چانڊڪا ۽ ملينيئم گرل (يادگيريون)

نظري جانچ يا اک سان ڏسي جانچ ڪرڻ Inspection:
ڇاتي جو نمونو يا شڪل From Oi Chest:
ڇاتي مختلف قد بت جي ماڻھن ۾ مختلف بناوت جي ھوندي آھي، عام حالتن ۾ ٿلھي ماڻھو جي ڇاتي ننڍي ويڪري ۽ ماس واري ھوندي آھي ، پر ڊگهي ماڻھو ۾ ڇاتي ڊگهي تراکڙي ۽ سوڙھي نظر ايندي آھي.
ڇاتي ۾ صحتمند ماڻھن جي مشڪن ۽ ڪلھن جي لاھن چاڙھن جو فرق بہ واضح نظر ايندو آھي. ڇاتي عام طور تي ٻنھي پاسن کان ڊولائتي يا بازيب (Bilaterally symmetrical) ھوندي آھي پر جيڪڏھن اسان ڇاتي جو ڪراس سيڪشن ڪري ڏيندا سين، تہ اھا ڇاتي اسان کي بيضوي نظر ايندي . (Elliptical).
ڇاتي جي شڪل متاثر ڪرڻ ۾ جيتريون ڦڦڙن جون بيماريون حصيدار آھن اوتريون ٻيون بيماريون پڻ، مثال طور؛ ماضي ۾ ھڏڙن جي بيماري (Rickets) ڇاتي کي بيڊولو بنائڻ جو عام سبب هئي.
يا وري ٻنھي ۾ گڏ ( يعني ڦڦڙن جي بيماري جو سبب ۽ ٻيو سبب هڏين جو نرم ٿيڻ ۽ ساھ ۾ رڪاوٽ ( مثال طور غدود )adenoids) ) ۽ پراڻي يا ٻيھر ٿيل ساھ جي نظام جي بيماري،
ڪرنگهي (vertebral Colum) جون بيماريون پڻ ڪٻ ( ماڻھو جو ڪٻو ٿيڻ يا ڪرنگهي جو اڳتي جهڪي اچڻ ) پيدا ڪيون آھن جنھن کي kyphosis چئبو آھي ، ڪرنگهي جي بيمارين ڪري ماڻھو ڪڏھن ڪڏھن پاسي تي لڙي يا جهڪي پوندو آھي جنھن کي ڪرنگهي جي پاسي تي جهڪڻ (lateral bending) يا scoliosis چئبو آھي.
ڪڏھن اھي ٻئي حالتون گڏ بہ ٿينديون آھن انھن ڳالھن جي ڪري ڇاتي جي شڪل گهڻي بيڊولي بہ ٿيندي ويندي آھي ان سان گڏ ڇاتي جي پڃري جي ماپ بہ گهٽجي ويندي آھي ۽ ساھ کڻڻ واريون حرڪتون بہ رڪجنديون آھن.
پاسي تي لڙي پوڻ (scoliosis) ڪري اسان معائني دوران يا X-ray ۾ ساھ جي نلي (trachea) ۽ دل جي چوٽي واري ڌنوڻي (apex beat) پنھنجي جا۽ تان ھٽيل محسوس ڪنداسون.
ڪڏھن ڪڏھن ڪن حالتن ۾ ڪرنگهو (پٺي وارو ھڏو ) ۽ ڇاتي وارو پڃرو بلڪل چري پري نہ سگهندا آھن، مثال طور Ankylosing spondylitis يعني rheumatoid جيڪي مھري (vertebrae) جي سوزش (rheumatoid inflammation of vertebra) ان ڪري ڪڏھن ڪڏھن مستقل ڪُٻائپ ٿي پوندي آھي، ڦڦڙن جون بيماريون ڇاتي ۾ ڪئي عيب ڪري وجهنديون آھن ، مثال طور: سلھ T. B ۾، ھڪ پاسي واري چوٽي ۾ ، ڌاڳائون عمل (fibrosis) ھڪ پاسي واري ڇاتي جي چوٽي کي چگو خاصو تراکڙو ڪري ڇڏيندو آھي، يا وري تمام خطرناڪ حد تائين ھڪ پاسي وارو ڌاڳائون عمل يا ڦڦڙن جو ڊھي پوڻ (ٻاراڻي عمر ۾ ٿيل ) ھڪ پاسي لاڙي ڇڏيندو آھي . (Scoliosis).
ھوا جي رستن کي بند ڪندڙ خطرناڪ بيماريون ڇاتي جي شڪل بندوق جي نالي وانگر ڪري ڇڏيون آھن،
جڏھن ساھ ٻاھر ڪڍڻ وقت ساھ مُنجهندو آھي تہ ڦڦڙ ھوا سان ڀريل ئي ھوندا آھن، ۽ ڇاتي ھڪ ھنڌ بيھجي ويندي آھي جيئن ساھ اندر کڻڻ وقت عام حالتن ۾ ھوندي آھي، جيستائين ڦڦڙن جو وڌيڪ ڦولجڻ وارو عمل رڪجي ويندو آھي، ڇاتي جو پڃرو ھڪ ٽڪر وانگر ساھ جي مددي مشڪن (accessory muscle) جي مدد يا عمل سان مٿي کڄندو آھي.
جيڪو عمل عام حالتن کان وڌيڪ واضح نظر ايندو آھي.
پاسيريون عام پاسرين کان گهٽ ٽيڏيون نظر اينديون آھن ۽ ڇاتي جو anteroposteries ڊايا ميٽر وڌي ويندو آھي، پٺيءَ جو هڏو اڳئين طرف وڌيڪ convex نظر ايندو آھي، ۽ ڇاتي جي ھڏي جي شڪل (sternum) گهڻي ڪري ڪمان وانگر ٿي ويندي آھي، ۽ ان ۾ لوئس واري ڪنڊ (angel of louse) وڌيڪ نمايان نظر ايندي آھي.
ڪبوتري ڇاتي جا سبب:ڇاتي جو ھڏو بيجا طور تي وڌيڪ نظر ايندو آھي ۽ انسان جي ڇاتي ڪبوتر جي ڇاتي وانگر نظر ايندي آھي.
1. نوجواني ۾ ساھ کڻڻ جي بيمارين جا وري وري حملا.
2. ٻارڙن ۾ ھڏڙي جي بيماري.
ھڏڙي جي بيماري واري ڇاتي وري ٻن شڪلين جي ٿيندي آھي.
1. مالھا وانگر: ھن ۾ ڇاتي جي ھڏي ۽ پاسيرين جا جوڙ وڌيڪ نمايان نظر ايندا آھن.
2. Harrison’s sulcus. ھن ۾ ڇاتي جي ويڪرائي سوڙھي ٿي ويندي آھي ، ان جي شروعات xiphisternum کان ٿيندي آھي ۽ اڳتي ويندي آھي ۽ ورلي وڃي وچين Axillary ليڪ تائين پھچندي آھي، ۽ ھڪ کڏو ٺھي پوندو آھي ۽ اھو کڏو پيٽ ۽ ڇاتي جي ورھاستي پردي (diaphragm) جي ليڪ سان ٺھندو آھي.
بندوق جي نالي وانگر ڇاتي:ھن جو سبب emphysema آھي ۽ ان ڇاتي جي اڳ ۾ ئي وضاحت ڪئي وئي آھي.

ڪيف وانگر ڇاتي Funnel Shaped:
قسم جي ڇاتين ۾ جسم کي پورن حصن ۾ ورھائيندڙ ليڪMedian plane وٽ ڇاتي جي ھڏي جي ھيٺين حصي ۾ ھڪ چگهه ھوندو آھي. ھھڙي ڇاتي عموماً موچين يا جوتا ٺاھيندڙن ۾ ھوندي آھي ڇو تہ اھي جوتا ٺاھڻ وقت ڪنڌ ۽ ڇاتي ٻئي ھيٺ ڪندا آھن،
اھڙي قسم جي ڇاتي ڪن ڪن ماڻھن ۾ ڄائي ڄم کان ئي ٿيندي آھي.

ڇاتي جون حرڪتون Movements Of Chest:


ساھ کڻڻ جو انگ Rate Of Respiration:
ھڪ عام نوجوان صحتمند ماڻھو ھڪ منٽ ۾ 14 کان 18 دفعا ساھ کڻندو آھي، پر جڏھن ڊاڪٽر مريض جو معائنو ڪندو آھي تہ مريض ٿورو نفسياتي دٻاءَ جو شڪار ٿي ويندو آھي ۽ اھو ساھ کڻڻ جو مدو 22 بہ ٿي ويندو.
سلھہ جي ھڪ منٽ ۾ 22 کان وڌيڪ ٿي وڃڻ ڦڦڙن جي بيمارين جي علامت ھوندو آھي اھا ڳالھہ مشاھدي جي فقدان ۽ صحيح نہ ڳڻڻ جي صورت ۾ اھو اھم ڪم ڀلجي ويندو آھي.
ساھ جي کڻڻ جو انگ، گهڻي ڪم، جذبات، بخار ۽ آڪسيجن جي گهٽتائي ۾ بہ وڌي سگهي ٿو.
آڪسيجن جي گهٽتائي جو سبب دل جون بيماريون ، ڦڦڙن جون بيماريون، ڳلي جون بيماريون، برانڪاءِ جون بيماريون،رت جي آڪسيجن کڻڻ جي عمل ۾ گهٽتائي اچڻ.

ساھ جو تنتي نظام سان واسطي وارو خلل.
ساھ کڻڻ جي انگ ۾ واڌ جو ٻيو سبب ڦڦڙن جي جهلي (Pleura) ۽ پيٽ جي جهلي (PERITONUM) جون بيماريون بہ ھونديون آھن.
مثال طور: ڦڦڙن جي جهلي جي سوزش. Pleurisy
پيٽ جي جهلي سوزش. Peritonitis
ان ۾ ساھ کڻڻ سان سور ٿيندو آھي، اتي ساھ ھلڪو بہ کنيو ويندو آھي ڇاتي بہ ھلڪي ڦونڊجندي آھي. ساھ کڻڻ جي انگ ۽ نبض جي نسبت 4:1 آھي.

تسلسل (تال) Rhythm
ساھ کڻڻ جو تسلل ڪڏھن ڪڏھن صحتمند ماڻھو ۾ صحيح نہ ھوندو آھي جيتوڻيڪ ماڻھو ھوش ۾ ھوندو آ، جڏھن مريض بلڪل پرسڪون ٿئي ساھ کڻي تڏھن ئي ساھ کڻڻ جو تسلسل جانچجي ان ۾ اھو ڏسڻو پوندو آھي تہ مريض جو اندر ساھ کڻڻ يا ٻاھر ساھ ڪڍڻ نا مناسب طور وڌيڪ نہ آھي.
ساھ اندر کڻڻ جو نامناسب وڌي وڃڻ جو سبب ھوا جي نالي يا ڳلي جون بيماريون ھونديون آھن جڏھن ساھ ٻاھر کڻڻ جو نامناسب طور وڌي وڃڻ جو سبب ڦڦڙن جون بيماريون يا Bronchial بيماريون ھونديون آھن، ساھ کڻڻ جي عمل جو ھڪ خاص قسم بہ آھي جنھن ۾ ساھ کڻڻ جو عمل ھڪ ٻئي پٺيان اونھو ٿيندو ويندو آھي ۽ ايستائين ڪي عروج تي پھچي وڃي ۽ پوءِ اھو عمل خاموش ٿي ويندو آھي جيسيتائين صفا ھوا نہ کڻجي aponea)) ۽ ان کان بعد وري ھڪ ٻئي لھر شروع ٿيندي آھي جنھن ۾ ساڳو عمل وري دھرائبو آھي ۽ وري ساھ کڻڻ جو عمل گهٽجي ويندو آھي ان کي (Cheyenne-stokes breathing. سڏبو آھي.
اھو وقفو اڌ منٽ جو بہ ٿي سگهي ٿو پر عموماً اھو گهٽ ھوندو آھي اھو چڪر عموماً ٻن منٽن کان اڳ ختم ٿيندو آھي.
اھڙي قسم جي ساھ کڻڻ جي عمل ۾ مريض ستل ھوندو آھي يا بيھوش ھوندو آھي، پر جيڪڏھن مريض جاڳيل ھجي تڏھن بہ ڏسي سگهجي ٿو خاص طور تي جڏھن مريض ڳالھائيندو ھجي،
اھڙي قسم جي ساھ کڻڻ جا ھيٺان سبب.
1. دل جو ڊھي پوڻ. Cardiac failure
2. بڪي جو ڊھي پوڻ. Renal failure
3. نمونيا.
4. نشا آور دوائن جو زھريلو اّثر . Narcotic drug poisoning
5. کوپڙي جو اندر وارو دٻا۽ وڌي وڃڻ. Increased intracranial pressure
مٿيون عمل جو بنياد ڪھڙو آھي.
جڏھن مريض تڪڙو ۽ اونھو ساھ کڻندو آھي تہ ان سان ڦڦڙن جي رت واري PCO2 گهٽجي ويندي آھي ۽ ڪجهہ وقت کان پوءِ اھا ڦڦڙن واري رت دماغ ۾ پھچندي آھي ۽ ساھ کڻڻ جو عمل رڪجي ويندو آھي جڏھن ساھ کڻڻ جو عمل بيهجي ويندو آھي تہ ڦڦڙي گهرڙن واري رت alveolar pulmonary blood وارو دٻا۽ آھستہ آھستہ وڌندو آھي ۽ ٿورڙي وقفي کان پوءِ وري جڏھن رت CO2 کڻي دماغ ڏي ويندي آھي تہ ساھ کڻڻ واريون حدون وري جاڳي پونديون آھن.
PCO2 ڪاربنڊائي آڪسائيڊ جو جزوي دٻاءُ. Partial pressure.

تيزابي ساھ کڻڻ Acidotic breathing. :
ساھ کڻڻ جي ان عمل ۾ ڊگها ۽ تڪڙا ساھ کڻبا آھن ان جو سبب جسم ۾ تيزابيت آھي .

Expansion Of Chest Or Movement:
سڀ کان پھريون مريض جي پيرن کان بيھو ۽ ان جي ساھ کڻڻ کي ڏسو تہ ان سان گڏ سندس ڇاتي ڪيترو ڦونڊجي ٿي.
اھو ڦونڊجڻ وارو عمل ڇاتي جي ٻنھي پاسن ۾ ھڪ جھڙو آ يا وري ان ۾ ڪو فرق آھي ۽ اھا ٻنھي طرفن جي ڪھڙي حصي ۾ گهٽ آھي .
Emphysema ۾ ڇاتي گهٽ ڦونڊجندي آھي ، ڇاتي جي ڦونڊجڻ جو طريقو اھو آھي تہ مريض جي ببڙين(Nipples) جي ھيٺان ٽيپ چوڌاري ڇاتي جي ويڙھجي ، عموماً اھا 5 کان 8 cm ھوندي آھي پر امفائسيما ۾ اھا ھڪ سينٽي ميٽر يا ان کان بہ گهٽ ٿي ويندي آھي.

ڇاتي جي گهٽ ڦونڊجڻ جا سبب:
1. پاڻي جو ھجڻ
2. ڇاتي جي نمونيا
3. ڦڦڙن جو ڊھي پوڻ.
4. ڳوڙھا
5. ڌاڳاوان عمل.
ڇاتي جي گهٽ ڦونڊجڻ جو عمل T. B يا لوبر نمونيا پڻ آھي.
T. B ۾ ڇاتي مٿي يا ڳراٽ ھڏڙين وٽ گهٽ ڦونڊجندي آھي جڏھن تہ لوبر نمونيا ۾ بيماري جي جا۽ وقوع تي مدار رکي ٿي جيڪڏھن بيماري ڦڦڙن جي تري ۾ ھوندي تہ ڇاتي ھيٺيان گهٽ ڦونڊجندي، جي بيماري مٿين حصي ۾ آھي تہ پوءِ ڇاتي مٿي حصي ۾ گهٽ ڦونڊجندي.

ڇاتي ڦونڊجڻ جا قسم:
پيٽ ڇاتائون ساھ کڻڻ: جڏھن ماڻھو ساھ اندر کڻندو تہ پيٽ جو اّڳتون حصو اڳتي نڪري ، مرد عموماً ھھڙي نموني جو ساھ کڻڻ جو عمل ڪندا آھن.

ڇاتائون پيٽائون ساھ کڻڻ: Thoraco-Abdominal
ھن عمل دوران جڏھن ڪو فرد ساھ اندر کڻندو تہ ان جو پيٽ بہ اندر تي ھليو ويندو. عورتون عموماً ھھڙي عمل سان ساھ کڻنديون آھن.

ڇھڻي جانچ Palpation:
ھٿ سان ڇھي ڪري معائنو ڪرڻ.
نظري جانچ Inspection کان بعد ۾ سرشتي جو سمورو معائنو ڪرڻ کان اڳ مريض جي ڇاتي کي ھٿ سان ڇھي ڪري ڪن علامتن کي ڳولبو آھي.
اوهان پنھنجو ھٿ مريض جي ڇاتيءَ جي ان حصي تي رکو جتي ڪا سوڄ وغيرہ آھي يا جنھن جاءِ تي مريض سور جون شڪايتون ڪري ٿو.
توھان جو ھٿ مريض جي ڇاتي تي ھجي پر اوھان جون نظرون مريِض جي منھن تي ھجن، ڇو تہ ھو ھٿ جي دٻاءُ سان سور جا تاثر چھري تي ظاھر ڪندو ان مان ھڪ تہ اھا خبر پوندي تہ مريض کي ڪيترو سور آھي ٻيو تہ اوھان جي ھٿ جي دٻاءُ سان پيدا ٿيندڙ غير ضروري سور بہ ڪنٽرول ڪري وٺبو.

سور ٿيڻ جا سبب:
سور جو سبب ڇاتي جي ڀت Chest Wall. کي تازو لڳل ڌڪ بہ ٿي سگهي ٿو يا وري سوزش Inflammation واريون حالتون بہ سور پيدا ڪنديون آھن .
يا وري پاسرين جي وچ وارين مشڪن Intercostal Muscles جو سور، جيئن تہ قانون آھي تہ سور وارا ھنڌ ھٿ سان دٻاءُ ڏئي ئي لھي سگهبا آھن.
ڦڦڙن جي جهلي جي سوڄPleurisy وارو سور دٻاءُ سان وڌندو ويندو آھي سور جا سبب دل جون بيماريون بہ ٿي سگهن ٿيون، مثال طور دل جي پردي جي سوزش Pericardiatis يا وري دل جي شريانن ۾ رت جا دڳا ڄمي وڃڻ،Coronary thrombosis سوڄ جي نوعيت پڻ معلوم ڪجي، سوڄ ۾ گهٽ وڌائي fluctuation تڏھن ٿيندي آھي جڏھن ڇاتي جي ڀت ۾ ڳوڙھي abscess ھوندي آھي. ان کان بعد ۾ دل جي زور cardiac impulse ۽ ھوا جي نالي جي جاءِ معلوم ڪبي آھي.
اھو محسوس ڪجي تہ ھوا جي نالي trachea ڇاتي جي مٿان واري کڏ suprasternal ۾ ڪٿي آھي ۽ اھو ڏسڻ کپي تہ ھوا جي نالي ان کڏ ۾ ڪٿي آھي اھا وچ ۾ آھي يا ڪنھن پاسي ڏي ٿيل آھي، ان دوران اھو بہ ڏسڻ کپي تہ ھوا جي نالي جي ڇاتي واري ھڏي جي کڏ ۽ sternomastoids مشڪن سان ڪيترو واسطو آھي.

Method of trachea palpation

ھوا جي نالي کي ڇھي جاچڻ جو طريقو:
ان لاءِ مريض بستري تي ليٽيل ھجي ۽ ان جو مٿو کاٻي ھٿ سان ھڪ جا۽ تي جهلجي.
ھوا جي نالي جانچڻ جا ٻہ طريقا آھن:
1. ھڪ آڱر وارو طريقو. One finger method
2. ٽن آڱرن وارو طريقو. Three fingers method

ھڪ آڱر وارو طريقو:
اوھان پنھنجي آڱوٺي جي ڀڪ واري آڱر Index finger ان کي شھادت واري آڱر بہ چئبو آھي، ان کي ڇاتي جي ھڏي جي وچ تي رکو ۽ اھا ڇاتي جي ھڏي جي وچين ليڪ تي ضرور ھجي، ان آڱر کي ھاڻي آھستہ آھستہ مٿي کڻندا اچو ۽ ڇاتي جي ھڏي جي مٿاھين کڏ تائين کڻي اچو ۽ ان کان بعد ۾ ان آڱر کي ان کڏ (suprasternal notch) ۾ اندر لاھيو ۽ اتي ھوا جي نالي محسوس ڪيو تہ ڪيئن آھي اھا وچ۾ آھي يا ڪنھن طرف وريل آھي، ڪڏھن ڪڏھن ھوا جي نالي ٿورو ساڄي پاسي تي لڙيل ھوندي آھي ۽ ائين عام صحتمند ماڻھن ۾ بہ ٿيندي آھي،

ٽن آڱرن وارو طريقو:
اوھان پنھنجون ٽئي آَڱريون آڱوٺي جي ڀر واري آڱر وچين آڱر ۽ منڊي واري آڱر ڇاتي تي اھڙي طريقي سان رکو جيئن آڱوٺي جي ڀر واري آڱر ۽ منڊي واري آڱر کان ٻي ۽ ساڄي پاسي وارن ڳراٺ ھڏي ۽ ڇاتي جي ھڏي جي جوڙ sternoclavicular joint تي ھجن ۽ وچين آڱر سان ٻنھي طرفن جي sternomastoid مشڪن جي وچ وارو خال ڏسو ۽ ھوا جي نالي ڏسو،
اھو خال جيڪڏھن گڏ ھجي تہ پوءِ ھوا جي نالي ان طرف وريل ھوندي.

ھوا جي نالي اندر تي ھجڻ جا سبب pull of trachea:
I. ڦڦڙن جو ڊھي پوڻ collapse off lungs
II. ڦڦڙن ۾ ڌاڳائون عمل ٿي پوڻ. Fibrosis off lung ٽي بي کان پوءِ .

ھوا جي نالي جو اڳتي ڇڪجڻ Push off trachea:
I. نمونيا واري ڇاتي pneumothorax
II. ڦڦڙن جي پردي ۾ پاڻي جمع ٿيڻ pleural effusion

ڪجهہ ڳوڙھا:
دل جو زور cardiac impulse جيڪڏھن اڪيلو جاءِ بدلائي تہ ان جو سبب ڪرنگهي جو پاسي تي ورڻ ٿيندو آھي
عام رواجي شڪل ۾ جڏھن اھو اپيٽو (گنبذي) طور convexity ساڄي طرف وريل ھوندو آھي تہ پوءِ دل جو زور کاٻي طرف جاءِ بدلائيندو، ۽ ان جي ابتڙ ڇاتي جي ھڏي ۾ ڪيف وانگر خال يا ساڄي وينٽريڪل جي واڌ، خاص طور تي رت جي دٻاءُ وڌي وڃڻ. Hypertension ۽ شھ رڳ جي اوني ٿيڻ aortic regurgitation، انھن حالتن جي غيرموجودگي ۾ دل جي زور cardiac impulse ۽ ھوا جي نالي يا وري ٻنھي جي ضروري جاءِ بدلائڻ سان اھو گمان ٿيندو آھي تہ ڦڦڙن جي وچ وارو پردو mediastinum کي ڦڦڙن جي بيماري يا ڦڦڙن جي جهلي جي بيماري متاثر ڪيو آ.
نوٽ: ڌاڳائين عمل fibrosis يا وري ڦڦڙ جي مٿين حصي upper lobe جي ڊھي پوڻ ڪري، فقط ھوا جي نالي ٻئي ھنڌ ٿي ويندي.

ساھ جي حرڪتن جي نوعيت معلوم ڪرڻ:
Nature of respiratory movements
ساھ جون حرڪتون پڻ ضرور مشاھدي ۾ شامل ڪجن، اھو ڏسجي تہ ڇاتي جا ٻئي پاسا ھڪ جيترا مٿي اچن ٿا يا نہ. (ڪيترو ڦونڊجن ۽ سسن ٿا).
جانچڻ جو طريقو: ٻنھي ھٿن جي آڱرين جا ڇيڙا مريض جي پاسن تي رکو ۽ ٻنھي ھٿن جا انگوٺا ڇاتي جي اڳئين پاسي وچي ليڪ وٽ اچي ملن، ھاڻي اوھان مريض کي ڊگهو ساھ کڻڻ لاءِ چئو ، ھاڻي وچين ليڪ کان آنڱوٺا جيترو پري وڃن انھن کي ھڪ ٻئي سان ڀيٽيو (يعني اھو مفاصلو ڀيٽيو تہ ڪھڙو آڱوٺو پنھنجي پاسي گهڻو ھليو ويو ۽ ڪھڙو گهٽ).
انھيءَ جا گهٽ ٿيڻ جا سبب اڳ ۾ ئي ڏنا ويا آھن.
ڇاتي جي اندر پيدا ٿيندڙ آوازي لھرون جانچڻ طريقو؛ Vocal fremitus
اوھان پنھنجو ھٿ مريض جي ڇاتي تي سڌو رکو، ان کان پوءِ مريض کي چئو تہ ھو ھڪ، ھڪ، ھڪ، ٻہ ٽي دفعه دھرائي يا وري نوانوي صاف آواز ۾ چئي.
جڏھن مريض اھي انگ چئي ويندو تہ آواز جون لھرون اوھان جي ھٿ سان ٽڪرائينديون ۽ اوھان انھن کي آساني سان محسوس ڪندئو. انھن لھرن جي تيزي ڇاتي جي ٻنھي پاسن ۾ ڀيٽجي تہ ڪھڙي پاسي گهٽ آھي يا وري ڪھڙي پاسي وڌيڪ آھي مگر ايترو ضرور ياد رکو تہ جڏھن دل کاٻي ڦڦڙ تي مداخلت ڪندي آھي تہ اھي آواز اڃا وڌيڪ گهٽبا آھن.

وڌڻ جا سبب Vocal fermitus:
1. ڦڦڙن جو ڄمي پوڻ consolidated
2. يا وري ڇاتي جي ويجهو ڦڦڙ ۾ وڏو خال. Cavity
3. گهٽ ٿيڻ جا سبب:vocal fermites diminish
جڏھن ڀر وارا برانڪاءِ بند ٿي ويندا آھن يا گم ٿي ويندا آھن ۽ ڦڦڙ ڇاتي جي ڀت کان پنھنجي پردي جي ريزش (pleural effusion) ڪري جدا ٿي ويندو آھي. ان صورت ۾ ڊھي پيل ڦڦڙ آواز جي لھرن کي پاڻياٽ تائين ڪونہ پھچائي سگهندو آھي، پاڻياٺ آواز جي لھرن جو سٺو پسرائيندڙ ھوندو آھي ( يعني پاڻياٽ مان آواز جون لھرون آساني سان گذري وينديون آھن.
نوجوان ماڻھن ۽ عورتن ۾ آواز جو پڙاڏو vocal resonance رفتار ۽ چال چلت ۾ بالغ مردن کان مختلف ھوندو آھي.

ٺوڪڻي جانچ percussion:
ڪنھن عضوي يا حصي کي وڄائي يا ٺوڪي ڪري جانچ ڪرڻ.
ان عمل لاءِ ڪجهہ ڳالھيون ذھن ۾ رکڻ گهرجن.
1. ٺوڪڻي جانچ جانچڻ ان حصي کان شروع ڪجي جنھن جي گونج سٺي ھجي يعني resonant ھجي ۽ پوءِ جهڪي حدن ۾ وڃجي (dull area) .
2. جنھن آڱر کي وڄائي ڪري معائنو ڪبو آھي اھا ان عضوي ( يعني جنھن جو معائنو ڪجي) جي پورو ڇوٽي تي ھجي. (parallel)
3. آڱر جسم جي حصي تي پوري رکيل ھجي، ائين نہ ھجي تہ فقط آڱر جو ڇيڙو عضوي تي ھجي ۽ بقايا اڌ آڱر مٿي ھجي.
4. جنھن آڱر سان ڌڪ ھڻجي اھا گوني ڪنڊ تي ھجي(90) يعني جسم تي پيل آڱر کي جنھن سان ڌڪ ھڻجي اھا آڱر بلڪل عمودي اچي.
5. ڌڪ ھڻڻ واريون حرڪتون ٺوٺ جي جوڙ سان نہ ھجن، پر اھي ويڻي جي زور سان ھجن.
6. جسم جي حصي تي پيل آڱر کي ٻہ ڌڪ ھڻجن (ھڪ ڌڪ ھڻڻ کان پوءِ ان آڱر تي ڌڪ ھڻندڙ آڱر رکيل نہ هجي پر ھڪ ڌڪ کان پوءِ وري ٻيو ڌڪ جلدي ئي ھڻڻ کپي.
7. ٺوڪڻي جانچ عمودي (perpendicular) ليڪ ۾ ھجي يعني آڱر کي سڌي طرف کڻي اچجي.
مثلن: ھتان ٺونڪڻي شروع ڪجي ٿي.
I. سائي ليڪ جسم جو حصو ظاھر ڪري ٿي.
II. نيري ليڪ ظاھر ڪري آڱر کڻي وڃڻ جو رخ.
قسم (ٺوڪڻي جانچ دوران ٻڌندڙ آوازن جا قسم)
1. Tympanic: جيئن دھل وڄڻ جو آواز ٿيندو آھي اھڙي قسم جو اسان کي ٺوڪڻو آواز، اھڙن عضون ۾ ٻڌڻ ۾ ايندو جن ۾ ھوا ھوندي آھي، مثلن؛ ڦڦڙ،
2. پر خالي مادي ۾ اھڙو آواز ڪونہ ٻڌڻ ۾ ايندو.
Impaired note

مليل جليل آواز:
ھي آواز اتي ٻڌڻ ۾ ايندو جي ڦڦڙ ۽ ڪو نھري solid عضوي جون حدون ملنديون آھن.
مثال طور دل جي ڪناري border of heart جيري جي مٿئين ڪناري.
Dull note

جهڪو آواز.
ھي آواز انھن عضون ۾ ٻڌڻ ۾ ايندو آھي جيڪي نھرا ھوندا آھن مثلا = جيرو . تري . دل . وغيرھ
Stony dull note
پٿرن جھڙو جهڪو آواز ( ھي آواز تڏھن ٻڌڻ ۾ ايندو آھي جڌھن عضوي ۾ پاڻي ڀريل ھوندو آھي ) اھو آواز ائين ٻڌڻ ۾ ايندو آھي جيئن پٿر تي ڌڪ لڳوهجي .
مثال 1. پيٽ ۾ پاڻي جو جمع ٿي وڃڻ ascites
2. ڦڦڙي پردي ۾ پاڻياٺ جمع ٿيڻ pleural effusion

ٺوڪڻي جانچ جو طريقو :
کاٻي ھٿ جي وچين آڱر کي ان حصي تي رکو جنھن جي اوھان کي ٺوڪڻي جانچ ڪرڻي آھي . آڱر ڍلي نہ رکيل ھجي پر سختيءَ سان رکيل ھجي . ان آڱر جا ٽي حصا ٿيندا آھن.
پھريون حصو ننھن وارو . ٻيو حصو وچون ۽ ٽيون حصو آخري . جسم جي حصي تي رکيل آڱر جي وچين حصي کي ساڄي ھٿ جي وچين آڱر جي چوٽيءَ سان ٻہ ڌڪ ھڻو .
ڌڪ ٺوٺ جي زور سان نہ ھڻو پر آڱر ۽ ويڻئي وارن جوڙن جي زور سان ھڻو.
ڌڪ ھڻڻ واري آڱر 90 جي ڪنڊ تان اچي ۽ اھا ڌڪ لڳڻ واري آڱر جي عمودي ھجي .
ڌڪ ھڻڻ کان پوءِ آڱر جلدي کڻو ۽ ٻيو ڌڪ بہ ھڻو، آڱر ائين کڻجي جيئن ”پيانو “ ساز جا ھٿوڙا پوئتي ڪرندا آھن تارن سان ٽڪرائڻ کان پوءِ.
ڌڪ ڏاڍي زور سان بہ نہ ھجي جيئن پڙاڏو گهڻو نہ پيدا ٿيئي، ٺوٺ وارو جوڙ آرام سان حرڪت ڪري ان کي پختو نہ ڪجي. تمام گهڻا ڌڪ نہ ھڻجن ڇو جو ڪيترا مريض ان کان چڙکائيندا آھن .

پيداٿيل آواز جي نوعيت:
جيئن تہ ھوا ڪنھن عضون ۾ ھوندي تہ ان کي کڙڪائڻ سان آواز ايئن پيدا ٿيندو آھي جيئن ڪو دھل پيو وڄائي. ان جو مثال معدو بہ آھي پر جنھن عضوي جي خال ۾ ڪيترائي ورھاستي حصا (numerous septa) ھوندا آھن اھي گهٽ يا وڌ تاڻيل (tense) ھجن تہ ان مان اھڙو آواز (tympanic) ڱھڻي عرصي لئي نہ ٻڌي سگهبو.
جڏھن تہ ڦڦڙن مان پيدا ٿيندڙ آواز صاف ھوندو آھي پر گهڻو تکو نہ ٻڌبو آھي يعني(low pitch) ھوندو آھي.
ڦڦڙي گونج ھلڪي ۽ صاف ٻڌڻ ۾ ايندي آھي، پر مشاھدي سان اھي ڳالھيون وڌيڪ سمجهہ ۾ اينديون.
ٺوڪڻي جانچ: ڇاتي جي اڳئين حصي ۾ . پٺئين حصي ۾ ۽ پاسي واري حصي ۾ ڪبي.

اڳئين حصي ۾ جانچ Anteriorly :
اڳئين حصي ۾ ڦڦڙن جون چوٽيون Apices. ڳراٽ ھڏيون clavicles . ڳراٽ ھڏايان ھيٺان خال Intra clavicular fossa ۽ آخر ۾ ڇاتيءَ جو اڳيون حصو جانچبو آھي.
ھتي ھڪ ڳالھہ ذھن ۾ رکڻ کپي تہ اوھان جيڪا ھڪ پاسي ٺوڪڻي جانچ ڪيو اھا ٻئي پاسي جي ٺوڪڻي جانچ سان ڀيٽيوتہ اھا پھرئين کان ڪيترو مختلف آھي ٻي ڳالھہ اھا ذھن ۾ رکڻ کپي تہ ھڪ پاسي واري ڦڦڙي چوٽي جي ٺوڪڻي جانچ آواز مان ٻئي ڦڦڙ جي چوٽي واري جانچ کان ڪيترو مختلف آھي. ان کان بعد ڦڦڙن جي ترن ۽ دل جي جهڪي آواز جي نوعيت پڻ ذھن ۾ رکڻ گهرجي.

چوٽين جو جائزوFor Apical percussion:
سڀ کان پھريون مريض جو مٿو ھڪ پاسي موڙيو ۽ ان جي مخالف طرف ڪريو ۽ توھان ڌڪڻي آڱر (pleximeter) ڳراٽ جي ھڏي جي اندرين ھڪ ڀاڱي ٽئين حصي (medial one third) جي مٿان رکو ۽ پوءِ توھان ٺوڪڻي جانچ ڪريو.

ڳراٽ ھڏي واري جانچ Clavicle:
ڳراٽ ھڏي جي ٺوڪڻي جانچ وقت توھان ھڪ آڱر ڳراٽ ھڏي جي مٿان رکو ۽ ھڪ ھيٺان (يعني) ڳراٽ ھڏي اوھان جي ٻنھي آڱرن جي وچ ۾ هجي، ۽ انھي آڱرن سان ڳراٽ ھڏي جي کل کي ڇڪيو ۽ پوءِ ڳراٽ ھڏي جي سڀ کان وڌيڪ واضع ھنڌ تي ٺونڪڻي جانچ ڪيو اتي ھڪ ڳالھہ ذھن ۾ رکڻ کپي تہ ڌڪڻي آڱر pleximeter استعمال ڪونہ ڪبي آ پر ڳراٽ ھڏي کي سڌو سنئون ٺوڪڻي آڱر سان ڌڪبو آھي.
جڏھن اوهان ڇاتي جي اڳئين حصي جي ٺوڪڻي جانچ ڪري رھيا ھجو تہ ان ڳالھ کي ڪڏھن نہ وساريو تہ کاٻي پاسي دل جي موجودگي کي ساڄي پاسي ۾ پيدا ٿيندڙ ساڳي ھنڌ وارن ۾ ٿوري جهجهڪ پيدا ڪندي آھي.
ٺوڪڻي جانچ دوران مريض بلڪل آرام سان ھجي ۽ پر سڪون ھجي، ان کان بعد ھن جون ٻانھون ۽ ڪلھا پڻ ڊولائتي انداز ۾ ترتيب ڏنل ھجن حتيٰ ڪہ ھي ويٺو ھجي يا سمھيو پيو ھجي.
جيڪڏھن مريض ڏاڍو بيمار ھجي تہ پوءِ ان کي پٺي تي ڪري سرسري جائزو وٺجي تہ ٻنھي پاسن ۾ ڪھڙو ظاھر ظھور فرق آھي.
جيڪڏھن ممڪن ھجي تہ مريض پھريون سڌو ليٽائي ۽ بعد ۾ ان کي ھڪ پاسي تي سمھاري ٺوڪڻي جانچ مٿان کان ھيٺان ڪجي (جيئن عام قائدو آھي). ٿي سگهي ٿو تہ مريض جي ڇاتي ڪڏھن پاسي کان بيڊولي ھجي. (Asymmetrical)ان جو سبب ڪرنگهي جو پاسي تي ٿورو لڙڻ(scoliosis) بہ ٿي سگهي ٿو يا وري ڪو ٻيو سبب بہ ٿي سگهي ٿو. ڇاتي جي پاسي جي گونج (resonance) ٻئي پاسي کان مختلف بہ ٿي سگهي ٿي پر واضع فرق نمايان ھوندو جيڪڏھن ڪرنگهو لڙيل آھي.

پڙاڏي جي حد :Degree of resonance
مختلف ماڻھن ۾ آواز جي گونج مختلف ٿي سگهي ٿي ۽ مختلف عضون يا جسم جي مختلف حصن ۾ بہ اھا گونج مختلف ٿي سگهي ٿي. ساڳي ماڻھو جي ڇاتي جي مختلف حصن ۾ اھا گونج مختلف ھوندي آھي.
مثال:ڳراٽ ھڏي (clavicle) ۽ ڦڻي(scapula) جي ھيٺان جتي مشڪون (mussels) سنھيون ٿينديون آھن، چڱو خاصو آواز ايندو آھي، ۽ ان واضع جي گونج ۾ تڏھن گهٽتائي ايندي جڏھن ڦڻي (scapula) جي مٿان ٺوڪڻي جانچ ڪبي ڇو جو ڦڻي جي مٿان مشڪون ٿلھيون ھونديون آھن. ڦڦڙ جي ھيٺان ئي حد (lower limits) جي گونج لھڻ لئہ مٿان کان ھيٺان ٺوڪڻي جانچ ڪجي.
ساڄي ڦڦڙ جو ھيٺيون ڪنارو (lower border) جيري جي مٿان ھوندو آھي، ۽ سنھو ٿيندو آھي ان لاءِ ھلڪي انداز ۾ ٺونڪڻي جانچ (light percussion) ڪري اھو معلوم ڪبو آھي.
پوئين پاسي کان جيئن تہ پُٺيءَ جون مشڪون ۽ چرٻي ھوندي آھي، ان ڪري اھو حصو پشم وانگر نرم ھوندو ۽ ٺونڪڻي جانچ آرام سان ڪبي آھي يا مريض کي سڪون ايندو آھي،
پوري پٺي ساھ کڻڻ وقت ڦڦڙ جو ھيٺيون ڪنارو (ٿڻائين ليڪ) (mammary) ۾چھين ليڪ ۾ ھوندو آھي
وچين ڪڇاوين ليڪ (midaxillary line) ۾ اٺين پاسري وٽ ھوندو آھي ۽ ڦڻائين ليڪ (scapular line) ۽ ڏھين پاسري وٽ ھوندو آھي جيڪڏھن ڳري ٺوڪڻي جانچ (heavy percussion) ڪبي تہ آواز جي ڪجهہ گونج گهٽ ٻڌڻ ۾ ايندي ڇو تہ ھيٺان جيرو ۽ ڇاتي ۽ پيٽ جي وچ وارو پردو (diaphragm) ھوندو آھي ۽ اھو آواز مٿي بہ ٻڌي سگهبو ۽ ٿڻاوين ليڪ ۾ اھو چوٿين وچ پاسرائين خال کان ھيٺ ٻڌبو.
جيئن تہ کاٻي ڦڦڙ جو ھيٺيون ڪنارو معدي جي مٿان ھوندو آھي تنھنڪري اسان کي ٺونڪڻي گونج جي ساڳي طرف مٿان کان ھيٺ جهڪي انداز (dull) ۾ ٻڌڻ ۾ پئي اچي ھتي ائين نہ ھوندو. ڦڦڙي گونج کان بعد ۾ اسان کي دھل وانگر (tympanic) گونج ٻڌڻ ۾ ايندي ڇوجو ھيٺان معدو ھوندو آھي.
پر جيڪڏھن اسان پوئين پاسي کان ٺونڪڻي جانچ ڪنداسون تہ اسان کي جهڪو آواز (dull) ٻڌڻ ۾ ايندو ڇوجو پوئين پاسي کان ھيٺان تري ۽ ٻيا ڪيترائي نھرا عضوا ھوندا آھن، ۽ ڪرنگهي جي ويجهو وچ ۾ بہ ٻڌبا آھن تنھنڪري پوئين پاسي واري ٺونڪڻي جانچ ۾ ساڳي ۽ کاٻي طرف ڪوفرق نمايان تہ ھوندو آھي پر آواز (Dull) ھوندو آھي.
پوئين پاسي واري ٺوڪڻي جانچ ڪيئن ڪجي:
مريضن کي بستري تي ويھاريو ۽ ان جا ٻئي ھٿ اڳين طرف کان ڪلھن تي رکرايو ۽ مريض کي اڳين طرف ٿورو ڪٻو ڪجي ۽ عام رواجي طريقي سان ٺونڪڻي جانچ ڪجي.

ڦڦڙي گونج ڪھڙي حالتن ۾ وڌندي آھي Resonance increase:
اھا گونج تڏھن وڌندي آھي جڏھن ڦڦڙن جي جهلي واري خال (pleural cavity) ۾ ھوا ڀرجي ويندي آھي ۽ ڦڦڙ ٿورو ڪي گهڻو ھائلم طرف ڊھي (collapsed) پوندو آھي.
اھو آواز دھلي (tympanic) ھوندو آھي ڇوجو ڦڦڙن جي جهلي ۾ ھوا ڀريل ھوندي آھي، ڪڏھن ڪڏھن دھلي آواز ايترو تہ وڌي ويندو آھي جو جيئن گهنٽي جو آواز ھجي يا سڪن جو آواز ھجي، (اھڙو آواز نمونوي ڇاتي (pneumothorax ۾ ڇاتي جي اڳيان ٻڌڻ ۾ ايندو آھي پر ٺوڪڻي آڱر (Plexor) ۽ ڌڪڻي آڱر (pleximeter)جي جاء تي ٺونڪڻي جانچ لاء ٻہ سڪا استعمال ڪبا آھن.
جيستائين مشاھدي ڪندڙ چڪاسڻي(stethoscope) سان مريض جي پٺي وٽ ٻڌي. انھن آوازن جو نہ ٻڌڻ مان اھا مراد نہ آھي تہ ڪو نمونوي ڇاتي pneumothorax نہ آھي. Pneumothorax يا نمونوي ڇاتي ۾ دھلي آواز يا وڏي گونج وارو آواز باقائدہ ٻڌڻ ۾ ايندو آھي پر اهو ٻين ڦڦڙي بيمارين ۾ ڪو نہ لڌو ويندو آھي. اھو ڪن وڏن خالن وٽ بہ ٻڌڻ ۾ ايندو آھي. Emphysema ۾ اھو آواز (Resonance) وڌي ويندو آھي. Emphysema ڦڦڙي گهرڙن ۾ ھوا جي موجودگيEffusion of oir in lungs tissue.
Emphysema جي تشخيص وقت اھو ذھن ۾ رکڻ کپي تہ آواز جي گونج دل ۽ جيري واري جهڪي آواز(dull ness) وٽ بہ واضع ۽ صاف ٻڌبي آھي ائين کڻي سمجهي تہ (emphysema) ۾ دل ۽ جيري (dull ness) ختم ٿي ويندي آھي ۽ اتي اھڙو آواز ٿيندو آھي جھڙو ڦڦڙن جي گونج يعني تہ سڄي ڇاتي ۾ گونج ٻڌڻ ۾ايندي آھي

گونج جو گهٽ ٿيڻ Resonance is diminish:
اھا ڦڦڙي گونج تڏھن گهٽ ٿي ويندي آھي جڏھن ڦڦڙي پردو (pleura) ٿلھو يا سخت ٿي ويندو آھي ان جو ٻيو سبب ڦڦڙ جو ڪنھن بہ سبب ڪري نھرو (solid) ٿيڻ آھي. يا وري ڦڦڙن جي جهلي واري خال (pleural cavity) ۾ پاڻيٺ ڀرجي وڃي . ڪڏھن ڪڏھن ڦڦڙ جي چوٽي وٽ ڱونج متاثر ٿيل ھوندي آھي ان جو سبب سلھہ يا t. b آھي. ڇو جو ان جاءِ تي ڌاڳاون عمل يا وري infiltration آھي. ڪڏھن ڪڏھن اھو پڙاڏو ان سڄي حد ۾ گهٽ ٿيندو جنھن جاءِ تي ڦڦڙ ڊھي پيو ھجي يا وري ڦڦڙ ۾ ڌاڳاون عمل ٿيو ھجي. جڏھن ڦڦڙ نھرو مضبوط يا پڪو ٿي وڃي (consolialated) تہ پوءِ اتي ٺوڪڻي آواز موڳوھوندو
ڪن حالتن ۾ ٺوڪڻي آڱر کي ائين ڌڪ لڳندو آھي ڄڻ ڪنھن پٿر جھڙي سخت شيءِ سان ٽڪري ھجي، ۽ اتي پٿر جھڙو ٺوڪڻو آواز (stony dullness) ٻڌڻ ۾ايندو آھي ان جو سبب ڦڦڙي جهلي جي ريزش (pulmonary effusion) ھوندي آھي جڏھن دل ڊھي پوي (heart failure) تہ اھو موڳو آواز ٻنھي ڦڦڙن جي ترن وٽ ٻڌڻ ۾ايندو آھي ڇو جو ڦڦڙن جي ٻنھي ترن (bases) وٽ سوڄ ٿيندي آھي يا وري ٻٽي ريزش (effusion) ھوندي آھي.

مشڪي چڙ Myotatic irritability:
ڪن حالتن ۾ ڇاتيءَ جي اڳيان يا مٿان واريون مشڪون غير ضروري طور چيڙاڪ ٿي وينديون آھن. جيڪڏھن ڇاتيءَ جي ھڏي (sternum) تي ٿورو ئي زور ڏبو تہ اھي مشڪون پڪٽوريل مشڪن کان ٿورو پري سڪڙجڻ شروع ڪنديون. اھو عمل ڪنھن بہ ڳاريندڙ بيماري wasting disease ۾ ٿيندوآھي جنھن کي مشڪائين چڙ Myotatic irritability ياMyoidema چئبو آھي.

چڪاسڻي جانچ Auscultation:
چڪاسڻي يا stethoscope ذريعي جيڪا جانچ ڪبي آھي ان کي چڪاسڻي جانچ چئبو آھي. چڪاسڻي ٿلھي ليکي ٽن حصن تي مشتمل ھوندي آھي . پھريون آوازي آلو، رٻڙي نلي ۽ ٽيون ڪنٽريون.
آوازي آلو: آوازي آلو ھڪ گول وڏي سڪي جھڙو ٿيندو آھي جنھن جو اڳيون حصو لسو ٿيندو آھي ۽ اتي ڪو پلاسٽڪ جو مٿان ڍڪ ڏنل ھوندو اٿن پويون حصو نسبتًاسوڙھو ٿيندو آھي جيڪو اڳئين حصي جي تقريباً حصي جيترو پوئتي اڀريل ھوندو آھي. ان پوئين حصي ۾ ھڪڙو آواز کي کوليندڙ ۽ بند ڪندڙ نظام ھوندو آھي، جنھن کي آڱرين يا ھٿ جي زور سان کولي ۽ بند ڪري سگهجي ٿو ۽ ان ۾ ھڪ سوراخ ھوندو آھي جنھن مان خبرپوندي آھي تہ آواز بند ٿيل آھي؛ يا کليل آھي.

ساھ کڻڻ جي نظام جي چڪاسڻي جانچ auscultation:
جنھن بہ جاءِ تي توھان چڪاسڻي جانچ auscultation ڪيو اتي ٽي ڳالھيون مشاھدي ۾ رکو.
1 ساھ کڻڻ جي آوازن جي چال چلت character of Breath sounds
2 آوازن جي گونج character of vocal resonance
3 ڌاريا آواز آھن يا نہ آھن ـ other sounds
سٺي چڪاسڻي جانچ ضروري آھي تہ مريض پٺيءَ ڀرويھاڻي تي ٽيڪ ڏنل ھجي يا پٺيءَ ڀر سمھيل ھجي سڀ کان اھم ڳالھہ اھا آھي تہ مريض ڍرو يا relaxes ھجي پٺي جانچڻ وقت مريض ويٺل ھجي تہ بھتر آھي، جيڪڏھن مريض اٿي ويھي نٿو سگهي تہ پوءِ ان کي ھڪ پاسي تي ليٽائي ان پاسي جي چڪاسڻي جانچ ڪيو ۽ وري ٻي پاسي تي ليٽائي ان حصي جي جانچ ڪيوـ
جيڪڏھن مريض انتھائي بيمار آھي تہ پوءِ جانچ مختصرئي ڪبي آھي ڪي شاگرد ائين ڪندا آھن جو چڪاسڻي stethoscope جو ڇاتائي حصو chest pieceڇاتيءَ تي ڍرو رکي ڇڏيندا آھن جيڪي مريض جي ڇاتيءَ جي چمڙيءَ تي چمڙيءَ جي وارن تي کسڪندو رھندو آھي ان سان ٻيا رڳڙ وارا آواز اجايو ٻڌڻ ۾ ايندا آھن ان لاءِ ڇاتائي حصو ايترو ڍرو نہ رکيل ھجي جو چمڙي تي کسڪندو ھجي ڇاتائي حصي تي خام خواه گهڻو زور بہ نہ ڏيو جو مريض حق بنا حق ڪا تڪليف محسوس ڪري. مريض کي چئو تہ ھو وات کولي باقاعدا ڊگها ڊگها ساھ کڻي، مريض کي ان وقت اھا بہ ھدايت ڪيو تہ ھو نڪ مان ساھ نہ کڻي.
ساھ کڻڻ جي آوازن جا ٻہ قسم آھن جيڪي ڇاتيءَ جي مختلف حصن ۾ صحتمنديءَ health جي صورت ۾ ٻڌڻ ۾ ايندا آھن پھريون آواز ڦوڪڻائي vesicular breathing ۽ ٻيو آواز bronchial ھواجي ناليءَ وارو، vesicular sounds ڦڦڙي گهرڙن lung tissue ۾ جڏھن ھوا ايندي ۽ ٻاهر ويندي آهي اهي آواز پيا ٿيندا آهن. جيڪڏھن ڦڦڙي گهرڙا يا ماڻھو چاڪ چڱو ڀلو آھي يا صحيح حالتون آھن تہ سڄي ڇاتيءَ ۾ ٻڌڻ ۾ ايندا آھن پر(bronchial breath) وارا آواز تڏھن پيدا ٿيندا آھن؛ جڏھن ھوا، ھوا جي نالي trachea يا وري وڏي bronchia واري رستي مان گذرندي آھي.
اھي آواز عمومًا گهرڙن ۾ ٻڌڻ ۾ نہ ايندا آھن ( سواءِ انھن حالتن جي جڏھن اھي آواز وڌي وڃن ۽ ھوا جي نالي trachea ۽ وڏي برانڪاءِ جي ڀروارن ڦڦڙي گهرڙن ۾ ٻڌڻ ۾ اچن. بيماري واري حالت ۾ اھي آواز برانڪاءِکان ڇاتي جي ڀت (chest wall) ڏي ھليا ويندا آھن.
مثلاً: جڏھن نمونيا ٿيندي آھي ۽ ڦڦڙ نھرو ٿي،نمونيا جي ڪري، ان حالت ۾ ڦڦڙي گهرڙي (alveoli) ۾ ڪا بہ ھوا نہ اندر ويندي آھي نہ وري ٻاھر نڪرندي آھي ۽ vesicular آواز ٻڌڻ ۾ نہ ايندا آھن.
جڏھن برانڪاءِ ظاھر ٿيندا آھن ۽ Bronchi وارا آواز اڳتي ويندا آھن ۽ ڦڦڙ جو جيڪو حصو نھرو ٿي ويندو آھي اتان اھي ڇاتي جي ڀت تائين ھليا ايندا آھن ۽ برانڪاءِ وارا آواز ڇاتي جي متاثر ٿيل حصي ۾ ٻڌڻ ۾ ايندا آھن.

سرسرائي آواز vesicular breathing:
سراسرائي آواز صحتمند ماڻھو ۾ ڪڇ وارين حدن axillary regions ۽ ڦڻي جي ھڏي جي ھيٺين حصي وٽ خاص انداز ۾ ٻڌڻ ۾ ايندا آھن. ساھہ جي اندر کڻڻ وارو آواز واجبي تکو ۽ سڄي عمل دوران ٻڌڻ ۾ ايندو آهي.
ان آواز جي رال(pitch) آھستہ ھوندي آھي ۽ انھن جو انداز مخصوص ھوندو آھي، اھو آواز ائين ٻڌڻ ۾ ايندو آھي جيئن ڪڏھن سڪل پنن جي مٿان ھوا گذري ۽ اھي کڙڪن (resting) ساھ جي ٻاھر ڪڍڻ ۽ ساھ جي اندر کڻڻ جي آواز ۾ واضع وقفو ٿيندو آھي پر ساھ ٻاھر ڪڍڻ وارا آواز ساھ اندر کڻڻ وارن اوازن کان پوء ٿيندا آھن . ساھ ٻاھر ڪڍڻ وارا آواز فقط ساھ ٻاھر ڪڍڻ جي شروعات ۾ ٻڌڻ ۾ ايندا آھن ، ساھ اندر کڻڻ وارا آواز (inspiratory) ساھ ٻاھر کڻڻ جي آواز کان ٻيڻا ٻڌڻ ۾ ايندا آھن.

هي هي آواز Bronchial breathing:
Bronchialآواز ڪيئن ٿيندا آھن يا انھن کي ڪيئن سڃاڻجي ان لاءِ شاگرد کي گهرجي تہ ھو ھوا جي نالي(Trachea) جي مٿان اھي آواز ٻڌن اوھان جڏھن انھن آوازن کي ٻڌندو تہ اُھي ائين ٻڌڻ ۾ ايندا جيئن ”ھہ“ اچار بي آھي يعني ”ھي ھي“ پر جڏھن ڦڦڙ بيمار ٿي پوندو آھي ۽ ان ۾ آواز ٻڌڻ ۾ ايندا آھن تہ اھي ايترو چٽو نہ ٻڌڻ ۾ ايندا جيئن اوھان ھوا جي نالي جي مٿان انھن کي ٻڌو ھو.
ھنن آواز ۾ وري ساھ اندر کڻڻ وارو آواز ٿورو گهٽ تکو ٿيندو آھي اھي ساھ ٻاھر ڪڍڻ وارو آواز کان ٿورو اڳ ۾ ئي ٻڌڻ ۾ نہ ايندو اھو آواز گهرو ۽ ”ھي“ اچارڻ جھڙو ٿيندو ، پر ساھ ٻاھر ڪڍڻ وارو آواز ساھ اندر کڻڻ واري آواز کان وڌيڪ تکو ٻڌڻ ۾ ايندو آھي ۽ گهڻي وقت تائين ٻڌڻ ۾ ايندو ، اھو آواز ساھ اندر کڻڻ واري آواز جي وقت جيترو يا ان کان بہ وڌيڪ وقت جيترو ٻڌڻ ۾ ايندو آھي . ان جي رال (pitch) گهڻي ھوندي آھي. ان جو نمونو پڻ ھ اچارڻ جھڙو ٿيندو آھي .
Bronchial breathing آساني سان سڃاڻي ويندي آھي ڇوجو ساھ اندر کڻڻ ۽ ٻاھر ڪڍڻ واري آوازن ۾ وقفو ھوندو آھي.
دم (asthma) ۽ ڦڦڙن ۾ ھوا جي موجودگي،(emphysema) ۾ ساھ ٻاھر ڪڍڻ وارو آواز ٿورو وڌي ويندو آھي، پر اھو برانڪاء ساھ کڻڻ واري عمل کان سڃاڻو ويندو آھي ڇو تہ مٿين بيمارين ۾ ساھ ٻاھر ڪڍڻ جو عمل آھستہ آھستہ ٿيندو آھي، صحت جي ڀيٽ ۾.
جڏھن ساھ کڻڻ وارا آواز مٿئين برانڪس (superficial branches) ۾ ھوندا آھن اھي عام صحتمند ۾ ٻڌي سگهجن ٿا، ان ۾ جيڪو آواز ٺھندو اھو ”ھي“ سرسراهٽي آواز (vesicular breathing) ھوندو آھي، ڇوتہ اھو آواز سرسراهٽي ۽ ھي واري آواز جو مرڪب ھوندو آھي، اھو آواز عموماً ساھ ٻاھر ڪڍڻ وقت ئي ٻڌي سگهبو آھي ان ۾ ”ھي”(bronchial) وارو اواز سرسراٽي آواز کان وڌيڪ واضع ھوندو آھي، اھو صحتمندي ۾ پوئين پاسي کان ڦڦڙن جي پاڙن وٽ ٻڌڻ ۾ ايندو آھي.
وچين ليڪ (Mid line) جي ويجهو اڳئين پاسي کان ۽ خاص ڪري ساڄي چوٽي (Right Apex) وٽ اڳئين پاسي کان ڳراٽ ھڏي کان ڪجهہ سينٽي ميٽر ھيٺ، ۽ ڦڻي واري ھڏي (scapula) جي اڀار (spine) جي مٿان وچين ليڪ ۾(Mid line) وٽ پوئتان.
ھتي جانچ ڪرڻ وقت ڪجهہ ڳالھيون اھڙيون ھونديون آھن جيڪي ساڄي چوٽي (right apex) وٽ مرض جي تشخيص ۾ غلطي ڪرائينديون آھن ڇو تہ ساڄي طرف ھوا جي نالي ڦڦڙ جي چوٽي (apex) جي بلڪل ويجهو ھوندي آھي.
جڏھن تہ کاٻي طرف ڦڦڙ جي چوٽي کان ھوا جي نالي کي شھہ رڳ (Aorta) اندرين ڪيروٽيڊ شريان Internal carotid artery ۽ کاڌي ناليOesophagus جدا ڪنديون آھن.
تپاسڻي ذريعي جڏھن ساھ جا آواز ٻڌجن تہ اھي عموماً اھڙين جاين تي ٻڌو جتي اوھان اڳ۾ ٺوڪڻي جانچ (percussion) ڪئي آھي ۽ ھڪ پاسي جي آواز کي ساڳي ھنڌ واري ٻئي پاسي جي آواز جي چال چلت سان ڀيٽيو.
جيڪڏھن شاگرد اھو سمجهي وڃي ٿو تہ ھي آواز (Bronchi breathing) ۽ سرسراٽي آواز ڪيئن پيدا ٿين ٿا، تہ پوءِ ھو مرض جي نشانين کي بيان ڪرڻ ۾ ڪابہ دشواري نہ سمجهندو.
جيڪڏھن سرسراٽي آواز گهٽ يا آھستہ ٻڌڻ ۾ اچي ٿو تہ ائين سمجهہجي تہ ڦڦڙي گهرڙن ۾ ھوا گهٽ داخل ٿئي ٿي، ۽ خاص طور ان حصي ۾ جنھن ۾ سرسراٽي آواز ھوريان ٻڌڻ ۾ اچي ٿو.
مثال طور: برانڪو نمونياجو مثال وٺو جتي ڪجهہ ڦڦڙي گهرڙا متاثر ٿيندا آھن تہ ڪجهہ نہ.
جيڪڏھن ساھ کڻڻ وارن آوازن جو ڪو بہ قسم گهٽجي وڃي يا ٻڌڻ ۾ نہ اچي ، جڏھن ڦڦڙي جهلي (Pleura) سخت ٿي وڃي. ان جهلي ۾ پاڻيٽ اچي وڃي (pleural effusion) يا نموني ڇاتيpneumothorax ٿي وڃي.
اھڙين حالتن ۾ آواز جڏھن ڇاتي جي ڀت ۾ ايندو آھي تہ ان ۾ ڪا مداخلت ٿيندي آھي يا وري آواز ڇاتي جي ڀت تائين پھچي ئي نہ سگهندو آھي. ڪڏھن ڪڏھن انھن آوازن مان ڪو بہ آواز موجود نہ ھوندو آھي، ان جو سبب ڦڦڙ جو ڊھي پوڻ يا ان ۾ ڌاڳائون عمل (Fibrosis) آھي. ڇوتہ اھڙين حالتن ۾ ڦڦڙي گهرڙن ۾ ھوا نہ اندر داخل ٿيندي آھي ۽ نہ وري ٻاھر ئي ويندي آھي پر ساڳي ئي وقت اھي حالتون جيڪي هن آواز کي ڇاتي ڏي موڪلينديون آھن، پوريون ڀريل نہ ھجن.
آخر ۾ ”ھي آواز“ ٻڌڻ ۾ ايندا آھن جڏھن ظاھري برانڪاء ڪنھن آواز جي پسرائيندڙ ذريعي ڇاتي جي ڀت سان ڳنڍيل ھجي، ھي تڏھن ٿيندو آھي جڏھن ڦڦڙ نھرو ٿي وڃي، ڪڏھن ڪڏھن جڏھن ڦڦڙ ۾ وڏو خال ٿي ويندو آھي يا تمام گهٽ پليورل افيوئن Plueral effusion ۾ .

آواز جي گونج معلوم ڪرڻ Vocal resonance:
تپاسڻي جانچ ۾ ٻيون سلسلو آواز جي پڙاڏي جي گونج معلوم ڪبي آھي ان ۾ ڏسبو آھي تہ پڙاڏي جي گونج جي تيزي ڪيتري آھي ۽ ان جي چال چلت ڪيئن آھي،ان گونج ۾ واڌارو صحت ۾ بہ ايندو آھي جڏھن تپاسڻي وڏي برانڪاءِ ويجهو رکبي آھي ۽ پڙاڏو چڱو خاصو تکو ٻڌبو آھي.
جڏھن مريض ھڪ ھڪ ھڪ دھرائيندو آھي تہ ڪن کي صحيح اچار معلوم نہ ٿيندا آھن، پر آواز جي گونج معلوم ٿيندي آھي، آواز جي گونج جي تکائي جو دارومدار مريض جي تکي ۽ گهري ڳالھائڻ تي بہ ھوندو آھي ان کان علاوا ڦڦڙن جي آواز کي پار ڪرڻ واري اھليت بہ اثر انداز ٿيندي آھي جنھن ھڪ پاسي تي اھا گونج معلوم ڪيو تہ اھا ٻئي پاسي جي ساڳي ھنڌ واري گونج سان ڀيٽيو تہ ٻنھي ۾ ڪيترو فرق آھي .
عام رواجي گونج جي واجبي تکائي مان اھو معلوم ٿيندو آھي تہ چڪاسڻي جي ھيٺين ڇاتي واري حصي جي ھيٺيان ڪھڙو تاثر اڀريو آھي، جيڪڏھن ائين محسوس ڪجي تہ اھا گونج ڪن جي ھيٺان ٻڌڻ ۾ آئي آھي تہ پوءِ آواز جي گونج وڌيل ھوندي آھي. جيڪڏھن اھو محسوس ڪجي تہ اھو آواز بلڪل ڪنٽڙين (Ear-pieces) جي ويجهو ٻڌڻ ۾ آيو آھي تہ پوءِ ان کي ڪنٽڙائي آواز (Broncho phony) چئبو آھي .
جيڪڏھن جانچيندڙ ائين محسوس ڪري تہ اھو لفظ چڱي طرح سان ٻڌي رھيو آھي ۽ ائين ٿو لڳي تہ ڄڻ ڪو ھن سان ڪن ۾ سس پس ڪندو ھجي، تہ ان حالت کي ڇاتائين سس پس Whispering pectoriloquy چئبو آھي.
آواز جي گونج تڏھن وڌندي آھي جڏھن ڦڦڙي حصا آواز جي لھرن کي صحيح نموني پسرائيندا آھن جيئن اھي آواز برانڪاء واري آواز کان مختلف ھوندا آھن. ان جو عام رواجي سبب ڦڦڙن جو سخت ٿيڻ آھي.
ڪنٽڙي آواز ۽ ڇاتائي سس پس تڏھن ٿيندي آھي جڏھن وڏو برانڪا ڦڦڙي جي نھرن تھن سان وڪوڙجي ويندو آھي ۽ ڇاتي جي ڀت وٽ پھچندو آھي مثال طور: لوبر نمونيا ۾.
ڇاتائي سس پس ان ڳالھہ جي واضح نشاني ھوندي آھي تہ برانڪس جي ڀڪ ۾ ڪو خال ٿي پيو آھي ۽ اھو ڦڦڙي پردي جي ريزش کان مٿي ٻڌبو آھي.
ڪڏھن ڪڏھن اھا سس پس صحت ۾ ٻڌڻ ۾ ايندي آھي ھوا جي نالي ۽ وڏي برانڪا جي بلڪل ويجهو ۽ خاص طور تي ساڄي چوٽي وٽ .
آواز جي گونج گهٽ ٿيڻ:
ڪڏھن آواز جي گونج يا تہ گهٽجي ويندي آھي يا وري بلڪل ختم ٿئي ويندي آھي. جڏھن ڦڦڙن کي ڪو پاڻياٺ جو حصو ڇاتائي کان جدا ڪندو آھي سواءِ ان جي جڏھن ”ھي“ آواز موجود ھجن، مٿي ڏسو ۽ نمونوي ڇاتي ۾ اھا گونج تڏھن بہ گهٽ ٿي ويندي آھي جڏھن ڦڦڙي پردو سخت ٿي ويندو آھي ڪڏھن ڪڏھن ڦڦڙي ريزش کان مٿي يا ڦڦڙ جي نھري ٿيڻ واري حد کان مٿي نڪ مان نڪرندڙ آواز جھڙو يا مين. مين يا ٻين ٻين ڪرڻ جھڙو آواز ٻڌڻ ۾ ايندو آھي جنھن کي مڻائپ (agophony) چبئو آھي يامڻو آواز ٻڌڻ ۾ ايندو آھي

واڌارا آواز Added Sounds:
واڌارا آواز ڦڦڙ يا ڦڦڙن جي جهلي مان نڪرندا آھن ڦڦڙ جي جهلي جي گاٺ جھڙا آواز تپاسڻي جي مريض جي چمڙي مٿان حرڪتن سبب بہ ٿي سگهن ٿا تہ جانچيندڙ جي ھٿ ڦيرائڻ سبب بہ، ۽ انھن ڪپڙن سبب بہ جيڪي مريض کي پھريل ھوندا آھن ۽ اسٽيٿو اسڪوپ سان لڳندا آھن.
مريض جي مشڪن (ڇاتيءَ وارن) مان جيڪي آواز پيدا ٿيندا آھن اھي پڻ واڌارن آوازن جھڙا ھوندا آھن ۽ خاص طور تي ڪنھن ٿڌ سبب ڏڪندڙ مريض جي چڪاسڻي جانچ ڪرڻ بي معنٰي آھي.
جڏھن چڪاسڻي وارن سان ڀريل ڇاتيءَ تي رکبي آھي تہ اتي بہ اھڙا آواز پيدا ٿيندا آھن جيڪي ٽڙڪڻ آوازن کان مشڪل سان ئي جدا ڪري سگهبا آھن يا سڃاڻبا آھن.

وڏا ٽڙڪڻا آواز Coarse Crepitation’s:
اھي آواز جيڪي وڏا ٽڙڪڻا آوازن جھڙا ٿيندا آھن اھي پڻ ڀڳل پاسري جي مٿان ٻڌڻ ۾ ايندا آھن. ڦڦڙن مان پيدا ٿيندڙ آوازن جي نالن جو مسئلو شروع ۾ رھيو پر ليني انھن جو مسئلو حل ڪري ڇڏيو.
ھن ھڪ فرانسيسي لفظ rale ريلي ھر واڌاري آواز لاءِ استعمال ڪيو ۽ ساڳي وقت لاطيني لفظ ساڳي معنٰي ۾ استعمال ڪيوـ
جيئن تہ انھن جي ترجمي جو مسئلو مونجهارو ڪري پيو ان لاءِ اڄڪلھہ ڦڦڙن جي واڌارن آوازن لاءِ جدا جدا نالا استعمال ڪبا آھن گهٽ منجهائيندڙ جيڪا گروپ بندي آھي ساھي آھي:
1 لڳاتار سھڪڻ وارا آواز (سھڪڻاآواز) rhonchi
2 ٽڙ ڪندڙ يا بڙبڙائيندڙ آواز (ٽڙڪڻا آواز) crepitation’s

سھڪڻا آواز Rhonchi:
ھي ڊگها ۽ بغير وقفي جي آواز ھوندا آھن جيڪي برانڪاءِ مان پيدا ٿيندا آھن. ان جو سبب نالي جو جزوي سوڙھو ٿيڻ ميوڪوسا جي سوڄ ڪري يا وري ڪنھن پاڻياٺ جو خارج ٿيڻ ياوري برانڪاءِ جي سڌين مشڪن جو سڪڙجڻ ھوندو آھي ھي سھڪڻا آواز وڏي رال Pitch ۽ ننڍي رال وارا ٿيندا آھن. جيڪي وڏن يا ننڍن برانڪل ٽيو بن مان نڪرندا آھن. وڏي رال وارا سھڪڻا آواز چيچائين آواز(sibilant) سڏبا آھن. ۽ ائين ھوندا آھن جيئن ڪو چين چين يا ڪين ڪين ڪري.
ننڍي رال وارا سھڪڻا آواز گوگهرائي آوازسڏبا آھي اھي ائين ھوندا آھن جئين ڪو ماڻھو گوگهرا هڻي ٿو. اھي آواز ڇھڻي جانچ وسيلي بہ معلوم ڪبا آھن. اھي سھڪڻا آواز يا (rhonchi) علامت ھوندا آھن دم يا ھوا جي نالين جي سوڄ(bronchitis) جي اھي دم ۾ وڏي رال (pitch) وارا ۽ ساھ ٻاھر ڪڍڻ وارا ھوندا آھن. جيڪڏھن اھي ڇاتي جي ڪنھن ھڪ ھنڌ تي ٻڌڻ ۾ اچن تہ پوءِ برانڪل نلي جي ان حصي جي بندش تصور ۾ ايندي.
مثال طور: برانڪل ڪينسر آھي. برانڪل اسپازم لفظ لاءِ نٽائبو آھي.
(Crepitation)
اھي بڙا بڙا يا ٽڙڪڻ جھڙا آواز ڦڦڙي گهرڙن ۾ برانڪاءِ ۾ پيدا ٿيندا آھن ڪڏھن ڪڏھن اھي خالن (cavities) ۾ پڻ پيدا ٿيندا آھن. ڪيترن مختلف عملن ڪري انھن ٽڙڪندڙ آوازن کي جدا جدا ورھايو ويندو آھي. اھي ساھ جي ڦيري (respiratory cycle) دوران ڪنھن بہ وقت ٻڌي سگهبا آھن. پر عموماً ساھ اندرکڻڻ جي شروعاتي وقت ٻڌڻ ۾ ايندا آھن. (Fine crepitation’s) باريڪ يا سنھڙا بڙا بڙا آواز، اھي ڦڦڙي گهرڙن جي اندر ڪنھن پاڻياٺ جي نشاندھي ڪندا آھن. جيئن دل جو ڊھي پوڻ (heart failure) ۽ نمونيا جي شروعات ۾(exudate) ڦڦڙي گهرڙن ۾ھوندو آھي.

کھراٽڙڪڻا آواز:
اھي ٻن مختلف عملن ڪري پيدا ٿيندا آھن اھي بڙ بڙ يا ٽڪ ٽڪ جھڙا پيدا ٿيندا آھن. جڏھن برانڪاءِ ۾ رطوبتون پيدا ٿينديون آھن. مثلاً برانڪائٽس ۽ براناڪائيٽس جڏھن ڦڦڙي گهرڙي ۾ ڌاڳائون سوزشي عمل(fibro sing alveolitis) جو شروعاتي وقت ھوندو آھي ۽ ساھ اندر کڻڻ جي شروعات ۾ ٻڌڻ ۾ ايندا آھن.
اھو سوچيو ويو آھي تہ اھي سخت ڦڦڙي گهرڙن جي اوچتو کلڻ جي ڪري ھوندا آھن جن ۾ فائبروسس ھوندو آھي اھي ٽڙڪڻا آوازعموعا ڦڦڙ جي ترن ۾ ٻڌڻ ۾ ايندا آھن ڪجهہ ٽڙڪڻا آواز صحتمندي ۾ پڻ ٻڌڻ ۾ ايندا آھن خاص طور تي ڦڦڙ جي ھيٺين ڪنارن تي. اھي ختم ٿيندا آھن جڏھن مريض کي چئبو آھي تہ کنگهي اتي انھن جي ڪابہ اھميت نہ ھوندي آھي. ٻين ڪيترن ئي ڪيسن ۾ وري وري اھي ٽڙڪڻا آواز کنگهڻ کان پوءِ ٿيندا آھن جن کي (Post tussive crepitation’s) چئبو آھي. اھي t. b جي (infiltration) جي نشاني ھوندا آھن اھي ٻين خالن(cavaties) تي بہ ٻڌڻ ۾ ايندا آھن اھي گاٺ وارا آواز يا وري ڦڦڙي جهلئي جي رڳڙ.
ڦڦڙن جي جهلي جي سوزش جي عام علامت آھي، جڏھن( رس) ايتري نہ ٺھيل ھوندي آھي جو سوزشي يا کرد ڻا حصا جدا ڪري. اهارڳڙي يا رينگٽ يا چيچاٽ ڪرڻ واري علامت ھوندي آھي عمومن خاموش وصف ھوندي پر ڪڏھن ڪڏھن وڌيڪ ھوندي ۽ اھو فرق معلوم ڪجي ٽڙڪائي آواز کان، اھي گاٺ وارا آواز باريڪ يا گھرا ٿيندا آھن ڪيترن موقعن تي اھي ڇھڻ سان ئي ٻڌڻ ۾ ايندا آھن. پر ان سان گڏ ٿلھا ٽڙڪڻا آواز پڻ ھٿ سان ڇھڻ سان ايندا آھن.

مريض جو کانگهارو:
کانگهارو ليس دار، گند سان ڀريل يا جهڳ وارو هوندو آهي ڪڏهن ڪڏهن کانگهاري ۾ مريض کي رت بہ ايندي آهي.

لڳلڳو يا چنبڙندڙ Mucoid:
ان جو سبب chronic Bronchitis هوندو آهي. جڏهن ٻيو مرض يا secondary infection نہ هوندو آهي تہ اهو صاف، سخت، چبندڙ ۽ ٿورو هوندو آهي. بلڪل چنبڻندڙ کانگهارو دم جي مريضن کي بہ ايندو آهي. اهو Bronchi جي بند ٿيڻ ڪري ٿيندو آهي ۽ محسوس ٿيندو آهي تہ Bronchi ۾ ٻوچ لڳي ويو آهي يا وري کنگهہ ۾ bronchi جي ذرڙن جي پلٽ يا اڇل هوندي آهي. دم جي دوري پوڻ کان اڳ ۾ يا وري پوءِ چنبڙندڙ مادو صابو داڻي وانگر هوندو آهي ۽ دوري کان پوءِ ٻاهر نڪرندو آهي.
Mucopurulant sputum

چنبڻندڙ گند سان ڀريل:
اهو پڻ Bronchitis ۾ نظر ايندو آهي (يا وري ساھہ جي نظام جي مٿين حصن جو بيمار ٿيڻ هوندو آهي) يا وري جراثيمن جي ٻيھر بيمار ڪرڻ ڪري Bronchiti ۾ پڻ کانگهارو صاف گند وارو هوندو آهي.

گند وارو Prulunt:
سخت، هيڊو يا سائو کانگهارو جيڪو چبندڙ نہ هوندو آهي. ڪنھن بہ حالت ۾ ٿي سگهي ٿو جڏهن مرض يا infection هوندو آهي پر اهو عموماً هيٺين بيماريءَ جي وصف هوندو آهي، ڦڦڙن ۽ برانڪاءِ جي نمونيا ۾ ٿيندو آهي. نمونيا کانسواءِ کانگهارو گهڻو ايندو آهي ۽ کانگهاري جو ڪڍڻ جسم جي حالت بدلائڻ سان لاڳاپيل هوندو آهي.
ڦڦڙن جو ڳڙھہ lungabscess
برانڪاءِ جو ڦھلجڻ Bronchiectasis

جهڳ وارو:
اها جهڳ عموما اڇي، گلابي يا عام طور گهڻي هوندي آهي. اها عموماً ڦڦڙن جي سوڄ Pulmonary oedema ۾ ٿيندي آهي. کنگهڻ سان اڪيلي رت بہ ايندي آهي. يا وري رت جا ڪجهہ ذرڙا يا رت جو ٿورو مقدار کانگهاري ۾ پڻ ايندو آهي. ان ڪري ان کي نڪ هير ۽ معدي مان رت اچڻ (رات جو وات ۾ اچي وڃڻ کان جدا ڪبو آهي).
ان جو چمڪندڙ رنگ ۽ جهڳ وارو ڏيکاءُ عموما ان جي نڪرڻ واري جاءِ پڌري ڪندو آهي. جنھن ماڻھوءَ کي ڦڦڙن مان رت ايندي تہ رت جو کانگهارو هڪ يا ٻہ ڏينھن ايندس پر جيڪڏهن رت مادي نالي، معدي يا Intestinal tract مان ايندي آهي. رت ڪاري رنگ جي الٽي يا دستن سان واضح ٿيندي آهي.
ڦڦڙن مان رت اچڻ، ڦڦڙن جو سبب ٿي سگهي ٿو. ڦڦڙن جي تپ دق Lung, T. B، برانڪاءِ جو گهڻي عرصي کان ويڪرو ٿيڻ، ڪينسر ۽ ڦڦڙن ۾ Embolus (رت جا ڄميل ذرات جيڪي رت جي دوري کي روڪين).
دل جا سبب: ٻن سوراخن وارن والن جو سڪڙجڻ Mitral stenosis ۽ ڪڏهن ڪڏهن شھہ رڳ جو ويڪرو ٿيڻ. Aneurysm of Aorta پڻ هوندو آهي.
ڪيتريون ئي جدا جدا بيماريون کانگهاري جي رنگ جون جدا جدا رنگتون ظاهر ڪنديون آهن. لوڀر نمونيا ۾ اهو ايترو لڳلڳو هوندو آهي جو ٿوڪدان ۾ بہ هيٺ نہ ڪرندو آهي.
اهو جڏهن تمام گهڻو پيلو يا سائو تڏهن ٿيندو آهي جڏهن جيري جو ڳڙھہ، ڦڦڙن ۾ ڦاٽي پوندو آهي. جڏهن ايموبيا جو ڦڦڙي ڳڙھہ، amoebic liver abscess ڦڦڙن ۾ وهڻ لڳندو آهي ۽ پوءِ کانگهاري جو رنگ چٽڻي وانگر هوندو آهي.
کانگهاري جو 24 ڪلاڪن ۾ مقدار پڇڻ پڻ وڏي اهميت رکي ٿو عموماً تڏهن جڏهن جاءِ (پاسو) بدلائڻ سان وڌيڪ ايندو آهي، کانگهاري جي ڌپ گهٽ اهميت رکي ٿي، اها تڏهن سڙيل هوندي جڏهن ڦڦڙن ڳڙھہ Lung a bscess هوندو آهي.
Chronic dilatation of Braonchi
Bronchiectasis

کانگهاري جو خوردبيني جائزو:
کانگهاري جو خوردبيني جائزي ڪرڻ جو مقصد جيوڙا يا Bacteria سڃاڻڻ ۽ ان جي اندر ڪينسريائي جيو گهرڙن جو ڳولڻ هوندو آهي. Eosinoplils تڏهن لڌا ويندا آهن جڏهن ڪا بہ خارشي حالت allergic condition هوندي آهي.
مثال طور؛ دم، نمونيا (پيراسائيٽن ڪري) ۽ Aspergillosis جي ڪري. ڪنسريائي گهرڙا تڏهن کانگهاري ۾ ايندا آهن. جڏهن Squamous cell carcinomaهوندي آهي. خاص ڪري Bronchi، جي انھن سيلن يا جيوگهرڙن کي جدا ڪرڻ لئہ ڪمال جي مھارت کپندي آهي تہ ڪھڙا سيل اپيٿيليم (چمڙاڻان) آهن يا وري ٻين جيوگهرڙن وارا، ڪڏهن ڪڏهن اهي ڏسڻ ۾ واضح ايندا آهن ڪڏهن ڪڏهن کانگهاري ۾ fungi ۽ پيلا سنھري ايسبيٽوز نظر ايندا آهن.
X-ray Exaination:
ڇاتيءَ جو ايڪسري يا جنھن کي عرف عام ۾ ڦوٽو ڪڍائڻ چيو ويندو آهي. ضروري آهي ڇو جو هڪ هنڌاوان يا وڌيڪ پکڙيل Filtration بيماريون ڦوٽو ۾ نظر اينديون آهن ۽ ڪي بہ بي قاعده طبعي نشانيون نہ هونديون آهن، Sarcoidosis اهو مکيو آهي، T. B ۽ ڪينسر جي شروعاتي جو ڏسڻ لاءِ سلسلي وار ڦوٽو پڻ ڇاتيءَ جي بيماريءَ سڌرڻ جي نشاندهي ڪن ٿيون انھن جو ٿورو طريقہ ڪار هت ڏجي ٿو.
Radiograph:

پويون اڳيون نظارو Posterior Anterior View
عام رواجي ڇاتيءَ جو ڦوٽو پويون اڳئين نظاري وارو ڪڍرائبو آهي ائين کڻي چئجي تہ فلم ڇاتيءَ جي اڳيان ۽ x-ray ٽيوب مريض جي 2 ميٽر پوئتان ۽ اُهي نظاري پيٽي (x-ray illuminator) تي سرشتي وار ڏسجي ۽ هيٺيون پلان ڏجي.
1. هڏائون پڃرو: The Bony Skeleton
ڇا، ڇاتي ٻنھي پاسي ڊولائتي آهي يا ڪرنگهي وارو هڏو پاسي تي وريل تہ نظر نہ ٿو اچي، پاسريون غير ضروري سوڙهيون ۽ ڳتيل تہ نہ آهن. يا انھن جي وچ ۾ يا انھن ۾ ڪو وڏو فاصلو تہ ڪونھي يا ائين چئجي تہ ڪنھن جاءِ تي والاريل تہ ڪونھي ڇا پاسريون کاڌل يا ڀريل تہ نہ آهن. يا انھن تي ڪا ڪينسريائي واڌ تہ ڪونھي.
2. مريض جي بيهڪ Posistion of Patient
مريض سڌو سنئون بيٺل هو يا وري وريل هو. جيڪڏهن سڌو بيٺل هوندو تہ ڳراٽ هڏي (clavical) جون اندريون ڪنڊون ڪرنگهي سان بازيب بيٺل هونديون.

دل ۽ ڦڦڙن جي وچ واري جهلي جو ٻاهريون ڏيک:
ڇا اها پنھنجي شڪل ۽ قدبت ۾ پنھنجي جاءِ تي پوري آهي.

پيٽ ڇاتائون پردو:
ڇا پيٽ ڇاتائين پردي جو ظاهري ڏيک ٻنھي پاسن تي ڏيکارجي ٿو يا نہ. اُهو پنھنجي عام رواجي جاءِ تي آهي يا نہ، يا دل ڇاتائين پردي واري ڪنڊ عام رواجي آهي يا نہ، يا وري پاسرائين پيٽ ڇاتائين ڪنڊ رواجي آهي يا نہ.
ڦڦڙي حدون: يا ڦڦڙي ايراضيءَ کي ٽن پٽن (حصن) ۾ ورهايو.
1. مٿيون پٽو:
ڦڦڙجي جي چوٽيءَ کان وٺي هڪ ليڪ ڇڪيو. ٻئي پاسرائين ڪڇي هڏي جي هيٺين ڪناري جي اڳئين طرفان:
2. ان ليڪ کان 4 ڪاسٽل ڪارٽيج تائين ان ۾ ڦڦڙن جا هيلا هوندا آهن.
3. ٽين حد اتان کان ڦڦڙن جي ترن تائين.
هر هڪ پٽي جي زيب کي ڏسو ۽ جيڪڏهن ڪنھن پٽي ۾ ڪا گڙٻڙ ڏسو تہ اها ٻئي پاسي سان ڀيٽيو. ڪڏهن ڪڏهن ننڍو ڌاڳو مٿئين ۽ سڄي ڦڦڙ جي مٿين ۽ وچين حصي کي جدا ڪندو آهي. اُهو ويڪرو ڊوڙندو نظر ايندو آهي.

ٽئين ۽ چوٿين وچ پاسرائين خال وٽ:
پر وڏن حصن (lobes) کي جدا ڪرڻ وارو ڌاڳو، اڳئين پوئين تصوير ۾ نظر نہ ايندو آهي.

پاسيرا نظارا lateral view:
ڦڦڙن جي فوٽن جا پاسيرا نظارا، ضروري هوندا آهن. جڏهن ڦڦڙن جا مقامي (local) زخم اڳئين پوئين نظاري واري فوٽو ۾ نہ ايندا آهن تہ جيئن زخم ڪھڙي پاسي ۾ آهن. ڇاتيءَ جي اڳئين يا پوئين حصي ۾، يا وري وچين پٽي ۾، يا وري ڦڦڙ جي مٿي لوب ۾ يا هيٺين لوب ۾. ان لاءِ هيٺيون امتحاني لائحه عمل سوچيو ويو آهي.
1. هڏائون پڃرو
2. هوا جي نالي جي بيهڪ
3. پيٽ ڇاتائون پردو:
جيڪڏهن پيٽ ڇاتائون پردو ٻنھي پاسي مختلف آهي تہ الٽو ڏيکاءُ نظر ايندو. اُها جاءِ يا پاسو وڌيڪ واضح نظر ايندو جيڪو x-ray تصوير جي ويجهو هوندو.
4. ڦڦڙي حدون: ڦڦڙي حدون اونداهيون هونديون، ٻن ويجهو شفاف حدن سان هڪ مٿان ۽ ٻي پوئتان، ڪنڌ جي سنڌ جي ڪري، ۽ هڪ اڳيان ۽ پويان دل جي ڪري. جيڪا آرام ڪندي آهي. پيٽ ڇاتائين پردي جي اڳيان.
اتي وري ٻہ ٻيون واضح حدون هڪ مٿان ۽ اڳيان ڇاتيءَ جي هڏي جي مٿين حصي جي پويان. ۽ ٻي هيٺيان پويان spine ۽ پيٽ ڇاتائين پردي جي ڪنڊ سميت. پاسرائن وارن نظارن ۾، ٻن لوبن جي وچ وارو fissure وڌيڪ واضح ڏسڻ ۾ ايندا آهن. انھن جون صحيح جايون اڳ ۾ ئي بيان ڪيون ويون آهن انھن جي سڃاڻپ ٻنھي ۾ ضروري آهي هڪ ۾ نہ. مقامي local زخم واضح ٿيندا آهن ۽ اُها ڦڦڙن جو گهنجي وڃڻ جي سڃاڻپ ۾ جڏهن ڦڦڙ ڊهي پوندا آهن. Collapse يا انھن ۾ ڌاڳا وان عمل (fibroies) ٿيندا آهن.

پردائين جانچ Screening
پردائين جانچ اڄڪلھہ دل جي بي قاعدگين ۽ پيٽ ڇاتائين پردي جي اڌرنگي کي ڳولڻ ۾ ڪم ايندي آهي. مريض کي مختلف جاين تي بيھاري دل جي وڌيل خانن کي ڏسي سگهجي ٿو ۽ ائين وڏين نالين ۽ paradoxical pulse ڌنوڻيون کاٻي atrium ۾ ڏٺيون وينديون آهن، کاٻي آٽرم جو وڌڻ لڌو ويندو آ. جڏهن بيريم سان oesophagus کي ڀريو ويندو آهي، جڏهن پيٽ ڇاتائون پردو اڌ رنگ جو شڪار ٿيندو آهي تہ ويچار جي خلاف ڌنوڻيون ڏسي سگهبيون آهن جڏهن مريض کنگهندو آهي يا وري سڻڪندو آهي (sniff)، جڏهن ان کي اڳتي ڇڪبو تہ پوءِ اهو ان جي ابتڙ ويندو.

برانڪائي گراف Bronchography:
مقامي نشو ڏئي local anaesthesia ريڊيائي نيم شفاف آيو ڊائيرڊ نيل هوا جي ناليءَ ۾ داخل ڪيو ويندو آهي ۽ ان کي ڇڏيو ويندو آهي تہ برانڪاءِ ۾ داخل ٿي ۽ x-ray تصويرون ورتيون وينديون آهن ۽ ٻنھي برانڪاءِ جي ظاهري ڏيکاءَ کي ڏسي سگهبو آهي.

ڦڦڙن جي ڪم ڪرڻ جا تجربا Lung Function Tests:
ويجهڙائي وارن سالن ۾ ڦڦڙن جون ٽيسٽيون ڪجهہ وڌيڪ مونجهارا پيدا ڪري رهيون آهن. پر ڪجهہ ساديون سوديون ٽيسٽيون اڄڪلھہ عام پريڪٽس ۾ ڪيون وڃن ٿيون.
هتي ان ڳالھہ جو تاڪيد ڪيو وڃي ٿو تہ ڦڦڙن جي ڪم واريون ٽيسٽيون ان لائق آهن جنھن سان ڦڦڙن جي عام رواجي قدرتي حالت physiology جي خبر پئي ٿي ۽ مريض جي مرضي حالت جي پڻ.
اتي هڪ مثال ڏجي ٿو تہ اُهي، اهو ٻڌائي سگهن ٿيون تہ هوا جي نالي سوڙهي ٿي پئي آهي پر اهي ان ڳالھہ جي وضاحت ڪو نہ ڪري سگهنديون آهن تہ ڪو مريض کي Bronchial carcinoma يا ڦڦڙن جو ڪينسر آهي ۽ اهي وڌيڪ واضح ٿينديون آهن جڏهن ڦڦڙي ڦھلاءُ گهٽ وڌ ٿيندو آهي ۽ اهو ڪنھن مخصوص جاءِ واري زخم lesion وارو ٿيندو آهي.
1. ان ڳالھہ کي ڪٿي سگهجي تہ مريض ۾ ناچاڪي ڪيتري آهي.
2. اهو ڏسجي سگهجي ٿو تہ مريض ٺيڪ ٺاڪ ٿيئي ٿو يا ان تي دوا جو ڪھڙو اثر آهي.
3. ان کان علاوہ ان ڳالھہ کي ڏسجي ٿو تہ مريض ۾ ساھہ کڻڻ جي تڪليف جو سبب ڪھڙو آهي
4. مريض جي ساھہ جي نظام جي ڊهي پوڻ جي صورت ۾ ان جي تدارڪ ۾ ڪم اينديون آهن.
5. اهو پڻ ڪٿبو آهي تہ مريض تي نشي يا جراحيءَ جو ڪھڙو اثر ٿيندو.
Vital capacity and spirometry

قدرتي لياقت يا حيثيت Vital Eapacity and spiremetry:
تمام سولو ۽ اهم آهي تہ مريض جي قدرتي لياقت vital capacity کي ڪٿجي يا معلوم ڪجي ۽ Expiratory spirogram يا هوا جو ٻاهر سٽڻ جو گرافي رڪارڊ پڻ لھجي.
اُهي ڪيترن ئي قسمن جي اسپائرو ميٽيرز سان لڌا ويندا آهن انھن کي گرافڪ ذريعي لکبو آهي. مريض ايتري هوا اندر کڻي جيتري کڻي سگهندو آهي ۽ پوءِ ان هوا کي تمام تيزيءَ سان ٻاهر ڪڍي جيترو ڪري سگهي. ان کانپوءِ ئي ان کي ماپيو ويندو آهي تہ هن مريض هوا جو ٻاهر ڪيترو مقدار ٻاهر ڪڍيو ۽ ڪيتري رفتار سان ان ائين ڪيو هوا جو وڌ ۾ وڌ ٻاهر ڪڍڻ جو جيڪو سوچي سگهبو آهي اهو ئي اصل ۾ قدرتي لياقت Vital capacity هوندو آهي.
عام صحتمند ماڻھن ۾ ٽي چوٿايون، هوا جون، پھرئين سيڪنڊ ۾ ٻاهر نڪري وينديون. باقي بچيل هوا تقريبا ٽن سيڪنڊن ۾ ٻاهر نڪري ويندي آهي.
عام رواجي ونگ (curve) عموما ڏاڪي جھڙي ٿيندي آهي. بيمارين جھڙوڪ دم Asthma، برانڪائٽس Emphysema سببن ۾ هوا جي موجودگي ۾ هوا جو ڦڦڙن کان نيڪال ۾ رڪاوٽ پيدا ٿيندي آهي. جنھن سبب ڦڦڙ ڊهي پوندا آهن يا هوا جي رستي جو سوڙهو ٿيڻ يا وري Intra luminal obstruction نالي جي اندرئين بندش ٿيندي آهي.
ان ڪري ميوڪس يا سوڄ ٿيندي آهي ۽ ونگ سڌو نظر ايندو آهي (6. 4 b)
(ونگ جي جانچ وقت هي سڌو نماءُ ظاهر ٿيندو آهي، پر حسابي اهميت واضح ڪندي آهي ان ونگ جي سڌائي جي درجي کي هوا جي ٻاهر نڪتل مقدار کي پھرئين سيڪنڊ ۾ نيڪال ڪرڻ سان). اهو مقدار هوا جي ٻاهرئين مقدار جي قوت سيڪنڊ واري يا Fev,

قدرتي لياقت Vital Capacity:
اهو تناسب هيئن لکبو آهي vc (Fevi) ۽ سڏبو آهي FEV,% ۽ سٺ سالن کان گهٽ عمر وارن صحتمندن ۾ اهو %70 کان وڌيڪ هوندو آهي.
جيڪڏهن اهو سيڪڙو مٿئين سيڪڙي کان گهٽ آهي تہ پوءِ مريض لاءِ ڏيکاربو آهي تہ اهو هوا جي رستي جي روڪ جو شڪار آهي. ان کان پوءِ اهو عمل برانڪاءِ کوليندڙ Bronchodilator Aerosol ڏجي ۽ پوءِ FEV, ڏسجي جيڪڏهن ان ۾ ڪو واڌارو آيو آهي تہ پوءِ هو اجي رستي جي روڪ لاءِ چئبو تہ بدلائي سگهجي ٿي.
ڪيترن مريضن ۾ دوا جيڪا وات ذريعي ڏبي مثلاً Steroids ۽ Bronchodilator تہ انھن لاءِ چئبو تہ انھن مريضن ۾ بدليل رد عمل آهي.
دم ۽ برانڪائٽس جي صورت ۾ Bronchodilator ڏيڻ سان ٿوري گهڻي بدليل تبديلي ايندي پر Emphysema جي صورت ۾ واضح نہ ٿيندي.
انھن ۾ بہ ايتري تبديلي نہ ٿي اچي جيتري توقع ڪجي ٿي. ان کان علاوہ هوا جي ٻاهر نڪرڻ جي ڪل رفتار پڻ جاچجي ان لاءِ هڪ Peak Flow meter استعمال ڪبو آهي. اهو چرندڙ آلو هوا جي ٻاهر نڪرڻ جي رفتار کي سڌو سنئون ماپي وٺندو آهي جيڪو هوا جي نالي جي روڪ جي صورت ۾ گهٽ ٿيو هجي. ان کان علاوہ هڪ ٻي بي قاعدگي جيڪا Expiratory spirogram ذريعي سڃاتي ويندي آهي اها ڦڦڙي رفتار روڪ آهي Pulmonary Restriction، اها ڇاتيءَ جي ڀت جي اثر کان ٿئي ٿي مثال طور Kyphosoliosis ڊونڊو ٿيڻ يا وري اهڙن مرضن ڪري جن ڪري ڦڦڙي رفتار ۾ گهٽتائي اچي ٿي. Pulmonary Fibrosis ان صورتحال ۾ قدرتي لياقت گهٽجي ويندي آهي. ان ۾ FEV/VC تناسب صحيح هوندو آهي ۽ چوٽيءَ واري ٻاهرئين نيڪال جي رفتار جيڪا Peak flow meter سان جاچجي اها پڻ عام رواجي هوندي.

ورهاست، ڦھلاءُ، وستار Diffusion and distribution:
جڏهن هوا ڦڦڙن ۾ داخل ٿيندي آهي تہ اها ڦڦڙن ۾ تمام سولائيءَ سان ورهائجي ويندي آهي. رت ڦڦڙن ۾ داخل ٿيندي آهي اها بہ ورهائجي ويندي آهي. اها پاڻياٺي (Perfusion) گذر، ۽ هوائي گذر (Ventilation) عموما ڦڦڙ جي ترن ۾ چوٽين جي ڀيٽ وڌيڪ ٿيندو آهي. جديد ريڊيائي آئسوٽوپوارا طريقيڪار ان هوا ئي ۽ پاڻياٺي گذر جي طريقہ ڪار کي ڏسڻ کي استعمال ڪيا ويندا آهن. ڪي مرڪز هوائي گذر ۽ پاڻياٺي گذر جو خودبخود استعمال ڪندا آهن.
ڪيترين بيمارين ۾ هوائي پاڻياٺي گذر عام رواجي نہ هوندو آهي ۽ اهي جنم ڏيندا آهن بي قاعده گئسن جي تبديليءَ کي، آڪسيجن ۽ ڪاربن ڊاءِ آڪسائيڊ ڦڦڙي وار نلين ۽ ڦڦڙي گهرڙن مان آسانيءَ سان گذري سگهنديون آهن انھن گئسن جو رستو تمام گهڻي ڦھلاءُ سان پيدا ٿيندو آهي.
ڪاربن ڊاءِ آڪسائيڊ جو ڦھلاءُ يا وستار تمام جلدي سان ٿيندو آهي ۽ ڪو بہ مسئلو پيدا نہ ٿيندو آهي پر ڪيترين بيمارين جھڙوڪ Interstitial Fibrosis ٻن حصن جي وچ وارو ڌاڳائون عمل ۽ ڪيتريون شيون ڦڦڙن ۾ داخل ٿين جيئن گوشتائون Sarcoidosis ان ۾ آڪسيجن ڦھلاءُ گهٽ يا محدود ٿي ويندو آهي. غير مساوي ورهاست جڏهن اندر کنيل هوا جي ٿيندي آهي تہ وار نليون جيڪي رت کي جذب ڪنديون انھن ۾ هڪ بي قاعده آڪسينيجيشن وارو عمل ٿيندو آهي.
ورهاستي لياقت يا وري بدلائڻو عنصر (Diffusim) ڦڦڙ جي ڪاربن ڊاءِ آڪسائيڊ گئس کي ماپيو ويندو آهي.

مارڪر سڃاڻپي:
هن ۾ گئس مٿي کڻڻ (uptake) ماپيو ويندو آهي ساھہ کڻڻ جي هڪ وقت دوران يا وري پڪي حالت طريقو اپنائبو آهي. ڦھلائي ورهاست جو گهٽجي وڃڻ. اهڙن بيمارين ۾ لڌو ويو آهي جيڪي شريانين جي آڪسيجني عمل کي گهٽ ڪندا آهن.

The Blood Gases:
رت اندر گئسون، ڦڦڙن جو ڪم هوندو آهي تہ اهو آڪسيجن کي پنھنجي اندر مان گهرڙن ڏي گذرڻ ڏي. جيئن آڪسيجن ساھہ کڻڻ وارو عمل سولو ٿئي. موٽابوليزم جا پويان ڦوڳ، ڪاربن ڊاءِ آڪسائيڊ ڦڦڙن مان ٻاهر نڪرندي آهي ۽ اهو هوائي گذر پڻ کار تيزابي وهڪ (Acid Base Regulation) ۾ پڻ وڏو ڪردار ادا ڪندو آهي. گئسن جي تبديليءَ جي اثر کي پڻ لڌو ويندو آهي.
آڪسيجن جي پاسخاطري ڪندڙ دٻاءُ Po2 ۽ ڪاربن ڊاءِ آڪسائيڊ جي پاسخاطري ڪندڙ دٻاءُ مان شرياني رت ۾ کار تيزابي حالت لڌي ويندي آهي شرياني رت جي PH معلوم ڪرڻ سان، اهو سمورو عمل اليڪٽروڊس ۽ اسپتالن ۾ موجود اوزارن سان ماپيا ويندا آهن. ساڻ ساڻ شرياني ڪاربن ڊاءِ آڪسائيڊ جو پاسخاطري ڪندڙ دٻاءُ، پڻ لڌو ويندو آهي غير سڌي طريقي سان ٻيھر ساھہ کڻائڻ واري عمل ذريعي.
ڦڦڙن جو هوائي گذر هڪ اهم نقطو آهي جيڪو ظاهر ڪندو آهي شرياني Pco2 کي، ڦڦڙي گهرڙن جي هوائي گذر ۾ گهٽتائي، پوئين ڦڦڙ جو ڊهي پوڻ جو سبب دوائون هونديون آهن يا بيماريون پڻ، جيڪي ڦڦڙي گهرڙن جي هوائي گذر تي اثر انداز ٿينديون آهن. ۽ ٻيا ڪيترائي طبعي عمل ڦڦڙن جي ڪم کي لھڻ لاءِ موجود آهن، ڦڦڙي رضامندي يا مڃتا سميت هوائي رستي رڪاوٽ ۽ گئس جو ڦڦڙن ۾ ملڻ، مشقي عمل ڪيا ويندا آهن ڪن ڪيسن ۾ اتي ڦڦڙن جي ڪم جي هر پھلوءَ کي پرکي سگهجي ٿو.
عام طور تي شرياني Pco هوندو آهي. 4. 7 to 6kpa (35-45m Hg) جيڪڏهن ان ۾ گهٽتائي اچي تہ پوءِ ڦڦڙي گهرڙن جي هوائي گذر جي وڌائي آهي.
عام رواجي طور شرياني Po211. 3 to 14. 0 Kpa (80-100mhg) ان ۾ گهٽتائيءَ جو سبب ڪيتريون ئي ڦڦڙي بيماريون آهن ۽ گڏوگڏ دل جون حالتون بہ آهن، نسي رت کي شرياني رت جي دوري ۾ داخل ڪنديون آهن. شرياني رت جي PH آهي 7. 2 کان 7. 38 پر اها بدلي سگهبي آهي. ٻين ميٽابولڪ بيمارين ۾ جيئن مٺا پيشاب آهن، رت گئس ۽ PH لھڻ جو طريقو طبي دنيا ۾ عام رواجي آهي. ان ۾ ڦڦڙي ڊهڻ کي بچايو ويندو آهي. بغير مٺن پيشابن واري بيھوشي ۽ رت جي کنڊ معلوم ڪرڻ بنا.

اميونولاجي خودبچائي:
ڪيتريون ئي چمڙيءَ جون ترڪيبون آهن جيڪي ڇاتيءَ جي بيمارين کي ڳولڻ ۾ مدد ڪنديون آهن. الرجيءَ وارو دم ث الف قسم جي نازڪ طبيعتي ۽ هڪ دم ردعمل، نہ وڻندڙ لئہ مثلا گاھہ جي گل جي تخم جو، يا گهر جي مٽي يا دز، دير نازڪ طبيعتي (ث ا نو 4) ڏيکاريو ويندو آهي. مونٽاڪس عمل ذريعي: جنھن ۾ T. B جو حملو اڳ ۾ يا وري موجود آهي لئہ لڌو ويندو آهي. ڪيم عمل پڻ سارڪئواڊس لئہ ڏنو ويندو آهي. هتي چمڙي جي اندر Antign داخل ڪئي ويندي آهي ان کان پوءِ ان هنڌ جي Biopsy ڪئي ويندي آهي ڇھن هفتن کان پوءِ. Antibody جو رت جي ڦيڻ plasma ۾ مقدار لڌو ويندو آهي ۽ اهو ڪيترن ئي مريضن جي تشخيص لئہ اهو عمل ڪيو ويندو آهي.
ڄمندڙ اينٽي باڊيز اهڙي مريض ۾ هوندا آهن جنھن ۾ کنڀيون (Funga) بيماريون هونديون آهن ۽ مخصوص (Reaginie antibodies) 1Ge پڻ ماپيا ويندا آهن، IgE ليول عموما دم ۾ وڌيل هوندو آهي ان جو سبب الرجي آهي.

نئين ڄاول ٻار جو جائزو ان جي صحتمندي ڏسڻ ۽ ان جي عيبن کي ڳولڻ لئہ هوندو آهي. ان لاءِ ٻار جو جائزو يا تپاس ڪرڻ جو ٽائيم تڏهن کان آهي جڏهن ٻار ڄمي يا وري ان جو ستين ڏينھن جائزو ڪجي (هي ٻيو جائزو سڏبو آهي).

ٻار جو وزن ۽ ان جي ڊيگهہ
ان جي مٿي جو پويون حصو ۽ اڳيون حصو اڳ ۾ جاچڻ کپن
ان کانپوءِ ڏسو تہ ان پھريون پيشاب ڪھڙي وقت ڪيو آهي. ان جي پھرئين پائخاني جو وقت پڻ نوٽ ڪيو. ٻار جو پھريون پائخانو گهرو سائو ۽ لڳلڳو هوندو آهي.
ان کانپوءِ ڏسو تہ هو سٺو آهي. مطلب صحتمند آهي يا عيب، ٻيب تہ نہ اٿس. ان کانپوءِ هن جي منھن ۾ ڏسو تہ ڪو عيب تہ نہ اٿس، . ڊائون سنڊروم تہ نہ اٿس (جنھن ۾ مٿي جو اڳيون حصو ننڍو ٿيندو آهي نڪ بينڙو ٿيندو اٿس. آڱريون ننڍيون ۽ انھن جا فاصلا وڏا ٿيندا آهن).
ان کانپوءِ ڏسو چپ تہ ڦاٽل نہ اٿس، يا وري تنتي ڏوري جو ڪو عيب نہ اٿس، ان کانپوءِ ڏسو تہ هن جي ڪرنگهي جي ڊيگهہ ڪيتري آهي.
اهو ڏسو تہ ٻار ۾ ڪي جنسي عضون جا عيب تہ نہ آهن ان جي پيشاب جي نالي آلت (PENIS) جي هيٺان تہ نہ آهي. Hypospadias يا وري خصين جي ٿيليھي ۾ تہ پاڻي جمع ڪو نہ ٿي ويو اٿس.
اهي ڳالھيون نرن جي جائزو وٺڻ سان معلوم ٿينديون ان کانپوءِ ڏسو تہ وات جي هيٺين حصي ۾ دراڙ (يا ڏار) تہ نہ اٿس، يا وري مقعد تہ سبيل ڪو نہ اٿس Imperforated Anus ان کان پوءِ ٻار جي اکين جو جائزو وٺو، ان جاڇپر مٿي ڪري ان ۾ Conjuctivitis ڏسو، cornea لئہ ڏسو تہ ان جو رنگ جهڙدار تہ نہ آهي. جيڪو ان ڳالھہ جي ترغيب ڏيندو آهي تہ ٻار ۾ موتيو پاڻي آهي يا نہ، ٻار جي اک جا تارا ڏسو تہ اهي ٽيڏا ۽ ڦريل تہ نہ ناهن.

ٻار جي چمڙيءَ جو رنگ ڏسو:
چمڙيءَ جي نيراڻ، نئين ڄاول ٻار ۾ عموماً هوندي، پر ڪڏهن اها يڪو هجي تہ اها اندروني نوعيت جي هجي ٿي ان ۾ ڪا دل ۽ ڦڦڙن جي بيماري ٿي سگهي ٿي.
ڪيترن وقت کان اڳ يا پورن ڏينھن جي ڄايل ٻارن ۾، 48 ڪلاڪن کان پوءِ سائي jaundice جا اهڃاڻ ملندا آهن پر پھرئين يا ٻئي ڏينھن تي سائي جو نروار ٿيڻ ان ڳالھہ جي نشاندهي ڪندو آهي تہ هن ۾ رت جي ڳاڙهن جزن جي ڀڄڻ يا ٽٽڻ جي ڪا بيماري آهي.
ان کانپوءِ ڏسو تہ ٻار جي جسم ۾ ڪا ڄائڻ واري نشاني يا وري ڪنھن رنگدار مادي جو چمڙيءَ ۾ جمع ٿيل تہ نظر نہ ٿو اچي جيئن Haemingoma چمڙي ڳاڙهي رنگ جي هوندي آهي. ڇو تہ اتي غير ضروري پيدا ٿيل (mal formed) هوندي آهي. ڪيترن ئي ٻارن جي اک جي مٿئين ڇيڙي، ڳچي جي پوئين پاسي کان وار نليون ويڪريون (capillaries dilated) هونديون آهن پر عموما اهي ٿورن هفتن کان پوءِ ڪومائجي وينديون، ڪيترن ٻارن جي ڪنڌ تي ڪجهہ داڻا هوندا آهن جيڪي ٿوري عرصي ۾ گم ٿي ويندا آهن. جن کي، mangolian black spots اهو نالو ڏنو ويو آهي. انھن گهاٽن نيرن ڌٻن کي جيڪي نسلي رنگدار مادا هوندا آهن جيڪي ڄنگهہ ۽ ڀڏر تي هوندا آهن، آفريڪي ۽ ايشيائي ٻارن جا ببا وڌيل هوندا آهن. عموماً ڪيترن ئي ٻارن جي ببين مان کير وهندوآهي. ان جو سبب ماءُ جي رطوبتون harmones جو اثر ٻار تي هوندو آهي ۽ پوءِ اهو کير وهڻ پاڻھي گم ٿي ويندو آهي. ان کان پوءِ مٿي جي جانچ ڪجي ۽ ان کي هٿن سان ڇھي بہ ڏسجي ۽ ڏسڻ کپي تہ ان ۾ ڪا بي قاعدگي تہ نہ آهي، ان جي ماپ يا ڏيکاءُ ۾، ۽ ان جي تارونءَ ۾ تہ گهٽ وڌائي تہ نہ آهي ۽ انھن جي sutures (ٻنھي هڏن جي وچ ۾ ملڻ انھن جي ڪنارن سان). کوپڙيءَ جي سخت ڳوڙهي ان ڳالھہ جي نشاندهي ڪري ٿي تہ کوپڙيءَ جي هڏي جي گهرڙن جو، خوني ڳوڙهو آهي جيڪو ظاهر ٿيندو آهي ڄمڻ کان ڪجهہ ڏينھن بعد، هڪ وڏي غلافي ڳوڙهي نمايان ٿيندي آهي ڪنھن مٿي جي هڏي جي حصي ۾ جنھن ۾ yault هوندو آهي ڪڏهن ڪڏهن ٻار جي ڄم دوران زور پوڻ ڪري پڻ ڪا سوڄ يا ڳوڙهي مٿي تي ٿي ويندي آهي ان سوڄ تي جيڪڏهن دٻاءُ وجهبو تہ اها کڏ ٿي ويندي. ۽ غير مستقل هوندي آهي.
ٻار جي پڏر pelvis جو پڻ معائنو ڪجي ۽ ان ڳالھہ کي ڳولجي تہ ٻار ۾ ڪي نمايان يا ڳجها جوڙ نڪتل تہ نہ آهن.
ٻار کي سمھاريو ان جا گوڏا بند ڪريو، جائزو وٺندڙ سٿرون جهلي، وچئين آڱر سان سٿر واري هڏي يا femur جي Greater, trochanter ۽ آڱوٺو lesser trochanter وٽ جهلي، آڱرين جو زور پري ڪري ڇڏيندو سٿر هڏي، هڏي جو منھن جيڪڏهن جوڙ صحيح نہ هوندو تہ ۽ آڱوٺن وارو زور ناپائيدار زور کي پري ڪري ڇڏيندو. ٻئي باقاعدہ حرڪتون ٻڌل هونديون آهن، تہ پڪي ۽ جاندار ڇھي ڪري ٽڪ ٽڪ معلوم ڪجي.
هلڪو دل جي ڀيڪوڙجڻ وارو سرسراهڻو:
ڪيترن ئي نون ڄاول ٻارن ۾ ٻڌڻ ۾ ايندا آهن. انھن جي ڪا اهميت ڪو نہ هوندي آهي ۽ ٿورن هفتن ۾ اهي گم ٿي ويندا آهن پر جي گم نہ ٿين تہ ڪا ڄائي ڄم واري دل جي بيماري هوندي آهي.
هٿ:
ٻار جا هٿ ڏسجن تہ ان ۾ وڌيڪ آڱريون تہ نہ آهن. آڱرين جي وچ وارا حصا وڌيڪ تہ نہ آهن جيئن down syndrome ۾ ٿيندا آهن. ان کان پوءِ پيرن جي عيبن لاءِ پڻ ڏسو تہ ان جو پير اندر تي مڙيل تہ نہ آهي. (جيئن talipes equino varus) .

پيٽ جو پڻ جائزو وٺو:
اهو ڏسڻ کپي تہ پيٽ ۾ ڪي غير ضروري ماس تہ نظر ڪو نہ ٿا اچن. ڍڪڻي يا مثانو تہ وڌيل نہ آهي.

ناڙو:
عموما ڄمڻ کان ٿورو پوءِ سڪندو ويندو آهي. عموما ستين ڏينھن اهو فقط هڪ آلو ٽڪڙ نظر ايندو آهي. پر غير ضروري ڳاڙهاڻ ۽ ان جي سوڄ ڏيکاريندي آهي تہ infection آهي.

تنتي سرشتي:
Nervous system جي جائزي ۾ مشڪن جو ڪم ۽ ٻار جي اٿڻ بيھڻ وارو طريقو ۽ هٿن پيرن جون حرڪتون ڏسڻيون پونديون آهن. عموما هٿ پير ٿورا ڀيڪوڙيل هوندا آهن ان کان علاوہ ڏسو تہ ٻنھي ۾ ڪا گهٽ وڌائي تہ نہ آهي.
ان کانپوءِ ڪمزوري ڏسو ۽ اهو ڏسو تہ منھن ۽ ٻانھن واريون تنتون ڪٿان ٽٽل تہ نہ آهن، Flaccid تنتي سن ٻنھي ڄنگهن ۾ ٿيندو آهي. جڏهن ڪو ڪرنگهي ۾ پيدائشي نقص هوندو آهي.
Myelomeningocele
Diviation of primitive reflex

ابتدائي جهلڪون (پرڇائين غير ضروري)
ابتدائي جهلڪون نئين ڄاول ٻار ۾ هونديون آهن ۽ اهي ٽئين ۽ ڇھين مھيني گم ٿي وينديون آهن. ڪجهہ حرڪتون يا لرزشون ڏيڻ تي ٿورو گهڻو ردعمل هوندو آهي اهو ٻار جي جاڳڻ تي دارومدار رکي ٿو.
هڪ يا هڪ کان وڌيڪ خود ساختہ يا لاشعوري جهلڪون ٻار ۾ غير موجود هجڻ دماغ ۾ ڪو نقص ٻڌائيندو آهي. يا وري ان ڳالھہ جون نشاندهي ڪنديون آهن تہ ڪو هڪ هنڌ ٻار جو ڪو Limb وغيرہ تہ متاثر ٿيل نہ آهي يا وري تنتي مشڪي Neuromuscular رسي ۾ ڪو نقص آهي.
سڀ کان اهميت جو حامل mororeflex آهي اها جهلڪ عموما سڏبي آهي اسٽارٽل جهلڪ اهو تمام گهڻي احتياط ۽ پختو جهلڻ سان ڪبو آهي. ٻار جو جسم هڪ هٿ سان جهليو ۽ ان جو هٿ ۽ مٿو ٻئي هٿ سان جهليو. اهو هٿ ڪجهہ سينٽيميٽر هيٺ ڪجي جنھن ۾ مٿو هجي ۽ هن جي مٿي کي پوئتي ڪجي. واڌو ردعمل ۾ ٻار هٿن کي پري ڪندو ۽ کوليندو ۽ آخر ۾ پنھنجون ٻانھون بند ڪري ڇڏيندو ان رد عمل جو گهٽ ٿيڻ يا نہ ٿيڻ ٻار جو cerebral بي قاعدگي ٻڌائيندو. هڪ پاسي رد عمل، ان ڳالھہ کي ظاهر ڪندو تہ بي قاعدگي ڪنھن ٻانھن جي تنتي سرشتي brachial plexus جي زخم ڪري آهي ۽ اها ٻانھن ردعمل نہ ٿي ڏيکاري.

بنيادي جهلڪ Rooting:
هن ۾ جيڪڏهن ٻار کي منھن وٽ ڇهبو آهي يا لرزش ڏبي آهي تہ ٻار ڳوليندو آهي ارهن کي ڌائڻ لاءِ، palmar greasp reflex سوگهو هٿ جهلڻ (تري) واري جهلڪ جيڪڏهن ٻار جي تريءَ ۾ ڪا آڱر رکبي تہ ٻار ان کي پڪڙڻ شروع ڪندو.

ڏاڪائي جهلڪ Stepping Reflexes:
ٻار کي ڪنھن پختي جاءِ تي مٿي جهلي بيهبو آهي ۽ هن جا پير ڪنھن پختي جاءِ تي لڳندا هجن. هڪڙو پير هيٺ دٻائجي ۽ ٻي ڄنگهہ کي گوڏي ۽ پڏر وٽان بند ڪجي ۽ قدم واري صورت اختيار ڪجي، هڪ ردعمل جڏهن دهرائبو تہ بدلبو هڪ ڄنگهہ کان ٻي ڄنگهہ ۽ ٻار گهمڻ واري حرڪت ڪندو آهي.

واڌ وارو امتحان
Developmental Screening Examination:
واڌ هڪ عام عمل آهي جسم جي ڪمن جو پختو ٿيڻ جيڪا ٻار جي شروعاتي زندگي ۾ ٿيندي آهي. اها واڌ گهٽبي يا دير لڳائيندي آهي بيمارين يا ٻار جي ماحول ڪري. اها دير، واڌ واري جانچ جي پس منظر ۾ ڳولي سگهجي ٿي.
هڪ سادي جانچ پڙتال واڌ موجب ڪئي وئي آهي ۽ اها ڪنھن باقاعدہ وقفن سان عام صحتمند نون ڄاول ٻارن ۾ ڪئي ويندي آهي۽ اها انھن ٻارن ۾ بہ ڪئي ويندي آهي جنھن ۾ ڪي نشانيون نمايان هونديون آهن. اها واڌ عام رواجي طور هيٺين عنوان سان ڪئي ويندي آهي.
1. حرڪتون ۽ اٿڻ ويھڻ بيھڻ وغيرہ
2. ڏسڻ ۽ جوڙ توڙ يا سليقہ مندي
3. ٻڌڻ ۽ ڳالھائڻ
4. سماجي ردعمل
ٻار ۾ انھن چار حرڪتن يا هنر ڪاريگري ۾ ڪا گهٽتائي ٿي تہ پوءِ اهي عام صحتمند ٻار سان ڀيٽجي جيڪي ساڳي عمر جا هجن، جيڪڏهن انھن هنرن جو دير سان نمايان ٿيڻ آهي. تہ پوءِ اهڙن ٻارن کي ڪنھن ماهر ڏانھن موڪلجي ۽ وڌيڪ تفصيل معلوم ڪجن.

حرڪتون ۽ اٿڻ ويھڻ:
مٿو جهلڻ: چئن مھينن جو ٻار پنھنجو مٿو مٿي ڪنڌ يا ڌڙ واري ليڪ ۾ جهلي بيھندو آهي. جڏهن ٻار کي سمھيل مان ويھاربو آهي ۽ جڏهن ٻار کي هٿ سان ويھاربو آهي، تڏهن بہ هو پنھنجو مٿو مٿي جهلي بيھندو آهي. چئن مھينن کان اڳ ۾ ٻار جو مٿو ڪنڌ يا ڌڙ کان پوئتي وريل هوندو آهي.
ويھڻ: ستن مھينن جو ٻار سھاري کان بغير ويھي رهندو آهي. نون مھينن جي ٻار کي سھاري سان بيھاري سگهبو آهي ۽ 10 مھينن جي ٻار کي سھاري سا ٻہ ٽي قدم کڻائي سگهبا آهن ۽ هٿن ۽ پيرن سان بانبڙا پائيندو آهي.
13 مھينن جي عمر ۾ هو سھاري کان بغير گهمي سگهندو آهي.
ڏسڻ: اٺن مھينن جو ٻار سڌو سنئون سمھيل پوزيشن ۾ پنھنجون نظرون ان شيءِ تي کپائي ڇڏيندو آهي جيڪي هن کان تقريبا 20 ميٽر پري هونديون آهن ۽ ڪنڌ کي پڻ ٿوري حرڪت ڏيندو آهي. جيئن انھن کي ڏسي سگهي. ڇھن مھينن جو ٻار هڪ گهمندڙ بال کي ٽن ميٽرن تائين نظر ۾ رکي سگهندو آهي.

سليقہ مندي Manipulation:
ٻار جڏهن ڇھن مھينن جو ٿيندو آهي تہ هو ان شيءِ کي پڪڙي بيھندو آهي جنھن کي هٿ ۾ کڻي بيھندو آهي ۽ ان کي هڪ هٿ مان ٻئي هٿ ۾ بدلائي سگهندو آهي. 10 مھينن ۾ هو ننڍڙي مٺائي ٽافي کي شھادت آڱر ۽ آڱوٺي سان جهلي سگهندو آهي.
ٻڌڻ کي پھريون ڀيرو ڇھن مھينن ۾ تپاسڻ گهرجي ٻار کي ماءُ جي هنج ۾ ويھارجي ۽ هن جو منھن اڳتي ڪرڻ کپي، جانچيندڙ کي ماءُ ۽ ٻار جي پويان بيھڻ کپي جيئن ٻار ان کي ڏسي نہ سگهي ۽ اهو ڪجهہ آواز هڪ پاسي يا ٻئي پاسي پيدا ڪري. اهي آواز جنهجهڻ وڄائي، ڪپ ۾ چمچو وڄائي، گهنٽي وڄائي يا وري ڪاغذن جي سرسراهٽن سان پيدا ڪجن. ڇھن مھينن ۾ ٻار پنھنجو ڪنڌ ان پاسي ڦيرائيندو آهي جيڏانھن آواز ايندو هجي. اهو مفاصلو هن جي ڪن کان 45 سينٽي ميٽر پري هجي 9 مھينن ۾ اهو مفاصلو بلاشڪ 90 cm پري هجي.

ڳالھائڻ:
9 مھينن ۾ ٻار بڪواس babiling ڪندو آهي. ۽ اهو، اهو آواز ڪڍندو آهي جيڪو هڪ ئي لفظ سان پيدا ٿئي. 12 مھينن ۾ هو اهڙا لفظ استعمال ڪندو آ جنھن جي معنيٰ هوندي آهي.
ٻن سالن جي عمر ۾ ٽن يا چئن لفظ جو جملو ڳالھائيندو آهي. ڳالھائڻ جي حد، صحتمند ٻارڙن ۾ پڻ نرالي آهي.

سماجي ردعمل Social Behaviors:
سماجي ردعمل يا هنر جي ابتدا ٻار جي مسڪرائڻ سان ٿيندي آهي. جڏهن ٻار کي ڇھين هفتي ۾ ڪا سٺي لرزش ڏبي آهي. نائين مھيني ۾ هي بسڪوٽ جهليندو آهي ۽ ان کي چٻاڙيندو آهي. 18 مھيني ۾ هي ڪوپ مان پاڻ پي سگهندو آهي. وات ۾ شين کي گهڻي وقت تائين نہ رکندو آهي ۽ هي ننڍڙو منارو ٺاهيندو آهي. ٽن خانن وارو، ٽئين سال ۾ هي چمچي سان پاڻ کائيندو آهي. يا ڪانٽي سان ۽ ڪپڙا بہ پاڻ پائڻ جي ڪوشش ڪندو آهي.
مٿيون ذڪر ڪيل ڳالھيون عام صحتمند ٻارن جي سراسري عمر ۾ ڏٺيون ويون آهن. ڪنھن هڪ ڳالھہ ۾ دير کان، سڀني ڳالھين ۾ دير وڏي اهميت جي حامل آهي ۽ گهڻي دير ٿوري دير کان وڌيڪ اهميت جي حامل آهي. ڪمزور ٻارن جي ڄائڻ جي صورت ۾ پڻ انھن جو جائزو وٺڻ ضروري آهي.
فھرست
1. ٽي هفتا: مسڪرائڻ يا مشڪڻ
2. ٽي مھينا مٿو جهليندو آهي
3. 4 مھينا مٿو آواز ڏي ڦيرائيندو آهي
4. 5 مھينا شين تائين پڄندو آهي ۽ شيون هٿ ۾ پڪڙيندو آهي.
5. 7 مھينا سھاري کانسواءِ ويھندو آهي.
6. 7 مھينا هڪ هٿ کان ٻئي هٿ ۾ شيءِ کي بدلائيندو آهي.
7. 9 مھينا سھاري سان بيھي سگهندو آهي.
8. 11 مھينا بانبڙا پائيندو آهي
9. 12 مھينا ٻہ ٽي لفظ معنيٰ سان ڳالھائيندو آهي
10. 13 مھينا سھاري کانسواءِ گهمندو آهي.
11. 15 مھينا ڪوپ جهليندو آهي ۽ پي سگهندو آهي.
12. 18 مھينا ٽن ڪيوبن وارو منارو ٺاهي سگهندو آهي
13. 2 سال ٻہ ٽي جملا چئي سگهندو آهي
14. 3 سال ڪپڙا پاڻ پائيندو آهي.

مخصوص جانچ Special Examination:
ان لاءِ هيٺيون ڳالھيون، ذهن ۾ رکڻ کپن.
ماپ، اوچائي ۽ وزن جي تمام اهم جانچ آهي ٻارن جي اوچائي اهڙن ٻارن ۾ ماپي وڃي جيڪي ٻن سالن کان مٿي هجن، ان عمر کان گهٽ عمر وارن ٻارن ۾ فقط (spina) يا ڪرنگهي جي هڏي جي اوچائي ماپي وڃي، ان جي ماپڻ لاءِ tap سان ماپڻ جو طريقو اپنائي يا وري ماپ جا تختا هجن اهي، سڀ ڳالھيون هيٺين حالتن جي پيش نظر جانچيون وڃن، ٻار جي وزن ڪرڻ وقت ان جي جسم تي ڪپڙا نہ هجن. انھن ڳالھين جو جائزو وٺجي جيڪي ٻار جي زندگي جي صحتمند واڌن کي روڪيندي هجي. اوچائي ۽ وزن ساڳي عمر جي ٻين صحتمند ٻارن سان ڀيٽجي ۽ ان جي بناوت پڻ ڀيٽجي ان لاءِ چارٽ ڏسو.

غشي يا بيھوشي عام طبي مسئلو آهي. مرض جي سڃاڻپ لئہ ٻئي ڳالھيون مريض جي معلومات ۽ ان جي تپاس ڪارائتيون آهن.

هوش Consciousness:
هوش مغزي قوت جي باقاعدگي آهي. جنھن ۾ مريض پاڻ کان ۽ پنھنجي ڀروارين شين کان باخبر رهندو آهي هي ان ڳالھہ جو اهل هوندو آهي تہ جيڪي تبديليون هن جي اندر ٿين ان جو ردعمل ڏيکاريندو آهي. مثلا هن کي بک لڳندي آهي تہ ماني گهرندو آهي. يا ٻاهرين شين تي پڻ ردعمل ڏيکاريندو آهي، سردي يا گرمي لڳندي اٿس تہ ان جو بچاءُ ڳوليندو آهي.
ننڊ بہ هوش جي بدليل حالت آهي ۽ باقاعدہ هوش جي بدليل حالت پڌري هوندي آهي. ننڊ واري ماڻھوءَ کي اٿاري سگهجي ٿو، هن کي ڪنھن شيءِ سان حرڪت ڏئي جاڳائي سگهجي ٿو يا هو پاڻ اٿي سگهي ٿو.
هوش جي بدليل حالت جيڪا بيمارين سبب ٿيندي آهي ان ۾ منجهيل حالت رهندي آهي. مريض خبردار تہ ٿيندو آهي پر اهو گوڙ ڪندو آهي تڪرار ڪندو آهي، ڊنل هوندو آهي ۽ اهو ماڻھو ڊڄندو آهي، وقت، ماڻھن ۽ ٻين شين کان، اهڙا ماڻھو پنھنجي اردگرد جي غلط بياني ڪندا آهن، اهي ماڻھو سودائي وهمي هوندا آهن ۽ گمراهيءَ واريون ڳالھيون ڪندا آهن يا اهڙين شين جو تذڪرو ڪندا آهن يا انھن کان ڊڄندا آهن جن جو وجود ئي نہ هجي.
مونجهاري واري حالت کي تمام هوشياريءَ سان ڳالھائڻ جي قوت متاثر ٿيڻ واري مرض کان جدا ڪبو آهي. Asphasia پر Asphasia جي واضح سڃاڻپ اها هوندي آهي تہ ٻولي پڻ متاثر ٿيل هوندي آهي.
يا مرگهيءَ کي پڻ ذهن ۾ رکبو آهي. مرگهيءَ ۾ پڻ رويي ۽ برتاءُ ۾ پڻ وڏو تفاوت اچي ويندو آهي. جيڪڏهن مرگهيءَ وارو فوڪس کاٻي پاسي وارو آهي تہ اهڙي حالت ۾ بہ رويي سان گڏ لفظن ۽ ٻوليءَ جو اچارڻ يا ڳالھائڻ ۾ دقت ايندي آهي.
ان کان علاوہ منھن جي مشڪن يا منھن جي چوڌاري مشڪن جي بگاڙ جي صورت ۾ پڻ مريض مونجهاري جو شڪار هوندو آهي ۽ مشڪن کي حرڪتون ڏيڻ کان گهٻرائيندو آهي جيڪو ماڻھو بيھوش ماڻھوءَ کي تپاسي اهو ڪجهہ سيڪنڊ بيھي ۽ مريض کي ڏسي ان کي ڪنھن بہ قسم جو پريشان يا ڊسٽرب نہ ڪري.
مريض ۾ بي قاعده غشي جي حالت ۾ ڏٺو ويو آهي تہ اِهي مريض گهڻو ڪري spaceoccupying lesion وارا هوندا آهن يا ان ۾ تحول (غذا جو جزو بدن ٿيڻ) metabolism جي ڪنھن ڏڦير جي شڪايت هوندي آهي، انھن ۾ موڳائي يا بيھوشي ٿيندي آهي.
انھن حالتن ۾ مريض عام ننڊ ۾ هليو تہ ويندو آهي پر ان کي آسانيءَ سان جاڳائي نہ ٿو سگهجي جيڪڏهن هڪ دفعو جاڳي ويو تہ ان کي سمھارڻ مسئلو ٿي ويندو. اهو هميشہ ڳالھائيندو رهندو يا ضد ڪندو رهندو تہ هن سان ڳالھايو يا هن کي تپاسيندا رهو.
موڳائي (stuper) واري غشي جي حالت ۾ فقط طاقتور stimuls سان مريض کي اٿاري سگهجي ٿو. اهو جاڳائڻ اڻپورو ۽ ٿوري مدي لاءِ هوندو آهي.
پر بيھوشي (coma) جي حالت ۾ مريض کي جاڳائي نہ سگهبو آهي ۽ ٻاهريون سڀئي تحرڪ ڏيندڙ ترڪيبون ناڪاره ٿي وينديون آهن. ٻاهريون ڪنھن وسيلي سان اٿارڻ يا جاڳائڻ ۾ مريض جيترو رد عمل ڏيکاريندو ان مان هلڪي يا گهري بيھوشي جي خبر پوندي آهي. اها نھايت ئي ڏکي ڳالھہ آهي تہ ان جي تشريح ڪجي تہ ڪھڙي بيھوشي مريض جي وڌندي پئي وڃي.
بيھوش مريض کي تپاسڻ فقط ان جي بيماريءَ جي تشخيص ۽ ان جي علاج لاءِ پروگرام ٺاهڻ لئہ ڪبو آهي. بيھوشي مريض ۾ فقط جوڙ جيڪي structural يا ان جي اندر ڪيميائي عملن (metabolic) بيمارين جي ڪري ٿيندي آهي. پر تمام ٿورا مريض نفسياتي مسئلن تي پڻ بيھوش ٿي ويندا آهن.

بيھوشي
1 دوائن جو وڌيڪ واپرائڻ گردن ٽوڙ بخار
2 گهڻو شراب پيئڻ مرگهي
3 رت ۾ کنڊ جو مقدار گهٽجي وڃڻ مٿي جو ڌڪ
4 مٺن پيشابن جي بيماري پٽيوٽري جو سڪتي ۾ اچي وڃڻ
5 بڪين جو ڪم کان جواب ڏيڻ دماغ جي جهلي جي سوچ
6 جسم جي گرميءَ جو درجو گهٽجي وڃڻ دماغ جي وچين حصي ۾ رت جو وهي وڃڻ
7 ٿائيراڊ گلينڊ جي رطوبتن جو گهٽ پيدا ٿيڻ دماغي بيماريون
8 دل ۽ ڦڦڙن جو ڪم کان جواب ڏيڻ سيريبرل ۾ رت جو وهي وڃڻ، سيريبرل ۾ سوڄ ٿيڻ ۽ ان جي ڪجهہ حصي جو موت واقع ٿيڻ سيريبرل اندر ڳوڙها پيدا ٿيڻ ۽ ان جي اندر رت واريون ڳوڙهيون پيدا ٿيڻ.

دماغ جو پويون حصو (pons):
مريض متعلق بيان وڏو اهم آهي، مريض جي خاندان جو ڪو ماڻھو يا ان سان گڏ آيل ڪو ماڻھو جيڪو ان صورتحال کي واضح ڪري سگهي تہ مريض ڪيئن بيھوش ٿيو ان کان پڇڻ گهرجي.
بيھوشي عموما دماغ جي اندرين حصن (cerebular) ۽ cerebeller ۾ رت جي وهڻ ڪري ٿيندي آهي. هڪ هسٽري جيڪا ڌڪ ۽ صدمي يا ڪجهہ ڏينھن کانپوءِ ڪمي پيشي سان ٿي هجي ان متعلق ٿورو ذهن ۾ تہ sub dural herniation ان تصور کي هلڪو نہ ڀائنجي نہ ئي وري ذهن مان ڪڍي سگهجي.
يا وري مٿي جي سور جي مريض شڪايت ڪئي هجي ۽ يڪدم بيھوش ٿي وڃي جو اهڙي صورتحال هيٺ intra cranial space oceupying بيمارين کي نظرانداز نہ ٿو ڪري سگهجي ان جو ڪو بہ سبب ٿي سگهي ٿو. بيھوشيءَ ۾ اوچتو گرفتار ٿيڻ سيريبرل بيمارين جي نشاندهي ڪن ٿا. جيڪي ڳوڙهي، دماغ جي جهلي جي سوڄ، دماغ اندر ڌڪ يا ڦرڙي. دوائون واپرائيندڙ مريضن متعلق ان جا مائٽ، پاڙي وارا ان جا شخصي ڊاڪٽر ڪجهہ ڄاڻندا آهن يا ايمبولينس ڊرائيور ڄاڻندو آهي، جنھن هن کان شراب ۽ ٻيون دوايون هٿ ڪيون هجن.
مريض جي متعلق پڇائجي تہ ڀوءَ کان تہ نہ بيھوش ٿي ويو آهي، ان کان علاوہ مريض جي ڪپڙن، ان جي کيسي ۾ پيل دوائن جي پرچين، سببن يا ٻين ڳالھين ڏي پڻ توجھہ ڏيڻ کپي، ۽ مريض کي ڳولجي. مٺن پيشابن وارا يا مرگهيءَ جا مريض پنهجو پاڻ ۾ ڪجهہ نشانيون رکندا آهن. جيئن بيھوش ٿيڻ جي صورت ۾ ڊاڪٽر کي خبر پئجي سگهي. انھن جي هٿن ۾ ڪجهہ ٻڌل هوندو آهي، انھن جي ڳچيءَ جي هار ۾ ڪجهہ هوندو آهي. يا ان جي ڪپڙن مان ڪا نشاني ملندي آهي جيڪڏهن اوهان کي شڪ پوي تہ مريض رت ۾ کنڊ جي گهٽتائيءَ hypoglycemia سبب بيھوش ٿيو آهي تہ ان صورت ۾ ان جي رت جو هڪ نمونو sample ڪڍي ان کي رت ۾ کنڊ جي مقدار لئہ تپاسيو، جيڪڏهن کنڊ گهٽ هجي تہ اهڙي صورتحال ۾ %50، ويھہ ملي لٽر 20ml،glucose 50% مريض جي رڳ ۾ سئيءَ سان هڻو، ڪنھن ٻي ٽيسٽ کان اڳ ۾، رت اندر کنڊ جي گهٽتائيءَ ڪري موڳائي، نيم بيھوشي يا بيھوشي ٿي سگهي ٿي. اهڙين حالتن مان مريض کي بيدار ڪري سگهجي ٿو. پر مريض ڪافي چڙچڙو ۽ تشدد پسند لڳندو، انتھاپسند لڳندو ۽ ٿورو ٿورو جاڳيل هوندو. مريض جو رنگ زرد ٿي ويندو پگهر لھندس، نبض بہ ائين هلندس جيئن ڪنھن شيءِ سان ٻڌل اٿس. ان ڳالھہ کي چٽي طريقي سان سمجهڻ کپي تہ مريض يڪدم بيھوش ٿي ويو آهي يا آهستہ آهستہ ڍرڪندو ويو ۽ بيھوش ٿي ويو. جيڪڏهن يڪدم بيھوش ٿي ويو هجي تہ پوءِ ان ڳالھہ کي ذهن ۾ رکجي vascular diseases رت جي نالين جي بيمارين ڪري بيھوش ٿي ويو هوندو.
مريض جي تپاس کان اڳ ۾ ڊاڪٽر اهو ضروري ڏسي تہ مريض ساھہ سولائيءَ سان کڻي ٿو، يا هن جي ساھہ ۾ ڪا گڙٻڙ تہ نہ ٿي لڳي. ان کان پوءِ هن جي نبض ۽ رت جي دٻاءَ کي ڏسڻ گهرجي تہ اهي ٺيڪ آهن، اهو پڻ تپاسڻ گهرجي تہ مريض مان رت تہ نہ ٿو وهي. جيڪڏهن ساھہ کڻڻ ۾ دقت محسوس ڪري ٿو تہ ان کي آڪسيجن ڏني وڃي، جيڪڏهن مريض ۾ مرگهيءَ جون نشانيون واضح آهن تہ اهڙي حالت ۾ مريض جي تپاسڻ کان اڳ ان جو مرگهيءَ وارو علاج ڪجي.

General Examination
ان کان علاوہ ڪيتريون ئي ظاهري ڳالھيون طبي دنيا ۾ وڏي اهميت رکن ٿيون، اهو ڏسجي تہ مريض صاف سٿرو نظر اچي ٿو، کاڌل پيتل نظر اچي ٿو. ان کان علاوہ اهو ڏسجي تہ هن پاڻ متعلق احتياط ڪيو آهي يا نہ. پاڻ کي صاف سٿرو رکيو آ يا نہ. يا هن جي وارن جي ترتيب پڻ بگڙيل آهي، وار کنڊڙيل اٿس يا پاڻ گدلو آهي. ڪمزور آهي يا گهڻي تڪليف ۾ آهي.
ان کان علاوہ هڪ تڪڙي جانچ شروع ڪيو تہ هن جا هڏا تہ ڪٿان ڀڳل نہ آهن، خاص طور تي اهو ڏسو تہ هن جي مٿي تي ڪو ڌڪ تہ نہ آهي. رهڙون مٿي تي ڳولڻ ٿوريون مشڪل هونديون آهن پر مٿي تي سوڄ يا رت جي ڳوڙهي ڇھي ڪري (palpable هونديون) محسوس ڪري سگهبيون آهن. ان کان علاوہ pinna جي پويان رهڙون عموما ميدان جنگ جي نشاني سڏبيون آهن ۽ اهي عموما مٿي جي Temporal يا basal هڏي جو ڀڄي پوڻ يا ڪريڪ ٿيڻ واضح ڪنديون آهن. ساڳي طرح ڪن جي اندران رت جو وهي اچڻ کوپڙي اندر ڌڪ جي نشاندهي آهي ۽ عموما Basal هڏي جو ڀڄڻ واضح ڪنديون آهن.
زرد ٿيڻ، دل جي سرشتي جو متاثر ٿيڻ ۽ ٻيون بيھوشيءَ واريون علامتون پڻ ڳولجن، ان کان علاوہ ان ڳالھہ جي تصديق ڪجي تہ رت جسم جي ٻاهرين حصن مان وهي ويو آ يا اندر وهي ويو آ. يا ڪٿي وهي وڃي جمع ٿيو آ.
دوائون واپرائيندڙ ۾ بيھوشي وقت اها ڳالھہ ممڪن ٿئي ٿي تہ هنن رڳن اندر بيجا دوائن واريون سيون هڻايون آهن. اهي پوري طرح صاف نہ هيون انھن جي ٻانھن يا ٺوٺ جي اندر رڳن ۾ ڪو دڳو ڄمايو هجي (clot) يا ڪو اهڙو مواد ٺاهيو هجي (thrombus) جنھن رت جي شريان کي بند ڪيو هجي.
ان کان علاوہ شراب، رت اندر پيشابي مادا (Uremia) جو وڌي وڃڻ، مٺن پيشابن واري تيزابيت dilabetic ketoacidosis جيري واري بيھوشي، helpatic coma ان جي ڌپ، بدبو يا خوشبو ڪڏهن ڪڏهن محسوس ڪري وٺبي آهي. کونگهرا هڻڻ ۽ تکو ساھہ کڻڻ (تيزابي ساھہ کڻڻ acidic breathing) عموما مٺن پيشابن واري بيھوشي جي ڪري ٿيندي آهي.

سائيءَ جو هجڻ Liverpalm:
هن ۾ هٿ جي تري ڳاڙهي ٿي ويندي آ عموما تري جي هيٺين حصي ۾ spidernavei purlple رت جون ننڍڙيون ناليون هڪ ڳڇي جي شڪل ۾ چمڙيءَ جي ويجهو هونديون، يا اهي مڪڙيءَ جي ڄاري وانگر ڳاڙهيون رت جو ناليون هونديون آهن. ان ۾ بلاشڪ جيرو وڌيل نہ هجي تہ اهو ذهن ۾ رکي سگهجي ٿو تہ مريض جي بيھوشي جيري واري آهي.
گردن ٽوڙ بخار Meningitis واري بيھوشيءَ ۾ مريض غشيءَ جي حالت ۾ هوندو آهي موڳائي ۽ سستي سان گردن ٽوڙ بخار بہ هوندو اٿس. ان کان علاوہ گردن ٽوڙ بخار واريون نشانيون پڻ مريض ۾ هونديون آهن.
نبض غير ضروري طور گهٽ هلندي آهي پر ساھہ کڻڻ ۾ تکائي هوندي آهي. ان کان علاوہ ڳچيءَ جو سخت ٿيڻ ۽ مٿي جي سور جي شڪايت بہ هوندي آهي. پر ڪڏهن ڪڏهن الٽي جي شڪايت بہ هوندي آهي ان کان علاوہ چمڙي تي داڻا نڪتل، ان کان علاوہ ڪن جو سور پڻ واضح هوندو آهي.
ان کان علاوہ اک جو معائنو ڪرڻو هوندو آهي تہ ڪٿي pupil oedema آهي يا اک جي اندرئين پردي retina ۾ رت تہ نہ وهي ويو آهي. يا ڪو گند وغيرہ ٺھيو آهي ۽ ان کان علاوہ ڪا ڌارئي شيءِ تہ اک اندر نہ هلي وئي آهي. اهو چمڪندو آهي. Highly refrealile يا ڪو اهڙو مادو تہ نہ آهي جنھن اک جي ناليءَ کي بند ڪري ڇڏيو آهي.

هوش Consciousness:
بيھوش ماڻھوءَ جي جائزي وٺڻ وقت اڳ ۾ هوش جي حالت جي خبر پوڻ ضروري آهي. جيئن مٿي ٻڌايل آهي ۽ اهو ڏسجي تہ مشاهدي وقت ان جي هوش جي حالت وڌي ٿي. ان جو بگڙجڻ گهٽجي ٿو يا وڌي ٿو.
هوشمندي ۾ فرق اچڻ ان ڳالھہ جي علامت هوندو آهي ڪم جي ڪھڙي تبديلي ڪجي (Treatment) ان لاءِ ضروري آهي تہ صحيح طور تي stimuli جي خلاف رد عمل معلوم ڪجي.
متعلق ڳالھہ ٻولھہ: مريض جو نالو وٺڻ ۽ هڪدم وڏي آواز ۾ ڳالھائڻ، روشنيءَ جو هڻڻ، ڇھڻ وارا يا عذاب يا سور وارا stimuli ڏجن.
عام رواجي طور تي حرڪتون ڄنگهہ ٻانھن limbs جو ڏسڻ گهرجن، يا وري tendon Achilles کي ٿورو زور ڏجي، يا وري ڇاتيءَ جي هڏي sterum تي سخت شيءِ سان دٻاءُ وجهجي يا supra orbital pressure جانچيندڙ جي آڱوٺي جي زور سان ڏجي ۽ اک جي پتلي ۽ اک جي حرڪت تي خاص ڌيان ڏجي.
ان ۾ ڏسجي ساھہ کڻڻ جي طريقي ۾ ڪيترو حڪميه رد عمل motor response ٿئي ۽ يا وري ڪي خود ساختہ reflexes پيدا ٿين ٿا.

اک جو تارو يا پتلي Pupil:
اک جي پتلي جي ماپ ڏسڻ گهرجي ۽ انھن جو روشني سان پڻ ردعمل ڏسجي. ٻنھي تارن ۾ گهٽ وڌائي ۽ هڪجھڙائي ڏسجي، جي نہ آهي تہ پوءِ ڏسو تہ ڪھڙو abnormal آهي ۽ ڪھڙو نارمل، پتلين جو وڏو هجڻ ٽئين تنت جي اڌ رنگ کي ظاهر ڪندو آهي. Occulomoter Nerve paralysis يا وري ظاهر ڪندو آهي تہ ٽئين تنت جي جاءِ بدلي آهي يا ان جي دٻاءَ ڪري نقصان ٿيو آهي.
ڪڏهن ڪڏهن ننڍو تارو Horner’s Syndrome ڪري هوندو آهي.
تاري جو وڏو هجڻ: mesen cephlan ۾ ڪو نقص پڻ ٿي سگهي ٿو جيڪڏهن وڏو تارو (ماڻڪي) (dilated pupil) روشنيءَ سان ڪو ردعمل نہ ٿو ڏيکاري تہ ان پاسي واري ٽئين تنت جو ٿورو فالج يا اڌ رنگ ٿي سگهي ٿو ۽ جيڪڏهن تارو ننڍڙو آهي ۽ روشنيءَ کي ڪو بہ ردعمل نہ ٿو ڏيکاري تہ اهڙي صورتحال ۾ اهو سوچڻ کپي تہ sympathetic ۽ parasympathelic نقص آهي. ۽ ميڄالي واري ڏانڊي کي سخت نقصان رسيو آهي. ڳچيءَ جي ڍري ٿيڻ جي ڪري اک جي تاري جو ويڪرو ٿيڻ، يا ڳچيءَ جي چمڙي کي جهپڻ ڪو قابل اعتماد طريقو ناهي.
جيڪڏهن دوا واپرائيندڙ بيھوشي هوندي تہ ان ۾ اک جي تاري جو روشني سان ردعمل عام رواجي هوندو آهي. يا وري ميٽابولڪ بيھوشي ۾ ائين ٿيندو آهي مثلا: مٺن پيشابن واري بيھوشي. جيڪڏهن گلوٿامئڊ دوا جو زهر اثر هوندو آهي تارو ويڪرو ٿي ويندو. ان کان علاوہ تمام گهڻي ميٽابولڪ بيھوشي پڻ مٿين قانون کان آجي آهي ۽ ڪڏهن ڪڏهن اک جو تارو روشنيءَ سان ڪو بہ ردعمل نہ ڏيکاريندو آهي.
Pons ۾ رت جو وهڻ ۽ thalamic ۾ رت جو وهڻ ڪري اک جي پتلي تمام سنھي پن جي منھن جيتري ٿي ويندي آهي pin point pupil ۽ روشنيءَ سان ڪو بہ ردعمل نہ ڏيکاريندي آهي.

اک جون حرڪتون:
ocular moveunts بيھوش ماڻھوءَ جون اکيون ٿوري آرام ڪرڻ واري ماڻھوءَ کان مختلف ڏسبيون آهن جيڪڏهن ڄائي ڄم جون اکيون ٽيڙيون آهن congenital squint اک جي ڇيڙڻ جو فرق پڻ واضح هوندو آهي آرام وقت ۽ حرڪتي اک جي حرڪت ڪرڻ وقت، جيڪڏهن مريض تمام گهڻو غشي جي حالت ۾ آهي يا موڳائيءَ جي حالت ۾ آهي تہ پوءِ voluntary حرڪتون ڏسڻ گهرجن.

پيٽ کي معائنو ڪرڻ لئہ ڪجهہ حصن ۾ تقسيم ڪيو ويو آهي ٻہ ڊگهيون لڪيرون Femoral شريان کان 9 پاسيريءَ تائين ڇڪيو ۽ ويڪريون پڻ هيٺئين طريقي سان. . .

پيٽ جو نقشو

1. کاٻو هائپو ڪونڊرم 2. اپيگسٽرم
3. ساڄو هائپو ڪونڊرم 4. کاٻولمبر
5. دن 6. ساڄو لمبر
7. کاٻو اليڪ 8. هائپو گيسٽرم
9. ساڄو اليڪ
مريض پٺيءَ ڀر سنئون نئون ڪري سمھارجي، هن جون ٻانھون هن جي پاسن سان هجن. مريض لاءِ بھتر رهندو تہ هن کي ڪنھن ڪوچ يا گدي تي سمھارجي (اڄڪلھہ معائنہ ٽيبليون دستياب آهن)، ان جي مٿي ۽ ڪنڌ کان جيڪڏهن ڪجهہ ناهي تہ ٺيڪ آهي. جي مريض تڪليف محسوس ڪري تہ ٻہ ننڍڙا وهاڻا رکجن، جنھن گدي يا ڪوچ تي مريض کي سمھارجي اهو لڏي يا جهلي نہ تہ palpation يا ڇھڻي جانچ ڏکي ٿيندي. ڪمرو ڪجهہ گرم هجي ۽ اتي روشنيءَ جو پڻ مناسب انتظام ٿيل هجي. ڊاڪٽر کي مريض جي ساڄي پاسي کان بيھڻ کپي ۽ ان جا هٿ پڻ گرم هجن. جيڪڏهن مريض کي ڏڪڻي هجي تہ ان کي ڍرو يا relax نہ ٿو ڪري سگهجي ۽ ڪيتريون اهم نشانيون ڀلجي وڃن ٿيون. پيٽ تي جيڪي بہ ڪپڙا پيل هجن. انھن کي مٿي ڇاتيءَ تائين ڇڪي وڃجي (xiphisternum) تائين ۽ بدن تي پڻ ٻين ڪپڙن کي ايترو پري ڪجي جو مريض جون سٿرون اگهاڙيون نظر اچن. مريض جي جنسي عضون تان پڻ ڪپڙو وغيرہ پري ڪري ڏسڻ کپي نہ تہ آنڊي جي بند ٿيڻ جنھن جو هڪ سبب ڇن (Hernia) پڻ آهي. اصل سبب نظر کان گم ٿيو وڃي. ڪيترا مريض پاڻ کي شرميلو ظاهر ڪندا آهن. انھن کي قائل ڪجي جيئن انھن جي جنسي عضون جو معائنو ڪري سگهجي جيئن ئي اوهان معائنو پورو ڪيو، ڪپڙي کي يڪدم ڇڪي مريض جي مٿان رکو جيئن ان جا جنسي عضوا ڍڪجي وڃن. ائين ڪرڻ سان مريض جي پريشاني ختم ٿي ويندي.

نظري جانچ Inspection:
سرسري يا نظري جانچ نھايت اهم آهي، ليڪن اها عموما غفلت ۽ لاپرواهيءَ ڪري نہ ڪئي ويندي آهي. ان لاءِ ضروري آهي تہ گهٽ ۾ گهٽ ٽيھہ سيڪنڊ مختلف جڳهن تي بيھي مريض جي پيٽ جو سرسري جائزو وٺڻ گهرجي ۽ هيٺيون ڳالھيون ڏسجن.

ٻاهريون خاڪو:
عام طور تي پيٽ ڀريل ۽ ڦھليل نظر ايندو آهي ان جو سبب آهي تہ ان ۾ چرٻي پاڻيٺ، هوا، ٻچو، يا قبض جي صورت ۾ پائخانو جمع ٿيل هوندو آهي. جيڪڏهن پيٽ جا ڪئي عضوا پنھنجي عام حالتن کان وڌي وڃن تڏهن بہ پيٽ ڀريل نظر ايندو آهي.
اهو ڏسو تہ پيٽ ڪنھن مخصوص جڳھہ تي تہ نہ وڌيل آهي. جيڪڏهن دن جي چوڌاري هڪ جھڙي سوڄ هجي تہ اها ننڍي آنڊي جي بند ٿيڻ جي سوڄ آهي. پر ان سوڄ ۾ جي هڪجھڙائي نہ آهي ۽ سوڄ گهڻي آهي تہ پوءِ اهو گمان ڪري سگهجي ٿو تہ اها تري، جيري يا ٻچيداني وڌڻ ڪري ٿي آهي. اوهان سوڄ يا پيٽ جي وڌيل حصي متعلق هڪ ذهني خاڪو تيار ڪيو تہ اهو Anatomy يا تشريح البدن مطابق ڪھڙي حصي ۾ سوڄ آهي ۽ اتي ڪھڙا عضوا موجود هوندا آهن. ان تي ساھہ کڻڻ ڪري ڪا چرپر يا عمل تہ نہ ٿو ٿئي اها سوڄ حرڪت ڪري ٿي يا نہ، تمام اندر تي پيٽ يا دٻيل پيٽ غذائي قلت جي آخري حدن ۽ ٻين ڪينسر جي حالتن ۾ ٿيندو آهي. عموما معدي جي ڪئنسر ڪري.

دُن Umblicus:
دن عموما پٺتي ۽ اندر تي وريل هوندو آهي. غير ارادي طور معائني واري جون نظرون ان تي پونديون، ڇو جو پيٽ جي وچ ۾ هوندو آهي. جيڪڏهن دن مٿي هجي تہ پوءِ دن ڇن Umblical Hernia ٿي سگهي ٿي ۽ ڇن واري ڳوڙهي ۾ omentum آنڊو Bowel يا پاڻيٺ هوندي آهي. يا ڪڏهن ٿلھي پوڙهي عورت ۾ هجي تہ ان ڳوڙهي متعلق پڻ اهو سوچي سگهجي ٿو تہ اهو Epithelium چمڙيءَ جي گهرڙن جي جمع ٿيڻ ڪري آهي يا وري Umblical Harnia ٿي سگهي ٿي.

Movements of abdorninal wall
عموماً پيٽ ساھہ کڻڻ سان حرڪت ڪندو آهي. ساھہ کڻڻ وقت پيٽ مٿي ڦوڪجي ايندو آهي ۽ ٻاهر ڪڍڻ وقت وري اندر هليو ويندو آهي. اها حرڪت آزاد ۽ ٻنھي حصن ۾ هڪ جيتري هوندي آهي پيٽ جي جهليءَ جي سوڄ (Peritonitis) جي صورت ۾ اها حرڪت يا تہ ختم ٿي ويندي آهي يا گهٽ ٿي ويندي آهي. اهو ان ڪري ٿيندو آهي تہ هڪ تہ پيٽ اندر عذاب گهٽ ٿئي ۽ بيماريءَ جي پيٽ جي ٻين حصن کي متاثر ڪرڻ جي قوت پڻ گهٽ ٿئي.

نظري ڌنوڻيون Visible Pulsations:
پيٽ واري شھہ رڳ Epigastrium حد ۾، سنھن، ذهني طور پريشان ماڻھن ۾ نظر ايندي آهي. ان کي پيٽ جي شھہ رڳ جي ڦھلجڻ A bdorninal Aorta Anerysm کان جدا ڪبو آهي. پيٽ جي شھہ رڳ جي ڦھلجڻ جي صورت ۾ ڌنوڻي وڏي هوندي ۽ اوهان ڇھڻي جانچ وسيلي ويڪري شھہ رڳ (Abdominal Aorta) محسوس ڪري سگهو ٿا.

ظاهري حرڪتون Visible Peristalsis:
اوهان معدي ۽ ننڍي آنڊي جي ٽن حالتن ۾ ڏسي سگهو ٿا.

پائلورس بندش obstruction of pyloris
معدي جي هيٺين حصي واري ڇيد ڪنڊ کي پائلورس چئبو آهي جڏهن اهو بند ٿي ويندو آهي تہ تڏهن ڌاڳائون عمل fibrosis ٿيندو آهي يا وري ڊيوينم.
زخم duodenal ulcer ۽ تمام گهٽ موقعن تي سرطان يا ڪينسر ٿيندي آهي معدي جي پائلورس واري حصي ۾ اها حرڪت ائين لڳندي آهي. جيئن ڪا هلڪي لھر پيٽ جي مٿئين حصي جي ساڄي ۽ کاٻي هاپو ڪونڊرم ۾ ويندي محسوس ٿيندي.
جيڪڏهن معدو تمام گهڻو ڦھليل آهي تہ اها Suprapubic حد ۽ ساڄي Epigastrium ۾ ويندي.
جيڪڏهن پائلورس Pylorus جي بندش آهي تہ اوهان کي ٿوري ڦھليل سوڄ پيٽ جي کاٻي طرف مٿئين حصي ۾ نظر ايندي، جيڪڏهن معدي جي ڦھلجڻ جو انداز تمام پراڻو آهي تہ پوءِ اها سوڄ، کاٻو وچون ۽ هيٺيون Quadrats والاريندو. معدو 2 لٽر پاڻيٺ کڻندو آهي ۽ جڏهن لوڏبو تہ پيٽ ۾ ٿاڦوڙا ۽ ڇنڊا هڻڻ وارو آواز ٻڌڻ ۾ ايندو آهي. Succussion splash اهو ٿاڦوڙي آواز اوهان صحتمند ماڻھوءَ ۾ بہ ٻڌي سگهو ٿا. ماني کائڻ کانپوءِ ٽن ڪلاڪن تائين.
جيڪڏهن پائلورس جو سوڙهو ٿيڻ ڄائي ڄم کان آهي تہ پوءِ نظري حرڪتون نظر اينديون، ان سان گڏوگڏ Antrum جا گول مشڪ پڻ وڏا لڳندا ۽ ائين محسوس ٿيندو ڄڻ ڪو ڳوڙهو آهي. ساڄي ليڪ اپيگسٽرم حد ۾. اهي ڳالھيون ٻار ۾ جلدي ڳولي وڃبيون آهن جڏهن ان کي ڪجهہ کارايو پياريو وڃي.

ننڍي آنڊي جي آخري ڇيڙي جي بندش
Obstruction in the distal small bowel
نظري حرڪت تڏهن بہ نظر ايندي جڏهن ننڍي آنڊي جي آخري ڇيڙي جي بندش ٿي هجي ۽ ننڍي ۽ وڏي آنڊي گڏ ڪري Colonic obstruction ڪئي هجي. جڏهن اليوسيڪل والو Ileocaecalvalve ۾ گهٽتائي ايندي تہ اهو گئس ۽ پاڻيٺ کي Ileum ڏي لاهيندو آهي. ان وقت نہ فقط پيٽ وڌي ويندو آهي ۽ دهلي Tympamic آواز ٻڌڻ ۾ ايندا آهن. ۽ ننڍي آنڊي جا وڌيل وڪڙ پڻ سنھن ماڻھن ۾ پيٽ جي وچ ۾ ڏسڻ ۾ ايندا آهن.

باقاعدہ ڏيکاءُ Normal Findings:
تمام سنھن ۽ پوڙهن مريضن ۾ جنھن جا مشڪ ڍرا هوندا آهن يا وري ڪنھن آپريشن جو نشان پڻ پيٽ جي نشانن ۾ نظر ايندو آهي.

چمڙي ۽ پيٽ جو مٿاڇڙو Skin and surface of abdomen:
پيٽ جي چمڙي اچي ۽ لسي (shiny) نظر ايندي آهي پيٽ وڌيل صورت ۾ stria atroplica يا gravidurm اڇيون يا گلابي ليڪون پيٽ جي چمڙيءَ تي نظر اينديون آهن. اهي چمڙيءَ تي وڏا ٽاڪا هڻڻ کان پوءِ پيدا ٿينديون يا وري لچڪيدار ڌاڳن جي ٽٽڻ کان پوءِ، اهي ظاهر ڪنديون آهن. پيٽ جي ماپ ۾ جلدي ٿيل تبديلي کي، جيئن ٻار ٿيڻ، پيٽ ۾ پاڻي هجڻ، تمام گهڻي بک ڪاٽڻ جسم جو وڃائڻ. واڱڻائي رنگ جي ليڪ ظاهر ڪندي آهي ڪشنگ سنڊروم کي . . . . . . . . . . ۽ تمام گهڻو ايسٽرائيڊ جي علاج کي.
جيڪڏهن ڪو بہ ڦٽ جو نشان يا چٽو هجي تہ ان جي جاءِ کي لکجي ڇا اهي نشان پراڻا آهن اڇا، يا وري نوان آهن (گلابي يا ڳاڙها) رنگ وارا.
اهي ليڪون ڪيئن آهن هن شڪل ۾ ڏسو

1. مٿيون وچيون
2. ساڄو هيٺ پاسيرائون
3. ساڄو وچين جي ويجهو
4. هيٺون وچين ليڪ وارو
5. اپينڊڪس وارو Gridiron
6. کاٻو انگوائنل
7. سپراپيوبڪ

ڏسو ظاهري واضح پيٽ واريون نسون جيڪي ٽن حالتن ۾ هونديون آهن ڏسو تصوير 4. 4

ننڍڙيون نسون جيڪي پاسرين جي هيٺان هونديون Sub costal اهي عموماً هونديون آهن انھن جي ڪا بہ اهميت ڪانھي. ويڪريون نسون جيڪڏهن دن جي چوڌاري هونديون آهن عام راوجي طور غير حاضر هونديون آهن. (Caput madus) جيڪڏهن اهي هجن تہ پوءِ پورٽل (جيري واري) نس جي رت جي دٻاءُ وڌڻ جي نشاندهي ڪنديون آهن. انھن جون ٻيون نشانيون تريءَ جو وڌي وڃڻ (Spleenomegaly) ۽ Ascites پيٽ ۾ پاڻياٺ جو هجڻ هوندو آهي.
رت جي سرشتي جون نسون موڪن ۽ ايسوفيگل ۾ بہ نظر اينديون آهي. اهي مريض جن ۾ هيٺين Inferior venacava بند ٿي وڃي تہ انھن جي هٿن پيرن، سٿرن ۽ چتڙن تي بہ سوڄ هوندي آهي. ان صورتحال ۾ پيٽ ۽ ڇاتيءَ تي ڀت وٽ اهي ڦھليل نسون نظرا ينديون آهن. اهي مريض جن ۾ هيٺين Inferior venacava بند ٿي وڃي تہ انھن جي هٿن، پيرن، سٿرن ۽ چتڙن تي بہ سوڄ هوندي آهي. ان صورتحال ۾ پيٽ ۽ ڇاتيءَ تي ڀت وٽ اهي ڦھليل نسون نظر اينديون آهن ۽ ظاهر ڪنديون آهن نسن جو ڄار مٿي Epigastric ۽ هيٺ Circum flexiliac veins جو پاسري ڇاتائين، نس مٿي ۽ وڏي سيفنيس نس جو رخ ڪڇائين نس ڏي. اهڙي صورتحال ۾ رت جو رخ مٿي هوندو آهي. جيڪڏهن نسون ظاهر آهن تہ اوهان ان ڳالھہ کي ڏسو تہ وهڪ جو رخ ڪھڙي طرف آهي. ڪڏهن ڪڏهن پيٽ تي رنگ دارو مادو وچين ليڪ Midline وٽ دن جي هيٺان هوندو آهي. Linea nigra ٺاهيندو آهي جيڪو پيٽ ۾ ٻار جي نشاني هوندو آهي.
آخر ۾ ٻئي نرا ڏسو، ان کان پوءِ مرد ۾ مردانو عضوو ۽ آنورن جي ڳوٿري ڏسو، تہ اتي ڪا سوڄ تہ نہ آهي ۽ ٻئي آنورا پنھنجي اصلي حالت ۾ آهن، ان کان پوءِ اوهان چادر کي مٿي آڻيو.

ڇھڻي جانچ Ralpation:
ڇھڻي جانچ پيٽ جي جانچ جو مکيه حصو هوندو آهي. مريض کي چئو تہ اهو پاڻ کي ڍرو ڇڏي جيترو ٿي سگهيس ۽ تڪڙا ساھہ کڻي ۽ اوهان پڻ ايترا تڪڙا ٿيو جيترو ٿي سگهو ٿا. مريض کان پڇو تہ ان کي سور ڪٿي آهي ۽ ان تي آخر ۾ اچو، گرم هٿ ۽ غير تڪڙي ڇھڻي جانچ مريض کي ڪافي اعتماد ڏينديون آهن. ۽ اوهان ان لائق ٿي ويندئو جو اوهان کي وڌ ۾ وڌ معلومات ملي سگهندي. ان لاءِ ضروري آهي تہ توهان مڃيل رستو اختيار ڪيو ۽ اهڙو طريقو اختيار ڪيو جو ڪا بہ اهم ڳالھہ اوهان کان رهجي نہ وڃي ان لاءِ هيٺين ترتيب اپنايو.
1. شروع ڪيو کاٻي Iliac حد ۾ تمام هلڪي طريقي سان ڇھڻي جانچ ۽ توهان گهڙيءَ جي ابتڙ رخ ۾ هلندا رهو ۽ ختم ڪيو پيو بڪ حد ۾، ۽ ان کان پوءِ ڇھڻ کي اونھو رکو ۽ ٻئي هٿ استعمال ڪيو جيڪڏهن ضروري سمجهو تہ.
2. ان کان پوءِ کاٻي بڪي محسوس ڪيو
3. پوءِ تري محسوس ڪيو.
4. پوءِ ساڄي بڪي معلوم ڪيو.
5. پوءِ جيرو معلوم ڪيو.
6. پوءِ مثانو معلوم ڪيو.
7. محسوس ڪيو شھہ رڳ ۽ شھہ رڳاوان غدود، فيمورل رت جون ناليون.
8. جيڪڏهن ڇھڻ وقت ڪا سوڄ وغيرہ نظر اچي تہ ڪجهہ وقت ان تي صرف ڪيو ۽ ان جا خدوخال (Features) معلوم ڪيو.
9. خصين جون ٿيلھيون
10. جانچيو مٿيان جنسي عضوا

ڪنھن نس ۾ رت جي وهڪ جو رخ معلوم ڪرڻ
الف: ٻہ آڱريون نس جي مٿان هڪ ٻئي جي ويجهو رکو.
ب: هيٺين آڱر کي اتان هيٺ گهلي اچو ۽ نس کي خالي ڪيو.
ث: هيٺين آڱر پري ڪيو ان صورتحال ۾ نس خالي نظر اچي.
ج: هيٺين آڱر وري ساڳي جاءِ تي رکو ۽ مٿين آڱر کڻو اوهان کي رت مٿان کان هيٺ وهندي نظر ايندي.
ساڄو هٿ مريض جي پيٽ جي کاٻي Iliac Fossa وٽ تراکڙو يا سڌو رکو. ويڻي ۽ ٺوٺ تائين ٻانھن انھيءَ هٿ جي سڌ ۾ ئي رکو جتي ضروري هجي، ان لاءِ بيشڪ جاچيندڙ کي اڳتي جهڪڻو ڇو نہ پوي، يا وري مريض جي ڀڪ سان گوڏا کوڙڻا پون. پيٽ تي پيل ساڄو هٿ، سختيءَ سان نہ جهلجي هٿ جي حرڪت حليم هجي، پر اتي ٿورو سخت دٻاءُ وجهو آڱرين سان، اهي آڱريون ائين جهليل هجن جو آڱريون تريءَ واري جوڙ وٽ ٿورو بند ٿيل هجن هر قيمت تي آڱرين جي چوٽين سان ٽنبڻ بند ڪجي.
تصور ڪيو اتي جتي اوهان هٿ رکيو آهي، ان جي هيٺان عام رواجي طور علم تشريح البدن Anatomy تحت ڪھڙي عضوي جو نظام آهي. پوءِ پيٽ جو هر حصو Quadrant احتياط سان ڇھيو ۽ اهو معلوم ڪيو تہ ڪنھن حصي ۾ ڪو Tendernessيا سختي تہ نہ آهي.
ان کان پوءِ ڇھڻ جي عمل کي آهستہ ڪيو ۽ اونھو پڻ ڪيو جيڪڏهن ضروري هجي تہ جيڪڏهن مريض ڪو تازو توانو ماس وارو آهي يا چرٻيءَ وارو آهي تہ پوءِ سڄي هٿ مٿان کٻو هٿ رکو جيڪو ان دٻاءُ کي وڌائيندو. ان ۾ ڪو بہ شڪ نہ آهي مريضن جو ڪجهہ تعداد اهڙو هوندو آهي. جيڪو پيٽ جي مشڪن کي مشاهدي دوران ڍرو نہ جهلي سگهندو آهي. اهڙي صورتحال ۾ مريض کي چئو تہ اهو اونھا ساھہ کڻي، پنھنجا گوڏا بند ڪري ۽ پنھنجي خيال کي ٻئي طرف بدلائي.
ڪو بہ مسئلو نہ آهي، تجربيڪار جاچيندڙ لاءِ، اهو ڍرو نہ ڇڏيل مريض جي ڇھيل معائني دوران بہ ڪجهہ نہ ڪجهہ سمجهي ويندو آهي. شاگرد سوچيندا هوندا تہ گرم هٿ ڪيئن ڪجن بس مريض جي معائني کان اڳ پنھنجا ٻئي هٿ گسايو اهي پاڻھي گرم ٿي ويندا.
مريض جي پيٽ تي ٿورو هٿ گهمائي ان کي پڻ گرم ڪجي مريض جي ڇھڻي جانچ دوران هن کي چئو تہ هو پاڻ کي ڍرو ڇڏي پنھنجا گوڏا بند ڪري ۽ منھن ٻئي پاسي ڪري جيئن اوهان ان جي بيماريءَ کان بچي سگهو.