ناول

مينھان ۽ نينھان (ٽي ناوليٽ)

ميڊم جھان آرا سومرو تسلسل سان افسانوي ادب لکندي رھي آھي. سندس ڪھاڻين ۽ ناولن جا ڪردار ۽ واقعا آس پاس جي حالتن ۽ واقعن مان ئي کنيل آهن. نھايت سادي اسلوب ۽ وڻندڙ ٻولي ۾ لکي ٿي. ھن ڪتاب ۾ سندس ٽي ناوليٽ ”زينت چري آھي“، ”من اندر جا لوچ“ ۽ ”مينھان ۽ نينھان“ شامل آھن. ڪلاسيڪل ٻوليءَ ۾ لکيل هي ٽئي ناوليٽ سنڌي ادب ۾ پنھنجي منفرد سڃاڻ رکن ٿا.

  • 4.5/5.0
  • 17
  • 3
  • آخري ڀيرو اپڊيٽ ٿيو:
  • ڇاپو 1
Title Cover of book مينھان ۽ نينھان (ٽي ناوليٽ)

سڀ حق ۽ واسطا محفوظ

ڪتاب: مينھان ۽ نينھان
موضوع ناوليٽ
ليکڪہ: جھان آرا سومرو
ڇاپو: پھريون 2020ع
تعداد: هڪ هزار
لي آئوٽ: سيد آفاق علي شاھہ
ڪمپوزنگ: علي بخش پٺاڻ
ٽائيٽل: ڪپتان ابڙو
ڇپيندڙ: پيڪاڪ پرنٽرز، ڪراچي
ڇپائيندڙ: پيڪاڪ پبلشرس، ڪراچي

ڊجيٽل ايڊيشن: سنڌ سلامت ڪتاب گهر
sindhsalamat.com
2025ع

Book: Menhan Aen Nehan
Written by: Jahan Ara Soomro
Edition: 1st 2020
Pirnt run: 1000 copies
Composed by: Ali Bux Pathan
Layout: Syed Aafaque Ali Shah
Tittle Design: Kaptan Abro
Pirnted by: Peacock pirnters Karachi
Published by: Peacock Publishers, Karachi
ڪتاب ملڻ جو هنڌ
پيڪاڪ بُڪ هائوس
404 رفيق سينٽر، ويجهو زينب مارڪيٽ، عبدﷲ هارون روڊ، صدر ڪراچي سنڌ
فون نمبر 02135680607، 02135682020

ارپنا

”محبتن“ جي نالي
جيڪي ”سمنڊ“ وانگر وشال آهن.
”سمنڊ“ جنھن جون ورهاستون تہ هونديون آهن، پر سرحدون نہ هونديون آهن.
”محبتون“ ان اولاد جون، جيڪي منھنجي وجود جو حصو ۽ منھنجي اولين ترجيح آهن.
”محبتون“ ان ڀيڻ جون، جيڪا پنھنجو درد وساري رب ڪائنات کان وٽس منھنجي هڪ رات جي سڪون ۽ آسانيءَ واري قيام لاءِ دعا گهري.

سنڌسلامت پاران

سنڌ سلامت ڪتاب گهر پاران نامياري ڪھاڻيڪارہ ۽ ناول نگار جھان آرا سومرو جي ٽن ناوليٽن تي مشتمل ڪتاب ”مينھان ۽ نينھان“ اوھان اڳيان آڻي رھيا آھيون.
ميڊم جھان آرا سومرو تسلسل سان افسانوي ادب لکندي رھي آھي. سندس ڪھاڻين ۽ ناولن جا ڪردار ۽ واقعا آس پاس جي حالتن ۽ واقعن مان ئي کنيل آهن. نھايت سادي اسلوب ۽ وڻندڙ ٻولي ۾ لکي ٿي. ھن ڪتاب ۾ سندس ٽي ناوليٽ ”زينت چري آھي“، ”من اندر جا لوچ“ ۽ ”مينھان ۽ نينھان“ شامل آھن. ڪلاسيڪل ٻوليءَ ۾ لکيل هي ٽئي ناوليٽ سنڌي ادب ۾ پنھنجي منفرد سڃاڻ رکن ٿا.
ھي ڪتاب 2022ع ۾ پيڪاڪ پبلشرز، ڪراچيءَ پاران ڇپايو ويو. ٿورائتا آھيون علي بخش پٺاڻ جا جنھن ڪتاب جي ڪمپوز ڪاپي موڪلي، مھربانيون ادي جھان آرا سومرو جون جنھن ڪتاب سنڌ سلامت ڪتاب گهر ۾ اپلوڊ ڪرڻ جي اجازت ڏني.


محمد سليمان وساڻ
مينيجنگ ايڊيٽر (اعزازي)
سنڌ سلامت ڊاٽ ڪام
sulemanwassan@gmail.com
sindhsalamat.com
books.sindhsalamat.com

اداري پاران

مانواري ميڊم جھان آرا سومرو صاحبہ، انھن خوشنصيب ليکڪن مان آهي، جنھن جا تسلسل سان ڪتاب اچي رھيا آھن ۽ ادب ۾ پنھنجو مقام جوڙيون ويٺا آهن. سندس پھريون ڪتاب ”ماءُ منھنجو جندڙو“ 2017ع ۾ شايع ٿيو، جنھن کي سنڌي لئنگويج اٿارٽي پاران بھترين افسانوي ادب جو ايوارڊ پڻ مليو. سندس ٻيو ڪتاب ”مان جيڪر گل ھجان ھا“ (ڪھاڻين جو مجموعو) 2018ع ۾ شايع ٿيو. جيڪو پنھنجي دور جو شاھڪار ڪتاب آهي. سندس ٽيون ڪتاب ”سوغات“ (ناول) 2019ع ۾ شايع ٿيو. ھي ناول نئين انداز سان لکيو ويو آهي ۽ انعام جو حقدار آهي. چوٿون ڪتاب اوهان جي ھٿن ۾ آهي، ”مينھان ۽ نينھان“
آءُ اڳ بہ لکي چڪو آهيان تہ ميڊم جھان آرا جو شاھ لطيف جو سٺو مطالعو ٿيل آهي. پاڻ رسالي مان جيڪي عنوان چونڊيندي آهي، انھن جي پسمنظر جي کيس ڄاڻ ھوندي آھي. اھو ھنر ھر ڪنھن جي وس جي ڳالھ نہ آهي. ان لاءِ ٽيھن، چاليھن سالن جي لڳاتار ڪلاسيڪي ادب ۽ لطيفيات جو مطالعو گهرجي. پوءِ وڃي لکڻين ۾ ڪلاسيڪي رنگ رچندو آهي.
ھن ڪتاب ۾ سندس ٽي نڪور ناوليٽ،
1. زينت چري آهي.
2. من اندر جا لوچ.
3. مينھان ۽ نينھان
شامل آهن. ھر ھڪ ناوليٽ جو رنگ نرالو آهي، جنھن بابت اڄ جي سڄاڻ ليکڪ مانواري ڊاڪٽر شير مھراڻيءَ نھايت تفصيل سان لکيو آهي. ڪردارن جو سندن نفسيات مطابق ڇيد ڪيو آهي. ان کان علاوہ ھو بہ مون جيان ادي جھان آرا سومرو جي ٻوليءَ جو مشتاق آهي.
لکي ٿو تہ، ”ٽئي ناوليٽ ڪمال جا لکيل آهن. ٽنھي ناوليٽن جي اھم خوبي اها آهي تہ انھن ٽنھي جي ٻولي تمام خوبصورت آهي. بلڪہ ٽنھي ناوليٽن جي ٻوليءَ ۾ اھو جادو آهي جو جڏهن پڙهڻ لاءِ کڻجن ٿا تہ ناوليٽن جا واقعا ۽ رونما ٿيندڙ لقاءَ پنھنجي جاءِ تي پر ٻوليءَ جي سادگيءَ جو حُسن پڙھندڙ کي پنھنجي گرفت ۾ آڻي ڇڏي ٿو. ھنن ناوليٽن ۾ ڪي وڏيون ادبي تلميحون بہ ناهن تہ شعري استعارا ۽ ادبي مبالغہ آرائي بہ بنھہ ڪانھي. سنئين سڌي سادي ٻوليءَ ۾ ناوليٽ پنھنجي ڪردارن جي آڌار اڳتي وڌن ٿا.“ مھاڳ ۾ ڊاڪٽر نواب ڪاڪا بہ پاڻ ملھايو آهي. سندس تحرير ۾ جان آھي. مانواري ليکڪہ جي احساسن کي پروڙي ڊاڪٽر نواب ڪاڪا لکي ٿو تہ، ”عورت جيڪا محبت جو مجسم هئي، همدردي ۽ سچائي، حوصلي ۽ همت جو سبب هئي. هاڻ گهر ۾ سندس حيثيت فالتو ۽ غير ضروري سامان جيان رهي آهي. اها ڀوڳنا، پيڙا ڇا ٿيندي آهي، ادي جھان آرا ان کي نہ صرف گھرائيءَ سان محسوس ڪيو آهي بلڪہ پڙهندڙ کي بہ اهو درد ۽ تڪليف محسوس ڪرائي آهي.“ ٻنھي مانوارن ڊاڪٽرن جي تجزين کي پڙهڻ کان پوءِ ناوليٽن جي فلسفي کي سمجهڻ آسان ٿيو پوي. سائين علي بخش پٺاڻ بہ سٺي محنت ڪئي آهي. ڪردارن جي گڻ اوگڻ کي اول پاڻ سمجهي پوءِ پنھنجي تجزيي ۾ پيش ڪيو آهي.
پڙهندڙن کي گهرجي تہ اول اهي چاليھارو صفحا پڙهن پوءِ ناوليٽن جو مطالعو ڪن تہ کين ڪردارن جون گهڻيون ڳجهيون ڳالھيون ۽ ناوليٽ لکڻ جو مقصد سمجهہ ۾ اچي ويندو.
محترمہ جھان آرا جو زندگيءَ جي باري ۾ پنھنجو الڳ رايو آهي. سندس خيال آهي تہ، ”هن ڌرتيءَ تي جيڪو جيءُ، خاص طور انسان اچي ٿو، ان کي نصيب جي ڳوٿري ڏني وڃي ٿي، پوءِ هو ان کي ڪيئن ٿو سنڀالي، اهو سندس ڪردار آهي. بنيادي طور کيس باڪردار ۽ شريف النفس ڪري موڪليو وڃي ٿو. واٽ تي رهبر بہ آهن تہ رهزن بہ، جيڪي کيس ڀنڀلائن ٿا. هاڻي اها ان جي پرک آهي تہ هو ڪھڙيءَ ريت ڪُن مان نڪري ٿو.“ ان لاءِ ادي جھان آرا شاھہ لطيف جو نھايت ٺھڪندڙ بيت پڻ ڏنو آهي:
مون کي مون پرين، ٻڌي ووڌو ٻار ۾،
اُڀا ايئن ڇون، مڇڻ پانڌ پسائيين.
(آسا)
شاھہ لطيف جي نظر ۾ اهو زندگيءَ جو وڏو فلسفو آهي تہ منھنجا پرين! مون کي هٿن پيرن کي ڪڙي پوءِ پاڻيءَ جي تار تلاءَ ۾ ڦٽو ٿا ڪن. وري ڪناري تي بيٺل هڪلون پيا ڪن تہ متان پانڌ پسائين، متان دنيا جي دولاب ۾ اچي ڪڌو ڪم ڪرين. تون گدلي سينور ۾ بہ ڪنول جي گل جيان اڇو اجرو ٿي نڪر! ”ماءُ منھنجو جندڙو“، ”ڀريم جو پاڻي...“، ”ڪاٽا ٿيل لغڙ“ ۽ ٻيون کوڙ ڪھاڻيون ان پسمنظر ۾ لکيل آهن.
مٽي ۽ محبت ۾ جيڪا ازلي انسيت آهي، ان جي باري ۾ ميڊم لاجواب نُڪتو پيش ڪيو آهي. لکي ٿي تہ، ”مٽي، جيڪا هر هنڌ پئي هوندي آهي بي قيمت، بي حيثيت، رُکي رک، مٽيءَ تي پيار واري پالوٽ ٿئي تہ مُرڪي جيئري ٿيو پوي. گل گلزار بڻيو وڃي. ڪنڀار جي مھربان هٿن سان ڳوهجي چَڪَ تي پوندي آهي تہ ٺاهڻ واري جي محبت سان سھڻي شڪل وارن مرتبانن ۾ مجسم ٿي ويندي آهي. گويا محبت اهو سحر آهي، جيڪو بي جان ۾ جان وجهي ان کي انمول بنائي.
منھنجو ايمان محبت آهي. منھنجيون لکڻيون محبت جا نياپا آهن. محبت جو اعتراف نہ هجي ها تہ قلم کي قوت نہ هجي ها. جيون جو جبل جيڪو جهاڳڻ لاءِ مليو، جهاڳي نہ سگهان ها. قطرو قطرو زندگي ملي.“ (پنھنجي پاران تان ورتل)
اسان کي خاطري آهي تہ اڳ وارن ڪتابن، جن جو مٿي ذڪر ڪري آيو آهيان، جيان هي ڪتاب بہ رنگ لائيندو. ليکڪہ سان گڏ اداري جو نالو بہ اوچو ڪندو.

ڊاڪٽر آفتاب ابڙو
چيئرمين
پيڪاڪ پبلشرس، ڪراچي

ليکڪہ جو تعارف

نالو: جھان آرا سومرو. نڪ نيم- جانا
تاريخ پيدائش: چوڏھين آگسٽ.
اباڻو شھر: لاڙڪاڻو ساھہ سيباڻو.
والد: غلام قادر سومرو (ايريگيشن آفيسر)
والدہ: ليکڪا ”شعيب النساء“
تعليم: مئٽرڪ گورنمينٽ پائلٽ اسڪول لاڙڪاڻو.
انٽرميڊيٽ: گورنمينٽ گرلس ڪاليج لاڙڪاڻو.
بي اي، بي ايڊ ۽ ايم اي: سنڌ يونيورسٽي ڄامشورو.
پيشو: ايجوڪيشن آفيسر/ پرنسپل
شريڪ حيات: غلام مصطفي سومرو ايڊيشنل ڊائريڪٽر PND
اولاد : ست نياڻيون، ڇھ ڊاڪٽر ھڪ انجنيئر“. ھڪ پٽ ”انجنيئر“
پھرين ڪھاڻي: ”مان جيڪر گل ھجان ھا“ گل ڦل رسالي ۾ شايع ٿي عمر پندرنھن سال.
شايع ٿيل ڪتاب: ماءُ منھنجو جندڙو (ڪھاڻيون) ايوارڊ مليل
مان جيڪر گل ھجان ھا ( ڪھاڻيون)
سوغات ( ناول)
مينھان ۽ نيھان ( ٽي ناولٽ)

ايندڙ ڪتاب انشاء ﷲ:
ڪڪر منجهہ ڪپار ( ناول)
ڪھاڻيون
جيتامڙي (آتم ڪٿا)
موجودہ رھائش: سنڌ يونيورسٽي ھائوسنگ سوسائٽي فيز 1 ڄامشورو.

پنھنجي پاران

سدرة المنتھٰي جو پن چُريو- ھڪ روح روانو ٿيو- جيتامڙيءَ جو- ڌرتيءَ ڏانھن- ساھن جو انبار کڻي- سفر توري ڳوٿريءَ ۾ ڏنو ويو- احساسن ۽ جذبات سميت- رستي ۾ ملندڙ خوشين ۽ ايذائن جي ميراث بہ ميڙڻي ھئي- مليل ذميواري (Task) آسان نہ ھيو- رستو اڻانگو- واٽ تي رھبرن سان رھزن بہ گڏ- سڃاڻپ پاڻ کي ڪرڻي هئي. راحتن سان مشڪلاتون بہ گڏ- پر پار ڪرڻو آھي.
ٻَڌي مُون پِرينِ،کڻي وڌو ٻارِ ۾،
اُڀا ائين چَوَنِ، مَتان پاندُ پسائين.
وجود تہ محبت جي تخليق آھي ۽ محبت اھا ڳنڍ، جنھن سان جيون جو پن ڳنڍيل. اھا ڳنڍ کُلي تہ نزول ان دنيا ۾ جيڪا اڳيان وڃي بيڪران ٿيندي- سمنڊ جيان- طرحين طرحين ڦھلاءَ- ڪٿي ماٺيڻا ڪٿي پُرجوش- لطيف محسوسات، اکين جو مسحور ٿيڻ، لھرن جي لوڇ، جيڪا گرفت ۾ ئي نہ اچي. بس مبھوت ڪري اکين اڳيان دلفريب حريري پردا تاڻي ڇڏي- وقت جي تيز رفتار پرن تي رکيل زندگيءَ جي نالي وارو خواب، ساعت، ساعت جا بدلجندڙ نظارا، کن پل جا مسرور ڪندڙ احساس، ھڪڙي دم جي وندر، جدائيءَ جي چڀيل ڪنڊي جي ايذاءَ جي ”ويسر“- ”جدائي“ ان ازلي محبت جي، جنھن جو اظھار وجود جي تخليق آھي. ”وجود“ جنھن کي زندگيءَ جو رانديڪو ڏئي موڪليو ويو، اصل جي ڳولھا لاءِ ”اصل“ جنھن جو ادنيٰ حصو وجود آهي. اصل، جيڪو محبت آهي. جنھن جو وڇوڙو وندر ۽ بھلاون جي سنگت ۾ بہ وجود جي اندر واري اُساٽ کي اجهائي نہ سگهي ۽ اڻڄاڻائپ ۾ اهو تلاشيندو رھندو آهي، پنھنجي ان ”اصل“ کي جنھن جو جيتامڙو حصو هو پاڻ آهي. گڏوگڏ مليل ذميواري (Task) بہ نڀائڻو هوندو آهي.
جيتامڙي بہ تلاشيندي رهي- رزق ووڙڻ سان گڏ، ذميوارين نڀائڻ سان گڏ، جيڪي نياپا سفر سان گڏ توري ڳوٿريءَ ۾ ڏنا ويا، اهي پھچائڻ سان گڏ- ان ڳجهارت جي ٻُجهڻي اتي ملي، جتي ان ادنيٰ وجود جو سِرُ سجدي ۾ ڪريو. اندر واري اُساٽ گواهي ڏني، ”ھا“ اھا ئي تہ آهي انھيءَ محبت جي معراج، جنھن کي وجود سڄي عمر ڪنھن ٻئي ڏس سان تلاشيندو رھي ٿو. انھيءَ محبت جي چوڌاري تہ سڄي ڪائنات طواف ڪري ٿي. ان لامحدود، لافاني سچ جو حصو ئي تہ آھي ھر جيتامڙي تخليق. هر جيتامڙو ڪوھہ ندا جي سڏ تي ھر وندر ھر راحت ڇڏي، لبيڪ چوندو پنھنجي اصل، پنھنجي محبت ڏانھن ڊوڙندو وڃي ٿو. سندس رستو ڪھڙو بہ ھجي، يقين ڪھڙو بہ هجي منزل تہ بس اها ئي هڪ آھي.
پر ترسو- سچ کي پوري طرح پروڙڻ بہ ضروري آھي. سفر توري ڳوٿريءَ ۾ وجهي موڪلڻ جو مقصد رڳو سفر پورو ڪرڻ ناھي. واٽ تي ملندڙ خوشين ۽ ايذائن جي ميراث بہ ميڙڻي آھي. ساھن جي ھڙ بہ ايمانداريءَ سان خرچ ڪرڻي آھي. مليل ذميواريون بہ چڱي طرح نڀائڻيون آھن. مليل نياپا لفظن جي سڳي ۾ پوئي پھچائڻا آهن. تڏھين تہ مليل (Task) پورو ٿيندو. اھائي محبت آھي اھا ئي عبادت آھي.
محبت ڇا آھي؟ ڪائنات جو محرڪ، ڪائنات جي تخليق جو ڪارڻ محبت آھي- ابھم ٻار جي چپن جي پھرين خالص مُرڪ، مکڙيءَ مان ٽڙندڙ نڪور گل جي خوشبوءِ، ڌرتيءَ مٿان وڇايل واريءَ جي مثقالن جون حسين بناوتون ”محبت“ آھي. پيدا ڪرڻ واري جي محبت جو عظيم ثبوت ”انسان“ آھي. مٽيءَ جو ”خمير“
”مٽي“ جيڪا ھر ھنڌ پئي ھوندي آھي. بي قيمت، بي حيثيت. رکي رک مٽيءَ تي پيار واري پاڻيءَ جي پالوٽ ٿئي تہ مُرڪي جيئري ٿيو پوي- گل گلزار بڻيو وڃي- ڪُنڀار جي مھربان ھٿن سان ڳوھجي ”چڪ“ تي پوندي آھي تہ ٺاھڻ واري جي محبت سان سھڻي شڪل وارن مرتبانن ۾ مجسم ٿي ويندي آھي. گويا، محبت اھو سحر آھي جيڪا بي جان ۾ جان وجهي ان کي انمول بنائي ٿي.
منھنجو ”ايمان“ محبت آھي. منھنجيون لکڻيون محبت جا نياپا آھن. محبت جو اعتراف نہ ھجي ھا تہ قلم کي قوت نہ ھجي ھا. جيون جو جبل جيڪو جهاڳڻ لاءِ مليو، جهاڳي نہ سگهان ھا. قطرو قطرو زندگي ملي.
”محبت واري راند اکين تي“
وک وک ھلندي، ڏھاڪا ٽپي ويا. ساھي کڻڻ لاءِ ڪو دم ترسڻو پيو تہ ھٿن ۽ چھري جي گهنجن تي پار ڪيل عرصو نظر آيو. پر اکين جي آئيني ۾ نون سالن جي ھيسيل اٻاڻڪي ڇوڪري نظر آئي. جيڪا اڄ بہ ان چوواٽي تي بيٺي، ان رستي لاءِ واجهائي رھي ھئي، جيڪو ان کي منزل تائين پھچائي. هن جي رهنما، هن جي وجود کي دنيا ۾ وٺي اچڻ واري هن جي محبوب هستي، هن کي شروع سفر ۾ اڪيلو ڇڏي واپس وڃي چُڪي هئي. شايد ان ڪري تہ اڳتي هن کي بنا ڪمزور ٿيڻ جي اڪيلو سفر ڪرڻو هو. پنھنجي مليل ڳوٿريءَ جي آسري- ان محبوب هستيءَ کيس الوداع ڪندي چيو هو:
”وڃ لعل وڃ- وڃي پڙھہ“
هن کي مليل حوصلو، همت ۽ اها طاقت هئي، جنھن جي آسري هن کي سفر جاري رکڻو هو. اکين جي آئيني جيڪو ڏيکاريو ائين لڳو ڄڻ ان نَون سالن جي ڇوڪريءَ وقت جي سفر (Time Travell) ۾ سڌو سنئون 2021ع ۾ ٽپو ڏنو ھجي. ان وچين سفر ۾ ڪو ننڍپڻ ھوندو، ڪا جواني ھوندي، جوڀن وارا ھار سينگار ھوندا، محبتن ۽ لذتن وارا لمحا ھوندا، پر وقت جي ان اک ڇنڀ واري سفر (Time Travell) ۾ سڀ تيز رفتاري (fast forward) سان اڳتي وڌي ويا. ۽ ان فلم ۾ تہ پوئتي ورڻ (rewind) وارو (option) ذريعو ئي نہ ھيو. پر جيڪي حقيقتون سفر ۾ ميڙيون، اها ميراث ضرور حاصل ٿي.
منھنجي ان محبوب هستيءَ هدايت ڪئي هئي تہ، ”پڙھہ“ جيڪو پڙهائڻ پئي چاهي، اهو سمجهو ۽ پڙهيو. اڄ ان کي چوڻ ٿي چاهيان، ”اي منھنجي جنت، منھنجي وجود جو ڪارڻ تنھنجي ٻرندڙ ڏيئن جھڙن نياپن (ڇپيل ۽ اڌ لکيل تحريرن) جي جوت کي جيئري رکڻ جي عزم ئي مون کي همت ۽ اهو حوصلو ڏنو، جنھن جي مدد سان حالات ۽ مشڪلات سان جنگ ڪندي سفر جي اڄوڪي پڙاءَ تي پھتي آهيان. جيون جو جبل جهاڳندي ڪيترا خوشين جا موتي ميڙيا، ڪيترا ڪنڊا پيرن ۾ چڀيا، ڪيترن پٿرن ڦٽيو، ان جو ذڪر پنھنجي آتم ڪٿا ”جيتامڙي“ ۾ ڪري رهي آهيان. پنھنجي هڪ ڪھاڻيءَ ۾ هڪ نظم لکي ھيم:
ان ماڳ تي، ان موڙ تي،
ھل تہ موٽي ھلون، جهولي ڇنڊيون،
سڀ ڪک ڪنڊا، ڇاڻي ڇڏيون،
بس گل کڻون،
پوئتي رهيل ڪي محبتون،
وسري ويل ڪي چاهتون،
ميڙي کڻون، ٻيھر جيئون.
اھا تہ خواھش آھي يا ڪا حسرت پر جڏھين پوئتي ورڻ rewind جو ڪو ذريعو option ئي ڪونھي تہ ان واٽ تي ڪيئن ٿو موٽي سگهجي. جهوليءَ ۾ نھاريان ٿي تہ بيشمار لفظ لڇندا نظراچن ٿا. اظھار لاءِ تڙپندڙ، پر صحت جي کوٽ ۽ توانائيءَ جي گهٽتائيءَ سبب لکجن نہ ٿا. ان لاءِ ئي ڏات ڌڻين کي صلاح آھي تہ پنھنجين آڱرين کان جيترو اظھار ڪرائي سگهن تہ ضرور ڪن. دماغ ۾ موجود ھيرن جي کاڻين کي کولڻ ضروري آھي. علم جي خزانن سان ٻوليءَ کي مالامال ڪيو. ان کان اڳ جو وقت توانائي کڻي ھليو وڃي، لاٽ کٽڻ لڳي ۽ ھٿ اجهامڻ لڳن. منھنجين لکڻين ۾ وقت جا وقفا رھيا. ان جو سبب اڳين ڪتابن ۾ بيان ڪري چڪي آھيان. جيڪو وقت توري ڳوٿريءَ ۾ وجهي اماڻي وئي هئم ان جو گهڻي قدر ڀاڱو ذميوارين نڀائڻ ۾ کپي ويو. هر عورت جيان منھنجي مقدر ۾ بہ درجو اڌ پر ذميواريون ٻيڻيون آيون. ان لاءِ ڪو پڇتاءُ بہ ناھي. ڇاڪاڻ تہ اھو جبر نہ ھيو، محبت جو ئي ڦھلاءُ ھيو. منھنجي رهنما تہ مون کي اوائلي عمر ۾ وچ رستي تي ڇڏي وئي پر مون کي ان جي جانشينيءَ واري جاءِ ڀرڻي هئي. جيڪو وقت تور ۾ مليو، ان جو بيشتر حصو پنھنجي اولاد جي پالنا، تربيت ۽ رهنمائيءَ ۾ گذريو. جڏهن ڪنھن مرحلي تي اولاد جي ڪنھن اضافي ذميداريءَ جو مرحلو اچي بيھندو هو تہ پين ۽ پنا ويڙھي ڪٻٽن جي خانن ۾ سانڍڻا پوندا ھئا. جڏهن ذميداريءَ کان فارغ ٿيندي هيم تہ ڳولي ڳولي پنا ٻاھر ڪڍڻا پوندا ھئا. پين جي مس سڪي چڪي ھوندي ھئي، خيال وکري چڪا ھوندا ھئا. جن کي سھيڙڻو پوندو ھيو. قلم کي ٻيھر فعال بڻائڻو پوندو هيو. منھنجا ٻار جيڪي منھنجي وجود جو حصو آهن، منھنجي هر راحت ۽ هر درد جا شريڪ آهن. منھنجي طاقت بہ آهن تہ ڪمزوري بہ. هر مرحلي تي منھنجا مددگار هوندا آهن. ان ڪري ئي تہ مون کي ٻٽين ذميوارين کي نڀائڻ ۾ مدد ملي. ڪوشش ڪندي هيم تہ لکڻين جي تسلسل تي وقفي جو پاڇو نہ پوي. ذميدارين سان گڏ ڏات جو قرض بہ ادا ٿيندو رھي. آسپاس کان مٺيون محبتون، ڪڙيون حقيقتون گڏ ڪري جيڪو عطر ڪشيد ڪيو اھو ”ماءُ منھنجو جندڙو“ جي نالي سان، اکين جيڪي سچ ڏٺا، اندر جيڪي ايذاءَ محسوس ڪيا، اُھي ”مان جيڪر گل ھجان ھا“ ۾ ڏيکاريا. ٽين ڪتاب ”سوغات“ ۾ رشتن جا قيمتي موتي پوئي پيش ڪيا.
منھنجو ھي چوٿون ڪتاب ”مينھان ۽ نينھان“ ٽن ناوليٽن تي مشتمل آهي. ”زينت چري آ“ انھن عورتن جي نشاندهيءَ لاءِ جيڪي پنھنجي وجود جي بيقدري ڪن ٿيون ۽ موٽ ۾ ٻين کان بہ کين بي حيثيت هجڻ جو سرٽيفڪيٽ ملي ٿو. اگرچہ اهو ناولٽ مون ويھہ سال اڳ لکيو هو. پر ان جو سچ ڪلھہ بہ سچ هيو، اڄ بہ سچ آهي ۽ سڀاڻي بہ رهندو. جيسيتائين عورت پنھنجي وجود، پنھنجي حيثيت کي مردن جي تارازيءَ ۾ توريندي رهندي، کيس بي وزن هجڻ جو سرٽيفڪيٽ ئي ملندو رهندو. ۽ هوءَ پاڻ کي جيتامڙي ئي سمجهندي رهندي. اڄ جي ضرورت اها آهي تہ هن کي بي وزن هجڻ جو سرٽيفڪيٽ ڏيڻ واري معاشري کي اها حقيقت ذهن نشين ڪرائڻي پوندي تہ جيتامڙي ڀلي ننڍڙو جِيوُ هجي. پر هوءَ پنھنجي ڪٽنب لاءِ پنھنجي وت، وزن کان وڌيڪ ٻوجهہ کڻندي آهي. پنھنجي ناتوان وجود جي پرواھہ نہ ڪندي ويراني توڙي وسوَن ۾ هر هنڌ پاڻ کان وڏن جيون کان بي خوف محنت ۽ جدوجھد ۾ لڳي پئي هوندي آهي.
”من اندر جا لوچ“ خالص محبت جي ڪھاڻي آهي. جذبات جي انمول موتين سان پوتل مالھا آھي. محبت جي روحاني، پاڪيزہ مرتبي جي نشاندهي آهي. اها ڪھاڻي اڳ ”سوجهرو“ ۾ ڇپجي چڪي آھي ۽ تمام گهڻي پسند ڪئي وئي آھي.
”مينھان ۽ نينھان“ شاھہ رح جي بيت جي عنوان سان لکيل ڪھاڻي آهي.
مــــيــنھان ۽ نـــيـــنھان، ٻـــــــئــي اکـــــــر هيڪڙي،
جي وسڻ جا ويس ڪري تہ ڪڪر ڪن ڪِينھان،
بــــــــــادل ٿــــــي بيھان، جــــــي آگـــم اچڻ جا ڪري.

انھن ٽن سٽن ۾ مينھن جي تشبيھہ وٺي، نينھن جي شدت واري تڙپ ۽ وڇوڙي جي بيقراري ۽ وصل جي آس جي جيڪا ڳجهارت جوڙي وئي آهي اها منھنجي هن ڪھاڻيءَ ۾ سمويل آھي. ان ۾ محبت جي معراج کي نہ پھچڻ جي تڙپ آھي. پر ان تڙپ ۾ برباد ٿيڻ جي ترغيب بدران محبت جي واٽ تي ملندڙ خوشين ۽ ايذائن جي ميراث ميڙي سفر جاري رکڻ جي سکيا آھي. ساھن جي ھڙ کي ايمانداريءَ سان خرچ ڪري مليل ڪم (Task) پورو ڪرڻ جي هدايت آھي. اها ڪھاڻي منھنجي هن وقت تائين لکيل سڀني تحريرن ۾ مون کي وڌيڪ پسند آهي. اميد تہ پڙهندڙن کي بہ منھنجو هي چوٿون ڪتاب پسند ايندو.
مان انھن ڀائرن جي احسانمند آھيان، جن مونکي ھن ڪتاب جي اشاعت ۾ مدد ڪئي. سڀ کان پھريان مان پنھنجي ڀاءُ محمد علي پٺاڻ جي بيحد ٿورائتي آھيان، جنھن منھنجي پھرين ڪتاب کان وٺي اڄ تائين نہ رڳو مون کي پنھنجي تحريرن کي نروار ڪرڻ لاء اتساھيو پر ان ڏس ۾ منھنجو ڀرپور ساٿ بہ ڏنو. ڀاءُ محمد علي پٺاڻ جو لکيل فليپ منھنجي ڪتاب لاءِ اعزاز آھي.
علي بخش پٺاڻ نہ رڳو منھنجي هنن ناوليٽن تي تبصرو ڪيو آهي، پر هِن ڪتاب جي جوڙجڪ ۾ سندس تمام گهڻو سھڪار رهيو. جنھن محنت ۽ خلوص سان هُن ڪتاب جي مواد جي ڪمپوزنگ ڪئي ۽ تمام گهڻي احتياط سان هر شئي جو خيال رکيو، ان لاءِ مان سندس ٿورائتي آهيان.
مان ڊاڪٽر نواب ڪاڪا جي پڻ تمام گهڻي شڪر گذار آھيان، جو ھن پنھنجو قيمتي وقت ڪڍي منھنجي ڪتاب لاءِ تفصيلي جائزو لکيو.
محترم شوڪت حسين شورو جي وڏي مھرباني، جنھن سٺن لفظن ۾ ڪتاب بابت لکيو. ۽ ڊاڪٽر شيرمھراڻي جا وڏا ٿورا جنھن تمام گهڻي باريڪ بينيءَ سان ڪھاڻين جو مطالعو ڪيو ۽ تفصيلي راءِ لکي.
ڀاءُ ننگر چنا جي بہ ٿورائتي آھيان، جنھن ڪتاب جي فليپ لاءِ سٺا لفظ لکيا.
آخر ۾ پيڪاڪ پبلڪيشن ڪراچيءَ جو ذڪر ڪرڻ ضروري آهي. منھنجي پھرين ڪتاب کان وٺي هن چوٿين مجموعي تائين پيڪاڪ جي سموري سٿ مون سان تمام گهڻو سھڪار ڪيو آهي. ڪتابن جي لي آئوٽ سيٽنگ کان وٺي مارڪيٽنگ تائين تمام گهڻو خيال رکيو ۽ ڪتابن کي تڪميل تائين پھچايو. ان لاءِ مان سندن ٿورائتي آهيان
ٿورا ئي ٿورا مون تي ماروئڙن جا.

جھان آرا سومرو
28-01-2021
ڄامشورو

مھاڳ: افسانوي ادب ۾ قدرن جي ليکڪا

حياتيءَ جا سمورا رنگ ادب ۾ پيش ڪري سگهجن ٿا. ادب جي نثر ۽ نظم جي هر صنف جي پنھنجي فني گهرج مطابق ليکڪ جڏهن ان ۾ فڪر جو روح ڀري ٿو تہ اها تحرير نئين زندگي حاصل ڪري ٿي. تحرير ۾ موجود ڄاڻ، مشاهدي، شعور، ادراڪ، محبت، همدردي، نفرت ۽ ٻيا اهڙا ڪيترائي احساس، جذبا ليکڪ جي شخصيت جو مظھر هوندا آهن. نثري ادب ۾ خاص طور افسانوي ادب ناوليٽ، ڪھاڻي، مختصر ڪھاڻي عام مقبول صنفون آهن. انھن ۾ زندگيءَ جي هڪ جهلڪ کان ويندي زندگيءَ جي ارتقا، ابتدا، عروج ۽ زوال بلڪہ پوري دؤر جي تاريخ بيان ڪري سگهجي ٿي. هر صنف جي پنھنجي خصوصيت آهي. ناوليٽ هڪ اهڙي وچٿري صنف آهي، جيڪا حياتي جي گهڻي حصي کي ناول جيان پيش ڪري سگهي ٿي. افسانوي ادب ۾ سنڌ جي سجاڳ عورتن بہ پاڻ ملھايو آهي. انھن ۾ بيگم زينت عبدﷲ چنا، رشيدہ حجاب، خيرالنساءِ جعفري، ثميرہ زرين، ثريا ياسمين، ماهتاب محبوب، نورالھدى شاه، فھميدہ حسين، زرينہ بلوچ، نذير ناز، ثريا سوز ڏيپلائي. تھمينہ مفتي، ناهيد مغل، شبنم گل، شگفتہ جبين ۽ جھان آرا سومرو شامل آهن. موجودہ دؤر ۾ جھان آرا سومرو صاحبہ جا لاڳيتا ناول، ڪھاڻين جا ڪتاب ۽ ناوليٽ ڇپجي رهيا آهن. سندس اهم ڪتاب ”مان جيڪر گل هجان“، ”جيون پيڙا پيار“، ”سوغات“، ”ماءُ منھنجو جندڙو“ ۽ هي ٽي ناولٽ ”مينھان ۽ نينھان“ جي سري هيٺ شايع ٿيندڙ آهن. سندس ڪھاڻين ۽ ناول جا ڪردار ۽ واقعا آس پاس جي حالتن ۽ واقعن مان ئي کنيل آهن. نھايت سادي اسلوب ۽ وڻندڙ ٻولي ۾ لکي ٿي. عورت ڪھاڻيڪارائن يا ناول نگارن گهڻو ڪري جڏهن عورت تي لکيو آهي، گهڻي ڀاڱي اهي غير جانبدار نہ رهي سگهيون آهن. انھن وٽ عورت جي مظلوميت، درد، ڀوڳنا ۽ پيڙا جو احساس وڌيڪ آهي. ادي جھان آرا جي لکڻين ۾ هوءَ ان حوالي سان خاص طور هنن تحريرن ۾ هوءَ ان احساس کي پيش ڪندي سماج جي بدلجندڙ روايتن، قدرن ۽ انسان جي سطحي سوچ، ظاهري ڏيکاءُ ۽ رنگينيءَ کي پيش ڪندي وقت ۽ حالتن جي سچائي کي سامھون آڻي ٿي. غير جانبدار رهي عورت جي سماج ۾ انساني حيثيت تي لکي ٿي.
هونئن عورتن جي مسئلن تي لکڻ ۾ اسان جي هر عورت ليکڪا حق بجانب آهي. جيترو اسان وٽ عورت ڀوڳي ٿي اوترو هن جي نمائندگي اسان جي ادب ۾ ناهي ٿيندي. ورهاڱي کان اڳ ۽ پوءِ اڄ تائين صرف عورت ليکڪائن جي تاريخ ڏسجي تہ آڱرين تي ڳڻڻ جيتريون ليکڪائون ملنديون. اهڙي سماج ۾ جيڪا سجاڳ عورت قلم کڻي سماج جا عڪس چٽي، وقت ۽ حالتن تي گهري نظر رکي تہ اها نہ صرف عورتن جي سجاڳي ۾ اهم ڪردار ادا ڪندي بلڪہ مردن جي سماج ۾ انھن کي احساس ڏياريندي تہ عورت هر فورم تي پاڻ ملھائي سگهي ٿي. اهڙيون ليکڪائون سموري سنڌي سماج لاءِ هڪ وڏو مثال آهن.
هن ڪتاب ۾ پھريون ناوليٽ ”زينت چري آ“ جي نالي سان شامل آهي. شروعات ۾ هڪ پئراگراف عورت جي سماج ۾ طئہ ٿيل حيثيت ۽ اهميت ۽ ان جي ڀوڳنائن تي لکيو ويو آهي. جنھن ۾ مرد سان گڏ عورت کي ٻي عورت پاران ملندڙ دردن ۽ تڪليف جي احساس کي بہ ظاهر ڪيو ويو آهي. ناوليٽ جي ڪھاڻيءَ ۾ هڪ عام سادي سودي، معصوم طبعيت خوابن ۾ پاڻ کي رومانوي ڪھاڻين جي هيروئن سمجهندڙ زينت جو ڪردار آهي. جنھن کي آسانيءَ سان خوابن جو شھزادو ملي ٿو وڃي، جيڪو زينت جي سھاري ۽ مدد سان زندگي ۾ پنھنجي جدوجھد ڪندي هيٺئين غريب طبقي مان اسري وڃي مٿئين طبقي ۾ هڪ امير ۽ دولتمند جي حيثيت ماڻي ٿو. ان سوسائٽي ۾ اٿڻ ويھڻ انھن جا طور طريقا عمل ۾ آڻڻ شروع ڪري ٿو. اتان کان زينت جي ڀوڳنائن جو سفر شروع ٿئي ٿو. هن جي خوابن واري شھزادي جو بت ڀُرڻ شروع ٿئي ٿو. هيءَ جيڪا منير سان غربت ۽ مسڪينيءَ وارن ڏينھن کان ئي بي پناھہ محبت ڪندڙ هئي، هاڻي ٻارن پيدا ٿيڻ کان پوءِ ۽ مٿئين طبقي جي عورتن جي لباس، جسم جي خد و خالن، چال چلت، چالاڪين ۽ ٻين دلفريب ادائن کان پري رهندڙ هئي. جنھن ڪري منير ان سوسائٽيءَ جي گهرج مطابق کيس نظر انداز ڪرڻ شروع ڪيو ۽ سندس جاءِ فيشن ايبل عورت گل اندام اچي والارڻ شروع ڪري ٿي. اها زينت جنھن مرد جي ڪاميابيءَ لاءِ هن جي ڏک سک ۾ هن جو ڀرپور ساٿ ڏئي هن کي ڪاميابين سان همڪنار ڪيو، پنھنجي سچي ۽ معصوم محبت جا سمورا گل کيس آڇيا، خدمت ڪئي، هاڻي اها نظرانداز ٿيڻ شروع ٿي ايتري تائين جو منير کيس ڇڏي بغير ٻڌائڻ جي ٻي شادي بہ ڪري ڇڏي. اولاد کي پڙهائيءَ لاءِ ماءُ کان جدا ڪيو ويو. هوءَ هر حال ۾ مڙس سان رهڻ لاءِ تيار آهي پر پوءِ بہ مڙس ۽ سندس ٻي زال کيس مختلف بھانن سان گهران ئي نيڪالي ڏيئي ڇڏين ٿا.
عورت جيڪا محبت جو مجسم هئي، همدردي ۽ سچائي، حوصلي ۽ همت جو سبب هئي هاڻ گهر ۾ سندس حيثيت فالتو ۽ غير ضروري سامان جيان وڃي رهي. اها ڀوڳنا، اها پيڙا ڇا ٿيندي آهي. ادي جھان آرا ان کي نہ صرف گھرائيءَ سان محسوس ڪيو آهي بلڪہ پڙهندڙ کي بہ اهو درد ۽ تڪليف محسوس ڪرائي ٿي. عورت کي پنھنجي پناھہ گاھہ کان جڏهن بي دخل ڪيو ٿو وڃي تہ هن جي ڇا حالت ٿيندي آهي، اهو درد ۽ ظاهري چمڪ ۽ ڏيکاءُ تي سچن رشتن، مضبوط تعلقاتن کي ڪيئن ٽوڙيو وڃي ٿو. هڪ عورت ڪيئن بي حس ٿي پاڻ جھڙي ٻي عورت جو ڇانورو کسي ٿي وٺي. جنھن رت ست ڏيئي هڪ پناھہ گاھہ ٺاهي اڄ ان مان کيس بي دخل ڪيو ويو. جديديت پڄاڻان واري صورتحال ۾ انسان وٽ رشتن ناتن، قدرن، روايتن، اصولن ۽ سچائيءَ جي ڪا بہ اهميت ناهي. منير جي روش ان صورتحال جو چٽو مثال آهي. آخر ۾ ڪنھن بزرگ کيس ايتري انسان جي خدمت ۽ ان جي اندر ۾ جاءِ ٺاهڻ ۾ وقف ڪيل وقت بجاءِ کيس خاوند حقيقي جو ڏس ڏنو. زينت چري ناهي، زينت سماج ۾ عورت جو هڪ سچو ۽ مخلص ڪردار آهي. پر سماج جيڪو صدين کان هن عورت سان سلوڪ ڪندو آهيو آهي، جديد دؤر ۾ ساڻس اهوئي رويو اختيار ڪيو ٿو وڃي. عورت جيڪا سراپا محبت آهي، جنھن لاءِ مشھور فلاسافر ول ڊيورانٽ پنھنجي ڪتاب پليئرس آف فلاسافي ۾ لکي ٿو تہ، ”عورت جو محبت وارو جذبو مرد جي ڀيٽ ۾ شديد گهٽ هوندو آهي، پر ان ۾ وسعت ۽ گهرائي وڌيڪ هوندي آهي. محبت جو جذبو عورت جي زندگيءَ جي هر حصي ۾ داخل ٿيل هوندو آهي. هوءَ زنده ئي تڏهن رهي سگهندي آهي، جڏهن ساڻس محبت ڪئي وڃي.“
ان مطابق ڏسجي تہ اسان وٽ نفرت جي باھہ ۾ عورت جو وجود سدائين سڙندو، پڄرندو رهيو آهي. جيڪا بي حس ۽ هن ظاهري ڏيکاءَ واري سماج ۾ نٿي هلي تہ کيس دنيا جي ٺوڪرن ۾ اڇليو وڃي ٿو. ادي جھان آرا آسان ۽ عام فھم ٻوليءَ ۾ فطري ماحول، منظر ۽ ڪردارنگاريءَ ذريعي وقت جي بي رحمي ۽ سماج ۾ عورت جي حيثيت کي وڏي بھادري ۽ سچائيءَ سان پيش ڪري سماج کي پنھنجي تصوير ڏيکاري آهي. جنھن سان سماج جي زوال ۽ اخلاقي تباهي جا ڪارڻ واضح نظر اچن ٿا.
هن ڪتاب ۾ ٻيو ناوليٽ ”من اندر جا لوچ“ نالي سان آهي. بلڪل منفرد موضوع آهي. توڙي جو سماج ۾ ظاهري طور تي ائين ممڪن نظر نٿو اچي پر ناول نگار جن حالتن ۽ واقعن کي پيش ڪيو آهي، انھن ۾ ائين ممڪن ڪري ڏيکاريو آهي. ميمونہ جي جاءِ تي ايمن ٽريننگ لاءِ اسلام آباد وڃي ٿي. اُتي ميمونا جي نالي ۾ ايمن، منصور احمد سان محبت جي ٻنڌڻن ۾ ٻڌجي وڃي ٿي. منصور احمد پنھنجي اڪيلائيءَ کي ختم ڪرڻ لاءِ جنھن قسم جي ساٿيءَ جي تلاش م هو، کيس اهو ايمن جيڪا اتي ميمونا ٿي آئي هئي، ان صورت ۾ ملي ويو هو. ٻنھي ڪردارن جي هڪٻئي لاءِ شديد ۽ سچي محبت جي پر خلوص جذبن کي ظاهر ڪيو ويو آهي. جھان آرا وٽ ڪردارن جي جذبن کي سمجهڻ ۽ انھن جي اظھار جو وڻندڙ ۽ پُر اثر انداز آهي. منصور احمد آخرڪار ميمونا جو رشتو حاصل ڪري ورتو. کيس ملي بہ وئي پر اهو سڀ ڪجهہ اهڙي صورت حال ۾ ٿي ويو، جنھن ۾ ايمن بلڪل بي خبر هئي. جڏهن کيس خبر پئي تڏهن دير ٿي چڪي هئي. لاحاصل محبت جو لاش کڻي ڪردار هلن ٿا. ڪھاڻيءَ جو انجام ايمن جي پساهن جي پڄاڻي ۽ منصور احمد جي گمنامي تي ٿئي ٿو. پر اهم ڳالھہ ڪردارن جي سنجيدگي، پڙهيل لکيل خاندان جي نياڻين جي روشن خيالي، هڪٻئي کي سمجهڻ، هڪٻئي لاءِ قرباني ڏيڻ، سھپ، صبر، ماءُ پيءُ جو احترام انھن جي عزت ۽ شرافت جو خيال رکڻ، سماج ۾ پڙهيل لکيل با ڪردار ۽ سجاڳ نياڻين جي ڪردارن جي پيش ڪش بہ آهي. ٻن محبت ڪندڙن جا سچا جذبا جمالياتي احساس ۽ وڇوڙي جي ڀوڳنا جي درد کي ادي جھان آرا ڪاميابيءَ سان پيش ڪيو آهي.
هن ڪتاب جي ٽئين ناوليٽ ”مينھان ۽ نينھان“ جي ڪھاڻي بہ بلڪل منفرد محبت جي شديد جذبي ۽ ڪردارن جي بي وسيءَ کي ظاهر ڪندڙ آهي. آسٽريليا ۾ رهندڙ عبدالحميد جي نياڻي دل آويز دوست جي پٽ نويد سان گڏ پاڪستان سنڌ جي ريگستاني علائقي ۾ بک ۽ بد حالي جو شڪار ماڻھن جي ڀلائيءَ لاءِ هڪ بين الاقوامي تنظيم پاران پراجيڪٽ جي سلسلي ۾ اچن ٿا. ريگستاني علائقي ۾ پھچڻ بعد کين مقامي ماڻھو بہ مددگار طور ملازمت ۾ شامل ڪرڻا پون ٿا. انھن ۾ هڪ بيحد ذهين با صلاحيت ڪردار محمد يونس عرف مونس پنھنجي تجربي، صلاحيتن سان موهيندڙ گفتگو ذريعي نہ صرف دل آويز بلڪ سمورن کي متاثر ڪري ٿو. ۽ هو هن پراجيڪٽ ۾ شامل ٿي وڃي ٿو. ٿوري ئي عرصي ۾ پنھنجي محنت ۽ ڪم سبب پاڻ مڃائي ٿو. سندس منفرد ۽ وڻندڙ شخصيت دل آويز کي متاثر ڪيو. هوءَ ساڻس محبت ڪري ويٺي. هو بہ کيس پنھنجي روحي سڏيندي گنگنائي ٿو.
روحي او روحي،
صحرا جي اس ۾ ڇانَوَ تون،
روحي منھنجي روحي،
مان جسم، منھنجو روح تون،
صحرائن سرابن ۾ ملون،
مينھن جي ڦوهارن ۾ ملون،
ڪونجن قطارن ۾ ملون،
اڏندا وڃون،
هلندا وڃون،
گم ٿي وڃون.
مونس غير معمولي ذهانت رکندڙ، سيلاني طبعيت وارو ريگستان جي نٽھڻ اس، بک، بدحالي، ڏڪار ۽ ٻين انيڪ دردن ۾ وڪوڙيل آهي. ننڍپڻ جي مڱ پئسن عيوض ڪنھن وٽ گروي ٿيل ان جي جند کي آجو ڪرائڻ لاءِ جتن ڪندڙ، گهر جي ٻين ڀاتين ماءُ ۽ ڀائرن، ڀاڄاين لاءِ سھارو بڻيل ڪردار آهي. اهڙين گهڻن ئي زنجيرن ۾ جڪڙيل سحر انگيز شخصيت جي محبت ۾ جيئن پوءِ تيئن هي پرديسي دل آويز محبت ۾ جڪڙ جندي وئي.
هن ڪھاڻيءَ جي انت ۾ مونس جي گمشدگي آهي، ليکڪا آخر ۾ پنھنجو خيال بيان ڪندي ڏيکاري ٿي تہ دل آويز جي دل جي تڙپ مونس کي طلبيندي رھي ٿي. جنھن جي بيقراريءَ کي ماٺيڻو ڪرڻ لاء قدرت طرفان ھڪ مست جي ذريعي مبھم اطلاع ۽ ھدايت ملي ٿي. اھي نج روح انساني ۽ روحاني دنيا جي وچ ۾ رابطي جو ڪم ڪندا آھن. ڇاڪاڻ تہ انھن جي باطني اک کليل ھوندي آھي. ان رابطي وسيلي دل آويز کي ان حقيقت کان آگاھي ملي ٿي تہ مونس وجود ۽ مڪان جي قيد مان آزاد ٿي چڪو آھي ۽ ھن جي واپسي ممڪن نہ آھي. پر دل آويز جي طلب ۽ بيقراري ۽ اڌ ۾ رھيل سندس اھم ذميواريون کيس اڳتي وڃڻ نہ ٿيون ڏين ان ڪري دل آويز کي ھدايت ملي ٿي تہ قدرت جي فيصلن کي مڃيندي ھوءَ سندس تانگه ڇڏي ڏي ۽ کيس وڃڻ ڏي.
هي ناول صحرائي علائقن جي ماڻھن جي دردن، تڪليفن، اهنجن، بکن ۽ ٻين ڪيترن ئي مسئلن کي پيش ڪري ٿو. اهڙن ئي صحرائن ۾ ڀٽڪندڙ ڪيترن ئي باصلاحيت نوجوانن جون ڳرندڙ سڙندڙ حياتيون بہ هن ناوليٽ جو حصو آهن. محبت جا شديد جذبا ٻين ڪھاڻين جيان هن ڪھاڻي ۾ نھايت نفاست، نزاڪت سان اهڙن ئي خوبصورت لفظن ۾ پيش ڪيا آهن، جھڙا نفيس جذبا ۽ ماڻھو آهن. ادي جھان آرا ڪردارن جي نفسيات جي ڄاڻو، محبت ڪندڙن جي مزاج کان واقف، عام سماج جي مسئلن، واقعن، حالتن تي نظر رکندڙ وقت جي بي رحمين کي خوبصورت لفظن ذريعي دل جي سچائي سان لکي ٿي. ڪھاڻي مڪمل ڪرڻ کان پوءِ پڙهندڙ ڪيتري وقت تائين ڪردارن جي سحر ۾ ورتل رهي ٿو. هو درد ۽ پيڙا مان ڄڻ پاڻ گذري ٿو. اهائي هڪ ڪامياب ليکڪ جي نشاني هوندي آهي. وقت جي سچائي کي فنڪارانہ انداز ۾ پيش ڪرڻ، محبتن ۽ چاهتن جي انمول جذبن جو قدر ڪرڻ انھن جي شدت کي محسوس ڪري تحرير ۾ محفوظ ڪرڻ جو ڏانءُ ادي جھان آرا وٽ آهي.
جھان آرا سماجي سطح تي هڪ باصلاحيت منتظم رهي آهي، اولاد خاص طور نياڻين کي پڙهائي لکائي اعلى عھدن تائين پھچائيندڙ هڪ خود دار ۽ سجاڳ عورت آهي. جنھن جا افسانوي ڪردار محبت جي جذبن سان سرشار سچ، خلوص، نيڪي، شرافت ۽ وفا جي دائري کان ٻاهر نٿا وڃن. عام لکندڙن جيان تحرير ۾ تاثر ۽ دلچسپي پيدا ڪرڻ لاءِ ڪنھن بہ فحش سوچ ۽ عمل ذريعي اجايو جنسي لاڳاپن ۾ الجهائڻ بدران فطرت جي پاڪيزہ ۽ نفيس محبت جي جذبن کي پيش ڪرڻ ۾ ڪامياب وئي آهي. هوءَ روايتن ۽ سماجي قدر کي کڻي ٿي. ڪردارن ٻولي سندن عمل ۽ طرز زندگيءَ جا عمدہ رنگ خوبصورتيءَ سان پيش ڪندي جھان آرا صرف عورت ليکڪائن ۾ نہ بلڪہ اڄ جي افسانوي ادب لکندڙن ۾ هڪ منفرد ۽ قدرن ۽ روايتن جي ليکڪا طور پنھنجي سڃاڻپ پيدا ڪري رهي آهي. توڙي جو هي ڪھاڻيون سندس آڳاٽيون لکڻيون آهن، جن ۾ ڪي واقعا ۽ عمل اڄ جي دؤر سان ميل نٿا کائن پر پوءِ بہ مجموعي طور جن روايتن، قدرن ۽ سچي محبت جي جذبن کي پيش ڪيو آهي اهي اڄ بہ گهربل آهن، ڪالھہ بہ هئا. سڀاڻي بہ رهندا. سندس قلم لاڳيتو هلي رهيو آهي. سندس تحريرون مختلف رخن کان پڙهندڙن جي احساسن خيالن تصورن ۽ مسئلن جي ترجماني ڪن ٿيون. افسانوي ادب جو مطالعو ڪندڙن کي ادي جھان آرا جون تحريرون ضرور پڙهڻ گهرجن. جئين محبت جذبن ۽ پنھنجي روايتن ۽ قدرن کان بہ واقفيت حاصل ڪجي. خوبصورت ٻولي ۽ اظھار جي وڻندڙ انداز سبب جذبي جي سچائي جمالياتي احساس کي بہ جاڳائي ٿي، نفرتن، ڪوڙ، دوکي، لوڀ، لاچ سبب وڌندڙ ڊپريشن سبب پيدا ٿيندڙ نفسياتي مونجهارن کان هن قسم جون تحريرون بچائي سگهن ٿيون. ٻن عالمي جنگين کان ويندي اڄ جي ڪرونا واري حياتياتي جيوڙي واري جنگ تائين انساني ترقيءَ جي عروج واري هن دؤر ۾ مڪاري، فريب، دوکو، ڪوڙ، لالچ، موقعي ۽ مفاد پرستيءَ جي حياتي ۽ ڇڙواڳي بہ عروج تي پھتل آهي. پر زندگيءَ کي امن، نيڪي، شرافت، محبت ۽ انسانيت جھڙا قدر گهربل آهن. هنن ڪھاڻين ۾ اهڙن ئي اعلى قدرن جي پچار آهي.


ڊاڪٽر نواب ڪاڪا
شمس العلماء مرزا قليچ بيگ چيئر
سنڌ يونيورسٽي، ڄام شورو

تخليقي ادب جو وڏو نالو، جھان آرا سومرو

ادب لاءِ نظريو ضروري آهي، پر ايترو بہ ضروري ناهي جو ادب تبليغ جو ذريعو بڻجي وڃي. ادب تبليغ جو نالو ناهي. وڏو ادب ايترو تہ فطري هوندو آهي، جو ان جي خيالي هجڻ جو گمان بہ ناهي رهندو. تخليقي ادب جو ڪو بہ پاسو؛ جنھن ۾ ڪھاڻي هجي، ناول هجي، ناوليٽ يا شاعري، تن ۾ تخليقڪار احساساتي سطح تي سوسائٽيءَ جو عڪس پيش ڪندو آهي. اهڙو ادب ئي ڪامياب ادب ٿي سگهي ٿو، جنھن ۾ سوسائٽي جو عڪس يا چھرو نظر ايندو. ٻي صورت ۾ ادب محض لفظن جو ميڙ وڃي رهندو.
تاج بلوچ لکيو هو، ”تخليقي عمل، اصل ۾ فرد جي اندر کان ٻاهر، سفر جو نالو آهي. قلمڪار انساني فطرت جي بيتابين ۽ تضادن جي ادراڪ کانپوءِ ئي قبولڻ جوڳو بڻجي ٿو. ۽ لکيل حرف کي وقار بخشي ٿو. سول سوسائٽيءَ ۾ سڃاپجڻ ۽ خاص رتبي تي پھچڻ لاءِ جاکوڙي ٿو. هن جي سڃاڻپ ۽ اعلى پَدُ اصل ۾ ان جي سماج جي لاهين چاڙهين جو عڪاس هوندو آهي.“
اهڙي ئي تخليقي عمل جي ثابتي هن ”مينھان ۽ نينھان“ ۾ موجود آهي. جيڪو سنڌ جي وڏي ليکڪا جھان آرا سومرو جي ٽن ناوليٽن تي ٻڌل هڪ ڪتاب آهي. ميڊم جھان آرا سومرو بھترين ڪھاڻيڪارہ آهي. سندس ڪھاڻين جا ڪتاب ”ماءُ منھنجو جندڙو“ ۽ ”جيڪر مان گل هجان ها“ ۽ ناول ”سوغات“ اڳ ئي ڇپجي چڪا آهن. هن ڪتاب ۾ موجود سندس ڪھاڻين جا موضوع تہ عام آهن پر سندس ٽريٽمينٽ خاص آهي. هوءَ ڪردارن کي نئين انداز ۾ کڻي ٿي ۽ احساساتي سطح تي آڻي هوءَ عام ڪردارن کي خاص بڻائي ڇڏي ٿي. هن ڪتاب ۾ ٽي ناوليٽ موجود آهن؛ جن ۾ ”زينت چري آ“، ”من اندر جا لوچ“ ۽ ”مينھان ۽ نينھان“ ناوليٽ شامل آهن. ٽئي ناوليٽ ڪمال جا لکيل آهن. ٽنھي ناوليٽن جي اهم خوبي اها آهي تہ انھن ٽنھي جي ٻولي تمام خوبصورت آهي. بلڪہ ٽنھي ناوليٽن جي ٻوليءَ ۾ اهو جادو آهي جو جڏهن پڙهڻ لاءِ کڻجن ٿا تہ ناوليٽن جا واقعا ۽ رونما ٿيندڙ لقاءَ پنھنجي جاءِ تي پر ٻوليءَ جي سادگيءَ جو حسن پڙهندڙ کي پنھنجي گرفت ۾ آڻي ڇڏي ٿو. هنن ناوليٽن ۾ ڪي وڏيون ادبي تلميحون بہ ناهن تہ شعري استعارا ۽ ادبي مبالغہ آرائي بہ تہ بنھہ ڪانھي. سنئين سڌي سادي ٻوليءَ ۾ ناوليٽ پنھنجن ڪردارن جي آڌار اڳتي وڌن ٿا.
”اونھارو گذريو، سيارو شروع ٿيو تہ زينت جو وڏي ڌام ڌوم سان منير سان مڱڻو ٿي ويو. زينت کي رکي رکي حيرت ٿي لڳي تہ آخر اهو سڀ ڪجهہ سولائيءَ سان ڪيئن ٿي ويو. نہ محبت ۾ ڪا رڪاوٽ آئي نہ ئي آزمائش. هن کي ٿورو اهو بہ محسوس ٿيو تہ هن جي ڪھاڻيءَ جو هيرو نہ ڪنھن عاليشان بنگلي جو مالڪ هو نہ ئي وٽس ڪا قيمتي ڪار هئي. هو تہ هڪ ننڍڙو ڪلارڪ هو، جيڪو سائيڪل تي هلندو هو. پر تڏهن بہ هوءَ جڏهن آڱر ۾ مڱڻيءَ جو ويڙھہ پائي پھريون دفعو اسڪول وئي تہ سھيلين جو شوق ۽ حسرت ڀريل نظرون ڏسي هن کي عجيب خوشي محسوس ٿي.“
هي ٽڪرو هن ڪتاب ۾ موجود پھرين ناوليٽ، ”زينت چري آ“ مان ورتل آهي. هن ناوليٽ جي هيروئين زينت هڪ عام ڳوٺاڻي گهر جي ڇوڪري آهي، جيڪا منير نالي ڇوڪري سان پيار ڪري ٿي. منير بہ ابتدا ۾ هڪ عام ڪلارڪ آهي، پر هو زينت کي هر ممڪن خوشي مھيا ڪري ڏيڻ لاءِ محنت ڪري ٿو ۽ ڪميشن جو امتحان پاس ڪري ڳوٺ مان نڪري شھر پھچي ٿو. هو زينت کي هر آسائش مھيا ڪري ڏي ٿو. شھر ۾ اچڻ کان پوءِ منير تہ نوڪري ڪرڻ ۽ اپر ڪلاس ۾ اٿڻ ويھڻ سبب شھري مزاج جو ٿي وڃي ٿو. پر زينت ڳوٺاڻي ئي رهجي وڃي ٿي. هوءَ پنھنجي ڪُل ڪائنات منير کي ئي سمجهي ٿي.
”منير! “ زينت محبت ڀريل نظرن سان کيس ڏسندي چيو، ”منھنجو اصل سُک ۽ خوشي تہ تنھنجي محبت ۽ ساٿ آهي، اهو مون سان گڏ آهي تہ مون جھڙو ڪو امير ئي ڪونھي.“
پر هن نہ ٿي ڄاتو تہ ڪلاس ڪلچر جي تبديل ٿيڻ سان گڏ هن کي پاڻ ۾ بہ تبديليون آڻڻيون هيون. هوءَ تبديلي نٿي آڻي ۽ نتيجي طور منير گل اندام نالي ڪنھن ٻي ڇوڪريءَ ۾ انوالو ٿي وڃي ٿو. پھريان اها ڳالھہ هو زينت کان لڪائي ٿو، پر آخر ڳالھہ جڏهن کُلي وڃي ٿي تہ هو زينت کي ٻڌائي ٿو تہ شھري ڪلچر ۾ هلڻ لاءِ مون سان پڙهيل لکيل زال جو هجڻ ضروري آهي، ۽ هو گل اندام سان شادي ڪري ٿو. گل اندام هڪ چالاڪ ڇوڪري آهي، جيڪا اول تہ گهر ۾ پير رکي ٿي ۽ هوريان هوريان منير جي دل ۾ جاءِ ٺاهي وٺي ٿي. هوءَ جڏهن پرڻجي اچي ٿي تہ هوريان هوريان گهر جي هر شئي پنھنجي هٿ ڪري وٺي ٿي ۽ زينت پاڻ کي ان گهر ۾ اوپرو محسوس ڪرڻ لڳي ٿي, جنھن جي هر شئي هن پاڻ پنھنجي مرضيءَ سان جوڙائي هئي. سندس ٻار بہ تعليم جي نالي تي کانئس ڌار ڪيا ويا ۽ نيٺ هوءَ ڳوٺ هلي وڃي ٿي ۽ پيرن فقيرن کان ڌاڳا ڦيڻا ڪرائي مڙس کي مڃائڻ جا جتن ڪري ٿي. سندس ڳوٺاڻي ماءُ بہ کيس اهائي صلاح ڏئي ٿي:
ماءُ چيس، ”زينت، ڪو وظيفو ڪر، ڪو لک پڙھہ، ڪنھن پير فقير جي ڪڍ پئون. من رب ڪٿان ٻڌي ۽ منير وري پوي.“ زينت سياري جي راتين ۾ ڇت تي بيھي وظيفا پڙهيا، اونھاري جي ساڙيندڙ جهولن ۾ لک پڙهيا. پيرن فقيرن جي ڪڍ پري پري تائين پنڌ ڪيا. پر ڪيئي سيارا، اونھارا گذري ويا. زينت جا سمورا زيور هڪ هڪ ڪري وڪامجي ويا. منير جي نئين زال ٽي ٻار ڄڻيا. منير ڪراچيءَ نئون بنگلو وٺي شفٽ ٿي ويو. زينت جا ٻار ڪيڊٽ ڪاليج ۾ هليا ويا. پر منير نہ موٽيو. ڪڏهن ڀلجي بہ ليئو نہ پاتائين. زينت جي جسم جي چرٻي ڇڻي وئي. هڏن تان گوشت بہ ڪورجي ويو. وار اڇا ٿي ويا، اکيون ڏرا ڏئي ويون. هوءَ حالات سان سمجهوتو ڪري ماٺ ڪري ويھي رهي.“
توڙي جو هوءَ مڪمل ناڪام ٿي چڪي هئي پر ماڻھس وري بہ هڪ درويش وٽ وٺي وڃي ٿي:
”سفيد ڏاڙهي ۽ نوراني چھري واري درويش پنھنجي سامھون ململ جي رئي ۾ ويڙهيل زينت ڏانھن ڏٺو، جنھن جو بي رونق چھرو ۽ ويران اکيون سندس اڻانگي سفر جو داستان بيان ڪري رهيون هيون. ”مائي“ درويش ڳنڀير آواز ۾ پڇيو، ”خاوند رسي ويو اٿئي؟“
”ها سائين“ زينت مئل آواز ۾ چيو.
درويش معنيٰ خيز نظرن سان ڏٺو ۽ وري پڇيو:
”عذاب آهي؟ ڪيئن؟“
”ها سائين. ڏاڍو عذاب آهي!“
”جتن ڪونہ ڪياسين؟“
”ڏاڍا جتن ڪيم سائين، اٺ سال ٿيا اٿم ڏونگر ڏوريندي، پنھنجا هي حال ڪيا اٿم.“
”ڪونہ پرتئي؟“ درويش پڇيو.
”نہ سائين!“
”اوھہ چري مائي!“ درويش پنھنجي گوڏي تي هٿ هڻي چيو:
”خاوند جي رسڻ جي عذاب جوانيءَ ۾ پوڙهو ڪري ڇڏيو اٿي، خاوند حقيقيءَ جي رسڻ جو عذاب ياد نہ هيئي؟“ زينت هڪي ٻَڪي ٿي کيس ڏسڻ لڳي.
درويش ڌرتيءَ ڏانھن اشارو ڪندي چيو:
”مائي، اهي ڪشٽ ڪشالا خاوند حقيقيءَ لاءِ ڪرين ها تہ اڄ مان ائين تنھنجي قدمن ۾ ويھي توکان مراد گهران ها.“ زينت گم سم ٿي وئي.”مائي اهڙن ڪوڙن بُتن جي عبادت ڇو ٿيون ڪيو، جيڪي توهان جو قدر ئي نہ ڪن. اوجاڳا ڪيو ان مالڪ جا، جيڪو اوجاڳن جو قدر ڪري ڄاڻي.“
ناوليٽ اتي ختم ٿي وڃي ٿو.
حقيقت ۾ هيءُ ناوليٽ هڪ مخصوص دؤر جي نفسيات تي آڌاريل آهي. ان دؤر کي اسان ڀُٽي صاحب جو دور سڏي سگهون ٿا. ڀٽي صاحب جي دور ۾ ڪيترائي نوجوان ڳوٺن مان پنھنجين اکين ۾ سونھرا خواب کڻي شھرن ۾ آيا هئا، ۽ ڪجهہ محنت ۽ ڪجهہ ڀُٽي صاحب جي عوام دوست پاليسين تحت (پھريون ڀيرو مقابلي جي امتحانن ۾ هڪ پيپر ۾ فيل شاگردن کي بہ سنڌ جي ڪوٽا تي ڀُٽي صاحب جي حڪم تي پاس ڪيو ويو هو، جنھن ۾ ڪيترائي نوجوان پاس ٿي آخر وڏن عھدن تي پھتا.) اهي نوجوان جڏهن شھرن ۾ آيا تہ انھن مان گهڻو ڪري ڳوٺان پرڻجي آيل هئا، پر شھر ۾ اچي ۽ شھري ڇوڪرين جي زرق برق لباس کي ڏسي انھن ۾ پاڻ اڙائي ويٺا. انھن سان ڳوٺان آيل ڇوڪريون ڳوٺاڻيون ئي رهجي ويون هو شھري ڪلچر ۾ ضم نہ ٿي سگهيون، نتيجي طور گهڻن سنڌي نوجوانن شھرن مان ٻيون شاديون ڪيون. جن جي ٻين شادين جا سندن اڳين گهروارين مان ٿيل اولاد، سندن اڳين گهروارين توڙي سندن ڳوٺاڻن رشتن ناتن تي وڏا ناڪاري اثر پيا. گهڻيون عورتون مڙسن جي بيوفائن جو ماتم ڪنديون ڳوٺن ڏانھن موٽي ويون، ڪجهہ عورتن پنھنجن ٻارن تي توجهہ ڏني ۽ انھن جي تعليم شھرن ۾ ئي پوري ڪري کين سٺن عھدن تي پھچائي انھن سان خوش گذارڻ لڳيون. ۽ ڪي ٿورڙيون شھري ڪلچر ۾ پاڻ کي ايڊجسٽ ڪري سگهيون. جيڪي عورتون ان صورتحال ۾ ڳوٺ ويون اهي گهڻو ڪري پاڻ کي عبادتن ۾ ئي گم ڪري ويھي رهيون. اها سنڌي عورت جي خانداني شرافت ۽ قدرن جي پاسداري هئي نہ تہ جھڙي بيوفائي هن کي پلئہ پئي هئي هو موٽ ۾ ڪجهہ بہ ڪري پئي سگهيون.
ميڊم جھان آرا جي هن ناوليٽ ذريعي اسان ان مخصوص دور ۾ جڙندڙ سنڌي سماج ۽ ان جي نفسيات جو بھترين جائزو وٺي سگهون ٿا. اها ڳالھہ چٽي ٿي بيھي ٿي تہ ان دؤر ۾ مردن جو هڪ مخصوص گروھہ پنھنجي سماجي ۽ ثقافتي قدرن کان مُنھن موڙي چڪو هو، ۽ عورت انھن سڀني قدرن کي سانڍي جيئندي رهي جيڪي سندس مرم ۽ مريادا جي سڃاڻ هئا. ”زينت چري آ“ ناوليٽ ان سموري منظر نامي جي تصوير آهي.
نوبل لاريٽ گنٿر گراس لکيو هو،
From the start even before inserting his paper into typewriter the committed writer writes، not novel، poem or comedies، but committed literature.
”ابتدا ۾ ئي بلڪہ ٽائيپ رائٽر ۾ پنو وجهڻ کان اڳ هڪ ڪميٽيڊ ليکڪ ڪو ناول، نظم يا ڪا ٻي شئي ناهي لکندو پر هو ”ڪميٽيڊ ادب“ تخليق ڪندو آهي.“ ميڊم جھان آرا بہ ڪميٽيڊ ادب ئي تخليق ڪيو آهي. هن ڪتاب ۾ موجود ٻيو ناوليٽ ”من اندر جا لوچ“ آهي. هن ناوليٽ جي ابتدا ۾ ئي ميڊم جھان آرا لکيو آهي تہ، ”محبت سبب تخليق ڪائنات آهي. ڪٿي منصور تہ ڪٿي زليخا آهي. عاشق کي گهاڻي ۾ پيڙيو تہ بہ انا الحق جو آواز پيو ڪڍندو ڪٿي واريءَ ۾ لٽجي بہ پرينءَ کي پسڻ ڪارڻ پيو پساھہ کڻندو. محبت نہ هجي ها تہ رابعہ بصري اڌ قلندر جي مرتبي کي نہ پھچي ها. محبت نہ هجي ها تہ ڌرتيءَ جي سيني تي تاج محل جو تمغو نہ سينگارجي ها. جنھن ان شراب جو چُڪو پيتو، تنھن بادشاهي ڇڏي فقيري اختيار ڪئي. محبت جي پيڙا کي اهي ئي سمجهي سگهندا، جن کي انھيءَ درد جو احساس ڇھي ويو هوندو.“
هيءُ ناوليٽ بنيادي طور تي هڪ پيار ڪھاڻي تي ٻڌل آهي. پيار ادب جو تمام پراڻو موضوع آهي، ۽ ان تي هزارين ناول، ڪيئي ڪھاڻيون ۽ لا تعداد شعري تحريرون لکيون ويون آهن. پر هيءُ ڪو اهڙو موضوع آهي جو ان تي جيترو بہ لکيو ويو آهي، اهو پڙهڻ کان پوءِ لڳي ٿو تہ اڃا ڪجهہ اور آهي، جنھن تي لکيو وڃي. پيار فرد جي بنيادي جبلت ۾ شامل آهي، ۽ هيءُ واحد جذبو آهي، جنھن تان فرد اڄ بہ پاڻ وارڻ لاءِ تيار آهي. ناوليٽ ”من اندر جا لوچ“ جي ڪھاڻي ٽن مکيہ ڪردارن جي چوڌاري ڦري ٿي. ايمن، ميمونہ ۽ منصور احمد. ايمن هڪ اهڙي ڇوڪري آهي، جيڪا پنھنجي ڀيڻ ميمونا جي نقلي نالي تي ٽريننگ ڪرڻ لاءِ اسلام آباد وڃي ٿي ڇاڪاڻ تہ سندس ڀيڻ ڪنھن امتحان جي تياري ڪري رهي هئي ۽ هوءَ اها ٽريننگ نہ پئي ڪري سگهي. ايمن ٽريننگ ڏيندڙ استاد منصور سان نينھن جو ناتو جوڙي وٺي ٿي. ڪجهہ ئي ڏينھن ۾ هنن جي وچ ۾ ڀرپور تعلق جڙي وڃي ٿو، جو هو ٻئي هڪٻئي سان گڏ جيئڻ مرڻ جا واعدا وچن ڪن ٿا.
”منصور تو ايتري محبت ڪٿي لڪائي رکي هئي؟“ ايمن پڇيو. هو آهستي کليو، اکيون بند ڪري کن پل سانت ۾ ليٽيو رهيو پوءِ اکيون کولي کيس ڏٺائين ۽ چيائين: ”جڏهن انسان هن دنيا ۾ لاٿو ويندو آهي تہ نصيب جي بجيٽ ۾ هر شئي کيس ڏني ويندي آهي. رزق، عيش آرام، ڏک، سُک ۽ محبتون. اهي محبتون هو رشتن ۾ ونڊيندو آهي. پيءُ، ماءُ، ڀاءُ، ڀيڻ، دوست، يار“ هو خاموش ٿي کيس ڏسڻ لڳو پوءِ چيائين، ”مونکي محبتن ونڊڻ لاءِ ڪو رشتو ئي نہ مليو. ان ڪري اهي بيشمار محبتون سانڍي رکيون هيم، ڪنھن پنھنجي ۽ پياري هستيءَ لاءِ. مونکي يقين هو تہ هن دنيا ۾ ڪٿي نہ ڪٿي منھنجي اها پياري هستي ضرور آهي، جيڪا زندگيءَ جي ڪنھن نہ ڪنھن موڙ تي منھنجي سامھون اچي بيھندي“
ايمن ٽريننگ ختم ڪري واپس اچي ٿي ۽ منصور بہ ڪنھن طريقي سان واپس اچي ايمن جي گهر رشتو موڪلي ٿو. پر هو رشتو ايمن بدران ميمونا جي نالي جو موڪلي ٿو ڇاڪاڻ تہ ٽريننگ جي رڪارڊ ۾ ايمن پنھنجي ڀيڻ ميمونا جي نالي سان درج ٿيل هئي. ۽ رشتو ميمونا سان طئي ٿي وڃي ٿو. جيڪو راز گهڻو دير سان کلي ٿو. پر ان وقت گهڻي دير ٿي چڪي هئي. شاديءَ جون تياريون مڪمل ٿي چڪيون هيون. اهڙي رشتي سبب منصور ۽ ايمن تمام گهڻو پريشان ٿيا ۽ ميمونا کي تہ وچ جي خبر ئي نہ رهي. شادي ٿيڻ کان پوءِ اهو راز ميمونا تي ان وقت کلي ٿو جڏهن هوءَ منصور سان گڏ اسلام آباد ۾ ٽڪيل هئي. هوءَ واپس خيرپور اچي ٿي ۽ ڀيڻ سان ان معاملي تي ڳالھائڻ چاهي ٿي.
ميمونا وڃي سندس سامھون بيٺي ۽ ڪافي دير تائين بيٺي سوچيندي رهي تہ ايمن کان ڪيئن پڇي. ايمن کي هن جي خاموشيءَ کان الجهن ٿيڻ لڳي. پڇيائين:
”ڪجهہ پڇڻ ٿي چاهين؟“
”ها“ ميمونا کيس غور سان ڏسندي پڇيو، ”منھنجي برباديءَ ۾ ڪنھن جو ڏوھہ آهي؟“
”تقدير جو“ ايمن وراڻيو.
”تو ان طوفان کي روڪيو ڇونہ؟“
”مونکي خبر نہ رهي، تقدير ۾ ائين لکيل هو.“ ايمن اکيون بند ڪري ڇڏيون.
”ان تباهيءَ جي طوفان کي ڪير روڪيندو؟“ ميمونا پڇيو.
ايمن هڪدم اکيون کولي ڪاوڙ مان ڏانھس ڏٺو ۽ چيائين:
”توکي طوفان جو مقابلو ڪري پنھنجو گهر بچائڻ نہ ٿو اچي؟“
”گهر؟“ ميمونا حيران ٿي پڇيو، ”اهو گهر ڪيئن بچايان، جنھن کي تون اول ئي برباد ڪري آئي آهين؟“
”منھنجا سمورا نشان ڊاهي ان گهر کي نئين سري سان آباد ڪر“ ايمن رکائيءَ سان چيو.
”گهر انسانن سان ٺھندو آهي.“ ميمونا چيو، ”ان گهر ۾ هڪ برباد ٿيل انسان بہ آهي.“
”تون ايتري ڪمزور ڪڏهن کان ٿي آهين؟“ ايمن کيس گهوريندي چيو، ”جيڪڏهن اجڙيل وستيون آباد نہ ٿين ها تہ هن ڌرتيءَ تي رڳو کنڊر ئي کنڊر هجن ها. مالھيءَ جي محنت بنجر زمين کي بہ آباد ڪري گل و گلزار بنائي ڇڏيندي آهي.“
”تون مونکي تسلي ٿي ڏين؟“ ميمونا پڇيو.
”نہ، مان توکي حوصلو ٿي ڏيان، يقين ٿي ڏيان. محنت ۽ محبت سان برباد ٿيل گهر وري آباد ڪري سگهجي ٿو.“
”۽ تون؟“ ميمونا پڇيو.
”منھنجو فڪر نہ ڪر“ ايمن چيو، ”توکي خبر آهي تہ مان ننڍپڻ کان مضبوط ارادن ۽ مضبوط برداشت واري آهيان. مان تقدير جي ان فيصلي کي قبول ڪري چڪي آهيان.“
ڪجهہ وقت خاموشيءَ سان تباهيءَ جي تياري ٿيندي رهي ٿي. ميمونا واپس اسلام آباد هلي وئي ۽ ڪجهہ ڏينھن ٽڪي منصور سميت واپس خيرپور اچي ٿي. منصور ايمن سان ملڻ جي ڪوشش ڪري ٿو ۽ هوءَ کيس ٽاريندي رهي ٿي. نيٺ هڪ ڏينھن گهر ۾ کيس اڪيلو ڏسي سندس سامھون اچي بيھي ٿو.
”تون ڇا ٿو چاهين منصور؟“ ايمن پوئتي هٽندي پڇيو. ”مان توکي ٿو چاهيان ايمن“ منصور کيس ڪلھن کان وٺي پاڻ ڏانھن سوريندي چيو، ”منھنجو نڪاح ڪنھن ٻئي سان نہ ٿيو هو، مون تنھنجي وجود کي قبوليو هو، توکي گهريو هو ۽ اڄ تائين فقط توکي گهران ٿو، توکي محسوس ڪرڻ چاهيان ٿو.“ منصور جي گرفت سوڙهي ٿيندي وئي. ايمن هن جي گرفت مان نڪرڻ جي ناڪام ڪوشش ڪندي چيو: ”منصور، تنھنجي طلب ۾ محبت نہ وحشت آهي.“
”اها محبت جي انتھا آهي.“
”اهو گناھہ آهي“
”مان ڪنھن گناھہ ثواب کي نہ ٿو مڃيان“ منصور هن جي وارن ۾ مُنھن لڪائيندي چيو، ”تنھنجو قرب، تنھنجي سُپردگي منھنجي اندر ۾ ٻرندڙ آڳ جو انت آهي.“
”منصور“ ايمن ٻڏندڙ آواز ۾ چيو، ”تنھنجي طلب ۾ منھنجي حياءَ جو موت آهي ۽ بي حيائيءَ واري زندگي مونکي قبول ناهي.“ ان وقت دروازو کليو سامھون ميمونا سان گڏ سندس پيءُ سفري بيگ کنيون بيٺو هو. ايمن جون اکيون وحشت وچان کليون رهجي ويون. هن هڪ ڊگهو ساھہ کنيو، جيڪو هن جي سيني ۾ اندر ئي رهجي ويو ۽ هن کان ساھہ ٻاهر ڪڍڻ وسري ويو.“
ايمن منصور جي ئي ٻانھن ۾ مري وڃي ٿي. جيڪا هن محبت جي ابتدا ۾ وش بہ ظاهر ڪئي هئي ۽ منصور ان گهر مان ٻاهر نڪري هميشہ لاءِ گم ٿي وڃي ٿو.
ڏسڻ ۾ هيءَ هڪ راويتي پيار ڪھاڻي آهي پر جنھن طريقي سان هيءَ ڪھاڻي لکي وئي آهي، جيتري گھرائيءَ سان ڪردارن جي محبت، روش، پنھنجائپ، پيار ۽ ٻيا جذبا بيان ڪيا ويا آهن، اهي پڙهندڙ کي پنھنجي گرفت ۾ جڪڙي رکن ٿا. هيءُ ناوليٽ پڙهندي ڪيترن هنڌن تي جھڙوڪر ساھہ مٺ ۾ اچي وڃي ٿو ۽ ڪٿي ڪٿي اکيون زار زار ٽمڻ لڳن ٿيون. اها تحرير جي گرفت آهي جنھن ۾ پڙهندڙ قابو ٿي وڃي ٿو.
ڪتاب ۾ موجود ٽيون ناوليٽ ”مينھان ۽ نينھان“ بہ هڪ پيار ڪھاڻيءَ تي ٻڌل آهي. جنھن ۾ اين جي او سيڪٽر ۾ ڪم ڪندڙ ڇوڪري دل آويز جو مرڪزي ڪردار آهي، جيڪا اصل ۾ تہ پاڪستاني هئي پر سندس والدين ٻاهرين ملڪ سيٽل ٿيل هئا ۽ هوءَ ڪنھن پروجيڪٽ جي لاءِ پاڪستان اچي ٿي. هن ناوليٽ جو ٻيو اهم ڪردار مونس جو آهي. جيڪو مقامي آهي ۽ ٻاهرين اين جي او جي هن پروجيڪٽ ۾ ڪم ڪري ٿو. دل آويز جڏهن کانئس سندس خاندان بابت پڇي ٿي تہ هو کيس ٻڌائي ٿو تہ، ”مونس، تنھنجي گهر ۾ ڪير ڪير آهي؟“ دل آويز هلندي هلندي پڇيو. ”منھنجو ڀاءُ، ڀاڄائي، انھن جا چار ٻار، امڙ ۽“ يونس چوندي چوندي رڪجي ويو. دل آويز سوالي نظرن سان ڏانھس ڏٺو ۽ پڇيو:
”۽ ٻيو“
”منھنجي هڪڙي ڪزن بہ رهندي آهي، امان جي ڀاڻيجي.“
”غير شادي شدہ؟“ دل آويز پڇيو.
”نہ، شادي شدہ آهي“ دل آويز جي دلچسپي هن لا ابالي جوان ۾ وڌي وڃي ٿي. هو هن ناوليٽ ۾ هونئن بہ تمام گهڻو محنتي ۽ هشاش بشاش ڏيکاريل آهي. هو شاعري پڙهي ٿو، سُر ۾ شاعري جهونگاري ٿو ۽ پنھنجين دلچسپ ڳالھين سان سڀني کي موهي وجهي ٿو. هو دل آويز کي بہ شاعري ٻڌائي ٿو هوءَ کيس چوي ٿي:
”جنھن بہ اها نظم لکي آهي، لڳي ٿو محبت ۾ مسحور ٿي لکي آهي.“
”محبت آهي ئي اهڙي شئي، جيڪا مسرور بہ ڪندي آهي، مسحور بہ.“
”ڇا محبت رڳو مسرور ئي ڪندي آهي؟“ دل آويز پڇيو.
”نہ“ يونس ترسي چيو، ”ڪڏهن محبت پيڙا ۽ دلگيري بہ ڏيندي آهي.“
دل آويز ڪنڌ ورائي يونس ڏانھن ڏٺو مڌم لھجي ۾ پڇيائين: ”مونس، تون ڪنھن سان محبت ڪئي آهي؟“
يونس ڪنھن سوچ ۾ گم ٿي ويو. کن پل رکي چيائين، ”الائي“
”ڇا مطلب؟“ دل آويز مُرڪي چيو، ”ان جو سڌو جواب تہ ها يا نہ ٿيڻ گهرجي.“
يونس ڀرسان واري دڙي تي ويھي رهيو چيائين: ”ماڻھوءَ کي زندگيءَ ۾ کوڙ محبتون ۽ نفرتون ملنديون آهن. محبتن لاءِ پھريائين هو فيصلو نہ ڪري سگهندو آهي تہ هن جي دل جي طلب ڪھڙي آهي.“
دل آويز سندس ڀرسان ويھي رهي. يونس آسمان ڏانھن ڏسندي چيو: ”محبت هڪ وسيع سمنڊ مثال آهي. جنھن جون سرحدون نہ هونديون آهن. پر ورهاستون ضرور هونديون آهن.“
”ڪھڙيون ورهاستون؟“
”تون ڪڏهن غور سان سمنڊ جي حقيقت ڏٺي آهي؟“ يونس پڇيو پوءِ چيائين، ”ان جو پاڻي ۽ ان جي حرڪت هر هنڌ تي الڳ هوندي آهي. ڪٿي ان ۾ لوڇ گهڻي هوندي آهي تہ ڪٿي مٿاڇرو ماٺيڻو هوندو آهي. محبت جون ورهاستون بہ ايئن هونديون آهن. دل انھن ورهاستن مان پنھنجو اهو حصو ڳوليندي آهي، جيڪو هن جي روشن رستن کان گذري گھرائيءَ وارين اونھين غفائن تائين پھچي وڃي.“
”ان جي سڃاڻپ ڪيئن ٿيندي؟“ دل آويز پڇيو.
يونس آهستي کليو، چيائين: ”جڏهن ڪنھن موڙ تي اها اچي سامھون بيھندي آهي تہ دل کي آگاهي اچي ويندي آهي تہ اها ئي محبت آهي، جنھن لاءِ دل جي دنيا خالي هئي.“
دل آويز ۽ يونس (جنھن کي هوءَ مونس ڪري سڏي ٿي) گڏ ڪم ڪن ٿا. ڪم کان واندا ٿي هو ڊگهي ڪچھري ڪن ٿا. يونس کيس مقامي ماڻھن جي ريتن، رسمن، اٿڻ ويھڻ ۽ ڪلچر جي باري ۾ ٻڌائي ٿو. جيڪو سڀ ڪجهہ ڄاڻي دل آويز حيران ٿي وڃي ٿي. دل آويز جي دل ۾ يونس جي لاءِ ڪڏهن پيار جو ڏيئو ٻريو اها کيس بہ ڄاڻ نہ پئجي سگهي. پر هن اهو محسوس ڪيو تہ هوءَ پنھنجي دل هن لا ابالي ۽ بيپرواھہ شخص جي پيرن ۾ وساري ويٺي هئي. ان وقت آسمان ۾ پکين جا ولر قطارن جي صورت ۾ آواز ڪڍندا اڏامندا ٿي ويا. دل آويز انھن ڏانھن ڏسندي پڇيو: ”اهي پکي ڏسين پيو؟“
”ها“ يونس وراڻيو، ”اهي ڪونجن جون قطارون آهن.“
”اهي ڪٿان آيون آهن؟“ دل آويز پڇيو.
”اهي ڪنھن پرانھين ملڪ کان اينديون آهن، جڏهن انھن جي ملڪ جي موسم سخت ٿي ويندي آهي تہ پوءِ انھن لاءِ داڻو پاڻي ملڻ مشڪل ٿي ويندو آهي. پوءِ اهي داڻي پاڻيءَ جي تلاش ۾ لڏ پلاڻ ڪنديون آهن ۽ سوين ميل پنڌ ڪري ٻين ملڪن ڏانھن وينديون آهن.“ يونس کيس ٻڌايو. دل آويز چپ چاپ ڪونجن جي قطارن کي ڏسڻ لڳي، جيڪي هڪ ئي جوڙ جڪ ۾ اڏامنديون ٿي ويون. ”توکي خبر آهي دل آويز“ يونس چيو، ”اهي قطارون ٺاهي ٽولي جي شڪل ۾ هلنديون آهن. اڳ ۾ انھن جو رهنما هوندو آهي. ۽ ٽي نگھبان هوندا آهن ٻہ ٻنھي پاسن کان ۽ هڪ آخري قطار جي پٺيان.“
”ڇو؟“
”ان ڪري تہ جيئن انھن جي جوڙ جڪ ٽُٽي نہ سگهي. جيڪڏهن ڪو خطرو هوندو تہ نگھبان انھن کي خبردار ڪندا ۽ آخر ۾ هلڻ وارو اهو خيال رکندو تہ ڪا بہ ڪونج پنھنجي ولر کان وڇڙي تہ اهي کيس سنڀالي واپس وٺي اچن.“
دل آويز انھن کي ڏسندي گم سم لھجي ۾ چيو: ”شايد مان بہ ڪنھن اهڙي ولر جو پکي آهيان، جيڪو پنھنجي ولر کان وڇڙي ويو هجي. پر ڇا ڪو اهڙو نگھبان بہ هوندو، جيڪو مون کي ڳولي پنھنجي ولر ۽ وطن ڏانھن ورائي اچي؟“
دل آويز يونس کي دل ڏئي ويھي ٿي، پر هو شايد بي پرواھہ مسافر هو، جنھن جي مٿي تي ڪيئي ذميواريون هيون. گهر جون ذميواريون، پوڙهي ماءُ جون ذميواريون، طلاقيل ماسات جون ذميواريون ۽ ٻين گهرڀاتين جون ذميواريون. هنن سڀني ذميوارين جي باوجود هو ڳالھين ۾ ڪنھن کي لکاءُ بہ نٿو ڏئي تہ مٿس ڪيتريون ذميواريون آهن. ناوليٽ ۾ اڳتي هلي يونس کي گم ٿيل ڏيکاريو ويو آهي، جنھن جو ڪو اتو پتو نٿو پوي. دل آويز هن جي لاءِ تمام گهڻي پريشان ٿئي ٿي ۽ هر وقت سندس سوچن ۾ رهڻ لڳي ٿي. تان جو هن کي محسوس ٿئي ٿو تہ هو کيس فون ڪري ٿو، پر سندس آواز نٿو اچي، هو کيس ڳولھڻ لاءِ اچي ٿو، پر کيس ڳولھي نٿو سگهي، هو کيس ملڻ لاءِ اچي ٿو، پر ملي نٿو سگهي. دل آويز عجيب نفسياتي ڪيفيت ۾ هلي وڃي ٿي. ۽ آخر هوءَ سندس ڳوٺ وڃي ٿي ۽ يونس جا سڀ قرض لاهي ٿي، هن کي ياد ڪري ٿي، هن جي ماءُ سان ملي ٿي، هن جون ڏنل سوکڙيون ساھہ سان سانڍي رکي ٿي ۽ واپس موٽڻ جا سانباها ڪري ٿي.
”ٿوري دير ائين ڀِڄڻ کان پوءِ هوءَ اٿي کڙي ٿي ۽ ڪئمپ ڏانھن هلڻ شروع ڪيائين. ڪجهہ وِکون هلي ترسي مڙي پوئتي وَسندڙ مِينھن ڏانھن ڏٺائين، چيائين: الوداع مونس، مون تنھنجو قرض ادا ڪري، توکي وجود ۽ مڪان جي قيد مان آجو ڪري ڇڏيو آهي. اسان صحرا سرابن ۾ ملون نہ ملون، مِينھن جي ڦوهارن ۾ ملون نہ ملون پر ملنداسين ضرور، اتي جتي وجود مڪان جو قيد نہ هوندو. ڪا وڇوڙي جي پيڙا ۽ دلگيري نہ هوندي، بس ملڻ واري مُسرت ۽ سرور هوندو، جتي بس مان تنھنجي روحي ۽ تون منھنجو مونس هوندين.“
ناوليٽ اتي ختم ٿي وڃي ٿو.
اڳين ٻن ناوليٽن وانگر هيءُ بہ دلفريب ٻوليءَ ۾ لکيل لازوال ناوليٽ آهي. جنھن ۾ پيار جي اڙانگن پيچرن تي هلندڙ ٻن دلين جي جذبن کي باريڪ بينيءَ سان لکيو ويو آهي. پيار جي جذبي کي جنھن گھرائيءَ سان بيان ڪيو ويو آهي، ان جو ڪو جواب ناهي.
منھنجو ايمان آهي تہ ڪلاسيڪل ٻوليءَ ۾ لکيل هي ٽئي ناوليٽ سنڌي ادب ۾ پنھنجي الڳ سڃاڻ ٺاهي وٺندا. شابس آهي سائين محمد علي پٺاڻ صاحب کي جنھن ميڊم کان اهي ناوليٽ لکرائي پورا بہ ڪيا تہ مون کان بہ انتھائي مصروفيتن جي ڏينھن ۾ هي اکر لکرائي ورتائين. اهو سندس ٻاجهاري شخصيت جو ڪمال آهي جو سندس حڪم ۽ حُجت ڪو بہ دوست ٽاري ناهي سگهندو.


ڊاڪٽر شير مھراڻي
ڪراچي يونيورسٽي
19 مارچ 2021ع

زندگيءَ جي حقيقي رنگن وارا ناوليٽ

ميڊم جھان آرا سومرو سنڌي ادب جو اهم ۽ مانائتو نالو آهي. هوءَ وڏي عرصي کان ادب جي کيتر ۾ پاڻ ملھائيندي پئي اچي. ۽ لڳاتار فن جي اورچائيءَ سان زندگيءَ جي مختلف روپن جا چتر چٽيندي رهي ٿي. اهو عمل نہ رڳو سنڌي ادب لاءِ سٺو سنوڻ آهي پر خود ليکڪا لاءِ پڻ وڏو اعزاز آهي. هيل تائين سندس ڪھاڻين جا ٻہ مجموعا ”ماءُ منھنجو جندڙو“ ۽ ”جيڪر مان گل هجان ها“ ۽ ”سوغات“ جي سري وارو ناول پڙهندڙن وٽ وڏي مڃتا ۽ مانُ ماڻي چُڪا آهن. ميڊم جھان آرا سومرو ڪھاڻين، ناولن ۽ ناوليٽن جي مجموعن جي صورت ۾ سنڌي ادب کي وڌيڪ شاهوڪار بڻائڻ ۾ پنھنجو حصو ڳنڍيو آهي. ۽ پنھنجي قلم وسيلي سنڌي ٻوليءَ ۽ ادب کي نئين جلا بخشي آهي.
ميڊم جھان آرا سومرو جون ڪھاڻيون سليس، سھڻي ۽ مٺڙي ٻوليءَ واريون ۽ سجاوٽي نظرين کان آجون آهن. سندس ڪھاڻين ۾ ڪٿي بہ نعريبازي ڪونھي. هوءَ ڪَڙي کان ڪڙِي ڳالھہ ڪندي بہ لھجي جي نرمي برقرار رکڻ جو هُنر ڄاڻي ٿي. سندس قلم اهڙو پارس آهي، جيڪو لوھہ جھڙن لفظن کي سون بڻائي ٿو ڇڏي. هن جي قلم ۾ اها قوت آهي، جيڪا بي جان لفظن ۾ روح ڦوڪي ٿي ڇڏي.
هوءَ تمام آسانيءَ سان پنھنجي ڪردارن کي سندن ماحول ۾ جيئاري ٿي. سندس ڪھاڻين جا ڪردار جيئرا جاڳندا اسان منجهان آهن. سندس هر ڪھاڻي، ناول يا ناوليٽ پڙهندي ائين محسوس ٿيندو تہ اها ٻولي ۽ لھجو ڪردارن جو پنھنجو آهي، ڪٿي بہ ائين نہ لڳندو تہ ڪو هي جملا ڪردارن جا نہ پر ليکڪا جا آهن ۽ اها ئي سچي اديب جي وڏي ۾ وڏي خوبي آهي تہ هو ڪردارن جي وات ۾ پنھنجي زبان نہ رکي.
سانئڻ مھتاب محبوب کان پوءِ ميڊم جھان آرا سومرو پھرين سنڌي ليکڪا آهي، جنھن سڀ کان وڌيڪ اپر ڪلاس ۽ مڊل ڪلاس جي زندگيءَ کي فوڪس ڪيو آهي. سندس ناول ”سوغات“ ۽ هي ٽي ناوليٽ ”زينت چري آ“، ”من اندر جا لوچ“ ۽ ”مينھان ۽ نينھان“ توڙي سندس ٻيون ڪيتريون ئي ڪھاڻيون شھري زندگيءَ جون عڪاس آهن. ان ۾ ڪو شڪ ڪونھي تہ سنڌي سماج نيم جاگيرداراڻو سماج آهي ۽ هتي جا اڪثر مسئلا ٻھراڙي ۽ پُٺ تي پيل ڳوٺن، وسندين، واهڻن ۽ پورهيت طبقي سان لاڳاپيل آهن. جن جو بيباڪ اظھار اسان جا قلمڪار پنھنجي تخليقن ۾ جا بجا ڪندا رهن ٿا. پر ان سان گڏو گڏ سنڌي سماج ۾ شھري زندگيءَ جا مسئلا ۽ پيچيدگيون بہ آهن، جن تي تمام گهٽ لکيو ويو آهي.
”مينھان ۽ نينھان“ جي سري سان ميڊم جھان آرا سومرو جا هي ٽي ناوليٽ پڻ سنڌي فڪشن ۾ اهم حيثيت رکن ٿا. هي ناوليٽ سادي ۽ بيانيہ انداز ۾ لکيل آهن پر پنھنجي پلاٽ، مڪالمن، ٻولي، ماحول ڪردار نگاري ۽ منظرنگاريءَ جي ڪري گھري تاثير وارا آهن.
هنن ناوليٽن ۾ اسان جي گهر، پاڙي، شھر ۽ اسان جي سماج جون ساديون ۽ ڏٺل وائٺل ڪھاڻيون بيان ٿيل آهن. جيئن ”زينت چري آ“ جي عنوان واري ناوليٽ جا مُک ڪردار زينت ۽ منير آهن. هو الھڙ جوانيءَ کان هڪ ٻئي سان محبت ڪن ٿا. زينت کيس پنھنجي خوابن جو شھزادو سمجهي ٿي ۽ جڏهن سندن شادي ٿي وڃي ٿي تہ هوءَ منير جي ڪلارڪيءَ واري گهٽ پگهار ۾ ڏکين مرحلن سان مُنھن ڏيڻ باوجود انتھائي گهڻو خوش آهي. ڇاڪاڻ تہ هوءَ پنھنجي وَر کي روايتي سنڌي عورت وانگر مجازي خدا ۽ پنھنجي ڪُل ڪائنات ڀانئي ٿي. پر جڏهن منير جو ڀاڳ کُلي ٿو ۽ هو وڏي پئسي وارو بڻجي پوي ٿو تہ پوءِ نہ رڳو سندس طبقاتي اسٽيٽس مٽجي وڃي ٿو پر سندس رويا، سوچ ۽ انداز بہ تبديل ٿي وڃن ٿا. هو والھانہ عشق ڪندڙ پنھنجي زال کي ڄَٽي، ڪم عقل ۽ جديد فيشن ايبل دور سان مطابقت رکندڙ نہ ٿو سمجهي ۽ نہ رڳو کيس نظر انداز ڪرڻ لڳي ٿو پر کانئس ٻچا بہ ڌار ڪري ٿو ڇڏي. جيڪو هڪ عورت لاءِ انتھائي عذابناڪ عمل آهي. منير پنھنجي بيحسي ۽ بيوفائيءَ جي حد ڪري ٿو ڇڏي. هو شھر جي هڪ شاطر ڇوڪريءَ جي زلفن جو اسير بڻجي آخر ۾ زينت کي سندس خوابن جي گهر مان بہ نيڪالي ڏئي ڇڏي ٿو.
اسان جڏهن ميڊم جھان آرا سومرو جو هي ناوليٽ پڙهون ٿا تہ بلڪل ائين محسوس ڪرڻ لڳون ٿا ڄڻ هيءَ ڪھاڻي، هي منظر، هي لقاءَ اسان جا پنھنجا آهن. ٿري ڊي ٽيڪنالاجيءَ وانگر اسان پاڻ ان ناوليٽ جو حصو بڻجي ٿا وڃون. ۽ محسوس ڪرڻ لڳون ٿا تہ ڄڻ زينت جون خوشيون، ڪاميابيون ۽ ڪامرانيون اسان جون پنھنجون حاصلاتون آهن. ان جي خوشين کي ڏسي اسان جي چھرن تي مرڪون پکڙجي وڃن ٿيون! ۽ هن جا ڏُک، سُور ۽ اهنج، اسان پنھنجون تڪليفون ۽ سُور ڀانئيون ٿا. ۽ ان جي پِيڙا تي اسان ڏکارا بڻجي ٿا وڃون. ان کان وڌيڪ ڪنھن ليکڪ جي ٻي ڪاميابي ڪھڙي ٿي سگهي ٿي، جو پڙهندڙ ان جي ڪردارن کي پنھنجو ڀانئڻ لڳن!
ڪيترائي اهڙا ليکڪ آهن، جيڪي پنھنجا فڪر، فلسفا، نظريا، سموري علمي لياقت ۽ نام نھاد ڄاڻ غير ضروري طور ناولن، ڪھاڻين ۽ ناوليٽن ۾ پيوند ڪرڻ جا عادي نظر ايندا آهن، جنھن جي ڪري فڪشن جو اصل روح غائب ٿي ويندو آهي ۽ باقي بچندي آهي، سکڻي لفاظي، سياسي تقرير جھڙي اجائي پٽاڻ، جيڪا پڙهڻ سان تمام گهڻي ڪوفت ٿيندي آهي. مان تہ ان کي قلمي دهشتگردي سمجهندو آهيان. ناول، ناوليٽن توڙي ڪھاڻين ۾ ڪردار پنھنجي موضوعي ۽ معروضي حالتن ۾ پنھنجي ڏانوَ موجب بي ساختہ ڏاهپ، فڪر يا ڪنھن نظريي جي اُپٽار ڪندا تہ، اهو فطري اظھاري عمل جي ڳاڻيٽي ۾ ايندو. پر فڪشن ۾ مصنوعي دانشوري زبردستي پيوند ڪرڻ جي ڪوشش ڪبي تہ تخليق بي چَسي ۽ محض لفاظي بڻجي پوندي، جنھن کي فني دائميت ڪڏهن بہ حاصل نہ ٿي سگهندي آهي. ڪردارن کي پنھنجي رڌم، توازن ۽ ڪھاڻيءَ جي پلاٽ سان نباھہ ڪندي اهڙي نموني خيالن جي اُپٽار ڪرڻ گهرجي، تہ جيئن اها گفتگو فطري لڳي. حقيقت پسندي ۽ سادگي ئي اصل ۾ سونھندڙ ۽ وڻندڙ لڳندي آهي. نامياري ناول نويس گارشيامارڪيز پڻ ان نموني شين کي انٽليڪچوئلائيز ڪرڻ بدران اديبن کي سندن ذاتي تجربن ۽ مشاهدن کي پنھنجو موضوع بڻائڻ جي صلاح ڏني آهي.
اهڙي طرح اسان ڏسون ٿا تہ ميڊم جھان آرا سومرو پنھنجي هنن ٽنھي ناوليٽن ۾ علم، عقل، ڏاهپ جا اهڙا بيش بھا موتي ميڙيا آهن ۽ اهڙا وکر وِهايا آهن، جيڪي سوچ کي نوان گس بہ ڏين ٿا ۽ ڪيترائي سوال پڻ اٿارين ٿا، جيڪي قاريءَ جي ذهن کي جهنجهوڙڻ لاءِ ڪافي آهن. پر سندس ناوليٽن ۾ ڪو بہ ڊائلاگ اجايو ٽُنبيل، غير ضروري ۽ اضافي ناهي. جيئن ”زينت چري آ“ ۾ ڏسو تہ ڪيڏي نہ فڪر انگيز ڳالھہ ڪئي اٿائين:
”دل آويز چيو، دنيا جو هر ماڻھو هڪ ٻئي کان الڳ هوندو آهي. ڪوبہ ڪنھن جھڙو نہ هوندو آهي. زندگي خوشيءَ سان گذارڻ لاءِ هڪ ٻئي جھڙو هجڻ ضروري ناهي، هڪ ٻئي لاءِ هجڻ ضروري آهي.“
ميڊم جھان آرا سومرو جو مشاهدو ايڏو تہ تُز ۽ تيز آهي، جو ٽنھي ناوليٽن منجهہ ڪٿي بہ جهول ۽ ڪمزوري نظر نہ ٿي اچي. سندس سگهاري مشاهدي جو هڪ انوکو مثال هي بہ آهي:
”ان واريءَ جو هڪ هڪ مثقال پنھنجي پوري شڪل ۾ ايترو تہ رنگين ۽ خوبصورت هيو، جنھن جو ڪو مثال نہ هو. اهي ذرڙا شڪل، سائيز ۽ رنگن ۾ هڪ ٻئي کان مختلف ۽ حيران ڪندڙ حد تائين خوبصورت هيا. ڄڻ ڪي تراشيل هيرا جواهر هيا، جن مان اندران رنگين روشنيون ٿي بَکيون. هوءَ واريءَ جي اها حقيقت ڏسي مھوت ٿي وئي. پڇيائين:
”ڇا واريءَ جو هر هڪ ذرو الڳ الڳ ايڏين بي شمار ۽ حسين بناوتن ۾ هوندو آهي؟
”بلڪل“ يونس کيس ٻڌايو، اسان جي قدمن هيٺان وڇايل واري جنھن کي اسان معمولي سمجهندا آهيون، ان جو هڪ هڪ ذرو پنھنجي وجود ۾ خوبصورت ۽ ٺاهڻ واري جي حيرت انگيز تخليق جو مظھر آهي.
ڇا سموري واري ائين ئي هوندي آهي؟
”نہ“ يونس چيو، هر هڪ هنڌ جي واري الڳ حُسن رکندي آهي. واري ريگستان ۽ سامونڊي ڪنارن جو لباس آهي ۽ اهو لباس هر جاءِ تي الڳ الڳ رنگ ۽ الڳ ڊزائن جو هوندو آهي. جيئن بھاماز جي مشھور پنڪ بِيچ جي واري صفا گلابي هوندي آهي. ان جا الڳ الڳ گلابي شيڊن جا مثقال مِلي اهڙو خوبصورت نظارو ٺاهيندا آهن، ڄڻ ڪنھن مصور گلابي رنگن جا شيڊ ملائي ڪينواس تي ڪا حسين تصوير ٺاهي هجي.
هن مُڙي دل آويز ڏانھن ڏٺو، جيڪا حيرت مان سندس ڳالھيون ٻڌي رهي هئي.
تنھنجي ملڪ آسٽريليا جي ٻيٽ جو ڪنارو ”وائيٽ هِيوِن“ تہ تو ضرور ڏٺو هوندو. يونس چيو، ان بِيچ جي کير جھڙي اڇي واري سمنڊ جي گھري نيري پاڻيءَ سان ملي جنت جو نظارو ٺاهيندي آهي.“
سندس ٻيو ناوليٽ ”من اندر جا لوچ“ بہ پنھنجي نوعيت جو انوکو محبت جو دستاويز آهي. جنھن ۾ شمع ايمن جڏهن ڀيڻ جي جاءِ تي اسلام آباد ٽريننگ لاءِ وڃي ٿي تہ اتي ڪاليج ۾ هڪ ٽرينر منصور سان نِينھن جو ناتو جوڙي ويھي ٿي. پر قدرت جي ڪرڻي اها ٿئي ٿي جو اوچتي هڪ اهڙي سچئوشن جُڙي ٿي پئي، جنھن ۾ منصور نالي جي غلطيءَ سبب شمع ايمن جي ڀيڻ سان نڪاح جي ٻڌڻ ۾ ٻڌجي وڃي ٿو. ۽ پوءِ ذهني ڪشمڪش شروع ٿي وڃي ٿي. هو مسئلي جي نبيري لاءِ وَسَ ڪري ٿو پر سماجي رڪاوٽن، مُروج ريتن رسمن ۽ قدرن جي ديوار اورانگهي نہ ٿو سگهي. ٻئي طرف سندس پيار جي لاحاصلات کيس سُک سُمھڻ نہ ٿي ڏئي. هڪ ڏينھن هو تياڳ وٺي ڪيڏانھن هليو وڃي ٿو. هن ناوليٽ ۾ جذبن ۽ احساسن جو هڪ سمنڊ آهي، جيڪو ڇوليون هڻي رهيو آهي.
هن مجموعي جو ٽيون ناوليٽ ”مينھان ۽ نينھان“ ڄڻ تہ محبت جو نئون عھد نامو آهي. جنھن ۾ نفس ۽ جسم جي قيد و بند کان بلڪل ڌار ۽ انوکي محبت جي ڪھاڻي بيان ڪيل آهي. هن ناوليٽ ۾ مجازي عشق کان حقيقي عشق جي سفر جو داستان اهڙيءَ ريت اسان جي سامھون آندو ويو آهي، جيڪو تصوف جي رمزن ۽ ذات جي تياڳ جو انوکو داستان آهي.
ميڊم جھان آرا سومرو جي ناوليٽن جي وڏي ۾ وڏي خوبي اها آهي، تہ اهي نہ پڙهندڙن کي بور ڪن ٿا ۽ نہ ئي ٿڪائن ٿا. ڪمال جي ڪردار نگاري ۽ منظر نگاريءَ وسيلي اهي پڙهندڙن کي Captivate ڪري مختلف انساني احساسن ۽ جذبن جي دنيا ڏانھن وٺي وڃن ٿا. ۽ پنھنجو ڀرپور تاثر ڏيڻ ۾ ڪامياب ٿين ٿا. پنھنجي ناوليٽن جي اندر هن ڪھاڻين جي ٽريٽمينٽ، موضوعن جي اڻت ۽ ان سان نڀاءُ بہ ڪمال جو ڪيو آهي.
هنن ناوليٽن ۾ هڪ پاسي ماڻھپي، سونھن، محبت، انسانيت ۽ معصوميت جا رنگ آهن تہ ٻئي طرف خود غرضي، بي وفائي، سنگدليءَ جا منظر موجود آهن. ٽئي ناوليٽ انوکن استعارن، تشبيھن توڙي تمثيلن سان ڀرپور آهن. ۽ اهي جُز ملي جُلي ٽنھي ناوليٽن جي سونھن ۾ تھائين اضافو ڪن ٿا ۽ پڙهندڙ جي دل تي گھرو اثر ڇڏين ٿا. ٽنھي ناوليٽن ۾ احساسن ۽ جذبن جو سمنڊ ڇوليون هڻندي نظر اچي ٿو. زندگي ۽ سماج جي مشاهدن تي ٻڌل هي ناوليٽ سادي ۽ عوامي اسلوب ۾ احساساتي ۽ نزاڪت سان ڀرپور، جمالياتي جاذبيت سان مالا مال آهن. جن ۾ انساني اُمنگون، اُڌما، آنڌ مانڌ، بي رُخي، بيچيني، وڇوڙي جو ورلاپُ، برھہ جي بھار، عشق جا اُلا، پُر ڪيف جذبا، تمنائون، حسرتون، مُرڪون توڙي لُڙڪ مطلب تہ زندگيءَ جا هڙئي حقيقي رنگ انھن منجهہ ملن ٿا.


علي بخش پٺاڻ
ڏوڪري

ناوليٽ

---

زينت چري آ

”هن ملڪ جي معاشري عورت لاءِ اهائي حد مقرر ڪئي آهي تہ مڙس عورت جو مجازي خدا ۽ گهر ڪعبو هوندو آهي. مڙس جي خدمت هن جي عبادت ۽ محبت هن جو ايمان. هوءَ شايد ان حقيقت کان بي خبر هوندي آهي تہ هن جو ايمان بي بنياد هوندو آهي، جنھن تي هوءَ پنھنجي ڀرم جو بُت کڙو ڪندي آهي. ڇاڪاڻ تہ جنھن گهر کي هوءَ پنھنجي هميشہ رهڻ واري پناهگاھہ سمجهندي آهي، اها کيس هميشہ لاءِ پنھنجي پناھہ ۾ رکي نہ سگهندي آهي. ڪڏهن اولاد وڏي ٿي کانئس اها پناهگاھہ کسي وٺندي آهي. تہ ڪڏهن ڪا ٻي عورت اچي کيس بي دخل ڪري ڇڏيندي آهي.“



”شبانہ تون منھنجي زندگي آهين. مان توکان سواءِ جيئرو رهي نہ سگهندس“ اسلم بيحد جذباتي انداز ۾ شبانہ کي چيو.
شبانہ جي ڳلن جا گلاب ٽڙي پيا هن شرمائيندي چيو:
”اسلم مان زندگيءَ جي آخري دم تائين تنھنجي ٿي رهنديس“
اسلم سندس هٿ، پنھنجي هٿن ۾ جهليندي چيو:
”بدتميز نالائق، توکي شرم نہ ٿو اچي، ڪلاس ۾ ويھي رسالا ٿي پڙهين“ ٽيچر غوثيہ سٽ ڏئي زينت کان رومانوي رسالو کسيندي چيو.
زينت ڇرڪ ڀري اسلم ۽ شبانہ جي ڪھاڻيءَ مان نڪري آئي. هو ڳچ دير کان ڪلاس جي پوئين ڊيسڪ تي ويھي رومانوي رسالو پڙهي رهي هئي. ۽ افساني جي سحر ۾ ائين محو ٿي وئي هئي، جو کيس خبر ئي نہ پئي تہ ڪھڙي وقت ٽيچر ڪلاس ۾ آئي ۽ چُپ چُپ ڪري اچي سندس مٿان بيٺي. ٽيچر غوثيہ کيس تنبيھہ ڪندي چيو:
”زينت، جيڪڏهن اڳتي مون توکي ڪلاس ۾ رومانوي رسالا پڙهندي ڏٺو تہ پرنسپل کي شڪايت ڪنديمانءِ.“
زينت سعادت منديءَ سان ڪنڌ لوڏي چيو، ”معاف ڪيو آپا آئندہ نہ پڙهندم.“
پر ڀلا ائين ٿي سگهيو ٿي تہ زينت رومانوي رسالا پڙهڻ ڇڏي ڏي. اهڙيون معافيون تہ هوءَ ڪيترائي ڀيرا وٺي چُڪي هئي. پر روماني رسالن پڙهڻ جو جنون نہ ڇڏي سگهي هئي. اهي ڪھاڻيون هن کي خوابن جي اهڙي دنيا ۾ وٺي وينديون هيون جتي هوءَ پاڻ کي ڪھاڻيءَ جي هيروئن سمجهندي لفظن جي خوبصورت گلستان ۾ ٽلندي وتندي هئي.
هوءَ هيٺئين ۽ وچولي طبقي جي وچ واري شريف ۽ روايت پرست گهراڻي جي ڇوڪري هئي. هن جي زندگي اسڪول کان گهر ۽ گهر کان اسڪول تائين محدود هئي. باقي دنيا جا سڀ حسين رنگ هن افسانن ۽ ڪھاڻين ۾ ڏٺا هئا. پيءُ آفيس ۾ هيڊ ڪلارڪ هو. سڄو ڏينھن پنھنجي ڪم ۽ ڌنڌن سان گهر کان ٻاهر رهندو هو. ماءُ سڌي سادي گهريلو عورت هئي. هن کي خبر ئي نہ پوندي هئي تہ زينت پنھنجي ڪمري ۾ ويٺي اسڪول جو ڪم ٿي ڪري يا ڪتابن جي وچ ۾ لڪائي ڪو رومانوي رسالو ٿي پڙهي. هونئن بہ هن کي روڪ ٽوڪ ڪرڻ وارو ڪونہ هو. هوءَ چئن ڀائرن ۾ سڪيلڌي ڀيڻ هئي. شڪل صورت ۾ بہ سھڻي هئي. ان ڪري پيءُ ماءُ پنھنجي حور پريءَ جھڙي ڌيءُ کي ڏسي پيا ٺرندا هئا.
زينت عمر جي ان دور ۾ هئي، جتي جواني اچي در کڙڪائيندي آهي ۽ ننڍپڻ موڪلائيندو آهي. بدن جي باغ ۾ بھار ايندو آهي. بُت ۾ مٺڙي مٺڙي پيڙا جاڳندي آهي. انگ انگ ۾ جوڀن جي سُڳند رچي ويندي آهي. اکين تي آرس چڙهي ويندا آهن ۽ اکيون جاڳندي خواب ڏسنديون آهن. هوءَ تہ هونئن ئي خوابن جو مسافر هئي. افسانوي رنگين دنيا هن کي ڏاڍو موهيندي هئي. رومانوي ڪھاڻين ۾ ايڏو تہ کوئجي ويندي هئي، جو پاڻ کي ڪھاڻين جي هيروئن سمجهڻ لڳندي هئي. جيڪا اوچتو ڪنھن موڙ تي ڪنھن خوبصورت، سمارٽ ۽ دولتمند، سھڻي جوان سان ٽڪرائجي ويندي هئي. ۽ پوءِ محبت جو سلسلو نوجوان جي قيمتي ڪار جي سير کان شروع ٿي وڃي محلن ۾ نڪرندو هو. تڏهن ئي ڪو وِلين، ڪا ويمپ يا دولت جي ديوار ٻن دلين جي وچ ۾ اچي ويندي هئي پر سچي محبت سڀ ديوارون ڊاهي وڃي منزل ماڻيندي هئي.
زينت جي زندگيءَ ۾ بہ سچ پچ اهڙو موڙ اچي ويو پر ڪجهہ جدا نموني جو. اونھاري جي ٽاڪ منجهند هئي. تيز ساڙيندڙ جهولو ٿي لڳو. ان ڏينھن اسڪول جي موڪل کان پوءِ هوءَ پنھنجي سھيليءَ سان ڪچھريءَ ۾ ايتري تہ محو ٿي وئي جو هن جي پاڙي جون ڇوڪريون بہ گهر هلي ويون. هن کي احساس ٿيو تہ هوءَ اٿي جلدي برقعو پائي گهر رواني ٿي وئي. گهر ڪو گهڻو پري نہ هو پر سخت گرميءَ جي ڪري هر ڪو گهر اندر هو. ان ڪري گهر واري گهٽي بہ سُڃي لڳي پئي هئي. هوءَ جيئن ئي وڏي گهٽي ٽپي گهر واري گهٽيءَ ڏانھن لڙي تہ سامھون ايندڙ سائيڪل سان ٽڪرائجي وئي. ڪتاب سندس هٿن مان ڇڏائجي گهٽيءَ ۾ پکڙجي ويا. هوءَ ٿاٻڙجندي وڃي ڀت وٽ ڪري. سائيڪل سَوار پنھنجي سائيڪل اتي ئي ڦٽي ڪري هن ڏانھن ڀڳو ۽ هن کي ڀت سان ٽڪرائجڻ کان بچائڻ لاءِ پنھنجي ٻانھن جو سھارو ڏئي جهليائين. زينت جو برقعو بہ لھي ويو ۽ وار وکرجي ويا. ڪاري برقعي جي ڪڪرن مان نڪتل چنڊ جھڙو چھرو ڏسي سائيڪل وارو نوجوان مھوت ٿي کيس ڏسڻ لڳو.
پاڻ کي هڪ ڌارئي نوجوان جي ڀاڪر ۾ ڏسي ڪاوڙ ۽ شرم وچان زينت جو چھرو ڳاڙهو ٿي ويو. هن هڪدم کيس پري ڌڪو ڏنو ۽ پنھنجو برقعو ٺاهڻ لڳي. نوجوان بہ پنھنجن حواسن ۾ موٽي آيو ۽ شرمسار ٿي سندس گهٽيءَ ۾ پکڙيل ڪتاب ميڙيندي چيائين:
”معاف ڪجو، مان توهان کي نہ ڏٺو“
اهو سانوري رنگ جو سنھڙو، سڪڙو نوجوان هو. هن کي ناسي رنگ جي سلوار قميص پاتل هئي. زينت چُپ چاپ کانئس ڪتاب ورتا ۽ ان ڳالھہ جو شڪر ادا ڪندي گهر رواني ٿي تہ کيس ان حالت ۾ ڪنھن پاڙيواري نہ ڏٺو، ورنہ ڏاڍي خواري ٿئي ها.



هوءَ اندر ڪمري ۾ ويٺي فرش کي پوچي ڏئي رهي هئي تہ ٻاهران ورانڊي مان ڪو ڄاتل سڃاتل آواز ٻڌڻ ۾ آيس. جا تيزيءَ سان هلندڙ هٿ رڪجي ويا. هوءَ پوچيءَ وارو ڪپڙو اتي ئي ڇڏي اٿي ۽ بي آواز قدمن سان هلندي ڪمري جي دروازي ڏانھن وئي. دروازي جي تاڪ مان آهستي آهستي وڌائيندي ٿورو مُنھن ٻاهر ڪڍي ڏٺائين سامھون صندل تي سندس ماءُ ويٺي سلائي مشين هلائي رهي هئي. ان جي سامھون ساڳيو نوجوان ڪرسيءَ تي ويٺو هو، جنھن جي سائيڪل سان هوءَ ٻہ ٽي ڏينھن اول ٽڪرائجي وئي هئي.
ان وقت ماڻس سان ڳالھائيندي نوجوان جون نظرون سامھون کڄيون تہ هن دروازي جي اوٽ مان هوري هوري ظاهر ٿيندڙ زينت جو چھرو ڏٺو ۽ حيرت وچان سندس وات کُلي ويو. ان وقت الائي ڪٿان ڪا مک اڏامندي آئي، جيڪا سندس کُليل وات ۾ هلي وئي. هو زور زور سان کنگهيو ۽ پوءِ کنگهہ ۾ ٻُٽجي ويو. زينت کان بي اختيار ٽھڪ نڪري ويو. ۽ پوءِ هوءَ پيٽ کي هٿ ڏئي کلندي اندر ڀڄي وئي. پٺيان ماڻس سڏ ڪيو:
”زينت، او زينت پاڻيءَ جو گلاس تہ ڀري اچ جلدي.“
زينت پنھنجي کِل تي ڪنٽرول ڪندي ٻاهر نڪتي ۽ پاڻيءَ جو گلاس ڀري کڻي آئي.
”منير کي ڏي پاڻي“ ماڻس چيو، ”ويچاري جي نڙي سُري وئي آ“
هن گلاس منير ڏانھن وڌايو. منير گلاس وٺندي کنگهندي هن ڏانھن ڏٺو. هن جو چھرو کلڻ سبب گلابي ٿي ويو هو.
منير پاڻي وٺي ٻاهر اڱڻ ۾ وڃي گرڙيون ڪرڻ لڳو.
”زينت، تو منير کي ڪونہ سڃاتو؟“ ماڻس چيو، ”شھداد ڪوٽ واري ادي رحمت ﷲ جو پُٽ آهي نہ“
رحمت ﷲ سندن ڏاڏاڻو مائٽ هو. ڪڏهين ڪڏهين شادي غميءَ تي ساڻن ملڻ ٿيندو هو. سو بہ وڏا ايندا ويندا هئا. باقي ڪٽنب جا ننڍا ورلي ملندا هئا. البتہ ڪجهہ ڏينھن اڳ هن کي اها ڳالھہ ٻڌڻ ۾ آئي هئي تہ منير کي اتي ڪنھن آفيس ۾ ڪلارڪ جي نوڪري ملي وئي هئي. منير اتي پرڻيل وڏي ڀيڻ جي گهر ۾ رهندو هو. نوڪري بہ ڪندو هو ۽ وڌيڪ پڙهائيءَ جي تياري بہ ڪندو هو.
خالي گلاس زينت کي واپس ڏيندي منير چور نظرن سان ڏانھس ڏٺو ۽ هوءَ چپن ئي چپن ۾ مٿس کلندي گلاس کڻي رڌڻي ڏانھن هلي وئي. منير ڳچ دير اتي ويٺو رهيو ۽ سندس نظرون زينت جي تلاش ۾ ڀٽڪنديون رهيون. پر هوءَ ٻاهر نہ نڪتي. آخر منير موڪلائي اٿيو.
”پُٽ ايندو ڪر نہ“ زينت جي ماءُ کيس چيو.
”ها چاچي ايندس“ هن وراڻيو ۽ پوءِ کيس خدا حافظ چئي ٻاهر نڪتو. هاسيڪار ٿورو وڪڙ ڪر رڌڻي وٽان لنگهيو ۽ لنگهندي رڌڻي ڏانھن ڏٺائين، جتي زينت منجيءَ تي ويٺي توريون ڇلھي رهي هئي. زينت هن کي ڏسي آهستي کِلي ۽ منجي سوري ڀت جي اوٽ ۾ ٿي وئي.
ان رات جڏهن هوءَ سمھڻ لاءِ کٽ تي ليٽي تہ سمورا واقعا کيس ترتيب وار ياد آيا. هن جو منير سان گهٽيءَ ۾ ٽڪرائجڻ، منير جو سندن گهر ۾ اچڻ ۽ کيس چوريءَ چوريءَ تڪڻ، گويا محبت جي افساني جي شروعات ٿي چڪي هئي.



منير جي سندن گهر ۾ اچ وڃ شروع ٿي چڪي هئي. هو شرميلو ۽ شريف ڇوڪرو هو. هن زينت سان ڪڏهن بہ ڳالھائڻ جي ڪوشش نہ ڪئي. بس جڏهن بہ ايندو هو چوري چوري کيس تڪيندو هو. ان وقت زينت کي افسانن جا اهي سوٽيڊ بوٽيڊ ٻھڪندڙ خوبصورت هيرا ياد ايندا هيا، جيڪي پنھنجي محبوبائن کي ڇيڙيندا هيا. ساڻن محبت وارا ڊائلاگ ڳالھائيندا هيا. پر منير انھن کان صفا ابتڙ هو. سھڻو بہ نہ هو ۽ سدائين سلوار قميص پائيندو هو، جيڪا هن جي سنھڙي بُت تي بنھہ ڪونہ ٺھندي هئي. هن جون گونگيون مشتاق نظرون ڏسي زينت سوچيندي هئي، ”ڀلا هي ڏٻرو ڊڄڻو ڇوڪرو ظالم سماج جو ڪھڙي طرح مقابلو ڪري سگهندو.“
پر هن جي محبت واري افساني ۾ نہ ڪو ظالم سماج آيو نہ ئي ڪو ولينِ ويمپ. چند مھينن تائين منير جي اکين جي ٿڪائيندر اکٻوٽ هلي، جنھن کان پوءِ هن جو پيءُ رحمت ﷲ ٻہ ٽي دفعا آيو. سندس پيءُ ماءُ سان الائي ڪھڙيون ڳالھيون ڪيائين. زينت جي ماءُ چيو:
”زينت جا پيءُ چڱا بيٺل ماڻھو آهن. پنھنجي رت هڏ آهن، سِڪَ سان ساهن ٿا تہ هائو ڪري ڇڏ.“
پڻس چيو، ”اڃان تہ زينت ننڍي آ، توکي ڪھڙي تڪڙ لڳي آ؟“
ماڻس چيو، ”چوندا آهن تہ کير اگهامي تہ ڌونئري تائين نہ ڌرجي. ڇوڪرو لياقت وارو آهي. هڻي ماري هنڌ ڪندو. جواب ڏيڻ جو ڪو ڪارڻ ئي ڪونھي.“
پڻس ڪجهہ دير سوچڻ کان پوءِ چيو، ” چڱو ڀلا، ﷲ توهار ٿا ڪيون.“
اونھارو گذريو، سيارو شروع ٿيو تہ زينب جو وڏي ڌام ڌوم سان منير سان مڱڻو ٿي ويو. زينت کي رکي رکي حيرت ٿي لڳي تہ آخر اهو سڀ ڪجهہ سولائيءَ سان ڪيئن ٿي ويو. نہ محبت ۾ ڪا رڪاوٽ آئي نہ ئي آزمائش. هن کي ٿورو اهو بہ محسوس ٿيو تہ هن جي ڪھاڻيءَ جو هيرو نہ ڪنھن عاليشان بنگلي جو مالڪ هو نہ ئي وٽس ڪا قيمتي ڪار هئي. هو تہ هڪ ننڍڙو ڪلارڪ هو، جيڪو سائيڪل تي هلندو هو. پر تڏهن بہ هوءَ جڏهن آڱر ۾ مڱڻيءَ جو ويڙھہ پائي پھريون دفعو اسڪول وئي تہ سھيلين جو شوق ۽ حسرت ڀريل نظرون ڏسي هن کي عجيب خوشي محسوس ٿي.



هن جي مڱڻيءَ کان پوءِ رمضان جي پھرين عيد هئي. زينت گلابي وڳو پائي هار سينگار ڪري تيار ٿي هئي. سندس پيءُ جڏهن عيد گاھہ کان واپس موٽيو تہ منير بہ ساڻس گڏ آيو. منير جو آواز ٻڌي زينت جي دل جي ڌڙڪن تيز ٿي وئي. هنن جي گهراڻي ۾ مڱيندي جي مُنھن پوڻ جو رواج نہ هو. ان ڪري هوءَ ڊوڙي وڃي رڌڻي ۾ ويٺي ۽ پليٽن ۾ سَيون لاهڻ لڳي.
”پُٽ تون ويھہ اتي، سَيُون وغيرہ کاءُ تہ مان ادا جن سان عيد ملي اچان.“ زينت جي پيءُ منير کي چيو. پوءِ پُٽن کي ساڻ ڪري ڀاءُ جي گهر عيد مبارڪ ڏيڻ هليو ويو.
زينت جي ماءُ رڌڻي مان سَينِ جي پليٽ کڻي آڻي منير کي ڏني. زينت رڌڻي ۾ ويٺي کين ڳالھائيندو ٻڌندي رهي. ٿوري دير کان پوءِ ماٺ ٿي وئي. زينت ليئو پائي ٻاهر ڏٺو. ماڻس ڪنھن ڪم سان مٿي ماڙيءَ تي وئي هئي. سامھون ورانڊي جي ٺلھہ وٽ منير سين جي پليٽ هٿ ۾ جهليون چور نظرن سان رڌڻي ڏانھن ڏسي رهيو هو. کيس جيئن ئي زينت جي جهلڪ نظر آئي. هن هڪدم سين جي پيلٽ کٽ تي رکي ۽ تڪڙو رڌڻي ڏانھن ويو. زينت هن ڏانھن ڏٺو. هو سندس سامھون بيٺو پوريون اکيون کولي کيس يڪ ٽڪ ڏسي رهيو هو. پوءِ هن جهڪي سندس هٿ پڪڙيو ۽ سندس چھري ڏانھن جهڪندي چيائين:
”عيد مبارڪ“
زينت شرمائجي هٿ ڇڏائڻ جي ڪوشش ڪئي پر هن سندس هٿ نہ ڇڏيو. ٻي هٿ سان پنھنجي کيسي مان ڪا شئي ڪڍي سندس هٿ تي رکي ۽ آهستي چيائين:
”اڄ تون ڏاڍي سھڻ ٿي لڳين“
ان وقت ڏاڪڻ تان زينت جي ماءُ جي لھڻ جو آواز آيو تہ منير سندس هٿ ڇڏي ٻاهر ڀڳو ۽ ٺلھہ وٽ وڃي سين جي پليٽ کڻي سيون کائڻ لڳو. زينت پنھنجي هٿ ۾ جهليل ڳاڙهي پني کي کولي ڏٺو ان ۾ اڇن ٻڙن وارا ٻہ نقلي والا جهم جهم ڪري رهيا هيا. پيار جي ان پھرين تحفي تي هن جي دل باغ بھار ٿي وئي.



اونھاري جي ٽاڪ منجهند هئي. گهر جا سڀئي ڀاتي وڏي ڪمري ۾ ننڊ پيا هئا. زينت پنھنجي ڪمري ۾ کٽ تي ليٽي رومانوي رسالو پڙهي رهي هئي. هر طرف گهري سانت ڇانيل هئي، جنھن ۾ رڳو پراڻي ڇت پکي جو گهرڙ گهرڙ جو آواز ٻڌڻ ۾ ٿي آيو. ان وقت ٻاهريون در کڙڪيو. هن رسالو اونڌو ڪري وهاڻي تي رکيو ۽ اٿي چمپل پائي ٻاهر نڪتي. اکڻ ۾ تيز اُس پکڙيل هئي. هوءَ اکين اڳيان هٿ جهلي دروازي وٽ آئي. بولٽ ڪيرائي دروازو ٿورو کولي ٻاهر ڏٺائين. ٻاهر منير بيٺو هو. زينت کي ڏسي هن جون واڇون ٽڙي ويون. چيائين، ”مان رات هتي ڪتاب وساري ويو هئس.“
”هن ٽاڪ منجهند جو ياد پيو اٿئي“ زينت دروازو بند ڪندي چيو.
”در تہ بند نہ ڪر“ منير در جي وٿيءَ ۾ هٿ ڏئي کيس در بند ڪرڻ کان روڪيو، ”آفيس کان هن وقت تہ موٽيو آهيان، سڀاڻي منھنجي ٽيسٽ آ“ هو در کولي اندر ٽپي آيو.
”اندر وڃي ڳولھہ“ زينت ائين چئي تڪڙي پنھنجي ڪمري ڏانھن هلي وئي. منير بہ پٺيان سندس ڪمري ۾ آيو. دٻيل آواز ۾ چيائين:
”مان ايڏي گرميءَ ۾ آيو آهيان، توکي احساس ئي ڪونھي.“
زينت رئو مٿي تي ڪري پٺيري ٿي بيھي رهي. منير جي ويجهڙائيءَ جي احساس کان هن جي دل جي ڌڙڪن تيز ٿي وئي. هن وڌي پنھنجا ٻئي هٿ سندس ڪلھن تي رکيا ۽ کيس پاڻ ڏانھن موڙيندي چيائين:
”مان ڪتاب لاءِ ٿورئي آيو آهيان، مان تہ توکي ڏسڻ آيو آهيان“
”ڇو؟“ زينت پڇيو.
”تنھن جي سِڪَ لڳي هئي.“ منير چيو، ”مون کي خبر هئي تہ هن وقت سڀ ننڊ پيا هوندا ۽ تون رسالا پڙهندي هوندينءَ“
”توکي ڀئو نہ ٿو ٿئي؟“ زينت سندس هٿ ڪلھن تان پري ڪندي چيو.
”ڀئو ڇو ٿيندو؟“ منير سندس هٿ پڪڙيندي کيس پاڻ ڏانھن ڇڪيندي چيو، ”مان ڪو بزدل آهيان ڇا“
زينت ڇڪجي وڃي سندس ڇاتيءَ سان لڳي. هن ٻئي ٻانھون ورائي کيس سوگهو ڪيو. زينت سٽ ڏئي پنھنجو پاڻ ڇڏايو ۽ ٻنھي هٿن سان دروازي ڏانھن ڌڪيندي چيائين:
”بابو اٿيو نہ تہ بھادري ڏيکاري ڇڏيندئي چڱي طرح.“
منير ٻاهر نڪرڻ نہ ٿي چاهيو پر زينت جي جوڀن جي طاقت سان ڀريل هٿن سندس سنھڙي بُت کي ٿيلھي ڪمري کان ٻاهر ڪڍي ڇڏيو. هن جي ٻاهر نڪرڻ شرط زينت دروازو بند ڪري هڪدم بولٽ چاڙهي ڇڏيو ۽ دريءَ جي شيخن وٽ بيھي کيس کِلي ڏسڻ لڳي. هو ٺلھہ جي ڀرسان بيٺو خار کائيندي کيس ڏسي رهيو هو.
”بس طاقت بہ ايتري اٿئي نہ؟“ زينت کِلي کيس چيڙائيندي چيو.
”بيھہ، تون مون وٽ اچ، ڏيکاريندومانءِ طاقت“ منير کاڏيءَ تي هٿ ڦيرائيندي چيو.
اهڙين کٽ مٺڙين ڳالھين ۾ وقت گذري ويو. منير بي ڪام پاس ڪئي. منير جي پيءُ جي مرضي هئي تہ منير کي ڪا سُٺي نوڪري ملي تہ پوءِ سندس شادي ڪن. پر منير کي زينت جي جهاتي پائيندڙ جلون ايترو تہ بي قرار ڪيو هو، جو هو وڌيڪ انتظار ڪرڻ لاءِ تيار نہ هو. ۽ هن جي ضد اڳيان مجبور ٿي گهر وارن کي وهانوَ جي تِٿ ٻڌڻي پئي.
زينت سوچيو، ”هي محبت جي ڪھاڻي تہ مختصر نڪتي. هوءَ خوشبخت تہ بنا ڪنھن آزمائش جي بامراد منزل تائين پھچي وئي.“
ونواھہ کان وهانوَ تائين وارا ست ڏينھن بہ عجيب ڪيفيت سان ڀريل هئا. اڻ ڄاتل جذبن جون بجليءَ جي لھرن جھڙيون ڪتڪتايون ڏيندڙ سوچون، بي قابو ڌڙڪنون ۽ بي ترتيب خيال، شاديءَ واري رات عجيب طلسماتي رات هئي. سرتين هن کي سينگاريو. ڳاڙهي وڳي، زيورن ۽ گلن هن جي روپ کي چار چنڊ لڳايا.
ان رات مدهوشيءَ جي سحر ۾ هلندي هوءَ منير جي سيج تي پھتي. سونھن ۽ سُڳنڌ جو اهو اڻ ملھہ تحفو جڏهن منير جي آغوش ۾ آيو تہ هن کان ان موقعي لاءِ ياد ڪيل سڀ ڊائلاگ، تعريفون ۽ تمھيدون وسري ويون. هن کي سمجهہ ۾ نہ آيو تہ هو ڇا چوي. بس هِن هُن جي مھڪندڙ، ٻھڪندڙ وجود کي پنھنجي ڀاڪر ۾ ڀڪوڙي سندس ڪن ۾ ڀڻڪيو:
”هاڻي ٻڌاءِ طاقت آهي يا نہ؟“
جھڙي طرح فلم جي وچ ۾ انٽرويل ٿيندي آهي، اهڙي طرح زندگيءَ جي عرصي ۾ بہ هڪڙي انٽرويل ايندي آهي، شاديءَ جي رات“ هڪ اهڙي رات، جنھن جي پل پل ساعت ساعت انسان پنھنجي مرضي ۽ خوشيءَ جي گذاريندو آهي. ان وقت نہ ڪو فڪر هوندو آهي نہ غريبيءَ جو غم نہ روزگار جي ڳڻتي. منير بہ ان رات جو هڪ هڪ لمحو مسرتن جي نشي ۾ مدهوش ٿي گذاريو. اهو چوڏهينءَ جو چنڊ، جنھن جي هڪ جهلڪ لاءِ هو سڪڻن جيان واجهائيندو هو، سندس جهوليءَ ۾ لھي آيو هو. ۽ هن جي اڃايل اکين کي ان جا جلوا ڏسڻ لاءِ ڪا پابندي ڪا روڪ ٽوڪ نہ هئي.



منير ان هيٺئين وچولي طبقي جو فرد هو، جيڪو پنھنجي سفيد پوشيءَ جي ڀرم رکڻ لاءِ پيو پيڙبو آهي. ۽ پاڻ کي ڪنھن ڳڻ قطار ۾ رکڻ لاءِ هن وٽ سواءِ کوکلين روايتن جي علمبردار هجڻ جي ٻي ڪابہ دعويٰ نہ هوندي آهي. هو هيو تہ معمولي ڪلارڪ پر خواب وڏا وڏا ڏسندو هو ۽ پنھنجي خوابن کي عملي شڪل ڏيڻ لاءِ نوڪريءَ سان گڏو گڏ تعليم بہ جاري رکندو هو. هن جي طبيعت ۾ اڳتي وڌڻ جي اڻ تڻ تمام هئي. ۽ زينت سان شادي ڪرڻ بعد اها اڻ تڻ ويتر وڌي وئي هئي. زينت جي محبوب وجود، جتي هن جي زندگيءَ کي هڪ خوبصورت موڙ ڏنو هو. زينت کي هڪ پر آسائش، خوشحال زندگي ڏيڻ هن جو اولين مقصد بنجي ويو هو. هو گهڻي کان گهڻي محنت ڪري ان مقصد کي حاصل ڪرڻ ۾ لڳي ويو.
انھن ڏينھن ۾ هن کي ترقي ڏئي دادو موڪليو ويو، جتي کيس ٻن ڪمرن وارو ننڍڙو ڪواٽر بہ کاتي طرفان مليو. زينت جي زندگي ۽ ان جو مقصد بہ بدلجي ويو هو. هوءَ ان ننڍڙي ڪواٽر ۾ بہ تمام گهڻو خوش هئي. هن رومانوي ڪھاڻيون پڙهڻ ڇڏي ڏنيون هيون. هن جي سمورين مصروفيتن جو عنوان منير هو. هوءَ منير لاءِ ماني پچائيندي هئي، سندس ڪپڙا ڌوئي استري ڪري رکندي هئي. سندس بوٽ پالش ڪري رکندي هئي. گهر جي ڪم ڪار بعد جيڪو وقت ملندو هيس تہ منير جو انتظار ڪندي هئي. هن پيڪن ڏانھن وڃڻ بہ ڇڏي ڏنو هو. ڇاڪاڻ تہ منير هن کي هڪ ڏينھن لاءِ بہ پاڻ کان پري رکڻ پسند نہ ڪندو هو. هو بہ سواءِ آفيس جي ۽ ضروري ڪم ڪار جي گهر کان ٻاهر نہ رهندو هو. هن جون سموريون دلچسپيون ۽ تفريحون بس زينت جي دلنواز صحبت ۾ لڪل هيون. هنن جي زندگي تمام گهڻي پُرسڪون ۽ مثالي هئي. منير کي ڪا بہ فضول عادت نہ هئي. ۽ زينت بہ مھانگي زال نہ هئي. هن جو حُسن ڪنھن سينگار جو محتاج نہ هو. شاديءَ کان اول هوءَ هر نوجوان ڇوڪريءَ جيان هار سينگار ۽ ميڪ اپ کي پسند ڪندي هئي پر شاديءَ کان پوءِ هن جون ترجيحات بدلجي چڪيون هيون. هوءَ منير ۽ گهر جي باري ۾ اول سوچيندي هئي ۽ پنھنجي لاءِ بعد ۾.
زينت ڪم ڪار لاهي اندر ڪمري ۾ آئي. منير اڃان تائين ميز تي ٽيبل ليمپ اڳيان ويٺو پڙهي رهيو هو. سندس اڳيان ٽيبل تي ڪتاب ۽ فائيل کُليا پيا هيا. زينت سندس اڳيان ٽيبل تي چڙهي ويٺي ۽ پڇيائين:
”آخر تون ايتري محنت ڇالاءِ ٿو ڪرين. اسان خوش آهيون پنھنجي حال ۾.“
منير ڪتاب بند ڪري ٽيبل تي رکيو ۽ سندس اُجرا هٿ پنھنجن هٿن ۾ جهليندي چيائين، ”مان محنت ڪري وڏو امتحان پاس ڪرڻ ٿو چاهيان تہ جيئن وڏي نوڪري ڪري پنھنجي راڻيءَ کي نوڪر چاڪر رکي ڏيان تہ جيئن هي گلن جھڙا هٿڙا ڪم ڪري ڪري خراب نہ ٿين.“
هن واري واري تي زينت جا ٻئي هٿ چُميا.
”سرڪار“ زينت سندس وارن ۾ هٿ گهمائيندي چيو، ”توڙي تون نوڪر رکندين تہ بہ تنھنجو ڪم تہ مان انھن ئي هٿن سان ڪنديس.“
”تون منھنجون عادتون جو خراب ڪري ڇڏيون آهن“ منير چيو، ”نہ مون کي ڪنھن ٻئي جي هٿ جي ماني وڻندي آهي نہ ڪو ٻيو ڪم. تون ڄاڻي واڻي مون کي پنھنجو محتاج ڪيو آهي نہ.“ منير کلڻ لڳو.
”ها نہ“ زينت کيس چيڙائيندي چيو، ”توکي اهڙو کاريو اٿم جو مجال آ جو ڪنھن ٻي عورت ڏانھن اک کڻي ڏسين.“
کن پل ٻئي کلندا رهيا پوءِ منير پنھنجو مٿو سندس جهوليءَ ۾ رکندي چيو، ”زينت تون تہ منھنجي گل ڦل راڻي آهين. مان توکي ڪم ڪار ڪندي ڏسندو آهيان تہ ڏک ٿيندو اٿم. مان تنھنجي خاطر محنت ڪري ايتري ترقي ڪندس تہ جيئن توکي دنيا جو هر سُک مھيا ڪري سگهان.“
”منير“ زينت سندس وارن ۾ آڱريون گهمائيندي چيو، ”منھنجو سُک، منھنجيون خوشيون تہ تنھنجي سِر سان آهن. تون مون سان گڏ آهين تہ هي ننڍڙو ڪواٽر بہ منھنجي لاءِ جنت آهي ۽ زينت پنھنجي جنت ۾ خوش آهي.“
”ان ڪري جو زينت چري آ“ منير اٿيو ۽ کيس ننڍڙن ٻارن جيان هنج ۾ کڻي کٽ ڏانھن ويو ۽ ويندي ويندي چيائين، ”زينت تون ڪيڏي تہ هلڪڙي آهين. ڪڏهن بہ ٿلھي نہ ٿجانءِ. مون کي ٿلھيون مايون بنھہ ڪونہ وڻنديون آهن.“
مئي جو مھينو هو. رات جو بہ گرم جهولو لڳندو هو. منير اڱڻ ۾ ميز ڪرسي رکي ليمپ تي ويھي پڙهندو هو. هو تحريري امتحان پاس ڪري چڪو هو ۽ زباني امتحان لاءِ تياري ڪري رهيو هو. زينت غسلخاني ۾ وهنجڻ وئي هئي. هن کي اميدواري هئي. گرميءَ ۽ طبيعت جي خرابيءَ کيس ڪمزور ڪري ڇڏيو هو. کيس ماني صفا نہ وڻندي هئي. منير ليڊي ڊاڪٽر کان سندس چڪاس ڪرائي هئي، جنھن کيس تاڪيد ڪيو هو تہ هوءَ گهڻو آرام ڪري ۽ خوراڪ جي گهٽتائي پوري ڪرڻ لاءِ ميوو گهڻي انداز ۾ واپرائي. منير جي وس ۾ هجي ها تہ هو زينت لاءِ ميووي جا ڍير لڳائي ڇڏي ها. پر هن جو کيسو تنگ هو. ٿوري پگهار مان پڙهائي ۽ امتحان جي خرچن بعد ايترو پئسو مشڪل سان بچندو هو جو مھيني جو گذر سفر ٿي سگهي. هو ڪوشش ڪري ٿورو ٿڪو ميوو تہ وٺي ايندو هو پر گهڻي ڪنجوسيءَ بعد بہ بجليءَ جو پکو نہ وٺي سگهيو هو. زينت گرميءَ کان بچڻ لاءِ هر هر غسلخاني ۾ وڃي پاڻي وَسائيندي هئي.
زينت وهنجي ٻاهر نڪتي تہ منير کي ڪتاب اڳيان جهلي ڪنھن سوچ ۾ گم ڏٺائين. هوءَ هلي سندس ڀرسان آئي ۽ پڇائين:
”ڪھڙي سوچ ۾ گم آهين منير“
منير هن جي آواز تي خيالن مان نڪري آيو ۽ زينت ڏانھن ڏٺائين، جنھن کي سادي وائل جا ڍلا ڪپڙا پاتل هئا. جيڪي سندس آلي جسم کي چھٽيل هيا. ڀنل وار چيلھہ تائين پکڙيل هيا. چھري تي عجيب تازگي ۽ چمڪ هئي. هوءَ پنھنجي وڌيل پيٽ ۽ بي ڊولي جسم جي باوجود منير کي ڏاڍي وڻي.
”اڄ پڙهڻ تي دل نہ ٿي چوي“ منير اٿندي چيو، ”مٿي ۾ سُور بہ آهي.“
”اچ تہ زور ڏيانءِ“ زينت کٽ تي ويھندي چيو.
هو وڃي کٽ تي ليٽيو. زينت مٿن کان ويھي کيس زور ڏيڻ لڳي. هلڪي لوڏي سان زينت جي چيلھہ تي پکڙيل ڀنل وارن جون پڇڙيون وڃي ٿي منير جي چھري سان لڳيون. ڪي سنھڙا پاڻيءَ ڦڙا منير جي چھري تي ٿي ڪريا. ان گرم رات ۾ گرم چھري تي ڪرندڙ برکا جون اهي معمولي بوندون ڄڻ سُرور جي ڪا لھر کڻي ٿي آيون.
منير هٿ وڌائي زينت جا ڀنل وار کڻي پنھنجي منھن تي پکيڙي ڇڏيا ۽ ٿڌي سُرور واري احساس کان سندس اکيون بند ٿي ويون.


زينت جي ٻار ڄڻڻ جو وقت ويجهو اچي ويو. منير هن کان پري رهڻ لاءِ تيار نہ هو. پر زينت جو پيڪي گهر وڃي ويم ڪرڻ ضروري هو. ڇاڪاڻ تہ هن کي ان وقت ۾ پنھنجن جي مدد ۽ خدمت جي ضرورت هئي. ان ڪري منير دل تي پٿر رکي کيس سندس پيءُ سان وڃڻ جي اجازت ڏني. جيڪو خاص طور تي کيس وٺڻ آيو هو. زينت ان سان گڏ پيڪن ڏانھن هلي وئي. ۽ هڪ هفتي بعد اتي کيس پُٽ ڄائو. پُٽ ڄمڻ جو ٻڌي ٻن ڏينھن بعد منير بہ اتي اچي پھتو ۽ زينت کي ڏسڻ شرط کيس کِلي خوشخبري ٻڌايائين:
”زينت، مان امتحان ۾ پاس ٿي ويس“
پوءِ هو ننڍڙو پُٽ هنج ۾ کڻي ويٺو. امتحان جي ڪاميابي ۽ پُٽ ڄمڻ جي خوشيءَ وچان هن جو چھرو ٻھڪي رهيو هو.
زينت تندرست ٿيڻ بعد پنھنجي گهر هلي وئي ۽ زندگي وري روان دوان ٿي وئي. ننڍڙو احسان ڇا ڄميو ڄڻ هنن جي لاءِ خوشين جو دروازو کلي ويو. هڪ مھيني اندر منير کي سٺي گريڊ واري نوڪريءَ جو آرڊر مليو. هن لفافو زينت کي ڏيکاريندي چيو:
”زينت هاڻي اسان حيدرآباد هلي رهنداسين. ڏسجانءِ اسان جلد ئي پنھنجو گهر ٺاهينداسين. فرنيچر وٺنداسين. تون جيڪو چوندينءَ توکي وٺي ڏيندس.“
زينت ننڍڙي احسان کي وهنجاريندي ڏانھس مرڪي ڏٺو.
”تون خوش نہ ٿي ٿئين زينت؟“ منير سندس ڀرسان وڃي پڇيو.
زينت ننڍڙي کي ٽوال ويڙهي کٽ تي ويھاريندي چيو:
”منھنجي خوشي تہ تون آهين، تون خوش تہ مان خوش.“
منير ٽوال ۾ ويڙهيل ننڍڙي احسان کي هنج ۾ کڻي سندس گول مٽول ڳل چمندي چيو:
”پر مان تہ توکي خوش رکڻ لاءِ ٿو پاڻ پتوڙيان نہ، توکي بنگلو وٺي ڏيان، ڪار وٺي ڏيان. مان دنيا جو هر سُک توکي مھيا ڪري ڏيڻ ٿو چاهيان.“
”منير“ زينت محبت ڀريل نظرن سان کيس ڏسندي چيو، ”منھنجو اصل سُک ۽ خوشي تہ تنھنجي محبت ۽ ساٿ آهي، اهو مون سان گڏ آهي تہ مون جھڙو ڪو امير ئي ڪونھي.“
”يار، تنھنجون ڳالھيون ٻڌي سچ پچ لڳي ٿو تہ“ منير کلي کيس ڏٺو ۽ چيو، ”زينت چري آ“
نئين نوڪريءَ منير جي حالت ئي بدلائي ڇڏي. هڪ سال جي عرصي ۾ هو ماضيءَ کي ڪوهين پوئتي ڇڏي آيو. فضل ربيءَ واري نوڪري هئي. جنھن ۾ پئسو ۽ حرص وڌندو ئي ويندو آهي. پھرين هڪ سال ۾ هن مسواڙ تي گهر ورتو ۽ ان کي سنواريو، سينگاريو. اسڪوٽر ورتو. ٽين سال جي شروعات ۾ هن ذاتي ڪار ورتي ۽ گهر لاءِ پلاٽ ورتو. ان سال زينت کي ٻيو ٻار ڄمڻ وارو هو. منير کي دادوءَ وارو اهو وقت ياد هو، جڏهين احسان ڄمڻ وارو هو. کيس ڪو کاڌو نہ وڻندو هو ۽ هو چاهڻ جي باوجود هن لاءِ سٺي خوراڪ جو بندوبست نہ ڪري سگهندو هو. زينت کي گرمي گهڻي لڳندي هئي پر هو کيس گرميءَ کان بچائڻ لاءِ پکو بہ نہ وٺي ڏئي سگهيو هو. ڇاڪاڻ تہ ان وقت وٽس پئسو نہ هو. پر هن وقت هن وٽ پئسي جي ڪمي نہ هئي. ان ڪري هن زينت کي هر سُک ڏيڻ جو فيصلو ڪيو. هن گهر ۾ ايئرڪنڊيشنر لڳرايو، رڌ پچاءَ لاءِ بورچي رکيو ۽ هن جي کائڻ پيئڻ لاءِ طرحين طرحين شيون ۽ ميوا وٺي فرج ڀري ڇڏيندو هو. پنھنجن هٿن سان ميوي جو رس ڪڍي کيس پيئاريندو هو.
زينت شھر جي سڀ کان مھانگي ۽ سُٺي اسپتال ۾ پُٽ کي جنم ڏنو. ان ٻار جي پيدائش تي زينت کي تمام گهڻي تڪليف ۽ طبيعت جي خرابيءَ سان مُنھن ڏيڻو پيو. هوءَ سوچڻ لڳي تہ جڏهين سُک ۽ سھولتون مُيسر نہ هيون تہ هن کي پھرين ٻار جي پيدائش تي گهڻي تڪليف نہ ٿي پر جڏهين هر شئي جي فراواني آهي تہ هن کي ڪيئن نہ گهڻي تڪليف ڏسڻي پئي. ليڊي ڊاڪٽر منير کي تاڪيد ڪندي چيو:
”توهان جي مسز کي هن ٻار سان ڪجهہ ڪامپليڪيشن ٿي ويو آهي، ان ڪري اوهان کي ٻي ٻار لاءِ ڪجهہ سالن جو وقفو ڪرڻو پوندو“
زينت کي هميشہ کان خواهش هئي تہ هن کي ننڍڙي ڌيءُ هجي، جنھن کي هوءَ سنواري سينگاري خوش ٿئي. پر منير کيس چيو:
”زينت اسان کي ڪنھن بہ شئي جي ڪمي ناهي. ٻہ پُٽ آهن، اهي ڪافي آهن اسان جي خوش رهڻ لاءِ، ان ڪري مان آئندہ توکي هن تڪليف ۾ وجهڻ نہ ٿو چاهيان.“
ٻي پُٽ ذيشان جي ڄمڻ بعد منير جي ڪاميابين ۽ ترقيءَ جو سفر اڃا بہ تيز ٿي ويو. گهر ۾ خوشين ۽ آسائشن جو واڌارو ٿي ويو. ائين ٿي لڳو ڄڻ قدرت هن جي مٿان نوازشن جو دروازو کولي ڇڏيو هو. هن کي پنھنجو معيار بلند کان بلند ڪرڻ جو اهڙو چشڪو لڳي ويو هو جو هو قناعت ڪري ويھڻ بدران ترقيءَ جي جدوجھد ۾ مصروف ٿي ويو. دولت جي بارش هن جي روپ ۽ مزاج کي بہ بدلائي ڇڏيو هو. هاڻي هو اڳيون سنھڙي بُت وارو سانورو منير نہ پر ڀريل صحتمند جسم ۽ کلندڙ رنگ وارو بردبار مرد هو. هن جي ڪٻٽن جا وارڊ روب قيمتي مھانگن لباسن سان ڀريل هوندا هئا. هن جي بُت مان هر وقت مھانگين سينٽن ۽ عطرن جي خوشبو ايندي هئي. نہ بدلي هئي تہ زينت ۽ منير جي محبت. منير اڄ بہ زينت سان تمام گهڻي محبت ڪندو هو. هن جي ناز برداري ڪندو هو. ۽ زينت جي زندگيءَ ۾ منير جي اهميت اڃا بہ وڌي وئي. ٻن ٻارن جي سار سنڀال جي باوجود هن جو ڌيان منير تان نہ هٽيو هو. گهر ۾ نوڪرن چاڪرن هوندي هوءَ منير جو هر ننڍو وڏو ڪم پاڻ ڪندي هئي. هن جي ماني پنھنجي هٿن سان پچائيندي هئي.سالھا سال جي خدمت ۽ پرواھہ منير کي نازڪ مزاج بنائي ڇڏيو هو. ۽ گذريل چند سالن جي پُر آسائش زندگي هن جي عادتن کي نئين تشڪيل ڏئي ڇڏي هئي. هو مختصر ۽ سٺو کاڌو کائڻ جو عادي ٿي ويو هو. جيڪو زينت پاڻ هن لاءِ پچائيندي هئي. ٿانون تي يا ٻين شين تي مٽيءَ جي ٿوري دز بہ بداشت نہ ڪندو هو ۽ هن جي انھن عادتن جي ڪري زينت گهر کان ٻاهر وڃڻ کان ڪيٻائيندي هئي.



”زينت هي ڏس“ هڪ ڏينھن منير زينت آڏو وڏو نقشو ڦھلائيندي چيو، ”هي تنھنجي بنگلي جو نقشو آهي“
”سچ“ زينت نقشي ڏانھن ڏسندي چيو.
هن جي چھري تي اهڙي خوشي ظاهر ٿي، جيڪا خواهشن پوري ٿيڻ وقت ٿيندي آهي.پنھنجي گهر جو خيال ئي ماڻھوءَ کي تحفظ ۽ سڪون جو احساس ڏياريندو آهي. هن وقت تائين هنن ٽي مسواڙي گهر مٽايا هيا ۽ زينت جي خواهش هئي تہ هوءَ جلد ئي اهڙي گهر ۾ رهي، جيڪو پنھنجو هجي. جتان ٻي هنڌ وڃڻ جو خفو نہ هجي.
”نقشو پاس ٿي ويو آهي. بس ٺيڪيدار کي آرڊر ڏيڻو آهي تہ جلد کان جلد بنگلي جو ڪم شروع ڪري“ منير نقشو ويڙهيندي چيو. پوءِ هو اٿي زينت جي ڀرسان بيٺو ۽ ٻانھون ورائي کيس ڀاڪر ۾ ڀريند چيائين:
مان جلد کان جلد توکي تنھنجي گهر ۾ ڏسڻ چاهيان ٿو.“
”ڇڏ“ زينت آهستگيءَ سان پاڻ ڇڏائيندي چيو، ”ٻار ڏسندا تہ ڇا سوچيندا. شاديءَ کي ڇھہ سال ٿي ويا آهن ۽ توکي اڃا تائين ٿيون مستيون سجهن.“
”ڇو مان ڪو ڪراڙو ٿي ويو آهيان ڇا جو مستيون نہ ڪيان“ منير پنھنجي گرفت سوڙهي ڪندي چيو.
”مان تہ پراڻي ٿي وئي آهيان نہ“ زينت چيو.
”ڪير ٿو چوي تہ تون پراڻي آهين“ منير کيس وٺي ڊريسنگ ٽيبل جي سامھون وڃي بيھاريو، ”اڃا تہ من لڳي پئي آهين“
پوءِ سندس ڪن ۾ آهستي چيائين، ”البتہ ٿوري ٿلھڙي ٿي پئي آهين“



منير بنگلي جي تعمير شروع ڪرائي. تعمير سان گڏو گڏ باغيچي جي جوڙجڪ بہ شروع ڪئي. انھن ڏينھن ۾ هن کي ترقي بہ ملي ۽ هو ان عھدي تي پھچي ويو، جنھن کي ماڻھو ناڻي جي ندي بہ سڏيندا آهن. زينت روز شام جو منير سان گڏجي مرحلي مرحلي ٺھندڙ پنھنجي گهر کي ڏسندي هئي. ۽ ان ڏينھن جو انتظار ڪندي هئي، جڏهن هوءَ هميشہ لاءِ اچي پنھنجي گهر ۾ رهندي. خوابن ۽ انتظارن جا ٻہ ڊگها سال گذري ويا تہ زينت جو بنگلو بہ تيار ٿي ويو. ۽ باغ ۾ پوکيل وڻ ۽ ٻوٽا بہ وڏا ٿي ويا. هوءَ جڏهين گهر مالڪياڻيءَ جي حيثيت رهڻ لاءِ پنھني گهر ۾ گهڙي تہ خوشيءَ وچان هن جي اکين مان لڙڪ وهڻ لڳا.
هن جي منير سان گڏجي پنھنجي ان جنت کي پنھنجين خواهشن ۽ آرزوئن مطابق سينگاريو. گهر ۾ مھانگا غاليچا، فانوس، پردا ۽ مھانگو فرنيچر سجايو. سڄي گهر جو سڀ کان خوبصورت ڪمرو هن جو ۽ منير جو بيڊ روم هو. جنھن جي جھازي سائيز جي ڊبل بيڊ ۽ ڊريسنگ ٽيبل کان وٺي ڪمري جي هر شئي عاليشان ۽ خوبصورت هئي. زينت ايتري بخت جو تصور ئي نہ ڪيو هو، جيڪو نصيب سان هن کي مليو هو. خوبصورت گهر، اعليٰ معيار واري رهائش، بي پناھہ محبت ڪرڻ وارو مڙس، ٻہ سھڻا پُٽ. هوءَ دادوءَ واري سوڙهي ڪواٽر کان هلي هڪ عاليشان بنگلي تائين پھتي هئي.

اها هڪ عورت جي حدِ ڪماليت هئي

اعليٰ معيار واري پُر آسائش زندگيءَ جتي منير کي تبديل ڪندي وئي اتي زينت ۾ بہ بدلاءُ آندو هو. هن جي سنھڙي چيلھہ جا لَڪ ڀرجي ويا هئا. پيٽ تي بہ ڪجهہ قدر چرٻي چڙهي وئي هئي. هوءَ اڳي واري نازڪ اندام ڇوڪري زينت نہ پر هڪ بردبار صحتمند عورت هئي. منير معاشري جي اهڙي طبقي جو فرد بنجي چڪو هو، جنھن جو رنگ روپ ۽ حدون ئي الڳ هونديون آهن. هو زينت کي بہ ان طبقي جي تقاضائن مطابق ڏسڻ چاهيندو هو. پر زينت خالص گهريلو عورت هئي. هن جو ايمان مڙس ۽ گهر هو. هوءَ پاڻ کي سينگارڻ کان وڌيڪ اهم پنھنجي گهر سينگارڻ کي سمجهندي هئي. منير چاهيندو هو تہ هوءَ ٻين بيگمات وانگر هار سينگار ڪري ساڻس گڏ دعوتن ۽ محفلن ۾ شريڪ ٿئي. پر زينت جو پراڻو روح انھن محفلن ۾ شرڪت کي بي پردگي سمجهندو هو. هوءَ ان سوسائٽيءَ جي اصولن مطابق ورزش ۽ ڊائيٽنگ وسيلي پاڻ کي فٽ رکڻ ۽ پسند نہ ڪندي هئي. اهوئي سبب هو جو هن جي بُت تي چرٻيءَ جو تھہ چڙهي ويو هو.
انھن ڏينھن ۾ هنن جي بنگلي جي ڀر وارو بنگلو هڪ بزنس مين جاويد هاشمي خريد ڪيو ۽ اتي رهائش اختيار ڪئي. جاويد هاشمي ۽ ان جي گهر واري رفيعہ هاشميءَ سان جلد ئي هنن جو اچ وڃ جو تعلق ٿي ويو. رفيعہ هاشمي اوچي سوسائٽيءَ جي مخصوص حليي واري فيشن ايبل ۽ ماڊرن اڌڙوٽ عمر جي عورت هئي. پر رلڻي ملڻي طبيعت جي هئي، ان ڪري جلد ئي هنن سان سِڪ ۽ پنھنجائپ جو رشتو قائم ٿي ويو.
آچر جو ڏينھن هو. منير زينت ۽ ٻارن کي غلام محمد بئراج وٺي وڃڻ جو پروگرام ٺاهيو. زينت ٻارن کي تيار ڪري رهي هئي تہ ان وقت مسز هاشمي اتي اچي نڪتي. ساڻس گڏ ڪٽيل وارن واري هڪ فيشن ايبل نوجوان ڇوڪري بہ گڏ هئي.
”زينت، هيءَ منھنجي ننڍي ڀيڻ گل اندام آهي“ مسز هاشميءَ ان جو تعارف ڪرائيندي چيو، ”هيءَ ڪجهہ ڏينھن مون وٽ رهڻ آئي آهي.، مون سوچيو توهان سان ملائي اچانس.“
زينت خوش اخلاقيءَ سان سندن آجيان ڪئي ۽ کين ويھڻ جي آڇ ڪئي. گل اندام ناز نخري سان ٽلندي وڃي ڪوچ تي ويٺي. هن جا تنگ ڪپڙا هن جي جسم جي ور وڪڙن کي لڪائڻ ۾ ناڪام هيا. ڪٽيل وارن جا ور وڪڙ ڪلھن تي پکڙيل هئا. چپ ۽ ڳل لاليءَ سان رچيل هيا. هوءَ ٽَنگ ٽَنگ تي چاڙهي ناز نخري سان ويٺي چوڌاري ڏسي رهي هئي.
ان وقت منير تيار ٿي اتي آيو. مسز هاشميءَ هن سان بہ پنھنجي ڀيڻ جو تعارف ڪرايو.
”هيلو“ منير مرڪي کيس کيڪاريو.
مسز هاشمي منير کي ۽ ٻارن کي تيار ڏسي پڇيو، ”منير صاحب توهان ڪيڏاهن وڃو پيا؟“
”ها بس اڄ ٻارن کي ٿورو آئوٽنگ تي وٺي وڃڻ جو پروگرام آهي.“
”سوري“ مسز هاشميءَ چيو، ”اسان شايد غلط وقت تي آيا آهيون.“
”نہ نہ خير آ“ منير چيو، ”توهان ويھو، اسان ڪجهہ دير بعد هليا وينداسين“ پوءِ ڪجهہ سوچيندي چيائين:
”مسز هاشمي، اوهان کي ڪو خاص ڪم نہ هجي تہ اوهان بہ اسان سان گڏ ڇو نہ ٿيون هلو. گڏجي انجواءِ ڪنداسين.“
مسز هاشمي کن پل سوچيو، پنھنجي ڀيڻ ڏانھن ڏٺائين ۽ پوءِ چيائين، ”گڊ آئڊيا، منير صاحب گڏجي ٿا هلون. گل جي بہ آئوٽنگ ٿي ويندي. مزو ايندو.“
”تہ پوءِ اچو تہ هلون“ منير ڪار جي چاٻي کڻندي چيو.
زينت اندران وڃي پنھنجو برقعو کڻي آئي. گل اندام جون اکيون حيرت مان کلي ويون. هن حيران ٿي پڇيو:
”مسز منير، اوهين برقعو پائي هلنديون؟!“
”زينت پردو ڪندي آهي“ مسز هاشميءَ کيس ٻڌايو.
”ريئلي!“ گل اندام بدستور حيرت ۾ هئي.
”ان ۾ هن ويچاريءَ جو ڪھڙو ڏوھہ؟“ مسز هاشميءَ زينت سان همدردي ڏيکاريندي چيو، ”هي مسٽر منير پاڻ ڏس ڪيڏو نہ سمارٽ ۽ ماڊرن آهي. پر پنھنجي گهرواريءَ کي پردي ۾ لڪائي ٿو رکي.“
منير شرمندہ ٿي زينت ڏانھن ڏٺو ۽ چيائين، ”اهڙي ڪا بہ ڳالھہ ناهي، مسز هاشمي منھنجي طرفان زينت کي ڪا بہ اهڙي پابندي ناهي. هيءَ پاڻ پنھنجي مرضيءَ سان برقعو پائيندي آهي.“
زينت ان سموري بحث دوران برقعو هٿ ۾ جهليون بيٺي واري واري سان هنن کي ڏسي رهي هئي.
”مسز منير، اسان سڀني جي وچ ۾ اوهان برقعو پائي هلنديون تہ ڏاڍو آڪورڊ لڳندو.“ گل اندام چيو. پوءِ کانئس برقعو وٺي پاسي تي رکيائين ۽ پيار وچان چيائين:
”اڄ کان برقعو ختم“
زينت بي بسيءَ مان منير ڏانھن ڏٺو. منير ڪنڌ لوڏي کيس گل اندام جي تائيد ڪرڻ جو اشارو ڪيو. زينت وٽ منير جو حڪم مڃڻ کان سواءِ ڪو چارو نہ هو. هوءَ ائين ئي ساڻن گڏ هلي.
ان ڏينھن جڏهن هو مٿي المنظر تي ويٺا هيا تہ ڪچھريءَ جي دوران منير جو ڌيان بار بار گل اندام ڏانھن ٿي ويو. گهميل هوا ۾ اڏامندڙ گل اندام جا وار، جن کي هٽائڻ لاءِ هن جا نيل پالش ۽ مُنڊين سان سينگاريل هٿ بار بار ٿي کڄيا. ڪپڙن جو اسٽائل ۽ ناز انداز سان ڳالھائڻ جو طريقو ڏسي منير جي دل ۾ خواهش اڀري تہ، ”ڪاش زينت بہ هن جھڙي ماڊرن هجي.“
ڪولڊ ڊرنڪ ختم ڪرڻ کان پوءِ گل اندام اٿندي چيو، ”اچو تہ ڀلا درياھہ تان گهمي اچون.“
”مون کي پاڻيءَ کان ڊپ لڳندو آهي“ زينت چيو.
هن جي اها ڳالھہ ٻڌي گل اندام کان ٽھڪ نڪري ويو. منير ٿورو شرمندہ ٿي ويو. مسز هاشمي ڳالھہ سنڀاليندي چيو:
”ڪائي ڳالھہ ناهي مان ۽ زينت هتي ويھي ٿا گپ شپ ڪيون، توهان ٻارن کي وٺي گهمائي اچو.“
مسز هاشمي ڏاڍي گهڻ ڳالھائڻي عورت هئي. هوءَ هر موضوع تي بنا ساهي پٽڻ جي ڳالھائيندي هئي ۽ ڪڏهن بہ سامھون واري جي رد عمل کي محسوس ڪرڻ جي زحمت گوارہ نہ ڪندي هئي. ان وقت بہ هوءَ ٻين بيگمات جا بکيا اڊيڙڻ ۾ مصروف هئي. زينت رڳو ڪنڌ لوڏڻ تائين محدود هئي. هن جو سمورو ڌيان سامھون درياھہ جي ڪپر ڏانھن هو، جتي منير ۽ گل اندام ٻارن سميت نظر ٿي آيا. خبر ناهي گل اندام منير سان ڪھڙي ڳالھہ ٿي ڪئي جو منير جو سڄو ڌيان مسلسل ان ڏانھن هو. خبر ناهي ڪھڙا اڻ ڄاتل وسوسا زينت جي ذهن ۾ اڀريا جن جي ڪري هوءَ پريشان ٿي وئي.
ان رات جڏهن هوءَ ٻارن کي سمھارڻ کان پوءِ پنھنجي بيڊ روم ڏانھن وئي تہ منير ننڊ پئجي چڪو هو. هوءَ ويتر پريشان ٿي وئي. منير عام طور تي هن جي بيڊ تي اچڻ کان اڳ ننڊ نہ ڪندو هو. هن جي سالن جي عادت هئي. هو جيسيتائين کيس ڀاڪر ۾ ڀري نہ سمھندو هو، کيس ننڊ نہ ايندي هئي. هوءَ بيڊ جي پاسي تي ويھي چوڌاري ڏسڻ لڳي. ڪمري جي هر هڪ شئي مھانگي ۽ قيمتي هئي. پر هن سوچيو سڀ کان وڌيڪ قيمتي ۽ اڻ ملھہ تہ اتي منير ئي هو. جنھن جي محبت جي ڇانوَ ۾ هن جو بخت هو. هن جي دل ۾ عجب وسوسا اڀرڻ لڳا. هن منير ڏانھن ڏٺو ۽ پنھنجي هٿ سان منير جي نرڙ تي پکڙيل وار هٽائيندي دل ۾ سوچيائين:
”منير، مان توکي ڪاٿي لڪايان جو توکي ڪو مون کان کسي نہ سگهي.“
هن جي آڱرين جي ڇھاءَ تي منير اکيون کوليون. ننڊ جي خمار سان ڀريل اکين سان ڏانھس ڏسي مُرڪيو ۽ ٻانھن ورائي ڇڪي کيس آغوش ۾ ڪيرايائين ۽ ٻانھن جي گهيري ۾ ڀري سُڪون سان ننڊ پئجي ويو.
”مان بہ ڪھڙن وهمن ۾ مبتلا ٿي وئي آهيان“ زينت سوچيو، ”منير منھنجو آ، مون کان ڪير بہ کسي نہ ٿو سگهي“ ۽ پوءِ پنھنجو مٿو منير جي سيني تي رکي سُمھي پئي.



ايندڙ ڪجهہ ڏينھن ۾ گل سندن گهر ۾ ائين هِري مِري وئي ڄڻ سندن ورهين جي واقف هئي. منير سان تہ هوءَ دوستن جيان بي تڪلف ٿي وئي. هن کي گفتگو ڪرڻ جو هنر ايندو هو. لباس پائڻ جو سليقو هيس. اعليٰ طبقي واري سوسائٽيءَ جي اٿڻ ويھڻ جا طريقا ڄاڻندي هئي. پاڻ کي هر وقت ٺاهي ٺڪي رکندي هئي.
منير جي همت افزائي ڪرڻ تي هوءَ سندن گهر جي هر هڪ شئي تي عمل دخل ڪرڻ لڳي. گهر کي سنوارڻ ۽ دعوتن جي انتظام ۾ مدد ڪرڻ کان وٺي ٻارن جي هوم ورڪ ۾ بہ سندن مدد ڪندي هئي.
”زينت، ٻارن جي پروگريس ڇو گهٽجي وئي آهي؟“ هڪ ڏينھن منير احسان ۽ ذيشان جا پروگريس ڪارڊ ڏسندي زينت کان پڇيو.
”خبر ناهي“ زينت صوفن جا ڪَوَر بدلائيندي چيو.
ان وقت منير گل ڏانھن ڏٺو، جيڪا سامھون ويٺي احسان ۽ ذيشان جي هوم ورڪ ۾ سندن مدد ڪري رهي هئي.
”گل، توهان ڏسو هنن جي پروگريس ڪھڙي سبب کان گهٽ ٿئي ٿي“ منير وڃي سندس ڀرسان بيٺو.
”منير صاحب ٻارن کي اسڪول ۽ ٽيوشن کان علاوہ گهر ۾ بہ اڪيڊمڪ ماحول هجڻ ضروري آهي.“ گل چيو.
”جيڪڏهن گهر ۾ اڪيڊمڪ ماحول نہ هجي تہ ڇا ڪرڻ گهرجي؟“ منير ڀرسان پيل صوفي تي ويھندي پڇيو.
زينت ان گفتگوءَ کي اهم نہ سمجهو. صوفن جا ميرا ڪَوَر کڻي ٻاهر هلي وئي.
ٻئي ڏينھن تي صبح جو ناشتي ڪرڻ دوران منير زينت کي چيو:
”زينت، مان سوچيان ٿو احسان ۽ ذيشان کي مري ڪانوينٽ ۾ داخل ڪرايان“
زينت جي دل جي ڌڙڪن ذري گهٽ رڪجي وئي. هن ڪڏهن ڀل ۾ بہ پنھنجن ٻارن کي پاڻ کان جدا ڪرڻ جو نہ سوچيو هو. پريشان ٿي چيائين:
”منير، اها ڪھڙي ڳالھہ ٿو ڪرين، احسان ۽ ذيشان تہ صفا ننڍڙا آهن. هن گهر جي وَسَون ۽ سُونھن آهن، انھن کي ايڏو پري موڪلڻ جو تون ڪيئن ٿو سوچين“
منير چمچو پليٽ ۾ رکي گهڙي کن خاموش رهيو پوءِ ڌيرج سان چيائين:
”زينت، تون ڇاٿي سمجهين، منھنجا پُٽ مون کي پيارا ناهن. منھنجي جان رکيل آ انھن ۾، مان انھن جي ڀلائيءَ لاءِ نہ سوچيندم تہ ٻيو ڪنھن جي لاءِ سوچيندم“
”ڀلا هتي اسڪول ڪونھن، ايڏو پري موڪلڻ ۾ انھن جي ڪھڙي ڀلائي آهي؟“
”زينت“ منير ڳنڀيرتا سان چيو، ”توکان شايد وسري ويو آ تہ هن منزل تي پھچڻ لاءِ مون ڪيڏا نہ ڌڪا ٿاٻا کاڌا هيا. ڪيڏي محنت ۽ جاکوڙ ڪئي هئي. ڇا ڪاڻ تہ منھنجا حالات نہ هيا تہ ڪنھن وڏي اسڪول ڪاليج ۾ مھانگي تعليم حاصل ڪيان ها. پر مان نہ ٿو چاهيان تہ منھنجي اولاد بہ اهڙو اڻانگو رستو اختيار ڪري. اڄ مون وٽ سڀ ڪجهہ آهي. ايترو پئسو آهي جو مان پنھنجن ٻارن کي مھانگي کان مھانگي اسڪول ۾ پڙهائي سگهان ٿو. ٻين وڏن ماڻھن جي ٻارن وانگر هو ننڍپڻ کان ڪنھن مشھور انگريزي اسڪول ۾ پڙهندا تہ هنن جو مستقبل يقين سان روشن ٿيندو.“
زينت کي خبر هئي تہ ڏھہ مھينا پيٽ ۾ رکڻ، عذاب کائي ڄڻڻ ۽ اوجاڳا ڪري پالڻ واري ماءُ کي پنھنجي ئي اولاد جي باري ۾ ڪو فيصلو ڪرڻ جو اختيار نہ هوندو آهي. هن سماج ۾ اهو اختيار هميشہ پيءُ کي حاصل هوندو آهي. ان ڪري هن جي نہ مڃڻ جي باوجود منير پنھنجو فيصلو نہ مٽايو. البتہ هن جي تڪليف جو احساس ڪندي، ذيشان کي موڪلڻ جو فيصلو هڪ سال پوئتي ڪري ڇڏيو ۽ احسان کي مري ڪانوينٽ موڪلي ڇڏيو.
منير ڪراچيءَ ۾ هڪ ننڍي فيڪٽريءَ ۾ پارٽنر شپ ورتي ۽ آهستي آهستي فيڪٽريءَ جا شيئر خريد ڪندو ويو. گل اندام تہ ڄڻ هنن جي گهر جو لازمي حصو بنجي وئي. زينت کي ان جو ايترو عمل دخل نہ وڻندو هو پر منير کي ان تي ڪو اعتراض نہ هو. هن جو خيال هو تہ گل هن جي گهر ۽ زينت کي سوسائٽيءَ جي تقاضائن تي آڻڻ ۾ مدد ڪري رهي هئي. هو اڪثر گهر ۾ دعوتون ڪندا هيا ۽ انھن جو انتظام ڪرڻ ۾ هوءَ سندن مدد ڪندي هئي. منير جڏهن ڪراچيءَ واري فيڪٽريءَ جا سمورا شيئر خريد ڪري، فيڪٽري پنھنجي ملڪيت ۾ ورتي تہ ان خوشيءَ ۾ هن گهر ۾ دعوت ڏني. ان دعوت جو انتظام هن گل جي حوالي ڪيو. هو گل اندام کي وٺي مختلف شين جي خريداريءَ لاءِ شھر ويندو هو ۽ شام جو جڏهن ٻئي ڄڻا ڪار بنڊلن سان ڀري واپس ايندا هيا ۽ کلندا ڳالھائيندا ڪار مان لھندا هيا تہ کن پل لاءِ زينت جي دل وهمن ۽ وسوسن ۾ مبتلا ٿي ويندي هئي. پر رات جو هوءَ منير جي گرمجوش آغوش ۾ پھچندي هئي تہ سندس سڀ وسوسا ڪافور ٿي ويندا هئا ۽ پاڻ تي غلط سوچڻ لاءِ ملامت ڪندي هئي.
دعوت واري ڏينھن سڄي بنگلي کي رنگين روشنين ۽ گلن سان سينگاريو ويو هو. باغ ۾ کائڻ جا بوفي لڳايا ويا هيا. جن ۾ خدمت ڪرڻ لاءِ بيرا گهرايا ويا هيا. اها گڏيل دعوت هئي، جنھن ۾ مردن سان گڏ بيگمات بہ آيل هيون. پھريان تہ منير عورتن ۽ مردن جو الڳ انتظام ڪندو هو پر منير هن دفعي گل جي صلاح سان اهو گڏيل پروگرام رکيو هو. زينت منير جي زور ڀرڻ جي باوجود پاڻ کي ان ڳالھہ لاءِ تيار ڪري نہ سگهي تہ هوءَ منير سان گڏجي مھمانن جو استقبال ڪري. ان ڪري منير گل کي استقبال تي بيھڻ جي گذارش ڪئي. زينت پاسي پاسي تي رهي. ان ڏينھن گل اندام بہ اهڙو تہ لباس پائي هار سينگار ڪري آئي هئي جو اڪثر ماڻھن جون نظرون وڃي ٿي هن تي کُپيون. هن کي دعوت ۾ پيش پيش ڏسي اڪثر مردن ائين ئي سمجهو تہ هوءَ منير جي بيگم آهي.
منير جي هڪ دوست رئوف قاضيءَ، گل اندام ڏانھن ڏسندي چيو، ”يار اڄ پھريون دفعو ڀاڀيءَ سان ملاقات ٿي آهي، ايترو وقت ڪٿي لڪائي رکيو هيوسي.“
منير هن جي ڳالھہ ٻڌي الجهن ۾ پئجي ويو. هن جي الجهن کي سمجهندي گل اڳتي وڌي ۽ پريان بيٺل زينت کي سڏ ڪندي چيائين:
”هيڏانھن اچو مسز منير، مھمان اوهان سان ملڻ ٿا چاهن.“
پوءِ مھمان قاضيءَ سان مخاطب ٿي چيائين:
”سر، مان منير صاحب جن جي فيملي فرينڊ آهيان“
هن جي آس پاس بيٺل ٻيا مھمان، جيڪي پڻ گل اندام کي منير جي گهرواري سمجهي رهيا هيا، حيران ٿي ڪڏهن زينت کي تہ ڪڏهن گل اندام کي ڏسڻ لڳا.
دعوت جي ختم ٿيڻ کان پوءِ زينت سامان وغيرہ ٿانيڪو ڪرائي فارغ ٿي بيڊ روم ۾ آئي تہ منير ٻئي هٿ مٿي هيٺان ڏيون ليٽيو پيو هو ۽ ڪنھن خوشگوار سوچ جي ڪري سندس چھري تي خوشگوار مُرڪ پکڙيل هئي.
”ڇا ٿو سوچين؟“ زينت سندس ڀرسان ويھندي پڇيو.
”اڄ مان ڏاڍو خوش آهيان“ منير چيو، ”اڄ جي دعوت ڪامياب وئي. ماڻھن تي سُٺو امپريشن پيو.“
پوءِ زينت ڏانھن ڏسندي چيائين، ”گل ڏاڍي ٽيڪٽ فل ڇوڪري آهي، اڄ جي پارٽي ان جي ڪوششن سان ئي سٺي ٿي وئي“
زينت جي دل ۾ هلڪي مايوسي جاڳي، منير پنھنجو مٿو سندس جهوليءَ ۾ رکندي چيو:
”زينت توکي خبر آهي تہ مان ڪيتري وقت کان سيٺ عارف جي ڪڍ هُيس پر هو عارف انٽرپرائز ۾ شيئر ڏيڻ لاءِ راضي ئي نہ پيو ٿئي. پر اڄ هن پاڻھي مون کي شيئر وٺڻ جي آڇ ڏني.“
”تہ اها هئي منير جي خوشي“ زينت جي دل تي جيڪا مايوسيءَ جي وير چڙهي آئي، اها واپس لھي وئي. ۽ هوءَ پاڻ کي هلڪو ڦلڪو محسوس ڪرڻ لڳي. منير پنھنجون ٻانھون سندس چيلھہ جي چوڌاري ورايون پوءِ سندس چيلھہ تي هٿ گهمائيندي چيائين:
”زينت، تون روز بروز ٿلھي ٿيندي ٿي وڃين، ڪجهہ ڪوشش ڪندي ڪر فٽ رهڻ لاءِ، ڏس گل اندام ڪيئن فٽ آهي.“
زينت کي ائين لڳو ڄڻ واپس ويل وير اڳي کان وڌيڪ طاقتور ٿي ڏانھس موٽي رهي هئي.



گل اندام پنھنجي ڀيڻ مسز هاشميءَ وٽ گهمڻ آئي هئي پر اتي رهندي کيس ٻہ مھينا گذري چڪا هيا. ۽ زينت کي هن جي واپس وڃڻ جو ڪوبہ ارادو نظر نہ ٿي آيو. هوءَ هاڻي تہ هر وقت هنن جي گهر سان واسطو رکندي هئي. گهر جي معاملن، سجاوٽ ۽ ترتيب هر شئي ۾ دخل اندازي ڪندي هئي. زينت کي هن جي اها بي تڪلفي نہ وڻندي هئي. اهو هن جو گهر هو ۽ گهر جي هر شئي زينت جي مرضيءَ ۽ خواهش مطابق ورتل ۽ سجايل هئي. هن کي پنھنجي گهر جي ذري ذري سان عشق هو. زينت ٻہ ٽي دفعا منير سان پنھنجي ناگواريءَ جو اظھار بہ ڪيو پر منير هر دفعي کيس اهو چئي نظر انداز ڪندو هو تہ:
گل اعليٰ تعليم يافتہ ۽ وڏي سوسائٽيءَ سان تعلق رکي ٿي ان کي ماڊرن طور طريقن جي ڄاڻ وڌيڪ آهي. اگر هوءَ ان ڄاڻ وسيلي گهر کي ماڊرن ڏيکاءُ ڏي ٿي تہ زينت کي ناراض ٿيڻ بدران اهي سکڻ گهرجن.
زينت کي منير جو رد عمل اگرچہ نہ وڻيو پر هوءَ چپ رهي. البتہ هن پنھنجي ناگواري اڪثر گل کي محسوس ڪرائي. پر گل هن جي ناگواريءَ کي نظر انداز ڪري ڇڏيو ۽ پنھنجون ڪوششون جاري رکيون. منير سيٺ عارف جي ڪراچيءَ واري فيڪٽريءَ جا شيئرز خريد ڪرڻ جون بہ ڪوششون شروع ڪيون. جلد ئي ڪجهہ شيئرز ورتا ۽ ٻين شيئرز خريد ڪرڻ جي ڪوشش جاري رکي. نوڪري ۽ بزنس ٻنھي طرفن کي مُنھن ڏيڻ جي ڪري هو تمام گهڻو مصروف رهڻ لڳو هو. اڪثر رات جو دير سان گهر ايندو هو ۽ ايترو ٿڪل هوندو هو، جو ليٽڻ شرط ننڊ پئجي ويندو هو.



ذيشان جو امتحان ويجهو هيو تہ کيس ٽائيفائڊ جو بخار ٿيو. جنھن ڪري هو ٻہ هفتا بيمار رهيو. اڪثر اسڪول کان بہ موڪل ٿي ويندي هيس. جنھن ڪري امتحان جي صحيح تياري نہ ڪري سگهيو. جڏهن امتحان کان پوءِ هن جو پروگريس ڪارڊ منير وٽ آيو تہ هن جون مارڪون ڏسي منير زينت کي چيو:
”زينت، ذيشان جو اسٽينڊرڊ تہ ڏينھون ڏينھن گهٽ ٿيندو ٿو وڃي. منھنجي خيال ۾ گهر جي ماحول ۾ هن جي پروگريس سٺي نہ ٿي ٿئي. هن کي هاسٽل ۾ وجهڻو پوندو.“
زينت اهو ٻڌي پريشان ٿي وئي. چار سال اول منير احسان کي بہ پڙهائيءَ جي نالي تي کانئس جدا ڪيو هيو. هاڻي ذيشان کي بہ هاسٽل موڪلڻ جو ارادو ٿي ڏيکاريائين. ذيشان هن جي اڳيان هوندو هيو تہ هوءَ ان جي مصروفيت ۽ وندر ۾ خوش رهندي هئي. هن ڏکاري ٿي منير کي چيو:
”هاسٽل ۾ رهي ذيشان جي پروگريس وڌي ويندي ڇا؟“
”تون سمجهين نہ ٿي زينت“ منير چيو، ”هاسٽل ۾ رهڻ سان هن جو سمورو ڌيان پڙهائيءَ ڏانھن رهندو اتي تعليمي ماحول هوندو آهي. هن کي سُٺي تعليم ۽ تربيت جي ضرورت آهي.“
“منير“ زينت روئڻھارڪي ٿي وئي. ”مون خوشحال زندگيءَ جي خواهش ضرور ڪئي هئي پر اها خبر نہ هيم تہ وڏو ماڻھو ٿيڻ لاءِ ٻارن کي بہ پاڻ کان جدا ڪرڻو پوندو آهي.“
”زينت“ منير کيس ڳراٽڙي پائي چيو، ”مان ٻارن کي توکان جدا ٿورئي ٿو ڪيان. انھن جي سُٺي مستقبل لاءِ چند سالن لاءِ انھن کي بھتر تعليمي ماحول ۾ ٿو موڪليان. ڪيڏيون بہ مصروفيتون هونديون آهي، اسين احسان سان پيا ملڻ ويندا آهيون. ذيشان تہ هتي هن ئي شھر ۾ هوندو. تون هر هفتي ساڻس ملي سگهين ٿي.“
زينت خاموش ٿي وئي. هوءَ عورت هئي. معاشري ۽ ماحول هن کي اهو ئي سيکاريو هيو تہ هن کي پنھنجي زندگي مجازي خدا جي مرضيءَ مطابق ئي گذارڻي آهي. چاهي ان جو فيصلو هن جي دل لاءِ نا قابلِ قبول ئي ڇونہ هجي. منير جي مرضيءَ مطابق ذيشان هاسٽل هليو ويو. منير پنھنجين پراڻين ۽ نين مصروفيتن ۾ گم ٿي ويو. زينت بيزاريءَ مان گل جي انھن حرڪتن کي ڏسڻ لاءِ واندي رهجي وئي. جيڪي هن کي سمجهہ ۾ نہ پئي آيون تہ زينت کي ماڊرن بنائڻ لاءِ ڪري رهي هئي يا کيس جاهل ثابت ڪرڻ لاءِ ٿي ڪيائين. زينت کي هن جي انھن حرڪتن سان ڪا بہ دلچسپي نہ هئي. نہ ئي کيس فيشن ايبل يا ماڊرن ٿيڻ جي خواهش هئي.
عيد ويجهي هئي احسان ۽ ذيشان گهر اچڻا هيا. زينت ڏاڍي پرجوش هئي. ڪيترن ئي ڏينھن کان پوءِ هن جي گهر جي رونق ۽ چھچٽو گهر ۾ واپس اچي رهيو هو. آچر ڏينھن هن سڄي گهر جي صفائي ڪرائي نئين سري سان آرائش ڪئي. ٻارن جو ڪمرو سينگاريائين. رات جو دير تائين بورچيخاني ۾ ويھي اڪيچار شيون پچائي فرج ۾ رکيائين ان مصروفيت ۾ کيس گهڻي ئي دير لڳي وئي. هن سمجهو منير ننڊ پئجي ويو هوندو. پر جڏهن بيڊ روم ۾ آئي تہ منير پلنگ جي سيرانديءَ سان ٽيڪ لڳايون ويٺو جاڳي رهيو هو ۽ ڪنھن اونھي سوچ ۾ غرق هو. زينت سندس ڀرسان ويھندي پڇيو:
”ڇا ڳالھہ آهي منير، ڪا پريشاني آهي ڇا؟“
”هون“ منير هن ڏانھن ڏسندي چيو، ”بزنس جا ڪجهہ مسئلا آهن.“
”ايڏي جاکوڙ ڇو ٿو ڪرين، ﷲ جو ڏنل سڀ ڪجهہ آهي هاڻي تہ“ زينت چيو.
”هي سڄي سوسائٽي ترقيءَ جي طلسم ۾ مبتلا آهي.“ منير چيو، ”هر ڪو هڪ ٻئي کان ڊوڙ کٽي وڃڻ جي جدوجھد ۾ مصروف آهي. قناعت ڪري ويھڻ هار مڃڻ برابر آهي. پر اهي ڳالھيون توکي سمجهہ ۾ نہ اينديون زينت.“ هو ويھاڻو سوري ليٽي پيو.
”مالش ڪيانءِ؟“ زينت پڇيو.
”ائين ڪر“ منير مٿو ڏانھس سوريندي چيو، ”تيل نہ هڻجانءِ“
زينت کي خبر هئي تہ ماڊرن ٿيڻ کان پوءِ هن تيل هڻڻ ڇڏي ڏنو هيو. زينت هوري هوري سندس وارن ۾ پنھنجين آڱرين سان مالش ڪرڻ لڳي.
”زينت“ ڪجهہ وقت کان پوءِ منير اکيون کولي چيو، ”تنھنجي جسم مان پگهر جي بانس ٿي اچي، هي جيڪي پائوڊر ۽ پرفيوم مان تنھنجي لاءِ وٺي ايندو آهيان، اهي آخر ڇا جي لاءِ آهن؟“
زينت ڪجهہ نہ ڪڇيو. گهٽتائي ۽ شرمندگيءَ جي احساس کان هٽي پري ٿي ويٺي. اهو پھريون دفعو هيو جو منير کيس ٽوڪيو هيو. ان وقت هن پاڻ سان واعدو ڪيو تہ هوءَ اڳتي پاڻ لاپرواھہ نہ ٿيندي نہ ئي منير کي اهڙي شڪايت جو موقعو ڏيندي.
پر پوءِ ڪجهہ مصروفيتن، ڪجهہ لاپرواهيءَ جي ڪري ان ارادي تي پابند رهي نہ سگهي.

اهو عورت جو آغاز زواليت هيو

انھن ئي ڏينھن ۾ زينت کي احساس ٿيو تہ هوءَ اميد سان هئي. گهڻن ئي سالن کان پوءِ ان خبر سان هن کي نئين خوشي، نئين اُمنگ محسوس ٿي. هن جڏهن اها ڳالھہ منير سان ڪئي تہ هو پھريان مُرڪيو پوءِ فڪرمند ٿيندي چيائين:
”زينت توکي احتياط ڪرڻ گهربو هو. ليڊي ڊاڪٽر توکي منع ڪئي هئي. ڪو مسئلو نہ ٿي پوي.“
”منير، ليڊي ڊاڪٽر منع نہ ڪئي هئي، وقفو ڪرڻ لاءِ چيو هو. ذيشان هن وقت ڏهن سالن جو آهي، اهو گهڻو وقفو ناهي؟“ زينت چيو. پوءِ مرڪندي چيائين:
”هن دفعي منھنجي خواهش آهي تہ اسان کي ڌيءُ ڄمي.“
زينت جي شديد خواهش هئي تہ کيس ڌيءُ ڄمي. هن جي طبيعت هن دفعي شروع کان ئي خراب هئي. طبيعت جي گراني، چڪرن ۽ الٽين جي باوجود هوءَ ننڍڙي ڌيءُ جي استقبال جون تياريون ڪندي رهندي هئي. ننڍڙا ننڍڙا فراڪ سبندي هئي ۽ ٻار جا سامان وٺندي رکندي ويندي هئي. اسٽور مان ذيشان جو جهولو ڪڍي ان تي نئون روغن بہ ڪرائي ڇڏيائين.
جيئن جيئن ڏينھن گذرندا ويا، زينت جي طبيعت وڌيڪ خراب ٿيندي وئي. ليڊي ڊاڪٽر چڪاس بعد کيس دوائون ڏنيون. دوائن جي استعمال کان پوءِ هن جي طبيعت ۾ ڪجهہ بھتري تہ آئي پر دماغ تي هر وقت کيپ طاري رهندا هيس. گهر ۾ اڪيلي هوندي هئي. منير ڪراچيءَ جي چڪرن ۾ ۽ نوڪريءَ جي مصروفيتن ۾ اڪثر گهر ۾ نہ هوندو هو. زينت اڪثر سمھي وقت گذاريندي هئي. منير اگر ڪڏهن جلدي بہ گهر ايندو هيو تہ هن جي طبيعت جو خيال ڪري کيس نہ جاڳائيندو هيو.گل اندام سڄو سڄو ڏينھن وٽس رهندي هئي. جڏهن منير جلدي گهر ايندو هيو تہ منير جي ماني بہ گرم ڪري لڳائيندي هئي. هاڻي زينت کي هن سان چڙ نہ ٿيندي هئي. بلڪہ هوءَ سوچيندي هئي تہ گل اندام هن جو ساٿ ڏيندي هئي تہ ان ۾ ڪا برائي ناهي.
اهڙي ئي هڪڙي ڏينھن ٻارن جي ڪمري ۾ سمھي پئي هئي تہ اڌ ٻيڪڙيل دروازي جي وٿيءَ مان هڪ جهرڪي اندر هلي آئي ۽ هلندڙ ڇت پکي جي پرن سان ٽڪرائجي سٽجي هيٺ ڪري پئي. پرن جي ڦرڙاٽ ۽ جهرڪيءَ جي چين چين تي زينت جي اک کلي وئي. هن اٿي سٽيل جهرڪيءَ کي کنيو، ان جي زخمي کنڀڙيءَ تي پائوڊر لڳائي کيس دريءَ جي پويان ڪنڊ ۾ رکيو. ان وقت سندس نظر گهڙيال تي پئي، منجهند جا ساڍا ٽي ٿي رهيا هئا. جمعي جو ڏينھن هو. منير جلدي گهر اچڻو هو. هن سوچيو منير هن جي طبيعت کي ڏسي کيس نہ جاڳايو هوندو. هوءَ پنھنجي غفلت تي پاڻ کي ملامت ڪندي ٻاهر نڪتي. گهر ۾ سانت لڳي پئي هئي. نوڪر ٻاهر پنھنجين ڪوٺين ۾ هيا. هن ڊائننگ روم ۾ ليئو پاتو. ميز تي رکيل اڌ ڀريل جڳ، خالي پليٽن ۾ استعمال ٿيل نيپڪن مان ظاهر هو تہ منير ماني کائي چڪو هو. هوءَ پنھنجي روم ڏانھن وئي پر منير اتي نہ هو. پوءِ اسٽڊيءَ ڏانھن وئي. سوچيائين شايد اتي ويٺو پنھنجو ڪم ڪندو هوندو. زينت دروازي جي پردي کي ٿورو هٽائي اندر ليئو پاتو. اندر اوندھہ ۽ سانت لڳي پئي هئي. پھريائين تہ زينت کي ڪجهہ نظر نہ آيو. پر پوءِ هن کي هلڪي روشنيءَ ۾ هر شئي نظر آئي. سامھون ڪوچ تي منير ۽ گل اندام نظر آيا. گل اندام منير جي گود ۾ ويٺي هئي. سندس ٻانھون منير جي ڳچيءَ ۾ وڪوڙيل هيون ۽ منير جون گل اندام جي چيلھہ جي چوڌاري. هنن ٻنھي ۾ ڪو مفاصلو نہ هيو. هن وڌي در جي ڀرسان ئي لڳل بٽڻ دٻائي لائيٽ ٻاري. منير ۽ گل اندام هڪدم هڪ ٻئي کان هٽي ويا. گل اندام هٽي پري ٿي بيھي رهي.
زينت هن کي ڏسي پٿر بنجي وئي. سندس دل وڏو ڳوڙهو بنجي ڄڻ سيني مان اڇل کائي اچي نڙيءَ ۾ ڦاٿي هيس. هوءَ ڪجهہ وقت ايئن ئي ساڪت بيٺي رهي پوءِ الائي جي ڪٿان همت ۽ جوش اچي کيس حرڪت ۾ اچڻ تي مجبور ڪيو. هوءَ وٽ کائي گل اندام ڏانھن وڌي. هن جو ارادو هو تہ کيس وارن کان پڪڙي گھليندي گهر کان ٻاهر ڪڍي ڇڏي.
هن کي پاڻ ڏانھن ايندو ڏسي گل اندام هڪدم هٽي منير جي پٺيان بيٺي ۽ رڙ ڪري چيائين:
”منير“
منير بہ زينت جو ارادو سمجهي کيس هٿ کان پڪڙيو ۽ تڪرو وٺي دروازي کان ٻاهر ڪڍي ڇڏيو. زينت منير جو رَويو ڏسي ماٺ ۾ اچي وئي. پوءِ اتان تڪڙي تڪڙي نڪري پنھنجي ڪمري ڏانھن هلي وئي. ۽ پلنگ تي وڃي پاڻ سٽيائين. ۽ بي اختيار روئڻ لڳي. اڄ هن جي ڀرم جو بُت ڀڄي پيو هو. هن کي منير تي جيڪو انڌو اعتماد ۽ غرور هيو، منير ان کي چڪنا چور ڪري ڇڏيو هو. ڪافي دير تائين هوءَ ڳوڙها ڳاڙيندي رهي پر منير هن ڏانھن نہ آيو. دل جو غبار ڳوڙهن جي صورت ۾ هليو ويو تہ هوءَ اٿي ويٺي ۽ سوچڻ لڳي:
”زينت اهو سڀ ڪجهہ تنھنجي غفلت ۽ لاپرواهيءَ جو نتيجو آهي. تون پنھنجي مڙس جي ترقي ۽ وڌندڙ ذاتي معيار کي ڏسندي بہ پاڻ ۾ بدلاءُ نہ آندو پر رهندو پاڻ کان غافل ۽ لاپرواھہ ٿيندي وئينءَ. ان غلط فھميءَ ۾ تہ تنھنجو سالن جو ساٿ، وفاداري ۽ خدمت جي ڪري هو هميشہ تنھنجو قدر ڪندو ۽ ساٿ نہ ڇڏيندو. اهو ئي سوچي تون گهر ۾ نوجوان ۽ بيباڪ ڇوڪريءَ جو آزادانہ اچڻ وڃڻ منظور ڪيو. توکي شايد خبر نہ هئي تہ مرد، عورت وانگر ڪڏهن بہ هڪ ئي بُت جي پوڄا تي مطمئن نہ رهي سگهندو آهي. هو پنھنجي معبد ۾ گهڻا ئي بُت رکڻ پسند ڪندو آهي. جڏهن بہ ڪو نئون بُت، پھرين کان وڌيڪ دلڪش نظر ايندس ۽ آسانيءَ سان ملي ويندس تہ پنھنجي بُت خاني ۾ ضرور رکندو. اهڙي طرح عورت پنھنجو جوڀن، جسم ۽ روح بہ هن لاءِ وقف ڪري بہ هن کي فقط پاڻ لاءِ محدود نہ ٿي ڪري سگهي. هن اڳيان ڪا نئين ڊش يا ڪا نئين عورت سھولت سان مُيسر هوندي تہ هو ان کي ڪڏهن بہ هٿان نہ وڃائيندو.“
زينت، جنھن جي قيمتي دولت ۽ سرمايو فقط منير جي محبت ۽ وفا هئي، اڄ پاڻ کي مفلس ۽ ڪنگال محسوس ڪري رهي هئي. جڏهن هوءَ پنھنجي مڙس جي سلطنت جي اڪيلي ملڪه هئي تہ اهو احساس هن جي خوشي ۽ فخر جو ڪارڻ هيو. پر اڄ هن هڪ ٻي عورت کي هن جي تخت تي ويھاري کيس ڀاڪر ۾ ڀريندي هن جي وجود جي توهين ڪئي هئي. هن کي بي قيمت ۽ غير اهم هجڻ جو احساس ڏياريو هو. ذلت ۽ شڪست جي احساس هن کي ڄڻ پاتال ۾ ڪيرائي ڇڏيو هو.
هوءَ سج لھڻ تائين، ڪمري ۾ بيد تي پئي روئيندي ۽ سوچيندي رهي پر منير هن وٽ نہ آيو. هوءَ پاڻ ئي اٿي ٻاهر نڪتي. بورچيخاني ۾ بورچي ويٺو سندس انتظار ڪري رهيو هيو تہ هوءَ اچي کيس مانيءَ لاءِ آرڊر ڏي. ان کان پڇڻ تي کيس خبر پئي تہ منير منجهند ئي گهر مان نڪري ڪيڏانھن هليو ويو هو. رات جو هوءَ ڄاڻي واڻي ٻارن جي ڪمري ۾ وڃي سمھي تہ شايد منير پڇتائيندو ۽ کيس پرچائڻ ايندو. پر سڄي رات گذري وئي، منير نہ آيو. صبح جو بہ هو ساڻس ملڻ کان سواءِ ڪراچيءَ هليو ويو. اهو ڏسي هن جي دل ٻڏڻ لڳي. هن کي اميد هئي تہ منير وٽس ضرور ايندو. کائنس معافي وٺندو ۽ آئندہ گل اندام سان واسطو نہ رکڻ جو واعدو ڪندو. پر منير تہ هن جي بيقراريءَ جو احساس ئي نہ ڪيو.
هن پنھنجو پاڻ کي چيو:
”زينت، تون چري آهين. ان ڀونئري کي نئين گل جو واس آيو آهي. تنھنجي پراڻي پئماني جو چشڪو ڪشش وڃائي چڪو آهي.“
پر انھن سڀني سوچن جي باوجود هوءَ منير کان نفرت نہ ٿي ڪري سگهي. منير هن جي هستيءَ جي ڪائنات جو خدا هيو. هن جي جنت ۾ خلل اندازي ڪرڻ ۽ منير کي ڀٽڪائڻ واري ٻي عورت هئي. هوءَ بي مقصد گهر ۾ ڀٽڪڻ لڳي. اهو گهر ئي هن جي ڪُل ڪائنات هيو. هن جي جذبن جي جنت هو پر هن جي جنت تہ منير جي حوالي سان هئي. منير جي نالي ٿيڻ بعد ئي تہ هوءَ ان جنت جي ڌياڻي بڻي هئي. پر منير هن تي ٻي عورت کي ترجيح ڏئي، هن جي وجود جي حيثيت کي ڪمتر ڪري ڇڏيو هو.
”اي عورت، تون ڪيڏي نہ ستم رسيده آهين. تنھنجي جنت جو شداد تنھنجي هستيءَ جي هر هڪ ذري تي پنھنجو حق سمجهندي، تنھنجي جذبن جي سمورن وهڪرن کي بند ٻڌي پنھنجي لاءِ مخصوص ۽ محدود ڪري ٿو. تنھنجي ڪا معمولي لغزش بہ در گذر نہ ٿو ڪري سگهي. پر پنھنجي هر خطا کي معمولي غلطي سمجهي توکي در گذر ڪرڻ جو پابند ڪري رکي ٿو.“


زينت پرائيويٽ اسپتال جي بيڊ تي ننڊ پئي هئي. ٻن ڏينھن جي سخت تڪليف کان پوءِ کيس آرام آيو هيو. منير جي ڪراچيءَ وڃڻ کان پوءِ ڏک ۽ اُڻ تڻ سبب سندس طبيعت بگڙي وئي. برداشت جي حد ٽپڻ بعد هوءَ ان اسپتال ۾ هلي آئي، جتي چيڪ اپ ڪرائيندي رهندي هئي. ليڊي ڊاڪٽر سندس حالت خراب ڏسندي کيس اسپتال ۾ داخل ڪري ڇڏيو. ۽ کيس اسقاط کان بچائڻ لاءِ ڪوششون ڪيون. ٻن ڏينھن بعد هوءَ خطري مان نڪري آئي. ان وقت هوءَ دوائن جي زير اثر ننڊ پئي هئي تہ هن جي خوابيده ذهن کي ڪنھن ڄاتل سڃاتل خوشبوءِ جو احساس ٿيو. اها منير جي مخصوص پرفيوم جي خوشبوءِ هئي. هن هڪدم اکيون کوليون. منير سندس هٿ پنھنجن ٻنھي هٿن ۾ جهليون ويٺو کيس پريشانيءَ مان ڏسي رهيو هو. کيس جاڳندو ڏسي، سندس ويجهو آيو پڇيائين:
”ڪيئن آهين زينت؟“
زينت جي اکين جا بند ٽُٽي پيا ۽ بي اختيار ڳوڙها وهڻ لڳا. منير اٿي سندس بيڊ تي مٿن کان ويٺو ۽ هن کي مٿي هيٺان ٻانھن ڏئي پنھنجي سيني سان لڳائيندي کيس پرچائيندي چيائين:
”چري روئين ڇو ٿي، مون کان غلطي ٿي وئي نہ، بس معاف ڪر نہ“
زينت ڪجهہ دير سندس سيني ۾ مُنھن لڪائي روئيندي رهي. پوءِ سڏڪن دوران چوڻ لڳي:
”تون مون کي ڇڏي هليو وئين“
منير سندس مٿي تي هٿ ڦيريندي چيو:
”چري مان توکي ڇڏي ڪيڏانھن ويندس. تون منھنجي ٻچن جي ماءُ آهين. منھنجي ڏُک سُک جي ساٿياڻي آهي. مان ڀلا توکي ڇڏي ڪيڏانھن ويندس.“ پوءِ کيس ويھاڻي تي ليٽائي، سندس سامھون ٿي ويٺو ۽ ڪنن جون پاپڙيون پڪڙي چيائين:
”توبھہ ڪئي بابا، بس هاڻي تہ معاف ڪر“



ان واقعي کان پوءِ زينت جي زندگيءَ ۾ اهڙي ماٺيڻي سانت اچي وئي، جيڪا اڪثر طوفان ختم ٿيڻ کان پوءِ ٿيندي آهي. هن کي منير جي طرفان جيڪا تڪليف ۽ ڏک مليو هو، اهو آهستي آهستي ختم ٿيندو ويو. پر گل اندام تي جيڪا ڪاوڙ هئي، اها ويتر وڌي وئي. هن پنھنجي انصاف جي تارازيءَ مان منير جي پُڙ مان سمورو ڏوھہ ڪڍي گل اندام جي پاسي ڏانھن وڌو ۽ فيصلو ڪيو تہ آدم بي گناھہ هيو، هن کان گناھہ ڪرائڻ واري حوا هئي.
هونئن بہ ان ڏينھن کان پوءِ گل اندام هميشہ لاءِ هن جي گهر جي جنت مان تڙجي چڪي هئي. نوڪرياڻيءَ کان خبر پيس تہ گل اندام ڪراچيءَ واپس هلي وئي هئي. منير بہ پھريان واري ماحول ۾ موٽي آيو هيو. البتہ گهڻين مصروفيتن جي ڪري گهڻي قدر گهر کان ٻاهر رهندو هيو. گهر جو ماحول پُرسڪون رهندو هيو. زينت جي ڊليوريءَ ۾ ٻہ مھينا بچيا هيا تہ هڪ ڏينھن هن جو وڏو ڀاءُ ساجد اچي نڪتو. هوءَ گهڻن ڏينھن کان پوءِ ڀاءُ کي ڏسي ڏاڍو خوش ٿي ۽ سندس آدر ڀاءُ ڪرڻ لڳي. حال احوال کان پوءِ ساجد کيس چيو:
”ادي، مان توکي وٺڻ آيو آهيان.“
”ڇو، خير تہ آهي نہ؟“ هوءَ وائڙي ٿي وئي.
”ها ڀيڻ ٻيو سڀ خير آهي پر بابا جي طبيعت گهڻن ڏينھن کان خراب آهي. توکي ڏاڍو سنڀالي ٿو. تون تہ اسان کي صفا وساري ڇڏيو آهي“
”ڀائو مان ڇا ڪيان“ ڀريو تريو گهر ڪنھن جي حوالي ڪري وڃان. پٺيان گهر رُلي ويندو، منير بہ پٺيان ڏکيو ٿيندو“
”ادي، تون ٻہ ٽي ڏينھن پيءُ ماءُ جي گهر هلندينءَ تہ ڀائو منير ڏکيو ڪونہ ٿيندو. ڪم ڪار لاءِ نوڪر چاڪر اٿس. بابي جي بيماريءَ جو ٻڌي بہ ڪونہ هلندينءَ، موت ملاقات جو ڪو وقت ئي نہ هوندو آهي.“
ان وقت منير بہ آفيس مان موٽي اتي آيو. ساجد سان مليو ۽ زينت کي چيائين:
”زينت، ساجد ڀائو سچ ٿو چوئي، توکي ذري گهٽ سال ٿي ويو آهي، چاچا جن سان ملڻ نہ وئي آهين. وڃي ڪجهہ ڏينھن گهمي اچ.“
زينت پريشان ٿي پھريائين پنھنجي وڏي پيٽ ڏانھن ڏٺو پوءِ منير کي ڏسندي پڇيائين:
”هن حالت ۾ اهو ڊگهو سفر ڪرڻ صحيح آهي؟“
منير هن جي پريشاني ڏسندي کيس اطمينان ڏياريندي چيو:
”خير آهي، هاڻي طبيعت جو گهڻو مسئلو ڪونھي. پنج ڪلاڪ جو سفر آهي، وڏي گاڏيءَ ۾ وڃ. ريسٽ ڪندا وڃجو، تڪليف نہ ٿيندئي.“ ان کان پوءِ اٿندي چيائين:
”زينت، تون وڃڻ جي تياري ڪر، مان بہ ٿوري ريسٽ ڪري ڪراچيءَ لاءِ نڪران ٿو.“
هن جي اندر ڪمري ۾ وڃڻ بعد ساجد پڇيو:
”منير ڪراچيءَ ڇو پيو وڃي؟“
”ڪراچيءَ ۾ بزنس شروع ڪيو اٿائين“ زينت کيس ٻڌايو، ”ٻين ٽين ڏينھن ڪراچيءَ وڃڻو پوندو اٿس.“
”پوءِ توهان ڪراچيءَ ڇو نہ ٿا شفٽ ٿي وڃو؟“ ساجد پڇيو.
”ادا ايڏي سِڪ مان هي گهر ٺھرايو اٿسين، پنھنجو گهر ڇڏي ڇو وڃون. منير جي نوڪري بہ هتي آهي. ذيشان بہ هتي ٿو پڙهي.“



زينت ساجد سان گڏ پيڪين هلي وئي. پيءُ کي ڏسي پريشان ٿي وئي. هو تمام گهڻو بيمار ۽ لاغر ٿي ويو هو. ماڻس ڏسي ڏوراپو ڏنو:
”زينت اباڻن جي ياد بہ نہ ايندي اٿئي. سال گذري ٿا وڃن مُنھن ئي نہ ٿي ڏيکارين.“
زينت ماءُ کي ڳراٽڙي پائيندي چيو:
”امان ياد ڇو نہ هوندئو، بس گهر اڪيلو آهي، گهر جون ذميواريون ڇڏينديون ئي ناهن.“
زينت جي اچڻ جو ٻڌي مٽ مائٽ ساڻس ملڻ ٿي آيا. کيس پنھنجي گهر اچڻ جون دعوتون بہ پئي ڏنائون. پيءُ جي طبيعت بھتر ٿي تہ هوءَ شھدادڪوٽ ساهرن سان ملڻ وئي ۽ ٻہ ٽي ڏينھن رهي موٽي آئي. انھن مصروفيتن ۾ ٻہ اڍائي هفتا گذري ويا. منيرکيس چيو هو تہ هو هفتي کن ۾ کيس وٺڻ ايندو. پر ايڏا ڏينھن گذرڻ بعد بہ هو نہ آيو تہ زينت کي ڳڻتي ٿي پئي. هن ڀاءُ کي چيو تہ هو ڪٿان فون ڪري منير جو حال احول وٺي اچي. ساجد پنھنجي آفيس مان فون ڪري اچي کيس احوال ٻڌايو تہ منير کي مليريا جو بخار ٿي پيو هيو، ان ڪري اچي نہ سگهيو. هاڻي سندس طبيعت ٺيڪ آهي، هڪ ٻن ڏينھن ۾ اچڻ جو چيو اٿئين.
منير جي نا چاقائيءَ جو ٻڌي زينت کي فڪر ٿي پيو. سوچيائين:
”الائي منير جي طبيعت ڪيتري خراب هوندي، ڪنھن کيس رک جي ماني ڪري ڏني هوندي، ڪنھن کيس وقت تي دوا پيئاري هوندي.“
اهو سوچي هوءَ گهر وڃڻ لاءِ بي چين ٿيڻ لڳي ۽ فيصلو ڪيائين تہ هوءَ سڄي تياري ڪري رکندي، جيئن ئي منير کيس وٺڻ ايندو هوءَ وڌيڪ ترسڻ کان سواءِ گهر هلي ويندي. پر چوندا آهن بندي جي من ۾ هڪڙي خدا جي من ۾ ٻي. ٻئي ڏينھن هوءَ مٿان سڪل ڪپڙا لاهي ڏاڪڻ تان هيٺ ٿي لٿي تہ سندس پير ترڪي ويو. ڏاڪڻ تان ٿاٻڙجندي هن جلدي پاڻ سنڀالي ورتو پر چيلھہ ۽ پاسن ۾ چڱا خاصا ڌڪ لڳس. جنھن ڪري هن جي طبيعت خراب ٿي وئي. هڪدم ليڊي ڊاڪٽر گهرايائون، جنھن سندس معائنو ڪري ٻڌايو تہ ڪو وڏو نقصان نہ ٿيو آهي پر زينت کي سخت آرام ۽ اُٿا ويٺي نہ ڪرڻ جو تاڪيد ڪيائين. زينت کانئس سفر ڪري گهر وڃڻ جو پڇيو تہ هن کيس سفر ڪرڻ کان ڪجهہ ڏينھن لاءِ منع ڪئي.
ٻي ڏينھن منير بہ پھچي ويو. زينت جي حالت ڏسي فڪر مند ٿي ويو. هن ليڊي ڊاڪٽر سان بہ مشورو ڪيو. پر ان کيس منع ڪندي چيو تہ ويم تائين زينت کي مڪمل آرام ڪرڻ گهرجي، سفر نہ ڪري تہ بھتر آهي. اهو ٻڌي زينت پريشان ٿي وئي. چيائين:
”منير ڊليوريءَ ۾ تہ اڃان وقت پيو آهي، ايترا ڏينھن مان گهر کان پري ڪيئن رهي سگهنديس.“
”زينت“ منير کيس تسلي ڏيندي چيو، ”مھينو سوا ئي تہ بچيو آهي. مون ڊاڪٽر سان مشورو ڪيو آهي. توکي ڊليوريءَ تائين بيڊ ريسٽ ڪرڻ گهرجي. اهڙي حالت ۾ سفر ڪرڻ تولاءِ خطرناڪ ٿي سگهي ٿو. زينت پريشان نظرن سان کيس ڏسڻ لڳي. منير سندس هٿ پنھنجي هٿن ۾ جهلي پيار سان چيو:
”تون گهٻراءِ نہ، مان هر هفتي تنھنجو سُڌ سماءُ لھڻ پيو ايندس. ذيشان کي بہ پاڻ سان ورتيون ايندس. احسان جي بہ موڪل ٿيڻ واري آهي. مان ٻارن کي وٺي ايندس هيڏانھن.“
زينت چپ ٿي وئي. پر هن جي دل مطمئن نہ ٿي. هن کي فڪرمند ڏسي منير کليو ۽ چيائين:
”چئبو مون تي اعتبار نہ اٿئي. چوين تہ قسم کڻان، ڪا غلطي نہ ڪندس اڳتي.“
زينت هن کي ڏسي مُرڪي، سندس دل جو غبار لھي ويو. پوءِ منير پنھنجي کيسي مان هٿ وجهي ڪا شئي ڪڍي کيس هٿ ۾ پڪڙائي. چيائين:
”تنھنجي تسليءَ لاءِ هيءَ فون توکي ڏئي ٿو وڃان. اها مان پنھنجي لاءِ ورتي آهي. پر اها تون رک مان ٻي وٺندس وڃي.“
پوءِ کليو ۽ چيائين، ”تون ان فون تي ڪنھن بہ وقت مون سان ڳالھائي سگهين ٿي تہ مان ڪھڙي جاءِ تي آهيان.“
زينت پنھنجي هٿ ۾ جهليل ننڍڙي باڪس جھڙي فون کي ڏسي پڇيو:
”هن جي تار ڪٿي آهي؟“
منير کلي چيو:
”چري هي موبائل فون آهي. نيون آيون آهن ملڪ ۾، هن ۾ تار نہ هوندي آهي. وائرليس وانگر هلنديون آهن. مان ساجد کي سمجهائي ويندس، اهو توکي استعمال ڪرڻ سيکاريندو.“
ٻئي ڏينھن منير واپس هليو ويو. هن هر هفتي اچڻ جو واعدو تہ ڪيو هيو پر اهو ٻن هفتن کان وڌيڪ نہ هلي سگهيو. پھرين هفتي هو ذيشان کي وٺي آيو. ٻي هفتي احسان بہ اچي چڪو هو، سو ٻنھي پٽن کي بہ وٺي آيو. پر وڃڻ وقت زينت کي چيائين:
”زينت، ايندڙ هفتي آچر تي منھنجي ضروري ميٽنگ آهي، سو مان نہ اچي سگهندم، پريشان نہ ٿجانءِ ان کان اڳلي هفتي ضرور ايندم.“
زينت ڪجهہ نہ ڪڇيو. هن کي پاڻ کي بہ محسوس ٿيڻ لڳو هو تہ پنھنجي نوڪري ۽ ڪاروبار جا ڪم ڪار ڇڏي هر هفتي ايڏو ڊگهو سفر ڪري اچڻ منير لاءِ سچ پچ ڏکيو هو. زينت جي اعتراض نہ ڪرڻ منير کي مطمئن ڪري ڇڏيو. ان ڪري هڪ هفتو نہ اچڻ جو فيصلو ٻن هفتن ۾ بدلجي ويو. هن ساجد کان موبائل فون استعمال ڪرڻ سکي تہ هئي پر ان فون تي باوجود ڪوشش جي هن جو منير سان رابطو ٿي نہ سگهيو. ساجد هن کي ٻڌايو:
”ادي انھن فونن کي جڏهن سگنل ملندا آهن تڏهن هلنديون آهن. سگنل جاري ڪرڻ لاءِ وڏا وڏا ٽاور لڳائيندا آهن. هن شھر ۾ اڃان هڪڙو ٽاور مس لڳو آهي. سو بہ ايترو پري آهي، جيڪو هيستائين نہ ٿو پڄي.“
ساجد هن جي بيقراري ڏسندي اڪثر آفيس مان فون ڪري منير سان ڳالھائي هن کي حال احوال ٻڌائيندو هو. منير کي وئي ويھہ ڏينھن گذري ويا هئا. ان ڏينھن هوءَ کٽ تي ويٺي ماءُ سان پالڪ صاف ڪرائي رهي هئي تہ سندس پيءُ ٻاهران آيو ۽ اچي سندن سامھون واري کٽ تي ويٺو. هن جي مُنھن تي فڪرمندي ٿي نظر آئي. زينت پيءُ جو لٿل مُنھن ڏسي پڇيو:
”بابا، طبيعت صحيح نہ اٿوَ ڇا؟“
”ها امان، طبيعت صحيح آهي.“ پيءُ وراڻيو. گهڙي کن رکي پڇيائين:
”زينت، تنھنجي ڊليوريءَ ۾ اڃان گهڻو ٽائيم آهي؟“
”ڇو بابا؟“ زينت پريشان ٿي چيو، ”ڊاڪٽرياڻيءَ چيو اڃان هفتو کن آهي.“
”ڇو حاجي“ زينت جي ماءُ پڇيو، ”خير تہ آهي؟“
پيءُ ڪجهہ سوچيندي چيو، ”زينت کي هتي آئي ڏيڍ مھينو ٿي ويو آهي. گهر کان ايترو وقت پري رهڻ بہ صحيح ناهي. ٻي ضروري ڳالھہ تہ زينت جي طبيعت بہ صحيح نہ ٿي رهي، وڏي شھر جون وڏيون سھولتون آهن. اتي وڃي ڊليوري ڪندي تہ اسان کي بہ اطمينان ٿيندو، پنھنجي مڙس جو بہ سھارو هوندس.“
زينت جي ماءُ کن پل سوچيندي رهي. پوءِ چيائين:
”حاجي، ڊاڪٽرياڻيءَ تہ جهليو هيس سفر کان. هاڻي تہ ڀريا مھينا اٿس، ڪيئن سفر ڪندي.“
”وڏي گاڏي اٿن“ پيءُ چيو، ”وهاڻا رکي آرام آرام سان هلي ويندي.“
پيءُ جو اسرار ڏسي زينت سوچ ۾ پئجي وئي. هن کي اهڙي حالت ۾ موڪلڻ لاءِ زور ڀرڻ جي پٺيان ڪھڙي ڳالھہ هئي. هن کي سمجهہ ۾ نہ ٿي آيو. هوءَ پاڻ گهر وڃڻ لاءِ اتاولي هئي. منير کي بہ پھريان چئي چڪي هئي، هن جي طبيعت بھتر آهي، هوءَ گهر وڃڻ ٿي چاهي. پر منير صفا نابري واري هن کي ڊليوريءَ تائين اتي رهڻ لاءِ مجبور ڪيو هو. پيءُ بہ هن کي اتي رهڻ جي تاڪيد ڪئي هئي. هاڻي ڪھڙي سبب کان هن کي ان مرحلي تي موڪلڻ لاءِ تيار هيو. جڏهن تہ هن جي ڊليوري صفا ويجهي هئي. پيءُ جي چھري تي جيڪا اڻ تڻ هئي اها کيس پريشان ڪري رهي هئي. ۽ ان ڏينھن شام جو ئي هن کي ان جو ڪارڻ معلوم ٿي ويو. هوءَ ڪنھن ڪم سانگي اندرين ڪوٺيءَ ڏانھن ٿي وئي تہ ڀَرِ واري ڪمري مان پيءُ ماءُ جي ڳالھائڻ جو آواز ٻڌائين. سندس پيءُ ماڻس کي چئي رهيو هيو:
”پاڻ وارو سئوٽ ڪم سان ڪراچيءَ ويو هيو، اتي هن منير کي هڪ جوان مائيءَ سان گهمندي ڏٺو. ڪٽيل وارن واري ڪاموري مائي هئي. ٻئي هٿ هٿ ۾ ڏئي بازار ۾ ٿي گهميا.“
گهڙي کن لاءِ سانت ٿي وئي ۽ پوءِ ماڻس چيو:
”متان ڪا ڪم سان ملي وئي هجيس، آفيس ۾ بہ تہ هونديون آهن نہ ڪاموريون.“
”جيڪو علي نواز ٻڌايو ان مطابق تہ ڪا ڌاري مائي نہ هئي. منير سان تمام ويجهڙائي هيس. پرايون مايون ڀلا کلي عام ائين ٻانھن کان پڪڙي ڪونہ گهمنديون آهن نہ.“
پوءِ ٿوري دير رکي چيائين:
”ان ڪري ئي چوان ٿو تہ زينت گهر هلي وڃي. ڏکيو سکيو سفر ڪري ويندي گهر کان گهڻو وقت پري رهڻ بہ چڱو ناهي.“
زينت ۾ وڌيڪ ٻڌڻ جي همت نہ هئي. هن جي هيـٺئين ڌڙ مان ڄڻ ساھہ ڇڏي ويو. دل زور زور سان ڌڙڪڻ لڳي. هوءَ پنھنجي وجود کي گھليندي وڃي ڪمري ۾ کٽ تي سمھي. ڪي پل ائين سانت ۾ پئي رهي. شام تائين سندس طبيعت بگڙي وئي ۽ ويم واري تڪليف شروع ٿي وئي. کيس اسپتال کڻائي ويا. جتي وڏين ڪوششن بعد رات جو ٻي وڳي آپريشن وسيلي سندس پيٽ مان ٻار ڪڍيائون. اها تمام ڪمزور ۽ يرقان ۾ ورتل ڌيءُ هئي. ان جي حالت جي ڪري کيس آڪسيجن ۾ رکيو ويو. ڌيءُ جي ڄمڻ جو ٻڌي زينت کان سڀ تڪليفون وسري ويون. پر ان جي حالت جو ٻڌي دل سست ٿي ويس. هن ڊيوٽيءَ تي موجود نرس کان ڌيءُ بابت معلوم ڪيو ۽ کيس ڏسڻ جي خواهش ڪئي.
”ننڍڙيءَ کي ٿوري تڪليف آهي، آڪسيجن ڏني اٿئون صبح تائين صحيح ٿي ويندي تہ توڏانھن کڻي اينداسين.“ نرس کيس دلجاءِ ڏني. هوءَ نشي جي زير اثر هئي، وري ننڊ پئجي وئي. سڄي رات ننڊ جاڳ ۾ گذري وئي. هوڏانھن ڊاڪٽرن بہ گهڻي ئي ڪوشش ڪئي پر ننڍڙيءَ جي زندگيءَ جو ڏيئو اجهامي ويو.
زينت صبح جو طبيعت بھتر محسوس ڪئي ڌيءُ کي ڏسڻ جي خواهش ڪئي پر کيس اهو ئي ٻڌايو ويو تہ ننڍڙي اڃان تائين آڪسيجن ۾ هئي. هوءَ پنھنجي ڌيءُ جو انتظار ڪرڻ لڳي ۽ سوچڻ لڳي تہ هوءَ ڌيءُ کي ڪيئن پاليندي. ڪھڙا ڪھڙا سھڻا ڪپڙا پارائيندي. هن پڪو پھہ ڪيو تہ هوءَ پنھنجي ڌيءُ کي هميشہ پاڻ سان گڏ رکندي. منير کي ڪڏهن بہ اها اجازت نہ ڏيندي تہ هو احسان ۽ ذيشان وانگر ڌيءُ کي کانئس جدا ڪري. شام تائين انتظار ۽ بار بار پڇا ڪرڻ جي باوجود هوءَ ڌيءُ کي ڏسي نہ سگهي. شام جو منير بہ پھچي ويو. منير هن جي ڀرسان ويھي سندس مٿي تي هٿ ڦيرڻ لڳو. زينت جي دل ڀرجي آئي. بي اختيار اکين مان لڙڪ وهڻ لڳس. منير سندس لڙڪ اگهندي چيو:
”گهٻراءِ نہ زينت، دل نہ لوڙھہ نياڻيءَ جي حياتي ئي ايتري هئي. ﷲ جي رضا سان ٻي ڌيءُ ڄمندي.“
زينت جي اکين جا لڙڪ هڪدم بيھجي ويا. هن حيران ٿي منير ڏانھن ڏٺو پوءِ سوالي نظرن سان ماءُ ڏانھن ڏٺائين. جنھن هن جي سواليہ نظرن جو جواب نہ ڏيندي نظرون جهڪائي ڇڏيون. اهو ئي زينت جي سوال جو جواب هيو. پوءِ هوءَ بي اختيار روئڻ لڳي.



منير ٻہ ڏينھن رهي واپس وڃڻ جي تياري ڪئي. زينت اسپتال کان گهر اچي چڪي هئي. هن وٽ کوڙ سوال هيا، جيڪي هوءَ منير کان پڇڻ پئي چاهي پر نہ پڇي سگهي. بس ايترو پڇيائين:
”منير تو ايترا ڏينھن ڇو لڳايا اچڻ ۾؟“
منير هڪ ڊگهو ساھہ کنيو ۽ پوءِ چيائين:
”زينت مان تمام گهڻو مصروف هيس. توکي هڪ خوشخبري ٻڌايان“ منير خوش ٿيندي چيو، ”وڏي جاکوڙ کان پوءِ مون سيٺ عارف جي ڪراچيءَ واري فيڪٽريءَ جا سمورا شيئرز خريد ڪري ورتا آهن. هاڻي سڄي فيڪٽري پنھنجي آهي.“
زينت هن ڏانھن غور سان ڏسندي چيو:
”منير مونکي لڳي ٿو، مونکي گهر کان پري رهندي صديون گذري ويون آهن. مون کي گهر وٺي هل. هاڻي هتي منھنجي دل نہ ٿي لڳي.“
منير سندس وارن تي هٿ گهمائيندي چيو:
”زينت تنھنجو گهر ڪيڏانھن نہ ٿو وڃي. پر هن وقت تنھنجو اپريشن ٿيل آهي. جڏهن تنھنجا ڦٽ صحيح ٿيندا ۽ ڊاڪٽر توکي سفر جي اجازت ڏيندي تہ مان اچي توکي وٺي ويندس.“
”منير مونکي گهڻا ئي ڏينھن ٿي ويا آهن، مون ٻارن کي نہ ڏٺو آهي، منھنجي دل انھن کي ڏسڻ لاءِ اُٻاڻڪي آهي.“
”گهٻراءِ نہ مان اڳلي هفتي ذيشان کي وٺي ايندس، باقي احسان تہ هليو ويو آهي. تون گهر ايندينءَ تہ اهو بہ اچي ويندو.“
منير هن کي اڳلي هفتي اچڻ جو دلاسو ڏئي هليو ويو پر هڪ جي جاءِ تي ٽي هفتا گذري ويا، منير نہ آيو. هڪ ٻہ دفعا ساجد ساڻس فون تي بہ ڳالھايو، منير هر دفعي کيس اهو ئي جواب ڏنو تہ فيڪٽريءَ جا نوان معاملا آهن، هو تمام مصروف آهي. واندو ٿيندو تہ پھرين فرصت ۾ هليو ايندو. زينت پنھنجي گهر وڃڻ لاءِ اُتاولي هئي. ڊاڪٽرياڻيءَ بہ کيس سفر ڪرڻ جي اجازت ڏئي ڇڏي هئي. هن ننڍي ڀاءُ کي چيو تہ هو ٽيڪسي ڪري کيس گهر پھچائي اچي. هن منير کي بنا ٻڌائڻ جي گهر وڃڻ جو فيصلو ڪيو.
هوءَ جڏهن گهر پھتي تہ سج لھڻ وارو هو. پنھنجي گهر اچي هن سُڪون جو ساھہ کنيو. گهر جي هر هڪ شئي کي گهمي گهمي ڏسڻ لڳي. هر شئي پنھنجي پنھنجي جاءِ تي هئي. پر ائين ٿي لڳو ڄڻ سالن کان ڪو گهر جي سار سنڀال ڪرڻ وارو نہ هيو. سڄو گهر نوڪرن جي حوالي هيو. نوڪرن کان ئي کيس معلوم ٿيو تہ منير ٽن ڏينھن کان ڪراچيءَ ويل هيو. هو اڪثر ڪري ڪراچيءَ ۾ ئي هوندو هيو. گهر ۾ ڪڏهن ڪڏهن ايندو ويندو هيو. سندس ماني مسز هاشميءَ جي گهران ايندي هئي. پاڻ بہ اوڏانھن ايندو ويندو هيو. اهو ٻڌي زينت جو دماغ سُن ٿي ويو. هوءَ سوچڻ لڳي تہ گل اندام واري واقعي کان پوءِ مسز هاشميءَ وارن سان هنن جا تعلقات تہ صفا ختم ٿي ويا هئا. تہ پوءِ منير هنن سان وري ويجهڙائپ ڇو رکي هئي. ان سوال جو جواب تہ منير ئي ڏئي سگهيو ٿي.



زينت ملازمن سان ملي گهر جي صفائي ۽ ترتيب ڪئي. رات بہ گذري وئي پر منير نہ آيو. صبح جو سندس ڀاءُ بہ موڪلائي پنھنجي گهر لاءِ روانو ٿي ويو. شام جو منير موٽي آيو. اوچتو زينت کي ڏسي وائڙو ٿي ويو. زينت سندس مُنھن ڏانھن ڏسندس پڇيو:
”ڇو توکي منھنجي اچڻ جي خوشي نہ ٿي؟“
”نہ نہ“ منير ڦڪي مرڪ سان چيو، ”تون اچڻ جو اطلاع نہ ڏنو ان ڪري حيران ٿي ويس. ٻڌائين ها تہ مان پاڻ توکي وٺڻ اچان ها نہ“
منير جي رويئي ۾ ڪا گرم جوشي نہ ڏسي زينت کي مايوسي ٿي. منير فريش ٿيڻ هليو ويو. ٿوري دير کان پوءِ تيار ٿي ٻاهر آيو تہ زينت کيس ڏسي پڇيو:
”تون ڪيڏانھن وڃين ٿو؟“
”ها“ هن گهڙيال ڏانھن ڏسندي چيو، ”هوٽل ۾ ڊنر جي دعوت آهي، بزنس ڊنر آهي“ پوءِ ويندي ويندي چيائين:
”زينت دراز ۾ پئسا پيا اٿئي، ضرورت هجئي تہ کڻجانءِ.“
پوءِ هو هليو ويو. زينت بي مقصد گهر ۾ ڀٽڪڻ لڳي. هن بورچيءَ کي پئسا ڏئي سودو سامان گهرايو. بورچي هن جي هدايت مطابق هلڪي رات جي ماني ٺاهي رکي. هوءَ ڊائننگ ٽيبل تي کائڻ ويٺي. پر اڪيلائپ جي احساس هن کي مانيءَ ۾ مزو ئي نہ ڏنو. ٻہ ٽي گرھہ کائي اٿي کڙي ٿي. بيڊروم وڃي ٽي وي ڏسڻ لڳي ۽ منير جو انتظار ڪرڻ لڳي.
رات جو دير سان منير آيو. هن کي جاڳندو ڏسي چيائين:
”زينت، اڃان تائين جاڳين پئي؟“
”ڀلا مان اڳ ۾ ڪڏهن تنھنجي واپسيءَ کان اول سمھي آهيان“ زينت چيو. منير بنا ڪجهہ ڪڇڻ جي وارڊ روب مان ڪپڙا ڪڍي باٿ روم ۾ هليو ويو. پوءِ رات جا ڪپڙا پائي اچي بيڊ تي ليٽي پيو. زينت کي منير سان کوڙ ڳالھيون ڪرڻيون هيون. پر منير ڪنھن سوچ ۾ گم هيو.
”منير تون تہ مونکي صفا وساري ڇڏيو“ زينت ڏانھس سرندي ڏوراپو ڏنو.
”اهڙي ڪا ڳالھہ ناهي، مان مصروف هيس“ منير کيس بنا ڏسڻ جي جواب ڏنو.
ان کان اول جو زينت ڪجهہ ڳالھائي منير پاسو ورائيندي چيو:
”زينت، مان ڏاڍو ٿڪجي پيو آهيان، ننڊ ٿي اچي. صبح جو مون کي وري ڪراچيءَ وڃڻو آهي.“
۽ هو کيس پٺي ڏئي سمھي پيو. زينت ساڪت ٿي وئي. ايترن مھينن جي جدائيءَ کان پوءِ پنھنجي محبت جي سيج تي منير سان ملڻ جي خوشي ڪافور جيان اڏامي وئي. هوءَ بي سمجهہ نہ هئي جو منير جي بي رخيءَ کي سمجهي نہ سگهي. پر ان جو سبب هن کي سمجهہ ۾ نہ آيو. سور پچاريندي خبر ناهي ڪڏهن هن جي اک لڳي وئي.
صبح جو منير نيرن ڪري ڪراچيءَ هليو ويو. ۽ هوءَ گهر جي ڪم ڪار ۾ مصروف ٿي وئي. هن شام جو ذيشان سان ملڻ جو پروگرام ٺاهيو. ان لاءِ پاڻ ذيشان جي پسند جي ماني تيار ڪيائين. اڃا هوءَ واندي مس ٿي تہ سندس سھيلي ۽ منير جي دوست فضل جي زال ثريا اچي نڪتي. هو هڪ ٻئي سان اُڪير سان مليون. پوءِ ڊرائنگ روم ۾ ويھي ڪچھري ڪرڻ لڳيون. ثريا جي چھري تي ڪجهہ الجهن ڏسي زينت پڇيو:
”ثريا تون ڪجهہ پريشان ٿي ڏسجين.“
ثريا منجهيل نظرن سان کيس ڏٺو ۽ پڇيائين:
”زينت، توکي هتان جي حالات جي باري ۾ ڪا خبر ناهي“
”ڪھڙا حالات“ زينت پڇيو.
”منير جي باري ۾“ ثريا چيو، ”منير ٻي شادي ڪئي آهي“
زينت کي ائين لڳو ڄڻ اوچتو هن جي مٿان ڪو بم اچي ڪريو هجي، جنھن هن جي سموري وجود کي ذرا ذرا ڪري ڇڏيو هجي. هوءَ اکيون ڦاڙي گم سم ثريا کي ڏسڻ لڳي. ثريا اٿي سندس ڀرسان اچي ويٺي ۽ سندس ڪلھي تي هٿ رکندي چيائين:
”مون کي افسوس آهي زينت پر توکي اهو معلوم هجڻ ضروري آهي. مھينو ٿي ويو آهي ان ڳالھہ کي. منير مسز هاشميءَ جي ڀيڻ گل اندام سان شادي ڪئي آهي، کيس ڪراچيءَ ۾ فليٽ وٺي ڏنو اٿئين.“
زينت کي هاڻي سمجهہ ۾ آيو تہ منير هر وقت ڪراچيءَ ۾ ڇو هوندو هيو. هوءَ ڪيتري دير تائين بُت بڻي ويٺي رهي، ڪو احساس ڪا تڪليف محسوس نہ ٿيس، ڄڻ دماغ ۾ گھري سانت ٿي وئي هيس.“
”زينت، فضل بيشڪ منير جو دوست آهي پر تون يقين رک اسان جون دلي همدرديون توسان آهن. ان ذليل عورت مسز هاشميءَ ايڏي چالاڪيءَ سان سمورو ڪم ڪيو جو اسان کي بہ شاديءَ کان پوءِ خبر پئي. اڳ ۾ ڪا خبر هجي ها تہ منير کي ائين ڪرڻ نہ ڏيون ها.“ ثريا کيس چيو. پوءِ ڪافي دير تائين کيس تسليون ڏيندي رهي.
گهڻي دير تائين ائين شاڪ ۾ ويٺي رهڻ کان پوءِ زينت پاڻ سنڀاليو ۽ ڪمزور آواز ۾ چيائين:
”مونکي هاڻي ڇا ڪرڻ گهرجي؟“
کن پل سوچڻ کان پوءِ ثريا چيو:
”اسان کي بہ اها خبر شاديءَ جي ٻن هفتن بعد پئي ان کان پوءِ فضل منير کي ڏاڍو سمجهائڻ جي ڪوشش ڪئي. پر منير گل اندام جي ڄار ۾ مڪمل طور تي جڪڙجي ويو آهي. هوءَ نئين دور جي ماڊرن فيشن ايبل ڇوڪري آهي. منير کي پنھنجي ادائن ۽ نخرن سان قابو ڪيو اٿئين.
”پوءِ هاڻي ڇا ڪجي؟“ زينت ٻڏل آواز ۾ چيو، ”منھنجي ڪُل ڪائنات تہ منير آهي. هي گهر ٻار سڀ ڪجهہ ان جي ڪري ئي منھنجا آهن. مان ڪيڏانھن وينديس؟“
”زينت“ ثريا کيس سمجهائيندي چيو، ”هن وقت تون ڇا بہ ڪندينءَ منير گل اندام کي ڇڏي تو وٽ موٽي نہ ايندو. ڪو سخت فيصلو ڪندينءَ تہ نقصان تنھنجو ئي ٿيندو، ان ڪري عقلمندي اها آهي تہ جيڪو تولاءِ بچيو آهي اهو ئي بچاءِ متان اهو بہ نہ هٿان هليو وڃي. نرميءَ جي واٽ اختيار ڪر. في الحال ڪجهہ وقت خاموش رھہ.“
ثريا ڪافي دير تائين ويٺي کيس تسليون ڏيندي ۽ سمجهائيندي رهي. پوءِ کانئس موڪلائي هلي وئي. زينت ڪنھن شڪست کاڌل ماڻھوءَ جيان ڪوچ تي ٽيڪ لڳائي ويٺي ڇت کي گهوريندي رهي. هوءَ پاڻ کي ڪنھن بي وزن بي قيمت ڪک وانگر هوائن جي رخ سان ڀٽڪندي محسوس ڪري رهي هئي. بي خودي ۽ بي خياليءَ جي ان عالم ۾ هن کي اتي ويٺي ويٺي ڪي پھر گذري ويا. ڪڏهن سج لٿو، خبر ئي نہ پيس. اوندھہ ٿي وئي پر هوءَ ائين ئي ويٺي رهي. اوچتو ڪنھن بلب ٻاريو تہ روشني ٿي. هن هوش ۾ اچي ڏٺو سوئچ بورڊ جي ڀرسان منير بيٺو حيرت مان کيس ڏسي رهيو هو.
”زينت، اوندھہ ۾ ڇو ويٺي آهي؟“ منير پڇيو.
زينت ڪجهہ نہ ڪڇيو، بي اختيار سندس اکين مان ڳوڙها وهڻ لڳا.
منير اچي سندس ڀرسان ويٺو پڇيائين:
”ڇا ڳالھہ آ زينت، ڪھڙي پريشاني آهي؟“
زينت پنھنجي هٿن جي ترين سان ڳوڙها اگهيا ۽ ڀريل آواز ۾ آهستي چيائين، ”ثريا آئي هئي.“
”اوھہ“ منير ڀرون مٿي ڪندي چيو، ”تہ ثريا توکي سڀ ڪجهہ ٻڌائي وئي.“
منير ڪجهہ دير چپ رهيو پوءِ ڌيرج سان چيائين:
”زينت، تون دل ۾ ڪوبہ خوف نہ ويھار، تنھنجو گهر توکان ڪير بہ نہ کسيندو. هي گهر تنھنجو ۽ تنھنجي ٻارن جو آهي. هوءَ الڳ رهندي.“
”۽ تون؟“زينت سوال پڇيو.
”مان توسان ۽ ٻچن سان ڪا نا انصافي نہ ڪندس. تون ٻچن جي ماءُ آهين، تنھنجي حيثيت گهٽ نہ ٿيندي. هوءَ منھنجي مجبوري آهي، مونکي سوسائٽيءَ ۾ اٿڻ ويھڻ لاءِ نئين زماني جي زال جي ضرورت آهي.“
زينت ڪنڌ جهڪائي خاموش ٿي وئي.
ٻئي ڏينھن منير ڪراچيءَ هليو ويو. ۽ زندگي عجيب رستي تي هلندي رهي. منير گهڻي قدر ڪراچيءَ رهندو هو. نوڪريءَ کان ڊگهي موڪل وٺي ڇڏي هئائين. هفتي ٻي هفتي ايندو هو. ٻارن جا اخراجات ۽ ٻيون ذميواريون نڀائيندو هو. پر زينت سان هن جو تعلق رسمي ڳالھائڻ تائين محدود ٿي ويو هيو. زينت ڪجهہ ڏينھن تائين پنھنجي برباديءَ جو ماتم ڪندي گذاريو پوءِ پاڻ سنڀالڻ لڳي. سوچڻ لڳي تہ ڇا ڪري جو پنھنجي ڦريل پونجي موٽائي سگهي.
شاديءَ کان پوءِ عورت جي زندگي فقط هڪ ئي محور تي گردش ڪندي آهي ۽ اهو محور هن جو شريڪ حيات هوندو آهي. جنھن جي حوالي سان هوءَ گهر ۽ گهراڻو ٺاهيندي آهي. گهر کي پنھنجي پناهگاھہ ۽ مڙس کي پنھنجو محافظ سمجهندي آهي. هوءَ پنھنجي سموري زندگي پنھنجي گهر ۽ مڙس لاءِ وقف ڪري ڇڏيندي آهي. ۽ پنھنجي سمورين خدمتن، قربانين ۽ وفائن جي عيوض ۾ فقط هڪ ئي شئي جي طلبگار هوندي آهي. پر مرد جي فطرت الڳ هوندي آهي، هو هڪ معبود تي قانع نہ رهي سگهندو آهي. پنھنجي معبد ۾ گهڻا ئي بُت گڏ ڪندو آهي. جڏهن تہ عورت فقط هڪ ئي معبود جي عبادت ۾ زندگي گذاري ڇڏيندي آهي.
منير جي وڃڻ کان پوءِ هوءَ ان گهر ۾ اڪيلي رهجي وئي. اها حوا ان جنت ۾ اڪيلي ڀٽڪندي رهندي هئي، جنھن کي هن پنھنجي آدم سان ملي آباد ڪيو هو. اهو گهر جنھن جي هر هڪ ڪنڊ کي هن سنواريو سينگاريو هو ۽ ان جي سونھن سوڀيا ڏسي کيس فخر جو احساس ٿيندو هيو، اهو کيس بي قيمت ۽ بي جان لڳندو هو. جڏهن وَرُ ئي پنھنجو نہ هجي تہ گهر تي فخر ڇاجو. اهڙي ئي هڪڙي بي مزہ ڏينھن ثريا وري هن سان ملڻ آئي. کيس چيائين:
”زينت خدا گواھہ آهي تہ تنھنجي بربادي مون کان ڏٺي نہ ٿي وڃي“
زينت خالي خالي نظرن سان ڏانھس ڏٺو. ثريا چيو:
”حالتن سان ٺـاھہ ڪر زينت، تون اڪيلي ناهين، تنھنجا ٻار بہ آهن.“
”اهي تہ منير اول ئي مون کان کسي ورتا هيا.“ زينت بي بسيءَ مان چيو.
”اها تنھنجي غلط سوچ آهي.“ ثريا چيو، ”تنھنجو اولاد توکان ڪير بہ کسي نہ ٿو سگهي، اهي وقتي طور تي ڀلي توکان الڳ ٿيا آهن پر انھن سان تنھنجو رشتو ڪو بہ ٽوڙي نہ ٿو سگهي. اڳتي هلي اها اولاد ئي تنھنجي طاقت بنجي بيھندي.“
”۽ ان وقت تائين مان ڇا ڪيان؟“ زينت پڇيو.
ثريا هن ڏانھن ڏٺو پوءِ سندس ڪلھي تي هٿ رکي چيائين:
”عورت کي ڪمزور بنائڻ واري عورت خود پاڻ آهي.“
زينت سوالي نظرن سان ڏانھس ڏٺو.
”زينت“ ثريا چيو، ”مڙس ناخدا آهي، خدا ناهي. ان جي ڇڏي وڃڻ سان زندگي ختم نہ ٿي ويندي آهي. پاڻ کي مضبوط ڪر. زندگي گذارڻ نہ زندگي جيئڻ سِک، ناخدا جي مدد کانسواءِ. وقت جو انتظار ڪر، حالات سان ٺاھہ ڪر.“
”ڪيئن؟“ زينت پڇيو.
”منير جي ٻي شاديءَ کي قبول ڪر.“ ثريا چيو، ”منير فضل سان ذڪر ڪيو هيو اهو ڪراچيءَ ۾ گل اندام لاءِ ٻيو گهر ٿو وٺي. منير کي ٻيو گهر ٺاهڻ نہ ڏي.“
زينت حيرت مان کيس ڏٺو. پڇيائين:
”مان جهلينديمانس تہ مڙي ويندو؟“
”ها، تون کيس اجازت ڏي تہ گل اندام کي هتي وٺي اچي.“ ثريا چيو، ”تنھنجي قبول ڪرڻ يا نہ ڪرڻ سان منير کي ڪو فرق نہ پوندو. هو گل اندام کي ڇڏي تہ نہ ڏيندو. اگر ڌار گهر ٺاهيندو تہ پوءِ گل جي ڪوششن سان جيڪو ٿورو گهڻو واسطو توسان ۽ هن گهر سان اٿس، اهو بہ آهستي آهستي ختم ٿي ويندس. ائين نہ ٿئي جو، جيڪو ڪجهہ تولاءِ بچيل آهي اهو بہ توکان کسجي وڃي.“
زينت هن جون ڳالھيون ٻڌي کن پل سوچيندي رهي پوءِ پيڙا وچان چيائين:
”ثريا، مان ڪھڙي دل سان ان ڪلھوڪي ڇوڪريءَ کي پنھنجي هن گهر ۾ اچڻ ڏيان، جنھن کي هڪ ڏينھن مون هن گهر مان ڌڪاري ڪڍيو هو. هي منھنجو گهر آهي. مون ڪک ڪک ڪري هي آشيانو ٺاهيو آهي، ان ۾ ڀائيواري ڪيئن ٿي ڏئي سگهان؟“
”چري نہ ٿيءُ زينت“ ثريا کيس سمجهائيندي چيو، ”هوءَ هتي هوندي تہ منير بہ هتي هوندو. پوءِ هو توکي نظر انداز نہ ڪري سگهندو، نہ ئي تنھنجي هوندي گل کي گهر ۾ گهڻو عمل دخل هوندو.“
ثريا کيس سمجهائيندي هلي وئي. پر هوءَ ڪجهہ ڏينھن تائين سوچيندي رهي ۽ مرندي رهي.
منير کيس ايترو تہ محبوب هيو جو هن ان جي محبت ۽ خوشيءَ خاطر مٽ مائٽ ساهيڙيون، سرتيون سڀ تياڳي ڇڏيون هيون. ان جي بيوفائن جي باوجود هوءَ منير کان نفرت نہ ڪري سگهي هئي. نفرت هن کي گل اندام کان هئي، جنھن هن جي جنت ۾ دخل اندازي ڪري کانئس سندس قيمتي مُوڙي کسي ورتي هئي. منير تہ اڄ بہ هن لاءِ اوترو ئي قيمتي هيو بلڪہ اڳي کان بہ وڌيڪ قيمتي لڳي رهيو هيو. ۽ هن کي لڳو تہ اهوئي صحيح طريقو هيو تہ پنھنجي مُوڙيءَ کي بچائڻ لاءِ پنھنجي جنت ۾ ٻي هوا کي حصيدار ڪرڻو پوندو.
جڏهن ڪجهہ ڏينھن بعد منير گهر آيو تہ هن کيس پنھنجو فيصلو ٻڌايو:
”منير، تون گل کي ڀلي هتي گهر ۾ وٺي اچ، ٻن گهرن ٺاهڻ جي ڪھڙي ضرورت آهي.“
منير کن پل تہ کيس هڪو ٻڪو ڏسندو رهيو پوءِ سندس چھري تي سَرهائي ظاهر ٿي. پڇيائين:
”تون دل سان ٿي چوين زينت؟“
زينت هاڪار ۾ ڪنڌ ڌوڻيو.



زينت دماغ جو چوڻ مڃي گل اندام کي گهر اچڻ جي اجازت تہ ڏني پر دل هئي جو قرار ۾ ئي نہ هيس. هن ۾ اها همت نہ هئي تہ گل اندام کي فاتح جي حيثيت ۾ گهر ۾ ايندو ڏسي سگهي. ويجهڙائيءَ واري ڳوٺ ۾ هن جي ماءُ جو ماسات رهندو هيو، جنھن کي هوءَ مامو سڏيندي هئي. هوءَ ڪجهہ ڏينھن لاءِ انھن جي گهر هلي وئي.
جڏهن گهر موٽي آئي تہ گهر جو نقشو ئي بدليل نظر آيس. فرنيچر جي ترتيب بدليل هئي. ڪي غاليچا ۽ نئون فرنيچر بہ کيس نظر آيو. اهو سڀ ڪجهہ ڏسي هن جي دل عذاب ۾ مبتلا ٿي وئي. هوءَ سڌي پنھنجي بيڊروم ڏانھن وئي پر ڪمري جي دروازي جو تالو بند هو. هن نوڪرياڻيءَ کي سڏ ڪري پڇيو:
”منھنجي ڪمري کي ڪنھن بند ڪيو آهي؟“
”سانئڻ، هي ڪمرو ننڍي بيگم صاحبہ کنيو آهي. اوهان جو سامان ٻارن واري ڪمري ۾ رکيو اٿائون.“
اهو ٻڌي زينت جا ڇيھہ ڇڄي پيا. هوءَ پاڻ تي ضبط ڪندي هلڻ لڳي. پاسي واري ڪمري جو دروازو کليل هيو، هن اندر نھاريو. ڪمري جي ترتيب بہ بدليل هئي. پراڻي بيڊ جي جاءِ تي نئون شاندار ڊبل بيڊ پيو هو. ٻيو سامان بہ بدليل هيو. هوءَ ڳرا قدم کڻندي ٻارن واري ڪمري ڏانھن وئي، جتي سندس ڪپڙا ۽ ٻيو استعمال جو سامان ڪجهہ بيڊ ۽ ڪجهہ ڪٻٽن ۾ بي ترتيب ڦھليو پيو هو. هوءَ وقت گذارڻ لاءِ پنھنجو سامان ٺيڪ ڪرڻ لڳي.
منير ۽ گل اندام رات جو دير سان گهر موٽيا. شايد ڪنھن دعوت ۾ ويا هئا. زينت دري کولي ٻاهر ڏٺو. گل اندام کي جهرمر ڪپڙا ۽ ڳھہ ڳٺا پاتل هيا. ٻئي ڄڻا هٿ هٿ ۾ ڏئي گهر ۾ داخل ٿيا ۽ سڌو بيڊروم ۾ هليا ويا. دروازو بند ٿي ويو. درين جي کليل پردن مان هلڪي روشني ٻاهر ٿي پئي. ڪجهہ دير بعد اها بہ اجهامي وئي ۽ زينت جي مقدر تي اونداهي ڇائنجي وئي.
منير صبح جو ناشتي جي ميز تي اچي ويٺو تہ ميز تي پنھنجي پسند جو ناشتو ڏسي بورچيءَ کي سڏ ڪيائين:
”رمضو، وڏي بيگم صاحبہ اچي وئي آهي ڇا؟“
ان وقت زينت بورچيخاني مان نڪري اچي سندس سامھون ڪرسيءَ تي ويٺي ۽ چيائين:
”مان ڪلھہ شام ئي آئي هيس“
”هون“ منير فارمل لھجي ۾ چيو، ”ٻڌايئي نہ“
”توهان ٻئي دير سان آيا هيا. مان تہ جاڳان پئي پر توهان سڌو بيڊروم ۾ هليا ويا. مون مناسب نہ سمجهو توهان کي ڊسٽرب ڪرڻ“
منير ڪجهہ نہ ڪڇيو، ڪنڌ جهڪائي ناشتو ڪرڻ لڳو. ٿوري دير رکي زينت ڏوراپو ڏيندي چيو:
”منير، ڪمري مان منھنجو سامان ڪنھن ڪڍيو؟“
”مون کي افسوس آهي زينت، گل ضد ڪري بيٺي تہ مونکي اهو ڪمرو گهرجي.“ منير جهڪيل ڪنڌ سان ئي جواب ڏنو.
ان وقت گل اندام اندران ڪمري مان نڪتي ۽ پنھنجي ريشمي گائون کي لوڏيندي اچي منير جي ڀرسان واري ڪرسيءَ تي ويٺي.“
زينت کي نظر انداز ڪندي بورچيءَ کي سڏڪيائين:
”رمضو، ناشتو کڻي اچ“
زينت اتان اٿي پنھنجي ڪمري ڏانھن هلي وئي. هن ۾ گل اندام جي سامھون ويھڻ جي برداشت نہ هئي.
عجيب ڏينھن هيا، عجيب راتيون هيون. منير سڄو ڏينھن ٻاهر هوندو هيو. گل اندام يا تہ پنھنجي ڪمري ۾ هوندي هئي يا پنھنجي ڀيڻ مسز هاشميءَ جي گهر هلي ويندي هئي. اڪثر مسز هاشمي بہ ايندي رهندي هئي. زينت کي ڏسي ائين نظر انداز ڪندي گل اندام جي ڪمري ۾ هلي ويندي هئي، ڄڻ زينت جيئرو جاڳندو انسان نہ پر گهر ۾ رکيل فرنيچر جو ڪو حصو هئي.
شام جو گل اندام ٻاهر باغ ۾ ٽلي ٽلي منير جو انتظار ڪندي هئي. جيئن ئي منير گهر ايندو هو تہ سندس ٻانھن ۾ ٻانھن اٽڪائي کيس پنھنجي ڪمري ۾ وٺي ويندي هئي. اڪثر تيار ٿي ٻاهر هليا ويندا هيا ۽ رات جو دير سان موٽندا هيا ۽ پنھنجي ڪمري ۾ بند ٿي ويندا هيا. ڪيترائي ڏينھن ٿي ويا هيا جو زينت منير سان اڪيلائيءَ ۾ نہ ملي هئي. هوءَ ڏينھن جو گهر جي فالتو سامان وانگر پئي هوندي هئي. رات جو پنھنجي ڪمري جي دريءَ تي پوندڙ هنن جي ڪمري جي ٻرندڙ اجهامندڙ روشنين کي ڏسندي هئي. ۽ سڄي رات ٽانڊن جي وڇاڻي تي ڦٿڪندي رهندي هئي.
هڪ ڏينھن ڪنھن ڪم سانگي زينت مٿئين منزل ڏانھن ٿي وئي تہ ڏاڪڻ وٽان گل اندام جي ڪمري مان ڳالھائڻ جو آواز ٻڌي بيھي رهي. گل اندام پنھنجي ڀيڻ مسز هاشميءَ سان ڳالھائي رهي هئي. اگرچہ ٻئي ڄڻيون ڌيمي آواز ۾ ڳالھائي رهيون هيون پر ڏاڪڻ واري پاسي جي اڌ کليل دريءَ مان آواز صاف ٿي ٻڌڻ ۾ آيو. مسز هاشمي چئي رهي هئي:
”گل تون ايڏي بيوقوفي ڪيئن ٿي ڪرين، هوءَ اڃان تائين گهر ڌياڻي لڳي پئي آهي. تون گهر جو ڪنٽرول ڇونہ ٿي پنھنجي هٿ ۾ وٺين؟“
”آپا فڪر نہ ڪر، جنھن کي وَرُ چاهي سھاڳڻ تہ اها چئبي نہ“ گل اندام چيو، ”هن جي حيثيت تہ نوڪرن جھڙي آهي. ڪم ڪار سنڀالي ٿي، مونکي سڀ ڪجهہ آرام سان ملي ٿو. منير سان سمورو وقت رهڻ ۽ ٻاهر گهمڻ ڦرڻ جو بہ وقت ملي ٿو“
”اهو ڪافي ناهي“ مسز هاشميءَ چيو، ”منير کي پنھنجي مُٺ ۾ رکڻ لاءِ ضروري آهي تہ گهر تي بہ تنھنجو ڪنٽرول هجي. منير ڪنھن بہ شئي لاءِ زينت ڏانھن لاڙو نہ ڪري.“
گل هڪ ٽھڪ ڏنو ۽ چيائين:
”منير جي مجال آهي جو زينت ڏانھن وڃي، زينت ۾ اهڙا گٽس ئي ناهن جو منير کي قابو ۾ رکي سگهي. منير منھنجو ديوانو آهي ۽ مونکي پنھنجو جادو برقرار رکڻ ايندو آهي.“
پوءِ ٿورو ترسي چيائين:
”آپا، تون ڪنھن حد تائين صحيح بہ آهين، زينت کي هاڻي صفا ڊي گريڊ ڪري هڪ پاسي تي رکڻو پوندو تہ جيئن اڳتي هلي گهر کان بيدخل ڪري سگهجي پوءِ ڪو خطرو ئي نہ رهندو.“
زينت کي وڌيڪ ٻڌڻ جي همت نہ هئي. هوءَ مٿي هلي وئي ۽ هڪ پاسي ويھي پنھنجي قسمت جو ماتم ڪرڻ لڳي.
ٻئي ڏينھن بعد صبح جو زينت بورچيءَ کي ڀاڄي وٺڻ لاءِ سڏ ڪيو پر کيس جواب نہ مليو. ٻن سڏن بعد بورچيءَ جي بدران گل اندام کيس جواب ڏنو، جيڪا ايزي چيئر تي ويٺي لڏي لڏي پنھنجا ننھن سيت ڪري رهي هئي.
”رمضو ڪونھي ڀاڄي وٺڻ ويو آهي.“
”ڀاڄي؟“ زينت وائڙي ٿي وئي، ”پر مون تہ ڀاڄي ٻڌائي ئي ڪونہ هيس“
”مون ٻڌائي مانس“ گل لاپرواهيءَ سان چيو، ”مان بيڪار کاڌا کائي کائي بيزار ٿي آهيان. اڄ کان وٺي ڇا پچندو، مان پاڻ ئي فيصلو ڪنديس.“
ان کان اول جو زينت ڪجهہ چوي گل اندام نوڪرياڻيءَ کي سڏ ڪري چيو:
”هي ليمپ اتان کڻ، ڪيڏي نہ بيڪار ٿي لڳي اها پراڻي ليمپ.“
زينت ليمپ ڏانھن ڏٺو، اها ليمپ هن کي سندس پسند تي منير وٺي ڏني هئي. نوڪرياڻي وڌي ليمپ کڻڻ لڳي تہ زينت ويجهو وڃي کيس منع ڪندي چيو:
”اها ليمپ اتي رهڻ ڏي“
گل اندام خار کائيندي چيو:
”اها هتي صفا نہ ٿي ٺھي، مون کي هتي انڊور پلانٽ رکڻو آهي.“
زينت مڙي کيس ڏٺو ۽ چيائين:
”گل تون گهر ۾ ڦير ڦار ڪرڻ کان اڳ گهٽ ۾ گهٽ صلاح تہ ڪندي ڪر“
”ڇو؟“ گل ڀرون تاڻي خار مان چيو، ”توکي ڊيڪوريشن جي ڄاڻ مون کان وڌيڪ آهي ڇا يا هي گهر رڳو تنھنجو آهي.“
”مان ائين نہ ٿي چوان، بس هيءَ ليمپ اتي رهڻ ڏي. مون شوق مان ورتي هئي.“
”تہ پوءِ کڻائي وڃي پنھنجي ڪمري ۾ رک“
زينت گل اندام جو مقصد سمجهي وئي. هوءَ ساڻس اٽڪڻ جا وجهہ ڳولھي رهي هئي. هوا جو رخ گل اندام جي حق ۾ هو، ان ڪري زينت اتان خاموشيءَ سان هلي وئي. شام جو جڏهن منير گهر آيو تہ گل اندام کيس هٿ کان پڪڙي پنھنجي ڪمري ۾ وٺي وئي. ڪافي دير بعد منير اتان نڪري سڌو زينت ڏانھن آيو ۽ ڪجهہ قدر ترش آواز ۾ پڇيائين:
”زينت، توکي گل سان ڪھڙو مسئلو آهي؟“
زينت ڏکارين نظرن سان منير ڏانھن ڏٺو ۽ چيائين:
”مسئلو مونکي نہ، گل کي مونسان آهي“
”ها، هن کي شڪايت آهي تہ تون هن کي گهر جي ڪنھن بہ شئي کي هٿ لائڻ نہ ٿي ڏين، سڄو گهر پنھنجي مرضيءَ مطابق هلائڻ ٿي چاهين.“
”تون بہ ائين ٿو سمجهين؟“ زينت شڪايت واري انداز ۾ چيو.
”لڳي تہ ائين ٿو“
”منير“ زينت کيس ڏوراپو ڏيندي چيو، ”منھنجي ايترن سالن جي ساٿ جو قدر نہ اٿئي باقي هن ڪلھہ آيل عورت کي وڌيڪ اهميت ٿو ڏين.“
منير هن سامھون ٿي ويٺو ۽ ڌيرج سان چيائين:
”ڏس زينت، مان توکي گهٽ نہ ٿو ڪيان پر توکي بہ خيال رکڻ گهرجي تہ هوءَ منھنجي زال آهي. هن گهر ۾ اڌ حق تہ ان جو بہ آهي نہ. هوءَ نوجوان تعليم يافتہ، نئين زماني جي عورت آهي. ٻاهرين دنيا ۾ اٿڻ ويھڻ جا طور طريقا چڱيءَ طرح ڄاڻندي آهي. اهڙيءَ طرح گهر کي سنوارڻ سينگارڻ جو هنر بہ نئين زماني مطابق اٿس. هن کي مون کان بھتر خاوند ملي سگهي پيو پر هن منھنجي محبت هٿان هڪ شادي شدہ ٻارن ٻچن جي پيءُ سان شادي ڪئي. هن جي ان قربانيءَ کي ڏسندي مونکي هن جو ايترو خيال تہ رکڻو آهي نہ“
زينت يڪ ٽڪ کيس ڏسندي رهي. منير هن جي اکين جي سوالن کان نظرون چورائيندي اٿي کڙو ٿيو ۽ چيائين:
”گل جيڪو ڪرڻ چاهي ٿي کيس ڪرڻ ڏي، تون آرام سان ويٺي رھہ.“
هو هليو ويو. گويا نرم لھجي ۾ کيس سندس حد ٻڌائي ويو.
هن ملڪ، هن معاشري عورت لاءِ اهائي حد مقرر ڪئي آهي تہ مڙس عورت جو مجازي خدا هوندو آهي ۽ گهر ڪعبو. مڙس جي خدمت هن جي عبادت هوندي آهي ۽ محبت هن جو ايمان. هوءَ شايد ان حقيقت کان بي خبر هوندي آهي تہ هن جو ايمان بي بنياد هوندو آهي، جنھن تي هوءَ پنھنجي ڀرم جو بُت کڙو ڪندي آهي. ڇاڪاڻ تہ جنھن گهر کي هوءَ پنھنجي هميشہ رهڻ واري پناهگاھہ سمجهندي آهي، اها کيس هميشہ لاءِ پنھنجي پناھہ ۾ رکي نہ سگهندي آهي. ڪڏهن اولاد وڏي ٿي کانئس اها پناهگاھہ کسي وٺندي آهي. تہ ڪڏهن ڪا ٻي عورت اچي هن کان اها پناهگاھہ کسي ڇڏيندي آهي. پوءِ هن جي ڀرم جو بُت ڪري پوندو آهي ۽ هوءَ بي پناھہ ٿي بي حيثيت ۽ بي قيمت رهجي ويندي آهي.
زينت بہ بي پناھہ ٿي پئي هئي. پنھنجي ئي گهر ۾ بي حيثيت ٿي وئي هئي. گل اندام ۽ منير انھيءَ ئي خوابگاھہ ۾ چاهتن جا مزا ماڻيندا هئا، جيڪا هن جي ۽ منير جي محبتن جي رازدار هئي. هنن جي ٿڌن مٺن، ڇتن ۽ جوشيلن جذبن جي امين هئي ۽ ٿورن قدمن تي هوءَ اڪيلي اوندھہ ۾ هڪ هڪ پل اذيت ۾ ڪاٽيندي هئي. اڪثر اڪيلائپ ۾ پنھنجي ڪھاڻي پاڻ کي ٻڌائيندي هئي، جيڪا گهٽيءَ جي هڪ موڙ تي ڪتڪتايون ڏيندڙ جذبي سان شروع ٿي هئي، اها روشن رنگين سڳنڌ سان ٻھڪيل رات ياد ايندي هئي، جڏهن هوءَ پنھنجي اُجري، سرهي، ڪوري جوڀن جا نظرانا ۽ محبتن جا خزانا کڻي منير جي آغوش ۾ سمائجي وئي هئي.
هن جي اکين ۾ انھن چانڊوڪين راتين جا خواب لھي ايندا هئا، جيڪي هن دادوءَ جي هڪ ڪچي اڱڻ ۾ منير جي سيني تي مٿو رکي گذاريون هيون. اهي ڏينھن ياد ايندا هئا، جڏهن هوءَ روز روز ٿورو ٿورو ڪري ٺھندڙ پنھنجو گهر ڏسندي مستقبل جا خواب اڻندي هئي. اهو دلڪش ماضي ۽ اميدن ڀريل مستقبل حال جي هڪ ويران ڪمري ۾ بدلجي ويو هو، جنھن ۾ هوءَ حالات جي ڪنڊن سان ڀريل وڇاڻي تي سڄي رات تڙپندي گذاريندي هئي. اهو گهر جنھن جي هر هڪ ڪنڊ هن محبت سان سينگاري هئي. آهستي آهستي هڪ ٻي عورت هن کان کسي ورتو هيو. هن کي ڪنھن بہ شئي تي ڪو حق نہ رهيو هيو. اهڙي بي حيثيتي ۽ بي قيمت هجڻ واري حالت ۾ هوءَ وقت گذاري رهي هئي تہ هڪ ڏينھن هن جو ڀاءُ ساجد اچي نڪتو. سندس حالت ڏسي چيائين:
”ادي تون ننڌڻڪي ناهين جو اسان توکي ائين ڇڏي ڏيون. مونسان گهر هل، مان توکي وٺڻ آيو آهيان.“
”ڪھڙي گهر هلان ڀائو؟“ زينت زخمي آواز ۾ چيو، ”پيءُ ماءُ جو گهر تہ ڇڏي اچي هي گهر وسايو هيم، پنھنجو گهر ڇڏي واپس ڪيئن وڃان.“
”پر ادي هي گهر بہ تہ هاڻي تنھنجو ناهي رهيو، ادا منير تنھنجي خدمت ۽ وفاداريءَ جو چڱو صلو ڏنو آهي. فالتو شئي جيان گهر جي هڪ ڪنڊ ۾ اڇلائي ڦٽو ڪيو اٿائون توکي. ادا منير وڏو ماڻھو ٿي ويو آهي نہ، پراڻي فرنيچر وانگر پراڻي زال بہ نہ ٿي وڻيس.“
”ڀائو مان اڪيلي ناهيان“ زينت پريشان ٿي چيو، ”منھنجا ٻار بہ تہ آهن.“
”ٻار تہ اڳي ئي توکان مڙس کسي ورتا هئا. جھڙا هِت پري تھڙا هُت پري. جڏهن وڏا ٿيا ۽ تنھنجي مالڪي ڪيائون تہ پوءِ اسان بہ توکي ڪونہ روڪينداسين.“
ان وقت منير بہ اندران ڪمري مان نڪري ڏانھن آيو. ساجد سان مليو پوءِ زينت کي چيائين:
”زينت، ساجد کي مون گهرايو آهي، تون ڪجهہ وقت پيڪن وٽ هلي وڃ، جيسيتائين حالات صحيح ٿين.“
”مان اتي ڪيسيتائين رهندم؟“ زينت آهستي پڇيو.
”پوءِ مان توکي پاڻھي گهرائي وٺندم“ منير کيس دلجاءِ ڏيندي چيو.
زينت يڪ ٽڪ کيس ڏسندي رهي ۽ سوچيندي رهي:
”تہ گويا اي ناخدا تنھنجي ٻيڙيءَ ۾ منھنجي وجود جو وزن برداشت نہ ٿو ٿئي توکان، تون پاڻ ئي مونکي الڳ ڪرڻ ٿو چاهين.“
ٻي ڏينھن صبح جو هوءَ ساجد سان گڏ پيڪين رواني ٿي. گهر کان نڪرڻ کان اڳ دروازي وٽ هن جا قدم رڪجي ويا. هن مُڙي گهر ڏانھن ڏٺو. ورانڊي ۾ گل اندام ۽ منير بيٺا هئا. گل اندام جي چھري تي فاتحانہ مُرڪ هئي پر منير جو چھرو خالي سليٽ وانگر هيو.
اهو گهر، جيڪو هن ڌرتيءَ تي هن جي جنت هيو، اڄ هن لاءِ پرايو ٿي ويو هيو. اهو شخص، جيڪو اڄ کان اول هن جو محبوب، رکوالو ۽ محافظ هو، اڄ هن سان هر تعلق ختم ڪري ڌاريو ٿي ويو هيو. دولت جي جادوگري، هن کي معيار جي بلندين واري نشي ۾ مبتلا ڪري محبتن نڀائڻ جي شناس کان محروم ڪري ڇڏيو هيو، اهي ٻئي هڪ ٻيٽ تي مليا هيا. محبت سان گڏجي ان ٻيٽ کي جنت بنايو هئائون. جڏهن اها جنت تيار ٿي تہ آدم پنھنجي حوا کي پاڻ ئي ان جنت مان تڙي ڪڍيو. ان ڪري تہ هوءَ سندس ان جنت جي معيار مطابق نہ هئي. ۽ هن کي پنھنجي ان جنت جي معيار مطابق هڪ ٻي حوا ملي چڪي هئي. گويا قصو آهي ئي ٻن عورتن جو. ٻي عورت جيڪڏهن غاصب بنجي ان مرد جي ساٿ سان ان جنت ۾ داخل نہ ٿي ها تہ اهو مرد پنھنجي عورت کي هرگز هڪالي نہ ڪڍي ها.
هڪ عورت مرد جي محبت کي دائمي سمجهي پنھنجي سموري هستي ان لاءِ وقف ڪري ڇڏي ٿي ۽ پنھنجو پاڻ کان غافل ٿي وڃي ٿي. اهڙيءَ طرح هوءَ پنھنجو پاڻ سان غداري ڪري ٿي. ٻي عورت ان جي غفلت کان فائدو وٺندي سندس محبت واري جنت کانئس کسي وٺي ٿي. اهڙيءَ طرح هوءَ پنھنجي صنف سان غداري ڪري ٿي. اشرف المخلوقات جي لقب وارا هي مهذب جانور پنھنجين فطري جبلتن ۽ مفادن ۾ جانورن کان بہ وڌيڪ خود غرض ۽ مڪار نڪرن ٿا. اهي تہ سڀ گرگ آشتيءَ واري عمل ۾ مصروف آهن. زينت پنھنجو سڀ ڪجهہ لُٽائي، خالي دامن کڻي هلي آئي. هر ڪنھن ڄاڻ سڃاڻ واري پنھنجي پنھنجي ذهنيت مطابق ٽيڪا ٽپڻي ڪئي. ڪنھن چيو:
”زينت چري آهي، گهر ڦٽي ڪري هلي آئي، مڙس چار زالون بہ پرڻبا آهن، منير ٻي ڪئي تہ ڇا ٿيو.“
ماءُ چيس، ”زينت، ڪو وظيفو ڪر، ڪو لک پڙھہ، ڪنھن پير فقير جي ڪڍ پئون. من رب ڪٿان ٻڌي ۽ منير وري پوي.“
زينت سياري جي راتين ۾ ڇت تي بيھي وظيفا پڙهيا، اونھاري جي ساڙيندڙ جهولن ۾ لک پڙهيا. پيرن فقيرن جي ڪڍ پري پري تائين پنڌ ڪيا. پر ڪيئي سيارا، اونھارا گذري ويا. زينت جا سمورا زيور هڪ هڪ ڪري وڪامجي ويا. منير جي نئين زال ٽي ٻار ڄڻيا. منير ڪراچيءَ نئون بنگلو وٺي شفٽ ٿي ويو. زينت جا ٻار ڪيڊٽ ڪاليج ۾ هليا ويا. پر منير نہ موٽيو. ڪڏهن ڀلجي بہ ليئو نہ پاتائين.
زينت جي جسم جي چرٻي ڇڻي وئي. هڏن تان گوشت بہ ڪورجي ويو. وار اڇا ٿي ويا، اکيون ڏرا ڏئي ويون. هوءَ حالات سان سمجهوتو ڪري ماٺ ڪري ويھي رهي.
هڪ ڏينھن ماڻس کيس چيو:
”زينت، پير غوثل شاھہ جي درگاھہ تي هڪ درويش آيو آهي، چون ٿا ڏاڍو پھتل درويش آهي، هل تہ هلي سوال ڪيونس.“
”امان، مان ٿڪجي پئي آهيان“ زينت چيو، ”هاڻي مون وٽ ڪو ڇلو بہ ناهي بچيو، جيڪو پيرن فقيرن جي ڪڍ ڳاريان“
”ٻڌو اٿئون تہ درويش ڪو پئسو ڏوڪڙ نہ ٿو وٺي“ ماڻس کيس منٿ ڪندي چيو، ”بس هي ڀيرو هل، آخري ڀيرو.“



سفيد ڏاڙهي ۽ نوراني چھري واري درويش پنھنجي سامھون ململ جي رئي ۾ ويڙهيل زينت ڏانھن ڏٺو، جنھن جو بي رونق چھرو ۽ ويران اکيون سندس اڻانگي سفر جو داستان بيان ڪري رهيون هيون.
”مائي“ درويش ڳنڀير آواز ۾ پڇيو، ”خاوند رسي ويو اٿئي؟“
”ها سائين“ زينت مئل آواز ۾ چيو.
درويش معنيٰ خيز نظرن سان ڏٺو ۽ وري پڇيو:
”عذاب آهي؟ ڪيئن“
”ها سائين. ڏاڍو عذاب آهي“
”جتن ڪونہ ڪياسين“
”ڏاڍا جتن ڪيم سائين، اٺ سال ٿيا اٿم ڏونگر ڏوريندي، پنھنجا هي حال ڪيا اٿم.“
”ڪونہ پرتئي؟“ درويش پڇيو.
”نہ سائين“
”اوھہ چري مائي“ درويش پنھنجي گوڏي تي هٿ هڻي چيو:
”خاوند جي رسڻ جي عذاب جوانيءَ ۾ پوڙهو ڪري ڇڏيو اٿي، خاوند حقيقيءَ جي رسڻ جو عذاب ياد نہ هيئي؟“
”زينت هڪي ٻَڪي ٿي کيس ڏسڻ لڳي.
درويش ڌرتيءَ ڏانھن اشارو ڪندي چيو:
”مائي، اهي ڪشٽ ڪشالا خاوند حقيقيءَ لاءِ ڪرين ها تہ اڄ مان ائين تنھنجي قدمن ۾ ويھي توکان مراد گهران ها.“
زينت گم سم ٿي وئي.
”مائي اهڙن ڪوڙن بُتن جي عبادت ڇو ٿيون ڪيو، جيڪي توهان جو قدر ئي نہ ڪن. اوجاڳا ڪيو ان مالڪ جا جيڪو اوجاڳن جو قدر ڪري ڄاڻي.“

من اندرِ جا لوچ

”محبت سبب تخليق ڪائنات آهي. ڪٿي منصور تہ ڪٿي زليخا آهي. عاشق کي گهاڻي ۾ پيڙيو تہ بہ انا الحق جو آواز پيو ڪڍندو ڪٿي واريءَ ۾ لٽجي بہ پرينءَ کي پسڻ ڪارڻ پيو پساھہ کڻندو. محبت نہ هجي ها تہ رابعہ بصري اڌ قلندر جي مرتبي کي نہ پھچي ها. محبت نہ هجي ها تہ ڌرتيءَ جي سيني تي تاج محل جو تمغو نہ سينگارجي ها. جنھن ان شراب جو چُڪو پيتو، تنھن بادشاهي ڇڏي فقيري اختيار ڪئي. محبت جي پيڙا کي اهي ئي سمجهي سگهندا، جن کي انھيءَ درد جو احساس ڇھي ويو هوندو.“


”مئڊم، مسز بلوچ آئي آهي.“ نائڪ مونکي ٻڌايو.
مون فائلن تان نظر هٽائي ڏانھس ڏٺو ۽ مسز بلوچ کي اندر موڪلڻ جو اشارو ڪيو. مسز بلوچ نالي هڪ عورت هڪ ڏينھن اول مون سان فون تي رابطو ڪيو هو. هن پنھنجي مڙس جي مائٽن تي ملڪيت ڦٻائڻ جو ڪيس داخل ڪرڻ ٿي چاهيو ۽ مونکي پنھنجو وڪيل ڪرڻ ٿي چاهيو. مون وٽ اڳ ۾ ڪافي ڪيس هيا ۽ گهڻي مصروفيت سبب ڪو نئون ڪيس کڻڻ نہ ٿي چاهيو. پر خبر ناهي هن جي لھجي ۾ ڪھڙي ڳالھہ هئي جو مان هن کي انڪار ڪري نہ سگهيس ۽ کيس ملڻ جو وقت ڏنم.
ٿوري دير ۾ هوءَ اندر آئي ۽ سلام ڪري پنھنجي سامھون ويٺي. اسان ٻئي اچرج مان هڪ ٻئي ڏانھن ڏسڻ لڳاسين. اها پنجاھہ سالن جي معزز عورت ٻي ڪانہ منھنجي ننڍپڻ کان وٺي پياري سھيلي ميمونا هئي، جنھن کي مان پنجويھن سالن کان پوءِ ڏسي رهي هيس.
”مونا“ مون کيس سڃاڻندي چيو.
”خيرالنساءِ...... خيري“ هن بہ مون کي سڃاتو.
اسان ٻئي اٿي ڏاڍي اُڪير سان هڪ ٻئي سان ملياسين“
”مونا، تون تہ گم ٿي وئينءَ، پنجويھن سالن ۾ تنھنجي ڪا خبر ئي نہ رهي.“
”تون بہ تہ سُڌ سماءُ نہ لڌو.“ هن چيو.
”بس شادي ٿي وئي، ٻارن جون مصروفيتون، گڏوگڏ ڪيريئر ٺاهڻ ۾ بہ ايڏي تہ مصروفيت ٿي وئي جو ٻي ڪنھن پاسي ڌيان ئي نہ رهيو.“ مون چيو ۽ پوءِ کانئس پڇيم، ”چڱو تون ٻڌاءِ حال احوال، هي تنھنجو ملڪيت جو ڪھڙو ڦڏو آهي ۽ تنھنجو گهر وارو ڪڏهن گذاري ويو؟“
هن هڪ ڊگهو ساھہ کنيو ۽ چيائين، ”هو گذاري نہ ويو، هليو ويو.“
”هليو ويو!“ مون حيران ٿي پڇيو، ”ڪيڏانھن هليو ويو؟“
”خبر ناهي“ هن چيو.
”ڪڏهن؟“
”اڻويھہ سال ٿي ويا اٿس“
”۽ تنھنجا ٻار؟“
”هوءَ عجيب کِل کلي ۽ چيائين، ”هن رڳو مون کي مسز لکڻ جي سوغات ڏني، ٻيو ڪجهہ بہ نہ.“
”پوءِ تون ايترو وقت چپ رهي هاڻي ملڪيت لاءِ ڪيس ڪرڻ جي ضرورت ڇو سمجهي؟“
”هن جا سئوٽ، هن جي ملڪيت عياشين ۾ برباد پيا ڪن. مان چاهيان ٿي تہ اها ضايع ٿيڻ بدران ڪنھن نيڪ ڪم ۾ استعمال ٿئي.“
”مونا، مونکي تنھنجو ڪيس وڙهڻ لاءِ سمورين حقيقتن ڄاڻڻ جي ضرورت آهي.“
”ڇا ايترو ڪافي ناهي تہ هو شاديءَ جي هڪ سال کان پوءِ مونکي ڇڏي هليو ويو.“
”نہ، ايترو ڪافي ناهي، ڪيس هلندو تہ کوڙ وڻندڙ، اڻ وڻندڙ ڳالھيون سامھون اينديون. بھتر آهي تہ مونکي سموري سچائي معلوم هجي.“
”سموري سچائي مان ٻڌائي نہ سگهنديس.“ هن جي چھري تي پيڙا ظاهر ٿي.
”ڇو؟“
”سچائي ڪو سمجهي ئي نہ سگهندو“ هن بي بسيءَ مان اکيون بند ڪري چيو، ”ٻاهريان زخم هر ڪو ڏسي سگهندو آهي پر من اندر جيڪا لوچ هوندي آهي، اها ڪو سمجهي ئي نہ سگهندو.“
”مونا“ مون سندس ڪلھي تي هٿ رکندي چيو، ”اسان ماضيءَ ۾ ڏک سُک گڏ ونڊيندا هئاسين، مان اڄ بہ ساڳئي خيري آهيان، جنھن سان تون پنھنجا ڏک شيئر ڪري سگهين ٿي، ان ڀروسي سان تہ مان تنھنجا ڏک ڪنھن ٻئي سان شيئر نہ ڪنديس.“
هن کن پل مون ڏانھن ڏٺو پوءِ چيائين، ”توکي مونسان گڏ ويھہ سال پوئتي هلڻو پوندو.“
۽ پوءِ هن جيڪو ڪجهہ مونکي ٻڌايو، ان مون تي ان حقيقت جو پردو کوليو تہ:
”محبت جي ڪا تشريح، ڪا حد ناهي. محبت اهو پارو آهي، جنھن کي ڪنھن بہ سانچي ۾ سموهي نہ ٿو سگهجي. ڪنھن ٻنڌڻ ۾ ٻڌي نہ ٿو سگهجي. ان جا بي شمار روپ آهن پر ڪنھن رشتي ۾ ٻڌي نہ ٿو سگهجي. هي اهو سمنڊ آهي، جنھن جون لھرون جڏهن موج تي اينديون آهن تہ هر شئي کي پنھنجي وجود ۾ وڪوڙينديون غرق ڪنديون هليون وينديون آهن.“



رابعہ ماني پچائيندي بورچيخاني جي دروازي مان ٻاهر ڏٺو، سامھون ايمن اڱڻ جي پاسي ۾ پوکيل گلن ٻوٽن جي صفائي ڪري رهي هئي. رابعہ کلي پڇيو:
”آپي، تون آخر ڪيترا گل ٻوٽا پوکيندينءَ؟ جتي بہ زمين ٽڪرو نظر اچي ٿو سائو سَلو پوکي ٿي ڇڏين.“
ايمن مُرڪندي ڏانھس ڏٺو ۽ چيائينس، ”منھنجي دل ٿي چوي تہ هن گهر جي هر هڪ ڪنڊ ۾ گل نظر اچن. ڪراچيءَ ۾ تہ زمين نصيب ئي نہ ٿي هئي تہ ڪو ٻوٽو پوکي سگهجي، مس تہ زمين ملي آهي.“
هنن جو پيءُ قاضي ابرار حسين ڪراچي ميونسپل ڪارپوريشن ۾ پنجٽيھہ سال نوڪري ڪرڻ کان پوءِ هڪ سال اڳ رٽائرڊ ٿيو هيو. ۽ پنھنجين ٽنھي ڌيئرن شمع ايمن، ميمونا ۽ رابعہ سميت پنھنجي اباڻي شھر خيرپور ۾ اچي آباد ٿيو هو. رٽائرمينٽ کان پوءِ جيڪي پئسا مليا هئس انھن مان نئين آباديءَ واري علائقي ۾ اهو گهر ٺھرايو هئائين. گهر سان لڳو لڳ روڊ جي پاسي کان هڪ ڪشادو دڪان پڻ ٺھرايو هئائين، جنھن ۾ ڪتاب ۽ ٻيو تعليمي سامان رکيو هئائين. پٺئين پاسي کان رابعہ لاءِ ننڍڙو بيوٽي پارلر تعمير ڪرايو هئائين. ڇاڪاڻ تہ رابعہ بيوٽيشن جو ڪورس پاس ڪيو هو.
ميمونا تہ ٽريننگ ڪاليج ۾ ٽريننگ انسٽرڪٽر هئي. ان کان سواءِ ايم اي جي امتحان جي تياري بہ ڪري رهي هئي. ايمن ڪمپوٽر سائنس ۾ ڊگري ورتي هئي. هڪ هفتو اڳ کيس ڪمپيوٽر انسٽيٽيوٽ ۾ نوڪري ملي هئي. سندس گهر ۾ اڃا ٿورو گهڻو ڪم رهيل هو تہ هو گهر ۾ لڏي آيا هئا. ڇاڪاڻ تہ قاضي صاحب دڪان جو ڌنڌو شروع ڪري ڇڏيو هو. جيتوڻيڪ اهو نئين آباديءَ وارو علائقو هو، ان ۾ اڃا گهڻا گهر ڪونہ ٺھيا هئا پر مين روڊ تي هجڻ ڪري دڪان گهڻي ڀاڱي ڪامياب ويو هو. ايمن ان گهر ۾ اچي تمام گهڻو خوش ٿي هئي. هنن اڳ واري زندگي ڪراچيءَ جي هڪ بند فليٽ ۾ گذاري هئي. ان ڪري ويڪري اڱڻ وارو ڪشادو گهر ٺاهڻ بعد سڀ خوشيءَ سان ان ۾ رهڻ لاءِ هليا آيا هئا.
ايمن مٽيءَ ڀريل هٿ ڌوئي صاف ڪري واندي ٿي تہ ان وقت ميمونا گهر ۾ گهڙي. هن جي مُنھن تي فڪر ۽ پريشاني ڇانيل هئي. هن فائيل ۽ پرس هڪ طرف ٽيبل تي رکيو ۽ ورانڊي ۾ رکيل ايزي چيئر تي پاڻ ڪيرايائين.
”خيريت؟“ ايمن سندس ڀرسان وڃي پڇيو.
”منھنجي ٽريننگ لڳي آهي اسلام آباد.... ٽن مھينن لاءِ“ ميمونا کيس ٻڌايو.
”وائو.....“ايمن خوش ٿي چيو، ”اها تہ سٺي خبر آهي.“
”سٺي خبر وري ڌوڙ آهي، اڳلي مھيني منھنجا امتحان آهن.“
”هون“ ايمن سوچ ۾ پئجي وئي، ”اها تہ واقعي پريشانيءَ جي ڳالھہ آهي....“
پوءِ چيائين، ”تون پرنسيپل سان ڳالھائي ڪينسل ڪرائي ڇڏ.“
”پرنسپل مون کي رليوِ ڪري ڇڏيو آهي، چوي ٿي ٽريننگ
ڪرڻ ضروي آهي. انڪار ڪرڻ جي صورت ۾ ايڪشن کنيو ويندو.“
”يار سچوئيشن گنڀير آهي.“ ايمن چيو، ”امتحان بہ ضروري آهي ۽ سچ پڇين تہ اسلام آباد گهمڻ واري ڳالھہ بہ مزي جي آهي. منھنجي آفيس وارا مونکي موڪلين تہ مان هڪدم هلي وڃان.“
ميمونا کيس غور سان ڏٺو. ڪجهہ سوچڻ لڳي، پوءِ هڪدم سڌي ٿي ويٺي ۽ چيائين، ”ايمن منھنجي بدران تون ڇو نہ ٿي هلي وڃين...... منھنجي نالي سان؟“
”نہ بابا، مان پڪڙجي پوان تہ پوءِ؟“
”صفا بہ نہ پڪڙبينءَ“ ميمونا چيو، ”اسان هتي نوان آهيون، گهڻو ڪو سڃاڻي ئي ڪونہ ۽ اتي بہ سڀ نوان ماڻھو هوندا الڳ الڳ شھرن جا توکي ڪوبہ سڃاڻي نہ سگهندو.“
”۽ منھنجي نوڪري، مونکي اڃا هڪ هفتو تہ ٿيو آهي جوائن ڪئي. آفيس وارا چون پيا تہ مونکي پڻ ٻن هفتن جي انٽروڊڪٽري ٽريننگ لاءِ ڪراچيءَ موڪليندا.“
”تنھنجي نوڪري اڃا نئين آهي.“ ايمن چيو، ”هتي ٽرينڊ ڇوڪريون آهن ڪٿي؟ تون ٽي مھينا پوءِ بہ جوائن ڪندينءَ تہ خوشيءَ سان وٺندئي.“
”ها آپي، مونا آپي سچ ٿي چوي،“ رابعہ جيڪا پريان سندن ڳالھيون ٻڌي رهي هئي، اچي سندن ڀرسان بيٺي، ”توکي اونھيئن گهمڻ ڦرڻ جو شوق آهي. ان بھاني اسلام آباد ۽ ٻيون جڳهون ڏسي سگهندينءَ.“
ايمن، جيڪا اڌ راضي ٿي وئي هئي، ڪجهہ سوچي چيو:
”پر مونا، مون کي تنھنجي پروفيشن جي ڪا ڄاڻ ئي ڪانھي اتي ڇا ڪنديس؟“
”ڪجهہ نہ“ ميمونا کلي چيو، ”ٻيا بہ ڪجهہ نہ ڪندا آهن، بس سڀ ٽائيم پاس ڪندا آهن. تون بہ ڪونہ ڪو حل ڪڍي وٺجانءِ. بس هڪ ڳالھہ ياد رکجانءِ ڪڏهن بہ ڪنھن بہ ماڻھوءَ کي پنھنجي اصليت نہ ٻڌائجانءِ، چاهي ڪيترو بہ فري هجي توسان. جيڪڏهن ڪٿان بہ ڳالھہ لِيڪ ٿيندي تہ پوءِ ضرور ڦھلجي ويندي. پوءِ تون ۽ مان ٻئي مصيبت ۾ اچي وينداسين.“
”پر توکي هتي نہ ڏسندا ماڻھو؟“ ايمن چيو.
”مان بہ توسان گڏ ئي غائب ٿي وينديس“ ميمونا چيو، ”مان ڪراچيءَ ٿي هلي وڃان، بُوا جن وٽ ٽڪي پونديس. امتحان ۽ واءِ وا ٻئي اٽينڊ ڪري پوءِ موٽنديس. هتي رابعہ آهي بابا جو خيال رکڻ لاءِ.“



اسلام آباد جي آسمان هيٺان آئي پنج ڏينھن گذري ويا هئا. هوءَ ڪلاس تہ اٽينڊ ڪندي هئي پر اتي جيڪو ڪجهہ سيکاريو ويندو هو نہ اهو کيس سمجهہ ۾ ايندو هو نہ ئي وڻندو هو. جيڪڏهن نسرين جھڙي کلمک ۽ پُرخلوص روم ميٽ کيس نہ ملي ها تہ شايد هوءَ ان ٽريننگ مان جلد ئي بيزار ٿي وڃي ها. انھن پنجن ڏينھن جي تمام ٿورڙي عرصي ۾ نسرين ۽ هن جي وچ ۾ ايتري بي تڪلف دوستي ٿي وئي هئي، ڄڻ ورهين کان هڪ ٻئي جون واقف هيون.
”يار تنھنجو مزاج ۽ طبيعت هن فيلڊ سان ميل ئي نہ ٿي کائي، تون هن فيلڊ ۾ ڪيئن آئي آهين؟“ سينٽر جي ڏاڪڻ چڙهندي نسرين کانئس پڇيو.
”اها سڀ مونا جي بدمعاشي آهي.“ ايمن چيو.
”ڪيئن ڀلا؟“ نسرين پڇيو.
ان کان اڳ جو ايمن کيس اصل حقيقت ٻڌائي، کيس ميمونا جي نصيحت ياد آئي.
”بس ڪڏهن ٻڌائينديمانءِ“ هن ڳالھہ نٽائيندي چيو ۽ لئبرريءَ ڏانھن مُڙي وئي.
”ڪيڏانھن؟“ پٺيان نسرين رڙ ڪئي.
”مان سڀاڻي جي اسائنمينٽ لاءِ ڪو ڪتاب ٿي ڏسان.“
”۽ ليڪچر؟“ نسرين پڇيو.
”ڇڏ يار! پراڻن ٻڍن، ٻڍن چھرن کي ڏسي بور ٿي ويا آهيون“
”محترمہ، ليڪچر اٽينڊ نہ ڪندينءَ تہ حاضري نہ لڳندئي ۽ اڄ جو ٽي اي، ڊي اي خلاص.“ نسرين چيو.
پر هوءَ مسڪرائيندي لائبرريءَ هلي وئي.
لائبرريءَ مان جلد ئي کيس ٻہ ٽي ڪم جا ڪتاب ملي ويا. هوءَ ڪتاب کڻي ٻاهر نڪتي ۽ سوچڻ لڳي تہ ڪيڏانھن وڃي. سو ليڪچر هال ڏانھن وئي. هوءَ جڏهن ليڪچر هال ۾ پھتي تہ آخري ميمبر جو تعارف هلي رهيو هو. ليڪچر وٺڻ وارو چھرو نئون ۽ تازو هو. پنھنجي سيٽ ڏانھن ويندي هوءَ ٻہ ٽي ڀيرا قالين ۾ وچڙي ۽ ٿاٻو کاڌائين. آس پاس وارن ميمبرن ڪنڌ ورائي کيس ڏٺو.
”سوري“ چئي هوءَ تڪڙ ۾ وڃي پنھنجي سيٽ تي ويٺي. رسيور پرسن آخري ميمبر سان تعارف ختم ڪري مُڙي ايمن ڏانھن آيو. هوءَ کيس پاڻ ڏانھن ايندو ڏسي بد حواس ٿي وئي. پنھنجي اڳيان رکيل نالي واري تختي سڌي ڪرڻ لڳي تہ هٿ وڃي اڳيان رکيل ٿرماس کي لڳس، ٿرماس ٽيبل تي ڪري پيو. تڪڙ ۾ ٿرماس کي سڌو ڪيائين تہ گلاس ڪري پيو، جيڪو لڙهڪندو وڃي سندس ڀرسان ويٺل نسرين جي جهوليءَ ۾ ڪريو. رسيور پرسن جي چپن تي مُرڪ ۽ اکين ۾ دلچسپيءَ واري چمڪ ظاهر ٿي. هو پنھنجي وات تي هٿ رکي آهستي کنگهيو.
”سوري!“ ايمن ڪلھا لوڏيندي چيو.
”اٽس اوڪي.“ هن سندس آڏو رکيل نيم پليٽ سڌي ڪري سندس نالو پڙهيو، ”مس ميمونا قاضي“ ۽ پوءِ پنھنجو تعارف ڪرائيندي چيائين، ”آءِ ايم منصور احمد“
”هيلو“ ايمن آهستي چيو.
”فرام ويئر؟“ هن پڇيو.
”خيرپور“
”گڊ ٽُ سي يو“ منصور احمد مرڪيو، ”هڪ شھر جا آهيون ۽ پوءِ ڊائيس تي وڃي پنھنجو ليڪچر شروع ڪيائين. هو ڇا چئي رهيو هو. پروجيڪٽر تي سلوگن ڏيکاري کين سمجهائي رهيو هو پر ايمن جو ڌيان ئي نہ هو. ان ڪري کيس ڪجهہ بہ سمجهہ ۾ نہ آيو. هوءَ خالي خالي نظرن سان ان انسان کي ڏسي رهي هئي، جيڪو ٻين کان بلڪل منفرد ۽ مختلف ٿي لڳو. هن جو صبح جھڙي تازگيءَ سان ڀريل صبيح چھرو، ملائم آواز ۽ ترسي ترسي ڳالھائڻ جو انداز وڻندڙ هو.
”ايمن“ نسرين آهستي کيس سڏ ڪيو تہ هن کي پنھنجي آسپاس جو احساس ٿيو. ليڪچر ختم ٿي چڪو هو، سوالن جوابن جو سلسلو هلي رهيو هو. منصور مختلف ميمبرن جي سيٽن ڏانھن وڃي کانئن سوال ڪري رهيو هو. ايمن جڏهن هن کي پاڻ ڏانھن ايندي ڏٺو تہ پريشان ٿي وئي. هن غور سان ڏانھس ڏٺو ۽ خبر ناهي ڇا سوچي ايمن ڏانھن ايندي ايندي موٽي ويو ۽ سوالن جو سلسلو بند ڪندي چيائين:
”اوڪي ليڊيز اينڊ جنٽلمين، هاڻي ليڪچر جو ٽائيم ختم ٿيو، باقي سڀاڻي.“
ايمن اطمينان جو ساھہ کنيو.
هو پنھنجا ڪاغذ سھيڙڻ ۽ پروجيڪٽر بند ڪرائڻ لڳو. سڀ ميمبر هڪ هڪ ڪري اٿندا ويا. منصور جڏهن پنھنجا فائل کڻي ٻاهر وڃڻ لڳو تہ ايمن وٽان لنگهندي ٿورو ترسيو، پنھنجي مخصوص ڌيمي لھجي ۾ چيائين، ”اوهان کي شايد ليڪچر سمجهہ ۾ نہ آيو آهي مس...... ميمونا اوهين ٽي بريڪ کان پوءِ منھنجي آفيس ۾ اچجو شايد مان اوهان جي ڪا مدد ڪري سگهان.“
ائين چئي ٻہ قدم هليو ۽ وري مُڙي چيائين، ”منھنجي آفيس ٿرڊ فلور تي آهي.“



هو پنھنجي آفيس چيئر سان ٽيڪ لڳائي يڪ ٽِڪَ گهڙيال ڏانھن ڏسي رهيو هو، جنھن ۾ منجهند جا ٽي وڄي رهيا هئا ۽ هن کي ٻڌائي رهيا هئا تہ هاسٽل وڃڻ واري وين وڃي چڪي هئي ۽ هن کي جنھن جو انتظار هو، سا پڻ وڃي چڪي هئي.
”مان هن جو انتظار ڇو ٿو ڪيان؟“ هن پنھنجو پاڻ کان سوال ڪيو. هيءَ عمارت تہ سدائين آباد هوندي آهي، ڪيئي ماڻھو ايندا رهندا آهن ۽ پنھنجي تربيت ختم ڪري ويندا رهندا آهن پر اڳ تہ ڪنھن کي ڏسي دل ائين نہ ڌڙڪي هئي ڌڪ..... ڌڪ.....“
جڏهن هو ليڪچر هال ۾ بيٺو هو تہ اتي گهڻا ئي چھرا موجود هئا.... چڱا.... موچارا.... سٺا پر ايتري روشني نہ هئي. جڏهن هوءَ هال جو در کولي اندر گهڙي تہ هال ۾ هڪدم روشني پکڙجي وئي. هر شئي صاف ۽ چٽي نظر اچڻ لڳي هئي. اي سيءَ وٽان لنگهندي هن جا اڏامندڙ نرڙ جا وار، ٿاٻو کائيندي ڏانھس کڄندڙ پريشان نظرون، سندس سوالي نظرن جو جواب نہ ڏئي سگهندي جهڪي ويندڙ پنبڻيون ۽ هڪ ڊگهو ساھہ کڻي ڪلھا لوڏي اعتماد حاصل ڪندڙ چھرو..... جڏهن سندس نيم پليٽ سڌي ڪندي هن هڪ ڀرپور نظر سان ڏانھس ڏٺو هو تہ هن کي هڪدم اهو احساس ٿيو هو تہ چھرن جي ان ميڙ ۾ اهو چھرو ڌاريو نہ هو. الائي ڇو هوءَ اجنبي نہ پر پنھنجي لڳي هئي. ڄڻ پنھنجو ئي ڪو گمشدہ حصو نظر آيو هجي. هو گذريل ٽن ڪلاڪن کان ويٺو سندس انتظار ڪري رهيو هو پر هن کي انتظار جي ڪا پرواھہ ئي نہ هئي.
مٺڙي پيڙا جاڳي من ۾،
مان توکي ڏسان شل پل کن ۾،
گڏجي سڪ جي سرهاڻ ڪيون،
اچ منھنجا روح رهاڻ ڪيون.



شام جا پنج ٿيا هئا. هوءَ وهنجي باٿ روم مان ٻاهر نڪتي تہ نسرين ٻڌايس، ”سر فاروقيءَ جن ملڻ آيا آهن.“
”ڇو؟“
”توکي تہ خبر آهي روز روز ڪو نہ ڪو هاسٽل جي سڌ سماءَ لاءِ پيو ايندو آهي.“
هن وارن ۾ ويڙهيل ٽوال لاهي ڪرسيءَ جي پُٺ تي وڌو ۽ آلن وارن جو جوڙو ٺاهي، رئو ڪلھي تي رکي نسرين سان گڏجي هيٺ هال ۾ آئي، جتي سڀ هاسٽلر ويٺيون فاروقي صاحب سان ڳالھائي رهيون هيون. فاروقي صاحب سان گڏ منصور احمد پڻ آيو هو. ايمن کين سلام ڪيو ۽ هڪ پاسي ويھي رهي. فاروقي صاحب هاسٽل جي سھولتن ۽ مسئلن بابت ساڻن ڳالھائي رهيو هو. منصور احمد بہ ڪڏهن ڪڏهن وچ ۾ ڳالھايو ٿي ۽ رکي رکي ايمن ڏانھن بہ ٿي ڏٺائين. ٿوري دير کان پوءِ هو موڪلائي اٿيا. منصور هلندي هلندي ترسيو ٻہ ٽي قدم ورائي موٽي آيو ۽ ايمن کي آهستي مخاطب ڪيائين، ”مس قاضي.“
ايمن جو ڌيان ٻي طرف هو.
”ايمن“ نسرين کيس ٺونٺ هنئي، ”منصور صاحب“
ايمن مُنھن ورائي منصور ڏانھن ڏٺو.
”مون اوهان کي آفيس ۾ اچڻ لاءِ چيو هو..... اوهين آيون نہ؟“ منصور احمد نرم ۽ ڌيمي لھجي ۾ ايمن کان پڇيو.
”سوري سر، ڳالھہ وسري وئي.“ ايمن چيو.
”ڳالھہ وسري وئي يا مرضي نہ هئي؟“ منصور احمد کيس غور سان ڏسندي چيو.
”دي نيڪسٽ ون“ ڀرسان بيٺل نسرين شرارت مان چيو.
ايمن ڪاوڙ مان نسرين ڏانھن ڏٺو ۽ پوءِ منصور احمد کي چيائين، ”اهڙي ڪا بہ ڳالھہ ناهي سر، مان سڀاڻي حاضر ٿينديس.“
”اوڪي مس ايمن....“ منصور احمد ٿورڙو ترسي پڇيو، ”اوهان جو نالو تہ.....“
”ايمن منھنجو نِڪ نيم آهي.“
”اوڪي باءِ“ هو مرڪندو هليو ويو.



منصور ڪمپيوٽر بند ڪري اچي ڪرسيءَ تي ويٺو ۽ گهڙيال ڏانھن ڏٺائين، ٽي بريڪ ٿئي پندرنھن منٽ گذري چڪا هئا. هن دل کي يقين ڏيارڻ لاءِ ڪرائيءَ واري واچ ڏانھن ڏٺو، جيڪا پڻ ساڳيو ٽائيم ٻڌائي رهي هئي.
”تہ گويا هوءَ مون ڏانھن اچڻ پسند نہ ٿي ڪري.“ هن ڪجهہ قدر مايوسيءَ مان سوچيو پر دل هئي جيڪا هن جي ڏسڻ واري خواهش کان دستبردار ٿيڻ لاءِ تيار ئي نہ هئي.
”ڀلا پاڻ ئي هلي کيس ڏسجي“ هو اڃا وڃڻ واري ارادي سان اٿيو تہ دروازو کليو، ڄڻ صحرا ۾ سڳنڌ سان ڀريل ڪو بھار جو جهوٽو هليو آيو هجي. هوءَ دروازي ۾ بيٺي هئي، اجازت وٺڻ واري انداز ۾.
”پليز ڪم اِن“ منصور واپس ڪرسيءَ تي ويھندي چيو. هوءَ هلندي اچي سندس سامھون واري ڪرسيءَ تي ويٺي. پرس ۽ ڊائري ٽيبل تي رکندي پڇيائين:
”سر، اوهان مونکي گهرايو هو؟“
”پھرين ڳالھہ تہ آءِ ايم ناٽ يوئر سر“ منصور کيس غور سان ڏسندي چيو، ”مان هتي رسيورس پرسن جي حيثيت ۾ ڊيپوٽ ٿيو آهيان. اوهين مونکي مسٽر منصور چئي سگهو ٿيون.“
ايمن ڪجهہ نہ چيو، بس ڪنڌ لوڏيو.
”اوهين خيرپور ۾ رهندا آهيو؟“ منصور پڇيو.
ايمن هاڪار ۾ ڪنڌ لوڏيندي پڇيو:
”اوهان جو تعلق بہ خيرپور سان آهي ڇا؟“
”ها، اتي منھنجو گهر آهي تہ سھي پر مان هت رهندو آهيان. خيرپور اچڻ وڃڻ نہ برابر آهي.“
”اوهان جي فيملي هتي رهندي آهي؟“ ايمن پڇيو.
”فيملي!“ هو مرڪيو، ”ائين کڻي سمجهو آءِ ايم آل الونِ“
”اوھہ، سوري“ ايمن چيو.
”اٽ از آل رائيٽ“ منصور گهنٽي وڄائي پٽيوالي کي سڏ ڪيو ۽ کيس چانھہ آڻڻ لاءِ چيو.
”اوهان مونکي شايد ليڪچر سمجهائڻ لاءِ گهرايو هو.“ ايمن چيو.
”ڪجهہ ڪجهہ“ هو مرڪيو.
”ڪجهہ ڪجهہ؟“ ايمن حيرت مان پڇيو، ”باقي ڪجهہ؟“
”هڪ ڳوٺ جا هجڻ جي حوالي سان ڪجهہ ملاقات ٿي وڃي.“ هو کن پل ترسيو ۽ پوءِ پڇيائين، ”اوهان کي برو تہ نہ لڳو؟“
”نہ“ ايمن آرام سان چيو، ”ٿينڪ يو فار ڪامپليمينٽ.“
”مس ايمن“ منصور ڪجهہ چوندي چوندي رڪجي ويو پوءِ پڇيائين:
”ڇا مان اوهان کي ايمن سڏي سگهان ٿو؟“
”آءِ ڊونٽ مائينڊ“ ايمن مرڪي چيو.
”منھنجي بي تڪلفي اوهان کي ضرورت کان وڌيڪ تہ نہ لڳي؟“
”هون..... ضرورت کان وڌيڪ تہ نہ البتہ.....“ ايمن چوندي چوندي رڪجي وئي.
”البتہ ڇا؟“ هن دلچسپيءَ مان پڇيو.
”اوهان جي طبيعت ۾ تڪڙ گهڻي ٿي لڳي.“ ايمن آهستي کلي.
منصور پڻ ٿورو کليو پوءِ سنجيدہ ٿيندي چيائين:
”اصل ۾ ڳالھہ اها آهي تہ زندگي صفا ننڍڙي آهي، گذري ويندي تہ ٻيھر بہ ڪونہ ملندي. هن دنيا ۾ اوپرن ماڻھن جي هجوم ۾ ڪڏهن ڪو پنھنجو لڳندو آهي. منھنجو خيال آهي تہ تعارف ۽ شناسائيءَ ۾ وقت وڃائڻ بدران هڪدم کيس اها حقيقت ٻڌائي ڇڏجي.“
”۽ جيڪڏهن اڳلي جي سوچ ۾ اهو انداز نہ هجي تہ؟“ ايمن پڇيو.
هن پنھنجي ٽاءِ جي ڳنڍ ٺاهيندي، انداز سان جهڪندي پڇيو، ”اوهان جو منھنجي باري ۾ ڇا خيال آهي؟“
ايمن هن جي ان انداز تي کلي ويٺي ۽ کلندي کلندي چيائين، ”آءِ لائيڪ يو مسٽر منصور..... آءِ ريئلي لائيڪ يو.“
”تہ پوءِ ٿي وڃي؟“ منصور مرڪي پڇيو.
”ڇا؟“
”ملندي رهڻ جو واعدو.“
”هڪ شرط تي.....“
”ايگريڊ“ منصور سيني تي هٿ رکي جهڪندي چيو.
”شرط ٻڌڻ کان سواءِ ئي؟“ ايمن پڇيو.
”مان هر شرط تي تيار آهيان.“ منصور چيو.
”شرط اهو آهي تہ اوهان اسٽڊي ءَ ۾ منھنجي مدد ڪندئو“
”پرامز“ هن هڪ هٿ حلفيه انداز ۾ کڻي چيو.
”اوڪي تہ پوءِ هاڻي مونکي اجازت؟“ ايمن اٿندي پڇيو.
”ايترو جلدي؟“منصور ٿورو مايوس ٿيندي پڇيو.
”ها منھنجي روم ميٽ منھنجو انتظار ڪندي هوندي.“
”۽ هوءَ....... چانھہ؟“
”ٻي ڪنھن دفعي...... باءِ“
هو کيس ويندو ڏسندو رهجي ويو.

تون پيار منجهان هت پاڻ اچي،
منھنجي ساهن ۾ سرهاڻ رچي،
آ محبت محفل مس مچي،
ڇڏ وائي وڃڻ جي وات پرين.



اهو ملندي رهڻ جو واعدو زندگيءَ کي هڪ نئون موڙ ڏئي ويندو، اها خبر ايمن کي نہ هئي. پر منصور کي تہ هوءَ پھرين ئي نظر ۾ پرائي نہ لڳي هئي. هو هيڪلائيءَ ۾ جڏهن بہ اکيون بند ڪندو هو ايمن جو صبح جھڙي تازگيءَ سان ڀريل چھرو ذهن جي پردي تي اڀري ايندو هو ۽ هن جي دل بي اختيار چئي ڏيندي هئي:
”اهو آ منھنجو گلاب چھرو“
پڙهائيءَ جي پنن ۾ ويڙهيل سيڙهيل ملاقاتون ايمن لاءِ تہ رڳو دوستي ۽ انڊرسٽينڊنگ تائين محدود رهيون پر منصور جي اندر جي اڻ تڻ وڌندي وئي. ايمن ايتري اڻ ڄاڻ نہ هئي جو هن جي والھانہ نظرن جو مفھوم نہ سمجهي سگهي پر هوءَ ڄاڻي واڻي اڻ ڄاڻ ٿي ويندي هئي.
هڪ ڏينھن جڏهن هوءَ کيس پنھنجي اسائنمينٽ ڏيکاري رهي هئي تہ هو ڪجهہ ٻڌائيندي ٻڌائيندي رڪجي ويو ۽ چپ ٿي کيس ڏسڻ لڳو. ايمن لکندي قلم روڪيو ۽ ڏانھس ڏٺو. هو ڪرسيءَ جي پٺ سان ٽيڪ لڳائي منجهيل نظرن سان کيس ڏسي رهيو هو.
”ايني پرابلم؟“ ايمن حيرت مان پڇيو.
”ايمن“ هن مڌم لھجي ۾ چيو، ”تنھنجي ٽن مھينن جي ٽريننگ جو هڪ مھينو گذري چڪو آهي.“
”هون“ ايمن ڪنڌ ڌوڻيو.
”ڇا اسان ڪٿي ٻاهر ملي نہ ٿا سگهون؟“
”ڇو؟“ ايمن پڇيو.
هن جي ”ڇو“ تي هو ٿورو کليو پوءِ چوڌاري آفيس جي ڀتين ۽ ڇت کي ڏسندي چيائين، ”هتي تہ پڙهڻ پڙهائڻ کان سواءِ ٻي ڪا ڳالھہ ئي نہ ٿي ڪري سگهجي.“
”ڪا ٻي ڳالھہ ڪرڻي آهي ڇا؟“
”ها، ڪجهہ ٻڌڻو آهي، ڪجهہ ٻڌائڻو آهي.“
”اهو ڇا؟“
”ٻاهر ملڻ تي ٻڌائيندس“ هو مرڪيو.
ايمن چپ رهي.
”مان اڄ شام جو پنجين وڳي هاسٽل جي ٻاهران گاڏي جهلي بيھندس...... ڪٿي ٻاهر هلنداسين.......“ ٿورو ترسي پڇيائين، ”هلبو؟“
”الائي“ ايمن وراڻيو.
”ڇو.....؟“ منصور پڇيو، ”مون تي اعتبار ناهي؟“
”اهڙي ڳالھہ ناهي.“ ايمن چيو، ”مان سوچينديس“
”بھرحال...... مان شام پنجين وڳي انتظار ڪندس“ منصور چيو.
شام جو پنجين وڳي هوءَ تيار ٿي هاسٽل کان ٻاهر آئي. ڪجهہ پَر ڀرو منصور گاڏيءَ ۾ ويٺو سندس انتظار ڪري رهيو هو. هن کي ايندو ڏسي منصور پنھنجي ڀر واري سيٽ جو دروازو کوليو.
”اوهان ڪڏهن آيا؟“ ايمن ويھندي پڇيو.
”ڪافي دير ٿي آهي.“ منصور گاڏي اسٽارٽ ڪندي وراڻيو.
”پر پنج تہ هاڻي ٿيا آهن.“ ايمن گاڏيءَ ۾ لڳل ننڍڙي ڪلاڪ ڏانھن اشارو ڪيو.
”ريئلي؟“ هن کلي پڇيو.
ان ڏينھن جي شام ڏاڍي وڻندڙ هئي. ويڪري صاف سٿري رستي تي گاڏي ڊرائيو ڪندي منصور ڪنڌ ورائي ايمن ڏانھن ڏٺو. هوا ۾ ايمن جا گهنڊيدار وار اڏامي کيس پريشان ڪري رهيا هئا. منصور جي دل ۾ بي اختيار خواهش اڀري تہ هو پنھنجن هٿن سان سندس وکريل وار سنواري. هن جا پير بريڪ تي پئجي ويا ۽ گاڏي چيڪاٽ ڪندي رڪجي وئي. ايمن حيران ٿي ڏانھس ڏٺو.
”آئسڪريم؟“ منصور پنھنجو پاڻ تي قابو پائيندي سامھون آئسڪريم پارلر ڏانھن اشارو ڪيو، ”هتان جي آئسڪريم ڏاڍي سٺي آهي.“
ايمن هاڪار ۾ ڪنڌ لوڏيو. هو گاڏي بيھاري لھي ويو ۽ گهڙي کن ۾ موٽيو تہ سندس هٿن ۾ آئسڪريم جا ٻہ وڏا ڪون هيا، جيڪي هن ايمن کي ڏنا.
گاڏي اڳتي رواني ٿي تہ ايمن هڪڙو ڪون ڏانھس وڌايو.
”مان آئسڪريم کائيندس تہ گاڏي ڪير هلائيندو؟“ هو مرڪيو.
”تہ پوءِ هي......؟“
”ٻئي تون کائي ڇڏ“
”مان ڪا مينھن آهيان ڇا“ ايمن پڇيو.
”مينھون ڀلا آئسڪريم کائينديون آهن ڇا؟“ منصور چيو ۽ ٻئي کلڻ لڳا.
آسمان تي چانديءَ جي ڪنارين وارا سرمائي ڪڪر پکڙيل هئا. ڌرتيءَ تي چوڌاري ساوڪ هئي. ڪٽھڙي جي ڪناري سان بيٺل هر رنگ جا گلاب هوا ۾ جهومي مست سڳنڌ ڦھلائي رهيا هئا. ڪناري تي رکيل بينچ تي ايمن ۽ منصور ويٺا ان وڻندڙ شام جي سڳنڌ ۽ سنيھہ کي سمجهڻ جي ڪوشش ڪري رهيا هئا. شڪر پڙيان جي اها جاءِ ٻين کان الڳ هئي.
”تنھنجي گهر ۾ ڪير ڪير آهي؟ منصور پڇيو.
”اسان ٽي ڀينر ۽ اسان جو بابا.“
”۽ امان؟“
”اها اسان کي ڇڏي وئي ننڍپڻ ۾ ئي.....“
”گذاري وئي؟“
”نہ جيئري ڇڏي وئي.“
”ڇو؟“
”بابا سان هن جي انڊرسٽينڊنگ نہ ٿي سگهي.“
”ٻارن جي ڄمڻ کان پوءِ بہ؟“ منصور پڇيو.
”بس جهيڙن جي وچ ۾ اسان جلدي اچي ويونسين.“
”پنھنجي والدہ سان ملاقات ٿيندي آهي؟“
”نہ“ ايمن چيو، ”اسان کي خبر آهي تہ گِلٽ بابا ۾ نہ پر امان ۾ هو ۽ بابا اسان کي هن جي ڪمي محسوس ڪرڻ ئي نہ ڏني.“
”تون بابا سان گهڻو پيار ڪندي آهين؟“
”ها“ ايمن چيو، ”هن دنيا ۾ مان سڀ کان گهڻي پرواھہ ان هڪ ئي انسان جي ڪندي آهيان.“
ڪجهہ وقت ماٺ رهي پوءِ منصور پڇيو، ”تون منھنجي باري ۾ نہ پڇندينءَ؟“
”هون“ ايمن ڪنڌ لوڏيو ۽ توجهہ سان کيس ڏسڻ لڳي.
”پيءُ تہ مونکي ياد ناهي“ منصور کيس ٻڌايو، ”ڇاڪاڻ تہ جڏهن سمجهہ پئي تہ ماءُ ڏٺم مينٽل هاسپيٽل جي هڪ ڪمري ۾، رشتن ناتن کان بي خبر، باقي آسپاس جيڪي مٽ مائٽ هيا سڀ مطلب پرست ۽ خود غرض.“
”اوھہ!“ ايمن افسوس وچان کيس ڏسڻ لڳي.
”خيرپور ۾ هڪ چاچو آهي، جيڪو پنھنجي ۽ منھنجي بابا جي ڇڏيل زمين گڏ ڪرڻ جي خواهش ۾ پنھنجي ڌيءُ منھنجي نالي ويھاريون ويٺو آهي.“
ايمن کيس غور سان ڏٺو ۽ پڇيائين، ”پوءِ هي بيچلر لائيف ڇو؟“
منصور کن پل خالي خالي نظرن سان کيس ڏسندو رهيو ۽ چيائين، ”ان جو هڪ سبب آهي.“
پوءِ اٿي ٽلڻ لڳو. ڪجهہ قدم هلي مُڙيو ۽ سندس آڏو اچي بيٺو ۽ چيائين، ”ايمن آءِ ايم ابو ٿرٽي، (Above 30) ايتري زندگي ائين گذاري اٿم....... شايد ڪنھن جي ڳولھا ۾“
”ڪنھن جي ڳولھا ۾؟“ ايمن پڇيو.
”پنھنجي اڌ جي تلاش ۾.“ هن سندس ڀرسان ويھندي چيو، ”هر آدم جو اڌ هڪ حوا آهي. جڏهن هو ڌرتيءَ تي لاٿو ويندو آهي تہ پنھنجي تڪميل لاءِ پنھنجو اڌ ڳولھيندو آهي. ڄاڻي ٻجهي يا اڻ ڄاڻائپ ۾ هن جي اها تلاش جاري رهندي آهي.“
”زندگي ڪن ٻين حاجتن جو بہ نالو آهي.“ ايمن چيو.
”پر شايد انھن جي پوري نہ ٿيڻ ۾ اها بي ڪلي نہ هوندي آهي، جيڪا دل جي اڻ پوري طلب ۾ هوندي آهي.“
”ڪڙين حقيقتن سان ڀريل هن دنيا ۾ انھن افسانوي جذبن جي گنجائش هوندي آهي ڇا؟“ ايمن پڇيو.
”پنھنجي پنھنجي سوچ جو انداز آهي.“ منصور چيو، ”ڪي ماڻھو پنھنجي اندر جي اُڃ کي سمجهي ڪو مفھوم ڏئي سگهندا آهن ۽ ڪن کي ان جي آگاهي نہ ٿيندي آهي.“
”سڀ ڪنھن کي تہ پنھنجو اوريجن نہ ملندو آهي.“
”جن کي نہ ملندو آهي، بي جوڙ تعلق سان گذاريندا آهن.“
”۽ جيڪي نہ ڳولھيندا آهن تہ ڇا اڪيلا ئي زندگي گذاري ويندا آهن؟“ ايمن پڇيو.
”اهي سڄي عمر اڌورا رهجي ويندا آهن.“ منصور اٿي وڃي ڪٽھڙي جي ڀرسان بيٺو. ڪجهہ وقت هيٺ لاهيءَ ۾ ڏسندو رهيو. پوءِ ڪنڌ ورائي ايمن ڏانھن ڏٺائين ۽ چيائين، ”ايمن، مان بہ ڪيترن ئي سالن کان پنھنجي اڌ جي ڳولھا ۾ ڀٽڪندو رهيو آهيان ۽ پاڻ کان پڇندو رهيو آهيان تہ......“
”تہ ڇا؟“
”ڪٿي آ منھنجو گلاب چھرو؟“ منصور سندس چھري کي ڏسندي چيو، ”۽ منھنجي تلاش پوري ٿي چڪي.“
منصور جي اکين جي جهر جهر ڪندڙ جوت ۽ جذبن جي تپش کان ٻھڪندڙ چھرو ڏسي ايمن نظرون چورائڻ لڳي. هوءَ ايتري بي سمجهہ نہ هئي جو هن جي اکين جي اظھار کي سمجهي نہ سگهي.
”مون پنھنجو اڌ ڳولھي ورتو آهي.“ منصور اچي سندس سامھون بيٺو، ”منھنجو اڌ تون آهين..... اي..... من..... صور.....“
ايمن ڪجهہ وقت وکريل وکريل نظرن سان کيس ڏسندي رهي پوءِ پاڻ تي قابو پائيندي پڇيائين، ”ان ڳالھہ جي ڪھڙي پڪ آهي تہ اهو گمشدہ اڌ مان ئي آهيان؟“
منصور کن پل کيس ڏسندو رهيو پوءِ گم سم لھجي ۾ چيائين، ”توکي پھريون دفعو ڏسڻ سان ئي منھنجي دل گواهي ڏني هئي تہ تون ڌاري ناهين، منھنجي هستيءَ جو گمشدہ حصو تون ئي آهين.“
”اها سوچ يڪطرفہ بہ ٿي سگهي ٿي“ ايمن چيو.
”سچ پچ؟“ منصور سندس اکين ۾ نھاريندي پڇيو.
ايمن منجهيل نظرن سان کيس ڏسندي رهي. منصور جي اکين واري بيان ۾ ڪو ڀيد نہ هو. هو هڪ کليل ڪتاب هو، جنھن جي هر هڪ پني تي رڳو ايمن ئي لکيل هيو.

تون سرهائيءَ جي مند پرين،
تون سرنھن گلن جي سڳنڌ پرين،
منھنجي سڪ جو تون ئي سٻنڌ پرين،
تون ئي سونھن ڀري سوغات پرين.



ايمن منصور جي آفيس ۾ گهڙي تہ کيس ڪنھن سوچ ۾ گم ڏٺائين. ايمن سندس ڀرسان وڃي چيو:
”هيلو.....“
هو کيس ڏسي مرڪيو. ايمن فائل سندس اڳيان ٽيبل تي رکيو. اها ڪلھہ واري اسائنمينٽ هئي، جيڪا هوءَ کيس ڏيکارڻ آئي هئي. منصور فائل کڻي پاسي تي رکيو ۽ آرس ڀڃندي ڪرسيءَ جي پُٺ سان ٽيڪ لڳائي کيس ڏسڻ لڳو.
”اڄ ڪم ڪرڻ جو موڊ ناهي ڇا؟“
”نہ“ هن ڪنڌ ڌوڻيندي چيو، ”اڄ دل ٿي چوي توتي شاعري ڪجي.“
”صاحب“ ايمن هڪ آڱر کڻندي چيو، ”اڄ صبح مان آئينو ڏسي آئي آهيان، ايڏي حسين بہ ناهيان.“
”حسن چھري ۾ نہ پر طلب واري نظر ۾ هوندو آهي. طالب جي دل جي گهُر ۽ اکين کي ملندڙ آسودگي مطلوب جي ڏيکاءَ کي حسين بنائي ڇڏيندي آهي.“
”نو شاعري“ ايمن کلي چيو.
”اوڪي“ هو مرڪيو، ”ڀلا نثر هلندو؟“
”هلندو“ ايمن کلي ڪنڌ ڌوڻيو.
”توکي ڏسڻ جي طلب، توسان ملڻ جي تمنا..... تنھنجي آواز ٻڌڻ جي آس ئي منھنجي اندر جي اُڃ آهي. اهڙي اُڃ جيڪا..... رڻ ۾ اُڃ وگهي مرندڙ ماڻھوءَ کي هجي.“
”ايڏي وڏي اُڃ!“ ايمن کلي ويٺي.
”ايمن“ منصور سنجيدہ ٿيندي چيو، ”تون منھنجن احساسن جو مذاق ٿي اڏائين.“
”ايمن هڪدم خاموش ٿي وئي. کن پل چپ رهي پوءِ ڳنڀيرتا سان چيائين، ”منصور مونکي تنھنجي ڳالھين کان خوف ٿو ٿئي.“
”ڇو؟“
”زندگيءَ جون حقيقتون ڏاڍيون سخت ۽ ڪڙيون آهن ۽ تنھنجا احساس تمام نازڪ آهن. جيڪڏهن تون پنھنجو گم ٿيل اڌ حاصل نہ ڪري سگهين تہ ڇا ٿيندو؟“
”پوءِ وڇوڙي جي آڳ ٻرندي“ منصور چيو، ”جنھن ۾ يا تہ مان فنا ٿي ويندس يا ٻين کي ساڙي ڇڏيندس.“
منصور جي اکين جي عجيب چمڪ ۽ لھجي جي اٽل پختگي ايمن کي سچ پچ خوفزدہ ڪري ڇڏيو. هوءَ ڪجهہ وقت مونجهاري ۾ ويٺي رهي پوءِ هڪ لمبو ساھہ کڻي چيائين:
”منصور محبتون روح سان تعلق رکن ٿيون. روح ناديدہ آهي پر حقيقتون ناديدہ نہ آهن، اهي اٽل وجود رکن ٿيون.“
”محبتن ۽ حقيقتن جو ميلاپ ئي تہ زندگي آهي.“ منصور چيو.
”محبتون تو وٽ آهن ۽ حقيقتون مون وٽ.“ ايمن چيو، ”منھنجي اڄ جي حقيقت اها آهي تہ مان ان خاندان جي پيداوار آهيان، جيڪو تعليم يافتہ ۽ آزاد خيال هجڻ جي باوجود عزت ۽ ڀرم کي پنھنجو سرمايو سمجهندو آهي. منھنجي زندگيءَ جي فيصلن جو اختيار لا محالہ منھنجي بابا وٽ آهي ۽ مان پنھنجي پيءُ جو ڀرم ڪڏهن بہ ٽوڙي نہ ٿي سگهان..... زندگيءَ جي قيمت تي بہ نہ. “
”۽ منھنجي محبت؟“
”منھنجي بابا جي فيصلي جي اختيار ۾ آهي.“
”بس؟“ هو کليو ۽ اعتماد سان ڀريل لھجي ۾ چيائين:
”منھنجي محبت ۾ ايتري طاقت آهي جو توکي تنھنجي پيءُ کان وٺي سگهان ٿو.“



ان ڏينھن ليڪچر ختم ٿيڻ کان پوءِ هوءَ واپسيءَ لاءِ ڏاڪڻ تان لھي رهي هئي تہ منصور مٿي ايندي وچ تي کيس مليو:
”مان توڏانھن ئي اچي رهيو هيس.“
”خيريت؟“ ايمن پڇيو.
هو ٻہ ڏاڪا ٽپي اچي سندس ڀرسان بيٺو. کن پل کيس ڏسندو رهيو ۽ پوءِ پڇيائين، ”ايمن اڄ منھنجي گهر هلندينءَ؟“
”ڇو؟“ ايمن پڇيو.
”ايئن ئي، دل ٿي چوي“
”سوري“ ايمن شرارت مان چيو، ”هي پاڪستان آهي، هتي ڊيٽ جو رواج ناهي.“
”اسٽوپڊ، مان ڇا سوچي آيو هيس، تون ڇاٿي سوچين.“ منصور هيٺ لھندي چيو، ”اڄ منھنجو برٿ ڊي آهي، زندگيءَ ۾ پھريون دفعو برٿ ڊي سيليبريٽ ڪرڻ تي دل چيو.“
”اها ڳالھہ آهي“ ايمن چيو، ”ڪڏهن هلڻو آهي؟“
”هاڻي“ منصور خوش ٿي چيو.
۽ ٻئي ڄڻا ڪار پارڪنگ ڏانھن ويا، جتي منصور جي گاڏي بيٺي هئي.
ٿوري دير کان پوءِ هو منصور جي فليٽ ۾ هئا. ايمن چوڌاري ڏٺو. فليٽ چڱو خاصو ڪٻاڙخانو هو. فرنيچر ۽ آرائش لاءِ چڱيون شيون هيون پر سڀ بي ترتيبي ۽ بي سليقگيءَ سان ڦھليل هيون.
”منصور، مونکي اندازو نہ هو تہ تون ايترو بد سليقہ هوندين!“ ايمن چوڌاري ڏسندي چيو.
”جناب!“ هن گهر کي هڪ عدد عورت جي نرم نازڪ هٿن جي ضرورت آهي.“
”تہ پوءِ؟“
”تہ پوءِ جلدي اچ نہ هن گهر جي عورت!“ منصور ويجهو اچي سندس نرڙ تي پکڙيل وارن سان کيڏندي چيو.
”ڊسٽينس پليز!“ هوءَ تنبيھہ واري مرڪ سان چوندي پري ٿي بيٺي.
”اوڪي بابا!“ منصور ٻئي هٿ مٿي ڪندي چيو.
”چڱو اچ تہ اول هن ڪٻاڙخاني کي گهر ۾ تبديل ڪيون.“
ايمن صفائيءَ ۾ لڳي وئي. منصور بہ سندس مدد ڪرڻ لڳو. ٿوري دير کان پوءِ هو ڪيمرا کڻي آيو ۽ ڪم ڪندي ايمن جا فوٽو ڪڍڻ لڳو.
”اهي فوٽو منھنجي هتي هجڻ جي ثبوت لاءِ ورتا پيا وڃن؟“ ايمن پڇيو.
”نہ سائين! اهي فوٽو ان لاءِ ورتا پيا وڃن تہ مستقبل ۾ ايندڙ اوهان جي نسل کي ڏيکاري ٻڌايو وڃي تہ.....“ هو کليو.
”تہ ڇا؟“ ايمن صافي رکندي ٻئي هٿ چيلھہ تي رکي پڇيو.
”تہ هن گهر ۾ هڪ عدد جماندار آئي آهي، جيڪا بعد ۾ گهر ڌياڻي......“
ايمن سندس جملي پوري ٿيڻ کان اڳ ئي صافي کڻي کيس ڊيڪائي پئي ۽ هو کلندو ڪمري مان ٻاهر ڀڄي ويو.
شام تائين گهر تہ صاف ٿي ويو پر ايمن پاڻ کي ڏسي پريشان ٿي وئي.
”منصور!“ هن رڙ ڪئي، ”منھنجا ڪپڙا؟“ هن پنھنجن ميرن ڪپڙن ڏانھن ڏسندي چيو.
”ڪائي ڳالھہ ناهي، تون ائين ئي فرسٽ ڪلاس...... جماندار ٿي لڳين.“
”۽ تون.....“ ايمن منصور جي ميرن ڪپڙن ڏانھن اشارو ڪندي چيو، ”ميونسپالٽيءَ جو سڀ کان فضول مھتر.“
”شڪر آ هڪ برادريءَ جا آهيون، رشتي ڳنڍڻ ۾ ظالم سماج تہ نہ ايندو.“ منصور چيو.
”منصور، مذاق ڇڏ“ ايمن بيزاريءَ مان چيو، ”مونکي تہ پنھنجو پاڻ مان الجهن ٿي ٿئي.“
”مونکي تہ ڪونہ ٿي ٿئي.....“
”سچ پچ؟“
”هي ڏس!“ منصور اوچتو وڌي سندس ميري سيري وجود کي پنھنجي ٻانھن ۾ گهيري ۾ ورتو ۽ سندس وارن تي هٿ گهمائيندي چيائين:
”ايمن...... تون هر روپ ۾ اڇوتي آهين..... انوکي آهين..... قيمتي آهين.“
ايمن پنھنجو پاڻ ڇڏائيندي مڌم لھجي ۾ چيو:
”منصور! محبت جو تقدس ۽ مرتبو ان جي حد بنديءَ ۾ هوندو آهي.“
منصور سندس ميرو هٿ چمندي چيو، ”منھنجي محبت ۾ نفس جي ڪابہ ملاوٽ ناهي ايمن...... محبت جي شدت کي دل سان محسوس ڪري ڏس خالص محبت آهي.“
”چڱو هاڻي ڇا ڪجي؟“ ايمن ڳالھہ جو رخ ڦيرائيندي پنھنجن ڪپڙن ڏانھن اشارو ڪيو.
”هون!“ منصور ڊگهو ساھہ کڻندي چيو، ”في الحال تہ منھنجن ڪپڙن مان ئي گذارو ڪرڻو پوندئي.“
پوءِ کيس وٺي پنھنجي وارڊ روب تي بيٺو. ايمن اتان هڪ ٽائوزر ۽ شرٽ ڪڍي ۽ اٽيچ باٿ روم ۾ هلي وئي. منصور بہ ڪپڙا کڻي ٻاهرين باٿ روم ۾ گهڙي ويو.
ايمن جڏهن صاف سٿري ٿي ٻاهر آئي تہ منصور تيار ٿي ٻاهر هليو ويو. ايمن برش کڻي وڃي آئيني جي سامھون بيٺي. آئيني ۾ پنھنجو عڪس ڏٺائين، هن جي تن تي منصور جا ڪپڙا هئا. منصور جي خوشبوءِ لمس سان رچيل ۽ اهو احساس هن جي ڳلن تي لالاڻ پکيڙي ويو. هن جون اکيون بي اختيار جهڪي ويون. جڏهن اکيون مٿي ڪيائين تہ پنھنجي عڪس سان گڏ منصور جو عڪس پڻ نظر آيس، جيڪو بي اختيار کيس ڏسي رهيو هو. هو ويجهو اچي سندس ڀرسان بيٺو ۽ سرگوشي ڪندي چيائين:
”مون توکي اڳ ئي ٻڌايو هو تہ تون منھنجو اڌ آهين..... اي ..... من..... صور.“
هوءَ هڪدم آئيني کان هٽي وئي ۽ منصور جي شرٽ جون ڊگهيون ٻانھون مٿي ڪندي پڇيائين:
”ڪيڪ ڪٿي آ؟“
منصور لائونج ڏانھن اشارو ڪيو، جتي ڪجهہ پيڪٽ رکيا هئا. ايمن وڃي پيڪٽ کوليا هڪ ۾ ڪيڪ ۽ ڪجهہ کائڻ پيئڻ جون شيون ۽ ٻي پيڪيٽ ۾ هڪ ريڊي ميڊ زناني ڊريس هئي.
”هي ڪنھن جي لاءِ آهي؟“
”ظاهر آ مان تہ ڪونہ پائيندس“ منصور چيو، ”۽ تون هن حالت ۾ هاسٽل بہ نہ ويندينءَ“
منصور ننڍي ٿيلھي کولي، ان ۾ رابيل جي مکڙين وارا ٻہ ٻانھوٽا پيل هيا. هن ٻانھوٽا ڪڍي ايمن جي ڪراين ۾ پارايا ۽ چيائين، ”هي رستي مان تنھنجي لاءِ ورتا هيم، سوچيم توکي هٿڪڙيون پارائي قيد ڪيان.“
ايمن ڊريس کڻي هڪ پاسي رکي، ميڻ بتي ٻاري ڪيڪ تي رکيائين. منصور اٿي سڀ بتيون بند ڪري ڇڏيون. سج لھي چڪو هو. دريءَ مان ايندڙ هلڪو هلڪو سوجهرو ڪمري ۾ ڇانيل سرمائي اوندھہ سان رلمل ٿي ويو هو. منصور ۽ ايمن هڪ ٻئي جي سامھون ويٺا هيا. وچ تي رکيل ڪيڪ مٿان ميڻ بتيءَ جي مڌم روشني ماحول کي ننڊاکو ڪري ڇڏيو هيو. ايمن ڇري کڻي منصور ڏانھن وڌائي.
”وِش ڪر منصور!“
”منصور پنھنجو هٿ سندس ڇريءَ واري هٿ تي رکندي چيو:
”منھنجي پھرين برٿ ڊي جو ڪيڪ تون ڪٽيندينءَ ۽.....“
هو خاموش ٿي سندس اکين ۾ نھارڻ لڳو. ايمن سوالي نظرن سان ڏٺو.
”تون منھنجو اڌ آهين انڪري..... مان پنھنجي وِش ۾ توکي شريڪ ٿو ڪريان.“
ايمن مرڪي. ٻنھي کن پل لاءِ اکيون بند ڪيون. پوءِ ايمن ڪيڪ ڪٽيو ۽ ڪيڪ جو ٽڪرو منصور ڏانھن وڌائيندي پڇيو، ”چڱو ٻڌاءِ تو ڪھڙي وِش ڪئي؟“
”پھريان تون ٻڌاءِ“ منصور چيو.
”نہ، اول تون“ ايمن چيو.
”اوڪي......“ منصور هار مڃيندي چيو. پوءِ ايمن جي اکين ۾ نھاريندي مڌم لھجي ۾ چيائين:
”مون وِش ڪئي تہ ايندڙ سال سالگره تي تون مونسان گڏ هجين.“
”بس رڳو ايندڙ سالگره؟“ ايمن کلي ويٺي.
”اها تہ ضمانت هوندي نہ هر سالگره تي گڏ رهڻ جي“ منصور چيو، ”هاڻي ٻڌاءِ تون ڪھڙي وِش ڪئي؟“
ايمن خاموش ٿي وئي. منصور سوالي نظرن سان کيس ڏسڻ لڳو.
”مون دعا ڪئي تہ.....“ ايمن کيس ڏسندي چيو، ”زندگيءَ جو آخري ساھہ تنھنجي آغوش ۾ کڻان.“
منصور گم سم کيس ڏسندو رهجي ويو.
اها شام ڪيئن چورن جيان گذري وئي، ٻنھي کي خبر ئي نہ پئي. جڏهن رات ڪمري ۾ لھي آئي تہ ايمن اٿي کڙي ٿي.
”منصور، مان چينج ڪري اچان تہ مونکي هاسٽل ڇڏي اچ.“
جڏهن هوءَ تيار ٿي ٻاهر نڪتي تہ منصور گاڏيءَ جون چاٻيون کنيون بيٺو هو. دروازي مان نڪرندي منصور رڪجي ويو، کيس ڏسندي مڌم لھجي ۾ چيائين:
”ٿينڪ يو ايمن“
”ڇا لاءِ....؟“ ايمن پڇيو.
”تنھنجي جادوءَ لاءِ“
”جادو؟“ ايمن اچرج مان ڏانھس ڏٺو.
”ايمن.....“ منصور سندس ٻئي هٿ نرميءَ سان پنھنجن هٿن ۾ جهليندي چيو، ”هتي هڪڙو کنڊر هو..... جنھن ۾ هڪ انسان صدين کان پنڊ پھڻ ٿيو پيو هو. آسمان کان ايمن نالي هڪ پياري پياري پري لھي آئي..... پنھنجي جادوئي ڇڙيءَ سان ان کنڊر کي محل بنائي ڇڏيائين ۽ ان پنڊ پھڻ ٿيل شخص کي جيئندان ڏنائين.....“
ايمن چپ چاپ کيس ڏسندي رهي.
”ان پريءَ کي چئجانءِ تہ اهو جيئندان تنھنجي امانت آهي. اهو شخص ان پريءَ جو انتظار ڪندو رهندو..... آخري ساھہ تائين.“



هفتي جو آخري ڏينھن هو. منصور آفيس نہ آيو هو. ايمن کي اڻ تڻ ٿي پئي. منصور جي فليٽ ۾ فون بہ نہ هئي جو هوءَ پڇا ڪري سگهي. منجهند تائين هن جي بيچيني وڌي وئي تہ هوءَ پاڻ منصور جي گهر هلي وئي. گهنٽي وڄايائين تہ منصور ئي دروازو کوليو. هن کي رات وارا ڪپڙا پاتل هئا ۽ سست لڳي رهيو هو. ايمن جي اندر گهڙڻ کان پوءِ هن دروازو بند ڪري ايمن ڏانھن ڏٺو.
”منھنجي اچڻ تي توکي حيرت نہ لڳي؟“
”نہ“
”ڇو؟“ ايمن پڇيو.
”مونکي خبر هئي تہ تون اڄ ضرور ايندينءَ.“
”سو ڪيئن؟“
”صبح جو ڪانگ لنويو هو.“ منصور کلي چيو.
”مذاق نہ!“ ايمن کلندي چيو، ”سچ ٻڌاءِ اڄ آفيس ڇو نہ آئين؟“
”بس ڏسڻو هو تہ تون اچين ٿي يا نہ!“ هن صوفي تي ويھندي چيو.
”سچ پچ؟“ ايمن سندس هٿ پڪڙيندي پڇيو. پوءِ هڪدم ڇرڪ ڀري چيائين:
”منصور، توکي تہ بخار آهي“
”بس ٿورو ٽيمپريچر آهي، سھي ٿي ويندو“ منصور چيو.
”چانھہ پيئندين؟“ ايمن پڇيو.
”ها، پيئندس بہ، توکي پيئاريندس بہ“ منصور اٿندي چيو.
”نہ نہ تون ويھہ چانھہ مان ٿي ٺاهيان.“ ايمن کيس زبردستي ويھاريندي چيو.
”مان اڪيلو ويھي ڇا ڪندس؟“
”پھريان اڪيلو ويھي ڇا پيو ڪرين؟“ ايمن پڇيو.
”تنھنجو انتظار“ منصور چيو.
”چڱو تون اندر هلي ليٽي ٿورو آرام ڪر، جيسيتائين مان چانھہ ٺاهي اچان.“
ايمن کيس گھلي بيڊروم ۾ وٺي آئي.
”ايمن، جڏهن تون هميشہ لاءِ هتي ايندينءَ تہ هي بيڊروم هتان شفٽ ڪنداسين.“ منصور دريءَ جو پردو بند ڪندي چيو.
”ڇو؟“
”ڏس نہ هتي ڪيڏيون دريون آهن!“ هن بيڊ تي پاڻ اڇلائيندي چيو، ”ائين تہ جلدي صبح ٿي ويندي“
”يو چِيٽ“ ايمن وهاڻو کڻي زور سان اڇلائي کيس هنيو. هو وهاڻي ۾ مُنھن لڪائي کلڻ لڳو. ايمن ڪچن ۾ چانھہ ٺاهڻ وئي. اڃا هن ساس پين کنيو مس تہ منصور اتي اچي نڪتو:
”ايمن مان تنھنجي فيوريٽ هربل ٽي وٺي آيو هيم، او هوءَ سامھون پئي آهي.“
ايمن چانھہ ٺاهڻ لڳي ۽ هو اسٽول تي ويھي کيس ڪم ڪار ڪندي ڏسندو رهيو. ايمن هربل ٽيءَ جا ٻہ ڪوپ ٺاهي ٽري ۾ رکيا ۽ ٻئي ڄڻا ٽي وي لائونج ۾ اچي ويٺا.
”ايمن“ منصور چانھہ جي سُرڪي ڀريندي چيو، ”توکان اڳ هي گهر مردہ گهر لڳندو هو. تنھنجي هٿن لڳڻ سان هر شئي جيئري ٿي پئي آهي. جيترو وقت تون هتي هوندي آهين، زندگيءَ جو احساس ٿيندو آهي.“
”۽ جڏهن نہ هوندي آهيان؟“ ايمن پڇيو.
”تڏهن تنھنجي هجڻ جو احساس هتي هوندو آهي. منھنجي آسپاس وِکَ وِکَ تي تنھنجي موجودگيءَ جو احساس هوندو آهي، تنھنجي خوشبوءِ هوندي آهي، تنھنجي نشاني هوندي آهي. هن گهر کي تنھنجي هٿن جيئن ٺاهيو آهي، ان کي ٻيو ڪوبہ هٿ بدلائي نہ ٿو سگهي.“
”منصور، تنھنجون ڳالھيون مونکي ڊيڄاري ڇڏينديون آهن.“
”ڇو؟“
”ڪٿي هي سڀ ڪجهہ خواب خيال نہ رهجي وڃي!“
”ائين نہ ٿيندو“ منصور ضدي لھجي ۾ چيو، ”مان توکي پنھنجي هستيءَ جي حصار ۾ قيد ڪري ڇڏيندس. تنھنجي هر شئي، تنھنجي قدمن جو آواز..... تنھنجي ساهن جي رفتار..... تنھنجي آواز جو پڙاڏو. سڀ ڪجهہ قيد ڪري ڇڏيندس، اهڙي طرح جو مون کان پري رهي بہ تون آزاد نہ رهندينءَ..... هي ڏس!“
هن ايمن جي اڳيان رکيل چانھہ جو مگ کنيو، جيڪو هن خالي ڪري رکيو هو. ان مگ جي ڪناري تي هن جي چپن واري لپ اسٽڪ جو نشان هو.
”تنھنجي چپن جو ڇھاءُ..... هن کي ڪير بہ ڊاهي نہ ٿو سگهي.“
هو اندران ڪرسٽل جو سھڻو باڪس کڻي آيو. مگ کي احتياط سان ان ۾ رکيائين ۽ ايمن ڏانھن مُڙي چيائين:
”مون تنھنجي چپن جي ڇھاءَ کي هميشہ لاءِ قيد ڪري ڇڏيو.“
ايمن گم سم کيس ڏسندي رهي هئي. ان وقت منصور کي هلڪو چڪر اچي ويو، هن صوفي جو سھارو ورتو ۽ پوءِ صوفي تي ويھي ٽيڪ لڳائي اکيون بند ڪري ڇڏيائين. ايمن سندس مٿي هيٺان ڪشن ڏئي کيس ليٽائي ڇڏيو ۽ چيائين:
”منصور، تنھنجي طبيعت ٺيڪ ناهي..... تون هاڻي آرام ڪر“
”ايمن“ منصور سندس هٿ پڪڙي چيو، ”مونکي ڇڏي نہ وڃ!“
”نہ مان ٿوري دير ويھان ٿي“
هوءَ فلور ڪشن کڻي هيٺ رکي سندس ڀرسان ويھي رهي.
سندس هٿ بدستور منصور جي هٿ ۾ هو.
”ايمن، ننڍي لاءِ هڪ لوڪ ڪھاڻي پڙهي هيم“ منصور مڌم لھجي ۾ چيو، ”هڪڙي پريءَ وٽ هڪڙو شھزادو قيد هيو، جنھن جي جيئڻ واري تختي پريءَ وٽ هئي. اها پري جڏهن ٻاهر ويندي هئي تہ تختي اونڌي ڪري ويندي هئي شھزادو مري ويندو هو، جڏهن ايندي هئي ۽ تختي سڌي ڪندي هئي تہ شھزادو جيئرو ٿي پوندو هو.“
”سو؟“ ايمن کلندي پڇيو.
”منھنجي پري تون آهين..... منھنجي جيئڻ جي تختي تو وٽ آهي..... جڏهن تون هلي ويندي آهين تہ مان مري ويندو آهيان. هتان جي هر شئي مري ويندي آهي. جڏهن تون ايندي آهين تہ مان جي پوندو آهيان. هتان جي هر شئي ساھہ کڻڻ لڳندي آهي.
”منصور تو ايتري محبت ڪٿي لڪائي رکي هئي؟“ ايمن پڇيو.
هو آهستي کليو، اکيون بند ڪري کن پل سانت ۾ ليٽيو رهيو پوءِ اکيون کولي کيس ڏٺائين ۽ چيائين:
”جڏهن انسان هن دنيا ۾ لاٿو ويندو آهي تہ نصيب جي بجيٽ ۾ هر شئي کيس ڏني ويندي آهي. رزق، عيش آرام، ڏک، سُک ۽ محبتون. اهي محبتون هو رشتن ۾ ونڊيندو آهي. پيءُ، ماءُ، ڀاءُ، ڀيڻ، دوست، يار“ هو خاموش ٿي کيس ڏسڻ لڳو پوءِ چيائين، ”مونکي محبتن ونڊڻ لاءِ ڪو رشتو ئي نہ مليو. ان ڪري اهي بيشمار محبتون سانڍي رکيون هيم، ڪنھن پنھنجي ۽ پياري هستيءَ لاءِ. مونکي يقين هو تہ هن دنيا ۾ ڪٿي نہ ڪٿي منھنجي اها پياري هستي ضرور آهي، جيڪا زندگيءَ جي ڪنھن نہ ڪنھن موڙ تي منھنجي سامھون اچي بيھندي ۽ مان محبتن جو اهو خزانو کيس پيش ڪندي چوندس تہ.....“
هن سندس هٿ چمندي چيو، ”مون تنھنجي امانت لڪائي رکي آهي ايمن، سڄي عمر لٽائيندينءَ تہ اهو خزانو نہ کٽندو.



جڏهن هوءَ هاسٽل تي پھتي تہ نسرين سندس انتظار ڪري رهي هئي. هن چيو:
”ايمن، تون جيڪو ڪرين ٿي اهو توکي جڳائي نہ ٿو.“
”ڇا؟“ ايمن پڇيو.
”گهٽ ۾ گهٽ توکي منصور جي فليٽ تي اڪيلو وڃڻ نہ گهرجي.“
ايمن آهستي کلي ۽ چيائين:
”تو منھنجي ڪردار جو سھي اندازو نہ لڳايو آهي نسرين. مان ڪا ميڻ جي گڏي ناهيان، جيڪا ٿوري تپش سان رجي وڃي ۽ منصور لاءِ بہ تنھنجو اندازو غلط آهي. هن گِلٽ سان ڀريل دنيا ۾ هو هڪ خالص انسان آهي. سچ سان ڀريل هڪ اهڙو خاص ۽ قيمتي انسان، جيڪو پاڻ تہ نقصان کڻي سگهي ٿو پر ٻي ڪنھن کي ذري جي ڪس بہ نہ ٿو لائي سگهي.“
”ايمن، مان تہ تنھنجي ڀلائيءَ لاءِ ٿي چوان، متان تنھنجي ۽ منصور جي لاءِ ماڻھو ڪجهہ غلط نہ سمجهن.“
”ماڻھن وٽ ايترو شعور ئي ناهي جو هو منھنجي ۽ منصور جي رشتي جي سچائي سمجهي سگهن.“ ايمن لاپرواهيءَ مان چيو ۽ اندر ڪمري ۾هلي وئي.



ان ڏينھن موڪل هئي. سڀني هاسٽلرن آئوٽنگ جو پروگرام ٺاهيو پر ايمن کي رات کان پاسي ۾ سور هو، طبيعت مزي ۾ نہ هيس. ان ڪري هوءَ ساڻن نہ وئي. دوا کائي سمھي پئي. منجهند جو جاڳي تہ سموري هاسٽل خالي هئي. اڪيلائيءَ هن کي اُٻاڻڪو ڪري وڌو. ڪجهہ وقت خالي هيڏانھن هوڏانھن گهمندي رهي. بک محسوس ٿيس تہ ڪينٽين تي وڃي هلڪو ناشتو بہ ڪيائين. کيس سمجهہ ۾ نہ آيو تہ وقت ڪيئن گذاري. ڪجهہ سوچي تيار ٿي ۽ ٽيڪسيءَ ۾ چڙهي منصور جي فليٽ ڏانھن رواني ٿي. منصور جو فليٽ بند هو. پھريان سوچيائين واپس هلي وڃي پوءِ ارادو مٽائي اندر وڃڻ جو فيصلو ڪيائين، وٽس منصور جي فليٽ جي ڊپليڪيٽ چاٻي هئي، جيڪا منصور کيس ڏني هئي.
هوءَ بي مقصد خالي فليٽ ۾ ڦرڻ لڳي. گهر جي هر شئي جي ترتيب اونھيئن هئي، جيئن هن ٺاهي هئي. هوءَ بيڊ روم ۾ آئي، بي خياليءَ ۾ سائيڊ ٽيبل جي دراز کوليائين، اندر گلابي رنگ جو پلاسٽڪ جو باڪس پيو هو، کوليائين تہ اندر سندس ئي شيون نظر آيس. سندس رسٽ واچ، سندس رومال ۽ ٽشو پيپر ۾ ويڙهيل رابيل جي سڪل مکڙين وارا اهي ٻانھوٽا، جيڪي منصور پنھنجي سالگره واري ڏينھن سندس ڪرائين ۾ پارايا هيا. منصور ڪيڏي نہ احتياط ۽ محبت سان سندس شيون سنڀالي رکيون هيون. ان دٻي ۾ گويا منصور جو مرڪندڙ عڪس چئي رهيو هو:
”ڏس جانم، مون توکي ڪيئن لڪائي، سنڀالي رکيو آهي.“
ايمن خاني ۾ رکيل پين کنئي، پيڊ مان پنو ڦاڙيو ان تي لکيو:
هي پيار تہ پھريون چرچو هو پوءِ پيار بڻيو،
ها پھرين مکڙي مکڙي هو پوءِ هار بڻيو.

ان ۾ سڀ شيون ويڙهي واپس باڪس ۾ رکيون ۽ پوءِ اهو باڪس واپس خاني ۾ رکي خانو بند ڪري ڇڏيائين. پوءِ هوءَ هلندي اچي وارڊ روب تي بيٺي. وارڊ روب ۾ منصور جا سڀ سوٽ انھيءَ ترتيب سان ٽنگيل هئا، جيئن هن جورابن ۽ ٽاين سان مئچ ڪري رکيا هئا. ان وقت کيس مٿئين خاني ۾ چيني نقش نگار وارو سھڻو گفٽ باڪس نظر آيو. هن اسٽول تي چڙهي گفٽ باڪس لاٿو. کولي ڏٺائين. پلاسٽڪ جي ٿيلھيءَ ۾ايمن جا اهي ميرا ڪپڙا پيڪ ٿيا پيا هئا، جيڪي هوءَ اتي رکي وساري وئي هئي. هن ٻہ ٽي دفعا منصور کان انھن ڪپڙن جي گهر بہ ڪئي هئي پر منصور هر دفعي ڳالھہ نٽائي ويندو هو.
”اوھہ منصور، تون مون سان ايتري چري محبت ٿو ڪرين!“ هن پيڪٽ سيني سان لائي سوچيو. پوءِ احتياط سان اهي ڪپڙا ساڳئي نموني پيڪ ڪري واپس ساڳئي جاءِ تي رکيائين ۽ فوٽن جا البم ڪڍي بيڊ تي ويھي ڏسڻ لڳي. فوٽو ڏسندي خبر ناهي ڪھڙي وقت سندس اک لڳي وئي.



منصور دروازي جو انٽرلاڪ کولي گهر ۾ گهڙيو. ان وقت سج لھي چڪو هو. گهر ۾ هلڪي اوندھہ، هلڪي روشني رل مل هئي. هو ٿڪل بہ هو، خفي بہ. هو اهو سوچي وين ۾ چڙهيو هو تہ ٻين سان گڏ ايمن بہ هوندي. پر جڏهن واٽ تي هن کي خبر پئي تہ ايمن انھن سان گڏ نہ هئي تہ هن تي هڪدم بيزاري طاري ٿي وئي. واپس بہ نہ ٿي اچي سگهيو، ڇاڪاڻ تہ هو گهڻو اڳتي نڪري چڪا هئا. نسرين کيس ٻڌايو تہ ايمن جي طبيعت ٺيڪ نہ هئي. منصور جو سڄو ڏينھن بيچينيءَ ۽ بي ڪيفيءَ ۾ گذريو. شام جو واپسيءَ تي هن هاسٽل تي لھي ايمن جي خيريت پڇڻ جي ڪوشش ڪئي پر ايمن اتي بہ نہ هئي.
”اوھہ ايمن، ڪٿي آهين تون؟“
منصور بيڊروم جي بتي ٻاريندي بي بسيءَ وچان سوچيو. ۽ اوچتو بٽڻ آن ڪندي هن جو هٿ رڪجي ويو. مليل جليل اوندھہ ۽ روشنيءَ ۾ هن کي ايمن نظر اچي وئي. سندس پلنگ تي بي خبر ستل. سندس ڀرسان فوٽن جا البم کليا پيا هئا. هوءَ ائين تہ بي خبر، بي ترتيب ۽ وکريل وکريل سمھي پئي هئي جو منصور جو سمورو وجود ڊانوا ڊول ٿي ويو. هو تہ رڻ پٽ جو اڃايل واٽھڙو هو، ڄڻ صدين کان پاڻيءَ جي ان ٿڌي مٺي چشمي جي تلاش ۾ ڀٽڪندو آيو هو، جيڪو ٻن وکن تي هن جي اڳيان موجود هو. هو سحر زدہ هلندو وڃي پلنگ جي ڀرسان هيٺ زمين تي ويھي رهيو ۽ بي اختيار کيس ڏسندو رهيو. زمان و مڪان جي گردش کي ڄڻ ڪنھن ”اسٽيچو“ چئي ساڪت ڪري ڇڏيو هو.
مان پيار جي هڪ هڪ پل کي،
موتين ۾ توريان،
ان امرت رس جــــــا ڍُڪ ڀريان،
هوريان هوريان.



ايمن هڪدم اکيون کوليون. منصور جي ٻرندڙ اکين جي تپش کي پنھنجي چھري تي محسوس ڪيائين. کن پل خمار سان ڀريل اکين ۽ خود فراموشيءَ واري احساس ۾ کيس ڏسندي رهي. هو پلنگ جي ڀرسان زمين تي ويٺو گم سم کيس ڏسي رهيو هو. هوءَ هڪدم اٿي ويٺي. کيس جاڳندو ڏسي منصور بہ اٿيو. پوءِ منصور اوچتو سندس وجود کي پنھنجي ٻانھن جي گهيري ۾ ڀري ورتو. اهو چند ساعتن وارو بي اختيار لمحو هو.
”منصور“ ايمن ڇرڪ ڀري پنھنجو بدن چورايو، ”پليز“
منصور آهستگيءَ سان کيس ڇڏيو. هوءَ پلنگ تان هيٺ لھي بيٺي.
”سوري ايمن“ منصور نظرون جهڪائيندي چيو، ”مون اڄ سڄو ڏينھن توکي ڳولھيو آهي. مِس ڪيو آهي.“
”تون ٿڪل ٿو لڳين“ ايمن چيو، ”فريش ٿي اچ تہ مان تنھنجي لاءِ چانھہ ٺاهي ٿي اچان.“
منصور ڪنڌ ڌوڻيو ۽ مرڪندو باٿ روم ڏانھن هليو ويو. ايمن گهر جون بتيون ٻاريون ۽ پوءِ چانھہ ٺاهڻ هلي وئي.
ٿوري دير کان پوءِ هو لائونج ۾ ويٺا چانھہ پي رهيا هئا. منصور کيس پڪنڪ جو احوال ڏئي رهيو هو. پروفيسر انصاريءَ جي چشمي ۾ ڪرڻ واري ڳالھہ ٻڌي ايمن بي اختيار کلڻ لڳي. هن جي کلندڙ ٻھڪندر چھري ڏانھن ڏسندي منصور چپ ٿي ويو ۽ يڪ ٽڪ کيس ڏسڻ لڳو. ايمن کلندي کلندي هن ڏانھن ڏٺو. منصور جي اکين جي پُر اسرار تپش کيس پريشان ڪرڻ لڳي.
”منصور، رات ٿي وئي آهي مون کي هاسٽل هلڻ گهرجي.“ ايمن اٿندي چيو.
”ڇو؟ مون کان خوف ٿو ٿيئي؟“ منصور سندس هٿ پڪڙيندي پڇيو.
”ها“ ايمن پنھنجو هٿ ڇڏائيندي چيو.
منصور اٿي اچي سندس پٺيان بيٺو. سندس وارن ۾ مُنھن لڪائيندي چيائين، ”مان فرشتو تہ ناهيان“
”پوءِ؟“ ايمن چڀندڙ آواز ۾ پڇيو.
”آءِ وانٽ ٽُہ فِيل يو..... آءِ وانٽ ٽُہ ٽچ يو.“
ايمن گم سم بيٺي رهي.
”ايمن، منھنجي زندگيءَ ۾ هلي اچ، مون کان وڌيڪ انتظار نہ ٿو ٿئي.“ منصور جو آواز وکرجڻ لڳو.
ايمن هڪدم ڦري سندس سامھون ٿي بيٺي. منصور پنھنجون ڪڪوريل اکيون کولي ڏانھس ڏٺو. هوءَ سندس آڏو بيٺي هئي. سنگ مر مر جي سخت، سرد ۽ بي حس بُت جيان. پوءِ هن پنھنجا هٿ وڌائي منصور جي چھري کي پنھنجن هٿن جي حصار ۾ ورتو. هن جا هٿ ٿڌا هئا. هن ڪنھن ساحر وانگر مڌم لھجي ۾ چيو:
”منھنجي هٿن جي ٿڌي ڇھاءَ کي محسوس ڪر منصور، منھنجي اکين ۾ نھار، توکي سج جي تپش نہ پر چانڊوڪيءَ جي ٿڌي روشني نظر ايندي.“
منصور سحر زدہ نظرن سان کيس ڏسندو رهيو. هن کي ائين محسوس ٿيڻ لڳو ڄڻ ايمن جي هٿن جي ٿڌي ڇھاءَ سان هن جو وجود ڌيري ڌيري پٿر ۾ تبديل ٿي رهيو هو. ٿڌو ۽ سخت پٿر. منصور پنھنجون اکيون بند ڪري ڇڏيون. مڌم آواز ۾ چيائين:
”اوڪي“
ان وقت گجگوڙ شروع ٿي وئي ۽ تيز برسات پوڻ لڳي.
”منصور مونکي هاسٽل ڇڏي اچ“ ايمن چيو.
منصور ڪنڌ ڌوڻي هاڪار ڪئي. هوءَ اندر بيڊ روم ۾ وئي. ڦڻي وغيرہ ڏئي تيار ٿي پرس کڻي ٻاهر آئي تہ منصور نظر نہ آيس. هوءَ کيس ڳولھيندي بالڪنيءَ ۾ آئي تہ منصور کليل آسمان هيٺان بيٺو ڇم ڇم وسندڙ مينھن ۾ ڀڄي رهيو هو. سندس اکيون بند هيون.
”منصور“ ايمن دروازي وٽ بيھي کيس سڏيو، ”هلون“
منصور ڪنڌ ورائي ڏانھس ڏٺو ۽ شرارت مان چيائين:
”هڪ شرط تي“
”ڪھڙو؟“
”پنڌ هلنداسين، بغير ڇٽيءَ جي“
”ايڏو پري؟“
”ها“
”تون سچ پچ پاڳل آهين“ ايمن کلڻ لڳي.
اها رات بہ عجيب هئي. هر شئي ڀنل برسات جي خوشبوءِ سان رچيل. جيتوڻيڪ برسات جي تيزي ختم ٿي چڪي هئي پر هلڪي بوندا باندي جاري هئي. اسلام آباد جي برسات بہ عجيب هوندي آهي، هڪدم تيز آبشارن وانگر جاري ٿيندي آهي. لڳندو آهي تہ هر شئي جل ٿل ٿي ويندي. پر جڏهن بس ڪندي آهي تہ روڊ رستا هڪدم صاف ٿي ويندا آهن. پاڻي هيٺ مٿانھينءَ وارن ور وڪڙ رستن تان وهندو ڀر وارن اونھائيءَ وارن نالن ۾ گم ٿي ويندو آهي. رستن جي ڪنارن تي اوچن وڻن جي جوڙ ۾ لڳل بجليءَ جي پيلن قمقمن جي روشنيءَ ۾ ٻہ ديوانا بوندا بانديءَ کان بي نياز ڀڄندا گهمندا ٿي ويا.
اڄ سارو عالم جل ٿل ٿيو،
اڄ کليل آهي داون دل جو،
اڄ ليکو ڪونھي پل پل جو،
۽ ڏينھن سڄڻ آ موڪل جو.



ان بي نيازيءَ واري عالم ۾ هلندي هو هاسٽل جي گيٽ تي پھتا. رخصت ٿيڻ کان اڳ منصور ايمن جو هٿ چمندي چيو:
”جانِ منصور، تون وڏي ساحر آهين. تون هپناٽائيز ڪري آدم کي محبت جي جنت مان تڙجڻ کان بچائي ورتو.“
ايمن پنھنجي مرڪ لڪائڻ خاطر مُنھن ٻئي پاسي ڪري ڇڏيو.
”پر هڪڙي ڳالھہ ٻڌايانءِ“ منصور سندس سامھون ايندي چيو، ”جلدي هلي اچ منھنجي دنيا ۾ ڇاڪاڻ تہ مان فرشتو ناهيان، آدم آهيان، بي اختيار ٿيڻ منھنجي فطرت ۾ شامل آهي.“



ٽن مھينن جي اها ٽريننگ ايمن جي زندگيءَ جو رخ ئي بدلائي وئي. هوءَ تہ چرچي ۾ هلي آئي هئي پر هن کي اها خبر نہ هئي تہ اهو چرچو هن جي زندگيءَ جو اڻ وسرندڙ سچ بنجي ويندو. ميمونا جي سخت هدايت مطابق هن منصور کي بہ اهو نہ ٻڌايو هو تہ هوءَ جيڪا ميمونا قاضي بنجي هتي آئي هئي، اصل ۾ شمع ايمن قاضي هئي. هاڻي ٽريننگ ۾ رڳو هڪ هفتو وڃي بچيو هو ۽ منصور هن جي زندگيءَ جي اهڙي اٽل حقيقت بنجي چڪو هو، جنھن کان وڌيڪ اهم ٻي ڪا حقيقت نہ هئي.
ميزبانن طرفان هنن کي ناران، ڪاغان ۽ ٻين اترين جابلو علائقن جي سير تي ٽن ڏينھن لاءِ موڪلڻ جو فيصلو ڪيو ويو. ايمن پڪو پھہ ڪيو تہ هوءَ ان ٽوئر دوران سڀ سچ ٻڌائي ڇڏيندي. پر منصور ان ٽوئر تي وڃي نہ سگهيو. هن ڪجهہ وقت اڳ ترڪي حڪوت طرفان ڪجهہ ماهرن جي گُهر لاءِ ٻين اميدوارن سان گڏ پنھنجا ڪاغذ موڪليا هئا، جيڪي منظور ٿي ويا ۽ عين ان ڏينھن تي کيس اهو ليٽر مليو، جنھن ڏينھن هنن جي ٽوئر تي روانگي هئي. هن کي هدايت ڪئي وئي تہ هو ٻن ڏينھن اندر سمورا گهربل سرٽيفڪيٽ جمع ڪرائي ۽ ٽين ڏينھن ڪراچيءَ انٽرويو لاءِ پھچڻ جي هدايت ڪئي وئي. منصور لاءِ اها نوڪري ڄڻ قدرت طرفان اشارو هو تہ هو شادي ڪري ايمن سان گڏ ترڪيءَ هليو وڃي ۽ مائٽن جي ڇڪتاڻ کان پري وڃي سڪون سان زندگي گذاري.
ايمن ٽن ڏينھن جي ٽوئر ختم ڪري پنھنجي گروپ سميت واپس اسلام آباد پھتي تہ هن سڀ کان پھريان منصور سان ملڻ چاهيو. سينٽر تي پھچڻ شرط هوءَ سڀ کان اول منصور جي آفيس وئي. پر منصور اتي نہ هيو. هن سندس نائڪ کان منصور بابت پڇيو.
”صاحب ڪراچيءَ ويل آهن“ نائڪ کيس ٻڌايو.
”ڪڏهن ايندا؟“ ايمن مايوس ٿيندي پڇيو.
”چئي ويا آهن سترهين تاريخ تائين واپسي اٿن.“ نائڪ چيو پوءِ ڪجهہ سوچي چيائين، ”اوهان لاءِ چٺي ڏئي ويا آهن.“
پوءِ هو منصور جي آفيس ۾ ويو. ٽيبل جي خاني مان سفيد لفافو کڻي آڻي کيس ڏنائين. ايمن رستي تان ويندي لفافو کوليو. منصور لکيو هو:
”ايمن، مون ڪجهہ ڏينھن اول توکي ٻڌايو هو تہ مون ترڪيءَ ۾ جاب لاءِ درخواست ڏني هئي. سورهين تاريخ ان جو انٽرويو ڪراچيءَ ۾ رکيو ويو آهي. خبر اٿم تہ تنھنجي واپسي پندرهين تاريخ آهي. پر فڪر نہ ڪجانءِ مان پھرين فرصت ۾ خيرپور ايندس ۽ آئندہ لاءِ پروگرام ٺاهينداسين.
منصور.“

ايمن پندرهين تاريخ تي ساٿين کي خدا حافظ چئي گهر رواني ٿي. پر وڃڻ کان اڳ خط لکي منصور جي نائڪ کي ڏئي وئي تہ منصور کي پھچائي. ميمونا هن جي اچڻ کان اڳ ئي پھچي چڪي هئي. ايمن ٽريننگ جا سمورا ڪاغذ ميمونا جي حوالي ڪيا. ٻہ ڏينھن ٿَڪُ پٽڻ بعد ايمن پنھنجي آفيس نيوجنريشن ڪمپيوٽر انسٽيٽيوٽ وئي، پڇا ڪيائين تہ ڇا هو کيس ٽي مھينا اول واري آفر تي نوڪري جوائن ڪرائيندا؟ هن جي اميد مطابق نيوجنريشن وارن کيس جوائن ڪرايو پر ان شرط تي تہ هوءَ اول ٻن هفتن جي ٽريننگ ڪراچيءَ مان ڪري ايندي. ٽريننگ جو ٻڌي ايمن تي ٻرا چڙهي ويا. پر ٻيو ڪو حل ئي نہ هو. هن کي تہ لا محالہ اها ئي نوڪري ڪرڻي هئي.
ويھين تاريخ تي هوءَ ڪراچيءَ رواني ٿي پر وڃڻ کان اڳ منصور جي ايڊريس تي خط لکي موڪلي ڇڏيائين، جنھن ۾ لکيو هئائين:
”منصور، مان ٻن هفتن تائين خيرپور ۾ نہ هونديس، ان ڪري مونسان رابطو ڪرڻ جي ڪوشش نہ ڪجانءِ. مان واپسيءَ تي پاڻ توسان رابطو ڪنديس.“
منصور جو انٽرويو ڪامياب ويو. هن کي ترڪيءَ واري نوڪري ملي وئي. هڪ مھيني اندر کيس اتي پھچڻو هو. ان ڪري هن اسلام آباد فيڪس موڪلي ٻن هفتن جي موڪل وٺي ڇڏي. ڇاڪاڻ تہ وڃڻ کان اڳ هن ايمن جي معاملي کي پڻ تڪميل تائين آڻڻ ٿي چاهيو. ان لاءِ هن جيڪا منصوبا بندي ڪئي، ان تي عمل بہ شروع ڪيو. ٻاويھين تاريخ تي هو رات جو خيرپور پھتو. پنھنجي گهر وڃڻ بدران پنھنجي ننڍپڻ جي دوست محمود کھڙي جي گهر ٽڪيو. کيس پنھنجي ترسڻ جي ڳالھہ کي راز ۾ رکڻ جي تاڪيد ڪندي کيس پنھنجي منصوبي ۾ شامل ڪيائين.
”يار خير تہ آهي؟“ محمود پڇيو، ”هي پر اسرار رويو ڇاجي لاءِ؟“
”مونکي تنھنجي مدد جي ضرورت آهي محمود“ منصور چيو، ”مان هڪ مھيني جي اندر ترڪيءَ هليو ويندس ۽ وڃڻ کان اول مونکي شادي ڪرڻي آهي.“
محمود کلي ويٺو چيائين، ”تون ۽ شادي، کوڙو ئي نہ ٿو لڳي.“
”يار مان سيريس آهيان.“
”واقعي؟“ محمود حيران ٿي پڇيو، ”تہ پوءِ مسئلو ڪھڙو آهي، تنھنجي شادي تہ سئوٽِ سان طئي ٿيل آهي نہ؟“
”اهوئي تہ مسئلو آهي.“ منصور چيو، ”مان سئوٽِ سان نہ پر ٻي هنڌ ٿو شادي ڪرڻ چاهيان.“
”ڪٿي؟“ محمود حيرت مان پڇيو.
منصور ڪجهہ دير ترسيو پوءِ چيائين، ”هتي نوان تَڪَ ۾ حق موجود بوڪ اسٽور جو مالڪ آهي قاضي ابرار حسين، ان جي ڌيءُ ميمونا سان شادي ڪرڻ ٿو چاهيان.“
محمود هڪو ٻڪو ٿي کيس ڏسڻ لڳو ۽ پوءِ پڇيائين:
”ڪو عشق ٻشق جو چڪر آهي ڇا؟“
منصور چيو، ”هوءَ اسلام آباد آئي هئي ٽريننگ ڪرڻ، اتي اسان جي ملاقات ٿي ۽ اسان ٻنھي اهو فيصلو ڪيو.“
محمود سوچ ۾ پئجي ويو پوءِ چيائين، ”يار اهو تہ وڏو گنڀير مسئلو ٿي ويو، تنھنجو چاچو وڏو خبيث ماڻھو آهي. ان کي خبر پوندي تہ معاملو خراب ٿي ويندو ۽ هي ماڻھو ڪيئن بغير ڪنھن اعتراض ۽ سوال پڇڻ جي توکي ايترو جلدي سڱ ڏيندا؟“
”محمود، اهو منھنجي لاءِ زندگي ۽ موت جو سوال آهي. ترڪيءَ وڃڻ کان اڳ مونکي اهو سڱ ڪرڻو آهي، ڪنھن بہ حال ۾. هڪ دفعو منھنجو نڪاح ٿي ويو تہ پوءِ چاچا ڪجهہ بہ نہ ڪري سگهندو. اهو ڪيئن ٿيندو. اهو توکي ئي بندو بست ڪرڻو آهي.“
منصور پنھنجي چاچي جي خوف کان روپوش رهڻ تي مجبور هو. پر هن جو ايمن سان رابطو ڪرڻ بہ ضروري هو. هوڏانھن محمود ۽ ان جي گهرواري پنھنجي ڪم کي لڳي ويا. منصور ڪنھن طرح سان لڪندو ڇپندو ٽريننگ ڪاليج ويو. آفيس ۾ وڃي ڪلارڪ کي چيائين تہ کيس ميمونا قاضيءَ سان ملڻو آهي.
”سر، مس قاضي هڪ هفتي جي موڪل تي آهي.“ ڪلارڪ کيس ٻڌايو.
”پر هوءَ هاڻي تہ ٽن مھينن جي ٽريننگ تان موٽي آهي!“ منصور چيو.
”ها سر، برابر مس قاضي ٽن مھينن لاءِ اسلام آباد ٽريننگ تي وئي هئي، ڪاليج بہ اچڻ لڳي هئي پر ڪلھہ ڏاڪڻ تان لھندي پير ٿڙڪي ويس، مُري جي هڏي ضربجي پئي اٿس. پلستر چاڙهيو اٿئونس. ڊاڪٽر هڪ هفتي لاءِ گهمڻ ڦرڻ کان منع ڪئي اٿس.“
منصور اهو ٻڌي پريشان ٿي ويو. هن ايمن سان ملڻ ٿي چاهيو پر ڪوشش جي باوجود رابطي ڪرڻ جو ڪو رستو ئي نہ ٿي نڪتو. قسمت اهڙو تہ ڄار وڇايو هو جو سڀ واٽون مٽجنديون ٿي ويون. ايمن جي گهر ۾ فون نہ هئي ۽ ايمن اوچتي حادثي جي ڪري گهر ۾ محدود ٿي وئي هئي.



قاضي ابرار حسين اڃان دڪان کولي فارغ مس ٿيو تہ سامھون سندس دوست حاجي نصرﷲ ايندو نظر آيس. حاجي نصرﷲ سندس ننڍپڻ جو دوست هو. جيتوڻيڪ ڪراچيءَ ۾ وڃي رهڻ کان پوءِ قاضي ابرار حسين جو خيرپور اچڻ وڃڻ تمام گهٽ ٿي ويو هو پر تڏهن بہ هنن جي دوستيءَ ۾ ڪو مفاصلو پيدا ٿي نہ سگهيو هو. حاجي نصرﷲ جڏهن بہ ڪراچيءَ ويندو هو قاضي ابرار حسين جي گهر ۾ ئي ٽڪندو هو.
”حاجي خير تہ آهي، صبح صبح سان پنڌ پيو آهين.“ قاضي ابرار حسين پڇيو.
”بس ائين ئي چڪر تي نڪتو آهيان.“ حاجي صاحب سندس سامھون ڪرسيءَ تي ويھندي چيو، ”توسان هڪ ڳالھہ بہ ڪرڻي آهي.“
قاضي ابرار حسين ڪرسي سوري سندس ڀرسان ويٺو.
”قاضي، تو ڪجهہ ڏينھن اول نياڻين جي مٽي مائٽيءَ جي ڳالھہ ڪڍي هئي.“ حاجي صاحب چيو، ”هڪڙي مائٽي آهي پر اول تون ٿڌي سيني سان ڳالھہ ٻڌي وڃ.“
قاضي چپ ڪري غور سان سندس ڳالھہ ٻڌڻ لڳو.
”منھنجو هڪڙو عزيز آهي محمود کھڙو“ حاجي صاحب چيو، ”هن جو دوست آهي منصور احمد نالو اٿس، مان سندس سڄي خاندان کي سڃاڻان. خانداني ماڻھو آهن. آدي بڻيادي هن شھر جا آهن. ڇوڪرو تمام شريف ۽ سلڇڻو آهي. نوڪري بہ تمام سٺي اٿس. ترڪيءَ ۾ ڪنھن سٺي جاءِ تي چونڊجي ويو آهي. مھيني کن ۾ اوڏانھن وڃڻو آهي. هو وڃڻ کان اول شادي ڪرڻ ٿو چاهي تہ جيئن گهر واريءَ سوڌو وڃي سگهي.“
حاجي صاحب کن پل ترسي قاضيءَ ڏانھن ڏٺو پوءِ چيائين، ”محمود مونکي چيو تہ مونکي تنھنجو خيال آيو.“
قاضي ڪجهہ دير سوچڻ لڳو. هن کي ڪافي ڏينھن کان اها ڳڻتي هئي تہ ڌيئرن جي ڪٿي مائٽي ٿي وڃي. هن کي احساس هو تہ ڇوڪرين جي عمر بہ چڱي خاصي اچي ٿي هئي ۽ رشتن جا مسئلا بہ گهڻا هيا.
”يار حاجي، ٻڌڻ ۾ تہ چڱو ٿو لڳي پر جاچ جوچ ڪرڻ ضروري آهي.“
”قاضي مون توکي ٻڌايو نہ مان ڇوڪري ۽ سندس خاندان کي اصل کان سڃاڻان، ڇوڪري ۾ ڪو عيب ڪونھي. بس ٿورو خانداني مسئلو آهي.“
”سو ڪيئن؟“
”ڇوڪري جو چاچو ڏاڍو بدنيت ۽ لالچي ماڻھو آهي، ڀاءُ جي ملڪيت بہ سندس قبضي ۾ آهي. ان ڪري هو چاهي ٿو تہ پنھنجي ڌيءُ جي شادي ساڻس ڪرائي تہ جيئن ملڪيت جو ورهاڱو نہ ٿئي. هن جي ڌيءُ آهي اڻ پڙهيل، ڇوڪرو ڪنھن پڙهيل ڪڙهيل ڇوڪريءَ سان شادي ڪرڻ ٿو چاهي. هاڻي تہ قدرت بہ کيس موقعو ڏنو آهي. ڇوڪرو شادي ڪري ترڪيءَ هليو ويندو، پٺيان چاچو ڇا ڪندس.“
قاضي مونجهاري ۾ پئجي ويو. ڪجهہ دير رکي چيائين:
”يار اها تہ ڦڏي واري ڳالھہ ٿي لڳي. نياڻيءَ جو معاملو آهي، سڀاڻي ڪا گهٽ وڌائي ٿي تہ ڇا ڪنداسين؟“
حاجي صاحب سندس ڪلھي تي هٿ رکي چيو، ”قاضي، تنھنجون نياڻيون منھنجون بہ نياڻيون آهن، تون ڄاڻين ٿو تہ مونکي ڪيتريون نہ پياريون آهن. مان ڀلا انھن لاءِ ڪو برو سوچيندس. ڪو ٻيو ماڻھو هجي ها تہ مان اٿندي ئي ناڪار ڪري ڇڏيان ها. پر هي ڇوڪرو مون کان اڻ ڏٺو ناهي، ڏاڍو اسپيشل ڇوڪرو آهي. سمجهہ تہ هيرو آهي، جيڪو اڻلڀ هوندو آهي. تون اڄ هل تہ مان محمود جي گهر وٺي هلي توکي ان سان ملايان ٿو پوءِ جيڪو فيصلو توکي وڻي توکي ان جو اختيار آهي.“
ان ڏينھن حاجي نصرﷲ، قاضي ابرار حسين کي وٺي محمود کھڙي جي گهر ويو، جتي هنن منصور سان ملاقات ڪئي. منصور سان ملي، ڳالھائي قاضي تمام گهڻو خوش ۽ مطمئن ٿيو. شاديءَ جي معاملي تي بہ ساڻس ڳالھايائين:
”ميان منصور احمد، ايترو وقت رکي اوچتو شاديءَ جي تڪڙ ڀلا ڇو؟“
منصور ٿورو مرڪيو ۽ چيائين، ”چاچا، مان هڪ مھيني اندر ترڪيءَ ويندس، اتي منھنجو ٽن سالن جو ڪانٽريڪٽ آهي، جيڪو گهڻو ڪري وڌي بہ سگهي ٿو. سوچيم تہ فيملي لائيف هاڻي شروع نہ ڪبي تہ پوءِ گهڻي دير ٿي ويندي.“
پر تنھنجي شاديءَ ۾ جيڪڏهن تنھنجا وڏا نہ ايندا يا ڪا رڪاوٽ وجهندا تہ مسئلو ٿي ويندو نہ؟“ قاضيءَ پڇيو.
”چاچا، ضروري ناهي تہ اسان جا وڏا هر معاملي ۾ صحيح هجن. شادي ڪرڻ اسان جو ذاتي معاملو آهي. مان اتي شادي ڪرڻ نہ ٿو چاهيان، جتي هو چاهن ٿا. اهو ئي سبب آهي دير ٿيڻ جو. ان ڪري مان اهو معاملو پنھنجي طور تي طئي ڪرڻ چاهيان ٿو. هونئن بہ منھنجو چاچا جن سان ڪو گهڻو اچڻ وڃڻ ناهي. نہ ئي هو مونکي ايترو ياد ڪندا آهن. توهان ان ڳالھہ جو اطمينان رکو.“
”پر پٽ تنھنجي شاديءَ جي ڳالھہ تہ لڪندي ڪونہ پوءِ هنن کي خبر پوي ۽ گوڙ ڪن تہ؟“
”بعد ۾ هو ڪجهہ بہ نہ ڪري سگهندا.“ منصور چيو، ”بس اهو خيال رکڻو آهي تہ هنن کي اڳ ۾ ڪا خبر نہ پوي.“
محمود، جيڪو ڪجهہ دير کان چپ چاپ ويٺو سندن ڳالھہ ٻولھہ ٻڌي رهيو هو ان چيو:
”چاچا، اسان هڪڙو پروگرام ٺاهيو آهي.“
”سو ڪھڙو؟“ حاجي صاحب پڇيو.
”وقت تمام ٿورو آهي“ محمود چيو، ”هن هفتي جيڪڏهن منصور جو نڪاح ٿي وڃي تہ هن کي پاسپورٽ وغيرہ ٺھرائڻ ۾ سھولت ٿيندي. رخصتي ڀلي هن جي وڃڻ کان هڪ ٻہ ڏينھن اول ڪئي وڃي تہ ڪو هرج ناهي. ائين ڪرڻ سان سڀ معاملا آرام سان طئي ٿي ويندا. جيسيتائين منصور جي مائٽن کي خبر پوندي، هي ٻئي ترڪيءَ وڃي چڪا هوندا.“
قاضي ٿورو کليو ۽ چيائين، ”ميان، توهان تہ پنھنجي طور تي سڀ ڪجهہ طئي ڪري ويٺا آهيو. مونکي ڪجهہ سوچڻ جو تہ وقت ڏيو نہ.“
پوءِ هو کائن موڪلائي حاجي نصرﷲ سان گڏجي گهر روانو ٿيو. واٽ تي حاجيءَ کي چيائين، ”حاجي، اوچتو رشتو اچڻ سو بہ اهڙو تڪڙو، مونکي تہ مونجهاري ۾ وجهي ڇڏيو اٿئي“
حاجيءَ چيو، ”قاضي پھريان مان بہ پريشان ٿي ويو هيس پر اصل ڳالھہ اها آهي تہ ميان منصور کي اوچتو ترڪيءَ وڃڻ جو آرڊر مليو. هن کي چاچي مان جند ڇڏائڻ جو وجهہ مليو آ، قدرت پنھنجا جوڙ پاڻ ملائيندي آ. ڪٿان اچي ڇوڪري ڪٿي رابطو ڪيو. دل کي ڳالھہ وڻي وئي تڏهن توکي چيم ڇوڪرو ڏاڍو ڀلو آ، هٿان نہ وڃانئيس.“
”پر تو اهو تہ ٻڌايو ڪونہ تہ ڪھڙي ڇوڪريءَ لاءِ ٿو چوين؟“ قاضيءَ پڇيو.
”وڏي تہ ميمونا آهي، لازمي ڳالھہ آ اول ان جو رشتو ٿيڻ گهرجي.“



قاضي ابرار ٻہ ڏينھن لڳاتار سوچيو. باربار حاجي نصرﷲ سان خيالن جي ڏي وٺ ڪئي. ٻي رات هو جڏهن دڪان بند ڪري گهر آيو تہ هن ميمونا سان بہ ان معاملي تي ڳالھايو. کيس چيائين:
”پُٽ، مون اوهان ڌيئرن کي پُٽن جيان پاليو آهي ۽ اوتري ئي آزادي ڏني اٿم. مونکي خوشي آهي تہ اوهان ۾ مردن جھڙو حوصلو ۽ جرئت آهي. پر اها بہ حقيقت آهي تہ اسان جي سماج ۾ مردن ۽ عورتن لاءِ الڳ الڳ سوچ آهي. منھنجي حياتيءَ جو ڪو ڀروسو ڪونھي. توهان جي مستقبل جي ڳڻتي اٿم. اها خواهش اٿم تہ توهان کي پنھنجي پنھنجي گهرن ۾ آباد ڏسان.“
ميمونا چپ چاپ پيءُ ڏانھن ڏسي رهي هئي.
پوءِ قاضيءَ کيس منصور جي باري ۾ تفصيل ٻڌائي سندس وڃڻ ۽ نڪاح جي پروگرام سميت ۽ چيائين، ”مونا ڌيءُ، مون کين اڃا تائين ڪوبہ جواب نہ ڏنو آهي، ان ڪري تہ اها تنھنجي زندگي آهي ۽ توکي فيصلي ڪرڻ جو پورو پورو اختيار آهي. تون جيڪو فيصلو ڪندينءَ اهو ئي منھنجو جواب هوندو.“
ميمونا ڪجهہ وقت چپ چاپ سوچيندي رهي پوءِ چيائين، ”بابا، اسان کي فخر آهي تہ اسان جو پيءُ دنيا جو سڀ کان سٺو پيءُ آهي. هن جي هر سوچ ۾ اسان لاءِ بھتري ئي هوندي آهي. ان لاءِ اوهان جيڪو بہ فيصلو ڪندئو اهو يقينن غلط نہ هوندو.“
قاضيءَ سڪون جو هڪ ڊگهو ساھہ کنيو ۽ چيائين، ”مون چڱيءَ طرح جاچ جوچ ڪئي آهي. منصور احمد سان ملاقات بہ ڪئي آهي. هو هر طرح سان بھترين انسان آهي. تنھنجي مرضي هجي تہ مان کيس ها ڪري ڇڏيان؟“
”پر بابا، ايمن جي اچڻ تائين تہ ترسو.“ ميمونا چيو.
”پُٽ ايمن کي اچڻ ۾ کوڙ ساترا ڏينھن آهن پر منصور احمد وٽ وقت تمام ٿورو آهي. منھنجو خيال آهي تہ هو ڀلي نڪاح ڪري ڇڏي. شادي تہ اونھئين بہ ايمن جي اچڻ کان پوءِ ڪنداسين.“
ميمونا ڪجهہ نہ ڪڇيو، خاموشيءَ سان ڪنڌ جهڪائي ڇڏيائين.



ٽيھہ نومبر تي شام جو ميمونا جو منصور سان نڪاح ٿيو. ان ۾ فقط حاجي نصرﷲ جو ڪٽنب ۽ محمود کھڙي جي آڪھہ شامل ٿي. محمود کھڙي جي زال روبينا هيري جي مُنڊي ميمونا جي آڱر ۾ پارائيندي کيس آهستي چيو:
”ميمونا، منصور توسان ملڻ ٿو چاهي.“
”ڀاڀي، مان تہ اڃا ٻہ ٽي ڏينھن هلي نہ سگهنديس.“ ميمونا پنھنجي پير ڏانھن اشارو ڪندي چيو. جنھن تي اڃا تائين پلستر چڙهيل هو.
روبينا مونجهاري ۾ پئجي وئي. منصور جي شديد خواهش هئي تہ ڪنھن طرح سان ايمن سان ملاقات ٿي وڃي. هن پڇيو:
”جيڪڏهن ڪو طريقو نڪري تہ هو هتي اچي توسان ملي سگهي ٿو؟“
ميمونا کن پل سوچيندي رهي پوءِ چيائين، ”شايد بابا کي اها ڳالھہ نہ وڻي. ڀاڀي ٻن ٽن ڏينھن جي ڳالھہ آهي پوءِ مان ڊيوٽيءَ تي وڃڻ لڳندس. هو چاهي تہ اتي مونسان ملڻ اچي سگهي ٿو.“
ٻئي ڏينھن صبح جو قاضي ابرار حسين پي سي او تان فون ڪري پنھنجي ڀيڻ حسنا کي ميمونا جي نڪاح جو احوال ٻڌايو. ان وقت ايمن ٽريننگ تي ويل هئي. حسنا ڪنن کان گهٽ ٻڌندي هئي، ان ڪري قاضيءَ کي ڪافي دير تائين ورائي ورائي ٻڌائڻو پيو.
شام جو جڏهن ايمن موٽي آئي تہ حسنا کيس ميمونا جي نڪاح جو ٻڌايو. ايمن حيران رهجي وئي تہ اوچتو ميمونا جو ڪيئن نڪاح ٿيو. هن حسنا کان پڇيو:
”بوا، بابا ٻڌايو سھي تہ ڪير ماڻھو آهن، ڇوڪرو ڇا ڪندو آهي؟“
”امان، ٻڌايائين تہ سھي، آواز سمجهہ ۾ ئي نہ پئي آيو. چئي پيو ڇوڪرو ٻاهر ٿو وڃي، جلدي شادي ڪرڻي اٿس.“
”ڀلا نالو وغيرہ تہ ٻڌايائين نہ؟“
”ها، ٻڌايائين تہ سھي“ حسنا سوچ ۾ پئجي وئي. ”چئي پيو مسعود...... نہ گهڻو ڪري محمود کھڙو نالو پيو وٺي“.
ايمن سوچ ۾ پئجي وئي. هن کي اڻ تڻ وٺي وئي تہ آخر اهڙو ڇا ٿيو هوندو جو ميمونا جو تڪڙو نڪاح ٿيو. هن سوچيو تہ ڪٿان فون تي رابطو ڪري پڇي وٺي پر خبر هيس تہ ميمونا بہ پير زخمي ٿيڻ بعد گهر ۾ هئي، ڪاليج هجي ها تہ ساڻس ڳالھائي احوال وٺي ها. گهر ۾ تہ فون هئي ئي نہ. گهڻي اڻ تڻ کان پوءِ پاڻ کي تسلي ڏيندي چيائين:
”خير ٻن ڏينھن کان پوءِ تہ مان پاڻ واپس گهر ويندم، پاڻھي وڃي حال احوال وٺندم.“



منصور شديد خواهش جي باوجود ميمونا سان ملي نہ سگهيو ۽ ڪاغذن جي تياري ۽ ٻين ڪمن سبب واپس اسلام آباد هليو ويو. وڃڻ وقت محمود جي زال کيس ڪيمرا جو اهو رول ڏنو، جنھن ۾ هن منصور جي خواهش مطابق نڪاح وقت ميمونا جا فوٽو ڪڍيا هئا.
اسلام آباد پھچي منصور کي عجيب قسم جي سڪون ۽ راحت جو احساس ٿيو. هن محسوس ڪيو تہ هن جي اڌوري خواب جي تڪميل ٿي وئي هئي. گهر جي هر هڪ ڪنڊ، هر هڪ گوشي ۾ رچيل ايمن جي ياد ۽ خوشبوءِ وڌيڪ گهري ۽ امر ٿي وئي هئي. هو جاڳندڙ اکين سان خواب ڏسڻ لڳو هو. ايمن جي محبوب وجود جي دائمي ساٿ جا خواب. گهر جي ان هر هڪ جاءِ کي ڏسندو ۽ ڇھندو رهيو، جتي جتي ايمن جا نشان هئا ۽ آئيندي جي خوشگوار احساس ۾ خوش ٿيندو رهيو. سڄي رات ان ننڊ جاڳ ۾ گذري ويس.
صبح جو تيار ٿي آفيس پھتو تہ نائڪ کيس ايمن جا ٻہ خط ڏنا. هڪ اهو، جيڪو هن وڃڻ مھل نائڪ کي ڏنو هو. ٻيو اهو، جيڪو هن خيرپور مان کيس موڪليو هو.
منصور اول خيرپور وارو خط کوليو، جنھن ۾ ايمن لکيو هو:
”منصور، مان ٻن هفتن تائين خيرپور ۾ نہ هونديس. ان ڪري مون سان رابطو ڪرڻ جي ڪوشش نہ ڪجانءِ، مان واپسيءَ تي پاڻ توسان رابطو ڪنديس.“
منصور مونجهاري ۾ پئجي ويو. خط تي ويھہ نومبر جي تاريخ هئي، جنھن کي ڏسي منصور پريشان ٿي ويو. هن ٻي چٺي کولي، جيڪا پندرنھن نومبر جي لکيل هئي. ان ۾ لکيل هو:
”منصور، مان خيرپور ۾ تنھنجو انتظار ڪنديس. مان توکي نيشنل ڪمپيوٽر انسٽيٽيوٽ ۾ ملنديس شمع ايمن قاضيءَ جي نالي سان. اهو ئي منھنجو اصل نالو آهي. هتي مان پنھنجي ڀيڻ ميمونا قاضيءَ جي جاءِ تي ان جي عيوض ۾ ٽريننگ ڪرڻ آئي هيس. روبرو ملڻ تي سمورو احوال ٻڌائينديس.“
۽ هيٺان نيشنل ڪمپيوٽر انسٽيٽيوٽ جي ايڊريس ۽ فون نمبر لکيل هو.
دل جي ڪنھن ڪنڊ مان خوف جو ڪو هيبتناڪ ديوُ اٿڻ لڳو. هن ڏڪندڙ هٿن سان انسٽيٽيوٽ جو نمبر ملايو. رابطو قائم ٿيڻ تي شمع ايمن قاضيءَ جي پڇا ڪئي. ٻي طرف کان آپريٽر چيو:
”سر، مس قاضي ٻن هفتن جي ٽريننگ تي ڪراچيءَ ويل آهي. ٻن ڏينھن بعد اچڻي آهي.“
هن جي دماغ تي ڄڻ ڪو ڌنڌ ڇائنجي ويو. عجيب مدهوشيءَ واري عالم ۾ هو آفيس مان نڪري فوٽو ليب پھتو. کيسي مان رول ڪڍي صاف ڪرڻ لاءِ ڏنائين. هڪ ڪلاڪ تائين فوٽو ليب جي لائونج واري ڪرسيءَ تي ائين ويٺو هو ڄڻ ڪو سزا جي فيصلي جو انتظار ڪرڻ وارو ڏوهاري ويٺو هجي. فوٽوءَ جو لفافو وٺي وڃي گاڏيءَ ۾ ويٺو. ڏڪندڙ هٿن سان لفافو کولي فوٽو ڪڍيائين، جن ۾ نڪاح جي رسم ۾ ايمن جي بدران ميمونا ڏٺائين تہ هن جي اکين کي ائين لڳو ڄڻ هن جي دماغ ۾ اوچتو ڪو بم ڦاٽو هجي، جنھن ۾ هن جي سموري هستي زرا زرا ٿي وکرجي وئي هجي.



ايمن جڏهن گهر پھتي تہ سوچيائين پنھنجي ڪاوڙ جو اظھار ڪندي، ڇاڪاڻ تہ ميمونا جي نڪاح جھڙي خاص موقعي لاءِ هن جو انتظار ڪرڻ ڪنھن ضروري نہ سمجهو. پر گهر جي سڀني ڀاتين جا خوشيءَ کان ٻھڪندڙ چھرا ڏسي هن جي ڪاوڙ ڍري ٿي وئي. پيءُ جي چھري تي سُڪون ۽ اطمينان واري چمڪ ڏسي هن کي پڻ خوشي ٿي. سامان ٿانيڪو ڪري رکڻ بعد هوءَ پيءُ جي ڀرسان اچي ويٺي ۽ چيائين:
”بابا، ڏاڍو سٺو ٿيو جو مونا جو رشتو طئي ٿي ويو. پر اوهان ايتري تڪڙ ڇو ڪئي، منھنجو انتظار تہ ڪيو ها. خوشيءَ جي ان موقعي لاءِ اسان ڪھڙا نہ پروگرام سوچيا هئا.“
قاضيءَ سندس مٿي تي هٿ رکندي چيو:
”ڌيءُ تون سھي ٿي چوين پر ڇوڪرو جلد ئي ٻاهر ٿو وڃي. ڪاغذن ٺھرائڻ لاءِ هن کي نڪاح نامو گهربو هو. ان ڪري تڪڙ ۾ ائين ڪرڻو پيو. تون ڇو ٿي مايوس ٿئين. هاڻي شاديءَ جي تياريءَ ۾ سڀ ارمان پورا ڪجو نہ“
ان وقت رابعہ اچي سندس ٻانھن کان ورتو. چيائين:
”آپي هل تہ مان توکي نڪاح جو احوال ٿي ٻڌايان.“
رابعہ کيس حال احوال ٻڌائڻ لاءِ اتاولي هئي. ايمن کي گهلي ڪمري ۾ وٺي وئي، جتي ميمونا ويٺي پنھنجا ڪپڙا جاچي رهي هئي.
”ڏس نہ ايمن“ ميمونا پريشان ٿي چيو، ”جهٽ پٽ نڪاح، جهٽ پٽ شادي، هاڻي ايتري ٿوري وقت ۾ تياري ڪيئن ٿي سگهندي؟“
”ڪائي ڳالھہ ناهي، ڪپڙا ۽ زيور ئي تہ وٺڻا آهن. سڀ ڪجهہ بازار ۾ تيار ملي ٿو راڻي. باقي سامان وڃي پنھنجي گهوٽ سان وٺجانءِ.“ ايمن کيس چيڙائيندي چيو.
۽ ميمونا جو چھرو خوشيءَ مان ٻھڪڻ لڳو.
”پر مونکي ٻڌايو تہ سھي هن جو گهوٽ ڪيئن آهي؟“ ايمن رابعہ کان پڇيو، ”۽ هيءَ راڻي ويندي ڪيڏانھن؟“
”آپي، ادا منصور ڏاڍو سٺو آهي ۽ شاديءَ کان پوءِ آپي مونا کي وٺي ترڪيءَ ويندو.“
”منصور....؟“ ايمن سراپجي پڇيو.
”ها، آپي مونا جي گهوٽ جو نالو منصور احمد آهي. مون ادا منصور کان فوٽو بہ ورتو هو. ترس تہ مان فوٽو کڻي ٿي اچان.“ رابعہ کيس چيو ۽ ڊُڪ ڀري ٻي ڪمري مان فوٽو کڻي آڻي ايمن جي هٿ ۾ ڏنائين. چيائين:
”هي اٿئي آپي مونا جو گهوٽ.“
ايمن ڌنڌلين اکين سان منصور جو فوٽو ڏٺو ۽ هن کي ائين لڳو ڄڻ پري پري کان ڪا وڏي طوفاني وير چڙهي ٿي آئي، جيڪا هن جي دل جي وسنديءَ کي غرق ڪندي هلي وئي.



هو چئن ڏينھن کان پوءِ گهر کان ٻاهر نڪتو هو. ٻاهر سڀ ڪجهہ ساڳيو هو. ساڳي رونق، ساڳيا ماڻھو، بيشمار ماڻھو، کلندڙ، مرڪندڙ، ڳالھائيندڙ، خاموش پر دل جي دنيا تي جيڪو زلزلو آيو هو، ان ۾ اندر جي هر شئي اٿلي پٿلي تحس نحس ٿي وئي هئي. خبر ناهي ڪيتري دير تائين هو رستن تي بي مقصد ڀٽڪندو رهيو پوءِ اچي پي سي او تي بيٺو. ايمن جي آفيس جو نمبر ملايائين. ٿوري دير کان پوءِ ايمن لائين تي آئي:
”ايمن“ هن جي آواز تي پھڻن جا پھاڙ رکيل هئا.
”منصور..... تو هي ڇا ڪري وڌو؟“ ايمن جي آواز ۾ پيڙا هئي.
”مونکي تنھنجي وڃائجڻ جو خوف هو يا شايد توکي حاصل ڪرڻ جي تڪڙ.....“
”مونکي حاصل ڪرڻ جي تڪڙ ۾ تون مونکي وڃائي چڪين منصور......“
ڪجهہ وقت ٻنھي طرف ماٺ ڇائنجي وئي. پوءِ منصور تڙپي چيو:
”هاڻي مان ڇا ڪيان....؟“
”ڪجهہ بہ نہ.....“
”ايمن“ منصور بي چين ٿي پڇيو، ”ڪو تہ رستو هوندو؟“
”ڪو رستو ڪونھي منصور. اهو تقدير جو فيصلو آهي.“
”مان ان کي تقدير جو فيصلو سمجهي قبول نہ ڪندس.“
”تون قبول ڪري چڪو آهين.“
ٻي طرف کان ايمن رسيور رکي ڇڏيو.
منصور بوٿ کان ٻاهر نڪري آيو. وري ساڳيا رستا هيا. بي مقصد پنڌ، بي منزل واٽون. جنھن رستي ڏانھن تقدير هن کي وٺي آئي هئي، ضدي دل ان کي مڃڻ لاءِ تيار نہ هئي.

هٽايو دل تان دنيا جا پھرا،
مڃي نہ مَنُ خواب ٻيا روپھرا،
هزارين ماڻھو هزارين چھرا،
ڪٿي آ منھنجو گلاب چھرو.



ايمن پنھنجي ڪمري ۾ چپ چاپ جهوليءَ ۾ هٿ رکيون ويٺي هئي. دماغ ۾ اهڙي سانت هيس، جھڙي ڪنھن ڌرتيءَ تي مسلسل ٿيندڙ بمباريءَ جي گونج ختم ٿيڻ کان پوءِ ٿيندي آهي. ڪو احساس نہ هو، ڪا سوچ نہ هئي. ان وقت رابعہ ڪنھن ڪم سان اندر آئي. هن کي ائين ويٺل ڏسي هن جي ويجهو آئي:
”آپي“ حيران ٿي پڇيائين، ”تنھنجي طبيعت تہ ٺيڪ آهي؟“
”ها.....“ ايمن پاڻ کي نارمل رکڻ جي ڪوشش ڪندي چيو.
”آپي، ايترو جلدي شادي ڪرڻي آهي، ڪيئن ڪنداسين؟“ رابعہ چيو.
”تون ڳڻتي نہ ڪر، سڀ ڪجهہ ڪري وٺنداسين.“ ايمن اٿندي چيو.
ڪيڏو نہ ڏکيو ڪم آهي پنھنجي اندر سان منافقي ڪرڻ. اندر جي آڳ کي دٻائي خوش نظر اچڻ جي ڪوشش ڪرڻ. هوءَ ڀينرن سان گڏجي شاديءَ جي تيارين ۾ شريڪ رهندي هئي. پر سندس ڪيفيت ان مسافر جھڙي هئي، جنھن جي واٽ ۾ بي شمار سيلھہ وڇايل هئا، جيڪي هر وِکَ تي هن کي ڦٽيندا رهندا هئا ۽ هوءَ رتو رت پيرن سان هلندي رهندي هئي ۽ کيس آھہ ڀرڻ جي اجازت بہ نہ هئي. پَل هيا، ڄڻ ڪي پھاڙ، لنگهندا ئي نہ هيا. هر پل روح کي چيڀاٽيندو ويندو هو. اکين کي هر وقت ضبط جي پردي سان ڍڪي رکڻو پوندو هو. بس هڪڙي ئي جاءِ اهڙي هوندي هئي جتي هوءَ پنھنجو پاڻ سان اڪيلي ملندي هئي ۽ بغير هن جي اجازت جي ٻيو ڪو هن سان نہ ملندو هو. اهو هيو هن جي آفيس جو ڪمرو. جڏهن اڪيلي ٿيندي هئي تہ اندر جي ڪال ڪوٺڙيءَ مان هن جو پاڻ نڪري ايندو هو. ٻئي ملندا هئا ۽ پل ڀسم ٿيندا هئا. ايئن ئي ڀسم ٿيندڙ پلن دوران هڪ ڏينھن وري ڪوھہ ندا کان سڏ ٻڌائين. پٽيوالي ٻڌايس تہ هن جي فون آهي. ٻاهر اچي فون کنيائين.
”ايمن“
هوءَ چپ رهي.
”ڪجهہ چئو..... ڪجهہ تہ چئو.“ منصور تڙپي چيو، ”ڪجهہ اهڙو چئو، جيڪو منھنجي عذاب کي گهٽائي.“
”توکي ٻڌائڻ لاءِ مون وٽ اهڙو ڪجهہ بہ ناهي.، جيڪو تنھنجي عذاب کي گهٽائي سگهي.“ ايمن چيو.
”مون تہ اها واٽ ورتي هئي، جيڪا توڏانھن ٿي وئي.“
”تنھنجي واٽ منھنجي واٽ کان الڳ ٿي چڪي منصور، ان جو گڏجڻ هاڻي ممڪن ناهي.“
”تون مون کان سواءِ زندگي گهاري سگهين ٿي؟“ منصور پڇيو.
”جيئڻ، مرڻ انسان جي اختيار ۾ ناهي.“
”گويا تون هار مڃي ويٺي آهين؟“
”اهو مقدر جو فيصلو آهي.“
”مان مقدر جو فيصلو نہ مڃيندس.“ منصور ضدي لھجي ۾ چيو.
”مان تنھنجي بابا کي ٻڌائيندس تہ اهو غلط ٿيو آهي.“
”تقدير پينسل جي لِيڪ ناهي، جنھن کي توهان جڏهن چاهيو ڊاهي سھي ڪري سگهو. زندگيءَ جون ڪجهہ حقيقتون اهڙيون اٽل هونديون آهن، جن کي توهان ڪڏهن بہ پنھنجي مرضيءَ مطابق موڙي نہ ٿا سگهو.“
”پر منھنجي زندگيءَ جي تہ هڪڙي ئي حقيقت آهي، اها تون آهين. اها بدلجي نہ ٿي سگهي.“
”اها بدلجي چڪي منصور.“ ايمن چيو، ”هيءَ دنيا ڪڙين حقيقتن سان ڀريل آهي. ان ۾ جذبن جي گنجائش ناهي. محبت کانسواءِ رشتا بہ آهن، جن جي اڳيان انسان مجبور آهي.“
ان وقت فون ڪٽجي وئي. ايمن ڳرا قدم کڻندي پنھنجي آفيس ڏانھن هلي وئي.
سڀ کيل مداريءَ جون ڪٽ پتليون آهن،
نہ سفر پنھنجو نہ ئي منزلون پنھنجيون آهن،
هر هڪ منزل تي وڇوڙا ٿا ڪن ملاقاتون،
نوان سفر، نوان ساٿي، نيون مسافتون آهن.



شاديءَ جي تياري تہ جھڙي تھڙي ٿي وئي پر شادي نہ ٿي سگهي. قاضي ابرار حسين کين ٻڌايو، مونا جو پاسپورٽ ۽ ويزا تيار نہ ٿي سگهيا هئا، جنھن ڪري منصور اڪيلو ئي ترڪيءَ وڃي رهيو هو ۽ شاديءَ جو پروگرام پڻ ملتوي ڪيو هائين.
”پر بابا، ادا منصور اڪيلو هليو ويندو تہ پوءِ خبرناهي ڪڏهن موٽندو، ڪڏهن شادي ڪندو؟“ رابعہ پڇيو.
”مون هن سان ڳالھايو فون تي“ قاضي ابرار حسين چيو، ”چوي پيو تہ جلدي واپس ايندو ۽ شادي ڪري مونا کي وٺي ويندو.“
مونا ۽ رابعہ پريشان ٿي پيءُ کي ڏسڻ لڳيون.
”توهان پريشان نہ ٿيو“ قاضي صاحب چيو، ”منصور احمد تمام سٺو ڇوڪرو آهي. هونئن بہ نڪاح تہ ٿيل آهي، رخصتي تہ محض رسم آهي. هو ڪھڙي وقت بہ مونا کي گهرائي سگهي ٿو.“
ايمن کي سمجهہ ۾ نہ آيو تہ ڇا سوچي، ڇا چوي. هن کي بس ائين سمجهہ ۾ آيو تہ منصور حالتن کان ڀڄي ويو. البتہ جيڪو طوفان، تباهيءَ جو انڌوڪار کنيو هنن ڏانھن وڌندو ٿي آيو، ڪجهہ وقت لاءِ پوئتي ڌڪجي ويو. وقت جو وايو منڊل ماٺيڻو ٿي ويو.
ڇھہ مھينا گذري ويا، ان وچ ۾ منصور جي ڪا خبر نہ آئي. قاضي ابرار جي فڪرمندي وڌندي وئي. هن بار بار منصور ڏانھن خط موڪليا تہ هو شاديءَ جو ڪو بندوبست ڪري. هن جي خطن جو جواب تہ نہ آيو پر منصور پاڻ موٽي آيو. محمود کھڙي، قاضي صاحب کي ٻڌايو تہ منصور ترڪيءَ واري نوڪري ڇڏي واپس پراڻي نوڪري اسلام آباد ۾ جوائن ڪئي آهي.
ڪجهہ ڏينھن بعد هن ايمن سان آفيس ۾ ڳالھايو.
”ڪيئن آهين ايمن؟“
”تون ڪيئن آهين؟“ ايمن پڇيو.
هو ٿورو کليو پوءِ چيائين، ”بس زنده آهيان“
”تقدير کان ڪيترو ڀڄندين منصور؟“ ايمن پڇيو.
”منھنجي تقدير، منھنجو روح، منھنجو ايمان تہ بس..... تون آهين.“
”اڃان تائين اتي ٽڪيو پيو آهين؟“
”ڇا ڪيان...... ون وي ٽڪيٽ جو ورتي هيم“ هو کليو.
”هاڻي ڇا ڪندين؟“ ايمن پڇيو.
”انتظار“
”ڪنھن جو؟“
”تنھنجو“
”منصور“ ايمن بي بسيءَ مان چيو، ”تنھنجي سوچ توکي ۽ توسان لاڳاپيل ٻين سڀني کي رڳو برباديءَ ڏانھن وٺي ويندي.“
”تون ئي ٻڌاءِ ڇا ڪيان؟“ منصور بي چين ٿيندي پڇيو.
”جيڪو ٿي چڪو ان کي قبول ڪري نئين سري سان زندگيءَ جي شروعات ڪر.“
”زندگي تہ توکي ڏئي ڇڏيم..... شروعات ڇاجي ڪيان؟“
”مان توکي تنھنجي زندگي واپس ٿي ڏيان.“ ايمن چيو.
”اوڪي مان زنده ٿي اچي تنھنجي پيءُ سان ملندس ۽ کيس سموري حقيقت ٻڌائي توکي گهرندس.“
”ائين ممڪن ناهي.“
”ڇو؟“
”تون جيڪا خواهش رکين ٿو، اها ڪنھن بہ عزتدار پيءُ لاءِ ممڪن ناهي. هن دنيا ۾ رهڻ لاءِ سماج ۽ رشتن جون ڪجهہ حد بنديون آهن.“
”پر غلطيءَ سان ٿيل رشتي سان مان رهي نہ ٿو سگهان.“
”توکي ان رشتي ختم ڪرڻ جو اختيار آهي. پر ان سان گڏ ان گهر ڏانھن ايندڙ تنھنجا سڀ رستا بہ ختم ٿي ويندا.“
”ڇو؟“
”اهو دنيا جو دستور آهي.“
”مان اهڙي دستور کي نہ ٿو مڃيان“ منصور ضدي لھجي ۾ چيو.
”مان تنھنجي پيءُ کي سمجهائيندس تہ اهو سڀ ڪجهہ غلط ٿيو آهي. غلط فھميءَ سبب ٿيو آهي. ڇا هو اها غلطي معاف نہ ٿو ڪري سگهي؟“
”ڪنھن بہ عزتدار پيءُ لاءِ اهو ممڪن ناهي.“ ايمن چيو.
”منصور توکي ياد آ، مون توکي چيو هو تہ ڪڙين حقيقتن سان ڀريل هن دنيا ۾ تنھنجي افسانوي جذبن جي گنجائش نہ آهي.“
”ايمن“ منصور پيڙا محسوس ڪندي چيو، ”اهو افسانوي جذبو ناهي، اها محبت آهي. منھنجي زندگيءَ جي سڀ کان خاص حقيقت.“
”منصور هن دنيا ۾ محبت کان سواءِ رشتا بہ هوندا آهن، جن جو وزن محبت کان ڳرو هوندو آهي.“
ايمن جا لفظ گوليءَ جيان منصور جي دل ۾ لھي ويا. کن پل لاءِ هو سڪتي ۾ اچي ويو. هن پاڻ کي اوچاين تان هيٺ ڪرندي محسوس ڪيو. پيڙا وچان چيائين:
”ايمن، تنھنجي نظرن ۾ منھنجي محبت ڇا ايتري هلڪي هئي، جو تنھنجن رشتن جي وزن جي برابري نہ ڪري سگهي؟“
ايمن وٽ ڪا دليل نہ هئي، ان ڪري چپ رهي.
”ايمن، تون تہ منھنجو اڌ آهين، پنھنجو درد، پنھنجي تقدير، پنھنجي محبت، مون تہ سڀ ڪجهہ شيئر ڪرڻ لاءِ توکي سونپيو هو. پر تو هڪ پل ۾ ڌار ڪري مونکي منھنجين ئي نظرن ۾ ڪيرائي ڇڏيو.“
منصور فون بند ڪري ڇڏي.



سڄو ڏينھن بي مقصد ڀٽڪڻ کان پوءِ جڏهن هو گهر پھتو تہ شام ٿي چڪي هئي. هو پنھنجي لکپڙھہ واري ڊيسڪ اڳيان اچي ويٺو قلم ۽ ڪاغذ کنيائين.
”منصور ڇا ٿو لکين؟“ اندر واري منصور پڇيو.
”طلاق“ هن جواب ڏنو.
”ڇا ائين ڪرڻ سان تون ايمن کي حاصل ڪري سگهندين؟“
”شايد نہ“ هن وراڻيو، ”پر اهڙي انسان سان بہ نہ ٿو گذاري سگهان، جنھن لاءِ مون وٽ ڪا طلب ناهي.“
”پر ائين ڪرڻ سان تون ڪجهہ بہ حاصل نہ ڪري سگهندين.“
”ائين نہ ڪرڻ سان ڀلا ڇا حاصل ٿيندو؟“
اندر وارو منصور منافقيءَ واري کِل کليو ۽ چيائين:
”ائين نہ ڪرڻ سان ڪجهہ تہ حاصل ڪندين..... ايمن سان تعلق..... ايمن سان ويجهڙائپ.“
۽ هو قلم هٿ ۾ جهليون ويٺو رهيو.



ميمونا جي اک کلي تہ شام ٿي چڪي هئي. هوءَ اٿي دريءَ جو پردو کولي ٻاهر ڏٺائين، ٻاهر جهُڙ ٿي ويو هو. موسم ڏاڍي خوشگوار لڳي پئي هئي. پر من اندر جي موسم ۾ ڪا فرحت نہ هئي. نئون گهر، نئون شھر هو پر وقت هو جو گذري نہ ٿي گذريو. اسلام آباد آئي هڪ هفتو گذري ويو هو. پر گذريل هفتي جو هڪ هڪ ڏينھن هن لاءِ نئين اڻ تڻ کڻي آيو هو.
نڪاح ٿيڻ کان اٺ مھينا بعد منصور رخصتيءَ جي گهُر ڪئي. ۽ هفتو اول نھايت خاموشيءَ ۽ سادگيءَ سان رخصتي وٺي کيس اسلام آباد وٺي آيو. منصور کي روبرو پھريون دفعو هن ان وقت ئي ڏٺو هو، جڏهن هوءَ جھاز ۾ سندس ڀرسان ويٺي هئي. هو سندس ڀرسان واري سيٽ تي بي نياز ويٺو اخبار پڙهي رهيو هو. ان کان اول تہ ميمونا رڳو هن جو فوٽو ئي ڏٺو هو ۽ اٺ مھينا ان جي خيالن جا خواب اڻيا هيا. مستقبل جا خوبصورت خوشين سان ڀريل خواب. هوءَ پنھنجا خواب ايمن سان ونڊڻ چاهيندي هئي. ڇاڪاڻ تہ ايمن سان هن جو ڀيڻ کان وڌيڪ دوستيءَ جو رشتو هو. هو ٻئي ننڍپڻ کان هڪ ٻئي کي تمام گهڻو ويجهو هونديون هيون. اڪثر ڪري سڀ کين ٽو اِن ون سڏي چيڙائيندا هيا. پر خبر ناهي ايمن کي ڇا ٿي ويو هو. جڏهن کان هن نوڪريءَ تي وڃڻ شروع ڪيو هو، سندس طبيعت عجيب ٿي وئي هئي. کانئس کلڻ ڳالھائڻ تہ ڄڻ وسري ئي ويو هو. هر وقت مصروف ۽ خاموش رهڻ لڳي هئي. ميمونا سوچيندي هئي، شايد ٻن شفٽن ۾ ڪم ڪندي هئي، ان ڪري ٿڪجي پوندي هئي. شام جو موٽندي هئي تہ جلدي سمھي پوندي هئي. اڪثر هوءَ ناراض ٿي چوندي هيس:
”ايمي، آخر توکي ڪھڙي بُک ورايو آهي، جو ڊبل ڊبل ڊيوٽي ٿي ڪرين. ڪھڙا تنھنجا ٻچا بُک ٿا مرن؟“
پر هوءَ کلي ڳالھہ ٽاري ڇڏيندي هئي. هن کي ڪم ڪرڻ جو ايڏو تہ هول چڙهي ويو هو جو ميمونا جي رخصتيءَ واري ڏينھن مس هڪ موڪل ڪئي هئائين.
مونا آئندي جا خواب اڻندي منصور سان اسلام آباد هلي آئي. ايئرپورٽ کان گهر تائين پھچڻ دوران بہ منصور ائين ئي بي نياز ويٺو رهيو. ساڻس هڪ اکر نہ ڳالھايائين. هن جو چھرو، کيس اهڙي خالي سليٽ لڳو، جنھن تي ڪوبہ اکر لکيل نہ هجي. گهر پھچندي رات ٿي وئي.
منصور جو فليٽ صاف سٿرو ۽ سليقي سان سنواريل هو. هوءَ گهمي ڦري ڏسڻ لڳي. اڃان ٿوري دير مس گذري تہ منصور ڪپڙا بدلائي تيار ٿي آيو ۽ گاڏيءَ جي چاٻي کڻي جهڪيل نظرن سان چيائين:
”مان ٿوري دير لاءِ ٻاهر ٿو وڃان، ڪچن ۾ هر شئي موجود آهي وري بہ ڏسي وٺو. جنھن شئي جي ضرورت هجي ٻڌائجو ۽ ها..... عمارت جي پٺئين پاسي مرڪز آهي، اتي ضرورت جي هر شئي ملي ويندي آهي.“
هن والٽ مان ڪجهہ نوٽ ڪڍي ٽيبل تي رکيا ۽ ٻاهر نڪري ويو. ميمونا حيرت مان کيس ويندو ڏسندي رهي. پوءِ وري گهر کي ڏسڻ لڳي. پنھنجو سامان ٿانيڪو ڪري رکيائين. ان وقت کيس چانھہ جي طلب محسوس ٿي. هوءَ ڪچن ڏانھن وئي. ٿانون ۽ ڪٻٽن جو جائزو وٺندي کيس مٿئين خاني ۾ هربل چانھہ جو دٻو نظر آيو.
”هون“ هن ڊگهو ساھہ کڻي چيو، ”چئبو تہ ايمن وانگر هن صاحب کي بہ هربل ٽيءَ جو چسڪو آهي.“
هربل ٽيءَ جي ڀرسان هڪ ٻيو ڪاري رنگ جو چٽساليءَ وارو سھڻو باڪس پيو هو. هن احتياط سان باڪس لاهي هيٺ رکيو ۽ کولي ڏٺائين. ان ۾ هڪ عدد چانھہ جو مگ پيو هو. اهو عام قسم جو فرانسيسي چينيءَ جو مگ هو، جنھن جي ڪناري تي لپ اسٽڪ جا نشان بہ موجود هيا. ڄڻ ان ۾ ڪنھن عورت چانھہ پيتي هجي. ان جي تري ۾ سڪل چانھہ جا نشان هيا. ميمونا اهڙي حفاظت ۽ محبت سان رکيل ان مگ کي ڏسي مونجهاري ۾ پئجي وئي.
جيئن تيئن ڪري باڪس ۽ مگ ساڳي جاءِ تي رکيائين ۽ چانھہ ٺاهڻ لڳي.
ان رات منصور ڪھڙي وقت موٽيو، کيس ڪا خبر نہ پئي. ڇاڪاڻ تہ انتظار ڪندي ڪندي هوءَ آخرڪار ننڊ پئجي وئي. البتہ صبح جو جڏهن جاڳڻ کان پوءِ ڪمري کان ٻاهر نڪتي تہ منصور کيس لائونج ۾ ڪوچ تي بي خبر ستل نظر آيو.
هوءَ هوري هوري هلندي وڃي سندس ڀرسان بيٺي تہ منصور جاڳي پيو. ننڊ جي نشي ۾ چُور اڌ کليل اکين سان کيس ڏسي مُرڪيو ۽ چيائين، ”اي.... م.....“ ۽ پوءِ ڇرڪ ڀري ويٺو. سندس چھرو بي تاثر ٿي ويو ۽ نظرون ٻي طرف ڦيرائي ڇڏيائين. ميمونا حيران ٿي کيس ڏسڻ لڳي. هو هڪدم اٿي باٿ روم ڏانھن هليو ويو. ميمونا ڪجهہ وقت ائين ئي حيران بيٺي رهي پوءِ سوچيائين تہ کيس ناشتو تيار ڪرڻ گهرجي.
هوءَ ڪچن ڏانھن هلي وئي. دٻا کولي ڏٺائين، فرج جي شين جي جاچ ڪيائين. اڃان ڪچن جي جاچ جوچ ڪري رهي هئي تہ منصور هيٺان انڊا ۽ ڊبل روٽي وٺي آيو ۽ خاموشيءَ سان ڪچن ۾ رکي ٻاهر هليو ويو.
هوءَ ناشتو تيار ڪري کڻي آئي تہ منصور تيار بيٺو هو.
”مان گهر جو ڪم ڪار افورڊ نہ ٿو ڪري سگهان“ هن ٻي طرف ڏسندي ڌيمي آواز ۾ چيو، ”هتي عورتون اهي ڪم پاڻ ڪنديون آهن، هيٺ مارڪيٽ ۾ سڀ ڪجهہ ملي ٿو.“
”ناشتو“ ميمونا ناشتي جي ٽري ٽيبل تي رکندي چيو.
”مان ناشتو ڪرڻ جو عادي ناهيان“ هن ڪار جي چاٻي کڻندي چيو ۽ ٻاهر هليو ويو.



اهو ميمونا جي شادي شدہ زندگيءَ جو پھريون ڏينھن هو، جيڪو هن کي سمجهہ ۾ نہ آيو تہ ڪيئن گذاري. هوءَ بي مقصد گهر ۾ هيڏانھن هوڏانھن گهمڻ لڳي. گهر جي صفائي ڪيائين. گهر جي ترتيب ۾ ڪجهہ ڦير ڦار ڪيائين. منصور جو وارڊ روب بہ نئين سِر سيٽ ڪيائين. پوءِ هيٺان مارڪيٽ مان ضروري سامان وٺي اچي ڪچن ۾ سيٽ ڪيائين ۽ ماني بہ تيار ڪري ڇڏيائين. پر وقت هو جو گذري ئي نہ پيو. منجهند ٿي وئي، شام ٿي وئي. پر منصور نہ موٽيو. شام جو هن تيار ٿي هلڪو ميڪ اپ ڪيو ۽ آئيني جي سامھون بيھي سوچڻ لڳي:
”جي هيءَ شروعات آهي تہ اڳتي ڇا هوندو؟“
منصور جو رويو هن کي کٽڪڻ لڳو هو. ميمونا تہ نئين زندگيءَ لاءِ گهڻا خواب اڻيا هئا پر منصور طرفان هن کي اڃان تائين خوشين بدران رڳو حيرتون ئي مليون هيون. هن منصور جي شخصيت کي ڳولھڻ شروع ڪيو. ڪٻٽن جي خانن ۾، درازن ۾، ميزن ۽ ڪيبنيٽ تي رکيل سامان ۽ ڪتابن ۾. ڪٿي بہ ڪو نشان نہ هو. ان ڳجهارت جي ڪا ٻجهڻي نہ هئي، هوءَ ٿڪجي ويھي رهي. منصور جي لکڻ واري ڊيسڪ جي اڳيان، جتي منصور جا فائل ۽ نوٽ بڪ پيا هئا. هن هڪ فائل کوليو، جنھن ۾ منصور جا آفيس جا نوٽس پيل هئا. ياداشت وارن پنن جي وچ ۾ قومي يادگار جون ٻہ ٽڪليون، هڪ ڪاغذ سان گڏ پيون هيون، جنھن ۾ شعر لکيل هو:

هير پرھہ جي پرين اچڻ ۾،
ورھہ وسي ٿو هلي وڃڻ ۾،
حسرتن جي تتل رڻ ۾،
چمن مثل هو سراب چھرو،
ڪٿي آ منھنجو گلاب چھرو.

ميمونا کي ڪجهہ تہ مليو پر اهو بہ ايترو مبھم هو جو سمجهہ ۾ نہ ٿي آيو. هن سڀ فائل کولي ڏٺا. هڪ دفعو وري گهر جي هر هڪ ڪنڊ ڪڙڇ جاچي ڏٺائين. سمورو گهر، هر هڪ خانو. ڪٻٽ کليل هو ۽ ڪٿي بہ ڪا اهڙي شئي نہ هئي، جيڪا منصور جي رويئي جو ڀيد کولي سگهي. البتہ وارڊ روب جي وچ وارو لاڪر بند هو ۽ ڳولھڻ جي باوجود ميمونا کي ان جي چاٻي نہ ملي.
منصور رات جو نائين وڳي گهر موٽيو، ڪپڙن بدلائڻ لاءِ جيئن ئي وارڊ روب کوليائين تہ ترتيب بدليل نظر آيس. پھريائين تہ کيس حيرت جو جهٽڪو لڳو پوءِ سندس چھري تي ڪاوڙ ظاهر ٿي. اتان ئي موٽي لائونج ۾ آيو، جتي ميمونا ويٺي ٽي وي ڏسي رهي هئي. ميمونا ڪنڌ ورائي کيس ڏٺو.
منصور ناراض لھجي ۾ چيو، ”هن گهر جي هر شئي جھڙي بہ ترتيب سان رکيل آهي، ان کي ائين ئي رهڻ ڏيو. مھرباني ڪري ڪنھن بہ شئي کي تبديل نہ ڪيو.“ ۽ پوءِ انھن ئي پيرن تي واپس بيڊ روم ڏانھن هليو ويو.
ميمونا جي اکين ۾ لڙڪ ڀرجي آيا. هن تہ سوچيو هو، هي سندس گهر آهي، جنھن کي هوءَ پنھنجي مرضيءَ سان سنواريندي، سينگاريندي پر منصور تہ هڪ ئي جملي سان هن کان گهر ڌياڻيءَ جا حق کسي ورتا.
۽ ان کان پوءِ زندگيءَ جو عجيب بي ڪيف دور شروع ٿي ويو. منصور رات جو دير سان ايندو هو، دير تائين ويٺو لکپڙھہ ڪندو هو ۽ پوءِ لائونج واري ڪوچ تي سمھي پوندو هو. ڪڏهن ڪڏهن رسمي ڳالھائڻ کان سواءِ هنن جو پاڻ ۾ ڪو تعلق نہ هو. ميمونا کي منصور جي رويئي سخت عذاب ۾ مبتلا ڪري ڇڏيو هو. هوءَ ڪا جاهل عورت نہ هئي جو منصور جي رويئي کي سمجهي نہ سگهي. هن کي اندازو هو تہ ڪجهہ تہ غلط آهي ڪٿي.
اڄ انھيءَ ٿڪائيندڙ حالات کي هڪ هفتو ٿي چڪو هو. هن پڪو پھہ ڪيو تہ اڄ منصور سان ضرور ڳالھائيندي. کانئس سندس رويئي جو سبب پڇندي. ٻاهر مينھن وسڻ شروع ٿي ويو هو. هوءَ بالڪنيءَ ۾ بيھي برسات جو نظارو ڏسڻ لڳي. ٿوري دير کان پوءِ ڇم ڇم ڳڙا پوڻ شروع ٿي ويا ۽ ماحول ٿڌو ٿي ويو. ان وقت دروازي جي گهنٽي وڳي. هن وري دروازو کوليو. منصور بيٺو ڇٽي بند ڪري رهيو هو.
جڏهن منصور ڪپڙا بدلائي آيو تہ ميمونا پڇيو:
”ماني لڳايان؟“
”نہ“ هن چيو، ”دوستن جي دعوت هئي، ماني کائي آيو آهيان.“
ميمونا کيس اتي ئي ڇڏي، واپس بالڪونيءَ ۾ هلي وئي. رات ٿي وئي هئي پر ايڏي تيز برسات ۽ ڳڙن جي باوجود لائيٽ ٻري رهي هئي. ٻاهر روڊ تي ڊگهي پول وارين لائيٽن جي روشنيءَ ۾ برسات جو نظارو ڏاڍو وڻندڙ هو. برسات بند ٿيڻ تائين هوءَ اتي ئي بيٺي رهي. پوءِ اندر آئي. اڪيلي ويھي ماني کاڌائين. ڪجهہ وقت ٽي وي ڏٺائين. لائونج جي ڀرسان ننڍي لابيءَ ۾ ٺھيل منصور جي لائبرريءَ ۾ منصور پنھنجي ڊيسڪ اڳيان ويٺو لکپڙھہ ڪري رهيو هو. هوءَ سندس فارغ ٿيڻ جو انتظار ڪرڻ لڳي. جڏهن گهڻي دير گذري وئي تہ پوءِ اٿي کيس ڏسڻ وئي.
منصور جو ڪنڌ جهڪيل ۽ اکيون بند هيس. هٿ ۾ پين جهليون بُت بڻيو ويٺو هو. چھري تي عجيب مايوسي ڇانيل هيس. هوءَ آهستي آهستي هلندي وڃي سندس ڀرسان بيٺي. منصور اکيون کولي ڪنڌ مٿي ڪري ڏانھس ڏٺو. هن جي ڪڪوريل اکين کي ڏسي ميمونا پريشان ٿي وئي پڇيائين:
”اوهان کي ڪا پريشاني آهي؟“
”نہ“ منصور ٻڏل آواز ۾ چيو ۽ اکيون جهڪائي ڇڏيائين.
”اوهان شادي تہ پنھنجي مرضيءَ سان ڪئي آهي نہ؟“ ميمونا پڇيو.
منصور ڪو جواب نہ ڏنو. ميمونا پريشان ٿي کيس ڏسڻ لڳي. ۽ پڇيائين:
”مون کان ڪا غلطي ٿي آهي؟“
هو وري بہ خاموش رهيو.
”اوهين مون سان ڳالھائڻ پسند نہ ٿا ڪيو؟“ ميمونا روئڻھارڪي ٿي وئي.
”مون وٽ اوهان جي سوالن جو ڪو بہ جواب ڪونھي.“ منصور بي بسيءَ مان چيو.
”جيڪڏهن اوهان وٽ مون سان ڳالھائڻ لاءِ ڪجهہ بہ نہ آهي تہ پوءِ گڏ رهڻ جو ڪھڙو سبب آهي؟“
”اها منھنجي مجبوري آهي.“
”اها ڪھڙي مجبوري آهي؟“
منصور کن پل چپ رهيو پوءِ چيائين، ”اهو مان ٻڌائي نہ ٿو سگهان.“
ميمونا بي بسيءَ مان ڪرسيءَ تي ويھي رهي ۽ پڇيائين:
”هر عورت کي شاديءَ کان پوءِ خوشين وارو گهر ۽ ساٿي ملندو آهي..... مونکي ڇا مليو آهي؟“
”مان اوهان کي ڇا ٿو ڏئي سگهان؟“ منصور خالي خالي لھجي ۾ چيو، ”مان تہ پاڻ هڪ ڦريل، مفلس مسافر آهيان.“
ميمونا کي هن جي چھري تي ڇانيل تڪليف وارو احساس ڏسي خوف ٿيڻ لڳو. پڇيائين:
”اوهان شادي ڏسي وائسي نہ ڪئي هئي ڇا؟“
منصور الائي ڪھڙي اونھائيءَ ۾ لھي ويو هو، عجيب مڌهوشيءَ جي عالم ۾ چيائين:
”مان ٻي ڪنھن کي ڏسي بہ ڪيئن پيو سگهان. مون تہ رڳو ان کي ئي پئي ڏٺو، جنھن کي ڏسڻ کان پوءِ ٻي ڪنھن پاسي ڏسڻ ئي وسري ويو.“
ميمونا سراپجي وئي. پوءِ اٿي ۽ ڊوڙندي بيڊروم ۾ هلي وئي ۽ پلنگ تي ويھي پنھنجي وکريل ساهن کي ميڙڻ لڳي. هن کي هڪ عجيب حقيقت جي آگاهي ٿي هئي. هوءَ جنھن شخص کان خوشين جو چمن گهرڻ پئي چاهي، اهو تہ پاڻ هڪ برباد ٿيل کنڊر هو. خبر ناهي ان شخص جي وستيءَ تي ڪھڙي آفت آئي هئي، جنھن کيس ائين برباد ڪري ڇڏيو هو.
اها سڄي رات هن جاڳندي گذاري. صبح جو ٻاهر نڪتي تہ منصور آفيس وڃي چڪو هو. ميمونا کي پريشاني ۽ اوجاڳي جي ڪري مٿي ۾ سخت سور جو احساس ٿيو. هوءَ ڪچن ۾ وڃي پنھنجي لاءِ چانھہ ٺاهڻ لڳي. کنڊ کڻڻ لاءِ جيئن ئي ڪٻٽ کوليائين تہ نظر سامھون رکيل هربل ٽيءَ جي دٻي تي پيس.
اهو دٻو تہ هوءَ روز ڏسندي هئي پر اڄ اهو دٻو هن جي نظرن ۾ کٽڪڻ لڳو. هن جي الجهن وڌندي وئي. چانھہ پيئڻ کان پوءِ هوءَ اٿي ۽ منصور جي حقيقت کي ڳولھڻ شروع ڪيائين.
ڪنھن اڻ ڄاتل انديشي جو خوفناڪ ديو هن جي دماغ ۾ ڪَر موڙي رهيو هو. هن ان انديشي جي تصديق بہ ڪرڻ ٿي چاهي ۽ دل ئي دل ۾ دعا بہ ٿي گهري تہ شل ائين نہ هجي. هڪ ڪلاڪ جي ڳولھا کان پوءِ نيٺ هن کي منصور جي ڊيسڪ جي هيٺئين خاني مان اها چاٻي ملي، جنھن سان وارڊ روب وارو لاڪر کلي ويو. هن ڌڙڪندڙ دل سان لاڪر کوليو. اندر منصور جي بربادي يا شايد ميمونا جي برباديءَ جو سامان پيو هو. گفٽ باڪس ۾ ڪنھن متبرڪ شئي وانگر رکيل ميرا ڪپڙا ايمن جا ئي هئا. جيولري باڪس ۾ ايمن جي رسٽ واچ سان گڏ ڪاغذ جي پُڙي ۾ رابيل جا سڪل گل هئا ۽ پني تي ايمن جي هٿ اکرن ۾ لکيل تحرير هئي:
هي پيار تہ پھريون چرچو هو پوءِ پيار بڻيو،
هي پھرين مکڙي مکڙي هو پوءِ هار بڻيو.

انھن شين سان گڏ ايمن جي چيري روز واري استعمال ٿيل لپ اسٽڪ بہ پئي هئي ۽ هڪ خاڪي لفافو. ميمونا لفافو کوليو، جنھن مان ايمن جا کوڙ فوٽو نڪتا. منصور جي گهر جي هر هڪ ڪنڊ ۾ نڪتل. صفائي ڪندي، وارڊ روب ٺاهيندي، کلندي، چيٻارا ڪڍندي ۽ منصور جا ڪپڙا پھريل ويٺي چانھہ پيئندي. گويا منصور جي دل ۾ ۽ گهر ۾ ايمن جا ئي اڻ مٽ نشان هئا ۽ ميمونا کي ايمن جي اوچتي بدلجي وڃڻ ۽ خاموش رهڻ جو سبب بہ سمجهہ ۾ اچي ويو هو.
ٻي ڏينھن صبح جو جڏهن منصور آفيس وڃڻ لاءِ تيار ٿيو تہ ميمونا سندس سامھون اچي بيٺي ۽ چيائين:
”مونکي واپس گهر وڃڻو آهي.“
منصور ڪجهہ قدر حيران ٿي کيس ڏٺو پوءِ نظرون ڦيرائي آهستي پڇيائين:
”ڇو؟“
منھنجي خيال ۾ منھنجي هتي رهڻ جي نہ ضرورت آهي نہ ئي ڪو فائدو.“
منصور کن پل خاموش رهي ڪجهہ سوچيندو رهيو پوءِ پڇيائين:
”واپس وڃڻ جو ڪو فائدو آهي ڇا؟“
”خبر ناهي“ ميمونا چيو، ”پر اتي جي ڌرتي، گهر ۽ ماڻھو تہ گهٽ ۾ گهٽ پنھنجا آهن نہ، هتي تہ ڪجهہ بہ پنھنجو ناهي.“
منصور ڪجهہ قدر پريشان ٿي ويو پوءِ ڪجهہ سوچندي چيائين:
”مونکي ڪجهہ وقت گهرجي، مان حالات کي سھي ڪرڻ جي ڪوشش ڪري رهيو آهيان.“
ميمونا ڪجهہ دير خاموش رهي پوءِ چيائين:
”اوڪي، تہ توهان کي ڪجهہ وقت گهرجي، مونکي بہ ڪجهہ ڏينھن لاءِ گهر وڃڻو آهي. منھنجي موڪل بہ ختم ٿيڻ واري آهي، مونکي جاب جو بہ بندو بست ڪرڻو آهي.“
”بھتر آ“ منصور چيو، ”مان اوهان جي وڃڻ جو بندوبست ڪيان ٿو.“



انھيءَ هفتي ميمونا گهر موٽي آئي. گهر ۾ ماٺ لڳي پئي هئي. پيءُ جي چھري تي اهڙو ئي اطمينان ۽ سُڪون هيو، جيڪو ڌيءُ جي شاديءَ کان پوءِ هر پيءُ جي چھري تي هوندو آهي. رابعہ پنھنجي بيوٽي پارلر ۾ تمام گهڻي مصروف ۽ خوش هئي. ايمن جي چھري تي ساڳي پُر اسرار خاموشي ۽ سرد مھري هئي. ميمونا جي اکين ۾ ترندڙ سوال ۽ مايوسي ڏسي ايمن هن کان نطرون چورائڻ لڳي. پر ميمونا کي هن کان کوڙ سوال پڇڻا هئا. ٻي ڏينھن شام جو جڏهن قاضي ابرار پنھنجي دوڪان تي ۽ رابعہ پنھنجي بيوٽي پارلر ۾ مصروف هئي تہ ايمن جي آفيس کان اچڻ بعد ميمونا هن وٽ وئي. ايمن هن کي ڏسي ٿورو پريشان ٿي وئي. ميمونا وڃي سندس سامھون بيٺي ۽ ڪافي دير تائين بيٺي سوچيندي رهي تہ ايمن کان ڪيئن پڇي. ايمن کي هن جي خاموشيءَ کان الجهن ٿيڻ لڳي. پڇيائين:
”ڪجهہ پڇڻ ٿي چاهين؟“
”ها“ ميمونا کيس غور سان ڏسندي پڇيو، ”منھنجي برباديءَ ۾ ڪنھن جو ڏوھہ آهي؟“
”تقدير جو“ ايمن وراڻيو.
”تو ان طوفان کي روڪيو ڇونہ؟“
”مونکي خبر نہ رهي، تقدير ۾ ائين لکيل هو.“ ايمن اکيون بند ڪري ڇڏيون.
”ان تباهيءَ جي طوفان کي ڪير روڪيندو؟“ ميمونا پڇيو.
ايمن هڪدم اکيون کولي ڪاوڙ مان ڏانھس ڏٺو ۽ چيائين:
”توکي طوفان جو مقابلو ڪري پنھنجو گهر بچائڻ نہ ٿو اچي؟“
”گهر؟“ ميمونا حيران ٿي پڇيو، ”اهو گهر ڪيئن بچايان، جنھن کي تون اول ئي برباد ڪري آئي آهين؟“
”منھنجا سمورا نشان ڊاهي ان گهر کي نئين سري سان آباد ڪر“ ايمن رکائيءَ سان چيو.
”گهر انسانن سان ٺھندو آهي.“ ميمونا چيو، ”ان گهر ۾ هڪ برباد ٿيل انسان بہ آهي.“
”تون ايتري ڪمزور ڪڏهن کان ٿي آهين؟“ ايمن کيس گهوريندي چيو، ”جيڪڏهن اجڙيل وستيون آباد نہ ٿين ها تہ هن ڌرتيءَ تي رڳو کنڊر ئي کنڊر هجن ها. مالھيءَ جي محنت بنجر زمين کي بہ آباد ڪري گل و گلزار بنائي ڇڏيندي آهي.“
”تون مونکي تسلي ٿي ڏين؟“ ميمونا پڇيو.
”نہ، مان توکي حوصلو ٿي ڏيان، يقين ٿي ڏيان. محنت ۽ محبت سان برباد ٿيل گهر وري آباد ڪري سگهجي ٿو.“
”۽ تون؟“ ميمونا پڇيو.
”منھنجو فڪر نہ ڪر“ ايمن چيو، ”توکي خبر آهي تہ مان ننڍپڻ کان مضبوط ارادن ۽ مضبوط برداشت واري آهيان. مان تقدير جي ان فيصلي کي قبول ڪري چڪي آهيان.“
”ڇا تنھنجو منھنجو رشتو ائين ڪرڻ ڏيندو؟“
”نون رشتن کي مضبوط ڪرڻ لاءِ ڪجهہ وقت تائين پراڻن رشتن کي وساري ڇڏ.“
”پر مان تہ سڀ ڪجهہ ڇڏي واپس آئي آهيان“ ميمونا چيو.
”اهو غلط فيصلو آهي، ان ۾ ڪنھن لاءِ ڀلائي ناهي. ان جو برو اثر سڀ کان وڌيڪ بابا تي پوندو.“
ميمونا پيءُ جي باري ۾ سوچي پريشان ٿي وئي. هو ڪيڏو نہ خوش ۽ مطمئن هو، هن جي شاديءَ کان پوءِ. اڄڪلھہ هو ايمن ۽ رابعہ جي شادي ڪرائڻ جي ڳڻ ۾ هو.
هوءَ وري تقدير سنوارڻ جي ارادي سان واپس موٽي وئي. هڪ مھينو گذري ويو. زندگي روز مره جي معمول تي اچي وئي. ايمن سمجهو تہ ميمونا حالتن کي ڪنھن حد تائين سنڀالي ورتو هوندو تہ هن کي اوچتو ميمونا جو خط مليو. هن لکيو هو:
”ايمن تو تہ چيو هو، مالھيءَ جي محنت بنجر زمين کي بہ آباد ڪري ڇڏيندي آهي پر توکي شايد خبر ناهي، جنھن زمين تي بجلي ڪرندي آهي، اها سڙي خاڪ ٿي ويندي آهي. اتي اميد جو ڪوبہ سَلو نہ ڦٽندو آهي. منھنجي محنت رائيگان وئي آهي. توکي اندازو ناهي تہ هڪ ڇت هيٺان ٻن ڌارين جو رهڻ ڪيڏو نہ تڪليف دہ آهي.“
ايمن عجيب قسم جي بيچيني محسوس ڪرڻ لڳي. هن جي ڇھين حِس هن کي ٻڌائي رهي هئي تہ اها خاموشي ڪنھن هولناڪ طوفان جي آمد آهي. آفيس کان واپسيءَ تي هوءَ پي سي او وٽ ترسي. منصور جي آفيس جي ڪال ورتائين. منصور آفيس ۾ ئي ويٺو هو. هن جو آواز ٻڌي منصور کن پل لاءِ سانت ۾ اچي ويو.
”منصور“ ايمن پيڙا وچان چيو، ”تون منھنجي اذيتن ۾ اضافو ٿو ڪرين.“
”هو ٽوڪ واري کل کليو ۽ چيائين، ”اهو تہ تنھنجو مقدر آهي، مون توکي چيو هو تہ تون منھنجو اڌ آهين. منھنجي پل پل جي ايذاءَ جو اڌ تہ توکي ملندو نہ.“
”منصور، خدارا ائين نہ ڪر“
”مان ڇا ٿو ڪيان؟“
”تون منھنجي ڀيڻ سان سٺو نہ ٿو ڪرين.“
”اهو تہ تنھنجو فيصلو هو.“
”تو وٽ واپس وڃڻ جو اختيار هو“
”مون توکي ٻڌايو هو تہ مان توکان دستبردار نہ ٿو ٿي سگهان.“
”مان هاڻي بہ تنھنجي دسترس ۾ نہ آهيان.“
”ڪير ٿو چوي؟“ هو کليو، ”تون اڄ بہ مون وٽ آهين، منھنجي آسپاس، منھنجي گهر ۾، منھنجي ساهن ۾. مان هر وقت توکي محسوس ڪري سگهان ٿو.“
”منصور، تولاءِ ائين سوچڻ گناھہ آهي.“ ايمن چيو.
هن جو مزاج هڪدم بدلجي ويو، چڙي چيائين، ”گناھہ جي سزا جھنم آهي نہ، تہ پوءِ هاڻي زندگي ڇا آهي؟ ڇا توکي ان باھہ جي تپش محسوس نہ ٿي ٿئي، جنھن ۾ مان پل پل سڙان ۽ پچان ٿو.“
”منصور، خدارا اهو تماشو بند ڪر.“ ايمن عاجزيءَ مان چيو، ”ڇا توکي اندازو ناهي تہ ان باھہ ۾ ڪيتريون زندگيون سڙي وينديون؟“
”مون تہ توکي اول ئي ٻڌايو هو تہ جيڪڏهن مان توکي حاصل ڪري نہ سگهيس تہ پوءِ وڇوڙي جي آگ ٻرندي، جنھن ۾ يا تہ مان فنا ٿي ويندس يا ٻين کي ساڙي ڇڏيندس.“
ايمن جي هٿن مان فون ڇڏائجي وئي. هوءَ ڊوڙندي ڪيبن مان ٻاهر نڪري آئي. هن جو سمورو وجود هوري هوري لرزي رهيو هو.



انھن ئي ڏينھن ۾ حاجي نصرﷲ پنھنجي پٽ جو سڱ ڪرڻ لاءِ قاضي ابرار کي چيو. هن جو پُٽ ڪراچيءَ ۾ سٺي عھدي تي مقرر هو. قاضي ابرار کي بہ گهڻو پسند هو. هن ايمن کان مرضي پڇي. ايمن چيو:
”بابا، في الحال منھنجي دل ڪنھن بہ طرح سان راضي نہ آهي شاديءَ لاءِ، ڇوڪرو سٺو آهي، اوهان رابعہ جو سڱ ڪري ڇڏيو.“
قاضي ابرار هن جي صلاح مڃي رابعہ جو سڱ طئي ڪري ڇڏيو. ٻنھي ڪٽنبن جي گڏيل صلاح سان جلد ئي شادي رکي وئي.
رابعہ جي شاديءَ تي ميمونا ۽ منصور ٻئي آيا. گهر ۾ مھمان عورتون ترسيل هيون، ان ڪري منصور جو اندر اچڻ گهٽ ٿيو. ميمونا جي چھري جي بي رونقي ۽ مايوسي ڏسي ايمن سمجهي وئي تہ هن جي حالت ۾ ڪا بہ تبديلي نہ آئي هئي. شاديءَ وارن ٽن ڏينھن دوران نہ ايمن ميمونا کان ڪجهہ پڇيو نہ ئي ميمونا وٽ کيس ٻڌائڻ لاءِ ڪجهہ هيو. رابعہ جي رخصت ٿيڻ بعد مھمان هڪ هڪ ڪري موڪلائي ويا ۽ گهر ۾ خاموشي ڇائنجي وئي.
رات جو جڏهن قاضي ابرار ٿڪ ۽ اطمينان سان مليل ننڊ سمھي پيو تہ ايمن ۽ ميمونا کي نويڪلائي ملي. منصور پنھنجي دوست محمود سان ملڻ هليو ويو هو.
”مونا، منھنجي هڪ ڳالھہ مڃيندينءَ؟“ ايمن چيو.
ميمونا سوالي نظرن سان ڏانھس ڏٺو.
”ڪجهہ وقت لاءِ هن گهر جو رستو وساري ڇڏ، پنھنجي زندگيءَ جي منجهيل سُٽ کي سلجهائڻ جي ڪوشش ڪر.“
ميمونا ڏکائتين نظرن سان ڏانھس ڏٺو ۽ چيائين، ”ايمن افسوس آهي، مان چند ڏينھن ان ضدي شخص جي آسپاس رهي آهيان تہ ان جي مزاج کي سمجهي وئي آهيان، تون تہ هن جي دل جي ويجهو رهي آهين.“
ميمونا جون نظرون ايمن جي روح ۾ تيرن جيان گهڙي ويون. هن بي بسيءَ مان چيو، ”مان تنھنجي ڏوهاري آهيان مونا.“
”ڏوهاري تون نہ پر اهو وقت آهي، جيڪو چورن جيان لنگهندي تنھنجو نصيب منھنجي جهوليءَ ۾ وجهي ويو، جيڪا شئي منھنجي هئي ئي نہ اها منھنجي ڪيئن ٿيندي؟“
”تنھنجي همت هارڻ سان اهو نصيب مون وٽ موٽي تہ نہ ٿو سگهي؟ تون چڱي طرح ڄاڻين ٿي. البتہ برباديءَ جي هن راند ۾ وڌيڪ ماڻھو برباد ٿي سگهن ٿا. بابا پنھنجي زندگيءَ جو هر هڪ لمحو اسان ڌيئرن تي خرچ ڪيو آهي، اسان جو فرض آهي تہ عمر جي هن آخري دور ۾ ڪوبہ صدمو هن تائين پھچڻ نہ ڏيون.“
”پوءِ تون ئي ٻڌاءِ مان ڇا ڪيان؟“ ميمونا پڇيو.
”واپس وڃ ۽ وساري ڇڏ تہ هيڏانھن بہ ڪا واٽ اچي ٿي.“ ايمن چيو.
”ائين ڪرڻ سان هتي وارا تہ برباديءَ جي راند مان نڪري ويندا پر ڇا توکان اهو شخص وسري ٿو، جيڪو هُتي برباد ٿي رهيو آهي؟“
ان کان پوءِ ميمونا اٿي پنھنجو سوٽ ڪيس کولي هڪ وڏو لفافو ڪڍيو ۽ آڻي ايمن کي ڏنائين. ايمن لفافو وٺي کوليو. ان ۾ ايمن جو اهو اِنلارج ٿيل فوٽو هيو، جيڪو منصور پنھنجي فليٽ تي ڪڍيو هو، جنھن م هوءَ سندس ڪپڙا پايون ويٺي کلي رهي هئي. تصوير جي مٿان منصور جي ئي تحرير لکيل هئي.

تنھنجو تن تہ ڀلي تو وٽ ئي هجي،
تنھنجو من تہ پيو آ مون وٽ من،
تنھنجي هٿ جون لکيل ڪجهہ تحريرون،
ڪجهہ تصويرون، هڪ پيار جي وِش.
سورنھن منجهنديون، ٻارنھن شامون،
۽ ٻہ آليون برسات جون راتيون.
منھنجي جيئڻ لاءِ ڪافي آهن.
تنھنجون ڏنل اهي ٽيھہ سوغاتون.

ايمن کي پنھنجي اندر ۾ پيڙا جو ايڏو تہ شديد احساس ٿيو جو هوءَ درد جي شدت کان ٻيڻي ٿي وئي ۽ پنھنجو مُنھن گوڏن ۾ لڪائي ڇڏيائين.



ميمونا واپس اسلام آباد هلي وئي ۽ زندگي وري روان دوان ٿي وئي، ساڳين ٿڪائيندڙ رستن تي. قاضي ابرار حسين جي خواهش هئي تہ هو حج ڪرڻ وڃي. ان لاءِ هو بندو بست ۾ لڳي ويو. هڪ رات هو ماني کائي رهيا هئا تہ هن ايمن کي ٻڌايو تہ هن جا حج جا ڪاغذ منظور ٿي ويا هئا ۽ ٻن هفتن بعد هن جي روانگي هئي.
”پر بابا، مان تہ اڪيلي ٿي وينديس!“ ايمن چيو.
”نہ، امان تون اڪيلي نہ ٿيندينءَ. منصور احمد جي پوسٽنگ هتي ٿي وئي آهي. هو هفتي کن ۾ پھچي ويندا. مون کين راضي ڪيو آهي تہ منھنجي واپسيءَ تائين هن گهر ۾ ترسن.“
ايمن خوفزدہ ٿي وئي. چيائين، ”بابا، اوهان ايترو تڪڙو پروگرام ڇو ٺاهيو حج جو؟“
”بس امان، دل کي قرار اٿم، ٻنھي نياڻين کي رب چڱا وَرَ ڏنا آهن، تون تہ بنھہ جواب ڏئي ويٺي آهين شاديءَ کان. زندگيءَ جو ڪو ڀروسو ڪونھي. بس خواهش اٿم تہ هڪ دفعو مڪو مدينو گهمي اچان.“
”پر بابا، مونا جن کي مجبور نہ ڪيو. مان هاسٽل هلي ويندس.“
”امان، ان ۾ هرج ڪھڙو آهي، منصور احمد اسان جو پنھنجو آهي. جيسيتائين پنھنجي گهر جو بندوبست ڪن تيسيتائين هي بہ تہ پنھنجو ئي گهر اٿن.“
ايمن کي سمجهہ ۾ نہ آيو تہ کيس ڇا ڪرڻ گهرجي. هن سوچيو تہ هن کي ميمونا سان رابطو ڪري سمجهائڻ گهرجي تہ ڪنھن بہ طريقي سان هتي رهڻ کان منع ڪري. پر ميمونا جي فليٽ ۾ فون نہ هو. انھيءَ اڻ تڻ ۾ ٻہ ٽي ڏينھن گذري ويا. نيٺ مونا پاڻ ڪٿان ڳالھايو. ايمن اٿندي پڇيو:
”مونا، بابا ٻڌايو تہ توهان هتي رهڻ ٿا اچو؟“
”ها، مونکي بہ اڄ خبر پئي، جڏهن منصور پيڪنگ ڪرڻ لاءِ چيو.“ مونا ٻڌايو.
”تون منع ڇو نہ ٿي ڪرينس؟“ ايمن پريشان ٿي پڇيو.
”منھنجو اختيار هلي ڪٿي ٿو.“
قاضي ابرار حسين دلجاءِ ڪري ڀلاري سفر تي روانو ٿي ويو. پر پٺيان ميمونا ۽ ايمن کي ائين لڳندو هو، ڄڻ هو ٽئي ڄڻا ڪنھن هيبتناڪ ڊائنامائيٽ جي سامھون خاموش ويٺا ان جي ڦاٽڻ جو انتظار ڪندا رهندا هئا.



رات جا ڏھہ ٿيا هئا. هوءَ ڄاڻي واڻي دير سان گهر آئي. گهر ۾ گھري سانت لڳي پئي هئي. چوڌاري اوندھہ لڳي پئي هئي. فقط ورانڊي ۾ مڌم روشنيءَ وارو بلب ٻري رهيو هو، جتي منصور ڪرسيءَ تي ويٺو هو. ايمن جا قدم پٿر جھڙا ڳرا ٿي ويا. هوءَ آهستي آهستي هلندي ورانڊي وٽ پھتي. منصور جون نظرون، جيڪي مسلسل هن جو پيڇو ڪري رهيون هيون، هن جي پيرن جي زنجير بنجي ويون. هوءَ سندس ڀرسان وڃي بيٺي. هيڏانھن هوڏانھن ڏسندي پڇيائين:
”مونا ڪٿي آهي؟“
منصور ڪوبہ جواب نہ ڏنو. هوءَ پريشان ٿي وئي. ڇاڪاڻ تہ ميمونا هن جي واپسيءَ تائين جاڳندي ۽ سندس انتظار ڪندي رهندي هئي. پر اڄ هوءَ کيس نظر نہ آئي. ايمن تڪڙي تڪڙي ميمونا جي ڪمري ڏانھن وئي. ميمونا رلھيءَ ۾ ويڙهي سيڙهي سمھي پئي هئي.
”مونا، تون ٺيڪ تہ آهين؟“ ايمن ميمونا جي رلھي هٽائيندي پڇيو.
”ها“ ميمونا سست آواز ۾ چيو، ”بس ڏڪڻيءَ سان بخار اچي نڪتو ان ڪري سمھي پيس، شايد مليريا جو بخار آهي.“
”ڊاڪٽر ڏانھن ڇو نہ وئينءَ؟“ ايمن پريشان ٿي پڇيو.
”بخار جي گوري کاڌي اٿم، هاڻي ڪجهہ بھتر آهيان.“ ميمونا کيس تسلي ڏيندي چيو.
”ٺيڪ آ سڀاڻي ضرور ڊاڪٽر ڏانھن وڃجانءِ.“ ايمن سندس ڀرسان ويھندي پڇيو، ”ڪجهہ گهرجئي تہ ٻڌاءِ؟“
”نہ، ڪجهہ نہ گهرجي مان ٺيڪ آهيان. تون ماني کائين تہ ڊائيننگ ٽيبل تي ڍڪي رکي اٿئي.“
”نہ، مان هاسٽل ۾ روبيءَ وارين سان کائي ڇڏي هئي.“
ميمونا اٿي ويھاڻن سان ٽيڪ ڏئي ويٺي. ڪجهہ وقت خاموش رهي پوءِ جهيڻي آواز ۾ پڇيائين:
”تون ٺيڪ آهين نہ ايمن؟
ايمن ڏانھس ڏٺو. چپن تي مُرڪ ظاهر ٿيس ۽ اکين ۾ پيڙا. چيائين، ”مون کان ڇا ٿي پڇين، تون ۽ مان ساڳي ئي پلصراط تي تہ هلون پيون.“
ميمونا کن پل چپ رهي پوءِ پڇيائين، ”ايمن ڇا هن پلصراط جو ڪو انت ڪونھي؟“
”شايد ڪو انت ڪونھي!“ ايمن مايوس ٿي چيو، ”اسان اهڙي رستي جا مسافر آهيون، جنھن جي ڪابہ منزل ناهي. بس هلندا ٿا رهون. زندگيءَ کي ڪو بہ موڙ ڏئي نہ ٿا سگهون. ڇا ڪاڻ تہ ڪو بہ موڙ ممڪن نہ آهي، مناسب نہ آهي. هڪ اهڙي زنجير ۾ جڪڙيل آهيون، جنھن مان نڪري نہ ٿا سگهون. عجب مشڪل آهي، ان ۾ جيئڻ تي مجبور آهيون.“
”پر اهو جيئڻ بہ تہ مشڪل آهي.“ ميمونا چيو. ايمن ڪجهہ وقت چپ چاپ ويٺي خالي ديوار کي ڏسندي رهي پوءِ اٿي چيائين:
”تون آرام ڪر، مان چينج ڪري اچان ٿي.“
هوءَ ٻاهر آئي تہ منصور کي ڏٺائين، جيڪو اڃان تائين اتي ئي ڪرسيءَ تي ويٺو هو. هوءَ ڪجهہ دير سوچيندي رهي. پوءِ هوري هوري هلندي وڃي سندس ڀرسان بيٺي ۽ مڌم آواز ۾ کيس سڏيائين:
”منصور“
منصور ڪنڌ ورائي ڏانھس ڏٺو. ايمن بي بسيءَ مان چيو:
”منصور، حالات برداشت کان چڙهي ويا آهن، تون ڇاٿو چاهين؟“
”ڪجهہ بہ نہ“ منصور آرام سان چيو، ”مان ڀلا توکي ڪجهہ چوان ٿو. مان تہ چپ چاپ ويٺو تنھنجو رَوئيو ٿو ڏسان.“
”منھنجو روئيو؟“ ايمن اچرج مان پڇيو، ”ڪھڙو روئيو؟“
”اهوئي، سڄو سڄو ڏينھن گهر کان ٻاهر رهڻ، اجايو سجايو رُلڻ..... مونکي خبر آهي تون رڳو مونکي ستائڻ لاءِ ائين ڪندي آهين.“
”توکي ائين ٿو لڳي؟“ ايمن بدستور حيرت مان پڇيو.
”ها“ منصور چيو، ”تون سڄو ڏينھن ٻاهر رلندي وتندي آهين، آوارہ گردي ڪري پاڻ کي تباھہ پئي ڪرين ۽ مان خاموشيءَ سان ويٺو تماشو پيو ڏسان.“
ايمن بي بسيءَ مان کيس ڏسندي رهجي وئي. پوءِ چيائين، ”منصور، توکي هن گهر ۾ مون کان سواءِ ڪو ٻيو نظر نہ ٿو اچي؟“
”نہ“ منصور اطمينان سان وراڻيو، ”توکي ڏسڻ کان واندو ئي ناهيان تہ ٻي پاسي ڏسان.“
”منصور“ ايمن تڪليف محسوس ڪندي چيو، ”خدارا حقيقتن کي تسليم ڪر. تنھنجي نظر، تنھنجي توجهہ مونا لاءِ هجڻ گهرجي.“
”ڇو؟“ منصور پڇيو.
”تنھنجي محبت تي مونا جو حق آهي“ ايمن چيو.
”اها تہ اڳ ۾ ئي تو کسي ورتي هئي.“
”پوءِ تون هن کي رخصت ڪرائي ڇو وٺي وئين؟“
هو آهستي کليو. چيائين، ”هوءَ تنھنجو پاڇو آهي نہ، هوءَ هوندي تہ تون بہ نظر ايندينءَ.“
ايمن وائڙن جيان کيس ڏسڻ لڳي. چيائين، ”اهڙيون خراب سوچون تو ڪٿان آنديون آهن؟ منصور، تون ڇا هئين، ڇا ٿي ويو آهين؟“
”تون ئي ڏس! تو مونکي ڇا ڪري وڌو آهي.“ هو ٽوڪ واري کِل کليو.
ايمن ڪجهہ دير چپ چاپ کيس ڏسندي رهي پوءِ عاجزيءَ مان چيائين:
”منصور، تون حقيقتن کي تسليم ڇو نہ ٿو ڪرين؟“
”ڪھڙيون حقيقتون؟“ منصور کيس گهوريندي پڇيو.
”اهي ئي تہ تقدير تنھنجو ۽ منھنجو رستو الڳ ڪري چڪي. پراڻا ناتا ڪوڙا ٿي ويا، نئون سچ اهو آهي تہ مونا تنھنجي زال آهي، هن سان تو نڪاح ڪيو آهي.“
”جيڪو نڪاح ٻئي جي ڌوڪي ۾ ٿيو، مان ان کي نہ ٿو مڃان.“ منصور اٽل لھجي ۾ چيو.
”تون ان کي مڃي چڪو آهين، ان ڪري ئي تہ مونا تنھنجي گهر ۾ آهي.“
”اها منھنجي مجبوري آهي“
”ڪھڙي؟“
”مون وٽ ٻيو ڪو حل ناهي“ هن کيس غور سان ڏسندي چيو، ”تنھنجي ويجهو رهڻ جو.“
ايمن جي چھري تي ناگواريءَ جا تاثرات اڀريا پوءِ هن کيس چيو:
”منصور، تون منھنجي ڀيڻ کي ڇڏي ڏي“
”هڪ شرط سان“
”ڪھڙو؟“
”تون مون وٽ واپس ايندينءَ.“
”ائين ناممڪن آهي.“ ايمن چيو، ”اسان جي سماج ۾ رشتن ۽ خاندان جون ڪي حد بنديون آهن، جيڪي ائين ڪرڻ جي اجازت نہ ٿيون ڏين.“
”مونکي ڪنھن سماج، خاندان ۽ رشتن جي پرواھہ ناهي.“ منصور ضدي لھجي ۾ چيو.
”پر مونکي پرواھہ آهي.“ ايمن چيو، ”منھنجا رشتا ناتا آهن، ڀينرون آهن، پيءُ آهي. مان نہ ٿي چاهيان تہ هو سماج ۾ بي آبرو ٿين ۽ سڄي عمر لوڪ جي نظرن ۾ سنگسار ٿيندا رهن.“
”اها تنھنجي مجبوري آهي، منھنجي نہ“ منصور سنگدليءَ سان چيو.
ايمن حيرت وچان کيس ڏسندي رهجي وئي تہ اهو حساس ۽ خوبصورت دل رکڻ وارو انسان ڪيڏو نہ بي درد ۽ ڪٺور بنجي ويو هو. ايمن کي سمجهہ ۾ نہ آيو تہ ڇا ڪري جو انھن اذيتن جو انت ٿي وڃي. هوءَ شڪست کاڌل قدمن سان وڃڻ لاءِ مڙي تہ سامھون ميمونا تي نظر پيس، جيڪا شال ويڙهيون دروازي کي ٽيڪ ڏيون بيٺي هئي. هن جي چھري تي رڳو رک ئي رک هئي.
منصور ڪنڌ ڦيري ٻاهر اوندھہ ۾ ڏسڻ لڳو.

مونکي گڏجي سڀ سنگسار ڪيو،
انگاس ٽنگي نروار ڪيو،
ڀلي ڏيھہ سڄي ۾ خوار ڪيو،
تہ بہ چوندس ها مون پيار ڪيو.



قاضي ابرار جو خط آيو هو. هن لکيو هو تہ هو حج جي سعادت حاصل ڪرڻ بعد هڪ هفتي کان پوءِ موٽندو. ايمن لاءِ اهو هفتو گهارڻ ڏاڍو ڏکيو ٿي پيو هو. هن جي دماغ تي اهڙي بيچين ڪندڙ سانت طاري هئي، جھڙي طوفان اچڻ کان اڳ سمنڊ جي ماٺي مٿاڇري تي هوندي آهي. ڏينھن اهڙي ماٺي بيچينيءَ ۾ گذري ويندو هو. رات جو سمھندي هئي تہ دماغ جي سناٽن مان ڪٿي پري پري کان سڏن جا پڙاڏا ٻڌڻ ۾ ايندا هئا. ڄڻ تہ ڪوھہ ندا کان ڪو سندس نالو وٺي سڏيندو هو. اهي سڏ ٻڌي هوءَ خوفزدہ ٿي ويندي هئي. چاهيندي هئي تہ اتان هلي وڃي، ڪٿي ايترو پري جو اهي سڏ کيس ٻڌڻ ۾ نہ اچن ۽ هڪ ڏينھن کيس اهو موقعو ملي ويو. ڪراچيءَ ۾ ٽن ڏينھن جو ورڪشاپ هو. هن کي آفيس طرفان دعوت ملي تہ هوءَ هڪدم وڃڻ لاءِ تيار ٿي. ان ورڪشاپ لاءِ هن فقط مونا کي ٻڌايو ۽ تاڪيد ڪيو تہ جيئن منصور کي خبر نہ پوي. هڪ ڏينھن اول هوءَ بيگ کڻي هاسٽل هلي وئي ۽ ٻئي ڏينھن شام جو پنھنجي آفيس جي سھيلي روبيءَ سان گڏجي اسٽيشن هلي وئي.
ٽرين ۾ ويھڻ کان پوءِ هن ڪجهہ قدر قرار محسوس ڪيو. ڄڻ ڪنھن قيد خاني مان نڪري آئي هجي. هن جي سيٽ دريءَ جي ڀرسان هئي. ٿانيڪو ٿي ويھڻ کان پوءِ هن بي خياليءَ ۾ دريءَ کان ٻاهر ڏٺو ۽ هڪدم ڇرڪ نڪري ويس. هن جي دل جون ڌڙڪنون ذري گهٽ رڪجي ويون. ٻاهر پليٽ فارم تي دريءَ جي ڀرسان منصور بيٺو پريشان نظرن سان کيس ڏسي رهيو هو. هن جا ڪپڙا گهنجيل ۽ اڻڀا وار نرڙ تي پکڙيل هئا، ڄڻ هو مدت کان کيس ڳولھيندو رهيو هو.
”منھنجي خوف کان ڀڄي ٿي وڃين؟“ منصور ڦٽيل لھجي ۾ پڇيو.
ايمن هن جي اندر جي پيڙا کي پنھنجي دل ۾ لھندي محسوس ڪيو. اکيون جهڪائيندي چيائين:
”رستو مٽجي ويو آهي منصور“
”پر منھنجي هر واٽ رڳو توڏانھن ٿي وڃي.“
”تون چاهين تہ واٽ مٽائي سگهين ٿو.“
”ٻي واٽ زندگيءَ ڏانھن نہ ٿي وڃي ايمن“ منصور دونھاٽيل اکين سان کيس ڏسندو رهيو. ان وقت ٽرين وِسل ڏنو ۽ ڌوڏو کائي اڳتي رواني ٿي وئي. منصور چپ چاپ اڏامندڙ رَئيءَ ۾ بيٺو ويندڙ ٽرين کي ڏسندو رهيو، جيڪا هر لحظي ايمن کي کانئس پري کنيون ٿي وئي. ڄڻ هن جي جسم مان روح ڪڍندي ٿي وئي. هو بي روح جسم سان اتي ئي بيٺو رهجي ويو.
منھنجو روح، جسم ۽ جان پرين،
منھنجو مذهب دين ايمان پرين،
منھنجي ٻولي، قوم، زبان پرين،
توتان سَوَ جنم قربان پرين.



ڪراچيءَ کان موٽڻ بعد جڏهن هوءَ گهر پھتي تہ سج لھي رهيو هو. گهر ۾ اوندھہ لھي رهي هئي. چوطرف عجيب سانت هئي. ايمن بيگ ميز تي رکيو ۽ گهر ۾ هيڏانھن هوڏانھن ڏسڻ لڳي. ان وقت اندران ڪمري مان منصور ٻاهر نڪتو. هن جي چپن تي مرڪ تري آئي. چيائين:
”مون کي يقين هو تہ تون اڄ ضرور ايندينءَ.“
”ڇو؟“ ايمن نظرون چورائيندي خالي خالي لھجي ۾ پڇيو.
”گذريل سال اڄوڪي ڏينھن مون خواهش جو ڪئي هئي.“
ايمن هڪدم حيران ٿي وئي. ان وقت هن کي ياد آيو تہ اهو منصور جي سالگره جو ڏينھن هو. منصور هلندي اچي سندس سامھون بيٺو ۽ پڇيائين:
”مونکي وِش نہ ڪندينءَ؟“
”مونا ڪٿي آهي؟“
”گهر ۾ ناهي“
”ڪيڏانھن وئي آهي؟“
”خبر ناهي“
ايمن پنھنجي ڪمري ڏانھن وڃڻ لڳي. منصور بہ سندس قدمن تي قدم رکندو سندس پٺيان هليو آيو. هوءَ بيھي رهي، ڪنڌ ورائي ڏانھس ڏٺائين. هو ڪنھن بت جيان خاموش ۽ بي حس بيٺو هو.
”تون منھنجي پٺيان ڇو ٿو اچين منصور؟“ ايمن گنڀيرتا سان پڇيو.
”ٻيو ڪيڏانھن وڃان؟“
”تقدير تنھنجي لاءِ جيڪو رستو طئي ڪيو آهي ان تي هل.“
”مان ان کي ڪڏهن بہ ڪنھن بہ تعلق سان قبول نہ ڪيو آهي. اها منھنجي واٽ ئي ناهي.“
”پر تون اڄ بہ اتي ئي بيٺو آهين، انھيءَ واٽ تي.“
”هاڻي اها واٽ ڇڏي ڏيندس.“
”ڇو؟“
”من اندرِ جيڪا لوچ آهي، اها ماٺي نہ ٿي ٿئي.“ هو ٻہ ٽي وکون کڻي اچي سندس عين سامھون بيٺو.
هن جي اکين جي تپش ۽ بيقراري ايمن کان سَٺي نہ وئي. هن پنھنجون اکيون جهڪائي ڇڏيون ۽ چيائين:
”پنھنجي دل کي سمجهاءِ منصور“
”تون ڄاڻين ٿي هن دل ۾ توکان سواءِ ٻيو ڪير بہ رهي نہ ٿو سگهي. نَيوَرِ، نَيوَرِ اَيوَرِ.“
ايمن پريشان ٿي کيس ڏسڻ لڳي. منصور وڌي سندس هٿ پنھنجن هٿن ۾ پڪڙيا ۽ چيائين:
”دل هر وقت توکي طلب ڪري ٿي.“
”تنھنجي دل جي طلب سماج ۽ مذهب جي حدن کان ٻاهر آهي.“
”دل جو مذهب محبت آهي بس!“
”اسان کي هڪ ٻئي کان پري هليو وڃڻ گهرجي.“ ايمن پنھنجا هٿ ڇڏائيندي چيو.
”توکي نہ ڏسڻ سان بيقراري وڌندي آهي.“ منصور چيو.
”۽ ڏسڻ سان؟“
”طلب ۾ شدت ايندي آهي.“ منصور چيو.
ايمن جي چھري تي پيڙا جا آثار ظاهر ٿيا. چيائين:
”پوءِ تہ منھنجو هجڻ ئي سھي ناهي“
”مونکي ڊيڄارڻ جي ڪوشش نہ ڪر“ منصور سندس ايترو ويجهو هليو آيو جو ايمن کي هن جي ساهن جي گرمي پنھنجي چھري تي محسوس ٿيڻ لڳي.
”تون ڇا ٿو چاهين منصور؟“ ايمن پوئتي هٽندي پڇيو.
”مان توکي ٿو چاهيان ايمن“ منصور کيس ڪلھن کان وٺي پاڻ ڏانھن سوريندي چيو، ”منھنجو نڪاح ڪنھن ٻئي سان نہ ٿيو هو، مون تنھنجي وجود کي قبوليو هو، توکي گهريو هو ۽ اڄ تائين فقط توکي گهران ٿو، توکي محسوس ڪرڻ چاهيان ٿو.“
منصور جي گرفت سوڙهي ٿيندي وئي. ايمن هن جي گرفت مان نڪرڻ جي ناڪام ڪوشش ڪندي چيو:
”منصور، تنھنجي طلب ۾ محبت نہ وحشت آهي.“
”اها محبت جي انتھا آهي.“
”اهو گناھہ آهي“
”مان ڪنھن گناھہ ثواب کي نہ ٿو مڃيان“ منصور هن جي وارن ۾ مُنھن لڪائيندي چيو، ”تنھنجو قرب، تنھنجي سُپردگي منھنجي اندر ۾ ٻرندڙ آڳ جو انت آهي.“
”منصور“ ايمن ٻڏندڙ آواز ۾ چيو، ”تنھنجي طلب ۾ منھنجي حياءَ جو موت آهي ۽ بي حيائيءَ واري زندگي مونکي قبول ناهي.“
ان وقت دروازو کليو سامھون ميمونا سان گڏ سندس پيءُ سفري بيگ کنيون بيٺو هو. ايمن جون اکيون وحشت وچان کليون رهجي ويون. هن هڪ ڊگهو ساھہ کنيو، جيڪو هن جي سيني ۾ اندر ئي رهجي ويو ۽ هن کان ساھہ ٻاهر ڪڍڻ وسري ويو.
هن جو بي جان جسم منصور جي آغوش ۾ لڙڪي پيو. منصور حيران ٿي هن جي کليل اکين ۾ نھاريو، جيڪي کيس چئي رهيون هيون:

”ڏس منصور، مون پنھنجي زندگيءَ جو آخري ساھہ تنھنجي آغوش ۾ کنيو.“



ميمونا چپ چاپ ان خالي ڪڪر جيان ويٺي هئي، جيڪو پنھنجي اندر ۾ سمايل سمورن لڙڪن جي برسات وسائي خالي ٿي ويو هجي.
”پوءِ منصور جو ڇا ٿيو؟“ مون پڇيو.
هن مون ڏانھن ڏٺو ۽ چيائين، ”خبر ناهي، هو چپ چاپ هليو ويو ۽ ان ڏينھن کان پوءِ نہ هن کي ڪنھن ڏٺو ۽ نہ ئي سندس ڪا خبر ملي.“

مينھان ۽ نينھان

عبدالمحيد ڊائننگ ٽيبل تي پنھنجي ماءُ محمودہ بيگم ۽ ٻنھي ڌيئرن درشھوار ۽ دل آويز سان گڏ ويٺو نيرن ڪري رهيو هيو تہ سندس دوست ۽ بزنس پارٽنر امتياز عليءَ جو پُٽ نويد حسن اتي آيو، سلام ڪري مُرڪي پُڇيائين:
”هيلو ليڊيز ڇا مان ناشتي تي توهان کي جوائن ڪري سگهان ٿو؟“
۽ پوءِ جواب جو انتظار ڪرڻ کان اڳ ئي ڪرسي سوري ويٺو ۽ محمودہ بيگم ڏانھن ڏسندي چيائين:
”گريما، اصل ۾ مون کي اوهان جي هٿ جا افراٽا کائڻا آهن.“
”کوڙ افراٽا پُٽ“ محمودہ بيگم افراٽن جي پليٽ ڏانھس سوريندي چيو.
امتياز علي ۽ عبدالحميد ويھہ سال اول گڏجي روٽي روزيءَ جي تلاش ۾ آسٽريليا آيا هئا. ڪجهہ عرصو جدوجھد ڪرڻ بعد هنن گڏجي هڪ ننڍڙو بوڪ اسٽور ۽ فوڊ ڪارنر کولي ورتو، جيڪو ويھن سالن جي محنت ۽ ڪوشش بعد هڪ وڏي ڊپارٽمينٽل اسٽور ۽ ريسٽورينٽ جي درجي کي پھچي چڪو هو. هنن جي ريسٽورنٽ جا ايشيائي کاڌا بہ گهڻا مقبول ٿي ويا هئا. هنن جا گهر گڏ گڏ هيا. سندن ٻارن بہ گڏ تعليم حاصل ڪئي هئي. ٻئي ڪٽنب ائين رل مل ٿي رهندا هئا، ڄڻ پاڻ ۾ رت جا ويجها رشتا هجن. نويد حسن جي ٻنھي ڇوڪرين سان تمام گهڻي دوستي هئي پر درشھوار کيس گهڻي پسند هئي. انھن جي هم خيالي ڏسندي ٻنھي ڪٽنبن گڏيل رضامنديءَ سان سندن سڱ طئي ڪري ڇڏيو هو.
نويد ۽ دل آويز هڪ ئي بين الاقوامي تنظيم ۾ ڪم ڪندا هئا، جيڪا غريب ۽ ترقي پذير ملڪن لاءِ مفت سھولتون مھيا ڪندي هئي. درشھوار هڪ مقامي اداري ۾ ڪم ڪندي هئي.
ناشتي جي دوران عبدالحميد نويد کان پڇيو:
”نويد، توهان جي نئين پروجيڪٽ جي ڪھڙي پروگريس آهي؟“
”بس انڪل، ٿورن ڏينھن ۾ پيپر ورڪ فائينل ٿي ويندو. يارنھن ماڻھن جي ٽيم آهي، جنھن ۾ مختلف ملڪن جا پنج ٽرينڊ پروفيشنل ماڻھو تہ چونڊيا آهن، باقي ڇھہ اتان جا لوڪل هائر ڪبا. ڇھہ گاڏيون بہ الاٽ ڪيون ويون آهن. هاڻي دل آويز فيصلو ڪري تہ ان جا ڪاغذ انٽري ڪيون.“
عبدالحميد ڪنھن سوچ ۾ پئجي ويو. نويد هن کي سوچ ۾ گم ڏسي پڇيو:
”توهان ڇا سوچيو آهي انڪل؟“
”سوچي سمجهي فيصلو ڪرڻو پوندو“ عبدالحميد چيو.
”پر بابا، مان تہ هن کان اول بہ ٻہ پروجيڪٽ ٻين ملڪن ۾ ڪري چڪي آهيان“ دل آويز چيو.
”ها انڪل، دل آويز تمام گهڻي ڪانفيڊنٽ ۽ ٽرينڊ آهي“ نويد چيو.
عبدالحميد کن پل ترسي چيو:
”توهان ٻئي صحيح ٿا چئو پر ورلڊ نيوز مان اندازو ٿئي ٿو تہ پاڪستان جا حالات اڄ ڪلھہ ڪھڙا آهن. خبر ناهي ڪنھن ڇوڪريءَ جو پاڪستان جي ريموٽ علائقن ۾ وڃي ڪم ڪرڻ سيف آهي يا نہ“
محمودہ بيگم، جيڪا انھن جي گفتگو ٻڌي رهي هئي ڌيرج سان چيو:
”حميد، بُرا ڀلا ماڻھو تہ هر ملڪ ۾ هوندا آهن، رات جو هتي بہ عورتون ٻاهر نہ نڪرنديون آهن، ان ڪري تہ انھن لاءِ مناسب نہ هوندو آهي. هرو ڀرو پنھنجي ملڪ لاءِ ائين سوچڻ بہ صحيح ناهي. اتان جا ماڻھو ايترا بہ جاهل ناهن جو پنھنجن سڄڻن کي نقصان پھچائن.“
”امان“ عبدالحميد فڪرمند ٿيندي چيو، ”ويھہ سال اڳ واري ماحول جي ڀيٽ نہ ٿي ڪري سگهجي، هاڻي اتي بدامني گهڻي وڌي وئي آهي.“
”انڪل، هي انٽرنيشنل پروجيڪٽ آهي“ نويد چيو، ”اتان جي حڪومت حفاظت جي خاطري ڏياري آهي، هاءِ سڪيورٽي هوندي. اوهان اطمينان رکو.“
عبدالحميد ڪو جواب نہ ڏنو. ناشتو ختم ڪري اٿيو، چيائين:
”ٻارئو، توهان آرام سان ناشتو ڪيو، مان اسٽور ڏانھن ٿو وڃان، ڪافي دير ٿي وئي آهي.“



دل آويز ڪچن ۾ بيٺي ڏاڏيءَ سان ڪم ۾ مدد ڪري رهي هئي.
”گريما“ هن رنگ برنگي ڀاڄيون ڪٽنگ بورڊ تي ڪَٽيندي پڇيو:
”ڇا پاڪستان ۾ بہ اهڙائي کاڌا هوندا؟“
محمودہ بيگم جي اکين ۾ اداسي تري آئي، ٿڌو ساھہ کڻندي چيائين:
”منھنجي ديس جي ساڳ، پليءَ جو سواد هِتي ڪٿي.“
”توهان کي پاڪستان ۾ رهڻ وڌيڪ پسند هو؟“
”ها“ محمودہ بيگم چيو، ”پنھنجي ديس جي تہ ڳالھہ ئي ٻي آهي.“
”پوءِ توهان پنھنجو ملڪ ڇڏي هتي ڇو آيا؟“
محمودہ بيگم اداسيءَ مان چيو، ”مٺي، اهو تہ تقدير لکڻ واري جو فيصلو هيو. هن اسان جي تقدير ۾ هتان جو داڻو پاڻي جو لکيو هو.“
”گريما“ دل آويز سبزيون بائول ۾ وجهندي چيو، ”مان بہ پنھنجي وڏن جو وطن ڏسڻ ٿي چاهيان پر مون کي لڳي ٿو بابا صاحب ان جي حق ۾ ناهي، ان ڪري مون کي سمجهہ ۾ نہ ٿو اچي مان ڪھڙو فيصلو ڪيان.“
”جاني، اسان ڪير ٿيندا آهيون فيصلو ڪرڻ وارا، اسان جي زندگيءَ جا سمورا فيصلا تہ تقدير لکڻ وارو ڪندو آهي. ڪيڏانھن وينداسين، ڪنھن سان ملنداسين، ڪنھن کان وڇڙنداسين، اهو سڀ ڪجهہ لکيل آهي. جيڪڏهن تنھنجي تقدير ۾ پاڪستان جو داڻو پاڻي لکيل هوندو تہ توکي ڪو بہ روڪي نہ سگهي.“
”پر گريما، مون کي ڪيئن خبر پوندي تہ منھنجي تقدير ۾ ڇا لکيل آهي؟
”اهو تہ وقت ئي توکي ٻڌائيندو“ محمودہ بيگم چيو، ”اگر تنھنجي تقدير ۾ وڃڻ لکيل آهي تہ مقرر وقت تي اها تنھنجي مرضي بڻجي تنھنجي سامھون اچي ويندي.“



نئين ملڪ، نئين جاءِ تي آئي ٻہ هفتا گذري ويا هئا. پروجيڪٽ کي باقائدہ شروع ڪرڻ کان اڳ سمورا ضروري انتظام بہ مڪمل ٿي چڪا هئا. مقامي انتظاميہ جي مدد سان هنن شھر جي ٻاهرين ڪناري تي هڪ سرڪاري جاءِ ۾ ڪيمپ آفيس ٺاهي هئي. هيٺئين حصي ۾ آفيسون ۽ مٿئين حصي ۾ رهائشي ڪمرا سيٽ ڪيا هئائون.
دل آويز پنھنجي آفيس ۾ ويٺي، پنھنجي ليپ ٽاپ تي ڪم ڪري رهي هئي تہ نائيڪ گلو اندر آيو ۽ پنھنجي مخصوص هٻڪي ڳالھائڻ واري آواز ۾ کيس ٻڌايائين:
”ميڊم...... هو، ٻاهر، آيو، آهي. مون، کيس سمجهايو تہ انٽرويو، ختم ٿي، چڪا آهن، پر، اوهان سان، ملڻ لاءِ، ضد ٿو ڪري.“
”اهو ڪير آهي؟“ دل آويز پڇيو.
”م، م، م، نس، نالو، اٿس“
”مونس؟ دل آويز پڇيو.
ان وقت دروازي مان هڪ قداور نوجوان اندر داخل ٿيو. هن جا وڏا وار وکريل ۽ پينٽ شرٽ گهنجيل هيس، ڪلھي تي هڪ پراڻو شولڊر بيگ لٽڪيل هيس. ان حليي جي برعڪس هن جو چھرو هشاش بشاش ۽ اعتماد واري چمڪ سان ڀريل هيو. هن دل آويز کي سلام ڪري چيو:
”سوري ميڊم مان ليٽ ٿي ويو آهيان پر مون سان ملڻ کان پوءِ شايد اوهان مون کي ڪنسيڊر ڪيو.“
”انٽرويو ختم ٿي چڪا آهن مسٽر“ دل آويز چيو، ”سليڪشن ڪميٽي پيپر فائينل ڪري چڪي آهي، هاڻي ڪنسيڊر ڪرڻ جي گنجائش ناهي.“
هو سندس سامھون ڪرسيءَ تي ويھي رهيو ۽ مرڪي چيائين، ”ڪڏهن ڪڏهن ڪجهہ بيسٽ حاصل ڪرڻ لاءِ قاعدن ۾ لچڪ پيدا ڪرڻ ضروري آهي.“
”۽ اهو بيسٽ ڇا آهي؟“ دل آويز کيس غور سان ڏسندي پڇيو.
”اهو مان آهيان“ هن اعتماد سان ڪلھا لوڏيندي چيو، ”اگر مون کي موقعو ملندو تہ اوهان جي پروجيڪٽ لاءِ بيسٽ بينيفشل ورڪر ثابت ٿي ڏيکاريندس.“
”سو ڪيئن؟“ دل آويز پڇيو.
هو مُرڪيو، شولڊر بيگ کڻي ٽيبل تي رکيائين ان مان ويڙهيل سيڙهيل ڪجهہ پنا ڪڍي اٿيو ۽ دل آويز جي سامھون ٽيبل تي رکندي چيائين:
”ميڊم هي منھنجي سي وي ۽ تجربي جا سرٽيفڪيٽ آهن، جيڪي اوهان کي ٻڌائيندا تہ مان توهان جي پروجيڪٽ لاءِ موسٽ اليجبل پرسن آهيان“
دل آويز هن جي بغير فائيل وارا ويڙهيل سيڙهيل پنا ڏسندي چيو:
”توهان جي پريزنٽيشن ئي ٻڌائي ٿي تہ توهان ڪيتري قدر اليجيبل پرسن آهيو، ايني وي“
هن ويڙهيل ڪاغذ کوليا ۽ ڏسڻ لڳي.
”ميڊم“ هن ڪجهہ چوڻ لاءِ کيس مخاطب ڪيو.
”دل آويز“ دل آويز ڪاغذن کي جاچيندي بي خياليءَ ۾ کيس پنھنجو نالو ٻڌايو.
”ٿينڪ يو“ هن خوش ٿيندي چيو.
دل آويز ڪاغذن تان نظر هٽائي کيس ڏٺو ۽ حيران ٿي پڇيائين، ”ڇا لاءِ؟“
”منھنجي لياقت جي تعريف ڪرڻ لاءِ“ هن سندس هٿ ۾ جهليل ڪاغذن ڏانھن ڏسندي چيو، ”دل آويز منھنجو نالو آهي مسٽر مونس“ دل آويز کيس گهوري چيو.
هو مرڪيو ۽ چيائين:
”منھنجو نالو محمد يونس آهي.“
”واٽ ايور“ دل آويز ڪلھو لوڏي چيو، ”توهان جي قابليت ۽ تجربو سٺو آهي پر اسان جا ڪجهہ قاعدا ۽ قانون آهن. سليڪشن ڪميٽيءَ ۾ هڪ مان نہ پر پنج ٻيا ميمبر آهن، هو پنھنجو فورم مڪمل ڪري چڪا آهن.“
”اوهان منھنجو پروفائيل ڏسي ڪھڙو فيصلو ڪيو ميڊم؟“
”مان ڪميٽيءَ سان اوهان جي باري ۾ ڊسڪس ڪنديس پوءِ جيڪو فيصلو انھن ڪيو، اهو فائينل هوندو مسٽر مونس“
”محمد يونس“ يونس کيس مُرڪي ياد ڏياريو.
”واٽ ايور“ دل آويز لاپرواهيءَ مان چيو، ”اوهان ٻن ڏينھن بعد اچي معلوم ڪجو.“
”اوڪي ميڊم“ يونس اٿندي چيو پوءِ مُڙيو ۽ ٻاهر نڪري ويو.



يونس جي قابليت جا سرٽيفڪيٽ ۽ اعتماد ڏسي دل آويز کي لڳو تہ هو سندن پروجيڪٽ جي ڪاميابيءَ لاءِ بھتر ثابت ٿي سگهي ٿو. هن ٻين ميمبرن سان صلاح مشورو ڪيو. سڀني دل آويز جي راءِ سان اتفاق ڪيو ۽ گڏيل صلاح سان يونس کي شامل ڪرڻ جو فيصلو ڪيو ۽ اهڙي طرح يونس هنن جي ٽيم جو حصو بڻجي ويو.
هڪ مھيني جي عرصي ۾ يونس هنن جي پروجيڪٽ ۾ اهم ۽ خاص اهميت حاصل ڪري ورتي. هو تمام ذهين هو، هن جو ڪم ٻين کان وڌيڪ بھتر هو. عمدہ ۽ کلمک طبيعت جو هيو ان ڪري سڀ کيس پسند ڪرڻ لڳا هئا. هن جي خاص خوبي هن جو ساز ۽ آواز هو. هن وٽ رباب جھڙي شڪل وارو ساز هوندو هيو ۽ آواز سُريلو هيس. اڪثر رات جو سڄو عملو گڏ ٿيندو هو ۽ کانئس فرمائش ڪندا هئا. هو رباب وڄائيندو هيو ۽ سُريلي آواز ۾ کين گيت ٻڌائيندو هو. هن جو ڪم گهڻي قدر دل آويز سان مشترڪہ هوندو هيو ان ڪري اڪثر گڏ رهندا هيا.
نويد، دل آويز ۽ يونس جي دوستي گھري ٿي وئي هئي. هو اڪثر ماني بہ گڏ کائيندا هيا ۽ شام جو گڏجي چھل قدمي ڪندا هئا. هڪ ڏينھن ائين گهمندي نويد چيو:
”يونس، ٻہ مھينا ٿي ويا آهن توکي ڪم ڪندي، اگر تون چاهين تہ پنھنجي گهران چڪر ڏئي اچ.“
”نويد سر“ هن ڊگهو ساھہ کڻي چيو، ”منھنجي گهر ۾ منھنجي ڪمي ايتري گهڻي محسوس نہ ڪئي ويندي آهي.“
”ڇو؟“ دل آويز پڇيو.
هو کليو ۽ چيائين:
”سڀني کي خبر آهي تہ مان سيلاني ماڻھو آهيان، منھنجو ڪو ٺڪاڻو نہ هوندو آهي.“
”اوڪي گائيز“ نويد چيو، ”مان ٿڪجي پيو آهيان، واپس ڪيمپ ٿو وڃان توهان هلو ٿا يا اڃا واڪ ڪندئو؟“
”تون ڀلي وڃي آرام ڪر نويد، اسان ٿورو واڪ ڪنداسين“ دل آويز چيو. نويد واپس ڪيمپ هليو ويو.
”مونس، تنھنجي گهر ۾ ڪير ڪير آهي؟“ دل آويز هلندي هلندي پڇيو.
”منھنجو ڀاءُ، ڀاڄائي، انھن جا چار ٻار، امڙ ۽“ يونس چوندي چوندي رڪجي ويو. دل آويز سوالي نظرن سان ڏانھس ڏٺو ۽ پڇيو:
”۽ ٻيو“
”منھنجي هڪڙي ڪزن بہ رهندي آهي، امان جي ڀاڻيجي.“
”غير شادي شدہ؟“ دل آويز پڇيو.
”نہ، شادي شدہ آهي“ يونس کليو ۽ چيائين، ”ڇڏيو ميڊم، في الحال منھنجو ارادو ناهي ڳوٺ وڃڻ جو“
”آخر تون مون کي ميڊم ڇو سڏيندو آهين؟“ دل آويز ڀرون تاڻي پڇيو، ”مان تنھنجي باس ٿورئي آهيان، هي پروجيڪٽ ورڪ آهي، اسين سڀ هائر ٿيل ميمبر آهيون، گڏجي ٽيم ورڪ ڪندا آهيون.“
”ميڊم، توهان جي ۽ منھنجي حيثيت ۾ ڏينھن رات جو فرق آهي، اوهان عھدي ۽ سينارٽيءَ ۾ مون کان وڌيڪ آهيو.
”مونس“ دل آويز چيو، ”هتي ٽيم ورڪ آهي ۽ اسان وٽ سر ۽ ميڊم چوڻ جو ڊيڪورم ناهي.“
”بس عادت پئجي وئي آهي.“
”۽ اها عادت ڪيئن ويندي؟“ دل آويز پڇيو.
”جڏهن توهان مون کي مونس بدران يونس سڏينديون“ يونس مرڪي چيو.
دل آويز کلي ۽ پڇيائين:
”باءِ دي وي مونس جي معنيٰ ڇا آهي؟“
”درد ونڊيندڙ“ يونس کيس ٻڌايو.
”هون“ دل آويز سوچيندي مرڪي ۽ چيائين، ”پوءِ تہ يونس کان صحيح مونس ئي آهي.“



پروجيڪٽ جو ڪم روان دوان هيو، پھرين مرحلي جي پروگريس رپورٽ کڻي ليزا ۽ جيڪسن آسٽريليا هليا ويا هيا. پوئتي رهيل ميمبر پنھنجو ڪم ڪرڻ ۾ مصروف هيا. يونس جي موجودگيءَ سان ڪيمپ ۾ رونق رهندي هئي. هن جا چرچا ڀوڳ ۽ رباب وارا گيت ريگستان جي گرم اس ۽ ٿڌين چانڊوڪين کي وڻندڙ بڻائي ڇڏيندا هيا. ريگستان هن جي وڻندڙ جاءِ هئي. هڪ ڏينھن هن دل آويز کي سڏ ڪري پنھنجي ليپ ٽاپ جي اسڪرين تي واريءَ جي تصوير ڏيکاريندي پڇيو:
”دل آويز تون ڪڏهن واريءَ جي اصليت ڏٺي آهي؟“
”مطلب؟“ دل آويز پڇيو.
”واريءَ جي خوبصورتي ڏسڻي هجي تہ چانڊوڪيءَ ۾ ڏسجي. واريءَ جا ذرا چنڊ جي ڪرڻن سان سرشار ٿي هيرن جواهرن جي ذرڙن جيان چمڪڻ لڳندا آهن.“
دل آويز اٿي اچي هن جي ليپ ٽاپ جي اسڪرين تي مجموعي وڏي سائيز (ميگزيمائيز) ٿيل واريءَ جي تصوير ڏسڻ لڳي. ان واريءَ جو هڪ هڪ مثقال پنھنجي پوري شڪل ۾ ايترو تہ رنگين ۽ خوبصورت هيو، جنھن جو ڪو مثال نہ هو. اهي ذرڙا شڪل، سائيز ۽ رنگن ۾ هڪ ٻئي کان مختلف ۽ حيران ڪندڙ حد تائين خوبصورت هيا. ڄڻ ڪي تراشيل هيرا جواهر هيا، جن مان اندران رنگين روشنيون ٿي بکيون. هوءَ واريءَ جي اها حقيقت ڏسي مھوت ٿي وئي. پڇيائين:
”ڇا واريءَ جو هر هڪ ذرو الڳ الڳ ايڏين بي شمار ۽ حسين بناوتن ۾ هوندو آهي؟“
”بلڪل“ يونس کيس ٻڌايو، ”اسان جي قدمن هيٺان وڇايل واري جنھن کي اسان معمولي سمجهندا آهيون، ان جو هڪ هڪ ذرو پنھنجي وجود ۾ خوبصورت ۽ ٺاهڻ واري جي حيرت انگيز تخليق جو مظھر آهي.“
”ڇا سموري واري ائين ئي هوندي آهي؟“
”نہ“ يونس چيو، ”هر هڪ هنڌ جي واري الڳ حسن رکندي آهي. واري ريگستان ۽ سامونڊي ڪنارن جو لباس آهي ۽ اهو لباس هر جاءِ تي الڳ الڳ رنگ ۽ الڳ ڊزائن جو هوندو آهي. جيئن بھاماز جي مشھور پنڪ بِيچ جي واري صفا گلابي هوندي آهي. ان جا الڳ الڳ گلابي شيڊن جا مثقال مِلي اهڙو خوبصورت نظارو ٺاهيندا آهن، ڄڻ ڪنھن مصور گلابي رنگن جا شيڊ ملائي ڪينواس تي ڪا حسين تصوير ٺاهي هجي.“
هن مُڙي دل آويز ڏانھن ڏٺو، جيڪا حيرت مان سندس ڳالھيون ٻڌي رهي هئي.
”تنھنجي ملڪ آسٽريليا جي ٻيٽ جو ڪنارو ”وائيٽ هيوِن“ تہ تو ضرور ڏٺو هوندو“ يونس چيو، ”ان بيچ جي کير جھڙي اڇي واري سمنڊ جي گھري نيري پاڻيءَ سان ملي جنت جو نظارو ٺاهيندي آهي. هوائيءَ جي پاپا ڪوليا بيچ جي واري صفا سائي رنگ جي هوندي آهي. ان کي هٿ ۾ کڻي ان جي ذرن جي بناوت ڏسبي تہ لڳندو، اهي سائي رنگ جي جواهرن جا مثقال آهن. آسٽريليا جي رينبو بيچ جي واري 74 رنگن جي خوبصورت شيڊن جو ميلاپ ۽ انڊلٺ جو عڪس لڳندو آهي.“
”اهي سڀ تنھنجا ڏٺل هنڌ آهن؟“ دل آويز کيس غور سان ڏسندي پڇيو.
هو کليو ۽ چيائين، ”مون تہ توکي اڳ ۾ ٻڌايو هو تہ مان سيلاني ماڻھو آهيان.“
دل آويز واپس پنھنجي جاءِ تي وڃي ويٺي. کن پل رکي پڇيائين، ”مونس، تون ايترو ٽئلنٽيڊ ۽ بولڊ آهين، تون ڪنھن بہ ٻاهرين ملڪ ۾ سٺو جاب ڪري سگهين پيو تہ پوءِ واپس هيڏانھن ڇو هليو آئين؟“
”هتي منھنجو ڪم رهيل آهي نہ“ هن چيو.
”ڪھڙو ڪم؟“
”اهو بعد ۾ ڪڏهن ٻڌائيندو مانوَ“ يونس نٽائيندي چيو.
ريگستان جي چانڊوڪي بہ عجيب سحر سان ڀريل هوندي آهي. هوائن جا سنسناهٽ وارا آواز ڄڻ ڪا لاهوتي موسيقي پاڻ سان کڻي اينديون آهن. اهڙي پُر اسرار چانڊوڪيءَ ۾ رباب جو آواز جادوءَ جو ڪم ڏيندو آهي. رباب جو آواز ٻڌي دل آويز پنھنجي ڪمري جي دريءَ جو پردو هٽائي هيٺ نھاريو. يونس ڪاٺ جي ڊرم تي ويٺو مست ٿي رباب وڄائي رهيو هو ۽ مڌر آواز ۾ ڳائي رهيو هو. ڪيمپ وارا ڪجهہ ماڻھو سندس چوڌاري ويٺا کيس ٻڌي رهيا هئا. دل آويز غور سان ٻڌڻ لڳي تہ هو آخر ڇا ڳائي رهيو هو. هن جي گيت جا ٻول بہ عجب هيا:
روحي، او روحي،
صحرا جي اس ۾ ڇانوَ تون،
روحي، منھنجي روحي،
مان جسم منھنجو روح تون،
روحي، او سھيلي،
مان ننڊ، منھنجا خواب تون،
روحي، منھنجا روح اچ،
بي روح خوابن ۾ ملون،
صحرا سرابن ۾ ملون،
مينھن جي ڦوهارن ۾ ملون،
ڪونجن قطارن ۾ ملون،
اڏندا وڃون،
هلندا وڃون،
گم ٿي وڃون.

ٻي ڏينھن صبح جو جڏهن هو ڪيمپ ڏانھن وڃي رهيا هئا تہ گڏ هلندي دل آويز پڇيو:
”مونس، تنھنجو آواز ڏاڍو سٺو آهي، ڀلا تو ڳائڻ ڪٿان سکيو؟“
”دوستن جي ڪچھريءَ ۾ سکيو“ هن کلي چيو.
”ڳائڻ تنھنجو شوق آهي؟“
”بس جڏهن خوش هوندو آهيان تہ ڳائيندو آهيان.“
”۽ تون ڪڏهن خوش هوندو آهين؟“ دل آويز مُرڪي پڇيو.
”مان تہ هميشہ خوش رهندو آهيان“ هن مُرڪي چيو.
هڪ ساعت رکي دل آويز پڇيو:
”چڱو ڀلا اهو تہ ٻڌاءِ اها روحي ڪير آهي؟“
يونس هلڪو ٽھڪ ڏنو ۽ چيائين:
”اها تہ جسٽ نظم آهي ڪنھن شاعر جي.“



”جنھن بہ اها نظم لکي آهي، لڳي ٿو محبت ۾ مسحور ٿي لکي آهي.“
”محبت آهي ئي اهڙي شئي، جيڪا مسرور بہ ڪندي آهي، مسحور بہ.“
”ڇا محبت رڳو مسرور ئي ڪندي آهي؟“ دل آويز پڇيو.
”نہ“ يونس ترسي چيو، ”ڪڏهن محبت پيڙا ۽ دلگيري بہ ڏيندي آهي.“
دل آويز ڪنڌ ورائي يونس ڏانھن ڏٺو مڌم لھجي ۾ پڇيائين:
”مونس، تون ڪنھن سان محبت ڪئي آهي؟“
يونس ڪنھن سوچ ۾ گم ٿي ويو. کن پل رکي چيائين، ”الائي“
”ڇا مطلب؟“ دل آويز مُرڪي چيو، ”ان جو سڌو جواب تہ ها يا نہ ٿيڻ گهرجي.“
يونس ڀرسان واري دڙي تي ويھي رهيو چيائين:
”ماڻھوءَ کي زندگيءَ ۾ کوڙ محبتون ۽ نفرتون ملنديون آهن. محبتن لاءِ پھريائين هو فيصلو نہ ڪري سگهندو آهي تہ هن جي دل جي طلب ڪھڙي آهي.“
دل آويز سندس ڀرسان ويھي رهي. يونس آسمان ڏانھن ڏسندي چيو:
”محبت هڪ وسيع سمنڊ مثال آهي. جنھن جون سرحدون نہ هونديون آهن. پر ورهاستون ضرور هونديون آهن.“
”ڪھڙيون ورهاستون؟“
”تون ڪڏهن غور سان سمنڊ جي حقيقت ڏٺي آهي؟“ يونس پڇيو پوءِ چيائين، ”ان جو پاڻي ۽ ان جي حرڪت هر هنڌ تي الڳ هوندي آهي. ڪٿي ان ۾ لوڇ گهڻي هوندي آهي تہ ڪٿي مٿاڇرو ماٺيڻو هوندو آهي. محبت جون ورهاستون بہ ايئن هونديون آهن. دل انھن ورهاستن مان پنھنجو اهو حصو ڳوليندي آهي، جيڪو هن جي روشن رستن کان گذري گھرائيءَ وارين اونھين غفائن تائين پھچي وڃي.“
”ان جي سڃاڻپ ڪيئن ٿيندي؟“ دل آويز پڇيو.
يونس آهستي کليو، چيائين:
”جڏهن ڪنھن موڙ تي اها اچي سامھون بيھندي آهي تہ دل کي آگاهي اچي ويندي آهي تہ اها ئي محبت آهي، جنھن لاءِ دل جي دنيا خالي هئي.“
دل آويز مُرڪي، چيائين:
”پوءِ تہ دل جا دروازا کلڻ ۾ ڪا دقت ئي نہ هجڻ گهرجي.“
”دقت پوءِ بہ هوندي آهي“ يونس چيو، ”ماڻھو وقت ۽ حالات جي ڪري ان ورهاست مان ڪا محبت کڻي پنھنجي ميراث ٺاهي ڇڏيندو آهي. جيڪا هن جي وفا ۽ ذميواري بڻجي ويندي آهي. ايمانداري ان ۾ هوندي آهي تہ ذميواريءَ کي نڀائجي.“
”۽ محبت جو ڇا؟“ دل آويز پڇيو.
”ان حصي ۾ پيڙا ۽ دلگيري ئي ايندي“ يونس دڙي تان اٿيو ۽ اڳتي هلڻ شروع ڪيائين.
هلندي هلندي دل آويز چيو، ”پروجيڪٽ جا ٻہ مھينا گذري ويا آهن، وقت گذرڻ جي خبر ئي نہ ٿي پئي.“
”هون“ يونس مُرڪي ڪنڌ ڌوڻيو.
”باقي چار مھينا بہ ائين ئي گذري ويندا پوءِ هرڪو پنھنجي ماڳ تي موٽي ويندو ۽ هن وقت کي ڏاڍو مس ڪنداسين.“
”سو تہ آهي“ يونس چيو.
”ڀلا تون هن پروجيڪٽ کان پوءِ ڇا ڪندين؟“ دل آويز پڇيو.
”خبر ناهي“ يونس چيو، شايد ڪو ٻيو پروجيڪٽ ڳوليندم يا ڪا نوڪري حاصل ڪرڻ جي ڪوشش ڪندم. نوڪري نہ ملي تہ ڳوٺ وڃي ڀاءُ سان ٻني ٻاري جو ڪم ڪندس.“
”تون ايترو ذهين ۽ محنتي آهين، توکي نوڪري ڇو نہ ملندي؟“
”محترمہ“ يونس چيو، ”هتي نوڪري ملڻ لاءِ ذهانت ۽ محنت نہ پر پئسي ۽ سفارش جي ضرورت پوندي آهي ۽ اهي ٻئي شيون مون وٽ ناهن.“
”ضروري ناهي“ دل آويز چيو، ”ميرٽ جي اهميت تہ هر هنڌ هوندي آهي. ڪوشش ڪرڻ سان نوڪري ملي ئي ويندي.“
”دل آويز“ يونس کيس ڏسندي چيو، ”تون ٻاهرين ملڪ ۾ رهين ٿي، جتي ميرٽ جي اهميت آهي ۽ روزگار بہ آسانيءَ سان ملي وڃي ٿو. پر اسان هتان جا ماڻھو هر پل پنھنجي بقا لاءِ جنگ ڪندا آهيون. تون هتان جي ڏتڙيل ماڻھن لاءِ جيڪو بھتريءَ جو پروجيڪٽ کڻي آئي آهين، اهو چند مھينن جي مدد سان انھن جي تقدير بدلائي نہ ٿو سگهي.“
”ان لاءِ ئي تہ مان سوچيان پئي تہ آئندہ لاءِ بہ هتي رهي ان ڪم کي اڳتي بہ جاري رکان“ دل آويز چيو.
”مطلب؟“ يونس کيس سوالي نظرن سان ڏٺو.
ان وقت آسمان ۾ پکين جا ولر قطارن جي صورت ۾ آواز ڪڍندا اڏامندا ٿي ويا. دل آويز انھن ڏانھن ڏسندي پڇيو:
”اهي پکي ڏسين پيو؟“
”ها“ يونس وراڻيو، ”اهي ڪونجن جون قطارون آهن.“
”اهي ڪٿان آيون آهن؟“ دل آويز پڇيو.
”اهي ڪنھن پرانھين ملڪ کان اينديون آهن، جڏهن انھن جي ملڪ جي موسم سخت ٿي ويندي آهي تہ پوءِ انھن لاءِ داڻو پاڻي ملڻ مشڪل ٿي ويندو آهي. پوءِ اهي داڻي پاڻيءَ جي تلاش ۾ لڏ پلاڻ ڪنديون آهن ۽ سوين ميل پنڌ ڪري ٻين ملڪن ڏانھن وينديون آهن.“ يونس کيس ٻڌايو.
دل آويز چپ چاپ ڪونجن جي قطارن کي ڏسڻ لڳي، جيڪي هڪ ئي جوڙ جڪ ۾ اڏامنديون ٿي ويون.
”توکي خبر آهي دل آويز“ يونس چيو، ”اهي قطارون ٺاهي ٽولي جي شڪل ۾ هلنديون آهن. اڳ ۾ انھن جو رهنما هوندو آهي. ۽ ٽي نگھبان هوندا آهن ٻہ ٻنھي پاسن کان ۽ هڪ آخري قطار جي پٺيان.“
”ڇو؟“
”ان ڪري تہ جيئن انھن جي جوڙ جڪ ٽُٽي نہ سگهي. جيڪڏهن ڪو خطرو هوندو تہ نگھبان انھن کي خبردار ڪندا ۽ آخر ۾ هلڻ وارو اهو خيال رکندو تہ ڪا بہ ڪونج پنھنجي ولر کان وڇڙي تہ اهي کيس سنڀالي واپس وٺي اچن.“
دل آويز انھن کي ڏسندي گم سم لھجي ۾ چيو:
”شايد مان بہ ڪنھن اهڙي ولر جو پکي آهيان، جيڪو پنھنجي ولر کان وڇڙي ويو هجي. پر ڇا ڪو اهڙو نگھبان بہ هوندو، جيڪو مون کي ڳولي پنھنجي ولر ۽ وطن ڏانھن ورائي اچي؟“



اهو ڏاڍو گرم ساڙيندڙ ڏينھن هو، جڏهن هو ان ڏورانھين ريگستاني علائقي جي ٽڙيل پکڙيل آبادين ڏانھن وڃي رهيا هئا. رواني ٿيڻ کان اڳ نويد دل آويز کي چيو:
”دل آويز، اڄ ڏاڍو گرم ڏينھن آهي، تون متان ريگستان جي گرمي برداشت نہ ڪري سگهين. منھنجو خيال آهي تہ تون ڪيمپ ۾ ئي رھہ، اسين هليا ٿا وڃون.“
ان وقت يونس کليو ۽ چيائين:
”درد ونڊيندڙ ڀلا گرمي سختيءَ کان ٿورئي ڊڄندا آهن.“
”آف ڪورس“ دل آويز شولڊر بيگ کڻي وڃي سندس ڀرسان بيٺي. چيائين، ”مان اڪيلي ڪيمپ ۾ ويھي ڇا ڪنديس؟“
ان ريگستاني علائقي ۾ ايڏي تہ گرمي ۽ گرم هوا هئي جو چند ڪلاڪن جي سروي ۾ هنن جا چپ خشڪ ۽ اکيون گرم ٿي ويون. يونس دل آويز جي تپندڙ چھري ڏانھن ڏسندي چيو:
”دل آويز، ڪجهہ دير گاڏيءَ جي اي سي هلائي ٿوري دير رليڪس ٿي، ڪجهہ دير بعد اڳتي هلنداسين.“
”آءِ ايم اوڪي“ دل آويز چيو.
پر يونس هن جي ڳالھہ کي نظرانداز ڪندي کيس گاڏيءَ ۾ وڃي ويھاريو. گاڏيءَ جو ايئر ڪنڊيشنڊ هلائي ڪولر مان پاڻي اوتي کيس پيئڻ لاءِ ڏنائين. دل آويز پاڻي پيئندي گاڏيءَ جي شيشي مان ٻاهر ڏٺو. پريان دڙي تي ٺھيل ماڻھن جا ڪکاوان چونئرا نظر اچي رهيا هئا. ٻاهر جهولي جي گرم هوا ۾ واري اڏامي رهي هئي.
”هي ماڻھو هيڏي سخت موسم ۽ رُڃ ۾ ڇو ٿا رهن. اتان ڪنھن محفوظ ۽ سھولتن واري هنڌ ڏانھن ڇو نہ ٿا لڏي وڃن؟“ دل آويز حيران ٿي پڇيو.
”اهي اتان نہ ويندا ڪيڏانھن بہ“ يونس چيو.
”ڇو؟“
”ان ڪري تہ اهو انھن جو ماڳ آهي“ يونس چيو، ”اتي انھن جا اباڻا ڪک آهن. اتي رهي مھينن جا مھينا گرم ساڙيندڙ موسم ۾ انتظار ڪندا آهن.“
”ڇا جو انتظار؟“
”مِينھن وسڻ جو“ يونس چيو.
”واٽ؟“ دل آويز حيران ٿي پڇيو، ”اهي مھينن تائين گرميءَ ۾ سڙي، چند ڏينھن واري برسات جو انتظار ڪندا آهن؟“
”ها، اها چئن ڏينھن واري برسات هنن جي لمبي انتظار جي عيد هوندي آهي. اها هنن کي اهڙي خوشي ڏئي ويندي آهي، جنھن کي ٻيھر ڏسڻ لاءِ هو سوين ڏينھن جو انتظار ڪرڻ لاءِ تيار هوندا آهن. ان ڪري ئي اهي پنھنجي اها عيد، اها خوشي ڇڏڻ نہ چاهيندا آهن.“
دل آويز گم سم انھن جهوپڙن ڏانھن ڏسندي رهي.
”جڏهن هن رُکي ڌرتيءَ تي مِينھن وَسندا آهن تہ هنن جو هي برپٽ گل و گلزار ٿي ويندو آهي، هر طرف رڳو ساوڪ نظر ايندي آهي. کڏون ۽ ڍورا پاڻيءَ سان ڀرجي ويندا آهن. ماڻھو ۽ مال خوش رهندا آهن. انھن جا روزي روٽيءَ جي تلاش ۾ پري پري ويل ڀاتي ماڳ تي موٽي ايندا آهن. ساز سُرندا ٻاهر نڪرندا آهن. انتظار ۾ سمھيل گيت جاڳي پوندا آهن. هر روز عيد جھڙو هوندو اٿن.“
دل انداز جيڪا سحر زدہ انداز ۾ سندس ڳالھيون ٻڌي رهي هئي، خواب واري ڪيفيت ۾ چيو:
”مونس، مان بہ اها عيد، اها خوشي محسوس ڪرڻ ٿي چاهيان.“
”ان لاءِ گرميءَ جي لُڪ سھڻ ضروري آهي.“ يونس چيو.
”مان گرميءَ جي لُڪ سھڻ لاءِ تيار آهيان، جيڪڏهن ڪو درد ونڊيندڙ منھنجي لاءِ اها عيد، اها خوشي کڻي اچي تہ.“
يونس آهستي کليو پوءِ سندس اکين اڳيان هٿ لوڏيندي چيائين:
”اوڪي ميڊم دل آويز، في الحال تہ هل تہ اڳتي هلون، ڳوٺ جو نيڪ مرد انتظار ڪندو هوندو.“
پوءِ هو گاڏيءَ مان لھي ان پاسي وڃڻ لڳا، جيڏانھن نويد ۽ شوڀم ويا هئا.
هنن کي ان ڳوٺ لاءِ طبي سھولتون فراهم ڪرڻ لاءِ اتان جي نيڪ مرد سان، جنھن کي پَٽيل پيا چَوَن ملڻو هيو ۽ پروگرام طئي ڪرڻو هيو. ڳوٺ جي ٻاهران چند ڪيبن نُما دڪان هيا، جن تي ضرورت جي سامان سان گڏ ڪجهہ علائقائي ثقافت جون شيون پڻ رکيل هيون. دل آويز انھن دڪانن تي لٽڪيل دستڪاريءَ جون رنگ برنگي شيون ڏسي ڏاڍي خوش ٿي. اندر گهرن ڏانھن گاڏين جي وڃڻ جو رستو نہ هيو. گاڏيون هنن کي ٻاهر ئي بيھارڻيون پيون، جتان هو پيدل هلڻ لڳا. دل آويز دڪانن ڏانھن گهمي ڦري شيون خريد ڪرڻ لڳي. ٻين کي بہ پنھنجي رفتار هن جي ڪري سُست ڪرڻي پئي. هوءَ هڪ ڪيبن وٽ بيھي هڪ رنگين موتين جي مالھا ڏسڻ لڳي. دڪاندار کان قيمت پڇيائين:
”هزار روپيہ“ دڪاندار آڱر جي اشاري سان کيس ٻڌايو.
”دل آويز“ مونس سندس ويجهو سُري آهستي چيو، ”هنن ڳوٺاڻن کي معصوم نہ سمجهہ، وڏين گاڏين کي ڏسي ٽَڪي جي شئي روپئي ۾ ٻڌائيندا آهن.“
دل آويز هڪ رنگين مڻين، موتين واري پازيب کڻي کيس ڏيکاري پوءِ مٿي ٽنگيل رنگ برنگي چُنيءَ ڏانھن اشارو ڪندي چيائين:
”مونس، هي سڀ ڪيڏيون نہ خوبصورت ۽ فنڪي شيون آهن. مون اڳ ۾ اهڙيون شيون ڏٺيون ناهن.“
”اوڪي“ يونس چيو، ”اسان کي اول ان ڪم ڏانھن ڌيان ڏيڻ گهرجي، جنھن لاءِ آيا آهيون. پَٽيل صاحب انتظار ڪندو هوندو. نماز جو وقت ٿيڻ وارو آهي پوءِ سڀ مسجد ڏانھن هليا ويندا. واپسيءَ ۾ آرام سان سڀ شيون ڏسي وٺجانءِ.“
هوءَ سندس ڳالھہ مڃي اوڏانھن هلي وئي، جتي نويد وارا بيٺا سندس انتظار ڪري رهيا هئا. يونس ڪجهہ دير بعد اچي ساڻس گڏيو.
پَٽيل ۽ ٻين ماڻھن سان ڳالھہ ٻولھہ ڪندي کين ڪافي وقت لڳي ويو. جڏهن واپسيءَ وقت بازار وٽ پھتا تہ اهو دڪان، جنھن تي دل آويز ڪجهہ شيون پسند ڪيون هيون ۽ هڪ ٻہ ٻيا دڪان بند ٿي ويا هئا. اهو ڏسي دل آويز مايوس ٿي وئي. يونس کيس ٻڌايو:
”گرميءَ جي ڪري اڪثر دڪاندار منجهند جو دڪان بند ڪري گهرن ڏانھن هليا ويندا آهن. اهي هاڻي ڏينھن ٺرڻ بعد شام جو ئي کوليندا.“
”پر مون کي تہ اتان مالھا وٺڻي هئي.“ دل آويز اداس ٿيندي چيو.
”اها مالھا تہ نقلي هئي“ يونس مُرڪي چيو، ”مان توکي اصلي موتين وارو ڪنٺو آڻي ڏيندس.“
دل آويز ڪجهہ نہ ڪڇيو، چپ چاپ هنن سان گڏ وڃي گاڏيءَ ۾ چڙهي ۽ واپسيءَ لاءِ روانا ٿي ويا. شام ٿي چُڪي هئي، واپسيءَ جو رستو ڪجهہ ڊگهو هو. هو رستي ۾ هڪ ڪچي آباديءَ وٽ چانھہ پيئڻ لاءِ ترسيا. ڪچي ڇاپري جي ڀرسان اوطاق نما چونئرو هو، جنھن جي پڪي مٽيءَ واري ٿلھي تي پندرنھن کن ماڻھو ويٺا راڳ ٻڌي رهيا هئا. سندس سامھون ٽي ماڻھو علائقائي ساز کڻي ويٺا وڄائي رهيا هئا. هڪ آلاپن سان راڳ ڳائي رهيو هو.
نويد ۽ ٻيا گاڏين مان لٿا. يونس دل آويز کي منع ڪندي چيو:
”دل آويز، تون اتي گاڏيءَ ۾ ئي ويھہ، اسان تنھنجي لاءِ چانھہ هيڏانھن موڪلي ٿا ڏيون.“
”هتي چانھہ ملي ويندي؟“ دل آويز پڇيو.
”ها بلڪل“ يونس سامھون چونئري ڏانھن اشارو ڪندي چيو، جنھن جي ڀرسان ڇاپري جي هيٺان مٽيءَ جي چلھن تي چانھہ جو وڏو ٻاٽو چڙهيل هو. دل آويز دري کولي راڳ جي محفل ڏسڻ لڳي. ڳائڻ وارن جي آواز ۾ عجيب لاها چاڙها ۽ تاثير هيو. علائقائي ٻولي هجڻ ڪري هن کي ٻول سمجهہ ۾ نہ آيا پر راڳ جو سحر هن کي موهڻ لڳو. ٿوري دير بعد يونس چانھہ جو پيالو کڻي آڻي کيس ڏنو.
”مونس“ هن يونس کان پڇيو، ”اهي ڇا ٿا ڳائن؟“
يونس ڪنڌ ڦيرائي راڳين ڏانھن ڏٺو. مُرڪي پڇيائين:
”تون ڄاڻڻ ٿي چاهين تہ اهي ڇا ٿا چَونِ؟“
دل آويز هاڪار ۾ ڪنڌ ڌوڻيو.
”اها هڪ محبت ڪرڻ واري جي فرياد آهي. اهو چوي ٿو، اي محبوب توکي ڳولڻ لاءِ شاهي چوغو لاهي فقيري چولو پاتم. تنھنجي هڪ جهلڪ ڏسڻ لاءِ ڪپڙا ڦاڙي ديواني جو روپ ورتم پوءِ بہ تون نہ ملين. تنھنجي عشق ۾ ديس ڇڏيم، دنيا ڇڏيم، مذهب ڇڏيم پوءِ بہ تون نہ ملين.“
دل آويز گم سم ٿي راڳين ڏانھن ڏسڻ لڳي. ساز ۽ سوز ملي ڪري عجيب ماحول ٺاهي ڇڏيو هو.
”ڇا محبت ائين بہ هوندي آهي؟“ هن مدهوشيءَ واري ڪيفيت ۾ چيو.
”ها“ يونس چيو، ”اهو ان عشق جي تڙپ جو اظھار آهي، جيڪو هرشئي کان بي نياز ڪري ڇڏيندو آهي ۽ محبوب جي هڪ جهلڪ لاءِ سڄي دنيا تياڳي ڇڏڻ جي سگهہ رکندو آهي.“
دل آويز ڪجهہ دير ائين ئي گم سم ويٺي رهي پوءِ مڌم لھجي ۾ پڇيائين:
”مونس، تون ڪڏهن ڪنھن سان اهڙي محبت ڪئي آهي؟“
يونس هڪدم ماٺ ٿي ويو پوءِ مُنھن ٻئي طرف ڪندي چيائين:
”تنھنجي چانھہ ٿڌي ٿي ٿئي دل آويز، مان بہ نويد وارن ڏانھن ٿو وڃان. منھنجو انتظار ڪندا هوندا ۽ هو لھي چونئري ڏانھن هليو ويو.



هو جڏهن ڪيمپ پھتا تہ رات ٿي چڪي هئي. رات جي ماني تيار هئي. هنن فريش ٿي ماني کاڌي. ڪجهہ وقت ڏينھن جي مصروفيتن تي ڪچھري ڪئي پوءِ سڀ پنھنجن ڪمرن ڏانھن وڃڻ لڳا. دل آويز ڏاڪڻ تي چڙهي رهي هئي تہ يونس تڪڙا ڏاڪا ٽپي سندس ڀرسان آيو ۽ هڪ پلاسٽڪ بيگ ڏانھس وڌائيندي چيائين:
”دل آويز، هي تنھنجي لاءِ آهي.“
دل آويز حيران ٿيندي کانئس بيگ ورتو پوءِ هو کيس گُڊ نائيٽ چئي واپس هليو ويو. ڪمري ۾ پھچي دل آويز بيڊ تي ويٺي. بيگ کوليائين، ان ۾ ساڳي رنگين چُني ۽ موتين واري پازيب هئي، جيڪا هن کي ڳوٺ ۾ پسند آئي هئي. هن جي چپن تي مُرڪ ڇائنجي وئي ۽ اکين ۾ چَمڪ. هن پيرن ۾ پازيب پاتي ۽ چُني اوڙهي وڃي آئيني جي سامھون بيٺي. هن جي سامھون انگريزي لباس پائڻ واري پرڏيھي دل آويز نہ هئي پر ڪا ڏيھي ڇوڪري هئي. جنھن جي مٿان هن ڏيھہ جو رنگ چڙهندو ٿي ويو. هن جي اکين ۾ نئين چمڪ ۽ ڳلن تي شفق پکڙيل هئي. اهو ڪو نئون آرسيلو احساس هو، جيڪو اڄ کان اڳ هن محسوس نہ ڪيو هو. آسپاس جي هر شئي خوبصورت ۽ پنھنجي پنھنجي لڳي رهي هئي. هن مدهوشيءَ مان نڪرڻ نہ ٿي چاهيو. ان ڪري پازيب پائي چُنري اوڍي ائين ئي بيڊ تي سمھي پئي.


هوءَ ٿڪل هئي. ائين بي خبر سُمھي پئي هئي، جو خبر ئي نہ پيس تہ ڪڏهن صبح ٿيو ۽ ڪڏهن هائوس ڪِيپر شيبا سندس ڪمرو صاف ڪرڻ لاءِ اندر آئي. دريءَ مان ايندڙ سج جي روشني سندس چھري تي پئجي رهي هئي.
”مئڊم“ شيبا کيس آهستي سڏ ڪيو، ”اوهان تي اُس ٿي پوي.“
هوءَ جاڳي پئي ۽ آرس ڀڃي اٿي ويٺي. کيس اُن وقت بہ چُني اوڍيل هئي. ان جو احساس ٿيندي، هُن چُني لاهي بيڊ تي رکي ۽ پڇيائين:
”شيبا، هيءَ چادر هتان جي خاص شئي آهي؟“
”هي چادر نہ پر چُني آهي مئڊم.“ شيبا چيو.
”هن ۾ ڪھڙي خاص ڳالھہ آهي؟“ دل آويز چُني هٿ ۾ کڻندي چيو.
”مئڊم“ شيبا چيو، ”اسانجن ڪپڙن ۾ ڪي خاص ڪپڙا خاص نالن سان هوندا آهن، جيڪي الڳ الڳ موقعن تي پائڻ لاءِ هوندا آهن.“
”پوءِ ڀلا هيءَ چُني ڪھڙن خاص موقعن لاءِ هوندي آهي؟“ دل آويز پڇيو.
”اِها خوشيءَ جي موقعن تي پائبي آهي. اڪثر عورتون ۽ جوان ڇوڪريون شوق مان بہ پائينديون آهن. خاص ڪري جڏهن ڪنھن ڇوڪريءَ جو سَڱُ طئي ٿيندو آهي تہ ساهرن طرفان اها چُني پارائي ويندي آهي، جنھن جو مطلب اهو هوندو آهي تہ اها ڇوڪري هاڻي اسان جي ٿي ويئي.“
”سچ پچ!“ دل آويز جي اکين ۾ چمڪ ۽ چھري تي مُرڪ ڇائنجي وئي. پوءِ هوءَ مدهوشيءَ واري عالم ۾ اٿي ۽ واش روم ۾ وڃي تيار ٿيڻ لڳي.
آفيس ۾ آئي تہ يونس اڳواٽ ئي ويٺو ڪمپيوٽر تي ڪم ڪري رهيو هو. هن کيس سلام ڪيو. يونس مُرڪي کيس جواب ڏنو ۽ وري ڪم ۾ مصروف ٿي ويو.
”مونس“ ڪجهہ دير بعد دل آويز چيو، ”ٿئنڪس“
”ڇا لاءِ؟“ هن بدستور ڪم ڪندي چيو.
”گفٽ لاءِ“
”اوھہ“ هو مُرڪيو، ”ويلڪم“
”پر هڪڙي شئي تہ مون کي نہ ملي.“ دل آويز چيو.
”ڪھڙي؟“
”مالھا“
هو ڪرسي ڦيرائي ڏانھس ڏسڻ لڳو. مُرڪي چيائين، ”اها تہ نقلي مالھا هئي، مان پرامز ٿو ڪيان توکي اصلي موتين جي مالھا آڻي ڏيندس.“



صحرا جي شام بہ عجيب هوندي آهي، دل خوش هجي تہ صحرا دلفريب لڳندي آهي. دل اُداس هُجي تہ سڄو نظارو ئي مايوس نظر ايندو آهي. يونس ۽ دل آويز هڪ ڀِٽَ تي ويٺا هيا. پَر ڀَرو ڇِڊا ڇِڊا وڻ نظر اچي رهيا هئا. هر طرف پُر سڪون سانت هُئي. بس رکي رکي پکين جا آواز ٻُڌڻ ۾ ٿي آيا.
”وقت ڪيڏو نہ تڪڙو ٿو گذري“ دل آويز چيو، ”مان هن وقت کي ڏاڍو ياد ڪنديس.“
”ڇو، جلدي وڃڻ جو ارادو آهي ڇا؟“ يونس پڇيو.
”وينداسين تہ پروجيڪٽ مڪمل ٿيڻ بعد“ دل آويز چيو، ”پر عجيب ڳالھہ آهي، جڏهن شروع ۾ مان هتي آئي هُيم، وقت ايڏو تہ ڊگهو لڳندو هو، جو مان سوچيندي هُيم تہ اِهو وقت ڪيئن پورو ٿيندو...... ۽ هاڻي“ هوءَ چُپ ٿي سوچڻ لڳي.
”۽ هاڻي؟“ يونس پڇيو.
”اڌ وقت باقي بچيو آهي“ دل آويز ڊگهو ساھہ کڻي چيو، ”هاڻي ائين لڳندو آهي، ڄڻ وقت کي پَرَ لڳي ويا آهن اُڏامندو ٿو وڃي.“
يونس خاموش ٿي آسمان ۾ اُڏامندڙ پکين کي ڏسي ڪجهہ سوچڻ لڳو.
”مونس“ کن پل رکي دل آويز چيو، ”ڪڏهن ڪڏهن منھنجي دل ۾ خيال ايندو آهي تہ مان هتي ئي رهي پوان.“
”پوءِ رهي پئو نہ“ يونس ڏانھس ڏسندي مُرڪي چيو.
”سچ پچ“ دل آويز کيس غور سان ڏسندي پڇيو.
”فيصلو تہ تنھنجي اختيار ۾ آهي.“ يونس چيو.
دل آويز ڪجهہ دير سوچيندي رهي پوءِ هڪ ڊگهو ساھہ کڻي چيائين:
”منھنجي گريما چوندي آهي، اسان جي زندگيءَ جا فيصلا لکڻ واري لکي ڇڏيا آهن. اسان جي زندگيءَ ۾ ڪھڙا موڙ ايندا، ڇا ملندو، ڇا هليو ويندو سڀ ڪجهہ لکيل آهي.“
”تہ پوءِ؟“
”مان ڏسڻ ٿي چاهيان تہ، تقدير واري منھنجي تقدير ۾ ڇا لکيو آهي؟“
”اها خبر توکي ڪيئن پوندي؟“
دل آويز نظرون ڦيرائي کيس ڏٺو ۽ چيائين:
زندگيءَ جي هر موڙ تي منھنجي لاءِ تقدير جا ڪي نہ ڪي اشارا ضرور موجود هوندا، جيڪي مون کي منھنجي مقدر جي راھہ ڏيکارڻ ۾ مدد ڪندا.“
”مونس، تو ئي تہ چيو هو تہ ڪڏهن اسان جي اصل محبت اوچتو اچي سامھون بيھندي آهي ۽ دل گواهي ڏيندي آهي تہ، اهائي آهي، جنھن لاءِ منھنجي دنيا خالي آهي.“
هوءَ ڪجهہ دير تائين کيس ڏسندي ڪجهہ سوچيندي رهي پوءِ سنجيدگيءَ سان چيائين:
”مونس، زندگيءَ جي سفر ۾ کوڙ واٽھڙو هڪ ٻئي سان ملندا آهن ۽ وڇڙندا آهن. ڪڏهن ڪڏهن خبر ئي نہ پوندي آهي تہ هلندي هلندي ڪو واٽھڙو همسفر بنجي اسان جي ذات جو اهڙو خاص حصو بنجي ويندو آهي، جنھن کان وڇڙڻ جو تصور بہ ڏکوئيندڙ لڳندو آهي.“
يونس نظرون ڦيرائيندي چيو، ”ڪڏهن ڪڏهن ائين جُڙي وڃڻ لاءِ اهڙا سمجهوتا ڪرڻا پوندا آهن، جيڪي اڳتي هلي ڳرا پئجي ويندا آهن.“
”منھنجي خيال ۾ اهي سمجهوتا وڇوڙي جي تڪليف کان ڳرا نہ هوندا آهن.“
کن پل خاموشي رهي پوءِ دل آويز يونس ڏانھن ڏسندي پڇيو:
”مونس، مونسان شادي ڪندين؟“
يونس هن جي اوچتي سوال تي هڪو ٻَڪو ٿي کيس ڏسڻ لڳو. ڪجهہ دير ائين رهڻ بعد اوچتو هن جي چھري تي مُرڪ ظاهر ٿي ۽ پوءِ ڪنڌ ڌوڻي کلڻ لڳو. ڪجهہ دير کلڻ بعد چيائين:
”اها تہ بريڪنگ نيوز ٿي وئي. هڪ انٽرنيشنل پروجيڪٽ جي اعليٰ عھديدار ليڊي هڪ معمولي ايمپلائيءَ سان شادي ڪري پاڪستان ۾ رهڻ جو فيصلو ڪيو.“
”مونس، ڇا فيلنگس جي اڳيان عھدن ۽ حيثيت جو فرق ڪا اهميت رکي ٿو؟“ دل آويز سنجيدگيءَ سان پڇيو.
هن کي ناراض ڏسي يونس سنجيدہ ٿي ويو ۽ نرميءَ سان چيائين:
”سوري دل آويز، منھنجو مقصد توکي هرٽ ڪرڻ نہ هيو پر اهو دانشمنديءَ وارو فيصلو ناهي.“
”ڇو؟“ دل آويز پڇيو.
تو وٽ مضبوط حيثيت، سٺو فيملي بيڪ گرائونڊ ۽ سٺو مستقبل آهي. تون ڪنھن خانہ بدوش بي حيثيت ماڻھوءَ سان وابستہ ٿي، پنھنجي زندگي ڪيئن ٿي ضايع ڪري سگهين!“
”تون پاڻ کي ايترو انڊر ايسٽيميٽ ڇو ٿو ڪرين؟“ دل آويز چيو.
”مون وٽ اهڙو ڪجهہ بہ ناهي، جنھن تي فخر ڪري سگهان.“ يونس چيو، ”ڪمزور سھارن جي آسري نہ لڳبو آهي.“
”مون کي سھاري جي نہ ساٿ جي ضرورت آهي.“ دل آويز چيو.
”اها ضرورت آهي يا......“ يونس چوندي چوندي رُڪجي ويو.
دل آويز سوالي نظرن سان کيس ڏسڻ لڳي. يونس کيس غور سان ڏسندي پڇيو:
”دل آويز، ڇا تون مون سان محبت ڪرڻ لڳي آهين؟“
آزاد مغربي ملڪ ۾ پلجڻ جي باوجود هوءَ بيباڪيءَ سان جواب نہ ڏئي سگهي. دٻيل آواز ۾ چيائين:
”شايد.“
”دل آويز“ يونس هڪ ڊگهو ساھہ کڻي چيو، ”اها محبت ناهي، بس گڏ وقت گذارڻ سبب پيدا ٿيل وقتي ڪشش آهي، تون ڀٽڪي رهي آهين.“
”۽ تنھنجي دل ۾ ڇا آهي؟“ دل آويز پڇيو.
”سوري دل آويز“ يونس پنھنجون نظرون ٻي پاسي ڦيرائيندي چيو، ”منھنجي دل ۾ تنھنجي لاءِ اهڙي ڪابہ فيلنگ ناهي. تون منھنجي بيسٽ فرينڊ آهين، بس.“
پوءِ هو اٿيو ۽ پوئتي مُڙي هلڻ لڳو. دل آويز اُتي ئي ويٺي رهي. اهو ريگستان اوچتو ويران صحرا ۾ تبديل ٿي ويو هيو. پري پري تائين خاموشي ۽ سُڃ هئي. سج لھي چُڪو هو. ڌرتيءَ جي آخري ڇيڙي تي زمين ۽ آسمان ائين لڳي رهيا هئا، ڄڻ هڪ ٻئي سان ملي هيڪڙائيءَ ۾ بدلجي ويا هئا. پر هن کي خبر هئي تہ اهي ڪڏهن بہ هڪ ٻئي سان ملي هڪ ٿي نہ سگهندا آهن. شايد هن جو بہ يونس سان ميل لکيل نہ هيو. پر دل اها ڳالھہ مڃڻ لاءِ تيار نہ هئي. هن کي خبر ئي نہ پئي تہ ڪڏهن هوءَ محبت جي ان سفر تي نڪري پئي هئي، جنھن جي منزل جي ڪا تصديق ئي نہ هئي. ۽ بنا ڪنھن ضمانت جي هلندي رهي. هاڻي تہ ايترو پنڌ پري هلي آئي هئي، جو دل واپسيءَ جو فيصلو مڃڻ لاءِ تيار ئي نہ هئي. ان موڙ تي فيل ٿيڻ جو احساس ۽ رد ٿي وڃڻ واري ڳالھہ هن کي ٻٽي اذيت پھچائي رهي هئي. ٺڪرائڻ جي احساس هن جي انا کي مجروح ڪري ڇڏيو هو. ان حالت ۾ اچي هن جي اکين مان بي اختيار ڳوڙها وهڻ لڳا. جڏهن هن جي اکين جا چشما کٽي ويا ۽ دل خالي ٿي وئي تہ هوءَ اٿي ۽ ڊانواڊول قدمن سان ڪيمپ ڏانھن واپس هلڻ لڳي.
زندگيءَ جو اهو لمحو هن کي ڪمزور ڪري رهيو هو، ان ڪري هن ان کي وسارڻ ٿي چاهيو، جنھن لاءِ هن کي همت ۽ طاقت جي ضرورت هئي. هن کي پنھنجي شخصيت کي بحال ڪرڻو هو.
ٻئي ڏينھن صبح جو جڏهن هو ڪيمپ آفيس مان نڪري گاڏين ڏانھن وڃي رهيا هئا تہ هر شئي پنھنجي معمول تي هئي. دل آويز بہ شانت هئي. ان وقت يونس تڪڙا تڪڙا قدم کڻندو ڏانھس آيو ۽ ساڻس گڏ گڏ هلندي چيائين:
”دل آويز، جيڪڏهن مان توکي هرٽ ڪيو آهي تہ آءِ ايم ويري ساري.“
”آءِ ايم آل رائيٽ.“ دل آويز مُرڪي چيو.
يونس هُن جي سُجيل اکين ڏانھن ڏسندي پڇيو، ”آر يُو آل رائيٽ؟“
”بلڪل“ دل آويز ڪنڌ ڌوڻي چيو.
يونس هڪ ڊگهو ساھہ کنيو ۽ ڌيرج سان چيائين:
”دل آويز، اها تڪليف جيڪا اسان کي هڪ دفعو هرٽ ڪري اِها ان تڪليف کان هزار دفعا بھتر آهي، جيڪا اسان کي زندگيءَ ۾ بار بار هرٽ ڪرڻ واري هجي.“
دل آويز ڪجهہ نہ ڪڇيو. گهڙي کن رکي يونس کيس چيو:
”دل آويز تون معمولي ناهين. تمام گهڻي خاص آهين، منھنجي بيسٽ فرينڊ آهين. مان نہ ٿو چاهيان تہ توکي زندگيءَ ۾ ڪنھن بہ آزمائش مان گذرڻو پوي.“
پوءِ ڪجهہ ترسي پڇيائين، ”تون مونکان ناراض تہ ناهين.“
”نہ“ دل آويز اطمينان سان وراڻيو.
”شوئر“ هن کيس غور سان ڏسندي پڇيو.
دل آويز هاڪار ۾ ڪنڌ لوڏيو.
”فرينڊس؟“ يونس پڇيو.
دل آويز ٻيھر هاڪار ۾ ڪنڌ لوڏيو ۽ پوءِ ٻئي وڃي گاڏين ۾ ويٺا. دل آويز نويد سان گڏ گاڏيءَ ۾ ويٺي. رستي تي هلندي نويد ٻہ ٽي دفعا ڪنڌ ورائي دل آويز جي وِساڻيل چھري ڏانھن ڏٺو. دل آويز اهو نوٽ ڪيو ۽ ڌيرج سان پڇيو:
”ڇا ٿيو نويد؟“
”اهو تہ تون ٻڌائيندينءَ“ نويد چيو.
”ڇا مطلب؟“
”دل آويز“ نويد ڊگهو ساھہ کڻي چيو، ”انڪل توکي منھنجي ڀروسي هيڏانھن موڪليو آهي. منھنجي ذميداري آهي تہ مان تنھنجي سلامتي ۽ خوشيءَ جو خيال رکان.“
هو کن پل ترسيو، ”مان ڪافي ڏينھن کان ڏسي رهيو آهيان، تون پريشان آهين، تنھنجو يونس سان گهڻو وقت گڏ گذارڻ بہ سڀ نوٽ ڪن ٿا.“
دل آويز ڪو جواب نہ ڏنو، خاموش ويٺي رهي.
”ڇا تون يونس سان اِنوالو ٿي وئي آهين؟“ نويد پڇيو، ”آر يُو اِن لَوِ؟“
دل آويز ڪنڌ هيٺ ڪري ڇڏيو. پر هن جي چھري تي ڦھليل مايوسي نويد کان لِڪي نہ سگهي. نويد هڪ ڊگهو ساھہ کنيو ۽ چيائين:
”دل آويز، اسان هن کان اڳ بہ اهڙا پروجيڪٽ ڪري چُڪا آهيون، مون توکي هميشہ اسٽرانگ ۽ پريڪٽيڪل ڏٺو آهي. هن کان اڳ تہ تون ڪڏهن بہ ڪنھن سان اِنوالِو نہ ٿي آهين.“
دل آويز اکيون کڻي نويد ڏانھن ڏٺو ۽ ڀنل اکين سان چيائين:
”هن کان اڳ ڪڏهن ڪو مونس بہ تہ نہ مليو هيو نہ.“
نويد کن پل چپ رهيو پوءِ پڇيائين:
”يونس ۾ اهڙي ڪھڙي ڳالھہ آهي. هو هڪ عام ماڻھو ئي تہ آهي.“
”هو عام معمولي ماڻھو ناهي“ دل آويز هڪ ڊگهو ساھہ کڻي چيو، ”هو ڪيترو خاص آهي، اِها مون کي خبر آهي.“
نويد ڪجهہ دير خاموشيءَ سان ڊرائيونگ ڪندو رهيو پوءِ پڇيائين:
”ڇا يونس بہ تنھنجي لاءِ سيريس آهي؟“
”دل آويز ڪجهہ سوچيندي رهي پوءِ چيائين:
”مون کي پَڪي خبر ناهي، شايد هو اسٽيٽس ڊفرنس جي ڪري اڳتي نہ ٿو وڌي.“
”پوءِ تو آئندہ لاءِ ڇا سوچيو آهي؟ نويد پڇيو.
دل آويز هڪ ڊگهو ساھہ کنيو، چيائين:
”مان انتظار ڪنديس، منھنجي دل گواهي ڏئي ٿي. هو منھنجي دل جي سچائي سمجهي هڪ ڏينھن ضرور مون ڏانھن موٽي ايندو.“



يونس چانھہ جا ٻہ ڪوپ کڻي وڃي ان ٽيبل تي رکيا، جتي نويد ۽ شوڀم ويٺا چانھہ پي رهيا هئا. هن جي پٺيان دل آويز بہ اچي اتي ويٺي. شوڀم پنھنجي فون جي گئلري کولي فوٽو ڏسڻ لڳو. يونس پڇيو:
”پنھنجي فئمليءَ کي مِس ٿو ڪرين؟“
”هون“ شوڀم ڪنڌ ڌوڻي چيو، ”آءِ مِس ماءِ فيانسي، ماءِ لَو مونا.“
”توکي خبر ناهي يونس“ نويد چيو، ”شوڀم جي فيانسي مسلم آهي.“
يونس حيران ٿي پڇيو:
”مسلم ۽ هندو ڀلا گڏ ڪيئن؟!“
”عشق نہ پُڇي ذات“ نويد کلي چيو، ”محبت جو ڪو مذهب ئي ناهي. جتي عقل جي حد ختم ٿيندي آهي، اتان محبت جي حد شروع ٿيندي آهي.“
”پر تون تہ ٻڌاءِ يونس“ شوڀم فون ٽيبل تي رکندي کِلي پڇيو:
”تنھنجي بہ ڪا لَوِ اسٽوري آهي يا ويڪنسي خالي آهي؟“
”لَوِ اسٽوري!“ يونس کِلي چيو، ”اسان جھڙن ماڻھن جي رڳو اسٽوري هوندي آهي ۽ اها هوندي آهي پنھنجي بقا جي جنگ وڙهڻ.“
دل آويز مُرڪي چيو:
”هي ماڻھو دل جا دروازا کوليندا ئي ناهن، نہ ئي ڪنھن کي اندر اچڻ ڏيندا آهن.“
”اهو بلڪل سچ ناهي“ يونس اطمينان واري مُرڪ سان چيو، ”اسين تہ هن ڌرتيءَ جا محبتي ماڻھو آهيون. هر ڪنھن کي جيءَ ۾ جاءِ ڏيندا آهيون.“
نويد ۽ شوڀم چانھہ ختم ڪري اٿي ويا. دل آويز ۽ يونس جي چانھہ اڃا باقي هئي، اهي ويٺا رهيا.
”مونس“ دل آويز اوچتو سنجيدگيءَ سان پڇيو، ”هڪ ڳالھہ پڇانءِ، سچ ٻڌائيندين؟“
”تون ڄاڻندي آهين، مان ڪوڙ ناهيان ڳالھائيندو.“
”ڇا تنھنجي دل ۾ منھنجي لاءِ سچ پچ ڪا فيلنگ ناهي؟“ دل آويز پڇيو.
هن جي اوچتي سوال تي يونس ماٺ ٿي ويو. ڪجهہ دير خاموش رهي ڌيرج سان چيائين:
”دل آويز، تون منھنجي سڀ کان پياري دوست آهين. دوستي بہ محبت جو هڪ رُوپ آهي. منھنجيءَ دل ۾ تنھنجي لاءِ جيڪا خاص جاءِ آهي، اها تون سمجهي نہ سگهندينءَ. مان تنھنجي لاءِ هر اهو ڪم ڪري سگهان ٿو، جنھن ۾ تنھنجي ڀلائي هجي. ان جي برعڪس ڪوبہ اهڙو ڪم ڪرڻ جو سوچي بہ نہ ٿو سگهان، جنھن سان توکي ڪا تڪليف پھچي.“
”ان ڪامپليڪيٽيڊ اسٽيٽمينٽ جو مطلب ڇا آهي؟“ دل آويز منجهيل نظرن سان کيس ڏسندي پڇيو.
يونس هڪ ڊگهو ساھہ کنيو ۽ اٽل لھجي ۾ چيائين:
”دل آويز، تون ۽ مان الڳ الڳ دنيا جا ماڻھو آهيون. هڪ ٻئي جا دوست تہ رهي سگهون ٿا پر همسفر بنجي زندگي گڏ گذاري نہ ٿا سگهون.“
”مونس“ دل آويز چيو، ”دنيا جو هر ماڻھو هڪ ٻئي کان الڳ هوندو آهي. ڪوبہ ڪنھن جھڙو نہ هوندو آهي. زندگي خوشيءَ سان گذارڻ لاءِ هڪ ٻئي جھڙو هجڻ ضروري ناهي، هڪ ٻئي لاءِ هجڻ ضروري آهي.“
”توکي منھنجي حقيقتن جو ادراڪ ناهي دل آويز، منھنجون حقيقتون ڏاڍيون ڪَڙيون آهن.“
”اهي ڪڙيون حقيقتون آهن، جن تنھنجا هٿ ٻڌي رکيا آهن؟“
يونس اکيون بند ڪري هڪ ڊگهو ساھہ کنيو پوءِ اکيون کولي گنڀيرتا سان چيائين:
”دل آويز، تون هڪ ترقي يافتہ ملڪ جي شھري آهين. تنھنجي اڳيان بھترين مستقبل موجود آهي. پر مان هڪ غريب ڌرتيءَ جو ڏتڙيل فرد آهيان، جنھن جي مستقبل جي ڪا ضمانت ناهي، نہ ئي ڪو مستقل روزگار آهي. مان توکي ڪو عاليشان مستقبل ڏئي نہ ٿو سگهان.“
”اها ئي حقيقت آهي يا تون ٽريڪ بدلائڻ جي ڪوشش ٿو ڪرين؟“ دل آويز کيس گُهوريندي پڇيو.
هن جي ان ڳالھہ تي يونس کي کِل اچي ويئي. پر جلد ئي پاڻ کي نارمل ڪري ورتائين. دل آويز کيس ڏسندي رهي پوءِ پنھنجو هٿ سندس هٿ تي رکي چيائين:
”مونس، تون جيڪو اسٽيٽس ڊفرنس ٻڌائي مون کي مطمئن ڪرڻ جي ڪوشش ڪرين ٿو، مون کي ان سان فرق نہ ٿو پوي. توکي شايد خبر ناهي مان ڏاڍي قناعت پسند آهيان. مان توقعات اوچو ناهيان رکندي. خوشيون محبت جي پيداوار آهن، ان لاءِ ڪنھن عاليشان محل ۾ رهڻ جي ضرورت نہ هوندي آهي. گهر تہ ريگستان ۾ بہ ٺاهي سگهجي ٿو.“
يونس خاموش ٿي کيس ڏسڻ لڳو. دل آويز ڀرپور محسوسات سان مڌم لھجي ۾ چيو:
”مان سادي چُني پائي، تنھنجا آندل پازيب پيرن ۾ پائي هن ريگستان ۾ خوشين سان ڀرپور زندگي جِي سگهان ٿي. ريگستان جي جادوءَ سان ڀريل چانڊوڪي، واريءَ جي ذرن ۾ لِڪل هيرا جواهر، برسات سان گڏ ايندڙ عيد جھڙيون خوشيون. رباب جي سُر تي ڳايل تنھنجا گيت، صحرا کي گُل و گلزار بنائڻ لاءِ ڪافي آهن.“
”اهي فقط خوبصورت خواب آهن دل آويز، اهي حقيقت ۾ وجود نہ ٿا رکن. پنھنجي دل کي ڀٽڪڻ کان بچاءِ.“
يونس اٿي کڙو ٿيو.



پروجيڪٽ جو وڏو مرحلو پورو ٿيڻ بعد سڄي عملي کي ڪجهہ ڏينھن جو آرام مليو. دل آويز يونس جو پروگرام معلوم ڪرڻ لاءِ سندس ڪيبن ۾ وئي تہ هو پنھنجو بيگ پيڪ ڪيون وڃڻ لاءِ تيار بيٺو هو.
”مونس“ دل آويز پڇيو، ”تون گهر پيو وڃين؟“
”نہ“ هن وراڻيو، ”مان پراڻن دوستن سان ملڻ پيو وڃان.“
هن ٽيبل جو خانو کولي پنھنجي ڊائري ڪڍي ۽ بيگ جي ٻاهرين خاني ۾ رکڻ لڳو. دل آويز مُرڪي پڇيو:
”مونس، تون انھن ماڻھن مان آهين، جيڪي پنھنجي ڊائري لکندا آهن؟“
”ها“ يونس مُرڪي چيو، ”هن ۾ منھنجا اُهي پل هوندا آهن، جن کي اڪثر پڙهي مان پاڻ سان ملاقات ڪندو آهيان، تہ جيئن مان پاڻ سان ڪيل واعدن کي وساري نہ ڇڏيان.“
”مونس“ دل آويز افسوس وچان چيو، ”تون پنھنجي ڪائنات کي بند ڪمري ۾ ڇو لڪائي رکيو آهي، ٿي سگهي ٿو ٻاهر ڪو تنھنجي انتظار ۾ بيٺو هجي. ڇا تنھنجي دل جو دروازو ڪنھن لاءِ بہ کُلي نہ ٿو سگهي؟“
يونس آهستي کليو ۽ مذاقي لھجي ۾ چيائين:
”دل آويز، تون واقعي دل آويز انسان آهين. اڳ ۾ ملين ها تہ دل جا سڀ دروازا تو لاءِ کولي ڇڏيان ها.“
دل آويز جي چھري تي مايوسيءَ جي لھر لنگهي وئي. ڌيمي لھجي ۾ پڇيائين:
”ڇا اهي ان لاءِ بند آهن تہ اتي اڳ ۾ ئي ڪو وڃي چڪو آهي؟“
يونس ڪو بہ جواب نہ ڏنو. بيگ کڻي دروازي ڏانھن ڏٺائين. دل آويز مُڙي ڪمري کان ٻاهر هلي وئي.
يونس ڪرسيءَ تي ويھي رهيو افسردگيءَ مان ڀڻ ڀڻ ڪيائين:
”دل آويز، توکي خبر ناهي محبت اها طوفاني لھر آهي، جنھن کي بند دروازا روڪي نہ سگهندا آهن. پر مان واعدن جي زنجيرن ۾ جڪڙيل آهيان.“
هو اٿيو ۽ بيگ کڻي دروازي ڏانھن وڌيو، ان وقت دل آويز واپس ايندي نظر آئي. هن جي هٿن ۾ موبائل فون جو نئون دٻو هيو، هن اهو يونس ڏانھن وڌائيندي چيو:
”مونس، منھنجي طرفان هي گفٽ آهي تولاءِ. پنھنجي سموري سفر ۾ مون سان ڪانٽيڪٽ ۾ رهجانءِ ۽ هر جاءِ جا فوٽو ڪڍجانءِ. مان بہ تنھنجي اکين سان تنھنجو مُلڪ ڏسي وٺندم.“
”پر هر هنڌ سگنل نہ هوندا آهن.“ يونس چيو.
”اهڙي جاءِ تي ميسيج لکجانءِ، جڏهن سگنل ايندا تہ پھچي ويندا.“
يونس مُرڪي چيو:
”هن گفٽ جي عيوض مون کي بہ ڪا گفٽ ڏيڻي پوندي.“
”ها نہ“ دل آويز چيو، ”تو مون سان واعدو ڪيو آهي تہ منھنجي لاءِ موتين واري مالھا آڻيندين.“
”اوڪي پرامز“ هن نرڙ تي هٿ رکي سلام ڪيو ۽ بيگ کڻي ٻاهر نڪري ويو.
يونس جي وڃڻ جي ٻن ڏينھن بعد دل آويز کي هن جي فون جو پھريون پيغام مليو. يونس لکيو هو:
”دل آويز، تو مون کي فرمائش ڪئي هئي تہ مان هر هنڌان توکي احوال موڪليندو وڃان. مان پھرين پڙاءَ تي هڪ لوڪل هوٽل ۾ ترسيو آهيان، ڪوشش ڪيم تہ توسان فون تي ڳالھيان پر هتي سگنل ڪمزور آهن. آواز ڪٽجي ٿو، ان ڪري ميسيج ڪيان ٿو. مان هتان صبح جو روانو ٿي ويندس. ڊيم تي پھچي اتان ٽرين پڪڙي دوستن ڏانھن روانو ٿي ويندس.“
ٻن ڏينھن بعد يونس جو ٻيو ميسيج دل آويز کي پھتو:
”مان هڪ ڏينھن ڊيم تي ترسي رليڪس ڪرڻ بعد منجهند جو ٽرين پڪڙي روانو ٿيو آهيان. اٽڪل اڌ رستو گذرڻ بعد سج لھي ويو آهي. آسمان تي هلڪي هلڪي روشني اڃان باقي آهي، سامھون عجيب موهيندڙ نظارو آهي. پَر ڀرو ڪا فيڪٽري آهي، جنھن جون ٽي اوچيون چمنيون ترتيب سان گڏ بيٺل آهن. انھن ۾ هيٺان کان چوٽيءَ تائين جا بجا مڌم رنگن واريون روشنيون آهن. چمنين مان نڪرندڙ دونھون آسپاس پکڙجي انھن رنگين روشنين کي پاڻ ۾ ائين رل مل ڪري رهيو آهي، ڄڻ ڪي ٽي آسماني اپسرائون هَٿُ هَٿَ ۾ ڏئي محو رقص آهن. جنھن ڪري انھن جا مسحور ڪندڙ رنگن وارا لباس هوا ۾ اڏامي رهيا آهن.“
دل آويز کي فقط اهي ٻہ پيغام ئي يونس کان مليا هئا. ان کان پوءِ هن جو يونس سان ڪو رابطو نہ رهيو. هن ڪيترا دفعا يونس جو نمبر ملائي ڳالھائڻ جي ڪوشش ڪئي پر يونس جي فون بند هئي.


يونس هڪ هفتي لاءِ ويو هيو پر هن کي وئي ٻہ هفتا گذري ويا هئا. نہ هو پاڻ موٽيو هو نہ ئي ڪو رابطو ڪيو هئائين. هن جي ائين غائب ٿي وڃڻ تي نہ رڳو دل آويز پريشان ٿي وئي هئي، بلڪہ سڀ ڪيمپ وارا هن لاءِ فڪرمند ٿي ويا هئا. دل آويز اهو سوچي پريشان ٿي ويندي هئي تہ آخر يونس سان اهڙو ڇا ٿيو هوندو، جو هن سان رابطو ئي نہ ٿي رهيو هو.
ان رات هوءَ ان بابت سوچيندي سوچيندي ننڊ پئجي وئي. ڪجهہ دير بعد کڙڪن تي هن جي اک کلي وئي. ٻاهر طوفان ۽ تيز برسات هئي. هوا جي زور سان ڪمري جي کليل دري مسلسل کڙڪي رهي هئي. وِهاڻي جي ڀرسان رکيل هن جي فون جي گهنٽي پڻ وڄي رهي هئي. هن فون کڻي ڏٺي، اسڪرين تي يونس جو نالو ٻري رهيو هو. هن فون آن ڪري ڪن تي رکي، ٻاهر طوفان ۽ برسات جي شور ۽ فون جي گڙ ٻڙ سگنل جي آوازن سان گڏ هن کي پري پري کان يونس جو بار بار ڪٽجي وڃڻ وارو مڌم آواز ٻڌڻ ۾ اچي رهيو هو. هن کي فقط اهو ٻڌڻ ۾ آيو تہ يونس چئي رهيو هيو:
”مان واپس پھچي ويو آهيان دل آويز.“
”تون ڪٿي آهين مونس؟“ هن ڏاڍيان آواز ۾ پڇيو.
يونس جو رُڪيل رُڪيل آواز آيو:
”مان گيٽ تي آهيان.“
پوءِ فون ڪَٽجي وئي. هن فون بيڊ تي ڦٽي ڪئي ۽ گائون پائي ٻاهر ڊوڙي. تڪڙي تڪڙي ڏاڪڻ لھي چوڪيدار کي سڏ ڪري چيائين:
”جلدي گيٽ کول، ٻاهر يونس بيٺو آهي.“
چوڪيدار ننڊ جي کيپن مان نڪرندي گيٽ ڏانھن ويو. لائيٽ نہ هئي. ان ڪري ٽارچ ٻاريائين، گيٽ کولي ٻاهر ڏسڻ لڳو. برسات، گجگوڙ جي وچ وچ ۾ کِنوڻ جي تيز چمڪاٽن ۾ چوطرف ڏسڻ لڳو پر پري پري تائين ڪوبہ انسان، جانور يا پکي نظر نہ آيس. دل آويز برسات جي پرواھہ نہ ڪندي ڀڄندي گيٽ کان ٻاهر نڪري وئي. ۽ چوڌاري ڊڪندي يونس کي سڏ ڪندي رهي. چوڪيدار سندس ڀرسان اچي چيو:
”مئڊم، هتي ڪوبہ ڪونھي.“
”ائين نہ ٿو ٿي سگهي، يونس پاڻ مون کي فون ڪئي تہ هو گيٽ تي بيٺو آهي.“
چوڪيدار چيو، ”مئڊم ٿي سگهي ٿو تيز برسات جي ڪري يونس صاحب ڪٿي وڃي پناھہ ورتي آهي. اوهين اندر وڃو. مان گيٽ تي نظر رکان ٿو، جڏهن بہ يونس صاحب ايندو، اوهان کي اطلاع ڪندس.“
هوءَ واپس ڪمري ۾ آئي ڀِنل ڪپڙا مٽائي، اِيزي چيئر تي ويھي انتظار ڪرڻ لڳي. ٻہ دفعا هيٺ وڃي چوڪيدار کان بہ پڇا ڪيائين پر يونس نہ آيو.“
”مئڊم“ چوڪيدار چيو، ”يونس صاحب، جن اتي ئي ڪٿي وڃي ترسيا هوندا. اوهين آرام ڪيو، صبح جو اچي ويندا.“
پر نہ هن کي تسلي آئي نہ ئي ننڊ. سڄي رات ائين ننڊ، جاڳ ۾ گذري وئي.
صبح پاڻ سان گڏ طويل انتظار کڻي آيو. سڄو ڏينھن گذري ويو پر يونس جي ڪا خبر نہ ملي. طوفان جي ڪري بجلي ۽ ٽيليفون جا سڀ رابطا ٽُٽي ويا هئا، جنھن ڪري معلوم بہ نہ ٿي سگهيو تہ يونس ڪٿي رهجي ويو.
اهو انتظار ڊگهو ٿيندو ويو ۽ ان سان گڏ دل آويز جي برداشت بہ گهٽ ٿيندي وئي. هاڻي تہ ڪمپنيءَ جا سڀ ماڻھو يونس لاءِ فڪرمند ٿيڻ لڳا هئا. ڪنھن کي بہ ڪو اطلاع نہ هيو تہ يونس ڪٿي رهجي ويو.



دل آويز اٿي نويد جي آفيس ڏانھن وئي. سندس سامھون ويھندي پڇيائين:
”نويد توکي ياد آهي، گذريل طوفان ڪھڙي تاريخ تي آيو هو؟“
”ها، پنجويھہ تاريخ تي.“ نويد کيس ٻڌايو.
نويد، مون توکي ٻڌايو هيو نہ تہ ان رات يونس مون سان فون تي ڳالھايو هيو. اگرچہ فون لائن ۾ شور جا آواز هيا پر مون کي صاف ٻڌڻ ۾ آيو هيو تہ هو چئي رهيو هيو تہ هو گيٽ تي پھچي ويو آهي.“
نويد ڪجهہ سوچيندي پڇيو:
”توکي يقين آهي تہ هن ريزيڊنس گيٽ تي پھچڻ لاءِ ٻڌايو هيو؟“
دل آويز سوچ ۾ پئجي وئي، ڪجهہ وقت سوچڻ بعد چيائين:
”هن فقط گيٽ تي پھچڻ جو ٻڌايو هيو.“
”ممڪن آهي ڪنھن ٻي هنڌ واري گيٽ لاءِ چوندو هجي.“ نويد چيو.
دل آويز وري سوچڻ لڳي پوءِ چيائين:
”اگر ڪنھن ٻئي هنڌ پھچڻ لاءِ چوندو هجي ها تہ مون کي فون ڇو ڪري ها؟“ پوءِ هن پنھنجي فون ۾ ڪال رڪارڊ کولي نويد کي ڏيکاريو ۽ چيائين، ”پندرهين تاريخ، جنھن رات طوفان آيو هيو، يونس مون کي ڪال ڪئي هئي.“
نويد کانئس فون ورتي ۽ ڪال رڪارڊ ڏسڻ لڳو. ڪجهہ دير بعد چڱيءَ طرح ڏسڻ کان پوءِ چيائين:
”دل آويز، هن فون ۾ پندرهين تاريخ ۾ يونس جي ڪابہ ڪال رڪارڊ ناهي.“ نويد سندس فون ڏانھس وڌائيندي چيو، ”۽ توکي شايد ياد ناهي، پندرهين تاريخ تيز طوفان ۽ برسات جي ڪري بجلي ۽ فون جا رابطا ختم ٿي ويا هئا، جيڪي ٻن ڏينھن کان پوءِ بحال ٿيا هيا تہ توکي يونس جي فون ڪيئن رسيوِ ٿيندي؟“
دل آويز فون وٺي بار بار چيڪ ڪئي پر فون ۾ پندرهين ۽ سورهين تاريخ جو ڪوبہ ڪال رڪارڊ نہ هيو. هوءَ حيران پريشان ٿي نويد کي ڏسڻ لڳي. پوءِ گم سم لھجي ۾ چيائين:
”متان ڀل ۾ ڪال ڊليٽ ٿي وئي هجي.“
نويد بي يقينيءَ ۾ کيس ڏٺو پوءِ چيائين:
”اوڪي رليڪس، اسان ڪمپنيءَ جي طرفان اڳ ۾ ئي اختياريءَ وارن کي يونس جي جاچ لھڻ جو چئي چڪا آهيون. اميد تہ جلد ئي خبر ملي ويندي.“
دل آويز جو سڄو ڏينھن پريشاني ۽ مونجهاري ۾ گذريو. رات جو بہ هن جي ننڊ ڦٽِي وئي. ننڊ جاڳ جي وقفن ۾ اوچتو موبائل فون جي گهنٽيءَ تي هن جي اک کلي وئي. هن تڪڙ ۾ فون کڻي آن ڪئي. ٻي طرف کان پري پري کان يونس جو مڌم آواز رڪجي رڪجي ٻڌڻ ۾ ٿي آيو.
”مونس، تون ڪٿي آهين؟“ دل آويز بي چين ٿي پڇيو، ”تنھنجو آواز ٻڌڻ ۾ نہ ٿو اچي.“
ٻئي طرف کان يونس ڪجهہ چئي رهيو هيو پر آواز صاف ٻڌڻ ۾ نہ ٿي آيو. هوءَ فون کڻي دريءَ وٽ آئي، دري کوليائين تہ جيئن سگنل صاف ٿين. بدلجندڙ موسم جي ٿڌي هوا اندر گهڙي آئي.
”مونس، تنھنجو آواز سمجهہ ۾ نہ ٿو اچي. تون ڪٿي آهي؟“ پوءِ هوءَ هڪ ڪن بند ڪري غور سان ٻڌڻ جي ڪوشش ڪرڻ لڳي. هوا جي گهوگهاٽن ۾ هن کي يونس جو آواز ڪجهہ ڪجهہ سمجهہ ۾ اچڻ لڳو.
”دل آويز، هتي برفاني هوا ٿي لڳي. ڏاڍي ٿڌ آهي.“
”اها ڪھڙي جاءِ آهي مونس، پليز ان جو نالو تہ ٻڌاءِ؟“
هوءَ زور زور سان ڳالھائي پڇڻ لڳي. پر فون لائن ڪٽجي وئي. هوءَ بار بار يونس جو نمبر ملائڻ لڳي. پر رابطو نہ ٿيو.



عجيب ماحول هيو، عجيب وقت هيو. ڪمپنيءَ جو ڪم معمول مطابق هلي رهيو هو. البتہ يونس جي ڪمي ۽ ان جو ائين غائب ٿي وڃڻ سڀني کي پريشان ڪري رهيو هيو. هو پنھنجي ڪم ۽ طبيعت جي ڪري ڪمپنيءَ جو روح روان بنجي چڪو هيو. ان جي ڪمي سڀني کي محسوس ٿيڻ لڳي هئي. ڪمپني اختياريءَ وارن سان بار بار رابطو ڪري رهي هئي پر اختياريءَ وارن جي ڪوششن جي باوجود يونس جي ڪا خبر نہ ٿي ملي.
يونس جي گمشدگيءَ جو سڀ کان وڏو اثر دل آويز تي پيو. ان موڙ تي اچي هن کي احساس ٿي رهيو هيو تہ هن جي دل ۾ جاڳيل يونس جي چاهت شدت جي ڪھڙي اوچي منزل تي پھچي چڪي هئي. هن جون اکيون هر روز يونس کي پنھنجي سامھون ڏسڻ جون عادي ٿي چڪيون هيون. ان جي نہ اچڻ سان هر شئي رڃ وانگر رُکي ۽ اُجڙيل لڳي رهي هئي. وقت ايڏو تہ ڊگهو ٿي ويو هيو، جو گذرندو ئي نہ هيو. اهڙن ئي ڳرن ڏينھن راتين ۾ هن کي هڪ رات وري يونس جي فون آئي.
ٻي طرف کان پاڻيءَ جو شور ۽ پڙاڏا هيا پر آواز ڪجهہ بھتر هو. هوءَ غور سان يونس جو آواز ٻڌڻ لڳي. پر هن جي ڳالھائڻ مان سمجهي وئي تہ هو ڇا جي باري ۾ ڳالھائي رهيو هيو. هن جي اڌو گابرن جملن مان هن اهو سمجهو تہ هن جا جمع ٿيل پئسا ڳوٺ ڏانھن اماڻين، جتي هن جي ڪا قيمتي شئي گروي رکيل آهي.
”يونس“ دل آويز بي چين ٿي پڇيو، ”تون ڪھڙي جاءِ تي آهين، جتي سگنل بہ صحيح ناهن؟“
”هتي ڊيم تي پاڻيءَ جو شور ۽ هوا جا آواز آهن.“ ٻئي طرف کان يونس ٻڌايو.
”تون پاڻ ڇونہ ٿو اچين؟“
”واپسيءَ جو رستو ٻڏي ويو آهي.“ پريان يونس جو ڪٽيل سَٽيل آواز آيو. ان کان پوءِ فون ڪٽجي وئي.
هوءَ مسلسل فون ملائيندي رهي پر وري رابطو نہ ٿي سگهيو.



ٻئي ڏينھن تي هن آفيس ۾ ويھي يونس جي پگهارن ۽ ٻين الائونسن جا حساب سيٽ ڪيا ۽ ليٽر ٺاهي هيڊ آفيس ڏانھن منظوريءَ لاءِ موڪلي ڇڏيو.
ڏينھن تہ ان مصروفيت ۾ گذري ويو پر جڏهن رات لھي آئي تہ وقت هن لاءِ منجمند ٿي ويو، ننڊ غائب ٿي وئي.
اٿي سوچڻ لڳي تہ آخر ڪھڙو ذريعو اختيار ڪجي تہ يونس جي باري ۾ معلوم ٿي سگهي.
هوءَ پنھنجي ڪمري ۾ ايزي چيئر تي اکيون بند ڪري سوچ ۾ گم ويٺي رهي. سج لھي ويو. اوندھہ ڪمري ۾ گهڙي آئي. پر هوءَ ائين ئي ويٺي رهي. ان وقت هن جي موبائل فون جي گهنٽي وڳي. هن فون کڻي آن ڪئي، اسڪرين تي ٻرندڙ يونس جو چھرو ڏسي خبر پيس تہ يونس جي ئي فون هئي.
”هيلو مونس“ هن بيتاب ٿي پڇيو، ”تون ڪٿي آهين؟“
ٻئي طرف کان ڪنھن تيز رفتار ٽرين جو آواز ٻڌڻ ۾ ٿي آيو. دل آويز بُلند آواز ۾ پڇيو:
”مونس، پليز ڪجهہ تہ ڳالھاءِ، تون ڪٿي آهين، ٽرين ۾ ڪيڏانھن پيو وڃين؟“ پر ٻئي طرف کان رڳو ٽرين جو آواز ئي ٻڌڻ ۾ آيو.
”مونس، پليز مونسان ڳالھاءِ“ هن جو ڳلو ڀرجي آيو، ”اوھہ گاڊ پليز هيلپ مي.“
”دل آويز“ نويد، دل آويز کي هٿ کان وٺي لوڏيندي سڏ ڪيو، جيڪا فون هٿ ۾ کنيون اکيون بند ڪيون ويٺي هئي ۽ اکين مان بي اختيار ڳوڙها وهي رهيا هئس. هن اکيون کولي نويد ڏانھن ڏٺو.
”دل آويز“ نويد سندس آلين اکين کي ڏسندي پڇيو، ”توکي ڇا ٿي ويو آهي، تون اوندھہ ۾ ڇو ويٺي آهين؟“
دل آويز اٿي واش روم ۾ ويئي. مُنھن ڌوئي ٻاهر نڪتي تہ نويد بتيون ٻاري ويٺو سندس انتظار ڪري رهيو هو. هوءَ وڃي بيڊ تي ويٺي ۽ فون کڻي نويد ڏانھن وڌائيندي چيائين:
”ٿوري دير اڳ يونس جي فون آئي هئي، هو ٽرين ۾ هو.“
نويد فون کڻي چيڪ ڪئي ۽ پوءِ دل آويز ڏانھن واپس وڌائيندي چيائين:
”هن ۾ تہ يونس جي ڪابہ ڪال نہ آئي آهي.“
”امپاسيبل“ دل آويز فون وٺي چيڪ ڪرڻ لڳي، ”مون پاڻ ڪال رسِيو ڪئي آهي، اهو ڪليئر ٽرين جو آواز هيو.“
”نويد گهڙي کن کيس ڏسندو رهيو پوءِ چيائين:
”دل آويز، پليز پاڻ تي ڪجهہ ڪنٽرول ڪر، لڳي ٿو تہ يونس جي گمشدگي تنھنجي دماغ تي گھرو اثر ڇڏيو آهي. يونس، اسٽرانگ ماڻھو آهي ضرور موٽي ايندو.“
هوءَ هَڪي ٻَڪي ٿي نويد کي ڏسڻ لڳي. نويد کيس ٻڌايو:
”مان جڏهن ڪمري ۾ آيم تہ تون ڪُرسيءَ تي ويٺي ويٺي ننڊ پئجي وئي هئينءَ ۽ ننڊ ۾ روئي رهي هئينءَ. فون تنھنجيءَ جهوليءَ ۾ پئي هئي.“
هوءَ ائين ئي گم سم ويٺي رهي.
”دل آويز“ نويد چيو، ”تو جھڙي اسٽرانگ ۽ انرجيٽڪ ڇوڪريءَ کي ايترو ڪمزور ۽ بي بس ٿيندو ڏسي مان حيران آهيان.“
پوءِ گهڙي کن رکي چيائين:
”منھنجو هڪڙو چوڻ مڃيندينءَ“
دل آويز سوالي نظرن سان ڏانھس ڏٺو.
”هڪ دفعو سائڪياٽرسٽ سان ملي وٺ. توکي دوا ۽ ريسٽ جي ضرورت آهي.“ نويد هٻڪندي چيو.
هن جو خيال هو تہ دل آويز ان ڳالھہ تي چڙندي يا انڪار ڪندي پر ان جي برعڪس هن هڪ ڊگهو ساھہ کڻي چيو:
”اوڪي.“


سائڪياٽرسٽ، دل آويز جي موبائل فون چيڪ ڪرڻ ۽ هن کان ڪجهہ سوال جواب ڪرڻ کان پوءِ ٿوري دير خاموش سوچيندو رهيو. پوءِ چيائين:
”سموري احوال معلوم ڪرڻ بعد مان جنھن نتيجي تي پھتو آهيان، اهو هي آهي تہ اوهان کي مسٽر يونس جي طرفان ڪابہ فون ڪال نہ ملي آهي. جيڪو ڪجهہ اوهان سمجهيو آهي، اهو محض اوهان جي لاشعور جي خواهش آهي. جنھن کي اوهان جو شعور حقيقت سمجهي ويٺو آهي.“
دل آويز تحمل سان چيو، ”ڊاڪٽر صاحب مان ڪا ڪمزور دماغ انسان نہ آهيان. مان نويد جي چوڻ تي اوهان سان ملڻ آيس، باقي مون کي مڪمل يقين آهي تہ يونس مون کي ڪيترا دفعا فون ڪئي آهي. مون هن جو آواز ٻڌو آ. هو بار بار مون سان رابطو ڪرڻ جي ڪوشش ڪري ٿو. پر هو ڪنھن اهڙي جاءِ تي ڦاسي پيو آهي، جتان رابطو صحيح نموني نہ ٿو ٿي سگهي.“
”مس دل آويز“ ڊاڪٽر چيو، ”منھنجي علم مطابق اهو دماغي خلل جو هڪ قسم آهي. جڏهن انسان جي اندر ۾ ڪا شديد قسم جي خواهش يا بي چيني پيدا ٿيندي آهي تہ هن جو لاشعور اهڙا قصا ٺاهيندو آهي. جيئن تہ اوهان مسٽر يونس جي گمشدگيءَ کي تمام گهڻو محسوس ڪيو تہ اوهان جي لاشعور اهو قصو ٺاهيو تہ هو ضرور ڪنھن مصيبت ۾ هوندو ۽ توهان سان ڪانٽيڪٽ ڪرڻ جي ڪوشش ڪندو ۽ پوءِ توهان ان کي سچ مڃڻ شروع ڪيو.“
دل آويز خاموش ٿي کيس ڏسڻ لڳي.
”مان اوهان کي سُڪون لاءِ ڪجهہ دوائون لکي ٿو ڏيان، جن سان اوهان آرام محسوس ڪنديون.“


ٻن ڏينھن اندر يونس جا پئسا منظور ٿي ويا. دل آويز نويد کي چيو:
”نويد، مون سوچيو آهي تہ يونس جا پئسا خود کڻي سندس ڳوٺ ڏانھن وينديس.“
”ڇو؟“ نويد پڇيو.
”متان يونس پنھنجي گهر ڪو اطلاع موڪليو هجي. اتان ڪونہ ڪو سِرو ملي سگهي.“
ٻئي ڏينھن هوءَ ڊرائيور سان گڏجي يونس جي ڳوٺ ڏانھن رواني ٿي. هو جڏهن ڳوٺ پھتا تہ ٽيپھري ٿي چڪي هئي. مال وٿاڻن ڏانھن موٽي رهيو هو. رستي تي اڳيان مينھن ۽ ڳئن جو ڌڻ هيو، جنھن جي کُرن سان ڪچي سڙڪ تان ڌوڙ اٿي رهي هئي. ڊرائيور گاڏي هڪ پاسي ڪري بيھاري ۽ مال جي اڳتي وڃڻ جو انتظار ڪرڻ لڳو.
دل آويز دريءَ جي شيشي مان ٻاهر ڏٺو. آسمان تي ڇانيل رائي ۽ مال جي پيرن سان اڏامندڙ رئي ۽ سامھون هڪ نيزي تي بيٺل ٿالھہ جھڙو وڏو ڳاڙهو سج نظر اچي رهيو هو. واهيري ڏانھن موٽندڙ ڪانون جي ڪان ڪان جا آواز ملي ڪري عجيب ماحول ٺاهي رهيا هئا. هن کي ياد آيو تہ هوءَ ٻھراڙيءَ جو اهو ماحول ڏسڻ جي خواهشمند هئي. پر يونس سان گڏ. ۽ اڄ جڏهن اهو ماحول هن جي اڳيان هيو تہ يونس هن سان ساڻ نہ هو. ۽ اهو سڀ ڪجهہ هن کي وِياڪل ڪري رهيو هو. هن اکيون بند ڪري شيشي سان ٽيڪ لڳائي ۽ سوچن جي اونھاين ۾ لھي وئي. تہ اوچتو هن کي سرسراهٽ وارو مڌم آواز ٻڌڻ ۾ آيو.
”دل آويز“ ڄڻ يونس سندس ڀرسان ئي کيس سڏي رهيو هو. هن هڪدم اکيون کولي چوطرف ڏٺو پر آس پاس ڪجهہ بہ نہ هو. بس يونس جي موجودگيءَ جو احساس هو.
ان وقت دريءَ واري شيشي مان ڪا ڳوٺاڻي ڇوڪري اندر نھاريندي نظر آئي. دل آويز دريءَ جو شيشو هيٺ ڪري ڏانھس ڏٺو. پڇيائين:
”توکي يونس جي گهر جي خبر آهي؟“
”ڀائو يونس؟“ ڇوڪريءَ خوش ٿي پڇيو، ”او هن لوڙهي جي پٺيان، جيڪو وڏو ڪاٺ وارو دروازو آهي، اهو گهر آهي ڀائو يونس جو.“



گاڏي وڃي لوڙهي جي ڀرسان ڪاٺ جي وڏي پراڻي گيٽ جھڙي دروازي وٽ بيٺي. هوءَ گاڏيءَ مان لھي اندر گهر ۾ گهڙي، دروازي جي ڀرسان هڪ جوان صحتمند عورت بيٺي ڪُتر جي مشين هلائي رهي هئي. ڀت سان لڳ ٻہ ڪونر لڳل هئا. ڪِلن ۾ ٻہ مينھون ٻڌيون پيون هيون، جيڪي شايد تازيون وٿاڻ تان موٽيون هيون. عورت هن کي ڏسي مشين روڪي ڏانھس آئي.
مٿي تي پاتل پوتيءَ جي پلاند سان ميرا هٿ اُگهي، ڏانھس وڌائيندي چيائين:
”ڀلي آئينءَ ادي، ڪير آهين، ڪنھن ۾ ڪم اٿئي؟“
دل آويز ساڻس هٿ ملائيندي چيو:
”هي محمد يونس جو گهر آهي؟“
”هائو“ مائيءَ وراڻيو، ”مان ان جي ڀاڄائي آهيان.“
”مان ان جي آفيس مان آئي آهيان، يونس جي امڙ ڪٿي آهي؟“
”او هن ڪوٺيءَ ۾ ويٺي اٿئي.“ نوجوان عورت سامھون اشارو ڪندي کيس ٻڌايو.
اڱڻ جي سامھون هڪ ڪچو پڪو ننڍو گهر هو. ان کان پَر ڀرو سڄي هٿ تي هڪ پڪو ڪمرو هيو، جنھن ڏانھن هن اشارو ڪيو.
”يونس پاڻ نہ آيو ڇا؟“ عورت پڇيو، ”کوڙ وقت ٿيو اٿس، گهر ئي نہ آيو آهي نہ ئي ڪو پئسو ڏوڪڙ موڪليو اٿئين.“
دل آويز ڪو جواب نہ ڏنو، کيس اتي ئي ڇڏي ان ڪمري ڏانھن وئي.
ڪمري ۾ اندر وئي تہ سامھون کٽ تي هڪ پوڙهي لاغر عورت ويٺي تسبيح پڙهي رهي هئي. ڪمرو صاف سٿرو هيو. هڪ پاسي لوهي الماڙي ۽ چار ڪرسيون رکيون هيون. دل آويز سلام ڪري وڃي سندس سامھون ويٺي. پوڙهي عورت پنھنجي ٿلھي چشمي جي شيشن مان کيس ڏٺو ۽ چيائين:
”ڀلي آئينءَ امان، ڪٿان آئي آهين؟“
”امان منھنجو نالو دل آويز آهي.“ دل آويز کيس ٻڌايو، ”مان يونس جي آفيس ۾ ڪم ڪندي آهيان.“
”جي بسم ﷲ امان“ پوڙهيءَ چيو، ”يونس پاڻ نہ آيو ڀلا؟“
”اهو آفيس جي ڪم سان هڪ پاسي ويل آهي.“
”ها امان“ پوڙهيءَ ڪنڌ ڌوڻي چيو، ”هن جي عادت آهي، هميشہ ائين ئي گم ٿي ويندو آهي، وري پاڻ ئي موٽي ايندو آهي.“
”ڪاش، هاڻي بہ پاڻ ئي موٽي اچي“ دل آويز اداس ٿي سوچيو.
هن پرس مان پئسن وارو لفافو ڪڍيو ۽ پوڙهيءَ ڏانھن وڌائيندي چيائين:
”امان، يونس اوهان لاءِ ڪجهہ پئسا موڪليا آهن. شايد اوهان کي ڪا قسط ڏيڻي آهي.“
پوڙهيءَ کانئس لفافو وٺي ڪجهہ سوچڻ لڳي، ان وقت ٻاهران قدمن جو آواز ٻڌي هڪدم لفافو پٺيان رکيل وهاڻي جي هيٺان رکي ڇڏيائين.
يونس جي ڀاڄائي ڪمري ۾ گهڙي اچي ڀرسان رکيل ٻي کٽ تي ويٺي. پوڙهيءَ چيس:
”جانل، پريءَ کي چئو تہ مزمان لاءِ چانھہ ٺاهي.“
”چيو اٿمانس“ جانل اتان وڃڻ لاءِ تيار نہ هئي. هن پوڙهيءَ کي نظر انداز ڪندي دل آويز کي چيو:
”ادي، يونس ڪو پئسو ڏوڪڙ نہ موڪليو آهي گهر ڏانھن؟“
دل آويز پوڙهيءَ ڏانھن ڏٺو پر هوءَ خاموش رهي. دل آويز ٿوري دير رکي پنھنجي پرس مان چند وڏا نوٽ ڪڍي چيو:
”ها، هي ڏنا اٿئين توهان لاءِ.“
جانل هڪدم اٿي کانئس نوٽ وٺي پنھنجي رئي جي ڪُنڊ ۾ ٻڌي ڇڏيا. پوءِ اٿندي چيائين:
”ڀلا مان مال جا ڪونر ٺاهي اچان.“
ائين چئي ٻاهر نڪري وئي. پوڙهيءَ جي چپن تي مُرڪ اچي وئي. چيائين:
”يونس، سياڻو آهي، هميشہ هن کي الڳ ڏيندو آهي تہ جيئن وات بند هجيس.“
”امان، ڇا اوهان الڳ آهيو هنن کان؟“ دل آويز پڇيو.
”نہ امان“ پوڙهيءَ وراڻيو، ”منھنجو وڏو پُٽ بچل نيڪ صالح آهي. اسان ٻہ ڄڻيون تہ آهيون رڳو، اسان جي ماني ڪھڙي ڳري آهي؟“
”ٻي ڪير آهي اوهان سان؟“
”منھنجي ڀاڻيجي مون سان رهندي آهي.“ پوڙهيءَ چيو، ”يونس ان لاءِ تہ پئسا موڪليندو آهي، منھنجي نياڻي ڳھہ پئي آهي نہ.“
”ڇا مطلب؟“ دل آويز پڇيو.
”امان، اهو وڏو قصو آهي“ پوڙهيءَ هڪ ڊگهو ساھہ کڻي چيو، ”يونس، توسان ڳالھہ ناهي ڪئي؟“
ڪجهہ دير چپ رهي پوڙهيءَ چيو:
”منھنجي ڀيڻ هڪڙي ڌيءُ ڄڻي گذاري وئي، ان جو مڙس موالي آهي. هو ٻار مون کي ڏئي هليو ويو. بعد ۾ وڃي ٻيو پرڻو ڪيائين. نياڻي مون نپائي يونس سان گڏ. ٻنھي جي ننڍي لاءِ کان گهڻي هئي هڪ ٻئي سان، يونس پڙهائيندو بہ پاڻ هُيس. سامائي مس تہ موالي گهمائڻ جي بھاني وٺي ويس، پاڻ وٽ رهائي ڇڏيائينس.“
پوڙهي خاموش ٿي وئي. کن پل رکي کيس ٻڌايائين:
”اسان ڪجهہ نہ پيا ڪري سگهون. پيءُ وارث آهي. اسان جي تہ حُجت نہ هلي. پوءِ هن مال جي هڪڙي واپاري پوڙهي کي ٽڪا وٺي ڌيءُ پرڻائي ڇڏي. ڇوڪري وجهہ وٺي ڀڄي نڪتي، اچي اسان وٽ پھتي. مڙس بہ ڳولي اچي پھتس. يونس ڇوڪري موٽائڻ کان جواب ڏنن. چئن چڱن وٽ فيصلو ٿيو. ڇوڪريءَ جي مڙس چيو تہ هن جيڪي پئسا ڏنا هيا اهي موٽائي ڏين، اسان غريب ماڻھو ايترا پئسا هڪ منو ڏئي نہ سگهياسين، قسطن ۾ ڏيڻ جو واعدو ڪيو.“
دل آويز سوچ ۾ پئجي وئي. هن کي يونس جا لفظ ياد پيا، جڏهن هن کيس ٻڌايو هيو تہ هن جي ڪا شئي گروي رکيل آهي، جنھن جا پئسا ڏيندو آهي.“
”پوڙهيءَ هڪ ڊگهو ساھہ کڻي چيو:
”يونس اهو قرض لاهڻ لاءِ تہ محنت ڪندو آهي.“
ان وقت هڪ نوجوان ڇوڪري چانھہ جي ٽري کڻي اندر آئي. اها ڪڻڪ رنگي سنھي قد جي وڻندڙ مھانڊن واري ڇوڪري هئي. هن کيس سلام ڪيو ۽ چانھہ جي ٽري ڪرسين جي اڳيان رکيل ٽپائيءَ تي رکندي، ڪرسين ڏانھن اشارو ڪندي چيو:
”ادي، هتي اچي چانھہ پيئو.“
دل آويز اٿي وڃي ڪرسيءَ تي ويٺي. چانھہ پيئندي مُرڪي پڇيائين:
”تون پڙهندي آهين؟“
”اسان جي ڳوٺ ۾ وڏيرن هڪ پرائيويٽ اسڪول کوليو آهي، مان اتي پڙهائيندي آهيان.“
دل آويز حيران ٿي کيس ڏٺو، هوءَ سندس حيرت ڏسي مُرڪي. چيائين:
”منھنجي عمر ايڪويھہ سال آهي، مان بي اي پاس آهيان.“
پوڙهيءَ ڏانھن ڏٺو ۽ مُرڪي چيو:
”اهي سڀ امتحان يونس هن کي پڙهايا آهن.“
”بس امان، ﷲ يونس جي محنت ساب ڪري، نياڻيءَ جي جند آجي ٿئي.“ پوڙهيءَ چيو.
”ان کان پوءِ ڇا ڪندئو؟“
پوڙهي مُرڪي ۽ چيائين:
”اها تہ يونس جي ذميواري ۽ واعدو آهي، اهو ئي هن سان شادي ڪندو. ٻيو وري نياڻي ڪيڏانھن ويندي؟“
دل آويز ڪنڌ ورائي پريءَ ڏانھن ڏٺو، جنھن جي چھري تي خوشي ۽ حياءَ واري مُرڪ ڦھليل هئي. دل آويز جي ڪنن ۾ يونس جا لفظ گونجڻ لڳا.
”ايمانداري ان ۾ هوندي آهي تہ واعدي کي ذميواري سمجهي نڀائجي.“
هن هڪ ڊگهو ساھہ کنيو ۽ سوچيو:
”تہ يونس، اها هئي تنھنجي ذميواري، جنھن کي تون محبت واري خاني ۾ کڻي رکيو هو.“
هن پنھنجي دل ۾ عجيب پيڙا ۽ دلگيري محسوس ڪئي. پوءِ کائن موڪلائي واپسيءَ واري سفر تي رواني ٿي. موٽ وارو سفر ڏاڍو اڻانگهو هو. رونق ۽ روشني رخصت ٿي چڪي هئي. اوندھہ ٿيڻ کان اڳ ان جا بچيل نشان ئي رستي تي ڏسڻ ۾ ٿي آيا. ان بي ڪيف رستي تي هلندي هوءَ پاڻ کي ان مسافر جيان محسوس ڪري رهي هئي، جيڪو وڏي عرصي کان صحرا ۾ نخلستان جي تلاش ۾ ڀٽڪندو رهيو هجي. پر اوچتو هن کي آگاهي ٿي وئي هجي تہ اهو تہ محض هڪ سراب هو.



يونس جي گمشدگيءَ کي ڇھہ هفتا گذري چڪا هئا. سرڪاري ذريعن جي مدد ۽ تلاش جي باوجود يونس جي باري ۾ ڪا معلومات نہ ملي سگهي هئي. جيئن جيئن وقت گذرندو ٿي ويو، دل آويز جي اُڻ تڻ وڌندي ٿي وئي. هن جي ڪمي سڄي يونٽ جا ماڻھو محسوس ڪري رهيا هئا. پر ڪيمپ جي روز مره معمول تي اچي وئي هئي.
هڪ ڏينھن دل آويز، پنھنجي آفيس ۾ ويھي ڪو فائل چيڪ ڪري رهي هئي تہ نائڪ هڪ پارسل کڻي آڻي سندس اڳيان ٽيبل تي رکيو، چيائين:
”مئڊم، هي پارسل ڪوريئر وارو ڏئي ويو آهي.“
نائڪ واپس هليو ويو. هن فائل بند ڪري پارسل کوليو. اندران يونس جو سامان نڪتو. جنھن ۾ يونس جو پرس، ڊائري ۽ موبائل فون کان سواءِ هڪ پرچي بہ هئي، جنھن تي لکيل هو:
”اسان کي هي سامان رستي تان ويندي مليو، سامان مان ملندڙ ڪمپنيءَ جي ايڊريس تي سامان موڪلجي ٿو تہ جيئن اهو ان جي مالڪ کي ملي سگهي.“
هيٺان موڪليندڙ جو نالو لکيل هو، جيڪو اڻ سڃاتل هو.
دل آويز موبائل فون چيڪ ڪئي پر بئٽري ختم ٿيڻ سبب اها بند هئي. يونس جي بٽونءَ ۾ هن جا ڪجهہ ڪارڊ ۽ پرچيون هيون پر ڪوبہ پئسو ڏوڪڙ نہ هيو. هن اندريان ٻاهريان سڀ خانا چيڪ ڪيا. هڪ لڪل خاني مان هڪ تصوير نڪتي. اها خود دل آويز جي تصوير هئي، جنھن جي پٺئين پاسي ”منھنجي روحِي“ لکيل هو.
دل آويز کي حيرت ۽ جهٽڪو لڳو. هوءَ تصوير هٿ ۾ جهليون ڪجهہ وقت سانت ۾ ويٺي رهي. پوءِ تصوير پنھنجي پرس ۾ رکي يونس جي ڊائري کوليائين. ان ۾ يونس جون پراڻيون ياداشتون هيون، ڪا خاص ڳالھہ نہ هئي. آخري لکيل پني تي يونس جي تازي لکت هئي. هن لکيو هو:
”دل آويز، مون کان پڇيو هيو اهي ڪھڙيون حقيقتون آهن، جن منھنجا هٿ ٻڌي رکيا آهن. منھنجي دل جي دروازن پٺيان ڇا لڪيل آهي. اهو مان کيس ٻڌائي نہ ٿو سگهان. منھنجي زندگي هڪ ڏکئي موڙ تي اچي بيھي رهي آهي. جتي اڳيان ٻہ واٽون آهن. مان تہ گهڻو وقت اڳ ذميوارين ۽ واعدن واري واٽ اختيار ڪري سفر تي نڪتو هيس پر هن موڙ تي هڪ ٻي واٽ اچي ان سان ملي آهي، جيڪا منھنجي روح لاءِ مسرور ۽ مسحور سفر جو پيغام کڻي آئي آهي. مون کي خبر نہ هئي تہ زندگيءَ ۾ ڪو اهڙو موڙ بہ ايندو، جتي ڪا دل آويز اچي منھنجي سامھون بيھندي، جنھن کي ڏسي منھنجي دل گواهي ڏيندي تہ اها ئي آهي منھنجي روحي. جنھن جو انتظار منھنجو روح صدين کان ڪري رهيو هو. مون کي سمجهہ ۾ نہ ٿو اچي مان ڪھڙي واٽ اختيار ڪيان. هڪ واٽ تي منھنجو ايماندار ضمير منھنجو انتظار ڪري رهيو آهي. ٻي واٽ تي منھنجو آسائتو روح مون کي سڏي رهيو آهي.
ڪاش ڪو ٽيون رستو هجي، جيڪو مون کي انھن ٻنھي جي ميار کان آجو ڪري. شايد مان ان ٽين رستي جي تلاش ۾ ئي نڪتو آهيان.
دل آويز يونس جي ڊائري هٿن ۾ جهليون ڪافي دير تائين گم سم ويٺي رهي پوءِ سندس اکين ۾ لڙڪ تري آيا، ڀريل ڳلي سان چيائين:
”تون ان ٽين رستي جي تلاش ۾ ايترو پري ڇو هليو ويو آهين مونس، تون واپس موٽي اچ. مان عمر ڀر جي دلگيري کڻڻ لاءِ تيار آهيان. پر تنھنجي ايماندار ضمير کي شرمندو ٿيڻ نہ ڏينديس.“



دل آويز پنھنجي ڪئبن ۾ ڪرسيءَ تي ڪنھن سوچ ۾ محو ويٺي هئي. يونس کي وئي پنج مھينا گذري چڪا هئا. پر هن جي ڪا خبر نہ ملي هئي. البتہ هن کي ٻہ ٽي دفعا نا معلوم نمبرن تان فون ڪال بہ آيون هيون، جنھن ۾ يونس جو ناقابلِ سماعت آواز محسوس ٿيو هو. پر ڪو واضح جملو ٻڌڻ ۾ نہ آيو هيو. هوءَ ائين ئي محو ويٺي هئي تہ نويد ڪئبن ۾ اچي سندس سامھون واري ڪرسيءَ تي ويٺو. چيائين:
”دل آويز، اسان جو پروجيڪٽ مڪمل ٿي چڪو آهي، ان سان گڏ اسان جو اسٽي پيريڊ بہ پورو ٿي ويو آهي. هر شئي وائينڊ اپ ٿي چڪي آهي. اسان کي هاڻي واپس هلڻو آهي.“
دل آويز ڪو جواب نہ ڏنو، ائين ئي خالي خالي ويٺي رهي.
”منھنجو خيال آهي تہ هلندڙ هفتي ۾ اسان واپسيءَ جو پروگرام ٺاهيون، تنھنجو ڪھڙو ارادو آهي؟“
دل آويز گھرو ساھہ کنيو، چيائين:
”مان ڪجهہ وقت هتي رهڻ ٿي چاهيان.“
”اهو ممڪن ناهي.“ نويد چيو، ”اسان کي ان جي اجازت نہ ملندي، ويزا ٽائيم ختم ٿي چڪو آهي.“
دل آويز خاموش ٿي سوچڻ لڳي. ڪجهہ دير بعد چيائين:
”ڪو طريقو نہ ٿو ٿي سگهي تہ مان ڪجهہ وقت وڌيڪ هتي ترسي پوان.“
”نہ“ نويد چيو، ”هيڊ آفيس ان جي اجازت نہ ڏيندي. اگر تون ترسي يونس جو انتظار ڪرڻ ٿي چاهين تہ ان جو بہ ڪو فائدو ناهي. پنج مھينا گذري چڪا آهي، اختياريءَ وارن بہ فائل بند ڪري ڇڏيو آهي. تون هتان جو ماحول سمجهي چڪي آهين، اهو هتي ڪو نئون واقعو ناهي. يونس جي واپسي ناممڪن آهي.“



دل آويز ان دڙي تي ويٺي هئي، جتي هوءَ ۽ يونس اڪثر ويھي ڪچھري ڪندا هئا. آسمان تي هلڪا هلڪا ڪڪر پکڙيل هئا. ڪونجن جون قطارون اڏامنديون ٿي ويون. هوءَ خاموش ويٺي اڏامندڙ پکين کي ڏسي رهي هئي. هن جي ذهن ۾ يونس جي گيت جا ٻول گونجي رهيا هئا.
روحي، منھنجا روح اچ،
بي روح خوابن ۾ ملون،
صحرا سرابن ۾ ملون،
مينھن جي ڦوهارن ۾ ملون،
ڪونجن قطارن ۾ ملون،
اڏندا وڃون، هلندا وڃون،
گم ٿي وڃون.

ان وقت گهنٽين جي آواز هن جي محويت ٽوڙي ڇڏي. پنھنجي سامھون هڪ مست ملنگ ماڻھو ڏسي، هن ڇرڪ ڀريو ۽ اٿي بيھي رهي. اهو عجيب ميرو گدلو ماڻھو هيو. وڏيون ڳاڙهيون اکيون، بي ترتيب وکريل وڏي ڏاڙهي هيس، رنگ برنگي ڪپڙا پاتل هيس. هٿ ۾ وڏو ڪشڪول هيس. ٻي هٿ ۾ ڏنگي ڦڏي لٺ هيس. جنھن ۾ ننڍڙيون گهنڊڙيون ٻڌل هيون. ڳلي ۾ مڻين جو رنگين ڪنٺو پاتل هيس.
”ڪونہ موٽندو“ هن کيس گهوريندي لٺ کي زمين تي هڻندي چيو. جنھن جون گهنڊڙيون وڄڻ لڳيون.
دل آويز حيران ٿي کيس ڏسڻ لڳي.
”نہ موٽندو“ هن وري لٺ وڄائيندي چيو.
”ڇو؟“ دل آويز ڊڄندي ڊڄندي پڇيو.
”وجود ۽ مڪان کان نڪري ڀلا ڪير موٽندو آهي؟“ هو کِليو. هن وري کيس گهوريندي چيو:
”آزاد ٿي بہ آجو ناهي ٿيو.“
”ڇو......؟“
”توکي ڪيترا ڀيرا سمجهائي“ مست ڪاوڙجي چيو، ”واعدي جا زنجير اٿس، ڪم رهيل اٿس.“
پوءِ هن پنھنجي ڳچيءَ وارو ڪنٺو لاهي سندس هٿ پڪڙي ڪنٺو سندس تريءَ تي رکيو، چيائين:
”هن کي آجو ڪر، وڃڻ ڏينس.“
پوءِ هو لٺ کڙڪائيندو واپس هليو ويو. دل آويز ڪنٺو هٿ ۾ جهليون ساڪت بيٺي کيس ويندو ڏسندي رهي.



”نويد اسان جي روانگي ڪھڙي ڏينھن آهي؟“ دل آويز نويد کان پڇيو.
”چئن ڏينھن کان پوءِ فلائيٽ آهي.“ نويد وراڻيو.
”منھنجو هڪڙو ڪم ڪندين؟“
”ها، چئو“
هن پروجيڪٽ لاءِ منھنجي سموري الاٽ ٿيل پيمينٽ مون کي ٻن ڏينھن اندر گهرجي، تون ڪرائي سگهندين؟“
”ها، ٿي سگهي ٿو“ نويد چيو، ”ٿوري ڪوشش ڪرڻي پوندي، پر توکي ڪھڙي فوري ضرورت آهي ان جي؟“
”ضرورت آهي“ دل آويز چيو، ”مون کي يونس جو قرض ادا ڪرڻو آهي. ان کي آجو ڪرڻو آهي.“
”اوڪي“ نويد ڪنڌ ڌوڻي چيو، ”مان جيترو جلد ٿي سگهي ٿو اهو ڪم ڪرائي ٿو وٺان.“
”نہ رڳو اهو پر اهي سمورا پئسا هن جي ماءُ جي نالي سان اڪائونٽ ۾ جمع ڪرائي ڪاغذ هن جي ماءُ جي حوالي ڪرڻا آهن، تفصيل مان توکي ڏيندم.“
نويد ڪنڌ ڌوڻي حامي ڀري.



هن ملڪ ۾ اها هنن جي آخري شام هئي. دل آويز ساڳي دڙي تي مڻين وارو ڪنٺو هٿ ۾ جهليون ويٺي آسمان ڏانھن ڏسي رهي هئي. آسمان تي ڪارا ڪڪر ڇانيل هئا، جيڪي برسات جي آمد جي خبر ڏئي رهيا هيا. پکي تڪڙا اڏامندا پنھنجن واهيرن ڏانھن وڃي رهيا هئا. هوءَ ائين ئي ويٺي هئي تہ اوچتو ڇم ڇم مِينھن پوڻ شروع ٿي ويو. هوءَ اکيون بند ڪري اتي ئي ويٺي ڀڄندي رهي. وياڪلتا مان چيائين:
”برسات تہ موٽي آئي مونس پر ان سان ايندڙ عيد جھڙيون خوشيون تہ توسان گڏ هليون ويون. ڪاش تون بہ ان سان گڏ اچين ها عيد جھڙيون خوشيون کڻي.“
ٿوري دير ائين ڀِڄڻ کان پوءِ هوءَ اٿي کڙي ٿي ۽ ڪئمپ ڏانھن هلڻ شروع ڪيائين. ڪجهہ وِکون هلي ترسي مڙي پوئتي وَسندڙ مِينھن ڏانھن ڏٺائين، چيائين:
الوداع مونس، مون تنھنجو قرض ادا ڪري، توکي وجود ۽ مڪان جي قيد مان آجو ڪري ڇڏيو آهي. اسان صحرا سرابن ۾ ملون نہ ملون، مِينھن جي ڦوهارن ۾ ملون نہ ملون پر ملنداسين ضرور، اتي جتي وجود مڪان جو قيد نہ هوندو. ڪا وڇوڙي جي پيڙا ۽ دلگيري نہ هوندي، بس ملڻ واري مُسرت ۽ سرور هوندو، جتي بس مان تنھنجي روحي ۽ تون منھنجو مونس هوندين.“