (ملن واري مسجد) جو پيش امام آهي. محمد يعقوب جا 4 پٽ آهن.
مشتاق ٽالپر: نوجوانن ۾ خاص ڪري ڳوٺ جي الھندي پاڙي ۾ اڳواڻ ليکيو ويندو آهي. مشتاَق نور محمد چانگ جي اسڪول تي گذريل 25 سالن کان وڌيڪ عرصو پڙهايو آهي. مشتاَق پرائمري اسڪول ۾ محنت ۽ تخليقي انداز سان ٻارن کي پڙهائڻ سبب ڏاڍو مقبول آهي. اسڪول جا ڳوٺاڻا سندس ڏاڍي عزت ڪن ٿا. هو عوامي جمھوري پارٽي ۾ اسانجي ميٽنگن ۽ پروگرامن ۾ ڀرپور حصو وٺندو آهي. سمجهو، سنجينده ۽ باشعور نوجوان آهي. سائين يعقوب جا ٻيا هيٺيان پٽ آهن انھن ۾ ممتاز علي، علي محمد ۽ رجب علي، ممتاز علي الڪوئل فيڪٽري ۾ ملازم، علي محمد واڍو ۽ رجب علي شگر مل ۾ ملازم آهن.
احمد جو ٻيو نمبر پٽ محمد صالح هو. جيڪو عمر ۾ مونکان ننڍو هو. سنڌي فائينل جو امتحان مون سان گڏ 1963ع ۾ ڏنو هئائين. بلڪہ ائين چوان مونکي سنڌي فائينل امتحان ڏيڻ لاءِ هن همراه ئي همتايو. اسان امتحان تہ گڏ ڏنو پر هي همراه استاد ڪونہ ٿيو ۽ وڃي واڍڪو هنر سکيو. هي واڍڪي هنر ۾ بدين شھر ۾ پھريون نمبر واڍو ٿي ويو. پر ننڍي ڄمار ۾ ڪينسر سبب 1990ع ڌاري وفات ڪري ويو. محمد صالح جو پٽ اشفاق بہ بدين جو مشھور واڍو آهي. کيس بدين ۾ اڪثر گھرن ۽ بنگلن جا ٺيڪا ملن ٿا، اشفاق ۾ اها خوبي آهي تہ هو تمام فراخ دل استاد آهي. هن وٽ ڳوٺ انڊهلي جا 25 کان وڌيڪ ڇوڪرا واڍڪو هنر سکن پيا. ٻيا سکي سٺا واڍا ٿي ويا آهن ۽ روزگار سان لڳل آهن.
احمد خان جو سائين محمد يعقوب ۽ محمد صالح کانپوءِ ٽيون نمبر پٽ محمد جمن هو. هو پڙهي سٺو وڪيل ٿي ويو هو پر کيس بلڊ ڪينسر ٿي ويو. وڏي ڪوشش ۽ خرچ ڪيائين پر حياتي ساٿ نہ ڏنو. محمد جمن جا ٽي پٽ آهن. وڏو پٽ عبدالعزيز آهي جيڪو بہ وڏو محنتي آهي پاڻ يورپ جي چار ملڪن مان پوسٽ گريجوئيشن ڪري اينوائرمينٽ ۾ نوڪري ڪري ٿو ۽ پنھنجي ڀائرن کي تعليم ڏيارڻ لاءِ بہ ڪوشش ۽ خرچ ڪري ٿو. سندس ننڍو ڀاء شڪيل چائنا پڙهڻ ويو آهي. عبدالحفيظ اينوائرمينٽ ۾ گريجوئيشن ڪئي آهي ۽ چوٿون نمبر ڀاء عبدالرب قائداعظم يونيورسٽي ۾ گريجوئيشن ڪري رهيو آهي. محمد صالح جو وڏو پٽ محمد الياس بدين ۾ پرائمري استاد آهي. محمد صالح جو هڪ پٽ علي احمد آهي جيڪو ريزڪي دڪان جو ڪاروبار ڪري ٿو. مولوين جي پاڙي ۾ مولوي محمد اسماعيل ۽ سندس خاندان رهندو رهيو آهي. سندس شجرو هيٺين طرح آهي.
مير محمد


(احمد خان) فضل محمد
هن جو ذڪر اچي ويو آهي

(حاجي ڏتل) غلام محمد
احوال اچي ويو آهي

محمد اسماعيل جان محمد


غلام محمد محمد صديق عبدالرزاق

عبدالڪريم فضل الرحمٰن عبدالغفور عبدالستار

رئيسن جو پاڙو / رحيم خان جو پاڙو

ڳوٺ حاجي فضل محمد ٽالپر ۾ شروع ۾ جيڪي پنج ڀائر پنھنجي مرشد خواجہ محمد زمان ثاني مڪہ واري صاحب حڪم تي لڏي آيا انھن ۾ هڪ رحيم خان بہ هو. جنھن جو شجرو هيٺين طرح مليو آهي.
غلام محمد

حاجي فضل محمد مدد علي رحيم خان ابراهيم غلام شاهه

محمد علي


فيض محمد ابراهيم نبي بخش شاھہ محمد
(شادي نہ ڪئي)
حاجي علي محمد رحيم خان اسماعيل فقير علي بخش نور محمد
(اولاد ڪونہ ٿيو) (شادي نہ ٿي) شادي نہ ٿي
حسين بخش علي محمد (لااولاد)
(لااولاد)
فيض محمد

سليمان آدم گل محمد (گلو)
(لااولاد) (لااولاد)

علي بخش آدم شاھہ جهان محمد علي


احمد شاھہ محمد الھبچايو سماعيل


غلام مصطفى عبدالحميد غلام مرتضى
مٿي ڄاڻايل شجروع فقير شير محمد جي لکت مان حاصل ٿيو آهي. ڄاڻايل رحيم خان جي پٽ محمد علي کي 9 پٽ هئا. انھن مان چار ڀائرن جون شاديون نہ هيون باقي پنجن ڀائرن مان ٻن کي اولاد نہ ٿيو باقي ٽن ڀائرن کي اولاد ٿيو. فيض محمد کي هڪ پٽ حسين بخش ٿيو جيڪو ڪامارو شاخ تي بيلدار جي نوڪري ڪندو هو. سندس وفات کان پوءِ وري سندس پٽ فيض محمد کي ساڳي نوڪري ملي آهي. علي بخش کي ٽي پٽ ٿيا جن مان آدم ۽ گل محمد الڙ جواني ۾ گذاري ويا. باقي سليمان اڃان تائين تندرست آهي. هن وقت جيڪي ڳوٺ جا وڏي ڄمار جا ماڻھو صحيح سلامت آهن. انھن مان هڪ آهي هن ڪتاب لکڻ ۾ سندس کوڙ يادگيريون ۽ شاهديون شامل ڪيون ويون آهن. سليمان جي وڏي ڀيڻ منھنجي ڀاءُ جان محمد جي گهر واري آهي.
سليمان کي چار پٽ آهن وڏو پٽ علي بخش مٽياري الڪوئل فيڪٽري ۾ نوڪري ڪندو آهي. آدم کي سرڪاري نوڪري آهي. محمد علي کي ڳوٺ ۾ هڪ جنرل اسٽور جو دڪان آهي، سليمان کي هن وقت 15 ايڪڙ زمين بہ آهي.
نور محمد کي چار پٽ ٿيا جن ۾ الھبچايو جيڪو فوج ۾ سروس مڪمل ڪري رٽائرڊ ٿي آيو ۽ وري تعليم کاتي ۾ ڊرل ٽيچر جي نوڪري ملي ويس اها بہ 60 سال تي رٽارئڊ ڪيائين دل جي تڪليف سبب 2016ع ۾ وفات ڪري ويو شاھہ محمد ڪجهہ مھينا اڳ وفات ڪري ويو آهي ۽ شاھہ محمد کي پٽن ۽ ڌيئرن جو ڪافي اولاد آهي. محمد اسماعيل عرف ڪاڪا، نور محمد جو سڀني کان ننڍو پٽ آهي جنھن جو بہ ڪافي اولاد آهي جيڪي ڪجهہ هنري ڪم ڪن ٿا. ڪي پرائيويٽ نوڪريون ۾ آهن.
نور محمد جو وڏو فرزند احمد خان آهي جيڪو تقريبن منھنجو هم عمر آهي. هو صرف پرائمري تائين تعليم پڙهيو. پوءِ پنھنجي موروثي زمين سنڀاليندو رهيو ۽ پنھنجي مال جي سنڀال ڪندو رهيو آهي. احمد خان جو وڏو پٽ غلام مصطفى آهي. جنھن جو ذڪر الڳ صفحي تي لکجي ٿو.
فقير اسماعيل مٿي ڄاڻايل محمد علي جو چوٿون نمبر پٽ هو جنھن فقير شادي نہ ڪئي هئي. سفيد ڪپڙا پائيندو هو ۽ مٿي تي بہ سفيد پڳ ٻڌندو هو درگاه لواري شريف جي روضه مبارڪ جو دربان هو. مقرر وقت تي درگاه جو دروازو کوليندو ۽ مقرر وقت تي بند ڪندو هو. پاڻ قرآن شريف ترنم ۾ پڙهڻ ۽ صوم صلات جو پائبند ماڻھو هو. درگاه جا مريد سندس تمام گهڻو احترام ڪندا هئا. کائنس دعائون گهرندا هئا. فقير ۾ ذاتي طور انا يا تڪبر نہ هوندو هو هر وقت ڪنڌ هيٺ ڪري هلندو هو. کلي ڳالھائيندو هو. مون جڏهين کان ڏٺو. هو رهندو ئي لواري شريف جي درگاه جي آس پاس هو. ڳوٺ نہ ايندو هو.

دوست علي جو پاڙو

احمد، دوست علي، خدا بخش، شير محمد، فيض محمد ۽ محمد عبدالرحمان جا ڇھہ پٽ هئا. هي جڏهن مير غلام شاھہ جي پڊ تان 1952ع ڌاري لڏيا تہ احمد، ٽنڊو جان محمد لڳ ڳوٺ ربو ٽالپر ڏانھن هليو ويو. باقي مير جانڻ واري ڳوٺ جي ڏکڻ پاسي مير فضل محمد جي ٻني ۾ اچي ويٺا اهي سمورا ڀائر ۽ سندن اولاد منھنجو ڏٺل هو دوست علي ٻڪريون چاريندو ٽامي جا ٿانو قلعي ڪندو ۽ ٻني پوکيندو هو. سندس ٽي پٽ هئا وڏو پٽ اميد علي کي اولاد ڪونہ ٿيو هو.
ذهني بيماري سبب هو ڪنھن بہ ڪم ڪار جو نہ رهيو هو. ٻيو نمبر پٽ الهداد ۽ ٽيو نمبر پٽ حاجي حسين مون سان گڏ پڙهندا هئا حاجي حسين کي بہ ذهني بيماري ٿي هئي جيڪو جواني ۾ وفات ڪري ويو. الهداد کي اولاد ٿيو. سندس وڏو پٽ باقر علي پرائمري استاد ٿيو جيڪو هن سال وفات ڪري ويو آهي الهداد کي پنج پٽ ٿيا جن مان هن وقت تائين ٽي وفات ڪري چڪا آهن. شير محمد بہ هاري ماڻھو هو. سندس ٽي پٽ ٿيا وڏو فضل محمد جيڪو مون سان گڏ سنڌي فائنل جي تياري ڪندو هو. پر امتحان ڪونہ ڏنائين. جواني ۾ انڊهلي کان لڏي مير غلام شاھہ جي زمين ڍنڍي تي وڃي رهيو. جيڪو ٿورا سال ٿيا وفات ڪريو ويو آهي. ٻيو نمبر پٽ نبي بخش هو جيڪو منھنجو هم عمر هو. اسان گڏجي مينھون چاريندا ۽ اسڪول ويندا هئاسون. نبي بخش پرائمري اسڪول مان جلد نڪري ويو مال چاريندو. گڏھہ گاڏو واهيندو هو. شير محمد جو آخري پٽ استاد حاجي خان آهي. جنھن انڊهلي جي اسڪول تي 20 سالن کان وڌيڪ عرصو محنت ڪري ٻارن کي پڙهايو آهي. محنتي اڻ ورچ استاد رهيو آهي.
محمد جو هڪڙو پٽ جان محمد ٿيو جيڪو ڪجهہ ٽائيم فوج ۾ ويو پر فوج ڇڏي آيو. پوءِ آرمي شگر مل بدين ۾ ڊيوٽي ڪندو آهي. خدا بخش کي چار پٽ ٿيا. وڏو پٽ حاجي صادق جنھن جو اولاد هن وقت مزدوري ڪندو آهي. ٻيو پٽ سليمان، ٽيو نظر محمد، چوٿون غلام نبي ٿيو آهي. حاجي صادق کي پٽ آهن پاڻ گذاري ويو. خدا بخش جي پٽ سليمان جو هڪ پٽ فوج ۾ آهي. نظر محمد کي ٻہ پٽ آهن. فيض محمد جا ٻہ پٽ هڪ الھبخش ٻيو عبدالحڪيم هئا. جن جو اولاد موجود آهي. دوست علي بزرگ، دعا پٽ جھڙو ماڻھو هو. کائنس هارپ تي مليل زمين جو نمبر مير فضل محمد ڏنو هو. زمين صحيح آباد نہ ڪري سگهيو تہ مير فضل محمد کائنس اها زمين کسي ورتي. هن چيو تہ اگر اهو نمبر مونکي پوکڻ لاءِ نہ ٿو ڏين تہ تون بہ ڪونہ پوکيندي. ان نمبر مان ڪامارو شاخ نڪتي نمبر خراب ۽ ختم ٿي ويو. ان ڏينھن کان ماڻھو کيس درويش چوڻ لڳا هئا.

ڏاڏا آدم جو پاڙو

ڏاڏو آدم، وچون پڊ، فضل محمد ٽالپر وارو ختم ٿيو تہ پاڻ مير جانڻ جي ڳوٺ ۾ اچي ويٺا. ڏاڏي آدم وارا پاڻ ۾ ڇھہ ڀائر هئا. جن جو شجرو هن طرح مليو.
رامڻ

آدم ولي محمد


محمد خان رامڻ درويش موسى

غلام شاھہ حاجي محمد علي يار محمد نانا الھبخش خدا بخش ماستر
(جوڳي)
حاجي فتح علي


حافظ اسماعيل حاجي علي بخش آدم شيرل حاجي محمود حاجي علي محمد
وفات 1974 (لااولاد) (ڌيئرون) (لاولاد) (هڪ نياڻي)


لطف عــــــلي محمد بخش محمد بچل
(وفات 1973)


نواز علي علي اصغر علي اڪبر حاجي اسماعيل حاجي علي محمد
(استاد) (فوج)
ڏاڏي آدم جي پاڙي ۾ ڄاڻايل ڪل ڇھہ (6) ڀائر هئا ڏاڏو آدم ۽ اڪثر ڀائر ڳوٺ فضل محمد ڦٽو تہ لڏي اچي مير جانڻن وٽ، واه جي ڪپ تي گهر ٺاهي ويٺا. اها ٻني پير حاجي حسن بخش جي هئي. ڏاڏي آدم جو گهر ۾ هڪ ننڍو دڪان هوندو هو آئون آچار ۽ ٻيو گهر جو سامان 1950ع ڌاري سندس گهرو دڪان تان وٺڻ ويندو هئس. ڏاڏو آدم لواري شريف جو پڪو معتقد هوندو هو جيڪو ڏهاڙي يا چوٿي پاڪ تي لواري شريف ڳوٺ انڊهلي جي عورتن جو قافلو پيدل وٺي ويندو هو سندس ڀاءَ علي بخش 1953ع ڌاري حج ڪري آيو هو. آئون بابا سان گڏ کيس مبارڪ ڏيڻ ويا هئاسون حاجي علي بخش وٽ ڪجهہ مينھون هونديون هيون. جيڪي ڌنار چاريندا هئا. مون جڏهين ڏٺو تمام پوڙهو هوندو هو ڳوٺ جي وچين مسجد جو پيش امام هوندو هو. حافظ اسماعيل جو پٽ لطف علي منھنجي ڀاءَ غلام محمد جو دوست هوندو هو. انڊهلي ۾ هڪ ريزڪي دڪان بہ کوليو هئائون. لطف علي ڄام شورو جي LMCH ويجهو هڪ ماني جي هوٽل بہ کولي هئي. لطف علي ڪنھن بيماري سبب جواني ۾ 1973ع ۾ وفات ڪري ويو. محمد بخش آرمي شگر ملز ۾ نوڪري ڪندو رهيو هاڻ رٽائرڊ آهي، علم نجوم ۽ علم جعفر ڄاڻندو آهي. ان بنياد تي ماڻھن جي گم ٿيل شين جو پتو ٻڌائڻ تعويز لکڻ جھڙا ڪم ڪندو رهندو آهي.
حاجي علي محمد منھنجي جنم کان اڳ گذاري ويو هو. هن جو هڪ پٽ محمد بچل ڳوٺ انڊهلو ۾ مزدوري ڪندو ۽ هارپ ڪندو رهيو. کيس هڪ ئي پٽ هو جنھن جو نالو پنھنجي والد جي نالي مطابق يعني حاجي علي محمد رکيو هئائين. حاجي علي بہ پرائمري تائين پڙهيو سال 1995 ۾ وفات ڪري ويو کيس پنج پٽ آهن. آدم، شيرل، آصف، عبدالباري، باسط.
آدم ۽ شيرل (شير محمد) حاجي علي کي سندس پھرين گهر واري مان پيدا ٿيا آهن ۽ اها مائي جڏهين وفات ڪري وئي تہ ٻي شادي، غلام محمد پٽ محمد اسماعيل جي نياڻي سان ڪئي هئائين. جنھن مان آصف، عبدالباري ۽ باسط پيدا ٿيا.

عبدالله واڍي جو پاڙو

عبدالله واڍو، اسان جي ڳوٺ جو پھريون ماڻھو واڍڪو ڌنڌو ڪندڙ ماڻھو هو. مون ننڍي هوندي، جڏهين اڃان ڪاٺ چيرڻ جون مشينون عام نہ ٿيون هيون. يا بدين ۾ ڪاٺ چيرڻ جو ڪوبہ ڪارخانو نہ هو. تڏهين عبدالله ۽ سندس گهر واري کي “ڪرٽ” سان ٿلھا ٿلھا ڪاٺ چيريندي ڏٺو هوئم هون بہ ڳوٺ جا اڪثر ماڻھو سڀ پورهيت رهيا آهن. عبدالله جو شجرو ڪجهہ هن طرح مليو آهي.
(حاجي رامڻ جو اولاد)

حاجي جعفر خان

عبدالله قادر بخش


الھہ بخش محمد قاسم محمد صديق

فتح محمد نور محمد محمد رحيم جاويد
(لااولاد هو ۽ جواني ۾ 1972
۾ وفات ڪري ويو) منظور احمد
2016ع ۾ والد علاج لاءِ ڪراچي وٺي ويو
جتي وفات ڪري ويومنظور جا ٽي پٽ آهن


تيمور حسنين فراز عزير احمد
الھہ بخش اسلاميہ ڪاليج ۾ پٽيوالو هو رٽائرڊ آهي سندس پٽ فوج ۾ آهي. محمد قاسم استاد هو رٽائرڊ آهي. محمد صديق HST هو جنھن بہ رٽائرمنٽ ورتي آهي نور محمد NRSP ۾ بورچي هو رٽائرڊ آهي محمد رحيم جا ڇوڪرا ذاتي ڪاروبار ۾ آهن معاشي طرح خوش آهن. جاويد هاري آهي.
خليفو خير محمد هن پاڙي جو رهواسي هو. هي حسين جو پٽ هو ننڍي هوندي کيس والدين پير صاحب حوالي ڪيو هو. ان ڪري خليفو سڏبو هو کيس ٻن نياڻين جو اولاد ٿيو. پاڻ وفات ڪري ويو آهي.

حاجي لعل بخش ٽالپر جو پاڙو

حاجي لعل بخش جنھن کي حاجي لعل خان بہ سڏيو ويندو آهي هي ڳوٺ انڊهلي جي مردن ۾ سڀني کان وڏي ڄمار جو آهي، جڏهين تہ ذڪر ڪيل مير غلام الله جي والدہ جيڪا سڄي ڳوٺ ۾ وڏي ڄمار جي صحتمند آهي. اها سندس وڏي ڀيڻ آهي. حاجي لعل خان حاجي ڏتل ٽالپر جو ٻيو نمبر پٽ آهي. ڳوٺ فضل محمد ٽالپر جي پھرين ڳوٺ مان لڏپلاڻ جا سمورا واقعا کيس ياد آهن، اسان جيڪي ڳوٺ خيرو ٽالپر لڳ غلام شاھہ کان 1943ع ۾ لڏي هتي آيا هئاسون. اها سموري روئداد کيس ياد آهي ٻڌائي ٿو تہ سندس والد حاجي ڏتل ۽ غلام محمد ٻئي ڀائر هئا. غلام محمد وڏو هو. شاديءَ ڪيائين تہ کيس ٻن پٽن جو اولاد ٿيو تہ پاڻ گذاري ويو. سندس اهي ٻہ پٽ محمد اسماعيل ۽ مولوي جان محمد ٿيا. محمد اسماعيل انڊهلي ۾ ئي رهندو رهيو پر جان محمد عربي فارسي ۽ ڪجهہ ديني علم سکي. ٽنڊو جان محمد هليو ويو اتي مير خدا بخش جيئنداڻي ٽالپر وٽ ڪنھن مسجد ۾ صوم صلات لاءِ رکيو ويو. جتي هو ديني تعليم بہ پڙهائيندو هو ۽ جان محمد کي چار پٽ ٿيا. وڏو پٽ عبدالڪريم دينيات جو ليڪچرار ٿيو سندس ٻہ ٻيا پٽ فضل الرحمان، عبدالغفور ڊاڪٽر ٿيا ۽ رٽائرڊ بہ ٿي ويا هڪ پٽ حاجي عبدالستار جنھن انڊهلي مان شادي ڪئي آهي اهو هاءِ اسڪول ٽنڊو جان محمد ۾ استاد آهي. ۽ انڊهلي ۾ وقت بہ وقت ايندو رهندو آهي. ڪچھري جو ڪوڏيو آهي، حاجي ڏتل جا پھرين گهر واري مان ٻہ پٽ فضل محمد ۽ لعل خان ۽ ٻہ نياڻيون ٿيون. جڏهين اها مائي جيڪا منھنجي پڦي هئي گذار وئي تہ ٻي شادي بابا جي ڀاڻيجي سان ڪيائين جنھن مان کيس هڪ پٽ محمد خان ۽ 6 ڌيئرون پيدا ٿيون.
حاجي لعل خان پنھنجي جواني ۾ انتھائي باهمت ۽ ڪم ڪار جو سچو مرد ماڻھو هو. تعليم حاصل ڪانہ ڪئي هئائين صرف قرآن شريف گهر پڙهيو هو منھنجي ڀائرن، جان محمد ۽ الھبچائي سان گڏجي ميلا ملاکڙا گهمڻ، ڀلا ڍڳا ۽ ڀليون مينھون ڌارڻ جا ڪم ڪندو هو. حاجي ڏتل زمينون مقاطعا کڻندو هو. اها ٻني ڪجهہ پاڻ پوکيندا هئا ۽ وڌيڪ هارپ تي ڏئي ڇڏيندا هئا ڳوٺ ۾ سندن پنھنجي ڪابہ ٻني / زمين نہ هئي پوءِ بہ هو ڳوٺ ۾ زميندارن کان گهڻو خوش حال رهندا هئا. پورهيو ڪرڻ سندن مرڪ هوندو هو سندس گهر واري حاجي فتح علي جي اڪيلي نياڻي هئي جيڪا حاجي فتح علي وانگر لواري شريف درگاه جي پڪي معتقد هئي جڏهين پير گل حسن صاحب دنيا مان رحلت ڪئي درگاه تي پير فيض محمد پنھنجو حق جتايو تہ درگاه جا مريد ٻن حصن ۾ ورهائجي ويا. (1) پير فيض جي طرف تہ ٻيا پير گل حسن صاحب جي نياڻي بي بي جي طرف ٿيا ڳوٺ انڊهلو بي بي جي طرف ٿيو تہ حاجي لعل خان جي گهرن واريءَ مائي حاجاڻي بہ بي بي جي خاص صحبت ۾ رهڻ لڳي. پوءِ سڄي سنڌ ۾ لواري شريف جي مريدن پاران بي بي جي جي / پير حسن قادر (بي بي جو پٽ) کي دعوتون ملنديون هيون يا ڪي نياپا ملندا هئا تہ اهو ڪم حاجي لعل خان سچائي سان نڀائيندو رهيو آهي. حاجي لعل خان ميلا گهمڻ، شڪار ڪرڻ جو شوقين رهيو آهي.
حاجي لال خان کي (5) پٽ ٿيا. حاجي نور محمد، علي بخش، عبدالستار، عبدالغفور، الھہ بخش جن مان عبدالغفور جواني ۾ وفات ڪري ويو. حاجي نور محمد ۽ عبدالستار جو ذڪر اڳتي ايندو، حاجي لعل خان جو شجرو هيٺين طرح آهي


مير محمد


احمد خان فضل محمد
(ڏسو مولوين جو پاڙو)

حاجي ڏتل غلام محمد
(ڏسو مولوين جو پاڙو)

حاجي فضل محمد لال خان محمد خان
(هڪ نياڻي جو اولاد)


حاجي نور محمد علي بخش عبدالستار عبدالغفور الھہ بخش
(جواني ۾ گذاري ويو)

حاجي محمد علي جو پاڙو

حاجي محمد علي خدا بخش جو پٽ هو، حاجي محمد علي، حاجي خدا بخش ۽ حاجي شير محمد پاڻ ۾ ٽي ڀائر هئا هنن جو شجرو هيٺ لکجي ٿو، هي شاھہ گهريو لڳ ڳوٺ حاجي خدا بخش مان لڏي آيا هئا، هنن ۾ حافظ الھبخش وڏو حڪيم هو ۽ ٽي ڀائر اسان جي ڳوٺ ۾ نيڪ نيت بزرگ ۽ حاجي هئا سندن شجرو هيٺين طرح آهي.

خدا بخش (شاھہ گُهريو لڳ جاگيردار ۽ سندس نالي سان پڊ آهي)


غلام الله محمد علي

حافظ الھبخش حڪيم خدا بخش
(لااولاد)


حاجي محمد علي حاجي عبدالرحمان حاجي شير محمد


خدا بخش نور محمد الھبخش غلام الله محمود غلام محمد يعقوب احمد

محمد بخش محمد خان محمد محمد صديق عبدالرحيم

عبدالعزيز محمد امين محمد اسلم نور الدين عبدالحميد مشتاق علي

محمد علي “اَٺُو” جو پاڙو

محمد علي “اَٺُو” جيئن تہ پھلوان ۽ همت ڀريو هوندو هو. اَٺور پاڏي کي اڪيلو جهلي ڪيرائي وجهندو هو انھيءَ ڪري کيس “اَٺُو” معنى پھلوان چوندا هئا. محمد علي ۽ سندس خاندان شاھہ گهريو لڳ ڳوٺ مير خدا بخش کان لڏي نہ آيا هئا. پر هي ڳوٺ خيرو خان ٽالپر لڳ غلام شاھہ کان 1939ع ۾ آيا هئا. ڳوٺ فضل محمد ٽالپر ۾ اچي ويٺا هئا.
محمد علي ۽ عبدالله جو شجرو ٻي صفحي تي موجود آهي محمد علي جا ٽي پٽ ٿيا. احسان علي کي ٽي ڌيئرون هيون. پاڻ جواني ۾ گذاري ويو. نور محمد، ياري باشي وارو ماڻھو هو. ڳوٺ ۾ ڳائڻا گهرائڻ، درين جي راند ۾ مقابلا ڪرائڻ، ڀلا ڍڳا، ڀليون مينھون ڌارڻ جو شوقين هو. چون ٿا تہ هي اڃان جڏهين ڳوٺ مير غلام شاھہ ۾ ويٺو هو. تڏهن سندس ڳوٺ ۾ اوطاق تي ڳائڻ ڪرائيندو هو تہ وري ٻي ڏينھن جاني گهراماڻي، مير جانڻ واري ڳوٺ ۾ ڳائڻ ڪرائيندو هو. اهڙي طرح ڳوٺاڻن ۾ دلچسپ شوق ۽ مقابلا هلندا رهندا هئا.


احسان علي


محمد علي (اٺو) علي مراد جهان خان
(لااولاد)
الھبچايو

احسان علي نور محمد علي بخش جان محمد (A)
(صرف ٽي ڌيئرون)

احسان علي علي مراد معشوق علي مظفر علي سڪندر


خدا بخش انور علي غلام رسول
(لااولاد)

الطاف نياز علي انصار
محبوب منصور

جان محمد (A)


الھبچايو پير بخش حضور بخش ڌڻي بخش
(استاد رهيو) (سنڌ پوليس) (فوج) (آرمي شگر مل)

نور محمد جا ٽي پٽ ٿيا. وڏو پٽ خدا بخش اسان جو هم عمر هو. صرف پرائمري تائين پڙهيو. کيس اسلاميہ ڪاليج بدين ۾ پٽيوالي جي نوڪري ملي وئي پر جواني ۾ فوت ٿي ويو. خدا بخش جا 5 پٽ آهن نور محمد جو ٻيو نمبر پٽ انور علي آهي. جنھن جا ٻہ پٽ آهن. ۽ نور محمد جو ننڍو پٽ غلام رسول آهي جيڪو ذهني طرح تندرست نہ آهي ۽ کيس شادي بہ نہ ڪرائي وئي آهي.
محمد علي جو ٽيو نمبر پٽ علي بخش ٽنڊو باگو هاءِ اسڪول ۾ پڙهيو مئٽرڪ پاس ڪري. سڪرنڊ ايگريڪلچر ڪاليج مان ايگريڪلچر اسسٽنٽ فيلڊ مين جي ڊگري ورتائين هو بدين ۾ ايگريڪلچر فيلڊ مين ٿي رهيو ۽ رٽائرڊ ڪيائين علي بخش کي پنج پٽن جو اولاد آهي. سندس وڏو پٽ احسان علي پرائمري استاد رهيو هو هاڻ رٽائر آهي. ٻيو نمبر پٽ علي مراد آهي جيڪو ضلع ڪائونسل ۾ ملازم آهي علي بخش جا پٽ ائڪٽو، سرگرم آهن ڳوٺ جي مسئلن ۾ دلچسپي ڏيکاريندا آهن پنھنجي همت سان اوطاق ٺاهي اٿن ان ۾ پنھنجون مينھون ڍڳيون مال واڙيندا آهن.

گلڻ جو پاڙو

گلڻ ڀرڳڙي هو، هن جو اصل ڳوٺ پٻڻ هو، پٻڻ ٽنڊوالھيار ويجهو آهي. هن کي سندس همت ۽ انتظامي طور بھتر ڪارڪردگي تي کيس لواري شريف جي بزرگ خواجہ محمد سعيد مڪي واري صاحب ديھہ چارو ۽ ديھہ ڍنڍي جي زمين آباد ڪرڻ لاءِ کيس ڪاردار مقرر ڪيو هو. لطف علي ٽالپر کيس پٻڻ مان وٺي آيو هو. کيس پنھنجي نياڻي سان شادي بہ ڪرائي هئائينس اها ڳالھہ تقريبن اوڻهين صدي جي آخر 90-1880ع جي ٿي سگهي ٿي.
گلڻ جا ٻہ پٽ ٿيا هڪ جو نالو عبدالله هو ۽ ٻي جو نالو راوت خان، عبدالله جي گهر ۾ محمد علي جي ڀيڻ هئي عبدالله جا ٻہ پٽ ٿيا. هڪ گلڻ ۽ ٻيو فضل محمد گلڻ ۽ فضل محمد ٻئي ڪامارو شاخ تي ايريگيشن کاتي پاران بيلدار مقرر ٿيا. گلڻ ۽ فضل محمد جي اولاد جو شجرو هيٺ ڏنو ويو آهي.
راوت خان احسان علي جي گهران شادي ڪئي هئي. راوت خان کي ٽي پٽ ٿيا. جن جو شجرو ڏنو ويو آهي. لطف علي هاري ماڻھو هو. سندس کوڙ ڳالھيون کل ڀوڳ جھڙيون هونديون هيون. لطف علي کي بہ بدين جي فوجي اڏي ۾ ڪُلي جي پڪي نوڪري ملي وئي هئي. هو سڄي حياتي ذميواري سان ڊيوٽي ڪندو رهيو. کيس پُٽاڻو اولاد ڪونہ هو. راوت جو ٻيو نمبر پٽ محمد صديق آهي. جنھن کي سائين لطف علي هاءِ اسڪول بدين ۾ پٽيوالي جي نوڪري وٺي ڏني. محمد صديق کي ٻہ پٽ ۽ هڪ نياڻي ٿي. سندس وڏي پٽ جو نالو راوت رکيو هئائين جنھن کي 14 سال ڄمار ۾ هڪ لاعلاج بيماري ٿي پئي. جيڪو 8 ڏھہ سال بيماري سان مقابلو ڪندو رهيو آخر فوت ٿي ويو. محمد صديق جو ٻيو نمبر پٽ غلام قادر آهي. جنھن کي 1982 ۾ پرائمري استاد جي نوڪري ملي پنھنجي سمجهہ سان 34 سال محنت ۽ ايمانداري سان نوڪري ڪري رٽائر ڪيائين. غلام قادر کي ٽي پٽ آهن جن مان هڪ فوج ۾ اليڪٽرانڪ جي اوزارن جو ٽيڪنيشن آهي غلام قادر زنده دل خوش طبع قسم جو ماڻھو آهي جيڪو 1984ع کان عوامي تحريڪ ۾ شامل رهيو آهي. اڄ تائين هن سياسي پارٽي جي مختلف محاذن ۽ ذميوارين ۾ ايمانداري سان ڪم ڪندو رهيو آهي. کيس مطالع ڪرڻ سياسي پارٽي جي تبليغ ڪرڻ، جيڪا بہ ڳالھہ کيس صحيح نظر اچي ٿي ان جو پرچار ڪرڻ ۾ هر وقت سرگرم عمل رهندو رهيو آهي.
راوت خان جو ٽيو نمبر پٽ حاجي خان آهي. جيڪو ٽنڊو باگو هاءِ اسڪول مان مئٽرڪ پاس ڪري پرائمري استاد ٿي رهيو. هاڻ رٽائر آهي جنھن جي خاندان جو شجرو هيٺ ڏنو ويو آهي. حاجي خان کي ٽي پٽ ٿيا. وڏو پٽ محمد اسلم پرائمري استاد رهيو آهي. هاڻ رٽائرڊ آهي. حاجي خان جو ٻيو نمبر پٽ محمد سليم هو. جيڪو بہ پرائمري استاد هو جنھن کي 29 فيبروري 2018ع تي دل جو دورو پيو ۽ اچانڪ فوت ٿي ويو. محمد سليم، سڄي ڳوٺ ۾ تمام سٺو سماجي ورڪر هو. خاص ڪري ڳوٺ جي بجلي جا معاملا حل ڪرڻ ۾ پيش پيش هوندو هو. محمد سليم منھنجو نياڻو هو. هو استادن، ذاتي دوستن توڙي عام ماڻھن ۾ پنھنجي پر خلوص طبيعت سبب تمام مقبول هو. سليم کي هڪ پٽ ٻہ نياڻيون آهن. حاجي خان جو ٽيو نمبر پٽ عبدالنعيم، هڪ سرڪاري کاتي ۾ ملازم آهي. عبدالنعيم بہ ڪنھن حد تائين سوشل ورڪر آهي.

حاجي گلڻ (ڀرڳڙي)

عبدالله راوت


گلڻ فضل محمد

نبي بخش نور محمد حبيب الله محمد رفيق محمد امين


لطف علي محمد صديق حاجي خان
(نياڻين جو اولاد)

راوت غلام قادر
(لااولاد)

محمد امجد عابد علي محمد ابراهيم



محمد اسلم محمد سليم عبدالنعيم

حيدر ٽالپر جو پاڙو

حيدر ٽالپر شروع کان ڳوٺ فضل محمد ٽالپر جو ويٺل هو. سندس شادي نبي بخش ڀرڳڙي جي ڳوٺ مان ڪنھن ڀرڳڙي مائي سان ٿي هئي. حيدر خواجہ محمد سعيد قدس ره کان لواري شريف جو مريد ٿيو هو. حيدر تمام سٺو شاعر هو. سندس گهڻي شاعري گم ٿي وئي آهي. پر سندس ٻہ لوڪ قصا. هڪ ڪانگ جو قصو ٻيو ڍڳي جو قصو ماڻھن کي برزبان ياد هوندا هئا اهي فقير شير محمد ٽالپر هٿ ڪري ورتا. حيدر جو پٽ حسين هو. ان جا ٻہ پٽ ٿيا. هڪ جو نالو اسماعيل هو. جيڪو انڊهلي جي مير عبدالستار جو والد هو. ۽ ٻيو جو نالو حيدر رکيو ويو هو. حيدر ڳوٺ فضل محمد مان 1939ع تي لڏپلاڻ ٿي تہ ڳوٺ خديداد ڏانھن لڏي ويو. هن حيدر جا ٽي پٽ ٿيا انھن جا نالا جمن، امام بخش ۽ حسين آهن. عبدالستار جا ٽي پٽ ٿيا. جن مان هڪ فوت ٿي ويو. باقي محسن علي ۽ ماجد علي هن ڳوٺ ۾ ويٺا آهن.
مير عبدالستار، غلام قادر پليجو وٽ ضلع ڪائونسل جي ٽيڪس جي ٺيڪيداري ۾ ڪيترن ئي ضلعن جو انچارج رهيو. جڏهين کان عوامي تحريڪ انڊهلو ۾ ڪم شروع ڪيو هو تڏهين کان عبدالستار ضلع بدين جي SST جو اڳواڻ هو. هي هوشيار ليڊرشپ جا لاڙا رکندڙ، تمام وڏي ياري باشي وارو ماڻھو هو. مون جڏهين سائنس سوسائٽي پاران ماهوار سائنس جنرل 1990ع ۾ ڪڍڻ شروع ڪيو تہ عبدالستار هن ڪم ۾ ڀرپور سھڪار ڪيو. ديوان ڀمرلال سندس ويجهو دوست هو. ان کي بہ رسالي جي ڪم ۾ شامل ڪيائين عبدالستار کي ڪاري سائي جي خطرناڪ بيماري ٿي پئي ان ۾ وفات ڪري ويو. سندس ٻہ پٽ ڳوٺ جي نوجوانن ۾ سرگرم آهن. محسن علي کي ٽائون ڪميٽي ۾ سرڪاري نوڪري آهي ۽ ماجد علي يونيورسٽي مان گريجوئشن ڪرڻ کان پوءِ پرائيويٽ ڪمپنين ۾ روزگار سان آهي. حيدر ٽالپر جي شاعري جا ٻہ شعر الڳ صفحي تي موجود آهن.


حيدر شاعر

حسين


اسماعيل حيدر


عبدالستار جمن امام بخش حسين
(هي ٽئي ڀائر خديداد ۾ رهن ٿا)

محسن علي ماجد علي

مير بھادر جو پاڙو

حسين ۽ اسماعيل ٻئي مير محمد جا پٽ هئا، مير محمد شاھہ گهريه لڳ ڳوٺ خدا بخش کان 19 صدي جي وچ ڌاري لڏي آيو هو تہ حسين ۽ اسماعيل ٻئي محنتي ۽ اڻ ورچ ماڻھو هئا. حسين ٿانو وڪڻندو هو. ٻنيون پوکيندو هو محنت سندس رڳن ۾ سمايل هئي. حسين کي هڪ پٽ مير محمد نالي ٿيو. جنھن کي هن ايگريڪلچر ڪاليج، سڪرنڊ ۾ ايگريڪلچر فيلڊ مين جو ڪورس پڙهايو. جنھن فيلڊ اسسٽنٽ طور ايگريڪلچر ۾ 30 سال سروس ڪئي. مير محمد وڏي شوق سان شطرنج راند ڪندو رهيو آهي، مير محمد جو وڏو پٽ غلام نبي، پرائمري استاد ٿي رهيو ۽ رٽائرڊ ڪيائين ۽ مير محمد جو ٻيو نمبر پٽ اصغر علي آهي جيڪو ڳوٺ انڊهلي ۾ هڪ سبزي جو دڪان هلائي ٿو. پنھنجو بھتر ڪاروبار بنائي ويو آهي. اصغر ڪافي سال ضلع ٽيڪس ۾ ڪلرڪ طور بہ رهيو. اصغر پنھنجا ڇوڪرا يونيورسٽي ۾ پڙهائيا آهن مير محمد جو ٽيو نمبر پٽ محمد اسلم آهي جنھن بہ ڳوٺ ۾ ننڍو دڪان کوليو آهي، رڪشه ٽيڪسي طور بہ هلائي ٿو. اسماعيل مالوند ماڻھو هو. اسماعيل جا ٻہ پٽ ٿيا وڏو پٽ علي بخش، ٺٽہ شگر مل ۾ ڪافي سال ملازم رهيو. ۽ ٺٽہ شگر مل ۾ ورڪر يونين ۾ سرگرم ۽ ليڊر هو. هن وقت ڳوٺ ۾ ريزڪي دڪان هلائي ٿو علي بخش عوامي تحريڪ جي سمورين ذميوارين ۾ سرگرم رهيو آهي.
اسماعيل جو ٻيو نمبر پٽ بھادر آهي، جيڪو پرائمري استاد آهي پرائمري استادن جي تنظيم پ ٽ الف ۾ سرگرم اڳواڻ رهيو آهي. ضلع بدين جو صدر بہ رهيو آهي. عوامي تحريڪ جي سرگرمين ۾ اڃان تائين حصو وٺندو آهي. بھادر ڳوٺ جي ڪمن ۽ مسئلن ۾ ڀرپور حصو وٺندو رهيو آهي. ڳوٺ جي ڪيترن ئي سماج ڀلائي جي ڪمن ۾ اڳواڻي جو ڪردار ادا ڪندو رهيو آهي گرلس پرائمري اسڪول بوائز مڊل اسڪول، ڳوٺ جو رنگ روڊ ۽ ڳوٺ جا ننڍا وڏا مسئلا حل ڪرڻ ۾ اڳواڻي جو ڪردار ادا ڪيو آهي.
بھادر پنھنجي اولاد کي ڀرپور تعليم ڏياري آهي، سندس نياڻي استاد آهي ۽ ڇوڪرو بہ پرائيويٽ نوڪري ۾ آهي. مير محمد جو شجرو هيٺ لکجي ٿو.
مير محمد


حسين بخش محمد اسماعيل


مير محمد علي بخش بھادر




غلام نبي اصغر علي محمد اسلم



اسماعيل وسيم آفتاب

مير جعفر خان جو پاڙو

مير جعفر خان مون ڏٺو هو. سندس جنم 25-1920 ڌاري ٿيو هوندو. مير جعفر کي وڏن کان ڪجهہ زمين ورثي ۾ ملي هئي. جيڪا مختلف وقتن تي مختلف ڳوٺاڻا هارپ تي آباد ڪندا هئا پر زراعت مان خاص آمدني ڪانہ ٿيندي هئي. انھيءَ ڪري مير جعفر خان کي مزدوري ڪندي يا ننڍا ننڍا ڪاروبار ڪندي مون ڏٺو هو. هن بہ ڳوٺ جي اڪثر ڳوٺاڻن وانگر ٿانو کڻي وڃي واپار ڪرڻ جو ڌنڌو ڪيو هو.
مير جعفر خان بہ ڪافي سالون ٿانو وڪڻندو رهيو. پوءِ 66-1965ع ڌاري بدين ۾ سبزي جي پڙي بہ لڳائي هئائين ڪجهہ وقت کان پوءِ فروٽ جو ڪاروبار بہ ڪيائين. مير جعفر 60 سالن جو ٿيو هوندو تہ کيس اکين ۾ ڪارو پاڻي ٿي ويو. پوءِ پاڻ نظر کان ويھي رهيو. جيئن تہ مير جعفر خان ڪچھري جو ڪوڏيو هوندو هو. انھيءَ ڪري محفل ۾ ڪچھري ۾ ويٺلن يا ٻاهران آيل مھمانن جي خوب دل وندرائيندو هو. مير جعفر جا پٽ مير يار محمد، مير انور جڏهين پڙهي پيا تہ سندس گهر ۾ خوش حالي اچي وئي مير جمفر خان 1995ع ۾ وفات ڪئي.
مير جعفر خان جا ٽي پٽ ٿيا. ٽئي پنھنجي صلاحيتن آڌار نالي واريون شخصيتون ٿيا. مير يار محمد 74-1973ع ڌاري آرمي شگر ملز کوسڪي ۾ فيلڊ مين کان نوڪري شروع ڪئي. هو پنھنجي ڌنڌي ۾ باهمت هوندو هو. اڳتي وڌي مختلف شگر ملن ۾ اهم عھدن تي رهيو. زندگي جا آخري اٺ ڏھہ سال هو مختلف شگر ملن ۾ جنرل مئنجر (GM) جي پوسٽن تي بہ رهيو جڏهين ڊگهڙي شگر ملز ۾ GM هو تہ کيس دل جو دورو پيو. 29 نومبر 2016ع تي وفات ڪري ويو. يار محمد جي بدين ضلع جي زميندارن، سياسي اڳواڻن ۽ آفيسر طبقي وٽ ڪافي ڄاڻ سڃاڻ هئي.
مير انور علي ٽالپر، هي اسڪول ۾ پڙهڻ دوران تمام ذهين ۽ هوشيار هوندو هو. انڊهلي ۾ عوامي تحريڪ ڪم ڪرڻ شروع ڪيو تہ مير انور هن ڪم ۾ اڳتي آيو. تقريرون ڪرڻ، جلسا ڪرائڻ، خاص طور شاگردن جا جلسا ۽ پروگرامن ۾ اڳواڻي ڪندو هو. ايم آر ڊي تحريڪ دوران مير انور ضلع بدين جي ماڻھن کي سجاڳ ڪرڻ ۽ گرفتاريون پيش ڪرڻ لاءِ اتساهڻ ۾ پيش پيش هوندو هو. پوليس کان لڪي ڀڄي وڃڻ ۾ ماهر هوندو هو مير انور 87-1986ع ۾ ضلع ڪائونسل بدين جو ميمبر چونڊجي ويو. هن ڳوٺ لاءِ اسڪول بلڊنگ منظور ڪرائي. جيڪا پرائمري اسڪول جي بلڊنگ اڃان تائين موجود آهي. انور خان ڪاري سائي سبب 2015ع ۾ وفات ڪري ويو.
مير جعفر خان جو ٽيو نمبر پٽ مير عباس علي آهي سندس جنم 9 جولاءِ 1965ع ۾ ٿيو جيڪو گذريل 40-30 سالن کان ڪراچي جي گلش حديد ۾ رهي ٿو. هيءَ شروع ۾ اسٽيل مل ۾ ملازم ٿيو. پر پوءِ ڪراچي ۾ ننڍا ننڍا ڪاروبار، ٺيڪا کڻي اڳتي وڌندو رهيو. پيپلز پارٽي ۾ ڪراچي ملير جو انفرميشن سيڪريٽري آهي ۽ ڪراچي ۾ سنڌي ماڻھن لاءِ تمام بھترين سھارو آهي. ضلع ڪائونسل ملير جو ميمبر آهي ملير پريس ڪلب جو صدر بہ رهيو آهي.
مير عباس پاڻ ۽ پنھنجي اولاد کي نمايان ترقي وٺرائي آهي. ڳوٺ انڊهلي لاءِ اڃان ڪو خاص ڪم نہ ڪيو اٿس. پر سماجي ۽ سياسي طرح ڪافي اثر رسوخ وارو ماڻھو آهي. مير عباس جي نياڻي ايم بي بي ايس پڙهي پئي ۽ سندس ڇوڪرا انجنيئرنگ ۾ گريجوئٽ آهن.
شاھہ گهريو مان جيڪي پنج ڀائر لڏي آيا. هئا انھن ۾ هڪ جو نالو مدد علي هو. مدد علي جو شجرو هيٺين طرح آهي.

غلام محمد


حاجي فضل محمد مدد علي رحيم خان ابراهيم غلام شاهه

يار محمد


صادق جعفر
(لااولاد)

يار محمد انور علي عباس


مھراڻ سلمان ڪامران سجاد علي


عمران عباس عاصم عباس عرفان عباس عاطف عباس جعفر عباس
B.Tech B.E B.E (Civil) ڊپلوما

حاجي فتح علي جو پاڙو

ڳوٺ فضل محمد ٽالپر جڏهين ٻن طرفن ڏانھن لڏپلاڻ شروع ڪئي. تڏهين حاجي فتح علي جي پاڙي، مير جانڻ جي ڳوٺ ڏانھن پنھنجي روانگي ڏيکاري. حاجي فتح علي وارا پاڻ ۾ ٽي ڀائر هئا. حاجي فتح علي جو والد حاجي محمد علي ننڍي هوندي کان ڳوٺ جي بس اسٽينڊ تي (تن ڏينھن ۾ بسون نہ هلنديون هيون نہ ئي ڪي پڪا روڊ هئا. پر ڪچو رستو بدين کان ڪڇ ڏانھن ويندو هو) تي هڪ ننڍڙي جاءِ ٺاهي. ان ۾ پاڻي جا مٽ ڀري رکندو هو. جيڪو ڪم سندس وفات کان پوءِ حاجي فتح علي شروع ڪيو، هي پاڙو بنيادي طرح فقيرن يعني الله لوڪ درويشن جو پاڙو ليکبو هو. هن پاڙي ۾ يار محمد جوڳي بہ هو جيڪو لواري شريف جي بزرگن جو پڪو مريد هو. مونکي ياد آهي تہ جڏهين هر قمري مھيني جي چار تاريخ ٿيندي هئي تہ ڳوٺ واري مسجد ۾ پير صاحب جو ڄهاڙو ملھايو ويندو هو. ان جي سنڀال ۽ سرپرستي يار محمد ڪندو هو. انڊهلي ۾ ڄهاڙي جون رسمون مڪمل ڪرڻ بعد سڄي ڳوٺ جي عورتن جي اڳواڻي ڪري لواري شريف پير صاحب جي ڄهاڙي ۾ شرڪت ٿيندي هئي. اتي ڄهاڙي جي رسمن مڪمل ٿيڻ کان پوءِ وري واپس ڳوٺ وٺي ايندو هو. هن پاڙي جو شجرو هن طرح آهي.
رامڻ

آدم ولي محمد


محمد خان رامڻ درويش موسى
(لااولاد)

غلام شاھہ حاجي محمد علي يار محمد نانا الھبخش ماستر خدا بخش
(ڏاڏي آدم جي (جوڳي)
پاڙي ۾احوال اچي
ويو آهي)

سليمان فتح علي عبدالله
(هڪ نياڻي)

غلام رسول بھار مبارڪ
(نانا منا)
الھبچايو

حاجي محمد علي الھبخش احسان
(هڪ ڌيءَ)
مير محمد
امداد امتياز
(ڊاڪٽر)

نور محمد عبدالڪريم محمد اسلم عبدالحميد عبداللطيف عبدالمجيد

عبدالرحمٰن جو پاڙو

هن ڳوٺ ۾ راندين، هنرن ۽ نمايان ڪارڪردگي ڏيکاريندڙن ۾ عبدالرحمٰن جو پاڙو ۽ ان جا ڪجهہ ڪردار نمايان رهيا.
هي ڳوٺ جڏهين لڏپلاڻ جو شڪار ٿيو تہ عبدالرحمٰن وارا لڏي مير جانڻ واري ڳوٺ ۾ اچي ويٺا. عبدالرحمٰن لواري شريف جي ٻنين ۽ مال جي سنڀال تي مقرر هو ۽ سندس پٽ مير محمد ملھہ سڏيو هو.
غلام حسين


خير محمد عبدالرحمان


اسماعيل دين محمد غلام محمد غلام حسين
(لااولاد)

خير محمد شير محمد اسدا الله عبدالرشيد
فاروق نعيم منصور


عبدالڪريم لائق عبدالمالڪ

غلام نبي مير محمد


ممتاز علي امير علي عبدالرحمٰن خدا بخش اڪبر الھہ بخش
(شدو)

مير فضل محمد ٽالپر جو پاڙو

مير فضل محمد ولد مير شير محمد، مير غلام شاھہ جو ننڍو ڀاءُ هو. سندس والد مير شير محمد جي پھرين گهر واري گذاري وئي. جنھن مان مير غلام شاھہ ۽ هڪ نياڻي جو اولاد ٿيو. ان بعد ٻي شادي يار محمد جوڳي جي ڀيڻ سان ڪيائين. ان مان مير فضل محمد 1914ع ۾ پيدا ٿيو. صرف مير فضل محمد اڃان 12 ڏينھن جا هئا تہ والدہ بہ گذاري وئي پوءِ کيس سندس نانيءَ پالڻ لڳي. چار سالن بعد 1918ع ۾ مير شير محمد، سندن والد بہ وفات ڪري ويو. ائين يتيم ٻارن وانگر مير فضل محمد جو بچپن گذريو. هو پنھنجي وڏي ڀاءَ مير غلام شاھہ جو تمام گهڻو احترام ڪندو هو. 1947ع ۾ ٻنھي ڀائرن پنھنجي موروثي زمين ورهائي ڇڏي. جڏهين 1939ع ڌاري ڳوٺ حاجي فضل محمد ٽالپر مان لڏپلاڻ ٿي تہ مير فضل محمد پنھنجي ڀاءَ غلام شاھہ جي لواري شريف جي زمين تي اڏيل ڳوٺ ۾ وڃي ويٺو. پر پوءِ 1947ع ۾ لڏي اچي هاڻوڪي ڳوٺ ۾ ويٺو.
مير فضل محمد ڳالھہ ٻول ۾ انتھائي نھٺو، سنجيده طبيعت هوندو هو. جڏهين بابا مير فضل محمد کان ويھڻ لاءِ هاڻوڪو پڊ تي زمين جو ٽڪر گهريو تہ مير صاحب خوشي سان ڳوٺ جي اڀرندي کان لڏي اچي هاڻوڪي موجود پڊ تي ويھڻ جي اجازت ڏئي ڇڏي اسان اڳ ۾ مير فضل جي هرلي تي ٻني پوکيندا هئاسون. ۽ سندس هاري هئاسون.
مير فضل محمد آخوند محمد صالح کي اسپتال لاءِ انھيءَ زمين ڏيڻ جي آڇ ڪئي. جتي 1976ع ۾ اسپتال BHU کوليو ويو آهي. جنھن مان هزارين ماڻھن کي علاج معالج جي سھوليت ملي ٿي. مير فضل جو اولاد ۽ شجرو هيٺين طرح آهي.


غلام محمد


حاجي فضل مدد علي رحيم خان ابراهيم غلام شاهه


شير محمد نور محمد
(لااولاد)

غلام شاهه فضل محمد


نور محمد سليمان


محمد اشرف نظير احمد عزيز احمد نديم اختر
(24 جولاءِ 2020ع
تي وفات ڪري ويو

طارق احمد خالد فضل محمد ساجد علي راشد الھہ بخش

مير غلام حيدر جو پاڙو

مير غلام حيدر پٽ مير غلام شاھہ جڏهين مير غلام شاھہ لواري شريف جي بزرگن سان ديھہ انڊهلو واري 180 ايڪڙ زمين جي بدلي ديھہ ڍنڍي ۽ ديھہ چارو ۾ 240 ايڪڙ زمين ورتي. تڏهين غلام شاھہ جا پٽ انڊهلي مان لڏي پنھنجي ماماڻن وٽ جهڏي هليا ويا. غلام حيدر، شير محمد ۽ غلام محمد تڏهين اڃان ننڍا هئا ۽ پڙهندا هئا.
مير غلام حيدر جيئن تہ سمورن ڀائرن ۾ وڏو هو. ان ڪري سڄي گهر کي صحيح هلائڻ جي ذميواري بہ مٿس هئي. پاڻ مئٽرڪ پاس ڪري انگريزي اسڪول ۾ استاد چونڊجي ويو. سندس محدود آمدني مان گهر بہ هلائيندو ۽ ڀائرن کي بہ پڙهائيندو هو ڇو تہ مير غلام شاھہ نئين زمين آباد ڪرڻ، پنھنجي وڃائيل سماجي حالت بھتر ڪرڻ ۽ ٻين مسئلن سبب پنھنجي اولاد تي ڌيان ڏيڻ ڇڏي ڏنو هو. جيئن تہ غلام حيدر وڏو هو ان ڪري گهر جي سموري ذميواري مٿس اچي وئي ۽ سندس ڀائر دل وَ جان سان پڙهڻ لڳا. غلام حيدر کان پوءِ شير محمد سمجهو ٿيو مئٽرڪ پاس ڪري ٽيليفون کاتي ۾ ملازم چونڊجي ويو. فقير شير محمد انڊهلي مان مير فضل محمد (سندس چاچي) جي گهران شادي ڪئي جنھن مان ڊاڪٽر علي نواز، ڊاڪٽر اعجاز، محمد اسلم پيدا ٿيا. فقير شير محمد انڊهلي ۾ گهر ٺھرايا. سندس ڇوڪرا بہ انڊهلي پوءِ لواري شريف ۾ مئٽرڪ تائين پڙهيا اڳتي هلي فقير شير محمد جا ٻہ پٽ ڊاڪٽر ٿي ويا ۽ هڪ پٽ اسلم تيل ۽ گئس ڪمپني ۾ انجنيئر طور چونڊجي ويو. ٽئي همراه پنھنجي پنھنجي کاتي ۾ ذميوار آهن.
غلام حيدر جو وڏو پٽ محمد بخش لاهور يونيورسٽي مان DVM جو امتحان پاس ڪري وٽرنري جو ڊاڪٽر ٿي سرڪاري ملازم طور چونڊجي ويو. جنھن هاڻ مقرر وقت کان ٻہ ٽي سال اڳ رٽائرمنٽ ورتي آهي. ڊاڪٽر محمد بخش بدين ۾ ڪو پلاٽ وٺي، جاءِ ٺھرائي اتي اچي ويٺو آهي. غلام حيدر جو چوٿو نمبر پٽ ظفر علي D.T استاد آهي گورنمنٽ هاءِ اسڪول انڊهلو ۾ پڙهائي ٿو. ڳوٺ ۾ سال ۾ هڪ دفعو پير حسن قادر جي سالگره ملھائي ويندي آهي. ظفر علي سالگره جي پروگرام لاءِ سڄي ڳوٺ مان چندو گڏ ڪندو آهي. ڳوٺ ۾ اگر ڪا خيرات جي ڪُني ڪبي آهي تہ سائين ظفر انھي ڪم ۾ سرگرمي ڪندو آهي. ظفر علي جو آهي ئي هڪ ڇوڪرو اظهر علي جنھن کي تازو مھراڻ يونيورسٽي مان BE ٽيڪسٽائل ۾ پاس ڪرائي اٿس. ظفر جي گهر واريءَ بہ گورنمينٽ گرلس اسڪول انڊهلو ۾ استاد آهي.
غلام حيدر جو شجرو

غلام شاهہ



غلام حيدر شير محمد غلام محمد ڪونڌر


ڊاڪٽر محمد بخش غلام رسول عبدالحڪيم ظفرعلي سليم اختر
Vit Dr. PST PST D.T

گھراماڻي پاڙو

هاڻ ڳالھہ آهي گھراماڻين جي پاڙي جي ڳوٺ انڊهلو ۾ اڪثريت بھاراڻي ٽالپرن جي آهي. ٻين پاڙن جا ماڻھو بہ آهن. گهراماڻي پاڙي جو وڏو ولي محمد 1943ع ڌاري ڳوٺ بلوچ خان ٽالپر کان لڏي انڊهلي آيو. ولي محمد کي ان وقت مون کان سواءِ باقي پنج پٽ ۽ هڪ نياڻي جو اولاد هو. نياڻي سمورن پٽن کان وڏي هئي. ان جي شادي ڳوٺ گل محمد ٽالپر لڳ بخشو ديرو جي محمد خان ٽالپر سان ٿيل هئي. ياد رهي تہ محمد خان ۽ اميد علي پاڻ ۾ ڀائر ۽ لطف علي جا پٽ هئا. اميد علي جا ٽي پٽ هئا. سائين لطف علي، امام بخش ۽ سھراب خان هنن همراهن جو ذڪر اچي چڪو آهي.
ولي محمد کي سندس ڀيڻوئي ۽ حاجي ڏتل صلاح ڪئي تہ توهان ڳوٺ بلوچ خان ٽالپر مان لڏي اچي انڊهلي ويهو. پنھنجي ڀر ۾ پيل هڪ خالي پڊ جنھن تي اڳ رامڻ خان ويٺل هو. جنھن جي وفات کان پوءِ پڊ خالي ٿي ويو هو. سو ولي محمد گهراماڻي لڏو کڻي اچي هن خالي پيل پڊ کي آباد ڪيو.
ولي محمد ڪچھري جو ڪوڏيو، سانوڻ فقير، مل محمود پلي، شاھہ لطيف ۽ ٻين شاعرن جا شعر کيس ياد هوندا هئا. هُو چوندو هو تہ هڪ دفعو اگر ڪو شعر ٻڌي ورتم تہ اهو ڀلي ڪيڏو ڊگھو شعر هجي پر جلد ياد ٿي ويندو. ولي محمد ٻڌائيندو هو تہ جڏهن 1895ع ۾ حيدرآباد کان بدين ريل جي پٽڙي وڇائي پئي وئي تہ پاڻ مزدورن جو جمعدار هوندو هو ۽ پاڻ ٻني پوکيندو هو. انڊهلي ۾1945ع ۾ کيس آئون پيدا ٿيس منھنجو نالو محمد هاشم رکيائين جو سندس دوست محمد هاشم کوسو مولچند تي هوندو هو. ولي محمد يعني بابا کي شروع ۾ هارپ تي مير جانڻ جي انڊهلي واري ٻني ڊهي جي ملي برساتن سبب هن ٻني ۾ 8 9 فوٽ پاڻي بيھندو هو ساريون رتڙيا ۽ موتيا پوکبا هئا جيڪي جنسون وڏي پاڻي ۾ وڌنديون هيون لابارو طرهين تي ڪبو هو. جڏهن 1950ع ڌاري ڳوٺ جي اڀرندي پاسي کان لڏي ڳوٺ جي الھندي واٽر جي ڪپ تي مير فضل محمد جي اجازت سان سندس غيرآباد زمين ۾ اچي ويٺاسون (جتي اڃان تائين گھر آهن). بابا مير فضل محمد جي جيڪا ٻني آباد ڪندو هو اها عام زمين کان مٿي هئي انھيءَ ڪري ان تي موڪ پاڻي نہ لڳندو هو. بابا هڪ هرلو وٺي آيو هرلو/ نار هلائڻ لاءِ اُٺ يا ڍڳو ٻڌبو هو. آئون اڃان 5 6 سالن جو هئس تہ لڏي اچڻ، نئين زمين آباد ڪرڻ نار هلائڻ وغيرہ جا منظر سڀ ياد آهن. بابا ولي محمد ۽ سائين لطف علي گڏجي ڳوٺ ۾ 1953ع ۾ پرائمري اسڪول کوليو. ڳوٺ جا جيڪي ڇوڪرا لواري شريف يا اشرف آباد پڙهڻ ويندا هئا اهي پنھنجا سرٽيفڪيٽ ڪڍائي انڊهلي ۾ پڙهڻ ويٺا. ڪجه مھينن لاءِ پير بخش جروار استاد ٿي آيو هو. ان بعد سائين خدا بخش اسان جو استاد ٿيو. آهستي آهستي اسڪول ضلعي جي سُٺن اسڪولن ۾ شمار ٿيڻ لڳو.

ولي محمد جا پٽ:
ولي محمد جو وڏو پٽ غلام حسين هو جيڪو اندازن 1923ع ڌاري پيدا ٿيو. تڏهن بابا وارا مولچند واھہ تي ڳوٺ بلوچ خان ٽالپر ۾ ويٺل هئا. ڀاء غلام حسين انب جي ٽار تان ڪري پيو تہ سندس ٽنگ ڀڄي پئي هئي. تڏهن سرجن صرف سول اسپتال حيدرآباد ۾ هوندا هئا. بابا وٽ پئسا ڪونہ هجن جو ڀاء جي علاج لاءِ ڊاڪٽر تائين پھچي مھيني ڏيڍ بعد پئسا هٿ ڪيائين تہ کيس سول اسپتال حيدرآباد وٺي آيو. جتي ٽنگ جو علاج هڪ مھيني کان وڌيڪ عرصو هليو. ڀاء غلام حسين ٺيڪ ٿيو تہ ڳوٺ آيا پر اها ٽنگ ٻي ٽنگ کان ڇوٽي ٿي وئي انھيءَ ڪري سڄي ڄمار جسماني پورهيو گھٽ ڪري سگھندو هو. تڏهن ڪنھن واڻيئي بابا کي صلاح ڏني تہ هن همراه کي جست ۽ پتل جا نوان ٿانو وٺي ڏيو جيڪي ڪنھن جانور گڏھہ يا گھوڙي تي کڻي وڃي ڳوٺن ۾ وڪرو ڪري ان مان سندس روزگار بھتر ٿيندس. بابا ان واڻيئي جي صلاح مڃيندي ائين ڪيو ڀاء غلام حسين ٿانو وڪڻي ڏاڍو خوشحال زندگي گذارڻ لڳو. سندس اهو ڪاروبار ڏسي پوءِ انڊهلي جي الاهي ماڻھن اهو ٿانو وڪڻڻ جو ڌنڌو شروع ڪيو، تقريبن سڄو ڳوٺ انھي طريقي سان صحيح گذر سفر ڪندو هو. ادا غلام حسين کي پنج پٽ ٿيا وڏو پٽ محمد بخش ذهني ۽ جسماني طور ڪجه نارمل نہ آهي انڪري سندس شادي ڪانہ ٿي، ٻيو نمبر پٽ شير محمد پرائمري تائين پڙهيو ٽريڪٽر ڊرائيور ٿيڻ زمينون آباد ڪرائڻ جا ڪم ڪندو رهيو 1990ع ۾ مزدوري لاءِ ايران ويو هو. اتي ڪنھن دوست سان گڏجي لانچ تي ماڻھو ۽ مال هڪ ملڪ کان ٻي ملڪ پھچائيندا هئا جيڪو ڪم غير قانوني هو انھيءَ ڪري ايران جي حڪومت کيس جيل ۾ وجهي ڇڏيو هو. 8-9 سال ايران ۾ جيل اندر هو پٺيان ڳوٺ ۾ ڪا خبر نہ هئي تہ شير محمد ڪيڏانھن گم ٿي ويو آخر ايران حڪومت 1999ع ڌاري کيس آزاد ڪري پاڪستان سرحد مٽائي روانو ڪيو تہ ڳوٺ آيو.
غلام حسين جو ٽيو نمبر پٽ نور احمد آهي جيڪو PST رهيو ۽ هاڻ ريٽائر ڪيو اٿس. نور احمد کانپوءِ اميد علي آهي جيڪو ڪاليجن ۾ ليب اسسٽنٽ جي ڊيوٽي ڪندو رهيو آهي. سڀني کان ننڍو خير محمد آهي جيڪو بہ سرڪاري ملازم آهي ياري باشي سنگت ۾ اٿڻ ويھڻ وارو ماڻھو آهي AJP ۾ سرگرم آهي. غلام حسين 2016ع ۾ وفات ڪئي. منھنجو ٻيو نمبر ڀاء جان محمد هو جيڪو اول هارپ ڪندو هو پوءِ درزڪو هنر سکيو تہ درزي طور 10 15 سال ڪم ڪيائين، ٿانو بہ وڪڻندو هو آخر ۾ بدين ۾ هڪ جنرل اسٽور کوليائين. جان محمد جواني ۾ ڳوٺ ۾ ڳائڻ ڪرائڻ ونجهہ وٽي رانديون ٻڌڻ جا شوق ڪندو هو. جان محمد 2010ع ۾ وفات ڪري ويو آهي، جان محمد کي ٻہ پٽ آهن. وڏو پٽ مير لکي آهي جيڪو سول اسپتال ۾ ڊسپينسر آهي پر ڪافي وقت ڊسپينسر جي لاءِ داخلا وٺندڙ شاگردن کي ٽريننگ ڪرائيندو ماسٽر ٽرينر رهيو آهي. مير لکي بہ گھمڻ ڦرڻ تفريح ڪرڻ جو شوقين رهيو آهي. جان محمد جو ٻيون نمبر پٽ محمد رفيق آهي جنھن کي اسلام آباد ۾ استاد جي نوڪري آهي. منھنجو ٽيون نمبر ڀاء الھہ بچايو هو جيڪو گھٽ پڙهيل هو پر شاعري جو شوق هوندو هئس. الھہ بچائي جا ٻہ پٽ آهن وڏي پٽ جو نالو ولي محمد آهي جيڪو آرمي شگر ملز ۾ ملازم آهي پاڻ ذوالفقار مرزا جي گروپ پينل ۾ ضلع بدين جي لوڪل باڊي جي اليڪشن ۾ وائيس چيئرمين آهي ڳوٺ ۽ آس پاس جي ماڻھن کي صاف پاڻي جي سھولت ڏي ٿو. ڳوٺ جي فلٽر پلانٽ جو انچارج آهي الھہ بچائي جو ٻيو نمبر پٽ محمد حنيف آهي جيڪو بدين جي ڪورٽ ۾ سينيئر ڪلرڪ آهي.
منھنجو چوٿون نمبر ڀاء غلام محمد هو جيڪو سنگت ساٿ ۾ اٿڻ ويھڻ وارو ماڻھو هو، ربو تي مير الھہ بچايو مير ڏتل ۽ حاجي ڪلوئي سندس گھرا دوست هئا غلام محمد بہ گھڻو عرصو ٻني پوکي، ٿانو وڪرو ڪيا، آخر ۾ بدين ۾هڪ جنرل اسٽور کوليو غلام محمد کي ٽي پٽ ٿيا وڏو پٽ محمد رحيم سائيڪل تي ڳوٺن ۾ واپار ڪندو آهي. ٻيو نمبر پٽ مير محمد آهي جيڪو پرائمري استاد آهي. ٽيون نمبر پٽ عبدالغفور هو جيڪو برين ٽيومر سبب 2003ع ڌاري وفات ڪري ويو.
منھنجو، مونکان وڏو، ڀائرن ۾ پنجون نمبر ڀاء شفيع محمد هو شفيع محمد بہ بابا جي ٻني ٻاري ۽ ڪم ڪار ۾ گڏ هوندو هو. شفيع محمد ٿانو وڪرو ڪرڻ، دڪان کولڻ جا ڌنڌا ڪيا آخر ۾ کيس ڪاري سائي سبب جيرو سڪڙجي ويو، وفات ڪري ويو. شفيع محمد جا 8 پٽ آهن وڏو پٽ غلام نبي آهي جيڪو شگر مل ۾ ملازم آهي. غلام نبي جي نياڻي سرڪاري استاد آهي ۽ سندس هڪ پٽ شگر مل ۾ ملازم ۽ ٻيو پٽ فوج ۾ آهي. شفيع محمد جو ٻيو پٽ سلطان احمد آهي جيڪو ڪجهہ وقت مرزا شگر ملز ۾ اڪائونٽنٽ هو. هاڻ ڳوٺ انڊهلو ۾ ريزڪي دڪان کوليو اٿس سلطان احمد جو هڪ پٽ اسلام آباد پارليامينٽ ۾ ملازم رهيو آهي جنھن جو نالو شهزاد احمد آهي جيڪو رشيا ۾ I.T ۾ ماسٽرس ڪرڻ ويو آهي سلطان احمد کي چار ڇوڪرا آهن.
سلطان احمد کانپوءِ عبدالحڪيم آهي جيڪو مختلف شگر ملز ۾ ملازم رهيو آهي هن وقت ميرپورخاص جي شوگر مل ۾ نوڪري ڪري ٿو. عبدالحڪيم کانپوءِ عبدالستار آهي جيڪو گاڏين جو ڪشن ميڪر جو ڪم ڪندو آهي. عبدالستار کانپوءِ محمد نواز آهي جيڪو فوج ۾ ويو پر سندس آڱر ڪٽجڻ سبب آرمي مان ان فِٽ ٿي رٽائرڊ ٿي آيو آهي، هن کانپوءِ ممتاز علي آهي جيڪو اليڪٽرڪ جو مستري آهي، T.V ، فرج، اسٽيبلائزر جي مرمت ڪندو آهي، ممتاز علي کي 4 نياڻيون آهن. هن کانپوءِ رفتاج احمد آهي جيڪو ڪنھن شگر مل ۾ ڪم ڪندو آهي هن کان پوءِ محمد ياسين آهي، پرائويٽ ملازم آهي شگر انڊسٽري ۾ ڪم ڪندو رهيو آهي.
ولي محمد جو ڇھون نمبر پٽ محمد هاشم، خادم (بنده) آهي جنھن جو مختصر پروفائيل الڳ لکجي ٿو. مونکي ٽي پٽ محمد حيات، محمد عرفان ۽ عبدالعظيم آهن. وڏو پٽ محمد حيات 1995 کان سرڪاري نوڪري روينيو ۾ تپيدار آهي. هن وقت بدين ۾ ڊيوٽي ڪري رهيو آهي کيس هڪ پٽ هڪ نياڻي جو اولاد آهي. ٻيو نمبر پٽ محمد عرفان آهي جنھن سنڌ يونيورسٽي مان ڪيمسٽري ۾ B.S ڪئي هن وقت ميرپورخاص شگر ملز ۾ ڊپٽي جنرل مئنيجر آهي. عرفان کي ٻہ ننڍا پٽ آهن. ٽيون نمبر پٽ عبدالعظيم آهي جنھن مھراڻ انجينيئرنگ ۽ اينڊ ٽئڪنالاجي يونيورسٽي مان B.E ٽيڪسٽائل 2017ع ۾ پاس ڪئي آهي. هو نوري آباد انڊسٽريل ايريا ۾ رحيم ٽيڪسٽائل انڊسٽري ۾ نوڪري ڪري رهيو آهي.

گھراماڻين جو شجرو
بھار -- گھرام

مھراب

بخشو

صفر

حيدر

بخشو

مھراب

مبارڪ اميد علي


عبدالله ڪرم علي لطف علي محراب غلام حسين


ولي محمد محمد


غلام حسين جان محمد الھبچايو شفيع محمد محمد هاشم


لکاڏنو محمد رفيق ولي محمد محمد حنيف

محمد بخش
شير محمد
نور امحمد غلام محمد
اميد علي
خير محمد محمد رحيم مير محمد عبدالغفور


غلام نبي سلطان علي عبدالحڪيم عبدالستار نواز علي ممتاز رفتاج ياسين


محمد حيات عرفان عبدالعظيم

مامون خان (محمد خان) جو پاڙو

گهراماڻي پاڙي ۾ ئي مامون (محمد) خان 1952ع ڌاري ولاسي، ڳوٺ گل محمد ٽالپر مان لڏي اچي انڊهلي ۾ ويٺو. جيئن تہ محمد جي گهر واري منھنجي ڀيڻ هئي. جيڪا اسان ڇهن ڀائرن جي اڪيلي ۽ سڀني کان وڏي هئي.
مامون خان اصل ۾ ولاسي ۾ 25-20 ايڪڙ زمين جو مالڪ ۽ مالدار ماڻھو هو. انڊهلي ۾ بہ مينھون ڌاريندو هو. سندس گذر سفر مينھن مان ٿيندو هو. ڪجهہ آمدني ٻني مان بہ ملندي هئي. جيئن تہ مامو خان، سائين لطف علي جو چاچو هو. انھيءَ ڪري سندس پٽ جيڪي سائين لطف علي جا سوٽ ٿين، انھن کي ٽنڊي باگي ۾ پڙهائڻ لاءِ ڏاڍي ڪوشش ڪئي پر ڇوڪرا ڪونہ پڙهيا.
محمد خان جو وڏو پٽ الھہ جڙيو آهي. جنھن کي ائيرفورس ۾ بورچي طور نوڪري ملي هئي. ان مان سندس گهر جو خرچ هلندو رهيو. هاڻ الھہ جڙيو رٽائر آهي الھہ جڙيه کي چار پٽ آهن جيڪي مختلف نوڪرين ۾ آهن محمد خان جو ٻيو نمبر پٽ حاجي محمد هو. جنھن مختلف پرائيويٽ نوڪريون ڪيون. گلي ۾ ڪينسر سبب وفات ڪري ويو. حاجي محمد (حاجن) کي ٻہ پٽ آهن وڏو محمد، آرمي مل ۾ ملازم آهي ٻيو نمبر عالم خان مزدوري ڪندو آهي.
محمد خان جو ننڍو پٽ حسين بخش آهي. جنھن کي بہ فوج ۾ نوڪري هئي. حسين بخش ٻہ شاديون ڪيون هيون هڪ منھنجي ڀاءَ جان محمد جي نياڻي سان ان مان کيس 6 پٽ آهن. سندس ٻہ پٽ فوج ۾ آهن ڪجهہ شگر ملز ۾ ڪي پرائيويٽ نوڪري ۾ آهن هڪ واڍڪو ڌنڌو ڪندو آهي.

محمد خان (مامون خان) جو شجرو

لطف علي



اميد علي محمد خان



لطف علي امام بخش سھراب
(لااولاد)

عبدالڪريم عبدالوهاب عبدالجبار

هادي بخش سھراب محمد اشرف

الهجڙيو حاجي محمد حسين بخش

خالد منير نصير بشير احمد

محمد خان عالم خان


بابر حسين الطاف حسين آصف حسين دلدار حسين ابرار حسين دانش حسين

 

ٽالپرن کان سواءِ ٻيون ذاتيون ۽ قبيلا

جتي روزگار جا وسيلا سولائي سان ميسر ٿين ٿا اتي آس پاس کان ماڻھو لڏپلاڻ ڪري اچي وسندي ۾ گڏ ٿين ٿا هن ڳوٺ سان ساڳي ڪار آهي. جيئن تہ صدين کان هن ڳوٺ ۾ ٽالپر قبيلي جا ڪيترائي گھر آباد رهيا آهن انھن ماڻھن لاءِ پورهيو ڪري پنھنجو گذر سفر ڪرڻ خاطر ڪيترائي هنرمند ماڻھو ٿوري وقت لاءِ يا سيزن تي هن ڳوٺ ۾ ايندا رهيا آهن. مثال طور سارين جي لاباري جي ڏينھن ۾ ٿر کان راحمان، جوڻيجا ۽ ٻين ذاتين جا پورهيت هتي ايندا رهيا. انھن مان ڪجه جوڻيجا جيڪي مال چاريندا هئا، هن ڳوٺ جي ڳوٺاڻن جو مال سانوڻ ۾ ٿر ڪاهي ويندا هئا ۽ جڏهن هتي سارين ۾ لابارو پئجي ويندو هو ملڪ مال لاءِ آجو ٿي ويندو هو تہ واپس مال ڪاهي هن ڳوٺ ۾ ايندا هئا. اهو سلسلو هلندي نيٺ ڪجهہ خاندان هتي رهي پيا آهن. انھن ۾ بچايو ٿريو” جوڻيجي جو خاندان گذريل 50 سالن کان وڌيڪ هن ڳوٺ ۾ رهيو پيو آهي.

شيدي؛
چون ٿا تہ 100 سال اڳ هن ڳوٺ ۾ لواري شريف کان هارون شيدي لڏي آيو. هارون کي شادي ڪرايائون تہ سندس زال گھر نہ ويھي ان ڪري کيس لواري شريف مان لڏائي انڊهلي موڪليائون. هتي سڄي ڄمار رهيو پيو هو ان جا ٻہ پٽ ٿيا هڪ جو نالو سومار ۽ ٻي جو نالو علي محمد هو. اهي ٻئي ڀائر تہ گذاري ويا آهن پر انھن جو اولاد ويٺو آهي. هنن جون عورتون هن ڳوٺ ۾ شادي وهانءَ تي ناچ گانو ڪنديون آهن يا ڳوٺ ۾ شادي غمي جو موقعو ايندو آهي تہ اهي عورتون سڄي ڳوٺ ۾ گھر گھر وڃي عورتن کي نينڍ/ دعوت ڏئي اينديون آهن. صديق شيدي هن ڳوٺ جو هڪ تمام هوشيار رازو آهي. هن ڳوٺ جا اڪثر گھر صديق شيدي تعمير ڪيا آهن.

خاصخيلي؛
خاصخيلي هن ڳوٺ ۾ ڪئين سالن کان رهيل آهن. اسان ننڍا هوندا هئاسون تڏهن ڪالوُ، سليمان، يوسف، اسحاق ۽ ٻيا خاصخيلي رهيل هئا. لواري شريف جي پيرن جو پاڻ ۾ ڪو تنازع ٿيو تہ هي خاصخيلي اشرف آباد واري ڌر جا حمايتي هئا. جڏهن تہ انڊهلي جا ٽالپر تن ڏينھن ۾ لواري شريف جي گادي نشين پير گل حسن شاھہ جا پيروڪار هئا ان سبب خاصخيلين کي انڊهلي مان لڏي اشرف آباد وڃي رهڻو پيو. جڏهن تہ هاڻي انڊهلي جا سمورا ماڻھو اشرف آباد واري ڌر پير محمد صادق جا حمايتي آهن
هن وقت وري ملھار خاصخيلي ڳوٺ جا ڪجه گھر لڏي اچي انڊهلي ۾ ويٺا آهن. جن ۾ الھہ رکيو خاصخيلي جو خاندان، علي محمد، عبدالحڪيم شامل آهن. اسان جي پرائمري اسڪول جو استاد سائين محمد اسماعيل خاصخيلي بہ ملھار خاصخيلي جي ڳوٺ کان لڏي اچي انڊهلي کي اوڏو ٿيو آهي.

ميگھواڙ؛
هن ڳوٺ ۾ سوماريو ميگھواڙ 1950ع کان اڳ ٿر جي ڳوٺ ننھائين کان سيزنل لڏي اچي ڳوٺ ۾ رهندو هو پر پوءِ پنھنجي پورهيئي خاطر مستقل هتي رهي پيو. سوماريو تہ گذاري ويو ان جا ٽي پٽ هئا نارو، عمريو ۽ منگليو. عمريو گذاري ويو آهي، منگليو ڪافي اڳ هتان هليو ويو. باقي نارو ۽ عمريي جو اولاد هن ڳوٺ ۾ رهيل آهن جن مان ڪجه پوليس ۾ نوڪري ۾ آهن ڪي رازا آهن ۽ ڪجه ٻيا هنري ڪم ڪن ٿا.

باب چوٿون : شاعري

---

حيدر ٽالپر

(نوٽ: حيدر ٽالپر 18 صدي جو هن ڳوٺ جو شاعر هو. انھن ڏينھن ۾ عوامي مسئلن تي شاعري هن طرح ڪبي هئي، جنھن جو مطلب عوام دشمن قوتن خلاف شاعري ۾ پنھنجو ردِ عمل ڏيکارڻ هو)

ڪانگ جو قصو
ساراهيان سبحان کي جو صاحب رب ستار
جوڙون جوڙي مون ڌڻي خاوند خلقڻھار
خلقيئين محمد مصطفى جو امت جو آڌار
پنجتن پاڪ پيارا تنھنجا چڱا چارئي يار
سچو صديق عمر عثمان حيدر شہ هسوار
حسن مير حسين امام هوت هيئين جا ٺار
پلئي لڳي تن پاڪن جي ڪل مومن ٿيئڙا باغ بھار
هاڻي قصو ڪريان ٿو ڪانگ جو سڻ گوش ڏيئي گفتار
مدائتا مينھن وٺا هئي پاڻي جي پوڪار
ماڻھن مرڪون موڪلايون ٻيا چاڙهيئون هرلا نار
هڪڙو هرلو حيدر چئي وڃي ڌرئون چاڙهيم ڌار
تنھن ۾ چانڊي چڱي ڪانہ ڪئي جو ڀڄي ويو ڀائيوار
دوڌو درخت ديھہ ۾ هئي ڪڙي جي ڪنار
پکي لڳو پوک کي جين رکي رکڻھار
چَتون چيها چنڊوليون ٻيا ليلھا لک هزار
لکين ليکو ناھہ ڪو ٻي سنھي جهرڪي جهار
وريا ولر وهين جا ڪري ڪٽڪ ڪارونڀار
تنھن ۾ ڪانگ ڪِنو ڪردار اچي هِريو حيدر خان وٽ

اچي هريو حيدر خان وٽ ڪانگ ڪميني ذات
چارئي پھر چُڳڻ کان ويري جهلي نہ وات
ويٺي تنھنکي وانھري تي ڪين وهامي رات
صبح جو چڙهيو پيھي تي اڃان پرھہ ڦٽي پرڀات
تہ سامھون ويٺو سنگ تي هو لڪيو ڪري لات
پوءِ بانڪي ڪئي بات تہ اڄ اڏامندس ڪين ڪي

چئي اڄ اڏامندين ڪين ڪي جو آهي تنھنجي اختيار
جيئن ٻرڙي ڪئي هئي ٻارن سان تيئن ڪانگ ڪندو سئين ڪار
سھي ڪريان ٿو سرائي چئي اهي پکي تنھنجا پار
توکي آهي موت کنيو ٿيندين مون هٿان مردار
ڳوڙهي سندي ڳاٽي ۾ ڪا لڳي ويئي لغار
تہ ڌڙيو هوندين ڌوڙ ۾ تون ڌڙ سسي کان ڌار
ڀڃي تنھنجو ڀڪو ڪريان ڪرنگهو ڪنڌ ڪپار
پوءِ اٿم ڪانگ قرار جي جيئرو ڇڏيان هن جهان ۾

چئي جيئرو آهيان جهان ۾ جي اٿم سسي ساڻ
توسين ٻول ٻروچ، منھنجا آهن پرھہ جا پرياڻ
مڙس پنھنجا هئا پيھن تي سي جکي ويا هن جوان
کڙي ۽ کانڀاڻي جي ڪانھي مونکي ڪاڻ
پوءِ وچين سندو وڏاڻ آئون وري ايندس وانھري تي

چئي وري ايندين وانھري تي تہ وڃج ات مري
هجئي حياتي حيدر چئي تبہ اچج ڪين وري
ڪاهي وڃج ڪلھوڙن ڏي ٽڪر لاءِ ٽري
درياني ديوان جي اٿئي خوب کري
چو پلاندي چانورن سان ڀرپور ڀري
پوءِ اتان چوڻو پاڻي چري تون وري اچج وانھري تي

چئي هينئر آئون وڃان ٿو وريو ٻچن وٽ
صبح جو سرائي اٿئي منھنجي سنگن مٿي سٽ
ٻين ساڻ ٻروچ ڪيا اٿئي نئون نخرا نٽ
آئون اچي وهندس اوڏڙو ويجهو پيھي وٽ
سنگ ڇڏيندس ڪين ڪي سڀ چوپي ڪندس چٽ
پوءِ واري ڳوڙها وٽ متان ڪانگ چتايئي ڪين ڪي

چئي ڪانگ چتائيندس ڪڄاڙو تون پکي سندو پٽ
هتي حيدر خان چئي منھنجي ڏاڍي اٿئي پٺ
ميت پوٽا مغيري ٽيان جوکيا ڪندئي جٺ
صبح جو سڻي جي وٺان مکڻ ڪنان مٺ
وجهان پوڇڙ کانڀاڻي ۾ سنھو ڪتي سٽ
اڄ اڄوڪي ڏينهڙي تنھنجو ٺھريو ڀڃان ٺٺ
پوءِ ڪين گهوڙو آهين اٺ جو دز ٿو دڙڪا ڏئين

چئي دز چئجي چور کي تون سالڪ پاڻ سنڀار
حوصلو ڪر حيدر خان آهين ٻاروچڪو ٻار
سمجهہ ڪر سرائي چئي جنگ جو منڍ آه گار
مڙس پنھنجا هئا پيھن تي ٻيا هاري هئا هزار
پر تو جھڙو تڪرار مون سان ڪنھين هاري ڪونہ ڪيو

چئي ڪنھين هاري ڪونہ ڪيو اها پکي تنھنجي پر
لوئر لچائي تنھنجي آهي ملڪن ۾ مشھر
گرا غريبن سان اٿئي چارئي پھر چڪر
ڪڏهين ناهين چڙهيو تون واسينگن جي ور
اڄ ڪڙيي سندي ڪپ تي آئون ڪندس ڪانگ قبر
نتہ ٽري وڃ تون ٽڪر تي وٺ ڀرڳڙين جي ڀر
پڪي بيٺي اٿئي پوٺي تي اها ٻيلا ڪيو ٻاجهر
پرس لھيو پيھن تان پاڻ گهمڻ وڃن گهر
سڃي پئي ٿئي سارو ڏينھن اها ڪنڊياري جي ڪر
پوءِ ڏسي سنگ سکر تون چڳج چڱي چت سان

چئي چڳان چڱي چت سان ڪيئن جت ناهم گهاٽو جهنگ
مونکي پڻ مقاطي ۾ آ ديوان جو دنگ
هڪ وانھري کي ويجهڙي ٻيو سالم تنھنجا سنگ
ٻاجهر تو ٻروچ جي سان منھنجو ٻالاپڻ جو ٻنگ
جو ٿوري گهڻي ڳالھہ تان تون تاڻيو پوين ٿو تنگ
آئون مڙيو وڃان ماٺ ڪيو پنھنجو نيم سڃاڻيو ننگ
نتہ وجهندس ڪوڪ ڪانگن ۾ او ايندئي جي اڙٻنگ
پوءِ عاقل پنھنجي عقل سان تون ويٺو ڏسندين رنگ
پوءِ سالم تنھنجا سنگ سي ڪانگ ڇڏيندا ڪين ڪي

چئي ڪانگ ڇڏيندا ڪين ڪي جو آهي ڦُر جو مال
لڳي پڳي ڪيم هٽائج ويندي توکي حال
پاڻان تنھنجو پڇ پٽايئي اڃان ڪالھوڻي ڪالهه
ائين ڪانگ ڪڙمي پاڻ ۾ په ڪئي قيل مقال
تاسين لغڙ مٿان لوه ڏنس تنھن سڀ وڃايس تال
وڌائين مردود کي تنھن چنبا چڱي چال
دستگير دفع ڪيو سو دعوى گير دجال
دشمن هن ديوس تنھن ويري ڪيو وصال
نتہ ماڻھو ڇا مجال جو پورو پوي پکي سان

پکي پنھنجي پورت ڪري ويو جاء بجاء
هاڻي هن حقيقت جو تون قصو ڪر ڪوتاهه
لائق پير لواري وارو سخي شاهنشاه
کيرين پٽين خير گهران ٿو داتا تو درگاهه
مئي پڄاڻا مسڪين جي جنت ڪجو جاء
ويندا سي ايمان سين جي ڪلمون چون مھا


ڍڳي جو قصو

سارهيان سچو ڌڻي جنھنجي وڏي وڏائي
هاري حيدر خان ٿيو وڃي ڀرڳڙين سان ڀائي
پر هرلي جي هلڻ جي تو ڪئي ڍڳا ڍرائي
ڪوڙ تنھنجي ڪچن ۾ ڪئي ٻانڀڻ ٻاڏائي
ماري ڪٽي مون توکي ڪيا وس بہ وڏائي
پر هرلي جي هلڻ جي تو وک نہ وڌائي
ورچي وڪڻندا توکي اهي سڀان سرائي
جي ملھہ تنھنجو مھانگو تبہ پسيو ۽ پائي
پوءِ کڻي ڪاتيون ڪاسائي ڪندا ڪرڳل تنھنجي ڪنڌ تي

جڏهن ڪرڳل سڻائين ڪنڌ تہ تڏهن ڏاند کي رسيو ڏک
پيوند منھنجي پيٽ ۾ آهن بيحد وڌا بک
واحد وسايو ڪين ڪي ۽ ساوڻ ٻڌي سُڪ
آئون سارو ڏينھن ٿو سٽون ڏيان مونکي هٿ نہ اچي ڪک
هاري ٻڌيو هُرلي ۾ ۽ پاڻ سمهن ٿا سک
پوءِ آئون ڏسيو رتي جو رخ اُڀو آهيان اتهين

چئي اڀ اتاهين ڪين ڪي تون اٿي ڪڪڙا ڪاهه
سائين سهنجايون ڪندو ۽ وسندا مينھن وڏا
ڪندو قادر پير تہ ٿيندا ساوڻ سنجهہ سڀا
هيڪر حيدر خان چئي ٿيندئي گسن مٿي گاهه
پوءِ هرلو اين هلاء جين پاڙڇو پاڻي نہ جهلي

چئي پاڙڇو پاڻي نہ جهلي توڙي لوٽا لهريون ڏين
انھان مٿي هرلي ۾ آئون ڪڏهن هلندس ڪين
هاري جي هتي جا سي آڻيو اوڀارا ڏين
سالڪ مڙس سھراب کي چڱو مور نہ چئين
تہ ڏي تون گاھہ غريب کي جو مري ٿو مسڪين
ٻيا جي ڏاند ٻروچ جا سي کونٽي ٻڌيو کين
مونکي بي ڏوھہ سارو ڏينھن سوٽن ساڻ سٽين
پوءِ ائين ڪين چوئين تہ ڪو هي خلقيو آهي خدا جو

چئي خلقيو آهين خدا جو تون ڪنھن ۾ ڪين ڪٿا
پورهيي خاطر پانھنجي ٿو سڀڪو ڏي مٿا
سائين سهنجايون ڪندو ۽ ٿيندا سنگ سٿا
تون جشن ڪندين جوء ۾ جڏهن لابارا لٿا
تاسين حيدر جي هٿا سڙيا سٺائين ڇو ٿو

چئي سٺ سرائي ڪيم ڪين ڪر بيتن کان ئي بس
مون واهو کائي وهڻ سين وڏا ڪيا اٿم وس
ناحق مون غريب سان اچي پيا آهيو عڪس
ماڻھو وڃن مال ڪاهيو لڏا کنيو لس
آئون بہ گڏجي ڪنھنجي گوهر سان ويندو رهندس وس
ويندس ان ولايت کي جو ڏيندؤ ڪونہ ڪو ڏس
پوءِ ڀوڻا پڇائجو گس تہ ڪو ڏاند ڏٺؤ هن ڏيھہ ۾

چئي ولايت جي وڃڻ جي تون وائي مور نہ ڪر
هيڪر حيدر خان چئي تون سڻ منھنجي خبر
نڪي وهين هرلي ۾ ۽ نڪي وهين هر
هي جا پوک ٻروچ جي سا پچندي ڪھڙي پر
ڪري پيا هن ڪنڌ تي اهي قرضن جا قهر
سُڪي ٿي سرائين جا اها ٻوري ۾ ٻاجهر
پوءِ سياڻا ساڃھہ ڪر تون اٿي هل هُرلي ۾

چئي هرلي جي هلڻ جي اڄ مونتي ناھہ ميار
وڏپڻ حال وڃائيو ۽ سگهہ ڇڏي وئي سار
ڏمريو آهي ڏيھہ ڌڻي سو قادر رب قهار
ڪکن بھاني منھنجي ڪنھن لڌي ڪانہ سنڀار
هاڻي هل تہ پڇون آچار تہ ميار مونتي يا حرف هارين تي ٿيئي

چئي نڪي حرف هارين تي تون بنھہ آهين بيڪارو
ڏهاڙي ٻروچن کي تون ڏئين ڏوجهارو
سنجهي جو ٻڌل مٿان اڀري ويو تارو
هڏ نہ ڀريئي هڪڙو ڪو ٻني مان ٻارو
پوءِ صبح سوارو ڪندا ڪڙمي ڪاوڙ تو مٿي

چئي ڪاوڙ جا ڪڙمين جي سا ڪهمڪ سهندو ڪير
سرائي ايندا ڏينھن جو ۽ آئون ٿو وڃان هير
سالڪ مڙس سھراب خان آ دانھہ مڙس دلير
سو سيڌي ثمر لاءِ اڃان دم تائين ڪندو دير
تاسين آئون ڊُڪي لنگهندس راضي شاھہ جو ڍير
پوءِ ڪڙم وٺي پانھنجو آئين پرھہ کڻجا پير
پر اوري ترسندس ڪين ڪي آئون ويندس جيسلمير
پوءِ آبو ۽ اجمير ڀيٽيان تہ ڀيڻي ٿئيم

چئي ڀيٽي ڀيڻي نہ ٿيئي توڙي رُلي ٿيندين رول
ڪُهي کيندئي نتہ پٽيندئي گدڙ بول
پوءِ اٿم ٻاروچڪو ٻول تہ واريندو سئين ونگي کان

چئي واريندين ونگي کان تہ وريو منھنجو وارو
ٻہ پاٽيون ٻاجهر جون اڄ ڏياريم ڏارو
تہ تِکو وهان تڪڙو ۽ ڀلو ڀٽارو
نتہ ڪِري پوندس پڙ تي ۽ هڻندس هانڀارو
مُٽي ڀريندس ملڪ کي جيئن ڦاٽل ساندارو
ڪنڊ پاسو ڪانگيڻي جو تر سامارو
پوءِ لٿو لابارو تہ وري ڊوٽي اٿم ڊينگاڻ تي.

غلام محمد ”ڪونڌر“

(نوٽ: غلام محمد ڪونڌر جي زندگي جو احوال سندس پٽ ائڊوڪيٽ مير بشير لکيو آهي. جيڪو اڳ ۾ اچي چڪو آهي، ڪونڌر اول سنڌ جي سياسي ۽ سماجي مسئلن تي عوامي شاعري ڪئي. ان کان پوءِ هن نثر ۾ بہ ڪجهہ ڪتاب لکيا آهن سندس شاعري جا ڪجهہ نمونا هت ڏجن ٿا)

ٻہ سٽا

هڪڙي پاسي سٺ سالن جو گهوٽ ڇني ۾ ڀت،
۽ ٻي پاسي سورهن سالي روئي نسورو رت.

هڪڙي پاسي بک کان تڙپي تڙپي نڪتو ساه،
۽ ٻي پاسي ڇير جي ڇم ڇم واه ڙي ڇوري واه.

هڪڙي پاسي سيءَ سيارو گوڏ گنجي ۾ هاري،
۽ ٻي پاسي سينٽ عطر سان ٿئي ڪلب جي تياري.

هڪڙي پاسي تانا تُنڪا، عقل مت شرم،
۽ ٻي پاسي سھڻي گهڙو، ڌريا، دم.

غزل

اڃان ياد دل تي دُلارن جو ڳالھيون،
سڄڻ جون سڄڻ جي سيپارن جون ڳالھيون.

ڪڏهن منھن مٺي جون ڪڏهن رنگ و بُو جون،
ڪڏهن تنھنجي پيارن پسارن جون ڳالھيون.

ڪڏهن سونھن صورت ڪڏهن بيرخي جون،
ڪڏهن محب تنھنجي ميارن جون ڳالھيون.

سھيلين جي سٿ ۾ کلڻ، مسڪرائڻ،
نہ دل تان لھن تن نظارن جون ڳالھيون.

نہ آهن وسرڻيون حقيقت ۾ هينئڙي،
اکين جون اکين جي اشارن جون ڳالھيون.

ڪيون سين جي ويھي لڪي لوڪ کان ڪٿ،
ڪي باغن جون ڳالھيون، بھارن جون ڳالھيون.

ڪڏهن هن زمين جون زماني جون ڳالھيون،
ڪڏهن چنڊ جون ۽ ستارن جون ڳالھيون.

مان چاهيان ٿو توکي وساري ڇڏيان پر،
پرين ڪيئن سي وسرن پيارن جون ڳالھيون.

جتي ڀي هجين پر ڪجان ياد “ڪونڌر”،
چيو تو وسارج نہ يارن جون ڳالھيون.


لوئيءَ جي لڄ

ڪري زوري زبردستي اچي بيوس ڪيئي بند ۾،
اهي رهندئي نہ ارڏايون نہ ايڏو ره عمر انڌ ۾،
ڏسي مسڪين ماروئڙا تو ڦاسايو اچي ڦند ۾،
ڪري سائين ڪڏهن ڪڙڪي پوئي ڪا آه من ڪنڌ ۾،
آئون وينديس ويڙه ڏي واپس اهائي وات وائي آ،
نہ ڪڏهن لالچي لوڀي اسان لوئي لڄائي آ.

چڙهي کٽ تي کلي خوش ٿي وڳا ۽ ويس ڪيئن پايان،
تنھنجا هي زر ۽ زيور بلائن جي مثل ڀائيان،
اڪيلي هت سوا سرتين ججهين گڏ جهوپڙين ناهيان،
هجي وس ۾ تہ جيڪر هي قهر جو ڪوٽ ڪيرايان،
نماڻين ننگ وارين دل نہ ناڻي تي نمائي آ،
نہ ڪڏهن لالچي لوڀي اسان لوئي لڄائي آ.

اسان جا ڀٽن تي ڀونگا حويلين دل نہ هيرايان،
پليس پيرن مٿي اڄ ڪيئن پلائن سان پلئہ پايان،
ڇڏي هُت کير کيرين جو هتي ڪيئن کيرڻيون کايان،
هُتي جهوري اندر جهانگي هتي جهومڪ نہ جهولايان،
ٽڪن تي جا ٽڪو لائي سا مارُن منجهہ نہ مائي آ،
نہ ڪڏهن لالچي لوڀي اسان لوئي لڄائي آ.

حويلين ۾ حشر لائي هنجون هر ويل هارينديس،
صبح سانجهي ڪري سڏڙا سنگهارن کي سنڀارينديس،
لُڇي کامي، پچي تب پت پنھوارن ساڻ پارينديس،
مرڻ لاءِ مري وينديس نہ ويڙهيچا وسارينديس،
ڀلايان ڪيئن ڀلا ماڻھو جنين جي ڀل ڀلائي آ،
نہ ڪڏهن لالچي لوڀي اسان لوئي لڄائي آ.

مٺيون ٻوليون ٻلھارن جون ۽ جت ٻهڪن ٻنيون ٻارا،
ولر وڙڪن ولھارن ۾ ولھين ۾ واس وسڪارا،
هُتي ڳالھيون ڳنوارن جون هِتي ڳڻتين سندا ڳارا،
اباڻن جي اُڪنڊ ۾ اڄ عمر اکڙين ٻڌا آرا،
اسان محلن ۽ ماڙين سان نہ ڪڏهن لنئون لڳائي آ،
نہ ڪڏهن لالچي لوڀي اسان لوئي لڄائي آ.

چڀڙ چونرا کٽونبا ۽ کٽا لوڻڪ للر لاڻي،
مريڙو مرڪ مارن جو منگها ۽ مرٽ مانڌاڻي،
نہ پھرينديس پٽيهر پٽ پريان پيتم پلر پاڻي،
کڻي تون کوه تان آئين تہ ٿيندي راڄ جي راڻي،
اهو ڀي ڪين سوچيئي ڪا پرائي ڄام ڄائي آ،
نہ ڪڏهن لالچي لوڀي اسان لوئي لڄائي آ.

مٺا ٿم ملڪ جا ماڻھو مٺي ٻولي آ مارن جي،
رکج لڄ لال لوئي جي سُتي پيتم سگهارن جي،
ڪرين ڪوه قيد ۾ قابو نہ ڇڏبي پر پنھوارن جي،
نہ وڪرو ٿي نہ ٿي سگهندي هي ڌڻڪي ڌيءَ ڌنارن جي،
سِسِي ڪونڌر ڪپائي پر اسان عزت بچائي آ،
نہ ڪڏهن لالچي لوڀي اسان لوئي لڄائي آ.


تڏهن مان لکان ٿو

تڏهن مان لکان ٿو، جڏهن آئون ٿو سوچيان،
صدين جا ستايل هي مظلوم هاري،
اسر ڏيئي اٿن ٿا ۽ آڌي سمهن ٿا،
اها ساڳي ڪوڏر اهي ساڳيا ڏانٽا،
اهي ڏاند ساڳيان اهي هر ساڳيا،
هو ڪوڏر هڻن ٿا، سڄو ڏينھن لڇن ٿا،
سين ۾ سُڪن ٿا ۽ ڪاڙهي ڪڙهن ٿا.

مگر پوءِ بہ آهن بکيا ۽ ڏکيا،
انگ جن جا اگهاڙا ۽ ويران واڙا.
تڏهن منھنجون سوچون بہ سڏڪي پون ٿيون،
پنھنوارن جي پٽڙن جيئن روئي ڏين ٿيون،
۽ منھنجو قلم پوءِ اٿي ٿو وڌي ٿو،
تڏهن مان لکان ٿو تڏهن آئون لکان ٿو.

گل گلابي ٻار

تو لئيه گيت لکان ٿو گلڙا شال جواني ماڻين،
منھنجي دعا ٿئي وڌي وڏو ٿي ويڙهن سان دل واڻين،
جرڪي جرڪي جوت جڳائين جهوپين جا جونجهار،
او ننڍڙا ننڍڙا پيارا پيارا گل گلابي ٻار.

مرڪي مرڪي اکڙيون کولين ٻولين ٻاتا ٻول،
کلندي ڪُڏندي وقت گذارين ۽ ڍوليا جاني ڍول،
ڪيڏو ڏين ٿو مان مٽي کي ڪيڏو ماءُ سان پيار،
او ننڍڙا ننڍڙا پيارا پيارا گل گلابي ٻار.

تو ۾ جڳ جون اکڙيون اٽڪيل تون ئي ڀاڳ سڀاڳ،
جاڳي اي پٽ جانيئڙا ڪج ساري قوم سجاڳ،
سچ تي ثابت رهجان ۽ سورهيہ سچ ئي سونھن سينگار،
او ننڍڙا ننڍڙا پيارا پيارا گل گلابي ٻار.

همت سان هر مشڪل کي تون منھن ڏيئي مٺڙا مات ڪجانءِ،
چنڊ جيئن چمڪي چمڪي چوڏس گم تون ڪاري رات ڪجانءِ،
پنھنجي ديس جي ڌرتي تي ڪج هرجاءِ هٻڪار،
او ننڍڙا ننڍڙا پيارا پيارا گل گلابي ٻار.

تنھنجي جوت جڳائڻ سان ئي ٿينديون روشن راهون،
محنت سان ڪج ملڪ مٺي جو مٺڙا مان مٿاهون،
اُوچو ڪنڌ ڪري ٿج “ڪونڌر” مانجهي مڻيادار،
او ننڍڙا ننڍڙا پيارا پيارا گل گلابي ٻار.

ڇا! ڇا! نہ وڪامي سنڌ اندر

جهانگي جهاتي پائي ڏسو ڪا جيءَ جياري سنڌ اندر،
مارن منھن تي مرڪ نہ ڪائي موذي ماري سنڌ اندر،
هئي هئي هيڏا هاڃا هنجون هارن هاري سنڌ اندر،
ڌڪا، ٿاٻا، ٺيلھا، ٺوڪر، سور سونھاري سنڌ اندر،
ڪنھنجا هر پاڃاري، ڪنھنجو ڦار وڪامي سنڌ اندر،
پلپل پيارن پنھنوارن جو پيار وڪامي سنڌ اندر.

ٻار پسون پيا ٻاڪارن جت لاهيارن وٽ لوڻ نہ لولو،
آڻيو چاڙهن ڏٿ ڏهاڻي، سيءَ سياري سنهڙو چولو،
ڀونء ڀلاري سيج جنين جي اڀ ري جن جو ناهي اولو،
سڀڪو پنھنجي تاڻي ترهو تن جو ڪنھنکي ترس نہ تولو،
ٻاتيون ٻاتيون ٻولي جو، سو ٻار وڪامي سنڌ اندر،
پلپل پيارن پنھنوارن جو پيار وڪامي سنڌ اندر.

نينھن ندي جيئن ڇوليون ماري تن جا نخرا ناٽ وڪامن،
ڪي ٿيون ويھي وهي وڃائن ڪي ٿيون ويندي واٽ وڪامن،
ڪي تہ ڄمڻ کان پوءِ وڪامن ڪي تہ اديون اڳواٽ وڪامن.
جهيڙيون جھڙي ريت وڪامن پوءِ بہ اوچي ڳاٽ وڪامن،
ننڍڙي، نهٽي، نيڪ، نماڻي، نار وڪامي سنڌ اندر،
پلپل پيارن پنھنوارن جو پيار وڪامي سنڌ اندر.

ڪنھنجا ٽهڪ تہ ڪنھنجي مُرڪ تہ ڪنھنجي لڙڪن لار وڪامي،
ڪنھنجي ڇير تہ ڪنھنجا جهومڪ ڪنھنجو ڇلو وار وڪامي،
ڪنھنجي سينڌ تہ ڪنھنجو سرمو ڪنھنجو سونھن سينگار وڪامي،
ڪنھنجون چوڙيون، ڪنھنجا چوڙا ڪنھنجو چندن هار وڪامي
جي، جُسو، جِند، جان، سندن جنسار وڪامي سنڌ اندر.
پلپل پيارن پنھنوارن جو پيار وڪامي سنڌ اندر.

ڪينجهر کان ڪارونجهر تائين ڌرتي تي انڌ ڪار اُهي ئي،
ارغون ۽ ترخان اهي ئي غاصب ۽ غدار اُهي ئي،
ليڙون ليڙون ويس اهوئي اڻڀا اڻڀا وار اُهي ئي،
ڏٿ اهو ئي ڏيھہ اهو ئي انگ اگهاڙا ٻار اُهي ئي،
موتيو ساڳيون موتيو پر مهڪار وڪامي سنڌ اندر،
پلپل پيارن پنھنوارن جو پيار وڪامي سنڌ اندر.

پوءِ ڀي توکي ننڊ نهڙيو پوءِ ڀي دل کان کائين ڌوڪو،
پوءِ ڀي مٺڙا ماٺ رهين ڇو، ڪو تنھن تي ڪڏهن سوچيو توڪو،
اُٿ! اُٿ! ڪيڏو رهجي ويو آ، پيارل سائين پنڌ پروڪو،
هو ٻُڌ گهر گهر گهنڊ وڄي پيو، هو ٻُڌ هر هنڌ آهي هوڪو،
زر زمين ۽ در دريون وڪامي سنڌ اندر،
پلپل پيارن پنھنوارن جو پيار وڪامي سنڌ اندر.

سھڻا سانگي سوچي ڏس هِت ساڻا ساڻا سنڌ وڪامن،
ڪنھنجا مارڳ ماڳ وڪامن ڪنھنجون راهون رند وڪامن،
برکا رت جي باکي ڦٽي ۾ بينسر بازو بند وڪامن،
ڪاڪ ڪنڌي تي ڪھڙا ڪھڙا ڪونڌر ڪونڌر ڪنڌ وڪامن،
تانَ، طبل ۽ تند، تنبورو، تار وڪامي سنڌ اندر،
پلپل پيارن پنھنوارن جو پيار وڪامي سنڌ اندر.

خادم ٽالپر

(نوٽ: خادم ٽالپر 1966ع کان شاعري ڪرڻ شروع ڪئي اول سنڌ ساهتا سنگت بدين جو بنياد رکيو. جنھن ادبي تنظيم پنج سال کن مشاعرا ڪرايا، شاعرن سان شامون ملھايون، خادم تڏهن تاريخ شعرا لاڙ ڪتاب ترتيب ڏئي 1970ع ۾ ڇپايو ۽ پوءِ مسلسل شاعري ڪندو رهيو آهي هن وقت تائين سندس اڻ ڇپيل شاعري جو وڏو مجموعو موجود آهي جنھن نثر جا بہ ڪتاب لکيا ۽ ڇپرايا آهن.)

قطب تارا

او ٻارڙا او پيارڙا!
او سنڌڙي جا تارڙا
پڙهندا هلو چڙهندا هلو
رڙهندا هلو وڌندا هلو

ڪاليج اسڪولون کلن
سڀ ٻارڙا پڙهڻ وڃن
نئون نسل ڪو تيار ٿئي
جو وڄ جيئن چمڪار ٿئي
دنيا مٿي پکڙي وڃي
انسانيت مرڪي پوي
هرڪو چوي هلندا اچو
وڌندا اچو، هلندا اچو
ٻارڙا او پيارڙا
ڏاڍ جا ڏونگر ڏرن
ڪوڙ جا ٻيلا ٻرن
وسنديون وسن ميلا مچن
رانديون رچن، ٻچڙا بچن
سوڍا اچن، خوشيون نچن
سڀ بدن مرڪي پون
واھہ واھہ وسي سارو وطن
هر طرف هٻڪار هِيءَ
هر طرف هاڪار هِيءَ
پڙهندا هلو رڙندا هلو
ٻارڙا او پيارڙا

دنيا سڄي سُڌري وئي
هي ڳالھہ ٿي پڌري وئي
اڄ غلامي گار آه
قوم هرڪا تيار آه
ماءُ سنڌ سڏڙا ڪري
واڪا ڪري هٿڙا کڻي
رات ڏينھن هر هر چوي
پڙهندا هلو چڙهندا هلو
آسمانن کان مٿي
ستارن خلائن کان مٿي
وڌندا هلو وڌندا هلو
ٻارڙا او پيارڙا
او سنڌڙي جا تارڙا



باھہ جو طوفان

اڃان قھر ڪڙڪي، ڪکائن گهرن تي،
اڃان باھہ ڀڙڪي، ڀوري بدن تي.

جڏهين مور ماڻھو، بي وس بڻيا هن،
تڏهين بادشاهي، ڳجهون ڪن وطن تي.

اجهو ڄاڻ طوفان، آيو ڪي آيو،
اجهو ڄاڻ ڪڙڪيو، ڪو قهر قاتلن تي.

ڪڏهين ڪونہ بچندين، ڪٿي ڪونہ بچندين،
او اونداھہ جا رکوالا، زمين تي اُڀن تي.


شينھن ٿي اٿو

او پورهيتو او هاريو، او مزدور يار ساٿيو،
ڪو انقلاب آڻيو، ڪو انقلاب آڻيو.

لُو لُو رئيس لڄ لُٽي، هن ڪلھہ لُٽي ۽ اڄ لَٽي،
روز روز چهڪ چير، گرھہ گرھہ تِير تِير،
زهر ڍڪ پيون پيون، پوءِ بہ هٿ جيئون جيئون،
ڪئين صديون مٽي ويون، پئي سٽي لٽي ويون،
هن دور کي ڌڪاريو، ڪو نئون سج اڀاريو،
او پورهيتو او هاريو، او مزدور يار ساٿيو،
ڪو انقلاب آڻيو، انقلاب آڻيو.

هي رئيس مير ڪوڙ سڀ، هي سيد پير ڌوڙ سڀ،
سڀ ٺڳي جي ٺاٺ ۾، ٿا قوم رکن ڪاٺ ۾،
ڪپار سڀ ڪٽار سان، بم توب ترار سان،
ٿي وڃن ڀُڪا ڀُڪا، ٿي وڃن ذرا ذرا،
ڪوڙ ڏاڍ ڏاريو، ڪو نئون وقت واريو،
او پورهيتو او هاريو، او مزدور يار ساٿيو،
ڪو انقلاب آڻيو، انقلاب آڻيو.

هي خودڪشيون ۽ دهشتون، ڇا رهزنيون ۽ وحشتون،
روز ڪئين قيامتون، آفتن تي آفتون،
روز ڪئين ڳڀرو ڪسن، روز ڪئين مانجهي مرن،
ڇا ڪُڇون ۽ ڇا پُڇون، پيا پَچون ۽ پيا لُڇون،
هن باهي جي درياءَ منجهان، قوم کي اُڪاريو،
او پورهيتو او هاريو، او مزدور يار ساٿيو،
ڪو انقلاب آڻيو، انقلاب آڻيو.

سنڌ پئي سڏي سڏي، قوم کي گڏي گڏي،
شينھن ٿي اٿو اٿو، نينھن ٿي چڙهو چڙهو،
ڏينھن ٿي بکو بکو، مينھن ٿي وسو وسو،
ڪو نئون نينھن اجاريو، ڪو نئون سُر تنواريو،
جوڌن کي پڪاريو، قوم کي اٿاريو،
او پورهيتو او هاريو، او مزدور يار ساٿيو،
ڪو انقلاب آڻيو، انقلاب آڻيو.



سچ سان محبت

سچ سڃاڻو، سچ کي پايو،
سوچي سوچي، سچ ڳالھائيو.

سچ ۾ هوندو مچ لڪل آ،
مچ مچايو، سچ بچايو.

برھہ جي بستي، من من مستي،
محبت جو ڪو، مچ مچايو.

سونھن ۽ سچ سان محبت جن جي،
ڌرتي کي تن، باغ بنايو.

ڳايو ڳايو، گڏجي ڳايو،
ستل سارا، شھر جاڳايو.


او منھنجا محبوب

تون جي کلين، کنوڻين کِلن،
ٿرن ۽ برن ۾، بادل وسن.

سڪل ٺوٺ ڌرتي سائي ٿئي،
گل گونچ گاھہ سڀ ڦلھارجن.

تنھنجي هي اچڻ سان تقدير بدلي،
مئل ماڳ من جا ملھارجن.

تنھنجو ويس انڊلٺ، وينگس گهٽائون،
تنھنجي سونھن ڏسڻ سان حياتيون ملن.

اچڻ جو اسان تي ڪرين جي ڪرم،
ڪرم جا ڀرم سڀ رهجي اچن.

تون آزاد آزاد آزاد ٿي،
جي سنڌڙي اٿين تہ ميلا مچن.

سڄو جڳ جاڳي انڌيرا کٽن،
باکون ڦٽن ۽ اميدون اٿن.

وري راڳ ملھار ڳائي ڀٽائي،
ڪارونجهر ۽ ڪينجهر ٻهڪن ۽ مهڪن.

اٿو ديس واسيو، پره پئي ڦٽي،
ساوڻ پيو گجي ۽ سڏي پيو وطن.

سڏي پيو چوي پيو، چوي پيو وطن،
اٿو ديس واسيو، جيئن ويڙها وسن.



دوها

رات اونڌاهي جهنگ اڻانگو، وک وک تي آ پوريل بم،
وڻ وڻ ۾ آ لاش ٽنگيل، پن پن تي آ ماڻھو چم.
*
باھہ ٻري ٿي جاءِ جلي ٿي، گهر ڊهن ٿا ٻار مرن ٿا،
جيءَ جهرن ٿا ڏيل ڏرن ٿا، نيٺ تہ ماڻھو پوءِ وڙهن ٿا.
*
هڏ هماليه هوڏ هٺيلو، مور نہ مڃي هو ڪائي مات،
بم بندوقون بڻجون ڀالا، توڙي آڻيو قهري ڪات.
*
تن تنھا هو هٿين خالي، سامھون دشمن سوين سٿ،
موت کي ماري من اڻانگو، ڪين ڪري جو ڪائي ڪٿ.
*
جهول ڀري ڪو ڪرڻن جا اڄ، ست سنڌ جاڳائي پيو،
شايد سنڌ جو آھہ لطيف، جو ڳلي ڳلي ۾ ڳائي پيو.
*
ڪا وک انوکي هوندي آهي، ڦوڪي ڦوڪي رکجي پير،
ڪڏهين ڪڏهين باھہ جو دريا، پار ڪرڻ ۾ ڪجي نہ دير.
*
تنھنجي ڪارڻ جيڪي نڪتا، هڏ انھن جا ٿي ويا چُور،
پريت تنھنجي پنڌ پري آ، تون اسان کان ڪيڏو ڏور.
*
هرڪو ڏاهو چريو ٿي پيو، چنڊ پکيڙيو ڪھڙو مند،
باک ڏني آ ساک اها، ڳل اوهان جا يورپ کنڊ.

ڊاڪٽر مير اعجاز ٽالپر

(نوٽ: ڊاڪٽر اعجاز ٽالپر 1980 شاعري ڪرڻ شروع ڪئي هن وقت 100 کان وڌيڪ شعر موجود آهن، شاعري ۽ ادب پڙهڻ سان ڏاڍي دلچسپي اٿس، سندس شاعري هن کان اڳ ۾ نہ ڇپي آهي.)

لاوارث ٻار

فٽ پاٿ تي رئندل ٻار ڏٺم هو ٻار تہ ڏاڍو پيارو هو،
هُو ڪنھن گل جيان هي بہ چمن جو نازڪ هڪ ستارو هو،
هن جي ٽڙيل چھري کي تقديرکڻي مرجهايو هو،
افسوس هيڏي جڳ هوندي ڀي هو لاوارث ويچارو هو.

پيءَ نڪو ڀاءَ ڀيڻ هئا نہ جيئري ماءَ ويچاري هئي،
ننڍڙي دلڙي ممتا جي جذبن کان بلڪل عاري هئي،
هو ڇا ڄاڻي کل خوشي جنھن گڏ غمن سان گهاريو هو،
افسوس هيڏي جڳ هوندي ڀي هو لاوارث ويچارو هو.

جڏهن ڇڏي ويا پنھنجا پرايا سورن سان هن ياري ڪئي،
ڦاٽل ڪپڙا پير اگهاڙا ڪاڙهي چمڙي ڪاري ڪئي،
ڪنھنکي دل جا درد ٻڌائي هن جو ڪھڙو سھارو هو،
افسوس هيڏي جڳ هوندي ڀي هو لاوارث ويچارو هو.

معصوم هي چھرو هر ڪنھن اڳيان نازڪ هٿڙو واري ٿو،
چند ٽڪن جي عيوض جهڻڪون سھي بہ پيٽ هو پاري پيو،
معمول جيان اڄ رات بہ ساڳيو کاڌو هن ابارو هو،
افسوس هيڏي جڳ هوندي ڀي هو لاوارث ويچارو هو.

گرمي گهائي لُڪ لنگهائي آڙنگ ڪاٽي آيو هو،
ڇا ڇا ٿيو ڪيئن ڪيئن ڪاٽيو هن ڪنھنکي ڪين ٻڌايو هو،
جرئت مند جلوي تي ڏس ڪيئن قسمت قهر ڪيرايو هو،
افسوس هيڏي جڳ هوندي ڀي هو لاوارث ويچارو هو.

سوچان ٿو هي ٻالڪ ننڍڙو رات وڏي آ سياري جي،
مينھن وسي ٿو برف ڪري ٿي هوا اتر جي ماري ٿي،
رات الاجي ڪيئن هن ڪاٽي رات بہ ڄميو پارو هو،
افسوس هيڏي جڳ هوندي ڀي هو لاوارث ويچارو هو.

اعجاز انھي کي اپنائي ڪو هي بہ چوڏهين چنڊ آهي،
هي ڪو گلشن مهڪائي ڇو دنيا هن کان تنگ آهي،
انسانن جي بستي ۾ ڇو هن لاءِ هرڪو ڌاريو هو،
افسوس هيڏي جڳ هوندي ڀي هو لاوارث ويچارو هو.


سمنڊ جي ڪناري

سمنڊ جي ڪناري تي پيرين اگهاڙا پانچا پسائي اسان ٿي گهمياسين،
بھارن ۾ گلشن جا گلڙا پٽيندي ڇٻر کي لتاڙي اسان ٿي گهمياسين،
هوائن جي جهوٽن تي نچندڙ فصل جي هر هڪ تال سان گڏ اسان ٿي نچياسين،
خوشين تي کلي ٽهڪڙا ڀي ڏناسين ۽ هڪٻئي جا ڳوڙها ڏکن تي اگهياسين،
بلبل ۽ ڪوئل جي ٻولن کان وڌو هو مٺو پنھنجي انمول الفت جو گانو،
رهيس مان نہ ساڳيون نہ تون تون ئي آهين پنھنجي بہ محبت جو هو ڪو زمانو.

لکي ريت تي نانء پنھنجا ملا ئي گلڙن سان ڪيڏو سجايو نہ هوسين،
رنگين وادين جي دلڪش نظارن ۾ محبت کي ڪيڏو مچايو نہ هوسين،
وجهي ٻانھون هڪٻئي جون پنھنجي گلن ۾ جواني کي ڪيڏو ملھايو نہ هوسين،
کڻي ٻڪ روئي سدا ساٿ لاءِ قلندر کي ڪيڏو ٻاڏايو نہ هوسين،
دنيا جي نظر کان لڪي ٿي ملياسين بنائي نئين سج نئون ڪو بھانو،
رهيس مان نہ ساڳيون نہ تون تون ئي آهين پنھنجي بہ محبت جو هو ڪو زمانو.

برساتي بوندن ۾ ڪپڙا ڀڄائي مڌر گيت مستي ۾ ڳاياسين ڏاڍا،
پراڻن پڊن تان پڪل ٻير پٽيندي لکن مٽ ڪيئن لمحا گذارياسين ڏاڍا،
چمن ۾ تہ گلڙن تان پوپٽ جهلي ڪيئن هوائن جي رخ تي اڏارياسين ڏاڍا،
هڪٻئي جي زلفن ۾ موتيو چنبيلي پٽي گل گلابي سجاياسين ڏاڍا،
ڪچا ريت جا گهر اڏيندي اڏيندي ڪو جوڙيوسين سپنن سندو آشيانو،
رهيس مان نہ ساڳيون نہ تون تون ئي آهين پنھنجي بہ محبت جو هو ڪو زمانو.

معمولي ڳالھين تان تنھنجي ۽ منھنجي رسڻ روز پرچڻ ۾ ڏاڍو مزو هو،
ٻانھون پکيڙي ۽ ڀاڪر ۾ ڀريندي ٿڌي ساھہ آڻڻ ۾ ڏاڍو مزو هو،
سنڌو جي ڪپر تي جهڪيل نم هيٺيان ڪچھري مچائڻ ۾ ڏاڍو مزو هو،
مڌر چانڊوڪي ۾ محبت جي مٺڙي تہ نغمي آلاپڻ ۾ ڏاڍو مزو هو،
ڪندي رقص سورج مکي جي حسين کيت ڇيڙيو هو سنگيت جو پڻ ترانو،
رهيس مان نہ ساڳيون نہ تون تون ئي آهين پنھنجي بہ محبت جو هو ڪو زمانو.

دڙن تي دکايل دلين کي ڳنڍڻ جا اڃا تائين ڪافي لڪل راز هوندا،
فضا ۾ محبت جي خوشبو سان گڏ پنھنجي معصوم ٽهڪن جا آواز هوندا،
جتي پيچ پائي محبت ڪئي سين نظارا اهي اڄ تہ ناراض هوندا،
اسان چنگ چاهت جا “اعجاز” چوريا بي سُر اُهي اڄ سڀئي ساز هوندا،
هائي ڙي قسمن عجب رنگ تنھنجا ڪٿي دل جي ڌڙڪن ڪٿي آشيانو،
رهيس مان نہ ساڳيون نہ تون تون ئي آهين پنھنجي بہ محبت جو هو ڪو زمانو.
*
هي سَمَا ڪهڪشان هي چمن هي گگن،
نانء تنھنجو وٺن گيت تنھنجو چون.

هلڪڙي سرمئي چانڊوڪي ۾ ڪٿي،
پُرڪشش ڍنڍ جي ڪنھن ڪپر جي مٿي،
پاڇو پاڻي جي لهرن تي چنڊ جي تڪي،
پيار جي راڳ تي دل جو ديپڪ جلي،
ڏس نظارا پيار پيا ياد ڪن.

دور آڪاش تي موتين جون لڙيون،
رات جي سانت ۾ پيار جون ڳالهڙيون،
دل جي ساگر اندر ڪي تہ ويرون چڙهيون،
اڄ تہ گڏجي اڻيون نينھن واريون ڪڙيون،
هي ڪتيون چنڊ تارا ڀلي رشڪ ڪن.

جي جهوميو جهڙالو ڪڪرڙا گُڙي پيا،
اترڙو وريو زرد گلڙا ٽڙي پيا.


دُعا ڳوٺ انڊهلو لاءِ

اي خدا هٿ ٻڌي ٿو ڪريان التجا، ديس منھنجي مٿي خاص رحمت رهي،
محبتون شل هجن رونقون شل رهن منھنجا مالڪ انڊهلي جي پارت هجي.

جتي بيد مشڪن جي چوٽي مٿان ٿيون ڪوئل جون اڪثر صدائون اچن،
۽ برکا جي موسم ۾ انڊلٺ جا منظر وٺي جون هوائون دليون رقص ڪن،
جتي اڄ بہ سياري جي راتين ۾ هر هنڌ مچن تي وڏيون محفلون ٿيون مچن،
جتي سونھن سوڀيا وسي سادگي ۾ انھي ديس جون سڀ ادائون وڻن،
جنھن جي مٽي مان محبت جي خوشبوءَ اچي ان ڌڌڙ ۾ ڏاڍي ئي راحت رهي.

نھر جا ڪنارا ۽ ٻٻرن جون ڇاؤن ۽ اولھہ کان ايندڙ هي ٿڌڙيون هوائون،
ڌنارن جي سينڍن تي سرمد جا نغما نما شام جون پرڪشش سرخ شامون،
نھر جا ڪپر ۽ ڇٻر تي ڪچھريون دلين جا سودا محبت جون رسمون،
سنگت سان گهاريا حسين پل مون جيڪي ڀلا يار تن کي وساريان ڪيئن،
آهي منھنجي دعا ديس منھنجو سدا قرب ۽ پيار جي هڪ علامت رهي.

جتي باک ويلي اٿي ڪال ڪڻڇي مڌر گيت ٻولي نچي ۽ ٽپي،
جتي ماڪ مکڙين کي رونق ٿي بخشي جتي سبز کيتن ۾ سورج لڪي،
جتي اڄ بہ ڪانگل اڱڻ تي لنوي ٿو اڃا ڀي ڍنڍن ۾ ڪنول ٿو ٽڙي،
اڃا ڀي ڀٽارين جا ڪڏڪار ٿين ٿا اڃان ڀي وٿاڻن تي دونھي دکي،
شال سرهن جا گل پيلا ٽڙندا رهن شال فطرت سندي سونھن سلامت رهي.

جتي اڄ ڀي سگهڙن جي سٿ ۾ او سھڻا گهڙن تي گهڙولي ٻڌڻ ۾ اچي ٿي،
ڪسيو ڪانپ هڪ ٻئي کي ڏورون ڏيڻ ۽ وڏي سڏ پرولي ڀڃڻ لئہ اچي ٿي،
اڄ ڀي ٿلھي تي ڀڳل رانديڪن سان مٺي ٻاتي ٻولي ٻڌڻ ۾ اچي ٿي،
هندوري ۾ اڄ ڀي ويٺي لال لوڏي تنھن ممتا جي لولي ٻڌڻ ۾ اچي تي،
مونکي پنھنجي ئي تقدير تي ناز آ ٿي جيئري ئي جنت جي زيارت ٿئي.

اڄ ڀي ڪلرتي پلي پيار ڪيڏو هي واهڻ هي وستي ٻڌائيندا آهن،
جتي اڄ بہ پنڇي ٿا آزاد اڏرن ۽ نغما محبت جا ڳائيندا آهن،
جتي اڄ بہ جوڌا وڏي چاه سان ٿا سحر تائين محفل مچائيندا آهن،
چانڊوڪي راتين ۾ اڄ ڀي پٽن تي درين راند دلبر مچائيندا آهن.
اڄ ڀي اوطاقون وطن ۾ وسن ٿيون اڄ ڀي ئي آيل کي عزت ملي.

کليي آسمان ۾ پڌر تي آ ڪيڏو ستارن جي هيٺان سمهڻ ۾ مزو،
ستي رات آڌي پري کان اچي تنھن ٽيٽيهر جي ٽين ٽين ٻڌڻ ۾ مزو،
انڌرين جي سيني کي چپ چاپ چيري سا جگنو جي جهرمر ڏسڻ ۾ مزو،
اونھاري ۾ بستر تي چندا کي اڀ تي تڪيندي تڪيندي سمهڻ ۾ مزو،
جيڪي قدرت عطا ڪيا هي انمول منظر خدا شال ان جي حفاظت ڪري.

سنڌ سھڻي سڄي پر منھنجو ڳوٺ ائين چنڊ پڌرو جيئن آ تارن اندر،
انب ٽالھين نہ ليمن جي هت آ ڪشش سونھن ڪيڏي نہ آ جنھنجي ڄارين اندر،
آهي “اعجاز” جي در ڌڻي التجا موج مستي رهي منھنجي مارن اندر،
جيءَ ۾ جايون ڏين پريت ڏيئي پنھنجو ڪن پيار ملندو رهي تن پنھوارن اندر،
شل حياتي جا ڏينهڙا ائين ئي لنگهن هي بھارون رهن شال قسمت ڪري.