فڪر ڦرهي هٿ ۾

ارپنا

سسئي ۽ مارئي جي ڪردار جو سنگم
۽
سنڌ جي ايڪويهين صديءَ جي سورمي
شهيد راڻي بي نظير ڀٽو جي نانءُ.

سنڌ سلامت پاران :

سنڌ سلامت ڊجيٽل بوڪ ايڊيشن سلسلي جو ڪتاب نمبر (211) اوهان اڳيان پيش ڪجي ٿو. هي ڪتاب ”فڪر ڦرهي هٿ ۾ “ نامياري ليکڪ ۽ ڪهاڻيڪار منظور ڪوهيار جي لکيل ڪالمن جو مجموعو آهي.

هي ڪتاب ڪنول پبليڪيشن قنبر پاران 2007ع ۾ ڇپايو ويو. اسان ٿورائتا آهيون انجنيئر عبد الوهاب سهتي صاحب جا جنهن ڪتاب جي سافٽ ڪاپي موڪلي سنڌ سلامت ڪتاب گهر ۾ پيش ڪرڻ جي اجازت ڏني.

اوهان سڀني دوستن، ڀائرن، سڄڻن، بزرگن ۽ ساڃاهه وندن جي قيمتي مشورن، راين، صلاحن ۽ رهنمائي جو منتظر.



محمد سليمان وساڻ
مينيجنگ ايڊيٽر ( اعزازي )
سنڌ سلامت ڊاٽ ڪام
sulemanwassan@gmail.com
www.sindhsalamat.com

تعارف

2 جون 1955ع تي لاڙڪاڻي شهر جي لاهوري محلي ۾ جنم وٺندڙ ’منظور حسين‘ سنڌ يونيو رسٽي مان سوشيالاجي ۾ ايم اي ڪري گولڊ ميڊل حاصل ڪيو. بعد ۾ هالينڊ مان ’هائوسنگ پلاننگ ۽ بلڊنگ‘ ۾ پوسٽ گريجوئيٽ ڊپلوما ماڻڻ حاصل ڪيائين.
سنڌ جي ڪيترن ئي شهرن ۽ شخصيتن تي تحقيقي مضمون پڻ لکيا. جڏهن ته سندس قلم کوڙ ساريون ڪهاڻيون، اسٽيج ۽ ٽي وي ڊراما، سفر ناما ۽ ڪالم پڻ سرجيا آهن ۽ سندس 12 کن ڪتاب ترتيب هيٺ آهن. سندس ڪهاڻين جا ٻه ڪتاب ’سج لهڻ کان پوءِ‘ ۽ ’فراق جي منزل‘ منظر عام تي اچي چڪا آهن.
منظور ڪوهيار ميٿالاجي جو ڄاڻو، گھرو مطالعو ڪندڙ، اسپورٽس مين ۽ هر وقت متحرڪ رهندڙ ماڻهو آهي. لاڙڪاڻو هجي يا سنڌ جو ڪو ٻيو شهر، پاڻ ڪنهن نه ڪنهن ادبي ، سماجي يا ثقافتي پروگرام ۾ صدارت ڪندي، خاص مهامن ٿيندي، ايوارڊ حاصل ڪندي يا ڪو مقالو پڙهندي ڏسڻ ۾ ايندو.
منظور ڪوهيار جنوري 1989ع ۾ ’ميگھه ملهار ادبي سنگت‘ لاڙڪاڻي جو بنياد رکيو. 1990ع ۾ نامياري صحافي ۽ اديب ’هدايت منگي‘ سان گڏجي ’سنڌي ادبي سنگت موهن دڙو شاخ‘ جو بنياد رکيائين. 3 ــ مئي 1997ع تي مرحوم اياز قادري سان گڏجي ’رائيٽرس ڪلب لاڙڪاڻي‘ جو بنياد وڌائين، جنهن جو پهريون جنرل سيڪريٽري به پاڻ ٿيو ۽ بعد ۾ صدر به رهيو.
سندس ڪالمن جو هيءُ ڳٽڪو ’فڪر ڦرهي هٿ ۾‘ سندس سماجي شعور ۽ فلسفي جي مطالعي جو نتيجو آهي. جن مان سنڌي سماج جي اگرن ۽ بي رحم روين، رسمن ۽ رواجن، عقيدن ۽ مدي خارج جاگيرداري قانونن جو اولڙو چڱي ريت بکي ٿو.


خالد چانڊيو

ادب ۽ صحافت جو سنگم

اُن ڏينهن آگسٽ جي اڻويهه تاريخ هُئي ... اوچتو محترم منظور ڪوهيار جي فون آئي ته هُو مون سان ملڻ ۽ سرپرائيز ڏيڻ ٿو چاهي!
طئه ٿيو ته ’لاڙڪاڻي جي ليبر هال‘ ۾ جتي پياري پرديسي ’رياض سمون‘ جي شاعريءَ جي ڪتاب ’سنڌو ناهي سانت ۾‘ جي مهورتي تقريب ۾ ملنداسون. وقت کان اڳ تيار ٿي سڌو ليبر هال پهتس ته جيئن ٻين آيل ناميارن اديبن، شاعرن ۽ ادب دوستن سان ملي سگھجي. ’بئنڪر‘ جي حيثيت ۽ مصروفيتن سبب اهو هڪ آچر جو ڏهاڙو ئي مهلت ۾ ملندو آهي ۽ اهڙا موقعا پڻ ڪڏهن ڪڏهن ملندا آهن. ليبر هال جي شخصيت ڀائو خالد چانڊيو جي آفيس ۾ پهتس ته اتي ڪافي نامور اديب پهتل هيا، ٿوري دير ۾ عنايت ميمڻ ۽ منظور ڪوهيار به اچي پهتا. عليڪ سليڪ کان واندو ٿي منظور ڪوهيار منهنجي ڀر ۾ اچي ويٺو ۽ سندس تازي تخليق صوفي ڪهاڻين جو ڪتاب ’فراق جي منزل‘ جو تحفو ڏئي ڪري چيل ’سرپرائيز‘ جو انت آندائين...!! سندس مُحبتون مڃيندي جڏهن کائنس ايندڙ ڪتابن جھڙوڪ ڪالمن، ڪهاڻين ۽ ناول بابت پڇا ڪيم ته هن سرگوشي ڪندي وراڻيو ته ’ڪالمن تي لکيل ڪتابي مواد تيار آهي ...!‘ پوءِ انهيءَ جو مهاڳ لکڻ لاءِ حڪم ڪيائين. حيرت ۾ کيس ڏسندي سوال ڪيومانس: ’ڇا ٿا چئو مهاڳ آءٌ لکندس؟‘ کلندي وراڻيائين ته، ’ها...‘
دراصل هُو چاهي ته مهاڳ ڪنهن وڏي اديب ۽ دانشور کان به لکرائي سگھي ٿو پر هن اهو خيال ڏيکاريو ته جيڪي هن کي پڙهن ٿا، چڱيءَ ريت سڃاڻن ٿا، سمجھن ٿا ۽ لکڻين جا قدردان آهن.... بهتر آهي ته مُهاڳ به اُهي لکن. سندس نڪور لکڻين جيان اهو خيال به نئون ۽ نڪور لڳو ....!! پوءِ سندس ان راءِ کي حڪم مڃيندي ها ڪيم.
منهنجي لاءِ منظور ڪوهيار جھڙي برک اديب جي ڪتاب جو مهاڳ لکڻ ڪنهن ’اعليٰ اعزاز‘ کان گھٽ ڪونهي. ڪتاب جو مواد هفتي کان پوءِ مليو. جنهن کي ايمانداريءَ سان پڙهي پورو ڪيم .... سندس لکڻين جو ته اڳ ۾ ئي قائل هيس، ويتر وڌيڪ متاثر ٿيڻ کان سواءِ رهي نه سگھيس. لکڻين ۾ بَـلا جي رواني، تشبيهون، اصطلاح ۽ اکرن جي جوڙ جڪ منڊيءَ جي ٽڪ جيان لڳي، جن جي پڙهڻ کان پوءِ ڪير به متاثر ٿيڻ کانسواءِ رهي نٿو سگھي.
’منظور ڪوهيار‘ ڪالمن جي شروعات لطيف لاکيڻي جي فڪر انگيز سِٽ ’فڪر ڦرهي هٿ ۾ ...‘ سان ڪئي آهي، جنهن ۾ علم وديا، ڏاهپ ۽ ماڻهپي سان ڌرم جي ڌوتن کي نه صرف عوام آڏو ننگو ڪيو آهي پرذات پات، قبيلائي رسمن رواجن، جنسي استحصال وغيره تي قلم کي سخت جُنبش ڏني اٿس! جنهن سان خود غرض دماغن، ابن الوقت، ڀـڙون ۽ ڀوپن کي وقت جي ٽياس تي ٽنگيو اٿس ـــــــــ اڳتي هلي ساڳئي ڪالم جي عنوان تحت ’پٽ کان پاسو، دُعا ۾ اڌواڌ....‘۾ ناني، ڏاڏي، ڀيڻ، پيءُ ۽ ماءُ جي دعائن، سالڪن ۽ عالمن جي دعائن، اميرن ۽ غريبن جي دُعائن جا نمونا پڙهڻ کانپوءِ ائين ٿو لڳي ته منظور ڪوهيار ڪو وڏي جُڳ جو جھُور پوڙهو يا ’صفا ٺُپ مُلان‘ محسوس ٿئي ٿو، اها سندس لکڻين ۾ ڏات ۽ ڏانوَ جو اعليٰ مثال آهي.
’وقت جي تقاضا ‘ ڪالم ۾ سندس هي جملو يا سٽون ڪيڏيون نه شاندار ۽ ڪوٽ ڪرڻ جھڙيون لڳن ٿيون.... ’ڪڏهن ڪڏهن هڪ اکر يا هڪ سٽ سڄي تخليق جو روح به ٿي سگھين ٿيون.‘ هن ڪالم ۾ سنڌ يونيورسٽي جھڙي مادر علم ڀومي اندر ٿيندڙ علم دشمن روين جي اُپٽار ڪيل اٿس. انهيءَ ساڳي دؤر ۾ آءٌ خود سنڌ يونيورسٽيءَ جو شاگرد رهيو آهيان ۽ اهو ’ٻوٽيءَ تي جھيڙو ‘ پڻ منهنجي سامهون جي ڳالهه آهي. جيڪو، ديشين ۽ کڙتالي گروپن ۾ بلاڪن واري ميس ۾ ٿيو هيو. جنهن کي قلم بند ڪري انهن ڏينهن جا حالات بهترين نموني لکيا اٿس. ايترن سالن پڄاڻا اڄ به سنڌ يونيورسٽيءَ کي اڪثر ’بند يونيورسٽي‘ ڪوٺيو وڃي ٿو، اڄ به اتي بائيڪاٽ ڪري ڪلاسن مان تعليم کي نيڪالي ڏيڻ وارا ’پيارا‘ موجود آهن ... جيڪي جلوسن ۾ تاڙين بجاءِ گولين جي گونج سان داد ڏئي رهيا آهن ــــ ائين ٿو لڳي ته سندس هر لکـڻي هر دؤر جي پڙهندڙ کي پنهنجي دؤر جي ڪهاڻي ٿي محسوس ٿئي ۽ اهو ئي ليکڪ جو معراج آهي.
سندس ڪالم ... ’نالن ۾ ڇا رکيو آهي؟‘پڻ ڏاڍي دلچسپ نموني لکيل آهي، واقعي ڪڏهن ڪڏهن حسين ۽ انساني تاريخ جي ارڏن نالن رکڻ سان رُڃ جو دولاب ڀاسندا آهن.
’شوق جي بها ئي ڪونهي...‘ ڪالم ۾ پڻ ڏاڍو ڏاهپ سان، پهاڪن جو استعمال ڪري سنڌ جي اندر ٿيندڙ سياست جي مڪروهيت تان پردو کڻي ٿو .... چاهي اها قومپرست سياست هجي ... جنهن ۾ ’چنيسر‘ ٿيڻ جا کوڙ شوقين آهن يا قومي سياست هجي، جيڪي قوم کي ڪوڙا دلاسا ۽ ڏَٽـا ڏيون، اسيمبلين ۾ اوٻاسين ۽ بائيڪاٽن کانسواءِ ڪجھه به نه ٿا ڪري سگھن!
’جمهوريت ‘ تي ڪالم لکي اخلاق جي علمبردار، سياست جي ٺيڪيدارن جي سازشن ۽ چالاڪين کي عوام آڏو اُجاگر ڪيو آهي. اڄ به جمهوريت جو چولو پائڻ وارا جيڪا مڪروهه سياست ڪن ٿا، رهبر جڏهن عملن رهزن جو روپ وٺن ٿا ته پوءِ شيطان به شرمائي ٿو. هي هر دؤر جي ڪٿا ۽ ڪهاڻي آهي.
تمام وڏي مهارت سان ’سماجي معاهدو‘ لکيو اٿس، ذات جي اظهار ۽ نسل جي تحفظ لاءِ جيڪي رسمون، قائدا، قانون ۽ اصول گھڙيا ويا آهن اهي واقعي روز روز جا قصا آهن.
’پنهنجا شهر...‘ ڪالم ۾ سنڌ جي شهرن جو درد ۽ ٻاهرين جي يلغار سبب جيڪو آباديءَ ۾ مسلسل اضافو ٿي رهيو آهي، اُن تي اڄ جي وقت جو نوحو لکيل ٿو لڳي. سنڌ ۽ سنڌ جا شهر ’مَسائلستان‘ ٿيندا پيا وڃن ۽ دردن جو ڀنڊار .... جنهن کي ڏاڍي سهڻي نموني سان منظور ڪوهيار پنهنجي قلم سان چٽيو آهي، جنهن تي پڙهندڙ کيس داد ڏيڻ کانسواءِ رهي نه سگھندو.
چوندا آهن ته: ’’ڪنهن به قوم لاءِ ’تعليم‘ ان قوم جي ’شناختي ڪارڊ‘ جو درجو رکي ٿي!‘‘ ــــ تعليم جي تباهيءَ کي اکين اڳيان ڏسندي ڀلا هڪ سڄاڻ اديب ڪئين پُٺتي رهجي سگھي ٿو ....؟ ’تعليم جي تباهي‘ ـــ عنوان هيٺ ڪالم لکي پنهنجي قومي فرض پوري ڪرڻ، عوام کي تعليمي ماحول کان اُجاگر ڪرڻ جي ڀرپور ڪوشش ڪئي اٿس. ايتري قدر جو ’استاد‘ جي وجود جي جنگ کي پڻ فوڪس ڪيو اٿس. سنڌ جي خيرخواهن کي نينڍ ۽ نياپو ڏيندي دعوت ٿو ڏئي ته اچو ... گڏجي ڪري سنڌ مان ’جھالت‘ کي ڌڪي ڪڍون ۽ ’اهليت‘ کي آڻيون ته جيئن هر ڌرتي واسي دنيا جي ڪنڊ ڪڙڇ ۾ مرتبو ماڻي سگھي ـــ
منظور ڪوهيار، سنڌ جي هر ڏکندڙ رڳ تي مرهم جي ڪوشش ڪندي هر انهيءَ موضوع تي قلم کنيو آهي جنهن تي سنڌ جي سڄڻ، غيرتمند ۽ سڄاڻ شخص جو هانءُ مُٺ ۾ آهي. ڌرتيءَ ۽ ڌرتيءَ جي ماڻهن تي جيڪي روز بروز ڪلور ۽ ظلم وڌندا پيا وڃن، انهن کي قلم بند ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي اٿس. ايتريقدر جو مختلف ’سوادن‘ جو ذڪر پڻ پيرائتي نموني ڪيو اٿس. يقين نه اچي ته پوءِ پڙهي ڏسو. اهي سڀئي ڪالمَ توهان کي چوڌاري گھمندي، ڦرندي، جيئرا ۽ جاڳندا محسوس ٿيندا.
’ڪالم نويسي‘ آخر ادبي کيتر ۾ ڪهڙي جاءِ والاري ٿي؟ اهو ’ادب‘ جو حصو آهي يا وري ’صحافت ‘؟
اهڙين لکڻين کي ’ادب‘ ۽ ’صحافت‘ جو سنگم چئي سگھجي ٿو، جيڪا نهايت ڏکي تخليق پڻ آهي. ڏکي ان خيال سان ته زماني وارن جي درد کي ڏسندي، محسوس ڪندي، حساس ليکڪ ٻه دفعا درد محسوس ڪري ٿو... هڪ ڏسڻ ڀيري ۽ ٻيو وري ان وارتائن کي ڪاڳرتي قلم سان اتارڻ وقت ــــ انهيءَ گھڙي ’قلم جي نوڪ‘ سندس دل کي وري وري جھير ڏئي ٿي. ڇو ته سنڌ جي دادلي ليکڪ ’امر جليل‘ چواڻي ته، ’تخليقي ادب .... انساني جذبن ... اڌمن ... اميدن .... خواهشن .... ۽ تمنائن جو تحريري دستاويز هوندو آهي‘ ۽ انهيءَ فارمولا تي منظور ڪوهيار بلڪل پورو لٿو آهي. سندس هي ڪالم عام رواجي ڪونهن پر اهي مستقل نوعيت جا تاريخي دستاويز آهن. انهن ڪالمن ۾ ڪي اهڙا به پهلو ليکڪ ڏيکارڻ جي ڪوشش ڪئي آهي جن موضوعن ۽ معنائن کان اسين بلڪل وانجھيل هياسون. سندس ’خيال‘ همه گير ۽ ڌرتي جي ماڻهن لاءِ يقيناََ فائديمند ٿي سگھن ٿا، جيڪي ڪنهن مريض لاءِ بلڪل ’ڊاڪٽري نخسي‘ جي حيثيت رکن ٿا.
ليکڪ جي اهڙي ڪوشش کي ساراهڻ کانسواءِ رهي نه ٿو سگھجي.
’ڪالم نويسيءَ‘ ۾ کوڙ ساترا نالا ڳڻائي سگھجن ٿا، جن جي تحريرن عوام ۾ انقلابي جاڳرتا پيدا ڪئي ...... انهن مان منهنجي پسند جا ليکڪ جھڙوڪ انگريزيءَ ۾ ’ڪائوسجي‘ ۽ امرجليل، اردوءَ ۾ ’جاويد چوڌري‘ ۽ ’ارشاد حقاني‘ ۽ سنڌيءَ ۾ ’امرجليل‘ ۽ ’منظور ڪوهيار‘آهن. جن جي لکڻين ۾ مشاهدات ۽ منظرڪشي موهيو ڇڏي ٿي. تحريرون پڙهندڙ کي ڪجھه سوچڻ تي مجبور ڪريو ڇڏين ڇو ته منظور ڪوهيار ... پڻ انهن لکڻين جو مواد معاشري مان وٺي ٿو. جنهن ڪري هر پڙهندڙ کي پنهنجي قلم جي گرفت ۾ آڻي ٿو ڇڏي. منظور جي لکڻين ۾ پوءِ چاهي اها ڪهاڻي هجي يا ڪالم ....! بيشڪ ڌڻي کيس ڏات به ڏني ته لکڻ جو ڏانءُ به اٿس .... ائين ٿو ڀاسي ته هن جي قلم کي ڄڻ الله اکيون به ڏنيون آهن ته دماغ به ...! جنهن جي تخليق تي خود سنڌي زبان قربان ٿيو پوي ٿي، ڄڻ اکر، لفظ، تشبيهون ۽ اصطلاح سندس قلم آڏو سر جھڪايون ..... جي حضوريءَ ۾ حاضر بيٺا آهن. دعا آهي ته شل سندس ڏات ۽ ڏانوَ ۾ مزيد نکار پيدا ٿئي ۽ هو ائين ئي سنڌي ادبي کيتر جي اڱڻ ۾ مزيد گل ۽ ٻوٽا پوکيندو رهي. شل سندس قلم جي سگھه اڃان وڌيڪ سگھاري بڻجي.
سندس ’ادبي پورهيو‘ جيڪو اوهان جي هٿن ۾ آهي..... پڪ سان چوان ٿو ته توهان پڙهندڙ جي چقمق جھڙن ذهنن ۾ هي لکڻيون ضرور جاءِ والارينديون ۽ ادبي کيتر ۾ هي ڪتاب اهميت جو ڳو ثابت ٿيندو ۽ وقت جي دز هنن لکڻين کي ڪڏهن به لَــٽـي نه سگھندي.
آخر ۾ پنهنجي پسنديده ليکڪ ’امرجليل‘ جون هي سٽون لکندي موڪلائيندس : ’هر لکيل لفظ کي پڙهڻ ۽ پرکڻ واري اک ملي ويندي آهي.‘
۽ ممڪن آهي ته اها پڙهڻ ۽ پرکڻ واري اک اوهان جي به هجي.


منظور مشوري
لاڙڪاڻو
Mob; 0300 3411822

ڪالم

---

اڻ برابري

لطيف سائين جي شعر جي عجيب و غريب سٽ آهي،
’فڪر ڦرهي هٿ ۾، ماٺ مطالع ڪن.‘
ڦرهي ته ننڍي هوندي کنئي سين، ڦرهي تي لکيوسين، پر ان ڦرهي جي شروعات ڪڏهن ٿي؟ پنج هزارسال اڳ يا ڏهه هزار سال اڳ ...؟ سنڌو جي ڪپن تي اڏيل واهڻن ۾ يا شهرن۾ ....؟
بهرحال ، اهو طئي ٿيل نقطو آهي ته سنڌ ڌرتيءَ جي ودوانن ، علم ۽ وديا کي مٽي يا ڪاٺ جي ڦرهيءَ تي ڪنهن خاص نقش يا چٽ جي ذريعي لکيو ۽ پنهنجو علم هڪ نسل کان ٻئي نسل تائين، هڪ شهر کان ٻي شهر تائين ، منتقل ڪندا رهيا، ۽ پنهنجي تهذيب و تمدن جو ڌاڪو ڄمائيندا رهيا، انساني گروهن کي ڏاهپ جي بنياد تي ماڻهپو ڏيندا رهيا.
فڪر جي ڦرهي بابت لطيف جو اشارو ڪهڙين معنائن ۾ آهي؟ ڇا ٿو ٻڌائڻ چاهي؟ ڇا ٿو سمجھائڻ چاهي؟ ڇا هيءَ فڪر جي ڦرهي انساني شعور ته نه آهي، جنهن تي سچ ۽ حقيقتون مشاهدي جي بنياد تي اڀري ايندا آهن؟ جڏهن به ، ان فڪر جي ڦرهي جو ڪو مطالعو ڪري وٺندو آهي. ته پوءِ اهو هڪ سماجي سچ، فلسفو ۽ نظريو ٿي پوندو آهي. جيڪو انسان ذات جي لاءِ هڪ واٽ يا گس بڻبو آهي جنهن تي هلڻ لاءِ هر هڪ کي اتساه ۽ اڻ تڻ هوندي آهي ته اهو اسان کي ماڳ رسائيندو ، جتي پرين پسبو.
پر جڏهن کان وٺي خود غرض دماغن ۽ ابن الوقت ڀوپن، فڪر جي ڦرهي تي آيل اکرن کي پڙهڻ تي بندش وڌي ۽ پنهنجن مدي خارج نعرن ۽ نظرين کي زوريءَ مڙهڻ ، پڙهائڻ ۽ رٽائڻ شروع ڪيو، تڏهن ’برين واش‘ جي ابتدا ٿي ۽ انساني سوچ جي وهندڙ واهه آڏو بندُ ٻڌجي ويو. انساني سماج ڪنهن بيٺل پاڻيءَ وانگر سينورجڻ لڳو. ڪنڊائتن نظرين، رسمن، رواجن، عقيدن ۽ قانونن ڌپ پئدا ڪرڻ شروع ڪئي، نتيجو اهو نڪتو ته ماڻهو ماڻهپي مان نڪري ويا، انساني سماج جو بنيادي ايڪو (خاندان) به آپي شاهي جو شڪار ٿي ويو، هڪ ڇت جي هيٺان رهندڙن به هڪ ٻئي سان زيادتيون ڪرڻ شروع ڪيون. عمر ۾ ننڍي فرد، فڪر جي ڦرهي تي آيل اکرن کان مجبور ٿي، خاندان جي وڏي فرد کي گذارش ڪئي:
’منهنجي پسند ۽ ناپسند جو به خيال ڪيو وڃي. منهنجي مستقبل جي فيصلي ڪرڻ کان اڳ مون کان به راءِ ورتي وڃي ۽ منهنجي معصوم جذبن جو به احترام ڪيو وڃي. ڇو ته مان به هن گھر جو هڪ اهم فرد آهيان.‘
گھر جي وڏي ڪاوڙ ڪروڌ ۾ جواب ڏنس:’وڏن جا ڪيل فيصلا پٿر تي ليڪ هوندا آهن. ننڍن جو نصيب هوندا آهن.
ننڍي جي معصوم خواهش، احساس ۽ جذبا ايئن ڀيلجي ويا ڄڻ ڍور جي پيرن هيٺان مٽرن جو ٻوڙو اچي ويو.
قبيلائي رسم جي قربان گاهه تي ڪسجندڙ معصوم ماڻهن جي حق ۾، فڪر جي ڦرهي تي اڀرندڙ لفظن کي ڪنهن آواز ڏنو ته، هي ذات پات، هي قبيلا صرف نالا آهن. انسانن جي ورڇ ۽ ورهاست ناهن!‘
ڏاڍو تکو جواب مليس، ’بي غيرت، غدار، خبر اٿئي ان جو انجام؟ موت! صرف موت! سچ جو پيامبر رسمن ۽ رواجن جي قربان گاهه تي وحشيت ۽ بر بريت جي ديوتائن اڳيان ڇڙيون هڻندي مري ويو.
ڪنهن ڌرم جي ڌوتن اڳيان فڪر جي ڦرهي تي آيل لفظن کي اچاري وڌو ته، مذهبي عقيدا انسان کان مٿانهان ناهن. سچ وڏو ڌرم آهي.‘ شور ۽ غوغاءُ ٿي ويو:
هي اڌرمي ! هي مرتد! عقيدن جي خلاف وات هڻين ٿو. هن جو وات بند ڪيو وڃي! زبان ڪاڪڙي کان پٽي وڃي! ڪنن ۾ شيهو پگھاريو وڃي. اکيون تتل سيخن سان ڏنڀيون وڃن آلن ٽوئن ۾ ساڙيو وڃي! سنگسار ڪيو وڃي!‘
پوءِ انڌن عقيدن جي خلاف ڪو سر جو نذرانو ڏيئي امر ٿي وڃي ٿو. ڪنهن، انساني نسلن کي رنگ، جسماني ڊيل ڊول ۽ مخصوص ثقافت جي بنياد تي چٿڻ ۽ چيـڀاٽڻ جي خلاف صدا هنئي:
’ظلم آهي! نسلي بنياد تي ويل وهائڻ ــ سڀ انسان برابر آهن. ڪهڙو گورو ڪهڙو ڪارو!؟ ڪهڙو پيلو ڪهڙوآريو!؟ ڪهڙو هُن، ڪهڙو سامي!؟ ڪهڙو دراوڙ، ڪهڙو هامي!؟ ڪهڙو ڪول، ڪهڙو سنٿال !؟ فرق صرف ڪردار جو آهي!‘
زور سان جوابي رڙ ٿي، ’بڪواس بندڪر! نسل ته ڪتن جو به ڏٺو ويندو آ ته ڪهڙو چڱو آهي ۽ ڪهڙو لڱو ؟ هي ته انسان آهن، فرق فطرتي آهي.‘
’فڪر جي ڦرهي تي آيل سٽ سميت همراه وڃي گئس چيمبر ۾ پيو، طبقاتي ڪشمڪش جي خلاف، فڪر جي ڦرهي تي آيل مشاهدي کان مجبور ٿي ڪنهن ڳالهايو ’هر ماڻهوءَ کي سماج ۾ حق محنت ۽ ضرورت مطابق ملڻ گھرجي. ونڊ ورهاءِ ايمان پاءِ!‘ دنيا جا سڀ موذي، ان سادي سودي سٽ جي خلاف اٿي کڙا ٿيا:
’وجھوس ڪاٺ ۾! گھليوس شيشن تي!چاڙهيوس انگاس تي! هڻايوس ڦٽڪا ! قدرت جي ورهاست تي شڪ، قدرت ڪنهن کي ڪيترو به ڏئي بغير حساب ڏئي، نه ڏئي ....! ماريوس ، حساب ڪتاب ٿو ڪري، ماريوس!‘
پوءِ فڪر جي ڦرهي سوڌو همراه عذابن ۾ اچي ويو.
ٺهيل ٺڪيل بي انصافي تي انساني معاشرو هلي رهيو هو. انسانن جي اڌ آبادي ڪنهن گونگي گانءِ وانگر هئي. انهن کي اهو آواز ڪنهن ڏنو؟ ڪنهن فڪر جي ڦرهي تان هي نقطو کڻي، ڀڀڙ ٻاريو:
’عورت ۽ مرد برابر آهن. جنس جي بنياد تي استحصال انسانيت جي تذليل آهي!‘
انساني گروهن جا راڪاس ۽ برڙ باڪاس اٿي بيٺا. وارو وارو ٿي ويئي:
’اڙي پانڊي! اهو ڇا چيئه؟ مرد ۽ عورت برابر ، معنيٰٰ ته حڪومت ۾، مذهب۾، معاشيات ۾، تفريح ۾، تعليم ۾، خاندان ۾، قبيلي ۾، عورت کي مرد جيترا حق ڏنا وڃن . اڳي به ڪڏهن ايئن ٿيو آ؟ اڻ ٿيڻي ڳالهه آ، سوال ئي نه ٿو پيدا ٿئي!‘
فڪر جي ڦرهي تي گھڻو ڪجھه لکيل هو، ماڻهن پڙهڻ پئي گھريو، سمجھڻ پئي گھريو، ٻڌڻ پئي گھريو، ٻڌائڻ پئي گھريو، پر چوڌاري ايڏو ته شور ۽ گوڙ وڌي ويو جو، فڪر جي ڦرهي هٿ ۾ کڻندڙ جو آواز، نقار خاني ۾ طوطي جي مثل ٿي ويو.

جھموريت

’.... ۽ اها حڪومت ماڻهن جي، (جيڪا) ماڻهن جي ذريعي (عمل ۾ اچي ٿي) ماڻهن جي لاءِ (هجي) ته (اها) ڪڏهن به دنيا جي تختي تان ختم نه ٿيندي.‘
فڪر جي ڦرهي تان جڏهن اهي لفظ اڀري دنيا جي ڪنڊ ڪڙڇ ۾، ڪنهن نه ڪنهن ريت روشنيءَ جي مينارن جيان ظاهر ٿيڻ لڳا، ته اونداه جي پوڄارين منهن مٿو پٽڻ شروع ڪيو .... ڪن انهن مينارن اڳيان رلهي ٽنگي، ڪن، اکيون ٻوٽيون ، ڪن ٻرن ۾ لڪي ان جي وجود کان انڪار ڪيو .... ڪن وسائڻ لاءِ وڏا وس ڪيا ۽ وقتي طور وسائڻ ۾ ڪامياب به ٿيا، پر جوت مان جوت جلندي رهي .... سوجھرو وڌندو رهيو .... ڪٿي ٽانڊاڻو .... ڪٿي ڀڀڙ .... ڪٿي تارو .... ڪٿي سورج .... جڏهن اهو ممڪن نه رهيو ته روشني کي روڪي سگھجي ته اونداهه جا پوڄاري ويس مٽائي آيا، نون روپن ۾، نون رنگن ۾، نون سنجن ۾... گڏهه، گھوڙا ٿي آيا، بگھڙ رڍون، لومڙٻڪريون، واڳون ٻلهڻ، واگھه مينهون ...... ڏسڻ ۾ اهڙا گگدام جو ڪهل پئي اچي، پر اندر جا ڪارا نانگ، اڃا به وڌ .... سنگچورن جيان سراپا زهر .... وڏي ڌام ڌوم سان، وڏي طم طراق سان، وڏي ترڪتال سان .... قوم جي غم ۾ نير وهي پيا، اندر اڌ ٿي پيا ..... جگر ڦٽجي پيا.
قومون پهريائين ته انهن جا ٻهروپ ڏسي ڀُلجي پيون هيون، پر پوءِ انهن جا عذاب سهي ٿڪجي پيون. انهن کي سڌ پئجي وئي هئي ته اِهي، اُهي ڌنار آهن، جيڪي هڪليندي هڪليندي ڪاسائيءَ جي اڏي تي آڻي بيهاريندا آهن. آخر ۾ سندن قسمت جو فيصلو ڏاڍو سستو ڪري هليا ويندا آهن.
انهيءَ ڪري هِت هُت، جٿ ڪٿ لاٽ مان لاٽ ٻرندي رهي. انهيءَ لاٽ لئه پنهنجي ئي شهر جي واٽ تي ڪيترا ڪونڌر ڪسجي ويا .... ڪيتريون سهاڳڻيون، ڏهاڳڻيون ٿيون ... ڀينرن جي ڪوٽ جا ڪنگرا (ڀائر) ڪريا .....ڪيترن مائرن جون جھوليون خالي ٿيون ...ڪيترا معصوم بي واها ٿيا .... صرف انهيءَ لاٽ لاءِ ... سالن جا انتظار، ڇتيون ويڙهيون .... ڦٽڪا، جيل گوليون، زنا ڪاريون ..... سڀ بي عزتيون سهي، ايامن کانپوءِ، شهر جي چؤنڪ تي فانوس ٻاريو ويو، روشني ٿي، جيڪا پکڙجي وئي. اڃا ته اها روشني گھر گھر پهچائڻي هُئي ....
وٽ پاسا، گھيڙ گھٽيون روشن رکڻا هيا ته جيئن ڪو اونده جي اوٽ وٺي خلم نه ڪري، ظلم نه ڪري، ڏاڍ نه ڪري، ڏوهه نه ڪري، پر اهو هڪ فانوس به اونده جي پوڄارين کي پسند نه آيو. هٿن ۾ پٿر کنيون، اونداهن هنڌن تي تاڙ ۾، ته ڪڏهن ٿو ملي وارو هن جھموريت جي ننڍڙي فانوس کي فنا ڪرڻ جو .....
ننڍي ۾ ننڍي چمڙي کي به چڙ هئي ته، ’هيءَ ڪهڙي جھموريت ،جو ٽڪي ٽڪي جي ماڻهوءَ جي در تي ايلاز مصاف ته، ٻيلي ووٽ ڏي ....! گڏه گاڏي واري ۽ ريڙهي واري کي به ٻانهن ٻڌ .... واه جي جھموريت آ! ڪهڙي ضرورت آ!؟ وڏي ۾ وڏي ويمپائر کي به خار هئي، تنهن به چرڙاٽ ڪندي پر ڦڙڪايا:
’آد جڳاد کان حڪومت ڪرڻ واري جي لاءِ، جھموريت لفظ آهي ئي بي عزتيءَ جو، ذلت جو ۽ رسوائيءَ جو. گڏهن جي گھڻائيءَ کي ڳڻائي، ڪو چوي، طاقت جو سرچشمو عوام آهي، ووٽ طاقت آهي. انهيءَ طاقت جي ذريعي اسان کي ڪرسين تان گھلي ٻاهر ڪڍڻ جي سگھه ساري ٿو عام ماڻهو ....!؟ انهيءَ کان اڳ اسان اڃان وڌيڪ ذلتون، رسوائيون ۽ ڏکيا ڏينهن ڏسون، تنهن کان اڳ ڪجھه نه ڪجھه ڪرڻو آهي.‘
اهو سوچي ، سڀ ننڍا وڏا چمڙا گڏ ٿيا، هڪ اونداهي ٻُٽي کوه ۾ ... انهن کي يقين هيو ته وري مڪاريءَ ۽ عياريءَ جو زمانو موٽي ايندو ۽ اونده کي اوج رسندو. انهيءَ آسري ۾ انهن پنهنجي آقا جو انتظار پئي ڪيو .... سٽيل پروگرام تحت ڊراڪولا پنهنجين پورين وحشتن سان چراغ تي ويٺل، ڏيهه جي ڏائڻ سوڌو پهچي ويو. ڊراڪولا ، ڏيهه جي ڏائڻ جي گذارش ڪئي ته: ’اي سازشن جا سورما! دنيا جي پاڪ علم کي ابتو پڙهندڙ ، اَگِـيـانَ جا عالم! ڏينهون ڏينهن جھموريت جي روشني وڌندي ٿي وڃي ۽ اونداه گھٽبي .... اسان کي ڪو اهڙو اُپاءُ ٻڌاءِ، جئين پاڻ کي ان روشني کان ڪو الڪو نه رهي.‘
پراڻيون پوٿيون پٽجي ويون، جنهن ۾ هزارن سالن جون عياريون ۽ مڪاريون لکيل هيون. ڏيهه جي ڏائڻ کک هڪ صفحي تي ڏڪندڙ هٿن سان اکر رکي ڳالهائڻ شروع ڪيون:
’اي معصوم ماڻهن جا خون پيئندڙ ڊراڪولا! شيطاني شهنشاهيت يا آمريت کي آڻڻ جا هي ڪجھه اصول آهن. جن جي ورجاءَ ۾ وري اهو دؤر ورائي سگھجي ٿو. جنهن ۾ خون جي خوشبوءِ هوندي ۽ بربريت واري بهاري هوندي ... ڀريل تريل شهر، شهرِ خموشان ٿيندا.... اونداهين ۾ شب خون لڳندا ..... رڙين جو راڄ هوندو ... نه ڏسڻ وارو، هوندو نه ورائڻ وارو .... ڊراڪولا صبر ساري نه سگھيو:
’بس! بس! مڪاريءَ جا پيءُ، عياري جا اڳ ڄاوا! انهيءَ دؤر جو انتظار آهي، دل بي قرار آهي، وارو ڪر! اهي انمول اصول بيان ڪر!‘.
ڏيهه جي ڏائڻ ڳالهائڻ شروع ڪيو:
’پهريائين بي اصولو اصول اهو آهي ته لوڪن کي بي چين ڪجي ته جيئن انهن جو ايمان جھموريت تان کڄي وڃي. انهيءَ لاءِ اول توکي اهڙن ماڻهن جو انتخاب ڪرڻو پوندو، جيڪي نالي ۾ جھموريت جا چئمپئن هجن، پر هجن ڀوائتا ڀوت، اندر جا جلاد، مغرور ۽ پهرئين نمبر جا ڪوڙا .... انهن جا هٿ معصوم ماڻهن جي خون سان رنڱيل ،ذهن هر وقت منفي رجحان ۾ رچيل، جن جا پير هميشه وحشتن ڏانهن وڌيل، اهڙا امن جا دشمن ، تن کي، توکي هٿ ڪرڻو پوندو.‘
’مون هٿ ڪيا آهن اهڙا!‘ ڊراڪولا سامهون ويٺلن ڏانهن اشارو ڪندي چيو.
ڀوائتن ڀوتن موٽ ۾ فرشي سالم ڪندي’ چر!چر! ‘ڪئي. ڊراڪولا خوش ٿيندي چوڻ لڳو:
’اصل شيطاني قوتن جا ڪارساز، واقعي تو مان چالاڪيءَ جا چشما ڦٽن ٿا، هاڻي توکي انهن ڀوتن کي، اونده جي دشمنن طرف اهڙي طرح اماڻڻو پوندو جو روشنيءَ جا رکوالا.، انهن کي فانوس جا متوالا سمجھڻ شروع ڪن ۽ انهن کي پنهنجو ساٿي سمجھن ....
انهيءَ سڄي سازش کي اهڙيءَ ريت لڪائجو ، جو انهن کي ڪنهن به قسم جو فڪر يا الڪو نه رهي ۽ پوءِ جيئن وڻ جي ٽاريءَ تي سمهيل جيت پاسو ورائي پٽ تي ڪري هوش ۾ ايندو آهي. پوءِ جڏهن وڻ تي چڙهڻ جي وري ڪوشش ڪندو آهي، تنهن کان اڳ ۾ کيس ڪو پکي پکڻ ڳڙڪائي ويندو آهي. تيئن توکي به اوچتو انهن ڀوتن جي هٿان ان روشنيءَ جي فانوس ۾ جدوجھد جي تيل بدران تشدد جو پاڻي اوتائڻو آهي ... جھموريت جي لاٽ پاڻهي جھٽڪا هڻي وسامي ويندي ۽ پوءِ اونداهيءَ جي پيٽ ۾ ڪو نه ڪو انهن کي ڳڙڪائي ويندو.
ٻيو نام نهاد اصول، اهو آهي ته توکي هميشه پنهنجا ڪن ڪنهن وحشي بگھڙ جيان سرلا رکڻ گھرجن ۽ ايلسيشن ڪتي جيان سنگھڻ جا حواس ... تون سدائين دشمنن جي ڪمزورين جي جاچ ۾ ره، جڏهن به ڏسين ته جھموريت جي فانوس جا رکوالا ڪنهن مصيبت ۾ مبتلا آهن، تڏهن مٿان يڪدم چڙهائي ڪري، پنهنجا تکا ڏند انهن جي نڙگھٽ ۾ کپائي ڇڏ ۽ ڪڏهن به انهن تي رحم ۽ در گذر جو نه سوچجانءِ.‘
’ٽيون نام نهاد اصول اهو آهي ته لوڪن اڳيان پاڻ کي روشني جو حد کان وڌيڪ پوڄارو ۽ پروهت ڪري پيش ڪر. پاڻ کي مذهب جو متوالو ۽ اخلاق جو علمبردار ڳڻاءِ. جي دشمن کي ڌڪ هڻين ته ظاهر ۾ ان لاءِ افسوس ۽ رحم ڏيکار .... پنهنجي پاسي ڪرڻ لاءِ هرطريقو اختيار ڪر ... ڪانئر کي ڀوءَ ڏيکاري، سوروير کي هٿ جوڙي، لالچي کي ڏن ڏيئي، برابر ۽ گھٽ طاقت واري کي شڪتيءَ سان سدائين پنهنجي وس رکج. جيستائين پاڻ ۾ طاقت هجئي، تيستائين دشمن کي ايئن ناس ڪج، جيئن دلي کي ڦهڪائي ڀڃي ڇڏبو آهي. ’اي براين جا ڀاءُ! اي وحشتن جا وير! هيءُ نسخو ڏاڍو قديم آهي. اهي انهيءَ موتمار نسخي جو تت آهي، جيڪو ڪڻڪ وزير، راجا ڌر تراشٽر کي ڏنو هو. جنهن جو نتيجو مها ڀارت جي يُڌُ ۾ هزارن ۽ لکن ماڻهن جي بي وقتي موت جي صورت ۾ نڪتو ... تنهن ڪري تون دنيا جي سڀني براين ابليس، اهر من ۽ ارلاڪ کي سنڀالي روانو ٿي، فتح ڪنهن گرم لاش جيان تنهنجي قدمن ۾ اچي پوندي!‘
پوءِ ڊراڪولا، ڀوائتا ڀوت ۽ چمڙا، ڏيهه جي ڏائڻ جي ڳالهه کي ڳنڍ ڏئي، جھموريت جي فانوس کي تباهه و برباد ڪرڻ لاءِ نڪتا ....
انهيءَ ڏينهن تي جڏهن فانوس ۾ تيل جي بجاءِ پاڻي وجھڻو هيو .. ڪنهن جھموريت پسند کي اوچتو خبر پئجي وئي. تنهن ڀوائتن ڀوتن جو راز فاش ڪري وڌو، ڀوائتن ڀوتن گھڻيون دلخرش رڙيون ڪندي شهر واسين کي خوف ۾ مبتلا ڪيو .... چمڙن چرڙاٽ ڪري پٿريون اڇلايون ۽ ڊراڪولا ڏند ڪرٽيندي پنهنجي خوني چنبن سان جھموريت جي فانوس تي پٿر جا گولا ۽ جھنبون وسايون. پر جھموريت جا رکوالا، جھموريت جي فانوس اڳيان پروانا ٿي بيٺا ،اهي سڀ پٿر ۽ پٿريون ، انهن پنهنجي سيني تي سٺا ... اهڙي ريت ڊراڪولا جي پهريئن سازش ناڪام ٿي ۽ اها خبر جڏهن ڏيهه جي ڏائڻ کي پئي ته ان وقت پريشاني ۾ وري ٻيءَ سازش کي سٽڻ لاءِ، دنيا جي راڪاسن ۽ برڙ باڪاسن کي مدد لاءِ پڪارڻ لڳو.

تعليم جي تباهي

وچ تي ميوزز ديوين جو مندر .... ڀر ۾ قربان گاهه ... لڳو لڳ لائبرري .... پٺيان وڏو ڪمرو، نقش ونگار سان سينگاريل ..... ڪلاس روم ۽ ليڪچر هال هڪ ٻئي سان ڳنڍيل .... سڄي عمارت جي چوڌاري گولائيءَ ۾ باغيچو ... باغيچي ۾ ڪرڙوڍ شخص تعميري تنقيد ۾ مصروف ..... پٺيان نوجوانن جو ٽولو ... هڪ هڪ لفظ غور سان ٻڌندا، هيئين سان هنڊائيندا پيا اچن.
’قانون جوڙيندڙن کي سڀ کان وڌيڪ، نوجوانن جي تعليم ڏانهن ڌيان ڌرڻ گھرجي. تعليم جي لاپرواهي ’آئين‘ کي نقصان رسائي ٿي ....... تعليم ۽ تربيت اهڙين ڳالهين جن ۾، سڀني شهرين جا مفاد گڏيل آهن، سا سڀن لاءِ هڪ جھڙي هجڻ گھرجي.‘
جنهن جي فڪر جي ڦرهي تان اهي لفظ اڀري، هوا ۾ وکري رهيا آهن. ڪير آهي، اهو نقاد ....؟؟ اهو شخص گھڻو ڪري هيئتدان آهي، بغير دوربين جي ... ماهر حياتيات آهي، بغير تجربيگاهه جي، ماهر اخلاقيات آهي، بغير پيغمبري جي، سياسي مفڪر آهي، بغير وزارت جي ......
هي ’اٿينس‘ شهر جي عظيم درسگاهه ’لائيسم‘ جو ودوان ’ارسطو‘ آهي. شام جو جڏهن اٿينس جا معزز شهري ، سندس درسگاهه ۾ ٿيل بحث مباحثي يا تنقيد جي خبر ٻڌندا ته سندس تعميري تنقيد شهرين کان وٺي سنيٽرن تائين بحث جو هڪ وشئه بڻبي، ته تعليمي نظام کي ڪهڙين بنيادن تي بيهارڻ گھرجي .....؟ پر پاڻ انهن بد نصيب قومن مان ٿياسي، جتي تعليم کي شهرين جو حق نه پر ٿورو سمجھيو ويو ... عمارت اڏڻ لاءِ، آهيرا ئي اهڙا ڪڍياسين جو ڀت پنهنجي بنياد تي وئي. نه سڌي، نه اڀي. جو سڄي قوم جي لاءِ چڱيءَ ريت ڇپر ڇانو ٿئي .... علم جي عمارت هيٺان جن ماڻهن مٿي ڇانوَ ڪئي آهي، سرڪاري چواڻي ته، ملڪ جي آبادي جو ڪل ٽيهه سيڪڙو، پنهنجي چواڻي، ٻه سيڪڙو به ڪو نه .... ڇو ته اهڙا پڙهيل به ڪهڙا پڙهيل، جو پڙهيل ڪيل هجن چڱن ڀلن اڪيڊيمن جا، امتحان پاس ڪيل هجن سخت نظم ۽ ضبط رکندڙ ادارن جا، جڏهن به، چڱا مڙس ٿين ته اٿندي ملڪ جي وڏي قانون ’آئين‘ جو پٽڪو لاهين. چونڊيل نمائندن کي ڦاهي چاڙهائين، ڦٽڪا هڻائين، جيل اماڻين. ٻُڏن ڪو نه اڃا به ڪڏي چون ته، اهو ڪم ’ نظريئي ضرورت‘ تحت ٿيو. باقي رهيا، عام پڙهيل ادارن مان ، پوءِ انهن کي ڪهڙي پئي آهي جو عزت ڪن، فوجداري، شهري، ميونسپل ۽ ٽرئفڪ جي قانونن جي ... ڇو نه شهري هڪ ٻئي جا حق ڦٻائن، ڌاڙا هڻن، اغوائون ڪن، ناجائز قبضا ٿين ۽ حادثا پيش اچن ....
ان جو مطلب آهي ته ڪٿي نه ڪٿي خامي آ، نقص آ، لاپرواهي آ، تعليم ۾، تربيت ۾ ... تڏهن ته اها حالت آهي جو آفيس جو ڪلارڪ، اڳيان به ڪاف ته پٺيان به ڪاف .... صاحب، هيٺيان ڪار، پاڻ بيڪار ... ڊاڪٽر دوا اندر دم ٻاهر .... انجنئير پاڻ ٺهي، روڊ ڊهي .... وڪيل اهڙو جو، جوابدار ٻاهر، فريادي اندر .... سياستدان چوي ڪجھه، ڪري ڪجھه .... مولانا پاڻ نه پلي ڏوجھان جھلي .....ليڪن انهيءَ ناقص تعليم ۽ نااهليت جو ڏوهي ڪير ....؟ ذميوار ڪير ....؟ جنهن کان پڇ ته ٻئي تي آڱر اُڀي ... مينهن چئي ڳئون کي، هل ڙي پڇ ڪاري ..... حڪومت چئي اصلي تربيت ۽ تعليم ڪم والدين جو، والدين چون استادن جو، استاد چون، والدين ۽ شاگرد جو. شاگرد چون، حڪومت ، استاد ۽ والدين جو ....
والدين هانوَ تي هٿ رکي چون، ’اسان کان ڪو پڇي ته اسان ڇا نه ٿا ڪيون .... سار ۾، سنڀال ۾، اڳ ۾، پوءِ ۾، .... اسان جي آرزو ته اولاد ڊاڪٽر ٿئي، انجنيئر ٿئي، صاحب ٿئي، خوب ڪمائي، پئسا آڻي، پاڻ سنواري ... انهيءَ آرزو جي ڪري طرحين طرحين جا جتن ڪرڻ، ڦاها ڦڪڻ، پارتون سفارشون ڪرائڻ، ٽيوشن ڏيارڻ ....ڪاپي ڪرائيندي ڌڪا جھلڻ .... سليڪشن ڪرائيندي گھر ٻهارڻ .... اولاد سياست جي شوق ۾ جيل وڃي ته، اڳ ۾ دڳ ۾ ... اولي گھولي .... ايلاز مصاف، ضمانت ڪرائي، ڪيس ڳائن .... جڏهن اولاد پڙهي اچي ته ڳڻتي ۾ جھڄڻ ۽ جھرڻ .... وزيرن وٽ، اميرن وٽ .... بنگلي ٻاهران ڌاڙ گھوڙا پٽڪو سٽڪو، نوٽ هڻائڻ، نوڪريون ڏيارڻ .... اسان اڃا گھٽ ٿا ڪيون اولاد جي تعليم ۽ تربيت لاءِ .....؟
استاد چوي، ’مان ڪهڙو شاگرد کي فرش تان کڻي عرش اماڻيان ...! پاڻ ئي فرش تي پيو ليٿڙيون پايان ۽ وجود جي ويٺو جنگ وڙهان. اهڙو پهچ وارو هجان ها ته ماستري ڇو ڪيان ها. مون کي ته خبر هئي ته، گھوڙو کري ته گھه ڪري، مڙس کري ته ماستر ٿئي ــ مون ته کرڻ کان بچڻ لاءِ وڏا وس ڪيا هيا. هرهڪ هلندي پڄندي واري وٽ صدا هنيم، صوبيداري جي، سب رجسٽراري جي، تپيداري جي، روينيو ۾ ڪلارڪي جي .... پر ڳوهه ڦاٿي ڊوهه سان. ايڏن جھدن، ايڏن ڪشالن، ايڏن ڪشٽن ۽ ڏي وٺ سان مليو ته ڇا مليو ....؟! نه روب، نه تاب .... نه پئسو، نه پنجڙ ... سواسؤ شاگردن جي ڪلاس جي حاضري وٺان ته پيرڊ پورو ..... پڙهان ته اڌ چريو .... ٽيوشن نه ڏيان ته بک مران، ڏيان ته الزام سهان ... وڃان ته ڪاڏي وڃان .... ماٺ ڪيان ته مشرڪ ٿيان، ڪڇان ته ڪافر ....!
وٺو شاگرد کي ته جواب ئي نرالو، ’هڪ شاگرد، هزار سور ..... پيءُ ۽ ماءُ جي آرزو الڳ ...استاد جي آس الڳ .... سياستدان جي خواهش الڳ .... سرڪار جي سڌ الڳ ..... ڪنهن کي پرچايان، ڪنهن کي سرچايان ۽ آخر ۾ استادن جي ’اصحاب ڪهف‘ واري ننڊ ۾ خلل نه وجھان .... سرڪار سڳوري جي رکي سکي تعليمي پاليسي تي صبر ساريان .... سياستدانن جا جلسا ڪامياب ڪرايان، پمفليٽ ورهايان، چاڪنگ ڪيان، سالگرهن ۾ تاڙيون وڄايان، ورسين ۾ روئان، پٽيان ۽ آخر ۾ اهڙو علاوالدين جو چراغ ڪاڏنهن آڻيان، جو پيءُ ماءُ کي دولت جا انبار آڻي ڏيان .... انهيءَ ڪري پاڻ ’پينگھي کان قبر تائين علم حاصل ڪرڻ‘ جو مطلب اهو سمجھيوسي ته ڏوريون ويٺو ڏور، جيسين ساهه سرير ۾ .... نوڪريون آهن ڪو نه جو پڙهي پورو ڪجي ۽ سرڪار کي ستائجي ... اهليت آهي ڪو نه جو علم سان تڪڙ ڪجي ۽ پوءِ ڌنڌي جو سوچجي ۽ پيءُ ماءُ جي حسين خوابن ۾ ٽاڪوڙو وجھجي ....
تنهن ڪري سرڪار خوش، استاد خوش، والدين خوش، سياستدان خوش .... اسان خوش، قوم خوش .... خوش ئي خوش پر ڳوڙها اکين ۾ ....،
ڏسجي ته حڪومت ڏي ته حڪومت وٽ جواب، لاجواب اهڙو جو هڪ پائيءَ جي به مهڙ ڪو نه .... حڪومت ويچاري ڪري ته ڇا ڪري، هڪ حڪومت هزار ڪم .... ذري گھٽ، سڄي سال ۾ ٻه سيڪڙو بجيٽ جو تعليم تي خرچ ڪري، وڌيڪ ان لاءِ نه ڪري ته متان پڙهيل بي روزگارن جو تعداد وڌي. دانهن ٿئي، ڪوڪ ٿئي، تنهنڪريEach one Teach one هڪڙي اسڪيم لکن جي مٽ، نه واءِ نينس، نه مينهن نينس ... تعليم يافته ماڻهن جو تعداد وڌندو وڃي بنان خرچ پکي جي ... باقي جي شاگرد ۽ استاد ڪوڙا فارم ڀرين ۽ ڀرائين ته الا بلا سندن سر تي ... حڪومت انگ اکر گڏ ڪرڻ واري ۽ دنيا کي ڏيکارڻ واري، ڪا ڏچي ۾ پوڻ واري ته ڪو نه . ....!؟
سوال وري به ساڳيو ، آخر تعليم جي لاپرواهي جو ذميوار ڪير؟ ...حقيقت ۾ ڳالهه اها آهي ته ڏوهه ورهائي کڻجي ته ڳالهه ٺهي. ڏوهه سرڪار جو به، ته استاد جو به، پيءُ ماءُ جو به، ته شاگرد جو به .... جي جھالت کي در تان ڌڪي ڪڍڻوآ، اهليت کي آڻڻو آ ۽ جھموري قدرن کي وڌائڻو آ ته پوءِ سرڪار سڳوري کي گھٽ ۾ گھٽ بجيٽ جو چار سيڪڙو تعليم تي خرچ ڪرڻ گھرجي. جڏهن تعليم يافته ۽ ترقي يافته قومون پنهنجي بجيٽ جو ستن کان تيرنهن سيڪڙو تعليم جي مد ۾ رکن ٿيون .... سرڪار سڳوريءَ کي اهڙن تعليمي ماهرن ۽ استادن جي صلاحن جو آڌرڀاءُ ڪرڻ گھرجي. جيڪي خوشامندي کودڙيا نه پر جوهان آموس، وليم جيمس، جان ڊيوي، ۽ گورڊون وانگر تعليم ۽ جھموريت کي لاڳاپيل سمجھن ..... والدين جي لاءِ عرض اهو آهي ته تعليم کي واپار نه سمجھن، اولاد کي زور جي ميندي ڊاڪٽري ۽ انجنيئري جي صورت ۾ نه هڻائن، ڇو ته اها ميندي رنگ نه لائيندي پر پاڻ لڄائيندي.
استادن کي گذارش اها ته، انهن کي اهو نه سوچڻ گھرجي ته کين پگھار آهر پڙهائڻ گھرجي، پر اهو سوچڻ گھرجي ته پنهنجي نسل ڏانهن سچ، ساڃهه، هنر ۽ حرفت کي منتقل ڪرڻو آهي. جيڪو سندس قومي وجود جي بقا ۽ شناخت کي برقرار رکندو.
شاگردن کي اهو نه سوچڻ گھرجي ته تعليم صرف ڊگري جو نالوآهي. پر اهو سوچڻ گھرجي ته اها ڄاڻ آهي، جيڪا جاهل ۽ عالم، اهل ۽ نااهل جي فرق کي واضح ڪري ٿي .... جيڪڏهن هن سال، اسان سڀني اهو فيصلو ڪري ورتو ته تعليمي کيتر ۾ لاپرواهي نه ڏيکاربي ته پڪ ڄاڻو ته ڪو نااهل پيدا نه ٿيندو، جيڪو ملڪ جي آئين ۽ قانون سان هٿ چراند ڪري سگھي .....

شوق جي بها ئي ڪونهي

’عقل ريءَ عذاب، گهڻو پسندينءَ جندڙي‘ــــ اهو پهاڪو ڪيترو پراڻو آهي؟ تنهن جي ڄاڻ ڪونهي، البت، ائين چئي سگهجي ٿو ته ڪنهن سنڌ واسي ڏاهي جي فڪر جي ڦرهي تي تڏهن آيو هوندو، جڏهن هن ديس ۾ ’قحط الرجال‘ ڏٺو هوندو ۽ عقل کان عاري ۽ وانجھيل ماڻهن جي عجيب و غريب حرڪتن جي ڪري ديس واسين کي عذاب ۾ پسيو هوندو .....پر ان پهاڪي جو هڪ هڪ لفظ اڄ به ائين نئون ۽ تازو آهي، جئين املتاس جي وڻ ۾ جھُولندڙ گلن جي ٽاري ...... ڇو ته اڄ به ساڳيو حال آ ’نالي ۾ نهال، اديون آريجن جون . ....!‘
ڀلي کڻي اسان ايترا پڙهيل نه هجون، افلاطون نه پڙهيو هجي، سقراط نه سمجھيو هجي، هيگل،ڪانت، ۽ روسو کي نه ڄاتو هجي. مارڪس، لينن، مائو ۽ گورباچوف جو مطالعو نه ڪيو هجي، پر اسان جا پڙهيل يا اڻ پڙهيل ڏاها، سياڻا ۽ سگهڙ جن جي فڪر جي ڦرهي تي آيل اکر، پهاڪا، چوڻيون، ۽ نقطا، جھنگ جھر ۾، وستي واهڻ ۾، نگر شهر ۾ اسان لاءِ ڇڏي ويا. ڪڏهن انهن تي غور ڪيوسي ته اهي صدين جون صدائون آهن؟ اسان لاءِ واٽون آهن؟ لاٽ آهن؟ نه .....! نه .....! ڪنهن کي ڪهڙي ضرورت سمجھڻ جي ....! اسان پنهنجن شوقن ۾ پورا ۽ شوق جي بها ئي ڪو نه ....!
جڏهن هڪ خسيس هٽ واڻيو به گهه کائي، پنهنجي طاقت ڏيکارڻ لاءِ گس تان لنگهندڙ متاري مينهن جي وريل سنڱ ۾ ٻانهن وجھي زور آزمائي ڪري ۽ جڏهن ٻانهن ٻه ٽڪر ٿيس ...... جيڪو پڇيس ته ڏند شيڪي چوي: ’ڀائي! شوق جي بها ئي ڪهڙي؟ ٻانهن ڀڳي ته گهوري، هُـر کر ته مئي نه .....!‘
مارڻي ته هُرکر آ نه، شوقينن کي، سي ڀي جھڙا تهڙا شوقين هت ......! اصلي آدي بڻيادي، وڏور، معتبر، مهانڊا، پيل پاوا، سر جا سائين، ٻنهي جهانن جا ٻوڙ پلاوَ، لٺ سردار، ڀوتار ......
وڏيري جي شوق ’مولوءَ‘ کي فرصت ئي نه ڏني ته وڏيري جي ڪُتي کان وڌيڪ پنهنجي جوءِ ۽ ٻارن جي پرگهور لهي. سندس هٿ جوءِ ۽ ٻارن کي ڀونڊي ڏيڻ ۾ گذري ويو:
’لخ جي لعنت ٿي ڀيڻان! ماڻهو جا ته ڦر ئي ناهيو، ڪنهن ڪُتي جا ڦر آهيو!‘ ۽ ٻيو هٿ وڏيري جي ڪتي تي پيار ۽ پاٻوهه ۾ هٿ ڦيرائيندي گذري ويس:
’چُ، چُ ....... ٻچُ، ٻچُ! اڙي ٿري نا ٿري (ڪُتي جو نالو) مڙس ماڻهو ٿجانءَ! سڀاڻي ميل ۾، اڳيان پويان ملهائجانءِ ...... ڀوتار اڳيان، ماکي بي مهابو نه ڪجانءِ ....‘
پير صاحب جي درگاهي ميلن، ’چڳ وڍئي مريد ولوءِ کي‘ ان پلي ذات پلي‘ ٿيڻ ئي نه ڏنو. ان جي پلي اڃا ڀري ئي مس ته سائين جي ڏن ۾ وئي يا شوقين پٽ جي جھميلي ۾ ...... پٽهنس علڻ، ان پلي ڀڃي وڃي ڀلاوڻي کي ڏني ..... مڙس ڊبل گهوڙا بوسڪي جو پٽڪو هڻي ٿيئٽر ۾ وڃي پهتو. ڇير جي ڇمڪي تي هڪ هڪ نوٽ گهوري ڏنائين .... مانڊي ۾ لئه ٿي وئي، گهر ڀينگ ٿي ويو. سڃو ٿيو ته پاڙي واري جو گهر تاڙيائين. پهريون سنهو چور ..... پوليس ڪڍ. پوءِ ٿلهو چور ..... پيو جيل ...... آخر ڌاڙيل ..... شير شاهه جو شڪرو گهر جا ڪڪڙ ماري ....!
مير صاحب جي ميراڻي شوق، ’ميهر‘ جي جُتي نياپن، سنهين آڻڻ، نيڻَ ۾ گسائي ڇڏي. مير صاحب، ڪک ڪشتن ۽ مردانگي ڪمزوريءَ ۾ پورو. جي تر ماري ته راڄ ننگ لڪائڻ ۾ آذرتو. .... جي پر ماري ته به پرينءَ جي ٽهل ٽڪور ۾ اوڊيون، زراعتي قرض ڪُڙمن جي نالي .. جانڻ جي ڏاڙهي ۾ مختيارڪار جا ٻئي هٿ. جانڻ کي قرض جي جن نه ڪن. چاوڙيءَ ۾ پيل.ٻئي هٿ مٿي، پيو پٽي . پر سياست جو شوق هڙني کي انگريزن جي دؤر ۾ ائين مليو. جئين بکي بگھڙ کي واٽ ويندي رڍ ملي وڃي! چکي چريا ٿيا ..... سياست اهڙي ڪيائون نه سڄڻ کي آسرو نه دشمن کي ڀوُ ..... رڳو اسيمبلين ۾ ويهڻ ۽ اوٻاسين ڏيڻ جو شوق ....دعوتون کائڻ پيئڻ، شڪار ڪرائڻ ۽ هٿن ڌورائڻ جو شوق .... نيٺ انهيءَ سياست اهو رنگ لاتو جو انهن سان سڱ ڪيائون جيڪي ڌريائين ئي ڌاريا هيا ..... ڪنهن چين ته ’بابا! وڏڙا چئي ويا آهن ته سي ئي سيڻ ڪجن، جنين پکا اوڏڙا ......‘ پر انڌي ڀونڊي ۾ خوش. جواب ئي اهو ته ’شونقڙو ٿا پورو ڪيون ....!‘ بس پوءِ عقل واري جو عقل، بي عقل جي ڄمار ....! نانگن جا ٻچا هٿن سان پالي، تاتي وڏا ڪيائون. نانگن فطرت ڏيکاري. نانگن وک وک تي ڏنگ هنيا. اقتصادي طور تي سماجي طور تي ...... پر هنن وٽ ترياق جي تلاش ڪٿي ....!؟ اڃا اڳتي .....
عادت نه مٽي عادتي، علت مور نه جاءِ ــــــ اُٺ پوي ڪڻڪ ۾ چڻ ڪنڊا کاءِ ...... ڇو ته اڃا همراهن جو شوق رهيل هو، جيڪو چنيسر پورو ڪيو هيو ..... پر هت ته قطار چنيسر ٿيڻ جي شوق ۾....! اڳيان ليکن نه ليکن، هيءَ جُتي سوڌا جھوليءَ ۾!
ڀر ۾ مري ڀاءُ، ٻاجھه نه پئي ٻرڙي کي .....! اڙي سائين! ائين نه ڪيو ...... زور آور نه ٿيو ..... ڪتو ڇا ڄاڻي ڪڻڪ جي ماني ..... پر سمجھه عمر سان ڪو نه اچي. ٺهه پهه جواب ته : ’مران ته منجي ۾، نپان ته پيالي ۾.‘
پر ٿيو اهو ئي، مُئا به جن ڪاڻ ــــ ماريو به انهن ...... هنن اڃا بان ڪئي ته ٻيا تيار ..... سندرا کڻي ٻڌائون ... پٽڪا کڻي پاتائون ته کيپ ٿا کٽئون .... لکن جي ٿا لوڏ ڪيون، مڻن جي ٿا موٽ ڪيون .... فڪر جي ڦرهي تان ابن ڏاڏن جي اکرن گهڻي ڌوڏ ڏنن ته اڪن کان ٿا انب گهرو ۽ ٻٻرن کان ٿا ٻير گهرو ....... ڏاها ٿيو ...... سياڻا ٿيو ......آزمائي کي آزمائي سو ڌوڙ منهن ۾ پائي ...... پر چنيسر ٿيڻ جو شوق ڪاڏي وڃي ۽ شوق جي بها ڪو نه ....... نتيجو اهو ئي، چونڊيندي چور وڃي بيٺا ککرين ...... پوءِ ڪنن تي هٿ ته ’ڀُـلي واڻي گانءِ کاڌي . ....!‘
ڀوتار جو ٿيو بادشاهه ماڻهو ....... ۽ بادشاهي شوق، مهل ۽ ڪمهل ڪاٿي ٿا ڏسن ..... چئي: ’چنيسر ته اصلي آءٌ، ٻيو مڙيئي هو نانءُ .....‘ پوءِ ته سائين منهنجي کي چوان، راڻو خان، جاڙو خان، ڌڱاڻو خان قطارن ۾ ... شوق جي پٺيان سڀ ڪجهه لُٽائڻ وارا، جيري لاءِ ٻڪري ڪهائڻ وارا ..... پُڇ ٻڌي مهري ٿيا .....علاوالدين جو لشڪر پٺيان، پاڻ اڳيان .....ساڻ لوڌ ڪُتن جي به ..... پنهنجن تي ئي هلان ڪرائڻ ، پنهنجن تي ئي باهڻ ۽ بڇائڻ ..... سنڌ جي سدا حيات شاعر جي فڪر جي ڦرهي تي آيل اکرن آڏو آين ’ايءَ نه مارن ريت، جو سيڻ مٽائن سون تي‘ پر ڀوتارن جون اکيون ٻوٽيون ته ملڪ ئي ميدان ..... انڌو مڱڻهار ڏسي نه ڪري يار. ڪتو به کاڌئون ڪک به نه ڀريئن ..... جي کڻي ڪجهه به چئو ته ساڳئي رڏي، ’شوق آ ۽ شوق جي .......‘
خبر ناهي ته انهيِءَ چنيسر ٿيڻ واري آخري شوق ۾، انهن کي، اسان کي ۽ سڄي قوم کي ڪيڏي بها ڏيڻي پوندي ....؟ جيڪا شايد اڄوڪي وهندڙ خون کان به وڌيڪ هوندي. جڏهن سوچجي ٿو ته اها ساڳي ئي سٽ فڪر جي ڦرهي تي اچي ٿي:
’عقل ريءَ عذاب، گهڻو پسندينءَ جندڙي‘

دوست ۽ دشمن

هن جي فڪر جي ڦرهي تي فصاحت ۽ بلاغت وارا آيل اکر اڄ به سوالن جا جواب آهن، سمجھاڻيون آهن، سبق آهن، عابدن جي عبادت آهن، زاهدن جي قناعت آهن، انساني سماج جون حقيقتون آهن. ڇو ته هُو علم جو شهر هيو، بي باڪيءَ جو بحر هيو، هُو هڪ تاريخ ساز شخصيت، هڪ مصلح، هڪ مبلغ ۽ هڪ نقاد هيو.سندس دؤر ۽ اڄوڪي دؤر ۾ فرق سهي، ليڪن ڪي ڳالهيون مشترڪه ـــ انهيءَ دؤر ۾ به نفسانفسي هئي، جئين اڄ آهي. انهيءَ دؤر ۾ به منافقي هئي، جئين اڄ آهي. انهيءَ دؤر ۾ به شورش پسند هيا، جئين اڄ آهن. فرق صرف ايترو آهي، انهيءَ زماني ۾ ڪجهه گهٽ، اڄ وڌ آهن.
اهڙي دؤر ۾ جڏهن باطل پرست قوتن جو غوغاءُ هجي، عام ماڻهن جو وات پٽيل هجي ۽ خاص ماڻهن جي واڇ گودو هجي، انهيءَ وقت ڏاڍو ڏکيو ٿئي ٿو، دوستيءَ ۽ دشمنيءَ ۾ تميز ڪرڻ ..... ليڪن علي بن ابن طالب جي فڪر جي ڦرهي تي آيل اکر اڄ به ڪسوٽيون آهن، سڃاڻپ جا اهڃاڻ آهن، پروڙ جا پيمانا آهن، پرک جا فارمولا آهن:
’توهان جا ٽن قسمن جا دوست آهن ۽ ٽن قسمن جا دشمن.
دوست هي آهن: توهان جو دوست، توهان جي دوست جو دوست ۽ توهان جي دشمن جو دشمن.
دشمن هي آهن: توهان جو دشمن، توهان جي دوست جو دشمن ۽ توهان جي دشمن جو دوست!‘
ليڪن پاڻ وٽ اڃا دوست ۽ دشمن جي تميز ڪٿي ....؟ پاڻ ته اکيون ٻوٽي انهن سان دوستي رکي سي، جن اسان سان سماجي، مذهبي ۽ سياسي بنيادن تي ويساهه گهاتي ڪئي . ....! اهڙي طرح مٿي تي هٿ گھمائي ٺڳي ويا، جئين ٻه شڪاري هڪ سادو ۽ ٻيو ٺوڳي. شڪار تي نڪتا.هڪ سيهڙ ۽ هڪ ٻلو ماريائون. ٺوڳي شڪاريءَ سادي کي مکياري ڪندي چيو: ’ڀاءُ! جي سيهڙ کڻان مان ته ٻلو کڻ تون. جي ٻلو کڻين تون ته سيهڙ کڻان مان.‘ سو اسان جو واسطو به جھڙن تهڙن ٺڳن سان نه پر نامي گرامي دهليءَ جي ٺڳن سان پيو آهي. تن هر وار اسان کي حصي ۾ مئل ٻلو کڻايو ۽ کارايو، پر پاڻ هش ۾ خوش ته شڪار ڪيوسي! ڪنهن سياڻي چيو هو :’ جي پراوا پنهنجا ٿين ها ته پنهنجا هجن ئي نه ها‘ پر پاڻ وٽ ته حساب ئي ابتو .... کائڻ پيئڻ گڏ، اٿڻ ويهڻ گڏ، در در ۾، گهر گهر سان، مگر آئي ويل ۾، اکيون اکين جھڙيون ديد لڀي ئي ڪونه . ....! هر ڪو چئي: ’منهنجو ڇا ....!؟‘ رسئون ته رساما اهڙا جو ڳالهه مان ڳالهوڙو ڪيون، وڻن تان جھيڙا لاهيون، هڪ ٻئي کي برسٽ هڻي ماري مڃايون. اغوائون ڪيون، ڀُنگ وٺون ......... ليڪن اصلي دشمن لاءِ دل ٿڌي، پرچائڻ ۾ پورا، کاڏين تي هٿ، ناد نفيلان، مرليون سرليون ته من رڍ رباب سان ريجھي پوي، پر رڍ جي اُهائي ٻي!

پنهنجا شهر

’منهنجا يروشلم .. ....!
هاڻي تون ڪنهن بيواهي رنڙ جيان آهين .....
جنهن جو نه ڪو ڌڻي سائين، نه واهر وسيلو،
جو اُگھي تنهنجي ڳلن جا ڳوڙها ...
تنهنجا غمخوار ڀاڄ ۾ آهن ......
سڀ سيڻ موڪلائن ٿا ......
بگھاڙي به ائين ڪندي ناهي، پنهنجي ڏر تي
شينهن هوندي آهي.
ليڪن تنهنجا ساٿي ته شتر مرغ ٿي ويا .....!
پنهنجون سسيون بچائي ويا
ايندڙ نسل رُلائي ويا .....
هاڻي ڌاريا ديرو ڄمائن ٿا .....
اسان تي حڪم هلائن ٿا .....
ڪيڏا نه خوشنصيب هيا، جيڪي وڙهي مئا
ڪيڏا نه بدنصيب اُهي، جيڪي وٺي ڀڳا
خوف کان سندن چهرا، هيڊا، پيلا ته ٿي ويا آهن!؟
ڇا اسان کي پنهنجن ڏوهن جي سزا آهي،
خدا .. ....!؟‘

سندن فڪر جي ڦرهي تي آيل ڏکارن مرثين ۾ ڪيڏو نه غم هيو، رنج هيو، پيڙا هئي، درد هيو ..... ليڪن نه هئي ته رٿابندي، اڳ ڳڻتي، جرئت، دشمن سان اکيون اکين ۾ وجھي ويڙهاند ڪرڻ جو جذبو، يروشلم جي رهواسين کي ....! پنهنجي ئي شهر جي تباهي ۽ بربادي تي ڳوڙها ڳاڙيندي، مرثيه چوندي، پٽيندي ڪٽيندي، پنهنجي ئي شهر مان ڌارين جيان نڪتا ۽ اهوئي سندن وڏي ۾ وڏو ڏوهه هيو، جنهن جي سزا هئي دربدري، بي وسي، غلامي، ۽ ذلت ..... جڏهن به مصر جي ’فرعونن‘ کي وڻيو ته کين اُٺن ۽ ٻڪرين جي وڳن ۽ ڌڻن وانگي ميڙي چونڊي ڪاهي ويا ....... جڏهن به ’بخت نصر‘ کي ڪاوڙ آئي ته کين ٻڌو ٻانهو ڪري بابل جا وڻ ڏيکاريائين ...... جڏهن به ’آشورين‘ جي مرضي ٿي ته مٿانئن جُلهه ڪري کين دربدر خاڪ بسر ڪيو .......
اها تاريخي حقيقت ۽ سماجي سچائي آهي ته جنهن به زماني ۾، جن به قومن، پنهنجن شهرن جون واڳون خود سپردگيءَ ۽ خود شڪستگيءَ واري حالت ۾ ٻين کي سونپيون، تن در در جا ڌڪا کاڌا، عذاب پسيا، ذلتون سَٺيون، ڏک ڏٺا ۽ لعنتاڻا ٻُڌا. ليڪن جن قومن به، جنهن زماني ۾ به پنهنجن شهرن جو ننهن چوٽيءَ سان زور ڏئي بچاءُ ڪيو.انهن پاڻ کي ۽ پنهنجي ايندڙ نسل کي ذلتن کان بچائي ورتو.
’قبلائي خان‘ جي لشڪر جي گهوڙن جي سنبن هيٺان ڪيتريون ئي انساني وسنديون لتاڙجي ويون ..... نه لتاڙجي سگهيون ته جپان جا شهر ۽ وستيون ..... جپان جي شهرن جا خودمختيار حاڪم جيڪي هڪ ٻئي سان دست و گربيان هوندا هئا ۽ ڏسڻ ۾ هٿ جي جدا آڱرين وانگر ڌار هيا. ليڪن ڌارين جي هلان ۽ حملي وقت هٿ جي آڱرين وانگر وڪوڙجي سڪوڙجي مُڪ جي صورت ۾ هلان ڪرڻ واري جي هانوَ ۾ لڳندا هيا. ائين قبلائي خان مرڻ گھڙيءَ تائين جاپان جي شهرن تي قبضو ڪرڻ جو ارمان، پاڻ سان کڻي ويو ......
آسٽريا جي گاديءَ جي هنڌ ’ويانا‘ کي جڏهن اڍائي لک ترڪ حملي آورن ’سلطان سليمان ذيشان‘ جي سرڪردگيءَ ۾ گھيرو ڪيو ته ’ويانا‘ جا شهري سر تريءَ تي رکي ساڻن وڙهيا. جيڪڏهن جنگ ڪندي ڪنهن شخص جي کٻي ٻانهن ڪپجي پئي وئي ته اُهي پنهنجي ڪٽيل ٻانهن کي ملائي اهڙي طرح لڙائي ۾ مصروف رهيا ڄڻ هڪ هجن. آخرڪار ترڪ سپاهي رڙيون ڪري چوڻ لڳا ’ويانا جي ماڻهن جي ڊگھين ڊگھين بندوقن جي نشانن ۽ سيخن جھڙين تلوارين ۾ ڪباب ٿيڻ کان بهتر آهي ته پنهنجي سردارن جي هٿان مرئون.‘ اسٽالن گراڊ جي شهر ۾ روسين، نازي جرمن فوج سان هڪ هڪ انچ زمين جي لاءِ مهاڏا اٽڪايا ۽ اهو شهر نازي جرمن فوجن لاءِ قبرستان بڻجي ويو .....
هي هيون تاريخي حقيقتون ....... ليڪن سوال اهو آهي ته اسان پنهنجن شهرن کان ڪيتري قدر باخبر آهيون .....؟ اسان جو رويو پنهنجن شهرن ڏانهن بي حسيءَ وارو ته نه آهي ......؟ ائين ته نه آهي ته اسان هاڻي ئي مرثيه ۽ الوداعي آزاد نظم لکڻ شروع ڪيا آهن؟ جڏهن ته هن وقت اسان کي پنهنجن شهرن جي حفاظت ڪندي پاڻ ۽ پنهنجي ايندڙ نسل کي ذلت ۽ تباهي کان بچائڻ گهرجي ...... جيڪي شهر صدين کان وٺي اسان جي ثقافت ۽ تهذيب جا وارث آهن، اسان جي تاريخ، علم ۽ ادب جا مرڪز رهيا آهن، ڇا اسان انهن کي دهشتگردن ۽ نااهلن جي رحم ۽ ڪرم تي ڇڏي ڏيون ........؟!انهن مڪار شهر رٿابندي ڪندڙ ماهرن ۽ انتظام ڪندڙن کي بي لغام ڇڏي ڏيون، جيڪي ڪراچيءَ ۾ قديمي ڳوٺن کي ڊاهڻ ۽ ساڙڻ جي ڪڍ آهن ....!؟ لياريءَ کي هڪ وڏي گند جي ڍير ۾ تبديل ڪرڻ جي پٺيان آهن ..؟ حيدرآباد ۾ ’گھيراوُ جلاوُ‘ جي پاليسي تي عمل پيرا آهن ....!؟ اسان جا اُهي شهر جيڪي خوبصورتي ۽ صفائيءَ ۾ پاڪستان کان اڳ وڻندڙ ۽ من موهيندڙ هيا ۽ اسان جي جمالياتي شوق جا شاهد هيا، آباديءَ جي دٻاءَ جي ڪري اڄ اُهي وڏي ’بيت الخلا‘ ۾ تبديل ٿيندا ٿا وڃن ....! ڇا اسان هٿ هٿ تي رکي، گوڏو گوڏي تي چاڙهي ٽيڪجي ويهئون ...؟ نواب شاهه ۽ ميرپورخاص جا شهر، جن جا روڊ ڪشادا ۽ ماڻهو ماڻهپي وارا هئا، اُهي سوڙها ۽ ماڻهو تنگ نظر ٿيندا ٿا وڃن ....! سکر ۽ روهڙيءَ جون وستيون، جيڪي سنڌوءَ جي ڪنارن تي سهاڳڻين وانگر سڄ ڌڄ سان ڪرُ کنيون بيٺيون هونديون هيون، اڄ اُهي بيواهيون ۽ ڏهاڳي ٿيون لڳن .......
شڪارپور ۽ لاڙڪاڻو، جيڪي باغيچن جا شهر هيا، تن جي باغن ۽ باغيچن کي مسلمان ته ڪيو ويو پر اڄ اُهي مليا ميٽ ٿيندي شهادت ماڻي رهيا آهن. دادو ۽ جيڪب آباد کُليل دل وارن ماڻهن جا کُليل شهر هيا، اڄ انهن ۾ گھڙندي ساهه ٻوساٽجڻ لڳي ٿو. خيرپور ۽ ٺٽي جا شهر جيڪي درگاهن ۽ صوفين جا آسڻ هيا، اُهي اڄ ڏوهن ۽ گناهن جا گهر ٿي پيا آهن!
ان جا سبب صرف اهي آهن ته سنڌ جا شهر جيڪي آبادي جي اضافي ڪري ٻيڻا ٽيڻا ۽ چئوڻا ٿيندا ٿا وڃن، ڪنهن آڪٽوپس وانگر بنا ڪنهن رخ ۽ توازن جي ٽنگان ۽ ٻانهان ڪڍندا، بي تڪي انداز ۾ وڌندا ۽ مسئلن جا ڀنڊار ٿيندا ٿا وڃن. ليڪن سنڌ جي شهرن جا دشمن اسلام جي نالي تي، اڃا ٻاهرين ۽ ڌارين لاءِ دعوت نامه رکيون ويٺا آهن ۽ ’جنت ابن سباح‘ ٺاهڻ واري چڪر ۾ آهن .. ....!! ۽ بضد آهن ته هر انسان پاڻ هڪ وات ۽ ٻه هٿ کنيون اچي ٿو، تنهن ڪري اسلامي ڀائيچاري جي بنياد تي انهن کي آڻڻ گهرجي .. ....! ليڪن ڇا انهن کي اِها ڄاڻ ناهي ته جڏهن مڪي تي ٻاهران آيلن جو دٻاءُ پيو هيو ته حضرت علي پنهنجي سماجي ۽ شهري علم تي دسترس جو مظاهرو ڪندي فرمايو هيو ته: ’توهان لاءِ هڪ شهر، ٻي شهر کان زياده حقدار ناهي. (پر) بهترين شهر اُهو آهي، جيڪو اوهان جو بار برداشت ڪري سگهي.‘

سماجي معاهدو

ڪرو کيتر جي ميدان تي، سورج آخري نظرون وجھي الوپ ٿي ويو، ڪؤرن ۽ پانڊون جي آمهون سامهون بيٺل جنگ جواڻن جي هٿن ۾ جھليل استر شستر هيٺ ٿي ويا ... مها ڀارت جي ٿيندڙ جنگ جي نيمن انوسار، سج لٿي کانپوءِ هر ڪنهن کي ميٺ محبت سان ملڻو هيو ... اونداهي رات ۾ ٻرندڙ اُماڙين جي روشني ۾ پانڊوون ۽ ڪؤرن جا جنگ جواڻ، دورڻ آچاريه، ڌريوڌن، ارجن، نڪل، سهديو ۽ يڌشٽر وغيره پلٿي ماريون، وديا جي مها ساگر ڀيشم جي چوڌاري ويٺا هيا .... پر انهن سڀني جنگ جواڻن مان يڌشٽر جيڪو نرڀئتا، گنڀيرتا ۽ ڌيرج جو ڌڻي هيو. تنهن پنهنجي هرديه مان اتپن ٿيندڙ سوال سرسئناپتي جي آڏو رکيو: ’مهاپته (ڏاڏا)! ڪرپا ڪري ٻڌايو ته منش جاتيءَ (انسانذات) ۾ سماج جو آرنڀ ( شروعات) ڪيئن ٿيو؟‘
ڀيشم، مک تي مرڪ آندي ۽ پوءِ پنهنجي وديا جي اٿاه جل مان يڌشٽر جي اُڃ اجھائڻ لڳو:
’راجن! منش جاتيءَ ۾ جڏهن حرص ۽ حوس جو انت نه رهيو ته چوڌاري انياءُ ٿيڻ لڳو. تڏهن ماڻهن گڏجي اهو فيصلو ڪيو ته جيڪو به شخص ڪنهن جو سامان چوريءَ يا زوريءَ کڻندو، زيادتي ڪندو يا ماريندو ته سڀئي ان جو گڏجي مقابلو ڪنداسين ۽ سزا ڏينداسين.‘ٿامس هابس، جان لاڪ ۽ جي جيسڪس روسو کان، گھڻو اڳ، سماجي معاهدي (SOCIAL CONTRACT ) جو تصور مهاڀارت جي اتهاسڪ پستڪ ۾ ملي ٿو ۽ دنيا جا سڀئي گڻ ايشور، فلاسافر، ڏاها ۽ سماجي ماهر انهيءَ ڳالهه تي اتفاق ڪن ٿا ته اهو انساني معاهدو هيو، جنهن انسان کي اشرف المخلوقات يا سوچيندڙ جانور THINKING ANIMAL ۽ سماجي جانور سڏرايو. اهو سماجي معاهدو هيو، جنهن برائي ڀلائي، نيڪي بدي، جزا سزا جو تصور ڏنو، انساني سماج ۾ ضابطو ۽ توازن پيدا ڪيو .... انهيءَ جي ڪري ئي انسانن مختلف سڀيتائن کي جنم ڏنو .... اهڙن انساني گروهن ۾ سنڌ واسي به هيا.
سنڌ واسين جي تهذيب ۽ تمدن جا نشان موهن جو دڙو، جھڪر جو دڙو، چانهوءَ جو دڙو، آمري جو دڙو، اڄ به اسان جي لاءِِ باعث فخر آهن ... ليڪن ڇا اسان جو، ايندڙ نسل اسان جي ڪارنامن يا ڪرتوتن تي ڪنڌ کڻڻ جھڙو ٿيندو .....؟ اسان تي فخر ڪري سگھندو ....؟ اهو هڪ سوال آهي، هر سنڌ واسيءَ لاءِ ... جڏهن ته هن وقت ايئن محسوس ٿئي ٿو ته ڄڻ سماجي معاهدو ٽٽي چڪو آهي .... انساني سماج ڀڄي ڀورا ٿي رهيو آهي ... اهو سماج جنهن لاءِ سماجي ماهر چون ٿا ته اهو ذات جي اظهار ۽ نسل جي تحفظ جي لاءِ وجود ۾ آيو هيو، ڇا اهو اسان وٽ موجود آهي ....؟ اسان ته اهي سڀ رسمون، قاعدا، قانون، اصول وساري ڇڏيا، جنهن ۾ ڪنهن اڙئي کي آڌار ڏبي هئي، ڏکئي جو ڏک ونڊبو هو، بکئي کي کارائبو هو، ڀلئي کي دڳ لائبو هو، اشراف لاءِ عزت هئي، ڪميني لاءِ نفرت هئي .... وڏيرا ننڍيرا، مکي، معتبر چڱا مڙس مظلوم جي مٿي تي هٿ رکندا هيا. لچ لفنگي ۽ ظالم کي ڀت برادريءَ مان ڪڍيو ويندو هو .... طرحين طرحين سزائون هونديون هيون. ڪڏهن ٿالهي ڀت بند، ڪڏهن حقو پاڻي بند، ڪڏهن ڏنڊ چٽيون ، ڪڏهن ڳوٺ يا شهر نيڪالي، ڪڏهن ڪاٺ ۾، ته ڪڏهن ڪني آڱر وڍي ڀلي، پر هاڻي، خدا جو شان آ، گڏهه خاندان آ.
اڳي ته نانگ به رستي روڪ ڪئي ته اسان کيس چوندا هياسي ’فقير! نه تون اسان جو مندو، نه اسان تنهنجا مندا، تنهنجي واٽ پنهنجي ۽ اسان جي واٽ پنهنجي!‘ نانگ کي به سمجھه پوندي هئي.سري پري جاءِ ڏيندو هو، پر هاڻي انسان رستي روڪ ڪيون بيٺو آهي .... نانگن کان به ويل آهي ... مرن کان به ڪريل آهي ... زناورن کان به چڙهيل آهي ... مسافر ويچارو پنهنجي واٽ وٺيون پيو ويندو ... شايد ڪنهن جي جنازي ۾ شريڪ ٿيڻ، شادي ۾ پير کڻڻ، ڪنهن بيمار کان پڇڻ. نوڪري وارو هيو، ٻچن کي ڏسڻ، بيمار هيو، علاج ڪرائڻ ... پر هي سڀ جا مندا ۽ ويري ... ڳٿڙ کان جھليندس، بٽ هڻندس ، گاريون ڏيندس، گھليندس ... گھر ۾ ماتم ٿيندو ... چڱا ڀلا وچ تي پوندا ...
انساني جسمن جو واپار هلندو .... سودو ٺهيو ته واپس ورندو نه ته لاش ڪنهن واه ۾، ڪنهن ڦٽل کوهه ۾، ويران جاءِ تي ڳجھين جو ڳاه ٿيندو ... ليڪن پوءِ به سڄي سماج جي بت ۾ سيسراٽي ڪو نه، درڙي ڪو نه .... ڇو ته اهي روز روز جا قصا آهن، ڪارنامه آهن .... جيئن هي قصو منهنجي پاڙي لاهوري محلي لاڙڪاڻي جي، ڇهن سالن جي يتيم ٻار راجيش ڪمار جو آهي .... صبح سويري ماءُ ٺاهي سينگاري ٿيلهڙو ڳچيءَ ۾ وجھي پنهنجي ارمانن ۽ آرزوئن سان کيس اسڪول موڪلي ٿي انهيءَ آس سا ته، .... ٻچڙو پڙهندو ..... وڏو ٿيندو ... ماءُ جا هڙئي ارمان پورا ٿيندا .... ليڪن ابهم ٻارڙو اسڪول مان اغوا ٿي ويو .... چٺي پهچي وئي .... پورا ٻه لک روپيا ڀنگ ..... ڪاڏنهن اچن ٻه لک ....؟ نتيجو .... ننڍڙي ابهم کي بي درديءَ سان ڦاسي ڏئي، ڪني کڏ ۾ اڇلايو ٿو وڃي ..... نه اڀ ڏريو، نه زمين ڦاٽي ..... ليڪن هڪڙي پٽ جي ماءُ جو اندر اڌ ٿي پيو .... هانءُ ڦسي پيو .... ذهني توازن وڃائي ويٺي ... ليڪن هت ته روز اهڙا دل خراش قصا ورجائجن ٿا ... ڪنهن جو ڀاءُ کڄي ٿو، ڀيڻ مري ٿي .. پيءُ کڄي ٿو ... پٽ کڄي ٿو ... ڪو اجتماعي فيصلو نه، معاهدو ڪو نه، شايد اکين جو پاڻي سڪي ويو آهي .... شايد سڀئي اذيت پسند تماشائي ٿي ويا آهيون، جو ايڏي ذلل کي سهاٽيون ويٺا. ايئن ٿو لڳي ته سنڌ هاڻي بي سماج نگري ۾ تبديل ٿيندي ٿي وڃي. ها، ايئن لڳي ٿو ته هي بي سماج نگري آهي .. جھلي ڪلواڙي ۾ هڪ غريب ماستر ارشاد علي ڪلوڙ کي انهيءَ ڪري ماريو وڃي ٿو جو هو ڀنگ نه ٿو ڏئي سگھي .... هڪ ٻئي ڳوٺ مان ٽن عورتن ڪريمت، رابعه ۽ ڪوڙي کي ان ڪري اغوا ڪيو ويو ته جيئن پنهنجي نفس جو پورائو ڪجي. سردار گلبهار خان جھتيال کي ان ڪري اغوا ڪيو وڃي ٿو ۽ موت ڏانهن نيو وڃي ٿو ته هو صرف سردار نه پر هڪ شريف کلمک ۽ سماجي ڪارڪن پڻ آهي. ’ٿلهو ڳوٺ جي ڊاڪٽر عبدالغني شيخ کي ان ڪري اغوا ڪيو وڃي ٿو، ته هو شهرن کي ڇڏي ٻهراڙي ۾ خدمت ڪرڻ چاهي ٿو. ٿرڙي جادو شهيد تي ڌاڙيلن چڙهائي ڪري هڪ هيڊ ماستر، چئن شاگردن، هڪ ڪلارڪ هڪ پٽيوالي کي ان ڪري اغوا ڪيو ته، جيئن سنڌ جا علمي ادارا پنهنجي موت پاڻ ئي مري وڃن ..... ’سگا‘ جي ميمبر ’علي بخش‘ لاکي کي ان ڪري اغوا ڪيو ٿو وڃي ته ڪو به ماڻهو جيئن سنڌ جي خير خواهي نه ڪري ... فوزيه ڀٽو کي ان ڪري اغوا ۽ قتل ڪيو ٿو وڃي ته جيئن ڪو به سنڌ واسي پنهنجي نياڻي نه پڙهائي سگھي .....سياسي پارٽين جا ماڻهو (هارايل يا کٽيل) ان ڪري اغوا ڪيا ٿا وڃن ته جيئن ماڻهن جو ايمان سياسي پارٽين تان کڄي وڃي ته اهي ڪو سنڌ واسين کي تحفط فراهم ڪري سگھندا .... ڌاڙيل ڳوٺ’هاشم جا ڀاڻ‘ تي ان ڪري حملو ڪن ٿا ۽ ٻاويهه ماڻهن کي بي درديءَ سان برسٽ هڻن ٿا ته جيئن ڳوٺاڻا، حڪومت جي تحفظ ڪندڙ ادارن تي ڀروسو نه ڪن ۽ اها حقيقت پڻ آهي ته هاڻي ماڻهوءَ جو ماڻهوءَ تي ڀروسو ختم ٿي چڪو آهي. اڳي چيو ويندو هيو ته وڻ وڻ تي ناهي پوندو پر ماڻهو ماڻهو تي پوندو آهي. ليڪن هاڻي ماڻهن ۾ ماڻهپو ڪاٿي رهيو آهي؟ جيڪڏهن ڪو کٽيل ڌر وٽ دانهي ٿئي ته جواب ئي کتو ’اڳي ماڻهو نه کڄندا هئا ڇا جو هاڻ اسان کي اچي ورتو اٿو ....!؟ هارايل ڌر ڏانهن ڪو عرض کڻي وڃي ٿو چهڙ ئي هڪ ’ووٽ ڏنا هيوَ جو اميد ڪري آيا آهيو‘ ... باقي رهي پوليس انهن جي اڳيان روئڻ اکين جو زيان آهي، ڇو ته بگھڙ ٿئي ڌراڙ ته رڍن جو الله واهي ....هاڻي ايئن محسوس ٿئي ٿو ته ڄڻ سنڌ جي سڀني سياسي، مذهبي، سماجي گرن اهو وساري ڇڏيو آهي ته ڪي انساني رشتا ناتا ۽ واسطا به ٿيندا آهن ... هونءَ به هاڻي چڱن جا پٽڪا بنڊن تي آهن، تڏهن ته ڌاڙيل چٺيون لکي شريف ماڻهن کان ڊبل گھوڙا بوسڪيءَ جا پٽڪا گھرائن ٿا ۽ پاڻ کي ’مڙس ماڻهو‘، ’جوان جا پٽ‘، ’گاڙدي‘، ’ڪونڌر‘ ۽ ’قنڌار‘ سڏرائن ٿا. ليڪن سڀئي سياسي سماجي ۽ مذهبي پيشوا ياد رکن ته جيڪڏهن انهن ڇتن ڪتن کي نه جھليو ويو، ته اهي ڪڙم جا ويري سڄي سنڌ چڪيندا ....
جيڪڏهن انهن فيل مستن کي نه روڪيو ويو ته سڄي سنڌ جي سياسي، معاشي ۽ اخلاقي ڀيل ٿي ويندي ....هاڻي ئي ڪيترا ماڻهو سنڌ کي ’دار الحرب‘ سمجھي ڀڄي رهيا آهن ۽ ڪي ماڻهو انتقام جي آڳ ۾ انڌا ٿي ساڳيو ئي ڌنڌو اختيار ڪري رهيا آهن. جيڪڏهن اها انڌيرگردي ايئن جاري رهي ته پوءِ هي ڪرمن ڪٽي قوم پنهنجي موت پاڻ مري ويندي. دشمن کي ضرورت ئي نه پوندي ته اسان کي نيست نابود ڪري، ڇو ته جيڪو ڳڙ سان مرندو آهي تنهن کي زهر ناهي ڏبو.
ان ڪري بقا جو اهو آخري رستو بچيو آهي ته گڏجي سنڌ جي انهيءَ سماجي معاهدي کي ورجايون ته جيڪڏهن ڪو به ڪنهن سان زيادتي ڪندو ۽ ڪنهن کي اغوا يا قتل ڪندو ته، سڀئي گڏجي ان جو مقابلو ڪنداسين ۽ سزا ڏينداسين

سچ مرچان ڪوڙ ڳڙ

’اوائلي انسان گول مٽول هيو. ان کي چار ٻانهون ۽ چار ڄنگهون هونديون هيون. ٻه هڪ جھڙا منهن ۽ مٿا، چار ڪن، نسل وڌائڻ وارا ٻه عضوا. اُهي سگھارا، همٿ ڀريا ۽ هٺيلا هيا. انهن هڪ ڏينهن همٿ ڪري آسمانن تي چڙهي ديوتائن تي حملو ڪري ڏنو. زيوس ۽ ٻيا ديوتا پريشان ٿي ويا ته انهن سان ڪيئن نبرجي؟ زيوس ديوتا حل ڪڍيو .... هن سڄي نسل انساني کي ٻن حصن ۾ وڍي ڇڏيو. جيئن صوفن جو آچار ٺاهڻ يا ڪنهن ٻي ميوي کي سڪائڻ لاءِ اڌو اڌ ڪيو ويندو آهي ... پوءِ هر هڪ انسان (مرد يا عورت) ان اوائلي انسان جو ڀڳل ٽـٽل اڌ ٿي پيو. انسان جو اصلي جسم جو ايئن ٻن حصن ۾ ورهائجڻ کانپوءِ، هڪ حصو، ٻئي حصي سان ملڻ جي اڪير ۾ تڙپندو رهيو، اهي ٻئي حصا جڏهن به مليا ته اها سڌ رکيون ته شال وري گڏجي هڪ ٿي وڃون ... تنهن ڪري انسان جي پنهنجي ٻئي اڌ جي ڳولا، سڄي جي سڌ، جستجو ۽ تڙپ جو نالو ئي ’پيار‘ آهي ....‘
شاعر ’ارسٽوفينز‘ هي قصو، ناٽڪ نويس ’اگيٿون‘ جي گھر ۾ رات جي دعوت تي ’پيار‘ جي موضوع تي بحث ڪندي ٻڌائي رهيو آهي. اُنهيءَ بحث ۾ انهيءَ زماني جون عظيم شخصيتون، جن ۾ استاد سقراط، طبيب اريڪسيميڪس، روشن خيال فريڊرس، ڏکٽار، پاسنياس ۽ خوبرو جوان الڪيا بيادس پڻ شامل هيا. يونان جي انهيءَ 416 ق/م واري ٻڌايل ديو مالائي قصي تي کڻي يقين نه به ڪجي. ليڪن ان ۾ اهو ته اعتراف آهي ته مرد ۽ عورت انسان جا ٻه مڪمل حصا آهن. جنهن ۾ هڪ، ٻئي کان سواءِ اڌورو آهي .... ليڪن هن ڪمپيوٽر واري دؤر ۾ ڪي اهڙا ڳاٽي ڀڳا سماج آهن، جتي عورت کي انسان ئي تصور نه ٿو ڪيو وڃي ۽ اهڙا ڪوڙا قصا، تاريخون ورجائجن ٿيون، جنهن ۾ عورت ذات جي لاءِ نفرت، استحصال کان سواءِ ٻيو ڪجھه به ناهي .... جيڪا، عورت مرد کي ڄڻي ڏيهه ڏيکاري ٿي، تنهن کي مرد جي پاسراٽي جي پيداوار سمجھيو وڃي ٿو .... جيڪا تاتي نپائي وڏو ڪري ٿي تنهن کي زر ۽ زمين سان ملائي فساد جي جڙ ڪوٺيو وڃي ٿو .... جنهن جي ٿڻن جي ٿڃ ڌائي مرد وڏو ٿئي ٿو، تنهن کي شيطان جو شر سڏي ٿو. جت عورت سان اهو سلوڪ هجي، ورتاءُ هجي، اتي عورت پنهنجي ڄائي ڄڻي کي ڪهڙي مڪمل سماجي تربيت ڏئي سگھندي ....؟ جيڪا پاڻ احساس محرومي ۽ عدم تحفظ جو شڪار هوندي ته ايندڙ نسل کي ڪهڙي خود اعتمادي ڏئي سگھندي ....؟ اها ايئن ئي ڪندي جو ڄڻيندي ويندي، ڍنگهرن تي اڇلائيندي. سماجي نفسيات ۽ ٻار جي نفسيات جا ماهر، ان ڳالهه تي زور ڏين ٿا، ته انساني شخصيت جي انتشار جو سبب ٻار جي صحيح تربيت نه هئڻ جي ڪري ٿئي ٿو. جنهن ۾ ماءُ جو ڪردار اهم ٿئي ٿو. ليڪن جنهن جاءِ عورت لاءِ اهي لفظ استعمال ٿين ته، ’عورت ذات تي لک لعنت آ .... عورت آپير جي جتي، هڪ لاهي ٻي پائبي ..... عورت کي عقل ڏائي کڙي ۾ آ، رات جو اهو به گم .... ‘ اها موٽ ۾ ڪهڙو ڪلياڻ ڪندي؟
جڏهن ته هن صديءَ جي پهرئين ڏهاڪي ۾ ، انگلستان ۾ عورتون اهڙن لفظن ۽ ٺٺولين تي چڙي پيون هيون. هنن پارليامينٽ جي اڳيان زوردار احتجاج ڪياته عورت کي CHATTLE (شخصي ملڪيت ڳئن ۽ گھوڙن جيان) نه سڏيو وڃي ۽ نه ئي وري سندن وجود جي باري ۾ ايئن ٺٺوليون ڪيون وڃن ته ’خدا پهريائين سڄي دنيا کي تخليق ڪيو ۽ پوءِ آرام ڪيو. پوءِ هن مرد کي تخليق ڪيو ۽ آرام ڪيو. آخر ۾ عورت کي تخليق ڪيو. انهيءَ ڏينهن کان وٺي نه خدا ۽ نه وري مرد آرام ڪري سگھيو آهي ...؟‘
انهن پنهنجن حقن لاءِ ’عورتن جو سماجي ۽ سياسي اتحاد‘ نالي تنظيم ٺاهي .... نوي هزار پائونڊ چندو جمع ڪيو .... اخبار ڪڍي .... جلسا ڪيا .... رجعت پسند مردن پارليامينٽ مان ’ٻلي ۽ ڪئي‘ نالي اسپيشل ايڪٽ پاس ڪرايو ... مٿائن تشدد ٿيو .... جيلن ۾ وڌو ويو ... جلاوطن ڪيو ويو .... ليڪن عورتن جي جھدوجھد سياسي ۽ سماجي سڄاڻن جي پٺڀرائي ۾، رجعت پسندن ۽ مذهبي جنونين کي جھڪائي وڌو ..... اڄ سڀني ترقي پسند ملڪن ۾ اهو خنده پيشاني سان اعتراف ڪيو ٿو وڃي، ته سندن سماج ايستائين ترقي نٿو ڪري سگھي، جيستائين اعليٰ قدر ۽ معيار نه ٿو ڏئي سگھي، جيستائين عورت کي گھر کان وٺي، ملڪي معاملن تائين ڀاڱي ڀائيوار نه ڪيو ويندو ..... ليڪن اسان وٽ هن صدي جي ذري گھٽ آخري ڏهاڪي ۾ به عورت کي پرايو ڌن سڏيو ٿو وڃي ....
ڌيءُ ڌڻ چيو ٿو وڃي ... اسان وٽ عورت اها ئي مجبور ۽ محصور، قيدياڻي، باندياڻي، ٻڌي ٻانهي مجازي خدا اڳيان، پيءُ جي اڳيان، ڀاءُ جي اڳيان .... انهيءَ ڪري جو اسان وٽ اڃا به ڌيءُ ڌڻ هوندي آهي، رڍن جي ڌڻ جيان ..... مال جي مالڪ جي مرضي آ سودي ۾ ڏي، قرض ۾ ڏي، آڍري ڏي، وڪڻي يا ڪهي کائي ....اسان وٽ اڃا به عام عورت (خاص الخاص عورتون نه)انهيءَ حالت ۾ آهن ته:
هيڪ جيئن ته ڄاياس، ٻيو ڄاپندي جي مران،
گـھـنگـھر گـھـڻـو ٿـياس، ڄـاپـي مـاروئـڙن کـي .
پهريٽي ڄائي ته سورن ۾، نڀاڳي ليکبي .... پڻنهس کي آيو ويو، سنوڻ طور ست پادر هڻندو ته متان ٻيهر ڌيءُ ڄڻي ٿي .... هندو ڪميونٽي ۾ ٽن پٽن جي مٿان ڌيءَ ڄائي ته شهر ڍنڍورو ، مائي ، ٽکڙ ڄائي آ .... ڀڳوان خير ڪندو! ..‘ جوان ٿئي کان پوءِ جنهن کي خبر پئي نڪ کي موڙو ڏئي هليا ويندا، ’نه مائي! ٽکڙ ڪير وٺندو ...!‘ ٻهراڙيءَ ۾ ڄائي ته ڄمڻ سان سورن جي ستي ملندس .... ڪنهن انڌي ڪاڻي جي نالي ٿي ويندي .... جوان ٿي ته انڌي جو پيءُ اچي در تي بيهندو ۽ چوندو ’ ٻانهن ڏيو ...!‘ سڀ ڪو چوندو، جيڪو منجھه ازل، تنهن کي ڪير وجھي جھل .... پوءِ ٻانهن انڌي جي حوالي ۽ انڌي جي جوءِ، الله جي حوالي ....جي ڏي وٺ ۾ وئي ته به سورن سانگھارو ڪونه ٿيندس ... روز جھيڙا، روز فساد .... ڪڏهن مڙس ڳت کان وٺي پيڪي ڇڏي ايندس، ڪڏهن ڀاءُ ٻانهن کان وٺي ساهري ڇڏي ايندس ....ايئن سڄي عمر اڳيان پاڻي، پويان چڪ هوندس. پوءِ به چوندس ته ڌيءَ اها جيڪا ساهرا به ملهائي ته پيڪا به ملهائي ....جي ڏي وٺ ۾ نه وئي ته پيٽ ۾ ويندي ...پهريون پيٽ يا ٻيو پيٽ ماءُ پيءُ جو، جيئن مال آڌيارو ڏبو آ ... پيءُ ماءُ جون نظرون به پيٽ ۾، ته مڙس جون به .... ڪڏهن ٿي ٻچا ڦوڙي ته وارثي ڪيون ... جي ڌيءَ ڄائي ته پيءُ خوش، مڙس ناراض، جي پٽ ڄائو ته مڙس خوش، ابو امان ناراض ... ايئن جنڊ جي ٻن پڙن ۾ پئي ڏڏربي، چچربي، پيسبي .... پر جي منهن مهانڊي سان، هڏ ڪاٺ سان ڄائي ۽ پڻنهس آڀاڙ جو ترو ته پوءِ ٽڪن تي وڪامبي ... ملهه ٿيندو، واڪ لڳندو .... پنجويهه هزار .... پنجاهه هزار ..... ٻه جريب ٻنيءَ جا .... پوءِ پيءُ ماءُ پنهنجن ئي هٿن سان ڏاڏي جيڏي ڏگھه سان ٽنگ جيڏي ڪنوار ڪڍي ڏيندو . ....!
شهر ۾ ڌيءُ نه ٿي ڄڻ ڪني مڇي، ڪير وٺي؟ اڳيون زمانو ته ڪونهي جو ليلم پائي لڏي اچي، ور جي گھر ويهي ..... هاڻي ڪير ٿو ڏسي سگھڙائپ، رڌي جي، پڪي جي، ٽوپي جي ٽڳي جي ....؟ يا لڇڻ کي ڪير ٿو ڏسي، اٿڻ ۾ ويهڻ ۾، ڳالهائڻ ۾، ٻولهائڻ ۾، ادب ۾، اخلاق ۾....؟ هر ڪو ڏسي ٿو ڏاج کي، ڏاج ۾ ڇاهي ؟ ڪار آ يا فرج آ، ٽي وي آ يا وي سي آر آ ... پيءُ ماءُ ارڪو ترڪو ڏاج ۾ ڏئي ڌيءُ اگھائي ....مرڻ کان اڳ پٽن کي وصيعت ڪري ته توهان وري ٻين کي قرضي ڪجو ....
هيءَ ڌيءَ هئي شهر ۽ ٻهراڙيءَ جي هيٺين ۽ وچين طبقي جي، پر جي اها ڪنهن خاني، خان يا سيد وٽ ڄائي ته ويچاريءَ جو جوڙ نه ملندو، جيڪو گھرندو تنهن مان وڏ نڪرندي، اسان اُلاڻا، هو فلاڻا ....! ڪاڏهون ڳالهه ٺهي، جوڙ جتيءَ جا به ناهن ....! ڇو ته الاڻو ، الاڻي کي ڏيندو، فلاڻو فلاڻي کي ... پوءِ ويٺي ورهه ٿي ويندا، چانديءَ جون تارون پئجي وينديون ... آخر ۾ بي بي ڀلي، ڍڪي ڀلي .... ستي ٿيندي تعويذ لکندي، جڳ محتاج ... جي ڌيءَ، مڏي ملڪيت واري وٽ ڄائي ته ڄڻ پکي، پڃري جو ٿئي. ڪيئن طوطن جھڙي ڌيءَ خان، سرائي ۽ سيٺ ايئن سوني پڃري مان ڪڍي ڏي، انهن کي، جيڪي سندن ملڪيت ۾ ٻلي جيان تارا وجھيون ويٺا آهن. پوءِ جيڪا پيءُ يا ڀاءَ جي مرضي،سا الله جي مرضي ...
ڌيءُ نام نهاد غيرتي وٽ ڄائي ته ڄڻ ڪلهه مري وئي .... غيرتي هٿ وٺي پٽ کي سمجھائيندو ته، عورت آ ٺڪر جو ٿانءُ، هڪ ڀڳو ٻيو وٺبو .. جي پلاند ڪرڻو هجئي سياڻپ وارو، ته دشمن کي ماري پنهنجي ئي عورت کي ڳترا ڪري مٿان اڇلائينس. ڪارو ڪاريءَ جي ڪيس ۾ خون آيو ويو يا وڌ ۾ وڌ ٽي سال ٽيپ .... جي فيصلي ڦاڙيءَ ۾ ڏنڊ چٽيون پئجي ويا ته به پرواه ڪونهي. خون بها ۾ به عورت ئي ويندي ....گيٿ مليندي، لوڙي چوڙي پاڻ پٽيندي، تون رڳو مڙس ماڻهو ٿجانءِ، ڇو ته عورت اچڻي وڃڻي شيءِ آهي. جي کوسيري وئي ته چوٽيري ملندي، چوٽيري وئي ته کوسيري ملندي.
پر جي ڌيءَ جو الله ڀاڳ ڀلو ڪيو، مڇي ماني لائق ويڙهي ۾ ڄائي .... درئون گھرئون ور ملي ويس ، سڳو سوٽ .... چاچو، بابو سڀئي خوش ته جي گھر ۾ کڏ هجي، ته ٻهر ٻاهر ئي نه ڪڍجي... ٻئي ننڍا نيٽا، سنَ مان ساءُ پيو اچي، مڙسهنس اڃان ڪاليج پئي پڙهيو ....پيءُ ۽ چاچي جي خرچ تي يونيورسٽي ويو. پٺيان جبل جيڏيون اميدون، آسرا ... جڏهن ٻه اکر پيٽ ۾ پيس ته ڄاڻ وڌيس ته محبت ڇا آهي ....؟ زندگي ڇاآهي ...؟ سمجھه ۾ آيس ته زندگيءَ جو ساٿيLIFE PARTNER پڙهيل ڪڙهيل هجي، فارورڊ هجي، نوڪريءَ ۾ سوين هيٺايون مٿايون، صاحبن سان ته ڳالهائي سگھي، پروموشن ته ڏياري سگھي .... نوڪري مليس ته پيرن تي بيٺو، پاڻ ڀرو ٿيو ته، پـرَ لڳس ... ڏهه ڏند چوڏهن پاسيريون، اهڙي ته وڻي ويس جو فنا في المعشوق ٿي ويو ..... مٿا کٿا ڏئي عشق جي شادي Love Marriage ڪيائين .... همراهه کي هاڻي چوڻ وارو ڪير؟ ڇو ته ’سچ مرچان ڪوڙ ڳڙ ،پير پئسو زال گر، جيئن پئي آکي تيئن پيو ٽـر‘ ... انڌي محبت ۾ پويان ويس وسري، اڳيان لڳس مصري ....ترقي پسند ۽ ترقي يافته مرد نئون آشيانه اڏي ويهي رهيو، پراڻي آکيري ڏي ڏٺائين به ڪو نه ته ڪو ساهدار به سندس انتظار ۾ هوندو .... سادي سودي عورت وٽ اهي ئي اوسارا، ڍنڍڪار هڏڪيون ۽ پوءِ:
آئل ڙي او لاڻا، ڏنا جي جيجل ماءُ ..... *

افضل قادري

او ڪوي ديس جا! مـت ڇو ٿي منجھي
ڪوڙ ايڏو نه هڻ
سج سامهون اچي، ڪٿ ڪڍي آ ڪني
ڪوڙ ايڏو نه هڻ
پنهنجي هٿ جو ڪنگڻ آرسيءَ ۾ ڏسي
ڪوڙ ايڏو نه هڻ

هي پنهنجي اندر سان جھيڙيندڙ افضل قادري آهي، جيڪو ڪراچيءَ جي جناح اسپتال مان مايوس ٿي واپس وريو ..... ۽ هاڻي کٽ تي ليٽيل ..... هڪ هٿ سيني تي .... ٽـٽل ۽ اکڙيل ساهن سان ٻڌائي رهيو آهي:
’ادا‘ احساس مري ويا آهن ..... ايڪويهه ڏينهن بيڊ تي نڌڻڪو پيو هيس ... نه دوا، نه درمل .... نه اوهي نه واهي .... هڪڙو حڪومت جو نمائندو آيو ته به، اچڻ سان ئي زخمن تي لوڻ ٻرڪيندي، چيائين: اسان وٽ پئسا ڪونهن، جو تنهنجي مدد ڪيون ....!‘
مون کان نه رهيو، چيومانس:’صاحب! توکي ايترو به اخلاق ڪونهي ته، ڪنهن مريض کان ڪيئن پڇجي ...؟ مون ڪو توکان پئسا گھريا ...؟ هٿ ٽنگيو .....؟ ادا، اهي حال ٿي ماڻهن جا ... مون ته اڄ تائين ڪنهن کي به ناهي چيو ته، اخبار ۾ ڏيندا ڪريو ۽ منهنجي بيماريءَ جي پبلسٽي ڪندا ڪريو ....جذبات ۾ هن جا ساهه ويتر اکڙجي ويا. ڪجھه جھٽ ڪلينيڪل ڪمپوزائٽ اسپري وات ۾ ڏيندي ساهن کي بحال ڪيائين ته وري انهن مسيحائن جو ذڪر ڪيائين، جن کيس ذهني عذاب ڏنا هئا:
’يار، پروفيسر ته ڌاريو هيو .... هڪڙو دفعو آيو ته اچڻ سان ئي طنز جو نشتر هڻندي چيائين ته، قوم ڪا سرمايه کيا حال هئي ....؟‘ ڌريان ئي ڌاريا مٽ مئيءَ جا نه ٿيا ..... پر هڪڙو ڊاڪٽر ته هم زبان هو، اهو به منهنجي درد کي نه سمجھي سگھيو ..... هيئن ڪرڙيءَ وانگر ڦٿڪي، ڦٿڪي بيڊ تان هيٺ ڪران .... منهنجو پٽ سڏڻ وڃينس ته نرسن سان ’ٽهه! ٽهه!‘ ۾ پورو .... ’جيءُ!‘ ته ڇا ’ڦوٽ‘ ڪرڻ به نه اچي .... منظور! حياتي جيتري هوندي، اوتري ٿيندي پر ڳڻ ۽ ڳالهيون ته رهجي ويندا آهن .... ڦٽ ڇٽي ويندا آهن، پر ويڻ ته نه ويندا آهن.‘
ڇا واقعي هاڻي احساس مري ويا آهن ....؟ جو سڄاڻ حاڪم کي اها به خبر ڪونهي ته ڪو اسان جي سماج ۾، ڪي سماجي قدر به هوندا آهن ته، بيمار کان ڪيئن پڇبو آهي ...؟ دلجاءِ ڏبي آ، يا سڌيون ٻڌائبون آهن ...؟ ڏڍ ڏبو آ، يا کتيون ٻڌائبون آهن ...؟ جيڪڏهن وزيراعظم صاحبه جي سفارشي خط جي ڪري افضل قادري کان پڇڻ مجبوري به هئي، ته به هڙئون ڀلي وڃي ها، وڙئون ته نه وڃي ها .... اسان ته ايئن سمجھندا آهيون ته جيترو وقت جو حاڪم مهذب ۽ ڪلچرڊ ٿي سگھي ٿو، ٻيو ٿي نه ٿو سگھي .... پر عالم جا ابا، توئي ٽنگان ٽڙيون ته بندا ڪيئن ڪندا ....؟ توکي ته خبر هوندي آهي ته ’ثقافت‘ عربي جي لفظ ’ثقف‘ مان ورتل آهي، جنهن جي لغوي معنيٰ آهي ’عقلمندي ۽ مهارت‘ ... توکي ته ڄاڻ هوندي آهي ته CULTURE جرمن زبان جي لفظ KULTOR مان ورتل آهي، جنهن جون معنائون آهن ’کيڙڻ‘ ’پوکڻ‘ ۽ ’وڌائڻ‘ ... ۽ ان جو سماجي ماهر ڪجھه هيئن مطلب ڪڍندا آهن ته، هتي زمين کيڙڻ جي بجاءِ، سماج ۾ رهندڙ ماڻهن جو ذهن کيڙڻو آهي ... سوچن، تصورن ۽ خيالن جو ٻج پوکڻ آهي. هڪ جھڙي ڪردار جو فصل وڌائڻ آهي ته جيئن سماج ۾ رهندڙ ماڻهن ۾ ڀائيچاري ۽ محبت جو احساس پيدا ٿئي .... پر ٿي سگھي ٿو ته اوهان ثقافت کي عربي جي لفظ ’ثقيف‘ واري معنيٰ ۾ ورتو هجي. جنهن سان نيزا ۽ ڀالا، درست ۽ تکا ڪيا ويندا آهن .... تڏهن ته اوهان جي لفظن ۾ ڦردار ٻاڻن جھڙي تکاڻ ۽ نيزن جھڙيون سڌيون نوڪون هيون .... يا وري اوهان وٽ KULTOR لفظ جي جديد وصف اها هجي ته، سماج ۾ رهندڙ ماڻهن جي ذهنن ۾ غلط روش جو ٻج اڇلائجي ۽ بي حسيءَ جو فصل وڌائجي ....
اسان جھڙن اڻ ڄاڻن ته اهو پڙهيو هيو ته، ’ثقافت‘ انساني ذهن جي پيداوار جو اهو مرڪب آهي، جنهن ۾ علم، عقيدا، آرٽ، رسم ۽ رواج، قاعدا ۽ قانون، جايون جڳهيون، هٿيار پهنوار، ٿانوَ ٿپا ۽ هر قسم جو ساز و سامان وغيره اچي وڃن ٿا.... ۽ اها ثقافت جي وصف به جڳ مشهور سماجي ماهر ’اي بي ٽائلر‘ جي آهي ..... پر هاڻي خبر پئي ته اوهان وٽ ثقافت رڳو نالو آهي، بي جان شين جو ... جنهن ۾ صرف جايون، جڳهيون، رلهيون، اجرڪ، ٽوپيون ۽ پراڻيون شيون اچي وڃن ٿيون، يا وڌ ۾ وڌ ميلا ۽ ٺيلا .... باقي غير مادي ثقافت، جنهن ۾ علم ۽ ادب اچي وڃي ٿو، تنهن جي ڪا به حيثيت ناهي .... تنهن ڪري هڪ شاعر جيڪو غير مادي ثقافت (شاعري) جو خالق آهي، تنهن جي ڪهڙي حيثيت آهي ....؟
هي ته رؤيو هيو ڪلچرڊ حاڪم جو ... پر ماڊرن مسيحا کي ڇا ٿي ويو ....؟ جو سندس احساس مري ويا ۽ جذبا اڏامي ويا .... هو ته شفا ڏيندڙ هيو ...ڏک ونڊيندڙ هيو ... ان کي ته مريض جي نفسيات جي خبر هئي ۽ ان کي نفسياتي علاج جي به ڀليءَ ڀت پروڙ هئي ....هن ته ايم.بي.بي.ايس جي ڊگري وٺڻ کان اڳ عظيم حڪيم ۽ طبيب بقراط جو هي قسم به کنيو هيو ته:
’مان قسم ٿو کڻان خدا جو ۽ صحت جو ته، مان پنهنجي قول ۽ قرار جو پابند رهندس .... پنهنجي قابليت، سمجھه آهر انهن قاعدن تي هلندس، جيڪي مريضن لاءِ مفيد هوندا ۽ انهيءَ کان پري رهندس جيڪي مريضن لاءِ هاڃيڪار هوندا ..... مان ڪنهن کي به مارڻ واري دوا نه ڏيندس ۽ نه اهڙو مشورو ڏيندس. ساڳي طرح مان ڪنهن به عورت کي ٻار ڪيرائڻ وارو نسخو نه ڏيندس .... مان لچائي ۽ رشوت جي هر عمل کان پاسو ڪندس .... مان پاڪيزگي ۽ پوتر تائيءَ سان پنهنجي زندگي گذاريندس .....‘
پر پوءِ به ايڏي به حسي ....؟ اهڙي بي رخي ....؟ ڇا کانئس سڀ ڪجھه وسري ويو ...؟ يا هُن انهيءَ قسم نامي جي انحرافي ڪرڻ کي حق بجانب سمجھڻ شروع ڪيوآهي.
ڇا اها روش شايان شان آهي، انهن لاءِ جيڪي مئل جياريندڙ هجن ....؟ پر ان جي ابتڙ افضل جي دکدائڪ ڪٿا مان ايئن محسوس ٿيو ته، اهي مسيحا ڄڻ هنود ڪاسائيءَ جيان هيا .... انڌا اونڌا ويڄ هيا ... جن جي هٿان زنده مري ايندا آهن ... ويڻ وٺي ايندا آهن ... ڏک ڏسي ايندا آهن ...
تنهن ڪري اي حاڪم ...! اي حڪيم ...! معاشري جا اهم فرد ...‘ بي حسيءَ جو رستو تباهيءَ جو آهي .... اها سنگدلي، دنيا جي ٻين سماجن اڳيان ڪنڌ کڻڻ نه ڏيندي .... مهرباني ڪري، انهيءَ ڪٺورتا واري روش تان هٿ کڻ ته جيئن ماڻهو به انهيءَ راءِ تان هٿ کڻن ۽ نه چون ته:
’خدا شل ڪنهن کي، حاڪمين ۽ حڪيمين نه وجھي‘

(31 مارچ 1990 ع هلال پاڪستان)

ڏوهه ڪنهن جو آهي؟

قائن کان خدا پڇيو: ’تنهنجو ڀاءُ ڪٿي آهي؟‘ هن جواب ڏنو: ’ڇا منهنجو ڪم رڳو پنهنجي ڀاءُ جو خيال ئي رکڻ آهي؟ ’پوءِ خدا چيو: ’ڇو تون اهڙو ظلم ڪيو؟ تنهنجي ڀاءُ جو خون رڙيون ڪري پڪاري رهيو آهي بدلي لاءِ ..... تون هاڻي لعنتي آهين، تون ڪا به زمين کيڙي نه سگھندين. اها تنهنجي ڀاءُ جي خون سان تر ٿي چڪي آهي. جڏهن تون پنهنجي ڀاءُ کي قتل ڪيو هيو ته ان پنهنجو وات کولي ڇڏيو هيو .... تون هاڻي ان اپائڻ چاهيندين ته ڌرتي توکي ڪجھه نه ڏيندي ... تون ڌرتي تي بي گھر ۽ رولن جيان رهندين .....‘
عهد نامه قديم جي حوالي سان، آدم جي اولاد جو هي پهريون ڏوهه هيو ۽ پهرين سزا هئي خدا طرفان ..... تنهن ڪري مذهبي نقطي نگاه کان ڏوهه ۽ گناه جي وصف هيئن ٿي بيهي، ’ڏوهه ، مذهبي اصولن جي پيش نظر ٺاهيل اخلاقي اصولن جي خلاف ورزي جو نالو آهي، جيڪو ناقابل معافي قرار ڏنو ٿو وڃي.‘
سماجي نقطي نگاه کان، ’ڏوهه سماجي معيارن تي پورو نه بيهڻ وارو، اهو غير پسنديده فعل آهي، جنهن سان سماج جو امن ۽ سلامتي خطري ۾ هجي ۽ قانوني اصطلاح ۾، ’ڏوهه هڪ اهڙو فعل آهي، جنهن جي لاءِ ملڪ ۾ رائج ۽ مقرر قانون جي مطابق منع ٿيل هجي ۽ سزا جو سبب بڻجي‘ ته پوءِ اهو سوال پيدا ٿئي ٿوته، انسان اهو ڪريهه فعل ڇو ٿو ڪري ....؟
مذهبي نقطي نگاه کان ته اها شيطان جي شيطان گيري آهي ... پر سوال جو جواب جيڪڏهن ڏوهن جي علم (CRIMINOLOGY )جي ماهرن کان پڇجي ته 1775ع ۾ سيزر بڪيريا ۽ جرمي بينٿم (ڏوهن جي علم جا باني) هئين ڏيندا، ’انسان ڏوهه ان وقت ڪري ٿو، جڏهن سٺي ۽ بري ۾ تميز نٿو ڪري سگھي، ايذاءُ کان وڌيڪ خوشي محسوس ڪري ٿو. فرانسيسي ماهر ڪوئٽليٽ 1830ع ۾ هيئن ڏيندو ، ’ڏوهه انسان جو ثقافتي فعل آهي، جيڪو هو پنهنجي ثقافت مان ئي سکي ٿو. 1850ع ۾ مارڪس ۽ اينجلس ڏوهن جو بنيادي سبب ’دولت جي غير مساوي تقسيم ۽ مٿئين طبقي جو، هيٺين تي مستقل استحصال‘ کي ڄاڻائيندا 1905ع ۾ مرچيزن هيئن ٻڌائيندو ته ’ڏوهه، شخصيت جي انتشار جو نفسياتي رد عمل آهي.‘ سدرلينڊ ۽ ڪريسي ويهين صدي جي وچ ڌارا هيئن ٻڌائيندا ته، ’ڏوهن جو سبب سماجي آهي، جنهن جا گھرو، نفسياتي، معاشي ۽ سياسي ڪارڻ ٿي سگھن ٿا.‘
انهن سڀني نظرين ۽ نقطن مان اها ڳالهه واضح ٿئي ٿي ته ڏوهه ڪا بر جي بلا ڪانهي. الاهي آفت ڪانهي پر انساني شامت آهي. جڏهن کان وٺي انسان، گروهي زندگي اختيار ڪئي تڏهن کان ڏوهه به خود غرضي جي صورت ۾ ساڻس گڏ آيو. پر ايئن به ناهي ته انسان ان کي بي لغام ڇڏي ڏنو. هن محسوس ڪري ورتو هو ته سماج ۾ جيترو قاعدو هوندو، اوترو فائدو ٿيندو، انهيءَ ڪري انساني سماجن ۾ ڪڏهن همورابي جو قانون آيو، ته ڪڏهن موسوي شريعت، ته ڪڏهن عيسوي احڪام ، ته ڪڏهن قرآني ڪلمات، ته ڪڏهن نپولين ڪوڊ، ته ڪڏهن برطانوي قانون ............. ۽ هاڻي ته دنيا ۾ بين الاقوامي قانون کان وٺي هر ملڪ ۾ آئيني قانون، فوجداري قانون، شهري قانون، ميونسپل قانون، ٽرئفڪ قانون، سرڪاري ــ غير سرڪاري ادارن جو قانون وغيره موجود آهن. پر ڏٺو اهو ويو آهي ته ڏوهن کي لغام اتي اچي سگھيو آهي، جنهن سماج ۾ نظرياتي ڪج بحثي کان وڌيڪ انساني ڀلائي جو نظريو (HUMANISM ) رهيو. اتي ڪجھه آرام رهيو، جتي قانون ٺاهيندڙ ۽ محافظن قانون کي ڪوريئڙي جي تند قرار ڏنو، ڇو ته، اتان هاٿي ته لنگھي پئي ويو، پر مڇر ڦاسي پئي پيو. اهڙن سماجن ۾ انسانن لاءِ اهي ئي روهي رلا مٿي کلا رهيا .... جيئن پاڻ وٽ قانون عملي طور تي صرف ٻئي لاءِ، آهي شريف لاءِ آهي، پر ڪميڻي لاءِ ناهي ...... اهو سوال اڃا تائين اسان وٽ هڪ وڏي سمسيا بڻيو رهيو آهي ته ، منظم نموني جي دهشت گردي ، قتل ، اغوا ، چوريون ، ڌاڙا ، عصمت فروشي ، منشيات فروشي ، منافع خوري ، ذخيره اندوزي ، اسمگلنگ ۽ رشوت وغيره جھڙن ڏوهن جو آخر حل ڪهڙو آهي؟ ..... جواب ۾ ته کوڙ آواز آهن ته، حل اسلامي نظام ۾ آ .... سوشلزم ۾ آ .... نيشنلزم ۾ آ .... جھموريت ۾ آ .... موچڙي ۾ آ .... حل ڪوئي ڪونهي، جو آخري وقت آ ... تنهن ڪري ڪو قيامت جي انتظار ۾، ڪو اسلامي نظام جي آسري ۾، ڪو سوشلزم جي سهاري، ڪو جھموريت جي جھانسي تي گھڙيون گھاري ٿو. هر ڪو انتظار بيقرار ، چشم تر، آه سرد لڳو پيوآ .... هر ڪنهن جو آسرو نظرياتي ڀائرن تي آ ته ڄاڻ آيا ... . پوءِ سڀ دک درد دور، سور ڪافور ..... اها ڪج بحثي ، هت ، هُت ، جت ڪٿ .... شاگردن جي هاسٽلن ۾، واندن جي اوطاقن ۾، اميرن جي محلاتن ۾، آفيسن جي ڪمرن ۾، دانشورن جي نجي ڪچهرين ۾، مسافرن سان ڀريل ويگنن ۾، بسن ۾، مسجدن ۽ مدرسن ۾، ’بس هيئن ٿيو ته هونئن ٿيندو، هونئن ٿيو ته هيئن ٿيندو‘ .... ٿيندو ڪجھه به ناهي، ڇو ته صلاحين شينهن ٻجھن، ڪم ڪريهين نه ٿئي .... ڪڏهن ڪڏهن ايئن محسوس ٿيندو آهي ته ڇا اسان لاءِ اهي ڏوهه مسئلو آهن به يا نه؟ يا اوڳي اٺ واري ڪار آ ته وات ۾ مصري پئي ته به رڙي، جي لوڻ پئي ته به رڙي .... ڪيئن چئجي ته اسان وٽ اهو سنگين مسئلو ڪونهي ....؟ ان جي ڪري ته نه ڏينهن جو سڪون آهي ۽ نه رات جو آرام آهي .... نه شهر ۾، نه ٻهراڙي ۾ ... جان، مال عزت ۽ آبرو، تباه ٿي چڪي آهي، ايلي گھوڙا ياحسين لڳي پئي آهي ... پر هتي وري هڪ ٻيو سوال پيدا ٿئي ٿو ته جيڪڏهن اسان جي سماج ۾ واقعي ڏوهه هڪ سنگين مسئلو آهي ته پوءِ سماجي ماهرن، ليزلي ۽ هارٽن چواڻي ته، ’ڪو به سماجي مسئلو هڪ اهڙي ڪيفيت ۽ حالت جو نالو آهي، جنهن کان ڪافي ماڻهو منفي انداز ۾ متاثر ٿين ۽ انهن کي اهو احساس هجي ته گڏيل ڪوشش سان ان مسئلي کي حل ڪري سگھجي ٿو‘ ... ته پوءِ پاڻ وٽ گڏيل ڪوششن سان ان مسئلي کي حل ڪرڻ جو احساس ڇو نه آهي ...؟انفرادي انداز ڇو آهن ...؟اخباري بيانن ۾ سياستدانن جا رڳو فرمان ڇو آهن ...؟ جلسن ۾ ڊاڙون لٻاڙون ڇو آهن ...؟ هر سطح تي نشستند، گفتند و برخواستند ڇو آهي ...؟ ڇو نٿا مٿاٽيڪي سوچيون ۽ حل ڪڍون ته عادي ڏوهارين جو انت آڻجي ...؟ پيشور ڏوهارين جي ڪيئن پاڙ پٽجي ...؟ڊرگ مافيا کي ڪيئن منهن ڏجي...؟ نفسياتي ڏوهارين جو علاج ڪيئن ڪجي ...؟ اتفاقي ڏوهارين کي ڪيئن معاف ڪجي ...؟ قانوني ڏوهارين کي ڪيئن وٺ ڪجي ...؟ اخلاقي ڏوهارين کي ڪيئن شرمائجي ...؟ سفيد پوش مجرمن سان ڪيئن مقابلو ڪجي ...؟ ان جو سنئون سڌو حل اهو آهي ته هر سطح تي هر ماڻهو پنهنجي ضمير ۽ ذهن کي آواز ڏئي ۽ اهو پڪو پهه ڪري ته ڏوهن جي مسئلي کي گڏجي حل نه ڪرڻ ڏوهه آهي ڇو ته اهو هڪ ڪڙو سچ آهي ته اسان جي انهيءَ سنگين مسئلي کي ڪو به آسمان مان اچي حل نه ڪندو ۽ نه وري اسان مان ڪوئي فرشتو ئي آهي.

ڏاهپ

”ڇا ڏاهپ رڙيون ڪري
سڏ نٿي ڪري ڇا؟
چوواٽن تان، رستن تان
اُتانهين جاين تان .....
ٽڪرين جي چوٽين تان
ڇا توهان کي نٿي چئي ته،
منهنجا سڏ سڻو
منهنجا سڏ سڀني انسانن لاءِ آهن.
مان هيرن جواهرن کان وڌيڪ
قيمتي آهيان.
جيڪو مون سان پيار ڪري ٿو،
مان اُن جي آهيان.
جيڪو ڌڪاري ٿو،
تنهن جي ويجھو نٿي وڃان.
مان ماڻهن کي انصاف سيکاريان ٿي
منهنجو وجود سراپا بهتري
۽ مڪمل خير .......
مان هر ڪنهن کي سڏيندي آهيان،
هر وقت هر جاءِ تان .....
جنهن به مون کي ٻُڌو،
تنهن لڌو.
جنهن ٻُڌو اڻ ٻڌو ڪيو
تنهن کي ذلت ۽ رسوائي ملي.“
هيءُ هڪ گيت جو اختصار آهي، جيڪو پراڻي عهد نامي ۾ حضرت سليمان جي حوالي سان ڏنل آهي. ڏاهپ جي اهميت قديم زماني کان وٺي اڄ تائين انساني سماج ۾ رهي آهي. ڇو ته ڏاهپ ئي هڪ اهڙو سنئون سڌو رستو آهي، جيڪو انسانن کي اجتماعي انداز ۾ منزل جو پتو ڏئي ٿو. دنيا جا سڀئي ودوان، گڻوان، عالم، فاضل سندس اهميت جا قائل آهن. هر ڪنهن کيس حاصل ڪرڻ لاءِ عجيب ۽ انوکا جتن ڪيا. ڪڏهن وڻن جي هيٺان گيان ڌيان ۾ ويهي، ڪڏهن غارن ۽ غفائن ۾ مراقبي جي حالت ۾، ڪڏهن صحرائن ۾ رلندي ۽ ڪشٽ ڪٽيندي، ڪڏهن دريائن ۽ سمونڊن جي ڪنارن تي ڇڇڪندڙ پاڻي جي لهرن کي تڪيندي، ڪڏهن پهاڙن جي چوٽين تان آسمان جي وسعتن کي گهوريندي. سڀني انهيءَ سڏ کي ٻڌڻ جي سعي ڪئي آهي، جيڪو انسانن کي اعليٰ قدر ۽ اصول ٻڌائي ٿو. انهن ئي ڏاهن ۽ سياڻن ماڻهن، وقت ۽ حالتن آهر اعليٰ قدرن ۽ اصولن جي مختلف انساني سماجن ۾ آبياري ڪئي، ته جئين حياتيءَ جو ڦل هر ڪو امن، سڪون ۽ ڀائيچاري سان کائي سگهي.
سڀاڳو آهي اُهو انساني سماج، جتي ڏاهپ اعليٰ انساني قدر جوڙي ٿي. ’جيئو ۽ جيئڻ ڏيو‘ جا اصول سيکاري ٿي. خوشبخت آهي اُهو سماج جتي دردوندن ، فڪر جي ڦرهي هٿ ۾ کڻي مطالعو ڪيو ۽ ٻڌايو ته انسانيت جو معراج محبت آهي، نه ڪي نفرت ......
پاڻ کي به پنهنجي فڪر جي ڦرهي هٿ ۾ کڻي تجزيو ۽ مطالعو ڪرڻو پوندو ته پاڻ ڪهڙي انساني سماج ۾ رهون ٿا؟ بدقسمتي سان پاڻ اهڙي انساني سماج ۾ ته نه ٿا رهون، جتي اعليٰ قدرن جي آبياري جي بجاءِ کين پاڙئون پٽيو پيو وڃي .....؟ اهڙي اڀاڳي انساني سماج ۾ ته نه ٿا رهون، جنهن ۾ رهندڙن لاءِ وقت جي يسعاه نبي ائين چيو هجي ته :
’اوهان جا هٿ رتُ سان ۽ اوهان جون آڱريون بدڪاري سان ڀريل آهن ... اوهان جي چپن ڪوڙ ڳالهايا آهن ۽ اوهان جي زبان شرارت جون ڳالهيون ڪيون آهن ..... اوهان ۾ ڪو به راستيءَ سان دعويٰ نٿو ڪري ۽ ڪو به سچائي سان حجت نٿو ڪري ..... اوهان اجاين ڳالهين تي ڀروسو ڪيو ٿا ۽ ڪوڙ ڳالهايو ٿا ..... اوهان جي پيٽن ۾ دغائون آهن ۽ بدڪاريءَ کي جنم ڏيو ٿا .... اوهان نانگن جي آنن تي آرو ڪيو ٿا، جيڪو ڦوڙيو ٿا، ان مان نانگ ٿو نڪري ..... اوهان ڪوريئڙي جو ڄار اُڻو ٿا، جنهن مان ڪپڙن ٺاهڻ جي اُميد اجائي آهي ... سوجھري لاءِ نهاريو ٿا پر اوندهه پسو ٿا ..... انڌن وانگي ڀت جي سهاري لاءِ هٿوراڙيون ٿا هڻو .... تازن توانن جي وچ ۾ مئلن جيان آهيو .... رڇن جيان گجگوڙ ڪيو ٿا ۽ ڳيرن وانگر اوساريو ٿا ..... انصاف جي واٽ تڪيو ٿا پر اُها نه ٿي لڀي ..... نجات جا منتظر آهيو پر اُها پري آهي.“
جي اسان لڳ ڀڳ اهڙي ئي سماجي حالت ۽ ڪيفيت ۾ رهون ٿا ته پاڻ کي ڏاهپ کان ڏور نه رهڻ گهرجي ۽ کيس ٻُڌڻ گهرجي، سمجھڻ گهرجي، پروڙڻ گهرجي، فڪر جي ڦرهي تان.

ڀريءَ ٻيڙيءَ ۾ واڻيو ڳؤرو

هڪ پاسي سمجهه ۾ نه ايندڙ سسنڪرت جو منتر ، گنگا جي گهاٽ تي، وڏيءَ چوٽيءَ تي رکيل، پيٽو پانڊي، ڌوڻو دُکائي پئي پڙهيو. ٻئي پاسي سنڌوءَ جي ڪناري، اُڀين پيرين، ڳچيءَ ڳارو ڪري سولڙيءَ سنڌيءَ ۾، ساڌن، سنتن ۽ فقيرن هيءَ ارداس پئي ڀيٽي:
’ڌڻي تون ديا ڪجان .. ....! سڄي جڳ جھان ۾ اڍائي گهرن جو خير ڪجانءِ. (اڍائي گهرن مان مطلب، هڪ مسلمان جو، ٻيو هندو جو، باقي اڌ گهر ٻين مذهبن کي مڃيندڙن جو)
ڀڳوان! جھان جي صدقي، منهنجي پونئيرن کي پاپ ۽ انياءَ کان بچائجانءِ .. ....! سندن ڪيرا پاتار ۾ کوڙجانءِ ......‘
هڪ طرف گنگا جي ڪنارن تي چرم پنٿين جي ڀيد ڀاوَ وارو پرچار هلي رهيو هيو. ٻئي طرف سنڌوءَ جي ڪناري تي ’حضرت عشق‘ ڌوڙ ڌرم جي لاهي رهيو هيو. هندو و مسلمان هڪ ئي درگاهه جا پانڌيئڙا، لطيف، سچل ۽ روحل کي ڳائڻ وارا ..... عليءَ جي اولاد کي مڃڻ وارا ...... خير، امن، صلح سلامتي ۽ محبت جون صدائون ڏيڻ وارا هيا.
ليڪن اوچتو ئي اوچتو گنگا مان نفرتن جي اٿاهه جل جي ايڏي وڏي ڇولي آئي جو سنڌوءَ جو امرت ڌارا به وهه ٿي ويو .....
ڪيترائي ڪيرا پاتار مان پٽجي ويا. ليڪن جن جا ڪيرا، انهيءَ اٿل پٿل ۾ به نه پٽجي سگهيا، تن طرحين طرحين الزام سَٺا، کڄيل آڱريون ڏٺيون، ڪهاڻيون ٻُڌيون، ارٺا سٺيون. شايد هنن جي رڳ رڳ ، ريشي ريشي ۾ سنڌوءَ جو پاڻي پيل هيو. تن گنگا جي غلامي قبول ڪرڻ کان سنڌ ۾ ڏکيو سکيو رهڻ پسند ڪيو، پر پوءِ به هو هميشه مذهبي حيوانن جي اکين ۾ ڪنڊا بڻيا رهيا ..... ڌاڙيلن ۽ پوليس وارن جي نظر ۾ اڪ جي ماکي ٿيا، جڏهن وڻين ته لاهن ۽ کائن، پر هنن وڃڻ جون وايون نه ڪيون ..... ڌرتيءَ جي چپي چپي سان پيار ڪيو ..... سجدا ڪيا ..... رت سان ڀيٽائون ڏنائون. ليڪن انهن جي اها ادا، انهن دئيتن کي پسند نه آئي، جيڪي نفرتن جا ڀنڊار هيا ..... جن کي انهيءَ خوني ڊرامي کي ورجائڻ جي آرزو آهي ته وري ڪو مال غنيمت هٿ اچي . ....! ڪو جاوا ڪجن، ڪوڙا ڪليم ٺهن، ڦودني جي باغن جا، وڏين وڏين ماڙين جا، (جن جي ڇتن تي مينهون رهنديون هيون ۽ پاڻ هيٺ رهندا هيا .. ....!) وري ڪو اهڙو انڌ انڌوڪار جو زمانو اچي، جو هٿ نه ڳولي هٿ کي ......
انهيءَ سڄي دؤر ۾ سنڌ جي هندو سڄي سماج کان صرف هڪ ئي سوال ڪيو آهي ته:’ آخر منهنجو ڏوهه ڪهڙو آهي؟ ڇا منهنجو ڏوهه اهو آهي ته مان سنڌي ۽ هندو آهيان؟ ۽ ڇا اهي ٻئي ڏوهه ناقابلِ معافي آهن!؟‘

ترشڻا

’ترشڻا جو انت ڪڏهن ٿيڻو نه آهي ۽ سنتوش ئي پرم آنند آهي‘ــ ’شري ڪرشن‘ جي فڪر جي ڦرهي تي آيل مٿين سٽ تي سوچجي ٿو ته، واقعي لڳي ٿو ته، ’اميبا‘ کان وٺي ’انسان‘ تائين هر ڪو ڪنهن نه ڪنهن ترشڻا جي تحت جيئي ۽ مري ٿو. دنيا جو ننڍي ۾ ننڍو ذرو ’ائٽم‘ ۽ وڏي ۾ وڏا ’ستارا‘ به جهڙو ڪر ڪنهن ترشڻا جي تلاش ۾ ٽٽن ۽ جڙن ٿا. ايئن محسوس ٿئي ٿو ته ڄڻ هن سنسار جي مها ساگر ۾، ترشڻا جي تيز وهڪري ۾، سڀئي جيو ۽ اَجيو وقت جي ڌارا سان وهي رهيا آهن ... اهڙي ريت وقت ڌارا سال 1989ع به، اندازن ڌرتي جي پنج ارب انسانن کي پنهنجين ترشڻائن ۽ ڪامنائن سان سال 1990ع ۾ اچي پهچايو. انهيءَ سفر دوران ڪجھه انسان وقت جي وير جي اٿل پٿل ۾ امر لٽ ٿي ويا .... خبر ناهي ته مئي کانپوءِ کين پرم آنند نصيب ٿيو يا نه ....؟ يا سندن آتمائون اڃا به ڀٽڪن ٿيون .....؟ ليڪن اها حقيقت آهي ته گذريل وقت ڌارا سان وهندڙ سڀني انسانن جون ترشڻائون تاريخ ٿي ويون، انهيءَ دوران ڪنهن کي ڇا مليو ۽ ڇا هٿ آيو؟ تنهنجي ڪٿ ۽ ڪٿا ته نه ٿي ڪري سگھجي، البته يادن جي سهاري ڪجھه ياد ڪجي ٿو ته، لڳي ٿو ، وقت ڌارا سال 1989ع ۾ حضرت انسان جي ترشڻائن پنهنجا پنهنجا جوهر ڏيکاريا هن ڌرتيءَ تي ... ڪٿ زوال، ڪٿ ڪمال، ڪٿي ٺاهيو ، ڪٿي ڊاهيو ..... ڪٿي ترشڻا جھموريت جي روپ ۾ ظاهر ٿي، جيئن برازيل، چلي ۽ نميبيا ۾ ..... ڪٿ مخالفت ۾، جيئن فلپائن ۾ فوجي ٽولي جي بغاوت ...... ڪٿي انهيءَ ترشڻا جي ڪري جھموريت کي طاقت رسي، جيئن روس، هنگري، اوڀر جرمني، يوگوسلاويه، چيڪوسلاواڪيه ۽ رومانيه ۾ ... ڪٿي جھمور وري پيڙا پسي، جيئن بيجنگ ۾ اظهار جي آزادي گھرندڙن ..... انسانن جي انهيءَ ترشڻا برلن جي ديوار ڀڳي، ايامن کان ورهايل ۽ سڪايل ٻکيا ... نيڻ ٺريا .... ليڪن بيروت اڃا به ڀاڱا ٿيو، ونڊيو ورڇيو .... ڪٿي انسانن جي صلح ۽ صفائيءَ جي ترشڻا، ڪلفتن ۾ ڪمي آندي. ڳانڍاپي جون ڳالهيون ٿيون، جيئن چاڊ ۽ ليبيا وچ ۾، مصر ۽ شام وچ ۾، آمريڪا ۽ روس وچ ۾، اقوام متحده جي اداري جي سهاري اعلان ٿيو، سرد جنگ جي خاتمي جو .... ليڪن ڪٿي اها ئي ترشڻا الفتن کي اوڏو نه آئي .... لبنان ۾ تباهي آڻڻ جي، افغانستان ۾ خون وهائڻ جي ..... ڪٿي اجائي طاقت ۽ گھمنڊ ڏيکارڻ جي ترشڻا کان توبهه جي تحت روس جو افغانستان مان فوجن جو ڪڍڻ، ويٽنام جو ڪمپوچيا مان، ڪيوبا جو انگولا مان، هندوستان جو سري لنڪا مان نڪرڻ لاءِ پر ساهڻ .... انهيءَ جي ابتڙ آمريڪا جي ليبيا سان ڏاڍائي، پاناما تي چڙهائي ۽ انهيءَ سال به سندس طاقت، غرور ۽ گھمنڊ جي ترشڻا ۾ ڪمي نه آئي. ڪٿي مذهب ۽ لامذهب کي انسانيت جي ناتي ملائڻ جي سڌ، جنهن جي نتيجي ۾ گوربا چوف، پوپ پال جي ملاقات .... ڌرم جي نالي تي اڌرم ڪرڻ جي ترشڻا، بابري مسجد يا عورت جي حڪومت ڪرڻ جي مخالفت واري حوالي سان.... ڪٿي ’آءِ اين ايف‘ ٽريٽي جي تحت هٿيارن کي ختم ڪرڻ جي ترشڻا ۾ ٻارهن سؤ اڻهتر تباهه ڪن ميزائيل روس ۽ آمريڪا ختم ڪري ڇڏيا ..... ڪٿي هٿيارن ٺاهڻ جي ترشڻا ۾ هٿيارن جي ڊوڙ شروع ٿي وئي، جنهن جي نتيجي ۾ اگني ۽ ليزر ميزائيل ٺهيا ....
ڪٿي عالم سڀ آباد ڪرڻ جي ترشڻا .... مٺ جيترن سڄاڻ انسانن، اڄاڻ انسانن کي مت ڏيڻ شروع ڪئي، ’ايٽمي هٿيار ٺاهڻ، هوا، پاڻي ۽ ڌرتيءَ تي گندگي ڦهلائڻ، جانورن ۽ ٻوٽن سان ويل وهائڻ خودڪشي ڪرڻ برابر آهي ـــ‘ اها صدا ’گرين پيس‘ جي ساٿارين پنهنجي قول ۽ فعل سان ڏني ... ٻئي طرف دنيا کي تباهه ۽ برباد ڪرڻ جي ترشڻا .... ڊرگ مافيا جي صورت ۾ .... زهريلي گيسن ٺاهڻ جي ڪارخانن ۾ ... ماحول جي توازن کي بگاڙڻ ۾ .... دنيا جي واپارين ڏني.
ڪٿي محبتن جي اظهار جي ترشڻا. سيف گيمز ۽ ٽيسٽ ميچن جي صورت ۾، سارڪ ۾ ٿيل معاهدن جي حيثيت ۾، ثقافتي وفدن جي مٽا سٽا جي انداز ۾. ڪٿي نفرتن جي اظهار جي ترشڻا، رانديگرن کي پٿرن هڻڻ جي صورت ۾، گار گند، الزام تراشي ۽ واهيات احتجاجن جي طريقن ۾.
سال 1989ع ۾ محبتن جي وڻجارن، محبتون ونڊيون دنيا ۾ .... ظلم ۽ ڏاڍ خلاف ڪڏهن ڪٿي، ڪڏهن ڪٿي، هٿ هٿن ۾ ملائي انساني زنجير ٺاهيا ويا اتحاد جا ...ڪٿي نفرتن جي واپارين ڪلاشنڪوفون ورهايون ... هر گھر، هر گھٽي معصوم ماڻهن جي رت سان رڱجڻ لڳي، مرڻ کانپوءِ به اکين ۾ سواليه نشاني ..... ڪهڙو ڏوهه، ڪهڙي خطا ....؟ ليڪن انهيءَ سال به ڌرتيءَ جا ڌڻي ويڇا نه وساري سگھيا، انائن جي خولن کي نه ڏاري سگھيا ..... ڇڙو ڇڙ رهيا، گرگ آتشين جي گھيرن ۾ ... خبر ناهي ته هن هلندڙ سال 1990ع ۾ پنهنجي بقا جي جنگ ۾ سندن ترشڻا ڪهڙي ۽ طرز عمل ڪيئن هوندو .....؟
پٽ کان پاسو، دعا ۾ اڌواڌ

ڏوهٽو يا پوٽو روپئي يا ٻارنهين آني جي ناس نانيءَ يا ڏاڏيءَ لاءِ و ٺي آيو. ٻه ڏڪندڙ هٿ فضا ۾ بلند ٿيا. لفظ وات مان پاڻ مرادو نڪري ويا: ’ابا! شل وڌئون وڌ هوندين .... وڌي ولر ٿيندين ... تنهنجا ويڙها وسندا ... راڄ ڀاڳ وارو ٿيندين ... آڍڙو ٻڍڙو ٿيندين ...!‘
ڀاءُ، ڀيڻ نياڻي نماڻيءَ ڏي ڀيرو ڪيو ... مٿي تي چمي ڏني .... ڀيڻ جون اکيون پاڻيءَ جي ڪٽوري جيان ڇلڪي پيون ... ڀاءُ لاءِ ٿڌو ساهه کڻي دعا گھريائين: ’ڀائڙا! الله ڪندو خوش هوندين ... جواڻي ماڻيندين ... ڪوسو واءُ نه لڳندءِ .... ڀيڻ ڏي ڀيرا ڪندين .... ولر کان وڇڙيل ڪونج جي سار لهندين ....!‘
پيءُ، ٻاهران جبل جھڙو کهرو، اندران پٽ جھڙو ڪوئنرو .... پٽ ٿوري دير ڪئي ... حيران پريشان ... پيرَ پيو سوريندو .... دعائون پيو گھرندو: ’مالڪ منهنجا! سولي سڻائي ڪجانس ... پناهه جو پاند ڏجانس ... منهنجي گناهن ڏي نه ڏسجانءِ ...!
پر ماءُ ته ماءُ ، ٻيو دنياجو ساءُ آ... پٽ لاءِ در ۾ اکيون وجھي پئي دعائون گھرندي: ’مالڪ مٺڙا! جھنگئون، واٽئون، پنڌئون امانَ ڏجانس ...! دشمن دور ڪجانس ....! ڍڪڻهار ڍڪجانس ....! بدنظر کان بچائجانس ....! ديسن پرديسن جو خير، تنهن سان منهنجي ٻچڙي جو به خير، آمين ...!‘
ماءُ، ڌيءَ ڌڻ لاءِ دعا گھرندي ته هيئين چوندي: ’الله سائين، سولي سڻائي ڪجانس ... ڏکيو ڏينهن نه ڏيکارجانس، گھر ڀاتين سان مکڻ ماکي، کيرکنڊ ڪجانس .... عزت آبروءَ جي رکجانس .... بدنيڪي کان بچائجانس!‘ انهن عام دعائن کانپوءِ ... سالڪن جون دعائون، عالمن جون دعائون، اميرن جون دعائون، غريبن جون دعائون، وزيرن جون دعائون، فقيرن جون دعائون، اوليائن جون دعائون ،پيغمبرن جون دعائون ... هر ڪنهن جون دعائون الڳ الڳ .... ڪي عمومي دعائون، ڪي خصوصي دعائون .... ڪي ننڍيون دعائون، ڪي وڏيون دعائون .... پر هي دعائون هر ڪنهن جي لاءِ، هر زماني جي لاءِ، هر مصيبت جي لاءِ ..... جي ’دعا گنج العرش‘ پڙهجي ته روزيءَ ۾ برڪت، دشمن عاجز، ڪافرن تي غالب سفر سلامت (بشرطيڪ، باڊي گارڊ هجن).... ’دعا جميله‘پڙهجي ته گناهه ريگستان جي واريءَ جي ذرن جيترا يا درياهه ۾ پاڻيءَ جي ڦُـڙن جيترا هجن، برڪت ۽ فيض سان سڀ گناهه معاف. انسان ائين اڇو اجرو، جيئن کـَٽي کنڀ مان ميرو ڪپڙو ڪڍي ـــ ڪاڏي ويون چوريون، ڪاڏي ويون سينه زوريون .... ’اسناد دعا بزرگوار نمبر(1 ) ‘ پڙهجي ته جاهل عالم ٿي وڃِي، فقير تونگر ٿي وڃي، اگھو سگھو ٿي وڃي، لڱو چڱو ٿي وڃي، چرٻٽ راجا ٿي وڃي، انڌير نگري ٿي وڃي.
ان دعا جا معجزا، هن گناهگار اکين سان ڏٺاسي ..... بادشاهه، حاڪم يا بدمزاج آفيسر هجي، انهن جا کيسا گرم ڪرڻ کانپوءِ ’دعا فتح مهم‘ پڙهجي، نوڪريءَ جو مسئلو هجي يا پاڻيءَ جي پيچ جو، زمين جو مسئلو هجي يا ٻڌ ڇوڙ جو ، هر مسئلو حل، هر مشڪل آسان ... ’دعا فتح مقدمه‘ پڙهجي ته فريادي اندر، جوابدار ٻاهر ــــ پرائي مال تي ٽوپي نراڙ تي. ڇو ته هر مومن خدا وٽ جوابدار آهي، نڪي عوام جي عدالت ۾. خدا وٽ دير آ، انڌير ڪونهي، پوءِ کڻي ساڙي، ماريس ڏنگائي ماريس.... ’دعا ادائي قرض‘ پڙهجي، وڏا وڏا زراعتي قرض معاف، ڍلون معاف، صنعتي قرض معاف، وڻج واپار جا قرض معاف. پر هن دعا سان گھڻو ڏيڻ وٺڻ ضروري آهي. ڇو ته سکڻي دعا پٽ برابر .....
’دعا استخاره‘ پڙهجي ته ملڪي معاملن ۾ سڀ ڪم آسان، خواب ۾ اشارا، ڪنايه ۽ حڪومت ڪرڻ جون سڀ رمزون ملي وڃن ته نوي (90 ) ڏينهن ۾ اليڪشن ڪرائجي يا مرندي گھڙيءَ تائين نه ڪرائجي. مجلس شورا ۾ ڪهڙا وزير کڻجن، ڪهڙا امير کڻجن. ڪهڙي ٽـٽوءَ کي ٽارو هڻجي، ڪهڙي تازي کي اشارو ڪجي. حڪومت ۽ اقتدار جي حوالي سان هيءَ دعا ڪارائتي، پر اها خبر ڪا نه پوندي ته موت ڪيئن ٿيندو. زمين تي يا آسمان تي يا ٻنهي جي وچ تي ....؟
’دعا باران‘ پڙهجي هڪ سال مينهن نه وسي، پرواه ناهي، ٻئي سال پڙهجي، ٻئي سال به برسات نه پوي، پرواه ناهي ور ور ڪري پڙهجي تان جو پنجن سالن جي سؤڪهڙي کانپوءِ، سڀني سالن جي ڪسر نڪري پوندي ۽ پورا پنج ڏينهن لاڳيتو مينهن، ڪچا گھر ۽ لانڍيون سڀئي سربسجود، خدا جي رحمت اڳيان ـــ انسان نا شڪر، ڪئمپ ۾ ڌڪا کائيندو وتندو امداد لاءِ، گھر هڪڙن جا ڪرندا، امداد ٻيا وٺي ويندا! خدا جنهن کي به ڏئي بغير حساب جي ڏئي، ڪنهنجي ڀاڳ سان ڪهڙي ريس ...! دعائون ته دعائون آهن، ڪنهن کي به لڳن، بي بي ستيءَ جي دعا ڌاڙيل کي لڳي ته گولي ئي نه لڳيس. گولي وات واري تڏهن لڳيس جڏهن وهنجندي لاهي يا وڏيري سان حصي پتي تي اڻبڻت ٿي پويس يا نئون صاحب نه ٺهيس ....
ڪي دعائون لوڪ ورثو هونديون آهن، جيئن انڌي جمن چارڻ دعا گھري هئي ته، ’ننهن کي ماڙيءَ تي ڏڌ ولوڙيندي ڏسان،‘ پر جمن چارڻ اڄ حال حيات هجي ها ته هيئن دعا گھري ها: ’ننهن کي قومي اسيمبليءَ يا صوبائي اسيمبليءَ ۾ سياست کي ولوڙيندي ڏسان.....‘ ڪي دعائون سماجي هونديون آهن: مثلن ڊاڪٽر دل جي مريض کان پڇيو، ’هاڻي طبيعت ڪيئن آهي؟‘ جواب مليس: ’هاڻي توهان جون دعائون آهن.... ‘ ڪي دعائون دفتري هونديون آهن. وڏي صاحب کي، پٽيوالي ٽن ڏينهن جي موڪل جي درخواست ڏني: آخر ۾ لکيائينس ته، تنهنجي آل و اقبال جو دعاگو رهندس‘ صاحب نوٽ هنيس Not allowed
ڪي دعائون سياسي به هونديون آهن. جيئن ٻه کدڙا، هڪ جسماني ۽ ٻيو سياسي ڪنهن ڪاني ڪرامت واري وٽ پهتا، بزرگ ٻئي هٿ مٿي ڪري ٻاڏايو: ’خداوند! هنن کي صاحب اولاد ڪر!‘ جسماني کدڙي تاڙي وڄائيندي ٺهه پهه جواب ڏنس ته: ’برزگ سائين، دل سان دعا ئي نه لڳي!‘ پر سياسي کدڙي آس نه لاٿي، زور سان چيائين ’ آمين!‘ چون ٿا، ان ڏينهن کان وٺي سياسي کدڙو ڳهرارو ٿي پيو آهي. رکي رکي کيس اُڊيڙ به ٿين ٿا، مٿي کي ڦيري به اچيس ٿي، ڳالهائي به بي تڪو ٿو. گھڻن ماڻهن جو خيال آهي ته کيس سياسي آڦري ٿي پئي آهي. پر پوءِ به اسان جي دعا اٿس ته خيرن سان پير لهي، ائين نه ٿئي جو ڪچن مهينن ۾ ڇڪي اچي وڃيس ۽ حال هيڻان، سور ٻيڻان ٿي وڃنس.....

انفرادي ۽ سماجي دعائون

ٻيون به ڪيتريون ئي دعائون ....... دعاءِ نور، دعاءِ عاشوره، دعاءِ گلوبند، دعاءِ سرياني وغيره ..... پر هڪڙي مخصوص دعا مولوي احمد وٽ به آهي .... حاجي قادر بخش جي ’ٽين‘ عشق واري شاديءَ ۾ رخنو ... قادر بخش جو پٽڪو مولوي جي پيرن ۾: ’مولبي صاحب! مري ويندومانءِ، لاش ڳچيءَ ۾ پوندءِ .... بلو ڪر، ڪا اهڙي دعا ڏي جو ’موران‘ جا هڙئي مِـٽَ مڄو ٿي وڃن پئسي تي .... اصلي چون چان ئي نه ڪن!‘
’اڃان پيٽ نه ڀريو ٿي ....؟ اڃا ٽين شادي .....؟‘ مولويءَ پڇيس.
’مڙس لاءِ ٻه به، ته ٽي به، ته چار به ..... تو جيڪو هن ڀيري پنهنجي وات سان چيو، اهو ڏيندومانءِ ..... دعا ڪا ٺاهوڪي ۽ تڪڙي لکجانءِ ته جيئن ڪم ذوالعقاد مهيني کان اڳ ٿئي ..... تنهنجي نئين ڀاڄائي کي رسول عربي جي چائنٺ به چمرائي اچان. تولاءِ ڪيٽيءَ جو وڳو، جبو ۽ راڊو واچ به وٺي اچان . ....!‘
حاجي قادر بخش جي سونن ڏندن مان نڪتل، سونا ٻول ٻڌي، ٿيو ملان مجبور .... اهل وعيال وارو ... پيٽ ڪتو الڳ .... ڪاڏي وڃي .....؟ قادر بخش لاءِ پنا ڪارا ٿيا .... دعا ٻڌڻ لاءِ مليس، دعا پورڻ لاءِ .... دعا ساڙڻ لاءِ مليس، دعا پيئڻ لاءِ .... خبر تڏهن پئي، جڏهن ’موران‘ جي شادي غلامونءَ سان ٿي وئي، قادر بخش جا لاهه نڪري ويا .... ويو سڌو ملان ڏي ..... ملان چيس، ’چريا! ضرور توکان غلطي ٿي هوندي، پورڻ واري ساڙي هوندءِ، ساڙڻ واري پوري هوندءِ ....!‘ ۽ پوءِ گھر ڦٽائڻ وارين دعائن جو سلسلو .... آخر ڳالهه ڦاٽ کاڌو ..... کڻي جو ڳولن ڦولهن ته چلهه ۾ دعائون، جنڊ ۾ دعائون، واڙي ۾ دعائون، موريز ۾ دعائون .... خبر پئجي وئي ته سڀ ڪم قادر بخش جا .....’تون ڇا!؟ مان ڇا!؟ هڻ جو ڪهاڙي جو پاهو ته قادر بخش ڍيري .... چري نه پُــري.
’موران‘ جو مڙس ’غلامون‘ ٿاڻي ۾ .... نئون نئون ٿاڻي ۾ آيل، لائين جو ماريل ’صفر‘ صوبيدار ..... ٻه ٽي جو ڇنڊڪا ڏنائين ته ’موران‘ جا هڙئي ڳهه ڳٺا ڳري، ڦري وڃي صوبيدار جي ٻي جوءِ جي ڳچي ۽ ڪنن ۾ پيا .... ڪنهن ساهيڙيءَ چيس، ’ادي، هاڻي خوش آن! الله ڪيو!‘
’ها ادي، مرشد سائين جي درگاهه تي دعائون گھرندي هيس، سڀئي صاب پيون، هاڻي، ٻي دعا گھرندس ته ماريو، مرندي گھڙي تائين اِن ٿاڻي تان بدلي نه ٿئي!‘
ائين دعائن جو سلسلو، هڪ فرد کان وٺي، قومي، مذهبي سياسي ۽ سماجي گروهن تائين ڪنهن زنجير وانگر ڳنڍيل، تاريخ جي هر دؤر ۾ ... جيئن يهودي نوجوان ’زيئان‘ (يروشلم ۾ حضرت دائود جي رٿيل هيڪل وارو شهر جو مخصوص پاسو، جيڪو پوءِ سندس پٽ حضرت سليمان تعمير ڪرايو) ۾ هڪ دکدائڪ دعا هيئين گھري هئي ته:
’تون منهنجي دعا ٻڌ، او منهنجا خدا!
جڏهن به مان مشڪل ۾ هجان
مون کان پرتي نه وڃ
سڻج سوال منهنجو
ڏي جواب مون کي، جڏهن مان پڪاريان،
زندگي منهنجي دونهين وانگر اڏامندي ٿي وڃي،
آڳ جيان جسم جلي رهيو آهي،
ڪنهن خشڪ گاهه وانگر لتاڙجي ويو آهيان،
کائڻ پيئڻ جون سڀ خواهشون ختم ٿي ويون آهن،
مان ڪنهن صحرا جي جھنگلي پکيءَ جيان آهيان،
يا ويران جاءِ تي ڪنهن چٻري جيان، اڪيلي ڇت تي ....
سڄو ڏينهن دشمنن جون ڏنل ذلتون ٿو سهان،
چيڙائن ٿا ۽ وجھن ٿا لعنتون مون تي
تنهنجي ڪاوڙ ۽ قهر جي ڪري ئي خدا!
جيڪو به پيئان ٿو، ڳوڙها ئي پيئان ٿو.
تو مون کي کنيو ۽ وري اڇليو
پوياڙيءَ جا پاڇا ٿي وئي حياتي ....
تون قادر آن، هميشه جو حاڪم!
سڀ ايندڙ نسل توکي ياد ڪندا
تون ايندين ۽ ’زيئان‘ تي ڪندين ٻاجھه
ڇو ته وقت اچي ويو آهي
تنهنجي رحمت جو....‘

۽ پوءِ اڍائي هزارن سالن کانپوءِ ان يهودي نوجوان جي دعا اگھامي؛
خدا ۽ انگريزن جي ڪرم نوازيءَ سان کين ’زيئان‘ سوڌو يروشلم ملي ويو. پر فلسطيني نوجوان کي اها دعا بددعا ٿي لڳي. هو پنهنجن ئي شهرن جافه، رمله، گليلي ۽ حله مان دربدر خاڪ بسر ٿي ويو ۽ ان تاريخي دعا جي سهاري اڄ به يهودي نوجوان اڳاڙي ٿو فلسطيني نوجوان کان وياج ۾ خون، عزت، آبرو ۽ ڌرتي .....
چار سؤ سال اڳ يورپ جا عيسائي به خدا ۽ ابنِ مريم کان هيءَ دعا پنندا رهيا:
’اي خداوند! شيطان جي شر، ترڪن ۽ پليگ کان پناه ڏي! (God! Save us, from devil, Turk s and plague)
پوءِ خداوند ۽ يسوع مسيح انهن جي جلد ٻڌي، ترڪن ۽ پليگ ٻنهي تي فتح حاصل ڪيائين. پر شيطان جي شر ) Satanism ( مان اڃان جان آجي نه ڪرائي سگھيا آهن ...!
ڪجھه عرصو اڳ، وڙهندڙ جي پٺ ۾، ڀڄندڙ جي اڳ ۾، هن ملڪ جي نام نهاد اسلامي ٺيڪيدارن، هن سجاڳ صديءَ ۾ هيئين دعا گھري ته:
’اي رب جليل! تون پنهنجن ٻانهن کي ازغيبي طاقت عطا فرماءِ ته هو بغير ڪنهن هٿيار پنهوار جي دشمنن مٿان غالب پون ۽ انهن کي آڱر جي اشاري سان چيري ڇڏن .....! مال غنيمت ڪٺو ڪن ۽ پوءِ انهن کي ورهائن ته جئين هر هڪ کي حصي ۾، گھٽ ۾ گھٽ چار زالون ۽ ڏهه ڪنيزون اچن .... آمين ....!‘
رب العالمين، مرضيءَ جو مالڪ جڏهن انهن جي اها دعا قبول نه فرمائي ته ٻي دعا سندس بارگاه اقدس ۾ رکي وئي:
’اي واحد القهار! تون دشمنن جي مٿان پنهنجو قهر ۽ عذاب نازل ڪر ته هو تباهه ۽ برباد ٿي وڃن. جئين اسان بنا روڪ ۽ ٽوڪ جي گھمندا ڦرندا، ناس ڏيندا، حلوو کائيندا، قبلهءِ اول ۽ ڪابل جي مسجد ۾ نماز پڙهي سگھون .....‘ رب باري بي پرواه، جڏهن سندن افعالن کي ڏسي انهيءَ دعا تي به ڌيان نه ڌريو ته ٽئين دعا تيار ٿي وئي:
’اي احڪمل الحاڪمين! سڄي دنيا ۽ پنهنجي ملڪ تي حڪومت ڪرڻ جي آرزو در خاڪ سهي، ليڪن هي آخري عرض سڻ ته ابليس ۽ اسان کي ڇڙواڳ ڇڏ ته جيئن ابليس آرام سان فساد ۽ ڦڏي جي چوچڙي ۽ چڻنگ ٻاريندو رهي ۽ اسان هٿن ۾ ڇيڻا جھلي ڦيڻا پڙهندا رهون، ڀُــر ڀُـر ڇيڻا جنگ مچاءِ! ڀر ڀر ڇيڻا جنگ مچاءِ!‘... پاڻهي ملڪ جي اندر ٻاهر جھيڙي ۽ جنگ جي دونهين دکندي ويندي .... گھر سڙيو ته پرواهه ناهي، ڪوئا ته مرندا، انهن کي ته سيکت ملندي، جن گذريل اليڪشن ۾ اسان کي ووٽ نه ڏيئي، اسان جي عبائن، قبائن ۽ عصائن جي عزت نه رکي....‘
۽ اهو ٻڌو ويو آهي ته سندن اها دعا به، ان سميع ۽ بصير حال فيِ الحال ٻڌي اڻ ٻڌي ڪري ڇڏي .... وڌيڪ ڏسجي ته ڇا ٿو ٿئي . ....!؟

(قلم تازو)

۽ پوءِ ٿيو ائين جو اُها دعا به اگھامجي وئي ــ آمريڪا، اتحادين ۽ الله جي مدد سان اُنهن ڪابل فتح ڪري ورتو. مجاهدين جي هر هنڌ آڌرڀاءُ ٿيڻ لڳي. دهرين ۽ اشتراڪين کي افغانستان مان نڪرڻو پيو. ڪابل جي راندين وارو اسٽيڊيم مرتدن، مشرڪن ۽ ڪافرن لاءِ مقتل گاه بڻجي ويو. دار و رسن کي نئون جلوو مليو. ٽي ٽي ڏينهن لاش ڪرينن ۾ لٽڪندا رهيا. باميان ۾ بت شڪنن مهاتما ٻُـڌ جي بت کي اُڏايو. ۽ طالبانائيزيشن بام عروج تي پهتي. آمريڪي بغليون هڻندي هر روز پنهنجي عظيم صدر مرحوم جارج واشنگٽن جي هيءَ مشهور دعا گھرڻ لڳا:
’اي ازل ۽ ابد جا مالڪ! مان تنهنجو شڪر گذار آهيان جو گذريل رات، تو مون کي هر خطري کان محفوظ رکيو ۽ مون کي چين ۽ سڪون واري ننڊ عطا ڪئي. مان جڏهن اُٿيس ته تازو توانو هيس ته جيئن اڄوڪي ڏينهن تي پنهنجا فرض آرام ۽ سڪون سان ادا ڪري سگھان ۽ آخر ۾ توکي وري به اها وينتي ٿو ڪيان ته مون کي جسماني ۽ روحاني تڪليفن کان بچاءِ.‘
اها آمريڪين کي شايد خبر نه هئي ته خدا ته خدا آهي. واهرو به آهي ته ويري به آهي. الله به آهي ته اجل به آهي. 11 سيٽمبر 2001ع تي، ورلڊ ٽريڊ سينٽر جا ٽاور ، ڌماڪي سان ڪري پيا ته آمريڪي اخلاقيات 180 جي ڊگري تي قلابازي کاڌي. مجاهدِ اعظم اسامه بن لادن دنيا جو وڏو دهشتگرد بڻجي پيو. آمريڪا جي چين ۽ سڪون واري ننڊ برباد ٿي وئي. آمريڪا جو بنياد پرست صدر جارج بش تڙپي اُٿيو ۽ هُن اها دعا گھري:
’اي خدا! اڄ اسان تو آڏو، دهشتگردن جي حملن ۾ مئلن ۽ گم ٿيلن جي مغفرت لاءِ حاضر ٿيا آهيون. اي بزرگ ۽ برتر خدا! اسان تي پنهنجي خاص نظر ڪرم ڪر. ۽ اهڙي توفيق عطا ڪر، جو دهشتگردن کي اُنهن جي عمل جي سزا ڏئي، تو وٽ سرخرو ٿي سگھئون.‘
۽ پوءِ هن، خدا ۽ اتحادين جي مدد سان، افغانستان تي ڪارپيٽ بمباري ڪندي، دهشتگردن کي، دهشتگرديءَ سان جواب ڏئي، اُهو ثابت ڪيو ته دنيا ۾ وڏي ۾ وڏا دهشتگرد آمريڪي آهين، جن افغانستان کي آه و فغان ۾ تبديل ڪري ڇڏيو.
اُن جي مقابلي ۾ اسامه به لادن به دعا گھري:
’سڀ تعريفون الله جي لاءِ آهن. جنهن اسان جي هٿ ۾ هٿيار ڏنا آهن ته سندس رسول جي هٿان مليل دين جي حفاظت ڪريون. خدا جو حڪم آهي ته خدا جي منڪرن سان جنگ جوٽيون، ايستائين يا ته هو مرڻ لاءِ تيار ٿين يا توبهه تائب ٿين.‘
نتيجي ۾ خود ڪش بم حملن جو سلسلو جاري ۽ ساري ٿي ويو. ملان جنت جون ٽڪيٽون ورهائڻ لڳو. خاص ماڻهو دهشتگردن جي خلاف جنگ ۾ شامل ٿي مال ميڙڻ لڳو ۽ عام ماڻهو حيران ۽ پريشان ته ڪاڏي وڃي!؟
اڳيان باهه، پٺيان اوڙاهه .....!؟
پر ڪي سمجھه ڀريا آمريڪي ’جيفرس ڪينٽ پيٽرسن‘ جھڙا هيءَ اعترافي دعا گھرڻ لڳا:
او مقدس پيءُ! زندگي جا سر چشما، روح اقدس جا خالق! اسان تي رحم فرماءِ. اسان مڃون ٿا ته اسان ڏاڍا گناهگار آهيون. جي اسان ڳڻيون ته شمار نٿا ڪري سگھون. ان ڪري جي تون اسان کي صفحهء هستي تان مٽائڻ چاهين ته حق بجانب آهين. اسان تنهنجي حڪمن جي انحرافي ڪئي. اسان دنيا جي مزن کي ترجيح ڏني. بجاءِ حق تي هلڻ جي .... اسان دشمنن جي ڌمڪين تي چڙي پياسين. اسان خوشامدڙين جي ڳالهين تي خوش ٿياسين.
اي مقدس پيءُ، اسان کي معاف ڪر. توکان منهن موڙي ڪوڙي دنيا جي ڪڍ لڳاسين. اسان خطارڪار آهيون. او خدا، تون پنهنجي پٽ عيسيٰ جي عظمت کي ڏسي، اسان کي معاف ڪر. آمين.‘
۽ هتان جو عام ماڻهو جيڪو سهي جي کل جيان ڪنبي رهيو آهي. اُهو ويچارو به هيٺين دعا گھري ٿو:
جيڏو تنهنجو نانءُ، ٻاجهه به اوڏيائي مڱان
ري ٿنبين، ري ٿوڻين، تون ڇپر تون ڇانو
ڪڄاڻو ڪهانءِ، توکي معلوم سڀ ڪا.

پر اڃا داد رسي نه ٿي آهي. الائي ڇو ......؟

قومي دعائون

دنيا جون وڏيون وڏيون قومون طاقت، آبادي ۽ خوشحاليءَ جي لحاظ کان به دعائون گھرنديون آهن. انهيءَ ڪري آمريڪي سرواڻن، وائيٽ هائوس ۾ هيٺين دعا گھري ته:
’او لارڊ، گاڊ! اسان هڪ عظيم قوم آهيون، جنهن لاءِ پاڻ کي ننڍن ننڍن خوابن تائين محدود ڪرڻ زيب نه ٿو ڏئي .... اسان جو سڄي دنيا تي حڪمرانيءَ جو خواب پورو ڪر .... اسان جي خفيه ايجنسين جي مدد فرماءِ ته جيئن اسان دنيا جي ڪنهن به قوم کي چڱائي ڪري ڪو سياسي، سماجي يا اقتصادي گھٽو ڏيون ته اها تارا نه ڦوٽاري ..... پر پنهنجي قسمت سمجھي صبر ساري، ته جيئن هن جھان ۾ پنهنجي بادشاهيءَ ۾ داخل ٿي سگھي ۽ اڳلي جھان ۾ تنهنجي بادشاهي ۾ داخل ٿي سگھي .... اميد آهي ته اسان جي ان ڏي وٺGive and Take جي وهنوار کي نه وساريندين، آمين!‘
انڊيا وارن، مندرن ۾ سنک ۽ گھنڊ وڄائي وينتي ڪئي:
’اي پرم ايشور ....! اي ديالو! تون ديا ڪجانءِ ... سر لتا، اهنسا، سچ، اڪروڌ، تياڳه ۽ شانتيءَ ۾ رکجانءِ .... دنيا جي وڏي ۾ وڏي جھموريت جي رکشا ڪجانءِ .... ته جيئن ديش ۾ ڌنوان ۽ نرڌن جو ويڇو وڌندو رهي ... اوم ....! سروم . ....! شانتي ....! اوم ....! سروم ....! شانتي ...! پون! پون! ٽڙنگ! ٽڙنگ .....!‘
جاپان وارن پڳوڊن ۾ خاموشيءَ ۽ سنجيدگيءَ سان يوگا جي مشق ’پدم آسلڻ‘ ڪندي دعا گھري:
’اومهاتما! ڏکن کي سهڻ جي تلقين ڪرڻ وارا! تون اسان کي صبر جي شڪتي ڏني، جڏهن آمريڪا وارن اسانجي شهرن تي ايٽم بم هنيا ... هاڻي تون، آمريڪا، يورپ ۽ سڄي دنيا وارن کي صبر عطا ڪر ته اسان جي لڳل ’اقتصادي بم‘ تي اعتراض نه ڪن ....!‘
ٽين دنيا جا جابر حاڪم به دعائون گھرندا آهن:
’اي جبار! اي قادر! اي قهار! تون اسان ۾ ڏاڍ ڀر، ڏمر وجھه ....، جبر ڏي .... ته جيئن اسان کان ڪو ڏاڍو نه ٿئي ..... ڪر کڻي ته جبر جھڪائي وجھيس.... بغاوت جو سوچي ته ڏمر ڏڪائي وجھيس...‘
انهن جابرن، حاڪمن کانسواءِ ڪي بيوس، نماڻيون، سٻاجھيون، نڌر قومون به دعائون گھرنديون آهن، هن ڌرتيءَ جي گولي تي. جئين هي قوم دعا پئي گھري ته:
’اي سرجڻهار! اي پالڻهار! اي داتا! اي ڌڻي! اي رکپال! توکي پتو آهي ته پاڻ هزارن سالن کان وٺي سڌريل رهيا آهيون .... اروڙ جي ٽڪرين تي اسان جي محنت ڪش هٿن جا ٺهيل پٿر جا چاقو شاهدي ڏين ٿا ته اسان چاليهه هزارن سالن کان وٺي، هن ڌرتيءَ تي پيار، پاٻوهه سان گڏجي رهڻ شروع ڪيو .... ٽي هزار پنج سؤ سال اڳ اسان تي آرين هلان ڪئي ..... اسان ليلايو .... تو نه ٻڌو، مونهون مليا ميٽ ٿي ويو. سورنهن سؤ سال اڳ ڀورا وحشي ’هن‘ Huns ڪاهي آيا ...... اسان ڳچيءَ ۾ ڳارو ڪري عرض ڪيوسين ...... تو واهر نه ڪئي .... جهڪر، ننڊُل، چوٽياري، چٽ ٿي ويا. ٻارنهن سؤ سال اڳ عربن جنگ جوٽي .... اسان توکي ڀيٽائون ڏنيون ....تو قبول نه ڪيون ... ديبل ۽ الور دنب ٿي ويا .... ٽي چار سؤ سال اڳ ترخانن تڻ مڻ تپائي ڏنا ... اسان گيسيون ڪندي فريادون ڪيوسين ... تو داد نه ڪيو .... نگر شهر، واهڻ وسنديون تباهه ٿي ويا .... او منهنجا ڌڻي ...! وارث وسيلا ....! هاڻي ته پنهنجي پاند ۾ پناهه ڏي ..... گگدامن تي ڪهل ڪر.... هلڻ کان هلاڪ ڏٻري ڍورن جھڙا اسان ...... مڇر گھڻا ..... ڪاڏي وڃئون ...... مٿان ماڪوڙن ۽ ڄئورن جا لشڪر .... ڪهڙن گناهن جي سزا ڏئي رهيو آهين! تون هنن نماڻن تي، سٻاجھن تي، اٻوجھن تي، رحم فرماءِ .... توکان سواءِ ڪهڙو ڌڻي سائين .... تو رکپال رحم ڪر ... الله صمد .... الله صمد ....! جل تون جلال تون، آئي بلا ٽار تون .... شهرن تي ڪرم ڪر.... ٻهراڙين تي ٻاجھه ڪر ... دهشت گردن کان امان ڏي ..... ڌاڙيلن کان پناهه ڏي ..... پوليس جي پير کان، وڏيرن جي وير کان بچاءِ ....‘
ڪجھه پر ڀرو ٻه ڄڻا نوجوان اڻڀن وارن وارا فلاسافرٽائيپ دعائن ۾ شامل نه هئا: تن رڙ ڪري چيو ’مهاتما ٻڌ چيو هو ته دعا کان بهتر آهي، غور ڪجي، ڏک جو تجزيو ڪجي ۽ ڏک سهڻ لاءِ پاڻ کي تيار رکجي .....‘
ٻه ڄڻا اڃان ڪجھه پر ڀرو وٽ سٽ کائي رهيا هيا، تن زور سان رڙ ڪئي: ’ٻڌ جي فلسفي ۾ اضافو ڪرڻو آهي ته دعا کان بهتر آهي ته غور ڪجي ۽ ڏک ڏيندڙن سان ڪفن ٻڌي مقابلو ڪجي . ....!‘
دعائن ۾ شامل سڀئي عالم، فاضل عام ماڻهو حيران ٿي ويا، چوٻو ل ٿي ويو: ’هي ڇا ....!؟ هي ڇا ....!؟ دعا تي اعتراض...... صدين کان گھرندا آيا آهيون ....! دعا جي اهميت کان ڪير انڪار ڪندو!؟ اها ته هڪ وڏي آس آهي، اميد آهي، آسرو آهي!‘
’انهيءَ آس، انهيءَ اميد، انهيءَ آسري تي ته لُـٽبا آيا آهيون ۽ لٽبا اچون ٿا ته غيب مان ڪا امداد ٿيندي ...... نه ٿي آ، نه ٿيندي ...! ڏک ڏيندڙ سان هر سطح تي مقابلو ڪجي، اهو ئي آخري حل آهي.‘
نوجوانن جوابي حملو ڪيو... انهن جوشيلن جوانن جي باري ۾ چڱن ماڻهن جو چوڻ آ ته پهريون خطا کائيندا ۽ پوءِ سزا کائيندا.... وڌيڪ خدا کي خبر... خدا حق وڪيل آ .... اسان ته سندن حق ۾ دعا ئي گھري سگھون ٿا ته خدا کين حقئون به رکي، ناحقئون به رکي ..... ۽ انهن جي حق ۾ دعا جا ٻه اکر .... جيڪي زندگي سان جھيڙيندي اسپتال جي بستري تي پاسا ورائيندي افضل قادري جيان چون ٿا:
’دوا جي بدران دعا جو تازو ڏس ڏنو آ ڏاهي ڙي!
هي ظلم نه آ ، ٻيو ڇاهي ڙي!

دودو ڌوڙ ـــ چنيسر ڇائي

ڪو لٽ لاهڻ وارو آهي ئي ڪو نه .... جيڪو اچي، سو ڌوڙ جا ٻه ٻُڪ اکين ۾ وجھيو، اهو ٿو وڃي .. ....! ائين ئي محسوس ٿئي ته پنهنجي قسمت ۾ ڌرم جا ڌڪا آهن ..... کڏ ۾ نڪري کوهه ۾ پوڻ آهي .... اسٽيريو ٽائپ نعرن تي زندهه رهڻ آهي .... ڪڏهن ساوا جھنڊا، ڪڏهن ڳاڙها جھنڊا، ڪڏهن ڪارا جھنڊا ته ڪڏهن چٽڪمرا جھنڊا .....ڪڏهن اسلام جي نالي تي سڄي دنيا تي ڇانئجي وڃڻ جا نعرا .... ڪڏهن قوميتن جي نالي تي ڪٽجڻ ۽ مارائڻ جا نعرا .... خبر ناهي ته ڪيستائين انهن اسٽيريو ٽائپ نعرن جي بار برداري ڪندا رهنداسين؟
ائين محسوس ٿئي ٿو ته اسان نوٽڻ جون ڳوٽون آهيون، جيڪي کيڏندڙ مسلسل پنهنجن پنهنجن ٽڻن ٺاهڻ لاءِ استعمال ڪري رهيا آهن. کيڏندڙ کاٻي ڌر کان ويهي ته به مقصد ٻيگھي ٺاهڻ، جي ساڄي ڌر کان ويهي ته به مقصد ٻيگھي ٺاهڻ. مجلس شوريٰ ۾ ويٺو ته به ٻيگھي، پارليامينٽ ۾ ويٺو ته به ٻيگھي، پوليس جو ساٿاري ٿيو ته به ٻيگھي، ڌاڙيلن جو يار ٿيو ته به ٻيگھي، دهشتگردن جو غمخوار ٿيو ته به ٻيگھي، اسلام جو علمبردار ٿيو ته به ٻيگھي، ڪلهه جو چنيسر اڄ جو دودو ٿيو ته به ٻيگھي ..... ليڪن سوال اهو ٿو پيدا ٿئي ته ڪنهن ۾ ’دودو ڌوڙ، چنيسر ڇائي‘ کي سڃاڻڻ جي ساڃهه ڇو نه آهي ..!؟
نوابن، سردارن ، خان بهادرن، پيرن ۽ ميرن کي جياريندي جياريندي ڪيترا نسل پاڻ مارائي ويا! پر هن سجاڳ صديءَ ۾ به انهن لاءِ ’جيئي! جيئي!‘ ڪندا، پاڻ مارائيندا رهياسين. ليڪن پاڻ کي جيارڻ ۽ اُجارڻ جو خيال ڇو نه آيو؟ انهن جي چوڻ تي ڪڏهن غازي ٿياسين، ڪڏهن شهيد ٿياسين ..... ڇا اسان کي زندگي ان ڪري ملي آهي ته : بابي جا تابعدار آهيون ..... گولا، غلام آهيون .... حڪم جا بندا آهيون ...! جُتي جا ڪوڪا آهيون .... وڻين ته مارين وڻين ته جيارين ...! ڇا اسان کي پاڻ مان قيادت ٺاهڻ جو حق نه آهي؟ ڇا اسان ڪوڙهه مغز آهيون ؟ ڇا اسان جو ڪم صرف پوئيواري آهي؟ لٺ سردارن، ڀوتارن، خاني خانن ۽ سياسي سامرين جي اُڇليل لٽ اکين تي رکڻي آهي؟ يا اکين تان ذات پات جي دز، ننڍ وڏائيءَ جي رئي تعصب جي ڇائي ۽ ظلم زبردستي جي ڌوڙ هٽائڻي آهي . ....!؟
هيءَ صدي بيدار انساني گروهن کي آواز ڏئي رهي آهي ..... صحيح قدم کڻڻ جو، صحيح راهه تي هلڻ جو، صحيح سوچ جو، صحيح عمل ڪرڻ جو ..... انهيءَ آڌار تي دنيا جا ڪيترائي انساني گروهه ’محبت! محبت!‘ ڪندا، ’امن، آشتي‘ ڪندا،’ ڳانڍاپو! ڳانڍاپو‘ ڪندا اڳتي وڌي رهيا آهن. ليڪن پاڻ ڪنهن جي ڪڍ آهيون!؟ انهن جي، جيڪي ويڙهه جيڙهه جو جنون رکن ٿا، انسانن کي مذهب ۽ قومن جي نالن تي ورهائن ٿا يا ذات پات، طبقاتي روايتي ۽ ثقافت جي نالي تي پيڙڻ گهرن ٿا!؟
ڇا اسان لاءِ انهيءَ لٽ کي اکين تان لاهڻ ۽ دنيا کي پنهنجين شفاف اکين سان ڏسڻ جو اڃا وقت نه آيو آ . ....!؟ جي اڃا وقت نه آيو ته پوءِ ڪڏهن ايندو ....!؟؟
اکـيـون لـٽ اوراٽـيـون، ڪـي ڪـڙيـا پـيـر،
لٽ لاهيندو ڪيـر، مون جيـهي مـعـذور جي.
(ڀٽائي)

نالن ۾ ڇا رکيو آهي!

ڪنهن به نقاد کي اهو حق نٿو پهچي ته هُـو ڪنهن مترجم تي آڱر اُڀي ڪري سگهي، توڙي جو ترجمو مادر پدر آزاد هجي. ترجمو جيڪڏهن آزادي سان ڪيو ويندو ته اهو ترجمي مان ڦري مطالعاتي نوٽ به ٿي سگهي ٿو ۽ پنهنجو طبعزاد تخليق به ..... اهو نه صرف پنهنجو لاءِ ڀلو آهي، پر پڙهندڙ جي لاءِ به ۽ سنڌي ادب تي احسان به ..... هونئن به ڪوئي ڪيڏو پابند ترجمو ڪري ته به اصل جي مقابلي ۾ نقل هوندو. جئين هيري جي بجاءِ پٿر .... انهن اڄوڪن ٺوس اصولن ۽ يادگيرن جي بنياد تي ’پاپڪ‘ نالي ڪهاڻي ’نام سڌ جاتڪ‘ هندي ٻوليءَ مان سنڌي ۾ ترجمو ڪجي ٿي:
پراچين دؤر ۾ تکشلا (هاڻوڪو ٽيڪسلا) ۾ ڪيترائي نالي وارا ’ٻُڌسچيو‘ آچاريه ٿيا. ’پاپڪ‘ نالي هڪ شاگرد، جيڪو پنج سئو شاگردن ۾ ’ٻُڌ سچيو‘ جو پيارو هو، تنهن کي پنهنجي نالي جي غم جو احساس هو، ماڻهو هن کي ’پاپڪ پاپي!‘ چئي چيڙائيندا هيا. هن سوچيو، پاپڪ نالو واقعي خراب ۽ منحوس آهي. ان ڪري هن کي ڪو سٺو نالو رکرائڻ گهرجي. اهو ويچار ڪندي ’ٻُڌ سچيو‘ وٽ آيو ۽ نويدن ڪيائين، ’آچاريه! منهنجو نالو سٺو ناهي. مهرباني ڪري ڪو سٺو نالو عنايت ڪيو .....‘ ٻُڌ سچيو وراڻيو ، ’ٻچا! واهڻ، وستيون گھمي آ ..... سٺو نانءُ ٻُڌڻ ۾ اچئي ته مون کي ٻُڌاءِ ...... مان تنهنجو نالو بدلائي ڇڏيندس .....‘
پاپڪ واهڻ، وستيون جھر جھنگ جھاڳي اچي هڪ شهر ۾ پهتو. شهر ۾ قضا سان ڪو ماڻهو مري ويو هو، ماڻهن جي روڄ راڙي سندس ڌيان ڇڪرايو. کيس لڳوته مرندڙ شخص شهر جو ڪو مُکيه ماڻهو هو.ان ڪري هن ماڻهن کان پڇيو، ’ڀائو .....هي ڪير هو ....؟‘ ماڻهن جواب ڏنو، ’ڀائو ! هي شهر جو وڏو سيٺ ، جيوڪ (جيئندڙ) نالي هيو ....‘ هُن عجب مان پڇيو،’ڇا جيوڪ به مرندو آهي؟‘ ماڻهن جواب ڏنو ، ’جيوڪ نالي وارو به مري سگهي ٿو ۽ اجيوڪ نالي وارو به، نالا ته نالا هوندا آهن ... نالن ۾ ڇا رکيو آهي .. ....!‘
هو اهو ٻڌي ڪجهه مايوس ٿيو، پر دل نه لاٿائين. هو شهر جي ڀري بازار ۾ گھمڻ ڦرڻ لڳو ته اوچتو بازار ۾ هن ماڻهن جو ميڙ ڏٺو. هو اڳتي وڌي آيو ۽ ڏٺائين ته هڪ عورت کي هڪ مرد چهبڪن سان ماري رهيو هيو.
’هن ويچاريءَ کي ائين بيدرديءَ سان ڇو ٿو ماريو وڃي!؟‘ هُن رڙ ڪري پڇا ڪئي.
بيٺل ماڻهن جواب ڏنو، ’هي ٻانهي ۽ آقا جو معاملو آهي .... جي آقا کي ڪمائي نه ڏيندي ته مار نه کائيندي ته ڀلا گُلن ۾ ترندي!‘
هن وري پڇيو، ’هن ويچاريءَ جو نالو ڇا آهي؟‘
’ڌن واري!‘ ماڻهن جواب ڏنو.
هن کي ڏاڍو عجب ٿيو ۽ چيائين، ’نالو ته ڌنَ واري اٿس پر حالت اها اٿيس جو نرڌن آهي.‘
ماڻهن جواب ڏنو، ’ڇا ڌن واري نالي رکڻ سان هوءَ لڪشمي (دولت واري) ٿي ويندي .....؟ نالا ته مڙئي نالا آهن ..... معلوم ٿئي ٿو ته تون ڪو چريو آهين ....!‘
هُو نالن جي حقيقت کان ڪجهه وڌيڪ نراس ٿي شهر مان نڪري پيو هو، جھنگل ڏانهن .... رستي ۾ هن هڪ منجھيل ماڻهوءَ کي ڏٺو، جيڪو چوواٽي تي پريشان بيٺو هو. هن پڇيس ’تون ڇو پريشان آهين؟‘
ماڻهوءَ جواب ڏنو، ’سوامي! مان واٽهڙو آهيان .... رستو ڀُلي پيو آهيان .....‘
هن پڇيس، ’تنهنجو نالو ڇاآهي؟‘
واٽهڙو جواب ڏنو، ’سُونهون‘
هن عجب وچان چيو، ڇا سونهان به اَسونهان هوندا آهن .....؟‘
واٽهڙو وراڻيو، ’سوامي! تون ته صفا سادو آهين .... ڇا سونهين نالي رکڻ سان به ڪو سونهون ٿيندو آهي ....!‘
هو نالن جي سُٺائين ۽ برائين کان بلڪل اداس ٿي ’ٻُڌ سچيو‘ وٽ موٽي آيو. ’ٻُڌ سچيو‘ پڇيس، ’ٻالڪ! ڇا تون پنهنجي پسند جو نالو چونڊي آئين؟‘
’هن جواب ڏنو، ’آچاريه ...! هن جڳ ۾ مون جيوڪ به مرندي ڏٺو .... ڌن واري به نرڌن ڏٺي ..... سونهون به اَسونهون ڏٺو. ڪو به ماڻهو سٺي نالي سان نهال ٿي نٿو سگهي ۽ ڪو به ماڻهو بري نالي سان خراب ٿي نٿو سگهي ...... تنهن ڪري منهنجو نالو جيڪو به آهي .... سو ئي صحيح آهي ..... نالن ۾ ڇا رکيو آهي!‘
هي پراچين دؤر جي پراڻي ڪٿا ضرور آهي، پر هن ۾ وڏي سچائي آهي ته وڏن وڏن نالن، لقب القابن ۽ حسين اسمن سان ڪنهن جي به ڪٿ نٿي ڪري سگهجي .... ڇو ته اهي نانوَ ڪنهن به شخصيت جو ضد ٿي سگهن ٿا ....هن وقت به توهان جي سامهون وڏا وڏا لقب آهن.نالا آهن، اسم آهن ..... ڪو قائد تحريڪ آهي، ڪو فرزند پاڪستان آهي. ڪو قائد جمھوريت آهي، ڪو باضمير سياستدان آهي، ڪو روحاني پيشوا آهي، ڪو هڏ ڏوکي. ڪو همدرد، ڪو ضمير جو آواز ۽ غمخوار آهي، ڪا مادر عوام، ڪا مادر سنڌ آهي، ته ڪو ڏهيسر آهي! انساني تاريخ ۾ ڪڏهن ڪڏهن حسين نالا ۽ نانوَ رڃ جو دولاب به ٿي پوندا آهن، جن جي پٺيان انساني گروهه تاساريل هرڻن جيان ڀڄندي ڀڄندي پساهه پورا ڪندا آهن. ليڪن نالن جي پٺيان جيڪي ڪڙا سچ هوندا آهن، تنهن جي تهه تائين نه پهچي سگهندا آهن.
ائين نه ٿئي ته اڄ به اسان حسين نالن ۽ وڏن لقبن جي طلسم ۾ گرفتار ٿي ايڏيون هنڀوڇيون هڻون، جو انهن نالي وارن جا اُهي قبيح فعل لڪي وڃن، جيڪي صرف ذاتي هوس ۽ اقتدار لاءِ آهن ..... اڄ اهي نالا اسان جي حقيقت پسندي جي پرک آهن .... جي ڏسڻو آهي ته پوءِ حسين نالن ۽ لقبن کي نه ، پر نالن پٺيان عمل کي ڏسڻ گهرجي.
ڇو ته نالا ته صرف نالا آهن ..... نالن ۾ ڇا رکيو آهي . ....!!

سواد

برصغير جي ڪلاسيڪي ادب ۽ فلسفي ۾، انسان جي پنجن سوادن جو ذڪر آهي. پهريون سواد ’سبد‘ آهي، جيڪو ’ڪنن‘ جو سواد آهي. ٻيو سواد، ’روپ‘ آهي ، جيڪو ’اکين‘ جو سواد آهي. ٽيون سواد ’گند‘ آهي، جيڪو ’نڪ‘ جو سواد آهي. چوٿون سواد ’رسُ‘ آهي، جيڪو ’وات‘ جو سواد آهي. پنجون سواد ’سپرس‘ آهي جيڪو ’ڪام‘ جو سواد آهي. انهيءَ تي گو سائين تلسيداس جو هڪ شعر آهي:
’آل پتنگ مرگھه مين گج، ايڪ ايڪ رس آنچ،
تلسي واڪي ڪونءِ گت، جانڪو ويا پي پانچ‘
معنيٰ: ڀنور، پتنگ، هرڻ، مڇي ۽ هاٿي هڪڙي هڪڙي سواد جي ڪڍ آهن. پر حال انهن جو ڇا ٿيندو جي پنج سوادن جي ڪڍ آهن.
انهيءَ شعر جي تشريح ڪجھه هيئن آهي ته، ڀنور جيڪو نڪ جي سواد جو غلام آهي. سو ان سواد جي خاطر گلن تي ويهندي ويهندي اهڙن گلن تي به وڃي ويهندو آهي، جيڪي گوشت خور هوندا آهن. جن تي ڀنور جي ويهڻ شرط، ان گل جون پنکڙيون ٻوٽجي وينديون آهن ۽ ڀنور مري ويندو آهي. پتنگ جيڪو اکين جي سواد وٺڻ جو عاشق آهي، سو انهيءِ سواد جي عشق ۾ باهه جي ڄر ۾ ڄراٽجي وڃي ٿو، پر مڙِي نه ٿو. ’هرڻ‘ جيڪو آواز جي سواد جو سودائي آهي، سو شڪاري جي سينڍ يا ساز تي شڪاري جي اڳيان ڇڪجي اچي، پنهنجي عجب جھڙي حياتي وڃائي ويهي ٿو. مڇي جيڪا وات جي سواد لاءِ اُٻهري آهي، سا انهيءَ لالچ ۾ ڪلي ڪنڍين ۾ اٽڪائي وجھي ٿي ۽ ڦٿڪي ڦٿڪي ساهه ڏئي ٿي. هاٿي جيڪو ڪام جي سواد لاءِ چريو آهي، سو پاٺي جي ٺهيل هاٿڻ جي ڌوڪي ۾ اچي اُن کڏ ۾ ڪري ٿو جيڪا نقلي هاٿڻ جي هيٺان ٺهيل هوندي آهي. جڏهن پنجن سوادن جي مختلف سوادن جا اهي حال آهن ته پوءِ انسان جيڪو انهن پنجن ئي سواد جو متوالو آهي، تنهنجو حشر ڇا ٿيندو ...؟
گو سائين تلسيداس جي تمثيلن کي ڪير مڃي نه مڃي، پر جيڪا شيءِ پاڻ کي ان شعر ۾کٽل لڳي. اها، اها ته هڪ ٻيو به سواد آهي، جيڪو انسان کي لڳل آهي. جيڪو سڀني سوادن کان مٺو ۽ بي رحم آهي. اهو سواد آهي اقتدار جو سواد ....پوءِ اهو اقتدار ڳوٺ جو هجي يا شهر جو، صوبي جو هجي يا ملڪ جو، قبيلي جو هجي يا قوم جو ..... ڏاڍو لذت وارو، ڏاڍو وڻندڙ، ڏاڍو ظالم ۽ سحر انگيز ٿئي ٿو .... انهيءَ هڪ سواد خاطر انسان، انسان کي ايترو چيريو، ڦاڙيو ۽ چچريو، جيترو ڪنهن وحشي جانور کان به اهڙو ڪلور نه ٿيو هوندو. نه ڪنهن قدرتي آفت ايڏي ڏاڍائي يا اره زورائي ڪئي هوندي. انهيءَ هڪ اقتدار کي هٿ ڪرڻ خاطر، انسان هزارين ڪوڙ، هزارين اٽڪلون، هزارين ڪوڙڪيون، هزارين ڦندا، هزارين حرفتون، هزارين چالون، هزارين حيلا ٺاهيا ۽ هلايا ....
سڀ رشتا ناتا، اصول ۽ آدرش چٽ ٿي ويا ۽ سڀ اخلاقي قدر پٽ پيا.... سڄي انساني تاريخ انهيءَ سواد جي ڪري رنگين لڳي پئي آهي ... ڪا به تاريخ کڻو، ڪو به باب کوليو ... ٻين کي ڇڏيو .... ترڪي جي خلافت عثمانيه تي نظر وجھو ..... عظيم سپه سالار خليفو، سلطان محمد ثاني، قسطنطنيه جو فاتح، ان اقتدار لاءِ پنهنجي کير پياڪ ڀاءُ کي پنهنجن شاهي هٿن سان گھٽو ڏنو ته متان اهو ٻار اڳتي هلي سندس اقتدار جي لاءِ عذاب ثابت نه ٿئي ..... خليفو بايزيد ثاني جيڪو صوفي منش شهنشاه هو. تنهن پنهنجي ڀاءُ شهزادي جمشيد (جيڪو ترڪي جي ڪلاسيڪل ادب ۾، هڪ وڏي شاعر جي حيثيت رکي ٿو) جي موت جو سودو ٽي لک ’وڪات‘ تي دشمن اليگزينڊر بورجيا سان ڪيو. جڏهن اليگزينڊر بورجيا شهزادي کي زهر جو سفوف کارايو ته جمشيد آخري شعر چيو:
’ڏس اي جم! هيءَ فرانڪستان جي ڌرتي آهي.
هڪ ئي ساهي ۾ ڏوگھي وڃ، جو تنهنجو جام جمشيد ٽٽڻ وارو آهي.
ڏس اي جم ...! هي طوفان، هي هوائون جيڪي پهاڙن سان ٽڪرائجي شور ڪري رهيون آهن. سي تنهنجي موت تي الوداعي گيت چئي رهيون آهن. هي گرجندڙ بادل تنهنجي موت تي ماتم ڪري رهيا آهن. هي وسندڙ ڪڪريون، تنهنجي انت تي آب هاري رهيون آهن. شدت غم ۾، رات به پنهنجو غريبان چاڪ ڪري ڇڏيو آهي. خبر ناهي ته تنهنجي وطن وارا به تنهنجي موت تي روئيندا هوندا به يا نه ...!؟‘
اها خبر جڏهن صوفي منش ۽ زاهد سلطان بايزيد کي پئي ته روئي چيائين: ’ڇا ڪجي شهزادن جي درميان، خون جي رشتي جي ڪابه حقيقت ڪانهي ...‘
انهيءَ بايزيد، کي پنهنجي پٽ ’سليمان اول‘ تخت تان لاهي قيد ڪيو، پنهنجن ٻن ڀائرن ۽ اٺن ڀائٽين کي قتل ڪرائي ڇڏيائين. سندس هڪ ڀاءُ ’قرقود‘ جيڪو پڻ شاعر هيو. تنهن نظم لکيس، جنهن ۾ سندس بيرحميءَ جي شڪايت ڪيائين. سلطان سليم اول نظم پڙهي ڏاڍو رنو، روئڻ کانپوءِ ورندي ڏنائين: ’اي ڀاءُ! مون کي تو تي ڏاڍو رحم ٿو اچي، پر ڇا ڪجي توکي مارائڻ به ضروري آهي ....‘
انهيءَ دؤر ۾ اها بددعا هوندي هئي، ’خدا، توکي سليم جو وزير ڪري!‘
ليڪن ماڻهو پوءِ به وزارت جي پٺيان قطار در قطار بيٺا هوندا هيا. ڄڻ کين وزير جي قتل جو انتظار هوندو هيو (اهو لقاءُ اڄ به آهي).
خليفي محمد ثالث تخت تي ويهڻ سان پنهنجن اڻويهه ڀائرن کي قتل ڪرايو، سلطان سليمان پنهنجي وڏي پٽ مصطفيٰ، دوست وزير اعظم ابراهيم کي قتل ڪرايو .... بايزيد يلدرم جي پيءُ جو لاش اڃا پيو هيو ته هن پنهنجي بهادر ڀاءُ يعقوب کي مارائي ڇڏيو ...
ترڪن جي عظيم سلطانن جي تاريخ کي ڇڏيو، برصغير جي زاهد، ديندار بادشاه اورنگزيب، جيڪو ويچارو زهد ۽ تقويٰ جو اعليٰ نمونو هيو. ٽوپيون سبي گذر سفر ڪندو هيو. تنهن پنهنجي پيءُ شاهه جھان کي قيد ۽ سڀني ڀائرن کي قتل ڪرايو ....ايستائين جو پنهنجن اٺن ۽ چوڏهن سالن جي ڀائٽين کي به نه ڇڏيو ۽ پنهنجي پٽ اڪبر ثاني کي اجل ڏانهن راهي ڪري، سڪون جو ساهه کنيائين ....
پري ڇو ٿا وڃو، پنهنجي ئي ويجھڙائي واري تاريخ ڏسو. پنهنجي ئي ملڪ ۾ 1947ع کانپوءِ، اقتدار جي ڪشمڪش ۾ ڪنهن کي گولي کائيندي، ڪنهن کي ڦاسي تي لٽڪندي، ڪنهن کي جھاز ۾ سڙندي ڏسندو. ليڪن پوءِ به ان اقتدار جو سواد اهڙو ته مٺو آهي، اهڙو ته چشڪيدار آهي، جو هر شخص ديوانو آهي، مستانو آهي .... اقتدار جي ديوانن جي هڪ وڏي قطار آهي، جيڪي بي چين ۽ پريشان آهن. ڄڻ چئي رهيا هجن:
’صرف هڪ دفعو ....! ڪهڙي به صورت ۾. ....! ڪهڙي به قيمت تي! ڪيئن به ڪري ....!‘
اڄ به ڪيترا ماڻهو، انهيءَ سواد خاطر، هر بد عهدي، بد اخلاقي ۽ بدديانتي ڪرڻ لاءِ تيار آهن. سواد چکڻ لاءِ موت کي وسارڻ لاءِ تيار آهن. وڏي ڳالهه ته موت کان وڌيڪ تاريخي ذلت ۽ طعني کائڻ لاءِ تيار آهن. انهيءَ سواد جي سود ائين جي تاريخ ڪالهه به مرتب ٿي هئي، اڄ به ٿي رهي آهي ۽ سڀاڻي به ٿيندي ...ليڪن تاريخ ۽ انسانيت انهن مٺ جيترن ماڻهن کي ڪو نه وساري سگھندي، جن اقتدار جي سواد کي ٺڪرائي، اصولن، آدرشن ۽ اخلاقي قدرن جي رکيا ڪئي، وحشيت ۽ بربريت جي اونداهي دؤر ۾ به ڏيئي جي روشني ثابت ٿيا .

ٻه قصا هڪ جھڙا

قسم سان مون کي قصي گوئي جو ڏانءُ آهي،نه ڏات .... ڇو ته مان چوٽيءَ جو اديب يا دانشور ته نه آهيان جو توهان تي پنهنجن لفظن جو سحر طاري ڪري سگھان. پر هي ٻه قصا توهان کي ضرور ٻڌڻ گھرجن، جيڪي فردن ۽ انساني گروهن جي حد کان وڌيڪ نمائشي حساس پڻي ۽ انتهائي بي حسي جا آهن.
قصو پهريون نمائشي حساس پڻي جو:
قصو هئين آهي ته هڪ ماڻهو گھر جي اڱڻ تي ستو پيو هو، قضا سان مٿائنس ماڪوڙو گذريو. همراهه ڇرڪ ڀري اٿي ايڏيون ته رڙيون ڪيون جو اوڙو پاڙو مٿي تي کڻي ڏنائين:
’ههڙو ظلم ...! ههڙو قهر...! ههڙو انڌير ...! سو به ڏينهن ڏٺي جو!‘
اوڙي پاڙي جا چڱا مٺا مڙي آيا ۽ پڇيائونس:
’آخر ماجرا ڇا آهي؟‘
جواب ڏنائين: ’ ماڪوڙي مون کي ستل ڏسي، مٿان چڙهيو پئي ويو، ان ڪري وٺي رڙيون ڪيون‘
’اها ڪا ايڏي وڏي ڳالهه ته ڪونهي، جنهن جي لاءِ ايڏو هل هنگامو ڪجي ۽ پاڙيسرين جي سڪون ۾ خلل وجھجي.‘ پاڙيسرين سمجھائيندي چيس.
’ميان، توکي ڪهڙي خبر...! اڄ ماڪوڙو گذريو آ، سڀاڻي هاٿي گذري ها ته پوءِ ....!؟ ان کي چئبو آ، حد کان وڌيڪ حساس پڻو ۽ دور انديشي ... اهو انداز صرف ڪنهن فرد واحد تائين محدود ڪونهي. پر سماجي نفسيات ٻڌائي ٿي ته ان ۾ ڪيترا انساني گروه به اچي وڃن ٿا ....توهان چوندو اهو ڪيئن؟ ... اهڙي قسم جو احوال ڪجھه ڏينهن اوهان اخبارن ۾ پڙهيو هوندو ته، هڪ سياسي مها معتبر جي گھر ۾ بجلي جي شارٽ سرڪٽ جي ڪري بجليءَ جون تارون ڇا سڙيون ڄڻ سڄي ملڪ ۾ ٿرٿلو مچي ويو .... ’ڊان‘ اخبار کان وٺي ’جنگ‘ اخبار جي پهرين صفحن تي سرخيون لڳي ويون ...... فوٽو نڪري ويا ........ ماڻهو مڙي ويا ....... حد اها جو بم ڊسپوزل اسڪواڊ جو چيف پهچي ويو ....... پوليس رَسي وئي ......... ٽيڪنوڪريٽ تحقيق کي لڳي ويا ...... ۽ سڀني ماڻهن شڪ ڏيکاريو ته ٿي سگھي ٿو ته ڪا سازش هجي .... پر جيڪڏهن اهڙو ئي واقعو، ڪنهن ٻئي هنڌ ٿئي ها ته ائين هڪ هنگامو، ايڏي واويلا، ايڏو شور هرگز نه ٿئي ها. توڙي جو ڪنهن جو گھر بمن سان اڏايو وڃي ها يا کيس تباه ۽ برباد ڪيو وڃي ها. ليڪن اهو تماشو ڪيتري عرصي کان جاري آهي .... ڪڏهن هٿرادو فائرنگ جا قصا، ڪڏهن مرڻ گھڙي تائين بک هڙتال جا ناٽڪ .....ليڪن ان بغاغي بازن کان ڪو چڱو مٺو پڇڻ وارو ئي ڪونهي ته آخر هي تماشو ڪهڙو آهي، جنهن ۾ ماڻهن جو سڪون تياڳجي ويو آهي .....؟ شايد چڱا مٺا لڏي ويا آهن، پٺيان ڊنب ڪتا ڇڏي ويا آهن. تنهن ڪري هردفعي کين اهو انداز ڦٻيو آهي ۽ هنن لاڀ پئي ورتو آهي. جيئن چئبو آهي ته، کيڏ ڪبي ته کٽي کائبو نه ته سؤ سور پرائبا .....
قصو ٻيو انتهائي بي حسيءَ جو :
هي ٻيو قصو انهيءَ ڪال جو آهي. جڏهن هندستان، کي قحطن جي ماءُ سڏيو ويندو هو. هر ڏهين سال هندستان ۾ قحط ايندو هو، خاص ڪري بنگال ۾ .... انهي دؤر جو قصو آهي ته ڪلڪتي جي ڀري بازار ۾ ڪا ماءُ ڇاتيءَ تي هٿ هڻي رڙيون ڪري رهي هئي. ’ هاءِ! هاءِ! پاڙي وارن جو ظلم ته ڏسو ! .... منهنجو ٻچڙو ڪهي کائي ويا ظالم ....! ظالمن کي اهو شرم به نه آيو جو هٿ جيترو ٽڪر مونکي به کائڻ لاءِ ڏين ها . ....!
هيءُ انتهائي بي حسيءَ جو قصو هڪ فرد تائين محدود ڪونهي. پر اهو بي حسيءَ جو انداز چڱا ڀلا انساني گروهه به اختيار ڪري وٺندا آهن ۽ ذلتن جي کڏن ۾ وڃي ڪرندا آهن. خبر ناهي ڇو مون کي اهو احساس ڏڪائيندو آهي ته پاڻ وٽ به ڄڻ قحط الرجال اچي چڪو آهي (ٿي سگھي ٿو مان غلط هجان ۽ خدا ڪري ته ....) ڄڻ سنڌ جي اڪثر نام نهاد سياستدانن جو سنڌ ۽ سندس مسئلن بابت سياست جي ڀرئي بازار ۾ پٽڻ ڪٽڻ ايئن ڀاسندو آهي، ڄڻ چوندا هجن ته، ’ظالمن جو ظلم ته ڏسو! انياءُ ته ڏسو! سڄي سنڌ کي چڪن، پٽن، کائين پيا. پر کين ايترو به شرم نه ٿو اچي جو پاڻ کي اقتدار جو هٿ جيترو ٽڪر ڏين .....؟‘
انهن نام نهاد سياستدانن، اڳواڻن کي جڏهن به اقتدار جو ٽڪر هٿ آيو ته کانئن ڌرتي، قوم ۽ قوم سان ٿيندڙ سڀ عقوبتون وسري ويون، جن کي ياد ڪندي سندن اکين ۾ رت جا ڳوڙها اچي ويندا هئا.اقتدار جي ٽڪر کي چٻاڙڻ وقت انهن کي اهو به نظر ناهي ايندو ته سندن ئي دؤر اقتدار ۾، سندن ئي قوم جا نوجوان وڌيڪ ڪنگال ۽ بيروزگار بڻبا آهن .... سندن ئي اقتدار ۾ سندن ئي قوم جا ماڻهو وڌيڪ نڌڻڪا ۽ عدم تحفظ جو شڪار ٿيندا آهن.
هي ٻئي قصا هاڻي کان نه، پر ڪيتري وقت کان سنڌ ۾ ورجائجي رهيا آهن. هڪ گروهه جي اڳواڻن جي حد کان وڌيڪ بي حسي جو ۽ ٻي جي لوڀ جو ... ائين محسوس ٿو ٿئي ته ڄڻ هڪ پاسي ٺوڳين جو لشڪر ۽ ٻئي پاسي لوڀين جي لوڌ آهي. ٺوڳين جو اهو انداز رهيو آهي جو کين، نڇ به اچي ٿي ته سڄي ڏيهه ۾ ڄڻ قيامت ڪبريٰ اچي وڃي ٿي. پر لوڀين جي لوڌ پٺيان سادي عوام جي مٿن مٿان ڪرٽ به وهي وڃن ٿا ته، سياسي سرواڻن جي ٻلي به نه ٿي ميڪي ..... لوڀين جي ڪڍ سادو عوام پريشانيءَ مان صرف اهو سوچيندو رهي ٿو ته آخر اها ڪهڙي ويڌن آهي، جو يار به چاڪي ۽ سينڌ به اڻڀي .....
جي نمائشي حساس پڻي، عياري ۽ مڪاري جو انداز به ساڳيو رهيو ته، پوءِ اهو يقين ڪيو ته امن ۽ سڪون جي سڌ اجائي آهي ۽ جي لوڀ جو انداز به ائين جاري رهيو ۽ اقتدار جي هوس به پياري رهي ته، پوءِ ان جو نتيجو ٻيو ڪهڙو نڪرندو سواءِ ان جي ته:
’جتي لوڀي هجن، اتي ٺوڳي بک نه مرن.‘

نصيحت

نادر شاهه جي وفات کان پوءِ ا فغانستان جي سلطنت جو جانشين ظاهر شاهه ٿيو. ظاهر شاهه جو وزيراعظم سندس چاچو هاشم خان ٿيو. هڪڙي ڏينهن وزير با تدبير هاشم خان پنهنجي ڀائٽي بادشاهه ظاهر شاهه کي پنهنجي مرغ خاني گهمڻ جي دعوت ڏني. بادشاهه جڏهن وزيراعظم سان گڏجي مرغ خاني ۾ داخل ٿيو ته هاشم خان کي ڪُڪڙ ورائي ويا. هن جي مُٺ ۾ اَن جا داڻا هئا، جيڏانهن پئي هليو، ڪڪڙن اوڏانهن پئي ڊيهڙو پاتو. هن ظاهر شاهه ڏانهن منهن ڪندي چيو:
’بادشاهه سلامت! حقيقت ۾ آءٌ توهان کي هتي پنهنجي ڪڪڙن جا اعليٰ نسل ڏيکارڻ لاءِ وٺي نه آيو آهيان، پر هڪڙي سبق آموز نصيحت لاءِ اوهان کي تڪليف ڏني اٿم.‘‘
ظاهر شاهه چيو: ” ٻُڌاءِ؟‘‘
هاشم خان ڪُڪڙن ڏانهن اشارو ڪندي ڳالهايو؛ ’جيئندا قبلا! هنن ڪُڪڙن کي مون ڪالهه کان وٺي بکيو رکيو هو. اڄ اُهي چند اَن جي داڻن جي چڳڻ لاءِ پريشان آهن ۽ منهنجو طواف ڪري رهيا آهن. سمجھي ڇڏيو ته، عوام به ڪُڪڙن جيان آهي، انهن کي جيترو بکيو رکندؤ، اوترو اوهان جي چؤگرد ڦيرا پائيندا ۽ ڳيجھو رهندا!‘
ائين چئي، هن ڳوڻ اَن جي گُهرائي ۽ ڪُڪڙن جي آڏو ڇٽرائي، ڪُڪڙن چڳي بس ڪيو ته هو وري اَن جي لَپ کڻي ڪُڪڙن جي وچ ۾ ويو، پر هن ڀيري ڪُڪڙ سندس ڪڍ ڪو نه لڳا. هُن ٻيو ناصحانه نقطو ظاهر شاهه کي سمجھايو:
’حضور! عوام به ڪُڪڙن جيان آهي، جيڪڏهن انهن جو پيٽ ڀريل هوندو ته توهان کي کنگھندا به ڪونه . ان ڪري عوام کي ڪڏهن به سکئي رکڻ جو نه سوچيو ..... جي سُکئي رکڻ جو سوچيو، ته انهن ڪوڪڙين لاءِ، جيڪي توهان جي صدقي ۾ ڪيترائي ڪُڪڙ قربان ڪري سگهن ٿا.‘
ظاهر شاهه بادشاهه بلڪل ائين ئي ڪيو. جئين سندس چاچي وزير با تدبير کيس ٻڌايو هو. ليڪن هڪ وقت اهو به آيو، جو ظاهر شاهه جي خلاف بغاوت ٿي وئي، جن ماڻهن تي ڀروسو ڪيائين ۽ کين سُکيو رکيائين، انهن ئي ترا ڪڍيس. سردار دائود آيو، مگر ان جو نظريو ساڳيو رهيو، امير کي امير ڪرڻ جو، غريب کي غريب ڪرڻ جو ..... نتيجو اها ئي اٿل پٿل، سماجي انتشار ۽ خوني انقلاب منهن سامهون ٿيس ..... جيڪڏهن ظاهر شاهه کي پنهنجو چاچو، وزير با تدبير اهو ٻڌائي ها ته ان نظريي جي پٺيان، هڪ ٻيو به نظريو هوندو آهي. اهو نظريو هوندو آهي، بک بڇڙو ٽول، داناءَ ديوانا ڪري، ته اڄ ظاهر شاهه پنهنجي وطن کان پري جلاوطني واري زندگي، ٿڌا ساهه ڀري نه گذاري ها ۽ نه وري سندس ملڪ خوني انقلابن جي سر زمين بڻجي ها.
دنيا جي تاريخ اٿلائي ڏسجي ته عوام کي بکئي رکڻ جو نظريو هر تاناشاهه، جابر ۽ ناعاقبت انديش حڪمران وٽ رهيو آهي. سندس خيال ۾ جيستائين عوام بُکيو، مجبور ۽ محصور هوندو، تسيتائين فرمانبرداري ڪندو رهندو. ان ڪري انهن پنهنجي مڪروهه نظريي کي عملي جامو پهرائڻ خاطر، ظلم ۽ جبر جا اُهي بند ٻڌا، جن جو بظاهر ٽٽڻ ناممڪن لڳندو هو، پر جڏهن عوامي ٻوڏ جي اٿل آئي ته سڀئي بند، ڪک ڪانن وانگر لڙهي ويا. اهڙي ريت اڄ به انهن ملڪن ۾ ڏاڍ ۽ جبر جي بندن کي روڻيون لڳي رهيون آهن، جتي حڪمرانن جو ايمان انهن نظريي تي آهي ته عوام کي مسڪين ۽ مفلس رکيو وڃي، زور ۽ ٻل جي بنياد تي کين هيسايو وڃي، اڄ نه ته سڀاڻي، اھي بند ٽـٽـڻا آهن ۽ ٽٽندا .... خوني انقلاب اچڻا آهن ۽ ايندا .... جن کي ڪير به روڪي نه ٿو سگهي.
حضرت علي رضه جو چوڻ آهي ته : ’ٻن ماڻهن کان ڊڄندا ڪريو، جڏهن ڪمينو ڍؤ تي هجي، ٻيو جڏهن غريب بکيو هجي.‘
وڌيڪ فرمايو اٿائون ته: ’مفلس ماڻهو جو ايمان بصر جي کل کان به وڌيڪ سنهو ٿئي ٿو ....‘ ان مان ثابت ٿيو ته جنهن سماج ۾ بک، بيروزگاري ۽ مفلسي وڌيڪ هوندي، اتي سماجي انتشار اوس اچڻو آهي، ڇو ته بيروزگاري ڏوهن جي ماءُ آهي. ان ڪري هر ان انساني سماج ۾ جتي حڪمرانن کي ڊگهي نظر هوندي آهي، سي اهڙي اٿل پٿل ۽ انتشار کان بچڻ لاءِ اڳواٽ ئي اهڙا قدم کڻندا آهن جنهن سان لال به لڀندو آهي ته پريت به رهجي ايندي آهي. اهي پنهنجي عوام کي بيروزگاري جھڙي بلا کان بچائڻ لاءَ جتن ڪندا آهن.سندن سک جي اپاءَ لاءِ سوچيندا آهن. ٻين قومن يا انساني سماجن ۾ آيل اٿل پٿل ۽ خوني انقلابن مان سبق پرائيندا آهن. ائين جيئن ڪنهن سياڻي کان پڇيو ويو ’تون سياڻپ ڪٿان سکئين ....؟‘ وراڻيائين:’ بيوقوفن کان!‘
پر ڪي حڪمران اهڙا به هوندا آهن، جيڪي غلطيون ڪندا آهن، ڀوڳيندا آهن پر مڙندا ڪو نه آهن. جئين چئبو آهي ته ’هيري سندي هير ٽنگ ڀڄي به نه مڙي‘ عوام کي اتي آڻي بيهاريندا آهن، جتي بکيو گدڙ، شينهن سان به لڙي پوندو آهي، نتيجي ۾ شينهن اڳيان، گدڙ پٺيان هوندو آهي، ڳڀا ڳڀا ۽ ٽڪر ٽڪر ٿي ويندو آهي. پر جي خوني انقلاب تائين اها ڳالهه کڻي نه به پهچي ته به هڪ اهڙي سماجي انتشار ۽ بي چيني جو آغاز ٿيندو آهي، جنهن ۾ ڏوهه ئي ڏوهه هوندا آهن، جنهن ۾ تباهي ئي تباهي هوندي آهي. جسماني، معاشي ۽ اخلاقي بربادي سماج ۾ ائين پکڙبي آهي جئين ڪينسر آخري اسٽيج ۾ اچي، انساني جسم ۾ پکڙبو آهي، جنهن کي روڪڻ لاءِ شعاعن جي علاج وارو طريقو به ناڪام ٿي ويندو آهي ۽ زندگي ختم ٿي ويندي آهي. دنيا جي ڪنهن به ڪنڊ ۾ اهي حڪمران طبقا، جيڪڏهن ان نظريي جي پوئواري ڪن ٿا ته وڏي غلطي تي آهن. نيوٽن جي حرڪت جو ٽيون قاعدو آهي، ’عمل ۽ رد عمل برابر آهن‘ جيڏو به زومائتو بال توهان ڀت تي هڻندوُ بال اوڏي ئي طاقت سان توهان ڏانهن موٽ کائيندو. جيڏو به دڙڪي، ڌوئنس ۽ دٻاءَ مان ڪم ورتو ويندو، انهن حڪمرانن کي اوتري ئي اڀار ۽ بغاوت جي توقع رکڻ کپي، ڇو ته اها حقيقت آهي، ته جَـوَ پوکي ڪڻڪ نٿي لڻي سگهجي.
هر دور جي حڪمرانن کي اها تاريخي منادي آهي ته عام ۽ اهل ماڻهوءَ کي پنهنجي سياسي انتقام جي آڳ ۾ نه سيڪن، ڇو ته اهڙو ماڻهو ان خونخوار ٻلي جيان ٿي سگهي ٿو جنهن کي ڪوئي بند ڪمري ۾ لٺ کڻي مارڻ لاءِ ڪڍ پيو هجي. جيڪڏهن هن کي ڪٿان به ڀڄڻ جي واهه يا وٿي نظر نه آئي ته هو مارڻ واري جي نڙگھٽ ۾ ضرور ٽپو ڏئي چڪ هڻندو.

ان ڪري وقت جي حڪمرانن کي ڊگهي نظر ۽ گهري سوچ رکڻ گهرجي. سياڻپ جو ثبوت ڏيڻ گهرجي. پاڻ کي ۽ سڄي قوم کي اٿل پٿل بيچيني ۽ انتشار کان بچائڻ گهرجي ۽ هر ان نصيحت تي به سوچ ويچار ڪرڻ گهرجي، جيڪو بقول ڪنهن فارسي شاعر جي ته :
’مرد بايد ڪه گيرد اندر گوش،
گر نوشته ست و پند بر ديوار.
(جيڪڏهن نصيحت ڀت تي به لکيل هجي ته به ماڻهوءَ کي هيئين سان هنڊائڻ گهرجي.)

ضمير فروش

’ڪو به شخص ( مرد يا عورت) جيڪڏهن پنهنجي جند، ٻئي شخص کي جسماني لذت ماڻڻ لاءِ اقتصادي لالچ جي بنياد تي ارپي ٿو ته، ان کي جسم فروش وئشيا يا جسم فروش وئش چئبو آهي.‘
هيءَ هڪ سادي سودي وصف آهي، جسم فروش يا عصمت فروش جي ... دنيا جي سڀني سماجن ۾، عصمت فروشي عيب آهي، توڻي جو ڪن سماجن ۾ انهيءَ ڌنڌي کي قانوني حيثيت مليل آهي. ليڪن عجيب ڳالهه آهي ته عصمت فروشي جي ڌنڌي سان واڳيل ماڻهن لاءِ، دنيا جي سڀني سماجن ۾ ساڳي ڌڪار آهي. ايئن محسوس ٿيندو آهي ڄڻ انهن ماڻهن سان نفرت جو اظهار هڪ عالمگير قدر آهي ..... پاڻ وٽ ته اهڙن ماڻهن لاءِ هزارين گاريون، هزارين چٿرون، هزارين طعنا ۽ تنڪا آهن .... سبب ...؟! انهيءَ جو سادو سودو سبب اهو آهي ته، انهيءَ ڌنڌي ۾ انسان کي پنهنجي جسم ۽ وجود لاءِ عزت ڪونهي، مانُ ڪونهي، مريادا ڪونهي، تنهن ڪري اهڙن ماڻهن ۽ گروهن تي آڱريون کڄنديون آهن. جن جو ايمان انسان جي محنت جي عظمت ۾نه، پر جسماني واپار ۾ هوندو آهي ..... اهڙن شخصن لاءِ ڪٿي کليل لفظن ۾ ، ڪٿي دٻيل لفظن ۾ نفرت جو اظهار ڪيو ويندو آهي: بي غيرت ....! بي حيا .....! ڪمينو ....! ذليل ....! پانڊي .....!، وغيره جھڙا انيڪ لفظن سندن پيڇو ڪندا رهندا آهن. جيتوڻيڪ اهي عام ماڻهن کان لٽي ۾، ڪپڙي ۾، کائڻ ۾، پيئڻ ۾، رهڻ ۾، مٿانهان هوندا آهن. پر پوءِ به انهن ماڻهن جي حيثيت ۽ قدر وڌيڪ هوندو آهي، جيڪي رکي سکي کائي به چوندا آهن ته، ڀلي بک ڀرم جي، شل نه وڃي شانُ. انهيءَ شان کي قائم دائم رکڻ لاءِ ٽڪر ٽاڪيندا آهن، ڌرتيءَ جو سينو چيريندا آهن، پنهنجي هٿن جي محنت وڪڻندا آهن، چاندي يا سون جي عيوض نه وڪڻندا آهن پنهنجو ستر ۽ سيل ...... ليڪن، پنهنجي سماج ۾ هڪ ٻيو شخص يا گروهه به آهي. جيڪو پنهنجو ذهن ۽ ضمير ڪنهن ٻئي شخص کي، ڪنهن به غلط مقصد ماڻڻ لاءِ اقتصادي، سياسي يا انتظامي لالچ ۾ سرعام ارپي ٿو، تنهن کي ڇا چئجي ....؟؟ ضمير فروش وئش يا وئشيه .....!؟يا ٻيو ڪجھه .....!؟
توهان اهو محسوس ڪيو هوندو ته اهو شخص يا گروه، عام ماڻهن جي ڌڪار ۽ نفرت کان صاف بچيو ٿو وڃي، سو ڇو ....؟ جيڪڏهن جسم فروش ۽ ضمير فروش شخص يا گروه پاڻ ۾ ڀيٽ ڪئي وڃي ته، پويون، شخص يا گروه وڌيڪ نفرت ۽ مذمت جي قابل آهي. جي جسم فروش بازار حسن ۾ پنهنجي جسم جي ٻولي لڳائي ٿو ته، ضمير فروش سرعام پاڻ هرتڙو ٿي، خريدارن کي سڏي ٿو ..... جيڪڏهن جسم فروش کي جسم جي عزت ڪونهي ته ضمير فروش کي عزت نفس ڪونهي ...... جيڪڏهن جسم فروش پنهنجي ذاتي خودي، ارمانن، امنگن ۽ سماجي معيارن کي اقتصادي لالچ جي اڏي تي رکي قتل ڪري ٿو. ته ضمير فروش، نه صرف پنهنجي ضمير ۽ ذهن کي ڪنهن سياسي، انتظامي ۽ اقتصادي مفاد جي اڏيءَ تي رکي قتل ڪري ٿو، پر انهن هزارن، لکن ماڻهن جي امنگن ، ارمانن ۽ احساسن کي به ڪهي ٿو، جن کيس پنهنجو مسيحا، مهندار سمجھي، مهت ڏئي چونڊيو ..... جي جسم فروش پنهنجي خاندان يا وڌ ۾ وڌ برادريءَ لاءِ خواريءَ جو کارو آهي ته ضمير فروش سڄي قوم لاءِ ڪارنهن جو ڪُنو آهي. انهيءَ ڀيٽ ڪرڻ کانپوءِ اهو احساس ٿيندو ته جي ڏاچي (جسم فروش) هڻي ڏهه ٿي ته توڏو (ضمير فروش) هڻي تيرنهن ٿو ..... پر حيرت آهي پاڻ تي، پنهنجي سماجي ڪردار تي ۽ قدرن تي ...!؟ جي هڪ شخص ڪنهن مجبوريءَ سبب سماجي تڙ جي ترڪڻ تان پير ترڪائي وجھي ٿو ته، اهو سڄي عمر لاءِ بي مهابو ...مٽن مائٽن لاءِ نير جو ٽڪو ..... سندس ڏوهه معافي جي قابل ئي نه ٿو سمجھيو وڃي ..... اٿڻ ويهڻ ته ڇا، پر ڪو شريف ماڻهو هٿ ڏيڻ لاءِ به تيار ڪونهي .... فيصلو ٿيندو، ڪني آڱر وڍي ڀلي ۽ پوءِ جسم فروش ڀت برادري کان ٻاهر ..... پر هي ضمير فروش جيڪو مسيحا جي روپ ۾، سياسي اڳواڻ جي نالي ۾، معتبر جي حيثيت ۾، اسان توهان سان پٿر تي ليڪ جھڙا واعدا وعيد ڪري ٿو. پر جڏهن پٽڪو ٻڌي ڪاروبار سياست ۾ گھري ٿو ته، سندن زبان آلو لڪڻ ٿي وڃي ٿي. نه هو اسان جي لوئين جي لڄ رکي ٿو، نه پنهنجي پڳ ڏي ڏسي ٿو. هو پاڻ سان گڏ، اسان جي قسمتن کي به نيلام ڪري ٿو، اسان هر ڀيري کيس اکين تي رکيو، تنهن هر ڀيري اسان کي بي حسي جي ڄرڪندڙ ٽانڊن تي اڇلايو. پر اسان جي سادگي يا بي وقوفي تي فرشتا قربان .... اسان انهيءَ آزمايل ضمير فروش کي ور ور ڪري آزمائيندا به رهياسين ۽ هو پنهنجي انهيءَ ڪڌي ڪرتوت کي سياسي ادا ۽ انداز سمجھڻ لڳو ....
ڇو ته اسان توهان، نه سندس سماجي بائڪاٽ ڪيو، نه مذمت ڪئي، نه نفرت ڪئي.
ڪير سمجھائي ته جي ضمير فروشي سياست آهي ته پوءِ جسم فروشي کي به جسماني سياست سڏڻ گھرجي. گھٽ ۾ گھٽ پرکڻ جو ٻٽو معيار ته ختم ٿيندو ..
اهو ڪي ڪجي ....

’اهو ڪي ڪجي جو مينهن وسندي ڪم اچي.‘ اها چوڻي ظاهر ۾ ته ڏاڍي سادي سودي ٿي لڳي، پر پنهنجي اندر ۾ ظاهري يا باطني لحاظ کان هڪ وڏي نصيحت به آهي. هونئن به ڪي جملا، جيڪي ظاهري طور هلڪا ڦلڪا ٿين ٿا، ليڪن معنوي اعتبار کان ايڏا ته وزندار ٿين ٿا، جو انهن جي اهميت زماني جي ڦير گھير ۾ به لئي مٽي نه ٿي ٿئي.
انهيءَ چوڻيءَ جو احساس، مون کي تڏهن ٿيو، جڏهن اتر سنڌ ۾، برسات ملڪ ڀڄائي هڻي ڀت ڪري ڇڏيو. اوچتو مينهن هڻي اسان جي پت وائکي ڪري ڇڏي ته اسان جي بجلي ۽ ٽيليفون جو نظام ڪيڏو نه ناپائدارآهي، اسان جا روڊ ۽ رستا ڪيڏا نه غير معياري آهن، اسان جون جايون ٺهيل ناليون ۽ گٽر ڪيڏا نه ناقص آهن ۽ اسان جون جايون جڳهون ڪيڏيون نه غلط ٺهيل آهن.
اتفاق سان انهيءَ برسات دوران پاڻ کي نواب شاهه، سکر، خيرپور، شڪارپور۽ جيڪب آباد ڏانهن وڃڻ ٿيو. جتي ڪٿي روڊ رستن، واعدي معاف گواهه ٿي شاهديون پئي ڏنيون. نالين ۽ گٽرن اٿلي پنهنجي غليظ ۽ گندي آتم ڪٿا پئي ٻڌائي. جاين ۽ جھڳهين پنهنجي حالت زار تي ڳوڙها پئي وهايا. سڀئي شهر گپ چڪ ٿي رٿابندي تي ماتم ڪندا نظر پئي آيا. ايئن محسوس ٿي رهيو هيو ته سڀئي شهر واسي ڄڻ اڌارا ويٺل آهن، جن اهو ڪجھه به ناهي ڪيو جو کين، مينهن وسندي ڪم اچي.
پر سوال اهو ٿو پيدا ٿئي ته اها ڪا نئين صورت حال ته ڪونهي. اها ويڌن ته هر سال ٿيندي آهي جو، مينهن اسان جي غلط رٿابندين، چورين، بي ايمانين، ٺڳين ۽ ڪڌن ڪرتوتن تان ڪپڙو لاهي هليو ويندو آهي. پوءِ به اسان پنهنجي ضمير ۽ اخلاقي قدرن جي اوگھڙ ڏسي شرمسار ڇو نه ٿيندا آهيون؟ اهو منهنجو سوال هيو. ڪجھه دوستن جو اهو جواب هيو ته ان جو سبب اهو آهي ته جيڪڏهن ماڻهو اکيون ٻوٽي ڇڏي ته پوءِ هو ڪنهن جي به اوگھڙ نه ٿو ڏسي سگھي، ويندي پنهنجي به نه ......
اهڙي قسم جي فلسفياڻه بحث کان پوءِ جڏهن ٽيڪنيڪي بحث ڇڙيو ته سنگت مان ڪنهن ٽيڪنيڪل ماڻهوءَ جو موقف هيو ته، هي سڀ ڪجھه انهيءَ ڪري آهي جو هي مٽيءَ جو ملڪ آهي. پر منهنجو جواب سان گڏ سوال اهو هيو ته، هن دنيا ۾ ٻيا به مٽيءَ جا ملڪ آهن جتي مسلسل مينهن پون ٿا. جتي نه واري آهي نه ئي وري پٿريلي زمين، وڏو مثال هالينڊ جو آهي. چاليهه هزار اسڪوائر ڪلوميٽر ۽ ڏيڍ ڪروڙ آباديءَ جو ڳتيل ملڪ، آباديءَ جي ڳوت جي لحاظ کان، بنگلاديش کانپوءِ دنيا جو ٻيو نمبر ملڪ. ندين، ڍنڍن ۽ سمونڊ سان سلهاڙيل، ڏسڻ سان ايئن محسوس ٿيندو ڄڻ جت ڪٿ پاڻي آهي. وڏي ڳالهه ته سامونڊي سطح کان هيٺ زمين، جيڪڏهن هن ملڪ ۾ هٿرادو بندَ ٻڌل نه هجن ته گھٽ ۾ گھٽ هن ملڪ جي مٿان ست ميٽر پاڻي بيٺو ئي هجي. تنهن ڪري هن لاءِ اهو به تاثر آهي ته هي ملڪ ڏيڏرن جي رهڻ جي قابل آهي نه ڪي ماڻهن لاءِ. هتان جي ماڻهن، پنهنجن شهرن کي ايڏي ته محنت ۽ جفا ڪشيءَ سان رهڻ جي قابل بڻايو آهي، جو اها چوڻي عام آهي،’خدا سڄي دنيا کي ٺاهيو، پر ڊچن، هالينڊ کي پاڻ ٺاهيو.‘ پنهنجو ذاتي مشاهدو آهي ته هن ملڪ ۾ جتي بي وفا موسم جو هر پندرنهن منٽن کانپوءِ، پنهنجو موڊ هوندو آهي، مون ڪٿي به برسات جي ڪري نه بجلي خراب ٿيندي، نه ٽيليفون بند ٿيندي، نه گٽر اٿلندو، نه گپ چڪ ٿيندي ۽ نه وري زندگيءَ جي ڪاروبار کي ٺپ ٿيندي ڏٺو.
منهنجي ٽيڪنيڪل دوستن جو اهو خيال هيو ته، يورپ جي ڪهڙي ڳالهه ڪجي. اتي جيڪڏهن اسان به هجون ته ايئن ڪيون.
پر منهنجي دعويٰ اها آهي ته جيڪڏهن اهو ممڪن هجي ته اسان سڀني کي ڪو لڏائي وڃي هالينڊ ويهاري ۽ اتان جي ماڻهن کي هتي ــــ ته منهنجو انداز آهي ته سنڌ جا اهي ساڳيائي شهر پنجن سالن جي عرصي ۾ دنيا جا مثالي شهر ٿي ويندا ۽ انهيءَ عرصي دوران هڪ المناڪ خبر اها ٻڌڻ ۾ ايندي ته بندن جي ناقص مرمت، ملاوٽ، معيار جي گھٽتائي ۽ ڪرپشن جي ڪري بند اوچتو ٽـٽي پيا ۽ هالينڊ هميشه لاءِ هن دنيا جي نقشي تان الوپ ٿي ويو.
ته ڳالهه وري به وڃي اتي ٿي بيهي ته هر سٺائي يا برائي جو سبب انسان پاڻ آهي. اسان ئي اکين ٻوٽ آهيون، جيڪي پنهنجين براين کي ڏسڻ بجاءِ اکيون ٻوٽي ڇڏيون ٿا. ڇو ته سمجھون ٿا ته اکيون ٻوٽڻ ئي وڏو ڍڪ آهي. جڏهن ته هر سال اها برسات اسان جون اکيون پٽي اسان کي پنهنجن ڪڌن ڪرتوتن جو آئينو ڏيکاري چٿرون ڪري چئي ويندي آهي، ’اهو ڪي ڪيو، جو مينهن وسندي ڪم اچيو.‘

سَلامُ

هر مسلمان جو اهو ديني اخلاقي ۽ سماجي فرض آهي ته هو هر ڪنهن کي سلام ڪري . پوءِ کڻي ڪو هيٺانهون هجي يا مٿانهون هجي. اُهو اُن جي ايمان تي ٻڌل آهي ته اُهو سلام ورائي ٿو يا نه .... جڏهن ته سلام ورائڻ لاءِ قبرستان جا مردا به ٻڌل هوندا آهن. انهيءَ ڪري پاڻ جڏهن به قبرستان ۾ گھڙندا آهيون ته چوندا آهيون:
’السلام عليڪم يا اهل القُبور!‘
مُردن جو وراڻو ڪهڙو به ٿي سگھي ٿو. ليڪن اڄ ڪلهه هي سندن مقبول وراڻو آهي:
’وعليڪم السلام يااهل السرور! هيروئن پيئڻ آيا آهيو ..... سڪون سان پيئو ....! مزي سان پيئو....! بٺيءَ کي ٽيڪ ڏئي بي الڪا ٿي پيئو!‘
سلام ڏيڻ وٺڻ جا ڪيترائي طريقا هوندا آهن، مثلن ڪنهن ڳوٺ ۾ گھرڻ وقت اڄلڪهه سلام جو طريقو:
’ڀاؤ سڀني کي سلاماليڪم...! ٻيو مڙيئي کير....! اسان جا ماڻهو کڄي ويا آهن ... پيرا تهان ڏي آيا آهن....!‘
ڳوٺ وارن جي سلام ورائڻ جو طريقو:
’ماليڪم سلام! .... ڀاؤ، اسان کي قلمي قرآن تي ته ڪا خبر ڪانهي ... باقي ڀوتارن سان ڳالهايو ، جي اُهي چون ته پوءِ اسان وٽ هن ...‘
وڏيري کي سلام ڪرڻ جو طريقو:
’بابي جي بادشاهيءَ کي سلام!‘
وڏيري جو وراڻو:’اصلي، بابي جي بادشاهي جي وانگار وهي وهي ٿڪجي پيو آن... سلامي ڀرڻي ٿي ته پوءِ جيئن چيو هومانءِ تيئن ڪر....! باقي مان ويٺو هان....!‘
مولوي صاحب کي سلام ڪرڻ جو طريقو: ‌
’اسلام عليڪم، مولوي صاحب ....! نڪاح پڙهائڻو آ، واروڪر....!‘
مولويءَ جو وراڻو، ’وعيلڪم اسلام وبرڪاته....! اڳ ۾ ٻڌاءِ، اي پسر! ته مائي ڪاٿئون ڀڄائي آيو آن، ته پوءِ ٿا وڌيڪ ڪلام ڪيون ....
تپيدار کي سلام ڪرڻ جو طريقو:
’تپيدار صاحب! توهان جو سلام ڀرڻ آيا آهيون‘
وراڻو تپيدار جو، ’جي آئين....! ڀلي آئين ..... سلام جلدي ڀر، ته ڪو ڏسي نه وٺي ..... زماني ۾ سوَ دشمن سوَ سڄڻ....!‘
سپاهي کي سلام ڪرڻ جو طريقو:
’سرڪار وڏي کي سلام!‘
وراڻو سپاهي سرڪار جو:
’چڱو ٿيو جو اتي ملي وئين ، صوبيدار صاحب جو سلام نه پهتئي ڇا...؟ ڪلهه کان وٺي توکي ياد پيو ڪري .... مان پارت ڪئي مانس ته شريف ماڻهو آ ڇا ڄاڻي ......مڙيئي منهن ڏجانس ..... ڏسين پاڻ ٿو اڄڪلهه سرڪار ڇتي لڳي پئي آ .....‘
شيخ صاحب کي سلام ڪرڻ جو طريقو:
’شيخ صاحب، السلام عليڪم!‘
’وعليڪم االسلام، وعليڪم السلام! الحاج صاحب! (اڳلو الحاج هجي نه هجي) .... خيريت ....! عافيت ....! مٿي چڙهي اچو دڪان تي ..... هي نئون مال گھرايو آ ڪوئٽيا مان ..... اصلي ولايتي آ ....! اکيون ٻوٽي کڻي وڃ چوانءِ ٿو .....! روضي پاڪ جو قسم ، ته گھر ۾ پنجاه روپيا ميٽر پيو آ ..... صبح جو وقت آ، تنهنجي سر کان پنجيتاليهه روپيا!‘ شيخ صاحب، ايمان افروز وراڻو ڏيندو.
ٻروچ کي سلام ڪرڻ جو طريقو:
’خان ٻروچ کي سلام‘!
’توسان نه ڳالهائبو ......! هاڻي توسان جھيڙو آ ..... ٻين کي ٻني نقد تي ڏين ٿو، باقي مون کي اوڌر تي نه ٿو ڏين ... ڄڻ تنهنجا پئسا کائي ويندس؟ ڀلاجي ٻنيءَ تي قبضو ڪيانءِ ته ڇا ڪندي، ادا ..!؟
سيد کي سلام ڪرڻ جو طريقو:
’آل نبي، اولاد علي ...! دوپاسي سيد کي سلام!‘
سيد جو پاراتو ، ’رڳو سکڻن سلامن تي زور ...! باقي ڏن ڏيڻ کان ايئن ڏور، جيئن ڪانءُ ڀڄي ڪمان کان ..... الله، الله جو حبيب ڪندو ته سدائين سڃا هوندوءَ ..... وتندؤ پنندوءُ ۽ کائيندو‘
ليڊر کي سلام ڪرڻ جو طريقو:
’سائين کي ، سڄي قوم جو سلام آ‘
ليڊر جو وراڻو:
’پنهنجو سڄي قوم کي هاڻي ئي وعليڪم السلام آهي.‘
هي ته هيا سلام ڪرڻ ۽ ورائڻ جا چند طريقا، ليڪن پنهنجو به هڪ طريقو آهي سلام ڏيڻ جو .... اها ورائڻ واري جي مرضي آ ته ڪيئن ٿو وراڻو ڏي ... پنهنجو ته فرض نڀائجي ، باقي اُونهن دي او ڄاڻي ....!
انهيءَ فرض واري قرض کي لاهڻ لاءِ، مان اڄ سلام ٿو ڪيان سڄي قوم کي، جن ووٽ ڏنو ... قوم جي ليڊرن کي، جن سياست جو ڳرو بار پنهنجن ڪمزور ڪلهن تي کنيو ... حڪومت جي نگرانن کي، جن جھڙيون تهڙيون چونڊيون ڪرايون .....
جن کٽيو تن غازين کي سلام ...! جن هارايو تن شهيدن کي سلام .....! جن وفاداريون ڪيون تن کي به سلام ....! جن غداري ڪئي تن کي به سلام .... جي رهجي ويا تن کي به سلام. اصولن وارن جي اصولن کي، بي اصولن جي بي اصولي کي سلام ..... هر رنگ واري ماڻهو کي هر رنگ جو سلام ... ڪن کي پٽا پٽي، ڪن کي چٽڪمرو سلام ........ ڪن کي سبز سلام، ڪن کي سرخ سلام ..... ڪن کي اڇو، ڪن کي ڪارو سلام، هر ڍنگ واري کي، هر ڍنگ جو سلام، پيرن کي پيراڻو ، ميرن کي ميراڻو سلام .....وڏيري کي وڏو، هاري ۽ مزدور کي ننڍو سلام ... ڍائي کي سڻڀو، بکئي کي رکو سکو سلام .... ننڍي سرڪار کي فرشي سلام، وڏي سرڪار کي سلوٽ وارو سلام .....آخر ۾ خدائي عظيم بزرگ وبرتر کي سجدي وارو سلام، جنهن اسان کي مملڪت خداداد جو هي تحفو عطا ڪيو ....
اُميد آهي ته پنهنجا هي سڀئي سلام قبول پوندا ... گر قبول افتد زهي عزوشرف ..... ڇو ته هن کانپوءِ ڪن سلام ڪرڻ وارا نه هوندا. ڪن کي سلام ورائڻ وارا نه هوندا ..... ڪن کي سلام پهچائڻ وارا نه هوندا ..... ملڪ جا سڀئي قاصد ڪانءَ، ڪبوتر، چنڊ، هوائون ۽ بادل مصروف هوندا. وڏا ماڻهو ايلاز ڪندا وتندا، ’بادل بيهه اتي نالي نانءَ ڌڻي!‘ بادل نه بيهندا .... بادل سلامن سان ڀريل هوندا ... گجندا وڃي اسلام آباد پهچندا . انهن سلامن جي وراڻي ۾، اسلام آباد مان اقتدار جو اوڳو اٺ سينگاري ڪنهن ڏانهن موڪليو ويندو، سا ڪنهن کي به خبر نه پوندي ڇو ته اقتدار جي، اوڳي اٺ جي مهار، جت جي هٿ ۾ آهي ۽ جت وقت جي وڏي سرڪار جي هٿ ۾ آهي ...وڏي سرڪار جي مهانڊي، جيڏانهن اک ڀڳي، جت اوڳي اٺ کي اوڏانهن هُشائيندو ..... اقتدار جو اوڳو اٺ ويهندو ئي مس ته ليڊر نڪا هم ڪندو نڪاتم، ٽپو ڏيئي چڙهي پوندو ....اهو به نه ڏسندو ته اٺ لاڏو آ، يا مهري آهي . اقتدار جي اوڳي اٺ تي منجلو آهي به يا نه ....؟ ويهڻ اڻائو ٿيندو يا سڻائو ...؟
پوءِ ڪڏهن ٿوهي ۾ هٿ، ته ڪڏهن پڇ ۾ .... گھل! گھل! ڪندو ويندو.
’وارو ڪيو جو ڪرانوَ ٿو .... بچايو ڪيرائڻ جي سازش ٿي رهي آهي ....‘ پر اقتدار جي اُٺ جي پچر نه ڇڏيندو .... لوڏا کائيندو ويندو عوام کان پرتي ٿيندو ... عوام بيٺو هميشه وانگر لوڪ گيت ڳائيندو ۽ تاڙيون وڄائيندو:
اُٺ ماما گوگڙو
سائي لڪڙ پوئتي
منهنجا ليڊر ڪاٿي
جڙيا پنهنجي جاءِ تي ....!

کري ۽ سچي ڳالهه

سوچيان ٿو: اڄ ڪهڙي نئين نڪوري ڳالهه ڪري، اوهان کي عجب ۾ وجھان يا پنهنجي ڏاهپ، عقل ۽ دانش جو احساس ڏياريان. سوچي سوچي ٿڪجي پيو آهيان، ائين محسوس ٿي رهيو آهي، ڄڻ مان ڪنهن وڏي جيل ۾ پيل اُهو قيدي (جنم ٽيپ ۾ آيل) آهيان، جنهن جا قصا ڪهاڻيون ۽ احوال کٽي ويندا آهن، ساڳيون ئي ڳالهيون رڳو لفظن جي ڦير گھير سان پيو ورجائيندو آهي. منڍ ڪڍڻ سان ئي ٻڌڻ واري کي خبر پئجي ويندي آهي ته ان ڳالهه جو وچ ۽ پڇاڙي ڪهڙي هوندي!
ان ڪري سوچيان ٿو ته اڄوڪي سماج جي ڪهڙي بانڪي شاهه، بهرام، ممتاز و دمساز، گل بڪاؤلي، ليليٰ مجنون يا طوطي مينا جو قصو اوهان کي ويهي ٻڌايان يا وري موجوده دؤر جي ذوالقرنين، پٽ راڻيءَ يا ان بادشاهه جي ڳالهه کوٽيان، جيڪو توهان اسان جھڙن کي کنگھندو ئي ڪونهي ..... اهڙين عظيم ۽ قديم هستين جا قصا ته اوهان ٻال جتيءَ کان ٻڌندا پيا اچو، تنهن ڪري ڳالهه ڪا نئين يا ڇرڪائيندڙ کڻجي .... پر نئين به ڪهڙي؟ پلئه پلاند جي يا ڪارو ڪاريءَ جي ...!؟ چوريءَ جي يا رشوت خوريءَ جي ..!؟ اغوا جي يا ڌاڙي جي ....!؟ سياسي ڏيوالپڻي جي يا سماجي بيحسيءَ جي ...؟ لڄالٽ جي يا ڦرلٽ جي ....!؟ پر اهڙيون ڳالهيون ته اوهان روز اخبارن ۾ پڙهي بيزار ٿي پيا آهيو. پڙهڻ کان اڳ، اوهان پنهنجي نڪ تي ريشمي رومال رکو ٿا، ڄڻ اهڙيون خبرون اخبارن ۾ هاڻي ڌپ هڻي ويون آهن ...
ليڪن سوال اِهو آهي ته ڪٿان آڻن، صحافي بدبودار سماج مان خوشبودار خبرون ....!؟ اخبارن وارن مسيحائي جي دعويٰ ته ڪونهي ڪئي، پر جن ڪئي آهي، هيل تائين انهن ڇا ڪيو آهي؟ خير ـــ مون کي ته ڪانه ڪا اهڙي ڳالهه ٻڌائڻي آهي، جنهن جي ٻڌائڻ سان اوهان جي باغ و بهار ٿي وڃي. توهان جون اکيون ٿڌيون ۽ چهرو شاداب ٿي وڃي يا وري اهڙو قصو ڪرڻو آهي، جنهن سان اوهان جي اندر ۾ هيجان برپا ٿي وڃي. اوهان جا وار ڪانڊارجي وڃن. نس نس ۾ خوف جون لهرون ڊوڙڻ لڳن. جيتوڻيڪ پاڻ کي اهڙي ڳالهه سجھي نٿي. جيئن ته پنهنجو تعلق هڪ ڳالهر قوم سان آهي ۽ جيڪڏهن مون ڪا نئين نڪوري ڳالهه نه کنئي ته پنهنجي سڄي قوم جي مٿان ميار جو حرف اچي سگهي ٿو. صفا نئين نڪوري نه سهي، پر ڪا نواڻ ته هجيس .. ....!؟
ميار کان بچڻ ۽ واعدي کي پاڻي ڏيڻ لاءِ، اڄ مان اوهان کي پنهنجي اندر جي سچي ۽ کري ٻڌائيندس، پر شرط انهيءَ تي ته اوهان ٻي ڪنهن کي نه ٻڌائيندءُ ......
خير، ڳالهه کُٽائڻي، سچي ڳالهه اها آهي ته لکڻ کان اڳ مون جڏهن پنهنجي اندر ۾ جھاتي هنئي ته مون کي ائين محسوس ٿيو ته مان به اوهان وانگر منافق آهيان .. ....! چڙو ڇو ٿا؟ مهرباني ڪري، اوهان پاڻ کان ٿورو مٿي ڏسو . ....! ٿورو پاڻ کان وڏي ڪرسيءَ واري کي، وڏي حيثيت واري کي، وڏي مرتبي واري کي، اوهان کي اتي پاڻ کان وڏو منافق نظر ايندو .... آيو نه !؟
پوءِ اڃان، وڏي ڪرسي، وڏي مرتبي ۽ مان واري جي جيءَ ۾ جھاتي هڻو ...... اٿس نه اندر ۾ منافقيءَ جو ’اٺور‘ ويٺل ....!؟
تنهن کان پوءِ صفا وڏي ڪرسي، وڏي منصب، وڏي شان وارو .... پايو اندر ۾ ليئو ...... آهي نه مها منافق .....؟!

’رانديون‘

’اچو ته هيرو شيما ۾ ملون‘
هي ٻول هيا، ستر هزار ماڻهن جي ڪورس ۾ ڳايل گيت جا، محنت ڪشن جي اسٽيڊيم ۾ .... جنهن ۾ هي عهد و پيمان ۽ وچن گونجي رهيو هو، ايندڙ ٻارنهين ايشيائي راندين جي لاءِ .... چين جي گادي واري هنڌ ’بيجنگ‘ شهر ۾، جتي يارهين ايشيائي رانديون جيڪي 22 سيپٽمبر کان شروع ٿيون ۽ 8 آڪٽوبر 1990 تي ختم ٿيون. تنهن کي سنڌ جي ماڻهن شايد غور سان ان ڪري به نه ڏٺو هجي، ڇو ته سياسي اٿل پٿل ۾، سنڌ جو ماڻهو پاڻ کي قيامت صغريٰ ۾ ڦاٿل محسوس ڪندو آهي. ايئن به ٿي سگھي ٿو ته سندن ان ڪري به دلچسپي ڪو نه هجي، جو انهن کي خبر آهي ته انهن راندين ۾ سندن ڪا به نمائندگي ڪانهي.
ليڪن ايئن ٿي نٿو سگھي ته راندين جي اهميت کان ڪو سنڌ واسي اڻ واقف هجن، سڀئي نه سهي، ڪن ته سوچيو هوندو ته رانديون جيڪي سماج ۾ ذهني، جسماني ۽ جمالياتي قوتن جو اظهار ٿين ٿيون، اهي هر نظرئي تحت سماج لاءِ ڦلدائڪ آهن. ڀل اهي جرمني جي جسماني تعليم جي سڄاڻ ’گٽ سمٿ‘ جي تفريحي نظريه تحت کيڏيون وڃن يا ’مس ايپل ٽن‘ جي واڌ ويجھه واري نظريه تحت .... ’اي اي روز‘ جي نفسياتي نظريه تحت کيڏيون وڃن يا سماجي ماهرن جي سماجي تعلقات جي نظريه تحت.
بهرحال رانديون کيڏيون وڃن ٿيون، هزارن سالن کان وٺي. پوءِ اهي رانديون ’زيوس ديوتا‘ جي مندر جي سامهون، اولمپيا اسٽيڊيم ۾ ٿالهي اڇلڻ ۽ ڪُشتي وڙهڻ جي صورت ۾ کيڏيون ويون يا رومن ايمفي ٿيٽرن ۾، جتي انسان انسان کي دسي ڪٽارن، تلوارن، ڀالن ۽ بڙڇين سان ڪٺو. ايستائين جيستائين آکاڙي جي مٽي ’قيصر روم‘ جي مُٺ ۾ اچڻ کان پوءِ رت جا ٽيـپا نه ڳاڙيا ....
سنڌ ۾ موهن جي دڙي جي اوطاق ۾ اها راند شطرنج جي صورت ۾ کيڏي وئي. جنهن سان ڪنهن به ماڻهوءَ جي ذهني پرک ٿيندي هئي. هستناپور (دهلي) ۾ چوپڙ راند کيڏندي بد قسمت ’يڌ شٽر‘ پنهنجي پياري جوءِ کي داو تي رکيو ۽ مهاڀارت جي يڌ جو ڄڻ آغاز ڪيو. اها راند مڪي ۾ شمشير زني جو اهو ڪمال بڻي جو حضرت علي عليه السلام پنهنجو عمامو اڇلي، تلوار جي ڌار سان هوا ۾ اهڙي چابڪدستي سان ٻه اڌ ڪيو، جو عرب جا سڀئي شمشير زن ايئن چوڻ تي مجبور ٿيا ته، تلوار جي ڌڪ سان ته اٺ کي ٻه اڌ ڪري سگھجي ٿو، پر اها وڏي هنر مندي آهي. اها راند ڪنهن قوم لاءِ زوال به ثابت ٿي، جيئن بلوچن جي لاشار ۽ رند قبيلن جي وچ ۾ گھوڙن ڊوڙائڻ تان ٻيهر اهڙو ته فساد اٿيو، جو پنجٽيهه سال بلوچ قبيلن هڪ ٻئي کي ڇيهون ڇيهون ڪري ڇڏيو.
راند روند جا اهي ٻئي رخ هر زماني ۾ مختلف رهيا، ليڪن راند ڪرڻ جو اهو مهذب انداز سڀني کي سٺو لڳو، جيڪو يونانين 1370 ق.م ۾ اختيار ڪيو هو. هنن راندين کي اعليٰ مقام تائين پهچائي هڪ واضح نظريه ڏنوهو ته، رانديون امن ۽ صلح جو پيغام آهن. محبت ۽ پيار جو پيام آهن. انسانن جي لاءِ مقدس ۽ مهان آهن. انهن ئي بنيادي اصولن کي سامهون رکي، جديد اولمپڪ جو تصور پهريائين جرمني جي، ’گٽ سمٿ‘ ڏنو ۽ ان کي عملي جامو، فرانس جي ’بائر ڊي پائر ڪو برٽن‘ پهرايو. جنهن جي ڪوشش سان 16 اپريل 1896ع ۾ يونان جي گادي ’اٿنيس‘ ۾ اولمپڪ راندين جو آغاز ٿيو.
بين الاقوامي سطح تي، هن وقت تائين اهڙن بنيادي اصولن کي سامهون رکي رانديون ڪرايون ويون آهن.
ليڪن سوال اهو آهي ته، آخر ايڏا هرج خرچ ڪري رانديون ڇو ٿيون ڪرايون وڃن ....؟ ڇا رانديون واقعي ايڏيون اهم آهن ....؟ جڏهن ته گھڻن جي خيال ۾ ته اهي فضول آهن، وقت جو زيان آهن ۽ پئسي جي بربادي آهن. وري ٻين ماڻهن جو اهو خيال آهي، مثبت رخ واريون رانديون نهايت اهم آهن. انهن راندين جي ذريعي نوجوان نسل کي نٻلتا ۽ ڪائنرتا کان بچائي سگھجي ٿو. سندن ڪم ڪرڻ جي دماغي ۽ جسماني صلاحيتن کي وڌائي سگھجي ٿو.
پر پاڻ انهن راندين کي ڇا ٿا سمجھئون .....؟ جڏهن ته پاڻ وٽ به صدين کان رانديون کيڏيون وڃن ٿيون. انهن ۾ ٻلهاڙي، ملهه ۽ ڪوڏي ڪوڏي کان وٺي رڇ ڪتي جي ميل، ڪڪڙن ڦڙڪائڻ تائين اچي وڃن ٿيون. انهن ۾ ڪي منفي ڪردار ادا ڪن ٿيون. حقيقت اها آهي ته مثبت راندين جي سرپرستي ڪرڻ وارا تمام گھٽ ۽ اذيت ڏيندڙ راندين جي سرپرستي ڪرڻ وارا پير، مير، وڏيرا، تمام گھڻا رهيا آهن.
ان ڳالهه ۾ ڪو به وڌاءُ ڪونهي ته، سياست وانگر راندين تي به پنهنجي ملڪ ۾ چند خاندانن جي بالادستي رهي آهي. جن کي راند جي واڌ ويجھه سان دلچسپي گھٽ، پاڻ سان وڌيڪ رهي آهي. ان ڪري سندن ئي پٽ، پوٽا، ڀائر، ڀائٽيا، ماما، ڀاڻيجا ملڪ جا سرڪرده رانديگر يا منتظم رهيا آهن. ڇو ته انهيءَ راند جي سهاري کين ٻاهرين ملڪن ۾ گھمڻ ڦرڻ جا موقعا ملن ٿا. ميڊيڪل، انجيئرنگ يا ٽيڪنيڪل ڪاليجن ۾ داخلائن لاءِ مخصوص سيٽون حاصل ٿين ٿيون.انهيءَ بنياد تي انهن کي مخصوص ادارن ۾ نوڪريون ۽ عهديدارن جي حيثيت سان فنڊ ملن ٿا. جنهن ڪري اهي راندين ڪرائڻ وارن ادارن کي ڄؤر وانگر چنبڙيا پيا آهن. نتيجي ۾ هر باصلاحيت رانديگر کي ٿڏيو وڃي ٿو. باوجود ايڏين ديوارن جي جيڪڏهن ڪو سر ڦريو رانديگر نمايان ٿي وڌي آيو ته ڪنهن ٽريننگ ڪيمپ يا وڏي ٽورنامنيٽ ۾ ان ڪري حصو وٺي نه ٿو سگھي، ڇو ته کيس اطلاع دير سان پهچي ٿو. اهڙي ٽيڪنيڪل انداز سان هڪ باصلاحيت رانديگر جو پتو صاف ڪيو وڃي ٿو. ان ڪري مجموعي طور تي بين الاقوامي ۽ روايتي راندين ۾ ملڪ جي ڪارڪردگي مايوس ڪن رهي آهي.
اصل سوال آهي ته پاڻ مثبت راندين کي پنهنجي سماج ۾ وڌائڻ جي حق ۾ آهيون يا نه ؟ ....جي ناهيون ته پوءِ جيئن هلي ٿو، تيئن ٺيڪ آهي ... جي آهيو ته پوءِ هيٺين ڳالهين تي غور ڪرڻ ضروري آهي:
(1) راندين کي ملڪي سطح تي هڪ اهڙو سماجي تربيت جو ادارو سمجھڻ گھرجي. جيڪو سماج جي اندر محبت، ڀائيچاري، امن ۽ تعظيم جو ضامن آهي.
(2) رانديون ملڪ جي يڪجھتي کي وڌائڻ جو هڪ ذريعو تسليم ڪندي، راندين جي سرڪاري ادارن ۾ مخصوص شخصيتن جي اجاره داري کي ختم ڪيو وڃي، ته جيئن طبقاتي ۽ علائقائي بنيادن تي مخصوص طبقي يا ڪميونٽي جي ماڻهن کي وساريو يا نظر انداز نه ڪيو وڃي.
(3) راندين جي فروغ لاءِ سرندي وارن ماڻهن کي ۽ غير سرڪاري ادارن کي کلي دل سان اڳتي اچڻ گھرجي.
(4) سرڪار سڳوري راندين جي فروغ لاءِ جامع ۽ صحيح منصوبه بندي ڪري، جيئن ملڪ جي باصلاحيت رانديگرن کي همٿائي سگھجي.
(5) انفرادي طور تي هر سڄاڻ ماڻهو اهڙي مثبت (روايتي ۽ بين الاقوامي) راند جي حوصله افزائي ڪري، جيڪا نوجوان نسل جي رڳن ۾ خون جي گردش کي تيز ڪندي رهي. منجھس برداشت جي قوت، نظم ۽ ضبط وڌائي. هر انهيءَ راند روند جي مخالفت ڪرڻي آهي، جيڪا نوجوان نسل کي تباهي، بربادي سستي، ويڳاڻپ ۽ اذيت پسندي جي طرف ڇڪي ۽ ڪو ريهه لٿل ڳڀرو ڀورين جي ويڙهه تي خوش ٿيندي ايئن نه چئي ته:
’مير صاحب دي ڀوري، سرائي دي ڀوري ڪون اهڙي کڙه ماري، جو سرائي دا بنگلا ڌڏدا پيا ها!‘

وقت جي تقاضا

مان يادن جي ڪمپوزنگ ڪندڙ دماغي خلين تي اڪثر چڙي پوندو آهيان ته، اُهي سنڌي اخبارن ۽ رسالن جي ڪمپازيٽرن وانگر ،19۽ 91 ۾ فرق محسوس نٿا ڪري سگھن. انهن لاءِ هڪ اکر هڪ لفظ ۽ سٽ جي ڪا اهميت ڪانهي. انهن کي اهو احساس به ڪونهي ته ڪڏهن ڪڏهن هڪ اکر يا هڪ سٽ سڄي تخليق جو روح به ٿي سگھن ٿا .... انگن اکرن جي ٿوري تبديلي وڏو فائدو يا نقصان به ڏئي سگھي ٿي، پر ڇا ڪجي .....؟
مون سان به اها مصيبت آهي ته مان به، جڏهن ڪنهن دؤر جي ڳالهه ڪندو آهيان ته، ان وقت منهنجي لاءِ اهو ڏکيو ٿي پوندو آهي ته، مان ان کي انگن جي حوالي سان ڪيئن پيش ڪيان ....؟ اُن وقت مان سوچيندو آهيان ته، مون کان اُهي عورتون به چڱيون آهن، جيڪي ڳالهه ڪندي ڪنهن دؤر جو حوالو ته ڏيئي وينديون آهن ته ، ادي ، مون کي جڏهن شبن ڄائو ته ٻي ڏينهن تي ناني صفوران رضا ڪري وئي يا جڏهن مون کي پهرين ڇڪي آئي هئي ته خدا ڏني جي زال الهاني سان ڀڄي وئي هئي ....‘
خير! پاڻ به اهڙيئي انداز سان ڳالهه ٻڌائڻ جي ڪوشش ڪيون، ٿي سگھي اوهان کي سمجھه ۾ اچي وڃي .... ته پو ءِ ايئن ٿا کڻي شروع ڪيون ته، جيڪا ڳالهه مون کي ٻڌائڻي آهي، اُها ان دؤر جي آهي، جڏهن يونيورسٽي جون ڀنگياڻيون به طوطيون هونديون هيون.... دؤر سمجھه ۾ آيو اوهان کي ...؟ شايد نه آيو ...! ته پوءِ اُن دؤر جي ڪجھه وضاحت ايئن ٿي ڪجي ته جڏهن يونيورسٽي مان مامن جو دؤر ائين ختم ٿي ويو هو جيئن ڊائنوسار (DINOSAUR) وڏا ريڙهيون پائيندڙ جانور ڌرتيءَ تان آخري هڏڪيون ڏيئي موڪلائي رهيا ها ... وڏا وڏا، ڊگھا ڊگھا، ڪابولي ٻٻرن جھڙا، ڀنڀين ڏاڙهين ۽ وڏن پاچن وارا ماما، ڪي حڪومت جي جبر کان،ڪي پيِءُ مئي کانپوءِ زمين جي ورهاست جي جھيڙي ڪري، ڪي نوڪرين جي تلاش ۾، يونيورسٽي جي صفحه هستيءَ تان ميٽجڻ لڳا ها. ليڪن مامن جيڪو دؤرگذاريو هو ، چيو وڃي ٿو ته، سندن دؤر يونيورسٽيءَ جو سونهري دؤر هو، جنهن ۾ ڏينهن آزاد، راتيون آزاد، ٽهڪ آزاد ۽ سٿڻ جا پاچا آزاد هوندا هئا. ماما مڙس جبل... مهمان نواز ... يونيورسٽي ۾ سؤ مهمان لهن، پر ماما ڌڙڪ نه کائيندا ها ... سندن چوڻ هو ته، ’ماني ڪينٽين جي هاسٽل وارڊن جي، زمين سرڪار جي، حڪم اسان جو ۽ نصيب مهمان جو آهي‘.... ايئن سمجھو ته درياه دل اهڙا هوندا ها، جيئن چئبو آهي ته ابي جي گھر مهمان، اسان جي دل لوڏو ئي نه کائي ..... مامن لاءِ اهو به چيو ويندو آهي ته با ادب بامراد ها ... سڄي ملڪ سان اره زورائي، پر پڙهائيندڙ جي عزت ڪندا ها، پاڻ ۾ وڙهندا ها، پر خيال سان. ڪاپي ڪندا ها مگر لڪائي...
مامن جي موڪلائڻ کان پوءِ پيارن جو دؤر ائين آيو جيئن ٻوسٽ کان پوءِ طوفان ايندو آهي. هر شئي پنهنجي جاءِ تان هٽڻ لڳي. پيارن جي چوڻ مطابق ته، انقلاب اچي ويو هو ۽ ماڻهن جي چوڻ مطابق ته، ٿرٿلو مچي ويو هو. هاسٽلن جي ڪمرن کي عام تالن بجاءِ انٽر لاڪ لڳي ويا ها .... ڪارتوسي، پستولن ۽ سيون ايم ايم جي جاءِ تي اسٽين گن ۽ ڪلاشنڪوف اچي وئي هئي. جلوسن ۾ تاڙين جي بجاءِ گولين جي گونج سان داد ملڻ لڳو هو... پيارا، کائڻ، پيئڻ جا وڏا شوقين ها. سندن ايمان هو ته، جان آهي ته جھان آهي نه ته بندو بي ايمان آهي .... مفت جي ڪڙهائي کائي کائي پراڻي ڪال جي مئموٿ MAMMOTH هاٿين جيان ٿي پيا ها ..... ٽولن جي صورت ۾ هلندا ها ... ٽولا ڪري وڙهندا ها ... سندن خيال هو ته پيار ۽ جنگ ۾ سڀ ڪجھه جائز آ ....!
هڪ دفعي ٻه پيارا ڪئنٽين تي رات جو دير سان پهتا ... جنهن پياري تڪڙ ڪئي. تنهن کي ته گوشت جي پليٽ ملي وئي. جنهن هٿ ڌوئي آرڊر ڏنو. تنهن ڪئنٽين جي باورچي ۽ سيٺ کي سٺيون گاريون ڏئي مجبوريءَ ۾ دال ورتي ... دال واري پياري کي احساس ٿيو ته اڄ منجھس پروٽين جي ڪمي نمايان ٿيندي سو گوشت خور پياري کي پيار ۾ چيائين: ’پيارا، هڪ ٻوٽي قوم کي به ڏيو؟‘ گوشت خور پياري وراڻيس، ’نه پيارا ، قوم اڳيئي کوٽ ۾ آ.....‘
’لعنت ٿي قوم جا دشمن!‘ دال خور پياري ڪاوڙ جي چيس. ’لعنت آتوتي سامراجي سوئر!‘.... گوشت خور پياري به ٺاهوڪو جواب ڏنس. هڪدم روالور نڪري ويا، گوليون نڪري ويون. جيئن ته نوان نڪور پيارا ها. تنهن ڪري سندن نشانا، نشانن تي نه لڳا. يونيورسٽي جي تاريخي گند ۾ هن جھيڙي کي ’ٻوٽي جھيڙو‘ سڏيو ويو...
هونئن به چيو ويندو آهي ته هڪ گھر ۾ ٻه ٺڪر ضرور ٺهڪندا آهن. پر يونيورسٽي جا پيارا اهڙا ٺڪر ها، جو هروڀرو به پيا ٺهڪندا ها. آخر نوبت اتي اچي پهتي ، جو ’کڙتالي‘ پيارن، ’صالحين‘ پيارين کي ڦٿڪائي وڌو . نتيجي ۾، پلو پلاند جي ڀوَ کان کڙتالي پيارا، يونيورسٽي مان کڙين تي زور ڏئي نڪري ويا ۽ صالحين پيارا پنهنجي زخمن جي ڇٽڻ جو انتظار ڪرڻ لڳا .... انهيءَ دوران اوچتو ئي اوچتو ، ’پرين‘ جو دؤر شروع ٿي ويو .... ’پرين‘ لفظ جو رواج ڪيئن پيو ...؟ چيو وڃي ٿو ته مهراڻ يونيورسٽيءَ جو هڪ پٽيوالو جيڪو قضاالاهي سان چريو ٿي پيو. چريائپ جي عالم ۾ هر ماڻهو، ڇيڻي،ڀتر، ٺڪر کي ’پرين!‘چئي مخاطب ٿيندو هو ــ مثلن جيڪڏهن ڪنهن ڪي مٿانهس باهوڙ ڪئي ته هو کيس ٻچڪر ڏئي چوندو هو: ’پرين! ڏس مون کي نه کائجانءِ!‘
هن ديواني جو خُلق ڏسي، يونيورسٽي جا پاٺڪ به متاثر ٿيا ۽ انهن هڪ ٻئي کي’پرين!‘ چوڻ شروع ڪيو... پرين عمومن شهپري، سنهڙا، قد جا پورا پنا، سڀاءَ ۾ باندرن جھڙا، يونيورسٽي جي تيز هوائن ۾ ٿيڙ کائيندا وتندا ها. جيڪڏهن ڪو پرين ٿاٻو، کائي ڪري به پوندو هو ته، يونيورسٽيءَ جا سخت پٿر به رحم کائي کين چوندا ها: ’پرين!‘ ڌڪ ته نه لڳئي!؟‘
پرين جيئن ته ڊائيٽنگ ڪندا ها. ان ڪري مهمانن کي به ڊائينٽگ ڪرائيندا ها. شام جو ماني کائڻ جي بجاءِ ٽيليفون جون تارون چٻاڙيندا ۽ رسيور کي چڪ پايون پيا هوندا ها. مارئي هاسٽل جي ڪورٽ ڏانهن اُڇلايل اهو سندن آخري بال هوندو هو:
’باءِ گاڊ ...! جيڪڏهن اوهان مون سان نه ڳالهائيندءُ ، ته پوءِ اڄ پاڻ کي، گوريون کائي خودڪشي ڪرڻي پوندي ....! ليڪن پرين ڪڏهن به پنهنجو اهو ڪيل واعدو نه پاڙيو ... هميشه نڪ جي پڪائي سان صبح جو مختلف ڊپارٽمينٽس ۾ پيا ٿيڙ کائيندا نظر ايندا ها ... اُف! ڳالهه ڪٿان کان ڪٿي پهتي ، مونکي توهان کي اُن دؤر جي هڪ خالص ڳالهه ٻڌائڻي هئي ...
ها....‘ ته مشترڪه ۽ خاص ڳالهه مامن، پيارن ۽ پرين جي دؤر جي اهائي هئي ته: ’اچو ته بائيڪاٽ ڪريون!‘
هر جنرل باڊي جي ميٽنگ ۾ احتجاج جو اهو هڪ انداز هيو ... مامن يونيورسٽي بند ڪرائي ....پيارن ڪو نه گھٽايو .... پرين پاڻ ملهايو ... نتيجي ۾ سنڌ جي ڪنڊ ڪڙڇ مان آيل شاگرد تعليمي خودڪشيءَ جو شڪار رهيا .... چئن سالن جو ڪورس ستن سالن ۾ ٿيڻ لڳو ..... سنڌ يونيورسٽي جو نالو ’بند يونيورسٽي‘ جي نالي سان مشهور ٿيو ... وقت جي سرڪار سڳوري جيڪو چاهيو پئي، هنن اهو پاڻ پي ڪيو.
اڄ ڪنهن جو دؤر آهي ...؟ مامن جو ، پيارن جو، پرين جو يا سپرين جو ....؟ پاڻ کي ته خبر ڪونهي. پر ٻڌجي ٿو ته يونيورسٽي ۾ مامن ، پيارن ۽ پرين جي اڃان کاکڙ کوکڙ موجود آهي، جن جو ايمان اڄ به’بائڪاٽ‘ ۾ آهي. پر اهڙا شاگرد به آهن، جيڪي احتجاج جي ان خودڪشيءَ واري طريقي جي مخالفت ڪن ٿا. جياپي جي جنگ ۾ مقابلي جي خواهش رکن ٿا ۽ وقت جي تقاضا سمجھن ٿا.

احمقن جي جنت ۾ رهندڙ ماڻهو

سال 1991ع
مهينو جنوري
ڏيهاڙا آخري
مان ’هالينڊ‘ جي شهر ’روٽرڊم‘ ۾ هيس. پوسٽ گريجويٽ ڊپلوما پئي ڪيم، ’هائوسنگ، پلاننگ اينڊ بلڊنگ ۾‘.
هڪ طرف پنهنجي پياري پاڪستان مان ڌڙا ڌڙ خطن ذريعي معلوم پئي ٿيو ته، عالم اسلام ڪر موڙي اٿيو آهي. عراق جو صدر صدام حسين آمريڪا ۽ سندس اتحادين کي ٽوٽا چٻائڻ لاءِ آذرتوآهي. اهڙي دوست جو به خط آيو، (جنهن جي نالي لکڻ جي جرئت نٿي ڪري سگھجي) تنهن ذاتي حال احوالن سان گڏ لکيو هو:
’منظور! تون ڏسندي ته عراق، آمريڪا لاءِ ويٽنام ثابت ٿيندو. صدام حسين هاڻي صحيح لائين اختيار ڪئي آ جو هن صيهونيت ۽ عيسائيت سان سنئون سڌو ٽڪر ورتو آهي.‘
ٻئي طرف هتي جيڪو ماحول پئي جڙيو، ان جو ڪجھه اندازو اخبارن پڙهڻ سان پئي ٿيو. جنوري جي پهرين هفتي ۾ اخبارن ۾ آيل جنهن ڪارٽون ڌيان ڇڪايو هو، سو هو’اوپلينڊ‘ جو. ان ۾ ڏيکاريل هو ته هڪ امن جو پيامبر، هڪ ئي هٿ ۾ زيتون جون ٽاريون ۽ تابوت کنيون اچي رهيو آهي. ان ڪارٽون جو مطلب ۽ مقصد ڇا ٿئي ٿي سگھيو، سمجھڻ وارا سمجھي ويا هوندا ....!؟
مان اتان جون اخبارون پڙهندي جنهن رد عمل ۽ ڪيفيتن مان گذرندو هوس، اهي اوهان آڏو جيئن جو تيئن پيش ڪيان ٿو:
هڪ اخبار جي سرخي جنهن پنهنجي ڌاڪڙ اخبارن جي سڪ لاٿي، سا هئي: ’دنيا پنهنجو ساهه منجھايون بيٺي آهي .....‘ منهنجي اندر مان ازخود سوال ٻنڀ ڏئي نڪتو هو، ’ڇو .....!؟‘ پوري خبر پڙهڻ کان پوءِ، جواب اهو مليو هو ته، ’گلف‘ ۾ خوفناڪ جنگ ٿيڻ واري آهي.
’اين آر سي‘ اخبار ۾ خطري جي گھنٽي وڄائيندڙ سرخي هئي: ’مغربي ثقافت خطري ۾!‘
مون کان ازخود نڪري ويو ته، پاڻ جاٿي هجئون، اتي خطرو، اتي هياسي ته، دين خطري ۾! ملڪ خطري ۾! ملان ۽ ليڊر مٿو کائي ويا ... هتي پهتاسي مس ته ويچاري مغربي ثقافت ڏچي ۾ پئجي وئي. پوءِ ته ان خبر کي بي صبرن وانگر رهڙڻ شروع ڪيم، ڪجھه توهان به حظ وٺو، لکيل هو:
’برلن جي بت ڀڳي کان پوءِ مغرب مس مس سک جو ساه کنيو هو ته سرد جنگ جو انت اچي ويو آهي. پر جڏهن ڪويت تي حملو ٿيو ته، مغرب کان اوچتو ڇرڪ نڪري ويو ته هي ڇا ...؟ ڇا مغرب وري اهڙين قوتن جي گھيري ۾ اچي ويو آهي، جيڪي اسان جي سياسي ثقافت کان نفرت ڪن ٿيون؟ جيئن ڪميونسٽن چيڪو سلاواڪيه تي حملو ڪري اسان کي ستل ننڊ مان جاڳايو هو. پر انهيءَ وقت اسان کي دير ٿي وئي هئي. هاڻي اسان کي (يورپ وارن کي) عقل ۽ دانش کان ڪم وٺڻ گھرجي ۽ پنهنجن لڪل قوتن کي تيزيءَ سان ڪتب آڻجي.‘
هڪ ٽين سرخي، جيڪا موضوع جي لحاظ کان انوکي لکي، سا هئي ته، ’دنيا جي تهذيبن کي جنونين کان بچائڻو آهي.....‘
هيءَ خبر ڊچ ڪميونسٽ پارٽيءَ جي هڪ ڪامريڊياڻي جي بيان جي حوالي سان هئي، ڪامريڊياڻي جو فرمان هيو:
’اهو نعرو برابر اسان ڪنهن وقت هنيو هيوسي ته، آمريڪيو، گھر وڃو ....! جڏهن آمريڪا، ويٽنام، ڪمپوچيه ۽ نڪارا گوا ۾ مداخلت ڪئي هئي. پر اسان هاڻي آمريڪين کي همٿائينداسين ته، ڀل عراق کي تهس نهس ڪري ڇڏين. ڇو ته هيءَ جدوجھد صرف تيل جي ناهي، نه وري بين الاقوامي قانون جي پوئيواري لاءِ آهي، پر ايٽمي هٿيارن کي ختم ڪرڻ، اسرائيل کي زندهه رکڻ ۽ دنيا جي تهذيب کي جنونين کان بچائڻ جي لاءِ آهي.‘
انهيءَ پٽاڙ پڙهڻ کان پوءِ اندازو ٿيو ته يورپ جا ڪامريڊ چريا ٿيندا ته به، ميمڻن وانگر ڀتر پنهنجن گھرن ڏانهن اڇلائيندا.
ڪجھه اخبارن جا ايڊيٽوريل ته ڄڻ ماسي جنت وارا ڍيڪ هيا. سندن لکت جو مطلب هو ته، عراق جي ڪويت تي قبضو ڪيو آسمان ڪو نه ڪري پيو، ڇو ته اهو عربن جو پنهنجي مٽي مائٽي وارو معاملو هيو. پر عراق کان اهو نه ٿيو جو يورپ کي فراخدلي سان تيل مهيا ڪري. هونئن به يورپ کي تيل جي معاملي تي بليڪ ميل ڪرڻ ڪا شرافت ڪونهي ..... هڪ اخبار جي سرخي ته سنئون سڌو اعلان جنگ هئي:
’اسان کي جنگ ڪرڻي آهي ــ
هانس وان ميرلو‘
هانس وان ميرلو، ڊچ پارليامينٽ جو ميمبر ۽ حڪومت ۾ شامل جماعت ’ترقي پسند لبرل‘ جو اڳواڻ هو. تنهن ’هيگ‘ شهر ۾ ٺڪي ٺوڪي اعلان ڪيو ته، ’جيڪڏهن جنگ جو فيصلو تيل جي ڪري ڪرڻو آهي، ته به اسان کي ڪرڻو آهي. جيڪڏهن اسرائيل کي بچائڻو آهي، ته به ڪرڻو آهي. جيڪڏهن عراق کي ايٽمي طاقت ٿيڻ کان روڪڻو آهي، ته به ڪرڻو آهي ....!‘
مان ان مان اندازو ڪري ورتو هيل اسان جي محبوب صدر صدام حسين سان گھٽ نه ٿيندي. يورپ ۽ آمريڪا وارا گڏجي سڏجي هن جي ڇنڇري ضرور لاهيندا. پر ٻين دوستن جيان هڪ سادي سودي مسلمان جي حيثيت سان ان معجزي تي به يقين هو ته آخري فتح مرد مومن صدام جي ٿيندي. جي نه به ٿي ته، تباهي ۽ بربادي، شرمساري ۽ ذلت ته اتان جي عوام جي حصي ۾ ايندي ..... اسان جو ڇا ....!؟ کٽيءَ جي گھران وئي شُو ......!

تعصب جو طوفان ۽ امن جون موم بتيون

تعصب جي وصف، ڪجھه هيئن آهي ته، ’منفي خيالن جي اهڙي وهڪ وارو احساس، جذبو، سوچ ۽ عمل جيڪو ڪنهن مخصوص گروه، طبقي يا قوم جي فردن ڏانهن هجي.‘
تعصب کي ڦهلائڻ ۾ هزارن سالن کان وٺي، بنيادي ڪردار ’عصبيت‘ جو رهيو آهي. جنهن ۾ مختلف سماجي گروهن عصيبت کي پنهنجن مفادن خاطر استعمال ڪيو ۽ ٻين سماجي گروهن جو استحصال ڪيو. پر هن جديد دور ۾ اخبار، ريڊيو، ٽي وي وڏو خطرناڪ ڪردار ادا ڪري ٿي. ميڊيا جا اهي ادارا جيڪڏهن ’عصبيت‘جي بنياد تي ڪنهن به قسم جي پروپيگنڊا ڪن، ته اها هڻي هنڌ ڪري ٿي. اسان جي معاشري ۾ جتي انهن ادارن جو ڪردار گھڻو تڻو عصبيت تي ٻڌل آهي. جنهن جي نتيجي ۾ زندگي جي هر شعبي ۾ تعصب ڪنهن بد مست هاٿيءَ جيان ڪاهي پيو آهي.
مگر مون جڏهن يورپ جي تهذيب يا فته ماڻهن کي مارچ 1991ع ۾، تعصب جي طوفان ۾ گم ٿيندي ڏٺو ته حيران و پريشان ٿي ويس. انهيءَ ڏس ۾ اخبارن ۽ صحافين جيڪو ڪردار ادا ڪيو . اهو غور طلب هو. ان جي، ڪجھه اکين ڏٺي ۽ ڪجھه ڪنن ٻڌي جھلڪ اوهان آڏو پيش ڪجي ٿي. مارچ جي پهرين هفتي ۾ اخبارون، رساله ۽ نيوز ليٽر پڙهندي ايئن محسوس ٿي رهيو هو ته، هر ڪو جنگ جو طبل وڄائي رهيو آهي. افواه ڦهلائيندڙ OUR MONGERS RUM صحافين جي اها حالت هئي جو هنن خوف ۽ دهشت ڦهلائيندڙ خبرن گھڙڻ خاطر عجيب ۽ غريب حرڪتون پئي ڪيون. اهڙن ٻن صحافين جيڪي DEKRANT OPZONDAG اخبارن جا هيا، تن هڪ ڇرڪائيندڙ خبر ڏيڻ خاطر هڪ ڪوڙو بم ’ايمسٽرڊم‘ شهر جي ڀرئي بازار ۾ رکي ڇڏيو . پبلڪ ٽيليفون بوٿ تان هڪ ئي وقت پوليس ۽ اخبار ۾ اطلاع ڏئي ڇڏيو، پوليس سڄي بازار بند ڪرائي سخت تلاشي ورتي نيٺ جاچ جوچ کان پوءِ ٻئي صحافي، سراغ رسان ادارن جي ڦندي ۾ اچي ويا، اتي صحافين کي هتان وانگر ڪٽڪو ته ناهي ڏنو ويندو، البت ڪورٽن جا ڏنڊ ايڏا ته ڀاري هوندا آهن، جيڪي هڪ ئي وقت صحافين ۽ اخبار جي مالڪن کي ڀڃي رکندا آهن. مايا سان گڏ عزت ۽ وقار کي به وڏو ڌڪ رسندو اٿن.
اخبارن ۽ رسالن جي تبصرن مان ايئن محسوس ٿي رهيو هو ته ڄڻ باقاعده صليبي جنگ جوآغاز ٿي ويو آهي. ان سان گڏوگڏ حڪومت جو ورتاءُ به ڏاڍو حيران ڪن هو. جيئن ته هالينڊ ۾ ٻـن وڏين پارٽين جي گڏيل حڪومت هئي. ان ۾ قدامت پسند ڪرسچن ڊيموڪريٽس وارا ته باقاعده جنون جي حدن کي ڇهڻ لڳا ها. پر ليبر پارٽي وارن جن جو اصولي موقف رهيو آهي، ته جنگ ۽ هٿيارن جي خلاف جدوجھد ڪئي وڃي. پندرنهن ڏيهاڙا اڳ سندن چوئيتاليهه ميمبرن عراق جي خلاف اقتصادي پابندين جي حمايت ۽ جنگ جي مخالفت ڪئي هئي. اهي به انهيءَ جنگي جنون جي وهڪري ۾ وهي ويا، انهن جي حالت اها وڃي بيٺي هئي، جو هاڻي صرف هڪ پارليامينٽ جي ميمبرن جنگ جي مخالفت پئي ڪئي، باقي ٻين حمايت ....
ليبر پارٽي، جيڪا اڻ سڌيءَ طرح ’پي ايل او‘ کي اخلاقي مدد فراهم ڪندي هئي، تنهن به ’پي ايل او‘ جي اها مدد بند ڪري ڇڏي. پارٽي چيئرمين محترمه ’ميرين سنٽ‘ جو بيان هو ته، ياسر عرفات، صدام حسين جي حمايت ڪري پنهنجو پاڻ کي حقيقت پسنديءَ کان پري ڪري رهيو آهي .....‘ ان کان پوءِ حڪومتي سطح تي ’پي ايل او‘ کي ڪنهن به اخلاقي ۽ مالي مدد ڪرڻ لاءِ نااهل قرار ڏنو ويو. ڇو ته ’ڪرسچن‘ ڊيموڪريٽ پارٽي وارن ته اڳي ئي ’پي ايل او‘ وارن جون سڙيون ٻٽيون پئي کاڌيون.
جنگ جي مخالفت ۾ هالينڊ، ۾ رهندڙ فلسطيني مزدور ايسوسيئشن ’روٽرڊم‘ ۾، سينٽرل ريلوي اسٽيشن اڳيان پر امن مظاهرو ڪيو ويو. اهو مظاهرو مون پاڻ ڪجھه ڏينهن اڳ، اکئين ڏٺو هو، جنهن ۾ پنجاهه ماڻهو مس ها. جڏهن جنگ جي حمايت ۾ ’ايمسٽرڊم‘ شهر ۾ ٽن هزار يهودين جلوس ڪڍيو هو. فلسطيني مزدور ايسوسيئشن جي چيئرمين ’ايوب‘ جيڪو بيان ڏنو هو، سو ڏاڍو وزنائتو هو.
’اسان ڪويت تي عراقي حملي سان، گڏ آمريڪا جي عراقي سرحدن تي موجودگي جي مذمت ڪيون ٿا.‘، هن هالينڊ ۽ برطانيه جي نشرياتي ادارن تي الزام هڻندي چيو،
اهي اڄ ڪلهه حقيقت پسنديءَ جي بجاءِ ’سي اين اين‘ جي پوئواري ڪندي آمريڪا جي آڱرين تي نچي رهيا آهن.‘
پر سندن اهو بيان، نقار خاني ۾ طوطي جو آواز ثابت ٿيو، ڇو ته ’ايمسٽرڊم‘ ۾ جنگ جي حمايت ۾ جلوس، جنهن کي هوم منسٽر ’آئن ڊيلس‘ خطاب ڪيو هو، تنهن کي نشر و اشاعت جي ادارن جي پٺ ڀرائي ۾ وڏي پذيرائي ملي هئي. تنهن يهودين ۽ اسرائيل سان يڪجھتيءَ جو کُـلم کلا اعلان ڪيو هو. نه صرف ايترو پر ثقافتي وزير ’اڊوان‘ جوشيلي تقرير ڪندي فرمايو هو: ’جيئن 1954ع ۾ يهودين، جرمن نازين جي زهريلي گئسن جي منهن ۾ هليا ويا، اڄ به آهن. پر اڄ اهي اڪيلا نه آهن. انهن سان سڄو يورپ ساڻ، آ، آمريڪا ساڻ آ، ۽ الله ساڻ آ ...‘
اهڙن واچوڙي نما عصبيتي بيانن کان پوءِ ڊچ وزير خارجه ’وان ڊان بروڪ‘ جو بيان ڄڻ باقاعده تعصبي جھولو هو، جنهن امن ۽ محبت جي چمن ۾ جھوليندڙ گلن کي لوساٽي ڇڏيو، سندس بيان هو:
’اسرائيل جي مدد ڪرڻ ۾ اسان ڪا به ڪسر نه ڇڏينداسين. ڇو ته ٻي جنگ عظيم ۾، هالينڊ ۾ يهودين جي (جرمن نازين جي هٿان) ٿيل ڪوس کي نه وساري سگھيا آهيون ۽ عراق کي اها اجازت هرگز نه ڏينداسين ته هو ڪنهن يهودي تي آڱر اڀي ڪري سگھي.‘
هڪ طرف ته جنون جو اهو انڌ انڌوڪار هو. پر ان سان گڏوگڏ اهي خبرون به اخبارن ۾ هيون ته امن جا پيامبر انهيءَ طوفان ۾ پنهنجون موم بتيون ٻاريون پئي آيا. امن جي ڏهه هزار پانڌيئڙن ’ايمسٽرڊم‘ ۾ هڪ وڏو جلوس ڪڍيو . جيتوڻيڪ 1983ع ۾ ٽن کان چئن لکن ماڻهن جي نڪتل جلوس جي مقابلي ۾ اهو تمام ننڍو هو، جن ۾ ماڻهن ايٽمي هٿيارن ۽ جنگ جي خلاف نعرا هنيا هيا. پر هن ننڍڙي جلوس ۾ ماڻهن’جارج بش‘ ۽ ’صدام‘ جي خلاف ڳالهايو ۽ جنگي هٿيارن وارين صنعتن جي خلاف ڳالهايو. نه صرف ايترو پر ڪيترن ڊچ امن تنظيمن صحيحن وارو هڪ وڏو خط منسٽر پريزڊنٽ محترم ’رڊ لوبر‘ کي اماڻيو ته ’ ’گلف‘ ۾، جنگ بنديءَ جي لاءِ هر ممڪن ڪوشش وٺي. انهيءَ خط ۾، ان تي زور ڏنو ويو هو ته آمريڪا ۽ برطانيه، عراق جي مٿان ايٽمي هٿيار استعمال نه ڪن ۽ اتحادين کي سمجھائي ته اهي عراق جي عام ماڻهن مٿان بمباري بند ڪن.
روايتي تنقيد جي واهڙ ۾، صدر صدام حسين کي هڪ وحشي ۽ ظالم ڪري پيش ڪيو پئي ويو. پر ڪي تنقيد نگار، ڪالمسٽ ۽ ڪارٽونسٽ اهڙا به هيا، جن جوش ۽ جذبي کان وڌيڪ هوش کان ڪم پئي ورتو. مون کي هڪ اهڙو ڪارٽونسٽ FRITS MULEER نالي، ڏاڍو وڻندو هو. ان جو هڪ ڪارٽون، جنهن جو عنوان هو
MULTI NATIONAL EFFORTS
ڏاڍو متاثر ڪيائين. هن ڪارٽون ۾ هڪ سنجيده طنز هئي ته صدام حسين کي هٿيار ڏيڻ ۽ مضبوط بنائڻ ۾ انهن ئي ملڪن جو هٿ هو، جيڪي اڄ کيس ڊاهڻ جي ڪڍ آهن. ان ڪارٽون ۾ صدر صدام حسين جو ڏنگو ڦڏو پورٽريٽ ٺهيل هو. سندس نرڙ تي ميڊ اِن جرمني ، نڪ تي ميڊ اِن اٽلي، ڪنن تي ميڊ اِن يو ايس ايس آر، ڳٽن تي ميڊ اِن يو ڪي، کاڏيءَ تي ميڊ اِن فرانس، ڳچيءَ تي ميڊ اِن يو ايس اي ۽ ڪنڌ تي ميڊ اِن هالينڊ جون پٽيون لڳل هيون.
حقيقت به اها هئي ته اٽلي، عراق کي پنهنجين ٽينڪن ۽ هوائي جهازن جي ٽيڪنالاجي فروخت ڪئي هئي. جرمني کيس زهريلي گئس جا فارمولا، برطانيه زير زمين بنڪر، فرانس ايئر ڪرافٽ ٽيڪنالاجي، آمريڪا ننڍا هٿيار ۽ هالينڊ رات جو ڪم ڪندڙ انفرا ريز جنگي مشينون وغيره فراهم ڪيون، ايران ۽ عراق جنگ ۾ روس سميت انهن هڙني ملڪن خوب ناڻو ڪمايو هو. پر اڄ اهوئي عراق سندن ٽارگيٽ هو. دنيا جي داداگيرن کي ڪير سچ چوي ..!؟
خبرن پڙهڻ کان پوءِ اهو به اندازو ٿيو ته، هن جنگ ۾ هالينڊ وڏو پارٽنر هو. هالينڊ پنهنجا پئٽرائٽ ميزائل، ترڪي ۽ اسرائيل موڪليا ها. گئس ماسڪ سعودي عرب ۽ مصر کي ڏنا ها. هاڪ ايئر ڊفينس ميزائيل گلف ڏانهن اماڻيا ها. دوائون ۽ اسپتال جو عملو سعودي عرب ۽ ترڪيءَ ڏانهن روانو ڪيو هو. شام کي ٽي سوَ چاليهه ملين گلڊر (هالينڊ جو سڪو) جي امداد ڏئي سندس وات بند ڪيو هو.
مون کي خبرن پڙهڻ کان پوءِ اندازو ٿيو ته يورپ جون حڪومتون يا ته تعصب ڪري انڌيون ٿي چڪيون هيون يا وري کين هڪ وڏي جنگي مشق ڪرڻي هئي. جنهن ۾ پنهنجي هٿيارن جي نمائش ڪري اسلحو کپائڻو هو ۽ پئسو ڪمائڻو هو، نه ته سندن اڳيان عراق جي حيثيت جھرڪيءَ جيتري به نه هئي.
يورپ ۾ ٿيل ان خاص قسم جي پروپيگنڊاجي ڪري اتان جو عام ماڻهو به هوش ۽ حواس وڃائي ويٺو هو. مون هڪ خبر مسلمانن ۽ عربن بابت، هالينڊ جي پرڏيهي مرڪز جي حوالي سان پڙهي، جنهن ۾ شڪايت ٿيل هئي ته هتان جا ٽي لک ويهه هزار مسلمان، هالينڊ جي اصلي رهاڪن جي گار گند جو شڪار ٿي رهيا آهن. خاص ڪري مسلمان ٻار جن کي اسڪول ۾ صدام حسين! صدام حسين! چئي چيڙايو پيو وڃي. ان ڪري ڪيترن مائٽن پنهنجن ٻارن کي اسڪول وڃڻ کان جھلي ڇڏيو. يورپ جي سماج جو مزاج جيڪو شخصي آزاديءَ جو سختيءَ سان قائل آهي. اهو ايڏو ته جانبدار ٿي ويو جو مسلمانن اها شڪايت ڪرڻ شروع ڪري ڏني ته اهي جنهن به ڪارخاني، دڪان يا اداري ۾ ڪم ڪن ٿا، اتي کانئن طرح طرح جا سوال پڇيا وڃن ٿا. مثلن، اهي صدام حسين جي خلاف آهن يا حمايت ڪن ٿا...؟ مسلمانن ۽ عيسائن جي جنگ لڳي ته اهي ڪنهنجو ساٿ ڏيندا؟ وغيره ... حڪومت سندن تڪليف کي محسوس ڪندي هڪ خاص ٽيليفون نمبر 030-342999 ڏنو هو ته جڏهن به ساڻن ڪو انهيءَ حوالي سان زيادتي ڪري ته هڪدم ڏنل نمبر تي اطلاع ڪن ته سندن داد رسي ٿيندي. خبر ناهي ڇو، مون به اهو نمبر پنهنجي ڊائري تي نوٽ ڪري ڇڏيو هو.

سوچون سڀ ڪنهن جون

گھڻو ڪري ته ’اسپٽنڪ‘ ڊائجسٽ ۾ هڪ ڪارٽون ڏٺو هيم. جنهن جو عنوان هيو، ’سچ جي ڳولا۾ ....‘ جنهن ۾ ڏيکاريل هيو ته، ٻن شخصن جي وچ تي انگريزي ۾ 6 يا 9 جو انگ لکيو پيو آهي. ٻنهي پاسن کان آمهون سامهون ٻه ماڻهو هڪ ٻئي کي دليل ڏئي رهيا آهن. هڪ چئي رهيو آهي، اهو 6 آهي... ٻيو چئي رهيو آهي، نه اهو 9 آهي.. اهڙي صورتحال اداسين سوامي بابا بنکنڊي مهراج واري اسٿان يعني ساڌ ٻيلي ۾ هڪ بحث دوران پيدا ٿي پئي. پاڻ کي ته اجائي يا اجائي بحث ۾ ٽپي پوڻ جو شوق ناهي هوندو. پر پاڻ سان هڪ اهڙو ذوقين ساڻ هيو، اهو هيو مينهون خان سوز ٻروچ .... ٻروچ اهڙن هنڌن تي ايئن هوندو آهي جيئن چئبو آهي، دهل وڄي، دوسو نچي ... اڙيو ٿڙيو بحث ٿيو ناهي، ٻروچ ٽپو ڏنو ناهي ....
ٿيو ايئن جو سوامي بنکنڊي مهراج شري ساڌ ٻيلي واري جي هڪ سو ٻاهٺين ورسي هئي، سوز ٻروچ ، سريش راجاڻي، محمد علي پٺاڻ ۽ مان گڏجي اهو پروگرام طئه ڪيو هيوسي ته، وچين ميلي جو درشن وٺبو، جڏهن پاڻيءَ جا ڇنڊا جھليندي .... جھولي لال جا نعرا هڻندي ، بابا بنکنڊي جي اڱڻ تي پهتاسي.... اڱڻ اهو منظر پسايو ته جتي تر ڇٽڻ جيتري به جاءِ ڪو نه هوندي هئي، اتي ماڻهو تيلا تيلا لڳا پيا هيا. سڄي سنگت جو گڏيل تاثر وڃي اهو بيٺو ته، جيئن پوءِ تيئن سنڌ جي ميلن، عرسن جي رونقن کي، بدامني ، بدنظمي ۽ انتشار جو راڪاس ڳهندو پيو وڃي. هي ميلا جيڪي ميلن ميلاپن ، ڏيٺ ويٺ وڻج واپار ، روحاني ۽ دنيائي راحتن جا حيلا وسيلا آهن، سي هاڻي ختم ٿيندا ۽ موڪلائينداپيا وڃن. ساڌ ٻيلي ۾ جاين جڳهن ، مڙهين مندرن ، سماڌن ۽ آسڻن جا حال هي هيا جو سرَ سر کان جدا ٿيندي پئي وئي. پر ڪو پُرسان حال ڪو نه هيو، ڇو ته ساڌ ٻيلو تيرٿ ، حوالي آ اوقاف کاتي جي ۽ اوقاف کاتي کي ڪير چوي ته شينهن تنهنجي وات ۾ ڌپ .... ٻه ٽي جايون جيڪي منهن سامهون بيٺيون هيون. انهن مان هڪ بابا بنکنڊي وارو مندر، ٻي لائبرري ۽ ٽيون ڀنڊارو صاحب (رڌ پچاءُواري جاءِ) جن کي شيوا ڪارين پنهنجي هڙئون وڙئون يا چندو چاڙي ڪري پئي ٺهرايو آهي.انتظامي لحاظ کان مڙيئي نالي ۾ هڪ RELIGIOUS PURPOSE COMMITTIE به ٺهيل آهي، جيڪا ڇڪي تاڻي ميلن ٺيهلن جو انتظام ڪري وجھندي آهي ۽ وقت ٽپائيندي آهي ....
خير ڳالهه ڪرڻي هئي، انهي بحث جي جنهن ۾ سوز ٻروچ ور کنجي لهي پيو هيو، جڏهن اسان چڪر چاڙي هڻي، ساڌ ٻيلي جي ڪنڊ ڪڙڇ لتاڙي، هڪ ڪوٺيءَ ۾ پاڻي پيئڻ ۽ ٿڪ ڀڃڻ جي سانگي براجمان ٿيا سين . ان وقت اڃا سنگت ساڌ ٻيلي ۾ واسو ڪو نه ڪيو هيو. سريش راجاڻي کي ڪو ڏٺل وائٺل نظر اچي ويو، سو ته همراه سان ٻاهر ڪچهري ۾ مشغول ٿي ويو ۽ هيڏانهن ڪوٺي ۾ بي خبر همراهن هڪ ٻي سان حال احوال اورڻ شروع ڪيا:
’ڀلا، جھامن داس هندوستان ويو ڇا؟‘ هڪڙي ٻئي کان پڇيو.
’ها، ها! پندرهن ڏيهاڙا ٿيا اٿس، ‘ ٻي جواب ڏنو.
’توهان به تيار آهيو، ٻڌئون ٿا؟‘
’بس ڇا ڪيون، ڏسين پاڻ ٿو حالتون ... ‘ ٻي همراهه ٿڌو ساهه کڻي وراڻيو.
’ڪاڪا! اها ته زيادتي آ.... ‘ اهو وچ وارو ٽپو سوز ٻروچ جو هيو، جنهن شرطي ڏاند وانگر ٽڪ ڏسي ٽاڏ ڏني.
’ڪيئن سائين!؟‘ همراهه هڪو ٻڪو ٿي، سواليه نگاهن سان سوز ٻروچ کي ڏسڻ لڳو.
’توهان پنهنجي ڌرتي ماتا، گھر، شهر، ٽڪاڻا، مندر سڀ ڇڏيون ٿا وڃو... اڃا ڪيئن؟‘ سوز ٻروچ پنهنجي سوال جي وضاحت ڪندي چيس.
’ڀلا ڇا ڪيون سائين، آهي ڪو تحفظ؟‘
’جيستائين، تحفظ جو سوال آ، تحفظ ته ڪنهن کي به ڪونهي‘.... سوز ٻروچ جواب در سوال ڪيس.
’پر سائين، اسان سان ته ٻٽو ويل آ.... شهرن ۾ دهشتگرد، ننڍن شهرن ۾ واهڻن ۾ ڌاڙيل .... اڳي هوندو هو رڳو ڀرئي ٻيڙيءَ ۾ واڻيو ڳورو ،هاڻي ته ڀرئي سنڌ ۾ واڻيو ڳورو ٿي پيوآ‘
’ڪاڪا، ڏکين ڏينهن کي مڙس ٿي منهن ڏبو آ نه!؟
’اسان ڪچيون پنڊيون، اسان ۾ اهڙي سگھه ڪاٿي ... اڳي چيو ويندو هيو ته مڙس ماڻهو ٿجي يا وري مڙس ماڻهن جي پاڙي ۾ رهجي ... هاڻي ته مڙس ماڻهو به پٽڪو ڪڇ ۾ ڪيون، کل لڪائڻ ۾ پورا آهن. سو اسان ڪنهن جي آسري تي تڳون ....؟‘
’پر مان کي اهو ته ٻڌايو ته جنهن ڌرتي ڏانهن توهان وڃو ٿا، اها توهان کي جاءِ ڏيندي ؟ ‘ سوز ٻروچ سوال جي ڏکي ترار وهائي ڪڍيس.
’اسان سمجھئون ٿا ته اُتي ڪا پڪي ڪانهي پئي. اُتي به هاڻي لوڪل ۽ نان لوڪل جو مسئلو پيدا ٿي پيو آهي. پر اُتي هي روز روز جي هڻ هڻان ۽ کڻ کڻان ته ڪونهي نه ....‘
’حقيقت ۾ جيڪڏهن توهان اهو سوچي هتان وڃو ٿا ته، توهان نه صرف اسان سان ظلم ٿا ڪيو پر پاڻ سان نه ....
’ڪيئن ؟‘ همراهه پريشان ٿي وري سوز ٻروچ کي عجيب نظرن سان گھورڻ لڳو.
’هيڏاهن توهان ڀڳا ٿا وڃو، هوڏانهن هو ڀڳا ٿا اچن ... ٻنهي صورتن ۾ اسان کي نقصان .... تنهن کان سواءِ اوهان کي به اُتي ،اُتان جا اصل باشندا ’شرنارٿي‘ ۽ ’ٻاهريون‘ سڏيندا. اُتي به توهان کي ۽ توهان جي ايندڙ نسل کي طعنا تنڪا برداشت ڪرڻا پوندا ....
’توهان پنهنجي جاءِ تي صحيح آهيو. پر مون کي اهو ٻڌايو ته هتي به طعنن تنڪن جو گنگڻ ڳچي ۾ ناهي پيل ڇا؟‘
’پر ڪاڪا ! ڀڄڻ ڪو مسئلي جو حل ته ڪونهي؟‘
’ڀائي ! جاٿي پڄي نه سگھي ، اُتي ڀڄڻ ڪم وريامن جو ... ‘
’پر اهو ته ائين آ، جيئن ڪو کڏ مان نڪري، کوهه پئي يا کوهه مان نڪري کڏ ۾ پئي !‘ سوز ٻروچ مثال ڏيندي سمجھايس.
’ڀائي ، اهو مثال تون ايئن ڪري ڇو نه ٿو وٺين ته جنهن کي چڪ پيل آ، اهو ايئن چوندو ته چڪ کان چھنڊي ڀلي... آزار اتي به هوندو پر هتان جي ويل کان ته گھٽ هوندو .... هاڻي ڏسو ٿا ته معصوم ٻارن کي به نٿا ڇڏن.‘ ڪاڪي به مثال سان جواب ڏنس.
انهيءَ بحث دوران سريش راجاڻي به ڏٺل مان جان آجي ڪرائي اندر اچي چڪو هيو. مان مناسب موقعي جو فائدو وٺندي سوز ٻروچ کي اٿاريندي چيو:
’ٻروچ ! اهو بحث وري ٻي ميلي تي ....!‘ ڪاڪي کي آٿت ڏيندي چيم، ’ڌڻي ڀلو ڪندو ... اهو ئي رکپال آ... پتت پاون آ .... ملڪ ۾ امن شانتي ٿي ويندي ... دل نه لاهيو .‘
’پر حقيقت ۾ مان پنهنجن لفظن مان پاڻ ئي مطمئن ڪو نه هيس. انهن ٻنهي ويچار ڌارئن منهنجون متيون منجھائي وڌيون هيون. مان انهيءَ ڪشمڪش ۽ آنڌمانڌ ۾ رهيس ته ڪير صحيح هيو ....؟.
سوز ٻروچ ٿي پئي سوچيم ته، ٻروچ صحيح پئي لڳو. ۽ ڪاڪو ٿي سوچيم ته اُهو به حق تي پئي لڳو ... پر جي ٻئي صحيح آهن ته پوءِ غلط ڪير آهي ....؟

سماجي شعور جي پهرين ڪڙي

انساني مسئلن ۽ مونجھارن جي نشاندهي ۽ حل لاءِ، ڌرمي پستڪن کان وٺي، اڄ جي جديد عمرانيات جي ڪتابن تائين، ڇيڙي نبيري ٿيل آهي. ايئن ٿو محسوس ٿئي ڄڻ ديوتائن کان وٺي، اوتارن تائين ...... پيغمبرن کان وٺي فلسفين تائين ... سياسي اڪابرن کان وٺي سماجي ماهرن تائين .... اديبن کان وٺي فنڪارن تائين، هر ڪنهن کي شعوري احساس آهي ته، سماج ۾ پيدا ٿيندڙ مسئلن کي ڪنهن نه ڪنهن نموني سان حل ڪرڻ ضروري آهي. اهائي انسان جي شعور جي ارتقا آهي.
سماجي مسئلي جي باري ۾، جديد دؤر جي هڪ وصف، ’لارينس ــ ڪي فرينڪ‘ ٻڌائي ٿو، ’هڪ اهڙي سماجي تڪليف، جيڪا ڪافي گھڻا ماڻهو محسوس ڪن. نه صرف خواهش رکن ته تڪليف ختم ٿئي، پر انهيءَ لاءِ عملي جدوجھد به ڪن.‘
انهيءَ جو مطلب اهو ٿيو ته سماجي مسئلو ايستائين مسئلو نه آهي، جيستائين ماڻهن جي گھڻائي محسوس نه ٿي ڪري، ان کي حل ڪرڻ جي خواهش نه ٿي رکي ۽ عملي ڪوشش نه ٿي وٺي ....
بقول’جي جيسڪس روسي‘ جي، طبقاتي سماج جو حقيقي باني اهو شخص آهي، جنهن سڀ کان پهريان ، زمين جي ٽڪري کي چئن ڏسائن کان ليڪو ڪڍي چيو ته، هيءَ منهنجي آهي.‘
جيڪڏهن ان وقت ڪنهن ٻي شخص ان ليڪي کي ڊاهي چيو هجي ها ته ’ڏسو! هن فريبي جي ڳالهه ۾ نه اچجو . ڇو ته زمين ڪنهن هڪ فرد جي ملڪيت نه آهي، پر زمين جو ثمر سڀني جو آهي‘ ته جيڪر انساني نسل ڪيترين جنگين، ڪيترن ڏوهن، ڪيترين مصيبتن ۽ ڪيترين بربادين کان بچي پوي ها .....
ايئن نه آهي ته اهڙي قسم جون مناديون ڪنهن ناهن ڏنيون ....
سوين، هزارين مثال آهن ... اهڙي منادي ’ماني‘ ۽ مزدڪ ‘ ايران ۾، ’گوتم ‘ هندوستان ۾، ’عيسيٰ‘ يروشلم ۾ ڏئي چڪا آهن. اهڙي صدا سينٽ سائمن ، چارلس هال، جان فرانسس بري ۽ اينگلس ڏني آهي. جنهن به سماج ۾ طبقاتي استحصال وارو سماجي مسئلو چوٽ چڙهيو ، اتان احتجاجي صدائون مسلسل بلند ٿينديون رهيون آهن، ’پراڻو عهد نامو ‘ ان جي شاهدي ڏئي ٿو ... موسيٰ کان وٺي يسعياهه، يرمياهه ، داني ايل، ناحوم ۽ ملاڪي تائين، سڀني مذهبي يا سماجي پيشوائن طبقاتي مسئلي کي، انساني سماج ۾ هڪ ’لعنت‘ قرار ڏنو آهي.
’افلاطون ‘ طبقاتي استحصال کي ختم ڪرڻ لاءِ ’ريپبلڪ‘ لکي ، هڪ نئين سماج جو تصور ڏنو ... ’حضرت محمد (صه) ‘ جن حجته الوداع جي موقعي تي خطبو ڏيئي ماڻهن ۾ هڪ جھڙائي واري نظريه کي هٿي ڏني ۽ استحصالي طبقي کي ننديو ... ’ڪارل مارڪس‘ ڪميونزم جي نظريي ۾ اقتصادي حل پيش ڪري، طبقاتي نظام کي قلع قمع ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي ....
مطلب ته مختلف دؤرن ۽ سماجن ۾ ’ڀلن انسانن‘ جي اها شعوري ڪوشش رهي آهي، ته ان طبقاتي مسئلي کي پنهنجي سمجھه ۽ حالتن آهر کڻن، عام ماڻهن کي شعور ڏئي، حل ڪرڻ جي ڪوشش ڪن.
اڄ دنيا جا ڪيترائي ، انساني سماج ان مسئلي مان ڪنهن حد تائين يا گھڻي حد تائين ڇوٽڪارو حاصل ڪري ويا يا ڪري رهيا آهن. ڇو ته اهڙن سماجن ۾ انهيءَ مسئلي کي ڀرپور نموني سان ليکڪن، فنڪارن، مصورن، سياستدانن، سماجي ماهرن ۽ اڪابرن اڀاري سماجي سجاڳي ڏني آهي. ان سماجي سجاڳي ئي عام ماڻهن کي بيدار ڪيو. جو هو تڙپي اٿيا ۽ گڏيل جدوجھد سان طبقاتي سماج جي وڏن وڏن بتن کي ڊاهي وڌائون.
اسان جو سماج اهو بد نصيب سماج آهي، جتي طبقاتي استحصال جو علمبردار ’عالم خان‘ پنهنجن خانگي جيلن ۾ مجبور ماڻهن کي قيد ڪري ٿو. زيادتي ڪرڻ کان پوءِ به ڇٽو ٿو وڃي ۽ زيادتي سهندڙ ’جمن‘ اڄ به پنهنجي جياپي جي جنگ ۾ آزرتو آهي.
’عالم خان‘ اڄ به اڳي کان اڳروآهي، سياسي طور تي، سماجي طور تي، اقتصادي طور تي .... اقتدار جي ايوان تي سندس قبضو آهي، سماجي قدرن تي سندس غلبو آهي، زمينن، ڪارخانن، نوڪرين، مطلب ته، ’جياپي‘ جي سڀني وسيلن تي سندس وارثي آهي.’جمن ‘ اڄ ڪمزور آهي، مجبور آ، بي وس آهي. ’سارنگ ‘ جيڪو نيڪي ۽ شرافت جي علامت آهي تنهن جي جدوجھد هر حال ۾ جاري آهي ... اهو سڄو تت ’رزاق مهر‘ جي لکيل ڊارمي ’جياپو‘ جو آهي، جيڪو ’پي ٽي وي‘ تان پيش ٿيو.
حقيقت اها آهي ته اهو ڊرامو ان سماجي مسئلي جي نشاندهي آهي، جيڪو اسان جي نڪ هيٺان موجود آهي. ۽ اسان جي طبقاتي سماج جي اها جھلڪ آهي، جنهن ۾ هڪ طبقو ايڏو ته طاقتور آهي، جنهن جي حڪم کان سواءِ ڪک به نه ٿو چري ۽ هڪ طبقو ايڏو ڪمزور آهي، جيڪو ڪک به نه ٿو چوري سگھي. پر ’سارنگ‘ جيڪو سماجي شعور جي علامت آهي، سو طبقاتي فرق کي مٽائڻ لاءِ ڪوشان آهي. جيئن ’رزاق مهر‘ استحصالي طبقي جي بيخ ڪني ڪرڻ لاءِ اهڙي مسئلي جي نشاندهي زور شور سان ’جياپو ‘ ڊرامي وسيلي ڪئي آهي، تيئن هر ذي شعور سڄاڻ ماڻهوءَ کي اهڙن مسئلن جي نشاندهي پنهنجن پنهنجن اظهار جي وسيلن ذريعي ڪرڻ گھرجي.
ايڏي زور شور سان جيئن ماڻهو ان مسئلي کي پنهنجو درد ۽ تڪليف سمجھن ۽ عملي جدوجھد جي لاءِ اڳتي وڌن. ڇو ته ڪنهن به سماجي مسئلي جي نشاندهي ڪرڻ، مسئلي کي حل ڪرڻ جي پهرين ڪڙي آهي.

ميلو لطيف جو

اهو به وان پرستي جو دؤر هو، جڏهن گھر زهر لڳندو هو. ’همين ياران دوزخ، همين ياران بهشت‘ وارو زمانو هو. ڪڏهن ميلي ۾ ته ڪڏهن جھميلي ۾، ڪڏهن ريل ۾ ته ڪڏهن .... وري وقت اهو به آيو جو، ’سُتا ئي سونهن، ننڊ عبادت جن جي.‘ اندازن ڏهاڪو سالن کان پوءِ اصحاب ڪهف وانگر ننڊ مان اٿي وقت جي بازار ۾ پراڻن سڪن کي مٽائڻ جي ڪوشش ڪئي سي، ته خلق کلائي سي .... خبر پئي ته هن ڪمپيوٽر جي دؤر ۾ ڏهن سالن جي وڇوٽي، ڏهن صدين جي برابر آهي. ايڏو پاڻ کي پوئتي ڏسي احساس ڪمتري ٿي. سوچيندو رهجي ويس ته حاشيائي فرد (MARGINAL MAN ) جي حيثيت سان ڪيئن هڪ جيڏن ۾ ٺهندس ...؟ هڪ پاسي وان پرستي جو جنون جاڳيو ته ٻئي پاسي لطيف جو ميلو ڀريو پئي آيو. اندر ۾ اڻ تڻ، اڌما. پورا ٻه ڏينهن ’ها‘ ۽ ’نه‘ ۾ گذريا. ٽئين ڏينهن تي پڪو ارادو ڪري نڪتم. آخري ڏينهن جي آخري رات هئي، لوڪ لڏڻ تي هيو ، چري اڏڻ آئي هئي. سومهڻي جي وقت لطيف جي نگري ڍول فقير جي آواز ڀليڪار ڪئي:
’الاڙي، الا! مارو مٽ ملير جا ٻيلي سڀئي پرکيا سون.
سوکي ويل سڀڪو، اوکي تونهين تون
مولا مٿان مون، ٻڙو نه لاهج ٻاجھه جو....
ان وقت اهو بيت مون کي ائين پئي لڳو، ڄڻ منهائين هئي، اُنهن سڀني مهندارن جي لاءِ، جن اؤکي ۾ ماروئڙن کي اڪيلو ڇڏيو هو .... آواز جي پڙلاءَ جو پيڇو ڪندي سرڪاري پنڊال تي پهتم، پنڊال اڌ هيو، پر ماڻهن جي ڳاهٽ ڏسڻ ئي نه ڏنو ته اسٽيج تي ڪهڙيون من موهيندڙ صورتون آهن. ڪيترن جوانن ڏسڻ جي شوق ۾ پنڊال جي چوڌاري جڙيل لسي ڀت تي چڙهي مزي سان ديدار درشن پئي ڪيو. پاڻ ته زندگيءَ ۾ ڪڏهن اوڏڪي ڀت به نه اورانگھي هئي سي، سو دل جي حسرت ، دل ۾ ئي رهجي وئي .... پوءِ دل ۽ من جي صلاح اها بيٺي ته جوڳي رمندا ڀلا....
ائين ڪراڙ ڍنڍ جي وٽ ڏيئي هڪ ڀرئي بازار ۾ پهتم ته، تيز روشنيءَ ۽ رڪارڊنگ جي شور ۾ سامهون موت جي کوهه پئي سنڀاريو ... پريان سرڪس شو وارن پئي سڏيو .... پٺيان چيڪلن ۽ چوڏيلن اندر جي ٻار کي نينڍ پئي ڏني ۽ ساڄي پاسي ’پروفيسر شو‘ جي دعوت هئي . دل کان پڇيم ته، ’ڇا ٿي چئين موت جي کوه جي باري ۾ ....؟ ٽهڪ ڏيندي چيائين،’هي موت جو کوهه سنڌ جي شهرن ڪراچي ۽ حيدرآباد کان مٿي آهن؟‘...
پڇيومانس، ’ ڀلا سرڪس شو ....؟‘
جواب ڏنائين، ’سياستدانن جي قلابازين ۽ ڪمالن کان وڌيڪ آهن، ٻن ٽن مسخرن جون قلابازيون ؟‘
پڇيو مانس، ’چيڪلا ۽ چوڏيل ....؟‘
چيائين، ’اڇي ڏاڙهي اٽو خراب ‘
پڇيومانس، ’نڀاڳي ! ڀلا پروفيسر شو؟‘
چيائين، ’واروڪر!‘
سو دل جي صلاح سان، نه ڪيم هم نه تم ، ٽڪيٽ وٺي اتاولو ٿي اندر گھڙيم. ٽيهارو، چاليهارو کن ڪرسيون، سامهون اسٽيج هئي .... ڪرسين تي، سنڌ جو عام ماڻهو اربو ، نبو، ليمي، ڏاڙهون، مٺي ۽ ڪوڙي کي ڏسي دل باغ و بهار ٿي وئي. پنهنجو پاڻ کي چوڻ لڳم.
’ڏس زماني جو ڦير! اهو به زمانو هيو جڏهن پروفيسر جي ايم ــ مهڪري جھڙا استاد ليڪچر ڏيندا هيا ۽ توهان جھڙا ناخلف اڌ ڪلاس مان ڀڄي ويندا ها ۽ هي به زمانو آهي جو پروفيسرن کي هڙئون وڙئون ڏئي به ماڻهو ٻڌڻ لاءِ آتا آهن. ٿوري جھٽ کان پوءِ پنجابي گانن جي ڌم ٿي وئي. مون سوچيو ، ترقي جو زمانو آهي، ان ۾ به ڪو نفسياتي نقطو ضرور هوندو ته، خشڪ ليڪچر ٻڌڻ کان اڳ دماغي توازن جي لاءِ گانن جي مالش ٿيڻ ضروري آهي. پر خبر تڏهن پئي جو انهن گانن جي ڌن تي پنج ڇهه الهڙ جوانيون جھومنديون اچي اسٽيج تي پهتيون. مون حيرانگي ۾ انهن کي پئي ڏٺو ته، اوچتو پروفيسر جي ايم مهڪري جو نسخو ياد اچي ويو ته، ’هڪ عمرانيات جي شاگرد کي نه صرف تماشو ڏسڻ گھرجي، پر ان سان گڏ تماشبين جي رد عمل تي به ڪرڙي نظر رکڻ گھرجي.‘
انهيءَ بنيادن تي مون اوسي پاسي وارن تي به نظر وڌي ته، همراهن جي کيسن، ورن پٽڪن، ۽ انگوڇن مان ويڙهيل سيڙهيل، سڌا ڦڏا نوٽ نڪرڻ سان اسٽيج تي بيٺل الهڙ جوانيون هيٺ لهي آيون . مان اڃان عمل رد عمل جي چاج جوچ ۾ هيس ، ته هڪ مٽيار مون کي ڪلهو هڻي چيو، ’چليا، صرف ويکندي جاندي او، ڪڇ ديندي ويندي نهين .....؟‘مون دل ۾چيو ، ’مائي !هاڻي بس ڪر، جو ڳوهه ڦاٿي آ ڊوهه سان ..... وس هلي ته توکي ۽ اجازت ڏيڻ وارن کي گھاڻي ۾ پيڙائجي‘.... ڪٽون کائيندي، نام نهاد ’پروفيسر شو‘ کي پٺي ڏئي اوڳي اٺ وانگر کڻي سڌ ڪيم. اڳتي وڌيم ته ايئن محسوس ڪيم ڄڻ لطيف جي ميلي تي نه پر ڪنهن وڏي جوا جي ٽِـڪري تي پهتو آهيان .... وک وک تي گھوڙيءَ راند، ڇڪي ڦرڻي، ’آ ٻن تي چار ! چئن تي اٺ! ڏهن تي ويهه! ‘ جا آواز .... اندر جي ڪانءَ هرکايو ته، تون به ڪي ٻه هٿ ڏيکار ، پوءِ سيٺ سيرو مل يا جتي هٿ ۾ ... پر چري من چيو نه ڪيو، چيائين، ’چڱا مڙس !مڻيادار جي ميلن ۾ اها ڳالهه ٺهي نٿي......‘
من جي هٿان مجبور ٿي اڳتي وڌيم ته چانهه جي هوٽلن تي کدڙن ويچارن ٺينگ ٽپا ڏيئي زندگي جي سڳي سورڻ لاءِ جتن پئي ڪيا ۽ جنس جي صحرا مان آيل اڃيارن ، فحاشي جي ڪني دٻي مان اڃ پئي اجھائي . مون پنهنجو پاڻ کان سوال ڪيو ... ’هي ڪنهن جو ميلو آهي ...؟‘ جواب سمجھه ۾ نه آيو، پر ايتري ۾ هڪ سنهي گھٽي اچي وئي، جنهن ۾ ماڻهن جي ڪلهي گس لڳي پئي هئي. مون پنهنجو رخ به اوڏانهن ڪري ڇڏيو. گھٽيءَ جي کٽڻ کان پوءِ هڪ ميدان اچي ويو.... گولن جي روشنيءَ ۾ ماڻهن جو مچيون هيون .... ’ڇا ٿو وهي واپري ...؟‘ ڏسڻ خاطر هڪ مچي ۾ جھاتي پاتم، ڇهن سالن جي ڇوڪري کان وٺي ويهن سالن جي ڳڀرؤ تائين، پيرن ۾ ڇير ڇمڪي رهي هئي. منهنجون نظرون ڇهن سالن جي ٻار تي کتل هيون جنهن جي هٿ ۾ قلم کڻڻ جيتري سگھه مس هئي. ان جا پير ڇير جي وزن کان ڇل ٿي ڄڻ احتجاج ڪري رهيا هئا، ڄڻ چئي رهيا هجن. مون کي ڇڏيو ته مان ڊوڙندو اسڪول وڃان .... هڪ ساعت مون کي ائين محسوس ٿيو ڄڻ منهنجو ڇهن سالن جو ’بالاچ‘ منهنجي اڳيان نچي رهيو هجي ....؟ مون ان ڪري تصور کي هڪدم ڌڪو ڏنو ۽ چيو ، ’نه هي پرايو پٽ آهي ....!‘ شايد اها ئي بنيادي بي حسي هئي تڏهن ته ڪيترا ئي پٽن جا پيئر پٽن جيترن کي نچندو ڏسي لطف اندوز ٿي رهيا هيا. انهن مچين ۾ وڌيڪ ڏسڻ جي سگھه نه ساري اڳتي وڌيم ته ڪجھه ميڙ نظر آيا. اجائي جستجو واري عادت کان مجبور ٿي ليئو پاتم ته ڏٺم، ڇوڪرن جي بجاءِ ڇوڪريون هيون. ماڻهن جون نظرون بکين بگھڙن جيان سندن جسم جي هڪ هڪ انگ سان چنبڙيل هيون. مون پنهنجي تصور کي وڌيڪ ڪريهه ٿيڻ کان بچائڻ لاءِ ڄڻ ڀڄي نڪتس. پاڻ کان پڇندو رهيس. ’ڏوهه ڪنهن تي ڏجي ....؟
گھٽين جي ور وڪڙن مان آزاد ٿي، جڏهن ٻاهر نڪتس ته، درگاهه جا قبا صاف نظر اچي رهيا هيا.... تيز قدمن سان درگاهه ڏانهن ويندي، انهن ٿريلن تي به نظر پئجي وئي، جن ڪاٺ جي ٺپن سان ماڻهن جا هٿ ڳاڙها پئي ڪيا، پر سندن هٿ بي رنگ هيا، مون کي حيرت نه ٿي، ڇو ته مون کي خبر هئي ته، اهو ئي اسان جو سماجي انصاف آهي ته جيڪو انُ اُپائي سو بکيو هجي ... جيڪو ڪپهه چڻي، تنهنجا لٽا ليڙون هجن ... جيڪو بلڊنگون ٺاهي، سوئي بي گھر هجي ... درگاهه ڏانهن هلندي جڏهن اوچتو نظر ان ڪرڙوڍ شخص تي پئي جنهن جو سڄو جسم بدنما لڙڪندڙ موهيڙن سان جھنجيل هو. منهنجي بدن مان ازخود دُرڙي نڪري وئي. هو خاموش ويٺو هيو، پر ائين لڳو ، ’مول ڪينسر‘ جو مريض ڄڻ اسان سڀني تماشگيرن تي طنز ڪندو هجي ۽ پڇندو هجي ته، توهان جو پٽڪا پائي لطيف جي ميلي تي آيا آهيو، ڪڏهن مون جھڙن ماڻهن جي ڏکن کي ونڊڻ لاءِ به سوچيو اٿو ....؟ موٽ ۾ مون وٽ ڇا هو .....؟ ڪجھه به نه ... سو شرمساري جي انداز کي گھٽائڻ لاءِ منهنجون وکون تيز ٿي ويون ، درگاهه ڏانهن ... تيزيءَ سان درگاهه جي ڏاڪڻ تي، جتين سنڀاليندڙ کي جوتا ٿمائي درگاهه جي صحن ۾ گھڙيم ... صحن تي ڌمال هلي رهي هئي، پوڙها پڪا، ننڍا وڏا، مرد عورتون سڀ نچي رهيا هيا. صحن جو سرسري جائزو وٺندي، ستل ماڻهن تي نظر ڦيرائيندي ، روضي ڏانهن رخ رکيم . پهريائين ته پينن فقيرن پاسا ورتا. ڪنهن کي ڏنم ڪنهن کي ’معاف ڪر....!‘ پاڻ ڇڏائيندو ، هڪ گلن جي ڪنڍين واري سان ٽڪريم ... گلن جي ڪنڍين واري هٿ ۾ کڻي ڪنڍي ڏني. پئسا پڇيم ته، وٺڻ کان نابري واري بيٺو ... دل ئي دل ۾ سندس شڪريو ادا ڪندي، مرشد جي روضي جي چائٺ ٽپيم .... ماڻهن جي ڌڪن ۾ ازخود مزار اندر ٽپي چڪو هيس .... پاسي وارن اتريئن دروازي کان ٻاهر نڪتم ته ساڳيو ئي ڪنڍيءَ وارو سامهون... ’مرادي ڏي!؟‘ هن چيو.... سندس تري تي ٻه روپيا رکيم، همراهه ناراض ٿي ويو..... پنج روپيه تري تي اڇلائي اڳتي وڌيم ... پٺيان هڪ زومائتي گار ٻڌم، شايد ماءُ تي هئي، تڏهن ڪاوڙ نه آئي يا ائين سمجھيم ته گلن سان گڏ خار به هوندا آهن ..... روضي جي پٺ ۾ بيهي، پريشاني ۾ پگھر پئي اگھيم ۽ سوچيم ته ، خبر ناهي ته ميلي جي موٽ ڪيئن ٿيندي ....؟ اڃا انهيءَ شش پنج ۾ هيس هڪ ميار ٻڌم، بيت جي صورت ۾:
’هيا ڇو نه هياڇا، جياپي جھان ۾
ٻڏي ڇو نه مئا ، پاڻي پائي پاٽ ۾.
ڇرڪ نڪري ويو ته هي ميار ڪنهن ڏني ....؟ لوڻو هيم ته قبرن جي وچ ۾ پنجن ماڻهن جي محفل لڳي پئي هئي. محفل جو مور سفيد ريش بزرگ، الفي پاتل پلٿي هنيون بيت ويٺو ٻڌائي ’واهه واهه!‘ ۽ ’سبحان الله !‘جو ورد ٿي رهيو هيو. هڪ ٻيو بيت به ٻڌايائين:
هنج نه قيد ڪجن، مور نه وجھجھن پڃري
ساريون راتيون سيد چوي، لاتيون جي لنون
واهيري نه ويهن، جھڻ ڀڻ ڪن جھنگ ۾.
مون کان رهيو نه ٿيو ، پلٿ هڻي پاسي ۾ ٿي ويٺم. هو لطيف جا بيت ٻڌائيندو پئي ويو، منهنجي حيرانگي وڌائيندي پئي ويو. مون سوچيو پئي اهي بيت ته مون رسالن ۾ به نه پڙهيا آهن. وڏي اسر سان حالي احوالي ٿياسي ته خبري پئي ته مانجھي مڻياردار ’خيرپور ميرس‘ جي پاسي جو، درگاهه ابراهيم بن ادهم جي هيٺيان، گھاڙيءَ ۾ ويٺو آهي. نالو دلمراد اٿس، ذات جو چنو آهي. ابن ڏاڏن کان لطيف جو پانڌيئڙو آهي.
جڏهن موڪلاڻي ٿي ته دل ڏڍ ڏيندي چيو، ڏٺئه مانجھن سان ميلو ٿي ويو نه ....؟ ان کي ميلو چئبو آهي ....!
پر دل ٻيو خوفائتو احساس به ڏياريو ته، جي اهڙا آديسي به اٿي ويا ته پوءِ ڪنهن سان ميلا ... ڪهڙا ميلا ....؟

سوچ جا ساگر

هو هر شيءَ ۾ جستجو رکي ٿو .... سمجھڻ جي، پرجھڻ جي، جاچڻ جي ۽ پرکڻ جي ڪوشش ڪري ٿو ..... هُو سوچيندڙ جانور آهي. ان ڪري انسان آهي. اشرف المخلوقات آهي. هي جايون، جڳهيون، هٿيار پنهوار، ساز و سامان سڀ سندس سوچ جون ڪرشمه سازيون آهن. هي راڳ رنگ، ٻولي، ادب، تحرير ۽ تقرير سڀ سندس سوچ جو مظهر آهن. هي رنگ برنگي رواج، هي ريتن ۽ رسمن جون وڏيون ننڍيون ديوارون، هي اٿاهه نظريا، هي فلسفا زندگيءَ جا، سندس سوچ جو ثمر آهن ..... هي آمريت، اشرافيه ۽ جمهوريت جا تجربه، سندس سوچ جي ساڀيان آهن.
انسان سوچ جو ساگر آهي، جنهن ۾ هزراين خيال ڇولين وانگر ڇلندا رهن ٿا، ور ور ڏئي اٿلي پون ٿا، هيڏي هوڏي گرداب جئين ڦرندا وتن ٿا.
انساني سوچن جي بحر بيڪران کي ڪير آهي جو پابند سلاسل ٿو ڪري .....؟ ڪير آهي، جيڪو سندس سوچن تي پهرو ٿو هڻي .....؟ کائنس سوچڻ جو حق ٿو کسي .....؟!
انهن سڀني سوالن جو جواب اهو آهي ته اهو به انسان ئي آهي، جيڪو ائين ڪري ٿو. جيڪو نٿو چاهي ته سندس هم ذات، هم نفس به انسان چورائي ۽ سوچيندڙ جانور سمجھيو وڃي. انهيءَ عمل جي پٺيان به انسان جي خودنمائي ۽ خودپسنديءَ وارو عمل آهي. ڇو ته هر سوچ جو نتيجو عمل هوندو آهي ۽ هر عمل جي پٺيان انساني سوچ ڪار فرما هوندي آهي. سوچ منفي به ٿي سگهي ٿي، سوچ مثبت به ٿي سگهي ٿي. هي لڙايون، هي جھيڙا، هي اڳرايون، هي اره زورايون، هي ٺڳيون، هي دولاب، هي محبتون، هي قربتون، هي دوستيون، هي همدرديون، اهي سڀ ڪجهه ڪنهن نه سوچ جو عملي اظهار آهن.
ليڪن جنهن به سماج ۾ انساني سوچ آزاد آهي ۽ اجتماعي حيثيت سان کيس وڌڻ ويجھڻ ڏنو ٿو وڃي، اتي انسان مادي غير مادي ثفاقت کي انتهائي عروج تي پهچايو . جنهن سماج ۾ صرف چند ماڻهن کي سوچڻ جو حق ڏنو ويو، اهو سماج چند ماڻهن جو محتاج ٿي ويو. هڪ هٽيون قائم ٿيون .....چند ماڻهن، گروهن، گهراڻن پاڻ کي ’عقلِ ڪل‘ سمجھيو ...! سندن ئي سوچ، هر زهر جو تياق، هر بيماري جو علاج سمجھيو ويو. عام انسان کي صرف پيرڙيو ۽ پوئلڳ سمجھيو ويو .....پيرڙين، پوئلڳن، مريدن، خادمن مان ڪنهن به انحرافي ڪندڙ کي سزاوار ٺهرايو ويو.قانون جي تحت، مذهب جي تحت، روايتن جي تحت ..... عجيب الزامن سان، ڪفر جي فتويٰ سان، غداريءَ جي خطابن سان، مگر انساني سوچ جو سفر جاري ۽ ساري آهي. انسان جيڪو ڪڏهن ’هومو هيبلس‘ جي ارتقائي منزل تي هيو ته به سوچيو هيائين ..... جڏهن ’هومو سيپينس‘ جي منزل تي آهي ته به سوچي ٿو ..... مختلف سماجن ۾ مختلف انداز سان ..... ڪٿي ڀَـلو ڪٿي ڍلو ..... ڪٿي تيز ڪٿي آهستي .....
اسان وٽ به ماڻهو سوچي ٿو. توڙي جو هتي به سوچن تي پهرا آهن، فتوائون آهن، سزائون آهن، روايتن جون رنڊڪون آهن، سياسي،سماجي ، ۽ ثقافتي شخصيتن جون هڪ هٽيون آهن ..... اسان جھڙين هٿ ٺوڪين ڏاهن، فلسفين، ايرن غيرن، نٿو خيرن جون هٺ ڌرميون آهن. جن کي پنهنجين سوچن، نظرين، فلسفن کي گھر ويٺي سڄي ديس جي ماڻهن تي مڙهڻ جو شوق هوندو آهي. اُن شوق جي پٺيان هڪ آرزو هوندي آهي پاڻ وڻائڻ جي، ڏاهي ٿيڻ جي، معتبرائپ ۽ مهنداري جي ......
اسان گهڻو ڪجهه عام کي گھوٽي پيارڻ جي ڪوشش ڪئي سي پر ڪڏهن اهو به ڄاتوسي ته عام به انسان آهي، انهن وٽ به سوچ جو سفر جاري آهي ..... آهستي يا تيز، ليڪن آهي سهي ...... سندن ذهن ظاهر ۾ ته وساميل رکَ جا ڍير سهي، ليڪن اندر چڻنگان دٻيون پيون آهن. جڏهن به وقت جي واءَ رک کي وائريو ته اهي چڻنگون ڀنڀٽ ٿي وينديون .....
تنهن ڪري صرف پنهنجي فلسفي، پنهنجي ڏاهپ، پنهنجي عقل، سوچ ۽ سمجھه کي ٻين جي مٿان ٿاڦڻ انصاف ناهي. رياڪاري آهي.
انهن کي به سمجھڻ گهرجي، جيڪي ريل تي، بس تي مسافري ڪندي، کيت يا ڪارخاني ۾ ڳهندي، ڪنهن بي انصافي يا اڻ برابريءَ کي محسوس ڪندي سوچيندا آهن ۽ مخلتف اندازن ۾ اظهار ڪندا آهن.
پاڻ کي پنهجيون اجاره داريون ختم ڪرڻ گهرجن، ٻين کي به ٻُڌڻ گهرجي ته اُهي ڇا ٿا سوچين ۽ محسوس ڪن.

ڪا جا ڳالهه ڳري

چاليهن، پنجاهن سالن کان پوءِ جيڪڏهن ڪو مورخ، سنڌ جي اڄوڪي سماجي تاريخ مرتب ڪندو ته اُها ڪجهه هيٺين ريت هوندي:
’هيءُ دؤر سنڌ جي افراتفري، اک ٻوٽ ۽ انتشار وارو دؤر هيو .... سياست واپار هوندي هئي .... اصول ۽ نظريه اگھه هيا، جيڪي بازاري اگھن جي لاهه گاهه سان پيا وڪامندا هيا ...
عجيب بزدلي، بي حيائي ۽ نڪ جي پڪائي وارو دؤر هيو، مطلب ته ماڻهوءَ جي کرڻ جي ڪا به مند نه هئي. ڪير ڪڏهن به بي ديدو، بي حياءُ ۽ بي شرم ٿي سگھيو پئي.
اذيت پسندي، انتها تي هئي ... ننڍڙن ٻارڙن جي اغوا کان وٺي، بي گناهه ڳچيون، قانون جي ڦندي ۾ ڦاٿل رهنديون هيون. ڦاهو ان کي ملندو هو، جنهن کي فٽ ايندو هو. قانون طاقتور لاءِ ڪچو ڌاڳو، ڪمزور لاءِ پنجوڙ هيو.
سنڌ جي سر زمين تي عجيب ڪهرام متل هيو .. جرمنن جون ’آسچوز‘ ۽ ’ڊڪاو‘ جھڙيون ڪئمپون تڇ هيون. ليڪن ايڏي حالت هوندي به بدمزاج حاڪم بدمست هيا .... اقتدار جي چسڪي ۽ اذيت پسنديءَ کين ايڏو انڌو ڪري ڇڏيو هو، جو کين امن جا اڇا ڪبوتر اڏندي نظر ايندا هيا. سندس خيال ۾ ملڪ ريهان کيهان لڳو پيو هيو ....
عورت جيڪا سڄي دنيا ۾ پنهنجو حقيقي ڪردار ادا ڪري رهي هئي، اها ساڳيو گگدام جانور هئي يا عياشيءَ جو سامان رهي ....
دانشور ۽ ليکڪ کوهه جا ڏيڏر، جيڪي پاڻ کي ’عقل ڪل‘ تسليم ڪرائڻ لاءِ ڪوشان هوندا هيا .... دين جا عالم چوڏهن سئو سال واري جھيڙي کي نبيرڻ ۾ پورا، پنهنجي مسئلن کي نبيرڻ لاءِ اڻ پورا هيا.
شهر، واهڻ ۽ وستيون ايئن محسوس ٿينديون هيون ڄڻ جنن ۽ ڀوتن جو آستانو آهن، جتي چوطرف دلخراش رڙيون ۽ ڪوڪون هونديون هيون.
اهڙي سنگدلي ۽ ڊيڄڙي واري دؤر ۾ ڪن ماڻهن عمل جي ذريعي ساڃهه ۽ سجاڳي آڻڻ جي ڪوشش ڪئي. جيتوڻيڪ سندس قلم کي بار بار ڀڳو ويو، سندس عمل کي زندانن جي زور تي جڪڙيو ويو ....‘
پوءِ خبر ناهي ته سماجي تاريخ لکندڙ محقق ڇا لکندو ....!‘
ايئن به لکي سگھي ٿو:
’پوءِ ماڻهن پنهنجي زوال پذير سماج جي باري ۾ سوچڻ شروع ڪيو .... کين احساس ٿيو ته اهو سماج اسان جو ٺاهيل آهي .... اهي قاعدا ۽ قانون اسان جا ٺاهيل آهن .... اهي ناتا ۽ رشتا اسان جا جوڙيل آهن ... اهي اخلاق ۽ قدر، اها ماڻ ۽ ماپا، اها اوچ ۽ نيچ، اها بي حسي ۽ بي رخي اسان جي آهي ... هيءُ پنڊورا جي پيتي اسان کولي آهي، نه آڪاش مان ڪري آهي، نه زمين ڦاڙي نڪتي آهي ....
جيستائين اسان چاهينداسين، هيءُ ظلم رهندو، هيءُ انياءُ رهندو، هي جيڪو ڪجهه اسان جو پوکيل آهي. هيءُ جيڪو ڪجهه لـڻون پيا، سو اسان جو ڇٽيل آهي .... هيءُ ڏوهه، هيءُ گناهه اسان جو ڪيل آهي. هيءَ ويڳاڻپ ۽ اڪيلائپ اسان پاڻ ورتي آهي. اچو ته هن سماجي انتشار جي ذميواري گڏي کڻون ...
جيستائين انهيءَ انتشار کي گڏي مٽائڻ جي ڪوشش نه ڪنداسين، تيستائين سماجي انتشار جو مٽجڻ ناممڪن آهي ... پوءِ اهڙي جاڳرتا جي احساس، ماڻهن ۾ ماڻهپو پيدا ڪيو .... زوال پذير معاشري مان امن ۽ آشتي انگورجڻ لڳي. جيئن سڙيل جھنگ جي رک مان اوڀڙ اڀري پوندو آهي.‘
هيئن به ته لکي سگھي ٿو:
’ايڏن عذابن، مصيبتن جي باوجود به گھربل سماجي معاهدي جي تجديد نه ٿي سگھي ۽ سنڌ جي سر زمين تي انساني گروهن جو ٺهيل سماج ڪنهن بي راهه رو شخص جيان تباهه ۽ برباد ٿي ويو .‘

TEACHER OF THE SOCIETY

This book of the columns “Fikr Farhee hath mein” (tablet of wisdom) is a third book in the series of printed books of well known Sindhi writer Manzoor Kohyar . His two previous books of the short stories in Sindhi i.e. “Sij Lahn Khan poe” (after sunset) and Firaq Jee manzil” (destination of longing) have made a mark in the sindhi literature and provided a high-quality reading to the Sindhi book loving readers. The book under review, is hoped, will also go a long way in leaving its positive impact on the readers for which it is meant.
Column is a popular genre of the Journalistic literature but lately it has taken a prominent place in the general literature as well. The columns already printed in the newspapers or magazines are later on compiled into the book and as such they remain for all time easily available for the readers. These columns written by the writer were published in the Sindhi newspapers Hilal Pakistan and Awami Awaz during the years of 1989-90 and 1990-91 respectively under his name as Manzoor Baloch. His columns are not conventional but unique, in the sense that they sometime seem like a chapter of the history and at the other the running commentary on the issues relating to the people and the society. Digging deep into the past and bringing the true facts to the readers is his trait. He does so, what I feel, that he wishes to share his knowledge and experiences with readers for the overall good of the society. He does not write for providing only entertainment to the people but his sole purpose is to awaken the people and hit the evil hard so as to purge the society from all impurities. The topics of his columns speak volumes of his commitment to the cause. He has written on number of the issues confronting the society i.e. gender bias, deterioration of the towns and cities, matters concerning to the minorities, decline in the standard of education, threats to the democracy, ever widening gape amongst the people on the basis of their economic conditions. These and other like these issues keep him inciting on raising his voice against them which he successfully does through writing and speaking on different literary forums. In writings, his columns, stories and TV dramas are worth mentioning.
Though he is a government officer but given his literary and academic contribution, I call him the teacher of the society; he does not teach in a four-walled classroom like other school teachers with the help of conventional teaching tools but whole of the society is like his class room in which he teaches through his writings to those who wish to learn. His all the three books are testimony to this claim for they, despite being the books of the pure literature and the special literature contain the treasurer of knowledge within their pages and hence look like academic books.


Mukhtiar Samo
Knowledge Centre Larkana
Light of Wisdom

Light of Wisdom

This book (titled, “Tablets of wisdom”) is a book containing articles by writer, dramatist and columnist Manzoor Kohyar. The articles were written roughly two decades ago but remain highly relevant even today.
The columns address social issues prevalent of that time in our all so complex society.
In every society there are people who would observe the society and provide insightful commentaries on social matters, often helping others realize problems and suggest timely solutions. Greeks had oracles, and most cultures had the role assigned to elderly people, popularly known as the “wise old men”.
What is it that differentiates these wise people from other members of the society? “Their Wisdom”, seems to be the obvious answer.
But what clearly, is wisdom?
It is often said that: “In wisdom, it is important to know (and acknowledge) what you don’t know.”
However knowing one’s limits is not the sole attribute of a wise person. Wise people are very knowledgeable people. Aristotle, Descartes, Nicholas Maxwell, Plato for example, all have theories of wisdom that require a wise person to have knowledge of some sort. All of these views very clearly distinguish knowledge from mere expertise on some subject. Moreover, all of these views maintain that wise people know “what is important.”
Wisdom is often considered to be a trait that can be developed by experience, but not taught. When applied to practical matters, the term wisdom is synonymous with prudence. The status of wisdom or prudence as a virtue is recognized in cultural, philosophical and religious sources.
A standard philosophical, definition says that wisdom consists of making the best use of available knowledge. As with any decision, a wise decision may be made with incomplete information.
In addition to experience there are a variety of other avenues to gaining wisdom. For example, Freethinkers and others believe that wisdom may come from pure reason and perhaps experience, while others believe that it comes from intuition or spirituality.
The Buddha has much to say on the subject of wisdom including:
• He who arbitrates a case by force does not thereby become just. But the wise man is he who carefully discriminates between right and wrong.
In Taoism Practical Wisdom may be described as knowing what to say and when to say it.
Here are some quotations about wisdom,
"Wisdom is supreme; therefore get wisdom; though it cast all you have, get understanding." ― [Proverbs 4:7]
"When I was a boy of fourteen, my father was so ignorant I could hardly stand to have the old man around. But when I got to be twenty-one, I was astonished at how much the old man had learned in seven years." ― Mark Twain
"Patience is the companion of wisdom." ― St. Augustine
"All I know is that I know nothing." ― Socrates
"Above all else, the greatest gift and the most wondrous blessing hath ever been and will continue to be Wisdom." - Bahá’u’lláh
Wise people want to find out. Wise people are reality seekers.
Almost by definition, reality seekers remain open-minded, flexible, and receptive. They know that all explanations, models, and metaphors are just pointers to truth and crude maps of reality. All are approximate and partial. Further refinement of the maps is always in order. And since wise people are not ego-attached to their present views, when they do get new data, or flip to a new perspective, their worldviews and explanatory words change.
A reality-seeking attitude can also help us find ethical and moral truth. Staying open is often uncomfortable. The pain of uncertainty, of growing, comes with the territory of human existence.
Wise people have learned how to deal with reactive impulses so they don't become prolonged reactive states of mind, and so they don't result in reactive behavior. For the most part, wise people live non-reactively. They live the present moment from a center of awareness, acceptance, energy, basic goodness, and quiet joy.
Wise people live their daily lives in accord with wise perspectives and wise values. As a result, their actions make the world around them a better place. They help others to grow. They live compassionately. They resolve conflicts and in other ways maximize harmony and general well-being.


Wisdom unlike intelligence is purely culture-specific.
A wise man can learn from another man's experience; a fool cannot learn even from his own.
Modern times have brought newer avenues for such wise men to share their thoughts and ideas. Such avenues include the print and the electronic media. While such media remains crowded with many men, some ultimately stand out, not because of their extended presence but for the ideas they present.
Columnists are competent observers of the society, who provide commentary on subjects most important to their audience as a whole, one of them is Manzoor Kohyar.
As discussed earlier, problems arise in complex societies, and our society is no different. As a largely static-complex society, it harbors many problems which threaten the individuals as much as the society itself.
The columns are analysis of social experiences, describing the process that leads to social problems and providing their solutions, as well.
The columns contain collective wisdom, presented in creative yet simple manner.
The articles address the following topics:
• Inequality,
• Democracy,
• Education,
• Deterioration of towns,
• Insistence on new social contract,
• Gender-bias,
• Issues pertaining to minorities,
• Sports,
• Commentary on prayers,
• International ethical values,
• Discrimination,
• Socio-Political problems.
It is hoped that the reader will thoroughly enjoy the articles and appreciate their practicality.


’B’alach Hussain