سنڌي شاعري صدين جي آئيني ۾

سنڌسلامت پاران

سنڌ سلامت ڪتاب گهر پاران نامياري شاعر، ڪھاڻيڪار، ناول نگار ۽ نقاد شيخ عبدالرزاق راز  جو سنڌي شاعريءَ بابت لکيل مضمونن تي مشتمل ڪتاب ”سنڌي شاعري صدين جي آئيني ۾“ اوھان اڳيان آڻي رھيا آھيون. ھن ڪتاب ۾ شامل مواد جي سھيڙ ۽ ترتيب مختيار احمد ملاح ڪئي آھي.

هن ڪتاب ۾ موجود مضمون، پنجن قسمن جا چئي سگهجن ٿا، هڪڙا شاعريءَ جي مختلف صنفن جي هيئيت ۽ تاريخ جي باري ۾ آهن. ٻيا مضمون شاعري جي فڪري پسمنظر ۾ آهن. ٽيان مضمون، مجموعي ادبي تاريخ جي سلسلي ۾ اچي وڃن ٿا، چوٿان مضمون سنڌي شاعريءَ جي تاريخ جي نالي وارن شاعرن جي باري ۾ آهن ۽ پنجان مضمون شاهہ لطيف ۽ سچل سرمست جي باري ۾ آهن، جن ۾ سندن شاعريءَ  کي مختلف رخن کان پرکيو ويو آهي. هن ڪتاب جو خاص ۽ اهم مضمون”مقدمو- سنڌي شاعري ادبي عدالت عاليہ ۾“ آهي.  

ھي ڪتاب ڪنھن بہ اداري پاران اڃا تائين ناھي ڇپايو ويو، پر سنڌ سلامت ڪتاب گهر جي ويب سائيٽ تي آنلائين اپلوڊ ڪري رھيا آھيون. ٿورائتا آھيون مختيار احمد ملاح جا جنھن ڪتاب سنڌ سلامت ڪتاب گهر تي اپلوڊ ڪرڻ لاءِ موڪليو.

محمد سليمان وساڻ

مينيجنگ ايڊيٽر ( اعزازي ) ، ڪراچي 

سنڌ سلامت ڊاٽ ڪام

sulemanwassan@gmail.com

sindhsalamat.com

 books.sindhsalamat.com

مرتب جو نوٽ

شيخ عبدالرزاق راز باڪمال شاعر، بلند پايہ نقاد، منفرد ڪھاڻيڪار، ناول نگار، پبلشر، ۽ مورخ ٿي گذريو آهي. هو ترقي پسند هجڻ جي باوجود اسلامي عقيدن، اصولن ۽ نظرين جو پابند رهيو. هو سنڌ ۾ ترقي پسند تحريڪ جي بانين جھڙوڪ: گوبند مالھي، سوڀوگيانچنداڻي، نارائڻ شيام ۽ شيخ اياز جي سٿ مان هو. سندس ڪوشش سان ڊي. جي ڪاليج ڪراچيءَ ۾ ‘سنڌي ادبي سرڪل’جو بنياد رکيو ويو. ان کان علاوه، ٻيون ڪيتريون ئي ادبي جماعتون هن پاڻ وجود ۾ آنديون. شيخ راز پنھنجي سموري حياتي سرگرم گذاري، پر اصول پرستيءَ جي ڪري سندس دوست ٿورا هئا، پر انھن سان بيحد محـبـت ڪندو هو. اهو ئي سبب آهي جو زندگيءَ جي آخري ڏينھن ۾ اڪيلائيءَ جو شڪار رهيو.
شيخ اياز سان سندس تمام گهڻي ويجهڙائپ هئي. اهو ئي سبب آهي جو ڪيترن ئي ادبي جماعتن ۾ شيخ اياز کي متعارف ڪرائڻ ۾ سندس ڪردار هو. پنھنجي ڪتاب “سانگي ڪي ساريام” ۾ لکيو اٿائين تہ “اياز منھنجي لاءِ هڪ اهم شخصيت آهي، هونءَ بہ سندس شخصيت ھمہ گير آهي پھريائين، سندس شاعري جو عاشق هوس ۽ ان کانپوءِ سندس شخصيت جو شائق بڻجي پيس. ان سان سڪ ۽ ساڃھہ جا ويھہ سال گذاريا اٿم. زندگيءَ جا اهي نھايت اهم مفيد ۽ مؤثر سال هئا. سوڀي گيانچنداڻيءَ جي اڳڪٿي ياد ٿي اچيم هن سچ چيو هو اياز مون بنا اڻ پورو، مان هن کانسواءِ نامڪمل. واقعي اهي ڏينھن شينھن هئا. شايد مون گذريل اٺن سالن جي ناراضگيءَ ۾ کيس هزار وار وسارڻ جي ڪوشش ڪئي آهي، پر سندس صورت هڪ ڀرپور انداز ۾ منھنجي تصور ۾ ايندي آهي. جيڪڏهن اسان مان ڪو هڪ ناراض هجي ها تہ ڳالھہ ٺھي پوي ها، پر جيڪڏهن ٻيئي ڪاوڙيل آهيون تہ شايد ميل ملاقات ٻئي جھان ۾ ٿئي”.
جيئن تہ مان ادبي تاريخن جو شاگرد ۽ ادنيٰ محقق آهيان، ان ڪري ادبي تاريخون گڏ ڪرڻ ۽ انھن تي ڪم ڪرڻ منھنجو محبوب مشغلو آهي. مون کي سنڌي ادبي تاريخن جي محققن ۽ نقادن مان ڊاڪٽر غلام علي الانا صاحب ۽ شيخ عبدالرزاق راز بيحد پسند آهن. مون پنھنجي شاگرديءَ ۽ CSS ۽ PCS جي امتحانن جي تياري دوران شيخ عبدالرزاق راز جا ڪيترائي ڪتاب ۽ ٽڙيل پکڙيل مضمون گڏ ڪيا هئا. مون سندس خاڪن جي ڪتاب ”سانگي ڪي ساريام“ کي واڌارا ڪري ٻيھر آن لائين شايع ڪرايو. مون تمام وڏي جاکوڙ ڪري سندس ڪيترائي ٻيا بہ خاڪا تلاش ڪري ورتا، جن ۾ شيخ اياز تي ٻيو خاڪو، ڊاڪٽر گربخشاڻي، ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ، مولانا غلام محمد گرامي، مولوي عبد الواحد سنڌي، محمد ابراهيم جويو، مخدوم غلام حيدر صديقي، رحيمداد مولائي شيدائي، سيد عطا حسين شاھہ موسوي، ممتاز مھر، عبدﷲ عبد، رشيد احمد لاشاري، سردار علي شاھہ ۽ سردار بھادر عبدالمجيد خان آف سکر کي ٻئي ڇاپي ۾ شامل ڪيو.
شيخ عبدالرزاق بن شيخ عبدالرئوف بن خدا بخش بن شيخ حبيب ﷲ بن شيخ ملان عبدﷲ بکري. سندن وڏا ھندو ھئا، جيڪي خيرپور رياست جا رھاڪو ھئا سندن خاندان جي جد اعليٰ ليلي رام اسلام اختيار ڪيو ۽ سندس اسلامي نالو ڏاتر ڏنو رکيو ويو، جيڪو ڪلھوڙن جي صاحبيءَ ۾ ڪنھن ننڍي عھدي تي مامور ھو. شيخ عبدالرزاق راز، شيخ ڏاتر ڏنو جي اٺين پيڙھي ۾ آھي. سندس وڏا بکر جي مڪتب ۾ تعليم ڏيندا ھئا جيڪي 1857ع ۾ انگريزن خلاف جنگ آزاديءَ بعد بکر جي قلعي مان لڏي اچي پراڻي سکر ۾ ويٺا جتي سندس پڙ ڏاڏو ملان عبدﷲ بکري 1862ع ۾ پيدا ٿيو جيڪو پراڻي سکر جي مڪتب ۾ تعليم ڏيندو ھو. شيخ عبدالرزاق راز ۲۹ جنوري سال ۱۹۱۹ع پراڻي سکر جي منشي عبدالرئوف شيخ جي گهر منجهہ اکيون کوليون. سندس زندگي جي ابتدائي تربيت بہ پڙهيل لکيل ماحول منجهہ ٿي ڇو جو سندس ڏاڏي وٽ وڏا عالم ۽ فاضل ڪچھريون ڪرڻ ايندا هئا. شيخ عبدالرزاق راز ابتدائي تعليم سکر مان حاصل ڪئي مئٽرڪ جي سند پنجاب يونيورسٽي مان حاصل ڪئي ڇھہ سال ڊي جي ڪاليج ڪراچي ۾ پڙھيو ۽ علي ڳڙھ ڪاليج مان بہ تعليم ورتي. ان بعد ڪراچيءَ ۾ الوحيد اخبار جو مئنيجر رھيو ۽ ھفتيوار ايڊيشن جو ھڪ سال ايڊيٽر ٿيو ١٩٤٨ع ۾ سکر موٽي آيو ۽ سکر ميونسپالٽي ۾ چيف آفيسر لڳو جتي ٻہ دفعا ميونسپل جي داخلي معاملن ڪري نوڪري ختم ٿيس آخر ھن پاڻ 1958ع ۾ ان نوڪري تان استعيفا ڏني جتان اسلاميا ڪاليج سکر ۾ اسلامي تاريخ جو ليڪچرار لڳو، پاڻ ڪاليج جي بانين مان ھو بعد ۾ ميونسپل ھاءِ اسڪول جو ھيڊ ماستر مقرر ٿيو پاڻ اسلاميا ڪاليج اندر ڏھہ سال شيخ عبدالمجيد سنڌي جو ساٿي رھيو جتي ھنن گڏجي وڏا ادبي ۽ ثقافتي پروگرام ڪرايا 1970ع ۾ ڪاليج کي ڇڏي اچي موسوي عطا حسين شاھہ ڊگري ڪاليج جو پرنسيپل مقرر ٿيو پر ٿوري عرصي بعد ان ذميداري کي بہ خيرباد ڪري پنھنجي ھيڊ ماستري کي ٽائيم ڏيڻ لڳو.1979ع ۾ اسڪول جي ھيڊ ماستري جي رٽائرمينٽ بعد گوشہ نشينيءَ جي زندگي گزاريائين پويون وقت ڏاڍو بيمار ۽ تمام ڪمزور ٿي ويو 2 ڊسمبر 1983ع تي ھي سکر جي روشن خيال ادبي شخصيت اسان کان ھميشہ لاءِ موڪلائي پرئين پار رواني ٿي وئي.
شيخ راز تصنيف، تاليف ۽ شعر شاعريءَ کانسواءِ ادبي ۽ ثقافتي سرگرمين ۾ بہ اهم ڪردار ادا ڪيو. پر سندس ئي ڪوشش سان 9،8،7 اپريل 1950ع تي انجمن فروغ ادب سکر جي زير اهتمام ’ڪل پاڪستان سنڌي اردو ادبي ڪانفرنس‘ منعقد ٿي، جنھن ۾ سنڌي ۽ اردوءَ جي بلند پايہ اديبن ۽ شاعرن شرڪت ڪئي. ان کان پوءِ وقت بوقت سندس ڪوشش سان سکر ۾ ڪيترا ادبي اجتماع، ڪانفرنسون ۽ وڏي پئماني تي مشاعرا ٿيا. هو پاڪستان رائيٽرس گلڊ شاخ سکر جو اهم رڪن ٿي رهيو، جنھن طرفان ڪيترا سنڌي ۽ اردو ڪتاب ڇپيا. ان کان اڳ ۾ 1954ع ۾ پنھنجي ڏاڏي جي نالي پٺيان پنھنجو ذاتي ادبي اشاعتي ادارو ’حبيب پبليڪيشن‘ قائم ڪيائين، جنھن طرفان ڪيترا سنڌي ڪتاب ڇپيا، جھڙوڪ، سندس پنھنجا ڪتاب ”ڊاڪ بنگلو“ (ڪھاڻيون)، ”سارنگ“ ۽ ”فاتح سنڌ“، ڪريم بخش خالد جو ”سنڌي صحافت“ شيخ اياز جو ”پنھل کانپوءِ“ (ڪھاڻيون)، بشير مورياڻيءَ جو ”اصنام خيالي“ (ڪھاڻيون)، مقبول صديقيءَ جو مرتب ڪيل افسانن جو مجموعو ”گل ۽ مکڙيون“ وغيرہ اهم آهن. سنڌي ترقي پسند ادب جون ڪيتريون ئي ادبي جماعتون شيخ راز قائم ڪيون، جن ۾ سنڌي ادبي سرڪل، ڪراچي (1943ع)، سنڌي ادبي سنگت ڪراچي (1947ع)، سنڌي ادبي سوسائٽي، اسلاميہ ڪاليج سکر (1962ع)، لطيف اڪيڊمي، سکر (1966ع). مھراڻ ادبي سنگت، سکر (1968ع) اهم آهن، 1971ع ۾ سندس ئي ڪوشش سان ’شاھہ لطيف يادگار ڪاميٽي‘ قائم ٿي، جنھن جي اهتمام هيٺ اعليٰ پئماني تي ’شاھہ لطيف ڪانفرنس‘ منعقد ٿي ۽ ڪجهہ ڪتاب بہ ڇپيا

سندس شايع ٿيل ڪتابن ۾ هيٺيان شامل آهن:
1. ڊاڪ بنگلو (ڪھاڻيون ١٩٥٤ع)
2. سارنگ (شاعري ١٩٥٤ع)
3. شرح يمن ڪلياڻ (1957ع)
4. شرح ڪلام گرھوڙي (١٩٥٩ع)
5. شرح ديوان گل (١٩٥٩ع)
6. تاريخ سلطنت دھلي (تاريخ ١٩٦١ع)
7. پيھي منجهہ پاتال (شاعري ١٩٦١ع)
8. تنقيد ۽ تجربو (١٩٦٦ع)
9. نئون آدمي (١٩٦٦ع)
10. سڄڻ سفر ھليا (شاعري: ١٩٦٧ع)
11. فاتح سنڌ (تاريخي ڊرامو، 1955ع)
12. مسافر (ناول)
13. غزل (شاعري ١٩٧٢ع)
14. مارو ڪي ديس ۾ (شاھہ لطيف جي رسالي جي رومانوي داستانن بابت اردو ۾)
15. سانگي ڪي ساريام (خاڪن جو مجموعو) ٻيو ڇاپو، 2023ع
16. سنڌي غزل جو تجربو (1991ع)
17. ڌڙڪنين (اردو شاعري)
18. Sukkur – Past & Present

هنن ڪتابن ۾ ڪيترائي ڪتاب پنھنجي موضوعن ۽ معيار جي ڪري اهم آهن. شيخ راز ساڄي ڌر جي يگانن نثر نويسن ۽ نقادن مان هڪ هو. سندس شمار هر لحاظ کان ناميارن نقادن ۾ ڪري سگهجي ٿو. ٽي ڪتاب ”شرح يمن ڪلياڻ“، ”شرح ڪلام گرهوڙي“ ۽ ”شرح ديوان گل“ درسي هوندي بہ تشريحي تنقيد جي ذمري ۾ اچن ٿا.
شيخ عبدالرزاق “راز” آزاديءَ کان اڳ ئي ڪھاڻيون لکڻ شروع ڪيون هيون ۽ آزاديءَ کان پوءِ بہ ڪجهہ ڪھاڻيون لکيائين. 1954ع ۾ سندس ڪھاڻين جو مجموعو “ڊاڪ بنگلو” شايع ٿيو. ”سارنگ“، شيخ عبدالرزاق ”راز“ جي ڪلام جو دلڪش مجموعو آهي، جيڪو 1954ع ۾ شايع ٿيو. ڪتاب جو مقدمو، شيخ ”اياز“ لکيو آهي. اياز صاحب لکي ٿو تہ ”سندس عشق و محبت جا جذبات ڪجهہ سطحي آهن. ۽ انھن ۾ خاص گھرائي، يا اظھار جي جدت نظر نہ ٿي اچي. ڪي اهڙا نظم بہ آهن، جي ادبي معيار تي پورا نٿا اچن. بھرحال راز جي ابتدائي شاعري، سندس درخشان ادبي مستقبل جي آئينہ دار آهي ۽ راز جي شاعريءَ ۾، فطري مناظر سان اها والھانہ محبت نہ ٿي نظر اچي.“سندس ناول ”مسافر“ سنڌ جي پنج ھزار سالن جي تاريخي پسمنظر ۾ لکيو ويو آھي. ھن ناول ۾ سنڌ جي تاريخ جا مختلف واقعا ۽ ثقافتي اھڃاڻ غير جانبداراڻي انداز ۾ پيش ڪيا ويا آھن. ھي ناول اڳ ۾ ”نئون آدمي“ جي نالي سان شايع ٿيو ھو. ھن ناول جا ڪردار، ان دور جي ثقافت ۽ مزاج موجب، حق ۽ سچ جا علمبردار ھئڻ سان گڏ، حقيقت پسند، روشن خيال، معاشري جي غلط ريتن رسمن، اخلاقي گمراھيءَ کان آجا ھئا. ھن ناول جو مرڪزي ڪردار ”ساجن“ آھي، جيڪو ھڪ علامتي ڪردار آھي.
سندس ڪتاب ”تنقيد ۽ تجزيو“ جو پھريون ڇاپو، سجاد ﷲ قريشي، حيدرآباد ، مان 1966ع ۾ ڇپائي پڌرو ڪيو. هي ڪتاب دراصل غلام محمد گرامي جي ڪتاب “مشرقي شاعريءَ جا فني قدر ۽ رجحانات” جي رد ۾ لکيل هو. هي ڪتاب پڻ پنھنجي الڳ حيثيت رکي ٿو. پنھنجي خاڪن واري ڪتاب ۾ لکي ٿو تہ ” سنہ 1964ع ۾، گرامي صاحب سماهي مھراڻ ۾ هڪ مقالو شايع ڪيو. مون ان مقالي تي سخت تنقيد ڪئي، جنھنڪري منھنجا گهڻو ڪري، سڀ گهاٽا دوست ناراض ٿي ويا. جي اڄ تائين منھنجي متعلق هڪ عجيب و غريب راءِ رکندا آهن. ٻہ سال تنقيد ٿيندي رهي.“
سنڌي ادب جي خاڪا نگاريءَ ۾ سندس ”سانگي ڪي ساريام“ ڪتاب وڏي اهميت رکي ٿو. هيءُ ڪتاب، آفاق صديقيءَ، سيڪريٽري لطيف يادگار ڪميٽيءَ پاران 1972ع ۾ شايع ڪيو هو. هن ڪتاب لاءِ پاڻ ئي لکيو اٿائون تہ “سنڌي ادب ۾ خاڪي نگاريءَ جي غالباً هيءَ پھرين ڪوشش آهي. ممڪن آهي تہ ڀرپور شخصيتون نظر نہ اچن. ۽ رڳو شخصيتن جون ڪي جهلڪيون ڏسڻ ۾ اچن. جي ائين ٿيو تہ مان پنھنجو ڪارج سڦل سمجهندس. ذهن ۾ ٻيا بہ خاڪا اٿم، جي ٻئي ڪنھن وقت پيش ڪندس.“راز” صاحب جي “سانگي ڪي ساريام” ۾ سنڌ جي مشھور اديبن ۽ فنڪارن جا خاڪا موجود آهن. “راز” صاحب انھن فنڪارن جي ڪردار ۽ اطوار جو ڏاڍو گھرو مطالعو ڪيو آهي. ان طرح سندس انداز بيان نھايت دلڪش ۽ اثرائتو آهي. زبان جي رنگينيءَ ۽ بيان جي شيرينيءَ، هن فني ڪتاب کي واقعي هڪ شاهڪار بنائي ڇڏيو آهي. هر “خاڪو” پنھنجي معنوي انداز سان، زندھہ تصوير آهي، جا سھڻن لفظن ۽ شاندار ترڪيبن سان تيار ڪئي ويئي آهي. “سانگي ڪي ساريام” ۾ هنن اديبن ۽ شاعرن جا خاڪا آيل آهن: شيخ اياز، غلام رباني، آغا سليم، عبدالحليم جوش، اياز قادري، پروفيسر ميمڻ عبدالمجيد سنڌي، پروفيسر رام پنجواڻي، نارائڻ شيام، عطا محمد حامي ۽ شاھہ محمد شاھہ صاحب. هن ڪتاب جو ٻئي ڇاپي ۾ جيڪو آن لائين شايع ٿيو، ان ۾ پندرهن خاڪا اضافي طور شامل ڪيا ويا آهن.
1979ع ۾ تنقيد جو هڪ ڪتاب “سنڌي غزل جو جائزو” ڇپيو جنھن ۾ سنڌي غزل جي تمام مشھور ۽ اهم شاعرن جي غزلن تي باقاعدي تنقيد ڪئي وئي هئي. هن ڪتاب جو ٻيو ڇاپو 2004ع ۾ اڪيڊمي آف ليٽرس جي سھڪار سان انسٽيٽيوٽ آف سنڌ الاجي، سنڌ يونيورسٽي ڄامشوري پاران ڇپيو. هن ڪتاب ۾ هن پندرهن غزل گو شاعرن جي زندگيءَ، سندن ادبي ڪم توڙي غزل جي تاريخ جو احوال پيش ڪيو آهي.
سندس ٽڙيل پکڙيل مضمونن جو تعداد بہ گهڻو آهي، انھن ۾ شاعريءَ جي تاريخ ۽ تنقيد جي حوالي سان بہ ڪيترائي شامل آهن. انھن مان ڪافي مضمون مون وٽ موجود هئا. مون ارادو ڪيو هو تہ ڪنھن وقت انھن مان ڪجهہ مضمونن کي سھيڙي ڪتابي صورت ۾ آڻبو. بھرحال، 26 جنوري 2024ع تي منھنجو اسلاميہ ڪاليج سکر سرڪاري طور وڃڻ ٿيو، جتي آزاديءَ کان پوءِ، ڪاليج جي سرگرمين جي باري ۾ ڪنھن استاد سان بحث مباحثو ٿيو ۽ ان ۾ پروفيسر عبدالرزاق ”راز“ جي حوالي سان ڪافي ذڪر نڪتو، جنھن هن ڪاليج ۾ زبان، ادب ۽ ثقافت جي سلسلي ۾ ”سنڌي ادبي سوسائٽي“ قائم ڪئي هئي. مون ان وقت شيخ راز کي هڪ دفعو ٻيھر خراج تحسين پيش ڪرڻ ۽ سندس شاعريءَ جي تاريخ تي ٽڙيل پکڙيل مواد کي ڪتابي صورت ۾ آڻڻ جو فيصلو ڪيو.
سندس ٽڙيل پکڙيل مضمونن جو تعداد بہ گهڻو آهي، انھن کي سھيڙجڻ جو ڪم شروع ٿي ويو آهي. ان سلسلي ۾ شيخ راز جو شيخ اياز تي ڪيل ڪم اچي وڃي ٿو. اسان کي خبر آهي تہ شيخ راز، پنھنجي پياري دوست شيخ اياز تي چار پنج مضمون يا خاڪا لکيا آهن، انھن مضمونن ۽ مقالن جي سھيڙ جو ڪم ڊاڪٽر فياض لطيف چانڊيي پنھنجي سر تي کنيو آهي. ان کان علاوہ، شيخ راز افساني جي فن ۽ تاريخ جي حوالي سان ڪيترائي مضمون لکيا آهن، انھن جي سھيڙڻ جو ڪم پڻ شروع ٿي چڪو آهي، ۽ هڪ ننڍڙو ڪتاب تيار ٿي ويندو. اهڙي نموني شاعريءَ جي تاريخ جو هي ڪتاب بہ انھن مضمونن جي هڪ ڪڙي آهي. سندس تنقيدي شعور بہ تمام مٿاهون هو، ڇو تہ هڪ ئي وقت تخليقي ۽ تنقيدي اديب هو. مون کي ذاتي حيثيت ۾ شيخ راز جو ڪم تمام گهڻو وڻندو آهي. هن کان اڳ مون سندس خاڪن کي سھيڙي آن لائين شايع ڪرايو هو. هاڻي هڪ دفعو ٻيھر سندس سنڌي شاعريءَ تي لکيل تنقيدي ۽ تحقيقي مضمونن کي سھيڙيو ويو آهي. هي سڀئي مضمون مختلف رسالن مان کنيا ويا آهن، جيڪي مون ڪافي سال اڳ سنڌالاجي ۽ شاھہ لطيف چيئر جي لائبريري مان گڏ ڪيا هئا. ان وقت ئي مون ارادو ڪيو هو تہ شيخ راز جي انھن مضمونن کي گڏ ڪري سنڌي شاعريءَ جي هڪ بھترين تاريخ جوڙي ويندي.
اڄ جڏهن هي ڪتاب سمورو ڪمپوز ٿي ۽ پروف ريڊنگ ٿي مڪمل ٿيو آهي تہ محسوس ٿي رهيو آهي تہ سنڌي ادب جي تاريخ، خاص طور تي سنڌي شاعريءَ جي تاريخ ۾ هي هڪ منفرد ڪتاب آهي، ڇو تہ سنڌي ادب جون اڪثر تاريخون محض تحقيقي ۽ معلوماتي لکيون ويون آهن، پر هي پھرين تاريخ آهي، جيڪو مڪمل تنقيدي آهي. انھن مان گهڻا مضمون شيخ راز نئين زندگيءَ ۾ قسطوار لکيا هئا ۽ هڪ تاريخ جوڙي هئي. اسان انھن مان سڀني مضمونن کي نہ کنيو آهي، صرف اهي مضمون کنيا آهن، جن ۾ ورجاءُ نہ هو. اهڙيءَ طرح ٻين رسالن مان بہ مضمون کنيا آهن، جيئن هڪ مڪمل تاريخ جڙي پئي. هنن مضمونن جي مطالعي مان اهو بہ معلوم ٿئي ٿو تہ شيخ راز ڊي. جي ڪاليج جي ”سنڌي ادبي سرڪل“ کان وٺي ادبي سنگت جي کاٻي ۽ ساڄي ڌر ۾ رهيو ۽ سندس اهڙو ورتاءُ، سندس هنن مضمونن ۾ بہ جا بجا موجود آهي.
هن ڪتاب ۾ موجود مضمون، پنجن قسمن جا چئي سگهجن ٿا، هڪڙا شاعريءَ جي مختلف صنفن جي هيئيت ۽ تاريخ جي باري ۾ آهن، مثال طور آزاد شاعري، ڪلاسيڪي غزل، ڪافي، جديد نظم ۽ نئون نظم وغيرہ شامل آهن. ٻيا مضمون شاعري جي فڪري پسمنظر ۾ آهن، مثال طور سنڌ شاعريءَ ۾ تصوف، قديم سنڌي شاعريءَ ۾ فطرت نگاري، ڪلاسيڪي غزل ۾ جمالياتي رنگ وغيرہ شامل آهن. ٽيان مضمون مجموعي ادبي تاريخ جي سلسلي ۾ اچي وڃن ٿا، مثال طور موجودہ سنڌي ادب، سنڌي ادب ۽ جدت پسند تحريڪ اهم آهن. چوٿان مضمون سنڌي شاعريءَ جي تاريخ جي نالي وارن شاعرن جي باري ۾ آهن، جن ۾ سندن شاعريءَ کي فني ۽ فڪري طور پروڙيو ويو آهي. پنجان مضمون شاھہ لطيف ۽ سچل سرمست جي باري ۾ آهن، جن ۾ سندن شاعريءَ کي مختلف رخن کان پرکيو ويو آهي. پر هن ڪتاب جو خاص ۽ اهم مضمون”مقدمو- سنڌي شاعري ادبي عدالت عاليہ ۾“ آهي. ان کان اڳ، ادبي تاريخن ۾ انگريز نقادن جا شاعريءَ جي حق ۾ ڪي اهڙا مضمون پڙهيا هئا، مثال طور فلپ سڊني، شيلي، مٿيو آرنولڊ، جان ڊرائڊن شاعريءَ جي حق ۾ ڪي اهڙا قسم جا تنقيد مضمون لکيا هئا، جن ۾ هنن شاعريءَ جي اهميت ۽ عظمت کي اجاگر ڪري شاعريءَ کي سائنس ۽ تاريخ کان بہ وڌيڪ ڪارگر ثابت ڪيو هو. پر اسان جو نقاد سائين شيخ راز، هڪ نئين انداز ۾ شاعريءَ کي عدالت ۾ کڻي آيو آهي. ان جي خلاف اهي سڀئي الزام ۽ بھتان پيش ڪيا اٿائين، جيڪي معاشري ۾ شاعر ۽ شاعريءَ جي خلاف لڳايا ويندا آهن، پر هن انھن سڀني الزامن مان بري ڪري شاعريءَ کي عظمت بخشي آهي. مجموعي طور تي هيءُ هڪ بھترين ڪتاب آهي، جنھن شيخ راز جي سنڌي شاعريءَ جي هڪ منفرد تاريخ سھيڙجي وئي آهي.
بھتر ٿئي ها تہ هي ناياب ڪتاب شايع ٿئي ها، جنھن لاءِ ڪجهہ پبلشرن سان ڳالھہ ٻولھہ بہ ٿي، پر ڪنھن شايع ڪرڻ جي حامي نہ ڀري. بھرحال، مون کي خوشي آهي تہ شيخ راز جا ڪجهہ ڪتاب هڪ دفعو ٻيھر منظر تي آڻڻ ۾ ڪامياب ٿي ويو آهيان. ان سلسلي ۾ سندس ڪتاب شيخ راز جي افسانن جي تنقيدي مضمونن ۽ مقالن کي هوش محمد ڀٽيءَ جي سڦلتا پبليڪيش شايع ڪري رهيو آهي، جڏهن تہ هيءُ ڪتاب اسان جو دوست محمد سليمان وساڻ پنھنجي ويب سائيٽ سنڌ سلامت ڪتاب گهر ذريعي آن لائين شايع ڪري رهيو آهي. هن ڪتاب جي مواد جي تلاش جي سلسلي ۾ پروفيسر طارق حيات لاشاري، ڪمپوزنگ جي سلسلي عبدالجبار پيرزادي ۽ پروف ريڊنگ جي سلسلي ۾ محب لغاريءَ جون مھربانيون ۽ مدد شامل آهي. مان دل سان سندن شڪر گذار آهيان. هن ڪتاب جي اشاعت سان شيخ عبدالرزاق راز کي بہ خراج تحسين پيش ٿي پوندو.


مختيار احمد ملاح
ڪراچي

مقدمو- سنڌي شاعري ادبي عدالت عاليہ ۾

1937ع جو زمانو هو، ان وقت سنسني خيز مقدمو ادبي عدالتِ عاليہ سنڌ ۾ پيش ڪيو ويو. هي مقدمو مسمات اصلاحي بيگم، مسمات شاعري بيگم جي خلاف دائر ڪيو هو. عدالت طرفان تاريخ مقرر ڪئي وئي ۽ سنڌ جي ڪنڊ ڪڙڇ مان اديبن ۽ عالمن جا هجوم مقدمي جي ڪارروائي ٻڌڻ لاءِ حيدرآباد پھچي ويا. ماڻھن جي دلچسپيءَ کان متاثر ٿي مقدمي جي ڪارروائي هلائڻ لاءِ بسنت هال مقرر ڪيو ويو.
مقرر ڏينھن تي عدالت جي ٻاهران چڱي رونق لڳل هئي. دانشور، اديب، عالم، فاضل، ملا ۽ مولوي سڀ موجود هئا. “خبردار” جي آواز سان فاضل ججن هال جي ڊائس تي پنھنجون ڪرسيون سنڀاليون. عدالت جي سرشتيدار دعويٰ پڙهڻ شروع ڪئي.

دعويٰ
“آءٌ مسمات اصلاحي بيگم بنت اخلاق خان عمر 67 سال رهندڙ حيدرآباد سنڌ چوان ٿي تہ آءٌ سنڌ جي هڪ معزز امن و اصلاح پسند خاتون آهيان. آءٌ معاشري جي اخلاقي اقدار ۽ قومي نظريات جي پابند آهيان. مون هميشہ خوش اصلوبيءَ سان بنيادي اقدار ۽ اخلاقي نظريات، اساني معاشري جي فلاح ۽ بھبود جي خاطر جدوجھد ڪئي آهي. پنھنجي والد مرحوم جناب اخلاق خان بہ سموري زندگي انھيءَ نيڪ جذبي لاءِ وقف ڪري ڇڏي هئي. ان جي وفات کان پوءِ معاشري جي بھتري لاءِ مان نيڪنيتي سان ان ڪم کي سرانجام ڪيان ٿي. اهو منھنجو موروثي حق آهي.
ٽيھن سالن جي عرصي کان مسمات: شاعري خانم بنت نامعلوم پنھنجي ناز و ادا، حسن و شباب، هار ۽ سينگار جي وسيلي سنڌي معاشري ۾ ڪيترين خرابين جي پاڙ ٻڌي آهي. منھنجي اصلاحي ڪم ۾ رڪاوٽ پيدا ڪرڻ جي علاوه هن پنھنجي ذاتي ڪردار ۽ منھنجي نيڪ ڪردگي جي خلاف هڪ وڏو فتنو کڙو ڪري منھنجي تضحيڪ ۽ تذليل ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي آهي. انھيءَ نموني هن منھنجي ذاتي ۽ خانداني وقار کي مجروح ڪري اسان جي خاندان جي عزت ۽ ناموس ۽ عرفي حيثيت جي اهميت کي زبردست نقصان پھچايو آهي. ان ڪري عدالت عاليہ ۾ درخواست آهي تہ مٿس هيٺين ڏوهن کي بند ڪرڻ لاءِ حڪم امتناعي (منع نامو) جاري ڪيو وڃي،جيئن منھنجي عزت ۽ ناموس جو تحفظ ٿي سگهي.

فردِ جرم
(1)مدعڻ اصلاحي بيگم جي استدعا آهي، تہ مدعيٰ عليھا شاعري خانم پنھنجي حسن و شباب، رعنائي ۽ دلفريبيءَ جي جادوءَ سان قوم جي روح کي فنا ڪري ڇڏيو آهي ۽ کيس هڪ ناقابل تلافي نقصان پھچائڻ جي ڪوشش ڪئي آهي.
(2) مسمات مذڪورہ مدعيٰ عليھا شراب ۽ شيشي، جام ۽ ساقي جون خوبيون بيان ڪري، مئي پرستي ۽ دُير نشيني جي تعريف ڪري نوجوان طبقي جي اخلاق و عادات، ذهن ۽ شعور کي مفلوج ۽ مجروح ڪري وڌو آهي. اهڙيءَ طرح خمريات جي ترغيب ڏيڻ ڪري سنڌي معاشري کي ڪاري ضرب لڳائڻ جي ڪوشش ڪئي آهي.
مدعيٰ عليھا مسمات شاعري خانم، اهلِ شريعت جي خلاف ذلت آميز لقبن جو اظھار ڪري مذهبي اقدار ۽ روايات کي مضحڪہ خيز بڻائڻ جي ڪوشش ڪندي، سندس بنيادي نظريات کي مسخ ڪرڻ جو مظاهرو ڪيو آهي.

استدعا
مدعڻ جي آخر ۾ عدالت سڳوريءَ کي استدعا آهي تہ مٿين الزامن جي خلاف ورزي جي سلسلي ۾ مدعيٰ عليھا کي وڌ ۾ وڌ جا سزا ملي سگهي ٿي سا ڏيڻ ۾ اچي. ازانسواءِ مقدمي جي خرچ متعلق مدعيٰ عليھا جي خلاف ڊڪري جاري ڪرڻ ۾ اچي، ٻي جيڪا مناسب مدد، جا ڪورٽ سڳوري مناسب سمجهي سا مدعڻ کي ڏيڻ ۾ اچي.

فقرن موجب دعويٰ جو جواب
عدالت سڳوري ۾ مسمات شاعري خانم مدعيٰ عليھا جي طرفان دعويٰ جو جواب هيٺينءَ طرح پيش ڪرڻ ۾ اچي ٿو. جنھن جي آڌار تي دعويٰ سراسر رد ۽ باطل آهي. جا فورن خارج ڪرڻ ۾ اچي. خرچ مقدمہ جو ڀري ڏيڻ لاءِ آءٌ مدعيٰ عليھا هرگز ٻڌل نہ آهيان.
(1)فقرہ نمبر 1: کان انڪار آهي، وڌيڪ هيءُ چوڻو آهي تہ اهڙو ڪو بہ ثبوت مھيا ٿيل ڪو نہ آهي، جو هن فقري جي صداقت لاءِ آڌار بڻجي سگهي.
(2)فقرہ نمبر 2: کان انڪار آهي، وڌيڪ هيءُ چوڻو آهي تہ نوجوان طبقي تي ڪڏهن بہ جبرن اهڙو ٻوجهہ نہ وڌو ويو آهي.
(3)فقرہ نمبر 3: کان صاف انڪار آهي، وڌيڪ هيءُ چوڻو آهي تہ سچي شريعت جي خلاف، جا هڪ قابلِ احترام چيز آهي، ڪڏهن بہ اهڙي دريدہ دهني نہ ڪئي ويئي آهي ۽ سندس بنيادي نظريات کي مسخ ڪرڻ جو ڪڏهن بہ مظاهرو نہ ڪيو ويو آهي.
جيوري ۽ جج صاحبن، اصلاحي بيگم جي درخواست دعويٰ ۽ مدعيٰ عليھا جي جوابِ دعويٰ کي غور سان ٻڌو. ان کان پوءِ ٽربيونل جي صدر، دعوائي ڌر جي پھرين شاهد کي پيش ڪرڻ جو حڪم ڪيو. شاهد ڪٽھڙي ۾ حاضر ڪيو ويو. اهو هڪ دراز ريش بزرگ هو. جو جبي ۽ دستار ۾ موجود هو.
شاهد: مان خدا کي حاضر ناظر سمجهي سچ ٿو چوان، آءٌ سلامت ﷲ ولد نزاڪت ﷲ خان ڪم پروفيسر، دينيات جامعہ فردوس برين چوان ٿو تہ مون کي ديني معاملات ۽ مذهبي نظريات تي ڪافي عبور حاصل آهي. آءٌ شاعري خانم جي قول ۽ عمل کان چڱيءَ طرح واقف آهيان. هن چالباز ۽ حرافہ عورت، ملڪ جي اٻوجهہ ۽ سادن ماڻھن کي پنھنجي دامِ فريب ۾ گرفتار ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي آهي. هي درويشن جو ديس آهي.صوفين جي نگري آهي ۽ بزرگن جي بستي آهي.
جج: ڪا دستاويزي ثابتي پيش ڪئي وڃي.
شاهد: جناب والا! ان جو عمل تہ ظاهر آهي. مسمات شاعري خانم شام جو سئو سينگار ڪري، چپن تي سرخي، منھن تي پائوڊر، اکين ۾ ڪجل، ڳلن تي لالي لڳائي، ٻن گهوڙن جي گاڏيءَ ۾ سوار ٿي پنھنجن ٻن ڏنڊن مسٽنڊن نوڪرن سان گڏ شھر ۾ سير لاءِ نڪري نروار ٿيندي آهي ۽ اڌ رات تائين ڪيترا شڪار ڪندي رهندي آهي. ڪي زخمي تہ ڪي قتل ٿي ويندا آهن.
جج: اوهان کيس ڏٺو آهي؟
شاهد: هائو سرڪار!
ٻيو جج: توهان تہ سلامت آهيو، ان جي مست نگاهن اوهان کي ضرور گهايل ڪري وڌو هوندو؟
شاهد: لاحول ولا، حضور والا! مان جڏهن گهوڙن جي ٽاپ ٽاپ ٻڌندو آهيان تڏهن رومال سان منھن ڍڪي، دفعہ بلا واريون سورتون پڙهندي ڪنھن تنگ گهٽيءَ ۾ داخل ٿي ويندو آهيان.
صدر: هر ڪنھن آزاد شھريءَ کي نقل و حرڪت ڪرڻ جي اجازت آهي. عدالت هن جي گهمڻ ڦرڻ تي ڪا بہ پابندي عائد ڪري نٿي سگهي. هر آزاد شھريءَ جو اهو بنيادي حق آهي.
شاهد: جناب والا! هن پنھنجي تحرير و تقرير سان، خوشگوار ۽ صحتمند ماحول ۾ گندگيءَ جي وبا ڦهلائي ڇڏي آهي. هر سنڌيءَ جي ذهن کي گندي ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي آهي. هن جي تقريرن کان متاثر ٿي، آزاد شھرين جي مختلف طبقن ۾ نفرت پيدا ٿي رهي آهي. امن عامہ خطري ۾ پوڻ جو انديشو آهي.
وڪيل صفائي: مي لارڊ! ڪا تحريري ثابتي پيش ڪرڻ لاءِ حڪم ڪيو وڃي. گواھہ خوامخواھہ عدالت جو وقت ضايع ڪري رهيو آهي.
جج: تحريري ثابت پيش ڪئي وڃي.
شاهد پنھنجو هيڊو رومال کوليو، جنھن مان ڪتاب ڪڍي عدالت جي سامھون پيش ڪري عرض ڪيو. عاليجناب! صفحہ نمبر 62، 65، 70 ۽ 75 کي پڙهايو وڃي يا مون کي اجازت ڏني وڃي تہ اهي پڙهي ٻڌايان.
صدر: ڪورٽ جي طرفان اجازت آهي.
شاهد:“آءٌ ٿيس جنھن ڏينھن کان پير مغان جو معتقد،
حيف باشد جو وڃي ڪنھن شيخ جيءَ جو در ڏٺم.”
هن مان ٻہ ڳالھيون بلڪل واضح آهن، يعني مسمات شاعري خانم، پير مغان جي مريدي قبول ڪري کيس پنھنجو مرشد بڻايو آهي. هن پير مغان جي قبيح فعل ۽ عمل کي خوبصورت رنگ ڏئي پاڻ کي شرابين جي حلقي ۾ شامل ڪيو آهي ۽ ان کان سواءِ هن اعلان ڪيو آهي تہ جيڪڏهن هوءَ ڪنھن بہ وقت ڪنھن پير طريقت جي در تي وڃي تہ مٿس ملامت هجي.
وڪيل صفائي: عاليجناب! مٿينءَ تحرير ۾ ڪا بہ چيز قابل گرفت ڪا نہ آهي. هر ڪنھن آزاد شھريءَ جو بنيادي حق آهي تہ هو ڪھڙو بہ مسلڪ اختيار ڪري ۽ ڪنھن جو بہ مريد ٿي پوي. جناب والا! منھنجي مؤڪلہ ڪنھن بہ فرد جي بي حرمتي نہ ڪئي آهي ۽ نہ وري ڪنھن جو نالو کنيو آهي. ٻيو تہ هن کي پير مغان، پير طريقت کان وڌيڪ پسند آهي، ڪنھن بہ پسنديدگيءَ کي ڪورٽ ۾ چيلينج نٿو ڪري سگهجي.
وڪيل دعويٰ: مي لارڊ! منھنجي دوست وڪيل صفائي، حقائق کي لڪائي تحرير جي روح کي غائب ڪرڻ جي ناڪام ڪوشش ڪئي آهي. تحرير مان ثابت آهي تہ پير طريقت جو مقابلو پير مغان سان ڪيو ويو آهي ۽ اهو ثابت ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي وئي آهي تہ پرهيزگار بزرگ کان پير مغان جو وڏو مقام آهي ۽ اهڙي تحرير شايع ڪري زاهد لاءِ نفرت جو جذبو پيدا ڪرڻ جي ڪوشش آهي. جنھن ڪري شاعريءَ “حيف” جو لفظ استعمال ڪري پنھنجي ناپاڪ سازش کي ظاهر ڪيو آهي.
جج: ڪا ٻي ثابتي پيش ڪجي.
شاهد:“ٿيو مريد حضرتِ پيرِ مغان، شيخ آيو خانهء خمار ۾.”
جناب عالي! مٿين تحرير بلڪل صاف آهي يعني حد ٿي ويئي جو پير طريقت بہ پير مغان جو چَڳَ ڪپيو مريد بڻجي پيو ۽ زاهد شراب خاني ۾ پناھہ ورتي، جتي شراب جو واپار هلندو رهيو آهي. هتي شراب چڪائيندڙ کي وڏي درجي تي پھچايو ويو آهي ۽ پير طريقت کي سندس ادنيٰ غلام بڻايو ويو آهي.
صدر: مزيد ثابتي پيش ڪئي وڃي.
شاهد:
مون کي ساقي! واسطي ﷲ جي،
مست ڪر تون ساغرِ سرشار سان.
هن مان ظاهر آهي تہ شراب پيئڻ جي تلقين ڪئي وئي آهي ۽ قوم کي مدهوش بڻائي، بيڪار ۽ ڪاهل بڻائڻ جي ڪوشش ڪئي وئي آهي ۽ عوام کي اخلاقي لوازمات ۽ بنيادي اقدار کان هٽائڻ جي هڪ ناپاڪ مھم آهي.
وڪيل صفائي: فاضل گواھہ عدالت عاليہ جي سامھون منھنجي مؤڪلہ جي تحرير جي گمراھہ ڪن وضاحت پيش ڪئي آهي. مسمات شاعري خانم “مون کي” جو لفظ استعمال ڪرڻ سان “واحد متڪلم جو صيغو” آندو آهي.
هن ٻئي ڪنھن کي نہ ڪا تلقين ڪئي آهي ۽ نہ وري ڪنھن کي شراب جي طرف رجوع ڪيو آهي. اهو سندس ذاتي فعل آهي، جيئن تہ هر آزاد شھريءَ جو حق آهي تہ پنھنجي زندگي، پنھنجي سمجهہ ۽ شعور موجب گذاري. منھنجي مؤڪلہ پنھنجي حق جو پورو فائدو ورتو آهي. حڪومت برطانيہ جي قانون ان جو تحفظ ڪيو آهي، ليڪن منھنجي مؤڪلہ شراب کي علامت جي صورت ۾ پيش ڪيو، جنھن جي لغوي معنيٰ کي نظرانداز ڪرڻ ۾ اچي.
وڪيل دعويٰ: اهو ڪنھن بہ شھريءَ کي حق ڪونھي تہ هو ڪنھن مذموم ۽ ممنوع فعل جي علي الاعلان تشھير ڪندو وتي ۽ هر برائيءَ جو ڍنڍورو گهمائيندو رهي. هر برو فعل، هر صورت ۾ برو فعل آهي. قانوني طور ڪنھن جرم تي پابندي نہ هجي، ان جو مطلب اهو نہ ٿيو تہ اخلاقي حدون لتاڙي ان قبيح فعل جي تعريف ڪئي وڃي. شراب جي لفظ جي معنيٰ ۽ ماهيت کان هر انسان واقف آهي.
حضور والا! منھنجي دوست وڪيل صيغہ واحد متڪلم جو ذڪر ڪيو آهي. درحقيقت شعر جي دنيا ۾ شاعر عوام جي پاران ڳالھائيندو آهي ۽ عوام جي ترجماني ڪندو آهي. شاعريءَ خانم اهو تاثر عوام جي پاران پيش ڪيو آهي ۽ نہ فقط پنھنجي واحد فرد لاءِ، ۽ سندس ديدہ دليري ملاحظہ ڪريو: جو ساقيءَ کي انھيءَ ﷲ جا واسطا ڏيئي شراب طلب ڪيو وڃي ٿو، جنھن ﷲ خمريات، کي حرام بڻايو آهي.
وڪيل صفائي: اوهان مسمات شاعري خانم جا ملازم ٿي رهيا آهيو؟
شاهد: هائو!
وڪيل صفائي: اوهان وٽس ست سال ملازمت ڪئي آهي؟
شاهد: هائو! پر.....
صدر: ٻيو شاهد پيش ڪيو وڃي.
ٻيو شاهد: خدا تعاليٰ کي حاضر ناظر ڄاڻي سچ ٿو چوان. آءٌ ماشاءَ ﷲ ولد اقدار ﷲ پروفيسر اخلاقيات جامعتہ حوضِ ڪوثر چوان ٿو تہ آءٌ مسمات شاعري خانم کي بخوبي سڃاڻان، هن جي هار سينگار ۽ بيراھہ رويءَ جون مختلف ڳالھيون ٻڌندو رهيو آهيان. هن جو نالو بدنام آهي ۽ سندس شھره عام آهي.
جج: اوهان سندس ڳالھيون ٻڌيون آهن يا اوهان کي ذاتي تجربو آهي؟
شاهد: جناب عالي! آءٌ حقيقت بيان ڪريان ٿو. شاعري خانم هن معاشري تي بدنما داغ آهي....
صدر: طوالت جي ضرورت نہ آهي، ثابتي پيش ڪجي.
شاهد: حضور والا! شاعري خانم فحاشي ۽ عرياني جو کليل اعلان ڪري معاشري جي ذهن کي مفلوج بڻايو آهي. مثال طور:
“چاھہ مان چاشني چپن جي چکاءِ،
ڪا نہ ٻي منھنجي مھماني ڪر.”
شاعري خانم پنھنجي محبوب جي چپن چوسڻ جو چاھہ ڪھڙي نہ بي حيائي ۽ ديدہ دليريءَ سان ڏيکاريو آهي، اهڙي قسم جي تقاضا نوجوان طبقي تي تہ يقينن برو اثر ڇڏيندي.
وڪيل صفائي: جناب والا! اهڙيءَ تحرير ۾ ڪا خرابي ڪا نہ آهي. اها هڪ حقيقت پسندي آهي. شاعري خانم بيباڪ ۽ حقيقت شناس خاتون آهي. اها سندس خاص خوبي آهي تہ جا چيز هوءَ محسوس ڪري ٿي، ان جو اظھار ڪرڻ هوءَ پنھنجي لاءِ اخلاقي ديانت سمجهي ٿي.
جج: اهڙي نوعيت جي ٻي ڪا واضح شھادت پيش ڪئي وڃي.
شاهد: سر! صفحہ نمبر 17 تي ملاحظہ فرمايو:
شڪر دهنا! بوسئہ شيرين ذلب خويش،
يڪبار گهران تو کان تون صد بار ڪرم ڪر.
اي مٺڙي منھن وارا منھنجا دلبر! پنھنجي چپ جي مٺي چمي عطا ڪر. جيڪڏهن مان هڪ دفعو گهران تون سئو چمين جي عنايت ڪر.
وڪيل دعويٰ: ماءِ لارڊ! وڏي بيحيائيءَ جو مظاهرو آهي. منھنجي دوست وڪيل صفائي ان کي حقيقت پسندي سڏيو آهي. ليڪن حضور والا! اها هڪ کليل بيحيائي آهي ۽ بداخلاقيءَ جو هڪ اهڙو مظاهرو آهي، جنھن کي ڪا بہ ترقي پذير قوم برداشت نہ ڪري سگهندي، حياءَ ۽ حجاب وطن عزيز جون اهم خصوصيتون آهن، جن جي مسمات شاعري خانم سر بازار مٽي پليد ڪئي آهي. عدالت عاليہ کي گذارش تہ اهڙي اخلاقِ باختہ عورت کي هن پاڪ سرزمين تي رهڻ جو حق نہ ڏنو وڃي ۽ کيس ملڪ بدر ڪيو وڃي، ورنہ هتان جي فضا غليظ ٿي ويندي.
صدر: خاموش! مسمات شاعري خانم پنھنجو بچاءُ پيش ڪري.
شاعري خانم صد ناز و انداز سان پنھنجين ڀِرِون جي ڪمان سان ابروءَ جا تير وسائيندي اتي بيٺي ۽ نھايت شيرين لھجي ۾ عدالت عاليہ کي مخاطب ٿي. هن جي مکڙي مان ڄڻ گل ٿي ڇڻيا.
شاعري خانم: عدالت سڳوريءَ جي آڏو مھلت جي درخواست پيش آهي. سڀاڻي شاهدن پيش ڪرڻ جي اجازت ملي، ان کان سواءِ پنھنجي وڪيل سان صلاح مشورو ڪرڻ جو بہ وقت ملي.
صدر: عدالت درخواست ڏسي، پڙهي منظوري ڏني آهي ۽ ٻئي ڏينھن بہ بلا ناغه ڪيس هلائڻ جو حڪم صادر فرمايو آهي.
ٻئي ڏينھن مقرر وقت تي عدالت عاليہ جي هال ۾ ماڻھن جا هشام ڪٺا ٿيا. پڙهيلن ڳڙهيلن جو تعداد گهڻو هو.ڪارا جبا پھريل وڪيل اڳين ڪرسين تي قانوني ڪتابن جي مطالعي ۾ مصروف هئا. اصلاحي بيگم جنھن جي چھري تي تقدس جا نشان هئا سا اڇن ڪپڙن ۾ ملبوس پنھنجي وڪيل سان گفتگو ڪري رهي هئي. هن جي منھن تي متانت ۽ سنجيدگيءَ جا آثار ظاهر هئا. سندس شاندار پاڪباريءَ ۽ نيڪ بختيءَ ڪري هر هڪ ماڻھو کيس عزت جي نگاھہ سان ڏسي رهيو هو.
ٿوري دير کانپوءِ هڪ نازڪ اندام برقعہ پيش خاتون عدالت جي دروازي مان نڪري اندر هال ۾ داخل ٿي. سڀني حاضرين جو توجھہ ڏانھس ڇڪجي ويو. هن ناز ۽ انداز بعد پنھنجي سھڻي نازڪ هٿ سان برقعي جو نقاب هٽايو، سندس حسن هوشربا ڏسي سڀني جون ڏندين آڱريون اچي ويون. سندس نرگس نيڻ ڪيترن کي گهائل ڪري رکيو. هال ۾ ويٺل ملا ۽ مولوي سندس شباب لاجواب کي اکيون ڦاڙي ڏسي رهيا هئا. جهٽ پلڪ لاءِ سڄو هال سناٽي ۾ اچي ويو. دعويٰ جو پھريون شاهد پروفيسر دينيات کيس حسرت ڀريل نگاهن سان ڏسي رهيو هو. اها نازنين هيڏانھن هوڏانھن نظر ڦيرائي شان دلربائي سان خرامان خرامان پنھنجي وڪيل جي طرف وڌي رهي هئي، جو اڳئينءَ ڪرسيءَ تي ويٺو هو. حاضرين ٿوري دير لاءِ مسحور ٿي بت بڻيا پنھنجين جاين تي ويٺا رهيا. هوءَ پنھنجي وڪيل جي ڀرسان ڪرسيءَ تي ويٺي ۽ هن سان هوريان هوريان ڳالھائڻ لڳي.
“خبردار ۽ هوشيار” جي هوڪارن کان پوءِ جج صاحبان پنھنجون ڪرسيون والاريون.
صدر عدالت: ملزمہ مسمات شاعري خانم بچاءَ جا شاهد پيش ڪري.
هڪ پيرسن شاهد ڪٽھڙي ۾ اچي بيٺو. کيس نڪ جي وچ تي اڌ اکين تي عينڪ پيل هئي.
شاهد: ﷲ کي حاضر ناظر ڄاڻي سچ ٿو چوان. آءٌ نفس حسن پٽ اعتماد حسن پروفيسر نفسيات، عالم محسوسات ڪاليج حيدرآباد جو چوان ٿو تہ آئون ماهر نفسيات آهيان. منھنجو اڀياس اونھون آهي ۽ چئن ڪتابن جو مصنف آهيان. آءٌ مسمات شاعري خانم کي تقريبن ويھن سالن کان سڃاڻان ٿو. هن جي چال چلت کان واقف آهيان. هن جو ڪردار بالڪل بي داغ آهي. هن کي معاشري جي نفسيات جي اڀياس ڪرڻ جو ڏانءُ آهي. کيس ﷲ جي طرفان ڏات مليل آهي. جنھن ڪري سندس قول ۽ فعل موجودہ سماج لاءِ ڪارآمد آهي. هن سوسائٽي تي سندس وڏو احسان آهي. هن اڄوڪي انسان جو صحيح مقام معلوم ڪيو آهي، ايندڙ نسلون کيس ياد ڪنديون رهنديون.
صدر: توصيف ۽ تعريف ۾ وقت ضايع نہ ڪيو وڃي. حقيقتون پيش ڪيون وڃن.
شاهد: جناب والا! مسمات شاعري خانم هڪ مردہ قوم ۾ روح پيدا ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي آهي. هن لفظن کان علامتن جو ڪم ورتو آهي، جن کي مسمات اصلاحي بيگم لغوي معنائن ۾ محدود ڪري اشتعال پيدا ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي آهي. شاعري خانم انسان کي پنھنجي مناسب مقام ڏانھن رجوع ڪيو آهي. سندس اها ڪوشش غلامانہ ذهنيت کي تبديل ڪرڻ جو هڪ نسخو آهي.
جج: ثابتي پيش ڪئي وڃي. عدالت جو وقت نھايت قيمتي آهي.
وڪيل دعويٰ: اهوسچ آهي تہ اوهان سمورو وقت شاعري خانم جي بارگاھہ حسن ۾ گذاريندا آهيو؟
شاهد: هائو مون کي اهڙي سعادت نصيب آهي. آءٌ سندس نظريات جو گرويدہ آهيان.
وڪيل: اهو سچ آهي تہ اوهان سندس حسن هوش ربا جا پروانہ آهيو؟
شاهد: آءٌ سندس ادنيٰ عقيدتمند آهيان ۽ڀسندس شعور جو شائق آهيان.
(عدالت ۾ ٽھڪڙو مچي ويو)
صدر: آرڊر پليز! ثابتي پيش ڪجي.
شاهد:
تون نہ ڀائين نہ ڀانءِ تنھنجي خوشي،
آءٌ تہ ڀانيان ٿو مون کي ٿو ڀانئين.
هن ۾ انساني امنِ عامہ ۽ اتحاد جي تلقين ڪئي ويئي آهي. ڪلفت ۽ نفرت جي پاڙ پٽي ويئي آهي. هن نموني جو رجحان موجودہ انتشار پسندي جي دور ۾ وڏو ڪارنامو آهي. حضور اعليٰ! جيڪڏهن قوم ۾ اتحاد پيدا ٿي وڃي تہ هوءَ غلامانہ زنجيرن کي ڀڃي آزادي حاصل ڪري سگهي ٿي. اهڙي نموني جي دعا هيٺين مصرع ۾ واضح آهي.
“تنھنجا حامي مصطفيٰ ۽ مرتضيٰ نعم النصير.”
قوم جي لاءِ ڪيڏي نہ وڏي دعا آهي، ان کان سواءِ عقيدي جي پختگي “نعم النصير” جي لفظن مان بلڪل ظاهر آهي ۽ مضبوط ايمان جي علامت آهي.
ڪين ڪنھن سان بي ادب ٿيندس، مون کي الفت آهي اديبن جي.
شاعري خانم جي اهڙين نظرين جو آءٌ مداح آهيان. مصرعه ثاني ۾ اديبن جو لفظ وسيع معنيٰ ۾ پيش ڪيل آهي،جنھن مان عالمن، فيلسوفن، دانشورن ڏانھن اشاروآهي.
حضور اعليٰ! هن وقت آءٌ حقيقت جو انڪشاف ڪرڻ لاءِ مجبور آهيان. مسمات اصلاحي بيگم جو شاهد نمبر پھريون يعني پروفيسر دينيات ست سال ساندھ مسمات شاعري خانم جي حضور رهيو آهي، ليڪن سندس فطرت اهو برداشت نہ ڪيو، جڏهن ٻيا باشعور ۽ اهل دل پروانا هن شمع جي آستاني تي نثار ٿيڻ لڳا. تنھن ڪري حسد جي باھہ کي ٿڌي ڪرڻ لاءِ هو باغي ٿي ويو. آءٌ سمجهان ٿو تہ هن انھيءَ خفت کي مٽائڻ لاءِ ڏاڙهي وڌائڻ شروع ڪئي آهي. ۽ معزز گواھہ جي صورت ۾ عدالت جي اڳيان پيش ٿيو آهي.
صدر: ٻيو شاهد پيش ڪيو وڃي.
هڪ نوجوان ڪٽھڙي ۾ آيو جو وضع قطع جي لحاظ کان نھايت مهذب ٿي لڳو.
شاهد: خدا تعاليٰ کي حاضر ناظر سمجهي سچ ٿو چوان. آءٌ نورنگ داس پٽ ڊيٽارام پروفيسر ادبيات سرڳ نواس ڪاليج حيدرآباد چوان ٿو تہ مون کي ادبيات تي ڪافي عبور آهي. آءٌ انگريزي، فارسي ۽ سنڌي زبانن ۾ادبيات تي اعليٰ سندون حاصل ڪري چڪو آهيان. آءٌ ڪاليج سرڳ نواس ۾ انگريزي ۽ فارسيءَ جو استاد آهيان. مون انگريزي شاعرن ملٽن، شيڪسپيئر، شيلي،ڪيٽس ۽ ورڊس ورٿ وغيرہ جو چڱيءَ طرح مطالعو ڪيو آهي. فارسي شعراءَ ۾ مون کي سعدي، رومي، جامي، حافظ ۽ خيام تي ماسٽري حاصل آهي. سنڌي شاعريءَ ۾ آءٌ قديم ۽ جديد رنگ کان بالڪل واقف آهيان ۽ مجموعي طور شاعري جي اهم ۽ بنيادي اقدار جو قائل آهيان. آءٌ سندس پختي شعور ۽ حسنِ اخلاق جو گرويدہ آهيان. مان سندس ظاهري حسن جي بجاءِ باطني سيرت جو شائق آهيان.
مسلمان يا ڪرستان يا ڪو هندو- اي سانگي سڀ سان رک صاحب سلامت
هن مان ظاهر آهي تہ شاعري خانم جي دل انساني قرب ۽ همدرديءَ سان سرشار آهي. وٽس ڪو بہ طبقاتي يا مذهبي تعصب ڪو نہ آهي. حضور والا! ايران ۾ سياسي انتشار جو دور هو، ان وقت خواجہ حافظ شيرازي صلح ۽ آشتيءَ خاطر “با مسلمان ﷲ ﷲ با برهمڻ رام رام” جو پيغام ڏنو. ساڳئي نموني شاعري خانم غزل سرا آهي ۽ قوم ۾ صحتمند رجحان پيدا ڪرڻ جي متمني آهي. مسمات شاعري خانم نھايت احترام سان هڪ حقيقت ڏانھن اشارو ڪري ٿي.
ان جھڙو ڪو نہ آهي زماني ۾ خوش نصيب
جنھن جو جناب شاھہ نجف رهبر هجي.
هن هڪ راءِ متعين ڪئي آهي، جنھن جو راهبر علي مرتضيٰ آهي. حضور والا! اهڙي تصور مان اسلامي روح ۽ صالح و صحتمند اقدار جي ترجماني ملي ٿي. عاليجناب! هڪ راز عدالت جي اطلاع لاءِ نھايت مفيد ٿيندو، جنھن جي انڪشاف لاءِ عدالت عاليہ اجازت مرحمت فرمائي.
صدر: اجازت آهي. ڪنھن بہ وزندار حقيقت کي عدالت نظرانداز ڪري نٿي سگهي.
شاهد: مسمي پروفيسر اخلاقيات، جيڪو متغاثه جي طرفان گواھہ بڻجي آيو آهي. ٽي سال اڳي مسمات شاعري خانم جو پرائيويٽ سيڪريٽري ٿي رهيو آهي، ليڪن ڪنھن خطرناڪ خيانت سبب محترمہ شاعري خانم کيس پوليس جي حوالي ڪيو. جيئن تہ مسمات اصلاحي بيگم هڪ پارسا نيڪ سيرت خاتون آهي ۽ سندس چڱو ئي اثر رسوخ آهي، تنھن معزز شاهد سان همدردي ڪري کيس پوليس جي گرفت کان بچايو.
صدر: ان جي معنيٰ مسمات اصلاحي بيگم مجرمن ۽ ڏوهارين جي پردہ پوش آهي. عدالت اهڙو نوٽ رڪارڊ تي رکيو آهي. وڪيل استغاثہ دعويٰ جي حق ۾ تقرير شروع ڪري.
وڪيل دعويٰ: ماءِ لارڊ! ان ۾ ڪو شڪ نہ آهي تہ مسمات شاعري خانم جو هر ناز و ادا پرڪشش آهي. هن هميشہ پنھنجن مخالفن کي پاڻ ڏانھن متوجھہ ڪرڻ لاءِ ڪيترائي انوکا هٿيار استعمال ڪيا آهن. ڪو سندس حسن و جمال جو شائق آهي، ڪو سندس شباب جي حجاب تان نثار آهي، ڪو سندس شان ۽ شوڪت جو شيدائي آهي، ڪو سندس رعب و تاب جي تابع آهي. هن سوسائٽي جي هر فرد کي بليڪ ميلنگ ڏانھن رجوع ڪيو آهي. هوءَ هڪ مشاق ۽ فتنہ ساز عورت آهي، جنھن ڪري سارو معاشرو بليڪ ميلنگ ۾ گرفتار آهي. هن قوم کي صالح ۽ صحتمند قدرن کان هٽائي ذهني عياشيءَ ڏانھن مائل ڪيو آهي، تنھن ڪري قوم جو روح هڪ عجيب و غريب غنودگيءَ ۾ مبتلا آهي، چيو اٿس:
دلربا مون سان هم بغل آهي،
اڄ تہ اغيار جو اجل آهي.
................
سدائين دوست جو ديدار ڏسجي،
مٺي محبوب جو جنسار ڏسجي.
................
اچي ٿئي جي هم بغل يار جاني،
نئين سر ٿئي وري منھنجي جواني.
حضور والا! مٿين فرمودات مان واضح آهي تہ هر ڳڀرو ۽ هر جوان کي حسن لٽڻ جي دعوت عام آهي. هن سڀني کي پنھنجي زلف گره گير ۾ گرفتار ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي آهي. اخلاقي طور ان کي ڪھڙي نموني جائز سڏي سگهجي ٿو، جنھن ۾ پيار جو بغل گيري تي منحصر آهي.
جرم نمبر 2 جي لاءِ عرض آهي تہ مذهب موجب شراب کي حرام قرار ڏنو ويو آهي. طبي لحاظ سان بہ نشو اسان جي لاءِ زهر قاتل آهي. مذهب جن چيزن کي حرام ۽ ممنوع بڻايو آهي، انھن جي جيڪڏهن جاچ ڪجي تہ معلوم ٿيندو تہ اهي شيون انساني زندگي ۽ اخلاقي معيار جي لحاظ کان نقصانڪار آهن. اسلام ۾ اهڙن ڏوهن لاءِ سخت سزائون مقرر ڪيل آهن، ليڪن شاعريءَ خانم جي پرفريب لفاظي اهڙن ڏوهن جي ارتڪاب ۾ وڏي هٿي بڻجي پيئي آهي. شاعريءَ خانم جي ديدہ دليري تي تعجب آهي، جو هن مذهب جي قانون کي پنھنجي شيرين گفتار ۽ چرب زبانيءَ سان مضحڪہ خيز بڻائڻ جي ڪوشش ڪئي آهي. هن حرام ۽ حلال جو ڪو سنڌو نہ رکيو آهي، هٿان حرام جي تعريف نشر و اشاعت ۾ ڪاغذ ڪارا ڪيا اٿس. چند مثال عرض آهن:
(1) اڄ اڱڻ منھنجي ڏس عجيب آيو، ساقيا ڏي شراب ريحاني
(2) ڇڏي سڀ زهد ۽ تقويٰ کي يڪبار، مئي ميخانہ و ميخوار ڏسجي
(3) جوانيءَ جا پيريءَ ۾ ماڻيون مزا، جي ساقي پياري شراب ڪنھن
جرم نمبر 3 کي ثابت ڪرڻ لاءِ آءٌ پاڻ ملزمہ شاعري خانم جي ڪارڪردگيءَ کي ظاهر ڪرڻ چاهيان ٿو. شاعري خانم مذهب کان بلڪل ڇڙواڳ آهي. هن جي جدوجھد مذهبي نظريات جي خلاف آهي. هن عالم دين ۽ زاهد پاڪباز تي ٺٺوليون ڪيون آهن، ان جي شان ۾ گٿا لفظ استعمال ڪيا آهن.
(1) پروڙيندو سچو عاشق عشقبازيءَ جي،
خبر ان راز جي ڇا زاهدِ بي پر جاهل کي.
(2) لاابالي آهيان آءٌ مست مدام، شيخ منھنجي اڳيان شغال آهي
(3) سرڪ ساقيءَ ڏنس ڪا صھبا جي، شيخ پيو وجد ۾ ٿيو رقاص
(4) شرابن طھورا جا طالب اسين، ملن کي تہ طھري جي گهرجي طباق
انھن مثالن مان ثابت آهي تہ شاعري خانم عالمن ۽ زاهدن کي کليو کلايو ذليل ۽ خوار ڪرڻ جي ناپاڪ ڪوشش ڪئي آهي. هن نہ فقط سندن شان ۾ گستاخي ڪئي آهي، پر کين جاهل، گدڙ، ناچو ۽ طباقي جهڙن ذلت آميز لقبن سان ياد ڪيو آهي. جن کي ﷲ ۽ رسول جي دين جو محافظ ڪري پيش ڪيو ويو آهي، انھن جي اهڙي ذلت نھايت شرمناڪ آهي. حضور والا! مٿي عائد ڪيل الزام ثابت ٿي چڪا آهن، تنھن ڪري عدالت عاليہ کي مؤدبانہ گذارش آهي تہ شاعري خانم کي ملڪ بدر ڪري ڪاري پاڻي ڏانھن روانو ڪرڻ جو حڪم صادر ٿئي.
صدر: فاضل وڪيل استغاثہ پنھنجا دلائل نھايت وضاحت سان پيش ڪيا آهن. فاضل وڪيل صفائي پنھنجي موڪله مسمات شاعري خانم جي بچاءَ ۾ دليل پيش ڪري.
وڪيل صفائي: ماءِ لارڊ! دليلن شروع ڪرڻ کان اڳ آءٌ معزز عدالت جو ڌيان استغاثہ جي معزز شاهدن جي طرف ڇڪايان ٿو. آءٌ پنھنجي حجت کي ثابت ڪرڻ لاءِ ڪي تحريري دستاويز عدالت عاليہ جي سامھون پيش ڪريان ٿو. دعويٰ جو پھريون شاهد، هڪ عالم، دين آهي. آءٌ سندس عالمانہ بصيرت جو مداح آهيان. هو دينيات جو پروفيسر آهي، پر ماءِ لارڊ اهو معزز شاهد مسمات شاعري خانم جو ست سال پبلسٽي سيڪريٽري ٿي رهيو آهي. هن شاعري خانم جي هرج خرچ تي پوري سنڌ ديس جو دورو ڪيو آهي. اهو ڪم هو ستن سالن تائين نھايت تندهي سان سرانجام ڏيندو رهيو. کيس شاعري خانم طرفان سوا ٻہ سئو رپيا ماهيانہ پگهار ملندو رهيو، کيس ٻيون بہ ڪيتريون مراعات حاصل هيون. سندس اشاعتي ڪارڪردگيءَ جون رپورٽون جي سندس هٿ لکيل آهن، عدالت ۾ پيش ڪريان ٿو. سندس خدمتن جو شاعري خانم کي بہ احساس آهي.سال 1931ع ۾ معزز شاهد منھنجي مؤڪلہ کي پگهار وڌائڻ لاءِ درخواست پيش ڪئي. مسمات شاعري خانم جي عديم الفرصتي ان درخواست تي ٻہ مھينا غور ٿي نہ سگهيو ۽ فاضل پروفيسر اندر خاني منھنجي مؤڪلہ خلاف بغاوت شروع ڪري ڏني، جنھن ڪري شاعري خانم جي سماجي اداري ۾ هڪ هنگامو برپا ٿي پيو. مجبورن شاعري خانم مولانا ممدوح کي چارج شيٽ ڪيو ۽ کيس ملازمت مان خارج ڪرڻ ۾ آيو.
صدر: اهڙن اهم ڪاغذن جا نقل عدالت ۾پيش ڪيا وڃن.
وڪيل: انھن دستاويزي ڪاغذن سان گڏ ست سال جهونا ٻہ فوٽو بہ ڪورٽ سڳوريءَ ۾ پيش ڪريان ٿو. هڪ فوٽو ۾ معزز شاهد، شاعري خانم جي آڏو گوڏا کوڙي نھايت مؤدبانہ انداز ۾ ويٺو آهي ۽ ٻيءَ تصوير ۾ حضرت مولانا، شاعريءَ خانم جي سالگرھہ جي موقعي تي مھمانن جو استقبال ڪري رهيو آهي.
صدر: عدالت دعويٰ جي شاهد نمبر پھرئين جي ڪارڪردگي جي متعلق رڪارڊ تي نوٽ رکيوآهي،بحث اڳتي وڌايو وڃي ۽ الزامن جي ترديد لاءِ دلائل پيش ڪيا وڃن، عدالت جو وقت قيمتي آهي.
وڪيل: ماءِ لارڊ! هي ڪيس ذاتي دشمنيءَ جي بنا تي پيش ڪيو ويو آهي. مسمات اصلاحي بيگم کي محض ڀڙڪائي دعويٰ داخل ڪرڻ لاءِ تيار ڪيو ويو آهي ورنہ اصلاحي بيگم جي منھنجي مؤڪلہ سان ڪنھن قسم جي مخالفت ڪا نہ آهي. ساڳئي نموني استغاثہ جي شاهد نمبر 2 جون ڪجهہ دستاويزي ثابتيون ڪورٽ ۾ پيش ڪجن ٿيون.
معاون جج: اهي سڀ ڪاغذات رڪارڊ تي رکجن ٿا. اوهان دلائل کي اڳتي وڌايو.
وڪيل: الزام نمبر پھريون قابلِ قبول نہ آهي، جنھن جي صفائي بچاءَ جي شاهد پروفيسر نفسيات هن کان اڳ رڪارڊ ڪرائي آهي، الزام نمبر 2 پڻ مضحڪہ خيز آهي. فاضل عدالت بخوبي واقف آهي تہ شاعري جي دنيا ۾ لغوي معنيٰ تي گهٽ ڌيان ڏيڻ ۾ ايندو آهي. الفاظ کي اصطلاحي معنائن ۾ وٺبو آهي. ساقيءَ جي معنيٰ حسين ايراني ڳڀرو جي ڪا نہ آهي پر روحاني رهبر جي آهي، جو انسانن کي علم و فض جي فيض و برڪت سان صراط المستقيم ڏانھن وٺي هلي ٿو. اهو رهنما اخلاق ۽ آداب جي ڪري خوب صورت بہ آهي ۽ روحاني طور نيڪ سيرت پڻ. آءٌ سنڌ جي سدا حيات شاعر شاھہ لطيف جي موضوعن جي مناسبت سان چند اشعار پيش ڪريان ٿو، جن کي دنيا جي عالمن ۽ اديبن سند ڪري مڃيو آهي.
گهٽن ۾ گهٽڪن وٽيون پين وه گاڏيون
بر خيز بدہ ساقي پيار کي پرين
پڪين نہ پرچن، مٽ تڪيائون منجهيان
قاتل ڪمائي ڪري وه ماکي جي ڪن
وٽن ويھي تن، پيج ڪي پياليون.
................
پڙهئو ٿا پڙهن، ڪڙهن ڪين قلوب ۾
پاڻا ڏوھہ چڙهن جي ورق ورائن وترا.
استغاثہ طرفان اهو الزام ڪو نہ آهي تہ مسمات شاعري خانم شراب واپرائيندي آهي يا وٽس شيشي ۽ شراب جون محفلون هلنديون آهن. مان دعويٰ سان چوان ٿو تہ منھنجي مؤڪلہ جي ڪچھري ۾ علم و فن سان گڏ حال ۽ قال جون مجلسون هونديون آهن. فاضل پروفيسر دينيات جو ان کان بچڻ محال هو. بھرحال اهو الزام بي بنياد، غلط ۽ حقائق جي خلاف نظر اچي ٿو. شاعري خانم هميشہ اخلاقي قدرن ۽ روايتن جو احترام ڪيو آهي. ان کان سواءِ سندس قول ۽ عمل ترقي پسندانہ آهي. انھن جي نشر و اشاعت لاءِ پروفيسر دينيات هزارين رپيا پگهار طور وصول ڪيا آهن. پروفيسر اخلاقيات پنھنجي ڪمال ديانتداريءَ سان ٽن هزارن جي گهوٻي هنئي آهي. ماءِ لارڊ! هڪ حقيقت جو انڪشاف بہ دلچسپيءَ کان خالي نہ ٿيندو تہ فاضل پروفيسر اخلاقيات کي نہ تعليمي ڊگري آهي ۽ نہ وري سندس ڪو مطالعو آهي. هو هڪ جگلر آهي ۽ جادوگري جي ڪري پاڻ کي پروفيسر سڏائيندو آهي. شعبده بازي تي سندس گذران آهي. مئٽرڪ جي امتحان ۾ نقل ڪري پڪڙيو ويو ۽ يونيورسٽيءَ کيس ٽن سالن لاءِ خارج ڪري ڇڏيو. هن وقت هٿ جي صفائي سندس روزگار جو ذريعو آهي. پروفيسر اخلاقيات جو لقب بہ سندس خود ساختہ آهي.
جج: ليڪن انھن ڳالھين کي ثابت ڪرڻ لاءِ دستاويزي ثبوت درڪار آهي. عدالت اهڙن شاهدن تي مناسب قدم کڻڻ لاءِ مجبور ٿيندي.
شاهد: پوليس ۽ فرسٽ رپورٽ جو نقل، يونيورسٽي گزيٽ ۾ پروفيسر اخلاقيات جا مختلف اشتھار مٿين ڳالھين کي ثابت ڪرڻ لاءِ پيش ڪريان ٿو.
الزام نمبر 2 کي رد ڪرڻ لاءِ هڪ شعر پيش ڪريان ٿو.
خالي ڪڏهن نہ مئي کان رهي هي ڪاسه مراد،
پورو سندم سوال هي پير مغان ڪري.
پير مغان شاعريءَ ۾ مرشد ڪامل کي سڏبو آهي. شراب اهو فيض آهي، جو صاحبِ طريقت کان جاري ٿئي ٿو. فارسيءَ جي برگزيده شاعرن اهڙي اصطلاحن جو عام جام استعمال ڪيو آهي. ڪيترائي حوالا پيش ڪري سگهجن ٿا، ليڪن عدالت جي قيمتي وقت جو احساس اٿم.
ماءِ لارڊ! آءٌ الزام نمبر 3 کي بالڪل بي بنياد ثابت ڪرڻ لاءِ ڪجهہ حقيقتون عدالت جي آڏو پيش ڪريان ٿو. فاضل عدالت بخوبي واقف آهي تہ علماءِ حق ۽ علماءِ سو جو هميشہ اختلاف رهيو آهي. علماءِ حق قابلِ صد احترام آهن انھن جي هميشہ تعريف ڪئي وئي آهي. انھن انساني قلب کي روشن ڪري راهِ هدايت جي نشاندهي ڪئي آهي ليڪن اهي عالم جي فقط نفس پرستيءَ ۾ مبتلا آهن ۽ زر جي تلاش ۾ آهن مسمات شاعري خانم انھن جي بناوٽي زهد و تقويٰ جي شڪايت ڪئي آهي. محترمہ فرمائي ٿي.
ڏٺاسون عابد و زاهد سڀئي زر پرست آهن،
اسان مستن جي مجلس ۾ نہ لائق آهن پائيءَ جا.
عدالت جي آڏو پروفيسر دينيات جو ڪردار پيش آهي. جبه، دستار، ريش مبارڪ ۽ تسبيح جي ڪري هڪ ديندار نظر اچي ٿو پر ان جي ابتڙ آهي. آخر ۾ آءٌ مسمات شاعري خانم جو نظريو ۽ عقيدو پيش ڪرڻ لاءِ مجبور آهيان.
(1)سو اسان جو هادي شان جنھن جو آهي،
لا فتيٰ الا علي لا سيف الا ذوالفقار.
(2) بندہ خاصہ ﷲ ٿجي، دوست دشمن جو خير خواھہ ٿجي.
(3) هادي راه هدا آه ڀٽ ڌڻي سو ڀرجهلو،
ياد ٿو هر دم ڪريان تنھن مرشد و مولا کي آءٌ.
حضور والا: اهڙن فرمودات جي ٻڌڻ کانپوءِ قلبي ۽ ذهني سڪون ميسر ٿئي ٿو. شاعري خانم جو ڪلام لطائف پسندي، استعاره پسندي، اشاريت ۽ رمزيت سان ڀرپور سماجي ۽ ذهني انتشار کي ختم ڪرڻ جي ڀرپور ڪوشش آهي. ماءِ لارڊ! مسمات جي ڪلام ۾ ڪنھن بہ جاءِ تي سستي جذبائيت ڪا نہ ٿي ملي ازانسواءِ سندس فرمودات ۾ عرياني، فحاشي ۽ بداخلاقي جو شائبو بہ نظر نٿو اچي.جيئن تہ شاعري خانم اختصار پسند آهي ۽ هن تفصيلات کان هميشہ گريز ڪيو آهي. تنھن ڪري پروفيسر دينيات جهڙن ماڻھن مروڙي سروڙي معنائون پيش ڪيون آهن ۽ ملڪ جي فضا کي غليظ بڻائڻ جي ڪوشش ڪئي وئي آهي. منھنجي تقرير ختم ٿي ۽ فاضل عدالت کي مؤدبانہ گذارش آهي تہ دعوي کي خارج ڪري منھنجي مؤڪلہ کي هرج خرچ ڀرائي ڏئي.
صدر: عدالت فيصلي جي تاريخ جو اعلان ڪندي عدالت برخواست ڪئي.

(رهبر ڊائجيسٽ اپريل ۽ مئي 1970ع تان ورتل)

سنڌي شاعري جا قدر ۽ رجحان

قدرن ۽ رجحانن جو بحث بسا اوقات ٿيندو رهي ٿو. ادبي قدرن کي متعين ڪرڻ لاءِ ڪيتريون ڪسوٽيون پيدا ڪري حاشيہ آرائيون ڪيون ويون آهن. موجودہ دور ۾ هر ادب پنھنجي بساط موجب موضوعن ۽ رجحانن کي مروڙي قدرن جو درجو ڏنو آهي.قدر ۽ رجحان ۾ وڏو فرق آهي. ليڪن اسان جي موجودہ اديبن ۽ شاعرن هر موضوع ۽ هر رجحان کي ادب جو قدر بڻايو آهي. جيئن تہ اسان جو بحث قديم سنڌي ادب جي قدرن سان شروع ٿئي ٿو، تنھن ڪري اسان سنڌي ادب جي متقدمين جي نظريات جي پيش نظر ادب عاليہ جي قدرن کي وضع ڪرڻ جي ڪوشش ڪنداسون.
عام طور چيو ويندو آهي تہ هي ادب جا پراڻا اقدار آهن ۽ “فلان ابن فلان صاحب” رجعت پسند شاعر آهي. جنھن مان واضح آهي تہ پراڻن قدرن جا پرستار رجعت پسند ۽ جديد قدرن جا پوڄاري ترقي پسند آهن. هڪڙن جي نظر ۾ پراڻا قدر مٽجي زمين دوز ٿي ويا آهن. وري ٻين جي خيال موجب، جديد قدر فريب ۽ دوکو آهي. در حقيقت پراڻا ۽ نوان قدر، نہ پراڻا آهن ۽ نہ نوان قدر آهن. جن جي حيثيت حيات انسان سان وابستہ رهي آهي. اهي اهڙين حقيقتن جا حامل آهن، جيڪي هر دور ۾ نوع انسان جي لاءِ ساڳيون رهيون آهن. فقط سمجهڻ جو فرق آهي. ڇاڪاڻ جو انھن جي حاصل ڪرڻ ۾ ڪجهہ دير مدار ٿي آهي. ادب جي زندگيءَ جو دارو مدار قدرن تي آهي.
ادب جو وڏي ۾ وڏو اهم قدر “حسن و جمال” آهي. انھيءَ مکيہ ۽ اهم قدر جي هر اديب پنھنجي مزاج موجب تعبير ڪئي آهي. انھيءَ قدر جو موضوع محبت آهي. يعني حسن جي پرستش. صوفي بزرگن لاءِ ازلي حسن آهي. جنھن جي نور جي ضياپاشين سان ڪائنات جي هر چيز روشن آهي. ليڪن ٻئي طرف مادي حسن جي جلوہ، سامانين، ڪيترن کي مسحور ڪري ڇڏيو آهي. انھيءَ کان سواءِ ڪن کي فطرت جي حسين مناظر سان محبت آهي. حسن جو قدر سنڌي ادب ۾ سنڌي زبان جي پيدائش کان وٺي شامل حال رهيو آهي ۽ وقتن فوقتن صورتون بدلائيندو رهيو آهي. اڄ تائين اهو قدر پنھنجي ڀرپور زندگي، تازگي ۽ توانائي سان سنڌي ادب ۾ موجود آهي. انساني زندگيءَ سان هميشہ وابستہ رهندو ايندو. کيس هڪ لازوال حيثيت حاصل آهي.
ادب جو ٻيو قدر “صداقت” آهي، جنھن جا سچائي ۽ حقيقت پسندي ٻہ مکيہ پھلو آهن، ٽيون قدر “انصاف” آهي، جنھن جا اخلاق ۽ انسان دوستي ٻہ مکيہ جزا آهن. اسان جي بحث مطابق سنڌي ادب جا ٽي قدر آهن، جن جي حيثيت لافاني آهي، جيڪي حيات انسان سان جڪڙيل آهن. جيستائين هي ڪائنات قائم آهي، اهي قدر پنھنجي پوري قوت سان دنيا جي مٿان ساري و طاري آهن.
بک، آزادي، هاري، وطن پرستي ۽ معاشي بدحالي، وغيرہ شاعريءَ جا موضوع آهن (۽ نہ قدر). جيڪي معاشري جي حال مطابق ڦرندا گهرندا رهن ٿا. جن جي حيثيت مستقل نہ آهي، ليڪن مذڪورہ بالا اقدار اٽل ۽ ٺوس آهن.
سنڌي شاعريءَ جي ابتدا، ادب جي مستقل قدرن سان ٿئي ٿي. قاضي قاضن ۽ شاھہ ڪريم جي دور ۾ ادب جي مکيہ ۽ پھرين قدر يعني حسن جي حيثيت ظاهر ٿئي ٿي. ان کان پوءِ شاھہ لطيف وٽ ٽنھي اهم قدرن جي وضاحت ٿئي ٿي ۽ ادب ڪيترن مکيہ موضوعن ۽ نظرين تي ڦهلجي وڃي ٿو. زندگيءَ جا اهم قدر شاھہ لطيف جي دور ۾ اجاگر ٿي نمايان حيثيت حاصل ڪن ٿا ۽ ڪيترن رجحانن جي تعمير ڪرڻ ۾ اچي ٿي. ادب جي هر پھلوءِ ۾ تعمير نظر اچي ٿي، شاھہ جي سموري ڪلام ۾ انسانيت سان همدرديءَ جو جذبو روان دوان نظر اچي ٿو. جيڪڏهن مارئي سان سندس همدردي آهي تہ عمر جي جور و ظلم باوجود، سختيءَ جي بجاءِ، محبت سان سندس اصلاح مقصود آهي. انسان سان بحيثيت انسان، محبت ڪرڻ، شاھہ جو مسلڪ رهيو آهي. سندس بھبود ۽ بھتريءَ لاءِ راھہ هموار ڪرڻ، انساني اصلاح ۽ فلاح جي ڪوشش ڪرڻ، لطيف جو مذهب آهي. اهو نظريو سنڌي شاعريءَ جي رگ و پئي ۾ سرايت ڪري ويو، جنھن جو خمير، حسن و جمال، انصاف ۽ صداقت جھڙن بنيادي قدرن جو مرڪب آهي. سنڌي شاعريءَ جي سموري عمارت جي ساخت، انھن قدرن جي مرهون منت آهي. اهي قدر نہ صرف سنڌي شاعريءَ تي مسلط آهن، پر اهي مشرقي شاعريءَ جون حقيقتون آهن، جن کان گريز ڪرڻ حقيقت جو انحراف آهي. شاھہ لطيف کان پوءِ سچل سرمست جو دور پنھنجي سرمستيءَ جي خصوصيت جي ڪري سنڌي شاعريءَ جو هڪ اهم دور آهي، جنھن ۾ هيئت جي تجربن جو بنياد رکيو ويو. ليڪن معاني جي لحاظ کان اهي پراڻا اقدار سچل وٽ بہ پنھنجي ڀرپور تاباني ۽ دلپذير شادابي سان موجود آهن. سنڌي ادب جي بنيادي معيارن جي وضع ڪيل قدرن تي سنڌي ادب جي جديد ۽ قديم رجحانن جو دارومدار آهي، جن قدرن جي حيثيت هڪ لازوال حقيقت آهي. متاخرين انھن جو تتبع ڪيو آهي ۽ اها تقليد جاري رهندي.
انگريزن جي تسلط قائم ٿيڻ کان پوءِ مادي زندگي زياده اجاگر ٿيڻ لڳي ۽ ماديت جو دور دورہ رهيو. سنڌ کي جبر و استداد جو نشانو بڻايو ويو. روحاني زندگي ڪجهہ پٺتي هٽڻ شروع ڪيو. حسن ازليءَ جي بجاءِ، انساني حسن جي زياده نغمہ سرائي ٿيڻ لڳي. هيئت جو هڪ وڏو تجربو، سنڌي قديم هيئت جي روح جي بلڪل منافي، موزون شاعري جي روپ ۾ ظاهر ٿيڻ لڳو. معاني ۽ هيئت جي اعتبار کان هڪ وڏو انقلاب چئجي تہ مبالغو نہ ٿيندو، پر اهو انقلاب هر بغاوت کان پاڪ هو، ڇاڪاڻ (جو، ادب) جا بنيادي انداز پنھنجي جاءِ تي جامد ۽ ساڪت رهيا. فقط نظريي جو فرق ڏسڻ ۾ آيو. معرفت جي بجاءِ مجاز جون منزلون طئي ٿيڻ لڳيون ۽ حسن فطرت جون ڪي ڳالھيون امتيازي طور داخل ٿي ويون. ڪجهہ وقت طنز ۽ مزاح جو سلسلو بہ شروع ٿيو. رزميہ شاعري، بھادري ۽ شجاعت جا واقعات بيان ڪرڻ ۾ آيا. ويھين صدي جي ٻئي ۽ ٽئين ڏهاڪي ۾ آزادي جي جذبي زور ورتو. خلافت ۽ سوراج تحريڪن پاڻ ۾ اتحاد شروع ڪيو. تنھن ڪري قوميت ۽ اخلاقيات جي جائزي سان گڏ سياسي پستي ۽ معاشي پس ماندگيءَ جو نظريو پيش ڪرڻ ۾ آيو. برصغير هند و پاڪ جي شاندار ماضيءَ جو ترانو ڳايو ويو. حقيقت نگاريءَ جي پيش نظر، انفرادي ۽ اجتماعي زندگي جي اهم مسئلن کي ظاهر ڪيو ويو. شعر جي صداقت تي زور ڏنو ويو. انھيءَ نموني موجودہ صديءَ جي پنجين ڏهاڪي ۾ “ترقي پسند ادب” جو اجراء ٿيو. جو انسانيت جي علمبرداريءَ جو نعرو هڻي صداقت جو پيغام کڻي ميدان عمل ۾ آيو. آهستہ آهستہ ترقي پسند طبقي ادب جي قدرن کي “موضوعات ۽ رجحانات” جو درجو ڏنو، جي درحقيقت (خود ادبي قدر نہ، پر) ادبي قدرن جون شاخون آهن. هندو لڏي ويا، تنھن ڪري چند برسر اقتدار ادبي هستين، بنا سمجهڻ جي هر رجحان ۽ هر موضوع کي ادبي قدر بڻائي ڇڏيو...
پھرين ۽ مکيہ قدر “حسن” جو ذڪر تہ شروع ۾ ئي آيو آهي، جنھن جي مختلف صورتن تي بحث پڻ ڪيو ويو آهي، جنھن ۾ ڪنھن بہ قسم جي دروغ گوئي، مبالغہ، آرائي ۽ تصنع روا نہ آهي. جنھن ۾ ڪنھن بہ قسم جي بي راه روي يا عرياني وغيرہ جائز ڪين آهي.
سچائي پنھنجي جاءِ تي هڪ اٽل قدر آهي. حقيقت، صداقت ۽ سچائي هڪ ئي چيز جا مختلف نالا آهن. جن جو بنياد، حق گوئي، صدق، خلوص ۽ سچائي تي مبني آهي. ليڪن موجودہ سنڌي ادب ۾، ڪو طبقو فقط دروغ گوئي تي ئي زندگي گذاري رهيو آهي. گستاخي ۽ بي ادبي ۽ بي حيائي سندس شيوو بنجي چڪو آهي. معاشي مساوات سندن موضوع بحث آهي، ليڪن ان ۾ ديانت ۽ خلوص جو فقدان آهي. تنھن ڪري سندن ادبي ڪارگذاريون، بي حقيقت ۽ بي معنيٰ سمجهڻ ۾ اچن ٿيون. انھيءَ نموني ڪيترائي تصورات، غلطي کان ادب ۾ داخل ٿي ويا آهن. افسانن ۾ منٽو، عصمت وغيرہ جي غلط نموني تقليد ڪئي وئي آهي ۽ شاعري ۽ ٻين تصنيفن ۾ ٽئگور، ڪبير، سورداس، مير، غالب، حافظ، خيام، لطيف ۽ سچل جو غلط نموني ۽ مبالغہ، آرائي سان تتبع ڪيو وڃي ٿو، جن شاعرن ادب کي مذهب جي ويجهو آڻي هڪ صحتمند انساني تھذيب جي تعمير ڪئي آهي.
سنڌي اديبن جو ٻيو طبقو سڌي سنواٽي واٽ وٺيو، حسن جي جلوہ، سامانين جي قصيدہ، سرائي ۾ مصروف آهي. ليڪن هو ڪنھن جي بہ دل آزاري نٿو ڪري. منجهس ساڃھہ آهي. وٽس وڏي ننڍي جي تميز آهي ۽ هو حسن اخلاق سان پيش اچي ٿو. انھن خوبين جي ڪري هي طبقو پھرين طبقي کان گهڻو بھتر آهي، جنھن طبقي ۾ مذهب ۽ ملت جو نالو نشان ڪو نہ آهي. جن وٽ ﷲ جي ذات، دل کي خوش ڪرڻ جو سامان آهي، جن وٽ ادب ۽ اخلاق جو ڪڏهن بہ گذر نہ ٿيو آهي.
ليڪن ٽيون طبقو زندگيءَ جي قدرن ۽ ادب جي قدرن جو معائنو ڪري، حقيقت حاصل ڪرڻ لاءِ ڪوشان آهي. جنھنجي آڏو ڪمال انسانيت کي زندگي جو واحد مقصد آهي. جنھن کي حاصل ڪرڻ لاءِ “حسن و جمال” “صداقت ۽ انصاف” جي قدرن کي پنھنجو بڻائڻو آهي، جنھن ۾ شاعرن ۽ اديبن کان سواءِ، محقق، مورخ ۽ صحافي موجود آهن.
موجودہ سنڌي ادب ۾ ترقي پسنديءَ جو نعرو بلند ڪيو وڃي ٿو. ليڪن اهڙي ادب جي دعويدارن وٽ محض نعري بازي آهي، جن ۾ ترقي پسند رجحانن سمجهڻ جو بہ شعور ڏسڻ ۾ ڪو نہ ٿو اچي. هو فقط ٻيءَ هر ادبي تحريڪ کي پائمال ڪرڻ جي فڪر ۾ سرگردان رهن ٿا ۽ پنھنجي هر تحرير کي حرف آخر سمجهي ٻين کان زبردستي مڃائڻ لاءِ پريشان آهن. دلي طور هو سنڌي ادب جي متقدمين جا مخالف، ليڪن ظاهري طرح سندن متوالا آهن. وٽن حقيقت نگاريءَ جي معنيٰ “صداقت” يا “سچائي” نہ آهي پر مبالغہ، آرائي ۽ نعري بازي آهي....
اسانجي هن بحث مان ثابت ٿيندو ته، سنڌي شاعري هڪ انفرادي حيثيت رکي ٿي، جنھن تي ڪڏهن بہ فحاشي، عرياني، لذتيت، لاديني ۽ زنديقيءَ جو الزام نٿو رکي سگهجي... (ان) ۾ پاڪ ۽ نيڪ جذبات کانسواءِ ٻيو ڪجهہ نظر نہ ايندو. شاعر جي فڪري زندگي، سندس عملي زندگي جو آئينو رهي آهي. تڏهن تہ انھن جي مٽيءَ مانُ لڌو آهي. اڄ بہ هزارين پروانہ سندن طواف ڪري رهيا آهن ۽ سندن روحانيت جي سبق کان مستفيض ٿي رهيا آهن.

(شيخ راز جي ڪتاب تنقيد ۽ تجزيو، 1966ع تان ورتل)

سنڌ شاعريءَ ۾ تصوف

سنڌي شاعريءَ تصوف جي هنج ۾ اک کولي جنھن سندس وڏي جانفشاني، محنت، شفقت ۽ صداقت سان پرورش ڪئي. هڪ سنجيدہ، ماحول ۾ سندس ذهنيت جي نشونما ٿيڻ لڳي. انھيءَ شاعريءَ، سرزمين سنڌ تي ساڍا ٽي سو سال وڏي طمطراق سان حڪومت ڪئي. وادي مھراڻ جو هر ذرو ذرو سندس معترف ۽ مداح رهيو آهي. گويا سنڌ جي هر انسان عورت خواه مرد سندس غلامي، محبت ۽ عقيدت جو طوق پنھنجي ڳچيءَ ۾ وڌو ۽ سرزمين سنڌ اهڙي غلاميءَ تي ناز ڪرڻ لڳي. هن ترقي پسند دور ۾ بہ سنڌي خاص چاهي عام فخر محسوس ڪري رهيو آهي.ڇاڪاڻ جو ان ۾ پختگي خيال، استحڪام، صداقت، فراست استقامت ۽ ثبات جا بيشمار نشان موجود آهن، جن جو اثر انساني زندگيءَ تي تا ابد قائم رهندو. انساني ذهن منجهائن تابندگي حاصل ڪري، پابندگي جي منزل تي پھچي ٿو ۽ انساني روح کي دائمي مسرت نصيب ٿئي ٿي.
تصوف وادي سنڌ ۾ صحيح مفڪر ۽ حقيقي شاعر پيدا ڪيا؛ جن جي شاعريءَ کي حقيقي ۽ پيغمبرانہ شاعري چيو وڃي تہ مبالغو نہ ٿيندو. سندن گفتار ۽ ڪردار جي مطابق کين هڪ وڏي مقام تي پھچايو ۽ هن زمين سندن هر قول ۽ فعل جو احترام ڪيو، اهڙي پيغمبرانہ شاعريءَ لاءِ ادراڪ جي صحت؛ احساس جي شدت؛ قلب جي وسعت ۽ جذبي جي واقعيت جي ضرورت آهي. حقيقتن جو صحيح تجزيو، نتيجي تي دور رس نظر؛ حالات تي صحيح تنقيد؛ الھامي شاعريءَ جون علامتون آهن، جن لاءِ پيغمبرانہ اسلوب ضروري آهي. تنھن ڪري سنڌ جي صوفيانہ شاعري سنڌي اذهان تي هميشہ مسلط رهندي ۽ سنڌ جو ترقي پسند ماحول بہ ان جي سھاري زنده آهي. سنڌ جي جديد شاعري بہ ان تخريب پسند سست ۽ بي عمل روماني شاعريءَ ۾ پناھہ ڳولي لڌي آهي، جنھن شاعريءَ ۾ حال ۽ قال جو اهڙو مضبوط رشتو آهي،جو قيامت تائين ٽٽي نہ سگهندو.
سنڌي ڪلاسيڪي شعراءِ ڪرام نہ ڪنھن درٻار جا پرورده آهن، ۽ نہ ڪنھن محفل جا. هو دلق پوش، بوريا نشين،ڪنھن تخت ۽ تاج جي سھاري حڪمران نہ بڻيا. ليڪن سندن پيغام جي افاديت زماني جي مٿان حڪومت ڪئي ۽ سندن شاعري انسان ذات لاءِ راھہ جو سبب بڻجي پيئي. ڪو بہ مصلح ۽ هادي فقط ڳالھيون نہ ڪندو آهي، ليڪن هو پنھنجي عمل ۽ يقين سان پنھنجي قول جي صداقت کي ثابت ڪندو آهي. تنھن ڪري اهل بصيرت، سندس پيغام جي اهميت، دلڪشي ۽ ھمہ گيري جو اعتراف ڪن ٿا. شاعري عمل سان گڏ تفريح بہ آهي. شاعري زندگيءَ جي لاءِ بہ آهي، ۽ ادب جي لاءِ به.
سنڌي شاعريءَ جو محسن اعليٰ قاضي قاضن هڪ عالم باعمل ۽ وقت جو قاضي القضات هو. سندس زندگيءَ جو آخري وقت بکر ۾ گذريو. اسان کيس پھريون صوفي شاعر ڪري تسليم ڪريون ٿا. باوجود عمل و محنت جي زندگي جي، هن پاڻ کي ستل ڄاڻايو آهي، ۽ جڏهن کيس سجاڳ ڪيو ويو تہ هن هڪ صحيح عملي زندگي اختيار ڪئي:
جوڳي جاڳايوس، ستو هئس ننڊ ۾
تھان پوءِ ٿيوس، سندي پرين پيچري.
سنڌي شاعريءَ تي مذهبي نقطہ، نگاھہ کان تصوف جو نھايت گھرو اثر پيو آهي، ۽ هو نقش دوام جي حيثيت حاصل ڪري، سنڌي شاعريءَ جي تاج جو ڪوه نور بڻجي چمڪندو رهيو آهي. سنڌي شاعريءَ تصوف جا سڀيئي شرط بنا ڪنھن حيل و حجت جي قبول ڪيا ۽ پاڻ ۾ تصوف جا مڙيئي عقيدا جذب ڪري ڇڏيا.
ھمہ اوست جو نظريو ڪلاسيڪي سنڌي شاعريءَ ۾ روان دوان نظر اچي ٿو، جنھن نظريي جي حمايت پورا ساڍا ٽي سو سال اسان جي متقدمين ۾ رهي آهي. قاضي قاضن پنھنجي وسيع نظري سان انھيءَ اهم مسئلي جي پنھنجي شاعريءَ ۾ واضح نشان دهي ڪئي آهي:
سائر ڏيئي لت، اوچي نيچي ٻوڙئي،
هيڪئين هيڪ ٿيو، ويئي سڀ جھت.
قاضي قاضن کان پوءِ سنڌي شاعريءَ ۾ هڪ ٻي عظيم شخصيت پيدا ٿئي ٿي، جنھن جي بدولت سنڌي شاعريءَ جي بنيادي قدرن ۽ خالص سنڌي ٽيڪنڪ جي نشو و نما جو اندازو لڳائي سگهجي ٿو. سندس نالو شاھہ عبدالڪريم هو. هن کي پيرو مرشد جي حيثيت حاصل ٿي. ان جي باوجود هو پنھنجي گذر معاش لاءِ پورهيو ڪندو رهيو ۽ ٻين لاءِ بہ اهڙي تلقين ڪيائين. تصوف کي هن ڪا آفيم جي گولي نہ سمجهيو، جنھن جي طفيل انسان ۾ سستي ۽ ڪاهلي ۽ آرام طلبيءَ جي حس پيدا ٿئي ۽ انسان ناڪارہ بنجي پوي:
پاڻيءَ مٿي جهوپڙا، مورک اڃ مرن.
هو بہ “ھمہ اوست” جي نظريي جو زبردست حامي هو ۽ هن ڪثرت ۾ وحدت ڏٺي:
مورک مور نہ ٻجهڻا، هيڏان هوڏان ڪن،
ڪٽر جن اکين ۾، سي ڪي پرين پسن.
شاھہ ڪريم کان پوءِ سنڌي شاعريءَ جي آسمان تي هڪ ماه ڪامل چمڪڻ لڳو ۽ ھمہ اوست جي نظريي جو مبلغ اعليٰ تسليم ڪيو وڃي ٿو. هر صوفي خدا جي ذات ۾ فنا ٿي ڪري حيات جاوداني حاصل ڪرڻ جي تمنا رکي ٿو. کيس فنا جي تصور ۾ اهڙو لطف اچي ٿو، جو دنيا جي آرائش ۽ زيبائش جي هر شئي کي هو تڇ ڪري سمجهي ٿو ۽ فنا في ﷲ ٿيڻ جي لذتن مان لطف اندوز ٿئي ٿو.
پھرين وڃائن پاڻ، پسن پوءِ پرينءَ کي.
شاھہ لطيف فنا في ﷲ جي مقام تي پھچي بہ انسانن کان پري نٿو رهي. منجهن شاهانہ بي نيازيءَ جو وقار قائم و دائم رهي ٿو، ۽ هو حاڪم وقت جي خواهشات ۽ تقاضائن کي عملي جامو پھرائي نٿو سگهي، ۽ پنھنجي فقيري ۾ مست ۽ پنھنجي پيشوائيءَ تي فخر محسوس ڪري ٿو:
پيھي جان پاڻ ۾، ڪيم روح رهاڻ،
تہ نہ ڪو ڏونگر ڏيھہ ۾، نہ ڪا ڪيچين ڪاڻ،
پنھون ٿيس پاڻ، سسئيءَ تان سور هئا.
قدرتي نظارن جي لطف کي مسند شاهيءَ جي راحت کان بھتر و بلند سمجهي ٿو. شاھہ صاحب تصوف جي توڪل واري اصول جو قائل آهي:
لکيو منجهہ نراڙ، قلم ڪياڙي نہ وهي.
ليڪن ان سان گڏ هو عمل و ڪوشش جي بہ تلقين ڪري ٿو. هن جو خدا تي ڀروسو آهي ۽ کيس قدرت تي ڪامل يقين آهي. ليڪن ايئن نہ آهي تہ محنت ۽ مشقت جي بدران سستي ۽ ڪاهلي کي ترجيح ڏني وڃي:
ستا اٿي جاڳ، ننڊ نہ ڪجي ايتري،
سلطاني سھاڳ، ننڊون ڪندي نہ ملي.
قناعت جي معاملي ۾ شاھہ صاحب دنيا جي بھترين نعمت کي پنھنجي فقيري مٿان قربان ڪري ڇڏي ٿو، ۽ مفلسي کي تونگري تي ترجيح ڏئي ٿو. تسليم و رضا جو عنصر بہ متقدمين ۾ قائم رهيو آهي. تنھن ڪري هو هر آفت سماويءَ جو خير مقدم ڪن ٿا. ڇاڪاڻ جو اهڙو حادثو ﷲ جي امر سان واقع ٿئي ٿو ۽ محبوب حقيقيءَ جي هر ڳالھہ درست ۽ سراپا رحمت آهي.
نشہءِ عشق ۾ والھانہ ڪيفيت جو اندازو متقدمين جي مندرجہ ذيل ابيات مان لڳائي سگهجي ٿو. عشق شاعرن جي ديدہ دل کي کولي ڇڏيو ۽ سندن سرمستي کين هڪ اعليٰ مقام تي پھچايو،جنھن ڪري سندن نظر ۾ سواءِ هڪڙي محبوب حقيقيءَ جي ٻيو ڪو بہ سمائجي نہ سگهيو.
لطيف:
سوري سڏ ڪري، اصل عاشق کي،
جي اٿي سڌ سڪڻ ۾ تہ کڻ م پير پري،
سسي ڌار ڌري، پڇج پوءِ پريتڻو.

عنايت:
اتيئي گڏيا پرين، جتي ڀانيم جيئن،
اوتي اکڙين سين، نيڻ ڀريا ٿم نينھن،
ڏک ڳرهيان ڪيئن، جه ويا سڀيئي وسري.
عشق، سچل سرمست جي هوش و حواس کي صلب ڪري، محبت جي دنيا ڏيکارڻ جو وعدو ڪيو آهي.تنھن ڪري هو عشق جي منزل تي پھچي ساري دنيا کي خواب وانگر وساري ڇڏي ٿو ۽ هميشہ مٿس شِدتِ عشق جو غلبو رهي ٿو، جنھن ڪري هو شراب محبت ۾ سرشار ٿي جهومڻ لڳي ٿو.
سنڌي ڪلاسيڪل شاعرن تصوف جي مختلف عقائد ۽ مختلف شعبن جي ترجماني ڪئي آهي. ليڪن توڪل، تسليم و رضا، عشق، فنا ۽ دنيا جي بي ثباتي جھڙن مسئلن، ڪنھن بہ وقت سندن عملي زندگيءَ کي بيڪار ۽ مجروح نہ بڻايو آهي. اها شاعريءَ جي هڪ وڏي خصوصيت آهي، جنھن سندن عظمت کي بلند مقام تي پھچايو آهي. اسان جي ڪلاسيڪي شاعريءَ ۾ ڪو بہ اهڙو سخنور نہ آهي، جنھن دنيا سان ناتو ٽوڙي عزلت گزيني اختيار ڪئي هئي، يا مايوس ۽ نااميد بڻجي پنھنجي عمل کان جان ڇڏائي هجي. هو لا تقنتو جو نعرو هڻي عمل پيرا رهيو آهي. سنڌي شعراء انھيءَ نظريہ، جو مفھو،م چڱيءَ طرح سمجهيو آهي، جنھن ڪري هو ڪنھن وقت غلط فھم،يءَ جو شڪار نہ ٿيا آهن، ۽ منجهن تن آساني جي ڪا بہ نشاني نظر نہ ٿي اچي، ۽ سندن زندگي عمل ڪوشيءَ ۾ گذري آهي.
انھن شاعرن فطرت جي رنگا رنگ نظارن جون تصويرون پيش ڪيون آهن، ۽ پنھنجي مخصوص لب و لھجي سان منظر نگاري ۾ هڪ تازگي پيش ڪئي آهي. سماجي زندگيءَ تي غائرانہ نظر وجهي، پنھنجي شاعريءَ ۾ سندس عڪاسي ڪئي آهي، جنھن جي مطالعي کان پوءِ معاشرتي زندگيءَ جو پورو نقشو اسان جي سامھون اچي ٿو.
تصوف جي طفيل سنڌي شاعريءَ ۾ مواد ۽ الفاظ ايتري ڪثرت سان جذب ٿي ويا، جن سنڌي زبان کي مالا مال ڪري، ٻوليءَ کي مائيدار بڻايو. عربيءَ جا مشڪل لفظ، قرآني آيتن جا حوالا ۽ اشارا، محاورا ۽ خيال، جن سنڌي ٻوليءَ جي نشونما جي ابتدائي مراحل ۾ زبان کي طاقت پھچائي ۽ تصوف، مختلف مسائل تي حڪيمانہ انداز ۾ بحث ڪري، شاعر کي هڪ اهڙي شاهراھہ تي لڳايو، جنھن کين پنھنجي منزل تي صحيح و سلامت نموني پھچايو. تصوف جي بدولت ڪيترا موضوع ۽ رجحان سنڌي شاعريءَ ۾ داخل ٿي ويا آهن، تنھن ڪري تصوف جو سنڌي شاعريءَ تي گھرو ۽ ديرپا اثر آهي، جو ڪڏهن بہ مٽجي نہ ٿو سگهي.

(جريدہ اسلاميہ ڪاليج سکر، 1965-1966ع تان ورتل)

قديم سنڌي شاعريءَ ۾ فطرت نگاري

قديم سنڌي شاعريءَ ۾ فطرت نگاري جي ڪا ڪمي ڪا نہ آهي ۽ اسان جي قديم شعراء انھيءَ ڏس ۾ ڪيترائي عظيم شاهڪار پيش ڪيا آهن. شاھہ عبداللطيف ڀٽائي جي منظريہ، شاعري جو ڪھڙو بيان ڪجي، جنھن جھڙا مثال دنيا جي ٻين زبانن جي شاعري ۾ تمام گهٽ تعداد ۾ ملندا. گل جي شاعري سنڌي شعر و ادب ۾ هڪ جدت هئي ۽ ملڪ جي رائج شاعري جي ٽيڪنڪ کان گريز هو. گل اسان جي ملڪ ۽ اسان جي زبان ۾ غزل جو خالق هو ۽ هو فقط رواياتي غزل گو نہ هو. هن ۾ ڪيئي خوبيون هڪ وقت جمع ٿي ويون، جن هن کي هڪ وڏو مقام بخشيو. هن غزل جي رواياتي بنيادي اصولن کي نظرانداز ڪري ڇڏيو. جن اصولن کي اڄ ڪالھہ جي اردو شاعري ترڪ ڪرڻ لاءِ ڪمر بستہ آهي. فطرت نگاري ۾ جهنگ، رڻ پٽ، برسات، کنوڻ، گجگوڙ، درياھہ، باغ ۽ بوستان وغيرہ جو مڪمل يا اشاريه نقش و نگار گل جي غزل ۾ روان دوان نظر ايندو. اهڙي منظر ڪشي کان پوءِ ذهن ۾ هڪ مٺو، جاذب ۽ دلڪش تصور پيدا ٿي سگهي ٿو، جو ملڪ جي ڪن ضروري ۽ اهم حالتن کان واقف ٿيڻ ۾ مدد ڪي ٿو. فطرت جو حسن ۽ انھيءَ حسن جون جلوہ، طرازيون ۽ رعنائيون بہ هڪ تاثر پيدا ڪرڻ کان سواءِ رهي نہ ٿيون سگهن ۽ شاعر گويا فطرت جو مصور نظر اچي ٿو، جيڪو پنھنجو روماني جدت ۽ ڪيفيات جو هڪ خاڪو پيش ڪري ان ۾ خوبصورت رنگ ڀري هڪ وڏو چترڪار بڻجي پوي ٿو. آءٌ هينئر گل جي شاعري ۾ فطرت نگاري جي موضوع تي ڪجهہ مثال پيش ڪري مختصر بحث ڪندس. جي مثال اميد تہ پڙهندڙن جي تصور کي شاعر جي تخيل سان هم آهنگ ڪرڻ ۾ ڪامياب ثابت ٿيندا.
آئي رت سانوڻ سندي مينھن وسي ڪئڙا ملار،
ڍٽ وسيا ۽ پٽ وسيا سرها ٿيا سانگي سنگهار،
خوش ٿين ٿيون سرهيون سنگهاريون پٽ ڦڙن سينگار ڪيو،
لويون لاکيون لال سر تي ڳچي پويو پايو هار.
جيئن ڪو برسات جي انتظار ۾ ويٺو ڏينھن ڳڻي، جيئن ڪن جي زندگي جو ماحول ئي برسات هجي، جيئن سندن حياتي جو دارو مدار ئي مينھن تي هجي ۽ جڏهن مينھن وسي تہ چوڌاري رونق ۽ رعنائي ٿيو وڃي. انسان جي جسم ۾ گويا زندگي ۽ زنده دلي موٽي اچي. خشڪ ۽ بنجر زمين سر سبز و شاداب ٿي پوي ۽ انسانن جا ڪوماڻيل چھرا بشاش نظر اچن. مٿين شعر مان سانوڻ جي موسم جو اچڻ ۽ مينھن جي وسڻ جو منظر گويا اکين آڏو اچيو وڃي ۽ تنھن کان پوءِ سنگهارن جو خوشي جي سڀني لوازمن کي جاڳائڻ وارو نقشو اهڙي خوبصورتي سان چٽيو ويو آهي. جو اهي سڀئي تصويرون ذهن ۾ هڪ خوبصورت تاثر پيدا ڪن ٿيون. گويا چراگاهن جي تلاش ۾ مالدار پنھنجو مال وٺي اڳتي وڌن ٿا. ان کانپوءِ شاعر ٻئي شعر ۾ سنگهار عورتن جي خوشيءَ جو منظر پيش ڪري ٿو. اهي بہ مردن وانگر خوش و خرم آهن ۽ سندن مسرت ۾ ڀاڱي ڀائيوار آهن. جيڪي بہ سينگار سندن ملڪ ۾ خوشي جي موقعي تي ڪيا ويندا آهن، انھن جو اهتمام ڪيو وڃي ٿو. بلڪه سندن ديرينہ آرزو پوري ٿي هجي. مضمون جي لحاظ کان تہ مٿين شعرن جي خصوصيت ظاهر آهي، ليڪن اسلوب بيان جو انداز ۽ لفظن جي جاذبيت مٿين مضمون کي ايترو دلڪش ۽ دلچسپ بڻايو آهي، جو بار بار پڙهڻ سان لطف وڌندو رهي ٿو ۽ شعر جو حسن ڄڻ نکرجي پوي ٿو. ٻئي هنڌ برسات جي منظر ڪشي جو بيان ڪھڙي نہ خوش انداز ۾ پيش ڪري رهيو آهي، جنھن ۾ مقامي رنگ ۽ مقامي ٻولي کي ايترو ممتاز بڻايو آهي، جو اهڙيون خوبيون ڪنھن بہ زبان جي شاعري ۾ تمام گهٽ ملنديون.
هڪ طرف گجيون ۽ گوڙيون ٻي طرف کنوڻيون کنيون
مينھن ٽاٽا ڪيو ٽمن باهيون ٻرن چوڏس هزار.
ڪھڙي نہ خوبصورت منظر ڪشي آهي. ڪڏهن ڀيانڪ ۽ دلپسند ۽ ڪڏهن وري تشويش ناڪ ۽ دلفريب، گويا سماوي آفت ۽ سماوي رحمت جو عجيب امتزاج هجي.
ويو سيارو وسي بھار بوند
گل ٽڙيو ڦل ٽڙيو ٿيو بر باغ
سردي جي موسم کان نجات ملي. بھار آيو ڪائنات جي هر چيز کي از سر نو زندگي نصيب ٿي. بھار جون بوندون وسيون. هر هنڌ خوشي ۽ شادمانا ٿي ويا پکي خوشيءَ ۾ ڳائڻ لڳا، جانور خوشي ۾ نچڻ لڳا. وڻ خوشيءَ ۾ جهولڻ لڳا. گلن هار سينگار ڪيا ۽ اڃايل ۽ خشڪ زمين رنگين ۽ خوبصورت ڪپڙا پاتا، غزل جي محدود ۽ مختصر دنيا ۾ فطرت نگاري جو اهڙو حسين ۽ مڪمل نظارو پيش ڪرڻ ڪا معمولي ڳالھہ ڪا نہ آهي. ڪو لفظ بہ اهڙو ڪو نہ آهي، جنھن پنھنجي لطافت وڃائي هجي ۽ ڪو لفظ اهڙو ڪو نہ آهي، جنھن کي اضافي حيثيت هجي. لفظن کي سينگاري کين مناسب ۽ مترنم نموني پيش ڪري شاعر گويا پنھنجي ڄڻ عظمت جو دليل پيش ڪيو آهي.
پوک جنھن پاڻي کي پيتو پوڄ موڪ
ڪين ڪن ساوا سلا ان جا ٿا سوڪ.
چڱي طرح مطالعي ۽ تجربي کان پوءِ ئي هن نموني جو شعر چئي سگهي ٿو. قريبي تعلق کان سواءِ اهڙي قسم جو تصور دماغ ۾ اچي ئي نٿو سگهجي. پنھنجي ملڪ جي زرعي پيداوار جي متعلق هڪ تجربو پيش ڪيو ويو آهي. اهو بہ هڪ فطرت جو مطالعو آهي، جو انساني زندگي جي اهم مسئلي کي روشناس ڪرائي ٿو سلن کي سوڪ ٿيڻ کان بچائڻ جا گويا اپاءَ ورتا ويا آهن ۽ جيڪڏهن انھن اپائن کي مد نظر رکي تہ پوک جي ضايع ٿيڻ جو انديشو ئي پيدا نہ ٿئي. مٿين شعر جي غزل ۾ هڪ سنڌي معاشري جي اهڙي جامع تصوير پيش ڪئي ويئي آهي، جنھن جي پڙهڻ کان پوءِ سو سال اڳي جي معاشري تي ڪافي روشني پئجي سگهي ٿي. اهڙيون خوبيون غزل جي صنفن کي ڪٿي ٿيون نصيب ٿين. اردو غزل جي مخالف تحريڪ کي ڏسندي اسان جي ڪن دوستن بہ خواه مخواه غزل سان اختلاف رکڻ جو سر پئي الاپيو آهي، ليڪن اهي دوست سنڌي غزل جي دنيا کان ئي دور رهيا آهن. سنڌي غزل جو اردو غزل سان مقابلو ڪري ئي نٿو سگهجي. سنڌي غزل اميرن جي مجلس، شھزادن ۽ نوابن جي محفل ۽ طوائف جي ڪوٺي جي پيداوار نہ آهي، بلڪ زندگي جي تجربن جي پٿريلي زمين جي پيداوار آهي. سنڌي غزل ۾ معاشري جي هر خوبي نظر ايندي جنھن کان اردو غزل ڪيتري حد تائين محروم رهيو آهي. مقدمہ حالي جي پيدا ٿيڻ کان گهڻو اڳ سرزمين سنڌ جي گل نہ فقط اهڙو اظھار ڪيو آهي، پر ان کي عمل جامو پھرائي هڪ سھڻي ۽ خوبصورت انداز ۾ اسان جي سامھون پيش ڪيو آهي، جنھن وٽ نہ فقط عشق و محبت جو گداز آهي يا حسن و جمال جو روپ و رنگ آهي پر ان وٽ مذهب آهي، معاشروآهي فلسفو آهي ۽ هڪڙو اسلامي لعتوف بہ آهي.
وسن جئن مينھن ڇرون ڇيڄ،
پچن پوکون پين سانگي پلر پيڄ.
ملڪ جي باراني پوکن جو ذڪر ڪري گل ملڪ جي زرعي آبادي کان واقف ڪيو آهي. هي باراني پوک جو قسم آهي، جنھن جو دارو مدار پاڻي تي ٿئي ٿو. پاڻي جو ٻيو ڪو ذريعو ميسر نہ آهي، تنھن ڪري برسات جو انتظار ڪيو ويندو آهي. پاڻي جي اڻاٺ ايتري قدر آهي جو ماڻھن جي پيئڻ لاءِ بہ پاڻي موجود ڪو نہ هوندو اهي ۽ مينھن جو پاڻي ئي گڏ ڪري استعمال ڪرڻ ۾ ايندو آهي.
گل تون مکڙي ٿئو ٽڙين ڳاڙهو ٿيو رت ۾ سڄو
پوءِ ڳرڻو پاڻي ٿيئن ڪا ڏي حقيقت مون کي ڪجهہ.
گلاب جي گل جي سموري زندگي جو جائزو ورتو ويو آهي، ان کان پوءِ سندس آخري حالت جو بہ چڱيءَ طرح مطالعو ڪيو ويو آهي. شاعر کي اطمينان حاصل نٿو ٿئي. سندس نظر اڃا ڪجهہ وڌيڪ ڏسڻ ۽ سمجهڻ جي ڪوشش ڪري ٿي. سندس دماغ وڌيڪ حقيقت حاصل ڪرڻ لاءِ بيچين آهي. هو ڇو ۽ ڇا جي ڄار ۾ ڦاسي پوي ٿو، انھيءَ منجهيل معاملي کي سلجهائڻ لاءِ گل جو راز محرم بڻجي کيس سندس سڀني منزلن کان آگاھہ ڪري وڌيڪ حقيقت حاصل ڪرڻ جو متمني بڻجي ٿو.
ٻانڊ ڪيئن بحر ۾ لڙهندا وتن پاڻيءَ مٿي،
پيا سڪي پاڻيءَ لٿي اي دل! ڪيئن آيا ويا.
درياھہ جي چڙهڻ جو منظر پيش ڪيو ويو آهي، منجهس تيزي آهي ۽ بنڊ پاڻيءَ مٿان لڙهندا رهن ٿا. ۽ پاڻيءَ جي لھڻ کان پوءِ اهي بنڊ وري سڪي تي نظر ايندا. تفڪر جي لحاظ کان هڪ دقيق مسئلو آهي جيڪو خود بحث طلب آهي،ليڪن منظر نگاري جي خيال کان هڪ خوبصورت بيان آهي. ٻيا ڪجهہ مثال پيش آهن.
جت ڇڪي سير ڪن ڪري ڪڙڪا،
وه سکاني مَ وارا وانجهي ونجهہ،
ٿيون وسن برسات جيئن دائم اکيون آگم ڪيو،
تھڙيون منجهہ اکاڙ سانوڻ تھڙيون ڪتي تھڙيون ڄيٺ،
هيٺين شعر ۾ عشقيہ منظر نگاري جي تصوير آهي.
جيئن ڪري تاڙو تنوارون ڪوئل ڪڇ ۾ ڪونج روه
لاءِ تو عاشق پڪارن هند سنڌ ڪابل قلات
مٿي تاڙي، ڪوئل ۽ ڪونج جي آھہ و زاري جو پس منظر پيش ڪندي، شاعر محبوب جي حقيقت جو بيان ڪري ٿو. جنھن جي حسن جي شھرت ملڪان ملڪ مشھور آهي ۽ جنھن تي گويا سارو زمانو عاشق آهي ۽ هر ڪو سندس عشق ۾ مٿين پکين وانگر پريشاني ۾ سرگردان آهي. ٻيو بہ هڪ اهڙو مثال پيش ڪري مان هن شعبي کي ختم ٿو ڪريان.
پئو الو عشق سندو اوس اٺايو آتش،
جهنگ کاڻو پٽ ٿئو پٽ لڳي باه اپا.

(ماهوار نئين زندگي مارچ 1960ع تان ورتل)

ڪلاسيڪي غزل ۾ جمالياتي رنگ

سنڌي ڪلاسيڪي غزل جي صنف، خصوصاٰ هيئت جي اعتبار کان فارسيءَ جي مرهون منت آهي. ليڪن مواد ۽ موضوع جي لحاظ کان سنڌي غزل پنھنجي مقامي روايات کان زيادہ متاثر ٿيو آهي. غزل جي شاعريءَ جو پنھنجو مخصوص مزاج، لب و لھجو ۽ پنھنجي زبان آهي.
سنڌي غزل جي مطالعي کان پوءِ معلوم ٿيندو تہ غزل جي ڪلاسيڪي شاعرن ڪيترو عرصو فارسي مزاج کي سنڌي مزاج ۾ تبديل ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي آهي. هنن سنڌي نج الفاظ، سنڌي استعارا ۽ اصطلاح، غزل جي شاعريءَ ۾ استعمال ڪيا آهن، پر تنھن هوندي بعض اوقات انھن فارسي لوازمات کي غير شعوري طور پنھنجي ڪلام ۾ پيش ڪيو آهي. ڇاڪاڻ جو ان کان سواءِ غزل جي شاعري نامڪمل رهجي وڃي ٿي.
اها هڪ حقيقت آهي تہ صدين کان سنڌ ۾ فارسي زبان جو رواج هو. سنڌي علماء شعراءِ فارسي علم و ادب جي اصولن کان چڱيءَ طرح واقف هئا. جن ڪلاسيڪي شاعرن، سنڌي غزل جي شاعريءَ جو بنياد رکيو ۽ ان جي تعمير ڪئي. اهي پڻ فارسيءَ جا وڏا عالم ۽ انھن مان ڪي تہ فارسي زبان جا قادرالڪلام شاعر ليکيا وڃن ٿا. فارسي زبان جي لوازمات کي ترڪ ڪرڻ هنن جي لاءِ نہ فقط مشڪل هو پر ناممڪن بہ هو، سنڌي غزل جي شاعريءَ جي هيئت اسان جي قديم ۽ ڪلاسيڪي شاعريءَ جي مزاج کان بلڪل مختلف آهي. هيئت جو اصطلاح “ساخت” جي لفظ جي هم معنيٰ آهي. آءٌ هيئت جي اصطلاح کي سمجهڻ لاءِ کيس شعر جي ساخت چوڻ وڌيڪ مناسب ۽ آسان سمجهان ٿو. هر شعر جي تعمير ۾ لفظن جي خام مال جي ضرورت محسوس ڪئي وڃي ٿي، لفظن کي ترتيب ڏيئي ڪنھن خاص انداز سان نظر جي قالب ۾ سموئي، شعر جي صورت ڏني وڃي ٿي. تنھن ڪري شعر قالب ۽ لفظن جو مرڪب بڻجي پوي ٿو. قالب ۽ الفاظ شعر جوڙڻ لاءِ “لازم ۽ ملزوم” آهن.
سنڌ ۾ انھيءَ نئين هيئت جو آغاز ارڙهين صديءَ ۾ ڏسڻ ۾ اچي ٿو. جنھن کي عروضي شاعري چئجي ٿو. ان جي خاص، اهم ۽ لطيف صنف يعني غزل جو رواج اڻويھين صديءَ جي چوٿين ڏهاڪي ڌاران عمل ۾ اچي ٿو. هن صنف جو سرواڻ خليفو گل محمد “گل” هو.
غزل جي صنف فارسي ۽ اردو زبانن ۾ صدين کان وٺي رائج آهي. غزل جي شاعريءَ جو موضوع، واردات قلبيءَ جو ترجمان آهي، ليڪن انھيءَ اهم مضمون سان گڏ غزل ۾ بعض شاعرن پنھنجي ماحول ۽ معاشري جي ترجماني پڻ ڪئي آهي. صورت جي اعتبار کان غزل ۾ معنوي تسلسل نہ هوندو آهي. غزل جو هر شعر منفرد ۽ مستقل هوندو آهي، جنھن کي پنھنجي معنيٰ ۽ مضمون هوندو آهي. اختصار غزل جي جان آهي، جنھن ۾ طوالت جي ڪا گنجائش نٿي رهي. غزل جي فطرت داخلي رجحانات ۽ احساسات جي حامل آهي ۽ بعض وقت منجهس خارجيت جو عنصر ڀرپور نموني نظر ايندو آهي. غزل جو اصل موضوع “غم جانان” آهي. غزل جو نفس مضمون، مقصد ۽ مدعا، محبوب سان ڳالھين ڪرڻ جي مترادف آهي، ليڪن بعض وقتن تي “غم دوران” بہ اهڙي نموني پيش ڪيو وڃي ٿو جو “غم جانان” جي تصوير بڻجي سامھون اچي ٿو. جنھن ۾ روح بہ آهي، جسم بہ آهي، جنھن ۾ حقيقت بہ آهي ۽ معنويت بہ آهي، جنھن ۾ سوز بہ آهي ساز بہ آهي ۽ آهنگ سان گڏ لئي بہ آهي.
غزل جا شعر هم وزن، هم قافيہ ۽ هم رديف ٿيندا آهن، جنھن کي ڪنھن نہ ڪنھن بحر ۾ ترتيب ڏني ويندي آهي، مطلع ۽ مقطع بہ هوندا آهن. جن وصفن جي پيش نظر صنف کي سڃاڻڻ ۾ ڪا تڪليف نہ ٿيندي آهي. فني لحاظ سان غزل جي شاعريءَ لاءِ اهڙن لوازمات جي پابندي آهي.
سنڌي ڪلاسيڪي غزل جي دنيا موضوعاتي اعتبار کان نھايت وسيع آهي، جنھن ۾ الاهيات، تصوف، اخلاقيات ۽ معاشيات وغيرہ جھڙا مضمون ملن ٿا. جن ۾ حتي الوسع جمالياتي رنگ قائم رکڻ جي ڪوشش ڪئي ويئي آهي. شاعريءَ ۾ مواد، هيئت ۽ معاني، شعر جو حسن وڌائين ٿا، انھن سڀني لوازمات جي سھڻي امتزاج جو نالو آهي “جمالياتي رنگ”.
فلسفہ جمال ۾ هيئت ۽ صورت، نظم ۽ ترتيب جا نالا آهن. ترتيب سان ئي جمالياتي رنگ جو اندازو لڳائي سگهبو آهي. اها ترتيب، صورت ۽ شڪل ئي هڪ جمالياتي اثر پيدا ڪندي آهي. اهو جمالياتي اثر شاعر ۽ ٻڌندڙ جي وچ ۾ هڪ تعلق قائم ڪري ٿو، جنھن ڪري ٻڌندڙ تي هڪ جمالياتي ڪيفيت طاري ٿئي ٿي.
غزل جي صنف اردو ۽ فارسي زبانن ۾ هڪ اهم مقام والاري ٿي، جنھن جي مقابلي ۾ ٻي ڪا بہ صنف نٿي اچي سگهي، پر سنڌي ادب ۾ ڪافي ۽ وائي جي صنفن کان هر سنڌي نھايت متاثر ٿيل آهي، جنھن ڪري انھن جي حيثيت غزل جي صنف کي ڪڏهن بہ ملي نہ سگهندي. ڪافي عوام جي دلپسند هيئت آهي، سنڌي موسيقيءَ ۾ سندس رس ۽ رچاءُ صدين کان قائم آهي ۽ هميشہ قائم رهندو. سنڌي غزل کي ان ڪري ثانوي حيثيت حاصل آهي ليڪن غزل جي شاعري سنڌيءَ ۾ ٻين مروج فارسي صنفن کان وڌيڪ جامع ۽ دلڪش آهي.
غزل ترتيب جي لحاظ کان حسين و جميل چيز آهي. بشرطيڪہ ان جي ترتيب ۾ حسن ڪاري پيدا ڪئي وڃي. غزل ماڻھن جي مزاج ۾ انھن جي ذهني ڪيفيات ۽ سندن افتاد طبع جي مناسب آهي. غزل جي موضوعن ۾ انداز دلڪشي ۽ طرز دلربائي نظر ايندي. غزل جو سڀ کان وڌيڪ اهم موضوع “عشق” آهي. غزل جي شاعري عشق جي موضوع ڪري ئي جاذب ۽ دلڪش آهي. جن بزرگن غزل جو بنياد تصوف ۽ اخلاق جھڙن موضوعن تي رکيو آهي. تن کي بہ غزل جي زبان اختيار ڪرڻي پيئي آهي. ان ڪري ئي اسان جي غزل جي سرواڻ خليفي “گل” جو پھريون غزل شاهدي طور پيش ڪجي ٿو، جنھن ۾ جاذبيت ۽ دلڪشي کان سواءِ جمالياتي رنگ پنھنجي ڀرپور انداز ۾ جهلڪي ٿو:
پيالو مئي سندو ڏي پر ڪري محبوب متوالا،
تہ مستيءَ ۾ محبت جي ڪڍون هن هوش کي حالا.
اٿيئي اي دل ڌڻي جي دوستي ۽ شوق جي محبت،
دنيا جي عيش جنھن جي جاءِ پنھنجي ٿو وهي جوڙي،
وسن برسات جيئن دائم تنين جا نيڻ ٿيا نالا.
جنين کي سڪ دلبر جي سدا ڏونگر وطن ڏوريون،
پٿون ٿا پير پھڻن ۾ ڇپر ۾ پيا ڇلي ڇالا،
ڏسڻ مان تنھنجي اي باغ حسن مون کي سريا ٽي “گل”
تنھنجو مک گل زلف سنبل منھنجي دل جيئن گل لالا.
غزل پنھنجي ڀرپور جمالياتي رنگ ۾ پيش آهي. غزل جا سڀ لوازم پورا رکيا ويا آهن. مضمون کي نباهڻ لاءِ غزل جي زبان جو استعمال نھايت چابڪدستيءَ سان ڪيو ويوآهي. ڪلام ۾ پاڪيزہ ۽ بلند خيالات کي پيش ڪيو ويو آهي. حسن ڪاري جي لحاظ سان غزل ۾ مقطع بہ آهي ۽ مطلع بہ پنھنجي موزون ۽ مناسب جاءِ تي موجود آهي. بحر ۾ رواني ۽ لفظن جي نزاڪت سان گڏ موضوع ۽ معنيٰ ۾ بہ ڪنھن قسم جو نقص پيدا نہ ٿيو آهي، فارسي اصطلاحن کان اشاري ۽ ڪنايي ۽ استعاري جو ڪم ورتو ويو آهي. نج سنڌي لفظن ۽ سنڌي محاورن جي استعمال غزل جي لطافت ۽ نفاست کي برقرار رکيو آهي. مختلف شعرن جو پاڻ ۾ رابطو قائم آهي. شعرن جي سادگي ۽ صفائي مجموعي طور تي غزل کي ناڪارہ بڻايو آهي.
انھيءَ نموني سنڌي غزل جي شروعاتي دور ۾ “گل” اهڙا غزل پيش ڪيا آهن. جن ۾ غزل جون سموريون خوبيون موجود آهن، زبان جو صحيح استعمال بہ شاعر جي ذهانت جو ثبوت پيش ڪري ٿو.
سنڌي ڪلاسيڪي غزل جو ٻيو شاعر قاسم هو. هو “گل” جو همعصر هو. قاسم فارسي ۽ اردوءَ ۾ بہ طبع آزمائي ڪئي آهي. هو بنيادي طور تي فارسي زبان جو شاعر هو. ماحول جي تقاضا کيس غزل لکڻ لاءِ مجبور ڪيو ۽ سنڌي شاعري ۾ استاد جو درجو حاصل ڪيائين:
صبح دم بلبل ڪيا سورن سماع
گل ڇڏي وندر ويم ويٺي وداع.
دوست ڌارا ڪوپ ڏاڍي سان ڪيا،
مون اندر ۾ انتظارن اجتماع.
ڏس ڀلي ڀت، برھہ جي بازار ۾،
مثل محبت مور ناهي ڪا متاع.
دل نہ ڀر تون لالچين جيئن لوڀ سان،
لاءِ لالچ ڪر نہ ڪنھن سان نت نزاع.
ڪير مٽُ قاسم ڪري انصاف ڏس،
منجهہ سخن ان جا عجائب اختراع.
هن غزل جو موضوع بہ عشق آهي، پر غمِ دوران جي بہ هلڪي جهلڪ ملي ٿي. جيتوڻيڪ جذبات ۾ هيجان پيدا ڪرڻ جي ڪيفيت گهٽ نظر اچي ٿي. ان هوندي بہ منجهس تغزل موجود آهي. غم، گوندر، بلبل، گل، انتظارن اجتماع وغيرہ جھڙا اصطلاح ۽ الفاظ غزل جي جان آهن ۽ غزل جي حسن کي دوبالا بڻائين ٿا. هن مان شاعر جو خلوص ۽ صداقت جو اندازو لڳائي سگهجي ٿو. معاشري ۾ لالچ ۽ لوڀ بہ آهي، جنھن جي ڪري تنازع ۽ تڪرار بہ آهي. ليڪن شاعر نھايت سنجيدگيءَ سان اخلاقي پھلو بيان ڪيو آهي. “حامد” ۽ “قاسم” جو همعصر شاعر هو، هو بہ طبعن غزل گو شاعر هو.
دل گهريا دوست دادلا سڄڻان!
مون سري ڪين تو سوا سڄڻان!
ڇو رقيبن جي چئي رسين مون ساڻ،
ڪي وفا ٿي نہ بيوفا سڄڻان!
ڏور ويندين تہ ڏينھن لائيندين،
گهار مون سان گڏ سدا سڄڻان!
عاشق جي تہ اصل عادت آھہ،
عاجزي عرض التجا سڄڻان!
جاڙ تو ري سندم جيڻ جاني،
ٿي نہ نامِ خدا جدا سڄڻان!
مٿين غزل جو هر شعر مختلف آهي، التجا بہ آهي ۽ عاجزي بہ آهي ۽ انڪساري به، اهي خصوصيتون غزل جي شاعريءَ لاءِ تسليم شدہ روايتون آهن. فارسي شاعريءَ ۾ رقيب کي پيدا ڪرڻ هڪ پراڻي رسم آهي. محبوب جو تصور رقيب کان سواءِ غزل جي شاعريءَ ۾ بي معنيٰ آهي. رقيب کان اصطلاحي ۽ علاماتي معنائن جو ڪم وٺڻ بہ غزل جي مزاج ۾ شامل آهي.
تيئن غزل ۾ نغمگي ۽ غنائيت ڀرپور انداز ۾ ملي ٿي. رديف بہ نھايت لطيف ۽ نفيس نظر ايندا. اسلوب بيان جي سادگي ۽ صفائي پڻ دلڪش صورتون اختيار ڪري رهيون آهن. اهي خوبيون غزل ۾ جمالياتي رنگ پيدا ڪن ٿيون.
ڪلاسيڪي غزل جي دور جو پويون شاعر “سانگي” آهي، جنھن غزل جي شاعريءَ کي مائيدار بڻائي، منجهس جديد رنگ ڀري سنڌي غزل جي روايت کي مڪمل ڪري ڇڏيو. سنڌيءَ ۾ جديد غزل لکڻ لاءِ ڪي رهنما اصول قائم ڪيا اٿس ۽ “غم جانان” کي “غم دوران” بڻائي ڇڏيو اٿس. هن سنڌي غزل لاءِ پنھنجو ماحو ل پيدا ڪيو، پنھنجي زبان ڪم آندي. فارسي علامتن، اصطلاحن ۽ استعارن کان سنڌي ماحول ۽ معاشري جي پيش نظر ڪم ورتو ۽ روايتي غزل کي معتدل ۽ مقبول بنائي سنڌي مزاج جي مطابق پيش ڪيو.
“سانگي” وٽ فارسي غزل جا سڀئي لوازمات هڪ پراثر انداز ۾ موجود آهن. هن غزل جي صحيح روح جي ترجماني ڪرڻ ۾ هر ممڪن ڪوشش ڪئي آهي.
تڏهن ترڪ وطن ڪيو سون جڏهن اهل وطن بگڙيا،
جي بگڙڻ جا نہ هئا اهڙا بہ يارانِ ڪھن بگڙيا.
آهي اهڙو اچي آخر ۾ قسمت کي خزان ورتو،
چمن جو سير ڪيو سون ٿي تہ مرغانِ چمن بگڙيا.
دلين جي عام ڦاسائڻ جو پاتو دام هو دلبر،
جڏهن ڦاسڻ لڳس آءٌ تہ زلف پُر شڪن بگڙيا.
زماني رمز سان ورتي جا آهي راه حاڪم جي،
ڏسو رسمن کان پنھنجي يڪ قلم سڀ مرد و زن بگڙيا.
نہ بگڙي دل گهريو دلدار منھنجو ماه لقا مون سان،
رقيب،روسيہ جھڙا هزارين مَرُ وتن بگڙيا.
هن غزل جو موضوع عشق نہ آهي، ليڪن منجهس ماحول ۽ معاشري جي ڀرپور عڪاسي ملي ٿي. غزل جي هيئت کي عشق جي موضوع کان سواءِ ان ۾ جمالياتي رنگ ڀرڻ هڪ وڏو ڪارنامو آهي. تاثر جي شدت کان سواءِ هن ۾ خلوص ۽ صداقت جو مضمون ڀرپور انداز ۾ پيش ڪيو ويو آهي. جيئن تہ غزل سنڌ جي پر آشوب دور جي تصوير آهي، ليڪن سانگي هن ۾ تغزل جي رنگت ڀرڻ ۽ غزل جي زبان استعمال ڪرڻ ڪري سنڌي شاعريءَ ۾ “غم دوران” جو هڪ اهم شاهڪار پيش ڪيو آهي.

(سنگت شاعري نمبر،1993ع، مرتب ادل سومر، تان ورتل)

اتر سنڌ جي شاعريءَ جو ورثو

اتر سنڌ جو ادبي ذخيرو نھايت قديم ۽ ضخيم آهي، ڪنھن زماني ۾ اتر سنڌ ۾ بکر جي حيثيت وڏي اهميت واري هئي. سنڌي ادب ۾ شاعريءَ جو آغاز بکر کان ٿئي ٿو ۽ قاضي قاضن جيڪو بکر جو قاضي هو، تنھن تحريري شاعري جو بنياد رکيو ۽ سنڌ ۾ پھريون تحريري شعر قاضي قاضن جو آهي. قاضي صاحب هڪ وڏو عالم ۽ فاضل هو. کيس حديث، تفسير ۽ فقہ تي دسترس حاصل هئي ۽ انشاءَ ۾ يگانو تسليم ڪيو ويو آهي. شعر جي دنيا ۾ سنڌي شاعري جو منڍائتو شاعر آهي، جنھن:
جوڳيءَ جاڳايوس، ستو هوس ننڊ ۾،
تنھان پوءِ ٿيوس، سندو پريان پيچري.
...................
سيئي سيل ٿئام پڙهام جي پاڻان،
اکر اڳيان اڀري واڳون ٿي وريام.
هن آفاقي بيت لکي سنڌي شاعري جي ابتدا ڪئي آهي. هي بزرگ 1551ع ۾ گذاري ويو.
مخدوم پير محمد لکوي هڪ وڏو بزرگ هو. سندس وفات 1590ع ۾ ٿي. سندس حضور اقدس سان والھانہ محبت هئي. تنھن زماني ۾ الف اشباءَ جي قافيہ تي شعر جو رواج هوندو هو. هن صاحب بہ اهڙي نموني شعرن کي ترتيب ڏني آهي:
تون ساٿي سڪاين جو، جو ماهر مشتاقا،
آڻي عجيبن جون خبرون خوشحالا.
شاھہ لطف ﷲ قادري پريالو جو ويٺل هو. کيس سنڌي بيت تي ڪافي عبور هو. بيتن لکڻ جو رواج شروع ٿيو هو. سندس بيتن جو هڪ رسالو بہ موجود آهي. ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ سندس ڪلام هٿ ڪري “شاھہ لطف ﷲ جو ڪلام” نالي هڪ ڪتاب شايع ڪرايو آهي.
ڪھي ڏٺو ڪاپڙين: ڪو آڳاهون پنڌ،
تنين منجهايان آئيو، ڪو جڳھہ ڳجهائين پنڌ،
سندو عبرت پنڌ، آيو آڏو آديسين.
ميان صاحبڏنو فاروقي حضرت سچل سائين جو ڏاڏو ۽ شاھہ عبداللطيف جو همعصر هو. هو وڏو بزرگ ٿي گذريو آهي. سندس شعر ۽ شاعري سان رغبت رهي آهي ۽ بعض اوقات ڪلام چوندو هو. هو صاحب شريعت انسان هو. سندس شعر هن ريت آهي:
ڪنھين جو نينھن نھر سان، ڪنھين دٻايا درياھہ،
صاحبڏني جي ساھہ، سارو سمنڊ سمايو.
ميان صاحب سنڌي شاعري جي نئين صنف شروع ڪئي جا ڪافي آهي ۽ سندس شعر مٿان موجود آهي.
روحل فقير هڪ وڏو عالم ۽ فاضل هو، کيس سنڌي، سرائڪي ۽ هندي شاعري تي وڏي دسترس حاصل هئي. هو هڪ صوفي بزرگ هو، جنھن ڪري کيس ھمہ اوست، وحدت ۽ ڪثرت وارن موضوعن سان گهڻي دلچسپي هئي. سندس نظريو آهي تہ ذات باري تعاليٰ هر هنڌ ۽ هر جاءِ تي موجود آهي، سندس جلوو سڄي ڪائنات تي ڇانيل آهي.
پنھنجون اکيون پاڻ ۾ جوڙي رکيون جن،
سو سو ڀيرا ساعت ۾، ٿا پلپل پرين پسن
تن تحصيلون تمام ڪيون محبت جن جي من،
روحل مٿان تن، لٿا حرف حساب جا.
سچل سرمست اتر سنڌ جي علائقي جو هڪ بلند پايہ بااثر شاعر ٿي گذريو آهي. سندس ڪلام ۾ برجستگي سان گڏ شيريني پڻ موجود آهي. ٻڌڻ واري جا وار ڪانڊارجي وڃن ٿا ۽ ٻڌڻ وارو سندس ڪلام ۾ گڏ ٿي وڃي ٿو. هن پنھنجو ڪيترو ڪلام ضايع ڪري ڇڏيو. مبادا ٻڌڻ وارا ماڻھو ڪنھن بي راھہ روي جو شڪار نہ ٿي وڃن. سرمست لاءِ عالمن ۽ فاضلن وٽ عجيب و غريب خيال آهن. هن تي فارسي شاعر عطار جو وڏو اثر هو. سنائي بہ سندس مزاج تي اثرانداز هو. هن تي وجداني ڪيفيت طاري هوندي هئي، پاڻ بيخود ٿي ويندو هو، مٿس بيھوشي طاري ٿي ويندي هئي. سندس اکين مان پاڻي جاري هوندو هو. هن پنھنجي ڪلام ۾ فنا ۽ بقا، نفي ۽ اثبات، ھمہ اوست، ذڪر ۽ فڪر جا ڪيترائي پيچيدہ نڪتا بيان ڪيا آهن.
آهي علاج نہ ڪوئي هن اکين ماري آهيان،
ڪنھن کي سليان سرتيون حال اهو روئي
ڦڪيون ٻڪيون لکين هزارين ڪيون طبيبان توئي،
ناخن ٻڌيون پٽيون، ڪل نہ حاذق هوئي
دست سڄڻ جي دارون آهي سچو يار سڀوئي.
پير علي گوهر شاھہ اول راشدي خاندان جو چشم و چراغ هو. هو هڪ وڏي پائي جو شاعر هو. سندس تخلص اصغر هو. سندس روحاني ڪمال جو ذڪر ديسان ديس مشھور آهي. علم و فضل ۾ کيس ڪمال حاصل هو:
مزگن سندا خنجر هڻي، رت عاشقن جو ٿو پئين،
هٿ پيرڙا رت ۾ رڱي پوءِ ڏوھہ مينديءَ کي ڏئين.
سامي جو نالو چين راءِ هو. سامي پنھنجي دور جو هڪ وڏو شاعر ٿي گذريو آهي. سندس شعر ويدانتي نڪتن سان ڀرپور آهي. هن خدا جي ملڻ جا اهي سڀئي مارڳ ٻڌايا آهن، جن تي ويدانيت جو بنياد رکيل آهي. هن جي شاعري ۾ خودشناسي تي بہ وڏو زور ڏنو ويو آهي. جيڪڏهن انسان پاڻ کي سڃاڻي تہ سندس سڀ مسئلا طئي ٿي وڃن ٿا. مسلمان صوفين وانگر هو ان ڳالھہ جو قائل آهي تہ خدا جي جستجو لاءِ عمل جي ضرورت آهي. ويدانتي فلسفو تصوف جي فلسفي جي بلڪل ويجهو آهي:
ٻاري جنھن ڏيئو سھي ڪيو گهر پانھنجو،
سو در در ديوانن جان پائي ڪيئن ليئو،
سدائين کيو سامي رهي سڀاءُ ۾.
نانڪ يوسف سچل سرمست جو فقير آهي. سندس ڪلام تي سندس مرشد جو اثر تمام گهڻو آهي. هو وحدت الوجود جو قائل هو:
اسين عبرت هن ۾، آهيون بيرنگي سڄڻ رنگ لايو،
ٿي آيو آدم نالي اچي ڀيڙو منجهہ ڪشالي،
هتي جوشن ۾ ٿيو جاني، آهي اصل تنھنجو اهو رايو.
خليفو ڪرم ﷲ، عثمان سانگي وغيرہ هن دور جا برجستا شاعر ٿي گذريا آهن. روهڙي جا ٻہ مشھور و معروف شاعر قادر بخش بيدل ۽ محمد محسن بيڪس ٿي گذريا آهن. بيدل هڪ عظيم شاعر ۽ هڪ وڏو عالم هو. ڪلام ۾ هر هنڌ وحدت الوجود جو نظريو ڪارفرما اٿس. ھمہ اوست جو مٿس خاص اثر هو. وحدت، حقيقت محمد ۽ فرائض صوفيه تي سندس ڪلام جو بنياد آهي.
پسي موج محمدي، مستي ٿين مقام،
آديسين آرام اچي ٿيو اثبات ۾.
بيڪس حسن ۽ عشق جو شاعر هو. هو هڪ مجذوب قسم جو نوجوان هو. سندس ڪلام ۾ وڏو سوز ۽ گداز آهي.
سنياسين مان سور بيڪس پرايم برھہ جو،
جوش وڌائون جان ۾ وڃي ٿو وهلور،
ڪو جو پرايم پور، سنياسين جي سور مان.
اتر سنڌ جي شاعرن جو بہ هڪ طويل سلسلو آهي، جنھن ۾ فاني، بدوي، آغا صوفي، مولوي محمود، فقير، غريب، نياز، تنوير عباسي، شيخ اياز، راز، حامي، فتاح ملڪ ۽ ڪاظم وغيرہ اچي وڃن ٿا.

(ماهوار نئين زندگي، نومبر، ڊسمبر 1982ع تان ورتل)

سنڌي ادب ۽ جدت پسند تحريڪ

سنڌي شاعريءَ ۾ جدت پسنديءَ جو رجحان، ويھين صديءَ جي ٽئين ڏهاڪي ۾، “سانگيءَ” ۽ “بيوس” جي شاعريءَ ۾ ملي ٿو. “سانگي” جديد سنڌي غزل جو سرپرست هو، ۽ “بيوس” سنڌي نظم ۾ فن ۽ موضوع جا نوان تجربا پيش ڪيا. سانگيءَ جي زماني ۾ سنڌي غزل پنھنجن ابتدائي مرحلن ۾ هو. سانگيءَ ان ۾ پنھنجي خداداد قابليت ۽ چابڪدستيءَ سان هڪ اهڙو رنگ ڀريو، جو سنڌي غزل نھايت دلڪش نموني هڪ انوکي مزاج سان اسان جي سامھون پيش ٿيو. سانگيءَ جي غزل ۾ تغزل جي رنگ کانسواءِ زندگيءَ جي عبارت جون انيڪ جهلڪيون ڏسڻ ۾ آيون ۽ ان شاعريءَ سان سنڌيءَ جي نئين غزل جي پيڙھہ جو پھريون پٿر رکيو ويو.
هندستان جي ترقي پسند مصنفين جي جماعت جو بنياد لنڊن ۾ رکيو ويو. ولايت ۾، هندستاني شاگردن 1935ع ۾ ان جو منشور تيار ڪيو، جن جو مارڪسي نظرين سان تعلق هو. اهو منشور هندستان جي نوجوان اديبن ڏانھن موڪليو ويو، جن انھيءَ تحريڪ کي موثر بڻائڻ لاءِ هندستان جي مختلف خيال رکندڙ چوٽيءَ جي اديبن کي پڻ ان ۾ شامل ڪيو. پنجاب جي اديبن ان تحريڪ کي زور وٺايو ۽ پنجاب جي ڪن ممتاز سياستدانن پڻ ان تحريڪ جي حوصله افزائي ڪئي. 1937ع کان وٺي اها مھم پنجاب ۾ نھايت ڪامياب ٿي. 1937ع ۾ ڪانگريس جي لکنئو واري اجلاس جي زماني ۾ ترقي پسند مصنفين جي پڻ اتي هڪ اعليٰ پيماني تي ڪانفرنس ٿي، جنھن ۾ ڪانگريس جي سوشلسٽ نظريا رکندڙ گروھہ بہ شرڪت ڪئي. پنڊت نھروءَ بہ انھيءَ ڪانفرنس جي ڪاميابيءَ ۽ ڪارڪردگيءَ تي خوشيءَ جو اظھار ڪيو. لاهور ۾ تيار ٿيل مسودي کي ڪجهہ ترميمن ڪرڻ کانپوءِ بحال ڪيو ويو. ليڪن ڪانفرنس جي اختتام کان پوءِ “ترقي پسند” شاعريءَ جا ٻہ پھلو، عورت ۽ انقلاب عوام جي اڳيان ظاهر ٿيا، جنھن ڪري ڪجهہ ممتاز اديبن ان تحريڪ کان بيزاريءَ جو اظھار ڪيو. ان ترميم شدہ اعلان نامي ۾ مختلف نظريہ، فڪر جي اديبن کي شامل ڪرڻ جي گنجائش پڻ رکي ويئي هئي. انھيءَ ڪري ئي ان تحريڪ ملڪ کي متحدہ محاذ جو تصور ڏنو. ترقي پسند اديبن اردو ادب ۾ هڪ وڏو مقام پيدا ڪيو ۽ اردو شاعريءَ جي هيئت، اسلوب ۽ فڪر ۾ ڪيترائي جاذب ۽ خوشگوار تجربا ڪيا، جن گهڻو ڪري ملڪ جي نئين نسل کي انتھائي طور متاثر ڪيو.
سال 1943ع ۾ سنڌ جي پڙهيل ڳڙهيل نوجوان طبقي ان جو اثر قبول ڪيو. مان ان زماني ۾ ڪراچيءَ ۾ ڪاليج ۾ پڙهندو هوس، ۽ اسان جي مختصر ادبي حلقي ۾ جديد ادب جو خاص مقام هو. اردو ادب جي جديد تخليقن ۽ تحريرن اسان تي ڪافي اثر ڇڏيو. نارائڻ شيام، ڏيارام منشاراماڻي ۽ شيخ اياز جي جديد ادب سان گهڻي دلچسپي هي ۽ اسان جي پوري سنگت جديد رجحانن جو بخوبي مطالعو ڪيو هو. اسان جديد ادب جو ڪافي ذخيرو ڪٺو ڪيو ۽ اسان جو گهڻو وقت ان نئين ادب جي بحث مباحثي ۾ گذرندو هو. ساڳئي سال اهل ذوق نوجوانن جي مدد سان ڪاليج ۾ “سنڌي ادبي سرڪل” جو بنياد رکيو ويو. ان کان اڳ ڪاليج ۾ ڪا سنڌي ادبي جماعت ڪا نہ هئي، حالانڪه اردو ۽ گجراتي جماعتون ادبي سرگرمين ۾ پيش پيش هيون. “سرڪل” جون گڏجاڻيون ٿينديون رهيون ۽ اهي ڪچھريون نھايت خوشگوار ماحول ۾ هلنديون رهيون. انھيءَ نموني سنڌي ادب ۾ جدت پيدا ڪرڻ جو آغاز ٿيو. طالبات بہ انھيءَ تحريڪ ۾ اهم حصو ورتو ۽ اهي “سرڪل” جون سرگرم ميمبرياڻيون بڻجي ميدان عمل ۾ آيون. اسان جو زور پنھنجي ماحول ۽ ماضيءَ جي معاشي ۽ معاشرتي ڪمزورين جي طرف رهيو ۽ “سامراج” جي خلاف ادبي جدوجھد جي تحريڪ جو آغاز ٿيو، جو ان کان اڳ سنڌ ۾ ناپيد هو. اهڙن نظرين تي هر سياسي مڪتبہ فڪر جي نوجوانن جو اتفاق هو. بداخلاقيءَ، فحاشيءَ ۽ عريانيءَ جھڙن موضوعن کان گهڻي قدر گريز ڪيو ويو، تنھن ڪري اسان جي نئين ادب جي آغاز وقت اهڙن رجحانن جي داخلا گهڻوڪري ممنوع رهي. جيئن تہ اها تحريڪ آمرانہ، سرمائيدارانہ ۽ جاگيردارانہ نظام جي خلاف هئي، تنھن ڪري هر طبقي انھيءَ ۾ حصو ورتو. اهو گويا سنڌي ادب جو پھريون متحدہ محاذ هو ۽ جديد صحتمند ادب پيدا ڪرڻ جي پھرين ڪوشش هئي. آنجهاني ڊاڪٽر گربخشاڻي انھيءَ سرڪل جو صدر هو ۽ مان ان جو سيڪريٽري منتخب ٿيس. اها تحريڪ ڪاليج تائين محدود رهي.
سال 1945ع ۾ گوبند مالھي ۽ سوڀي گيانچنداڻيءَ جي سرڪردگيءَ هيٺ، “ترقي پسند مصنفين جي انجمن” جو بنياد رکيو ويو. گوبند مالھيءَ ان انجمن کي ڪامياب بڻائڻ لاءِ شاگردن جو سھارو ورتو.کيس اسان جي سنگت کان سواءِ ٻيو ڪو بہ نظر ڪو نہ آيو. ان انجمن ۾ ڪاليجي شاگردن ۽ استادن جي اڪثريت رهي. ان ۾ چار پنج غير ڪاليجي بہ هئا، جن جي ادبي حيثيت پڻ مشڪوڪ هئي. گوبند ۽ سوڀي ۾ خاطر خواھہ ادبي شعور هو. اسان جي ادبي گڏجاڻي هر جمعي تي مقرر ڪئي وئي ۽ اسان بلاناغي ان نشست ۾ شرڪت ڪرڻ لاءِ بندر روڊ تي انھن جي آفيس ۾ پھچي ويندا هئاسين. جيتوڻيڪ گوبند، سوڀي ۽ ڪيرت وغيرہ جو مارڪسزم طرف لاڙو هو، تنھن هوندي بہ هنن ٻن سالن جي عرصي ۾ ڪڏهن بہ پنھنجن نظرين کي اسان تي مڙهڻ جي ڪوشش ڪا نہ ڪئي. اياز ۽ شيام جو ڪانگريس ڏانھن لاڙو هو ۽ مان مسلم ليگي نظريي جو حامي هوس. اهڙيءَ طرح متضاد فڪر رکندر نوجوانن، هٿ هٿ ۾ ڏيئي، جديد ادبي تحريڪ کي ڪامياب بنائڻ جي ڪوشش ڪئي. هر ڪنھن کي سنڌيءَ ۾ صحتمند ادب پيدا ڪرڻ جو جنون هو. اڳتي هلي، 1947ع جي اوائل ۾ شيخ اياز شڪارپور مان “اڳتي قدم” رسالو جاري ڪيو، جنھن ۾ هن ظاهر ظھور مارڪسزم جي تائيد ڪئي ۽ جديد ادب کي سوشلزم جي اصولن تي پرکڻ جي ڪوشش ڪئي ۽ ساڻ ساڻ ان رسالي ۾ هر پراڻيءَ روايت سان بغاوت جو سعيو ڪيو ويو. جيئن تہ سنڌ ملڪ هميشہ روحاني نظرين جو حامل رهيو آهي، تنھن ڪري هتي ماديت جي لاڙن کي گهٽ اهميت ڏني ويئي ۽ “اڳتي قدم” ۾ گهڻو ڪري انھن اديبن ۽ شاعرن حصو ورتو، جي ذهني طور روحانيت ڏانھن مائل هئا.
اسان 1947ع ۾ تعليم مڪمل ڪئي. تقسيم کانپوءِ ڪاليج ۾ نہ اسين رهياسين ۽ نہ وري “سنڌي ادبي سرڪل” ئي قائم رهي سگهيو. “انجمن ترقي پسند مصنفين” کي گوبند مالھيءَ ويڙهي سيڙهي ڀارت کڻي ويو. اياز جو “اڳتي قدم” هندن جي معاونت وڃائي، ننڍي وهيءَ ۾ ئي گذاري ويو. تقسيم کان وٺي سنڌي ادب تي هڪ جمود طاري ٿي ويو.
جديد ادب سان دلچسپي رکندڙ سنڌي نوجوان ترقي پسند تحريڪ جي اعلان نامي جي روح کان بخوبي واقف هئا، پر ذهني طور تي گهڻو ڪري صحتمند نظرين ۽ رجحانن جا حامي هئا، جن جي رڳ رڳ ۾ روايت جو عنصر غالب هو، هو شاھہ عبداللطيف جي تصوف، سچل جي سرمستيءَ، ساميءَ ۽ دلپت جي ويدانت جا قائل هئا. چار پنج سوشلسٽ نما نوجوان پنھنجي مسلڪ تي قائم رهيا. ادبي بحث مباحثي ۾ اهي گهڻو ڪري پس منظر ۾ رهندا آيا. يو پي، پنجاب ۽ بمبئي وغيرہ ۾ انجمن ترقي پسند مصنفين جي قيادت ڪميونسٽ عناصر جي هٿ ۾ رهي. ليڪن سنڌ ۾ انھيءَ انجمن جي مختلف صورت هئي. ڊاڪٽر سدارنگاڻي، پروفيسر ملڪاڻي ۽ نارائڻ شيام جي راين کي وزن هوندو هو، جن جو ذهني لاڙو تصوف، اخلاق ۽ روايتي شاعريءَ جي قدرن ڏانھن زيادہ مائل هو. ان زماني ۾ جيتوڻيڪ فحش نگاريءَ ۽ عريانيءَ منھن ڪڍيو، پر اهڙين تخليقن جي حوصلي افزائي نہ ٿي سگهي. تنھن ڪري سواءِ ٻن چئن ڪھاڻين جي ڪٿي بہ فحاشيءَ جو مظاهرو ٿي نہ سگهيو. اسان آزاديءَ جي جنگ لڙڻ لاءِ ادب کي اهم ۽ موثر هٿيار سمجهيو ۽ سرمائيداريءَ کي ملڪ جي تباهيءَ جو باعث سمجهيوسين. اسين مجموعي طور سامراجيت جي تشدد، سرمائيدارانہ نظام جي جبر ۽ استبداد ۽ غلط سلط روايات جي خلاف رهياسين. ان وقت جي جديد ادبي تخليقات ۾ ترقي پسند تحريڪ جي ٽن رجحانن جي تقليد ڪرڻ ۾ آئي:
(1)شاعريءَ ۾ رومانيت ۽ شعريت کي فراريت تي ترجيح ڏني ويئي،
(2) سياسي ۽ انقلابي حرڪات کي چٽيءَ طرح واضح ڪري پيش ڪيو ويو، ۽
(3) شاعريءَ ۾ ابھام کان وڌيڪ اشاريت تي زور ڏنو ويو.
مون “سنڌي ادبي سرڪل” جي زير اهتمام، 1945ع ۾ هڪ ڪتاب مرتب ڪيو، جنھن ۾ سنڌيءَ جي شروعاتي “جديد ادب” جو بھترين نمونو پيش ڪيو ويو ۽ کيس فرسوده ۽ بي معنيٰ روايتي انداز کان ٻاهر ڪڍڻ جي ڪوشش ڪئي. ان وقت ڪاغذ جي قلت ۽ ڇپائيءَ تي پابنديءَ سبب سنڌي سرڪل ڪو وڌيڪ اشاعتي منصوبو تيار ڪري نہ سگهيو. زماني جي حالتن جي اثر هيٺ، شاعريءَ جو مزاج بہ تبديل ٿيندو رهندو آهي ۽ روايت بدلجي سدلجي سھڻو روپ اختيار ڪندي آهي. اهڙا اهڃاڻ ان ڪتاب ۾ موجود آهن. آءٌ ان ڪتاب جي شعري حصي جو مختصر ذڪر ڪريان ٿو.
شيخ اياز جي نظم “او باغي” ۾ آزاديءَ جو جوش ۽ هڪ نيڪ ولولو ڪارفرما آهي. هر ڪو ذي هو ش، آزاد طبع ۽ باشعور انسان غلاميءَ، سامراجي ظلم ۽ استبداد کان نجات حاصل ڪرڻ جي تمنا رکي ٿو، ۽ اياز ۾ اهڙو جذبو ڪارفرما نظر ايندو:
جنتا جا سينا سانباهي، سر اوچا
صف صف مان ٺاهي،
نڪرو ها جي لاهي پاهي،
ڪير جهلي ها پرواھہ ناهي،
چت ۾ چڻنگ لائي جنھن سا،
هار بہ جيت برابر آهي،
سج جو تاءُ ٻپھريءَ تائين،
پر اي دوست، متان گهٻرائين!
هر مڪتبئہ خيال جي ماڻھن اهڙي نظم کي پسند ڪيو. ان زماني ۾ هر جماعت غلاميءَ ۽ فرنگي تسلط کان نجات حاصل ڪرڻ لاءِ جدوجھد جاري ڪئي هئي. ڪانگريس بہ خوش، اشتراڪي بہ راضي، ۽ ليگي بہ مطمئن، برصغير ۾ ڪيترين جاين تي بلوا ٿيا هئا. بعض اوقات شدت پسنديءَ کي پڻ اختيارڪيو ويو.
شيام ان وقت پنھنجي مخصوص انداز ۾ سامراج جي ناقابل برداشت بي انصافين جو نھايت سنجيدگيءَ ۽ احتياط سان ذڪر ڪيو آهي. شيام وٽ حقيقت نگاري آهي. هو نعره بازيءَ جو قائل نہ آهي. ادب هڪ لطيف ۽ جاذب چيز آهي، جنھن کي حسين اسلوب ۾ پيش ڪرڻ شيام جي وڏي ڪاميابي رهي آهي. سندس سانيٽ جي هڪ شعر مان شاعريءَ جو حسن ۽ سندس مطمح نظر جي وضاحت ٿئي ٿي. جديد سنڌي شاعريءَ ۾ سانيٽ جو رواج شيام کان شروع ٿئي ٿو:
ڀڃو هڪ نہ پر سڀ تارازيون،
جي تورن سپت جي بجا پاءَ سير،
ٿين تن جون برباد سڀ سازشون،
ڏيڻ جي نہ پر جن کي ميڙڻ جي هير،
فقيرن جو ڪشڪول خالي جتي،
نہ ملڪ ۾ ڪا بہ ڪوڏي بچي.
شيام ڪھڙي نہ دلچسپ نموني ملڪ جي حالت کان آگاھہ ڪيو آهي. نھايت سادگيءَ سان هڪ وڏي حقيقت جو اظھار ڪيو اٿس، سندس متوازن شخصيت “جديد سنڌي شاعريءَ” کي رونق بخشي آهي، جنھن ۾ اخلاقي معيار کي پڻ بلند رکيو ويو آهي. حالات ۽ واقعات جي پيش نظر، منھنجو بہ هڪ نظم ان مجموعي ۾ شامل آهي:
ڪو گيت اٿي اڄ ڳاءِ دنيا جي محبت ۾،
جو توکي بہ ڀڙڪائي، جون مون کي بہ تڙڦائي،
جذبات کي ڦڙڪائي ۽ خون کي گرمائي،
انسان کي شرمائي، هن دور مصيبت ۾،
ڪنھن تار کي ڇيڙي،
ڪو ساز وڄائي ڳاءِ.
اسان جو دوست نعيم صديقي ڊي جي ڪاليج جي سائنس فيڪلٽيءَ جو طالب علم هو. هو هڪ سلجهيل ذهن جو مالڪ هو. سندس ڪلام ۾ ڪا بہ منجهيل ترڪيب ۽ ڪو بہ ثقيل لفظ نظر نہ ايندو. سندس شعر مان سادگي ۽ شائستگي ظاهر آهي. سندس نظم “پڇڙ تارا” مان هڪ شعر پيش ڪريان ٿو:
بي راھہ روي ۽ گمراهي، سمجهن ٿا ان کي آگاهي،
رک بہ نہ رهندي، هاءِ تباهي،
بار الاهي آخر ڇاهي،
پنھنجيءَ ئي پستيءَ جا اشارا،
هو پڇڙ تارا!

رواني نموني “نعيم” واقعيت کان آگاھہ ڪيو آهي. ان کان سواءِ پڇڙ تارن جي خاصيت ۽ ان وقت جي معاشري تي نظر وجهي، پنھنجي تاثرات کي شعر ۾ سمائڻ، شاعر جي وڏي خوبي آهي. ابھام کان سواءِ اشاريت جو هڪ بھترين نمونو آهي.
مس سندري اتمچنداڻي اسان جي سرڪل جي سرگرم ڪارڪن هئي. هن جديد شاعر کي خطاب ڪندي چيو آهي:
چپ چاپ ويھي ڇيڙين تون،
ساز زندگيءَ جو،
ٿيو لفظ لفظ تنھنجو آواز
زندگيءَ جو.
اسان جو نوخيز ۽ جوشيلو ميمبر، لعل درياڻي، سنڌيءَ جي ممتاز شاعر هري دلگير جو ڀاءُ آهي. هن جو گيت “او بيقرار دل!” اسان جي حلقي ۾ نھايت مقبول هو.
تنھنجي خيالن جي دنيا کي ڪيئن ڪوئي سمجهي سگهندو
تنھنجي دک جو ورتن، ڪو دل وارو ڪيئن سھي سگهندو،
هو ڪين ٻڌي سگهندو، ڪو ڪين سھي سگهندو
ٻيو گيت ٻڌاءِ، او بيقرار دل!
آهستي ڳاءِ.....
ايئن نہ آهي تہ شروعاتي سنڌي شاعريءَ ۾ اسان غزل کي عام ترقي پسندن وانگر جلاوطن ڪري ڇڏيو هو. اياز، شيام ۽ سڳن عاصي جا ان دور جا غزل وڏي اهميت رکن ٿا. هٿان غزل جي صنف ۾ فڪر ۽ فن جي لحاظ کان دلپسند تجربا ڪيا ويا. ان وقت ئي نامناسب فارسي لوازمات کي سنڌي شاعريءَ مان خارج ڪرڻ جي مھم شروع ٿي. “گل و بلبل”، “جام و مينا”، “رقيب ۽ واعظ” وغيرہ جھڙن لفظن کي اصطلاحي لباس پھرائي، انھن کان خاطر خواھہ ڪم وٺڻ جي ڪوشش ڪئي ويئي. اهڙن لفظن جي لغوي معنيٰ ڦري ويئي. فرسوده ۽ فرضي تجربن، تشبيھن ۽ استعارن کي رد ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي ويئي. سڳن عاصيءَ جي غزل جو هڪ شعر پيش ڪريان ٿو:
زندگي خواب آ ۽ موت خيال،
خواب ۾ چئو خيال ڪير ڪري.
مٿين مثالن مان ظاهر ٿيندو تہ نئين سنڌي شاعريءَ کي زندگيءَ جي صحتمند اقدار سان هم آهنگ ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي ويئي. هر شاعر نھايت خلوص ۽ سادگيءَ سان جذبات جو اظھار ڪندي، سنڌي شاعريءَ ۾ هڪ نئين پيغام جو آغاز ڪيو آهي. فڪر، موضوع ۽ هيئت جي لحاظ کان 1943ع کان اڳ مروج سنڌي شاعريءَ ۽ هن نئين شاعريءَ ۾ وڏو فرق محسوس ڪيو ويندو. جديد شاعري مان ظاهر ٿيندو تہ موضوع سنئون سنواٽو بيان ڪيو ويو آهي، سليس ۽ مختصر لفظن کان اهم ڪم ورتو ويو آهي، ۽ فن ۽ فڪر جي رابطي کي قائم رکڻ جي ڪوشش ڪئي ويئي آهي. لارينس جي ابھام، جنسيات، هالو چالو نظام کان بيزاريءَ جي تصورات لاءِ سنڌ جي سرزمين زرخيز نظر نہ آئي. ادب برائي زندگي جيتوڻيڪ ادب جو اصول بڻجي چڪو هو، ليڪن ان ۾ گهڻو ڪري بي راه رويءَ کان احتراز ڪرڻ ۾ آيو.
مٿي ذڪر ڪيل ڪتاب جديد سنڌي ادب ۾ سنگ ميل جو درجو رکي ٿو، ۽ جديد ادب کي مٿين تاثرات جي روشنيءَ ۾ پرکڻ گهرجي. هر قدم تي صحتمند رجحانن جي جهلڪ نظر ايندي. انھيءَ مجموعي ۾ شاعريءَ کان علاوہ مقالا ۽ ڪھاڻيون بہ موجود آهن، جن تي ڪنھن ٻيءَ فرصت ۾ تبصرو ڪيو ويندو.
سال 1947ع جي آغاز ۾ شيخ اياز شڪارپور مان هڪ رسالو “اڳتي قدم” جي نالي سان جاري ڪيو، ان کان ڪجهہ مھينا اڳ گوبند مالھيءَ “انجمن ترقي پسند مصنفين” پاران “پرھہ ڦٽي” نالي سان نئين ادب تي مشتمل هڪ ضخيم ڪتاب شايع ڪيو، جنھن ۾ بہ گهڻو ڪري ساڳين اديبن حصو ورتو، جن جو مٿي ذڪر ڪيو ويو آهي.
اياز جي انتھائي ڪوشش جي باوجود “اڳتي قدم” رسالو خالص ترقي پسند نہ بڻجي سگهيو. انھيءَ ۾ شڪ نہ آهي تہ هاري ۽ مزدور جھڙن موضوعن کي جديد ادب ۾ هڪ وڏو مقام حاصل هو، ليڪن اهو منصوبو معاشي حالت کي بھتر بڻائڻ لاءِ هو، جنھن ۾ اشتراڪي نظريي جو ڪو شائبو ڪو نہ هو. اياز ان وقت “بختاور هارياڻيءَ” کي پنھنجي نظم جو موضوع بڻايو.
عائشہ جي سربلنديءَ جو قسم، راڻي هئي،
هيءَ نہ هارياڻي هئي، سو سر جهڪائيندا هلو.
مٿئين رسالي ۾ بعض اردو شاعرن جا باغيانہ خيال منظوم ترجمو ڪري پيش ڪيا ويا. ليڪن سنڌي شاعريءَ ۾ پنھنجي مخصوص مزاج ۽ خمير ڪري بغاوت جو جذبو ڏسڻ ۾ ڪو نہ آيو. هو اخلاقي دائري کان ٻاهر نڪري نہ سگهيا. انھيءَ ۾ شڪ نہ آهي تہ هري دلگير، کيئلداس فاني، روشن آرا ۽ لطف ﷲ بدوي، وغيرہ ۾ طبقاتي ڪشمڪش جو احساس موجود هو، ليڪن منجهن اشتراڪي روح ڪو نہ هو. تنھن هوندي بہ سنڌي شاعريءَ جي مزاج ۾ هڪ وڏو تغير نمايان ٿيو. “اڳتي قدم” مان ڪجهہ اقتباسات پيش ڪريان ٿو:
اچ، اچ تہ مقدر بدلايون،
اچ، اچ تہ نئين جڳ جو ڳايون،
ٺڪراءِ انھيءَ کي جو روڪي،
گهٻراءِ نہ، اچ سينو ٺوڪي.
ان وقت جو ڪو بہ پختہ ذهن شاعر بغاوت ڪرڻ لاءِ تيار نہ هو، فقط معاشري جي عڪاسي ڪرڻ ۽ طبقاتي ڪشمڪش جي تصوير پيش ڪرڻ لاءِ تيار هو.
خوشامد برآمد جي اڄ ٿي حڪومت،
سفارش کي آهي مسيحائي طاقت،
نہ گهرجي حقيقت نہ پو ڪا صداقت،
غريبت نہ پڇ آھہ جنسي مصيبت.

هري دلگير پنھنجي هيٺين خيال تي اڪتفا ڪئي آهي:
ڪن نرڌن نارين جي ٽولي،
پٽ تي پکڙي خالي جهولي،
بيک مڱڻ جي ٻولن ٻولي،
وڪڻن جيون روپ پيار،
ڪير لھي نرڌن جي سار؟
روشن آرا، خليل جبران جو نظم، سنڌي شعر جي لباس ۾ پيش ڪيو، جنھن ۾ زندگيءَ جي “نشيب و فراز” جي تصوير نظر اچي ٿي.
نئين ادب کي موثر بنائڻ لاءِ کيئلداس فانيءَ جي ڪوشش بہ ڪن حقائق جي طرف مائل رهي آهي ۽ منجهس جديد شاعريءَ جو رنگ موجود آهي. سندس مشھور نظم “پھريدار” مان هڪ شعر پيش ڪجي ٿو:
تون جاڳين، پر سيٺ ستل آ بي فڪرو بنگلن ۾،
تنھنجي جان خريدي رپين ويھن يا ڪن ٽيھن ۾
سيٺ سمھيو سڀ چنتا لاهي، تو وٽ ڦر جو ڦرنو آهي،
وھہ تنھنجو ويچار، مال پرائي تي ٿو بڻجين سر سھسائڻ هار.

منھنجو هڪ آزاد نظم پڻ “اڳتي قدم” ۾ شامل ڪيو ويو، جو غالبن سنڌي شاعريءَ ۾ پھريون فني تجربو آهي:
هي تو آواز ٻڌو،
ڪنھن جي آشفتہ سريءَ جو آواز،
آ هلي هيڏي تون، آ منھنجي قريب،
هو ڏٺئي سامھون جو آ قصر بلند،
ڪنھن تونگر جو اهو آھہ محل،
مون کي هن مان ٿي اچي خون جي بوءِ،
جنھن جي بنياد ۾ مزدور جو گوشت،
جنھن ۾ مفلس جو لھو!
اهڙي نموني سنڌي ادب ۾ جدت پسند رجحانات جو رواج پيو، ۽ ان جو پھريون دور نھايت شاندار نموني ۽ خوشگوار ماحول ۾ ملڪ جي ورهاڱي کان پوءِ ختم ٿيو. 1948ع کان 1952ع تائين سنڌي ادب تي هڪ جمود طاري رهيو. اسان جي نئين ادب جو ٻيو باب 1952ع کان شروع ٿئي ٿو، جنھن تي بہ هڪ تفصيلي مقالي جي ضرورت آهي. ڪنھن وقت ان کي جمع ڪرڻ جي ڪوشش ڪندس.

(ماهوار نئين زندگي مارچ 1970ع تان ورتل)

جديد نظم ۽ نئون نظام

ڪجهہ ڏينھن ٿيا، هڪ ادبي محفل ۾ ويس هڪ بزرگ عالم آزاد نظم تي خيال آرائي ڪري رهيو هو. سامعين گهڻو ڪري سندس طنزيہ انداز ۽ عالمانہ دلائل کان متاثر ڏسڻ ۾ ٿي آيا. بھرحال، آزاد نظم جي صنف جي انھيءَ ڪھنہ مشق اديب چڱي مٽي پليد ڪئي. آخر ۾ اعلان ڪيائين تہ آزاد شاعري ادب سان مذاق آهي ۽ اها شاعري شاعريءَ جي دفعي کان خارج آهي. مجلس جي برخاست ٿيڻ کانپوءِ ساڻس گفتگو ڪرڻ جو موقعو مليو ۽ آءٌ آزاد شاعريءَ جا فضائل بيان ڪرڻ لڳس. منھنجن دليلن کي هن صاحب يڪلخت رد ڪري ڇڏيو، پر ڪجهہ اهل ذوق نوجوانن منھنجي پٺڀرائي ڪئي. آءٌ هن مقالي ۾ ان بحث جو اختصار پيش ڪريان ٿو.
اها هڪ حقيقت آهي تہ هر ڪنھن فن جا ڪي قواعد ۽ ضوابط آهن ۽ ضوابط جي اصولن جي پابنديءَ سان ڪنھن شاهڪار جي تخليق عمل ۾ اچي ٿي. شاعريءَ جي ساخت لاءِ عروض جون حدون مقرر آهن ۽ شاعري انھن حدن جي اندر مقيد آهي ۽ اهي لوازم شاعريءَ لاءِ قوانين جو حڪم رکن ٿا. عروض جي پيدائش جو دورو متعين ٿيل آهي، جو علم عرب کان سفر ڪري، ايران کي فتح ڪندو، اچي برصغير ۾ پھتو، ليڪن اهو ڏسڻو آهي تہ عروض جي پيدا ٿيڻ کان اڳ فن شاعري دنيا ۾ موجود هو يا نہ، جيڪڏهن شاعري هئي تہ ڪھڙي عمل ۽ اصول ۽ ڪھڙن قواعد جي پٽاندر هئي. تفصيل ۾ وڃڻ کان سواءِ ايئن چئجي تہ شاعري اڳ ۾ موجود هئي ۽ علم عروض بعد جي پيداوار آهي. سو بجنسي ايئن آهي جيئن ٻوليءَ جو وجود اڳ ۾ پيدا ٿئي ٿو ۽ صرف ۽ نحو جا قاعدا ان کانپوءِ جوڙيا وڃن ٿا. سنڌي شاعري جي ساخت ۾ ٻن اسلوبن کي استعمال ڪيو ويو آهي: هڪ علم عروض جو نظام آهي ۽ ٻيو ڇند وديا جو طريقو آهي. ٻنھي جا لوازم، لب لھجي ۽ مزاج جي لحاظ کان هڪ ٻئي کان بلڪل مختلف آهن. انھن ۾ ڪنھن بہ قسم جي مناسبت ۽ مماثلت ڪا نہ آهي. اسان جي سنڌ ۽ اسان جي سنڌي ٻوليءَ ۾ انھن ٻنھي قوانين مطابق شاعري ڪئي ويئي آهي ۽ اهي ٻئي اسلوب قانوني طور تي سنڌي شاعريءَ ۾ داخل ۽ سنڌ ۾ رائج آهن ۽ سند جي حيثيت رکن ٿا. شاعريءَ جو انساني زندگيءَ سان گهرو رابطو آهي ۽ شاعريءَ جي لاءِ زبان جو هجڻ لازمي آهي ۽ ٻوليءَ ۾ ڪي اهڙا ٻول آهن، جيڪي روز مره جي گفتگو کان مختلف آهن ۽ لاشعوري طور ڪنھن حسرت و اندوھہ، افسوس ۽ خوشي وغيرہ جي موقعي تي زبان مان بيساختہ ۽ اچانڪ نڪري وڃن ٿا. انھن لفظن جو انتظام ڪنھن ڪوشش ۽ ڪاوش جو نتيجو نہ آهي، پر فطري طور جذبات جي شدت هيٺ اهڙو ڪلام پيدا ٿئي ٿو، جنھن جو اثر عام گفتگو کان زيادہ جامع ۽ پراثر ٿئي ٿو، ۽ اهڙن آوازن جي پيدا ٿيڻ کان پوءِ آهستي آهستي شاعري سانچي جي ترتيب ٿئي ٿي، جن ۾ پھريائين رديف ۽ قافين جو سرشتو آهنگ کي قائم رکڻ لاءِ وجود ۾ آيو ۽ ان کانپوءِ وزن ۽ ماپ جو سلسلو شروع ٿيو. آهستي آهستي هڪ باقاعدہ نظام جو بنياد رکيو ويو، جنھن کي ڪجهہ عرصي کان پوءِ علم جي حيثيت حاصل ٿي.
عربي شاعريءَ جو وجود عروض جي پيدائش کان گهڻو آڳاٽو آهي ۽ عربيءَ جي قديم شاعريءَ جا ڪيترا مثال عربي زبان جو قومي ۽ تاريخي ورثو آهن ۽ زبان زد عام آهن. ليڪن زبان جي شائستگي ۽ شگفتگي انتظام ۽ ضابطي ڪري منجهن شعوري طور قافيو ۽ وزن موجود آهي. جذبات ۽ شدت ان ۾ ڪنھن ترتيب ۽ طريقي کي قائم رکيو آهي، ليڪن اها ترتيب جذبات جي مرهون منت ۽ شاعري قانون ۽ اصول کان آزاد آهي. ساڳئي نموني، هندي شاعريءَ جي ارتقا ٿي ۽ آهستي آهستي هندي پنگل (عروض) ابتدائي مراحل طئي ڪندي هڪ علم جي حيثيت سان ظاهر ٿيو ۽ هندي عروض جا سانچا ٺھي تيار ٿيا، جن تي هندي شاعريءَ جي عمارت کڙي ڪئي وئي. اردو زبان جي ٺھڻ کانپوءِ، اردو جي ابتدائي شاعري هندي پنگل ۽ ڪجهہ فارسي عروض جي آميزش سان شروع ٿي. دکني شاعريءَ جو ڪجهہ حصو هندي پنگل جي مطابق آهي ۽ ان کان پوءِ عربي عروض جي سانچن کي من و عن قبول ڪيو ويو. تنھن ڪري اردو شاعريءَ جو سمورو خزانو عربي عروض جو منت ڪش آهي.
سنڌي شاعريءَ جو آغاز هندي مزاج ۽ لب لھجي سان ٿيو ۽ هندي پنگل سان گڏ سنگيت جو دست نگر رهيو. يعني اهڙي شاعريءَ لاءِ موسيقي مزاج جو هجڻ لازمي ۽ ضروري هو. بھرحال، انھيءَ اسلوب ۽ ٽيڪنڪ جو سنڌي شاعريءَ جي تاريخ تي برابر ٽي صديون اثر رهيو ۽ سنڌي خمير ۾ خلط ملط ٿي ويو. ليڪن اوڻيھين صديءَ جي وچ ڌاري عربي عروض تي طبع آزمائي ٿيڻ لڳي ۽ سنڌي ٻوليءَ ۾ باقاعدگيءَ سان عربي بحرن جي استعمال جو رواج ٿيو ۽ هڪ صديءَ کان وٺي اهڙيءَ ٽيڪنڪ جو سنڌي ذهن تي ڀرپور اثر ۽ تسلط رهيو. ليڪن پراڻي رسم ۽ رواج کي بہ قائم رکيو ويو ۽ ڇند وديا جو اصول پنھنجيءَ جاءِ تي برقرار رهيو. بھرحال، سنڌي شاعريءَ کي ٻنھي عروضن سان واسطو پيو ۽ ٻنھي علمن جي بنيادي اصولن کي شاعريءَ ۾ قائم ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي ويئي، جنھن ڪري قديم رنگ کي ڪلاسيڪي حيثيت ڏني ويئي. انھيءَ کان انڪار ڪونھي تہ شاعريءَ لاءِ شاعري ماپن ۽ بحرن جو اهتمام ۽ انتظام ضروري آهي ۽ انھيءَ جي قواعد جي پابندي لازمي آهي.
مغربي شاعريءَ جي اثر ۽ اردو شاعريءَ جي تسلط هيٺ، سنڌ ملڪ جي نوجوان طبقي ۾ هڪ انقلابي شعور پيدا ٿيو، جنھن جو آغاز ٻيءَ مھاڀاري جنگ جي دوران ٿيو ۽ سنڌي زبان ۽ ادب ۾ نون لاڙن جي شروعات ٿي. انھيءَ جدت جي لفظ ۾ ٻہ شيون سمائجي ويون. فڪر ۽ هيئت. فڪر ۾ تبديلي آئي ۽ شاعر انسان جي حيثيت ۾ سوچڻ لڳو ۽ پنھنجي گرد و نواح جو جائزو وٺڻ لڳو. سنڌي شاعريءَ ۾ اهڙا رجحان اڳ ۾ موجود هئا، جي تمثيلي حيثيت ۾ پيش ٿيا آهن. جيئن تہ هڪ جذباتي تبديلي اچڻ لڳي ۽ عروض جي سانچن جي ترتيب ۾ بہ ترميم ٿيڻ لڳي. عروضي ٽيڪنڪ جي اصول کان بحر جي پابندي لازمي ڪئي ويئي، پر رديف ۽ قافيي جو قيد هٽايو ويو. اهڙيءَ شاعريءَ لاءِ ڪو خاص بحر تجويز نہ ڪيو ويو. سالم ۽ مزاحن جي پابندي نہ رکي ويئي. ڪھنہ مشق شاعرن ۽ اديبن وٽ اهڙيءَ ترميم کي معيوب سمجهيو ويو. هو عروضي لوازمات کي روايتي نظام کان ٻاهر ڪڍڻ لاءِ تيار نہ ٿيا ۽ ان جي برعڪس، جديد نظم جي مداحن موضوع کي ابتدائي ۽ بنيادي حيثيت ڏني ۽ هيئت کي معمولي ۽ ثانوي درجو ڏنو آهي، جنھن ڪري موضوع کي بنيادي اصول ڪري تسليم ڪيو ويو. ليڪن رفتي رفتي سنڌي ۾ جديد نظم، خصوصن آزاد نظم جو حليو بگڙجي ويو آهي. هڪڙي بحر ۾ ٻئي بحر جا رڪن داخل ڪرڻ وڏي ذميداريءَ جو ڪم آهي. انھيءَ جي لاءِ وڏي رياض جي ضرورت آهي ۽ سنڌي شاعريءَ ۾ ڪو اهڙو شاعر ڪو نہ آهي، جو اهڙيءَ ذميداريءَ کان عھد بر آ ٿي سگهي. تنھن ڪري هڪڙي بحر جي رڪنن ۾ رد بدل ڪرڻ جو دستور اسان وٽ قابل قبول ۽ اسان جي وسعت نظر جي موافق آهي، يعني بحر جو آزاد استعمال صحيح ۽ جائز آهي. جيڪڏهن ڪو نظم بحر رمل (فاعلاتن) ۾ آهي، تہ انھيءَ ۾ ئي هلندو، پر سالم بحر جي سالم رڪنن جي پابنديءَ جو لحاظ نٿو رکيو وڃي ۽ ساڳيءَ طرح بحر متقارب (فعولن) ۾ بحر ساڳيو رهندو. شيخ اياز ۽ شمشيرالحيدريءَ وٽ اهڙا ڪيترا مثال موجود آهن، جي سنڌي آزاد شاعريءَ ۾ اهم حيثيت رکن ٿا. شمشير موضوع جي اهميت کي اجاگر ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي آهي ۽ ڪن نظمن جا مرڪزي خيال نھايت سھڻا ۽ پيارا آهن، جن ۾ بنيادي اصول کي قائم رکيو ويو آهي. اياز جو شعر آزاد شاعريءَ ۾ گهڻو ڪري مختصر نظم جي دفعي ۾ اچي ٿو، جنھن ڪري ابھام جي صورت پيدا ٿئي ٿي. اهڙيءَ شاعريءَ جا ڪجهہ ٻيا اصول آهن ۽ نظم معرا هڪ الڳ ۽ مختلف شاعريءَ جو قسم آهي. هن وقت امداد حسيني ۽ قمر شهباز آزاد شاعريءَ جي فن کي چڱيءَ طرح نباهڻ جي ڪوشش ڪري رهيا آهن، ليڪن ڪن دوستن گيت جي ٽيڪنڪ کي انھيءَ صنف لاءِ استعمال ڪيو آهي، جنھن ۾ آزاد نظم جي انفراديت پيدا ٿي نہ سگهي آهي ۽ ڪيترن بيراھہ روي ڪري آزاد شاعريءَ جي فن تي ڪاري ضرب لڳائي آهي، جن کي نہ انھيءَ شاعريءَ جي قواعد ۽ ضوابط جي خبر آهي ۽ نہ وري انھيءَ جي مناسب موضوعن کان واقف آهن. هو فقط آزاد شاعريءَ جي صنف کي فڪر ۽ هيئت جي آزادي سمجهن ٿا، ۽ ڪنھن بہ پابنديءَ جا روادار نہ آهن. شاعريءَ کي محض آرٽ ۽ معنويت کان مستثنيٰ رکڻ وڏي غلطفھم،ي آهي. سنڌي رسالن ۾ انھن جون بدعنوانيون ڏينھون ڏينھن وڌنديون رهيون آهن. ان ڪري جا تحريڪ ويھہ سال اڳ شروع ٿي هئي، ان کي ڪن غير ذميدار شاعرن فن شاعريءَ جي حدن کان ئي جلاوطن ڪري ڇڏيو آهي ۽ فن کي مورد الزام بڻايو آهي. موضوع جي لحاظ کان بہ آزاد شاعريءَ کي انقلابي حيثيت ڏني وئي آهي. ۽ شاعريءَ کان وڌيڪ نعريبازيءَ کي ترجيح ڏني ويئي آهي. بغاوت جي هر جملي تي واه واه جو نعرو بلند ڪيو وڃي ٿو. جدت ۽ ندرت جي دعويٰ ڪئي وڃي ٿي، حتاڪه پنھنجيءَ هر روايت، هر رسم، هر عقيدي ۽ هر حقيقت کي مضحڪہ خيز بنائڻ جي ڪوشش ڪئي ويئي آهي. آزاد شاعريءَ جو ڪڏهن بہ اهو مقصد نہ رهيو آهي. هٿان روايت کان مدد وٺڻي آهي، ۽ ڪنھن انساني فڪر ۽ مقصد حيات جي سھاري تي انھيءَ فن کي اجاگر ڪرڻو هو. اخلاقي اصول کي قائم رکي، انسان کي انسانيت جي دائري اندر رکڻو آهي. نوجوان طبقي جي ذهن ۾ صحتمند ۽ صالح مشرقي قدرن ۽ رجحانن جو احساس پيدا ٿيڻ گهرجي. روايت جو احترام ڪندي، ان ۾ ايتري آزاد روي جائز آهي، جنھن سان ڪا بنيادي فني بدعنواني پيدا نہ ٿئي.
ڪائنات جي هر چيز ۾ حسن بہ آهي، ۽ معنيٰ به. انسان جو وجود ئي ڪائنات جي سرسبزيءَ ۽ شادابيءَ جو سبب آهي. انسان کان سواءِ ڪائنات تي تاريڪي ۽ ويراني ڇانيل هوندي، جيڪڏهن نئون نسل انسان جي لاءِ صالح ذهني خوراب ميسر ڪري ۽ منجهس حسن و جمال ۽ خير و برڪت جو جذبو پيدا ڪري تہ هن پنھنجو فرض ادا ڪري ڇڏيو. انھيءَ نموني ئي انسان دوستيءَ جو پيغام پنھنجي مقصد ۽ مدعا تي پھچي سگهي ٿو. زندگيءَ جي بلند مقاصد کي ڇڏي، اسان جي اديب بزرگن کي فقط فاعلاتن جي سانچي جي سالميت جو فڪر آهي ۽ انھيءَ حجت ۾ هو حق بجانب ڏسڻ ۾ نٿا اچن، ڇاڪاڻ جو آزاد شاعري بہ هڪ تجربو آهي، ۽ اردو جي ۽ غير ملڪي بلند پايہ شاعرن، جن کي مغربي ۽ مشرقي شاعريءَ جو تمام وسيع مطالعو آهي، انھن بہ انھيءَ فن ۾ طبع آزمائي ڪري انھيءَ فن کي مستحسن قرار ڏنو آهي. سنڌي بزرگ اهڙن وڏن شاعرن جي اهڙي تبديليءَ تي تعجب ڪندا آهن ۽ انھن جي عظمت جا بہ قائل آهن، ليڪن آزاد شاعريءَ جي فن کي فن ڪري تسليم نٿا ڪن!

(ماهوار نئين زندگي، اپريل 1968ع تان ورتل)

آزاديءَ کان پوءِ سنڌي نظم جو جائزو

گذريل سال سہ ماهي “مھراڻ” جي شايع ٿيڻ سان اهو يقين هو تہ سنڌي ادب ۾ نوان تجربا ٿيندا رهندا ۽ اهو يقين پنھنجي جاءِ تي هڪ سال پوري ٿيڻ کانپوءِ حقيقت بنجي سامھون آيو. هن کان اڳ اٽڪل ڇهن سالن کان ماهنامي “نئين زندگيءَ” سنڌي ادب جي خاطر خواھہ خدمت پئي ڪئي آهي ۽ پنھنجي فرض ادائي ۾ اڳي کان اڳرو نظر اچي ٿو. گذريل سال ۾ سنڌي زبان جي ٻين ٻن رسالن ادا ۽ تقاضا ۽ هندوستان جي “نئي دنيا” جو ذڪر بہ بي مھل نہ ٿيندو، انھن ماهنامن پنھنجي وسيلن ۽ ذريعن آهر سنڌي ادب جي خدمت پئي ڪئي آهي. گذريل سال سنڌ خوآھہ هندوستان جي ڪيترن ادبي ادارن ڪتاب ڇپائي شايع ڪيا آهن، جن مان سنڌي ادبي بورڊ جون ڪوششون قابل قدر آهن.
جيئن تہ 1955ع يعني گذريل سال جي ادب جو جائزو وٺڻو آهي، تنھن ڪري فقط انھن ادبي چيزن جي خوبين ۽ خامين جو ذڪر ڪرڻ ۾ ايندو، جيڪي انھيءَ سال ۾ ڇپجي شايع ٿيون آهن.

بيت
1955ع ۾ قديم سنڌي شاعري جي حيثيت، مواد ۽ اسلوب کي قبول ڪندي، سنڌ جي ڪن موجودہ شاعرن، انھيءَ صنف کي پنھنجي اظھار بيان لاءِ ڪارگر ذريعو سمجهي طبع آزمائي ڪرڻ شروع ڪئي آهي. نيڪ فال آهي، هر طرح تعريف جوڳي ڳالھہ آهي ۽ ڏينھون ڏينھن انھي اسلوب جي نقل ڪرڻ جي مھم زيادہ نمايان ٿيندي وڃي ٿي. اسلوب جي لحاظ کان سنڌي بيت هڪ فن لطيف آهي، جيڪو هندي زبان جو ورثو، سنڌي شاعري جي دلچسپ روايت بنجي، هڪ لنبي عرصي کانپوءِ زنده ڪيو ويو آهي. بنيادي طرح سنڌي شاعري ۾ مجاز کي حقيقت جي پل سمجهيو ٿي ويو ۽ درويشي ۽ شاعري هٿ هٿ ۾ ڏيئي ٿي اڳتي وڌيون. اهو ذريعو اسان جي شاعري ۾ تصوف جي تبليغ لاءِ هڪڙو ڪار آمد طريقو هئو ۽ ساڳئي نموني موجودہ دور جي دوهي جي ٽيڪنڪ تي چيل بيت بہ انھيءَ ساڳئي نقطہ، نظر جي ترجماني ڪن ٿا. يعني شاعري کي الست وارو واعدو ياد ٿو اچي ۽ روحاني راز ظاهر ٿيو پون. جسم کان روح بي نياز آهي. جسم نحيف و نزار بنجي چڪو آهي، ليڪن روح ۾ قوت ۽ طاقت آهي. ازل وارو واعدو وسري وڃي ٿو ۽ انسان اهڙين غلطين جو شڪار ٿيو پوي، جنھن ڪري کيس ندامت کان ڪنڌ هيٺ ڪرڻو ٿو پوي ۽ هو پڇتائي ٿو.
شاعر کي دنيا “ڍونڍ” ٿي نظر اچي ۽ شاعر محبوب حقيقي سان لنئو لڳائي پاڻ کي ان ۾ جذب ڪرڻ چاهي ٿو. شاعر کي لن تراني وارو سبق ياد ٿو اچي وڃي، شاعر اڃا پاڻ کي سڃاڻي نٿو سگهي ۽ اڃا تائين انھيءَ تذبذب ۾ گرفتار آهي. انھيءَ روحاني راز کي ڳائي پاڻ کي سجاڳ ٿو ڪري. انھيءَ کان سواءِ شاعر معاشي ۽ معاشرتي بدحاليءَ جي عڪاسي ڪري ٿو جا مبهم نموني ظاهر ٿئي ٿي وغيرہ.”
مٿين مواد جو شعر سنڌي بيتن ۾ 1955ع ۾ پيش ڪيو ويو آهي. قديم سنڌي شاعريءَ جي حيثيت ۽ اسلوب سان گڏ اهو ئي قدم تخيل ۽ مواد موجود آهي. ڪن دوستن تہ فقط لفظن جي ڦير ڦار سان پراڻا مضمون پيش ڪري اسان کان داد حاصل ڪيو آهي.
مٿي ڏنل حقيقتن کي مد نظر رکي ڏٺو وڃي تہ سواءِ هڪ ٻن خوبين جي اهو اسلوب موجودہ ماحول، موجودہ حالتن ۽ موجودہ زندگي جي مسئلن جي ڪنھن بہ قسم جي ترجماني ڪرڻ کان قاصر رهيو آهي. اسان ادب برائي زندگي جي انتظار ۾ آهيون ۽ هيڏانھن “ادب برائي اصلاح نفس” پيش ڪيو ٿو وڃي. منھنجي نظريي سان ڪن کي اتفاق نہ هجي، پر اهو ضرور محسوس ڪيو ويندو تہ هن فن جي استعمال ۾ حقيقت کان وڌيڪ تصنع جي بوءِ اچي ٿي. هن ۾ ڪو شڪ ڪونھي تہ هن فن ۾ زبان جي سادگي ۽ شگفتگي ۽ شائستگي جادو بياني کان گهٽ ڪا نہ آهي. انھيءَ فن ۾ لطافت ۽ نزاڪت حد کان زيادہ آهي. لفظن جي بناوت دل تي اثر ڪرڻ کان سواءِ نٿي ڇڏي سگهي.
انھيءَ فن جي ذريعي آسانيءَ سان زندگي جي مختلف پھلوئن جي عڪاسي ٿي سگهي ٿي. بشرطيڪ بيت جي شاعري کي فقط تصوف جي نظريي ۽ فلسفہ الاهيات لاءِ مخصوص نہ سمجهيو وڃي. ڇاڪاڻ جو اهي لوازم ڪيترن ئي مخصوص اشارن سان اسان جي 1955ع جي شاعريءَ ۾ ملن ٿا، جي ڪنھن خاص نقطہ، نظر کي مجروح ڪيو وجهن ۽ پڙهندڙ کي غلط فھم،ي ۾ مبتلا ڪيو ڇڏين. واضح نموني جي اظھار کان ڪناره ڪشي جو ڪو خاص سبب ڏسڻ ۾ نٿو اچي.
هن فن ۾ شيخ اياز ۽ عبدالڪريم گدائي جون ڪوششون سنگ ميل ثابت ٿيون آهن. ڪجهہ اقتباسات پيش ڪريان ٿو:
ستارن جي سيج تي، ستي ساري رات،
پڌري ٿي پرڀات، چمندي ڪنھن چنڊ کي.
...................
چانڊوڪيءَ ۾ چيٽ جي، نور ڀري نيراڻ،
آيو پرين پاڻ، چمڪيا چنڊ زمين تي.
...................
ٿي سڄڻ جي سار، ڳاتم ان جون ڳالهڙيون،
ڇڙيا من ملھار، اکين آب وسائيا.
...................
وڌم ڏکن ڏاڻ، سک نہ سنڀران سپرين،
سوچي هن سماج تي، ڪڍي ڄڀيون ڄاڻ،
ڊاهي ڪريان ڍير هي، بي معنيٰ مانڊاڻ،
سڄڻ اچ مون ساڻ، تہ اٽڪون اڄ انياءَ سان. (اياز)
...................
آزادي آئي، پر ماڳ نہ موٽي مارئي،
سنگهارن جي ساٿ ۾، ڪانھي سرهائي،
اڄ بہ هيڻن سان هلن، ڏاڍا ڏاڍائي،
نڌڻڪين سان نت ڪرن، عمر ارڏائي،
سڪر سڻائي، ناهي ملڪ ملير ۾. (گدائي)

ڪافي
1955ع جي ڪافين جي جائزي وٺڻ کانپوءِ هن نتيجي تي پھتو آهيان تہ ڪافيون گهڻي تعداد ۾ لکيون ويون آهن. ڪي سريليون ۽ ڪيي سريون. شاعرن جو انھيءَ فن ڏانھن ايترو رجحان چڱو سوڻ آهي. نون تجربن ۽ انوکي تخيل جي اڻاٺ آهي، بلڪه ڪٿي ڪٿي تہ ايئن ٿو ڏسجي تہ ڪافيءَ سان بي انصافي ٿي ڪئي وڃي ۽ تنھن مان ظاهر آهي تہ ڪن ڪافيءَ چوندڙ شاعرن، ان جي فن کي پرکڻ ۽ سمجهڻ لاءِ گهٽ محنت ڪئي آهي ۽ انھيءَ جو نتيجو اهو نڪتو آهي تہ ڪافي هڪ گورک ڌنڌو بنجي پئي آهي. ڪن جون ڪافيون سنڌي ادب ۾ هڪ گرانقدر اضافو ڪري رهيون آهن. ڪٿي عيبن سان گڏ خوبيون بہ پنھنجي جاءِ تي تعريف جي لائق آهن. جيڪي ڪمزوريون خاص طرح دماغ تي اثر ڪن ٿيون، تن جو مختصر خاڪو پيش ٿو ڪيان.
1. فارسي عروضي ٽيڪنڪ کي مروڙي سروڙي ڪافي جي واهر ڪئي وڃي ٿي.
2. هيئت کي سوچڻ سمجهڻ کان سواءِ ڪافي کي نظم جو ڪو اسلوب ڏيئي، ان ۾ غير مانوس ۽ ٺيٺ سنڌي لفظ استعمال ڪري مٿس ڪافي جو عنوان جڙي، کيس ڪافي بنايو وڃي ٿو.
3. فارسي دقيق لفظ کي قافيہ بنائي انھيءَ جي همراهي لاءِ ٻيا فارسي قافيہ ٽنبائي، ڪافي جي بنيادي اصول کي ختم ڪيو وڃي ٿو.
4. ڪن ڪافين جي صورت تہ گيت جي بناوت تي ٻڌي وئي آهي. جيتوڻيڪ يڪسان خصوصيات جي لحاظ کان وڏي ڪمزوري ڪا نہ چئبي پر ڪافي جي مڪاني افراديت غائب ٿيو وڃي ٿي.
وڏي بي انصافيءَ جي ڳالھہ اها آهي جو ڪن شاعرن ڪافي کي اسلوب ۽ مواد جي لحاظ کان غزل جي همدوش بنائڻ جي ڪوشش ڪئي آهي ۽ ان جي مٿان ڪافيءَ جو ليبل لڳائي پڙهندڙن کي پيش ڪيو آهي.
بھرحال، خوبين جي لحاظ کان، محمد خان غني جي ڪجهہ ڪافين کان سواءِ جن جا ڪجهہ اقتباسات هيٺ ڏيندس، ٻيون عاميانہ قسم جون پيون لڳن. رشيد لاشاري، علي بخش رضا ۽ حسين بخش خادم جون ڪافيون سنڌي ادب ۾ خاص ۽ اهم حيثيت رکن ٿيون، جن کي سال 1955ع جي ادبي ڪاوشن جو خاطر خواھہ ۽ تسلي بخش نتيجو ڪري چئجي تہ وڌاءُ نہ ٿيندو. نموني طور ڪجهہ مثال پيش ڪريان ٿو.
توکي مون تي ترس نہ آيو،
آخر اکين آب وهايو،
سو لوڪ لکيو احوال،
لئون جا لڳايم لڪندي لڪندي. (غني)

عيش وڃايم راز نہ ڄاتم،
ڳيڙ ڳچيءَ ۾ غم جو پاتم،
تو سان دلبر نينھن جو لاتم،
پنھنجي پڇاڙي ڪين سڃاتم،
ڇو نہ ڪيان دل ۾ ماتم،
تنھنجو نينھن نواب نچائي. (رشيد)
...................
ڏٺي ٿيڙم ڏينھن... وي،
پل پل سانگيئڙن کي ساريان،
دلڙي اداسي آھہ انھن ڏي،
جن ڏي اٺا اڄ مينھن... وي. (رضا)
...................
ڪشي قرب جا ڪان قهري هڻين وئين،
نماڻيءَ نظر سان کسي دل کڻي وئين،
دکيءَ دل کي هاڻي ٿا دم دم ڌتاريون. (خادم)

شيخ اياز جي ڪافي، مواد جي لحاظ کان ڪافي گهڻيون ئي خصوصيتون رکي ٿي، ليڪن هيئت جي لحاظ کان فارسي اصول جو اثر قبول ڪيو ويو آهي. جيتوڻيڪ ٻن صدين کان اهو نمونو ڪارفرما نظر اچي ٿو. ليڪن منجهس ڪجهہ اجنبيت ڏسڻ ۾ اچي ٿي. بھر صورت مضمون جي لحاظ کان نج مڪاني چيز پئي لڳي.
اچن پار کان ٿيون پرينءَ جون پڪارون،
متان دير سببان ڏين هو ميارون،
وڃون ٿا پيا سير جي اڄ سھاري،
نہ ترهو ئي تاڻيو نہ ڪي آهيون تارون. (اياز)

گيت
سنڌي ادب ۾ گيت هڪ جديد تحريڪ آهي، جنھن ۾ هندي شاعري جون خصوصيات بلڪل واضح نموني اجاگر آهن. سنڌي شاعري ۽ هندي شاعري جو لاڳاپو ۽ تعلق هڪ تاريخي حيثيت رکي ٿو. هن وقت هندي ۽ سنڌي شاعري جي سٻنڌ لاءِ اردو گيت جو فن، ٻنھي ٻولين جي قديم رشتي کي مضبوط ڪرڻ لاءِ هڪ اثرائتو ذريعو ثابت ٿيو آهي، جنھن ۾ سڀ فني اسباب گهڻو ڪري مڪاني ماحول، مقامي روايات ۽ تمدني حالات جي پيش نظر پنھنجو پنھنجو حصو ادا ڪن ٿا. گيت ۾ سچي محبت، خلوص، نياز ۽ نوڙت، محبوب جي عظمت ۽ وقار جون دلڪش جهلڪيون نظر اچن ٿيون. جن ۾ نفاست، پاڪيزگي ۽ وفا شعاري جي جذبي کان سواءِ ڪنھن بہ قسم جي حيله سازي، مڪاري، رياڪاري ۽ فريب نظر نٿو اچي. تنھن ڪري مواد، مضمون، نظريي، لفظن، اصطلاحن ۽ محاورن جي لحاظ سان سنڌي گيت هندي شاعريءَ جو اثر قبول ڪيو آهي.
جيتوڻيڪ 1955ع جي سنڌي ادب ۾ گيتن جو ذخيرو گهٽ ٿو ملي ۽ اندازو لڳائي سگهجي ٿو تہ گيتن لکڻ جو شوق اڃا گهٽ آهي. تنھن هوندي بہ جيڪي ڪجهہ لکيو ويو آهي، سھڻو لکيو ويو آهي، جنھن کي معياري ادب چئي سگهجي ٿو. انھيءَ ڏس ۾ اسان جي ڪھنہ مشق شاعرن مان لطف ﷲ بدوي ۽ ڊاڪٽر خليل جون ڪوششون تعريف لائق آهن. شيخ اياز ۽ هري دلگير جي اعليٰ فنڪاري جو تہ ڪو جواب ئي ڪو نہ آهي! ان کان سواءِ سنڌي نوجوان طبقي بہ پنھنجي شوق ۽ شعور جو ڪافي ثبوت پيش ڪيو آهي ۽ انھن مان ڪي تہ انھيءَ فن ۾ برک شاعر بنجڻ جون چڱيون صلاحيتون رکن ٿا ۽ ٿوري وقت ۾ هو انھيءَ فن سان سنڌي ادب ۾ هڪ غير معمولي اضافو ڪرڻ جون خوبيون رکن ٿا.
ڪن جاين تي ڪمزوريون ۽ اوڻايون نظر اچن ٿيون، جيڪي ٿوري توجھہ سان سڌري سگهن ٿيون. مثلن فارسي لفظن جو بي مھل استعمال ڪرڻ ۽ فارسي ۽ هندي لفظن جو ڪچومر بنائڻ، گيت جي حسن کي گهٽائي ڇڏي ٿو ۽ خوآھہ مخوآھہ هندي لفظن جو استعمال بہ سھڻو نٿو لڳي. بھتر گيت لکڻ وارن ۾ تنوير عباسي، بردہ سنڌي، بشير مورياڻي، نياز همايوني، مستان، عارف الموليٰ، سري چند راهي ۽ سراج بسمل، کي سنڌي گيت جي فن ۾ چڱو مقام حاصل ٿي چڪو آهي، چند دلڪش حسين ۽ جاذب اقتباسات پيش ڪريان ٿو.
ڪلھہ رات صحرا ۾ هئي، دونھين دکي ماني پڪي
ليٽي پيا ٻڪريون ڏهي، جن جي هئي، رڳ رڳ ٿڪي
ٻرندو رهيو مچ واءُ ۾، چڻگون اٿيون ڳچ واءَ ۾،
هي ڪشمڪش جو راز هو، انجام هو آغاز هو
...................
پھچي ڪيئن پکيئڙو، چنڊ چريو ڪيو آهي!
پرين ويو پرديس پري، رت سانوڻ جي آئي، او الا!
جنھن وقت وسڻ جا ويس ڪري، برسات پئي،
ڪنھن ڪوڪ ڪئي، هيءَ ڪويل ڪنھن گهائي، او الا!

شيخ اياز جي گيتن جا هي بند سنڌي ادب ۾ هڪ انفرادي حيثيت رکن ٿا. سنڌي شاعريءَ جي تاريخ ۾ اهڙا مثال ڪي ڇڊا ملندا. اياز جي گيتن جو ذخيرو تمام گهڻو آهي، جنھن تي ڪنھن جدا مضمون ۾ تبصرو ٿي سگهي ٿو. نوجوان شاعر بشير مورياڻي بہ گهڻائي جاذب ۽ معياري گيت لکيا آهن، جن تي پڻ هڪ جدا تبصرو ٿي سگهي ٿو. ڪجهہ دوستن جا پسنديدہ اشعار پيش ڪريان ٿو.
ساٿي تنھنجا ساٿ ڇڏي ويا، تون ئي اڪيلو ڪاھہ،
ويل اويل ڏسين ٿو ڇا لئہ، سانجهہ سويلو ڪاھہ،
هن هن جي پرواھہ ڪرين ڇو؟ ناداني، داناءَ ڪرين ڇو؟
ويو اڄ تو کي ڇاٿي، ساٿي! تو ڇو دلڙي لاٿي؟ (دلگير)
...................
ڪو ڪو تارو اک ٽمڪائي،
ڪنوار نئينءَ جان چنڊ واجهائي،
ڪتيون ڪر موڙي ڪوماٽيون،
ٽيڙو کيڻ لڳا بولاٽيون،
تو کي ساريندي او سھڻا، پرھہ ڦٽي پرڀات،
ساجن، آئي رت برسات! (عارف الموليٰ)
...................
چانڊوڪي ڏس جهاتيون پايو،
دل کي وجهي ٿي گهايو گهايو،
ساھہ سڪائي تنھنجي تات،
ساٿي! باقي ٿوري رات! (بسمل)
...................
اوندھہ مان ئي باکون ڦٽنديون،
ڪاريون راتيون نيٺ تہ کٽنديون،
ڇو ٿو وڃين وهلور، ساٿي! صبح نہ آهي دور. (تنوير)
...................
نيڻن نير وهايو توبن، نيڻن نير وهايو،
تنھنجي ياد ستايو هردم، تنھنجي ياد ستايو! (بشير)
...................
جهاتيون جهڙ مان پائي تارا، لڪي لئاڪا پائن،
جيئن شرير سھيلون مرڪي، هڪ ٻئي ڏي واجهائن،
چنڊ لڄوڙي ڪنوار جيئن پيو،
منھن تي گهونگهٽ ڍاري، مٺڙا،
وکريل وار سنواري! (بردو)
...................
غنچو غنچو ٽاري ٽاري، سک جي ننڊ ۾ دنيا ساري،
خوابن ۾ سڀ هاري ناري، مون کي جاڳ جي تات،
خدايا! ڪيئن گذري هيءَ رات؟ (خليل)

سنڌي گيت جي صحتمند فن جا انيڪ مثال آهن، جن تي هڪ دفتر لکي سگهجي ٿو. آءٌ مٿين ڪجهہ مثالن تي اڪتفا ٿو ڪريان. ڪيترن دوستن جي گيتن جا اقتباسات، مضمون جي طوالت جي خوف کان پيش نہ ڪري سگهيو آهيان.

نظم
هن شعبي ۾ ڪافي ترقي ٿي آهي، جا بلڪل تسلي بخش آهي. 1955ع ۾ نظم ڪثرت سان لکيا ويا آهن ۽ ڪيترائي نظم سنڌي ادب ۾ شهپارا ثابت ٿيا آهن، جن اسان جي ادب ۾ خاطر خواھہ اضافو ڪيو آهي. نوان تجربا ۽ جديد موضوع تلاش ڪيا ويا آهن. پر ڪٿي ڪٿي اهڙا ڏکيا، غير مروج لفظ ۽ دير هضم ترڪيبون استعمال ڪيون ويون آهن، جنھن ڪري انھن جو جابجا استعمال فن جي خوبصورتيءَ تي هڪ بدنما داغ بنجي پيو آهي. اهڙا ٻہ چار لفظ پيش ڪجن ٿا:
ڪلام معجزانہ، رستخيزي، منجمد، ديدہءِ نرگس، شھلائي چمن، گوش دل، ڪشتئہ صمصام جفا وغيرہ پڙهڻ سان طبيعت تي بار محسوس ٿو ٿئي. ڪيترن شاعرن اهڙي قباحت کان پرهيز ڪئي آهي ۽ هري دلگير انھيءَ طبقي جو علمبردار آهي، سندس نظم جو درجو مواد، هيئت، تخيل ۽ اسلوب بيان جي لحاظ کان مٿانھون ۽ انوکو نظر اچي ٿو. هي شاعر پنھنجي فن ۾ نھايت محتاط نظر اچي ٿو.
سنڌ جا ڪھنہ مشق شاعر، لطف ﷲ بدوي، ڊاڪٽر خليل نظم جي فن جا استاد شاعر آهن، جن پنھنجي احساسات ۽ جذبات کي چڱي طرح واضح ڪيو آهي. اسان جي نوجوان طبقي بہ انھيءَ ڏس ۾ بي بھا اضافا ڪيا آهن. منجهانئن نارائڻ شيام، تنوير عباسي، اياز قادري، همايون بيگ مرزا، بردہ سنڌي، سڳن آهوجا، نياز همايوني ۽ صائب کي وساري نٿو سگهجي. هن ڏس ۾ طالب الموليٰ، کيئلداس فاني ۽ محمد خان غني، گرامي ۽ گدائي جي خدمتن جو اعتراف ڪرڻ بيجا نہ ٿيندو. هنن صاحبن بہ هن شعبي ۾ پنھنجي انوکي فڪر ۽ معياري اسلوب سان سنڌيءَ جي معياري شاعري ۾ اضافو ڪيو آهي. نموني طور چند دلپسند ۽ معياري مثال پيش ڪريان ٿو.
چنڊ سان چانڊاڻ گڏ، ڦول سان سرهاڻ گڏ،
هير سان هلڪاڻ گڏ، جيئن آب سان آلاڻ گڏ،
دل چوي ٿي مان بہ تيئن تو سان سدا گڏجي رهان
دم بہ هڪڙو ڪو نہ ٿيان مان ڌار، پر فرصت نہ آه! (دلگير)
...................
موج ۾ آهي چمن باد بھاري موج ۾،
موج ۾ بلبل جا نغما گل جي ٽاري موج ۾،
موج ۾ آ ذرو ذرو دنيا ساري موج ۾
ڇو نہ سھڻن سان پيان ۽ موج ۾ ڳالھيون ڪيان
جي هٿان هيءَ ويل ويئي، “پور وري فرصت ڪٿي. (اياز قادري)
...................
موج ۾ ڀرجن دليون، مھراڻ جي سر تار سان
هيج مان اکڙيون ٺرن، جيئن آئڙن هالار سان،
روح ۾ رم جهم اٿي، سانوڻ سندي هٻڪار سان
پرت جا سڀ گيت آلاپن پيا ولھار سان
مرڪ جن جي منھن تي، سي سورن جا مانجهي لک لھن!
سڪ جني جي سونھن ۾، سي سک جا سانگي لک لھن! (نياز همايوني)
...................
گل ٽڙيا، غنچا کليا، زخمن ۾ رس ڀرجي ويو،
موسم گل جي اچڻ تي، هاءِ ڪھڙو قهر ٿيو،
ڦٽ چڪائي وئي هلي، هوءَ غمگساريءَ کانسواءِ،
ڪير منھنجو ساٿ ڏيندو، آھہ و زاري کانسواءِ. (صائب)

غزل
اسان جي سنڌي ادب ۾ غزل جو هڪ وڏو ذخيرو موجود آهي. غزل قريبن گذريل هڪ صديءَ کان هن ملڪ جي ادب جو پسنديدہ حصو رهيو آهي. هن فن ۾ سنڌي شاعرن فارسي ۽ اردو غزل جي روايت کي قبول ڪري پيش ڪيو آهي. فارسي قافيہ، بحر، هيئت، فڪر، مواد، تشبيھن ۽ اصطلاحن وغير کي قبول ڪري سنڌي غزل جو بنياد رکيو آهي.
1955ع جي سنڌي غزل ۾ ڇا ڇا نظر اچي ٿو، ان جو مختصر ذڪر ڪرڻو آهي. هن سال ۾ ڪجهہ قومي غزل بہ لکيا ويا آهن. مقصديت جي لحاظ کان هنن پنھنجو حق ادا ڪيو آهي، ليڪن انھيءَ مقصد لاءِ غزل کان وڌيڪ نظم جي زمين ۾ گنجائش نڪري سگهي ٿي.
جن شاعرن سنڌي غزل ۾ نوان تجربا ڪري ادب جي زندگيءَ سان رشتو قائم ڪيو آهي، انھن مان ڪجهہ جو مختصر نموني ذڪر ڪرڻ مناسب سمجهان ٿو. نئين تحريڪ جو بنياد بيوس جي فڪر جي اسڪول سان شروع ڪيو ويو. اهو ئي اسڪول درحقيقت اسان جي نئين دور جو بنياد آهي. اها حقيقت پسندانہ تحريڪ هئي، جنھن جو مکيہ اصول مقصديت هئي. اها واقعي هڪ تحريڪ هئي فقط هيجان نہ هو. انھيءَ نموني غزل جي نئين تجرباتي دور ۾ جيڪڏهن نارائڻ شيام ۽ شيخ اياز کي بانيڪار چئجي تہ وڌاءُ نہ ٿيندو. شيام هندستان هليو ويو، لکندو ٿو رهي بھتر ٿو لکي. هري دلگير ۽ شيام جي گڏيل ڪلام جو مجموعو “ماڪ ڦڙا” شيام جي عظمت جي شاهدي ٿو ڏئي. اياز هڪ جادوگر فنڪار آهي، جنھن وٽ تاثرات، الفاظ، اسلوب بيان ۽ فڪر جي لباس جو هڪ وڏو ذخيرو موجود آهي، جيتوڻيڪ وٽس تخيل جي گهرائي البت گهٽ ٿي اچي، تڏهن بہ هن فني ۽ فڪري لحاظ سان هڪ جدت ضرور پيدا ڪئي آهي. اياز قديم ۽ قبيح روايات سان بغاوت ڪري کين ڀرپور ڌڪ هڻي، غزل جي ميدان جو شهسوار بنجي پيو آهي. اياز جي غزل جو نقشو ڀرپور ۽ واضح نظر اچي ٿو. سندس غزل ۾ جمالياتي تاثرات آهن، سندس غزل ۾ محبوب جو مناسب درجو آهي، سندس غزل ۾ درد ۽ سوز آهي، زندگي ۽ زنده دلي آهي، نرمي ۽ رواني آهي، ليڪن نامعقول حڪايت ڪا نہ آهي، شڪوہ و شڪايت ڪا نہ آهي، آھہ فرياد ڪا نہ آهي. اياز جي تخيل جو انداز انوکو ۽ طرز دلچسپ آهي. سندس نرالو اسلوب بيان دل ۽ دماغ کي تعجب، تحير،ڪيف ۽ سرور جي گڏيل سڏيل تاثرات سان لبريز ڪيو ڇڏي. اياز جي لفظن جو انتخاب، جڙاءُ ۽ سجاوٽ، سنڌي شاعري جي جمالي حيثيت کي بلند ڪري ڇڏيو آهي.
هري دلگير جيتوڻيڪ موجودہ دور جي نظم جو علمبردار آهي، ليڪن غزل ۾ بہ سندس ڪوششون قابل تحسين آهن. سندس اظھار جي سادگي ۽ شائستگي سنڌي تھذيب و تمدن جي روايت کي برقرار ڪري رهي آهي. دلگير جي طرز اظھار جي سادگي ايتري تہ معصوم آهي، جو قدامت پسند طبقو، فقط سندس منھن ڏسندو رهي ٿو، دلگير جي سادگيءَ جو اثر کين اعتراض ڪرڻ جي جرات ئي پيدا ٿيڻ نٿو ڏئي.
ڊاڪٽر خليل، طالب الموليٰ ۽ نياز جعفري جي ذڪر کان سواءِ سنڌي غزل جي تاريخ نامڪمل ۽ تشنہ رهندي. انھن صاحبن غزل جي ذخيري وڌائڻ ۾ هڪ قابل تعريف اضافو ڪيو آهي.
نوجوان شاعرن ۾ تنوير عباسي، عبدالحڪيم جوش، بشير مورياڻي، ارجن شاد ۽ ڊاڪٽر نعيم سنڌي غزل جا درخشان ستارا آهن. انھن جا غزل سنڌي ادب ۾ هڪ اميد افزا اضافو ڪن ٿا. ڪجهہ انتخاب پيش ٿو ڪريان:

چنڊ ننڊاکڙو ٿي آھہ ستو چادر ۾
۽ ستارا ٿا لھن خواب ڪو پيارو اڄ رات
تنھنجي وارن جي ئي سايي ۾ سمهڻ چاهيان ٿو
ڪيڏو دلڪش ٿو لڳي گهور انڌارو اڄ رات! (دلگير)
...................
ڪي ڏينھن هيا جو نينھن هيا، جو تنھنجي سونھن ورونھن هئي،
نہ رهي نہ رهي او الا! گذري بہ وئي گذري بہ وئي،
اي دوست بھار وري گل ڪيا، جهڙ ڇايا، پيمانا ڇلڪيا
هو باد خزان بہ رهي نہ سدا، گذري بہ وئي گذري بہ وئي! (شيخ اياز)
...................
جلد اچ چنڊ رات آ مٺڙا،
هر خوشي بي ثبات آ مٺڙا. (شيخ اياز)
...................
دنيا ۾ تہ هر انسان هر دور ۾ نالان هو
ڪنھن کي غم ساحل هو، ڪنھن کي غم طوفان هو. (تنوير)
...................
آيو نظر فريب نظر جي سوا نہ ڪجهہ
پھتو جڏهن قيس ٿي محمل جي آسپاس
منھنجا قدم ڪٿي ها ۽ منھنجي نظر ڪٿي
منزل کان ايڏو دور ۽ منزل جي آسپاس. (جوش)
...................
شوق ساحل ۾ تہ موجن جي حوالي ٿي اي دوست
آيو طوفان تہ طوفان کي ڏسي رهنداسون. (تنوير)
...................
ساري گلشن ۾ خوشيءَ ۽ خورميءَ کان مون ڏٺي
ڪنھن جي هئي مايوس دل ۽ ڪنھن جي هئي محروم دل. (نياز جعفري)
...................
هو مسيحاءِ زمان تو تي گذر نيٺ ڪندو
آس صحت جي ڪڏهن اي دل بيمار نہ پڇ. (خليل)
...................
ذوق نظر کي زلف پريشان جي آرزو
بس هڪڙي آھہ ڪاڪل پيچان جي آرزو. (طالب الموليٰ)

مٿين خاص شعبن کانسواءِ گذريل سال ٽن ٻين حصن ۾ بہ طبع آزمائي ڪئي وئي آهي. سرشار عقيلي ۽ نواز علي نياز جا قصيدا 1955ع جي ادب ۾ چڱي جاءِ والارين ٿا ۽ اسان جي ادب ۾ اميد افزا اضافو ڪن ٿا.نارائڻ شيام، رشيد لاشاري ۽ شيخ اياز دلپسند رباعيون لکي 1955ع جي سنڌي ادب ۾ هڪ خوبصورت ۽ خوشگوار اضافو ڪيو آهي.

آزاد نظم
اسان جي ادب ۾ گهٽ لکيو ويو آهي. ٻي جنگ عظيم جي آخر ۾ سندس شروعات ٿي. ليڪن ڪنھن بہ تحريڪ جي مدنظر ان کي ترقي وٺائي ڪا نہ وئي. گذريل ٻارنھن چوڏهن سالن ۾ آزاد نظم هڪڙي جذبي جي صورت ۾ ئي رهيو آهي. فني لحاظ سان حسين ۽ لطيف فن آهي. ڀانيان ٿو تہ سال 1945ع ڌاري منھنجو هڪ نظم شايع ٿيو. سنڌي ادب ۾ اهو پھريون ئي آزاد نظم هو. آزاد نظم جو فن اهڙو آسان نہ آهي. جنھن نموني گذريل سال اسان جي ڪن دوستن ساڻس دست درازي ڪئي آهي. حيثيت خوآھہ مواد جي لحاظ کان هن فن ۾ جدت آهي ۽ نوان تجربا ۽ انوکو اسلوب سندس بنيادي اصول آهن. آزاد نظم تي هڪ جامع مضمون ٿي سگهي ٿو، جيڪو ڪنھن ٻئي وقت پيش ڪرڻ جي ڪوشش ڪندس. ايترو ٻڌائڻ ضروري ٿو سمجهان تہ آزاد نظم کي پنھنجي انوکي ٽيڪنڪ آهي ۽ ان سان گڏ خارجي ۽ داخلي تخيل جي موجودگي لازمي آهي. ايئن نہ آهي جو جملن کي ڳڀا ڳڀا ڪري آزاد نظم جي نالي سان سڏيو وڃي. ڪي اديب تہ آزاد نظم کي شاعري کان خارج ڪيو ڇڏين، ڇاڪاڻ جو انھيءَ شاعري ۾ قافيہ ۽ بحر جي پابندي ڪا نہ آهي.ڪن جو خيال آهي تہ آسان چيز آهي جو سڀڪو لکي سگهي ٿو، ليڪن ايئن درست نہ آهي. منھنجي خيال ۾ قافيو ۽ بحر هٿان شعر جو سھارو ٿا بنجن ۽ اهڙو شعر انھن چند پابندين کي نظر ۾ رکي آساني سان لکي سگهجي ٿو، ڇاڪاڻ جو بحر ۽ قافيو شاعر کي وڌڻ لاءِ لقمو ٺاهي ٿو ڏئي. انھيءَ ڪري ئي ملڪ جي هر پڙهيل گهر ۾ ڪو نہ ڪو شاعر لڀي پوندو.
1955ع جي آزاد نظم کي ڏسي افسوس بہ ٿئي ٿو ۽ پريشاني به. اياز جو هڪڙو نظم ڇپيو آهي، چڱو آهي. بردہ سنڌي جي بہ ڪامياب ڪوشش آهي، ليڪن آزاد نظم جو مواد ۽ انھيءَ ۾ اهڙي نموني جو تسلسل نہ ٿيندوآهي، جا هڪ ڪمزوري ليکي وڃي ٿي. بھرحال اسلوب جي لحاظ کان سھڻو آهي.

(ماهوار نئين زندگي، جنوري 1957ع تان ورتل)

آزاد شاعريءَ جو مطالعو

سنڌي شاعريءَ جي مطالعي مان واضح ٿئي ٿو تہ سنڌي شاعريءَ جي ابتدا وقت جي صوفياءِ ڪرام جي ڏوهيڙن ۽ بيتن ذريعي ٿي. انھن بزرگن عام ماڻھن کي زهد و تقوا، علم و معرفت، تزڪيه نفس وغيرہ جون ڳالھيون سمجهايون. سنڌ ۾ اها روايت تصوف جي اثر جي پيداوار آهي، جنھن جا نظرياتي لحاظ کان بنيادي علمبردار قاضي قاضن، شاھہ ڪريم، شاھہ عنايت ۽ شاھہ لطيف آهن. انھن بزرگن اخلاقي ۽ الاهياتي مواد کي پنھنجي شاعريءَ جو مرڪزِ خيال بنايو، جنھن سان ڪيترن شعري لوازمات جي مدد سان شعر کي خوبصورت بنائي، ماڻھن جي سامھون پيش ڪيو. انھيءَ مخصوص نظريي ۽ مقصديت کي هر طبقي خوشيءَ ۽ عقيدت سان قبول ڪيو، ۽ انھن بزرگن کي عظيم منزلت نصيب ٿي. دراصل اهو دور صوفيانہ طرز جي تجربي جو زمانو هو. عام ماڻھن ۽ انھن شاعرن جي هڪ ئي ماحول ۾ پرورش ٿي هئي، جنھن جو بنياد نظرياتي طرح تصوف تي ٻڌل هو. اها شاعري اڄ تائين زنده آهي ۽ ان جي حڪمراني اڃا تائين قائم آهي، جنھن صوفياڻي تجربي ۽ مذهبي صداقتن کي نمايان حيثيت بخشي آهي، ۽ انھيءَ ڪري ئي اخلاقي ۽ الاهياتي قدرن کي تقويت حاصل ٿي آهي. مذڪور شاعريءَ کي ڪڏهن مذهبي ۽ ڪڏهن صوفياڻي شاعريءَ جي نالي سان سڏيو ويو آهي. ڪجهہ وقت کان پوءِ صوفياڻي شاعريءَ کي واقعاتي شاعريءَ سان ملايو ويو، جنھن مان مقصديت جي لحاظ کان اسان جي قومي ۽ سماجي شاعريءَ جي جهلڪ نظر اچڻ لڳي ۽ سنڌي ڪلاسيڪي آکاڻيون، سنڌي ڪلاسيڪي شاعريءَ ۾ دخل انداز ٿيون. شاھہ عنايت پھريون شاعر هو، جنھن واقعاتي شاعريءَ کي “عمر مارئيءَ” ۾ ڳايو، ۽ شاھہ ڪيترائي خوبصورت ۽ دلڪش تجربا ڪيا، ۽ انھيءَ قسم جي شاعريءَ حياتِ ابدي حاصل ڪئي.
مٿين شاعريءَ جي عروج جي دور ۾ ئي ثابت علي شاھہ جا مرثيا هيئت ۽ مواد جي لحاط کان هڪ خاص مذهبي نظريي جو خاڪو آهن ۽ ان کان فورن بعد سنڌ جي شعري دنيا ۾ غزل جو اجراءُ ٿيو، جنھن صنف ۾ “گل” جي مضبوط قوت مشاهده سنڌي ماحول جي عڪاسي ڪئي آهي. غزل جي صنف، منزلون طئي ڪندي، “حامد” ۽ “سانگيءَ” جي غزل جي شاعريءَ سان عروج حاصل ڪيو؛ ۽ ان کان پوءِ شاعرن جي بي احتياطيءَ سببان تنزل جي طرف گامزن ٿي. اخلاقي ۽ اصلاحي شاعريءَ کي ازسر نو زنده ڪرڻ لاءِ “اٻوجهي” ۽ “بلبل” ڪوششون ڪيون. “بيوس” هڪ نئين ڍنگ سان قومي ۽ سماجي شاعريءَ کي رائج ڪرڻ لاءِ هڪ قدم اڳتي وڌايو. ليڪن غزل واري روايتي شاعريءَ جو تسلط اڃا تائين قائم هو، ۽ ان جو سِڪو اڃا سوڌو رائج الوقت هو.
ٻي عظيم جنگ جي آخري زماني ۾ شيخ “اياز”، غزل جي شاعريءَ کان هٽي، نظم لکڻ شروع ڪيو، جنھن ۾ فارسي لفظن ۽ تشبيھن جي ڪثرت سبب ڪو بہ سنڌي رنگ ڄمي نہ سگهيو ۽ مٿس روايتي تغزل جو اثر بدستور قائم رهيو؛ مگر اسلوب ۽ هيئت جي خيال کان سنڌي شاعريءَ ۾ هڪ نئون تجربو هو ۽ ادب نواز حلقي لاءِ دلپسند ضرور هو.
قريبن ويھہ سال اڳ، سنڌي ادب ۾ ترقي پسند رجحانات جي تحريڪ شروع ٿي. ترقي پسند ادب جي متعلق ڪي بہ اصول معين ٿي نہ سگهيا. ڪيترن ان تحريڪ کي “اشتراڪي جمھوريت” جو جز ڪري سمجهيو ۽ هاريءَ ۽ مزدور جي مجبوريءَ ۽ مظلوميت جو نعرو بلند ڪيو. سرمائيدار جي مٽي پليد ڪرڻ جو سعيو ڪيو ويو. انھيءَ شدت ڪري انتھاپسندانہ رجحانات سنڌي ادب ۾ داخل ٿي ويا، جن ۾ ڪجهہ عرصي کان پوءِ نرمي اختيار ڪئي وئي. پھريائين تہ روايت کان گهڻيءَ حد تائين بغاوت ڪرڻ جو ارادو هو، ليڪن ماضيءَ کي يڪلخت ختم ڪرڻ ناگزير سمجهيو ويو، تنھن ڪري روايت کي گهڻيءَ حد تائين قبول ڪيو ويو، جنھن جو نتيجو اهو نڪتو جو هري “دلگير”، شيخ “ياز”، “تنوير” عباسي، وغيرہ جن کي ترقي پسند جماعت ۾ شامل ڪيو وڃي ٿو، انھن ۾ ڪنھن بہ قسم جي انتھاپسنديءَ جو شائبو نٿو ملي. “اياز” پڻ روايت جو سھارو وٺي، مواد جي لحاظ کان ڪجهہ نوان تجربا پيش ڪيا آهن؛ تڏهن بہ سندس لاڙو قدامت ڏانھن زيادہ آهي. هري “دلگير” پنھنجي استاد “بيوس” جي نقش قدم تي هلڻ جي ڪوشش ڪئي آهي ۽ شعر ۾ ڪجهہ “جديد موضوع” پيش ڪيا آهن؛ ليڪن نارائڻ “شيام” سنڌي شاعريءَ ۾ هڪ خوشگوار فضا قائم ڪئي آهي، جنھن مغربي تھذيب کان متاثر ٿي ڪجهہ نوان تجربا ڪيا آهن. مغربي تھذيب جي زير اثر، ادب کي زندگيءَ جي ويجهو آڻڻ جي ڪوشش ڪئي ويئي. تنھن ڪري هر اها تخليق ترقي پسند آهي، جنھن جو تعلق انسان جي زندگيءَ جي ڪنھن بہ صحتمند پھلوءَ سان آهي، ۽ جا ڪنھن سماجي مسئلي جي حامل آهي. انھيءَ تحريڪ جي ڪري ادب جو زندگيءَ سان برآھہ راست رشتو قائم ٿي ويو. مطالعي کان وڌيڪ مشاهدي جي قوت کي تيز ڪيو ويو. ترقي پسند ادب بذات خود هڪ جدا، وسيع ۽ وضاحت طلب موضوع آهي، جنھن سان سرِ دست منھنجي مقالي جو ڪجهہ واسطو آهي. تنھن ڪري وقتن فوقتن هن مقالي جي متن ۾ ڪجهہ نہ ڪجهہ وضاحت ڪرڻ ۾ ايندي. منھنجي موضوع جو تعلق شاعريءَ جي هڪ ترقي پسند صنف سان آهي، جنھن کي سنڌيءَ ۾ “آزاد شاعريءَ” سان موسوم ڪيو ويو آهي.
آزاد شاعري هيئت ۽ مواد جي لحاظ کان جدت پسند رجحانن ۽ زندگيءَ جي جديد لاڙن جي پيداوار آهي، ليڪن سرزمين سنڌ لاءِ هڪ شعري ڳجهارت بنجي پيئي آهي. اها شاعري دراصل يورپ ۽ آمريڪا کان انگلينڊ ۾ آئي، ۽ گذريل صديءَ جي مشھور انگريزي شاعرن منجهس ڪيترائي انوکا تجربا ڪري ان کي هڪ مقبول عام صنف جو درجو ڏنو آهي.
اردو شاعري هلندڙ صديءَ جي چوٿين ڏهاڪي ۾ انھيءَ قسم جي شاعريءَ کان متاثر ٿي ۽ اردو شاعرن منجهس طبع آزمائي ڪئي. گذريل صديءَ ۾ مولانا عبدالحليم “شرر” ۽ اسماعيل ميرٺيءَ بہ اهڙي قسم جي ابتدائي ڪوشش ڪئي. ليڪن سندن ڪوشش ڪامياب چئي نٿي سگهجي. جيئن تہ سنڌي جديد شاعري عمومن اردو شاعريءَ کان متاثر رهي آهي، تنھن ڪري سنڌي شاعري، پنھنجي روايتي دستور موجب، ويھين صديءَ جي پنجين ڏهاڪي ۾، انھيءَ قسم جي صنف جو اثر قبول ڪيو. آزاد شاعريءَ سان گڏ سنڌي شاعريءَ ۾ مختصر نظم جو بہ رواج پيو، جا پڻ بنيادي طور انگريزي صنف آهي. انھيءَ زماني ۾ سانيٽ جو رواج پڻ انگريزيءَ کان اردو جي ذريعي سنڌي شاعري ۾ داخل ٿيو.
سانيٽ تہ سنڌ جي درمياني، پڙهيل ڳڙهيل طبقي جي سمجهہ ۾ جلد اچي ويو. جيتوڻيڪ انھيءَ شاعريءَ ۾ قافيي ۽ بندن جو انتظام هڪ انوکي نموني جو آهي، ليڪن قافيي جي شعبده بازيءَ ۽ مروجہ بحر جي وزن ۽ رڪنن سنڌي ذهن تي قبضو ڪيو. پنھنجي نرالي نظام جي طفيل، اها شاعري بہ اڃا تائين زيادہ مقبول ڪا نہ ٿي سگهي آهي، ۽ سنڌ ۾ هن وقت مون کي سانيٽ جو رواج گهٽ ڏسڻ ۾ اچي ٿو، البت هندستان ۾ ڪڏهن ڪڏهن انھيءَ صنف جون ڪي سھڻيون چيزون ڏسڻ ۾ اچن ٿيون.
سال 1943ع ۾ نارائڻ “شيام”، شيخ “اياز” ۽ مان ڊي جي سنڌ ڪاليج ۾ بي اي پڙهندا هئاسون. “اياز” گيت سان گڏ مختصر نظم بہ لکڻ شروع ڪيو، جا صنف آزاد نظم کان بہ وڌيڪ مشڪل آهي. نارائڻ “شيام” سانيٽ لکڻ شروع ڪيا ۽ راقم الحروف آزاد نظم لکيو. غير مقفيٰ نظم بہ انگريزي شاعريءَ جي هڪ صنف آهي، جنھن ۾ اڄ ڏينھن تائين ڪنھن بہ طبع آزمائي ڪا نہ ڪئي آهي. شيخ “اياز” مختصر نظم جي مشق سبب، آسانيءَ سان بيت جي صنف تي حاوي ٿي سگهيو، سندس هيٺيون شعر “مختصر نظم” جو نمونو آهي:
چنڊ جي ڀرون تي ڀير،
ڄڻ صدين جي سوچ جا گهرا نشان،
هيءَ ستارن ۾ جلڻ جاڳڻ جي هير،
ڄڻ تہ آهن روح تنھنجي جا گيان:
نيرا نيرا آسمان!
آزاد شاعريءَ کي هڪ پنھنجو نرالو اسلوب ۽ هڪ انوکي قسم جو مواد آهي، جنھن ۾ سياسي، نفسياتي، فڪري، معاشرتي ۽ معاشي مسئلن جو خام مال موجود آهي، جنھن جو رشتو گهڻو تڻو زندگيءَ جي خارجي معاملات سان وابستہ آهي. بعض اوقات آزاد شاعريءَ ۾ داخلي ڪيفيت جا بہ نقش نگار اڀري اچن ٿا جيئن تہ:
ڪجهہ سرءُ جي شام ۾ سوچان سڙان، لوچان لھان،
ڪنھن پکيئڙي جي مثال،
صبح سانجهيءَ ٿو رهان،
داڻي پاڻيءَ جي پٺيان. (اياز)
مندرجہ: ذيل شعر ۾جنسي قدرن جي باوجود هڪ پاڪيزہ تصور موجود آهي:
وري منتظر هي رهن ٿيون نگاهون،
اڏامي وئي ننڊ نيڻن منجهان،
جڏهن ياد تنھنجي ٿي مون کي ستائي،
۽ مون کي روئاري،
ٺٺوليون ڪري ٿو لڪي چنڊ مون تي،
ٿڌي هير ٿي دل جا جذبا اٿاري،
۽ ٿو جوش جاڳي. (راز)
انھيءَ ڪري آزاد شاعري، هيئت ۽ موضوع جي لحاظ سان اسان جي روايتي رائج شاعريءَ جي لازمي ۽ بنيادي اصولن کان بلڪل بي نياز آهي. اهو ئي سبب آهي جو هن طرز سخن کي اسان جي سرزمين تي اڃا تائين اجنبي ۽ غير مانوس سمجهيو وڃي ٿو، ۽ اها شاعري ڪن بزرگن ۽ سيکڙاٽ اديبن لاءِ هڪ مضحڪہ خيز چيز بنجي پيئي آهي.
هيئت جي مختلف ردبدل جي علاوہ مواد جي فني ۽ فڪري ترتيب صحيح معنيٰ ۾ آزاد شاعريءَ جي تخليق جو باعث بنجي ٿي. طبقاتي ڪشمڪش جو هڪ نظر ۾ پيش ڪجي ٿو!
هي تو آواز ٻڌو،
ڪنھن جي آشفتہ سريءَ جو آواز!
آ هلي هيڏي، تون آ منھنجي قريب...
هو ڏٺئي سامھون جو آ قصر بلند،
ڪنھن تونگر جو اهو آھہ محل:
مون کي هن مان ٿي اچي خون جي بوءِ،
جنھن جي بنياد ۾ مزدور جو گوشت،
جنھن ۾ مفلس جو لھو. (راز)
آزاد شاعريءَ ۾ نہ فقط قافيي ۽ رديف جي پابندي کان انحراف آهي پر ان سان گڏ پراڻي اسلوب ۽ فرسودہ مواد کان بغاوت ئي صحيح نموني آزاد شاعريءَ جو فن آهي.
هر ڪنھن زبان جي ادب جي زندگيءَ ۾ هڪڙو اهڙو نازڪ وقت ايندو آهي، جڏهن انھيءَ ادب جو وجود خطري ۾ اچي ويندو آهي. انھيءَ زماني ۾ پراڻا ۽ فرسودہ تاثرات گهٽجڻ لڳندا آهن، ۽ جديد تاثرات جي نشو و نما لاءِ راھہ هموار ٿيندي رهندي آهي؛ ۽ جديد معيار ۽ ترقي پسند قدر پنھنجي انوکي طرز ۽ نرالي ڍنگ سان ڪا اهم جاءِ والارڻ جي ڪوشش ڪندا آهن ۽ اهڙو اسلوب پيش ڪندا آهن، جو جاذب صورت هوندي بہ پڙهندڙ کي متحير ڪري ڇڏي. ڪنھن بہ نئينءَ تحريڪ کي عمل ۾ آڻڻ لاءِ دماغي، روحاني ۽ جذباتي طاقتن جو استعمال ڪرڻ ۾ اچي ٿو. هڪ نئين چيز تخليق ڪرڻ لاءِ اعليٰ صلاحيت جي ضرورت محسوس ٿئي ٿي.
مختلف دورن جي جائزي کان پوءِ معلوم ٿئي ٿو تہ سنڌي ادب ۾ شاعريءَ جي صنف، برصغير هند پاڪ جي ٻين ٻولين جي مقابلي ۾ ڪجهہ تيزيءَ سان بدلجندي رهي آهي. سنڌي شاعريءَ جي ابتدا هندي دوهي جي ٽيڪنڪ سان شروع ٿي آهي. انھيءَ فن جي پيش نظر، سنڌي شاعرن پنھنجي افتاد طبع جي لحاظ کان ڪيترائي نوان تجربا ڪيا آهن، جي تجربا سنڌي شاعرن جي فھم، ۽ شعور جي عظمت جو کليل دليل آهن.
هندي عروض کان پوءِ سنڌي شاعريءَ، فارسي عروض جو اثر قبول ڪري، پنھنجي نقطہ، نظر جي ترجماني ڪئي آهي. ساڳئي نموني آزاد شاعري بہ سنڌي ادب ۾ هڪ قسم جي جدت ۽ تغير آهي، جنھن کي روايتي شاعريءَ کان بغاوت ڪري سڏجي تہ غلط نہ ٿيندو. اسان وٽ روايتي شاعري موجودہ صديءَ جي پھرين چوٿائيءَ کان وٺي ڪجهہ اهڙي بيپرواهي اختيار ڪئي، جو اسان جي قديم ۽ بلند شاعري ساغر و مينا، گل و بلبل ۽ رند و زاهد جي فرسودہ ۽ بي معنيٰ روايتن ۾ اهڙو جڪڙجي ويئي، جو موجودہ دور جي تعليم يافتہ طبقي جي دل ۽ دماغ تي ڪو بہ جمالي ۽ نطرياتي اثر ڪري نہ سگهي. وقت جي تقاضا ڪن ٻين صنفن کي سنڌي ادب سان روشناس ڪرايو، جن جو ذڪر مٿي اچي چڪو آهي، ۽ انھن جي ڪري موضوعن ۾ وسعت پيدا ٿي ۽ نيون چيزون اجاگر ٿيون. آزاد شاعري بحر واري مقرر ترنم کان آزاد آهي. بحر وارو ترنم فطري ترنم کي ختم ڪري ڇڏي ٿو.
رات بدمست ٿي، ڪڪر ڪارا
جهومندا آسمان تي آيا....
چاندنيءَ جو سھاڳ لٽجي ويو:
هيءَ ٻٽي رات!
چنڊ ۽ تارا،
ڪير ڄاڻي، ڇپي ويا ڪيڏانھن؟ (اياز)
“مند آ برسات جي،
اڄ ڪئي ڪڪرن ٿي راند،
۽ ڍڪي ٿي آفتاب
ڪاري بادل جي سياھہ چادرمٿان.” (راز)

مقفيٰ شاعريءَ ۾ فطرتي آواز سان گڏ علم عروض جي بحر جو ميڪانڪي آواز شامل رهي ٿو، جي گڏجي ترنم پيدا ڪن ٿا. پر آزاد شاعري آواز ۽ ساھہ کڄڻ جي فطري ترنم، خيال ۽ احساس جي بيساختہ موسيقيءَ سان هڪ بيتڪلف آهنگ جو وهڪرو پيدا ڪري ٿي. هڪڙو فنڪار، انھن سڀني جزن کي ڪٺو ڪري هڪ اهڙو نغمو پيدا ڪري ٿو، جنھن جي پڙهڻ سان ڪنھن مقرر ۽ معين بحر جو گمان پيدا ٿئي ٿو. جيڪڏهن ذهني تحريڪ ۾ ڪا لغزش پيدا ٿئي تہ اهو نغمو لطف ۽ سرور ڏيڻ بجاءِ بي ڪيف ۽ بدمزي ٿي پوي ٿو. آزاد شاعري هڪ خاص موڊ ۽ هڪ خاص تجربي جي مرهون منت آهي. ڪامياب آزاد شاعريءَ لاءِ آهنگ ۽ نغمگيءَ جو واضح شعور درڪار آهي، جنھن جي جادوگري شاعرانہ صلاحيت تي هڪ سخت پابندي ۽ ضابطو عائد ڪري ٿي، ۽ اها بحر واري ترنم کان آزاد رهي ٿي.
منھنجي دل جهومڻ لڳي،
جهولڻ لڳي ڪل ڪائنات؛
چشمِ دل جي سامھون،
مون ڏٺو،
ديوتائون عرش مان ڄڻ ڦول برسائڻ لڳا. (دلگير)

آزاد شاعريءَ تي آزادي گهٽ ۽ ذميداري زيادہ آهي. جيڪڏهن فني ۽ بنيادي پابندين جو خيال نہ رکيو وڃي تہ فن سان گويا بي انصافي ٿيندي.
آزاد شاعري دراصل آهنگ جي نغمي جو مسئلو آهي. آزاد نظم جي مصرعن جو وزن بحر جي مياڻ ۾ ميو ويندو آهي، ۽ اهو شعر مروجہ بحر ۾ هوندو آهي، جنھن ۾ رڪنن جي تعداد ۾ ڪمي بيشي ۽ تبديل ڪئي ويندي آهي. رڪنن جي ردبدل جي باوجود مصرعن کي پنھنجو “اسپيچ ردم” آهي ۽ هر مصرعي جو پنھنجو آهنگ بہ شاعرانہ ترنم جي خصوصيت بنجي پوي ٿو.
هن ئي ٻنيءَ تي ايندي مون کي سال ڏھہ يارنھن ٿيا
هاري اهو، ساڳي ٻني، سونھين بہ سا،
ساڳيو سرنھن، لم ڀي اها،
مٽ سٽ نہ ڪا:
ليڪن پکي،
هي لات ٿي جنھن جي مٺي،
آهي اهو ساڳيو اڳوڻو ڪينڪي-
هو تہ ويو ڪنھن چيٽ گذريل ساڻ گڏ معدوم ٿي! (شيام)
سٽن جي تعداد بدلجڻ ڪري شعر لاءِ ٺھيل ٺڪيل ٽڪرا ملي وڃن ٿا، جن کي مصرعن جي صورت ۾ کپايو وڃي ٿو. مٿن شعر جو مواد بہ پنھنجو مٽ پاڻ آهي. آزاد شاعري ۾ فقط هيئت جو بدلجڻ ڪا وڏي ڪاميابي ڪا نہ آهي، پر مواد جي فني ۽ فڪري ترتيب، داخلي ۽ خارجي احساسات جي ترجماني ۽ امتزاج، صحيح معنيٰ ۾ آزاد شاعريءَ جي تخليق جو باعث بڻجي ٿو. پراڻي اسلوب ۽ فرسودہ مواد کان بغاوت، صحيح نموني آزاد شاعريءَ جو فن آهي. اهو هڪ تغير آهي ۽ اهڙو تغير ۽ انقلاب ئي زندگيءَ جو دليل آهن.
آزاد شاعري ڪن خاص حقيقتن ۽ ڪنھن خاص نظريہ، حيات ۽ فڪر جي رد عمل کان پوءِ ظاهر ٿي آهي ۽ انھن حالتن کان متاثر ٿي، مٿيون اسلوب پنھنجي اظھار خيال جو جاذب، آسان ۽ موثر ذريعو ڪري تسليم ڪيو ويو آهي ۽ انھيءَ خاص مواد پنھنجي اظھار لاءِ مخصوص اسلوب پيدا ڪيو آهي. اها سڀ جديد ادب جي ڪارفرمائي آهي.
انساني ذهن ۾ ڪيترائي تخيلات پيدا ٿين ٿا. دماغ ۾ مختلف خيال هڪ ٻئي پٺيان ايندا رهن ٿا. اهي لمحاتي ۽ تيز رفتار خيال، انساني دماغ ۾ هڪ هيجان پيدا ڪري مختلف قسم جون تصويرون پيش ڪن ٿا. اهي مختلف خيال هڪ شاعر لاءِ شعر تخليق ڪرڻ جو سامان بنجيو پون. جيتوڻيڪ اهي مختلف خيال هڪ ٻئي سان ظاهري طرح ڪنھن بہ قسم جو لاڳاپو نٿا رکن، پر آخر ۾ مجموعي طرح هڪ واضح ۽ مڪمل تاثر پيدا ڪن ٿا. انھيءَ نموني شعر ڪاميابيءَ جي منزل تي پھچي وڃي ٿو. آزاد شاعري گهڻو ڪري ترڪيبن، تشبيھن ۽ محاورن کان آزاد هوندي آهي ۽ منطقي دليلن کان بي نيازي، آزاد شاعريءَ جي جان آهي. جيڪي ڪجهہ جيئن محسوس ڪبو آهي، تيئن پيش ڪرڻ ۾ ايندو آهي. لمحاتي احساسات کي منطقي معنوي ۽ لفظي ڪسوٽيءَ تي پرکڻ جي ضرورت محسوس نہ ڪئي ويندي آهي. سڌي سنئين خالص شئي ٻڌندڙ جي سامھون پيش ڪبي آهي. جنھن ڪري بعض اوقات اها شاعري مبهم ۽ بي معنيٰ ڏسڻ ۾ ايندي آهي، ليڪن ٻڌندڙ انھيءَ تي سوچڻ لاءِ مجبور ٿيو پوي ۽ ڪوشش ڪري ڪنھن نہ ڪنھن نتيجي تي پھچي وڃي ٿو. انھيءَ مان ظاهر آهي تہ نظم جو آزاد تسلسل ٻڌندڙ جي دل ۽ دماغ تي هڪ مڪمل تاثر ڇڏي ٿو. آزاد تسلسل مان منھنجي مراد آهي تہ شعر جون مختلف ۽ ڇڙوڇڙ تصويرون ٿوري سوچڻ کان پوءِ هڪ واضح تصوير پيش ڪن ٿيون، جنھن مان ڪنھن نقطہ، نظر جو اندازو لڳائي سگهجي ٿو. “اياز” جي هڪ مختصر نظم ۾ مختلف تصويرون هڪ زنجير جون ڄڻ خوبصورت ڪڙيون بڻجي پيون آهن:
هر قدم تي زندگيءَ جو جام زهر،
ڪنھن نئين سقراط جو آ منظر:
هر گهڙيءَ سوري سڏي
ڪنھن نئين منصور کي:
ٿي ٻري شمع حيات،
آ جلڻ جنھن تي پتنگن جي نجات:
ڪوئي عيسيٰ، ڪوئي گوتم، ڪوئي گانڌيءَ جي صفات
زندگيءَ جي سينڌ جو جهومر ٿيو،
جنھن سان جرڪيو حسنِ ذات.
مٿئين مختصر نظم ۾ “اياز” قافيي جو سھارو ورتو آهي، جو آزاد شاعريءَ جي روح جي منافي آهي، ليڪن فلسفيانہ حيثيت سان هڪ وڏي اهميت جو مالڪ آهي. آزاد تسلسل جو هڪ ٻيو مثال پيش ڪجي ٿو:
ڇا ٻڌايان داستانِ زندگي،
زندگي کي ناھہ ڪا پايندگي،
اڄ اسان جي ۽ اوهان جي رات آھہ،
رات ڪيڏي مختصر، ڪيڏي قليل،
غم نصيبن جي مقدر ۾ فقط آھہ و فغان.
بي وسيلن بي سھارن جي مٿان صبح و مسا
ظلم جي تلوار جي هڪ تيز ڌار:
داستانِ غم نہ ڇيڙ،
اي منھنجي جان،
تنھنجي ڀاڪر ۾ ملي مون کي پناھہ! (راز)
مٿئين شعر ۾ هڪ فڪري ماحول جي عڪاسي ڪئي ويئي آهي، جنھن مان فراريت ۽ بيزاريءَ جا عناصر نمايان آهن. “تلوار جي تيز ڌار” وقت نظم منتھا (Climax) تي پھچي وڃي ٿو. ان کانپوءِ يڪدم گريز جي ڪيفيت طاري ٿئي ٿي. محبوب جي ڀاڪر ۾ پناھہ جي تلاش شروع ٿي وڃي ٿي، جنھن ۾ هڪ پاڪ جذبو نمايان آهي.
آزاد شاعريءَ ۾ تشبيھن ۾ نئين روح پيدا ڪرڻ جا بہ ڪيترائي مثال ملن ٿا. “اياز” هن ڏس ۾ ڪيترائي انوکا تجربا ڪيا آهن:
چنڊ جي ڀِرون جا ڀير،
ڄڻ صدين جي سوچ جا گھرا نشان.
مون مٿي چيو آهي تہ آزاد شاعري مواد جي لحاظ کان مختلف موضوعن جي شاعري آهي. هر مسئلي جي نفس مضمون ۾ وسعت پيدا ڪئي وڃي ٿي. معاشري جا ڪيترائي مسئلا جن کي حل ڪرڻ لاءِ هن دور ۾ ڪافي تشويش پيدا ٿي آهي، تنھن جي ترجماني ڪرڻ آزاد شاعريءَ جو مسلڪ بنجي چڪو آهي، جا قوم جي ذهن ۾ هڪ نئون خون پيدا ڪري، سندس تاديبي حيثيت کي بلند بنائڻ جي ڪوشش ڪري ٿي.
آزاد شاعري جيئن روايتي شاعريءَ کان هيئت جي لحاظ سان مختلف آهي، تيئن مضمون جي خيال کان هر اڳينءَ شاعريءَ کان منفرد آهي. هن وٽ پنھنجو نفس مضمون موجود آهي، ۽ ان سان گڏ هڪ انوکو اسلوب بيان.
آزاد شاعريءَ لاءِ جيڪڏهن صرف اهو غور ڪجي تہ هن ۾ قافين جي استعمال کان گريز، اصول جي خلاف مصرعن جي سٽا ۽ ترتيب، رڪنن جي تعداد ۾ تبديلي ڪو وڏو ڪارنامو آهي تہ بلڪل غلط ٿيندو. هن ۾ تہ فقط نئين فڪر ۽ جديد خيال کي اسلوب بيان سان اهڙي نموني هم آهنگ بنائڻو آهي، جنھن سان شاعري جي انفراديت جي ڪا جهلڪ نظر اچي سگهي. اها شاعري پنھنجي ھمہ گير ۽ بلند نظريات جي باوجود اسان جي شاعريءَ ۾ هڪ تجربو آهي، ليڪن ان جو مستقبل شاعرن جي ڪاوش جو محتاج آهي.
اسان جي قديم شاعري، اسان جي ملڪ جي روايتي موسيقيءَ کان فيضياب ٿي آهي، ليڪن گذريل سوا سئو سالن جي شاعريءَ جو مزاج علم عروض تي گهڙيو ويو آهي، جنھن جو فن موسيقي سان ڪو بہ تعلق نہ رهيو آهي، ليڪن ان جي شعريت اسان جي دلين تي ڪافي قبضو ڪيو آهي. آزاد شاعري بہ ساڳئي نموني سنڌي سنگيت جي اثر کان بي نياز آهي، ليڪن منجهس نغمگيءَ جي بجاءَ آواز جي آهنگ جي لطافت موجود آهي، جنھن جي ذريعي احساسات ۽ جديد تصورات جو اظھار ڪري، ٻڌندڙ جي دل و دماغ تي اثرانداز ٿي سگهجي ٿو. شعر ۾ انھيءَ قسم جي دلڪشي وزن جي مرهون منت آهي. وزن جي اهميت کي هر ملڪ جي شاعري ۾ تسليم ڪيو ويو آهي، جنھن جي ذريعي عميق خيالات، بلند احساسات ۽ ذاتي مشاهدات کي متوازن زبان جي صورت ۾ پيش ڪجي ٿو. شاعريءَ ۾ وزن راڳ وانگر دل تي اثر ڪري ٿو، تنھن ڪري وزن شعر جو زيور آهي، ۽ هر شاعريءَ ۾ موجود آهي. وزن جي طفيل ئي آزاد شاعريءَ ۾ آهنگ موجود آهي. جيڪا شاعري مڪمل طرح جذبات ۽ احساسات جي ترجماني ڪري ٿي، اها ئي اعليٰ شاعري چئي سگهجي ٿي.
شاعريءَ کي ٻن وڏن حصن ۾ تقسيم ڪيوويو آهي، جن کي “داخلي” ۽ “خارجي” شاعريءَ جي نالي سڏيو وڃي ٿو. انھن ٻنھي وڏن حصن جون بہ ڪيتريون ئي شاخون آهن. داخلي شاعري ذاتي تجربات ۽ دلي محسوسات تي مبني آهي ۽ گهڻو ڪري عشقيہ شاعري ليکجڻ ۾ اچي ٿي، ۽ جا فڪريه ۽ فلسفيانہ شاعري بہ آهي:
آ اهو مچ سھارو پنھنجو،
فقط بس مچ سھارو پنھنجو:
ڀئو ٿئي ٿو تہ ڪٿي هي بہ وسامي نہ وڃي،
آگ اجهامي نہ وڃي! (اياز)
خارجي شاعريءَ جو انحصار ڪائنات جي مطالعي سان تعلق رکي ٿو، اها شاعري اجتماعي تجربات جي حامل آهي.
رات بي نُور، سياھہ ۽ تاريڪ،
هر جڳھہ ڄڻ آ موت جو سايو؛
ٿي ڪري راھہ، هر تسليم
موت جي اڄ شهنشاهي:
يعني هر واٽ آ بيھوش
۽ فضا آھہ خاموش. (راز)
ليڪن ٻنھي حصن جو گهڻو ڪري هڪ ٻئي سان ڳوڙهو رشتو آهي، جنھن ڪري ٻنھي جون حدون هڪٻئي سان ملي وڃن ٿيون. آزاد شاعري، اصولي طرح داخلي ۽ خارجي احساسات ۽ تجربات جو امتزاج آهي، اها آميزش ئي ان جي ڪاميابي آهي. جديد شاعريءَ جي تقاضا بہ اها ئي آهي. “شيام” جي هڪ نظم “پھرين ۽ پوءِ” ۾ اهڙيون تصويرون موجود آهن، جي داخلي ۽ خارجي احساسات جي ترجماني ڪن ٿيون، جنھن ۾ خلوص بہ آهي ۽ صداقت به.
پھرين پوپٽ جي مِٺي،
سمجهہ تو کي ڪا ذري سڌ ناهي،
منھنجو منھن غنچه سندءِ
پنکڙين ساڻ سٿيل ڪيئن آهي،
هِت مِٺي هُت مٺي، جيئن ڄاڻ پويم،
ڪوئي آهي جو مون کي ٿو چاهي،
۽ پوان لال! ٽڙي.
آزاد شاعري جذبات ۽ تجربات جي اظھار ڪرڻ ۾ گهڻو ڪري تصنع ۽ آورد کان پاڪ آهي ۽ عمومن ان جو دارومدار مواد جي لحاظ کان خلوص تي رهندو آهي. داخلي شاعري گهڻو تڻو بيانيه شاعري هوندي آهي، جنھن ۾ مختلف واقعات جو ذڪر ۽ مختلف مناظر جي عڪاسي هوندي آهي. سماجي ۽ سياسي شعور بيدار ٿيڻ کان پوءِ ڪيترن ئي خارجي اثرن اسان جي دل ۽ دماغ تي اثرانداز ٿي، آزاد شاعريءَ لاءِ مختلف موضوع پيدا ڪيا آهن. آزاد شاعريءَ ۾ جيڪڏهن هڪ طرف قدرت جا منظر پيش ڪيا وڃن ٿا، تہ ٻئي طرف فلسفيانہ خيالات سان گڏ، ڪيترن ئي خارجي پھلوئن جي عڪاسي ڪئي وڃي ٿي، تنھن ڪري نظم ۾ خارجي ۽ داخلي عناصر شامل ٿي وڃن ٿا.
آخر ۾ هيئت ۽ موضوع جي لحاظ کان ڪجهہ مثال پيش ڪري، مقالي کي ختم ٿو ڪريان.
هن جڳ ۾،
هن پاپي جڳ ۾،
جيئڻ آ جنجال:
تنھنجي ياد جو سھارو آهي،
هڪ پل جو موهوم سھارو:
تنھنجي شيرين شيرين ياد،
هڪڙي تلخ حقيقت آهي. (بشير)
جيتوڻيڪ مٿيون شعر بحر جي لحاظ کان گيت جو ترنم، ۽ ٻوليءَ جي خيال کان گيت جو مزاج پيدا ڪري ٿو، مگر منجهس آزاد شاعريءَ جي سٽا موجود آهي، ۽ آزاد نظم جي صورت پيدا ڪئي ويئي آهي. “بشير” جو ٻيو خالص آزاد شاعريءَ جو مثال پيش ڪريان ٿو:
دلِ نادان ٿي چوي،
حسن جا جلوا ٿيا ارزان؛
۽ سر شام فضا ۾پکڙيا
يار جا زلف، جيئن ڪاري گهٽا
جهومي اٿندي آ ڪڏهن مغرب مان!
آزاد شاعريءَ ۾ شمشيرالحيدريءَ ڪافي مشق ڪئي آهي. هيٺين شعر ۾ شاعري گهٽ، ۽ تبليغ زيادہ آهي:
منزل جي مندر جي گهنڊ جو آواز ٻڌو ٿا، اي ساٿيو؟
بس چند قدم منزل آهي،
اڳتي ئي هلي منزل ٿيندي:
هلندا ئي هلو، وڌندا ئي هلو،
تاريڪ فضائن جا سينا،همت جي چراغن سان چيري،
وڌندا ئي هلو،
ڪجهہ عزم سفر کي تيز ڪريو...
شاعر جو ڪم جذبات کي بيدار ڪرڻ آهي ۽ تبليغ ۽ تلقين لاءِ ڪناين ۽ اشارن کي استعمال ڪرڻ جائز ۽ مباح آهي. سندس هيٺيون شعر آزاد نظم جو سھڻو مثال آهي:
ڪو زمانو ٿي ويو،
ظلمتون ۽ روشنيون اينديون رهيون،
دوبدو ٿينديون رهيون:
هر گهڙي هڪ آزمائش،
هر گهڙي هڪ امتحان،
ڪير ڪنھن جو ترجمان!
هيٺين شعر ۾ زندگيءَ تي تنقيد آهي:
ٿي ويو، دوست! هي شب خيز زمانو سارو،
بي بسي پاڻ کي ئي پاڻ پريشان ٿي ڪري،
زندگي موت جو ارمان ٿي ڪري،
بيڪسي پنھنجي جوانيءَ تي ڪري رنج و ملال،
پنھنجي ناڪام محبت جو ٻڌائي احوال. (راز)

سياسي بحران تي هڪ شاعرانہ تبصري جو مثال پيش ڪجي ٿو:

مون تہ سمجهيو هو، منھنجو ملڪ ٿيو آھہ آزاد،
مون تہ سمجهيو هو، هتي کير جون نھرون وهنديون،
مون تہ سمجهيو هو، هتي رقص ڪنديون حور و قصور،
مون تہ سمجهيو هو، هتي عيش جو ٿيندو سامان،
نہ اهو درد مصيبت جو زمانو رهندو،
نہ اهو گردشِ دوران جو فسانو رهندو:
منھنجا محبوب، وطن ٿيو آباد،
منھنجا محبوب، مگر تنگ ٿيو سازِ حيات. (راز)

ناسازگار حالتن کان مرعوب نہ ٿجي، ڇاڪاڻ جو نااميديءَ ۾ ئي اميد جي جهلڪ نظر اچي ٿي:
اي منھنجي جان!، مِٺي، زهرا جبين،
ڇو ٿي تون لڙڪ وهائين ايڏا،
تيرگي وقت گهڻو رهندي ڇا؟
هي سياھہ رات گهڻو رهندي ڇا؟
هو ٻڌين ٿي تون ڀيانڪ آواز،
ڪجهہ بہ ناهي، منھنجي جان! ڪجهہ بہ نہ آھہ.” (راز)
مصطفيٰ جتوئيءَ جي معاشري تي هڪ وڏيءَ چوٽ جو مثال پيش ڪجي ٿو:
چئہ، اي محبوب، بدلبو نہ هي ماحول خراب،
جنھن ۾ انسان کي انسان ٿو پيڙي بيجا،
جنھن ۾ انصاف جي مٽي ٿي ٿئي هر وقت پليد،
بيگناهن تي جتي ظلم و ستم آهي روا،
۽ جتي جرم ۽ غداري آهي حب وطن!
.............................
جواني اسان جي مشقت ۽ محنت ۾ گذري وئي آھہ،
گوارا خدا کي نہ محنت اسان جي رهي آھہ،
ٿئي ٿي شب و روز ذلت اسان جي،
هي انسان جيڪو امانت خدا جي،
ٿو سوچي، ڪنھين جي غريبيءَ تي سوچي.
سڄو هي زمانو فريبِ گلستان،
فريبِ گلستان، فريبِ نظر آھہ:
هلون دور ٻئي،
زمان و مڪان جا هي قصا پراڻا ڇڏي ڏي! (راز)
پنھنجي ماحول جو هو هڪ دلفريب مثال ڏجي ٿو:
چاندني رات جي تارن جون اکيون،
ڌرمسالا ۾ جيئن ڪوئي مسافر، ٿڪجي،
تنگ ڪمري جي هٻس، بوءِ ۾ لڇندي لڇندي،
منگهڻن کي ڳڻي ماريندي، ورائي پاسا،
ذهن تي زور ڏيئي ننڊ کي ڪوٺيندو هجي. (سڳن)

هيٺين شعر ۾ ڪيتريون تصويرون چٽي، شاعر پنھنجي قاريءَ کي سوچڻ لاءِ مجبور ڪيو آهي:
تنھنجي چھري تي لڳي جا گردِ راھہ،
ان جو هر ذرڙو نرالي ڪائنات!
ذري ذري ۾ آهن جڳ جا پساھہ،
ذري ذري ۾ ٿا چمڪن چنڊ ڪئين،
ذرو ذرو آھہ روشن آفتاب. (بردو سنڌي)

ڪيترن دوستن آزاد شاعريءَ کي فقط لفظن جي راند سمجهي طبع آزمائي ڪئي آهي. منجهن شعر چوڻ جي صلاحيت تہ خير ڪا آهي، پر هنن شايد آزاد شاعريءَ کي هڪ آسان صنف سمجهي پنھنجن خيالن جو اظھار ڪيو آهي. هر شاعريءَ لاءِ شعر جي لوازمات جي ڄاڻ نھايت ضروري آهي؛ پر آزاد شاعريءَ لاءِ تہ وڏي محنت ۽ مشقت درڪار آهي ۽ شاعر تي هٿان هڪ وڏي ذميداري عائد ٿئي ٿي. عروضي شاعرن آزاد شاعريءَ کي صنف شاعريءَ کان خارج سمجهي، ان جي پڙهڻ ۽ ٻڌڻ کي بہ ڄڻ ناجائز قرار ڏنو آهي. شايد انھن دوستن موجودہ دور جي شاعرن فيض، نديم، قيوم نظر، يوسف ظفر، سلام ۽ جعفري وغيرہ جي آزاد شاعري ڪا نہ پڙهي آهي، جن کي اردو شاعريءَ ۾ هڪ وڏو مقام حاصل آهي.
هن کان پوءِ مان شاعريءَ متعلق حضرت شاھہ ولي ﷲ رحه جو رايو پيش ڪريان ٿو:
“عرب شاعرن وٽ جيڪڏهن هڪ ڪلمي جو اڌ حصو پھرينءَ مصرع ۾ ۽ اڌ حصو ٻيءَ مصرع ۾ شامل ڪجي تہ ڪا قباحت نہ آهي؛ ليڪن شعراءِ عجم ان کي ناجائز سمجهندا آهن.
“هندن پنھنجي شاعريءَ لاءِ وزن جو بنياد اکرن جي تعداد تي رکيو آهي. هو وزن ۾ حرڪات ۽ سڪنات جو ڪو لحاظ نہ رکندا آهن، ليڪن تڏهن بہ سندن گيت جي ٻڌڻ کان پوءِ لذت حاصل ٿئي ٿي. اسان ڳوٺاڻن جا گيت ٻڌا آهن. انھن گيتن ۾ رديف سان “تخميني موافقت” هوندي آهي. جيڪڏهن ڪنھن ٽڪري ۾ هڪ لفظ گهٽ ۽ ڪنھن ۾ هڪ لفظ وڌيڪ آهي، تہ هو ڳائڻ جي لي ۾ ان ڪمي بيشيءَ کي ٺيڪ ڪندا آهن. هر قوم جي نظم جو هڪ خاص اسلوب هوندو آهي، ۽ سڀ قومون دلڪش آوازن ۽ دلفريب نغمن کان لطف اندوز ٿينديون آهن، ليڪن ڳائڻ جا طريقا ۽ قاعدا مختلف هوندا آهن.
“يونانين ڪجهہ وزن مقرر ڪيا، ۽ نالو رکيائون “مقامات”. اهل هند ڇھہ راڳ ٺاهيا. ديھاتي پنھنجي سليقي ۽ ذوق سان پنھنجي حسن منشا ڪجهہ وزن، راڳڻيون، سر ۽ تال ايجاد ڪري، گيت ڳائيندا ۽ ٻڌائيندا رهيا. انھن اختلافات جي باوجود اسين انھن ۾ “تخميني موافقت” ضرور ڏسون ٿا. عقل جي نظر فقط اجمالي امر تي آهي. قافين ۽ رديفن جي تفصيل سان ان کي ڪو بحث ڪونہ آهي. ذوقِ سليم تہ صرف لطف ۽ حلاوت جو خواهشمند آهي،ان کي بحر طويل ۽ بحر مديد سان ڪو واسطو ڪونھي.”
زير بحث موضوع تي مٿين مقالي پڙهڻ کانپوءِ، هيٺين نتيجي تي پھچجي ٿو تہ آزاد شاعري:
(1)هيئت ۽ مواد جي لحاط کان جديد لاڙن جي پيداوار آهي؛
(2)آزاد شاعري مغربي تھذيب جي مرهونِ منت آهي؛
(3)آزاد شاعري هيئت ۽ مواد جي تشڪيل جي لحاظ کان مختصر نظم، سانيٽ ۽ نظم معريٰ کان مختلف آهي؛
(4)آزاد شاعري سياسي، نفسياتي، فڪري، معاشرتي ۽ معاشي مسئلن جي خام مواد مان پنھنجي صورت تخليق ڪري ٿي؛
(5) آزاد شاعريءَ ۾ داخلي ڪيفيت گهٽ ۽ خارجي ڪيفيت زيادہ اثرانداز رهي ٿي؛
(6)آزاد شاعري گهڻو ڪري داخلي ۽ خارجي ڪيفيات جي امتزاج جو نتيجو آهي؛
(7)آزاد شاعريءَ جو قافيي ۽ رديف جي روايتي پابنديءَ کان انڪار آهي؛
(8) آزاد شاعري بحر واري مقرر ترنم کان آزاد آهي؛
(9) آزاد شاعريءَ کي هڪ فطري ترنم آهي، جنھن ڪري اها هڪ بي تڪلف آهنگ پيدا ڪري ٿي؛
(10) آزاد شاعري ڪنھن نہ ڪنھن هڪ اڌ مروجہ بحرن ۾ هوندي آهي، مختلف مصراعن ۽ رڪنن جي تعداد ۾ ڪمي بيشي ڪئي ويندي آهي؛
(11) رڪنن جي تعداد جي ردبدل جي باوجود، مصرعن ۾ “ردم” قائم رهي ٿو؛
(12) آزاد شاعري مختلف لمحاتي تصويرن جي شاعري آهي، جيڪا مجموعي طرح هڪ واضح ۽ مڪمل تاثر پيدا ڪري ٿي.


(ٽي ماهي مھراڻ 1/ 1964ع تان ورتل)

سنڌي شاعري صدين جي آئيني ۾ (حصو پھريون)

سنڌ جا سڀئي ماڻھو سنڌي ٻولي ڳالھائيندا آهن، بلوچستان ۽ پنجاب ۾ بہ ان ٻولي جو اثر موجود آهي، انھي ٻولي جو رسم الخط عربي آهي ۽ عربي زبان جا سمورا حروف تھجي جا اکر سنڌي ٻولي جي صورتخطيءَ ۾ موجود آهن ۽ ان کانسواءِ نج ۽ سنڌي ٻولي جا اکر بہ شامل آهن، تنھن ڪري سنڌي زبان جي صورتخطي سڀني ٻولين کان وڏي آهي. هر ڪنھن آواز لاءِ اکر آهي، جنھن کي پنھنجو مخصوص آواز آهي، تنھن ڪري سنڌي زبان ۾ هڪ اکر ٻئي اکر جو سھارو نہ وٺندو آهي. اهو ئي سبب آهي تہ سنڌي صورتخطي جا اکر پاڪستان جي ٻين سڀني رائج ٻولين کان وڌيڪ آهن، تنھن ڪري هي ٻولي وڌيڪ جامع ۽ ڳالھائڻ ٻولھائڻ جي معاملي ۾ وڌيڪ مالدار آهي.
سنڌ ۾ ادبي تحريڪ جو تجربو نھايت قديم آهي، پر تاريخي دور ۾ ڳالھہ، پھاڪا، اصطلاح، روايتون، ڏند ڪٿائون، گنان، رزميہ گيت ڏسڻ ۾ اچن ٿا، جن جو بنياد صدري روايتن تي ٻڌل آهي. ڪنھن وقت ۾ مقفہ نثر بہ هوندو هو، جنھن جي آخر ۾ قافيو هوندو هو ۽ ماڻھو انھن جي ٻڌڻ کانپوءِ محظوظ ٿيندا هئا، هينئر مقفہ آزاد شاعري جو نمونو رائج آهي، ان کانسواءِ انھن روايتن تي هندي شاعري جو اثر بہ زائل ڪري نٿو سگهجي. تيرهين چوڏهين صدي عيسوي ڀڳتي تحريڪ جي نفاذ جا اهم سال ليکيا ويندا آهن، جنھن تحريڪ نانڪ، ميرا ٻائي، چيتن ڪبير جھڙا شاعر پيدا ڪيا آهن، جن ﷲ جي وحدانيت جو پيغام پھچايو آهي، تنھن ڪري ڪجهہ هندي اشعار بہ سنڌي ماڻھن جي زبان تي هوندا هئا. سنڌ ۾ تحريري شاعري جو رواج ڪو نہ هو، تنھن ڪري پٽ کي پيءُ وٽان، ڌيءُ کي ماءُ وٽان ڪي سھڻا ٻول ۽ بيت ۽ ڪي مخصوص پھاڪا ۽ اصطلاح ملندا هئا، جي هو ياد ڪري ڇڏيندا هئا ۽ پشتا پشت اهو سلسلو هلندو رهندو هو. دهلاري دهل تي ڏونڪو هڻي سنڌ جي ڳوٺ ڳوٺ ۾ اهي صدري اشعار ڳائيندا هئا، جي ماڻھن کي لطف اندوز بڻائيندا هئا.
سنڌي تحريري شاعري ارغونن جي حڪومت جي دور کان شروع ٿئي ٿي. سورهين صدي ۾ ارغون گهراڻي جي هڪ مشھور عالم ۽ نامور شاعر تحريري شاعري جو بنياد رکيو. هڪ عربي جي عالم ۽ فارسي زبان جي فاضل اوچتو ئي اوچتو سنڌي شاعري ڪئي، سا ڪنھن مقصد کان خالي نہ هوندي. اهو معتبر عالم بکر جي علائقي جو قاضي قاضن هو. افسوس جو محققن کي سندس ست بيت هٿ آيا آهن ۽ اندازو اهو آهي تہ سندس سنڌي اشعار چڱي تعداد ۾ موجود هوندا، جي زماني جي گردش جو شڪار ٿيا هوندا.
سنڌ جي تاريخ جي شروعات کان وٺي سنڌين جا ايرانين سان سياسي ۽ تجارتي لاڳاپا هوندا هئا، تنھن ڪري فارسي ٻولي جو بہ سنڌي ماڻھن سان ڳوڙهو ۽ ويجهو تعلق رهيو آهي، پر ارغونن ۽ مغل گورنرن جي زماني ۾ فارسي سنڌ جي ادب ۾ وڏو حصو ادا ڪيو آهي ۽ عمومن سنڌي نسل جا شاعر فارسي ۾ شعر چوڻ فخر ۽ برتري جي ڳالھہ سمجهندا هئا. انھيءَ دور ۾ فارسي ٻولي ماڻھن جي ڳالھائڻ ٻولھائڻ جو ذريعو بڻجي چڪي هئي. ڪيترائي ٻاهريان عالم ۽ بزرگ ارغونن سان گڏجي آيا، جن فارسي زبان جي سنڌ ۾ ڄڻ هڪ روايت قائم ڪري ڇڏي. ان زماني ۾ عام ماڻھن ۾ سنڌي لوڪ ادب، ڏند ڪٿائن ۽ پيرولين جو قديم رواج بہ هلندو آيو. ماڻھو منجهانئن لطف وٺندا هئا، پر فارسي دفتري زبان جو ڪردار ادا ڪيو.

قاضي قاضن
قاضي قاضن جي زماني ۾ بکر ان وقت سنڌ جو تختگاھہ هو، جتي ڪلاسيڪي فارسي جو رواج هو، مهدوي تحريڪ جو باني سيد ميران محمد جونپوري سمن جي دور حڪومت ۾ سنڌ ۾ آيو، جتي قاضي قاضن سندس خاص معتقد ٿيو: خلافت جو خرقو ڍڪيائين. سمه حڪمران جا خيالات مهدي تحريڪ جي خلاف هئا، تنھن ڪري سيد صاحب سنڌ ۾ وڌيڪ وقت ترسي نہ سگهيو، پر قاضي قاضن سندس تحريڪ کي زور وٺائڻ جي ڪوشش ڪئي ۽ هن عام سنڌين جي سمجهڻ لاءِ سنڌي ۾ بہ شاعري شروع ڪئي، کيس سنڌي شاعري تي عبور حاصل هو، سندس ست بيت ڄڻ سنڌي شاعري ۾ ست نشتر آهن، جن ۾ وحدانيت سان گڏ علم ظاهري ۽ علم باطني جي اپٽار ٿي سگهي ٿي. تذڪيه نفس جي لاءِ ڪيترائي ناياب نڪتا آهن، جي عام ماڻھو جي هدايت لاءِ ڪافي آهن. سنڌي لفظن کي نھايت مھارت سان استعمال ڪيو ويو آهي، جن مان سندس خيالن جو اظھار ٿئي ٿو. انھيءَ شاعري ۾ هن هندي شاعري جي مخصوص ٽيڪنڪ کي استعمال ڪيو آهي، جنھن کي هندي دوهو چيو ويندو آهي ۽ انھيءَ نوع ۽ نموني تي قاضي قاضن سنڌي ڏوهڙي جو باقاعدي بنياد رکيو. قاضي قاضن 1551ع ۾ وفات ڪري ويو، سندس شعر جو نموني هيٺين طور آهي:
سيئي سيل ٿئام، پڙهيام جي پاڻان،
اکر اڳيان اڀري واڳو ٿي وريام.
***
سائر ڏيئي لت، اوچي نيچي ٻوڙئي،
هيڪائي هيڪ ٿيو ويئي سڀ جهت.

حضرت مخدوم نوح
حضرت مخدوم نوح پنھنجي زماني جو وڏو اولياءَ ﷲ ٿي گذريو آهي. هو قاضي قاضن جو ننڍو معاصر هو. سندس خانگاھہ تان ڪيترن عالمن ۽ بزرگن فيض ورتو، ڪڏهن ڪڏهن جذب جي حالت ۾ مخدوم صاحب شعر چوندو هو. سندس مريد ۽ معتقد اهي اشعار ياد ڪري ڇڏيندا هئا. اندازو آهي تہ بزرگ جا ٻيا بہ ڪيترا شعر هوندا پر سندس ولايت انھن تي پردو وجهي ڇڏيو آهي. سندس شاعري جي ٻولي نھايت مٺڙي ۽ رسيلي هوندي هئي، جنھن جي ذريعي هو پنھنجو ماحول بيان ڪري سگهندو هو. سندس خيالات بلڪل اوچا ۽ بامعنيٰ هوندا هئا. هيءُ بزرگ 1590ع ۾ گذاري ويو. سندس بيت جو نمونو قاضي قاضن جي نموني کان ٻئي قسم جو آهي:
سمو بہ ساٿين گڏ، تون لوچج لڄ کي،
هلندي سمي سامھون، تون پڻ ڪيرت ڪج،
تہ تون پڻ ٿئي ڏڍ، سمي جي سوڀ ٿئي.

پير محمد لکوي
پير محمد لکوي بہ ساڳئي زماني جو شاعر آهي، جنھن اسلامي نوعيت جا شعر لکيا آهن. هيءُ بہ قاضي قاضن جو ننڍو معاصر هو. سندس شاعري ۾ پند و نصيحت جا ڪيترائي نڪتا بيان ڪيل آهن، جنھن ۾ شعر کي وڌائڻ لاءِ هن مصنوعي قافيہ استعمال ڪيا آهن، سندس نظم گهڻو ڪري الف اشباع جي قافيہ ۾ چيل آهي، هيءُ بزرگ 1600ع ۾ وفات ڪري ويو.



شاھہ ڪريم
شاھہ ڪريم سنڌ جي شروعاتي شاعرن ۾ هڪ وڏي حيثيت جو مالڪ آهي، تنھن ڪري سنڌي شاعري ۾ سندس درجو انگريزي شاعر چاسر جھڙو سمجهيو وڃي ٿو. هو پنھنجي بزرگ شاعرن وانگر تصوف جو حامي رهيو آهي ۽ هڪ بلند پايہ صوفي شاعر ٿي گذريو آهي. سندس شاعري بلڪل صاف ۽ روشن آهي، جنھن ۾ هم اوست جي مسئلي جي وضاحت آهي. هو شاعري جي ميدان ۾ پنھنجي وڏي شاعر قاضي قاضن جو پوئلڳ آهي. هن قاضي قاضن وانگر صوفي خيالن ۽ هندي ٽيڪنڪ جي تائيد ڪئي آهي، پر ان سان گڏ هن فن ۽ فڪر جي لحاظ کان سنڌي شاعري ۾ هڪ اڳتي قدم وڌايو آهي. سنڌي شعر ۾ هڪ نئين زندگي ۽ تازگي پيدا ڪئي آهي، تنھن ڪري شاھہ ڪريم سنڌي زبان جو پھريون وڏو شاعر آهي، جنھن سنڌي شاعري جي آبياري ڪري هڪ راھہ متعين ڪئي آهي. ڪريم جي ڪلام ۾ سادگي ۽ صفائي، شائستگي ۽ جدت جون انيڪ خوبيون ملن ٿيون. هڪ دل آويز شخصيت ۾ جيتريون وصفون هونديون آهن، سي شاھہ ڪريم ۾ موجود هيون. دينداري، سخن آرائي، صبر و استقلال ۽ خدمت خلق جهڙيون خوبيون سندس ذات ۾ ظاهر هيون. ڪريم جي وڏي خوبي اها هئي جو مشڪل تخيلات کي معمولي لفظن ۾ بيان ڪندو هو، جيڪو شعر هر خاص و عام ماڻھو سمجهي سگهندو هو. شاھہ ڪريم فڪر جي اعتبار کان فارسي شاعرن جي غوشه چيني ڪئي آهي ۽ فارسي تصوف جو اثر شاھہ ڪريم قبول ڪيو آهي. شاھہ ڪريم 1622ع ۾گذاري ويو.
پاڻيائي سر ٻھڙو، جر تي پکي جيئن،
اسان سڄڻ تيئن، رهيو آهي روح ۾.

لطف ﷲ قادري
ٻين سنڌي شاعرن جي سٿ ۾ لطف ﷲ قادري ۽ عثمان احساني مشھور و معروف شاعر ٿي گذريا آهن. ٻنھي کي شاعري جي فن جي ڄاڻ هئي ۽ سندن اسٽائيل سھڻي نموني جي شاعري ليکي ويندي آهي. احساني جو وطن نامون عمدي شاعري جي علامت آهي، جنھن مان پڙهندڙ کي رس ۽ راحت نصيب ٿئي ٿي. انھيءَ زماني کانپوءِ سنڌي ۾ مقامي ماڻھن جي حڪومت شروع ٿئي ٿي ۽ شاعري ۾ بہ ڪجهہ آزاديءَ جي جهلڪ ظاهر ٿئي ٿي، لطف ﷲ قادري جي وفات 1650ع ۾ ٿي.

شاھہ عنايت
شاھہ عنايت سنڌي شاعري جو هڪ ممتاز شاعر ٿي گذريوآهي. شاھہ صاحب جي خانواده جي پيري مريدي جو سلسلو هو. سندس طبيعت جو رجحان تصوف طرف مائل هو. هن شاعريءَ ۾ گهڻو ڪري مقامي ماحول جي ترجماني ڪئي آهي. ٺيٺ سنڌي لفظن ۽ مڪاني تشبيھن سندس شعر کي جاندار بڻايو آهي ۽ هن سنڌي شعر جي ٽيڪنڪ ۾ ڪي دل آويز تبديليون آنديون آهن.
مذهبي معاملات کانسواءِ شاھہ عنايت جي شاعري ۾ تصوف جون باريڪيون موجود آهن، جن کيس تمثيل طور سنڌي لوڪ ڪھاڻين کي بيان ڪرڻ لاءِ آماده ڪيو آهي، جن ۾ حسن و عشق جون پاڪيزہ باريڪيون آهن، جن کي روحاني طور بيان ڪيو ويو آهي. شاھہ عنايت پنھنجي ماحول جو عڪاس هو. جنھن جي ذڪر ڪرڻ ۾ هو سڀ کان اڳرو هوندو هو. سندس ڪلام ۾ ڪٿي ڪٿي عجيب طنزيہ انداز ملي ٿو. شاھہ عنايت 1728ع ۾ وفات ڪري ويو.
گلبدن جون گجريون ارم اوڍيائون
چوٽا تيل ڦليل سين، واسينگ ويڙهيائون
مشڪ محبت پاڻ ۾، لڱين لاتائون
ڪوڏان پوتائون ڪچنان، سيلا سڌيائون
هڙي پر عنايت، چئي راڻو رائيائون
سو موٽي ڪيئن ٻاهون، جو وڃي گل گجر کي گڏيو.

شاھہ لطيف
شاھہ لطيف سنڌ جو سدا حيات شاعر دنيا جي عظيم شاعرن مان هڪڙو آهي. هو سنڌ جو سرتاج شاعر آهي. هو هڪ باوقار ۽ باڪمال شخصيت جو مالڪ هو. سندس دعويٰ هئي تہ سندس بيت آيتون آهن، فقط باريڪ بيني گهرجي. دنيا ۾ هر جڳھہ تي قدرت جون آيتون پکڙيل آهن. انسان کي انھن آيتن کي پڙهي پنھنجي عاقبت سنوارڻ گهرجي، لطيف جي اهڙي دعويٰ سراسر سچي نڪتي. هو هڪ برگزيده درويش هو، جنھن جو شان ۽ مان اعليٰ آهي.
شاھہ صاحب جي دل ۾ هڪ لگن هئي ۽ هن ڪائنات جون آيتون پڙهي پنھنجي ڪلام ۾ آيتون پيش ڪيون آهن. هن نہ فقط سنڌ جو سير ڪيو سنڌ جي ماحول کي جاچيو، ڪمين ۽ ڪاسبين جي زندگيءَ کي پڙهيو پر سنڌ جي ٻاهرين ماحول جي بہ سياحت ڪئي. شاھہ جي ڪلام ۾ اهي خوبيون موجود آهن، جيڪي ڪنھن الھامي شاعر ۾ هجن. شاھہ جي شاعراڻي کستوري جي خوشبوءِ ملڪن کي واسي ڇڏيو آهي. شاھہ جو ڪلام اڪثر ماڻھو خوشي مان ڳائيندا آهن ۽ ڪي جهونگاريندا آهن، ڪي مثال طور پيش ڪندا آهن، تنھن ڪري شاھہ جي فڪر کي سند جي حيثيت حاصل آهي. شاھہ جي ڪلام ۾ سنڌ جي ماحول جي عڪاسي موجود آهي، جنھن ۾ نہ فقط سماجي، پر ديني، معاشي ۽ معاشرتي زندگي جا واضح آثار موجود آهن. شاھہ صاحب ڪائنات جي رنگينين مان پنھنجي مقصد ۽ مطلب جا جوهر ڳولي لڌا آهن. شاھہ صاحب جي ڪلام ۾ خارجيت ۽ داخليت جو هڪجھڙو دخل آهي. شاھہ سنڌي ڪھاڻين کي نئين زندگي بخشي کين زنده جاويد بڻايو. سسئي پنھون، عمر ماري، مومل راڻو شاھہ جا اهڙا سر آهن، جيڪي سنڌ ۾ دلچسپي ۽ دلگذار نموني ڳايا ويندا آهن، جن ۾ رمز بہ آهي راز بہ آهي. شاھہ صاحب 1754ع ۾ گذاري ويو.
ڇاجي ڏنگا ڏير، منھنجو ڏينھن ڏنگو م ٿئي.

عبدالرحيم گرهوڙي
عبدالرحيم گروهوڙي هڪ جيد عالم ۽ صوفي شاعر هوندو هو. هو خواجہ محمد زمان لنواري واري بزرگ جو مريد ۽ معتقد هوندو هو. هن الف اشباع جي نوعيت ۽ ٽيڪنڪ تي گهڻو شعر چيو آهي، جنھن ۾ علم ۽ فضل جون گوناگون خوبيون آهن. حقيقت محمدي جو بيان وضاحت سان ڪيو اٿس. هن شعر ۾ نور ۽ بشر جو بيان نھايت محققانہ نموني ڪيو آهي. مخدوم صاحب ڇند وديا جي ٽيڪنڪ موجب تصوف جي رازن جي وضاحت ڪئي آهي، سندس بيان عارفانہ آهي. پاڻ هڪ بتڪدي جي پوڄارين سان جهاد ڪندي 1778ع ۾شھيد ٿيو.
ارڙهين صدي جي وچ ڌاري ٻيا بہ مشھور ۽ معروف شاعر ٿيا آهن، تن ۾ ڪجهہ مسلمان ۽ ڪجهہ هندو آهن. خليفو نبي بخش ۽ سچل وقت جا برگزيده درويش ٿي گذريا آهن، جن تصوف جي موضوع تي ڪيترائي شعر چيا آهن. هندن ۾ سامي ۽ دلپت وقت جا مشھور شاعر ٿي گذريا آهن، جن ويدانڪ فلسفي جي اپٽار ڪئي آهي.

سچل سرمست
سچل سرمست سنڌ جو بلند پايہ شاعر ٿي گذريو آهي ۽ زندگي جي پوئين حصي ۾ هو جذب ۽ ڪيف جي حالت ۾ رهندو هو. هو سنڌي شاعري ۾ شاھہ لطيف کانپوءِ مکيہ شاعر ڪري ليکيو ويندو آهي. ڪن شرعي عالمن کي هن بزرگ جي شعرن تي اعتراض آهي، جن ۾ هن کليو کلايو منصور حلاج جي پيروي ڪئي آهي. هن جي دعويٰ آهي تہ هو تصوف جي وڏن شاعرن عطار ۽ سنائي جي سٿ مان آهي، جنھن ڪري سندس ڪلام ۾ مستي ۽ جوش موجود آهي، تنھن ڪري کيس سرمست جو لقب مليو آهي. صوفي شاعرن وانگر هن ﷲ جي وحدانيت ۽ ھمہ اوست جو ذڪر ڪيو آهي. هن کي هفت زبان شاعر ڪري تسليم ڪيو ويو آهي. هن سنڌي کانسواءِ ٻين مختلف ٻولين ۾ بہ شعر لکيو آهي، کيس عربي ۽ فارسي زبانن تي مڪمل عبور حاصل آهي. فني لحاظ کان حضرت سچل سرمست ڪافي ۾ وڏي وسعت ۽ گهرائي پيدا ڪئي آهي. سندس ڪلام ۾ مختلف ڪافين جا نمونا آهن، ڪافي جي فن تي هن انيڪ تجربا ڪيا آهن، هو 1829ع ۾ وفات ڪري ويو.
جتي ماڻھن ميڙ آھہ، آءٌ تتي ناهيان،
سي سنباهيان پٺيءَ شاھہ حلاج جي.

دلپت
دلپت هڪ فقير منش قسم جو ماڻھو هو هن ڪيتريون ڪافيون ۽ بيت لکيا آهن، هو هڪ عمدو شاعر هو، جنھن ويداني فلسفي جا ڳوڙها اصول بيان ڪيا آهن،هو سيوهڻ جو ويٺل هو ۽ پوءِ لڏي اچي حيدرآباد ۾ سڪونت اختيار ڪيائين. هن سنڌي زبان کانسواءِ سرائڪي ٻوليءَ ۾ بہ شعر چيو آهي. ازانسواءِ فارسي ۽ هندي زبانن ۾ بہ سندس شعر موجود آهي. هو 1841ع ۾ لاڏاڻو ڪري ويو.

حمل
حمل شاعري جي اعتبار کان سنڌي شعر ۾ هڪ نواڻ ۽ جدت پيدا ڪئي آهي، تنھن ڪري سندس ذڪر وڏن شاعرن جي فهرست ۾ آيو آهي. هو لنواري جي بزرگن جو مريد هو. هن حسن و عشق سان گڏ تصوف جا باريڪ مسئلا بہ پيش ڪيا آهن. هو سنڌي ۽ سرائڪي جو باڪمال شاعر سمجهيو وڃي ٿو.
ڪھہ ڪانگا ڪر بات، اڄ عجيبن اچڻ جي،
اچي ويھہ اکين تي، لنوءَ سٻاجي لات،
ڪانگل تنھنجو وات، مصري سان مٺو ڪيان.

خليفو نبي بخش
خليفو نبي بخش هڪ ممتاز شاعر ٿي گذريو آهي. هن پنھنجي ڪلام ۾ قومي شاعري هڪ دلچسپ انداز ۾ پيش ڪئي آهي. هي پھريون شاعر آهي، جنھن سنڌي قومي شاعري کي بلڪل وضاحت سان بيان ڪيو آهي، تنھن ڪري سنڌ جا موجودہ مشھور قومي شاعر کيس پنھنجو رهبر سمجهندا آهن. ٽالپرن ۽ افغانن جي لڙائي کي خليفي نھايت سليقہ مندي سان پيش ڪيو آهي. خليفو پير صاحب پاڳاري جو مريد هو. سندس وفات 1863ع ۾ ٿي آهي.
ڪونڌ قلعي ڪوڏيا نونڌ نچندا بس
ڇڏي تن ترس، پلٽيوشاھہ پٺاڻ تي.

پير محمد راشد
پير محمد راشد پير ڳوٺ جي درگاھہ جو باني هو. پير صاحب سيد پير محمد بقا جو فرزند هو ۽ خانواھہ راشديہ جو باني هو. هو هڪ باعمل عالم هو. پاڻ باشريعت بزرگ هو، پر سندس طبيعت جو لاڙو تصوف طرف گهڻو ٿو ڏسجي. سندس سنڌي ڪلام، بيتن، ڪافين ۽ مولودن تي مشتمل آهي. سندس فارسي ڪلام بہ موجود آهي، پاڻ فارسي زبان ۾ برک هوندو هو.
وحدت مان ڪثرت ٿي آهي، ڪثرت وحدت ڪل
اندر ٻاهر سپرين، ٻول نہ ٻيءَ ڪنھن ڀل،
هو هنگامو ۽ هل مڙوئي محبوب جو.

ڀائي چين راءِ لنڊ
شڪارپور جي مردم خيز سرزمين تي ڀائي چين راءِ لنڊ پيدا ٿيو. چين راءِ پنھنجي گروءَ جو پوئلڳ ۽ سندس عشق ۾ گم هو. هن کي پنھنجي اڳواڻ سان حد درجي جو پيار هوندو هو. سندس گرو جنھن جو نالو سامي مينگهراج هو سو بھاولپور جو ويٺل هو، تنھن ڪري هن پنھنجي گروءَ جي سامي لفظ کي پنھنجي شاعري لاءِ تخلص ڪري چونڊ ڪيو. هو هڪ ويدانتي شاعر ۽ ويدانت جي فلسفي کي عام ڪرڻ لاءِ پنھنجي شاعري کان تبليغ جو ڪم ورتو. ويدانتي نظريا ڪنھن حد تائين اسلامي نظرين سان ٺهڪي اچن ٿا. پر ڪن ڳالھين ۾ ٻئي هڪ ٻئي جو ضد آهن. هن پنھنجي ڪلام ۾ سنسڪرت ۽ هندي لفظن کان سواءِ عربي ۽ فارسي الفاظ بہ ڪم آندا آهن، تنھن ڪري هن وٽ ڪنھن بہ ٻولي لاءِ تعصب ڪو نہ ٿو ملي، سامي هندو مسلم اتحاد جو زبردست حامي رهيو آهي. نفس جي پاڪائي لاءِ هن پنجن براين کان پاسي رهڻ جي تلقين ڪئي آهي. هن ڪام، ڪروڌ، موھہ، لوڀ ۽ اهنڪار جي خلاف جنگ جوٽي آهي ۽ سندس اعلان آهي تہ جيڪڏهن هڪ بہ برائي انسان ۾ رهندي تہ انسانيت جي درجي تان ڪري پوندو، اخلاق سنوارڻ لاءِ هر انسان کي انھن پنجن براين سان لڙائي ڪرڻي آهي، تنھن ڪري سامي جا سمورا سلوڪ انھن براين کان ڇوٽڪاري جي باري ۾ آهن.
پانئڻ ڀڃي ڇڏ، متان ڄاڻ وجهيئي ڄار ۾،
آهيون اسين جن جا، تنين وٽون اڏ،
پاڻ تنين سان گڏ، نينھن جن جو نانھن سان.


(ماهوار نئين زندگي اپريل، مئي 1977ع تان ورتل)

سنڌي شاعري صدين جي آئيني ۾ (حصو ٻيو)

اردو ادب گهڻي حد تائين صرف ادب برائي ادب تائين محدود رهيو. انھيءَ نظريہ، جي علمبردارن، ادب ۽ فن کي محض تفريح جي لاءِ مخصوص رکيو. اردو غزل جي شڪل صورت، خيال ۽ فڪر هندوستان جي تخيل جو عڪس چئي نٿو سگهجي، ليڪن ان کي جيڪڏهن ايراني تخيل جي پيداوار چئجي تہ بيجا نہ ٿيندو. ايراني ماحول، ايراني مزاج ۽ ايراني رنگ ۽ روپ اردو غزل جي جان آهن. جنھن ۾ ڪنھن بہ قسم جي مقامي رنگ جي بوءِ جو شائبو بہ ڪين آهي، ليڪن سنڌي شاعري گهڻو ڪري ان جي برعڪس آهي. قاضي قاضن جي شاعري کان وٺي، دوهي جي شاعري جي اڄوڪي دور تائين، سنڌي شاعريءَ ۾ جا بجا مقامي جهلڪيون نظر اينديون، جيئن تہ انھي شاعري ۾ هيئت ۽ مواد جي لحاظ کان هنديت کي قبول ڪيو ويو هو، اهڙي طرح مضمون کي مقامي حالات جي پٽاندر هڪ اصولي ۽ فطرتي صورت ڏني وئي. اڳتي هلي سنڌي شاعري، فارسي هيئت ۽ صورت کي قبول ڪيو ۽ ان فن جي اصولن مطابق طبع آزمائي ڪئي. صورت قبول ڪرڻ سان انھيءَ فن کي پنھنجي اظھار خيال لاءِ آله ڪار بڻايو، ليڪن مواد کي پنھنجي اصلي ۽ مقامي صورت ۾ پيش ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي ۽ انھيءَ علم عروض جي شاعري ۾ اڻويھين صدي جي آخري پنجن ڏهاڪن ۽ ويھين صديءَ جي پھرين ٻن ڏهاڪن ۾ مقامي رنگ پنھنجي پوري عروج تي ظاهر ٿيو، غزل ۾ تعزل بہ قائم رهيو، زندگيءَ جي معاملات جون جهلڪيون بہ نظر آيون. ان بعد غزل ڪجهہ غلط سلط ٿيڻ لڳو. اردو جنھن صورت ۽ شڪل، فڪر ۽ تخيل جي لحاظ کان ايراني اثر کي قبول ڪيو هو، ان جو اثر سنڌي شاعريءَ تي پوڻ لڳو ۽ بعض سنڌي شاعرن جو گهڻو ڪري سمورو ڪلام اردو نما فن جو نقل بڻجي پيو.

خليفو گل
خليفي گل جي شاعريءَ جي باري ۾ هن کان اڳ مختلف موضوعن تي بحث ڪيو اٿم. اڄ گل جي شاعريءَ ۾ سماجي زندگيءَ جو جائزو وٺڻو آهي. هر زبان جي شاعريءَ ۾ خوآھہ اها اصلي هجي يا نقلي ان ۾ سماجي زندگيءَ جي جهلڪ نظر ايندي آهي. ڪنھن جاءِ تي ان ۾ ڪافي زور ۽ اثر هوندو آهي ۽ ڪٿي ڪمزور ۽ ضعيف بي جان ڏسڻ ۾ ايندي آهي. وقت جي ماحول جو اثر ڪنھن نہ ڪنھن صورت ۾ ظاهر ٿيڻ جي ڪوشش ڪندو آهي ۽ شاعر ان کي بادل نخواستہ پيش ڪرڻ لاءِ مجبور ٿي ويندو آهي. غزل جي دنيا ۾ بہ اهڙا واقعا سرزد ٿيندا آهن، ليڪن انھن جي طاقت گهٽ هوندي آهي، ڇاڪاڻ جو غزل جي حسن ڪاري زور سان اڀري هڪ نمايان صورت اختيار ڪري ظاهر ٿيندي آهي، سنڌي شاعري جو غزل انھيءَ ڏس ۾ بہ پوئتي پيل ڪين آهي. جيئن تہ منھنجي پيش نظر هن وقت گل جو غزل آهي، ان جي ڪلام مان ڪجهہ اهڙا مثال پيش ڪريان ٿو، جيتوڻيڪ گل جي ثقيل رديفن ۽ نامانوس ۽ دقيق لفظن جي ڪري ڪن دوستن کي گل جو غزل گهٽ پسند ايندو آهي، ليڪن ان جي مواد جي جانداريءَ کان انڪار ڪرڻ گويا حقيقت کان انحراف ڪرڻ آهي
ٿيو سرتيا سنگي ساڄا ڪريو واڄٽ کڙا واڄا
تتا تون چئو ويھي وئا ڏکڙا ورئا سکڙا
خوشي ۽ شاديءَ ملھائڻ لاءِ پنھنجي مقامي سازيندڙن جي خوبين جو ذڪر ڪيو ويو آهي ۽ ان کان پوءِ شرناءِ ۽ آواز انھيءَ ساز جي نالي وٺڻ کان سواءِ انھيءَ جي سر جي آهنگ ۽ لئي جو اشارو ڪيو ويو آهي. انھيءَ نموني شعر ۾ ترنم قائم رکي هڪ خوبي سان حسن پيدا ڪيو ويو آهي. سرناءِ هڪ مقامي ساز آهي، جنھن جو رواج قديم زماني کان وٺي هن ملڪ جي هر ڪنڊ ۽ ڪڙڇ ۾ پکڙيل آهي ۽ خوشي ۽ شاديءَ جو واڄو آهي.
ڪي سوداگر راتو ڏينھان منجهہ وٺڻ وڪڻڻ خراب،
ڪوڙ دنيا جا ڪٿي اي دل، ڪنھن آيا ويا.
مٿئين شعر ۾ روحاني تمثيل کان سواءِ ملڪ جي سوداگرن جي عام خريد و فروخت جو ذڪر ڪيو ويو آهي، جيڪي پنھنجي زندگيءَ جو سمورو وقت ڪوڙ، ڪپت جي خريد فروخت ۾ وڃائين ٿا. هن زماني ۾ زندگي بہ هڪ سودو آهي، جنھن کي وڪڻجي ۽ وٺجي ٿو.
مهتن ۾ ملا پڙهڻ مسئلا
واسين هندو بتن جا ڏيرا.
وقت جي ملن ۽ مولوين جي مصروفيت جو ذڪر ڪيو ويو آهي، جو هو مسجدن ۾ ويھي درس و تدريس ۾ مشغول رهن ٿا. مسجد اسلامي دنيا ۾ هڪ وڏو ادارو ٿي رهيو آهي ۽ ڪيترن ملڪن ۾ يونيورسٽين جي حيثيت اختيار ڪئي آهي. اسان جي ملڪ ۾ بہ بنيادي ابتدائي تعليم جو انحصار بہ مسجدن جي احاطه ۾ پئي رهيو آهي. هتي خليفہ گل، مسلمانن ۽ هندن جي مختلف ڪارڪردگين جو ذڪر ڪري انھن جي ڀيٽ ڪئي آهي. مسلمان مسجدن ۾، عالمن سان فقہ، احاديث ۽ قرآن جي مسئلن تي بحث ڪري رهيا آهن تہ هوڏانھن هندو پنھنجي مذهب موجب ٺڪاڻن ۾ لوبان وغيرہ جي خوشبوءِ سان پنھنجي ديوين ۽ ديوتائن کي واسيندا رهن ٿا.
جي پليتن ڪيا پري پر تان سڏي
پير ڪيا تو پاڪ پاڪيزا نجيب.
خليفہ گل اوليا ﷲ ۽ بزرگن جي روشن ضميري جو ذڪر ڪيو آهي. سنڌ ۾ مقابلتا “پيري مريدي” جو سلسلو ڪجهہ زوردار هلندو رهيو آهي ۽ پير جي معنيٰ ئي گويا روشن ضمير آهي. پير جي صحت ۾ رشد و هدايت کان ڪيترا گهٽ درجي وارا انسان بھره ور ٿي ويا. روحاني صفائي لاءِ هن ملڪ ۾ مرشد جو وڏو حصو آهي، جنھن کي گل پنھنجي شاعريءَ ۾ ظاهر ڪيو آهي، جنھن مان ملڪ جي پيري مريدي جي رواج جو هڪ پس منظر ملي ٿو:
ڪپھہ سٽ ٿيو سٽ ڦري ٿيو ڪپڙ
ڪپڙ مان ٿيا پٽڪا ۽ پير هن پوت.
ڪپھہ جي پوک جو ذڪر ان کان پوءِ ڪپھہ مان سٽ ٺاهڻ ۽ سٽ مان ڪپڙو جوڙڻ ڏيکاري ٿو تہ ملڪ ۾ خام مال موجود آهي ۽ ان کي استعمال ڪرڻ لاءِ ڪاريگر بہ موجود آهن، جيڪي مختلف نمونن جا خوب صورت ڪپڙا تيار ڪن ٿا.
ڇا پيرهن ۽ انگرکو سٿڻ ۽ جتي
محبوب تنھنجا مڙيئي لٽا رنگ لعل سرخ.
مٿئين شعر ۾ وقت جي مقابلي لباس جو ذڪر اچي ٿو، جنھن مان ظاهر ٿيندو تہ مٿيون لباس اسان جي ملڪ جو ڪري ليکيو ويندو هو، جنھن جو عام رواج هو، جو هينئر انگريزي تھذيب جي اثر جي ڪري ڪجهہ گهٽجي ويو آهي ۽ ظاهر آهي تہ گل جي محبوب جو لباس مرداڻو آهي. محبوب جو ذڪر هجڻ فارسي شاعري جي تقليد آهي.
تنھنجو آهيان پير پازي آءٌ پيو تنھنجي پلاند،
رات ڏينھن دک درد دل ۾ وره تنھنجي کان نہ واند.
مرشد سان عقيدت جو ذڪر ڪيو ويو آهي. هن کان اڳ بہ مون ملڪ جي “پيري مريدي” جو ذڪر ڪيو آهي، هي شعر بہ انھيءَ نظريہ، جي هڪ ڪڙي آهي.
وس چرئو ٿا ٿيڻ سکئا سانگي
مال تنجا ڪرين ٽاڙون ٽاڏ.
ملڪ جي جانورن جي خوشي ۽ خوشحالي جو ذڪر ڪيو ويو آهي ۽ چوپائي مال جي تنومندي ۽ خوشحالي جي ڪري ان ملڪ جي ماڻھن جي اجتماعي حالت تي جيڪي اثر پوندو سو ظاهر آهي.
پائي پيرن ۾ گهنگهرو نورا
ڇم ڇم ڇم ڇنن ڪري گهڻگهور.
ڪھڙو نہ سھڻو منظر پيش ڪيو ويو آهي، ڪھڙي دل پسند تشبيھہ آهي تہ خوشي جي موقعي تي جڏهن گهنگهرو ۽ نورا ٻڌي ناچ ڪيو وڃي ٿو تہ ڄڻ آسمان تي ڪارا ڪڪر ڇانئجي وڃن ٿا ۽ انھي ناچ جو آواز ڄڻ ساوڻ جي موسم ۾ برسات جي ڇم ڇم جھڙو دلپسند سريلو آواز بڻجي پوي ٿو.
ڇوڙ مڪڙي بيھہ مَ وٺ رس جوان رڙھہ
هير جي ساڄي لڳي کڻ جلد سڙھہ.
مھراڻ ۾ ٻيڙي وهائڻ لاءِ ميربحر کي هدايت ڪرڻ ۾ آئي آهي ۽ مھراڻ ۾ سلامتي سان ٻيڙي هلائڻ جو طريقو ٻڌايو ويو آهي.
پوٽڙيون مصحف مٿي آهين پوش
پڙهيا قبرن مٿي پيرن جي پڙ.
هن مان ظاهر آهي تہ مٿين شين کي فقط متبرڪ سمجهيو ويو آهي، جنھن ڪري قرآن جي شان ريشمي رومال وڌا وڃن ٿا ۽ پيرن جي قبرن کي ريشمي قيمتي چادرن سان ڍڪيو ٿو وڃي. ليڪن عمل کي نظرانداز ڪيو وٿو وڃي. نہ قرآن جي احڪامن تي عمل ڪيو وڃي ٿو ۽ نہ وري انھن بزرگن جي گذريل زندگي کي پنھنجي زندگي لاءِ “مشعل راھہ” بڻايو ٿو وڃي. هن مان ملڪ جي ماڻھن جي دماغي افزائش جو اندازو لڳائي سگهجي ٿو.

بيدل
بيدل جي ڪلام تي جامع ۽ مڪمل بحث سنڌ جي محقق عالم سيد عبدالحسين شاھہ موسوي “ديوان بيدل” ۾ ڪيو آهي، بھرحال جيڪي منھنجا تاثرات آهن، انھن کي مان پنھنجي طور و طريقي سان پيش ڪريان ٿو. منھنجي موضوع جو واسطو خاص سنڌي شاعريءَ سان آهي، تنھن ڪري مان “بيدل” جي سرائڪي، اردو ۽ فارسي شاعريءَ جي ڪنھن بہ حصي تي بحث نٿو ڪريان.
سنڌ جي سرزمين شروع کان وٺي روحاني شاعريءَ لاءِ زرخيز آهي ۽ سنڌ جي عوام جو ذهني نشو نما اهڙي نموني ٿيو آهي، جو ان هر قدم تي اهڙي نظرياتي شاعريءَ جو استقبال ڪيو آهي، تنھن ڪري اهڙي شاعريءَ گذريل چند صدين ۾ فروغ حاصل ڪيو. ظاهر آهي تہ هندي شاعري جو اثر سنڌ جي طبقي، فني ۽ ذهني طور قبول ڪيو آهي. بيدل بہ پنھنجي عظيم متقدمين جي تقليد ڪئي آهي ۽ سندس شاعري سنڌ جي روحاني شاعريءَ جو آخري باب آهي، جيڪو اهڙي قسم جي شاعري جي مڙني لازمات سان سينگاريل آهي ۽ ان کان پوءِ انھيءَ سلسلي ۾ جيڪا ڪوشش ڪئي وئي آهي، تنھن کي مڪمل ڪاميابي نصيب ڪا نہ ٿي آهي ۽ بعض وقت تہ اهڙي شاعري برائي شاعري ڪئي وئي آهي، جنھن ۾ خلوص ۽ صداقت جو معمولي عنصر بہ نظر ڪين ٿو اچي. اهڙي بي جان ۽ بيسود شاعري محض ماڻھن جي جذبات سان کيڏڻ جي برابر آهي.
سنڌ جو صوفي طبقو هڪ ئي سلسلي ۾ منسلڪ رهيو آهي، تنھن ڪري شروع کان ٺي آخر تائين سندس خلوص ۽ صداقت تي ڪڏهن بہ ڪا انگشت نمائي تہ ٿي سگهي آهي. برعڪس ان جي ايران ۾ ڪنھن زماني صوفي بزرگ بي شمار سلسلن ۽ حصن ۾ ورهائجي ويا هئا تنھن ڪري صوفي لفظ جو وقار ۽ عظمت گهٽجي وئي هئي ۽ صوفي، رياڪار جي معنيٰ ۾ مستعمل ٿيڻ لڳو هو. سنڌ جي قديم شاعري تصنع ۽ تڪلف کان آزاد رهي آهي تنھن ڪري بيدل جي شاعري بہ حقائق جي تصوير آهي، جنھن ۾ ڪٿي بہ مصنوعي منزل نظر نٿي اچي. سنڌي بيت ۽ ڪافي شاعر جي آتم ڪھاڻي آهن، جنھن مان شاعر جي ڪردار،نظريي، جذبات ۽ عظمت جو اندازو لڳائي سگهجي ٿو ۽ اها ئي پاڪيزہ شاعريءَ جي نشاني آهي. بيدل سنڌ جي عظيم شاعر ۽ صوفي بزرگ سچل جو مداح ۽ معتقد آهي. کيس سندس ممدوح جي وطن ۾ عشق جو عجب اسرار نظر اچي ٿو. بيدل جي ڪلام ۾ جذبات جو اظھار ظاهر آهي ۽ سندس آتم ڪھاڻي جو بيان آهي. بيدل جي دل ۽ دماغ تي جيڪا ڪيفيت گذري ٿي ان جي تصوير سندس ڪلام ۾ موجود آهي. روح تي ، جنھن واردات جو اثر ٿئي ٿو، تنھن جو بيان آهي ۽ باطني وجود جي اندر گرفتار ٿي وڃي ٿو. فاضل مولف بيدل جي سنڌي ڪلام کي ستن صنفن ۾ ورهايو آهي. مان معنوي لحاظ کان ۽ فني صورتن جي مدنظر بيدل جي بيت ۽ ڪافي تي، مختصر بحث ڪندس.
اوائلي ۽ قديم سنڌي شاعريءَ تي هندي ٽيڪنيڪ جو زيادہ ۽ هندي جي خيالات جو گهٽ اثر پيو آهي . تصوف جو نظريو اسلام جي سائي هيٺ پليو ۽ اسريو آهي ۽ سنڌي شاعريءَ جو اوائلي دور انھيءَ نظرئي کان متاثر ٿيوآهي. بيدل جي ڪلام ۾ “فلسفو ۽ تصوف” ئي هڪ اهڙو موضوع آهي، جو سندس سموري ڪلام تي ڇانيل آهي. بيدل جي بيتن جي ساخت هندي بحر جي مرهون منت آهي. جيتوڻيڪ عربي ۽ فارسي الفاظ کان ۽ قرآني آيتون ۽ عربي مقولا سندس ڪلام ۾ ڪثرت سان موجود آهن، پر تڏهن بہ ڪن ڪن جاين تي هندي الفاظ ۽ هندي اصطلاح استعمال ڪيا ويا آهن، جنھن ڪري هندي تخيل کي يڪلخت رد ڪري ڇڏڻ درست ڪين ٿيندو، ڪجهہ مثال پيش ڪريان ٿو:
پو ستاسين مسام، پورب سنڌ پنڌ ۾
نانگن جو نعرو، لنگهيو ويو نوکنڊ کون
...................
هم مرين تہ گرو مري، دولھہ مارن دم
ريھيءَ ري دائم، حاضر هن هر هاءِ تي

اسلوب بيان هندي، ۽ لفظن جو آهي، ليڪن معنوي لحاظ کان غور ڪبو تہ موضوع صوفيانو آهي. جنھن کي هندو شاعرن ويدانتي نظريہ، ۾ سمائڻ جي ناڪام ڪوشش ڪئي آهي. اهو ظاهر آهي تہ هندي لفظن اصطلاحن جي استعمال ڪرڻ سببان هندي شاعريءَ جو نقش اڀري اچي ٿو، ليڪن سندس اصليت پنھنجي جاءِ تي قائم آهي. بيدل هڪ صوفي شاعر هو، جنھن اسلامي تصوف جو باريڪ بينيءَ سان مطالعو ڪيو هو ۽ پنھنجن نظرين کي ظاهر ڪرڻ لاءِ شاعري جي صنف کي اختيار ڪيو هو. هن موضوع ۽ اسلوب جي لحاظ کان پنھنجي متقدمين جي تقليد ڪئي هئي ۽ هو اڻويھين صدي جو هڪ ڪامياب شاعر ٿي گذريو آهي ۽ پنھنجي خيال موجب صوفيانہ صحيح نظريات جي عالمن جي ڦلواري جو بيدل آخري گل هو، جنھن جو نعرو ڪيترن صحت مند عناصر تي مبني آهي، جن مان انسان دوستي ۽ فراخ نظري مکيہ عناصر آهن.
ڪافين ۾ ڪن جاين تي بيدل هندي شاعريءَ جو تتبع ڪندي پاڻ کي سنڌي صوفي شاعرن وانگر عورت بڻائي مرد محبوب کي خطاب ڪيو آهي ۽ هندي شاعريءَ وانگر پنھنجو حال، محرم بہ عورت کي ئي بڻايو آهي، ٻہ مثال پيش ڪري ختم ٿو ڪريان:
“پري کان پروڙ هيءَ پرايم جيڏيون”
“ويندس نا تہ مري موٽج دوست مئي جا”

آخوند قاسم
اسان جي شاعريءَ ۾ جديد ۽ قديم صنفون گڏوگڏ هلنديون آيون آهن ۽ انھن جي لاڙن جو پاڻ ۾ قريبي رشتو آهي، تنھن ڪري اهي سنڌي شاعري جي تصوير جا ٻہ رخ آهن ۽ ڪنھن بہ هڪ کي نظرانداز ڪرڻ گريز آهي. البتہ منھنجو هن موضوع ۾ جديد شاعري ڏانھن نسبتن ڪجهہ خاص توجھہ رهندو. خليفي “گل” جي ڪلام سان اسان جي جديد شاعريءَ جي ابتدا ٿئي ٿي ۽ سنڌي ادب جي انقلاب جو دور شروع ٿئي ٿو. تنھن ڪري مون گل جي ڪلام کي واضح ڪرڻ جي حتي الوسع ڪوشش ڪئي آهي، پر منھنجو بحث اڃا ڪجهہ تشنہ ۽ نامڪمل آهي ۽ ڪيترائي سوال منھنجي دماغ ۾ بار بار اڀري رهيا آهن، ليڪن آءٌ جواب ڏيڻ کان قاصر رهجي ويو آهيان. اميد تہ ڪوئي دوست منھنجي نظريات جي مدنظر انھن سوالن کي ذهن ۾ آڻي جوابن هٿ ڪرڻ جي تحقيق ڪندو.
گل کان پوءِ اسان جي جديد شاعريءَ ۾ آخوند قاسم جو نالو اچي ٿو. قاسم جي ديوان جي مطالعي کان پوءِ اهو سمجهيم تہ قاسم جي ڪلام جي هيئت مواد، اسلوب جي مدنظر تمھيدي بحث ڪري پوءِ ڪلام جي خوبين ۽ خامين جو تجزيو پيش ڪريان. قاسم جو ڪلام غزل جي بناوٽ ۽ شڪل ۽ صورت ۾ شايع ٿيو آهي. جنھن لاءِ صوري اعتبار کان صوري لوازم ۽ خصوصيات جي ڄاڻ بہ ضروري آهي.
غزل ۾ هڪ ئي وزن ۽ هڪ ئي قافيہ جا ڪجهہ اشعار ٿيندا آهن. پھرين شعر جون ٻئي مصرعون هم قافيہ هونديون آهن، جنھن کي مطلع چئبو آهي. اشعار جو تعداد ٽن کان پنجآھہ تائين ٿيندو آهي. شعر جي مٿين صنف جذبات، شباب يعني حسن و عشق جي مضامين لاءِ پيدا ڪئي وئي آهي ۽ اهو ئي غزل جو خاص امتياز آهي. ليڪن سنڌي شاعري ۾ جيئن مون خليفي گل جي شاعري تي بحث ڪندي سندس غزل کي ڪيترن ئي موضوعن ۾ تقسيم ڪيو آهي، تنھن ڪري سنڌي شاعريءَ ۾ غزل جو بنياد مختلف مضامين تي تيار ٿيو آهي ۽ اهڙي شروعات جو سهرو خليفي گل جي سر آهي.
سنڌي تذڪرہ نويسن پنھنجي خوش فھم،ي جو ثبوت پيش ڪندي قاسم جي غزل کي مختلف مضامين ۾ تقسيم ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي آهي، ليڪن مون ان ۾ برعڪس راءِ قائم ڪئي آهي ۽ ڪنھن نتيجي پھتو آهيان. قاسم هڪ غزل گو شاعر هو، جنھن جديد صنف شاعري کي پنھنجي اظھار جو ذريعو بڻايو آهي. قاسم قديم صنف شاعري ۾ بہ طبع آزمائي ڪئي آهي، ليڪن اها جديد شاعري جي ڪثير مقدار ڪري دٻجي ويئي آهي. تنھن ڪري آءٌ قاسم جي ديوان جي شاعري متعلق گفتگو ڪندس. قاسم جي شاعري صوري لحاظ کان نج غزل جي شاعري آهي، جنھن ۾ گهڻو تڻو حسن و عشق جو عنصر غالب ۽ ڪارفرما آهي. جنھن ۾ نہ تصوف آهي ۽ نہ ڪا حقيقت نگاري، سيرت نگاري يا منظر نگاري جو بہ فقدان آهي. گهڻو ڪري اخلاقي مضمون کي نظم ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي وئي آهي. جنھن کي انھيءَ دور جو هر سنڌي شاعر پنھنجو اخلاقي فرض سمجهندو هو.
غزل ۾ غنائي شاعري جو غلبو رهندو آهي. حسن و عشق جي داخلي جذبات ۽ قلبي واردات جي بيان ۽ غنا جي رعايت جو خيال ڪيو ويندو آهي. غنائي شاعري انساني فطرت جي جذباتي پھلوئن سان زيادہ تعلق رکي ٿي ۽ سندس پرجوش جذبات ئي طبيعت ۾ تحرڪ پيدا ڪرڻ ۾ معاون ۽ مددگار ثابت ٿين ٿا. لئي ۽ وزن، خيال جي غنائي شاعري جا بنيادي عنصر آهن. قاسم کان اڳ گل جي شاعريءَ ۾ بہ غنا جو عنصر ملي ٿو، ليڪن ڪيترن جاين تي سندس نامانوس متروڪ ۽ ثقيل الفاظ ۽ قافيا غنائيت کي ختم ڪيو ڇڏين ٿا. قاسم انھيءَ ڏس ۾ زيادہ احتياط رکيو آهي ۽ هن زبان، بحر، قافيہ ۽ موضوع کي سليقي سان استعمال ڪري سنڌ کي غزل ۽ غنائي شاعري سان روشناس ڪرايو آهي. جيئن تہ قاسم، گل جو اجتماع ڪيو آهي، تنھن ڪري سندس شعر غزل جي بنيادي خصوصيات کان خالي ڪين آهي، جيتوڻيڪ قاسم سنڌي غزل کي ترقي ڏيارڻ ۾ ناڪام رهيو آهي، ليڪن ايترو اعتراف ضرور ڪبو تہ قاسم غزل کي پنھنجي جاءِ تي رکڻ ۾ ڪاميابي ضرور حاصل ڪئي آهي. قاسم جي غزل ۾ جيتوڻيڪ فڪر گهٽ آهي، پر منجهس سادگي، گهرائي ۽ اثر ضرور آهي، جيڪي غزل جون بنيادي خوبيون آهن. گل جھڙو دماغ قاسم وٽ ڪو نہ هو، جنھن ڪري خيالات، موضوعات ۽ مضامين جو اضافو ڪين ٿيو. قاسم وٽ رسمي مضامين، جيڪي غزل جي شاعريءَ ۾ صدين کان رائج ٿي چڪا هئا، سي موجود آهن، ليڪن تن سان گڏ اهڙا اشعار بہ ملن ٿا، جيڪي ذاتي واردات ۽ واقعات تي مبني آهن. عشق پرستي شوق و وصال، محبوب جي بيوفائي وغيرہ سڀ شامل آهن. ٻئي طرف ڪجهہ عالمانہ ۽ عارفانہ مضامين بہ موجود آهن. الاهي عشق، رسول مقبول سان محبت، شريعت تي عمل جو تاڪيد، گناهن جو اعتراف ۽ توبھہ ۽ معافي جي اميد، علم جو حصول ۽ ڪٿي ڪٿي نغمي ۽ اثبات جي چاشني وغيرہ اهڙي قسم جا مضامين آهن.
قاسم جي مضامين جو ڪافي ذخيرو موجود آهي. سندس شاعريءَ جو گهڻو حصو “شاعرانہ صناعي” جو نمونو آهي، جنھن ۾ جذبات، ڪيفيات ۽ احساسات جو عنصر آهي ۽ ڪاريگريءَ جو حصو زيادہ آهي، جنھن ڪري عروض، فني اصول، صحت زبان جو خيال رکيو ويو آهي، ليڪن تفڪر ۽ تخيل جي گهٽتائي آهي. تنھن ڪري سندس ڪلام ۾ آمد گهٽ ۽ آورد زيادہ ڪار فرما آهي ۽ سندس شعري آرٽ بلڪل سڌو سادو آهي. قاسم جو معاشرتي ۽ معاشي ماحول سازگار هو، جنھن ڪري سندس طبيعت سوز گداز کان آزاد هئي، مٿس سياسي انقلاب جو اثر بہ خير ڪي ڏسجي ٿو.
عشق ۽ عاشقي جي ڪيفيات ۽ واردات جو جائزو هيٺين چند منتخب اشعار مان وٺي سگهجي ٿو. انھيءَ جائزي کان پوءِ اسان سندس عشقيہ شاعري جي باري ۾ ڪا راءِ قائم ڪري سگهون:
جي امانت عشق جي آڻين بجا
حشر ۾ تن تي نہ هوندو ڪو عذاب.
مٿين شعر ۾ ڪھڙي نہ سادگي آهي ۽ حقيقت جو اظھار بيساختہ ڪيل ٿو ڏسجي. ڪٿي بہ تصنع جو شائبو نٿو ملي. شعر جي پاڪيزگي کان انڪار نٿو ڪري سگهجي. فيصلي جو قطعي طور انڪشاف شاعر جي مستحڪم آزادي جي عڪاسي ڪري ٿو.
ڪو سندئي محب مور ناهي مٽ
چآھہ وارا ڪرين هزارين چٽ.
محبوب جي تعريف مختلف لفظن ۾ ڪئي وئي آهي. مصرع ثاني ۾ محبوب جي حسن جي بيان سان گڏ سندن ڪارڪردگي جو ذڪر شگفتہ پيرايي ۾ ڪيل آهي.
هيج سان هلجي يگاني يار وٽ
دوست دلبر دل گهري دلدار وٽ
دل جي ڪيفيت جو اظھار آهي. اسلوب بيان ۾ ڪنھن بہ قسم جي بناوٽ ڪا نہ آهي. سادگيءَ سان دوست جي خصوصيت جو بيان ۽ قاسم جو هيج سان هلڻ جو انداز ڪھڙو نہ دلنشين نظر اچي ٿو.
نہ ڄاڻن نشو نينھن جو، لاءِ تن
ڪري پُر پيالو پيارڻ عبث.
بي ذوق ۽ بي حس انسان، محبت ۽ عشق جي لذت کان ناآشنا آهي. سندس دل ۾ درد ئي ڪو نہ آهي. اهڙي ماڻھوءَ تي محنت ڪرڻ اجائي آهي.
زلف تنھنجي زهد وارن کان نيو
صبر جو سامان ساري الغياث.
شاعر، زاهدن جي صبر استقلال ڏانھن اشارو ڪندي، محبوب جي زلف رسا جو ذڪر ڪيو آهي. هڪ سادي ۽ صاف پيرايي ۾ ڪنھن وڏي حادثي جو انڪشاف ڪيو آهي.
عرض ڪريان وٽ عجيبن عجز سان
پت پرين پنھنجي نہ پارڻ آهي پاپ.
اظھار بيساختگي، شاعر جي عظمت جي دلالت آهي. عاجزي ۽ انڪساري سان عرض ڪندي بہ قاسم پنھنجي محبوب کي وعده خلافي جي نتيجي کان آگاھہ ڪري ٿو.
ساڻ مون ڪا مھرباني يار ڪج
گوش رک، گوشو ڪنا اغيار ڪج.
صنعت حرفي جي استعمال ڪرڻ سان قاسم پنھنجي شعرن ۾ فصاحت جو روح ڦوڪي ڇڏيو آهي. ننڍي بحر ۾ قاسم وٽ غنائي شاعري جا ڪيترائي خوبصورت مثال موجود آهن.
اوچتو منھنجن اکين مان آب تيئن جاري رهي
جيئن پوي ڪنھن ويل وهندڙ واھہ کي ڪو کاٻ کنڊ.
جدائي جي ڪيفيت جي ردعمل جو اظھار ۽ انھن لاءِ سنڌي تشبيھہ گهڙڻ شاعر جي ڪاميابي آهن.
دوست ديرو جڏهن ڪيم دل ۾
تات ان جي لڳيم تمام لذيذ
سادو خيال، سادن لفظن جي ويس ۾ هڪ دلڪش ڪيفيت جو اظھار بڻجي پوي ٿو. قاسم جا چند اشعار تفريح طبع لاءِ پيش ڪريان ٿو.
هل هيئن سان حبيب ڏي هر بار،
ڪم اچين ڪين قاصدائي ڪار.
رات هاتف اهو ڏنم آواز
ناز وارن سندو وڃي ڏس ناز
نہ ڄاڻان يار ملندن يا نہ ملندم
طب تڪرار کان آءٌ ڪيئن ڪريان بس
صبحدم بلبل ڪيا سورن سماع
گل ڇڏي گوندر ويو ويلي وداع
حسن تنھنجي ڪيا ھمہ حيران
محب مشفق مروارون ماڻ
پرت جو پير پاڻ پائين ٿو پوءِ وري محب منھن لڪائين ٿو
پيءُ پيالو پريت جو پريم اڄ گهڻا گهور ساڻ گهائين ٿو.
مندرجہ: بالا اشعار ۾ لفظن جي سادگي ۽ مضامين جي پاڪيزگي شاعر جي اعليٰ ڪردار جي ضمانت آهي، ليڪن چند اشعار مٿين دعويٰ کي ڪن عام دوست حضرات جي نظر ۾ شڪ جو شڪار بڻائين ٿا. جن مان ڪجهہ شعر هيٺ ڏجن ٿا.
منجهہ اندر آيوم غيرت جو غبار
يار کي ويندڙ ڏسي اغيار وٽ
رقيبن سان رکي ٿو رمز توڻي
ڏسڻ ديدار کان آءٌ ڪيئن ڪريان بس
نہ پت آهي پيمان شڪن يار تي
تہ ڪاذب سندس پڻ قسم ٿو ڏسان
قاسم جو يار ڪير هو، ان جي خبر پئجي نٿي، اها بہ خبر نٿي پوي تہ مرد هو يا عورت، جيڪڏهن قاسم فارسي شاعريءَ جو اتباع ڪيو آهي تہ ٿي سگهي ٿو تہ شايد سندس محبوب مذڪر هجي ۽ مٿس هنديت جي اثر ڪري مونث ٿي سگهي ٿو.
ٽين صورت ۾ شاعر جي ذهن ۾ فقط تصوراتي محبوب هجي ۽ قاسم کي بنھہ ڪنھن سان محبت ئي ڪا نہ هجي ۽ هن محبت کي فقط سخن جو موضوع بڻايو هجي.بھرحال مٿين شعر ۾ قاسم جو يار اغيار وٽ وڃي ٿو ۽ قاسم تي غيرت جو غبار غالب ٿي وڃي ٿو پر وري قاسم ساڳئي واقعي جو ٻئي نموني ذڪر ڪري ٿو، سندس محبوب رقيبن سان رمز رکي ٿو ۽ شاعر جي غيرت جو غبار سرد پئجي وڃي ٿو ۽ محبوب جي انھيءَ قدم تي ڪو اعتراض نٿو ڪري ۽ پنھنجي دل جي خواهش جو اظھار ڪري ٿو، جيڪا محبوب جي ديدار لاءِ کيس آماده ڪري رهي آهي ۽ هو ديدار تي ئي قانع رهي ٿو انھيءَ ڪري ئي مٿس ناڪامي ۽ مايوسي جي واردات ئي ڪانہ گذري آهي ۽ هو هر چيز برداشت ڪري ٿو.
آخري شعر ۾ محبوب جي شڪايت ۾ قاسم هڪ قدم اڳتي وڌي ويو آهي، گهڻو ڪري شاعرن پنھنجي محبوب جي وعده شڪني جو ذڪر وقتن فوقتن پئي ڪيو آهي، ليڪن قاسم کي پنھنجي يار جي قسم تي بہ اعتبار ڪين آهي. شايد سندس محبوب ۾ قسم بہ ڪوڙو ثابت ٿيو آهي، منھنجي مٿين جائزي مان معلوم ٿيندو تہ قاسم وٽ فڪر گهٽ آهي، جنھن ڪري مضامين جي بہ گهٽتائي آهي. محبوب جي ذڪر سان گڏ رقيب کي پيدا ڪرڻ هڪ شاعري روايت آهي. ٿي سگهي ٿو تہ قاسم جو محبوب بہ خيالي هجي ۽ رقيب بہ خيالي!
گل اسان جي جديد سنڌي شاعري جو پھريون پٿر رکيو، تنھن ڪري جو جديد شاعريءَ جي تحريڪ جو باني آهي. آخر گل ايئن ڇو ڪيو ۽ هن متقدمين جي ٽيڪنڪ کي يڪلختہ نظر انداز ڇو ڪيو. انھيءَ جا ڪھڙا اسباب هئا. فارسي تہ هن سرزمين تي ايامن کان وٺي رائج هئي فارسي ٽيڪنڪ کان سنڌ جو تعليم يافتہ چڱيءَ طرح واقف هو. اصلوڪي اسلوب بيان ۾ ڪھڙي قيامت هئي. اهي سڀ ڳالھيون تحقيق آهن.
بھرحال آخوند قاسم اهڙي شاعريءَ جي بنياد جو ٻيو پٿر نصب ڪيو ۽ اسان جي شاعريءَ جو موجودہ محل انھيءَ بنياد تي تعمير ڪيو ويو آهي، تنھن ڪري قاسم بہ سنڌي ادب جي هڪ محسن جي حيثيت رکي ٿو. بيان جي سادگي ۽ زبان جي شائستگي، قاسم وٽ زيادہ آهي. قاسم سنڌي ٻوليءَ جي آبياري ڪئي آهي، ليڪن سندس اشعار سندس زندگيءَ جي صحيح تصوير پيش ڪرڻ ۾ ناڪام رهيا آهن.

مصري شاھہ
ڪافيءَ جي صنف جي باري ۾ ڪيتريون ئي روايتون ڏٺيون اٿم. کوجنا ڪندڙن پنھنجي پنھنجي مذاق، مطابق خيال آرايون يا قياس آرائيون ڪيون آهن. ڪنھن ڪافي جي بنياد ۽ ڪافي جي رواج جي باري ۾ بيان ڪندي شيخ لاڏجيو کي نائين صدي هجري ۾ ڪافيءَ جو ڳائڻو ڪري پيش ڪيو ويو آهي. ڪافيءَ کي سنگيت جي صورت ۾ تسليم ڪرڻ تہ پنھنجي جاءِ تي درست آهي، جا قديم صنف موسيقي آهي، ليڪن خبر نٿي پئجي سگهي تہ ڪافي کي مٿين روايت موجب صنف شاعري جي ڪھڙي صورت ۽ ڪھڙي هيئيت هئي.
ٻي روايت ٻن عربي لفظن “ڪفه” ۽ “استڪفوا” تي انحصار رکي ٿي. آخر انھيءَ سنجيدہ، ۽ نج سنڌي صنف شاعري جي نالي تجويز ڪرڻ لاءِ دقيق عربي لفظن جي امداد جي ضرورت، ڇو ۽ ڪيئن محسوس ڪئي وئي؟ جڏهن بيت، ڏوهيڙو، دوهو، وائي، سلوڪ وغيرہ جھڙا نالا ڪافيءَ جي ايجاد ٿيڻ کان اڳ سنڌي شاعريءَ جي مختلف صنفن تي آويزان ٿي چڪا هئا. ڪٿي تہ ڪافي شاعريءَ جي ڪفايت شعاري جي مفھو،م سان منسوب ڪئي وئي آهي. ٻيون بہ گهڻيئي روايتون آهن. آخر ۾ آءٌ تازه ترين روايت جو ذڪر ڪري پنھنجي موضوع جي طرف وڌندس.
روايت آهي تہ ڪافي جي عمارت قافيہ جي سنگ بنياد تي تعمير ڪئي ويئي آهي. قافيو هر سنڌي صنف شاعري جي وجود ۾ اچڻ کان ئي موجود آهي. “قوافي” بہ عربي لفظ آهي، فارسي ۾ مستعار ڪيو ويو. روايت ۾ ڪو اهڙو دليل ۽ ثبوت موجود ڪين آهي، جنھن جي باري اهڙي بيان جي تصديق ڪري سگهجي.
قرشت وارو “ق” ڦري ڪلمن وارو “ڪ” آخر ڇو ٿيو ۽ ڪيئن ٿيو. بھرحال ڪافي، ڪافي آهي ۽ سنڌي مزاج ۽ سنڌي تھذيب و تمدن جي تصوير ۽ آئينو آهي ۽ اها صنف شاعري اسان جو قومي ترانو آهي. اسان جو قومي ورثو ۽ اسان وٽ ثقافتي ۽ قومي امانت آهي، جنھن جو روح ۽ مزاج اسان جي عڪاسي ڪري ٿو. جنھن زمين جي اسان جي بزرگن پنھنجي پگهر ۽ رت سان آبياري ڪئي آهي ۽ انھن جي جسم و جان ۾ خلوص و محبت ۽ سوز و گداز، ايمانداري ۽ پاڪيزگي هئي. اڄ ڪلھہ تہ هر ڪو ڪافي گر ۽ ڪافي نواز آهي.
فني لحاظ کان “ڪافي” وائي جي ارتقائي صورت آهي. راڳ کي رس وٺائڻ لاءِ شاعرن وائي صنف جي صورت تي نوان نوان تجربا ڪري ڪافي وجود ۾ آندي ۽ جڏهن وائيءَ سندن مزاج ۽ تقاضا موجب مڪمل صورت اختيار ڪئي تہ ڪافيءَ جي صنف بنجي پئي.
ميان صاحبڏني فاروقيءَ جي شاعريءَ ۾ ڪافيءَ جي عنوان سان ڪجهہ شعري تخليقون ملن ٿيون. انھيءَ زماني ۾ بلھا شاھہ جي ڪافين جو عروج هو ۽ اهي ڪافيون سنڌ ۾ مقبول ۽ عام طرح رائج هيون ۽ اڄ تائين نھايت شوق سان ٻڌيون ۽ پسند ڪيون وينديون.
بھرحال مون کي سائين مصري شاھہ جي ڪلام جو جائزو پيش ڪرڻو آهي، جنھن ڪافيءَ جي صنف ۾ هيئت جي لحاظ کان ڪيترائي ڪامياب ۽ خوبصورت تجربا ڪيا آهن.
سنڌ جي بزرگ شاعرن ازلي پيغام پھچائڻ جو فرض پاڻ تي هموار ڪيو ۽ مصري شاھہ بہ اهڙن شاعرن جي ڦلواري جو هڪ رنگين ۽ خوشنما گل آهي، تنھن ڪري سندس ڪلام گهڻو تڻو انھيءَ هڪ ئي مرڪزي خيال جي محور تي ڦرندو رهيو آهي، جنھن جي متن ۽ مضمون تي اڳتي هلي بحث ڪندس.
مصري شاھہ جي ڪافين ۾ هڪ پنھنجو انوکو رنگ ۽ ڍنگ نظر اچي ٿو. هيئت جي لحاظ کان هن ڪيترائي خوب صورت تجربا ڪيا آهن. سندس دور علم عروض جي شاعري جو دور هو، ليڪن صوفي شاعرن عمومن ڇند وديا، ٽيڪنڪ کي پنھنجي جذبات ۽ تاثرات جي اظھار لاءِ هڪ موزون ۽ مناسب ذريعو سمجهيو آهي، جيئن تصوف جي اصولن جي بيان ۽ صوفي عقيدي جي تبليغ لاءِ شروع کان وٺي هندي ٽيڪنڪ کي ڪارآمد ۽ موثر وسيلو سمجهيو ويو آهي، تنھن ڪري انھيءَ مڪتبهءِ فڪر جي هر شاعر انھيءَ ٽيڪنڪ ۾ طبع آزمائي پئي ڪئي آهي ۽ سنڌي لفظن کي موزون صورت ڏيڻ لاءِ کين وزن ۾ ماپائڻ لاءِ انھن شاعرن انھيءَ فن سان گڏ فن موسيقي کي وڌيڪ ڪارگر حسب حال ۽ حسب مذاق سمجهيو آهي.
جيتوڻيڪ مصري شاھہ جي شاعري ۾ فارسي لفظن جو هڪ وڏو ذخيرو موجود آهي، جن لاءِ علم عروض جي ڪنھن بہ بحر کي آسانيءَ سان استعمال ڪري سگهجي ها، ليڪن قديم رسم ۽ رواج کان گريز ڪرڻ شاھہ صاحب بہ ناگزير ۽ نامناسب سمجهيو آهي. مصري شاھہ ڪافيءَ جي صنف کي مختلف صورتن ۾ آزمايو آهي. سندس ڪيتريون ڪافيون غزل نما آهن. هن ۾ لب و لھجو ۽ لفظن جو جڙاءُ فارسي ترڪيبن جو استعمال ، محبوب سان روح رهاڻ وغيرہ غزل جي اسلوب ۽ تخيل جي مشابہ آهن، ليڪن مصرعن جي ساخت کين غزل کان مختلف بڻائي ڇڏي ٿي، ڪن ڪافين ۾ تہ سواءِ ٿل جي باقي سموري ڪافي غزل جي لوازمات جي پابند آهي، تنھن ڪري ٿل جي جداگانہ صورت، کيس غزل جي صنف کان ڪجهہ مختلف بڻائي ڇڏي ٿي، ليڪن منجهن تغزل جو روح موجود آهي. سندس ڪنھن ڪافي ۾ ٿل جي مصرع ۾ ٻہ جدا ڪافيه آهن ۽ ٿل کان پوءِ بيت ۾ ٻہ مڪمل مصرعون آهن، جن مان پھرين مصرع ۾ ٻہ ٻہ جدا مختلف قافيا رکيل ۽ ٻي مصرع جي پھرين پد جو قافيو ٿل جي پھرين پد جي قافيہ سان ۽ مصرع جي ٻئي پد جو قافيو ٿل جي ٻئي پد جي ڪافي سان مقفيٰ آهي ۽ ڪنھن ڪافي کي تہ علم عروض جي ننڍڙي بحر تي ٻڌو ويو آهي. ٿل جي صورت هوبھو غزل جي مطلع جي آهي، ليڪن بيتن ۾ مصرعن جي تعداد جو اضافو ۽ قافين جي ترتيب کيس هڪ نظم جي صورت ڏيئي ٿي، پر خيال، فڪر ۽ نظريي جي لحاظ کان نظم جي حلقي ۾ شامل ٿي نٿي سگهي.
گهڻو ڪري ڪافين جي ساخت فن موسيقيءَ جي بنياد تي قائم آهي، جنھن ۾ هندي علم شاعري جو خيال گهٽ رکيو ويو آهي.ڪافين جي دفعي هيٺ مصري شاھہ جا ڪيترائي غزل موجود آهن ۽ اهي سڀ اشعار هم وزن، هم قافيہ ۽ هم رديف آهن. منجهن هڪ خصوصيت بلڪل واضح طور ظاهر آهي، جنھن موجب هڪ شعر جو ٻئي شعر سان ربط قائم ٿي ويو آهي، جيڪا شاعر جي نفسياتي ڪيفيت جي عڪاسي ڪري ٿي. اردو غزل جي اشعار ۾ بي ربطگي ۽ انتشار نظر ايندو. اردو شاعرن، ترقي پسند دور جي شروعات ۾ غزل ۾ باهمي ربط ۽ يڪ رنگي قائم ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي، جنھن جي اثر هيٺ ڪيترائي مسلسل غزل لکيا ويا ليڪن کين ڪاميابي گهٽ نظر ائي ۽ هو وري پنھنجي قديم رسم و رواج ڏانھن واپس وريا، ليڪن سنڌي غزل جي بنيادي شاعرن وٽ اهڙا مثال عام جام آهن، جنھن جي تقليد ۽ تتبع بعض متاخرين بہ ڪيو آهي. مصري شاھہ جي غزل بہ اهڙا مثال موجود آهن. اها جيتوڻيڪ غزل جي ڪاميابي جي ڪا سند تہ ڪا نہ آهي، ليڪن هڪ چيز ضرور آهي، جنھن ۾ خود مختارانہ پنھنجائپ جو عنصر زيادہ غالب آهي ۽ اردو شاعري جي انڌي تقليد نہ آهي.
غزل جي لاءِ چيو ويو آهي تہ ان ۾ بالعموم جذبات کي ئي نظم ڪيو ويندو آهي پر سنڌي شاعرن غزل ۾ هر مضمون کي پنھنجو موضوع بڻايو آهي. پنھنجي ماحول جي پيش نظر “گل” جا ڪيترائي غزل موجود آهن. مصري شاھہ جي غزل ۾ هر قسم جو مضمون موجود آهي، دنيا جي بي ثباتي، انسان جي مجبوري، محبت، فلسفہ، تصوف وغيرہ اهڙا موضوع آهن، جي بلخصوص عشقيہ موضوع کان مختلف آهن. مضمون ڪھڙو بہ هجي، ليڪن اسلوب ۾ تبديلي نہ هجڻ گهرجي . اهڙي تبديلي کي مستحق قرار ڏنو ويو آهي، جن شعرن ۾ اسلوب جي تبديلي ڪئي ويندي آهي ۽ مضمونن جي لحاظ کان خالص غزل جي مخصوص ۽ بنيادي اصولن سان ٺهڪي اچن ٿا، تن کي مون ڪافي جي صنف ۾ شامل ڪيو آهي، ورنہ مصري شاھہ جو ڪلام غزل جو حصو سڀني صنفن جي مقابلي ۾ زيادہ ٿي پوي ها.
مصري شاھہ صاحب جي زماني ۾ ڪيترائي غزل گو شاعر موجود هئا. خليفي “گل” جو ديوان ڇپجي چڪو هو. قاسم، فاضل، گدا وغيرہ غزل جي زمين جي آبياري ڪري رهيا هئا. هندوستان ۾ بہ اردو غزل گو شعراءِ جو رنگين دور هو، جنھن ڪري مصري شاھہ پنھنجي اهڙي ماحول جي اثر کان الڳ رهي نٿي سگهيو ۽ سندس قوت پرواز ۽ قومي جذبات کيس انھيءَ صنف ڏانھن رجوع ٿيڻ لاءِ آماده ڪيو آهي. ڏسڻ ۾اچي ٿو تہ مصري شاھہ صاحب جي چوگرد سنگيت جي فضا بہ قائم هئي. تنھنڪري مصري شاھہ جو ڪلام هيئت ۽ موضوع جي لحاظ کان ڪافي ۽ غزل جو سھڻو امتزاج بڻجي پيو آهي. سندس ڪلام نھايت سنجيدو ۽ وڻندڙ آهي، جنھن ۾ دنيا جي بي ثباتي، خودي ۽ نفس پرستي کان ڪنارہ ڪشي، نڀاڳ جي ننڊ مان سجاڳي، شاعر جي پنھنجي ماڳ ڏانھن روانگي وغيرہ سان گڏ حسن و عشق جون وارداتون، سوزگداز جون حڪايتون، هجر و فراق جون شڪايتون، شراب و ساقي جو ذڪر و اذڪار وغيرہ موجود آهن. مصري شاھہ جو پيغام ته،

ذات نسورو نور، آيو سانگ ڍڪي صورت جو
اهو ئي وحدت الوجود جو پيغام جيڪو سنڌ جي قديم شاعرن جو نظريو رهيو آهي، تنھن کي مصري شاھہ پنھنجي مخصوص انداز ۾ نھايت بيساختگيءَ سان پيش ڪيو آهي. انھيءَ هڪڙي مصرع ۾صوفيانہ عقيدو پوري طرح سمائجي ويو آهي. اهڙي دقيق مسئلي کي عام فھم، لفظن ۾ پوئي، هڪ دلڪش پيرايي ۾ پيش ڪرڻ شاعر جي طبع رسا جو کليل دليل آهي. شاھہ صاحب جو اهو محض قال نہ آهي، پر سندس حال جو آئينو آهي. صوفيائي ڪرام جي تعليم ۽ تلقين جو ٻيو مکيہ نظريو، “عشق ۽ محبت آهي”. عاشقن کي هميشہ هڪڙي ئي تات آهي ۽ انھيءَ پچار ۾ ئي هو بيقرار ۽ بيچين رهن ٿا. جيئن تہ:
“تات جنھن کي طلب تنھنجي جي
سي وريو ڪيئن وسارين ٿو”
جن بہ عاشقن کي طلب جي آرزو آهي ۽ جيڪي طلب جي تات ۾ پاڻ کي وساري ڇڏين ٿا، انھن کي جيڪڏهن محبوب ياد نٿو ڪري يا محبوب منھن موڙي ڇڏي ٿو تہ انھن جي دل جي ڪيفيت ڪھڙي ٿي بڻجي سي فقط اهي ئي سمجهي سگهن ٿا، جيڪي طلب جا طلبگار آهن. معرفتِ نفس، عشق جي ئي ذريعي حاصل ٿي سگهي ٿي.
ڏسي تجليون ٿيا تائب
نيازي نياز جا نائب.
جهلي ڪعبي جا ڪنارا، اچي ساجن ٿيا سلامي
شاعرانہ نزاڪت ۾ حسن بيان جو ڪھڙو اظھار ٿي سگهي ٿو، معنوي حسن بي نظير آهي. هڪ ڳوڙهي خيال کي سليس پيرائي ۾ ادا ڪيو ويو آهي. نہ پڙهڻ ۾ ڏکيائي ۽ نہ ڳائڻ ۾ تڪليف ۽ محنت، جنھن ۾ سلاست سان گڏ نغمگي ۽ نگيني موجود آهي.
عشق اچي چيو احد ﷲ
تون پڙھہ توبہ زارو زاري.
هڪ اهم نڪتي جو سادگي ۽ بيساختگي سان اظھار ڪرڻ شاعر جي عظمت جو دليل آهي. آسان ۽ سادن ۾ لفظن ۾ عشق جي اعلان جو ذڪر آهي، جنھن ۾ هڪ راز جو اچي انڪشاف ڪيو آهي ۽ ان سان گڏ تلقين بہ ڪئي آهي، جنھن ڪري نجات جي راھہ کلندي.
پاڻ سڃاڻي ساجن سڪنديون
سھجن سان تو سڏيون سڏيون
خود شناسي، صوفي عقيدي موجب رياضت جو درجو رکي، جنھن پاڻ کي سڃاتو، تنھن پنھنجي رب کي سڃاتو، جنھن موجب ڪثرت جو پردو هٽي ٿو وڃي ۽ وحدت ئي وحدت نظر اچي ٿي.
هڪ جيڏين سان جيئن هت هيس آءٌ هيڪاندي
تيئن مارن مين موالي ميڙيندو هيءَ ماندي
جانب گذاريم گڏجن، ڏيھہ وڃي سي ڏسنديس
عالم ارواح ۾ روحن جون محبتون، ميل ۽ ملاقاتون هيون، سڀيئي چين ۽ آرام سان زندگي گذاريندا هئا ۽ کين الستي وعدو ياد هو ۽ جڏهن هو وڇڙي ويا تہ هڪ ٻئي سان ملڻ لاءِ بيقرار ٿي پيا. جن سموري زندگي هڪڙيئي وطن ۾ گذاري انھن کي پرديس ۾ ڪھڙو آرام نصيب ٿيندو. هميشہ اها آرزو هوندي اٿن تہ وطن واپس وڃجي.
سچي ميخانہ محبت جي، ملي مئي پي تہ من مخفي
انھيءَ شرطئون ٿئي پڌرو، خلل خواري ختم جنھن جو

غزل گوئي جا عناصر موجود آهن، جيئن تہ غزل جو اصل موضوع عشق ۽ عاشقي جي حرف و حڪايت آهي. جنھن ۾ ڪيترا لوازمات شامل ٿي وڃن ٿا. مئي، ميخانہ، ساقي ۽ جام، خلل ۽ خواري وغيرہ سندس اسباب آهن.
تکائي تيغ تنھنجي جي، هر سو ڪري حملا
ٻڌي هٿ ٿيا اچي حاضر، ڇڏيو شاهن شجاعت کي.
ڄڻ تہ مجاز عشق جي جهلڪ نمودار ٿئي ٿي. اهو ئي فارسي شاعريءَ جو مضمون ۽ اهو ئي اردو شاعري وارو رک رکاءُ، محبوب جو حملو ۽ عاشق جي اڏيءَ تي اچي سر ڏيڻ وارو منظر آهي، جنھن مان غزل جو رنگ ظاهر آهي.
سڪ سندي ساقي ڏني، سرڪي سڏي جا سور جي
تنھن مئي محبت موهيا، مقدر مرڻ مانجهين مڃيو.
شاعر جي تخيل جي بلند پروازي جو کليل ثبوت آهي. عام طرح سان ساقيءَ جو جام بي سڌ بڻائي غم غلط ڪري ڇڏيندو آهي، پر هتي ساقيءَ جي سر کي عذاب ٿي رسائي جا عاشق کي حقيقت کان آگاھہ ڪري ٿي، انھيءَ شراب عاشقن کي موت قبول ڪرڻ لاءِ آماده ڪري ڇڏيو. ڏک سھڻ جو عادي ٿيڻ کان آسان ڳالھہ ڪا نہ آهي.
ناز سين لاهيو نقابا، گڏ وڃيو گهونگهٽ ڪڍين
ڪوھہ مٺا مشتاق مارين، ڏيئي نظارا بي سبب.
مضمون عاشقانہ ۽ جذباتي آهي، جنھن کي سادي ۽ سليس ٻوليءَ ۾ ادا ڪيو ويو آهي. جيتوڻيڪ فارسي تخيل آهي ليڪن سنڌي غزل جي ابتدائي شاعريءَ ۾ مستحسن ۽ قابل قبول آهي.
هينئر ڪجهہ منتخب اشعار پيش ڪري هي مضمون ختم ڪريان ٿو: نفس مضمون جي لحاظ کان ذيل اشعار تصوف و عشق و محبت جي محور جي گرد ڦري رهيا آهن، جن ۾ معنيٰ آفريني سان گڏ نازڪ خيالي جون گوناگون رنگينيون پڻ موجود آهن:
سڪ منجھان سجدا ڪريون،ان سرو قد سالار کي
پتنگ وانگر پاڻ ڏيون، گل شمع رنگ رخسار کي
...................
پرھہ تان باکون کنيون اوڳا اڃا آدس اٿيئي
نيڻ کولي ڪر نظر ساٿي سوارا ويا لڏي
...................
هندو مومن هيڪڙو، سڀ ۾ صاحب سير
وحدت ڪثرت وچ ۾
...................
تن ۾ جنھن جو تڪيو، من ۾ ماڳ مڪان
سو ساجن سرت سڄاڻ، سدا آهي ساڻ تو
...................
گيڏيئي جت جبل ۾، هلج ساڻ هينئين
تان تون تاڻج تڪڙي، جا سينيءَ ساھہ ڏيين
جيڪو دم جيين، رڙهڻ راحت ڀانءِ تون

فاضل شاھہ “فاضل”
فاضل شاھہ جي دور تائين، سنڌي غزل جي زندگي قريبن 50 سال کن گذري چڪي هئي. جتيوڻيڪ اسلوب بيان جي لحاظ کان منجهس ترقي ضرور قائم ٿي، ليڪن ان کي ڪا خاطر خواھہ ترقي چئي نٿو سگهجي، اها سندس ارتقائي صورت چئجي تہ بھتر ٿيندو تہ غزل جي هيئت ۽ غزل جي فڪري لوازمات کان سنڌ ۾ ماڻھو ايامن کان وٺي واقف هئا. ڪيترن سنڌي شعراءَ ڪرام، فارسي غزل ۾ طبع آزمائي ڪئي آهي ۽ سندن ڪيترا غزل، اسلوب ۽ هيئت جي لحاظ کان قابل قدر لائق تحسين آهن. سنڌي غزل جي پنجاھہ سالن جي حياتيءَ ۾ غزل جي هيئت ۽ ساخت جي لوازمات کي ڪافي پختگي ۽ تابندگي حاصل ٿي، جو غزل جي ابتدائي شاعرن هر سنگ لاخ زمين کي هموار ڪري منجهس طبع آزمائي ڪئي ۽ سنڌي دويوان مرتب ڪرڻ جي لحاظ کان هر مشڪل ۽ ثقيل رديف ۽ قافيہ کي اوزان جي شڪم پري لاءِ ٺاهڻ، سنوارڻ ۽ سوهڻ جي ڪوسش ڪئي، جا غزل جي صنف جي بنياد کي مستحڪم بڻائڻ جو هڪ نيڪ جذبو ۽ پاڪ ڪوشش هئي، پر زبان ۽ نڀائڻ جي لحاظ کان ڪا غير معمولي ترقي ڏسڻ ۾ ڪا نہ ٿي اچي، ليڪن جذبات جي اظھار ۾ سادگي ۽ صداقت جو انڪار ڪري نٿو سگهجي، جنھن ۾ مقامي رنگ ۽ مڪاني ماحول جي جهلڪ نمايان نظر اچي ٿي. هي غزل جي متقدمين طبقه جو پھريون دور چئجي تہ وڌاءُ ڪين ٿيندو.
سيد فاضل شاھہ جي ڪلام جي مختصر جائزي کان پوءِ انھيءَ دور جي ڦلواڙيءَ جي آخر گل غلام شاھہ گدا جي شاعريءَ تي بحث ڪندس ۽ ان کان پوءِ متقدمين جي ٻئي دور جي غزل گو شاعرن مير سانگي، حافظ، حامد وغيرہ جو ذڪر ڪندس.
سيد فاضل شاھہ، آخوند قاسم جو همعصر هو ۽ سندن شاعري ۾ ڪجهہ رابطو آهي، گهڻو ڪري هڪ ئي رنگ ۾ رڱيل آهي. سيد فاضل شاھہ غزل جي زبان کي نرم ۽ سليس بڻائڻ جي ڪوشش ڪئي ۽ گهڻو ڪري ثقيل قافين، سخت ۽ بي جوڙ رديفن کان پرهيز ڪيو آهي. جيڪڏهن فاضل جي ديوان مان ڪجهہ هيڏانھن ڪجهہ هوڏانھن اشعار ڪٺا ڪري پيش ڪجن تہ اهي يقينن محفل جي زينت ۽ اهل ذوق حضرات لاءِ باعث راحت بڻجي سگهن ٿا.
انھيءَ ۾ ڪو شڪ ڪونھي تہ فاضل مرحوم جو زمانو اخلاق ۽ تصوف جي شاعري سان نہ فقط مانوس هو، پر طبيعت جو لاڙو بہ انھيءَ طرف زيادہ راغب هو، ملاحظو ڪندا:
دوستي رک دين سان، جو دم جئين
ديندارن کان نہ ڪر تون الوداع
...................
مرڻا اڳي مرن جي، مرڻو معاف تن کي
جيئرا وتن سدا سي جيئڻا جي جاوداني.
۽ شاعرن جي پنھنجي زندگي بہ بي داغ ۽ سندن ڪردار جي بلندي بہ سندن طبيعت کي زندگيءَ جي اخلاقي ۽ صوفيانہ قدرن ڏانھن زيادہ مائل ڪيو ۽ غزل جي لغوي چاهي اصلاحي معنيٰ جو گهٽ خيال رکيو ويو، جنھن ڪري غزل ۾ تغزل گهٽ ۽ شاعري وڌيڪ نظر اچي ٿي. تنھن هوندي بہ مجاز جي رنگ جي جهلڪ ڪٿي ڪٿي نھايت آب و تاب سان اجاگر ڪئي ويئي آهي.
سيد فاضل جي سنگلاخ ۽ مشڪل زمين ۾ طبع آزمائي قابل تعريف آهي، سندس ڪلام ۾ جيتوڻيڪ ايترو سوز و گداز ڪين آهي، ليڪن سادگي ۽ سلاست موجود آهي. ابھام ڪونھي حقيقت حال جو اظھار آهي، جيتوڻيڪ فاضل مرحوم فارسيءَ جو پرگو شاعر هو. فارسي زبان جي حلاوت کان چڱي طرح آگاھہ هو، پر تڏهن بہ سندس سنڌي ڪلام ۾ رعايت لفظي ۽ تراڪيب جو گهٽ استعمال ڏسڻ ۾ اچي ٿو، جنھن جو سبب معلوم نہ ٿي سگهيو آهي. سندن ديوان ۾ ڪجهہ غزل مسلسل نظر اچن ٿا. جي هڪ ئي مضمون جا حامل آهن. مان هن کان اڳ بہ چيو آهي تہ انھيءَ دور جي شاعرن وٽ غزل جي صنف ۾ انيڪ ۽ مختلف مضامين داخل ٿي ويا آهن. مرحوم فاضل بہ انھيءَ صنف ۾ اچي وڃي ٿو، ليڪن ڪجهہ شعر واردات محبت جي بيان ۾ دلنشين ۽ دلڪش آهن ۽ انھن شعرن جي پيش نظر فاضل سنڌيءَ جو هڪ پختو غزل گو شاعر آهي،ملاحظہ ڪندا
برھہ جي بيمار ڏي ڪارڻ شفا جي
ڪي قريبن جا سنيھا آئيا اڄ.
فاضل جي ذهن ۾ محبوب جي مسيحائي کان سواءِ ٻي ڪا بہ ڳالھہ ڪا نہ ٿي اچي. برھہ جي بيمار جو علاج محبوب جو پيغام آهي، جنھن کانپوءِ شفا حاصل ٿئي ٿي.
مھرباني تون ڪري منھنجي مدائن ڏي م ڏس
جيئن وڻئي تيئن پاڻ تون بالڪل ڀلارا ڀال ڪج.
عاشق کان هميشہ غلطيون سرزد ٿيو وڃن. عاشق ۾ ڪيتريون ئي خاميون ۽ خرابيون آهن، ليڪن محبوب جي وصف، سڀ مدايون معاف ڪري ڀلائن ڪرڻ جي حامي آهي، ڇاڪاڻ جو سندس فطرت جي سرشٽي نيڪ ۽ پاڪيزہ آهي.
سڏي سھڻن ڪيو آواز اوري
هلي عاشق اسان جي عشق ۾ اچ.
انداز بيان جي سادگي ۾ جذبات جي لحاظ کان فاضل هڪ تغزل جو رنگ پيدا ڪيو آهي. محوب جي دعوت جو اظھار نھايت خوش اسلوبي سان پيش ڪيو آهي.
“دلربا دل ڪنان دعا ڪريانءِ
شال هوئين سڄڻ دلشاد”
تغزل جي خوبيءَ کي سھڻي نموني نڀاهيو ويو آهي. ڪنھن بہ رنگ آميزي جي ڪوشش ڪا نہ ويئي آهي.
“قول ڪامل قريب قرب سندو
ساڻ پت ۽ پريت پنھنجو پار”
التجا آهي، عرض آهي، هڪ گذارش آهي، جنھن ۾ عجز ۽ انڪسار آهي ۽ محبوب جي صفتن کي مٺڙي انداز ۾ پيش ڪيو ويو آهي.
“حال هيڻو سندم ڏسي هوشيار
مان ڪا ماڙ مون ڪري منٺار”
ماڙ جي هڪ معمولي لفظ شعر ۾ جان پيدا ڪري ڇڏي آهي. ڪنھن بہ قسم جو تصنع نظر نٿو اچي.
عاشق جو “الست” کان اقرار
ساڻ ساجن عجب ٿيو اظھار.
“الست” جي نظريي جو مجازي رنگ ۾ اظھار ڪري غزل جي روايت قائم رکڻ شاعر جي ذهني نشو و نما جو واضح دليل آهي.
گاھہ بيگاھہ دوست دلبر جي
تهدلئون تات کان ڪريان بس.
“تهدل سان” يار جي يادگيري جو انداز ڪيترو لطيف ۽ دلنشين آهي.
قلب ڪن مشتاق هن مسڪين جو
سربسر ساڄن سندءِ سينگار خوش.
فاضل پنھنجي ڳالھہ کي معمولي طريقي جي بجاءِ واردات قلب جي ڪيفيت جي تصوير پرلطف نموني پيش ڪري ٿو.
عشق عمدو ڏس عجيبن جو امالڪ ڏس ڏنو
پرت مان مون پڙ پيو ساجن سندو سولو سراغ.
عشق جو خلوص ۽ محبت جي ديانتداري ئي محبوب وٽ پھچائڻ جو ذريعو بڻجي ٿو.
پرت وارا پچن پيا پلپل
آتش عشق ۾ اچيو عشاق.
عاشقن جي حالت زار جو سادگيءَ سان بيان ۽ عاشقن جي منزل مقصود جو اظھار ڪيو ويو آهي.
پيو هوت جن جي هلي هنج ۾
قوي تن سندو بخت بيدار ڀاڳ.
محبوب جي ديدار ۽ ملاقات کانپوءِ هڪ عجيب منظر نظر اچي ٿو. هر طرف ڄڻ شهنايون وڄن ٿيون. هر طرف خوشيون ۽ شادمانيون ٿي وڃن ٿيون. عاشق جو بخت نہ فقط جاڳي ٿو، پر هو قائم رهي ڄڻ بقا جي جي درجي تي پھچي ٿو.
تون سڄڻ ساھہ ۾ سمائين ٿو
قلب ۾ قرب کي ڪمائين ٿو.
قلب ۾ قرب کي ڪمائڻ جي ڪيفيت جو اظھار اهڙي سادگي سان پيش ڪرڻ، شاعر جي طمع جو کليل دليل آهي. شاعريءَ جي هڪ سست بحر ۾ معمولي الفاظ استعمال ڪري هڪ رنگيني پيدا ڪرڻ قادر الڪلامي جو ثبوت آهي.
عشق وارن اندر عجيب سندي
عشق ٻاريو اچي وڏو آڙاھہ.
آڙاھہ سان “وڏو” لفظ ڪم آڻي شاعر، قاريءَ جي دماغ کي فورن انھيءَ منظر ڏانھن منتقل ڪري ڇڏيو آهي ۽ هر ڪو پنھنجي اندر ۾ عشق جي آڙاھہ جو سراغ لڳائي ٿو. تپش دل جي اظھار جو سھڻو نموني آهي.
ڪا بہ گردون ۾ پئي گردش
نرت نڪري ويئي نھارڻ جي.
انداز بيان خوش اسلوبيءَ شعر کي معراج تي پھچايو آهي. نھارڻ جي نرت نڪري وڃڻ وارو اظھار بيحد سادگيءَ سان ڪيو ويو آهي. بيساختگيءَ جو ڪمال آهي.
فاضل جي ڪافين ۾ بہ رس ۽ رچاءُ موجود آهي. شاھہ صاحب ڪجهہ رباعيون بہ لکيون آهن، ليڪن طوالت جي خوف کان مان فاضل شاھہ شاھہ جي غزل تي اڪتفا ڪريان ٿو ۽ هديه طور فارسيءَ جا چند اشعار، اهل ذوق حضرات لاءِ پيش ڪريان ٿو:
دير است ڪه از نامه مانيست جوابي
شايد شدہ مقتول بره نامهءِ بره افسوس
...................
من ازلب تشنگي دادم تمنائي لب دريا
ولي از طالع گمرآھہ ره من بر سراب افتد
...................
طرزو طرار آوردو نو، تاروئي و لب آن ماهرو
تصوير رعنا يڪ طرف، تقرير زيبا يڪ طرف
...................
زهي احوال درويشان ڪه گو در عالم ارستان
چون برق ارجلا عرفان پد يد و گآھہ پنھا شد

(ماهور نئين زندگي جنوري، فيبروري، مارچ، مئي، سيپٽمبر 1963ع تان ورتل)

/ سنڌي شاعري صدين جي آئيني ۾ (حصو ٽيون)

(جديد سنڌي شاعري)
مٿئين موضوع تي ڏسڻ کانپوءِ قاريءَ جي دماغ ۾ ڪيترائي سوال پيدا ٿيندا، جن مان ڪي هيٺينءَ ريت ٿي سگهن ٿا: قديم ۽ جديد جو جهڳڙو هڪ پراڻو فسانو آهي ۽ انھيءَ معرڪه آرائي ۾ ڪيترن اديبن ۽ نقادن وقتن فوقتن پنھنجي قوت ۽ حوصلي آهر حصو پڻ ورتو آهي. هونءَ بہ اديبن جون زور آزمايون ۽ ارھہ زورايون هر دور جي هر شاعريءَ ۾ رهنديون آيون آهن ۽ هر اديب پاڻ کي درست ثابت ڪرڻ جي ڪوشش پئي ڪئي آهي ۽ انھن ادبي مسئلن ۽ علمي معاملات تي ٿڌي سيني ويچارڻ جي بجاءِ هر ٻئي کي معتوب ۽ مردود بڻائڻ جو قصد ڪيو آهي. بھرحال مٿئين عنوان جي پيش نظر سنڌي شاعريءَ متعلق هيٺيان سوال ذهن ۾ پرورش وٺن ٿا، جن جي حد بندي ۽ وضاحت ڪرڻ ضروري آهي.
1.قديم سنڌي شاعري ڪھڙي آهي ۽ ان جو ڪھڙو دور رهيو آهي؟
2.قديم شاعريءَ جي ڪھڙي ۽ ڪيتري افاديت رهي آهي ۽ تھذيبي ۽ اخلاقي طرح سندس اهميت ڪھڙي آهي؟
3.جديد شاعري ڪھڙي آهي ۽ سندس ڪھڙي ضرورت آهي؟ جديد شاعري هيئت جو نالو آهي يا فڪر جو؟
4.جديد شاعري معاشري جي لاءِ ڪارگر ثابت ٿي آهي يا ڪنھن خاص نظريہ، يا موضوع جو اظھار آهي؟

قديم سنڌي شاعري
اسان قديم شاعري ان کي چئون ٿا، جنھن جي حيثيت ڪلاسيڪي آهي. اهڙي شاعري پنھنجيءَ جاءِ تي مسلم ۽ مستند آهي؛ ليڪن آهي قديم، ڇاڪاڻ جو سندس تعلق ڪنھن گذريل زماني جي اخلاقي، سماجي ۽ سياسي رجحانات سان وابستہ آهي. لغت جي لحاظ کان يا تنقيدي اصطلاح موجب قديم قديم آهي، جنھن کي جديد سڏي نٿو سگهجي ۽ ساڳئي نموني جديد کي جديد ئي سڏبو. جدت جو واسطو “نئين زندگي” ۽ ان جي روز مرھہ جي معاملن ۽ مسئلن سان ڳنڍيل آهي. قدامت قديم معاشري ۽ روايات جي ترجمان ۽ آئينہ دار آهي، تنھن ڪري سنڌي شاعري ۾ هيئت جي لحاظ کان ڪلاسيڪي ۽ قديم شاعري بيت، وائي ۽ ڪافيءَ وغيرہ جي شاعري تي مشتمل آهي. جيڪڏهن هيئت تي غور ڪجي تہ اها نت نين ڏسڻ ۾ اچي ٿي، ڇاڪاڻ جو ان جو رواج اسان جي ثقافتي زندگيءَ ۾ اڃا تائين ۽ ڪنھن بہ دور ۾ انھيءَ قديم اسلوب کي ترڪ نہ ڪيو ويو آهي ۽ اڄ بہ اها هيئت جديد هيئت جي دوش بدوش سنڌي شاعري جي سرزمين جي آبياري ڪري کيس سرسبز ۽ شاداب ڪري رهي آهي، تنھن ڪري سنڌي شاعريءَ ۾ هيئت چاهي فڪر جي اعتبار کان ڪا بہ قديم شاعري ڪا نہ آهي، جنھن کي قديم جي نالي سان منسوب ڪيو وڃي ٿو. ان کي ڪلاسيڪي شاعري سڏڻ وڌيڪ مناسب آهي. انھيءَ شاعريءَ انساني زندگيءَ جي هر دور ۾ انساني تھذيب ۽ اخلاق جي نشو و نما ۾ مدد ڪئي آهي ۽ پنھنجون ارتقائي منزلون طئي ڪندي موجودہ سائنسي دور جي انساني زندگيءَ جي تقاضائن کي پوري ڪرڻ لاءِ پيش پيش آهي.
ڪلاسيڪي شاعري قاضي قاضن جي زماني کان وٺي اڄوڪي دور تائين انساني مزاج جو تجزيو ڪيو آهي ۽ تھذيب و اخلاق جي ترقيءَ ۽ ترويج ۾ سندس خاص ۽ اهم حصو رهيو آهي.

جديد سنڌي شاعري
جديد شاعري عروضي هيئت ۽ لساني چابڪدستي جي تجربن تي مشتمل آهي، جنھن جو پھريون تجربو خليفي گل ڪيو، ليڪن منجهس ڪلاسيڪي روح پنھنجي پوري آب ۽ تاب سان قائم رهيو. انساني فطرت ۾ نون تجربن ڪرڻ جو هڪ جذبو ۽ شعور موجود رهي ٿو ۽ انسان هر نئين شئي جي نقالي ڪري مٿس طبع آزمائي جي ڪوشش ڪري ٿو. جديد شاعريءَ جي ابتدائي دور ۾ گهڻو ڪري هيئت جا تجربا ڪيا ويا آهن، تنھن ڪري مبهم ۽ مھمل فڪر ۽ خيال جو اثر منجهس تمام گهڻو رهيو آهي. هيئت جي طفيل محور ۽ اوزان کانسواءِ سنڌي شاعريءَ ۾ نيون تشبيھون، نوان اصطلاح، استعارا ۽ محاورا داخل ٿي ويا، جن زبان ۾ چاشني پيدا ڪري کيس مائيدار بڻايو آهي، جنھن ڪري ٻوليءَ ۾ فصاحت ۽ سلامت کانسواءِ صنعت لفظيءَ جي گرم بازاري ڏسڻ ۾ آئي ۽ سنڌي شاعريءَ هڪ نئون روپ اختيار ڪري شاعرانہ فنڪاريءَ جي فضا قائم ڪئي.
شاعري جيڪڏهن پنھنجي فطري قدرن کي ڪن ڌارين رجحانن سان بدلائي ٿي تہ اها پنھنجي مانوس ماحول ۽ مخصوص معاشري کان ٻاهر نڪري هڪ بي معنيٰ چيز بڻجي پوي ٿي پوءِ ڀلي اها قديم سڏي وڃي يا جديد، انھيءَ ڪري هر شاعري جي حسن و قبح کي پرکڻ لاءِ ماحول ۽ معاشري جو جائزو وٺڻ ضروري آهي، موافقت ۽ مطابقت جي پيش نظر ئي سندس افاديت جي تور ۽ ماپ ڪري سگهي.

جديد سنڌي شاعريءَ ٻہ مکيہ دور
بھرحال آءٌ جديد شاعريءَ جي ٻن مکيہ دورن جو مختصر نموني تجزيو ڪريان ٿو. اسان جي ڪلاسيڪي شاعريءَ ۾ حقيقت ۽ واقعيت جا اڪيچار مثال موجود آهن. شاھہ لطيف ۽ سچل سرمست سنڌي معاشري جون گوناگون تصويرون پيش ڪيون آهن. سندن شاعريءَ ۾ انساني جمھوري زندگي روان دوان نظر اچي ٿي. سنڌ جا ٿر بر، چراگاھہ، مارو ۽ مال، هاري ۽ ناري وغيرہ صحيح صورت پيش ڪرڻ سان مٿين شاعرن پنھنجي شاعريءَ ۾ سنڌ جو روح اجاگر ڪيو آهي. ان کانسواءِ فطرت نگاري ۽ منظر ڪشيءَ جا ڪيترا حسين ۽ جاذب نظارا پيش ڪيا آهن. ساڳيائي معاملا ۽ مسئلا، ساڳيون ئي تصويرون ۽ صورتون اڄ بہ سنڌ جي سامھون آهن. بدلجندڙ حالتن پٽاندڙ انھن ۾ ڪميون پيشيون ٿيون آهن ۽ انسان جي سوچڻ جي انداز ۾ ڪنھن قدر تبديلي اچي ويئي آهي. ليڪن بنيادي اقدار پنھنجي جاءِ تي اٽل آهن، جن کان ڪنھن بہ حالت ۾ گلو خلاصي ٿي نٿي سگهي. رحم و انصاف، تھذيب و اخلاق، حسن و عشق، حقيقت ۽ واقعيت، اهڙا جامع ۽ ٺوس قدر آهن، جي سنڌي شاعريءَ جي قديم زماني ۾ بہ موجود هئا، هينئر بہ قائم آهن ۽ آئنده بہ رهندا، فقط اظھار کي دلچسپ، پراثر ۽ حسب حال بڻائڻوآهي ۽ ان کانسواءِ نظرين ۽ رجحانن کي موجودہ حالتن کي سازگار بڻائڻو آهي. آءٌ هميشہ اها دعويٰ ڪندو رهيو آهيان تہ سنڌي شاعري جو خمير بلڪل نرالو آهي ۽ ٻين مشرقي شاعرين کان هڪ علحدي نوعيت جو آهي، تنھن ڪري کيس هڪ منفرد حيثيت حاصل آهي، جنھن تي ڪنھن بہ وقت سندس پاڙيسري ٻولين يعني فارسي، اردو يا هندي جي شاعري مجموعي طرح اثرانداز نہ رهي آهي. حالي ۽ چڪبست جي ڪن نظمن کي جديد رنگ جو حامل سڏيو وڃي ٿو، جنھن ڪري کين اردو ادب ۾ انقلاب جو داعي سمجهيو وڃي ٿو ليڪن اهڙا مثال ۽ افڪار سنڌي شاعريءَ ۾ گهڻو آڳاٽا آهن ۽ اسان جي ڪلاسيڪل شاعرن وٽ جاءِ بجاءِ ٽڙيا پکڙيا پيا آهن.
خليفي گل پراڻن موضوعن کي نئين انداز ۽ نئين سانچي ۾ پيش ڪري سنڌي شاعريءَ ۾ هڪ نئين روايت قائم ڪئي. فڪر ۽ خيال جي اعتبار کان خليفي گل وٽ ڪافي مواد ملي ٿو. جنھن مان سندس بالغ نظريءَ جو اندازو لڳائي سگهجي ٿو. خليفي گل جي شاعريءَ سان سنڌي ادب ۾ هڪ نئون انقلاب آيو ۽ جديد سنڌي شاعريءَ جي سرزمين تي خليفي گل سنگ بنياد رکيو. اسان فقط عروضي شاعريءَ جي هيئت جي اهميت کي نٿا ڏسون پر عروضي شاعريءَ جي ٻين لوازمات تي بہ نظر رکون ٿا، جن کي خليفي گل نھايت سليقہ ۽ خوش اسلوبيءَ سان نباهيو آهي. کانئس اڳ فقط عروضي تڪ بنديءَ جي ڪوشش ڪئي وئي آهي، تنھن ڪري ان کي جديد شاعريءَ جي زمري ۾ شامل ڪري نٿو سگهجي. سنڌي شاعريءَ ۾ گل جي معرفت نوان ماپا ۽ ماڻ رائج ٿي ويا ۽ فارسي لوازم آهستہ آهستہ سنڌي شاعريءَ ۾ داخل ٿيڻ لڳا، جنھن ڪري عروضي اصول ۽ ضوابط مطابق نئينءَ شاعريءَ جو رواج پيو. انھيءَ شاعريءَ ۾ فن ۽ فنڪاري، حسن ۽ حسن ڪاري سان گڏ لفاظي، خيال آرائي، تصنع ۽ تڪلف بہ شامل ٿي ويا، انھن مڙني خوبين ۽ خامين جي امتزاج سان سنڌي جديد شاعريءَ جو آغاز ٿيو. نہ فقط ايترو پر نئين وديسي سامراج پڻ اسان جي شاعريءَ تي اثر ڪيو. سنڌ ۾ حڪومت ۽ حڪمرانن جو مزاج بلڪل انوکو ۽ نئون هو. رعيت حاڪم جي طبيعت کان ناواقف ۽ حاڪم رعايا جي تقاضائن ۽ قدرن کان بي خبر. خليفي گل جي شاعري جو آغاز فرنگي حڪومت جي قائم ٿيڻ وقت ٿيو، تنھن ڪري ايئن چئجي تہ جديد شاعري جي شروعات سنڌ جي جديد سياست سان گڏ ٿي. خليفو گل 1846ع ۾ فوت ٿي ويو ۽ سندس ديوان سنڌي جديد شاعريءَ ۾ بنيادي پٿر جي حيثيت سان ظاهر ٿيو. تنھن ڪري جديد شاعري جو پھريون دور سنڌ جي غلامي جي ڏينھن کان وٺي ملڪ جي آزاديءَ جي تاريخ تائين مقرر ڪجي ٿو ۽ سندس ٻيو دور آزاديءَ کان وٺي نوجوانن جي مسلسل ڪوششن جي نتيجي جو ڦل آهي.
اسان پھريائين جديد شاعري جي پھرين حصي تي مختصر نظر وجهنداسون ۽ ان کانپوءِ ٻئي حصي جو ذڪر ڪنداسون، جنھن جي اهميت ۽ افاديت پھرين حصي کان وڌيڪ محسوس ڪئي وڃي ٿي، جنھن تي گهڻو ڪري ٻيءَ جنگ عظيم کانپوءِ مغربي اديبن جو اثر پيو آهي، جيئن مشرق جي ڪيترن وڏن ملڪن يعني هندستان، برما، چين، جپان، ترڪي ۽ ايران وغيرہ ان جو اثر قبول ڪيو آهي.
سن 1843ع واري مياڻي جي جنگ سنڌ جي زندگي جو هڪ اهم واقعو آهي، جنھن سنڌ جي قسمت تي مھر هڻي غير ملڪي سامراج جو تسلط قائم رکيو. اهڙي ماحول ۾ خليفي گل جي شاعري، ادب جي زندگيءَ جو پھريون سڏ هو، جنھن شاعري جي زندگيءَ جي احساس جو پاسو اٿلايو ۽ سنڌي شاعري جا پيمانا يڪلخت بدلجي ويا، ذهني تصورات ۽ محسوسات ۾ تبديلي اچي ويئي، ملڪ جي رائج الوقت هندي بحر کي نظرانداز ڪري فارسي بحر، وزن، رديف ۽ قافيہ جو بنياد رکيو ويو. هيءُ هڪ ادبي انقلاب هو جنھن کان سنڌ جو سنڌي مزاج اڳ واقف نہ هو. نہ فقط ايترو، پر فارسي ٽيڪنڪ سان گڏ فارسي مزاج ۽ اساليب کي بہ سنڌي ماحول ۽ سنڌي فضا جي مناسب ۽ مطابق بڻائڻ جي ڪوشش ڪئي وئي پر سنڌي روح ۽ سنڌي نظريا پنھنجي جاءِ تي جامد و ساڪت رهيا. قديم موضوعات کي اهم جاءِ ڏني ويئي. توحيد، رسالت، تصوف، عشق، حقيقت، واقعيت ۽ اخلاق کي مناسب مقام حاصل ٿيو. نئين اسلوب ۽ بيان جي ڪوشش ۾ خليفي گل جي غزل جي شاعريءَ ۾ جهول پيدا ٿي پيو ۽ غزل ۾ قصيدي وارو تسلسل ڏسڻ ۾ آيو، جنھن ڪري غزل جي خوبصورتي ۽ خوبي قائم رهي نہ سگهي پر اهو زمانو اهڙو نہ هو، جنھن ۾ ٽيڪنڪ جي باريڪين تي نظر وجهي غزل ۽ نظم جو امتياز رکي سگهجي.
سنڌي ادب تي ٻي مھاڀاري لڙائي تائين غزل جي صنف جو اثر تمام زيادہ رهيو، ليڪن پوئين دور ۾ غزل فن ۽ فڪر جي لحاظ کان يتيم بڻجي ايتري تہ سطحيت اختيار ڪئي جو نئون نسل منجهانئس بيزار ٿي پيو ۽ ملڪ جي آزادي کانپوءِ غزل هڪ نئون جنم اختيار ڪيو ۽ ڪيترن نوجوان شعراء انساني زندگي جي بيشمار تجربن کي شعر جي قالب ۾ داخل ڪري نين تشبيھن ۽ خوبصورت بندشن جي وضع ڪرڻ سان نئين غزل لاءِ راءِ هموار ڪئي.

خليفو گل محمد
گل جديد شاعريءَ جي بنياد رکڻ ۾ وڏي محنت ڪئي آهي. هن ڪيترائي سادا، سليس ۽ مقامي خيال، فنڪاريءَ سان پيش ڪيا آهن، جن مان عام ماڻھن جي روزانہ زندگيءَ جو اندازو لڳائي سگهجي ٿو. هن پنھنجي ماحول ۽ معاشري جي عڪاسي ڪئي آهي. فارسي پيمانن ۽ فارسي لوازمات ۽ اساليب کي استعمال ڪندي بہ هن جي نظريات ۽ موضوعات کي چٽيءَ طرح سمجهائڻ جي ڪوشش ڪئي آهي. سپڪ ۽ سلوڻن لفظن سان گڏ هن دقيق ۽ ثقيل لفظ استعمال ڪيا آهن، جنھن ڪري بعض اوقات شعر جي خوبصورتي زائل ٿي ويئي آهي ۽ ان جي بيساختگي مجروح ٿي پئي آهي. سخت ۽ طويل بحرن جي استعمال بہ شعر جي زمين کي سنگلاخ بنائي ڇڏيو آهي. ان جي باوجود ايئن چوڻ کان رهي نہ سگهبو تہ گل جديد سنڌي شاعريءَ جي باغ جو پھريون باغبان هو ۽ سنڌي غزل جي ڦلواري جو پھريون مالھي.
گل کانپوءِ انھيءَ صنف شاعري ۾ڪيترن شاعرن طبع آزمائي ڪئي آهي، جن ۾ قاسم، فاضل، لطف فقير جا نالا قابل ذڪر آهن. انھن شاعرن جيتوڻيڪ فارسي عروض ۽ فارسي چيزن کي برقرار رکيو ليڪن غزل جي شاعري هڪ عجيب ناصحانہ شاعري سان گڏ بي اثر عاشقانہ رام ڪھاڻي بڻجي پيئي ۽ غزل جو جيڪو روح گل جي ڏينھن ۾ اڀريو هو سو سڪرات جي ويجهو اچي پھتو. بلبلن جا سور جاڳيا ٿيا ۽ گلن جي ستم ظريفي جي شڪايت شروع ٿي. فارسي تشبيھن ۽ بندشن جي ڀرمار تي زور رکيو ويو. عشق و شباب، شجر و وصال جون ڳالھيون ٿيڻ لڳيون ۽ شاعريءَ کي تعيش جو سامان سمجهيو ويو. مگر ان ۾ زندگيءَ جو ڪو نہ ڪو عڪس ضرور موجود هو ۽ ان کانسواءِ انھن شاعرن جي بدولت ٻولي کي ڪيتريون ئي نيون شيون مليون، فڪر کان وڌيڪ فن جي طرف توجھہ ڪئي ويئي ۽ لب و لھجي جي رمزيت منجهس ڪجهہ نہ ڪجهہ رونق پيدا ڪئي ۽ انھيءَ نموني سنڌي شاعريءَ ۾ غزل جي صنف قائم ٿي ويئي. غزل جيتوڻيڪ اسان جي شاعري جو قيمتي سرمايو نہ آهي، تڏهن بہ اظھار خيال جو هڪ سھڻو اسلوب ضرور آهي ۽ ان سان گڏ هڪ لطيف ۽ دلڪش صنف، جنھن کي ڪڏهن بہ نظرانداز نٿو ڪري سگهجي ۽ سنڌي شاعريءَ جي صد ساله زندگي تي غزل جي صنف جو وڏو اثر ۽ ڪافي تسلط رهيو آهي.

حافظ حامد
انھيءَ ساڳئي دور جو هڪ ٻيو برجستو شاعر حافظ حامد ٿي گذريو آهي، جنھن ۾ غزل سان گڏ نظم چوڻ جون صلاحيتون بہ موجود هيون. مارئي جي آزي نيزاري ۽ سسئي جا ورلاپ، هن فارسي بحر ۾ شاعري لکي پنھنجي قادرالڪلاميءَ جو ثبوت پيش ڪيو آهي ۽ باقاعدہ نظم لکڻ لاءِ هڪ راءِ جي نشاندهي ڪئي آهي. هڪ ئي خيال کي شعر جي مختلف بيتن ۾ سلسليوار نظم ڪري گويه شاعر پنھنجي انفراديت جي دعويٰ ڪئي آهي. غزل جي شاعريءَ تي بہ هن کي ڪافي عبور حاصل آهي ۽ هن غزل جي لوازمن کي بہ نباهڻ جي ڪوشش ڪئي آهي. غزل جي مڙني روايتن کي ڪنھن حد تائين قائم رکڻ ڪا سولي ڳالھہ ڪا نہ آهي. ليڪن حامد جي شاعريءَ ۾ زبان جي سادگي، شائستگي ۽ اظھار جي بيساختگي، خيال جي ندرت عروضي فن جي ماپن ۽ ماڻن ۾ اهڙي نموني سمايل آهي، جو ايئن محسوس ڪيو وڃي ٿو تہ سنڌي ٻوليءَ ۾ ڄڻ انھيءَ صنف ۽ اسلوب جو رواج ڪو آڳاٽو آهي، جنھن تي ڪافي مشق ٿيل آهي. اخلاق و تھذيب، حسن و عشق رواداري ۽ انسان دوستي جھڙا بنيادي قدر ۽ رجحان، حامد جي شاعريءَ ۾ جاءِ بجاءِ موجود آهن. حامد مثنوي جي صنف تي طبع آزمائي ڪئي. هڪ نئين صنف کي روشناس ڪرايو، جنھن ڪري جديد سنڌي شاعري ۾ هڪ صنف جو وڌيڪ اضافو ٿيو ۽ مير حسن جي مثنوي هڪ نمائنده حيثيت حاصل ڪئي.

مير عبدالحسين سانگي
ويھين صدي جي اوائل ۾ گدا، مرتضائي ۽ مصري شاھہ جديد شاعري جا ناميارا شاعر ٿي گذريا آهن ۽ انھيءَ ساڳئي دور ۾ سانگي پيدا ٿيو، جنھن کي جيڪڏهن جديد غزل جو شهسوار ڪوٺجي تہ مبالغو نہ ٿيندو. هن غزل جي صنف کي سنواري ۽ سينگاري منجهس سنڌ جو روح پلٽي ڇڏيو ۽ پنھنجي ماحول جي عڪاسي هڪ فطرت شناس مصور وانگر ڪئي. سندس شاعريءَ ۾زندگي ۽ زنده دلي آهي. هي اهو دور هو، جنھن ۾ مغربي ۽ مشرقي تمدن جو تصادم ٿيو. پراڻي علم و فن جي قدر ۽ قيمت گهٽجڻ لڳي. پراڻا رجحان ۽ موضوع مٽجڻ لڳا. سانگيءَ جي بالغ نظريءَ پنھنجي گرد و پيش جو جائزو ورتو ۽ هو نھايت اطمينان ۽ سنجيدگيءَ سان پنھنجي ماحول جي عڪاسي ڪرڻ لڳو ۽ اسلامي محفل جو هڪ صاحب طرز غزل گو شاعر بڻجي پيو. سندس شعر جي خوبصورتي ۽ حسن ۾ هڪ آھہ پوشيده آهي، جنھن ۾ ڄڻ تہ سنڌ جي ماضيءَ جو روح مضمر آهي. صنعت گري ۽ مضمون آفريني جي لحاظ کان هن جو هڪ وڏو درجو هو، منجهس جذبات نگاري جون اهڙيون دلچسپ ڪيفيتون ملن ٿيون، جي ڄڻ هن لاءِ ئي مخصوص هيون. ويھين صدي جي پھرين دور جو ڄڻ هو پھريون ۽ آخري غزل گو شاعر هو. حڪيم، واصف، مخلص ۽ بلبل بہ هن دور جا چمڪندڙ ستارا هئا. ويھينءَ صدي جي ٽئين ڏهاڪي کان پوءِ غزل جي دنيا تي پزمردگي ڇانئجي ويئي ۽ ڪيترائي شاعر اردوءَ جي تتبع تي پنھنجي ميراث لٽائي ويٺا. سياسي بيداري ماڻھن ۾ قومي ۽ سياسي شعور پيدا ڪيو. هوم رول ۽ خلافت تحريڪون عوام تي اثرانداز رهيون. ان وقت هڪ ٻي صنف جو آغاز ٿيو، جنھن ماڻھن ۾ سياسي شعور ۽ اخلاقي جرئت پيدا ڪرڻ جي سعي و ڪوشش ڪئي. اها نظم جي صنف هئي، جنھن ۾ مرزا قليچ، بيوس، مخلص ۽ نظامي ڪن خاص نظرين ۽ رجحانن جي پيش نظر سنڌي نئين شاعري ۾ ڪيترائي اضافا ڪرڻ لڳا. سنڌ جي ڪيترين جماعتن ڪيترائي غزل گو شاعر پيدا ڪيا، جن جو نفس مضمون فارسي روايت جو خاڪو بڻيو. انھيءَ دور جي شاعرن ۾ خليل، نياز، احسن، خادم، عبد، سرشار، عزيز، طالب الموليٰ، گرامي، گدائي، بدوي، رشيد لاشاري ۽ غني قابل ذڪر آهن.

جديد شاعر
ٻي جنگ عظيم کان پوءِ اسان جي جديد شاعري جي ٻئي دور لاءِ زمين هموار ٿيڻ لڳي. ڪاظم، ضيا ۽ شيام غزل ۾ نوان تجربا شروع ڪيا ۽ جديد نظم (مقفيٰ ۽ آزاد) جي تحريڪ شروع ٿي. مقفيٰ نظم ۾ شيام، اياز ۽ حاميءَ سھڻا تجربا ڪيا ۽ آزاد نظم جو آغاز راقم الحروف جي “اميري ۽ غريبي” جي شايع ٿيڻ کانپوءِ 1943ع ۾ ٿيو. گيت جي شاعريءَ ۾ طبع آزمائي ڪئي ويئي ۽ نارائڻ شيام ڪجهہ سانيٽ لکيا. ملڪ جي تقسيم کانپوءِ ڪيترائي جديد نظريا ۽ رجحان سنڌي شاعري ۾ اڀري آيا ۽ جديد سنڌي شاعري ۾ ڪيترائي قابل قدر اضافا ٿيا، جن ۾ بعض شدت پسند عروضي شاعرن کان سواءِ گهڻو ڪري سڀني بزرگ اديبن ۽ شاعرن دلچسپي ورتي ۽ جديد موضوعات جا حامي ٿي ويٺا. تقسيم کانپوءِ ڪيترائي روشن ستارا سنڌي ادب جي افق تي چمڪيا جن ۾ حامي خيرپوري، اياز قادري، عبدالحليم جوش، سليم ڳاڙهوي، علي محمد مجروح، تنوير عباسي، رشيد لاشاري، نياز همايوني، بردو سنڌي، بشير مورياڻي، شمشير الحيدري ۽ محمد حسن ساز قابل ذڪر آهن. ورهاڱي کان اڳ جن نوان ۽ پراڻن شاعرن لکيو ٿي، انھن مان طالب الموليٰ، خليل، حاجي خادم، احسن، ضيا بلبل، گدائي، اياز، نارائڻ شيام ۽ هري دلگير ڪيترائي نوان اضافا ڪري ڪجهہ نون موضوع پيدا ڪيا. آءٌ نئين دور جي مٿين سڀني شاعرن جي ادبي ڪاوشن جو تجزيو ڪريان ٿو جيئن هرهڪ جي مقام کي متعين ڪرڻ ۾ سھولت ٿئي.
جڏهن اردو ادب ۾ غزل جي مخالفت زور ورتو تڏهن ڪجهہ عرصي کانپوءِ ان جو ردعمل سنڌي ادب ۾ بہ ظاهر ٿيو. اهو زمانو 44-1943ع جو هو. غزل کان وڌيڪ نوجوان اديبن خصوصن ۽ بزرگ شاعرن عمومن نظم جي طرف رغبت ڏيکاري، ليڪن ان ۾ قابل قدر اضافو ٿي نہ سگهيو. گويا اهو دور نظم جو عبوري دور هو ۽ غزل جي پرستارن جو هڪ وڏو حلقو موجود هو، جو نہ فقط بارسوخ هو، پر ادبي دنيا ۾ سندن ڪافي اثر هو. غزل شاعري جي هڪ سھڻي صنف آهي ۽ سنڌي غزل جو مطمع نظر، مزاج ۽ لب و لھجو فارسي ۽ اردو غزل کان ڪي قدر مختلف نظر اچي ٿو. تنھن ڪري غزل فقط شاعري نہ آهي پر تھذيب پڻ، جنھن بسا اوقات سنڌ جي معاشرتي نظام ۽ اخلاقي مزاج جي عڪاسي پڻ ڪئي آهي. عشق ۽ شباب جي ڳالھين کان سواءِ زندگي جي ڪيترين لطيف ۽ دلدوز ڪيفيتن جو اظھار سنڌي غزل ۾ موجود آهي. گل هجي يا فاضل، حامد هجي يا گدا ۽ سانگي، انھن بزرگن جي ڪلام ۾ ڪيتريون ئي لطافتون موجود آهن ۽ ڪيتريون ئي تصويرون روان دوان نظر اچن ٿيون. محض مبالغہ، آرائي ۽ قافيہ پيمائي نہ آهي. جيڪي غزل جا نقائص ڪري ڄاڻايا ويندا آهن، جيڪڏهن حسن آهي تہ ان ۾ دلڪشيءَ سان گڏ ڪجهہ سنجيدگي ۽ ڪجهہ شائستگي بہ قائم آهي ۽ جي شباب آهي تہ ان ۾ حجاب آهي ۽ جيڪڏهن عشق آهي تہ ان ۾ سوز و گداز ۽ وارفتگي موجود آهي. موجودہ دور جي سموري سنڌي شاعري غزل جي مرهون منت آهي، جنھن سنڌي شاعريءَ جي بنيادي قدرن ۽ رجحانن جي نشو نما ۾ ڪافي معاونت ڪئي آهي. اسان غزل کي سنڌي شاعريءَ ۾ڪو مٿانھون درجو نٿا ڏيون ۽ نہ وري ڪنھن غزل گو شاعر کي عظيم ڪلاسيڪي شاعرن جي مقابلي ۾ پيش ڪريون ٿا، ليڪن ائين چوڻ کان بہ رهي نٿا سگهون تہ غزل جي شاعريءَ سنڌين ۾ هڪ برجستو شعور ۽ لطيف احساس ضرور پيدا ڪيو آهي، جنھن ڪري ئي هنن ۾ هڪ نئين جذبي پرورش ورتي ۽ هو هڪ نئين ادبي ماحول جي تشڪيل لاءِ ڪوشش ڪرڻ لڳا. اهڙي بيداري فقط غزل جي شاعريءَ ئي منجهن پيدا ڪئي ۽ کين هڪ نئين جامع ۽ صحتمند ٻولي سان روشناس ڪرايو، جنھن ۾ ڪيترا ئي ٺھيل ٺڪيل شاعرانہ لوازمات موجود هئا. تنھن ڪري شاعري جي زبان ۾ بہ وسعت پيدا ٿي.
بھرحال اسان سنڌي غزل کي هڪ فن لطيف تسليم ڪندي ان کي ادب عاليہ جو هڪ خاص جزو ڪري سمجهون ٿا ۽ سندس خدمت کان ڪڏهن بہ انڪار ڪري نٿا سگهون. ادنيٰ يا اعليٰ، چڱي يا بري شاعريءَ جو انحصار شاعر جي سطح تي آهي. هر ڪو شاعر وڏو ۽ چڱو شاعر ٿي نٿو سگهي. ڪيترن شاعرن سنڌي غزل ۾ مبالغہ، ۽ تصنع، نقالي ۽ لفاظي کان ڪم ورتو آهي؛ ليڪن انھن جي ڪم مائيگي ڪري صنف کي معتوب بڻائي نٿو سگهجي. اسان غزل جي هلندڙ دور جي ڪن پرگو شاعرن جو ذڪر ڪريون ٿا، جن جي ڪلام ڏسڻ جو موقعو مليو آهي ۽ سمجهون ٿا تہ انھن سنڌي غزل ۾ تجديد جو ڪم ڪيو آهي. 45-1944ع ڌاري نارائڻ شيام جي وساطت سان پرسرام ضيا جو مجموعه ڪلام مليو. اسان جي محفل ۾ ڪيترائي ڏينھن انھيءَ مجموعه ڪلام جي غزلن تي بحث هلندو آيو. درحقيقت سندس غزلن جو مزاج هڪ نئين ادبي ماحول جو پيش خيمو آهي. ضيا جا شيام سان قريبي تعلقات هئا، تنھن ڪري شيام جي غزلن جو رنگ بہ گهڻو تڻو ساڳيو ئي هو. نئين غزل جي رآھہ هموار ڪرڻ ۾ ضيا ۽ شيام جو وڏو هٿ آهي، جن جي شاعري ۾ مقامي روح زيادہ جلوہ، گر آهي.
جيڪي هڪڙي جام کان محروم ٿيا
مان انھن محروم مخوارن مان هوس. (ضيا)
هڪ اهڙي ڪيفيت جو اظھار آهي، جيڪا حقائق تي مبني آهي ۽ روايتي غزل گو اهڙي نموني سوچي بہ نٿو سگهي. ضيا غزل جي صنف سخن کي معيار سخن بنائي ڇڏيو. هن پنھنجي نقطہ، نظر کي سھڻي انداز فڪر ۽ سليقي سان نباهيو آهي.

ڪاظم
ڪاظم بہ انھيءَ زماني جو برجستو غزل گو شاعر آهي. ڪاظم سان اسان جي ملاقات شيخ اياز جي معرفت 1944ع ۾ ٿي. اياز سندس وڏو مداح هو، ڪاظم فارسي غزل گو شاعرن جو مقلد آهي ۽ هن فارسي جي مزاج ۽ رنگ کي روايتي صورت ۾ قبول ڪيو آهي، تنھن ڪري هن ساڳين ايراني روايتن کي سنڌي زبان ۾ سنوارڻ، سمائڻ ۽ سموهڻ ۾ وڏي محنت ڪئي. جيتوڻيڪ هن ايراني رنگ روپ کي هڪ مقامي رنگ بخشيو، تنھن هوندي بہ هن ايراني لوازمات کي سو في صدي قبول ڪيو آهي.
اڄ سرو قد عطا ڪيو سيب ذقن جو بوسو
نخل مراد آخر ٿيو با رباب آهي.
...................
منھنجو همسايه ٿئي زاهد خشڪ
اهڙي جنت کان خدا مون کي بس آه.
...................
“زاهد ايئن نہ سمجهہ تہ اڳ جو پياڪ آن
ڏاڍو ڪڙو هو تنھن ڪري هڪ ڳيت پي ويس”
ان کانسواءِ ساڳئي رنگ ۾ ڪاظم جي جدت ۽ ندرت ملاحظہ ڪجي:
ٿئي زلف جان تہ سلسلهءِ آرزو دراز
ڪنھن شوخ جي جواب طرح مختصر ڪجي.
...................
مون کي خبر تہ رات ڪٽيم ڪيئن مري مري
وعده شڪن جي اڄ بہ نہ آيو مري ويس.
...................
ڪاظم ۽ هت ڪڏهن بہ نہ شايد ملي وڃي
قاتل جي در تي يا در قاتل جي آسپاس.
ڪاظم جي غزل جي شاعري شيخ اياز تي گهڻي قدر اثر انداز رهي آهي، پر اياز فارسي اساليب کي قبول ڪندي بہ غزل ۾ سلاست ۽ سادگي پيدا ڪئي آهي، جنھن ۾ سندس طبع جو گهڻو دخل آهي.
وفائون جفائون ادائون حيا
ڪرشما هيا خاڪ جا ڇا هيا.
...................
زندگي هونءَ بہ وڃي ها گذري
يا خدا! هوءَ ملائينم نہ ها. (اياز)

شيخ راز
جيئن تہ راقم الحروم جا شيام خواھہ اياز سان گهرا تعلقات هئا، تنھن ڪري انھن ٻنھي جي رنگ مان چڱيءَ طرح واقفيت آهي. اياز ۾ بيساختگي ۽ شيما ۾ سنجيدگي ۽ شائستگي موجود آهي. اهڙين صحبتن ۽ ادبي محفلن راقم الحروف کي غزل ۾ هڪ نئين ۽ مختلف انداز کي پيش ڪرڻ لاءِ آماده ڪيو.
وري دانھن ڪنھن بيوفا بيوطن ڪئي
وري آسمان ٿيو هراسان هراسان
قيامت قيامت ڪري ٿو زمانو
آ ڪنھن جي جواني خرامان خرامان. (راز)

سنڌي ادبي سرڪل ۽ جديد شاعري
سال 1943ع ۾ نئين سنڌي ادب جي تحريڪ شروع ٿي ۽ ڊي جي سنڌ ڪاليج ۾ سنڌي ادبي سرڪل بنياد رکيو ويو. ڪاليج جي زندگي ۾ اها پھرين سنڌي ادبي تحريڪ هئي، جنھن سنڌي ادب جي جديد تقاضائن تي نظر ڪئي ۽ جنھن جو افتتاح سنڌ جي مايه ناز محقق ۽ اديب آنجهاني ڊاڪٽر گربخشاڻيءَ صدر جي حيثيت ۾ ڪيو. پروفيسر رام پنجواڻي ايڪس آفيشو جي حيثيت ۾ ڪم شروع ڪيو ۽ راقم الحروف کي متفق راءِ جنرل سيڪريٽري منتخب ڪيو ويو. سنڌي ادب جي پر آشوب دور ۾ ڪجهہ اهڙا دوست نڪري آيا جن سرڪل جي سرگرمين ۾ اهم حصو ورتو ۽ پھريون بنيادي ڪتابچو “لهرون” نالي شايع ٿيو، جنھن ۾ نارائڻ شيام، شيخ اياز، سڳن آهوجا، ممتاز، نعيم، پروفيسر منشاراماڻي ۽ پروفيسر ڀمڀاڻي جون تحريرون شامل هيون. ان کانپوءِ ترقي پسند مصنفين جي انجمن جو اجراء ٿيو، جنھن جي سرڪردگي گوبند مالھي جي حوالي رهي. ان انجمن ۾ سرڪل جي ڪيترن ميمبرن اهم حصو ورتو. ٿوري عرصي کانپوءِ انجمن جي طرفان “پرھہ ڦٽي” نالي هڪ ڪتاب شايع ٿيو، جنھن ۾ راقم الحروم کان سواءِ نارائڻ شيام، شيخ اياز، راجپال، سڳن آهوجا، رام پنجواڻي وغيرہ جون تخليقون شايع ٿيون.

تقسيم هند کان پوءِ
ملڪ جي تقسيم کانپوءِ سنڌيءَ جي ڪھنہ مشق غزل گو شاعرن تي بہ نوجوان شعرا جي مٿئين لب ۽ لھجي جو اثر پيو، جنھن ڪري نياز، خليل، طالب الموليٰ ۽ رشيد لاشاري پنھنجي انداز سخن تي نظرثاني ڪرڻ لاءِ تيار ٿيا ۽ انھن نئين غزل جي همت افزائي ۾ ڪافي محنت ۽ مدد ڪئي. اهي شعراءِ ڪرام سنڌي شاعري ۾ استاد جي حيثيت رکن ٿا، تنھن ڪري عوامي اذهان تي ان جو خاطر خواھہ اثر پيو. ماهنامي نئين زندگيءَ هڪ نئين سحر جو پيغام ڏنو.
اندر کي آسرو جن جو ۽ دل کي ڀروسو جن جو
الائي ويا هليا ڪاڏي اهي شيرين زبان وارا.
...................
تنھنجي خوشي جي منھنجو وٺي غم پنآھہ ۾
هر غم کان بي نياز رهي منھنجي زندگي. (نياز)
۽ خليل پڪاريو:
هاڻ بدلايون هي فرسودہ نظام آسمان
ڪي ٻيا مآھہ و نجموم و ڪهڪشان پيدا ڪريون.
...................
هو مسيحائي زمان تو تي گذر نيٺ ڪندو
آس محبت جي ڪڏهن اي دل بيمار نہ پڇ.

ان کان پوءِ رشيد للڪاريو:
تباهي ۾ تہ ڇو ڳوليون حيات جاودان پنھنجي
خزان ۾ ئي آهي بھار بي خزان پنھنجي.
...................
تو کي ڇا گهرج؟ پاڻ آهين بھار
دوست! مون وٽ سدا بھار هجي. (رشيد)
طالب الموليٰ پنھنجي بي سرو ساماني جو روايتي ذڪر ڪندي چيو:
تون يار منھنجو مون سان هجين ٻيو نہ ڪجهہ کپي
ٻي ڪھڙي ٿيندي بي سرو سامان جي آرزو.
دلگير بہ غزل جي صنف ۾ طبع آزمائي ڪئي آهي، جيتوڻيڪ هو بنيادي طور نظم جو شاعر آهي:
اها ياد اٿم باغ ۾ ڪيئن آئي بھاري
کلندو ڏسي توکي ئي کٽڻھار کڙيا ٿي.
انھن مثالن مان ظاهر ٿئي ٿو تہ انھيءَ نموني جو انداز دل تي اثر ڇڏڻ کان سواءِ نٿو رهي سگهي ۽ ڪنھن واردات قلبي جو حقيقت پسندانہ اظھار آهي.
نوجوان شاعرن ۾ حقيقت ۽ واقعيت جو هڪ پختو شعور پيدا ٿيو آهي، جن غزل جي سرزمين کي سرسبز و شاداب بڻائڻ لاءِ وڏو رياض ڪيو آهي. منجهن خلوص سان گڏ هڪ نئون پيرايه بيان موجود آهي. اسان هينئر انھن جو ذڪر ڪريون ٿا.

عبدالحليم “جوش”
تقسيم کان پوءِ، جن نوجوان شاعرن غزل جي زمين کي هموار ڪري، منجهس جديد رجحانن ۽ جديد تقاضائن کي اڳتي وڌائڻ جي ڪوشش ڪئي، انھن ۾ عبدالحليم “جوش” جو ڪجهہ مٿانھون درجو ڏسڻ ۾ اچي ٿو. غزل جي مزاج کي پرکڻ ۽ ان جي لب و لھجه کان واقفيت رکڻ، ڪا سولي ڳالھہ نہ آهي. ان جي لاءِ مشق ۽ دل جي خون جي ضرورت آهي. هر زبان جي شاعريءَ ۾ شاعرن کان وڌيڪ تڪ بند پيدا ٿيندا آهن. سنڌي شاعريءَ کي بہ ان ڪليه کان مستثنيٰ ڪري نٿو سگهجي: ڪن عروض جو سھارو ورتو آهي، ڪن ڪافيه پيمائي ڪئي آهي ۽ ڪن وٽ سواءِ لفظن جي شعبده بازي جي، ٻي هر شئي مفقود نظر اچي ٿي. داد حاصل ڪرڻ لاءِ ڪيترن ئي طبع آزمائي ڪئي آهي، پنھنجن پراون جي مدد سان ڪيتريون ئي شاعرانہ چيزون پيدا ڪيون آهن، جن کي اسان ڪڏهن بہ شعر و شاعريءَ سان منسوب نہ ڪيو آهي.ڪا بہ شعري تخليق جيستائين اسان جي ذوق سليم کي ڌونڌاڙي ۽ اسان جي جذبات کي اڀاري نٿي، ان کي اسان شاعري جي دفعي ۾ داخل نٿا ڪريون. اسان ڪن نوجوان شاعرن جي غزلن مان ڪجهہ بيتن جو انتخاب ڪيو آهي،جن ۾ واقعي غزل جي چاشني موجود آهي ۽ جن جي اشعار اسان جي دل تي ڪو نہ ڪو اثر ڇڏيو آهي. “اياز”، “خليل”، “ڪاظم”، “نياز”، ”عبد”، “ضيا” ۽ “شيام” جي اهميت کان ڪير انڪار ڪري سگهندو؟ انھن سنڌي غزل جي روايت کي سنواريو ۽ سينگاريو آهي. جيتوڻيڪ ڪنھن جاءِ تي اصولي ۽ نظرياتي اوڻايون ۽ ڪمزوريون نظر اچن ٿيون ۽ ڪن کان علمي، ادبي، فني ۽ لساني لغزشون سرزد ٿيون آهن، انھن هوندي بہ سندن شاعرانہ حيثيت پنھنجي جاءِ تي مسلم آهي. ان کانپوءِ نوجوان شاعرن انھيءَ روايت ۾ ڪيترائي لطيف ۽ دلڪش تجربا ڪيا آهن. نوجوان شعرا ۾ “جوش” بنيادي ۽ نجي طور غزل جو شاعر آهي. سندس شاعريءَ جو مدار حسن اظھار تي آهي، تنھن ڪري اسان کيس حسن ۽ عشق جو شارح سمجهي، غزل گو شاعر ڪري ليکيون ٿا. انھن قدرن جي وضاحت لاءِ غزل جي زمين ئي نھايت موزون ۽ مناسب آهي. سنڌيءَ جي هڪ پرگو، ڪھنہ مشق شاعر جي فرزند جي حيثيت سان، کيس ڪيتريون لطافتون ورثي ۾ مليون آهن. زبان کي هن هڪ فن بڻايو آهي، جنھن ڪري سندس زبان جي شائستگيءَ کان انڪار ڪري نٿو سگهجي. سندس جذبات جي شگفتگي، بيان جي سادگي ۽ خيال جي پختگي ايتري جامع، دلڪش ۽ ھمہ گير آهي، جنھن مان ڪنھن وڏي شاعر جي اعليٰ صلاحيتن جو انداز ملي ٿو. هن نئين غزل جي انداز کي چڱيءَ طرح سمجهيو آهي ۽ ان کي عملي جامي پھرائڻ لاءِ هن وڏي جدوجھد ڪئي آهي. “جوش” جي شاعري عشقيا آهي، جنھن ۾ حسن ۽ عشق، جوش ۽ جذبو، سڀ شامل آهن. سندس شاعريءَ ۾ افڪار ۽ خيالات بي نقاب نظر اچن ٿا.
“ميڪده بابت نہ ڪجهہ چئو، واعظا!
جو هتي آيو، سو انسان ٿي ويو”
ماڻھوءَ جو معراج جو ڪيترو نہ آسان شرط سوچيو ويو آهي! ليڪن ان کي حاصل ڪرڻ لاءِ جيڪڏهن غور ڪيو وڃي تہ اها راھہ ڪٺن آهي، جنھن ۾ ڪيتريون ئي تڪليفون درپيش آهن.
جنھن دل ۾ درد ناهي، اها دل بہ ڪا دل آھہ؟
مون سان ڪڏهن نہ درد جي درمان جي ڳالھہ ڪر”
جيتوڻيڪ نئون خيال نہ آهي، ليڪن سنڌي زبان ۾ سندس انداز مٺڙو آهي، جنھن مان واضح ٿئي ٿو تہ درد ئي انسان کي منزل تي پھچائي ٿو ۽ درد کي محفوظ رکڻ، زندگيءَ جي وڏي ڪاميابي آهي.
“جوش” وٽ سنڌي غزل جي نئين شعور جو ڀرپور مزاج ۽ نئين دور جو واضح تصور ملي ٿو، جنھن ۾ گهڻو ڪري استعارن ۽ تشبيھن کان گريز آهي؛ ۽ زندگيءَ جي هڪ ساده ۽ صاف تصوير جهلڪي ٿي. چيو اٿس:
منھنجا قدم ڪٿي ها ۽ منھنجي نظر ڪٿي؟
منزل کان ايڏو ڏور ۽ منزل جي آسپاس.
سنڌي غزل جي روايتي لب ۽ لھجي کان بلڪل مختلف رنگ آهي. “جوش” وٽ موضوع ۽ مواد کي بنيادي حيثيت حاصل آهي. عشقيہ موضوعات تي جن شعرن جي تخليق ڪئي اٿس، انھن ۾ واردات ۽ ڪيفيات جو اظھار زيادہ آهي. زندگي آلام ۽ مصائب سان سنوارجي ٿي. جيڪڏهن زندگيءَ ۾ تڪليفون ۽ مصيبتون نہ هجن تہ زندگيءَ ۾ ڪا بہ رنگيني نٿي رهي ۽ حياتي وبال جان بڻجيو پوي. روزه مرھہ جي واقعات کي “جوش” نھايت چڱيءَ طرح پڙهيو آهي.
ڪٿي صليب، ڪٿي اهتمام دار آهي،
اڃا حياتي جو ماحول خوشگوار آهي.
هر وقت ۽ هر گهڙيءَ خوف ۽ هراس طاري آهي؛ هر قدم تي ڪنھن نہ ڪنھن مصيبت سان مد مقابل ٿيڻو آهي، تنھن ڪري اڃا تائين زندگيءَ ۾ ڪو سڪون ميسر نہ ٿيو آهي: هڪ مصيبت کان جان ڇڏائجي ٿي، تہ ٻي آزمائش للڪارڻ شروع ڪري ٿي ۽ اهڙي چئلينج جي مقابلي لاءِ تياري ڪرڻي پوي ٿي. انھيءَ نموني زندگيءَ ۾ چين ۽ آرام شل نصيب ٿئي.
قفس جو خوف، نشيمن جو غم، خزان جو خيال
فضا چمن جي ڪٿي آهي سازگار اڃا.
شاعر زندگيءَ ۾تحريڪ پيدا ڪرڻ لاءِ تيار ٿئي ٿو. هن کي زندگيءَ جي خاموشي ۽ زماني جي اداسي نٿي وڻي. هو ڪنھن هنگامه آرائيءَ جو متمني آهي، جو خوشحاليءَ ۾ آسودگيءَ جو پيش خيمو بڻجي پوي.
چمن اداس، فضا سرد، بلبلون خاموش،
بپا چمن ۾ ڪو هنگامه بھار ڪريون.
انھيءَ نموني “جوش” جا ڪيترا ئي پيارا اشعار موجود آهن، جن زندگيءَ جي ترجماني ڪئي آهي.
پرھہ ڦٽي، تہ ڏٺي مون خدا جي فياضي
جي هڪ ڏيو ٿو جلائي، سوين وسائي ٿو.
...................
لڙڪ مان مرڪ پيدا ڪري ٿو سگهان،
پاڻ روئي ٻين کي کلايو اٿم.
...................
فصل بھار ۾ تہ ڪجي ٿو چمن جو سير،
دور خزان ۾ ڪا تہ گلستان جي ڳالھہ ڪر.

تنوير عباسي
نئين دور جي غزل گو شاعرن ۾ “تنوير” عباسي جو بہ هڪ اهم مقام آهي. “تنوير” غزل جي نئين نسل جي نشاندهي ڪري ٿو. ۽ هن غزل جي نئين خوبصورت خام مواد کي ڪٺي ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي آهي. جيتوڻيڪ “تنوير” بنيادي طرح نظم جو شاعر آهي، ليڪن منجهس غزل لاءِ هڪ مٺڙو گداز موجود آهي. هن ۾ غزل جي روح تائين پھچڻ جو شعور آهي. جنھنڪري منجهس غزل جي شعر چوڻ جو سليقو ڏنل آهي. انھن لياقتن “تنوير” جي لطيف حسن کي بيدار ڪري کيس غزل جي ميدان ۾ پھچايو آهي. “سانگي” کانپوءِ پنجويھن سالن جو دور گهڻو ڪري سنڌي غزل ۾، خيال آفريني ۽ مضمون بنديءَ جو زمانو رهيو آهي. هن دور ۾ ڪيترائي اهل قلم بزرگ پيدا ٿيا، جن شعر ۽ شاعريءَ جي ميدان ۾ زور آزمائيون ڪيون آهن، ليڪن انھن گهڻو ڪري ابھام کان ڪم ورتو؛ جنھن ڪري شاعريءَ ۾ زندگيءَ جي نمائندگيءَ جي ڪا بہ صورت نظر نہ آئي. منجهن نازڪ خياليءَ جون گوناگون تصويرون موجود آهن، ليڪن زندگيءَ جي مسائل تي هنن ڪڏهن بہ ڪين سوچيو آهي ۽ شاعري محض تفريح طبع جو سامان بڻجي پيئي. نئين نسل شروعات ۾ انھن جي تقليد ڪئي، ليڪن هنن وقت جي تقاضائن ۽ زندگيءَ جي اهم مسئلن کي ئي محسوس ڪيو ۽ دماغي ڪاوشن کان وڌيڪ دل جي احساسات ۽ جذبات جي حقيقت پسندانہ تصوير پيش ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي. انھيءَ صورتحال کي روشناس ڪرائڻ لاءِ نوجوان طبقي جون ڪوششون تحسين جوڳيون آهن. تقسيم کانپوءِ حقيقت پسندانہ رجحانن کي پيش ڪرڻ لاءِ خصوصن نوجوان شاعرن، ڪيترائي خارجي ۽ داخلي تجربا ڪيا. “تنوير” بہ انھن شاعرن مان هڪڙو آهي. “تنوير” جي غزل ۾ بيباڪي، سادگي ۽ بيساختگي موجود آهي. هن ۾ سليقي کانسواءِ وضعداري بہ آهي ۽ محبوب جي نيڪناميءَ ۽ وضعداريءَ کي قائم رکڻ لاءِ ڪوشان آهي. هن جو محبوب سخي ۽ شاندار آهي.
تون پنھنجي رونق محفل جو ڪجهہ تہ خيال رک
شڪستہ حال ڪو ۽ تنھنجي انجمن ۾ هجي.
ڪيڏي وڏي ڳالھہ “تنوير” سادگي ۽ شائستگي سان پيش ڪئي آهي. انداز بيان انوکو ۽ دلفريب آهي؛ منجهس ڪنھن قسم جي روايتي شڪايت نظر نٿي اچي.
محبوب جي لطف و عنايت واري هڪ نظر سان دنيا جي ڪايا بدلجي وڃي ٿي، ڏک ڏولاوا لھي وڃن ٿا ۽ هر ڪو خوش خرم ۽ هشاش بشاش نظر اچي ٿو. دنيا جي خوش حالي ۽ آسودگي جو راڄ رهي ٿو ۽ زندگي ناچ ڪرڻ شروع ڪري ٿي.
زندگيءَ کي ڏٺو ٿي مون رقصان،
تنھنجي الفت ڀري اشارن ۾.
تنوير ۾ مصنويت جو ڀرپور انداز آهي، محض قافيہ پيمائي نہ آهي. سندس بلند حوصلي جو انداز تہ ڏس:
شوق ساحل ۾ تہ موجن جي حوالي ٿي، اي دوست!
آيو طوفان، تہ طوفان کي ڏسي رهنداسين.
انھيءَ نموني مجاز ۽ حقيقت جو ڪيتريون ئي لطيف ۽ نفيس چيزون تنوير پنھنجي غزل جي شعرن ۾ پيش ڪيون آهن:
وائڙو وقت ۽ منجهيل ماڻھو
ڪجهہ ڳايو ۽ ڪجهہ ڳالھايو
...................
هر پکي پنھنجي ريت، پنھنجي نيت آ
منھنجي لئہ جو آھہ داڻو، تنھنجي لئہ سو دام ٿيو
...................
تنھنجي دل ۾ رهيس ٿي غم جي خلش
توکان ڪڏهن بہ دور ڪين ٿيس

“تنوير” غزل ڏانھن گهٽ رغبت ڏيکاري آهي ۽ سندس طبيعت جو ميلان پابند نظم جي طرف رهيو آهي. هر ڪنھن جي پنھنجي آزادانہ راءِ آهي، ورنہ اسان کيس غزل جي لاءِ وڌيڪ مناسب سمجهون ٿا. اسان سندس نظم تي نظم جي حصي ۾ بحث ڪنداسون. ترقي پسند طبقي وٽ غزل ڪلاسيڪي شاعريءَ جو ورثو سمجهيو وڃي ٿو. ان کان سواءِ روايتي ۽ قديم شاعريءَ جو علمبردار. جنھن لاءِ چيو وڃي ٿو تہ مٿس غير ملڪي لوازم جو اثر آهي، تنھن ڪري ان کي مشڪوڪ نگاهن سان ڏٺو وڃي ٿو. اردو شاعريءَ جي لحاظ کان تہ اهو اثر ۽ خيال ڪنھن حد تائين صحيح ۽ درست آهي، ليڪن سنڌي شاعريءَ ۾ اها حجت بي بنياد ۽ حقائق جي خلاف آهي. اردو وارن غزل کي مذموم ۽ مردود بنائي، ان جي خلاف ڪات ڪھاڙا کنيا تہ سنڌين بہ سوچڻ سمجهڻ کان سواءِ انھن جي تقليد ڪئي ۽ اسان جا نوجوان جذباتي طور انھيءَ اثر جا شڪار ٿيا آهن. غزل جي مخالفن ۾ عام طرح ڏٺو ويو آهي تہ غزل کي سمجهڻ جي لطيف حس ئي موجود ڪا نہ آهي.
سنڌي جديد غزل ۾ علي محمد “مجروح” محمد حسن “ساز” “بشير” مورياڻي، “امداد” حسيني، “تاج” بلوچ ۽ “سليم” ڳاڙهوي وغيرہ نمايان حصو ورتو آهي، جن سان سنڌي غزل جون وڏيون اميدون وابستہ آهن.
کلان ٿو پاڻ ئي مان پنھنجي بي ثباتي تي
تبسم گل و لاله تہ درڪنار اڃا. (مجروح)
...................
تون اگر آهين تہ آهي اوج تي بزم جهان،
تون اگر ناهين، تہ رنگين حسن فطرت ڇو هجي؟ (مجروح)
...................
وفا سان واسطو ڪھڙو، جفا جي ناهي ڪا پرواھہ،
جفا کان ۽ وفا جي نام کان بيزار آهيان مان (ساز)
...................
اڄ سو ئي منھنجي حال زبون تي رهي ٿو خوش،
مون سان غمن ۾ گڏ ٿي رهيو اشڪبار جو (ساز)
...................
ظلم ۽ بيداد جا حامي هزارين ٿو ڏسان،
عدل ۽ انصاف وارا پاسبان ڪاڏي ويا؟ (سليم)
...................
جي ڏسڻ چاهين ٿو اسرار جنون، اي همدم!
چاڪ دامن ڏسي يا چاڪ گريبان اڳ ۾. (سليم)
...................
اي ياد! عھد محبت جي بار بار نہ آ،
مون بيقرار کي ايڏو تہ بيقرار نہ ڪر. (بشير)

اسان مٿي ذڪر ڪيل غزل جي سڀني مکيہ شاعرن جي ڪلام کي ڪٺو ڪري رهيا آهيون ۽ اميد تہ جلد ئي هڪ مفصل مقالو پيش ڪنداسون، جنھن ۾ جديد رجحانن ۽ موضوعن جو تفصيل بيان ڪري، سندن شاعريءَ جي حسن ۽ قبح جو جائزو وٺنداسون تہ انھن شاعرن پنھنجي فن کي خوبصورت ۽ پائيدار بڻائڻ جي ڪيتري ڪوشش ڪئي ۽ پراڻين روايتن کان استفاده حاصل ڪري، پنھنجي شاعريءَ ۾ رنگ ڀرڻ جي ڪيتري قدر سعي ۽ ڪوشش ڪئي آهي.
اسان جي جديد شاعريءَ ۾ نظم جي صنف بہ هڪ اهم، خوبصورت ۽ زيادہ ڪار آمد صنف آهي. جديد شاعريءَ ۾ انھيءَ صنف جا ٻہ حصا آهن: هڪ پابند نظم ۽ ٻيو آزاد نظم. اسان هن کان اڳ ذڪر ڪيو آهي تہ پابند نظم جا رجحان اسان کي اوڻويھين صديءَ جي آخر ۾، سڀني کان اول حافظ “حامد” ۾ نظر آيا ۽ ان کان اڳ موضوع جي اعتبار کان “گل” وٽ ڪيترائي نظم ملن ٿا، جن کي غزل سڏيو ويندو آهي، ڇاڪاڻ جو اهي غزل جي هيئت تي مشتمل آهن. هيئت جي اعتبار کان غزل ۽ موضوع جي لحاظ کان نظم آهن. سانوڻ جي رت جو هڪ ڀرپور نظارو “گل” پنھنجي هڪڙي غزل ۾ پيش ڪيو آهي، جو مواد خواھہ موضوع جي اعتبار کان، سو في صدي نظم آهي ۽ ويھينءَ صديءَ جي ترقي پسند دور جو ڄڻ ڪ پسنديدہ موضوع آهي. قاسم ۽ فاضل ۾ بہ ساڳيا رجحان ڪارفرما آهن. حافظ حامد انھيءَ صنف کي بيانيه انداز ۾ پيش ڪيو آهي ۽ سندس “موسم گل” اوڻويھين صديءَ جي آخري دور جو هڪ اهم ۽ رنگين نظم آهي. تنھن ڪري سنڌي جديد شاعريءَ ۾ غزل ۽ نظم هٿ هٿ ۾ ڏيئي ارتقائي منزلون طئي ڪندا رهيا آهن. مولوي اٻوجهي، قومي نظريات جي پيش نظر، هن صنف شاعريءَ جي نشو و نما لاءِ هڪ اهم حصو ادا ڪيو آهي. مرزا قليچ بيگ، محمد هاشم “مخلص”، “حڪيم”، ڪشنچند “بيوس”، ”بدوي“، “نظامي ۽ “رشيد” لاشاري نظم کي مقبول بڻائڻ لاءِ وڏي محنت ۽ مشق ڪئي آهي. زندگيءَ جي سياسي، معاشرتي ۽ قومي مسائل جي موضوعن تي هنن خاص توجھہ ڏني آهي.

تقسيم کانپوءِ نظم گو شاعر
نظم لاءِ تہ هر شاعري کي نظم چئجي ٿو، ليڪن ڪنھن مخصوص صنف شاعريءَ کي نظم جي نالي سان موسم ڪيو ويو آهي. اسان انھيءَ صنف جو ذڪر ڪريون ٿا. نظم شعرن جو مجموعو ٿئي ٿو، جنھن ۾ هڪ مرڪزي خيال رهي ٿو ۽ ان مرڪزي خيال کي واضح ڪرڻ لاءِ شعرن جو سلسلو قائم ڪيو وڃي ٿو، جيڪو هڪ اهڙي فضا قائم رکي ٿو، جنھن سان موضوع جي لاءِ گنجائش آهي، تنھن ڪري نظم زندگيءَ جي ڪيترن مسئلن ۽ موضوعن جي ترجماني ڪري ٿو، جن ۾ سياسي، اخلاقي، مذهبي، فلسفانہ ۽ مفڪرانہ مضامين پيش ڪري سگهجن ٿا. موضوع ۽ خيال کي انتخاب ڪري ان جي تشڪيل ڪرڻ، شاعر جي صلاحيت تي منحصر آهي، جنھن مان شاعر جي شخصيت ۽ انفرادي تجربي جو اندازو لڳائي سگهجي ٿو. اسان تقسيم کان پوءِ سنڌ جي نظم گو شاعرن جو هڪ سرسري جائزو وٺون ٿا.
سنڌ ۾ نظم جي تحريڪ غزل جي صنف جي مخالف نہ رهي آهي ۽ نہ وري ڪنھن بہ دور ۾ غزل جي زوال جا آثار پيدا ٿيا آهن. غزل، “گل”، کان وٺي اڄ تائين، پنھنجي ڪارڪردگيءَ ۾ ڪامياب رهندو آيو آهي، ۽ سنڌ جي لکيل پڙهيل طبقي انھيءَ صنف جو احترام ڪيو آهي. انھيءَ ۾ ڪو شڪ ڪونھي تہ غزل ۾ ڪيترائي ڪچا ڦڪا ۽ لتاڙيل خيال اچي ويا آهن، ليڪن غزل جي اهميت پنھنجيءَ جاءِ تي مسلم رهي آهي ۽ اسان وٽ تہ غزل پنھنجي هيئت جو تسلط نظم جي شاعريءَ مٿان بہ قائم رکيو آهي، جنھن ڪري جديد پابند نظم اڃا تائين ابتدائي مرحلن مان گذري رهيو آهي. هيئت ۽ مواد تي محنت ۽ مشقت ڪئي وڃي ٿي. جديد دور جي نظم گو شاعرن ۾ هري دلگير، نياز لاڙڪاڻوي، اياز قادري، نارائڻ شيام، شيخ اياز، تنوير عباسي، لطف ﷲ بدوي، رشيد لاشاري، نياز همايوني، عطا محمد حامي، حافظ احسن ۽ عبدالڪريم گدائي نمايان حيثيت رکن ٿا. مٿين شاعرن جا گهڻو ڪري مختلف نظريا ۽ مختلف موضوع آهن. ڪي ترقي پسند رجحانن جا قائل آهن، ڪن تي مذهبي ۽ قومي رنگ غالب آهي ۽ ڪي حب وطن جا دلداد آهن. جيڪڏهن حقيقت پرستي آهي تہ تصوريت بہ موجود آهي ۽ جيڪڏهن حقيقت نگاري آهي تہ اشاريت کي بہ ڪو مقام حاصل آهي. ڪي حقيقت پرستيءَ جا رازدان آهن تہ ڪن ۾ بغاوت جا عناصر موجود آهن. بھرحال سنڌي جديد نظم ۾ خارجي ۽ داخلي پھلوئن جو هڪ امتزاج نظر اچي ٿو.

ڪشنچند بيوس
اسين جديد نظم جي پھرئين دور جو جائزو وٺي، ڪن شاعرن جو سرسري ذڪر ڪنداسون. هن مختصر مضمون ۾ حوالن جي گنجائش نہ ڏسي، اسين گهڻو ڪري حوالن کان گريز ڪنداسون. “بيوس” کي سنڌي پابند نظم ۾ هڪ وڏو مقام حاصل آهي. جيتوڻيڪ “بيوس” جي شاعريءَ ۾ ڪيترائي فني، عروضي ۽ لساني نقص موجود آهن، تنھن هوندي بہ “بيوس” هڪ نئين نياپي جي تبليغ ۽ تشھير ۾ خاطر خواھہ ڪيو آهي، ۽ سنڌي شاعريءَ جي مزاج کي موڙڻ ۾ هن جو وڏو هٿ آهي، جنھن ڪم جي شروعات مولوي اٻوجهي ۽ مرحوم “بلبل” پنھنجي پنھنجي نموني ۾ ڪئي. سنڌ ۾ “بيوس” پنھنجن مداحن جو هڪ وڏو حلقو پيدا ڪيو، جنھن جي ڪري کيس ڪافي شھرت نصيب ٿي. چيو وڃي ٿو تہ هو هڪ فقير تن انسان هو، جنھن ڪري ماڻھن ۾ سندس چڱي مڃتا هئي. اسان جو استاد پروفيسر رام پنجواڻي کيس پنھنجو رهبر ۽ گرو ڪري مڃيندو هو. بھرحال، “بيوس” سنڌي شاعريءَ ۾ جديد موضوعن کي پيش ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي آهي. مٿس علامه اقبال جي شاعريءَ جو وڏو اثر ٿو ڏسجي. هن پنھنجي وطن ۽ ان جي فطرتي منظرن جو نقشو نھايت سادگيءَ سان چٽيو آهي ۽ وطن جا ترانا هڪ دردمندانہ انداز ۾ پيش ڪيا آهن، جن ۾ انگريزي سامراج ۽ فرنگي معاشرت جي خلاف ڪيترائي جذبا ڪارفرما آهن. “بيوس” قومي ۽ اقتصادي مسئلن سان گڏ، نفسياتي ۽ اخلاقي نظرين کي پڻ نھايت نرميءَ ۽ گنڀيرتا سان پيش ڪيو آهي. ڀانئجي ٿو تہ “بيوس” مرزا قليچ بيگ جو اثر بہ قبول ڪيو آهي، جنھن سنڌي شاعريءَ کي گونان گون موضوعن سان روشناس ڪرايو آهي. مرزا صاحب زندگيءَ جي هر مسئلي کي نھايت باريڪيءَ سان ڏٺو آهي، ۽ قوم جي رجحانن جو چڱيءَ طرح تجزيو ڪيو آهي. اخلاقي قدرن کي وڌائڻ ۾ “قليچ” هڪ نمايان حصو ادا ڪيو آهي، تنھن ڪري “بيوس” ۽ “قليچ” سنڌي شاعريءَ ۾ جديد نظم جي نشاندهي ڪئي آهي. انھن غزل جي شاعريءَ کان هٽي، نظم جي ذريعي سنڌين ۾ سجاڳيءَ جي لهر پيدا ڪئي.

محمد هاشم ”مخلص”
انھيءَ دور جو ٻيو شاعر محمد هاشم ”مخلص” آهي، جنھن ۾ فني ڪمزورين جي باوجود هڪ سياسي ۽ قومي شعور موجود آهي. ان کان پوءِ “نظامي” قومي شاعر ٿي مشھور ٿيو، جنھن قوم جي ناسورن ۽ وقت جي مسئلن ڏانھن توجھہ ڪئي ۽ هن ”قليچ” ۽ “بيوس” جي نظرين کي اڳتي وڌائڻ جي ڪوشش ڪئي.
ورهاڱي کان پوءِ جن ڪھنہ مشق شاعرن نظم جي صنف تي طبع آزمائي ڪئي، انھن ۾ نياز، بدوي، رشيد، گدائي ۽ حافظ احسن قابل ذڪر آهن. انھن سان گڏ حيدر بخش جتوئيءَ کي بہ فراموش نٿو ڪري سگهجي. “نياز” ماضي قريب جو هڪ صاحب طرز شاعر هو ۽ ڪھنہ مشق بزرگن ۾ هن جو درجو مٿانھون هو.
پاڻ کي ڇو رزق جي لئي ٿو نوائين ايترو،
پنھنجي خودداري نہ ڪر برباد، اي دل جا پکي!س (نياز)
ڄڻ تہ اقبال جي “طائر لاهوتيءَ” جي ڳالھہ آهي. جنھن عمل جي ڪري ضمير مردہ ٿي وڃي ٿو ۽ انسان جي خودي ختم ٿيو پوي، “نياز” ان کي برباديءَ کان بچائڻ ٿو گهري. “نياز” انسان کي پنھنجي صحيح مقام جي طرف وڌڻ جي تلقين ڪئي آهي. انھيءَ کان سواءِ، قدرتي نظارن کي چٽڻ ۾ “نياز” کي هڪ ملڪو حاصل آهي. هن فطرت جي جذبات ۾ قدرت جي دلڪش ۽ دلاويز نظارن جي عڪاسي ڪئي آهي.
“حب وطن تہ منھنجي دل ۾ ٿي موجزن آ،
ذڪر وطن زبان تي ليل و نھار آهي.” (احسن)
سڀ کان اعليٰ ۽ افضل جذبو وطن جي محبت آهي. اها انسان جي فطري تقاضا آهي. انھيءَ نيڪ جذبي کي شاعريءَ ۾ پيش ڪري “احسن” پنھنجي لطيف احساسات جي ترجماني ڪئي آهي. “احسن” اڪثر و بيشتر اخلاقي مضمونن تي طبع آزمائي ڪندو رهي ٿو. ان کان سواءِ اسلام جي عظمت ۽ وقار جا بہ وٽس ڪيترائي موضوع آهن، جن سا هن جي والھانہ عقيدت ۽ محبت آهي. “ تون آهين مرد مومن، ناھہ تو لئہ ڪا پريشاني.” حافظ احسن، قديم روايات جو شارح آهي. ڪيترن ٻين موضوعن سان گڏ “احسن” جو “ٿڌي هير ٿر جي” هڪ پسنديدہ نظم آهي.

لطف ﷲ بدوي
لطف ﷲ بدوي هڪ ڪھنہ مشق شاعر، اديب ۽ محقق آهي. سندس ادبي تصنيفون هميشہ زنده رهنديون. بدويءَ کي هر صنف جي شاعريءَ ۾ ڪافي استعداد حاصل آهي. نظم سان گڏ بيت، غزل ۽ گيت بہ سندس شاعريءَ ۾ موجود آهن. بدوي صاحب علامه اقبال جو اثر قبول ڪيو آهي ۽ کيس اقبال سان دلي محبت آهي، جنھن ڪري سندس ڪيترا نظم انھيءَ رنگ ۾ رڱيل آهن. هن علامه مرحوم جي ڪيترن نظمن جو سنڌيءَ ۾ ترجمو ڪيو آهي. اصل ۽ ترجمي ۾ فرق لازمي شئي آهي. ان کان سواءِ، ترجمي ڪرڻ ۾ مترجم کان ڪجهہ غلطيون واقع ٿين ٿيون. انھن جو سبب گهڻو ڪري زبان جو مزاج ۽ لب و لھجو آهي. بدويءَ جو ترجمو بھترين ترجمو چئي سگهجي ٿو، ۽ اسان جي خيال موجب، بدوي ترجمي جا حق بجا آڻي پنھنجيءَ صلاحيت جو ثبت پيش ڪيو آهي. هونئن بہ بدوي قومي مسئلن تي هڪ ناقدانہ نظر رکي ٿو، تنھن ڪري سندس طبعزاد قومي شاعري سنڌي قوم جي ترجمان آهي.
درحقيقت سنڌيءَ ۾ نئين شاعريءَ جو آغاز نظم جي صنف سان ٿيو آهي. اهو نظم پابند هجي خواھہ آزاد، نئين فضا ۽ نئين فڪر جي ترجماني نظم جي شاعري ۾ پيدا ڪئي وئي آهي. هر نئون دور جديد فڪر سان گڏ ڪجهہ نون لفظن جو ذخيرو پيدا ڪري ٿو. نئين خيال جي عڪاسي ڪرڻ لاءِ نوان لفظ تيار ڪرڻا پوندا آهن؛ ۽ بعضي پراڻن ۽ قديم لفظن کي نئين معنيٰ ڏني ويندي آهي، جا حالات ۽ ماحول جي حسب حال هجي، بشرطيڪ انھن لفظن پنھنجيءَ اصلي معنيٰ کي، وقت جي گذرڻ کان پوءِ معدوم ڪري ڇڏيو هجي، ۽ انھن جي استعمال جو رواج هڪ داستان بارينہ بڻجي چڪو هي. انھيءَ اهم معاملي ۾ فقط نعريبازيءَ ۽ هنگامه آرائيءَ کان ڪم وٺڻ، ادب ۽ زبان سان بي انصافيءَ جي مترادف ٿيندو، تنھن ڪري احتياط جي ضرورت آهي. شاعريءَ جو مقصد زندگيءَ ۽ زماني جي رشتي کي قائم ۽ استوار ڪرڻ ۽ انسانيت جي اعليٰ قدرن کي اجاگر ڪري، انساني زندگيءَ جي رهنمائي ڪرڻ آهي. سندس مقصد هڪ اعليٰ معاشري جي تعمير ۽ انقلاب جي عشق ۾ يا شھرت ۽ عظمت جي هوس ۾، ڪنھن بہ انسان جي احساسات کي مجروح ڪرڻ هڪ اهڙو ناقابل تلافي جرم آهي، جنھن کي ڪو بہ باشعور طبقو ۽ صحتمند معاشرو معاف ڪري نٿو سگهي. پنھنجي ماضيءَ جي قدرن ۽ شاعريءَ جي روايتي رجحانن کي ختم ڪرڻ دانشمندي نہ آهي، جنھن کان سواءِ شاعري فقط شعبده بازي بڻجيو پوي ۽ شاعر جو مقام ڪنھن مداريءَ کان وڌيڪ نہ هوندو آهي. اها شاعري هڪ عجيب غريب معمو بڻجيو پوي. ان کي ٿوريءَ دير لاءِ جذبات جي دٻاءَ هيٺ، غير محسوس طور قبول ڪيو وڃي ٿو. ليڪن ان جي زندگي عارضي آهي، ۽ پاڻيءَ تي ڦوٽي جي مثال آهي. نظم جي شاعري ۾ نئين اسلوب، نئين لب لھجي، جديد فڪر جي سنجيدگيءَ ۽ شائستگيءَ سان ترجماني ڪرڻ، جديد لفظن ۾ اضافو آڻڻ، نين تشبيھن جي تحقيق ڪرڻ، ڪنھن شاعريءَ جي سرمايي لاءِ نيڪ فال آهي؛ ليڪن اها اهڙي ذميداري آهي، جنھن جي لاءِ فني ۽ لساني ديانتداري، ذهني ۽ فڪري ايمانداريءَ جي ضرورت آهي، ۽ ان لاءِ ڪنھن تصنع ۽ ڪنھن بناوٽ کي ڪائي جاءِ ملي نٿي سگهي، ۽ ڪنھن نئين شئي کي پيدا ڪري، ان جي صحت جي دعويٰ ڪرڻ بہ هڪ بنيادي غلطي آهي.

هري دلگير
جديد سنڌي نظم جي شاعريءَ ۾ جديد نظم گو شاعرن ۾، هري دلگير جو مقام آڳاٽو آهي. لاڙڪاڻي جو ادبي ماحول مٿس اثرانداز رهيو آهي، جتي ڪيترن سنڌ جي وڏن شاعرن شعر، شاعريءَ جي آبياري ڪئي آهي. هري دلگير روايتي شاعريءَ کان هٽي “بيوس” جي مڪتب خيال جي تقليد ڪئي آهي. هن ڪيترائي عوامي مسئلا پنھنجي شاعري ۾ پيش ڪيا آهن. هن معاشري جي ڪيترن ناسورن جي جراحت جي ڪوشش ڪئي. “سنڌ وستار”، “رکڙي”، “بازاري عورت”، “پتي ديوتا”، “چور جي بندگي”، “نئون گلڙو” آهي “دلگير” جا عوامي موضوع آهن، جن کي هن نھايت خوش اسلوبيءَ سان نباهيو آهي. هو ليڊر جي ڪردار جي عڪاسي ڪندي، کيس ڪيترائي نيڪ مشورا پيش ڪري رهيو آهي. هو هڪ صحيح ليڊرشپ جي تصور قائم ڪرڻ جي ڪوشش ڪري رهيو آهي ۽ ليڊر جي انھن نقصن کي بيان ڪري رهيو آهي، جن فضا کي ناگوار بڻايو آهي.
اٿار ڪين حقارت جي جوش جولان کي
اڀار ڪين خدارا تون اهل نادان کي.
هڪ ٻئي نظم ۾ شاعر کي عملي زندگي گذارڻ جي تلقين ڪندي هو طنيه طور چوي ٿو:
تون سپنن جي دنيا ۾ آهين مدام،
حقيقت تي تنھنجي نظر نانھہ مور.
جڏهن حاڪم سمھي ٿو پوي، يعني غفلت ۾ آهي، تہ ملڪ برباد ٿي وڃي ٿو ۽ رعيت ناڪارہ ۽ عيش پسند ٿي پوي ٿي:
ننڊ ڪري ٿو جڳ داتار، ناس نگر، رعيت بيڪار.
وري چوي ٿو:
ڌن وارن جا پاليل واگهو، نرڌن جو ڪن گردن قابو.
اسان جي سانڀر ۾ اسان ڪنھن دولتمند کي واگهو پاليندي نہ ڏٺو آهي، البت ڪتا ۽ ماڻھو پاليندا آهن. اهو درست آهي تہ معاشري ۾ غريب ۽ مسڪين، مجبور ۽ مظلوم آهي، جنھن جو ڪو بہ واهي وسيلو نہ آهي ۽ دولتمند مٿس ظلم ۽ تشدد روا رکي ٿو. هري دلگير ناسور ڏيکاريندي بہ جراحت ڪرڻ کان مجبور آهي. منجهس ڪا طاقت نہ آهي جو جبر ۽ اسبداد کي ختم ڪرڻ لاءِ ڪو صحيح علاج ٻڌائي سگهي. سندس شاعريءَ ۾ ڪيترين جاين تي جهول پيدا ٿي پيو آهي، جنھن ڪري ڪيترائي معاشرتي اهم موضوع دل تي ڪو خاص اثر نٿا ڇڏين، لفظن ۽ محاورن جو غير مانوس استعمال طبيعت تي بار بڻجيو پوي. جيئن تہ اسين تنگ نظريءَ جا قائل نہ آهيون، تنھن ڪري زبان ۽ فن جي ڪن لغزشن تي پنھنجو وقت وڃائڻ مناسب نٿا سمجهون، ۽ انھيءَ راءِ جا آهيون تہ “دلگير” هن دور جو هڪ وڏو نظم گو شاعر آهي.

اياز قادري
سنڌي جديد نظم ۾ هري دلگير ۽ اياز قادريءَ جي شاعريءَ ۾ مماثلت نظر اچي ٿي. ٻنھي جي پيشڪش گهڻو ڪري هڪجھڙي رهي آهي. بياني انداز ۾ ٻنھي هڪجھڙي محنت ڪئي آهي. اياز قادري سنڌ جو نوجوان اديب آهي. نئين ادب جي تحريڪن سان سندس وابستگي هڪ نمايان ڪارنامو آهي. سندس شاعريءَ ۾ جدت سان گڏ، قديم روايات جو بہ هڪ سھڻو امتزاج قائم آهي. سندس ذهن هروقت ڪنھن اهڙيءَ تصويرڪشيءَ ۾ مصروف نظر اچي ٿو، جنھن مان هن جي حقيقت شناس نظر جو اندازو لڳائي سگهجي ٿو. اياز هڪ سهل پسند شاعر آهي، جنھن ڪري منجهس سادگيءَ ۽ شائستگيءَ جون گوناگون تصويرون نظر اچن ٿيون، جن سان مهذب لب لھجي جي چاشني پڻ موجود آهي. هو ڪنھن بہ تصنع ۽ پيچيدگيءَ جو قائل نہ آهي. پنھنجي زماني جي سنجيدگيءَ سان ترجماني ڪرڻ، اياز جي حصي ۾ آيو آهي. وٽس ڪيترائي جديد موضوع آهن، جن ۾ ڪجهہ زندگيءَ جا مسئلا بہ شامل آهن. زندگيءَ جي پيچيدگين کي سليقي سان پيش ڪرڻ معمولي ڪارنامو نہ آهي. انسانيت جي ناسورن جي احساس کان متاثر ٿي، اياز هڪ ماهر جراح وانگر اڳتي وڌي ٿو، ليڪن کيس بہ ڪاميابي نصيب نٿي ٿئي. ليڪن هو دلشڪستو نہ آهي، ۽ پنھنجي ڪم ۾ سرگرم نظر اچي ٿو. ڪاميابي ۽ ناڪامي تہ ﷲ جي طرفان رونما ٿئي ٿي، جنھن عقيدي تي اياز جو ايمان آهي؛ ليڪن هن جي همدردانہ ۽ ايماندارانہ ڪوشش قابل تعريف آهي. سندس شاعري نئين دنيا جي تعمير جو هڪ خوشگوار خواب آهي.
ساز تي سردار سر ڏيئي ٿيا جي سرخرو،
سين سر جي جن هنئي، تن ساز وارن جو قسم.
واقعي، سر جي قرباني ڏيڻ کان پوءِ انسان کي معراج حاصل ٿئي ٿو. هو دنيا خواھہ عقبا ۾ سرخرو آهي.ليڪن جيڪو ماڻھو ڪنھن دولاب ۽ دوکي سان ڪنھن جي جان ضايع ڪري ٿو، ان جي عمل کي اسين حقارت جي نگاھہ سان ڏسون ٿا ۽ کيس ڪڏهن بہ معاف ڪري نٿا سگهون. ليڪن شاعر کيس معزز ۽ قابل احترام شخصيت تسليم ڪندي، سندس عظمت جو اعتراف ڪري، ان جي سر جو قسم کنيو آهي. اسان جي شاعري پنھنجن معاملن تائين محدود آهي. اسان کي پنھنجن قرائن ۽ حالات جو جائزو وٺڻو آهي. آسان مان روحانيت مفقود ٿي چڪي آهي، تنھن ڪري شاھہ لطيف جي اهڙن باريڪ نظرين جي تشھير لاءِ نہ فقط علمي طرح پر عملي طور هڪ هڪ وڏي محنت ۽ مشقت جي ضرورت آهي.
دنيا ۾ ڪيترائي حسين پيدا ٿيا ۽ معدوم ٿي ويا. هر ڪنھن نفس تي موت غالب آهي. اهو هڪ اڻٽر ۽ بنيادي اصول آهي، جنھن موجب هر ڪنھن مخلوق کي ضايع ۽ فنا ٿيڻو آهي. اهو قدرت جو انتظام آهي. اياز قادريءَ پنھنجي محبوب کي اهڙي تلخ حقيقت کان واقف ڪيو آهي، جنھن ۾ جيتوڻيڪ ڪا جدت ڪا نہ آهي، ليڪن چوڻ جو انداز دلپسند آهي:
پاڻ جھڙن کي فنا ٿيندو ڏسي،
پو وڏائي حسن تي ڇو ٿو ڪرين.
باغ ۾ مکڙي پنھنجي مجبوريءَ ۽ بيڪسيءَ تي ماتم ڪري رهي آهي. زندگيءَ ۾ جوانيءَ جو زمانو نھايت پرڪيف بڻجي پوي ٿو ۽ هر ڪو تمنا ڪري ٿو تہ سندس جوڀن قائم ۽ سلامت رهي، يا ڪم از ڪم جوانيءَ جي پربھار لطافتن کان لطف اندوز ٿئي:
دل ٿي چوي ڏسان مان،مستيءَ ڀري جواني،
ڪجهہ لطف شادماني، ڪجهہ لطف زندگاني.
گلچين رهڻ ڏي مون کي.
اياز ۾ عمومن حب وطن جو جذبو بدرجه اتم موجود آهي. دلگير ۽ اياز هڪ ئي مڪتبہ فڪر جا فرد نظر اچن ٿا،جن تي لاڙڪاڻي جي ڪنھن مشق بزرگ شاعرن، بيوس، نياز ۽ خادم وغيرہ جو گڏيل سڏيل اثر آهي. “بيوس” جي اثر ڪري، منجهن سادگيءَ ۽ بيساختگيءَ جون ڪيتريون ئي وارداتون نمايان آهن ۽ “نياز” جي ڪري منجهن شائستگيءَ ۽ برجستگيءَ جون ڪيفيتون موجود آهن.
اياز قادريءَ جي شاعريءَ ۾ “پو وري فرصت ڪٿي”، “مکڙي” ۽ “ٻن وڇوڙو، کھہ جدائي آ پرين” جھڙا نظم سنڌيءَ شاعريءَ ۾ سنگ ميل جو درجو رکن ٿا، جن ۾ شاعريءَ جو مٺڙو گداز ۽ پيارو انداز موجود آهي، جن جو لب لھجو صاف ۽ سليس آهي ۽ ڪنھن بہ وقت ۽ ڪنھن بہ جاءِ تي دقت محسوس نٿي ٿئي.

(ماهوار نئين زندگي، آگسٽ، سيپٽمبر، آڪٽوبر 1966ع ۽ مارچ 1967ع تان ورتل)

شاھہ لطيف ۽ الاهيات

حضرت شاھہ عبداللطيف جي سر ڪلياڻ جي مطالعي کانپوءِ معلوم ٿيندو تہ انھيءَ سر ۾ مختلف مضمون ۽ انيڪ قسم جا موضوعات آهن، جي سڀيئي اهم ۽ مکيہ آهن. مون هن مڪالمي جي لاءِ هڪ موضوع منتخب ڪيو آهي، جن جي پکيڙ سر ڪلياڻ جي فقط پھرين بيت تي مشتمل آهي:
اول ﷲ عليم اعليٰ عالم جو ڌڻي.
هن بيت ۾ ﷲ تعاليٰ جي نوانوي نالن مان ڪي نالا موجود آهن. قرآن ڪريم ۾ ﷲ تعاليٰ جي نالن کي “اسماءُ الحسنيٰ” ڪري سڏيو وڃي ٿو. جن ۾ ﷲ جون مختلف صفتون ظاهر ٿين ٿيون؛ پر انھن نالن کي چئن حصن ۾ تقسيم ڪيو وڃي ٿو. (1) افعالي، جنھن مطابق ڪو ڪم عمل ۾ اچي ۽ ان جو نتيجو ظاهر ٿئي، جيئن رزاق ۽ خالق، (2)صفاتي، جنھن موجب سندس صفت جي وضاحت ٿي سگهي، جيئن عليم، سميع ۽ بصير (3) ذاتي؛ ﷲ ۽ (4) جمالي ۽ جلالي، سندس رحمت لطافت، نفاست ۽ حسن جو شان ظاهر ٿئي، جيئن رحيم، لطيف ۽ حليم، ٻئي طرف سندس جلال ۽ جبروت بزرگي ۽ قهاري جا عناصر ڏسڻ اچن ٿا، ڪلام پاڪ جي نالن کان سواءِ ڪن ٻولين ۾ آساني جي لحاظ ۽ روزمرھہ جي استعمال لاءِ ڪي نالا ﷲ جي ذات سان موسوم ڪيا ويا آهن ۽ سنڌي زبان ۾، ڏاتار، ڌڻي، خدا خداوند وغيرہ ﷲ جي صفاتي ۽ افعالي نالن جي هم معنيٰ آهن، جن مان ظاهر آهي تہ ﷲ تعليٰ جي ذات ۽ صفات جو مقابلو ڪنھن بہ شئي سان نٿو ڪري سگهجي. ﷲ جي ذات بي نياز ۽ بي پرواھہ آهي، ۽ ان جھڙي ڪا بہ شئي ڪا نہ آهي. ﷲ مڙني جهانن جي مخلوق کان بي نياز آهي.
سر، ڪلياڻ شاھہ جي ڪلام جي دل آهي ۽ سندس سڀني نظرين جو نچوڙ هن سر ۾ موجود آهي. شاھہ صاحب هتي پنھنجي ڪلام ۾ ﷲ جي ذات ۽ صفات جو ذڪر پنھنجي مطمع نظر جي وضاحت ڪئي آهي. سندس نظريي مطابق ﷲ کي هڪڙو ۽ بي مثال ڪري مڃڻ انساني زندگيءَ جو بنيادي اصول آهي، جو بالڪل فطري آهي.
جڏهن ﷲ جي توحيد اقرار ڪري “قل هو ﷲ احد” جي زبان ۽ دل سان تصديق ڪئي ٿي وڃي، تڏهن ﷲ کان سواءِ ٻئي جي موجود هجڻ جو انڪار ڪيو وڃي ٿو. ان کان پوءِ ساڳيءَ طرح سندس صفات ۽ افعال جو ذڪر ڪري سندس هر صفت جو اقرار ۽ سندس هر فعل کي مستحسن سمجهيو وڃي ٿو. انھيءَ نموني ڪائنات جي هر انسان ۽ حيوان، جمادات ۽ نباتات وغيرہ تي سندس تسلط آهي ۽ هو تمام جهانن جي سموري مخلوق جو خالق مطلق ۽ پالڻھار آهي ۽ هو سڀني جو حافظ و ناصر آهي ۽ پوري ڪائنات تي ساري و طاري آهي.
“اول ﷲ عليم” چوڻ سان شاھہ صاحب ﷲ جي اوليت جو اقرار ڪري سندس بزرگي جي تصديق ڪئي آهي، جنھن موجب سندس ذات منڍ کان وٺي موجود آهي ۽ هو اصل کان وٺي هر شئي جو علم رکندڙ آهي. دنيا و ڪائنات، زمين ۽ آسمانن تي هر ڪا شئي ﷲ جي ذات کان پوءِ وجود ۾ آئي. ڇاڪاڻ جو اهو ئي ڪائنات جي هر چيز جو خلقيندڙ آهي، ۽ هر ڪنھن جو معبود آهي ۽ سندس ذات عبادت ۽ ستائش جي لائق آهي.
جنھن صورت ۾ ﷲ سڀني کان اول آهي، تنھن ڪري کيس هر شئي جي ڄاڻ آهي. کيس نہ فقط ظاهري چيزن جو علم آهي، پر کيس باطني اسرارن جي پروڙ آهي. جيئن قرآن شريف ۾ آيو آهي تہ “عليم” بذات الصدور” ﷲ تعاليٰ اهو سڀڪجهہ ڄاڻي ٿو جيڪي ڪجهہ سينن ۾ محفوظ آهي. ان مان ظاهر آهي تہ ﷲ تعاليٰ هر ڪنھن جي ارادي، نيت، راز ۽ اسرار کي چڱي طرح ڄاڻي ٿو. هن جو علم نہ فقط جسماني ۽ ظاهري چيزن تائين محدود آهي پر سندس علم روحاني ۽ باطني احساسات، جذبات ۽ تفڪرات تي پڻ مسلط آهي. انھيءَ نموني ﷲ جو علم ۽ سندس ڄاڻ دنيا و مافيھا جي سڀني جهانن تي ڦهليل آهي. اهڙن جهانن جو تعداد ارڙهن هزار چيو وڃي ٿو ۽ هر هڪ جھان ۾ جدا جدا مخلوق رهي ٿي. پر ﷲ جو درجو سڀني کان اعليٰ ۽ مٿانھون آهي. سندس شان ايترو تہ ارفع و اعليٰ آهي جنھن جو ڪو حساب ٿي نٿو سگهي ۽ نہ جنھن جي بلنديءَ جي ڪا حد مقرر ڪري سگهجي ٿي. هو ساري ڪائنات کان مٿانھون ۽ جيڪي وهم ۽ خيال ۾ اچي ان کان بہ بلند، ان کان سواءِ هو سڀني جو حاڪم ۽ مالڪ آهي. تنھن ڪري ڪائنات جي جيڪا سندس ملڪيت آهي، تنھن تي حڪم هلائڻ جو کيس پورو حق حاصل آهي، جنھن تي هن کي پوريءَ طرح قدرت حاصل آهي، ۽ ڪا بہ طاقت مٿس نہ حجت هلائي سگهي ٿي ۽ نہ سندس فعل تي ڪو اعتراض ڪري سگهي ٿو. هو حاڪم هجڻ کانسواءِ سڀ ڪنھن شئي تي قادر بہ آهي ۽ سندس طاقت مڙني عالمن جي هر ننڍي ۽ وڏي چيز تي غالب آهي ۽ سندس طاقت منڍ کان وٺي موجود ۽ قائم آهي، جيڪا حڪم مضبوط ۽ مستقل اول آهي. جنھن کي ٻئي ڪنھن بہ آسري ۽ آڌار جي ضرورت نہ آهي. اها طاقت ۽ اهو اختيار ڪنھن بہ ٻئي عرض ۽ جوهر جي محتاج نہ آهي. عرض جوهر جو محتاج آهي ۽ جوهر وجود جو، ليڪن ﷲ جي ذات انھن سڀني ڳالھين کان پاڪ آهي، جنھن ڪري ڪنھن بہ احتياج جو سوال ئي پيدا نٿو ٿئي. ﷲ جي ذات نھايت قديم آهي، نہ جنھن جو ڪو منڍ آهي نہ شروعات، جنھن لاءِ چئجي تہ ازل کان آهي: جيئن ازل جي لاءِ ڪا حد مقرر ڪري نٿي سگهجي، تھڙي طرح ﷲ جي قدامت جو بہ اندازو نٿو لڳائي سگهجي.
شاھہ صاحب وري ﷲ جي افعال، جمال ۽ صفات جو ذڪر ڪيو آهي. ﷲ تمام مخلوقات جو وارث، دوست، نگهبان ۽ سنڀاليندڙ آهي. هو سڀني جي پرورش ڪري ٿو، جنھن ڪري هن کي رب جي نالي سان سڏيو وڃي ٿو، جنھن جي معنيٰ آهي. “پاليندڙ” جيڪو پنھنجي مخلوق جي پرورش ڪري کين ڪماليت تي پھچائي ٿو. احترام و عظمت فقط خدا تعاليٰ جو ئي حق خالص آهي. عاجزي ۽ انڪار، ڪنڌ جهڪائڻ صرف ﷲ جي آڏو ئي زيب ڏئي ٿو. انھيءَ مالڪ الملڪ حقيقي جو تخت جلال و جبروت تيار ڪيو ويندو. هو رزاق آهي، تنھن ڪري هر ڪنھن کي رزق پھچائي ٿو. هو رحيم آهي، ڇاڪاڻ جو وٽس پنھنجي مخلوق لاءِ رحم ۽ ٻاجهہ موجود آهي، وٽس ڪرم ۽ احسان جو خزانو آهي. هن وٽ اهي خاصيتون موجود آهن، جن مان ڪا هڪ بہ مڪمل طور ڪنھن ٻئي کي ڪڏهن بہ نصيب نہ ٿي آهي. تنھن ڪري هو وحدہ لا شريڪ آهي، جنھن جھڙو نہ ڪو آهي ۽ نہ وري ان جو ڪو شريڪ ٿي سگهي ٿو. اهو ئي سچو رب آهي، جنھن جي عظمت ۽ ڪبريائي جي تعريف ڪري سندس احسان ۽ ٿورا بيان ڪيا وڃن ٿا. انھي ڪري ئي حمد جي لائق آهي ۽ هن پنھنجي ٻاجهہ سان ۽ پنھنجي صفت جي وسيلي جھان کي جوڙي راس ڪيو هو. ايترو تہ ٻاجهارو آهي، جو جھان جون جوڙون جوڙ ڪري، دنيا جون آسون اميدون پڄائي ٿو. ﷲ جي انھن مڙني وصفن جو اقرار زبان ۽ دل سان ڪيو وڃي ٿو، جنھن کي ايمان چئبو آهي. جڏهن اهڙو اقرار ڪرڻ ۾ اچي ٿو تہ ان کان پوءِ سندس هر ڪلام جي پيروي ڪرڻ فرض بڻجي پوي ٿي ۽ جيڪڏهن فرض جي بجا آوري ۾ ڪوتاهي نہ ڪجي تہ انسان جي لاءِ ڪاميابي ۽ ڪامراني جي راھہ کلي وڃي ٿي. عزت ۽ ذلت سڀ خدا جي طرفان آهي، هو جنھن کي چاهي عزت بخشي ٿو ۽ جنھن کي چاهي ذليل بڻائي ٿو.
تون حبيب تون طبيب، تون درد جي دوا
شاھہ صاحب ﷲ کي حقيقي ۽ سچو طبيب ڪري سمجهيو آهي، جيڪڏهن هو ڪنھن کي مرض يا بيماري ڏئي ٿو تہ کيس اختيار ۽ حق آهي جو ان بيماري کي مٽائي ۽ انھيءَ مرض کي رفع ڪري، تنھن ڪري هر ڪو ڏولاءُ، درد ۽ دک انھيءَ جي طرفان آهي ۽ هن کي ئي اها قوت ۽ طاقت آهي جو ان درد جو دارون پيش ڪري، ٻئي ڪنھن جي مجال نہ آهي جو ان ۾ دست اندازي ڪري سگهي. ان کان سواءِ ﷲ جي قهاريت ۽ جلال کان بہ انڪار ڪري نٿو سگهجي. ڇاڪاڻ جو هو وقتن فوقتن پنھنجي مخلوق جي آزمائش ڪندو رهي ٿو. اهي مڙيئي صفتون سندس ذات سان منسوب آهن، ليڪن هو پيارو محبوب حسن و جمال جو بي پايان درياءُ آهي، جنھن جي هڪ جهلڪ سان سموري ڪائنات سوز ٿي وڃي ٿي ۽ هر تشنئه ڪام سيراب ٿي وڃي ٿي:
اگهن مڙي اُڄ، ڪئو سڏ صحت کي
ڏور ڏکندا ڀڄ، مھري مه ڏيکاريو.
سڀئي مريض گڏجي تندرستي لاءِ واجهائيندا رهن ٿا، ليڪن انھن جو عذاب تيستائين دور نٿو ٿئي، جيسين اهو مھربان ۽ فياض دوست پنھنجو ڪرم نٿو ڪري. ليڪن اهو دوست مخفي آهي، جنھن کي جسماني اک سان ڏسي نٿو سگهجي.
اهل تصوف خداوند ڪريم جي ذات کي ڪڏهن سج سان ۽ ڪڏهن سمنڊ سان ڀيٽ ڪندا آهن. ڪي ماڻھو اهڙين تشبيھن کي اسلام جي عقيدن جي خلاف سمجهندا آهن. اها ڀيٽ ڪن خاص حالتن جي ڪري ڪئي وڃي ٿي، ذات حق کي درياءَ سان ڀيٽ ڏيڻ هيڪڙائي جي لحاظ سان ڪئي ويئي آهي. ﷲ جي ذات وحدت حقيقي آهي ۽ درياءَ جي صورت وحدت اضافي مثال جي معنيٰ اها جيڪا ڪنھن ٻي شئي سان ڪنھن وصف ۾ هڪجھڙي هجي. جيتوڻيڪ ٻنھي شين جي وچ ۾ وصف جي شدت يا ڪثرت جي لحاظ کان گهڻو تفاوت ٿئي ٿو. مڇي پاڻيءَ تي عاشق آهي ان مان کيس ڪڏهن بہ ڍئو نٿو ٿئي، جيئن عاشق حق ﷲ جي عشق ۾.
المختصر شاھہ صاحب جي نظريي مطابق تہ هن جھان جو هڪڙو ئي صانع آهي، جيڪو جھان جون جوڙون جوڙي ٿو. اهو قديم آهي، زنده آهي. هو هميشہ کان آهي ۽ هميشہ رهندو. پنھنجي وجود ۾ واجب آهي ۽ هن جو عدم ممتنع آهي. ڪمال جي سڀني صفتن سان متصف ۽ نقص و زوال جي سڀني علامتن کان پاڪ آهي. هو سموري مخلوقات جو خالق ۽ تمام معلومات جو عالم، سڀني ممڪنات تي قدرت رکڻ وارو ساري ڪائنات جي لاءِ ارادو ڪرڻ وارو آهي. هو زنده آهي، ٻڌڻ وارو ۽ ڏسڻ وارو، علم وارو، حڪمت وارو آهي. نہ هن جي ڪوئي مشابھہ آهي ۽ نہ ڪوئي مقابلي جو، نہ سندس ڪوئي ضد آهي. هن کان سواءِ ٻيو ڪو بہ عبادت جو مستحق نہ آهي. هن کان سواءِ نہ ڪوئي مريض کي شفا ڏئي ٿو نہ رزق پھچائي ٿو ۽ نہ ڪا تڪليف دفع ڪري ٿو.

(سُر ڪلياڻ جو مطالعو، مرتب ڊاڪٽر نبي بخش بلوچ، 1967ع تان ورتل)

شاھہ جي شاعري ۾ اسلامي قدر

اها هڪ مڃيل حقيقت آهي تہ شاھہ عبداللطيف شريعت جو پورو پابند ۽ اسلامي نظريات جو هڪ وڏو شارح ٿي گذريو آهي ۽ سندس طريقہ ڪار، علم و عمل کي عروج تي پھچايو، جنھن ڪري هن جي ظاهري ۽ باطني زندگيءَ ۾ ڪو فرق ڏسڻ ۾ ڪو نہ ٿو اچي. زهد و تقويٰ جي صفتن، حقيقتن جي معرفت ۽ وحدت وجودي وصفن کيس هڪ اعليٰ مقام بخشيو، سندس ڪلام جي هر بيت ۾ حقائق ربانيءَ کان سواءِ ٻيو ڪجهہ بہ نٿو ملي. سندس شعر ۾ ﷲ تعاليٰ جي لاتعداد احسانن جو تفصيل سان بيان موجود آهي. شاھہ لطيف پھريائين موحد ۽ ان کانپوءِ سُخن فھم، هو. هو پھريائين عارف ۽ پوءِ سخن سنج هو. پھريائين سرزمين سنڌ جو هڪ وڏو مجدد هو ۽ ان کان پوءِ هڪ مفڪر هو. انھيءَ نموني هو پھريائين مسلمان، ۽ ان کان پوءِ شاعر هو. کيس قرآني آيات کان بخوبي واقفيت هئي ۽ حديث شريف جي رموز و نڪات جي کيس چڱيءَ طرح ڄاڻ هئي. ولايت جو انحصار ٻن شين تي مبني آهي؛ هڪ ايمان ۽ ٻي تقويٰ. شاھہ صاحب جي زندگيءَ جي جائزي کان پوءِ معلوم ٿئي ٿو تہ منجهس ايمان ڪامل سان گڏ، مڪمل تقويٰ موجود هئي، تنھن ڪري شاھہ صاحب پھريائين عارف بﷲ ۽ ان کانپوءِ عالم ۽ فاضل هو.
دين جو مکيہ ۽ اهم ترين جزو عقيدو آهي. جنھن جي ڪري دل ۽ زبان سان اقرار ڪرڻو آهي تہ ﷲ تعاليٰ ۽ رسول اڪرم جنھن چيز جي جھڙي نموني خبر ڏني سا بالڪل صحيح ۽ درست آهي. انھيءَ اقرار کان پوءِ اسلامي قدرن ۽ نظرين جو اندازو لڳائي سگهجي ٿو. شاھہ لطيف جي شاعريءَ ۾ اهڙن رجحانن جا لاتعداد مثال ملن ٿا، جن سان قلب جي صفائي ٿئي ٿي ۽ دماغ ۾ روشني پيدا ٿئي ٿي ۽ اسلامي قدرن جي وضاحت ٻڌڻ کانپوءِ معلومات حاصل ٿئي ٿي. حضرت جنيد فرمايو آهي تہ “انسان ذات تي ٻيا سڀ رستا بند ٿي ويا، سواءِ ان جي تہ هو رسول ﷲ صلي ﷲ عليه وسلم جي نقش قدم تي هلي” تنھن ڪري اطاعت رسول اڪرم هڪ لازمي اسلامي قدر آهي ۽ رسول جي ذات عالم ڪائنات لاءِ باعث رحمت آهي.
بھرحال رسالت جو مجموعي لوازمات سان اقرار ڪرڻ هڪ اهڙو اسلامي قدر آهي، جنھن کان سواءِ ٻئي ڪنھن بہ اسلامي نظريہ، ۽ رجحان يا قدر جي نشو و نما ٿيڻ ناممڪن آهي. شاھہ جي ڪلام ۾ قرآني حڪمتن جا اهڙا بي بھا خزانا موجود آهن، جن جي برڪت سان اسان شاھہ جي ڪلام ۾ اسلامي قدرن جي چڱي طرح تجزيو ڪري سگهون ٿا. بھرحال منھنجو موضوع جناب رسالت ماب جي رسالت متعلق آهي، تنھن ڪري منھنجو سمورو ڌيان انھي بنيادي ۽ اهم اسلامي قدر تي مرڪوز رهندو ۽ رسول اڪرم جن جي بعثت جو بيان پڻ ضروري ٿيندو. حضور جن فرمايو آهي تہ آءٌ “مڪارم الاخلاق” جي تڪميل جي لاءِ موڪليو ويو آهيان. اسان پنھنجي رهڻي ڪرڻي، معاملات ۽ افڪار جي پيش نظر پنھنجي ماحول کان متاثر ٿئي ٿو ۽ ماحول بذات خود انسان جي رجحانات جي پيداوار ٿئي ٿو. اهي رجحانات سندس ڪردار جي تشڪيل جو سبب بڻجن ٿا. انسان جي ڪردار جي باعث اعمال جي بھتريءَ جي صورت پيدا ٿئي ٿي. اعمال ئي چڱو ۽ خراب ماحول پيدا ڪن ٿا، جنھن جو اثر معاشري تي پوي ٿو ۽ معاشري جا افراد انھيءَ کان متاثر ٿين ٿا، تنھن ڪري هڪ بھتر معاشري کي پيدا ڪرڻ لاءِ اخلاق جي ضرورت آهي، جنھن جي وسيلي صحيح ڪردار جي تشڪيل ٿئي ٿي. جڏهن انسانيت هڪ انڌيري غار ۾ موت جو انتظار ڪري رهي هئي، انسانيت جي پٺيءَ تي ظلم ۽ تشدد جا تير وسڻ لڳا؛ جڏهن انساني دنيا مان اخلاق جا سڀ اقدار مٽجي ويا ۽ هر طرف جبر و استبداد جو سمنڊ موجزن هو، ان وقت:
“خاوند خاص خلقي محمد مڪائين،
ڪلمو تنھن ڪريم تي چٽو چايائين.”
ان وقت ڪنھن اهڙي طاقت جي ضرورت هئي، جا دنيا جي ظلم و ستم جو مقابلو ڪري، ان کي صفحہ هستي تان مٽائي انصاف و عدل، اخوت ۽ مساوات جون راهون هموار ڪري. انھيءَ ڪري ئي حضور اڪرم جن کي مبعوث ڪيو ويو. بعث جو بہ سبب اهو هو تہ “مڪارم الاخلاق” جي تڪميل ۽ انساني معاشرو، جو حيوانيت جي سطح تي پھچي چڪو هو، تنھن کي صحيح مقام تي پھچايو وڃي:
“انا مولاڪ و انت محبوبي” ايئن اتائين،
ڏکي ڏنائين ٻئي سرائون سيد چئي.
وجهہ تخليق نہ فقط دنيا جي سينگارڻ ۽ سنوارڻ لاءِ عمل ۾ آئي، پر آخرت کي سينگارڻ بہ مقصود هو. دنيا کي سينگارڻ لاءِ انساني ڪردار کي نظر ۾ رکڻو آهي، ڇاڪاڻ جو افراد جي ڪردار سان معاشري جي تشڪيل ٿئي ٿي ۽ معاشري کي بھتر بڻائڻ لاءِ اخلاقيات جي ترقي ۽ ترويج جي ڪوشش ڪئي وڃي ٿي:
“فڪر ڪن در رآھہ نيڪو خدمتي” يعني خدمت جو جذبو ئي انسانيت کي بام عروج تي پھچائي ٿو.
دور جاهليت جي تاريخي پس منظر کي ڏسي شاھہ جي فقط هڪ مصرع يعني: “تان مڃ محمد ڪارڻي، نرتئون منجھان نينھن” تي غور ڪجي تہ رسول اڪرم جي حيات طيبہ جو هڪ صاف نقشو اکين آڏو اچي وڃي ٿو:
تو جنين جي تات، تن پڻ آهي تُنھنجي،
فاذڪروني اذڪر ڪم“ تن ۾ اها تات
جي لاءِ بہ اطاعت رسول ضروري آهي. تڏهن تہ “خاوند خاص خلقي محمد مڪائين” ۽ محمد رسول ﷲ جو اچڻ انسانيت جي بھبودي ۽ بھتريءَ جو باعث بڻيو. جنھن رواداريءَ جو اهڙو درس ڏنو جو:
چوندن ڪيم چئيج، ويڻ ورائي سامھون.
انھيءَ نموني شاھہ لطيف دشمن کي دوست ۽ مخالف کي سڄڻ بڻايو آهي. هن گهر گهر ۾ انسان دوستيءَ جو پيغام پھچايو آهي. “ويڻ مَ ورائيج تہ سڀ در سھاڳي ٿئين”. نبوت جي مقام کي سمجهڻ لاءِ بہ رياضت، مجاهده، مڪاشفه ۽ مشاهده جي ضرورت آهي، جن جي ذريعي دنيا جي بتن کي ڊاهي هڪڙي ﷲ جي آڏو سر جهڪائي ٿو. تڏهن تہ شاھہ صاحب تعجب ۾ پڇي ٿو تہ:
تان مڃ محمد ڪارڻي، نرتون منجھان نينھن،
تان تون وڃئو ڪيئين، نايين سر ٻين کي؟”
محمد صلعم کي مڃڻ کان پوءِ ڪنھن بہ غير ﷲ جي آڏو سر جهڪائڻ جو سوال ئي پيدا نٿو ٿئي ۽ محمد رسول ﷲ جي بعثي، اخلاق جي تڪميل لاءِ ۽ انساني معاشره جي بھتر تشڪيل لاءِ ٿي، تنھن ڪري اخلاق اسلام جو بنيادي قدر آهي. انھيءَ جو اقرار حضور جن پاڻ ڪرڻ فرمايو آهي، تنھن ڪري اخلاق، اسلام آهي ۽ اسلام اخلاق. “لا خوف عليهم و لا هم يحزنون” سچن ڪو نہ سور” حضور جن جي تعليم جي زير اثر هڪ اهڙو معاشرو قائم ٿيو، جنھن لاءِ شاھہ صاحب فرمايو تہ انھن لاءِ ڪو خوف نہ آهي ۽ نڪي هو ڏک ڏسندا يعني صحيح ڪردار جي پيدا ٿيڻ ڪري، سچن جو معاشرو بڻجي پيو، جن اخلاق جي قدر جي آبياري ڪئي، حضور مقبول جن جي اخلاقي نظريات، تاريخ جو رخ بدلائي ڇڏيو. دنيا ۾ پھريون دفعو مڪمل معاشرو وجود ۾ آيو، عدل و انصاف ۽ اخوت و مساوات، انسان دوستي ۽ همدرديءَ جو هڪ اهڙو منشور پيش ڪيو ويو، جنھن کي دنيا جي تاريخ ڪڏهن بہ فراموش نٿي ڪري سگهجي. اهڙن اخلاقي رجحانن جو شارح هڪ اهڙي شخصيت جو مالڪ هو، جنھن کي جاهليت جي زماني جي ماڻھن بہ “امين ۽ صديق” ڪري تسليم ڪيو، جنھن وقت امن و عافيت ۽ آزاديءَ جي دولت جو ڪو نشان بہ ڪو نہ هو، تڏهن:
محمد رسول چئي، مسلمان ٿئا،
عاشق عبداللطيف چوي، انھينءَ پھہ پيا.
انھن اهو رستو اختيار ڪيو، جنھن کي ظاهر ڪرڻ لاءِ رسول اڪرم جن کي مبعوث ڪيو ويو، انھيءَ ڪري عدل و انصاف جو هڪ حقيقي روح قائم ٿيو. معاشري ۾ ڪنھن بہ ظلم و تشدد کي جاءِ ملي نہ سگهي، جنھن عربي ۽ عجميءَ جو فرق مٽائي ڇڏيو. هڪڙي انسان کي ٻئي انسان تي جيڪڏهن فضيلت آهي تہ فقط تقويٰ جي لحاظ کان، جنھن ڪري هر قسم جي عبوديت ۽ غلامي کان نجات حاصل ٿي. قرآن ڪريم بار بار تاڪيد ڪري فرمايو آهي تہ نبي اڪرم مڙني جهانن ۽ سڀني قومن جو رسول آهي، جنھن وٽ عرب ۽ غير عرب جي، ڪاري ۽ گوري جي ڪا تفريق ڪا نہ آهي. انھيءَ ڪري ئي رسول ﷲ خاتم النبيين سڏائڻ جا مستحق آهن. سندن رسالت ﷲ جي طرفان مبعوث رسالتن جي خاتم آهي، جنھن کان رنگ و نسل ۽ زبان جي اختلاف باوجود دنيا جي سڀني قومن جنھن نموني ماضيءَ ۾ هدايت ورتي. ساڳيءَ طرح قيامت تائين سڀني قومن جي لاءِ هدايت آهي. واضح رهي تہ سابقه پيغمبرن جون تمام صلاحيتون رسول اڪرم جن جي ذات گراميءَ ۾ هڪ هنڌ جمع ڪيون ويون.
اسلام، عقيدہ و ايمان، عبادات ۾ اخلاق بہ آهي ۽ معاملات به. عقيدو ۽ ايمان انسان ۾ اهو شعور پيدا ڪري ٿو تہ هڪ خالق ۽ رب آهي، جو بصير ۽ عليم آهي، يعني اول ﷲ عليم اعليٰ عالم جو ڌڻي، قادر پنھنجي قدرت سين قائم آھہ قديم، جو ازل کان بہ اڳ آهي ۽ ابد کان پوءِ بہ قائم رهندو. هن کي پنھنجي قدرت آهي، جنھن تي هو قادر آهي، جنھن کان انسان جي ڪا بہ شئي پوشيده ڪا نہ آهي. سندس بارگاھہ مان نيڪ عملن جو چڱو صلو ملي ٿو ۽ خراب ڪمن لاءِ برو بدلو ملي ٿو:
“روزا ۽ نمازون اي پڻ چڱو ڪم،
او ڪو ٻيو فھم،، جنھن سان پسجي پرينءَ کي.”
اهڙو شعور ڪنھن صاحبِ ايمان ۽ عالم باعمل جي شخصيت جي تصوير پيش ڪري ٿو ۽ انھيءَ نموني ئي هڪ صحتمند معاشري جو بنياد قائم ٿئي ٿو. دنيا ۾ هر عمل جا ٻہ رخ ٿين ٿا؛ هڪ روحاني ٻيو مادي، جن جو تعلق عبادات ۽ معاملات سان هڪ جھڙو آهي. مادي خوشحاليءَ سان گڏ، روحاني تسڪين لاءِ ايثار و اخلاق جي ضرورت آهي. مخلوق سان سھڻو سلوڪ، اخلاقيات جو بنيادي پٿر آهي. سچائي، وعده وفائي، قناعت ۽ انصاف، صبر و شڪر جھڙا عناصر، اخلاقيات ۾ داخل آهن.
“الست بربڪم، جڏهن ڪن پيوم،
قالو بليٰ قلب سين، تڏهن تت چيوم.”
وعده وفائيءَ جي ڪھڙي نہ سھڻي تصوير پيش ڪئي وئي آهي. اقرار ڪرڻ کانپوءِ عھد شڪني ڪھڙي نموني ممڪن ٿي سگهي ٿي. قناعت ۽ تسليم و رضا جي متعلق:
“سون برابر سڳڙا، ماروءَ سندا مون،
پٽولاپنھوار کي عمر آڇ مَ تون.”
دولت ۽ مال کين گمرآھہ ڪري نٿو سگهي ۽ هو پنھنجي فقيريءَ ۾ مگن آهن. انھيءَ نموني شاھہ لطيف جي ڪلام ۾ اسلامي رجحان ۽ اقدار جا بجا پکڙيا پيا آهن، جن مان هڪ هڪ جي هڪڙي هڪڙي رجحان تي ڪتاب لکي سگهجن ٿا ۽ اهو ثابت ڪري سگهجي ٿو تہ شاھہ لطيف هڪ عالم باعمل هو، جنھن جي تصوف عملي زندگيءَ جو سبق ڏنو آهي؛ جنھن روحانيت ۾ ماديت کي سموهيو آهي ۽ انسانيت جي هر طبقي جي ترجماني ڪئي آهي، جنھن ڪري هو اسلامي اقدار جي شارح سان گڏ هڪ اسلامي جمھور جو شاعر آهي.

شاھہ جي ڪلام ۾ روحاني راز

شاھہ لطيف جي ڪلام ۾ عام طور استعارا، علامات ۽ اشارا نظر اچن ٿا، جن جي تھہ ۾ ڀرپور ۽ شديد روحاني معنويت پوشيده آهي. سر کنڀات بہ شاھہ جي ڪلام جو هڪ اهم حصو آهي، جنھن ۾ شاھہ پنھنجي جمالياتي اقدار کي، جمالياتي انداز ۽ اسلوب سان رسول اڪرم جي ذات بابرڪات کي خيرالامير جي حيثيت سان پيش ڪيو آهي. هن ڪائنات جي مادي تسلسل حيات ۾ هر شيءِ ۾ خوبين سان گڏ، نقص بہ نظر اچن ٿا؛ ليڪن شاھہ جو محبوب تمام نقائص کان پاڪ ۽ سڀني خرابين کان پري آهي. اهو محبوب پنھنجي ڪمال محبوبيت جي ڪري فقط خوبين جو حامل آهي.چنڊ، سج، تارا ۽ ڪتيون سندس محبوب جي آڏو ڪا حيثيت نٿا رکن. انھن شين جي رنگيني ۽ دلڪشي، دلربائي ۽ رعنائي ان ڪامل دلربا جي آڏو هيچ ۽ حقير آهي.چنڊ ۽ چانڊوڪي اهي جمالياتي پاڇا آهن، جن کي شاھہ پنھنجي دلبر جي سراپا جمالِ اسوه حسنہ ۾ ڏسي ٿو. هي سر نہ فقط استعاراتي ۽ علاماتي طور تي، پر تمثيلي ۽ تصويري طرح بہ جامع آهي. رسول اڪرم جي حيات طيبہ جي جمالي حسنِ صفات کي شاھہ انھن سڀني علامات سان پيش ڪيو آهي، جي چنڊ ۽ چانڊوڪيءَ جي مجازي ۽ حقيقي جلوہ، آرائي مان ورتيون وڃن ٿيون.
علم و بصيرت جو اصل سرچشمو، حياتِ طيبہ ۾ مقام رسالت آهي. انھيءَ مقام کي سڃاڻڻ لاءِ بيپناھہ عشق ۽ انتھائي اشتياق جي ضرورت آهي. اهو ئي مقام تمام علوم و اعمال جو مرڪز ۽ محور آهي:
پيشانيءَ ۾ پرينءَ جي ڀلائي جا ڀير.
مٿئين مختصر مصرع ۾ حيات طيبہ جون مختلف ۽ گوناگون ڪيفيتون پوشيدہ آهن. ڀلائيءَ جي لفظ ۾ ارض و نوع جون سڀئي چڱايون، ۽ خير و برڪات سمايل آهن؛ انھيءَ ڀلائيءَ جي معرفت دنيا جي مڙني براين ۽ خرابين کان سواءِ ، انسانيت جون سڀ بيماريون مٽجي وڃن ٿيون. دنيا ۾ فقط هڪڙي ئي روشني آهي. ڪائنات جون مختلف روشنيون، انھيءَ واحد روشنيءَ جون مرهونِ منت آهن. اها روشني هڪ وڏي حقيقت آهي، جنھن لاءِ اعلان ڪيو ويو “توهان جي ﷲ وٽان روشني ۽ هڪ واضح ڪتاب اچي ويوآهي”.
حضور پرنور جي ذات برڪات خير ڪثير جو مجموعو آهي. ان ذات پاڪ جي پيشانيءَ کي شاھہ لطيف ڀلاين جو ڀنڊار، ۽ نيڪين جو خزينو ڪري سڏيو آهي. انھيءَ ڀلائيءَ جي ڀنڊار ۾ هن دنيا جي علم جي حقيقت، ۽ ان جي حدود و مقاصد، مراتب ۽ انواع جي باري ۾ شاھہ پنھنجي شاعرانہ خوبين سان هڪ کليل وضاحت پيش ڪئي آهي. مقامِ رسالت جي اپٽار ڪندي شاھہ هڪ موثر جمالياتي ۽ خوبصرت دليلن سان ثابت ڪيو آهي تہ اهو ئي هڪڙو نور آهي، جنھن زمين ۽ آسمان جي تمام صورتن ۽ شڪلين کي حسين و جميل، روشن ۽ رونقدار بڻايو آهي:
“مان ڏي مديون ٿين، سڄڻ سڄاين ۾.”
عيبن ۽ گناهن، براين ۽ خرابين جي ڪري انسان جي دل ۾ لوڇ پوڇ پيدا ٿئي ٿي، کيس ڪنھن پل بہ اطمينان ۽ آرام نصيب نٿو ٿئي، ۽ سندس ضمير احساسِ ندامت کان دٻجي وڃي ٿو. انھيءَ دٻاءَ جي ڪري سندس قلب سقيم ۽ مريض بڻجي پوي ٿو. اهڙي مرض کان شفا حاصل ڪرڻ لاءِ ڀلاين جي ڀنڊار يا خير ڪثير جي طرف متوجھہ ٿيڻو پوي ٿو. حڪمت نبوت جو ظھور، ڌرتيءَ جي ڪمال ظلمت ۽ جهالت جي زماني ۾ ٿيو. انھيءَ تاريڪيءَ کي دور ڪرڻ لاءِ مآھہ منور جو ظھور ٿيو، جيئن اهو نور دنيا و ڪائنات کي علم و نور سان روشن ڪري ڇڏي. حيات طيبہ ئي انسان جي لاءِ مشعل راھہ بڻجي، پوري انسانيت جي رهنمائي ڪري، کيس اصلي مقام تي پھچائي ٿي. ان وجود مقدس جي جاذبيت ۽ محبوبيت جو ذڪر، شاھہ پنھنجي ڪلام ۾ نھايت عارفانہ، عالمانہ ۽ عاشقانہ رنگ ۾ پيش ڪيو آهي، جنھن انڌن جي اکين کي نور الاهي سان روشن ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي، ۽ تاريڪ دلين کي ان نور سان معمور ڪرڻ جي سعي ڪئي.
حضور پرنور جي زندگي سڀني انبياءِ ڪرام کان ممتاز نظر اچي ٿي، ان ڪري ئي شاھہ صاحب پنھنجي ڪلام ۾ ڀلاين جا ڀير چئي، سندن عظمت ۽ اهميت کي نمايان ڪيو آهي. سندن خلق عظيم ۽ بيپناھہ رحمت جي سھاري انسان پنھنجين مداين جو انبار کڻي بار گاھہ رحمت ۾ حاضر ٿئي ٿو، کيس يقين آهي تہ ان سراپا رحمت وٽ خير ڪثير آهي. پاڻ سڳورن نہ ڪڏهن ڪنھن کي لعنت و ملامت ڪئي ۽ نہ ڪڏهن ڪنھن غلام، ڪنھن ٻانھيءَ، ڪنھن عورت يا ڪنھن جانور تي هٿ کنيائون. ڪڏهن بہ ڪنھن جائز درخواست کي رد نہ فرمايائون. سندن ذات مبارڪ ۾ جود سخا، عدل و انصاف، سربلندي ۽ انڪساري، ضبط و تحمل جون گوناگون ڪيفيتون ۽ صفتون موجود آهن، جنھن جي شان محبوبيت تي دنيا جا سڀئي محبوب، پنھنجي جان قربان ڪرڻ باعثِ افتخار ۽ باعث سعادت سمجهن ٿا. اها ئي شانِ دلربائي آهي، جنھن سان انسانيت جي تعمير ۽ تڪميل ٿئي ٿي. انھيءَ ڀلائيءَ جي ڀنڊار جي ڪھڙي ڳالھہ ڪجي، جنھن اسلام جي سخت مخالف ابو سفيان جي گهر کي دارالامان جو رتبو بخشيو. فتح ڪه جي موقعي تي تمام سيآھہ ڪار ۽ بدڪردار ڪنڌ جهڪائي ان رحمت جي بلند مينار جي آڏو بيٺا آهن. هو پنھنجا سيآھہ ڪارناما ياد ڪري پشيمان ٿي رهيا آهن. ماضي سندن سامھون آهي، ۽ پٺيان ڏھہ هزار خون آشام تلوارون حڪم جون منتظر آهن. بحر رحمت جوش ۾ اچي ٿو ۽ حڪم ٿئي ٿو “وڃو اوهين سڀ آزاد آهيو.” دشمنن سان سھڻو سلوڪ رکڻ ۽ مجرمن کي معاف ڪرڻ جي تعليم عملي صورت ۾ ظاهر ٿئي ٿي.
دنيا ۾ انسانيت سوز ڪارنامن جو دور دورہ آهي. زمانو براين ۽ خرابين سان ڀرپور آهي. زمين تي جابجا ظلمت و جهالت جي تاريڪي ڇانيل آهي، ظلم و ستم، جبر و استبداد جي حڪمراني آهي، شاھہ صاحب مديون لفظ استعمال ڪري انھن خرابين جي نشاندهي ڪئي آهي، ۽ پوءِ جامع صفات جي وضاحت “سڄڻ سڄاين ۾” پيش ڪري، ان رحمت ڏانھن اشارو ڪيو آهي، جا رب العالمين جي ايوانِ ربوبيت مان نڪري، تمام جهانن جي مٿان ڇانئجي وڃي ٿي، جنھن سموري ڪائنات کي همدردي، ترس ۽ غمگساريءَ جو سبق ڏنو. ﷲ جي نور جي آڏو دنيا و ڪائنات جون تمام روشن ۽ تابناڪ چيزون شرمائجي سرنگون ٿي وڃن ٿيون. تڏهن چيو ويو “قمر پاڙي ڪير، شمس سپرين سين”. ڪھڙي مجال چنڊ جي، ۽ سج کي ڪھڙي طاقت جو ان نور جي مقابلي ۾ ڪنڌ کڻي سگهن. ان نور جي شانِ جامعيت ان حد تائين آهي؛ جو انسان قيامت تائين ٻئي ڪنھن هستيءَ جو محتاج نہ آهي. روشن ۽ منور چيزون، جن ڪائنات کي تابناڪ، حسين ۽ روشن بڻايو آهي، سي پڻ حسن ازليءَ جون محتاج آهن. ان حسن لازوال جي جلوي کي ڏسي سج، چنڊ، تارا ۽ ڪتيون ڪومائجي وڃن ٿا ۽ ان محبوب جو حسن و جمال مڙني جهانن ۾ جاري و ساري آهي. چنڊ کي قاصد بڻائي محبوب جي بارگاھہ ۾ موڪليو وڃي ٿو ۽ محبوب جي مڙني وصفن ۽ صفتن کان چنڊ کي واقف ڪيو وڃي ٿو. محبوب جي محفل جي ادب و آداب کان چنڊ کي آگاھہ ڪيو وڃي ٿو. مبادا کانئس ڪا غلطي سرزد ٿئي ۽ محبوب جي نازڪ مزاجيءَ تي بار بڻجي پوي.

(سُر کنڀات جو مطالعو، مرتب ڊاڪٽر نبي بخش بلوچ، ڀٽ شاھہ ثقافتي مرڪز ڪميٽي ڀٽ شاھہ/ حيدرآباد، 1971ع)

شاھہ لطيف ۽ امن عالم

لطيف جو پيغام ڪنھن خاص طبقي يا ڪنھن خاص خطه زمين جي لاءِ نہ آهي. سندس پيغام عالمگير ۽ ساري دنيا لاءِ هڪ جھڙو آھي. شآھہ لطيف هڪ صوفي درويش آهي ۽ صوفيائي ڪرام جو پيغام پوري انسانيِ برادري لاءِ ھوندو آهي. جيئن شاھہ لطيف هڪ عظيم مفڪر ۽ ڪائنات جو هڪ عظيم نقاش ۽ مفسر آهي، تنھن ڪري هن امن عالم جي نظريي کي اڳتي وڌائڻ جي ڪوشش ڪئي آهي. هو انسان جي فلاح ۽ بھبود جو متمني آهي ۽ انسان ذات جي ترقيءَ ۽ خوشحاليءُ جو دعاگو آهي. سنڌ جي سرزمين اهڙي نظربي لاءِ ذرخيز آهي. سنڌ جا ماڻھو طبعاً امن پسند آهن ۽ شاھہ لطيف صلح ڪُل جو حامي آهي. شاھہ جي پنھنجي وطن سان والھانہ محبت آهي جنھن پنھنجي دور جي سنڌي ثقافتي زندگيءَ جي پنھنجي ڪلام ۾ ايثار ڪئي آھي. وطن سان محبت هڪ فطري امر آھي، هر ڪنھن ماڻھو کي پنھنجي وطن مان محبت هڪ فطري امر ۽ سندس موروثي حق آهي جو کائنس ڪا بہ طاقت کسي نہ ٿي سگهي ۽ نہ وري اهڙي رحجان کي ڪنھن ظلم ۽ استبداد يا زور ۽ زبردستيءَ سان دٻائي سگهجي ٿو. تصوف ۾ خصوصاً ۽ ادب ۾ عموماً انسان دوستي جي نظريي جون جهلڪون ڏسڻ ۾ اچن ٿيون. هر ڪو ماڻھو پنھنجي ملڪ جي اقتصادي سرسبزي ۽ شادابيءَ جو خواهشمند رهي ٿو. اقتصادي ترقيءَ جو مدار صلح، آشتيءَ امن و اتحاد، ۽ ايڪي تي منحصر آهي.
لطيف انساني ‏ ذهن جي اهڙي نموني نشو و نما ڪرڻ جي ڪوشش ڪري ٿو. هن پنھنجيِ بيتن ۾‏ ظلم ۽ زبردستي جا ڪيترائي مثال پيش ڪيا آھن . ھو ڪڏهن ۾ نٿو چاهي تہ ڪو طاقتور ڪنھن ڪمزور جو استحصال ڪري. جڏهن استحصال ختم ٿيندو. تڏهن انسان جي ترقي ٿيندي ۽ ملڪ جي شادابي ٿيندي ۽ انسان جي خوشحاليءَ جو دور دورو ٿيندو. ان ڪري هن امن عالم جي لاءِ دعا گهري آهي. شاھہ جو مشھور بيت سندس اهڙي تصور جي عڪاسي ڪري ٿو:
سائينم سدائين ڪرين مٿي سنڌ سڪار
دوست مٺا دلدار عالم سڀ آباد ڪرين
سڀني ملڪن جي خوشحالي جو تذڪرو اڄوڪي سياست جو پھريون اهم موضوع بڻيو آهي. ذهني طور هر ڪو جنگ و جدل کان بيزار ۽ ان جي مذمت ڪري ٿو. عالمي برادري ۽ اقوام متحدہ ان جو ثبوت آهي. هر ننڍو خواھہ وڏو ملڪ امن جو خواهشمند آهي. اقتصادي چٽاڀيٽي جو دور آهي. هر ڪا حڪومت چاهي ٿي تہ تصادم ۽ جڳهڙي جو رجحان مٽائي پنھنجي ملڪ کي ترقيءَ ۽ خوشحاليءَ جي رستي تي گامزن ڪري . جنھن زماني ۾ مختلف قومن تي هوس جو ڀوت سوار هو ۽ هر ڪا قوم ملڪ گيريءَ لاءِ پريشان هئي. نادر شاھہ جي ڪاھہ، مغلن جون مصيبتون ۽ افغانن جا حملا، لطيف جي زندگي ۾ ٿي گذريا. اهي قومون سنڌ کي تاراج ڪري ۽ سنڌ جي خوشحاليءَ کي پائمال ڪري پنھنجي ماڳن تي وڃي هيڪاندا ٿيا ۽ سنڌ کي اقتصادي بحران ۾ مبتلا ڪري ويا. سنڌ جي سڪر ۾ ڏڪر پئجي ويو. ان وقت لطيف داتا جي در اها دعا گهري“سائينم! سدائين، ڪرين مٿي سنڌ سڪار“ ان سان گڏ هن عالمن جي آباديءَ لاءِ بارگاھہ الاهي ۾ التجا ڪئي، جيئن سڀ ملڪ سکي ۽ ستابا هجن ۽ سڀ قومون خوشحال هجن ۽ هو ڪنھن بہ قوم جي برباديءَ جو باعث نہ بڻجن. “دوست! مٺا دلدار عالم سڀ آباد ڪرين”. هڪ امن پسند انسان کان اها ئي توقع ڪري سگهجي ٿي ۽ عظيم انسان جي اهائي خوبي آهي.
شاھہ امن عالم ۽ انساني خوشحالي ۾ ئي سنسان جي بھتري سمجهي ٿو . هن جو پيغام حقيقت پسندانہ ۽ سچائي ۽ صداقت تي مبني آهي. هن جي اهڙي ھمہ گير تصور ۽ مادي ۽ روحاني بھبود جو راز مظهر آهي. زندگي ادب جي تخليق ڪندي آهي ۽ زندگي جي تخليق ادب ڪندو آهي. درحقيقت زندگي اعليٰ قدرن جو مجموعو آهي ۽ ادب اهڙن قدرن کي سنواري ۽ سينگاري انسان جي اڳيان پيش ڪري ٿو. شاھہ پنھنجي ڪلام ۾ اهڙن قدرن جي غمسازي ڪئي آهي ۽ لطيف هڪ عظيم شاعر هجڻ جو حق ادا ڪيو آهي. اهڙا نظريا سندس ذهن جي پختگي ۽ بلندپروازيءَ جي ترجماني ڪن ٿا. انسان کي هر قدم تي مصيبتن ۽ مشڪلاتن سان همڪنار ٿيڻو پوي ٿو. لطيف ادب جي ذريعي ڏاکڙن کي طئي ڪرڻ لاءِ رستو هموار ڪيو آهي. هو انسان کي صراط مستقيم ڏانھن وٺي هلڻ لاءِ هر دم تيار آهي. شاھہ انسان جي فطرت جي ترجماني ڪندي حقيقتن جو سڌو سادو بيان ڪيو آهي. هن جي پنھنجي وطن سان بيحد محبت آهي ۽ هو سڀني ملڪن جي آبادي ۽ شادابي جو دعاگو آهي، جنھن سان سنڌ جي خوشحالي بہ وابستہ آهي.

(ماهوار شاگرد، ڪتابي سلسلي جو چوڏهون ڪتاب)

سنڌ جو سرمست

سچل سرمست جنون ۽ سرمستيءَ جو خالق هو. مٿس نينھن جو نشو غالب رهندو هو، جنھن ڪري هو ڪيف ۽ حال جي حالت ۾ عروج تي پھچي اهڙيون ڳالھيون ڪندو هو، جن تي اختلاف ۽ اعتراض ٿيندو هو. هو پاڻ شريعت جو وڏو عالم هو. هو نہ فقط ظاهري علوم کان واقف هو پر مٿس باطني علوم جو اهڙو غلبو هو جو ڪيتريون ئي غير شرعي ڳالھيون ڪري ويندو هو.
سچل سرمست عالمِ انسانيت جو وڏو مبلغ هو. هو سڀني انسانن کي هڪجھڙو سمجهندو هو. کيس هندو ۽ مسلمان ۾ ڪو ڀيد نظر نہ ايندو هو. وٽس غريب ۽ امير هڪ جھڙا هوندا هئا. هن حاڪم ۽ محڪوم ۾ ڪڏهن ڪو فرق نہ ڪيو. پاڻ انھيءَ اصول تي ڪاربند هو تہ انسان ذات هڪ جھڙي آهي.
ڪافر مومن صورت ساڳي، جانب ڏس ڏنو ئي جائي
اها سرزمين سنڌ جي سگهاري مٽي آهي. اها هن ملڪ جي زمين آهي،جنھن اهڙي نظريي کي قبول ڪري انساني متڀيد کي يڪدم مٽائي ڇڏيو آهي. اڃا بہ صوفي بزرگن انسان کي اشرف المخلوقات کان بہ وڌ درجو ڏنو آهي. سچل سرمست جو ڪلام روحانيت جي رنگ ۾ رڱيل هو. جنھن ڪري هو نہ رڳو مسلمانن پر غير مسلم طبقن ۾ بہ نھايت مقبول آهي. عشق انسان کي ان حد تي پھچائي ٿو جتي انسان کان دين ۽ مذهب وسريو وڃن ۽ انسان ﷲ جو راز بڻجي پوي ٿو. هو ڪڏهن سرمست بڻجي عروج تي پھچي ٿو تہ ڪڏهن باهوش ٿي نزول جي طرف اچي ٿو. ڪڏهن هو عالمِ بالا ۾ آهي تہ ڪڏهن هو پاتال ۾ غرق ٿي وڃي ٿو. ڪڏهن خدا بڻجي پوي ٿو ۽ ڪڏهن ٻانھو. اها محنت ۽ مشقت آهي جيڪا ماڻھوءَ کي مٿي چاڙهي ٿي ۽ سندس اياڻي وارو قدم کيس ڪنھن اوڙاھہ ۾ ڦٽو ڪري ٿو. اهي تصوف جي فلسفي جا نڪتا آهن، جن کي هن ڌرتيءَ جي ماڻھن ايتري قدر قبوليو آهي، جنھن جھڙو مثال دنيا جي ڪنھن ٻئي ملڪ ۾ ملي نٿو سگهي.
مجاهدي جي ڪري انسان روحاني منزلون طئي ڪري ڪاميابي حاصل ڪري ٿو ۽ ساڳئي نموني هو جدوجھد ڪري، مادي منزلون پوريون ڪري دنيا ۾ سرخرو رهي ٿو. مطلب تہ ٻنھي صورتن ۾ محنت ۽ مشقت جي ضرورت آهي. هڪ روحاني محنت آهي ۽ ٻي مادي مشقت. اهي ٻئي ڳالھيون انسان کي عمل جو سبق سيکارين ٿيون. عمل سان ئي انسان جي زندگي جنت يا جهنم بڻجي پوي ٿي. عمل هڪ صراط مستقيم ڏانھن وٺي هلي ٿو ۽ ڪڏهن ساڳيو عمل کيس غلط واٽ ڏانھن گهلي وڃي ٿو. سچل سرمست اهي ٻئي صورتون ڏيکاريون آهن تہ انسان ڪنھن نيڪ عمل جي ڪري عالمِ بالا تي پھچي ٿو ۽ جيڪڏهن عمل ۾ ڪا ڪمزوري واقع ٿئي ٿي تہ انسان پاتال ۾ ڪري ٿو. سرمست انھيءَ منزل تي آهي، جيڪا کيس قدم قدم تي نئين منزل طرف وٺي وڃي ٿي ۽ کيس هر منزل تي نوان مشاهدا ڪرائي ٿي ۽ ڪنھن منزل تي هو هوش حواس وڃائي “انا الحق” جو نعرو بلند ڪري ٿو ۽ ڪٿي پنھنجو پاڻ کي ختم ڪري ڇڏي ٿو ۽ ڪٿي ٻئي جھان ڦٽا ڪري، ٽيون جھان پيدا ڪري ٿو.
سچل سائين “تون هي تون” جي فلسفي جو وڏو مبلغ هو، جنھن مان سندس وحدت الوجود جو نظريو چٽيءَ طرح واضح آهي. هن تي ايراني بزرگ خواجہ فريد الدين عطار نيشاپوريءَ جو وڏو اثر هو، جنھن چيو آهي:
من خدايم من خدايم من خدا، نار غم از ڪينہ و ڪبر هوا
عطار اها هستي هو، جيڪو محبوب جي ڳولا ۾ پنهجنو وڏو ڪاروبار ترڪ ڪري، سالن جا سال جهنگلن ۽ جبلن ۾ ڀٽڪندو رهيو. عطار جي باري ۾ ڪن ماڻھن جو عقيدو آهي تہ ٽن صدين کانپوءِ منصور الحلاج جو روح عطار جي صورت ۾ ظاهر ٿيو ۽ عطار بہ منصور وانگر “ان الحق” جو نعرو بلند ڪيو، ۽ ان کي بہ صوفياءِ ڪرام جي صف ۾ اهو مرتبو عطا ٿيو، جيڪو منصور حلاج کي مليو هو. سچل سرمست خواجہ عطار کي سڀني بزرگن کان بلند سمجهندو هو، تنھن ڪري کيس پنھنجو روحاني مرشد سمجهندو هو، جيئن پنھنجي شعر ۾ سچل فرمايو آهي:
اي بادِ سبا، مون سان نيشاپور جي شھر جي
حقيقت بيان ڪر، ڇاڪاڻ تہ مان ان جي
ڌرتيءَ جي مٽيءَ تان پنھنجي جان ۽
پنھنجو جسم قربان ڪريان ٿو.
انھيءَ عشق ۽ محبت جي جوش ۽ ولولي سچل سرمست ۾ هڪ ڪيف ۽ مستي پيدا ڪئي هئي، جنھن کيس اهڙن نعرن تي مجبور ڪيو، جيڪي اهلِ شريعت جي آڏو الحاد جي ويجهو هئا. هن ڪنھن وقت پاڻ کي غلام بہ ڄاڻايو آهي. اها نزول جي منزل هئي، پر عروج وقت هن چيو:
ﷲ ﷲ ڇو چوين، پاڻ ئي ﷲ ڄاڻ

صورت سڀ سلطان، پاڻ ڏسڻ آيو پنھنجو تماشو

ڪافر مومن هڪڙو، “سچو” ٻوڙج ٻيائي

ٻانھو ڀانءِ م پاڻ، تون ئي مالڪ ملڪ جو.
سچل سائين جيتوڻيڪ شريعت جي باريڪين کان بخوبي واقف هو، پر مٿس تصوف جو وڏو اثر هو. هو صوفي بزرگن جو عاشق هو. هو سنائيءَ جو بہ وڏو مداح هو. سنائي فارسي شاعري جو قادر الڪلام شاعر هو. سچل سائين چيو آهي:
ما از پئي سنائي و عطار آمديم.
حڪيم سنائي هڪ بزرگ شاعر هو، جنھن سڀ ڪجهہ ترڪ ڪري گوشہ نشيني اختيار ڪئي هئي ۽ پيرين اگهاڙو شھر جي گهٽين ۽ بزارين ۾ گهمندو وتندو هو. سندس عزيز ۽ اقارب سندس اهڙي حالت زار ڏسي روئندا هئا. “حديقه” ۾ هن اهڙيون ڳالھيون لکيون آهن، جن تي عالمن اعتراض ڪندي سندس مخالفت ڪئي آهي. سنائي پھريون شاعر آهي، جنھن تصوف کي شاعريءَ ۾ پيش ڪيو آهي:
سچل سائين اهڙن بزرگن جي مڪتبهءِ خيال سان تعلق رکي ٿو، تنھن ڪري اهو ضروري آهي تہ مٿس اهڙن بزرگن جو اثر رهي ۽ انھيءَ هيٺ هن ڪيترائي غير شرعي ٻول ٻوليا آهن، جيئن:
ٻيو ڪو ڄاڻڻ محض گناھہ، هر ڪنھن صورت آپ ﷲ

ڀول نہ ٻئي ڪنھن ڀل، تون تہ آدم ناهين

آهيان آءٌ اسرار، جيڏيون مون کي ڪير ڀانيو ٿيون

نوري ناري ناهيان، آهيان رب جبار

منصوريءَ جي موج ۾، ٿو ان الحق الاسيان

مٿيان ڪلمات اهڙا آهن، جن کي شطحيات چئجي ٿو ۽ اصحاب شريعت لاءِ اهي قول اعتراض جوڳا آهن. پر درويش جي سرمستي کي ڇا چئجي، جيڪو پاڻ کي سڀڪجهہ سمجهي ٿو. هو جزي کي ڪُل ۾ جذب ڪري اهڙي بيھوشيءَ جي عالم ۾ پھچي وڃي ٿو، جو هو پاڻ کي ئي ڪل سمجهي ٿو. تصوف جي فلسفي جون پيچيدگيون سمجهڻ هڪ مشڪل امر آهي. تنھن ڪري اهڙي مسئلي جي پوري طرح ڄاڻ کان سواءِ ان تي ڳالھائڻ ڪا چڱي ڳالھہ نہ آهي. تصوف جون ڪيتريون ئي منزلون آهن ۽ صوفي درويش جا منزلن موجب درجا آهن. تنھن ڪري ان منزل ۽ درجي جو تعين ظاهري علم واري جي لاءِ ڏکيو آهي. منصور “انا الحق” چيو، سرمد ڪيترائي ڪافرانہ قول ڪيا، عطار “من خدايم” جو نعرو هنيو، جنھن منزل تي منصور پھتو ۽ هن سوريءَ جي سزا خوشيءَ سان قبول ڪئي. اها منزل سمجهہ کان ٻاهر آهي. اها منزل هئي، جنھن عطار جا پير ڦٽي وڌا، جنھن سنائيءَ کي تزڪيه نفس سيکاريو. ساڳيءَ ڳالھہ سچل سائينءَ کي دنيا کان ڪنارہ ڪش بڻايو هو ۽ پاڻ هڪ وڏي مجاهدي ۾ مصروف رهيو. اها سندس روحاني ڪيفيت هئي، جنھن کيس سچ کي ڳولڻ لاءِ آماده ڪيو. تنھن ڪري سچل سائينءَ جي فلسفي کي سمجهڻ لاءِ وسيع مطالعي کان سواءِ هوش ۽ عقل جي ضرورت آهي. شيخ اڪبر ابن عربيءَ جو عقيدو هو تہ “ڪجهہ بہ موجود نہ آهي سواءِ ﷲ جي”. امام غزالي نماز جي نيت ڪندو هو: “ڪافر ٿيس، جڻيو ٻڌم، ﷲ اڪبر” ابن عربي چيو آهي تہ “ڪنھن وقت ٻانھو بلاشڪ رب هوندو آهي ۽ ڪنھن وقت ٻانھو، ٻانھو هوندو آهي، ري بھتان! حضرت بو علي قلندر چيو آهي:
نمازي مي گذارم درخرابات، رڪوعي في سجودي تي قيامي
۽ سچل بہ ساڳئي نموني ۾ آلاپيو:
“منصوريءَ جي موج ۾، ٿو اناالحق الاسيان.”

مشاهير اسلام جي سلسلي ۾ اهڙي مشرب جي بزرگن جي هڪ ڊگهي لڙهي آهي، جن مان ڪيترن کي وڏي منزل نصيب ٿي آهي ۽ ڪيترن جا لاتعداد مريد ۽ معتقد آهن. پر انھن جا ڪلمات ڪنھن موقعي تي اهلِ شريعت لاءِ ڏاڍا ڏکيا آهن.
اها بہ هڪ حقيقت آهي تہ اهڙن بزرگن گهڻو ڪري پنھنجي ڪلمات کي ضايع ڪري ڇڏيو آهي ۽ سچل سائينءَ لاءِ بہ مشھور آهي تہ هن پنھنجو ڪيترو ڪلام ساڙي ڇڏيو هو، پر سندس ڪي اشعار طالبن وٽ رهجي ويا، جيڪي اسان جي آڏو شطحيات طور پيش ٿيا آهن. ورنہ سچل سائين هڪ عابد، زاهد ۽ متشرع صوفي بزرگ هو، جنھن خدا جي سڀني بندن کي هڪ نظر سان ڏٺو ۽ انھن ۾ ڪو فرق نہ ڪيو.

سچل سرمست – منصور ثاني

منصور حلاج جو روح ٽن صدين کان پوءِ خواجہ فريد الدين عطار جي ذات گرامي ۾ جلوہ، افروز ٿيو. منصور جي “نعره اناالحق” ۽ سندس “وحدت الوجود” جي نظريہ، جي خواجہ عطار تشھير و اشاعت ڪئي. اسان جي سرزمين جي سرمست، انھيءَ منصوري شراب ناب جي، هن ملڪ ۾ دعوت عام ڏيئي، خواجہ عطار جي مسلڪ جي تبليغ ڪئي، جنھن ڪري کيس منصور ثاني چئجي تہ وڌاءُ ڪو نہ ٿيندو. سچل سائين، خواجہ عطار کان روحاني فيض حاصل ڪيو، فرمائي ٿو:
“اي دلا خوشبو ز شه عطار درجانم رسيد”
سندس والھانہ عشق جو ٻيو مثال هيٺين شعر مان ظاهر آهي، جنھن ۾ پنھنجي روحاني مرشد جي وطن مالوف جو، انتھائي جذبہ شوق ۽ عقيدت سان ذڪر ڪري فرمائي ٿو:
“اي صبا با ما حقيقت شھر نيشا پور ڪن
ميڪنم قربان بران خاڪ، زمين ابن جان و تن.”
سچل سائين، هڪ عالم باعمل ۽ قرآن ڪريم جو حافظ هو، سندس پرورش انھيءَ خاندان ۽ ماحول ۾ ٿي، جتي درس و تدريس جو وڏو دور دورہ هو، جتي شريعت ۽ طريقت جي اصولن جي پابندي سان تعميل و اشاعت ڪئي ويندي هئي. اهڙي گهراڻي سان تعلق رکندي، سچل سائين شريعت جون منزلون طئي ڪري بتدريج معرفت الاهي جي درجي تي پھچي، “ھمہ اوست” جو نعرو بلند ڪري مولانا روم جي هيٺين شعر جي باريڪ نڪتن تي عمل ڪري ٿو:
آئينہءِ دل چون شود صافي و پاڪ
نقشھا بيني برون از آب و خاڪ.
جيئن تہ امام غزالي رحه فرمايو آهي تہ “انسان کي خدا تعاليٰ جي پنجن جسماني حواسن کانسواءِ هڪ روحاني حواس بہ عطا فرمايو آهي.” ۽ اهو ئي روحاني حواس آهي، جنھن سچل سائين جھڙي مشترع عالم کي “ميزنم نعره “انا الحق” آشڪار”، جي سر الاهي جهونگارڻ لاءِ مجبور ڪيو.
اهو ساڳيو سر، اهو ساڳيو ترنم، اها ساڳي لئي، اهو ساڳيو نظريو، اهو ساڳيو جذبو ۽ جوش اهو ساڳيو جولان ۽ جلال، جيڪو صديون اڳ، “منصور” جي ذات ۾ ڪار فرمايو هو، جنھن الوهيت ۽ عبوديت جو پردو چاڪ ڪري انھن جو امتياز مٽائي ڇڏيو، سو اسان جي سنڌ جي شهسوار سچل سرمست جي وجود ۾ جلوہ، افروز ٿيو، جنھن کيس “بادشاهي چيست ليڪن خود خدائي ميکنم” چوڻ لاءِ آماده ڪيو. عجيب شان و شوڪت ۽ بلند حوصلي جو مظاهرو ڪيو ويو آهي، جنھن نظريي کي مٿين عظيم الشان شخصيتن پيش ڪيو، تنھن جو مختصر احوال هن ريت آهي.
اهو نظريو تصوف جي نالي سان مشھور آهي ۽ انھي عقيدي جي علمبردارن کي صوفي سڏيو ٿو وڃي. اهو لقب ٻي صدي هجري جي ختم ٿيڻ کان اڳ رائج ٿي چڪو هو. سڀ کان اول اهو لقب ابو هاشم صوفي کي نصيب ٿيو هو، جنھن 150 هجري ۾ وفات ڪئي. تصوف لفظ جي اشتقاق متعلق ڪيتريون خيال آرائيون ڪيون ويون آهن، جن جو ذڪر ڪيترن محققن ڪيو آهي، انھيءَ نموني تصوف جي حقيقت ۽ ماهيت ۾ بہ گهڻو اختلاف آهي، ان بابت امام قشيري جا پيش ڪيل قول هن ريت آهن:
1. “حضرت ذوالنون مصري، “صوفي” اهي آهن، جن سڀ ڪجهہ ڇڏي خدا کي حاصل ڪيو آهي.”
2. حضرت جنيد بغدادي، “جن جو مرڻ جيئڻ فقط خدا تعاليٰ لاءِ هجي.”
3. منصور حلاج، “اهو شخص جنھن کي نہ ڪوئي پسند ڪري ۽ نہ هو ڪنھن کي پسند ڪري.”
انھيءَ نموني ٻين ڪيترن بزرگن پنھنجي خيال موجب تصوف جي منزلن مان ڪنھن خاص منزل جي تعريف بيان ڪئي آهي. تصوف درحقيقت، زهد و فقر ۽ ڪن ٻين خاصيتن جو مجموعو آهي. زهد و فقر جيئن وڌندو ويو تيئن روحاني وصفون پيدا ٿينديون ويون. امام غزالي جو خيال آهي تہ تصوف، شريعت وانگر ٻن شين جو مرڪب آهي. علم و عمل، پر تفاوت ايترو آهي، جو شريعت ۾ علم کان پوءِ عمل پيدا ٿيندو ۽ تصوف ۾ عمل کان پوءِ علم پيدا ٿيندو آهي. القصه صوفيه جا علوم دل کي صاف و شفاف بڻائين ٿا. جنھن تي سموريون معلومات نقش ٿيو وڃن، جيئن مولانا روم فرمايو آهي:
“آن صفائي آئينہ وصف، دل است
صورت، بي منتھا را قابل است.”
منصور لاءِ متقدمين ۽ متاخرين جا رايا ڪجهہ بہ هجن ليڪن خواجہ عطار پنھنجي عقيدت جا گل هن جي بارگاھہ ۾ چاڙهي سندس تعريف ڪئي آهي. ساڳئي نموني سنڌ جي سرمست، سچل سائين، منصور جي غير معمولي شخصيت کان وقت بوقت متاثر ٿي، استغراق جي حالت ۾ “روا باشد اناالحق از درختي، چرا نبود روا از نيڪ بختي” جو اعلان ڪيو آهي. اڃا وڌيڪ چٽي نموني پنھنجي سنڌي ڪلام ۾ پنھنجي عقيدت جو ثبوت پيش ڪري ٿو:
“اصل کون منصور انھيءَ ڪاٽيو ڪنڌ ڪٽوري
نشي منجهہ نواز ٿي گهوريون هي سر گهوري.”
الستي مئي جي خمار، هستي ۽ نيستي جون حدون مٽائي ڇڏيون. انھي نشي الوهيت ۽ عبوديت جو امتياز ختم ڪري ڇڏيو. جيڪڏهن هزار جانيون هجن تہ سڀ انھيءَ نشي جي خمار ۾ قربان ڪري ڇڏجن. اهڙي قربانيءَ ڪري ئي زندگي جي معراج حاصل ٿئي ٿي. سچل سائين منصور کي انھيءَ شراب ناب جي خمار ۾ سرشار ڏٺو آهي، جنھن جي تصديق لاءِ ثابتي پيش ڪندي چوي ٿو:
سچو سوري سي وڃن جي مي ۾ ٿيا مدهوش
شاعري زندگي جو آئينو آهي، زندگي جي تصوير آهي، زندگي جو نقش آهي، جنھن سان زندگيءَ جي مختلف مسئلن جو جائزو وٺي سگهجي ٿو. “سوري ۽ مئي ۾ مدهوش” لفظن ۾ هڪڙي عظيم شخصيت جي، انھيءَ وقت جي ماحول جي نقشي ۽ تصوف جي فلسفي جي عڪاسي ڪئي وئي آهي. “سوري” ۽ “مئي” جي مختصر ٻن لفظن ۾ ڄڻ ساري ڪائنات کي سمايو آهي ۽ هڪ عظيم نصب العين جو اعلان ڪيو ويو آهي. جنھن شاعري ۾ تجربن ۽ جذبن جي نمائندگي هوندي انھيءَ شاعري مان شاعر جي نظريي، عقيدي، مقصد ۽ اصول جي پڌرائي ٿي سگهي ٿي. ميٿيو آرنولڊ چوي ٿو تہ “شاعر جي سڀ کان وڏي خوبي اها آهي جو هو پنھنجي خيالن کي زندگي سان نھايت خوبي ۽ صداقت سان ملائي ڇڏي.” سچل سائين پنھنجي نظريي ۽ مقصد کي نھايت سھڻي نموني ۽ ديانتداري سان پنھنجي شاعري ۾ جذب ڪري ڇڏيو آهي ۽ ظاهر آهي تہ سندس ڪلام باوجود گهڻين ٻولين ۾ هئڻ سبب، پنھنجي مقصد جو علمبردار آهي ۽ اهو ئي روح، فارسي، سرائڪي، اردو ۾ بہ ساڳي نموني نمايان آهي، جو سنڌي ٻولي ۾ ڪارفرما آهي. پنھنجي وڏي روحاني رهبر، منصور حلاج جو ذڪر ۽ منصوري مسلڪ جو اعلان واضح نموني سندس سرائڪي ڪلام ۾ جابجا ڏسڻ ۾ اچي ٿو.
ويکو منصور ڪون عشقي، ڪيتا سردار آويزي.
اڃا منصور راز کي وڌيڪ ظاهر ڪري، مسئله “وحدت الوجود” جي ڀيدن کان واقف ڪري ٿو ۽ پنھنجي مرشد اعليٰ کي “نعره اناالحق” بلند ڪرڻ ۾ حق بجانب سمجهي حق ادائي جو ثبوت پيش ڪري ٿو.
حق انالحق ٿي چيو، پر منجهہ نظر منصور هو
معرفت الاهيءَ جو ڪيڏو نہ مشڪل مسئلو آهي، جنھن تي دفتر لکي سگهجن، سچل سائين انھيءَ ڳوڙهي مسئلي کي ٿورڙن لفظن ۾ ماپائي، هڪ اهڙو انڪشاف ڪيو آهي، جنھن جي اميد، فقط ڪنھن غير معمولي شخصيت ۾ ئي رکي سگهجي ٿي. مٿين مصرعي مان اندازو لڳائي سگهجي ٿو تہ ڪھڙي ڪيفيت ۽ ڪھڙي حالت هيٺ اهڙي نموني جا لفظ نڪتا هوندا. برابر اهو استغراق ۽ بيخودي جو عالم هوندو. ورنہ هڪ ڪامل عالم، هڪ باشرع حافظ، اهڙي جرئت ڪٿي ٿو ڪري سگهي. ڪيڏو پختو دليل ۽ ڪيتري حجت پيش ڪري، “اناالحق” چوڻ واري منصور کي بي گناھہ ثابت ڪيو ويو آهي. هيٺين شعر پڙهڻ سان ڪنھن مست درويش جي وجداني ڪيفيت اکين اڳيان اچيو وڃي.انداز بيان ۾ ڪيترو زور ۽ مقصد کي خوش اسلوبي سان پيش ڪرڻ سچل سائين جھڙي عظيم فنڪار جو ئي ڪارنامو ٿي سگهي ٿو.
ايتري حقيت بيني ۽ حق شناسي، ايتري جرئت جوش، ايتري مستي ۽ ايتري مدهوشي، دنيا جي ڪن ٿورن شاعرن ۾ ملي سگهي ٿي. دماغ ۾ هڪ عجيب و غريب ڪيف ۽ لذت جي لهر ڊوڙي وڃي ٿي فرمائي ٿو:
“جنھن دل پيتا مئي دا جام، سا دل مست و مست مدام،
سوليءَ تي منصور چڙهيا، انا الحق ڪلام.”
نہ فقط ايترو، اڳتي هلي منصوري موج زيادہ عيان ٿئي ٿي ۽ منصوري درياھہ مستي ۾ اچي وڃي ٿو.
بي باڪي ۽ بي خوفي، جوش ۽ ولوله، جنون ۽ مستي جو زنده ثبوت ملي ٿو، فلسفہ “ھمہ اوست” مسئله وحدت الوجود جو راز افشا ٿئي ٿو. سڀ ڪجهہ هو آهي، جو نعره بلند ٿي وڃي ٿو. منصوري روح وجد ۾ اچي وڃي ٿو. منصوري شان وڌيڪ ظاهر ٿئي ٿو. رموز ڪائنات جا سڀ راز فاش ٿي وڃن ٿا. عالم هست و بود جي حقيقت آشڪار ٿيو پوي. عبد ۽ معبود جي ڄاڻ پوي ٿي. الوهيت ۽ عبوديت جا پردا کڄي وڃن ٿا، ﷲ ۽ بده هڪ ٿي وڃن ٿا.
“ﷲ ﷲ ڇو چوين، پاڻ ئي ﷲ پاڻ”
(سر ڀيروي)
زور، غرور غماز عادت البيلن جي،
نوڙت نيھہ نياز، آهي عاشقن ۾!

ڇٻيلن ڇلا، مو مکيڙيا منھہ تي،
نيم شبي مهتاب جان، منھہ ٻرن مشعلا،
تاريڪي ۾ تيجارا تکا ڏين تجلا،
عاشق ات اجهلا، سر ڏين ٿا سٽ ۾!

قوس قزح ڪمان ابرو عجيبن جا،
ضرب ظلم جي زور سان اڇلن الامان،
سل هڻن ٿا سيني ۾ پنبڻين جا پيڪان،
نيزا نيھہ نشان، “سچل” سر سھايا!

سر سارنگ
اتران اوري ڪئي چمڪڻي چمڪاٽ،
اتان ڪيائين اوچتي لس ٻيلي تي لاٽ،
منڊل ٿيا مڪران تي، گوڙن جا گڙگاٽ،
ڪڪرن مٿان ڪيچ جي ڦڙڪي کاڌا ڦاٽ،
وري ورئون واٽ، “سچل” سائيءَ سنڌ جي.

اول آنڌي آئي پويان جھڙو جهڄو،
نڪو اولو آسرو نڪو اوٽ اجهو،
ڏهيلين ڏجهو، پرور ٿج پٽن ۾.

هڪ وسڻ ٻيو وڄڻ ٽيون لھي پيو سيءُ،
جهوري وڌائين جهوپيون ڇن وڌائي ڇيءَ
رنن جو رڻن ۾ والي وسيلو ٿيءُ
حال جني جو هيءُ، تن پرور رک پناھہ ۾.

سارنگ آيو صبر ۾ بوندن ڪئي بس،
رنگا رنگي رس، قزح ڪڍي نيل تي.

سر ماروي
عمر مون ڏي آيا اباڻون عتاب،
کئين محلين مارئي، ٿي قورما ڪباب،
جهوريس هن جواب، عمر اباڻن جي!

پري ٿين نہ شال هلن اوڏائتا آجڙي،
اٿي ويٺي تن جا اٿم خواب خيال،
سدا سانگيڙن جي اٿم ساھہ سنڀال،
اسان ھہڙا حال، هت عتاب انھن جا!

سر مومل راڻو
مومل مهڻي هاب، راڻا ڪر نہ راءِ تون،
جوئن کي جواب، مرد نہ ڏين مينڌرا!

هڪ جُوءِ ٻي جوءِ، مرد نہ ڇڏين مينڌرا،
تو پڻ پرين پوءِ، ڪوه لڄايو ڪاڪ کي؟

هڪ جُوءِ ٻي جوءِ، ڇڏن ڪين جوان،
اهي ڀي انسان، جي ننگن تان نثار ٿيا!

ڏوهيڙا
اول ڀيري ڀڃ “سچل” بند خيالات جا،
تنھن پڄاڻان وڃ، حلا جي حيرت ۾.

حدين وڃين هر ڪو لاحد وڃي پير،
“سچو” سو فقير، جو حد لاحد لنگهي وڃي.

وقت اها ٿي ويل دوئيءَ دور ڪرڻ جي،
ڪڍ مذاهب من مان ساجهر ساڻ سويل،
هندو مومن سان ملي محبت جا ڪرميل،
متان ٿئي اويل، “سچو” سج نہ الھي!

ڏيو ٻاري سج کي ٿي ڏاهرين ڏٺو،
هلڪو هت هوا سندو، مٺين ڪن مٺو،
کٽو ۽ مٺو، “سچل” چرين ساڳي چت ۾!

سوريه سارو ابر ۾، لوٺين ڪين لڏو،
انڌي ساڻ انڌو، “سچو” ٻئي پيا کڏ ۾!

ڪني نيھہ نھر سان ڪني دٻايا درياءَ،
“صاحبڏني” جي ساھہ، سارو سمنڊ سمايو!

(ماهوار نئين زندگي مئي 1956ع تان ورتل)

شيخ اياز جو فن (سُر مارئي)

شاعريءَ جي نئين دور جي شروعات ۾ شيخ اياز جي مقفيٰ نظم جي شھرت هئي،جنھن تي فارسي لوازمات جو ٺپو لڳل هو. سندس اهڙي شاعري 1942ع کان اڳ جي هئي ۽ ان وقت سنڌ ۾ ترقي پسندانہ ادب جي ڪا بہ فضا هموار نہ ٿي سگهي هئي. اياز جي اهڙي شاعري سنڌ ۾ هڪ نئون روپ اختيار ڪري نئون موڙ ۾ قائم ڪيو، پر ان جي ابھام، لب و لھجي جي شعريت ۽ مزاج جي انفراديت اياز جي تعلق سنڌي ادبي حلقن ۾ هڪ نرالو اثر پيدا ڪيو. اهڙيءَ شاعري کي اجاره دارانہ سنڌي شاعريءَ واري حلقي ۾ مشڪوڪ نگاهن سان ڏٺو ويو، جنھن تي اعتبار کان ڪمزور هجڻ جو الزام لڳايو ويو. ان زماني ۾ اياز ڪراچي ڪاليج ۾ هو. هن جي ۽ منھنجي دوستي هئي ۽ اسان جي سنگت شعر و شاعريءَ ۾ فضا ۾ پلجڻ، وڌڻ ۽ ويجهڻ شروع ڪيو.
سنڌي شاعريءَ ۾ رومانيت ڪنھن بہ زماني ۾ تحريڪ جي حيثيت اختيار ڪا نہ ڪئي هئي، پر قديم خواھہ جديد سنڌي شاعريءَ ۾ رومانيت هڪ رجحان جي حيثيت ۾ ظاهر ٿيندي رهي آهي. سنڌي شاعريءَ جي پنج سئو سالن جي تاريخ ۾ اهڙا رجحان هر صديءَ جي ڪنھن نہ ڪنھن شاعر جي شاعريءَ ۾ واضح نموني ۾ اڀريل نظر اچن ٿا. پوءِ انھيءَ رومانوي رجحان کي کڻي عشق حقيقيءَ سان منسوب ڪيو وڃي، پر رومانوي تصور پنھنجيءَ جاءِ تي اٽل آهي ۽ انھيءَ رجحان هر دور ۾ چڱي مقبوليت اختيار ڪئي آهي.
شيخ اياز هلندڙ دور جي رومانيت جو نمائندو شاعر آهي. سندس جوانيءَ جو آغاز ڀرپور رومانوي دور مان گذريو آهي. مون منڍ کان وٺي ايئن سمجهيو آهي تہ اياز رومانوي شاعر آهي ۽ سندس شاعري رومانوي آهي. زماني جي انقلاب منجهس وقتن فوقتن تبديليون آنديون آهن. هر ڪنھن تغير منجهس هڪ تحرڪ پيدا ڪيو آهي. هو نھايت حساس طبع جو مالڪ آهي. ڪنھن وقت اياز انگريزي سامراج جي خلاف آزاديءَ جو نعرو بلند ڪيو ۽ ڪنھن وقت هن جاگيرداري ۽ سرمائيداريءَ جي خلاف تحريري هلچل هلائي. سندس ترقي پسند نظرين سوشلسٽ شاعري کي موثر بڻايو ۽ اياز هڪ نئين روپ ۽ نئين رنگ ڍنگ سان سنڌيءَ جي جديد شاعريءَ کي پيدا ڪيو ۽ هو اهڙي شاعريءَ جو سرواڻ بڻجي سنڌ جي حلقن سان روشناس ٿيو. فني اعتبار کان اياز سنڌي شاعريءَ ۾ انوکا تجربا ڪيا آهن، جن کي سنڌي ادبي تاريخ ڪڏهن بہ فراموش ڪري نہ سگهندي.هن وقت جيڪا بہ نئين شاعرانہ فضا قائم آهي، اها اياز جي مرهون منت آهي. جيڪڏهن ڪو ان ڳالھہ کان انڪار ڪري تہ اهو حقيقت ۽ صداقت کان منڪر آهي. مون سنڌي شاعريءَ جي ٽيھن سالن جي مختلف تجربن کي پنھنجي اکين سان ڏٺو آهي. اياز جي شاعريءَ ۾ بہ ڪيترائي لاها ۽ ڪيترائي چاڙها نظر اچن ٿا. ڪٿي سندس شخصيت تضادات جو مرڪب نظر ايندي ۽ هو تنازعه شخصيت بڻجي پيو. ڏھہ سال اڳ سنڌي شاعريءَ ۾ هڪ تبديلي رونما ٿي، جنھن کي قومي شاعريءَ جي تبديلي چئي سگهجي ٿو. اياز جي اهڙي شاعري ۾ ڪيترن ئي لوازمات جو اثر آهي، جنھن ڪري شاعري جو مزاج ڪٿي ماٺيڻو ۽ ڪٿي ولوله انگيز انقلابي نظر اچي ٿو. سندس طبيعت جو اٿاھہ سمنڊ ڪڏهن طوفاني ۽ ڪڏهن ماٺو ڏسڻ ۾ اچي ٿو، منجهس ڪڏهن انتھاپسندي ۽ ڪڏهن اعتدال پسندي. سنڌي روايتي شاعري ڪڏهن بہ انتھاپسنديءَ جي متحمل نہ رهي آهي. سنڌي شاعريءَ جو بنيادي مزاج نھايت مٺڙو ۽ سٻاجھڙو رهيو آهي. سنڌي ڪلاسيڪي شاعريءَ جو خمير تصوف مان ٺھيل آهي، جهن جو نظريو انسان دوستي ۽ ھمہ اوست ايترو جامع ۽ اٽل آهي، جنھن ۾ ڪنھن ٻئي رجحان جو دخل مشڪل آهي. قديم شاعرن پنھنجي مخصوص مزاج ۽ لب و لھجي جي وسيلي پنھنجو عظيم مقصد حاصل ڪيو، جهن ڪري سندن شاعري لافاني ۽ ابدي حيثيت جي حامل بڻجي پيئي آهي. ڀانيان ٿو اياز اهڙيءَ حقيقت کان بخوبي واقف آهي، تنھن ڪري سندس مزاج ۽ طبيعت ۾ انڪار ۽ اقرار جو امتزاج ڏسڻ ۾ اچي ٿو. ظاهري ۽ باطني دٻاءَ جي ڪشمڪش مان، اياز ڪيتري عرصي کان پنھنجي شاعريءَ ۾ قديم صنف ۽ هيئت کي تسليم ڪيو آهي ۽ ان کي سنڌ جو روح سمجهيو آهي. هن ويھن سالن کان وٺي گهڻو ڪري سنڌي ڪلاسيڪي هيئت کي اختيار ڪيو آهي. هن ان فن ۾ جديد موضوعن کي سموهڻ جي ڪوشش ڪئي آهي، تنھن هوندي بہ هو قديم مضمون ۽ نظريي کان هرو ڀرو عار بہ نٿو ڪري. هو لاشعوري طور وحدت الوجود جي قريب بہ پھچي وڃي ٿو. روحانيت هن جي دل ۽ دماغ تي ڇانيل نظر اچي ٿي. مان پاڻ ڪڏن ڪڏهن منجهي پوندو آهيان ۽ پنھنجي سمجهہ ۽ شعور موجب اياز جي شخصيت مون کي بہ پيچيدہ نظر ايندي آهي.
اڄوڪو موضوع پڻ اياز کي اسان جي قديم شاعريءَ کان ورثي طور مليو آهي، جنھن موضوع کي اسان جي برگزيده ۽ عظيم شاعرن وقتن فوقتن شاعريءَ ۾ استعمال ڪيو آهي. سر مارئي سنڌ جي ڪنڊ ڪڙڇ ۾ ڳايو ۽ وڄايو ويندو آهي. سنڌ جو عوام اهڙي موضوع جي ماهيت کان چڱيءَ پر واقف آهي. جيتوڻيڪ موجودہ دور اڄوڪي ماحول ۾ روحانيت کان وڌيڪ ماديت ڏانھن مائل آهي، تاهم روحانيت جي لافاني ۽ جامع اثر کي رد نٿو ڪري سگهجي. اياز سر مارئيءَ ۾ ڪن حالتن ۽ واقعن جو ذڪر ڪيو آهي، جن حالتن جي موجودہ ماحول سان مناسبت ۽ مطابقت آهي.
شاھہ لطيف سر مارئيءَ ۾ “الست بربڪم” چئي پنھنجي بنيادي نظريي جو کليل اعلان ڪيو آهي ۽ ان ۾ فروعي لوازم ڪٺا ڪري سر کي ترتيب ڏنو آهي، جنھن ۾ ساڻيھہ جي سڪ، مقامي ثقافت جي جهلڪ، ملڪي مناظر سان والھانہ محبت وغيرہ جھڙا رجحان واضح ۽ ڀرپور نموني ۾ اثرانداز ٿيا آهن. انھن سان گڏ منجهس ڪيترن ئي اخلاقي نڪتن جي وضاحت ڪئي وئي آهي، جي سنڌين جا موروثي ۽ بنيادي اهڃاڻ آهن ۽ اهي اخلاقي قدر سنڌي معاشري جا اٽوٽ انگ آهن، جن ۾ ڪا تبديلي ممڪن نہ آهي.
شيخ اياز جيل ۾ نہ وڃي ها تہ اسان کي کانئس سر مارئي نہ ملي سگهي ها. جيل جي اونداهيءَ ڪوٺڙيءَ کيس حقيقت کي پروڙڻ لاءِ مجبور ڪيو. ايڪانت ۽ اڪيلائي کيس ڪيترن ئي موضوعن تي ويچارڻ جو وجهہ ڏنو، يا ڀايان ٿو تہ سندس اندر جي آواز کيس شاھہ لطيف جي فلسفي کي سمجهڻ ۾ مدد ڏني. هو مادي زندگيءَ کان ڪٽجي چڪو هو ۽ غالبن سندس ذهن “پوءِ ڇا” جي چڪر ۾ ڦاسي پيو. جيل جي مدقوق زندگي اياز کي وڏي شاعر بڻائڻ ۾ مدد ڪئي. اياز جيل ۾ ڪيترائي سر لکي سنڌي ادب جي لاءِ هڪ وڏو ذخيرو پيدا ڪيو آهي. اهي بيت سنڌي ادب ۾ املھہ ماڻڪ آهن ۽ سنڌ جو دانشور طبقو هر دور ۾ انھن کان استفادو حاصل ڪندو رهندو. هن سر ۾ اياز جي اعتداد پسنديءَ جو رجحان عروج تي آهي، اهو سر سنڌي ادب جو سينگار آهي، نہ جنھن ۾ ڪو نعرو آهي ۽ نہ وري ڪنھن اشتعال انگيزي جو تاثر. اديبانہ انداز ۾ شاعر پنھنجي مقصد کي اڳتي وڌايو آهي. حب الوطني سندس مدعا آهي، جنھن کي جامع ۽ پراثر بڻائڻ لاءِ هن ڪردار جي اخلاقي خوبين تي خاص نظر رکي آهي. هي فڪر ۽ جستجو جو اعليٰ نمونو آهي. اصل ۽ نج شاعري، فڪر ۽ جستجو جي پيداوار ٿيندي آهي، جا شاعر جي دل جي عڪاسي ڪندي آهي ۽ شاعر جي شخصيت ظاهر ٿيندي آهي.
ان ۾ ڪو شڪ نہ آهي تہ اهو ڪلام ڳوڙهو آهي پر سوجهيندڙ ان جي مام کي وڃي پھچندا. جيڪڏهن اهو نج وحدت الوجود نہ آهي تہ وحدت الوجود ڏانھن هڪ قدم ضرور آهي، جننہ کي ٻين ضمني لوازمن جي ڀراءَ سان سنڌي مزاج ۽ روح جي مناسب بڻايو ويو آهي. هڪ سڌي سنئين واٽ تيار ڪئي ويئي آهي. اهو روشنيءَ جي طرف هڪ ڊگهو قدم آهي ۽ ڪنھن بہ اوجهڙ ۽ اوڙاھہ ۾ ڪرڻ ۽ رڃ ۽ سڃ ۾ ڀٽڪڻ جو سوال ئي پيدا ٿي نٿو سگهي. حب وطن هڪ پاڪ ۽ نيڪ جذبو آهي. انسان کي سدائين پنھنجي ساڻيھہ سان سڪ رهي آهي. اها انسان جي هڪ ازلي تقاضا ۽ فطري گهرج آهي. انسان سماجي انصاف حاصل ڪرڻ لاءِ سموري زندگي ڦٿڪيو آهي. غلامي ڪنھن بہ معاشري قبول نہ ڪئي آهي، پوءِ کڻي اهو معاشرو ڪيترو ئي غير متمدن هجي. محنت کي مقدس ۽ برتر سمجهيو ويو آهي، ڇاڪاڻ جو پورهيو انسان جو مقدر آهي. سماجي انصاف سندس بنيادي حق آهي، جنھن کي ڪا بہ استحصالي قوت غصب ڪري نٿي سگهي. آزادي مارئيءَ جو بنيادي حق آهي. عمر جي استحصالي طاقت ان حق کي چيڀاٽي ۽ چيٿاڙي نٿي سگهي.
شاھہ لطيف سر مارئيءَ ۾ ان حق جي جيت جو ذڪر ڪيو آهي. حق، حق آهي، جنھن کي باطل نابود ڪري نٿو سگهي. شاھہ جي رواداري پنھنجي عروج تي نظر اچي ٿي. شاھہ جو مزاج درويشاڻو، لب لھجو ناصحاڻو ۽ مقصد صوفياڻو آهي، جنھن نہ ڪڏهن غاصب ۽ ظالم کي پٽيو ۽ نہ پاراتو ڏنو، اها سنڌ جي خمير جي روايت آهي. غاصب فنا جي درياھہ ۾ پاڻ ئي غرق ٿي ويا ۽ مظلوم، معصوم ۽ سٻاجهڙا، سدائين زنده جاويد بڻجي پيا، جن کي ڪو انقلاب مٽائي نہ سگهيو. مارئي سدا سھاڳڻ آهي، مارو جيئرا آهن، سنڌ زنده آهي ۽ سنڌو درياھہ سگهارو آهي. پنجن هزارن سالن جي تاريخي انقلابن سنڌ کي طاقتور بڻايو. ڪيترائي تغيرات رونما ٿيا، پر سنڌ جيئري رهي ۽ قيامت تائين زنده رهندي. بھار ۽ خزان وغيرہ جا موسمي لوڏا آهن، ايندا رهندا ۽ هليا ويندا.
اياز جو سر مارئي گوناگون ڪيفيتن جو حامل آهي. اهي ڪيفيتون رنگين، لطيف ۽ دلفريب آهن. لطافت ۽ نفاست اياز جي طبيعت جا خاص جزا آهن. هو سدائين فطرت جي مناظر کان متاثر ٿيندو رهيو آهي. فطرت ۾ هن کي ڪيتريون ئي دلڪش رنگينيون ڏسڻ ۾ اينديون آهن. هو طبعن فطرت جو مداح آهي. هن جي اندر جو انسان امن ۽ آشتيءَ جو قائل آهي. اياز طبعن ڪڏهن بہ تشدد پسند ٿي نٿو سگهي. اياز وٽ هڪ حساس دل آهي. هو فطرت جو عڪاس آهي. قدرتي مناظر سندس روح کي راحت ۽ دل کي تسڪين پھچائين ٿا. سر مارئيءَ ۾ زبان ۽ بيان جي اعتبار کان اياز پنھنجي ماحول ۽ پنھنجي گهيري کان هڪ وک بہ ٻاهر نہ نڪتو آهي. هتي سندس شعور نھايت پختو ۽ مضبوط نظر اچي ٿو. سموري ٿري زندگيءَ ۽ سندس وهاڻ ۽ وٿاڻ اکين آڏو اچن ٿا. اها مٽي ڪھڙي نہ سگهاري ۽ صحتمند آهي، جنھن ۾ سايون سڱريون ۽ ڳاڙها گل پيدا ٿين ٿا. اها مٽي طاقتور آهي، جنھن سگهارا، تندرست ۽ سلڇڻا ماڻھو پيدا ڪيا آهن. هزارين جندڙيون اهڙي مٽيءَ مٿان گهوري ڇڏجن. اياز سر مارئي ۾ ٿر جي رهڻي ڪرڻي ۽ عام سڀيتا جي اپٽار ڪئي آهي. کائڙ ۽ کاٽولين تي ماڪ ڦڙن ۽ ماروئڙن جي بدحاليءَ جو نقشو اکين اڳيان آندو اٿس.
اياز سر مارئيءَ ۾ ڪيترن ئي مصمونن کي پيش ڪيو آهي. اهي موضوع سنڌ جي زندگيءَ سان مطابق آهن. پنھنجي وطن سان محبت ايمان جو جزو ڪري ليکيو ويو آهي ۽ وطن جي هر وٿ سان اڪير ۽ اڪنڊ انسان جو هڪ اڻ مٽجندڙ جذبو بڻجي چڪو آهي. اها محبت بہ انساني زندگيءَ جو اهم ۽ وڏو قدر آهي.
مون ۾ آھہ ملير، آهيان آءٌ ملير ۾،
رڳو روڪي ٿو سگهي جسي کي زنجير،
تنھنجي وس سرير، مون من ماروءَ هنج ۾.
ماڻھو ۽ مٽيءَ جو پاڻ ۾ هڪ ڳوڙهو سٻڌ آهي پر اهو ناتو جسم کان وڌيڪ روح جو آهي. ڪيترائي ڪوٽ ۽ قلعا هجن، محل ۽ ماڙيون هجن، ڪڙيون ۽ زنجيرون هجن، بدن تي انيڪ پابنديون هجن، تاهم بدن تہ فاني شئي آهي پر روح سدا حيات آهي. روح ۾ پنھنجي ٿاڪ جو سلو اڀري ٿو، نپجي ۽ پلجي وڏو ٿئي ٿو، تنھن ڪري اهو سلو لافاني بڻجي پوي ٿو. ڇاڪاڻ جو روح زندگيءَ جو مقدر آهي. اهو ناتو تير ۽ تلوارون بہ ٽوڙي نٿا سگهن ۽ اهو تعلق قائم ۽ دائم آهي.
مون کي وڍي سومرا ڳڀا ڳڀا ڪر،
پوءِ بہ ٻڌندي ڌر، مون مان نانءُ ملير جو.
بدن ۽ لڱ ڪپجي ڳڀا ڳڀا ٿي سڙي ۽ ڳري وڃن ٿا، پر ڪا شئي باقي بچي ٿي، جتان ساڻيھہ جي سڪ جو آلاپ ٻڌڻ ۾ اچي ٿو. اهو ساڻيھہ، جنھن جي مٽ دنيا جو ڪو ملڪ نہ آهي، نہ ڪوئي ڏيھہ سندس ثاني ۽ شريڪ آهي، اهو ڏونرن جو ڏيھہ آهي، جنھن ۾ ڀُرٽ ۽ گولاڙا آهن، جنھن ۾ ڪھوءَ ۽ مھوءَ جا وڻ آهن، پر اهي شيون ڪيڏيون نہ دلپسند، ذائقيدار ۽ لذيذ آهن، ڇاڪاڻ جو انھن جو واسطو وطن جي مٽيءَ سان آهي ۽ مٽيءَ جو ناتو جيءَ سان جڙيل آهي. جيءُ سدائين جيئرو آهي ۽ اهي شيون لافاني آهن، جن تي ڪڏهن بہ موت جو سايو پئجي نٿو سگهي. مينھن وٺي انھن تي سونھن ۽ سوڀيا اچي وڃي ٿي. هلندڙ ۽ وهندڙ حياتيءَ ۾ سدائين سرهاڻ ۽ سندرتا آهي. ان زندگيءَ جي سڳنڌ هنڌين ماڳين پکڙجي ويندي آهي. مينھن جو وسڻ بہ لازمي شئي آهي. مايوسيءَ ۽ اداسيءَ جون ڪيفيتون دائمي نہ آهن. ڏکيا ڏينھن بہ ڪڏهن مستقل نہ رهندا آهن:
مارو ڪک بہ موريا جڏهن وٺا مينھن،
هي جي ڏکيا ڏينھن، رهي رهندا ڪينڪي.
اياز کي موزون ۽ مناسب اکرن جي چونڊڻ ۾ وڏي دسترس حاصل آهي. جيتوڻيڪ ڪي لفظ اسان جي روزمره جي زندگيءَ ۾ استعمال نٿا ٿين، پر اياز جي اها وڏي خوبي آهي، لفظن کي گڏ ڪري شعر ۾ سمائي، منجهائن اجنبيت جي بوءِ ڪڍي ٿو ڇڏي. تنھن هوندي بہ ڪي الفاظ اهڙا آهن، جي موجودہ دور ۾ گهٽ رائج آهن يا جن کي ھمہ گير حيثيت نہ آهي، تنھن ڪري اياز کي حاشيہ ۾ سندن معنيٰ ڏيڻ جي ضرورت محسوس ٿئي ٿي.
دنيا جي ڪنھن بہ بند کان آزادي حاصل ڪرڻ ڪا سولي ڳالھہ نہ آهي. نفس جو زنجير هجي، ظالم جو قيد هجي يا غلاميءَ جو ڳٽ. محنت انسان جو مقدر آهي. ماڻھوءَ کي جدوجھد ڪرڻي پوي ٿي، کيس ڪشالا ڪڍڻا پون ٿا، اهي سختيون ۽ سور سندس بدن جو رت پت ڪڍي ڇڏين ٿا، پر هو پنھنجي محنت ڪري سرهو نظر اچي ٿو. هر مقصد ماڻڻ لاءِ مجاهدو ڪري ٿو. اهو مقصد ڪھڙو بہ هجي، روحاني هجي يا مادي، پر منزل طرف وڌڻ جو عمل آهي، جو سندس روح کي راحت پھچائي ٿو. هو رضا تي راضي رهي ٿو، هو توڪل جو ترهو ٻڌي اڳتي هلي ٿو، مسلسل ڪوشش ۽ اڳتي وڌڻ ئي سندس زندگيءَ جو مقصد ۽ مدعا آهي.
مارن ڦوڪي بنسريون ڪاهيا رڍن ڌڻ،
ساٺ ڪيا سانوڻ، وڄون وريون اوچتو.
انسان مٿان انيڪ مصيبتون نازل ٿين ٿيون. هو ڏڪر ۾ بہ ارهو ڪونھي ۽ سڪر ۾ سرهو آهي، سندس محنت جو ڦل کيس ملي ٿو. هو لوچي ٿو تہ لھي بہ ٿو. هر جاءِ تي خوشيون وريو وڃن. سندس هر وک تي خوشيءَ جا شادمانا ٿيو پون.
جيئن ڪي ڪھوءَ ڏار، تيئن مڙس ملير جا،
نيٺ تہ تنھنجي ڪوٽ تي اڀري ڪندا وار،
سگهارا سنگهار، ولھيءَ ٿيندا واهرو.
مانجهي مڙس سدائين ڏاڍ ۽ ڏهڪاءَ جي خلاف جنگ جوٽيندو رهي ٿو. ڪنھن پاڪ جذبي جي اثر هيٺ هو ظلم جي ڪوٽ تي وار ڪندو رهي ٿو، اهو جوش ۽ جولان کيس پنھنجي مقصد ۾ ڪامياب بڻائي ٿو ۽ هو همت ۽ مردانگيءَ سان ظلم جا ڪوٽ ڀڃي ڀورا ڪري ڇڏي ٿو.
اياز جي ڪلام ۾ مارئي ڪيترين علامتن جي تصوير آهي. هوءَ حب الوطنيءَ جي تصوير آهي. هوءَ آزاديءَ جي خواب جو تعبير آهي ۽ هوءَ سيرت جي توقير آهي. اياز سنڌ جي سونھن مارئيءَ جي سيرت ۾ ڏٺي آهي. جنھن سيرت جا مختلف پھلو آهن ۽ جا سيرت ھمہ گير، جامع ۽ مڪمل آهي. جيتوڻيڪ ڏکن ۽ بکن ڪري ظاهري سونھن ڪاراٽجي وڃي ٿي، پر اندرين خوبصورتي جرڪڻ لڳي ٿي. اندر جي سوڀيان، مارئيءَ کي زنده ۽ جاويد بڻائي ڇڏيو. مجموعي طور تي مارئي سنڌ جي وڏي علامت آهي، بلڪ مارئي سنڌ آهي ۽ سنڌ مارئي.
مارو ڄاڻن ٿا، ست بکي ٿو سونھن ۾،
سدا لوئيءَ لڄ جا، لاک ڏئي جهلڪا،
لڇڻ لوئين جا، پريان ئي پڌرا ميان.
مارئي ڪڏهن بہ ڪوجهي ۽ ڪارياڻي ٿي نٿي سگهي. هن جو ست ۽ سيل قائم آهي، جنھن ۾ سونھن ۽ سوڀيا آهي. سندس اخلاق بلند آهي. هن جو توڪل تي ترهو آهي. هن کي يقين آهي تہ آخر سچ جي جيت آهي، بي يقيني هن جي مذهب ۾ حرام آهي، يقين محڪم هن جو ايمان آهي، هوءَ حياءَ ۽ حلم جي مورت آهي.
ڳهيليون پائن ڳھہ، مون تي هس حياءَ جو.
سر مارئيءَ مان ظاهر آهي تہ دنيا فاني آهي ۽ فنا کان پوءِ بقا جو مقام آهي. سنڌي شاعريءَ ۾ اخلاقي قدر، سنڌي ادب جو بنيادي پٿر آهي. اياز جيتوڻيڪ وحدت الوجودي نہ آهي، تنھن هوندي بہ روحانيت هن جي تحت الشعور ۾ موجود آهي ۽ هو ھمہ اوست جي ويجهو ڏسڻ ۾ اچي ٿو. انسان تڏهن ئي پاڻ کي سڃاڻي ٿو، جڏهن هو پاڻ کي وڃائڻ جي ڪوشش ڪري ٿو. باوجود قيد و بند جي مارئيءَ پاڻ کي سڃاڻڻ جي ساڃھہ پيدا ڪئي آهي ۽ اياز بہ جيل ۾ ان مام کي پروڙيو آهي:
مان ئي ٿر جي ريت هان، مان ئي هان آڪاس،
مان ئي جر جي جيت ۾، مان ئي ڌرتي ساس،
ڄڻ هي منھنجو ماس، مٽي آھہ ملير جي.
اڃا اڳتي هلي پاڻ ان نظريي ۾ وڌيڪ پختگي نظر اچي ٿي، پر اها پختگي شاعر کي گمراهيءَ جي طرف گهلي نٿي وڃي، هو اناالحق جو نعرو نٿو هڻي، اها شاعر جي وڏي ڪاميابي ۽ اعتدال پسندي آهي.
پيھي ڏٺم پاڻ ۾، مان واريءَ تي وس،
مان ئي اڙهڙ اس ۾، سارا گوندر گس،
مان ئي آهيان تس، مان ئي مران تاس ۾.
جيڪڏهن اياز جي ان قسم جي شاعريءَ ۾ صداقت آهي ۽ منجهس بقائيءَ جو دخل گهٽ آهي تہ اها شاعري اياز جي اندر جو آئينو آهي، جا سندس روحاني ۽ اخلاقي اقدار کي کولي پڌرو ڪري ٿي. پاڻ ۾ پيھي ڏسڻ وارو عنصر معرفت جي مشاهدي جي قريب پھچي وڃي ٿو. ان ۾ ڪو شڪ نہ آهي تہ اياز دنيا جي مشھور ۽ معروف صوفين جو مداح آهي، جن ۾ جنيد بغدادي، بايزيد بسطامي، سنائي، عطار، منصور، سرمد، لطيف ۽ سچل وغير اچي وڃن ٿا جن سدائين دل جي آئيني تان دوئيءَ ۽ ڪثرت جي ڪٽ کي لاهڻ جي ڪوشش ڪئي آهي. حقيقت کي پروڙڻ جو اياز بہ ساڳيو ئي رستو گهڙيو آهي.
مان ٻاٻيھي اڃ ۾ مان ئي پکيءَ پر،
مان ئي سانوڻ مينهڙا، مان ئي پاڻ پلر،
مون ۾ آھہ امر، مٽي ملڪ ملير جي.
انسان ان وقت تائين جيئرو آهي، جيسين سندس مقصد موجود آهي. جيڪڏهن مقصد فوت ٿي وڃي ٿو تہ پوءِ انسان جو جيئڻ فضول آهي. آدرش سچ پچ حياتي آهي. آدرش کان سواءِ زندگي بي معنيٰ آهي. اياز جي سامھون سندس وڏو مقصد آهي، جنھن جو تعلق سنڌ جي خوشحالي سان وابستہ آهي. اهو بہ درست آهي تہ جيڪڏهن ڪا سرزمين سکي آهي تہ ان جا ماڻھو بہ خوشحال آهن. ماڻھوءَ جي خوشحاليءَ سان معاشرو صحتمند بڻجي ترقيءَ جي پاسي وک وڌائي ٿو. اها سموري ترقي سماج جي ترقي آهي پر جيڪڏهن وطن ڌتڙيل آهي تہ پوءِ ماڻھو بہ دکي آهي. ماڻھوءَ ۾ لگن ۽ چاھہ آهي تہ پوءِ هو مصيبتن سان مقابلو ڪري سگهي ٿو ۽ پنھنجو آدرش حاصل ڪري سگهي ٿو. محنت ۽ همت انسان کي منزل مقصود تي پھچائن ٿيون. انھيءَ نموني ئي تھذيبون ٺھيون آهن ۽ ان ئي نموني سان ثقافتن نشو و نما حاصل ڪئي آهي.
آءٌ امرتا آهيان، جيسين آھہ ملير،
الا! منھنجي جيءَ تي، زور وڌو زنجير،
منھنجيءَ وٽيءَ کير، وھہ گڏيو تو سومرا.
انسان کي پورهيو ڄمڻ کان وٺي ورثي ۾ مليو آهي. زندگيءَ جي جدوجھد انسان کي زنده ڪري ڇڏي ٿي. ماڻھو امر ٿي وڃي ٿو ۽ سندس مقصد قيامت تائين قائم رهي ٿو. محنت سان هو من جون مرادون حاصل ڪري ٿو، ان لاءِ مسلسل جدوجھد گهرجي. اياز چوي ٿو:
اک نہ لائج جهپ، اڳيان ايندءِ پنبڻيون!
ٿوري بہ غفلت سبب جان جوکي ۾ اچي سگهي ٿي. معمولي غلطي انسان کي اوڙاھہ ۾ اڇلايو ڇڏي:
ٿر تي ٿڌو چنڊ، ڀني رات ملير جي،
ڄڻ هي سارو منڊ، مھڪيو تو سان مارئي.
ماڻھو ۽ مقصد، انسان ۽ آدرش، پاڻ ۾ لازم ملزوم آهن. هڪ کي ٻئي کان جدا ڪري نٿو سگهجي. مارئيءَ کي ملير کان ڌار ڪيئن ڪري سگهبو، جنھن جي جيءَ جون جڙون ملير جي مٽيءَ ۾ پيوستہ آهن.

(ٽي ماهي مھراڻ 4/ 1973ع تان ورتل)

نور شاهين ۽ سنڌي غزل

محترمہ نور شاهين جو مجموعہ ڪلام سامھون آهي. سنڌي شاعريءَ ۾ نور شاهين پھرين عورت آهي، جنھن شاعريءَ کي پنھنجي داخلي ڪيفيتن جي اظھار جو ذريعو بڻايو آهي، سندس اها ڪوشش سنڌي ادب ۾ نيڪ فال آهي. سنڌي افساني جي ميدان ۾ چند عورتن طبع آزمائي ڪئي آهي، جن جي اهڙي ڪوشش اسان جي ادب ۾ هڪ روايت قائم ڪئي آهي ۽ صنف نازڪ جي ادب سان دلچسپي زنده قومن جو مثال آهي. عورتن مان شاعريءَ جي ميدان ۾ نور شاهين سڀني کان اول قدم رکيو آهي، اهڙي ڪوشش نھايت قابلِ تحسين آهي.
اسان مجموعي جي غزلن جو غور سان مطالعو ڪيو آهي. ڪلام جي خوبين ۽ خامين کان بہ بخوبي واقف ٿيا آهيون. هڪ خوبي نھايت واضح نموني اجاگر ٿي آهي، جنھن اسان کي سوچڻ لاءِ مجبور ڪيو، جنھن ڪري اسان کي شاهين جي مختلف صورتن کي ڏسڻ جو موقعو مليو، جن جي تجزيي کان پوءِ هڪ عجيب ۽ غريب شخصيت جو اندازو لڳائي سگهيا آهيون. شاهين مختلف ڪيفيتن جو مجسمو آهي، جو رنگين بہ آهي ۽ لطيف به. منجهس سرمستي، جنون نوازي ۽ سرشاري سان گڏ نزاڪت ۽ لطافت بہ موجود آهي. شاهين ڪڏهن صوفي بڻجي اسان جي آڏو اٿي ٿي، ڪٿي مست الست ۽ منصور جي صورت ۾ ظاهر ٿئي ٿي. ڪڏهن حسن بڻجي سراپا ناز بڻجي پوي ٿي ۽ ڪڏهن عشق بڻجي سراپا نياز ٿي وڃي ٿي. ڪڏهن منجهس عاشق واري بيباڪي موجود آهي، ڪڏهن منجهس نسواني حيا، شرام ۽ حجاب جون جهلڪون ڏسڻ ۾ اچن ٿيون. طالب ڪڏهن مطلوب بڻجي پوي ٿو ۽ ڪڏهن مطلوب، طالب. شاهين جون اهي صورتون ڪنھن وقت مبالغي جي حد تي پھچي وڃن ٿيون. اهڙا تمام تغيرات مون کي سندس شاعريءَ ۾ نظر آيا. ڪڏهن منجهس مردن واري همت ۽ ڪڏهن منجهس عورت واري نزاڪت. ڪڏهن سخت مقابلي لاءِ تيار، ڪڏهن پٽ پاراتي جو سھارو وٺي ٿي. پٽ پاراتو عورت جي فطرت ۾ داخل آهي، سندس ڪلام ۾ مختلف ۽ متضاد ڪيفيتن جو مجموعو آهي. ڪٿي عزم ۽ استقلال ۽ ڪٿي گريه زاري ۽ آھہ فرياد نظر ايندي. مجموعي طور سندس زندگي غمگينيءَ، مايوسيءَ ۽ ناڪاميءَ جي تصوير آهي. جنھن مان سندس شڪست کاڌل صورت جهلڪي ٿي، شاهين جو غزل جذبات، احساسات ۽ ڪيفيات جو هڪ مرقع آهي.
شاهين جي ڪلام جو ڪجهہ حصو قدامت پسنديءَ ڏانھن مائل آهي، ڪٿي هوءَ نھايت احتياط ۽ چابڪدستيءَ سان جدت جي نشاندهي ڪري ٿي ۽ نواڻ کي مد نظر رکي ٿي. فارسي ترڪيبن جي بي پناھہ استعمال ڪلام جي حسن تي وڏو اثر وڌو آهي ۽ شاهين انھن جو سھارو ورتو آهي. ترڪيبن جو استعمال گهڻو ڪري برمحل آهي، جن جي معنيٰ ۽ ماهيت کان شاهين بخوبي واقف آهي، ليڪن عام طور اهي ترڪيبون دير هضم ۽ نھايت دقيق ڏسڻ ۾ اچن ٿيون، جنھن ڪري اڪثر اوقات شعر جو تاثير زائل ٿي ويو آهي. بھتر هيو تہ انھن کان پرهيز ڪئي وڃي ها. ان کان سواءِ شاهين فارسي قافين جي مدد سان پنھنجي ڪجهہ ڪلام جي تعمير ڪئي آهي، ان ڪري اهي نامانوس ۽ ثقيل قافيہ سنڌي ذهن تي وڏو ٻوجهہ بڻجي پيا آهن. اصطلاحن ۽ علامتن کان خاطر خوآھہ ڪم نہ ورتو آهي، جنھن ڪري ڪن شعرن ۾ ابھام جي صورت پيدا ٿي آهي.
بھرحال سندس شاعري قديم ۽ جديد رنگ جو گڏيل سڏيل تاثر پيدا ڪري ٿي. شاهين جو عشق مجازي هجي يا حقيقي ليڪن عشق ئي سندس زندگيءَ ۽ شاعريءَ جو محرڪ بڻيو آهي ۽ عشق ئي سندس شخصيت جي تعمير ڪئي آهي. اسان سندس ذاتي زندگيءَ کان ناواقف آهيون، تنھن ڪري عوامل ۽ محرڪات جو صحيح اندازو نٿا لڳائي سگهون. تنھن هوندي بہ سندس شخصيت کي جاچڻ لاءِ کيس سندس ڪلام مان ڏسڻ جي ڪوشش ڪريون ٿا. سندس ڪلام عشق جي ڪارگذاري آهي. سندس ڪلام عشق جي ڪيفيات کان آگاھہ ڪري ٿو. عشق هڪ لطيف جذبو آهي، جنھن ۾ قوت بہ آهي ۽ انڪساري ۽ عاجزي انھيءَ حد تائين آهي جو انسان پاڻ کي مٽائي ڇڏي ٿو. ڪٿي مصائب و آلام جو مردانہ وار مقابلو ٿئي ٿو ۽ ڪٿي نرمي ۽ پاڪيزگي آهي. عشق جي تعريف ڪجهہ اهڙي قسم جي آهي. غمن ۽ غمگسارن بہ بي تحاشا روئڻ شروع ڪيو.
نور شاهين جو ڪلام گهڻو تڻو عشق مجازي تي مشتمل آهي، جنھن ۾ جمالياتي رنگ ڪارفرما آهي. ليڪن منجهس عشق حقيقيءَ جي چاشني بہ نھايت اهم آهي. جنھن کي نظرانداز ڪرڻ بدذوقيءَ جي دليل ٿيندو. ان کان سواءِ اسان کي سندس ڪلام ۾ عزم ۽ اعتماد جون خوبيون ايتريون ڀرپور نظر اچن ٿيون، جن کي اسان شاهين جي شخصيت کان الڳ رکي نٿا سگهون. اسان مٿي شاهين جي عشق مجازي جو هڪ خاڪو پيش ڪيو آهي، جنھن کي ثابت ڪرڻ لاءِ سندس ڪلام مان انتخاب پيش ڪريون ٿا، جنھن مان ظاهر ٿيندو تہ شاهين پنھنجي ڪلام ۾ هڪ مخصوص فضا قائم ڪئي آهي، جا سندس ڪاميابيءَ جو راز آهي، سندس داخلي ڪيفيات جي بتدريج ترقيءَ جو اندازو پڻ لڳائي سگهجي ٿو:
“پنھنجي صنم جا صحن تي ڏسي قدم،
ويران جهوپڙيون گلِ رشڪِ بھار ٿيون.”

“شباب و عشق ٿي ايندي جواني تي خمار ايندو،
ملي تو ساڻ پنھنجي خوبيءِ قسمت تي پيار ايندو.”

ياد آهي محفلِ وارفتگي ساقي مگر،
ڪجهہ خبر ناهي ڪڏهن گردش ۾ مينا جام ٿيو.”

راھہ ٿي راهن جي سندس ويئي ڏٺم راھہ،
ڪين مگر آيو صنم ڏينھن ٿيا ماھہ.”

“زندگيءَ سان منھنجي وئي ختم ٿي هر آس،
انتظارن موت کان اڳ ماري ڪيو پاھہ”

“تميزِ هوش مون کي ڇو ٿا سيکاريو خر مندو،
هتي جنھن دم خرد آئي، جنون ٿي همرڪاب آيو.”

“هن ڪڏهن توهو ڇڏيو سھڻا سڄڻ! سوچي ٻڌاءِ،
هي تہ هو فرقت جو پھريون سور مون روئي ڏنو.”

“مان دشت نوردي ۾جڏهن آھہ ڪريان ٿي،
هن آھہ جي شعلي سان بيابان دکن ٿا.”

رهِ عشق ۾ پاڻ ماري ڇڏيوسين،
جھان وفا کي سنواري ڇڏيوسين.

خدا کي ۽ خدائي کي پسند آهي وفا منھنجي،
خدا جي مدعا بنجي وئي آمدعا منھنجي.

مرڻ تائين هجان تو وٽ، جيان تو وٽ، مران تو وٽ،
اکين سان جي قدم پنھنجا چمائيندين تہ غم گهٽبو.

شبِ آخر ڏسي هڪ نيم بسمل جي تڙپ “شاهين”
غمن روئي ڏنو ۽ غم گسارن ڀي ڏنو روئي.

تصوف جو اخلاق سان گهاٽو ناتو آهي. اخلاق کان سواءِ تصوف جو وجود بي معنيٰ آهي. عشق حقيقي ۾ “من و تو” جو فاصلو مٽجي وڃي ٿو. غيريت جو امتياز ختم ٿي وڃي ٿو. سالڪ پنھنجي وجود کان بي نياز ٿي وحدت ۾ جذب ٿيڻ جي ڪوشش ڪري ٿو. جنھن ڪري سندس ناتا دنيا ۽ دنياداري سان ڪٽجي وڃن ٿا. شاهين روح جي هستيءَ جي حقيقت کان واقف ٿيڻ لاءِ راھہ بقا جي تلاش ۾ پنھنجي هستي فنا ڪرڻ لاءِ تيار آهي. حقيقت دنيا جي مڙني مظاهر ۾ جلوہ، گر آهي. عشق ۽ عاشق ٻيئي فنا ٿي وڃن ٿا ۽ فقط معشوق قائم رهي ٿو. عشق هر چيز کي فنا ڪري ٿو ليڪن محبوب سلامت آهي. جڏهن هستي ختم ٿي وڃي ٿي تہ ان جا سڀ لوازمات وڏائي، هٺ، لوڀ، لالچ، ظلم ۽ زبردستي مٽجي وڃن ٿا. انڪساري، عاجزي ۽ نيازمندي جهڙيون خاصيتون پيدا ٿين ٿيون. فنا ۾ بقا جو راز ملي ٿو ۽ اهل فنا لاءِ هر جاءِ تي سلامتي ۽ عافيت جي خوشخبري ملي ٿي. عشق جي امانت کي محفوظ رکڻ لاءِ انسان ئي پاڻ کي پيش ڪيو. حورن، جنن ۽ فرشتن اهڙي بار کڻڻ کان انڪار ڪيو. منجهن نہ اهليت هئي ۽ نہ طاقت. هو اهڙي بارِ امانت کان دڄي ويا. جڏهن اهڙي بار کڻڻ لاءِ انسان اقرار ڪيو تہ هو هر ڪنھن سخت مقابلي ۽ تڪليف کي منھن ڏيڻ لاءِ تيار ٿي ويو. گهٻرائڻ هن جي شان جي خلاف آهي. هن چڱيءَ طرح سمجهيو هو تہ سندس ٺڪاڻو ستارن کان بہ مٿي آهي، جتي نہ کنوڻ چمڪندي ۽ نہ بادل گرجندا، محبت جو دم هڻڻ معمولي ڳالھہ نہ آهي. سڌڙين هميشہ پئي سڌون ڪيون آهن پر هو واٽ تي ئي گمراھہ ٿي وڃن ٿا، ڇاڪاڻ جو هو عشق جي اسرار کان ناواقف آهن، ليڪن شاهين نھايت وثوق سان دعويٰ ڪري ٿي تہ هوءِ ازل کان پنھنجو پاڻ ئي عشق جو اسرار آهي.
“ٻيا “شاهين” ڪوڙا ٿا هڻن سڀ دم محبت جا،
حقيقت ۾ ازل کان عشق جو اسرار تون آهين.”

ڪيم قول جنھن ساڻ “قالو بليٰ”
نڀائيندي نينھن سان ندامت نہ ٿيندي،
ستارن کان افضل نشيمن آ منھنجو
جتي برق جي ڪا وساطت نہ ٿيندي.”

“همت نہ جهلي حور نڪا جن و ملائڪ،
صد شڪر غمِ عشق ڪيو مون ئي گوارا،
حاصل جو ٿيو رازِ بقا رازِ فنا ۾،
پوءِ اهل فنا لاءِ ٿيا ڪن ڪنارا.”

“ڪندس رآھہ بقا ۾ مان فنا جي پنھنجي جڏهن هستي،
تڏهن هن روح جي هستي تي پنھنجي اعتبار ايندو.”
اسان مٿي ذڪر ڪيو آهي تہ شاهين ۾ هڪ حوصلو، عزم ۽ اعتماد آهي، جنھن جو ذڪر هن نھايت خوش اسلوبيءَ سان ڪيو آهي، نہ جنھن ۾ پروپئگنڊا جو عنصر آهي ۽ نہ وري خالي نعري بازي آهي. سندس اعتقاد آهي تہ منزل حاصل ڪرڻ لاءِ وڏيءَ محنت جي ضرورت آهي. جيڪڏهن ان ۾ ڪوتاهي سرزد ٿي وڃي تہ ڪائنات جو سمورو نظام درهم برهم ٿي وڃي ٿو. رات ۽ ڏينھن جي گردشِ مشنري بيهجي وڃي ٿي.
“عشق جي راهن ۾ کڻ پنھنجا قدم تيز تيز
ورنہ بيھي رهندي هيءَ گردشِ ليل و نھار.”

جنھن جهلڪ موسيٰ کي بيھوش بڻائي ڇڏيو هو. جيڪو حسن جو تاب موسيٰ جي قوت برداشت کان ٻاهر هو، شاهين ان حقيقت کي اشارن سان پنھنجي حال کان واقف ڪندي آهي. شاهين جي اها هڪ وڏي دعويٰ آهي ليڪن جڏهن بندو انھيءَ بلنديءَ تي پھچي ٿو تہ مٿانس سڀ حقيقتون عيان ٿيو پون ۽ خدا بندي جي رضا کي تسليم ڪري ٿو.
“جو عڪس ڏسي هوش هو موسيٰ جو خطا ٿيو،
مان تنھن جي حقيقت کي ڪريان پيئي اشارا.”
شاهين اڳتي هلي مرڻ ۽ جيئڻ جي پابندي جو ذڪر ڪندي نئين راھہ ڳولڻ جي متمني آهي، جا نہ زندگيءَ ڏانھن وٺي وڃي ٿي ۽ نہ موت ڏانھن. وچان ئي ٽين راھہ بنائڻ جي ڪوشش ۾ آهي.
“مرڻ لئہ هت ٻڌل هرڪو جيئڻ جو شرط هت آهي،
قفس آهي ٻنھي پاسي نيون راهون بنائڻ ڏي.”
شاهين ڪڏهن توهم پرست آهي، ڪڏهن مست الست آهي. اهو تضاد بہ عجيب و غريب آهي. نور شاهين جو ڪلام سنڌين جي لاءِ هڪ تحفي جو درجو رکي ٿو. سندس ڪلام ۾ بيساختگي ۽ سادگي ڏسڻ ۾ ايندي. هر معاملي کي همت سان پيش ڪرڻ نور شاهين جي پختي عزم جي گواهي ڏئي ٿو. هوءَ ڪنھن بہ مسئلي کي راز بڻائڻ لاءِ تيار نہ آهي. هن جي ڪلام ۾ سرمستي جو اهڙو جوش آهي، جنھن کي ڏسي حيرت ٿي لڳي. سندس غزلن جو تعداد گهٽ آهي. سندس ڪلام ۾ درد ۽ اثر آهي ۽ منجهس هڪ خلوص ۽ نيڪ جذبو آهي. ڪلام ۾ بيباڪي ۽ صفائي جي باوجود، ڪي منجهائيندڙ مسئلا بہ موجود آهن.

(رهبر ڊائجيسٽ تان ورتل)

غزلن جو غنچو

ڪجهہ ڏينھن ٿيا، سنڌ يونيورسٽيءَ طرفان بي اي جي شاگردن لاءِ نصاب جو اعلان ٿيو. سنڌيءَ جي لاءِ ڪن ٻين ڪتابن سان گڏ هڪ شعرن جو مجموعو بعنوان “غزلن جو غنچو” پڻ نصاب ۾ ڏسڻ ۾ آيو.ڪتاب جي نالي مان بالڪل واضح هو تہ غزلن جو انتخاب هوندو؛ ليڪن ڪتاب اڃا مارڪيٽ ۾ ڪين آيو هو؛ جنھن ڪري ڪا وڌيڪ راءِ قائم ڪرڻ ۾ ڪين آئي. اميد ۽ توقع هئي، تہ ڪتاب جو مواد بھترين هوندو، ڇاڪاڻ جو يونيورسٽيءَ جي ٻن ذميدار شخصيتن هر هڪ جناب علي نواز جتوئي ۽ محترم عبدالجبار شام جي زير ترتيب مذڪور بالا ڪتاب جو مسودو تيار ڪيو ويو هو. ڪتاب جي عنوان منھنجي ذهن ۾ هڪ ڪشمڪش پيدا ڪئي. غزل تہ اسان جي زبان ۾ هڪ رواجي لفظ وانگر استعمال ٿي رهيو آهي ۽ تعليم يافتہ طبقو ان جي مفھو،م ۽ معنيٰ کان ڪجهہ نہ ڪجهہ واقف ضرور آهي ۽ اڻ پڙهيل طبقو بہ هن کي راڳ جو هڪ قسم ڪري سمجهي ٿو. منھنجي ذهن لاءِ غنچو لفظ هڪ مسئلو بنجي، منھنجي تشويش جو باعث بڻيو. لفظ غنچو سنڌيءَ ٻوليءَ ۾ عام طرح استعمال ٿئي ٿو، ۽ ڪجهہ سنڌي ماڻھو باغ جي گلڪاريءَ لاءِ غنچي جو لفظ استعمال ڪندا آهن، جنھن جو مفھو،م “گلن جي جاءِ” ڪري ورتو وڃي ٿو؛ جو ڪن حد تائين درست آهي. مون “غنچه” لفظ جي بنياد تي غور ڪيو تہ آخر سنڌيءَ جي استادن جو تعلق يونيورسٽي سان آهي؛ انھن ضرور ڳوڙهي سوچ ۽ ويچار، غور ۽ خوص بعد اهو لفظ استعمال ڪيو هوندو. جن مان هڪ سنڌي شعبي جو صدر ٿي رهيو آهي. مون پنھنجي ذهن ۾ انھيءَ لفظ جي ڪيترين ئي معنائن جي مشق ڪئي. غنچي جي معنيٰ مکڙي عام طرح مستعمل آهي، ۽ تشبيھہ طور محبوب جي ننڍي وات لاءِ بہ استعمال ڪرڻ ۾ ايندو آهي. ان کان سواءِ ڪنھن آباد ۽ ڀرپور جڳھہ جي معنيٰ ۾ بہ وٺبو آهي. ڀانئجي ٿو تہ پوئينءَ معنيٰ کي نظر ۾ رکي اهو عنوان تجويز ڪيو ويو آهي؛ يعني “غزلن سان ڀرپور جڳھہ”. اهو مفھو،م ڪيتري قدر صحيح آهي، ان کي قارئين جي مزاج تي ڇڏجي ٿو. پر ايترو ضرور چئبو تہ لفظن جي امتزاج، انھيءَ عنوان ۾ جاذبيت، رنگيني ۽ موسيقي ضرور پيدا ڪئي آهي؛ جيڪي غزل جي شعر جون خاص خصوصيتون آهن. هن دور ۾ هونءَ بہ معنيٰ ۽ مطلب سان ٿورو واسطو وڃي رهيو آهي، ۽ ان جي بدران رس ۽ رچاءَ، شيرينيءَ ۽ رنگينيءَ جو لحاظ وڌيڪ رکيو وڃي ٿو.
بھتر ٿئي ها، جيڪڏهن جناب جتوئي صاحب انھيءَ ڪتاب تي هڪ سير حاصل مقدمي لکڻ جي زحمت گوارا ڪري؛ شاگردن ۽ مختلف استادن لاءِ غزل گوئيءَ جي صنف جي اصولن سمجهڻ ۾ رهنمائي ڪري ها، ۽ اهڙي قسم جو ديباچو هڪ ذمه دار شخصيت طرفان شايع ٿي غزل جي ميدان ۾ سند طور استعمال ٿي سگهي ها. ليڪن افسوس جو اها ذميداري محترم عبدالجبار جي ضعيف ڪلھن تي رکي ويئي.
سرسري طور ڪتاب نظر مان گذريو. مقدمي کي البت غور سان پڙهيو ويو. ان کان پوءِ شاعرن جي فهرست تي نظر وڌي ويئي، جن مان ڪي شاعر اهڙا ڏسڻ ۾ آيا، جن ڪڏهن بہ غزل ڪين لکيو، ۽ جيڪڏهن ڪنھن موقعي تي تفريح طبع لاءِ لکيائون تہ انھن کي غزل گو شاعر ڪري پيش ڪرڻ هڪ غلط روايت آهي. مون پنھنجي مختلف مقالن ۾ غزل جي صنف تي وقتن فوقتن راءِ زني پئي ڪئي آهي، ۽ اميد اٿم تہ جڏهن بہ موقعو ملندو رهندو تہ ڪجهہ نہ ڪجهہ لکندو رهندس. مذڪورہ بالا ڪتاب جي شايع ٿيڻ کانپوءِ بہ ڄڻ هڪ موقعو ميسر ٿيو آهي.
سنڌ جي سرزمين تي ٻن اصناف سخن ڪافي ۽ بيت جو دور دورہ رهيو آهي، ۽ اهي صنفون زندگيءَ جي مختلف حالات ۽ انساني ذهن جي پيچيدہ خيالات جي اظھار جو ذريعو بنيون. سنڌي عوام جي طبيعت جي رجحان ۽ ميلان انھن اصناف سخن جي بنيادن ۾ مضبوطي ۽ استواري قائم ڪئي. سنڌين جي طرفان اهڙي حوصله افزائي هڪ وڏي عرصي تائين سنڌ ۾ هڪ دلنشين فضا پيدا ڪئي، ۽ انھن صنفن پنھنجو تسلط قائم رکيو، جن جي نوعيت عشقيہ صورت وٺندي رهي؛ جنھن ۾ جوش، ولولو ۽ شدت موجود هئي، ليڪن اهو ڪلام پڙهڻ لاءِ گهٽ ۽ ٻڌڻ لاءِ وڌيڪ هو؛ ڇاڪاڻ جو سندس ڪشش، دلفريبي، رس ۽ رچاءَ جو انحصار ٻڌڻ تي قائم هو. هن وقت اهري قسم جو بحث منھنجي موضوع کان الڳ آهي، تنھن ڪري آءٌ غزل جي جزيات جو مختصر جائزو وٺان ٿو.
انساني زندگيءَ ۾ حسن ۽ عشق جي موضوع کي هڪ وڏو مقام حاصل ٿيو آهي، جنھن جو بنياد سوز ۽ گداز تي ٻڌل آهي. ايران جي فضا انھيءَ موضوع لاءِ نھايت سازگار ثابت ٿي آهي. جنھن ڪري غزل جو وجود انھيءَ فضا ۾ پيدا ٿيو، جنھن ڄڻ ايراني تمدن ۾ پنھنجي اک کولي. تنھن ڪري غزل جو وجود احساس حسن جي فضا ۽ ان جي لطافت ۽ نفاست جو مرهون منت رهيو آهي، جيڪڏهن انھن خوبين کي الڳ ڪيو وڃي تہ نہ غزل رهندو ۽ نہ تغزل.
محترمي عبدالجبار مذڪور ڪتاب جي مقدمي ۾ سنڌي غزل ۾ ايراني تقليد ۽ غير مانوس ماحول، سنبل، سرو، صنوبر، گل ۽ بلبل جي شڪايت ڪئي آهي. اهو اعتراض ڪيتري قدر بجا آهي، ان لاءِ آءٌ ڪا راءِ پيش نٿو ڪريان، البت ايترو چوڻ ضرور سمجهان ٿو، جيئن تہ سنڌي غزل جي ساخت، خيالات ۽ مختلف جزيات جو بنياد ئي ايراني غزل تي ٻڌل آهي، تہ ان جا لوازمات قائم رکڻ، هڪ نيڪ نيتيءَ جو ثبوت آهي ۽ اهي عناصر ئي غزل جي جان آهن. فارسي غزل جو تتبع ڪندي، سنڌي غزل ۾ تصوف ۽ روحانيت جا اثرات بہ اثرانداز ٿي چڪا آهن، ۽ شاعرن جي دماغي ڪاوشن تصوف جي پيچيدہ ۽ مشڪل مسائل ۾ اهڙو رنگ ڀريو آهي، جن ۾ حسن ۽ عشق جون ڪيتريون ئي جهلڪيون نظر اچن ٿيون. اسان جي غزل جا بنيادي شاعر، گل، قاسم ۽ فاضل اهڙي قسم جا شاعر آهن، جن روحانيت کي حسن ۽ عشق ۾ رڱي ڇڏيو آهي. فارسيءَ ۾ روحانيت جي وڏن علمبردارن سنائي، عطار، رومي، سعدي ۽ خسرو وغيرہ غزل کي سينگاري ۽ سنواري پيش ڪيو آهي ۽ اهي غزل جا عظيم شاعر تسليم ڪيا وڃن ٿا. حافظ غزل جي زمين ۾ ڪيترا نوان تجربا ڪري فارسي غزل کي عروج تي پھچايو آهي. اردو غزل ۾ مير، غالب ۽ مصحفيءَ جو مد مقابل پيش ڪرڻ غلط ڪوشش ٿيندي، جن غزل جي روايت کي برقرار رکيو ۽ اردو غزل جي پرورش لاءِ برصغر جي سرزمين سازگار ثابت ٿي. انھيءَ ڪري مختصر عرصي ۾ غزل جي صنف چڱي طاقت حاصل ڪئي. گل ۽ قاسم کانپوءِ سنڌ جي غزل گو شاعرن عمومن اردو غزل کان فيض حاصل ڪيو آهي. جيتوڻيڪ هو ساڳي وقت فارسي زبان جا بہ عالم هئا، ليڪن مٿن اردو غزل جو اثر برآھہ راست غالب ڏسڻ ۾ اچي ٿو. سانگي ۽ حامد گذري ويا، جن کي پنھنجو مخصوص رنگ هو، جنھن ۾ مٺڙو درد ۽ لذت آميز سوز هو، جنھن ۾ خلوص سان گڏ صداقت بہ هئي. غزل کي انھن زندگي بخشي، جنھن ۾ رنگارنگي، وسعت ۽ ھمہ گيري نظر اچي ٿي. انھيءَ دور جي شاعرن غزل ۾ نوان اسلوب پيدا ڪري غزل ۾ ڪيترائي دلچسپ اضافا ڪيا، ۽ ماحول جي مختلف حالات سان مطابقت رکي، ترقيءَ جي منزل ڏانھن قدم وڌايو. گل ۽ قاسم پنھنجي حالات ۽ واقعات جي تقاضا موجب درست هئا ۽ سانگي ۽ حامد پنھنجي جاءِ تي صحيح هئا. فارسي غزل بہ حالات مطابق هر موضوع کي پنھنجو بنايو آهي. منجهس زندگيءَ جو هر موضوع موجود آهي. تنھن ڪري فارسي غزل کي معتوب ڪرڻ دانشمنديءَ جو دليل ڪين آهي. فارسي غزل وانگر، سنڌي غزل ۾ بہ فلسفي ۽ اخلاق جا مسائل بہ گهڻو اڳي داخل ٿي چڪا آهن. معاشي ۽ معاشرتي معاملات جي بتدريج ترجماني ڪئي ويئي آهي. گل ۽ بلبل، شمع ۽ پرواني جھڙا ڪيترائي مفروضات غزل ۾ داخل ٿي ويا آهن. اهي مفروضات غزل جو روح آهن ۽ غزل جي ڪاميابيءَ جو باعث بنجن ٿا. فقط انھن کي استعمال ڪرڻ لاءِ بالغ نظريءَ جي ضرورت آهي، ۽ هر ڪنھن جي همت نہ آهي، جو کانئن صحيح ڪم وٺي سگهي. ان کانپوءِ غزل ۾ جيڪي الفاظ ۽ اصطلاحات استعمال ڪيا وڃن ٿا؛ انھن جي معنويت فقط اصليت ۽ حقيقت تائين محدود ڪين آهي، پر انھن جو بہ هڪ مجازي مطلب آهي، جن جي ذريعي غزل ۾ وسعت پيدا ٿئي ٿي. غزل جي علامتن ۽ اشارن، تشبيھن ۽ تمثيلن جي سھاري غزل جو جسم تيار ٿئي ٿو، جنھن کي Imagery چئبو آهي. جيڪڏهن ان کي غزل کان ڌار ڪيو وڃي تہ غزل جو وجود ختم ٿي ويندو. غزل جي علامتن ۽ اشارن جو بنياد وري عشقيہ معاملات تي استوار آهي.
مون غزل جي مٿي ذڪر ڪيل مفروضات، لوازمات ۽ اصولن جي وضاحت نہ ڪئي آهي. مطلب تہ انھن مڙني چيزن جي بدولت غزل ۾ رمزيت، سوز و گداز، رنگيني ۽ رعنائي، رندي ۽ سرمستي، نغمگي ۽ غنائيت جون تصويرون نمايان ٿين ٿيون.
محترمي عبدالجبار مقدمي ۾ ايراني اثر هيٺ سنڌي غزل جا ڪجهہ مثال پيش ڪيا آهن، ليڪن غزل جي فضا قائم ڪرڻ لاءِ اهڙن لوازمات جي ضرورت محسوس ڪئي ويندي آهي. البت ايترو ضرور آهي تہ ڪن جاين تي انھن جو استعمال ذرا ناگوار ۽ طبيعت تي هڪ بار بڻجي پوي ٿو، قليچ ۽ بيوس جي ڪلام کي بطور غزل جو مثال پيش ڪرڻ، سنڌي غزل جي مذاق ڪرڻو آهي. شعر جي هيئت کي غزل جي صورت ۾ ڏسي، هر ڪنھن شعر کي غزل سمجهڻ پڻ افسوس جھڙي ڳالھہ آهي. حاصل مطلب تہ بيوس کي غزل جو شاعر سڏي ساڻس بي انصافي ڪئي ويئي آهي. هوند راج دکايل کي غزل گو شاعر چئي، ان جي مقابلي ۾ پرسرار ضيا کي وساري ڇڏڻ بي انصافي آهي. شيخ اياز، بشير ۽ شمشير جي لاءِ محترمي مقدمہ نگار لکيو آهي، تہ انھن غزل جي زبان ۽ لوازمات کي ترڪ ڪيو آهي. موجودہ دور جي مٿين شاعرن جي ڪلام کي مون چڱيءَ طرح پڙهيو آهي. انھن وٽ غزل جي زبان ۽ لوازمات شدت سان موجود آهن؛ جن جي طفيل سندن غزل جي شاعري ۾ شيريني، رس ۽ رعنائي پيدا ٿي آهي. البت تنوير پنھنجي غزل ۾ سادگي ۽ سنڌي ماحول جي عڪاسي، سنڌي محاوري ۾ پيدا ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي آهي؛ ۽ اهو ئي سبب آهي، جو سندس غزل معياري ٿي نہ سگهيو آهي. تنوير نظم جو شاعر آهي، کيس غزل گو شاعر چئي نٿو سگهجي.
خليل، سرشار ۽ طالب الموليٰ غزل جي ميدان ۾ ساڳيءَ روايت جا قائل آهن، جن کي هڪ ٻئي کان جدا ڪري نٿو سگهجي. البت طالب الموليٰ جي ڪافيءَ ۽ بيت جي صنفن جي طرف ڪجهہ زيادہ رغبت آهي. ماضي قريب ۾ غزل گو شاعرن ۾ نواز علي خان “نياز” لاڙڪاڻي واري جو وڏو مقام آهي. تقسيم کان پوءِ غزل جي صنف سنڌ خواھہ هندستان ۾ خاطر خواھہ ترقي ڪئي آهي. نوجوانن جي مختلف ۽ انوکن تجربن سنڌي غزل کي خوبصورت ۽ دلڪش بڻايو آهي، جن ۾ “شيام” جو درجو بلند آهي.

(اسلاميہ ڪاليج سکر جي مخزن تان ورتل)