ڊائريءَ جا ورق / نثري ٽڪرا

جيتامڙي جي ڊائري

ھن ڊائريءَ جو هر هڪ مضمون پنھنجي سمجهاڻي پاڻ ڏئي ٿو،  هي ڪتاب هڪ خيالن جي کاڻ آهي يا هڪ درياهہ مثل ڪري چئجي، جنھن ۾ گهڻن قسمن جا جواهر ۽ موتي موجود آهن. گهڻن وشين تي گهڻا خيال ان کي بلڪل رنگين بڻائن ٿا. ازانسواءِ هيءَ هڪ قسم جي سوانح عمري پڻ چئي سگهجي ٿي، ڇا لاءِ جو هت نہ فقط انھيءَ عرصي جي مشغولين جو ذڪر ڪيل آهي، جنھن ۾ هيءَ ڊائري لکي وئي هئي، مگر اڳ جي پيچيدہ مسئلن ڏانھن پڻ اشارا ملن ٿا.

  • 4.5/5.0
  • 109
  • 22
  • آخري ڀيرو اپڊيٽ ٿيو:
  • ڇاپو 1
Title Cover of book Jeetamary Ji Diary

سنڌسلامت پاران

سنڌ سلامت ڪتاب گهر پاران ڊاڪٽر سرلا ديوي  جي لکيل تصنيف ”جيتامڙي جي ڊائري“ اوھان اڳيان آڻي رھيا آھيون.
ھن ڊائريءَ جو هر هڪ مضمون پنھنجي سمجهاڻي پاڻ ڏئي ٿو، هي ڪتاب هڪ خيالن جي کاڻ آهي يا هڪ درياهہ مثل ڪري چئجي، جنھن ۾ گهڻن قسمن جا جواهر ۽ موتي موجود آهن. گهڻن وشين تي گهڻا خيال ان کي بلڪل رنگين بڻائن ٿا. ازانسواءِ هيءَ هڪ قسم جي سوانح عمري پڻ چئي سگهجي ٿي، ڇا لاءِ جو هت نہ فقط انھيءَ عرصي جي مشغولين جو ذڪر ڪيل آهي، جنھن ۾ هيءَ ڊائري لکي وئي هئي، مگر اڳ جي پيچيدہ مسئلن ڏانھن پڻ اشارا ملن ٿا. ڪتاب مان گهڻا قول ڊاڪٽر سرلا ديويءَ جي جيون ساٿيءَ سام جا چيل آهن،
ھي ڪتاب 1982ع ۾ اڪبر آشرم پبليڪيشنس  پاران ڇپايو ويو. ڪتاب جي اسڪين ڪاپي ايم ايڇ پنھور انسٽيٽيوٽ آف سنڌ اسٽيڊيز جي سھڪار سان پيش آھي.

 

 

محمد سليمان وساڻ
مينيجنگ ايڊيٽر (اعزازي)
سنڌ سلامت ڊاٽ ڪام
sulemanwassan@gmail.com
sindhsalamat.com
books.sindhsalamat.com

 

نوٽ: ھن ڪتاب جي رڳو پي ڊي ايف ڪاپي موجود آھي
 

ڇپائيندڙ پاران ٻہ اکر

”جيتامڙي جي ڊائريءَ“ جا هي 687 صفحا ”رهاڻ“ جي پرچن مان گڏ ڪيل ۽ بعد ۾ ڇپايل ڪٺا ڪري ڪتابي صورت ۾ پيش ڪجن ٿا. قوي اميد اٿم تہ سنڌي ادب جا شائق ۽ اڪبر آشرم جا دوست هيءَ پيشڪش هن سادي لباس ۾ قبول ڪندا.
سڄو ڪتاب ٽن ڀاڱن ۾ شايع ٿيڻو هو، جن مان پھريون ڀاڱو 245 صفحن تي مشتمل 1965ع ۾ ڇپيو ويو هو. هينئر اسان جي ماتا صاحب جي هن فاني دنيا مان چالاڻي ڪرڻ بعد سمورو مواد ڪٺو ڪري هڪ جلد ۾ پيش ڪجي ٿو.
اسان کي ارمان آهي جو پنھنجي پريس نہ هئڻ سبب ڪتاب جدا جدا پريسين دوارا شايع ڪريون ٿا ۽ صفائي پرنٽنگ جي اسان جي مرضيءَ موجب ٿي نہ سگهي آهي، جنھن ڪري پڙهندڙ کي وينتي ٿي ڪجي تہ هيءَ سادي لباس ۾ ڇپايل ڊائري بياني طور قبول ڪندا جيستائين وڌيڪ سھڻي لباس ۾ اسين ان کي پيش ڪري سگهون.
ڊائريءَ جي مواد تي مون کي ٽيڪا ٽپڻي ڪرڻ جي سمرٿي نہ آهي. ان بنسبت پروفيسر جهامنداس ڀاٽيہ پنھنجي ديباچہ ۾ ڪافي ڪجهہ چيو آهي. ”رهاڻ“ جي پرچن ۾ پنھنجي ”پيش لفظ“ ۾ جيڪي ڊائريءَ بابت مون اڳ چيو آهي سو فقط هت دهرائڻ جي اجازت گهران ٿو:
خاص طريقو هن ڊائريءَ ۾ خيال پيش ڪرڻ جو هي آهي تہ جنھن گفتگو يا ڳالھہ مان خيال اتپن ٿئي ٿو، تنھن جو تتسار اول ڏنل آهي، اگرچہ ڪيتريون روزاني زندگيءَ جون خانگي ڳالھيون بہ ان ۾ اچي وڃن ٿيون، ڇالاءِ جو تصوير جي چٽڻ لاءِ آس پاس (Background) جو نقش چٽڻ ضروري آهي. در حقيقت اها ماتا صاحب (ڊاڪٽر سرلا ديوي) جي طرز ادا جي هڪ خاص خوبي آهي. هر هڪ مضمون پنھنجي سمجهاڻي پاڻ ڏئي ٿو هي ڪتاب هڪ خيالن جي کاڻ آهي يا هڪ درياھہ مثل ڪري چئجي، جنھن ۾ گهڻن قسمن جا جواهر ۽ موتي موجود آهن. گهڻن وشين تي گهڻا خيال ان کي بلڪل رنگين بڻائن ٿا. ازانسواءِ هيءَ هڪ قسم جي سوانح عمري پڻ چئي سگهجي ٿي، ڇا لاءِ جو هت نہ فقط انھيءَ عرصي جي مشغولين جو ذڪر ڪيل آهي، جنھن ۾ هيءَ ڊائري لکي وئي هئي، مگر اڳ جي پيچيدہ مسئلن ڏانھن پڻ اشارا ملن ٿا. انھن مان گهڻا ماتا صاحب جي جيون ساٿيءَ“ دادا سائينءَ جا چيل آهن، پر اهي خيال خود اسان جي ماتا صاحب جا چونڊيل آهن.
مان ٿورا چمڪندڙ خيال ۽ نڪتا انھيءَ ڊائريءَ مان هت پيش ڪيان ٿو، جي اميد تہ ڪتاب پڙهڻ کان اڳ ۾ پڙهندڙن جي شوق وڌائڻ ۾ مدد ڪندا. اها چونڊ فقط منھنجي پسند ڏيکاري ٿي. مون کي اهي نڪتا پھرين پنجويھن صفحن مان ئي هٿ آيا؛ ان مان اندازو لڳائي سگهجي ٿو تہ هيءَ ڊائري ڪھڙيءَ زر سان ڀرپور آهي:
”... نا ضروري ڪمن کان آتما جو الڳ ٿي وڃڻ، سا نشاني آهي آنند جي ڦل راس ٿيڻ جي.“
”... سچي ديا سڀ لاءِ ان ۾ آهي تہ سھڻي عادت اپجي ۽ سچي زندگيءَ جو قانون عمل ۾ اچي! قانون کانسواءِ زندگي ڦلھڙي ۽ بيڪار آهي، جيئن هڏن کانسواءِ ماس.“
”... گندگي بيپرواهي يا برائي برداشت ڪرڻ ضعف جي نشاني آهي.“
”... قوم جي طاقت جو بنياد گهرو زندگي آهي.“
”... محنت انسان جو وڏي ۾ وڏو خزانو آهي ۽ جي ساڻس محبت ملايو تہ ڪابہ منزل دور نہ آهي.“
”... پريم احساس جي شڌيءَ لاءِ سڀ کان اُتم اپاءُ آهي.“
”... آتما جي ياترا جو انت فقط پرماتما ٿي سگهي ٿو.“
”... ڪرم ۽ گيان جو انت پريم ۾ آهي.“
”ڀاونا آتما جو هڪ گهرو آهي؛ جتي سا گهري اتي ٿو کيس هڪدم پهچائي.
”... سنگ سڀ کان اتم ساڌن آهي... ست سنگ ۾ ڀاونا جي شڌي ٿئي ٿي.“


- شيوا ۾ موهن گربخشاڻي.
 

اڪبر آشرم پبليڪيشنس

پينوءَ جي سوغات - ا.ح. جئسنگهاڻي ”سام“ (نثري نظم)
”... هر هڪ مضمون ۾ جئنسگهاڻي حياتيءَ جو فلسفہ پيش ٿو ڪري... هڪ تصنيف ٻئي کان بھتر نظر اچي ٿي.“
- ڊاڪٽر شيخ محمد ابراهيم (خليل).
آتم باغ - ا.ح. جئسنگهاڻي ”سام“ (تمثيلي ڪھاڻيون)
”... مصنف امرت چکيو ٿو ڏسجي؛ مست الاجي گهڻا ڪندو!“
- پروفيسر جهامنداس ڀاٽيہ.
دل جو جام سدا ڀرپور - ا.ح. جئسنگهاڻي ”سام“ (رباعيات)
”... مصنف دنيا جي هنگامي کان ڪجهہ پرڀور ٿي دل جي سمنڊ ۾ ٽٻيون ڏنيون آهن ۽ شاعرانہ جوهر جرڪايا آهن.“
- هري درياني (دلگير).
تون ۽ مان- ا.ح. جئسنگهاڻي ”سام“
”... گرديو ٽئگور جي گيتانجليءَ جون سڪون ٿو لاهي.“
- محمد ابراهيم جويو
سام سان گڏ ٻہ - ٽي گهڙيون
لکندڙ: صوفي ڌڻي بخش ۽ ڊاڪٽر سرلا ديوي.
(دادا سام جي تصنيفن جو تت سار ۽ سوانح حيات)
ايئا جا آواز - ا. ح. جئسنگهاڻي ”سام“
(مترجم پروفيسر جهامنداس ڀاٽيہ ۽ صوفي ڌڻي بخش)
(الھامي ارشاد)

ديباچہ

”رهاڻ“ وارن هڪ نئين قسم جي ادب جي نئين سر ايجاد ڪئي ٿي ڏسجي. انگريزيءَ ۾ جن بہ مدبرن ڊائريون لکيون آهن تن پنھنجا روزانہ خيال، ويچار، ڪھڻيون ۽ ڪرڻيون لکي پنھنجي اڳيان هڪ آئينو رکيو آهي، جنھن ۾ هو پنھنجو منھن ڏسي اندازو لڳائي سگهن ٿا تہ هنن ڪيترو قدم اڳتي کنيو يا پٺتي کنيو. نئينءَ سنڌ ۾ انھنءَ ڊائرين جو رواج ساڌو گدومل انگريزيءَ ۾ هڪ ڪتاب لکيو، جنھن ۾ هن پنھنجي خيالن کي ظاهر ڪيو يا جيڪي هن جي نظر هيٺ گذريو تنھن تي پنھنجا ويچار پاڻ سان هن ونڊيا. اُها ڊائري انگريزيءَ ۾ آهي. ان کان سواءِ سندس ڏينھن وار ويچار جدا جدا وشين تي، ”من لاءِ چهبڪ“، سنڌيءَ ۾ ظاهر ٿيا. اُهي پڻ ڏينھن ڏينھن جي اڀياس بعد ديوان ڏيارام لکندو هو. انھن ۾ ڪافي گيان. فلاسافي ۽ ادب جو ڀنڊار آهي. اهي مڙيئي ڊائريون هو پاڻ لکندا هئا.
”جيتامڙي جي ڊائري“ گس ئي نئون ٿي وٺي. خيال ۾ ائين ٿو اچي تہ سوامي رامڪرشن پرم هنس جا ست سنگي پنھنجي گروءَ کان پنھنجن روحاني مشڪلاتن جو حل وٺڻ ايندا هئا؛ اهي وارتائون هڪڙي پريميءَ ڪتابي صورت ۾ عوام اڳيان پيش ڪيون؛ هي وارتائون بہ ڪجهہ انھيءَ نموني جون آهن.
ڪائونٽ ليئو ٽالسٽاءِ جون ڊائريون سندس موت کان پوءِ ظاهر ٿيون اهي وارتائون هن مدبر جا پاڻ سان جهيڙا جهٽا ظاهر ڪن ٿيون؛ سندس اوڻاين جو اظھار ڪن ٿيون جن مان احساس ٿئي ٿو تہ ڪيئنءَ نہ مڙس مانجهي؛ سانجهي اچي ٿي تنھن کان اڳ صبح جي شفق کي ابد تائين قائم رکڻ لاءِ جنگ ۽ جاکوڙ ڪندا ٿا رهن.
سنڌيءَ ٻوليءَ ۾ انھيءَ جنگ جي سري سان هڪڙو ڪتاب گمنام مصنف لکيو، جو پاڪستان ٿيڻ کان اڳ وري ٻيو دفعو ڪوڙي مل سنڌي ساهتيه منڊل حيدرآباد واري ڇپايو. ڪتاب جو لکندڙ ملڪي مجنون مسٽر تولارام مينگهراج بالاڻي نو شھري نواسي هو. ڪتاب جو نالو ”جيءَ اندر جنگ“ آهي.
”جيتامڙي“ ڪيئن سچ پچ جيتامڙي ٿيڻ جي ڪوشش ڪئي آهي ۽ ڪيئن ويھي پنھنجي سواميءَ جي سکيا قلم بند ڪئي اٿس ۽ ڪئن انجو ذڪر ۽ فڪر بيان ڪيو اٿس، جيئن انھيءَ پنڌ جو پرو پڙهندڙن کي پوي ۽ هنن ۾ انھيءَ پنڌ جو ذوق ۽ شوق زور وٺي، سو پڙهڻ سان ظاهر ٿيندو.
اها ڊائري گهڻي ڀاڱي ”سام“ جي خيالن جو مجموعو آهي جي ڊاڪٽر سرلا سرل ڀاو رکندي، سرل سمجهہ ۽ سلوڻي قلم سان، سرل نموني ۾ پڙهندڙن اڳيان رکيا آهن. سندس مراد اهائي ٿي ڏسجي تہ جئن هن پاڻ ماري مٽي ڪري جيتامڙو بڻائي جوت پاتي آهي تيئن ٻيا بہ پنھنجي قرب سان من ماري، چت کي چونڪي چاڙهي، اهو آنند پائين.
ڊاڪٽر سرلا 1938ع ۾ رتيديري ميونسپل زناني اسپتال جي چارج ورتي. اُتي هوءَ گهڻن ئي گهرن جي واقف ٿي. آهستي آهستي هن جو سنگ هڪڙي پڙهيل، نوجوان زميندار جي گهر سان ٿي ويو. اهو نوجوان بہ هڪ ڳولھائو هو. هن تعليم جا ادارا ملڪ جي سڏ تي ترڪ ڪري قومي تعليم جو رستو ورتو هو. ان جو مونسان بہ ملڻ ان ئي وقت ٿيو. انوقت سندس سيني ۾ تڙپ هئي، ان ڪري هن انتظام جون ڪڙيون ڏکيون سمجهيون ۽ اُهي ڇنائي چوديواري سڪول جي کي الوداع ڪري نڪتو.
اهو نوجوان امرت (جئسنگهاڻي) هو جو هاڻي ڊاڪٽر سرلا جو سھاڳ بڻجي واڳ وٺي کيس وحدت جي وڻراه ۾ وٺي هلڻ لاءِ کيس وکون ٿو وجهائي ۽ پنڌ ٿو پٽائي. ڊاڪٽر سرلا کيس ”سام“ ڪري ٿي ڪوٺي جو هن پنھنجي جيوت سندس سپرد ڪئي آهي ۽ انجي سام ورتي آهي.
ڪيئن هڪ عورت جنھن کي ڪپڙ، ڳهڻي، پئسي پنجر جو لوڀ ۽ حرص ٿو ٿئي. تنھن سڀ ڪجهہ کيس سمجهي جيوت هنجي امانت ڪري سمجهي آهي؟ مونکي عجب لڳو جڏهين هڪوار ڏٺم تہ هن پنھنجي ڪمايل في آڻي سام جي سپرد ڪئي. وري کيس خرچ لاءِ ڪجهہ گهربو هو تہ اها ٿوري رقم سام کان گهري ورتائين! اها ارپن ڪرڻ جي سگهہ، تياڳ ڀاو ٿي ڏيکاري؛ اهو آهي قرب، جو کيس قرباني ڪرڻ لاءِ مجبور ٿو ڪري ۽ جنھن بنا ڪجهہ بہ ڪرڻ، ڪجهہ بہ ’ڪتڻ‘ بيڪار آهي.
چائت پائي چت ۾ سنھو ڪتيو جن
تن جو صرافن دڪو داخل نہ ڪيو
(شاه)
انھيءَ ۾ شڪ ڪونھي تہ ڊاڪٽر سرلا عورت جي جامي ۾ اهو پارٽ ورتو آهي، جنھن ۾ پھاڙن اکيڙڻ جي سر ٽوڙ جو کپ ٿو ٿئي. عورت کي اهائي اُڻ تڻ رهندي آهي تہ هوءَ ڪنھن ڏينھن ”ماتا“ ٿيندي ۽ دنيا کي پنھنجو ڪو لعل ڏيئي زندگي سڦل ڪندي. اهو عام رستو آهي. مگر جنھن کي سائين پاڻ ڏانھن ڇڪي سان ڪيئن لوڪ کان لڪي؟ گلا غيبت جو پنڌ آهي هٻڪار جو هنڌ. سو پريم نگر ۾ گم ٿيڻ کان سواءِ ملي ئي ڪين ٿو. جوانيءَ جو جوش، علم ۽ عقل جو هوش، هٿن جي ڪمائي، مڪمل صفائي آڻڻ ۾ ڪامياب نٿا ٿين. گهر ڇڏي فقير جهنگ جهاڳن ٿا، تڏهين محبت وارو ماڳ ٿو کين هٿ اچي.
9 اپريل 1915ع سندس جنم شڪارپور جي مشهور شھر ۾ ٿيو. اڄ ننڍي، سڀاڻي وڏي هوءَ 1921ع ۾، جڏهين ملڪ ۾ محبت جو مچ متو پيو هو، ڪنھن مائٽياڻيءَ سان گڏ قومي اسڪول ۾ اچي داخل ٿي. پھرين مون کيس اتي ڏٺو. ٻارڙي هئي، مگر اکين ۾ سندس هئي لالي لعلڻ جي.
خبر نہ آهي تہ قسمت جو چڪر ڪھڙي حساب ٿو هلي. ان جو ڪاٿو ڪٿڻ اهنجو آهي. نينگرائپ ۾ اسرندي اڀرندي رهي، مگر اکين ۾ سندس هو ڪو سپنو ساجن جو. پر سنگ ڪرڻ جو وقت اڃا نہ آيو هو. هوءَ دنيا جي ڪڙين ۾ جڪڙي ويئي جتان پاڻ آزاد ڪري امرتسر جي ميڊيڪل اسڪول مان L.S.M.P جو ڊپلوما حاصل ڪري آئي.
هڪ ڳالھہ جا سڀ کان وڌيڪ حيرت ۾ وجهڻ جهڙي آهي سا آهي ماءُ واري ممتا تياڳڻ. مونکي ذاتي خبر آهي تہ ماءُ جو هردو ڪومل ٿو ٿئي. ڊاڪٽر سرلا اها قدرتي تمنا تياڳي ڇڏي. کيس سام لاءِ ايتري شرڌا آهي جو هوءَ سام جي ڪم کي پنھنجو ڪم ٿي سمجهي ۽ آشرم جي رهواسين کي پنھنجي ڄڻ. انھيءَ طرح هو پنھنجي خواهش کي بدلائڻ جو يتن پئي ڪيو آهي. هو هاڻ زنده آهي ۽ هميشہ زنده رهندي جو هن پاڻ فنا ڪري ٻين کي اثبات ۾ آندو آهي. هن پاڻ نفي ڪري سام کي اسٿا پن ڪيو آهي!
هستيءَ کي ھمہ اوست ۾ ڪيو گم جنھين
پيو ترت تنھين جو پيرو اثبات ۾.
هن وقت تائين آءٌ صرف سرلا جي گم ٿيڻ جي آکاڻي اوري رهيو آهيان. سرلا ڪھڙي سر ۾ سام جي صفت ڪئي آهي، تنھن جو نالو کڻڻ بہ منھنجي سمجهہ کان ٻاهر آهي. ساميءَ سلوڪ اُچاريا تہ پنھنجو نالو نہ ڪيو. مگر آزمودا ۽ پنھنجي سکيا هن پنھنجي گروءَ جي سام ڪئي آهي. هت جيڪي سرلا سام جي واتان ٻڌو آهي سوئي هن سھاڳڻ ست ڪري انگيڪار ڪيو آهي. گهڻا تہ ائين ڪرڻ کان بہ پيا نٽائيندا آهن. هن دلاور دادليءَ درياه دليءَ مان، ڇوٽ مان ڇر ڇلائي آهي. هن پنھنجي مٿي کي قدم بڻائي ڇڏيو آهي. هن پيرن جو پنڌ ڪري، پنھنجي مرضيءَ ۽ خواهش جو تياڳ ڪري، اهو ڀاڳ ادا ڪيو آهي. هڪڙي ڪل وانگيان مالڪ جي ڪل روان ٿي، ٽپ ٽپ ڪندي دوکين جو دوک ڪٽڻ لاءِ تيارٿي وڃي؛ ڏينھن جي ڪم شروع ڪرڻ کان اڳ ڪجهہ وقت پرارٿنا ۾ گذاري پوءِ گهڙي پوي ٿي گهير ۾. هڪ هڪ بيمار ڄڻڪ سندس ٻار آهي، ان جي پرگهور ۽ سار لھڻ لاءِ هو پاڻ ڳاري پگهاري ٿي. ايتريءَ خود فراموشيءَ جو چشمو هن پنھنجي سام ۾ پاتو آهي؛ انھيءَ چشمي جي ڇوٽ لھر ۾ هوءَ سدا تڙڳندي ٿي رهي:
سرلا شاعر نہ آهي مگر هوءَ بنسريءَ وانگيان پنھنجي سام جي ٻولي ٿي الائي. ڳالھہ ٿا ڪن تہ هڪ واري بندرابن جي گوپين پاڻ ۾ پھہ ڪيو تہ بنسريءَ کان پڇجي هن ڪھڙو جپ يا تپ ڪيو آهي، جو هوءَ سديو شيام سان گڏ ٿي رهي. اهو ارادو ڪري هو بنسريءَ کي بنسي پٽ ۾ کڻي ان کان پڇڻ لڳيون:
”ري بنسري! نہ تون سوني جي نہ تون روپي جي؛ تو ڪيئن پريتم جي ٻانھن پڪڙي؟ ڪھڙو تنھنجو جپ، ڪھڙو تنھنجو تپ، جنھن بنايو توکي ساز ساجن جو“
بنسري: بيشڪ مان ناچيز ڪاٺيءَ جي ٽڪري آهيان، مگر هن جي مھر ۽ محبت ڪري سوڀيا ۽ مان ٿي پايان. وڻن جي چوٽن تان لھي، پاڻ سڪائي، پيٽ چيرائي خالي بدن بڻائي آيس تہ شيام چپن سان لڳائي ۽ پنھنجو آواز بڻائي؛ ائين ئي مان آنند پايان ٿي.“
***
هن ڊائريءَ ۾ آيل آهي تہ سام جي بهاو ﷲ جي مريدن سان صحبت ٿي؛ حضرت کان ڪن پوئلڳن جڏهن پڇيو تہ اوهان کي هن زندگيءَ ۾ سڀ کان وڌيڪ ڪھڙي شيءِ وڻي آهي. تڏهين پاڻ فرمايائون تہ بر هجي، بر ۾ گهوڙي تي سوار هجون، ساٿي اهڙو هجي جنھن سان ﷲ جون ڳالھيون پيون ڪجن، اهي گهڙيون زندگيءَ ۾ سڀ کان پياريون لڳنديون آهن. بر جي معنيٰ سمجهڻ گهرجي يڪ وجود ٿيڻ.
سسئيءَ ويچاري، وڇوڙي جي ماري، بيابانن ۾ اڪيلي، پنھون پنھون ڪندي ﷲ کي آزيون نيزاريون ڪندي وئي. سفر تي هلڻ کان اڳ جي ڪنھن سھيليءَ يا مٽ مائٽ کيس انھيءَ خيال کان ٿي هيٺ لاٿو تہ هن کين جواب ۾ ائين ئي چيو: ”ڇو ٿيون ڀينر پڇايو پنڌ پيرا؛ واٽ وندر جي وڻ پيا ڏسيندا.“
سندس يڪوجود جو هڪڙو نڪتو ياد ٿو اچي. واٽ تي ڪنھن ملان ٿي نماز ادا ڪئي. سسئي جو پير اتفاق سان تڏي تي اچي ويو. ملان هڪل ڪري کيس چيو: ”ڇوري منھنجي نماز قضا ڪري ڇڏيءِ.“
ان تي هن عرض ڪيو: ”سائين مان تہ پنھنجي محبوب جي پويان ٿي ويس ۽ عشق جي انڌ ۾ خبر ئي نہ پيم تہ اڳيان ڪو ﷲ جو بندو نماز ٿو ادا ڪري اوهان جو ﷲ سان ڳنڍيا بيٺا هئا سو اوهان کي ڪيئن خبر پيئي؟ ملان ڏاڍو شرمسار ٿيو ۾ چيائينس: ”امڙ، محبت ۾ مست ٿي وڃڻ تہ توجهڙيءَ کان ڪو ويھي سکي.“
عام طرح هر ڪو ڪنھن نہ ڪنھن وهڪ ۾ وهدو ٿو وڃي ۽ آخر ٿڪ وڃي اُت ٿو ڀڃي جت سندس منزل آهي. مگر اُها منزل آهي ڪھڙي؟ هلندو هل پانڌي، روشني هجي توڻي آنڌي؛ جڏهن پنڌ پٽبو تہ مسافري طيءِ ٿيندي! مگر حياتيءَ جو سفر تہ ليکي کان ٻاهر آهي. گرهستيءَ جون گهرجون پوريون ٿينديون ئي ڪين؛ اُڃايل جي اُساٽ لھندي ئي نه؛ پريميءَ جي سڪ سٿري ٿئي ڪين؛ ساڳيءَ طرح ڪين ٿيڻ جي مراد تڏهين ٿي پوري ٿي جڏهين ”تون“ ۽ ”مان“ جو تڪرار ختم ٿو ٿئي. ڊائريءَ ۾ اهي لھريون لڳنديون رهن ٿيون؛ اها جهڳ جهڳ هلندي رهيٿي. پريت جي ريت جا گس مڙيوئي اچي ملن ٿا. ڪڏهين ڏس تہ واٽون وڇڙيل پيون نظر اچن؛ ڪڏهين وري انھن ۾ ڪو سنڌو نظر نٿو اچي. اها اک ايڪائي واريءَ ۽ اها سرخي سڪ جي سرائي پائڻ سان ٿي اپجي. انھيءَ ڏس ۾ آهستي آهستي سمجهائڻ سان، هنيئون ٺارڻ سان، ڪن ڪچرو ٻهارڻ سان، ٻوڌ پيدا ٿئي ٿي، جهڙي طرح ٻار جو قدم آهستي آهستي پڪو ٿئي ٿو. انھيءَ پنڌ ۾ سسئي چويٿي:
ڪارا ڏونگر ڪھہ گهڻي ٻي واٽن تي واري
آڏا لڪ لطيف چئي ٻيا بر سجهن باري
جا منزل ماري؛ سا رب! ڪيچ رسائين.
(شاه)
جدا جدا منزلون طيءِ ڪرڻ لءِ سام ور ور ڪري ٿو منجهيل ڍيرو سمجهائي. سمجهائڻ سان سمجهہ صرف دماغ ٿو قبول ڪري. اها سمجهہ جڏهين جيوت جي گهٽ گهٽ ۾ گهري ٿي وڃي ۽ خوديءَ جو گهر برباد ڪري خدا جو گهر آباد ٿي ڪري، تہ زندگيءِ ۾ زيب ۽ زينت ٿي آڻي. ائين ئي جيتامڙي سڀ ڪي ڏئي سام سڃاتو آهي. اهڙو سودو سھانگو ۽ سڙو ڪينھين. سر ڏني ساجن ملي تہ سودو سھانگو. عام واٽهڙن کي اهو وهنوار ڏکيو لڳندو. گونگو ڳڙ کائيندو آهي تہ مشڪندو ڪشڪندو ڪين.
ڪنھن هنڌ جيتامڙي صوفين جي حسن پرستيءَ تي هلان ڪئي تہ سام انھيءَ ذڪر کي زمين ۾ اڇلائي نہ ڇڏيو مگر جيڪي سو انجي تفصيل وار تصوير چٽي کيس ٻڌايائين تہ سيرت کان سوا صورت ڪٿي؟ انگريزيءَ ۾ چوڻي آهي تہ Handsome is that hand some does ائين آهي تہ ڪٿ ڪٿ ڪا روپونتي بہ اهڙي ذليل ڪم ۾ ڦاسيو ٿي پوي جو ڏک پيو ٿئي تہ الاجي ڪيئن ھھڙو سھڻو لعل گند ۾ اچي ڪريو آهي! اڳتي هلي شاھہ حسن جي جوڙ کي سام سمجهائڻ جي ٿو ڪري. صفحي 40 تي انھيءَ حسن جي چڱي اُپٽار ڪئي اٿس. رهاڻ جي مزي کي ڏسجي ٿو تہ ٻن ڳولائن واھہ جو جدا جدا شنڪائن جي ڇنڊ ڇاڻ ڪئي آهي. ”رهاڻ“ جو مطلب ئي اهو ٿيندو آهي تہ پانڌيئڙا پاڻ ۾ خيال جي ڏي وٺ ڪري وک وڌائڻ ۽ پاڻ بنائڻ جي ڪن، جئن جوت جو غلط ڀاڳ ڀرندو رهي ۽ انجي جاءِ تي سٺي اوساري اُسرندي رهي.
سڀني سوالن جوابن جو تبصرو ڪرڻ ۽ تفصيلوار انھن جي صفائي ڪرڻ لاءِ وڏو لنبو ديباچو کپي. اسين ان جو ذڪر ۽ فڪر ڪنھن ٻيءَ مھل لاءِ مھمل ٿا رکون. هت وڌيڪ ايترو چوڻو اٿم، تہ سرلا ڊاڪٽر آهي؛ مگر هن سام جي شام حياتيءَ جي مانجهاندي ۾ ورتي آهي. چڱو جو هن هڪ آزمودگار، گوشہ نشين، تجربہ ڪندڙ جي اوٽ ورتي آهي. سسئي پنھنجي پنھونءَ جي اوٽ ورتي. هن پھاڙن جو پنڌ پٽيو. عامن کيس منع ڪئي مگر هن چيو تہ پنڌ ۾ پير وجهڻ منھنجو ڪم آهي؛ پوءِ جي ملي تہ ملندياس، نہ تہ گهوري جان جتن تان.
’سڪ وارن کي سيد چوي ڪين جهليندو جهنگ‘.
سڪ سيني کي روشن ڪندي رهي پوءِ ڪھڙيون بہ مشڪلاتون اوڏو اينديون تہ انھن مان پانڌي اُڪري پار پوندو.
سرل ٻڌي، سرل سمجهہ، سرل جيوت جا سرلا کي ڪي اقدار (Values) هٿ آيا ٿا ڏسجن.انھن ئي کيس آٿت؛ ايمان، همت ۽ حوصلو ڏنو ٿو ڏسجي. ڊائري تمام لنبي آهي. جدا جدا وقتن تي ڀن ڀن مشڪلاتن کي منھن ڏيڻ ۾ سرلا پنھنجي ساٿيءِ جي سمجهائڻ موجب رستو سڌو ۽ صاف ڏسي همت ڪري پئي هلندي آئي آهي. سندس محنت لاءِ کيس داد ڏيڻ غلط ۽ بي سود نہ ٿيندو. سرلا کي سام جي ساٿ مان سکيا ۽ سرهاڻ، سوجهرو ۽ سمت ملندي پئي رهي آهي. ان کان وڌيڪ جيوت ڪيئن ٿي سڦلي ٿي سگهي؟

جهامنداس ڀاٽيہ.
شڪارپور (سنڌ)

پرا رٿنا

”استو ما سد گميہ! تمسو ماجيوتير گميہ! موتيور ما امرتم گميہ!“
هي پرڀو! مونکي همت ڏي تہ مان سدائين سچ جي مارگ تي هلان، جنھن مارگ سان تنھنجا پيارا سڀ هلن ٿا؛ جو مارگ سڀني قومن جي پيغمبرن اسان سڀني لاءِ بتايو آهي؛ جو* سام مونکي ڏيکاريو آهي ۽ مان هنن ناقص اکر دوارا بيان ڪرڻ جي ڪوشش ڪريان ٿي، انھن ٻالڪن لاءِ جن کي منھنجا نيتر هينئر ڏسي سگهن ٿا ۽ انھن لاءِ جن کي هي جسماني ديدون منھنجون ڏسي ڪين سگهنديون، پر اکيون آتما جون سدائين پيون پسنديون!

”جيتامڙو“

نوٽ:-
مناسب ائين هيو تہ مان پنھنجي سائينءَ ڏانھن ”سام“ جي بجاءِ ”سام سائين“ چوڻ سان اشارو ڪريان ۽ ڪا حجت نہ رکان مگر اهڙو سڌارو هن ڊائريءَ ۾ ڪرڻ کان پاڻ منع ڪن ٿا؛ سندس خيال موجب مضمون فقط ”سام“ چوڻ سان هلڪو ۽ سٺو لڳي ٿو ۽ ”پريم اکرن ۾ اڙجي نٿو سگهي، نہ ادب جو هميشہ قائل رهي ٿو!“

جيتامڙي جي ڊائري

---

1

27-11-1950ع ”گيان باغ“ ۾ سام سان گڏ ٿي گهميس؛ ڳالھائيندي، ڳالھائيندي مونکي چيائين، ”مون بہ ڪجهہ توکان پرايو آهي ۽ تو بہ ڪجهہ شايد منھنجي سنگت مان پرايو هجي؛ پر تو جيڪي پرايو آهي سو بي خبر ٿي ڪري پرايو اٿي، يعني تو زندگيءَ جا سبق ائين گرهڻ ڪيا آهن جيئن ڪو ننڍو ٻار کير جي ٻاٽليءَ کي چمبڙي وڃي ۽ پئڻ وقت اهو ويچار نہ ڪري تہ ميٺاج ڪٿان ٿو اچي يا ڪئين ٿو اچي، مگر هو ان ميٺاج ۾ لنولين ٿي وڃي! اسان جي گڏيل جيون جي ٻاٽلي تو هڪ ٻار وانگر کڻي منھن ۾ ڏني آهي ۽ وڃين ٿي خوب نوان نوان خيال ڳرڪائيندي، منھنجا ۽ پنھنجا آزمودا دل سان هنڊائيندي، ايتريقدر جو اها خبر ڪانہ ٿي پوي تہ ڇا مون توکي ڏنو آهي ۽ ڇا تو پنھنجو پاڻ بنايو آهي؛ ”تون“ ۽ ”مان“ ٻيئي هڪ وهڪري ۾ پاڻ وڃائي رهيا آهيون!“
سام وڌيڪ چيو: ”ڪڏهن ڪڏهن مان پاڻکي بہ هڪ ٻار سمجهندو آهيان ۽ خود پنھنجي پرداخت لاءِ تو ڏانھن نھاريندو آهيان.“
مون چيو: ”مان برابر هڪ ٻار آهيان ۽ اڃا بہ وڌيڪ ننڍڙو ٿيڻ گهران ٿي، هڪ جيتامڙو يا هڪ ننڍي کان ننڍو جيءُ.“
ڪجهہ وقت کان پوءِ مون سام سان ڳالھائيندي پنھنجا ڪي ارمان ظاهر ڪيا. تڏهن سام چيو تہ ”جيتامڙو ٿيڻ معنيٰ پاڻ بلڪل وسارڻ، يعني ڪوبہ ارمان دل ۾ نہ رکڻ. مون زور سان نه، ڄاڻي واڻي نه، پر اڻ سڌي طرح شايد تنھنجي سنساري اميدن کي اُجهائي ڇڏيو هجي؛سو ائين آهي جيئن ڪنھن ڦلدار ٻوٽي جي چوٽين کي ڦر جهلڻ کان اڳ ۾ چٿي ڇڏجي، ان لاءِ تہ ان جو رس (Sap) وڌيڪ ڪارگر ٿئي؛ اجايا پن ۽ ساوڪ فقط پيدا نہ ڪري، پر نوان گونچ ڪڍي مٺاڦل پيدا ڪري؛ جيترو سنساري اميدن کان من مڙي، اوتروئي اتمڪ ڦل وڌيڪ مٺو ٿو اپجي مگر اهو موڙڻ پنھنجي مرضيءَ سان ٿي سگهي ٿو ۽ نہ ڪنھن ٻاهرين زور پوڻ سان.
29_11_1950ع اڄ سنڌيا کان پوءِ جيئن سام سان مليا سين ۽ پنھنجي نيم انوسار سکمني صاحب جو پاٺ پورو ڪري کائنس ڪجهہ خيالن يا آزمودن جي طلب ڪئي سين، تہ ڌيان ۾ ويھڻ واري وقت جو حال هن ريت ٻڌايائين: ”سنڌيا جي مھل خيال ٻئي ڪنھن ڪم ۾ نٿو لڳي؛ ان وقت سنساري ڪمن جي سامھون ٿيڻ سان ئي ڄڻ خفي پيو ٿئي؛ سو ائين آهي جيئن ڪو ٻار ماءُ جو کير ڌائيندو هجي ۽ انکي راند لاءِ سڏجي يا ٻئي ڪنھن پاسي ڇڪجي تہ هو خفي پيو ٿئي. جئين زندگي وڌيڪ ۽ وڌيڪ آتمڪ اصول تي رکجي ٿي، تيئن من پڻ وڌيڪ اندروني ميٺاج ڏانھن مائل ٿئي ٿو؛ پکين ۽ ٻين جيئن وانگر، جيئن واهيري جي مھل هو چڳي، کائي پي، پنھنجي آکيرن ڏانھن موٽندا آهن، سنجها جي وقت ساڌوءَ جو خيال پڻ ايڪا گرت ٿئي ٿو؛ جيئن ڪنھن بہ لالچ خاطر اُهي پکي وغيرہ وڌيڪ ڪٿي ڪين ترسن تيئن ساڌوءَ جو من بہ ان مھل سنساري جيوت ڏانھن منھن ڪرڻ کان بنہ انڪار ڪري ٿو. پکي جيڪڏهن واهيري جي وقت پنھنجي آکيري واري وڻ جي ويجهڙائيءَ ۾ پهتل هوندا تہ اُتان کين تڙي ٻاهر ڪڍي شڪارين لاءِ پڻ اهنجو ٿي پوندو آهي؛ اهڙيءَ ريت ڪوبہ سبب يا زماني جي مجبوري ساڌوءَ کي پنھنجي خيال کان ان وقت موڙي نہ ٿي سگهي.“
***


وڌيڪ چيائين، ”جڏهن باقي ڪمن کان آجا ٿي، پنھنجي آشرم ۾ نئين زندگي اختيار ڪنداسون، تڏهين اسين بہ قدرت جي سڀني جيئن وانگر زندگيءَ جي سچي قانون پٽاندر رهنداسون، اها زندگي ڪھڙي نہ سندر ٿيندي! جيتوڻيڪ هربات ۾ اها هڪ تات آهي تڏهين بہ باتين جو ان هڪ تات ۾ سميٽي وڃڻ، يعني نا ضروري ڪمن کان آتما جو الڳ ٿي وڃڻ، سا نشاني آهي آنند جي ڦل راس ٿيڻ جي. جيئن ميوي پچڻ تي پن پاڻھي ڇڻي وڃن تئن آهي گيان جي پراپتيءَ بعد خواهشن جو گم ٿي وڃڻ ۽ هنن سنساري ڪمن جو از خود بيهجي وڃڻ. ظاهر ۾ تہ زمينداري ڇڏي اچي بيڪار بڻيان آهيون پر دل من هن ماٺ ۾ راضي رهي ٿو ۽ وڌيڪ ايڪانت جي طلب رکي ٿو.
2- 12-1950ع اڄ ٻاهر نڪرڻ جو پروگرام هيو؛ جنھن دوست سان گڏ وڃڻو هيو سو 3 ڪلاڪ دير سان آيو. ويھي ويھي اسان سڀني جي طبعيت خراب ٿي پيئي. سام بہ ان ڳالھہ تي ناراضپي ڏيکاريو ۽ پوءِ ان ماڻھوءَ سان گڏجي هلڻ کان انڪار ڪيائين. مون کيس چيو: ”شايد هو دل ۾ ڪري!“
جواب ۾ چيائين: ”سو ٺيڪ آهي؛ ائين ئي تہ ٻئي جي تڪليف جو احساس پيدا ٿئي ٿو. اسانجي لاءَ صبر سٺو آهي پر اڻ ڳاڃ صبر کان سچي سھن شيلتا نرالي آهي؛ جيترو تفاوت ننڊ ۽ سماڌيءَ جي اوستائن وچ۾ آهي اوترو تفاوت بي خبريءَ جي ماٺ ۽ سچي سھن شيلتا ۾ آهي؛ اياڻپ جي صبر کان سجاڳي احساس جي چڱي آهي؛ هن نموني ماٺ ڪري هلڻ سان اسين اهڙي بي پرواهيءَ جي گناھہ کي همتائڻ جا ڀاڳي ٿينداسين؛ اهڙي بي پرواهيءَ ڪري جي من ۾ غصو پيدا ٿئي تہ اهو جائز آهي. غصو بہ پنھنجي حد اندر هڪ سٺو اوزار آهي مگر شخصي فائدي لاءِ ڪم آڻڻ ۾ برو نظر اچيٿو. هت شخصي فائدي جو سوال ڪونہ آهي؛ صبر ۽ غصي ٻنھين کان ڪم وٺي سگهجي ٿو، هميشہ چپ ۾ رهڻ بہ چڱو نہ آهي. اسان جي ملڪ ۾ اهو هڪ غلط خيال ڦهليل آهي تہ ساڌو يا فقير وقت جو ويچار نہ رکندا آهن. مگر سڀ ويچار رکي ڪري به، دک پسي ڪري بہ سھن شيلتا ڌارڻ سو هڪ سٺو گڻ آهي. وقتي اون نہ رکڻ ۽ انجام نہ پاڙڻ، سان اسانجي زندگيءَ ۾ هڪ عام ڳالھہ ٿي پيئي آهي. اهڙي بي پرواهيءَ کي همٿائڻ نہ گهرجي، اگرچ دل ۾ ڪو ارمان يا ڏک رکڻو نہ آهي.
***


3-12-1950ع مون سام کي چيو، ”منھنجي قلم کي شايد طاقت گهٽ آهي جو مونکي لکڻ جو ڪم اهنجو لڳي ٿو. ليکڪ ڪيئن ٿجي، سو ڏسيوم.“
جواب ۾ چيائين، ”پارڪر (Parker) پين وٺ!“
اسان سڀني کلي ڏنو. ٿوري دير بعد وري چيائين: ”منھنجي قلم کي تہ پنھنجو پاڻ مان پاور ملندي رهي مگر مان ان ۾ مس شرڌا جي وجهندوآهيان، اهڙي جو قلم هٿ ۾ کڻ تہ پاڻھي پيو هلي! لکڻ جو حرص نہ رکي، فقط ساوڌان ٿي ماڻھو پنھنجي دل من جو آواز ٻڌڻ جي ڪوشش ڪري تہ اندر مان ڪافي ڳالھيون ٻڌڻ ۾ اينديو؛ ايتري قدر جو پوءِ قلم پوروئي نہ پوندو. خيال جي شڌي ڪري پوءِ سڀ ڪم شروع ڪجي؛ بي واسطيدار ٿي پنھنجي من کان سڌو سوال پڇجي تہ هن يا هن سوال بابت سچ پچ ڇا چوڻ اٿئي يا ڇو چوڻو اٿئي؛ پوءِ هو پنھنجي سنھي ۽ سرل آواز ۾ پنھنجون ڳالھيون ٻڌائيندو. جي انھن ۾ ڪي لاڀدايڪ هجن تہ لکجن نہ تہ هرو ڀرو گهڻي لکڻ سان ڪو مطلب سڌ ٿيڻو ڪونہ آهي.“
وڌيڪ هيئن چيائين: ”لکڻ يا ڳالھائڻ جي طاقت بہ هڪ عجيب ڏات آهي. فرض ڪريو، جي رشي الميڪ رامائڻ جھڙو سندر گرنٿ نہ رچي ها يا سکديو سوامي ڪرشن ليلا (ڀاڳوت ۾) نہ سڻائي ها تہ دنيا هڪ وڏي خزاني کان محروم رهجي وڃي ها. ڪي ساڌو لکڻ ۽ ڳالھائڻ کي گهٽ ڪري سمجهندا آهن مگر لکڻ ۽ ڳالھائڻ جي طاقت بہ ٻين اوزارن وانگر آهي؛ جي چڱي ڪم لايو تہ چڱو نتيجو نڪري، جي بڇڙي ڪم لائجي تہ برائي پيدا ٿئي، فقط من مان آپو ڪڍڻ ڇڏڻ گهرجي، پوءِ تہ فقط قلم ۽ زبان پاڻھي فصيح ٿيندا، پر جيڪي چئبو يا لکبو تنھن جو نتيجو بہ عمدو نڪرندو. البت ائين قبول ڪرڻو پوي ٿو تہ ڪنھن حد کان پوءِ قلم هڪڙو گهٽ اهميت وارو اوزار نظر اچيٿو. قلم جي طرز کان وڏي طاقت آهي روحاني رمز جي. ڪجهہ سالن کان مان پڻ لکڻ کان عار ڪندو آهيان پر جڏهن خيال کڻندو آهي تہ ڪنھن حد ۾ اٽڪي نہ پوندو آهيان. ڪنہ بہ شيوا جي طرز طريقي ۾ ارادو سچو رکبو تہ اهو ضرور ڪامياب ٿيندو.“
***


پھريائين جڏهن سام ڪجهہ چوندو يا لکائيندو آهي تہ زبان سان تمام آهستي آهستي اکر اچاريندو آهي. ان باري ۾ پڇا ڪرڻ تي چيائين: ”مان ڄڻڪ ٻئي ڪنھن جا ويٺو خيال ٻڌان ۽ خبرداريءَ سان رڪارڊ ڪريان؛ کوھہ کوٽڻ وقت تڙ تي پھچڻ سان پھريائين پاڻي البت لڙاٽيو نظر ايندو آهي؛ آهستي آهستي وڌيڪ کوٽڻ سان صاف پاڻي نڪرندو آهي؛ سنساري شين مان خيال کي ڇڪي جڏهن من جي اونھن چشمن تي لاهبو آهي تہ تڙ جي کوٽائيءَ وانگر ڌيمي ڌيمي ڪوڏر جو ڌڪ هڻبو آهي؛نج خيال ظاهر ڪرڻ لاءِ اکر آهستي اُچاربا آهن متان نفيس ۽ سنھڙا خيال خود پنھنجي آواز جي گهڻائيءَ ۾ گم ٿي وڃن! خاص ڪري شروع ۾ ائين ٿيندو آهي جيستائين جي ڏي وٺ (Communion) جي تار من جي لڪل ۽ اونھن طبقن سان وڃي لڳي. پر هر ڪنھن جو پنھنجو طريقو آهي. مان فقط پنھنجو طريقو بيان ڪريان ٿو.“
***


4-12-1950ع سويل صبح جو گهر ۾ ڪيترين ڳالھين گهٽ وڌ ٿيڻ ڪري پرارٿنا جي نيم ۾ ٿورو وگهن پيو، جنھن تي سام چيو: ”سھڻيون عادتون ۽ هن وقت جا سھڻا نيم اسان جي آئينده جي آشرم جا ٿنڀا ٿي سگهن ٿا؛ اُن شرم جي اڏاوت اسانکي هينئر، هن ڳوٺاڻي زندگيءَ ۾ ئي شروع ڪرڻ گهرجي؛ جڏهن ڪنھن ڀاتيءَ يا نوڪر کي غفلت ڪرڻ سبب يا صفائي ۽ وقت جي قانون بجا نہ آڻڻ سبب واجبي سزا ملي تہ ان کي خوشيءَ سا ڀوڳڻ گهرجي؛ سزا مقرر ڪندڙ کي بہ ڪوڙي ديا دل مان ڪڍي ڇڏڻ گهرجي. سچي ديا سڀ لاءِ ان ۾ آهي تہ سھڻي عادت اُپجي ۽ سچي زندگيءَ جو قانون عمل ۾ اچي! قانون کان سواءِ زندگي ڦلھڙي ۽ بيڪار آهي جئڻ هڏن کان سواءِ ماس! تنھن ڪري هر روز اهڙيون ڳالھيون در گذر ڪرڻ تي هري وڃڻ نہ گهرجي. ڪنھن وقت ادار چت ٿي ڪا ڳالھہ در گذر ڪرڻ چڱي آهي، پر هميشه گندگي، بي پرواهي يا برائي برداشت ڪرڻ روحاني ضعف جي نشاني آهي.“
***


05-12-1950ع گهر ۾ نئين چلھہ ٺهرائي سين جنھن تي ماڻھو بيٺڙ ڪم ڪري سگهي. چلھين ۾ اوستو مارنگ اهڙي نموني وجهي ويو جو ديڳڙي رکڻ تي ڏٺو ويو تہ ڄر پٺيان نڪري ٿي ويئي مون چيو: ”ٺهيو؛ ٻئي ڀيري اوستو سڌاري ويندو.“
مگر سام کي اها ڳالھہ نہ وڻي ۽ گهر ۾ ڪم ڪندڙ ڇوڪرن کي سمجهايائين تہ ڪاٺين جو انھيءَ ۾ زيان ٿئي ٿو جو آگ ڪم اچڻ کانسواءِ پٺيان اجائي نڪري ٿي وڃي؛ تنھنڪري ڪجهہ سڌارو ڪرڻ گهرجي.
ڇوڪرن کي اها ڳالھہ خسيس ۽ ذرا نئين ٿي لڳي. تنھن تي سام کين يورپ جي ماڻھن جو سھڻو مثال ٻڌايو؛ ”هوُ سڀ ڪنھن شيءِ کان پورو ڪم وٺندا آهن؛ ڀاڄين جا پن، گوبين جون مٿيون کلون وغيرہ جيڪي اسين بيڪار ڄاڻي ڦٽي ڪندا آهيون، تن سان هو ٻيون شيون ملائي شروو (Soup) ٺاهيندا آهن؛ سندن چلھين ۾ بہ اهڙي رٿ رکيل هوندي آهي جو باھہ جي گرمائش سموري ڪم اچي سگهي؛ چلھين جي وچ ۾ ٽنگ رکندا آهن جيئن وڌيڪ گرمائش ٻين خانن ۾ وڃي پاڻي ڪوسي ڪرڻ جو ڪم ڏئي ۽ اجائي اڏامي نہ وڃي.“
سام چيو، ”هي خسيس ڳالھيون ڪري سمجهڻ نہ گهرجن. بلڪ هي بنيادي ڳالھيون آهن جن تي گهرو ۽ قومي زندگيءَ جي اڏاوت ٻڌل رهي ٿي. ترقيءَ جي شروعات انھن سنھين ڳالھين ۾ آهي. ائين نہ سمجهو تہ هي منھنجو هڪ سو دائي خيال آهي، مگر مون انھن ڳالھن تي گهڻو ويچار ڪيو آهي؛ ملڪ جي پٺتي پوڻ جو ڪارڻ اهو آهي جواسانجي گهرو زندگي ٺيڪ نہ آهي. گهر جي آسودگي ۽ صحت جو مدار انھن سنھين ڳالھين تي ڪيترن وڏن ماڻھن جا مثال ڏئي سگهجن ٿا؛ جن قناعت جي اصول تي زور ڏنو آهي.“
ان کان پوءِ مھاتما گانڌيءَ جي جيون مان هڪڙو سھڻو مثال پنھنجي هڪ دوست جو بيان ڪيل ٻڌايائين: ”مھاتما گانڌي سابرمتي آشرم ڇڏڻ بعد هڪڙي ڳوٺ ۾ اچي رهيو؛ سندس رهڻ واري جاءِ جي ٻاهران اچ وڃ واري رستي تي برسات سبب گندگي ۽ پوسل ٿي پيئي. هنکي اها ڳالھہ نہ وڻي، مگر ٻئي ڪنھن کي حڪم ڪري رستو پڪو ڪرائي ڇڏڻ سو کيس ٺيڪ نہ لڳو؛ ڇا لاءِ جو اهو هڪ دنيا داريءَ جو اپاءُ ٿئي ها ۽ عام ماڻھن جي لاءِ مثال نہ بڻي ها. تنھنڪري هڪ ڏينھن اوچتوئي اوچتو روزاني تفريح کانپوءِ، جيئن گهر ٿي موٽيو تہ واٽ تان ننڍا پٿر جهول ۾ وجهندو آيو. ساڻس گڏ گهمندڙن کي عجب لڳو، مگر هن ڳجهہ جي خبر تڏهين پين جڏهين گهر وٽ پھچي انھن پٿرن سان هن چڪڙ واري رستي جي هڪ ننڍڙي ڪنڊ پڪي بڻائي ڇڏي. ان کانپوءِ ساڻس گڏ گهمندڙن پڻ ساڳيو نيم اختيار ڪيو ۽ ٿورن ئي ڏينھن ۾ اهو رستو گپ کان آجو ٿي پيو. هي خود يا وريءَ جو مثال ڏسي ڳوٺ وارن ماڻھن يا آشرم نواسين تي ڪيڏو نہ اثر ٿيو هوندو.
”قناعت فقيريءَ جو هڪ مول متو آهي. ڪا بہ آدرشي زندگي قناعت کانسواءِ برپا ٿي نہ سگهندي. جي گهڻي پئسي خرچڻ سان ڪا آشرم اڏي بہ سگهياسين تہ اها ڪارگر نہ ٿيندي ۽ جٽاءُ نہ ڪندي. محنت انسان جو وڏي ۾ وڏو خزانو آهي ۽ جي ساڻس محبت ملايو تہ ڪابہ منزل دور نہ آهي.“
***


6-12-1950ع سام کي ٿورو مليريا جو بخار هو. تنھن کان اڳ هن چيو ٿي تہ ڪئينائين جهڙيءَ شيءِ جي ڄڻڪ منھنجي معدي ۽ زبان کي طلب ٿي رهي. اسان کي ان ڳالھہ تي ٿورو عجب لڳو، ڇا لاءِ جو ڪئينائين هڪ ڪڙي دوا آهي، ان جي طلب زبان کي ڪيئن ٿي سگهي ٿي! ان بابت پڇا ڪرڻ تي چيائين: ”جيئن ڪي جانور بد هاضمي کانپوءِ مٽي کائيندا آهن جا هنن جي آنڊي کي ٺاريندي آهي، يا گهوڙا لوڻ جي کارن ڳوڙهن کي پاڻھي پيا چٽيندا آهن جڏهن هنن جي معدي کي اهڙي گهرج ٿيندي آهي، تئن انسان بہ جيڪڏهن پنھنجي ڀلائيندڙ خواهشن تي نہ هلي ۽ پنھنجو ذاتي گهرجون چڱيءَ طرح سمجهي تہ هن جون سچيون چاهنائون خود هن جي مرضن جو علاج ٿي پون. مگر اسانجي زندگي اڄ مصنوعي ۽ اُڇاتري ٿي پئي آهي ۽ اسانکي پنھنجن سچين گهرجن ۽ ڪوڙين خواهشن جي وچ۾ تفاوت ڄاڻڻ جي ٻوجهہ نہ رهي آهي، جنھنڪري وڏيون بيماريون پيدا ٿيون آهن ۽ ايتري ڊاڪٽرن جي ضرورت پويٿي نہ رڳو جسماني مرض پنھنجي بدن جي گهرجن صحيح سمجهڻ سان ٽاري سگهجن ٿا مگر اندروني يعني من جا مسئلا پڻ پنھنجي واجبي خواهشن ۽ سچين چاهنائن جي پوري ڪرڻ سان حل ڪري سگهجن ٿا. مان سمجهان ٿو تہ جيترو انسان بيروني دنيا ۾ پاڻ پتوڙي ٿو اوترو يا ان جو ڪجهہ حصو ئي اندروني جيوت جي سنوار ۾ لڳائي تہ انسان جي جيوت جي بي مرض ۽ پوتر ٿي پوي ۽ سندس هر خواهش آتمڪ انتيءَ جو ڪارڻ ٿي پوي. پر اسين اجاين سجاين ڪمن ۾، ٻين کان پرايل عادتن جي پٺيان لڳڻ ۾ ۽ ڪوڙن سکن جي ماڻڻ ۾ پنھنجي طاقت وڃايون ٿا؛ پنھنجي سچي خيال تي ڪين ٿا هلون جنھنڪري خود پنھنجي گهرجن کي سمجهي نٿا سگهون. جيڪو اسانجي اندر ۾ سچو خزانو خيال ۽ احساس جو آهي، جنھن منجهان سمورو گيان ۽ وگيان پيدا ٿئي ٿو، ان جي فائدي حاصل ڪرڻ کان محروم ٿا رهون ۽ حياتيءَ ۾ ڪيترا هٿرادو مسئلا پئدا ڪري ٿا ڇڏيون.
***


گهرو ڪمن جي نيم جو سام کي گهڻو خيال رهندو آهي. جيڪي ڪم خاص ڪري سندس حوالي هوندا آهن، انھن جي هو ائين پالنا ڪندو آهي ڄڻڪ ڪو ڌرمي نيم پورو ڪرڻو اٿس. اهي ڪم نوڪر بہ ڪري ٿا سگهن، تنھنڪري مون کيس چيو: ”توهان پنھنجو امولڪ وقت نہ وڃايو. ڀل ٻيا ڪن: ٿورو گهٽ وڌ ڪيائون تہ ڇا آهي؟“
سام چيو: ”طيب ۾ زمينداري ۽ راڄوڻا ڪم گهڻا هوندا هئا؛ اهي ڪم مونکي ڌرمي نيم وانگر پالن ڪرڻا پوندا هئا. هينئر لاڙڪاڻي ۾ انھن جي ڀيٽ ۾ هي ننڍڙا ڪم گهرو سنڀال جا فقط ڪرڻا ٿا پون، پر انھن جو پالن ڪرڻ مان ساڳيوئي ڌرم سمجهانٿو. نيم جي پالنا ڪرڻ سان جيڪو فيض رسي ٿو سو ڪم جي ننڍائيءَ يا وڏائيءَ تي يا مالي نقطه نگاه کان جيڪو انجي اهميت هجي انتي مدار نٿو رکي؛ بلڪ انھيءَ جي چڱي نموني پالن ڪرڻ سان ئي ملي ٿو. ننڍي ۾ ننڍو ڪم ڪو بہ رواجي انسان اگر پاڻ تي هموار ڪري ۽ ايمانداريءَ سان پورو ڪري تہ انھيءَ جو فيض سندس روح کي ايتروئي رسندو جيترو دنيا جي وڏي ۾ وڏي حڪمران کي سندس مکيه ڪاروباري ڪمن مان رسي سگهي ٿو. ڇالاءِ جو فيض رسائي ايمانداري ۽ شد ڀاونا منجهان آهي ۽ نہ ڪم جي ننڍائي ۽ وڏائي منجهان ڪم جي نتيجي جو مالڪ ايشور پاڻ آهي. هن جي نظرن ۾ وڏن ۽ ننڍن ڪمن جو ڀلا ڪيترو تفاوت ٿي سگهي ٿو؟
***

ٽڪر جي چوٽيءَ تان يا هوائي جھاز مان ڏسندڙ ماڻھون کي ننڍي يا وڏي قدواري شين جي وچ۾ تفاوت بنھہ ڪو نظر اچي ٿو. پرما تما جيڪو شاهن جو شاه آهي، تنھن جي نظر ۾ اسانجي ننڍي يا وڏي ڪم جو ڪوبہ فرق نہ آهي. نہ رڳو ايترو پر حق جي تارازيءَ کي وزن جا وٽ ٿين ئي ڪونه. البت انکي گڻ يا وصف جي خاصي خبر رهيٿي. موٽائي تہ مڻ، جي اگهائي تہ ماسو بہ اگهي وڃي! ڪبير هڪ ڪوري هو؛ راما نند موچيءَ جي گهر جنم ورتو؛ سدنو ڪاسائي هو؛ مگر انھن جي مھما سندس آتما جي اوچ پدوي ۾ هئي ۽ نہ وڏن ڪمن ڪرڻ ۾ تنھن ڪري ننڍي يا وڏي ڪم کي نہ ڏسي انسان حياتيءَ جي هر طبقي ۾ ايمانداري ۽ اوچ آدرش سان رهي. انجي زندگيءَ جو نتيجو شايد ظاهر ۾ گهڻو نہ ڏيکارجي، مگر اهڙي انسان جا اثر اونھا ٿين ٿا ۽ جن شين يا جن جيئن سان سندس واهپو رهيٿو، انھن جي مٿان سندس عالى شخصيت جو پڪو رنگ چڙهي وڃيٿو. اخبارن جي ذريعي مشهوري يا ماڻھن جي واھہ واھہ جي اهڙي انسان کي تمنا رکڻ نہ گهرجي. هو گوشي نشين ٿي پنھنجي زندگي ڀل تہ ڪنھن ننڍڙي دائري ۾ گذاري؛ دنيا جي تختي تان ڀل تہ اڻ ٻڌو، اڻ ڏٺو مٽجي وڃي، تڏهن بہ سندس ايمانداريءَ ۽ سچائيءَ جو اثر ڪٿي، ڪنھن اڪيلي انسان جي دل ۾ زنده رهي، ڪنھن وقت، سندس مئي پڄاڻان خوشبوءِ جو ڪو خزانو کولي سگهيٿو. هن جو پورهيو هرگز اجايو نہ ويندو. اهو ڀلائيءَ جي واٽ وارن جو ايمان آهي اهو اسانجو عقيدو ۽ سچو مذهب ٿيڻ گهرجي. ايماندار ٿي رهڻ ۽ مالڪ جي سچي نوڪر وانگر ٿي هلڻ، ۽ جيڪو بہ ڪم هو سونپي انھيءَ کي سچائيءَ سان چهٽي وڃڻ، زندگيءَ ۾ ان کان اتم موکشيه جو ڪوبہ مارگ ڪونہ آهي. جيتر جيئرو رهبو تيتر ڪرم کان منھن موڙي نہ سگهبو. هي بہ ڪم انھيءَ جا، ٻيا بہ انھيءَ جا؛ جو ڪم ملي سو خوشيءِ سان ڪبو.“
***

نيمن جي باري ۾ وڌيڪ ذڪر ڪندي سام چيو: ”ڪو اصول مقرر ڪجي تہ انھيءَ کي پوري آزمائش کانسواءِ ڇڏي ڪين ڏجي، ڇا لاءِ جو اصول يا نيم جي چڱائيءَ ۽ برائي جي خبر آزمائش کانپوءِ ئي پئجي سگهي ٿي.
ٿوري تڪليف ڏسي تڪڙ ۾ پنھنجو اصول ڇڏي ڏيڻ وارو انسان پنھنجي زندگي سڦل ڪري ڪين سگهندو. ڀل تہ لوڪ ننداڪن يا اسانکي چريو چون، پر جيڪڏهن اسان پنھنجو آدرش ايمانداريءَ سان چونڊيو آهي تہ انھن جي پچار جو اثر اسان تي پوڻ نہ گهرجي. ايمانداريءَ ۽ محڪم ارادي وارو ماڻھو آخر عام جي راين تي فتح پائي ٿو. دنيا جي پيغمبرن ۽ قوم پرستن جا اهڙا مثال اسانجي اڳيان آهن. پر جيڪڏهن خاطري ٿئي تہ اسان جو اصول يا رستو ٺيڪ نہ آهي، تہ پنھنجي سڄي عمر جي محنت پڻ رد ڪري ان اصول کان منھن موڙڻ گهرجي. مون اڪثر ائين بہ ڏٺو آهي تہ ايمانداريءَ سان اختيار ڪيل نيم شروع ۾ اگرچ ڪچو تڏهن بہ سائين جي مھر سان پڪو ۽ لاڀ دايڪ بڻي پوي ٿو. پنھنجن سچن ڀڳتن جي راھہ پرڀو پاڻ اچي صاف ڪندو آهي. سندن اوگڻ معاف ڪري انھن مان ڳڻ پيدا ڪندو آهي. پر هيءَ هڪڙي اندروني تجربي جي ڳالھہ آهي جنھن جي اکري ثابتي ڏيڻ اهنجي آهي.“
***

7-12-1950ع مونکي دل ۾ ڪجهہ سورهيو؛ طبعيت ٺيڪ نٿي سمجهيم؛ پنھنجي هميشہ جي ريت موجب سام جي هٿن جي ڪا شيءِ، رومال وغيرہ ٿي ڳوليم تہ انھيءَ سور واري جڳھہ تي گهمايان تہ جئن راحت مليم. هڪ ڪم آندل رومال هٿ آيم جو اتي گهمائي پوءِ پيشانيءَ سان لڳايم. سام انھيءَ ڳالھہ تي هميشہ وانگر گهڻو ناراض ٿيو ۽ چيائين: ”ڊاڪٽر ٿي ڪري ڪابہ ڪم آندل شيءِ ڪيئن ٿي پنھنجي جان سان لڳائين؟ منجهس بيماريءَ جا جيوڙا ٿي سگهن ٿا. انھيءَ ڳالھہ کي مان هر گر نٿو پسند ڪريان.“
مگر مونکي جو راحت ملي، تنھن ڪري مون وري بہ ائين ڪيو ۽ چيم: ”مان انھيءَ ڳالھہ کان اصل ڪون مڙندس.“ پوءِ گرڌاريءَ[1] جي مٿان ساڳيو رومال رکي کانئس پڇيم تہ ڀائي ڏس، توکي بہ راحت ملي ٿي يا نه؟“
سام آخر ڪاوڙ ڇڏي مشڪي ڏنو ۽ چيائين: ”توهان جو عقيدو ئي توهانکي کٽائي ٿو. اها راحت ۽ خوشبوءِ توهان جي آتما ۾ آهي ۽ نہ منھنجي هٿن پيرن يا کرن ۾. پريتم جي ڪا بہ شيءِ پياري لڳندي آهي؛ ان جي وسيلي پريتم جو پيار دل ۾ وڌي ٿو. جھڙي طرح ڪنھن تيرٿ تي وڃجي ۽ انھيءَ آستان تي ايشور جي رچل ليلا ياد ڪرڻ سان دل ۾ امنگ اٿن، يا ڪنھن پريميءَ ۽ پوج انسان جي ڏنل سوکڙيءَ ڏسي سندس سڪ وڌي، تهڙيءَ طرح هيءُ پراڻي اڳڙي بہ ڪو امنگ اٿاري سگهي ٿي. مگر تنھن هوندي بہ مان ائين پسند نہ ڪندو آهيان تہ ساڌن يا فقيرن جي عام ماڻھو پوڄا ڪن يا انھن چرن ڇهن، ڇا لاءِ جو انھيءَ مان جيڪو ڪن ٿورن اٽل ڀڳتيءَ وارن کي فائدو رسي ٿو سگهي تنھن کان وڌيڪ عام ڀرمي ماڻھن کي، جيڪي عادت طور اهڙي هلت ڪن ٿا، نقصان رسي ٿو. تنھن ڪري ٻين جي ڀلي لاءِ توهان بہ اها ريت ڇڏي ڏيو.“
***

ساڳي وشيءِ تي وڌيڪ ويچار ڪندي سام چيو: ”گذريل رات سنڌيا جي وقت کان اڳ تو پنھنجي ڏينھن جي ڪمائيءَ جا پئسا مون وٽ آندا هئا، جي مون ان وقت ٻاهر رکي ڇڏيا. سنڌيا جو وقت اچي رهيو هو ۽ سج لٿي کانپوءِ خاص ڪري پئسي جھڙي شيءِ کي هٿ لائڻ نٿي وڻيو مگر سنڌيا کانپوءِ اوچتوئي هي خيال آيو تہ اهي پئسا منوءَ جي هٿڙن جو پورهيو آهن؛ متان اتي گم ٿي وڃن! تنھن ڪري گهڻي شرڌا سان وري کڻي مٿن پيار مان هٿ گهمايم؛ پوءِ ڪٻٽ ۾ ٺاهي رکيم. جيڪا شيءِ رواجي طرح ميري ۽ خيال کي اڻ وڻندڙ ٿي لڳي. خاص طور سنڌيا جي مھل، سادل جي شرڌا سا ايتري پياري ۽ پوتر ٿي پئي جو نہ رڳو سانڍي رکيم پر پيار مان مٿس هٿ بہ گهمايم! اهڙي طرح تنھنجو هڪ اڳيون رومال بہ مونوٽ آهي ۽ ڪي ٿوريون شيون منھنجي ٻارن ۽ دوستن جون بہ مونوٽ سانڍي رکيل آهن؛ اهي سندن مالي ملھہ جي ڪري نه، مگر ڪنھن ياد يا پريم جي ڪري امولڪ آهن. ان مان ثابت آهي تہ امنگ ۽ احساس انسان جي سچي دنيا آهي؛ احساس جيوت جو هڪ خزانو آهي ۽ گيان جو دروازو آهي. ان جي صفائي ۽ سينگار ۾ انسان جو اُڌار آهي. پريم احساس جي شڌيءَ لاءِ سڀ کان اتم اپاءُ آهي پر تنھن هوندي بہ ڪنھن شخصي، ڪم آندل شيءَ کي سر سان لڳائڻ جي ڳالھہ مونکي ٺيڪ نٿي لڳي؛ اها ڳالھہ گويا عقل ۽ ويچار کي ڌڌڪو ڏيئي ٿي ڇڏي.“
***

9-12-1950ع ”جن شين سان پريم شامل ٿئي ٿو، سي وري پريم کي وڌائين ٿيون ۽ جن شين سان اگيان يا نفس شامل ٿئي ٿو، انھن جي صحبت اگيان کي وڌائي ٿي.“ اها سمجهاڻي سام مونکي ڪالھہ چٽيءَ طرح ڌرشٽانت سان ڏني. هيئن ٿيو جو اسانوٽ رهندڙن ڇوڪرن مان هڪڙي جو فوٽو سندس هٿ آيو جنھن ۾ هو ٻيڙي وات ۾ وجهي هڪڙي ٻاهرين رولو ڇوڪري جي سنگت ۾ بيٺو آهي، سام اهو فوٽو مونکي ڏيکاريو ۽ چيائين تہ ڏس هن مان ظاهر آهي تہ هنجو لاڙو اهڙو سنگت ڏانھن اڃا ايترو تہ آهي جو هي فوٽو ڏسي هو خوش ٿئي ٿو. هن فوٽي ۾ هو نہ فقط ٻيڙيون ڇڪي رهيو آهي يا واهيات نموني ۾ بيٺو آهي پر دل جي خوشيءَ مان انھيءَ واقعي جو بيھي نقش چٽرائي ٿو، يعني انھيءَ صحبت ۾ فخر رکي ٿو.“
اهو فوٽو ڇوڪري انوقت واپس گهريو. سام کيس چيو تہ اهو ڪنھن کي ڏيکارڻ بہ چڱو نہ آهي، تنھنڪري ڦاڙي ڇڏڻ گهرجي. تڏهن فوٽو مونوٺي پاڻ وٽ رکي ڇڏيو جنھن تي سام چيو: ”تو شايد اهو خيال ڪيو تہ اهڙي شيءِ جنھن تي رپيو يا ٻہ خرچ ٿيو سا ناحق ڇو ڦاڙي وڃي. مگر برائيءَ کي ناس ڪرڻ لاءِ اسانکي همٿ هئڻ گهرجي. جنھن شيءَ سان بروخيال شامل آهي سا ڪيتري نہ قيمتي يا هنر سان ٺهيل هجي تہ بہ ان مان چڱائي پيدا ڪونہ ٿيندي. بڇڙي ارادي سان سٺيون شيون شامل ٿي بڇڙائي جو ڪارڻ بڻجيو پون.“
پوءِ مھاتما گانڌيءَ جو هڪ مثال ٻڌايائين: ”مسز گانڌيءَ کي پنھنجي زيورن سان بيحد موھہ رهندو هو. مھاتما گانڌي انکي زيورن جي موھہ کان ڇڏائڻ ٿي گهريو؛ مگر اهو زنانو موھہ اهنجو ٿو ڇڏجي؛ آخر چون ٿا تہ جھاز جي مسافري ڪندي مھاتما گانڌي اهو ڳهڻن جو دٻلو کڻي سرن درياھہ ڪيو، ڇاڪاڻ جو اهو خود موھہ جي هڪ جڙ بڻجي پيو هو. اهڙي ريت سلطان محمود غزنوي پنھنجي خيال موجب سومناٿ جومندر ڊهرائي پنھنجي آدرش جو ثبوت ڏنو، اگرچ انھيءَ کان وڌيڪ اوچو ٻيو هڪ آدرش هو جنھن جو قرآن شريف ۾ خود ذڪر ٿيل آهي، اهو تہ تنھنجو مذهب توتاءِ ۽ اسانجو اسان تاءِ. پر محمود چيو: ”مان بتن جو وڪڻندڙ ڪونہ آهيان مگر ٽوڙيندڙ آهيان!“ هنکي لکين روپيا آڇيا ويا مگر هن پنھنجي اصول جو ملھہ پئسن کان وڌيڪ سمجهيو. بتن ٽوڙڻ واري اصول جي مان پٺڀرائي نٿو ڪريان، مگر سندس اصول جي پڪائي جو فقط ذڪر ٿو ڪريان. اهڙي طرح قطع تعلقات جي هلچل وقت وديشي ڪپڙن جي جلائڻ (Bonfire) جو مثال پڻ اسانجي اڳيان آهي. انساني هٿن جي پاڪ ۽ نازڪ پورهئي کي هندستان جي آزادي جي آهوتيءَ ۾ جلايو ٿي ويو! حقيقت ڪري ڪپڙي جي جلائڻ جي ضرورت نہ هئي، پر ڪپڙن سان گڏ يا چئجي کڻي تہ ڪپڙن جي لباس ۾ وديشي خيال ايترو تہ لڪل هو جو سندس بوتي جي جلائڻ جي ضرورت سمجهي ويئي. جيتوڻيڪ مون پاڻ پنھنجي شڪتيءَ آهر ان خيال جي برخلافي ڪئي هئي، ڇا لاءِ جو هڪ غريب اگهاڙي ديش لاءِ اهو هڪ غلط قدم هو ۽ سمدرشٽيءَ وارن جي نگاھہ کان پڻ هڪ تنگ خياليءَ جو مثال هو، تڏهن بہ انوقت جي مرض لاءِ مھاتما گانڌيءَ کي اهو هڪ صاف ۽ سڌو رستو نظر آيو. سمدرشٽيءَ وارن لاءِ ڪابہ شيءِ وديشي نہ آهي. مگر قوم پرستن کي هندستان جي جيوت ۾ وديشيپڻي جو ذرو بہ قومي غلاميءَ جو ڪارڻ ٿي لڳو. جيئن ڪنھن جاءِ جي اڏيندڙ کي اڏاوت لاءِ پڌر صاف ڪرڻو پوي ٿو، تئن هڪ ڪرم يوگيءَ کي پنھنجي رستي صاف ڪرڻ لاءِ ڪڏهن شوشڪتيءَ مان يعني ناس ڪرڻ واري طاقت مان ڪم وٺڻو پوي ٿو. خاص ڪري هن حالت ۾ تہ ان ڳالھہ بنسبت ڪو شڪ ئي ڪونہ آهي. هي فوٽو ڪا ڪار گرشيءَ ڪونہ آهي. تنھن ڪري هن ڇوڪري کي پاڻ اهوناس ڪرڻ گهرجي تہ جئن اهڙي صحبت کيس ياد بہ نہ رهي.“
***

اسانجي ننڍڙي دنيا ڪھڙي نہ سندر آهي! اسانجي نماڻي جيون ۽ اسانجي ننڍڙن ڪمن مان اسانجو سام خيال جي مانڌاڻيءَ سان ڪھڙي نہ گيان جي ملائي ۽ مکڻ ڪڍي پيو ڏئي! هي رام، تنھنجا اسين بار بار شڪرانا مڃون ٿا. سچ پچ وڏي اڊ مبر وارن ڪمن ڪارين ۾ ڪڏهين انسان جو من مد ۾ ڀرجي وڃي ٿو. هن نماڻي ڳوٺاڻي جيوت ۾ بہ اسان سان ڀڳوان پنھنجي ڀلائي ڪري ٿو. هن کان اڳ ڏکين وقتن ۾ پڻ ائين ئي چوندا هئا سون: ”جو تڌ ڀاوي سائي ڀلي ڪار!“ اي سائين اسان تہ تنھنجا ننڍڙا جيتامڙا جيءَ آهيون. اسان وٽ ڪي وڏا ڪم ڪاريون ڪين آهن. تون پنھنجي راھہ ۾ هلڻ جي اسانکي همٿ ڏئي! دنيا ۾ ڀل اسانکي اڃا بہ وڌيڪ ننڍڙو بڻاءِ؛ هئڻ ۽ هستي اسانجي مٽاءِ؛ فقط پريم پنھنجو دان ڏي اسانکي؛ جيئن هڪ ڦڙو ساگر ۾ سمائجي وڃي تيئن هي ننڍڙي جيون اسان جي شل تو ۾ سمائجي وڃي! اسين پنھنجي ننڍائيءَ ۾ نھال آهيون. آسيس ڪر هي سائين، جيئن تنھنجي پريم بنا ٻي ڪا تمنا دل ۾ نہ رهي! ڪم اهو ڀلو جنھن ۾ تنھنجو پريم ملي.
10-12-1950ع احساس جي وشئي تي وڌيڪ ويچار ڪندي سام چيو: ”احساس کان وڌيڪ اتم خزانو ٻيو آهي. احساس انساني جيوت جي پھرين پرھہ واري روشني مثل آهي. پريم ان جي ڪماليت آهي. احساس جو رستو گيان جي طرف رجوع آهي، مگر پريم ۾ گيان خود سمايل رهي ٿو. پريمي پنھنجي پريم جي ذريعي منزل مقصود سان گويا مليل رهي ٿو. احساس فقط معلومات ڪرڻ جي شڪتي آهي. مگر پريم ان ۾ مطلب يعني معنيٰ وجهي ٿو. احساس تصور جو اڇو پڙدو آهي؛ پريم انھيءَ جي چٽسالي آهي، جنھن جي ذريعي صورت خود ظاهر ٿئي ٿي. خالي اڇو پڙدو بيڪار آهي جيستاءِ مٿس پريم جي پر ڪارسان تصور نہ ٿي کينچجي. احساس گيان ڪمائي ٿو يعني هتان هتان ڪٺو ڪري ٿو، پريم گيان کي پاڻان پائي ٿو! گيان جڏهن ڪامل ٿئي ٿو تڏهن نہ رڳو من مقصد پنھنجو ڏسي ٿو پر پنھنجي مطلوب سان هڪ ٿي وڃي ٿو؛ گيان تڏهن عشق ٿي پويٿو، جنھن جي محسوسات جو دارو مدار اندرين يا من جي عقلي هلچل تي نہ پر ڪنھن الھامي اعلان يا انتر گيان تي رهي ٿو. جسماني دائري ۾ خواهشن جو راڄ آهي. جذباتي دائري ۾ احساس جو رنگ آهي. مگر مانسڪ يا دماغي دائري ۾ گيان اتم چيز آهي. روحاني يعني آتمڪ دائري ۾ فقط پريم ۽ آنند جو واسو آهي.
”سچو پريم جيڪو پاڻ ۾ ڀرپور آهي، انکي ديا آهي پر ديا جو ڏيک نہ آهي. ڪنھن سان ظاهري پنھنجائي رکڻ يا خاص سڪ ۽ رغبت جو نمون اختيار ڪرڻ سو ڪڏهن ڀڳتين کي وڻي ٿو تہ ڪڏهين وري هو سڀ کان الڳ الڳ نظر اچن ٿا. مگر چپ چپ ۾ رهندي هو ديا ڀاو سان ڀرپور رهن ٿا. ديا ڀاو گويا پريم سان مليل ئي آهي. جنھن جي ثابتي پريمين جي سنگ مان ملي ٿي. پريمي پرش جي ويجهي اچڻ تي ديا جي ڄڻڪ ڄر پئي اچي. ظاهر ۾ ڀڳت جن ڪڏهين اداس ۽ بي پرواهي لڳندا آهن گر اها ڏسڻ وارن جي سمجهہ جي گهٽتائي آهي؛ هو احساس رهت هرگز نہ آهن؛ ديا پريم سان ايترو تہ ڀرپور آهن جو ان جي مزي ۾ سدا مگهن آهن ۽ انھيءَ جو اظھار فقط ماٺ ۾ ڪري سگهن ٿا يا چئجي کڻي تہ پاڻ خود انھيءَ جي اظھار جو هڪ نمونو آهن، ڇا لاءِ جو پريم آنند روپي آهي. مگر اهو آنند چت ۽ ڀاونا رهت نہ آهي. احساس يا انڀو، چت ۽ گيان يا سمجهہ ۽ علم انجي اتم جوڙ جا جزا آهن.“
وڌيڪ هن باري ۾ سام چيو: ”اکرن جي رستي سمجهاڻي فقط ايتري ملي ٿي. زيادہ پنھنجي سمجهہ سان پرائي سگهجي ٿو. آتما جو خزانو اکٽ آهي. ٻڌائڻ ۽ ٻڌڻ کان وڌيڪ اتم رستو ڏسڻ يعنيٰ درشن پائڻ جو آهي. مگر ڏسڻ کان بہ وڌيڪ آهي ”ٿيڻ“ مطلوب سان هڪ ٿي وڃڻ! جا شيءِ اسين ڏسون ٿا. يا جنھن جو اسنڀو ڪيون ٿا اها ڪجهہ قدر اسان پاڻ ٿي بہ وڃون ٿا. نہ رڳو ايترو پر جيتري قدر اسين اها شيءِ ٿيون ٿا، اوتري قدرئي فقط ڪنھن شيءِ جي سچي ڄاڻ يا سمجهہ رکون ٿا! ان نموني حقيقت ڪري ڏسڻ ۽ ٿيڻ وجودي هلچل جا ٻہ ڇيڙا آهن. پر ٿيڻ معنيٰ هڪ ٿي وڃڻ گيان جي چوٽي آهي ۽ ڏسڻ شروعات وارو ڇيڙو آهي.
”هن ديش جي رشين جي اها هڪ نرالي واٽ هئي ۽ آهي تہ نہ فقط ﷲ جو آواز ٻڌون يا سندس درشن پايون، پر ان ۾ خود سمائجي وڃون، يعنيٰ ايشوري پدويءَ کي پاڻ پھچون. ٻين اکرن ۾ تہ پاڻ ﷲ ٿيون! آتما جي ياترا جو انت فقط پرماتما ٿي سگهي ٿو!“
***

________________________________________
[1] نوٽ:- ڇوڪرو جيڪو اٺن (8) سالن جي عمر کان وٺي اسان سان رهندو آهي ۽ پنھنجا مٽ مائٽ ڇڏي آيو آهي.
23-12-1950ع سنڌيا جي ڌيان کانپوءِ گهڻو ڪري سام اڳيان وڃي سکمني يا ٻيو ڪجهہ پڙهندا آهيون. ڪڏهن پاٺ يا ڀڄن ڪري نہ سگهندا آهيون تہ گهٽ ۾ گهٽ پريم سان گهر جا ڀاتي نوڪر وغيرہ سام جي ڪمري ۾ اچي ملندا آهيون. جيئن صبح جو ننڊ مان اٿي رام رام چوڻ سان هڪ ٻئي کي کيڪاربو آهي يا انگريز ”گڊ مارننگ“ چوندا آهن ۽ ٻيون قومون ڪي ٻيا لفظ استعمال ڪنديون آهن، جن سان نئين ڏينھن لاءِ گويا سٺي شروعات ڪئي ويندي آهي، تئين سنڌيا کان پوءِ، جڏهن من پريم جي ڀاو سان ڀرپور رهي ٿو، هڪ ٻئي سان وندنا ڪري ڄڻڪ اسين نئون جيون شروع ڪندا آهيون؛ ائين سمجهندا آهيون تہ هڪ دنيا کان نڪري هاڻي ٻيءَ ڏانھن وڃي رهيا آهيون؛ محنت ۽ پريشانيءَ واري کيتر مان نڪري پنھنجي آتما جي آکيري ڏانھن موٽي رهيا آهيون. انوقت جو مزو نرالو آهي. مان تہ گهڻو ڪري پريئر روم جي ڪنڊ ۾ سوڙهي ٿي، ڪجهہ دير تائين ماٺ ۾ ويٺي رهندي آهيان ۽ ائين سمجهندي آهيان تہ اها ماٺ ڄڻڪ منھنجي خود آتما تائين پھچي وڃي ٿي؛ ان گهڙيءَ جو سک سرڳ جي سکن کان وڌيڪ ڀائيندي آهيان.
مگر اڄ گهرو ڪمن سبب مان سنڌيا جي وقت تي پھچي تہ سگهيس ۽ جڏهن سام مونکان انھيءَ بابت پڇيو، تڏهن پاڻ انکي الٽو جواب ڏنو. دل ۾ انھيءَ موقع وڃائڻ جو ڪو لڪل ارمان هو جنھن ڪري مٺو نہ ڳالھايم. سام چيو: ”تنھنجي خفي ٿيڻ جو سبب اهو آهي جو توکي پنھنجي آتمڪ خوراڪ اڄ نہ ملي؛ ان ڪري ڪجهہ کٽي ٿي پيئي آهين. سنساري ڪم جڏهن منھن ۾ اچن ٿا، تڏهين انھن جي وڏي ضرورت نظر اچي ٿي؛ اهي طرحين طرحين غرضن جا پوش پھري اچن ٿا، جنھن ڪري سڄو ڌيان پاڻ ڏانھن ڇڪيو وٺن، پر پوءِ جڏهن ويچار ڪجي ٿو تہ آتمڪ اڀياس ۽ دل جي آنند جي ڀيٽ ۾ اهي تمام تڇ نظر اچن ٿا. ڪن کي تہ عمر لاءِ، جئن توکي اڄ لاءِ، ارمان رهجي وڃي ٿو تہ هي! جو وقت اجايو هليو ويو؛ اسان ڪجهہ ڪين ڪيو!“
سام وڌيڪ چيو: ”انھن ڪمن مان جيڪو لاڀ پيدا ٿئي ٿو سو جي دل جي تاراضي ۾ ان وڃايل نعمت سان توري ڏسبو تہ اهو ڪجهہ بہ نظر نہ ايندو. تنھن ڪري ڪجهہ وقت ڪم ڪاريون بند ڪري سنگ ۾ اچڻ يا الڳ ٿي ڌيان ۾ ويھڻ سو اجايو وقت وڃائڻو نہ آهي. حضرت محمد (صلي ﷲ عليه وسلم) جن کي پنجن وقتن تي نماز پڙهائڻ جو طريقو مان سمجهان ٿو ان ڪري وڻيو هوندو جو انسان لاءِ باربار پاڻ جهلي، پنھنجي خيال جا جزا کڙيل پکڙيل گڏ ڪري، پاڻ ۾ يڪو جودي آڻڻ ضروري آهي. اها خبر پڻ تڏهن پوندي تہ ڪھڙي ڪم جو ڪيترو ملھہ آهي جڏهن خيال جي يڪوجودي حاصل ڪبي. ڪمن ڪارين جو خود مطلب اهو آهي تہ آتما جسم جي سوڙهي پڃري کان ٻاهر نڪري؛ ڪمن ۾ هٿ وجهڻ انسان جي آتما لاءِ آزادي ڳولڻ يا پورنتا لاءِ جهاتيون پائڻ جي برابر آهي؛ انھن ڪرمن دوارا آزمودا پرائي آتما خود پرماتما لاءِ واجهہ وجهي ٿي. مگر هڪ لحظي پريم جي ۾ اهو سارو فائدو ملي سگهي ٿو جو جنمن جي ڪرمن مان ملي سگهي. سڀ گيان پر ڀوءِ جي پريم اندر اچي وڃن ٿا. سڀ حاصلات ان آنند ۾ سمايل آهن، ڪرم ۽ ڪشالي جو مقصد بہ انھيءَ گيان جي پراپتي آهي يا صوفين جي ٻوليءَ ۾ چئجي تہ ان يار جو ريجهائڻ آهي.“
***


ان بابت وڌيڪ سمجهاڻي ڏيندي، سام چيو: ”مان اهو ساڌوپڻو يا سنياس توهان کي نٿو ڏسيان جو خود مطلبي يا آلس مان پئدا ٿئي ٿو. مھر جڏهن آتما ڪرمن دوارا يا گيان جي کوجنا سان پنھنجو سچو روپ ڏسي ٿي تڏهن باقي ڪنھن ڪم يا شيءِ جي خاص چاهنا نٿي رهي. جيوت جا ڪم ڪاريون پيا ٿين ۽ پيا ٿيندا. انھن لاءِ نہ انتظاري رکڻ گهرجي نہ انھن کان هروڀرو منھن موڙ ڪرڻ گهرجي. انھن کان زوريءَ پاڻ ڇنائڻ سو آهي وڻ مان ڪچي ميوي ڇنڻ جي مثل. جڏهن ڦل پاڻھي رسي تيار ٿئي ٿو، تڏهين ان جي ڪري پوڻ لاءِ فقط هوا لڳڻ جو بهانو بہ ڪافي آهي.
”جڏهين جيو آتما پنھنجو پرم روپ ڏسي ٿي، تڏهين اڇا ۽ ڪامنا، جن مان ڪرم اپجن ٿا، سي سڪل پنن وانگر پاڻھي ڇڻيو پون. پوءِ ڪرم فقط نالي ماتر رهن ٿا؛ يا چئجي کڻي تہ ڪشمڪشا جي هيٺين ميدان مان نڪري آتما اوچ طبقن تي واسو ڪري ٿي ۽ ڪرم وڌيڪ سوکيم ٿين ٿا! مثال طور هر ڏيڻ، ڪوڏر هڻڻ يا بار ڍوئڻ، انھن جي ڀيٽ ۾ ساڌو پرشن جو ڳائڻ يا ڳالھائڻ هڪ سوکيم ڪرم آهي. آخر ماٺ ۾ مشڪڻ يا نج ماٺ خود آتما جو ڪرم بڻجي پوي ٿي. زوريءَ ڪم ڇڏائڻ ڪنھن کان ڪين گهرجي؛ مگر سنسار جيوت کان وڌيڪ مٺي ۽ ڦلدار جيوت ڏانھن ڌيان ڇڪائڻ سو آتمڪ اڀياس جو هڪ ضروري اپاءُ آهي. جي ڇيت سان هيءَ چاشني هڪ ڀيروئي چکن ٿا تن کان ترش طعام طمع جا وسريو وڃن.“
***


سام ٻڌايو، ”هماليہ پھاڙ تي مون هڪ ٻوٽي ڏٺي، جنھنکي هٿ لائڻ سان ڏينڀوءَ جھڙو ڏنگ ٿي لڳو؛ پر ان جي هيٺان ڇا نوري ۾ هڪ ننڍڙي ٻوٽي اسريل هئي جنھن جي لڳائڻ سان ڏنگ جو اثر مٽي ٿي ويو! ساڳئيءَ طرح پر ڀوءَ پنھنجي پورڻ گيان سان سنساري ڪمن ۾ ٿڪ جو اثر وجهي ڇڏيو آهي؛ اهو ٿڪ ڪوڙي چاهنا کي ماري ٿو، يعني سنسار جي ٻوٽيءَ ۾ جيڪو ڏنگ يا زهرلا لاڳاپي (Attachment) جو آهي، تنھنکي آهستي آهستي ناس ڪريٿو ڇڏي. تنھن ڪري اهو ٿڪ بہ روحاني زندگيءَ لاءِ هڪ اميد ڀري نشاني آهي. البت پھريائين انھيءَ مان کٽائي پيدا ٿئي ٿي، جئن هن وقت تو ۾ آهي؛ مگر آهستي آهستي جئن چاهنا گم ٿي وڃي ٿي تيئن کٽائي ۽ ٿڪ بہ پاڻھي گم ٿي وڃن ٿا. هيءُ جيوت جو هڪ عجيب قانون آهي جو انسان جومن خود پنھنجي حاصلات مان ٿڪ جيو پوي! سنساري ڪمن مان ٿڪ جي پوڻ کانپوءِ وري جيئن گيان ۽ پريم وڌي تئين ٿڪ جي جاءِ تي شوق پيدا ٿئي ٿو. انھيءَ مان ئي سمجهي سگهجي ٿو تہ هي سنساري ڪرم فقط ڪامنا کي نھوڙڻ جا حيلا آهن، جي انسان جي من کي ٿڪائي، ڀٽڪائي آخر ڦيرائي پنھنجي سچي مقصد ڏانھن وٺيو وڃن!
جڙگهوڙو جڏهن ڊڪي ڊڪي ٿڪبو آهي تہ پوءِ سياڻو سوار انکي دڙڪي يا گام سھنجائيءَ سان سيکاري سگهندو آهي؛ تيئن سنساري ڪمن مان ٿڪل من ۾ گيان جي روشني سولائي سان سمائبي آهي. ان ڪري ئي شايد شاسترن ۾ گرهست آشرم پالن ڪرڻ جو تاڪيد ڪيل آهي. آخرڪار هنن ڪمن جو مطلب خود انھن ڪمن ۾ سمايل نہ آهي، پر جيڪا گيان جي روشني منجهائن اتپن ٿئي ٿي، ان ۾ ئي رکيل آهي. تنھنڪري گيان جي پراپتيءَ کانپوءِ ڪرم بلڪل اجايو نظر ايندو آهي. ڪرم ۽ گيان جو انت پريم ۾ آهي.
***


23-12-1950ع پريئر کانپوءِ گفتگو ڪندي سام چيو: ”ڪرم جو نتيجو ڀاونا سان ڳنڍيل رهي ٿو؛ جنھن خيال يا امنگ مان ڪرم پيدا ٿئي ٿو، سوئي سندس ملھہ جو هڪ ماڻ آهي. ايشور هيءَ سڄي جوڙ هڪ پاڻمرادو هلندڙ مشين وانگر رچي آهي. آتما جي سچي ڀاونا جا ازخود وڃي ٿي پرماتما وٽ پھچي. جيڪڏهن ڪنھن ڪم ڪندڙ کي پنھنجي هٿ ۾ کنيل ڪم جي ملھہ يا مقصد جي خبر نہ بہ آهي، تڏهن بہ اهو ڪم پنھنجي اصلوڪي ڀاونا موجب يعني جنھن اندروني امنگ مان پيدا ٿيل آهي ان موجب آخر وڃي ٿو پنھنجو مقصد پائي! ڀاونا آتما جو هڪ گهوڙو آهي؛ جتي سا گهري اتي ٿو کيس هڪدم پڄائي. ڪيترا ست پرش چڱي ارادن سان غلط رستو اختيار ڪن ٿا مگر سندن شڌ ڀاونا آخر نيئي کين سنئين دڳ لائي. ڪيترا بدانديش وري دل ۾ بري ڀاونا رکي ٻاهران سٺو لباس رکن ٿا. مگر سندن بڇڙيون ڀاونائون کين وڃي ڪنھن اوڙاھہ ۾ اڇلن، جيتوڻيڪ ان اوڙاھہ ۾ بہ ڪنھن ڀلائيءَ خاطر اڇلايا وڃن ٿا. عجيب آهي هيءُ قدرت جو قانون! هن پاڻمرادي هلندڙ سرشتي کي ڪنھن ڌاري طاقت جي ضرورت نہ آهي. ڀاونا خود بجليءَ جي مثل مونکي ۽ امنگي رفتار سان، سوچ ويچار جي رنڊڪ دور ڪري، وڃي ٿي منزل تي رسي. ان ڪري ئي سنتن چيو آهي تہ سنگ سڀ کان اتم ساڌن آهي، ڇا لاءِ جو ست سنگ ۾ ڀاونا جي شڌي ٿئي ٿي. مگر ڪسنگ ۾ اها برو ۽ ڀيانڪ روپ اختيار ڪري ٿي ۽ بي لغام گهوڙي مثل سوار کي نيئي ڪنھن کڏ ۾ هڻي ٿي.“
ڀاونا جي وشيء تي وڌيڪ ويچار ڪندي سام چيو: ”ڏسو تہ ڀاونا نہ فقط ڪرم جي قدر ۾ پر بيجان شين جي ملھہ ۾ پڻ تفاوت آڻي سگهي ٿي! مثال طور تون ڪنھن آدرش لاءِ وڏي شرڌا سان ڪم ڪري رهي آهين؛ ان مان اپت ڪيتري بہ ٿوري ٿئي ٿي تڏهن بہ ان جو ملھہ اڪٿ آهي؛ پريم سان ڏنل پائي بہ هڪ وڏو خزانو آهي، ڇا لاءِ جو انھيءَ سان شامل آهي دل جي پوتر ڀاونا!
”اهڙي طرح ڪنھن پياري ماڻھوءَ جو ڪو پراڻو وستر يا ننڍڙي سوکڙي وڏين سوغاتن کان وڌيڪ ملھائتي ٿي سگهي ٿي. شرڌا سان دان ڪيل سڌامي جي مٺ چانورن جي بہ اگهائجي ويئي. ان ڪري ئي فقير چوندا آهن ”اگهائي تہ ڪڻو نہ تہ مڻ بہ موٽائي ڇڏي؛“ مطلب تہ ڪرم کان وڌيڪ ضروري آهي ڀاونا جي شڌي؛ ڪرم شرڌا کان سواءِ بي سود آهي!“
ٿوري دير بعد مورتي پوڄا جو ذڪر هليو؛ سام چيو: ”جيڪي مورتي پوڄا کي نندن ٿا سي ائين نٿا محسوس ڪن تہ مورتي بہ هڪ محبوب جي نشاني ٿي سگهي ٿي. جڏهين مورتيءَ جا انگ ايشور جي گڻن جا درشٽانت خود نظر اچن ٿا، تڏهين مورتي پوڄا ۽ خيالي عبادت جي وچ ۾ ڪو فرق ڪونہ ٿو رهي؛ نہ رڳو ايترو پر مورتي ڪڏهين ڪڏهين وڌيڪ آسانيءَ سان من کي نيو منزل تي پھچائي؛ خيال کي مٿي کڻڻ جو هڪ اُپاءُ ۽ بهانو بڻيو پوي. جيئن اليڪٽرڪ بٽڻ تي آڱر رکڻ سان لفٽ اسانکي مٿي کڻي ٿي وڃي، تئن مورتيءَ جي ڪنھن سھڻي انگ پسڻ سان پريميءَ جو من خود مالڪ وٽ پھچي وڃي ٿو. جئن رواجي اخبار کان تصويرن واري اخبار (ll Lustrated Magazine) وڌيڪ چٽو احوال پيش ڪري ٿي، ڇا لاءِ جو تصوير اکري بيان کان وڌيڪ ڪجهہ ٻڌائي ۽ ڏيکاري سگهي ٿي، تئن مورتي پوڄا، ڪن حالتن ۾، اکري جپ تپ ۽ خيالي پوڄا کان وڌيڪ ڪارگر ٿي سگهي ٿي، ڇا ڪاڻ تہ ان جي وسيلي من آسانيءَ سان ايڪاگر ٿئي ٿو.“
***

24-12-1950ع گيان باغ ۾ گهمندي، ڦرندي سام کان پڇيم: ”اڄ جو پڙهيلن ماڻھن ۾ خود، قانون شڪنيءَ جي عام عادت ٿي پيئي آهي ۽ ڪلارڪ، آفيسر وغيرہ ائين پيا سمجهن تہ ڄڻڪ آفيسون ۽ آفيسن جا سامان سندن خانگي ملڪيت آهن، تنھن لاءِ توهان ڪھڙي ٿا سمجهاڻي ڏيو. ٻئي پاسي وري ائين ٿو ڏسجي تہ آفيس جا سڀ رول يا قانون هر حالت ۾ پوري طرح بجا آڻڻ اهنجا آهن.“
سام چيو: ”قانون جي ڀڃڪڙي برابر هڪ ڏوھہ آهي جيتوڻيڪ، فرينچن جو هڪ پھاڪو آهي تہ قانون ڀڃڻ ڪاڻ پيدا ٿيو آهي؛ مگر اهو بہ هڪ وڌاءُ آهي. عوام جي مثال لاءِ ڪوشش ڪري مريادا جا ڪي نيم ضرور قائم رکيا آهن، جئن بي واجبي ڀڃڪڙي قانون جي عام ماڻھن جو هڪ ڪرتيو ٿي نہ پوي. ڌرم جو چڪر قائم رکڻ ۽ پڻ چرخو ڪاميابيءَ سان هلائڻ، اهو اسانجو ٻٽو آدرش ٿيڻ گهرجي. مگر اکري طرح ڪوبہ قانون بجا آڻي نٿو سگهجي ۽ حد کان وڌيڪ پائبندي قانون جي ڪڏهن سرشتي جو هلائڻ ئي محال بڻائي ڇڏي. گيان ۽ وويل جي قينچي هر حالت ۾ تکي هلائڻ گهرجي. اُها جيترو غير واجبي خواهشن کي ڪترڻ لاءِ آهي اوتروئي اجاين ڀرمن جي ڪاٽڻ لاءِ آهي. اکرن ۾ جيڪي اٽڪي ٿا پون سي ڪاميابيءَ کي رسي نٿا سگهن؛ وڏي ڳالھہ سڀ کان آهي پاڻ ارپن ڪرڻ. جن جو پاڻ ايشور کي ارپن ٿيل آهي، اُهي ڪڏهن اتفاق سان رولن جي ڀڃڪڙي ڪري بہ وجهن تڏهن بہ ڪو فرض نہ آهي جو وتن قانون ٽوڙيندا ۽ اصول مريادا جا اولنگهن ڪندا. اهڙو غرور هر حالت ۾ چڱو نہ آهي جو ڪوئي سمجهي تہ مان پهتل شخص آهيان، تنھن ڪري مونکي ڪوئي پاپ نہ لڳندو. ان ڪري ئي چيو اٿن: ”ڪت ڀي، ڪنب ڀي، جو اڳيان تورڻ وارا تکا.“
***
25-12-1950ع مون سام کي چيو تہ هيءَ ڊائري جيڪا مون لکڻ شروع ڪئي آهي، تنھن مان هڪ سٺو ڪتاب ٺهي پوندو! اسانجو ڀاءُ ماستر ڌڻي بخش (صوفي) تہ چوي پيو هيءُ هڪ گرنٿ آهي؛ تنھنڪري منھنجي آشا آهي تہ جڏهين هڪ جلد جيترا ليک لکجي وڃن تڏهين اُهي ڇپرائي پڌرا ڪريان. مگر سام ورائي ڏني: ”هن ڊائريءَ جي ڇپائڻ ۾ اڃا ڪجهہ دير آهي. جيتري ماڻھوءَ جي هستي هجي اوترو ئي هوڪو ڏيڻ کيس جڳائي ۽ نہ وڌيڪ. اسانجي هن وقت ظاهري هستي هڪ گرهستي ماڻھوءَ جي آهي، جنھن ڪري تنھنجو ڪتاب شايد قدر نہ پائي؛ مگر جڏهين اڃا اڳتي وک وڌائي سين يا ڪو الاهي اعلان ٿيو، تڏهين هي پستڪ پريمين کي ڀيٽ رکجو. جيترو قد اوترو قدم!“
مون سام کان پڇيو: ”اُهو الاهي اعلان ڪڏهين ايندو؟“
سام چيو: ”جڏهين اهو وقت آيو تڏهين ماڻھو پاڻھي تنھنجي هٿن مان هي ڪتاب کسي ويندا ۽ پاڻ پنھنجي جوابداريءَ تي ڇپائيندا يا ڪجهہ چاھہ ڏيکاريندا تہ پوءِ ڇپائي ڪتاب جي سولي ٿي پوندي. هن حالت ۾ ڇپائي جي بندوبست جو بوجو سمورو پاڻ تي هموار ڪرڻو پوندو جو اسانجي خيال جي وهڪري ۾ رنڊڪ وجهندو؛ جيڪڏهين ڪو لوھہ جو واپاري گلن جو ٽوڪرو دڪان تي رکي ويھندو تہ ممڪن آهي هنجو سودو ڪين کپي. جڏهن گلن جا واپاري ٿياسون، تڏهين گل ڀي وڪڻداسون! حال ڪجهہ سال ماٺ ۾ گذار!“
سام ٿوري دير بعد وري چيو: ”مان ڪڏهين ڪڏهين ائين سمجهندو آهيان تہ ڪتابن جو ڇپائڻ بہ هڪ حرص ٿي سگهي ٿو. پاڻ جاچي ڏسڻ گهرجي تہ ان ۾ ڪا نالي ڪڍڻ جي تمنا تہ لڪل ڪانہ آهي؟ ڪنھن بہ حالت ۾ گيان جي پرچار لاءِ اهو اول درجي جو اوزار نہ آهي. سڀ کان اتم اوزار صحبت يعني سنگ جو آهي. جيڪي سنگ صحبت ۾ ڏيئي وٺي سگهجي ٿو، سو ڪتابن رستي ڏيڻ وٺڻ ممڪن نہ آهي. دنيا ۾ سوين هزارين ڪتاب روز ڇپجن ٿا، مگر انھن مان ڪيترا سجايا آهن ۽ ڪيترا اجايا، تنھن جو ويچار ڪبو تہ ڏسڻ ۾ ايندو تہ انھن مان ڪي ٿورا فقط ڪا ضرورت پوري ٿا ڪن؛ ٻيا مڙيوئي وقت ۽ طاقت جو زيان آهن؛ نہ رڳو ايترو پر مونجهاري جو ڪارڻ آهن؛ جيڪڏهين هت هرڪو پيو هوڪا ڏيندو تہ حق وارن جو هوڪو جو اڪثر سنھڙي آواز ۾ ايندو آهي، سو ڪير ٻڌندو؟ تنھن ڪري ڪتاب ڇپائڻ سڀ ڪنھن ماڻھوءَ لاءِ لازمي نہ آهي.“
وڌيڪ پنھنجو هڪ شخصي آزمودو ٻڌائيندي چيائين: ”ڪيترا سال اڳ اڪبر آشرم جي ماهورا مخزن (New Age) جي ڪم ۾ مان مشغول هيس؛ هڪ ڏينھن هڪڙو مستانو آدمي منھنجي ڪمري جي هيٺان سڏ ڪري چوڻ لڳو، ”او امبا! او امبا! (امرت) اڙي، پنڊت نہ ٿيءُ؛ رشي ٿيءُ، رشي!“
”هي چريو ماڻھوءَ جي واتان مونکي ڄڻ هڪ اندر جو اعلان ٿيو. اهو آواز دل مان ايندو رهيو ۽ جلد ئي اهڙيون حالتون پيدا ٿيون جو ڪتابي ڪم بند ڪرڻو پيو. مون بہ ان ۾ قدرت جو هٿ ڏٺو ۽ بس ڪري ويھي رهيس. اڄ ان ڳالھہ کي 27-28 سال ٿي ويا. گمنام ٿي رهڻ ۾ پڻ آتما جو ڪو مقصد پورو ٿيو. ويتر سنساري ڪمن مان اهڙي مدد ملي جو ان جڙتو، ادبي ماحول کان، جنھن ۾ خشڪ عقل جي کيڏ هئي، خيال بلڪل آزاد ٿي پيو؛ خوديءَ جو خيال ظاهري ساڌو پڻي جو ويس پائي من کي لڀائي ٿو ۽ حرص شيوا جي شوق کي بيڪار بڻائي ٿو ڇڏي. انھن کان دور هيءَ نماڻي، ڳوٺاڻي زندگي چڱي آهي. وري شايد سمو اچي جو ڪجهہ قدر، ڪنھن ماٺيڻي نموني ادبي ڪم شروع ڪجي، جيڪڏهين پريم جي واپار وڌائڻ لاءِ ائين ضروري ٿيو؛ مگر اها آس رکان ٿو تہ جو ڪجهہ پرماتما اسان کان ڪرائي سوشڌ ڀاونا سان فقط ان جي وريم جي خاطر ڪريون. شل حرص ۽ لالچ جو لڀائيندڙ هرڻ پريم جي شڪاريءَ کي ماريچ مثل نہ هر کائي! شل ڪين جي واٽ ۾ هيءُ نفس نجس نسورو نگهوسار ٿي وڃي! ڪتاب يا نہ ڪتاب، آشرم يا سنياس، ڪم ننڍا هجن يا وڏا، تنھن ۾ اسانجو ڇا؟ جا ڪار سائين کي وڻي سا ئي ڀل اسان کان ڪرائي!“
16-4-1951ع هن ڊائريءَ کي ڇڏئي اٽڪل چار مھينا ٿيا. اهي چار مھينا ڊائري ڇو نہ لکيم، تنھنجو هي جواب آهي: سام چيو تہ تون پوري طرح نوٽ نٿي وٺين ۽ ان ڪم لاءِ ڪافي شرڌا توکي نہ آهي؛ ڪيتريون ڳالھيون سام چيون هيون، جي منھنجي خيال تان ترڪي وييون؛ سندس اهو بہ خيال هو تہ کيس ڪافي اڌ ڪار اهڙين سمجها ڻين ڏيڻ جو شايد ڪونہ آهي، تنھن ڪري مون ۾ لکڻ جو اُتساه گهٽ آهي. سام کي ان خيال کان باز آڻڻ ۾ مونکي ايترا مھينا لڳي ويا. جڏهين اهڙو ذڪر ڇيڙيندي هيس تہ هو چوندو هيو: ”اُهو ماڻھو ڪتاب ڇپي جنھن جا وچن ۽ عمل پورا هجن.“ هن باري ۾ وڌيڪ هڪ دفعي هينئن چيائين: ”پريم کي فقط اڌ ڪار آهي سکيا ڏيڻ جو ۽ نہ علم کي. جا شيءِ پوري شوق بنا، جڙتو نموني ۾ چئي يا لکي وڃي ٿي، سا ڪيترو بہ کڻي علم ۽ عقل جي نڪتن سان سينگاريل هجي يا ٽوٽڪن ۽ نظيرن سان سجايل هجي، تڏهين بہ انجو ملھہ ايشور جي اڳيان ڪجهہ نہ آهي. سندس ڀنڊار ۾ اکت هيرا گيان جا اڳيئي سمايل آهن. مگر هو پنھنجي ڀڳتن جون ڪوڏيون بہ خوشيءَ سان قبول ڪري ٿو ۽ انھن کي پنھنجي خزاني ۾ هڪ اهم جڳھہ بخشي ٿو. محبت وچان چريا کريا ٻول، سادا سودا شعر بہ گرنٿن تي چڙهي وڃن ٿا. بنا پريم جي سڀ پورهيو اجايو آهي. تنھن ڪري اسانکي ڪجهہ بہ تڏهين چوڻ يا لکڻ گهرجي جڏهين ضرورت يا شوق ان لاءِ مجبور ڪري؛ نہ فقط پستڪ وڏي ڪرڻ لاءِ ويھي من گهڙت سوال يا جواب ريٿون.“
***


22-4-1951ع ڇوڪري جو فوٽو جنھن جو اڳ ذڪر ڪيل آهي، سو هن وري مونکان واپس گهريو، اُهو فوٽو سندس، جو هڪ نوجوان سنگتيءَ سان ٻيڙيءَ جي سُوٽن لڳائڻ جو درشيہ ڏيکاري رهيو آهي. سام چيو: ”هي فوٽو کيس ان ڪري ٿو پيا رو لڳي جو هي سندس جيون جو هڪ پسند ڪيل نمونو (Pattern of life) آهي. ماڻھوءَ کي سمجهڻ لاءِ فقط انجي ٻاهرين چال چلت، جا هو جيون جي کلئي ميدان ۾ کيڏي رهيو آهي، سا ڏسڻ نہ گهرجي، پر پنھنجون آزاد ۽ اڪيلائيءَ جون گهڙيون هو ڪيئن گهاري رهيو آهي، سو اول جاچجي؛ پنھنجي خوشيءَ لاءِ ڪھڙا وندر جا رستا اختيار ڪريٿو ۽ ڪھڙن ماڻھن سان سنگ چاهي ٿو، ان مان سندس سچو رنگ ظاهر ٿي سگهي ٿو ۽ انھيءَ مان ئي سندس پڇاڻ ڪرڻ گهرجي. اسان جي دوستن مان گهڻي قدر اسانجي لياقت جي خبر پوي ٿي. هو ڪير آهن تنھن مان سڌ پوي ٿي تہ اسين ڪير آهيون. ائين برابر آهي تہ ڪي وسيع خيال وارا انسان ظاهر ۾ مختلف قسمن جي ماڻھن سان واهپو رکن ٿا، مگر باطن ۾ هو پنھنجي اصلوڪي شخصيت قائم رکن ٿا. اهي ڪنھن بہ ماڻھوءَ يا شيءِ سان خاص دلچسپي نٿا رکن مگر هر شيءِ ۽ هر انسان کي پنھنجي اُڌار جو ذريعو ڪري ٿا سمجهن. انھن تي برائي جو اثر ڪونہ ٿو پوي ڇا لاءِ جو برن سان خود هو ڀلائيءَ خاطر واهپو رکن ٿا. مگر اهڙا ماڻھو ڪي لکن ۾ هيڪڙ ٻيڪڙ ٿين ٿا.“
***


سام سڄو ڏينھن اڄ ان ڇوڪري سان ٿوري گهڻي ڳالھہ تي ناراض پئي رهيو آهي؛ مونکي عجب ٿي لڳو تہ هو ساڻس ڇو ٿو کهرو پوي. ظاهري سبب ايترو سختيءَ جو نظر ڪونہ ٿي آيو مگر اندروني سبب، جنھن جي هنکي شايد پاڻ بہ خبر نہ هئي، جلد ظاهر ٿي پيو. پاڻ فقط ايترو ٿي چيائين تہ اڄ هن ڇوڪري جي من ۾ ڪا برائي آهي؛ اسان جي سامھون نہ اچي تہ چڱو. پوءِ ظاهر ٿيو تہ سندس سنگتين جو ٽولو کيس خراب پاسن ڏانھن وٺي هلڻ لاءِ ڇڪي رهيو هو ۽ هي انھن سان لڪ چوريءَ ملي ڪجهہ بندوبست ڪري رهيو هو. سام چيو: ”خراب شين ۾ فقط بد بوءِ نہ ٿيندي آهي پر خراب رٿون ۽ خيال پڻ پنھنجا پاڇا اڳواٽ اڇليندا آهن. هن ڳالھہ تي وڌيڪ زور ڏيڻ بہ نہ گهرجي، ڇا لاءِ جو بندو مڙيوئي گندو آهي؛ عيب کان ڪو انسان آجو نہ آهي. جڏهين حضرت عيسى جهڙائي چئي ويا، ”مونکي چڱو نہ چئو“ تڏهين اسين ڪير آهيون جو چئون تہ ڪنھن انسان مان بڇڙائيءَ جي بوءِ ٿي اچي! برائيءَ کان پاسو ڪرڻ، سا انسان ذات لاءِ نفرت نہ مگر هڪ روحاني پرهيز آهي جنھن ۾ اهنڪار جو ڪو سوال ئي نٿو پيدا ٿئي. تنھن هوندي بہ ايترو محسوس ڪجي ٿو تہ جا مان ڀلائي ٿو سمجهان سا ٻيو ڪو برائي سمجهي سگهي ٿو ۽ جا منھنجي نظر ۾ برائي آهي تنھن ۾ ٻي ڪنھن کي پنھنجي جيون جي مقصد سڌ ڪرڻ جو شايد ڪو ذريعو نظر ايندو هجي.“
***


ڪن وڏن ساڌن ۽ فيلسوفن جون ڳالھيون ڪندي، سام مونکي اڄ عجب ۾ وجهي ڇڏيو. جن جا نالا اڄوڪي زماني جي رشين ۽ مھاتمائن ۾ شمار ڪيا وڃن ٿا، انھن جي اندرين جيوت جا طبقا، جي لوڪ کان لڪل آهن، سي ڪيترو نہ ڪام ۽ ترشنا سان ڀريل آهن! اهي ڳالھيون ٻڌي انسان جو ڄڻڪ ايمان ئي روحانيت مان نڪريو وڃي. جيڪڏهين اهڙا مھاپرش جن جا اکين ڏٺا مثال مون اڄ ٻڌا، ڪام جي وس ٿي سگهن ٿا تہ پوءِ باقي رواجي انسانن لاءِ ڪھڙو چارو آهي؟
هن وشئي تي ويچار ڪندي سام چيو: ”گهڻو ڪري برائي لڪ ۾ زور وٺي ٿي، ٽڪاڻن ۽ آشرمن وغيرہ ۾ ڪامديو جو خاص واسو نظر اچي ٿو. لڪ يا ڪوڙ پاپن ۾ شمار ان ڪري فقط نہ آهي جو منجهس دغا سمايل آهي مگر خاص هن ڪري جو لڪ ۾ هر برائي موٽي ۽ مضبوط ٿئي ٿي. قدرتي خواهشن کي دٻائڻ سان ٻيو غير واجبي خواهشون پيدا ٿين ٿيون.بکئي انسان جي واجبي گهرجن پورين نہ ٿيڻ ڪري انقلاب پيدا ٿين ٿا. سڪايل دل ۽ من ۾ خطرناڪ خواهشن جو واسو ويتر وڌيڪ ٿئي ٿو. ڌرم جي پالنا جيتري سنڀال ۽ پرهيز گهري ٿي اوترو ئي آزاد هوا جي کيس ضرورت رهي ٿي. هٿرادو ٻنڌن وجهي، تن ۽ من کي سڪائڻ يا سُڪائڻ سان تمنا پاڻ تيز ۽ طاقتور بڻي ٿي. جيتوڻيڪ ستنتر جيون لاءِ پوترتا ضروري آهي، تڏهين بہ ائين سمجهڻ تہ ماس يا شراب ورتائڻ يا عورت جو سنگ هر حالت ۾ خراب آهي، سو بلڪل غلط آهي. هيءَ ساڳي تنگ خيالي آهي، جنھن جي زوريءَ مڙهڻ جا نتيجا انھن مثالن ۾ ظاهر آهن جيڪي مون اڄ توکي ٻڌايا. جيتوڻيڪ خراب سنگ جو نتيجو خراب آهي، تڏهين بہ ائين سمجهڻ تہ فلاڻو ماڻھو خراب سنگ ۾ آهي، تنھن ڪري منجهس ڪا چڱائي ڪانہ هوندي. سا تنگ خيالي آهي. انسان جي جوڙ قادر اهڙي رچي آهي جو هو ايترو ذليل ڪڏهين بہ ٿي نٿو سگهي جو سڌاري جي اميد منجهس ڪين رهي. نہ وري اعليٰ روحانيت ڪنھن هڪ ٻن ڪچين، پڪين عادتن جي ڪري گم ٿي سگهي ٿي. عام طور انسان جي سچي پروڙ لاءِ ڪو اڻٽر اصول اختيار ڪري نٿو سگهجي، ڇا لاءِ جو حقيقت ۽ روحانيت اصولن کان ٻاهر آهن. ڪئين گهٽ پيشي وارا ماڻھو روحاني رنگ ۾ رچيل آهن ۽ ڪيترا اُتم پيشي وارا نيچ ڀاونائن سان ڀريل رهن ٿا. سڀني کان اتم گڻ آهي نمرتا جو؛ برو ٿي بہ ماڻھو نمرتا پاؤ رکي تہ هو ڇوٽڪاري جو اميدوار ٿي سگهي ٿو. مون فقط توکي انھن مھاپرشن جي جيوت جو ٻيو پاسو ٻڌايو، ور نہ اُهي سچ پچ پوڄا جي لائق آهن.“
***

16-5-1951ع منشو جو پاڻ هڪ ٻائو هو ۽ پوءِ اسان وٽ رسويو ٿي رهيو، سو ڪجهہ عرصي کان اسان وٽان نڪري ويو آهي؛ هو ڪڏهين ڪڏهين ڇڪجي اسانوٽ گهڻ ايندو آهي. سام ساڻس ڳالھائيندي معلوم ڪيو تہ هو هڪڙي ٻائي سان گڏ ٻيڙين جي پڙي ڪڍي ويٺو آهي. سام کائنس دڪان جون ڳالھيون پڇي رهيو هو؛ سندس ڀائيوار بابت پڻ پڇيائين تہ هو ڪير آهي؛ ڪو گهر ٻار اٿس ڇا جنھن جي لاءِ هو ڪمائي پيو؟
منشي چيو: ”هو هڪ ٻائو آهي ۽ ٻار يا زال ڪجهہ ڪونہ اٿس؛ نڪو ٻيو ڀاتي مدار رکي ٿو.“
تنھن تي سام عجب ۾ پئجي کانئس پڇيو: ”پوءِ باقي ڇا لاءِ ويٺو هي ٻائو ٻيڙين جو دڪان هلائي؟“
منشي چيو: ”سائين، اوهان پاڻ بہ تہ اڃان زماني ۾ ويٺا آهيو؛ پوءِ ٻائي باقي ڪھڙو ڏوھہ ڪيو؟“
سام انھيءَ تي ٿڌو ساه ڀري کيس چيو: ”اڙي ڀائي، هو ٻائو آهي! سنسار مان جند ڇڏائي، گرهست کان پاسو ڪري، ايشور جي شرن وٺي پوءِ هنکي ڪھڙي پيئي آهي جو تماڪوءَ جو دڪان ڪڍي؟ اهڙي ڌنڌن مان پئسا ٺاهي ۽ ويٺو ليکا چوکا رکي فقط ان لاءِ تہ چڱو کائي يا سينيمائون ڏسي؟ اهو ڪنھن بہ ٻائي لاءِ جوڳ نہ آهي، ڇا لاءِ جو هن سنسار کان هيءَ املھہ آزادي ٻائي ٿيڻ سان ان ڪري نہ ورتي آهي تہ گرهست جي گپ کان بچي وري شخصي سوارٿ جي گپ ۾ گهڙي ۽ نفس جا پاڻ تي نوان بوج مڙهينديو وڃي. اُن جي ڀيٽ ۾ گهر ٻار لاءِ ڪمائڻ صد بار سٺو آهي. ويتر جي اهو خيال رکجي تہ ٻالڪ ۽ گهر بہ ايشور جو آهي ۽ رواجي موھہ جي بدران ديا ڀاو رکي يا فرض ادائي جي خيال کان انھن جي پالنا ڪجي تہ اهو هڪ اتم مارگ موڪشيہ جو ٿي سگهي ٿو.“
وڌيڪ سام چيو: ”جيون ساگر ۾ اسين سڀ پنھنجي پنھنجي، ننڍي يا وڏي ٻيڙيءَ ۾ مسافري ڪريون ٿا؛ ڪنھن کي فقط شخصي سوارٿ هي ٻيڙي آهي؛ ڪنھن کي مسافريءَ لاءِ گرهست جي بر سان ڀريل ڪا ڪشتي آهي؛ ڪنھن قوم يا ملڪ جي شيوا جو ٻيڙو هٿ ڪيو آهي؛ ڪنھن انسان ذات جي خدمت يعني پر اپڪار جو شاهي جھاز هلايو آهي! پر ٻيڙين ۽ ٻيڙن جي پار پوڻ يا ٻڏڻ ترڻ لاءِ درياھہ جو هڪ ئي قانون آهي. جي تمنا جو ٽنگ ٿي پوندو يا سڙھہ سچيتائيءَ جا ٽٽي پوندا تہ نفس جو نير اندر ڪاهي ايندو. ائين نہ ڪو چوي تہ مان وڏو ڪم پر اپڪار جو ٿو ڪريان تنھن ڪري ضرور پار پوندس! نہ؛ خوديءَ جو طوفان ننڍي ۽ وڏي ٻيڙن کي هڪ کن ۾ ٻوڙي سگهي ٿو. تنھن ڪري گهرجي تہ جنھن بہ ٻيڙن ۾ رهون، ان کي ٽنگ ٿيڻ نہ ڏيون؛ نہ غفلت ۽ حرص جي هوا کان غافل رهون. اهو ايمان هرگز نہ ڪريون تہ اسانجي مضبوط يا وڏي ٻيڙي کي ٻڏڻ جو خوف ڪونہ آهي.“
***

16-6-1951ع سام ڪجهہ وقت ٻاهر ويو هو. سندس موٽڻ تي هڪ يو پي (اتر پرديش) جي مھاجر دوست سان ملڻ وياسين جو سرڪاري نوڪريءَ ۾ آهي. هو پنھنجي بنگلي ۾ اڪيلو ويھي قرآن شريف پڙهي رهيو هو. هن خوشيءَ مان اسانکي کيڪاريو ۽ چيائين:
”مونکي اڄ ڪلھہ ٻئي ڪنھن ڪم مان مزوئي ڪونہ ٿو اچي؛ رمضان جو مھينو آهي؛ روزا بہ رکي ڪونہ ٿو سگهان؛ مگر اُهو دل جو مزو قرآن شريف جي پڙهڻ مان پيو وٺان؛ هڪ هڪ اکر پڙهي دل يان پيو ويچاريان؛ سچ پڇو تہ منھنجي دل هن ڪتاب مان ڍاپي ئي نٿي!“
وڌيڪ چيائين: ”الاجي ڇا ٿي ويو اٿم؛ رمضان کان اڳ بہ منھنجي من جي حالت ڦريل هئي پر هينئر تہ نہ آهي آفيس جي ڪم جي چاهنا نہ گهرجي مشغول؛ سچو سک هنن ڪمن مان ڪونہ ٿو ملي.“
سام چيو: ”جنھن کي اسين سک چئون ٿا، اُن شيءِ جي ڏيڻ لاءِ هيءُ سنسار جڏهين پيدا ئي ڪونہ ٿيو آهي تہ پوءِ اُن مان سک ڪيئن پراپت ٿيندو؟ جنھن وڻ جو ڦل شروع کان رٿيل ئي کٽو ۽ کارو آهي، سو ڀلا ڪيئن مٺا ميوا کارائيندو؟ اڪن مان انب بہ اهڙائي ملندا جھڙي اڪ جي ذات هوندي سنساري زندگيءَ جو ڦل دک ئي آهي پر اُهو خالق چڱي مطلب سان جوڙيو آهي.“
تنھن کان پوءِ سام هڪ ننڍڙي ڪتاب ”بھشت جو شڪاريءَ (Hound of Heaven) جو ذڪر ڪيو؛ ان ۾ انسان جي هڪ تصوير ڏيکاريل آهي جو پنھنجي ڪلھن تي هڪ ماڙي سامان سان ڀريل کنيو بھشت ڏانھن وڃي ٿو. تصوير جي هيٺان لکيل آهي ڪجهہ بوج هلڪو ڪري هل! ان ڪتاب ۾ وڌيڪ ڏيکاريل آهي تہ انسان سک جي ڪڍ پوي ٿو پر ايشور هڪ شڪاري جو روپ ڌاري هن کي ورائيندو وڪوڙيندو آخر پنھنجي رستي تي آڻي ٿو.“
سام چيو: ”هي دک بہ ﷲ انسان کي محبت وچان موڪلي ٿو. هو اسانجو ويري ڪونہ آهي. جنھن بہ رستي سان سنسار ۾ هلون اتان دک اچيو منھن ڪڍي! سو ان ڪري آهي جو ايشور چاهي ٿو تہ اسين ڪوڙن سکن جي ڄار ۾ هميشہ لاءِ ڦاسي نہ وڃون. ”بھشت جو شڪاري“ جتي وڃون اُتي اسانکي بيٺو آهي! آخر ڇوٽڪارو تڏهين ملي ٿو جڏهن آڻ مڃي اُن جي پيش ٿو پئجي.“
مھاجر دوست چيو: ”مان سمجهان ٿو تہ دک ۽ مفلسي هميشہ فائديمند آهن.“
سندس مطلب شايد اهو هو تہ اهي روحاني زندگيءَ لاءِ ضروري آهن. مگر ڳالھہ جو ٻيو پاسو سمجهائيندي، سام چيو: ”آخر مطلب نفس جي مارڻ ۾ آهي. ڪيترو بہ ماڻھو غريب هوندو ۽ ممتا سندس مئل نہ هوندي تہ اها غربت روحاني حاصلات ۾ شمار ڪري نہ سگهبي؛ مگر هڪ رنڊڪ ٿي پوندي. پر جيڪڏهين ظاهر ۾ گهڻا سک هوندا يا دولت گهڻي هوندي پر من انھن ۾ اٽڪيل نہ هوندو ته، اهي سک يا اها دنيا داري روحاني ترقيءَ ۾ ڪابہ رڪاوٽ نہ وجهندا.“
پوءِ سام کيس سچي سنياس جا ڪي مثال ٻڌايا: ”راجا جنڪ کي ’وديھہ‘ ڪري ڪوٺيندا هئا،. يعني ديھہ کان الڳ! راجيه ڪاروبار ۾ سدائين مشغول رهندو هو؛ زماني ۾ هنکي اوچ پدوي حاصل هئي؛ لشڪر، هاٿي، گهوڙا وٽس گهڻا هئا؛ مگر هن جي آتما انھن هاٿين گهوڙن يا راجنيتي ڪمن ۾ قيد ڪانہ هئي، جنھن ڪري راجائن ۾ سريشت هوندي بہ هو سنتن مھاتمائن. ۾ شمار ڪيو وڃي ٿو. هنجو راڄ ڀاڳ سندس روحاني رستي ۾ ڪڏهن رڪاوٽ ڪين بڻيو.“
ٻيو مثال نوشھري واري مخدوم گهراڻي جي هڪ بزرگ جو ٻڌايائين؛ ”چون ٿا تہ شاه صاحب وٽ هڪڙو غريب ماڻھو طلب وٺڻ لاءِ آيو يعني شاه صاحب کي پنھنجو گرو ڪرڻ ٿي چاهيائين. سندس درگاه تي اچي ڏٺائين تہ هو پٽ جي چادرن ۽ گديلن مٿان بر اجمان آهي؛ قسمين قسمين طعام پيو کائي؛ ڪچھري سندس پڻ بادشاهن وانگر لڳل هئي. چون ٿا تہ مخدومن جي درگاھہ جا ڪڪڙ بہ سونن سان ٻڌبا هئا! غريب کي دل ۾ گمان جاڳيو تہ مونکي ڪھڙو ڏس پنڌ ﷲ جو ڏيندو جيڪو پاڻ عشق ۾ غرق آهي! پر مخدوم صاحب هڪ ڪامل فقير هو ۽ هن کي انتر گيان جي ڏات مليل هئي، سو هن غريب جي منھن مان سندس من جي حالت سموري سمجهي ويو. سج لٿي کانپوءِ هنکي سڏي چيائين: ابا تون ڪير آهين؛ ڪٿان آيو آهين؟ اُن ماڻھوءَ جواب ڏنو تہ مان پنڌرهن يا ويھن ميلن جي مفاصلي کان پنڌ ڪري آيو آهيان، جنھن تي شاه صاحب چيو: تو پنھنجو گهر ٻار ڇو ڇڏيو؟ تنھنجا تہ اڄ رات، عصر جي وقت دم پورا ٿيندا. هاڻي تہ پنھنجي عزيزن کي هن پاري ۾ پھچي بہ ڪونہ سگهندين! پوءِ پنھنجن فقيرن کي سڏي چيائين: هي ويچارو راتو ڪي رات فقط هن جھان ۾ مھمان آهي. هنکي کاڌو ۽ هر قسم جو عيش ڪرايو.
”ان شخص کي فقير مھمانن جي ڪمري ۾ وٺي ويا ۽ کيس ريشمي بسترو وڇائي ڏنائون ۽ سٺي ۾ سٺو طعام ڏنائون. عصر جي وقت جيئن شاه صاحب اٿيو تہ ان ڪمري وٽان اچي لنگهيو ڏٺائين تہ اهو مھمان جاڳي رهيو آهي ۽ طعام رات وارا جيئن جو تيئن اڳيان ڍڪيا رکيا اٿس. شاه صاحب پڇيو: ماني ڇو نہ کاڌي اٿيئي؟
”مھمان چيو: سائين مونکي تہ نہ آرام آيو آهي ۽ نہ ماني ٿي مٺي لڳي. جڏهن جهٽ پل ۾ مرڻو ئي آهي تہ باقي کائي ڇا ڪريان؟
”تڏهين شاه صاحب کيس سندس شنڪا جو جواب ڏنو تہ توکي من ۾ ڪو گمان هو؛ فقط هڪ رات موت جي سامھون ٿيو آهين تہ ماني ۽ ننڊ مٺي نٿي لڳئي! اسانکي، موت هر وقت ياد آهي. هي طعام ۽ لٽا اسانجي دل نٿي کائي يا هنڊائي، نہ اسان حقيقت ۾ هن سيجن تي سمھون ٿا؛ اسان تہ پنھنجو پاڻ ۾ گم آهيون! فقير کي ان ريت اها سمجهہ ڏنائين جنھن جي لاءِ هو پنڌ ڪري آيو هو.
”هيءَ ڳالھہ ٻين نمونن ۾ بہ ڪندا آهن پر مطلب هي آهي تہ جن مرڻ کان اڳ پاڻ ماريو آهي تن جيئڻ جي بازي کٽي آهي. انھن جي دلين ۾ سيج ۽ سک دنيا جا ڪو بہ فرق نٿا آڻي سگهن نہ ڪم ڪار ۽ ڪشالا دنيا جا انھن کي پريشان ڪري ٿا سگهن.“
18- 6- 1951ع مون سام کي خوش مزاجيءَ ۾ چيو: ”توهان صوفين ۾ جو ايتري حسن پرستي آهي، پوءِ توهين آشرم ڪيئن اڏي سگهندا؟ عام طرح لوڪ حسن پرستيءَ کي خراب ٿا سمجهن“
منھنجي سوال پڇڻ جو اهو مطلب نہ هو تہ صوفين جي رهڻي ڪھڻيءَ ۾، اها اعليٰ جذبات موجود نہ آهي جا انسانن کي ڪشش ڪري سگهي مگر ان ڳالھہ ڏانھن منھنجو خيال ڊوڙي ويو جو صوفين جي واتان سڄو ڏينھن ”حسن“ ”حسن“ پيو ٻڌجي؛ زلفن، ۽ نگاهن وغيرہ تي پيا شعر ڳائن؛ دل ۾ خيال آيو تہ انھن جي سنگ ۾ ڪا پوري يا ننڍي عورت ڪيئن رهي سگهندي؟
سام جواب ڏنو: ”آشرم جي اڏاوت خود انساني پريم تي مدار رکي ٿي. جنھن دل ۾ پريم جو واسو ڪونہ آهي، سا مرده دل آهي. فقيرن ۽ سنتن جي دل صاف چادر مثل آهي. برائي، چڱائي، صفائي ، گندگي، سچي سونھن ۽ بدزيبائيءَ جو هنن تي جلد اثر پوي ٿو. اهوئي سبب آهي جو سندن آستان گهڻو ڪري سندر پھاڙن، ندين، باغن يا نويڪلن برن ۾ اڏيل هوندا آهن. جيڪڏهن هنن کي حسن جي ڄاڻ نہ هجي تہ جيڪر ائين بہ نہ ٿئي. مگر اها سونھن روپ جي ڪاراڻ يا اڇاڻ تي مدار نٿي کي، جنھن جو من سندر نہ آهي تنھن جو چھرو سندر ٿي نٿو سگهي. جيئن هڪ شعر ۾ چيل آهي: سيرت کان سواءِ صورت ڪٿي؟ جتي صورت خلقي اٿس، اُتي سيرت بہ ضرور آهي. ڪي سندر ٻوٽا، سندر گل، سھڻا جانور، پکي ۽ ورکشيہ وغيرہ آهن جن جي جوڙ پنھنجي ذات وارين ٻين شين کان نرالي نظر ايندي آهي؛ نہ ڪنھن اتفاق يا قدرت جي بي پرواهيءَ کان پر ڇاڪاڻ جو هوا، پاڻيءَ ۽ کاڌي جا جزا انھن ۾ سٺا سمايل آهن؛ يعني انھن ۾ ڪي سٺا گڻ آهن؛ خيال انسان جي جوڙ ۾ هڪ خاص چيز آهي؛ تنھنڪري انسان جو روپونت آهي سو ضروري گڻونت بہ آهي. گڻ روپ جي روشني آهي؛ گڻ ۽ خيال جي خوبيءَ کان سوءِ حسن جٽادار نہ آهي. برا خيال چڱن چھرن کي بدزيبو بڻائي ڇڏيندا آهن ۽ سھڻي سنگ ۾ ڪروپا انسان بدلجي سھڻا ٿي پوندا آهن. سڀني سندر شين مان، بي جان پھاڙن، ندين ۽ ٻين حسين نظارن مان فقير کي ساڳي هڪ پريم جون پلڪاورن پيون اينديون آهن. سھڻيون شيون سڀ فقير جي من جو ٺڪاڻو آهن. سھڻن شين جي صحبت سندس روح جي سفر جو سامان ۽ زندگيءَ جو خزانو آهي؛ انھن کان سواءِ هن جو رهڻ مشڪل آهي.
”برائيءَ جو لڪل ڪارڻ آهي، ممتا، ڊپ ۽ لڪ؛ ممتا ڪوڙ ۽ برائي لاءِ گويا دروازا کولي ٿي ڇڏي جي اچي سندرتا کي جلد هڙپ ڪيو وڃن. مگر حسن خود برائي جو ڪارڻ ٿي نٿوسگهي ۽ نہ سچو پريم. پياس جا ذاتي سڀاو مان پيدا ٿئي ٿي، سا خود بڇڙي نہ آهي مگر ڪنھن حرص جي ملڻ سان اُها بري بڻجيو پوي.“
سام وڌيڪ چيو: ”مان ڪڏهين ڪن ظاهري سھڻن انسانن کي چتائي ڏسندو آهيان سندن روش ڪيترا بہ چڱا هجن تڏهين بہ هو بدزيبا پيا لڳندا آهن؛ خاص ڪري جتي پئسي جي ممتا هوندي آهي يا پريم وڪيو ويندو آهي، جيئن وئشائين ۾، اُتي سچي سندرتا ملڻ مشڪل آهي. ٻئي پاسي وري ڪيترا ڪارا ماڻھو جن جا روش هرو ڀرو خاص ٺاهوڪا نہ هوندا آهن. پنھنجن اکين ۽ خيال جي نزاڪت ڪري دل کي ڏاڍا مھڻا لڳندا آهن ڇا لاءِ جو اکيون ۽ منھن انسان جي دل جي درسني آهي. تنھن ڪري صوفي جڏهن حسن کي سلام ڪن ٿا، تڏهن اُن اَتي سندر، اَتي سوڀياوان، آدپرش ڀڳوان يعني نج آتما کي خود تسليم ڪن ٿا جنھن مان هيءَ ساري سونھن اپجي ٿي؛ جڏهين ڪنھن وڻ وڇڙي، ڪتي، گل يا انسان کي اسين پيار ڪريون ٿا، تڏهين ان سندر، سرو وياپڪ، سڳنڌي آتما کي نمسڪار ڪريون ٿا، جنھن پاڻ مان هي سڀ روپ رچيا آهن. زلفن ۽ چشمن وارن شعرن ۾ پڻ صوفين جون اونھيون معنائون رکيل آهن؛ انھن ۾ فاهش ارادا نہ ڏسڻ گهرجن.“
***
مٿين وشئ تي وڌيڪ سمجهاڻي ڏيندي سام چيو: ”هي جھان جيڪر حسن و عشق جي راند کان سواءِ ڪھڙو نہ سڃو لڳي! عاشق جن کي اسين مجاز يا روپ جا قائل سڏيون ٿا، سي حقيقت ۾ سچا سورهيہ ۽ انسان ذات جا خدمتگار آهين؛ ڇا ڪاڻ جو اهي مايا جي ممتا کان ڇٽل آهن. هن سنسار ۾، جي ڪروڙين انسان ڏينھن رات پيٽ پالنا جي فڪر ۾ ڦاٿل آهن، جتي آسودا لوڀي، اڃا بہ وڌيڪ آسودا ٿيڻ چاهين ٿا ۽ هن فاني مٽيءَ جي پتلي کي عياش خوش رکڻ لاءِ ڪوڙ پاپ جي مايا گڏ ڪري ان سان من جي مليتا خريد ڪن ٿا ڇا اُتي بي خود عشق جي توتاري کڻڻ يا نينھن جو نغارو وڄائڻ نفس جي مٿان جيت حاصل ڪرڻ نہ آهي؟ ان کان وڌيڪ ٻي سچي شيوا ڪھڙي ٿي سگهي ٿي؟ انھن غريب اگهاڙن، بي وس عاشقن جا روح انساني جيوت ۾ ڪيتري نہ سڳنڌ ٿا آڻين! جيڪي مجنون ممتا کان منھن موڙي، پاڻ کي وساري، سادگيءَ جي واٽ وٺي هن دنيا جي مسافرخاني ۾ ڪڏهين شاعر ۽ ڪڏهين سيلاني ٿي رهن ٿا يا عشق جي باغ ۾ ڀونرا بڻجي روح جون مزاجي ۽ حقيقي لاتيون لنون ٿا، انھن جي ڀيٽ ۾ پئسي جا پوڄاري سچ پچ گپ جي ڪيڙن مثل آهن؛ انھن جا دل من بند ٿيل گهرن مثل آهن؛ هو ڪيترو بہ اونچا اڏامن، سندن نظرون سرڻين ۽ ڳجهين وانگر هميشہ هڏن جي ڍير مٿان رهن ٿيون. هوڏانھن انھن روپ جي پريمين کي اها خبر نہ ٿي رهي تہ هو پاڻ ڪو خدمت جو ڪم ڪن ٿا؛ تڏهين بہ هنن جي جيوت سچي قربانيءَ جي جيوت آهي. ڇاڪاڻ تہ هو دنيا وارن جي نفرت ۾ رهندي بہ روح کي دنوي ٻنڌنن کان آزاد رکن ٿا؛ پريم خاطر هو سڀ ڪجهہ قربان ڪن ٿا. پريمي چئبوئي انھيءَ کي آهي جيڪو پتنگ جيان پاڻ قربان ڪري. انھيءَ پريم جي پئداش خود اسانجو ادب يعني ساهتہ آهي جنھن بنا ٻيون سڀ حاصلتون جيوت جون ائين آهن جئن سر بنا ڌڙ، گل بنا ٻوٽو، منار بنا مسجد يا مورتيءَ بنا مندر.“
ٿوري دير بعد وري سام چيو: ”مزاجي يا حقيقي پريم ۾ ڪو فرق نہ آهي. حسن هڪ آهي ۽ عشق بہ هڪ آهي. مگر روپ سوين هزارين آهن. هيءَ ڳالھہ اندروني تجربي جي آهي، جنھن لاءِ عقل جون ثابتيون ڏيئي نٿيون سگهجن. مطلب تہ ذات حسن جي هڪ آهي ۽ قانون پريم جو مجازي توڙي حقيقي دائري ۾ ساڳيوئي آهي. جيڪو ڪنھن چيز سان سچو پريم رکي ٿو، سو ضرور اول پنھنجي هستي ان ۾ سمائڻ مشڪل آهي. پريم نفس جو ويري آه. آهستي آهستي دوئيءَ کي دور ڪري ٿو؛ وڃي ٿو خوديءَ کي کائيندو. عاشق پريم جي رستي تي وک کڻندي کڻندي آخر بيخود ٿي وڃي ٿو. پوءِ هر شيءِ ۾ حسن ڏسي ٿو. پاڻ کي ان سان هڪ سمجهي ٿو ۽ اناالحق جو نعرو هڻي ٿو. مگر ائين برابر آهي تہ عام ماڻھو هي ڳالھيون سمجهي ڪونہ سگهندا آهن. تنھن ڪري بعضي سنت لوڪ اهڙا خيال پاڻ سان ئي سانڍي رکندا آهن ۽ عام جي آدرش کي ڪين ٽوڙيندا آهن. مگر هن ڳالھہ جو يقين آهي تہ سندر روپ ۽ سندر خيال جو انھن تي اثر گهڻو ٿيندو آهي. بعضي اهڙن شخصن لاءِ گهڻي غلط فھمي پڻ پيدا ٿئي ٿي. شري ڪرشڻ ۽ ڪرست ڀڳوان جھڙن اوتارن جي اتھاس ۾ نہ رڳو پر ٻين ويدانت ۽ صوفي مت جي بزرگن جي تواريخ مان پڻ تسلي ملي ٿي تہ هنن کي حسن جي ڄاڻ هئي. ڪيتريون حديثون آهن جن مان معلوم ٿئي ٿو تہ سردار محمد پيغمبر اسلام جو پڻ حسن جي پڇاڻ رکندو هو. مگر تمنا حسن کي قيد ڪرڻ جي هر حال ۾ خراب آهي. اهڙي خواهش ۽ سچي پياس جي وچم وڏو فرق آهي. حسن جي پياس فقير ۽ ڪامي پرش کي شايد هڪ جيتري رهي ٿي. مگر ان پياس پوري ڪرڻ لاءِ فقير اهي رستا اختيار ڪين ڪندو، جيڪي ڪامي پرش ڪندو. ڪنھن جي گهر ۾ يا دنيا ۾ وڳوڙ وجهڻ جي بدران فقير پسند ڪندو حسن جي پياس فقط ديدار يا دعا ڏيڻ سان پوري ڪرڻ، مگر ڪامي پرش ديدار کي ڪجهہ حاصلات نٿو سمجهي. هو پنھنجي خواهش پوري ڪرڻ لاءِ نہ فقط عزت پنھنجي پريتم جي پر خود هنجي جان وٺي سگهي ٿو. سچو پريمي پنھنجي پريتم جي جان وٺڻ تہ ٺهيو پر سندس نالي تي ڪولبيءُ لڳائڻ بہ نہ ٿو سھي؛ انکي پاڻ قربان ڪرڻ ۾ ئي آنند ملي ٿو. سچو حسن پرست اهو آهي جو هر جا صاحب جي سونھن ڏسي ان تان ٻلھار ٿئي ٿو؛ ڪو سھڻو گل، ڪو سھڻو پکي يا خوبصورت انسان ڏسي محويت ۾ اچي خود ايشور کي ان روپ ۾ پسي ٿو. معشوق سندس ويجهو اچي يا نہ اچي. هو سندس حسن جو تجلو ڏسي آنند ۾ سمائجي وڃي ٿو. ڪامي پرش حرصي ۾ حيران ٿي حيلا سوچي ٿو تہ ان گل يا ان انسان کي ڪيئن بہ پنھنجي وس ۾ آڻيان، پوءِ ڀل تہ اهو سندس مٺ ۾ نيسائجي وڃي، پر سنت فقير سڀاو جا دياوان ٿين ٿا؛ هنن جي پسندي جي نگاه مھر ۽ ديا جي درشٽي آهي جنھن ۾ اهو انسان جنھن تي آرو رکن سو سدائين پيو اسري. اهڙي مھر سوامي رام ڪرشن پرم هنس ڪجي نريندر (وويڪانند) تي هئي مگر مطلبي انسان جي نظر ڪاري واءُ مثل آهي؛ جنھن تي پوي تنھنکي نيست ڪري ڇڏي. سنتن جي نظاري يا پيار مان ڪنھن کي نقصان ڪونہ پھچڻو آهي. هو بد شڪل نٻل ۽ نيچ انسان تي بہ ساڳي مھر جي نظر رکي سگهن ٿا سندن نظر سان ستل آتمائون جاڳرت ٿين ٿيون.“
پوءِ سام مشڪي چيو: ”اسين بہ اها نگاه رکنداسون، جنھن سان تنھنجي آشرم جا گل اسرن ۽ نسائجي نہ وڃن!“
***

2

20-6- 1951ع مون سام کان پڇيو: ”اها آشرم ڪھڙي آهي، جنھن جو بار بار توهين ذڪر ڪريو ٿا؟ انجي اڏاوت ڪھڙي ۽ ڪيئن ٿيندي؟“
سام جواب ڏنو: ”ڪابہ آشرم يا آدرشي آستان فقط سرن ۽ پٿرن يا ٿوڻين سان ٺھي نٿو سگهي. جئن انسان کي جسم ۽ روح آهي، تئن آشرم جي اڏاوت ظاهري ۽ پڻ آدرشي ٿيندي. نيم اهڙي آشرم جو روح يا آتما آهي. بيروني اڏاوت انجي سادي ۾ سادي هئڻ گهرجي. منھنجي خيال موجب آشرم ۾ رهندڙن جي واجبي گهرجن لاءِ هڪ گهر ۽ ان سان شامل هڪ کيت ضروري آهي.
اڳي هڪ سنسٿا ”اڪبر آشرم“ نالي جاري ڪئي هئي سين. ان جو خاص مطلب هو ’هندو مسلم ايڪتا‘ ۽ مذهبي اتحاد وڌائڻ اهو تحريڪ ان وقت لاءِ ضروري هو ۽ ان آشرم قوم جي اڳيان پنھنجو آدرش ڪتابن ۽ اخبارن دوارا رکڻ جي ڪوشش ڪئي. آشرم جيڪا هينئر اسانکي هن گرهست آشرم جي معياد کان پوءِ کپي تنھنجو مقصد وشو وڪاسي ۽ سمپورڻ يعني انساني جيوت جي هر پھلوءَ سان واسطو رکندڙ ٿيندو. انجا نيم اهڙا ٿيڻ گهرجن جو اُها ڪنھن خاص هلچل جو مرڪز (Centre) نہ پر سڀني سٺين سنسٿائن جو مغز (Brain) بڻجي پوي. منجهس رهندڙ ميمبرن ۾ اهڙو ميل ميلاپ هئڻ گهرجي جو رواجي گهر جي ڀاتين کان بہ وڌيڪ پريم ۽ مترتا جو سنٻنڌ منجهن رهي. ان ڪري شايد ڪي لکيل قانون هوندائي ڪونه. پريم ئي هڪ قانون سمجهڻ گهرجي ڇا لاءِ جو گهڻا قانون خود پريم کي پنگلو ٿا بڻائي ڇڏين. در حقيقت جئن اصول پريم آهي تيئن مقصد بہ پريم ئي سمجهڻ کپي. پر ڪرم جي کيتر ۾ آتما کي جسم جو سھارو وٺڻو آهي. تنھن ڪري.

1. جسم يعني شرير جو سڌارو
بہ ضروري آهي. هن سري هيٺ اسين اهڙا نيم ۽ ڪرم ويچار ۾ آڻي سگهون ٿا جن مان جسماني صحت سڌري ۽ اهڙو نتيجو نڪري جو آشرم جي ضروري خرچن لاءِ ڪافي پيداوار پڻ ٿئي. مثال طور کيت ۾ اَن ۽ باغات ۾ گل ميوات ۽ سبزيون پيدا ڪرڻ؛ آشرم جي روزاني ڪم جي ونڊ وراھہ ۽ جاين جي صفائي ۽ اڏاوت ۾ حصو وٺڻ؛ هنر ۽ گهرو ڪارخانا اسٿاپن ڪرڻ؛ آشرم واسين جي صحت لاءِ علاج گهر کولڻ ۽ پسگردائي وارن ڳوٺن ۾ دوائون وغيرہ ڏيڻ؛ رانديون ۽ ٻيا وندر جا نمونا موجود رکڻ. جسماني ورزش ۽ رياضت جا ٻيا پڻ ڪيترا نمونا ويچاري سگهجن ٿا. اهڙي طرح

2. من جو انتظام ۽ واڌارو
بہ ضروري آهي. ڇا لاءِ جو من جي ذريعي آتما جسم کان وٺي ٿي. انسان فقط هڪ بت نہ آهي مگر جذباتي ۽ مانسڪ جيوُ آهي. سندس سکي جيوت لاءِ نہ رڳو شريرڪ صحت جي ضرورت آهي مگر من جي واڌاري ۽ سنوار جي به. من جي سنوار جي لاءِ هڪ قسم جي تعليمي پرٻنڌ هئڻ گهرجي؛ جو وڏن ۽ ننڍن لاءِ جدا جدا قسمن ۽ درجن ۾ ورهائي ٿو سگهجي. ننڍي اوستا وارن لاءِ تعليم جي نون اصولن موجب آزاد سڪولي وديا ضروري آهي ۽ وڏن جي لاءِ گفتگو، ويا کياڻ ۽ ٻيا پروگرام ڪن خاص موقعن تي رٿي سگهجن ٿا، جن ۾ سندن گيان جو واڌارو ٿئي.

3. آتمڪ شڪتيءَ جو واڌارو
انھن سڀني ڳالھين سان واسطو رکي ٿو. مگر اهو علائقو خاص ڌرم ۽ گيان جي ويچار جو آهي. زندگي جي ڌارمڪ نيم ۾ ئي انسان جي سچي خوشيءَ جو راز رکيل آهي. هر هڪ انسان جي اُها گهرج پنھنجي ڀاو پسنديءَ يا آتمڪ انتيءَ (Evolution) آهر پوري ڪرڻي آهي. ڪن کي اُهو اندروني آنند شيوا يعني پراپڪار جي ڪمن مان ملي سگهي ٿو، جنھن جا گهڻا قسم آهن؛ ڪن کي علم جي اڀياس سان وڌيڪ سھنجي طرح ملي ٿو، جنھن جا پڻ گهڻائي طريقا ٿي سگهن ٿا؛ ڪن کي وري ست سنگ، ڀڳتي ۽ پريم جي ماحول ۾ اُهو مقصد حاصل ٿئي ٿو، جنھن جا پڻ ڪي نيم ۽ نشان آهن.
”اهي ٽيئي رستا ڌارمڪ يعني روحاني هلچل جا اسانجي آشرم ۾ موجود هئڻ گهرجن: (1) شيوا يا رياضت (2) گيان يا علم جو واڌارو (3) صحبت يعني پريمين جو ست سنگ!
”هي وشيہ اهڙو آهي جو هن تي هڪ جدا ڪتان رچي سگهجي ٿو ۽ هڪ هڪ نيم جي فلاسافي جو جدا وستار ڪري سگهجي ٿو. هن وقت فقط زباني طور مختصر تصوير(Outline) تنھنجي سمجهاڻيءَ لاءِ ليڪي اٿم. ان جي اندر جزو جزو ويچار سان رٿي رکڻو آهي. وڌيڪ چوندس تہ جيڪي نيم ۽ اصول رکجن انھن مان سم درشٽيءَ جو آدرش ظاهر ٿيڻ گهرجي. نيم اهڙا وشو سنٻنڌي يا عالمگير (Universal) اصول تي رکڻا آهن جيڪي قدرت جي نيمن سان ٺھڪي اچن ۽ نہ ڪنھن خاص سنسٿا يا ڌرم جي پوئواري ڪن.“
***


آشرم جي مٿين رٿا سمجهائڻ بعد سام چيو: ”مونکي ڪڏهين ڪڏهين ائين خيال ۾ ايندو آهي تہ شايد اسان کان اهڙي اڏاوت يا جوڙ جڪ پڄي ئي ڪونہ؛ ڇا لاءِ جو هڪ قسم جي ماٺ تن ۽ من جي مٿان غالب ٿي وڃي، جيتوڻيڪ اها بي چسپي يا شوق گهٽتائي يا آلس نہ آهي. ائين نہ آهي تہ اتپتيءَ جي راند ڪا بيھجي سگهي ٿي. سرشٽيءَ ۾ ڀلائي يا برائي جي ڪمن جو انت ڪو ٿيڻو نہ آهي. مان تہ چوندو آهيان، هي پرڀو! هن سرشٽيءَ جو ڪرتا ڀرتا تون پاڻ آهين؛ تنھنجي لاءِ ڪا بہ سنسٿا يا سڌارو ضروري نہ آهي. هيءَ زندگي جي هلچل ۽ اسانجا حيلا وسيلا سڀ پاڻ ڳولڻ جا بهانا آهن؛ اهي سڌا پر گهڻو ڪري اڻ سڌا طريقا ثابت ٿين ٿا؛ هي سوامي! اسانجي شيوا يا پراپڪار جي توکي ڪھڙي ضرورت آهي؟“
سام وڌيڪ چيو: ”شايد هي ڀاو وڌندو رهي ۽ اسين سڀ ڪجهہ سندس ڀيٽ رکي آخر وڃي ڪنھن وڻ هيٺ ويھي رهون يا ڪنھن گفا ۾ گم ٿي وڃون، جتي فقط هريءَ جي نام جو سچو سکه هر ڀڳتن جي سنگ ۾ پيا ماڻيون. هي ڪم بہ پيا ٿيندا ۽ شايد ڪن ست سنگين کي ڪو اهڙو اتساھہ جاڳي جو هو هن آشرم جي اڏاوت شروع ڪن ۽ ان ۾ اسان کي پڻ ڪا ڪنڊ ٺاهي ڏين. مگر پنھنجي طبيعت هاڻي جوڙ جڪي ڪم جھڙي ڪانہ رهي آهي؛ هن ڪم لاءِ گهڻي جفا ڪشي ۽ هڪ قسم جو لڙندڙ سڀاو کپي. ٻيو اِهو خيال پيو ٿئي تہ جانفشاني ڪري ڪو خاص آستان ٺاهجي بہ کڻي ۽ اهو وري اسان لاءِ هڪ نئون قيد خانو بڻجي پوي تہ پوءِ اهڙي ڪوشش ڪھڙي ڪم جي ٿيندي!
”منھنجو مطلب اهو نہ آهي تہ ڪو شيوا يا اديم جو آدرش گهٽ آهي؛ مگر جڏهين سڀ ڪرم ۽ اُديم جو انت ايشور جي آنند پائڻ ۾ آهي، تڏهين سوال ٿو اٿي تہ ڇو نہ آنند پائڻ جو سڌو حيلو يعني پريم ڀڳتي جو مارڳ اختيار ڪجي؟ تنھن ڪري گهڻي ڀاڱي اِها ڳالھہ مدار رکندي، ان وقت جي ساٿين ۽ سندن گهرجن تي. چوندا آهن تہ صوفيءَ جو سڀ ۾ سير آهي. ايشور پاڻ هيءَ ليلا رچي رکي آهي. هي سنسٿائون، سماجون ۽ خدمتون يا سخاوت جا ڪم بہ پاڻ ايجاد ڪيا اٿس، تنھن ڪري سندس سچي ڀڳت کي ڪو انھن کان عار بہ هئڻ نہ گهرجي.“
مون چيو: ”هڪ پاسي چئو ٿا تہ گرهست آشرم کان پوءِ هن قسم جي آشرم کپي، ٻي پاسي چئو ٿا تہ شايد اسان کان اهڙا اڏاوت ڪرڻ پڄيئي ڪونہ ۽ آخر ڪنھن وڻ هيٺيان وڃي شايد ويھون. خيال جي پڪائيءَ کان سواءِ ڪجهہ بہ ڪيئن حاصل ٿي سگهندو؟“
سام وراڻيو: ”پڪ فقط پنھنجي اڌينتا جي اٿئون. اهو وقت اجا پري نظر اچيٿو. ايترو اڳ ڪابہ پڪ ڪيئن ٿي ٿي سگهي؟ اهڙي پڪ خيال جي ايمان کان سوا پيدا ٿي نہ ٿي سگهي. ڪنھن بہ ڳالھہ ۾ ضد ڪري يا حرصي نموني ڪاهي پوڻ چڱو نہ آهي.“
نہ وري هروڀر منھن موڙڻ ڪنھن ڳالھہ کان ضروري آهي. مطلب تہ ٻنھي ڳالھين لاءِ اسانکي تيار رهڻ گهرجي. پوءِ جيئن سندس اشارو اچي تيئن ڪجي. ’جوتد ڀاوي، سائي ڀلي ڪار‘، ان ڀاونا سان سڀ ڪجهہ ڪجي ۽ نہ خوديءَ واري خيال سان.“
***


21-6- 1951ع مون سام کي چيو: ”هي ڪتاب جلد ڇپايون تہ چڱو؛ اها هڪڙي اسان جي ڪم جي شروعات ٿي پوندي.“
سام چيو: ”ڇپائيءَ لاءِ گهڻي چاهنا نہ رک. گذريل سترهن ارڙهن سالن کان مون پنھنجو پاڻ ڇپائيءَ جو ڪم بند ڪري ڇڏيو آهي جيتوڻيڪ ڪافي ليک ۽ ڪتاب تيار آهن؛ هينئر تہ خاص ڪري ماڻھن جي لڏ پلاڻ ٻنھين ملڪن ۾ اسان سڀني جي زندگيءَ ۾ گهٻراهٽ پيدا ڪري ڇڏي آهي؛ هن وقت ڪتابن جي ڇپائڻ ۾ ڪو خاص مقصد نظر نٿو اچي؛ جيڪي خيال اصول سٺا سمجهين ٿي انھن کي عمل ۾ آڻ. اها خود انھن لاءِ وڏي ۾ وڏي مشهوري آهي. عمل جي ذريعي اُهي ڇپائيءَ کان وڌيڪ سلامت رهي سگهن ٿا.“
***


ٿورا ڏينھن ٿيا تہ مدراس جي گڻيش ڪمپني وارن سام کي لکيو تہ اوهان جي ڪتابن جون اڃان ڪجهہ ڪاپيون اسانوٽ آهن، جن جي نيڪال ڪرڻ جي تجويز ٿي سگهي تہ ڏسيو. سام ان ڳالھہ ڏانھن اشارو ڪندي چيو، ڪيترو بہ کڻي انھن ڪتابن جو انوقت جي اخبارن ۽ رسالن آڌر ڪيو تڏهين بہ ائين ظاهر آهي تہ انھن جو ڇپجڻ ڪا خاص لاڀد ايڪ ڳالھہ ڪانہ هئي. ڇپائي يا ٻيو ڪوبہ ڪم تڏهين هٿ ۾ کڻجي جڏهين ان جي گهرج محسوس ڪجي، نہ فقط پنھنجي حرص پوري ڪرڻ لاءِ؛ ڇپائي لاءِ وري جڏهين ڪو اِلاهي اعلان ٿيو تہ ڏٺو ويندو.“
پوءِ وڌيڪ هينئن چيائين: ”هيءَ تنھنجي ڊائري ڏيکاري ٿي تہ تنھن جو هنن آدرشن ۾ ڪجهہ قدر ويساھہ آهي، پر تڏهين بہ تنھنجو ناتو اسان سان فقيري امنگ يا صدق تي اڃان ٻڌل نہ آهي. جڏهين فقيريءَ جو شوق تو ۾ پيدا ٿيو، تڏهين هن ڪتاب جي ڇپائيءَ جو توکي اڌڪار رهندو.“
***


مٿين ڳالھہ مان ظاهر آهي تہ سام جي خيال موجب مان اڃان فقيريءَ ۾ پورو عقيدو نٿي رکان. برابر مان ڪڏهين اهڙي هلت ڪندي هوندس جا گرو ۽ چيلي جي وچ۾ سھائيندڙ نہ آهي. ائين بہ شايد هجي تہ سنساري ڪمن سان گهڻي واهپي ڪري اُهو آدرشي ناتو اسين اڃا قائم ڪري نہ سگهيا آهيون، مگر جيڪڏهين وڌيڪ اونھو وڃبو، تہ ائين خود سام کي قبول ڪرڻو پوندو تہ مونکي سندس مقصد کان نرالو ٻيو ڪو مقصد حياتيءَ ۾ ڪونہ آهي؛ جو هن جو آدرش سوئي منھنجو آدرش آهي.
هن باري ۾ ڪڏهين ڪڏهين سام چرچي طور هڪ آکاڻي ٻڌائيندو آهي، جنھن ۾ شايد پڙهندڙن کي ڪو گيان جو نڪتو نظر اچي؛ ان ڪري اُها هت ڏيان ٿي: ”انگلينڊ جو بادشاه آلفريڊ جڏهين هار کائي پنھنجو تخت ڇڏي، لڪي وڃي هڪ ريڍار جي گهر ۾ رهيو هو، تڏهين ريڍار جي زال هن کي گهر جو ڪم ڪار ڏسيندي هئي. هنکي اها خبر نہ هئي تہ هي ڪو بادشاه آهي. هڪ لڱا جڏهين چلھہ تي روٽين جي نگاه لاءِ آلفريڊ کي ويھاري ويئي، تڏهين آلفريڊ پنھنجي ملڪي مسئلن جي خيال ۾ محو ٿي روٽين کي اٿلائڻ وساري ڇڏيو؛ روٽيون سڙي وييون ۽ ريڍار جي زال هنکي ڪيتريون ڇڙٻون ڏنيون.“ سام کلي چيو: ”اسان بہ پنھنجي ملڪ (آتمڪ سنگ) کان وڇڙيل اچي تو وٽ مھمان ٿيا آهيون ۽ تون ڪڏهين ڪڏهين اڻ ريڍارڻ وانگر هلت ڪرين ٿي.“
وري ان ڳالھہ کي دهرائيندي چيائين: ”ائين چوڻ ۾ ذرا ڪجهہ اڀمان نظر ٿو اچي، پر ريڍارڻ جو لفظ مون ڪنھن خراب ارادي سان ڪم ڪو نہ آندو. منھنجو سچو مطلب آهي تہ هي دک دائي سنسار انھيءَ اڻڄاڻ ريڍارڻ جي مثل آهي؛ بادشاھہ آلفريڊ اسانجي آتما آهي جا هار کائي پنھنجي آنند روپي تخت تان لھي هت اچي لڪي آهي ۽ پيئي ٿي سنسار جا روز طعنا ۽ مھڻا سھي. جيتر سندس اکيون کلن ۽ پنھنجو پاڻ سڃاڻي، تيتر پيو سنسار کيس ڏنڀ ڏيندو. هي سنھا ٿلھا غرض ۽ چنتائون انھن ڏنڀن مثل آهن. تون ڪڏهين ڪڏهين اسان ٻنھي جي ان گڏيل جيون جي آدرش کي وساري ڇڏيندي آهين ۽ فقط گهر جو ڀاتي يا پنھنجو ساٿي ڪري اسانکي سمجهندي آهين. برابر توکي حياتيءَ جي ضروري مسئلن کي منھن ڏيڻو پوي ٿو. پر اسانکي پنھنجي اڳين زندگيءَ ۽ ايندڙ وقت جون اميدون هر وقت ياد آهن، تنھن ڪري پاڻکي هت ڪڏهن ڪڏهن اُن جلا وطن بادشاھہ آلفريڊ وانگر پيا سمجهون. سچ پچ تون نہ پر ريڍارڻ هيءَ سنساري زندگي آهي، جنھن اسان کي هت روٽين پچائڻ، يعني گذاري لھڻ لاءِ ويھاري ڇڏيو آهي!“
***

22-6-1951ع مون سام کي چيو: ”اڄ مون پنھنجي ڊائريءَ ۾ ڪجهہ نہ لکيو آهي ۽ نہ توهان ئي ڪجهہ ٻڌايو آهي. ائين پئي سمجهان تہ ڄڻ وقت اجايو وڃايو اٿم.“
سام چيو: هر شوق حرص جي صورت وٺي سگهي ٿو. ان کان پرهيز ڪرڻ گهرجي. جا ڳالھہ از خود ٺھي ايندي آهي، سائي ٻڌڻ ٻڌائڻ جوڳ آهي. خيالن جو اچڻ وڃڻ ڪنھنجي وس ۾ نہ آهي.“
مون چيو: ”توهين پاڻ چوندا آهيو تہ خيال جو خزانو اکٽ آهي.“
سام چيو: ”شايد ڪي نوان خزانا خيال جا اسان وٽ بہ اڃا لڪل هجن پر انھن جو منھن کولڻ منھنجي وس نہ آهي. جيئن ڌرتيءَ اندر پاڻيءَ جون نھرون هميشہ وهن پيون، مگر ڪنھن سونجهي کي ئي سڌ رهندي آهي تہ ڪٿان سھنجو تڙ ملندو، تيئن انسان جي من ۾ گيان جو آب هميشہ ميسر آهي؛ سچا پياسي ائٽ گيڙي ڪنھن وقت بہ پنھنجي پياس ٻجهائي سگهن ٿا. تنھنجو پريم ۽ تنھنجو شوق شايد ان ۾ ڪا مدد ڪري سگهي ۽ نوان چشما کولي وجهي.“
سام چيو: ”هيءَ ڪھڙي نہ عجب جھڙي ڳالھہ آهي جو اسانکي انھن املھہ خزانن جي پوري خبر نہ آهي! عمر گهڻي ڀاڱي اجاين ڪمن ۾ گذاري وڃي ٿي. اڄ ڪالھہ جي نموني رهڻي ڪھڻيءَ جي (Standard) قائم رکڻ لاءِ ماڻھو ڪيتري نہ جانفشاني ڪن ٿا! مگر جنھن انجڻ جي طاقت گهڻي ڀاڱي پنھنجي بوج کڻڻ ۾ خرچ ٿي وڃي ٿي، اها انجڻ بيڪار سمجهڻ گهرجي. مثال طور جيڪڏهين ڪا موٽر ڪار ٻارهن هارس پاور جي آهي ۽ انھيءَ مان ڏھہ هارس پاور فقط انھيءَ جي باڊيءَ جي کڻڻ لاءِ گهربل آهن تہ اها ڪارائتي ڪين چئبي. ساڳيءَ طرح جيڪڏهن انسان جي روزاني پورهئي جو نتيجو اهو نڪري جو هو فقط اٽو ۽ لٽو پنھنجي لاءِ ميسر ڪري سگهي ۽ باقي حياتيءَ جون گهڙيون بہ انھيءَ جي چنتا ۾ خرچ ڪري تہ اُن انسان جي زندگي بي سود سمجهڻ گهرجي؛ ڪجهہ بہ هڙ حاصل نہ آهي جي لک آڻي ۽ لک ئي پاڻ تي لائي. ٻيو انسان چاهي ٿوروئي ڪمائي، پر پنھنجي کاڌ پيت ۽ ضروري ڪمن کان ڪجهہ وقت بچائي من جي خزانن کوٽڻ ۾ لڳائي يا ٻئي ڪنھن شيوا جي ڪم ۾ خرچ ڪري تہ ان جي زندگي وڌيڪ سچي ۽ سڦلي سمجهڻ گهرجي.
”اڄ ڪالھہ دنيا ۾ کاڌي لٽي ۽ ٻين شين جي تنگائيءَ کان وقت جي تنگائي وڌيڪ محسوس ڪجي ٿي. افسوس! اسين مورکائيءَ ۾ دنيوي اڊمبر خاطر ڪوڙي سک جون شيون ۽ مال گڏ ڪري، پنھنجون چنتائون وڌائي رهيا آهيون ۽ پنھنجي من جي اندر پوريل خزانن کان پاڻ کي محروم ٿا رکون. اِن ڪري اسانجي آشرم جو خاص سنيھو، ’سادگي‘ ٿيڻ گهرجي، جنھن جو ٻيو نالو سچائي آهي؛ سادي جيون سچائيءَ واري جيون آهي ۽ سچائي سڀ کان سادي ۾ سادي شيءِ آهي. انساني جيوت جي مشين کي پنھنجي بوجي کان آجو ڪرڻ سو سندس سڀني مرضن جو هڪ علاج آهي.“
***


ائين مونکي هرگز خيال ۾ نٿو اچي تہ ڪو وڏيون جايون، وڏا ڪارخانا يا پيچيدہ ڪاروبار جا طريقا اسانجي آشرم لاءِ ضروري ٿيندا؛ مان تہ ائين خيال ڪري رهيو آهيان تہ جيڪو وڻ جي ڇانوَ مان ڪم نڪرندو؛ تنھن لاءِ جاءِ ڪانہ اڏينداسون؛ مونکي اُها انگريزي ڪتاب واري تصوير وري وري ياد ايندي آهي، جنھن ۾ هڪ ياتريءَ جي ڪلھن تي ست عمارت بيٺل آهي جا سامان سان سٿيل نظر اچي ٿي ۽ گهڻي بوجي سبب مسافر جو ڪنڌ جهڪيل نظر اچي ٿو؛ تصوير جي هيٺيان ڪجهہ اهڙا اکر لکيل آهن: ’بھشت جا يا تري! ذرا پنھنجو بوج گهٽاءِ! انھيءَ هدايت جي اڄ اسانکي ڪيڏي نہ ضرورت آهي!“
***
پنھنجي گذريل وقت جون ڪي ڳالھيون ٻڌائيندي اڄ سام چيو: ”شاديءَ کان اڳ سمورو وقت ڪتابن جي اڀياس ۽ دل گهرين ڪسرتن ۾ خرچ ٿيندو هو. ان وقت هڪ ڇوڪرين جو ڪلاس سنڌي ۽ انگريزيءَ جي پڙهائڻ لاءِ کوليو هيم ۽ ڳوٺ جي حويليءَ جون زالون گهڻيون ست سنگ ۾ اينديون هيون. پر شاديءَ کان پوءِ جلد اچڻ ئي ڇڏي ڏنائون. انھن کي اسانجي شادي ڪرڻ ۽ گرهست ۾ گهرڻ هڪ گهٽتائي ٿي لڳي، اگرچ اسانجي نيم ۽ ويچار ۾ ڪو ڦيرو ڪونہ آيو هو. اُهي ست سنگ وارا جلد ٽهي ويا ۽ ڇوڪرين جو ڪلاس بہ بند ٿي ويو، مگر سنسار ۾ گهرڻ مون لاءِ فائدي وارو هو؛ ڇا لاءِ جو سنسار جون ٺوڪرون کائي انسان گهڻو ڪجهہ سکي ٿو. حقيقت ڪري سنسار جو پھاڙ آهي ئي ان لاءِ تہ انسان جو من ان کان چوٽون کائي وڌيڪ نهٺو ۽ نرم بڻجي. پھاڙ تان هڪ لڱا هڪ وڏو پٿر مون ڪرندو ڏٺو؛ جئن ڪرندو، چوٽون کائيندو هيٺ لٿو تيئن ان جون نوڪدار ڪنڊون ڀڄي پيون. مونکي خيال آيو تہ اهڙا ڌڪن مٿان ڌڪ کائي آخر صاف، ٻي ڪنڊيارو، گول ۽ لسو ٿي پوندو. هي من انسان جو پڻ زندگيءَ جي دور ۾ گهرڻ کان اڳ بجر مثل آهي. زندگيءَ جا طوفان آڻي ٿا انکي حقيقت جي پھاڙ سان ٽڪرائن ۽ اُنجا پاسا اوسا ڀڃي، خوديءَ جا خيال ٽوڙي، منجهائنس شوخي ۽ شيخي ڪڍي، کيس بي ڪنڊيارو يعني خوديءَ ۽ آڪڙ کان آجو، لسو يعني سادو ۽ سرل سڀاوَ وارو، گول يعني سَم درسٽيءَ وارو ۽ صاف يعني وڪارن کان آجو ٿا بڻائن. لباس ساڌوپڻي جو ننڍي عمر ۾ کڻي ڪنوڪارن کان ڪجهہ بچاءُ ڏئي ٿو مگر آخر نقصان ڪار ثابت ٿئي ٿو، ڇا ڪاڻ تہ هن ضروري گهَڙ گهُڙ جي دور(Process) کان دور رکي سچي علم ۽ احساس کان محروم رکي ٿو.
گيان جي بجلي ٻن مختلف جزن (Negative & Positive) جي گسڻ سان نڪري ٿي؛ زندگي براين سان ٺوڪرون کائي سچ ثابت ڪري ٿي؛ سچ عمل ۾ اچڻ کان پوءِ ئي مڃتا جي لائق بڻي ٿو. جيستائين عمل ۾ نٿو اچي تيستائين گويا وجود ۾ نہ آهي، يعني تيستائين ’سچ‘ سچ نہ آهي پر هڪ وهم يا خيالي بد بدو آهي. گيان جي وڻ جي چوٽي جيتوڻيڪ آنند جي آسمان ۾ آهي، پاڙون سندس دک ۽ ڪشالي جي زمين ۾ کتل آهن. انسان جو من دکن جوئي رس پي پاڻ۾ ميٺاج سمائي ٿو.
”زندگي هڪ عجيب اسڪول آهي. مان سمهجان ٿو، جيتوڻيڪ اڳين نويڪلائي وندر ۽ سٺن نيمن ۾ ظاهري مزو هو، تڏهين بہ هي ويھہ يا پنجويھہ سال سنساري زندگيءَ جا اجايا ڪين ويا آهن.“
***


جرمنيءَ جي قيصر جي هڪ ڳالھہ سام ٻڌائي، جا هن وشيہ سان سنٻنڌ رکي ٿي. دنيا جي پھرئين (1914 واري) لڙائي کان پوءِ قيصر جڏهين پنھنجو تخت وڃائي پرديس ۾ وڃي رهيو، تڏهن هنکي ڪوبہ سياسي يا شاهي گهراڻي جو درجو يا طاقت حاصل ڪونہ هئي، مگر چون ٿا تہ هو پڇاڙيءَ تائين گهر ۾ اٿڻ ويھڻ، کائڻ پيئڻ ۽ ماڻھن سان ملڻ وغيرہ ۾ ساڳيوئي ڏيک ۽ شاهاڻو نمونو قائم رکندو آيو؛ جڏهين مانيءَ واري يا ملاقات واري ڪمري ۾ ايندو هيو تڏهين اڳئين دستور موجب اردلي سندس شاهي چوغي کي پٺيان کڻي هلندا هئا؛ يعني هن شاهي ڇڏي، مگر شاهاڻو خيال نہ ڇڏيو؛ هن کي اميد هئي تہ هڪ ڏينھن تخت تي ضرور موٽي هلبو. هو تہ ڀلل نڪتو مگر جيو آتما کي پنھنجي ستنترتا جي تخت يعني پرماتما ڏانھن موٽڻ کان ڪير بہ روڪي نٿو سگهي.
”ڪي صوفي نيم ۽ ورتيءَ کي فقط ٻاهريون ڏيک ويک ڪري سمجهندا آهن پر بعضي ان ريت آتما پنھنجي اصليت قائم رکڻ جي ڪوشش ڪري ٿي. ڪيترا ماڻھو آهن جيڪي پنھنجي گهراڻي جو شاهاڻو نمونو ڪنھن طرز طريقي رهڻ يا ڪپڙي جي پھرڻ جي سان ڪجهہ قدر قائم رکڻ جي ڪوشش ڪندا آهن ۽ پنھنجي وڏن جي ريت ڪين وساريندا آهن توڙي جو هو مفلس ٿي ويندا آهن. اهڙي طرح ڪي پسريل آتمائون آهن جيڪي پنھنجي آدرشي جيون جو نمونو نيمن ۽ ٻاهرين ڪريائن سان قائم رکڻ جي ڪوشش ڪنديون آهن. انھن سڀني کي ڏوھہ ڏيڻ بدران شاباس ڏيڻ گهرجي، ڇا لاءِ جو روپ روح جو ماڻ آهي؛ قانون جي مڃتا خود سٺي جيون جي مرد پيدا ڪندڙ آهي؛ ساڌو پڻي جو ڏيک سچ جي اپجڻ جي شروعات ٿي سگهي ٿو. انساني جيوت جا وڏي ۾ وڏا آدرش پھريائين لوڪن کي ٻٽاڪون سوداءِ يا چرچن مثل نظر ايندا آهن، پر اهي سوداءِ سچ جا سلا بڻجيو پون. مطلب تہ روپ يا جسم روح کي پاڻ ڏانھن ڇڪ ڪري ٿو؛ خالي نيم سچي آدرش من ۾ سمائڻ جي گويا هڪ دعوت ڪري سمجهڻ گهرجي. ائين برابر آهي تہ روح کي اها طاقت آهي جو پنھنجي لاءِ نوان روپ ۽ جسم بڻائي، مگر روپ يعني ماڻ بہ روح جي پرٽجڻ لاءِ هڪ موقع يا سبب ٿي سگهي ٿو؛ نہ رڳو ايترو پر مان سمجهندو آهيان تہ ڪا بہ آتما جي اِڇا صفا وئرٿ نہ ٿي وڃي. تنھن ڪري هن زندگيءَ ۾ آتما جيڪي رنگ ڍنگ اختيار ڪري ٿي، سي سندس اندروني اِڇائون ڪري سمجهڻ گهرجن، جي هڪ ڏينھن وڃي هن آلفريڊ کي پنھنجي منزل مقصود يعني ستنترتا جي تخت تي پھچائينديون. فقط آلفريڊ وانگر اسين پنھنجي تخت جي تمنا دل ۾ قائم رکون؛ تات پنھنجي آتما جي وطن کي ڪين وساريون.
”شري ڪرشن ۽ سکي راڌا جي هڪ ڳالھہ آهي؛ شري ڪرشن جي وڇوڙي ۾ راڌا گهڻو ويا ڪل رهي ٿي؛ راڌا ڏينھن رات پيئي ڪرشن لاءِ واٽون واجهائي؛ مگر سندس آس اڃا اگهائجي نٿي؛ نيٺ راڌا نراس ٿي دک مان آلاپ ڪريٿي؛ سندس سھيليون هن وٽ مڙي اچن ٿيون ۽ چون ٿيون، هي راڌا! تون نراس نہ ٿيءُ؛ پنھنجي پريم جي جوت جاڳرت رک؛ ياد جي وٽ ٻاريندي رھہ تہ هڪ ڏينھن ڪرشن تو وٽ ضرور ايندو.“
سام وڌيڪ چيو: ”هن وڇوڙي جي بيابان ۾ آشا ئي آتما جو هڪ آڌار آهي.“
***


هن خيال تي وڌيڪ ويچار ڪندي سام چيو: ”اهنجيءَ سھنجيءَ ۾ پنھنجو آدرش نہ وسارڻ اها پاڻ سان وفاداري آهي. ڌير ٻڌي وارا اِنسان لوڪ جي ٺٺوليءَ جو ڪو خيال ڪونہ ڪندا آهن، پنھنجي آدرش کي وسارڻ ڪم طاقتيءَ جي نشاني آهي. جيوت اندر سڀ ڪجهہ حاصل ٿي سگهي ٿو، بشرطيڪ ان لاءِ پورڻ پريم ۽ اعتقاد رکون.“
سوال اٿيو تہ جيوت اندر سڀ ڪجهہ ڀلا ڪيئن ٿو حاصل ٿي سگهي؟ ڇا پورڻ اعتقاد رکي ڪوئي ساري جھان جون مالڪ بہ بڻي سگهي ٿو؟
سام چيو: ”پورڻ اعتقاد فقط چڱن آدرشن ۾ ئي ٻجهي سگهي ٿو. برائي حرص ۽ لالچ پورڻ چاھہ پيدا ڪري نٿا سگهن.“
***


مون سام کان پڇيو تہ مان جو ڪڏهين ڪڏهين باغي ٿي پوندي آهيان يا ائين چئجي تہ پنھنجن آدرشن ۾ اندروني اعتقاد هوندي بہ ٻاهران نا اميديءَ جا خيال ڏيکاريندي آهيان ۽ سمجهندي آهيان تہ اسانکي اُها آشرم واري زندگي مشڪل نصيب ٿيندي؛ ان جو ڪارڻ ڪھڙو ٿي سگهي ٿو؟“
سام چيو: ”ان جو ڪارڻ اهو آهي جو تو اڃا پنھنجو آدرش پوريءَ طرح ڪين سمجهيو آهي. جڏهين پنھنجو مقصد چٽو ڏسبو تڏهين ئي منجهس ايمان پيدا ٿيندو؛ يقين ڏسڻ سان ئي پيدا ٿئي ٿو ۽ ان بعد وڌيڪ آزمائش جي ضرورت ڪانہ ٿي رهي. في الحال تون پيئي ٿي واجهائين. ڪنھن کان بہ زوريءَ شنڪائون ڇڏائڻ ڪين گهرجن. وشواس پنھنجي آزمودن مان پيدا ٿيندو آهي. جيئن ننڍڙو سلو هوريان هوريان ڏانڊيءَ جي صورت وٺندو آهي ۽ نٻلو وڻ هوائن جا لوڏا کائي کائي ان مان مضبوطي پرائيندو آهي، تيئن انسان جو آدرش بہ آزمائش کان پوءِ ثابت ٿيندو آهي؛ عمل ۽ خيال جا لوڏا کائي پوءِ پڪو ٿيندو آهي.“
سام وڌيڪ چيو: ”ان شنڪا جو ٻيو بہ هڪ پھلو آهي؛ ڪجهہ وقت اڳ مون هڪ درشيہ ڏٺو جنھن مان تون ڪو بہ مطلب ڪڍي سگهين ٿي: ڏٺم تہ هڪ ڪاري ڪوٺي آهي؛ انڌاريءَ ۾ ڪجهہ چٽو نظر نہ ٿي آيو پر تمام گهور ڪري نھارڻ سان ڪوٺيءَ جي وچ ۾ هڪ پنڊي ڏٺم جنھن ۾ هڪ ڪارو زهري نانگ ويٺل هو؛ پوءِ خيال آيو تہ اهو نفس آهي؛ اها پنڊي سک جي سا مگري آهي. ڪاري ڪوٺي انسان جو من آهي ۽ اها طمع يا موھہ جي اوندھہ آهي جنھن جو اگياني من ۾ واسو آهي.
”نفس جو نانگ هميشہ اسانجي من ۾ رهي ٿو. ڪام، ڪروڌ، لوڀ، موھہ ۽ اهنڪار ان جون پنج منڍيون آهن. مگر ڇهون اوزار انجو شڪ آهي جو هن عقل جزوي جي پيداش آهي. اهو سندس ڏندن جو ڪم ڏي ٿو جنھن سان ڪاٽي پوءِ پنھنجو زهر سمائي ٿو. لوڀ يا شخصي مطلب انسان کي نہ هوندي بہ منجهس ڪو لڪل موھہ يا اهنڪار ٿي سگهي ٿو. شڪ روح جو وڏي ۾ وڏو ويري آهي؛ اهو ئي هر شڪست جو ڪارڻ ٿي سگهي ٿو؛ اهو خزان جي سڪائيندڙ هوا مثل آهي. ان کان هن آس جي ٻوٽن کي بچائڻ گهرجي. مونکي اميد آهي تہ تنھنجي اها ’بغاوت‘ مٿاڇري آهي. پر جي سچ پچ اُها پريم يا وشواس جي ڪوتاهيءَ مان پيدا ٿئي ٿي تہ هي اميد جون مکڙيون اسرڻ کان رهجي وينديون. وشواس جي پاڻيءَ نہ ملڻ سبب يا ترشنا جي تاوَ سبب آدرش اُٻاٽجي ويندا آهن. آدرش جا گل شرڌا روپي بهار ۾ ئي کلن ٿا. وشواس امنگ روپي گلن لاءِ پاڻيءَ مثل آهي. شڪ اها سڪائيندڙ هوا آهي، جا دل جي باغ ۾ ويراني آڻي ٿي ۽ اڪثر اها ڪنھن ارمان يا خوديءَ واري خيال مان پيدا ٿيندي آهي.“
***


سام جيڪي چيو سو سچ آهي. مونکي ڪي شخصي ارمان هئا جي منھنجي من کي لوڏي رهيا هئا. اهو طوفان ٿوري وقت لاءِ ايندو آهي. سام چوندو آهي تہ اهي ٻہ ٽي ڏينھن تون جيتامڙي مان ڦري اُٺ بڻجي پوندي آهين! آشرم بابت سندس سمجهاڻيون ٻڌي مان ڀانيان ٿي تہ هينئر منھنجو ايمان ٻيڻو ٿي پيو آهي. جيستائين رستو صاف نہ ٿي ڏٺم، تيستائين اهڙي آدرش جي تڪميل اهنجي ٿي نظر آئي. مان جنھن کي باغيپڻو چوندي آهي سو حقيقت ۾ ڪو خيالي مت ڀيد ثابت نٿو ڪري؛ مگرجيئن سام ننڍ پڻ کان انھيءَ هڪ خيال کي پڪڙي بيٺو آهي ۽ آشرم جو برپا ٿيڻ بلڪل هڪ آسان ڳالھہ سمجهندو آهي، تيئن مونکي اهڙو مقصد آسان نہ لڳندو آهي. پھريائين تہ مان کيس چوندي هيس؛ ’جڏهين نہ گرهست آشرم جا ڏينھن پورا ٿين!‘ مگر هينئر منھنجا شنڪا گهڻي ڀاڱي دور ٿي ويئي آهي ۽ هنن ٻن ڏينھن جي خيالي ڏي وٺ کانپوءِ مون ۾ نئون اتساھہ پيدا ٿيو آهي؛ سمهجان ٿي تہ ايشور اسانتي ضرور ديا ڪندو ۽ اسان جو جيون سڦلو بڻائيندو.
***


24-6- 1951ع مون سام کان پڇيو تہ توهين هي عجيب غريب خيال بنا ڪنھن تياري جي ڪنھن بہ وشيہ تي ڪٿان آڻي ٿا گڏ ڪريو؟ دل ۾ مان ائين سمجهندو آهيان تہ جيئن ڪنھن دور چشمي يا ڪنھن دور دنيا مان امرت جا لوٽا ڀري ٿا اچو يا تہ وري ڪو لڪل باغ ڪٿ لڌو اٿوَ جتان طرحين طرحين گل چونڊي ٿا اچو! جڏهين اهڙيون ڳالھيون مونکي ٻڌائيندا آهيو تہ ڄڻ توهان سان گڏ ڪال ۽ ديس جي ٻنڌنن کان آجي ٿي مان بہ هڪ نئين برج تي وڃي پھچندي آهيان، جت نج خيال کان سواءِ ٻيو ڪجهہ نظر نہ اچي! ۽ انھن خيالن سان منھنجي ڊائري ڪھڙي نہ سھڻي پيئي لڳي!
سام چيو: ”مونوٽ ڀلا ڪھڙا لڪل خزانا يا علم هوندا؟ سچائي سڀ کان وڏو خزانو آهي. دل جي صفائيءَ ۾ خيالن جي اچ وڃ آسان ٿئي ٿي. فقط دل کي صاف ڪري. من کي ميساري، ڪنھن بہ وشيہ تي نظر ڦيربي تہ انجا سڀ پاسا ظاهر ٿي پوندا. خيال تي ڪا حد نہ وجهجي. نہ ڪنھن خاص طرز طريقي مذهب يا ٻين جي راين پٽاندر ان جي موڙ سوڙ ڪجي. ان کي ڇڏي ڏجي تہ آزاد هلي. پوءِ اهڙو ڪو مسئلو مشڪل رهندو جو حل ڪري نہ سگهجي.“
***


مون ڪن دوستن ۽ اديبن جي اڳيان وري ڊائريءَ جي ڳالھہ ڇيڙي ۽ ”صوفي“ صاحب کان خاص ڪري پڇيم: ”ادا! منھنجي ڊائري سٺي آهي يا نه؟“
سام ان ڳالھہ تي ڪجهہ رنج ٿيو ۽ پوءِ ماني کائڻ وقت مونکي چيائين: ”جڏهين ڪو نقاش (Artist) نقش چٽيندو آهي ۽ ان ۾ ڪنھن خاص سھڻي روش يا رنگ تي حد کان وڌيڪ زور ڏيندو آهي تہ ان جي نزاڪت پاڻ وڃائي ڇڏيندو آهي؛ جيئن ڪا سھڻي عورت حد کان وڌيڪ سينگار ڪري، پاڻ زيورن سان جهنجهي ڇڏيندي آهي تہ بد زيبي پيئي لڳندي آهي، تيئن تون پنھنجي ڊائريءَ ڏانھن گهڻو خيال ڇڪائي ان کي هڪ سستي چيز بڻائي ٿي ڇڏين. حياتي خود هڪ هنر آهي، جنھن ۾ ڳالھائڻ ٻولائڻ، کلڻ کائڻ، اٿڻ ويھڻ، سڀ وزن اندر سھڻو لڳي ٿو. سچ تي وڌيڪ زور لائڻ سان بعضي سچ پڻ ڪوڙ بڻجي پوي ٿو. نمرتا ۽ حليمائي سچ جو خاص ڍنگ ۽ اصول آهي. تنھن ڪري پنھنجي ڊائريءَ جي وڏائي ڪرڻ يا ٻين اهڙين ڳالھين جو بار بار ذڪر ڪرڻ مونکي جڙتو ۽ بي جاءِ لڳندو آهي.“
سام وڌيڪ چيو: ”ڪجهہ ڏينھن کان توکي ڊائري لکڻ جو گهڻو شوق ٿو ڏسان. شوق ۽ حرص جي وچ۾ تفاوت سمجهڻ گهرجي. شوق الاهي آهي ۽ حرص شيطاني. شوق دل من ۾ اجالو آڻي ٿو، حرص انڌارو پيدا ڪري ٿو ۽ خود ذاتي مقصد کان دور رکيٿو؛ تنھن ڪري ڪوشش ڪريون تہ اهو شوق حرص بڻجي نہ پوي يعني منجهس ’مانپڻو‘ نہ هجي. ڊائري لکڻ ۾ ڪا برائي ڪانہ آهي مگر هن مانپڻي کان هر حال ۾ پاسو ڪرڻ ضروري آهي. ’مان‘ اکر ۾ ڪيڏي نہ بدبوءِ آهي! ٻن ٽن ڏينھن کان جيئن گهر ۾ هي ڊائريءَ جو ذڪر هليو آهي تيئن مونکي لکڻ پڙهڻ کان ئي ڪراهت اچي رهي آهي. اهو بہ سمجهان ٿو تہ تون فقط پنھنجي پريم ۽ شرڌا جي شاهدي ڏيئي رهي آهين پر ائين سمجهہ تہ جيڪي آهي سو ايشور جو آ، ’مين کچھہ ناهين مين کچھہ ناهين!‘.
26-6-1951ع مون سام کي چيو: ”اڪيلائيءَ ۾ مان تمام نٻل ٿي پوندي آهيان؛ سمجهندي آهيان تہ جلد بيمار ٿي پوندس. اڪيلائيءَ جو گويا خوف ٿي پيو اٿم. گذريل 13سالن ۾ ان خوف کان آجي نہ رهي آهيان. ان ڪري مان ان وقت لاءِ واجهائي رهي آهيان جڏهن دنيا کان فارغ ٿي ڪنھن آشرم ۾ هيمشه گڏ رهنداسون.“
سام چيو: ”اڪيلائي ابتدائي ۽ آخري حقيقت آهي؛ سنگت يا سچو ساٿ هڪ آدرش آهي؛ تنھنڪري سنگ ۽ ساٿ هڪ چاهيندي بہ اڪيلائي ۽ وڇوڙي لاءِ تيار رهڻو آهي. هن وقت جون حالتون هندن جي لڏن پلاڻ کان پوءِ اڪيلائيءَ کي شايد خاص ڀيانڪ بڻائينديون هجن. مگر انسان اچي بہ اڪيلو ۽ وڃي بہ اڪيلو ٿو، اگرچ ڄم کان آخر تائين کيس ساٿ جي ضرورت رهي ٿي. حياتيءَ ۾ جيڪي دک يا سک اچن ٿا، سي سڀ ايشور جي پاسي کان موڪليل سمجهڻ گهرجن؛ ان ڪري سڀ مشڪلاتون اسانکي مٺيون لڳڻ گهرجن. مان تہ ڪڏهين ڪڏهين آديم بہ اجايو سمجهندو آهيان ۽ چوندوآهيان تہ پاڻ پرڀوءَ جي وس ڪرڻ، سوئي سڀ کان وڏو اديم آهي. ان کان وڌيڪ فائدي واري ڪوشش انسان پنھنجي لاءِ ٻي ڪابہ ڪري نٿو سگهي. جئن ڪو ملاح حيلا ڪري ڪري آخر طوفان سان نہ پڄي، ٻيڙيءَ مان هٿ ڪڍي، پاڻ قدرت جي حوالي ڪري ڇڏي، تئن سنسار جي آٽن سان نہ پڄي اسانکي بہ سڀ ڪجهہ ﷲ تي رکڻ گهرجي. پر جڏهين پاڻ ۾ ڪا توفيق اديم جي ڄاڻون تڏهين بہ ائين سمجهڻ گهرجي تہ اهو اديم خود قدرت ٿي ڪرائي. اڪيلائي در اصل ڪا مشڪلات نہ آهي. ضرور ڪو ٻيو خوف يا انديشو انکي ستائيندڙ بڻائيندو هوندو.“
مون چيو: ”ائين شايد هجي به؛ دک ۽ چنتائون مڙيوئي گڏجي پيا اچن. هڪ انديشو ٻئي کي اٿاري ٿو.“
سام چيو: ”مون وٽ جڏهين مشڪلاتون ميڙ ڪري اينديون آهن. تڏهين مان پاڻ کي چوندو آهيان تہ هنن کي گڏي ايشور مون وٽ موڪليو آهي؛ پوءِ آڏو انھن جي ڇو اچان؟ ڀل اهي بہ پنھنجو مقصد پورو ڪري وڃن!
”ظاهر ۾ اها چريائي پيئي لڳي يا ڪي انھيءَ کي اديم جي گهٽتائي سمجهندا هوندا؛ ماڻھو مونکي چوندا آهن تہ توهين ڪمن جي ڪوشش نٿا ڪريو؛ اجائي سستي ڇڏي ڏيو، وغيرہ! پر مون ڏٺو آهي تہ چنتا جي گهيرڻ وقت پاڻ ايشور جي وس ڪرڻ ۾ ئي فائدو آهي.“
مون چيو: ”توهانجو شايد مطلب هي آهي تہ ڪڏهن آديم ضروري آهي، سو وقت ڪيئن سڃاڻجي؟“ سام چيو ان وقت کي پروڙڻ جي هڪڙي نشاني هيءَ آهي تہ حيلو سڀ طرف کان اجايو پيو نِظر ايندو؛ هٿرادو حيلو ڪبو تہ جيڪو سو ڳالھہ ويندي خراب ٿيندي. جيڪي ٿيڻو هوندو سو پاڻ ان حيلي سان رنڊجي پوندو، جنھن ڪري انت ۾ پاڻ وڌيڪ مشڪلات پيدا ٿيندي. هيءُ ڪرم جو تياڳ نہ آهي، پر پاڻ ايشور جي وس ڪرڻ هڪ وڏي ۾ وڏي اديم آهي البت جڏهين رستو صاف نظر اچي، تڏهين اُپاوَ کان منھن موڙڻ نہ گهرجي. سو اعلان بہ ايشور جي طرف کان سمجهڻ گهرجي.
”حقيقت ۾ مشڪلات کي ڪو وجود ڪونہ آهي. اهو هڪ من جو ڀرم آهي يا چئجي تہ خيال جي تنگ نظر آهي؛ ان جو محسوس ڪرڻ ڦٽ يا ڦرڙيءَ جي آزار محسوس ڪرڻ مثل آهي من ۾ ڪا ٿوري گهڻي لڪل چاهنا سک جي يعني ڪا خود مطلبي رهيل آهي، جنھن ڪري مشڪلات محسوس ڪجي ٿي. جئن ڦٽ يا ڦرڙي جو درد ڪنھن روڳ مان پيدا ٿئي ٿو ۽ ڦٽ خود ڪا خرابت نہ آهي مگر ان روڳ جي نيڪال ڪرڻ جو هڪ رستو آهي، تئن ظاهري مشڪلات پڻ مانسڪ نٻلائيءَ جو پورت ڪرڻ جو هڪ موقعو آهي. نفس ئي دکي ٿيندو آهي.نج آتما تي دک ۽ سک جو ڪو اثر ڪونہ آهي.“
وڌيڪ سام چيو: ”جئن ننڍي اوسٿا وارو ٻالڪ فقط کير يا مٺا کاڌا کائي سگهي ٿو ۽ وڏي اوسٿا ۾ ڪڙن کاڌن جھڙو ڪريلن ۽ ڏونرن وغيرہ مان بہ ماڻھوءَ کي مزو اچي ٿو، تيئن تڪليفن کان ڊڄڻ، سا هڪ روحاني ٻالڪپڻ جي نشاني آهي. عاشق ’زهر پياڪ‘ ان ڪري چئبا آهن جو حياتيءَ زهر يعني دک ۽ پيڙائون هضم ڪيو وڃن. جيتوڻيڪ سنگ ۾ گڏ رهڻ جو آدرش سٺو آهي ۽ سچو سنگ حياتيءَ جي سڀني سکن ۾ اتم آهي، تڏهين بہ آءٌ چوندس دک ۽ مشڪلاتن کي پڻ حياتي اندر قدرت جي ترتيب موجب وڏي اهميت مليل آهي. سک حياتيءَ جو مقصد يا ائين کڻي چئجي تہ ڦل آهي؛ دک انجو ذريعو ۽ طاقت رسائيندڙ پاڙ آهي.
”ڀلا جيڪڏهين خوشيءَ سان اُهو قبول نٿو ڪجي تہ زوريءَ بہ قبول ڪرڻو پوي ٿو. ڪنھن تہ سبب ڪري قدرت کي ائين وڻيو آهي جو دک کي حياتيءَ ۾ ايڏو وڏو ڀاڳ ڏنو اٿس! هي شايد هڪ ڀرم نظر اچي، مگر مان ائين سمجهندو آهيان تہ جيڪڏهين تڪليف کان منھن موڙبو يا دک کي آڏو اچي انکي ٽاري ڇڏبو تہ هو موٽي پنھنجي مائٽن وٽ ويندو ۽ انھن کي گڏ ڪري وري وڏو ميڙ ٺاهي چڙهائي ڪندو! جي هڪ گهٽيءَ کان ڀڄون تہ ٻئي رستي کان اچي منھن ڪڍندو؛ جي هڪ روپ سندس اگرو لڳي تہ ٻيا ڀلائيندڙ روپ اختيار ڪري ايندو! اهڙو ڪو انسان نہ آهي جنھن دک نہ ڏٺو آهي. اسانکي اُن پرڀوءَ جو هميشہ شڪر گذار رهڻ گهرجي جنھن بار بار دکن جي لھرين ۽ ڪوڙن سکن جي ڪُنن، ٻنھي کان ٽپائي پار پي ڪيو آهي. منھنجو تہ هي اعتقاد آهي تہ هنن ظاهر جي مشڪلاتن، ننڍڙن وڇوڙن ۽ تڪليفن ۾ بہ ڀلائي جو ٻج پوريل آهي. ڪو بہ ٻج يا سلو تپش کان سواءِ نٿو اُسري. ڪيئن نہ پاڻ ٻيڻو ٽيڻو ڪري، يعني سوڙهو ٿي، وڪوڙجي ڌرتيءَ جي دٻ مان سلو پھريائين منھن ڪڍي ٿو! ان ريت ڪوبہ ڀلائيءَ جو نتيجو تڪيلفن کان سواءِ نٿو پيدا ٿئي ۽ اڄ جا دک سڀاڻي جا سک ٿي پون ٿا. اسانکي هر حالت ۾ خالق جي ڪئيءَ تي راضي رهڻ گهرجي. هي سڀ ڪشٽ اسان جي ڀلي لاءِ آهن؛ ائين بہ شايد هجي تہ هو پنھنجي ستاريءَ سان اسانجو حصو دکن جو اهڙيءَ طرح ننڍڙين قسطين ۾ چڪائي رهيو آهي؛ ڇا لاءِ جو هر ڪنھن کي اهو قرض آخر ادا ڪرڻو آهي!“
***
هن بعد اسين ٽپي وڃي ٻئي اهم وشيءِ ۾ پياسون؛ مون سام کان پڇيو: ”ڪڏهين ڪڏهين انساني عقل جي اوٽ نہ وٺي پاڻ کي قدرت جي حوالي ڪرڻ واري اصول جو توهان ذڪر ڪيو؛ اهو شايد انھن لاءِ ممڪن هجي جن کي اڳواٽ حالتن جي ڪا خبر پوندي هجي. اسان اهي حالتون ڪيئن سمجهون؟“
سام چيو: ”اهڙيون ڪي ظاهر نشانيون يا رول ڪونہ آهن جن سان اهڙي معلوميت ڪجي. قدرت جي اشاري کي صحيح سمجهڻ لاءِ فقط دل جي صفائي ۽ سچائي ضروري آهي. ڪڏهين ڪڏهين اهم واقعا پنھنجا پاڇا اڳواٽ اڇلائيندا آهن. ان وقت اڪثر عقل جزوي چپ ٿي ويندو آهي؛ خيال تي هڪ قسم جو پاڇو اچي پوندو آهي، يا چئجي کڻي ڪو اثر طاري ٿيندو آهي. گذريل وقت جي آزمودن جي ڪا اُڇل چئجي يا هڪ اندر جو اعلان چئجي سو ظاهري سسن کانسواءِ ڏسڻ ۾ ايندو آهي؛ مگر ان پاڇي پوڻ يا اعلان اچڻ وقت ئي ائين سمجهبو آهي ۽ نہ سوچ يا خيال جي طاقت سان اڳواٽ ڪجهہ سمجهہ ۾ ايندو آهي؛ خيال ۽ احساس ۾ هڪ قسم جي يڪوجودي پئدا ٿيندي آهي. تن ۽ من سن ۾ اچي ويندا آهن؛ ائين پيو ڀانئبو آهي تہ هي ڪم اوس ٿيندو يا ٿيڻ گهرجي يا ٿي ويو آهي؛ ان وقت سبب اهنجا لڀندا پر پوءِ ڏسبو تہ برابر ان لاءِ زوردار سبب پڻ هئا جي اسان جي سمجهہ کان لڪل هئا. هيءَ هڪڙي اندروني تجربي جي ڳالھہ آهي جنھن لاءِ ڪابہ ثابتي ڏيڻ مشڪل آهي، مگر هيءَ ڪا ودوانن يا گياني پرشن سان خاص لاڳو ڳالھہ نہ آهي؛ ساڌارڻ منشن کي پڻ اهڙا تجربا ٿين ٿا؛ مثال 1914-1918 واري لڙائيءَ کان پوءِ هڪڙو ڪتاب مون پڙهيو جنھن ۾ هڪ سولجر لڙائي جي وقت جا تجربا بيان ڪندي لکيو هو تہ ڪيترا ڀيرا پئٽرولنگ ڪندي دشمن جي طرف کان گولي ڪنن وٽان آواز ڪندي لنگهي ويندي هئي؛ عين انھيءِ وقت جئن هو ڪنڌ هيٺ نوائيندو هيو! يعني اڳواٽ هن کي خطري جي موجودگي معلوم ٿيندي هئي. اهڙو آزمودو توکي اسان جي هڪ ڪمدار جي خون وقت بہ مليو هو.
***


نوٽ: ڪمدار جي خون واري ڳالھہ هن ريت آهي تہ هو سج لٿي مھل جئن بنگلي تي موٽي آيو، مون کيس ٻڌايو تہ ماني تيار آهي. چيائين، ”امان! مونکي ماني اڄ نہ ٿي وڻي! پڇا ڪرڻ تي فقط ايترو چيائين تہ بيمار ڪونہ آهيان پر مون تي اڄ ڪو ڀوت سوار ٿيو ٿو ڏسجي؛ ڪا ڳالھہ سمجهہ ۾ ڪانہ ٿي اچي ۽ نہ ڪجهہ مٺو ٿو لڳي؛ ڇڏيو تہ وڃي سمھي پوان؛ سڀاڻي جيئرا هونداسي تہ ماني کائينداسي.“
انھيءَ رات هن کي ڪي بدمعاش خون ڪري ويا جنھن جو منصوبو اڳواٽ ڪو رٿيو هئائون ۽ جنھن جي ڪمدار کي ڪابہ خبر ڪانہ هئي.
اهڙو ٻيو بہ هڪ ڀيانڪ واقعو ياد ٿو اچيم: سام رات جو ماني کائيندي چيو تہ اڄوڪي رات ڳوري ٿي نِظر اچي! جلد هڪڙو معمولي آواز ڪجهہ مفاصلي تان ٻڌوسين. اسانکي ڪا خاص ڳالھہ سمجهہ ۾ ڪانہ آئي پر سام چيو: ڪو حادثو ٿيو ٿو ڏسجي؛ اهو آواز ڪنھن انساني عضوي جي ڀڄڻ جو پيو لڳي! هيو بہ برابر ائين، سام بلڪل ماٺ ۾ اچي ويو ۽ ماني بہ اڌ ۾ ڇڏي ڏنائين. آخر معلوم ٿيو تہ هڪ وڏي سازش هلي رهي هئي؛ اسين پھريائين ان خيال جا هئا سون تہ سڀيئي وڃي انھن ماڻھن سان همدردي ڪريون پر پوءِ ظاهر ٿيو تہ نہ وڃڻ ئي ٺيڪ هيو، جئن سام ٿي چيو. انھن سڀني ڳالھين جي تصديق سڀاڻي تي ٿي.
28-6-1951ع مان اسپتال کان بعضي پنڌ ڪري هڪڙي گهٽيءَ مان ايندي آهيان جتي دريءَ کان هڪڙي جاءِ ۾ چٻرو ۽ ڪي ٻيا ڌاريل پکي ڏسندي آهيان. جاچ ڪرڻ تي معلوم ٿيو تہ اتي هڪ تعويذ لکندڙ رهندو آهي، جيڪو ماڻھن کي دعائون وغيرہ لکي ڏيندو آهي ۽ چٻرن کي ڪجهہ پڙهائيندو آهي؛ ڪڏهن انھن جو سڪل ماس زالن کي ڏيندو آهي، جيئن هو پنھنجي مڙدن کي کارائي اثر هيٺ آڻي سگهن. اسان وٽ هڪ مھمان رهيل هو؛ جڏهين اِها ڳالھہ نڪتي، تڏهين اُن رايو ڏنو تہ اِهي ڳالھيون بلڪل سچيون آهن.
سام چيو: ”اهي نفرت جھڙيون ڳالھيون آهن.“
مگر مھمان چيو: ”ڪي جادو يا رمل آهن جيڪي انسان تي اثر وجهن ٿا.“
مون سام کان پڇيو: ”آزمائڻ کان سوا ڪئن ٿو چئي سگهجي تہ اهي ڳالھيون ڪوڙيون آهن؟“
سام چيو: ”انھن ڳالھين تي ويچار ڪرڻ جي ضرورت ئي ڪانہ آهي؛ ڪي ڳالھيون ازخود ڪوڙيون يا خراب نظر ايندو آهن. انسان جو من هڪ فوٽو گرافءَ جي پليٽ مثل آهي، جنھن تي ڪنھن ڳالھہ جي تورڻ تڪڻ يا ڳوڙهي ويچار کان اڳ۾ ئي چڱائيءَ، برائيءَ يا ڪوڙ سچ جو پاڇو پوي ٿو. عقل ۽ ويچار پوءِ ٿا جاڳن. اها ڳالھہ پري کان ڀرمي ۽ ڪراهت جوڳي لڳي ٿي.“
تڏهن اسان جي مھمان ڪي مثال وچور سان ٻڌايا جن ۾، هن جي خيال موجب، اهڙا جادو يا رمل ڪامياب ٿيا هئا. سام چيو: ”عقل ۽ آزمودو اها ڳالھہ ڪونہ ٿو مڃي! اها سٻاجھڙي طاقت، جنھن هيءُ جھان خلقيو آهي، جنھن جو ڪاروبار ڪنھن قانون تي ٻڌل نظر اچي ٿو، ڪئن انسانن جي زندگيءَ جي ڏور اهڙن ذليل جادوگرن جي هٿن ۾ ڏئي ڇڏيندي؟ اِهي ڳالھيون فقط ايتري قدر سچيون ٿي سگهن ٿيون، جو وڏو خيال ننڍي خيال تي، وڏي طاقت ننڍي طاقت تي، چالاڪ انسان جي سمجهہ جاهل ماڻھوءَ تي غالب پوي ٿي. مگر چٻري جو ماس يا ڌاڳو يا پڙهيل رک، انھن ۾ ڪو بہ اثر ڪونہ آهي جو سڌيءَ طرح، پنھنجي ڪيميائي (Chemical) عمل يا دوا جي نموني کان سواءِ ٻيءَ ڪنھن طرح ڪنھن شخص تي پئجي سگهي، اهو جادوگر شايد اتساھہ جاڳائڻ ۽ اعتقاد وڌائڻ سان پنھنجي گراهڪن ۾ اثر پيدا ڪريٿو. اِهي چٻرا، رمل وغيرہ سڀ انھيءَ اعتقاد پيدا ڪرڻ جا نمونا آهن. وهمي ماڻھو ئي اهڙن جادوگرن جي پيدا ٿيڻ جو ڪارڻ آهن. ايشور ۾ سچو اعتقاد رکندڙ کي رملن جي ڪا ضرورت يا پرواھہ نہ آهي. دراصل اهڙا ڊپ ڊاوَ ۽ ڀرم چور دلين ۾ ئي پيدا ٿي سگهن ٿا؛ جيڪي بنا محنت، ڳجهہ ڳوھہ ۾ ڪي فائدا وٺڻ گهرن ٿا اُهي گويا قدرت کي ٺڳڻ ٿا چاهين، جا ڳالھہ اسنڀوَ آهي.“
مٿين مضمون ۾ ذڪر ڪيل آهي تہ انسان جو من هڪ فوٽو گرافڪ پليٽ وانگر آهي جنھن تي سوچ ويچار ڪرڻ کان اڳ ۾ ئي برائي ۽ چڱائيءَ جو پاڇو پوي ٿو. اڄ هڪڙو ماڻھو اسانجي نوڪر جو نالو وٺي در تي بيھي سڏڻ لڳو. سندس ارادي ۾ شڪ جاڳيو جيتوڻيڪ هن فقط اسانجي هڪڙي ڇوڪري کي سڏيو ٿي. پوءِ ٿوري دير بعد معلوم ٿيو تہ اسانجو رسويو اسانجي نوڪرن ۽ مال واري جڳھہ جي هڪ ڪمري ۾، پئسن جي لالچ تي، ڪي بد پيشي واريون ڳالھيون رٿي رهيو هيو، مون پھريائين ڪجهہ انھيءَ هندو رسويي جي بچاءَ ۾ چيو، مگر شام جو وري ظاهر ٿيو تہ ان ڪمري ۾ جوئا بہ ٿيندي آهي. مون سام جي گهر اچڻ کان اڳ۾ ئي ان رسويي کي نوڪري، مان ڪڍي ڇڏيو. هن جي وڃڻ کان پوءِ اسان جي گهر جو ماحول صاف ٿي نظر آيو؛ ٻين نوڪرن تي، جيڪي هُن سان جوئا وغيرہ ۾ شامل هئا، ايترو تہ چڱو اثر پيو جو مون کي چيائون تہ اسانکي ”دادا“ ڏانھن وٺي هلو؛ پوءِ ٻالڪن وانگر اچي چيائون تہ اسين اڳتي وڌيڪ چڱي هلڻ جي ڪوشش ڪنداسون!
مون انھي رسويي ۽ ٻاهرين بدمعاش ماڻھوءَ ڏانھن اشارو ڪري سام کان پڇيو: ”ڀلا اهڙا ماڻھو هتي بہ (لاڙڪاڻي ۾) طيب وانگر ڇو اسان جي پلئي ٿا پون؟ ايشور اهڙن ماڻھن کي ڇا لاءِ پيو اسان ڏانھن موڪلي؟“
سام چيو: ”اهو قدرت جو قانون آهي تہ پاڻي هيٺائينءَ ڏانھن وهندو آهي؛ بڇڙائي، چڱائيءَ ڏانھن وڌي ايندي آهي، ان لاءِ تہ اها اتي ٺوڪر کائي پنھنجو سڀاو مٽائي. ان ۾ رنج رهڻ نہ گهرجي مگر خوش ٿيڻ گهرجي تہ قدرت اسانکي هن ننڍي پئماني تي ئي بڇڙائيءَ جي پڇاڻ لاءِ هڪ ڪسوٽيءَ طور ڪم آڻي ٿي. جيڪڏهين اسين پنھنجي اصولن تي پورا رهنداسون تہ انھن جو اثر ٻين لاءِ پارس پاهڻ جي مثل ٿيندو ۽ بڇڙائي اسانکي ڪوبہ جوکو نہ پھچائي سگهندي. جنھن صورت ۾ اسين زندگي ساڳين اصولن تي هلائيندا اچون ٿا، تنھن صورت ۾ اهڙا ماڻھو ڇو نہ اسان ڏانھن ڇڪجي ايندا؟“
سام وڌيڪ چيو: ”برائي طلسمات آهي؛ ان کي سچو وجود ڪونہ آهي. بڇڙن ۽ چڱن ماڻھن جي وچ ۾ ڪو ذاتي فرق ڪونہ آهي. مگر روحاني اوسٿا جي مطابق يا آتمڪ انتيءَ جي درجن پٽاندر سندن هلت ۾ فرق آهي. ذاتي طور برو پاڻ کي ڪوبہ ڪين ٿو سمجهي ۽ هر آتما جو لاڙو سچ ڏانھن آهي؛ ننڍڙيون ڀلايون وڏين سان ٽڪري پاڻ کي وڌائن ٿيون؛ ننڍيون هستيون وڏين هستين سان ملي پاڻ کي وڌيڪ وزندار بڻائن ٿيون. ذاتي اختلاف آتمائن ۾ آهي ئي ڪونہ؛ اهي ساڳيا ماڻھو اسان جا ڪڏهن ساٿي بڻي سگهن ٿا.“
وڌيڪ ان ڳالھہ جي سمجهاڻي ڏيندي چيائين: ”مون زمينداري عرصي ۾ ڪجهہ چورن ۽ ڪاٽڪن جي حياتيءَ جو اڀياس ڪيو هو؛ انھن سان لھہ وچڙ ۾ اچي مون ڏٺو تہ انھن مان ڪي بہ ذاتي طور ذليل نہ هئا. ڪيترن تہ دوستيءَ ۽ مردانگيءَ جا اونچ ناتا نڀائڻ چڱي طرح ڄاتا ٿي. هو دوستن لاءِ وقت تي سر بہ سھائيندا هئا. غيرت جي ڪارڻ وقت تي پاڻ بہ قربان ڪرڻ لاءِ تيار هوندا هئا. چور گهڻو ڪري انجام تي مضبوط رهندا آهن گهڻي ڀاڱي مون انھن ۾ جيڪا گهٽتائي ڏٺي، سا هئي عقل يا ويچار جي؛ هو پنھنجون طاقتون اگيان جي ڪري غلط پاسي خرچ ڪري رهيا هئا. مان مسخريءَ ۾ انھن کي چوندو هيس تہ چور ۽ فقير پاڻ ۾ سچا ڀائر آهن؛ هم خيالي ۽ هڪ رستي جا راهي آهن. ڇا لاءِ جو چور بہ پنھنجي ڪرت رات جو ڪري ۽ فقير بہ پنھنجي ڪرت يعني عبادت رات جي پھرن ۾ ڪن ٿا؛ چور بہ ماڻھن کان ٽهندو وتي ۽ اڪيليون واٽون ڳوليندو وتي، سنت فقير بہ ماڻھن کان پاسو ڪري خلوت خيالي ٿي رهندا آهن؛ چور کي پئسا هٿ اچن تہ هو جلدي ونڊي وراهي دڦ ڪري ڇڏي؛ فقير بہ طبعيت جا سخي ۽ هٿن جي صفائيءَ تي هوندا آهن؛ ٿورو فرق صرف اهو آهي جو توهان ماڻھن جي گهرن کي کاٽ هڻو ٿا ۽ فقير الاهي پريم جي اکٽ خزاني کي لٽين ٿا!“
وڌيڪ سام چيو: ”سچ پچ مان انھن مان گهڻن کي زماني جي جڪڙيل ۽ ممتا موھہ سان ڀريل ماڻھن کان ﷲ کي ويجهو سمجهندو هيس؛ اُهي مونکي زماني جي سياڻن ماڻھن کان وڌيڪ اٻوجهہ لڳندا هئا. کين پورهيو ڏيئي مان سٺي دڳ لائڻ جي ڪوشش ڪندو هيس. انھن جو سڀاو ڪجهہ قدر ٻاراڻو ۽ ٻارن وانگر خطرناڪ بہ نظر ايندو هو. پري وڃن تہ دڳ کان ڀلي ڪُدڳ ڪاهي پون. مگر ٿوري رمز ۽ سمجهاڻيءَ سان هو دڳ مٽائي وري سئين رستي تي هليا ايندا هئا. گهٽ ۾ گهٽ جو وقت مونسان، منھنجي نظر ۾، رهندا هئا تہ انھن جيڪا شڪايت ڪانہ ٿيندي هئي. اُهي گهڻو ڪري اول چوريون ڪري يا ٻيو ڪو ڏوه ڪري پوءِ منھنجي اثر هيٺ ايندا هئا. انھن مان ڪيترا ڪمدار يا ڪاراوا ٿي بلڪل مانائتي زندگي گهارڻ لڳا. اعتبار ۽ پيار سان ئي هو ٺھي سگهندا هئا. هڪ ڀيري ملڪ ۾ وڳوڙ هو؛ نوڪر منھنجا گهڻا ٻاهر ويل هئا؛ مون کي هفتو کن ٻاهر وڃڻو پيو؛ بنگلو سامان سميت هڪ ڪاٽڪوءَ جي حوالي ڪرڻو پيو جنھن کي مون سڌارڻ جي ڪوشش ڪئي هئي. ٻيو ڪوبہ ماڻھو واندو ٿي نہ سگهيو جو بنگلي ۾ ڇڏيان؛ هفتي بعد موٽي اچڻ تي ڏٺم تہ سڀ سامان، مال، وهٽ وغيرہ سلامت هئا ۽ ڪک بہ ڪونہ زيان ٿيو هو. معلوم ٿيو تہ اسانجي پرپٺ اهو ماڻھو ماني بہ اٺين پھر کائڻ ويندو هو؛ بنگلو خالي ڪين ڇڏيندو هو!“
سام وڌيڪ چيو: ”رشي والميڪ چون ٿا تہ اصل هڪ چور هو! هڪ چور مان رشي ٿي پوڻ، سو ڏيکاري ٿو تہ اپاڌن جو نج آتما تي ڪوبہ اثر ڪونہ آهي؛ جئين هڪ تيلي ٻارڻ سان هزارن سالن جي اونده دور ٿي وڃي ٿي، گيان جي پرڪاش سان آتما هڪ کن ۾ پنھنجو سچو روپ پسي ٿي.
”اسين تہ ننڍڙن هستيءَ وارا انسان آهيون مگر وڏن مھاتمائن جا مثال پڻ ثابت ڪن ٿا تہ هنن جي زندگي، برائيءَ کي هڪ قسم جي دعوت يا للڪار هئي تہ برائي ويجهو اچي، پاڻ ٽڪرائي، ناس ٿي وڃي! اسانکي بہ پنھنجي هٽيءَ آهر اهو وڻج جاري رکڻ گهرجي. اهڙن ماڻھن کان ڊڄڻ نہ گهرجي مگر ائين سمجهڻ گهرجي تہ هو اسان جا سچا پچا گراهڪ (Customers) آهن ۽ پنھنجي گراهڪن سان اسانکي گهڻي پريم ۽ آدر سان وهنوار ڪرڻ جڳائي! ڀلائي ۽ بڇڙائي جو ميل ڀلائي جي واڌاري خاطر ٿيندو آهي.“
***


29-6-1951ع اڄ صبح جو درازن جي هڪ هندو فقير سان سندس مڪان ۾ گهاڙ ڀرتي، ملاقات ٿي؛ سام کيس چيو: ”ڪجهہ ڀڄن وغيرہ ٻڌايو!“
فقير چيو: ”جمع رات جو 8 بجي ست سنگ ۾ ڳائيندا آهيون؛ ڪڏهين اتي اچو تہ ٻڌايانو.“
سام چيو: ”پريم جو وهنوار هر وقت پيو هلي. اوهان جي مرشد وٽ، درازن ۾ تہ هميشہ محفل لڳي پيئي هوندي هئي. مگر هت خاص جمع رات تي ﷲ سان ملاقات ڪيئن رکي اٿو؟“
فقير چيو: ”مرشد بادشاه هئا؛ انھن جي ڪھڙي ڳالھہ آهي؟“
ان وقت فقير وٽ سندس هڪ چيلو ويٺل هو، جنھن چيو: ”اسين کڻي سڄو ڏينھن ڳايون يا رڙيون ڪريون تہ بہ ڪو لاڀ ان مان حاصل ڪونہ ٿيندو. هن شھر ۾ اهڙين ڳالھين جو قدر ئي ڪونہ آهي.“
سام چيو: ”ڪو قدر ڪري يا نہ ڪري، توهين پنھنجي لاءِ ڇونہ ٿا ڳايو؟ پنھنجي لاءِ رڙو؛ پنھنجي لاءِ موج منايو! قدر وڌائڻ لاءِ ڳائڻ ۾ صوفيءَ جو مطلب ڪو نہ آهي. سارو مطلب محبت ۾ رکيل آهي ۽ محبت هڪ اجهل چيز آهي؛ جنھن کي سچي محبت هوندي اهو جهلجي ڪونہ سگهندو، ضرور ونڊ واره ڪندو رهندو؛ محبت پنھنجو مقصد پاڻ ۾ سمائي ٿي؛ انکي طرز طريقي ۽ وقت نہ وقت جي خبر نہ ٿي پوي. توهين اهو ويچار ڇو ٿا ڪريو ۽ هرو ڀرو گهڻا ماڻھو اچي ٻڌن تنھنڪري خاص وقت ۽ خاص جاءِ تي ڳايون؟“
فقير جي چيلي چيو: ”ماڻھن ۾ ڀي تہ اهوئي ٿو وسي!“
سام چيو: ”فقير جو تڙ هميشہ قائم آهي، واٽهڙو اچي ڪنھن بہ مھل چڪو پي، مزو وٺي وڃي. تڙ بند ڪري نہ ڇڏيو!“
فقير جي چيلي چيو: ”ڳالھائڻ ۾ بہ ساڳيوئي مزو آهي. اچو تہ ويھي گيان گوشٽ ڪريون!“
سام چيو: ”بس؛ هينئر ماٺ مان مزو وٺبو!“
فقير جي چيلي چيو: ”ماٺ مان ڇا حاصل ٿيندو؟ جڏهين واد وواد ٿيندو ۽ سوال جواب اٿندا تڏهين ئي تہ گيان وڌندو! فقير ماٺ مان ٻاهر نڪري پر اپڪار لاءِ سمجهاڻيون ڇو ڏيندا آهن؟“
سام چيو: ”اهو توهان جو غلط خيال آهي تہ فقير سمجهاڻيو ڏيندا آهن. پرماتما ئي هڪ پر اپڪاري آهي. اسين سڀ سندس در تي بکاري آهيون. ڳائڻ ۽ ڳالھائڻ محبت وچان ٿئي تہ ڀلو آهي، جي نہ تہ ان مان ڪوئي اپڪار جو ڪم ٿي ڪونہ ٿو سگهي. توهان کي مزو اچي تہ ڳايو؛ نہ تہ ڪنھن کي سکيا ڏيون. اهو هڪ قسم جو غرور آهي. محبت سڀ کان اتم گيان آهي. محبت کان سواءِ نہ گيان آهي نہ پر اپڪار آهي.“
فقير جي چيلي چيو: ”محبت ڪرڻ مان فقط ڪيئن گيان وڌندو؟ گيان تہ کوجڻ سان ئي ملندو.“
سام چيو: ”گيان ايشور جي مھر سان ملي ٿو. مھر ديدار سان ٿئي ٿي؛ اهو ديدار دل ۾ حاصل ٿئي ٿو.“
تنھن بعد فقير چيو: ”ڀلا توهان ڇو نہ ٿا ڳائي ٻڌايو؟“
تڏهن سام يڪتارو وٺي ٻہ ڪلام پنھنجا ٻڌايا؛ ڪلامن جون ڪجهہ تڪون هي آهن:
”کڻ هٿيار کڻ هٿيار، چور آيا ٿي گهر ڪاهي.“
”ڪام ڪوڙو ۽ لوڀ لڀائي ڪروڌ اچي ٿو ڪارو ڪاهي“
راڳ بعد فقير چيو: ”چور ڪير آهي جڏهن سڀ پاڻ ئي آهي؟ ڪام نہ هجي تہ سرشٽيءَ جو ڪم ڪيئن هلي” ڪام بہ ديوتا ليکبو آهي.“
سام چيو: ”هروڀرو اکرن تي ويڙھہ نہ ڪريو، اهي ئي گڻ ڪنھن منزل کانپوءِ ڪار بڻجيو پون. جيڪي شيون اتپتيءَ لاءِ اول ضروري آهن سي وري ڪنھن حد کانپوءِ ان جي نتيءَ لاءِ رنڊڪون بڻجيو پون.“
فقير چيو: صوفي تہ ڪي چور يا وڪار ڪو نہ ٿا مڃن.“
سام وراڻيو: ”صوفي نفس کي نندن ٿا ۽ نفس سمجهو تہ سڀني وڪارن جو گڏيل نالو آهي. ڪام، ڪروڌ، لوڀ ۽ موھہ برابر انھن کي ڪونہ ٿا ستائن، پر اها ڪا ٻي سمجهہ آهي جنھن وچان ڪام کي ديوتا تسليم ڪيو ويو آهي. ڪام اتپتيءَ لاءِ ضروري آهي، تنھن ڪري ڇا انکي جيون جو مقصد ڪري ڄاڻجي؟ اهي ئي گڻ ڪنھن حد کانپوءِ اوگڻ بڻجيو پون. ڪام، ڪروڌ وغيرہ بہ ڪنھن حد تائين ضروري آهن، پوءِ هاڃيڪار بڻجيو پون. ڪام بہ برهم جو روپ آهي پر هن ’فيلوان‘ جي پڪار بہ ٻڌڻ گهرجي فيلوان جي ڳالھہ هن ريت آهي:
”هڪڙو فقير پنھنجي گروءَ وٽان ٿي موٽيو؛ گروءَ کيس اهو منتر ڏنو هو تہ سڀ برهم آهي. ٿوري دير بعد فقير ڏٺو تہ سامھون هڪڙو هاٿي ڊوڙندو پيو اچي ۽ فيلوان ’پوش‘ ’پوش‘ ڪندو ٿو اچي. مگر فقير دل ۾ خيال ڪيو تہ هي هاٿي بہ برهم، آءٌ بہ برهم، پوءِ کانئس ڇو ڊڄان؟ ايتري ۾ هاٿيءَ کيس سونڊ هڻي ڪيرائي ڇڏيو. سندس گرو رڙيون ٻڌي اتي آيو. فقير سڄو حال بيان ڪري ٻڌايس چيائين، سائين! توهان تہ چيو تہ سڀ برهم ئي برهم آهي پر هن ’برهم‘ تہ منھنجون پاسريون ئي ڀڃي وڌيون! سندس گروءَ وراڻيو: ’مون جيڪي چيو سو سچ آهي مٿان بہ تہ برهم ويٺو هيو جنھن پوش پوش ٿي ڪئي؛ انھيءَ جو آواز تو ڇو نہ ٻڌو؟. اهڙيءَ ريت اسان جيڪڏهين پنھنجي راڳ ۾ ’پوش‘ پوش‘ جو اشارو ڪيو آهي تہ اهو بہ ويچارڻ گهرجي. ’ھمہ اوست‘ جي خيال کان اسان پاڻ انڪاري ناهيون، جيتوڻيڪ پرهيز کي بہ آتمڪ انتيءَ جي فلسفہ ۾ جاءِ آهي. گيان هڪ ئي آهي؛ ويچار ان جو بنياد آهي. صوفين جا ڪي مقرر اصول مذهب جا ڪونہ آهن جو چئجي تہ صوفي هينئن نٿا مڃن يا هونئن ٿا مڃن. ڪنھن ڳالھہ کان عار نہ ڪريو جي سچي لڳي. جيڪا ڳالھہ ڌاري لڳي ٿي سا پڻ ٻڌڻ سکو. عبوديت ۽ احديت جون واٽون وڃي ٿيون هڪ جاءِ ملن؛ توهين فقط سڌا سڌا هلندا هلو!“
***


سام اهو اشارو هن هندو فقير کي ان ڪري ڏنو جو هو فقير ۽ ڪي ساٿي سندس، جن وٽ فقير جمع رات تي ڳائڻ ايندو آهي. خاص ڪري هندو جاتيءَ جي خيالات کان ڇرڪندا آهن. ٿورا ڏينھن اڳ جڏهين اسين پنھنجي ٽولي سان گڏجي هنن وٽ وياسين تڏهين اسان جي هڪڙي ڇوڪري پنھنجو ٺاهيل راڳ انھن جي محفل ۾ ڳاتو، جنھن ۾ سنسار ساگر پار ڪرڻ وغيرہ هند ڪار جا لفظ ڪم آندل هئا، مگر هنن دوستن کي اهو راڳ نہ وڻيو ۽ کيس چوڻ لڳا: هتي ڪو رندي، صوفياڻو ڪلام ڳاءِ!
بعد ۾ سام چيو: ”سندن گفتگوءَ مان مون کي شڪ پيو تہ هو نوان صوفي ٿيا آهن* پاڻ کي سچي صوفي ثابت ڪرڻ لاءِ هندي خيالات سان واسطي ڏيکارڻ ۾ شايد عيب پيا سمجهن.“
اسين جڏهين اهڙا راڳ هندي لفظن ۾ صوفي ڌڻي بخش ۽ ٻين مسلمان دوستن سان گڏ ڳائيندا آهيون تہ هننکي ڪا هند ڪار جي بوءِ منجهانئن ڪانہ ايندي آهي. هيڏانھن هي هندو جامي ۾ نوان صوفي فقير اهڙي خالات کان نفرت پيا ڪن! مون اهو سوال ”صوفي“ صاحب کان پڇيو جنھن چيو: ”اسان ۾ جيڪي نوان مسلمان ٿيندا آهن، سي گهڻو ڪري ٻاهرين لباس تي زور ڏيندا آهن ۽ عام مسلمانن کان ڏاڙهيو ڊگهيون ڇڏيندا آهن؛ يعني اصلي مسلمان نہ هئڻ ڪري مذهب جي ٻاهرين ڏيک ويک تي وڌيڪ ڌيان ڏيندا آهن. هي نوان هندو صوفي بہ ائين آهن.“
سام چيو: ”ڪنھن حد اندر اٽڪي پوڻ صوفيءَ جو مذهب نہ آهي. صوفي جيڪو صوفيپڻو رکي ٿو سو اڃا سچو صوفي نہ آهي. جيڪو حق جي ڳولا ۾، اکرن جي اوٽ وٺي هلي ٿو سو حقيقت کان دور رهجي وڃي ٿو. سڀ ڪنھن ڌرم يا مذهب جي شروعات آزاد خيال واري کوج منجهان ٿئي ٿي. مگر پوئلڳن جي تنگدلي سبب مذهب ۾ ’پڻو‘ پيدا ٿئي ٿو. اسان کي گهرجي تہ هندو يا مسلمان هوندي بہ ’هندپڻو‘ يا ’مسلمانپڻو‘ نہ رکون. صوفي ۽ سچا ويدانتي هر هنڌ ساڳيو برهم ڏسن ٿا!“
***


30-7-1951ع گهاڙ ڀر واري فقير جي آستان تي ويھي، باغات ۽ وڻراھہ اتساھہ واري اثر هيٺ اچي، منشي اسان جي ڇوڪري (جو اڳ هڪ ٻائو هو) سام کي چيو؛ ”سائين ڪنھن وڏي سئَر تي هلو؛ هت جنجال ۾ پيا آهيون. هلي ڪا سنتن جي صحبت ڪريون.“
سام کيس کلي چيو: ”ضرور هلنداسين!“
وري جڏهين منشي ٻاراڻي نموني زور لائي چيو تہ سائين جلد ڪيڏانھن هلو؛ تڏهين سام چيس: ”هي بہ تہ هڪڙو سئَر آهي! محبت جو ميوو هتي ئي کائي وٺ؛ ٻئي هنڌ هلڻ ۾ ڇا فائدو ٿيندو؟“
منشي وراڻيو: ”سائين، هتي ڪجهہ نہ آهي. توهان چوندا آهيو تہ بدريناٿ ۽ ٻين آسٿانن تي هلنداسون؛ مان بہ انڪري ٽڪاڻو ڇڏي اوهان جي ڪڍ لڳو آهيان تہ ڪيڏانھن هلي جيون سڦلو ڪريون.“
تڏهين سام کيس هڪڙي ڳالھہ ٻڌائي: ”هڪ پينو فقير گهوڙي تي سوار ٿي، تڙ تي گهوڙي کي پاڻي پئارڻ لاءِ آيو. کوھہ تي نار چڙهيل هو جنھن جي رينگٽ ڪري گهوڙو ڇرڪيو ٿي ۽ نيسر ۾ منھن ئي نٿي وڌائين. فقير تڙ جي مالڪ کي چيو، ائٽ جهل تہ رينگٽ بند ٿئي جو ائين گهوڙو پاڻي نٿو پيئي! هاڻي جي رينگٽ بند پيو ٿئي تہ پاڻي بہ بند پيو ٿي وڃي؛ جي ائٽ گڙي پيو تہ رينگٽ بہ پيو ٿئي! فقير ڪئن ڀيرا ڪوشش ڪئي پر گهوڙو پاڻي ئي نہ پيئي؛ تڙ جي مالڪ تڏهين هڪل ڪري چيس: فقير! جي گهوڙي کي چڪو پئارڻو اٿئي تہ لڪڻ هڻي، انھيءَ رينگٽ وچان پئاري وٺينس! مطلب تہ سنسار جو رينگٽ پيو هلندو پر نفس کي لڪڻ هڻي. اتيئي مزو وٺي سگهجي ٿو، نہ تہ بدريناٿ بہ شايد مشڪل ملندو. راز جو رس جي پي ڄاڻن، سي جتي ڪٿي پيا پئن!“
***
-8-1951ع منشي ڪم ڪرڻ تي ڪر ڪر ٿي ڪئي تہ هي ڪم ڪريان، هي نہ ڪريان؛ اسان جي ٻئي ڇوڪري سان ريس ٿي ڪيائين ۽ چيائين: ”هو پگهار بہ وڌيڪ ٿو وٺي ۽ ڪم بہ ٿورو ٿو ڪري؛ ائين ڀلا ڇو آهي؛ مون کان ڇا ۾ وڌيڪ آهي؟ اسان ٻاوا ماڻھو اچي ڪمن ۾ ڦاٿا آهيون!“
سام کيس چيو: ”اهڙو سوال سلطان محمود غزنوي کان سندس اميرن هڪ ڀيري پڇيو هو. چون ٿا تہ بادشاه محمود غزنوي پنھنجي ٻانھي اياز تي عاشق هو؛ اياز رنگ جو ڪارو ۽ ڪوجهو هو؛ اميرن وزيرن گڏجي بادشاه کي عرض ڪيو تہ جيئندا قبلا! اياز هڪ ٻانھو آهي؛ اسين وزير ۽ امراءَ آهيون؛ تڏهين بہ اياز جي ڳالھہ اسان کان مٿي سمجهي وڃيٿي؛ اسان ۾ جيڪا گهٽتائي آهي تہ ان کان اسانکي واقف ڪرڻ فرمايو! سلطان وراڻيو تہ ان سوال جو جواب توهان کي وقت سر ملندو.
”ڪجهہ عرصي پڄاڻان، جڏهن سڀني کان اها ڳالھہ وسري ويئي، بادشاه حڪم ڏنو تہ عام ماڻھن جي وندر لاءِ هڪ وڏي نمائش (Exhibition) شھر کان ٻاهر ٺهرائي وڃي، جنھن ۾ سڀ قسم جون بازاريون، هنر ۽ وندر جا گهر موجود هجن. پوءِ هڪ ڏينھن بادشاه شڪار تي نڪتو؛ سندس امير امراءُ بہ ساڻس گڏ هليا. انھن کي چيائين تہ جڏهن ڪو جانور جهنگل مان نڪري ۽ مان ان جي ڪڍ پوان تڏهين توهان گهوڙا کڻي جهلجو؛ جئن گهڻي گوڙ ۾ شڪار ڀڄي نہ وڃي؛ پر جي سج لٿي تائين مان نہ موٽان تہ پوءِ فڪر ڪجو.
”جئن هڪڙو جانور نڪتو تئن بادشاه گهوڙو سندس پٺيان لاتو. امير ۽ نوڪر بيھجي ويا؛ سج لھي ويو پر بادشاه واپس نہ آيو. پوءِ سڀ پيرو کڻي بادشاه جي ڳولا لاءِ نڪتا ۽ اچي ان نمائش واري اميدان تان لانگهائو ٿيا. ڀر سان اچڻ تي رنگين روشنيون ڏٺائون ۽ سريلا آواز ٻڌائون؛ صلاح ڪيائون تہ هاڻي هت آيا بہ آهيون تہ هيءَ نمائش اڳو پوءِ ڏسندا هلون. اُتي هر هڪ پنھنجي وندر ۾ لڳي ويو. ڪو کائڻ پئڻ ۾ تہ ڪو ناچ گاني ۽ تماشي ڏسڻ ۾ وندرجي ويو؛ وقت گهڻو گذري ويو ۽ اچي صبح ٿيو؛ هوڏانھن اياز پنھنجي يار (بادشاه) جو پيرو کڻندي وڃي محلات ۾ پهتو؛ هن نمائش ڏي اک کڻي بہ نہ ڏٺو! صبح جو جڏهين امير ۽ ٻيا نوڪر محلات ۾ آيا تہ اياز کي بادشاه وٽ ڏسي ڏاڍو شڪي ٿيا. بادشاه کين چيو تہ واهان جيڪو سوال پڇيو جو تنھن جوجواب اوهان کي اڄ ملي ويو.“
پوءِ سام منشي کي چيو: ”هو ڇوڪرو ٻارهن سالن جي ڄمار کان سر جي سٽي ڪري بيٺو آهي؛ اهنجا سھنجا وقت گڏ گذاريا اٿس؛ ان سان اسين ڪم جا ڪھڙا ليکا ڪريون؟ توکي بہ جيڪو ڪم نہ وڻي سو نہ ڪر؛ اسين پاڻ ڪنداسين.“
سام وڌيڪ چيو: ”هن اياز واريءَ ڳالھہ مان فقير سٺو مطلب ڪڍندا آهن. جنھن خالق جي ڳولاءِ ۾ هت آيا آهيون ان کي ڇڏي سنسار جي بازار ۾ گهڻا ڀلي وڃن ٿا. مگر اياز سچا اهي آهن، جي زندگيءَ جي هر ڳليءَ ۾ سندس پيرو جاچن ٿا ۽ آخر وڃي ان محلات کي پھچن ٿا، جتي محبوب جو واسو آهي.“
ان ڳالھہ کان پوءِ مون سام کي چيو: ”اياز جو لقب تہ منلوءَ کي (مونکي) مليل آهي؛ هاڻي وري هن ڇوڪري کي اياز بڻايو اٿو ڇا؟“
سام چيو: ”اسين سڀ اياز ٿي وڃون تہ چڱو نه! تو تہ اياز جي ريت اڳ ۾ ئي سکي ڇڏي آهي!“
***


اسان جي پراٿنا ۾ هڪ ڇوڪرو امر نالي ايندو آهي. ڪالھہ هن پنھنجو ٺاهيل راڳ ڳائي ٻڌايو. سندس راڳ ۾ گهڻي اپٽار هئي؛ سٺا وڻندڙ رواجي ۽ ڀرمي خيالن سان گڏيل هئا. راڳ ڳائي پڇيائين: ”سائين! توهان کي وڻيو؟“
سام چيو: ”پراڻن ۾ يم راجا جي سونھن جي پرشنسار ٿيل آهي. ’شوم سندر‘ انھن ٻن اکرن ۾ ڳوڙهي معنيٰ رکيل آهي. اتپتيءَ جي اصول سان گڏوگڏ شوشڪتي يعني سنگهار ڪرڻ واري شڪتيءَ جي بہ ضرورت آهي. ان سنگهار ڪرڻ واريءَ شڪتيءَ کي ’سندم‘ چئي ڇو ٿو ساراهيو وڃي؟ سبب هيءُ آهي تہ ان کان سواءِ هيءَ اتپتي وڌي وڌي جيڪر ڪني ۽ ڪوڙهي ٿي پوي؛ منجهس نہ صفائي، نہ خلاصگي نہ آزادگي ۽ نڪا سونھن رهي؛ اسين سڀ جيو، پکي، حيوان ۽ انسان وغيرہ ڏٻرا ۽ بد زيبا ٿي پئون. پر اتپتيءَ جي مددگار سنگهار ڪرڻ واري شڪتي آهي جا سرشٽي کي صاف ۽ سندر بڻائي ٿي. ليکڪ يا شاعر لاءِ پڻ اهو ضروري آهي تہ پينسل ۽ پني سان گڏ پاڻ وٽ اها سنگهار ڪرڻ واري قئنچي پڻ رکي! اُها سندس لکڻيءَ کي وڌيڪ سندر ۽ صاف بڻائيندي.“
***


2-8-1951ع اسانجي ننڍڙي منڊليءَ ۾ ڪيڏو نہ مزو آهي. ’منڊلي‘ بہ ڪا خاص مقرر ڪانہ آهي. پر ٿورا ماڻھو مڙيوئي اچي سنگ ۾ گڏبا آهن. مان جڏهين بيمارن کي ٻين گهرن ۾ ڏسڻ ويندو آهيان يا ڪن ساهيڙين، واقف ڪارن سان ملڻ ويندي آهيان. تڏهين اهو خيال ايندو اٿم تہ ماڻھو ڇو گهرن ۾ منجهيل ۽ بي مزي رهن ٿا؟ انھيءَ سوال جو جواب مان ٻين لاءِ ڏئي نٿي سگهان، مگر ايترو سمجهندي آهيان تہ مونکي پنھنجي گهر ۾ سچو آنند آهي؛ هميشہ ڇِڪ رهندي اٿم تہ ٻاهران ڪم جلد لاهي؛ گهر موٽي وڃان. اڄ وري اهو خيال من ۾ پيدا ٿيو ۽ سام کان پڇيم: ”مون کي ڇو پنھن جي ننڍڙي گهر ۾ ايترو آنند ملي ٿو؟“
سام چيو: ”اهو آنند تنھنجي من ۾ سمايل آهي جو پاڻ ارپن ڪرڻ مان پيدا ٿئي ٿو. جيئن خوشبو واري هرڻ کي اها خبر نہ پوندي آهي تہ خوشبوءِ ڪٿان ٿي اچي جيتوڻيڪ اها سندس ناف ۾ لڪل رهندي آهي، تئن توکي بہ سڌ نہ آهي تہ اهو پريمانند تو ۾ ئي سمايل آهي.“
مون چيو: ”جي ائين هجي، يعني آنند منھنجي من ۾ سمايل هجي تہ اهو جيڪر جتي ڪٿي مونکي معلوم ٿئي؛ خاص جو منھنجي گهر ۾ مونکي معلوم ٿئي ٿو، تنھن جو ڪارڻ ڪھڙو آهي؟“
سام مشڪي چيو: ”تنھنجو گهر هڪ ننڍڙي آشرم آهي. جتي ست سنگ جاري آهي اُتي آنند جو واسو آهي. هي ڳائڻ بجائڻ ۽ صبح و شام ڪٿا ڪرڻ تنھن مان ڀلا آند ڪيئن نہ پراپت ٿيندو! حقيقت ۾ اهي نيم اسان جي آئينده واري آشرم جو بنياد آهن. آشرم ڪن پٿر جي ڀتين يا لوھہ جي دروازن کي ڪين چئبو آهي، مگر انھيءَ آنند روپي روحاني زندگيءَ کي چئبو آهي، جنھن ۾ ڀڪتي، گيان ۽ شيوا سمايل هجن.“
3-8-1951ع اڄ اسان جو دوست صوفي صاحب جئن مٿي آيو تہ سام کي چيائين: توهان جي ڏاڪڻ مان بدبوءِ ٿي اچي.“
پوءِ اچي منشي تي مٽيو تہ اها غلاظت تو ڪئي آهي مان جڏهين اسپتال مان گهر موٽي آيس تہ منشي مون کي روئي دانھن ڏني. چيائين: “ممي! ماستر صاحب (صوفي صاحب) پيو مونکي گهٽ وڌ ڳالھائي تہ دادا (سام) ويٺو چپ ڪري ٻڌي؛ هنکي ڪجهہ بہ نہ چيائين! مون کي دادا جو ڏاڍو ڏک آهي!“
تڏهين مون منشي کي ٻڌايو تہ اسين جڏهين طيب ۾ رهندا هئاسين تڏهن صوفي صاحب هڪ لڱا مون تي بہ اچي مٽيو؛ ڪوبہ اڌڪار ڪونہ آهي؛ هن مھل ئي ٽپڙ کڻي هليا وڃون تہ چڱو! مون سام ڏانھن گهڻو نھاريو پر هن ڪجهہ نہ ڪڇيو؛ جڏهين صوفي صاحب پنھنجي گهر موٽي ويو، تڏهين مون کي سمجهايائين تہ سندس چيو دل ۾ نہ ڪر؛ پاڻ هل تہ سندس گهر هلون ۽ سندس غلط فھمي دور ڪري اچون. پوءِ مون کي سندس گهر وٺي ويو. توکي بہ شايد ائين ئي چوندو تہ صوفي صاحب کان معافي وٺ!.
منشي عجب ۾ پئجي سام کان پڇيو: ”سائين، ائين ڀلا ڇو؟ ڳالھائي بہ صوفي صاحب ۽ وري گهر بہ انجي توهان وڃو!“
سام وراڻيو: ”اهي ويرو روڌ زماني وارا رکندا آهن؛ اسان فقيرن لاءِ نہ آهن. صوفي صاحب برابر انوقت غلط خيال هيٺ هيو، مگر هڪ تہ هو منھنجو جهونو دوست هو، ٻيو وري پنھنجي گهر ۾ آيو هو؛ پر وڏي ڳالھہ سڀ کان اها هئي جو هو جوش ۾ هو ۽ جوش واري سان ليکو ڪرڻ ٺيڪ نہ آهي. غصي ۾ آيل انسان سان همدردي ڪرڻ کپي. مونکي خاص طور صوفي صاحب سان اهو ويڇو رکڻ نہ ٿي وڻيو؛ منھنجي پريم مون کي مجبور ڪيو تہ مان ئي وٽس وڃي سڀ ويڇا دور ڪري ڇڏيان ۽ ڪرائيسٽ جي لفظن ۾ ’سج جهيڙي تي لھڻ ڪين ڏيان. ان ڪري اسين وٽس وياسون ۽ نتيجو بہ اهڙو ئي سٺو نڪتو پنھنجي دوست کي هميشہ واري خوش خيال ۾ ڇڏيوسون ۽ اسان جي دلين مان بہ غير نڪري ويو؛ جلدئي هو پاڻ سان کي ...... چائڻ لڳو.“
سام چيو: اهڙو هڪ ٻيو مثال بہ ياد اچي ٿو جيتوڻيڪ انھي واقعي ۽ اڳين واقعي جي وچ ۾ ڪا خاص ڀيٽ ڪانہ آهي ...... ... .... وقت ريلوي ٽرين ۾ ٻہ انگريز ۽ هڪ هندستاني مليٽري آفيسر هڪ ڀيري گڏ ويٺا هئا. منھنجو سامان پورٽرجئن ئي گاڏيءَ ۾ رکيو تہ انگريز آفيسرن مان هڪڙو جوش ۾ اچي ويو ۽ اڻ سڌي طرح مونکي گاريون ڏيڻ لڳو؛ ديسي آفيسر چپ ۾ رهيو؛ هن انگريز آفيسر ڪيترو وقت ويٺي خراب اکر ڪڍيا. مون اکيون بند ڪري ويٺي سندس مزيدار ٻوليون ٻڌيون. جڏهن ڪراچيءَ پهتاسين، تڏهن مون وڌي وڃي هنکي هٿ ڏنو ۽ سندس ’گارين‘ ۽ ’ڪرستاني هلت‘ لاءِ شڪر گذاري مڃي، هو اهڙو تہ پشيمان ٿيو جو اکيون کڻي هيٺ ڪيائين؛ اهو ديسي آفيسر ڄڻ فخر وچان مون ڏانھن نھارڻ لڳو.“
سام منشي کي چيو: ”هن حالت ۾ شايد ڏوھہ توڏانھن هجي ۽ گند ڏاڪڻ ۾ برابر توئي رکيو هجي. پر جي تون سچ پچ بي قصور آهين تہ هيءَ ملامت ماٺ ۾ سھڻ، هڪ روحاني ورزش ڪري سمجهہ!“
***

3

4-8-1951ع منشو اڄ اوچتو اچي مٽيو؛ ڪجهہ مخوليءَ ۾ تہ ڪجهہ مجھولي ۾، سام کي چوڻ لڳو: ”سائين واھہ جو فقير بڻيا آهيو! وڃون ٿا تہ ڪنجون بہ پاڻ سان کنيو ٿا وڃون؛ هيڏانھن هوڏانھن پئسا اچن تہ ريڙهي کڻي ٿا ٽجوڙ ۾ وجهو؛ توهان جو دوست صوفي صاحب بہ سڄو ڏينھن ٻارن ٻچن ۽ مينھن جي سنڀال ۾ غرق آهي. باقي ٻاون کان گهٽ ڪھڙي ڪئي اٿو، جن تي نڪتہ چيني ڪندا آهيو؟“
سام چيو: ”ڀائي سچ ٿو چوين! اها ڪا مخولي نہ آهي ڪُنجون، کڻڻ انھن سان گڏ چنتائون رکڻ، سو حقيقت ۾ فقير جو ڪم نہ آهي، پر مجبوريءَڙ طور ائين ڪرڻو پوي ٿو.
منشو اڃا بہ ڪين مڙيو ۽ چيائين: ”مجبوري ............ آهي! توهان فقط مال و متاع جو موھہ ڇڏيو.“
سام چيس: ”تو وري وري پئي انھيءَ ڳالھہ کي ....... آهي. تنھن ڪري ويھہ تہ اڄ توسان ڳالھيون ڪريون. پھرين تہ چوڻ واري کي پاڻ پنھنجي ڳالھہ عمل ۾ آڻڻ گهرجي،........؟“ منشي چيو: ”برابر!“
سام چيو: ”چڱو هاڻي ٻڌاءِ تہ تو وٽ قميصون گهڻيون آهن؟“
منشي چيو: ”اَٺ، ڏھہ آهن.“
سام چيو: ”انھن مان هڪڙي هن غريب پخاليءَ کي ٿا ڏيون!“ ۽ ٻي ڇوڪري کي چيائين تہ منشي جي پيتي کڻي اچو.
منشو پھريائين تہ روئڻ جھڙو منھن ڪري پيو نھاري؛ آخر چئي ڏنائين: ”پنھنجا بہ ڪپڙا ڏيو تہ مان بہ قميص ڏيندس.“
مون اتي کيس چيو: ”سام ٻہ ٽي ڀيرا پنھنجا ڪپڙا سڀ ڏيئي ڇڏيا آهن. اهي ٿورا بہ مون زوريءَ بچايا هئا. ڏس متان اتي بہ هارائي ويھين!“
پوءِ سام منشي کي چيو: ”هاڻي ٻڌاءِ تہ پئسا جيڪي اچن ٿا سي ڇا ڪريون؟ توکي ڏيون يا ٻين کي ونڊي وراهي ڏيون؟“
منشي چيو: ”آشرم جون ڳالھيون جو ڪندا آهيو؛ انھيءَ تي ڇو نہ ٿا پئسا ڪتب آڻيو؟“
مون کيس چيو: ”اها ڳالھہ بہ تنھنجي منظور آهي ۽ اسين بہ ان لاءِ ٿا گڏ ڪريون؛ باقي ٻڌاءِ تہ هي ڪنجون اڳتي ڪير رکي.“
منشي چيو: ”برابر مان يا ٻيو ڪو هت سنڀالي ڪونہ سگهندو؛ توهان بہ اسپتال جي ڪم ۾ قابو آهيو.“
سام کيس چيو: ”پوءِ باقي اسان تي ڪاوڙ ڇو ٿي ڪيءِ؟ ڀلا پنھنجي وڏي ٻائي کي بہ ائين چئي سگهندو هئين؟“
ان بعد هو سام جي پيرن تي ڪري پيو ۽ چوڻ لڳو: ”سان توهان مان پيار مان مخولي ڪندو آهيان. مونکي سچ پچ ڪا شنڪا ڪانہ آهي.“
سام کيس آخر ۾ چيو: ”هي ڪم ڪاريون جدا جدا وقتن تي ڪڏهن ننڍا، ڪڏهن وڏا، انسان کي مالڪ جي طرفان سپرد ٿين ٿا. انھن جي ننڍائي يا وڏائي جو خيال اسانکي رکڻو نہ آهي. مگر هلڪا ۽ ڳرا ڪم سڀ ساڳئي پريم سان ڪرڻ جڳائن. شايد ننڍن ڪمن ۾ ايمانداري ۽ صفائي ڏيکارڻ وڌيڪ اهنجو ۽ اثرائتو ساڌن آهي، ڇا لاءِ جو انھن ۾ پبلڪ جي طرفان ڪا پٺڀرائي يا خوشامند ڪانہ ٿي ٿئي ۽ انھن ننڍن ڪمن ۾ تِر تِر جي سنڀال پاڻ کي ڪرڻي ٿي پوي. هڪ گهر هجي. هڪ شھر هجي، هڪ آشرم يا هڪ ملڪ جي سنڀال سپرد ٿيل هجي، فقير کي نِر موھہ تي هڪ ئي نموني پنھنجي فرض ادائي ڪرڻ گهرجي. ڪنھن بہ ڪم سان ايترو سيھہ نہ رکڻو آهي جو ان جي ڦل جي ترشنا هڪ حرص بڻجي پوي. نفس بادشاهن، قوم جي اڳواڻن، سنتن فقيرن يا گهرو زندگيءَ وارن جو ساڳيوئي دشمن آهي؛ انجي لڙائي ۾ سوڀ پڻ ساڳي خوشي بخشي ٿي، چاهي ڪھڙي بہ ميدان ۾ اُنسان لڙجي. راجا جنڪ جو مثال دنيا جي تواريخ ۾ پرسڌ آهي؛ راڄ ۽ گدي هن امانت ڪري سمجهيا؛ اسان کان هزار ڀيرا وڏا ڪاروبار ٿي هلايائين تڏهين بہ منجهس ممتا پيدا نہ ٿي. مطلب تہ انسان سان پنھنجوئي نفس وڙهي ٿو ۽ نہ دنيا يا ڪپڙا يا ساز و سامان جي گهڻائي. انسان جي دل هڪ ٻيڙي مثل آهي؛ جي ٻيڙيءَ کي ٽنگ ٿيندو تہ ٻڏندي، پر جي ممتا جو ٽنگ ٿيڻ ئي نہ ڏبو تہ درياھہ جو پاڻي انکي ٻوڙي نہ سگهندو.“
***


سام پنھنجي حياتي جا آزمودا ٻڌائيندي چيو: ”جڏهن مان هت هوندو آهيان، تڏهين گهرجي ڪم ۽ سڀني جي اٿڻ ويھڻ تي پوري نظرداري هوندي اٿم. پر جڏهين ٻاهر نڪرندو آهيان تڏهين هتان جي ڳالھين کان ايترو پري ٿي ويندو آهيان جو ڪي ڳالھيون تہ صفا وسري وينديون اٿم. هتان جي ڪمن جي چنتا اصل ڪونہ رهندي آهي. توهان کي انھن جي باري ۾ جو ڪجهہ لکندو آهيان سو بہ ڪوشش سان ياد ايندو اٿم تازو بمبئي ۾ ڇا ٿيو جو اسانجي وچين ڇوڪري هيروءَ کي پوني اڪيلو موٽي وڃڻو پيو. ان وقت ٻيا سڀ ڀاتي بمبئي ۽ رهيل هئا. مون زور لاتو تہ ساڻس ڪو گڏجي وڃي ڇاڪاڻ جو هو ننڍو آهي؛ اڪيلو گهر ۾ ڪيئن رهندو! تڏهين ٻين کي عجب لڳو ۽ پڇيائون تہ اهو انتظار هتي ڏيکاريندا آهيو يا پرپٺ بہ ٻارن جي ايتري اون رکندا آهيو؟ مون پاڻ ان ڳالھہ تي کلي ڏنو؛ منھنجي هلت برابر عجب جھڙي هئي ڇا لاءِ جو سال ۾ هڪ يا ٻہ مھينا مس ٿو ٻارن وٽ رهان؛ ان مھيني ڏيڍ ۾ ڪھڙي ٿو سندس ديکڀال ڪري سگهان! عام طرح ماڻھو جيڪو ائين چوي تہ جتي ڏھہ يارهن مھينا پنھنجي مرضي تي ٿا گذارين اتي گڏ وارو عرصو بہ ڀل، جئن وڻين پيا هلن. مگر اهو منھنجو سڀاو آهي تہ جيڪو ڪم،: جنھن وقت، منھنجي سامھون هوندو آهي، انجي لاءِ مان سڀ اپاوَ وٺڻ پنھنجو فرض سمجهندو آهيان، چاهي جو اها خاطري هجي تہ ان سان منھنجو سڀاڻي کان وٺي ڪوبہ واسطو ڪونہ رهڻو آهي.“
ان باري ۾ هڪ انگريز آفيسر جو مثال پڻ سام ٻڌايو: ”هو ڪراچيءَ ۾ فقط ٽن هفتن لاءِ ٻئي مليٽري آفيسر جي جاءِ تي مقرر ٿي آيو؛ اها ڊيوٽي پوري ڪري، ٽن هفتن بعد ايندڙ جھاز تي هو واپس ولايت وڃڻو هيو؛ اهي ٽي هفتہ هو انھيءَ آفيسر جي بنگلي ۾ اچي رهيو جنھن جو شايد پورو واقف بہ نہ هو. اسان کيس بنگلي جي باغ ۾ ڪم ڪندو ڏٺو؛ حقيق پاڙان ڪڍي نئين سر پيو ويھاري. منھنجي دوست کائنس پڇيو: گل ئي ڪونہ هيءَ تڪليف ڇا لاءِ پيا وٺو؟ توهان جي وقت ۾ تہ هي ٻوٽا ڪندا! هن آفيسر کلي چيو: منھنجي اها وضع آهي تہ مان جتي رهان ڪوشش ڪري انھيءَ جاءِ کي اڳي کان ڪجهہ وڌيڪ سندر بڻايان!“
***


6-8-1951ع منشو ڪڏهين ڪڏهين پنھنجي مستاني هلت سان اسانجي خيال کي چڱيءَ پر جاڳائيندو آهي. ڪالھہ چيائين تہ مونکي پاڻي ڀريندي شرم ٿو اچي؛ مان ٻائو ٿي هن شھر ۾ رهيو آهيان؛ مون تي ماڻھو کلن ٿا. ان ڪري مون منشي کان دلو وٺي، نل تان پاڻي ڀري پاڻ گهر آندو. سام کي ڄڻڪ هڪ پراڻو ساڌن ياد اچي ويو؛ اُهو بہ دلو کڻي، هيٺان ڀري خوشيءَ مان مٿي تي کڻي آيو. اسانجو مطلب منشي کي شرمائڻ جو نہ هو، مگر هي اسانجو نشچو آهي تہ هٿ جي ڪم کان عار نہ ڪجي. اِهي ڪم نہ فقط صحت لاءِ پر اسانجي آتمڪ اڌار لاءِ ضروري آهن.“
مونکي ياد ڪندي فخر پيو ٿئي تہ طيب ۾ پنھنجي ۽ سام جي مھمان خاني جي ماني پاڻ ڪندي هيس. پريئر روم جي صفائي ۽ خاص ڪري سام جي ڪمري جي ٻهاري ۽ ڇنڊ ڦوڪ پاڻ ڪرڻ وڻندو هيم. سام اڃا بہ چرچي ۾ چوندو آهي تہ ڪموڊن (Commodes) صفا ڪرڻ جي ڪم ۾ هندستان ۽ پاڪستان اندر تو جھڙو هوشيار ڪو ورلو هوندو! هو پاڻ بہ اهڙن ڪمن ۾ هٿ ڳنڍائيندو آهي. صوفي صاحب ڳالھيون ڪندو آهي تہ سام سان گڏ شھر جو گند گار ميڙي رستن جا رستا صاف ڪري ڇڏيندا هئاسين. اڄ مونکي اهو خيال ڪندي بيحد خوشي ٿي ٿئي تہ اسين اڃا ساڳيا آهيون ۽ وري هڪ ڏينھن پنھنجي نئين آشرم ۾، هنن ڪمن کان آجا ٿي، اهڙا نيم تن ۽ من جي صفائي جا پوريءَ طرح اختيار ڪنداسين. منھنجي تہ اهڙن ڪمن سان، جن کي ماڻھو نيچ سمجهن ٿا، خاص پريت ٿي ويئي آهي. اڄ منشي جا ڦريل خيال ڏسي مون سام جي جُتي بہ پاڻ صاف ڪئي.“
سام چيو: ”ائين بہ ٺيڪ ناهي؛ تون ڊاڪٽر آهين؛ جُتُين ۾ ڪئين جيوڙا ٿي سگهن ٿا، تون انھن کي هٿ نہ لاءِ؛ جي منشو اهو ڪم پسند نہ ٿو ڪري تہ مان پاڻ تي هموار ٿو ڪريان.“
مون چيو: ”مونکي اها خاطري آهي تہ هن مان ڪوبہ نقصان نہ ٿيندو؛ بلڪ منھنجي دل کي گهڻي راحت ملي ٿي.“
سام ڪجهہ وقت ماٺ ۾ رهي چيو: ”عشق بادشاه آهي جو ڊاڪٽرن کان چمارن جا ڪم ٿو ڪرائي؛ پريم تي ڪوبہ ٻنڌن ڪونہ آهي!“
اتي منشو وڏي صدق ۾ اچي ويو ۽ خواه مخواه ڪَن ڪوشيون ڪرڻ لڳو. از خود ڳوڙها ڳاڙيندو ڪيتري دير تاءِ انھيءَ نموني سڪ جو ساڌن ڪندو رهيو!
***


7-8-1951ع اڄ صبح جو گرڌاري جئن رستي تان لنگهيو تہ اتي هڪ ٽوڪرو ڏٺائين جو ڪنھن گاڏيءَ تان شايد ڪري پيو هو. اُهو کڻي گهر آيو؛ چيائين مالڪ ڪوبہ نظر ڪونہ آيو تنھن ڪري ٽوڪرو کڻي آيس. ٽوڪري کي هڪ ننڍڙو سوراخ هو جنھن مان ڏٺم تہ منجهس کارڪون پيئون هيون. اڃا مون هڪڙي کارڪ کڻي کاڌي ٿي تہ سام پري کان منع ڪئي؛ چيائين: ”پرائي شيءِ متان کائو! هيءَ پاڻ تي هڪ قسم جي جوابداري کنئين اٿو. هاڻي انھيءَ جو مالڪ ڳولڻو پوندو. ٿوري ملھہ واري شيءِ ڏسي ائين نہ چوڻ گهرجي تہ ڪير ويٺو ڳولا ڪري؛ تنھن ڪري پاڻ ٿا کائي ڇڏيون! پرائو لک هجي يا ڪک، ان جي تڳائڻ جو ساڳيوئي پاپ آهي. پر جنھن صورت ۾ هيءَ شيءِ جلد ڪني ٿي سگهي ٿي، تنھن صورت ۾ شام تائين مالڪ کي ڏسو. پيدا نہ ٿئي تہ صبح جو وڪرو ڪري اُهي پئسا ان مالڪ لاءِ رکي ڇڏيو يا ڪنھن ڌرمائو ڪم ۾ لايو.“
منشي چيو: ”ممي! جي هن ٽوڪري ۾ لک يا ڏيڍ جا نوٽ پيل هجن ها تہ پوءِ بہ جيڪر موٽائي ڏيو ها؟“
مون کيس چيو: ”ڪنھن غريب جي ڪمائي تڳائڻ وشٽا کائڻ برابر آهي.“
گرڌاريءَ چيو: ”ڀلا جي ڪنھن غريب جي هڏ جي ڪمائي نہ هجي ۽ ڪنھن لوڀي دنيادار جو مال هجي؟“
مون سام ڏانھن ڏٺو ۽ سندس رايو پڇيو؛ سام کلي چيو: ”اسان جي ملڪ ۾ اڃا ڪميونزم ڪونہ آيو آهي! تنھنڪري ضرور مالڪ کي ئي موٽائي ڏيڻ گهرجي. ان شاهوڪار کان ڪنھن ڌرمي ڪم لاءِ پئسا وٺي سگهجن ٿا؛ مگر پراوا پئسا هڙپ ڪرڻ هر حالت ۾ پاپ آهي.“
منشي چيو: ”سائين ائين پئسو موٽائي ڏيڻ اهنجو آهي! چئجي ٿو پر جي سچ پچ پئسا هٿ اچن تہ جيڪر توهين بہ چئو تہ ٺھيو پنھنجي آشرم لاءِ رکي ٿا ڇڏيون!“
سام وراڻيو: ”پوءِ اها آشرم هڪ چورن جي پاٿاري ٿي پوندي. آشرم ۾ جيڪي رهندا، اهي بہ تہ ڏسندا تہ اسانجو گرو ڪٿان پيو ڌن آڻي! جنھن جي بنياد ۾ ڪچ ڀريل آهي، اُها عمارت جٽاءُ ڪيئن ڪندي؟“
تنھن بعد سام پنھنجي حياتيءَ جا ڪجهہ تجربا ٻڌايا؛ چيائين: ”لک نہ تہ بہ هزارن جون رقمون پرائو حق سمجهي مون پاڻ در کڙڪائي وڃي بي گمان مالڪن کي پھچائي ڏنيون. جيتوڻيڪ ان وقت مونکي پئسي جي گهرج هئي. مونکي اهڙي گهرج گهڻا دفعا پيئي آهي، پر مالڪ اهڙو مھربان آهي جو انت گهڙيءَ اوچتو ڪو دروازو کولي ڇڏيندو آهي؛ پنھنجي گهرجن لاءِ انھيءَ داتار جي در تي وڃو؛ ٻي جي مال مان ڇا ورندو؟“
***


اڄ سام منشي کي روزانہ ڪم بنسبت ڪي هدايتون ڏنيون مگر هن پنھنجو ڪم پورو نہ ڪيو ۽ اٽڪل ڪري اهڙو لِڪ رکي ويو، جئن ڪنھن کي خبر ئي نہ پوي تہ ڪھڙو ڪم رهيل آهي. سام هن کي گهڻو ڇينڀيو ۽ چيائينس تہ ٻائو ٿي ڪري تون اهڙا ڪوڙ ڪرين، سا خراب ڳالھہ آهي. منشي انڪري ماني ڪونہ کاڌي. پوءِ سام اُٿي کيس ماني کارائي؛ ۽ کيس هن ريت سمجهايائين: ”هي ڇينڀڻ پڻ پيار جو هڪ نمونو ڪري سمجهہ؛ قانون جي سختي نيم جي پڪائيءَ لاءِ آهي؛ گناه جو اندازو ننڍي يا وڏي ڪم سان لاڳاپو نہ ٿو رکي، مگر خيال ۽ ارادي سان ڪيتريون ڳالھيون جيڪي عام طرح خسيس سمجهيون وڃن ٿيون، انھن مان انسان جي اندر جي وڌيڪ خبر پوندي آهي. وڏيون ڳالھيون انسان ساوڌان ٿي ڪندو آهي مگر ننڍڙين ڳالھين مان سندس سچو پچو سڀاو ظاهر ٿيو پوي؛ هي ننڍڙا ڪم جيڪي اسين سوچ ويچار بنا ڪريون ٿا سي اسانجي ڀاونا جا گويا چغل آهن. گناه ڀاونا جي تارازيءَ ۾ توربو آهي. انڪري ڪڏهن ڪڏهن قانون خود گناه معاف ڪري ڇڏيندو آهي، جڏهن گناه جي پٺيان ڀاونا بري نہ هوندي آهي. تو انھن سنھين ڳالھين لڪائڻ ۾ بري ڀاونا رکي، تنھن ڪري اهو وڏو گناه آهي.“
***


طيب ۾، ڪارخاني جا نوڪر جيڪڏهن چوريون يا ڪي خطائون ڪندا هئا تہ سام هروڀرو ايترو ناراض ڪونہ ٿيندو هو. مگر جن کي هو ڪنھن نموني پنھنجو سمجهندو آهي انھن کان جيڪڏهين ٿوري بہ غلطي ٿي ويندي آهي تہ هو گهڻو دکي ٿيندو آهي. ان ڪري منشي تي ڪاوڙ مڙيوئي پيئي ٿئيس جو منشي کي ٻارن وانگر ڀائيندو آهي. اڄ منشي هڪ ننڍڙي چوري ڪئي؛ پھريائين تہ ڪونہ باسيائين پر مون آتر سان کائنس پڇيو، پوءِ باسي ڏنائين؛ سام دک مان چيو: ”ڀائي! ڪوڙ زهر اٿو! ڪوڙ کي دل مان ڪڍو نہ تہ حياتي سڄي زهر ڪري ڇڏيندو! اهڙي نموني ڀلا آشرم ۾ ڪيئن هلنداسين؟“
مون سام جو دک سمجهيو؛ مونکي ڪجهہ انتظار ٿي پيو. ٿوري دير بعد جڏهين گهمڻ نڪتاسين تڏهين مون سندس ٻانھن پڪڙي چيو: هي ”جيتامڙو“ تہ گهٽ ۾ گهٽ آشرم ۾ ضرور هلندو! ڏک نہ ڪريو!
سام کي اکين ۾ ان وقت ڳوڙها هئا ۽ چيائين: ”ٻہ اسان؛ ٽيون رام اچي اسانجي آشرم ۾ ويھندو!“
***


9-8-1951ع ڪن دوستن اسان وٽ گڏ ٿيڻ لاءِ ٻڌر جو ڏينھن مقرر رکيو آهي. گذريل ٻڌر تي صوفي صاحب (مسٽر ڌڻي بخش) هڪ هندو ڊپوٽي ڪليڪٽر ۽ ٻيا ٻہ ڄڻا آيا.
مون صوفي صاحب کان پڇيو: ”هن نموني وقت مقرر ڪرڻ اوهانکي ٺيڪ لڳي ٿو؟“
صوفي صاحب وراڻيو: ”صوفيءَ جو سڀ ۾ سئر آهي؛ هي بہ هڪڙو صحبت جو نمونو آهي.“
مون پڇيو: ”جي صوفيءَ جو سڀ سئر آهي تہ روح رهاڻ لاءِ وقت ۽ وشيءِ مقرر ڪرڻ جي صوفيءَ کي ڪھڙي ضرورت آهي؟ ڇو نہ جڏهين وڻيس تڏهين خيال جي ملڪ ۾ سئر ڪري؛ جڏهن دل گهريس تڏهين ٻولي؟“
سام چيو: ”هن ميٽنگين جو طريقو برابر مصنوعي پيو لڳي، پر اسڪولن ۽ ڪاليجن ۾ بہ وقت جون اهڙيون ئي پائيبنديون آهن. هي بہ هڪ ڪلاس ڪري سمجهون، پر سوال هي آهي تہ اسان جي سڀاو وارن ماڻھن کي هن ڪلاس هلائڻ جي پائيندي رکڻ جڳائي يا نه؟ هينئر شروع ڪيو اٿو تہ هلڻ ڏيوس جيستائين هلي سگهي، جنھن کي ڇڪ ٿئي سو هليو اچي؛ ان ۾ هروڀرو اسانجي خيال کي ڪا رنڊڪ ڪانہ پوندي. خيال بادشاه آهي؛ جتي لھي اتي پنھنجو ديرو ڄمائي؛ تنھن ڪري جي اسانجي دوستن کي هينئن سڻائو ٿو لڳي تہ ائين ئي سھي! روز نہ تہ هفتي ۾ من هڪ ڀيرو درشن پيا ڪريون! هوڏانھن هو خيال بہ غلط نہ آهي؛ وقت ۽ وشيہ مقرر ڪرڻ سان اڪثر گفتگو مان تازگي نڪريو وڃي.“
***


هن ٻڌر واري ميٽگ تي صوفي صاحب هڪ وشيہ بحث لاءِ چونڊي آيو هو. چيائين تہ اڄ ان تي ڳالھائينداسون تہ ’ھمہ اوست‘ يا ’ھمہ از اوست‘ وارو خيال سچو آهي؟ يعني سڀ ﷲ آهي يا سڀ ڪجهہ ﷲ جي طرفان آهي، ٻنھي مان ڪھڙي ڳالھہ پوري آهي؟
ڊپٽي صاحب جلد انھيءَ بحث ۾ لڳي ويا. مان بہ ڀرسان ويٺي هيس، مگر مونکي سڄو بحث تمام خشڪ ٿي لڳو. سام پنھنجي خيال کي مڃائي انھن سان شامل ٿي ويٺو ۽ جيڪي هنن چيو سو ڌيان سان ٻڌندو رهيو. ڊپٽي صاحب تمام عالماڻي ڍنگ ۾ بحث جاري رکيو ۽ ڪيترا دلچسپ پرماڻ ڏنائين، جيتوڻيڪ اهي خاص سندس خيال ڪونہ هئا مگر ٻين فيلسوفن جي نظريه مطابق هئا. صوفي صاحب قرآن شريف جي ڪن آيتن جي اندروني معنيٰ ٻڌائي جا صوفياڻي خيال مطابق هئي. ڪلمه جي اکرن ”لا الہ الاﷲ“ جي ٻٽي معنيٰ ٻڌايائين: (1) ﷲ کانسواءِ ٻيو ڪو ﷲ ڪونہ آهي؛ (2) ﷲ جو ڪو ضد ڪونہ آهي، يعني ان کانسواءِ ٻي ڪا شيءِ ڪانہ آهي؛ چيائين تہ پوئين معنيٰ ويدانت ۽ صوفياڻي ’ھمہ اوست‘واري خيال مطابق آهي.
ڊپٽي صاحب چيو: ”خود لا ﷲ وارو خيال ئي غلط آهي ڇا لاءِ جو ﷲ کانسواءِ جڏهين ڪجهہ آهي ئي ڪونہ تہ اها شيءِ خيال ۾ ڪيئن آڻي سگهجي؟
پوءِ هڪ دوست جو مثال ٻڌايائين سندس ڇوڪري کي اسڪول جي ماستر چيو تہ ڪوڙ نہ ڳالھائڻ گهرجي؛ جڏهين ڇوڪري اها ڳالھہ مائٽن سان ڪئي ۽ پڇيو تہ بابا ڪوڙ ڇا کي چئبو آهي، تڏهين اهي اچي ماستر تي مٽيا؛ ماستر کي چيائون تہ ڪوڙ جي خيال ئي ٻارن کي ڇو ٿو وجهين؟ ڇو نہ ٿو چوين تہ سچ ڳالھايو؟
تڏهين سام چيو: ”حقيقت ۾ اها بہ ساڳي ڳالھہ آهي؛ ماستر جي ڳالھہ کان نرالي ڪونہ آهي. ائين چوڻ تہ فقط سچ ڳالھاءِ، سا پڻ هڪ قسم جي حد وجهڻي آهي، يعني نا سچ (استيه) جي هجڻ ڏانھن اڻ سڌي طرح اشارو ڪرڻو آهي. هن مثال مان ظاهر آهي تہ اکر ۽ خيال بہ ڪنھن حد تاءِ معنيٰ جي ملڪ اندر پھچي سگهن ٿا. جڏهين ﷲ جي حقيقت سڄي معلوم ٿئي ٿي تڏهين اکرن ۾ بيان ڪرڻ جي طاقت ۽ نہ ضرورت رهي ٿي. هن معلومات جي ثابتي فقط انھن عارفن جي خوشي ۽ موج منجهان ملي ٿي جيڪي اها حقيقت ڏسن پسن ٿا ۽ انھيءَ سان هڪ ٿي وڃن ٿا. اهڙي موج ماڻڻ واري کي ٻڌائڻ جي ضرورت ڪھڙي؟ جو سدائين آنند ۾ مگهن رهي ٿو، تنھن کي اُن آنند بيان ڪرڻ جي فرصت ڪٿي آهي؟ بکئي جي بک کاڌي کائڻ سان لھي ٿي ۽ نہ ان جي ويچار ڪرڻ سان. عاشق محبوب جي محلات ۾ پھچي پوءِ ڇا لاءِ ويهٺو محلات جا ڀاڱا يا ڪمرا ڳڻي هيڏانھن هوڏانھن تيستاءِ پيو نھاريندو جيستائين محبوب جي ڪمري ۾ پير ڪونہ پاتو اٿس هن جو مطلب پنھنجي محبوب سان آهي. هيڏانھن هوڏانھن واجهائڻ سو ڏيکاري ٿو تہ اڃان محبوب جو مشاهدو ڪونہ ٿيو آهي. هيڪڙائي حاصل ڪرڻ جي هڪ نشاني اها آهي تہ هو ميلاپ جي آنند ۾ محو رهي. پوءِ ’مان اهو آهيان. يا ’مان انھيءَ منجهان آهيان‘، (هم اوست يا ھمہ ازاوست)، انھيءَ ڳالھہ جو ڪو تفاوت ئي نظر ڪونہ ٿو اچي. ڇا لاءِ جو ’مان‘ خود رهي ئي ڪانہ ٿي. وحدت جي ملڪ ۾ نہ ’مان‘ نہ ’تون‘ ئي رهي ٿي.“
***


ميٽنگ بعد، اٿڻ وقت صوفي صاحب چيو: ”ٻيا بہ ڪي ماڻھو هت اچڻ لاءِ خواهان آهن؛ ٻئي ڀيري انھن کي بہ آڻبو ۽ اهڙيءَ طرح ٻوٽو ٻوٽو گڏ ڪري انشا ﷲ هت هڪڙو باغ بڻائبو!“
سام چيو: ”باغن کان جهنگ: بھتر اٿو. فقير ۽ شينھن ٻيلائي ٿيندا آهن. گهڻي جوڙ جڪ باغ ۾ ٻاهرين سونھن وڌائيندي پر ٻيلي واري اکٽ موج وڃائي ڇڏيندي. فقيرن کي ٻيلن کان وري بر بعضي وڌيڪ وڻندا آهن. ڏسجو متان گهڻن ماڻھن گڏ ڪرڻ سان هن تنھائيءَ جو مزو وڃائي ڇڏيو.“
ڊپٽي صاحب کلي چيو: ”توهين تہ وري نيم ۽ ٻنڌن کان اصل ٻاهر آهيو!“
وڌيڪ چيائين: ”جمع جمع تي اسان وٽ بہ ست سنگ ٿيندو اٿو! اُتي بہ ڪڏهين هليا اچو!“
سام کيس چيو: ”اڳئين دفعي جڏهين اسين آيا هئاسون تڏهين اسان جي ڇوڪري پنھنجو ڀڄن ڳايو هو، جنھن ۾ سنسار ساگر وغيرہ هندڪار جا لفظ هئا؛ پر اُهو توهان کي ڪونہ وڻيو ۽ توهان انکي ڳائڻ کان منع ڪئي هئي!“
ڊپٽي صاحب چيو: ”ائين برابر آهي، ڇا ڪاڻ جو اسين فقط صوفياڻو يعني توحيد جا ڪلام ڳائيندا آهيون.“
سام چيو: ”ڀلا صوفين جو ﷲ ڪو ٻيو آهي ڇا؟ ست سنگ ۾ ايتري پائيبندي رکڻ نہ جڳائي. هندو، مسلمان ۽ صوفي سڀ ﷲ جا آهن. ڀلي ڪير بہ اچن ۽ ڪيئن بہ ڀڪتي ڪن ۽ انھن تي ڪا روڪ نہ وجهو!“
ڊپثي صاحب چيو: ”آهن سڀ ﷲ جا پر اسين سڀني کي هڪ خاص دڳ سان وٺي هلڻ گهرون ٿا؛ ائين نہ تہ ڪو هيڏانھن جا خيال آڻي، ڪو هوڏانھن جا. ان نموني سنگ ۾ هيڪڙائي اچي ڪونہ سگهندي.“
***


10-8-1951ع اڄ سام ۽ مان گهاڙ ڀر واري هندو فقير جي آستان وٽان لنگهياسين. مڪان جي ڀرسان مونکي پنھنجي اسپتال ۾ ڪم هو. منھنجي موٽڻ تائين سام فقير جي آستان تي ترسي پيو؛ منشو بہ ساڻس گڏ هيو. مان جڏهين موٽيس تہ کانئن فقير بابت پڇا ڪيم. منشي چيو: ”فقير پاڻ تہ مريضن سان اندر ويٺو هو؛ باقي سندس هڪڙو چيلو ويٺو هو جنھن سان ڪجهہ گفتگو ٿيو. ان جو تتسار مون هن ريت معلوم ڪيو:
سام چيو: ”واھہ ڀائي! فقير جو آستان تہ ڪو آنند سان ڀريل آ! فقير پاڻ بہ اهو آنند محسوس ڪندو آهي يا نه؟ اسان تہ کيس گهڻو ڪري دوائون وڪڻندو ڏسندا آهيون.“
چيلو: ”هر ڪو پنھنجي ڪم ۾ آنند محسوس ڪري ٿو.“
سام: ”آنند محبت منجهان پيدا ٿئي ٿو؛ جي دوائون دل سان ڏيو ٿا تہ سو بہ ٺيڪ آهي؛ ڀلا ٻيو هت ڇا ڇا ڪندا آهيو؟“
چيلو: ”واد وواد ۽ خيالن جي ڏي وٺ! صحبت ڪرڻ بہ فقير جو فرض آهي.“
سام: ”فرض نہ پر فقير جي خود زندگي آهي؛ فرض ادائي ۽ سچي محبت جي وچ۾ هي تفاوت آهي تہ فرض ادائي ۾ اڃا ڪجهہ دوئيءَ جو ڀاو رهيٿو ۽ محبت هيڪڙائي واري خيال مان پيدا ٿئي ٿي؛ فرض ۾ احساس حيلي ۽ ڪشالي جو رهي ٿو يعني فرض ادائي ڪوشش سان ٿئي ٿي ۽ محبت وارو ڪم از خود بڻي ٿو. سچو آنند محبت منجهان حاصل ٿئي ٿو. جيڪي ڪريو سو محبت ڪارڻ ڪريو محبت سچ آهي ٻيو سڀ ڪچ آهي!“
***


11-8-1951ع منشي جو ذڪر هن ڊائريءَ ۾ مون وري وري ڪيو آهي. هن جو من اسٿر نہ آهي. ڪڏهين چوي تہ مونکي پگهار وغيرہ ڪانہ کپي؛ مونکي پنھنجو ٻالڪو ڪري سمجهو! ڪڏهين وري چوي تہ مونکي منشگيري جھڙو ڪم ڏيو پوءِ پگهار ڏيو يا نہ ڏيو، جو نوڪراڻا ڪم مونکي نٿا وڻن.
اڄ وري چيائين تہ مان سڀ ڪم، ٻهاري، باسڻ، رڌڻ، پچائڻ وغيرہ ڏيندس؛ پگهار بہ ڀري وٺندس.
اسان کي سندس ڳالھيون گهڻي وندرائينديون آهن. جڏهانڪر هو آيو آهي. تہ روزانو هنجي اها ڪار هلي اچي. ڪڏهي سام ويھي پيار مان سمجهاڻي ڏيس تہ چوي: ”بس؛ مون هينئر ئي سڀ ڪجهہ تياڳ ڪيو؛ هاڻي ڪو دل ۾ شڪ شبھہ ڪونہ اٿم. اڳتي منھنجي گهٽ وڌائي ڪانہ ٻڌندوَ؛ مونکي بلڪل پنھنجو ڪري سمجهو.“
پر وري پور پوندس تہ ائين چوندو: ”حساب رکڻ ۾ ڪو هرج ڪونہ آهي؛ آخر پگهار جو سرشتو سٺو آهي.“
اڄ جئن مان اسپتال کان موٽي آيس تہ ڏٺم هو گهر جو ڪم ڪار ڇڏي، وهنجي سھنجي اکيون ٻوٽي ورانڊي ۾ ويٺو آهي. چيائين: ”ممي اڳتي نہ پگهار وٺبي نہ ڪي مقرر ڪم ئي ڪبا! باقي ائين سڪ ۾ توهان سان رهيو پيو آهيان.“
مون کيس چيو: ”تون هڪ برج تي نہ آهين، ڇا لاءِ جو تنھنجو صدق پورو نہ آهي. مان تيرهن سال توکان اڳ سام سائين وٽ آئي آهيان. هڪ منٽ ۾ اهو خيال ڪونہ ڪيو هوندم تہ ڪو مونکي وري جدا ٿيڻو آهي. اسان کي سام سائين جي پريم ۾ سڀ ڪجهہ حاصل آهي. مان تہ ائين ٿي سمجهان ڄڻڪ هڪ اٿاه سمنڊ ۾ مزي سان تڙڳي رهي آهيان. سام جو پريم اهو اٿاھہ سمنڊ آهي! اسان لاءِ هت سدائين مزوئي مزو آهي. سڀ بار لاهي، مٿس رکون تہ سنسار ساگر مان ضرور پار پونداسين تون ڪنھن وقت خوش آهين تہ ڪنھن وقت رنج. ڇو نہ ٿو پاڻ سان ويھي هڪواري فيصلو ڪرين تہ حياتيءَ ۾ ڇا ڪرڻو اٿئي! وري ٻائو ٿيڻو اٿيئي يا هن سنگ ۾ رهڻو اٿئي؟“
منشي چيو: ”ممي! بس؛ وڌيڪ ڪجهہ نہ چؤ؛ مون اڄ کان وٺي نئين سر پاڻ دادا کي ارپڻ ڪيو ۽ وري ٻي ڪا ڳالھہ ڪانہ ٻڌندو.“
***


12-8-1951ع عجب جي ڳالھہ اها آهي جو منشي چوويھن ڪلاڪن اندر وري ٻہ ڀيرا ڦرتي کاڌي آهي؛ سندس حالتن تي کل بہ اچي ٿي ۽ ارمان بہ ٿئي ٿو. سام چيو: ”سندس خيال کي زور سان نہ موڙيو؛ سندس من کي ٿر ٿيڻ ۾ اڃا وقت لڳندو؛ ڇڏي ڏيوس تہ لوڏا لما کائي پاڻھي پڪو ٿيندو؛ حقيقت ۾ منشو انساني من جي جيئري صورت آهي. مايا ۾ من ائين ئي چئنچل رهيو ٿو. جيتر ٺوڪرون نہ ٿو کائي تيتر گيان نٿو پرائي. انھن ٺوڪرن کائڻ لاءِ ئي تہ سنسار جي رچنا رچيل آهي.“
***


گذريل ڏينھن ساڳيو ڊپٽي ڪليڪٽر ۽ ٻيا ڪي دوست آيا؛ صوفي صاحب ڪونہ آيو. اسان جي هڪ مھمان ٻاون جو ذڪر ڇيڙيو ۽ چيائين: ”ٻاون ۽ ٽڪاڻن واري سنسٿا سڄي خراب آهي؛ مونکي جيڪي ٻاون جون خبرون آهن انھن موجب تہ جيڪر کين ملڪ نيڪالي ڏيئي ڇڏجي. نہ رڳو پرائي ملڪيت ۽ پرائي کاڌي تي گذارو ڪن ٿا پر ٻين جي نياڻين ۽ استرين ۾ پڻ بري نظر رکن ٿا.“
ڊپٽي صاحب جواب ڏنو: ”پوءِ ڇو نہ ٻي ڪا سٺي سنسٿا برپا ڪري ڏيکارجي؟ ٻئي جي ڪم تي ٽوڪبازي ڪرڻ جي بدران بھتر آهي تہ پاڻ وڌيڪ سٺا ڪم ڪري ڏيکارجن. تنھن ڪري اهڙي سنسٿا جاري ڪريون جو اهي سنسٿائون، جن کي خراب سمجهون ٿا، سي پاڻھي بيھجي وڃن.“
سام چيو: ”ائين ٺيڪ آهي، ڇا ڪاڻ تہ ڪا بہ سنسٿا ڪنھن ذاتي گهرج کانسواءِ پيدا ڪونہ ٿي ٿئي. ڪابہ جماعت يا هلچل جا هستيءَ ۾ اچي ٿي، ان جي شروعات گهڻو ڪري سٺي هوندي آهي ۽ عوام جي پٺڀرائيءَ سان ٿيندي آهي. هر هڪ سنسٿا ڪا نہ ڪا گهرج مذهبي، سياسي يا پنگتي پوري ڪري ٿي ۽ جيستائين اها گهرج غلط يا برابر نموني ۾ پوري ڪندي رهندي تيستائين انکي ڊاهڻ اهنجو آهي. انھيءَ کي ڊاهي تڏهين سگهبو جڏهين انجي بجاءِ ڪا عيوضي سنسٿا ان کان بھتر برپا ڪبي.“
ڊپٽي صاحب چيو: ”تنھن کان سواءِ ڏسجي ٿو تہ اسانجو ڌرم، جنھن کي اسين هندو ڌرم چئون ٿا، سو ٻاون جي سنسٿا (Institution) کي وڏي ٽيڪ ڏئي ٿو! ٻاوا پنھنجي ڪُڪرمن جي بچاءَ لاءِ ڪونہ ڪو مثال شاسترن مان ڳولي ڏئي سگهن ٿا؛ هو ائين چئي سگهن ٿا تہ ڪرشن گوپين سان ناچ ڪندو هو؛ فلاڻي رشيءِ فلاڻي اپسرا سان ڀوڳ بلاس ڪيو؛ خود پانڊو، جي پنھنجي وقت ۾ هندو ڌرم جا اڳواڻ هئا، سي ئي جائز نموني پيءُ جي ٻج منجهان پيدا ٿيل ڪونہ هئا؛ پوءِ انھن ٻاون کي اسين ڪھڙو ٿا ڏوھہ ڏيئي سگهون؟“
سام وراڻيو: ”اِها ڌرمي تواريخ جي توهين غلط سمجهاڻي ڏيو ٿا. ائين برابر آهي تہ هندستان جي جدا جدا ٽڪرن ۾ جدا جدا وقتن تي، ڀانتين ڀانتين پنٿ يا مارڳ پڌرا ٿيا آهن، پر اهي جدا جدا حالتن ۽ آتما جي جدا جدا اوستائن سان واسطو رکن ٿا. ان ڪري مان سمجهندو آهيان تہ هندن جي خيالات يا فلسفہ کي ڪو خاص مذهب ڪري چئي نٿو سگهجي. ان ۾ مذهبپڻو (Ism) آهي ئي ڪونه. هنن مختلف قسمن جي خيالن ۽ رستن کي وقت آهر جوڳو ڏسي تسليم پئي ڪيو آهي؛ هندن جي مذهبي خيالات يا فلسفہ بہ ٻين دنيا جي وڏن مذهبن جي ابتڙ نہ آهي؛ باقي سمجهڻ کانسواءِ اوتارن يا رشين جي تواريخ مان ڪي مثال چونڊي، ان مان پنھنجو مان خيال ثابت ڪرڻ يا چوڻ تہ سڀ ڪنھن کي اهڙي نيتي اختيار ڪرڻ جو حق آهي، سو ٺيڪ نہ آهي. جدا جدا اوستا وارن انسانن لاءِ جدا جدا ڌرم جو رستو ٿي سگهي ٿو. مان تہ انھيءَ خيال جو آهيان تہ هر هڪ انسان کي پنھنجو پنھنجو ڌرم آهي؛ يعني جيترا انسان اوترا خيال يا مذهب ٿي سگهن ٿا؛ چڱائي جا هر هڪ شخص کي پنھنجي نظر ۾ چڱي لڳي ٿي؛ برائي يا پاپ اهو آهي، جو مون کي برو نظر اچي ٿو. پانڊون جي پنجن ڀائرن گڏجي هڪ شادي ڪئي ۽ سندن ماتا پنھنجي مڙس مان اولاد نہ پائڻ ڪري ٻئي مان اولاد پاتي، اهو يا ٻيا اهڙا مثال ان وقت جي رسمن جي خلاف نہ هئا. شري ڪرشن کي مريادا جو وروڌي سمجهڻ، ڇاڪاڻ جو هن گوپين سان راس ليلائون ٿي ڪيون، سا پڻ اونھي خيال واري نڪتہ چيني نہ آهي. پھريائين اهو سمجهڻ کپي تہ اهي کيل سندس ٻال اوستا ۾ ڪيل هئا؛ ٻيو تہ هن جي پدوي اوتارن جي هئي، جن ۾ نہ رڳو پاپ جي اڇا نہ هئي پر بديءَ کي مٽائڻ جي پڻ شڪتي هئي؛ ظاهري برائي هنن جي پاڇي پوڻ سان ڀلائي بڻجي ٿي پيئي. ازآنسواءِ انھن چرترن جون اندريون معنائون بہ آهن ۽ ٿي سگهي ٿو تہ پوين وڌاءُ پڻ ڪيو هجي.“
هڪ دوست سوال اٿاريو: ”جدا جدا اوسٿا ۾ ڌرم جو رستو جدا جدا ڪيئن ٿو ٿي سگهي؟ مريادا يا مذهب جا اصول سڀني لاءِ هڪ جهڙائي هئڻ گهرجن.“
سام چيو: ”شمس تبريز جي ڳالھہ ڪندا آهن تہ جڏهين هو ملتان شھر ۾ آيو، اتان جي پيري کي اچي انتظار ٿيو تہ هيڏو درويش هت رهندو تہ اسان جي پيري مريدي چٽ ٿي ويندي؛ تنھنڪري هن کي بدنام ڪرڻ لاءِ پيرن صلاح ڪري شراب جي بوتل ۽ سوئر جو گوشت (جو اسلام ۾ حرام ٺھرايل آهي) کيس هڪ ڪڃريءَ سان ڏياري موڪليو؛ هو مطلب سمجهي ويو ۽ پيرن ڏي نياپو موڪليائين تہ فقير درياھہ آهن؛ جئن درياھہ م گند گار پوڻ سان درياھہ جو پاڻي ناپاڪ ٿي نٿو سگهي، تيئن فقيرن جا روح نيڪيءَ بديءَ جي اثر کان آجا رهن ٿا. مطلب تہ ڪنھن اونچي آدرش لاءِ يا ڪنھن وڏي خيال وچان قانون ٽوڙڻ خود ثواب جي صورت وٺي سگهي ٿو. اسانجي تر جي هڪڙي فقير چون ٿا تہ گئو، سوئر وغيرہ جو گوشت هڪ هنڊيءَ ۾ چاڙهائي پوءِ پنھنجي مريدن کي کائڻ جي دعوت ڏني. هو ان نموني انساني روح جي آزادي ۽ بلندي ثابت ڪري رهيو هو؛ تہ سچو مذهب بورچي خاني تائين محدود نہ آهي ۽ ڪنھن بہ ريت رسم جو ٽوڙڻ انسان جي آتما کي ناپاڪ بڻائي نہ ٿو سگهي. پر اهڙا بہ انسان آهن جن لاءِ بصر کائڻ بہ وڏو پاپ آهي. هو بہ پنھنجي خيال تي بلڪل پڪا آهن. انھيءَ نموني جدا جدا انسانن لاءِ سندس خيال جي اوسٿا موجب جدا جدا ڌرم يا فرض ٿي سگهن ٿا.
ڊپٽي صاحب چيو: ”ائين برابر آهي، مگر عام ماڻھن لاءِ گهٽ ۾ گهٽ ڪنھن قانون يا شريعت جي ضرورت آهي.“
سام چيو: ”جا ڳالھہ ضروري آهي سا اوس عمل ۾ اچي ٿي ۽ اوتري ئي قدر اُها ضروري سمجهڻ گهرجي، جيتري قدر عمل ۾ اچي ٿي؛ يعني جيڪڏهن ڪو قانون عام طرح هلي ٿو تہ سمجهڻ گهرجي اسان جي خيال جي اوسٿا لاءِ اهو ضروري آهي؛ پر جيڪڏهين ڪي باغي بڻي ان قانون جي آڏو اچن ٿا تہ سمجهڻ گهرجي، اسان جي قانون ۾ ڪنھن تبديل جي گهرج آهي. جيڪڏهين اسان کي پنھنجي ضرورتن جي چڱيءَ طرح خبر هجي ۽ پنھنجي لڱائي چڱائي جي ڄاڻ پاڻ رکندڙ هجون، تہ هوند شريعت، سمرتيون وغيرہ ضروري ڪين ٿين؛ جئين ان شخص کي ڦڪين جي گهرج ڪانہ ٿي پوي جنھن کي پنھنجي غذا ۽ پيٽ جي ضرورت جي پوري ڄاڻ ٿي رهي.“
هن باري ۾ سام ڪي پنھنجا آزمودا ٻڌايا؛ چيائين: ”منھنجي پيٽ کي تہ ڪڏهين ڪوڙين شين جي بہ طلب ٿيندي آهي؛ ڪڏهين ڪُئينائين (Quinine) جھڙي شيءِ بہ ڄڻڪ وڻي پيئي؛ ان وقت، جي ڪنھن سبب ڪري ڪئينائين نہ وٺان تہ مليريا ظاهر ٿيو پوي. جڏهين سٺي شيءِ ڏي گهڻو لاڙو ٿئيم تڏهين سمجهان تہ آنڊي ۾ شايد ڪا آنڌ مانڌ آهي. گهڻو تيز ۽ چھرين شين کائڻ کانپوءِ مٺاڻ ڪجهہ قدر آنڊي کي ٺاريندو آهي. هڪ لڱا باھہ جي ڀرسان ويٺو هيس تہ پير تي هڪ ڏڍ ۾ اچي، خارش ٿي؛ سمجهان پيو تہ انکي ساڙڻ سان جيڪر راحت مليم. ازخود هڪ ٻرندڙ بنڊيءَ ڏانھن هٿ وڌي ويو، جنھنجي جڳائڻ سان خارش هٽندي ويئي. وري انھيءَ جاءِ تي ڏڍ ڪانہ ٿي اٿم. مونکي اڳ اها خبر ڪانہ هئي تہ ڊاڪٽر بہ ڏڍ کي ائسڊ (Acid) وغيرہ سان ساڙيندا آهن.
”جانورن کي ڏسو جيڪي گهڻو ڪري قدرت جي قانون پٽاندڙ رهن ٿا؛ کين اها هڪ ڏات مليل آهي تہ هو فقط پنھنجي سڀاو سان ٺھڪندڙ کاڌو کائين؛ بيماريءَ جي وقت ۾ ڪھڙو بہ هر کائيندڙ کاڌو اڳيان رکون تہ هر گز ڪين ورتائيندا جي نقصانڪار هوندو. مطلب هي آهي تہ پنھنجي من جون ذاتي مرادون چڱيءَ طرح پوريون ڪبيون تہ گناه ڪرڻ جو ڪوبہ انديشو ڪونہ رهندو. ڇا لاءِ جو قدرت جي قانون موجب هلت ڪرڻ سڀ کان وڌيڪ سلامتيءَ جو رستو آهي؛ نہ رڳو ايترو، پر قدرت جو قانون اڻٽر آهي! جو وقت اسين اُن کان ٽڙي يا منھن موڙي ٻئي پاسي لڙي وڃون ٿا، سو وقت، ۽ سا ڪوشش، ضايع آهي؛ آخر ڦري قدرت جي مارڳ اتي اچڻو پوي ٿو. تنھن ڪري گناھہ فقط قدرت جي قانون کان انڪاري ٿيڻ ۾ آهي ثواب سنئين دڳ يعني قدرت جي قانون مطابق هلڻ ئي آهي.“
ڊپٽي صاحب چيو: ”ان جو مطلب اهو آهي ڇا، تہ ڪنھن جو خراب رستي ڏانھن لاڙو ٿئي يا ڪا خواهش جاڳي تہ ڀل اوڏانھن هليو وڃي.“
سام وراڻيو: ”جي اها ڇڪ اڻٽر هوندي تہ اوس پوري ٿيندي ۽ هر خواهش واجبي نموني پوري ڪرڻ بہ گهرجي، توڙي جو ظاهر ۾ لوڪ انکي گناه چون، واجبي نموني پوري نہ ڪبي تہ دٻجي هڪ وڏي زلزلي يا طوفان جي صورت وٺي ايندي. حياتي جي ڏاڪڻ جي مٿين چوٽيءَ کان ڏسو تہ سڀ کان هيٺ پھريون ڏاڪو نظر ايندو. مگر ڏاڪڻ جي هيٺان بيھي ڏسو تہ اهو پھريون ڏاڪو بہ هڪ چڙهڻ جو وسيلو يعني هڪ ڏاڪو ٿي نظر ايندو. اهڙيءَ طرح ظاهري گناه ڪنھن نڪتہ نظر (View Point) کان هڪ ثواب بہ ٿي سگهيٿو. مثال طور، ڪو ڪنھن کي گار ڏئي ٿو ۽ ٻيو جوش ۾ اچي ڌڪ هڻي ٿو. اهو ڪم ڌڪ هڻڻ جو گناه چئجي ٿو مگر اهو ڪم گهٽ ۾ گهٽ ڌڪ هڻندڙ چڱو ڄاڻي ڪيو هوندو. جي چوٽيءَ واري سنتپڻي يا فلسفيانہ خيال کان ڏسو تہ اُهو هڪ وڏو جرم آهي. پر جي هيٺان بيھي بزدليءَ واري ڏاڪي کان ڏسو تہ اهو ڌڪ هڻڻ بزدليءَ کان مٿي چڙهڻ جي هڪ ڪوشش ثابت ٿي سگهي ٿي، ۽ هڪ قسم جي بهادريءَ جو اظھار ٿي سگهي ٿو. سمجهو، اهو ڌڪ هڻڻ جو واقعو ڪنھن عورت جي بي حرمتي ٿيڻ مان پيدا ٿيو آهي يا ڪنھن نٻلي انسان جي بچاءَ ڪرڻ لاءِ ڌڪ هنيو ويو آهي تہ بزدليءَ جي اظھار کان ڪم از ڪم وڌيڪ تحسين جوڳو قدم ليکبو. البت ڪڏهين بي سمجهائيءَ کان بہ اهڙا ڪم ٿي وڃن ٿا ۽ گهڻو ڪري ان کان وڌيڪ چڱا اپاوَ اهڙن موقعن لاءِ ممڪن هوندا آهن. پر جيڪڏهين ٻيو اُپاءُ اهو آهي جو چپ ۾ بي عزتي سھڻي پوي تہ پوءِ يقيناً اهڙا قدم بهادريءَ ۾ شمار ٿيڻ گهرجن. ان ڪري گناه يا ثواب جو فيصلو حالتن تي منحصر آهي ۽ اهڙو ڪو ڪم ڪونہ آهي جو هر حالت ۾ چڱو ليکجي يا هر حالت ۾ برو چئجي.“
ڊپٽي صاحب چيو: ”تڏهين توهان جي خيال موجب نڪو مقرر گناه نہ ان جي ڪا سزا آهي.“
سام چيو: ”گناه مقرر نہ آهي مگر گناه تيستاءِ آهي جيستاءِ گناه جي ڀاونا آهي؛ ڪيترا ڪم ڄاڻي واڻي ساڙ وچان فقط ٻئي کي نقصان پھچائڻ لاءِ ڪيا وڃن ٿا؛ انھيءَ خواهش پوري ڪرڻ ۾ قدرت جي ڪا ذاتي گهرج پوري ڪانہ ٿي ٿئي. تنھن ڪري اها ڀاونا بري آهي ۽ نہ وري ڪا اڻٽر ڇڪ انسان کي ان برائيءَ ڏانھن ٿي سگهندي. مگر انسان جو من پاڻ کي ڀلائي، بنا سچي چاھہ جي بہ ڪڏهين اُگرا ڪم رٿي يا ڪري سگهي ٿو. اهي واقعا ظاهر ظھور گناه جا ڪم آهن. ان ڳالھہ ۾ ملڪي قانون پڻ اسانجي خيال کي ٽيڪ ڏئي ٿو. جورٿيل خون جي سزا وڌي ڏئي ٿو ۽ ساڳئي قسم جي اتفاقي خون جي سزا بعضي نالي ماتر ڏئي ٿو. چڱي ارادي سان چورن کي بندوق هڻي مارڻ واري کي سرڪار پڻ انعام بخشي ٿي؛ تنھن ڪري، جئن هن حالت ۾، ڪنھنجو خون ڪرڻ بہ ثواب ٿي سگهي ٿو.“
”ٻيو گناه تڏهين ٿو پيدا ٿئي، جڏهين ٻہ قدرتي خواهشون پاڻ ۾ ٽڪرن ٿيون ۽ انھن مان هڪڙي ٻيءَ کي دٻائي انجي مٿان غالب پوي ٿي. مثال طور کاڌي لاءِ هڪ ڦل آهي؛ توهين بہ بکيا آهيو ۽ مونکي بہ بک آهي پر مان توهان جي بک جو خيال نہ ڪري ڏاڍائيءَ سان ڦل کڻي کائي وڃان ٿو. ٻنھي جون خواهشون قدرت جي قانون مواقف آهن پر تنھن هوندي بہ ان نموني خواهش جي پورائي ڪرڻ کي گناه چئي سگهجي ٿو؛ هونئن تہ ڦل کائڻ ڪو گناه ڪونہ آهي.“
ڊپٽي صاحب پڇيو: ”ڀلا سزا بابت توهان جو ڇا خيال آهي؟ جيڪڏهين توهان جي خيال موجب عام طور زندگيءَ ۾ ڪي مقرر گناه ڪونہ آهن تہ چئبو سزا ۽ انعام يا خود بھشت دوزخ جو سرشتو بہ اجايو آهي.“
سام چيو: ”هاڻي ان سوال تي اچون! هيڏي ساري وڏي رشٽيءَ ۾، جنھن ۾ چت يعني خيال جي موجودگي ظاهر نظر اچي ٿي ۽ جنھن جو سڄو ڪاروبار از خود يعني پاڻمرادو هلي رهيو آهي، ڇا تنھن ۾ گناه جي عيوض چڪائڻ جو رستو بہ ڪو خود بخود هلندڙ اصول موجب، ڪنھن وگياني ۽ تيز بجا ايندڙ قانون موجب هوندو يا پوءِ بھشت ۽ دوزخ تاءِ مھمل ڪيل هوندو؟ بھشت ۽ دوزخ جو طريقو اهڙي شاهي ۽ خود بخود هلندڙ ڪارخاني ۾ ائين پيو لڳي جئن آمريڪا جھڙي سڌريل ملڪ ۾ ڪاٺ جي پير ڪڙين وارا جيل خانا هجن، جن ۾ اڳئين زماني وارا مجرمن جا پير بند ڪري ڇڏيندا هئا. اڄوڪي گناه جي سزا مرڻ کانپوءِ دوزخ ۾ ڇو ملي ۽ اڄوڪي ثواب جي ڪم جي موٽ مرڻ کان پوءِ بھشت ۾ ادا ڇو ڪئي وڃي؟ قدرت کي ان وقت حساب ڏيڻ ۽ وٺڻ جي توفيق ڪانہ آهي يا اهڙو سرشتو ڪو وڌيڪ سھوليت وارو آهي؟ اها نتيجي مھمل ڪرڻ واري ترتيب انتظام لاءِ خراب ۽ نقصانڪار ٿيندي؛ ڇا لاءِ جو هڪ پاسي چڱائي جي وهنوار ۾ آلس پيدا ڪندي ۽ ٻئي پاسي برائيءَ وارن ۾ بي پرواهي پيدا ڪندي. مان اوهان کي اهو اشارو ڏيڻ گهران ٿو تہ ڪرم جو قانون اهڙو پورو، وگياني طريقي موجب ۽ تيز هئڻ گهرجي جو بڇڙن کي ڏوھہ ڪرڻ سان نہ فقط پر ارادي ڪرڻ واري وقت تي ئي سزا ملڻ کپي ۽ ڀلائي جو ڦل ساڳيءَ طرح اتي جو اتي ملڻ کپي. ائين ئي اهڙي طاقتور ايشور يا ﷲ کي ڪرڻ جڳائي جو سرو شڪتيوان ۽ هرجا حاضر ناظر آهي. ۽ ائين ئي سچ پچ آهي!“
ڊپٽي صاحب چيو: ”ڳالھہ جو مطلب وڌيڪ کولي ٻڌايو.“
سام چيو: ”ڳالھہ جو مطلب هي آهي تہ بڇڙائي وڌيڪ بڇڙو ۽ ڪڌو بڻائي ٿي؛ من کي مونجهو ۽ ٻڌيءَ کي ناس ڪري ٿي؛ آتما جو آنند گم ڪري ٿي. انسان کي بڇڙائيءَ جو ارادو خود اتي جو اتي ذليل ۽ بدزيب بڻائي ٿو. اها بڇڙائيءَ جي سزا آهي. چڱائيءَ جھڙو ڪم وري انسان جي روح ۾ هڪ قسم جي آنند، من ۾ طاقت ۽ جسم ۾ قرار پئدا ڪري ٿو. اهو ان جو انعام آهي. انھن جا ٻيا پڻ نتيجا از خود نڪرن ٿا، جھڙوڪ بڇڙائي مان جڳ ۾ گلا، ماڻھن ۾ بي اعتباري پيدا ٿيڻ يا همدرديءَ جو گهٽجي وڃڻ ۽ انھن سببن ڪري ٻين تڪليفن جو پيدا ٿيڻ. چڱائيءَ جا وري ان جي ابتڙ آثار اتپن ٿين ٿا، جھڙوڪ جڳ ۾ نيڪي، ڀلائيءَ وارن جي همدردي ۽ هٿ ڊگهيڙ ۽ آخر ڪار سھوليت، سک ۽ ان مان پيدا ٿيندڙ شانتيءَ جو واڌارو.“
ڊپٽي صاحب چيو: ”ڀلا چوڻ ۾ اعتبار ڪھڙي نموني جائز سمجهو ٿا؟“
سام چيو: ”چوڻ ڪرم جي قانون جو ٻاهريون پاسو آهي؛ ڪرم ان زنجيريءَ جو اندريون پاسو آهي. جيئن ڪرم ٿئي ٿو تيئن وڻ بہ اتي جو اتي مٽجي ٿي. منھنجي هن وقت جي اوسٿا صبح واريءَ اوسٿا کان البت ڦريل آهي. گذريل سال واريءَ کان گهڻو ڦريل ۽ جوانيءَ جي وقت کان بلڪل نرالي آهي، گويا من منھنجي هن عرصي اندر ڪيترائي جنم ورتا آهن.“
ڊپٽي صاحب چيو: ”تنھن جي معنيٰ تہ ٻاون ٻانڀڻن وانگر، يعني جئن هندو ڌرم وارا مڃن ٿا ان نموني توهان جو جوڻين ۾ اعتبار ڪونہ آهي.“
سام چيو: ”اسڪول ۾ ظاهر ۾ ست درجا ليکجن ٿا مگر انھن ستن درجن اندر ڪئين ٻيا درجا بہ آهن. ستين درجي وارن شاگردن ۾ ئي ڏسو تہ ڪي هوشيار آهن، ڪي موڳا آهن ۽ ڪي درميانن طبقن جا شاگرد آهن. چوراسي لک جوڻيون مقرر ڪرڻ، سو بہ ائين آهي جئن مئٽرڪ ڪلاس تائين ست درجا مقرر ڪجن ٿا. مگر در حقيقت اسڪول ۾، جئن حياتيءَ جي وديالي ۾، هڪ ڳنڍيل ۽ لاڳيتو تحريڪ هلندڙ آهي. ساڳي طرح آتما جي اُڌار جو پڻ مارڳ ڳنڍيل آهي ۽ سرشتو لڳاتار جاري رهي ٿو.“
ڊپٽي صاحب چيو: ”تڏهين اتي توهان جو خيال بہ اچي صوفين سان ملي ٿو. باقي هڪ ڳالھہ آهي، سا هيءَ تہ من جي هر خواهش پوري ڪرڻ بدران ان کي موڙي سگهجي ٿو ۽ ڪيتريون گهرجون پوريون ڪرڻ بدران ٽاري يعني گم ڪري سگهجن ٿيون. مگر توهان چئو ٿا تہ خواهشون واجبي نموني پوريون ڪرڻ گهرجن!“
سام چيو: ”من کي موڙي تڏهين سگهبو جڏهين اول ٻيو ڪجهہ عيوض ۾ ان کي ڏبو يعني ٻي ڪا اڳين کان زوردار خواهش پيدا ٿيندي تہ ننڍي خواهش کان مڙي سگهندو. مثال طور شادي ڪرڻ ۽ زماني ۾ گهرڻ کان وڌيڪ زوردار جيڪڏهين ساڌو پڻي ۽ سنياس جو شوق پيدا ٿيندو تہ من اوڏانھن لڙي سگهندو. من جي چڙي هڪ وڻ تان اٿارجي تہ ضرور ٻئي تي ويھندي؛ هوا ۾ هميشہ ڪانہ رهي سگهندي. بيشڪ خيال ۾ گم ٿي وڃي؛ پر سو سڀ پنھنجي مرضيءَ سان ڪندو، يعني جڏهين اها خود من جي خواهش بڻبي. خواهشن کي ان ريت خيال سان موڙي سگهجي ٿو. حقيقت ۾ اهي مرن نٿيون مگر انھن جو رنگ روپ مٽائي سگهجي ٿو. انھن کي وڌيڪ سٺو يا ڀدايڪ رستو ڏيکاري وڌيڪ اوچ پدويءَ واري زندگيءَ ڏانھن لاڙي سگهجي ٿو. تنھن لاءِ سٺي ۾ سٺو اپاؤ صحبت يعني ست سنگ آهي. ست سنگ يعني ڀلائيءَ وارن جي صحبت ۾ ئي ڀلائي پيدا ٿئي ٿي.“
***


14-8-1951ع اسان جو گهر سچ پچ هڪ ننڍڙي آشرم بڻجي پيو آهي. پرڀوءَ جا شڪرانا آهن جو اهڙو سک اسان کي گهر ۾ موجود ڪري ڏنو اٿس، جنھن ۾ مان نہ رڳو پر اسان جا نوڪر ۽ ٻيا پڻ پنھنجي پنھنجي جيون جو لاڀ پايون ٿا؛ ماڻھن جي وچ ۾ رهي بہ ڄڻڪ پاڻ کي سنسار کان سوين ميل پري سمجهون ٿا. هي مون لاءِ ڄڻڪ هڪ بر ۾ وڏي آسائش جو آستان آهي. جا ڳالھہ اسان کي طيب جي محلن ۾ مشڪل ٿي ملي سگهي، (جيتوڻيڪ ڳوٺ ۾ قدرت جي نمائن کي ويجها هئاسون) سا ڳالھہ هت شھري زندگيءَ، هن گوڙ ۽ سوڙھہ واري ماحول ۾ اسان کي سھنجائي سان حاصل ٿي آهي. مان ڀانيان ٿي سو ان ڪري آهي، جو سام هت نلو پلو اسان جو آهي، يعني ٻيون گهڻيون مشغوليون ڪونہ اٿس؛ مان ۽ هي ڇوڪرا، سندس سعيي هيٺ ٻالڪن وانگر زندگي گهاري رهيا آهيون. ويھي ويھي ڪڏهين اهڙي محبت ۽ موج جاڳندي آهي جو عجيب ڳالھيون ڪري چڪندا آهيون. حقيقت ۾ اهي عجيب ڪونہ آهن ڇا لاءِ جو اسان جي زندگي بلڪل سڀاوڪ آهي؛ منجهس ڪابہ هٿرادو ڳالھہ ڪانہ آهي؛ مگر ٻين جي ڀيٽ ۾ اهي ڳالھيون ذرا نراليون پيون لڳن جنھن ڪري مون ”عجيب“ اکر مٿي ڪم آندو آهي.“
اڄ منشي کي اوچتوئي اوچتو اهڙو هڪ خيال آيو؛ هو ڄڻ تہ حال ۾ اچي ويو! سام کي پيرن تي هٿ رکي چيائين، دادا ٻاهر هلو تہ توهان کي تماشو ڏيکاريان.“
سام پڇيس: ”ڇا رٿيو اٿيئي؟“
منشي چيو: ”مان اڄ ميز تي مٿي چڙهي، عام سير واري پاسي کان بيھي، اٿ ويھہ ۽ ڪن ڪوشي ڪندس؛ ڀل تہ ماڻھو ڏسن!“
سام پڇيس: ”ائين ڀلا ڇو ٿو ڪرين؟ تون تہ پاڻ چوندو آهين تہ مونکي منشيءَ جو گريڊ ڏيو، جئن ماڻھو مونکي رواجي نوڪر نہ سمجهن! هاڻي ڇو ٿو ماڻھن اڳيان پاڻ کي اجايو خوار ڪرين؟ تنھن کان ڪو سجايو ڪم ڇو نہ ٿو رٿين؟“
منشي چيو: ”بس اڄ کان وٺي مون پڪو پرن ڪيو آهي تہ مان توهان جو ٿي رهندس. هي ساڌن من جي مارڻ لاءِ ڪرڻ ڏيوم؛ جي چئو تہ اصل منھن ڪارو ڪري شھر گهمي اچان!“
پوءِ اسان سڀني کي ٻاهر وٺي هليو ۽ ميز تي چڙهي، ڪنن ۾ هٿ وجهي، واڪا ڪري، رستي وارن کي سڏ ڪندو، اٿويھہ ڪرڻ لڳو. سندس واقفڪار دوست ٻين ماڻھن سان گڏ بيھي ڏسڻ لڳا. اسان سام کي ڳالھائڻ جو موقعو ئي ڪونہ ڏنو؛ نہ هي ڪم سندس خيالن موجب هيو؛ پر منشي کي ايترو خوش ڏسي سڀ کل ۾ ٻڏي وياسون. مون بہ اتساه ۾ اچي سام کان موڪل گهري تہ پاڻ مارڻ لاءِ مان بہ ڪجهہ ڪريان مگر سام چيو: ”زال ماڻھو ٿي ڪري تون هروڀرو ماڻھن جي وچ ۾ ائين نہ ڪر؛ منشي لاءِ بہ ان کان وڌيڪ سٺا پيا ساڌن ٿي سگهن ٿا. هي ڪو ضروري ساڌن ڪونہ آهي جو سڀڪو ڪري، مگر مان ڪنھنجي خيال جي آڏو اچڻ نٿو گهران.“
منھنجي دل اتساھہ ۾ ٽپا ڏيندي رهي؛ پوءِ سام جون جتيون وانديون ڏسي جهول ۾ کڻي اچي پڌر ۾ صفا ڪرڻ لڳس. سام چيو تنھنجي مريضن تي ڪھڙو اثر پوندو؟ من کي مارڻ لاءِ هروڀرو ضروري نہ آهي جو اهڙا ساڌن ڊاڪٽر ماڻھو ڪن؛ ڇو نہ ڪي اتم ساڌن شيوا جا اختيار ڪريو؟“
مون حجت وچان سام جي صلاح نہ مڃي؛ ٻيا بہ ڪي اهڙا ساڌن شروع ڪيم. منشو اچي مونسان شامل ٿيو ۽ گرڌاري بہ هٻڪندو اسان سان اچي ڳنڍيو. مونکي سري رام چندر جون چاکڙيون ياد اچي ويون جن کي مٿي ئي رکي ڀرت گهڻو آنند پراپت ڪيو هو.
سام چيو: ”توهين سڀ مونکي شرمايو ٿا! تنھن کان سوا جتين ۾ مرض جا جيوڙا ٿي سگهن ٿا.“
مگر اسين تہ ڄڻ راس ليلا کيڏي رهيا هئاسون. مان سمجهان ٿي تہ سام لاءِ ائين چوڻ جوڳ هو. مگر کيس پنھنجي دل اندر خبر هئي تہ پريم وچان اهڙي ڪم ڪرڻ ۾ ڪوبہ نقصان نہ آهي. پريم جي آڳ ۾ ڀلا ڪيئن ٿا ڪي جيوڙا بچي سگهن! ’صدق جھڙي صفائي ٻي ڪانہ آهي.‘ آخر اهي بہ سندس ئي اکر آهن. وري جوش ۾ اچي منشي پاڻ تي چماٽن جو وسڪارو ڪيو ۽ پوءِ ننڍڙي ٻالڪ وانگر روئڻ لڳو ۽ لولاٽ ڪري چيائين تہ مان وري اوهان کان ڇڄي ڪين ويندس ۽ هميشہ توهان جو ٿي رهندس! تنھن بعد اسان سڀني گڏجي سام کي ڀاڪر اچي پاتا. هن چرچي طور چيو: ”توهان جا هٿ ميرا آهن؛ پراڻن جتين هاڻا!“
پر اسين کيس وڪوڙي وياسون ۽ جڏهين سام بہ اسانکي پيار مان هٿ گهمايا، تڏهين دل کي راحت ملي ۽ اها پريم جي ليلا بند ڪئيسين. سڄو ڏينھن اسان ڄڻ عيد ڪري ملھايو آهي.
***


15-8-1951ع گهمندي گهمندي گهاڙ ڀر واري فقير وٽ وري وياسين؛ وٽس هڪڙو ساڌو ٽڪيل هو، جو ذات جو مسلمان هو، مگر ويس جوڳيءَ جو پيل هيس ۽ هندو صوفين جي صحبت ۾ آيل هو. سام کي ڏاڍو وڻيو ۽ سڏي ڀرسان ويھاريائينس؛ پڇيائينس تہ ڪھڙي درگاه جا فقير آهيو؛ طلب ڪنھنجي ورتي اٿو؟
ان فقير وراڻيو: ”بابا! مان تہ اڃا ڳولائو آهيان. يقين ڪونہ ٿو ٿئيم. خاطري ٿيڻ کان سواءِ ڀلا ڪيئن چوان تہ مان ڪنھن جو آهيان!“
سام چيو: ”اسان تہ اها ڳولا واري شيءِ خود تو ۾ ئي ڏٺي تنھن ڪري توکي ويجهو سڏيوسين. تون وري چوين ٿو تہ مونکي خاطري ڪانہ آهي!“
فقير چيو: ”بابا! مونکي اوهان مان ڄڻ ڪا چڱي بوءِ آئي، تنھن ڪري مان بہ ڇڪجي آيس؛ توهان ئي ٻڌايو تہ ڇا ڪريان؟“
سام چيو: ”ڳولا بنا ڏسڻ پسڻ مشڪل آهي؛ ڏسڻ کانسواءِ يقين ڪونہ ٿو ٿئي ۽ يقين کانسواءِ اعتقاد ڪونہ ٿو ٻجهي. پر اها ڳولا سڄي پاڻ ۾ رکيل آهي؛ درگاهن تي وڃڻ بہ هڪڙو بهانو آهي.“
فقير چيو: ”بابا! ڳالھہ کولي ٻڌايوم!“
سام چيو: ”تو کانسواءِ ٻي شيءِ ڪٿ آهي ئي ڪانه. ساڳي بازي جئن ٻاهر تئن پاڻ اندر پڻ سمايل آهي. جڏهن ان جي ڄاڻ ٿيندي تڏهين سڀ شيءِ ۾ اهوئي نظر ايندو. وچ ۾ فقط اگيان جو پڙدو آهي؛ نظر جي ڪوتاهي آهي جو هي سڀ شيون جدا جدا نظر اچن ٿيون؛ ڪنھن بہ ذره مان ساري شيءِ جي وصف معلوم ٿي سگهي ٿي. صفات ۾ ئي ذات سمايل آهي.“
فقير چيو: ”بابا! ذات ۽ صفات وارو فرق کولي ٻڌايوم.“
سام چيو: ”ذات ۽ صفات ۾ فرق ڪونہ آهي، ٻئي ساڳيءَ شيءِ جا نالا آهن؛ ساڳئي سڪي جا ٻہ پاسا آهن. هي سڀ شيون جدا جدا وصفن سان هڪ ذات جون ئي آهن جا اهي سڀ روپ اختيار ڪري ٿي، ان لاءِ تہ پنھنجو ظھور پورڻ ريت ڪري.“
فقير پڇيو: ”بابا! انھن روپن مان سندس ڪھڙو روپ اتم آهي.“
سام تڏهين کيس رشي يجنولڪيه جي هيءَ ڳالھہ ٻڌائي: ”ان درويش جو پٽ وٽس برهم وديا حاصل ڪرڻ لاءِ آيو؛ پڻس چيو، بابا تون پاڻ وڃي ڌيان ڪر تہ برهم يعني ﷲ ڇا آهي؟ اهو پٽ، سندس چيلو بہ هيو؛ ڪجهہ وقت کان پوءِ وٽس موٽي آيو ۽ چيائين، بابا مون هاڻي سمجهيو تہ برهم ڇا آهي؛ ’آنم‘ برهم آهي؛ يعني هيءُ جهان، هي سرشٽي سڄي عناصرن يعني تتن جي جڙيل آهي؛ کاڌي، اَن، مٽيءَ وغيرہ سان سندس تڳاءُ آهي. انھيءَ درويش پٽ کي چيو تہ اها ڳالھہ بہ ٺيڪ آهي؛ پر تون اڃا وڌيڪ وڃي ڌيان ڪر تہ انجو اتم روپ ڇا آهي. ڪجهہ عرصي بعد وٽس آيو ۽ ’پرانم برهم‘ جو واڪ ڏنائين، يعني برهم پران آهي؛ ڇا لاءِ جو انھيءَ جسم کي هلائڻ واري شيءِ ساس يعني پران يا دم آهي!
”اهڙي طرح وڌيڪ ڳولا ڪيائين ۽ ڏٺائين تہ ’منم‘ برهم آهي؛ ڇا لاءِ جو پران يعني ساس تي قبضو وري من جو يا خيال جو آهي؛ اڃا بہ وڌيڪ ڌيان کان پوءِ انھيءَ چيلي ڏٺو تہ من خود ٿِر نہ آهي يعني لڏندڙ ڦرندڙ آهي؛ جستائين انھيءَ ۾ گيان جي روشني نہ ٿي اچي تيستائين اهو ڀُلي سگهي ٿو. تنھن ڪري ’گيان برهم‘ جو اعلان ڪيائين. آخر ڳولا ڪندي هو انھيءَ خيال کي وڃي پهتو تہ برهم آنند روپي آهي يعني منجهس آنند يا موج سمايل آهي ۽ اهو اندروني آنند سڄو برهم آهي. پيءُ کي چيائين: ’آنند ۾ برهم!‘ پڻس هن جي پٺي ٺپي چيو تہ اهوئي برهم جو سچو روپ آهي.“
فقير چيو: ”تڏهين اسين پاڻ کي ئي اهو برهم ڪري ڄاڻون؟ پوءِ نفس ڇا آهي؟“
سام چيو: ”نه! ’پاڻ‘ کان سوا باقي جو آهي يعني نفس کان سواءِ باقي جيڪي آهي سوئي برهم آهي! در حقيقت نفس ڪا شيءِ ڪانہ آهي. اهو فقط اگيان جو پڙدو آهي.“
ان وقت واه ۾ ٿوري پري هڪڙي هندو فقير سنان ڪندي سريلي آواز سان زنده پير لعل اُڏيري جا گيت ٿي ڳاتا. زنده پير جو آستان درياه ۽ ٽڪرين جي وچ ۾ آهي. راڳ جي تڪ ۾ اهڙا ڪي اکر ڪم آندل هئا: ’جاڳ زنده پير! تون آن پھاڙن وچ ۾! تنھنجا نوڪر ننڊ ۾ وغيرہ‘! مڪان واري هندو فقير سڏ ڪري چيس تہ اهي وري ڪھڙا پيرن جا راڳ وٺي شروع ڪيا اٿيئي؟“
سام چيو: ”ويچاري جي ڳالھہ تہ ٻڌو تہ سھي؛ هو بہ سچ ٿو چوي؛ پير پھاڙن يعني هڏي جي پڃري جي وچ ۾ آهي؛ هي آتما زنده پير آهي. نوڪر سندس، هي اندريون، سي برابر حرص جي ننڊ ۾ آهن ۽ پير جا نوڪر چيو ڪونہ ٿا مڃن. هي ڀائي سچ ٿو چوي؛ پنھنجي پير کي ٿو جاڳائي!“
***
16-8-1951ع هي من ڪھڙو نہ ڀلائيندڙ آهي. پھاڙ جي چوٽيءَ تان ڪيرائي ڪڏهين پٽ تي اڇلايو ڇڏي! سام مونکي چوندو آهي تہ ڪفر پاڻ تي وشواس نہ رکڻ جو نالو آهي. هي آشرم جو آدرش، هيءُ سندر خيال ستنتر زندگيءَ جو، اُن مان منھنجو اعتبار نڪري وڃي ۽ هڪ پل لاءِ بہ مان پنھنجي جيون جي آدرش کان باغي ٿيان ۽ پنھنجي سائينءَ کي ومک ٿيان، سا ڳالھہ هينئر اڻ ٿيڻي پيئي لڳي پر گذريل مھينن ۾ جڏهين چاليھہ ڏينھن جدا رهڻو پيو، تڏهين سام جي پرپٺ مون پاڻ کي گهڻو نٻل ٿي سمجهيو؛ سندس خيالن ۽ سندس آشرم جي آدرش ۾ ڄڻڪ اعتقاد ئي ڪونہ ٿي ٻُڌو؛ سمجهان پيئي تہ هن جي ۽ منھنجي راه شايد نرالي هجي؛ ڇا لاءِ جو هن کي پنھنجي ٻارن سان بہ منھن ڏيڻو پوي ٿو ۽ مون کي اڪيلو هت رهڻو پوي ٿو. سندس موٽي اچڻ تي پڻ ان باغيپڻي جو ڪجهہ اثر اڃان مون تي هيو. هينئر مان ڏسان ٿي تہ اهو فقط دل جي ٻاهرين تھہ تي هيو. پر جڏهن انھيءَ اثر هيٺ اچان تہ آءٌ جوش ۾ ڪڏهين سام کي بہ ڪجهہ چئي چُڪندي آهيان، جنھن لاءِ پوءِ پڇتاءُ ڪندي آهيان؛ هو ڪجهہ جواب ۾ پھريائين چئي، پوءِ مون ۾ ڪروڌ ڏسي چپ ڪري ويھندو آهي. هن ڀيري مون کيس چيو تہ اهڙي وقت تي مون کي سزا ڏيندا ڪريو.
سام وراڻيو: ”تون ان وقت هڪ اُٺ جي مثل وڏي وڏي پئي لڳندي آهين! هيڏي ساري اُٺ جيڏي انسان کي ڪيئن سزا ڏجي!“
وڌيڪ چيائين: ”هي اگيان جي ڪڪر جون باقي ريکون آهن؛ پريم جو چندرما آسمان ۾ ظاهر بيٺو آهي. سندس سيتلتا جو اثر وڌندڙ آهي، تنھن ڪري انھيءَ پڇاڙيءَ جي ڪڪرين جو ڀو ڪونہ آهي.“
وري خبردار ڪري چيائين: ”پر اگيان يا نفس هڪ نانگ مثل آهي. هڪ ڳوٺاڻو ڀرم آهي تہ نانگ کي مئي پڄاڻان بہ پورب جي هوا اٿاري سگهندي آهي. ساڳيءَ طرح نفس جي نانگ کي ڪروڌ روپي واءُ سندس ٻڍاپي ۾ بہ ايتري طاقت وٺائي سگهي ٿي جو ڪو ڏنگ هڻي وٺي. تنھن ڪري انھيءَ بلا کان خبردار رهون! سندس زهر ڪڍڻ واري شيءِ ۽ اسان جي دلين کي وڌيڪ ملائڻ واري شيءِ ﷲ جو نالو آهي. گهر ۾ ڀڄڻ ڀاو وڌيڪ ڪريو! رام نام اسان جي دلين کي ملائي ڇڏيندو. ايشور جي قدمن ۾ قابو رهي پوءِ اسين وڇڙي وري ڪونہ سگهنداسين. ۽ اهي طوفان اسان جي پريم جي جهوپڙيءَ کي ڊاهي ڪونہ سگهندا!“
***


17-8-1951ع گهاڙ ڀر واري فقير وٽ وري صبح جو وياسين. سام کي سندس آستان وڻندو آهي، ڇا لاءِ جو اتي پاڻي ۽ وڻراه جو سٺو نظارو آهي. وڻن جي ڇايا ٿڌي ۽ وڻندڙ آهي ۽ منھنجي اسپتال جو در بہ ويجهو آهي. ان نموني هو اچي منھنجي نزد ٿيندو آهي. ”اڄ صوفي صاحب بہ سام سان گڏجي اتي آيو ۽ مان پنھنجي اسپتال مان نڪري اچي ويٺس. سام صوفي صاحب جي ڏيٺ فقير سان ڪرائي؛ توهين اسان وٽ اهڙا ماڻھو وٺي آيا جو اسان سان حجت پيا هلن فقير صوفي صاحب جو بہ پورو آڌر نہ ڪيو ۽ سام سان پڻ ڪجهہ اڇاتري نموني ڳالھائڻ لڳو؛ چوڻ لڳو تہ اڳتي اهڙي ردي ماڻھو اسان وٽ نہ آڻيندا ڪريو! سام پنھنجي خيال ۾ ويٺو هو. جنھن ڪري فقير جي ڳالھائڻ جو ڍنگ نہ سمجهيائين يا سمجهي ڪري بہ چپ ۾ رهيو. پر اوچتو صوفي صاحب فقير کي هڪل ڪري چيو: ”خبر رک؛ توکان وڏا فقير اسان وٽ طالب آهن، تڏهين بہ اسان خود ديوان ”سام“ جي صحبت ما گهڻو ڪي پرائيندا آهيون. هو تو وٽ لنگهي آيو آهي محبت جي لاءِ؛ تون وري ٿو ڪرين ابتيون ڳالھيون!“
سام چيو: ”انھيءَ ڳالھہ کي وساري ڇڏيو ۽ فقير کي چيائين تہ ڪو ڪلام يا ڀڄن ٻڌايو.“
فقير چيو هن وقت مون کان نہ ٿو پڄي. پر انھيءَ ئي گهڙيءَ هڪڙو ٻيو فقير اتان اچي لانگهائو ٿيو. صوفي صاحب چيو: ”طلب هُو تہ مِل هوُ!“
فقير ڳائڻ وارو سٺو هيو. سام جو خيال هو تہ ان ننڍڙي جهيڙي کي راڳ سان ليپو ڏيئي ڇڏجي. ٿيو بہ ائين؛ فقير ويدانت جا ڪي ٻول ۽ ڪي سنڌي صوفي جا ڪلام ٻڌايا. انھن جي ميٺاج ۽ ڳوڙهي معنيٰ جي اثر هيٺ ويٺلن مان هڪڙي چيو تہ هيءَ سڀ سمجهہ جي بازي آهي؛ جڏهي ڪو اهي راڳ ۾ چيل ڳالھيون سمجهي، تہ پتنگ ڇا آهي، آگ ڇا آهي وغيرہ، وغيرہ.
سام کيس چيو: ”سمجهي ۽ وري پوءِ اها سمجهہ خود وساري ڇڏي؛ نہ تہ هيءَ پريم جي لاءِ عقل وڃائي ڇڏيندو.“
انھيءَ ماڻھو پڇيو: ”سو ڪيئن؟“
سام چيو: ”عقل يا سمجهہ هڪ هٿيار آهي. ڪم پوري ٿئي پڄاڻان هٿيار جي ڪھڙي گهرج آهي؟ ويچار خود من تي بار آهي. هن سوڙهي پيچري ۾ هٿين خالي هلڻو آهي. عقل جو ٻوجهہ پڻ اڇلڻو آهي!“
سام ٿورو ماٺ ۾ ويھي جلد فقير کي نمسڪار ڪري کانئس موڪلايو. فقير وٽان هلي پوءِ صوفي صاحب کان سام پڇيو تہ ڇا ڳالھہ هئي. صوفي صاحب چيو: ”هو اوهان سان ’تون‘ ’تون‘ ڪري پيو ڳالھائي؛ اها ڳالھہ مونکي نہ وڻي. پاڻ کي وڏو ٿي ڄاتائين. کيس بسمي پڻ لائڻي هئي تہ ڪيتري سندس منزل آهي. (بسمي لائڻ جي معنيٰ: آزمائش لاءِ غصو ڏيارڻ يا ڇيڙڻ).“
***


18-8-1951ع هن ٻڌر تي صوفي صاحب، ڊپٽي صاحب ٻيا ڪي دوست آيا، صوفي صاحب چيو: ”اڄ مذهب جي وشيہ تي ڳالھائينداسين.“ مون وري بہ اعتراض اٿاريو تہ ائين مقرر وشيہ تي ڳالھائڻ ۾ مزو هليو ٿو وڃي؛ ڇو نہ آزاد نموني ويٺا ڳالھايون!
سام چيو: ”ائين برابر آهي تہ ان نموني هيءَ ڳالھہ ٻولھہ روح رهاڻ جي بدران هڪ اسڪولي ورزش ٿي پوندي. من جي موج وچان جيڪي نڪري ٿو، سو سچو خيال آهي؛ پر ڪوشش ڪري هيڏانھن هوڏانھن جون ثابتيون ڏيئي؛ ڪنھن بہ ڳالھہ کي ثابت ڪرڻ، سو ايترو لاڀدايڪ نہ آهي. حقيقت ڪري محبت واري موج ۾ ئي گيان جي سمپورنتا آهي. تنھن ڪري مذهب تي ڀل ڳالھايو پر ڪا حد وجهي نہ ڇڏيو.“
صوفي صاحب سچي مذهب جي معنيٰ سمجهائيندي چيو؛ ”مذهبي معنيٰ رستو؛ ۽ مرشد لفظ جي معنيٰ رُشد مان آهي؛ رُشد جي معنيٰ هدايت آهي. سڀ کان سٺو، سڀ کان سٺي هدايت، جنھن تي سڀ مذهب يڪراءِ آهن، سا آهي ڀلائي ڪرڻ، سچ ڳالھائڻ، ﷲ جي بندگي ڪرڻ وغيرہ.“
سام چيو: ”اهي اڃا بہ مذهب جا ٻاهريان پاسا آهن. اهي ڳالھيون ڪريو جن مان مذهب خود پئدا ٿئي ٿو يعني گيان ۽ پريم واريون ڳالھيون، جيڪي مذهب جو بنياد آهن!“
ڊپٽي صاحب چيو: ”اهي توهين ٻڌايو!“
سام صوفي صاحب کان پڇيو: ”رستو ڇو ضروري آهي؟ ڪو رستو ڇا آهي؟ ۽ رستي جو مقصد يا منزل ڪھڙي آهي؟“
صوفي صاحب وراڻيو: ”رستو معنيٰ نيم، طريقو، مذهب ۾ نيم هئڻ گهرجي.“
سام چيو: ”مان تہ سمجهان ٿو اهي ٽيئي اکر سچي مذهب جي ابتڙ آهن: ’نيم‘، ’هئڻ‘، ’گهرجي‘. مذهب جڏهين ’نيم‘ جي صورت وٺي ٿو تڏهين منجهانئس اصليت هلي وڃي ٿي ۽ ’هئڻ‘ آهي بيٺل پاڻي مثل، جنھن مان بد بوءِ شخصيت جي هڪ پاسي ۽ مذهب جا جهيڙا ٻئي پاسي پئدا ٿين ٿا.
’گهرجي‘ اکر وري ڏيکاري ٿو مجبوري، جا وقتي ضرورت مان پئدا ٿئي ٿي؛ اهي نيم وقتي ضرورت پوري ڪن ٿا؛ اسان جي قومي يا پنگتي اوسٿا موجب اهي عارضي طور مقرر ٿيل آهن. مگر مذهب ڪا نيم کان وڌيڪ اونھي شيءِ آهي. انھيءَ جو اصل بنياد ڀڪتيءَ ۽ گيان جي کوج ۾ آهي.“
صوفي صاحب چيو: ”اسين ٻاهرين، سماجڪ مذهب جو ذڪر ڪريون ٿا.“
پوءِ هن انھيءَ وشيہ تي گهڻو ڪجهہ ٻڌايو، جنھن ۾ وڏن مذهبن جي بنيادي اصولن جو ذڪر ڪيائين ۽ ڏيکاريائين تہ منجهن گهڻي ڀاڱي اتفاق آهي، جنھن ڪري انھن ڳالھين تي لڙڻ بي سود آهي. اهو سڀني مذهبن جي مکيه عقيدن جو فقط تتسار هو جنھن ڪري مان هت ڪونہ ٿي ڏيان؛ سندس گفتگوءَ جي وچ ۾ ڪجهہ وڌيڪ سوال جواب هليو، جو مان هيٺ مختصر نموني درج ڪيان ٿي.“
ڊپٽي صاحب چيو: ”هندو ڌرم هڪ قسم جو جهنگل آهي جنھن ۾ ڪو بہ مقرر نيم يا رستو بتايل نہ آهي.“
سام چيو: ”مان ان کي جهنگل نہ پر ٻيلي جي مثل ڪري سمجهندو آهيان. منجهس گهڻن قسمن جا ٻوٽا ۽ وڻ موجود آهن ۽ منجهس اٿاھہ پيچرا پڻ آهن؛ اتي خيال جي گهڻائيءَ سبب، جئن ٻيلي ۾ گهڻي وڻراھہ سبب، ڪن کي مونجهارو نظر اچي ٿو. مگر اها گهڻائي حقيقت ۾ خيال جي وسيعت ۽ شاهوڪاري ڏيکاري ٿي. تاهم ايترو قبول ڪرڻو پوي ٿو تہ هن ٻيلي ۾ ريت رسم جون ڪيتريون ’بي پاڙيون‘ (وليون جيڪي وڻ کي وڪوڙي ناس ڪري ڇڏينديون آهن) پيدا ٿيون آهن جيڪي قيمتي وڻن کي نقصان پھچائي رهيون آهن.“
ڊپٽي صاحب چيو: ”سوال آهي تہ ان ٻيلي مان ٻاهر ڪئن نڪرجي؟ ايترن رستن مان ڪھڙو رستو وٺجي؟“
سام کلي چيو: ”نڪرجي ڀلا ڇو؟ ٻيلو پاڻ ۾ ئي سمپورڻ آهي! منجهس ڪاٺ، ڦل ڦول، ماکيون، ميوا وغيرہ سڀ موجود آهن.“
ڊپٽي صاحب چيو: ”تڏهين بہ ڪي هلڻ چلڻ لاءِ رستا تہ کپن؛ اهڙو رستو هندو ڌرم ۾ لھڻ يا چونڊڻ مشڪل آهي. ايترو مان اسلام لاءِ چوندس تہ اسلام هڪڙو مقرر ٺھيل، سڌو ۽ صاف رستو آهي؛ ان ڪري اسلام جي پيغمبر کي آخرين پيغمبر چيو اٿن ڇا لاءِ جو اڳي جيڪي پيغمبر آيا آهن تن مان سمجهو تہ هڪڙي چيو، ڀائي هن جهنگل جي ٽن پاسن ڏانھن نہ وڃو، باقي چوٿون پاسو سلامتيءَ جو اٿو؛ وري ٻيو نئون رهبر آهيو، جنھن جهنگل گهمي ائين ٺھرايو تہ هي ڀاڱا خوفناڪ اٿو ۽ هي پاسا بي خطر اٿو. پر اسلام جي پيغمبر يقين سان اچي چيو تہ هيءُ هڪڙوئي سڌو رستو توهان کي ٻاهر نڪرڻ جو ڏسيان ٿو؛ انھيءَ رستي تي گهمو ۽ انھيءَ سان ئي ٻاهر نڪرو.“
سام چيو: ”هڪ هندو ٿي ڪري توهان اسلام چڱيءَ طرح اڀياس ڪيو آهي ۽ مان ڪنھنجي مذهبي خيال کي رد ڏيڻ ڪونہ ٿو گهران. پر ڪنھن بہ مذهب جي سمجهاڻي فقط اکري تشريحن تي ختم نہ آهي. اسلام جو بنياد بہ ٻين مذهبن وانگر ايشوري ڀڪتي ۽ گيان جي کوج آهي. جئن صوفي ڌڻي بخش صاحب چيو: تفاوت فقط ٻاهرين ڳالھين ۾ آهي جو قومن جي پنگتي ۽ قومي اوسٿا سان واسطو رکن ٿيون؛ اوهان انھن ٻاهرين ڳالھين تي گهڻو زور ڏيو ٿا، مگر صوفي قرآن ۾ وڌيڪ اونھيون معنائون پڙهن ٿا. منھنجي سمجهہ ۾ ائين ڪين ٿو اچي تہ ڪي بہ نيم يا اصول سڀني ماڻھن لاءِ هميشہ لاءِ مقرر ڪري سگهجن ٿا. جئن مون اڳئين ڀيري سمجهايو هو تہ ڪرم ۽ ڪرم جو ڦل از خود هڪ ٻئي مان پئدا ٿين ٿا ۽ هيڏي ساري سرشٽيءَ ۾ قانون يا اصول اهڙا هئڻ گهرجن، جي اتي جو اتي بجا اچن؛ تئن ڌرم جو سرشٽو پڻ انسان لاءِ کليل ۽ خود بخود هلندڙ هئڻ گهرجي؛ در حقيقت ڌرم جورستو هميشہ کليل آهي ۽ گيان جي کوجنا هميشہ جاري آهي. ڌرم يا مذهب بہ انسان جي ذاتي گهرجن مان آهي جھڙوڪ هوا، پاڻي، کاڌو وغيرہ. تنھن ڪري جئن انسان اُنتي ڪري ٿو تئن ڌرم جو مارڳ وڌيڪ ۽ وڌيڪ ڪشادو نظر اچي ٿو؛ يعني ڪي مقرر عقيدا هميشہ لاءِ رهي ڪونہ ٿا سگهن. اونھي نظر سان ڏسبو تہ زندگيءَ جو آدرش يا ڌرم جو امنگ پاڻ منجهان ئي پيدا ٿيندڙ آهي؛ چئن ڄڻن جي رهڻي ڪھڻي ساڳي هر صورت ۾ ڪٿي بہ ڪانہ آهي. پوءِ ڪئن اسين چئون تہ اهي چار ئي مسلمان آهن يا هندو يا ڪرستان؟ منھنجو مطلب هيءُ آهي تہ هر هڪ انسان کي پنھنجو ڌرم آهي. پوءِ ڪئن ٿا اسين چئي سگهون تہ جيڪي هزارين سال اڳ چيو ويو آهي، تنھن تي سڀ انسان هلي سگهن ٿا؟ اسلام ۽ ٻڌ ڌرم خود جدا جدا ملڪن ۾ جدا جدا رخ ورتو آهي. اهڙي طرح ساڳي پنٿ جي ڪرستانن ۾ پڻ جدا جدا ملڪن ۾ فرق نظر ايندا.“
ڊپٽي صاحب چيو: ”چڱو، اسين مڃون ٿا تہ هر انسان کي پنھنجو خيال يا پنھنجو ڌرم آهي ۽ هر ڪنھن ۾ گيان جي کوج جو ٻج سمايل آهي، پر اهو خيال يا ٻج ڪئن کلي؟ هر ڪو ماڻھو پنھنجو مالھي يا رهبر ٿي سگهندو ڇا؟“
سام وراڻيو: ”هن ريت ٿي سگهي ٿو: هر ڪنھن انسان کي پنھنجي اندروني ۽ بيروني حالات مان جيتري قدر ٿي سگهي اوتري قدر واقف ٿيڻ گهرجي ۽ جڏهين جڏهين ڪنھن قدم کڻڻ جي گهرج ٿئي، تڏهين پنھنجي دل جو پھريائين آواز پڇي، پوءِ ان موجب وک وڌائي؛ جيڪڏهين کيس ڪا صلاح مصلحت ڪنھن رهبر کان پڇڻي پوي تہ اها ڳالھہ بہ واقفيت وڌائڻ واري اصول ۾ اچي ٿي. پوءِ جي غلط قدم کڻندو تہ ضرور کيس رڪاوٽون ڏسڻ ۾ اينديون، جن جي آزمودي کان پوءِ ئي سچ پچ هو انھن کان منھن موڙيندو؛ ۽ جيتري قدر حالات مان وڌيڪ واقف ٿيندو يعني وڌيڪ گيان پرائيندو اوتري قدر ان جو قدم ثابت ۽ صحيح ٿيندو ويندو. خيال کي چورڻ ۽ قدم وڌائڻ وارو جذبو بہ ڪنھن نہ ڪنھن پريم مان ئي پئدا ٿئي ٿو. حق سان وڌيڪ پريم رکڻ مان وڌيڪ گيان پئدا ٿئي ٿو. غلطيون کڻي ٿينديون بہ پر انھن کان موڙڻ لاءِ قدرتي رڪاوٽون جھڙوڪ لوڪ لڄا، ڪو فائدي وارو نتيجو ۽ مونجهارو پيدا ٿيڻ، حياتيءَ ۾ ڪافي موجود آهن. اهي پاڻھي مڙ جهڙ سيکاري آخر نئين دڳ هلائين ٿيون. انسان کي ٻئي جي روحاني ڪمائي گهڻي ڪم نٿي اچي. رهبر بہ حق جي طرف اشارو ڪري ٿو. پر پنھنجي محبت ئي گهڻي ڀاڱي ڪم اچي ٿي. نہ وري ڪو سيد يا ٻانڀڻ ٿيڻ ۾ محبت جي گهرج گهٽ رهي ٿي. جيڪڏهين ڪو رهبر هجي تہ ان ۾ حرڪت نہ آهي. پر جيون جي بازي پاڻ کٽڻي آهي ۽ پاڻ اندر ئي کٽ هار جو فيصلو ٿيڻو آهي.
”جئن ڪرم ۽ ان جي ڦل جو سرشتو چيوسين تہ خودبخود هلندڙ آهي، تئن ڌرم جو سرشتو بہ اندروني ۽ خود بخود کُلندڙ آهي. هتي ۽ هاڻي، حاضر سمجهہ کپي؛ آواز ڌرم جو اتي جو اتي اندر مان ملي ۽ نہ ڪن ڌرم جي ڊڪشنرين يا لٿل ڪتابن جي ڏسڻ کان پوءِ ملي؛ اهوئي سچو ۽ ڪارگر طريقو زندگيءَ جو آهي. ڀلا ٻين جون ڏسيل ڳالھيون ڪيترو ياد رهي سگهنديون! سِمرتيون، شريعت يا علم اخلاق يا اصول هر ڪنھن مذهب جا خود پنڊت قاضي ۽ جج بہ بر زبان ياد نٿا رکي سگهن! نہ وري انھن جي سمجهاڻين تي سڀ ودوان سهمت آهن. پوءِ عام ماڻھو ڪئن وقت بوقت ڪنھن بہ مسئلي اٿڻ تي انھن جي پيروي ڪري سگهندا؟ جڏهين هڪ هڪ اکر جي سمجهاڻيءَ تي پادري، قاضي ۽ پنڊت ڪتابن جا مڏ لکي سگهن ٿا، تڏهين اهڙو ڌرم يا مذهب جو طريقو ڪئن عام ماڻھن لاءِ آسان ٿي سگهندو؟ اهڙو ويچار ڌرم بنسبت بلڪل پراڻو ۽ اڻ پورو ثابت ٿيندو؛ هن زماني ۾ قسمين قسمين ماڻھن جي گهرج پوري ڪري ڪين سگهندو. سچي ڌرم جي سمجهاڻي انسان کي پنھنجي اونھي وجود مان ئي ملي سگهي ٿي. اسلام خود، اسلام جي پيغمبر جي چوڻ موجب، هڪ قدرتي مذهب آهي! ڪوبہ مذهب قدرتي تڏهين ٿي سگهي ٿو، جڏهين هن کان اڳ ذڪر ڪيل ريت موجب اهو انسان جي اندر جو آواز بڻجي اچي ٿو يعني ايترو وسيع ٿئي ٿو جو نہ رڳو توهان جي چوڻ موجب هڪ باغ مثل گلن جو ميڙ بڻجي؛ نہ فقط هڪ ٻيلي مثل خيال جي شاهوڪاري رکي، مگر ايترو تہ وسيع ۽ وڏو ٿئي جو ان ۾ هر انسان جي زندگي سمائجي وڃي!“
ڊپٽي صاحب ڪجهہ قدر شامل راءِ ٿيو ۽ چيائين: ”ائين برابر آهي تہ لکيل اکر يا اصول مذهب جو سارو راز ڪونہ ٿا بتائين؛ مثلاً ڪتابن ۾ چيل آهي تہ خداهي جھان خلقيو؛ پر سو ثابت ڪرڻ ايترو اهنجو آهي جيترو جاميٽريءَ ۾ سڌي ليڪ، جنھن تي سڄي جاميٽري بيٺل آهي! هاڻي سڌي ليڪ واري خيال کي جاچيون؛ مان چوان ٿو تہ سڌي ليڪ ڪا ٿي نٿي سگهي! پھريائين تہ ڪابہ ليڪ جنھن کي سڌي چئون ٿا، سا ڪنھن خُرد بينيءَ سان ڏسبي تہ وڪڙ وڪڙ ۽ ڀڳل ڏسڻ ۾ ايندي. ٻيو تہ سڌي ليڪ جي معنيٰ ڏسي ٿي وڃي ’ٿولھہ کان سواءِ ڊيگهہ‘ هاڻي، ٿولھہ کان سواءِ ڊيگهہ چئجي ٿي مگر خيال ۾ آڻي نٿي سگهجي ۽ نہ ڪاپي تي اتاري سگهجي ٿي. پر تنھن هوندي بہ منجهس اعتبار رکون ٿا!ساڳي طرح هيءُ جھان خدا خلقيو، سا ڳالھہ نہ ڪنھن ڏٺي ۽ نہ ڪو خاص وقت جھان خلقڻ جو خيال ۾ رکي سگهون ٿا جنھن کان اڳ ۾ هي جھان ڪونہ هو؛ پر تنھن هوندي بہ ﷲ ۾ اعتبار رکون ٿا ۽ انھيءَ کي جھان جو خالق مڃون ٿا.“
سام چيو: ”اکرن سان ﷲ ڪنھن نہ لھي سگهيو آهي. اکر جيترو راز کولن ٿا اوتروئي ڇپائن ٿا. جيڪو وري ڪا ڳالھہ ڄاڻي ٿو، سو پوريءَ طرح ٻڌائي نٿو سگهي؛ جي عقل جون ڳالھيون ڪن ٿا، تن ۾ شڪ پوي ٿو تہ اهي پنھنجي مطلوب سان شايد مليائي ڪونہ آهن. ڇا لاءِ جو ٻڌڻ ۽ ٻڌائڻ ۾ ٻہ گهرجن، بلڪ ٽي؛ يعني ٻڌائڻ ۾ ٻيائي سمايل آهي ۽ اها خبر اڻ پوري آهي، جي سچو گيان پائن ٿا، سي چپ ۾ ٿا رهن جو کين نہ ضرورت ٻڌائڻ جي رهي ٿي ۽ نہ اها ضروري دوري پنھنجي پريتم کان اٿن جنھن مان ٻڌائڻ جي ڀاونا پيدا ٿئي. جيڪي وڏا بياض پڙهي ٻڌائن ٿا انھن کي اندر جي ڄاڻ اتم آهيئي ڪانہ. ڇا لاءِ جو اکرن ۾ پوريءَ ريت سمائجي نٿي سگهي. پر احساس هڪ ڇُر يا ڇاپي مثل آهي؛ سمجهو تہ ڪنھن ماڻھوءَ جي صورت بيان ڪرڻي آهي؛ اکرن رستي پٽيءَ تي لکجي ملي ٿو تہ منھن جي ڊيگهہ ڏھہ انچ اٿس؛ چؤڙائي اٺ انچ اٿس، اکيون اونھيون اٿس، رنگ ڀورو اٿس وغيرہ وغيرہ. مگر اِهو اکري علم ان صورت جو فقط اڌورو بيان آهي؛ فوٽي جي ڀيٽ ۾ بلڪل تڇ ۽ اڻ پوري آهي. احساس خيال جي فوٽي مثل آهي. احساس جي رستي ڪابہ ڳالھہ خيال جي مٿان ائين ڇپجي وڃي ٿي، جئن ڇُر جو ٺپو ڪپڙي تي. اسين سمجهون ٿا تہ فلاڻو ماڻھو هن رخ يا وڙ جو آهي، چڱو يا برو آهي؛ ان جو اسان کي احساس چٽو آهي، مگر ڪيتري بہ ڪوشش ڪبي تہ اها سچي صورت جيڪا اندر ۾ اسان جي اڳيان صاف بيٺي آهي سا اکرن رستي ٻئي تائين بلڪل پنھنجي اندازي موجب پڄائي نہ سگهبي. وري جئن ڇاپي ۽ اکري تصوير ۾ فرق آهي، تئن وري احساس ۽ ڳوڙهي هيڪڙائيءَ واري گيان ۾ فرق آهي. ڇاپي ۾ اڃا صورت جي سچي رنگ ٿولھہ يا مائي، نرمائي وزن وغيرہ جي خبر نٿي پوي، تئن احساس جي رستي خيال تي هڪ پاڇو پوي ٿو ﷲ جي ذات جي اڃا سموري خبر نٿي پوي؛ عقلي بيان کان اندورني دايدار بھتر آهي. دايدار ڪرڻ کان وري محبت يعني ميل ڪرڻ يا مطلوب ۾ سمائجي وڃڻ وڌيڪ آهي ۽ اهوئي سڀ کان اتم گيان جو رستو آهي.
”اهو آهي پريم جو گيان يعني معرفت؛ اهو گياني جنھن جي ڄاڻ پريم منجهان پيدا ٿي آهي، سوئي سڄي خبر رکيٿو. انھيءَ سڪ ۾ هو پنھنجي مطلوب جو رنگ ڌنگ خود پاڻ پائي ٿو ۽ انريت سچو ڀيد ڄاڻي ٿو؛ ڄاڻي نٿو پر خود پاڻ اندر سمائي ٿو! پر ٻڌائڻ کان اها ڄاڻ ٻاهر آهي. جئين هڪڙو مھاتما چوندو هو، لوڻ جي گڏي هلي سمنڊ جي سئر تي؛ جي موٽي تہ سمنڊ جو ڀيد ٻڌائي؛ پر جي موٽندي ئي نہ تہ ٻڌائيندي ڇا؟ يعني لوڻ لوڻ ۾ ملي ويندو! جڏهين آتما پنھنجو پرم روپ سڃاڻي ٿي، يعني پرماتما سان هڪ ٿي وڃي ٿي، جڏهين بوند درياھہ سان ملي وڃي ٿي، تڏهين آنند کان سواءِ ٻيو ڪجهہ نٿو رهي؛ پريم، گيان آنند هڪ کان سواءِ ٻيو ڪجهہ نٿو رهي؛ پريم، گيان آنند هڪ ٻئي ۾ سمائجي وڃن ٿا!“
صوفي صاحب شامل راءِ ٿيو ۽ چيائين: ”مذهبي مسئلو اهڙو ڳوڙهو آهي، جو ڪي هزارن ۾ ٿورا سمجهن ٿا. ان ڪري ٻاون ۽ ملن کي تہ حق ئي ڪونہ آهي تہ جو انھن ڳالھين بابت ڪجهہ بہ چون، جيڪي نہ ڏٺيون اٿائون ۽ نہ سمجهيون اٿائون!“
ڊپٽي صاحب چيو: ”ائين خيال ڪبو تہ ڪيتريون شيون آهن، جن بابت پوري، خاطريءَ جھڙي ڄاڻ ڪانھي. تنھن هوندي بہ انھن جو ذڪر ڪريون پيا ۽ انھن کي سچو ٿا سمجهو.“
سام چيو: ”هماليہ جي چوٽي ايورسٽ تي ڪو پھچي ڪونہ سگهيو آهي (هيءَ ڳالھہ ايورسٽ جي فتح کان اڳ جي آهي) تڏهين بہ انجي هئڻ ۾ اعتبار رکون ٿا. پوءِ جي چئبو تہ چوٽيءَ تي وڃڻ واري کي ئي فقط اڌڪار آهي تہ ان بنسبت ڳالھائي تہ اِها هڪ انساني گفتگو تي وڏي روڪ ٿي پوندي؛ البت ائين برابر آهي تہ چوٽيءَ تي پھچڻ کان اڳ ۾ ان جي سچي ڄاڻ ڪانہ رهندي ۽ پري کان ڏسڻ واري جو علم اڌوروئي سمجهڻ گهرجي، پر ساڳئي وقت تي اِهو بہ سمجهڻو آهي تہ چوٽيءَ کي پهتل جي چوٽيءَ تان ڳالھائيندو بہ کڻي، تہ انجي ڳالھہ بلڪل پوري سمجهہ ۾ نہ ايندي. مطلب تہ پنھنجي تجربي کان سواءِ ٻيو سڀ علم فقط اشارن مثل آهي. پر تنھن هوندي بہ اسين ڪيترن ڳالھين ۾ اعتبار رکون ٿا. ٻارن کي ننڍيئي رام رام يا ﷲ ﷲ چوايون ٿا. اهي سمجهو تہ اشارا اٿن تہ انھي پنڌ تي پاڻ ڳولا ڪن. ڪنھن کي صفا انڌيريءَ ۾ ڇڏي ڏيڻ کان پنھنجي سمجهہ موجب حق جي طرف اشارو ڏيڻ چڱو آهي. ٻاوا ۽ مولوي بہ پنھنجي جاءِ تي پنھنجو ڪم ڪن ٿا، جيتوڻيڪ هو فقط جا اشارا ڏين ٿا.“
انھن لفظن ۾ گويا ذڪر ڪيل نقطہ نگاهن جو سام ميل ڪري ڇڏيو!
***

4

19-8-1951ع هن ٻڌر جي ميٽنگ تي گوشت کائڻ يا نہ کائڻ تي پڻ بحث ڇڙيو؛ ڊپٽي صاحب چيو: ”مان ننڍپڻ کان گوشت ڪونہ کاوان؛ مان ماس کائڻ هڪ گناه سمجهندو آهيان.“
صوفي صاحب سام کان پڇيو: ”توهان جو ان جي باري ۾ ڇا رايو آهي؟“
سام وراڻيو: ”ان سوال کي وڏي اهميت ڪانہ آهي. ڌرم گوگڙن ۽ بصرن تائين محدود نہ آهي ۽ نہ ان جو آخري فيصلو بورچي خاني جي ايوان ۾ ٿيڻو آهي.“
تنھن کان پوءِ سام پنھنجو هڪ آزمودو هن ريت سڻايو: ”مان ڪيترا سال گوشت ۽ مڇي ڪين کائيندو هيس. ان اصول تي ايترو پڪو هيس جو ولايت ۾ گهڻي مشڪلات محسوس ڪندي ۽ گهڻو وقت مسافريءَ ۾ رهندي به، مون ماس مڇي يا چرٻي وغيرہ اصل ڪونہ ورتايو؛ هڪ هڪ ريسٽارنٽ يا گهر ۾ اول ڪيترو وقت انھن جي مالڪن کي سمجهائڻو پوندو هو، جئن ڀُل ۾ چرٻي وغيرہ ڀاڄي ۾ ڪم نہ آڻين. پوءِ سر جڳديش چندر بوس جي کوجنا بابت پڙهيم تہ ڀاڄين ۽ وڻن کي بہ جيءُ آهي ۽ انھن جا بنيادي اصول جيوت جا پڻ ساڳيا آهن جھڙا جانورن جا؛ يعني ساھہ هئڻ يا نہ هئڻ جي اصول تي فقط ويشنو پڻو بيھي ڪونہ ٿي سگهيو. تڏهين بہ فقط مڇي کائڻ شروع ڪيم ۽ گوشت کي اڻ سھائيندڙ ۽ غليظ کاڌو ٺھرائي ان جو بھشڪار ٿي ڪيم؛ ڪيترن سالن کان پوءِ جڏهين ڪراچي ۾ اڪبر آشرم جو ڪم ٻين کي سونپي پاڻ طيب ۾ زمينداري ڌنڌي تي آيس تڏهين هڪ اڪبر آشرم جو ساٿي ڪراچيءَ مان مون سان طيب ملڻ آيو؛ هو ڄائي ڄم کان ماس ڪونہ کائيندو هو. طيب ۾ جو مون کي نئين سر گوشت کائيندو ڏٺائين، تہ مون کان پڇيائين: توهين هي راڪسي کاڌو ڪين ٿا ورتايو؟ مون کيس جواب ڏنو تہ هتي ڀاڄين ۽ ميون جي ايتري سھوليت ڪانہ آهي جيتري ڪراچيءَ ۾ هئي؛ تنھن کان سواءِ مون ڏٺو آهي تہ مالي (Economic) نقطہ نگاھہ کان ڇيلن ۽ گهيٽن جو گوشت بھشڪار ڪري نٿو سگهجي. کيس ٻڌايم تہ بروهي اسانجي زمينن ۾ هر سال ڪجهہ وقت لاءِ اچي ويھندا آهن؛ هنن کي وڏا ڌڻ رڍڻ ۽ ٻڪرين جا هوندا آهن، جن جي چرائي (جنھن کي پن چري چوندا آهن) روڪ پئسن ۾ ڪين ڏيندا آهن پر ان جي عيوض ڇيلا وغيرہ ڏيندا آهن. منھنجي طيب اچڻ تي جلد ئي هڪ بروهي پھرين قسط چار ڇيلا پن چريءَ جي عيوض ڪاهي آيو. تن مان ٻہ ڏنم ڪمدار جي سنڀال ۾ ۽ ٻہ ڏنم اٺ واري کي تاتڻ لاءِ؛ جيستائين مان خيال ڪريان تہ انھن سان ڇا ڪجي، تيستائين هڪڙي کي آڦري ٿي پيئي. ڪمدار اطلاع ڪيو تہ ڇيلو حلال ڪجي تہ واه نہ تہ اجايو مري ويندو؛ جي توهان نہ کائو تہ اسين حلال ڪريونس! لوڻ وغيرہ هڻڻ سان آڦري ڪان لٿس؛ جنھن ڪري اهو ڇيلو انھن ڪھي کاڌو، جيتوڻيڪ مون کين ٻڌايو تہ بيمار ڇيلي جي کائڻ مان نقصان ٿي سگهي ٿو. ٿورن ڏينھن بعد ٻيو ڇيلو ڀت تان ڪري پيو، جنھن جي ڄنگهہ ڀڄي پيئي. ڇيلي جي ڄنگهہ ڳنڍڻ ۽ سنڀال ڪرڻ سو ڇيلي جي بهاءُ کان وڌيڪ کائي وڃي ها ۽ ڳنڍيل ڄنگهہ سان هو تڳي بہ نہ سگهي ها؛ يعني انسان ذات تي بوجو ٿي پوي ها. تنھنڪري انکي کائڻ جي مون اجازت ڏني. ٽئين ڇيلي کي اُٺ لت هنئين ۽ سندس پاسريون ڀڃي وڌائين، سو بہ اٺ واري کي مفت ڏيڻو پيو؛ ٻي صورت ۾ جلد مري وڃي ها. اهو حال انھن جي موت ۽ زندگيءَ جو ڏسي منھنجي دل ۾ خيال پئدا ٿيو تہ آخر هي ڇيلا ڇا ڪندا؟ نہ ڪري سگهن ماستري، نہ ڏئي سگهن هَرُ ڏاندان وانگر، نہ منجهائن ٿئي کير پئدا! باقي سوال رهيو واڌاري لاءِ کين سانُ ڪري ڪم آڻڻ جو؛ پر اهڙي ڪم لاءِ ٽيھن يا چاليھن ٻڪرين جي ڌڻ ۾ فقط هڪ نر ڪافي ٿيندو آهي. وڌيڪ ويچار ڪري ڏٺم تہ اهي بروهي جيستائين نَر ڇيلا وڪڻي، سندس گوشت مان ڪجهہ ڪين اپائيندا، تيستائين نہ رڳو انھن نرن جو پالڻ پر خود ٻڪري ذات جو دنيا ۾ رهڻ مالي نقطہ نگاھہ کان آسان ٿي ڪين سگهندو. جنھن ڪري يا تہ ٻڪري ۽ رڍ ذات صفا گم ٿي وڃي يا تہ انسان ذات کي ڇيلن مان بہ ڪا اپت ٿئي؛ هنن کي جيڪڏهين ڪنھن ڪتب نہ آڻبو تہ هنن جي سڄي عمر جي کاڌي جو خرچ ڪير ڪندو؟ تنھن کانسواءِ انھن جو واڌارو ايترو ٿيندو جو انسان لاءِ هنن ڳوٺن ۾ نہ کاڌو بچندو، نہ جاءِ رهڻ جي! پر جي توهين چئو تہ کين جهنگلن ۾ ڦٽو ڪري ڇڏجي تہ اها ڳالھہ وڌيڪ خراب آهي، ڇاڪاڻ جو نہ فقط کير مھانگو ٿي ويندو پر انھن کي پڻ گدڙ ۽ بگهڙ هڪ ڏينھن ۾ ئي کائي چٽ ڪري ڇڏيندا تنھنڪري چوٿون ڇيلو مون پاڻ کاڌو!
”اهي دليل منھنجي ڪراچيءَ واري دوست کي اهڙا تہ دل سان لڳا، جو هن سڄي عمر جو ويشنو پڻو ڇڏي مون سان اتي جو اتي گوشت کاڌو. پر منھنجو اهو مطلب نہ آهي اسانکي لاهي پاهي گوشت تي آڌار رکڻ گهرجي؛ ڪيتري حالتن ۾ گوشت صحت لاءِ خراب ٿي سگهي ٿو ۽ اهو ڌارمڪ اصول پڻ مان مڃان ٿو تہ انسان کي گهٽ ۾ گهٽ هنسا جو رخ اختيار ڪرڻ گهرجي؛ خواه مخواه ڪنھن بہ جيوَ کي مارڻ يا انجو ساھہ وٺڻ نہ گهرجي. مگر مٿين سببن ڪري گوشت جو بھشڪار سڄي آدم لاءِ ضروري ٺھرائڻ سو ڪين ٿي سگهندو. شايد ان ڪري ئي دنيا جي وڏن ڌرمن جي پيغمبرن ۽ اوتارن مان ڪنھن ماس مڇيءَ جي بھشڪار تي زور نہ ڏنو آهي جو گيان جي درشٽيءَ سان هنن شايد ڏٺو هجي تہ سڀ ڪنھن انسان لاءِ گوشت واري ڇڏڻ سو ڪو عملي قدم نہ آهي تنھن ڪري ماس جو ورتاءُ هڪ ضروري پاپ (Necessary Evil) ڪري سمجهڻ گهرجي.“
ڊپٽي صاحب چيو: ”اهو خيال غلط آهي. مان ثابت ڪندس تہ انھن ماس مڇي جي برخلاف رستو ڏسيو آهي.“
سام وراڻيو: ”سو توهين شايد انھيءَ مان ثابت ڪندا تہ انھن ديا ڀاوَ يعني گهٽ ۾ گهٽ هنسا وارو اصول ڏسيو يا ماس مڇيءَ کي تمسي کاڌو ٺھرايو آهي. مگر ماس کي تمسي کاڌو ٺھرائڻ تنھن جي معنيٰ اها نہ آهي تہ سڄي انسان ذات اهو ڇڏي سگهي ٿي. گهٽ ۾ گهٽ هنسا وارا اصول ڪن لاچاري حالتن ۾ حياتي وٺڻ جي برخلاف نہ آهي؛ ديا ڀاوَ جا گهڻا نمونا ٿي سگهن ٿا؛ ڪتابن ۾ لکيل آهي تہ گوتم ٻڌ هڪ ڪڙميءَ جو مھمان ٿيو. انھيءَ ڪڙميءَ گوتم جي لاءِ گهڻي پريم ۽ شرڌا سان پنھنجي دستور موجب مڇي ۽ ماني تيار ڪري آندي؛ گوتم ٻڌ ديا ڀاو وچان، هن جي دل نہ دکائڻ جي خيال کان، چون ٿا تہ مڇلي سويڪار ڪئي! ساڳئي ديا ڀاوَ وچان ڏسبو تہ انسان ذات جو نہ رڳو اٽڪل چوٿون حصو ماس مڇي جي ورتاءَ بند ڪرڻ ڪري بيروزگار ٿي پوندو، پر گهرو جانورن جي گهڻي ۽ اجائي واڌاري ڪري انسان جي رهڻ جو معيار (Standard) پڻ گهٽجي ويندو؛ ان ڪري ڪوبہ قوم جو سياڻو رهبر ان تحريڪ کي ٽيڪ ڏيئي نہ سگهندو.“
سام وڌيڪ چيو: ”ديا ڀاوَ سڀ کان اتم آهي پر هر حالت ۾ توهين انسان ذات لاءِ هنسا بند ڪري نہ سگهندا. پالن ۽ سنگهار ڪرڻ حقيقت ۾ هڪ شڪتيءَ جا ٻہ روپ آهن؛ جيون جي اصول جا ٻہ پاسا آهن. هڪ کي اسين وشنو ٻئي کي مھيش چئون ٿا. هڪ ديا ڀاوَ وارو آهي ٻيو ڏمر ڪندڙ ديوتا آهي. پر اتپتيءَ لاءِ جيترو پالن ڪرڻ وارو اصول ضروري آهي، اوتري ئي اهميت سنگهار ڪرڻ واري شڪتي رکي ٿي. انھن ٻنھي اصولن مان فقط هڪڙي تي زندگيءَ کي بيھارڻ، سو ڪچن فيلسوفن جو ڪم آهي. ٻنھي کي ضرور تسليم ڪرڻو آهي.“
ڊپٽي صاحب چيو: ”پر انسان ڪير آهي جو پاڻ کي ان اتپتيءَ جو ذمه وار سمجهي يا سنگهار ڪرڻ واري شڪتي ڪم آڻي؟“
سام چيو:”انسان خود ان قدرت جو جزو ۽ وارث آهي جنھن قدرت هيءُ برهمنڊ بنايو آهي. انسان انھن اصولن کان ڌار رهي نٿو سگهي، جيڪي قدرت برپا ڪيا آهن. ويچار ڪريو تہ ڇو شري ڪرشن پاڻ هنسڪ لڙايون ڪرايون؟ ڇو سردار محمد (صلعم) جن لڙائيءَ جائز فرمائي؟ ڇو پرڀو يسوع مسيح پنھنجي هٿن سان مڇيون ماڻھن کي کارايون؟ توهين جيڪي ڳالھيون ڪريو ٿا سي عملي نہ آهن.“
ڊپٽي صاحب چيو: ”پر توهين پاڻ تہ گهٽ ۾ گهٽ هنسا واري اصول ۾ اعتبار رکندڙ آهيو. پوءِ ڇو نہ ٿا ميوا ڀاڄيون، اناج وغيرہ کائي ان اصول تي هلو؟ قدرت کي جئن وڻي تئن کاڌي جي اڻاٺ پيدا ڪري يا مرضن بيمارين ذريعي پاڻھي سنگهار ڪرڻ واري شڪتيءَ کي پيئي ڪم آڻي؛ اهو قدرت جو ڪم آهي ۽ نہ اسانجو. اسين پنھنجي لاءِ گهٽ ۾ گهٽ هنسا وارو اصول اختيار ڪريون تہ پوءِ ڇا آهي؟ ڪا ضرورت تہ ڪانہ آهي جو هرو ڀرو هنسا ڪري پيٽ پاليون؟“
سام چيو: ”گهٽ ۾ گهٽ هنسا وارو رستو سٺو آهي. مگر ماس، مڇي تڏهين بھشڪار ڪري سگهبو، جڏهين ايتريون ڀاڄيون ۽ ميوا ڌرتيءَ تي پئدا ٿي سگهن جو سڀ ماڻھو آسانيءَ سان اُهي هٿ ڪري سگهن. توهين چوندا تہ ڇو نہ انھن جي وڌيڪ پئداوار ڪجي؟ شايد پئداوار ۾ ڪجهہ واڌارو ٿي بہ سگهي، مگر انسان ذات اڳ ۾ ڇا نہ ڪيو آهي؟ ٽڪر جي اتاهين چوٽين ۽ اونھي ۾ اونھي غارن ۾، برن ۽ ٿرن تي، سمنڊ جي مٿان ۽ سمنڊ جي تري ۾، گرم ملڪن ۾ ۽ ٿڌن آرڪٽڪ ريجنس ۾ بہ روزگار جي لاءِ انسان خوب ڳولا ڪئي آهي ۽ ان جي هٿ ڪرڻ لاءِ حيلا هلايا آهن؛ آباديون ڪيون آهن، جانور پاليا آهن، ڌاتو کوٽيا آهن ۽ ٻيا سڀ نمونا جيڪي سائنس ۽ انساني هنر کي معلوم هئا سي پيٽ پالڻ لاءِ اختيار ڪيا آهن. تنھن هوندي بہ ڏڪر يعني کاڌي جي اڻاٺ کان انسان آجو ٿي ڪين سگهيو آهي. مثال طور اڄ هندستان ۾ ڏڪر جون حالتون موجود آهن. هاڻي انھن حالتن هوندي، جي اسان مان ڪوبہ هڪڙو اٿي گورنمنٽ کي چوي تہ گوشت ۽ مڇي کائڻ بند ڪرايو ۽ جانورن کي مفت کاڌو کارائيندا رهو ۽ ان لاءِ ڪافي ٻنيون سندن چراگاھہ ڪري رجهايو تہ اها هڪ چريائيءَ جي ڳالھہ نظر ايندي؛ پر جي توهين چئو تہ هن وقت تائين انسان ذات کاڌي جي ڳولا پوري نہ ڪئي آهي ۽ هن يا هن نموني زرعي پيدائش وڌائي انسان پنھنجو گذارو ڪري سگهي ٿو تہ اها ڳالھہ پڻ بي سود سمجهي ويندي ڇا لاءِ جو واڌارو کڻي کاڌي جو ڪجهہ ٿيندو پر هوڏانھن انسان ذات بہ وڌندي رهي ٿي؛ ۽ جي اهو ويچار ڪريو تہ ڪنھن بہ جانور کي هٿ نہ لائڻ ڪري ۽ انھن جي کاڌي لاءِ گاه جي بندوبست رکڻ ڪري انسان جي ڪوشش جو ڪافي حصو خرچ ٿي ويندو تہ مسئلو ويتر اهنجو ٿي پوندو. دل ۾ ديا ڌاري بہ انسان پنھنجي جسماني ٻنڌنن کان آجو ٿي نٿو سگهي ۽ ڪجهہ قدر هنسا ڪرڻ کانسواءِ سندس تڳاءُ ڪين ٿو ٿئي“
ڊپٽي صاحب چيو: ”سڀني جي ڳالھہ ڇو ٿا ڪريو؟ توهان وٺو پنھنجي ڳالھہ کي تہ توهان جي گوشت نہ کائڻ ڪري ڪيتري سوڙھہ کاڌي جي وڌندي؟ توهين تہ گهٽ ۾ گهٽ ڀاڄيون، ميوو وغيرہ خريد ڪري کائي سگهو ٿا.“
سام چيو: ”مان جيڪي بہ ڪريان، سو اهڙو هئڻ گهرجي جنھن تي ٻيا منھنجا ساٿي بہ هلي سگهن ۽ جيڪڏهن ٻيا ان رستي تي هلن تہ انھيءَ مان ڪو مشڪل مسئلو پيدا نہ ٿئي. سچو ۽ عملي ڌرم اهو آهي؛ باقي پئسي جي زور سان يا ٻئي ڪنھن ٻل سان جيڪڏهين مون ڪا خاص سھوليت ماڻي سگهي يا پاپ کان هٿرادو ڇوٽڪارو پاتو، يا ڪو مھانگو لباس ڌرم جو اختيار ڪري سگهيو تہ ان ۾ منھنجي ڪا بہ وڏائي ڪانہ ٿيندي. مطلب هي آهي تہ جو ماڻھو ڪنھن بہ اصول تي هلڻ جي هام هڻي ٿو، سو پنھنجو فرض، فرض ڄاڻي پنھنجي اصولن جي اهڙي چڪاس وٺي جو سڀ ماڻھو ان جا پوئلڳ ٿي سگهن. اهو ڏسڻ ضروري نہ آهي تہ سندس اصول زندگيءَ ۾ ڪا رڪاوٽ تہ پيدا نہ ٿو ڪري؛ اهڙي چڪاس وٺڻ کان پوءِ ئي ڪنھن کي اڌڪار آهي جو سڀن کي ان اصول تي هلڻ جي صلاح ڏي؛ باقي اسان جي جاتيءَ ۾ تہ جيڪو چار اکر ڀاشا جا سکي ٿو، سو هڪدم ساڌو ٿي وڃي ٿو ۽ ماس مڇيءَ خلاف پرچار شروع ڪري ٿو؛ ڄڻڪ اهو ڌرم جو آد ۽ انت ٿي چڪو! مگر ائين نہ آهي. هن سوال جو اقتصادي پاسو بہ ڏسڻو آهي. ٻين کي صلاح ڏيڻ بدران توهين پاڻ بہ گهٽ ۾ گهٽ هڪ ڇيلو بنا مطلب جي پالي ڏيکاريو؛ اُن جو خرچ سڄي عمر لاءِ برداشت ڪريو، يا نر ڇيلن مان ڪو ڪم وٺي ڏيکاريو، جئن ٻين کي چئي سگهو تہ ڇيلو ڪھڻ ضروري نہ آهي؛ جيستائين ڳالھہ جا سڀ پاسا نہ جاچيا اٿو تيستائين قوم يا پاڻ لاءِ فقط ڪابہ ڳالھہ ضروري ٺھرائڻ بنا مقصد ٿيندي.“
سام وڌيڪ چيو: ”مان جيڪڏهن گوشت ورتائيندو آهيان تہ وڏي نمرتا ڀاو سان؛ دل ۾ ديا ڀاوَ رکي ڪري ئي ورتائيندو آهيان. گهٽ ۾ گهٽ هنسا وارو اصول مان نرالن طريقن سان عمل ۾ آڻيندو آهيان. ڪوشش ڪندو آهيان تہ ڀاڄين جا پن، ميوي جون ٻاهريون کلون وغيرہ ۽ کاڌي جھڙيون ٻيون شيون اجايو زيان نہ ٿين؛ کاڌي جي هڪ ذري بہ زيان ٿيڻ تي مونکي دلي صدمو پھچندو آهي. تازو هينئر بمبئيءَ ۾ چار هفتا کن هڪ دوست جو مھمان ٿيس. هندستان ۾ کاڌي جي شين جي ڪجهہ اڻاٺ آهي. مون هڪ داڻو بہ سندس اَن جو پليٽ ۾ يا ٻي طرح زيان ڪين ٿي ڪيو. هنن کي عجب لڳو تہ پاڪستان ۾ کاڌي جي گهڻائي هوندي بہ منھنجون عادتون اهڙيون گهٽ ۾ گهٽ زيان واريون ڪيئن ٿيون!
”جيترو کاڌي جو زيان مون گهٽ ڪيو اوتروئي مان سمجهندو آهيان تہ ڌارين کاڌن يعني گوشت وغيرہ جي ورتاءَ بند ڪرڻ ۾ مون مدد ڪئي ۽ اوتري قدر دنيا ۾ هنسا ۽ مھانگائي گهٽ ڪئي. گهر جو ڪو ڀاتي پاڻيءَ لپ نلڪي مان يا ٿانو مان اجايو وڃائي تہ بہ مونکي ارمان ٿيندو آهي. ٻيا چوندا آهن تہ پاڻي مفت جو آهي، توهين ڇو ٿا چنتا ڪريو؟ مان کين چوندو آهيان تہ مفت جو نہ آهي؛ پر انھيءَ تي انسان ذات جي پورهئي ۽ پگهر جي لڳت ٿي آهي؛ جيڪڏهن ذرو بہ ان پورهئي جو گهٽبو انسان جي هسڪ ٿيندو؛ پنھنجي پالنا لاءِ ٻئي هنڌ ڪم ايندو ۽ اوتري قدر انسان گهٽ هنسڪ ٿيندو؛ پنھنجي پالنا لاءِ جنگ، چوري وغيرہ پاپ جھڙا رستا پڻ گهٽ اختيار ڪندو. گهٽ ۾ گهٽ هنسا وارو اصول اختيار ڪرڻ سو اتم ڌرم جو مارڳ آهي. هي سڀ ڳالھيون پڻ ان ۾ اچي وڃن ٿيون.اسان تہ ائين ئي پيا هلون. شايد ان هوندي بہ پاپ جا ڀاڳي ٿيون! پر نمرتا ڀاوَ رکي ضروري هنسا ڪرڻ سواهنسا جي اصول جي برخلاف نہ ٿا سمجهون. سڀ ڪنھن چيز جو ادب ڪرڻ يا ان جو پورو قدر ڪرڻ، سو آدرشي انسان جو ڪم آهي پر ان ادب ڪندي بہ بعضي وڏي آدرش لاءِ ڪنھن جي حياتي وٺڻي پوي ٿي. شايد اهڙي ڪنھن خيال وچان ئي مھاتما گانڌي (جنھن کي اهنسا جو اوتار مڃيو وڃي ٿو) پوک جي بچاؤ لاءِ نقصانڪار جانورن کي مارڻ جائز ٺھرايو هو!“
ڊپٽي صاحب آخر ۾ چيو تہ اهي خيال بہ ويچار جھڙا آهن. وڌيڪ وري ڪنھن ٻئي موقعي تي ڳالھائينداسين.
***
هن ٻڌر تي قرآن شريف جي سمجهاڻيءَ بابت پڻ ٻين ڳالھين جي وچ ۾ گفتگو هليو، جنھن جو تتسار هي آهي:
صوفي صاحب چيو: ”اهي مولوي جاهل آهن جيڪي قرآن شريف ۾ جهاد کانسواءِ ٻيو ڪجهہ ڏسن ئي نٿا يا جهاد تي خاص زور ڏيئي فساد وڌائن ٿا؛ اهي جهاد واريون ڳالھيون ڪن خاص حالت سان واسطو رکن ٿيو. قرآن جي اندروني معنيٰ ۾ هو وڃن ئي ڪونہ ٿا، باقي اهڙيون ڳالھيون چونڊي ڪڍن ٿا جن مان سندن خيال کي ٽيڪ ملي.
ڊپٽي صاحب چيو: ”ان کان سواءِ هي پڻ سوال آهي تہ جيڪي ڳالھيون اسلام جي پيغمبر عرب ۾ ڏسيون، سي هروڀرو هت اسان کي ڏسي ها ڇا؟ مان ٿو چوان تہ جي حضرت محمد ڪاشيءَ ۾ پيدا ٿئي ها تہ چار زالون هڪ ماڻھو لاءِ شايد جائز ڪين ٺھرايون وڃن ها؛ انھيءَ جو مطلب اهو نہ آهي تہ اسلام ڪاشيءَ وارن لاءِ نہ آهي پر مان ائين ٿو چوان تہ ڪاشيءَ وارن جي حالتن آهر اسلام ۾ ئي خود ٻي واٽ ڏسيل هوندي ۽ ڇو نہ انھن ئي ڳالھين تي زور ڏيون جي اسان جي حالتن سان ٺھڪندڙ هجن؟ قرآن يا ٻيو ڪو مذهب ڪتاب بيشڪ ﷲ جي هڪ سنيھي يا خط مثل سمجهڻ گهرجي ۽ جڏهين گهرج پوي تہ اهو خط کولي چڱيءَ طرح پڙهي ڏسجي؛ پر حالتن آهر ئي منجهائنس ڏنل سمجهاڻي وٺجي.“
سام چيو: مان ائين ٿو سمجهان تہ اهو خط اصل ۾ انسان جي قلب تي ئي لکيل آهي؛وري نئين سر اهو خط پڙهي ڏسڻ، سو آهي دلجي ڪتاب جو دور ڪرڻ. گهڙيءَ گهڙيءَ حق جي سنيھي جي درڪاري آهي. اڳين پيغمبرن جي وارتا ٻڌڻ بہ چڱي آهي، ڇا لاءِ جو اهي بہ حق جي شاهدي ڏين ٿا؛ پر جيئن اڳي مون هي خيال پيش ڪيو آهي، ڪرم وانگر ڌرم جو سرشتو بہ ازخود هلندڙ (Automatic) هئڻ گهرجي، جئن نئين سر پيدا ٿيندڙ حالتن ۾ انسان پنھنجي قلب جي ڪتاب ۾ جهاتي پائي ﷲ جو تازي ۾ تازو اعلان پڙهي سگهي. انھيءَ جي سمجهڻ لاءِ قرآن، گيان، ويد، انجيل ۽ ٻيا ڪتاب پڻ مدد ڪري سگهن ٿا.“
وڌيڪ سمجهاڻي هن سوال تي جيڪا سام ڏني سا اڳ هن ڊائريءَ ۾ ڏنل آهي.
***


21-8-1951ع ڪيترن ڏينھن کان منجهند جي آرام کانپوءِ پھريائين رامائڻ هنديءَ ۾ پڙهندا آهيون. ان وقت هڪڙو ڇوڪرو امر نالي پڻ ايندو آهي. اڄ سام کائنس پڇيو: ”تون تہ هندي سمجهندو هوندين؟“
اهو سوال سام ان ڪري پڇيس جو منشو هميشہ چوندو آهي تہ رامائڻ هنديءَ ۾ اسانکي سمجهہ ۾ نٿو اچي؛ تنھن ڪري ڪٿا ڪري ٻڌايو. مگر سام پاڻ ڪٿا ڪرڻ پسند نہ ڪندو آهي. اڄ جڏهين وري ڇوڪرن ڪٿا لاءِ گهر ڪئي تہ چيائين: ”اسانکي ڀو ٿو ٿئي تہ متان ڪٿائون ڪري ٻاوا بڻجي پئون! ۽ اسين ڪٿا ڪرڻ جي لائق بہ نہ آهيون جھڙو آھہ رامائڻ جو پڙهندڙ (ڊاڪثر سرلا) تهڙا اسان (سام) ٻيئي آهيون روئڻا. رامائڻ ۾ ڪا ڳالھہ پريم يا وئراڳ جي نڪري تہ اسين ڳوڙها پيا ڳاڙيون؛ پوءِ ٻين ڇا کي ٻڌايون؟“
ڪتاب ٻڌڻ وقت سام گهڻو ڪري پنھنجي خيال ۾ محو ٿي ويندو آهي. منشي جي ستائڻ تي ڪڏهين رامائڻ جي پڙهائيءَ کانپوءِ هنکي ٿورو تتسار ٻڌائيندو آهي. مگر ائين پسند ڪندو آهي تہ جيڪر اهو بہ کائنس ڪونہ پڇيو وڃي.
سام چيو: ”آکاڻي جو پد پد ڪري اسين بہ ڪونہ سمجهندا آهيون. هڪ ئي اشاري سان ڪڏهين مطلب من جو راس ٿي ويندو آهي ۽ خيال خاص واقعن بيان ڪيلن کان راس ٽپي اندرين مطلب ۾ محو ٿي ويندو آهي. اهو اندريون پاسو ڳالھہ جو حقيقت ۾ ڪو جدا پاسو نہ آهي. پريم احساس جي ڏور جو هڪڙو ڇيڙو آهي؛ ٻيو ڇيڙو گيان آهي. پريم جي چوٽيءَ تي چڙهڻ سان خيال گيان ۽ سمجهہ جي دائري مان صفا گم ٿي ڪونہ ويندو آهي. من سماڌيءَ ۾ اچي ڪري بہ سڀ ڪجهہ سمجهي سگهي ٿو. اسين تہ خاص ڪري هن پڙهائيءَ کي خيال جي هڪ ڏاڪڻ ڪري ڪم آڻيندا آهيون. سُر شبد جي ٽيڪ آهي. شبد خيال جي ٽيڪ آهي. جيئن سر سان رامائڻ ٻڌبو آهي، تئين خيال جوڳيءَ جي نانگ مثل مٺي آلاپ ٻڌي، اُڀوئي اُڀو چوٽ چڙهي جهولي ٿو. مگر سندس پاڙ يعني هيٺيون ڌڙ احساس جي پنڊيءَ اندرئي رهي ٿو. ڪڏهن ڪو پريم ڀريو اگر ٻڌجي تہ تصور جي ٽيڪ ملي وڃي ٿي؛ اتان خيال کي ڄڻ ڪا لفٽ ملي وڃي ٿي!“
امر چيو: ”مون اڃان گروءَ کان شبد ڪونہ ورتو آهي. تنھن ڪري منھنجو خيال ٻين پاسن ڏانھن ٿڙي وڃي ٿو. شبد وٺڻ جي چاهنا اٿم پر ماتا پتا ان ڳالھہ ۾ رنج ٿين ٿا.“
سام چيو: ”اها وڏي عجب جھڙي ڳالھہ آهي! چڱيءَ رستي تي هلڻ کان ماءُ پيءُ ڇو ٿا روڪين؟ اهو ڀؤ اٿن ڇا تہ متان پئسي جي ڪمائي بيھجي وڃي؟ پر ان بندش جو نتيجو اهو ٿيندو جو طلب پاڻ اڳي کان تيز ٿيندي ۽ هونئن ترڪ ۾ چار سال پون تہ هينئن هڪ سال اندر اچي ويندو. جيئن جيئن ٿا جهيلن تيئن تيئن ٿو تاڪيد ٿئي.“
***


24-8-1951ع منشي اڄ سام کان پڇيو تہ توهان جو گرو ڪير آهي؟ سام کيس کلي چيو: ”ڇو ڪنھن ٻائي ڏانھن وٺي هلڻو اٿئي ڇا؟ پر تنھنجي ٽڪاڻي جا ٻاوا تہ آفيسرن جا ٽڪاڻا ڀيٽيندا ڏسبا آهن.“
منشي چئي ڏنو: ”سائين! ڪو تہ مڙيوئي گرو هجي.“
سام وري کلي چيو: ”اهڙو تہ ڪو تلاءُ هجي جنھن ۾ اسان جي من جي مڇلي ماپي سگهي. تنھنجي ڀلا ڇا مرضي آهي؟“
منشو جواب ڏيئي ڪونہ سگهيو، پر سام ٿوري وقت کان پوءِ پاڻھي چيو: ”گرو پاڻ پرماتما آهي؛ سندس گرنٿ انسان جو قلب آهي جنھن جو آواز اسين هردم ٻڌون پيا! طريقت جو گرو ضروري آهي پر سو بہ فقط ڏس ڏيئي سگهي ٿو؛ پنڌ پاڻ کي ڪرڻو آهي. گهڻا تہ وڏي نالي وارا گرو ڪري ماٺ ڪيو ويٺا رهن. وڏي اهميت جو سوال اهو آهي تہ مون ڪيترو پنڌ ڪيو آهي، نہ اهو تہ منھنجو گرو ڪھڙو آهي.“
ٿوري دير بعد وري سام چيو: ”قدرت هر ڪنھن کي پير پاڻ اندر جاڳائي ڏنو آهي. جيوت جي راه ۾ هر ڪنھن ياتريءَ کي قدرت پنھنجي پنھنجي جوت هٿ ۾ ڏئي ڇڏي آهي، جئن ڪو قدرت کي ميار نہ ڏئي تہ روشنيءَ جي نہ ملڻ ڪري رستو ڪونہ مليو! فقط پريم گهرجي؛ دل جي تيز تمنا هجي، پوءِ ايشور پري نہ آهي. ﷲ ڪنھن آسمان جي گفا ۾ ڪو نہ وڃي لڪو آهي. هو پاڻ انسان لاءِ هر هنڌ ۽ هر ويل ڦري رهيو آهي. ﷲ جي ڏسڻ لاءِ نہ ڪي جادو يا رمل کپن، نہ ڪي اٽڪلون ۽ حيلا گهرجن. فقط پريم جي گهرج آهي. اهو پريم سنگ يا صحبت مان اُپجي ٿو ۽ گرو انھيءَ سنگ جو ٻيو نالو اهي. ڀلا جيڪو ماڻھو ٻوڙو هجي ۽ منتر گروءَ کان ٻڌي نہ سگهي يا انڌو هجي ۽ ڪو شاستر پراڻ پڙهي يا سمجهي نہ سگهي، ان لاءِ ﷲ جي ملڻ جي اميد ٿي سگهي ٿي يا نه؟ جا شيءِ خلقي اٿس، سا پنھنجي ٻج مان؛ پوءِ اها ڪيئن نہ ڦرندي، ڪيئن نہ وصلت جو ميوو پائيندي؟
”حضرت موسيٰ جي هڪڙي ڳالھہ ڪندا آهن؛ هو رستي تان لنگهيو ٿي؛ ڏٺائين تہ هڪ شخص گهڻي محبت سان ذڪر ﷲ جو ڪري رهيو آهي پر ﷲ جو نالو هن غلط نموني هڪ چور جي واتان ٻڌو هو؛ هو ان ۾ ايترو تہ مگهن هيو، جو جڏهين حضرت موسيٰ هنکي سڏ ڪري حق جي سمجهاڻي ڏني تڏهن هن کان ڇرڪ نڪري ويو ۽ هن جو ذڪر بند ٿي ويو؛ چون ٿا تہ حضرت موسيٰ کي الاهي اعلان ٿيو تہ اي موسيٰ! تو اسان جي دوست کي ڇو اسان کان جدا ڪري ڇڏيو؟ هو اسان سان مليل هو پر تو پنھنجي سمجهاڻيءَ سان هن جو ايمان ٽوڙي وڌو! هن ڳالھہ جو هي مطلب آهي تہ گروءَ يا مرشد جي وڏائي نہ پر پنھنجي محبت ۽ پنھنجي ڪمائي ئي حق جي راه ۾ ڪم اچي ٿي. چور جي ڏس سان بہ هن شخص وڃي ﷲ کي پاتو، هوڏانھن پيغمبر موسيٰ جي ڏس هن کي گمراھہ ڪري ڇڏيو.
”ٻي هڪ ڳالھہ حضرت موسيٰ جي آهي تہ هڪ ريڍار ويٺي ﷲ سان حال اوريو ۽ چيو، او ﷲ! اچ تہ مان توکي پنھنجي رڍن جو کير پئاريان! حضرت موسيٰ انکي خبردار ڪري چيو تہ ﷲ کير ڪين پيئندو آهي؛ هو بي چون ۽ بيمثل آهي! تہ حضرت موسيٰ کي الاهي اعلان ٿيو تہ اي موسيٰ، تو هيءُ گناه ڪيو آهي جو منھنجي هڪ ڀڳت کي گمراه ڪري مون کان وڇوڙي ڇڏيءِ!
”هن ڳالھہ ۾ اسانجو مطلب هيءُ آهي تہ ﷲ جي ڳولا لاءِ ڪو بہ سياڻپ وارو طرز طريقو ضروري نہ آهي؛ فقط ﷲ جي محبت من ۾ هجي. طرز طريقو بہ محبت کي وڌائڻ لاءِ آهي؛ پر جڏهن ڪنھن بہ طريقي تي خاص زور ڏجي ٿو ۽ انکي محبت کان اول رکي جي ٿو، تڏهين اهو راه ۾ هڪ رنڊڪ بڻجي ٿو پوي؛ جڏهن عشق مڪمل ٿئي ٿو تڏهن سڀ طريقا ڪارگر نظر اچن ٿا. ڪي ستار جا سکندڙ عمر سڄي سا-ري-گ-م وڄائيندا رهن ٿا يا لکيل گتيون ڳائيندا رهن ٿا؛ جيڪي من جون مينڍون سڻي هٿ کي ڇوٽ ڇڏن ٿا، سيئي جوڙ وڄائين ٿا! جئن شاه چيو آهي ’سڪ رساڻي سوهڻي اصل عاشقن!. جيڪي منزل تي پڳا آهن انھن ائين ئي چيو آهي. ٻيون سڀ ٻڌل ڳالھيون آهن.“
***


25-8-1951ع اڄ شام جو ڊپٽي صاحب؛ صوفي صاحب، هتان جو هڪ مشهور شاعر (جنھن کي هت اسين انجنير صاحب ڪري سڏينداسين) ۽ ٻيا ٻہ ٽي ڄڻا گڏجي آيا.
صوفي صاحب پنھنجي تازي سئر جو احوال ڏنو ۽ چيائين؛ ”هڪ هندو فقير سان سکر ضلع ۾ ملڻ ٿيو. سندس آستان جي ويجهو ننڍيون ننڍيون ٽڪريون هيون. فقير پاڻ بي ڀؤ ٿيو ويٺو هو ۽ چيائين تہ هندو پاڪستان مان لڏي ويا آهن، مگر اسان کي تہ ٻنھين ملڪن ۾ ڪو تفاوت نظر نٿو اچي. سندس زال تمام ڪروڌڻ هئي. ٿوري گهڻي ڳالھہ تي پيئي ڪر ڪر ڪري. فقير جيڪي چوي تہ هوءَ ان جي ابتڙ پيئي ٻولي! منھنجي دل ۾ هڪ سوال اٿيو ۽ اهو مان اوهان کان پڇان ٿو؛ فقير لاءِ زمانو يا گرهست ڪيتري قدر چڱو ٿي سگهي ٿو؟“
مون کيس جواب ڏنو: ”جيڪو توهان فقير جو احوال ٻڌايو ٿا، ان موجب سندس گهر واريءَ جي ڪر ڪر فقير لاءِ هڪ ڪسوٽي ڪري سمجهڻ گهرجي. زمانو فقير لاءِ ڪيتري قدر چڱو ثابت ٿيو يا نہ ٿيو، ان جو اندازو تڏهين لڳائي سگهبو جڏهين توهين ٻڌائيندا تہ فقير ان ڪسوٽي تي ڪيترو سچو ثابت ٿيو.“
ڊپٽي صاحب چيو: ”اهوئي سچو جواب آهي تہ فقير ڪر ڪر محسوس ئي ڇو ڪري؟ هو تہ انھيءَ ۾ ئي پنھنجو يار ويٺو ڏسي. گرهست خراب نہ آهي پر گرهست سان موھہ رکڻ خراب آهي. نرموھہ ٿي رهڻ سوئي سچو علاج آهي.“
صوفي صاحب سام ڏانھن منھن ڪري چيو: ”اوهان جو ڇا رايو آهي!“
سام چيو: ”سنسار پٿر يا روهيءَ مثل آهي. فقير جو خيال ڪاتيءَ مثل آهي. جي ابتو وهايو تہ پٿر ڪاتيءَ کي مڏو ڪري ڇڏيندو پر جي ڪنھن طرز طريقي سان ڪاتي سڌي رکي لايو تہ سنسار خيال جي ڪاتيءَ کي ويتر تيز بڻائيندو. طرز رکڻ جو مطلب هي آهي تہ گرهست ۾ ساڌوءَ کي ڪي عمل ۽ رمل هئڻ گهرجن. سنسار کي هڪ سانھر سمجهي مٿس پختو ٿي بيھي تہ اهو خيال ۽ خوديءَ جا پٿر سڀ ڀڃي وجهندو.
”ٽڪرن تان برسات پوڻ سبب پٿر پٽجي هيٺ ڪرن ٿا؛ ڌڪا کائي کائي پاڻيءَ ۾ لڙهي هلن ٿا؛ اهڙيءَ طرح ڪچون ڪنڊون ڀڄي پون ٿيون ۽ باقي پڪا گول، لسا روهيءَ مثل صاف وچ وڃي بچن ٿا؛ ڪي پٿرن جا ٽڪرا وري پرزا پرزا ٿي پوءِ واريءَ جا داڻا بڻجي پون ٿا. انھن جو تہ هيڪاري ٻيڻو ملھہ آهي. گيان جي سمٽ سان گڏ نمرتا ۽ نيم جي واري خود پٿرن کان وڌيڪ مضبوط شيءِ بڻجيو پوي جا روحاني عمارت جي اڏاوت لاءِ ڪارگر ٿئي ٿي. هن نفس کي بہ سنسار جي ٽڪر تي ٽڪرائي، گرهست جي درياھہ ۾ وهائي، داڻا داڻا ڪرڻو آهي. تنھن ڪري سنسار فقير لاءِ پار پوڻ جو ذريعو آهي، پر ڪچن لاءِ هڪ ڀور يعني ڪُن مثل آهي، جنھن ۾ هيڪر هو ڪرن تہ وري جنم ڀر پيا گوتا کائين. تنھن ڪري شايد ڪن لاءِ ائن چڱو آهي تہ اُن کوھہ کان پاسو ڪري لنگهن يا ڪو تختو مٿانئس رکي پار پون. پاسو ڪرڻ سمجهو تہ آهي برهم چريه جو يا ٻيو ڪو اصول اختيار ڪرڻ؛ تختو مٿان رکڻ آهي نيم سان گرهست ۾ گذارڻ. نمرتا پوروڪ رهڻ ۽ ڪي اصول سنسار ۾ قائم رکڻ ضروري آهن؛ پر سڀ ڪنھن لاءِ ساڳيو رستو ٿي نٿو سگهي. هن مسافريءَ ۾ همت، حوصلو، سوچ، ويچار ۽ سڀ عملي طرزون ڪم ڏين ٿيون. سڀ سٺا ساڌن پڻ ڪم ڏين ٿا. شاه جي لفظن ۾ چئون تہ ’هٿين پيرين مونڙين هل پريان ڏي هل!‘ سڀ سٺا ساڌن اختيار ڪرڻا آهن. سنسار نانگ آهي؛ فقير جوڳي آهي؛ جوڳيءَ کي پنھنجا عمل رمل ضرور هئڻ گهرجن.“
ڳالھائيندي ڳالھائيندي صوفي صاحب وري ٻيو سوال اٿاريو جو هي آهي: ”فقير کي زماني ۾ ڪيئن هلڻ گهرجي؟ لوڪ جي مريادا رکجي يا نه؟“
انجنير صاحب چيو: ”ضرور رکڻ گهرجي.“
صوفي صاحب ڳالھہ کي چٽو ڪري پڇيو: ”سمجهو تہ فقير چڪلي ۾ وڃي ٿو ۽ چوي ٿو تہ اتي بہ ﷲ جو حسن ٿو ڏسان، ڇا لاءِ جو صوفي جو سڀ ۾ سئر آهي. انھيءَ کي توهان فقير ڪري سمجهندا نه؟“
انجنير صاحب چيو: ”فقير هوندو تہ چڪلي ۾ ويندو ئي ڇو؟“
صوفي صاحب سام کان پڇيو: ”توهان پنھنجو رايو ٻڌايو.“
سام چيو: ”پھريون سوال آهي تہ فقير ڪھڙي هستيءَ ۾ ڪيڏانھن وڃي ٿو؛ جي نفس جي ڇڪ ڪري وڃي ٿو تہ فقير نہ آهي؛ پر جي صرف سئر جي خيال کان لنگهي ٿو يا نفس کي تُڇ سمجهي ٿو ۽ سم درشٽي واري نظر رکي پنھنجي آتما جو ڪو مطلب پورو ڪري ٿو؛ يا ديا ۽ محبت جي ڀاوَ وچان چڪلي وارن کي بہ انسان سمجهي هنن سان پنھنجي گيان جي ونڊ وراھہ ڪري ٿو تہ ان ۾ ڪو هرج ڪونہ آهي. لوڪ مريادا جو سوال بہ اٿي ٿو ۽ فقير جي دل ۾ جيتري ديا چڪلي وارن لاءِ آهي، اوتري ديا لوڪن لاءِ پڻ هئڻ گهرجي؛ لوڪ جي چڱڀلائيءَ لاءِ جيڪي واجبي قانون لوڪ مريادا جا آهن سي جيتري قدر ٿي سگهن، فقير کي بجا آڻڻ گهرجن؛ مگر ايتري پائبندي ريت رسم جي نہ گهرج جو سندس سئر ۾ ڪا رنڊڪ پوي؛ ايتري تنگدلي نہ جڳائي جو خيال جا چشمائي سڪي وڃن؛ انھن چشمن تي لٽ وجهي اسين فقيريءَ جا جر نہ بند ڪري ڇڏيون؛ اهو بہ وڏو خطرو آهي. ’پسر اين مَڪن‘ واري فلاسافي مٿاڇري آهي. هر ڪنھن ڳالھہ جو حالتن موجب فيصلو ٿيڻ گهرجي.“
انجنير صاحب سام کي چيو: ”توهان جي هڪڙي ڪتاب ۾ پڻ ائين لکيل آهي تہ Spirit & Form يعني آتما ۽ روپ جو پاڻ ۾ گهرو سنٻنڌ آهي؛ جي ڳالھين کي اسين ٻاهريون چئون ٿا، ۽ جيڪي ظاهر ۾ جسم سان لاڳو آهن، جھڙوڪ شراب پيئڻ، حرام کائڻ، چڪلي ۾ وڃڻ وغيرہ، تن جو بہ ڪو آتما تي اثر پوندو يا نه؟“
سام چيو: ”اندروني ۽ بيروني جيون هڪ ٻئي سان ڳنڍيل آهن. مگر هميشہ ٻاهرين حالتن مان اندروني يعني سچي يا سڄي جيون جو اندازو لڳائي نٿو سگهجي ۽ نہ ڪن مقرر حالتن مان اندر جي حالتن جو انومان ڪري ٿو سگهجي، ڇا لاءِ جو خيال هڪ هميشہ هلندڙ شيءِ آهي؛ يعني نوان رنگ ۽ روپ اختيار ڪري ٿو. ڪڏهين وري ڪي ساڌو ريت رسم ٽوڙي پنھنجي فقيريءَ جو لڪُ رکندا آهن. چوندا آهن تہ سنڌ جو هڪ مشهور بزرگ جمع ڏينھن خاص ڪري مسجد ۾ ويھي شراب ونڊيندو هو! ڪڏهين پنھنجي وسيع خيال وچان فقير قانون کان ٻاهر لنگهي ’اناالحق يا اهم برهم اسمي‘ جو نعرو هڻندا آهن. هر حالت ۾ قانون جي ڀڃڪڙي نفس خاطر چئي نہ سگهبي. ڪڏهين ماڻھن کي ريتين رسمن ۾ قيد ڏسي فقير حق جو هوڪو الٽي نموني ڏين ٿا. ڇا لاءِ جو آزادي آتما جو سڀ کان وڏو آدرش آهي. بعضي ظاهري زهد ۽ تقوى خطرناڪ ٿي سگهن ٿا. فرض ڪريو هڪ جاءِ آهي؛ ٻاهران رنگ روپ ۽ سرون پڪيون اٿس؛ مگر ان مان ائين سمجهڻ تہ اندر آسائش بہ اٿس سو بعضي غلط نڪري پوي؛ اهو شايد هڪ جيل خانو هجي! هوڏانھن ٻي هڪ جاءِ آهي، جنھن کي ٻاهران خاص ڪو رنگ روپ ڏنل ڪونہ آهي، مگر اندر هوا دار ٿڌي ۽ آسائش جوڳي آهي. اهڙيءَ طرح فقيريءَ جي پدويءَ جو اندازو بہ ڪنھن ٻاهرين نيم يا اٿڻ ويھڻ جي نموني مان لڳائڻ مشڪل آهي. تنھن ڪري فقير اهو آهي جنھن جي دل فقير آهي. وڌيڪ ان باري ۾ ڪجهہ چئي ڪونہ ٿو سگهجي.“
ڊپٽي صاحب چيو: ”منھنجو خيال هينئن آهي تہ جيڪڏهن فقير چڪلي ۾ چڪلوئي نہ ڏسي، پر جتي ڪٿي ﷲ پيو ڏسي تہ پوءِ ان لاءِ گناھہ ڪونہ آهي.“
سام چيو: ”ملڪ جو بادشاه سڄي ملڪ جو سئر ڪري سگهي ٿو، اگرچ اتي ڪي گناھہ جون جايون بہ هجن. بادشاه جا آفيسر وغيرہ پڻ سڀ پاسي وڃي سگهن ٿا. انھن کي ڪا روڪ ٽوڪ ڪانہ آهي. پر بادشاه جيڪڏهن پنھنجا بادشاهي خيال ڇڏي پاڻ نفس جو پوڄاري بڻجي اچي روز چڪلي ۾ پنھنجي گاڏي بيھاري يا سندس مکيه نوڪر اهڙي هلت ڪن، توڙي جو هو پنھنجي ملڪ جي حد اندر هجن، تڏهين بہ اهي بادشاهي مريادا کان گٿل ڳڻبا. مطلب تہ سڄي ڳالھہ خيال ۽ ڀاونا تي مدار رکي ٿي. اهڙو ڪوبہ قانون ڪونہ آهي جو هر جڳھہ ۽ هر حالت ۾ سچو ثابت ٿئي.“
انجنير صاحب چيو: ”مان انھيءَ خيال جو آهيان تہ ڪرم جي شڌي هميشہ ضروري آهي. گيتا ۾ پڻ ڪرم جي مھما ٻين سڀني طريقن کان سٺي ڄاڻايل آهي.“
سام چيو: ”گيتا ۾ ڪرم، گيان ۽ ڀڪتي ٽنھين جو سٺو ميلاپ (Synthesis) ڄاڻايل آهي. حقيقت ۾ ٽيئي نہ فقط سٺا رستا آتمڪ اُنتيءَ جا آهن، پر ٽيئي هڪ ٻئي لاءِ ضروري آهن. ڪرم جي آزمودي کانسواءِ پورن گيان پيدا نٿو ٿئي ۽ گيان کانسواءِ ڪرم نشڦل رهي ٿو. پر ٻنھين جو انت آتمڪ آنند ۾ آهي، جتي ڀڳتي مارڳ وارو سڌوئي سڌو پھچي وڃي ٿو. البت ان ڀڳتيءَ جو پئدا ٿيڻ ضرور اڳوڻي ڪرمن يا گيان جي کوجنا جوئي نتيجو هوندو! ساڳيءَ طرح پاپن جو پڃرو پڻ هڪ ٻئي سان ڳنڍيل تيلين جو ٻڌل آهي. جي هڪ ٽٽي تہ سڄو پڃرو ٽٽي پوي. هڪ چور جي ڳالھہ ڪندا آهن تہ ڪنھن بزرگ وٽ مريد ٿيڻ ويو پر چوري ۽ ٻيون خراب عادتون ڇڏڻ کيس اهنجون ٿي لڳيون ان پهتل شخص کي پنھنجون حال ڪيائين، هو وڏو گياني هو؛ ان چور جي حالت سمجهي کيس چيو، تون فقط ڪوڙ ڳالھائڻ جي عادت ڇڏ؛ مان ٻي ڪنھن بہ ڳالھہ ڇڏڻ لاءِ توکي ڪونہ ٿو چوان. چور اها ڳالھہ خوشيءَ سان قبول ڪئي ۽ ان کي مرشد ڪري ڪوڙ نہ ڳالھائڻ جو وعدو ڪيائين؛ دل ۾ چيائين تہ هاڻي دوزخ کان بہ بچياسين ۽ هت بہ جيڪي وڻي سو ڪري پيا مزا ماڻينداسين! باقي ڪوڙ کڻي نہ ڳالھائبو؛ سا وڏي ڳالھہ ڪانہ آهي!
”رات ٿي تہ هليو پنھنجي يارن سان گڏ چوريءَ تي. صبح جو جئن ٻين سان گڏ هن کان پڇا ڪئي وئي تہ کيس پنھنجي مرشد سان ڪيل وعدو ياد پئجي ويو ۽ ڳالھہ سڄي سلي ڏنائين. اهڙيءَ ريت پاڻ سان گڏ پنھنجي سنگتين کي بہ چوري موٽائي ڏيڻ لاءِ مجبور ڪيائين؛ نہ هو هن کي چوريءَ تي وٺي هلن، نہ وري هنکي ڪو گناه ئي ڦٻي. جيڪر گناه ڪري سو پاڻ کي باسڻو ٿي پيس؛ فقير کي چيائين، سائين! هيءَ تہ ڳالھہ ڏاڍي اهنجي ٿي پيئي آهي؛ جي سچ ٿو ڳالھايان تہ ٻيا سڀ گناه جا ڪم بہ ڇڏڻا ٿا پون!
”مطلب هي آهي تہ ڪوڙ، جنھن جا ٻہ پاسا آهن لڄ ۽ ڀَو، سا هڪ قسم جي اونداهي غار آهي. ان ۾ ٻيا سڀ پاپ روپي چور اجهو وٺن ٿا. اول ڪوڙ، لڄ ۽ ڀَو ڪڍو تہ پاپ روپي چورن جي لڪ واريدُڻي ڊهي پوندي. سچ جي شرن وٺو تہ پوءِ پاپ پاڻھي ٻاهر نڪري ڀڄي ويندا. سچ جي روشنيءَ ۾ وڪارن جا جيوڙا سڀ سڙي ڀسم ٿي ويندا چڪلو گهمڻ يا نہ گهمڻ، هي ڪم ڪرڻ يا نہ ڪرڻ، اهي سڀ خسيس ڳالھيون آهن. ستيه مارڳه تي هلڻ، سٺي سنگه ۾ رهڻ، اهي آتمڪ اڌار لاءِ ضروري ساڌن آهن. ٻين ڳالھين جا وهم سڀ واري ڇڏڻ گهرجن. ڀڳتيءَ جي ڀيڙ ۾ سڀ پاپ جلي وڃن ٿا.“
***
27-8-1951ع اڄ پريئر وقت جئن امر پنھنجو نئون ٺاهيل راڳ ڳاتو تئن سام ’واه!واه!‘ ڪرڻ لڳو. هوڏانھن ويٺلن کي اهو شعر ٻاراڻو ۽ ڪچو ٿي لڳو. نہ هيس تڪن ۾ ڪو وزن، نہ وري ڪو سُر سٺو ٿي لڳو. امر سان گڏجي هڪڙو ٻاهريون ستسنگي بہ آيو هو. انھيءَ جي منھن ۾ خاص طور شنڪا ڏسي، سام چيو: ”هي ٻاراڻا ٻول آتما جون اونايون آهن. وڇڙيل آتما پيئي ٿي پريتم لاءِ پڪاري. حقيقت ۾ پريم کي ڪنھن طرز طريقي جي گهرج ئي ڪانہ آهي؛ پريم پاڻ هڪ عجب طريقو آهي. پريم وارن جون ٻوليون اڪثر ٻاراڻيون ٿينديون آهن. اهڙي سمجهہ شل نہ سکون، جنھن ۾ پريم جي ريت وسري وڃي!“
سنڌيا کان پوءَ اسين سام سان گڏجڻ وياسين؛ منشي ۽ مون ششٽانگ پرڻام ڪيو يعني ڌرتيءَ تي سڄو پاڻ نوائي نمسڪار ڪيوسين. سام مشڪي اسان تي هٿ رکيو ۽ ٿوري دير بعد چيائين: ”اسين ڪھڙا نہ شاهوڪار آهيون! محبت هڪ عجيب خزانو آهي. مان بہ توهان کي ساڳئي پريم سان پرڻام ڪريان ٿو.“
مونکي بہ پريئر وقت اهو خيال آيو تہ هيءَ آتمڪ پريم جي زندگي جيڪا اسين گهاري رهيا آهيون، سا هڪ امولڪ چيز آهي؛ پرڀو اسان کي هن ننڍڙي آشرم ۾ سڀ ڪجهہ ڏنو آهي؛ ڪتاب پيا ٿا لکجن؛ راڳه پيا ٿا ٺهن ۽ ڳائجن آتمڪ اُنتيءَ جا ٻيا ساڌن پيا ماٺيڻي نموني پورا ڪجن؛ هيءُ سارو پريم جو ورتاءُ پرڀوءَ جي ديا سان ٿئي ٿو؛ ست سنگ جو نيم رکي آتما جو سچو خزانو پايون ٿا؛ باقي ٻيو اسان کي ڇا کپي؟
سام حضرت بهاءُ ﷲ جي هڪ ڳالھہ ٻڌائي ۽ چيائين: ”جڏهين مان مصر جي ڪيرو شھر ۾ گهمڻ ويس، تڏهين ڪيترا بهائي دوست مليا جي اسان کي پنھنجي جماعت واري جاءِ ڏانھن وٺي ويا؛ انھن مان ڪيترا حضرت بهاﷲ ۽ عبدالبها کي چڱيءَ طرح ڄاڻندا هئا. ڳالھين ڪندي چيائون تہ هڪ ڏينھن حضرت کان پڇيو ويو تہ اوهان کي هن زندگي ۾ سڀ کان وڌيڪ ڇا وڻندو آهي؛ تڏهين پاڻ فرمايائون تہ برُ هجي ۽ بر ۾ گهوڙي تي سوار هجون، ڪو وفادار ماڻھو ساڻ هجي، جنھن سان ﷲ جون ڳالھيون پيون ڪجن، ان کان وڌيڪ ٻي نعمت هن زندگيءَ ۾ ڪانہ آهي.“
”بر ۾ هجڻ جي معنيٰ سمجهڻ گهرجي پڪووجود ٿيڻ، وفادار ماڻھو جو ساڻ هجڻ، سو آهي ست سنگ ڪرڻ يا سڄو ڏينھن ﷲ جي تات طلب رکڻ. اهڙوئي سک، پريم ۽ ست سنگ ۾ اسين هت ماڻي رهيا آهيون. هيءَ زندگي اسانجي، مٽن مائٽن، جات وارن کان پري، هن ننڍڙي شھر ۾، سا ڪجهہ اُن بر مثل آهي؛ اسان کي هن نعمت لاءِ گهڻو شڪر گذار رهڻ گهرجي. اڄ کان وٺي پاڻ ۾ پرن ڪريو تہ ڪابہ ڪِر ڪِر گهر ۾ ڪانہ ڪنداسين؛ نہ ڪا دوئي، شنڪا يا گمان رکنداسين. ان ريت زندگيءَ کي مٺو ۽ ڦردار بڻائينداسين!“
***


6-9-1951ع هن ڊائريءَ جي آخري سٽن لکئي ڏھہ يارهن ڏينھن ٿي ويا؛ جيترو ان وقت پڪو پرن پريم وڌائڻ جو ڪيوسين، اوتروئي جلد ڪروڌ اچي اسان وٽ واسو ڪيو. ان ڪري ڊائريءَ لاءِ مون ڪي بہ نوٽ پاڻ وٽ ڪونہ رکيا. اڳئين ٻڌر واري ميٽنگ جا نوٽ پڻ ڪچا رکيل آهن، جي درج ڪري نہ سگهي آهيان.
ڪروڌ جو ڪارڻ ڇا؟ انت ڇا؟ اڄ تہ ائين پيو نظر اچي، ڄڻڪ هڪ قسم جو واچوڙو يا انڌاري اچي. از غيبي ڪڙڪي! اهو مونجهارو وڃڻ جي ڪري ئي ڪونہ پيو. ان وقت هڪ هڪ خيال ڪروڌ جو ڪھڙو نہ سچو ٿي لڳو! هينئر مان ڏسان ٿي تہ انھن ۾ ڪو ست يا وجود هيوئي ڪونه. هيءُ هڪ خيالي ڪوهيڙو هو جو پوءِ جلد اڏامي ويو. ڪروڌ جو ڪارڻ ڪھڙو؟ سام جي سمجهہ (Diagnosis) موجب منھنجو حد کان گهڻو ڪم اسپتال ۾ ڪرڻ ۽ سنگ ۾ گهٽ رهڻ ئي انجو ڪارڻ آهي. ڪارڻ ڪھڙو بہ هجي، اُهي ڪروڌ جا ڏينھن سام جي لاءِ صبر جي هڪ آزمائش ٿي پوندا آهن.
سام هڪ ڳالھہ ٻڌائي: ”والٽيئر“ (فرينچ ڪوي) جي ڀيڻ چون ٿا تہ جڏهين هر مھيني زناني مجبوريءَ هيٺ ايندي هئي، تنھن کان اڳ پاڻ کي پنھنجي ڀاءُ جي سپرد ڪندي چوندي هئي، تہ ادا مان هاڻي نيري سمنڊ ۾ گهران ٿي ۽ پاڻ کي، اڄ کان وٺي، تنھنجي حوالي ڪريان ٿي. چون ٿا تہ پوءِ هوءِ بلڪل ڇتي ۽ چري ٿي پوندي هئي ۽ جڏهين وري خوش ٿيندي هئي تہ ساڳي اڳي جھڙي نظر ايندي هئي. اهي ڏينھن والٽيئر لاءِ بہ گويا صبر جي آزمايش جا ڏينھن ٿيندا هئا.“ سام وڌيڪ چيو: ”تون بہ جهيڙي وقت خطرناڪ لڳندي آهين. مون کي خوشي آهي تہ اهو وقت مون صبر ۾ گذاريو.“
مون سام کي چيو: ”مون تہ هميشہ لاءِ پاڻ کي اوهان جي سپرد ڪيو آهي. ڪسا پڪا سڀ توهان جا آهيون. والٽيئر مھيني مھيني سھندو هو اوهان کي اسان جون گهٽتايون عمر ڀر سھڻيون آهن.“
سام چيو: ”هر آزمايش ڀلائيءَ خاطر آهي.“
هي احوال مان سام جي صلاح سان ڏيان ٿي. هن پاڻ بہ پنھنجي ڪتاب ’ايئا جا آواز‘ ۾ پنھنجي اندروني مجبورين جا احوال لکيا آهن. سندس چوڻ آهي تہ جيستائين پنھنجون گهٽتايون اسين لڪايون ٿا، تيستائين ڇوٽڪاري کان پري ٿا رهون. سندس هڪ لکيل نثري نظم ياد اچي ٿو: ’پنھنجا پاپ جهلي پنھنجي هٿن ۾ جڏهين تو در اچان ٿو، تڏهين ميرايون منھنجون معاف ٿيو وڃن؛ جيستائين ميرايون پنھنجون هن صفيد جامي ۾ لڪايم ٿي، تيستائين روح منھنجو تنھنجي پاڪ ڪرڻن کان پري ٿي رهيو.‘
مان بہ هي باب پنھنجي گهٽتاين جي هت درج ڪريان ٿي، انھيءَ آس ۾ تہ انھن کان شل ايشور جلد آجو ڪريم!
***

انھيءَ وقت جا ڪي ويچار ياد اچن ٿا؛ انھن شخصي ڳالھين جو ذڪر ڪرڻ ان لاءِ واجب سمجهان ٿي جو انھن مان جيڪو نتيجو نڪتو ۽ ان مان جيڪا واد وواد ٿي سا شايد ٻين جي اهڙن مسئلن حل ڪرڻ ۾ ڪجهہ مدد ڪري. ان وقت مون کان ڪجهہ اکر نڪري ويا جن لاءِ پوءِ مون پڇتاءُ ڪيو ۽ ڪيترا دفعا سام کي پرچائڻ جي ڪوشش ڪيم؛ پر هنکي پرچندو ڏسي وري وڌيڪ ڪروڌ بہ ڪيم ٿي. اهو منھنجو نرالو سڀاءُ آهي. هوڏانھن سام جو سڀاو بہ ڪجهہ نرالو آهي. هونئن تہ خيال جو تمام پڪو آهي، پر ٿورو ابتو اکر کيس چئجي تہ ٻارن وانگر هفتن جا هفتا منھن موڙي رسي ويھي رهي. مون جڏهن چيو تہ هڪ اکر لاءِ ايڏي سزا گهڻي آهي، تڏهين سام منصور ۽ جنيد بغداديءَ جي هڪ ڳالھہ ٻڌائي؛ چيائين: ”ائين برابر آهي تہ توڪي گاريون ڪونہ ڏنيون آهن پر جنھن ماڻھوءَ سان ويجهڙائي هوندي آهي يا جنھن مان شرڌا جي اميد هوندي آهي، ان جو هڪ ابتو اکر بہ گهاوَ ڪري وجهندو آهي؛ منصور کي جڏهين مُلن سنگسار ڪرڻ جو حڪم ڏنو تڏهين شھر جو هر هڪ ماڻھو هنکي پٿر هڻي ٿي آيو؛ منصور صبر ۾ رهيو ۽ سڀني جا پٿر ماٺ ڪري ٿي سٺائين؛ پَر جڏهين سندس دوست جنيد شرع پوري ڪرڻ جي بهاني کيس هڪ گل اچي هنيو، تڏهين منصور کان دانھن نڪري ويئي. جنيد چيس تہ منصور! ٻين جا پٿر کائي بہ دانھن نہ ڪيءِ؛ مون تہ فقط توکي هڪ گل اچي هنيو! تڏهين منصور کيس هي جواب ڏنو: ’اي جنيد! انھن جي پٿرن مونکي ايڏو زخم نہ پھچايو، جيڏو تنھنجي گل ڪيو آهي!‘ ۽ اها هڪ حقيقت هئي، ڇا لاءِ جو جنيد عشق جي راه جو ڄاڻندڙ هو ۽ ٻيا اڻڄاڻ هئا، جن مان منصور کي اهڙي ئي اميد هئي!“
وڌيڪ پرچائڻ وقت سام هينئن چيو: ”ظاهري پرچڻ کان اڳ ۾ خيال جي شڌي ضروري آهي، ڇا لاءِ جو جيستائين انھيءَ مرض جا جيوڙا من مان ڪونہ نڪتا آهن، تيستائين پرچڻ کي ڪابہ معنيٰ ڪانہ آهي. ائين تہ مان ئي جيڪر توهان کي پيرن تي هٿ رکي پرچايان. پر جيستائين غير اڃا من ۾ آهي تيستائين وري وري ساڳي هلت پيئي ٿيندي.“
هونئن تہ سمجهان پيئي تہ هن گهر کان ٻاهر منھنجو ڪجهہ بہ نہ آهي، پر تنھن هوندي بہ هيءُ هڪ قسم جو ڌڪو يا ابتي اڇل من کي ڪٿان پيئي اچي؟
سام چيو: ”جيڪڏهين توکي دک برداشت ڪرڻ جي وڌيڪ طاقت ڏسان تہ مان جيڪر اڃا ڪجهہ ڏينھن هيءُ جهيڙو هلايان. ان مان آخر خيال جي شڌي پيدا ٿيندي ۽ نتيجو اهو نڪرندو جو اڳي کان وڌيڪ هڪ ٻئي کي ويجها اينداسين. سنساري سنٻنڌ مطلب جو رهندو آهي ڪنھن کي سک جو ڪنھن کي ٻارن نپائڻ جو تہ ڪن کي مان مرجات جو مطلب گڏ رکندو ايندو آهي. پر خيال جي هيڪڙائيءَ ئي سچي پريم جو بنياد آهي. هيءُ جهيڙو بہ ان هيڪڙائي حاصل ڪرڻ جو هڪڙو طريقو آهي.“
سام پنھنجي هيڻي طبيعت ڏسي، اوچتوئي خيال جي مٽ ڪئي ۽ چيائين: ”چڱو پنھنجو جيتامڙي وارو سبق ٻڌاءِ! مونکي پھريائين ايترو جدا رخ مٽائڻ اهنجو ٿي لڳو، پر همت ڪري اهو ٻاراڻو سبق شعر جي نموني شروع ڪيم جنھن پاڻ کي ’واتيرو‘، ’ڪنو‘ وغيرہ چئي ويندي آهيان. انھن سڀني اکرن ۾ ڪھڙو نہ جادو رکيل هو! هن نمرتا جي منتر خوديءَ جا خيال ختم ڪري ڇڏيا. هونئن تہ پاڻ کي هيڏو سارو انسان ٿي سمجهيم، پر انھيءَ ئي گهڙيءَ وري پاڻ کي ٻار مثل سمجهڻ لڳيس. پنھنجي حقن جي خيال رکي سام سان گويا سين ٿي ساهيم؛ هن کي پنھنجو ساٿي سمجهي، ساڻس حجت ٿي رکيم؛ ائين ئي پنھنجو دک پاڻ ٿي وڌايم ۽ خيال جي ڪشمڪشا جاري ٿي رکيم. پر اُهي خيال هڪ ئي گهڙيءَ ۾ ڪافور ٿي ويا. اُها من جي حالت هينئر ڪھڙي نہ اهنجي ۽ اجائي پيئي لڳي! هيءَ راءِ ’جيتامڙي‘ ٿيڻ واري سڀ کان سٺي ۽ سھنجي آهي. سچ پچ، منھنجو ڇا آهي حق يا ڪمن ڪارين سان؟ مون لاءِ سام جو هٿ ۽ پنھنجي ’ڀئيا‘ يعني رام جي ديا ڪافي آهي. هي ڀئيا‘ (مان ’سوامي‘ فقط سام کي ڪوٺيندي آهيان؛ ان ڪري رام، ڪرشڻ کي ’ڀئيا‘ چوندي آهيان) مونکي طاقت ڏي تہ مان وري پنھنجي نماڻي ريت نہ وساريان ۽ تنھنجي جيتامڙن جو بہ جيتامڙو ٿي رهان!
***


سام چيو ٿي تہ جتان پريم ۽ شرڌا جي اميد هجي، ان ماڻھوءَ جو هڪ ڪوسو اکر بہ گهاؤ ڪري ٿو سگهي، مگر سام مون مان انھيءَ انڌ شرڌا جي طلب ڪانہ ڪندو آهي، جا عام طرح چيلا، گروءَ لاءِ رکن ٿا. ان بابت ذڪر ڪندي سام پنھنجا خيال هن ريت ظاهر ڪيا: ”شرڌا دل جي هوا آهي، جا روح لاءِ بسنت رتوءَ مثل آهي. ان ۾ جيڪو ٻج پوي، سو ضروري ڦٽي. ڪروڌ ۽ ايمان جي ڪوتاه ان جي ڀيٽ ۾ برپٽ جي لُڪن مثل آهن. جئن لُڪن ۾ ٻيجاري جو اسرڻ اهنجو ٿيندو آهي، تئن شرڌا رهت دل ۾، جتي ڪروڌ جو ڪوسو واءُ ۽ ايمان جي ڪوتاهيءَ جي خشڪي رهي ٿي، گيات جو ٻج اهنجو لڳندو آهي. پر رُت هڪ شيءِ آهي، ٻج ٻي شيءِ آهي ۽ پالنا يا پرورش ڪرڻ ٻج جي سا ٽئين ڳالھہ آهي. جيڪڏهين شرڌا بسنت رُتو آهي ۽ گيان ٻج مثل آهي تہ سنڀال ڪرڻ وارو مالھي وري ساوڌان ويچار آهي. ويچار يعني خيال کي ضرور خبردار رکڻو آهي. ان کانسواءِ شرڌا بيڪار آهي. اها شرڌا کي جنھن ۾ ويچار جي شڪتي وڌي ۽ نہ گم ٿي وڃي ۽ اهو ويچار کي جنھن ۾ گيان ۽ شرڌ جو هجڻ ممڪن ٿئي.“
سام هرگز ائين نہ چاهيندو آهي تہ اسين سندس خيال کي چُهٽي پئون؛ پاڻ انھيءَ ڪروڌ روپي طوفان جي وقت ۾ چيائين ٿي تہ خيال جي شڌي ضروري آهي؛ پھريائين مرض خيال مان ڪڍو، پوءِ پرچڻ سڻائو آهي؛ ان بنسبت وڌيڪ ڳالھائيندي هينئن چيائين: ”اها شرڌا ٺيڪ نہ آهي، جنھن ۾ وويڪ ۽ ويچار وڃائجي وڃي؛ مگر اها شرڌا گهرجي جنھن ۾ دل ۽ من ٻئي گڏجي اڳتي هلن. جيڪو انسان پنھنجي خيال کي زور سان موڙي مروٽي ٻئي جي ڳالھہ پاڻ کي مڃائي ٿو ۽ ٻئي جو رستو اختيار ڪري ٿو، سو ڪنھن وقت اهڙي موٽ کائي ٿو، جو سالن جي سفر وارو طيءَ ڪيل رستو هڪ لحظي ۾ لتاڙي پٺ تي موٽي اچي ٿو. اڪثر گرو پنھنجي چيلن کان انھيءَ انڌ شرڌا جي طلب ڪندا آهن پر اُها شرڌا هڪ ڪچي گهڙي مثل آهي، جا وچ درياھہ ۾ ٻوڙي ماري ٿي؛ وويڪ ۽ ويچار جو تُرهو هرگز ڇڏڻ نہ گهرجي؛ ۽ نہ تفاوتن پئي ڊڄڻ گهرجهي. سچي پريم کي اها طاقت هئڻ گهرجي جو خيال جي تفاوت کي نہ فقط برداشت ڪري پر انھن کي هوند همٿائي ظاهر ڪري. ڇا لاءِ جو جاڳرت خيال سان ئي زندگي ۾ کوجنا ممڪن آهي. ڪھڙي خبر آهي، ڪک هيٺيان لک لڪل هجي؟ ڪھڙي خبر آهي تہ چيلو پنھنجي خيال مان ڪو نئون اصول يا طريقو ايجاد ڪري وجهي، جنھن مان انسان جي آتما کي ڀلائي يا آنند رسي؟ گهڻا گرو تمام وندرائيندڙ نموني ۾ استرين يا چيلن جي شرڌا جا مثال ڏيندا آهن، جھڙوڪ گروءَ جي پٺيان ڏينھن کي رات چوڻ ۽ رات کي ڏينھن چوڻ، يا آسمان ۾ خيالي هاٿي اڏندا ڏسڻ! اهڙي اعتقاد رکڻ سان بہ شايد ڪي سٺا ڦل پراچين زماني ۾ چيلن کي حاصل ٿيا هجن، مگر سچي شرڌا هن ۾ آهي تہ چيلو يا شاگرد پنھنجي گروءَ کي اهڙي محبت جي نظر سان ڏسي، جئن هڪ ٻالڪ پنھنجي ماتا پتا کي ڏسي يا پياسي پنھنجي پريتم کي ڏسي؛ ۽ چيلو اها گرهڻ ڪرڻ واري ٻڌي (Receptive mind) رکي، جنھن ۾ گروءَ جو ڏنل اشارو يا خيال ٻج وانگر وڃي ويھي؛ پوءِ ٻج ضرور پنھنجي جنس ۽ وڙ آهر ڦل پيدا ڪندو. هٺ يا خوديءُ وارو خيال ان جي واڌاري جي آڏو اچي ٿو. جئن زمين ۾ پڪا ۽ وڏا پٿر ٻج کي ٻاهر نڪرڻ ڪونہ ڏيندا آهن، تئن هٺ ۽ خوديءَ واري سخت تھہ گيان جو واڌارو بند ڪري ڇڏيندي آهي. البت جيڪڏهين ٻج گرو سادو وجهندو تہ ائين لازمي نہ آهي، نہ وري سنڀؤ آهي تہ ان مان چيلو مٺا ڦل پيدا ڪندو. شرڌا جو مطلب اهو نہ آهي تہ گروءَ وٽ هجي ڪجهہ ڪين تڏهين بہ چيلو ان کي سڀ ڪجهہ سمجهي ويھي ۽ اکيون ٻوٽي پيو سندس پٺيان هلي. شرڌا بهار جي مند مثل آهي. مگر ٻج کان سواءِ فقط مند جو اچڻ برن ۾ باغ لائي ڪونہ ڇڏيندو. شرڌا فقط ان لاءِ ضروري آهي تہ گيان جي ڏي وٺ آسان ٿي سگهي. مگر گروءَ وٽ گيان جي ٻڄ ئي نہ هوندو تہ شرڌا بہ بيڪار ويندي. برن مٿان ڪنئين بهارون ائين ئي گذريو وڃن؛ پاڻي ۽ ٻج بنا سلو نہ اسري!“
***


7-9-1951ع مون منشي کي چيو تہ هينئر هي چولو مٽائڻ گهرجي يعني شرير تياڳ ڪرڻ گهرجي جو حياتيءَ ۾ مزو ڪونہ ٿو اچي. سام تنھن تي ڇنڀيو ۽ چيائين: ”چرچي ۾ بہ ڪچو خيال دهرائڻ چڱو نہ آهي، ڇا لاءِ جو انھيءَ نموني اهڙا خيال گهر ڪري ويندا آهن؛ مغز ۾ هڪ قسم جو چڪر ٺاهي ڇڏيندا آهن، جتان کين ڪڍي ڇڏڻ تمام اهنجو ٿي پوندو آهي. هينئر اهي ڳالھيون ڪجهہ چرچي ۾ ۽ ڪجهہ ساڀيا طور چئو ٿا، مگر انھن جي گهڻي دهرائڻ سان سچ پچ اُداسائي ۽ نا اميدي ظاهر ٿي پوندي، جا هرگز جائز نہ آهي؛ اسان کي هر رنگ ۾ راضي رهڻ کپي ۽ زماني مان بيزار ٿيڻ جھڙا خيال يا پاڻ مارڻ جھڙا ويچار رکڻ نہ جڳائن. جيڪڏهين هن وقت ڪي ڳالھيون اسان جي من گهُرئي مطلب موجب نہ آهن شايد هن کان پوءِ ٿين. پر جي من جون مرادون نہ بہ پوريون ٿين تڏهين بہ انسان جو صبر ۽ سھن شيلتا اجايو ڪونہ ويندو آهي. ڪٿي نہ ڪٿي وڃي سندس سچائي اثر پيدا ڪندي آهي.“
***


8-9-1951ع اڄ وري مون کان ساڳيا لفظ چولي ڇڏڻ بابت بنا ڪنھن ڳوڙهي ويچار جي، عادت طور، نڪري ويا. سام وري اهي ٻڌي ورتا ۽ ٿوري دير بعد چيائين: ”هي اجوڳ خيال ڇو تنھنجي من ۾ ويھندو ٿو وڃي؟ تون پاڻ کي ’جيتامڙو‘ ٿي سڏائين. ٻار بہ ڪڏهن راند مان ٿڪبا آهن ڇا؟ هي زندگي هڪ راند آهي. هت ڪنھن شئي کي بقا نہ آهي. هي فقط هڪ کيل آهي، جنھن جو ڪو بہ نتيجو اسان جي آتما سان ڪونہ ٿو وچڙي. هيءَ پرڀوءَ جي ليلا آهي! انکي اها ليلا وڻي ٿي. ڇو نہ اسين بہ ان راند ۾ خوشيءَ سان پنھنجو ڀاڳ وٺون؟ هن کان وڌيڪ اهنجا ۽ اڪيلائيءَ جا وقت اڳي گذاريا اٿئون. پوءِ هينئر هيءُ اداسائي ڇو پيدا ٿي آهي؟ اڃا اسان پنھنجي زندگيءَ جو سنيھو پھچايو ئي ڪونہ آهي؛ هن راند ۾ ڏنل پارٽ پنھنجو اڃا ادائي ڪونہ ڪيو اٿئون؛ پوءِ اڳ ۾ نراسائي ڇا جي؟” هي خيال، هي اڻ ڇپيل ڪتاب اسانجا، هي آدرش آشرم واري زندگيءَ جا، سي فقط پنھنجي لاءِ نہ سمجهہ؛ مگر اهي سڀ امانت ڪري اسان کي پھچائي ڏيڻا آهن. جي هيءَ راند نہ پر هڪ جنگ ڪري ئي سمجهين، تڏهين بہ پنھنجو پارٽ ضرور ادا ڪرڻو آهي. ڪنھن سپاهيءَ کي جنگ جي وقت ۾ ڪو ڪم سونپيو ويندو آهي؛ ڪو سامان يا ڪو ڪاغذ ڪنھن ضروري رٿ جو مرڪز ۾ پھچائڻو هوندو آهي، تہ پوءِ هو دشمن جي حدن ۾ بہ ڪاهي وڃي پنھنجو مقصد پورو ڪري ايندو آهي؛ تيستائين فقط انتظاري رهندي اٿس تہ جئرو رهان، جيستائين اها امانت پھچائي. تئين اسان کي بہ پنھنجي سنيھي پڄائڻ لاءِ هن ڌارئي شرير کي ٺيڪ رکڻ جي انتظاري رکڻ گهرجي. ڇا لاءِ جو هيءُ آتما جو اوزار آهي. جنگ جي وقت ۾ ڪنئين مثال ٻڌبا آهن؛ اهڙو سونپيل ڪم ڪو سپاهي پورو ڪري پوءِ مرندو آهي تہ هو خوشيءَ سان پران تياڳيندو آهي. هن کي ان بعد مرڻ کان ڊپ ڪونہ رهندو آهي؛ تئين اسين بہ خوشيءَ سان پنھنجا پران تڏهين تياڳينداسون جڏهن هي سونپيل ڪم پورو ڪري وڃي ٻئي پار پھچنداسون. تيستائين هيءَ حياتي ملھائتي سمجهڻ گهرجي. تنھن ڪري دلگير نہ ٿيءُ! پنھنجو آدرش هرگز نہ وسار! اچ تہ ان خاطر جئون ۽ ان خاطر ئي مرڻ لاءِ تيار رهون!“
سام جي انھن اکرن مونکي گهڻي تسليٰ ڏني. جيتوڻيڪ اهي نا اميديءَ جا اکر مون ڪنھن گنڀير خيال کانسواءِ ئي چيا هئا، تڏهين بہ سمجهان ٿي تہ اُهي ڪچا خيال هئا. اسان کي برابر هڪڙو وڏو ڪم سونپيل آهي؛ مونکي بہ سام سان گڏ ڪو پارٽ ادا ڪرڻو آهي؛ اها ڳالھہ روز روز وڌيڪ چٽي ٿيندي پيئي وڃي.
***
اڄ ڀاڳوت ۾ ڪرشن جنم بابت پريئر وقت ٽڪرو پڙهيوسين. ان ۾ لکيل هو تہ جڏهين شيام سندر جنم ورتو تڏهين پکي، وڻ ٽڻ، ٻوٽا سڀ خوش ٿي نظر آيا؛ ميوه جا وڻ وڌيڪ ڦل ڏيڻ لڳا، وغيرہ وغيرہ! سام اهو ٽڪرو جڏهين ٻڌو تڏهين چيائين: ”هيءَ ڪوڙي ڪٿا سمجهڻ نہ گهرجي. اسين گهڻو وقت پنھنجو بيروني دنيا ۾ ويتيت ڪريون ٿا؛ اندروني يعني خيال واري دنيا ٿوري ڪا ڏسون ٿا، نہ تہ اها ڳالھہ سمجهڻ جيڪر اهنجي نہ ٿئي تہ خيال جو اثر بيروني دنيا تي ڪيڏو پوي ٿو. هڪ صوفي فقير چيو آهي، ’هان ڀي اِڪ خيال، لڀسان ڀي نال خيال دي‘. تيئن هڪ ولايت جي فيلسوف اسپنوزا چيو آهي: Cogito Ergo Sum يعني مان خيال ڪريان ٿو تنھنڪري مان آهيان! مطلب تہ زندگيءَ جو مرڪز خيال آهي. خيال تي انساني جيوت جو دارو مدار آهي. جڏهين خيال جو مالڪ، يعني ست چت آنند سروپ پرم آتما جنم وٺي ٿو تڏهين ڌرتيءَ تي يا آس پاس جنم واري آستان تي ڪئن نہ اُن آنند جو اثر پوندو؟ سڀ ڪنھن شيءِ جو رخ ڪنھن وڏيءَ آتما جي اثر هيٺ مٽجي وڃي ٿو. وڏن اوتارن جي تہ ڳالھہ ئي نرالي آهي.“
پوءِ سام پنھنجو هڪ مثال ٻڌايو ۽ چيائين: ”اسين سڀ ان هڪ شڪتيءَ جا روپ آهيون. ان ست چت آنند ساگر مان پيون ٿيون روپ جون لھرون اٿن ۽ جيوت جي ڪناري تي لڳن؛ روپ جي لھر ڪا ننڍي آهي، ڪا وڏي؛ مگر اصل نسل سڀني جو هڪڙوئي آهي. ٿورا ڏينھن اڳ جڏهين ڊپٽي صاحب وٽ ڪي ڪلام ٻڌي رهيا هئاسين تڏهين سماڌيءَ ۾ اچي ڪري منھنجي من کي گهڻو آنند مليو. ڀڄنيڪ اهي ساڳيائي هئا جن جو ڪئين ڀيرا اڳ راڳ ٻڌو هيوسين. مگر مان سمجهان پيو تہ منھنجي سماڌي وارو آنند فقط مون تائين محدود نہ هو پر چؤطرف پکڙيل هو. جاڳڻ تي هي خيال دل تي آيو، تہ ڏسان تہ منھنجي آنند جو اثر ٻين تي بہ آهي ڇا؟ اک ڦيرائي ڏٺم تہ انھيءَ آنند جوثر سڄي سنگت تي نظر آيو. پوءِ منشي چيو تہ توهان بلڪل سماڌيءَ ۾ هيَو؛ ويٺلن مان ڪيترا توهان ڏانھن نھاري رهيا هئا. هن جو مطلب اهو نہ آهي تہ اهو مزو هروڀرو مون مان پيدا ٿيو هوندو؛ مگر ايترو ظاهر آهي تہ اهو آنند ڪٿان بہ پيدا ٿئي تہ انھيءَ جو اثر چوطرف ڇائنجي وڃي ٿو. اها هڪ اندروني تجربي جي ڳالھہ آهي. مگر هي ڳالھہ علم موجودات (Physical Science) ۽ علم ڪيميا (Chemistry) جي اصولن موجب پڻ ممڪن آهي. ڇا لاءِ جو ڪنھن بہ مواد يا اصل ڌاتوءَ جو اثر ضرور چوطرف وڌي ٿو ۽ سڀ کي پنھنجو پنھنجو کيتر (Field) آهي؛ يعني انھن کي پنھنجي پنھنجي اثر جو دائريو آهي. پوءِ پورن خيال ۽ پورن پريم جو اثر ڪيترو نہ دور دور پکڙبو هوندو!
”اهڙي طرح گهر ۾ پڻ سنڌيا کان پوءِ جڏهين من ۾ اهو مھا آنند محسوس ڪريان، تڏهين توهان سڀني جو گڏجڻ ۽ سنڌيا کان پوءِ نمسڪار (جيڪو اسين هڪ ٻئي کي ڪندا آهيون) سو وڌيڪ پريم سان ڀريل هوندو آهي؛ مان ائين سمجهندو آهيان تہ اهو اثر من جي ايڪاگر ٿيڻ مان پيدا ٿئي ٿو. ٻاهرين حالتن ۾ ان جي پيدا ٿيڻ جو خاص سبب نظر ڪونہ ايندو آهي. جهڙيءَ طرح هڪ ڪروڌي ماڻھو ڪروڌ جو ڀاو پيدا ڪري سڄي گهر جي وايو منڊل کي خراب ڪري سگهي ٿو، اهڙيءَ طرح ايڪاگر من پاڻ آنند پائي ٻين کي پڻ آنند روپي بڻائي سگهي ٿو. ڪڏهين ڪڏهين وڏيون آتمائون نہ فقط آس پاس واريءَ زندگيءَ تي، جنھن ۾ وڻ، پکي، جانور وغيرہ اچي وڃن ٿا، پر دنيا سڄيءَ تي پنھنجو اثر ڦهلائن ٿيون؛ جئن ڀاڳوت ۾ هينئر اسان ڪرشن جنم بابت پڙهيو. ڪجهہ قدر اهڙو اثر مون ٻہ دفعا خاص طرح ويجهن سالن ۾ محسوس ڪيو آهي.“[1]
اڄ برسات اوچتي اچي ڪڙڪي. سام منشي کي سامان سھيڙڻ وغيرہ سنھا ٿلھا ڪم ٿي ڏسيا، جئن برسات سبب ڪو نقصان نہ ٿئي. گرڌاري، جو ويجهو رڌ پچاءَ جي جاءِ ۾ ويٺو هو، تنھن منشي کي چئي ڏنو تہ مان هت ڇٽو ويٺو آهيان؛ جيڪو ايڏنھين يعني (اسانجي اڳيان) ويھي ٿو سو ڄڻ جيل ۾ آهي؛ اسان هت سکيا ويٺا آهيون! اسان سڀني اهي اکر ٻڌي ورتا. گرڌاري جيتوڻيڪ اهي لفظ کلندي چيا تڏهن بہ مونکي سندس بيجاءِ ڳالھائڻ جو طريقو نہ وڻيو. مون کيس ڇينڀيو، پر سام چيو: ”ويچارو سچ پيو چوي. اسان جي اڳيان جيڪو آهي تنھن کي آرام ڪرڻ جوئي وقت ڪونہ ٿا ڏيون. پر ڀائي گرڌاريمل! حياتيءَ ۾ ڪجهہ پِرائي بہ اهو ٿو جيڪو پنھنجو سک ڦٽائڻ سکي ٿو. اها بہ هڪ زندگيءَ جي ترتيب اٿيئي. ڪچ باه مان نڪري پوءِ ئي سچو سون بڻي ٿو. ائين ئي ٻيڙيءَ ۽ بنڊ واري ڳالھہ ڪندا آهن: بُنڊ پڇيو ٻيڙيءَ کان، جھڙو ڪاٺ جو مان تهڙي آهين تون؛ پر تون ترين ٿي پاڻيءَ تي ۽ مان پيو ٿو غوطا کاوان! سو ڇو؟ ٻيڙيءَ وراڻي ڏني تہ مان بہ پھريائين تو وانگر بنڊ هيس؛ پوءِ مونکي کڻي ويا ڪارٽين وٽ؛ انھن اچي مون ۾ ڪرٽ وڌا ۽ چيري ڪيائون ڦاڪون؛ تنھن کان پوءِ ڊکڻن واهولا وسايا؛ پوءِ رندو هڻي چمڙي ڇليائون؛ لوه جون ميخون هڻي ڪرنڊو سرنڊو ڪري اجها هيءَ ٻيڙيءَ جي صورت ڏنائون. ايترا سور سھي، پوءِ ئي مان ترڻ سکي آهيان! شاه جو بيت آهي:
”سور سھنديون جي، پسنديون پڻ سي هوت کي.“
***


9-9-1951ع ڪچا نوٽ جيڪي ٻڌر جي ميٽنگ جا مون وٽ رکيل هئا، جن جو مون هن کان اڳ ذڪر ڪيو آهي، سي هن ريت آهي:
مون سام کان پڇيو: ”اڳئين ميٽنگ ۾ جو رشي پتنيءَ بابت هڪ ڳالھہ ڊپٽي صاحب ڪتاب مان پڙهي ٻڌائي هئي تہ رشيءَ جي سنياس وٺڻ بعد سندس استري پتيءَ جي گيان آزمائڻ لاءِ نئون روپ ڌاري سندس آستان تي آئي ۽ پھريائين ساڻس پريم ڏيکاريائين جنھن تي رشيءَ چيو ’هري اڇا‘؛ پوءِ جڏهين ٻئي سان پريم رکيائين تڏهين بہ رشيءَ چيو، هري اڇا؛ پر جڏهين انھيءَ ٻئي پريميءَ کي گڏ وٺي اچي رشيءَ وٽ رهايائين تہ رشيءَ پنھنجي هري اِڇا، يعني سڀ ستڪارڻ وارو اصول ڇڏي، هن کي گڏ رهائڻ کان انڪار ڪيو. انھيءَ ڳالھہ تي توهان ۽ ڊپٽي صاحب اهو رايو ڏنو هو تہ اتي رشي پنھنجي آدرش کان ڪري پيو. ڇا لاءِ جو منڍ کان جيئن پاڻ پريم رکڻ وقت يا استريءَ جي ٻئي سان پريم ڪرڻ وقت، هري اڇا ڪئي هئائين، تيئن هن نہ ڪيو، جو کيس ساڙ ٿيو. مان پڇڻ چاهيان ٿي تہ توهان پاڻ جيڪر اهڙي حالت ۾ ڇا ڪريو.“
سام وراڻيو: ”هن ماحول ۾ هن زندگيءَ ۾ اها ڳالھہ اهنجي سمجهجي ٿي ڇا لاءِ جو لوڪ جي مريادا ناس ٿيڻ جو سوال اتپن ٿئي ٿو. جڏهين کُڏ تان اسان جو نوڪر ڪو سامان هيٺ لاهيندو آهي تڏهين ان کي چوندا آهيون تہ ڏينھن ڏٺي جو مٿي نہ چڙھہ، ڇا لاءِ جو ڀر وارن گهرن ۾ پڙدي وارا مسلمان رهندڙ آهن؛ جئن مٿن ڪنھن جي نگاه نہ پوي. مگر اسين پاڻ پڙدو ڪونہ ٿا رکون ۽ ڏسڻ وائسڻ کي پاپ ڪونہ ٿا سمجهون. اهڙيءَ طرح ٻيا ڪيترا ڪم پڻ اسين ڪريون ٿا جي اسان کي نا ضروري لڳن ٿا مگر لوڪ لڄا يا لوڪ جي مريادا قائم رکڻ جي لحاظ کان ضروري سمجهون ٿا. ان ۾ هي راز رکيل آهي تہ سڌارڪ کي لوڪ جي اوستا موجب سڌاري جي رٿا رکڻ گهرجي ۽ نہ وڌيڪ قدم کڻي سڌاري کان نفرت پيدا ڪرڻ گهرجي. سري رامچندر جن سيتا کي باھہ مان گهمائي سندس پريکشا ورتي هئي، نہ پنھنجي لاءِ پر لوڪ جي مريادا رکڻ جي ڪري. کين سيتا جي پوترتا جي دلي خاطري هئي. پر ان وقت جي مريادا موجب وري هڪ خسيس ڌوٻيءَ جي نڪتہ چيني سڻڻ سان پنھنجي پتنيءَ کي نيڪالي ڏيئي ڇڏيائون، ڇا لاءِ جو سوريه ونسي راجائن جو اهو ڌرم هو تہ ٻئي جي قبضي ۾ آيل استري پنھنجي رڻ واس ۾ نہ رکن؛ ساڳيو سوال اڄ ڪلھہ جي حالتن ۽ مريادا جو هت بہ اٿي ٿو. جيڪڏهين ڪو بہ جوڙو اهڙي کليل آزادي وٺندو ۽ لوڪ جي مريادا جو خيال نہ ڪندو تہ هو ڏوهاري سمجهبا. برابر سنت لوڪ، لوڪ لڄا جي پرواه نہ ٿا رکن ۽ جڏهين ضروري سمجهن ٿا تڏهين پنگتي ٻنڌنن کان ٽپي پار پون ٿا؛ پر هروڀرو لوڪن کي ڪنھن بہ قسم جو ڌڌڪو ڏيڻ سو هو فرض نہ ٿا ڄاڻن. جيڪڏهين اسين هڪ آشرم ۾ هجون جتي فقط پنھنجي روحاني مسئلن جي حل ڪرڻ ۾ لڳل هجون ۽ اتي اهڙو سوال ڪنھن بہ آشرم جي ميمبر جو اٿي، تہ ان کان جيڪر نفرت نہ ڪريون، بشرطيڪ هن اها آزادي ايمانداريءَ وچان يا اصولي مجبوريءَ وچان اختيار ڪئي هجي. اهڙو اونچ مثال اڄوڪي زماني جي هڪ دوست جي واتان مون ٻڌو. هو هڪ انگريز ڊاڪٽر جو مثال هيو جو هڪ آدرشي انسان هو. هن ملڪ ۾ ڪجهہ وقت اڳ هو رهندو هو ۽ منھنجو بہ واقف هو. هو پنھنجي گهر واريءَ جي بي غيرتي هلت نہ فقط برداشت ڪندو هو ۽ سندس دوستن کي گهر ۾ اچڻ وڃڻ کان روڪ ڪانہ ڪندو هو مگر کيس پنھنجو عمر جو ساٿي سمجهي، ساڳئي ئي پريم جي ڀاو سان هلائيندو رهندو هو ۽ خود انھن اعتراض جوڳن ناتن ۾ کيس ڪجهہ مدد ڪندو هو. پنھنجي عورت جي اچڻ وقت هو پاڻ پري رهي کيس جاءِ نويڪلي ڪري ڏيندو هو. انھيءَ ڳالھہ جي خبر جلد ان ڊاڪٽر جي دوستن کي پئجي ويئي، جن جي خيالن کي گهڻو ڌڌڪو رسيو، جيتوڻيڪ انھن مان ڪي ٿورا سندس اعليٰ خيال سمجهي، دل ۾ هن لاءِ عزت رکندا هئا.
”هڪ وڏي فرينچ عالم جي ڳالھہ ياد اٿم، جنھن سان منھنجو گهاٽو ناتو هو. هو پنھنجي استريءَ جي ڀڄائيندڙ يا ريبيندڙ کي پنھنجي وڏي ڀاءُ وانگر ڪري ڏسندو هو ۽ مونکي ائين چوندو هو تہ هُو (سندس زال جو ريبيندڙ) هڪڙو مھاتما آهي، جنھن کي ڪو پاپ لڳي نٿو سگهي؛ جيتوڻيڪ هن کي اها خاطري هئي تہ سندس ناتو زال مرد جو ٿي چڪو هو.“
ڊپٽي صاحب چيو: ”جيڪڏهين ڪنھن آشرم ۾ اها ڳالھہ روا ٿي سگهي ٿي، ان ڪري جو اهڙي آشرم شھر کان ڏھہ يا ويھہ ميل پري آهي يعني ان ڪري تہ آشرم واسين جي رهڻيءَ ڪھڻيءَ جو اثر شھر واسين تي ڪونہ ٿو پوي، تہ پوءِ ان اصول موجب، پورو لڪ هجي ته، گهر ۾ بہ اهڙيون ڳالھيون ڪري سگهجن ٿيون، بشرطيڪ انھن جو اثر ٻين ماڻھن تي نہ پوي!“
سام وراڻيو: ”پھريائين سمجهڻ گهرجي تہ هي گهڻي ڀاڱي هڪڙو اسڪولي سوال آهي، جيتوڻيڪ اتفاقاً اهڙا مثال حياتيءَ اندر بہ پيدا ٿي سگهن ٿا. مگر جنھن صورت ۾ سوال اٿاريو ٿو تہ ڀل ان کي چڱيءَ طرح ويچار ۾ آڻيو. هت فقط لڪ جو سوال نہ آهي؛ هن سان گڏ مالي ۽ پنگتي سوال پڻ اُٿن ٿا. جيڪڏهين عام طرح لوڪن لاءِ ايتري آزادي شادي ۽ ڄم (Sex) جي ڳالھين ۾ روا ڪجي تہ اهڙي آزادي وارن جي پئدائش ڪيڏانھن وڃي؟ سندن ٻار ڪير پالي؟ اُن حالت ۾ جيڪر سڄو گهرو، مالي ۽ پنگتي سرشتو دنيا جو ڦيرڻو پوي؛ تنھن ڪري وڏي پئماني تي ايتري آزادي نہ ڪو طلبيندو ۽ نہ ان مان چڱائي پيدا ٿيندي. پنگتي پوترتا جي قائم رکڻ واري خيال کان پڻ اهڙي روش خراب ليکجڻ ۾ ايندي ڇا لاءِ جوان مان ڪٽنب جي پوترتا، مريادا ۽ ريت رسمن تي اثر پوندو. ازانسواءِ ڪٽنب جي آدرش يا وڏن جي اختيار ڪيل اصولن ۾ فخر ڪو نہ رهندو. ان تهذيب جو قائم رکڻ، جنھن ۾ ڪيترا ملھائتا آزمائش ۾ آندل گُڻ سمايل رهن ٿا. مشڪل ٿي پوندو.“
ڊپٽي صاحب چيو: ”مگر برهم گيان واري لاءِ اِهي سڀ ڳالھيون تڇ آهن. هن لاءِ جھڙو هي ورن تهڙو هو؛ جھڙو هي ڪٽنب تهڙو هو.“
سام وراڻيو: ”مٿين قسم جو ورن سنڪره هڪ پنگتي پاپ ڪري سمجهڻ گهرجي. ڪن ولايتن ۾ ڪجهہ وقت ٿيو تہ (Eugenic Marriage) يعني جسماني وصفن جي چونڊ واري اصول تي شاديءَ کي همٿائڻ جو تحرڪ شروع ٿيو هو، ان لاءِ تہ قوم ۾ جيڪي سٺا ٻج يا سٺا گڻ هجن، سي قائم رهن ۽ بيماريءَ وارن انسانن يا ذليل انسانن تي شاديءَ جي بندش پوي؛ مان سجهان ٿو تہ آري قوم بہ ورڻن جو گڏجي وڃڻ ان لاءِ روڪيو هو تہ جيئن گهڻي مڪسچر ۾ اونچا قومي گڻ گم ٿي نہ وڃن، جن تي قوم جي سڀيتا جو دارو مدار آهي. اسين ورڻن بنسبت انھيءَ قسم جون پائبنديون اڄوڪي زماني ۾ قائم رکڻ نٿا گهرون، پر ذڪر ڪيل آزادي رشي پتني واريءَ ۾ سنساري ماڻھن لاءِ ڪٽنب ۾ يڪوجودي قائم رکڻ جو سوال اٿي ٿو، جيڪا يڪوجودي ڀاتين جي هڪ ٻئي ڏانھن شرڌا ۽ سنيھہ رکڻ يا ڪٽنب جي مالي، دماغي ۽ روحاني ڪماليت لاءِ ضروري آهي. اهو رشي پتني وارو مثال سڀ ڪنھن لاءِ ادرش ٿي نٿو سگهي. خاص ڪري اسان جي قوم (جنھن ۾ ملڪ جون گهڻو ڪري سڀ جاتيون اچي وڃن ٿون) جي جوڙ جڪ واري اصول جي خلاف آهي. پر آشرم معنيٰ هڪ خيال جي لئباريٽري؛ اتي خيال جي سڀني عملي صورتن جي آزمائش ٿي سگهي ٿي. جئن هڪ لئباريٽريءَ ۽ سائنس جون نيون کوجنائون آزمائي سگهجن ٿيون ۽ اهي جيوت جي جوڙ جڪ ۾، صحت، تعليم، ڌنڌن، ڪارخانن، بچاءَ جي محڪمن وغيرہ ۾، آزمائش کان پوءِ ئي ڪم اچن ٿيون، تئن آشرم ۾ نوان خيال اهڙي آزاديءَ جا پيدا ٿين تہ انھن جي چڪاس يا انھن جي نتيجن جي ڀيٽ آشرم ۾ اندر ئي ڪري سگهجي ٿي. ائن ڪنھن کي بہ حق نہ آهي تہ اهي آشرم ۾ برداشت ڪيل يا خاص حالتن ۾ اجازت ڏنل ڳالھيون، عام پبلڪ ۾ اختيار ڪرڻ لاءِ پيش ڪري. مثلاً اڄ ڪلھہ ننگن جا ڪلب (Nudist Club) ولايت ۾ کليا آهن، مگر عام طرح سرڪاريون لوڪن کي پبلڪ جي اچ وڃ وارن هنڌن تي ننگي گهمڻ وغيرہ جي اجازت ڪونہ ٿيون ڏين. هڪ آشرم يا ڪلب جي نرالي ڳالھہ آهي. آشرم جي معنيٰ آهي اجهي جي جاءِ، جتي ڪو بہ جيءُ اجهو پائي سگهي ٿو. اسپتال ۾ خاص وچڙندڙ بيماريءَ وارن لاءِ جدا بندوبست ٿي سگهي ٿو تئن آشرم ۾ پڻ اهڙن ماڻھن لاءِ، جن جي عام طرح هلت ابتي يا خطرناڪ نظر اچي، جاءِ ٿي سگهي ٿي. اتي جيڪڏهين اهڙو ڪو روحاني ڊول جي ابتڙ دل ۽ دماغ وارو انسان (Freak) اچي ٿو تہ انھيءَ کي ان محدود دائري اندر، جئن وچڙندڙ مرض جي بيمار کي اسپتال ۾، منھن ڏيئي سگهجي ٿو. ائين برابر آهي، تہ جيڪڏهين آشرم شھري زندگيءَ کي تمام ويجهي آهي، جتي عام ماڻھن جي اچ وڃ گهڻي آهي تہ اتي اهڙا طريقا برداشت ڪرڻ اهنجا ٿي پوندا.“
ڊپٽي صاحب چيو: ”ائين تہ وري هي سوال بہ ڳجهي طرح ويچار ڪرڻ گهرجن.“
سام چيو: لِڪ اتپتيءُ جو هڪ اصول آهي. جيڪڏهين اهڙن خيالن ۾ ڪا آخري چڱائي آهي تڏهين بہ اُهي ضرور پھريائين لڪل ۽ ننڍي پئماني تي رهڻ گهرجن. قدرت پاڻ ڪيتريون نيون ڳالھيون آزمائي رهي آهي، پر زندگيءَ ۾ عام طرح ايجاد انھن جو تڏهين ٿئي ٿو، جڏهين عام جي لاءِ فائدي واريون ثابت ٿين ٿيون.“
انجنير صاحب چيو: اوهان اڳي لڪ کي پاپ ٺھرايو آهي. هينئر چئو ٿا تہ لڪ پاپ نہ آهي پر قدرت جو هڪ اصول آهي!“
سام چيو: ”مون لڄ کي پاپ چيو هوندو يا اُهو لِڪ جو ڪوڙ جي بچاءَ خاطر رٿيل آهي. رواجي طرح لڪ زندگيءَ جو هڪ اصول آهي. ٻج سلي جي صورت ۾ پھريائين ڪرنڊڙو ٿيو ڌرتيءَ هيٺان لڪل رهي ٿو. جڏهين هوا ۽ اُس کائڻ جي طاقت ٿئيس ٿي تڏهين ڌرتيءَ کان نڪري ٻاهر ٿئي ٿو. اهڙي طرح قدرت جا وڏا کيل ۽ انسان جا وڏا اورچائيءَ جا ڪم پھريائين لڪل رهن ٿا ۽ پوءِ جوڳي وقت تي، دنيا ۾ ڦهلجي وڃن ٿا. ان ريت جيسس ڪرائيسٽ هڪ غريباڻي گهر جي اونداهي واڙي ۾ ڄائو؛ سري ڪرشن قيد خاني ۾ ڄائو ۽ محمد صلعم هڪ ڇورو ٻار ٿي رهيو! انھن جا هلايل مذهبي تحري بہ رفتہ رفتہ زور ۾ آيا.“
ڊپٽي صاحب پڇيو: ”ڀلا اهو ٻڌايو تہ جيڪا ڳالھہ هتي، لوڪن ۾، عمل ۾ آڻڻ جوڳي نہ آهي سا ڇو نہ هت بحث هيٺ نہ اچڻ گهرجي؟ متان ڪو گمراه ٿي پوي!“
سندس اهو بہ خيال هو تہ ڪي ڳالھيون مذهب جون اندروني آهن ۽ سڀ خيال عوام جي اڳيان رکي نٿا سگهجن.
سام چيو: ”توهان جو خيال ڪجهہ قدر صحيح آهي پر هيءَ منڊلي هڪ خيال جي چڪاس ڪرڻ جي جاءِ آهي پارليامينٽ ۾ تقرير جي آزادي آهي. مگر ساڳيو ڳالھيون پارليامينٽ کان ٻاهر ڪرڻ ڪڏهن قانون شڪني بڻجي سگهن ٿيون. هيءُ بہ هڪ خيال جي چڪاس جو اسڪول ڪري سمجهو. البت هٿرادو طرح ڇيڙيل بحث ۾ مون کي مزو ڪونہ ايندو آهي. پر جيڪڏهين ڪو دلچسپيءَ جھڙو سوال پيدا ٿئي تہ ان کي چڱي طرح چڪاسڻ ۾ ڪو گناھہ نہ آهي.“
صوفي صاحب چيو: ”گناه جو سوال اٿاريو اٿو! ان بابت مان پڇڻ ٿو چاهيان تہ گناه ڇا آهي؟“
ڊپٽي صاحب چيو: ”اهوئي تہ مونجهارو آهي، هڪ جو گناه ٻئي لاءِ ثواب آهي. چور ڪنھن جي ڄنگهہ وڍي ٿو تہ گهنگار ٿئي ٿو پر ڊاڪٽر ڪنھن مريض جي ڄنگهہ وڍي ٿو تہ پاڻ هن کي اجورو ملي ٿو!“
سام چيو: ”گناه ارادي سان شامل آهي. ملڪي قانون توڙي الاهي قانون ائين مڃي ٿو، جئن ڄنگهہ وڍڻ جي مثال مان ڏٺو. پر ڪي ڪم اهڙا آهن، جيڪي خراب ارادي شامل نہ هوندي بہ گناه ٿي سگهن ٿا. مثلاً جهَل وچان ڪو زبردست حاڪم شخصي آزادي، ملڪ جي گم ڪري ڇڏي ٿو؛ هو ان ۾ عوام جي ڀلائي سمجهي ٿو، پر حقيقت اها برائي آهي.
”درحقيقت جهل گناه نہ پر هڪ مرض سمجهڻ گهرجي. البت مرض برداشت ڪرڻ يا پيدا ڪرڻ خود گناهن ۾ شمار ٿي سگهي ٿو.“
انجنير صاحب چيو: ”گناه جي سزا ڇا آهي ۽ اها ڪٿي ملي ٿي؟“
سام چيو: ”اها ڳالھہ اڳ بحث هيٺ آيل آهي. ان بنسبت مون چيو هو تہ ڪرم جو ڦل از خود ۽ اتي جو اتي پيدا ٿئي ٿو. سو هڪ ڳنڍيل زنجيريءَ مثل يا مس چٽي تي، مس جي وڌندڙ آلاڻ مثل، لاڳيتو ۽ ڳنڍيل سمجهڻ گهرجي. زنجير بہ جدا جدا پرزن يعني ڪڙين جي ٺھيل آهي، مگر ڪرم جو ڦل اهڙو تہ ڪرم سان ڳنڍيل آهي، جو منجهن هڪ وار جي بہ وٿي نہ آهي.“
ڊپٽي صاحب چيو: ”تڏهين سزا ڇا کي ٿو چئجي ۽ گناه کان سزا جدا آهي يا نه؟“
سام چيو: ”سزا گناه منجهہ ۽ پوءِ وڌندڙ گناهن جي صورت ۾ اچي ٿي. بڇڙائيءَ جي سزا آهي اتي جو اتي خوشيءَ جو هپڻ؛ زندگيءَ جي جَرن جو گويا سڪي وڃڻ؛ تيج ۽ تاثير جو گهٽجي وڃڻ؛ مطلب تہ زندگيءَ جو اڻ پورو رهڻ ۽ ان جي سچيءَ خوشيءَ کان انسان جو محروم رهڻ ئي جرم جي سزا آهي. ڇا اها ڪنھن بہ گناه جو ڪافي عوض نہ آهي؟“
انجنير صاحب چيو: ”ائين نہ آهي ڇا تہ اڄ جي اگري ڪم مان ڪو اگرو نتيجو يا ڪا دردشا هن کان پوءِ پيدا ٿي سگهي ٿي؟“
سام چيو: ”اها دردشا ڀل پوءِ ئي ڏسڻ ۾ اچي مگر شروعات انجي اتي ۽ هينئر ئي ٿئي ٿي؛ ٻيءَ صورت ۾ اسان کي اهو سمجهڻ مشڪل ٿي پوندو تہ ﷲ يا ٻي ڪا ايجنسي اهي ليکا چوکا ڪيئن رکي ٿي ۽ ڪيئن لاهي ٿي. جڏهين فورڊ يا ٽاٽا ۽ ڊالميا جي ڪارخانن ۾ پاڻمرادو هلندڙ (Automatic) سرشٽو ضروري سمجهيو وڃي ٿو ۽ شخصي جزو (Factor) يعني انساني دخل جو ڀاڱو گهٽ ۾ گهٽ رکيو وڃي ٿو تہ ڇا ﷲ سائين جي هيڏي ساري ڪارخاني ۾ اهڙو يا ان کان بہ وڌيڪ سھڻو هلندڙ ۽ خود بخود ڪم ڪندڙ قانون رکيل ڪونہ هوندو؟ مان نٿو ڀانيان تہ ڪو ڌرمراءِ سچ پچ مس قلم ۽ ڪتاب رکيو ويٺو آهي، نہ وري ڪن فرشتن تي اسين ان ڪم لاءِ ڀاڙي سگهون ٿا، جي هر هڪ انسان جي ڪلھن تي ويھي گناه لکن! يا تہ ﷲ کي ايترا فرشتا رکڻا پوندا جيترا انسان! هر ڪنھن کي پنھنجو خيال آهي، پر منھنجي سمجهہ موجب هي سڀ تمثيلي بيان آهن؛ انھن ۾ اندروني معنيٰ پڙهڻ گهرجي. در حقيقت قدرت جو سرشٽو تار ۽ ٽيليفون يا ريڊئي کان سٺو ۽ تيز رفتار وارو آهي. اسان جي ججن ۽ ڪورٽن کي سزا مقرر ڪرڻ ۾ مھينا لڳيو وڃن؛ مگر ﷲ جي ڪامل سرشتي ۾ ڪو بہ وقت ڪونہ ٿو وڃي؛ ٺڪ ڦڪ اتي جو اتي فيصلو بہ ٿي وڃي تہ سزا بہ ملي ٿي وڃي! ڀلا اهو سرشتو توهان کي نٿو وڻي ڇا؟“
ڊپٽي صاحب چيو: ”ڏوهيءَ کي سزا نہ فقط ملڻ کپي؛ پر ان کي خبر پوڻ گهرجي تہ مونکي سزا ملي.“
سام چيو: ”اها خبر ان کي اندروني طرح احساس جي ذريعي پوي ٿي ۽ اُن پٽاندر هن جي جوڻ يعني روحانيت جو درجو پڻ مٽبو رهي ٿو. جوڻ جو سلسلو بہ ڪرم سان شامل آهي؛ ڪرم سان گڏ اسين پنھنجي جوڻ بہ اتي جو اتي مٽائيندا رهون ٿا. پر جئن شاگرد جو اڀياس ستن درجن اندر لڳاتار روز بروز وڌندڙ آهي، جيتوڻيڪ ٻاهر وارن کي خبر تڏهين پوي ٿي جڏهن هو ماهرن جي سمجهہ موجب مقرر ڪيل درجن واري حد ٽپي ٿو، تئن ڪرم جو ڦل ۽ جوڻ جو مٽجڻ بہ هڪ لڳاتار هلندڙ حقيقت آهي؛ ٻاهرين طرح خبر تڏهن پوي ٿي، جڏهن ڪو وڏو ڦيرو ظاهر ٿئي ٿو، مگر اهو سمجهڻ گهرجي تہ اهو وڏو ڦيرو از غئبي يا اوچتو پئدا ڪونہ ٿو ٿئي، پر دم دم حالتن ڦرڻ سان پيدا ٿيندو رهي ٿو. انڪري ئي انساني زندگيءَ اندر خود حيوانيت يا انسانيت جا درجا گڏ ڏسڻ ۾ اچن ٿا.“
***

5

12-9-1951ع ان شام جو صوفي صاحب تمام منجهيل ٿي ڏيکاريو. سام کي پنھنجن گهرو معاملن، ڪيسن تڪرارن وغيرہ جو احوال ڪيائين. هنجو من گهڻو وياڪل ٿي لڳو. صبح جو ڪي ڪچا پڪا اکر وڏي وزير جي هڪ عزيز کي پڻ ڳالھائي آيو هو ۽ انديشو ٿي رکيائين تہ شايد هو بہ سندس خلاف ڪو قدم کڻي. سام سندس احوال ٻڌي ۽ سندس گهڻيون انتظاريون خيال ۾ رکي، کيس چيو: ”هن وقت تائين حيلا گهڻا هلايا اٿو، جن مان ڪجهہ ڪين وريو آهي؛ ڏينھون ڏينھن زماني جي ڄار ۾ وڌيڪ قابو ٿيندا ويا آهيو. باقي هڪڙو دروازو کليل اٿو جو سڀني کان وڏو ۽ ڪشادو آهي. ظاهر ۾ اوهان جا مسئلا هينئر بيحد ڳوڙها ۽ پيچيدا ٿي چڪا آهن. ۽ انھن مان جند ڇڏائڻ جو رستو عقل ڪو بہ نٿو ڏيکاري. هينئر ﷲ کي آزمايو! جڏهين سڀ رستا بند ٿي وڃن ۽ چؤطرف انڌاري ٿي وڃي تڏهن بہ ﷲ جو در کليل رهي ٿو. انھيءَ کي سچي محبت سان پڪاريون ۽ اهو ساڻس وعدو ڪريو تہ هڪ ڀيرو هنن آفتن مان جند ڇٽي تہ وري ٻيھر اهڙن ڪمن ۾ هٿ ڪين وجهندس ۽ باقي عرصو زندگيءَ جو تنھنجي شيوا جي ڪمن ۾ لائيندس. پر جيڪو وعدو ﷲ سان ڪريو سو پاڙجو ضرور! پوءِ انشاﷲ سڀ اهنجا مسئلا حل ٿي ويندا.“
صوفي صاحب جي وڃڻ کان پوءِ مون سام کي چيو: ”صوفي صاحب سان توهان ائين ٿي ڳالھايو ڄڻڪ ﷲ ويجهو ويٺو آهي ۽ سچ پچ انھيءَ سان وعدہ ڪري سگهجن ٿا. ان وقت توهان ﷲ سان ويجهڙائي محسوس ٿي ڪئي جو اهڙي پڪ صوفي صاحب کي ڏئي ٿي سگهيَو!“
سام چيو: ”هو برابر ويجهڙو آهي. اسان جي اندر ۾ ئي وسي ٿو؛ پر اسين پاڻ هن کان پري هليا وڃون ٿا، هو هنن حاڪمن کان وڌيڪ ويجهو ۽ وڌيڪ جلد ٻڌندڙ، وڌيڪ چٽو ڏسندڙ پندڙ آهي. هو هر جڳھہ هر ويل حاضر آهي. ان ۾ مونکي ڪوبہ شڪ نہ آهي تہ سندس واٽ جيڪو وٺي ٿو سو من جي سچي مراد حاصل ڪري ٿو.“
تنھن کان پوءِ سنڌيا وقت سام چيو: ”مون صوفي صاحب لاءِ دعا جڏهن گهري تڏهن هڪ خيالي درشيہ ڏٺم[2]. خيال ۾ نظر آيو تہ هڪ وڏو اکٽ ساگر آهي، جنھن جو پاڻي اهڙو تہ کارو آهي جو فقط ڏسڻ سان ئي من ڪچو ڪچو پيو ٿئي. منجهس ٽچڪڻ يعني گرمائش حد کان وڌيڪ هئي ۽ انڌاري پڻ محسوس پيئي ٿئي؛ پکي پشون ۽ جيو سڀ انجي زهر اثر کان دور ٿي ڀڳا؛ تڏهين ڏٺم تہ هڪ شخص منجهس هڪ چپٽي اڇي خاڪ جي وڌي؛ هڪ پل ۾ ساگر ٽچڪڻ گم ٿي ويئي؛ پاڻي ٿڌو ۽ مٺو ٿي پيو، جو پکي، پشون ۽ جيو سڀ ويجها اچي پيئڻ لڳا. وري ڏٺم تہ ان ساگر ۾ ٻي هڪ نيري چپٽي مٽيءَ جي وڌائين تہ هيڏو ساگر هڪ پل ۾ ٻاڦ ٿي ويو ۽ جهٽ کان پوءِ اهو سڄو سمنڊ ويڙهيل صورت ۾ ان شخص جي ڌوتيءَ جي هڪ چُڻ ۾ سمائجي غائب ٿي ويو. پوءِ ڌوتيءَ جي صورت ۾ شيام سندر جي صورت جو خيال پيدا ٿيو ۽ ان وقت اهو خيال آيو تہ هي درشيہ صوفي صاحب لاءِ ڪيل پريئر جي جواب ۾ آهي؛ اها خاڪ جنھن ڪاري، کاري ساگر کي صاف ۽ مٺو ڪري ڇڏيو سو ﷲ جو نالو آهي جنھن جو جادو پڻ سنساري ساگر کي اڏائي ٻاڦ ڪري ڇڏي ٿو؛ ۽ هيءَ سڄي ليلا ڪرشن جي مورتيءَ ۾ ڌوتيءَ جي هڪ چڻ ۾ سمائجي ويئي! جنھن مان سمجهيم تہ هي جيوت اسان جي ۽ هي سنسار سڄو هڪ راند مثل آهي؛ آتمائي هڪڙي حقيقت آهي؛ دک سک کي ڪو وجود ڪونہ آهي.“
سڀاڻي تي ڌڻيءَ جي مھر سان صوفي صاحب جو ڪجهہ ڪم سڻائو ٿيندو نظر آيو. اهو ماڻھو جنھن سان هو وزير بابت وري ساڳئي نوع ۾ ڳالھيون ڪري آيو هو؛ سو اوچتو مون وٽ پنھنجي زال جي علاج لاءِ آيو. مون کائنس پڇا ڪئي، چيائين تہ مون سڄو احوال وزير صاحب لاءِ لکي رکيو آهي تہ صوفي صاحب هيتري هلت ڪري چڪو آهي. ان ۾ اوهان جي صوفي صاحب جا الفاظ کيس ڄاڻايا اٿم پر خط ٽپال ۾ اڃا ڪونہ وڌو اٿم. هاڻي توهان چئو ٿا تہ ڦاڙي ٿو ڇڏيان. ٿوري عرصي بعد اهو وزير پڻ گديءَ تان لھي ويو ۽ سام صوفي صاحب کي چيو تہ اوهان جي رنج ۽ اسان جي دعائن وڃي اثر ڪيو. پر اڳتي ائين نہ ڪجو.“
***


سائين ستار آهي. جئن صوفي صاحب لاءِ حالتون اهنجون ٿي پيون هيون، تئن پڇاڙيءَ جي ڏينھن ۾ اسان لاءِ بہ طيب ۾ مذهبي تنگدلي يا زمينداري فرقي جي حسَد ڪري گهڻي دشمني پيدا ٿي پيئي هئي ۽ حالتون اهنجون ٿي پيون هيون. ان وقت ائين ٿي لڳو ڄڻڪ ان زندگيءَ جي چڪر مان ۽ مونجهاري جي ماحول مان نڪرڻ جو ڪو چاروئي ڪونہ آهي. تڏهين سام مونکي هڪ ڏينھن سنڌيا جي وقت کان پوءِ چيو تہ پنھنجي هٿن سان گهڻي شرڌا ۽ پريم ڀاؤ سان روٽ بچائي روز غريبن کي کارائيندي رھہ؛ ڀڄن ڀاؤ پڻ جاري رکو تہ پاڻھي مشڪل آسان ٿي ويندي. اسان سندس چوڻ موجب اهو ساڌن چڱي عرصي تائين ڪندا رهياسين، جيستائين طيب ۾ هئاسين. ڌڻيءَ جي مھر سان اسان جون حالتون سڻايون ٿينديون ويون جيتوڻيڪ سڄي هندو جاتيءَ جي لاءِ سڻايون حالتون ڪونہ هيون. هِن جو مطلب هي ناهي تہ ڪو اٽڪلن حيلن يا ساڌنن ڪرڻ سان قدرت جي رٿ روڪجي ٿي وڃي مگر، جئن اڳ سمجهايل آهي، فقير جي لفظن ۾: آهيان ڀي خيال، لڀسان ڀي نال خيال دي! سرشٽ جي چت شڪتيءَ کي جاڳائڻ لاءِ ساڌنن جي ضرورت ڪانہ آهي مگر پاڻ اندر چت کي جاڳائڻ ۾ ساڌن مرد ڪن ٿا ۽ پوءِ ڳالھہ سڻائي آهي. چت وڃي ٿو چت کي جاڳائي. ان بنسبت ذڪر ڪندي سام چيو: ”اندروني دنيا جا بہ ڪي قانون آهن؛ دک هڪ اندروني مرض جي علامت آهي؛ اُهو پاڻ مان پيدا ٿئي ٿو؛ خيال جي معاملي ڇٽڻ تي دک بہ پاڻھي هٽي وڃي ٿو؛ در حقيقت دک طلسم آهي ۽ آتمڪ گيان اڳيان ائين اُڏامي وڃي ٿو، جئن ڪافور گرميءَ ۽ هوا ۾ اڏامي وڃي. ﷲ جي نالي آڻڻ سان ۽ سٺن ساڌنن ڪرڻ سان نٻلائي يا اگيان جن مان دک پيدا ٿئي ٿو، سي دور ٿي وڃن ٿا؛ سندس ان وقت جي لکيل هڪ ڀڄن جون سٽون ياد اچن ٿيون:

ٿل - رام جي نام جي ڌُن لڳاءِ هردي کي اوجل تون بڻاءِ

(1) نام جو آهي عجب آکيرو ڪال نہ جنھن ۾ پائي پيرو
تنھن ۾ ڪر تون پنھنجو ديرو اَوسر پنھنجو ڪين وڃاءِ.

(2) نام جپڻ جو اوکد ساڌن ڌيان هريءَ جو هر دک ڀنجن
نِس دِن جپ تون نام نرنجن شام سويري هر گن گاءِ.
***


________________________________________
[1] هنن ڳالھين جو ذڪر ڪجهہ شايد وهم خيز لڳندو هجي پر مونکي ياد آهي تہ سام هٽلر ۽ گانڌيءَ جي مرڻ وارن ڏينھن تي اخبارن يا ريڊئي جي خبر کان اڳ ۾ ئي اهڙي اثر جو ذڪر موسان ڪيو هو؛ هٽلر جي هار ۽ گانڌيءَ جي مرتيو جو احوال پوءِ اسانکي مليو، هن پوءِ فقط ائين ٿي چيو تہ دنيا جي مٿان شانتي ڇانيل ڏٺم. ياد رهي تہ هٽلر جي ختم ٿيڻ بعد جنگ جلد ختم ٿي ويئي هئي ۽ مھاتما گانڌيءَ جي شهيد ٿيڻ بعد فرقوار فساد ڪجهہ عرصي لاءِ ختم ٿي ويا هئا.
[2] هن قسم جا ڪيترا درشيہ اڳ سام جا ڏٺل هڪ ڪتاب ”آتم درسني“ ۾ گڏ ٿيل آهن، جن جي ڇپائڻ جي اجازت اڃا ڪانہ آهي. هن بنسبت، سندس چوڻ موجب، ڪو وهم ڌارڻ بہ گهرجي مگر هيءَ هڪ خيالي تصوير ڪري سمجهڻ گهرجي. البت هر خيال ۾ ڪا معنيٰ ضرور آهي.
13-9-1951ع منشي سام کي حجت مان چيو: ”مان ڇو ويٺو هي ڊائريون اتاريان؟ پاڻ سمجهان ڪجهہ بہ ڪونہ ٿو؛ مونکي اڄ ڪي سٽون ضرور سمجهائڻيون پوندوَ!
سام کيس چيو: ”اڄ ننڊ مان جاڳيو آهين ڇا؟“
منشي تنھن تي چيو: ”سائين، مونکي ٿورو ڪجهہ ئي هر روز سمجهايو.“
سام وراڻيو: ”تون شايد رونشي يا خوشامد وچان ائين چئين ٿو. اڃا شوق پورو ڪونہ جاڳيو اٿئي. جي شوق هجي تہ پاڻھي جيڪر سمجهڻ لڳين. عشق عمر جا بند ٿيل دروازا کن ۾ کولي ٿو ڇڏي؛ بر مان واٽون ٿو ٺاهي ۽ پھاڙن مان پيچرا ٿو ڪڍي. مطلب تہ عشق کي پنھنجا اوزار ۽ پنھنجا وسيلا آهن ۽ ٻيءَ ڪنھن سکيا جي گهرج ئي ڪانہ اٿس.“
پوءِ سام اسان کي پنھنجو هڪ آزمودو ٻڌايو: ”مان اڃان پنجون درجو انگريزي پڙهندو هيس. تڏهين دوستن جي واتان ڪئنٽ (Kant) ۽ ٻين پشچم جي فيلسوفن بابت ٻڌم. فلاسافيءَ جو اچي شوق چڙهيو؛ پھريائين، پھريائين هڪ ڪتاب فلسفہ تي ٽيلر جو (Taylors Elements of Mataphysics) هٿ آيم، جو پاڻھي پڙهي ويس. تنھن کانپوءِ ٽيھہ روپيا پنھنجي مھيني جي خرچيءَ مان بچائي ڪئنٽ جو مشهور ڪتاب (Critique of Pure Reason) گهرايم. عام طرح بي اي (فلاسافي) وارا بہ اهو ڪتاب مشڪل سمجهي سگهندا آهن، مگر مون کي جو دل ۾ شوق هو، ان وچان هڪ هڪ اکر آسان ٿي لڳو. مدد فقط ڊڪشنريءَ جي ورتم. باقي دل جي انومان مان سڀ سمجهي ويس. تنھن کان پوءِ ويس فلاسافيءَ جا ڪتاب گهرائيندو. آخر تہ اسڪول ڇڏڻ گهر ۾ نويڪلو ٿي پڙهڻ ۽ لکڻ ويٺس. سمجهان پيو تہ ڄڻ اسڪول ۾ اجايو ٻين ڪيترن ڳالھين تي وقت ضايع ٿئي ٿو. جي منشي کي بہ اهڙو شوق پيدا ٿئي تہ هيءَ ڊائري تہ ڇا پر وڏا وڏا گرنٿ پڙهي سگهي ٿو.“
منشي جي وري ساڳيءَ گهُر تي سام کيس چيو: ”جيترو چاه چيلي کي سکڻ جو آهي، ان کان وڌيڪ گروءَ کي سکيا ڏيڻ جو آهي؛ علم هڪ امانت آهي، جا ضرور ٻين کي ڏيڻي آهي. مگر سڀڪا شيءِ پنھنجي مند تي وڌي ٿي. هيءَ علم جي امانت بہ ٻج مثل آهي. جيئن مالھي مند ڏسي زمين ۾ ٻج گڏيندو آهي، تيئن گرو ذوق ڏسي گيان جو سار ڏيندو آهي. خيال ڪري ڏس؛ قدرت کي خود تمنا آهي پنھنجي اتپتيءَ وڌائڻ جي؛ وڻ، ٽڻ، ٻوٽا ڦلجن ٿا ۽ نوان ٻج ڪن ٿا، پکيءَ، پشون ۽ انسان بہ پنھنجي اتپتيءَ وڌائن ٿا. اهڙيءَ طرح گيان وارن کي بہ چاه رهندو آهي پنھنجي ٻج پوکڻ جو؛ پنھنجي روحاني اولاد پيدا ڪرڻ ۾ کين بيحد خوشي ٿيندي آهي. پر سو سڀ مند سان ٿيندو آهي. تنھنجي سکڻ جي جڏهين مند آئي تہ سيکارڻ وارا اڳ ۾ ئي تيار هوندا.“
وڌيڪ منشي کي سمجهائيندي چيائين: ”من ۾ گيان سمائڻ کان اڳ من جي چئنچلتا مارڻي آهي. چئنچل من يڪ ٽڪ ٿي نہ سگهندو آهي. پھريائين خراب سنگ ڇڏجي تہ پوءِ وڪارن کان پاسو ڪري سگهبو ۽ هڪ خيال سان گروءَ جي ڏنل ٻج جي پالنا ڪري سگهبي. تون پنھنجو من وڻيئي تہ انھيءَ ڊائريءَ ۾ ئي لڳاءِ. ان مان بہ سمجهہ حاصل ٿي سگهندي. جيئن اتارين تيئن هڪ هڪ اکر پاڻ سمجهڻ جي ڪوشش ڪر. پر اڃا تائين تہ توکي زور سان چؤ چؤ ڪري هن اتاري جي ڪم تي ويھارجي ٿو؛ تڏهين مس ٿو ٻہ يا ٽي صفحا اتارين! تنھنجو من ٻين پاسن ڏي وڌيڪ مائل آهي. اڀياس لاءِ پڻ ڪنھن ساڌن يا تپسيا جي گهرج آهي. اسان پاڻ ڪيترا سالن جا سال مٿي هڪ جاءِ ۾ گهڻي ڀاڱي بند گذاريندا هئاسون. چڱو هاڻي هڪ ڳالھہ ٻڌ: هڪ راڻي هئي جنھن کي سندس ٻانھن اچي ٻڌايو تہ هن شھر ۾ هڪ وڏو درويش رهي ٿو. راڻيءَ کي ڳالھيون ٻڌي ٻڌي اچي شوق جاڳيو تہ ساڻس ملاقات ڪجي. سو کيس ملڻ لاءِ چوائي موڪليائين. سندس نوڪرن درويش کي گهڻو ستايو تہ راڻيءَ کي هلي درشن ڪرايو، پر درويش پنھنجي خيال وارو هو؛ ها ڪري پر وري ڳالھہ وساري ڇڏي. تڏهين راڻيءَ جي نوڪرن کيس صلاح ڏني تہ هڪ ترتيب ڪجي؛ چيائون، هي درويش صبح جو سوير گهمڻ نڪرندو آهي. جيڪا واٽ منھن سامھون اچيس تنھن سان هليو ويندو آهي. تنھن ڪري اهڙو ڪم ڪجي، جو شھر جي گٽين کي هتان هُتان لوڙها ڏيئي بند ڪجي؛ باقي هي محلات وارو رستو کليل رکجي تہ پوءِ هو پاڻھي هتان لانگهائو ٿيندو! راڻيءَ کي اها صلاح دل سان لڳي ۽ نوڪرن لوڙها ڏيئي سڀ ڳليون بند ڪيون؛ سڀني پيچرن جو منھن ڦيري آڻي محلات واري رستي ۾ وڌائون. صبح جو راڻي اُٿي دريءَ اڳيان ويھي رهي تہ فقير بہ اچي اتان لانگهائو ٿيو. تڏهين راڻيءَ کيس بيھاري پنھنجي من جي پياس پوري ڪئي ۽ کانئس ﷲ جي ملڻ جي واٽ پڇيائين. فقير چيو، جيئن مون سان ملاقات ڪئي اٿوَ تئين ﷲ سان بہ مِلو! يعني لوڙها ڏيئي حرص هوس جون ڳليون بند رکو؛ چت کي فقط ﷲ جي چاري سان هلايو تہ ﷲ پري نہ آهي. اهڙيءَ طرح توکي بہ من جي چئنچلتا مارڻ کان پوءِ ئي گيان پراپت ٿي سگهندو.“
***


14-9-1951ع اڄ ڊپٽي صاحب اوچتو اسان وٽ هليو آيو. چيائين تہ خاص ڪم ڪونہ هو؛ پر ائين ئي چيم تہ وڃي ڳالھہ ٻولھہ ڪريون. مان ٿوري منجهيل ويٺي هيس. منھنجي اداسائييءَ مان عام من جي مونجهاري جو ذڪر اچي ڇڙيو.
سام چيو: ”اُداسائي يا ڏک ڪنھن لڪل مرض مان پيدا ٿئي ٿو. من ۾ مڙيوئي ڪا دقت آهي جو من وياڪل رهي ٿو.“
ڊپٽي صاحب چيو: ”مان تہ ائين سمجهندو آهيان تہ دک فقط خيال آهي. دک جو خيال مٽائي ڇڏيو تہ دک آهي ئي ڪونه.“
سام چيو: ”دک جو خيال رکڻ، سوئي تہ من جو مرض آهي؛ پاپ کي پاپ سمجهڻ سوئي پاپ آهي. پر جيستائين اهو خيال جو ڦيرو اچي تيستائين ائين ئي چئبو تہ دک آهي؛ ان جي لاءِ ڪي ساڌن پڻ آهن. سڀ کان سٺو ساڌن اهو آهي تہ لڪل، ستائيندڙ خيال جيڪو هجي، سو کولي ظاهر ڪجي؛ پر جي ان جي لِڪ واري جاءِ پاڻ کي نہ سُجهندي هجي تہ ان کي ڳولي ڪڍڻ واري مشين آتمڪ ايڪسري (X-Ray) جي آهي، ست سنگ؛ يا ڪنھن شيوا ۽ رياضت جي وندر ۾ دک کي نوارڻ گهرجي. ست سنگ ۾ اهو لڪل مرض تري پاڻھي اچي من جي مٿان بيھندو؛ تنھن کان پوءِ کيس ڪڍي ڇڏڻ سھنجو آهي، جو ڏسبو تہ کيس پاڙ آهي ئي ڪانه.“
ڊپٽي صاحب چيو: ”صحبت ڪرڻ يا شيوا جو ساڌن بہ ٻاهريون علاج آهي. اُهو اندروني علاج دک جو چئي ڪونہ سگهبو. آخري علاج گيان آهي، جنھن ما هي من برائيءَ کان پرهيز ڪرڻ ٿو سکي.“
سام چيو: ”پرهيز کي من سنوارڻ جي سائنس ۾ جاءِ مليل آهي، پر ائين برابر آهي تہ هي ساڌن ۽ پرهيزون بذات خود آخرين آدرش بڻي ڪونہ ٿا سگهن. البت انھن جي ذريعي اهو آخري علاج پورڻ گيان جو هٿ اچي سگهي ٿو. جيستائين اها شڪتي من ۾ جاڳي، جو دک ۽ پاپ ان جي اڳيان بيھي ڪونہ سگهن، تيستائين وچينءَ منزل ۾ هي ساڌن چڱو ڪم ڏين ٿا. صحبت يا سنگ خود آڻ سڌيءَ طرح هڪ پرهيز بہ آهي، ڇا ڪاڻ جو اهو نئون شوق جاڳائي گهٽ درجي وارين ڳالھين کان منھن موڙ ڪرائي ٿو. پرهيز جو ساڌن عبوديت واري خيال مان پيدا ٿئي ٿو. اهو طريقو عام طرح سٺو آهي ڇو جو ان ۾ اهنڪار پئدا نٿو ٿئي. هميشہ اها ٻٽاڪ هڻڻ تہ مان آتم روپ آهيان؛ مونکي پاپ ڇا ڪندو؟ تنھن ۾ خودءَ جي پئدا ٿيڻ جو امڪان آهي. پر ائين بہ سمجهڻ ضروري آهي تہ ان هيڪڙائيءَ واري آتم گيان پائڻ جو ئي نمرتا وارو ڀاؤ خود رستو آهي ۽ نہ آخري حاصلات جو درجو. عبوديت وارو خيال ۽ ’اهم برهم اسمي‘ وارو خيال پاڻ ۾ ظاهر! ٺھڪي نٿا اچن، پر درحقيقت عبديءَ وچان ئي برهم پد حاصل ٿئي ٿو. جيستائين اٺئي پھر من انھيءَ ’ھمہ اوست‘ واري اوچي پد تي رهي سگهي، تيستائين پرهيز جي ساڌنن کي ڇڏي ڏيڻ، سو ٿيندو هڪ قسم جو هٺ ڪرڻ يا پاپ سان خواه مخواه چڪري کائڻ. هوڙهيائي (Bravado) روحاني زندگيءَ جي وصفن ۾ شمار نہ آهي. جيتر دک، سور يا ڪو ٻيو مرض آهي، تيتر نہ فقط اصلي، بنيادي علاج سوچجن ٿا، پر حالتن آهر عارضي علاج (Symptomatic Treatment) پڻ ڪجي ٿو. هوموپٿيءَ جي اصول، موجب، پاڻ مان طاقت جاڳائڻ، سو بہ گهڻن حالتن ۾ علاج جو ڪارگر طريقو آهي. ان جي ڀيٽ ۾ اُهي روحاني سائنس ۾، آتم ڌان، ئي سمجهڻ تہ مان نج آتما آهيان ۽ هنن ٻاهرين حالتن سان ڪو منھنجو ذاتي تعلق ڪونہ آهي، جن مان دک پيدا ٿئي ٿو! اهو طريقو نرموھہ ٿي رهڻ جو دک جو نوارڻ ڪري سگهي ٿو. پرسياڻي حڪيم جو ڪم آهي تہ مرض کي هر طرف کان وڪوڙي وڃي ۽ ان تي ڪئن بہ فتح پائي جيستائين مرض جا جيوڙا خون مان گم ٿي وڃن، تيستائين ٻاهرين علاج مالشون، آئڍ ڏيڻ، لوڪل دوائون لڳائڻ وغيرہ ساڌنن مان پڻ بيمار کي گهڻي راحت ملي ٿي. تڏهين ئي شاه چيو آهي: ’هٿين پيرين مونڙئين هل پريان ڏي هل.“
سام وڌيڪ چيو: ”ڪماليت ۾ بہ نمرتا ضروري آهي. هوڙهيائيءَ وچان قانون ٽوڙڻ، تنھن ۾ اهنڪار اپجي ٿو. پرهيز نمرتا واري خيال مان پيدا ٿئي ٿي. شاه لطيف (رحه) کان هڪ عورت پڇيو هو تہ تون پهتل آهين؟ چون ٿا تہ هن چپ کڻي ڪئي، جيتوڻيڪ هو پورڻ گيان وارو هو. هن پنھنجي وات سان پاڻ کي پهتل چوڻ غلط سمجهيو. پوءِ جڏهين موت جي بستري تي ساڳيءَ عورت کائنس اهو سوال وري پڇيو، تڏهين چيائين تہ هاڻي پھچي وياسين پِرَ کي! مطلب تہ انسان جيستائين جيترو آهي، تيستائين دم نہ هڻي ۽ نہ پاڻ کي سمرٿ سمجهي بنا ضرورت جي لوڪ جا قانون ٽوڙيندو رهي. شاه وانگر جيسس ڪرائيسٽ بہ اهڙا لفظ ئي ڪم آندا هئا. جڏهين هڪ سماريٽن عورت کيس چڱو ڪري ڪوٺيو تڏهين هن کي چيائين، ’چڱو ڪنھن انسان کي نہ چؤ!‘ انھن اکرن ۾ سندس نمرتا ڀاؤ جو اظھار ٿيل آهي. مان ائين سمجهندو آهيان تہ روحانيت ۽ نمرتا گڏوگڏ واڌورو ڪن ٿا؛ ’هم اوست‘ وارو خيال هڪ لاف زني نہ آهي، مگر نفس جي مارڻ جي هڪ هونگار آهي. اها وجداني حالت من جي مچلائيءَ کي جائز نہ ٿي ٺھرائي، جنھن مان پاپ کي نہ ليکڻ وارو ڀرم پيدا ٿئي ٿو. ’هم اوست‘ جو خيال خود نمرتا جو نعرو آهي. ’هم اوست‘ جي معنيٰ تہ سڀ هو آهي! يعني مان ڪجهہ نہ آهيان. ان ۾ مان جي بلڪل پڄاڻي آهي. ائين آهي تہ برهم گيان واري کان بہ ڪڏهين اهڙا ڪم ويساري وچان ٿي وڃن ٿا جن کي لوڪ قانون شڪتي سمجهن، مگر درحقيقت اهي قانون ڀڃڻ جي ارادي سان نٿا ڪيا وڃن!“
***


15-9-1901ع گذريل ٻڌر تي ڊپٽي صاحب ويدانت تي لکيل هڪ سنڌي ڪتاب مان اچي ڪجهہ پڙهيو.[1]
ڊپٽي صاحب جي ڪتاب پڙهندي صوفي صاحب سوال پڇيو تہ ڪرم ڪيئن ٿو من جو ميل ڪڍي؟
سام چيو: ”جيئن روشن بدن مان مرض يا روڳ ٿي ڪڍي! ڪرم من جي ورزش آهي؛ اڻ آزمايل خيال کي سنواري ٺيڪ ڪري ٿو؛ خيال کي آزمائش جي ميدان ۾ آڻي صاف ڪري ٿو ۽ ان ريت من جي صحت وڌائي ٿو.“
وڌيڪ خاص ڪو گفتگو ميٽنگ ۾ ڪونہ هليو. مگر ڪلاس پوري ٿيڻ کان پوءِ سام پنھنجا ويچار مونکي هن ريت ٻڌايا: ”گيان ۽ ڌيان، پاٺ ۽ پوڄا، سٺا ساڌن آهن پر ڀڳتي مارڳ سڀ کان سولو آهي؛ ڀڳتيءَ جي تار آتما کي هڪدم پرماتما سان وڃي ٿي ڳنڍي، جيتوڻيڪ ائين برابر آهي تہ گيان بہ ڀڳتيءَ کي وڌائي ٿو. جڏهن ڀڳت پنھنجي پريم جي چوٽيءَ تي پھچي ٿو، تڏهن گيان هن ۾ از خود سمائجي وڃي ٿو، توڙي جو کڻي هن هڪ بہ اکر نہ پڙهيو هجي؛ ڇا لاءِ جو هُن جي ڀڪتيءَ پٺيان بہ جنمن جي کوجنا جو ٻل آهي.“
سام وڌيڪ چيو: ”اسان تہ ويھي اهڙي پائبنديءَ سان ڪڏهن ڪي ڪتاب ڪونہ پڙهيا؛ فلاسافيءَ جا ڪجهہ ڪتاب ننڍپڻ ۾ پڙهياسين، مگر سي بہ هينئر وسري ويا آهن. ڪنھن خاص فلسفہ يا مذهبي طريقي جي اوٽ وٺڻ سان خيال تي وڏي پائبندي پئجي وڃي ٿي. سچ جي آزادي ڳولا پنھنجي خيال سان ڪرڻ، سو سڀ کان سٺو آهي. نوان فلسفہ بہ ائين ئي پيدا ٿيندا آهن. پر جيڪڏهن فقط ويدانت، صوفي فلاسافي يا ڪنھن مذهبي ڪتاب کي هفتن جا هفتا چھٽي پونداسون تہ خيال جو واڌرو ڪونہ ٿيندو. پنھنجي آزمودي مان پيدا ٿيل گيان ئي سچو گيان آهي. باقي ٻيون سڀ ڳالھيون صرف واقفيت وڌائڻ لاءِ آهي. انھن فلسفہ جي ڪتابن مان ڪونہ انتر گيان جو واڌارو ڪونہ ٿيڻو آهي.“
***


16-9-1951ع ڊپٽي صاحب مون کي چيو: ”توهان پنھنجي سام لاءِ ”جيتامڙا“ اهيو، ٻين لا ڇا آهيو؟“
مون کيس جو اب ڏنو: ”ٻين لاءِ ’ماتا‘.“
ڊپٽي صاحب پڇيو: ”سو وري ڪيئن؟ ’جيتامڙو‘ يعني ٻار، سو ’ماتا‘ڪيئن ٿي بڻي سگهي؟“
سام چيو: ”ماتا ٿيڻ جي فطرتي مراد (Instinct) ۽ ٻالڪ ٿيڻ جي ٻوجهہ ٻئي گڏوگڏ رهن ٿيون. ساڳيو انسان ڪٿ، ٻالڪ، ڪٿ ساٿي، ڪٿ ماتا پتا جو پارٽ ادا ڪري ٿو.“
ڊپٽي صاحب چيو: ”ماتا پڻي جو احساس يا ڄاڻ ۽ پنھنجي ٻار ڄڻڻ کان سواءِ پيدا ٿي ڪين ٿو سگهي. اوهين کڻي چئو تہ ڊاڪٽر اوهان جي نوڪرن يا هنن ٻالڪن جي ماتا وانگر سنڀال ڪري ٿي، مگر ان مان ماتا ٿيڻ جي سچي خبر کيس ڪانہ پوندي ۽ نہ وري پنھنجي ڄَڻ جيترو ٻئي جي ٻالڪ مان مزو اچي ٿو.“
سام وراڻيو: ”دنيا ۾ سٺي ۾ سٺا ميوا پيوند ڪرڻ سان پيدا ٿين ٿا. مثلاً انب جيڪي پيوند ٿين ٿا، سي قدرتي طرح ڌرتيءَ ۾ پوکيل ڪڪڙين مان پيدا ٿين انبن کان وڌيڪ مٺا ٿين ٿا؛ اُهي ڪڪڙين مان سڌيءَ طرح ڪڏهين ڪونہ پيدا ٿين. هيءَ خيال جو وڻ بہ قدرتي آهي ان کي پيوند ڪرڻ سان منجهائنس وڏا گڻن جا ڦل پيدا ڪري سگهجن ٿا. ان ڪري ئي مھاتما گانڌيءَ ۽ ان کان اڳ ٻين وڏن مھاتمائن برهمچريه جو رستو بتايو، جو ظاهر ۾ قدرت جي قانون خلاف آهي، مگر در حقيقت اها ريت هڪ اتم، اندروني مراد (Instinct) مان پيدا ٿيل سمجهڻ گهرجي ۽ نہ قدرت جي خلاف. ٽماٽن جي پوک ۾ مون پاڻ آزمائي ڏٺو تہ ڏانڊيءَ کي نيسائي ڇڏڻ ڪري ٻوٽو پنن تي زور ڏيڻ بدران ڦل تي زور پيو ڏئي. اهڙي ريت مان وڏا ۽ رنگدار ٽماٽا پيدا ڪري سگهندو هيس. تيئن هيءَ جسماني ماتاپڻي جي فطرتي مراد کي نيسائي جڳ ماتا جو روحاني پيار ڌارڻ، سو سچ پچ قدرت جي قانون خلاف نہ آهي. هن برهمچريه جي طريقي سان جسم جي خواهشن بجاءِ خيال جو واڌارو ٿئي ٿو. مان سمجهان ٿو تہ ان منجهان جيڪو ماتاپڻي جو سچو روح اسان جي ڊاڪٽر ۾ پيدا ٿيو آهي، سو رواجي سنساري ماتاپڻي کان هزار ڀيرا وڌيڪ ڦلدائڪ آهي. قدرت چاهي ٿي تہ سندس مطلب، يا مقصد اتپتيءَ جو سمجهي ايتري قدر ڀل سندس ريت کي ڦيرايو وڃي، (درحقيقت انکي ڦيرائي نہ پر اُن ڏانھن سڌو ۽ سولو رستو وٺي رهيا آهيون) جو زندگيءَ ۾ سھڻا ڦل ۽ سٺا نتيجا پيدا ٿين. هينئر هندستان ۾ اناج جي اڻاٺ کانپوءِ آدم جي وڌڻ تي روڪ وجهڻ لاءِ تحرڪ هليو آهي، جيئن زالون ٻار گهٽ پيدا ڪن. مگر هيءُ ان کان وڌيڪ اونچ آدرش ڪري سمجهڻ گهرجي تہ نہ هٿرادو حيلن سان، نہ دوائن وغيرہ جي روڪ وجهڻ سان، پر قدرتي طرح ماتاپڻي جي فطرتي مراد ڦيرائي جڳ جي شيوا ۾ يا قوم جي ٻالڪن جي پالنا ۾ لڳائجي وڏي ڳالھہ تہ هي آدرش منھنجي جيون ساٿي ۽ بنا ڪنھن ٻاهرين زور جي حاصل ڪيو آهي؛ يعني برھہ چريه ۽ درهم گيان جي مارڳ تي هلڻ سان هيءَ موڙ ڪئي اٿس. اڄوڪي زماني ۾ سندس جھڙا ٿورا مثال ملندا.“
***


19-9-1951ع اڄ شام جو ڊپٽي صاحب جي گهر وياسين. اتي پھريائين ٻين ڪتابن بنسبت ڳالھائيندي، سنڌي ساهيته، خاص ڪري سنڌي قصن (Fiction) جو ذڪر نڪتو. ڊپٽي صاحب کي سندس سوالن جو جواب ڏيندي سام چيو: ”مون سنڌيءَ ۾ نئون ڇپيل ساهتيہ تمام ٿورو پڙهيو آهي پر جو ڪجهہ پڙهيو اٿم، سو تمام معمولي نظر ايندو آهي؛ مغربي ملڪن جي ساهتيہ گهڻي ترقي ڪئي آهي ۽ جيڪڏهين هو کڻي قصن ۾ بعضي عشق بازيءَ جي ڳالھين بابت آزاد طور لکن ٿا تہ بہ گهڻو ڪري انھن ۾ ڪو لڪل آدرش يا زندگيءَ جي حقيقت ظاهر ڪرڻ جو نمونو رٿيل هوندو آهي. مگر عام طور اسان جي ليکڪن ليکڪ وٽ اهو هنر ۽ فن ڪاريءَ جو نمونو ڪٿي؟ سندن وشيہ هلڪي نموني ۾ وندرائيندڙ ٿين ٿا.“
ڊپٽي صاحب هڪ ٻن قصن جي آکاڻي جو تت سار ٻڌايو، جي مغربي ليڪکن جا هئا ۽ پڇيائين: ”توهين ڇا ٿا سمجهو تہ اهڙن فاحش ڳالھين ۾ ڪا آدرشي مراد رکيل آهي؟“
سام چيو: ”اهڙي قسم جا مغربي ليکڪ ٻيا بہ گهڻا لڀندا؛ مون ميٽرلنڪ ۽ ائناٽول فرانس ۽ ٻين ليکڪن جا اهڙي نموني جا ڪتاب پڙهيا آهن، جي مذهب جي پائبندي يا سوسائٽي جي ريتين رسمن جي حد کان ٻاهر لنگهي ويا آهن. مگر تنھن هوندي بہ انھن جي اهڙن کليل خيالن وارن لکيتن جو مطلب ڪو آدرش بتائڻ ئي پئي رهيو آهي. ڪرستاني مذهب جي ڪئٿالڪ پنٿ وارن هنن جي گهڻي مخالفت ڪئي مگر، ڇا لاءِ جو منجهس فقط فاحشپڻو نہ هو، پر ايمانداريءَ سان تسليم ڪيل نئين هڪ آدرش جو اعلان ٿيل هو، ان ڪري هنن جي آخر ۾ سوڀ ٿي ۽ هنن جي قصن جو پاڻ گهڻو وڪرو ٿيڻ لڳو. ساڳيءَ طرح ائسا ڊورا ڊنڪن جي حياتيءَ جو بيان پڙهبو تہ هن جنھن نموني اگهاڙي ۽ کليو ذڪر جنسي جذبات (Sex) جو ڪيو آهي، سو اسان جي سوسائٽيءَ کي وڏو ڌڌڪو ڏئي ڇڏيندو. مان پڻ ساڻس ايترو خيال جي اگهاڙائي ڪرڻ ۾ شامل راءِ نہ آهيان پر ايترو چوندس تہ هن جي لکڻيءَ پٺيان عملي مثال جي طاقت آهي ۽ ائين چئي هرگز ڪين سگهبو تہ ائسا ڊوراڊنڪن پنھنجي نموني هڪ آدرشي عورت نہ هئي. پر اسان جي نئين ساهتيہ ۾ سَو تي نوانوي ساديون سوديون عشق بازيءَ جون آکاڻيون آهن، جن ۾ ڪوبہ نئون رستو زندگيءَ جو بتايل نہ آهي.“
ڊپٽي صاحب چيو: ”مان سمجهان ٿو تہ ڪي ٻنڌن ڪتاب ڇپيندڙ تي بہ هئڻ کپن. اسان جون ناريون جيڪڏهين اهڙائي ڪتاب پڙهنديون رهنديون تہ ضرور انھن تي اثر خراب پوندو.“
سام چيو: ”ڪي بہ هٿرادو ٻنڌن شايد ناممڪن ٿين ۽ نہ انھن مان ڪو فائدو رسي. ضروري ڳالھہ هيءَ آهي تہ قصن پڙهڻ سان گڏ پنھنجي ٻارن کي فلسفہ، ڌرمي ڪتابن، سائنس ۽ ٻين علم جي شاخن مان پڻ واقف ٿيڻ لاءِ همٿائڻ گهرجي. لاهي پاهي قصن پڙهڻ تي زور نہ رکجي، جيتوڻيڪ ائين سمجهڻ گهرجي تہ اهي قصا پڻ هڪ وڏي گهرج پورئي ڪن ٿا، اسان جي سوسائٽيءَ جي خيال جي اوستا اهائي آهي؛ جيڪڏهين هٿرادو روڪ وجهي، نوجوانن کي قصن پڙهڻ کان منع ڪبي تہ هو وڌيڪ جو کائتي نموني پنھنجي لڪل خواهش کي پورو ڪندا. لڪل تمنائون، جي انھن جي من ۾ موجود آهن، سي وڃي ابتي نموني پوريون ڪندا جيستائين گهرو انتظام ۽ تعليم ۾ سڌارو نہ ٿيو آهي، تيستائين هٿرادو بندش ننڍي پوش وارن تي وجهڻ مان ڪوبہ فائدو ڪونہ ٿيندو. اسان جي گهر ۾ بہ ٻار قصا ۽ چرچي جو آکاڻيون (Comics) گهڻو پڙهندا آهن. جيتوڻيڪ پنھنجي دل چاهيندي آهي تہ هو ڪجهہ وقت بچائي ٻي سٺي ساهيتہ (Literature) مان واقف ٿين، تڏهن بہ هن تي بندش وجهڻ ٺيڪ نہ لڳندو آهي.“
ڊپٽي صاحب چيو: ”ائين ٺيڪ آهي؛ ڪن حالتن ۾ مون ڏٺو آهي تہ انھن فاحش ڪتابن پڙهڻ سان جوان ڇوڪرا ۽ ڇوڪريون اڳواٽ خبردار ٿي پاڻ بدراهيءَ جي ڦندن کان بچي وڃن ٿا. ڇا لاءِ جو اهڙا موقعا حياتيءَ ۾ بہ پيدا ٿين ٿا، جن بابت هو پڙهي خبردار ٿين ٿا.“
گهڻي ڀاڱي گفتگو انگريزيءَ ۾ ٿي هلي، جنھن جو مون فقط تنسار ڏنو آهي. ان کان پوءِ ميزبان ديوي صاحب ٻہ صوفيانا ڀڄن ڳاتا ۽ اسين بہ ڳائڻ ۾ شامل ٿياسون؛ اهو وقت وڏي وندر ۾ گذريو. موٽي اچڻ تي سام چيو: ”پريم ئي ست سنگ جو بنياد آهي ۽ پريم جو بنياد آدرڀاو آهي. ڊپٽي صاحب ۽ ديوي صاحب نہ فقط ماني کارائي پر انھن ڀڄنن ۽ روح رهاڻ سان قرب جو ڪفاف پڻ اسانجي آتما کي ڏنائون.“
مون سام کي موٽڻ وقت چيو: ”شايد اها ڳالھہ سچي آهي، جيڪا اڳئين ٻڌر تي ڊپٽي صاحب چئي هئي تہ جيڪو مزو پنھنجي ٻار مان اچي ٿو، سو پرائي ٻار مان نٿو اچي ۽ جيڪا ڇڪ پنھنجي ٻار کي ٿئي ٿي سا پرائيءَ ڄڻ کي ٻي ماڻھوءَ لاءِ نہ ٿي ٿئي.“
سام چيو: ”شايد ڊپٽي صاحب جي ٻارن ڏسڻ کانپوءِ اهو خيال اتپن ٿيو هجي، جو سندس ننڍي ڪڪيءَ کي تون گهڻو کڻندي آهين، پر هوءَ جلد ماءَ ڏانھن ڀڄي ويندي آهي.“
مون چيو: ”رت کي ضرور رت جي ڇڪ ٿئي ٿي. چوندا ڪيئن آهن تہ رت پاڻيءَ کان گهٽي ٿيندي آهي!“
سام چيو: ”اهو خيال غلط آهي. هيٺين درجي وارن انسانن ۾ ائين کڻي هجي پر ڪنھن بہ روحانيت واري انسان لاءِ ائين ٿيڻ نہ کپي. دنيا جي تواريخ ۾ ڪيترا اهڙا مثال لڀندا جي ڏيکارين ٿا تہ رت کان خيال وڌيڪ گهاٽو آهي. تنھن ڪري هر حالت ۾ ائين سچ نہ آهي تہ پنھنجو ڄڻيل سڀ کان وڌيڪ پيارو لڳي ٿو. گهڻي ڀاڱي پيار خيال جي هم رفيقي ۽ مطلب جي ساڳيائي مان پيدا ٿئي ٿو. ڏس! زال بلڪل ڌاري ٿي ٿئي،[2] تڏهين بہ ڀائرن ۽ ماءُ پيءُ جھڙي ۽ ڪڏهين ڀائرن کان وڌ ڪن کي پياري لڳي ٿي. ڪيترا مثال ٿيا آهن جو ماڻھن ٻار گهر مان ڪڍي ڇڏيا آهن، مگر زال مرد جدا ٿي نہ سگهيا آهن. ڪيترا گرو ٿي گذريا آهن جن پنھنجي اولاد کي پري رکي پنھنجو روحانيت جو راز ۽ پنھنجي گديءَ جو حق پيارن چيلن کي ڏنو آهي. اهڙو اتم مثال گرو نانڪ ۽ ڀائيي لھڻي (هرو انگد ديو) جو ٿي گذريو آهي. ائين چئي سگهبو ڇا تہ گوتم ٻڌ جو سنيھہ آنند سان رواجي ٻالڪ کان گهٽ هو؟ پنھنجو ٻار تہ هو گهر ۾ ڇڏي هليو ويو! اهوئي خيال غلط آهي تہ رت جي رت کي ڇڪ ٿئي ٿي. اهو ئي تفاوت انسان ۽ حيوان جي وچ ۾ آهي، جو انسان جي زندگيءَ جو مرڪز خيال آهي ۽ حيوان جي جسماني خواهشون ۽ جنسي مرادون (Sex Instinct).“
***


23-9-1951ع هن ٻڌر ڏينھن ڊپٽي صاحب ويدانت فلاسافيءَ تي وري ساڳئي ڪتاب مان پڙهيو. ڪجهہ دير ماٺ ڪري ٻڌڻ بعد سام چيو: ”سڀ ڪنھن پنٿ يا فلسفہ ۾ ڪي ڳالھيون از خود ورتل يا نشچي ڪيل آهن؛ جن کي عربيءَ ۾ مفروضات ۽ سنڌيءَ ۾ فرضي ڳالھيون ڪري چئجي. انھن جي ثابتي ڏنل ڪانہ آهي. پوءِ انھن اعتبار ڪيل ڳالھين مان خود ٻيون ثابتيون ڏنيون وينديون آهن. اهڙيءَ طرح ويدانت فلاسافيءَ ۾ جيوَ آتما ۽ پرماتما وغيرہ بنيادي ڏنل ڳالھيون ڪري سمجهڻ کپن، نہ تہ جيڪر ڪو پڇي تہ ڪيئن ٿا چئو تہ جيو آتما ۽ پرماتما اصل ۾ ساڳيا آهن، يا وري ڪو پڇي تہ ڇو جدا ٿيا ۽ ڪڏهين جدا ٿيا؟ عقل کي جيئن گهڻو ڊوڙايو، تيئن گهڻو مونجهارو پيدا ٿئي ٿو. اهڙيءَ طرح ٻين مذهبن ۾ پڻ ڪي ڳالھيون از خود ورتل آهن جن جي سمجهاڻي فقط پاڻ مان ملي سگهي ٿي؛ احساس يا انتر گيان ڪم ڪري ٿو مگر دليل ڪڏهين پورا ڪونہ ٿا پون.“
ڊپٽي صاحب چيو: ”ائين شايد هجي پر ابتڙ انومان جڏهين ناممڪن يا اسنڀو هوندو آهي تڏهين جيڪو انومان ڪڍبو آهي سو ممڪن يا سنڀو هوندو آهي. پوءِ انھيءَ کي ئي حقيقت ڪري مڃيو آهي.“
ٿوري دير بعد ڊپٽي صاحب سام کان پڇيو: ”توهان کي ديَولوڪ (Spirit. World) بابت ڪا سڌي ثابتي يا پنھنجو آزمودو آهي تہ ٻڌايو.“
سام چيو: ”نہ! مگر، سو آليور لاج ۽ ٻين اهڙن ارواجيت جي حامين جي لکتن مان واقف آهيان. ڪيتريون ڳالھيون اڳين جون چيل ظاهراً اهنجون هيون؛ جيتوڻيڪ اهي اندر جي انومان کي سچيون لڳنديون هيون. ويجهن سالن ۾ سائنس اهڙين گهڻين ڳالھين جي ثابتي ڏني آهي، جن ۾ اسان جي وڏن جو اعتقاد هيو. ظاهر ۾ اَسنڀوَ ڳالھيون آهستي آهستي دنيا جا سائنسدان ۽ من وديا جا ماهر ثابت ڪندا پيا وڃن. مان ڀانيان ٿو تہ مون کي ڪو بہ لاڙو ڪنھن خاص ڌرم يا خاص ملڪ جي ماڻھن ڏانھن ڪونہ آهي، مگر ڪو تہ طريقو آري قوم جي بزرگن کي معلومات ڪرڻ جو هو جو سندن نظريو چاليھن صدين کان مٿي وقت گذرڻ بعد بہ اڃا سچو نظر اچي ٿو؛ سائنس جي ترقيءَ هوندي بہ بنيادي اصول انھن جي فلسفہ جا نا ثابت ڪونہ ٿيا آهن. نہ فقط مئڪسملر جھڙا مغربي ڄاڻو پر ٿيسافيءَ وارن جون اندروني آزمائشون پڻ انھن ۾ ظاهر ۾ اسنڀوَ يا ناممڪن ڳالھين جي پٺڀرائي ڪن ٿيون. سر آليَو رلاج جا آزمودا اشراق (Telepathy) جي لائين ۽ غيب داني (Clairvoyance) بنسبت نہ فقط، پر علم حياتيات (Biology) ۽ علم هئيت (Astronomy) ۽ ٻيون سائنسيون پڻ انھن انتر گيان مان معلوم ڪيل ڳالھين کي ٽيڪ ڏين ٿيون؛ تارا منڊل يا نڪشتر بنسبت سندن خيال، ان وقت جا ٺھيل ڪئلينڊر ۽ جنتريون وغيرہ پڻ اڄوڪي علم سان ٺھڪي اچن ٿيون، اهو عقيدو تہ جيءُ جي هر شيءِ ۾ موجود آهي، تہ آتما کانسواءِ سڀ شيءِ جي صورت ڦرندڙ آهي، تہ آتما هميشہ حيات آهي يا چت شڪتيءَ جو هر شيءِ ۾ واسو آهي، اهي سڀ خيال اڄ ڪلھہ جي سائنس ۽ فلاسافيءَ جي خلاف نہ آهن؛ مگر سائنس عام طور انھن کي ٽيڪ ڏي ٿي. تنھن ڪري ديو لوڪ (Spirit World) جون خبرون بہ سراسر ڪوڙيون تہ سمجهڻ گهرجن.“
صوفي صاحب چيو: ”اسلام بابت اوها جو ڇا رايو آهي؟“
سام چيو: ”اسلام بنسبت مونکي خاص طرح ڪجهہ چوڻ جي قابليت نہ آهي، نہ وري مٿيون رايون مون هندو ڌرم جي تائيد ۾ ڏنو آهي؛ مگر ملڪ جي عملي حاصلات جو ذڪر ٿي ڪيم. منھنجو اهو بہ مطلب نہ آهي تہ ڪو آري قوم وارن جي فلاسافي يا مذهبي اعتقاد سڀ سائنس ثابت ڪيا آهن. هوڏانھن اسلام جو علم اخلاق (Ethics) بہ لاثاني آهي. جيڪي معنائون وري صوفي قرآن شريف ۾ پڙهن ٿا ۽ جن تي صوفي پنھنجي خيال جو دارومدار رکن ٿا، سي تہ بلڪل ويدانت وغيرہ سان ملي اچن ٿيون.“
ڊپٽي صاحب چيو: ”مون کي تہ ائين ئي سجهي ٿو تہ جن آيتن تي صوفي دارو مدار رکن ٿا، انھن جي سچي پچي معنيٰ صوفين جي خيال مطابق ئي آهي؛ مگر انھن ڏينھن ۾ جهَل سبب انھن تي هروڀرو خاص زور ڏنو نہ ويو هو. بنيادي ڳالھيون ساڳيون آهن.“
سام چيو: ”فقط زور ڏيڻ جو سوال نہ آهي؛ ڪي اختلاف بہ آهن. مثلاً مرڻ کان پوءِ اسلام موجب روح پنھنجي الڳ هستي اڃا قائم رکي ٿو. مگر صوفي ۽ ويدانت وارا ائين مڃن ٿا تہ جيءُ آتما، يا روح آخر پرماتما سان هڪ ٿي وڃي ٿو؛ جيئن جوت جوت ۾ سمائجي وڃي يا حباب پائيءَ ۾ اهڙا ٻيا پڻ گهڻا تفاوت ويدانت، صوفي فلاسافيءَ ۽ اسلام جي وچ ۾ لڀندا، جن کان انڪاري ٿي نہ سگهبو.“
صوفي صاحب سوال اٿاريو تہ صوفي مت اسلام جي پيدائش آهي يا ويدانت جي؟“
سام چيو: ”هي سوال اسان لاءِ ڪا خاص اهميت ڪونہ ٿو رکي. مگر مون کي ائين لڳندو آهي تہ صوفي ڪجهہ قدر سيميٽڪ مذهبن کان يعني اسلامي، عيسائي ۽ يھودي خيالات کان الڳ آهن، جن جو عرب جي تواريخ سان واسطو آهي. جيتوڻيڪ انھيءِ خيالات جو بہ ڪجهہ قدر صوفين تي اثر آهي، سندن خيال ٻڌ ڌرم ۽ هندو ڌرم وارن سان بہ مطابق آهي، ان مان ظاهر آهي تہ صوفي مت جدا جدا خيالات جي هڪ سنڌي يعني سُٺي جوڙ آهي. هن وقت بر زبان مون وٽ ثابتيون موجود نہ آهي پر گهڻا سال اڳ ڪراچيءَ ۾ مون هڪ ليڪچر ڪيو هو؛ جنھن ۾ ڏيکارڻ جي ڪوشش ڪئي هيم تہ بغداد ۽ ايران ساڻ اڳوڻي هندستان جا گهاٽا ناتا هئا ڪيترا هندو تجارت وارا ٻڌ ڌرم جا بکشيو، ٻڌ ڌرم جا خيال هندو ڌرم جي ملاوٽ سان، ٻاهر ڦهلائي رهيا هئا. مثلاً پاڻ کي ڪين ڪرڻ وارو يعني نفي ٿيڻ وارو خيال ٻڌ ڌرم جي نرواڻ سان ملي ٿو. اهڙيءَ طرح ڪائونٽ نڪولس رورش پنھنجي هڪ ڪتاب ’التائي هماليہ‘ ۾ ڪي اشارا ثابتين سان ڪيا آهن تہ جيسس ڪرائيسٽ خود ٿٻيٽ ۾ ڪنھن وقت آيو هو، جنھن مان انو مان ڪڍجي ٿو تہ ٻڌ ڌرم جا خيال فلسطين ۾ بہ وڃي رهيا هئا. مگر هي اونھيون ڳالھيون انڊو لاجي جي کوجنا وارن لاءِ آهن. اسان جو سٻنڌ انھن سان فقط ايترو آهي جو ان خيال جي تصديق وٺون تہ صوفي مت ۾ ملا وٽ ويدانت ۽ ٻڌ ڌرم ۽ اسلام جي وحدانيت جي آهي؛ ساڳيءَ طرح ڪرست جي محبت جو پيغام ۽ ٻڌ ڌرم جو اهنسا مارگ بہ هڪ ٻئي کان گهڻو جدا نہ آهن.
”انھن خيالات جا پاڻ ۾ تواريخي لاڳاپا آهن. هي هڪڙو هر کائيندڙ ۽ وندرائيندڙ وشيہ آهي پر اسين پنھنجي اصلوڪي وشيءَ کان پري نڪري ويا آهيون. هينئر توهين ڀل ويدانت جي سمجهاڻي ڪتاب موجب ڏيو؛ هيءُ بحث اسين بند ٿا ڪريون.“
ٿوري دير ڪتاب پڙهڻ کان پوءِ اڻ پوري گروءَ جي ڳالھہ تي آيا سون:
سام چيو: ”ويدانت فلاسافي ۾ گيان گهڻو پر پريم يعني ڀڪتي مارگ جي ڪا سمجهاڻي ڏنل ڪانہ آهي. هن ڪلجگ جي زماني ۾ ڀڪتي مارگ سڀ کان وڌيڪ آسان آهي.“
ٻيو هڪ متر ويٺو هو. جو اُن ۾ شامل راءِ ٿيو. مگر ڊپٽي صاحب چيو: ”گيان جي پر گهٽ ٿيڻ کان اڳ ۾ پريم پيدا ٿي ڪونہ سگهندو ۽ پوري گيان حاصل ٿيڻ کان پوءِ ٻيءَ ڪنھن کوجنا جي ضرورت پڻ نہ رهندي.“
سام چيو: ”چوپڙ جي نموني هڪ راند خيال ۾ آڻيو جنھن ۾ فقط ٽي چيلا آهن. هڪڙي مان گيان وارو پنھنجي منزل کان پھچي ٿو. هو منزل کي پھچي سمجهي ٿو تہ گيان لاءِ ئي ڪرم جي هَڻ هَڻ ضروري هئي؛ جنھن ڪري وڌيڪ ڪرم جي ڪا ضرورت ڪانہ آهي. هوڏانھن وري ڪرم مارگ وارو پاڻ پتوڙي اچي ساڳيءَ جاءَ تي پھچي ٿو. هو سمجهي ٿو تہ گيان ڪرم مان ئي پيدا ٿيو آهي. تنھن ڪري ڪرم ئي سچو مارگ آهي. ڀڪتي مارگ وارو جڏهين پنھنجي منزل کي پھچي ٿو تہ هو سمجهي ٿو تہ جو ڦل يعني آنند ڪرم ۽ گيان وارو پائي ٿو سو ڦل ازخود ڀڪتيءَ ۾ سمايل آهي، تنھن ڪري ڀڪتيءَ ئي سچو مارگ آهي. پر در حقيقت اهي ٽيئي رستا ڪارگر آهن ۽ ساڳيءَ منزل تي پھچائيندڙ آهن. مان ڀانيان ٿو تہ ويدانت ۾ گيان اکر پڻ اونھي معنيٰ سان ڪم آندل آهي جو رواجي علم ۽ اڀياس کان وڌيڪ اونھو آهي. منجهس اُها روشنيَ جنھن کي چدا ڀاس چئجي ٿو، سمايل آهي. پر توهان جي ڪتاب ۾ ڀڪتيءَ جو رستو جدا تسليم ڪيل نہ آهي.“
ڊپٽي صاحب چيو: ”گيان آهي تہ پوءِ ڀڪتيءَ جي ڪھڙي ضرورت آهي:؟
سام چيو: ”اهو سوال هڪ ڀيري طيب ۾ اسان جي صوفياڻي سنگت ۾ اٿيو هو؛ تڏهن مان زمينداري ڪم ۾ مشغول هيس. مون ان وقت جواب ۾ چيو تہ ڏسو، واحد بخش منھنجو وڏو ڪمدار آهي جو سڄو ڪم ڪار زمين جو ڪري ٿو؛ دانسنگهہ منھنجو وڏو منشي آهي، جنھنکي منھنجي سڄي ڪاروبار جي خبر چار آهي؛ لعل منھنجو پٽ آهي، جنھنکي اڃا نہ ڪنھن ڪم ڪرڻ جي طاقت آهي، نہ ڪاروبار جي هو ڄاڻ رکي ٿو. واحدبخش ڪرم جي مارگ وارو سمجهو جو خاص طور پنھنجي جسماني طاقت منھنجي ڪمن ۾ خرچ ڪري ٿو؛ دانسنگهہ ٿيو ڪارخاني جو گياني، جو پنھنجو عقل ڪارخاني جي حساب ڪتاب لکپڙھہ وغيرہ جي ڪمن ۾ خرچ ڪري ٿو؛ اِهي ٻيئي جيڪڏهين پنھنجو ڪم ايمانداريءَ سان ڪن ٿا تہ ضرور مونکي پيارا لڳن ٿا؛ پر بنا ڪم ڪرڻ جي ۽ بنا ڪنھن گيان يا ڄاڻ رکڻ جي لعل مونکي از خود پيارو لڳي ٿو، ڇا لاءِ جو منھنجو هن سان يا هن جو مونسان دل جو سنيھہ آهي! اهڙيءَ طرح ڀڳت لوڪ ايشور کي هميشہ پيارا آهن توڙي جو هو پوريءَ طرح سندس سرشٽيءَ جي راز مان واقف نہ هجن ۽ سندس سرشٽيءَ ۾ ڪي وڏا ڪم ڪو نہ ڪري ڏيکارين. مطلب تہ پريم روحانيت جو انس آهي؛ پريم خود مارگ ۽ منزل بہ آهي!“
ڊپٽي صاحب چيو: ”پريميءَ کي بہ جڏهين ڪا ڄاڻ ٿيندي تڏهين تہ منزل ڏانھن ويندو. ان ڄاڻ کانسواءِ منزل تي پھچڻ وارو مزو پڻ هو ڪونہ ماڻي سگهندو.“
سام چيو: ”آخر منزل ڪرم، گيان ۽ پريم جي هڪ آهي. در حقيقت رستو بہ هڪ آهي ۽ اهي ٽي فقط بيان ڪرڻ جا الڳ نمونا آهن. پريم شايد اهي ڪن ٿا جن جڳان جڳ هن کان اڳ ۾ سڦلا ڪرم ڪري پنھنجي آتما شڌ ڪري ڇڏي آهي؛ جن کي هينئر وري ڪرم ڪرڻ جي لوڙ نہ آهي. گيان بہ پريم سان مليل آهي. پريميءَ کي ميلاپ کان پوءِ ئي صحيح سمجهہ پرماتما جي اپر اپار شڪتيءَ جي حاصل ٿئي ٿي. ڪرم مارگ وارو بہ آخر آزمودا ڪري يا ٺوڪرون کائي گيان وڌائي محبت کي پائي ٿو. اهي ٽيئي هڪ ٻئي مان وڌندڙ آهن. فقط ڪو شروع ۾ زور ڪرم تي، ڪو گيان تي ڏئي ٿو. آخر تہ سڀئي پريم ۽ پريم جي آنند ۾ سمائجي وڃن ٿا. جو رستو جنھنکي ٺھڪي اچي سو ان لاءِ سٺو آهي. سڀ شيءِ ۽ سڀ جيءَ کي، پاڻ اندر ئي پورنتا جا ڪي انگ رهن ٿا. سچي پورنتا جي حاصل ڪرڻ لاءِ زندگيءَ ۾ ڪيترا دروازا کلن ٿا. ڪو ٻج نپائڻو هجي تہ هٿرادو حيلي سان ۽ محنت سان، ڪونڊيءَ يا ننڍي ڏول ۾ بہ نپائي سگهجي ٿو؛ لئباريٽريءَ ۾ ڪيميڪل جزن جي رلڻ سان پڻ انھيءَ کي اڳائي سگهجي ٿو ۽ قدرتي طرح کيت يا باغ ۾ سج ۽ روشنائي يا هوائن جي سٺي اثر سان پڻ انکي وڌائي سگهجي ٿو. اهو ٻج آهي پاڻ ست چت آنند، جو سڀ جيءَ ۽ سڀ شيءِ ۾ ويا پڪ آهي. هٿن ۽ پيرن سان ڪرم جا حيلا ڪندو رھہ، تڏهين بہ انھيءَ کي پائي سگهجي ٿو. ڪنن سان ڪٿائون ٻڌندو رھہ؛ اکين يا ٻين اندرين سان احساس وڌائيندو رھہ تڏهين بہ اهو حاصل ٿئي ٿو؛ پريم ۽ پياس سان سنڀاليندو رھہ تڏهين بہ کيس پائي سگهجي ٿو. ڇا لاءِ جو هو سڀ ڪنھن ۾ حاضر حقيقت آهي. اهي سڀ رستا چڱا آهن ۽ هر ڪنھن جي اوستا آهر، انھن جو جدا اختيار ڪرڻ يا ميلاپ ڪرڻ، سو ڀاو ڀاو پٽاندر ٿي سگهي ٿو. انھن مان ڪوبہ رستو آتما لاءِ ڌاريو نہ آهي، ڇا لاءِ جو اهي ٽيئي، ڪرم گيان ۽ پريم، خود آتما جو انس آهن. انھن بنا آتما ڇا آهي؟ جڏهين مان چوان ٿو تہ محبت جو رستو يا ڀڪتي مارگ سڀ کان سٺو آهي تہ ان جي معنيٰ فقط اها آهي تہ جڏهين ڪرم ۽ گيان ڪمائي آتما آخر پريميءَ وارو پد پائي ٿي، تڏهين ميلاپ باقي پري نہ آهي. حاصلات جا حيلا گهڻا آهن، مگر منزل هڪ آهي. جن اندروني اڀياس ڪيو هوندو انھن لاءِ هي هڪ ڳوڙهو مسئلو ڪونہ آهي. فقط ظاهر ۾ ٽيئي مارگ نرالا نظر اچن ٿا؛ ورنہ گڏو گڏ هلن ٿا ۽ هڪ ٻئي سان ڳنڍيل ئي رهن ٿا.“
ٿوري دير بعد سام وڌيڪ چيو: ”اڳي پٿر گسائي ان مان روشنيءَ جي چڻنگ ڪڍندا هئا؛ تنھن کان پوءِ انسان جو جئين عقل وڌيو تہ ماچيس نڪتا؛ هينئر سائنس جي ذريعي بجليءَ جي بٽڻ هيٺ ڪرڻ سان آگ يا روشني پيدا ٿئي ٿي. پٿر گسائڻ سو آهي ڪرم ولوڙڻ جي موافق، يعني آزمودا پرائي ۽ حيلا هلائي پوءِ گيان جي چڻنگ پيدا ڪرڻ؛ ماچيس آهي علم ۽ عقل جي هيٺين حيلن سان گيان جي روشني پيدا ڪرڻ جي برابر ۽ بجلي آهي اها محبت جنھن جي لڳڻ سان من وڃي ٿو پرم آنند ۾ پاڻ سمائي! البت بجليءَ جو بٽڻ هلائڻ يا گيان جي تيلي لڳائڻ، سو بہ هڪ قسم جو ڪرم چئي سگهجي ٿو.“
***


26-9-1951ع مون سام جا ڪي شعر ٿي پڙهيا جن ۾ هڪڙي هيءَ تُڪ بہ هئي، ’منھڙو پسائي هيڪر ڇو پاڻ ٿو ڇپائين؛‘ منجهن ملڻ جي آس ظاهر هئي ۽ منھنجي دل ۾ ڪي خيال اچڻ لڳا؛ اُهي شايد هن نوع ۾ هئا: هڪڙن شعرن ۾ چيل آهي ’مون درشن پاتو‘ وغيرہ؛ درشن پائڻ کان پوءِ اڃا طلب ڇاجي ٿي رهي؟ سام انھن خيالن جو ڪو پاڇو مون تي ڏٺو ۽ چيائين: ”زندگي لڪ ڇپ راند آهي؛ نہ رڳو روحاني زندگيءَ ۾ مند وانگر ڦيرا اچن ٿا پر منجهس ڏينھن رات پڻ ٿين ٿا؛ شاعر ۽ فقير وڇوڙي جي رات ور ور محسوس ڪن ٿا؛ زماني جي بيوفائي، ڪوڙ، ڪپٽ ۽ ڪروڌ جو ورتاءُ حياتيءَ جي ميدان ۾، سو سندن امنگن کي اٿاري ٿو؛ مگر ان حقيقت جو احساس اڪثر سالڪيءَ واري درجي تائين رهي ٿو. مجذوبيءَ واري يا برهم گيان واري حد ۾ اهو احساس گم ٿي وڃي ٿو.
”ڪڏهن شاعر خود غم ۾ وڏي وندر ڀانئي ٿو؛ رات پنھنجي نموني سھڻي آهي ۽ ڏينھن پنھنجي نموني. هجر ۽ وصال، حقيقت ۾ ساڳي پريم جا ٻہ پاسا آهن. جئن روزاني بک ۽ پيٽ جو ڀرڻ ٻئي قدرتي طرح رڳن ۾ رت ۽ ست وڌائڻ جو ڪارڻ آهين، تئن وصل وارا ڏينھن ۽ پياس ڀريل وڇوڙي جي راتين جو نتيجو آهي امنگ جو واڌارو. مان سمجهندو آهيان تہ روحاني ترقي سڌي لائين ۾ نہ آهي مگر هڪ گول ڦرندڙ ڏاڪڻ مثل يا هڪ اسپرنگ مثل چڙهندڙن وڪڙن (Spiral rungs) جي نموني ۾ هلي ٿي. لھہ چڙھہ جيوت جو قانون آهي. سڀ گهڙيون ۽ سڀ ڏينھن، جئن ماڻھو ننڊ ۾ رهي نٿو سگهي، تئن من بہ هر هميشہ وصال جي سماڌيءَ ۾ نہ ٿو رهي. روحانيت جي ڪماليت اُنھن ٻن مختلف ڀاون مان پيدا ٿئي ٿي، جن جو نالو عبوديت ۽ احديت ڪري چئجي، يا وڇوڙو ۽ وصال ڪري چئجي. پورڻ شانتي خالي، خيال رهت دل يا من جي نشاني نہ آهي پر اها امنگن ۽ ڀاون سان ڀريل دل ۾ ئي پيدا ٿي سگهي ٿي. پورڻ (Absolute) شانتي يا پريم کي پڪي ڪرڻ لاءِ خود حالتن جي وهڪري ۾ اچڻ ضروري آهي. مطلب تہ پورڻ گيان جي هوندي بہ طلب ۽ تاس جو رهڻ ضروري آهي. عبوديت ۾ ئي عشق جو مزو آهي! ساڳيءَ طرح فقير ۽ ساڌو سماڌيءَ ۾ اچڻ کان پوءِ بہ ڀڪتيءَ جي مزي چکڻ لاءِ ’مان‘ ڪجهہ قدر قائم رکندا ايندا آهن. عبوديت روحاني تندرستيءَ جي نشاني آهي. پسيني جو وهڻ جسماني تندرستيءَ جي نشاني آهي. زنده دل ۽ پياس ۽ پريم جا سڀ ڀاو سمايل رهن ٿا.“
مجازي ۽ حقيقي پريم ڏانھن اشارو ڪندي سام چيو: ”اهو تفاوت فقط اگيان مان پيدا ٿئي ٿو؛ پريم جي ڪا بہ وراهست ٿي ڪانہ سگهي، نہ وري سندس جدا جدا روپن ۾ ڪو ذاتي فرق آهي؛ مقصد مجازي ۽ حقيقي عشق ساڳيو ئي آهي.“
مون پڇيو: ”سو وري ڪيئن ٿي سگهندو؟ مجازي پريم واري ڪنھن خاص روپ جو قائل آهي. ان جي ڀيٽ حقيقي پريم سان ڪھڙي ٿي سگهي ٿي؟“
سام چيو: ”ٻنھي جو مقصد آهي نفس وڃائڻ، جيئن من حسن ۾ هيڪاندو ٿئي يا حق ڏانھن مائل ٿئي! ٻنھي جو انت آهي بيخودي ٿيڻ. تنھن ڪري ٻئي وڃي ساڳي منزل کي رسن ٿا.“
***


28-9-1951ع اڄ سام کي زڪام هيو. ست سنگ ۾ رامائڻ يا ٻئي ڪنھن ڪتاب پڙهڻ کان پوءِ ٻہ يا ٽي ڀڄن ڳائيندا آهيون. سام آمر کي چيو: ”اڄ گلو اسان جو زڪام سان ورتل آهي، تنھن ڪري ڪجهہ تون ڳاءِ!“
امر عذر ڏنو تہ ڪتاب ساڻ ڪونہ آهي؛ تنھن ڪري سام منشي کي چيو تہ تون ڪجهہ ڳائي ٻڌاءِ؛ سام بہ ٿورو گڏجي چوايس ۽ ڪتاب ڳائڻ وارو منشي جي هٿ ۾ ڏنائين تہ هُو اڳ ۾ ڳائي تہ پٺيان اسان چئون. منشو اهڙو اچي گهٻرايو جو بي سُرا آواز ڪڍڻ لڳو ۽ راڳ ۾ ميٺاج ڪو بہ ڪونہ رهيو. ست سنگ کان پوءِ سام چيس: ”ڪيترا ماڻھن چڱن روشن هوندي بہ ڪُ روپا ڇو لڳندا آهن نڪ، منھن، چپ، ڪن، اکيون جدا جدا ڏسون تہ ڏاڍا پورا پيا لڳن، پر سڄي روپ جو تاثير اگرو پيو لڳي؛ ڇا لاءِ جو خيال ۽ روشن ميلاپ ڪونہ آهي! اهو ميلاپ روپ جو خيالات جي سُٺائي مان پيدا ٿئي ٿو. جنھن جي خيالات ۾ موزو نيت يعني ميلاپ آهي تنھن جي روشن ۾ پڻ تاثير نظر اچي ٿو. اهڙيءَ طرح ڪيترا ڳائيندڙ ڳلي سٺي هوندي بہ ميل راڳ جو پورو نہ رکندا آهن، جنھن ڪري راڳ بي چسو ٿي پوندو آهي؛ راڳ ۾ ميلاپ آڻڻ واري شيءِ آهي پريم يا محبت. جئن روپ ۽ امنگ تي مدار رکي ٿو.“
وڌيڪ منشي کي چيائين: ”تون پورو پريم نٿو رکين! هونئن تہ ٻائو ٿي رهيو آهين، پر اڄ ڪلھہ رلين پنين گهڻو ٿو. جنھن ڪري اڳي کان وڌيڪ بي سُرو ٿي پيو آهين. تنھنجي من جو لاڙو ست سنگ کان وڌيڪ ٻين شين ڏانھن آهي. سُر آواز کان اڳ ۾ دل منجهان نڪرندو آهي. پنھنجو پاڻ سريالو بڻاءِ.“ (روپ يا مھانڊن ڏانھن اشارو شايد سام ان ڪري ڪيو جو منشو روش چڱا رکندي بہ، اڄ ڪلھہ خواهشن جي اثر هيٺ اچڻ سبب، سام کي بي ڊولو پيو لڳندو آهي. سام چوندو آهي تہ سندس اکي مان ڄڻڪ خوفائتا خيال پيا بکندا آهن).
***


30-9-1951ع اڄ منشي مون سان گڏجي ويھي ڊائري اُتاري ۽ چيائين تہ ممي مون سان ڀيٽا جو ڪم بہ ڪرايو؛ مون کيس چيو تہ کيس پوءِ ڪنداسين. پر هن گهڻو ضد ڪيو تہ هيئنر ئي ڪري ڇڏيون. چيائين، ٻين ڪمن کان هي وڌيڪ ضروري اٿو. تڏهين سام کيس هن ريت سمجهايو: ”جيڪڏهن سچ پچ ڪا شرم يا سنسٿا اڏڻي اٿو تہ ڪي اصول ۽ نيم روزاني ڪم جا ضرور عمل ۾ آڻڻا پوندا. جيڪڏهين سڀ ڪو پاڻ کي قابل سمجهي پنھنجي ڳالھہ سڀني کي مڃائيندو تہ اهو گويا ٻئي جي آزاديءَ ۾ رنڊڪ وجهندو. جنھن جي جيتري گهر ۾ يا آشرم ۾ حيثيت آهي، اوتري حد اندر انھيءَ کي هلت ڪرڻ گهرجي ۽ نہ وڌيڪ. وڏي جوابداريءَ واري جو ننڍي جوابداريءَ وارو چوڻ مڃي. جنگ ۾ اهڙا اتفاق ٿيندا آهن جو ڪڏهين وڏا آفيسر ڀلل هوندا آهن۽ ڪنھن ننڍي آفيسر کي وڌيڪ خاطريءَ جھڙي ڄاڻ هوندي آهي. ان وقت ننڍي جو فرض آهي تہ وڏي جي اڳيان ڀل پنھنجا خيال آزاديءَ سان پيش ڪري، پر جي سندس ويچار مڃڻ ۾ نہ اچن تہ وڌيڪ ضد نہ ڪري ، جي هر ڪنھن سولجر کي حق ڏبو تہ بيھي پنھنجي ڪمانڊر سان ٽِپي ٽِپي تي بحث ڪري، تہ گهڻو مونجهارو پيدا ٿي پوندو. تون هت ننڍي ساٿيءَ يا سولجر مثل آهن. ڳالھہ شايد تنھنجي پوري آهي تہ ڀيٽا جو ڪم بروقت ٿيڻ گهرجي. پر جي تنھنجي مميءَ کي مڃڻ ۾ نہ ٿي اچي تہ ضد نہ ڪر!“
***


مون ڪجهہ نوٽ لکي سام کي ڏيکاريا تہ نظر مان ڪڍي ڏيو؛ ٺيڪ آهي يا نه؟ سام ڪي تبديلون ڪري مضمون لکڻ بابت مون کي هيئن سمجهاڻي ڏني: ”مضمون ۾ ڪئميرا وانگر فوڪس جو خيال رکڻ گهرجي. اُهو خيال فوٽو گرافر فوٽو ڪڍڻ وقت ۽ چترڪار (Artist) نقش چٽڻ وقت رکندو آهي. فرض ڪيو فوٽو گراف هتي تنھنجو فوٽو ڪڍڻ چاهي ٿو. جيڪڏهين سندس مطلب آهي تنھنجي فوٽو ڪڍڻ جو تہ هو تنھنجي شڪل کي هن سڄيءَ ارد گرد ۾ خاص اهميت واري جاءِ ڏيندو. جيڪڏهين هو ائين نہ ڪندو ۽ مڙئي کڻي تصوير ڇڪيندو، جنھن ۾ هي ڪاٺيون، کٽون ابتا سبتا سامان سڀ اچي ويندا تہ اها تصوير سچي تہ هوندي پر اُن هوندي بہ اڻ پوري هوندي؛ ڇا لاءِ جو اُن ۾ مطلب واري شيءِ، يعني تنھنجي صورت، انھن جاين سامانن وغيرہ جي وچ ۾ پنھنجو سچو تاثير نہ ڏيکاريندي ۽ مزي جھڙي نہ ٿيندي ؛ پر جي نا ضروري شين کي ڇڏي ڪئميرا فقط شڪل تي فوڪس ڪبي ۽ پٺ سنواري صاف رکبي يا مطلب جون شيون چونڊي شامل ڪبيون، تہ اها شڪل وڌيڪ چٽي ۽ مزيدار پئي لڳندي؛ روش ٻين شين کان وڌيڪ خيال کي ڇڪيندا. اهڙيءَ طرح مضمون ۾ جيڪڏهين اجاين ڳالھين جي اپٽار ڪبي جھڙوڪ فلاڻي هينئن چيو يا مون وري هينئن چيو تہ خيال وارو نڪتو گهڻي اپٽار ۾ لڪي ويندو. تنھن ڪري ڪوشش ڪري نوٽن ۾ ناضروري ڳالھيون نہ لکجن يا ٿورن ۽ سليس لفظن ۾ چئي وڃجن؛ فقط ايتريقدر اُهي آڻڄن جو خاص ڳالھين جيڪا چوَڻي هجي انھيءَ کي وڌيڪ چٽو ڪري ڏيکارين؛ جئن اهو خاص خيال اثرائتو ۽ نوڪدار نظر اچي.“
***


5-10-1951ع ڪالھہ ڊپٽي صاحب اسان وٽ آيو. اسان کيس ٻارن سميت پاڻ وٽ ماني کائڻ لاءِ چيو مگر هن ڪجهہ ساڀيا ۾ ۽ ڪجهہ چرچي طور چيو: ”توهان جنھن صورت ۾ اسان جي هٿ لڳل شيءِ بہ نٿا کائو، تنھن صورت ۾ اسين ڇو توها وٽ کائون؟ پرجي ماني کائڻ آياسين تہ سڀني شين کي هٿ لڳائي ڇڏبا، جيئن توهان لاءِ بنا هٿ لڳل شيءِ ڪائي ڪانہ بچي! پنھنجي گهر ۾ تہ مان ائين نٿي ڪري سگهيس جڏهين توهين مون وٽ آيا هئا!“
ڳالھہ هينئن آهي تہ ڊپٽي صاحب پنھنجي گهر ۾ ڪجهہ ڏينھن اڳ هڪ صوف ڇلي، هٿ ۾ جهلي مون کي کائڻ لاءِ آڇيو؛ مون کيس چيو تہ مان پنھنجو صوف پاڻ ڇليندسين؛ تڏهين سام کيس ٻڌايو تہ اسين ڪچي شيءِ پنھنجي ئي هٿ سان ڇلي کائيندا آهيون! ڪالھہ جيئن ڊپٽي صاحب انھيءَ ڳالھہ ڏانھن اشارو ڪيو تہ سام کيس هن ريت جواب ڏنو: ”انھيءَ ۾ نہ ايمان جي ڪا ڳالھہ آهي ۽ نہ ڌاريائي جي؛ پاڻ اسين توهان کي ايترو تہ پنھنجو سمجهو ٿا جو بي حجاب پنھنجا خيال توهان کي ٻڌائي ٿا ڏيون؛ اهو خيال ڪونہ ٿا ڪريون تہ متان توهان ڪجهہ دل ۾ ڪريو. جتي اڳلو تمام ناراض ٿيندو آهي تہ اُتي ڪن حالتن ۾، هٿ جي ڇهيل شيءِ بہ ست ڪري کائي ويندا آهيون. عام طور اِهو اصول چڱو اهي تہ ٻئي ڪنھن جي هٿ جي ڇهيل شيءِ خاص ڪري ڪچي، ڌوئڻ کانسواءِ نہ کائجي. ڇا لاءِ جو هٿ ۾ پگهر رهي ٿو ۽ عام طور ماڻھو هٿ ايترو صاف ڪونہ ٿا رکن. اسان جي ملڪ ۾ تہ خاص اهڙي پرهيز جي ضرورت آهي. ڪيترن سڌريل ملڪن ۾ هٿ کاڌي لاءِ بلڪل ڪم آندو نٿو وڃي. مان انھيءَ خيال جو نہ آهيان تہ پنھنجي کائڻ لاءِ هرو ڀرو چمچا، ڪانٽا، ڇريون هر وقت ڪم آڻيون. مگر پنھنجي هٿ سان پاڻ کائڻ ۽ ٻئي جي هٿ سان وڍيل شيءِ کائڻ تنھن ۾ گهڻو فرق آهي. منھنجو هڪڙو دوست بئرن هوون، هڪ روسي ڪرستان، دکن فرانس ۾ رهندو هو. اُتي مان جڏهين وٽس هيس تڏهين مونکي ڏسي عجب لڳو تہ هو ۽ سندس گهر وارا ولايت جي تھذيب جي اُبتڙ کاڌو، جيتريقدر ٿي سگهي، هٿ سان پيا کائين! نہ فقط ايترو پر انھيءَ بئرن هوون جي اسٽيشنري يعني لفافن پنن وغيرہ جي پٺ تي هٿ سان کائڻ جي فائدي ۾ پرچار جي نموني ڪي ٽڪرا ڇپيل هئا. مان پنھنجي دوست سان شامل راءِ ٿيس تہ چمچي ڪانٽي جي پوري صفائي رکڻ کان پنھنجي هٿ جي وقت بوقت صفائي رکڻ وڌيڪ آسان آهي. ڪن حالتن ۾ ڪڙهي وغيرہ پترن کاڌن جي کائڻ لاءِ چمچو ڪانٽو سھنجو ٿئي ٿو، جو ٻي صورت ۾ هٿ ۽ ٻوٿ وغيرہ ٿڦجيو پون. پر ٻئي جي هٿ جي پگهريل شيءِ کائڻ، سا تہ هڪ نرالي ڳالھہ آهي. اها هر حالت ۾ نقصانڪار آهي. ڇو تہ توهين بہ ائين ڪريو جئن اسين ڪريون ٿا؟“
ڊپٽي صاحب چيو: ”ٿورو وقت اڳ، توهان قبول ڪيو تہ ٻئي کي دک نہ پھچائڻ جي خيال کان سندس هٿان شيءِ ڪن حالتن ۾ وٺي کائيندا آهيون. پوءِ هميشہ ڇو نہ ٿا ائين ڪريو؟ جڏهين اهو قائدو توهان جو هٿ نہ لائڻ وارو هميشہ عمل ۾ بہ اچي نٿو سگهي ۽ سو بي هڪ ٻن ڀيرن ڀڃڻ سان منجهائنس ڪو نقصان ڪونہ ٿو ٿئي، تہ پوءِ هميشہ ڇو نہ انھيءَ قائدي کي ٽوڙي ڇڏجي ۽ هن ملڪ جي عام ماڻھن وانگر رهجي؟“
سام وراڻيو: ”جيڪڏهين ڪو قائدو صحت واري يا ٻئي ڪنھن چڱي اصول تي بيٺل آهي پر سو تي پنج ڀيرا لاچار ٽوڙڻو پوي ٿو، تہ ائين نہ چئبو تہ پنجانوي ڀيرا قانون بحال رکڻ ۾ منجهائنس فائدو ڪونہ ٿيندو. شايد انھن پنجانوي ڀيرن ۾ ڪيتريون بيماريون ۽ غلاظتون ٽري وڃن.“
ڊپٽي صاحب چيو: ”توهان ۽ اسان جي ڏيٺ فقيري خيال کان ٿي آهي ۽ نہ زماني وارن وانگر. فقيرن کي جڳائي تہ ايتريون پائبندي نہ رکن!
تڏهن منشي ڊپٽي صاحب کي ٻڌايو تہ اسان جو دادا (سام) ڪا بہ ڪا نہ رکندو آهي؛ ڪيترا ڀيرا هريجن جي مندر ۾ خود سندن هٿان پرشاد وٺي اُتي جو اُتي کائي ويندو آهي.
ڊپٽي صاحب کلي چيو تہ پوءِ باقي منھنجي هٿن ۾ ڪھڙي غلاظت آهي؟ جي ڀنگين جو بہ هٿ لڳل کاڌو کائي سگهون ٿا تہ ڇا مان ڀنگين جھڙو بہ صفا نہ آهيان؟“
سام چيو: ”هريجن مندر ۾ جيڪڏهين اسين ان وقت پرشايد وٺي نہ کائون ها تہ اهو خيال شايد انھن کي ٿئي ها تہ اسين ڀنگي يا گهٽ ذات وارا آهيون، تڏهين اسان جو پرشاد نہ کاڌائون. اُتي سوال پيدا ٿي پيو انسانيت جو انسانيت جي اصول کي ڇڏي صحت جو اصول مٿي ڪرڻو نہ هو. صحت وارو اصول خود انسانيت جي اصول جي ورڌ ناهي، تڏهين بہ ان وقت جي اها تقاضا هئي تہ هنن جي خيال ۾ ڪو وگهن نہ وجهجي. پنھنجي جاءِ تي انھن کي اسين سمجهائيندا آهيون تہ مندر ۾ صفائيءَ جا نيم پورا رکو. اسان جون ڳالھيون پوءِ پاڻ چڱيءَ طرح سمجهي سگهندا آهن؛ ان وقت انھن مان ڪي غلط فھميءَ هيٺ اچي وڃن ها جي اسين پرشاد وٺڻ کان انڪار ڪريون ها.“
سام وري ڊپٽي صاحب کي چيو: ”مونکي توهان جي سنگيت پروگرام کانپوءِ چمچي سان پرشاد ورهائڻ واري ريت وڻندي آهي. جيئن اهو نمونو اختيار ڪيو اٿو تئين اسان جا ٻيا خيال بہ هڪ وقت اختيار ڪندو.“
***
________________________________________
[1] اسان کي جيتوڻيڪ ڪتابن پڙهڻ جو چاه هن ريت گهٽ آهي، تڏهين بہ خاص اعتراض ڪٿا يا ڪتاب ٻڌڻ ۾ ڪونہ ٿيندو آهي.سام چوندو آهي تہ هڪ ساڌوءَ جو ڪم آهي سڀ جو ستڪار ڪرڻ ۽ جيترو ٿي سگهي تہ پاڻ بنا گهرج جي پڌرو نہ ڪري؛ ائين چوڻ تہ ڪتاب ۽ ڪٿائون اُڇا ترا ڪم آهن، سو بہ هڪ قسم جو ايمان آهي. جنھن سنگت ۾ ويھجي، انھيءَ سان هڪ جهيڙو ٿي هلڻ جي ڪوشش ڪجي؛ سچي گيان جي نشاني نمرتا آهي ۽ سچي نمرتا اها آهي جو ٻي ڪنھن کي پنھنجي پسند يا ناپسند ڳالھين جي هروڀرو ڄاڻ نہ ڏجي، جيئن ٻاران جيڪو ڪنھن اچي سو پنھنجي تڏي تان خوش ٿي وڃي. مون کي انھن ميٽنگين کان ڪجهہ گرڻا ايندي هئي؛ مگر سام جي سمجهائڻ کان پوءِ مان بہ ڪوشش ڪري شريڪ ٿيندي آهيان. هي نوٽ فقط ان لاءِ ٿو ڪجي جو متان غلط فھميءَ کان ائين سمجهيو وڃي تہ سام جي يا منھنجي خيال موجب ڪو گيان جي پراپتي انھن ڪتابن جي اڀياس مان ٿيڻي آهي. البت هي بہ هڪڙو حيلو ڪري سمجهڻ گهرجي.
[2] هندو سوسائٽيءَ ۾ سوٽ يا ويجهي ڪنھن بہ عزيز سان شاديءَ جي منع آهي.
6-10-1951ع گرڌاري ڪيترن ڏينھن کان ماني ڪرڻ ۽ ٻئي هٿ جي ڪم ڪرڻ کان ڪيٻائيندو آهي. اڄ کيس سام چيو تہ توکي جلد ٻاهر زمين جي سنڀال لاءِ مھينو يا ٻہ وڃڻو پوندو. پر شايد هميشہ لاءِ توکان رڌڻي جو ڪم ڇڏائجي.
سام تيرهن سال اسان وٽ رهيو آهي؛ کيس ڪجهہ اظافو ملي تہ چڱو ٿيندو، ڇا لاءِ جو هن کي تمنا آهي تہ پنھنجو گهر ٻار ٺاهيان. تڏهن کيس چيائين: ”اَڄ توسان هڪ اڻ چيل ۽ اڻ ڪيل واعدو پاڙيون ٿا؛ جيتوڻيڪ اهڙو اقرار ڏنل ڪونہ هو، تڏهن بہ اهو خيال ضرور تنھنجي ۽ اسان جي دل ۾ هيو تہ هميشہ تون ڪو سخت پورهيا ڪونہ ڪندو رهندين. هينئر جيڪڏهن سچائي ۽ وفائيءَ سان ڪم ڏيکاريندين تہ اسان جو خيال اهو آهي تہ توکي پنھنجا زمينداري ۽ گهرو ڪم وغيرہ سڀ سونپي ڇڏيون، ڇا لاءِ جو تون هاڻي وڏو ٿيو آهين ۽ اسان جي بہ دل گهري ٿي تہ سنساري ڪمن کان بلڪل فارغ ٿيون؛ ۽ توکي هي هڪ قسم جو اضافو ڪري سمجهڻ گهرجي.
گرڌاري ڏاڍو خوش ٿيو ۽ مونکي چيائين: ”ممي! مان اڄ کان وٺي مئنيجر ٿيو آهيان.“
سام کيس وڌيڪ چيو: ”جئن تون خوش ٿيو آهين تيئن اسان کي بہ خوشي ٿئي ٿي هر ڪنھن کي حق ڪرڻ ۾ خوشي حاصل ٿيندي آهي. جيڪو ماڻھو جنھن جاءِ جو حقدار ٿيندو آهي، اها انکي ملندي آهي تہ مون کي ڏاڍي خوشي ٿيندي آهي. جئن ڪو ڊکڻ پورو سل ڪڍي ان ۾ چوڙ فٽ ڪندو آهي ۽ انھيءَ جي ٺھڪي اچڻ تي خوش ٿيندو آهي توڻي جو سندس روز مزوري ڪو پورن سان ڪڍڻ ڪري ٽن مان چار روپيه ٿي ڪونہ پوندو آهي، تئين اسان کي بہ خوشي ٿئي ٿي جو تون پنھنجي حق وٺڻ لاءِ تيار ٿيو آهين ۽ توکي هن نئين ڪم ۾ لڳايون ٿا، توڙي جو هن يا هن حالت ۾ اڄ ڪالھہ زمينداري ڪم مان فائدو ٿيڻو ڪونہ آهي.“
گرڌاريءَ مون کي چيو تہ ممي! توهين دعا ڪريو، جيئن مان سچائيءَ جي رستي کان ڪڏهين ڦري نہ وڃان!
مون کيس هيءَ هدايت ڏني: ”سچائي ۽ صبر جو رستو ڏسڻ ۾ ڊگهو ٿيندو آهي، پر سچ پچ سڀ کان ويجهڙو ۽ سولو آهي. ڪنھن وقت سختي ڏسي انسان سمجهندو آهي تہ منھنجي لاءِ شايد هميشہ ائين ئي هوندو. پر اڌ رات کان پوءِ پره ڦٽڻ ۾ وڌيڪ دير ڪانہ پوندي آهي. توکي پنھنجي نئين ڪم تي چڙهي ائين نہ سمجهڻ گهرجي تہ تڪليفن جو وقت پورو ٿيو؛ هوند وڌيڪ ڪشالا ڪري، پاڻ کي ڪامياب بنائڻ گهرجئي.“
ان ڳالھہ تان خيال ڪندي مون ڪجهہ مسخريءَ ۾ ۽ ڪجهہ سچ ۾ سام کي چيو: ”ٻين سڀني سان وعدو پاڙيو ٿا، باقي مون هڪڙي سان ڪو نہ پاڙيو اٿو!“
سام چيو: ”توسان وعدو پاڙڻ، سو سڄي جيون جو سوال آهي. پيا ٿا هوريان هوريان پاڙيون! تنھنجو وعدو بہ تہ سڀني کان وڏو ۽ ڊگهي عرصي لاءِ ورتل آهي؛ سو ڀلا هڪ گهڙيءَ ۾ ڪيئن پڙي سگهندو؟ ڪجهہ پڙيو آهي ۽ ڪجهہ پاڙڻ جي ڌڻي همت ڏيندو.“
مون سام کي چيو: ”توهان مونسان گڏ آهيو تہ مونکي سڀ ڪجهہ آهي. اسان جي گڏجڻ وقت جن برخلافيون ڪيون يا گلائون ڪيون، سي بہ پنھنجي براين جو بدلو پيا ڀوڳن مان. ويٺي ٿي ايشور جا رنگ ڏسان تہ ڪيئن هو انصاف ڪري رهيو آهي.“
سام چيو: ”اهڙي مراد رکڻ ئي چڱي نہ آهي تہ ٻيو ڪولوڙي؛ هر ڪنھن کي ايشور سان پاڻ منھن ڏيڻو آهي؛ اسان کي بدلي وٺڻ جو ڪوبہ حق نہ آهي، نہ اسان کي ٻئي جي درشا ڏسي خوش ٿيڻ گهرجي. مان انھن ماڻھن لاءِ اول دعا گهرندو آهيان، جن سان ڪڏهين بہ ڪا مخالفت ٿيندي آهي. اهڙيءَ طرح در آچار جي جڙ پٽجي پوي ٿي. تون انھن سڀني کي دعائون ڪندي رھہ تہ شل ڌڻي سندن واٽ روشن ۽ سھنجي بڻائي. ايشور جو قانون برپا آهي ۽ سندس انصاف اڻٽر آهي. پر اسان کي پنھنجي لاءِ ۽ ٻين لاءِ سدائين مھر جي طلب ئي ڪرڻ گهرجي، ان لاءِ تہ انسان خطا جو گهر آهي؛ اسين سڀ خطا کان آجا نہ آهيون. هو شل اسان سڀني کي پنھنجون مدايون معاف ڪري!“
***


7-10-1951ع صوفي صاحب جون حالتون، جن جو هت اڳ ذڪر ڪيل آهي، ڪجهہ سڻايون ٿيون آهن. اڄ وري جيئن هو اسان وٽ ماني کائڻ آيو تہ ميز تي پنھنجا احوال ورن ڪيائين ۽ چيائين دعا ڪريو تہ اهڙين چنتائن کان هميشہ لاءِ آزاد ٿجي.
سام چيو: ”توهان فقط دڳ مٽ ڪريو، پوءِ انھيءَ دڳ واريون مکيون ۽ مرض پاڻھي توهان کي ڇڏي ويندا. ڪتن جي نزد ۾ ڪتي جي مک پيئي ستائيندي آهي. پر جي نڪري پري هليو وڃبو آهي تہ آخر اها ڇڏي ويندي آهي جي توهين چوندا تہ پھريائين هي مکيون ۽ مرض ڇڏي وڃن تہ پوءِ ڪنھن ٻئي دڳ ۾ نڪري هلون، تہ اها ڳالھہ اهنجي آهي؛ اول انھيءَ ماحول مان نڪربو ۽ من کي موڙي ٻئي پاسي لائيو، ڪنھن شيوا جي ڪم ۾ يا ادبي، اخلاقي مشغولين ۾ يا کڻي چئجي ﷲ جي ڳولا ۾ خيال لڳائبو تہ پوءِ چنتائن کان ڇٽڻ بہ سڻائو ٿي پوندو، اسان جو پنھنجو من ئي چنتائن جو گهر آهي.“
سام گفتگو ڪندي وڌيڪ چيو: ”مونکي بہ طيب ۾ گهڻا اهڙا زماني جا انتظار ڪڍي لڳل هئا؛ وقت بوقت ﷲ کي پيو سوال ڪبو هو تہ ڇوٽڪارو ملي. آخر جڏهين طيب جي ڪم ڪارين مان هٿ ڪڍيوسين تہ اُهي سڀ هٽي ويا. توهين بہ ائين ڪريو؛ نيون وندرون پنھنجي لاءِ ڳوليو؛ ڇا لاءِ جو اسان جي چنتائن جي جڙ اسان جي چاهنائن ۾ آهي.“
صوفي صاحب وري شام جو اسان وٽ آيو ۽ گهرو ڳالھين جو ذڪر ڪندي چيائين: ”مان تہ جيل وڃڻ لاءِ بہ تيار آهيان. سمجهان ٿو تہ جيل ۾ مان جيڪر دکي نہ ٿيان!“
سام چيو: ”اهڙا ويچار ئي نہ ڪريو. ان جي بجاءِ باغن جا، گلن جا، ٽڪرين جا ۽ فقيرن جي صحبت جا سٺا ويچار رکو تہ ﷲ ڪندو اُهي ئي شيون توهان کي نصيب ٿينديون؛ جن تي خيال آرو ڪري ٿو، اهي ئي ڳالھيون اچي زندگيءَ ۾ موجود ٿين! خيال کي هڪ عجب قسم جي ڪشش آهي. نہ فقط موجود شين کي پاڻ وٽ رکي ٿو پر پنھنجي طلب واريون شيون نيون پيدا ڪري سگهي ٿو؛ زهر مان امرت ۽ امرت کي زهر بڻائي سگهي ٿو. جي جيلن ۽ تڪليف جا خيال رکندو تہ سچ پچ اُهي ئي حالتون اچي وينديون! خدا ڪري شل ائين نہ ٿئي!“
صوفي صاحب جي وڃڻ کان پوءِ مون سام کان پڇيو: ”امرت مان زهر يا زهر مان امرت ڪيئن ٿو خيال بڻائي؟“
سام چيو: ”اها اندروني تجربي جي ڳالھہ آهي. اهڙا گهڻا مثال خيال جي ڪرامت جا ڏيئي سگهبا. هڪڙو توکي هي ٻڌايان ٿو؛ هڪ فرينچ ڊاڪٽر ڪنھن ڪيمسٽ جي دڪان تي ڪمپائونڊر هو. هڪ مريض کانئس دوا ٺھرائڻ آيو جا هو هميشہ ٺھرائي ويندو هو. ان ڏينھن هي ڪمپائونڊر کيس ڀل ۾ دوا ڏيئي ويٺو جا هن لاءِ بي حد نقصان ڪار هئي. سندس ايڊريس پڻ ڪانہ هيس جو هو کيس اطلاع ڪري سگهي. جستائين وري اهو ماڻھو موٽي آيو تيستائين اهو ڪمپائونڊر ڏاڍو انتظار ۾ رهيو. سڀاڻي تي جڏهن هو دوا لاءِ آيو تہ ڪمپائونڊر کائنس پڇيو:، دوا مان ڪو نقصان تہ ڪونہ ٿيو؟ هن چيو، نہ! اهو هڪ قابل ڊاڪٽر جو نسخو آهي ۽ مونکي گهڻو فائدو ڪيو اٿس؛ تڏهين هن ڪمپائونڊر خيال ڪيو تہ فائدو سندس اعتقاد مان ٿيو آهي؛ ورنہ اها مٽيل دوا سندس لاءِ زهر هئي! پوءِ هن دنيا ڀر مشهور آٽو سجيسشن (Auto Suggestion) جو طريقو ايجاد ڪيو. ان جو منتر رکيائين: هر ويل ۽ ’هر روز مان اڳي کان بھتر ڀانيا ٿو.‘ (Every day & every hour I am getting better & better) اهو آهي هڪڙو ننڍڙو مثال زهر کي امرت بنائڻ جو. ان مان اهو بہ ثابت آهي تہ جھڙا ويچار رکيا اهڙائي نتيجا نڪرندا.“
***


7-10-1951ع منشي کي سام چيو تہ هي ماني ۽ چانور جيڪي بچايا اٿو سي زيان پيا ٿين. اُهي کڻي اچ تہ ڪانون کي وجهون. جڏهين هو ماني وغيرہ کڻي آيو، تڏهين سام اهو خيال ڪيو تہ ڀل پاڻ پکين کي ڏئي، جئن اڳتي لاءِ چڱي عادت پويس. منشي کي چيائين تہ چڱيءَ طرح، شرڌا ڀاو سان، جيئن مندر ۾ پوڄا جي لاءِ شيءِ ٺاهي اچجي، تيئن هي چانور وغيرہ ٺاهي وڃي ڇانو ۾ رک تہ ڀڳوان پکين جي روپ ۾ اچي پاڻ کائي وڃي! ٿوري دير بعد وري چيائينس: ”ڏس، ڪانو ڪيئن مزي سان پيا کائين!“
منشي کي اها ڳالھہ رواجي لڳي، جنھن چيو: ”سائين“ کائيندا نہ تڏهين ڇڏي ڏيندا؟“
سام کيس چيو: ”گيتا ۾ چيل آهي تہ جو ڪک پن يا گاھہ ئي مون کي شرڌا سان ڏئي ٿو، سو مان سويڪار ڪريان ٿو ۽ ڪنھن بہ ديو جي پوڄا ۾ شرڌا سان جو ڪجهہ آڻي ٿو، سو بہ مون وٽ ئي پھچي وڃي ٿو! مطلب تہ شرڌا ئي شيءِ کي ملھائتو بڻائي ٿي. ايشور وٽ تارازي اسان جي دان وغيرہ چڱن ڪمن جي تورڻ لاءِ ڪا نرالي رکيل آهي؛ آگهائي تہ پاو نہ تہ مڻ بہ موٽيا وڃن! هن ڪرم جو ڦل ان ڪري مونکي نہ ملندو جو اِهو آن يا چانور منھنجا آهن؛ مگر جيڪو شرڌا سان ڏيندو اُهوئي ڦل پائيندو. ايشور وٽ پڃ ڀاونائن يعني ارادن جي تارازي ۾ توريو وڃي ٿو ۽ نہ شيءِ جي تور يا ملھہ وغيرہ جو اُتي ڪو حساب آهي. هن آن ڏيڻ سان توکي بہ دان جو ڦل ملي سگهي ٿو ۽ مون کي بہ، جيتريقدر شرڌا سان اهو ڪم سٺي طرح اسين پورو ڪريون ٿا. ائين سمجهہ تہ اهو آن ڪانون کي نہ پر ڪانون جي معرفت خود ايشور کي ڀيٽ اڪريون ٿا ۽ هن ساڳئي آن مان اسين ٻيئي شيوا جو ڦل وٺي سگهون ٿا. مون ارادو ڪيو ۽ تو اهو عمل ۾ آندو؛ جيترو پريم ڪرم ۾ وجهبو اوتروئي ڪرم سڦلو ٿيندو ۽ ٻنھين کي پنھنجي پنھنجي شرڌا آهر ڦل ملندو.“
***

6

ڪالھہ صوفي صاحب جئن اسان وٽ چانھہ ٿي پيتي تہ پڇيائين: ”پيالي ۾ کنڊ وڌي اٿو يا نہ؟“
سام کلي چيو: ”سڀ کان سٺي ڳالھہ آهي پي ڏسڻ؛ پوءِ خبر پوندي تہ مٺي آهي يا ڦڪيءَ.“
ڊپٽي صاحب چيو: ”ڪسيءَ يا پڪيءَ شيءِ جي فقيرن کي ڄاڻ هئڻ نہ گهرجي!“
سام وراڻيو: ”فقيرن کي ڄاڻ چڱائيءَ لڱائيءَ جي پاڻ وڌيڪ ٿيندي آهي، جيتوڻيڪ هو صبر سان ٻيئي برداشت ڪندا آهن. روحانيت جي سچي معنيٰ آهي ڪماليت، جنھن ۾ ڄاڻ جي بہ ڪماليت اچي وڃي ٿي.“
ڊپٽي صاحب چيو: ”مان سمجهندو آهيان تہ فقير اهڙن تفاوتن جي ڄاڻ کان مٿي آهن.“
سام چيو: ”سو ان ڪري نه، تہ ڪو احساس يا سمجهہ منجهن گهٽ آهي؛ پر ان ڪري جو سندن هستيءَ جو مڪان اونچو آهي. جيئن ٽڪر جي چوٽيءَ تي بيٺل کي يا هوائي جھاز مان ڏسندڙ کي هيٺان ماڻھو بندرا يا ڊگها ڏسڻ ۾ نہ ايندا آهن. تيئن فقير جي درشٽي بہ سک ۽ دل جي تفاوت تي ڪا نہ ٿي رهي. روحاني انسان کي احساس آهي پر اهو وڌيڪ اونچن شين سان واسطو رکي ٿو. تنھن ڪري کڻي چئجي تہ ڦڪيءَ، مٺيءَ يا ڪسيءَ پڪيءَ جي فقيرن کي ڄاڻ ڪونہ ٿي رهي.“
***

ڍپوءِ ميٽنگ ۾ ٿورو پريم ۽ گيان مارڳ تي بحث هليو، اسانجي انجنير دوست چيو: ”هن ڪتاب (پنڇي ڪرڻ) ۾ گيان مارڳ تي زور ڏنل آهي؛ پر مان چوان ٿو تہ ڪرم کانسواءِ گيان بہ هڪ قسم جو ڏس آهي؛ اُن تي جڏهين عمل ڪيو تڏهين ئي انھيءَ مان فائدو ٿيندو.“
ڊپٽي صاحب چيو: ”گيان فقط ڏس نہ آهي. مگر مقصود منزل آهي. گيان جي حاصل ٿيڻ کان پوءِ ڪنھن بہ ڪرم جي ضرورت نہ ٿي رهي.“
سام چيو: ”مان سمجهان ٿو تہ انسان جي اُڏار لاءِ ٻئي ضروري آهن. هڪڙو بہ گياني هجي تہ ڪي عمل يعني ڪرم ضرور ڪندو هوندو؛ جيئن جيئن پنڌ ڪجي ٿو تيئن تيئن ڪرم يعني انھيءَ پنڌ مان ازخود گيان پيدا ٿئي ٿو ۽ منزل مقصود جو نظارو چٽيرو پسجي ٿو؛ ڪرم سان گڏ ڄاڻ جو واڌارو ٿئي ٿو ۽ جيئن ڄاڻ وڌي ٿي، تيئن ڪرم سولو ۽ سوکيم ٿيندو وڃي ٿو. پر جي پريم ٻنھي ۾ سمائجي تہ ويتر معاملو سڻائو ٿي پوي ٿو. ڪرم ۽ گيان کي پريم جي طاقت جلد وڌائي پورڻ بنائي ٿي! تنھن ڪري پريم خود هڪ عمل ٿي پوي ٿو ۽ گيان سندس پاڇي مثل رهي ٿو. جيو آتما پريم آتما کي ڪرم رستي پائي يا گيان جي رستي هڊائي، پر مطلب ٻنھي جو آهي اُن سان هڪ ٿي وڃڻ؛ سان ڳالھہ پريم ازخود حاصل ڪري ٿو. سچي پريميءَ کي سڀ گيان پاڻ اندر سمايل آهي. اُن اتم شڪتيءَ يعني ست چد آنند سروپ سان ملي وڃڻ کان پوءِ گيان جي گهٽتائي ڀلا ڪيئن رهندي؟ ميلاپ ۾ هڪ جزي کي نہ فقط ٻئي جزي جي ڄاڻ رهي ٿي، پر ان سان گهرائپ ۽ هيڪڙائي ٿي وڃي ٿي.“
***
16-10-1951ع ڪالھہ ڊپٽي صاحب جي واتان هڪ عجيب ڳالھہ نڪري ويئي، جنھن تي اسان کي هڪ قسم جو ڌڌڪو اچي ويو. هن صاحب گفتگو ڪندي چئي ڏنو تہ ٻيا وڪار تہ مون کڻي جيتيا آهن مگر ڪروڌ باقي رهجي ويو اٿم.“
سام کيس چيو: ”اها ڳالھہ ناشدني آهي تہ سڀ وڪار جيتجي ويا آهن، باقي ڪروڌ هڪڙو وڃي بچيو آهي! جنھن ماڻھوءَ سچ جي شرن ورتي آهي، ڪام، لوڀ، موھہ، اهنڪار يا ڪوڙ، دوئي، وير سڀ دل مان ڪڍي ڇڏيا آهن ۽ نفس پنھنجو ماري ڇڏيو آهي، انھيءَ کي ڪروڌ ڪرڻ جو موقعو ئي ڪھڙو ملندو؟ ڪروڌ ڇا لاءِ ڪندو ۽ ڪنھن تي ڪندو؟ روحانيت جو واڌارو ڊگرين ۾ چثو کڻي تہ ٿي سگهي ٿو، باقي ائين نہ آهي تہ هڪ طرف ڪماليت حاصل ڪري ٿو ۽ ٻئي طرف روح اڻ پورو رهجي وڃي ٿو. جيتري قدر نفس اڃا جيئرو آهي، اوتري قدر انھن سڀني وڪارن جي جاڳڻ جو هڪ جيترو امڪان آهي. ڇا لاءِ جو نفس يا آپو انھن سڀني وڪارن جي جڙ آهي.“
ڊپٽي صاحب چيو: ائين ڀلا نہ ٿو ٿي سگهي ڇا تہ ماڻھو چوري ڇڏي ۽ ڪروڌ اڃا منجهس هجي يا ڪامي هجي پر چور نہ هجي؟“
سام چيو: ”جن وڪارن مان چوري پيدا ٿئي ٿي، سي آهن، لوڀ ۽ موھہ؛ جيڪڏهين لوڀ ڪنھن ۾ آهي پر چوري نہ ٿو ڪري تہ سو شايد ان ڪري هجي، جو کيس پرائي مال جي ضرورت اڃا نہ آهي، يا عزت وڃائڻ جي ڀَو کان اها ضرورت محسوس ڪندي کليءَ طرح چوري ڪرڻ کيس اهنجو لڳي ٿو. مگر جيستاءِ لوڀ، ممتا، موھہ وغيرہ رهن ٿا تيستاءِ چوري ڪرڻ جو بہ امڪان پورو رهي ٿو. هاڻي جي ڪروڌ اوهان ۾ آهي تہ ڪروڌ پيدا ٿئي ٿو؛ جيستائين آپو يعني ’مانپڻو‘ آهي، تيستائين پنھنجي ۽ پرائي جي ڄاڻ بہ آهي جي پنھنجي ۽ پرائي جي ڄاڻ آهي تہ چئبو ممتا ۽ لوڀ بہ آهي؛ هوڏانھن ممتا ۽ لوڀ چيوسين تہ چوريءَ جا ڪارڻ ٿي سگهن ٿا؛ تنھن ڪري چئبو تہ امڪاني طور لوڀي چور بہ آهي. ائين بہ شايد هجي تہ ڪو چوري لڪل ڪندو هجي ۽ پاڻ کي بہ ٺڳيندو هجي؛ مثلا ڪم تي ڌيان نہ ڏيڻ، ڪم پرائو ڪري سمجهڻ، آفيسريءَ واري پوزيشن مان خانگي فائدو وٺڻ وغيرہ؛ مونکي اوهانجي تہ شخصي طرح خاطري آهي تہ ائين ڪونہ ڪندڙ آهيو، ۽ اوهان جو ڪروڌ ضدي نہ آهي، جنھن ۾ ٻئي ڪنھن لاءِ حقارت هجي، پر هي مڃڻ ضروي آهي تہ جيتري قدر هڪ وڪار اسان ۾ زور دار آهي اوتري قدر ٻين جي پيدا ٿيڻ جو بہ امڪان آهي. حقيقت ۾ نفس يا پاپ يا وڪار فقط هڪ آهي، جيتوڻيڪ سندس روپ جدا جدا ڏسڻ ۾ اچن ٿا. جيڪڏهين نفس جي رواڻ جو هڪ سر ڪٽبو تہ ٻيو ان جي جاءِ تي پيدا ٿيندو، جيستائين رواڻ کي جڙ يا مرڪز (ناڀ) ۾ پاڻ نہ لڳو آهي، تيستائين فقط سرين ڪٽڻ سان مٿس جيت پائي نہ سگهبي!“
***


26-10-1901ع هن ٻڌرتي ويدانت واري ساڳئي ڪتاب مان پڙهندي، ڊپٽي صاحب سمجهاڻي ڏني تہ ويدانت موجب مان هن بت جو ڏسندڙ، پسندڙ آهيان مگر هي بت مان نہ آهيان درشٽي، در شيه کان جدا آهي.
انجنير صاحب چيو: ”هي ڪم بت جا، کائڻ، پيڻ، سمھڻ وغيرہ بت پاڻ ٿو ڪري يا آمتا ٿي ڪري؟ جيڪڏهين بت سان لاڳو آهن تہ چئبو بت کي آتما کانسواءِ انھن ڪمن ڪرڻ جي طاقت آهي. پر جي آتما جي اشاري ٿين ٿا تہ پوءِ ڪيئن چئبو تہ آتما انھن ڪمن کان الڳ آهي؟“
سام چيو: ”حقيقت ۾ بت روح کان خالي نہ آهي روح بُت يا روپ کانسواءِ ڌيائي نٿو سگهجي. ٻيئي هڪ سڪي جا ٻہ پاسا آهن؛ اسپرٽ (Spirit) ۽ مئٽر (Matter) يا پرش ۽ پرڪوتي، هڪ ئي هستيءَ جا ٻہ پاسا يا طريقا آهن. جيئن گياني هڪ پرماتما کي ٽن وصفن ۾ سمائن ٿا (ست، چت ۽ آنند) تيئن هي بہ هڪ هستيءَ جي پروڙڻ جا ٻہ پاسا آهن. روح يا بت اسنڀو آهي ۽ بنا بت جي روح خيال ۾ آڻڻ ئي انسڀو آهي! بت جي معنيٰ فقط انساني جسم نہ آهي، مگر ڪل موجودات جا اکين سان ڏسي سگهجي ٿي سا بت ڪري سمجهو ۽ اها شڪتي جا منجس سمايل آهي سا روح ڪري سمجهو.“
انجنير صاحب چيو: ”تڏهين تہ مان چوان ٿو تہ روح ۽ بت جي ڪرتويه ۾ سنڌا ڇو رکجن، تہ هي آتما جو ڪرتويه آهي ۽ هي بت جو؛ تہ آتما بت کان الڳ آهي وغيرہ؟“
سام چيو: ”عقل اهي ڳالھيون برابر ثابت ڪري نٿو سگهي. مگر اها هڪ قسم جي خيالي وچور آهي. جيئن ساڳئي رستي تي هڪڙو گهوڙن گاڏين، موٽرن وغيرہ جو لنگهہ هجي ۽ ٻيو پئدل ويندڙن لاءِ جدا پاسو هجي، جن کي ورهائڻ لاءِ فقط هڪ ليڪ ڏنل هجي، اهڙيءَ طرح سمجهيو تہ هي کائڻ، پيئڻ، سمھڻ وغيرہ ڪرتويہ بت جا آهن ۽ انھن کي ڏسڻ خيال ۾ رکڻ وغيرہ ڪرتويه من جا آهن؛ جيتوڻيڪ ٻنھي ڀاڱن جي وچ ۾ هڪ خيالي ليڪ آهي ۽ آتما ئي سڀ جو ڪارڻ آهي.“
ڊپٽي صاحب چيو: ”توهان چئو ٿا تہ عقل اهي ڳالھيون ثابت ڪري نٿو سگهي، مگر عقل ئي تہ اهي راز کولي ٿو. جيئن ڪنھن شيءِ ۾ اونھو ويچار ڪيو تيئن وڌيڪ چٽي ٿي اها نظر اچي.“
سام چيو: ”عقل سان تہ اونھو وڃي ئي ڪونہ ٿو سگهجي. عقل سان فقط ڳالھين جو مٿيون تھہ کولي ٿو سگهجي؛ وڌيڪ کوٽائيءَ لاءِ ۽ اونھي وڃڻ لاءِ ٻيا تکا اوزار گهرجن جھڙوڪ احساس ۽ انتر گيان، جن جو رستو عقل جي دليل بازيءَ کان نرالو آهي. عقل پنھنجي دليل بازيءَ سان ڪڏهين سڌو رستو ڇڏائي ڪو دڳ بہ لائي ٿو. مگر اسان کي اُهي وڌيڪ اعتبار جوڳا اوزار ڪم آڻڻ نٿا اچن، ڇا لاءِ جو اسين گهڻو وقت بت جي ڀاڱي ۾ رهون ٿا ۽ بت جي خواهش جي پورائي ۾ وقت ويتيت ڪريون ٿا. جيتوڻيڪ انجنير صاحب جي چوڻ موجب ذاتي تفاوت اندروني ۽ بيروني زندگيءَ جو مرڪز ڇڏي، مرڪز کان اسين ڪجهہ ٻاهر رهون ٿا. ايترو فرق آهي جيئن درياه جي سير ۽ ٻاهرين پاسن جو، اگرچ درياه ساڳيو آهي؛ اڄ ڪلھہ جي زندگي ائين ئي آهي. مرڪز کان گهڻو ٻاهر رهڻ ۾ جدائيءَ جو جوکو آهي. تنھن ڪري ئي ضرورت ٿئي ٿي، انھن ڪرتويين ۽ ڪمن ڪارين ۾ ميلاپ آڻڻ جي. کين جسماني ۽ روحي سڏڻ جي بدران مرڪزي يا نا مرڪزي وڌيڪ سولائيءَ سان سڏي سگهجي ٿو. جيتوڻيڪ عقل اتي بہ ڦڏو وجهي سگهي ٿو.“
ڊپٽي صاحب چيو: ”توهان اڳ ۾ چيو تہ علم ۽ منطق ڪجهہ ثابت نٿو ڪري سگهي، مگر منھنجي خيال موجب، علم يعني گيان کان سواءِ ڪنھن بہ شيءِ جي ذاتي خبر پئجي نٿي سگهي.“
انجنيئر صاحب، جو هڪ شاعر بہ آهي، تنھن هڪ شاعرانہ دليل پيش ڪيو؛ چيائين: ”علم ۽ عقل نہ رڳو اُها ذاتي خبر ڪين ٿا ڏين مگر سوچ ويچار پيدا ڪرڻ سان حياتيءَ جو مزو گهٽائي ٿا ڇڏين!“
ڊپٽي صاحب ڏانهس منھن ڪري چيو: ”توهان انجنير آهيو؛ مثال هڪ ڀت جو وٺو؛ ڀت جي بنياد ۽ جوڙ جڪ ڄاڻڻ کانسواءِ ڪيئن ٿي ان تي ڪابہ اڏاوت ڪري سگهجي؟ ڪنھن بہ قدم کڻڻ يا اڏاوت ڪرڻ کان اڳ ۾ بنياد جي ۽ آس پاس جي ڄاڻ ضروري آهي.“
سام چيو: اها تشبيہ پوري نہ آهي. پرماتما جي ڄاڻ جي ڀيٽ ڪريو هڪ ٺھيل جاءِ يا محبوب جي بنگلي سان؛ اهو ٺھيو ٺڪيو آدجڳاد کان اتيئي بيٺو آهي. گهڻا ياتري تہ فقط ٻاهريان پاسا ڏسي اچرج ۾ پئجي وڃن ٿا. پر آخرين درجي وارو ياتري ڀتين جي رنگن روپن يا دروازن، کڙڪين، پٽين ڳڻڻ ۽ ٻين اچرج جهڙين شين ويچارڻجي حد ٽپي سڌو محبوب جي ڪمري ۾ گهڙي وڃي ٿو. ٻاهرين ڄاڻ سان ۽ بنيادي جوڙ جڪ ڏسڻ سان يا ڪمرن جي ورڇ وغيرہ سان هو گهڻو واسطو ڪونہ ٿو رکي؛ هنجو مطلب آهي، پنھنجي محبوب جي ڪمري ۾ وڃي ان محبوب سان ملڻ ۾.“
ڊپٽي صاحب چيو: ”مگر ان محبوب جي ڪمري ڳولڻ لاءِ بہ گيان ۽ عقل جي ضرورت آهي. جيڪڏهين ان جي نيمن، وقتن يا حالتن جي اڳواٽ ڄاڻ هوندس تہ سھنجائيءَ سان وڃي هو انکي لھندو؛ ورنہ گهڻي مشڪلات پسندو.“
سام چيو: ”سا ڄاڻ ۾ هيٺيئن درجي واري آهي، جن کي شوق سيل هوندو انھن کي اندر ۾ ئي اهڙي ڪشش ٿيندي جو ڪنھن خيال ۾ کوجنا بنا سڌو وڃي پنھنجي سڄڻ سان ملندا؛ نہ ڪٿي ترسندا نہ گهٽين ۾ گهمندا ۽ نہ منجهندا ئي؛ دل جي ڇڪ سان، بنا روڪ ۽ بنا دير وڃي پريتم کي پھچندا. ممڪن آهي تہ سڄڻ پاڻ اچي سونھو ٿئين!“
ڊپٽي صاحب چيو: ”جن کي ڪا ڄاڻ نہ هوندي انھن کي ڀلا مونجهارو ڪيئن نہ ٿيندو؟ بنا ڏسڻ وائسڻ جي ڪڏهين ڪا شيءِ لڀندي آهي ڇا؟“
سام وراڻيو: ”لڀندي آهي! ان لاءِ هڪ از خود ڇڪ پئدا ٿيندي آهي!“
پوءِ سام پنھنجي آزمودي مان هي مثال ٻڌايو: ”ڳوٺ ۾ رهڻ وقت بئگ دوائن وغيرہ ضروري شين جي منھنجي بستري جي ڀرسان رکيل هوندي هئي ۽ رات جو سمھڻ کان پوءِ مان بتي ٻارائڻ پسند ڪين ڪندو هيس. بئگ ۾ ڪريم، پيسٽ، لوڻ، ٽارچ، ڪئنچي، تيلين جو پڙو، دوائون ۽ ٻيون ڪيتريون شيون گڏ پيل هونديون هيون، جن جو اٽڪل تعداد چاليھن تائين ٿي سگهي ٿو. جڏهن انھن مان ڪا شيءِ کپندي هئي، تڏهين ياد اٿم تہ ڏسڻ يا ڳولڻ ان اونده ۾ خبر نہ پوندي هئي؛ ان وقت اکيون بند ڪري پنھنجا ٻاهريان خيال ترڪي فقط طلب جي اشاري هٿ ڊگهيڙيندو هيس تہ پھرئين دفعي ئي انھيءَ شيءِ ۾ وڃي پوندو هو يا انکي تمام ويجهو وڃي رسندو هو. ائين ڪيترائي دفعا ٿيو. اهڙيءَ طرح هڪ ڪتاب ۾ 1914ع واري لڙائيءَ کان پوءِ هڪ سولجر جو احوال پڻ پڙهيم، جنھن لکيو هو تہ جڏهن مورچي تي پھري يا پئٽرولنگ تي نڪرندا هئاسون تڏهن ازخود ڪيترا ڀيرا انديشو ٿيندو هو تہ هينئر دشمن جي طرف کا گوليون اچن پيون ۽ ان انديشي جي ڪري، جڏهين مان ڪنڌ هيٺ نوائيندو هوس تہ گولي ان وقت ’زر‘ ڪري مٿان لنگهي ويندي هئي!
”انھيءَ مان فقط ايترو ڌيان تي آڻڻ گهران ٿو تہ دليل بازيءَ ۽ ثابتين واري ڄاڻ کان احساس ۽ انتر گيان وارو رستو وڌيڪ اونھو ۽ اعتبار جوڳو ٿي سگهي ٿو.“
وري پريم مارڳ جو ذڪر ڪندي سام چيو: وڻ ۾ ڪيترا ڦل يا ٽاريون آهن، جيڪڏهين ڪنھن کي ڳڻڻ جو شوق ٿئي تہ ڳڻيندي عمر گذري ويندي پر ان مان وڻ پيدا ڪرڻ جو رستو هٿ نہ ايندو؛ جي انھيءَ سوچ کي گيان چئجي ٿو تہ هڪ هڪ ڦل ۾ ڪيتريون ڪئلريون(Calories) گرميءَ جون آهن، ڪيترا شڪر جا يا ٻيا جزا آهن تہ ان کوجنا جي برخلاف اسين نہ آهيون؛ مگر ان مان ڪو ڦل جو سواد ڪونہ ملندو. رس جي لوڀيءَ يا پريم جي پياسي لاءِ اهڙي پروڙ رکڻ ئي اجائي آهي. هو چوندو، ڇو نہ وڃي ڦل کاوان تہ وڻ ۽ ڦل جي ذات جي خبر پاڻھي پئجي وڃي! علم جي کوجنا کي هن حياتيءَ ۾ پنھنجي جاءِ آهي، ڇا لاءِ جو اسان مان سڀني کي اها آتمڪ پياس پيدا ڪانہ ٿي آهي جا هري ڀڳتن کي رهي ٿي گهڻن لاءِ فقط قدرت جي نيمن ۽ قانون جي ڄاڻ ۾ ئي ڪافي وندر آهي. پر انھيءَ پياس پيدا ٿيڻ کان پوءِ ٻيو علم سڀ اجايو نظر اچي ٿو. هر علم انھيءَ لذت اندر سمايل آهي؛ هر علم انھيءَ لذت حاصل ڪرڻ لاءِ آهي.“
***


27-10-1951ع هن ٻڌر تي جڏهن ڊپٽي صاحب شام جو اسان وٽ آيو تہ مون کيس چيو: ”اڄ ميٽنگ تي ماڻھو ڪي بہ ڪو نہ آيا اٿو.“
ڊپٽي صاحب چيو: ”توهان جي مرضي هجي تہ اسين پاڻ ۾ ئي ويھي ڪتاب پڙهون.“
مون چيو: ”اهي ڪتاب ۽ بحث مونکي بلڪل خشڪ لڳندا آهن.“
ڊپٽي صاحب چيو: ”توهان کي جيڪا ڳالھہ چڱي لڳي سا ڪريون، پڙهون يا ڳالھيون ڪريون؟ فلسفہ جا ڪتاب ڪن کي تہ ڏاڍا سھنجا لڳن ٿا ۽ ڪن کي وري ناول يا قصا وڻن ٿا.“
سام چيو: ”ائين برابر آهي؛ مان نڍي اوسٿا ۾ ئي ڪئنٽ (Kent) ۽ ٻين مغربي فيلسوفن جا ڪتاب ازخود سمجهي ويندو هس پر جي ڪو قصو کڻي پڙهان تہ ٿوري وقت ۾ ئي خفي ٿي، ڦٽو ڪري ڇڏيندو هوس؛ فلسفہ جا ڪتاب اکر بہ اکر سمجهہ ۾ اچي ويندا هئا، ڇا لاءِ جو منھنجي من جو لاڙو اُن طرف هو.“
ڊپٽي صاحب چيو: ”اسان وٽ جي ڪي ماڻھو ايندا آهن، اُهي سڀ هن ڪتاب جي ڳالھہ پوريءَ طرح نٿا سمجهن سوال اهڙا پڇندا آهن جو اُڇاترا پيا لڳن.“
سام کائنس پڇيو: ”توهين ڇا ٿا سمجهو تہ هن جي ٻُڌي گهٽ آهي يا انسان انسان جي ٻڌيءَ ۾ ڪي ذاتي فرق آهن؟“
ڊپٽي صاحب چيو: ”سندن خيال جي منزل هيٺ آهي يا تہ انھن کي هن قسم جون ڳالھيون ڪين ٿيون سمجهہ ۾ اچن.“
سام چيو: ”ٻُڌي تہ هڪ آهي؛ منجهس قسم ڪونہ ٿين. مگر هي هڪ اڀياس يا من جي لاڙي جو سوال آهي. ائين برابر آهي تہ جدا جدا رستا وٺي ماڻھو ساڳيءَ منزل کي پھچي سگهي ٿو پر ڪنھن بہ رستي تي ڪاميابيءَ سان هلڻ جي طاقت اسان جي منزل يا اڀياس جي درجي تي مدار رکي ٿي. ڪو شيوا جي رستي، ڪو گيان ۽ ڀڳتئي جي رسي جيوت جو مقصد پائي ٿو. البت ائين چوڻ تہ ٻيا اسان کان گهٽ ٻڌيءَ وارا آهن تنھن ۾ اڀمان نظر اچي ٿو. ساڌوءَ يا فقير جو ڪم آهي تہ سڀ ڪنھن سان پنھنجي پنھنجي جاءِ تي ورتاءُ ڪري يعني جنھن جي جھڙي منزل هجي، ان موجب ساڻس پيش اچي ۽ هر حالت ۾ سندس ستڪار ڪري.“
ڊپٽي صاحب چيو: ”مان سمجهان ٿو تہ ’ھمہ اوست‘ وارو خيال هي سڀ اهو آهي، سو جيڪر اسان جو دوست...خاص ڪري ڪين سمجهي سگهي. هن کي سڀ ڪنھن ڳالھہ لاءِ ثابتي گهرجي. جيتوڻيڪ ايترو مان قبول ڪندس تہ گيان جي کوجنا جو اهو بہ هڪ رستو آهي.“
سام چيو: ”مگر هڪ لنبو رستو آهي ۽ ٻيو سڌوئي سڌو آهي؛ هڪ گيان جي کوجنا لاءِ هلڪو اوزار آهي، ٻيو وڏو. دليل بازي ننڍڙو اوزار آهي، جو فقط زندگيءَ جي ظاهري حقيقت کي جاچڻ ۾ مدد ڪري ٿو. حياتيءَ جي ڳوڙهن مسئلن جو حل منطق (Logic) سان نڪري ڪونہ ٿو سگهي. جيئن هڪ ڏندڻ مڇڻ لاءِ فقط ڪپ يا قئنچيءَ ئي بس آهي مگر وڏي وڻ وڍڻ لاءِ ڪھاڙيءَ ياڪرٽ جي ضرورت آهي، تيئن انھن ڳوڙهن مسئلن جو حل دليل بازيءَ سان نہ پر اندروني گيان جي درشٽيءَ سان ملڻو آهي. البت سڀ ڪنھن کي سڀني مسئلن مان ساڳيءَ طرح پار پوڻو ڪين ٿو پوي؛ ڪي منزلون طيءَ ڪرڻ بدران ٽپي بہ سگهجي ٿو. ان ڪري ائين نہ چئبو تہ سڀ ڪنھن کي هروڀرو دليل بازي ڪرڻ جي ضرورت آهي؛ نہ وري سڀ ڪنھن کي اُهو اندروني فھم آهي، جنھن ڪري هو دليل بازيءَ جي گهرج نہ رکن.“
ڊپٽي صاحب چيو: ”جي ذات ۽ شيءِ ساڳي آهي تہ پوءِ اهي تفاوت ڇو پيدا ٿيا آهن؟“
سام چيو: ”خيال جي ذات خيال آهي. پر دليل بازي وارو رستو سڌي واقفيت نہ هئڻ جي حالت ۾ ورتو وڃي ٿو؛ اهو ڪنھن حد کان پوءِ بيڪار ۽ ڀلائيندڙ ثابت ٿئي ٿو؛ احساس ۽ انتر گيان وارو رستو جو خيال کي سڌو، خيال جي منزل تي پھچائي ٿو، منھن ۾ ڀلڻ ڀلائڻ جو انديشو ڪونہ آهي. البت اهو عام طور آزمائش هيٺ نہ ٿو اچي. شرڌا سڪ ۽ پريم، سي مطلوب (Object) جي اندر سڌي جهاتي پارائين ٿا! ٻاهريون ثابتيون ابتري پروڙ ڪين ٿيون وڌائين. مثلاً جيڪا خبر زال کي پنھنجي مرد جي آهي، سا پاڙي وارن يا ساڳئي ڌنڌي وارن کي نہ آهي، توڙي جو سڄو ڏينھن هو ٻاهر ڌنڌي ۾ گذاري ٿو ۽ ٿورو وقت گهر ۾ رهي ٿو. اها ڄاڻ زال جي دليل بازي سان هٿ ڪيل نہ آهي. دل طرح ڪنھن شيءِ يا ماڻھوءَ جي جيڪا خبر پوندي، اهڙي ٻُڌلن احوالن يا عقل جي انومانن وغيرہ سان ڪانہ پئجي سگهندي.
”جيڪا خبر ماءُ کي پنھنجي ٻار جي آهي، اوتري خبر سندس اسڪول جي ماستر کي نہ آهي، توڙي جو ماءُ اڻپڙهيل ۽ استاد علم جو ماهر آهي جنھن ٻارن جي سکيا ۽ تربيت بنسبت گهڻائي ڪتاب پڙهيا آهن. وري ڏسو، هڪ مرد، پريميءَ کي دور شھر ۾ ڄاول ۽ نپايل سندس پريتما جي دل جي خبر، ملڻ بعد هڪ کن ۾ پئجي وڃي ٿي ۽ هو ٻيئي جلدئي هم خيالي ٿي وڃن ٿا! منجهن اهڙي يڪوجودي اچي وڃي ٿي، جو اباڻا گهر جتي پليا، نپنا آهن سي ڇڏي پاڻ ۾ جيون ساٿي ٿي رهن ٿا! تنھن ڪري ئي مان چوان ٿو تہ دليل بازي بيڪار آهي؛ پريم پرماتما سان هڪ لحظي ۾ ملائي سگهي ٿو.“
***


28-10-1951ع ڪالھہ سام ڪجهہ اُداس ٿي نظر آيو. مون هن کي ڪنھن ٿوريءَ ڳالھہ تي رنج ڪيو هو. جيتوڻيڪ منھنجو وڙهڻ يا سندس رنج جٽادار نہ آهي، تڏهين بہ اُن گهڙيءَ تہ ائين سمجهيو آهي تہ خيالن ۾ ڪو وڏو تفاوت آهي. سام ان وقت گهڻي اڪيلائي محسوس ڪرڻ لڳو ۽ پوءِ ان جو ذڪر ڪندي چيائين: ”مان ائين پيو سمجهان تہ حياتيءَ جي هن وڏي، لمبي مسافريءَ ۾ هوريان، هوريان سڀ سنگتي تہ پنھنجي واٽ وٺي ويندا رهيا؛ باقي رهيل هڪ ساٿي، سو بہ ڳچ پنڌ تائين گڏ هلي آخر ٻيو رستو وٺي رهيو آهي؛ پنھنجي حياتيءَ جا اُڻونجاه سال گڏ هڪ درشيہ ۾ گذرندا ڏٺم. حقيقت ڪري ننڍ پڻ کان ئي مان اڪيلو، اڪيلو آهيان ۽ اڪيلائيءَ ۾ پنھنجا رستا ڳوليندو رهيو آهيان؛ پنھنجي گهر ۾ خود ٻالڪپڻ کان هڪ ڌاريو ٿي رهيو آهيان. جيتوڻيڪ ماتا جو پيار بيحد گهڻو هوندو هو، تڏهين بہ هم خيالي ڪو انسان گهر ۾ يا پسگردائيءَ ۾ ڪين هوندو هو. ڪڏهين ڪنھن نوڪرکي، ڪڏهين ڪنھن ٻئي دوست کي ٿوري ٿوري وقت لاءِ فقط همراز سمجهندو هيس پر هميشہ جو ساٿي ڪونہ بڻيو. اسڪول جي وقت ۾ پڻ هڪ ٻن دوستن کانسواءِ ٻيا سڀ ناتا سچ پچ اُڇاترا هئا. آخر تون اچي ساٿي بڻينءَ. بر وقت اها اميد ڪانہ هيم تہ هروڀرو تون ڪو منھنجي خيال کي ٻين کان وڌيڪ سمجهدينءَ پر تو گهڻي سمجهڻ جي ڪوشش ڪري هينئر ڏسان پيو تہ شايد تون بہ ٿڪجي پيئي آهين. دل ائين ٿي گهري تہ ڪنھن وڏي ياترا، جھڙوڪ بدريناٿ يا هماليہ پربت جي اندرين ڀاڱن ۾، يا ڪنھن وڏي سير تي وري نڪري وڃجي ۽ خيال جو ملڪ وڃي ڪجهہ وقت اڪيلو ڏورجي. توکي ڏسان ٿو تہ ڪي اندروني پائبنديون آهن؛ جيتوڻيڪ ٻاهري واسطن کان پاڻ گهڻو آجو ڪيو اٿيئي. شايد اها سير جي هڪ آس بہ رهجي وڃي. ڪڏهين ڪڏهين تہ دل صفا پڙ ڪڍي بيھي ٿي تہ سنسار ۾ هڪ وک اڳتي نہ وڌجي. پر فرض ادائيءَ جي خيال کان گهَگير گهوڙيءَ وانگر من کي موڙي سوڙي هن دڳ ۾ لائجي ٿو. ظاهراً هو چڱيون وکون کڻي ٿو، جيتوڻيڪ اندر ۾ گهہ گهڻو اٿس. منھنجي دوستن کي هن اندرين جهيڙي جي خبر نہ آهي. هو ائين سمجهندا آهن تہ مان هن سنساري جيوت ۾ ڪجهہ ڪامياب ٿيو آهيان ۽ بلڪل ترپت رهان ٿو، مگر ائين نہ آهي؛ منھنجي اڪيلائيءَ يا اُداسائي سنسار کان منھنجو هڪ بچاءُ آهي.“
***


29-10-1951ع ساڳيو خيال سام تي وري وري غالب پوندو آهي ۽ اها عجيب اُداسائي نہ رڳو سندس من ۾ هڪ قسم جي بھار آڻيندي آهي يا پنھنجا جهڙ ڪڪر ٺاهيندي آهي، پر مون کي پڻ ڪجهہ ان بھار جي بوءِ ڏيندي آهي ۽ مون ۾ آزاديءَ لاءِ پياس پيدا ڪندي آهي. پنھنجي من جو پکي خود، هن هَڻ هَڻ جي پڃري کان منھن ڪڍي، آڪاش ۾ نئين روشني ڏسندو آهي؛ اُڏامڻ جي دٻيل آس وري دل اندر جاڳندي اٿم، جيتوڻيڪ اها خبر ڪانہ اٿم تہ ڪيڏانھن اُڏامڻو آهي. اهو بار سڄو سام تي رکيو اٿم!
ساڳي خيال مان ئي هي سام جو خط ٿورا ڏينھن اڳ ڪراچيءَ مان لکيل ٿو ڏسجي؛ اُن ۾ هو لکي ٿو: ”اميد تہ تون بلڪل خوش هونديءَ ۽ سام جي يادگيريءَ ۾ پڻ ساڳي وندر سمجهندي هونديءَ جيڪا روبرو ڳالھائڻ يا وڙهڻ وغيرہ ۾ سمجهندي آهين! سچن پريمين لاءِ وڇوڙو آهي ئي ڪون! سام غريب کي ڀلا ڇا لاءِ هيڏانھن موڪليو اٿيئي؟ پيو ويچارو اجايا سجايا ڪم ڪري، ’الائي ڪھڙيءَ ڳالھہ ڪاڻ‘ (شايد سچل سرمست جي تڪ آهي: ’رانجهن چاڪ ٿي آيو الائي ڪھڙي ڳالھہ ڪاڻ‘). جي ايشور وٽ ڪو ليکو ٿيو تہ سرڪاري وڪيل اُٿي پڪاريندو تہ هي ڀڳوان! هن ماڻھوءَ (سام) تنھنجي قانون مان واقف ٿي ۽ تنھنجي پريم جو مزو چکي ڪري پوءِ بہ سڄو سارو هڪ هفتو پھرينءَ کان وٺي ستين آڪٽوبر تائين ڪراچيءَ شھر ۾، جو ڌرتيءَ تي عربي سمنڊ جي ڪناري تي آهي، اجايو ضايع ڪيو، اهڙي زماني ۾ جڏهين اسان کي شيوادارن جي هر هنڌ ضرورت هئي؛ تڏهين هن مجرم پنجاه ساکن کي ويجهو پھچي بہ واجب ٿي سمجهيو تہ پنھنجي فرض کان منھن موڙي، شاپنگ يعني سامان خريد ڪرڻ، ڪپڙن جي ڪڇائڻ، سبائڻ، پنھنجي گهر ۾ سک جي سامگري وغيرہ ٺاهڻ ۽ ٻين شخصي ڪمن ۾ ويھي پنھنجو وقت وڃائي. اهڙي ماڻھوءَ تي، اي مالڪ! اسين ڪوبہ ڀروسو رکي ڪونہ ٿا سگهون. ڪھڙي خبر آهي تہ وري سرڪاري (الاهي) ڪم ڪاريون ڇڏي ڪنھن وندر جي ڳولا يا موھہ جي ڄار ۾ ڦاسي وڃي ۽ آشرم جا ڪم رولي الاهي آدرش کي جھان ۾ لڄارو ڪري ڇڏي! تنھن ڪري هن ماڻھوءَ کي خارج ڪيل ليڊرن وانگر پروڊا (Public Representative Officers Disqualification Act) هيٺ اوهان جي نوڪرن کان موقوف ڪرڻ جي آءٌ سفارش ٿو ڪريان.
”پوءِ جي تو اچي اُتي ڪا شاهدي هن غريب جي فائدي ۾ ڏني تہ شايد ڪجهہ بچاءُ ٿي پوي. تون چئي سگهندينءَ: ’اي سائين! مون کي هن شخص جي باري ۾ هيءَ خبر آهي تہ هيءُ خريدارين، سامانن وغيرہ وٺڻ لاءِ شائق اصل ڪين هوندو هو، نہ ٻين ڪمن سان ڪا دل چسپي رکندو هو مگر توهان پنھنجي مايا سان يا ڪنھن لڪل راز موجب جو هن غريب کي زماني جا ڪم بڇي ڇڏيا هئا، سندس ورتاءُ اهڙن ماڻھن سان رهندو هو جو هن کي پنھنجي خيال جي ابتڙ ٻاهريون زماني جو لباس رکڻو پوندو هو، مان ڀانيان ٿي تہ انھيءَ لڪ ۾ هي شخص ڪو اندروني مزو بہ ڀائيندو هو، تنھن ڪري هن جي ٻاهريون نمونو سندس اندروني خيال کان ڪجهہ الڳ نظر ايندو هو. پر مان خاطري ڏيان ٿي تہ هيءُ غريب ايماندار هوندو هو ۽ سندس سمرٿي گهٽ هوندي بہ هو اوهان سان دلي پريم رکندو هو.“
پوءِ شايد ﷲ معاف ڪري ۽ چوي تہ هن کي وري هڪ خدمت ڪرڻ جو وجهہ ملڻ گهرجي“
***
30-10-1951ع خاص احوال گذريل ٻن مھينن جا هيءُ آهن: سام جي هڪ جهوني دوست، مئڊم بولانڊ هربرٽ کي اڳ مون اتر آفريڪا ڏانھن هڪڙو خط لکيو هو، جنھن سان 1924ع ۾ سام جو مڱڻو ٿيو هو. مگر ڪن مشڪلاتن ڪري سندن شادي ٿي نہ سگهي. سام مونکي سندس پوتر، آدرشي ۽ پريم ڀريل زندگيءَ جي ڪھاڻي ٻڌائيندو هو، جنھن رکي رکي مون ۾ اِهو چاه پئدا ڪيو تہ مان ساڻس خط رستي ملاقات ڪرايان. مونکي هروڀرو اهڙي اميد ڪانہ هئي تہ خط جو ڪو جواب ايندو. سندن ڏيٺ ويٺ کي 26 سال گذري ويا هئا. اها خبر ڪانہ هئي تہ هوءَ پرڻي آهي يا اڪيلي آهي ۽ هينئر ڪٿي رهي ٿي. مون کي ڏاڍي خوشي ٿي، جڏهين سندس خط اچي هٿ ۾ مليو؛ پر وڏي خوشي ان ڳالھہ جي هئي تہ سام ۽ بولانڊ ٻنھي کي ايتري عرصي جي ماٺ کان پوءِ بہ ۽ هڪ ٻئي کان بلڪل جدا ٿي وڃڻ سان بہ، هڪ ٻئي سان ملڻ جي پياس هڪ جھڙي هئي. جڏهين ڪوبہ انسان ڪنھن سان وفادار رهندو آهي تہ مون کي انھن جي وفائي ڏسي گهڻي خوشي ٿيندي آهي. سام ان باري ۾ هينئر چيو:
”وفائي دل: جي صفائيءَ وارا رکي سگهندا آهن؛ زندگيءَ جي سچي لذت نہ عيش، نہ جسماني خواهش جي پوري ڪرڻ ۾ آهي، مگر سچي پريم ۽ وفائيءَ ۾. تنھن ڪري اهڙي وفائي مان سڀ ڪنھن کي سڳنڌ ايندي آهي، توڙي جو رواجي طرح استري ٻئي جو پاڇو بہ ڪين سھندي آهي. اها وڏي خوشيءَ جي ڳالھہ آهي جو تنھن جي (مون منوءَ جي) دل ۾ ايشور انھيءَ قسم جو ساڙ ڪونہ پيدا ڪيو آهي. گهٽ ۾ گهٽ من جي سچيت پاسي ۾ تہ توکي ڀاو اصل ڪونہ آهي، آشرم اڏڻ لاءِ اهڙي ئي پريم ۽ همدرديءَ جي ضرورت آهي. تنگدليءَ ۾ نہ فقط زندگيءَ جو مزو گهٽ رهي ٿو، پر ڪابہ اڏاوت ڪرڻ مشڪل ٿي پوي ٿي.“
***


1-1-1952ع هن عرصي ۾ يولانڊ سان ٻہ ٽي دفعا منھنجي ۽ سام جي خطن جي اچ وڃ ٿي آهي. عجب اهو آهي تہ هيتري وڏي عرصي گذرڻ بعد بہ فرينچ ٻولي سام کان صفا وسري ڪين ويئي آهي. هن فقط چار يا پنج مھينا ٿورا سبق ولايت ۾ ورتا هئا. هت شھر ۾ ٻيو ڪو فرينچ جو ڄاڻو ڪو نہ هو پر سام سولائيءَ سان يولانڊ جو خط پڙهي ٻڌايو. ان بنسبت هن هڪ عجيب آزمودو مون کي ٻڌايو: ”جڏهين مان آلجيريا ۾ پھريائين يولاند جو واقف ٿيس، تڏهين هن کي هڪ اکر بہ انگريزيءَ جو ڪونہ ايندو هو، نہ وري مونکي فرينچ ٻوليءَ جو آزمودو هو. اسان ٻنھي جو هڪ ٻئي کي ڏسڻ سان پريم ٿي ويو ۽ هڪ هفتو گڏ رهڻ بعد مڱڻو بہ ٿي ويو جيتوڻيڪ اسين بلڪل گونگا ٿي رهياسين. منھنجي رهبر دوست پالرچرڊ اسان ٻن گونگن جا خيال سمجهي اسان جا هٿ وٺي ملايا. پريم کي اهڙي شڪتي آهي، جو جلد ئي اسين هڪ ٻئي جي ٻولي سمجهڻ لڳاسين ۽ ٿورن سبقن وٺڻ بعد بنا ڪنھن رنڊڪ جي هڪ ٻئي سان خيال ونڊي ٿي سگهياسين. هينئر بہ ٻئي ڪنھن جو لکيل خط يا ڪتاب مان جيڪر ايترو جلد فرينچ ۾ پڙهي ڪين سگهان، مگر يولاند جا خيال ازخود سمجهي وڃان ٿو. اکر خيال جا اوزار آهن. خيال انھن ۾ ڪڏهين رنڊجي نٿو پوي.“
***


انھن خطن جا ٽڪرا جن ۾ ڪي سٺا امنگ ۽ خيال اچي وڃن ٿا، وقت ملڻ تي مان جدا ڪنھن ٻئي ڪتاب ۾ درج ڪندس. هت فقط ايترو چوندس تہ اُهي هڪ سچي پريم جو داستان آهن. سندن لکپڙه ڏسي، مون ۾ اها چاهنا پيدا ٿي آهي تہ آلجيريا هلي يولاند کي ڏسجي؛ سام کي چوندي آهيان تہ مون کي پورو پيار يولاند لاءِ نہ آهي جو توهان هن کي ڏسڻ لاءِ ڪوشش ڪونہ ٿا ڪريو؛ سام هن باري ۾ هڪ ڀيري چيو تہ اسان جو آفريڪا هلڻ فقط پنھنجي دل کي راضي ڪرڻ لاءِ ٿيندو؛ هن وقت اسان کي پھريائين ٻين جوابدارين جو خيال رکڻو آهي ۽ جيڪا بہ طاقت بچت آهي، سا امانت سمجهي پنھنجي شخصي چهنائن پورين ڪرڻ ۾ نہ ڪنھن جوڳي تحرڪ ۾ لائڻي آهي، جنھن مان عوام کي ڪو لاڀ ملي سگهي.
مون کيس چيو: مرد ائين ئي بي وفا ٿيندا آهن. دل کان پيسو وڌيڪ پيارو ڪندا آهن.“
سام کلي چيو: ”سري ڪرشن جڏهين گوڪل جھڙو سک جو آستان ڇڏي، پنھنجي راڄنيتي فرض پوري ڪرڻ لاءِ مٿرا ڏانھن هليو ويو، تڏهين گوپيون بہ مٿس بيوفائيءَ جو الزام ڌرينديون هيون. آلجيريا گهمڻ تي ڪنھن جي نہ دل ٿيندي؟ يولاند سان ملڻ تہ مون لاءِ هڪ تيرٿ ياترا مثل ٿيندو. پر هڪ سپاهي پنھنجي ڊيوٽي ڇڏي دل وندرائڻ جي چاهنا رکي نٿو سگهي.“
***


3-1-1952ع سما جيترو اُداسي آهي اوترو سندس دلوچڙڻي ڀي آهي. چڱي شيءَ، چڱو ماڻھو، ڪو سٺو جانور يا ڪو نئون وڻندڙ خيال هجي تہ جهٽ کيس ان جي پروڙ پوندي آهي ۽ ان لاءِ کيس ازخود چاھہ ائين ٿيندو آهي. ڪو سھڻو ميوو ڏسندو، پوءِ گهرج نہ هوندي تہ بہ ڳنھندو، ڪو ڇيلو يا ڪتو يا ٻيو ڪو جانور سٺو پليل ڏسندو سندس دل ٿيندي تہ ڌاريونس؛ نہ تہ بہ بيھي انکي ڪيتري دير ڏسندو ۽ پوءِ اڳتي هلندو. مان پنھنجي اندروني طبق ۾ ائين سمجهندي آهيان ۽ سام بہ مونکي بلڪل اثرائتن لفظن ۾ خاطري ڏيندو آهي تہ کيس انھن ماڻھن، شين وغيرہ سان ڪوبہ موھہ (Attachment) ڪو نہ پيدا ٿيندو آهي؛ تنھن هوندي بہ هو انھن جي ويجهڙائيءَ ۾ خوش نظر ايندو آهي. جيتوڻيڪ تيا ڳڻ يا پري ٿي وڃڻ ۾ بہ مون کيس رنج ڪونہ ڏٺو آهي.
مان ڪڏهين پنھنجي شخصي خيال کي پري رکي اهو فرض ڄاڻندي آهيان تہ کيس اهڙن ماڻھن سان ڳالھائڻ يا ملڻ ۾ مدد ڪريان. ان ڪري يولاند سان وري ستاويھن سالن جي عرصي بعد لکپڙھہ کائنس شروع ڪرايم. مون تہ يولاند کي بہ لکيو تہ توهان ٻنھي کي هڪ ٻي سان ملائڻ منھنجي حياتيءَ جو هڪ فرض ٿي رهندو. مان سمجهندي آهيان تہ پريم کي دٻڻ بہ هڪ پاپ آهي ۽ سام چوندو آهي تہ پريم هر صورت ۾ پاڪ آهي.
هن بنسبت سام چوندو اٿم تہ ايتري سخاوت ڪر، جا خوشيءَ سان ڪري سگهين! اهو خيال نہ رک تہ اسان کي ڪنھن خاص شيءِ يا ماڻھوءَ جي گهرج آهي؛ تون پنھنجي سڀاو کي متان موڙي هروڀرو منھنجي خيال تي هلندي هجين! ائين جوڳ نہ آهي. مان بہ ڏسندي آهيان تہ چاه هوندي بہ سام کي ڪنھن شيءِ يا ماڻھوءَ جو تياڳ ڪندي، ڪا تڪليف ڪانہ ٿيندي آهي. هوڏانھن پيار جي ڪماليت انھيءَ ۾ ڏسندي آهيان تہ ڀل سام پنھنجي شاعري سڀاو موجب پاڻ وڌائي ۽ اهڙن ماڻھن سان رهاڻ روبرو يا خطن جي رستي ڪندو رهي، جئين پنھنجي اڪيلائي جي گفا کان نڪري. هن جو سڀاو چئجي کڻي تہ ٻٽو آهي. ڪڏهين تہ پڙ ڪڍي بيھي ۽ چوي تہ اهڙين ڳالھين جي ضرورت ئي ڪھڙي آهي. مون کي سندس خيال ڦيرڻ ۾ دير ئي نہ لڳندي آهي. مثلاً بيماريءَ ۾ سمجهو تہ ڪنھن گوريءَ يا دوا جي مونکي ضروت آهي، پر مان وٺڻ کان انڪار ڪريان ٿي. تڏهين هو سنڀري مون وٽ دوا کڻي ايندو ۽ چوندو: توکي ضرور پئاريندس! مگر جھڙي پڪي ارادي سان اُٿي ايندو اهڙوئي جلد منھنجي بھاني ڏيڻ تي وري چپ ڪري ويھي رهندو. ظاهراً ائين پيو سمجهبو تہ کيس ارادي جي طاقت گهٽ آهي، مگر حقيقت هينئن آهي تہ سندس سڀاو ٻاراڻو ۽ مڙجهر وارو آهي. مون ڏٺو آهي تہ پنھنجو خيال ڪھڙو بہ هجيس تہ ٻئي تي مڙهڻ پسند نہ ڪندو آهي؛ جيترو خيال پنھنجي خيال تي پنھنجي طرف کان اڏول رهندو آهي اوتروئيءَ سولائيءَ سان ٻئي جي سڌي اپيل ڪرڻ سان اهو خيال مٽي ڇڏيندو آهي؛ کيس ڪو اٽڪاءُ ٻنھين پاسي ڪونہ رهندو آهي. هنکي ٻاراڻو سڀاو چئجي ڪو گيان جو طريقو چئجي. مگر مان انھيءَ کي ٻئي ڪنھن نظر سان ڏسي ڪونہ سگهندي آهيان.
***


ڪڏهين تہ مونکي بہ سندس ڦرندڙ سڀاو ڏسي هڪ قسم جو وئراڳ اچي ويندو آهي ۽ سام کي وري موقع ملندو آهي جو ڪنھن الٽي رستي مون کي پريم جو هڪ وڌيڪ سبق پڙهائي! مان سجهان ٿي تہ هو بہ حياتيءَ کي هڪ راند ڪري سمجهي ٿو ۽ اهو خيال سندس ارادن کان ٻاهر ڪونہ هوندو آهي تہ الٽي سلٽي رستي بہ حياتيءَ جي وک گيان مارڳ ۾ وڌائڻ گهر جي. اهڙيءَ طرح اسين خيال جي مٽ سٽ يا خيال جي قربانيءَ ڪرڻ سان سچ پچ زندگيءَ جا ڏاڪا مٿي چڙهي رهيا آهيون.
انھيءَ ڳالھہ جي سمجهاڻيءَ لاءِ مان هت ڪن شخصي ڳالھين جو ورنن ڪري سگهان ٿي پر ممڪن آهي تہ اسان جون نراليون واٽون ڪنھن پڙهندڙ جي دل ۾ ڪا غلط فھمي پيدا ڪري سگهن. هت وري سام جي سمجهاڻي مضمون نگاريءَ بابت ياد اچي ٿي تہ ڳالھيون ۽ واقعا فقط خيال جي تصوير چٽڻ لاءِ ضروري آهي. بعضي بعضي انھن جي گهڻائيءَ ۾ نڪتو خيال جو گم ٿي وڃي ٿو. هي اُپنشند جو منتر پڻ ياد اچي ٿو: ’استوما سدگميہ.‘ ڳالھيون ۽ واقعا سڀ ...... آهن. سچ آهي پريم ۽ گيان جي روشني جنھن جو واڌارو ڪڏهين ماٺ مان ٿئي ٿو.
***


مجازي ۽ حقيقي پريم جو ذڪر ڪندي سام هڪ وقت هيءَ سمجهاڻي ڏني: ”پريم هر شيءَ کي پاڪ بڻائي ٿو. انساني چولو ناسونت آهي. شرير رت پونءَ جو پڃرو آهي. اهو نہ پاڪ آهي، نہ ناپاڪ آهي. آتما هميشہ پوتر آهي. پريم جو جت واسو آهي اُتي ئي سچي پوترتا آهي! اسان کي ڪنھن خاص شيءِ يا ماڻھوءَ لا تمنا ڪانہ رکڻ گهرجي. ڪو هن راند ۾ اچي اتفاق پاڻ شامل ٿئي تہ گهڙي پل جي ورونھہ ۾ ڪو پاپ ڪونہ آهي. مگر موھہ پاپن ۾ شمار آهي جو سڄي سندرتا ۾ واسو سندر شيام جو آهي. ٻيو ڪجهہ بہ نہ آهي ۽ نہ اسين ٻيو ڪجهہ ڪٿي ڏسي سگهون ٿا!“
***


گرڌاريءَ سام کان هڪ سوال پڇيو: ”توهان کي ڪنھن پريميءَ جي ملڻ ۾ خوشي ٿئي ۽ نہ ملڻ ۾ دک ٿئي ٿو يا نہ؟ مان سمجهاڻ ٿو تہ توهان کي ڪڏهن ڪڏهن مئڊم يولاند يا اهڙن دوستن جي نہ ملڻ ڪري دک ضرور ٿيندو هوندو!“
مون گرڌاريءَ کي جواب ڏنو: ”سام کي تہ ڪجهہ ياد ئي ڪونہ آهي! انھيءَ مان توکي سبق سکڻ گهرجي“
سام چيو: دک بہ خراب نہ آهي، پر اسين پيار ۾ دکي ڪونہ ٿيندا آهيون. جيئن ڪا ڪچي ڀاڄي يا گوشت جي شيخ باھہ تي رکبي آهي تہ پچڻ کان اڳ ۾ پاڻي ڇڏيندي آهي، تيئن دک جي آگ اسان مان ڪچ ڪڍي ڇڏي ٿي. مگر اسين تہ اُهو پاڻي اڳئي ڳاڙي چڪا آهيون ۽ هاڻي پچي پختہ ٿيا آهيون. هي تن من ٻيئي پنھنجا نہ آهن. انھن جي خوشيءَ لاءِ دک ڪرڻ يا ڪشالو ڪرڻ اجايو آهي. ڪڏهين پراڻي وقت جي ياد اچي بہ سگهي ٿي. جيئن جانور کاڌو کائي پوءِ ڇانو ۾ ويھي اوڳاري، تيئن اسان بہ گذريل وقت جي آزمودن کي اوڳاري گيان جو رس منجهانئن ڪڍي سگهي ٿو. مگر ياد هڪ ڳالھہ آهي ۽ پريشاني ٻي ڳالھہ آهي. پريشان ٿيڻ هر حالت ۾ ڪچائيءَ جي نشاني آهي. ويتر اسان کي تہ توهان ئي ڪافي پيارا لڳو ٿا ۽ توهان سان ڪافي وندر ڀانيون ٿا.“
***


17-1-1952ع اڳ هڪ ٻڌر جي ميٽنگ جا نوٽ مون وٽ رهجي ويا آهن. مان اهي خيال ڪجهہ نوٽن مان ۽ ڪجهہ سام ۽ پنھنجي يادگيريءَ مان هينئر درج ڪريان ٿي. ميٽنگ ۾ انجنير صاحب سوال اٿاريو: ”توهين جو چوندا آهيو تہ ﷲ کان سواءِ ٻي ڪابہ هستي ڪانہ آهي تہ چئبو گناھہ بہ ﷲ پاڻ ڪري ٿو!“
سام وراڻيو: ”علم منطق ۾ ڪنھن ڳالھہ کي ثابتيءَ بنا سچي ٺھرائڻ کي چئبو آهي، ’Begging the Question‘ يا دعوى بلا ثبوت. اڄوڪي بحث ۾ توهان اڃا گناه جو هجڻ يا نہ هجڻ تہ ثابت ئي ڪونہ ڪيو آهي. جنھن ڳالھہ جو سوال هلي رهيو آهي اڳ ۾ ئي کڻي نشچئي ڪئي اٿو. پھريون سوال آهي تہ گناه آهي يا نہ؟ انھيءَ جي سمجهڻ کان سواءِ ڪيئن چئبو تہ گناه اسين ٿا ڪريون يا ﷲ ٿو ڪري. اسين تہ چئون ٿا بذات خود (Objectively) نہ گناه آهي نہ ثواب آهي، يعني اهو ڏسندڙ ۽ ڪندڙ جو فقط هڪ خيال آهي؛ انھيءَ کي ڪا هستي نہ آهي.“
انجنير صاحب پڇيو: ”ڪرم آهي يا نہ؟ ۽ ڪرم جو ڦل آهي يا نہ؟“
سام وراڻيو: ”ڪرم جيوت سان لاڳو آهي ۽ ڪرم جو ڦل ڪرم سان لاڳيتو آهي؛ جيئن ڪرم کان جدا ڪري نٿو سگهجي، تيئن ڦل بہ ڪرم کان جدا ڪري نٿو سگهجي. ايترو تہ هڪ ٻئي سان مليل آهن، جو ٻن ڀاڱن تي جدا آڱر رکي چوڻ جو تہ ڪرم آهي ۽ هي ان جو ڦل آهي، سو اهنجو آهي. ڇا لاءِ جو انھيءَ وٿيءَ ۾ ٻين ڪرمن يا ٻين سببن جي داخل ٿيڻ جو نہ فقط امڪان آهي مگر اها هڪ ضروري ڳالھہ آهي، جو ڪرم يا جيوت جي زنجيريءَ ۾ ڪو خال ڌيائي نہ ٿو سگهجي. جي اهڙي وٿي وقت ۽ ديس جي وجهبي تہ اهو ’ڦل‘ يا نتيجو خاص ان ’ڪرم‘ جو ڪين چئي سگهبو ڇا لاءِ جو حياتي ۾ اندروني يا بيروني خال آهي ئي ڪونہ؛ اتي يعني فرض ڪيل وچين عرصي ۽ ٻيا ڪرم خيالي يا عملي ضرور پيدا ٿيا هوندا. اڳي مون چيو آهي تہ جيئن هڪ مس چٽي جو سيڪ وڌي يا واريءَ تي لاڳيتي طرح پاڻيءَ جو سيڪ سيلاب وڌي يا جيئن باه جي تپت باه کان وٺي، پسگردائيءَ ۾ ڪجهہ حد تائين لاڳيتي ۽ ڳنڍيل رهي ٿي، تيئن ڪرم جو ڦل پڻ ڪرم سان لاڳيتو وڌندو رهي ٿو. ان ڪري ائين چوڻ تہ هي ڪرم آهي ۽ هي انھيءَ جو ڦل آهي يا هي گناه آهي ۽ هيءُ ان جي سزا آهي، سو ڪجهہ غلط آهي.“
انجنير صاحب چيو: ”ان لاءِ وڌيڪ کولي سمجهاڻي ڏيو جا ڪنھن خاص گناه سان واسطو رکي.“
سام وراڻيو: مثلاً ڪو ماڻھو مون کي ڌڪ هڻي ٿو ۽ مان وجهہ وٺي سڀاڻي تي ان کي ڌڪ هڻان ٿو. توهين چوندا تہ اهو منھنجو ڌڪ ان ماڻھو جي ڪلھوڪي ڌڪ جو ڦل آهي. مگر ڪھڙي خبر آهي تہ منھنجي عيوض جو بنياد نہ رڳو انھيءَ ڌڪ تي پر ٻين ڪن ارادن تي بہ ٻڌل هجي؟ شايد ڪا نئين رٿ يا لالچ منھنجي ان سان شامل هجي! ٻيو مثلا: اڄ مون خراب کاڌو پيٽ ۾ وڌو. صبح جو مون کي بدهاضمون ٿئي ٿو. شايد کاڌي ڪري نہ پر خراب پاڻي پيئڻ ڪري يا شام واري چانھہ جي وقت پيالي تي ڪنھن زهريلي مک ويھڻ ڪري يا اوچتو مليريا جي جيوڙن وڌي وڃڻ ڪري پيٽ جي تڪليف ٿي هجي! تنھن ڪري ائين چئي نہ سگهبو، تہ فلاڻي کاڌي کائڻ ڪري بدهاضمو ٿئي ٿو.“
انجنير صاحب چيو: ”مون کي ائين ٻڌايو تہ ڪنھن گناه واري ڪم ڪرڻ سان جنھن کي عام طرح گناه چئجي ٿو ڪيئن ۽ ڪھڙو ڦل پيدا ٿئي ٿو.“
سام چيو: ”گناه جيڪڏهين ان ڳالھہ کي چئو ٿا جا جيوت جي قانون جي اُبتڙ آهي تہ پوءِ سمجهو کڻي تہ خون ڪرڻ هڪڙو گناه آهي جيتوڻيڪ مان اڳواٽ ڌيان تي آڻڻ گهران ٿو تہ خون ڪرڻ هر حالت ۾ گناه ٿي نٿو سگهي. فرض ڪريو توهان ڪنھن جو خون رٿي، سوچي ڪريو ٿا. ان ڪرم جو پھريون اثر ان وقت اهوئي ٿئي ٿو؛ جو خون ڪندڙ جي دل ۾ حراص ۽ ڊپ پيدا ٿئي ٿو، چاهي اهو ڊپ الٽي عيوض جو هجي يا قانون جي سزا جو هجي يا خدا جي ڏمر جو هجي. اهو ڊپ ۽ هراس خونيءَ جي خيال ۽ سڄي جيوت تي هڪ قسم جو پاڇو يا ڇاپو ٿي رهي ٿو. ۽ اهڙو خوني ماڻھو اڪثر خيال ۾ هٽندڙ نظر ايندو آهي ۽ سندس Nervous System يعني طبع اهڙي ڪنھن خوف جي ڪري گهٻرايل رهندي آهي. ان جو نتيجو ڪڏهن اهو نڪري ٿو، جو نہ رڳو من يا ارادو پر بدن پڻ اهڙي خونيءَ جو ڏٻرو رهي ٿو ۽ ان ڏٻرائپ جو فائدو وٺي، ڪا بيماريءَ خونيءَ تي غالب پوي ٿي؛ هو ان مان آجو ٿي نٿو سگهي، ان نموني جيڪڏهين خونيءَ جو اهڙو موت چئجي کڻي تہ سندس بري ڪم مان پيدا ٿيو تہ اهو ويچار ڪجهہ قدر صحيح ٿي سگهي ٿو، پر عام طور جيئن چئبو آهي تہ خون جو نتيجو الاهي قهر يا موت آهي تہ اهو غلط بہ ٿي سگهي ٿو. ڪُڪَرم يعني قدرت جي قانون خلاف ڪرم خيال جي غلاظت، خوف ۽ انھيءَ وسيلي هيڻائي تن ۽ من جي ضرور وڌائي ٿو، جن جا ٻاهريان ظاهري ڦل، بيماريون، مالي نقصان وغيرہ يا خود موت ، پوءِ آهستي آهستي پيدا ٿي سگهن ٿا. هوڏانھن اندر ۾ من جو مونجهارو ٻڌيءَ جو ناس ٿيڻ ۽ آتما جي آخر هاڃيءَ جا ڪارڻ پيدا ٿين ٿا. پر ان وچ ۾ جيڪڏهين سچائيءَ، ديا، محبت يا ٻئي ڪنھن جي اُپڪار جو خيال ان ڪُڪرمي جي دل ۾ اچي وڃي ٿو تہ بڇڙائيءَ جي وڌندڙ اثر تي روڪ پئجي سگهي ٿي ۽ وري جيوت کي ڦلائڻ وارا اثر پيدا ٿين ٿا. اهي آهن ڪرم جي ڦل پيدا ٿيڻ جا طريقا. سمجهو تہ ڪرم ڌاڳن جي ڪچيءَ ۾ تانيءَ مثل آهي؛ ڪي ڌاڳا ڊگها، ڪي بندرا تہ ڪي هت يا هُت ٻين ڌاڳن سان ڳنڍيل آهن؛ سي سڀ گڏجي ڪرم جي تاني بڻائن ٿا. ڪي وچ تي، وري ٽٽي پون ٿا. انھن مان هڪ هڪ ڌاڳي جي شروع کان آخر تائين ڄاڻ رکڻ اهنجي آهي. فقط اهو سمجهڻ گهرجي تہ اُهي سڀ ملي هڪ تاني بڻائن ٿا. تانيءَ ۾ بہ ڌاڳا ڪنھن حد اندر رهن ٿا مگر ڪرم يا جيوت جو دائرو محدود ناهي؛ ڪٿان بہ ۽ ڪڏهن بہ نوان ڪرم پاڻ مان ۽ ٻئي ڪنھن ماڻھوءَ جيءَ مان پيدا ٿي پنھنجو اثر وجهي سگهن ٿا. ائين چئي نہ سگهبو تہ هي يا هي ڌاڳو ڪارڻ طور وڌيڪ اهميت رکي ٿو. ڪُڪرم جي سزا چٽيءَ طرح معلوم تڏهين ٿي سگهندي. جڏهين اندر جو راز سمورو معلوم هجي جو ممڪن نہ آهي. ان ڪري ئي ايشور کي بي انت چيو اٿن. باقي ٿلھي ليکي ائين چوڻ تہ خوني دوزخ ۾ وڃي ٿو ۽ پر اپڪار جي ڪم ۾ جيڪي لڳل آهن سي سڀ بھشت ۾ وڃن ٿا، سو فقط هڪ خيال ظاهر ڪرڻ جو نمون (Figure of Speech) آهي مگر ان کي گياني ڪا بہ اهميت ڪين ٿا ڏين. ٻج کان سواءِ برابر ميوو پيدا ڪو نہ ٿو ٿئي، پر ٻج سان گڏ سج جي روشني مٽي، پاڻي، هوا، ڀونرن ۽ مکين جو اٿڻ ويھڻ گلن تي، اهي سڀ شيون ۽ حرڪتون جدا جدا نمونن ۾ ۽ جدا جدا ڊگرين ۾ پنھنجي کيڏ ڪن ٿيون؛ انھن سڀني جو نتيجو ٿئي ٿو ڦل وڻ جو. تنھن ڪري، جيتوڻيڪ ڦل هميشہ ٻج مان پيدا ٿئي ٿو تہ بہ ٻج هميشہ مقرر نموني جا ڦل، وڏا ننڍا يا هڪ جيترو مٺاس رکندڙ، ويدا نٿو ڪري سگهي. سببن جي زنجيري (Chain of Causation) اهڙي تہ ڳنڍيل ۽ ڳتيل آهي، جو منجس ڪي بہ گهر ۽ پد حقيقت ۾ جدا نہ آهن، پر اُهي يڪو هڪ رستو بڻائن ٿا؛ هيءَ هڪ ڳنڍيل تار ۽ هڪ لڳاتار رفتار (Process) آهي.“
سام وري چيو: ”ٻن خونين جي حياتيءَ جي مون کي ڪجهہ قدر خبر آهي. هو اسان جي ڳوٺ ۾ رهندا هئا. ڪيئن انھن جي ڪڪرم منجهن اهڙو ڊپ ۽ هراس پيدا ڪيو، جو جلدئي هپندا، خوف ۾ ڳرندا، بيمارين ۾ آخر وٽجي مري ويا، اهو هڪ خيال کي اُٿاريندڙ آزمودو هيو.
انجنير صاحب چيو: ”مون وٽ هڪ بيلدار آهي جنھن ڇهن ماڻھن جو خون ڪيو آهي مگر هن کي ڪجهہ ڪونہ ٿيو آهي ۽ بلڪل خوش رهي ٿو.“
سام چيو: ”هو ڪو پڪو بنڊ هوندو. جنھن جي ڳارڻ يا نرم ڪرڻ لاءِ شايد اڃا وڌيڪ دک پيدا ڪندڙ ڪرمن جي ضرورت آهي. جيتريقدر مون کي خبر آهي تہ اهڙن ماڻھن جو اندر کاڌل هوندو آهي توڙي جو ٻاهران خوش نظر ايندا آهن. سمجهہ بہ ثابت نہ رهندي اٿن؛ سندس ڪڪرمن سان گڏ ئي سندن زندگيءَ ۾ بگاڙو شروع ٿئي ٿو.“
انجنير صاحب چيو: ”مان في الحال اها ڳالھہ قبول ڪريان ٿو. جيتوڻيڪ اڃا ٻئي دفعي وڌيڪ بحث ڪرڻ جي ضروت آهي ۽ ٻيا ڪجهہ سوال بہ پڇندس.“
***


1-5-1952ع هيءَ ڊائري وري ڪيترن مھينن بعد شروع ڪريان ٿي. حقيقت هيءَ آهي تہ ڪم جي گهڻائيءَ ۽ گرم آبھوا سبب مون کان لکڻ پڄي ڪو نہ سگهيو آهي.
سام چوي ٿو: ”اصل ۾ اها دل جي شوق يا اورچائي جي گهٽتائي آهي، جنھن جا ڪارڻ ڪجهہ جسماني ۽ ڪجهہ روحاني ٿي سگهن ٿا. جسماني ڪارڻ هي آهي جو هن ننڍي شھر ۾ گهڻو وقت رهندي زندگيءَ ۾ هڪ قسم جي بي چسائي يا ساڳيائي (Monotony) پيدا ٿي آهي جا سستيءَ کي همتائيندڙ آهي. روحاني سبب هي آهي، جو آدرشي زندگي يعني رٿيل آشرم واري زندگي اڃا پري نظر اچي ٿي؛ هاڻوڪي زندگي اسان ڪن ڌارين يعني بيروني، مالي يا گهرو خيالن کان اختيار ڪئي آهي ۽ نہ دل جي چاه مان. پر هڪڙو تفاوت تنھنجي ۽ منھنجي وچ ۾ هي آهي تہ تون هن عارضي طور اختيار ڪيل زندگيءَ کي بلڪل بي سود ۽ بي سواد سمجهي، ٻاراڻي نموني اُن کان رسي ويھين ٿي ۽ مان ڪوشش ڪريان ٿو تہ مجبوريءَ وارين حالتن مان پڻ ڪجهہ کڙ تيل ڪڍجي. انھيءَ عارضي طور اختيار ڪيل زندگيءَ جي نموني کي پڻ آدرشي زندگيءَ جي حاصلات لاءِ هڪ ذريعو يا ڏاڪو بڻائي سگهجي ٿو. ڪنھن بہ صورت ۾ بنا چاه جي ڪوبہ ڪم ڪرڻ نہ کپي خاص دلچسپي نہ هجي تڏهن بہ ڪوشش ڪرڻ گهرجي تہ من اتان بہ ڪجهہ حاصل ٿئي. حياتيءَ جون واٽون گهڻيون گڏيل آهن حقيقت ۾ آدرشي ۽ عارظي طور اختيار ڪيل زندگيءَ ۾ آتما لاءِ ڪو خاص فرق ڪونہ آهي. ڇا ڪاڻ تہ جا هستي ۽ جا وستو اسين آهيون، اها هميشہ رهنداسون. يعني جنھن بہ دائري حياتيءَ جي ۾ کيڏ ڪبي، تنھن جو ڦل اسان جي لياقت، ڀاونا ۽ سڀاو موجب ضرور ملندو. خسيس ماڻھن سان واهپو هجي، ۽ بلڪل معمولي ڪمن ۾ کڻي رڌل هجون، تڏهين بہ جي اسان ۾ ڪا سچائي يا مڻ آهي تہ اها لڪل نہ رهندي لکن ماڻھن تي پوي يا فقط هڪڙي ماڻھوءَ تي ان جو اثر پوي، ان هڪ ماڻھوءَ مان بہ وري اهو اثر لکن ۾ ڦهلجي سگهي ٿو. ان ڪري بي چسو ٿيڻ نہ گهرجي. سکن جو گرو ٽيڪ بھادر صاحب قيد ڀوڳي رهيو هو تڏهين بہ سندس وشواس ذرو گهٽ ڪونہ ٿيو؛ حضرت بھاوﷲ جڏهين چاليھہ سال بندخاني ۾ رهيو، تڏهين بہ پنھنجي آدرش ۾ ايمان رکندو آيو. ٻين مذهبن جي اتھاس مان پڻ انيڪ مثال ساڳي قسم جي ڏيئي سگهبا. پسند يا اڻ پسند حالتن ۾ صبر ڌارڻ، پنھنجو نيم قائم رکڻ، پرارٿنا ۽ پريم جو ورتاءُ جاري رکڻ سوئي سچي ڌرم جو مارڳ آهي. جيڪڏهين اسين هيءُ هڪ قيدخانو بہ ڪري سمجهون تڏهين بہ چاه زندگيءَ جو گهٽ ڪرڻ نہ گهرجي. سستي ۽ آلس پاپن ۾ شمار آهن.“
هيترا مھينا سمجيم بہ ٿي تہ ڪيتريون لکڻ جھڙيون ڳالھيون هٿان وڃائي رهي آهيان. ڪنھن نہ ڪنھن سبب ڪري اُهي درج ڪري نہ سگهي آهيان. ان جو ذڪر سام سان ڪيم.
سام چيو: ” جيئن هڪ بي چسو شڪاري شڪار جي علائقي مان هٿين خالي موٽي اچي يا جيئن پراڻو ڇڳل ڄار کڻي مھاڻو سمنڊ مان ڪجهہ بہ حاصل ڪري نہ اچي، تيئن تنھنجي سستيءَ بہ زندگيءَ جي وهندڙ درياه مان توکي فائدو وٺڻ ڪونہ ڏنو آهي.“
سچ پچ آهي بہ ائين. اسان جي نڪتن ۽ ٽوٽڪن سان ڀرپور روزاني واد وواد هڪ سکيا واري وهندڙ درياھہ مثل آهي. ويجهو ويھي بہ مان ڪجهہ قلم روپي گهڙي ۾ آڻي ڪين سگهي آهيان. پر اڄ وري نئون ارادو ڪيو اٿم تہ جيتريقدر ٿي سگهندو اهڙا نوان خيال هٿان ڪين وڃائيندس.
***

2-5-1952ع سام ڪيترن ڏينھن کان ان ايندڙ سمي جو ذڪر ڪندو آهي، جڏهين سندس گرهست آشرم جو معياد پورو ٿيندو. اسان سڀني کي پوءِ ڇا ڪرڻ گهرجي، تنھن لاءِ مون کان ۽ پنھنجي ويجهن دوستن کان بعضي بعضي صلاح پڇندو آهي. صوفي صاحب (مسٽر ڌڻي بخش) جي صلاح لاءِ هن سندس اڳيان ٻہ خيال رکيا، هڪڙو هي، تہ هڪ ننڍي ٽولي سان ٻہ سال کن سڄي ديش جو پيدل چڪر هڻجي، جنھن سان گڏ ڪو شيوا جو ڪم بہ پيو ڪجي، جھڙوڪ بيمارن کي دوائون ڏيڻ، ڳوٺ ڳوٺ جي سوالن، اهنجن، گهرجن ۽ گهٽتائين وغيرہ مان واقف ٿيڻ ۽ انھن لاءِ ماٺيڻي نموني آواز اُٿاري ڪو حل لھڻ؛ سئڪلو اسٽائيل يا لٿو پاڻ سان کڻي پنھنجي سير ۽ پروگرام بابت هڪ ننڍو بليٽن وقت بوقت ڪڍڻ وغيرہ؛ ٻيو هي، تہ شانتي پوروڪ نموني ٻہ سال کن سھڻا آسنتان ڏسندا، ﷲ جو نالو وٺندا، ڳائيندا، بجائيندا، سير ڪندا رهون، تنھن بعد ڪو سٺو آسٿان چونڊي ان ۾ پڪو ديرو يعني آشرم اسٿاپن ڪريون.
صوفي صاحب کي هي پويون خيال وڌيڪ وڻيو ۽ چيائين: ”رسالو ڇپڻ يا ڪو انتظامي ڪم هٿ ۾ کڻڻ سو هڪ قسم جو ٻنڌن ٿي پوندو!“
سام جڏهين مون کي صوفي صاحب جا خيال ٻڌايا، تڏهين مون کيس چيو: ”جيڪا اسان کي ڏات مليل آهي، سا وساري ڇڏڻ ۽ اُن کي خاص اوزار ڪري ڪم نہ آڻڻ سو بہ تہ گناه آهي.“
سام وراڻيو: ”اهو خيال هڪ پاسي ۽ ٻيو خيال هي بہ آهي تہ اسين هن اوسٿا ۾ پاڻ تہ کڻي شانتيءَ واري زندگيءَ ۾ خوش رهون ۽ ان کي خود هڪ قسم جو پرشارٿ ڪري سمجهون، ان لاءِ جو شانتيءَ ۾ رهڻ پڻ هڪ پورو عمل آهي، پر ٻيا سنگتي جيڪي گڏ هلندا يا پوءِ آستان تي مڙي گڏ ٿيندا، انھن سڀني لاءِ ڪو ڪم يا وندر ضروري آهي، جو متان ڪو ماٺ واريءَ زندگيءَ ۾ اتساه وڃائي ڪرم ۽ گيان جي مارڳ کان ئي ٽڙي وڃي؛ ڇا لاءِ جو ڪم يعني عملي زندگي ۽ گيان جي کوجنا آتما جي وڏي ٽيڪ آهن، جنھن بنا زندگيءَ ۾ ديوانگي ۽ خط هڪ پاسي وڌي ٿو ۽ بريون منشائون ٻئي پاسي پيدا ٿين ٿيون. پنھنجو وقت پڻ بي خيالي واد وواد يا اجائي چؤ ٻول ۾ پيو ضايع ڪجي، تنھن کان بھتر آهي تہ ڪا ٽيڪ نيم ۽ ڪرم جي هجي؛ ان سوال تي ڳوڙهي خيال ڪرڻ جي ضرورت آهي.“
پرشارٿ جي اصول سمجهائيندي، سام وڌيڪ هينئن چيو: ”ڪرم ۽ ڪوشش جو تاڪيد آتما جي اُڌار لاءِ شاسترن ۾ ڪيل آهي. سو ٻاهرين نموني يعني اکري طرح سڌِ پرشن سان لاڳو نہ آهي؛ جو پرش سڌي ۽ سڌيءَ وڃان شانتي حاصل ڪري ٿو، سو خود هڪ وڏو ڪم سرانجام ڪري ٿو يعني اِها شانتي خود پريشان جو ڦل آهي مطلب هي آهي تہ عام طرح جو ماڻھو ڪنھن ننڍي خيال وچان يا سنتي وچان ڪم ڪار فٽي ڪري چوندا آهن تہ جيڪي ڪندو سو ايشور پاڻ ڪندو انسان جي هٿ ڪجهہ نہ آهي سو خيال غلط آهي. ڇا لاءِ جو تمنا پنھنجي ڪاريا پوري ڪرڻ جي هر انسان جي اندر ۾ رهي ٿي فقط ڪي پنھنجون بار لاهي ﷲ تي ڦٽو ڪن ٿا ۽ اِها پنھنجي واٽ سراٽ پسند ڪن ٿا جنھن ۾ حيلو گهٽ ڪرڻو پوي. انھيءَ قسم جو ترڪ يا سنياس گهڻو ڪري آلس وچان پيدا ٿئي ٿو، پر سڌ پرش جڏهين ظاهري ڪرم ترڪي ٿو تڏهين اندروني کيتر ۾ يعني امنگ ۽ آتمڪ خيال ۾ پاڻ وڌيڪ چست رهي ٿو؛ شانتيءَ دوارا هن جو اندروني عمل وڌيڪ سڦلو ٿئي ٿو؛ هو فقط ڪرم جي ڦل جو تياڳ ڪري ٿو، ان ڪري شانت نظر اچي ٿو؛ مگر جوڳي ڪرم کان عار ڪرڻ سو هرگز جائز نہ آهي. اها شانتي حاصل ڪرڻ آتما جو وڏي ۾ وڏو ڪرم آهي. رواجي طرح ئي ماٺ ۾ رهڻ ڪيڏو نہ اهنجو ڪم آهي! ياد اچي ٿو تہ جڏهين مان ولايت ٿي ويس تڏهين گهڻو وقت اڪيلو وڌيڪ ڊيڪ تي يا جھاز ۾ پنھنجي ڪيبن اندر گذاريندو هيس. گڏ هلندڙ هڪ دوست چيو: ڇا يار! سڄو ڏينھن چپ ۾ ويٺو آهن؛ نہ ڪم نہ ڪا وندر! تڏهين فلسطين جي هڪ گڏ سفر ڪندڙ دوست ان کي چيو: ’توهين تہ ائين ٻہ ٽي ڪلاڪ چپ ۾ رهي ڏيکاريو!‘
”من جي شانتي حاصل ڪرڻ ۽ رواجي طرح ماٺ ۾ رهڻ.، انھن ٻنھي حالتن ۾ وڏو فرق آهي. رواجي ماٺ سمجهو کڻي تہ هڪ بي جان جنس آهي؛ پر جنھن کي سچي شانتي چئون ٿا سا ڪرم رهت يعني ڪرم کان خالي نہ آهي. فقط ٻنھي جو روپ هڪ جھڙو آهي. يعني ماٺ ۾ رهڻ ۽ سنتشٽ رهڻ ٻاهرين طرح هڪجھڙيون حالتون لڳن ٿيون پر ظاهري ماٺ ۾ چنتا ۽ جلن لڪل رهي سگهن ٿيون؛ هوڏانھن سچيءَ شانتيءَ ۾ چنتا ۽ جلن تمنا جي ڪابہ ڪانہ ٿي رهي ظاهري ماٺ نشي جي حالت ۾ بہ ٿي سگهي ٿي ۽ منجهس غفلت جا آثار رهي سگهن ٿا، مگر سچي شانتي بي خبر نہ آهي. انھيءَ جي ڀيٽ رواجي ماٺ (Inactivity) سان ڪري نٿي سگهجي. پر رواجي طرح بي حرڪت رهڻ يا ماٺ ۾ رهڻ، سوپڻ ڪيڏو نہ اهنج ساڌن آهي! اٺ پھر تہ ٺھيو پر اٺ گهڙيون بہ ڪو زماني جي ڪمن ۾ ورتل ماڻھو مشڪل ماٺ ۾ رهي سگهي ٿو! حيراني ۽ پريشاني ڪرم جي ڪماليت جي ڪا نشاني نہ آهي. انھن کان آجو ٿيڻ ۽ من جي شانتي هٿ ڪرڻ سوئي سچي ڪماليت ڏيکاري ٿو؛ سوئي سچو پرشارٿ جو مارڳ آهي.“
***


5-5-1952ع هن ڊائريءَ مان ڪجهہ ٽڪرا پڙهي صوفي صاحب ڏاڍو خوش ٿيو؛ چيائين تہ هي سچ پچ هڪ وڏو گرنٿ اٿو؛ مان هڪ هڪ لفظ چڱيءَ طرح سمجهان ٿو؛ هت هڪ هڪ اکر کي معنيٰ آهي ۽ پنھنجي جاءِ تي پورو آهي.ان بنسبت وڌيڪ ڳالھائيندي چيائين: ”سچ پچ هن جھان ۾ ڪو ڪنھن جو کائي ڪونہ ٿو وڃي؛ ڪنھن نہ ڪنھن نمونيءَ سڌي يا اڻ سڌيءَ طرح، خدمت جو فائدو هر ڪنھن انسان کي ملي ٿو وڃي.“ سام سندس اشارو نہ سمجهيو ۽ چيائين: ”ائين برابر آهي؛ ٻيو نه، تہ بہ کارائڻ يا خدمت ڪرڻ جي خوشي آڳلي کي ڏيڻ ۽ اهڙي ريت صحبت جو مزو وڌائڻ سو بہ هڪ قسم جو عيوض يا موٽ ئي آهي.“
تڏهين صوفي صاحب وري پنھنجي خيال کي وڌيڪ کولي ٻڌايو: ”منھنجو مطلب هي آهي تہ توهان جو ڊاڪٽري ڌنڌو ڪري، سڀ ڪجهہ سام صاحب اڳيان آڻي رکو ٿا تہ هو بہ توهان کي موٽ ۾ ڪجهہ ڏئي ٿو؛ يعني ساڻس گڏ رهي سندس صحبت مان گيان جيڪو توهين حاصل ڪريو ٿا، سو هڪ اُتم خزانو آهي.“
سام چيو: ”اسين ائين بہ ڪونہ سمجهندا آهيون تہ ڪو جيءَ منھنجي لاءِ ڪمائي ٿي يا مان ٻئي ڪنھن جي لاءِ ڪم ڪريان ٿو. جڏهين خيال خيال سان ملي ٿو، تڏهين حياتي هڪ قسم جو گڏيل يتن يا ياترا ٿي پوي ٿي. ويتر منوءَ کي تہ پئسي جي ڳالھين ۾ چاه ننڍي کان ڪونہ آهي. جيئن منھنجي ماتا صاحب هڪ پئسو بہ پاڻ وٽ ڪونہ رکندي هئي ۽ اسان جي وڏي ماتا کان گهري وٺندي هئي، جيتوڻيڪ بابي جن جو ڪافي پيار مٿس هو، تيئن منو بہ ٽڪي جا پڪوڙا گهرائيندي آهي تہ مون کان ئي وٺندي آهي؛ منھنجي خيال کي جاچي ڏسندي ۽ پوءِ منظوري گهرندي آهي، حقيقت هينئن آهي تہ پريم جي زندگي هڪ وڏو خزانو آهي؛ ٻيو جيڪي انسان مال يا ڌن گڏ ڪري سو فقط دل کي دلاسو آهي يا جيئڻ جو هڪ بھانو آهي.“
***


7-5-1952ع موٽر ۾ گڏ رتيديري جي طرف زمينن ڏانھن وڃي رهيا هئاسين. مون سام کي چيو: ”ايشور جي اڇا ڏسڻ ۽ اُن تي ئي آسرو رکڻ، سو ڪھڙو نہ سٺو خيال آهي.“
سام چيو: ”حياتيءَ جي بازي هڪ طرفي کيلي نٿي وڃي؛ ٻٽي بازي آهي. چڱاين براين، اهنجاين سھنجاين ۽ دکن سکن سڀني کان مٿي چڙهڻو آهي. جڏهن لڱائي چڱائيءَ ۾ ساڳيو رام ڏسجي ۽ سندس اڇا جي اها ٻٽي کيڏ ڪري سمجهجي، تڏهين ئي جيءَ کي مونجهاري کان ڇوٽڪارو ملي ٿو، نہ فقط حياتي جي مسئلن کٽڻ ۾ مگر هارائڻ ۾ پڻ ڀلائي سمجهجي! هر نتيجي لاءِ تيار ٿيڻ يعني ان تي راضي رهڻ، سو آهي پنھنجي من جو بوجو لاهي ايشور تي رکڻ ۽ آتما جو سچو آڌار ڪرڻ. ڪڏهين نہ رڳو ڏيڻ ۾ خوشي ٿئي ٿي پر بيکاري ٿي بيک مڱڻ ۾ به. ڪڏهين تياڳ يعني موھہ ڇڏڻ ۾ تہ ڪڏهين محبت وچان پاڻ اٽڪائڻ ۽ ناتي نڀائڻ ۾ خوشي ٿئي ٿي. انجڻ ۾ هڪڙو وزن پوري ڪرڻ جو چڪرو (Balancing Wheel) ٿيندو آهي. سنتوش من جي انجڻ جو اهو چڪرو آهي؛ ان سنتوش بنا سنتوش جيڪو ’هري اڇا‘ واري خيال ۾ سمايل هجي جيون جي مڪتي ٿيڻ مشڪل آهي.“
***


اڳي هلي مون سام کي چيو تہ ٻيو بہ ڪجهہ ٻڌايو تہ اهڙو ڪو خيال هجي جو مان سمجهان ۽ پوءِ ڊائريءَ ۾ لکان.
سام چيو: ”اهڙيون ڳالھيون هٿرادو نموني ڪين ٺاهبيون آهن؛ جڏهين دل تي چڙهي اينديون آهن، تڏهين ئي چئبيون آهن. ويتر اڄ طبيعت ٺيڪ نہ آهي. دل جا امنگ خيال جي اونھائيءَ ۽ طاقت (Energy) جي گهڻائي مان پيدا ٿيندا آهن. اڄ گهڻو ٿڪ محسوس ڪريون ٿا. سمجهہ تہ حسن طاقت جو ٻيو روپ آهي. نٻلائيءَ مان ڪوبہ سھڻو خيال پيدا ٿي نہ سگهندو آهي. سندرتا آتمڪ ۽ شريرڪ صحت ۽ احساس جي ڪماليت مان پيدا ٿئي ٿي.“
مون کلي چيو: ”خير ڪيئن بہ هجي؛ مونکي تہ پنھنجو گهربل کاڌو اڄ لاءِ ملي چڪو.“
***


شام جو جيئن سج است ٿيندو ڏسي رهيا هئاسين تيئن سام سورج کي نمسڪار ڪري[1] ڪجهہ دير بعد مونکي چيو: ”قدرت جي زندگي سچي زندگي آهي. قدرت جا نماءُ ۽ نظارا ڏسي انسان جو من ٺڪاڻي اچي ٿو. سنسار جي ستائيندڙ شڪاري خواهش کان بچي، گهڙي پل آتما ڄڻڪ قدرت جي شوڀا ۾ اوجهو وٺي ٿي؛ انسان جو روح، سج، چنڊ، تارن، سمنڊ، پھاڙن ۽ برپٽن جا نظارا ڏسي پاڻان مٿي چڙهي وڃي ٿو. وڏي شيءِ جي ڀيٽ ۾ ننڍڙي شيءِ رکجي تہ ٻنھين جو سچو وزن يا اهميت ۽ ٻنھين جو مقدار ظاهر ٿي پوي ٿو. سنساري زندگيءَ جي چنتائن ۽ سڄي ڏينھن جي ڪمن ڪارين وغيرہ کي هن قدرت جي ڪرشن اڳيا رکجي تہ انھن جي ملھہ جي جلد خبر پئجي ويندي. قدرتي نمائن يا نيمن مان جيڪا دلي راحت ۽ شانتي حاصل ٿئي ٿي تنھن جي ڀيٽ ۾ هي ننڍڙيون ڪاميابيون خواهش جي کيتر ۾ تڇ پيون لڳن. اُن ڪري قدرت سان وهنوار ۽ واهپو رکڻ سو بہ هڪڙو سچي تياڳ جو رستو آهي. ايشور جي سونھن کي سارهائڻ، قدرت جا نيم سمجهڻ ۽ انھن مطابق رهڻ سان بيڪار ترشنائون هٽي وڃن ٿيون ۽ انھن جي ستائڻ کان آتما آجي رهي ٿي.“
***


12-7-192ع سام ڪيترن ڏينھن لاءِ ڪراچيءَ ويل هو، جيتوڻيڪ وچ ۾ ٿورا ڏينھن هٿ موٽي آيو هو، تڏهين بہ سندس جدائيءَ ۾ اڪيلائيءَ جو ايترو اثر منھنجي صحت تي پيو جو مان اڃا پاڻ کي ٺيڪ نٿي سمجهان؛ ائين هميشہ ٿيندو آهي جڏهين هو مھينو کن سال ۾ ٻاهر ويندو آهي؛ منھنجو وزن گهڻو گهٽجي ويندو آهي ۽ ٻاهران موٽڻ تي کيس منھنجي صحت جي چنتا ڪرڻي پوندي آهي. ان جو خاص سبب شايد اهو هجي جو مان پنھنجي نيمن تي رهي ڪونہ سگهندي آهيان ۽ نہ اڪيلائيءَ ۾ واجب سمجهندي آهيان نہ ڪو کاڌي پيتي جا خاص بندوبست ويھي پنھنجي لاءِ ڪريان. هينئر هو پرديس ڪين ويو هو، تڏهن بہ منھنجي صحت ۾ هميشہ کان گهڻو بگاڙو آيو. اڄ هتان جي ڪليڪٽر صاحب کي موڪل لاءِ چيم تہ صحت جي سڌاري ۽ عزيزن جي ملڻ لاءِ مونکي مھينو کن ڇڏيو تہ مان هندستان مان گهمي اچان. هن ڊاڪٽرن جي ٿورائيءَ جو بھانو ڏيئي انڪار ڪيو. ان مان هڪ قسم جي نا اميدي ۽ گڏوگڏ هڪ خوشي پڻ پيدا ٿي. خوشي ان ڪري ٿي جو چيم تہ سام وري جلد ٻاهر ڪونہ ويندو ۽ اڪيلو رهڻو ڪو نہ پوندو. سام چوندو آهي تہ بنديخاني ۾ يا مجبوري واري حالت ۾ دل جي ويجهڙائي پاڻ وڌندي آهي، سڄو ڏينھن پيا پاڻ ۾ پڙهون ۽ ڀڃن ڳايون ۽ ڪٿائون ڪريون. ان کان وڌيڪ مون لاءِ ٻي ڪھڙي خوشي ٿي سگهي ٿي؟ هت ٻيو ڪو مائٽ مٽ اسان جو ڪونہ آهي، تنھن ڪري هيءَ اڪيلائيءَ خود هڪ وندر آهي. هن وشيہ جي سنٻنڌ ۾ سام هڪ ڳالھہ دهرائي جا هن ڊائريءَ جي 180 ۽ 181 صفحي تي ڏنل آهي ۽ چيائين: ”ٻيون واٽون پنھنجي من جون بند رکي پنھنجي پريتم ڏانھن لاڙو رکڻ، سوئي کيس پائڻ جو ڪارگر رستو آهي.“
هت جيئن نہ رهيو آهي ڪو مائٽ، نہ سوسائٽيءَ ۾ مزو، سڀ ڳالھہ کان من موڙي پاڻ ۾ مزو وڌائڻ ئي اُداسائيءَ جو هڪ علاج آهي. هڪ پاسي سام تہ ٻئي پاسي کان آهي رام. پوءِ هن ”جيتامڙي“ لاءِ مڙيوئي مزو نہ آهي تہ ٻيو ڇا آهي؟ ڪم ڪار ڪري اچي ٿي ست سنگ جي شرن وٺان. ٻي چنتا ڪابہ ڪين ٿي رکان. پڙهندڙ! اچ تہ اڄ گڏجي سام سان هي سلوڪ اچاريون: ڀڳوانم شرنم گڇامي، ڌمم گڇامي، سنگهم شرنم گڇامي.
]يعني: ڀڳوان جي شرن مون ورتي آ، ڌرم جي شرن مون ورتي آ، ست سنگ جي شرن مون ورتي آ.[
***


24-7-1952ع مون سام کي چيو تہ هاڻي سنساري جيوت ۾ گهڻو عرصو گذاريو اٿئون. خبر نہ آهي ڪڏهين اسان جي آشرم اسٿاپن ٿيندي. جتي باقي وقت ڪنھن سٺي نموني ۾ گذاربو.
سام چيو: ”جيڪڏهين آشرم جي آس بہ دل جي ستائيندڙ خواهشن مان هڪڙي بڻجي پوي تہ اها چڱي نہ ٿيندي. ٿڪل انسان هميشہ آرام جون جايون ڳوليندو آهي؛ اُڃو پاڻيءَ جي ۽ بکيو کاڌي جي چاهنا رکندو آهي. سنساري جيوت ۾ گهڻو وقت رهي ستنتر زندگيءَ جي پياس وڌندي آهي؛ پر اندر جاچي ڏٺو اٿيئي تہ هيءَ آشرم جي پياس سستي ۽ آرام جي زندگيءَ جي پياس تہ نہ آهي؟ جيتري قدر مان سمجهان ٿو، اها آشرم جي زندگي بہ مسئلن ۽ مشڪلاتن کان خالي ڪانہ رهندي! پر تو شايد ان کي هڪڙو سرڳ يا آرام گاھہ ڪري سمجهيو آهي.“
مون پڇيو: ”ڇا ستنتر زندگي مزي ۽ موج جي زندگي نہ ٿيندي؟“
سام چيو: ”ٿيندي؛ پر اهو مزو يا آنند اسان کي مشڪلاتن هوندي بہ ملڻ کپي؛ مشڪل مسئلن حل ڪرڻ سان پاڻ وڌيڪ جلد حاصل ٿئي ٿو.“
ٿوري وقت بعد وڌيڪ چيائين: ”سڀ ڪنھن سنسٿا کي ڪو خاص سنيھو هئڻ گهرجي. جيستائين اهڙي سنسٿا دنيا اڳيان ڪو نئون سنيھو، ڪو گيان جو مارڳ يا شيوا جو اصول پيش نٿي ڪري، تيستائين انھيءَ کي وجود ۾ رهڻ جو اڌڪار ڪونہ آهي. تنھن ڪري مان سمجهان ٿو تہ اسان جي آشرم کي بہ ڪو خاص مقصد ۽ ان جي حاصل ڪرڻ لاءِ ڪو خاص اوزار هئڻ گهرجي. انھن ٻنھي لاءِ تو اڳواٽ ڪھڙو ويچار ڪيو آهي؟“
سام وري چيو: ”جيڪڏهين اهو مقصد اسان جو خيال کي جاڳائڻ يا ڀلائيءَ جو روتاءُ وڌائڻ يا قدرتي قانون واري زندگي برپا ڪرڻ کڻي چئجي تہ ان جي اوزارن مان قلم بہ هڪڙو ٿي سگهي ٿو. تنھنجي لکيل ڊائري ۽ اسان جا ٻيا ڪتاب سڀ اوزار بڻي سگهن ٿا. صحبت يا ست سنگ سو تہ برابر سڀ کان اڳ ۾ آهي، پر هن پريس جي زماني ۾ ائين قبول ڪرڻو پوندو تہ جيڪڏهين اُچاريل اکر کي ڪو ملھہ آهي تہ لکيل اکر ۾ پڻ ڪو تاثير آهي. گذريل زماني جي ساڌن سنتن جو خاص اوزار هو، واد وواد، يا گيان ۽ ڀڄن ڀاوَ وغيرہ. مگر اڄوڪي زماني جي ساڌوءَ لاءِ قلم پڻ هڪ اوزار آهي. ايترو مان قبول ڪندس تہ منھنجي من ۾ بہ خاموش رهڻ جي سخت تمنا آهي. ڪڏهين ڪڏهين ائين چاهيندو آهيان تہ باقي عمر جو عرصو ڪنھن دور ياترا ۾، ڪنھن سندر آستان تي، يا ڪنھن گفا ۾ گمنام ئي گذارجي. مگر وڌيڪ خيال ڪرڻ تي وري ڏسندو آهيان تہ ساڌوءَ کي هڪ ايماندار سپاهيءَ وانگر پنھنجا هٿيار تيستائين ڦٽا ڪرڻ نہ گهرجن جيستائين سندس هٿ ۾ کنيل ڪم پورو نہ ٿيو آهي يا کيس پنھنجي مالڪ جو اهڙو امر نہ مليو آهي. جڏهين اهڙو وقت ايندو، تڏهين سندس اوزار سندس هٿن مان ٻيا وٺي ويندا ۽ سندس سھاري هيٺ، سندس جيئري يا سندس موت بعد بہ، سندس کنيل ڪم اڳتي وڌندو رهندو. سڌ رکڻ فقط بس نہ آهي. سڌ جاڳي تنھن بعد ويچار يعني رٿ ڪرڻ ۽ ڪنھن قدم کڻڻ جي ضرورت آهي. رٺ جڏهين ڪا سھڻي ٺھي اچي؛ تڏهين سمجهو تہ اُديم جي شروعات آهي. پھرين ڳالھہ آهي پاڻ ارپڻ ڪرڻ. پر اسين سڌ ڪري دل کي بھاري ڏئي وري ماٺ ڪري ويھي رهون ٿا. مان بہ 25 سالن کان وڌيڪ عرصي لاءِ ان نئين زندگيءَ جا روپ ۽ خيال ڏسي رهيو آهيان. ان جي اسٿاپن ڪرڻ لاءِ گهڻا ڀيرا ڪوشش پڻ ڪئي اٿم. مگر ٻيا سڀ ڪم پري رکي جيستائين خاص ڌيان ان ڏانھن نہ ڏيو. تيستائين گهڻو ڪجهہ حاصل ڪونہ ٿيندو. روز روز سمھڻ وقت اها دعا پڻ گهرندو آهيان تہ شل زماني جي گردش ۾ اها ڳالھہ دل جي وسري نہ وڃي! ننڍي وڏي ڪم ۾ پڻ اها آس رکندو ايندو آهيان تہ انھيءَ ۾ ڪاميابي يا شڪست سي ٻيئي اڻ ستنتر زندگيءَ جي آدرش ڏانھن شل وڌيڪ قدم ثابت ٿين. اسان کي سنساري ڪمن ۽ جوابدارين ۾ پڻ ڪاميابي ان لاءِ چاهڻ گهرجي تہ منجهائن اسان جي آدرش وارو ڪم وڌي سگهي . تون ۽ تنھنجي زندگي پڻ مان سمجهندو آهيان تہ ان آدرش جي حاصل ڪرڻ لاءِ مون کي ايشور جي طرفان هٿيار مليل آهن. ائين نہ آهي تہ توکي حاصل ڪرڻ وقت مون ڪو اهو ارادو من ۾ رکيو هو، مگر جيئن جيئن ڏينھن گذرندا وڃن ٿا، تيئن تيئن ظاهر ٿيندو وڃي ٿو تہ تنھنجو ۽ منھنجو ملڻ نہ اسان جي شخصي سک لاءِ آهي مگر ڪنھن آدرشي ڪم لاءِ آهي. انسان جيڪي مرادون دل ۾ رکي ٿو، تن کان اڪثر قدرت جي رٿ نرالي آهي. مثلا انسان خواهشن جي پوري ڪرڻ يا شخصي سک لاءِ يا پريم وچان شادي ڪري ٿو، مگر قدرت جي وڏي رٿ ان ۾ انساني واڌاري جي آهي. اهڙيءَ طرح دلين جو سنٻنڌ يا دوستي ظاهري پيار يا ڪنھن غرض مان پيدا ٿئي ٿي، پر قدرت جو بہ اُن ۾ ڪو ٻيو مطلب رکيل هوندو، جو اسان جي شخصي چاهنائن کان نرالو هوند. اهو سمجهڻ بہ آشرم جي گويا بنياد وجهڻ برابر آهي.“
***


26-7-1952ع سئنيما ۾ ويٺي ويٺي سام ڌيان ۾ اچي ويو جنھن بعد مونکي ڪيترا دفعا هٿ گهمايائين. مون کيس چيو: ”ايترا هٿ گهمائي گويا پارس جئن مونکي سونو ٿا ڪريو.“
سام چيو: ”مان خود پاڻ کي سونو ڪريان ٿو؛ اها خود منھنجي عبادت ٿي چڪي.“
مطلب سمجهائيندي وڌيڪ چيائين: ”ڌيان ڪرڻ جو وقت هت ٿورو مليو. اُها گهٽتائي توکي گهڻن هٿن گهمائڻ سان پورو ڪيم. ڪنھن پاڪ شيءِ کي هٿ لائي من آنند ۾ اچي ويندو آهي. ان محويت مان ساڳيو فائدو ملندو آهي جو عبادت سان ملي ٿو، تنھن ڪري سئنيما بہ پيو ڏسان ۽ پريئر بہ پنھنجي هن نموني جاري ٿو رکان.“
***

7

1-8-1952ع ٻڌر ڏينھن جي هڪ ميٽنگ جا هي نوٽ آهن، جي ڪجهہ وقت کان اسپتال ۾ گهڻي ڪم هئڻ سبب، مون رکي ڇڏيا هئا، اسين ٻاهران مسافري ڪري موٽيا هئاسين؛ ميٽنگ جي وقت هڪ مھمان آيو. ٻيو ڪو بہ ماڻھو سام ۽ مون کان سواءِ گهر ۾ ويٺل ڪو نہ هو. چيو سين تہ پاڻ ۾ ويھي ٿا ڳالھيون ڪريون؛ خاص ڪنھن ڪتاب پڙهڻ يا ڪلاس جاري رکڻ جي ضرورت نہ آهي. ائين ڳالھائيندي، ڳالھائيندي اسان جي مھمان چيو: .مان جيڪر سچ پچ مسلمان ٿيان پر زال ۽ ٻارن جي خيال کان ائين نٿو ڪريان.“
سام چيو: ”ان حالت ۾ نہ رڳو پاڻ مسلمان ٿيو پر ٻارن تي بہ اهڙو اثر وجهڻ اوهان جو فرض آهي؛ اهڙي سکيا ننڍيئي پنھنجي ٻارن کي ڏيو جيئن هنن جو من حق جي راه ڏانھن، جيڪا اوهان جي نظر ۾ اسلام جي راه آهي، مائل رهي؛ وڏن تي فرض آهي تہ پنھنجي خيال پٽاندر ۽ پنھنجي سچي ڌرم موجب صغيرن جي تعليم جي رٿ ڪن. توهان کي جيڪڏهين پنھنجي عقيدن تي پورو ڀروسو آهي تہ پوءِ ڳالھيون هن نموني .......... ڇڏي ڏيڻ توهان کي سچ پچ اهڙو يقين پنھنجي خيالن تي هجي ها تہ اوهان جي ڌرم پتني بہ اوهان سان شامل راءِ ٿئي ها. مگر منھنجي خيال موجب اوهان کي خود پورو يقين نہ آهي تہ اهي ڳالھيون شايد اُڇاتري نموني ڪندا هجو، جيتوڻيڪ اهڙيون ڳالھيون هلڪي نموني ڪرڻ نہ گهرجن.“
مون مھمان کان پڇيو: ”توهان اسلام ۾ خاص ڪھڙي ڳالھہ پسند ڪريو ٿا ۽ هندو ڌرم ۾ رهي اُها ڇو نہ ٿا عمل ۾ آڻيو؟“
مھمان سام جي ڳالھہ جو ڪوبہ جواب ڪونہ ڏنو. مگر منھنجي سوال جي جواب ۾ کلندي چيائين: ”هندو لفظ جي فارسي معنيٰ آهي ڪارو، چور، ڊاڪو يا غلام! انھن مان آءٌ ڪجهہ بہ ٿيڻ ڪين ٿو پسند ڪريان!“
سام کي سندس ڳالھائڻ جي هلڪي نوع مان ويتر خاطري ٿي تہ سندس خيال اڃا ڪچا آهن۽ سام کائنس پڇيو: ”اهي اکر توهان چرچي طور چئو ٿا يا سچ پچ ائين سمجهو ٿا.“
مھمان جوش ۾ اچي ويو ۽ چيائين: ”مون توهان کي فقط هندو اکر جي فارسي ۽ عربيءَ ٻوليءَ ۾ معنيٰ ٿي ٻڌائي، پر هاڻي مان سچ پچ چوان ٿو تہ هندو چوائڻ ۾ مون کي شرم ٿو اچي.“
سام چيو: ”مان اسلام جي خلاف نہ آهيان مگر هندو لفظ جي جا اصل معنيٰ آهي اها بہ سمجهڻ جي ڪريو. ان جي هڪڙي معنيٰ آهي اندُ يعني چنڊ جي روشن ديش جو ماڻھو؛ اُن ۾ توهان کي ڇو شرم اچڻ گهرجي. پر عربي ۽ فارسي معنيٰ ڪنھن اکر جي ڳولڻ يا مٿاڇرين معنائن مان اهڙا مذهبن بابت انومان ڪڍڻ سو گيان جو رستو نہ آهي. مون کي اسلام لاءِ ايتري ئي عزت آهي، جيتري هندو ڌرم لاءِ. مگر مان سمجهان ٿو تہ اوهان کي نہ اسلام جي نہ هندو ڌرم جي پوري ڄاڻ آهي.“
مھمان چيو: ”ڪو چئي ڪونہ ٿو سگهي تہ هندو ڌرم ڇا کي چئجي. توهين پاڻھي ڏسو تہ هندو ڌرم ۾ ڪيترا پنٿ ۽ ڪيترا فلسفہ آهن، جن ۾ هندستان جي ماڻھن وقت بوقت اعبتار رکيو آهي. انھن مان هر ڪو فرقو ائين ٿو سمجهي تہ اسان جو پنٿ ئي سچو آهي. هوڏانھن اسلام جو فقط هڪ ئي مقرر پڪو، پختو رستو آهي، جنھن تي ماڻھو بي خطري هلي، پنھنجي مقصد تي پھچي سگهي ٿو. هندو ڌرم ۾ جيستائين فيصلو ڪجي تہ ڪھڙو پنٿ سچو آهي، تيستائين انسان جي عمر ئي ختم ٿيو وڃي.“
سام چيو: .سڀني ڌرمن ۽ پنٿن ۾ پنھنجي پنھنجي سونھن ۽ چڱائي آهي، جيتوڻيڪ ڪيتريون ڳالھيون مذهبن جون اڄوڪي علم ۽ سائنس سان مشڪل ٿيون ٺھڪن. سڀني مذهبن ۾ ڪيتريون ڳالھيون آهن جن جي خلاف ۽ جن جي فائدي اڄوڪي سائنس يا اڄوڪي علم جون شاهديون ملن ٿيون. هندو فلاسافيءَ جي مشابھت نہ هڪ سڌي واٽ سان پر هڪ شاهي ٻيلي سان ڪري سگهجي ٿي، جنھن ۾ گهڻيون ئي وندرائيندڙ ۽ لاڀدايڪ شيون ملي سگهن ٿيون. منجهس گهڻائي اوچن چوٽين وارا خيال جا درخت ۽ خوشبودار ٻوٽا ۽ گاھہ، گل وغيرہ آهن. البت ٻيلي منجهان جيڪي واٽون نڪرن ٿيون سي گهڻائيءَ سبب ڪن لاءِ منجهائيندڙ ثابت ٿي سگهن ٿيون. مگر ٻيلائي ماڻھو انھن ۾ مُنجهن ئي ڪونہ. ٻين کي انھن جي ڄاڻ ڪنھن گيان واري گروءَ يا گائيڊ جي معرفت ملي سگهي ٿي؛ مطلب تہ شوق ۽ شرڌا وارو ڪڏهين بہ ڪٿي ڪو نہ ٿو اٽڪي. هوڏانھن اسلام جي فلاسافي هڪ سندر، سينگاريل باغ کڻي چئجي. اسان لاءِ باغ بہ ايترائي ضروري آهن جيترا وڏا اوچن ورڪشن وارا ٻيلا، جا اونھائي يا اوچائي ٻيلي ۾ حاصل ٿئي ٿي سا ٻئي ڪنھن هنڌ ملي ڪانہ ٿي سگهي. هوڏانھن باغ جي صفائيءَ ۽ سھڻي ورڇ سا پڻ هڪ پياري چيز آهي. هيڏانھن ٻيلي جي واٽن ۾ ڪجهہ مونجهارو پيدا ٿئي ٿو تہ هوڏانھن وري صاف گهڙيل رستي واري زندگي ڪجهہ محدود نظر اچي ٿي. فقير ۽ راجا لوڪ گهڻا ٻيلا پسند ڪندا آهن. هوڏانھن وري پروفيسر ۽ عاقل گهڻا باغ پسند ڪندا آهن. درحقيقت باغ ۽ ٻيلا ٻيئي ساڳئي بادشاه جون حدون آهن. جهنگل ۽ ٻيلو بہ انھيءَ جي سلطنت جو هڪ دل لڀائيندڙ نظارو ڪري مڃڻ گهرجي.
”مذهب کي مان اُها شيءِ سمجهان ٿو، جنھن جو واسطو انسان جي سموري زندگيءَ سان آهي. مذهب نہ فقط هڪ ڀلائيءَ جي واٽ آهي پر قدرتي زندگيءَ جو ٻيو نالو آهي. تاريخ ۾ اونھو وڃبو تہ ائين پڻ ڏسبو تہ سڀني مذهبن ۾ مرڪزي خيال هڪ ٻئي سان ميل رکندڙ آهن. گهڻا ليکڪ چون ٿا تہ ٻڌ ڌرم جڏهين هماليہ ۽ ٻين لاڳيتن ملڪن ۾ زور سان ڦهليل هو، تڏهين وچ ايشيا جي قومن جا ماڻھو اُن طرف ايندا ويندا هئا. ويجهي زماني جي فيلسوف سياحن مان ڪائونٽ فڪولائي رورش جي گواهي بلڪل معتبر نظر اچي ٿي. کيس روبرو ڏسڻ تي يقين ٿيو تہ هماليہ پھاڙ جي ملڪن ۾ تواريخي ثابتيون آهن تہ ڪرائيسٽ ڪنھن وقت اُتي آيل هو. هوڏانھن عيسائي اثر اسلامي تھذيب تي مڃيو وڃي ٿو. صوفي مت وارن جو وري ويدانت سان چٽو سنٻنڌ ڏيکارجي ٿو. جيڪڏهين اڳوڻي هندستان جي تجارت، جيئن چوڻ ۾ اچي ٿو، ايران، عرب ۽ ٻين وچ ايشيائي ملڪن سان هلندڙ هئي تہ خيال جي ڏي وٺ ڪيئن نہ ٿي سگهي هوندي؟ هوڏانھن عربستان جي ڏي وٺ يھودي ۽ ڪرستان قومن سان گهاٽي ۾ گهاٽي هئي ۽ چون ٿا تہ سردار محمد (صلعم) عيسائي ۽ يھودين جي خيالن کان ننڍيءَ عمر ۾ ئي قافلا آڻيندي نينڍي چڱيءَ پر واقف ٿيو هو. تنھن ڪري ’نج آري خيال‘ يا ’نج يھودي خيال‘ يا ’نج عربي‘ ۽ ’عيسائي خيال‘ جدا ڪري ڏيکارڻ مشڪل آهي. هيڏي ساري باه يا الو خيال جو جيڪو هن ملڪ ۾ پنج هزار سالن کان وڌيڪ اڳ پيدا ٿيو هو ۽ جنھن جا اثر آمريڪا جي ريڊ انڊين قومن تائين پھتل هئا؛ جنھن جو اثر سيام، انڊونيشيا، چين، جپان ۽ ٻين دور پورب جي ملڪن تائين پڻ پھچي سگهيو ٿي؛ ڇا اُن جي جهلڪ لاڳيتي عرب، ايران يا ٻين وچ ايشيا جي ملڪ تائين ڪين پھتي هوندي؟ جيڪو خيال اسلام ۾ انساني برادري ۽ وحدانيت جو آهي، تنھن کان بہ ڪي پنٿ هندو ڌرم جا انڪاري نہ آهن. ڪي فرقا هندو ڌرم جا سڌي طرح ۽ ڪي اڻ سڌي طرح انھن ٻن مرڪزي اسلامي خيالن کي تسليم ڪن ٿا. هندو ڌرم ۽ اسلام جي وچ ۾ ٻي نہ گهڻي ساڳيائي خيال جي ملندي. اسين ٻنھي کي هڪ ئي سلطنت جا حصا ڪري مڃون ٿا.“
مھمان پڇيو: ”اهي وڻ اوچين چوٽين وارا خاص هندو فلاسافيءَ جي ٻيلي ۾ ڪھڙا آهن؟“
سام وراڻيو: ”اهي منھنجي سمجهہ موجب آهن ويدانت، ڀڳتي مارگ، ديا ڀاو جو اصول، گيان جي کوجنا لا يوگ جا طريقا، تپسيا، ۽ وئراڳ جا اصول وغيرہ، اگرچہ مان قبول ڪندس تہ اهي ساڳيون شيون صوفي مت ۾ ۽ ٻين مذهبن ۾ پڻ جدا جدا ڊگرين ۾ ملن ٿيون ۽ ڪو بہ سچو مذهب انھن کان غير واقف نہ آهي.“
ٿوري دير بعد سام چيو: ”مذهب هڪ خيال جي وڏي لھر ڪري سمجهڻ گهرجي جا ڳنڍيل آهي ۽ سڄي دنيا ۾ ڦهليل آهي، پوءِ ’ڌرتيءَ‘ يا ’وايو منڊل‘ (هن سنٻنڌ ۾ انساني من) جي حالتن آهر پاڻي لھر جو ڪٿ لڙاٽيو، ڪٿي صاف، ڪٿي سيتل، ڪٿي تيز، ڪٿي کارو ۽ چھرو تہ ڪٿي مٺو ئي پيو آهي، لھر ساڳي هڪ درياه جي آهي. ڇا لاءِ جو خيال تي ڪي بہ پائبنديون اثرائتيون ڪونہ ٿيون آهن؛ خيال جي رل مل ٻين سڀني ناتن کان جدا جدا قومن جي وچ ۾ گهڻي ٿي آهي؛ واپار، سياسي ناتن يا ٻين ٻاهرين ڏي وٺ جي نمونن کان خيال جي ڏي وٺ تاريخ ۾ وڌيڪ اثرائتي ۽ آزاد نموني ۾ ٿي آهي. نہ فقط ايترو پر ٻيا سڀ ناتا ۽ رشتا خود ذريعا بڻيا آهن هن خيالي ڏي وٺ جا. اها خيالي ڏي وٺ سڀني ناتن کان جٽدار پڻ آهي. تنھن ڪري سچي هندوءَ، سچي مسلمان، سچي ڪرستان ۽ سچي ٻڌ جي وچ ۾ سچ پچ گهڻو فرق ڪونہ آهي؛ بلڪ گهڻي هڪ جهڙائي آهي. چوٽيءَ وارا ماڻھو سڀني ڌرمن جا انسانيت ديا ڀاو، ديانت داري، صفائي ۽ سچائي جي انگن ۾ هڪ جھڙا نظر اچن ٿا. انھن ڳالھين کان سواءِ مذهب باقي ڇا آهي؟“
تنھن بعد سام مھمان کان اوچتو ٻہ سوال پڇيا جن جو انوقت جي گفتگوءَ سان ظاهر ۾ ڪوبہ لاڳاپو ڪو نہ هو، مگر اها هڪ قسم جي پاسيري جانچ مھمان جي اسلامي شوق جي هئي. اهي سوال هي آهن:
(1) اوهان جي اصول جي ڳالھہ تي ڪڏهين حياتيءَ ۾ سخت لڙائي ڪئي آهي؟
ان جي جواب ۾ مھمان چيو: ”مان لڙائي ٽاريندو آهيان.“
(2) توهان ڪڏهين بہ دل جي شوق يا شرڌا مان ڪو وڏو دان ڏنو آهي، يا وڏي زڪوات مال اسباب جي ڪڍي آهي؟ جواب ۾ مھمان چيو: ”نہ!“
سام چيو: ”تڏهين سمجهو تہ توهان جو لاڙو اسلام ڏانھن ڪن ٻاهرين سببن ڪري آهي ۽ نہ اندروني خيال جي ڦيري ڪري. اسلام جي راڄنتي، سماجڪ يا قومي زور ۽ گهڻائيءَ هن ملڪ ۾ شايد توهان جي دل ۾ سرخرو ٿيڻ جي خواهش پيدا ڪئي هجي. روحاني طرح توهان اڃا ڳولائو آهيو. اوهان جو پڪو يقين اسلام تي نہ آهي. ايتري پڇا ڳڇا ۽ ظاهري شوق ڪڏهين ڪڏهين عقيدي جي گهٽتائي ثابت ڪندا آهن. ورنہ توهان جيڪر گهر وارن جي مڃتا لاءِ ڪين ترسو ها.“
مھمان کلي چيو: ”شايد ائين هجي.“
وري پڇيائين: ”توهان جيڪر مون کان نفرت ڪريو ڇا جي مان مسلمان ٿيان!“
سام چيو: ”اسين توهان جو ساڳيوئي آدر ڪنداسون. ڇا لاءِ جو اسين پاڻ سچن مسلمانن ۾ مسلمان ۽ ڪرستان ۾ سچا ڪرستان ۽ هندن ۾ سچا هندو آهيون. تنھن کانسواءِ نالي مٽائڻ ڪري انساني لياقت ڪنھن جي گهٽ يا وڌ ڪانہ ٿي ٿئي.“
***
_______________________
________________________________________
[1] هو قدرت جي سڀني سھڻن نظارن کي ائين نمسڪار ڪندو آهي، نہ ڪنھن وهم وچان پر فقط انھن ۾ ايشور جي سندرتا ڏسي ڪري.
_______________________

2-8-1952ع مون سام کي چيو: ”توهان اهڙيون ڳالھيون ڪندا آهيو، جي ازخود مڃڻيون پونديون آهن. مان سمجهندي آهيان تہ توهان جي خيال جو ڪو رد ٿي ڪونہ ٿو سگهي.“
سام وراڻيو: ”ائين هميشہ نہ آهي پر جيڪڏهين هجي بہ کڻي تہ اهو ان ڪري ٿي سگهي ٿو، جو مان ٻئي جي خيال ۾ ساڳيءَ طرح گهرڻ جي ڪوشش ڪندو آهيان، جيئن پنھنجي خيال سمجهڻ جي. جيڪي ٻيو چوي ان جي اکرن کي نہ رڳو پر ڀاو ۽ مراد کي بہ جاچڻ جي ڪوشش ڪندو آهيان؛ جيڪي ٻيو چوي تنھن ۾ پھريائين اعتقاد رکي ان جي خيال موافق ساڻس گڏ هلندو آهيان؛ پوءِ سندس حدون ۽ منزل خيال جي جلد معلوم ٿي وينديون آهن. گهڻو ڪري بحث مباحثه ڪندڙ ٻي جي نظريه کي جاچي نہ ڏسندا آهن. پنھنجي خيال کي ئي ورتيو بيٺا هوندا آهن. ساري حقيقت تڏهين معلوم ٿئي ٿي جڏهين خيال جو دائريو کليل رکجي ٿو. خاص ڪري جوش ۽ ضد ان معلومات ۾ رنڊڪ وجهن ٿا. ڌيرج ۽ ٿڌائيءَ سان، پاڻان خود الڳ ٿي ڳالھہ جا سڀ پھلو جاچڻ سان ئي سچ جي خبر پوي ٿي. پاڻ فقط بحث وقت ٿڌي رهڻ جي ڪوشش ڪجي، پوءِ جيڪا بحث ۾ مرڪزي ڳالھہ هوندي سا پاڻھي ظاهر ٿي پوندي.“
***


24-11-1952ع مون سام سان احوال ڪيو تہ هتان جي هڪڙي جج جي زال مون کي بي واجبي طرح خسيس ڳالھين لاءِ پيئي گهرائي، جيتوڻيڪ اهي ڪم منھنجون نرسون يا دايون بہ ڪري سگهن ٿيون، تنھن ڪري مون کيس اڄ ڪجهہ دٻايو آهي.
سام چيو: ”ائين ٺيڪ آهي؛ اسان جي ڪن آفيسرن ۾ اڃا برٽش راڄ وارو نوڪر شاهيءَ جو روح زنده آهي. آفيسر ۽ انھن جون زالون پاڻ کي ملڪ جا شيوڪ نہ پر خاوند سمجهيو ويٺا آهن. سندن بي واجبي هلت جو ڪارڻ اسان جي نٻلائي آهي. ڊڄڻ ۽ خوشامد ڪرڻ سان اسين هنن جي شيوا نہ پر هاڃي ڪري رهيا آهيون. تنھن ڪري ننڍي ۾ ننڍي انسان سان جيئن ورتاءُ ڪجي اهڙو ئي وڏي ۾ وڏي انسان سان ڪرڻ گهرجي. خاص خوشامد ڪرڻ ۾ پنھنجو ضمير خراب ٿيندو. جيڪا عزت وڏي ۾ وڏي انسان کي ڏجي سا ننڍي ۾ ننڍي انسان کي پڻ ڏجي. جيڪڏهين ڪنھن ۾ ڪي اوڻايو هجن تہ اُهي جوڳي نموني ضرور انھن کي ٻڌائڻ گهرجن، ڀَو پاپن ۾ شمار آهي. سنسار ڪُتي جي مثل آهي؛ جيئن کائنس ڊڄبو تيئن ڏاڙهيندو. ان کي ڪڏهين هڪل ڏيڻ سان ئي ماٺ ڪرائي سگهبي آهي.“
***


4-12-1952ع اڄ هڪڙو صوفي فقير اسان وٽ آيو جنھن سام سان ٻہ ٽي ڀيرا ملڻ جي ڪوشش ڪئي هئي. آخر شام جو مٿي گهر ۾ چڙهي آيو. سام کي اهو خيال دل ۾ پيدا ٿيو تہ ڪنھن سان روح رهاڻ ڪرڻ سو بہ هڪڙو ڪم آهي؛ اهو بہ اڀياس آهي؛ صوفيءِ جو سڀ ۾ سئر آهي. تنھن ڪري خوشيءَ سان ٻيا ڪم پري رکي نويڪلو ٿي هن صوفي فقير سان ويھي رهيو. پنھنجا شعر وغيرہ کيس نہ رڳو پڙهي ٻڌايائين پر ڳائي بہ ٻڌايائين. مون کي ان تي عجب لڳو، ڇا لاءِ جو اسين لکپڙه جي ڪم ۾ وگهن جهندا آهيونس تہ هو رنج ٿيندو آهي. فقير بہ ڏاڍو خوش هيو ۽ سام بہ خوش ٿي نظر آيو. مون سام کان ان ڳالھہ جو راز پڇيو.
سام وراڻيو: ”مونکي هنن فقيرن مان گهڻو آنند پراپت ٿيندو آهي، جيتوڻيڪ هو اڻ پڙهيل ۽ سادا سودا ماڻھو آهن. جڏهن مون وٽ ايندا آهن تہ مان سمجهندو آهيان ڄڻڪ منھنجي ملڪ جا ڪي قاصد مون وٽ آيا آهن. هڪ بر ۾ جيئن درخت جو ملي وڃڻ وڏي اهميت ٿو رکي، تيئن هن سنساري جيوت ۾ درويشن جو اچڻ ۽ انھن سان صحبت ڪرڻ خود جنت جي آسائش مثل آهي.“
فقير سام کي چيو: ”ڪجهہ وقت اڃا لاڙڪاڻي ۾ آهيان. مان وري هڪ ڀيرو توهان وٽ اچان؟“
سام کيس چيو تہ توهين ڀل جڏهين وڻيو تڏهين اچو. پوءِ مون کي چيائين: ”دنيا وارن جي نظر ۾ ڪيتريون ناضروري ۽ گهٽ ملھہ واريون ڳالھيون ضروري ٿين ٿيون، جھڙوڪ دنيا هٿ ڪرڻ، پوزيشن ٺاهڻ، طاقت وڌائڻ، وڏن ماڻھن سان سرخرو ٿيڻ يا نالو ڪڍڻ! پر آخر انھن مان خوشي حاصل ڪانہ ٿيڻي آهي. ان کان هڪ سچي سادي آدميءَ سان روح رهاڻ ڪرڻ، سو پنھنجي آتما لاءِ وڌيڪ لاڀدايڪ آهي.“
***


6-12-1952ع اڄ اسان وٽ ڪراچي ۽ راڌڻ جي پاسي کان ڪي مھمان آچڻا هئا. انھن جي مانيءَ وغيرہ جو بندوبست ٿيڻو هو ۽ ٻيا پڻ گهرو ڪم هئا. مان پنھنجي اسپتال ۾ قابو هيس جو پرانت جو گورنر اسپتال ۾ اچڻو هو. ڪم سمورا سٺي نموني سماپت ٿي ويا.
سام چيو: ”اهو سٺي انتظام جو نتيجو آهي. انتظام سچي سک ۽ سچيءَ سوڀيا جو ڪارڻ آهي. اهو اصول نہ رڳو وڏن ڪمن سان لاڳو آهي، مگر گهرو، ننڍڙن ڪمن سان پڻ.“
گهرجي اسٽور يعني سامان وغيرہ ۾ پڻ، جو منھنجي نوڪريءَ کان پوءَ سام جي نظر هيٺ رهندو آهي، صفائي ۽ ٺاھہ ٺوھہ ڏسي سام ڏاڍو خوش ٿيو ۽ چيائين: ”حياتيءَ ۾ اسين ڪيترو جس ۽ خوشي پوري انتظام نہ رکڻ ڪري وڃائي ٿا ڇڏيون. جيئن صفائي صحت جو مول آهي، تيئن سادگي سونھن جو بنياد آهي ۽ انتظام، سادگي ۽ صفائيءَ جو مول آهي. ڇا من جي دائري ۾، ڇا جسم جي دائري ۾، ڇا شعر ۾ يا ملڪ جي ڪاروبار ۾، انتظام هڪ تمام ضروري چيز آهي. ڪا بہ اڏاوت انتظام کان سواءِ پوري ٿي نٿي سگهي. مگر سچو انتظام اهو آهي جو ٻوجهو ٿي نہ پوي؛ ڪڏهين اهو ايترو سادو ۽ صاف طريقي جو هوندو آهي جو منجهائنس انتظام يعني هٿرادو جوڙ جڪ جي بوءِ ئي ڪانہ ايندي آهي. انتظام جي ڪماليت انھيءَ ۾ آهي جو قدرتي رٿ جيان پيو لڳي ۽ ان تي عمل آسانيءَ سان ٿيندو رهي.“
سام مون کي هميشہ ڇينڀيندو آهي تہ انتظام لاءِ تو ۾ چاه ڪونہ آهي، مگر پاڻ کي زوريءَ ڪنھن رٿيل قانون تي هلائڻ سو بہ مون کي ٺيڪ نہ لڳندو آهي، يعني پائبندي قبول ڪرڻ شايد منھنجي فطرت ۾ نہ آهي ان بنسبت مون سام کان پڇيو تہ ڇا ڪرڻ کپي؟
سام چيو: ”انتظام ذاتي يعني سڀاويڪ هئڻ گهرجي ۽ نہ زور جو مڙهيل. تنھن ڪري تون اُهي قانون قائم رک جيڪي تنھنجي سڀاو سان ٺھڪي اچن. قدرت جو نظام ڏسو؛ ان ۾ ڪا هٿرادو يا مصنوعي طرز ڪانہ رکيل آهي؛ اهو سڄو گهرجن يعني ضرورتن مان پيدا ٿئي ٿو. سج، چنڊ ۽ ڌرتيءَ جون حرڪتون ڏسو؛ هوا، ڪڪر وغيرہ قدرت جي طاقتن جي خود کيڏ بہ آهي تہ قدرت جي نظام لاءِ ضروري بہ آهن. سي سڀ ائين پيا هلن، جيئن منجهن ڪو اٽڪاءُ نہ اچي؛ جيئن پاڻي مٿانھينءَ کان هيٺائينءَ ڏانھن قدرتي طرح پاڻھي وهي ٿو تيئن درست من ۽ درست آتما پنھنجو پاڻھي ڪنھن نہ ڪنھن انتظام ڏانھن مائل رهن ٿا. انتظام رکڻ لاءِ گهڻي ڪوشش جي ضرورت ڪانہ ٿي پوي. البت ٻئي جو مڙهيل انتظام پنھنجي من لاءِ خود بي انتظامي يا مونجهاري جو ڪارڻ ٿيو پوي. تنھن ڪري جن ڳالھين لاءِ پاڻ ۾ چاه پورو نہ سمجهو انھن جي ڪرڻ لاءِ ڪو حيلو بہ نہ ڪريو. ان حالت ۾ اول پاڻ کان ڪوشش ڪري پڇڻ گهرجي تہ جيڪڏهين هي پرائو مڙهيل انتظام نہ ٿو وڻي تہ ان کان وڌ ڪھڙو طريقو زندگيءَ جو سٺو ٿيندو؟ پنھنجي زندگيءَ جي ترتيب يا مقصد لاءِ سھنجي ۾ سھنجو ۽ سادي ۾ سادو رستو ڪھڙو ٿيندو؟ ان سمجهہ جي اچڻ سان خود سٺي طريقي لاءِ پاڻھي چاه پيدا ٿيندو ۽ گهربل انتظام پاڻھي پيدا ٿيندو.“
***


هت مان سام جي هڪ سٺي عادت جو ذڪر ڪرڻ گهران ٿي. جن ڳالھين لاءِ هو مون ۾ پورو چاه نہ ڏسندو آهي، تن جي بجا آڻڻ لاءِ مون تي زور ڪونہ رکندو آهي. مگر مان ائين پئي ڀائيندي آهيان تہ ڄڻڪ مون تي بيحد زور اچي رهيو آهي. سندس اشاري ۾ يا منھن موڙ ۾ ايڏي طاقت آهي؛ مثلاً مون کي ڪا رنگدار ساڙهي يا ڪاري عينڪ وغيرہ وڻي تہ هو مون کي منع ڪونہ ڪري، مگر ايترو چوندو آهي تہ ملڪ جا ماڻھو اهڙن نمونن تي هريل ڪين آهن. انھن جي وچ ۾ سادي ڊريس ڪري گهمڻ عورتن لاءِ وڌ ۾ وڌ شان وارو ۽ سلامتيءَ جو رستو آهي. ايتري چوڻ تي وري سالن جا سال اُها عينڪ يا ساڙهي پيئي خراب ٿيندي مگر مون کان پائڻ نہ پڄندي.
ان بنسبت سام کان پڇيم تہ هيءُ زوريءَ مڙهيل اصول آهي يا خوشيءَ سان اختيار ڪيل. هن چيو: ”انھيءَ طريقي پنھنجي چاه کي روڪڻ سو مجبوريءَ يا دٻاو وچان نہ آهي، مگر ٻئي جي خيال جي احترام وچان ٿي سگهي ٿو. زوريءَ ڪنھن کان بہ ڪا بہ ڳالھہ ڪرائڻ اُن مان پھريائين مونجهارو ۽ پوءِ الٽو ضد پيدا ٿئي ٿو.“
اهڙي طرح، مان ڪيترا مھينا ڊائري لکڻ خود ڇڏي ڏيندي آهيان. ان وچ ۾ ڪيتريون ڳالھيون لکڻ جھڙيون ڪيترين وشين تي سام پيو چوندو آهي. مون کان ڪنھن سبب ڪري اُهي وسري وڃن تہ هو مون کي ياد ڏيارڻ کان بہ نٽائيندو آهي، ان لاءِ تہ متان سندس اشاري ڪري مان ڪجهہ هٿرادو نموني لکڻ شروع ڪريان. البت ڪڏهين ڪڏهين ائين چوندو آهي تہ توکي ننڍي ڪتابڙي رکڻ گهرجي. هن وشيہ تي ڳالھائيندي سام وڌيڪ هيئن چيو: ”چاه، انتظام جي گئرنٽي آهي. چاه کانسواءِ ڪو بہ انتظام جي پر گهٽ ٿي نٿو سگهي. پھريائين پنھنجي من ۾ اڇا اهڙي انتظام جي پر گهٽ ٿئي، پوءِ ئي ان جو سچو واڌارو ٿي سگهندو. ڪنھن آدرش يا زندگيءَ جي طريقي لاءِ چاه پيدا ڪرڻ تنھن لاءِ بھترين نمونو هيءُ آهي تہ اُن آدرش جو سٺو مثال چپ چاپ ۾ ٻئي جي اڳيان رکجي. خاموشي ان لاءِ ضروري آهي، جو اسان جي سچيت من ۾ پورا ۽ اڻ پورا خيال موجود آهن، جنکي زندگيءَ جي هر چيز وانگر، پنھنجي پاڻ قائم رکڻ جي تمنا آهي؛ سنئون سڌو وڃي انھن اڻپورين خيالن کي ڌوڏو ڏبو تہ اهي ککر جي ميڙ مثل لڙڻ شروع ڪندا؛ لڙائيءَ جو ڀاؤ پيدا ٿيندو ۽ ان ۾ سکيا جو ڏيڻ ڪارگر نہ ٿيندو. ازانسواءِ اهي اڻپورا خيال چڱن خيالن سان گڏ رهندڙ آهن. تنھن ڪري انھن کي جدا ڪرڻ لاءِ وقت گهرجي. هوڏانھن چپ چاپ ۾ ڪنھن جي اڳيان وڌيڪ سٺو مثال رکڻ، سو آهي برائيءَ کي درستي ڏيکارڻ، جنھن ۾ پنھنجي يا انھن خيالن جي نيچتا ڏسي از خود چاه پيدا ٿيندو ڀلائيءَ لاءِ. ڏنڊي سان يا حڪم سان زندگي جي انتظام کي وڌائي نہ ٿو سگهجي؛ انريت انقلاب پيدا ٿين ٿا. سڀ کان بھتر طريقو آهي، گيان وارن سنتن جو، جي سٺي خيال کي ماٺيڻي ۽ سچي نموني اُسرڻ ۾ مدد ڪن ٿا. ائين برابر آهي تہ اسين سڀ اڻ پورڻ آهيون ۽ اڻ پورڻنا کي اديم جڳائي، مگر اهو اديم پنھنجي اندران جاڳي. جيتوڻيڪ Absolute يعني آخري ڪاميابي ننڍڙي حيلي ڪرڻ سان نہ بہ حاصل ٿئي، تڏهين بہ حيلي ۽ صبر وارو انسان پورڻتا کي وڃي ذري گهٽ پھچي ٿو؛ ساڌن ڪندي ڪندي هو آخر ڏسي ٿو تہ باقي گهڻو ڪجهہ حياتيءَ ۾ ڇڏيل نہ آهي، يعني حياتيءَ جو وڏي ۾ وڏو خزانو کائنس گهڻو پري نہ آهي.“
سام وڌيڪ چيو: ”انتظام سوئي سچو آهي ذاتي خيال يعني پنھنجي سڀاو مان پيدا ٿئي ٿو. ڪجهہ وقت اڳي آمريڪا جي هڪ ڊاڪٽر ائين لکيو هو تہ جيتريون اسپتالون وڌايون ويون آهن ۽ جيتري قدر جيوڙن مارڻ لاءِ اپاءَ ورتا ويا آهن اوتروئي نيون بيماريون منھن ڪڍي رهيون آهن. هن وڌيڪ ائين چيو آهي تہ بيماريءَ کي روڪڻ جو سٺي ۾ سٺو طريقو آهي بدن جي طاقت وڌائڻ ۽ نہ فقط زهري جيوڙن کي مارڻ. ساڳيو اصول خيال جي دنيا سان بہ لاڳو آهي. طاقت وڌائڻ جو رستو تنھن کي کڻي چئجي سڌو (Positive) رستو ’جيوڙن مارڻ وارو‘ اصول کڻي چئجي اڻ سڌو (Negative Principal) تي ٻڌل انتظام صرف بيروني ريت رسم جي مجبورين مان پيدا ٿيندڙ آهي، جو من کي پاڻ وڌيڪ نٻلو بڻائي ٿو. مان انھيءَ انتظام جو خواهان آهيان جو تن ۽ من جي پورڻتا منجهان پيدا ٿئي ٿو. ان مان ڪوئي نٻلائي پيدا ٿيڻ جو ڀؤ ڪونہ آهي من وديا جا ماهر چون ٿا تہ ڌرم يا مذهب جو جذبو اڪثر انھن انسانن ۾ گهڻو رهندو آهي، جن جي ويرتا (Sex Instinct) پورن هوندي آهي. ساڳيءَ طرح پاڻ تي ضابطو بہ انھن جو پڪو ۽ پورڻ ٿي سگهي ٿو، جن جون جسماني ۽ جذباتي طاقتون پوريون آهن ۽ جن ۾ آزاديءَ جو روح ڀريل آهي. ٻئي جو مڙهيل قانون انسان جي ترقي تي روڪ وجهي ٿو. هوڏانھن پنھنجي چاه يا ضرورت وچان اختيار ڪيل نيم سڌارڻ جي راه ۾ مدد ڪري ٿو.“
***


16-12-1952ع گرڌاري جنھن جو ذڪر اڳ آيل آهي، 15 سالن جي عرصي کان اسان وٽ آهي؛ وچ ۾ فقط ٿورن ٿورن ڏينھن لاءِ ٻہ ٽي ڀيرا نڪري ويو آهي؛ هو مونسان گڏجي هت آيو؛ مون کيس ماتا جي پيار سان ۽ سام پنھنجي ڪڏهن پيار سان ۽ ڪڏهن سختيءَ جي نموني سان مدد ڪري سٺي راه تي آڻڻ جي ڪوشش ڪئي آهي. گهڻا ڀيرا اسان جي گرڌاريءَ بھادريءَ جھڙا ڪم ڪري ڏيکاريا آهن پر ٻين ڪن ڳالھين ۾ ڪوشش جو ڪو سٺو نتيجو نہ ڏسي اسين ڪجهہ نااميد بہ ٿيندا آهيون. سام هن کي سڌي ۽ اڻ سڌي طرح گهڻا موقعا خيال کي جاڳائڻ جا ڏيندو آهي. سام جا رستا نرالا آهن. ڪڏهين مان بہ سندس اندروني مطلب نہ سمجهي سگهندي آهيان. ڪڏهين اضافو ڏيئي کيس منشي بڻائي خوش ڪري تہ ڪڏهين ڪڏهين هٿ گهمائي کيس دعا ڪري؛ ڪڏهين ڀاڪر پائي کيس پنھنجو بڻائي تہ ڪڏهين کيس خرچ ڪرائي سندس کيسا خالي ڪري گرڌاريءَ جي صداقت وڌائي.
گرڌاري هڪ ڀيري 125 روپين جي واچ پنھنجي لاءِ وٺي آيو. سام جي چوڻ تي اها وڃي کيس سوکڙي ڏنائين. سام گهڻو ڪري واچ ڪونہ کڻندو آهي پر هن کان تنھن هوندي بہ اها واچ وٺي رکيائين. سام جي اها مرضي هئي تہ مان هن کي ان جو عيوض ڪجهہ بہ نہ ڏيان، مگر منھنجو خيال ائين هو تہ هن پنھنجي پگهارن مان واچ ورتي آهي، سا سام مفت ۾ نہ وٺي. سام کي وري ان سبب ڪري پاڻ اها وڌيڪ وٺڻ جوڳي نظر آئي ۽ چيائين تہ شيءِ اها ملھائتي چئجي جا تڪليف سان هٿ اچي.
گهڻي عرصي کان پوءِ تہ سام بہ کيس ڪي سوکڙيون ڏيندو آهي پر ان وقت جيڪر ٻيو ڪو ائين سمجهي ها تہ سام هڪ لوڀي ماڻھو آهي جو غريب نوڪرن کان بہ سوکڙيون وٺي ڦٻائي ٿو وڃي! مان ائين ڪو نہ سمجهندي آهيان مگر تنھن هوندي بہ سام کي چوندي آهيان تہ ڇو ٿا اهڙن ماڻھن جون سوکڙيون قبول ڪريو؟ مون کي اڄ انھيءَ ڳالھہ جو جواب هڪ اثرائتي نموني ۾ مليو. اڄ منھنجي خيال تي هي اثر چٽو ويٺو آهي تہ ٻئي جي دل نہ رڳو سوکڙين ڏيڻ سان کٽي سگهبي آهي مگر ڪڏهين وٺڻ يعني سڀ ڪجهہ سويڪار ڪرڻ سان بہ ڪنھن جي دل کي ڇڪي سگهبو آهي. ڪڏهين ڌڪي ڌرم ڪرائڻ سان بہ ٻئي جو اڌار ڪري سگهبو آهي. چون ٿا تہ مھاتما گانڌي بہ شاهوڪارن جا ڳھہ ۽ زيور ريبي يا شرمائي کائن لھرائي وٺندو هو! هي پڻ ساڳيو ئي نمونو صدق سيکارڻ جو اڄ مون ڏٺو. سام بہ شايد ڪا اهڙي توڪل ڪئي آهي ۽ پاڻ ارپڻ ڪرڻ جو ڪو ارادو رکيو آهي، ظاهر ۾ منجهائيندڙ زماني جو لباس ڌاريندي بہ هن کي اهڙيون سوکڙيون وٺڻ ۾ ڪو اٽڪاءُ يا گلا جو ڀو ڪو نہ ٿئي! اڃا اهڙي ڪنھن وڏي ڪاريہ ۾ اسان جو هٿ ڪونہ آهي، جو مان ٻين کي ثابتي ڏيئي سگهان تہ اسان جي ميڙي خود پنھنجي شخصي سک لاءِ ڪين آهي، مگر اسان کي اندر ۾ هڪ آس آهي جا اميد اٿم تہ ايشور هڪ ڏينھن پوري ڪندو. اها هيءَ آهي تہ هي سڀ شيون، مال، اسباب اسان جا، منھنجي نوڪريءَ جي ميڙي چونڊي يا سام قناعت ۽ ونڊ ورڇ جو نتيجو، سو سڀ ان آدرش جو شيوا ۾ ڪتب آندو ويندو. اميد اٿم تہ اهو وقت جلد ايندو جو اسان جو دنيوي ڪمن ۾ هٿ ڳنڍڻ ۽ ڌنڌي ۾ مشغول رهڻ سو سڀ ٻيءَ روشنيءَ ۾ نظر ايندو. منھنجا گمان جنھن ۾ جو اڳي ذڪر ڪيل آهي سي سڀ اڇاترا هئا؛ سام چوندو آهي تہ جي توکي دلي طرح يقين نہ هجي ها تہ تون پڻ ايتريقدر پاڻ ارپن ڪري نہ سگهين ها.
هاڻي وٺون گرڌاريءَ جي ڳالھہ کي. ٽيون ڏينھن وري جڏهين گرڌاريءَ شوق سان پنھنجي سوني منڊي صفا ڪري پائي گهمڻ لاءِ نڪتو، سام آڱر پنھنجي ڊگهي ڪري اوچتوئي اوچتو اشارو ڪيس تہ ان آڱر ۾ پاءِ! گرڌاري دل جو اشارو جلد سمجهندو آهي. ’ها دادا‘ ڪري جيئن منڊي لاهڻ تي هيو، تيئن مون کيس هڪل ڪئي. اڳين منڊي ۽ واچ بہ سندس سام وٽ اچي ويئي، توڙي جو ڪي سوکڙيون سام بہ کيس ڏيندو آهي تڏهين بہ منھنجي دل نہ گهريو تہ هو پنھنجي شوق مان ٺھرايل شيءِ ڏيئي سڪندو وتي.
گرڌاريءَ چيو: ”ممي! منڊي مان دادا کي پائيندس.“
مون کيس وري بہ منع ڪئي پر هو هرگز ڪين مڙيو ۽ منڊي سام کي پاتائين. سام مونکي چيو: ”اسان تہ هن کي هڪ قسم جو حج ٿا ڪرايون؛ تون کيس ڇو ٿي منع ڪرين؟“
گرڌاريءَ جي اکين ۾ صدق جي روشني هئي ۽ چيائين: ”ممي اڳتي مان تنھن جي چوڻ تي اصل نہ مڙندس. جيڪي بہ دادا گهرندو سو ڏيندس.“
سندس صدق ڏسي مان بہ گهڻو خوش ٿيس ۽ گرڌاري کي چيم: ”سام کي سون جي منڊي پاتءِ ۽ پاڻ کي صدق جو هڪ جڻيو پاتءِ، جنھن جو ملھہ هيرن جي هار کان بہ وڌيڪ آهي!“
گرڌاريءَ جي وڃڻ کان پوءِ سام هينئن چيو: ”نہ رڳو سندس صدق ۽ قربانيءَ جو انگ وڌائڻو هيو پر مون ڏٺو هو تہ انھيءَ منڊيءَ ۾ هن جو گهڻو موھہ هيو. فقيري ٽولي وارن لاءِ موھہ ڪنھن بہ وستوءَ سان رکڻ چڱو نہ آهي.“
***
19-12-1952ع لاڙڪاڻي ۾ ڪيترن ڏينھن کان چونڊن جي ڌوم ڌام لڳي پيئي هئي. ميونسپل چونڊن لاءِ اهڙي ڪشمڪشا ورلي ڪنھن ننڍي شھر ۾ ٿي هوندي، جنھن جو سبب اهو آهي جو هن شھر ۾ ٻہ وڏيون هستيون موجود آهن جي هڪ ٻئي جي خلاف ڪم ڪن ٿيون. انھيءَ اليڪشن جي بخار ۾ عام ماڻھن جا مغز گويا پوري ٺڪاڻي نہ آهن. ڪجهہ قدر انھيءَ گوڙ شور جا پڙاڏا اسان تائين بہ پيا پھچن. اسان کي بہ انھيءَ اثر هيٺ اهو هڪ خيال اچي پيدا ٿيو تہ سام کي چونڊ لاءِ بھارجي. هڪڙي ڌر جي اڳوان خود کيس چوائي موڪليو. سام کي ڪن دوستن بہ چيو تہ ائين جلد ئي وڏين چونڊن لاءِ پڻ لڙي سگهندا، پر سام جواب ڏنو: ”اسان جي لائين اها نہ آهي. ائين برابر آهي تہ سياست ۾ بہ ڪيترن اعليٰ شڪتين بھرو ورتو آهي جھڙو شري ڪرشن.، سردار (صلعم) ۽ اسان جي وقت ۾ مھاتما گانڌيءَ. آدرشي ماڻھو حياتيءَ جي سڀ ڪنھن کيتر ۾ گهري سگهن ٿا. ڪرم يوگيءَ جي بہ هڪ وڏي پدوي آهي. مگر ڇوٽڪاري حاصل ڪرڻ لاءِ سڀني کي سياست ۾ گهرڻ ضروري نہ آهي. هاڻوڪي جوڙجڪ ۾ عام طور گياني پرش ورلي چونڊجي سگهجن ٿا. ۽ اسيمبلين ۾ رهي ڪري تمام ٿورو ڪم ڪري سگهن ٿا. رواجي سياستدانن جو کڙڪو گهڻو آهي، مگر سندن ڪم جو نتيجو ٿورو آهي. اهو گهڻو ڪري ناپائدار ڳالھين ۽ عارضي سوالن سان واسطو رکي ٿو. گيانيءَ ۽ فيلسوف جي ڪم جو اثر وڌيڪ اڻ لک، پر وڌيڪ اونھو ٿيندو آهي. جيئن سمنڊ جون لھرون زمين جي ويجهڙائيءَ ۾ يعني تراکڙي پاڻيءَ ۾ گوڙ شور ۽ گجي ڪنديون آهن يا خالي مٽ ڀان ڀان گهڻي ڪندو آهي، تيئن هي سياستدان ميمبر ۽ وزير بہ هل هنگامو گهڻو ٿا مچائين، مگر انھن جو حياتيءَ جي ذاتي سوالن سان واسطو بلڪل ٿورو آهي. سندن اثر مٿاڇري آهي. هڪڙو گياني جو ڪو نئون خيال يا نئون نمونو زندگيءَ جو پنھنجي مثال سان دنيا جي اڳيان پيش ڪري ٿو يا هڪڙو ساڌو ۽ شيوڪ جو ڪنھن ننڍڙي آشرم ۾ ئي چئن دلين تي ڪو اونھو اثر وجهي ٿو، يا هڪڙو پروفيسر جو ماٺ ميٺ ۾ پنھنجو کوجنا جو ڪم ڪري ٿو يا وگياني جو سائنس جو ڪو نئون راز بتائي ٿو، ان جو اثر هن حياتيءَ تي وڌيڪ گهرو رهي ٿو بنسبت هڪ طاقتور وزير جي جنھن جي وڏي هستي يا ظاهري ڪم ۾ ڪو بہ اثرائتو خيال سمايل ڪونہ آهي. وقت جي تقاضا محسوس ڪري ساڌو ۽ گياني بہ پنھنجا ويس مٽائي ڪڏهن سياست ۾ گهري پون ٿا، مگر اسان غريبن جي لاءِ اهڙو ڪو اشارو ڪونہ آيو آهي. تنھن کان سواءِ پاڻ چونڊائڻ جو هي رستو ڪھڙو نہ نفرت جوڳو آهي! پاڻ چونڊائڻ جو خيال ئي خود اهنڪاري خيال آهي. خبر نہ آهي ماڻھو کي شرم ڇو نہ ٿو اچي جو پنھنجي تعريف پبلڪ پليٽ فارم تان يا ڇپائيءَ رستي هن واهيات نموني پيا ڪن! مون کي تہ انھن جا اشتھار پڙهي خود پاڻ کان لڄ ايندي آهي جيئن ڪا گهر ويٺي زال وئشائن جي ننگائپ جو احوال ٻڌي لڄائجي وڃي. هي بہ هڪ روحاني وئشاپڻو آهي. وڏي ارمان جي ڳالھہ اها آهي جو اڄ ڪلھہ انھيءَ طريقي کان سواءِ عام طرح ڪو اميدوار پاڻ کي چونڊائي نٿو سگهي! ووٽرن کي تہ ازخود خيال ٿيڻ گهرجي تہ هي ماڻھو جو پنھنجي هڏن جي ڪمائيءَ مان هزارين روپيا خرچي، دن رات در بدر ٿي اسان جي پٺيان ڦري رهيو آهي ۽ ووٽن لاءِ منٿون ڪري رهيو آهي، سو يا تہ پاڳل يا تہ بي ايمان هوندو. ڀلا سچي شيوڪ کي ڪھڙي پيئي آهي جو منٿون ڪري تہ مونکي چونڊيو ۽ پنھنجا گڻ پاڻ پيو وستار ڪري؟ ڪنھن آدرشي پارٽيءَ يا جماعت جو ميمبر ٿي اميدوار بيھڻ، جنھن ۾ ايتري پئسي خرچ ڪرڻ يا ماڻھن کي لالچائڻ جي ضرورت نہ ٿئي، سا البت ٻي ڳالھہ آهي. اهو ياد رکڻ گهرجي تہ آدرشي طريقي کان سواءِ آدرش کي پھچڻ بہ مشڪل آهي. پر اڄ سڄي ملڪ ۾ اهڙي ڪا جماعت مان نٿو ڏسان. گهڻو ڪري ماڻھو جماعت جو سھارو وٺي پنھنجي شخصيت وڌائڻ يا مالي حالت سڌارڻ لاءِ ئي چونڊن ۾ بيھن ٿا. هاڻي ويچار ڪري ڏسو تہ اسان فقير ماڻھن جي انھن جي وچ ۾ ڪھڙي جاءِ ٿي سگهي ٿي؟“
***


مٿيون خيال سام جو مان چڱيءَ طرح سمجهندي آهيان؛ خود منھنجو بہ اصل کان اهوئي خيال آهي، پر هن وقت تائين سام جي آشرم وارين رٿن جو واڌارو نہ ڏسي مون اها رٿ ڏني تہ سام سياست ۾ گهري؛ سمجهيم تہ هن طريقي شايد سندس ادبي ڪم جو بہ واڌارو ٿئي. پر سام پنھنجي ارادي تي اڳي کان بہ وڌيڪ پڪو نظر آيو. سندس خيال جي پڪائي ڏسي منھنجو وشواس بہ وري پڪو ٿيو تہ اسان جي ڪم جو ميدان نرالو آهي. سام هن باري ۾ وڌيڪ هنيئن چيو: ”آئينده واري لائين اسان جي ڪم جي ڪھڙي بہ ٿئي مگر ٽن ڳالھين جي مون کي آس هميشہ رهندي آهي: (1) تہ اها آئينده واري زندگي اسان جي ستنتر ٿئي. (2) تہ اها سندر هجي (3) تہ ساتوڪ رهي. ڪھڙا اپاو يا قدم وقت بوقت اختيار ڪبا تنھن لاءِ ايترو اڳ ۾ پڪا ويچار ڪرڻ سو بہ هڪ قسم جو اهنڪار آهي. ڪھڙي خبر آهي تہ زندگيءَ جي ڦرندڙ حالتن سان اڄوڪا ويچار اسان جا ڪي سال هن کان پوءِ ٺھڪي ايندا يا نہ. نمرتا ۽ نھٺائيءَ سان سڀ رٿون ايشور کي ارپن ڪجن؛ گهڻا پور نہ پچائجن تہ هينئن ڪبو يا هينئن ٿيڻ گهرجي، ڇا لاءِ جو ٿيندو اهوئي جو ايشور کي وڻندو. فقط ائين چئجي تہ مان شيوا لاءِ تيار رهندس ۽ جو اشارو مالڪ جي طرف کان مليو، ان موجب قدم وڌائيندو رهندس. وڌيڪ ڪجهہ بہ پور پچائڻ اهم ڀاو جي هڪ نشاني آهي. سچي شيوڪ کي هميشہ ائين چوڻ کپي: ’جو نڌ ڀاوي سائي ڀلي ڪار‘. ائين چئي سام هٿ جوڙي نمسڪار ڪيو ۽ تنھن بعد مون کي پنھنجو دعا جو هٿ گهمايو. مون کي وڌيڪ پڇا جي ضرورت پڻ ڪانہ رهي.
***


22-12-1952ع اسان جي مٿان اڃا ڪيتريون سنساري جوابداريون مڙهيل آهن؛ اهو خيال ڪندي منھنجي دل ٿورو ’گائون مائون‘ ٿيڻ لڳي، مان تہ اڄ ڪلھہ هلندي ئي انھيءَ آس تي آهيان تہ آشرم جي اسٿاپن ڪرڻ جو ۽ ستنتر جيون جي شروعات جو وقت ويجهو اچي رهيو آهي؛ جيئن جيئن شام جو سورج است ٿيڻ جو نظارو ڏسون يا پريئر جي وقت کان پوءِ ڪا گيان جھڙي ڳالھہ ڇِڙي تہ دل جي اڳيان هڪ قسم جو تصور ايندڙ وقت جو ٺھي ايندوآهي. انھيءَ هڪ اميد سان اسان جو هي سفر زندگيءَ جو ڏکن ڏاکڙن ۽ آزمائشن سان ڀريل پيو هلندو آهي. مگر ڪالھہ جڏهين نئين سر مٿيون خيال دل تي آيو تہ اڃا ڪيترن سالن لاءِ اسان کي هت ڳهڻو آهي، تڏهين وري ائين سمجهيم تہ شايد اهو وقت آزاديءَ سان تيرٿ ياترائن ڪرڻ جو يا سچي ست سنگ جو اڃا پرڀرو آهي. سام منھنجي نراسائي ڏسي چيو: ”ائين هرگز نہ آهي! اسان جي آشرم اڳ ۾ ئي اڏجي رهي آهي. باقي ٿوريون منجهس ڪي هاجون رهيل آهن! جتي بہ دليون گڏجي ڪا بہ سچي آس رکن ٿيون ۽ هڪ ٿي هلن ٿيون تہ اُهي سمجهو ٻہ ٿنڀا آشرم جي عمارت جا آهن. ٻيا ٻہ ٿنڀا آهن محنت ۽ سچائي ۽ ڇت آهي ﷲ جي اوٽ. باقي ٻيون سڀ ڳالھيون ۽ رٿون بيروني اڏاوت جون يا اندروني انتظام ۽ جوڙ جڪ جون سي ٿورو حصو والارن ٿيون. تنھنجي آشرم جا ٿنڀا تيار آهن؛ ڇت سائين ثابت رکندو. منھنجي مراد پوري ٿي آهي جو تنھنجي دل اندر اهو خيال ساڳيءَ طرح واسو ڪري ويو آهي، جيئن منھنجي دل اندر. پوءِ نراسائيءَ جون ڪھڙو سبب آهي؟ سائينءَ جا شڪرانا مڃڻ گهرجن جو ڏکيون منزلون لنگهائي ۽ سنسار جا مڙهيل ٻوجها گهڻا ڪلھن تان لاهي ان آدرشي زندگيءَ جي ويجهو آڻي اسان کي ڪڍيو اٿس. مان تہ ڏسان ٿو باقي هڪ ٽپي ڏيڻ جي دير آهي. اُها آشرم تون ۽ مان پاڻ اندر کنيو ٿا وتون. ياد قائم رکڻ خود اُها جادوءَ جي لڪڙي آهي جا دور منزل کي ڇڪي ويجهو آڻي ٿي. جيئن ڪا شيءِ پھريائين ڦڪي ۽ پوءِ وڌيڪ نظر ڪرڻ سان آڪاش ۾ چٽي چٽي ٿيندي وڃي تيئن اسان جي آس ۽ محنت ان آشرم جي اڏاوت کي هر روز چٽو ۽ سچو (Tangible) روپ ڏيئي رهي آهي. آس جي پينگهي ۾ ئي تہ سڀ آدرش نپجن ٿا. خيال ۾ ئي هر اڏاوت جو آرنڀ ٿئي ٿو. ايشور جي آسيس پري نہ آهي. فقط تون ڏس ۽ انجي وٺڻ لاءِ تيار ٿيءُ!”
***


2-9-1953ع هن ڊائريءَ ۾ اڳئين داخلا کي گهڻا ڏينھن ٿي ويا آهن. هيترا مھينا دنيوي ڪمن جي پيڙ ۾ تڪڙا تڪڙا گذري ويا آهن، جيتوڻيڪ انھن جو ڏينھن ڏينھن انتظاريءَ کان خالي نہ هو. سام چيو: ”انتظاري هڪ مُڏو ڏاٽو آهي جنھن سان وڍجڻ ۾ چيچلائڻ گهڻو ٿئي ٿو. زماني ۾ وڍجڻ وقت ماڻھو ائين پيو سمجهي تہ پل پل اهنجو گذري رهيو آهي، جيتوڻيڪ هيئنر ائين پيو ڀائنجي تہ ڄڻ وقت سمورو هڪ خواب مثل گذري ويو. سو ان ڪري آهي جو هڪ تہ انتظاريءَ واري پاسي من موٽڻ نہ گهرندو آهي يعني انتظاريءَ وارين ڳالھين جي ياد خود اُگري لڳندي آهي ۽ ٻيو ان ڪري جو اهو سمو گهڻي جفا ڪشيءَ هوندي بہ سچي حاصلات کان خالي رهي ٿو. جي دل جي تارازيءَ ۾ توربو تہ بيڪار ۽ اجايو ثابت ٿيندو. ان ڪري بہ خواب وانگر خالي خالي پيو نظر اچي. حرص ۾ يا انتظارين ۾ ڪيل ڪم اڌ چٻاڙيل کاڌي مثل آهن جي پيٽ تي تنگي يا ڀراءَ گهڻو ڪن ٿا، مگر رت ست يا هميشہ واري طاقت منجهائنئن بلڪل ٿوري بڻي ٿي. جيڪا شيءِ وري وري چٻاڙي کائبي آهي، تنھن ما نہ رڳو سواد ۽ نيت جو ڀرجڻ يا ڍو چڱو ٿئي ٿو، مگر منجهائنس تن کي پڻ گهڻي طراوت رسي ٿي. ساڳيءَ طرح دنيوي ڪمن ۾، انتظاريءَ واري تڪڙي حياتي گذاريل انسان جي من کي آزمودي يا اڀياس جي صورت ۾ گهٽ فائدو پھچائي ٿي، پيٽ ۾ ان زندگيءَ جي جيڪا ستنتر ۽ آدرشي آهي ۽ تن من جي سچي فائدي لاءِ ڳڻي ڳوتي، سٺن نيمن تي بيھاريل آهي. البت حياتيءَ جو ڪو بہ ڪم اجايو ڪونہ ٿو وڃي؛ ڪو بہ ڪاريہ جنھن ۾ انسان ٿورو يا گهڻو چاه رکي ٿو. يا وقت جو ڪشمڪش ۾ گذري ٿو، سو بہ گيان پرائڻ کان خالي نہ آهي. انھن اسان جي نون مھينن جي در بدر ٿيڻ ۾ پڻ ڀلائيءَ ۽ وندر جا گهڻا آزمودا هئا. مالڪ جي مھر سڀ ڪنھن رٿ ۾ هئي؛ سندس هٿ هر ڪاريہ ۾ هيو ۽ انھيءَ عقيدي جي هيءَ هڪ ننڍڙي آزمائش هئي، جنھن مان پار پئي اسان کي شڪر گذار رهڻ گهرجي.“
سام جو وڪيل جيڪو سندس معاملن کي منھن ڏيندو آهي، انھيءَ اوچتو اچي اسان جي زندگيءَ ۾ هڪ قسم جو ٽاڪوڙو وڌو هو. چيائين تہ سام هتان ڪجهہ وقت لاءِ هليو وڃي جو اُن ۾ سندس فائدو آهي؛ سندس اهڙن لفظن ۾ ڏنل صلاح مون کي ويچار ۾ وجهي ڇڏيو ۽ مون زوريءَ سام جو سامان تيار ڪري کيس اڪيلو روانو ڪري ڇڏيو، جيتوڻيڪ آخر ۾ هي سڀ اجايو ثابت ٿيو. سام بہ هنن معاملن کان بيزار هيو تنھن ڪري گهڻو ضد هن بہ ڪين ڪيو. جنھن کي ڀلا ريلوي جي ٽائيم تي گاڏي پڪڙڻ يا مقرر وقت تي ڪنھن ڪم لاءِ ملڻ يا ڪا بہ پابندي پروگرام وغيرہ جي اڳواٽ پاڻ تي وجهڻ هڪ آزار پيو لڳندو آهي، سو وڪيلن ۽ ڪورٽن جي حاضرين کائڻ وغيرہ مان ڇا ڄاڻي؟ مون کي اهو پڻ خيال هيو تہ ملڪ جي پارٽيشن کانپوءِ هو پنھنجي زندگي پنھنجي خيال موجب گهاري نہ رهيو آهي. خاص ڪري گذريل ٻارنھن مھينن ۾ مقرر وقتن تي ڪمن جو انتظام رکڻ، سو هن جي دل جي مٿان هڪ قسم جو بوجو ٿي رهيو آهي. ان ڪري سام بہ آخر منھنجي ڳالھہ مڃي. ايترا مھينا اڳ اسان ڪڏهين بہ هڪ ٻئي کان جدا ڪين رهيا آهيون. سندس وڃڻ کانپوءِ مون لاءِ نيون انتظاريون پيدا ٿيون؛ منھنجي موڪل ملڻ جون ۽ سندس پٺيان وڃڻ جون. هندستان ۾ مائٽن مٽن ۽ دوستن جا هيڻا حال ٻڌي پاڻ کي بہ وڃڻ ۾ خاص مزو ڪو نہ پيو اچي مگر سام پيو لکي تہ يا تون جلد اچ يا مان هڪدم موٽي اچان.
جيتوڻيڪ سام جي گرهست آشرم جو عرصو اچي پورو ٿيو هو، تڏهن بہ حالتون سندس پورن آزاديءَ لاءِ سھنجون نظر نہ ٿي آيون. هن چيو ٿي تہ ڇھہ مھينا مدي کان اڳ ۾ ڪمن مان هٿ ڪڍڻ جو نتيجو اهو ٿيندو جو ڇھہ سال وري پروگرامن پورن ڪرڻ ۾ وڌيڪ لڳي ويندا. هينئر ڏسان ٿي تہ برابر ٿي رهيو آهي ۽ جي ڇھہ مھينا وڌيڪ صبر سان هت گذرن ها تہ هن وقت کيس هنن سنساري ڪمن کان وڌيڪ آزادي ملي سگهي ها. اسان جي وڪيل جي صلاح بيڪار هئي. ڪي چون ٿا حسد وچان اها صلاح ڏني هئائين تہ هي ڀل لڏي وڃن. خير جو ڪجهہ ڀي ٿي تنھن ۾ قدرت جو هٿ سمجهڻ گهرجي.
هاڻي ڏسان ٿي تہ نہ سام ۽ نہ مان ئي ساڳيا رهيا آهيون. سام تہ هندستان کان موٽي اچي ڪنھن آفيسرن يا سنساري سنٻنڌ واري سان ملڻ ئي ڇڏي ڏنو آهي. اِن بنسبت سام چيو: ”جيئن ڪو پڪو ڦل وڻ مان هوا لڳڻ تي پاڻھي ڪري پوندو آهي تيئن سنساري ڪمن کان هينئر اسان جو خيال الڳ ٿي ويو آهي. اهي پاڻھي خيال مان ڪري پيا آهن يا چئجي تہ خيال پڪا ٿي انھن ٻنڌنن جي ٽاريءَ کان ڇڄي رهيا آهن.“
مان ڏسان ٿي تہ سام هينئر ڄڻڪ وسي رسي ئي پھاڙن نندين ۽ خيالي ميدانن ۾ ٿو. منھنجي دل بہ اوڏانھن ازخود ڇڪجيو وڃي ٿي. ظاهر طور ٻئي ساڳئي شھر ۾، ساڳيءَ جاءِ ۾ رهيا پيا آهيون؛ ساڳئي ڌنڌي ۾ پڻ لڳا پيا آهيون؛ پر آشا جي هڪ نئين کڙڪي کلي آهي. اميد آهي تہ اها وڌي هڪ دروازو ٿي پوندي، يعني اسان جي ڇوٽڪاري جو دروازو! اِن آس ۾ ٻئي هت اڪيلو جيون ڪاٽي رهيا آهيون!
وچ ۾ هي طوفان ڇو آيو؟ هي سڀ ڇا هيو ۽ هيءَ انتظاري يا در بدر ٿيڻ ڇا لاءِ هئي؟ ان بنسبت سام چوي ٿو: ”اهي انھيءَ برسات جون اڳواٽ گجڪارون هيون جنھن جي وسڻ جا ڏينھن ويجها پوندا ٿا وڃن. شايد ڪا اسان جي اندر ۾ سنساري ڪمن لاءِ چاهنا پڻ رهيل هئي. انھن کان ويتر دل کٽي ڪرڻ لاءِ سنسار وري هڪ ڏيکاري ڏني. گهٽ ۾ گهٽ اسان کي اها اميد رکڻ گهرجي تہ سنسار روپي باھہ جا هي آخرين اُلا هئا. حاضرين ڀرڻ ۽ دنيا جي حضورن کان خود دل هميشہ لاءِ کٽي ٿي ويئي آهي. هن اُٿل پٿل اسان جي ارادي کي ويتر پڪو بڻايو آهي ۽ ڀيٽ ۾ نئين زندگيءَ جي رٿ کي وڌيڪ موهيندڙ ۽ منوهر ڪري بيھاريو آهي.“
سام وڌيڪ چيو: ”آس گل جي مثل آهي. جيئن گل مان ڦل پيدا ٿئي ٿو، تيئن سچي آشا بہ ضرور هڪ ڏينھن ڦل پائي ٿي. فقط ان کي سچائيءَ جو پاڻي ڏيندا اچون تہ وڌندي رهندي ۽ هڪ ڏينھن ڦردار ٿيندي. سياڻي مالڪ سرشٽيءَ جي ڪا شيءِ اجائي نہ بڻائي آهي. امنگ ۽ ڀڳتيءَ سان نپايل آس ڦل رهت ٿي نٿي سگهي!“
***


13-9-1953ع هيءَ اڄوڪي داخلا مان اڳين نوٽن مان ڪريان ٿي جي هندستان وڃڻ کان اڳ لکيل هئا مگر ڊائريءَ ۾ آندل ڪو نہ هئا:
مون سام سان ذڪر ڇيڙيو تہ اُها زندگي آشرم واري ڪھڙي قسم جي ٿيندي؟
سام چيو: ”جيئن مون اڳ چيو آهي، اُها آشرم ڪو آرام گاھہ تنھنجي ۽ منھنجي آسائش لاءِ ڪونہ ٿيندو مگر هڪ ڪم جو مرڪز ٿيندو. ان جو پھريون آرنڀ سڀ شيءِ يا سڀ جيءَ جي ڄم وانگر تڪليفن ۽ سورن سان ٿيڻو آهي. پوءِ بہ اورچائي هميشہ ڪرڻي پوندي. پريشانيون ۽ چنتائون پڻ پيدا ٿينديون رهنديون جھڙوڪ آشرم جي سلامتيءَ لاءِ اُپاءُ وٺڻ جون، ڪاروبار جاري رکڻ جون، نيم جي بجا آڻڻ جون، خرچ لاءِ پيدائش ۽ چندن وغيرھہ جو پرٻنڌ ڪرڻ جون، وغيرھہ وغيرہ. ائين سچ آهي تہ آدرشي زندگي وڌ ۾ وڌ مزي جي ۽ راحت ڀري زندگي ٿيڻ گهرجي پر اها راحت سٺي طعام يا آرام يا ٿڌين هوائن وغيرھہ سان پيدا نٿي ٿئي ۽ نہ تڪليفن، کوجنائن، مسئلن حل ڪرڻ ۾ هپي وڃي ٿي. اها راحت وسيع زندگيءَ جي راحت آهي جنھن ۾ پھريائين آتما ۽ دل من راضي رهن ٿا. تن جو ويچار بہ واجبي آهي مگر سڀني کان اڳ ۾ رکيو نہ ويندو. هيءَ سکيا شايد اڄ ڪلھہ جي ساميوادن کان ابتڙ هجي جيڪي تن جي پرورش جي اول خيال ڪن ٿا.“
مون سام کان پڇيو: ”جيڪڏهين تڪليفن ۽ مسئلن حل ڪرڻ يا جفا ڪشي گهڻي ڪرڻ سان بہ اها خوشي قائم رکي سگهجي ٿي تہ هينئر هنن دنيوي مسئلن جي وچ ۾ ڇو نہ ٿي اسان کي نظر اچي؟“
سام چيو: ”جيتري قدر اها نظر نٿي اچي، اوتري قدر اسين روحانيت ۾ اڻپورا آهيون. روحانيت جو مسئلو سڀ مسئلن جو بنياد آهي ۽ انھن سان گڏو گڏ حل ٿي سگهي ٿو. اهو آنند هتي ۽ هينئر حاصل ڪرڻو آهي ۽ هيءَ زندگي ان ايندڙ پورڻ زندگيءَ لاءِ هڪ تياري سمجهڻ گهرجي، نہ تہ بي سود آهي.
”جڏهن ڪو ٻار ڪنھن وڏي نماءَ ڏسڻ لاءِ ڪنھن شھر ڏانھن ويندو آهي تہ تياريءَ ۾ کيس ڪيڏي نہ خوشي معلوم ٿيندي آهي! اها ٻاراڻي ۽ معصوم دل اسان کي هن زندگيءَ جي مسئلن وچ ۾ زندھہ رکڻ گهرجي ۽ ساڳي خوشي اسان کي هن تياريءَ ۾ پڻ ملڻ گهرجي. منھنجو مطلب هي آهي تہ اها آشرم يا آئيندھہ واري آدرشي زندگي هاڻوڪيءَ زندگيءَ کان ڇڳل يا الڳ ڪونہ ٿيندي. پاڻ کي متان ٺڳيندا هجون، تنھن ڪري اهو چڱيءَ طرح سمجهڻ گهرجي تہ اها زندگي اوچتي ڪٿان پيدا ڪونہ ٿيندي، نہ ان جي برپا ٿيڻ تائين اسين پنھنجي اندروني خوشي يا پنھنجي من جو صلح وڃائي سگهون ٿا. اهي اسان جي جيوت جي سچي دولت آهن، جنھن کي هڪ پل لاءِ بہ پٺتي رکي نٿو سگهجي. پنھنجي روح جي راحت جا دروازا آشرم کلڻ تائين بند ڪونہ رکي سگهبا. جيتري راحت هينئر پاڻ ۾ پاتي اٿئون، اوتري راحت پوءِ بہ اسان جي رهندي. هينئر ان کان خالي آهيون تہ ممڪن آهي پوءِ بہ خالي رهجي وڃون. اها آشرم ظاهري روپ ٿيندي ان خيال جو جيڪو اڳ ۾ ئي من اندر موجود آهي؛ ان مال ۽ سامان تن من جي مان جو اڳ ۾ ئي گڏ ڪري رهيا آهيون ۽ پوءِ گڏ ڪيو ويندو اُها جڙندي. ڪنھن خاص وقت يا حالتن جو خيال رکي انھن جي اچڻ لاءِ ترسي ويھڻ ۽ ڪم نہ ڪرڻ يا اها اميد رکڻ تہ هندستان يا فلاڻي هنڌ يا فلاڻي شھر ۾ پھچي پوءِ هي ڪم شروع ڪبو سو خيال بيڪار آهي. اها آشرم جيڪڏهين اسٿاپن ٿيڻي آهي تہ هاڻي ۽ هتي ٿيڻي آهي. پوءِ ڪٿان اُڀ مان اوچتي هيٺ ڪين لھي ايندي!
اسان کي آشرم جي مقصد، نيم ۽ ابتدائي اڏاوت بابت چٽا خيال هئڻ گهرجن. چٽن خيالن جي معنيٰ بند خيال نہ آهي جن ۾ ٻي ڪا نئين روشني پوءِ نہ اچي سگهي. مگر جيڪي قدم پھريائين کڻڻا آهن انھن جي گهٽ ۾ گهٽ صورت صاف هئڻ گهرجي. اڳ تنھنجي ڊائريءَ ۾ شايد اهڙا ويچار ڄاڻايل آهن، مون کي هي خيال پڪي طرح من تي ويٺل آهي تہ پھريائين ضرور تڪليف وٺڻ سان آشرم جو آرنڀ ٿيندو. فقط سڌ ڪري ويھي رهڻ سو بس نہ ٿيندو. تمنا جاڳي تنھن کانپوءِ رٿ ۽ اپاءَ جي ضرورت آهي؛ اُن اپاءَ لاءِ وري پاڻ ارپن ڪرڻ جي ضرورت آهي. فقط دل کي بھاري ڏيڻ تہ هيئن اسان جي آشرم ٿيندي، تنھن مان ڪجهہ حاصل ڪونہ ٿيڻو آهي. منھنجي لاءِ اها آشرم هڪ خيال جي پورنتا، ڪرم جي آزادي ۽ اندروني خوشي جو بھانو آهي. مون پنجويھن سالن کان وٺي ان بنسبت ڪي ويچار ڪيا آهن ۽ روز ان لاءِ دعا گهرندو آهيان تہ ان آدرشي، ستنتر ۽ سمپورڻ جيون کي شل هر قدم سان وڌيڪ ۽ وڌيڪ ويجهو ٿيان؛ گويا هي پنجويھہ سال بہ ان جي اسٿاپن ڪرڻ ۾ لڳايا اٿم. تون ۽ تنھنجي ساري زندگي پڻ ان آشرم جي اڏاوت جو منھنجي نظر ۾ هڪ ڀاڱو آهيو ۽ پنھنجي هاڻوڪي حياتي بہ تون ان کان الڳ نہ سمجهہ!“
***


15-9-1953ع سام پنھنجي انگريزي ڊائريءَ ۾ هڪ ٽڪرو لکيو هو جنھن جي مون کائنس سمجهاڻي پڇي تہ اهي خيال خاص ڪري فلاڻي موقعي جي ڪري توهان جي دل ۾ آيا يا نہ؟ سام تنھن تي جواب ڏنو: ”خيال هڪ پکيءَ مثل آهي؛ ڪنھن خاص ٻُوڙي مان نڪري جڏهن آسمان ۾ وڃي ٻين پکين سان ملي ٿو، تڏهين کيس سڃاڻي ڪين ٿو سگهجي تہ هو ڪھڙي ٻوڙي جو پکي آهي. خيال جو دائرو وڏو آهي. اهو پيدا کڻي ڪنھن خاص موقع يا زندگيءَ جي وهنوار مان ٿئي مگر هڪ ڀيرو جڏهين آزاديءَ جي وسيع آسمان ۾ اڏامي چڙهي ٿو، تڏهين مٿس معنيٰ جي حد وجهڻ مشڪل ٿيو پوي. جڏهين پنھنجا شخصي ناتا ڇڏي، اصليت واري روپ ۾ اچي ٿو، تڏهين ڪنھن خاص انسان يا موقعي سان يا ڪنھن جاءِ، مقصد وغيرھہ سان لاڳاپو نٿو رکي، مگر وشو روپ ڌاري پاڻ هڪ درسني بڻجيو پوي، جنھن ۾ هر ڪو پنھنجو پاڻ پيو ڏسي ۽ پنھنجي پنھنجي معنيٰ پيو پڙهي. تنھن ڪري شاعرن يا فقيرن جا قول ڪنھن خاص مطلب وچان سمجهڻ جي ڪوشش نہ ڪجي ۽ نہ مقرر معنيٰ جي سوڙهي پيچري ۾ انھن کي قيد ڪجي، مگر جا معنيٰ دل سان لڳي اچي سا هر ڪو پنھنجي لاءِ انھن مان ڪڍي سگهي ٿو.“
***
16-9-1953ع سام کان مون مسافريءَ جي وقت ۾ گڏ ڪيل آزمودن بابت پڇيو. هن هيٺينءَ ريت ٻڌايو: ”هڪ لڱا گهمندي گهمندي سنڌيا جو وقت ٿي ويو ۽ مون کي ڌيان ۾ ويھڻ جي ڏاڍي خوشي ٿي. من جي مٿان ماٺ غالب پوندي پئي وڃي. پڪي رستي تي ناليءَ جي مٿان پوني شھر ۾ هڪ ننڍڙي ديوار مثل ٻنو بيٺل هو. مونسان هڪ ٻيو بہ ساٿي ان وقت گڏ هيو. ٻيئي وڃي ڪجهہ وٿيءَ سان ان ٻني تي ويٺاسون. منھنجي ساٿيءَ چيو: هت آمدرفت (Traffic) گهڻي آهي. مون کيس چيو: پاڻي سڀ ٺيڪ ٿي ويندو.
”مون اهي لفظ بي خيالا چيا. حقيقت ۾ منھنجو خيال اهڙو پاڻ ۾ گم هو جو نہ مون ٽرئفڪ ٿي ڏٺو ۽ نہ پنھنجي ساٿيءَ جا لفظ ويچار هيٺ آندم. اتي ئي چپ ڪري ويھي رهيس جيئن ڪو عرصي کان بکيو ماڻھو جتي کاڌو هٿ لڳيس اتيئي کڻي کائي ۽ ڪنھن قسم جو عار نہ ڪري. ڌيان جي وقت کان پوءِ معلوم ٿيو تہ اهو وقت انھيءَ چوواٽي تي، جتان هميشہ سوين موٽرون، گاڏيون ۽ سائيڪلون پيون اچن وڃن، بلڪل ماٺ ۾ گذريو ۽ هڪ بہ موٽر يا گاڏي اسان جي رستي تان ڪانہ لنگهي!“
سام وڌيڪ چيو: ”هيءَ ڪا ڪرامت نہ آهي. مگر خيال جي تاثير جي هڪ شاهدي آهي. ڪڏهن ايشور، جنھن کي چت يا خيال جي ساري موجودات سمجهڻ گهرجي، ننڍڙن انسانن تي بہ وڏا احسان ڪندو آهي. هڪ خسيس ماڻھوءَ جي سھوليت لاءِ ٽرئفڪ جهلائڻ سان ڳالھہ انسان کي جيڪر اهنجي سمجهہ ۾ اچي، پر اهو خيال جو پرکيندڙ جنھن کي ست چت آنند چئون ٿا سڀ ڪجهہ ڪري سگهي ٿو. ان کي هڪ ڀڳت جي شرڌا جي گهڙي سون هزارن جوشيلن ڪمن ڪارين کان وڌيڪ ملھائتي نظر اچي سگهي ٿي! ان وقت مون کي شانتيءَ ۾ ويھڻ جي بيحد پياس هئي؛ خيال ڀرجي آيو تہ اتيئي ويھي رهان. ڀريل خيال جي ڪير ٿو آڏو اچي سگهي؟ ائين ڀانيم تہ موٽرون مون کي ڪا کپت يا رنڊڪ ڪونہ ڪنديون. هڪ ننڍڙي انسان جي سنڌيا ويلي کي شايد ڪو گهڻو ملھہ ڪونہ هو، مگر هڪ دل جي سچي آرزوءَ کي خود هن سرشٽيءَ جي اپائيندڙ ۽ سندس سرشٽيءَ جي پٺڀرائي هئي!“
اهڙيءَ ريت هڪ ڀيري پارٽيشن وقت جڏهين ڪراچيءَ ۾ سخت فسادن جو امڪان هو ۽ اهي افواھہ هئا تہ ڪراچيءَ ۾ جيڪو هندو رات بچيو، سو ڄڻڪ نئون ڄائو، تڏهين، انھيءَ ئي ڏينھن، سام کي منھنجي سلامتيءَ جي خيال ڪري ۽ ڪن زماني جي ڪمن خاطر رتيديري موٽڻو پيو سڀڪو پيو چويس تہ هن اهنجي وقت ۾ ننڍن ٻارن کي توهين ڇڏي موٽي نہ وڃو.
سام ٻڌايو: ”مون ان وقت پاڻ کي هي دلاسو ڏنو تہ جيڪي مان ڪري نہ سگهيو آهيان، تنھن جو بار ايشور کڻندو؛ مان برابر هڪ ننڍڙو انسان آهيان ۽ ڪراچيءَ جو شھر هڪ وڏو شھر آهي پر سائينءَ جي ديا جا ڀنڊار ڀرپور آهن؛ هو هڪ ننڍڙي انسان جي مجبوري ڏسي ساري شھر جي مٿان ڪشٽ دور ڪري سگهي ٿو. لڙاين ۾ ڪيترا مثال ٿيندا آهن جو ڪنھن پياري انسان خاطر ڪو لشڪر جو سپھہ سالار ڪنھن خاص شھر کي بمبارڊمينٽ کان بچائي ڇڏي. پر انسان کان ﷲ ڪيڏو نہ وڏو ۽ غفور آهي! جي وڻيس تہ هو پاڻھي شھر سڄي جي رکيا ڪندو. ائين پاڻ کي چئي مان طيب موٽي آيس. تڏهين روزانو اها دعا گهرندو رهندو هيس: ڌڻي تون ڪراچيءَ کي بچائج! منھنجي پت رکج! ڌڻيءَ جي مھر ٿي جو ڪراچي ان وقت بچي ويئي ۽ پوءِ جلدئي اسان جا ٻار ڪراچيءَ مان نڪري ويا.“
ان بابت سمجهاڻي ڏيندي سام چيو: ”ڪراچي بچائڻ جي شاباس اتھان جي حڪام لھڻي اها هڪ کل جھڙي ڳالھہ ٿيندي جي مان دعوى رکان تہ منھنجي پريئر جو اهو نتيجو هوندو. مون جھڙن ٻين هزارن بہ دعائون گهريون هونديون. اهي دعائون بہ بي اثر ڪونہ هونديون. خيال هڪ بندوق آهي. ٺاهي هڻ تہ نشان کي ضرور چٽيندي. مگر اهو ياد رکڻ کپي تہ خيال جي بندوق پوري تڏهين ڀربي، جڏهين ان جو نشانو جوڳو هوندو، جنھن کي تن من دل ۽ ضمير سڀ جزا جيءَ جا نظر ۾ رکندا هوندا. جڏهين اسان جي پريئر يا خيال جي بندوق جو مقصد ساتوڪ قسم جو هوندو ۽ اها طلب سڀاويڪ دل جي دور مان يا خيال جي و يڪوجوديءَ مان پئدا ٿي هوندي، يعني زندگيءَ يا خيال جي تيزيءَ تي روڪ پيل نہ هوندي، تڏهين اهو خيال يا اها آرزو وڃي خود ڪلي خيال تي اثر وجهندي. اڻ پوريون طلبون ۽ ..... ۽ ڀاونا مان پيدا ٿيل مطلب پڻ خيال نشان ڪري سگهي ٿو، مگر انھن سان خيال جي بندوق اهڙي زوردار نہ ڀربي، جھڙي ساتوڪ، سڀاويڪ ۽ پريم وچان پيدا ٿيندڙ مطلبن واري بارود سان ڀربي، ان ڪري اڻ پوري خيال واري طلب ايتري تہ اگهائبي، جيتري پوري ۽ پوتر خيال واري.“
وڌيڪ ان بنسبت سام هينئن چيو: ”خيال خود روشني آهي. ان کي پنھنجي ڄاڻ پاڻ اندر آهي. اگهايل پريئر جي دل کي ائين خبر پئجي وڃي ٿي، جيئن شڪاريءَ جي سڌي تير يا بندوق جي نتيجي جي اڳواٽ خبر شڪاريءَ کي پوي ٿي، آزمودگار شڪاري جڏهن پاڻ يا بندوق ڇوڙيندو آهي تہ پکيءَ جي ڪرڻ کان اڳ ۾ ئي ان کي معلوم ٿيندو آهي تہ منھنجو ڪان وڃي لڳو. ان وقت شڪاري چوندا آهن تہ ’هٿ ٺريو.‘ اهڙيءَ طرح پورن چاه ۽ پورن ڀاؤ مان ڪيل پريئر هڻي هنڌ ڪري ٿي ۽ مقصد جي حاصل ٿيڻ کان اڳ ۾ ئي حاصل ٿيل سنتوش مان من کي ڀروسو ٿيندو آهي تہ ’اها وڃي سائينءَ جي در اگهائي.‘
***


17-9-1953ع آشرم بابت وري ذڪر نڪتو، سام چيو: ”اها آشرم ضروري هن ڪري آهي جو منجهس ايڪانت اندر ڪنھن خيال جي پالنا ٿي سگهندي. جيئن آفيس جي ڪم لاءِ ميز، فائيل، مس، قلم وغيرہ ضروري آهي، يا جيئن لوهارڪي ڪم لاءِ هٿوڙا، سنداڻ، ڦوڪڻيون وغيرہ ضروري آهن، تيئن آدرشي زندگي يا آتما جي پالنا لاءِ هڪ سادو، سندر آستان، جنھن ۾ ايڪانت هجي، جتي چنتائن کان اجو ٿي سگهجي ۽ قدرت سان سڌو سنٻنڌ رکي سگهجي، جو خيال کي کولڻ ۽ وسيع ڪرڻ ۾ مدد ڪري، بلڪل ضروري آهي. ائين برابر آهي تہ هڪ هوشيار ماستر اسڪول کي ڪتاب، ميزن وغيرہ کان سواءِ بہ هلائي سگهي ٿو ۽ بنا بورڊ جي سبق ڏيئي سگهي ٿو، هڪ هوشيار ليکڪ يا ڪلارڪ لکپڙه جي لاءِ سٺي فرنيچر وغيرہ جي پرواه نٿو رکي ۽ ائين بہ سٺا ليک يا خط لکي سگهي ٿو. پر پورنتا حاصل ڪرڻ لاءِ ڪتاب، سامان، فائيل بہ مدد ڪري سگهن ٿا، جيتوڻيڪ انھن کان وڌيڪ اهميت وارو ڀاڳ ٻيون اندر جون لياقتون والارن ٿيون. اهڙيءَ طرح هڪ ساڌو پنھنجي چئن ساٿين سان ڪٿي بہ رهي، چاهي گوڙ شور گهڻو هجي يا آس پاس ۾ گندگي هجي؛ پنھنجي خيال کي قابو رکي اندر جي شانتي حاصل ڪري سگهي ٿو. مگر اهو سندس لاءِ هڪ آدرشي وايو منڊل چئي نہ سگهبو. اهو سندس آزمائش لاءِ هڪ لڙائيءَ جو ميدان ئي ٿي سگهي ٿو، جتي خيال کي قابو رکڻ لاءِ خود جفاڪشي ڪرڻي پوي ٿي. ان کي خيال جي پالنا يا سندس ساٿين جي پالنا جو هندورو ڪڏهن بہ چئي نہ سگهبو. ڪنھن بہ پالنا جي ڪم لاءِ ستنتر صاف ۽ نويڪلو آسٿان ضروري آهي.“
***


18-9-1953ع ڪام، ڪروڌ ۽ ٻين وڪار جي هڪالي ڪڍڻ لاءِ ڇا ڪرڻ گهرجي؟ ان سوال جي جواب ۾ گفتگو هلندي سام هينئن چيو: ”وڪارن جي مارڻ لاءِ گهڻا فيلسوف گهڻن قسمن جون سکيائون ڏين ٿا. وڪارن جي مارڻ جو رستو آهي زهد ۽ تپسيا يعني هڪ رواجي قانوني علاج وارو رستو، جيئن ائلوپٿي جو انساني بيمارين لاءِ هڪ طريقو آهي جنھن قانوني علاج جي جاءِ ورتي آهي. مگر جيتوڻيڪ ائلوپٿي اڄ ڪلھہ وڌيڪ استعمال ۾ اچي ٿي، تڏهين بہ منجهس ڪيتريون خاميون آهن. هوميوپٿيءَ جو اصول هڪ بنيادي سچ تي بيٺل آهي، جنھن موجب جيوڙن کي دٻڻ يا مارڻ کان بھتر آهي، انھن کي للڪاري ٻاهر ڪڍڻ ۽ ظاهر ڪرڻ، اهڙيءَ ريت انھن کي هميشہ لاءِ يا گهڻي عرصي لاءِ ختم ڪري سگهبو. اڄ ڪلھہ اهو جسم جي بيمارين جي بنياد پٽڻ جو سٺو رستو سمجهيو وڃي ٿو. من جي وڪارن ڪڍڻ لاءِ بہ مان جيڪر چوان تہ ڪا ’روحاني هوميوپٿي‘ هئڻ گهرجي. وڪارن ۽ خواهشن کي دٻڻ کان بھتر آهي، انھن کي سڌارڻ ۽ سنوارڻ. ڪو وڏو دل کسيندڙ خيال ڪو شاهي شوق يا عشق پيدا ٿئي، جيڪو دل من کي هڪدم لڀائي وٺي تہ وڪارن کان من جلد مڙي پوندو. جيئن پتنگ يا روشنيءَ جا جيت، ننڍڙا ڏيئا ۽ ننڍڙيون جوتيون ڇڏي وڏي روشنيءَ جي مرڪز ڏانھن ڊوڙندا آهن، تيئن وڏي پريم جي اڳيان ننڍڙا شوق حرص وهوس جا، يعني وڪار، ازخود گم ٿي ويندا. انسان جي من جي عادت آهي تہ ان کي ڪا ويهڪ يا بئيٺڪ جي جاءِ کپي. من جي چڙي خالي هوا ۾ رهي نٿي سگهي. جي وڪارن جي لئن لاڻين تان کيس اُڏارڻو آهي تہ عشق جو وڏو درخت ڪو سندس اڳيان هجي جنھن ۾ آکيرو اڏي.“
”هن جو مطلب هي آهي تہ ”پسر اين م ڪن!“ واري فلاسافي ڪچي ۽ ڪسي آهي. اُها آهي وڪارن جي وڏي وڻ جي هڪ هڪ ٽاري ڪري وڍڻ مثل؛ مگر جي وڻ پاڙ کان وڍڻو آهي تہ ان جو بنياد دل مان پٽي ڪڍجي. سو تڏهين ٿيندو جڏهين دل ۾ ٻيو وڻ ان جي جاءِ تي ويھاربو، نہ تہ پراڻن وڪارن جون پاڙون وري ڦٽي ظاهر ٿينديون. اُها سڀ کان وڌيڪ دل کي لڀائيندڙ شيءِ آهي درويشن ۽ فقيرن جو سنگ، جنھن ۾ وڪار بنا لڙائي ڪرڻ جي پاڻھي هٽيو وڃن؛ جيئن روشنيءَ ۾ زهري جيوڙا اونده جا نپايل پاڻھي گم ٿي وڃن!
***


اڄ هڪ غريب لنگڙو شاگرد اسان وٽ آيو. سام کي چيائين تہ مون کي ڊاڪٽرياڻي جي (منھنجي) دوا مان فائدو ٿيو آهي. مون کي ﷲ ڪارڻ وري اها دوا ڏيو. پر منھنجي کيس پارت ڪجو. مون کي پئسو ڪجهہ بہ ڪو نہ آهي؛ مان فقط ﷲ جو نالو وٺي آيو آهيان.
هو هر هر سام جي پيرن تي پيو هٿ رکي ان لاءِ تہ جيئن سام دل سان ڪوشش سندس باري ۾ ڪري. سام کيس پيرن پوڻ کان منع ڪئي ۽ چيو: ”تون ائين نہ سمجهہ تہ غريب آهين تنھن ڪري تنھنجو خيال گهٽ رکنداسين. تنھنجو خيال پاڻ سڀني کان وڌيڪ رکبو، ڇا لاءِ جو شاهوڪار جو پئسو اسان کي وڌ ۾ وڌ گهوڙي، موٽر يا محلات تائين پڄائيندو، مگر تو غريب جي دعا ﷲ تائين پھچائي سگهي ٿي. تنھن ڪري تون يقين ڪر ۽ وڌيڪ پير نہ پؤ.“
اهي ٿورا لفظ سام جا مون کي ڏاڍا وڻيا جنھن ڪري مان هت درج ڪريان ٿي.
***


19-9-1953ع هيٺيون گفتگو اڳين نوٽن سان اتاري لکان ٿي: هڪڙو ٻروچ قوم جو ماڻھو جنھن گذريل وقت ۾ اسان جي مخالف ڪئي آهي ۽ ڪجهہ نقصان بہ پھچايو آهي، جيتوڻيڪ ڪنھن وقت اسان جو مٿس گهڻو اعتبار رهندو هيو، سو پنھنجي خيال ۾ منجهيل گهمندو نظر آيو. شام جي وقت جيئن اسان گهمڻ نڪتاسين. اهو ماڻھو اسان جي ڀرسان لانگهائو ٿيو. سام کي اڳ ۾ ٿوري خبر ملي هئي تہ هنجي ڀاءُ جي مٿان ڪا ڳوري فرياد ٿيل آهي هو ڪنھن مصيبت هيٺ آهن. هن ماڻھوءَ ڪا اميد اسان ۾ سمجهي يا اڳوڻي ضد جي ڪري پاسو ڪري رهيو هو ۽ ڪا کيڪر بہ ڪانہ ڪيائين. مگر سام ساڻس ڳالھائڻ جي ارادي سان ڏانهس نھاريو. هو بيھي رهيو؛ سام کيس ڀاڪر پائي چيو تہ هن وقت اسين ڪا بہ مدد ڪري سگهون تہ اسان کي ٻڌائجو. ان ٻروچ اکين ۾ ڳوڙها آڻي چيو: ”منھنجو ڪم آهيئي توهان ۾، پر مان حجاب کان ڪونہ ٿي توهان وٽ آيس.“
سام کيس چيو: ”تون هليو اچ ۽ ڪوبہ حجاب نہ ڪر؛ جيڪي اسان جي وس ۾ هوندو، سو ڪنداسين.“
مون سام کان پڇيو: ”هيءَ اوچتي تبديل خيال جي ڪيئن آئي؟“
سام وراڻيو: ”زماني جا ماڻھو هڪ ٻئي سان وڙهندا آهن ڪنھن مطلب ڪري، مگر فقير وڙهندا بہ محبت جي ڪري آهن. فقير جو ڪنھن سان دلي جهيڙو آهيئي ڪونہ. هو مھل ڏسي مدد کان ڪين هٽندو آهن. جتي ڪو سُود يا مطلب نہ هجي، اُتي ڊڪي وڃي پاڻمرادو مدد آڇڻ، انھيءَ جھڙو فقير لاءِ ٻيو ڪھڙو سٺو موقعو ٿي سگهي ٿو؟“[1]
***


1-10-1953ع سئنيما ۾ ويٺي ويٺي سام کان مون پڇيو: ”مون کي پنھنجي ماتا جي گهڻي سڪ لڳي آهي؛ توهان کي بہ انھيءَ جي سڪ لڳي آهي يا نہ؟“
سام مشڪي چيو: ”تون ۽ مان ڀلا جدا آهيون ڇا؟ سڪون سڀ گڏجي هڪ نھر ٿي دل ۾ وهن ٿيون؛ ٻارن جون عزيزن جون، مٽن مائٽن، سنتن فقيرن جون، پھاڙن پکين، برن ۽ برساتين جون، راڳن ۽ رس ڀريل ڳالھين جون! انھن سڀني جو هڪ نالو آهي: پريم! پريم ۾ پياس آهي پر اُن ۾ تاءُ ۽ تاس آهي. اُنجو مزو ماٺ ۾ آهي. اهو پريم جي پورنتا جو هڪ شرط آهي. جا شيءِ پُورن ۽ موج ۾ آهي، سا ظاهر ۾ ماٺيڻي ٿيندي آهي. درياه ۾ اُونھو پاڻي گونگو وهندو آهي. کڙڪو ڪونہ ڪندو آهي. ان ريت سڪون اسانجون سڀ جيئريون آهن پر اُچاريندا ڪونہ آهيون ۽ انھن ۾ سڀ عزيزو خويش، دوست، واقفڪار ۽ خود اڻ واقف بہ سمايل آهن!“
***

5-10-1953ع سام جو هڪ عزيز پوني ۾ رهندو آهي. سندس باري ۾ هڪ خط آيو تہ هو ناخوش ٿو رهي ۽ گهڻو ڪجهہ ڪمائي نٿو سگهي. سام خط پڙهي چيو تہ هو سمجهندو هوندو تہ ڪاڪو مونکان اڳين ضدن جي ڪري پاسو ڪري ٿو؛ تنھن ڪري مدد نہ ڪندو. مگر حقيقت هينئن آهي تہ مان روز سندس لاءِ دعا گهرندو آهيان. هي مثال بہ مٿي ذڪر ڪيل ٻروچ جي مثال جھڙو آهي جنھنڪري مان هت آڻيان ٿي. انجو وڌيڪ ذڪر شايد هن کان پوءِ ڪجي.
***


6-10-1953ع مون سام کي چيو: ”مان تہ پنھنجا مائٽ مٽ سڀ وساري ويٺي آهيان. توهان کانسواءِ ٻئي ڪنھن سان ڪو موه ڪونہ اٿم. هتي ئي موه ۾ ڦاسي ويئي آهيان.“
سام وراڻيو: ”جيڪو ماڻھو هڪ شيءِ ۾ موه رکي ٿو، سو امڪانا ٻين ۾ بہ رکي سگهي ٿو. تنھن جي معنيٰ تہ تون بہ موه کان آجي ڪونہ آهين. جيئن چيل آهي تہ زنجير جي گڏيل طاقت ان جي ضعيف ۾ ضعيف ڪڙيءَ کان وڌيڪ نہ آهي، تيئن انسان جي من جو اُڌار بہ هڪ ئي لڪل عيب رنڊائي يا ناس ڪري سگهي ٿو. جيترو موه انسان رکين ٿو اوتريقدر تون ٻين ٻنڌنن ۾ بہ ڦاسي سگهين ٿي. ان هڪ موه مان ئي تنھن جي من جي ڦاٿل يا ڇُٽل حالت جو اندازو لڳائي سگهجي ٿو. روڳ جيستائين اندر ۾ آهي، تيستائين تَن کي سگهو چئي نٿو سگهجي، پوءِ اهو روڳ هڪ منھن ڪڍي يا پنج منھن ڪڍي. جيڪڏهين تون هن اوسٿا يا هن زندگيءَ کي هڪ ڄار يا جهانسو ڪري نہ سمجهين پر ڄار جي بجاءِ ان کي اجهو ۽ جهلڪي جي بجاءِ هڪ ڏاڪو ڪري سمجهين تہ پوءِ هيءَ زندگي خود اسان جي آخرين منزل مقصود تي پھچڻ جو هڪ ذريعو ٿي پوي. هي موه خود هڪ پريم بڻجي پوندو ۽ اسان جي ستنترتا ۾ ڪا رنڊڪ ڪين وجهندو.“
***

سام وڌيڪ ويچار ڪندي چيو: ”ايشور ڪھڙي نہ عجيب رچنا رچي آهي! چنڊ، تارا، ڌرتيون، سج ۽ اسان جي ننڍڙي پرٿويءَ تي نانا پرڪارن جون چيزون، زندگيءَ جون اندروني ۽ بيروني شيون؛ اسان مان هر هڪ جي دل ۾ عجيب ۽ نراليون آسون ۽ اميدون؛ هي خيال موه ۽ اُڪيرون، سي سڀ ڇو خلقيا اٿس؟ ڪير آهي خلقڻ وارو ۽ اهو ڪٿي رهي ٿو؟ ڇا آهي مطلب زندگيءَ جو؟
”اهي سوال ور ور انسان جي من تي اچن ٿا. مگر گهڻا انھن جي جواب جي ڳولا اڌ ۾ ڇڏي ڏين ٿا. توکي تمنا هئي تہ گهر ٻار ٺاهيان؛ ٻئي ڪنھن کي آس هوندي تہ ڪا ماڙي آڏايان يا زمين وٺان؛ ڪو عهدي يا طاقت هٿ ڪرڻ جي اميد رکي ٿو ڪو ڪنھن ڪارج پوري ڪرڻ لاءِ دعائون گهري ٿو؛ مگر اهڙن اميدن يا ڪمن پوري ٿيڻ تي انسان جي ترشنا پوري ڪانہ ٿئي ٿي، ۽ هو ڏسي ٿو تہ مون کي اُها خوشي يا آنند حاصل ڪونہ ٿيو. جنھن ڪري وري نون مقصدن جي ڪڍ پوي ٿو. ڪي ٿورا ڄاڻن ٿا تہ زندگيءَ جو مطلب ڪو ٻيو آهي.“
مون سام کان پڇيو: ”اها خبر ڀلا ڪيئن پوي تہ زندگيءَ جو سچو مطلب ڇا آهي؟“
سام چيو: ”ٻڪري جڏهن ڦَرُ ڄڻي ٿي يا عورت ويم ڪري ٿي تہ ٻچو ازخود کير ڌائڻ شروع ڪري ٿو. ڪير ٿو انھيءَ کي سيکاري تہ کير ڪيئن ڌائجي؟ ٻڪريءَ جا ٻچا وري ٿوڻو هڻي سندس اوه مان وڌيڪ کير لاهڻ جي تجويز ڪن ٿا، جيتوڻيڪ اڳي ڪڏهين انھن ائين ڪين ڪيو آهي. مطلب تہ جا شيءِ يا جو جيءُ پيدا ٿيو آهي، تنھن کي پنھنجي زندگيءَ جي قانون جي ڪجهہ قدر ڄاڻ يا سرت اندر ۾ آهي. انسان کي خيال يا چت جي شڪتي جيتري سندس زندگيءَ لاءِ ضروري آهي، اوتري ئي کيس مليل آهي ۽ جيڪا ڄاڻ کيس رکڻي آهي، انھيءَ جا اوزار کيس پاڻ ۾ ئي موجود آهن. کيس پاڻ منجهان ئي سڀ خبر پوڻي آهي!“
مون پڇيو: ”ڪنھن کي ڪھڙي خبر آهي، ڪنھن کي ڪھڙي؛ پوءِ اُهي جدا جدا ڄاڻ جا طريقا سچا ڪيئن سمجهجن؟“
سام چيو: ”اهي سڀ ڄاڻون هڪ چت شڪتيءَ منجهان پيدا ٿيل آهن. ايشور چت جو ڀنڊار آهي. ان چت جي ڀنڊار ۾ ٻيائي ڪانہ آهي، تنھن ڪري انھن منجهان ڪابہ ڄاڻ سراسر غلط نہ آهي؛ فقط ڪا سڄي ڪا مُني ڪا اڌ پڪي آهي. مثلاً ڪوئي جي ڄاڻ لاءِ اهو ڪافي آهي تہ هيءَ ديوار هڪ رستو آهي، جا مٺائيءَ واري جاري تي پھچائي ٿي؛ منھنجي ڄاڻ لاءِ اهو ڪافي آهي تہ هيءَ ديوار منھنجي گهر جو هڪ ڀاڱو آهي؛ اُها ديوار هنن ڪانؤن جي لاءِ کاڌي ڳولڻ لاءِ ويھڻ جو هڪ اڏو آهي. هن ڇيلي ۽ ٻڪريءَ لاءِ اها ديوار هڪ پاڇي لاءِ سج کان آڙ آهي. منھنجي نوڪر لاءِ اها ديوار يا گهر هڪ ٿوري وقت لاءِ اجهو آهي. سٽي سروي کاتي لاءِ اها فقط هڪ نشان يا حد آهي! اهڙيءَ طرح انھيءَ ڀت بابت ٻيون بہ ڄاڻون ۽ خبرون جيڪي آهن سي سڀ غلط نہ آهن. ايشور يا سندس اتپتيءَ لاءِ جيئن جيئن انسان وڌيڪ اونھو يا وڌيڪ شڌڀاونا سان کوجنا ڪري ٿو تيئن تيئن ان کي نوان جواب پنھنجي سوال جا ملن ٿا ۽ جيتري وڌيڪ سچائي رکندو، اوترا وڌيڪ پورا جواب پائيندو.“
هاڻي موٽي موه ۽ ٻين وڪارن جي وشيہ تي اچون: ”ڪام، ڪروڌ، لوڀ، موه ۽ اهنڪار، پنجئي وڪار آهن. جي اوُنچي پدويءَ وارو ماڻھو انھن وڪارن تي پنھنجي خيال جي اُتاهين چوٽيءَ تان نظر وجهندو تہ اهي تحقيق زندگيءَ جي هيٺين ڏاڪن ۾ نظر ايندا ۽ آتما کي هيٺ ڪيرڻ جا ڪارڻ ئي سمجهہ ۾ ايندا. مگر جيڪڏهن ٻئي پاسي کان نظر وجهبي، يعني حيواني پد کان ڏسبو تہ ساڳيائي وڪار ڏاڪا يا آتما جي مٿي چڙهڻ جا وسيلا ئي نظر ايندا، جي انسان کي حيواني ۽ سوڙهي شخصي زندگيءَ جي دائري مان ڪڍي ڪجهہ قدر وسيع زندگيءَ ڏانھن آڻين ٿا.“
مون سام کي چيو: ”اهو مان نٿي سمجهي سگهان تہ وڪار ڪيئن چڱائيءَ جو ڪارڻ ٿي سگهندا. وڪار آخر وڪار آهن؛ انھن مان زندگيءَ ۾ نيڪي يا اخلاق جو دائرو ڪيئن ٿيندو؟“
سام وڏي نشچيہ ۽ اثر وارن لفظن ۾ چيو: ”اهڙيءَ طرح خيال تي ڪابہ روڪ يا پائبندي اڳواٽ وجهڻ نہ گهرجي. اهي هڪ ئي جوت، هڪ ئي موجودات (Reality) جا جزا آهن سوچ شڪتيءَ کانسواءِ نہ آهي. اها شڪتي جنھن کي ست چت آنند چئون ٿا، سا هر هنڌ سمايل آهي ۽ ان کانسواءِ ڪا شيءِ وجود ۾ نہ آهي. ڪا جاءِ، ڪو خيال، ڪا چرپر اندروني يا بيروني زندگيءَ جي؛ ڪو ڀاؤ، جوش يا حقارت، ڪا محبت خوشي يا خيال ان کان خالي نہ آهي. سڀڪجهہ پاڻ ئي رچيو اٿس ۽ پاڻ منجهان رچيو اٿس. پوءِ وڪار ڪٿي ۽ برائي ڪٿي؟ ائين سمجهڻ گهرجي تہ اُهي وڪار گڻن جا ابتا پاسا آهن يا ساڳين شين جا ٻيا نالا آهن. ڪنھن بہ هڪ وڪار تي خيال ڪريو؛ هتي موه جو سوال اُٿيو آهي، تنھن ڪري موه جو مثال اول وٺون، جنھن کي گهڻن مھاپرشن ننديو آهي؛ مگر ڏسبو تہ جيون ياترا ۾ پھرين يعني هيٺين منزلن تي ڦرندڙ آتمائن کي منجهانئنس ڪيڏي نہ استقامت ملي ٿي. هڪ طرف ڏسو تہ موه آتما جي لاءِ هڪ قسم جو پڃرو يا قيد آهي. مگر بنا موه جي ڪنھن حيوان جي هڪ موه واري انسان سان ڀيٽ تہ ڪريو. بنا لاڳاپي ۽ بنا موه جي انسان سچ پچ حيوان مثل آهي. جن کي پاڻ ۽ پنھنجي اوجهري ڀرڻ، ننڊ آرام ۽ سک کان وڌيڪ ٻي ڪا ڳالھہ حياتيءَ ۾ ڪانہ ٿي سجهي،. اهڙي انسان جي ڀيٽ ۾ تون ڪيتري نہ اوچي درجي تي پھتل آهين، جو تنھنجي موه (مونسان لاڳاپي) توکي پاڻ مان ڪڍي پنھنجي زندگي (منھنجي معرفت ئي) هڪ وڏي آدرش کي ارپڻ ڪرائي ڇڏي آهي! هاڻي زماني وارن، موه ۾ ڦاٿل انسانن جو ويچار ڪريون. هڪ ماڻھو جيڪو پنھن جي سک جي سامگريءَ موجود ڪرڻ ۾ پنھنجي سڄي جيو گذاري ٿو، ان کان اهو صد بار بھتر آهي جو ٻارن يا زال جي موه ۾ پنھنجي سک جي چاهنا وساري، پاڻُ پنھنجي پيارن ڪارڻ قربان ڪري ٿو ۽ پنھنجي شخصيت جي سوڙهي دائري مان نڪري قربانيءَ جو پھريون قدم کڻي ٿو. حقيقت ڪري اهڙو موه الاهي عشق جي خود شروعات آهي جو پنھنجي اڪيلي زندگيءَ مان ڇڪي اسان کي گهر ٻار جي ذريعي سچي پريم جي واٽ ڏيکاري ٿو. اهڙيءَ طرح ڪام بہ پريم جو ٻئي طرف کان پھريون ڏاڪو ڪري سمجهڻ گهرجي. مان انساني جيوت جي هڪ تصوير خيال ۾ رکندو آهيان جا هيءَ آهي، تہ گيان جي رٿَ کي ڪام جا گهوڙا ڇڪي رهيا آهن ۽ آتما مٿس سوار آهي. ڪام يعني ٻئي جي سنگ جي ترشنا سا نفس جي سوڙهي، شخصي دائري (Individual Existence) واري زندگيءَ کان ٻاهر نڪرڻ جو هڪ اپاؤ آهي. جيئن بند ٿيل بھري مان ڪو جئ ٻاهر نھاري آزاديءَ جي تمنا وڌائي تيئن اڪيلو، اگياني من جسماني سنگ جي ترشنا رکي ٿو، اها ترشنا بہ هن سرشٽئ جي مالڪ پاڻ رچي آهي. اهي موه ڪام وغيرہ ان لاءِ آهن تہ اسين شخصيت جي دائري مان نڪري ٻاهر وڌيڪ خلاصي ميدان ۾ اچون. جيئن ننڍو ٻار ٿڙندو ٿڙندو، آخر پورا قدم کڻڻ سکي ٿو، تيئن هيءُ من پڻ ترشتائن دوارا پريم جي سچي ڄاڻ وڌائي ٿو.
اهڙيءَ طرح ڪروڌ ٽئين پاسي کان اُن پريم آنند جي چوٽيءَ تي پھچڻ لاءِ پھريون قدم ڪري سمجهڻ گهرجي. منجهس ڪيڏي نہ طاقت ۽ نفرت يا خرابت لاءِ حقارت سمايل آهي! جنھن ۾ ڪو غصو پيدا ڪونہ ٿيو آهي، سو نادان ڪري سمجهڻ گهرجي. غصو بہ ارادي جي طاقت وڌائي ٿو. البت انھيءَ کان وڌيڪ طاقت وارا خرابت جي دور ڪرڻ لاءِ ٻيا اُپاؤ آهن.
لوڀ وري چوٿين پاسي کان اُن پريم آنند واري چوٽيءَ کي پھچڻ جو پھريون قدم آهي. وڃ لوڀ کي وڌائيندو تہ وڃي اصل شيءِ ڏي هو اسان کي ڇڪيندو. پنھنجي شخصيت مان گهر جي تمنا پيدا ڪري ٿو؛ گهر مان نڪري وري گهر کان ٻاهر دائرين ۾ طاقت رکڻ جي تمنا پيدا ڪري ٿو؛ آخر جڏهين انسان پورو آزمودو پائي ٿو تہ دنيا سڄيءَ کي پنھنجو ڪرڻ چاهي ٿو. فقط پنھنجي لوڀ ۾ سچائي رکو. خوديءَ کي بلند ڪريو ۽ بي خوديءَ جي آسمان تي وڃي پڄندا. بيشڪ وڌيڪ ۽ وڌيڪ حاصلات ڪريو. آخر اها ترشنا پاڻ وڌائڻ جي، ايمانداريءَ سان ڪتب آڻبي تہ وڃي الاهي محبت کي پڄائيندي، ڇا لاءِ جو سڀ کان وڏي حاصلات اها ئي آهي. لوڀي من نا اميد ٿي آخر ڏسي ٿو تہ هن شيءِ مان بہ سک نہ مليو، هن شيءِ مان ترپت نہ ٿيس؛ تڏهين اها ڪھڙي ڳالھہ آهي، جا من کي ترپت ڪري ٿي؟ سُتل، سست انسان کان اورچ، لوڀي آتمڪ اُنتيءَ جي رستي تي گهڻو وڌيل آهي. اهنڪار وري ٻئي پاسي کان ان پرم هستيءَ کي پائڻ جو هڪ سڌو رستو آهي. اهنڪار (خودي) ڪيترن وڏين حاصلات جي شروعات ٿي سگهي ٿو، اهو خود يا وريءَ ۽ آزاديءَ جو ٻيو روپ آهي؛ جرئت جو هڪ ٿنڀو آهي اگرچہ ڪچي ڪاٺ جو ٺھيل آهي. شخصيت وڌائڻ يا جيون جي دائري وڌائڻ لاءِ هڪ قدرتي اپاءُ آهي. ’مان‘ کي مار يا ’مان‘ کي سڃاڻ، سا ساڳي ڳالھہ آهي، سڀ کان هٺيلا وڌيڪ اُهي آهن، جي ڪنھن اُصول تي هٺ ڪندڙ آهن؛ سي ذاتي طور سڀ کان وڌيڪ نھٺا انسان ٿين ٿا.“
مون سام کي چيو تہ انھن وڪارن جي درجي بدرجي ڪم يا اهميت بابت ڪجهہ وڌيڪ کولي ٻڌايوم. اُن وقت سام چيو تہ اڄ گهڻا نوٽ ورتا اٿيئي؛ وري ٻئي وقت اهو وشيہ کڻنداسون.
***
_______________
[1] ڌڻيءَ جي مھربانيءَ سان اُن منجهيل ماڻھوءَ جو ڪم راس ٿي ويو. هو وري اسان سان ڪونہ مليو آهي. هو شايد وري ڪڏهن اچي بہ ڪونه، پر اسان کي پنھنجي تڪليف جو ڪافي ڀاڙو هن اندروني خوشيءَ ۾ ڏئي ويو.
_______________

8

7-10-1953ع مٿين وشيہ بنسبت، اڄ شام جو جيئن واند ملي تيئن سام کان وري پڇا ڪيم؛ ٿورو وقت ويچار ۾ اچي ويو ۽ پوءِ چيائين: ”ڪروڌ اصل ۾ نفرت جو ٻيو روپ آهي. ڪنھن ناحق، بديءَ يا بي واجبي هلت جي خلاف پيدا ٿئي ٿو. اگرچ اهي ڪڏهين غلط طور سمجهيا وڃن ٿا. ڪروڌ ڪندڙ انسان پاڻ کي ڪنھن نموني برابر سمجهي ٿو. جيتوڻيڪ حياتيءَ جي مسئلن کي منھن ڏيڻ لاءِ هي ڪو اُتم طريقو نہ آهي، تڏهين بہ ايترو سمجهڻ گهرجي تہ خرابت يا ناحق لاءِ حقارت سا ذاتي طور بري شيءِ نہ آهي. چوندا آهن تہ جنگ جي وقت ۾ يا جنگ جي دوارا قومن جي پاڻ ۾ سچي پچي خيالات جي ڏي وٺ ٿئي ٿي ۽ ٻہ تھذيبون پاڻ ۾ ٽڪري هڪ ٿي وڃن ٿيون. ٻي عام چوڻي آهي تہ وڙهي دوست ٿبو آهي! ان ڪري جنگ نہ رڳو حڪومتن جي سرحدن ۾ ڦيرو آڻي ٿي مگر من جون حدون ۽ خيال جون پائبنديون بہ ڪيتريون ٽوڙي ٿي ۽ هيڪڙائي وڌائي ٿي. مطلب تہ ڪروڌ خيال جي ميلاپ ۽ غير جي گنوائڻ جو ڪارڻ پڻ ٿي سگهي ٿو. بزدل ۽ ڊڄڻي انسان جي ڀيٽ ۾ ڪاوڙيل مڙس ڪيڏو نہ وڌيڪ شانائتو آهي. اهو هڪ ٻيو پھلو آهي جو پڻ ويچار ۾ وٺڻ جھڙو آهي.
ان ريت اچو تہ ڪام کي جاچي ڏسون، تہ هن زندگيءَ جي سرشتي ۾ ڪھڙو ڪاريہ ادا ڪري ٿو. من وديا جا ماهر چون ٿا تہ ڌرمي ڀاؤ يا مذهب ۽ شهواني طاقت جو واڌارو گڏوگڏ نظر اچي ٿو. اهي ٻئي طاقتون اڪثر ساڳين ماڻھن ۾ ڏسبيون آهن. چون ٿا تہ جنھن ۾ ڌرم جو ڀاؤ مضبوط آهي، ان ۾ شهواني طاقت پڻ گهڻي ٿئي ٿي، توڙي جو اها قبضي ڪيل هجي. جيون جو واڌارو پورنتا در حقيقت سڀني طاقتن منجهان حاصل ٿين ٿا. ڏٻري ۽ بيمار ماڻھوءَ جي نہ رڳو جسماني طاقت گهٽ آهي مگر منجهس ڪا روحاني گهٽتائي پڻ ضرور رهي ٿي. پنھنجو آزمودو آهي تہ ڌرمي سنسٿائن ۽ برهم چريه آشرمن جي اندراڪثر ڪا مديو پنھنجا ٻاڻ وڌيڪ تيزيءَ ۽ ڪاميابيءَ سان اُڇليندو آهي. مان ائين سمجهندو آهيان تہ ڪام (Sex) انساني جيوت جي بنيادي ڌاتن مان آهي، جنھن جي ڪيميا (Transmutation) سان ڌيان، گيان ۽ ڀڪتي وڌن ٿا؛ جيئن ڪيميا سان ٽامي مان سون بڻجي سگهي ٿو، يوگي پنھن جي شهواني طاقت تي بندش وجهي اُها ڌارا ابتي، مغز جي طرف، وهائڻ ٿا ۽ انريت گيان جي ٽين اک کولن ٿا. تنھن ڪري ڪام کي گهٽ سمجهڻ نہ گهرجي. ڪام جي شڪتي بہ هڪ اتم خزانو آهي، جنھن کي خالق بنا مطلب جي هرگز ڪين خلقيو آهي. هن جيون جي سرشتي ۾ کيس وڏي ۾ وڏو ڀاڳ مليل آهي. سندس رواجي کيڏ ۾ پڻ ڪي ڀلايون نظر اچن ٿيون. ڪن وڏن ڊاڪٽرن جو چوڻ آهي تہ ڪام کي دٻائڻ (Sex Repression) مان ڪيتريون بيماريون پيدا ٿين ٿيون.
”اسان کي ڪام واري طاقت ڦيري ڪتب آڻڻ (Diversion) ۽ صفا دٻي ڇڏڻ (Repression) جي وچ ۾ فرق سمهجڻ گهرجي. دٻائڻ اهو آهي جو پنھنجي خيال جي خلاف حجابن، روڪن يا مجبورين ڪري پنھنجي ڪامنا کي دٻائي ڇڏجي. ڦيري اها شڪتي ڪم ۾ لڳائڻ، سا ڪوشش جائز ۽ ڦلدايڪ آهي، جنھن مان ڌيان، گيان ۽ ڀڪتيءَ جو واڌارو ٿئي ٿو. اهي ٽيئي ڌرم جا مول ٿنڀا آهن جن جي پڪائي ڪام جي طاقت منجهان اُتپن ٿئي ٿي؛ اهو من وديا (Psychology) وارن جو رايو آهي. ڪام کي موڙي، نہ هٺ ۽ اڀمان وچان پر حياتيءَ جي تجربن بعد، گيان جي ذريعي، کيس اوچي ڪاريہ ۾ لڳائڻ، سو ائين آهي جيئن هڪ انب جي جهاڙ ۾ اوچي ذات واري اک پيوند ڪري ان مان مٺا ۽ وڌيڪ اتم ڦل پيدا ڪرڻ. تيئن ئي آهي هي جوڳ اڀياس، جو مغز ۾ گيان جي اک کولي ٿو. ڪام کي وس ڪرڻ بعد يوگ اڀياس ڪامياب ٿئي ٿو. تنھنڪري ائين چوڻ تہ ڪام هر صورت هڪ وڪار آهي، سو هڪ اڌوري سمجهہ وارو خيال آهي. سڀ ڪنھن بنيادي ڌاتوءَ کي پنھنجي اهميت آهي. پنھنجي هيٺين روپ ۾ بہ ڪامنا وشوَ سان ملائڻ ۾ مدد ڪري ٿي؛ نہ رڳو زندگيءَ جو دائرو وڌائي ٿي پر خيال جي خوبي ۽ حسن جي ڄاڻ، جا رواجي پريم سان شامل رهي ٿي، سا ان جي پيدائش ٿي سگهي ٿي. اها جيوت ۾ سندرتا ۽ وندر وڌائي ٿي. شهواني طاقت جنھن جيءَ ۾ ڪنھن بيماريءَ يا جسماني گهٽتائيءَ سبب پوري نٿي اُسري، ان جيءَ جو بدن ئي ڪروُپي ٿيو پوي ۽ اهو مغز جي ڪم ۾ يا هٿ جي پورهئي ۾ گهٽ چالاڪي رکندڙ ٿئي ٿو. محويت يعني ڀڪتيءَ جي پاسي ڪام هميشہ لاڙو رکي ٿو. ان ڪري ئي آرٽسٽ يا اداڪار ۽ شاعر گهڻو ڪري سندس ڦند ۾ ڦاٿل نظر ايندا آهن. اها محويت جيڪا ڪام پيدا ڪري ٿو، سا ڀڪتيءَ جو هڪ سارو روپ آهي.
هاڻي روپ جي وڪار کي جاچي ڏسون. لوڀ حاصلات جو ڪارڻ آهي. ميڙڻ ۽ گڏ ڪرڻ جو (Preservation and Conservation of Resources) جو اصول قدرت پاڻ چڱيءَ طرح ڪتب آڻي رهي آهي. طاقت ۽ مال قناعت سان خرچ ڪرڻ، سو قدرت جي اقتصاديات (Economy) جو اصول آهي. اها قناعت ۽ شين جو موجود رکڻ جي عادت سا هر ڪاروبار لاءِ ضروري آهي. گهڻيون شيون ۽ مال گڏ ڪرڻ سو برابر سخاوت ۽ سٺي ونڊ وراه جي آدرش کان گهٽ درجي جو طريقو آهي مگر اهي، جيڪي ڪا بچت ڪري نٿا سگهن ۽ پنھنجا وسائل باقائدي سنڀالڻ ۾ گسن ٿا، سي حياتيءَ ۾ ڪا اڏاوت ڪري نٿا سگهن. اهي پنھنجا خيال، طاقتون ۽ مال کنڊيري وئرٿ وڃائين ٿا. هوڏانھن دنيا جا وڏي ۾ وڏا ڪارخانا، موٽرن، مشينن، ڪپڙن ۽ ٻين ضروري شين جا انھن ماڻھن جي هٿان اڏيل آهن جن کي ميڙي چونڊيءَ جي عادت هوندي آهي، ۽ چئجي کڻي پئسي گڏ ڪرڻ جو لوڀ رهندو آهي. هڪ وڏي، گڏيل هندستان جي صنعت ڪار (Industrialist) جي ڳالھہ آهي، جنھن کان منھنجي هڪ دوست هيءُ سوال پڇيو: ’توهان جي وڏيءَ اوستا ۾ ايترو پنھنجي ڪارخانن جي ديکڀال ڪريو ٿا تنھن جو مطلب ڪھڙو آهي؟ دنيا تہ توهان وٽ اڳيئي آهي، جا توهان جي کپائڻ ۽ شايد ڳڻڻ کان پڻ ٻاهر آهي. ڇا! وڌيڪ پئسي گڏ ڪرڻ ۾ اڃان توهان کي مزو اچي ٿو؟
”ان سيٺ کلي چيو: ”ائين برابر آهي تہ پھريائين نفعي جي لاءِ هي ڪارخانا کولياسين، پر هاڻي انھن کي سٺي نموني هلائڻ، سو هڪ جدا مقصد ۽ هڪ فرض نظر اچي ٿو. جيئن اجايو ڪجهہ ضايع نہ ٿئي ۽ ڪارخانو پئتي پئجي نہ وڃي ۽ انتظام سٺو رهي، اهو اسان جي ڪوشش جو هينئر خاص مطلب آهي ۽ نہ دنيا گڏ ڪرڻ جو.‘ هن ڳالھہ مان مطلب هي نڪري ٿو تہ انسان جو ذاتي لوڀ هڪ قدرتي طاقت آهي. ٻين وڪارن وانگر پھريائين غلط نموني ۾، شخصي سک لاءِ ڪتب آندو وڃي ٿو، پر آخر نئين رستي تي پھچي دنوي ڪاروبار جي انتظام ۽ ڪماليت جو ڪارڻ ٿي سگهي ٿو، جنھن مان اندروني جس پڻ گهڻو پيدا ٿي سگهي ٿو. تنھن ڪري ان کي هڪ اکر سان وڪار سڏي ۽ دنيا وارن کي بيڪار چئي ڌڪارڻ، سو بلڪل غلط آهي.“
هاڻي اچون اهنڪار جي سوال تي؛ مانپڻو يا اهنڪار هڪ نموني پاڻ کي ڦنڊائي هڪ خطرناڪ ڀاؤ ۾ وجهي ٿو، پر ٻئي طرف شان ۽ اها پوزيشن اڳواٽ رکڻ سيکاري ٿو جا درحقيقت اڃان حاصل نہ آهي، مگر جنھن جي حاصل ڪرڻ لاءِ اسين گهڻو خواهان آهيون؛ يعني اهو خيال جو نمونو يا زندگيءَ جو روپ اسان جي من اڳيان رکي ٿو، جنھن جي اسان کي طلب آهي ۽ جنھن ۾ اسان جو آتمڪ اُڌار آهي! ان نموني (Pattern) تي هلندي هلندي اسين آخر ان کي سچيءَ طرح پايون ٿا.
ٻٽاڪ هڻڻ بہ هڪ قسم جو ڄڻڪ قسم کڻڻو آهي؛ ان ٻٽاڪ واريءَ ڳالھہ پوري ڪرڻ لاءِ هڪ وعدي ۾ گويا پاڻ کي ٻڌڻو آهي. البت تنھن کان پوءِ اها ڳالھہ حاصل ڪرڻ، جنھن جي لاءِ ٻٽاڪ هڻجي ٿي يا اها پوزيشن پنھنجي ڪرڻ جنھن جي ڏيکاءُ لاءِ اهنڪار ڪجي ٿو سو جفاڪشيءَ ۽ ڪوشش سان ٿي سگهي ٿو. مگر هڪ ڀيرو پاڻ کي ڪنھن وعدہ ۾ ٻڌي يا اهنڪار مان ڪنھن شان يا گيان وارو ڏيک يا مدبريءَ وارو نمونو ماڻھو اختيار ڪري تہ پوءِ اُن ڏانھن وڌڻ لاءِ اهو مجبور ٿئي ٿو؛ يعني اهنڪار هڪ قسم جي نوڙي بڻجي کيس وڌيڪ اُنتيءَ واري رستي ڏانھن ڇڪي ٿو. ائين برابر آهي تہ مغروريءَ کان حليمائيءَ وارو رستو ڪنھن بہ مقصد حاصل ڪرڻ لاءِ بھتر آهي. پر پاڻ کي نيچ ڄاڻڻ ۽ پنھنجي سچي هستيءَ کان بي خبر رهڻ سو اهنڪار کان بہ وڌيڪ خراب آهي.
هڪ ڳالھہ آهي تہ ڪنھن ريڍار هڪڙي شينھن جو ٻچو لڌو جو هو پنھنجي رڍن سان گڏ گهمائيندو رهندو هو؛ رڍن جي هلت ڏسي ۽ سندس ’ٻي‘ ’ٻي‘ جا آواز ٻڌي، هو بہ ساڳيا آواز ۽ نمونا سکي پيو؛ هڪ لڱا هڪ شينھن هن کي ’ٻي‘ ’ٻي‘ ڪندي ڏٺو، ان شينھن کيس هڪل ڪئي تہ تون شينھن جو ٻچو ٿي رڍن وانگر ’ٻي‘ ’ٻي‘ ڇو ٿو ڪرين؟ پوءِ ان کي گهلي پاڻيءَ جي هڪ تلاءَ ۾ ليئو پارايائين. چيائينس، ’ڏس! جھڙو تون آهين تهڙو مان آهيان؛ هينئر مون وانگر گاج ڪر!‘ تڏهين ان شينھن جي ٻچي، پنھنجو سچو روپ سڃاڻي شينھن جھڙي گاج ڪئي ۽ شينھن وانگر شڪار ڪرڻ لڳو. اهڙيءَ طرح جيڪو انسان پنھنجو سچو روپ نہ سڃاڻيءَ غلاميءَ جي ڀاؤ ۾، ڪوڙي حليمائيءَ جي واٽ وٺي، ذليل زندگي ڪاٽي ٿو، ان ۾ غلامي گهر ڪري وڃي ٿي. اهو همت رکي حياتيءَ اندر ڪجهہ حاصل ڪرڻ بدران پاڻ کي وڌيڪ ۽ وڌيڪ ناڪار بڻائي ٿو. البت اهنڪار گيان جو آخرين پد نہ آهي ۽ نہ گهڻي تائين جٽاءُ ڪري ٿو؛ اگياني انسان جو من هڪ ڪنڊياري پٿر مثل آهي، جو پھاڙ کان ڇڄي، ڌڪا کائيندو هيٺ ڪري ٿو؛ آخر جيئن وڌيڪ ڌڪ کائي ٿو ۽ وڌيڪ گسي ٿو، تئين سندس ڪنڊون ڀڄنديون وڃن ٿيون ۽ اُهو لسو ٿي پوي ٿو. تھان پوءِ برساتين جا پاڻي هن کي گهلي وڃي درياه ۾ هڻن ٿا، هو وڌيڪ مهٽجڻ کان پوءِ آخر واريءَ جي داڻن مثل ٿي پوي ٿو، جنھن بعد کيس وڌيڪ ڌڪا کائڻا نٿا پون. پوءِ اها واريءَ پاڻيءَ سان گڏ وهي، مٽيءَ سان گڏ ملي، کيتن، باغن ۽ ٻين گهڻن هنڌن تي ڪارگر ٿئي ٿي.
اها واري سچيءَ حليمائيءَ جي مثل آهي، جا گيان جي سيمينٽ سان گڏجي اصلوڪي پٿرن کان وڌيڪ ڪارائتا شهتير، ٿنڀا ۽ ٻيا سامان ٺاهي ٿي؛ جن مان جيوت جي عمارت اڏجي سگهي. ان ريت پڻ اگياني انسان، اهنڪار وارو، حياتيءَ ۾ ڌڪ کائي، کائي آخر نرم ٿئي ٿو ۽ حليمائيءَ جي درجي کي رسي ٿو جنھن مان کيس پورڻ گيان حاصل ٿئي ٿو.
هن مان مون کي فقط هي ثابت ڪرڻو آهي تہ اهنڪار بہ من جي اوسنا جو هڪڙو درجو آهي. قدرت جو اهو هڪ قانون آهي تہ ليڪي مان تصوير، ڪوڙ مان سچ، خواب مان خيال ۽ خيال مان جسم، بھاني مان سچو ارادو ۽ خيالي ڏيک مان سچي حاصلات جي شروعات بڻائي ٿي. اهنڪار وارو انسان، جسماني يا روحاني دائري ۾ پاڻ ڏيکاري ڪا هام هڻي ٿو؛ سا حجت سندس آخرين اُنتيءَ لاءِ هڪ ليڪو يا اشارو بڻجيو پوي؛ هر حالت ۾ نہ پر گهڻو ڪري؛ جلد نہ پر آهستي آهستي. پاڻ تي اعتقاد رکڻ هڪ روحاني واڌاري جو ڪارڻ آهي. جڏهين اهو حد کان وڌيڪ ٿئي ٿو. تڏهين اهنڪار جي صورت ۾ نظر اچي ٿو، مگر ذاتي طور اهنڪار خود يا وريءَ جو هڪڙو روپ آهي.
هنن سمجهاڻين مان ائين مطلب نہ ڪڍڻ گهرجي تہ اسين ڪو وڪارن کي ساراهيون ٿا يا انھن جي عام طور تائيد ڪريون ٿا، مگر اسين ان صاحب کي ساراهيون ٿا، جنھن هر شيءِ ۾ سٺو مطلب رکي ڇڏيو آهي، جنھن جي ليلا اکٽ ۽ اپار آهي. ان جي هيءَ سڄي سرشٽي رچيل آهي؛ گڻن جي هڪ راند رچيل آهي. ذاتي طور هن جيون جي راند ۾ ڪا خرابي ڪانہ آهي. ان ڪري ئي سنت فقير چوندا آهن تہ ايشور سڀ پاپ کميا ڪري سگهي ٿو؛ پاپيءَ تي بہ ان ڪري فقير ديا جي درشٽي رکن ٿا. ڪنھن کي مجال آهي چوڻ جي تہ هيءَ شيءِ يا هيءُ انسان يا هي طريقو زندگيءَ جو خرابت لاءِ خلقيو اٿس؟ نہ وري ڪا شيءِ هت بي سود آهي. در حقيقت نہ بڇڙائيءَ آهي نہ چڱائيءَ. هڪ سندس ليلا يا راند آهي. جنھن ۾ سڀ هڪ پريم جو پسارو آهي! جيوت سارو پريم جو کيتر آهي. جنھن ۾ سڀ ڀاؤ.، سڀ روپ، سڀ طريقا ۽ سڀ پد سمائجي وڃن ٿا. بڇڙائي فقط چڱائيءَ جي ڀيٽ ۾ بڇڙي نظر اچي ٿي يعني اها ننڍڙي چڱائيءَ آهي. کيس ڪو سچو وجود ڪونہ آهي. نہ ڪنھن ٻيءَ شيءِ کي سچو وجود آهي. هو آهي، فقط هو آهي ۽ ٻيو ڪجهہ بہ نہ آهي!“
***


8-10-1953ع ڪجهہ ڏينھن اڳ سام مون کي هڪڙو خواب پنھنجو ٻڌايو، جنھن ۾ ڏٺائين تہ هڪڙو ماڻھو ڪاري سوٽ سان پٺيرو، پٺيرو آسمان جي مارگ ۾ دکن دشا ۾ وڌندو ٿي ويو. پٺتي هن ڪين نھاريو، جنھن ڪري سندس روش چٽا ڏسڻ ۾ ڪيئن آيا مگر سندس پٺيري بيهڪ مان ائين پيو سمجهجي تہ هو خود سام جي مشابھت پيو رکي.
ڪيترا ڏينھن اسان اها ڳالھہ وساري ڇڏي؛ سام گهڻن ڏينھن کان گهر ۾ اهڙو پيو هلي جو هر ڳالھہ ڏانھن سندس رخ ٿڌو، ٿڌو ۽ گهٽ چاه وارو پيو نظر اچي. ڪالھہ جڏهين مون ساڻس پاڻ وندرائڻ لاءِ ۽ کيس ڪجهہ وندرائڻ لاءِ ٿوري هلڪي قسم جي بات چيت ڪئي، تڏهين هن چيو: ”گهڻن شين مان منھنجو چاه نڪري ويو آهي؛ زمينداري ڪم تہ ڪشوڊين صاحب چڱي وقت تي، ﷲ جي مرضيءَ سان، ڇڏائي ڇڏيو آهي. باقي ٿورو اڀياس ڪرڻ ۽ گهرو ڪم سنڀالڻ، تن کان سوءِ ٻي ڪا مشغولي خاص ڪا نہ آهي. اها اڏاوت آشرم جي يا ٻيا ننڍي هوندي جا سپنا پورا ڪرڻ، جنھن جو وقت بوقت ذڪر ٿيندو رهي ٿو، تن لاءِ پڻ رستو کليل ڏسڻ ۾ ڪونہ ٿو اچي. مان ائين پيو ڀانيان تہ ڄڻ توهان سڀني کان، ۽ هنن ڪمن ڪارين کان جدا ٿي، پري ڪنھن غيب جي عالم ڏانھن وڃي رهيو آهيان. اڳي ائين سمجهندو هيس تہ سڀ ڪنھن ڪم ۾ تنھنجو مون سان ساٿ رهندو؛ مگر هينئر ڏسان پيو تہ گهڻي قرباني ڪندي بہ تنھنجي واٽ مون کان نرالي آهي. هن ٿوريءَ مايوسيءَ جو شايد اهو سبب آهي جو توکان بہ ڪجهہ پري وڃي رهيو آهيان. اهو اڳيون خواب آسمان مارگ تي اڪيلي پنٿيءَ جو ياد پيو اچي۾؛ ان جو مطلب هينئر چٽيرو نظر اچي ٿو.“
مون چيو: ”پوءِ انھيءَ ڳالھہ جو ڪھڙو علاج آهي؟“
سام وراڻيو: ”يا تہ ڪو نئون کيتر خيال ۽ زندگي جو کلي يا وري نئون جسم وٺي زندگي نئين سر شروع ڪرڻي پوندي؛ هي اکر نراسائيءَ مان ڪونہ ٿو چوان. مگر زندگي، زندگي ٿي رهندي، يعني بيٺل پاڻيءَ وانگر چپ ۾ ڪين گذرندي. جي ان کي ڪو اٽڪاءُ پيش ايندو تہ آتما خود ويس مٽائي ٻيو اُپاءُ اٽڪاءُ دور ڪرڻ جو اختيار ڪندي. هيءَ آتما جنم پنھنجي اڇا سان وٺي ٿي؛ جڏهين پاڻ پر گهٽتائي جي چاهنا پيدا ٿئي ٿي تڏهين جسم ڌارڻ ڪري ٿي ۽ انھيءَ اڇا جو هٽڻ يا چاه صفا گهٽ ٿي وڃڻ سو هن چولي ڇڏڻ جو ڪارڻ ٿي پوي ٿو. جنھن جيءَ ۾ ڪا چاهنا ڪانہ ٿي رهي يا جنھن جو اُديم گهٽجي وڃي ٿو، ان کان گويا حياتي خود پاسو ڪري وڃي ٿي؛ جيئن هڪ وڻ جنھن جي زمين کان درياه مٽ ڪري پري هليو وڃي ٿو، آخر سڪي وڃي ٿو، تيئن چاهنا رهت آتما، ديھہ روپي پاڙون سڪائي وڃي ٿي؛ چاهنا رهت آتما پنھنجي لاءِ نہ پر ڪنھن پر اپڪار جي ڪم لاءِ لالچي هت رهي سگهي ٿي. اهڙو ڪو در کلي، چاه وڌي يا عشق اُتين ئي تہ واه نہ تہ جيئڻ خود بيڪار ٿي پوي ٿو.“
مون کي دل ۾ ذرا خوف ٿيو، ڇا لاءِ جو سام گذريل ٻارهن مھينن کان وڌيڪ ۽ وڌيڪ بيمار رهي ٿو. مون کيس کلي چيو: ”ڇو نہ توهان کي نئين ڪا شادي ڪرائجي تہ توهان ۾ چاهنا زندگي جي وڌي؟“
سام کلي وراڻيو: ”اها هينئر هڪ ٻاراڻي ڳالھہ پيئي لڳي. ڀلا شاديءَ سان ڪيئن زندگيءَ جي چاهنا وڌندي؟ ويچار ڪريو تہ زال پاڻ کان ننڍي ملي؛ هن جون طلبون نراليون ۽ اسان جي اوسٿا جون طلبون نراليون؛ ويتر جي پيدا ٿئي پونگ تہ پوءِ انھيءَ ڪشمڪشا ۾ اندر جو آرام ڦٽي يا وڌي؟ مان تہ ڀانيان ٿو تہ اهڙي ڳري سزا ٻي جيڪر ڪانہ ملي سگهي ۽ پاڻ حياتيءَ مان وڌيڪ بيزار ٿي پئجي. باقي انھيءَ کان وڌيڪ ڪارگر تجويز ٻي آهي؛ جي تون انھيءَ دور اڪيلائيءَ واري مارگ تي گڏ قدم رکندي هلين ۽ هر خيال ۽ هر ڪم ۾ اسين انھيءَ آدرشي زندگيءَ جي اڏاوت ڏسندا، شيوا واريءَ زندگيءَ جي اميد رکندا اچون، جيتوڻيڪ گهڻو عرصو گذري ويو آهي، تہ پوءِ چاهنا جو گهوڙو اڃان بہ هن زندگيءَ جي ڳوري رٿ کي اڳڀرو ڇڪي سگهي ٿو. پر خيال کي موڙي؛ زوريءَ توکي ڪنھن راه تي هلائي نٿو سگهجي. انسان پنھنجي خيال جون حدون پاڻ ئي ٽوڙي سگهي ٿو. البت اهو اهڙو آسان ڪم نہ آهي جو هڪ واري ارادي ڪرڻ سان حاصل ٿي پوي. هردم ان لاءِ حيلو ضروري آهي. پريم اهڙو ماحول پيدا ڪري سگهي ٿو جو حيلو خود سڀاويڪ عادت بڻجي پوي ۽ ٻئي جي ريت پنھنجي ريت ٿي پوي. اهڙو جادو پريم بيشڪ ڪري سگهي ٿو. مگر پوءِ بہ شخصيت يا شخصي پڻو ڪجهہ قدر سر ڪڍي ظاهر ٿئي ٿي. ان ڪري ٻن دوستن لاءِ عام طرح گڏ جيئڻ ۽ گڏ هلڻ سو هڪ ٻئي لاءِ مرڻ يا پاڻ قربان ڪرڻ کان اهنجو رستو ۽ وڌيڪ اونچو آدرش آهي. تو قربان گهڻو ڪجهہ ڪيو آهي، پر گڏ هلڻ جي ريت اڃان توکي سکڻي آهي.
***


15-10-1953ع هڪ وڏي ناولسٽ جو ذڪر هلي رهيو هو؛ صوفي صاحب سام کان پڇيو: ”انھيءَ جا ڪتاب واقعي ئي اهڙا تعجب جھڙا آهن؟“
سام کيس وراڻي ڏني: ”مون ننڍپڻ کان سندس ٿورا ڪتاب پڙهيا آهن؛ وڏن ليکڪن جي ڪتابن ۾ هروڀرو وڏن ڦٽاڪن يا بم بکيڙي وارين ڳالھين لاءِ ڪونہ نھاربو آهي، ڇا لاءِ جو سچي وڏائي، خيال جي سادگيءَ ۽ صفائيءَ ۾ آهي. انھن جا ويچار ۽ احساس بہ ساڳيائي انساني دل جا جذبا آهن جي ساڌارڻ ماڻھو رکن ٿا مگر انھن کي ذرا انھن جي ملھہ جي ڄاڻ وڌيڪ آهي. اُهي سڀ هڪ انساني زندگيءَ جا تجربا آهن، جيڪي اسين عام ماڻھو روز ڏسون ۽ پسون ٿا. چئجي کڻي تہ اهي خيال جون ساڳيون سرون يا پٿر آهن، جن مان گهٽ هنر وارو ڪاريگر فقط ڦڏيون، سڏيون جڳهون ٺاهي سگهي ٿو ۽ وڏي هنر وارو عاليشان عمارتون اڏي سگهي ٿو. تنھن ڪري جئين وڏا شاعر يا وڏا ليکڪ، تيئن ان جي لکيت ۾ سادگيءَ جو ۽ خيال جي صفائيءَ جو مزو پيو اچي؛ ولايت جي ليکڪن ۾ ڪا خاص تعجب جھڙي ڳالھہ ٻي ڪانہ آهي.“
***


17-10-1953ع ڪالھہ اسان وٽ هڪ دوست آيو. جڏهين سام ان کي پاڻي وغيرہ ڀري ڏنو تڏهين هن پڇيو: ”ڇو؛ نوڪر ڪيڏانھن ويا اٿو؟”
سام چيو: ”منجهند جي ماني مان ٺاهيندو آهيان ۽ رات جي ڊاڪٽر سرلا ڪندي آهي، ڇا لاءِ جو نوڪر هن وقت ڪوبہ ڪونہ آهي. پر هونئن بہ گهڻو ڪري اسين ڪجهہ نہ ڪجهہ پنھنجي هٿ سان روزانو ٺاهيندا آهيون.“
انھيءَ دوست جي وڃڻ کانپوءِ مون سام کي چيو: ”اهڙيون ڳالھيون ماڻھن کي ڇو پيا چئو؟ ان ۾ منھنجي گهٽتائي ٿئي ٿي، ڇا لاءِ جو ٻيا چوندا تہ تنھن جي ويٺي مرد ماڻھو پيو ماني ڪري!“
سام کلي چيو: ”انھيءَ ۾ گهٽتائيءَ جو ڪو بہ سوال ڪونہ آهي؛ ماني هر ڪو انسان کائي ٿو؛ هر ڪنھن کي رڌڻ پچائڻ جي ڄاڻ هئڻ گهرجي. اها ڪوڙي لڄ يا شرم انھن لاءِ آهي، جيڪي زماني کان ڊڄن. تنھنجي ۽ منھنجي لاءِ صاف واٽ اها آهي تہ جا شيءِ يا جو ڪم چڱو هجي، سو پنھنجي هٿ سان ڪجي چاهي لوڪ ان کي ڪيترو بہ گهٽ ڇو نہ سمجهن.“
شام جو وري ڪم ڪندي مون ٿڪ محسوس ڪيو ۽ ان بنسبت سام کي ڪجهہ چيم. سام چيو: ”آخر اهو ڪم بہ گذري ويو ۽ ٿڪ بہ گذري ويندو! اهو فقط من جو خيال آهي، جو تون چوين ٿي تہ مان ٿڪجي پيئي آهيان؛ ڏه يا پنڌرهن منٽ آرام ڪرڻ سان بت جو ٿڪ لھيو وڃي ۽ بت اهڙو جو اهڙو تازو ٿيو پوي؛ پاڻ ڪم کان پوءِ وڌيڪ فرحت محسوس ڪبي آهي. ڪنھن نہ ڪنھن ڪاريہ ۾ مشغول رهڻ سو هن بت جي صحت لاءِ ضروري آهي، جو گهرو ڪم ۾ ايترو خفي ٿجي ٿو، ڇو نہ پاڻ کي سمجهائجي تہ جيئن پڙهڻ، لکڻ هڪ ڪم آهي، جيئن بيمار سان ڳالھائڻ يا کيس دوا ڏيڻ يا ڪنھن ماڻھوءَ جو احوال ٻڌڻ هڪ ڪم آهي؛ تيئن گهرجي اُٿي ويٺي ڪرڻ بہ هڪ ضروري ڪم آهي.“
درحقيقت مغزي يا خيالي ڪم وڌيڪ ٿڪائيندڙ آهي ۽ رڳن يا نسن (Nervous System) ۾ ٿڪ وڌيڪ جلد آڻي ٿو. گهرو ڪم جن ۾ من کان بت جي ورزش وڌيڪ ٿئي ٿي ۽ خيال ڪرڻ جي گهڻي گهرج نہ ٿي ٿئي، سي حقيقت ۾ گهٽ ٿڪائيندڙ آهن. واجبي حد اندر جسماني ڪم بت کي تراوت بخشيندڙ آهي. جيڪو عضوو گهڻو هلاءِ تہ انھيءَ تي قدرت جي پاڻ گهڻي مھر ٿئي ٿي. رت جو دورو ان ۾ وڌي ٿو ۽ اهڙيءَ ريت اهو عضوو ٻين کان وڌيڪ طاقت وارو ٿئي ٿو. البت حد کان وڌيڪ ڪو بہ ڪم چڱو نہ آهي، تنھنجي حالت ۾ مون ڏٺو آهي تہ مون وٽ اچي ڪري تو پھريائين تہ جسماني پورهيا گهڻا ڪيا، جن تي اڳي شايد تون ايترو هريل ڪونہ هئينءَ. تون ڪڏهين شڪايت بہ ڪندي آهين. عام طرح هن ملڪ جي ماڻھن ۾ اهو خيال ويٺل آهي تہ جسماني پورهيو گهٽ درجي وارا ماڻھو ڪندا آهن. اهڙي پورهئي لاءِ اسان ۾ ننڍپن کان هڪ قسم جي حقارت رهي ٿي. پورهئي لاءِ ڪاموري ڪلاس ۾ خاص ڪري نفرت گهڻي آهي. ان جهوني وهم جي ڪري پڻ اسين پورهيو ڪندي جلد ٿڪجي پئون ٿا. حقيقت ڪري خود ڪم مان ايترو ٿڪ پيدا ڪونہ ٿو ٿئي، پر اها هڪ خيال جي ٿڪاوٽ آهي. آخر بہ گهر ۾ ڪوڏريون ڪونہ ويٺا هڻون، نڪو وڏا بوجائي کڻون ٿا، پنھنجي لاءِ پاڻي ڀرڻ يا ماني رڌڻ سا وڏي ڳالھہ نہ آهي. نوڪرن تي ڀاڙڻ جي عادت هڪ قسم جي غلامي آهي. اهو پڻ ياد رکڻ گهرجي تہ شرڌا سان ڪيل ڪم نہ فقط وڌيڪ سھنجو ۽ سڦلو ٿئي ٿو، پر ڪندڙ کي ان مان وڌيڪ فائدو رسي ٿو. شرڌا سان ڪم ڪرڻ سو آهي پوري آزاديءَ ۽ چاهنا سان ڪم ڪرڻ. شرڌا آزاديءَ جي پورڻتا ۾ پيدا ٿئي ٿي. غلام جو. ٻئي جي ڏسيل ڪم واري ڦل تي حق نہ ٿو رهي. هڪ حاڪم پنھنجي نوڪر کي چوي ٿو تہ وڃي هي پئسا خيرات ۾ ڏي. پئسن جي خير ڪرڻ جو جس ان حاڪم جو آهي ۽ نہ ڏيندڙ جو. البت سٺيءَ ريت ونڊ وراه ڪرڻ جو جس نوڪر کي بہ ملي سگهي ٿو. اهڙيءَ طرح مجبوري طور انسان، جيڪو پاڻ کي لاچار سمجهي ٻين جا ڪم ڪري ٿو، سو شيوا ڌاري سڏجي نہ سگهندو ۽ نہ ان ڪم جو ڪوبہ ڦل ان کي پلءِ پوندو. شرڌا نہ رکڻ ۽ ڪرڪي ڪم ڪرڻ سان مجبوريءَ جي نشاني آهي. تنھن ڪري شرڌا کان سواءِ اڌ دليو ڪم ڪرڻ نہ جڳائي. خاص ڪري جڏهين اهو ٽاري سگهجي تہ هروڀرواُن لاءِ جيتن بہ نہ ڪجي. ڪم جي اندر سادگي آڻي اهو گهڻي ڀاڱي گهٽائي سگهجي ٿو. جيڪي گهرو ڪم تون ڪرين پيئي سي اسين گهڻي ڀاڱي ٽاري بہ سگهون ٿا. ڪم خود هڪ مقصد نہ آهي، پر ڪم مان جو ڦل يا گيان يا پريم ۽ شرڌا اُپجي، سوئي هڪ مقصد سمجهڻ گهرجي.“
مون سام کان پڇيو: ”ڪھڙي ريت مٽ سٽ ڪري ڪم کان منھن موڙ ڪري سگهجي ٿي؟“
سام وراڻيو: ”مثلاً مون روزاني پٺن جي ورزش جي بدران اڄ اهو ڪلاڪ گهر جي ڇنڊ ڦوڪ ۽ صفائيءَ کي ڏنو؛ مون کي ورزش بہ ساڳي ملي ۽ ڪم بہ صفائيءَ جو نوڪرن کان سٺو ٿي ويو. ورزش جي مٽ سٽ ۾ دل پڻ گهڻو خوش هئي. پر جي ساڳيوئي ڪم روئندي ڪريان ها تہ ٽائيم بہ وڌيڪ لڳي ها، ڪم بہ سٺو نہ ٿئي ها ۽ خوشيءَ جو ڦل بہ ڪونہ حاصل ٿئي ها. اهو ٿيو بدل سدل جو مثال. مانيءَ جي سوال تي اچون: ايترو رڌڻ پچائڻ بلڪل ضروري نہ آهي. مھينن جا مھينا انسان اڻ رڌل، اڻ پڪل کاڌي تي رهي سگهي ٿو. ميوو، کير، کارڪون، ڪچيون ڀاڄيون، ماکي، ڳڙ وغيرہ پاڻ ۾ هڪڙو لذيذ ۽ صحت بخش خوراڪ جو ميل بڻائن جي ڪنھن انسان کي وڌيڪ طاقت وارو کاڌي کپي تہ مٿين کاڌي سان سلن اڀريل ڪڻڪ، مڱ، چڻا، جوئر، وغيرہ ملائي سگهي ٿو، جن ۾ ليمو، سائو مصالح، لوڻ وغيرہ گڏي ٿوري تڪليف سان سٺو طعام ٺاهي سگهجي ٿو. اُهي سلا اڳواٽ پسايل اناج کي ڪپڙن ۾ بند ڪري رکڻ سان اُڀاري سگهبا آهن. اڃا بہ ٻيا ڪي طاقت وارا کاڌا کپن تہ سڄيءَ ڪڻڪ جي تيار ٿيل ڊبل روٽي، بوهي مڱ ۽ ٻيون ڪيتريون شيون ان کاڌي جي لسٽ ۾ آڻي سگهجن ٿيون، تنھنڪري جي ڪم جي گهڻائي آهي تہ گهڻي رڌ پچاءَ جي ڪا ضرورت ڪانہ آهي، انگور، ڏڌ، ڳڙ ۽ کارڪن سان ئي روٽي کائي سگهجي ٿي، مطلب تہ اهي ڳالھيون وڏي اهميت واريون نہ آهن جو انھن لاءِ پاڻ کي ٿڪائي اندر جي شانتي وڃائي ڇڏجي. پنھنجي من جو بئلنس يعني وزن هر حالت ۾ قائم رکڻ گهرجي. جنھن ڪم ۾ من اشانت ٿئي، اهو ڪم ٿي سگهي تہ ٽاري ڇڏجي. مون کي تہ پنھنجي لاءِ اُها اوسٿا من جي پري نظر نٿي اچي جو سڄو ڏينھن انھن خسيس ڪمن ۾ منھنجو گذري تہ بہ شانتي من جي مان نہ وڃايان. حقيقت ڪري پھرئين ٻاراڻي ۽ جوانيءَ جي اوسٿا واري زندگيءَ جي ڀيٽ ۾ هي پويان ويھہ سال، جن مان پندرهن سال توسان گڏ گذريا آهن، سي زماني جي خسيس يعني ظاهري طور گهٽ اهميت وارن ڪمن ۾ گذريا اٿم. مگر انھن کي گهٽ سمجهي پاڻ کي خفي ڪرڻ ۽ من جي شانتي وڃائڻ سا هڪ مورکائيءَ واري ۽ آتما لاءِ هڪ هاڃيڪار ريت ثابت ٿئي ها. اُن ما بلڊپريشر ۽ ٻين ڪيترين بيمارين جي وڌڻ جو ڪارڻ پيدا ٿئي ٿو، جن کان هن وقت تائين بچاءُ ٿيو آهي. خفي ٿي يا نا اميد ٿي تن ۽ من جي بيمارين ۾ مبتلا ٿيڻ يا پنھنجي حياتيءَ ڪوڙي ڪري ڇڏڻ جي بدران ڇو نہ انھن ننڍڙن ڪمن ۾ خود پنھنجي حياتيءَ جو مطلب ڳوليندو رهجي ۽ اُهي ڪم ايمانداريءَ سان پورا ڪري وڃي پار پئجي؟ پاڻ وڃي پرڀوءَ کي ارپن ڪجي ۽ چئجي تہ هي سائين، تنھنجي آهي هيءَ سڄي ليلا ۽ تنھن جا ئي آهن سڀ ننڍا ۽ وڏا ڪم ڪاريون! تون پاڻ آهين ڪرتا ڀرتا انھن جو؛ اسين شڪر گذار آهيون اُن لاءِ جو تو پنھنجي مھر وچان، اسان جي فائدي لاءِ جيڪو ڀاڳ سٺو سمجهيو سو اسان کي سونپيو آهي! پوءِ انھيءَ شرڌا سان اُهي گهٽ اهميت وارا ڪم پڻ وڏن ڪمن جيترو فائدو رسائيندا؛ وڏن ۾ وڏن ڪمن جيترو ميٺاج ۽ سمپورنتا ۽ ستنترتا اسان جي زندگيءَ ۾ پيدا ڪندا جن جي حاصل ڪرڻ ۾ ئي آخر سڦل زندگيءَ جو راز رکيل آهي ۽ جن جي وسيلي ئي اسان جي زندگيءَ جي سچي تورتڪ ٿي سگهي ٿي.“
***

20-10-1953ع ڪيترا سال اڳ سام جڏهين سنڌيا جي وقت پنھنجي ڌيان مان اٿندو هو، تڏهن مان کائنس روز پڇندي هيس تہ خيال ۾ ڇا ڏٺو. لاڙڪاڻي ۾ اچڻ کانپوءِ گهڻو ڪري نہ هوئي ڪجهہ ٻڌائي نہ مان ئي کانئس پڇندي آهيان. طيب ڇڏڻ کانپوءِ اسان ٻنھي کان اها عادت گويا وسري ويئي آهي. ان وچ ۾ اتفاقاً جڏهين سام کان مٿيون سوال پڇيو اٿم تہ هو هن نموني ڪجهہ چوندو آهي: ”پريم جا نوان نوان روپ آهن؛ ساڳي ڳالھہ يا ساڳئي طريقي کي چنبڙي پوڻ ضروري نہ آهي!
اهڙيءَ طرح سندس سنڌيا جي وقت کان پوءِ رسالي، سکمني يا ٻئي ڪنھن پستڪ جي پڙهڻ جي عادت پڻ ڇڏي ڏني اٿم. زندگي ڏينھون ڏينھن نوان روپ وڃي ٿي اختيار ڪندي. پر انھن جي وچان ڏسان ٿي تہ اسان جون آشائون يا آدرش گهڻو ڪري ساڳيائي آهن، پاڻ اڳي کان وڌيڪ چٽا ۽ رنگدار نظر اچن ٿا. جيتوڻيڪ طيب جي ڀيٽ ۾ هت مان گهڻو مشغول رهان ٿي، تڏهين بہ اُهي مشغوليون ڄڻڪ ٻاهريون سمجهان ٿي؛ اندر ۾ انھن جي ڪري ڪو ڦيرو ڪونہ پيدا ٿيو آهي. ڪالھہ سنڌيا وقت وري چاھہ ٿيم تہ سام کان پڇان، تہ ڪو درشيہ ڏٺو؟ سندس خيالي درشين جو ڪتاب جدا، مختصر نموني لکيل، اسان وٽ آهي، جنھن ۾ اهڙا درشيہ گهڻا درج ٿيل آهن. مگر مون کي خيال ٿيو تہ نئون ڪجهہ ٻڌان.
سام جواب ڏنو: ”گهڻو ڪري هينئر مان ڪي درشيہ يا روپن ۾ نہ ڏسندو آهيان اهي شايد اڳي تنھنجي چاهنا جي ڪري وڌيڪ خيال ۾ ايندا هئا. تاهم اڄ هڪ ننڍڙو درشيہ ڏٺم جو توکي پوءِ ٻڌائيندس.“
پوءِ ٻڌائڻ جو سبب شايد اهو هيو جو ميڊيٽيشن کان پوءِ يڪدم خيال جي کٽ کوٽ اڻ وڻندڙ ٿيندي آهي. سام اُن بنسبت هينئن چيو: ”ٿوري ڪوشش کان سواءِ، جيڪي ڏسبو آهي، سو ياد نہ رهندو آهي. جيئن خواب ڪوشش ڪري ياد ڪبو آهي تہ من تي تري ايندو آهي. پر جي ڇڏي ڏبو اٿس تہ من جي پوري جاڳ کان پوءِ وري مشڪل هٿ ايندو آهي، تيئن هي درشيہ بہ سمجهڻ گهرجن؛ هي من ساڳيوئي آهي؛ منجهس ڪي جدا جدا طبق ڪونہ آهن، مگر سندس اوسٿائن جون هي نشانيون آهن، جو هڪ کي جاڳ ٻئي کي ننڊ، يا هڪ کي سچيتائي واري ۽ ٻيءَ کي من جي اچيت اوسٿا ڪري سڏجي ٿو. ننڊ واري حالت چئجي يا پورڻ شانتي ۽ ويساري جي اُها حالت چئجي، ان کانپوءِ جيئن جاڳ ۾ اچڻ تي ماڻھو پاڻ کي ٿورو اشانت پيو ڀائيندو آهي، تيئن واد وواد ۾ اچڻ يڪدم ذرا اڻ وڻندڙ لڳندو آهي؛ ڇا لاءِ جو انھيءَ وقت من پور سجاڳ نہ رهندو آهي.“
هينئر اڳي وانگر هر روز درشن اهڙا نہ ڏسڻ بنسبت سام وڌيڪ سمجهايو: ”روپ خيال جو سھارو يا سمجهو ڏاڪڻ آهي. اُن ڏاڪڻ جي خيال کي ڪڏهين ڪڏهين گهرج ٿيندي آهي، خاص ڪري جڏهين من وشين جي سنگ ۾ گهڻو رهندو آهي ۽ جڏهين سنسار جي اُميدن يا انتظارين جو منجهس واسو هوندوآهي. طيب ۾ زمينداري وقت واري حياتي اهڙي هوندي هئي جو ڪمن جي ڪشمڪشا ۽ ڌيان جي وقت ۾ رات ۽ ڏينھن جو تفاوت محسوس ڪبو هو. روزاني ڪشمڪشا کان پوءِ خيال هڪ قسم جي آزاديءَ ۾ اچي ڦولاربو هو. ايڪانت ۾، خاص ڪري سنڌيا وقت، پنھنجا گل ڦل باغ بھاريون اندر ۾ ٺاهيندو هو. انھن جي سھاري جي پڻ کيس يڪ ٽڪ ٿيڻ لاءِ ضرورت هئي. مگر جڏهين انسان گهڻو وقت پنھنجي خيال موافق چونڊيل مشغولين ۾ رهي ٿو، تڏهن هن جي خيال کي هن وجود مان نڪري لاوجود ٿيڻ ۾ دير ڪانہ ٿي پوي. اکين ٻوٽڻ سان خيال هڪدم اُڏامي وڃي ٿو پنھنجي آکيري ۾ ويھي. سندس رفتار تير وانگر تيز ٿئي ٿي. اُهو وچون رستو هڪدم لتاڙي وڃي ٿو سڌي واٽ وٺي!
”اڄ ميروخان تعلقہ جا ڪي ٻروچ هڪ پراڻو معملو طيءِ ڪرڻ لاءِ آيا ۽ سج لٿي تائين ويٺا هئا. سندن پڪايون ۽ بي واجبي گھل جون ڳالھيون خيال لاءِ کپت جو باعث هيون، يعني خيال کي يڪوجوديءَ ۾ اچڻ کان ڪجهہ قدر روڪي رهيون هيون. تنھنڪري ئي شايد مون اڄ هي ننڍڙو درشيہ ڪجهہ ڏينھن کان پوءِ ڏٺو، جيڪو توکي هينئر ٻڌايان ٿو: ڏٺم تہ مان هڪ ننڍڙي ٻار جي صورت ۾ ڪو مٺو ڦل لٽڪندڙ ڏسي پٽي رهيو آهيان، مگر مون کي انھيءَ کان ڪو ڇڪي، ڇني، پري پري ڪري رهيو آهي؛ دل گهري پيئي تہ مان انھيءَ مٺي ميوي کائڻ ۾ لڳي وڃان ۽ ٻيو ڪجهہ نہ ڏسان، نہ ٻڌان؛ مگر وچ وچ ۾ يادگيرو هنن ٻروچن جي گفتگوءَ جو ڄڻڪ پلاند کان وٺي مون کي اُن ميوي کان پري ڇڪي رهيو هو! پوءِ ڪرشن جي صورت ياد آئي؛ اُن کي ڄڻڪ مدد لاءِ سنڀاريم ٿي. جلد ڏٺم تہ هو هڪ چوڪيدار بڻجي پنھنجو شيام رنگي ويس ڌاري منھنجي چوڌاري پھرو ڏيئي، هنن خفي ڪندڙ خيالن کي، جن ۾ اُهي ٻروچ بہ هئا، مون کان پري پري پيو هڪاليندو وڃي؛ مان اُن وڌندڙ ميدان جي وچ ۾ اُن شيام روپي نيلي وڻ جي ٽاريءَ ۾ لٽڪيو پيو آهيان، جنھن جا ميوا بہ شيام رنگي ٿيندا ويا! ڪاري انگور وانگر پيا نظر اچن، انھن جي کائڻ ۾ محو ٿي ويس! فقط ڪڏهين ڪڏهين هيٺ ڏسان پيو تہ اُهي وشيہ ۽ اُهي ماڻھو ڪرشن چوڪيدار مون کان گهڻو پري پري تڙيندو پيو وڃي. جيئڻ وڻ ڏي نظر ڪيم تيئن، ڏٺم تہ ڪنئين ننڍڙا ننڍڙا ڪرشن ٻالڪ مون وانگر انھيءَ وڻ مان ميوا کائي رهيا آهن! ميون تي وري نظر ڪيم تہ ڏٺم انھن ۾ پڻ، يعني انھيءَ انگور جي داڻي داڻي ۾، وڌيڪ ۽ وڌيڪ چٽيريون شڪليون شيام جون ڏٺم؛ تنھن کان پوءِ، جڏهن ڪا جاءِ شيام کان سواءِ باقي نہ آئي، تڏهين خيال يڪوجوديءَ ۾ گم ٿي ويو.من وڃي آنند ڀون ۾ سمايو؛ خيال سڀ غائب ٿي ويا.[1]
***

21-10-1953ع اسان وٽ رهندڙ هڪ ڇوڪري جو پيار هڪڙيءَ ڇوڪريءَ سان ٿي ويو آهي. هو هن کي ماءُ يا ڀيڻ يا نياڻي ڪري سڏيندو آهي، مگر پاڻ ۾ سڪ بيحد اٿين جيستائين هڪ ٻئي سان نہ ملن يا ويجها ويھي ڳالھيون نہ ڪن تيستائين بي چين پيا لڳن. مون ڇوڪري کي سمجهايو تہ پاڻ کي ڇو بيحال ٿو ڪرين؟ جتي ڪٿي وتين نيون نياڻيون ـ دين جون ڀينر ٺاهيندو ۽ پاڻ ڦرائيندو. خاص ڪري ان ڏينھن جو منھنجو ڏنل هنداڻو پاڻ نہ کاڌائين ۽ ٻہ اڌ ڪري هڪڙو ان نئينءَ ڇوڪريءَ کي ۽ ٻيو اڌ هڪ اڳين ڌرم جي ڀيڻ کي ڏئي آيو، تہ مون کي دک ٿيو. چيو مانس تہ منھنجي هٿ جي شيءِ ڏنل مان گهٽ ۾ گهٽ پاڻ بہ ڪو ذرو کائين ها! سام جڏهين اها خبر ٻڌي تڏهين چيائين: ”مون سمجهيو تہ فقط هڪ ٽڪرو هنداڻي جو ڏنائين؛ پر مان هينئر خوش آهيان جو ٻئي ڀاڱا ڏيئي ڇڏيائين. البت ائين بہ سچ آهي تہ تنھنجي ڏنل شيءِ مان گهٽ ۾ گهٽ پاڻ بہ ڪو ذرو کائي ها حقيقت هينئن آهي تہ پريم هر حالت ۾ پاڪ آهي، چاهي ڪنھن سان بہ بڻي ۽ ڪھڙي نموني جوبہ هجي؛ فقط سچو يعني قربانيءَ کان نہ هٽندڙ هجي. پريم جو سچو مطلب ئي اهو آهي تہ پنھنجي شخصيت يعني آپي کان ڪري وڌيڪ ڪشادي ميدان زندگيءَ جي ۾ اچجي. جو انسان پنھنجي اولاد زال، متر، دوست، يا ساٿيءَ سان سچو پريم رکي ٿو، اُهو ازخود پنھنجون گهرجون گهٽائي انھن جون اڳي ڪري ٿو ۽ انھن جي بوجن کڻڻ لاءِ ساگي چنتا رکي ٿو جا اڳ فقط پنھنجي پيٽ پالنا يا سک لاءِ هيس. هاڻي، انھيءَ ۾ چئو تہ ڪھڙي برائي آهي؟ سنساري انسان جي پٿر جھڙي من کي پريم ڳاري نرم ڪري ٿو؛ شخصيت جي سوڙهي دائري مان ڪڍي خيال کي وسيع ڪري ٿو. اهڙيءَ طرح پريم شخصيت کان وڌي ايشور سان خود ميلاپ ڪرائي ٿو. تنھن ڪري ئي چيو اٿن تہ مجازي عشق حقيقي عشق جو هڪ ڏاڪو آهي. حقيقت ۾ فقط ڏاڪو نہ آهي پر ڏاڪڻ جي چوٽي بہ آهي. اها ساڳي شيءِ خود آهي؛ راھہ بہ تہ مقصد ڀي آهي. سڀ شيءِ ۽ سڀ جيءَ کي هڪ آتما ڪري ڏسڻ ۽ انھن کي سمان سمجهڻ، انھن سڀني سان پريم رکڻ، سو سڀ کان اونچ درجو آهي. تنھن کان پوءِ درجو انھن جو آهي جيڪي ماڻھو انسان ذات سان يا فقط پنھنجي وطن سان محبت رکن ٿا ۽ انھن جي شيوا ڪن ٿا؛ جيڪي ماڻھوءَ وري فقط پنھنجي گهر ٻار يا مترن سان فقط گهاٽو پريم رکن ٿا، سي بہ پريمي آهن ۽ انھيءَ انسان جي ڀيٽ ۾، جو فقط پنھنجي پالنا پيٽ پالنا يا نفس جي خواهشن لاءِ جيئي ٿو، ۽ اولاد، دوست وغيرہ کي نٿو ليکي، سندن درجو اونچو آهي. آخر محبت جي لھہ وچڙ سان ئي انسان پاڻ مان يعني پنھنجي خود مطلبيءَ جي کوه مان ٻاهر نڪري ٿو، پوءِ اها محبت ڪنھن سان بہ کڻي هجي.“
***

مون وري ٻيو دفعو ڇوڪري کي سمجهايو تہ جنھن صورت ۾ ٻيءَ ذات واريءَ ڇوڪريءَ سان تنھنجو حياتيءَ لاءِ ناتو بہ ڪونہ بڻي سگهندو ۽ جڏهن توکي اها تمنا بہ ڪانہ آهي تہ مان کيس پنھنجو ڪريان تہ پوءِ ڇا لاءِ ٿو پاڻ کي ۽ هن کي رولين؛ ڇا لئي ٿو اهڙي راند ڇيڙين جنھن مان آخر ارمان کانسواءِ ڪجهہ بہ حاصل نہ ٿئي؟ ڇوڪرو فقط ٿڌا ساھہ کڻڻ لڳو ۽ منھنجي ڳالھہ جو ڪوبہ خاطر خواھہ جواب ڪونہ ڏنائين.
سام چيو: ”هنن حالتن ۾ منھنجي بہ کيس اها صلاح آهي تہ گهٽ م گهٽ ڇوڪريءَ جي بهبوديءَ لاءِ انھيءَ ناتي کي ٽوڙي ڇڏي؛ سندس سچي محبت خود اهڙي تقاضا ڪري ٿي. مگر حقيقت ۾ ڏوھہ ويچارن ڇوڪرن ۽ ڇوڪرين جو ڪونہ آهي، جهَل وچان ڪي رسمون انسان ذات پاڻ تي مڙهيون آهن، جي الاهي قانون جي برخلاف آهن. پريم هڪ اُتپتيءَ سان واسطو رکندڙ چيز آهي جا تن من ۽ آتما جي خود خوراڪ آهي. پريم هڪ الاهي سوغات آهي؛ ڇوڪرن ۽ ڇوڪرين جي وچ ۾ ذات پات يا ملڪ جي حد کان ٻاهر بہ پيدا ٿي سگهي ٿو. اسان جي سماج کي اهي ٻنڌن ذات جا ريت رسم جا ٽوڙڻ نٿا وڻن جيتوڻيڪ اُهي گهڻي ڀاڱي نہ فقط بيڪار ثابت ٿيا آهن پر انسانيت جي خلاف آهن. ائين شايد هجي تہ هن حالت جي جهل ۽ گمراهيءَ واري ماحول ۾ انھن مان ڪي ٻنڌن اڻ آزمودگار، نون سامايلن ڇوڪرن ۽ ڇوڪرين لاءِ چڱا آهن؛ پر جن جو جو من جاڳرت آهي، جن جي دل زندھہ آهي، انھن جي لاءِ هيءَ حياتيءَ، ريت رسم سان جڪڙيل، ڪھڙي نہ اهنجي ٿيو پوي، اگرچ سچي پريميءَ لاءِ هر حالت ۾ خوشي ۽ آنند آهي! جيڪڏهين سچو پريمي انھن ٻنڌن کي بيڪار سمجهي تڏهين بہ سندس مزو پريم جو ٽٽڻ نہ کپي. هو قربانيءَ ۾ اُهو مزو من جو وڌائي سگهي ٿو؛ هر حالت ۾ پنھنجي فرض ادائيءَ پيو ڪري، چاهي اهو ناتو پريم جو يا پري کان ڏسڻ پسڻ جو بہ قربان ڪرڻو پويس. عشق وارن کي هر هميشہ دل اندر سمايل آهي. البت دنيا وارن جي حال تي ارمان آهي جو انھن هن ڌرتيءَ کي خود انسان لاءِ هڪ قيد خانو بڻائي ڇڏيو آهي.“
***


8-11-1953ع ريل گاڏيءَ ۾ هئاسون؛ وڻ ٽڻ ۽ ٻنين جا نظارا سھڻا ڏسي، سام اُن ڇوڪري کي سندس پيار واريءَ ڇوڪريءَ جو نالو وٺي چيو: ”اچ تہ اها ڏيکاريونءِ! گاڏيءَ جي دريءَ کان وڻن جي قطارن وغيرہ ڏانھن اشارو ڪري هن کي چيائين: ”انھن سڀني شين ۾ اُها سونھن سمايل ڏس. بلڪل ساڳي اٿيئي!“
ڇوڪري ٿڌا ساھہ کڻي چيو: ”ڀوتار، چرچا ٿا ڪريو!“
تنھن تي سام چيس: ”مان قسم کڻي ٿو چوان تہ هي چرچو نہ آهي؛ اها خود اُتي ئي آهي جا سونھن، جيڪو تجلو تون ڏسي موهت ٿيو آهين؛ اها الاهي نور جو هڪ جزو آهي! هي قدرت جو نماءُ بہ ساڳي نور جو ظھور آهي. اهو هت، هنن سڀني شين ۾ سمايل سمجهہ! اهو ڪنھن خاص روپ تائين محدود نہ آهي مگر هر روپ ۽ هر شيءِ ۾ سندس واسو آهي! محبوب کي هٿ ڪرڻ جي تمنا سان پڻ قدرت سان مليل انسان جي هڪ ذاتي خواهش آهي. مگر ان کي هٿ ڪرڻ سو حقيقت ۾ آهي اُن ۾ پاڻ سمائڻ. جڏهين کيس هر صورت ۾ ۽ هر شيءِ ۾ سڃاڻبو ۽ پاڻ هر صورت سندس ۾ سمائبو، تڏهن ئي پوريءَ طرح هن کي پائي سگهبو. جيءَ سڀ سونھن اُها ساڳي تمنا پيدا ڪري ٿي. ان ۾ ڪا خيال جي ڪچائي ڪانہ آهي، مگر اها خيال جي وڏائي آهي! دک تڏهين ٿو پيدا ٿئي، جڏهين موھہ وچان اسين ان پريتم جي ذات کي سڃاڻي نٿا سگهون؛ نہ تہ حقيقت ۾ اها توسان سدائي ساڻ آهي. عشق کي وصل جي ڇا پرواھہ آهي؟“
مون انھيءَ ڳالھہ تي اعتراض آندو ۽ چيم: ”اهو وري ڪھڙو پريم چئبو جو ڪڏهين هن ڇوڪريءَ سان تہ ڪڏهين هن ڇوڪريءَ سان پيو لڳائي؟ وري ڪيترن ۾ اڳين کي وساري ۽ نين جي ڪڍ پيو ڦري؟ هي تہ نفس ٿو انسان کي رلائي.“
سام چيو: ”عشق هڪ پوتر آگ آهي، جتي ٻري اُهي نفس جلايو ڇڏي، هر حالت ۾ سندس ستڪار ڪجي. ڪنھن بہ صورت ۾ ان مان برائي پيدا ڪانہ ٿي ٿئي. اهو حسن بہ الاهي نور ڪڏهين هت ڪڏهين هت پيو وسي، مگر ذات ان جي ساڳي آهي توڙي جو روپ انيڪ ٿو ڌاري. عشق جي ذات بہ هڪ آهي. ڪٿي اونھو ڪٿي پترو، مگر آهي ساڳيوئي عشق. پريم تن ۽ من جي اُڇا ترن خواهشن کي نٿو چئجي. مگر اُن اندروني اڪير کي اسان چئون ٿا، جنھن ۾ پاڻ پنھنجو اول ڀلي وڃي ٿو ۽ نفس صفا مري وڃي ٿو. عاشق پنھنجي محبوب تي سر بہ صدقي ٿا ڪن. پريم جي پريکشا آهي قرباني؛ تنھنڪري عاشق هرو ڀرو ڪنھن خواهش پوري ڪرڻ جي تمنا رکن نہ معشوق کي ان لاءِ ستائن ٿا. ٻين جي خوشي کي هو لتاڙڻ نہ ٿا گهرن، پر جي معشوق جي خود ڏسڻ پسڻ بہ کين روڪيو وڃي تہ هو ان ۾ ﷲ جو امر سمجهن ٿا، پاڻ کي سڪائڻ سان بہ هو گويا جڳ ۾ سرت سڪ جي سمائن ٿا ۽ آخر سُڪي سُڪي پنھنجي نفس کي نابود ڪن ٿا. هر جڳھہ ۽ هر صورت ۾ هو يار کي سڃاڻي اُن کي ئي سجدو ڪن ٿا. اها ظاهر ۾ گهڻائي روپن جي خود هيڪڙائي حسن جي مان پيدا ٿئي ٿي، جو هر جڳھہ ساڳيو حسن سمايل آهي.
”هڪ ڪڙميءَ جي ڳالھہ آهي جو هڪ بزرگ وٽ آيو ۽ کيس اچي چيائين تہ مون کي طالب ڪريو ۽ ﷲ سان ملايو. ان بزرگ اهڙو سادو سوال ٻڌي کيس چيو: تون ڇا ڪندو آهين؟ هن وراڻيو تہ مان ڪڙمي آهيان ۽ کيتيءَ جو ڪم ڪندو آهيان. کائنس مرشد پڇيو تہ تنھنجي ڪھڙيءَ شيءِ سان محبت آهي؟ ڪڙميءَ چيو تہ مون کي ڏاندن جو هڪ جوڙو آهي جن سان منھنجي سڀ کان گهڻي محبت آهي. تڏهن ان بزرگ چيس: ”ﷲ جي صورت بہ بلڪل ڏاند وانگر آهي؛ تون سٺي رستي تي آهين؛ فقط پنھنجي عشق کي پڪو ڪر!“ پوءِ کيس هڪ سوڙهي دروازي واري جاءِ ڏيکاري چيائين تہ هت ويھي تون ﷲ جو ڌيان ڪر ۽ اُن جي صورت پاڻ اندر سماءِ.
ٿورن ڏينھن بعد اُن بزرگ وري اچي کائنس پڇيو تہ ڇا حال آهي؛ هن کي ٻاهر اچڻ لاءِ سڏيائين تہ هو جلد اُتان نڪري آيو. تڏهين مرشد کيس چيو اڃا تنھنجو خيال پڪو نہ آهي! وري وڃي ﷲ جي صورت پاڻ ۾ سماءِ! ڪجهہ عرصي بعد ان بزرگ سمجهيو تہ هاڻي هي پڪو ٿيو ٿو ڏيکارجي. سندس آزمودي وٺڻ لاءِ کيس سڏ ڪيائين تہ ٻاهر نڪري اچ. تڏهين طالب چيو: ’مرشد سائين، در سوڙهو آهي. ٻاهر ڪيئن اچان؟‘ هون پاڻ کي هڪ ڏاند مثل وڏو سڱيارو سمجهڻ لڳو! تڏهين هن کيس ﷲ جي ذات جو سچو گيان ڏنائين ۽ چيائين: ’پاڻ کي پنھنجي پريتم سان هڪ بنائڻ سوئي رستو کيس هٿ ڪرڻ جو آهي.‘ ڀلا پنھنجو پاڻ ان ۾ گم ڪرڻ يعني نفس کي مارڻ سو ڪيئن ٿو خراب ٿي سگهي؟ ڏاند يا ڪنھن انسان جي صورت دل ۾ سمائي يا نرگڻ روپ ﷲ جو ڌيائي، سامڙيوئي ساڳي ڳالھہ آهي. جنھن کي مجازي عشق چئجي ٿو، سو بہ نفس کي مارڻ لاءِ ساڳيءَ ريت ڪارگر ٿئي ٿو؛ تنھنڪري ئي مون چيو تہ عشق هر صورت ۾ پاڪ آهي.“
مون چيو: ”مون کي اها ڳالھہ پوري سمجهہ ۾ نہ آئي ۽ نہ اهو ٺيڪ ٿو لڳي تہ اهو اسان جو ڇوڪرو يا ڪو ٻيو پريم جي بھاني هِن هُن ڇوڪريءَ جي ڪڍ رلندو رهي. منھنجي اعتراض جو سبب اهو آهي جو هن ڇوڪري جي هلت ڪچائيءَ واري آهي: اهو قربانيءَ جو انگ منجهس ڪونہ ٿي ڏسان، جنھن جو توهان ذڪر ڪريو ٿا. پريم لاءِ قربانيءَ تہ خوشي پيدا ڪندي آهي. مگر هن جي منھن ۾ اُها خوشي ڪٿي آهي؟“
سام چيو: ”اهي ڪامل عاشق جون منزلون آهن. جيڪڏهين ننڍڙن انسانن ۾ اهي نشانيون اڃا ظاهر نہ آهن تہ ائين بہ نہ سمجهڻ گهرجي تہ اهي اصل پيدا نہ ٿينديون. ائين ڄاڻڻ کپي تہ سڪ اهو هٿوڙو آهي جو هن من جي پھاڙ کي هوريان هوريان ڳاري، آخر واريءَ جا داڻا ڪري ڇڏي ٿو. اسان جو سڪ وارن کي سلام آهي!“
جڏهين گهر موٽي آياسين تہ انھيءَ ئي رات جو اتفاقاً هڪ ڪتاب منھنجي هٿ آيو. مون ساڳي قسم جون ڳالھيون ان مشهور ڪتاب نويس جون پڙهي سام کي ڏيکاريون. سام کلي چيو: ”چئبو تہ توکي پڇاڻ پوري نہ آهي؛ جڏهين ٻئي هنڌان توکي تصديق ملي ٿي، تڏهين تون سچ کي سڃاڻين ٿي، مگر پھريائين اسان جي ڳالھين جو ملھہ ڪٿي نہ ٿي سگهين!“
***


3-12-1953ع مٿي ڄاڻايل ڇوڪري جي پيار جو ذڪر وري بہ ڪريان ٿي. هو چوندو آهي تہ اها ڇوڪري منھنجي نياڻي آهي ۽ کيس ’امان‘ ’امان‘ ڪري پڻ سڏيندو آهي. مگر سندس انتظاري ۾ جسماني جوش ۽ طلب جي تاس ڏسي ماڻھو ان ڳالھہ جي هسي ڪندا آهن ۽ سام پڻ چوندو آهي تہ منجهس ڪا لڪل ڪچائي خيال جي ضرور آهي، جيتوڻيڪ هن جا هاڻوڪا واسطا هن ڇوڪريءَ سان خراب نہ آهن. ان ڇوڪريءَ جي نانءَ ڳنھڻ وقت ڇوڪرو سندس نالي پٺيان ’بادشاھہ‘ اکر شامل ڪندو آهي. تازو سندس ٿوري وقت لاءِ جدا ٿي وڃڻ تي ڇوڪري جي منھن ۾ گهڻو ناراضپو ۽ ڪروڌ نظر آيو؛ ڄڻڪ گهر دوستن ۽ خود پاڻ سان بيزار آهي. پنھنجو غم ٽارڻ لاءِ صبح ۽ شام نشو ڪري پاڻ کي ويساري جي حالت ۾ رکڻ جي ڪوشس ڪري ٿو؛ کاڌو پيتو بہ گهٽ ڪري ڇڏيو اٿس. سام کيس گذريل رات چيو: ”ذرا غور ڪر؛ تون پنھنجي پياريءَ کي بادشاھہ ڪوٺين ٿو؛ بادشاهن سان جن جا ناتا بڻندا آهن سي تہ سدائين پاڻ کي شاهوڪار سمجهندا آهن. عشق جي بادشاهيءَ ۾ هميشہ خوشي ئي خوشي آهي. پنھنجي خيال جي چڪاس ڪري ڏس، متان عشق جي بادشاهيءَ ۾ نہ پر نفس جي ملڪ ۾ وڃي واسو ڪيو هجيئي! عشق جا پوڄاري تہ سدا مست رهندا آهن ۽ نہ تو وانگر ڦريا ماريا نظر ايندا آهن. پريم تنھنجو تہ گهٽ ۾ گهٽ تو وٽ آهي. اهو ڪنھن توکان جدا ڪونہ ڪيو آهي. جي سچو هجي تہ ان مان سڳنڌ سچ جي ڇو نہ ٿي اچي؟ هي ڪروڌ ۽ رنج جي بدبوءِ ڪٿان ٿي اچي؟ پيڙا جيڪا تنھنجي منھن ۾ ظاهر آهي سا ڏيکاري ٿي تہ تنھنجي پريم ۾ ڪا گهٽتائي آهي.“
سام وڌيڪ چيو: ”مان ائين نٿو چوان تہ غم ڪو عاشقن کي ڪونہ ٿيندو آهي. مگر اهو غم نرالو آهي. اهو پورن آنند جو فقط ٻيو نالو آهي، جنھن ۾ نہ خفقان هجي ۽ نہ ماڻھو ڇتو ٿي پوي. اهو الاهي غم صبر ۽ دل جو صلح وڌائيندڙ آهي. منجهس ٻين شين جو ترڪ هن ڪري آهي جو من ٻين ڳالھين کان پاسو ڪري هڪ محبوب جي خيال ۾ گم ٿيڻ گهري ٿو. حقيقت هيئن آهي تہ سڪ ڪوڙ ۽ ڪچ کي ڪوري ٻاهر ڪڍي ٿي، جنھن ڪري سڪ وارن جو چھرو سدائين صاف ۽ نرمل رهندو آهي. پر تون تہ ڀائي اهڙو منھن بڻائي ٿو گهمين، جيئن چوندا آهن تہ ڪا ٻلي ماري ويٺو آهين.اُٿ! جاڳ! جي سچو عاشق آهين تہ ڪپٽ ڇڏ! تنھنجي پياري توسان ئي آهي. هي بت ناسونت آهي جو عمر وڌڻ تي ڪروپي بڻجي ٿو پوي. ان بت جي چاهنا رکڻ سچو عشق نہ آهي!“
***


24-12-1953ع مان سام سان گڏجي صوفي صاحب جي گهر ويس. سام کي اڄ ڪالھہ ٻين پوزيشن رکندڙ دوستن جي سنگت کان صوفي صاحب سان ملڻ وڌيڪ وڻندو آهي. خاص ڪري هن جي سادگيءَ جو نمونو ۽ سندس نياڻيءَ، جنھنکي سام پنھنجي نياڻي ڪري سمجهندو آهي، تنھنجو چاھہ ڏسي هن کي صوفي صاحب وٽ وڃڻ وڌيڪ وڻندو آهي. ٿورا ڏينھن اڳ سندن چلھہ تي، باھہ جي اڳيان، هيٺ ويھي جڏهن چانھہ پي آياسين (ان وقت خاص ڪو گيان جو گفتگو بہ ڪونہ ڇڙيو هو) تڏهين گهر اچڻ تي مون سام کي چيو: ”دير ٿي ويئي اٿو! هن وقت توهين سنڌيا تي ويھندا يا موکان سکمني صاحب ٻڌاندا؟
سام جواب ڏنو: ”پريئر تہ اڄ ٿي چڪي آهي.“
سندس مطلب اهو هو تہ صحبت ۽ سانت جون گهڙيون جيڪي صوفي صاحب جي تڏي تي گذاريونسين سي خود پريئر جون گهڙيون هيون.
صوفي صاحب جي گهر پھريائين وڃڻ وقت ڏٺوسون تہ صوفي صاحب پاڻ گهر ۾ ڪونہ هو. ان ڪري سام مون کي چيو تہ تون ٿوري دير سندس گهر جي ماڻھن سان ويھہ تہ مان ڪجهہ ٻنين ۾ پنڌ ڪري اچان. سام البت دير ڪري موٽيو. مون کائنس سبب پڇيو تہ چيائين: پراڻو هڪ دوست مليو جنھن چيو تہ مان بہ توهان سان گڏجي هلڻ ٿو گهران ۽ جي توهان کي اعتراض نہ هجي تہ ما ڪي سوال بہ اوهان کان پڇان؛ پوءِ هن ڪي گيان جون ڳالھيون ڇيڙيون. واھہ جي ڀرتي، هڪ سھڻو آستان ڏسي ڳچ دير ويھي رهياسين. مون تڏهين سام کان پڇيو ڪھڙيون ڳالھيون ڇڙيون ۽ ڇا ڇا ڳالھايو، سو مون کي ٻڌايو. اهي ڳالھيون وري ياد ڪري سام مون کي ٻڌايون: سام کان ان دوست پڇيو توهين هت ڪيئن آيا آهيو؟ سام کيس چيو تہ صوفي صاحب اسان جو جهونو دوست آهي، ان سان گهڙي کن رهاڻ ڪندا آهيون. پر هو هن وقت گهر ۾ ڪونہ آهي؛ جنھنڪري ٿورو پنڌ ڪرڻ وڃون ٿا.
تڏهن ان پريميءَ پڇيو: ”رهاڻ توهان کي ڪھڙي وڻندي آهي؟ ۽ پھريائين رهاڻ چئو ڇاکي ٿا؟ جنھن کي اسين عام طرح روح رهاڻ چئون ٿا”؟ اهو سچ پچ تہ من جو ڀٽڪڻ آهي ۽ خيال کي اجايو ڊوڙائڻو آهي. ڪتاب پڙهڻ، گيان جا نڪتا ڳولي ٻڌائڻ، هن هن ڳالھہ تي رايو ڏيڻ سو خيال جو ڀٽڪڻ ئي آهي. ان کي توهين رهاڻ ٿا چئو ڇا؟ سام چيو: ”اسين ٻيو تہ ڪجهہ ڪونہ ڪندا آهيون؛ چپ چاپ ۾ ڪڏهين چانھہ پيئندا آهيون يا ڪا اتفاقي ڳالھہ نڪري تہ ان جو جواب ڏبو آهي نہ تہ ڪو گيان گوشٽ سعيو ڪري ڪون ڇيڙيندا آهيون. هاڻي توهين اسان کي ٻڌايو تہ سچي رهاڻ ڇا آهي؟“
هن وراڻيو: ”هيءَ آتما ديھہ کان نياري آهي؛ جيتر پاڻ کي ايڪانت ۾ ويھي ديھہ کان جدا نہ سمجهبو ۽ سڀ کان پري ٿي ڌيان پرماتما جو نہ ڪبو، تيستائين نہ من ٺڪاڻي ايندو نڪو سنگ يا سچي رهاڻ ٿيندي؛ نہ آنند ئي من کي ملندو.“
سام کيس چيو: ”جدا ٿيڻ جي هروڀرو ضرورت نہ آهي. جڏهين گيان پورن ٿئي ٿو، تڏهين جسم ئي نظر نٿو اچي؛ هي سڀ ان کي آتما جو پسارو نظر اچي ٿو؛ تڏهين سڀ پاڻ ئي پاڻ پيو نظر ايندو. پوءِ ان کي اڪيلائيءَ جي يا جسم کان جدا ٿيڻ جي ڪا گهرج ڪانہ آهي. گهمندي، کائيندي پيئندي،. ڳالھائيندي يعني هر حالت ۾ آتما پر ماتما جي سنگ ۾ رهي ٿي.“
ان دوست چيو: ”اهو تڏهين ٿيندو جڏهين ڪو ڪامل گرو هٿ ايندو ۽ اهڙا ساڌن ڪرائيندو؛ ساڌن کانپوءِ گيان جي اک کلندي. تڏهين ٻيو ڪجهہ برابر نظر ئي نہ ايندو.“
سام کيس چيو: ”گرو بہ هڪ ذريعو يا بھانو بڻجي ٿو؛ ڪامل گروءَ جو سنگ پريم ۽ شرڌا وڌائي ٿو. تنھنڪري پريم ۽ شرڌا خود گرو ٿي سگهن ٿا. گيان جي اک پريم کولي ٿو جيئن شاه صاحب چيو آهي: ’سڪ رساڻي اصل عاشقن.‘ سڪ يا شرڌا خود گرو آهي!“
ان پريميءَ چيو: ”گروءَ جي ڏس کان سواءِ ڪيئن ٿو ماڻھو گتيان پائي سگهيئ شرڌا ۽ پريم گيان کانسواءِ انڌا آهن.“
سام چيو مگر اهي گيان رهت نہ آهن پريم ۽ شرڌا خود گيان پاڻ ۾ سمائن ٿا. پائي ڪمر جو گرو سنت رامداس هو. اهو هڪ برهمڻ هو ۽ ظاهر ۾ ڌرم جي پائبندي رکندو هو. ڪنھن مسلمان يا اڇوت کي نہ ڇهندو هو. اهو سندس ٻاهريون طريقو يا هڪ قسم جو لڪ هيو. ڪبير کي موقعو نہ ٿي مليو تہ ان وٽ وڃي گر منتر وٺي. آخر جنھن واٽ سان اهو سنت اسر جو روز اشنان ڪرڻ لگهندو هو، ان واٽ ۾ وڃي ڪبير ڪپڙو پائي سمھي پيو تہ اڪيلائيءَ ۾ اسر جو ساڻس ملندس. جيئن ڪبير کي اوندھہ ۾ سنت رامداس جي پير جو ٿڏو لڳو ۽ سنت کيس هي اکر چيا، ’اوٺو ڀائي رام بولو!‘ تيئن ڪبير کي گيان اچي ويو. هن کي انھن اکرن ۾ گر منتر ملي ويو ۽ هن جو يقين ٿي ويو. سندس پير جو ڇهڻ سو گويا کيس آسيس برابر لڳو. هو ان کانپوءِ سوامي رامداس کي گرو ڪري سمجهڻ لڳو. سندس گروءَ کيس ٻيو تہ ڪجهہ ڪو نہ سيکاريو. تنھن ڪري گروءَ کي فقط پريم جاڳائڻ جو بھانو ڪري سمجهيو. اهڙيءَ طرح حضرت موسيٰ جي هڪ ڳالھہ آهي؛ چون ٿا تہ هو هڪ رستي تان لنگهيو ٿي، جڏهين هڪ ريڍار ڏٺائين جو ﷲ کي غلط نموني پڪاري رهيو هو ۽ سڪ مان ﷲ کي چيائين ٿي تہ اي دوست تون مون وٽ اچ تہ مان توکي پنھنجن رڍن جا کير پياريان؛ ڏڌ مکڻ ۽ ماني کارايا! حضرت موسيٰ سمجهيو تہ هي ڪفر پيو ڪري، ڇا لاءِ جو ﷲ بي چون ۽ بي مثل آهي. تڏهين هن کي پنھنجو غلط راه تان موڙڻ لاءِ کيس صحيح وصفون خدا جون ٻڌايائين. هن ريڍار جي دل کي صدمو پھچي ويو ۽ هن ﷲ سان رهاڻ ئي بند رڪي ڇڏي. چون ٿا تہ حضرت موسيٰ کي انھيءَ وقت الاهي اعلان ٿو تہ ’اي دوست منھنجا! تو هي ڇا ڪيو؛ منھنجي هڪ عاشق کي مون کان جدا ڪري ڇڏيءِ!‘ هنن مثالن جو مطلب هي آهي تہ ان ريڍار کي يا ڪبير ڀڳت کي وڏي گيان يا لڪل علم ۽ فيلسوفيءَ جو ڪو راز ڪونہ بتايو ويو هو. مگر هنن جي شرڌا ۽ پريم سندن لاءِ سچي گيان جو خزانو کولي وڌو ۽ ان پريم دوارا وڃي آتما پرماتما سان ملي. تنھن ڪري پريم کي خود گيان سمجهيو ۽ پريم کي ئي گرو ڪري سمجهو.“
ٻيو سوال جيڪو هن دوست اٿاريو، سو هي هيو: ”آتما اصل ڇا آهي؟ پھريائين جو چون ٿا تہ آدپرش الڳ، نيارو يعني واحد هيو، تنھن پوءِ پنھنجي خوشيءَ لاءِ هيءَ مايا يعني ڪثرت ڪيئن رچي؟ اهو الڳ روپ ڪھڙو هو؟“
سام کيس چيو: ”ڀائي هي ڳالھيون شايد توهان ڪنھن ڪتاب ۾ پڙهيون آهن. گهڻائي ڪتاب ۽ گهڻائي فلسفہ دنيا ۾ آهن. پر ائين سمجهڻ تہ پھريائين پرماتما هن مايا کان الڳ هو ۽ ڪنھن سمي کانپوءِ هي روپ رچيائين، سا ڪنھن گيان جي تجربي جي ڳالھہ نہ آهي. ڀلا توهان ئي ٻڌايو تہ ڪھڙيءَ صديءَ يا سمي ۾ هو الڳ هو ۽ ڪڏهين کان وٺي هي جھان جوڙيائين؟ انھيءَ ’پھريائين‘ يا ’پوءِ‘ جو مطلب فقط اهو ٿي سگهي ٿو تہ اتيئي پاڻان ٻاهر اچي ٿو يا ڦول مثل پنھنجي مکڙيءَ مان ٽڙي ظاهر ٿئي ٿو ۽ وري ڦول مثل ٻج ڪري يعني پنھنجي هستي سميٽي سوڙهي ڪري اصلوڪي روپ وٺي ٿو؛ مطلب تہ وحدت مان ڪثرت ۾ ڪثرت مان وحدت ۾ اچي ٿو. مگر مايا سڄي سندس ئي آهي. جو ڪجهہ آهي سو آڌ کان موجود آهي. جيئن توَ کي باھہ کان جدا ڪري نٿو سگهجي، تيئن هيءَ مايا ايشور کان الڳ ڌيائي نٿي سگهجي. اها ’پھريائين‘ يا ’پوءِ‘ ڪال ۽ ديس جي ويچار تي ٻڌڻ هڪ ٻاراڻو خيال آهي؛ ائين چوڻ غلط آهي تہ پھريائين ايشور الک ۽ نرگڻ هو ۽ پوءِ هي گڻ ڌارڻ ڪيا اٿس! جيئن پاڻي آلاڻ کانسواءِ ۽ سورج روشني بن ڌيائي نٿو سگهجي. تيئن پرماتما هن مايا کان الڳ ويچاري نٿو سگهجي. ايشور پنھنجي اتپتيءَ کان الڳ نہ آهي. جيو جسم سان ڳنڍيل آهي. هن پڙدي منجهارون ئي جهاتي پائڻي آهي. الک انھيءَ سچيءَ مايا جي پٺيان آهي. پر پٺيان اکر فقط هڪ خيال ظاهر ڪرڻ جو نمونو آهي؛ ائين نہ تہ ڪا وٿي يا مفاصلو تصور ڪري سگهجي ٿو. ايشور جي نرگن ۽ سرگن روپ ۾ ڪو ذاتي فرق ڪونہ آهي. اوهان کي پھريائين پاڻ کان پڇڻ گهرجي تہ مان ڇا آهيان ۽ منھن جو مقصد ڇا آهي ۽ انھيءَ مقصد تي پھچڻ لاءِ مان ڇا ڪريان؟ ان ۾ سچي ڪرم ۽ گيان وارو فلسفو سمايل آهي.
”ٻيون ڳالھيون هتان هتان چونڊي انھن مان انومان ڪڍڻ سو آهي خيالي بوتا گهڙڻ. هتِ هُت هٿوراڙن هڻڻ بدران سئيءَ جي ڳولا ڌاڳي جي ڇيڙي مان ڪريو؛ ڌاڳو هٿ آيو تہ سئي پاڻھي هٿ اچي ويندي. توهين جيڪي سوال پڇو ٿا تن مان ظاهر آهي تہ توهان ڳالھين پڙهڻ يا ٻڌڻ ۾ مشغول رهيا آهيو؛ پنھنجي کوجنا خيال جي ڪانہ ڪئي اٿوَ.“
روح رهاڻ بنسبت سام کيس وڌيڪ هيئن چيو: ”روح رهاڻ جي معنيٰ اها نہ آهي تہ عقل جا ويھي آڏا سوال پڇجن يا دليل بازي ڪجي. دليل بازي ڪنھن حد تائين ڪارگر ٿئي ٿي، تنھن کانپوءِ خيال انجي ٻنڌنن کان آزاد ٿي وڃي ٿو ۽ بنا دليل بازيءَ جي ڳالھہ ظاهر ڪري سگهي ٿو، فقط ٿورن اشارن سان. جيڪڏهن پريم ۽ شرڌا موجود نہ آهي تہ ٻڌائيندڙ ۽ ٻڌندڙ کي اهڙن دليلن مان ڪو بہ فائدو ڪونہ ٿو رسي. پريم، جنھنجي هڪڙي صورت اعتقاد يا شرڌا بہ آهي، سو گيان جو سچو ماڻ آهي. تنھنڪري گيان جي ڏي وٺ لاءِ محبت يعني سڪ واري سنگ جو ذريعو ضروري آهي. روح رهاڻ ان کي چئبو آهي.“
***
30-12-1953ع اڄ صوفي صاحب اسان وٽ آيو. اڳئين رات ناٽڪ تي ويو هو، جنھن جا احوال ڏيندي چيائين: ”مون کي خاص ڪري اها سين وڻي جنھن ۾ مورتيءَ اڳيان پريئر ۽ التجا ڪري ڪر ي کيل وارن ائڪٽرن ﷲ کي زور سان ٿي ٻاڏايو! پريئر کڻي مورتيءَ اڳيان ڪجي يا ﷲ کي ٻئي ڪنھن نموني سان ٻاڏائجي هو اسان جي اندر جي سچي آھہ ضرور اگهائي ٿو.“
سام تڏهين پنھنجو هڪ ٻہ آزمودو ٻڌايو؛ چيائين: ”ان ٻاڏائڻ ۾ جيڪا يڪ وجودي پيدا ٿئي ٿي سائي آس پڄائي ٿي. ﷲ کي ست چت آنند ڪري ڪوٺيو اٿن. چت بہ انھيءَ کي ضرور آهي. جڏهين چت چت کي جاڳائي ٿو، تڏهين اهو اچي ٿو انسان جي مدد ڪري. اها چت شڪتيءَ هن سڄيءَ سرشٽيءَ ۾ موجود آهي ۽ نہ انسان تائين محدود آهي. البت سندس روپ گهڻا آهن. اسين انھيءَ کان ناحق وڇڙيل رهون ٿا. پاڻ کي اجاين خفقانن ۾ وجهي من کي منجهائي گويا پاڻ کي ڇورو ڇنو بنايون ٿا. اڄ ڪلھہ جي ريت رهڻ جي ۽ انسان جي وڌيل طلب سک ۽ عيش جي، دل جي مٿان گهڻو بوجو وجهن ٿا ۽ من تي اگيان جو پڙدو ڌرن ٿا. ان اندروني خيال جي ڌارا مان اسين ڪو بہ فائدو ڪونہ ٿا وٺون، جا اسان کي سڀ کان اعليٰ طاقت سان يعني پرماتما سان ملائي سگهي ٿي. فقط تڏهين ٿو خيال انسان جو سجاڳ ٿئي، جڏهين کيس ڪو وڏو دک اچي ستائي ٿو. ان ڪري ئي شايد گهڻا دک انسان جي زندگيءَ ۾ ڪاهي پون ٿا جو ﷲ ان کي سجاڳ ڪرڻ چاهي ٿو. ﷲ انسان جو دشمن نہ آهي. دک ان لاءِ انسان پسي ٿو تہ انھن جي معرفت انسان پنھنجو وڃايل پاڻ وري هٿ ڪري سگهي. ﷲ اسان کان پري اصل نہ آهي. فقط اسين ڏسڻ واريون اکيون ۽ ٻڌڻ وارا ڪن ڪين ٿا رکون.“
***


31-12-1953ع رسويو اسان جو هتڙي ڪونہ آهي. صوفي صاحب جڏهين شام جو آيو تڏهين کيس ٻڌايوسون تہ اڄ اسان وٽ هنڊي ڪانہ چڙهندي. پڇيائين، ڇو؟ مون کيس چيو تہ هونئن بہ اسين رات جو گهڻو ڪري ڪا ڪچي ڀاڄي ۽ ٿورو ميوو، کير وغيرہ کائي سمھي پوندا آهيون؛ پر اڄ تہ مجبوري طور ائين ڪبو صوفي صاحب چيو: ”مان پاڻ انھيءَ خيال ۾ آهيان تہ ماني فقط هڪ وقت کائجي.
سام چيو: ”انسان خاص ڪري پنھنجون ٽي طاقتون بي جاءِ ۽ حد کان وڌيڪ ڪم آڻي ٿو. اڄ ڪلھہ جي انسانن ۾ حياتي گهڻي ڀاڱي قدرت جي قانون کان ابتو رستو وٺي رهي آهي. مگر ٽن ڳالھين ۾ انسان خاص ڪري پاڻ کي وڏي هاڃي رسائي ٿو. پھريون تہ ٻيا سڀ جانور مند تي پاڻ ۾ ملن ٿا ۽ ٻچا ڄڻن ٿا. مگر انسان کي نہ ڪا آهي مند نہ ڪو اصول يا روڪ ٽوڪ؛ هو پنھنجي ويريه شڪتي حرص اندر حرام ڪري ڇڏي ٿو. ٻيو تہ اکيون سندس ان ڪم لاءِ ٺھيل نہ آهن جو ڪم کانئن اڄ ڪلھہ ورتو وڄي ٿو. گهڻو پڙهڻ ۽ لکڻ، ننڍين جاين ۽ ديوارين ۾ نظر کي روڪڻ، سئنيمائون ۽ ناٽڪ گهڻا ڏسڻ ۽ شھر جي تکين روشنين هيٺ چڱو ڀاڱو رات جو گذارڻ سو اسان جي اکين کي گهڻي هاڃي رسائي ٿو، جنھن ڪري هٿراڌو شيشا پائجن ٿا ۽ اکين جون بيماريون وڌن ٿيون. ٽيون عضوو جنھن سان انسان اڄ ڪلھہ گويا کيڏي رهيو آهي، سو آهي سندس پيٽ. ڪيترا ڀيرا ڏينھن ۾ کائون ٿا ۽ ڇا ڇا کائون ٿا، تنھن جو جيڪڏهين پنھنجي گهرجن جي ڀيٽ ۾ ويچار ڪجي تہ انسان سڀني، جانورن ۽ حيوانن کان وڌيڪ بيوقوف نظر ايندو. هو اهي شيون کائن ٿا، جيڪي سندن صحت ۽ طاقت وڌائن ٿيون؛ جيڪي شيون سندن کاڌي جون نہ آهن يا کائڻ وقت پيٽ جي حالتن موجب خراب آهن، تن ڏانھن منھن ڦيري بہ ڪين ٿا ڏسن. مگر انسان جي کاڌي ۾ اهڙيون شيون شامل آهن، جن مان ڪو بہ فائدو ڪونہ ٿو رسي ۽ مورڳو بيماريون يا ٿولھہ وڌي ٿي؛ هن عضوي سان جيتري انسان بي هودگي ڪئي آهي، اوتري پنھنجي ٻئي ڪنھن بہ عضوي سان ڪا نہ ڪئي آهي، جانور گهرج پوري ڪرڻ کانپوءِ کاڌي کان منھن موڙي بيھندا آهن. مگر حرصي انسان کي پيٽ ڀرڻ کان بعد ڪا لذيذ شيءِ سامھون ايندي تہ کڻي اها بہ پيٽ ۾ داخل ڪندو. پنھنجي بک وڌائڻ لاءِ ڪھڙا نہ هو هٿراڌو طريقا اختيار ڪري ٿو، جھڙوڪ بک پيدا ڪرڻ جون دوائون (Appetizer) پيئڻ ۽ چاٽا وغيرہ کائڻ! نتيجو اهو نڪتو آهي جو سون قسمن جون بيماريون اسان جو هڪ ورثو بڻجي پيون آهن ۽ اڃا بہ نيون بيماريون روز وڃن وڌنديون! جيترا مرض يا ڊاڪٽر اڄڪلھہ جي زماني ۾ موجود آهن، اوترا انسان جي حياتيءَ ۾ اڳي ڪڏهين بہ ضروري ڪين ٿيا هئا!“
***


15-1-1954ع گهڻي ڪم سبب يا بدن جي ٿڪاوٽ سبب ڪجهہ وقت کان وٺي کائڻ وقت يا پريئر جي وقت تي سام سان فقط ٿوريون گهڙيون گڏ ويھي سگهندي آهيان؛ ڏينھن جو پروگرام بہ هر ڪنھن جو ڄڻڪ جدا جدا ٿي پيو آهي. سام پنھنجي دستور موجب سوير جاڳي تہ مان وري رات جو پوري ننڊ نہ ملڻ ڪري دير سان اٿان ٿي. مان اسپتال ۾ گهڻو ڀاڱو ڏينھن جو گذاريان تہ سام اڪيلو پنھنجي لکيل نسخن جي سڌاري ۽ جوڙ جڪ ۾ گذاري. هڪ ٻہ ڀيرو اڳ مون کي اشارو ڏنو هئائين تہ اسان جون واٽون وڃن ٿيون جدا ٿينديون؛ ڪي وقت گڏ ٿيڻ جھڙا آهن؛ جي ڪوشش ڪندينءَ تہ پروگرام حياتيءَ جو وڌيڪ مطابق ٿي سگهندو.
اڳي جو هر روز ٻہ وقت رسالو ڀاڳوت يا رامائڻ پڙهندا هئاسين ۽ وري پاڻ ۾ گڏجي ڀڄن وغيرہ چوندا هئاسون، سو هينئر گهڻي عرصي کان ٿي ڪونہ ٿو سگهي؛ نہ وري سنڌيا کان پوءِ سام جي اڳيان ڪنھن ڪتاب پڙهڻ جو نيم پورو ڪري سگهندي آهيان، جيتوڻيڪ مان پنھنجي وقت تي ۽ پنھنجي سھوليت تي جدا پريئر اڪيلي ڪندي رهندي آهيان؛ ان بنسبت ڳالھائيندي سام هن ريت چيو: ”روحاني حاصلات لاءِ يا دل جي آنند وڌائڻ لاءِ ۽ ايشور جي درشن پائڻ لاءِ ڪوبہ نيم، اپاءُ وغيرہ خاص طرح گهربل نہ آهي. دل ۽ من جو ڪانٽو هر وقت اوڏانھن ڦريل هجي ۽ سڀ ڪم ۾ مراد انھيءَ جي ملڻ جي رکجي تہ پوءِ جنھن شيءِ يا جنھن ڪم ۾ هٿ وجهبو ان مان آنند ئي آنند پراپت ٿيندو. کائڻ، پيئڻ، گهمڻ، سمھڻ سو سڀ پريئر جي مثل ٿي پوندو ۽ هر جا هوئي هو پيو نظر ايندو. عام طرح ائين صحيح آهي تہ نيم هڪ قسم جي ٽيڪ ٿي سگهي ٿو، جنھن کي پڪڙي انسان پاڻ کي ٿڙڻ يا بگڙڻ کان روڪي سگهي ٿو. ان ڪري نيم جي ڀڃڪڙي هٿراڌو نموني ڪرڻ نہ گهرجي. فقط جڏهين انھيءَ جي بجا آڻڻ ۾ ڪي رنڊڪون پيدا ٿين تڏهين انھيءَ کا منھن موڙڻ ۾ فائدو ٿئي ٿو. ڪنھن بہ صورت ۾ ڏسجي تہ نيم جي ڏاڪڻ، ڏاڪڻ ٿي رهي ٿي ۽ نہ روح جي واڌاري ۾ هڪ رنڊڪ بڻي ٿي.“
***


18-1-1954ع اسان جي روزاني پروگرام بگڙي وڃڻ ڪري مان ڪجهہ ناراض ٿي سام سان ڪڏهين کھرو ڳالھائي چوندي آهيان تہ جڏهين مان اچان تڏهين توهان کي ڪونہ ڪو ڪتاب يا ڊائري هٿ ۾ آهي ئي آهي؛ باقي سويري اٿڻ لاءِ ڇو چئجي؛ سوير اٿي بہ ڇا ڪجي!
ان ريت رسي ڪري مان ڪڏهين اسپتال جي وقت کان اڳ ۾ ئي گهران نڪري ويندي آهيان، ڇا لاءِ جو مونکان سويل اٿي سام اڳ ۾ ئي ڪونہ ڪو ڪم هٿ ۾ کڻي ويھندو آهي. منھنجو ناراضپو وڌندڙ ڏسي سام هيئن سمجهاڻي ڏني.
”ڪتاب لکڻ يا پڙهڻ برابر ڪو ڳرو ڪم نہ آهي. ان کان سنگ ۽ صحبت وڌيڪ اتم آهن. پر اسر جي ويل اٿي پاڻ ۾ فقط هيڏانھن هوڏانھن جون اجايون ڳالھيون ڪرڻ ٺيڪ نہ آهي.عصر جو ان لاءِ نہ اٿبو آهي تہ باھہ تي ويھي پاڻ ۾ اجايو چوٻول شروع ڪريون. جي ڀڄن ڪيرتن ٿي نٿو سگهي تہ پوءِ ڪو سٺو ڪتاب پڙهڻ يا آتمڪ واد وواد ڪرڻ بھتر آهي يا وري هر ڪو پنھن جي نموني ۾ ويھي ڪو ڪم ڪري. اجائي ڳالھائڻ کان اهو بھتر آهي. عصر جو وقت برڪت جو وقت آهي، جنھن ۾ من پوريءَ طرح پڪ ٽڪ ٿي سگهي ٿو ۽ ڪم جو آرنڀ سٺو ٿي سگهي ٿو؛ هن وقت گهڻو گوڙ شور منھنجي طبيعت کي نہ وڻندو آهي. سنگ انھيءَ کي نہ چئبو آهي تہ چار ڄڻا گڏجي ويھي اجايون سجايون ڳالھيون ڪن؛ سچو سنگ اهو آهي جنھن ۾ پريم ۽ گيان جو واڌارو ٿئي ٿو.“
ان وقت خبر نہ آهي تہ ڇو سام جون مٿيون ڳالھيون منھنجي دل سان نہ آوڙيون. مون کي خاص طرح اهو خيال ستائڻ لڳو تہ شايد سام نرالو ۽ وڌيڪ پري پري رستو وٺي رهيو آهي. ائين برابر آهي تہ ڀڄن ڳائڻ يا پڙهڻ جا نيم ڪجهہ مجبوريءَ جي حالت ڪري ۽ ڪجهہ منھنجي آلس ڪري وسري ويا آهن. پر مون کي اها خبر ڪانہ هئي تہ اهي سام جي روزاني پروگرام ۾ ڪو ايتري اهميت رکن ٿا. مون سمجهيو تہ شايد سندس پيار مون ڏانھن گهٽ ۽ پنھنجن ليکن ۽ ڪتابن ڏانھن وڌندڙ آهي. ائين پاڻ کي بيمار سمجهڻ لڳس. ان بنسبت سام هيئن چيو: ”تنھنجو پريم ڀلا ائين ڇو ٿو گهري تہ اسين پنھنجا نيم رهڻيءَ ڪھڻي جا ۽ فرضي ڪم ڇڏي ڏيون؟ ان تي ايترو خيال ڇو اچي رکيو اٿئي جو اها بہ هڪ پريم جي پريکشيا سمجهڻ لڳي آهين نہ هي ڪتاب، نہ ڪم توکان وڌيڪ آهن. مگر اهي..... ان پريم ۾ سمايل آهن. سچو پريم اهو ئي ڪري سگهي ٿو جنھنکي فرض پالڻ جي طاقت آهي. اها تنھنجي مورکائي آهي، جو تون سمجهن ٿي تہ تنھنجو فائدو هڪ ڳالھہ ۾ آهي ۽ منھنجو ٻيءَ ڳالھہ ۾. ڇو نہ هي ڪتاب ۽ ڪم تون بہ پنھنجا سمجهين؟ اهي فرض، نيم ۽ ڪم اسان جي حياتيءَ جا ٿوڻيون ٿنڀا ۽ دروازا دريون ٿي سگهن ٿا؛ سي جيترو تنھنجي لاءِ اوترو منھنجي لاءِ فائدي وارو ٿي سگهن ٿا. پر جيڪڏهين منھنجا نرالا رستا هجن تڏهن بہ ائين طلب ڪرڻ نہ گهرجي تہ اڳلو پنھنجون فرض ادايون وساري سکڻي واد ووادو ويٺو مونسان ڪري. پنھنجي سونپيل ڪم نہ ڪرڻ سبب انسان دکي ٿئي ٿو ۽ ڄڻڪ ’ڇو ڇو‘ پيو لڳي. منھنجي عمر جي اڌ صدي گذري وئي آهي. توکي پاڻ خيال ڪرڻ گهرجي تہ هي ڪم متان اڌ ۾ رهجي وڃن، تنھنڪري هن واندڪائيءَ جي وقت پورا ڪرڻ گهرجن. اهو هڪ قسم جو خزانو مون گهڻي وقت کان سنڀالي رکيو آهي. شايد اهي ڪتاب منھنجا ڪنھن وقت قدر پائن. تنھنڪري حياتيءَ جون وانديون گهڙيون کين ڏيئي سنواري ڇڏڻ، سو مون کي جوڳو ڪم نظر اچي ٿو.“
مون سام کي چيو: ”اهڙيءَ ريت توهين سڀ ڪنھن ڳالھہ جو ڪونہ ڪو سبب ڏيئي پاڻ کي بي ڏوھہ ٺھرائيندا آهيو ۽ هميشہ ڏوھہ منھنجو ئي ثابت ٿيندو آهي!“
سام کلي چيو: ”تڏهين اڳتي ’ڪميونزم‘ جي نون اصولن موجب چڱين شين سان گڏ ڏوھہ ۽ ملامت جي پڻ وراست ڪئي ويندي يعني ڏوھہ ڪير بہ ڪري پر معافي هڪ ٻئي کان واري تي وٺنداسين! هن موجب توکي هر هر معافي گهرڻي نہ پوندي. جي ڏوھہ گرڌاري ڪري تہ معافي هروڀرو اهو نہ وٺي؛ جي نقصان توکان ٿي پوي تہ ڏنڊ بہ هروڀرو توتي نہ پوي. جنھن جو وارو معافي وٺڻ جو هجي اهوئي وٺي!“
اهڙيءَ طرح ٻن ڏينھن جي رسامي ۽ جهيڙي کي هڪ چرچي جي ڳالھہ تي ختم ڪيوسين ۽ اڄ کان وٺي وري نئين سر ڪوشش ڪئي اٿم تہ عصر جا نيم گڏ پڙهڻ وغيرہ جا پورا ڪريان.“
***


20-1-1954ع ٿورا ڏينھن اڳ هڪ گفتگو صوفي صاحب سان ٿيو هو، جنھن جا نوٽ مون وٽ داخلا لاءِ رکيل آهن. صوفي صاحب سنڌ جي هڪ وڏي ليڊر جو ذڪر ڪيو، چيائين: ”هن کي پنھنجو ٻار ڪونہ آهي؛ جنھن ڪري ٻئي هڪ دوست جو ٻار گود ۾ ورتو اٿس ۽ ان تي ڪيترو اجايو خرچ پيو ڪري؛ ليڊرن کي اهڙي هلت نہ ڪرڻ گهرجي جو عوام ۾ ناراضپو پيدا ٿئي؛ خاص ڪري هن حالت ۾ جنھن ماڻھوءَ جو ٻار ان گود ۾ ورتو آهي، سو ڪو چڱو ماڻھو ڪونہ آهي.“
سام چيو: ”ليڊر هجي يا ڪير بہ هجي، آخر هن کي بہ انسان جي دل آهي. هن کي اها هلت ڪرڻ گهرجي جا هن جي دل ۽ ضمير کي اول وڻي. عوام جي رايي ڀئي ڊڄڻ بہ ڪڏهن بزدليءَ جي نشاني ٿي سگهي ٿي؛ ڪنھن بہ چڱي يا خراب ماڻھوءَ جو ٻار گود ۾ وٺڻ ڪو خراب ڪم نہ آهي.“
صوفي صاحب چيو: ”هن حالت ۾ ماڻھن کي اهو خيال آهي تہ خاص ڪري اهڙن ماڻھن سان ايڏي ليڊر جو واسطو ڇو ٿو رهي؟ ٻي ڪنھن جو ٻار گود ۾ وٺي ها تہ شايد ايتري چئو پچو ڪا نہ ٿئي ها. جيتوڻيڪ مان سمجهان ٿو تہ ماڻھن جو خيال غلط آهي تڏهين بہ انھن جي دلين تي اهڙو اثر ڇو پوي؟ اهو سٺو ڪم نہ آهي؟“
سام چيو: ”اهڙين ڳالھين ۾ ليڊرن کي ماڻھن جي راءِ تي هروڀرو ڇو هلڻ گهرجي؟ مان تہ ائين سمجهندو آهيان تہ اسان جي سياسي يا ڌرمي ليڊرن کي عوام جي خوشامد ڪرڻ ۽ عوام جي خدمت ڪرڻ جي وچ ۾ تفاوت سمجهڻ گهرجي. پاڻ کي جيڪو ٻئي جي مرضيءِ موافق هلائي ٿو، سو حقيقت ۾ پاکنڊي آهي. اسان کي شخصي طرح بي ڊپ رهڻ کپي. ائين هلت ڪريون جيئن سمجهو تہ ڪنھن ٻيٽ ۾ اڪيلا رهندڙ آهيون. ’خداءِ جي خوف‘، يا ضمير جي آواز کان سواءِ ٻئي ڪنھن جو بہ ڊپ نہ رکون. لوڪ لڄا جو آدرش جنھن کي چئجي ٿو، سو هڪ ننڍڙو آدرش آهي؛ ان کان وڏو اصول آهي ستنترتا جو. البت ٻين جو احترام ڪرڻ ضرورو آهي؛ حقيقت ۾ ليڊر ٿيڻ جي لائق ئي اهو آهي جنھن کي پنھنجي اصولن ۾ ڀروسو هجي. پر جيڪو ماڻھو عوام جي ڦرندڙ گهرندڙ راين موجب پنھنجي شخصي يا سياسي زندگي ڦيرائيندو رهي ٿو، سو ڪنھن وڏي درجي کي ڪين رسندو. خرچ جا انگ اکر جيڪي توهان ڏسيو ٿا سي برابر ڳرا آهن. ڪنھن بہ هڪ ٻار تي ايڏو وڏو خرچ ڪرڻ، جڏهين قوم جا ٻار ڏتڙيل، ڏکايل، بکايل آهن، سو جائز نہ آهي، اتي اهڙي ڪا رٿ ڪرڻ گهرجي جو پنھنجي ٻار سان گڏ ٻين کي پڻ تعليم جي سھولت ملي ۽ ساڳي خرچ مان گهڻن کي فائدو رسي.“
***


مٿئين ذڪر بعد صوفي صاحب سان گڏ هڪ نوڪريءَ تان لٿل انجنير گڏجي آيو، جنھن سام کي چيو تہ مون کي اوهان سان ملڻ جو گهڻو شوق هيو. جلد ئي پوءِ هن سام کان ڪي سوال پڇيا. گفتگو جيڪو هليو سو مان هيٺ ڏيان ٿي.
انجنير صاحب: ”نوشيہ تقدير، بابت اوهان جو ڇا خيال آهي؟“
سام جواب درج ڪرڻ کان اڳ مان هي نوٽ ڪرڻ ضروري سمجهان ٿي تہ جيتوڻيڪ هنن اسڪولي يعني خيالي سوالن ۾ اسان جو گهڻو چاھہ نہ رهندو آهي، تڏهين بہ اهڙو ڪو سوال اٿي تہ انھيءَ تي ويچار ضرور ڪرڻو پوي ٿو. ڪي ٿورا نڪتا اهڙا گفتگو ۾ بہ ٿين ٿا جي اسڪولي بحث مباحثي جي حد کان ٽپي عملي زندگيءَ سان واسطو رکن ٿا، تنھنڪري اهي ملھائتا آهن. ازنسواءِ، ائين جو ڪو نئون ماڻھو ملڻ اچي تہ انھيءَ سان اجايون سجايون رسمي خوشامد جون ڳالھيون ڪجن تنھن کان وري بہ بھتر آهي تہ ڪنھن خيالي بحث مباحثي ۾ وقت گذارجي.
سام جواب ۾ چيو: ”نوشيہ تقدير جي معنيٰ فقط اها ٿي سگهي ٿي تہ ڪنھن بہ شيءِ يا نتيجي جي اڳئين جوڙ انکي مقرر يا ذري گهٽ مقرر رستي ڏانھن موڙي ٿي، جنھن جو اندازو ڪجهہ قدر اڳ ۾ لڳائي سگهجي ٿو. موسم، ٻج، ڌرتيءَ، پاڻيءَ وغيرہ جي ڄاڻ هوندي تہ چئي سگهبو ول يا وڻ جو سلو هن يا هن نموني اسرندو ۽ هي ڦل پيدا ڪندو؛ چڱيءَ پر سمجهڻ گهرجي تہ انھيءَ ڄاڻ هئڻ کانپوءِ بہ نوان ڪرم پيدا ٿي سگهن ٿا، جي پنھنجو تاثير ڄاڻائيندا؛ تنھن ڪري پوري اڳڪٿي سورنھن آنا ڪڏهن بہ ڪنھن ڳالھہ جي ٿي نٿي سگهي؛ انب جي ڪڪڙيءَ مان جيتوڻيڪ انب جو وڻ پيدا ٿيندو؛ تڏهين بہ اها خبر اڳ ۾ ڪا نہ پوندي تہ ڪيڏو وڏو يا ڪيترو ڦلدار ٿيندو. اهي اثر ۽ ڪرم جيڪي ’تقدير‘ ۾ سببن جي ڦير گهير آڻي سگهن ٿا، سي ٻن نمونن ۾ اسان جي حياتيءَ ۾ پيدا ٿين ٿا. هڪڙو پنھنجي اڇا سان ۽ ٻيو ٻين جي اڇا سان؛ انھن کي پوريءَ طرح نہ سمجهي، اسين ’اتفاقي‘ سڏيون ٿا. جيستائين اهڙن اثرن جي پيدا ٿيڻ جو امڪان آهي، تيستائين ڪو بہ نتيجو اڳواٽ مقرر ٿيل نہ سمجهڻ گهرجي. مگر تجربي ۽ عملي ڄاڻ مان اهو گيان پيدا ٿئي ٿو، جو اهڙن ڏنل جزن ۽ پوءِ گڏيل اثرن جي مڪمل نتيجي ڏانھن اشارو ڪري سگهي ٿو،. شوپين هار جرمن فيلسوف تقدير کي ان ڪري ڪاٺ جو لوھہ (Wooden Iron) ڪري ڪوٺيو آهي. مطلب تہ ان کي شڪل لوھہ جي آهي يعني تقدير ڏسڻ ۾ اڻ گس آهي؛ مگر حقيقت ۾ ڪاٺ وانگر ڪچي آهي. منجهس ڦير گهير ٿي سگهي ٿي.“
صوفي صاحب چيو: ”ان جو مطلب اهو آهي تہ روح آزاد آهي. قرآن شريف ۾ خود ان خيال کي ٽيڪ مليل آهي.“
پوءِ هن قرآن شريف جي هڪ آيت ٻڌائي جنھن جو مطلب هو تہ اديم حياتيءَ ۾ ضروري آهي؛ چيائين جيڪڏهين روح آزاد نہ هجي ها تہ حيلي يا اديم ڪرڻ جي ڇو هدايت ملي ها؟“
سام چيو: ”ائين ٺيڪ آهي پر پنھنجي خيال جي چڪاس لاءِ ڪنھن بہ تھذيب جي شاهدي ضروري نہ آهي. پنھنجو خيال خاص ڪري پنھنجي آزمودي تي بيھارڻ گهرجي. ان کانپوءِ ٻين جي آزمودي مان واقف ٿي وري بہ فيصلو پاڻ کي ڪرڻو آهي. مون جيڪي خيال پيش ڪيا. سي پنھنجي آزمودي منجهان هئا.“
ان مھمان انجنير ايتري قدر ڳالھہ قبول ڪئي ۽ چيائين تہ وري ڪنھن ٻئي وقت ان سوال تي وڌيڪ بحث ڪنداسون.
***


________________
[1] هن تصور کي توڙي ٻين کي اندروني معنيٰ آهي. اتم پد کي پھچڻ جي هيءُ هڪ طريقو ڏيکاريو ٿو تہ ڪيئن من تصور دواران (جو هت ڪرشن جي صورت جو آهي پر ٻيو بہ ڪو ٿي سگهي ٿو) پنھنجي واسطن ۽ اڇائي يا انتظارين جي بھري مان رفتہ رفتہ نڪري وڃي آنند جي چوٽيءَ کي رسي ٿو ۽ باقي اُن کانسواءِ ٻيو ڪجهہ نہ ٿو ڏسي؛ هم اوست جي خيال ۾ غرق ٿي وڃي ٿو. هي هڪ خود بخود طريقو خيال جي واڌاري جو اظھار ڪري ٿو جو هٿرادو ڌيان کان وڌيڪ ڪارائتو آهي
________________

9

24-2-1954ع ڪجهہ ڏينھن کان وٺي مانيءَ واري ڇوڪري جي گهٽ وڌ هلڻ ڪري سام جي ڪاوڙ اسان سڀني تي گهڻي پئي ٿي. سام جو خيال هي آهي تہ جنھن صورت ۾ اهو ڇوڪرو هميشہ لاءِ اسان سان رهڻ چاهي ٿو، تنھن صورت ۾ سندس هلت گهر جي قانون مطابق ٿيڻ گهرجي؛ ائين نہ تہ جنھن وقت وڻيس تنھن وقت پيو ڪم ڪري يا جيئن وڻيس تيئن زيان ڪري. جيڪي لازمي ڪم جنھن جي حوالي آهن، سي مقرر نموني ٿيڻ گهرجن ۽ انھن جي جوابداري محسوس ڪرڻ گهرجي. جيڪڏهين بت جو هر هڪ عضوو چوندو تہ مان پنھنجي مرضيءَ تي ڪم ڪريان تہ پوءِ مغز جي سوچ ويچار جي ڪھڙي گهرج رهندي؟ ڪم ۾ يڪ وجوديءَ جو ڪو هڪ مقصد يا سھڻو ميل ميلاپ پڻ پيدا ڪونہ ٿي سگهندو. البت نيم يا قانون ٺاهڻ ۾ سڀني جي اڇائن ۽ گهرجن جو ويچار ڪرڻ گهرجي. پر هڪ ڀيرو اهو قانون مقرر ٿي وڃي تہ پوءِ ان کي برقرار رکڻ جي ڪوشش ڪرڻ گهرجي.“
مٿيان خيال سام جا صحيح ڄاڻندي بہ مان ڪڏهين کٽراڳ ٽارڻ لاءِ يا ڇوڪري تي قياس ڪري، وچ ۾ پيئي، کيس چوندي آهيان تہ هاڻي ڇڏيو انھيءَ ڳالھہ کي! اهو پڻ خيال رهندو اٿم تہ سام پنھنجو امولڪ وقت گهرو ڳالھين ۾ ڪين وڃائي. هو ان تي رنج ٿيندو آهي ۽ چوندو آهي تہ هي سنھان معامله روح جي لاءِ ساڳيءَ اهميت رکن ٿا جيڪا اهميت ڪنھن وڏي اسٽيٽ جي ڪاروبار کي آهي. ڇا لاءِ جو ساڳيءَ طرح هن ننڍي دائري ۾ پڻ اسين پنھنجي ايمانداري ثابت ڪري سگهون ٿا. پر جي تنھنجو وچ ۾ اچڻ موھہ يا ڊپ وچان آهي تہ سو پڻ بي جاءِ آهي، ڇا لاءِ جو هڪ کاريءَ ۾ ڀانڊن کي ٺھڪي ٺھڪي نيٺ ڪا جاءِ لھڻي آهي؛ پر جيڪو ڀانڊو کاريءَ ۾ نٿو ماپي سگهي، سو جيترو جلد ٻاهر هجي اوترو چڱو آهي. واجبي جهيڙي کان ڊڄڻ نہ گهرجي. خيال جي ٽڪرڻ يا اصولي جهيڙي مان خيال خود چٽو ٿيندو آهي ان وشيءِ کي وڌيڪ کوليندي، سام چيو: ”جڏهين تکين چهنبن وارو ڪوڪو ڪاٺ سان ٽڪرندو آهي، تڏهين ڇا ٿيندو آهي؟“
مون جواب ڏنو: ”ڪوڪو ڪاٺ ۾ ٽنگ ڪري وجهندو آهي!“
سام چيو: ”ڪاٺ ان کي گويا جاءِ ڏيئي پاڻ اندر سمائي ڇڏيندو آهي. ڪوڪو اندر گهري ويندو آهي؛ تڏهن ڪوڪو ۽ ڪاٺ پاڻ ۾ گڏجي هڪ وڌيڪ مضبوط جوڙ ٺاهيندو آهن. ان ريت جتي خيالن جا تفاوت آهن، اهي پورو خيال اڻپوري تي غالب پوندو آهي ۽ انھن جي ٽڪرڻ ڪري منجهانئن وڌيڪ پريم جو جوڙ پيد ٿيندو آهي؛ اتي جهيڙي ٽارڻ ڪري اگيان کي وڌيڪ مدو ملي ويندو آهي، پر سندن ٽڪرڻ سان اگيان جي اوندھہ گم ٿي ويندي آهي، جتي هڪ هنڌ پريم ۽ ٻئي طرف شرڌا هوندي آهي اتي ٽڪرڻ سان دلي هيڪڙائي پيدا ٿيندي آهي. تنھن ڪري تون نہ پاڻ جهيڙي ڀئي ڊڄ، نہ ڇوڪري جي جهيڙي ڀئي ڊڄڻ جي ضرورت آهي. هي سنھا جهيڙا ڏينھون ڏينھن اسان جي تفاوت ڪڍي وڌيڪ هيڪڙائي آڻين ٿا.“
وري ٿوريءَ دير بعد چيائين: ”لاهي پاهي جهيڙي تي بہ ڪونہ سندرو ٻڌبو. اسان کي جهيڙي کان ماٺ وڌيڪ پسند آهي، بشرطيڪ جيهڙي جي ضرورت نہ پيدا ٿئي!“
***
30-2-1954ع اسان جا ڀائر جيڪي سنڌ مان لڏي ويا آهن، انھن جو ذڪر نڪتو، سام چيو: ”ڪلياڻ ڪيمپ (بمبئي) ۾ هڪڙو رتيديرو جو ماڻھو مليو، جنھن اهو عجيب سوال پڇيو تہ توهين سنڌ ۾ ڇا کائيندا پيئندا آهيو؛ لسي وغيرہ پيئندا آهيو؟ مون جڏهين کيس چيو تہ تون پاڻ سنڌي آهين؛ توکي خبر آهي تہ لسي، ڏڌ وغيرہ سنڌ جو روزانو کاڌو آهي، تڏهين سندس اکين مان ڳوڙها ڪري پيا؛ کيس سک وطن جا ياد اچي ويا! اهڙيءَ طرح ٻين ڪيتري لڏي ويلن جو حال ڏسي مون کي اهو خيال ٿيو تہ سج ٻہ پاڇا آهي؛ ڪٿي اس تہ ڪٿي ڇانو. انسان کي دنيا جي شين، جڳهن ۽ مال متاع تي آسرو ڪرڻ نہ گهرجي، بلڪ پنھنجي خوشي پاڻ اندر ٺاهڻ گهرجي؛ ٻين شين سان ايترو واسطو رکجي جيترو هڪ مسافر مسافر خاني جي شين ۽ سامانن سان رکي ٿو.“
مون چيو: ”شايد نئين زندگي بسر ڪرڻ وقت، جڏهين آشرم شروع ڪئيسين،اسان کي بہ اهڙيون تڪليفون ڏسڻيون پون، ڇا لاءِ جو ان وقت جون حالتون هن کان گهڻو نراليون هونديون ۽ خاص ڪمائي وغيرہ پنھنجي ڪانہ ٿيندي.“
سام چيو: ”ان جو مون کي ڪو خوف ڪونہ آهي. انسان جي راھہ ۾ وڏي ۾ وڏي رنڊڪ سندس چنتا آهي. اها ڪڙمڪي دل تہ مال و متاع ۽ سک جي سامگري سڄي اکين اڳيان هجي، ترقيءَ جي راھہ ۾ رنڊڪ آهي. سنياس يا شيوا جي مارگ جو پھريون پڌ آهي، چنتا جو ترڪ، بگليون کڻي جڏهين شيواجي ڪم لاءِ نڪرنداسين ۽ سير سفر پيا ڪنداسين. ايشور جو نالو وٺندا، گانا بجانا ڪندا رهنداسين، پوءِ خوف خطرا ڇا جا رکبا؟ ان کان وڌيڪ ٻي ڪھڙي خوشيءَ جھڙي ڳالھہ آهي؟ جيڪڏهين توهان غريبن جي شيوا ڪندؤ ۽ دوائون يا ٻيون شيون سندن ڪتب لائيندؤ تہ ڇا توهان جي دوائن جون شيشون يا بگليون خالي رهنديون؟ گهڻا دياوان اچي اڳ اڳ ڪندا تہ اهي توهان کي وري ڀري ڏيون؛ فقط آپو ۽ پنھنجي سک جي چنتا ترڪ ڪريون. اهي سنسار جا سک ئي آهن، جيڪي منکي هميشہ مايوس ۽ ڊيڄي ۾ رکن ٿا. گويا اهي دک بڻجي پون ٿا! نانگا جڏهين ناھہ ۾ گهرن ٿا، تڏهين ڊپ ڊاو خود انھن کان پري ڀڄي وڃن ٿا دک سک سرير جا، تڪليفون ۽ ڪشالا، سي نہ انسان جي حياتي گهٽائن ٿا ۽ نہ سچ پچ آتما کي دکي ڪن ٿا؛ دکي ڪري ٿي چنتا ۽ موھہ سک جو! انھن شين سان موھہ رکڻ بيڪار آهي جي آتما لاءِ ڌاريون آهن؛ اهي دک هت بہ اچن ٿا، اتي بہ ايندا، سنسار جي سمنڊ ۾ لھريون پيون لڳن؛ جيئن سمنڊ ۾ سنان ڪرڻ وقت لھر اچڻ تي ٽپو ڏئي ڪنڌ مٿي ڪبو آهي، تيئن دک سک جي اچڻ وقت پاڻ کي انھن کان الڳ سمجهڻ آهي زندگيءَ جي بازي کٽڻ.“
***

15-4-1954ع ڪجهہ ڏينھن ٿيا تہ اسين شھدادڪوٽ گهمڻ وياسين. اتي اسانجو ڇوڪرو مانيءَ وارو پنھنجي دوستن کي ڏسي، ڪجهہ ڦونڊ ۾ ڀرجي ويو. نہ رڳو اٿڻ ويھڻ سام جي اڳيان بي ادبيءَ جو ٿي ڪيائين. پر کائڻ پيئڻ ۾ پڻ گهٽ وڌ ٿي ڳالھايائين. کيس نشو چڙهي ويو. سام کيس نشي نہ ڪرڻ لاءِ اڳواٽ هدايت ڪئي هئي؛ موٽ تي موٽر ڪار ۾ سڀني ويٺلن کي بي خبريءَ ۾ لتون هڻندو ۽ گهٽ وڌ اکر ڳالھائيندو ٿي آيو. آخر هت اچي ننڊ ۾ پئجي رهيو. سڀاڻي تي سام سندس سڌاري لاءِ رياضت طور ڍورن جي لاءِ ڪتر ڪرڻ جو رزانو ڪم رکيو. ٿورن ڏينھن بعد اهو ڪم هو بي دليو ڪرڻ لڳو ۽ جيئن ڪو چور هڪ ڀيرو هري تہ پوءِ چوريءَ جي ڪڍ ڪاهي پوي، تيئن هيءَ بہ لڄ لاهي، برائيءَ جي ريت اختيار ڪرڻ لڳو؛ سنھي ٿلھي ڳالھہ لاءِ وڏا وڏا ڀاري قسم پيو کڻي پر مڙي اصلي ڪين. سام کي تہ سندس ڪوڙي سڀاءُ جي اڳ ۾ ئي خبر هئي، پر جڏهين هي لٿو پٿو ٿي بيٺو، تڏهين کيس چيائين تہ تون پنھنجا ٽپڙ کڻي ٻاهر ڪر ۽ اڳتي ٿورو اسان کان جدا ٿي رھہ؛ ٽوال، سامان، هنڌ وغيرہ وڃي هيٺ ڪنھن الماڙيءَ ۾ رک؛ فقط ڪم ڪرڻ وقت مٿي اچ.
مون کي اهو قدم ذرا بي واجبي نظر آيو، ڇا لاءِ جو سام پاڻ انھن خيالن جو آهي تہ نوڪرن سان گهر جي ڀاتين وانگر پنھنجائي رکجي. هن نموني ڇوڪري کي هڪ نوڪر وانگر ڪري هلائڻ، سو قدم مون کي حد کان وڌيڪ سخت نظر آيو. سام کي چيم تہ انھيءَ ۾ ڪھڙو سندس سڌارو ٿيندو يا ڪھڙو اسان کي فائدو پھچندو!
سام هينئن سمجهاڻي ڏني: ”پھريائين سمجهڻ گهرجي تہ سڀڪنھن شيءِ کي پنھنجو تاثير آهي. نہ رڳو انسان پر انسانن جون ڪم آندل شيون، پنھنجا اثر يا سنسڪار پيدا ڪن ٿيون. ان ڄاڻ تي ئي سڄو پرهيز جو اصول بيٺل آهي. هو بہ هڪ انسان جو ٻچڙو آهي؛ اسين هن کان نفرت ڪونہ ٿا ڪريون، پر هن ريت وٿيءَ سان رهڻ تنھن ۾ اسانجو ۽ خود سندس فائدو آهي.“
پوءِ سام هڪ آمريڪن ليڊيءَ جي ڳالھہ ٻڌائي: ”هڪ آمريڪن ليڊيءَ کي ٻہ ٻار هوا؛ سندس گهر جي اڳيان پاڙي اوڙي جا غريب ۽ گدلا ٻار اچي هيٺ ميدان ۾ راند ڪندا هوا. سندس ٻارن جي مرضي ٿي تہ اسين بہ وڃي هنن سان راند روند ڪريون. مگر سندن ماءُ چيو تہ انھن گدلن ٻارن سان راند ڪرڻ نہ گهرجي. ٻارن ماءُ کان پڇيو تہ ممي تون جو چوندي آهين تہ انسان سڀ هڪجھڙا آهن ۽ سڀني سان محبت ڪرڻ کپي، پوءِ هن ٻارن کان نفرت ڇو ٿي ڪرين؟ تڏهن ان عورت پنھنجي ٻارن کي سمجهايو تہ مون کي انھن لاءِ نفرت ڪانہ آهي؛ مگر سندن حالت قياس جوڳي آهي؛ ڇا لاءِ جو انھن جي حالت اهڙي قياس جوڳي بڻي آهي تنھن ڪري توهان جي حالت بہ اهڙي بڻي ڇا؟ هڪ جهڙائيءَ جي معنيٰ اها نہ آهي تہ گندگيءَ کان پرهيز نہ ڪجي. توهان پاڻ کي وڌيڪ سٺو بڻائي پوءِ انھن جي شيوا ڪري سگهندا.“
سام وڌيڪ چيو: ”منھنجي دل ۾ پڻ شنڪا هئي تہ اهو قدم متان ضروري نہ هجي. ائين برابر آهي تہ اسين ڪو ٻار ڪونہ آهيون جو ڇوڪري جي سنگ کان ڊڄون؛ پر ساڳئي وقت تي اهو پڻ محسوس ڪرڻ گهرجي تہ بڇڙائيءَ سان گهڻو گڏ رهي، بعضي بعضي بڇڙائيءَ لاءِ نفرت مرندي ويندي آهي؛ انسان ڪوڙ ۽ بڇڙائيءَ کي پنھنجي چؤطرف هر جاءِ ڏسي، انھن کي ساڌارڻ ۽ ضروري سمجهڻ لڳندو آهي. تنھن ڪري هوڙهيائي ڪري سڀ پرهيزون ڦٽي ڪرڻ سو آهي هروڀرو شيطان کي للڪارڻ. جتي ڪوڙ ۽ چوريءَ جو ورتاءُ گهڻو آهي، اتي نہ رڳو پاڻ ٺڳجي وڃڻ جو امڪان آهي پر اڳلي کي اسان جي سنگت يا ويجهڙائي ڪري دنيا اندر هڪ قسم جو لڪ حاصل ٿئي ٿو، جنھن ۾ هن جي خرابين کي هٿي ملي ٿي، هن حالت ۾ ئي ڏس؛ ڇوڪرو جتي ڪٿي پاڻ کي اسان جو ٻچو سڏائيندو رهي ٿو. ۽ خراب عادتن هوندي بہ اسان جي لاڳاپي ڪري ايترو معتبر ٿي رهي ٿو.ان نموني ٻين کي ٺڳي ٿو. معتبرائي جي کسجي وڃڻ کان پوءِ اهو ويچار ڪندو تہ برائيءَ ۾ آخر عزت ڪانہ آهي ازنسواءِ مون کي هڪڙو جهونو وهم ويٺل آهي جو سمجهندو آهيان تہ هي شيون ۽ وستر، هنڌ، ٽپڙا هڏا مئل يا بي جان نہ آهن جو انھن مان ڪو تاثير پيدا نہ ٿئي. مٽيءَ کي پڻ تاثير آهي؛ ڪا مٽي ٿڌي آهي، جنھن مان آسائش جو اثر پيدا ٿئي ٿو؛ ڪا اهڙي آهي جو ويجهو وڃ تہ منجهائنس اوٻر پيو نڪري. ڪن وڻن جي ڇانو سٺي ۽ صحت بخش ٿئي ٿي، مگر ٻيرين ۽ ٻين ڪن وڻن جي ڇانو چون ٿا تہ آلس پئدا ڪري ٿي ۽ هڏ سڪائي ڇڏي ٿي. هن ڇوڪري جي شين کان مون کي البت خوف ٿيندو آهي. جيئن پريميءَ جي يا پرهيز واري انسان جي شيءِ هڪ سوکڙيءَ يا سوغات ٿي اندر کي آنند پھچائي ٿي، تئن هي نشين جا سامان، تماڪ، سلفيون ۽ ٻيون گنديون شيون من ۾ هڪ قسم جي خارش پئدا ڪن ٿيون. هن ڇوڪري جو پري رهڻ هن لاءِ فائدي وارو ٿيندو؛ ڇا لاءِ جو هنن ڪوڙن مان ٻيو ڪين تڏهين بہ کٽائي طبيعت جي پئدا ٿئي ٿي؛ گهٽ ۾ گهٽ ايترو تہ تون بہ قبول ڪندينءَ تہ انھن ڏانھن هر هر ڌيان ڇڪجي ٿو، جنھن ۾ وقت ضايع ٿئي ٿو؛ هن کي بہ گهڻن ڪوڙن ڳالھائڻ جي ضروت نہ ٿيندي. سياڻا چوندا آهن تہ فقيرن جي ويجهو گهڻو نہ رهجي؛ ان چوڻيءَ جو مطلب هيءُ آهي تہ جي ڪڏهن ڪنھن جي من جي اوستا اڃا پوري جاڳرت نہ آهي تہ ڪنھن بہ ساڌوءَ يا درڙھہ اصول واري ماڻھوءَ جي ويجهو رهڻ هن تي اڻ وقتائتو ۽ بي حد گهڻو بار پاڻ کي موڙڻ يا نوائڻ لاءِ وجهندو جو هو سھي ڪين سگهندو. يعني هن جي لاءِ هر وقت لازمي ٿيندو تہ سچ تي هلي، ۽ شڀ ڀاونائون رکي؛ مگر هن ۾ جو اڃا ڪچايون گهڻيون آهن تہ ايترو يڪدم پاڻ کي موڙي هلائڻ اهنجو لڳندس. گهوڙو جنھن اڃان گام ۽ دوگام نہ سکي آهي سو يڪدم رلو يا مٿيون پنڌ ڪيئن سکندو؟ ائين گهڻا گهوڙا هميشہ لاءِ کري پوندا آهن. ڪوبہ سياڻو سوار ائين ڪونہ ڪندو آهي. اسين کڻي ساڌو يا فقير چوائڻ جي لائق نہ بہ هجون مگر ايترو تو نوٽ ڪيو هوندو تہ اسان جي گهڻي چؤ چؤ ڪرڻ ڪري يا سندس ڪوڙن کي ظاهر ڪرڻ ڪري هو پاڻ همٿ هاري پيو آهي ۽ سچ جي هام هڻڻ ئي ڇڏي ڏني اٿس؛ اهو وڏونقصان آهي. اسان جي اڳيان رهي، اهو کٽي سگهندو، جنھن کي گهٽ ۾ گهٽ ارادو سچ تي هلڻ جو هوندو ۽ سچ ڏانھن لاڙو هوندس. هن ڇوڪري تي سندس بري سنگ جا اثر ايترو تہ غالب پئجي ويا آهن جو هو تکي نظر سھي نہ سگهندو؛ جئن بيمار ماڻھو اس جو تيک سھي نہ سگهندو آهي اگرچ اس صحت واري لاءِ سٺي آهي تيئن اهڙي ماڻھوءَ کي پڻ ٿورو پاسيرو رهڻ گهرجي؛ مٿس مختصر نظر ڀل هجي پر گهڻي چؤ چؤ ڪرڻي نہ پوي.“
مونکي اهي سڀ ڳالھيون دل سان لڳيون تنھن ڪري مون سندس جدا رهڻ تي اعتراض ڪونہ آندو ۽ جيتوڻيڪ سندس سڌارو جلد ٿيڻ اهنجو آهي، تنھن هوندي بہ مان سمجهان ٿي تہ اهي اپاءُ آخر سندس لاءِ چڱا ٿيندا.
***


2-4-1954ع اڄ اهو ذڪر نڪتو تہ آشرم جي پھرين اڏاوت ڪيئن ڪجي؛ سام چيو: ”اهو خيال دل تي اصل نہ آڻج تہ ڪو جلد وڏي پئماني تي ڪاميابي حاصل ٿيندي يا هڪدم ڪو سک جو ساگر کلي پوندو، ستسنگ ڪيرتن وغيرہ مچي ويندا، ڪتاب ڇپجي ويندا ۽ اخبارون واھہ واھہ ڪرڻ لڳنديون. نوڪرن ڇڏڻ يا زماني جي ڪمن ڇڏڻ سان يا ’آشرم‘ ’آشرم‘ چوڻ سان ڪو بجليءَ جي بٽڻ تي هٿ لائڻ جھڙو اثر يا شعاع اوچتو ڪونہ پئدا ٿيندو. اهڙو خيال من جي اڳيان رکڻ يا انھيءَ جي ترت حاصل ڪرڻ لاءِ پريشان ٿيڻ سو خود هڪ رستي ۾ رڪاوٽ بڻجي پوندو. اسان جي سچي آس ضرور پوري ٿيندي پر سچي آس اها آهي جيڪا حرص يا پريشاني پيدا نہ ٿي ڪري. هيءَ ديھي ناسونت آهي؛ ان جي سک جي چاهنا وچان وڻن جي ڇانو يا ندين جي ڪنارن تي ويھي آسائش وٺڻ جا خواب لھڻ سو آشرم جي مقصد سان ڪوبہ واسطو ڪونہ ٿو رکي. آشرم اسٿاپن ڪرڻ کان اڳ جيڪو خيال ملڪ سڄي ۾ رٽن ڪرڻ جو آهي، تنھن ۾ خود ايتريون تڪليفون درپيش اينديون جو سک جي طالب کي ڏڪائي ڇڏينديون. ڪچي خيال واري کي هيءُ جيوت جاين، جڳهن، پکن بجلين، ريڊين وغيرہ واري، جنھن ۾ اسين هينئر پاڻ کي بيزار سمجهون ٿا. سا وري هڪ سورڳ مثل پيئي نظر ايندي. ائين ڪيترائي ڪچا تياڳي سنياس مان موٽي گرهست ۾ آيا آهن ۽ زماني کي بلڪل چھٽي پيا آهن. تنھن ڪري اندر مان سک ۽ آسائش جو يا من مانين ڳالھين پوري ڪرڻ جو، جھڙوڪ ليڪچرن، ستسنگ وغيرہ دوران مشهورائيءَ جي حاصل ڪرڻ جو، خيال ڪوري ڪڍي ڇڏڻ گهرجي. پنھنجي خوشي پاڻ اندر حاصل ڪرڻي آهي ورنہ ڪيتريون تڪليفون يا ڏک ڏاکڙا اسان کي ان وانپرستيءَ جي حياتيءَ کان خود بيزار ڪري ڇڏيندا. ڪڏهن ڪٿي بيمار نہ ٿيو جتي شايد پوري علاج جو بندوبست نہ هوندو. ڪڏهن کاڌ پيت جو سامان نہ ملندو، تہ ڪڏهن وري پيرين پنڌ هلڻو پوندو؛ نہ ڪو اتي زور ڏيندو نہ ڪو مالش ڪرڻ وارو لڀندو. مطلب تہ اهڙيو عادتون جيڪي اسان جي رهڻ ڪھڻ جون آهن، تنکي هميشہ لاءِ چھٽي پئبو تہ بيحد دکي ٿبو.“
مون سام کان پڇيو: ”هنن شين، کاڌن يا ڪپڙن ورتائڻ ۾ ڪو ذاتي پاپ آهي ڇا؟“
سام چيو: ”گهڻائي شين جي من کي ڀلائيندڙ آهي ۽ ميڙڻ واي عادت سنياسيءَ لاءِ پاپ آهي. ازنسواءِ آشرم يا فقيرن جو ٽڪاڻو ضرور شھرن کان ۽ گوڙ شور کان پري ٿئي ٿو. اتي جيڪڏهن اهڙيون شيون رکبيون تہ ممڪن آهي اتي چوريون ٿين ۽ ڪي ماڻھو اسان جا دشمن بڻجن؛ اسان کي انھن شين بچائڻ لاءِ وري چنتائون ڪرڻيون پون ۽ پھرا رکڻا پون! مطلب تہ هي شيون سڀ سنسار ڏانھن هڪ ڇڪ رکن ٿيون. فقير جي لانگوٽيءَ واري ڳالھہ نہ ٻڌي اٿيئي؟ اها ڳالھہ هينئن آهي تہ هڪ فقير جي لانگوٽيءَ ڪئا ٽڪي ويندا هئا؛ ٻيءَ لانگوٽيءَ لاءِ وري وري سوال شھر وارن ماڻھن کي ڪرڻو پوندو هيس. هڪ ڀيري ڪنھن شھر واري چيس تہ فقير هڪڙي ٻلڙي کڻي رکو ۽ پوءِ ڪئا لانگوٽي ڪونہ ٽڪيندا فقير ٻلي ڌاري جنھن جي لاءِ روز پاءُ کير جو پني وٺي ايندو هو. ڀاڳين چيس سائين تون جو روز ٻلڙيءَ ڪاڻ وتين کير پنندو تنھن کان هڪڙي ٻڪري کڻي وٺ تہ پاڻ بہ پيو کير پيئين ۽ ٻليءَ جو بہ گذاريو پيو ٿئي. پوءِ ٻڪريءَ لاءِ کيس گاھہ آڻڻو ٿي پيو، سو کري ۽ ڏاٽو کڻي فقير گاھہ ڪندو وتي. ٻڪري بہ جلد ويائجي پيئي. ڦر پئدا ڪندي ڪندي آخر ڌڻ ٿي ويس. هڪ دفعي سندس مرشد اچي کيس هن حالت ۾ ڏٺو، جڏهن هو ڌڻ چاريندو ٻڪرين جي پٺيان پريشانيءَ ۾ ڊڪي رهيو هو. مرشد پڇيس تہ توکي مون ڇا ڏسيو ۽ هي تون ڇا پيو ڪرين؟ فقير کي تڏهن گيان اچي ويو ۽ چيائين سائين رولو سڄُو هن لانگوٽيءَ مان پئدا ٿيو آهي! پوءِ اها لانگوٽي بہ کڻي ڦٽي ڪيائين، جنھن مان ايترو مھاڄار پئدا ٿيو.
”خواهش يا ترشنا اها لانگوٽي آهي، جيستائين اها ترڪ نہ ڪبي، تيستائين هت هجون يا ڪنھن آشرم ۾ هجون، سچو سک حاصل ٿيڻو نہ آهي. هن ديھہ جو سک سو سچو سک آتما جو نہ آهي. هن سان ڪو وير بہ ڪونہ اٿئون، مگر تن جي سک کي گهٽ اهميت ڏئي اندر جي سک کي وڏي اهميت ڏيڻي آهي. ان لاءِ ضروري نہ آهي تہ تن کي ڳاريندارهون يا سندس صحت جا قانون ٽوڙيندا رهون، مگر انھن کي گهڻو چھٽي پوڻ، سو خيال کي هڪ محدود دائري تائين بند رکي ٿو. خيال کي هن تن جي خواهشن کان آزاد ڪرڻو آهي، ڪڏهن انھن خواهشن کي پوري ڪرڻ سان ۽ ڪڏهن انھن کي وساري ڇڏڻ سان. مطلب تہ جا ڳالھہ سهج سڀاءٌ بڻي اچي، تنھنتي راضي رهڻ سو ئي مول ڪارڻ سک ۽ سنتوش جو آهي، چاهي ان مان ڪابہ مراد حاصل ڪين ٿئي، ”مون کي خيال ۾ ائين اچي ٿو تہ پھريائين جئن سير ڪرڻ لاءِ نڪرون، تئين ٿورن ٻين ساٿين کي پڻ ڇڪينداسين. پوءِ سڄيءَ ٽوليءَ جي انداز ۽ خيال جي هم رفيقيءَ تي رهندو مدار ڪمن جي رٿڻ جو. آخر جيڪڏهن ٻيو ڪو ساڻ نہ هليو تہ ائين سمجهبو تہ اسان جو ڪم پنھنجو پاڻ سان ئي شروع ٿيڻو آهي. پريم جو آنند پورڻ آهي. ان کي ڪا ضروري ڪنھن ٻاهرينءَ ڳالھہ جي ڪانہ آهي. ايشور جا گڻ ڳائڻ، ڌرتيءَ جا سندر آستان يا تيرٿ ڏسڻ، ڀلن ماڻھن سان جتي ڪٿي ملڻ سو ڪافي آنند آهي ۽ اهڙي ستنترجيون جو مثال ٻين اڳيان رکڻ سو ڪافي شيوا جو ڪم آهي. منھنجو خيال هيءُ آهي تہ جتي خيال جي پڪائي ۽ اورچائي آهي، اُتي پورهيو نشڦل ڪڏهن ڪونہ ٿيندو آهي؛ خيال پنھنجي طاقت، لياقت ۽ اهميت موجب جيئن چؤطرف ڦري ٿو، تيئن وزن وڌائي ٿو يعني ڳر پائي ٿو. انگريزيءَ ۾ چوڻي آهي تہ پٿر جيڪو ڊڪندو رهي ٿو، سو ڳر نہ ٿو. وڌائي (Rolling stone gathers no mass) پر مان چوان ٿو، اسانجو ارادو ۽ خيال جئن آزمائش ۾ اچي ٿو، تئن وڌيڪ وزندار ٿئي ٿو. جيڪڏهن اسان جي خيالات ۾ ڪابہ خوبي آهي تہ اُها خيالات اجائي هرگز نہ ويندي. دنيا ۾ خيال سڀ شيءِ کان دير سان مري ٿو، ڇا لاءِ جو اُهو سوکيم جوڙ جو آهي. تنھنڪري مون کي يقين آهي تہ هي خيال اسانجا نشڦل هر گرز نہ رهندا. مگر ڪڏهن ڪٿي نہ ڪٿي ضرور وڃي ڪو نتيجو ڏيکاريندا. انڪري مون صبر سان سالن کان ويٺي واجهايو آهي.
”هن وقت هي پنھنجو غريبي حال ڏسي يا روحاني اڪيلائي محسوس ڪري هن بيروني دنيا جي بر ۾ همٿ نہ هارڻ گهرجي؛ مگر اهو اعتقاد رکڻ گهرجي تہ ايشور دان بينا آهي؛ هو اسان جون سچيون گهرجون ۽ من جون مرادون ڄاڻي ٿو؛ هو سڀ شيءِ کان پنھنجي لياقت آهر پورو پورو ڪم وٺي ٿو. اسان کان بہ اهو ڪم وٺندو جنھن جي لائق اسين هونداسين؛ جن جو اهو اعتقاد آهي سي مونجهہ ۾ يا گمراهيءَ ۾ هرگز نٿا رهن. البت ايشور جا راز اونھا آهن؛ ورهيه ۽ صديون سندس سڄو سار نہ ٿيون کولين. سندس گهرا راز بعضي بعضي هزارن سالن کانپوءِ کُلن ٿا. تنھنڪري نہ بي چين ٿيڻ گهرجي ۽ نہ قدرتي رٿا يا پنھنجي خيال جي اُسرڻ کي پنھنجي چنتائن سان رنڊائي ڇڏڻ گهرجي. اسان جون انتظاريون ئي آهن جي ڪاميابين کي پٺتي وجهي ڇڏن ٿيون؛ جي اسان جي خيال ۽ عمل جا رستا بند ڪري ڇڏن ٿيون.
”قدرتي ڦل انھن جو ازلي انجام ڪري سمجهڻ گهرجي. نہ وري مشهورائي يا ناماچار ڪڍڻ ۾ اُن انجام جي پورائي سمجهڻ گهرجي. اچو تہ اهي ڪچا خيال من مان بنھہ ڪوري ڪڍون؛ فقط سچ ۽ سٺائيءَ جي چاهنا رکون؛ نہ ڏکن ڏاکڙن ڀئي ڊڄون؛ نہ گهڻن ماڻھن گڏ ڪرڻ جي تمنا رکون؛ خام ارادن کي من ۾ جاءِ نہ ڏيون؛ نفس جون لڀائيندڙ تصويرون پنھنجي اکين کان دور رکون؛ نفس ڏانھن صفا مري وڃون؛ آتما جو ڌيان ڌريون! اهائي سچي زندگي آهي! اهائي سچي آشرم جي اڏاوت آهي.“
***


26-4-1954ع اڄ صوفي صاحب سنڌ جي هڪ مشهور هندو ساميوادي کي سام سان ملائڻ لاءِ وٺي آيو سام چيو اسان جي اڄ ڪالھہ واري اوسٿا اهڙي آهي جو مذهبي تنگدليءَ جو مادو خود ڳوٺن ۾ ڦهلجي رهيو آهي. سڀ ماڻھو ڪنھن بہ لائين ۾ خاص ترقي ڪري ڪنھن وڏي پوزيشن کي پھچي نٿا سگهن. ”مگر سنڌ جي ڪميونسٽ پارٽيءَ لاءِ ايترو چئي سگهبو تہ هو مذهب کان دور آهن ۽ آزاد خيال آهن، جا هڪ وڏي ڳالھہ آهي؛ انھيءَ پارٽيءَ مٿي ذڪر ڪيل ماڻھوءَ پنھنجي پر ۾ چڱي ترقي ڪئي آهي. جيتوڻيڪ هؤ هڪ هندو آهي. سام ساڻس ملي خوش ٿيو ڇا ڪاڻ جو هو هڪ سچو ماڻھو ٿي ڏيکاريو. ٻيو هڪ دوست بہ ان وقت ويٺو هو؛ ڳچ دير تائين سندن وچ ۾ گفتگو هلي مگر مون سڄو گفتگو ڪونہ ٻڌو. سام جي مدد سان هي احوال مختصر درج ڪريان ٿي:-
گفتگو هلندي هلندي سام چيو: ”هڪ جهڙائيءَ جو خيال سٺو آهي؛ ڌرم ۽ جمھوريت واري اصول موجب آهي؛ هيءَ هوا، پاڻي، کاڌو ۽ دنيا جون ٻيون نعمتون ايشور برابر سڀني لاءِ جوڙيون آهن ۽ نہ ڪن ٿورن لاءِ. البت انسان انسان جي وچ ۾ تفاوت آهي. هر هڪ جون گهرجون سندس جوڙ جنس تھذيب ۽ ترتيب پٽاندر نراليون آهن؛ خيال نرالا آهن تنھنڪري عمل ۽ خواهشون نراليون آهن؛ پورن هڪ جهڙائي (Uniformity) ڪنھن بہ طبقي ۾ آڻڻ اهنجي آهي. ٻي ڳالھہ جنھن ۾ اسين ساميوادين جي تائيد نہ ٿا ڪريون سا اها آهي جو هوُ شخصي آزاديءَ کي ٺڪرائي ڇڏن ٿا، Regimentation يا قواعد اندر هلائڻ زندگيءَ جو جيڪو ڪميونسٽ ملڪن ۾ روا آهي سو اسان کي انساني فطرت جي خلاف ٿو لڳي.“
ساميوادي دوست چيو: ”اهو ڇاجي ڪري خراب آهي؟ ڪنھن بہ شخص (Individual) جي ترقي سوسائٽيءَ يا سماج جي سڌاري سان ٻڌل آهي؛ سوسائٽيءَ کي ڪنھن چڱيءَ سٺي، مقرر رستي تي هلائڻ ۽ رٿا موجب قدم وڌائڻ. تنھن کي شايد توهين فوائد اندر هلائڻ چئو ٿا. اسان جي سوسائٽيءَ لاءِ خاص ڪري رٿا موجب قدم کڻڻ ضروري آهي. انتظام ان لاءِ آهي تہ جئن سٺي رستي کان ڪو ٿڙي نہ وڃي.“
سام چيو: ”جيڪڏهن توهان کي پنھنجي فلسفہ جو پورو ڀروسو آهي تہ پوءِ ڇونہ ڪنھن کي آزاد ڇڏيو وڃي تہ پنھنجي مرضيءَ سان ڪميونسٽ راھہ تي اچي يا نہ اچي؟ جيستائين انسان پاڻ ڪا ڳالھہ نہ ٿو سمجهي، تيستائين ٻئي جو سمجهائڻ اثرائتو نٿو ٿئي. زوريءَ ڪنھن کي ڪنھن راھہ تي آڻڻ تنھن ۾ سڌارو بنھہ ٿي نٿو سگهي. ٻئي کي اڌڪار نہ آهي جو جيستاءِ مان ڪا ڳالھہ فائديمند سمجهان، تيستاءِ زبردستيءَ سان ان ’فائدي‘ واري راه تي موکي هلائي. تنھنڪري توهين بيشڪ پرچار ڪريو ۽ جڏهين قوم جا گهڻا ماڻھو اوهانجي خيالن جا ٿين پوءِ ڀل انھن جي ووٽ سان گورنمنٽ جون واڳون هٿ ڪريو؛ پر هن وقت تائين ڪميونزم جمھوريت جي طريقي سان ڪٿي بہ برپا ٿي ڪونہ سگهيو آهي، جنھن مان ظاهر آهي تہ سڀ اصول ساميوادين جا ٺيڪ نہ آهن.“
ٻئي هڪ نئين دوست چيو: ”اسلام خود ڪميونزم آهي؛ ڇو نہ اسلامي ملڪن ۾ اسلام جي معرفت ڪميونزم آڻجي؟“
ساميوادي دوست چيو: ”ائين کڻي هجي بہ، پر هن وقت اهو اسلام گهڻن ماڻھن وٽ رهيو آهي، سو توهان ئي ٻڌايو. اهو تمام ٿورا ماڻھو عمل ۾ آڻيندا هوندا. مولوين ۽ ملن انھيءِ اصلوڪي اسلام جو رنگ روپ ئي مٽائي ڇڏيو آهي. هن وقت اسلامي ملڪن جا ليڊر سڀ خود مطلبي ۽ سرمائيندار فرقي مان پيدا ٿيل ڏسجن ٿا. اسلامي ملڪن ۾ سچي پچي جمھوريت اچي وڃي تہ اسان جو ڪم جيڪر سولو ٿي پوي. انڪري جمھوريت خود اسين سمجهون ٿا تہ ساميواد جو پھريون ڏاڪو آهي پر اها جمھوريت ڪٿي آهي؟“
سام چيو: ”جمھوريت پھريون ڏاڪو فقط نہ آهي، پر آخري منزل بہ سمجهڻ گهرجي. انسان هر حالت ۾ بحال رکڻ گهرجي. پھريون ڳالھيون پھريائين رکو ۽ پويون ڳالھيون پوءِ رکو. اقتصادي يا ٻئي ڪنھن بہ واڌاري لاءِ جمھوريت جو اصول ترڪ ڪري نٿو سگهجي. توهين جمھوريت فقط انڪري فائدي واري سمجهو ٿا جو انجي هُل هلاچي ۾ ساميواد جو تحرڪ زور سان هلائڻ آسان لڳي ٿو. مگر اها سچي جمھوريت نہ آهي. سچي جمھوريت ۾ شايد اوهان جا هوڻوڪا اصول سڀ بحال ٿي نہ سگهن. ان ڪري ئي ڪميونزم ۽ جمھوريت جو پاڻ ۾ جهيڙو آهي.“
ساميوادي دوست چيو: ”پھرئين ڳالھہ آهي اَن ۽ لٽو سڀني لاءِ موجود ڪرڻ. آزادي يا جمھوريت يا مذهب وغيرہ سڀ پوءِ اچن ٿا. ان ۽ لٽو پورو نہ هوندو تہ ٻي ڪابہ ترقي ڪري نہ سگهبي.“
سام چيو: ”اَن ۽ لٽو وغيرہ جسماني گهرجن جون شيون، سي انسان جي سک جو فقط هڪ پاسو آهن. انسان جي ترقيءَ جي عمارت چورس آهي؛ منجهس چار وڏيون ديواريون آهن. اَن ۽ لٽو وغيرہ فقط هڪ ڀاڱو آهي؛ ٻيو ڀاڱو آهي انسان جون جذباتي ضرورتون جنھن ۾ سونھن جي واڌاري لاءِ هنر ۽ شعر، ٻيون تجويزون ۽ طرزون حياتيءَ جون اچي وڃن ٿيون، جن مان انسان جي دل کي لطف حاصل ٿئي ٿو. ٽيون ڀاڱو آهي من جي سکيا ۽ گيان جو واڌارو، جنھن ۾ تعليم، سائنس، فلاسافي وغيرہ اچي وڃن ٿا. چوٿون ڀاڱو آهي سندس آتما جو اُڌار جنھن ۾ يوگ ڪريائون وغيرہ اچي وڃن ٿيون. جي شانتي ۽ آنند آتما جو پيدا ڪن ٿيون. جيئن ڪنھن جانور جي خوش رهڻ لاءِ نہ روڳو کاڌو پاڻي يا واڙي جو سک پر گهمڻ، ڦرڻ، هوا جهٽڻ وغيرہ سب ضروري آهن، تيئن اسان کي خوش رکڻ لاءِ مٿيون چار ڳالھيون سڀ گڏ ويچار ۾ آڻڻ ضروري آهن.“
”جيڪڏهن انسان کي اٽو لٽو ڪافي موجود ڪري ڏبو تہ ٻيون زندگيءَ جون تمنائون سندس پوريون نہ ڪبيون تہ هو خوش رهي نہ سگهندو. حضرت موسيٰ جي اکرن جي اونھي معنيٰ آهي، جو چيو اٿس تہ انسان فقط اٽو کائي نٿو جيئي (Man liveth not by bread alone) ڪميونسٽ ملڪن ۾ روس سڀ کان وڌيڪ اقتصادي ترقي ڪئي آهي پر ڪٿي آهن اتي ٽئگور ۽ اقبال جھڙا شاعر ۽ خيال جا رهبر جيڪي روح کي پنھنجي خيال يا امنگ جي پرن سان آڪاش جا سير ڪرائن؛ ڪٿي آهن گانڌيءَ جھڙا ڌرم جا پرڪاشڪ ۽ سياست جا اڳواڻ جي انسان جي اونھي ۾ اونھي گهرجن کي سمجهي ان جي هر مسئلي کي منھن ڏيئي سگهن؛ ڪٿي آهن اُهي گذشتہ زماني واري يورپ جھڙا ڪلاڪار جن جي تصويرن، چٽسالين يا اُڪار جي ڪمن ۾ امنگ روپي ساگر جون لھرون پيون لڳن؟“
ساميوادي دوست چيو: ”اُتي بہ گهڻائي شاعر ۽ هنرمند پيدا ٿيا آهن.“
سام چيو: ”ضرور هوندا ڇا لاءِ جو انسان جي سڀاو کي ڪيترو بہ دٻايو وڃي تہ ڪٿان ۽ ڪنھن نہ ڪنھن بھاني مڙيوئي ڦاٽ کائي اهو ظاهر ٿئي ٿو. انھن جا شعر وغيرہ ٿورا مون پڙهيا آهن. رشيا جيڪي سائنس يا ٻين دائرين ۾ ڪيو آهي، تنھن لاءِ مون کي عزت آهي، مگر مون کي سندن شعرن مان ڪوبہ لطف ڪونہ ايندو آهي. انھن منجهان روس جي سخت انتظام ريجيمينٽيشن جي بوءِ پيئي اچي.“
پوءِ اُن ساميوادي دوست ٻڌي تہ ڪميونزم جي فلاسافي پڻ اونھي آهي. چيائين: ”جي توهان چڱيءَ طرح پڙهي ڏسندو تہ اُها اوهان کي بلڪل پورڻ نظر ايندي ڇا لاءِ جنھن ۾ ........... انداز ٿيل نہ آهي؛ بنيادي ڳالھہ جسم آهي، جنھن مان سڄي زندگي جي راند مچي ٿي. زندگيءَ جو مقصد زندگي آهي؛ ٻيون سڀ ڳالھيون انھن کانپوءِ اچن ٿيون.“
سام چيو: ”اهو اوهان جو نظريو اڻ پورو آهي. حياتيءَ جو مقصد نہ جئاپو آهي پر پورڻ جياپو جو پورڻ گيان کانسواءِ حاصل ٿي نہ سگهندو. جيوَ آتما جو مقصد پورڻ آنند يا پرماتما ئي آهي. توهين پھريون ڳالھيون پوءِ رکو ٿا ۽ پويون اڳ ۾. جسم گاڏي آهي. آتما سندس گهوڙو آهي. توهين گهوڙي کي اڳ ۾ ڪرڻ بدران گاڏيءَ کي اڳ ۾ ڪريو ٿا. ان نموني گاڏي ۽ گهوڙي ٻنھي کي گهلي ڪنھن اوڙاھہ ۾ وڃي هڻندا. آزادي خيال جي ۽ زبان جي، ڪنھن بہ حالت ۾ وڃائڻ نہ گهرجي. اوهان سان جيڪي شامل راءِ نہ هجن، انھن کي بہ حق ملڻ گهرجي تہ هو پنھنجا خيال ظاهر ڪن يا پنھنجو پرچار ڪن. هاڻي اها ڪسوٽي اوهين لائي پوءِ پاڻ سان پڇي سگهو ٿا تہ هيءُ ڪميونزم اها آزادي ڪيتريقدر ڏيئي سگهي ٿو. هن ملڪ ۾ بہ ساميواد جو ڪو زمانو هيو پر اهو آزاديءَ جو گهاتڪ ڪونہ هو ۽ منجهس ڌرمي امنگ سمايل هو. جنھنڪري ڪنھن بہ هڪ ورن يا ڪلاس لاءِ اهنجو ثابت ڪونہ ٿيو. البت تنگدليءَ سبب پوءِ اهو سرشتو ٽٽي پيو.“
ساميوادي دوست چيو: ”رشيا ۾ شخصي آزادي هر ڪنھن کي آهي، بشرطيڪ هو سوسائٽيءَ جو دشمن بڻجي نہ پوي.“
سام چيو مان ڀانيان ٿو تہ اسان جھڙن ماڻھن جي لاءِ جيڪر ڪميونسٽ سرشٽي ۾ جاءِ ئي ڪانہ ٿي سگهي، توڙي جو اسان جو اعتراض ڪميونزم جي اصول خلاف نہ آهي، مگر انھن جي هنسا واري رستي خلاف آهي. مان رشيا جي عظيم رهبرن جي نندا نٿو ڪريان؛ اڄڪلھہ روسي ڪميونزم ايشيا جي قوميت (Asian Nationalism) جي وڏي ٽيڪ ٿي رهيو آهي؛ ڇا لاءِ جو جيتوڻيڪ رشيا جو چڱو يورپ ۾ آهي تڏهين بہ رشيا جو روح ايشيائي آهي ۽ رشيا مثال ٿي ڏيکاريو آهي تہ هن ڀر وارا بہ ڪي ڪجهہ ڪري سگهن ٿا. پر ايترو ضرور قبول ڪرڻو پوندو تہ اتي شخصي آزادي پورڻ نہ آهي، ساڳئي وقت تي ائين نہ چئي سگهجي ٿو تہ دنيا جي ڪيترن ٻين جمھوريت پسند ملڪن ۾ پڻ شخصي آزادي گهٽ آهي؟“
ساميوادي دوست چيو: ”ڪھڙين ڳالھين ۾ روس اندر شخصي آزادي توهين سمجهو ٿا تہ گهٽ آهي.“
سام وراڻيو: ”مثلاً جي مان اُتي ڪميونزم جي برخلاف اُٿي پرچار ڪريان تہ مون جھڙي انسان کي جيڪر اُتي رهڻ ڏنو ڪين وڃي ۽ مان اُتي پنھنجو آئيندو جيڪر اڏي نہ سگهان، جيستائينڪ اُتان جي گورنمنٽ جي مقرر ڪيل لائين تي پير نہ کڻان، ويجهي تاريخ ڏسي ٿي تہ روسي انقلاب کانپوءِ طلاف ڌر وارن جي ڪڍ ڪيئن نہ ڪات ڪھاڙا کنيا ويا ۽ ’صفائي‘ (Purge) جي بھاني اڃا تاءِ اُتي ڇا نٿو ڪيو وڃي؟“
ساميوادي دوست چيو: ”مان شخصي آزاديءَ جي فائدي ۾ آهيان ۽ محسوس ڪريان ٿو تہ اسان جي ملڪ ۾ پڻ انھيءَ پرچار جي وڌيڪ ضرورت آهي.“
تنھن کانپوءِ گفتگو سام جي ادبي ڪم وغيرہ ڏانھن ڦريو.
ساميوادي دوست چيو: ”توهان انھن خوش نصيب انسانن منجهان آهيو، جن کي روشني حاصل آهي ۽ جيڪي دنيا جي خدمت ڪري سگهن ٿا. پوءِ ڇو نہ پنھنجي خيالات مان ٻين کي بہ واقف ڪندا رهو تہ ٻين جو بہ ڀلو ٿئي؟“
سام چيو: ”اسين ٻين جو ڀلو هميشہ چاهيون ٿا مگر پنھنجو دهل پاڻ وڄائڻ سو نہ فقط پاڻ کي خراب لڳي ٿو پر ان مان نتيجو گهڻو ڪونہ ٿو نڪري. خيال جي اثر بہ انھن تي پوندو آهي جن کي اڳ ۾ ڪجهہ شوق پنھنجو هوندو آهي. تنھن ڪري اسان جو آدرش اهو آهي تہ پاڻ کي هڪ سندر سيتل پاڻيءَ جي چشمي وانگر بڻائجي پوءِ ڪنھن کي سڏ ڪرڻ جي ڪا ضرورت ڪانہ آهي. پکيءَ پئسون ۽ ٻيا جيءَ جيڪي پياسا هوندا، سي پاڻھي اچي چشمي تي پاڻي پيئندا. گهڻو گوڙ شور سچن پياسن کي پاڻ وڌيڪ پري رکي ٿو.“
ساميوادي دوست چيو: ”اهو خيال ٺيڪ نہ آهي. دنيا هڪ باه ۾ ٻري رهي آهي. ان کي اهڙي حالت ۾ ڏسي گهر ۾ چپ ڪري ويھي رهڻ سو توهان جو فرض نہ آهي. اهو ايڪانت جو رستو اڄ ڪلھہ جي زندگيءَ ۾ ڪارگر نہ آهي. اوهان جا خيال اوهان لاءِ فقط نہ آهن، مگر انھن جو فائدو ٻين کي بہ ملڻ گهرجي. اهي خيال اتي ئي ڊٻ ٿي وڃڻ نہ گهرجن.“
سام چيو: ”اسان جو ڪنھن بہ هلچل يا تحريڪ هلائڻ جو ويچار نہ آهي. ايشور کي پائڻ يا پنھنجي جيون سڦلي ڪرڻ سوئي هڪ سچو آدرش شيوا جو آهي ۽ ان جي پائڻ جا ٻيا بہ گهڻا ئي رستا آهن. ڪرم يوگ جو بہ هڪڙو مارگ آهي، جو توهان پڪڙيو آهي. اها تمنا هر ڪنھن کي رهي ٿي تہ مان جسماني يا روحاني اولاد پيدا ڪريان. پر جي سهج سڀاؤ ڪنھن کي اولاد حاصل نہ ٿئي تہ پوءِ ائين آهي ڇا تہ اُها زال مڙيوئي ڪٿان بہ وڃي اولاد پائي اچي؟ غلط رستي ڪم ڪرڻ ۽ هنسا جو مارگ وٺڻ يا اعتراض جوڳي نموني اهو مطلب پورو ڪرڻ سو ان وڀچارڻ زال جي مثل ٿيندو. مطلب تہ جيڪڏهين ايشور پنھنجي مھر سان ڪو وڏو مارگ جيوت ۾ نہ کولي تہ مشهورائيءَ لاءِ نفس جي سينگايل سھڻن رستن تي ڪاهي نہ پئجي!“
ساميوادي دوست چيو: ”مان تہ جيڪر چوان تہ اُها زال ڀل ڪٿان بہ ٻار پائي اچي. اهو آريه سماج وارن جو بہ اصول آهي. مطلن تہ پنھنجو آدرش ڪيئن بہ پورو ڪرڻ گهرجي.“
سام چيو: ”خراب نموني سٺي شيءِ حاصل هرگز ٿي نٿي سگهي؛ جي ٿيندي تہ ان مان سک يا مزو پراپت ڪونہ ٿيندو. سچي آدرش لاءِ سچا رستا اختيار ڪرڻا آهن. مشهورائيءَ جو خيال يا حاصلات جي لالچ، سي سچ پچ پورڻتا جي راھہ ۾ رڪاوٽون آهن. ايشور جي ليلا اهڙي آهي جو جيتري لياقت جنھن شيءِ ۾ آهي، اوترو ڪم ان کان ضرور ورتو وڃي ٿو. البت اُن جو اثر بعضي بعضي گهڻي وقت کانپوءِ ظاهر ٿئي ٿو. مثلا سري رام ڪرشن پرم هنس جي حياتي ڏسو؛ سندس ديھانت جي وقت تائين ڪي مٺ ڀر انسان هن جا پوئلڳ هئا. پر سندس خيال جي خوشبوءِ اڃا وڃي ٿي دنيا ۾ ڦهلبي؛ سندس ٻول ڄڻڪ هڪ نئين پنٿ جو بنياد ۽ مرڪز سمجهيا وڄن ٿا. اسان کي يقين هئڻ گهرجي تہ قدرت اسان جي لياقت آهر پاڻھي اسان کي ڪتب آڻيندي. ڪھڙي خبر آهي اوهان دوستن مان ئي ڪنھن جي من ۾ ائين اچي تہ هنن خيالن کي وڌائڻ گهرجي؟ پوءِ اسين بہ اُن واڌاري جي آڏو ڪونہ اينداسين. مگر هٿرادو حيلا هلائي ’ڪم کي اڳي ڪرڻ‘ سا حقيقت ۾ وک پٺتي وجهڻي آهي.“
***


10-5-1954ع آرتوار ڏينھن مون خوشي ٿي ڪئي تہ آرتوار سٺي نموني ۾ گذارينداسين پر سام چيو، آرتوار ڏينھن تہ هميشہ اسين پاڻ ۾ ٽڪرندا آهيون! مون کائنس ان جو ڪارڻ پڇيو:
سام چيو: ”گهڻي ڇڪ (Attraction) کانپوءِ هڪ اُبتو اثر (Repulsion) پيدا ٿيندو آهي. اهو هڪ قدرت جو قانون آهي. پريم انھن ٻنھي حالتن ۾ قائم رهي سگهي ٿو ۽ انھن ٻنھي منجهان ڪري سگهي ٿو يعني انھن جي اثر کان بچي سگهي ٿو. اسان جي ٿوري لڙائي ڏيکاري ٿي تہ دل زنده آهي. اها لڙائي تفاوتن گم ڪرڻ جو هڪ حيلو ڪري سمجهو. البت ائين ظاهر آهي تہ تفاوت ڪجهہ مڙيوئي رهيا آهن. ان ريت هڪ ٻئي ڏانھن وڌيڪ ويجهي اچڻ ۾ ڪاميابي نہ پائي پوءِ دل نا اميد ٿي، ٿوري وقت لاءِ پري ٿيڻ گهري ٿي. ان نموني ئي تنھنجي طبيعت کٽي ٿي پوي ٿي. اهو خاص ڪري توسان لاڳو آهي. منھنجي حالت ۾ ائين آهي تہ مان هڪ قسم جي ماٺ ۾ اچي ويندو آهيان؛ تنھنجو ۽ منھنجو پريم تن جي طلبن کان آجو آهي، پر اڃا من جي جذباتي تفاوتن کان آجو نہ آهي. اُها ايڪتا جنھن ۾ سڀ تفاوت سمائجي وڃن ٿا، فقط ڀڳتي ڀاؤ ۾ ۽ آتمڪ اورچائيءَ ۾ پورن ٿي سگهي ٿي. جڏهين ان ۾ ڪمي پيشي ڪانہ رهندي تڏهين پيار ۽ حقارت يا ڪشش ۽ نفرت واري قدرتي قانون جي دائري کان نڪري سچي سک ۽ ستنترتا جي حدن اندر واسو ڪبو.“
اڳواٽ اهڙي اطلاع ملندي بہ جيئن آرتوار جو سج چڙهندو ويو ۽ جيئن مان واندي ٿي گهر ۾ اچي ويٺس تہ ڳالھہ مٿان ڳالھہ ويئي نڪرندي ۽ مون سام کي چيو تہ پنھنجي ٻارن جي پاس ٿيڻ جي ۽ ڪڪيءَ جي شاديءَ ٿيڻ جي سوکڙي مون کي اڃا ڪانہ ڏني اٿؤ!“
سام چرچي طور چيو: ”ڇونہ تون سال بسال مليل اضافن جون سوکڙيون مون کي ڏين!“
سام چيو: ”ائين تہ سنساري حاصلات ۾ اسان کي بہ دلي خوشي ڪانہ ٿيندي آهي. مگر جو ڪم جنھن جي هٿ ۾ آهي، اُن جي پوري ٿيڻ تي هڪ وفادار سپاهي ۽ ايماندار انسان کي ضرور خوشي حاصل ٿئي ٿي. سا خوشي فرض جي ادائيءَ منجهان آهي ۽ نہ ڪنھن شيءِ يا درجي حاصل ڪرڻ جي آهي.“
مون چيو: ”مون کي تہ اُها بہ حاصل ڪانہ آهي.“
سام اتي ٿورو ويچار ۾ پئجي ويو ۽ چيائين: ”اها خراب نشاني آهي؛ يا تہ تون پنھنجا ڪم پريم ۽ فرض ادائيءَ جي خيال وچان نٿي ڪرين پر ڪنھن خاص ننڍڙي مطلب يا ارادي سان اهڙا چڱا ڪم ڪرين ٿي؛ يا تہ چئبو تون اهڙي نرموھہ ٿي ويئي آهين، جو خود پنھنجي ڪم جي چڱي يا نہ چڱي ٿيڻ جو توکي احساس ڪونہ ٿو رهي؛ پر اها حد اڃا پري آهي.“
مون چيو: ”مون کي موھہ فقط توسان آهي پر تنھنجو موھہ گهڻن سان آهي؛ ٻارن ٻچن، گهر ٻار وغيرہ سان.“
سام کلي چيو: ”اها ڳالھہ بہ عجب جھڙي آهي؛ جيڪڏهين موھہ هڪ سان آهي، تڏهين بہ اوتري ڳالھہ آهي جي گهڻن سان آهي تڏهين بہ اوتري ڳالھہ آهي. موھہ هڪڙو مرض آهي؛ ان جي هلڪائي يا گهرائي هروڀرو ڦٽن ظاهر ٿيڻ مان نہ پر ڦٽن جي اونھائيءَ مان لکي سگهجي ٿي؛ ٻانھن ۾ ڦرڙي هجي يا ڄنگهہ ۾ ڦرڙي هجي يا ٻين عضون تي، اها ڳالھہ مرض جي گهاٽائيءَ ۾ فرق نہ ٿي آڻي. مرض هڪ منھن ڪڍي يا گهڻا منھن ڪڍي، اهو هر حالت ۾ خطرناڪ آهي.“
تنھن کانپوءِ سام شڪارپور جي هڪ مشهور وڪيل جي ڳالھہ ٻڌائي: ”ان وڪيل وٽ ڪو ٻروچ قوم جو ماڻھو ڀاءُ جي ڪيس ۾ اپيل ڪرائڻ لاءِ آيو. سندس ڀاءُ کي ٻن قلمن هيٺ ڦاسيءَ جي سزا آيل هئي. پاڻ ۾ فيصلو ڪيائون تہ جي موت جي سزا لھرائي وئي تہ ٻروچ وڪيل کي ٻہ هزار ڏيندو. ڪجهہ پئسا هن بياني ۾ ڏنا. اپيل ڪارگر نہ ٿيڻ جي حالت ۾ فقط بياني وارا پئسا وڪيل کي ملڻا هئا ۽ ٻيو ڪجهہ بہ نہ. پر اپيل ۾ انھن ٻنھي قلمن مان هڪ قلم هيٺ ڏوھہ ناثابت ٿيو؛ باقي هڪ قلم هيٺ ساڳي موت جي سزا ثابت رهي. وڪيل تڏهين اصيل کان باقي پئسن جي گهر ڪئي، جي مٺائيءَ طور کيس ملڻا هئا. چيائين تہ مون هڪ موت تنھنجي ڀاءُ تان ٽاري ڇڏيو آهي، تنھن ڪري تون مون کي اڌ پئسا گهٽ ۾ گهٽ ڏي. ٻروچ چيو تہ سائين ڦاسي تہ اُهائي منھنجي ڀاءُ کي ايندي باقي پئسا ڇا جا ڏيان؟ تڏهين وڪيل کيس وري سمجهايو تہ چريا! اڳي ٻن ڦاسين جي سزا هيس؛ هاڻ فقط هڪ ڦاسيءَ جي سزا آهي!“
سام وڌيڪ چيو: ”تنھنجي ڳالھہ بہ اُن وڪيل جھڙي پيئي لڳي تہ تنھنجي موھہ کي فقط هڪ منھن آهي ۽ منھنجو تيرهن منھون آهي!“
مون اها ڳالھہ قبول نہ ڪئي پر ٿوري دير بعد ويون ثابتيون ملنديون. جيئن مان سام جي اڳيان وڃي تڏي تي ويٺس تہ هن چيو شايد پير پورا صفا نہ اٿئي. مون کي انھن لفظن تي ڏک ٿيو ۽ اُٿي پنھنجي جاءِ تي وڃي ويٺس. تڏهين سام چيو: ”تنھنجو موھہ هاڻي ٻہ منھون تہ گهٽ ۾ گهٽ ثابت ٿيو. پنھنجي سُو مان سان ايتري تہ سڪ اٿيئي جو ٿوري چوڻ تي رُسي هلي وئينءَ!“
تنھن کان پوءِ وري ڪي اکر منھنجي مائٽن بابت سام ڪم آندا جنھن مان مون انومان ڪڍيو تہ انھن لاءِ سام کي پوري عزت نہ آهي. مون کي ان تي وري رنج پيدا ٿيو.
سام چيو: ”در حقيقت مون تنھنجي ڪنھن مائٽ لاءِ ڪجهہ بہ ڪونہ چيو، پر تنھنجو موھہ هاڻي ٽه مُنھون ثابت ٿيو؛ يعني توکي مون سان نہ رڳو پر پنھنجي سومان سان ۽ پنھنجي گهراڻي جي عزت سان بہ گهاٽو سنيھہ آهي.“
سام مسخريءَ ۾ مون کي ائين چيڙائيندي رهيو مگر مان چرچو نہ سمجهي گهر مان اُٿي هلڻ لڳس ۽ چيم: ”هن گهر ۾ مون کي سک ملڻو ئي ڪونہ آهي. آرتوار ڏينھن گهڻو اچي ويھان ٿي تڏهين تہ ڪِر ڪِر ٿئي ٿي.“
سام تڏهين چيو: ”اهو چوٿون موھہ پنھنجي سک جو وري اهڙو آهي جو خود منھنجي موھہ کي لٽي ڇڏئين. مون سان ايتري موھہ هوندي بہ مون کي ڇڏي هلي وڃڻ ٿي چاهين! هت دک پراپت ٿي ٿو ۽ ٻئي هنڌ سک ملڻ جي وڌيڪ اميد ڏسجي ٿي! ان مان سمجهہ، اي مورک! موھہ هڪ قسم جي انڌاري آهي انڌاري انڌاري آهي، چاهي ڪنھن بہ طرف کان اچي.“
پوءِ مون کي تاڪيد ڪيائين: ”اڄوڪو گفتگو پنھنجي ڊائريءَ ۾ ويھي لک توڙي جو توکي پنھنجي ورکائي درج ڪرڻ چڱو نہ لڳي.“
***


24-5-1954ع ٻن ڏينھن کان اسان جي گهر ۾ هڪ قسم جو ڦيٽهڙو اچي پيو آهي. اسين پاڻ ۽ اسان وٽ رهندڙ ڇوڪرا (جن کي اسين نوڪر ڪونہ چوندا آهيون) سڀ ڄڻڪ بي سُرا پيا هلن. هر ڪو سڄيو مڄيو ويٺو آهي!
سام چيو: ”اها شُڌيءَ جي آگ اٿوَ. بروقت ئي، ان جي اُڀرندي مون کي اهو احساس ٿيو تہ منجهس ڪجهہ وڌيڪ ڪچ ڪوڙ يا دوئي ڀاوَ جيڪو هوندو سو سڙي ويندو. مون کي اها اميد ڪانہ هئي تہ ٻن ڏينھن ۾ اهو ڪم پورو ٿي ويندو. مون سمجهيو ٿي تہ ڏھہ يا پندرهن ڏينھن اهو نمونو گهٽ ۾ گهٽ هلندو، جيستائينڪ ڏوھہ ڪندڙ ڪافي پڇتاءُ ڪري.“
هن ڀيري ڦيٽهڙي جو ڪارڻ اسان جو رسويو هيو. مگر مون هن جي پڇتاءُ ڪرڻ تائين ڳالھہ کي ڪونہ ڇڏيو. مون پنھنجو سولو رستو ڳولي لڌو. ان ڇوڪري ڀو ڪري يا ڪنھن دلي ناراضپي ۽ نا اميديءَ ڪري ڪم سٺو نٿي ڪيو ۽ اٿڻ ويھڻ ۾ بعضي بعضي اوڇو اوڇو نظر ٿي آيو. مٿس ڪي الزام چال چلت جا هئا. سام جو خيال هو تہ اهڙي سزا ڀوڳي جنھن ۾ سندس سڌار ٿئي. مون سام کي چيو تہ کيس موڪل ڇونہ ٿا ڏيو. سام کي ازخود اها ڳالھہ وڻي آئي ۽ چيائين تہ سندس پري رهڻ ٿوري وقت لاءِ چڱو ٿيندو.
اهي ٻہ ڏينھن گهر جو سڀ ڪم سام ۽ مون پاڻ ۾ ورهائي ٿي ڪيو. سام پاڻ ڪلھي تي دلا رکي پاڻي ڀري آيو. مون کيس چيو تہ هروڀرو ائين نہ ڪريو. ان تي سام جواب ڏنو: ”هينئر اهو زمانو اچي ويو آهي جو نوڪرن کان ڪم وٺڻ، پاڻ کي ئي خراب پيو لڳي. جيڪڏهين نوڪر گهر جي ڀاتيءَ وانگر ٿي وڃي تہ اها ٻي ڳالھہ آهي يا جنھن ماڻھوءَ کي وڏا ڌنڌا ۽ ڪاروبار هٿ ۾ هجن تہ ان جي لاچاري بہ محسوس ڪري سگهجي ٿي. مگر عام طرح فقط شخصي سک لاءِ نوڪر رکڻ جو رواج بلڪل خراب آهي. اسان کي نئين زماني جي خيالات موجب هڪ بنا نوڪرن جي سوسائٽي اڏڻ کپي. ’ڪميونزم‘ پوءِ پيدا ٿيو، مان ننڍيءَ عمر ۾ ئي اهي خيال رکندو هيس ۽ اڃا تاءِ ڪڏهين ڪڏهين هٿ جو ڪم ڪري، انھن خيالن تي ڪجهہ عمل ڪندو رهندو آهيان. هن ڇوڪري کي اسان سان گڏ رهي اٽڪل سترهن سال اچي ٿيا. جيڪو ماڻھو ايتري عرصي لاءِ گڏ هجي، پوءِ توڙي جو هو پگهاردار هجي تڏهين بہ ان کي گهر مان تڙي ڪڍڻ هڪ سخت قدم پيو لڳي. پر ڪن حالتن ۾ اهڙا سخت قدم کڻڻ ضروري ٿين ٿا. هن کي اهو شايد خيال هو تہ اسين ڪم جي لحاظ ڪري سندس ڳالھيون سڀ برداشت ڪنداسين. مگر جيڪڏهين اٺن پھرن ۾ فقط هڪ دفعو ئي کائڻو پوي ۽ سڀ ڪم پاڻ ڪرڻو پوي، تڏهين بہ ستنتر ٿي رهڻ سٺو آهي. هن رستي گهٽ ۾ گهٽ اسين پنھنجي من کي خاطري ڏيون ٿا تہ ٻيلي اسين هروڀرو اهڙا عاجز ۽ محتاج نہ آهيون. جيڪو ماڻھو پنھنجي روٽي پاڻ ڪمائي ۽ پاڻ پچائي نٿو سگهي، اهو ڪنھن بہ عزت جي لائق نہ آهي ۽ حياتيءَ مٿان هڪ ٻوجهہ آهي.“
مون پھريائين ڪجهہ ناراضپو ڏيکاريو جو سمجهيم تہ سام کي پاڻ ڪم ڪرڻ ۾ تڪليف ٿيندي ۽ ٿڪجي پوندو، مگر ڏٺم تہ سام کي اڪيلي رهڻ جي طاقت ۽ پنھنجي ڪم پاڻ ڪرڻ جي سمر ٿي آهي اهي ٻہ ڏينھن جيئن اسپتال مان موٽندي هيس تہ هو ماني بلڪل صاف، سٺي ٺاهي رکندو هو. رات جو وري مان پاڻ ڪندي هس. عجب اهو اٿم جو پڙهڻ، لکڻ ۽ اڀياس ڪرڻ لاءِ پڻ اسان ٻنھي کي اڳي کان وڌيڪ وقت بچت ٿيندو هو!
سام چيو: ”ڪروڌَ وقت مان نہ فقط پر هر ڳالھہ مان برڪت ڪڍيو ڇڏي. زندگيءَ جي نوڙي پڻ ڪيتري ننڍي ڪري ٿو ڇڏي. سنتوش ۾ رهڻ سان ئي سڀ فائدا حاصل ٿين ٿا.“
نہ وري مون کي ڪا اسپتال جي ڪم ۾ گهٽتائي معلوم ٿي مون کي بہ اندروني طرح شايد اهو آزمودو وڻيو ٿي نہ تہ سام پرچائي ڇڏڻ ڪا اهنجي ڳالھہ ڪانہ هئي. سام جي سڀاوَ جي خبر اٿم. وڃي هٿ وجهوس تہ هڪ نہ ٻئي ڀيري سان پرچي ويندو؛ جيتوڻيڪ اصول جو سوال هوندو تہ اُن تان هرگز ڪين هٽندو. ٻن ڏينھن بعد ان ڇوڪري کي مون سمجهايو تہ جنھن جي ڪارڻ مون دنيا ۾ سڀ ڪجهہ ڇڏيو آهي، تنھن کي جيڪڏهين تون ائين پيو ناراض ڪندين تہ ڪيئن گڏ رهي سگهبو؟ تنھن ڪري هل تہ هلي پيش پئونس ۽ سندس ڳالھيون سڀ مڃيون. پوءِ اسين ٻئي اچي سام جي پيرن ۾ ويھي رهياسين. مون سندس پيرن کي چنبڙي روئي ڏنو ۽ کيس چيم تہ ڪاوڙ ۾ جيڪي لفظ مون کان نڪتا هجن، سي مون کي بہ معاف ڪيو. اهي لفظ مون سڏڪا ڀري چيا. سام هڪدم مونکي ڀاڪر پائي اُٿاريو ۽ ڇوڪري کي بہ چيائين تہ وري ڪوشش ڪري وڌيڪ سٺي هلڻ جي.
اهي ٻہ ڏينھن سام گهڻو ڪري فرصت جو وقت اسان کان جدا پنھنجي ڪمري اندر گذاريندو هو. عجب اٿم تہ انھيءَ وقت ۾ خيال پاڻ وڌيڪ هڪ ٻئي ڏانھن مائل هو، جيئن هيٺين مثال مان ظاهر آهي.
مون کي هڪ وقت ائين لڳو تہ سام ڄڻڪ مون کي اهي اکر چيا تہ ’هيءَ ڇري وهي وهي تکي ٿي پيئي آهي!‘ پوءِ مون سام کان پڇيو: ”اهي اکر رنڌڻي واريءَ ڇريءَ بنسبت توهان مون کي ڪھڙي خيال سان چيا هئا؟“
سام کلي چيو: ”مون تنھنجي پر پٺ اڄ اهو خيال ٿي ڪيو تہ هيءَ ڇُري، جيڪا صبح مون وهائي ٿي، سا ڀاڄين تي وهي وهي تمام تکي ٿي پيئي آهي؛ متان توکي، ڪم آڻيندي، ڪنھن مھل چير ڏيئي وجهي! مون اها ڳالھہ نہ توکي چئي تہ ٻئي ڪنھن کي، ڇا لاءِ جو تون اتي ڪونہ هيئين ۽ ماني مون تنھنجي پرپٺ ڪئي هئي. ائين ٿو ڏسجي تہ منھنجي خيال جو اثر توتي پيو آهي. اها ڳالھہ خيال جي هم رفيقيءَ (Telepathy) جو هڪ مثال آهي. تنھنجي ذهن تي خيال اهڙو چٽو ويھجي ويو آهي جو تون سمجهين ٿي تہ سام مون کي اهي زبان سان چيا هئا. ظاهري جهيڙي جي وقت ۾ شايد اسان جو من هڪ ٻي جي ويچارن ڏانھن وڌيڪ مائل رهيو آهي!“
وڌيڪ هن وشيہ تي ڳالھائيندي سام چيو: ’ٽيليپٿي‘ (Telepathy) خيال جي ميلاپ جي فقط هڪ ٿورڙي شاهدي ڏئي ٿي. خيال جو ميلاپ وڌيڪ اونھو ۽ جٽاندار ٿي سگهي ٿو. مگر ڊپ، شڪ ۽ نفس جون گهرجون سي هڪ ديوار بڻجي پون ٿيون. بعضي بعضي انھن اوڻاين نہ هوندي بہ خيال جي هڪجهڙائي حاصل ٿي نہ سگهندي آهي، ڇا لاءِ جو من چئنچل هوندو آهي. اجاين سجاين ڪمن ۾ هٿ وجهڻ، اجايو گهڻو ڳالھائڻ، دنيا جي شين يا جيئن سان نا ضروري واهپو وڌائڻ سو پڻ من کي يڪ ٽڪ ڪرڻ ۾ رڪاوٽ وجهي ٿو. تنھن جي حالت ۾ گهڻو ڪري تنھنجا ڊپ ۽ تنھنجي چئنچلتا تنھنجي ايڪا گر نہ ٿيڻ جو ڪارڻ آهن؛ ٻي ضروري شئي شرڌا يا اعتقاد آهي. اعتقاد پريم جي پورئتا جو ٻيو نالو آهي، جڏهن صفا لاڳاپا لاهي يڪوجودي ٿي، دل دل کي پائي ٿي، من من کي سمجهي ٿو تڏهين گويا اسين پريم جي چوٽيءَ ’ايورسٽ‘ تي پھچي وڃون ٿا، اتي آنند ۽ سمورو گيان حاصل ٿئي ٿو جنھن گيان جو ٽيليپٿي (Telepathy) فقط هڪ ترورو آهي. مگر جيستاءِ ڪي خواهشون، لحاظ، ڊپ وغيرہ دل کي روڪن ٿا، تيستائين ان چوٽيءَ تي پھچي نٿو سگهجي، هيڪڙائيءَ فقط ان پورنتا منجهان پيدا ٿئي ٿي؛ نہ تہ جدائي ضرور رهي ٿي. هنن ٻن ڏينھن ۾ ٿورو مون کي الڳ سمجهي تو پنھنجا ٻيا لاڳاپا گهڻا گهٽائي، خيال کي منھنجي طرف موڙي ڇڏيو آهي. انھيءَ نموني ئي اهو ڇريءَ وارو خيال تو وٽ پھچي سگهيو. هن ڇوڪريءَ کي تو ٻالڪ ڪري پاليو آهي منجهس موھہ وڌو اٿيئي. اهو موھہ تو کي بعضي بعضي پنھنجي اصلوڪي پريم ۾ رنڊڪ ٿو وجهي، ڇا لاءِ جو منھنجو هن سان گهڻو ٽڪراءُ ٿئي ٿو. اسان جي شعر جي هڪ تڪ آهي: ’سوڍل ڪين سھي شراڪت شريعت جي.‘ مطلب تہ جيڪڏهين ڀاءُ، ڀيڻ يا ٻالڪ جو موھہ خود استريءَ کي پنھنجي پرش کان پري ڪري تہ اهو جائز نموني وارو پريم خود آتمڪ پريم جي واڌاري ۾ اٽڪاءُ ٿي سگهي ٿو. پريم گهڻا نہ آهن؛ پريم هڪ آهي؛ تنھنڪري اهو خيال ڪرڻ تہ متان سام فلاڻي نہ فلاڻي ڳالھہ تي ڪاوڙجي، متان ڇوڪري سان سخت هلت ڪري ۽ ان خيال ڪري انھيءَ جي ڍال ٿي بيھڻ، سو هڪ قسم جي ڌاريائي وڌائي ٿو. جڏهين من وچن ۽ ڪرم ۾ ڪا بہ دوئي نہ رکبي ۽ ڪو بہ ڊپ انديشو هڪ ٻئي کان نہ ڪبو، تہ چئنچلتا جي ڪري ٻين وشي يا ماڻھن جو خيال گهڻو پاڻ تي غالب پوڻ ڏبو، تڏهين ئي سچي هڪڙائي حاصل ٿيندي. پوءِ اهڙا خيال، جيئن ڇريءَ جي تصور جو ننڍڙو مثال آهي، گهڻائي پيا پسبا؛ پوءِ جيون سڄو هڪ سنگ ۽ هڪ رنگ ۾ رتل رهندو؛ خيال هڪ ڳنڍيل وهڪرو ٿي پوندو، جنھن ۾ ’تون‘ ۽ ’مان‘ يا ’ٻئي‘ ڪنھن جي جدا هستي ڪا نظر نہ ايندي ۽ هر جاءِ هڪ آتما پئي نظر ايندي. پوءِ انھيءَ هيڪڙائيءَ حاصل ڪرڻ بعد جيڪڏهين ڪنھن ماڻھوءَ يا جيءَ سان پريم جو ورتاءُ ڪبو تہ اهو موھہ ٿي نہ پوندو يعني ڪا رنڊڪ ڪانہ وجهندو. جيئن زهر، مارڻ کان پوءِ، ڪشتو ٿي پوي ٿو، تيئن ان هيڪڙائيءَ جي حاصل ڪرڻ کان پوءِ هي سڀ وشيہ ۽ سڀ ننڍڙا سنگ، سڀ خواهشون ۽ مرادون خود هڪ آتما جي پسڻ جا دروازا ٿي پون ٿا.“
***


29-5-1954ع سري ڪرشن جي جيون چرتر ۾ پڙهبو آهي تہ گائين ۽ وڇڙن جو ساڻس اويترو تہ پريم هو، جو هن جي بنسريءَ جي آواز تي سڀ ڦرندا رهندا هئا، ۽ جڏهين هو کين چارڻ نہ ويندو هو تہ گايون کير گهٽ ڪري ڇڏينديون هيون. ڪيترا اڄ ڪلھہ جا پڙهيل ماڻھو انھيءَ کي هڪ قسم جو وڌاءُ ڪري سمجهندا آهن ۽ چوندا آهن تہ مذهبي پوئلڳن جون اهي من گهڙن ڳالھيون آهن، جن جي وسيلي پيغمبرن ۽ اوتارن جي ڪرامتن بابت ويساھہ ٿا ڄمائن. مگر پريم جي ليلا سچ پچ اهڙي ئي آهي. پريم جي طاقت جو ڪو انت ڪونہ آهي.
اسان ڪجهہ وقت ٿيو تہ هڪ ٻڪري هت خريد ڪئي، جنھن جي مالڪ وڪري ڪرڻ کان پوءِ ٻڌايو تہ ٻڪري وڪڻڻ جھڙي ڪانہ هئي پر هن آزار ڪري وڪيم جو ٻارن سان ۽ ايندڙ ويندڙ سان ڏاڍو وڙهندي آهي. چيائين خوف رهندو هيم تہ متان ڪنھن ننڍي ٻار کي زخمي ڪري وجهي. اها ٻڪري تمام مظبوط، چهنبدار سنڱن سان ڪارَ مھين آهي، جنھن کي ڏسي زالن ۽ ٻارن کي ويجهو ويندي ڊپ ٿيندو آهي. مان ان جي ڀرسان ويندي بہ ڊڄندي آهيان. ٻين ڦرن ٽڪرن سان بہ سندس ويڙھہ هلي اچي. سام کي خيال ٿيو تہ ٻڪريءَ کي شايد ڊپ ڪري ڪنھن پورو پيار ڪونہ ڏنو آهي ۽ نہ ڪنھن شروع کان هٿ گهمايو اٿس. هو کيس گاھہ بہ کارائيندو رهيو ۽ هٿ گهمائي پيار بہ ڪندو رهيو. هينئر ڪيترن ڏينھن کان ڏسندي آهيان تہ جڏهين هو ڀرسان وڃي بيهس يا ڳالھيون ڪريس تہ ٻڪري ڄڻڪ ڪَن ڏيئي ماٺ ۾ پئيي ٻڌي. سام ان جي پاران اهڙا اهڙا اکر پيو چوي، جھڙوڪ ’ڀلا ماڻھو منھنجي ڇو ٿا گلا ڪن! نہ مون کي ڪيو آهي پيار ڪنھن، نہ مون کي پاتو ڪنھن ڀاڪر ڪڏهين، پوءِ مان بہ ڇو نہ وڙهندس؟ توهان جو ڀائي مون کان ڊڄو ٿا تنھن ۾ منھنجو ڏوه تہ ڪونہ آهي گهر گهر ڌڪا ڏيئي پوءِ وڪڻي ٿا ڇڏنم. مون سان ڪو چڱو هلي پوءِ وڙهان تہ ڏوھہ ڏيو!‘
اهڙيون اهڙيون ڳالھيون سام جون اکرن دوارا نہ پر آتما سان ڄڻڪ ٻڪري ڪن لائي پيئي ٻڌي ۽ منھن کڻي پنھنجو سام جي ٻانھن تي ليٽائي رکي. سام پنھنجو هٿ پري ڪري تہ وري وڃي منھن ملائيس پر وڏي عجب جي ڳالھہ تہ اها آهي جو جڏهين هو ڀرسان بيھيس تہ کير بہ چپ ڪري ڏهائي ۽ گهڻو لاهي. ٻيو ڪو ڏهيس تہ کير لٿل بہ کڻي وڃي. هيءَ پريم جي هڪ ڪرامت آهي!
***


ڪانءُ تمام شڪي ۽ چور پکي ڪري سڏبو آهي. مگر پيار جي ورتاءَ ۾ ڪانءُ بہ ڪيترا اسان جا دوست ٿي ويا آهن. هڪڙو منڊو ڪانءَ سام سان اهڙو ٺھي ويو آهي جو ٻہ ٽي ڀيرا ڏينھن ۾ سندس هٿ مان کاڌو وٺي ۽ چمچي مان کير وغيرہ پي وڃي. ڀرسان ويھي مٺڙيون ٻولڙيون بہ پيو ڪري. مون کي عجب لڳندو آهي تہ ڪانءُ ٿي ڪري ڪيئن پيو ذري گهٽ طوطن جھڙيون ٻوليون ڪري. ٻيو هڪڙو ڪانءُ وري سندس مٿي يا ڪلھي تي ويھي هٿ مان کاڌو وٺي ۽ سام جو خيال ٻئي پاسي هجي تہ ٻوليون ڪري يا آخر کيس هلڪو ٺونگو هڻي پنھنجي خيال ڇڪائي.
اڃا ٻيو هڪڙو ڪانءُ آهي جيڪو ڪرسيءَ جي پٺيان ويھي قميس جي ڪنڌي کي اچي ڇڪي ۽ کاڌو وٺي پوءِ هليو وڃي. هڪ ڪٻر بہ ڏينھون ڏينھن وڃي ٿي هرندي. شام جو سام جڏهين ڪرسيءَ تي نڪري ٻاهر ويھندو آهي تڏهين توڙي جو نوڪرن ۽ ماڻھن جي اچ وڃ هوندي آهي، تہ بہ اهڙن پکين جا ننڍڙا ميڙ اسان جي چؤڌاري اچيو مڙن ۽ مان ائين چوندي آهيان تہ سينٽ فرئنسز ۽ ٻين مھا پرشن جون ڳالھيون ضرور سچيون هونديون. اهڙي هڪ ڳالھہ سوامي راما تيرٿ جي بہ ٻڌبي آهي تہ هو هڪ شينھن جي غار ڀرسان جهنگل ۾ رهندو هو؛ سوامي راما تيرٿ کي شينھن کان ڪو ڊپ ڪونہ ٿيندو هو. چون ٿا تہ پاڻ ۾ دوستاڻو ناتو ٿي ويو هين! اهي ڳالھيون مون کي اسنڀو ڪونہ ٿيو لڳن، مگر هي ننڍڙي پئماني تي، گهر جو گهر ۾، پريم جي طاقت جو هڪ تجربو (Experiment) ڏسي مون کي اهي وڌيڪ اهنجون ڳالھيون بہ هينئر اعتبار جوڳيون نظر اچن ٿيون.
سام چوندو آهي ”جڏهين هر جاءِ هڪ آتما وسي ٿي تہ پوءِ دشمن ڪير آهي ۽ سڄڻ ڪير آهي؟ سڀ هڪ ذات آهي! ڌاريو هت ڪوبہ ڪونہ آهي. جيترو پريم جو ورتاءُ وڌايو، اوتروئي رفقت ۽ راضپو حياتيءَ ۾ وڌنڌو. سمدرشتيءَ کانسواءِ آتمڪ اڀياس يا گيان جي پراپتي بہ حاصل ٿي نٿي سگهي.“
***


30-5-1954ع پريم ڇا آهي؟ ڪھڙن گڻن تي ٻڌل رهي ٿو؟ ان وشيءِ تي سام پنھنجي حياتيءَ جي آزمودن مان اڄ هيئن ٻڌايو: ”سڀ جيءَ هڪ جھڙا نہ آهن ۽ سڀ انسان هڪ ريت پريم نٿا ڪن. تنھن ڪري جيڪي اسان جي آزمودي ۾ آيو آهي سو شايد سڀني جي سمجهہ ۾ نہ اچي. مگر جيتري هڪ جهڙائي اسان جي وچ ۾ آهي اوتري ساڳيائي پڻ تجربات ۾ ٿي سگهي ٿي. پريم انسان جي ذاتي، يعني پئدائش وارن اصولن مان آهي. جيئن هوا ۽ پاڻي سڀ جيءَ گهرن ٿا، تيئن پريم ۽ همدرديءَ بہ انسان ڄائي ڄم کان گهري ٿو ۽ انھيءَ بنا هن جي من يا هردي جو واڌارو ٿي ڪو نہ ٿو سگهي. تنھن ڪري هر انسان کي پريم جا ڪي مڙيوئي آزمودا ٿين ٿا، جن مان سندس زندگيءَ جو رستو ٺھي ٿو. انسان جي دل تي سنھن ٿلھن موقعن جون ڪي ڳالھيون چٽيون ويھن ٿيون جيڪي سندس دل جو اتم خزانو بڻجي پون ٿيون. اهڙيءَ طرح ياد ڪريان ٿو تہ پنھنجي ماتا يا ٻين عزيزن دوستن جي لھہ وچڙ ۾ ننڍي هوندي کان ڏي وٺ پريم جي مون پڻ ڪئي آهي. عام طرح ماڻھو پريمي عاشق معشوق يا زال مرد کي چون ٿا. مگر پريم ۽ انسان همدرديءَ جي ڄاڻ نفسياتي ڄاڻ کان گهڻو اڳي ظاهر ٿين ٿا. خود ٻالڪپڻ جي اوستا ۾ اها ڄاڻ نظر اچي ٿي. جيئن هڪ ول اسرندي ئي تاندورا ڪڍي ۽ انھن جي دوران ٻن سخت شين کي پڪڙي، انھن کي ٽيڪ بڻائي وڃي اڳتي وڌندي، تيئن انسان جو من پڻ محبت جي ڌاڳن سان وچڙ وچڙ ڪندو، ميلاپ وڌائيندو ۽ گيان پائيندو رهي ٿو. جن شين يا ماڻھن يا ساهدارن سان هو دل رکي ٿو، اهي ئي سندس گيان جي پراپتيءَ جي ڪارڻ بڻن ٿا. دنيا ۾ ڪيئي جيءَ ۽ شيون موجود آهن، مگر اسان کي روشني فقط انھن مان ملي ٿي جن سان ڪنھن نہ ڪنھن قسم جو چاه ٿئي ٿو. تنھنڪري اهو چاھہ، جنھن جي ڪماليت عشق يعني محبت ۾ آهي، سچي گيان جو دروازو سمجهڻ گهرجي. نہ وري پريم ڪومال، ڌن، روپ، ڪل، ديس وغيرہ جو قائل آهي. درياھہ ۽ سمنڊ وچ ۾ اچي وڃن ٿا؛ موت جا ويڇا پئجي وڃن ٿا، تڏهن بہ ديوانہ پريم جا وفا جي راھہ تي پڪا رهن ٿا. ماڻھو ائين چوندا آهن تہ پريم جوانيءَ جي مستي (Infatuation) آهي جا پوءِ گم ٿي وڃي ٿي. مگر مون ائين ڏٺو آهي تہ جسم يا جوانيءَ جو پريم تي بلڪل ڪو ٿورو اثر آهي. جسماني سنٻنڌ گهٽ ٿيڻ سان يا بلڪل گم ٿي وڃڻ سان اها پريم جي مستي پاڻ وڌي سگهي ٿي، بشرطيڪ پريم بنا مطلب شروع ٿيو آهي ٻيون سڀ شيون حياتيءَ جون يا خيال جون حالتن سان واسطو رکندڙ آهن؛ منجهن ڪو ڀاڱو جسماني ۽ ڪو ڀاڱو ذاتي يا اصلي ٿي سگهي ٿو. مگر پيار خود اصلي چيز آهي جا سورنھن ئي آنا سچ آهي. انھيءَ جي پيدا ٿيڻ ۾ ئي جيون جو سچو لاڀ حاصل ٿئي ٿو. پيار جو ڪوبہ مطلب ڪونہ ٿيندو آهي. ان جو مزو ان جي اندر ئي آهي. ان جي ڀيٽ ۾ وقت يا زر ۽ ملڪيت ۽ خود سلطنتون ڪجهہ بہ ڪونہ آهن. بادشاھہ ايڊورڊ اٺين جو مثال اڄ ڪلھہ پرسڌ آهي. مگر اسان پنھنجي زماني ۾ ٻيا بہ اهڙا مثال لھي سگهنداسين. جن مان ثابت ٿئي تہ پريم کان وڌ ٻي ڪابہ طاقت نہ آهي. پريم جي ڏيڻ ۽ وٺڻ ۾ ئي زندگيءَ جو سچو مقصد حاصل ٿئي ٿو.“
**
27-10-1954ع ڪيترن مھينن کان ڊائري ڪانہ لکي اٿم. ان جو خاص سبب هي هو جو سام کي مدي جو تپ ٿي پيو، جنھن بعد مون هن کي هوا مٽائڻ لاءِ هندوستان روانو ڪري ڇڏيو. مون کي پڻ انھيءِ عرصي ۾ ڪو نہ ڪو دک پئي رهيو آهي. سام صلاح ڏني تہ پيشاب جي تپاس ضرور ڪراءِ. تپاس ٿيڻ تي ڏٺو ويو تہ مون کي ذيابيطس (Diabetes) ٿي آهي، جنھن ڪري پڻ شايد ڪم ۾ چاھہ گهٽجي ويو آهي. ٿورا ڏينھن ٿيا تہ سام بہ مون کي اشارو ڏنو تہ ڊائري هينئر لکڻي ڪانہ پوندءِ، ڇا لاءِ جو حالتون زندگيءَ جون وڃن ٿيون مٽبيون ۽ اصلوڪن بنيادي خيالن جو ورنن گهڻو ڪري ٿي چڪو آهي. اڳتي فقط ننڍا ننڍا خيال متفرقہ ڳالھين بنسبت نوٽ ڪجانءِ ۽ اهو ڀاڱو ڊائريءَ جي پڇڙيءَ ۾ متفرقہ خيالات يا ٻئي ڪنھن سري هيٺ آڻڻو پوندءِ.“
ان وقت سام کي هڪ نئون خيال دل تي تري آيو، جنھن جي ٻڌائڻ کان اڳ ۾ هن مٿيون ذڪر دياچہ طور ڪڍيو هو، مگر جيستائين اهو مٿيون ذڪر ڪيائين، تيستائين اهو اصلوڪي خيال سندس دل تان لھي ويو، جنھن مان متفرقہ خيالات جي شروعات ٿئي ها. سو وري ياد ڪرڻ جي گهڻي ڪوشش ڪيائين، مگر کيس ڪجهہ بہ ياد نہ آيو؛ تنھن تي چيائين: ”انسان جو من هڪ اٿاھہ سمنڊ مثل آهي جنھن ۾ خيال هڪ شيءَ مثل ڪري پوي ٿو تہ وري مشڪل ٿو لھي سگهجي. پاڻيءَ ۾ ڪريل شيءِ جيترو گهڻو ڦولھہ اوترو وڃي پاڻي لڙاٽيو ٿيندو ۽ شيءِ جو لڀڻ وڃي مشڪل ٿيندو. مطلب تہ سچيتائي يا هوش من جي درياھہ ۾ گوڙ يا اٿل پٿل پيدا ڪري ٿو ۽ هن جو مٿاڇرو لڙاٽيو ڪري وجهي ٿو، جنھن ڪري خيال جي صفائي (Clarity of Vision) وڃائي ڇڏي ٿو. جي پاڻيءَ کي وري آٺرڻ ڏجي تہ پوءِ شايد گم ٿيل خيال اصلوڪي صورت ۾ يا ٿورو مٽيل روپ وٺي ٻاهر نڪري اچي. صبر جي ڦٽڪڙي من جي پاڻيءَ کي صاف ڪري ٿي.“
***

ٻيو هڪ ننڍو خيال اڄ صوفي صاحب سان ڳالھائيندي سام هن ريت ظاهر ڪيو: ”جي لغڙيءَ جي ڪاڻ پوري آهي تہ پڇ جو پونو بہ کڻندي نہ تہ پڇ کيس گوهيون کارائي پاڻ هيٺ گهلي ايندو.“
هي خيال هن طرح ظاهر ٿيو جو صوفي صاحب هڪ دوست جي ڳالھہ ٿي ڪئي تہ عياش آهي. نہ تہ هونئن خيالي دنيا جو هڪ ماڻھو آهي.
سام وراڻيو: ”تنھن هوندي بہ هن جو سڀاءُ وڻندڙ آهي! ڇا لاءِ جو هن جو خيال وسيع ۽ وڻندڙ آهي؛ ڪيتريون ڳالھيون جيڪي ننڍڙي خيال وارن ماڻھن ۾ عيب ٿي نِظر اچن ٿيون، وسيع خيال وارن ماڻھن ۾ ڪا بد زيبائي پيدا ڪونہ ٿيون ڪن، اگر انھن جي خيال جي ڪارڻ پوري ٻڌل آهي. هو زندگيءَ جي پڇ جو بوجو ٻين کان وڌيڪ آسانيءَ سان کڻي سگهن ٿا ۽ اهو انھن لاءِ پرن مثل ٿي پوي ٿو.“
جيئن اڳ ذڪر ڪيل آهي، ڪيترن ڏينھن کان مون پاڻ کي ضعيف ٿي سمجهيو. سام ٻن سالن کان چوندو ٿي آيو تہ پيشاب جي تپاس ڪراءِ. آخر جڏهن سندس زور لائڻ تي تپاس ڪرايم ۽ کنڊ ڏسڻ ۾ آئي، تڏهين غمغين ٿيس ۽ بيھوش ٿي هڪدم ڪري پيس. عمر لاءِ کاڌي جا ٻنڌن ۽ دوائون وٺڻ، سا هڪ وڏي مصيبت سمجهڻ لڳس. سام مون کي دلاسو ڏئي چيو: ”هي شرير ناسونت آهي، انھيءَ جي دک سک سان آتما جي سچي سک جو گهڻو سنٻنڌ نہ آهي. سڀني ماڻھن کي ڪي نہ ڪي مرض ٿين ٿا. آخر کاڌي کائڻ جو مطلب تہ اهو آهي جيئن بندن کي خوراڪ ملي؛ چسڪو کاڌي جو تہ فقط ٿورا منٽ هلي ٿو. ان جي چاهنا ڇو رکڻ گهرجي؟ البت ايترو قبول ڪبو تہ اهو چسڪو خود پيٽ جي هاضمي يا دل کي چھري رکڻ لاءِ ڪجهہ قدر ضروري آهي. مگر چسڪن جي چنتا ۾ خود زندگيءَ جو چاه وڃائڻ سو ٻٽو نقصان آهي. تنھنڪري اسين بہ توسان انھن پابندين ۾ شريڪ ٿينداسين. جيئن تون ڏسي سگهين تہ انھن پابندين ۾ ڪا وڏي تڪليف ڪانہ آهي. پٽاٽا يا نشاستي واريون شيون هونئن بہ انسان لاءِ هروڀرو چڱيون نہ آهن.“
ان ڏينھن کان سام پٽاٽا آڻڻ ئي بند ڪري ڇڏيا. چانور، هنداڻا ۽ اهڙيون ٻيون شيون پڻ بند ٿي ويون. منھن جي دل ڪونہ ٿي گهريو تہ سام بہ اهي شيون ڇڏي ڏئي. مگر هن ان وقت ائين ڏٺو تہ اهڙيءَ ريت مون سان ساٿ ڏيڻ ۾ منھنجي دل جي مايوسي گهٽ ٿيندي. کير، پڊنگ وغيرہ جن جي کائڻ جي مون کي منع ٿي، سي سام بہ ڇڏي ڏنا. ائين زندگيءَ جي نئين ڦري تي ڪجهہ قدر ٺھي وياسين. پر تازو ڪراچيءَ وڃڻ تي هڪ نئين ڊاڪٽر سان صلاح ڪيم. جنھن ٻن ڪيترين شين کائڻ جي بہ منع ڪئي. سئڪرين نہ وٺين تہ چيائين کنڊ بجاءِ لوڻ چانھہ ۾ وجهي پيءُ. اهڙيءَ طرح چانھہ جڏهين منھنجي پئڻ لاءِ ٺھي آئي تہ منھنجي اکين ۾ ڳوڙها اچي ويا. ازخود سام جي اکين ۾ بہ منھنجو غم سمائجي ويو. مگر هن کلي چيو تہ اها بہ هڪڙي خسيس ڳالھہ آهي؛ اڳتي مان بہ لوڻ جي چانھہ پيئندس. ان وقت کان وٺي هو بہ چانھہ لوڻ سان وٺندو رهيو. مون ائين ڪو نہ ٿي گهريو تہ سام بہ پاڻ کي ڪيترن شين کان سڪائي پر ساڳئي وقت ائين قبول ڪنديس تہ سندس اهڙي رخ وٺڻ سان منھنجي دل کي وڏو آٿت مليو ۽ سام ان باري ۾ سمجهائيندي هينئن چيو: ”هي سڀ لذتون قدرتي آهن. لوڻ ۾ بہ هڪ لذت آهي. پر انھن لذتن کان وڌيڪ سٺي آهي همشريڪي خيال جي. جن سنگ جي لذت پاتي آهي تن کان ٻيون لذتون جلد وسري وڃن ٿيون. جيڪي سهج سڀاءُ ملي، سو هو سئيڪارڪن ۽ نہ ملڻ تي ڪروڌ يا غم نہ ڪن. هي پڻ برهم گيان جي مارگ تي هڪ قدم ڪري سمجهہ ۽ هڪ موقعو آتما جي آزاديءَ حاصل ڪرڻ لاءِ.“
***


8-11-1954ع سام ٻن ڏينھن کان اسان جي رسوئي تي سندس ڪوڙ ڳالھائڻ جي عادت ڪري رنج هو. پر انھيءَ وچ ۾ جڏهين جڏهين انھيءَ رسوئي ڪو چڱو ڪم ڪيو ٿي تہ ان وقت لاءِ سام جو رخ وري ڦري ٿي ويو؛ ڄڻڪ عضو سندس گهٽ ٿي پي ويو. مثال طور گهر واريءَ واڙيءَ ۾ جيڪو وقت گڏجي پوک جو ڪم ٿي ڪيائون، اهو وقت سام ساڻس گهڻو راضي ٿي نظر آيو. ان بنسبت ان ڇوڪري کي جيڪا سمجهاڻي ڏنائين تنھنجو ان مون سان ذڪر ڪيو. سا هن ريت آهي: ”ڏس، جي اسان کي ڪو وير ڀاءُ هجي تہ جيڪر هت بہ توسان ڪين ڳالھايون. پر هت هن ڪم ۾ تون تمام سريلو ٿو هلين، جنھن ڪري اڳين ڳالھين جو رنج پڻ ٿوري وقت لاءِ وسري ٿو وڃي.“
ڇوڪري پنھنجي اٻوجهائيءَ وچان چيو: ”ان جو سبب هي آهي جو پوک جي ڪم جي مون کي ڪا ڄاڻ ڪانہ آهي ۽ اوهان کي وڌيڪ خبر آهي؛ جيئن چئو ٿا تيئن مان ڪريان ٿو.“
سام چيو: ”تنھن جي معنيٰ اها آهي ڇا تہ ٻين ڪمن جي توکي وڌيڪ ڄاڻ آهي جو انھن ۾ تون نٺرائپ ڪرين ٿو؟ نٺرائپ علم يا ڪنھن بہ خوشي جي حاصل ڪرڻ واري رستي ۾ هڪ رنڊڪ آهي. ماڻھو تڏهن ئي ڪجهہ سکي سگهي ٿو جڏهن پاڻ کي نھٺو بڻائي ٿو. پاڻي پالھي ٿانو ۾ ئي اوتي سگهبو آهي. جنھن جو من غرور ۽ خوديءَ سان ڀريل آهي اهو هرگز پرائي ڪجهہ ڪين سگهندو.“
***


12-12-1954ع ڊائري لکڻ جو ڪم مون کان اڄ ڪالھہ گهٽ ٿئي ٿو. هڪڙو تہ منھنجي صحت خراب ٿي پوڻ ڪري مون کي واند گهٽ ملي ٿي؛ ٻيو تہ اسان جي زندگيءَ ۾ گهڻي ساڳيائي ۽ اڪيلائيءَ جي ڪري منھنجو چاھہ بہ شايد گهٽ ٿي ويو آهي. سام ڪي ڳالھيون اهڙيون ڪندو آهي، جيڪي سمجهندي آهيان تہ درج ڪرڻ جھڙيون آهن، مگر ارادي جي گهٽتائيءَ سبب لکڻ ۾ دير ٿي پوي ۽ آخر اهي ڳالھيون خيال مان نڪري ٿيون وڃن. تازو مون کي اهو خيال ٿيو تہ هينئر وڃي ٿيون بيماريون لڳندويون؛ انسان جي عمر تي ڪو ڀروسو نہ آهي. تنھن ڪري ڇو نہ ڪجهہ ڪري وٺان! گهٽ ۾ گهٽ هيءَ ڊائري هڪ نشاني پنھنجي ٻين جي لاءِ ڇڏي وڃان، جيتوڻيڪ ان ۾ درج ڪيل خيالن جي لاءِ سموري شابس مون نہ لھڻي. اهو خيال سام کي ٻڌائي ڏٺم. سام پڻ هت هڪ قسم جي وڇڙيل حياتي گذاري رهيو آهي ۽ جيتوڻيڪ هن جي چاھہ ۾ ڪا گهٽتائي ڪانہ آهي، تڏهن بہ اهو ظاهر آهي تہ پنھنجي سچي ماحول واري امنگي حياتيءَ کان هو وڇڙيل آهي. ڪا واد وواد، ست سنگ يا ڪو ڪتابي ڪم هوندو اٿس تہ ان ۾ وڌيڪ خوش ڏيکاربو آهي، جيتوڻيڪ روزانا نيم ورزشون، رانديون، رٿون گهرو انتظام جون ۽ کاڌي، (Diet) وغيرہ جا آزمودا ڪرڻ ۽ ٻيون سندس وندرون هلنديون اچن. مان ڏسندي آهيان تہ خيال جي ڏي وٺ واري وندر يعني سنگ کيس سڀ کان وڌيڪ وڻندڙ آهي. اُن هوندي بہ هٿرادو طرح خيال جي ڏي وٺ شروع ڪرڻ يا ڊائري جي لاءِ خاص ڪنھن وشيءِ تي ڪجهہ ٻڌائڻ سو هو ڪڏهين پسند نہ ڪندو آهي. تنھنڪري ايترو وقت هو بہ گويا چپ ۾ هو. هينئر مون ۾ هي نئون چاھہ نيئن سر ايندو ڏسي هو خوش ٿيو ۽ چيائين: ”مون سمجهيو هو تہ اسان جي ڊائري گهڻي ڀاڱي لکجي چڪي آهي؛ نہ وڌيڪ نوان خيال ايندا ۽ نہ تو ۾ لکڻ جو ايڏو چاھہ پيدا ٿيندو. پر خيال خود زندگيءَ آهي. زندگي خيال کي سدائين چوري ٿي ۽ خيال زندگي جوڙي ٿو. جيئن ايمرسن چيو آهي، ودوان جي لاءِ ڪرم ضروري آهي. اهڙيءَ طرح ’چوگ وششٽ‘ ۾ پڻ سمجهاڻي ڏنل آهي تہ هر ڪنھن منشيه لاءِ پرشارٿ ضروري آهي. ان ڳالھہ ۾ زندگي خود اسان جي رهبري ڪري ٿي؛ سالن پٺيان سال جيڪي اسين زمينداري ڌنڌي يا گهرو ڪمن ۽ ديھاتي ماحول ۾ گهاري آياسين سي بہ اجايا ڪونہ ويا آهن ۽ نہ هت اجايا ويندا. خيال ۾ زندگيءَ جي نون، ورقن اٿلڻ سان پنا نئين تيزي پرائيندا. خيال هڪ کاڻ آهي، جنھن ۾ جيترو اونھو وڃبو اوترو وڌيڪ حاصلات جي اميد رهندي؛ تنھنجو نئون چاھہ مون ۾ بہ نئين آشا پيدا ڪري ٿو.“
***

10

7-12-1954ع سام چيو: ”اسٽوئرٽ (هڪ بيمار ۽ بي گهر ڪرستان جيڪو اسان وٽ رهندو آهي) جيئن نئون گرم سوٽ پائي اڄ مٿي آيو، تيئن دل تي اهو خيال آيو تہ جيڪر تون بہ سندس سوٽ ڏسين؛ ڇا لاءِ جو تنھنجي ڪمائيءَ جي پئسن مان ئي اهو سوٽ ٺھرايل هو. وري دل جو دل ۾ ٻيو خيال آيو تہ توکان جيڪر پڇي پوءِ اهو سوٽ خريد ڪري ڏيانس ها. ترت مٿان ٽيون خيال آيو تہ تون ڪو اعتراض تہ ڪو نہ آڻيندي آهين؛ جنھن صورت ۾ مان ئي پيو ٿو گهر جو خرچ هلايان، تنھن صورت ۾ اهو بس آهي جي مون فقط ڏٺو. وڌيڪ پڇڻ يا چوڻ جي ڇا ضرورت آهي؟ تنھن بعد سنجها جي وقت جيئن ڌيان ۾ هيس تہ اوچتو هي خيال هڪ اعلاني صورت وٺي آيو، تہ ڪنھن بہ اڌين جو، ڀلو ڪرڻ يا ان جي پرداخت ڪرڻ، سا پنھنجي خاص جوابداري ڪري سمجهہ ۽ اُن تي ٻيو ڪا مھرباني ڪري، تہ اُها پاڻ تي مھرباني ٿيل سمجهہ، تنھن ڪري تون ٻين جا شڪرانا مڃ. ڇا لاءِ جو اهو هڪ توتي احسان ٿيل آهي.“ هي مان ان ڪري درج ڪريان ٿي جو سام جي لفظن ۾ سچو امنگ آنساني محبت جو سمايل آهي ۽ اهو بتايل آهي تہ شيوا جو آدرش ڪيڏو نہ اونچو آهي.
***


18-12-1954ع سنڌيا کان پوءِ جيئن مان نيم موجب سام ساڻ ملڻ ايندي آهيان ۽ دعا وٺڻ جي چاهنا رکندي آهيان، تيئن اڄ بہ ڪيم. سندس ڪمري جو در کولي جهاتي پاتم تہ ڏٺم اُن وقت هو پنھنجي خيال ۾ مگهن هو، مون کي ڏٺائين مگر پنھنجي آنند روپي تار شايد ٽوڙي نہ سگهيو ۽ مون سان ڪجهہ ڪونہ ڳالھايائين؛ تنھن کان پوءِ جڏهن ليئو پاتم تڏهين چيائين تہ تنھنجي موٽي وڃڻ کان پوءِ منھنجي دل هي خيال آيو: ”شل اڻ ڳولھيو پريتم ڪنھن کي نہ ملي. ڇا لاءِ جو اڻ ڳوليو ملندو تہ متان سڃاڻي نہ سگهونس! پوءِ متان رسي وڃي يا گهڻي دير گم ٿي وڃي! تنھن ڪري شل طلب سدس هميشہ قائم رهي!“
سام وڌيڪ چيو: ”اهو خيال ان ڪري آيو جو تو مون کي هڪ وقت چيو هو تہ سنڌيا جي ڌيان پوري ٿيڻ کان پوءِ مون کي سڏ ڪندو ڪر يا تاڙي وڄائيندو ڪر تہ مان هلي اچان؛ نہ تہ ٻہ ٽي ڀيرا ڏسڻو پوندو اٿم! اهو خيال بہ من تي آيو، پر چيم تہ ڀل هوءَ ڏسندي رهي ۽ ڳولھڻ سکي، جيڪا شيءِ اڻ گهري يا مند جي اچڻ کان اڳ ملي ٿي تنھن ۾ ميٺاج گهٽ رهي ٿو. تنھن ڪري اڳتي توکي سڏ ڪونہ ڪبو. تون پاڻ ان وقت جو انتظار رکندي ڪر. ان ريت مزو وڌيڪ ملندءِ!“
***


24-12-1954ع مون سام کي چيو: ”اڪبر آشرم جو تحرڪ ڪراچيءَ وارو هلائيندا اچو ها تہ جيڪر ڪيترو نہ سٺو ٿئي ها! اُن کي ڇڏي ڏيڻ ڪري هي ڪم پٺتي پئجي ويو آهي. هونئن جيڪر گهڻو ڪم ٿي سگهي ها.“
سام کلي چيو: ”اسان ڪجهہ بہ ڪونہ وڃايو آهي. زندگي پيئي ٿي هلي. جيتريقدر سچائيءَ ۽ ايمانداريءَ سان زندگي گهاريون ٿا، اوتري قدر ضرور اها ڦلدائڪ ٿيندي. ڪوبہ ڪرم چڱو چاهي برو نشڦل نٿو وڃي. جيڪڏهن ڪن گهرو يا پنگتي حالتن جي ڦيرن اچڻ ڪري اسان جي آشرم جو ڪم بند ٿي وڃي تہ ان ڪري اسان جي زندگي ۾ ڪو سچ پچ خيال پيدا ٿيڻ نہ گهرجي. بعضي بعضي پنھنجي ڪرمن ۽ ويچارن جو ڦل ڏسڻ ۾ ڪونہ ايندو آهي مگر اهو دير سان ڪٿي نہ ڪٿي ضرور وڃي ظاهر ٿيندو آهي. نہ رڳو ضروري فرض زندگيءَ جا هن عرصي ۾ ڪي پورا ڪري ورتاسين. پر سنساري زندگيءَ ۾ گهري پوڻ سان پنھنجي خيالن جي چڱي چڪاس ورتيسين. جيڪي خيال آزمائش ۾ نٿا اچن سي وائي آهن يعني انھن ۾ ست ڪونہ آهي. اها خوشيءَ جي ڳالھہ آهي جو هيترين مشڪلاتن ڏسندي بہ پنھنجي خيال کي چھٽيا پيا آهيون ۽ اها خيال جي دونھين بہ دکندي رهي ٿي. سچي شيوا جا ڦل لڪل پر مٺا ٿين ٿا مثال طور تنھنجي زندگي سڄي ۽ هي ڊائري تنھنجي سي ٻيئي هن عرصي ۾ گهڙجي راس ٿيون آهن. ائين نہ آهي تہ ڪو مان پاڻ کي خوش ڪري وڌيڪ قدم کڻڻ جي ضرورت کي ٽاري ٿو ڇڏيان مگر اهو منھنجو وشواس آهي تہ چڱن ڪمن جي شروعات هميشہ ماٺيڻي ۽ بنا ڏيک ويک جي ٿيندي آهي. چوڌاري وڏن وزيرن، ملڪ جي مدبرن يا جنگي جوڌن جا ڪارناما ڏسي ۽ ٻڌي شايد اهو توکي خيال ايندو هجي تہ اسين انھن جي ڀيٽ ۾ ڪجهہ بہ نہ ڪري سگهيا آهيون؛ مگر اهو خيال سراسر غلط آهي. ائين برابر آهي تہ تنھنجي ۽ منھنجي زندگي غريباڻي لباس ۾ آهي. پر غريب ٿيڻ بہ چڱو آهي؛ نہ رڳو ايترو پر اهو لڪ خود خيال جي خوراڪ آهي. انھيءَ وقت ۾ پنھنجي خيال کي نپائي وڏو ۽ مضبوط بڻايو اٿئون. جيترو وڌيڪ عرصو ان جي پالنا ڪرڻ تي خرچ ڪيو اٿئون اوترو وڌيڪ سندس بالغپڻو جٽادار رهندو. اڄ ڪرائيسٽ جي جنم جي رات آهي؛ جنھن جو چوڻ هو تہ بھشت جي حڪومت غريبن ۽ مسڪينن لاءِ آهي. اچ تہ انھيءَ آدرش ۾ پنھنجو اعتقاد وڌايون ۽ دنيا جي هل هلاچي ۾ پنھنجي خيال کي بلڪل ٿڙڻ يا گم ٿيڻ نہ ڏيون ۽ ماٺ ميٺ ۾ سچي زندگي گهاريندا رهون. جيڪي سچائي ۽ صدق رکن ٿا انھن جي زندگي نشڦل هرگز نہ ٿي ٿئي. ايشور هر طرح انھن جو حامي ٿئي ٿو. لڪ انھنجي اندروني واڌاري لاءِ ضروري آهي. ڏس ڪرائيسٽ خود هڪ واڙيءَ ۾ ڄائو هو. ايڏي وڏي پريم جي تحريڪ جي شروعات اهڙي غريب ۽ ماٺيڻي نموني ۾ ٿي! نہ رڳو ايترو پر گهڻو ڪري دنيا جا وڏا مذهبي ۽ خيال اڳواڻ بندي خانن ۽ غريبي حال ۾ پيدا ٿيل ٻڌجن ٿا. جي ٻيءَ طرح ڄاوا ۽ نپنا، تن ڪجهہ وقت لاءِ غريبي اختيار ڪئي هئي. ڇا پوءِ بہ اسين هن ماٺيڻي ۽ گمنام طريقي زندگيءَ جي تي رنج رهي سگهون ٿا؟“
***


29-12-1954ع اڄ ڊپٽي صاحب گهڻن ڏينھن کان پوءِ اسان وٽ آيو، سندس خيال اسان جي گهر سامھون هڪ نئين ٺھيل گرجا ڏانھن ڇڪجي ويو. مون کان پڇيائين تہ توهين اتي ويندا آهيون؟ سام کيس چيو تہ ٽي آمريڪن فئمليون اتي ڪم ڪرڻ لاءِ آيل آهن؛ اهي اسان کي اچي ڪوٺ ڏئي ويا هئا، تڏهن اسين هڪ ڀيرو انھيءَ گرجا ۾ وياسين. هو سٺي سڀاءَ وارا نوجوان آهن، جن جي سنگت ۾ مزو پيو اچي، ورنہ تبليغ وارن مرڪزن کان اسين پاسو ڪندا آهيون.“
ڊپٽي صاحب چيو: ”تبليغ ۾ ڪھڙو اعتراض آهي؟ خاص ڪري ڪرستان مشنري تہ سٺي شيوا جو ڪم ڪري رهيا آهن.“
سام چيو: ”ڪنھن بہ ڪم جي چڱائي يا ڪسائي سندس ظاهري مشهور ڪيل مقصد تي نہ پر اندروني سچي مراد تي مدار رکي ٿي. ان جي سٺائيءَ جو اندازو ٻاهرين ڏيک ويک مان لڳائي نہ ٿو سگهجي. ڪي مشنري اها مراد رکندا آهن تہ ماڻھن کي ريبي پنھنجي مذهب ۾ آڻيون. ائين برابر آهي تہ اسين سڀئي پنھنجي پنھنجي خيالن جو پرچار ڪريون پيا ۽ چاهيون ٿا تہ اهي خيال ٻين کي بہ وڻن، پر خاص مقصد پنهجي مذهب وڌائڻ جو، سو دنيا ۾ جهڳڙي وڌائڻ جو باعث ٿي پوي ٿو. ان ڪري جن فرقن ۾ تبليغ ڪرڻ جو رواج آهي اسين عام طور انھن کان پري رهندا آهيون.“
ڊپٽي صاحب چيو: ”ڇا، جي ڪرستان ڪجهہ وڌي ويا تہ هت جهڳڙو پيدا ٿيندو؟“ سام چيو: ”جيڪڏهن ڪرستان هڪ پاسي ڇڪيندا، هندو ٻئي پاسي ڇڪيندا ۽ مسلمان ٽئين پاسي ڇڪيندا ۽ پنھنجي پنھنجي مطلب لاءِ هو ماڻھن کي لالچائڻ شروع ڪندا تہ ضرور جوش و خروش وڌندو ۽ بدامني پيدا ٿيندي گڏيل پئليسٽائين ۾ ڏسو ها تہ يھودي ڪرستان ۽ مسلمان چڱي تعداد ۾ اچي گڏ ٿيا هئا ۽ اتي هن جي سرگرمين ڪري ايتري خيال جي گرمي وڌندي رهي جو صدين ۾ پئليسٽائين ڪڏهن اندروني صلح يا شانتي ڪانہ ماڻي. اهڙيءَ طرح جي ڪڏهن ٻين ملڪن ۾ بہ اهڙيون سرگرميون بنا روڪ ٽوڪ جاري رهنديون ۽ جيڪڏهن هاڻوڪي صورت ڦري ويئي يا ننڍن فرقن وارا وڏي تعداد ۾ اچي ويندا تہ بدامني پيدا ٿيندي. تنھن ڪري مان انھيءَ خيال جو آهيان تہ تبليغ وارن تي ڪي بندشون پوڻ گهرجن، جيئن تعليم ۽ دواخانن جي سھولت بنا ڪنھن مذهبي پرچار جي ميسر ڪن تہ ڀلي ڪن ورنہ اجازت اهڙن مرڪزن کولڻ لاءِ کين نہ ڏني وڃي. خيال جي سچي ڏي وٺ ۾ ڪو اعتراض ڪونہ آهي، مگر پنھنجي مذهب جي واڌاري لاءِ اسڪول ۽ اسپتالون کولي[1] پرچار ڪرڻ سو هڪ ناجائز رستو آهي. جيئن سياسي چونڊن ۾ جيڪو اميدوار ووٽن لاءِ پئسا يا ڪا بہ لالچ ڏئي ٿو، يا حد کان وڌيڪ خرچ ڪري ٿو تہ اهي ڏوهي ٺھرايو وڃي ٿو، تيئن مذهبي تبليغ ۾ پڻ پئسي ۽ ٻين سھولتن جو ڏيڻ يا ڪنھن جي غربت جو فائدو وٺڻ قانوني گناھہ ٺھرائڻ گهرجي.“
ڊپٽي صاحب چيو: ”انھيءَ ۾ ڇا آهي؟ جيڪڏهن ڪو گهرجائو هجي ۽ تبليغ وارا کيس پئسا لٽايا تعليم ڏئي سڌارن تہ پوءِ ڇو نہ هو پنھنجو مذهب مٽائي؟“
سام چيو: ”مون کي هڪڙو مثال ياد آيو آهي. هڪڙي ڇوڪري کي ڪراچيءَ جي هڪ ڪرستان اسڪول ۾ تعليم ڏني وئي. هن جي خيال تي گهڻو اثر ڪونہ پيو مگر ڏٺائين تہ جيڪڏهن ڪرستان ٿيندس تہ مون کي بمبئي جي ڪنھن وڏي ڪاليج ۾ ڪرستان پادري موڪلي ڏيندا. تنھن ڪري هن ٿوري وقت لاءِ پنھنجو ڌرم مٽايو. تعليم وٺي جڏهين پوري ڪيائين تڏهن وري هو هندو ٿي رهڻ لڳو، اهڙي هرکائڻ وارا مثال اڻ سڌيءَ طرح لالچ آڇڻ جا ٻيا بہ گهڻا ئي ملي سگهندا. انھن تي بندش پوڻ گهرجي جو اها سچي تبليغ نہ آهي.“
ڊپٽي صاحب چيو: ”مون کي تہ انھيءَ ۾ ڪو اعتراٰض ڏسڻ ۾ ڪونہ ٿو اچي؛ جي ڪنھن کي پڙهائي ۽ وڌيڪ ڪرائتو ڪجي. پوءِ ڇاهي جي هو ڌرم مٽائي ڇڏي؟“
سام چيو: ”اهي ڳالھيون ٻن سببن ڪري اجوڳ نظر اچن ٿيون. هڪڙو تہ ڪو ماڻھو پنھنجو مذهب يا نيت ڪن شخصي فائدن لاءِ ڦيرائي ڇڏي تہ انھيءَ ۾ سندس چال (Character) جي گهٽتائي آهي. ٻيو هي سمجهڻ کپي تہ جن شين جو واسطو بدن سان آهي، انھن جي بدلي ۾ اسان کي ڪنھن جي عقيدن مٽائڻ جو حق ڪونہ آهي. انھن جي ڏيڻ ۽ وٺڻ سان جيڪڏهن ڪو اسان جو ضمير ڦيرائڻ گهري ٿو تہ اهو هڪ قسم جي چوري ڪري ٿو. مذهب ڦيرائڻ لاءِ خيال جي تبديلي کپي ۽ نہ خيال کي گمراھہ ڪرڻ کپي. انھيءَ سچي تبديل لاءِ ڀلا ڇو ڪنھن کي ايترو انتظار ڪرڻ کپي جيترو تبليغ وارا ڏيکارن ٿا؟“ جيڪڏهين دنيا مان ڪرستان مت يا ٻيو ڌرم مان گم ٿيندو ڏسان تہ جيڪر مون کي بيحد دک پھچي. جيئن هڪ وڏي باغ مان هڪ سھڻو ٻارو گلن جو ٻوڏ هيٺ اچي گم ٿي وڃي تہ انھيءَ جو ارمان ٿي پوي. هي سڀ ڌرم ۽ فلسفا انسان جي خيال جي پئدائش آهن؛ دنيا جي باغ ۾ گلن مثل آهن. سڀ پنھن جي پنھنجي جاءِ والارين ٿا. جن کي جتي خالق خلقيو آهي، اتي انھن کي رهڻ ڏجي. انھن جي ڊاهڻ يا ڦيرائڻ جي ڪا بہ ڪوشش ڪرڻ نہ کپي. انھن جي ٺاهيندڙ کي ئي خبر آهي تہ اهي ڪيستائين ضروري آهن. پنھنجو پاڻھي علم و عقل جي آزمودن جي واڌاري سان اندروني طرح اسان جي ريتن ۽ متن ۾ تبديلي اچي ٿي. اها ڦير گهير ڪافي آهي. پر جيڪا ڪوشش ان باري ۾ تبليغ وارا ڪن ٿا انھيءَ ۾ مان ڪا چڱائي ڪانہ ٿو ڏسان. مان جيڪر انھن کي چوان تہ قدرت جي ڪم ۾ هڪ قسم جي اٻھرائي ڪري رهيا آهن. ڪنھن بہ صورت ۾ لالچ سان مذهب ڦيرڻ يا ڦيرائڻ سو هڪڙي نيچ ۾ نيچ اوزار کان ڪم وٺڻو آهي. هڪ پاسي تمام وڏي بندوبست يا ڌن وارا، زوردار ملڪن جي اڻ سڌيءَ مدد سان، سڄي دنيا اندر تبليغ ۾ مشغول هجن ۽ ٻئي پاسي نامنظم (Uoorganised) مجموع هجن سو انصاف جي خلاف آهي. ان ريت ننڍا گروه بي سمر ۽ بي سھاري، مگر سٺا سٺا خيال ۽ مت رکندڙ گم ٿيندا وڃن، ان ۾ مان انسان ذات جي هاڃيءَ کانسواءِ ٻيو ڪجهہ ڏسي نٿو سگهان. البت ائين برابر آهي تہ پنھنجي راءِ ظاهر ڪرڻ جو هر ڪنھن کي حق آهي.
”هي سڄي دنيا ۾ ڪن وڏن فرقن جو ڄار وڇايل اڻ سڌيءَ طرح گذريل وقت ۾ جنگين جو ڪارڻ بڻيو آهي. ڏاڍي ۽ هيڻي کي گڏ ميدان ۾ انھيءَ نموني ڇڏي ڏيڻ ٺيڪ نہ آهي. پر ايشور کي بہ شايد ڪو طوفان کڙو ڪرڻو آهي جنھن ۾ اهي ڏاڍا، هيڻا، ’سچا‘ ۽ ڪوڙا مذهب سڀ ٻهاري ٻاهر ڦٽي ڪرڻا اٿس!“
***


13-2-1955ع اڄ ڊپٽي صاحب، صوفي صاحب ۽ هڪ مسلمان انجنير دوست جنھن جو اڳي ذڪر ڪيل آهي، اسان وٽ آيا، ڊپٽي صاحب شندوگيه اُپنشد مان ڪجهہ پڙهيو. جڏهين بحث ڪرم ۽ ڪرم جي ڦل تي هليو تڏهين سام ان انجنير دوست کي سمجهائيندي چيو: ”منھنجي خيال موجب ڪرم ۽ ڪرم جي ڦل ۾ ڪا وٿي ڪال ۽ ديس جي ڪا نہ ٿي پوي.“
ڊپٽي صاحب چيو: ”اسلام ائين نہ ٿو مڃي. اسلام موجب هتان جي ڪرمن جو ڦل قيامت ڏينھن ملڻو آهي. ان لاءِ توهان ڪھڙي ٿا سمجهاڻي ڏيو؟“
صوفي صاحب چيو: ”اها ڳالھہ هڪ بزرگ اسان کي هينئن سمجهائي هئي. سئنيما ۾ کيل ڏسجي ٿو؛ کيل وارن تہ اهي ڪم ڪي مھينا يا سال اڄ کان اڳي ڪري ڇڏيا هئا. مگر تنھن هوندي بہ پڙدي تي اهي ڪم اڄ اسين ڏسي سگهون ٿا. اهڙيءَ طرح هن جسماني پتلي گم ٿيڻ تي اهي ڪم گم نٿا ٿين. روح جي پڙدي تي سئنيما جي پڙدي وانگر اهي چٽيل رهن ٿا ۽ وري ڏسڻ ۾ وقت يعني قيامت جي ڏينھن ظاهر نظر اچن ٿا.“
ڊپٽي صاحب چيو: ”ناٽڪ جي پڙديتي سزا طور تير ڪڇي هڻو تہ ڪنھن ائڪٽر کي سچ پچ سندس ڪيل گناھہ جي سزا ڪانہ ملي ويندي، ڇا لاءِ جو اهو سچو ائڪٽر نہ آهي. مگر روح کي قيامت جي ڏينھن سزا يا ثواب جو ڀاڱو ملڻو آهي. تنھن ڪري ناٽڪ جي پڙدي وارو مثال هت لاڳو نہ آهي.“
سام چيو: ”اسان کي ڪرم جي اصول يا (Theory) سمجهڻ لاءِ ڪنھن مذهب جي عقيدن ڏانھن نھارڻ نہ گهرجي. پنھنجي خيال ۽ آزمودي مان گهڻو اسين چئي سگهون ٿا. جيئن مون اڳي ڪيترا ڀيرا چيو آهي. هيڏي ساري وگيانڪ اصولن تي ٻڌل ۽ اڻ ٽر قانون سان هلندڙ سرشٽيءَ جو ڪاروبار، جو خود بخود هلندڙ ڏسڻ ۾ اچي ٿو، سو ڪيئن اهڙو سست يا پٺتي پيل ٿيندو جو ان ۾ ڪرم جو ڦل هن کان پوءِ ڪي سال يا صديون ملي؟ اها ڳالھہ مڃڻ ئي ٻاراڻيءَ ٻڌيءَ جي شاهدي ڏيندي. منھنجو خيال آهي تہ برائيءَ جو نتيجو برائي ڪرڻ سان ئي ملي وڃي ٿو ۽ ڀلائي جو نتيجو ڀلائي ڪرڻ سان ڳنڍيو آهي. سا پورڻ نہ چئبي جيڪڏهين ڪرم جي نتيجي ڏيڻ ۾ ايتري دير وجهي ٿي.“
نئين انجنيئر دوست چيو: ”مثال وٺو هڪ بلئڪ مارڪيٽ ڪندڙ ڏوهي ماڻھوءَ جو. هو پئسا هٿ ڪري پنھنجي حياتيءَ مزي ۾ گذاري ٿو. اسين چئون ٿا تہ هن کي برائيءَ جو نتيجو نيٺ ڪنھن وقت ملندو. پر جي توهان چئو ٿا تہ اتي جو اتي کيس نتيجو ملي ويو ۽ ٻڌايو هن کي ڪھڙو نتيجو مليو؟“
سام چيو: ”نتيجا ڪرم جا يا انعام ۽ سزائون اسان کي دنيوي عشق يا غريبيءَ ۾ هروڀرو ڪو نہ ٿيون ملن. گهڻو مال گڏ ٿيڻ خود هڪ سزا ٿي سگهي ٿي، ڇا لاءِ جو اهو چنتا ۽ بيقراري پيدا ڪري سگهي ٿو. گرو نانڪ جي ڳالھہ ڪندا آهن تہ پنھنجي ٻن چيلن ٻالي ۽ مرداني سان گڏ وڃي هڪ سکر ماڻھوءَ وٽ مھمان ٿيو؛ هو پنھنجي ڌن دولت جي غرور ۾ هيو؛ هنن فقيرن جي ڪا بہ خدمت ڪا نہ ڪيائين. صبح جو موڪلائيندي کيس آسيس ڪيائون تہ بابا شل اڃان وڌندين ويجهندين! ٻئي هنڌ وري رات پين، جتي سندن گهڻي خدمت ڪئي وئي، اهو گهر وارو هڪ غريب ماڻھو هو ۽ ڀڳتيءَ جي مارگ تي هلندڙ هو. کيس هڪ ٻڪري هئي، جنھن جي چنتا سندس ڀڳتيءَ ۾ رڪاوٽ ٿي وڌي. صبح جو موڪلائڻ وقت بابا نانڪ هن کي دعا ڪري چيو تہ شل ايھا ٻڪري بہ هلي ويندءِ! گرو نانڪ جي چيلن کائنس انھي ڳالھہ جي سمجهاڻي پڇي. تہ جنھن هيترو غرور ٿي رکيو تنھن کي جهجهيون دعائون ڏنو، ۽ غريب شيواڌاريءَ کي ٻڪريءَ جي کسجڻ جو پاراتو ڏنوَ. سو ڇو؟ گرو نانڪ اهو راز کولي ٻڌايو تہ هيءَ ٻڪري سندس ڀڳتيءَ ۾ ڀنگ پئي وجهي. هن مثال مان ائين سمجهڻ گهرجي تہ شايد ان مغرور دولت مند کي اڃا دک پسڻ جي ضرورت هئي، جنھنڪري سندس آتمڪ انتيءَ لاءِ دک جو باعث هيءَ دولت وڌڻ جي دعا کيس ملي.“
ڊپٽي صاحب چيو: ”چئبو تہ انھيءَ کي پٽيائين!“
سام چيو: ”اسان کي دک سک جو مسئلو ان ريت سمجهڻ نہ گهرجي تہ ڪو ايشور اسان جو دشمن آهي، يا هوڪو قهاري حاڪم آهي جو ساڙ کان انسان کي دک پيو پلئي وجهي. مگر دک ۽ سک ٻئي جيوت جي واڌاري لاءِ جيوت جا ضروري جزا سمجهڻ گهرجن. جيئن نيگيٽو ۽ پازيٽو جزا بجليءَ جا پاڻ ۾ ملي پرڪاش پيدا ڪن ٿا؛ جيئن رات ۽ ڏينھن هن ڌرتيءَ جي انتظام لاءِ فائدي مند ٿين ٿا، تيئن دک سک خود من جي جاڳرتا لاءِ ضروري ٿين ٿا. دک خود سچي سک جي چاهنا پيدا ڪري ٿو. مثال طور جيئن گهڻي ڊڪ ڊوڙ ۽ جانفشانيءَ کان پوءِ گهر هڪ بھشت ٿي نظر ايندو آهي، تيئن دکي انسان جو من سچي سرڳ جي چاهنا رکندو آهي. رواجي سک خود ان علاجي دک ڏانھن ڇڪجي وڃن ٿا. اُهو سچو سک يعني آنند هن سنساري دکن ۽ سکن کان مٿي آهي. دک ۽ سک حقيقت ڪري ڪجهہ ڪين آهن. اهي فقط اثر آهن جي پنھنجي ڀاونائن ۽ مرادن تي مدار رکن ٿا. تنھن ڪري انھن کي سزا يا انعام ڪري ڳڻڻ نہ گهرجي. جڏهين سچو آنند حاصل ٿيندو، تڏهين دک، سک، ڪرم، مرادون ۽ سڀ ڀاونائون گم ٿي وينديون. اهي سڀ نالي ماتر محسوس ڪيا ويندا.“
***


20-4-1955ع هتان جي هڪ نئين آفيسر سان اسان جي ڏيٺ ويٺ ٿي. سندس عورت جو رلڻو ملڻو سڀاءُ آهي. ان جي بيمار ٿي پوڻ ڪري هينئر خاص ڪري مون کي وٽس وڃڻو پوندو آهي. ساڻن ڪافي پنھنجائي ٿي وئي آهي. هڪ لڱا ان آفيسر پنھنجي پتا کي ياد ڪندي چيو تہ منھنجي ساڻس سڀ کان وڌيڪ محبت هئي ۽ هو مون کي سڀني ٻارن کان گهڻو پيار ڪندو هو. سام جنھن کي هن جوڙي جون گهڻيون ڳالھيون ٻاراڻي طور وندرائيندڙ لڳنديون آهن، تنھن کيس رد ڏيئي چيو تہ اها ڳالھہ پوري نہ آهي، ڇا لاءِ جو محبت ۾ ڪي فرق ڪونہ ٿيندا آهن.
اسان جي آفيسر دوست چيو: ”فرق ضرور ٿئي ٿو. محبت ڪنھن سان ٿوري ڪنھن سان گهڻي ڪجي ٿي.“
سام چيو: ”ائين کڻي چئجي تہ واهپو يا لاڳاپو ڪنھن سان گهٽ ڪنھن سان وڌ ٿئي ٿو؛ مگر محبت آتما جو انس آهي، ۽ جيئن آتما ۾ ڪو فرق ڪونہ آهي تيئن سچي محبت ۾ بہ ڪو فرق ڪونہ ٿو رهي. عام طرح محبت اکر اسين ڦلھڙي نموني ڪم آڻيون ٿا. مگر مان اشارو ان محبت ڏانھن ڪريان ٿو جا آتما مان آتما جي لاءِ پيدا ٿئي ٿي. ان جا ٻيا نالا انسانيت ڌرم يا فرض ادائي کڻي چئجن. ان ريت مان چئي سگهان ٿو تہ مون کي پنھنجي ٻارن لاءِ يا ٻين عزيزن لاءِ ۽ اوهان دوستن لاءِ جن سان دلي واهپو اٿم، ساڳي محبت آهي، توڙي جو انھن سان ٻاهران ناتا ساڳيا نہ ٿا رهن.“
اسان جي دوست ان ڳالھہ تي بحث ڪونہ ڪيو، مگر مون ۾ ذرا رنج پيدا ٿيو جو سام منھنجي بہ ٻين سا مشابھت ڪئي ۽ چيائين تہ ٻين کي بہ مان اوتروئي ڀانيان ٿو. مون ڪجهہ چرچي ۾ ۽ ڪجهہ ساڀيا ۾ کيس چيو: ”توهان جو پيار يا تہ اڇاتو هوندو يا تہ زمينداري نموني بٽئي ٿيل چئبو، جو منجهس سڀ هڪ جيترا حصيدار آهن!“
سام چيو: ”راڌا ڪنھن وقت ايترو تہ ڪرشن سان پاڻ کي هڪ سمجهندي هئي جو هر جاءِ سندس صورت پئي پسندي هئي. اهڙيءَ طرح اسان جو هڪ نثري نظم آهي جنھن ۾ راڌا چوي ٿي تہ مان پاڻيءَ جي ڇولين ۾ ڪرشن جي مورت ڏسان ٿي؛ وڻ جي پنن مٿان چٽيل ليڪن ۾ سندس پوتر نام جا اکر پڙهان ٿي؛ ڪڪرن جي قطارن ۾ ڪرشن جي گائين جون صورتون سڃاڻان ٿي؛ منجهن گرڪل جا چراگاھہ ۽ چارا ڏسان ٿي. هيءَ بہ ساڳي ڳالھہ ڪري سمجهہ. انسان آتم درشي ٿئي ٿو تہ ان کي هر جڳھہ ساڳيو سروپ نظر اچي ٿو.“
مون چيو: ”مگر راڌا ائين تہ ڪٿي ڪونہ چيو آهي تہ مان ڪرشن جيترو پيار ٻين کي ڪريان ٿي!“
سام وراڻيو: ”جڏهن ٻيو ڏسي ئي ڪونہ ٿي تہ پوءِ ٻين جي پيار جو سوال ئي ڪھڙو ٿو اٿي؟ جڏهن هوءَ ڪڪرن، پاڻيءَ ۾ هوائن ۾ خود ڪرشن ٿي ڏسي تہ پوءِ سندس پيار جو مقصد ضرور هڪڙو ئي چئبو. ان ريت تون سمجهہ تہ اسين هڪ ئي آتما انھن پيارين شين ۾ ڏسون ٿا، يعني پيار آتما ڪارڻ ڪريون ٿا. پيار ۾ ڪا حصيداري يا بٽئي پڻ ٿي ڪانہ ٿي سگهي؛ پيار آتما جي آتما ڏانھن ذاتي ڇڪ آهي. اپنشد جي رشين جي اها ڳالھہ اسان اڳ بہ دهرائي آهي تہ پٽ، زال، ڀاءُ وغيرہ پيارا آهن آتما ڪارڻ، باقي ناتا زماني جا جيڪي آهن تن ۾ ڏي وٺ ٿي سگهي ٿي پر انھن کي پيار جو نالو نٿو ڏئي سگهجي. جدا جدا ماڻھن سان انساني فرض ادائي جدا جدا نموني نڀائي وڃي ٿي؛ برابر اسين ڪمايون پنھنجي گهر ٻار لاءِ ٿا مگر پيار آتما ڪارڻ سڀني کي ڪري سگهون ٿا. خيال ۾ ڪو اهڙو موقعو آڻ جي ٻئي جو سونپيل ٻار (مثال طور ڀاءُ جو) ۽ پنھنجو ڄڻيل ٻار هڪ ....................... ۾ هجن. سمجهہ کڻي اهي توکي ئي سونپيل هجن. ان وقت ٻئي جي ڄڻيل ٻار کي پرائو سمجهي ڦٽو ڪري ڇڏڻ وڌ ۾ وڌ نيچتا جھڙو ڪم ٿيندو. بلڪ اهڙا گهڻا مثال زندگيءَ ۾ ٿيا آهن جو پنھنجي ڄڻيل اولاد کي وساري انسانن، ڪجهہ وقت لاءِ پاڻ کي بہ وساري ٻين سان فرض پاليو آهي. اهوئي آهي پيار آتما ڪارڻ. اها فرض ادائي يا سڀني جو ڀلو چاهڻ يعني انسانيت جو قائم رکڻ سڀ کان اتم ڌرم آهي. ان ۾ ڪو بہ فرق ٿي ڪونہ ٿو سگهي.“
تنھن کان پوءِ مورتي پوڄا جو ذڪر نڪتو. ان آفيسر چيو اسلام ۾ مورتي پوڄا هر حالت ۾ گناھہ آهي. ازانسواءِ هي سمجهڻ گهرجي تہ سچي تصوير ڪرشن جي يا ٻئي ڪنھن پيغمبر جي ملي ڪانہ سگهندي. تنھن ڪري مندر ۾ يا گهر ۾ اهڙين تصويرن رکڻ ۾ ڪو فائدو ڪونہ آهي. پنھنجي خيال مان ﷲ جون صورتون چٽڻ سو ناجائز آهي. ڇا ڪاڻ جو ﷲ بي چون، بيمثل آهي.“
سام چيو: ” تڏهين جھان ۾ هي صورتون سڀ ڇا جون ٿا ڏسون؟ انھن ۾ ڪير سمايل آهي؟“
اُن آفيسر چيو: ”اسلام جي ٿيالاجي (Theology) موجب ﷲ انھن جو پيدا ڪندڙ آهي؛ مگر اهي ﷲ جون صورتون نہ آهن.“
سام چيو: ”هو مذهب ۽ فلاسافيءَ جو هڪ جهونو سوال آهي. پڇي سگهجي ٿو تہ ﷲ ڇا مان اهي سڀ شيون پيدا ڪيون؟ صوفي ڪلمي جي منڍ جي اها معنيٰ ڪن ٿا تہ ﷲ کان سواءِ ٻيو ﷲ يعني ﷲ جو ضد ڪو ڪونہ آهي. پر جيڪڏهن اها ڳالھہ مڃجي تہ ﷲ هر جاءِ حاضر آهي ۽ هر شيءِ ۾ سمايل آهي يا فقط ايترو ئي کڻي مڃجي تہ سڀ جوڙ انھيءَ جي آهي تہ پوءِ انھيءَ جوڙ ۾ ضرور انھيءَ جا ڪي اُڪار، ڪي وصفون يا شاهديون سندس ذات جون خود موجود هونديون. ان نموني نہ رڳو پوڄا واري مورتي پر سڀ صورتن ۾ ﷲ جي شاهدي ملي ٿي. مان تہ پوڄا لاءِ ڪنھن مورتيءَ تائين بہ ڪو نہ ترسندو آهيان. ارادو ٿيندو تہ ڪنھن ڀت يا ميز جي سامھو کڻي مٿو ٽيڪيان! جيتوڻيڪ قبول ڪريان ٿو تہ مٿو ٽيڪڻ بہ هڪ ٻاهريون نمونو آهي جنھن ۾ اندر جو ڀاءُ ظاهر ٿئي ٿو. عبادت جا ٻيا بہ گهڻا نمونا آهن. ڪڏهين بنا مٿي ٽيڪڻ ۽ يا پريئر ڪرڻ جي. فقط خيال جي هيڪڙائي حاصل ڪرڻ سان، هن سرشٽيءَ جي سرجڻھار ساڻ وجودي هيڪڙائي حاصل ڪري سگهجي ٿي. ان ريت اولھہ طرف منھن ڪري نماز پڙهڻ سو بہ مورتي پوڄا وانگر خيال جي هيڪڙائي آڻڻ جو هڪ ذريعو ڪري سمجهڻ گهرجي. حج ڪرڻ وقت ڀلا ڇو ٿو ڪاري پٿر کي چمجي يا ڪعبت ﷲ کي طواف ڪجي؟ ڇا ان ۾ خود اهو هيڪڙائي حاصل ڪرڻ وارو اصول يا ڀاو سمايل ڪين آهي؟
ان آفيسر چيو: ”اهو پٿر تاريخي آهي. حضرت ابراهيم جي وقت کان هليو پيو اچي. مگر ان جي پوڄا ڪانہ ٿيندي آهي. انھيءَ سان ڪي يادگيريون ڳنڍيل آهن؛ جن جو خيال ڪري دل خوش ٿئي ٿي.“
سام چيو: ”وري ڏسو! جڏهن حضرت ابراهيم جو خيال دل تي اچي ويو تہ ان جي چٽي صورت نہ ڄاڻندي بہ ڪي خيال سندس صورت بابت دل تي چڙهي اچن ٿا. مثل طور اتان جا پھاڙ رڍون، ڏاچيون وغيرہ ۽ ان وقت جا ڍنگ پوشاڪ وغيرہ جا، جن ۾ اسين ان جو تصور ڪري سگهون ٿا. خاص چٽي تصوير نہ پر ڪا مڙيوئي تصوير خيال ۾ ان وقت جي اچي ٿي. تنھن جي معنيٰ تہ تصوير سان خيال گڏيل آهي. تصوير خيال جي ٽيڪ آهي. حقيقت ڪري خيال روپ رهت يعني تصور کان آجو ڪڏهين بہ ڪونہ آهي. من جي ايڪا گر ٿيڻ وقت روپ گم ٿي وڃن ٿا، تہ خيال بہ ڀاو سان ملي پاڻ ان ۾ جذب ٿي وڃي ٿو. پر هيءَ هڪ اندروني تجربي جي ڳالھہ آهي جا عام طور مشڪل سمجهي ويندي. جنھن وقت ڪو خيال ڪبو تہ جيتري قدر اهو چٽو هوندو اوتري قدر ڪي روپ يا ڪي ليڪا نشان، مڙيوئي ان جا ٺھي ايندا. مثال طور ڪاٺ جڏهن خيال ۾ آڻيون ٿا تہ ڪاٺ جو بنڊ يا وڻ يا ڏنڊو ڪرسي وغيرہ ٺھيل شيءِ ڪاٺ جي ڪانہ ڪا خيال ۾ ڏسون ٿا. هاڻي جيتوڻيڪ ڪاٺ، ڏنڊي، ڪرسيءَ ميز يا وڻ کان نيارو آهي، ڇا لاءِ جو اهي سندس لازمي طور مقرر صورتون نہ آهن، تڏهين بہ اسان کي انھن جي خيال ۾ آڻڻ سان ئي ڪاٺ جو خيال اچي سگهي ٿو. ان ريت ﷲ يا زندگي يا آتما يا روح هنن شين، تصويرن، ڪمن، ڪاروبارن کان ٻاهر چٽيءِ طرح يا صحيح طرح خيال ۾ آڻي نہ سگهبو. خالق جي صورت يا خيال ضرور مخلوقات جي پٺ ۾ يا ان جي ڀيٽ ۾ يا ان جي موجودگيءَ ۾ ئي من تي اچي سگهي ٿو. گهٽ ۾ گهٽ پھرين درجي واري ساڌڪ لاءِ تصور ضروري سمجهيو وڃي ٿو. ائين چوڻ تہ ڪنھن پيغمبر يا ڪنھن ديوتا جي تصوير سچي ملي ڪانہ ٿي سگهي سو تصور واري اصول جو ڪاف رد ٿي نہ ٿو سگهي. ڀلا تصوير کڻي ٿوري غلط هوندي يا هر ڪنھن جي خيال ۾ نياري هوندي تہ ان ۾ ڇا آهي! تڏهين بہ اها پنھنجو ڪم ڪري ٿي، يعني احساس کي ۽ سمجهہ کي مدد ڪري ٿي. جيئن حضرت ابراهيم جي تصوير اسان جي خيال ۾ جدا جدا نموني اچي ٿي، تنھن هوندي بہ اهي سڀ خيال ۽ تصور جي ان سان شامل آهن، سي حضرت ابراهيم جا ئي چئبا، جيتوڻيڪ حضرت ابراهيم انھن سان ٻڌل يا انھن اندر سمايل ڪين چئبو؛ تڏهين بہ ائين تہ مڃبو تہ اهي سڀ خيالي تصويرون سندس خيال کي ئي چٽو ڪن ٿيون. اهڙيءَ طرح ﷲ يا ايشور جون اڻ پوريون تصويرون پڻ ﷲ جو ڪونہ ڪو آڪار پيش ڪن ٿيون. مان سمجهان ٿو هن خيال جي تصوف ۽ ويدانت وارا ٻيئي پٺ ڀرائي ڪندا تہ حقيقت روپ جي وسيلي ئي ڌيائي سگهجي ٿي، جيتوڻيڪ ڪنھن خاص روپ تائين محدود نہ آهي.
***


22-4-1955ع اڳ هڪ آفيسر جو ذڪر ڪيل آهي، ان اڄ پنھنجي عقيدن جو ذڪر ڪيو ۽ چيائين تہ قرآن شريف ۾ سڀ ڪجهہ قطعي طور ﷲ جي خود لفظن ۾ صاف چيل آهي؛ ان کان وڌيڪ ٻيون معنائون ڪڍڻ سا اجائي اپٽار اهي. صوفي جيڪي اندروني معنائون ڪڍن ٿا، سي پنھنجي مغز مان ٿا ڪڍن. قرآن شريف ۾ جيڪي بہ چيل آهي سو صاف لفظن ۾ آهي. ان ۾ ڪا اندروني يا بيروني معنيٰ ڳولڻ نہ گهرجي.
سام چيو: ”مگر سو سڀ اسين پنھنجي پنھنجي سمجهہ سان سمجهي سگهون ٿا. اوهان جن اصولن تي هلو ٿا، انھن جي پاڻ بہ ڪا کوجنا ضرور ڪئي هوندو. علم هٿ ڪرڻ جا گهڻا طريقا آهن. هڪ اهو علم آهي جو ٻئي کان ٻڌي پرائجي ٿو ۽ ان تي اعتبار ڪجي ٿو. ٻيو گيان پرائڻ جو رستو آهي پنھنجي اندرين جي معرفت ڏسڻ، پسڻ، ڇھڻ سنگهڻ وغيرہ جو. ٽيون رستو علم پرائڻ جو آهي انو مان يعني ويچار جي ذريعي سمجهي پوءِ ان تي اعتقاد ٻڌڻ. مثلا ڪو ماڻھو مون کي دڙڪا ڏئي ٿو؛ ساڳيو ماڻھو وري ڪاتيون بہ تکيون ڪري ٿو، ان مان مان انو مان ڪڍان ٿو تہ هو مون سان وڙهندو. اهو آهي منطق جي اصولن موجب ڏنل حقيقتن ۽ آزمودن مان ويچار ڪري ٿيندڙ ڳالھين جو انو مان ڪڍڻ. مگر انھن ٽنھي علمن يعني ٻڌل؛ ۽ اندرين جي معرفت ڏٺل ۽ پروڙيل ۽ انو ماني ويچار سان هٿ ڪيل ۾ اسان جي سمجهہ جو ڪجهہ حصو ضرور آهي. تنھن ڪري ان کان وڌيڪ يقين ڏياريندڙ اهو علم آهي جو احساس جي رستي معلوم ڪجي ٿو. ان جي ڪماليت آخر انتر گيان ۾ آهي جتي اهو از خود پاڻ مان پيدا ٿيندڙ نظر اچي ٿو. ان کي صوفي معرفت جو درجو يا مڪان چون ٿا. اها ترنت ڀاسنا جي شڪتي حقيقت ۾ سڀ ڪنھن انسان جي اندر سمايل آهي. مگر اسين اڄ ڪلھہ ان کان ڪم ڪونہ ٿا وٺون. احساس جي واڌاريءَ لاءِ پھريائين قلب جي صفائي يعني شڌ ڀاونا کپي. ان طرح دل ۽ دماغ جي واڌاري ۾ جيڪي خواهشون ۽ خود مطلبيءَ جا خرا رڪاوٽون آهن، تن کي پھريائين دور ڪرڻو آهي؛ سچن سنتن ۽ صوفين جي گيان پرائڻ جو اهو رستو هو. هو نفس کي ماري منزل معرفت کي پھچندا هئا. اهو گيان يقين ڏياريندڙ آهي تنھن ڪري توهان انھن جي گيان کي مختصر طور بيوقوف ڪري نٿا سگهون، فقط ائين چوڻ سان تہ اهي خيال سندن مغز جي پيدائش آهن. اسان جي خيال موجب شريعت پڻ چڱو دڳ ڏسي ٿي. اسين ان جي برخلاف نہ آهيون. مگر جيئن شاعر چيو آهي،
ساري سک سبق، شريعت سندو سھڻي
طريقتان تکو وهي ٿو حقيقت جو حق
آ معرفت مرڪ اصل عاشقن کي
ان ’ساري سکڻ‘ جو مطلب ڇا آهي! مطلب ضرور اهو آهي اکري معني نہ ڳولھہ پر انھن جي پٺيان جيڪي ارادا يا مطلب آهن انھن جي جاچ رک. ٻين لفظن ۾ تہ اُهي اندروني معنائو آهن جيڪي سچيون آهن ۽ صوفي قرآن شريف جي اندرين معنيٰ جا ڳولائو آهن؟“
سام کيس مٿئين بيت جي معنيٰ اردوءَ ۾ ترجمو ڪري ٻڌائي ۽ مٿيون گفتگو ڪجهہ اردوءَ ۾ ڪجهہ انگريزيءَ ۾ هليو هو.
***


27-4-1955ع سان جي اڳئين ڳالھہ تہ پيار هڪ آهي ۽ سڀني کي هڪ جيترو پيار ڪريان ٿو، تنھن منھنجي دل ۾ وڏي شنڪا پيدا ڪري ڇڏي. مون کي اها ڳالھہ هرگز سمجهہ ۾ نہ آئي تہ ڪيئن ماڻھو سڀني سان هڪ جهڙوناتو نٿو نڀائي سگهي. تنھنڪري چيم تہ يا ڪو منھنجي سمجهہ ۾ ڦيرو آهي، يا اهڙي دعوى رکڻ پاکنڊ آهي. مون ور ور ڪري سام کي ان ڳالھہ تي ٽوڪيو ٿي تہ مون جھڙو يا ٻارن جھڙو پيار تون ٻين کي بہ ڪرين ٿو! سام کلي ڳالھہ ٽاري ٿي ڇڏي يا ائين ٿي چيائين تہ ”انھيءَ ڀاو ۾ ڪابہ ڳالھہ سمجهي نہ سگهبي؛ گيان جي پراپتيءَ لاءِ يا خيال جي صفائيءَ لاءِ من جي ٿڌائي نہ رڳو پر تياڳ پنھنجي شخصيت جو بلڪل ضروري آهي؛ بحث مباحثي مان شخصيت يا پاڻ پنھنجو صفا ڪڍي ڇڏڻو آهي؛ اها ڳالھہ ڪري نہ مون توتي ڪو وار ڪيو ۽ نہ توکي ان ۾ ڪا پنھنجي گهٽتائي سمجهڻ گهرجي.“
آخر ڪالھہ وري جيئن مون ان ڳالھہ کي ڇيڙيو تہ سام چيو: ”چڱو تون ئي ٻڌاءِ تہ سمدرشي ڇا کي چئجي ۽ اهو آدرش سمدرشي ٿيڻ جو چڱو آهي يا برو؟“
مون چيو: ”ايترو تون بہ ضرور قبول ڪندينءَ تہ جيڪو ماڻھو هڪ دوست يا عزيز سان ڪوڙو ٿئي ٿو، سو ٻئي سان بہ ڪوڙو ٿي سگهي ٿو. يعني کوٽو هميشہ پاڻ سان کوٽ جو مادو کنيو ٿو اچي ۽ سچو هر جاءِ سچو آهي؛ ائين نہ تہ هڪ هنڌ ماڻھو چڱو تہ ٻئي هنڌ ماڻھو برو پنھنجي مرضيءَ تي ٿي ٿو سگهي.“
مون اها ڳالھہ قبولي مگر پڇيم تہ انھيءَ جو هڪ جھڙي پيار ڪرڻ سان ڪھڙو واسطو آهي؟
سام چيو: ”سچائي، سندرتا، پريم، آتمڪ شڪتي رکڻ يا گڻونت ٿيڻ سا هڪ ئي ڳالھہ آهي. اهي سڀ هڪ وستوءَ جا جدا جدا نالا آهن. جيترو پريم يا سچائي يا سندرتا مون ۾ هوندي اوتري ضرور مان زندگيءَ ۾ ظاهر ڪندو رهندس. جيڪڏهن هڪ هنڌ سچائي ڏيکاريم ۽ ٻئي هنڌ ڪوڙ ڪيم تہ چئبو تہ مون ۾ سچائيءَ جو ڳڻ حقيقت ۾ ڪونہ آهي ۽ اهو لباس فقط ملمعي طور اختيار ڪيل آهي. اهڙيءَ طرح جيترو علم يا روشني مون ۾ هت آهي، اوترو ساڳين حالتن هيٺ ٻيءَ جاءِ ۽ ٻئي موقعي تي بہ مون ۾ پيو بکندو. ساڳيءَ طرح پريم جو مادہ يا طاقت جا مون ۾ هوندي سا هر هنڌ ۽ هر ناتي ۾ ظاهر ٿيندي. ۽ جيترو سچو پريم ما سڀڪنھن سان رکان ٿو اوتروئي ايشور کي مان اوڏو ٿيان ٿو. ٻين اکرن ۾ هينئن کڻي چئجي تہ جيڪو منھنجو سچو رنگ روپ آهي سوئي مان آئيني ۾ پيو ڏسندس، ايشور يا آتما اُهو آئينو آهي. جيڪي ڀاوَ، گڻ وغيرہ مان زندگيءَ ۾ پر گهٽ ڪريان ٿو اُهيئي پنھنجي آتما اندر پايان ٿو. جيڪي اهڙي هيڪڙائي خيال جي رکن ٿا ۽ زندگيءَ جا مقصد ان ريت هڪ سمجهن ٿا، سي دوئي ڀاوَ کان دور رهن ٿا. جيڪڏهن تون ۽ مان ان عقيدي کان ٻيءَ طرح عقيدو رکندڙ هجون تہ پوءِ چئبو تہ گويا پنھنجي فقيري يا آتمڪ اصول جي خلاف هلون ٿا ۽ خود ايشور کان انڪاري ٿيون ٿا. سمدرسِي ٿيڻ کان سواءِ ٻيو ڪو بہ رستو آتمڪ انتيءَ جو ڪونہ آهي.“
مگر مان اڃان ان ڳالھہ مڃڻ لاءِ تيار ڪونہ ٿيس تہ پيار سڀ مان هڪ جھڙو ٿي سگهي ٿو. مان ائين سمجهان ٿي تہ اُهو جدا جدا ڊگرين ۾ جدا جدا ماڻھن سان ظاهر ٿئي ٿو.
***


29-4-1955ع مون کي سام جون ڳالھيون جيئن مون مٿي نوٽ ڪيون آهن اڃان پوريءِ طرح سمجهہ ۾ ڪونہ آيون ۽ سام کي وري ڪجهہ چرچي ۾ ڪجهہ ساڀيا ۾ چيم تہ مون کي بہ فقط ٻين وانگر هڪ ساٿي ڪري پيا سمجهو!
سام وراڻيو: ”تون اها ڳالھہ غلط سمجهي رهي آهين ڇا لاءِ جو پنھنجي شخصيت ۽ پنھنجو آپو دور ڪري اها ڳالھہ هڪ وديارٿيءَ جي نموني ڪانہ سوچي اٿئي، مگر هڪ وڪيل جي نموني ويچاري اٿيئي جو فقط ڪيس ۾ پنھنجو فائدو چاهي ٿو.“
مون ٻاراڻي نموني کيس چئي ڏنو: ” ’منلو‘ تہ سام جي جيءَ جو جزو ٿي ويو آهي؛ ٻين کي ايترو پيار اصل نہ ملندو آهي!“ تڏهين سام کلي چيو: ”ائين برابر آهي تہ تون ٻين کان پيار جو گهڻو حصو ڇڪي وڃين ٿي.“
تڏهين مون کيس اڳئين ڳالھہ ياد ڏياريندي چيو: ”تہ پوءِ اها ڳالھہ ڪيئن ٿي سچي ٿي سگهي تہ مان سڀني کي ساڳيو پيار ڪريان ٿو؟“
سام چيو: ”مان جيڪي ٻيئي ڳالھيون چوان ٿو سي هڪ ٻئي جي ورڌ نہ آهن. اها ڳالھہ هينئن ڪري سمجهہ تہ انسان جي دل هڪ درياھہ يا وڏي تڙاڳ مثل آهي. منھنجي پيار جي تلاءَ وٽ تو ويجهو اچي پنھنجو آکيرو ٺاهيو آهي. جنھن ڪري توکي ٻين کان گهڻا موقعا ان مان پاڻي پيئڻ جا ملن ٿا. پر ٻيو جيڪو اتفاقي اڏندڙ پکي پياس ڪري اچي ٿو، سو بہ ٻہ چهنبون ساڳيءَ پاڻيءَ پيار جي مان پي وڃي ٿو پاڻي ساڳيو آهي، دل جو تڙاڳ هڪ آهي. آتمڪ شڪتي پيار ڪرڻ جي يعني نفس قربان ڪرڻ جي سا ساڳي ئي آهي؛ فرق انھن شين ۾ ڪونہ آهي. پاڻيءَ ۾ ميل ۽ ميراڻ جو برابر دوئيءَ جو زهر آهي جنھن جي گڏجڻ سان تلاءُ جو سڄو پاڻي زهري ٿي وڃي ٿو. يقين ڪر تہ جيڪڏهن اها دوئي مان دل ۾ ڌاريان تہ توکي خود اُن تلاءُ جي پاڻيءَ مان مزو نہ ايندو. سچ جي راھہ تي هلندڙ کي ۽ ادويت برهم جي مڃيندڙ کي ڪو ڀيد ڀاو عزيز دوست يا ڌارئي جي وچ ۾ رکڻ نہ گهرجي. ان لاءِ توکي ساڙ جي بدران خوشي ٿيڻ گهرجي، تہ مان پنھنجي وت آهر انھيءَ ڪوشش ۾ آهيان تہ آتمڪ طور سڀ کي مھمان ڪري سمجهان جيئن پيار ۽ انساني همدرديءَ ۾ فرق نہ رکان ۽ جدا جدا جاين تي جيڪو منھنجو ڌرم آهي سو پالن ڪريان.“
مون کي اهو مثال ڪجهہ وڌيڪ سمجهہ ۾ آيو ۽ چيم ”تہ اها ڳالھہ آخر قبولڻي پيئي تہ ڪو ان ساڳئي پاڻيءَ مان ئي وڌيڪ ۽ ڪو گهٽ حصو پيئي ٿو!“
***


3-5-1955ع اڄ سام ڇوڪرن کي اسٽور روم صفا ڪرڻ لاءِ چيو؛ هنن جيئن سامان سمورو ٻاهر ڪڍيو تہ ان ۾ ڪجهہ خالي بوتلون سوڍا جون نظر آيون. مانيءَ واري ڇوڪري جيڪو اٽڪل ويھہ سال گڏ رهيو آهي، تنھن ٻہ بوتلون وڌيڪ ڏسي چيو تہ اهي ٻيئي منھنجون آهن. سام کي سندس ڪوڙ ۽ حرص جدا جدا شين رکڻ جو نہ وڻندو آهي؛ تنھن جوش ۾ اچي کيس چيو: ”اهي سڀ بوتلون تون کڻي وڃ! بوتلون نہ رڳو پر ٻي ڪا بہ شيءِ توکي گهرجي تہ ڀل اول تون کڻي پنھنجي پورت ڪر، پوءِ اسان لاءِ جيڪي بچي يا نہ بچي!“
ان ڇوڪري هيءَ ڳالھہ شايد هڪ چرچو ڪري سمجهي“ تنھنڪري سام وري کيس چيو: ”تون هي چرچو نہ سمجهہ؛ اڄ وارو مليو اٿيئي؛ مان خدا پاڪ جو قسم کڻي چوان ٿو تہ جا شيءِ توکي وڻي، هنڌ، ٽوال، ٽپڙ يا ٻي ڪا بہ قيمتي شيءِ، زيور وغيرہ سرلا جا، هُڪ يا سڀيئي، تون کڻي سگهين ٿو.“ ائين چئي سيف کولي کيس درکان اندر ڪري پاڻ ٻاهران بيھي چيائين: ”مان سخن ٿو ڏيان تہ اُهي سڀ مان خوشيءَ سان توکي ڏيندس ۽ هميشہ لاءِ تنھنجون ٿينديون. توکي جيڪي وڻي سو بنا حجاب کڻ.“
ڇوڪري انڪار ڪيو ۽ چيائين تہ مون کي فقط توهان جي دعا گهرجي تنھن بعد ڪجهہ دير رکي سام ٻاهر نڪري آيو ۽ وري کيس چيائين: ”عقل کان ڪم وٺ ۽ اهي سڀ شيون اڄ تون پنھنجون ڪري سگهين ٿو ۽ وري مون کي حيف آهي جي مان ڏيڻ کان ”ڏرمايان.“
ڇوڪري وري بہ ڪجهہ کڻڻ کان انڪار ڪيو ۽ جلدئي لھي مون وٽ هيٺ اسپتال ۾ آيو؛ خوشيءَ وچان مون کي مٿيون احوال ڏنائين ۽ چيائين تہ دادا وچن ڏنو تہ جيڪي وڻيئي سو کَڻُ پر مون فقط دعا گهُري. پوءِ دادا پاڻ چيو تہ ڪجهہ تہ هينئر توکي ملڻ گهرجي. تنھنڪري اڳيون قرض مون کي سڀ معاف ڪري ڇڏيائين!“
مان جڏهن گهر آيس تہ سام مون کي چيو: ”اڄ اهڙي آڇ تنھنجي ڇوڪري کي ڪئي هيم جو چاهي ها تہ سڀ سامان ۽ تنھنجو پڻ زر، زيور پنھنجي قبضي ڪري سگهي ها. ڇا لاءِ جو مان سخن ۾ ٻڌل هوس. پوءِ تون ڇا ڪرين ها؟ رنج ٿين ها ڇا؟“
مون کيس چيو: ”نہ! اسين جيڪر تارا ۽ هرشچند وانگر گهر کان پاڻ ٻاهر نڪري، خوشيءَ سان سڀ ڪجهہ ڏيئي ڇڏيون ها. تنھنجي ڪئيءَ تي رنج ڇو ٿيندس؟“
پوءِ وري دل ۾ خيال آيو تہ سام کي اهڙا امنگ وري وري پيا اچن؛ (مون اڳيئي ذڪر ڪيو آهي تہ هن ٻہ ڀيرا پنھنجا ڪپڙا لٽا سمورا ائين ڏئي ڇڏيا آهن)؛ تنھنڪري مون کيس چيو: ”هن ڇوڪري جي حالت ٻي آهي؛ ڇا لاءِ جو هو گڏ رهي پنھنجو ٿي ويو آهي. مگر ٻئي ڪنھن پنھنجي يا منھنجي مائٽ کي متان اهڙي آڇ ڪئي اَٿَو: اُهي سڀ ڪجهہ کڻي ويندوَ! مان تہ هر حال ۾ توهان جي ڪئيءَ تي خوش رهندس.“
سام چيو: ”سڀ ڪجهہ ڏئي بہ هڪ انسان جي دل کٽڻ سو وڏي فائدي جو ڪم آهي.“
مون ڇوڪري کان پڇيو: ”تو اهڙو وارو ڇو وڃايو؟ ڇا، اعتبار ڪين آئي ڇا تہ توکي سڀ ڪجهہ ڏئي ڇڏيندو.“
هن چيو: ”مون کي دادا جي سخن تي پورو وشواس رهندو آهي. هو وچن ڏئي ڪڏهن نہ ڦيريندو آهي. پر مون سوچيو تہ ڪجهہ وٺيءَ پوءِ اُن سان مان ڇا ڪريان! ڪجهہ سُجهي ڪونہ آيو؛ تنھنڪري ڪونہ گهريم.“
مون سام کي چيو تہ هي ڇوڪرو امتحان ۾ پاس ٿيو آهي؛ تڏهين سام چيو: ”هن ايترا سال اسان وٽ اجايا ڪونہ گذاريا آهن. مون کي پاڻ شرم ايندو آهي ۽ چوندو آهيان تہ مان ڪھڙي آشرم يا سنسٿا اڏي سگهندس، جي هن کي پاڻ سان ملائي نہ سگهيو آهيان ۽ هن مان دوئي ڀاوَ نہ ڪڍي سگهيو آهيان! پر اڄ هن گهڻا قدم اڳتي وڌي ڏيکاريو آهي. جيڪڏهن هو ڪا بہ شيءِ يا سڀ شيون تنھنجي زيورن سميت کڻي وڃي ها تڏهن بہ مون کي جيڪر خوشي حاصل ٿئي ها. ڇا لاءِ جو عوض ۾ هن جي دل ضرور ملي ها، هينئن بہ فائدو آهي،. هونئن بہ فائدو ٿئي ها. مون کي ٻي خوشي اها ٿي تہ اڃان مون ۾ اڳئين جذبات موجود آهي، جو وقت تي ضروري قدم کڻي ڪنھن مرض جو عالج لھي سگهان ٿو. حقيقت ۾ هي حساب ڪتاب جا طريقا هڪ ٻئي سان عارضي آهن. انھن جو اسان جي پريم تي ڪو بہ اثر پوڻ نہ گهرجي، بلڪ ائين سمجهڻ گهرجي تہ هي آشرم جي ڀاتين جي وچ ۾ فقط ونڊ وراھہ جا طريقا آهن. هي سڀ دنيا جون شيون انساني پريم ۽ سچائيءَ جي اڳيان تما خسيس آهن. انھن کي وقت تي ترڪ ڪرڻ سان اسين پنھنجي پريم ۽ سچائيءَ جو ثبوت ڏئي سگهون ٿا.
***


4-5-1955ع مون ٿورو چنچل نموني هلت ٿي ڪئي، ان وقت سام هينئن چيو: ”من جو واهپو جن ڳالھين سان وڌيڪ رکبو انھن جو واسو نہ فقط من جي جاڳرت اوستا ۾ پر وڌيڪ اونھن تهن (Sub-conscious Self) ۾ پڻ ٿي وڃي ٿو. جيئن ڪو رستو روڪيل هوندو آهي تہ اُتان وهڪرو گهٽ ٿيندو آهي، تيئن چنچل من ۾ يا اجاين مشغولين جي حالت ۾ گيان جو واڌارو گهٽ ٿيندو آهي. شانتي اهو ماحول يا چئجي تہ مارڳ آهي جنھن مان اُتم ويچار اندر لنگهي پون ٿا. تنھنڪري جيترو اجاين ڳالھين ۾ پاڻ وندرائبو اوترو ڌيان ۽ گيان گهٽ پراپت ٿيندو. شانتيءَ جي کيت ۾ ئي گيان جا سھڻا ڦل ڦول اُپجي سگهن ٿا.“
***


14-5-1955ع مان سام سان گڏ گهوڙي گاڏيءَ تي ڪيڏانھن وڃي رهي هيس. رستي تي هڪ واقف دڪاندار تي نظر پيئي جو ميل سوا تي پنڌ ڪري ويجها آستان ڇڏي، خاص هڪ مندر ۾ پوڄا واسطي ايندو آهي. مون سام جو خيال ان ڏانھن ڇڪايو ۽ چيم: ”سائين تہ هر هنڌ وسي ٿو، پوءِ هي خبر نہ آهي ڇو خاص هن مندر ۾ سيڙجي اچي ٿو. پر وري بہ چڱو آهي جو ها اورچائي ڪنھن سُٺي ڪم لاءِ ڪري ٿو؛ توهان جي چوڻ موجب شايد جپ تَپ ۽ زهد وارن جا اهي ئي طريقا آهن.“
سام چيو: ”هي پنڌ ڪري اچي ٿو، تنھن ۾ خود انھيءَ جي ڀلائي آهي. هڪ تہ روزانو چڱي ورزش مليس ٿي، ٻيو تہ ان ريت پنڌ ڪري اچڻ سان هن جو خيال شايد وڌيڪ پڪو ٿئي ٿو، فقير رياضت يا ڪشالو پڻ ان ڪري ڏسيندا آهن جو ان ۾ طالب جو من وڌيڪ سولائيءَ سان اسٿر ٿئي ٿو ۽ خيال کُلي ٿو من جو جاڳائڻ بہ انجڻين جي مثل آهي. هڪڙي انجڻ ٿئي ٿي جنھن کي صبح جو گرم ڪجي، تڏهن چالو ڪري سگهجي ٻي انجڻ ٿئي ٿي، جا ڪولڊ اسٽارٽر (Cold Starter) چئجي ٿي يعني اها ٿڌي رهنديئي چالو ٿي سگهي ٿي. اُن کي فقط هنڊل هڻڻ يا ڦيرائڻ سان اسٽارٽ ڪري سگهجي ٿو. ٽين انجڻ ٿئي ٿي جا فقط اليڪٽرڪ بٽڻ تي ٿوري زور ڏيڻ سان چالو ٿي وڃي ٿي. ان کي سيلف اسٽارٽر يعني خود بخود چالو ٿيندڙ چئبو آهي اهي ماڻھن جي ٽن درجن مثل آهن. هڪڙا اهي جيڪي من جي انجڻ کي رياضت ۽ ڪشالي سان ئي چالو ڪن؛ (مون ڪيترا طالب ڏٺا آهن، جي ڏينھن تتي ۾ مٽ ڀريندي يا لوڙها ڏيندي پاڻ کي ڏاڍو خوش سمجهندا آهن. ان طرح جسم کي مشغول رکي خيال کي هيڪاندو ڪندا آهن ۽ اهو رستو انھن لاءِ لاڀدائڪ آهي) ٻيا جگيا سو آهن، جي گيان جي نڪتي يا ڪنھن فلسفہ يا وديا رستي پنھنجي من کي روشن ڪن ٿا؛ انن جي ٻُڌي کليل ٿئي ٿي جنھن ڪري کين هرو ڀرو ڪشالي ڪرڻ جي ضرورت نہ ٿي ٿئي. اُهي آهن ڪولڊ اسٽارٽر (Cold Starter) انجڻين وانگر ۽ انھن لاءِ گيان جي تيليءَ سان سندن من جي انجڻ چالو ٿئي ٿي. ٽيان اُهي آهن جن کي نہ آهي ضرورت ڪشالن جي ۽ نہ اٿن ڪي شڪ گمان دل ۾ جن جي دور ڪرڻ لاءِ وديا جي روشني ضروري ٿئي. ائين سمجهڻ گهرجي تہ گيان ۽ تپ سندن اڳين جنمن ۾ ئي ڪيل آهن اُهي آهن سيلف اسٽار ٽنگ انجڻين وانگر؛ سندن من هڪ پريم جي هوا ۽ سڪ سان پاڻھي وڃي ٿو ٺڪاڻي لڳي! هي ٽيئي رستا جدا جدا ڪرم، گيان ۽ ڀڳتيءَ جا رستا ڪري چئجن ۽ ائين سمجهڻ گهرجي تہ جيتري قدر جيڪو طالب انھن مان ڪنھن بہ رستي لاءِ چاھہ رکندڙ آهي، اوتري قدر اهو رستو اڃا اُن لاءِ ضروري آهي تنھنڪري ڪنھن کي غلط نہ سمجهون ۽ نہ ڪنھن تي ٽوڪ ڪرڻ گهرجي؛انھن رستن تان ڪنھن کي زوريءَ ٿيڙبو تہ ان جي خيال ۾ گهٻراهٽ پيدا ٿيندي. جيئن ڪچي ڦل مان رس ڪانہ نڪرندي آهي ۽ جي نڪرندي آهي تہ مٺي ڪانہ ٿيندي آهي، تيئن طالب کي ڪچي ئي هڪ رستي تان ٿيڙي ٻئي تي آڻبو تہ سندس من جي واڌاري ۾ وگهن پوندو ۽ مقصد حاصل ڪونہ ٿيندو.“
***


15-5-1955ع ڪالھہ صوفي صاحب چيو: ”بھتر ٿيندو تہ جنھن ڪتاب مان ٽڪرا ادبي ڪانفرنس ۾ پڙهيا ويا هئا؛ اُهو ڪتاب توهان جو آهستي آهستي ڪري اخبارن جي ذريعي شايع ڪجي، ڀيري ڀيري پنج يا ڇھہ ٽڪرا نثري نظم جا حيدرآباد جي ڪنھن مئگزن کي موڪلبا.“
سام کيس چيو: ”اڳي اهي ٽڪرا ’نيو ايج‘ اخبار ۾ ترجمو ڪري ڇپيندا هئاسين؛ پر اسين تہ فقط هڪ ٽڪرو واري تہ شايع ڪندا هئاسين. مون کي جيڪر گهڻا ٽڪر گڏ هڪ وقت هڪ ٻئي پٺيان ڪنھن رسالي ۾ ڏيڻ نہ وڻن. ان ۾ هڪ نفيس خيال رکيل آهي برابر، مضمون وڏا وڏا رسالن ۾ ڏئي سگهجن ٿا، پر هنن ٽڪرن لاءِ مان جيڪر ائين چاهيان تہ هڪ وقت هڪڙو فقط ڏنو وڃي.“
صوفي صاحب پڇيو: ”ائين ڇو؟“
اُن جو سبب سمجهائيندي سام چيو: ”جپان جي هڪ امير جي ڳالھہ آهي، جنھن وٽ شاهي گهراڻي جو شھزادو مھمان ٿي اچڻو هو. امير کي خبر هئي تہ شھزادي کي خاص طور اُهي گل وڻندا هئا. جيڪي سندس باغ ۾ تمام سُٺا ڦلاريا هئا. هن مند ۽ موقعو گلن جي ڦلارجڻ جو سٺو ڏسي، شھزادي کي پاڻ وٽ اچڻ جي دعوت ڪئي هئي، پر جنھن ڏينھن شھزادو اچڻ وارو هو، اُن ڏينھن امير اهي گل سڀ لڻائي باغ مان ڪڍي ڇڏيا ۽ انھن مان فقط هڪڙو گل جو سڀني ۾ سٺو ۽ وڏي ۾ وڏو هو، چونڊي کڻي ميز تي گلدستي ۾ رکيائين جت شھزادو ويھڻو هو. ان بنسبت امير کان جڏهين سبب پڇيو ويو، تڏهين هن چيو تہ هن گل جي نزاڪت هيڪڙائيءَ ۾ چڱي ٿي ظاهر ٿئي؛ گهڻن گلن ۾ سندس خوبي ايتري ظاهر نہ ٿئي ها! اهو هڪ نفيس خيال آهي جو اديب ۽ فنڪار چڱيءَ طرح سمجهي سگهن ٿا.“
***


16-6-1955ع منھنجو ننڍو ڀاءُ اٽڪل اڍائي مھينن کان هت آيل آهي. سندس هندستان کان اچڻ لاءِ اسان ڪيترن ڏينھن کان انتظاري ٿي ڪئي. خاص ڪري گرڌاري تہ ڄڻ هن لاءِ تڙڦي رهيو هو. پھريائين جنھن وقت هو در تي گاڏيءَ ۾ اچي لٿو تہ ان وقت گاڏيءَ جو کڙڪو ٻُڌي گرڌاري خوشيءَ مان ٽپ ڏئي اٿيو. چيائين تہ ضرور اهو هوندو ۽ هو ڊُڪ پائي وڃي ساڻس گڏيو؛ تنھن کانپوءِ قريباً سمورو وقت هن سندس خوب شيوا ڪئي آهي. نہ فقط زور ڪري کارائڻ ۽ سڀڪا سھولت ميسر ڪرڻ، مگر وقت تي ڪيترا خرچ سندس گرڌاري پاڻ تي هموار ڪندو آهي. سام جيتوڻيڪ منھنجيءَ ڀاءُ جي اچڻ ٿيو، تڏهن بہ سندس اهو خيال هو تہ هو هلت چلت ۾ اُتامرو آهي، جنھنڪري کيس جدا ڪمرو ڏنو وڃي جيئن سندن گهڻي سنگت ۽ اُبتي اٿڻ ويھڻ ڪري سام کي پنھنجي روزاني زندگيءَ ۾ ڪا ڦير گهير ڪرڻي نہ پوي.
منھنجي ڀاءُ جي ڪمري ۾ الماڙي وغيرہ ڪا نہ آهي. جنھن ڪري الماڙي گرڌاريءَ سان گڏ ڪتب آڻيندو آهي ۽ سامان سڙو پنھنجو حفاظت سان رکڻ جھڙو بہ اُتي رکندو آهي؛ وقت تي ڪپڙا لٽا بہ گرڌاريءَ جا ڪڍي پائيندو آهي ۽ پاڻ ڪپڙا جو هندستان کان ٿورا آند اٿائين تہ گرڌاري پنھنجا سٺا وڳا هن جي اڳيان حاضر ڪندو آهي. منھنجو ڀاءُ پنھنجا ڪپڙا ڇڏي بہ گرڌاريءَ جا پيو چوڙي، اها ڳالھہ مون کي بلڪل ڪين ٿي وڻي تہ گرڌاري پنھنجي پگهارن مان ايترو هن جي لاءِ خرچ ڪري ۽ ڪپڙن وغيرہ جي بہ مٿس چٽي پوي، تنھنڪري مون ڪي ڪپڙا گرڌاريءَ جا کڻي پاڻ وٽ لڪائي رکيا؛ پر گرڌاريءَ کي ايترو تہ چاھہ هو جو مونسان وڙھہ وڙھہ پيو ڪري تہ اهي ڪپڙا ڀاءُ لاءِ ڏي! واچ بہ گرڌاريءَ جي سٺي ڏسي هن کڻي پاتي، ڇا لاءِ جو پنھنجي دوستن اڳيا پراڻي واچ ڏيکارڻ نٿي چاهيائين. گرڌاري کيس هميشہ ڀاءُ ڀاءُ ڪري پيو سڏي. هو جو ننڍي کان گڏ رهيا هئا، تہ اها ڳالھہ بلڪل ٺيڪ ۽ سھائيندڙ ٿي لڳي، ويتر اسان جي زندگيءَ جي هاڻوڪي نموني ڀراتريءَ ڀاءُ واري موجب اهو ڀائپيءَ جو ناتو هنن جي وچ ۾ سھڻو ٿي لڳو. هندستان ۾ سنڌي لڏي ويلن جي وچ ۾ پڻ گهڻا فرق نڪري ويا آهن، ڇا لاءِ جوهنن مان ڪيترا غريب شاهوڪار ۽ شاهوڪار غريب ٿي ويا آهن. اڳي جو حيدرآبادي ’اتراڌين‘ کي پنھنجون ڇوڪريون ڪين ڏيندا هئا، سي بہ هينئر عام جام نہ رڳو اُتراڌين سنڌين سان پر هندستان جي ٻين جاتين سان پڻ شاديون پيا ڪن. منھنجو ڀاءُ بہ اتي ڪنھن پوزيشن کي ڪونہ پھتو آهي، بلڪ بي روزگار يعني ڪنھن خاص ڪم ڪار کانسواءِ پيو وقت گذاري. مون کي هُن ۽ گرڌاريءَ جي وچ ۾ هي نئون سنگت جو نمونو ڏسي گهڻي خوشي ٿي. مگر گرڌاريءَ جي چڱائيءَ جو هن کي پورو احساس ڪونہ آهي. اڄ منھنجي ڀاءُ شڪايت ڪئي تہ گرڌاري هڪ درزيءَ وٽ ۽ ٻين واقفڪارن جي اڳيان کيس ڀاءُ ڀاءُ ڪري پيو ڪوٺي! سان ڳالھہ کيس پسند نہ آئي! هو گرڌاريءَ سان گهڻو تنگ پيو ۽ ان ڳالھہ تي کيس گهٽ وڌ ڳالھايائين. گرڌاريءَ کي اکين ۾ ڳوڙها اچي ويا. منھنجي ڀاءُ کي اهو وڏائيءَ جو خيال اوچتو ان ڪري پيدا ٿيو جو سندس پراڻن دوستن مان گذريل ٿورن سالن ۾ ڪي چڱي پوزيشن کي وڃي پھتا آهن ۽ هو کيس کارائن پيارين ۽ دعوتون پيا ڏين؛ ان نموني هو پنھنجي دوستيءَ جو پارٽ ادا پيا ڪن. مگر وڏ ماڻهپ جي ماحول، شراب خوريءَ ۽ عيش سندس من ۾ ڪجهہ اڀمان پيدا ڪيو ٿو ڏسجي. جنھنڪري هن هڪ غريب جي ڀاءُ چوائڻ ۾ عيب سمجهيو. گهرڌاريءَ کي انھيءَ ڳالھہ جو گهڻو ڏک ٿيو. آخر ڪار اهڙا ڪي ڏک مان لفظ چيائين جو سام هن کي پاڻ وٽ سڏي چيو: ”توکي شايد ان ڳالھہ جو ڏک آهي تہ تون هڪ غريب نوڪر آهين، مگر تون هڪ اهڙي شئي حاصل ڪري سگهين ٿو، جو سڀني سان ڪنڌ کڻي هڪ جيڏو ٿي هلين. جي هن کي وڏن ماڻھن جي سنگت آهي تہ تون وري فقيرن جي سنگت ڪر! جنھن کي علم يا پئسو نہ هجي سو بہ فقيري پدوي پائي سگهي ٿو. فقيرن جي اڳيان خود شاھہ امير پيا نمن؛ تنھنڪري نا اميد نہ ٿيءُ ۽ نہ ان ڳالھہ جو غم ڪر. خيال کي جاڳائيءَ ۽ فقيري طريقو اختيار ڪر! آخر زماني وارن جو حال تہ اهو پاڻ ڏسين ٿو! تنھن ڪري انھن سان ريس ڪري پاڻ کي بہ انھن جھڙو ذليل نہ بڻائجي، مگر انھن کان بھتر ٿي ڏيکارجي. دل ۾ انھن تي پاڻ قياس ڪر تہ ويچارا ڪيترو نہ نيچ آهن!“
انھن لفظن گرڌاريءَ جي دل تي ڇنڊو وڌو ۽ مون کي پڻ خوشي ڏني جو گرڌاريءَ سان بي انصافي ٿيندڙ ڏسي مون کي رنج ٿيو.
***


15-6-1955ع اسان وٽ هڪڙو دوست ٻن ڏينھن کان شام جو ايندو آهي. هو نہ رڳو بنا ڪوٺ جي پيو اچي مگر ڏهين يا يارهين بجي رات تائين ويٺو رهي! ماني تہ اسين سندس ويٺي ساڻس ئي گڏ کائي اٿندا آهيون پر ننڊ پيئي اچي تڏهن بہ هن سان منھن ڏيڻو پوندو آهي ٻيا بہ ڪي دوست ٻن ڏينھن کان ايندا آهن. انھن مان هڪڙو منھنجي ڀاءُ جو سنگتي آهي جنھن جي گهڻي شراب پيئڻ ڪري سام خفي ٿيو پوي. ويتر مٿئين ماڻھوءَ، جنھنجو پھريائين ذڪر ڪيو آهي، ڇا ڪيو، جو سام جو سنان جو ٽوال کڻي ٻوڙ هاڻان هٿ اُنسان اگهي هليو ويو. سندن گهر ۾ ٻين ڪيترن گهرن وانگر اهڙوئي رواج آهي جو سڀ ڀاتي هڪ ٽوال سان هٿ منھن اگهن ڪنھن سمجهو ماڻھوءَ کي اهو بہ خيال ٿيڻ کپي تہ مان جو پنج فوٽ لنبو ٽوال هڪ نئپڪن وانگر ڪم آڻي خراب ڪري رهيو آهيان، سو ٺيڪ نہ آهي. سام مٿين دوستن ڏانھن اشارو ڪندي چيو: ”افسوس جو اسان جي ڪيترن ماڻھن کي اڃا رهڻ جو طريقو هٿ نہ آيو آهي. انسان جي ڀيٽ ۾ گهڻا جانور ۽ پکي، جيت وغيرہ زندگيءَ جي قانون تي وڌيڪ پختا آهن. گهڻو ڪري انھن جي آزمودن کين زندگيءَ جي قانون جي اهڙي واقفيت ڪرائي آحي جو سڀ اُن کي عمل ۾ پيا آڻين پر انسان اڃان اهو قانون نہ سمجهيو آهي اسان جا سڌريل ماڻھو بہ اڻ سڌريل، ايسڪيمو قوم جي ڀيٽ ۾ بہ ان ڏس ۾ وڌيڪ پٺتي پيل نظر اچن ٿا هڪ پاسي وحشاني هلت عيش ۽ شراب خوريءَ جي ڏسو تہ ٻئي پاسي هن سخت نمازيءَ ماڻھوءَ جو دير دير تائين وهي رهڻ ۽ اسان جو ڊگهو ٽوال ان ريت ڪم آڻڻ ڏيکاري ٿو تہ اسان جي ملڪ وارن اڃا اُهو قانون زندگيءَ جو پوري طرح ڪونہ سمجهيو آهي جيتوڻيڪ ظاهري طور مذهب جا پابند آهن. گهڻو ڪري زماني وارن جو اهڙو حال آهي جو هو فقط پنھنجي مطلب ۽ سھنج لاءِ پيا جيئن. جاڳرت انسان تہ ٻين جي خيالن جو احترام ڪندا آهن. سچو مذهب بہ ائين سکاري ٿو ۽ ڏسو تہ منع هوندي بہ پيا ماڻھو سئنيمائن ۽ ريلوي گاڏين ۾ ٻيڙيون ڇڪين! هو ٻين جي تڪليف جو ڪو خيال ڪونہ ڪن! جنھنکي رلڻ ملڻ چئجي ٿو، ان ۾ بہ ڪيتري اجائي وارتا پيئي هلي! ڪيترا ماڻھو اسان جي دوست وانگر سنگتين سان ويھي ڪجهہ نہ ڪجهہ ڳالھائڻ پنھنجو فرض پيا سمجهن ۽ ٻيا وري ڪونہ ڪو جواب مڙيئي ڏين، توڙي جو هنن کي ڳالھائيندي دل بہ نہ ٿئي! شايد ائين بہ هجي تہ هي ماڻھو اسان وٽ ايترو ويھي ائين سمجهندو هجي تہ هو ڀلائيءَ جو ڀيرو ڪري رهيو آهي يا اسان تي احسان ڪري رهيو آهي. مگر حقيقت ۾ هو پنھنجو ۽ اسان جو وقت اجايو وڃائي رهيو آهي. اسين بہ دوستن کان ڪنڌ نہ ڪڍائي اهڙا ناتا قائم رکندا اچون ٿا، اها اسان جي گهٽتائي آهي. جانور ان باري ۾ وڌيڪ سمجهہ واري هلت ڪن ٿا جو جڏهن وڻين تڏهين ٻوٿ ڦيرايو هليا وڃن. حياتيءَ جي هر طبقي ۾ اهڙيون بي سود رسمون ڏسي فقير دنيا کان پري رهن ٿا. هو پنھنجي خيال جا بادشاه آهن. اڪيلائيءَ ان ڪري پسند ڪن ٿا تہ جيئن هو پنھنجي ريت قائم رکي سگهن ۽ ان طرح ٻين کي ڪجهہ سيکاري سگهن. اسين بي سمجهاڻيءَ ڪري ان کي ترڪ يا انسان ذات کاءِ نفرت سمجهون ٿا، مگر حقيقت ۾ اها سچي زندگي آهي، جنھن ۾ ڳالھائڻ دلئون ٿئي؛ اُٿڻ ويھڻ مرضيءَ سان ٿئي؛ کائڻ پيئڻ بک دور ڪرڻ بہ ضرورت وچان ٿئي ۽ نہ ڪنھن رسم ادا ڪرڻ لاءِ! زندگي جيڪا اسين پنھنجي خيال پٽاندر نہ ٿا گهاريون، جا سَوَن حجابن ۽ ڪوڙن لحاظن سان جڪڙيل آهي، سا زندگي نہ آهي مگر اسان جي قومي زواليت جي نشاني آهي. ڪيترو نہ ٽپي ٽپي تي پنھنجي خيال کي موڙڻ لاءِ تيار رهون ٿا! ورنہ هر ڪنھن انسان کي پنھنجي اندر ۾ اها روشني خيال جي موجود آهي، جنھنجي پٺيان سڌو سڌو هليو وڃي ۽ سچي خوشي حاصل ڪري سگهي. اسين پنھنجي خيال کي بار بار موڙي گويا مُڏو ڪري رهيا آهيون تان جو آخر ڪار اهو بيڪار ۽ بي طاقتو بڻجيو پوي ۽ رهبري زندگيءَ جي ڪري نہ سگهي. پوءِ ٻُڌين سُڌين ڳالھين يا رسمن رواجن تي فقط پيا هلون افسوس جو جيئن زندگي گهارڻ گهرجي تئين نٿا گهاريون!“
***


16-6-1955ع منھنجي ڀاءُ جي موڪلائڻ وقت سام جي اکين ۾ ٻہ ٽي ڀيرا پاڻي ڀرجي آيو. مون کي ذرا عجب لڳو، ڇا لاءِ جو جيترو وقت هو اتي هو اهو سمورو عرصو سام ۽ موهن جي وچ ۾ اڻبڻت هئي، منھنجي ڀاءُ جي اٿڻ ويھڻ جو طريقو نہ رڳو اتامرو هو، پر ڪيترا دفعا هن بي ادبيءَ جي نمونيءَ سام سان ڳالھايو. مون جڏهين سام کي چيو تہ مون کان اڳ ۾ ڳوڙها تنھنجي اکين ۾ پيا اچن، تڏهين هن چيو: ”هو آخر بہ تنھنجو ڀاءُ آهي! ٻيو تہ فقير کي ڪنھن سان ضد رکڻ نہ جڳائي؛ نہ فقط ايترو پر فقيريءَ جي اها تقاضا آهي تہ ٻئي جو دک يا غم پنھنجو ڪري سمجهجي ۽ اسان جو احساس دک ۽ غم جو نہ صرف پنھنجن عزيزن تائين محدود هجي، مگر جيءُ جنتر ۽ خود بيجان شين تائين پھتل هجي، ڇا لاءِ جو حقيقت ۾ ’بي جان‘ ڪا نہ چيز نہ آهي.“
پوءِ سام هڪ فقير جي ڳالھہ ٻڌائي ۽ چيائين: ”ڪن ماڻھن جو هڪ ويجهو عزيز گذارو ويو هو ويٺي ان لاءِ رُنا فقير جو اُتھان لانگهائو ٿيو، تنھنتي ايترو تہ اثر پيو جو هو بہ سُري وڃي ساڻن ويٺو ۽ اوڇنگارون ڏيئي رُنو، جڏهن ڀر وارن کائنس پڇيو تہ تون هن جو يعني مري ويل جو ڇا ٿئين، تڏهين چيائين تہ سور مڙيوئي سور آهي، مان بہ پنھنجي حال تي ٿي رُنس.
” هن جو مطلب هي آهي تہ فقير جي دل هڪ گل جي مثل نرم ٿئي ٿي، اُها هميشہ ڀڳل رهي ٿي. فقير پرائي پيڙا نہ فقط پنھنجي ڪري سمجهي ٿو، پَر اُن مان هن کي پنھنجون هيڻايو ياد اچن ٿيون. سندس احساس واري پڙدي تي ٻين کان چٽيرا پاڇا پون ٿا. هن جي غم ۽ خوشيءَ وچ ۾ تفاوت ڪو ٿورو ٿو رهي ۽ هن جي نہ ڪنھن سان سچ پچ ميتمري ۽ نہ ڪنھن سان دشمني آهي.“
***


25-8-1955ع اڄ اسان وٽ ڄڻڪ هڪ ننڍڙو کيل کيلجي ويو جنھن جا ڪي وندرائيندڙ پاسا هيٺ درج ڪريان ٿي:
ڪيترن مھينن کان اسان وٽ بادل نالي هڪ نوڪر بيٺل آهي جنھن کي سندس مائٽ اسان وٽ ڇڏي ويا آهن، ائين چئي تہ تنھنجي ٻچي وانگر هلائجوس، هو ننڍي ڄمار جو آهي، مگر کيس گهڻيون خراب عادتون پيل آهن هڪ تہ هو تمام عجيب قسم جا ڪوڙ مطلب سان يا بنا مطلب هر هر پيو ڳالھائي؛ ٻيو تہ نشو جھڙوڪ ڀنگ، چرس وغيرہ بہ استعمال ڪندو آهي، جنھن ڪري ڪم ۾ پورو ئي نہ پوندو آهي. اسين پنھنجي نوڪرن کي عام طور ٻين جي نوڪرن کان گهڻو وڌيڪ سٺو هلائيندا آهيون، تڏهين بہ سام چوندو آهي تہ هي نوڪرن وارو سرشتو بلڪل قدرتي قانون جي برخلاف ۽ اڄوڪي حالتن سان اڻ ٺھڪندڙ آهي، ڇا لاءِ جو اڄ ڪالھہ اثر سڀني تي اهڙا پون ٿا جو نوڪر مالڪ کي پتا يا وڏي سمان نٿو سمجهيءَ مالڪ وري عام طور نوڪر کي هڪ ڪم ڪندڙ مَشين ڪري سمجهي. هن ڪري ڪم جي وٺڻ ۽ ٻئي طرف پگهار جي ملڻ کانسواءِ ٻيو ڪو مطلب هن ناتي ۾ ٻنھي ڌرين کي ڪونہ ٿو نظر اچي. آشرم ۾ يا اسڪول ۾ يا گهر ۾، جتي اهي بہ مطلب رٿيا نہ وڃن. اُتي ڪنھن بہ ٻالڪ کي سولائي سان سڌاري، سنواري سگهجي ٿو. مگر نوڪر کي سڌارڻ ان غير انساني نالي جي پيدا ٿيڻ ڪري اهنجو ٿيو پوي.“
سام وڌيڪ چيو: ”سڌاري جي ڪم لاءِ پريم ۽ شرڌا جو هجڻ ضروري آهي پر اڄ ڪلھہ جي نوڪرن ۽ مالڪن ۾، هن نئين ساميوادي دور ۾، خاص طور اهي ٻہ شيون يعني پريم ۽ شرڌا، باقي نالي ڪاڻ وڃي رهيون آهن. ان ڪري جيتوڻيڪ مون ڪڏهين ڪنھن ٻار يا شاگرد کي پنھنجي عمر ۾ ڪونہ ماريو آهي ۽ ماسترن جي مارڪٽ تي هميشہ اعتراض اٿاريندو آهيان، تڏهين بہ ڪن نوڪرن کي ڪا سزا ڏيڻ ڪجهہ قدر ضرور سمجهي اٿم. جيڪڏهن ڪم جو لحاظ نہ هجي، نہ زماني جي ڀيڙ ۽ وقت جي تنگيءَ جو سوال پيدا ٿئي ۽ نوڪر فقط ڪنھن اڪيلي آستان تي پاڻ سان گڏ هجي، تہ جيڪر ان کي ڪنھن بہ سزا ڏيڻ جي ضرورت نہ پوي. مگر هنن حالتن ۾ يعني پاڻ کي زندگيءَ جي هڪ غلط رستي ۾ وجهي پوءِ آدرشي ريت انسان ۽ انسان وچ ۾ قائم ڪرڻ ذرا اهنجو ڪم آهي، جيتوڻيڪ ان لاءِ بہ هر وقت ڪوشش ڪرڻ گهرجي ۽ هر حال ۾ انساني پري قائم رکڻ گهرجي؛ جا سزا ڏجي، سا پريم وچان ۽ سڌاري ڪارڻ ڏجي!“
اهو آهي سام جو عذر بادل کي وقتاً ٿوري جسماني سزا ڏيڻ لاءِ ۽ سمجهاڻي اڄوڪي، مٿي ذڪر ڪيل کيل جي، جنھن ۾ هو چوي ٿو تہ ان انسانيت جي سبق سکڻ لاءِ مون هي هڪ آزمودو ٿي ڪيو؛ سو آزمودو هي آهي:-
مان جيئن اسپتال کان گهر موٽيس تہ بادل جا هٿ پٽيءَ سان ٻڌل ڏٺم. کائنس پڇيم تہ هي ڇا آهي؟ سام ڪو ڌڪ تہ ڪونہ هنيو اٿئي؟ سام جو اتي ويٺو هو، تنھن مون کي پھريائين چئي ڏٺو تہ بادل کي اهو ڌڪ دروازو ڏيندي پنھنجو پاڻ لڳي ويو. مون بادل کي چيو تہ سچي ڳالھہ ڪر تہ ڌڪ ڪيئن لڳاءِ.؟ سام اُتي جو اتي ڏوهيءَ جو منھن بڻائي اهڙي نموني ڳالھيون ڪيون جو ڄڻڪ هن پاڻ اهو ڌڪ بادل کي هنيو هو ۽ فقط مون کان لڪائڻ لاءِ بادل کي سيکاري ڇڏيو هئائين تہ پاڻ تي قصور مڙھہ! بادل کي بہ اک جو اشارو ڏيئي ڇڏيائين جنھن ڪري هو بہ ائين چوڻ لڳو. پوءِ سام اهڙو ڏوهيءَ وانگر پيو هلي ۽ ڳالھائي جو سچ پچ مون ائين سمجهيو تہ نہ رڳو ڌڪ ڇوڪري کي هنيو اٿائين، پر مون کان ڊڄي اها ڳالھہ لڪائڻ جي ڪوشش ڪئي اٿائين! ان خيال منھنجي دل کي گهڻو صدمو پھچايو جيتوڻيڪ هاڻي سمجهان ٿي تہ اهو سام جو نہ پر منھنجو امتحان هو. ڇا لاءِ جو هن مونسان ڪڏهين ڪوڙ ڪين ڳالھايو آهي. مون سام کي خوب ڇينڀيو ۽ چيم تہ ھھڙو لعل ڪڍي ماتا توکي ڏنو آهي، ان لاءِ تہ تون ان کي مارين يا ٻڌي ويھارين! مان اڄ ماني ڪونہ کائيندس ۽ گهرجي ائين تہ تون بہ ماني تہ کاءُ يا مون کي ۽ پاڻ کي ڪا ٻي سزا ڏي! سام موکي ڀلائڻ جا نمونا وٺڻ لڳو تہ ماني ٿيل آهي زيان ڪرڻ نہ گهرجي ڇوڪرو پاڻ ڏنگو آهي ۽ چپاٽ گسائڻ جيڪيائين تڏهي کيس ڌڪ ٻي جاءِ تي لڳي ويو، وغيرہ! ان وچ ۾ مون کان انجام پڻ ورتائين تہ اڳتي گهرو ڪمن کان کيس فارغ ڪريون جن مان هيءُ نتيجا نڪرن ٿا! مون هي سڄو قصو سچو سمجهي اهو انجام پڻ ڏنو ۽ سام قبول ڪيو تہ مان پاڻ کي سزا ڏيندس؛ چيائين، تون هاڻي اٿي ماني کاءُ! آخر ماني کائڻ وقت اها ڳالھہ پڌري ٿي تہ نہ رڳو سام ڪو بہ ڌڪ ڇوڪري کي ڪونہ هنيو هو مگر کيس اتفاقي ضرب اچڻ تي سندس ملم پٽي چڱيءَ طرح ڪئي هُئائين. سام چيو: ”مون کي مزو ٿي آيو جو پاڻ کي ڏوهيءَ جي صورت ۾ پيو ڏسان. اُن مان اهو احساس پيو پيدا ٿئي تہ ڪنھن ٻار يا نوڪر سان ظلم ڪرڻ ڪھڙو نہ خراب آهي! ٻيو وري تنھنجي ڪاوڙ ۽ جذبو حق جي طرف ڳالھائڻ ۽ مون کي بي ريا نموني نندڻ جو، سو بہ ڏاڍو ٿي وڻيو. اهو تو ۾ سوڀادايڪ ٿي لڳو. مگر اهو ارمان ٿيو تہ مون مان سچ ڳالھائڻ جي اميد ايتري جلد تو ڇو لاهي ڇڏي ۽ ڇو ائين نٿي سوچيءَ تہ سام ڪيئن مون کان ڪا ڳالھہ لڪائيندو!“
مون کي پڻ انھيءَ ڳالھہ تي ارمان ٿيو. پر تنھن بعد وري ماني کائيندي اسان کي گمراه ڪرڻ لاءِ سام اهڙي ڦرتي کاڌي جو ٻيو ڀيرو دل ۾ شڪ پيدا ٿيو تہ شايد سچ پچ بادل کي ماريو اٿس. ٻيا ڇوڪرا پڻ چوڻ لڳا تہ دادا جو ارمان آهي جو اسان کان ڳالھہ الي ويو. تڌهين سام اسان کي ٻيو ڀيرو شڪ ۾ وجهڻ بعد ڪرائيسٽ ۽ پيٽر جي ڳالھہ ٻڌائي تہ مقدمي هلڻ کان اڳ ۾ ڪرائيسٽ پنھنجي چيلي پيٽر کي چيو هو تہ ڪڪڙ ٽي دس ئي نہ هڻندا جو تون مون کان اڳ ۾ ٽي ڀيرا منافق ٿي ڦري ويندين! پيٽر کان ڀيري ڀيري اها ڳالھہ وسري ٿي ويئي ۽ جڏهين کائنس سرڪاري ماڻھو پڇن پيا، تون ڪير آهين؟ تڏهين هو ڇرڪ ڀري چوي پيو تہ منھنجو هن (ڪرائيسٽ) سان ڪو بہ واسطو ڪونھي! تڏهين ڪڪڙن جا دس ٻڌي وري کيس ڪرائيسٽ جي لفظن جي ياد اچي ٿي ويئي! مون بہ گويا پيٽر وارو ڪم ڪري ڏيکاريو: اُتيئي ٻہ ڀيرا سام جي لفظن ۾ شڪ آندم!
***


27-8-1955ع هيٺيان نوٽ ٿورا ڏينھن اڳ جا لکيل آهن: منھنجي جيون جو مطلب سام سان گڏيل آهي؛ ٻيو ڪو مطلب مراد زندگيءَ اندر نہ هوندي بہ خبر نہ آهي ڇو بعضي بعضي خود سام سان جهڳڙو ٿيو پوي! جيتوڻيڪ هڪ ٻئي کان ڇڄي رهيا آهيون! هي آخري جڳهڙو تہ خاص ڪري ان خيال کان بلڪل خطرناڪ هو؛ ايتري قدر جو رات جو سمھڻ وقت، مون کي اهو خيال ٿي بيٺو تہ سام متان بيزار ٿي يا غصي وچان راتو واھہ نڪري ڪيڏانھن هليو وڃي! سو درن کي چپ چپ ۾ وڃي قلف هنيم ۽ ننڊ بہ چنتا ۾ ڪانہ ڪيم. هر هر منھن ڪڍي ڏسان پئي تہ هو ڪٿي آهي. سڀاڻي تي سنڌيا جي ڌيان کان پوءِ مان وڃي سام جي اڳيان ويٺس. هن ٿورو هٿ گهمايو مگر اسان جي وچ ۾ اڃان ڄڻڪ حجاب جو پڙدو هو. مون جيئن ساڻس وڌيڪ ڳالھائڻ جي ڪوشش ٿي ڪئي تہ هو ڇرڪيو ٿي آخر اسپتال کان موٽي منجهند جو جڏهين ساڻس اچي ڳالھيم تہ چيائين: ”ٺاھہ ڪبو، پر ڪي ڳالھيون اڳ ۾ ڪبيون.“
مون سمجهيو تہ ڪي شرط هوندا جي هو وجهندو، سو کيس چيم تہ ڀل هينئر ئي اُهي چئي ڏيو.
سام چيو: ”منجهند جي ننڊ کان پوءِ اُهي ڳالھيون ڪبيون. ٿڪ ۾ ٺاھہ جون ڳالھيون ڪين ڪرڻ گهرجن. جسم آرام ۾ ۽ من سيتل رهي پوءِ ڳالھيون ڪجن.“
ننڊ کان پوءِ چيائين: ”هينئر اُهي ڳالھيون ٻڌين تہ ٻُڌ!“
مون چيو: ”ڀلا تيئي ٻڌايو.“
سام چيو: ”ٿڪ برابر هوندءِ؛ پورهيو ڪري اچين ٿي، مگر ان سان گڏ زندگيءَ ۾ چاھہ جي پڻ گهٽتائي آهي جا تو ۾ ٿڪاوٽ پيدا ڪري ٿي. زندگي چاھہ بنا لاچار هلي رهي آهي ان ڪري ڪٽ پٽ پڻ وڌي آهي. گيان ۽ ويچار جيوت جا اُتم ڦل آهن سي تڌهين پيدا ٿيندا، جڏهين جيوت جا سڀ جزا پورا بيٺل هوندا. نہ رڳو سڀ جزا موجود هجن، پر ڪنھن انتظام هيٺ هجن. تنھن لاءِ ساڌن کپي اسان جي جلد جلد وڙهڻ جو ڪارڻ اهو آهي، جو انھيءَ جيوت جي انتظام ۾ ڪا مڙيوئي گهٽتائي آهي. ائين نہ آهي تہ هن اڄوڪي سمجهاڻيءَ کان پوءِ يا ٺاھہ ڪرڻ کان پوءِ وري ڪو اسان جي وچ ۾ تفاوت پيدا ئي ڪونہ ٿيندو، مگر وري ڪوشش ڪري انھن تفاوتن هوندي بہ ڪا هيڪڙائي حاصل ڪرڻي آهي، ڪيتريون ڳالھيون اسين الڳ الڳ نموني سمجهون ٿا. انھن سان گهڻيون وقت اندر پاڻھي صاف ٿي وڃن ٿيون، تنھنڪري جيڪي ڪنھن ڌُر کي سمجهہ ۾ نہ اچن، تن لاءِ ڪشاده دليءَ جو رخ اختيار ڪرڻ کپي. ٻہ ڄڻا ڪي بہ هڪ جھڙا نہ ٿيندا آهن، نہ تہ جيڪر الڳ ڇو پيدا ٿين؟ پر پريم يا شرڌا، اُها ڳنڍڻ واري لئي يا کؤنر آهي جا ٻن پٿرن کيپاڻ ۾ ملائي سگهي ٿي هڪ طرف ڪو پٿر دل انسان هجي ۽ ٻئي طرف نرم ۾ نرم دل وارو هجي، هڪ طرف ڪو گياني هجي ۽ ٻئي طرف مون جھڙو جَڙ ٻُڌي وارو انسان هجي، تہ بہ انھن کي پريم ملائي سگهي ٿو. اها ايڪتا جيڪا تفاوتن جو گم ٿيڻ گهري ٿي، سا ڪوڙي ۽ اڻ لڀ آهي. انھن تفاوتن جي هوندي بہ پيار قائم رکڻ سو زندگي جو سچو مقصد آهي. حقيقت ۾ پيار آتما ڪارڻ ئي آهي. ان ڳالھہ جو اپنشدن ۾ ورنن ڪيل آهن. اُها هن ملڪ جي رشين جي سمجهاڻي آهي تہ پٽ پيارو آهي آتما ڪارڻ؛ زال پياري آهي تہ بہ آتما ڪارڻ وغيرہ. اهو نہ رڳو خيالي آدرش آهي، مگر زندگيءَ جي هڪ حقيقت پڻ آهي. ڪئين مثال تو پاڻ ڏٺا ٻڌا آهن. جو پيءُ پٽ ۽ هڪ ٻئي جي آڏو ايندڙ آخر هڪ ٻئي مان بيزار ٿيو پون ۽ جدا ٿي وڃن. اها ڳالھہ تنھنجي ۽ منھنجي حالت ۾ اڃا بہ وڌيڪ لاڳو آهي. مون ننڍي کان پنھنجي دل اندر جيڪو جيون جو آدرش رکيو آهي ۽ جنھن جي حاصل ڪرڻ جي اڃا بہ آس گهڻي اٿم، ان جي آڏو هي گهرو ڪر ڪر اچي رهي آهي. تنھن ڪري جيتوڻيڪ هي خيال ڪندي بہ دل کي ايذاءُ پھچندو آهي، تڏهين بہ اها ڳالھہ ساسنڀو نہ آهي تہ ڪر ڪر اسان کي ٿوري وقت کاءِ ئي جدا ڪري وجهي.“
وڌيڪ اهڙيون ڳالھيون مان ٻڌڻ لاءِ تيار نہ هيس تنھن ڪري سام کي چيم: ”بس، اهو ڪافي آهي! وري جهڳڙو ڪو نہ ٿيندو.“
***


28-8-1955ع اڄ ويٺي ويٺي مون گرڌاريءَ کي چيو تہ تون سڀاڳو آهين جو ڪتاب (آتم باغ) جيڪو سام توکي ارپن ڪري ٿو، سا هڪ اُتم چيز آهي. ان وقت سام کان مون پڻ پڇيو تہ ٻيا ڪھڙا ڪھڙا ليک يا ڪتاب اسان وٽ ڇپائڻ لاءِ آهن. سام مشڪي چيو: ”جرمنيءَ جي هن گذريل لڙائيءَ وقت جڏهين جرمن قومن ڪجهہ شڪستون کائڻ شروع ڪيو، تڏهين هٽلر جي هڪ وزير ربن تروپ ائين چيو هو تہ مان جڏهين پنھنجا نوان ٺهندڙ اوزار ۽ هٿيار ڏسان ٿو، تہ منھنجي دل وڏي ٿئي ٿي ۽ مون کي پنھنجي آخرين سوڀ ۾ ڪو بہ شڪ ڪونہ ٿو نظر اچي. ان وقت وٽن ”وي ون“ (V.1)، ”وي ٽُو“ (V.2)، ۽ شايد ائٽم بم جو بہ ڪو نمونو تيار ٿي رهيو هو. پر تنھن هوندي بہ جرمنيءَ هار کاڌي؛ اهي اوزار ۽ انھن سان گڏ سائنس جي ترقي جيڪا جرمن قوم حاصل ڪئي هئي، سا هٽلر دنيا کي ورثو ڏيئي ويو. ساڳيءَ طرح هي ڪتاب اسان جا بہ آشرم جي مرڪز يا شيوا جي ڪنھن هلچل آڏڻ لاءِ هيٿار ٿي سگهن ٿا. مگر اها آشرم اڃا برپا ٿيندڙ نہ ٿي ڏسجي. اسان جي زندگيءَ جي هار ظاهر آهي. پَر تنھن هوندي بہ هي پريم جا آوزار ’آتم باغ‘ ۽ ٻيا سڀ ڪتاب دنيا کي نماڻي سوغات ورثو ڏيئي وينداسين.“
***

__________________
[1] ٿيو بہ ائين؛ ٿورن ڏينھن بعد ڪرستانن لائوڊ اسپيڪر هڻي ۽ مانيءَ جو بندوبست ڪري ڪن غريب ڇوڪرن کي پاڻ وٽ آندو. ٻاهران ديول جي هڪ مولوي بہ اچي وعظ ڪرڻ بيٺو. ٿوري وقت لاءِ چڱو جوش پيدا ٿي ويو ۽ ان مان اسان ظاهر ڏٺو تہ اهڙين حالتون جهيڙو پيدا ڪري سگهن ٿيون. جيتوڻيڪ جهيڙو هن حالت ۾ ٽري ويو جو ڪرستان تمام ٿورا هئا.
__________________

11

سام جي انھن لفظن مون کي ڪجهہ غمگين ڪيو ۽ مون کيس دلداري ڏيڻ جي نموني چيو تہ هار ڇو ٿيندي؟ تنھنجو هن سال هڪڙو ٻيو بہ ڪتاب ڇپيو آهي ۽ وڌيڪ ڪتابن ڇپائڻ جي ڪوشش ڪئي ويندي. سام تنھن تي وراڻيو. ”ان هار جو اسان کي ارمان ڪونہ آهي نہ وري زندگيءَ جي ظاهري هار آتما جي هار آهي. ڪتابن ڇپائڻ سان بہ اسان جو ڪو خاص پريوجن ڪونہ آهي اُها سوڀ اڃا ڪنھن ٻيءَ ڳالھہ ۾ آهي، جنھن سان جيون سڦلو ٿئي ٿو. ايشور کي خبر آهي تہ هت ڇا سجايو ۽ ڇا آهي اجايو. ڪنھن بہ هٿرادو ڪوشش ڪرڻ ۾ دلي خوشي يا آتمڪ آنند پيدا ڪونہ ٿيندو، جيئن اشارو ايندو، تيئن تيئن پيو ڪبو ۽ ڪنھن خاص ڦل جي چاهنا ڪا نہ رکبي.“
مون کي ان ڳالھہ مان پورو دلاسو ڪونہ مليو تنھنڪري اڄ ڪن دوستن کي چيم تہ ڪو سنڌي خواند حال في الحال سام جي ليکن اُتارڻ لاءِ وٺي ڏيو تہ پريس کي اُتاري موڪلجن. اڄ وري نئين سر ارادو ڪيو اٿم تہ هن ماحول ۾ بہ ڪجهہ نہ ڪجهہ ڪم پيو ڪبو؛ ڏسان ڪيتري قدر ڪامياب ٿيون ٿا. باقي سام تہ ائين پيو هلي ڄڻڪ کيس ڪي صديون هت رهڻو آهي، يعني ڇپائي يا ٻئي ڪنھن ڪم لاءِ ڪو خاص اُديم ڪونہ ڪري ۽ جيئن اٽڪل ويھن سالن کان انھن ڪمن کي نا ضرور سمجهي ڇڏي ڏنو اٿس، اهو خيال ٿو رکي تہ ٻيو ڪو پيدا ٿيندو جيڪو سندس زندگيءَ جو ڪتابي يا خيالي ڀاڱو اچي سنڀاليندو: اڃا هو ڄڻڪ ٿڌو ٿانھريو ويٺو آهي. شل ايشور مون کي ئي اها همٿ ڏئي جو مان هيءَ آس سندس ۽ پنھنجي دل جي پوري ڪري سگهان!
***
30-8-1955ع ٽي هفتا کن ٿيا تہ سام پوني کان موٽي آيو هو ۽ خبر ڪئي هئائين تہ اُتي اسان جي وچين ڇوڪري کي نوڪري چڱي ملي هئي پر رهڻ جو بندوبست سٺو ڪونہ هيس. ڪم بہ تمام گهڻو هيس؛ سندس نوڪريءَ تي چڙهڻ وقت سام ٻڌايو تہ اُتي خيرات ۾ ڪجهہ ڪونہ ڏنائون ۽ نہ ڪنھن شڀ ڪرم يا پريئر سان شروعات ڪيائون.
سام جي موٽڻ بعد پوني کان خط اچڻ لڳا جن مان معلوم ٿيو تہ ڇوڪرو اڃا ڏکيو آهي؛ بمبئيءَ ۾ ڪا رهڻ لاءِ جڳھہ ڪانہ ملي اٿس، وغيرہ. سام چيو: ”جيتوڻيڪ ماڻھوءَ جي سڄي حياتيءَ جا ڪرم جن ۾ ڌيان پريئر وغيرہ پڻ اچي وڃن ٿا ۽ ٻيون شڀ اڇائون انھن سان گڏجي هلندڙ ۽ ايندڙ وقت جي نتيجن پيدا ڪرڻ ۾ اثرائتيون ٿين ٿيون، تنھن هوندي بہ هر هڪ نئين ڪم جو آرنڀ پريئر سان، انھيءَ نئين قدم کڻڻ لاءِ چڱو آهي، شڀ آس پيدا ڪجي ۽ سڀني جون شڀ اڇائون وٺي پوءِ ڪم جي شروعات ڪجي تہ سٺو آهي. ان ڪري هاڻي توهان غريب جا ٻار هتي گهرائي انھن کي هٿ سان پاڻ کارايو ۽ ٿورا ٿورا پئسا انھن کي ڏيئي، سندن آسيس وٺو تہ اها گهٽتائي پوري ٿي وڃي!“
سام هڪ پاسي نئين زماني جي خيالات رکندڙ آهي ۽ ٻئي پاسي سندس وشواس انھن ڪرمن ۾ ۽ پرارٿنائن ۾ اٽل آهي. چيائين: ”خود اها نئين خيالات ان طرف مون کي ڇڪي ٿي يعني آتمڪ اُپا سنا لاءِ اشارو ڪري ٿي. جيئن جسماني تون جون سائنسون پنھنجي اصول ۾ اڻ ٽر آهن يعني وگيانڪ تصديق ٿيل اصولن تي بيٺل آهن، تيئن هڪ آتما جي سائنس پڻ آهي. پريئر ڪرڻ ڪو وهم نہ آهي؛ پريئر جي اصل معنيٰ آهي ان پرم آتما کي جاڳائڻ يا سڏ ڪرڻ جا ست چت آنند روپ آهي؛ ان کي سڏڻ ۽ اُن جي پرگهٽ ٿيڻ لاءِ رستو صاف ڪرڻ، سڀ هيٺيان يعني ڪسا خيال من مان تڙي ڪڍڻ ۽ شُڀ وايو منڊل پيدا ڪرڻ، سو آهي سچو مطلب پريئر جو. من مان ٻيون ميريون مدايون ڪڍي ۽ ان پرماتما کي آراڌنا ڪرڻ سو ڄڻ آهي ان شڪتيءَ جي پر گهٽ ٿيڻ لاءِ گلم غاليچا وڇائڻ.“
سام جي چوڻ موجب اٽڪل چاليھہ يا پنجاھہ ننڍا، غريب ٻار گهراياسون. سام ۽ مون بيھي انھن کي کارايو.
مان ائين اڀمان ڪري نٿي چوان تہ اسان جي اُن ڪرم ڪري ڪا ڪرامت ٿي، پر اڄ جيڪو پوني کان خط آيو آهي، ان ۾ لکيائون تہ اسان جي ڇوڪري کي تمام سٺي جڳھہ رهڻ لاءِ ملي آهي ۽ هو پاڻ کي اُتي خوش سمجهي ٿو. جڳھہ ملڻ جو وقت وري لڳ ڀڳ اُن ماني کارائڻ ۽ پريئر واري ڏينھن جي ويجهو ڏيکارجي ٿو. سائين انسان جي شڀ ارادن ۾ ضرور مدد ڪري ٿو!
***


4-9-1955ع صوفي صاحب جڏهين آيو تہ مون کيس سام جي نئين ڇپيل ڪتاب ”پينوءَ جي سوغات“ مان ڪي ڇپيل ٽڪرا هندواسي هفتيوار مخزن ۾ ڏيکاريا. ماستر صاحب کي خيال آيو تہ سنڌ جي ڪن مشهور رسالن ۾ انھيءَ ڪتاب مان ٽڪرا پوڻ گهرجن. اسان کي چيائين: ”هن ڪتاب مان يا ٻي ڪنھن مان ڪجهہ ٽڪرا ڪڍي ڏيو تہ مان انھن رسالن کي درج ڪرڻ لاءِ موڪليان. ديوان صاحب جي ليکيتن جي پڌرائي ڪرڻ گهرجي. مان هڪ نئين روزاني اخبار کي پڻ لکندس تہ هو بہ اُهي ٽڪرا وجهندا رهندا.“
سام چيو: ”جڏهين انھن کي بہ سڪ پيدا ٿئي تہ پوءِ موڪلجن. جڏهين ڪو ڪم سڪ يا چاھہ منجهان ٿيندو آهي تہ ان جو لاڀ بہ چڱو حاصل ٿيندو آهي. هتان جي رسالن ۽ اخبارن کي اهڙن ليکن يا شعرن جي گهرج ڪا نہ ٿي ڏيکارجي. بمبئيءَ جي هند واسيءَ کي پڻ مون ڪونہ لکيو هو مگر انھن پنھنجو پاڻھي اُهي ٽڪرا واڌا ۽ انھن بابت ڪي چڱا اکر پڻ لکيائون. هت بہ جنھن کي وجهڻا هوندا سي پاڻھي وجهندا.“
صوفي صاحب چيو: ”هت تہ اخبارن وارن جي ڪڍ پئجي ٿو تڏهين ٿا ليک قبول ڪن؛ ٻيا اديب کين منٿون ڪندا آهن. اسان کي بہ خط تہ لکڻ گهرجي. نہ تہ رکي رکي هي ڪتاب ۽ ليک اتيئي رهجي ويندا. جيتوڻيڪ ائين سچ آهي تہ ڪا بہ سچي شيءِ گهڻو لڪل نٿي رهي.“
سام چيو: ”موتي ۽ جواهر جيڪڏهن ڪي سال يا صديون ڌرتيءَ ۽ پاڻيءَ اندر دٻيل رهن تہ انھن جو چمڪو ذرو بہ گهٽ نہ ٿيندو تنھنڪري جيڪڏهين ڪا خوبي اسان جي ڪنھن بہ ڪم ۾ آهي تہ اُها گم اصل ڪونہ ٿيندي.“
تنھن بعد صوفي صاحب جي گهُر ڪرڻ تي ايئا جا آواز، هڪ ننڍڙو ڪتاب جو صوفي صاحب سان گڏ سنڌيءَ ۾ ترجمو ڪيو هو، سو سام کيس آڻي ڏنو. سندس خيال هو تہ شايد ان مان ڪي ڀاڱا چونڊي سگهجن. هن ڪتاب جي ڇپجڻ کانپوءِ جلد ئي اسان کي طيب ڇڏڻو پيو ۽ بچيل ڪاپيون اڻ پڙهيل ماڻھون ڦرلٽ جي وقت ۾ ٻورا ڀري وڃي پڪوڙائن وٽ وڪڻي آيا. سام تنھنڪري صوفي صاحب کي چيو تہ هيءَ ڪاپي هٿيڪي رکجو؛ پر پنھنجي ڇوڪريءَ کي پڙهڻ لاءِ ضرور ڏجو.
ان تي صوفي صاحب چيو: ”مان هُن کي ڪيترو پڙهڻ لاءِ چوندو آهيان پر ننڍيءَ وهيءَ وارن جا خيال نرالا آهن.“
سام چيو: ”جيئن ڪو گابو يا ڍور گهڻن کيتن ۾ چڪ هڻي هِتان، هُتان جدا قسمن جا گاھہ کائي ٻين ڌڻ وارن جانورن کان وڌيڪ سگهارو ۽ مضبوط ٿيندو آهي، تيئن اهو ماڻھو جيڪو عام علم جي کوجنا ۾ چاھہ رکي ٿو ۽ سڀني خيال مان واقف ٿيڻ جي ڪري ٿو، سو پنھنجي خيال ۾ وڌيڪ مضبوط ٿئي ٿو. تنھن ڪري پنھنجي ڪڪيءَ کي چئجو تہ پنھنجي اسڪولي ڪمن تي فقط ڌيان نہ ڏئي پر ٻين مذهبن يا تاريخ ۽ سائنس وغيرہ مان پڻ واقف ٿيڻ جي ڪري.“
***


8-9-1955ع سام مون کان پڇيو: ”توکي سچ پچ ننڍي هوندي آشرم جي زندگي گهارڻ جي تمنا هئي يا منھنجي اها خوشامد ڪندي هئينءَ، جڏهين پھريائين ملياسون؟“
مون کيس چيو: ”منھنجي اها تمنا اصل کان هئي؛ اُن جي منھنجي واقف ڪار ڇوڪرين کي چڱيءَ طرح خبر هئي؛ اُهي جڏهين پوءِ چونديون هيون تہ ڪٿي آهي اُها آشرم، تڏهين مون کي ارمان ٿيندو هو تہ منھنجي زندگيءَ جي لائين شايد مٽجي وئي آهي!“
سام چيو: ”مون کي ياد آهي تہ جڏهين اٺن يا نون سالن جو هجان، تڏهين پاڻ جھڙي ننڍڙي سنگتيءَ سان هڪ ڀيري ويٺي ٻٽاڪون هنيم تہ وڏي هوندي مان شاعر ٿيندس! پوءِ ڪجهہ عرصو گذريو تہ شاعرن يا فقيرن جي صحبت ڪرڻ جو موقعو مليو وري تنھن بعد نئين دنيا جي مزي ۽ وندر ۾ اچي اُن خيال کان ڄڻ ڇڄي ويس. پر انسان جڏهين هڪ سچي آس دل ۾ ڌري ٿو تڏهن ان جي اُها آس ڄڻڪ ايشور جي ڪنھن لڪل ’ڪتاب‘ ۾ داخل ٿي وڃي ٿي. گهڻن سڌريل ڪرستانن جي گهرن ۾ اهو رواج آهي تہ وڏن ڏينھن تي ننڍا ٻار پنھنجون گهُرجون ۽ مرادون هڪ ڪتاب ۾ درج ڪندا آهن، جن مان سندن مائٽ واقف ٿي ڪوشش ڪندا آهن انھن مرادن پوري ڪرڻ جي تيئن تنھنجون ۽ منھنجون مرادون ننڍ پڻ جون ايشور جي ڳجهي ڪتاب ۾ درج ٿيل آهن. جڏهين تون ۽ مان پاڻ ۾ گڏياسين، تڏهين ماڻھو اسان جي گلا ڪندا هئا ۽ ڍنڍورو گهمائي بدنام ڪندا هئا؛ شايد تو بہ مون کي فقط هڪ زميندار، جهنگ جو رهواسي ڪري ٿي سمجهيو ۽ تو کي ايتري اميد نہ هئي تہ منھنجو ادبي يا ڌرمي پاسي لاڙو پڻ هوندو. پر ڏسُ اهڙي ڄاڻ نہ هوندي بہ تون ۽ مان ساڳئي خيال ۾ يڪمشٽ ٿيا آهيون ۽ هينئر ائين پيو لڳي ڄڻ اُن آدرشي زندگي پرپا ڪرڻ يا آشرم کولڻ لاءِ ئي تون ۽ مان گڏ ٿيا آهيون! جي ڪو سچي آس رکي ٿو، پوءِ توڙي جو پنھنجي تمنا ٿوري وقت لاءِ ظاهراً وساري ڇڏي ٿو تڏهين بہ اُها آس سندس اُن ويساري جي وقت ۾ خود وڌندي ۽ ٽڙندي رهي ٿي؛ جيئن نہ رڳو سج جي روشنائيءَ ۾ پر رات جي اوندھہ ۾ خود وڻ ۽ وليون وڌندا رهن ٿا تيئن غفلت واري زماني ۾ پڻ سچا خيال ڪجهہ نہ ڪجهہ پرورش پائن ٿا، منھنجو مطلب هيءَ آهي تہ ڪا چِت شڪتي اهڙي آهي جو اسان جون سچيون، سوچيل مرادون سنڀالي وٺي ۽ پوءِ جڏهين منزل کي ويجهو اچي، پٺ تي نگاھہ ڪجي ٿي تہ ائين ڏسڻ ۾ پيو اچي ڄڻڪ خود اُن ظاهري ويساري جي وقت ۾ اُها شڪتي رهبري ڪندي ٿي رهي. جيڪو وقت اسان سمجهيو ٿي تہ اسين اُن آدرش کان پري ڇڪبا پيا وڃون، اهو وقت پڻ ضايع ٿيل ڪين هو مگر پٺتي نھارڻ سان هينئر ائين پيو لڳي تہ خود اهي وَر وَڪڙ ۽ ڏنگايو رستي طئي ڪرڻ لاءِ ضروري هيون، ڄڻڪ سڌو ئي سڌو مالڪ اسان جو اُها آس قبولي، اسان کي پنھنجي منزل ڏانھن وٺي ٿي هليو! سچي صدق رکندڙ جي مٿان سندس اهڙي ئي مھر آهي.“
***


14-9-1955ع صوفي صاحب شام جو اسان وٽ ويٺو هو. ڳالھيون ڪندي ڪندي اهي اکر چيائين تہ حياتيءَ ۾ ڪا وندر يا وئراڳ هجي؛ هينئن تہ زندگي بي مزي ٿي پيئي آهي! وڌيڪ چيائين تہ مون کي خيال ۾ هڪ قسم جو پروگرام آهي پر حال في الحال اهڙي ڪا ڳالھہ هجي جيڪا دل کي تازو ڪري!
سام چيو: ”ٽي شيون منھنجي سمجهہ ۾ خاص طور دل کي تازو ڪندڙ آهن. انھن سان خيال جو واڌارو پڻ ٿئي ٿو. هڪ راڳ، جنھن سان ماڻھو آنند ۾ سمائجي وڃي ٿو؛ ٻيو هڪ وڏو عشق جنھن مان ماڻھو بي خود ٿي وڃي ٿو ۽ ٽيون ڪو سئر هجي جو انسان کي روزاني زندگيءَ جي کوھہ مان ٻاهر ڪڍي دل چسپي وڌائي. اهي ٽيئي شيون خود حسن جي پڇاڻ مان پيدا ٿين ٿيون. سئر بہ الاهي حسن لاءِ تلاش آهي. باغ پھاڙ، نديون ۽ ٻيا اهڙا آستان ڏسي مان تہ ائين ڀائيندو آهيان تہ خود اُن سائينءَ جي حسن جو ديدار ٿو ڪريان پر سئر ۽ سفر جي وچ ۾ فرق آهي. سفر رواجي طرح هڪ ڪشالو آهي ۽ سئر من جي موج وچان ٿئي ٿو!“
***


23-9-1955ع صوفي صاحب اڄ ويھي ويھي چيو: ”مان خيال ڪندو آهيان تہ ڪا بہ چڱي شيءِ آخر گم نٿي ٿئي. پنھنجي گهر وارن کي بہ ٻڌائيندو آهيان تہ طيب شھر ۾ ٻيا بہ سام صاحب جا عزيز وڏا زميندار هئا؛ اهي مٿس ٽوڪون ڪندا هئا پر ڇا لاءِ جو هو ڪسي خيال جي پٺيان هئا، يعني فقط دنيا گڏ ڪرڻ جي ڪڍ هئا، اڄ ائين ٿو ڏسجي ڄڻ سندن نام نشان ئي ڪونہ رهيو آهي ۽ هيڏانھن (سام ڏانھن منھن ڪري چيائين) توهان هڪ سٺي خيال تي پڪا ٿي بيٺؤ؛ پنھنجي گهر ٻار سان بہ چڱي هلڻ جي ڪوشش ڪيو ۽ پنھنجو آدرش بہ سڀاليندا رهيؤ تہ اُهي سڀ ڪوششون توهان جون اجايون ڪونہ ويون آهن. ڏکئي وقت ۾ جيڪا ٻارن کي تعليم ڏنو، اُن جو نتيجو اڄ اهو ٿيو آهي جو هو پنھنجو پاڻ تي ڀاڙي سگهن ٿا ۽ اوهان گهرجي چنتائن کان گهڻي قدر آزاد آهيو؛ ادبي ڪم ۾ يا اڪبر آشرم جي ڪم ۾ توهان جيڪو پاڻ پتوڙيو ۽ محنت ڪئي. ان جو ڦل بہ هينئر ظاهر ٿيندو ٿو وڃي ۽ وڌيڪ ظاهر ٿيندو. جيئن ڪو کوھہ پڪ مان ڦاٽي ۽ تنھنجا جَر ڪڏهين ڪين سُڪندا آهن، تيئن انسان جيڪو سچ تي محڪم رهي ٿو ۽ پنھنجي آدرش کي چنبڙيو اچي ٿو، ان جي زندگيءَ جا جر پڻ هميشہ قائم آهن. اوهان جيڪا پندرهن يا ويھہ سال صبر سان پنھنجي خيال ۽ آدرش جي پالنا ڪئي آهي تنھن جو لاڀ ضرور ملڻو آهي.“
***

29-9-1955ع گذريل مھيني سام جو ننڍو هڪ ڪتا ”پينوءَ جي سوغات“ ڇپيو آهي. اُهي نثري نظم جا ٽڪرا گهڻي وقت جا لکيل هئا، مگر انھن بنسبت ۽ پنھنجي ٻين اڻ ڇپيل ڪتابن جي نسبت ۾ سام ائين چوندو هو تہ مون کي اڃا الاهي اعلان ڇپائڻ لاءِ ڪونہ ٿو اچي. سندس خيال اهو رهندو هو تہ انھن ڪتابن لاءِ ڪا مطلب سنڌي ساهتيہ جي دنيا ۾ ڪانہ ٿي ڏيکارجي. مان سمجهان ٿي تہ سام جو اهو بہ سڀاءُ آهي تہ جنھن شيءِ جي ڪڍ گهڻا پون، تنھن کان پاڻ بنھہ منھن موڙي وڃي؛ اهڙيءَ ريت پنھنجي زندگيءَ جا ٻہ واقعا هو ٻڌائيندو آهي. پھريون اهو تہ گهڻا گهڻا سال اڳ هو جڏهين ولايت وڃي، تڏهين اتي ٻن ڏينھن جي سانده اوٽ موٽ ريلوي جي مسافري ڪرڻي پيس؛ جڏهين کيس بُک لڳي تہ مانيءَ جي وقت ريسٽارنٽ ڪار ۾ ماني کائڻ ويو، پر ٻڌايائين تہ اُن جي لنگهہ واريءَ گهٽيءَ ۾ اٽڪل ٽيھہ يا چاليھہ ڄڻا هڪ ٻئي جي پٺيان ڳاهٽ ڪيو بيٺا هئا، جن وجهہ ٿي جاچيو تہ ميز ڪا خالي ٿئي تہ وڃي ماني کائون. هر ڪو انھن مان انتظاريءَ ۾ هو تہ جيئن ٻيو ڪو اڳ ۾ نہ هليو وڃي. سام چيو: ”مون کي پاڻ تي نفرت اچي ويئي جو هينئن پيٽ جي خاطر انسان حيوان وانگر مانيءَ ۾ اکيون وجهي بيھي رهي! توڙي جو ڏاڍي بُک هيم، تڏهين بہ چپ ڪري پنھنجي گاڏي ڏانھن موٽي آيس؛ جينيوا ۾ اڌ رات جو پھتس، جتي فقط چانھہ نصيب ٿي ۽ تنھن کان پوءِ وري گاڏيءَ ۾ مسافري ساڳيءَ ريت ڪيم.“
اهڙي طرح سام ٻي هڪ ڳالھہ پڻ ٻڌائيندو آهي: ”ڪوي ٽئگور جڏهين ڪراچيءَ ۾ اچڻو هو تڏهين سندس ڏسڻ لاءِ گهڻا ماڻھو منتظر هئا. سام چيو: جنھن اميد سان اسين آياسون، يعني ساڻس ڪنھن خلاصي ملاقات لاءِ سا اميد پوري ٿيڻ واري ڏسڻ ۾ ڪانہ آئي. ماڻھن وٺي ٽئگور جي هوائي جھاز ڏانھن ڊوڙ پاتي. انھن ۾ ڪي اديب ۽ ٻيا چڱا ماڻھو بہ هئا. مون اتي گهڻ ڏسي موٽ کاڌي، جيتوڻيڪ پوءِ هڪ دوست واٽ تان موٽائي پنھنجي جاءِ ۾ نيئي اسان جي آس پوري ڪئي. اُت ٽئگور جي مانيءَ جو بندوبست ٿيل هو. انھيءَ ئي وقت ٻيو هڪ دوست مونسان گڏ هيو. ان جيئن ڊوڙ ٿي پاتي تيئن مون هن جي ڪوٽ کي پڪڙيو ۽ کيس چيم هي نمونو شانائتو نہ آهي، جنھن تي هو بہ پاڻ سنڀالي ويو ۽ پوءِ محسوس ڪيائين تہ ڪا بہ اهڙي خوشي ملھائتي نہ اهي جو ان لاءِ انساني شان وڃائي اهڙي هلڪڙائي ڏيکارجي.“
مان سمجهان ٿي تہ سڀڪو جيئن اڄ ڪلھہ سنڌيءَ ۾ پيو شعر وغيرہ ڇپائي، تيئن سام کي اها بہ هڪ قسم جي گهڻ يا پيھہ پيئي نظر اچي. ٿورا ڏينھن ٿيا تہ هڪ وڏي مئگزين ڏسي چيائين تہ مان جيڪر نہ پسند ڪريان تہ ايترن شاعرن جي وچ ۾ منھنجو بہ ڪو ٽڪرو ڇپجي. ان ڪري ئي پنھنجي خيال موجب، سام هيترا سال ماٺ ۾ رهيو آهي ۽ ڪجهہ ڇپائڻ جي ڪوشش ڪانہ ڪئي اٿس!
***
”پينوءَ جي سوغات“ جي مرحبا تمام سٺي ٿي. هڪ قسم جي هلچل گويا سنڌي لٽريچر جي دائري ۾ هن ننڍڙي ڪتاب پئدا ڪري ڇڏي! ڪيترن واقف ۽ اڻ واقف دوستن جا خط اچڻ لڳا. سام چيو: ”جيستائين ڪنھن بہ ڪم مان آپو نہ ڪڍبو، تيستائين اُن مان خوشي نہ پاڻ کي نہ ٻين کي ڪا حاصل ٿيندي. ڪتاب اُهي ساڳيا آهن، مگر هينئر هڪ نئين مراد سان پيش ڪيا وڃن ٿا، يعني منھنجي دل ۾ هڪ سچي آس پيدا ٿي آهي تہ مان بہ ڪجهہ ماڻھن جي وندر يا خيال جي واڌاري لاءِ ڪيان. مون کي اهو ڏسي خوشي ٿي تہ ٿوروئي قرض سنڌي مادري ٻوليءَ جو هن ريت ادا ڪري سگهون ٿا. مان نفس کي شاباس ڪرڻ نٿو گهران پر دل سان ائين چاهيا ٿو تہ شل هي ڪتاب ۽ قلم اسان جي سموري زندگيءَ سان گڏ پريم جا پر ٿي پون. هي هڪ ننڍڙو ڪتاب فقط هڪ سو صفحن جو آهي. جيئن سمنڊ ڀر تي سير ڪندي هڪ يا ٻہ سٺا ڪوڏ هٿ ايندا آهن تہ اهي بہ سوکڙي طور پنھنجي گهر کڻي اچبا آهن، تيئن ان اکٽ پريم ۽ گيان جي ساگر مان هيءُ هڪڙو ننڍڙو ڪوڏ ڪري سمجهڻ کپي. مون کي خوشي ٿي آهي جو اهو قبول پيو آهي. ايشور جي شل اسان سڀني جي ڪوشس تي آسيس ٿئي!“
***

11-10-1955ع سام چيو: ”ويٺي ويٺي مون کي اهو خيال آيو تہ هي جو ڪن ماڻھن لکيو آهي، تہ اسان جو نئون ڪتاب پينوءَ جي سوغات ڳُوڙهو خيالن سان ڀريل آهي. سو وري پڙهي ڏسان تہ واقع ئي ڳوڙهو آهي ڪيئن! اُتي وري ٻيو خيال آيو تہ اڙي هي تہ نفس کي ٿو شاباس ڪرين؛ ڪتاب کي هڪڙي پنھنجي شئي سمجهي ٿو پيار ڪرين! تنھنڪري ڪتاب پڙهي ڏسڻ واري خيال کي روڪيم، پر اُتيئي ٽيون خيال پيدا ٿيو تہ حقيقت ۾ نہ ڪو آهي نفس نہ ڪا آهي ڪا شئي پنھنجي يا پرائي؛ هي ڪتاب بہ آتما جا اوزار ڪري سمجهہ! پر جي انھن کي رانديڪا بہ ڪري سمجهين تہ اُن ۾ هرج نہ آهي. مگر انھن سان فقط ايتري دل رک، جيتري ڪو ٻار پنھنجي رانديڪي سان رکي؛ يعني فقط ان لحظي لاءِ ٻار وانگر وري ٻيءَ گهڙيءَ ان کي وساري ڇڏ!“
سام چيو: ”هي آخري خيال سڀني کان اتم آهي؛ پاڻ کي ايترو وسارڻو آهي، جو سچ پچ پنھنجي ۽ پرائي شيءِ جي وچ ۾ ڪو فرق نظر نہ اچي. ان بعد پنھنجي شيءِ کي کڻي ماڻھو ساراهن تہ اُن ۾ غرو سان گيرب جو احساس ڪونہ هوندو. سڀ پدارٿ نا سونت سمجهي اُنھن کي ڌڪاري بہ سگهجي ٿو پر وري تمام اونچ خيال وچان انھن کي ڪتب بہ آڻي سگهجي ٿو، يعني تسليم ڪري سگهجي ٿو. حقيقت هيءَ آهي تہ هي سڀ شيون اوزار ۽ وسيلا يا چئجي کڻي رانديڪا آهن. جنھنجي درشٽي آتما ۾ کتل آهي، ان جي لاءِ ڀلا ڪھڙو تفاوت ڪن بہ ٻن ناسونت شين جي وچ ۾ ٿي سگهي ٿو يا پنھنجيءَ ۽ پرائيءَ جي وچ ۾؟ ڪجهہ بہ نہ! مطلب تہ جن کي آتما ياد آهي تن کي پاڻ ياد رهي نٿو سگهي. ڪوڙو لڄڪو بہ اڪثر اندر جي اڀمان مان پيدا ٿيندو آهي يا پنھنجي پاڻ ٺڳڻ جو هڪ نمونو آهي. تنھن ڪري خود نفس کان بہ لڄڪو ڪرڻ نہ جڳائي. ان جي سامھون وڃڻ جي همت ڌارڻ گهرجي.“
***


ٿوريءَ دير بعد مون چيو تہ خبر نہ آهي ڪڏهين اسان جي آشرم برپا ٿئي؛ الا جي تيستائين مان هجان يا نہ هجان!
سام چيو: ”اهڙي انتظاري اسان کي ڇو هئڻ گهرجي؟ پر مان تہ ڏسي رهيو آهيان تہ تون آشرم جي ماتا پيئي ٿي سڏجين! وڌيڪ ڏسان ٿو تہ هي ڪتاب وغيرہ سڀ پريم جا اوزار ڪري ٿي هلائين! تنھنجو بہ روح هنن ۾ پر گهٽيل آهي، جيتوڻيڪ اڃا تنھنجو نالو ڪنھن ڪتاب جي مٿان نہ پيو آهي؛ اهي سڀئي اُن آشرم جو هڪ ڀاڱو آهن.“
سام وڌيڪ چيو: ”ڀلا مون جو هي خيال سالن جا سال دل ۾ سانڍيو آهي، مون کي ڪيتري نہ انتظاري ٿيڻ گهرجي؟ پر مان سچ ٿو ٻڌايانءِ تہ جيتوڻيڪ حالتون لڳ ڀڳ ساڳيون مايوس ڪُن رهيون ٿيون تڏهين بہ ڪو شڪ يا انتظاري اُن آدرش بنسبت منھنجي دل ۾ ڪانہ آهي. ظاهر ۾ تہ ڪو اُديم بہ ڪو نہ ٿو ڪجي، مگر سال ٿيا آهن چپ ۾ ان خيال جي پالنا ڪندي. نہ رڳو ڪنھن شعر يا ليک لکڻ وقت پر سنساري ڌنڌن جي وچ ۾ بہ اهو احساس رهندو اٿم تہ مان ڄڻڪ اُها آشرم اڏي رهيو آهيان! خاص ڪري جڏهن ڪنھن ڪم ۾ ڪاميابي نظر ايندي آهي تہ چوندو آهيان ان آدرش جي طرف هڪ وک وڌائي رهيو آهيان.
”اصلي يعني سچو روپ هر شيءِ جو پھريائين خيال اندر پيدا ٿئي ٿو. جيڪو ماڻھو اندروني دنيا ۾ گهڻو رهي ٿو يعني خيالي دنيا جو رهواسي آهي ان کي اهڙين ڳالھين جو يقين پڻ رهي ٿو؛ جيڪو پاڻي هماليہ جبل جي چوٽيءَ کان پنڌ پيو آهي سو ضرور ڪنھن وقت ساگر ۾ پاڻ سمائيندو؛ جا خيال جي لھر آتما جي اندروني دور مان هلي آهي ۽ ايترو فاصلو طئي ڪري اڳتي رڙهي آهي، سا ضرور ڪنھن وقت اچي ڪناري لڳندي، پر جي نہ بہ لڳي تہ ان جي اندروني موج ۾ ذرو بہ فرق نہ پوندو؛ آخر ان اندروني موج منجهہ ئي تہ زندگيءَ جو سچو سار سمايل آهي. جنھن کي ڪنھن خاص روپ سان رغبت نہ آهي، ۽ خاص نتيجي جي هروڀرو ستائيندڙ چاهنا ڪا نہ آهي، تنھن لاءِ اهو دلاسو بہ ڪافي آهي تہ اُها لھر جي اڪيلي نہ تہ بہ ٻين لھرين ۾ سمائجي، ٻيا روپ ڌاري، ضرور سمنڊ ۾ پنھنجو انت پائيندي! مطلب تہ چڱو خيال سج جي گرميءَ وانگر گم هرگز نٿو ٿئي؛ ڪرڻو هلي مٽيءَ ۾ سمائجي ٿو، مِٽيءَ مان پوءِ ڪنھن زرعي پيدائش جي صورت وٺي ٿو، آخر ڪافي، اناج يا سبزيءَ جي صورت وٺي سج جي شڪتيءَ جو اظھار ڪري ٿو.“
***


26-10-1955ع ڪالھہ هڪ فقير اسان وٽ آيو جو پھريائين اٽڪل 15 - 14 سال اڳ طيب ۾ آيو هو. اُتي هڪ صوفي سما گم ڪرايل هو جنھن ۾ ڪيترا ٻيا فقير ٻاهرين پاسن کان آيل هئا. انھن کان موڪلائڻ وقت سام جڏهين کين ڪجهہ ڪپڙا وغيرہ سوغاتون ٿي ڏنيون، تڏهين هي فقير بہ حاضر هو. هو انھن ڏينھن ۾ بلڪل مست هو؛ جڏهين ڪو راڳ ٿيندو هو تہ اُٿي پنھنجو پاڻ وڄندڙ سازن سان هيئن پيرن ۽ منھن جا اشارا ملائي ناچ ڪندو هو، ۽ ائين چوندو هو هي عشق ٿو نچي! سام جڏهين کيس ميلي پوري ٿيڻ تي هڪ قميص جو ڪپڙو آڇيو، تڏهين هن بي پرواهيءَ مان انڪار ڪري چيو تہ وڃي ڪنھن ٻئي فقير جي پورت ڪر؛ اسان کي ڪجهہ نہ گهرجي.“
فقير اُن وقت بلڪل لا طمع هو ۽ سام کيس گهڻو ياد ڪندو هو. ڪجهہ وقت کان هو اسان وٽ وري اچڻ لڳو آهي، پر ڀيري ڀيري ڪو مڙيوئي سوال کڻي اچي! ڪڏهين روپيو گهري، ڪڏهين ڪو ڪپڙو يا ٻي شيءِ گهري، ڪڏهين اهڙا ذڪر پيو ڪري تہ مان هينئر فلاڻي آفيسر ڏانھن وڃان ٿو، اُهو منھنجو مريد آهي؛ پاڻ تي پنج رپيا مھينو ٻنڌاڻ مقرر ڪيو اٿس وغيرہ، وغيرہ! ڪالھہ وري چيائين تہ مان ڪراچيءَ ويندس، اُتي بہ چڱو خير ملندو اٿم. سام هن فقير ۾ وڏو ڦيرو آيل ڏسي کيس چيو: ”جي رنج نہ ڪيو تہ اسان توهان کي هڪڙي صلاح ڏيون؛ اڳي جڏهين اسان توهان کي قميصڙي آڇي هئي، تڏهين توهان وٺڻ کان انڪار ڪيو هو، توڙي جو جان واري قميص پراڻي هُيوَ تڏهن ﷲ ۾ ايترو اعتقاد هيو تہ جڏهين اُها ڦاٽندي تہ ٻي پاڻھي ڏيندو! هاڻي وري سعيو ڪري دنيا وارن جي ڪڍ ڦرندا ٿا رهو ۽ وتو ٿا شيون مال ۽ زر ڪٺا ڪندا! اُنھيءَ اڳئين هلت جي ڪري اهي وڏا ماڻھو توهان جا مريد ٿيا پر هاڻي جيڪا ڏن جي وصولي ڪريو ٿا اها سڪوارن کي ڀڄائي ڇڏيندي.“
فقير چيو: ”اسان تہ اِيَر پاڻ رولڻ تي هري ويا آهيون؛ توکي شاباس آهي، جو هڪ جاءِ تي ويٺو آهين. پر ماڻھو بہ اچڻ لاءِ زور رکن ٿا تڏهين ٿا وٽن وڃون.“
سام چيو: ”بيشڪ گهُمو، سئر ڪريو پر سعيو ڪري انھن وٽ نہ وڃو جيڪي ڏن ڀريندڙ آهن. فقير جو ڪم آهي تہ چڱيءَ شيءِ بہ هُرو ڀرو ڪنھن کي زور سان نہ آڇي. فقير جو وکر آهي محبت ۽ گيان، پر هن کي گهرجي تہ اُهي بي بھا شيون در در ڀٽڪائي انھن مان پئسو پيدا نہ ڪري، مگر تلاءُ وانگر محبت جو پاڻي موجود رکي ويٺو رهي، جنھن مان ماڻھوءَ پسون ۽ پکي، ڀل پيا پيئن؛ جنھن کي اُڃ لڳي، سو ڀل تڙ تي هليو اچي پَر فقير پنھنجا هوڪا پاڻ نہ ڏي!
”عقيدي وارن وٽ فقير برابر پاڻ بہ ڪھي ويندا آهن، پر صرف ڪا سڪ جي امانت ڏيڻ. پئسي سان اهو وکر وڪڻڻ سو آهي فقيريءَ ۾ ڪسب ڪمائڻ. توهان سير بيشڪ ڪريو؛ ڀاڙي وغيرہ لاءِ بہ ڪٿان خوشيءَ سان ملي تہ پئسو وٺو؛ پر هينئن پورين تاريخن جي اچي ڏنُ اُڳاڙڻ سا ڳالھہ توهان لاءِ ٺيڪ نہ آهي.“
فقير جي وڃڻ بعد سام مون کي چيو: ”هي مثال ڏيکاري ٿو تہ اونچ چاڙهيءَ تي چڙهي ڪري بہ اتھان وري ڪري سگهجي ٿو؛ پوءِ بہ ڪيڏو نہ خطرو رهي ٿو ڪري پوڻ جو! تنھنڪري وک وک سان پاڻ سنڀاليندو آهي؛ دم دم سان پنھنجو آدرش ياد رکي هي جيون گهارڻو آهي. هي فقير مون مجذوبي حالت ۾ ڏٺو هو. اڄ ور هي گداگر بڻجي پيو آهي!“
***


13-12- 1955ع سام اڌ رات جي ننڊ مان جاڳي ڀرواري هوٽل تي رات جي ماٺ ۾ چوٻول هلندو ٻڌو جو اُن وقت جي لحاظ کان اڻ سھائيندڙ ٿي لڳو. سام چيو: ”انساني جيوت هڪ اُتم شئي آهي پر اسين اُن سچي جيوت کان ڪيڏو نہ دور رهون ٿا! انسان پاڻ سان ڇا ڪري رهيو آهي! هيءَ هڪ عجب جھڙي ڳالھہ آهي، جو سڄو ڏينھن تہ اسان جو مال دنيا يا ڪوڙن سکن جي تلاش ۾ وڃي ٿو پر اڌ رات جي وقت ۾ بہ ڪيترن کي اهو خفقان لڳل رهي ٿو! حيوان پنھنجو وقتي گهرجون سڀ کان وڌيڪ اهم سمجهي ٿو پر انسان انھن کي وساري سگهي ٿو، ان لاءِ تہ جيوت جو سچو مقصد نظر کان غائب ٿي نہ وڃي. سچو انسان اهو آهي جو ڄاڻي ٿو تہ ڪو قانون زندگيءَ جو آهي، جنھن سان اسين جوابدار ۽ ٻڌل آهيون. ڀلا جنھن قانون سان خود ڏينھن رات جُڙيا آهن؛ جنھن طاقت ڌرتيون پھاڙ نديون ٺاهيون آهن، انسان ۽ ٻي هر شيءِ جي جوڙ جڪ هڪ ٻئي سان مطابق رکي آهي ۽ سرشٽيءَ ۾ هيڏا اچرج ڀريا ۽ اڪٽ نظارا سمايا آهن؛ جنھن انسان جي حياتيءَ کي، ڌرم ۽ گيان جي هڪ کوجنا بڻائي آهي. انھيءَ اپار شڪتيءَ کي ڪيئن وساري، سندس اصولن کي ريٽي، اسين پنھنجي شخصي يعني ننڍڙي جسماني دائري ۾ غرق ٿيا پيا آهيون! ائين برابر آهي تہ هيءَ رچنا بہ قدرت رچي آهي؛ سا ضرور اسان جي خامين مان بہ ڪو چڱو نتيجو ڪڍي ٿي، پر ائين چوڻ غلط ٿيندو تہ اسان جي گمراهي يا اسان جون خاميون کيس وڻيل آهن؛ ان ڪري ائين سمجهڻ نہ گهرجي تہ ڇا لاءِ جو هي سڀ قدرت برداشت ڪري ٿي تنھنڪري اسين بہ ائين ئي ڪندا رهون! هي ماڻھو جيڪي هر وقت ائين پنھنجا نوڪر ۽ خفت ساڻ کنيو وتن ٿا سي گويا حياتيءَ ۾ ائين هلن ٿا جيئن ٻي مھار اُٺ يا بنا رسيءَ ڍڳو هجي.“
***


7-6-1956ع گذريل ٿورن مھينن ۾ سام جا ٻہ ڪتاب ڇپجي آيا آهن ۽ ٻيا هن وقت پريس ۾ آهن. ڪڏهين پروفن جو ڪم تہ ڪڏهين نسخي جي سڌار جو ڪم، سام راجا مڙيوئي ڪجهہ نہ ڪجهہ پيو ڪندو آهي! مون ڪجهہ چرچي ۾ ۽ ڪجهہ ساڀيا ۾ کيس چيو تہ اڄ ڪلھہ تنھنجون پھريائين پيار ڪتابن سان آهي، تنھن کانپوءِ مائٽن عزيزن سان ۽ تنھن کان پوءِ ٽئين نمبر ۾، مون سان آهي!
سام چيو: ”اها ڳالھہ سراسر غلط آهي.“
مون چيو: ”تڏهين تنھنجون پھريون پيار مون سان آهي؟
سام چيو: ”غلط!“
وري مون چيو: ”تڌهين پھريون پيار پنھنجي ٻارن سان اٿيئي؟“
سام چيو: ”اها ڳالھہ بہ غلط آهي؛ پيار هڪڙي پوتر چيز آهي جنھن ۾ ڪو بہ ڀيد ڀاءُ يا دوئيءَ جو فرق ٿي نٿو سگهي. اُهو شمع يا روشنيءَ مثل آهي؛ جنھن جي روشني هڪ جھڙي سڀني شين تي ڪري ٿي. البت جيڪي شيون وڌيڪ ويجهو آهن سي وڌيڪ روشني پائن ٿيون ۽ جيڪي دور رهن ٿيون؛ سي گهٽ حصو ماڻن ٿيون. تون تہ سڀ کان ويجهو رهين ٿي، پوءِ ائين ڇو ٿي محسوس ڪرين؟ ڏسج متان ڪو خيال تي پڙدو چڙهيل هجي!“
***


11-6-1956ع مون سام کي هڪ رسالي ما هڪڙي ساڌوءَ جي ليک مان ٽڪرو پڙهي ٻڌايو جنھن ۾ چيل هو تہ اندرين تي روڪ وجهو. اُهو ٻڌندي سام چيو: ”وهندڙ درياھہ تي ڪيتري روڪ وجهي سگهبي؟ زندگيءَ جو قانون وهندڙ درياھہ مثل آهي؛ اهي هٿرادو روڪون آهن ٻُوڙن ۽ ڊڀن مثل، جن سان پاڻي جهلي هر گز ڪين سگهبو اُها روڪ ٻي آهي جيڪا پاڻ منجهان پيدا ٿئي ٿي ۽ هن پاڻيءَ جو منھن ڦيري سگهي ٿي، يعني ڪا وڏي عشق جي اُٿل اچي جا ننڍڙن شوقن يا حرصن کي جذب ڪري وڃي؛ يا الاهي محبت جاڳي جا نفس جي محبت کي کائي وڃي؛ ڪا پريم جي ڪشش پيدا ٿئي جنھن ۾ ننڍڙيون تانگهون پاڻي طئي ٿي وڃن! مگر اها ڳالھہ سمجهڻ کپي تہ خواھہ مخواھہ زندگيءَ جي قانون تي روڪ وجهڻ سان اُن ۾ ويتر جوش جاڳندو. اندرين جا جيڪي ڪم قدرت رٿيا آهن سي انھن کي اوس اندرين ڪرڻا آهن. انھن تي روڪ وجهڻ سان اندرين کي خاص اهميت ڏني ٿي وڃي. انھن جي پورائي ڪرڻ سان خود من ۽ جسم جي ڇڪتاڻ ۾ ڍرائي ٿئي ٿي. اهو آهي وچون رستو (Middle Path) جو هر ڪنھن انسان کي پنھنجي سڀاءَ ۽ مقصد موجب ڳولي لھڻ کپي. اجاين پرتگيائن ڪرڻ سان بعضي بعضي انھن هيٺين شڪتين کي اندران ئي اندران وڌڻ جو وجهہ ملي ٿو. جسم جي طبق مان لھي اهي خواهشون من جي اونھي طبق ۾ پڪو راس ڪن ٿيون ۽ وڌيڪ زور پڪڙي ڪنھن وقت اُها اُٿل پيدا ڪري سگهن ٿيون، جنھن ۾ زندگيءَ جي سچي عمارت ڊهي پٽ تي ڪري پوڻ جو امڪان آهي؛ جيئن درياھہ تي روڪ وجهڻ سان وڏي اُٿل جو انديشو پيدا ٿئي ٿو ۽ ڪنھن يا براج خاص مقصد سان يا ڄاڻو انجنيئرن جي صلاح سان اهڙي لوڪ فائدي مند ٿي سگهي ٿي. تئين انسان جي زندگيءَ تي ڪنھن اونھي خيال کانسواءِ جيڪڏهن اڻ گهربل روڪون وجهبيون تہ اُنھن مان انقلاب پيدا ٿيندو. ڄاڻو يعني گياني مرشد جي سايه ۽ رهبريءَ هيٺ رهندي ڪن حالتن ۾ ڪو پنھنجي خوشيءَ سان ڪنھن خواهش کي موڙي ان مان ٻي شڪتي پيدا ڪري تہ اهو ٿي سگهي ٿو. مثال طور ڦلدار پوکن جي ڏانڊين کي ٿورو نيسائي منجهن ڦر جو واڌارو ڪري سگهبو آهي. پر اهو ڪم ڄاڻو مالھيءَ جو آهي، جو مند ۽ اوستا ول جي واڌاري جي ڏسي اهڙا طريقا ڪتب آڻي سگهندو آهي. عام طرح سڀني کي صلاح ڏيڻ تہ اندرين تي روڪ وجهو يا شادي نہ ڪريو سو من جي گهٻراهٽ جو ڪارڻ آهي.“
***


14-3-1956ع هيٺئين احوال لکڻ ۾ جيڪر ڪجهہ عار ٿئي ڇا لاءِ جو اڄ ڪلھہ ماڻھن کي اهي ڳالھيون وشواس جوڳيون نظر ڪونہ اينديون آهن ۽ نہ وري اهڙين ڳالھين لاءِ ڪا علقي ثابتي پيش ڪري سگهبي آهي. مگر جيڪي زندگيءَ جي قانون سان من جو ميل رکن ٿا ۽ جنھن کي پريم يا روحاني ماحول چئجي ان ۾ وسن ٿا، انھن لاءِ هي ڳالھيون اهڙيون ظاهر آهن جھڙي سج جي روشني اسان جو تہ انھن ۾ پورو وشواس آهي؛ ممڪن آهي تہ پڙهندڙ هن کي هڪ وهم يا منھنجي من جي ڀورڙائي ڪري سمجهن؛ تاهم مان ان جو ذڪر هت ڪريان ٿي، اهو احوال هن ريت آهي:
اوچتو هينئر ويٺي، ويٺي آسمان ۾ گرجنا ٻڌڻ ۾ آئي، سام جيئن ٻار هڪ ٻئي کي اُڀاريندا آهن، تيئن آسمان ۾ گرجنا سان سُر ملائي آواز وڌائيندو، ملائيندو رهيو، پر اُتئي چيائين تہ آسمان کي اُڀارڻ نہ گهرجي؟ ائين ڪندي هڪ ڀاري گرجنا ٿي ۽ ڳڙو پوڻ لڳو ۽ سام جي وات مان وري از خود هي لفظ نڪتا: ’ڀائي اسان بس ڪئي!‘ چوندا آهن ميگهہ ملھار ڳائبو آهي تہ برسات ٺھي ايندي آهي. مون کي ياد آيو تہ جڏهن طيب اسان سڀئي ويھي ڪو نئون راڳ سر سارنگ مان ڳائيندا هئاسين تڏهن پڻ اهڙيو ڳالھيون ٿينديون هيون.
وري جيئن اسان جو ڇوڪرو منھنجي خاص ڪم لاءِ ميرو خان ويو تڏهن ڪجهہ ڪِر ڪِر ڪيائين ۽ مان منجهند جي وقت جڏهين اسپتال کان گهر آيس تہ سام چيو: ”ڇوڪرو ڪم لاءِ ويو تہ آهي پر اڄ شايد ائين ئي موٽي اچي. سڀ ڪم شڀ اڇا سان، آشير واد وٺي پوءِ شروع ڪرڻ کپي. ان نموني ڪاميابي آسان ٿيندي آهي. پر جي شروعات ئي سھڻي نموني نہ ڪبي تہ ڪاميابي مشڪل حاصل ٿيندي.“
آخر ڇوڪرو ڪم نہ ڪري سگهيو ۽ ائين ئي موٽي آيو.
هن جو مطلب اهو نہ آهي تہ هر لفظ جو ڪو بہ روحاني راھہ تي هلندڙ اُچاري ٿو، سو هروڀرو پورو نڪري ٿو. مگر ڪي اکر مان ڏسندي آهيان تہ ماڻھن کان اهڙا نڪرندا آهن جو از خود وڃي ڪو نشان ڪندا آهن. سمجهاڻي ڏيندي سام چيو: ”جيئن پڪي شڪاريءَ کي تير يا بندوق هڻڻ سان سمجهي ايندو آهي تہ اهو وڃي نشان کي لڳو، تيئن ڪي اکر جيڪي اندر جي امنگ مان نڪرن ٿا وڃي پنھنجو نشان ڪن ٿا. انھن جي سچائيءَ جي گويا پاڻ کي اڳواٽ خبر پئجي وڃي ٿي؛ جا چت شڪتي جڳت کي هلائي رهي آهي اها اسان جي چت کان جداري نہ آهي!“
***

6-4-1956ع سام اسان جي مانيءَ واري ڇوڪري کي اُٿڻ ويھڻ بنسبت سمجهاڻي ڏيندي چيو: ”هيءُ جو تون داڙ ڦاڙ ڪري ٿو، ڪڏهين گل ٿو مروٽين، ڪڏهين گاھہ ٿو پيرن هيٺان لتاڙين، سمجهہ تہ اها پنھنجي زندگيءَ کي ٿو هاڃي رسائين. بي جان ڪا بہ شيءِ آهي؛ سڀ شيءِ ۾ ڪو ”حس“ (Feeling) ڪجهہ تہ سمايل آهي. جيڪڏهين ڪنھن شيءِ کي، ڪنھن ڪتاب کي يا ڪنھن ميز کي ڌڪو ٿو ڏين يا کھرو هٿ ٿو لائين تہ ائين سمجهہ ڄڻ اُن جي مالڪ کي يعني پيدا ڪندڙ کي خود اُهي ڌڪ ٿو هڻين ۽ ان کي دک ٿو پھچائين مان اڳي توکي ائين چوندو هيس تہ سڀ ڪنھن شيءِ جو ادب ۽ عزت هئڻ گهرجي، توڙي جو اُها بي جان هجي؛ مگر هينئر مان ائين سمجهندو آهيان تہ سڀ ڪنھن شيءِ لا عزت نہ فقط پر محبت پڻ هجي. جنھن کي مالڪ سرشٽيءَ جي ٺاهيو آهي، انھيءَ شيءِ کي ڪيئن ٿو کھرو هٿ لائي سگهجي؟ هو تہ اسان کي سڀ شيءِ ۾ نظر اچڻ گهرجي.
”هڪڙا اهڙا ماڻھو آهن جيڪي سائينءَ کي هر جاءِ ۽ هر ڪال ۾ موجود ڏسن ٿا. تنھن کان پوءِ اُهي آهن، جن جي نظر ڪجهہ گهٽ آهي ۽ ان کي فقط مندرن ۽ مسجدين وغيرہ ۾ يا مقبرن درگاهن، درياهن وغيرہ ۾ ڏسن ٿا ۽ فقط انھن شين جو ادب رکن ٿا. اُهي بہ آهن جن کي فقط ڪنھن خاص مقام مندر، آستان يا ماڻھوءَ مان انجي نور جو دهو پوي ٿو، پر اُهي سڀ سوڙهي دائري ۾ رهن ٿا فقير جي صحبت گيان جي اها اک کولي ٿي، جنھن سان هر شيءِ ۽ هر هال ۾ اُهو يار ٻيو پسجي. سچي صحبت واڌاءِ تہ پوءِ اهي ڳالھيون توکي سمجهہ ۾ اينديون.“
***


23-4-1956ع اڳ ذڪر ڪيل اسان جي دوست ڊپوٽي ڪليڪٽر سان ٻيو هڪ دوست اڄ گڏجي آيو هو تازو آمريڪن پادرين سان ملي آيا هئا، روح ۽ انجي شخصيت يعني (Soul and its individuality) بنسبت ذڪر هليو؛ ڊپثي صاحب چيو تہ ڪي ائين ٿا مڃن تہ حياتيءَ ۾ پڄاڻان ڪنھن بھشت يا سرڳ ۾ روح پنھنجي شخصيت قائم رکندا اچن ٿا ۽ سام کان پڇيائين توهان جو ڇا خيال آهي؟
سام چيو: ”ان جي مشابھت ۾ صوفين جو منزل معرفت کي رسڻ ۽ ويدانت وارن جي مت موجب آتما جو پرماتما ۾ سمائجي وڃڻ يا ٻڌ ڌرم موجب نروار پد پائڻ، اهي ٽيئي خيال اسان کي وڌيڪ ويجها لڳن ٿا، بھشت و دوزخ يا سرڳ ۽ نرڪ وارو خيال فقط مثالي يا تمثيلي نموني (Allegorically) سمجهي سگهي ٿو. تنھن کان پوءِ انھي تي ويچار هليو تہ اهو آخرين پد ڪيئن پائجي چاهي ڇا بہ ان جو نالو هجي پائجي، چاهي بہ ان جو نالو هجي.
سام چيو: ”اصل کان ٽي وڏا رستا ان لاءِ ڏسيا ويا آهن جي جدا جدا قومن ۽ جدا جدا مذهب وارن پنھنجي پَر اندر عمل ۾ آندا آهن. هڪڙو آهي ڪرم ۽ اروچائي يعني عمل جو رستو، ٻيو آهي گيان يعني علم و عقل جو رستو؛ ٽيون آهي ڀڳتي يعني محويت ۽ محبت جو رستو. انھن جو اڳي بہ اسان هنن مينٽگين ۾ ذڪر ڪيو آهي. انھن ٽنھي مارڳن جو مقصد ساڳيو آهي. حقيقت ڪري ٽيئي هڪ ٻئي سان ڳنڍيل آهن ۽ هڪ ٻئي لاءِ ضروري آهن. ان مان ڪنھن بہ هڪ رستي تي واڌارو ڪبو تہ از خود ٻين تي بہ آتما جو واڌارو ٿي ويند. ڪرم يوگيءَ کي پنھنجي آزمودن مان گيان پراپت ٿئي ٿو، گيان مارڳ تي هلندڙجي جڏهين ڄاڻ وڌي ٿي تہ ڄاڻ سان گڏ ڀڳتي يا محبت جو ڀاؤ وڌي ٿو، اهڙيءَ طرح محبت وچان ڪرم اُپجي ٿو ۽ گيان وچان پڻ ڪرم سڦلو ٿئي ٿو. مان تہ ڪڏهين ائين بہ چوندو آهيان تہ ڪرم پاڙ آهي. ڄاڻ جنھن کي گيان چئجي ٿو سو ول يا وڻ جو وچون ڀاڱو آهي، جا سائي رهي ٿي جو سندس طاقت پاڙن ۽ چوٽيءَ وارن پنن جي ذريعي گڏ ٿئي ٿي. ڀڳتي انھيءَ ول يا وڻ جو خود گل يا ڦل آهي؛ جنھن جي ميٺاج ۽ سوڀيا ۾ محبت ۽ ڄاڻ ٻيئي سمايل آهن. پاڙ کان سواءِ ول گل نہ ٿي ڪري ۽ پنن جي ساوڪ کان سواءِ پاڙ زنده نہ ٿي رهي، ولين جو مٿيون ڀاڱو جڏهين ناس ٿي ويندو آهي ۽ سج جي ڪرڻن مان طاقت ملي نہ سگهندي اٿن تڏهين ول جي پاڙ بہ از خود سڙي سڪي ويندي آهي. وڻن جي بہ ساڳي حالت ٿيندي. آهي مطلب تہ گيان ۽ ڀڳتيءَ کان سواءِ ڪرم نشڦل رهندو آهي تنھنڪري جيتوڻيڪ شخصي طور مان شايق گل (ڀڳتي يا محبت) جو آهيان تڏهين بہ اهو سمجهڻ ضروري آهي تہ گل (ڀڳتي) ساوا پن (گيان يا علم) ۽ پاڙ (ڪرم يا عمل) ٽيئي وڻ لاءِ ضروري آهن. روحاني زندگيءَ جو اهي ٽيئي يعني ڪرم، گيان ۽ ڀڳتي گويا تتسار آهي.“
***
17-3-1957ع اسان جي ننڍڙي اسڪول جو ڪم ڏينھون ڏينھن سڌرندو پيو وڃي. ڇوڪرن ۽ ڇوڪرين جو تعداد وڌندڙ آهي، کين سنان ڪرائڻ جو ڪم واند نہ ملڻ سبب مان روزانو ڪري ڪونہ ٿي سگهان مگر منھنجي پرپٺ هو سام وٽ ايندا آهن ۽ سندن گهر ڪرڻ تي کين صابڻ ۽ ٽوال وغيرہ ملندا آهن! هو گهڻو ڪري سڀ صاف ٿي اچن ٿا. ان بنسبت سام هيءَ ڳالھہ ٻڌائي: ”ڪيترا سال اڳ اڪبر آشرم جي هڪ دوست ڪراچيءَ ۾ اسان کي پنھنجي آزمودن مان واقف ڪيو. هو پنجاب جي هڪ ماڊل ڳوٺ ۾ ڪم ڪندو هو. هن چيو تہ ڪنھن بہ ڳوٺ واري کي جاءِ ۾ اڳ دري ڪانہ هوندي هئي، پر هن وقت ان ڳوٺ ۾ هر هڪ گهر ۾ هڪ نہ پر ڪيتريون دريون آهن! پھريائين اسين انھن کي گهڻو سمجهائيندا هئاسون تہ دريون هوا ۽ روشنائيءَ لاءِ تمام ضروري آهن پر هو ان ڳالھہ تي ڌيان ڪونہ ڏيندا هئا پوءِ ڇا ڪيوسون جو ڪجهہ دريون ڊکڻ کان ٺھرائي مفت ٿورن سمجهو گهر وارن کي هڪ هڪ ڪري وراهي ڏنيوسين. پوءِ تہ سڀني کي اچي ريس جاڳي ۽ چوڻ لڳا تہ اسين بہ پنھنجي گهر ۾ دريون وجهنداسين، جنھن بعد هنن کي سستن درين ٺھرائي ڏيڻ جو بندوبست ڪري ڏنوسون ۽ هو خوشيءَ سان ٿورو خرچ ڪري دريون وجهائڻ لڳا.“
سام وڌيڪ چيو: ”مٿين مثال مان ظاهر آهي تہ ڪنھن بہ عملي ڪم لاءِ فقط ليڪچر ڏيڻ بس نہ آهي پر قرباني ڪري تحمل ڌاري ڪي قدم کڻجن ۽ جلد ٿڪجي نہ پئجي.“
ٻي وڏي خوشيءَ جي ڳالھہ اها ڏٺيسون جو اڄ ڪيترا ڇوڪرا ۽ ڇوڪريون پنھنجي گهران پاڻ وهنجي آيا هئا ۽ ڪپڙا اڇا پيا هين جي خوشيءَ مان اسان کي ڏيکاريائون ٿي ۽ جڏهن اسڪول بند ٿيڻ وقت اڳ کين ڀڳڙا، ڦلا وغيرہ ملندا هئا، تڏهن هو ڏاڍو گوڙ مچائيندا هئا، اڄ سام کين ڀرسان ويھاري منجهن ’سومان جو خيال ڦوڪيو ۽ کين چيائين تہ توهين ڪو بيکاري ڪونہ آهيو، توهين وديارٿي آهيو ۽ ودرياٿيءَ کي سومان سڀ شئي کان پيارو ٿيندو آهي. تنھن ڪري اهڙي هلت ڪريو جيئن توهان کي ڪو گهٽ ڪونہ سمجهي ۽ اهو ثابت ڪريو تہ هريجن شاگرد بہ صاف ۽ ستنتر ٿي سگهن ٿا. تيئن بعد اهي ننڍا ڇوڪرا بلڪل منتظم ڏسڻ ۾ آيا ۽ شئي وٺي تمام مٺي نموني گڏجي اسڪول جو پرتگيا منتر اچاريندا هليا ويا.
***

سام کي ڪيترن ڏينھن کان هڪڙي ڏند ۾ ڪجهہ سور رهندو آهي هن چيو تہ گهڻو وقت غافل رهڻ ڪري ڊاڪٽرن جو هينئر رايو آهي تہ سوراخ رڳ تائين پھچي ويو آهي. تنھن ڪري جيتوڻيڪ ڏند ڏسڻ ۾ مضبوط آهي تڏهن بہ ڪڍائڻ گهرجي. اهي ڳالھيون ڪندي شرير جي ناسونت هئن تي ڪجهہ گفتگو هليو ۽ سام چيو: ”ڏسو آتما ڪيترو نہ شرير جي ٽيڪ وٺي ٿي ۽ شرير تي آتما جو وري ڪيڏو نہ اثر رهي ٿو! ڪنھن سور يا آزار پيدا ٿيڻ تي ڪيڏانھن ٿا وڃن ڌيان ۽ امنگ خيال جي يڪ ٽڪائيءَ جا؟ پر فقيري اها نہ آهي تہ فقير جي شرير ۾ دک پيدا ئي نہ ٿئي، جا ڳالھہ بلڪل اسنڀو آهي؛ مگر فقيري ان ۾ آهي تہ دک سک اندر آتما کي اثاب ڪجي؛ ڀل دک ۾ دانھون بہ ڪريون ۽ سور جا حيلا علاج بہ ڪريون، پر جسم ۽ هن بئروني زندگيءَ جي فائيءَ جو ويچار قائم ڪريون.
اسان جي هڪ ڇوڪري چيو: ”جيڪڏهن هي شرير سچ پچ ناسونت آهي تہ پوءِ هڪڙي ڏند جو ڇا لاءِ ايترو اوهان خيال ڪريو ٿا ۽ ان تي ايترو خرچ ڪريو ٿا؟“
سام چيو: ”شرير جي ناسونت هجڻ جي معنيٰ اها نہ آهي تہ ان کي غفلت ڪري يا ڄاڻي واڻي پاڻ ناس ڪجي. اهو خيال ڪوڙي سنياس جو آهي جو اُپ گهاتڪ لڳي ٿو. شرير کي شرير سمجهو يا آتما جو هڪ اوزار سمجهو يا مالڪ جو هڪ مندر سمجهو، يعني پاڻ کان الڳ سمجهو، پر تڏهن بہ ان جي صفائي ائين ضروري آهي جيئن ڪنھن مندر جي صفائي؛ اهو آتما جو مندر آهي. اهو اوزار آهي جنھن جي تيزي ۽ تکائيءَ تي اسان جي آتمڪ اڀياس جو مدار آهي. شرير جي پرداخت جو بہ هڪ يوگ آهي، جنھن کي هٿ يوگ چون ٿا. جنھن کي ان جي ڄاڻ نہ آهي تنھن کي ڪرم يوگ يا راج يوگ جي ڄاڻ پڻ مشڪل ٿيندي.“ وري ڪجهہ عرصي بعد سام چيو: ”ارمان آهي جو ڪيترو ڀاڱو انسان جي زندگيءَ جو ائٿرائيءَ ۽ غفلت ۾ گذاري ٿو. جيتر انسان جي سمجهہ سالم ٿئي ٿي تيتر سندس جسماني طاقت گهڻي ڀاڱي گهٽجي وڃي ٿي. هن ڏند جي ڪئوٽيءَ وانگر سمجهيو تہ ٻيا بہ ڪي کاٽ شرير کي گهڻو وقت اڳ لڳا هوندا. انسان کي انھن جي سڌ بروقت نٿي پوي، ڇا لاءِ جو انسان جو عقل سندس حياتيءَ ۾ ٿورو ڀاڱو والاري ٿو. گهڻو ڀاڱو سندس زندگيءَ جو بنا سوچ ويچار جي گذري ٿو. پر اها خالق جي جوڙ ائين آهي. ان تي اسين ڪير جو نڪتہ چيني ڪريون؟ شايد، ائين نہ هجي تہ انسان پنهجي خالق کي ئي وساري پاڻ کي امر ثابت ڪرڻ جي ڪري تنھن ڪري سندس سمجهہ تي حدون پيل آهن.
ڇوڪري پڇيو: ”سائين ڪڏهن ٿو ماڻھوءَ جو عقل سالم ٿئي ۽ ڪھڙي عمر تائين انسان چئنچل ٿو رهي؟“
سام چيو: ”انھيءَ سوال جو جواب سڀ ڪنھن لاءِ هڪ جھڙو نہ آهي پر گهڻو ڪري چاليھن سالن تائين انسان ائٿرو يا عقل ۾ اڻ پوري رهي ٿو ۽ چاليھن سالن تائين کانپوءِ جڏهن شريرڪ ٻل، جوش يا جذبو ڪجهہ گهٽ ٿئي ٿو تڏهن ئي عقل سالم ٿيندو نظر اچي ٿو. ائين نہ سمجهڻ کپي تہ اها قدرت جي ڪا جهرڪ آهي. ڇا لاءِ جو انھن ائٿرائن ۽ ننڊ پڻ جي آزمودن مجهان ئي تہ عقل جو واڌورو ٿئي ٿو. جيڪڏهن ماڻھو بر وقت ئي اهڙي سالم سياڻپ ڌاري تہ شايد اهي ضروري آزمودا زندگيءَ جا هن کي نصيب نہ ٿين، جن مان احساس شڪتي يا انتر گيان ۽ پريم پيدا ٿين ٿا. اهي ٻالڪپڻ جون ائٿرايون ئي آهن، ۽ اهي توڪل ۽ هوڙيائيءَ وچان مشڪلاتن ۾ ڪاهي پوڻ جا آزمودا ئي آهن، جن مان آخر گيان ۽ پريم پيدا ٿئي ٿو. هينئر ڪيتريون ڳالھيون جيڪي ننڍ پڻ ۾ ڪيونسين سي غلط ۽ ناضروري نظر اچن ٿيون مگر انھن جي ڪرڻ کانسواءِ ڪيئن ايترو ماڻھو سمجهو ٿي سگهي ها؟ حقيقت هينئن آهي تہ جا شيءِ قادر جوڙي آهي سا پنھنجي جاءِ تي پوري ۽ ضروري آهي. انسان پنھنجي تنگدليءَ مان پنھنجي زندگيءَ ٻيءَ خلقت کان الڳ سمجهي ٿو. مگر ائين نہ آهي؛ هو هن سموري اتپتيءَ جو هڪ ڀاڱو آهي ۽ اهو انسان جو فقط ايمان آهي جو پاڻ کي ٻيءَ مخلوقات جو مالڪ سمجهي، نہ ائين هرگز نہ آهي تہ انسان لاءِ فقط هي جڳ ٺھيو آهي!
”ڀلا ڏس، انسان چوي ٿو تہ مڇر ماريون جنھن لاءِ فلٽ (Flit) ۽ ڊيٽال (Dettol) جوڙي اٿس! ان نموني مڇرن کي يا جيوڙن کي ڇو نہ گهٽايان؟ پر قدرت انھن مڇرن ۽ جيوڙن کان بہ ساڳي نموني انسان کي مارائي ڪنھن حد اندر رکي ٿي، نہ تہ جيڪر هي ”اشرف المخلوقات“ ٻيءَ ڪنھن ساهواريءَ شيءِ کي مشڪل رهڻ ڏئي. تنھن مان سمجهڻ کپي تہ انسان بہ ان اتپتيءَ جي راند لاءِ فقط ايتروئي ضروري آهن جيترو ٻيا جانور، جا ڳالھہ قدرت کي وڻي آهي سائي ڀلي آهي. هيءَ ايشور جي ليلا آهي جنھن ۾ پاڻ کي ناچيز يا ناسونت سمجهي بہ ان ۾ ڀاڳ وٺڻو آهي؛ دک سک بہ ان ليلا جو خود ڀاڱوآهن.“
مون چيو: ”ائين چوڻ سھنجو آهي، مگر دک سک ۾ سمان رهڻ اهنجو آهي.“
سام چيو: ”سا ڳالھہ برابر آهي پر سمان رهڻ توڙي مشڪل هجي، تہ بہ اهو هڪ اونچ آدرش سمجهہ. اهو هڪ ئي مارڳ سچي آنند پائڻ جو آهي؛ ڪيتري قدر ان ۾ ڪامياب ٿيون ٿا، اها پنھنجي ڪوشش يا ڀاڳ جي ڳالھہ آهي.“
ڇوڪري وري ڪي ٻيا سوال ٿي پڇيا جڏهن سام چيو: ”گهڻي پڇا ۽ گهڻو بحث مباحثو ضروري نہ آهي. ڪڇ پڇجي ڪڇ نہ بہ پڇجي، جو اهو ڀاڱو ماٺ مان معلوم ٿي سگهي ٿو. گهڻو عقل ۽ ويچار کي دوڙائڻ بيڪار آهي؛ ايترو کائجي جيرو هضم ٿي سگهي ۽ بحث ۾ جڏهن زور وڃي اکرن تي لڳندو آهي تہ روح ڳالھہ جو هٿان ڇٽي ويندو آهي. تنھن ڪري ماٺ جو ساڌن بہ ضروري آهي.
***


هريجن اسڪول جو اڳ ذڪر ڪيل آهي. ڪجهہ ڏينھن ٻارن کي ايترو چاھہ هو جو سڄو ڏينھن پيا اسان جي جاءِ جي طرف ڦيرا ڏيندا هئا. پر هينئر ٻن يا ٽن ڏينھن کان شاگردن جو تعداد گهٽجي اڌ ٿيو آهي يعني ويھہ کن ڇوڪرا ۽ ڇوڪريون مس ٿا اچن، ۽ تن ۾ بہ ڪجهہ ڀاڱو هريجن کانسواءِ ٻين هنڌن جي ڇوڪرين جو آهي.
مسٽر پھلاجراءِ جيڪو شيوا جي ڀاو وچان مفت اچي اسان سان ڪم ڪندو آهي، ان کي سام آٿت ڏيڻ جي نموني ۾ چيو تہ جيتوڻيڪ شوا جو ڦل ضرور ملندو آهي تہ بہ اسان کي ان جي چاهنا رکڻ نہ گهرجي. ڪاميابي ايشور جي وس آهي.
مسٽر پھلاجراءِ چيو تہ منھنجو بہ اهوئي وشواس آهي. اڄ سام جي ڪلاس ۾ فقط ست ڇوڪريون ۽ ڇوڪرا هئا. سام چيو: ”مون تڏهن بہ ساڳئي چاھہ سان ڪلاس ورتو ۽ جيڪڏهن انھن ستن مان ڇھہ ٻيا بہ هليا وڃن ۽ باقي هڪ کي ڪجهہ فائدو رسائي سگهان تہ اهو سموري محنت جو ڪافي اجر ٿي سگهي ٿو. حقيقت ۾ لاها چاڙها هر هڪ ڪارج ۾ پيش اچن ٿا ۽ توڙي جو هتان جا هريجن ڀائي اهڙا پٺتي پيل آهن جو منجهن چاھہ پيدا ڪرڻ ئي اهنجو ڪم آهي تڏهن بہ اسان کي پنھنجي ڪوشش هلائڻ گهرجي جيستائين ڪو هڪ بہ انھن مان ايندو رهي. ڪنھن کي خبر آهي، تہ وڏا اسڪول ۽ ڪاليج انسان جي واڌاري يا زندگيءَ جي ترقيءَ لاءِ ڪيترو ضروري آهن؟ ڪھڙي خبر آهي تہ ڪٿان ڪو اڻ ملھائتو لال لڀي پوي! تنھن ڪري ڳولھائوءَ جو ڪم آهي پنھنجي تلاش بنا ٿڪاوٽ ۽ بنا ارمان جي ڪندو رهي.“
سام وڌيڪ چيو: ”مون کي تہ ٻارن جي وچ ۾ ويھڻ، خاص ڪري متفرقہ ڪلاس وارن معصوم آتمائن سان گڏ گذارڻ هڪ دعا نظر ايندي آهي ۽ جڏهن حيلا ڪري سندن مغز ۾ اکرن جون صورتون وهاريندو آهيان، جو ڪم رولو هريجن ٻالڪن جي حالت ۾ تمام اهنجو آهي، تڏهن ائين سمجهندو آهيان تہ منھنجي سموري زندگيءَ جي آزموديءَ، هنر ۽ عقل جي خود اتي گهرج آهي ۽ پرک پڻ آهي. دنيا جي وڏي ۾ وڏي انجنيئر جي هنر يا ڪاريگريءَ واري رمز جي هت ضروري آهي اهڙوئي پرائمري ماسترن جو سچ پچ اتم ڪاريہ آهي.
***

نئين ديري کان ڪار ۾ ٿي موٽياسون تہ ڪار جي مالڪ جو ذڪر نڪتو. ڪنھن ٻڌايو تہ پنھنجي وزيريءَ جي وقت ۾ ۽ ٻين عهدن تي رهي ڪري انھيءَ ماڻھوءَ 3 يا 4 ڪروڙن جي ملڪيت ٺاهي آهي. مون سام کي ٻڌايو تہ هو ويچارو بيمار ٿي پيو آهي ۽ هر سال ولايت دوا ڪرائڻ لاءِ ويندو آهي، مون وڌيڪ چيو تہ پئسو جنھن کي آهي اهي علاج ڪرائن ٿا مگر غريب ويچارا ڏتڙجي وڃن ٿا.
سام چيو: ”ڌڻيءَ وٽ الاجي ڪھڙو حساب آهي؛ شخصي طرح انھيءَ مدبر لاءِ مون کي گهڻي عزت آهي. مگر هي بيماريون زندگيءَ جي طريقي مان ئي شايد پئدا ٿين ٿيون؛ چئجي کڻي تہ اهي انھيءَ بي پرواهيءَ جون پئدا ڪيل آهن جنھن ۾ گهڻو عيش يا ڪپت وغيرہ ڪرڻي پوي ٿي. اهي ڳالھيون هڪ ٻئي کان الڳ نہ آهن ۽ ائين بہ سمجهڻ کپي تہ گهڻو ڌيان دنيان کي ڏيڻ يا ڪنھن بہ شئي جي ڪڍ گهڻو ڪاهي پوڻ سو قدرت جي قانون جي برخلاف آهي. دنيا داري ۽ طاقت بہ ڪنھن حد اندر فائدي واريون ٿي سگهن ٿيون. ڪنھن بہ شئي جي گهڻائي زهر مثل آهي. پئسي مان سچي خوشي حاصل ڪا نہ ٿي ٿئي؛ نہ ولايت وڃڻ مان. خوشي اها سچي آهي جا هر حالت ۾ ماڻھو قائم رکي سگهي يعني من جو صبر ۽ خيال جي صفائي سڀ کان اول ۽ ضروري آهن.“ سام وري چيو: ”حياتيءَ سان يا ايشور سان رٺل نہ رهجي، جيڪڏهين ڪي شيون گهٽ نصيب ٿين ٿيون تہ ٻيون ڪيتريون شيون اسان کي چڱيون ڏنيون اٿس جنھن لاءِ اسان کي شڪر گذار رهڻ گهرجي گهڻي عرصي کان تنھنجي رک رکڻ ڪري مون بہ توسان گڏ رک ٿي رکي ۽ اڄ توسان گڏ هي هنداڻي جو ٽڪر کائي مان ائين ٿو سمجهان تہ اسين عبادت ڪري رهيا آهيون ۽ هيءُ شڪر جو ڀاڱو کائي رهيا آهيون. اهڙيءَ طرح هر ڪنھن انسان کي ڪيتريون الاهي نعمتون روز عطا ٿين ٿيون. مگر جيڪي خواهشون پوريون نہ ٿيون ٿين انھن جي ارمان ۾ اسين مليل نعمتن جو مزو نہ ٿا ماڻي سگهون.
***


اسان جي ننڍڙي اسڪول جا ڪي ڇوڪرا، جيڪي ڀڄي ويا آهن يا روز ايندڙ نہ آهي سي ڪن ڳالھين تي رنج ٿي ٻاهر وڃي اسان کي، مون کي ۽ ٻين پڙهائيندڙن کي ڪچيون ڪچيون گاريون ڏيڻ لڳا.
مون سام کي چيو تہ گاريون تہ کڻي اسين سھنداسين پر هنن ڇوڪرن جو سڌرڻ هر حال ۾ مشڪل آهي. سام چيو: ”ان تي مون کي هڪ ڳالھہ ياد اچي ٿي؛ گهڻا سال اڳ جڏهين پھريائين مان زمين جي ڪم تي طيب آيس تڏهين شھر جي هڪ غريب ماڻھوءَ جنھن سان منھنجو ڪوبہ واسطو ڪونہ هو، مون کي اچي ستايو تہ سندس جاءِ گهرجي قرض ۾ نيلام ٿي ٿئي سا هلي مھرباني ڪري مون کي واڪ ڏيئي کڻي ڏيو، نہ تہ مون کي اباڻو شھر ڇڏي وڃڻو پوندو! هن جي رئڻ تي مون کي قياس اچي ويو ۽ مون وڃي سندس جاءِ تي واڪ ڏنو. سندس شرط اهو هو تہ واڪ جو بيانو جو اٽڪل سڄي رقم جو ٽيون چوٿون حصو ٿيندو آهي حال اوهان ڀري ڏيو، پوءِ باقي پئسا مان پاڻھي مدي تي ادا ڪندس. مون ائين ڪيو. ٿوري عرصي کان پوءِ خبر پيئي تہ هو پنھنجا باقي پئسا ادا ڪري نہ سگهيو جنھن ڪري بروقت بياني جا ڏنل پئسا سرڪار ضبط ڪري ڇڏيا ۽ جڳھہ جو وري نيلا ٿيڻو آهي. ان ماڻھوءَ جي ستائڻ تي مون حد جي ڊپٽي ڪليڪٽر کي ان باري ۾ ڏٺو؛ هن چيو تہ قانون موجب اهي پئسا ضبط ٿي چڪا ۽ نيلام بہ وري ضرور ٿيندو.
مون کيس چيو: ”توهان کي خبر آهي تہ مون فقط هڪ غريب ماڻھوءَ جي مدد ڪئي آهي، جو وري اهي پئسا ڀري ڪونہ سگهندو وچ ۾ اهي پئسا مو کي هرج پوندا.“
هن وراڻيو: ”اها توهان خبر نہ آهي ڇا نہ خير ڪندي هٿ ساڙائي اچبا آهن؟“
سندس لفظ منھنجي لاءِ هڪ تلقين مثل هئا. تڏهن مون کيس چيو، ائين ٺيڪ آهي. اهو مون حياتيءَ جو هڪ سبق ڪري سمجهيو جو توکي پڻ ياد رکڻ گهرجي. اڃان انھن رولو ٻالڪن جي ڪم مان شايد ٻيا بہ ڪي گهڻا گل نڪرن جي اسان کي صبر سان برسر ڪرڻ گهرجن. جيڪڏهين انھن مان ڪو هڪڙوئي سڌري پيو تہ اهو اسان جي سڀني پورهين جو ڪافي اجر ٿيندو پر جيڪڏهين اهو مطلب بہ حاصل نہ ٿيو تہ بہ دنيا ۾ چڱائيءَ جو احساس گهٽ ۾ گهٽ وڌندو. مٿين ڳالھہ تي ويچار ڪندي سام هڪ ٻي بہ ڳالھہ ٻڌائي. چيائين، تہ بزار ۾ هڪ واڻيو آهي جو تمام پڪو ۽ بي مروتي آهي، ايتري قدر جو ڪيترا ڀيرا پنھنجي هٽ تي ويھاريل ڇوڪري جو ڏنل سودو بہ ڦيرائي ڇڏي. مون سان جيڪو گڏ هلندو آهي اهو هن کان ڪجهہ خريد ڪرڻ پسند ڪونہ ڪندو آهي. پر اهو واڻيو پنھنجي ڪم لاءِ روز ڪونہ ڪو سوال ڪندو آهي، ڪڏهين ڪا دوا ڏيکاري صلاح وٺندو آهي، ڪڏهين چوندو آهي تہ منھنجو تون علاج ڪر! ٻہ دفعا هو مون وٽ اچي دوا بہ مفت وٺي ويو آهي. جڏهين هو سوال ڪندو آهي ۽ اتي ڳالھہ وساري سودي ۾ وري شوخ ۽ بي مروتي ٿيندو آهي. تڏهن مان ائين چوندو آهيان تہ ڀلائي ڪرڻ ئي اهڙي ماڻھوءَ سان جڳائي ڇا لاءِ جو هن کي ڪجهہ سکڻ جي گهڻي ضرورت آهي. ان ڪري مان کيس خوشيءَ سان سوا وغيرہ جو ڏس ڏيندو آهيان ۽ دعوت ڏيندو آهيانس تہ گهر اچ تہ سڄي ڳالھہ سمجهائي توکي مان پنھنجي دوا ڏيان.“
***
13-7-1957ع اڄ کان هفتيوار پرارٿنا ڪلاس شروع ڪيل آهي جنھن ۾ خاص ڪري اسان جي هندي اسڪول جي شاگردن ٻالڪن ۽ ٻالڪين کي نينڍ ڏنل آهي پرارٿنا گيت کان پوءِ جدا جدا مذهبن جي ڪتابن مان مختصر ٽڪرا ڪن شامل ٿيندڙ دوستن پڙهيا، جنھن بعد صوفي صاحب ڇوڪرن کي مختصر وياکياڻ ”سمجهو شاگرد“ جي وشيہ تي ڏنو ۽ سمجهو شاگرد جي وصفن جو ذڪر ڪندي چيائين سمجهو شاگرد کي اول صفائي تن من جي رکڻ گهرجي؛ انسان جي حياتيءَ ۾ سڀ کان وڌيڪ ملھائتي چيز سندس دل من آهن؛ اول انھن کي صاف رکڻ گهرجي؛ صاف رکڻ جي معنيٰ اها بہ آهي تہ دوئي يا بغض ڪڍي ڇڏجي؛ جيڪڏهين ڪو اڇوت ڇوڪرو تڪليف ۾ هجي تہ انھيءَ کي مدد ڪرڻ اول پنھنجو فرض ڄاڻو ڇا لاءِ جو هن کي سڀ کان وڌيڪ گهرج آهي اوهان جي مدد جي.“
تنھن بعد سام پنھنجي وياکياڻ ۾ هنيئن چيو: ”توهان جي اڳيان جدا جدا ڌرمن جي خيالات مان ٽڪرا پڙهيا ويا آهن. تنھن مان سمجهي سگهندا تہ اهي سڀ چڱي سکيا ڏين ٿا؛ سڀڪنھن ڌرم ۾ وڏا سنت ۽ درويش ملي سگهندا جي چڱا عمل سيکارين ٿا ۽ پريم يا ڀڳتيءَ جو مارگ بتائين ٿا. انھن مان ڪنھن کان بہ نفرت ڪرڻ سو آهي پاڻ کي سڃو بڻائڻ، ڇا لاءِ جو اهي سڀيئي اسان جي دولت آهن گهر ۾ جيڪڏهن فرنيچر هوندو ۽ رڌ پچاءُ جو سامان يا ٻيو ڪجهہ نہ هوندو تہ اهو گهربہ پورو نہ ليکبو. تنھن ڪري گهر ۾ سڄي سک جي لاءِ گهڻن قسمن جا سامان گڏ ڪجن ٿا. اهڙي طرح من ۾ سک جي واڌاري لاءِ ضروري آهي تہ سڀ قسم جي خيالات مان واقف ٿي انھن مان چڱائي حاصل ڪجي. تنھن ڪري مان توهان کي چوان ٿو تہ هي سڀ درويش ۽ سنت جدا جدا ڌرمن جا اوهان جا آهن ۽ انھن جي خيالات اوهان جي ملڪيت آهي؛ ان مان جوڳو فائدو وٺو.“
سام وڌيڪ چيو: ”توهين سمجهندا هوندا تہ اسين بنا ڪنھن مطلب جي ويٺا هي ڪم اسڪول جو هلايون. مگر اسين سڀ کان وڏا لالچي آهيون؛ هيءَ اسان جي کيتي يا پوک آهي ۽ توهين ان جا اسرندڙ سلا آهيو. اسان اها اميد رکي آهي تہ انھن سلن کي پاڻي ڏيئي منجهائن ڦل ۽ ڪي ڦول پيدا ڪريون، اهي ڦول جي سنسار کي سڳنڌ ڦهلائن ۽ اهي ڦل جي ڪن بکايلن جو پيٽ ڀري سگهن. يعني اسان جا ڇوڪرا سڱنڌ عملن جي پيدا ڪن ۽ شيوا ڪري ٻين کي سکي ڪن! تنھن ڪري دوستو، توهان سڀني تي بہ فرض آهي تہ هن پوک اسان جيءَ جي پالنا ڪريو ۽ توهين ٻالڪ جيڪي ان پوک جا سلا آهيو. توهين پڻ هوشيار ۽ خبردار رهو، جيئن ڪو بہ ڪوسو واءُ يا طوفان توهان کي هرج رسائي نہ سگهي ۽ پاڻ کي اهڙو مضبوط ارادي جو بنايو جو ڪو بہ توهان کي پنھنجي راھہ تان ٿيڙي نہ سگهي.“
***


21-7-1957ع اڄ هفتيوار پرارٿنا ڪلاس صبح جو ٿيو اسان جي سنڌي اسڪول جا ڪيترا ڇوڪرا ۽ ڇوڪريون ۽ ٻيا ڪي دوست آيا جن ۾ بلڪل گهڻو اتساھہ نظر ٿي آيو. ائين پيو لڳي ڄڻڪ گهڻن سالن جي خراب ٿيل فضا کان پوءِ هنن هريجن ڇوڪرن ۽ ڇوڪرين لاءِ پھريون ڀيرو بھار جي هير گهلي رهي آهي. پرارٿنا ڪلاس ۾ ٻيا ننڍڙا ٻالڪ بہ چڱي تعداد ۾ ڇڪجي آيا ٻہ اڇوت ڪنيائون پڙهيل ۽ سڌريل ٻالڪن جي ڊريس ۾ بلڪل اتساهڪ نظر ٿي آيون. دستوري ڀڄنن، ڪافين ۽ جدا جدا ڌرمن جي پستڪن منجهان پڙهائيءَ کان سواءِ اسان جي صوفي صاحب ۽ سام ڪڇ اکر ڳالھايا.
صوفي صاحب مسٽر ڌڻي بخش پنھنجي وياکياڻ ۾ چيو تہ جيئن مثال طور منھنجي گهر وڃڻ لاءِ پنج يا ست رستا هن جاءِ کان ملن ٿا تيئن ﷲ کي حاصل ڪرڻ جا بہ ڪئين رستا آهن؛ گرجا، مندر، مسجدون سڀ ان طرف پھچائي سگهن ٿيون اهو وقت آيو آهي جو اسين پنھنجي عملي ڪمن ۾ ڏيکاريون تہ اسان ۾ ڪو بہ دوئي ڀاءُ ڪونہ آهي. هن سسنٿا ۽ اسڪول جي شاگردن کي خاص ائين جڳائي تہ هڪ ٻئي ڏانھن ۽ ٻين ڏانھن اهڙو رخ رکن جو سڀ کي پنھنجو ڀاءُ ڪري ڄاڻن. مان جيڪر چاهيان تہ توهين جيڪي بہ اهڙا چڱا ڪم ڪريو يا ٻين ڌرمن وارن ڇوڪرن يا محتاجن کي جيڪا مدد ڪريو تہ اها اسان کي هفتي هفتي هت اچي هن ڪلاس ۾ چڱيءَ طرح ورنن ڪري ٻڌايو.
تنھن بعد سام چيو: ”ٻالڪو، توهان وديارٿي آهيو. وديا جي تلاش ۾ آهيو. هيءُ پرارٿنا ڪلاس بہ هڪ وديا جو ذريعو ڪري ڄاڻو ۽ پنھنجو اسڪول وري هڪ پرارٿنا ڪلاس ڪري ڄاڻو منھنجو مطلب هي آهي تہ وديا جي ڳالھا ۾ وڌ ۾ وڌ شرڌا رکي ڪلاس ۾ اچو. وديا هڪ اتم چيز آهي جنھن جي ڳولھا توهين نہ رڳو پر اسين وڏي عمر وارا پڻ ڪريون پيا! وديا هڪ روشني آهي جا روشني اسين ساڻ کڻي زندگيءَ جي منجهيل رستن مان پار پيئي سگهون ٿا؛ اها روشني اسڪول ۾ علم رستي پرايون ٿا ۽ هن پريئر ڪلاس ۾ سنگ ۽ صحبت رستي وڌون ٿا.
”وديا يا علم ۾ ڪھڙي مراد هئڻ گهرجي ان بنسبت پڻ مان اوهان کي ڪجهہ چوڻ ٿو چاهيان علم فقط ان مراد سان هٿ نہ ڪريو تہ ان مان پئسو يا پوزيشن ٺاهيون. برٽش گورنمنٽ جي ڏينھن ۾ اسان جي حڪومت جيڪا وديا ڏيندي هئي ان ۾ پھريائين شايد اهو مطلب رکيل هيو تہ گورنمنٽ جي ڪمن لاءِ ڪافي انداز ۾ ڪلارڪ يا آفيسر پئدا ڪجن، ورنہ اهڙي سٽا وديا جي نہ رکي وڃي ها. اسان جي ملڪ جي اسڪولن ۾ هت اڃا بہ اکري علم تي گهڻو زور آهي. ٻوليون سيکارڻ، حساب ڪتاب سيکارڻ يا هنر وغيرہ ڪجهہ سيکارڻ بہ چڱو ڪم آهي. مگر اها پوري وديا نہ آهي؛ پوري وديا ڇا آهي؟ ان جي لاءِ اسان کي سمجهڻ گهرجي تہ انسان ڇا آهي. انسان جو شرير يا جسم سنڀال ۽ پالنا گهري ٿو جنھن جي لاءِ هنر يا ڪارائتا علم سيکارڻ بلڪل ضروري آهن. اهڙي طرح انسان جو من عقل جي روشني گهري ٿو جنھن جي لاءِ پڻ ڪتابي علم ضروري آهي. ان ڪري هي درسي ۽ ٻيا ڪتاب پڙهائڻا پون ٿا ۽ ڪجهہ قدر اسان جا اسڪول اهو پارٽ ادا ڪندا رهن ٿا. پر انسان سڀ کان اول روح يا آتما آهي. توهان سڀني ۾ جيڪا آتما آهي انھيءَ جي پالنا هنن اسڪولن ۾ ڪانہ ٿي ٿئي. گهڻو اڳ هن ملڪ ۾ استاد کي گرو چوندا هئا، ۽ گروڪلن يا آشرمن ۾ استاد پنھنجي ٻالڪن جي چوطرف نظر رکندا هئا. هو ڪتاب جا سبق پورا ڪرائڻ فقط پنھنجو فرض ڪين سمجهندا هئا. مگر ائين ڪوشش ڪندا هئا تہ اسان جا وديارٿي قابل، ڪارائتا، ٻڌيوان ۽ لائق انسان بڻن. اڄ ڪالھہ اسڪول جي ٽائيم کانپوءِ ماسترن کي ڪھڙي ڳڻتي پنھنجي شاگردن جي رهي ٿي؟ هو اسڪول ۾ هڪ مشين وانگر ڪم ڪري هليا ٿا وڃن، ڪلاڪن پوري ڪرڻ بعد هو ٻارن ۾ ڪو بہ چاھہ ڪونہ ٿا رکن جئن اڳي گروڪلن ۾ هيو. اسان ڪلاس کانپوءِ شام جو وڏن ڇوڪرن ۽ ڇوڪرين جي لاءِ ملڻ جا موقعا ۽ هيءُ پرارٿنا ڪلاس ان ڪري رکيا آهن تہ توهين انھن مان ڪجهہ لاڀ وٺي پنھنجي وديا پورڻ بڻايو. هڪ پاسي کان هنديءَ جو اڀياس توهان لاءِ هندي ساهتيہ ۽ پراچين خيالات جا دروازا کوليندو، ٻئي پاسي کان هي سنگ جو نمونو صوفي صاحب ۽ ٻين استادن سان صحبت جي ذريعي مذهبي ايڪتا ۽ فراخ دلي وڌائيندو. اسان جو اسڪول جي ٽائيم کان پوءِ هن نموني سنگ ڪريون ٿا، مان اميد ٿو رکان تہ توهان جي دل ۽ من جي اسرندڙ سلن لاءِ پاڻيءَ جي مثل ٿيندو. توهين شل ان مان پورو لاڀ پوايو، اها آهي اسان جي آشا ۽ پرارٿنا.“
***

26-7-1957ع ڪالھہ ڊپٽي صاحب اسان وٽ آيو ۽ ڳالھين ڪندي ڪندي هڪ آمريڪن ڪرستان جي ڳالھہ ٻڌايائين جو ميٽنگ ۾ عام ماڻھن کي دعوت ڏيندو هو تہ جي ڪوبہ چاهي، تہ مان سندس وقت تي وٽس پاڻھي وڃي عيسائيي مذهب بنسبت سمجهاڻي ڏيان. مون کي فقط پنھنجي گهر جو پتو ڏئي ڇڏيو! هو پاڻ ڀاڙو خرچ ڪري اچي گهر سمجهاڻي ڏيندو هو. ڊپٽي صاحب چيو مون کائنس پڇيو تہ هن ۾ توهان کي ڪھڙو فائدو ٿئي ٿو جنھن تي هن وراڻيو تہ مون کي خدمت ڪرڻ يا ڪجهہ ڏيڻ ۾ خوشي ٿيندي آهي!
ڊپٽي صاحب وڌيڪ چيو: ”ڏسو؛ توڙي جو اسان کي هنن جي ڪمن لاءِ چاھہ ڪونہ آهي هو ڪيئن نہ پنھنجو ديس ۽ ان جا سک ڇڏي ڪيتري مفاصلي تي اچي هنن ڏکن ۽ ڪشالن مان هن نموني دل جي خوشي پرائن ٿا! اسان کي خوشي پرائڻ لاءِ گهڻائي عجيب رستا اختيار ڪرڻا پون ٿا، ايترو مان چوندس تہ توڙي جو پادرين جي ڪم تي ڪنھن کي اعتراض هجي تڏهين بہ ائين تہ هر ڪو چوندو تہ هو پنھنجو فرض ڄاڻي اهو ڪم سچائيءَ سان ڪن ٿا.
سام چيو: ”گهڻو ڪري جو بہ ڪم انسان ڪري ٿو سو چڱو ڄاڻي ڪري ٿو توڙي جو ٻين لاءِ ان مان نتيجو چڱو نہ نڪري، مثال طور اسان جي ڳوٺ ۾ ٿورن سالن اندر 7 يا 8 خون ٿيا؛ مون کي انھن مان هڪ هڪ جي تواريخ ياد آهي ۽ ٻيا بہ ڪيئي واقعا ٿيا. انھن مان ظاهر هيو تہ اهي خوني خون ڪرڻ وقت خود ائين پيا سمجهن تہ هو هڪ سٺو ڪم ڪري رهيا آهن. انھن مان ڪن تہ وڏي قرباني ڪري اهڙي خون ڪرڻ جو ڪم پاڻ تي گويا ٻين جي خاطر هموار ڪيو هو. اڪثر مراد انھن خونن جي اها هئي تہ عزت پنھنجي ذات ۽ گهراڻي قائم رکجي يا برائيءَ کي سزا ڏجي ۽ پنھنجي پاڙي يا ذات تان بزدليءَ جو ڪلنڪ لاهي يا ڪنھن بري رنڊيباز ماڻھوءَ جي برن ڪمن کي ان ريت بند ڪجي. البت اسان جي نظر ۾ اهي خوني خود برو ڪم ڪري رهيا هئا. مگر اهو خاطريءَ سان چئي سگهجي ٿو تہ هنن کي ان وقت خون ڪرڻ پنھنجو فرض ٿي لڳو؛ تنھن ڪري قرباني ڪري ۽ تڪليف وٺي ڪو ڪم سر انجام ڪرڻ، جيئن هڪ پادريءَ لاءِ توهان چيو، سو هروڀرو ساراھہ جوڳو ڪم نہ آهي ۽ نہ وري ڪشالي اٺائڻ سان فقط سچي خوشي پئدا ٿي ٿئي. مان گهڻن پادرين لاءِ شخصي طور عزت رکان ٿو. مگر تڏهين بہ ائين چوندس تہ اهڙو تبليغ جو ڪم گهڻو ڪري چڱائيءَ جو باعث نٿو بڻجي.“
ڊپٽي صاحب چيو: ” هت سوال آهي پنھنجي خوشي ڳولڻ جو ۽ نہ ٻين کي خوش ڪرڻ جو. مان تہ ائين سمجهندو آهيان تہ اها خوشي جيڪا گهڻو چٽاءُ ڪري ٿي سا جوڳ سمجهڻ گهرجي ۽ جيڪا ٿوري جٽاءُ ڪري ٿي سا گهٽ درجي واري يا اعتراض جوڳي سمجهڻ گهرجي.“
سام چيو: ”اهو اصول هميشہ لاءِ ڪارگر نہ ٿيندو پر انھيءَ جو مطلب ائين سمجهڻ گهرجي تہ سچي آنند واري خوشي هميشہ جٽادار آهي؛ مان ئي حاصل ڪرڻ گهرجي.“
مون چيو: ”فرض پوري ڪرڻ ۾ خوشي ڇا لاءِ ٿا ڳولھيو؟ فرض ڪندا رهو! جيڪو ڪم ضروري آهي، تنھن کي هلائيندو رهجي پوءِ خوشي انھيءَ ۾ پيدا ٿئي يا ڏک.“
سام چيو: ”اهو اصول ٺيڪ آهي، جيتوڻيڪ اها بہ ڳالھہ وري آهي تہ فرض ڪرڻ مان ضرور ڪا خوشي من کي ملي.“
ڊپٽي صاحب چيو: ”هميشہ واري آنند جو سوال پري رکي باقي ٻئي نموني وڌيڪ جٽاءُ ڪندڙ خوشي وڌيڪ چڱي، يا ڪشالي يوگ سمجهڻ گهرجي.“
سام چيو: ”مان اها ڳالھہ نٿو سمجهي سگهان. جتي خوشيءَ جو سوال آهي اتي گهٽ ۾ گهٽ ايترو ڏسڻ ضروري آهي تہ اسان جي خوشي جيترو ٿي سگهي، ٻئي جي خوشيءَ کي نہ روڪي روز مره جي زندگيءَ جي لاءِ هڪ ڪارگر اصول هيءُ بہ آهي تہ خاص پنھنجي شخصي خوشيءَ لاءِ ڪوبہ ڪم رٿڻ ضروري نہ آهي، توڙي جو من جي خوشي چڱي ڪم مان ضرور ملي ٿي.“
***


28-7-1957ع اڄ صبح جو پرارٿنا ميٽنگ ۾ سام علم جي ماڻ وغيرہ تي ڳالھايو جنھن جو تتسار هيٺ ڏيان ٿي:
شاگردن کان سام پھريائين ٻہ ٽي سوال پڇيا جھڙوڪ ان جو مڻ ڇا آهي، پاڻيءَ جو مڻ ڇا آهي وغيرہ پوءِ چيائين: ”جنھن ان ٽوئي يا ڇليءَ سان ڳوڻ ۾ وجهجي ۽ پاڻيءَ ڪنھن برتن ۾ وجهجي، کاڌو ٿالھيءَ ۾ پائجي، نئين علم يعني وديا لاءِ پڻ ٿانو ضروري آهي! وديا جو ماڻ شرڌا آهي. شرڌا جي يا دل ۾ وديا پايو يعني جيڪي توهان کي توهان جا سکيا ڏيندڙ چون تنھن کي عزت سان وٺو ۽ پوءِ ڀل جاچي ڏسو تہ ڇا آهي. مان اوهان کي انڌ شرڌا رکڻ لاءِ نہ ٿو چوان جنھن موجب گرو يا استاد جو هر هڪ اکر بنا سوچ ويچار جي ڪم ۾ آڻبو آهي، مگر اها سچي شرڌا رکو، جا گيان جي پراپتيءَ لاءِ ضروري آهي. جو ڪجهہ هو توهان کي چون سو پيار ۽ عزت سان وٺو ۽ اعتقاد رکي ان کي سمجهڻ جي ڪوشش ڪريو. پوءِ ڀل وڌيڪ جاچ ڪريو تہ اهو سڀ سچ آهي يا نہ.“
وديارٿين کي فھمائش ڪندي وڌيڪ چيائين تہ توهان جيڪا چئنچلتا ڪيو ٿا، ان مان ظاهر آهي تہ اوهان جي دل ۾ دويا لاءِ پورو شوق نہ آهي. ارمان آهي جو اڄ ڪلھہ اسڪولن ۾ مقرر ڪمن جي پوري ڪرڻ بعد ماسترن پاڻ تي ڪابہ جوابداري ڪانہ ٿا سمجهن هن زماني جي ڀيڙ يا رهڻيءَ ڪھڻيءَ جي مٽيل نمونن ڪري مائٽن کي ڪو وقت ئي ٻارن جي سنڀال لاءِ ڪونہ آهي. نہ وري سکيا ڏيڻ جي ڪا لياقت منجهن رهي آهي. ان باري ۾ خاص طور هريجن ۽ ٻين هندن جا ٻار مان ڏتڙيل ڏسان ٿو، ڇا لاءِ جو اهي خيال جا اڳواڻ، اهي گرو ۽ استاد، اهي پنگتي ۽ ڌرمي جيون جا رهبر توهان جا لڏي ويا آهن، جن جو فرض ٿئي ها اوهان جي نگراني ڪرڻ مان توهان کي پڪ ڏياريان ٿو تہ توهان جا پالنا ڪندڙ نہ فقط توهان جا ماتا ۽ پتا آهن، پر اهي سوسائٽي ۽ قوم جا رهبر پڻ آهن، جن جا اونچ عمل ڏسي توهين جيڪر پنھنجي زندگيءَ جي راھہ روشن ڪري سگهو، مگر هن وقت توهان جي روشنائيءَ جا فانوس وسامي ويا آهن. هيءَ ننڍڙي سنسٿا اسان ان لاءِ برپا ڪئي آهي تہ هن اهنجي وقت ۾ ڪجهہ قدر ان اوڻائيءَ جي ڀرتي ڪري سگهون ۽ اسڪولي وديا کان سواءِ ٻيو سمجهہ پڻ اوهان لاءِ ميسر ڪريون جنھن مان توهين پنھنجي آتمڪ جيون اڏي سگهو. مگر هي پورهيا تڏهن سڦلا ٿيندا جڏهين توهان پوري شرڌا ۽ پوري عزت سان وديا جي ڦل پائڻ لاءِ هن ننڍڙي وديا مندر يا هن پرارٿنا ڪلاس ۾ ايندا؛ سنگتين يا ساهيڙين کي بہ وٺي ايندا ۽ خود پنھنجي دلين ۾ اتساھہ وڌائيندا جنھن کان سواءِ ڪو بہ ڪارج سڦلو ئي ڪونہ ٿو ٿي سگهي.
***


1-8-1957ع اسان جي گهر ۾ هڪ عجيب قسم جو ٽولو اچي گڏ ٿيو آهي! جيئن صوفي صاحب چوندو آهي، هيءُ هڪ فقيراڻو ٽولو آهي! توڙي جو انھن مان ڪي نوڪريءَ جي بھاني ۽ ڪي ٻين بھانن سان سان اچي گڏ ٿيا آهيون،. اڳي ذڪر ڪيل هڪڙو چمٽو (موهن) جو پيءُ جي موڪل سان گهر ڇڏي اسان ساڻ اچي رهيو آهي ۽ هت اڀياس ڪندو آهي؛ ٻيو گرڌاري آهي جو ظاهرا پگهار تي مگر حقيقت ۾ ڪنھن آتما جي غرض کان ئي قريباً 20 سال کان گهر ۽ مائٽ ڇڏي هت اچي رهيو آهي؛ ٽيون اسان وٽ رهندڙ مسٽر اسٽوئرٽ آهي جو هڪ برميز نئشنل آهي ۽ ٻارهن سالن کان اسان جو مھمان آهي. اهڙيءَ طرح ٻيا بہ اسان وٽ قسم قسم جا ماڻھو آهن ۽ تازو نئين هڪ مسلم مھاجر ڇوڪري ٿوريءَ پگهار تي اچي رهي آهي. سندس چوڻ موجب ٻن سالن کان هوءَ سنبرندي هئي تہ مان ڪنھن بہ بھاني هنن ماڻھن وٽ (يعني اسان وٽ) وڃان، انھن مان هر هڪ پنھنجي پنھنجي نموني پيار گهري ٿو. مثال طور چمٽو هڪ ٻالڪ جو پيار گهري ٿو، گرڌاري ٻالڪ جو پيار بہ ڇڪي ٿو ۽ جهوني نوڪر جو لحاظ بہ گهري ٿو، جيتوڻيڪ چمٽو پڙهي ٿو ۽ گرڌاريءَ کي پڙهڻ جو شوق نہ آهي؛ انھن جي وچ ۾ ٿوري ايرشا پڻ ڪجهہ قدر ڏسڻ ۾ پئي اچي؛ هڪ مسٽر اسٽوئرٽ کان سواءِ سام انھن ڳالھين جو ويچار ڪندي اڄ مون کي چيو: ”تنھنجو ۽ منھنجو پيار هڪ وهندڙ واه مثل آهي. ان مان ڪي ست سنگي ٿي ۽ پريمي ٿي، ڪاچڪي پي وڃن ٿا. انسان جي دل جي درياھہ ۾ ڪا لکا ڪانہ ٿي پوي ڪير بہ اتھان پياس مٽائي. مان تہ ائين سمجهندو آهيان تہ پريم هر صورت ۾ پاڪ آهي اهو هڪ اکٽ درياھہ مثل آهي جنھن مان پاڻي پيئڻ سان ڪڏهين کوٽ ڪانہ ٿي پوي نہ سندس پاڻي ميرو ٿئي ٿو، ان جي وهڪري جو مطلب ئي اهو آهي تہ ڀل پياسي پيا پاڻي پيئن. انسان هجن يا ٻيا ساسي هجن؛ وهندڙ پاڻي هميشہ پاڪ ٿيندو آهي بيٺل پاڻي جو هڪ جاءِ رهي ٿو سو ناپاڪ ٿي سگهي ٿو.
پريم وهندڙ پاڻيءَ مثل هجي؛ منجهس ڪادوئي رکڻ نہ جڳائي.
***

12

4-8-1957ع اڄ پرارٿنا ڪلاس ۾ ڀڄن ڪرڻ ۽ قرآن، گيتا، سکمني وغيرہ جي پڙهائيءَ کان پوءِ سام ڇوڪرن سان گفتگو ڪندي چيو: ”اوهان جي ماستر صاحبن کان سواءِ گهڻو ڪري سڀ هت ننڍا ٻالڪ آهيو جي شايد هنن ڪتابن مان پڙهيل ٽڪرا يا هن کان پوءِ جيڪو گفتگو ٿئي سو پوريءَ طرح سمجهي نہ سگهو. مگر تنھن هوندي بہ مان توهان کي چوندس تہ ڌيان ڏيئي ٻڌو ڇا لاءِ جو ڪي اکر ۽ ڪي خيال جيڪي توهان جي اڳيان پيش ٿين ٿا ضرور توهين سمجهندا هوندءُ؛ اڄ ٻہ سڀاڻي چار ٻيا اکر ٻڌي (توهين بہ پنھنجو خيال وڌائي سگهون ٿا مان جڏهين اتر آمريڪا ۾ هڪ گهر ۾ مھمان طور ٻہ ٽي مھينا وڃي رهيو هيس، تڏهين ان گهر ۾ ڪوبہ ماڻھو انگريزي ڪونہ سمجهندو هو ۽ مون کي فرينچ جو هڪ اکر بہ ڪونہ ايندو هو. تنھن هوندي بہ شام جي وقت جڏهين سڀ پاڻ ۾ گڏبا هئا تڏهين مان جدا پري ٿي ويھڻ خراب سمجهندو هيس ۽ انھن دوستن جي وچ ۾ ئي وڃي ويھندو هيس. سندن گفتگو ٻڌندي ٻڌندي، آهستي آهستي ڪيترا اکر پڪڙڻ لڳس ۽ آخر ۾ گهڻو ڪري مطلب سندس گفتگوءَ جو ڪڍي ويندو هيس. اهڙيءَ طرح مون ڏٺو آهي تہ اسان جي گهر ۾ گرڌاري انگريزيءَ نہ ڄاڻندو هو ڪيترا لفظ انگريزيءَ جا سمجهي ويو آهي حقيقت هيءَ آهي تہ اسان جي سڀني ٻولين ۾ ڪيترا ذري گهٽ هڪ جھڙا اکر آهن، ڇا لاءِ جو چون ٿا تہ انسان ذات پھريائين جڏهين وچ ايشيا ۾ يا ڪن ٻين جي چوڻ موجب هماليہ پھاڙ ۾ پئدا ٿي، تڏهين انھن جي جيڪا پھرين ٻولي هئي تنھن جو اثر جدا جدا ملڪن ڏانھن پکڙجي وڃڻ کان پوءِ بہ ڪجهہ قدر سڀني ٻولين ۾ رهيو آهي. ازانسواءِ انسان کي ساڳي دل آهي ۽ خيال جي پروڙ لاءِ لفظن بہ اسين ڪي خيال يا اثر انھن مان وٺي سگهون ٿا. ايتري چوڻ کان پوءِ مان اڄ وڌيڪ ڪجهہ توهان سان ”وديارٿي ۽ نئين دنيا“ جي وشيہ تي ٿورا اکر ڳالھائڻ چاهيان ٿو، هت هن شھر ۾ وديارٿين جي زندگي اسڪول تائين ۽ اسڪول کان گهٽين يا سينيمائن تائين محدود آهي، مگر وديارٿي ٻين ملڪن ۾ ٻين گهڻين ڳالھين ۾ بھرو وٺن ٿا، مثال طور جيئن هتي اڳي هڪ ٻالڪن جي ٻاري هوندي هئي تيئن گهڻو ڪري سڀني سڌريل ملڪن ۾ وديارٿين جون ٻاريون ۽ ڪلبون وغيرہ آهن جي خاص پنگتي ۽ ٻين پروگرامن دوران ۽ خاص رسالن سينيمائن ۾ ٻارن جي کيلن وغيرہ دوران ٻارن جي تعليم جو دائريو وڌائن ٿيون لاڳيتي ملڪ هندستان ۾ بہ اهڙيون ڪيتريون سنسٿائون برپا ٿيون آهن ۽ اتي جيڪي ڪميونٽي پرا جيڪٽس (Community Project) آهن يعني ڳوٺن جي بھبوديءَ لاءِ ڪم چالو ڪيل آهن انھن ۾ بہ شاگرد بھرو وٺن ٿا.
اهڙي طرح 1918ع جي جنگ کان پوءِ تباه ٿيل جرمنيءَ ۾ شاگردن نہ رڳو پاڻ مرادو اسڪولن، ڪاليجن ۽ لئباريٽرين جي اڏاوت ۾ بھرو ورتو پر پنھنجي مائٽن کي پڻ چاھہ ڏياري اهڙن تعميري ڪمن ۾ شريڪ ڪيو، هن جنگ 1939 واريءَ کان پوءِ بہ ملڪ جي اڏاوت ۾ انھن چڱو پارٽ ادا ڪيو آهي ۽ اسان لاءِ هي خوشيءَ جي ڳالھہ آهي جو هن ننڍڙي اسڪول جي جوڙ جڪ واري ڪم ۾ لڇمڻ، موهن، تولو، ۽ ٻيا شاگرد گهڻو بھرو وٺن ٿا. مان اميد ٿو ڪريان تہ انھيءَ رستي توهين وڌيڪ ۽ وڌيڪ چاھہ رکي پاڻ کي ۽ پنھنجي مائٽن کي بہ ان ۾ شريڪ ڪندا. مون کي افسوس آهي جو اوهان جا مائٽ هن وقت اوهان کي اٽي لٽي ۽ اجهي ڏيڻ بعد يا اسڪول ۾ موڪلڻ بعد وڌيڪ ڪو دخل توهان جي زندگيءَ ۾ ڪونہ ٿا ڏين، توهين اهي آهيو جي ڏهن يا پنڌرهن سالن کان پوءِ هن دنيا ۾ گهڻن ڪم ڪارين جا مالڪ بڻندا.“
اتي سام ڪن ڇوڪرن کان پڇيو تہ توهان جي عمر گهڻي آهي؟ ڪن چوڏهن، ڪي پنڌرهن، ڪي سترهان ۽ ڪن گهٽ ٻڌائي. تنھن بعد کين چيائين: ”ڏهن سالن بعد توهين پنجويھن يا ستاويھن سالن جا بڻندا؛ تنھن جي معنيٰ تہ توهين جوان ٿي دنيا جي سڀني ڪمن ڪارين کي سنڀاليندا؛ ڪو ولي عهد يا ڪنھن راجا جو پٽ جيڪو گاديءَ تي ويھڻو هوندو آهي، ان جي سنڀال ۽ تعليم لاءِ ڪيڏي نہ اڳواٽ رٿ ۽ تياري ٿيندي آهي. ڇا لاءِ جو ان کي ملڪ جون واڳون سنڀالڻيون پونديون آهن! مان اوهان کي يقين سان چوان ٿو تہ توهين ٻالڪ ۽ نوجوان اهي ولي عهد آهيو جي هڪ وقت دنيا جون واڳون هٿ ۾ کڻندا. تنھن ڪري توهان جي تعليم ۽ واڌاري لاءِ پورو بندوبست هئڻ گهرجي. پر ان ڳالھہ جو ويچار اوهان جي وڏن کي اڃان ڪونہ آهي. توهان کي نہ رڳو وديا يا اکري علم پرائڻو آهي پر پنگتي سماجي يا ملڪ جي ڳالھين مان پڻ ڪجهہ قدر واقف ٿيڻو آهي. توهان جي تعليم جو دائرو نہ رڳو اسڪول تائين محدود هئڻ گهرجي مگر ٻيا پڻ گهڻا نمونا اوهان جي! واڌاري جي لاءِ اختيار ڪرڻ گهرجن. هي ننڍڙو اسڪول ۽ هي پرارٿنا ڪلاس مان اميد ٿو رکان تہ ان اوڻائي پوري ڪرڻ لاءِ هڪ ننڍڙو وسيلو بڻبو ارمان آهي جو هت فقط هندو ڇوڪرا ۽ ڇوڪريون اچن ٿا. مان جيڪر چاهيان تہ ٻين مذهبن جا ڇوڪرا ۽ ڇوڪريون پڻ گڏجي اسان سان هٿ ملائي اها علم جي عمارت کڙي ڪن جنھنجي اسان کي وڏي گهرج آهي. ايشور اهي اميدون اسان جون ڪنھن وقت ضرور پوريون ڪندو.
***
11-8-1957ع اڄ پريئر ڪلاس ۾ گيتا جي نائين اڌياءَ مان پڙهندي ”سام“ ”سسکم ڪرتويم“ اکر تي آيو؛ ان تي ويچار ڪندي سام چيو: ”سري ڪرشن ارجن کي چوي ٿو تہ مان توکي اها وديا، اهو گيان ڏسيان ٿو جيڪو ”سسکم ڪرتويم“ آهي، يعني آسانيءَ سان عمل ۾ آڻي سگهجي ۽ جنھن جي هٿ ڪرڻ سان سک ملي؛ نہ هو گيان جو ڪنھن خاص حيلي يا مارگ سان ملي؛ ٿو؛ مگر اهو علم، اها وديا سڀڪو حاصل ڪري سگهي ٿو، ٻالڪ هجي يا وڏو، انڌو هجي يا منڊو، گونگو هجي يا ٻوڙو، شاهوڪار هجي يا غريب، مطلب تہ ڪير بہ اهو علم پائي سگهي ٿو؛ ان لاءِ بي اي يا مئٽرڪ پاس ڪرڻ جي ضرورت نہ آهي نہ اهو فقط خيال جي يا ملڪ جي ليڊرن کي نصيب ٿئي ٿو. ان گيان حاصل ڪرڻ لاءِ ڇا کپي؟ اهو گيان ڪھڙو آهي؟
سام چيو: ”گيتا جو گيان ڳوڙهو آهي؛ نائين اڌياءَ جي سکيا ستار سان ڏنل آهي جنھنجو مان هت تتسار ڏيان ٿو ۽ نہ ترجمو ڪريان ٿو؛ مگر اهو ويچار ڪندي تہ ”سسکم ڪرتويم“ ڪھڙي وديا آهي، ڪي خيال من تي اچن ٿا جي مان توهان جي سامھون رکان ٿو گيان اندر جي روشني آهي جو نہ ڪنھن ڊگريءَ جي پراپتيءَ سان مگر پريم ۽ شرڌا سان وڌي ٿو؛ مان جيڪر ٻن لفظن ۾ ان گيان جو بيان هن ريت ڪريان: اهو گيان آهي سچ جو گيان؛ اها روشني آهي سچ جي سورج جي روشني؛ سڇ جو اڀياس ڪريون ۽ سچ لاءِ چاهنا رکون؛ سچ آهي سڀني گڻن جي عمارت جو بنياد؛ جي سچا ٿياسون، سچ حاصل ڪيو سون تہ سمجهو سڀ گڻ پاتاسون. هڪ سنت ڳالھہ آهي جنھن پنھنجي شش کان فقط هي وچن ورتو تہ سچ ڳالھائيندس! هو هڪ چور ۽ ڊاڪو هو ۽ ان سنت جي منتر وٺڻ کان ڊڳو ٿي؛ کيس چيائين تہ سائين مان ٻيو سڀ ڪجهہ ڪري سگهندس مگر چوريءَ جو وڪار ڇڏي ڪونہ سگهندس، ڇا لاءِ جو منھنجي سنگت چورن سان آهي تڏهين ان سنت کيس چيو، توکي جيڪي وڻي سو ڪر پر فقط هڪ پرتگيا ڪر تہ مان هميشہ سچ ڳالھائيندس! ان چور اها پرتگيا ڪئي؛ جلد ئي بري سنگت ۾ هو وري چوري ڪري ٿو ۽ چوريءَ جو ڌن کڻي خوش ٿئي ٿو. هن پنھنجي گروءَ سان اهو شرط ڪيو هو تہ مان چوري ڪندس پر ڪوڙ ڪونہ ڳالھائيندس. جڏهن کائنس پڇا ٿي تہ چوري ڪنھن ڪئي آهي تہ هيڪر هٻڪي ويو، پر آخر قبول ڪرڻو پيس تہ اها چوري مون ۽ فلاڻن فلاڻن ڪئي آهي؛ جيئن جو سندس ساٿين کي اها خبر پيئي تيئن انھن کي بہ اها چوري موٽائي ڏيڻي پيئي؛ آخر ان ريت ڏٺائين تہ ڪا بہ چوري يا دغا يا ٻيو برو ڪم کيس ڦٻي نٿي سگهيو. سندس سنگتي بہ کائنس پاسو ڪرڻ لڳا؛ جو سچ ڳالھائي انھن کي بہ هو ڦاسائيءَ پيو ڇڏي. ان ريت سچ سڀني وڪارن کي ناس ڪري ٿو ڇڏي ۽ سچ لاءِ پريم رکڻ بہ سڀ ڪنھن انسان لاءِ آسان آهي؛ انڌو يا منڊو هجي، ڪو غريب يا شاهوڪار هجي ڪو ودوان يا اٻوجهہ هجي تہ بہ هو سچ سان پريم رکي سگهي ٿو ان لاءِ ڪو گيان يا علم يا ڪا ٻي سجاوٽ ضروري نہ آهي. اها سچ جي روشني اسان سڀني جو ورثو آهي.“
***


22-9-1957ع اڄ لاءِ پريئر ڪلاس رکيل هو تعداد ڇوڪرن ۽ ڇوڪرين جو تمام ٿورو هو ساڻن ويجهو ويھي سام گفتگو ڪئي؛ انھن مان هڪڙي ڇوڪري ڪن ڇوڪرين جي پيرن صفا نہ هئڻ ڏانھن ڌيان ڇڪايو جو انھن اسڪول جي گلم تي مٽي ٿڦي ڇڏي هئي. سام ارمان ظاهر ڪندي چيو: ”افسوس آهي جو پريئر ڪلاس جھڙي پوتر موقعي تي بہ صفائي رکي نہ ٿي وڃي.
”مان مذهبن جي وچ ۾ ڀيٽ نہ ٿو ڪريان، پر ڏٺو اٿم تہ خاص ڪري سنڌ ۾ اسان جا هندو ڀائر پنھنجن ٽڪاڻن ۾ پورو انتظام ڪونہ رکندا آهن؛ (اڄوڪي ميٽنگ ۾ سڀ هندو ڇوڪرا ۽ ڇوڪريون هئا). هندو جاتيءَ وارن جو پراچين طريقو ڪو ٻيو هو؛ هينئر تہ ٽڪاڻن ۾ ۽ مندرن ۾ جڏهين ڪي ميڙ ٿين ٿا تڏهين نہ ويھڻ جو پورو انتظام ڏسجي ٿو ۽ نہ پرشاد جي ونڊڻ ورهائڻ جو. نہ رڳو پرشاد صفائيءَ سان ورهايو نہ ٿو وڃي پر ان جي وراهيت ۾ ڪي ماڻھو بکين وانگر هٿ ڊگهيڙي گهرندا آهن ۽ پروگرام جي وچ ۾ ٻاوا ٻانڀڻ پئسن جي وصولي ڪري ارداسون پٽن ڏيڻ جون يا منوڪامائن پوري ڪرڻ لاءِ ڪندا ڏسڻ ۾ ايندا آهن انھن جي ڀيٽ ۾ ڪرستانن جي ”ديولين ۾ ڪيڏو نہ سٺو انتظام ۽ صفائي نظر اچي ٿي ۽ اسلامي جماعتن ۾ پڻ گهڻي قدر قانون نظر ايندو اٿم. مثال طور نماز پڙهڻ لاءِ صفون ٺاهيندا آهن ۽ نماز تي اچڻ کان اڳ هر ڪنھن کي هٿ منھن وغيرہ ڌوئي يعني وضو ڪري صفائيءَ سان اچڻو پوندو آهي؛ توهان خاص طور وديارٿي ٿي ڪري هي غفلت ڪيو تہ ارمان جھڙي ڳالھہ آهي. در اصل هي پريئر ڪلاس نہ فقط پر هڪ ڪلچر (Culture) ڪلاس ڪري رٿيل هيو، جنھن ۾ مون آشا رکي هئي تہ هاڻوڪي جهل جي حالت ۾ خاص ڪري اسان جي جاتيءَ وارا ۽ ٻيا بہ شريڪ ٿي ان سان اهو ڪڇ پرائيندا جو فقط سڪولي ڪتابن جي پڙهائڻ مان ملي نٿو سگهي، مگر گهڻو وقت ڏتڙيل حالت ۾ رهڻ ڪري ۽ جاتيءَ جي رهبرن جي لڏي وڃڻ ڪري اسان جي شاگردن جا من متل رهن ٿا؛ سندن وڏن کي اڄ ڪالھہ پيٽ گذاري جي معاملن کان سواءِ ٻيو ڪجهہ بہ ڪونہ ٿو سمجهي ۽ پنگتي يا آدرشي جذبات چئجي کڻي دٻل رهي ٿي؛ توهان جي دل ۽ من جي مکڙين کي کولڻ لاءِ ڪوبہ خاص اپاو ورتو ڪونہ ٿو وڃي. جيئن بھار جي هوا ۽ سج جا ڪرڻا گلن جي مکڙين کولڻ لاءِ ضرروي آهن تيئن سچو سنگ يا صحبت دل من جي مکڙيءَ کولڻ لاءِ ضروري آهي؛ ۽ هي ڪلاس انھيءَ آشا سان کوليو اٿئون تہ هت سھڻن ويچارن ۽ سھڻن خيالن جو سنگ ڪري، پرارٿنائون ڪري ۽ گيان ويچار ڪري، اسين اهو ڪڇ حاصل ڪريون جو اسان کي اٽي لٽي ۽ پيٽ گذاري کان بہ وڌيڪ گهربل آهي.“
تنھن کان پوءِ سام هڪ پريئر ڪئي جنھن ۾ خاص خيال هي هيو: ”هي پرڀو، اسان کي تہ اها بہ خبر نہ آهي تہ ڇا اسان لاءِ ضروري آهي. تو وٽ بکاري ٿي دان وٺڻ اچون ٿا پر اها خبر نہ اٿئون تہ ڇا توکان گهرون!
تون اهو ڪجهہ ڏي اسان کي جنھن ۾ ڀلو هجي اسانجو؛ جو پرائي اسين هيءَ جيون ياترا سڦلي ڪري سگهون؛ جو اٽي لٽي کان بہ وڌ هن مسافري زندگي جيءَ ۾ اسان جو زاد راھہ ٿي رهي!“
***

4-11-1957ع آرتوار تي پريئر ڪلاس ۾ اسان جي سڪول ۾ جيئن سام پستڪن مان پڙهيو ٿي تہ سکمني صاحب پڙهندي اهي تڪون نڪتيون: ”برهم گياني سدانرليپ جئسي جل ۾ ڪمل اليپ.“ انھن تڪن تي ويچار ڪندي سام هن ريت ڳالھائيو: ”هي سنسار هڪ مھاساگر جي مثل آهي جنھن ۾ اميدن ۽ ارمانن جون ڇوليون لڳن ٿيون؛ جنھن ۾ طمع جا طوفان لڳن ٿا؛ انھيءَ ۾ اهڙي ريت رهڻو آهي جيئن منجهس ٻڏي نہ وڃون يعني اُهي چنتائون اميدون ۽ ارمان اسان جي آتما ۾ گهري نہ وڃن، مگر سنساري زندگي هڪ ياترا سمجهي انھيءَ جي دک سک جا ويچار اُتي ئي ڇڏي، پاڻ کي يعني پنھنجي آتما کي هر حالت ۾ ثابت سلامت رکون؛ ڪمل گل جو ويچار ڪريو: ڪمل گل کي ڊگهي ڏانڊي ٿيندي آهي جا پاڻيءَ جي تر کان ئي نڪرندي آهي؛ تلاو ۾ پاڻي ڪيترو بہ وڌي پر گل ان ۾ ڪڏهين ڪين ٻڏي؛ هر هڪ ڇوليءَ سان هو مٿي چڙهندو اچي؛ رهي بہ پاڻيءَ ۾ ۽ رهي بہ نرليپ! اها آهي ريت جنھن سان اسان سڀني کي پنھنجي آتما جي رکيا ڪرڻ کپي؛ هن جسم جي رکيا لاءِ ڪيڏا نہ اپاو ڪريون ٿا ۽ ڪوشش ڪريون ٿا تہ جئن ان کي بک ڏک نہ ستائي؛ مگر سڀ کان اتم شيءِ جا اسين پاڻ سان کنيو وتون ٿا سا آهي اسان جي آتما؛ افسوس جو انھيءَ جي سنڀال جي اسين ڪا چنتا ڪونہ ٿا رکون! مثال طور ڪو اعتراض جوڳو ڪم آهي جنھن ۾ ڪوڙ جي ضرورت آهي؛ ڪو اعتراض جوڳو ڪمائيءَ جو ذريعو آهي جنھن ۾ آتما کي هاڃي رسي ٿي؛ اهڙا ڪيترا ڪم ۽ ارادا اسين روز ڪريون ٿا ۽ جيڪڏهين انھن تي ٻئي ڪنھن جي نظر نہ ٿي پوي تہ پاڻ انھن کي ڍڪي ڇڏيون ٿا؛ مگر تنھن هوندي بہ انھن مان اسان کي هاڃي رسي ٿي، ڇا لاءِ جو برائي چاهي ڍڪيل يا اگهاڙي هجي اها ساڳيءَ ريت هاڃيڪار آهي؛ اڃان بہ لڪ ۾ اها پنھنجو اثر وڌيڪ زهري ڪري ڇڏي ٿي؛ انريت گويا کيس خلاصو ميدان ملي ٿو. تنھن ڪري هي ويچار مان اڄ توهان جي اڳيان رکان ٿو تہ سڀ ڪم ۾ پھريائين اهو خيال ڪريون تہ انھيءَ جي ڪرڻ سان اسين ڪو آتما جو قانون تہ نہ ٿا اولنگهن ڪريون؟ نفعي نقصان جا خيال، سک يا دک جا خيال پوءِ رکون ۽ اول اها چنتا رکون تہ جيئن آتما اسان جي نرليپ رهي.“
***


23-2-1958ع هتان جو سول سرجن سام جو دوست ٿي ويو آهي؛ سام کيس هڪ ڪتاب سوکڙي ڏيندي انگريزيءَ ۾ ائين لکيو تہ منهجي 1957 جي تون هڪ حاصل ڪيل چيز آهين! هو ڪڏهن ڪڏهن اسان وٽ ايندو آهي توڙي جو اسين ايترو هن وٽ وڃي ڪونہ سگهندا آهيون. اڄ جنھن وقت هو آيو تہ سام سنڌيا جي وقت ڪنڊ ۾ هڪ تڏي تي ويٺو هو؛ ملڻ وقت سول سرجن کائنس پڇيو تہ پريئر توهان جي ڪھڙي دستور ٿيندي آهي، سو مون کي سمجهايو. سام کيس چيو: ”اسين فقط پاڻ کي گڏ ڪرڻ يا جاڳائڻ يا سمجهو يڪوجوديءَ ۾ آڻڻ جو ساڌن ڪندا آهيون.“
سول سرجن چيو: ”اهو ڇا آهي” مون کي وڌيڪ چٽو ڪري ٻڌايو.“
سام چيو: ”گهڻن ڪمن سودائن ۽ حرصن ۾ انسان جو خيال ڀڄي پرزا پرزا ٿي پوي ٿو؛ انھيءَ کي وري گڏ ڪري يا يڪوجوديءَ ۾ آڻڻ لاءِ ايڪانت يا شانتيءَ جي ماحول ۾ ويھي ڌيان ڪرڻ هڪ سٺو اپاءُ آهي.“
سول سرجن چيو: ”مون تہ ڏٺو آهي، ڪيتري بہ ڪوشش ڪريو تہ انسان جو من پيو ڀٽڪي ضرور؛ ڪڏهن ڪھڙا ڪڏهن ڪھڙا خيال پيا اچن؛ انھن کي ڪيئن ٿو ٽاري سگهجي؟“
سام چيو: ”اسين انھن کي ٽارڻ جو ساڌن ڪونہ ڪندا آهيون. اهي خيال ۽ خواهشون خود اوهان جي من (Mind) جو ڀاڱو آهن؛ انھن کي تڙي ڪڍڻ ضروري نہ آهي. انھن کي ڇڏيو تہ ڀل اچن، ڪٿان بہ اچن ۽ ڪيتري انداز ۾ بہ اچن؛ پر هڪ وڏو ماڻ يا وڏو شوق يا وڏو خيال هجي جنھن ۾ اهي سڀ سمائيا وڃن؛ انھن ۾ خود ايڪتا آڻبي آهي. مثال طور ڪجهہ سال ٿيا جڏهن مان هڪ آدرشي صورت کي اهو ماڻ ڪري رکندو هيس؛ اها صورت ٻڌ، ڪرشن، ڪرائيسٽ، محمد يا ٻي ڪنھن بہ آدرشي انسان جي ٿي سگهي ٿي، جنھن ۾ سڀ خيال حرص، صورتون، ماڻپون، زمينون، آڪاش ڌرتيءَ وغيرہ جا نظارا سمائجي وڃن، يعني ان سان ايتري لگن هجي. اهو هڪ طريقو يڪوجوديءَ يا خيال جي هيڪڙائيءَ حاصل ڪرڻ جو آهي. پر جيڪڏهين اهڙو ڪو نقش يا تصور نہ بہ رکجي ۽ فقط پنھنجي خيالن جو پاڻ ئي تماشبين تي بيھي ڏسجي؛ يعني انھن کان الڳ ٿي ڏسجي يا انھن کي وساري ڇڏجي يا انھن کي بہ ڀل پنھنجي پنھنجي صورت وٺڻ ڏجي ۽ خاص لگن ڪنھن سان نہ رکجي. تہ پوءِ اهي حرص يا خيال پريشان ڪين ڪندا مگر روح جي وڏيءَ هستيءَ ۾ پنھنجي پنھنجي ننڍڙيءَ جاءِ وٺي گم ٿي ويندا.“
سام وڌيڪ چيو: ”جي توهان کي وڌيڪ چاھہ هوندو تہ ڪنھن وقت سرلا کي ٻڌايل اهڙا آزمودا يا درشن جي هن درج ڪيا آهن، سي توهان کي پڙهي ٻڌائيندا.“
مون چيو: ”ادا، توهان اهي ضرور ٻڌجو ۽ مان توهان کي ٻڌائيندس تہ ڪيئن، ڪيتريون ڳالھيون اڳواٽ ان وقت سام جيڪي چيون هيون سي پوءِ پوريون نڪتيون. پر مون پاڻ بہ ڏٺو آهي تہ ايڪانت ۾ ويھڻ سان ڪڏهن ڪڏهن منھنجي ڪنھن منجهيل بيمار لاءِ ڪو نئون علاج سجهي ايندو اٿم ۽ اهو گهڻو ڪري ڪارگر ٿيندو آهي.“
سام چيو: ”ان ۾ ڪا ڪرامت جي ڳالھہ ڪانہ آهي فقط خيال کي نج ۽ صاف ڪرڻ سان ئي اهو هڪ تکو اوزار ٿي پوي ٿو. هونءَ پريشانيءَ ۾ اچي ڪري اهو بي ڪار ٿي پوي ٿو ۽ ان جي تکائي يا اثر گهٽجي وڃي ٿو.“
***


18-2-1958ع اسين نئين سال يعني 1 جنوري 1958 تي اڳين پراڻي جاءِ ڇڏي هڪ نئينءَ جاءِ ۾ اچي ويٺا آهيون جا شھر جي هڪ طرف آهي ۽ چوڌاريءَ باغات ۽ هڪ نھر جو نظارو اٿس. سام هت اچڻ کان اڳ ۾ چوندو هو تہ نئين جاءِ ۾ ويھڻ بہ هڪ آسيس آهي، توڙي جو اها ننڍڙي هجي مگر هيءَ جاءِ تہ بلڪل ڪشادي، ذري گهٽ اسان جي طيب واري بنگلي جيتري آهي ۽ جي شھر کان ڪڇ دور آهي تہ ان ڳالھہ جو پڻ ارمان ڪونہ اٿئون ڇا لاءِ جو هت ڪافي ايڪانت ۽ آرام آهن. مون جو ڪيترا سال ڪا هوا جي تبديلي ڪا نہ ڪئي آهي تہ مون کي هت اچڻ سان ڄڻ اها مٽ سٽ هوا جي وڻي وئي آهي، ۽ صحت ۾ سڌارو محسوس ڪيو اٿم هن مٽا سٽا ۽ نئين بھار جي اچڻ ڪري سام پڻ هت اچي ڪيترا نوان شعر لکيا آهن. ازانسواءِ سندس شعر جو اتارو ۽ سڌارو جو گهڻي ڀاڱي رهيل هو سو هت اچي هٿ ۾ کنيو اٿئون؛ هن وڏي جاءِ ۾ گهڻيون تصويرون گهربل هيون ڪجهہ تصويرون سري ڪرشن ۽ ٻين ديوتائن جون مليون آهن؛ مون کي پنھنجي نيم انوسار انھن سڀني وٽ وڃي آسيس وٺڻي پوندي آهي؛ منھنجن مديني منور جي مسجد جي تصوير بہ آهي. منھنجو هڪ اهو بہ نيم آهي تہ انھن مورتين کي نمسڪار ڪري اهو دعا جو هٿ سڀني کان ڦيرائي سام کي اچي گهمائيندي آهيان، جيتوڻيڪ سام جي سکيا موجب ايترو بہ سمجهندي آهيان تہ هر جاءِ اهو هڪ ڀڳوان آهي جو هڪ ئي تصوير مان يا بنا تصوير جي بہ ڌيائي سگهجي ٿو؛ مگر هيءَ هڪ منھنجي دل جي وڻندڙ وندر يا ورزش ٿي ويئي آهي جا هت تصويرن جي تعداد وڌيل هوندي بہ پوري ڪندي آهيان. اڄ جيئن اهو هٿ سڀني مورتين وٽان دعا جو ڀري سام کي گهمايم تيئن هن چيو:
”منو! جيئن تون هڪ هڪ مورتيءَ وٽان دعا پني اچين ٿي تيئن مون پنھنجي ڌيان ڪرڻ وقت نيئن بسنت رنوءَ جي اثر هيٺ اچي ڪري اڄ توکي هڪ نرالي قسم جي دعا ڪئي آهي. هي وڻ ٽڻ، گل ڦل، زمين، هوا، آڪاش، پلي پسون ۽ ٻيون سڀ صورتون ايشور جون ڏسي انھن کان دعا وٺي ميڙي سيڙي توکي خيالي رستي اچي هٿ گهمايم ۽ ائين ڀانيم تہ جيڪي شيون توکي پياريون آهن سي مون کي بہ پياريون آهن ۽ جيڪي شيون يا ماڻھو مون کي پيارا آهن سي توکي بہ پيارا آهن. اهو خيال ڪندي پنھنجي سڀني عزيزن، تنھنجي ڀائرن ڀينرن ۽ پنھنجي ٻارن ڀائرن، دوستن وغيرہ کي پڻ ساڳيون دعائون ڏنم.“
***


25-4-1958ع مون کي رات بخار هو جنھن جي اثر هيٺ اچي ڪري ڪڇ نہ ڪڇ ڳالھائڻ لڳس سام چيو تہ اهڙن وقتن تي جو ڪڇ ڳالھائجي ٿو سو بہ گهڻو ڪري بي سود نہ آهي؛ پاڻ ڪڏهين ڪڏهين حجاب جي پردي يا عقل جي رواجي روڪ لھڻ ڪري انسان اهي ڳالھيون انھن وقتن تي چئي ٿو ڇڏي جي سندس اندر جو پورو پورو راز بتائن ٿيون. مون جيڪي لفظ ان وقت چيا سي سام چيو تہ درج ڪرڻ جھڙا آهن، اهي هن ريت هئا:
مون سام کي سڏي چيو: ”خبر ناھہ مري وڃان؛ پر اهو توکي ٻڌائڻ ٿي گهران تہ منھنجي دل ۾ هڪ اٿاھہ ساگر پيار جو آهي جو فقط تنھنجي لاءِ آهي؛ توڙي جو ان ۾ ڪي نانگ بلائون بہ هجن. ان ۾ مائٽن مٽن جو ڪوبہ حصو ڪونہ آهي!“
سام چيو: ”ائين برابر آهي تہ اهي ڪروڌ روپي نانگ بلائون، ننڍيون ننڍيون نفس جون ڄؤرون جي اسين پاڻ اندر ڌاريون ٿا، سي ڪڏهن بہ ان اونھي ساگر جي مھما گهٽائي ڪونہ ٿيون سگهن! انھن هوندي بہ پريم پاڪ آهي، جيئن دريا جو پاڻي هميشہ پاڪ آهي توڙي جو منجهس سپ يا مڇ رهن ٿا، توڙي جو منجهس خود مڙدا لڙهندا اچن ٿا. هي هٺ وير يا ساڙ روپي جيوڙا پريم پنھنجي وهڪري ۾ صاف ڪري ڇڏي ٿو. گنگا جل پوتر آهي توڙي منجهس هزارها ماڻھو هاٺيون ميڙي وجهن ٿا؛ سندس تيز وهڪري ۾ سڀ جيوڙا مري وڃن ٿا، اهڙي طرح جي اسان جي دل جو درياھہ وهندڙ آهي يعني منجهس جي ڪا عقل جي روڪ ٽوڪ يا ڪو نفس جو وڏو مونجهارو يا دوئيءَ جو بند ڪون آهي تہ ان کي ميلي ٿيڻ جو ڪو ڊپ ڪونہ آهي. اسان جا ننڍڙا تفاوت اسان جي پريم جي پاڪائي ۾ ڪوبہ تفاوت آڻي ڪين ٿا سگهن.“
***
سام کي مون کلي چيو: ”سام لغت وارا محبت، حب، حق، وغيرہ اکرن تي شد ڇو ٿا ڏين؟ مان تہ سمجهان ٿي ڄڻ ڪا پنھنجي حب يا سچائيءَ جي پڪ ئي ڪانہ اٿن، نہ تہ شد ڏيئي زور لائڻ جي جيڪر ڪھڙي ضرورت ٿئي؟ اهڙي طرح ”اول“ اکر تي شد ما سمجهندي آهيان تہ ڄڻڪ هڪ قسم جو شڪ ٿي پيدا ڪري ان جي اول پڻي ۾!“
سام چيو: ”اهو خيال ڏاڍو مزي دار آهي، وڌيڪ انھيءَ جي سمجهاڻيءَ جي ڪائي ضرورت نہ آهي. تون اهو بہ ڊائريءَ ۾ لکي ڇڏ.، تنھنجي لفظن ۾ حق ۽ پريم جي سچي ڄاڻ سمايل آهي!“
***

2-8-1958ع ڪيترن ڏينھن کان اسان وٽ هڪڙو هوميوپيٿيءَ جو حڪيم ايندو آهي. هو راڌاسوامي پنٿ جو آهي، مگر اسان جي ڪيرتن ۽ ستسنگ ۾ اچي ويھندو آهي. رات سندس گفتگو ڪجهہ سام سان ٿيو جو هن ريت آهي:
حڪيم: ”مون کي مھرباني ڪري پنهجي ماضيءَ بابت ڪجهہ ٻڌايو جو مون ٻڌو آهي تہ توهان ولايت بہ ويا هئا ۽ ٻيون ڪي مشغوليون بہ اڳي توهان کي هيون.“
سام: ”ماضي، هال ۽ مستقبل اهي سڀ مٿيا آهن. اسان تہ ڪال کي خود مٿيا ڪري سمجهون ٿا.“
حڪيم ڪال ۾ ماضي مستقبل ۽ حال جا سنڌا تہ ضرور رهڻا آهن، تن کي توهين ڪيئن مٿيا چئو ٿا.
سام: ”ماضيءَ ۾ مستقبل بہ شامل هو. ايندڙ وقت جون اميدون ۽ گذريل وقت جا آزمودا سي ٻيئي ان وقت واري حال تي ايترو ئي اثر وجهندا هئا جيترو چئجي کڻي تہ حال جون گهر جون اثر وجهن ٿيون آئينده جي رٿن تي وقت جو وهڪرو بہ درياه مثل آهي؛ مٿيون ڀاڱو ۽ هيٺيون ڀاڱو سي سڀ وچين ڀاڱي يعني دوڙ سان گڏوگڏ هلن ٿا، مگر جيئن درياه خود هڪ وهڪري يعني مٿيا جو نالو آهي ۽ ڪا بيٺل مقرر هستي ڪانہ آهي، تيئن ڪال بہ هڪ مٿيا آهي؛ وهندڙ شيءِ آهي جنھن ڪري ان کي سچ پچ ڪا شيءِ نہ ٿو چئي سگهجي. منجهس سنڌا رکڻ، سا تہ هڪ ڳالھہ ئي عبث آهي.“
اهو حيڪم تڏهين لاچار ٿي جدا جدا سوال پڇڻ لڳو، انھن واقعن بنسبت جن جي کيس ڪا خبر هئي، مگر انھن ۾ ڪا خاص ڳالھہ درج ڪرڻ جھڙي ڪا نہ هئي.
***


3-8-1958ع هي اونھارو اسان وٽ سخت ٿيو آهي، ايتري قدر جو اسپتال جي ڪم کان پوءِ مشڪل ٻيو ڪو ڪم هٿ مان نڪري ٿو. سام هميشہ وانگر قريباً ٻہ مھينا لاڙڪاڻي کان ٻاهر يعني هندستان ويو هو. انھن سببن ڪري گهڻو ڪجهہ لکي ڪونہ سگهي آهيان؛ ورنہ اسان وٽ تہ هميشہ نيون، نيون، ڳالھيون سام ۽ ٻين جي گفتگوءَ مان ۽ نوان نوان خيال ۽ راڳ يا شعر پيا روز پيدا ٿين. هڪ نئين ۽ سٺي دل کي وڻندڙ ڳالھہ هن اونھاري جي اها هئي جو ڪيرتن وغيرہ وڏي اوج کي رسي ويو ۽ ڪيترا هريجن ڀائر، سريلا ڳائيندڙ ۽ ساز وڄائيندڙ اچي شامل ٿيا. ٻيا ماڻھو بہ آواز ٻڌي ڊڪندا مٿي هليا پيا اچن؛ ان نموني وقت گهڻي وندر ۾ پي گذريو ۽ اڃا پيو گذري. هوڏانھن جيتوڻيڪ اسان جي نئين جاءِ هريجن ڪالونيءَ کان پري هئڻ سبب، هريجن سڪول وارو ڪم پٺتي پئجي ويو آهي تڏهن بہ انھن ڀائرن جي شيوا لاءِ ٿوري گهڻي ڪوشش جيڪا اسان کان پڳي آهي سا ڪئي اٿئون، هڪ هريجن ڇوڪرو سلھہ جي بيماريءَ ۾ مبتلا هو ۽ مرڻ جي ڪنڌيءَ کي ويجهو ٿي ڏيکاريو سام سندس گهر وارن کي اتساھہ ڏياري علاج لاءِ تيار ڪيو ۽ مھيني ڏيڍ جي عرصي لاءِ اسان سڀني جي ڪوشش جو نتيجو اهو ٿيو جو ڇوڪرو خوش ٿي پيو ۽ ٿورن مھينن ۾ وري پنھنجي ڪم تي وڃي چڙهيو سندس ماءُ تہ چوندي هئي تہ هن تي منھنجو ڪوبہ حق نہ آهي؛ هي توهان جو ئي ٿي رهندو. سام جو بہ مٿس گهڻو پيار آهي ۽ اسين سمجهندا آهيون تہ جي هريجن ڀائرن جي ٻي ڪا شيوا مڪمل طرح ٿي ڪانہ سگهي يعني جيڪڏهين ان ما ٻيو ڪو ڦل ڪونہ نڪتو تڏهين بہ گهٽ ۾ گهٽ اهڙيون ڪي چونڊ آتمائون ضرور لڀي پونديون دوا ۽ ٻارن کي پڙهائڻ جو ڪم اڃا جاري آهي مگر ڀڄن ۽ ستسنگ جي واڌاري ۾، هنن ڀائرن جو پڙهڻ کان وڌيڪ اتساھہ نظر اچي ٿو.
***


4-8-1958ع هريجن ڪالونيءَ ۾ آتمارام نالي هڪ ڪم ڪندڙ آهي، جو ٻين کان وڌيڪ سمجهو ۽ آتساهڪ نظر ايندو آهي. ڪيتري عرصي کان هو پنھنجي دڪانداريءَ وسيلي ستنتر نموني گذران لھڻ سان گڏوگڏ اها بہ ڪوشش ڪندو آهي تہ ڪجهہ هريجن ڀائرن جي شيوا ڪريان، پرڪي ٻيا هريجن کيس ڪونہ سھندا آهن. سام جو بہ ٻين کان وڌيڪ مٿس اعتبار آهي؛ تازو سام کيس اها سمجهاڻي ڏني تہ نمرتا ڀاءُ ڌارن ڪري، پنھنجي برخلاف جاتيءَ وارن کي وڃي پرچاءِ ۽ انھن جو ساٿ حاصل ڪر! هن ائين ڪيو، جيتوڻيڪ سندس ڪو قصور ڪونہ هو. سام بہ ساڻس گڏ سندس برخلاف ڌر وار وٽ ويو ۽ وڃي سندن ٺاھہ ڪرايائين مگر تنھن بعد بہ هو آتمارام سان حسد رکندا آيا. ٻہ ڏينھن ٿيا تہ آتمارام اچي ان ڳالھہ جو ارمان ظاهر ڪيو ۽ چيائين تہ مان ڪوبہ قدم ڪيتري بہ شڌ ڀاونا سان کڻان ٿو تہ هو ان جي آڏو اچن ٿا؛ ٻيو تہ ٺھيو پر هي ننڍڙا ٻار گڏ ڪري اچي کين اکر سيکاريان ٿو تہ بہ هو سمجهن ٿا ڄڻڪ هيءَ ڪا مٺائي آهي جا مان کائي ٿو وڃان، ۽ ٻارن کي چون ٿا تہ آتما رام وٽ نہ پڙهو؛ نہ وري پاڻ انھن جي پڙهائڻ جو ڪو تدارڪ ڪن ٿا.
سام کيس مشڪي چيو: ”غمگين نہ ٿيءُ؛ ايشور توسان کيڏي رهيو آهي؛ هو پنھنجن پيارن کي ئي ائين آزمائيندو آهي. هيڏانھن دڪان ۾ نقصان ۽ هوڏانھن تنھنجي آڏو اچڻ تنھنجي ڀائرن جو، اهي سڀ نشانيون آهن تہ هو توکي آزمائي رهيو آهي. اسين پاڻ اهڙي دور مان لنگهيا آهيون. ڪنھن وقت بہ ڪم ڌنڌي جا يا شيوا جا هٿ ۾ کڻندا هئاسين تہ انھن تي پنھنجي برادريءَ ۽ ڳوٺ وارا ٽوڪبازي ڪندا هئا، ڪيترا ويجها عزيز اسان جي آڏو ايندا هئا پر آخر انھن جو آڏو اچڻ ايشور بند ڪري ڇڏيو. توکي اسان جي هيءَ صلاح آهي تہ تون پنھنجي آدرش ۾ اعتقاد رکندو اچ ۽ اکين اڳيان انڌاريءَ هوندي بہ ايشور جي طاقت ۾ ۽ سندس پريم جي روشنيءَ ۾ اٽل وشواس ڌار. جڏهين تنھنجو واشواس پورن ٿيون تڏهين تنھنجا دک پاڻيھي دور ٿي ويندا.“
***


7-8-1958ع گرڌاري روز صبح جو سام سان گهمڻ ويندو آهي، ۽ هن کي ائين گهمندي ڪيترا سال ٿي ويا آهن. کيس سام سان گڏ گهمڻ جو اهڙو تہ مزو اچي ويو آهي جو گهر ۾ ڪم ڪار توڙي جو ڪيترو بہ ڪرڻو پويس يا گهر کان ٻاهر ڪمن لاءِ وري پوءِ موٽي آچڻ تي ڊڪڻو ڊوڙڻو پويس، تڏهن بہ هو سام کي انھيءَ مزي جي ڪري هرکائي پري پري وٺي ويندو آهي. سام کيس چوندو آهي تہ وري گهر ڪم ڪرڻو اٿيئي، ٿڪجي پوندين! پر هو خوشيءَ مان ڪڏهن چوي تہ هينئن گهمڻ سان منھنجي دل جو گل ڄڻ ٽڙي پوي ٿو يا چوي تہ ڪم ڪار سڀ فاني آهي؛ گهر هلي ڇا ڪنداسين؟ ڪڏهن چوي تہ ”توهان جيڪي مون سان ڳالھيون ڪريو ٿا انھن سڀني کي مان سمجهان ٿو؛ جيتوڻيڪ سمجهائي نٿو سگهان؛ جيئن هي ماڪ جا ڦڙا پنن تي ڏسو ٿا؛ جيئن هي کوتڙو پنھنجي ماءُ سان خوش بيٺل ڏسو ٿا؛ جيئن هو گلر ڪتي جي ڪنڌ تي چڙهيل ليٽيل ڏسون ٿا؛ اهڙي ڪا شيءِ محسوس ڪريان ٿو، پر وڌيڪ سمجهائي نٿو سگهان!“
سام ان بنسبت چيو: ”قدرت جي ويجهو رهڻ مان وڏي ۾ وڏو گيان پراپت ٿي سگهي ٿو؛ اها ويجهڙائي سنسار جي چڪر کان دور ٿي وڃڻ بعد ازخود آتما کي پنھنجي پرماتما سان معلوم ٿئي ٿي؛ هيئن ٻاهر نڪري اجاين سجاين خيالن کان فارغ ٿيون ٿا؛ هڪ قسم جو پڙدو اسان جي ۽ قدرت جي وچ مان دور ٿي وڃي ٿو.“
اهڙن اثرن جي ڪري اگرچ رات جو ٻہ ٽي ڪلاڪ چوڪيءَ جو وارو گرڌاريءَ تي مقرر ٿيل آهي تڏهن بہ سوير اُٿي گهمڻ ويندو آهي؛ کڻي کيس سنھو ٿلھو بخار بہ هوندو آهي تہ بہ هو هميشہ گهمڻ لاءِ تيار رهندو آهي. اڄ جو گفتگو سندن وچ ۾ جيڪو ٿيو تنھنجو احوال سام هن ريت ٻڌايو:
سام: ”تون اڄ منجهيل ڇو ٿو لڳين؟“
گرڌاري: ”بس مڙيوئي خيالن ۾ گم آهيان.“
سام: ”خيال کي جهاڪو ٿيڻ نہ ڏي؛ ڪا بہ گهٽ وڌائي سنسار جي يا ٻي نا اميدي جيڪا هجي انھيءَ ۾ اٽڪي بيھي نہ رھہ. خيال بيٺل پاڻيءَ مثل نہ آهي پر وهندڙ درياھہ مثل آهي. بيٺل پاڻي بدبوءِ ڪري ٿو توڙي جو ڪيترو بہ ان جي سنڀال ڪريون؛ وهندڙ درياھہ هميشہ پاڪ آهي، توڙي جو ان ۾ ڪيترا ماڻھو وهجن ٿا، ڪي ڍونڍ بہ لڙهي اچن ٿا يا ڪي بلائون بہ ان اندر رهن ٿيون. انسان جي اندر ۾ بہ گهڻيون ئي بلائون آهن؛ پر جي درياھہ مثل وهڪرو جاري رکبو، منجهي ڪنھن ڳالھہ ۾ اٽڪي بيھي نہ رهبو، تہ اسان جي دل جو درياھہ هميشہ پاڪ رهندو؛ چنتا جھڙو پيو ڳنڍو يا ڳنڍ ڪا نہ آهي؛ جئن پاڻيءَ کي ڇاٻ يا ڳنڍو تئن پڻ آهي ڪاٺيءَ جي ڳنڍ: ڪاٺ ۾ ڳنڍ ڪاٺ کي ضعيف بڻائي ٿي، تئن پڻ ڳنڍ وارا بہ ڇيڙا رسيءَ جا ٽٽڻ جي امڪان هيٺ رهن ٿا ۽ اهڙيءَ ريت چنتا جي ڳنڍ بہ انسان جي جيوت کي بي رنگ ۽ بي طاقت بڻائي ٿي.“
گرڌاريءَ چيو: ”ڪنھن چنتا ۾ منجهيل آهيان. مگر ڪو خيال جو ٿنڀو ڳوليان ٿو جنھن کي چنبڙي پئجي ۽ پاڻ کي اُن سان ٻڌل رکجي.“
سام چيو: ”خيال انھيءَ جي ڀيٽ ۾ اُتم آهي. اهو هوا جي مثل آهي اُن تي اڏندو سئر ڪندو رھہ؛ ۽ نہ قيد ڪري ان کي پوءِ پاڻ کي ئي عمر لاءِ قيدي بڻائي ڇڏ!“
گرڌاريءَ جو مطلب شايد گرو ڳولڻ جو هيو. پر هن وقت سام جي خيال موجب هو اڃا ڪچي اوسٿا جو آهي. سندس لاءِ آزاد رهڻ سڀ کان سٺو آهي.
***


8-8-1958ع ڪجهہ ڏينھن کان صبح جي وقت وري اسين سري ڀاڳوت ۾ ’ڪرشن ڪانڍ‘ پڙهندا آهيون. ڪالھہ ڪرشن جو جنم شروع ڪيوسين. جڏهن اهو پڙهيو سين تہ واسديو ڪرشن ٻالڪ کي کڻي گوڪل ڏانھن روانو ٿيو ۽ درن جا قلف کيس کليل نظر آيا ۽ جمنا ندي پڻ کيس رستو ڏنو جو پئدل وڃي هو ٻار کي گوڪل ۾ پڄائي آيو، تڏهن اها ڳالھہ اسان کي سام سمجهائيندي چيو: ”مان توهان جو وهم وڌائڻ نٿو گهران، پر هي ڳالھيون اسنڀو يعني اڻ ٿيڻ جوڳيون بہ نہ آهن. سرشٽيءَ ۾ سڀ شيون، سڀ جانور، پھاڙ، نديون، تارا، هوائون ۽ اسين گڏجي رهون ٿا. هڪ ئي شڪتي انھن کي هلائي ۽ سنڀالي ٿي. ان ڪري نجومين جي وديا موجب ستارن جو انساني جيوت تي اثر آهي. پر مان تہ ائين بہ چوندس تہ هر شيءِ جو هڪ ٻئي تي اثر آهي. ڊٻ ۾ رهندڙ ڪوئو اڪثر ڊٻ جي رنگ جو يعني سفيد ٿئي ٿو. ساول ۾ رهندڙ ڪيڙو سائو ٿئي ٿو، اڇي پاڻيءَ ۾ رهندڙ مڇي اڇي ٿئي ٿي. ڪاري پاڻيءَ واري ڪاري. اهو سڀ پسگردائيءَ جي اثر ڪري آهي. اهي اهڙا اثر آهن جيڪي اکين کان غائب آهن. اهڙيءَ طرح وڏيون شيون درياھہ، پربت، هوائون پڻ وڏن اثرن هيٺ اچي سگهن ٿيون جي گهڻو دور ٿي سگهن ٿا ۽ اسان کي ڏسڻ ۾ ڪونہ اچن ٿا. حضرت موسيٰ کي سمنڊ رستو ڏنو جو هو پنھنجا قوم وارا ٽپائي مصر مان وٺي ويو. سا ڳالھہ بہ نا ممڪن ڪونہ آهي. تازو هٽلر جي سمي ۾ ڇا ڏٺو؟ لشڪر، هٿيار، مشينري وغيرہ جي گهڻائي هوندي بہ هڪ سخت سياري جي نازل ٿيڻ سان هن اها شڪست روس ۾ کاڌي، جنھن جي اثر ڪري وري اٿي نہ سگهيو! انھيءَ ٿڌ جي هڪ ڌڪ ان وقت جي وڏي ۾ وڏي مليٽري طاقت کي وري اسرڻ يا ساھہ پٽڻ نہ ڏنو. هڪ مغل بادشاھہ جي ڳالھہ ڪندا آهن تہ کيس هڪ راجپوت ملازم مارڻ جو ارادو ڪري رهيو هو؛ جيئن هو مارڻ لاءِ خنجر کڻي آيو تہ بادشاه کي جاڳندو ڏٺائين؛ بادشاھہ کيس چيو، تہ جمنا جي گجگوڙ ڪري ننڊَ نہ ٿي اچي؛ کيس وڃي چؤ تہ ڪجهہ ڌيري ڌيري هلي تہ مان ننڊ ڪريان! اهڙيءَ طرح ٽي ڀيرا مارڻ جو ارادو ڪري آيو پر ٽيئي ڀيرا بادشاھہ کي جاڳندو ڏٺائين. هن کي ان ۾ ڪو اندروني راز نظر آيو. پوءِ ازمائش خاطر وڃي جمنا کي نياپو ڏنائين. چوندا آهن تہ هڪ پاڪ ارادي ۽ انصاف پسند بادشاھہ کي ستن وليئن جي طاقت ٿيندي آهي. جمنا جل ماٺيڻو ٿي ويو ۽ بادشاه کي پوءِ ننڊ آئي. هن قاتل جي دل جو ارادواهو ڏسي مٽجي ويو. پڙهيو اٿئون تہ جڏهن حضرت محمد صلعم ابوبڪر صديق سان وڃي هڪ غار ۾ لڪو تڏهن مڪي وارن جو لشڪر کيس ڳولھا جي ارادي سان اُن غار جي منھن وٽ پھچي بہ موٽي ويو، جو هڪ ڪوريئڙي هڪ لحذو اڳ ۾ غار جي منھن تي پنھنجو ڄار اُڻي ڇڏيو هو ۽ ويجهو هڪ ڪبوتريءَ اچي آنا لاٿا هئا. اها واردات ڏسي ڪافرن جا سپاهي ائين چئي موٽي ويا تہ هن ڄار سان ڍڪيل ۽ پکين جي ٻچن واريءَ غار ۾ ڪنھن انسان جو هجڻ ئي ناممڪن آهي. مان توهان جو اجاين سجاين ڏند ڪٿائن يا ڪرامتن ۾ وشواس وڌائڻ لاءِ هي نہ ٿو ٻڌايان. پر مون کي پنھنجو بہ هڪ آزمودو ياد اچي ٿو: جڏهين مھاتما گانڌي شهيد ڪيو ويو تڏهين ما پنھنجي ننڍڙي ڳوٺ ۾ هيس جتي مون وٽ ڪو ريڊيو بہ ڪونہ هو. برابر سندس موت جي وقت مون ائين ڏٺو تہ دنيا مان هڪ نيلي ڪرشن رنگي روشني نڪري غائب ٿي وئي. ساڳئي وقت ٻئي پاسي گوڙ شور گهٽ ٿي ويو. انھيءَ درشيہ جي تصديق سڀاڻي تي اخبارن مان ملي. هٽلر جي مرڻ وارن ڏينھن ۾ پڻ دنيا جي مٿان صلح جو پاڇو پيل محسوس ڪيو هيم. اوهان مان ڪن کي تہ خبر آهي جو اهي ڳالھيون مون بر وقت توهان کي ٻڌائي ڇڏيون هيون. انھن سڀني ڳالھين جو مطلب هي آهي تہ قدرت خود دنيا ۾ پئدا ٿيندڙ وڏين هستين جي اثر کان آجي نہ آهي ۽ ايشور انھن جي پاڪ روحن يا آتمائن جي گهرجن کان بي خبر نہ آهي. ڇا اها طاقت جا سڄي سرشٽيءَ کي هلائي ٿي، سا چت کان رهت ٿي سگهي ٿي؟ پر جي انھيءَ ۾ چت شڪتي آهي تہ ڇا اها ڪنھن بہ طريقي حالتن جي ڦيرڻ جو خود موقعي تي گهربل انتظام ڪري نہ ٿي سگهي؟ اهي ڪرامتون نہ آهن مگر قدرت جي ڪمن ۾ وڏن اثرن پوڻ جون علامتون آهن، جو درياھہ جهڪا ٿي وڃن، سمنڊ رستا ڏين، ڳڙا عين موقعي تي اچي ڪڙڪن يا ويسر کان چوڪيدار جيل جي دروازن جا قلف ئي ڪين ڏين!“
***


9-8-1958ع اڄ صبح جي پريئر کان پوءِ جيئن سام گرڌاريءَ سان گڏجي گهمڻ ويو تئن گرڌاريءَ کي وري منجهيل خيال ۾ ڏسي کيس خبردار ڪيائين. مون ان گفتگوءَ جو احوال کانئن هن ريت حاصل ڪيو؛ سام چيو: ”فقير جو ڪم آهي، پنھنجي ۽ زماني يا ٻين جي وچ ۾ امين ٿي هلي ۽ حق يا ڏوھہ جي ونڊ وراھہ ۾ ڪو بہ رايو نہ رکي؛ اول پنھنجون اوڻايون پاڻ محسوس ڪري پر جي سمجهي تہ مون ۾ ڪا اوڻائي ڪانہ آهي تہ ائين چوي متان مان ڀُلو هجان! ڪنھن بہ ڳالھہ ۾ ٻين کي ڏوھہ نہ ڏي. مطلب تہ اها پڪ نہ سمجهي تہ عيب منجهس ڪونہ آهن؛ اُن ريت سڄي ڄاڻ يا حق ناحق جي ڄاڻ وڌيڪ سولي حاصل ٿيندي.
تنھن بعد گرڌاريءَ ڪي ڏک پنھنجا ظاهر ڪيا ۽ سام کي چيو: ”هاڻي حد ٿي چڪي آهي؛ دل چوي ٿي تہ ڪيڏانھن هليو وڃان!“
سام کيس چيو: ”اهي ڏک جيڪڏهين سچا آهن تہ اهي بہ الاهي قاصد ڪري سمجهڻ گهرجن.“
پوءِ سمورو وقت جيڪو هو گڏ ٿي گهميا، يادگيري مان سام کيس پنھنجي نئين انگريزي ڪتاب ” Temple of Joy“ جو تت سار زباني طور ٻڌايو جنھن ۾ ائين ڄاڻايل آهي ته، ٽي قاصد جي پاڻ کي ’ٽي وڏا ڏک‘ ڪري ڄاڻائن ٿا، ڪيئن آتمڪ ياتريءَ کي جدا جدا رستن کان ’آنند ديويءَ‘ جي مندر ڏانھن وٺي وڃن ٿا. انھيءَ ڏکن جي رهبريءَ جي تتسار ٻڌڻ جو اثر گرڌاريءَ تي ايترو ٿيو جو سام کي چيائين: سائين مون کي اڄ ڪا وڏي سمجهہ ڏني اٿو، جنھن سان دل ۽ دماغ پر ٿي ويا آهن!
مون کي ان ڳالھہ تي عجب لڳو تہ ڪيئن سام ايتري تڪليف ڪري يادگيري مان هن هڪ ڄڻي کي پنھنجي ڪتاب جو تتسار سمجهايو هوندو! مگر سام چيو: ”هڪ دل کٽڻ يا ان کي ڪنھن درجي تي رسائڻ لاءِ جيڪڏهين ڪيتري بہ ڪوشش يا تڪليف ڪرڻي پوي تہ اجائي نہ آهي.“
***


10-8-1958ع مٿين سڀني تاثيرن جو نتيجو ڀلا ڪيترو روڪي سگهجي ٿو؟ اڄ ائين ٿو سمجهہ ۾ اچي تہ هوريان هوريان هي اثر جيڪي گرڌاريءَ تي پوندا اچن ٿا تن آخر هن جي دل ۽ دماغ کي موڙي ڪجهہ قدر آگيا ڪاري بنائڻ جون نشانيون پيدا ڪيون آهن. ٿورا ڏينھن اڳ سام هڪ جوڳيا رنگ جو تاڪيه آندو اِن لاءِ تہ اُن مان منھنجي ۽ پنھنجي هڪ هڪ ڊريس ٺھرائي. گرڌاريءَ سڌ ڪئي تہ مان بہ جيڪر پريئر جي وقت اهڙي ڊريس پائي اوهان سان گڏ اچي ويھان. سام اها ڳالھہ قبول ڪئي ۽ کيس چيائين تہ تون اُن جي پھرڻ لاءِ هينئر تيار نظر اچين ٿو. هوڏانھن گهر ۾ ٻين ڇوڪرن لاءِ اها ڳالھہ سام قبول نہ ڪئي تہ ڪو انھن کي ڪچيءَ وهيءَ ۾ اهڙي پوشاڪ پھرڻ گهرجي. اڄ جڏهين اُهي ويس تيار ٿيا تڏهين سام کيس چيو: هيءَ پوشاڪ پھرڻ ڪو سٿرو ڪم نہ آهي. ڪنھن بزرگ يا پنھنجيءَ گروءَ هٿان ئي اها پوشاڪ وٺي پھرڻي آهي. تڏهين گرڌاريءَ پنج آنا کڻي اچي نذر طور رکيا ۽ چيائين: توهان مون کي اها پوشاڪ پھرايو! سام وري بہ کيس هدايت ڪئي تہ اهو فيصلو تڪڙ ۾ نہ ڪرڻ گهرجي. پنھنجو دل من جاچي ڏس. جنھن شخص لاءِ توکي پوري شرڌا هجي، اُن کان ئي هيءَ پوشاڪ پاڻ کي پاراءِ. تڏهين گرڌاريءَ صاف لفظن ۾ چيو تہ گرو بہ توهان آهيو، سڀ ڪجهہ توهان آهيو! مان توهان جي هٿ سان اها وٺندس. تڏهين سام هن نموني کيس سمجهاڻي ڏني: ”هيءَ پوشاڪ جوڳين ۽ تارڪن جو ويس آهي. هن رنگ ۾ انھن جي من جي امنگ سمايل آهي. هيءَ پوشاڪ هن جسم تي رکي ڪو ڪچو ڪم ڪري نہ ٿو سگهجي. هن پوشاڪ کي ادب ۽ صفائيءَ سان رکڻو آهي. ائين نہ سمجهڻ گهرجي تہ هيءَ 5 يا 7 روپين جي ملھہ جي شيءِ آهي، مگر ائين سمجهڻ گهرجي تہ هيءَ ان گيان ۽ ويچار جي مارگ تي هلڻ جي لاءِ هڪ قسم جي زرھہ آهي؛ مشڪلاتن ۾ آتما کي بچائڻ لاءِ هڪ قسم جي ڍال آهي؛ حرص جي هوائن کان روح رکيا لاءِ هڪ ڪوٽ آهي؛ شيخ شبليءَ جي هڪ ڳالھہ آهي، جڏهين هو بغداد جي حاڪم وٽ ڪچھريءَ ۾ ويٺو هو، تڏهين کيس بادشاھہ جي ڏنل خلعت پيل هئي، جنھن سان هن پنھنجو هٿ اُگهي ورتو. مٿس الزام ڌريو ويو تہ تو بادشاه جي خلعت جي بي ادبي ڪئي آهي. شيخ شبلي هڪ وڏو سالڪ ماڻھو هو. هن کي ان وقت گيان اچي ويو ۽ اُها پوشاڪ لاهي ادب سان حاڪم جي اڳيان پيش ڪيائين ۽ ان وقت سرڪاري ملازمت تان استيفا ڏيڻ جي موڪل گهريائين؛ کانئس اهڙي اٻھري قدم کڻڻ جو سبب پڇيو ويو جنھن تي چيائين. تہ سائين زماني جي بادشاه جي طرف کان عطا ٿيل هيءَ پٽ جي پوشاڪ جيڪڏهين منھنجي هٿ اگهڻ ڪري خراب ٿي سگهي ٿي تہ هي جسم جو روح کي ﷲ جي طرفان عطا ڪيو ويو آهي، ان جي ڪيڏي نہ مون بي ادبي ڪئي آهي جو هنن هٿن، پيرن، اکين ۽ ٻين عضون کان پنھنجي لوڀ لالچ يا نفس ڪارڻ ابتا ڪم ورتا اٿم! نہ رڳو هن جسم کي پر پنھنجي دل ۽ دماغ کي الاهي عبادت جي طرف کان موڙي زماني جي بادشاه جي خدمت ۾ لاتو اٿم. مون اوهان جي مليل پوشاڪ جي برابر بي ادبي ڪئي آهي پر اُن کان وڌيڪ هن الاهي عطا ٿيل پوشاڪ جي بي ادبي ڪئي اٿم. اڄ کان وٺي فقط ان کان اُهي ڪم وٺندس جي اُنھيءَ کي ڪرڻ جڳائن.
ان ڳالھہ ٻڌائڻ کان پوءِ سام چولو هٿ ۾ کڻي گرڌاريءَ کي چيو: ”هي تنھنجي آتما جي لجا آهي.“ پتلون هٿ ۾ کڻي کيس چيائين: ”هيءَ تنھنجي انساني شرم ۽ حيا جو ڍڪ آهي؛ جو دم هيءَ پوشاڪ جان تي آهي بلڪ ان کان پوءِ بہ ڪو برو ڪم پنھنجي هٿان نہ ٿئي.“ تنھن کان پوءِ اسان سڀني جي صلاح سان سندس نالو ”آنند“ رکيائين جنھن ۾ گرڌاري ڀي خوش ٿي نظر آيو. جيڪي پئسا گرڌاريءَ پنھنجي پوشاڪ ٺھرائڻ تي خرچ ڪيا هئا سي سام کيس ڏياريا، ڇا لاءِ جو پوشاڪ پنھنجي هٿ سان اُن کي ڏنائين. مگر گرڌاريءَ پنھنجي نئين جنم جي خوشيءَ ۾ چيو تہ اهي پئسا خرچ ڪري ڪجهہ گهرائي پاڻ، ۽ ستسنگ وارن ۾، پرشاد ڪري وراهيو.“
***


14-8-1958ع ڪالھہ کان مون ۾ ڪجهہ رنجيدگي ڏسي سام چيو: ”جيتري قرباني ڪئي اٿئي اوتري خوشي تو ۾ ڇو نہ ٿي ڏيکارجي؟ متان ائين هجي تہ جو ڪجهہ ڪيو اٿئي انھيءَ ۾ ڪو اڀمان جو ڪيڙو هجي!“
اڄ وري ساڳي ڳالھہ دهرائي حضرت سليمان جي قصي مان هڪڙو نقطو ٻڌايائين: چون ٿا تہ حضرت سليمان کي اها ڏات مليل هئي جو پکين ۽ سڀني جانورن جون ٻوليون سمجهندو هو ۽ ڌرتيءَ، پھاڙ، نديون، ۽ هوائون سڀ ان جي مطيع هئا. هڪ دفعي هوا الٽي گهلندي ڏٺائين ۽ هوا کي چيائين ته، اي هوا! تون ٽيڙي ڇو ٿي هلين؟ تڏهن هوا چيس تہ توهين ٽيڙا هلو ٿا جنھن ڪري مان ٽيڙي هلان ٿي. کيس چيائين تہ سڌي ٿي هل! هوا چيس تہ جيئن توهان هلو ٿا مان بہ تيئن هلان ٿي. ڇٽ سندس سو بہ ٽيڙو ٽيڙو ٿيندو پيو وڃي. ان کي چيائين تہ تون سڌو ٿي بيھہ، ۽ ست ڀيرا ان کي پاڻ سڌو ڪيائين؛ تہ بہ اهو ٽيڙو ٿيو پوي. ڇٽ بہ چيو تہ سائين جيئن توهان پاڻ آهيو تيئن مان بہ رهان ٿو. اتي حضرت سليمان کي اندر جو اشارو آيو جنھن بعد هن پاڻ مان هڪ لڪل ٽيڙائيءَ جو خيال دور ڪري ڇڏيو؛ ان بعد ايترو تفاوت ڏٺائين جو ڇٽ کي ست ڀيرا پاڻ هروڀرو ٽيڙو ڪيائين تڏهن بہ هر دفع اُهو پاڻ سڌو سندس سر تي ٺھي پيو بيھي. جڏهين کيس پڇيائين تہ هينئر مان توکي پاڻ ٿو ٽيڙو ڪريان تڏهين بہ تون وري وري سڌو ٿيو پوين، سو ڇو؟ تڏهين ڇٽ جواب ڏنو تہ جڏهين اوهان ۾ ئي ٽيڙائي ڪانھي تہ مان ڪيئن ٿو ٽيڙو رهي سگهان! انھيءَ قصي مان فقط اهو سبق ڪڍڻو آهي تہ ٻئي کي ڏوه ڏيڻ جي بدران اول پاڻ کي جاچڻ گهرجي؛ اول پنھنجي نفس کي ڏوھہ ڏيجي ۽ ٻاهرين شين، مثال طور هوا ڇٽ وغيرہ، تي يا ٻين حالتن تي ڪو الزام لائڻ نہ گهرجي.“
سام اهو سبق سڻائيندي چيو: ”اسان مان هر هڪ جو فرض آهي تہ جو ڪي ڪريون سو شڌ ڀاونا سان ڪريون؛ ٽيڙائيءَ ۽ چترائي اندرين جي سٺي ڪرم جو ڦل بہ ڪوڙو ڪريو ڇڏي. هيتري گڏ رهڻ ۽ هيتري مطابق خيال هئڻ کان پوءِ بہ ڇو ڪڏهين ڪڏهين ايترو نراضپو اسان ۾ پيدا ٿئي ٿو؟ انھيءَ لاءِ هڪ ٻئي کي يا ٻين حالتن کي ڏوھہ ڏيڻ بدران بھتر آهي تہ اول پاڻ جاچي ڏسون!“
***


سام ڪڏهين ڪڏهين ڏينھن ڏٺي جو ’خواب‘ لھندو آهي يا چئجي کڻي تہ درشيہ ڏسندو آهي. سندس چوڻ موجب اُهي فقط خيال جون صورتون آهن ۽ انھن کي ڪا ٻي اهميت ڏيڻ نہ گهرجي، جيتوڻيڪ مان انھن کي وڌيڪ اهميت ڏيان ٿي ۽ سمجهان ٿي تہ انھن ۾ گهٽ ۾ گهٽ ڪجهہ ڀاڱو تہ ضرور الھامي آهي. اُن بنسبت سام جو چوڻ هيئن آهي: ”مان هڪ شاعر آهيان؛ خيال بعضي بعضي تصويرن ۾ سھنجا ڏسندو آهيان، پر اُهي تصويرون پنھنجون تمنائون ۽ اميدون يا خواهشون بہ ڏيکاري سگهن ٿيون ۽ من جي حالات جون تصويرون بہ ٿي سگهن ٿيون؛ جيڪڏهين نج خيال ٿيڻ جي انھن ۾ اهميت هجي تہ هجي نہ تہ وڌيڪ اهميت انھن کي مان نہ ٿو ڏيان.“
پر مان چوان ٿي تہ نج خيال ۽ الھامي خيال جي وچ ۾ فرق ئي ڇا آهي؟
اڄوڪي ڏٺل خيال سندس هي آهي: منجهند جو وقت هو؛ سام اشنان ٿي ڪيو؛ چيائين تہ اُن وقت ڏٺم تہ هڪ پاسي کان هڪ وڏو ڪٽڪ آهي؛ ٻئي پاسي کان مان اڪيلو آهيان. اُهو ڪٽڪ منھنجي زندگيءَ جي رستي ۾ ڪا رڪاوٽ وجهيو بيٺو هو. مون تڏهين شيام سندر کي چيو، ’اِتي مان هڪڙو ڀلا ڇا ٿو ڪري سگهان؟‘ تڏهين هن هڪ چمڪندڙ تلوار ڪڍي ڏني! مون وري ٻئي پاسي چيو، ’تڏهين بہ مان ڇا ٿو ڪري سگهان؟‘ هن چيو تہ تون اها تلوار هلائي تہ ڏس؟ پوءِ تلوار چتائي ڏٺم ۽ اُن وقت ڀانيم تہ اُها تلوار تون (سرلا) آهين! پوءِ شيام سندر چيو تہ تون رڳو چڱيءَ طرح اها تلوار استعمال ڪر، تہ سڀ مطلب سڌ ٿيندا.
سام چيو: ”هن سڄي درشيہ جي معنيٰ چٽي ٿي جڏهين ياد آيو تہ تو (سرلا) مون کي چيو هو تہ هتان هلي ڪري جڏهن ڪا آشرم اسٿاپن ڪئي سو تہ اُتي مان توکي چڱي ’اتپتي‘ ڪري ڏيندس؛ گرڌاريءَ ۽ موهن (چمٽو) جھڙا ٻيا بہ گهڻا ئي ٻار روحاني توکي ڳولھي ڏيندس؛ استري لفظ جي معنيٰ آهي اِسٿر. جيڪڏهين ٽامو مري تہ چوندا آهن اُن مان ڪيمياگر سون يا چاندي بڻائي سگهي ٿو؛ جيڪڏهين استري اسٿر ٿئي تہ انھيءَ کي هڪ ڄڀي يا تلوار ڪري سمجهڻ کپي؛ اُها ڪٽڪن کي جيتي پار پئي سگهي ٿي! ڪو بہ مقصد حاصل ڪرڻ ۾ وڏي مدد ڪري سگهي ٿي.“ سام وڌيڪ چيو: ”هي خيال جيتوڻيڪ ڪن شاسترن جي سمجهاڻيءَ جي ابتڙ آهي، تڏهن بہ مون آزمودي مان ڏٺو آهي تہ استري نہ رڳو شيڪسپيئر جي چوڻ موجب بي وفائيءَ ۾ پر وفائيءَ ۾ بہ منھنجو مٽ پاڻ آهي!“
***


9-9-1958ع مون چرچي ۾ ڪالھہ سام کي چيو: ”جي پنھنجي ڪمائيءَ وارن پئسن مان پنج روپيا روز توکان لڪايان ها تہ بہ شاه ٿي پوان ها!“
سام چيو: ”شاه وري پئسا رکندا آهن ڇا؟ شاه نہ ڪنجون رکن خزاني جون ۽ نہ پئسا سانڍي رکن سيف ۾؛ شاهي سچي اها آهي جو بنا پئسي فقط چوڻ سان پيو ڪم هلي.“
مون تڏهين سام کي چيو: ”چئبو تہ مان اڳ ۾ ئي شاه آهيان جو امان ننڍي (سام جي ماتا) وانگي نہ پئسو رکان نہ چنتا رکان!“
اڄ وري جيئن ڪجهہ پئسا مليا تيئن کيس چيم: ”هنن مان تہ پنج روپيا سھنجائيءَ سان چورائي سگهان ها!“
سام چيو: ”ٺيڪ آهي، مان بہ جيڪر چوري سکان جي اُن مان سچ پچ ڪو فائدو ٿئي. ارمان آهي جو چوري ڪنھن کي ڦٻي ڪونہ ٿي؛ اهڙي ڪا رٿ ڪجي جيئن پرائو ڌن ۽ دل جو سرمايو ٻيئي ساڻ هلن.“
مون کيس چيو: ”توهان تہ سنھنجائيءَ سان پنھنجي ڪٻٽن ۾ يا بئنڪن ۾ ڌن رکي سگهون ٿا يا ڪيڏانھن نيئين سگهون ٿا.“
سام چيو: ”اُهي ڪٻث تہ اتي رهجي ويندا؛ اهڙي ڪا تجويز ڪرجو اهي مال متاع هن دنيا مان ساڻ ڪري هلون!“
مون اڳ ۾ ئي سام جو مطلب سمجهيو هو: ”هن انھن ٿورن لفظن ۾ ڳالھہ جو تتسار گويا ظاهر ڪري ڇڏيو تہ جو ڪي هت ڪجي ٿو تنھن کي فقط ايترو ملھہ آهي جيترو ان مان آتما جو سک حاصل ٿئي. ٻيو سڀ ڪجهہ اتي ئي پيو آهي؛ مال ۽ پئسي گڏ ڪرڻ جو مقصد بہ شيوا رکجي. پر شيوا يا ڪرم جو مقصد گيان ۾ سمايل آهي ۽ گيان جو مقصد پريم ۽ ان جي آنند ۾ سمايل آهي؛ ٻي سڀ وسوت مٿيا آهي.
***


10-9-1958ع پھاڪو آهي تہ هڪ ڪرو درياھہ بہ نہ ٿو لھي. اسان جي گهر ۾ بہ ڪڏهن ڪڏهن ڪروڌ سچي يا ڪوڙي بھاني اچيو منھن ڪڍي. سام تہ سندس آجيان ۾ هڪ گيت بہ ٺاهيو آهي جنھن جي پھرين تڪ آهي: ”آيو ڇيڏڪ رام، ڀلي ڪري آيو.“ حقيقت ڪري اُهو گيت کيس تڙي ڪڍڻ لاءِ ئي آهي. سو ڪالھہ ’ڇيڏڪ رام‘ ڪجهہ عرصي لاءِ هن ريت اچي پڌاريو جو مون سام کي ننڊ مان اٿڻ سان شڪايت ڪئي تہ منھنجي لاءِ ڪو ٽوال ئي نہ ٿو لڀي! ڌوٻيءَ کان جڏهين ٽوال، گنجيون، رومال وغيرہ اچن ٿا تہ سڀ وڃي تنھنجي ڪمري ۾ ڪٺا ٿين ٿا! سام رنج مان چيو تہ اڳتي ڀل ڌوٻيءَ کي پنھنجا ڪپڙا پاڻ لکي ڏيو ۽ پاڻ ڏيو. شام جو ڌوٻي بہ اچي نڪتو. مون سچ پچ کيس ڪپڙا جدا لکي ڏنا ۽ سام بہ پنھنجا جدا لکي ڏنا. دل ۾ تہ ٻنھين کي جدائي ڪانہ ٿي وڻي. سام تڏهين پنھنجي ننڍپڻ جي هڪ ڳالھہ ٻڌائي تہ سڀئي ڀائر هڪ جاءِ ۾ رهندا هئاسون؛ پوءِ جيئن وڏيرا ٿيندا وياسين تہ پھريائين هڪ هڪ روم ساڳيءَ جاءَ ۾ پنھنجي بيٺڪ لاءِ جدا ورتيسين؛ آخر جدائي ايترو وڌي ويئي جو ڪمرن کان پوءِ گهر ۽ چلھيون بہ جدا ٿي ويون ۽ هر هڪ پنھنجا جدا جدا ڪم وڃي ڪيا. هينئر تہ ڳولھيا نہ ٿا لڀون! ڪنھن جو گهر بئنگلور، ڪنھن جو ڪراچيءَ تہ ڪنھن جو پوني ۾ آهي!“ ٿوري دير کان پوءِ وري مون کي چيائين: ”سچي استريءَ کي جيڪڏهين مرد اهڙي جدائيءَ جي ڳالھہ ڏسي بہ کڻي تہ انھيءَ کي ائين ئي چوڻ گهرجي تہ ڇو مان ڪپڙا لٽا پنھنجا توکان جدا ڪريان! هي ڪپڙا تہ ٺھيو پر ڪفن بہ توکي پنھنجي هٿ سان ڏيڻو آهي! اسان تہ اهو آسرو ڪري ويٺا آهيون تہ موت کان پوءِ بہ جدا ڪين ٿبو.“
مون کي بہ ان وقت اکين ۾ ڳوڙها اچي ويا. ۽ اُها جدا ڪپڙن واري ڊائري کڻي ان مان اُهو پني جو ٽڪرو ڦاڙي کنور سان اچي ساڳي سام واري ڊائريءَ جي اکرن هيٺان چنبڙايم. پنو ڪجهہ پيج جي ڊگهائيءَ کان وڌي ٿي ويو؛ سام ان کي پورو ڪري جيئن سڌو ڪري هنيو تہ سندس ڏنل ڪپڙن جو ٽوٽل ان جي هيٺان لنبجي ويو. تڏهن مشڪي چيائين تہ حياتيءَ جا جدا ٽوٽل گم ٿي ويا! تنھنجي ۽ اسان جي ڪمن ڪارين جو ٽوٽل بہ هڪ ٿيڻو آهي جيئن هي ڪپڙن جو ٽوٽل وري هڪ ٿي ويو آهي!“
***


15-1-1959ع اڄ اسان وٽ هتان جي ٽريننگ سڪول جو هڪ ٽيچر آيو جنھن کي سام سان ملڻ جو گهڻو شوق هو. سام بہ کيس ڏسي بيحد خوش ٿيو ۽ چيائين تہ هيءَ نئين روشنيءَ وارن نوجوانن مان هڪڙو آهي. پنھنجي باغ جي ڀر ۾ نھر ۽ ٻوٽن جي ويجها هڪ ڪنڊ ۾ ويٺا هئاسون؛ قدرت جي نظارن جي اثر هيٺ اچي گفتگو بہ اهڙوئي ڇڙيو: اتي ماستر صاحب سان گڏ آيل دوست چيو: ”هتي چڱا وڻن ۽ نھر جي نظاري ۾ ويٺا آهيون.“
سام چيو: ”انھن کان دور ٿي تہ انسان پنھنجا دک وڌايا آهن؛ جيستائين انھن سان گڏ هئاسون تيستائين مسئلا حياتيءَ جا هلڪا هئا ۽ زندگيءَ ۾ ڪي روڳ ڪين هئا؛ هاڻوڪي شھري زندگي هڪ قدرت جي وڇوڙي جي زندگي آهي. هي پکي، هي وڻ، هي آواز جهنگل جا ۽ خود جهنگ جا نانگ بلائون وغيرہ سڀ انساني زندگيءَ لاءِ صحت بخش آهن. حقيقت هينئن آهي تہ اسين سڀ زندگيءَ جا مليل جهليل جزا آهيون. هٿرادو نموني پرايو اٿئون. تازو هتي هوائي جھازن رستي سارين جي پوک جي جيوڙن لاءِ زهري پائوڊر ڇڻڪايا ٿي ويا. مون کي ڏاڍو افسوس ٿيندو آهي جو نانگ، ڏيڏر، مڇيون ۽ انھن کي کائيندڙ ڪانءَ، سرڻيون ۽ ٻيا جانور بہ مرندا ڏسندو آهيان؛ اهي سڀ پوک لاءِ ضروري آهن ۽ جيوڙن جي پيدائش بند ڪرڻ جي اُپاو سوچڻ بدران هينئن ٻين ڪيترن ساهوارن جي ناس ڪرڻ سو مون کي هڪ اعتراض جوڳو ڪم ٿو لڳي. نہ رڳو آخر زرعي پيداش جو گهاٽو ۽ مڇي وغيرہ جو نقصان آهي پر اسين سڀ هڪ آتما جا جزا آهيون؛ انھن سڀني شين سان هيڪڙائي محسوس ڪرڻ ۾ خود انسان جو فائدو آهي.
انھن جيئن جو پڻ هن جيوت جي ڪاروبار ۾ حصو آهي ۽ اناج تي حق آهي. ڇا لاءِ جو هو بہ انھيءَ جي واڌاري ۾ مدد ڪن ٿا. ٻيلائي سائنس وارن جو چوڻ آهي تہ ساسين ۽ ساوڪ جو واڌارو گڏوگڏ ٿئي ٿو. جتي ساسي گهٽ آهي اُتي ساوڪ بہ گهٽ آهي. هنن سڀني جو هئڻ ئي هڪ نعمت آهي. جيتريقدر ٿي سگهي انھن سڀني جو ڀلو گهرجي.“
تڏهن ان ماستر صاحب چيو: ”ڪراچي شھر ۾ هڪ فقير گڏيو جو شھر جي وچ ۾ رهندو هيو. مون کائنس پڇيو تہ دنيا جي ڦرندڙ گهرندڙ حالتن تي توهان جو ڇا ويچار آهي؟ هن آسمان ڏانھن ڏسي چيو ڪٿي آهن ڪي پکي، ڏسو ٿا انھن کي آسمان ۾؟“
تڏهين مون پڇيو: ”پکين جو هن سوال سان ڪھڙو واسطو آهي؟“
هن فرمايو: ”مان ننڍي هوندي کان ئي هت رهندو آهيان؛ هتي جهرڪيون، طوطا، ڪبوتر، سڀ پکي ايندا هئا؛ هاڻي تہ ڪو ڪانءُ بہ ڪونہ ٿو ڏيکارجي. انھيءَ مان نٿا سمجهو تہ ﷲ جي ڪمھري آهي؟“
ٻي ڳالھہ ان ماستر صاحب هيءَ ٻڌائي: چيائين تہ ”منھنجي گهر ۾ هڪ ڪٻٽ جي مٿان اَچي جهرڪين پنھنجا آکيرا ٺاهيا. مون کي ڏاڍو خفي ڪيائون؛ ڪک پن پيا هر هر ڪمري ۾ ڪيرين؛ مون هڪ وقت ڪاوڙجي ڏک مان هڪ جهرڪ کي چيو تہ هوءَ جو ڪنڊ خالي پئي آهي، اتي نہ ٿا وڃي آکيرا اڏيو؛ شرم نہ ٿو اچيو جو مون کي اجايو تڪليف ڏيو ٿا؟ عجب اهو اٿم تہ سڀاڻي تي انھيءَ ڏيکاريل هنڌ تي وڃي آکيرو اڏڻ شروع ڪيائون ۽ ڪٻٽ واري جاءِ ڇڏي ويا.“
اهڙي طرح مون کي بہ هڪ ڳالھہ پنھن جي جهوني ڪتي (پوپيءَ) جي ياد اچي ٿي. جڏهين هو ٻڍو ۽ بيمار ٿي پيو ۽ هر هنڌ غلاظت ڪرڻ لڳو تڏهين هڪ ڏينھن مون کان ڪاوڙ ۾ هي اکر نڪري ويا: ”پوپي! هينئر ڪڪ ڏاڍو ڪيو اٿئي؛ ڪيڏانھن هليو بہ نٿو وڃين!“
صبح جو جيئن ننڊ مان اٿيس تہ مون کيس ڪونہ ڏٺو ۽ سمجهيم تہ رسي ويو آهي. پوءِ تہ مون سڄو شھر ڳولھايو پر ان جو پتو ڪٿي بہ ڪونہ پيو.
هن نئين دوست ٻي پڻ هڪ ڳالھہ ڪئي: چيائين تہ اسان جي سنڌيت گهري ٿي تہ اسين راجا ڏاهر ۽ چچ جو بہ قدر ڪريون، جنھن ريت مصر ۾ ڪيترن ماڻھن کي فرعون جو قدر آهي. اها ڳالھہ هڪ مسلم جي واتان اَسان کي بيحد آزاد خياليءَ جو ثبوت نظر آئي!
***


21-3-1959ع هن کان اڳ ذڪر ڪيل دوست هاڻي اسان وٽ جلد جلد ايندو آهي. هو هڪ آزاد خيال ۽ احساس وارو انسان آهي. سام سان سندس ناتو پھرينءَ ملاقات تي ئي چڱو ٿي ويو ۽ سام ائين چوندو آهي تہ هي هڪ روشن دل نوجوان آهي جنھن جھڙا اسان جي سوسائٽيءَ ۾ ڪي ٿورا پئدا ٿيا آهن. سام کيس هڪ ڳالھہ ٻڌائي تہ ڪيئن هڪ دوست اعتراض ٿي آندو تہ ساڌو واسواڻيءَ جن جي سڪولن ۾ ٻارن کي ائين چيو ويندو آهي تہ هفتي هفتي هڪ لپ ان جي پکين جي لاءِ کڻي اچو. انھيءَ دوست اهو رايو ڏنو تہ اهو هڪ نا جائز زيان (Criminal Waste) ۽ گناه جھڙو ڪم آهي، خاص هن حالت ۾ جڏهين چوُڌاري ماڻھن ۾ بک آهي. سام اُن کي جيڪو جواب ڏنو سو بہ کيس ٻڌايائين جوهي آهي: تہ توهين اهو ڪين ٿا محسوس ڪريو تہ انھيءَ ان جي لپ ڏيڻ سان اسين وشو آتما سان هيڪڙائي حاصل ڪريون ٿا ۽ سڀني جيئن سان ڀائپيءَ جو ناتو قائم رکون ٿا! هنن ڳالھين جو ٻارن جي تعليم تي ڪيڏو نہ سٺو اثر پوي ٿو! تنھن کان سواءِ ڪنھن کي خبر آهي تہ اهو ان زيان ٿئي ٿو؟ قدرت انھن پکين ۽ جيئن کان خود انسان جي ڀلائيءَ لاءِ ڪم وٺي ٿي. جھڙوڪ ڪيڙا پوک جا کائڻ وغيرہ. انھيءَ کان سواءِ هڪ شاعر جي خيال کان جيڪر هيءَ دنيا اسان جي بلڪل ٻسي لڳي. انسان اڪيلو جيڪر ڏاڍو برو پيو لڳي!“ اها ڳالھہ ٻڌندي ئي اسان جي نئين دوست تي ان جو گهاٽو اثر ٿيو ۽ هن پنھنجي آزمودي مان هڪ ڳالھہ ٻڌائي جا پڻ هتي درج ڪرڻ جھڙي آهي. هن چيو ته: ”اسان جي گهر ۾، منھن جي ڪمري ۾ جهرڪين اچي ايتري گندگي ڪئي جو مان بيزار ٿي پيس. منھنجي ميز تي گندگار پيون ڦٽو ڪن. مون ويچار ڪيو تہ ڇا ڪجي؛ انھن ننڍڙن جيئن کي مارڻ يا ستائڻ بہ ٺيڪ نہ هو. آخر هڪ ڏينھن خفي ٿي هڪ جهرڪ ڏانھن منھن ڪري (جو سندن مدبر ٿي لڳو) مون چيو: پنھنجو شرم ڪونہ ٿو اچيو، جو مونکي هرو ڀرو تنگ ڪيو ٿا؟ هن ٻيءَ ڪنڊ ۾ ڇو نہ ٿا وڃي پنھنجا آکيرا اڏيو؟ تنھن کان پوءِ ڏٺم تہ انھيءَ وقت ئي هنن وڃي اُها ڪنڊ وسائي ۽ مون سمجهو تہ هنن کي بہ ڪو احساس آهي.“
***


30-3-1959ع ڪالھہ اسان وٽ ٻہ مسلمان دوست آيا جن مان هڪ سنڌ جو مشهور اديب آهي. ماني کائيندي ڪجهہ گفتگو هليو جنھنجو تت سار مختصر نموني مان ڏيان ٿي: ان وقت ريڊئي مان هڪ راڳ آيو جنھن جو ٿل هي آهي، ”شاهي مدينہ اُمت ڪي والي، ساري نبي تيري در په سوالي.“
اسان جي اديب دوست چيو: ”مونکي اهڙا راڳ ٻڌي عجب لڳندو آهي تہ انھن مان ڪھڙو مطلب حاصل ٿي سگهي ٿو؛ نہ ڪنھنجي ساراھہ ڪرڻ سان پر ڪن عملن سان ئي انسان پاڻ کي سڌاري سگهي ٿو.“ اسان جي ٻئي مھمان بہ ان جي تائيد ڪئي مگر سام چيو: ”اسين بہ پنھنجي ست سنگ ۾ چونڊيل راڳ سنتن ۽ نبين جي ثنا جا اسين بہ چوندا آهيون؛ هڪڙو مطلب انھن ۾ هي ٿي سگهي ٿو تہ سچ کي انساني صورت ۾ جڏهن ڏسجي ٿو تڏهن ئي اُهو سچ ٿي نظر اچي ٿو. ٻيءَ صورت ۾ اُها فلسفہ جي هڪ راند آهي يا هڪ وهم آهي. انسان ذات جي پيغمبرن ۽ ٻين اڳواڻن کي مان ائين ڏسان ٿو جيئن سچ جي عمارتن جا دروازا. اسلامي تھذيب جي عمارت ۾ گهرڻ لاءِ حضرت محمد جو در ڪشادو آهي.ا هڙي طرح هندو ڌرم کي سمجهڻ لاءِ ۽ عيسائيءَ تھذيب مان واقف ٿيڻ لاءِ سري ڪرشن ۽ حضرت عيسيٰ لاءِ پريم هڪ قسم جا دروازا آهن. پنھنجي نيتائن جي پوڄا (Hero Worship) ۾ اهو ئي مطلب آهي تہ انھن جي خيال ۽ خوبيءَ واري زندگيءَ کي چڱيءَ طرح سمجهي عمل ۾ آڻي سگهجي، مگر انھن جي ڀيٽ ڪندي ڪنھن کي گهٽ يا ڪنھن کي سڀ کان وڏو ٺھرائڻ سو ضروري نہ آهي ۽ نہ اخلاقي قانون موجب صحيح آهي.“
***


گفتگو هلندي اسان جي هڪ اديب دوست رايو ڏنو: ”مذهب خود هڪ قسم جو ڀوت آهي پر ائين برابر آهي تہ ڏر ڏيڻ سان ماڻھن کي ڪجهہ سڌي رستي تي هلائي سگهجي ٿو. تعليم جا 3 اصول آهن: 1 ڀيانڪ 2 روچڪ 3 سوچڪ. انھن مان مذهب، جو گهڻو ڪري ڀيانڪ ڀاڱي ۾ اچي ٿو، سو بہ هڪڙو ٿي سگهي ٿو.“
سام وراڻيو: ”اهي ٽيئي معلومات ڪرڻ جا رستا آهن، جن وسيلي اسان جي دل خيال موجب تعليم جو دائريو اڃا بہ وڌيڪ آهي ۽ احساس جنھن ۾ اُهي ٽيئي، ’ڀيانڪ‘، ’روچڪ‘
۽ ’سوچڪ‘ رستا اچي وڃن ٿا، سو تعليم جو فقط هڪ ڀاڱو آهي؛ احساس کان سواءِ ٻين رستن سان پڻ معلومات ٿي سگهي ٿي. مگر اڄ هتي اسين خاص ڀيانڪ ذريعي تعليم يعني خوف جي ذريعي مذهب جي مراد حاصل ڪرڻ جو ويچار ڪري رهيا آهيون. اُن بنسبت ذرا ڪجهہ ٻي نموني ۾ بحث مباحثو ڪرشنا مورتيءَ جي هڪ ميٽنگ ۾ تازو دهليءَ ۾ ٿيو هو؛ هنن جو وشيہ هو ’Complete response‘ ٿئي ٿو، تيئن پورڻ پريم دوارا پڻ ٿئي ٿو. توهان جي لفظن ۾ چئجي کڻي تہ هڪ احساس ڀيانڪ ۽ ٻيو پريم دوارا يعني ’روچڪ‘ آهي. ٽين يعني ’سوچڪ‘ بنسبت بہ گهڻن ودوانن جو رايو هي آهي تہ عقل ۽ ويچار سان بہ انھيءَ احساس جي چوٽيءَ تي اڪثر نہ ٿو پھچي سگهجي، جيئن خوف ۽ پريم ذريعي پھچي سگهجي ٿو، مگر منھنجو ان بنسبت هي خيال آهي تہ خوف يا ڀؤ جي ذريعي جيڪو Response ٿئي ٿو، سو پريم جي ذريعي پئدا ڪيل احساس سان ڀيٽ ڪيل نہ ٿو رکي. ڀؤ ۾ برابر اسين گهڻو ڌيان ڏيون ٿا مگر اُن وقت خود پئدا ڪندڙ شيءِ کان پاڻ کي بلڪل علحدو ڀانيون ٿا يعني اُن سان هڪ جهڙائي نہ پر خلاف جاءِ (Position) ۾ پاڻ کي ڀانيون ٿا. هوڏانھن پريم واري احساس سان اسين احساس پيدا ڪندڙ سان سچ پچ هڪ ٿي وڃون ٿا. جنھن شيءِ کان ڀؤ ڪريون ٿا، انھيءَ کي فقط پنھنجي وجود قائم رکندي ڪنھن خاص نقطئه نگاه کان (Subjectively) ڏسون ٿا، پر جنھن شيءِ سان پريم رکون ٿا، انھيءَ ۾ وجود وڃائي ان کي ڪنھن خاص نقطہ نگاه کان نہ پر ’جيئن جو تيئن‘ (Objectively) ڏسون ٿا. ان ڪري مان چوندس تہ پريم ئي هڪ پورن نمونو سچي علم حاصل ڪرڻ جو آهي؛ سوچڪ يا ويچارڪ نمونو ٻئي درجي جو آهي؛ مگر خود پئدا ڪرڻ يا ڀيانڪ نمونو تعليم جو اختيار ڪرڻ سو سچي علم جو رستو نہ آهي پر هڪ دٻاءُ يا زور سان خيال مڙهڻ جو رستو آهي جو جائز نہ آهي. اهو ڄاڻي واڻي اختيار ڪجي يا نا گهان پيش اچي جيئن نانگ جي مثال ۾، ان مان جيڪو Response پيدا ٿئي ٿو سو پورڻ هرگز نہ ٿو رهي. ڇا لاءِ جو من ڀؤ ۾ منجهيل رهي ٿو. تنھن ڪري اُهو Response فقط تن ۽ من جو چئي سگهجي ٿو ۽ نہ سڄي وجود جو.“
***


30-3-1959ع هن جاءِ ۾ اسان جي هريجن سڪول بند ٿي وڃڻ بعد سام چيو تہ هريجن جاتيءَ ۾ ڪنھن بہ قسم جو ڪم ڪرڻ اهنجو ٿي پيو آهي ڇا لاءِ جو انھن ۾ چاھہ پورو ڪونہ آهي. گهڻي عرصي کان ستل رهي رهي هنن کي آلس ۾ سک نظر اچي ٿو ۽ ڪنھن بہ قسم جي ڪوشش ڪرڻ اهنجي لڳي ٿي، تنھن ڪري پھريون اعلاج اُنھيءَ مرض جو هي آهي تہ منجهن چاھہ پئدا ڪجي؛ ساڻن ڪنھن نہ ڪنھن قسم جي لھہ وچڙ ۾ رهجي پيو. سڪول بند ڪرڻ کان اڳ ۾ بہ هو ڪڏهن ڪڏهن ست سنگ ۽ ڪيرتن وغيرہ اچي ڪندا هئا. انھن مان ڪي اهڙا سٺا ڀڄينڪ آهن جو ست سنگ جو رس سندن اچڻ ڪري وڌندو آهي. سام موقعو وٺي ان وقت بہ ساڻن ٻارن جي تعليم ۽ ٻين حالتن سڌارڻ جو ذڪر ڪندو رهندو آهي. جڏهن انھن وٽ ٻاهران ڪي ساڌو مھمان اچن تہ هو اسان کي بہ نينڍ ڏيندا آهن، اسين انھن جي نينڍ خوشيءَ سان قبول ڪري وٽن ويندا آهيون. مگر هن وقت تائين لاڙڪاڻي کان ٻاهر رهندڙ هريجن وٽ وڃي ڪونہ سگهيا آهيون جيتوڻيڪ اهي بہ اچڻ جي ڪوٺ ڏيئي ويندا آهن. ڪجهہ پاڻ کي فرصت نہ ملڻ ڪري ۽ ڪجهہ ڪن اوچتن مشڪلاتن پوڻ ڪري اها آس پوري ٿي ڪانہ سگهي آهي. ڪالھہ پھريون دفعو موقعو مليو جو سندن نينڍ تي شڪارپور پنھنجي ڇوڪرن ۽ هتان جي هريجن ڀائرن سان گڏجي ست سنگ ڪرڻ وياسون. سام جي مرضيءَ موجب اسين انھن جا يعني هريجن ڀائرن جا ئي وڃي مھمان ٿياسون. هو ٻہ يا ٽي غلط نياپي ملڻ ڪري سواگت ڪرڻ لاءِ اسٽيشن تان ٿي موٽي آيا هئا. تنھن ڪري پاڻ اوچتو ايندو ڏسي ڏاڍپ خوش ٿيا. اهڙو سندن اتساھہ ڏسي لاڙڪاڻي کان گڏ هليل ٽولي تي پڻ وڏو اثر ٿيو ۽ اسان کي ائين ڏسڻ ۾ آيو تہ هينئر جو هنن ٻين شھرن ۾ پڻ اسان کي جي ست سنگ لاءِ پريم رکيو آهي، تہ شايد اُهو وقت پري نہ آهي جو وري لاڙڪاڻي ۾ بہ ڪو عملي ڪم شروع ڪري سگهجي.
شڪارپور ۾ سندن سڀني حويلين ۾ چڱيءَ طرح گهمي اسين سندن حالتن مان واقف ٿياسون ۽ هنن جي پريم ۽ اُتساھہ جو پڻ اندازو لڳائي سگهياسون. هيءَ سندن جاڳرتا جي شروعات نظر اچي ٿي. وڌيڪ عملي ڪم ڪرڻ سان ئي اهڙي اتساھہ جي پريکشا ٿيندي.
ڪيرتن جي وچ ۾ سام موقعو وٺي هنن کي هڪ ويا کياڻ ۾ هينئن چيو: ”اسين توهان وٽ نہ ڪنھن سياست يا ڌرمي پرچار جي ارادي سان آيا آهيون، مگر خاص پريم خاطر ڇڪجي. آيا آهيون؛ اوهان جي پريم اسان کي ڇڪيو؛ اسان کي بہ گهڻي چاهنا هئي تہ توهان جو درشن ڪريون. نہ وري اسين شيوا ڌارن جيڪا حيثيت رکون ٿا. ڀاءُ ڀاءُ کي جڏهين ڪا ڳالھہ چوندو آهي يا ڪنھن ڳالھہ ۾ مدد ڪري سگهندو آهي تہ اُها ان جي شيوا ڪري نہ ڳڻبي آهي. اهو ان کي هڪ فرض پالڻو آهي يا فرض لاهڻو آهي. اسين اُهو پريم جو قرض لاهڻ آيا آهيون.
”اوهان جون بستيون ڏسي منھنجي دل ۾ ڪي ويچار آيا جيڪي اوهان جي اڳيان پيش ڪرڻ گهرانٿو. پھريائين تہ جئن ٻين هريجن بستين ۾ تيئن هت بہ مون ٻالڪ توهان جا رلندا پنندا ڏٺا ۽ هريجن اسڪول جي عمارت جنھن ۾ هينئر سڀ جاتين جا شاگرد پڙهن ٿا، تنھن ۾ فقط توهان جا ڪي چند شاگرد تعليم وٺن ٿا. سڌارو ڪنھن بہ جاتيءَ ۾ اول بنياد کان يعني ٻالڪن کان شروع ٿئي ٿو؛ توهين چئو ٿا تہ ڪانگريس جي زماني ۾ اسين چوٽيءَ تي پھچي ويا هئاسون، پر هينئر حالتون خراب ٿيون آهن. مگر جي ائين هو تہ پوءِ اُن چوٽيءَ تان توهين ڇوڪري پيا؟ ڪرڻ جو سبب هي آهي تہ توهين انھيءَ چوٽيءَ يا ڇت تي پنھنجي ڪشالي يا محنت سان ڪونہ پھتا هئا، مگر ٻئي ڪنھن هٿ سان گهلي اوهان کي اُتي پھچايو هو؛ ٻين هٿراڌو طرح هي توهان کي پئنچاتي هال، بئنڪ ۽ اسڪول وغيرہ جون جڳهون ٺھرائي ڏنيون هيون، جن ۾ توهان جو سچو پچو چاھہ ڪونہ هو؛ ايترن خرچن ڪرڻ جي بدران توهين پنھنجي ڪوشش سان ڪجهہ بہ جوڙيو ها تہ توهان جا ٻالڪ توهان جي ئي ڪوشش سان پڙهي پون ها تہ اُهو توهان جي ترقيءَ جو پڪو بنياد ٿئي ها. پوءِ ڪوبہ توهان کي ’هيٺ ڪيرائي‘ ڪونہ سگهي ها.
”اجها هيءَ اوهان جي سا مھون هڪ بتي رکي آهي ؛ ڪھڙو نہ انھي کي سنڀال سان ٺاهي رکيو اٿو ! شيشو ان جو صاف رکيو اٿو ؛ منجهس وٽ ۽ تيل وڌو تہ اها روشني ڏي . اهڙي طرح توهان جي گهر ۾ ٻيون ڪيتريون شيون آهن جن تي توهان خرچ ڪيو آهي ۽ توهين ، مون ڏٺو اٿو تہ انھن جي سٺي نموني ۾ پر داخت ڪريو ٿا. مگر افسوس! جو توهان جي جيڪا وڏي ۾ وڏي ملڪيت آهي، يعني توهان جا ٻار، انھن جي پرداخت ئي ڪونہ ٿا ڪريو. انھن جي ڪايا جو شيشو صاف رکو هنن کي تندرست رکو انھن جي من جي بتي ۾ گيان جو تيل اوتيو ، هنن جي هر ديه ۾ احساس جي وٽ وجهو تہ جيئن انھن مان هر هڪ اوهان جي گهر ۾ هن بتيءَ مثل روشن دان ٿي پوي ، نہ رڳو گهر ۾ پر پنھنجي جهلڪ اوهان جي جاتيءَ ۾ ۽ سڄي قوم ۾ ڏئي سگهي! اها جهلڪ جا هر گز وسامي نہ سگهي !
ٻي ڳالھہ جيڪا مون نوٽ ڪئي سا هيءَ هئي تہ اوهان جي هيترين حويلين ۾ فقط هڪڙي پڙي دڪان جي هئي جنھن ۾ پڻ ڪي مختــصر سودا رکيل هئا . مان قبول ڪريان ٿو تہ تو هان جيڪو ڪم ڪريو ٿا سو سڀ کان اُتم آهي ، اتپتي جي پالنا لاءِ صفائي ضروري آهي ائين ڪري چئجي تہ شِو شڪتي يا سنگهار ڪرڻ واري شڪتي سرشٽي ۾ صفائي ۽ سندرتا برڪرار رکڻ لاءِ آهي ، اوهين پڻ اهو صفائي جو ڪم ڪريو ٿا . زندگيءَ جو مَرض ، ڪچرو وغير ميڙي ٻاهر ڪڍو ٿا ، ان کان وڌيڪ اُتم ڪم ٻيو ڪو نہ آهي ، مگر انساني دماغ سَو کيترن ۾ پنھنجي کيڏ ڪري سگهي ٿو . ڪيترا توهان ۾ سياڻا ۽ سمجهو آهن جو ڪاميابيءَ سان دوڪان داري ، ماستري ، مالداري وغيرھ ڪم ڪري سگهن ٿا ، ڪھڙو نہ سٺو ٿئي جو توهان مان ڀائر جدا جدا حويلين ۾ گهٽ ۾ گهٽ پنھنجي ضرورتن جھڙيون شيون آڻي ، ننڍا دوڪان ڪڍن ! مان ائين نہ ٿو چوان تہ ٻين دوڪانن جي شين کي بھشڪار ڪريو. ڪنھن بہ بھشڪار جي ضرورت نہ آهي ، مگر جيئن آهي پنھنجن ڀائرن کي ڪيترين ڳالھين ۾ همٿائڻ تئين توهين بہ هڪ ٻئي کي نندڻ بدران هڪ ٻئي کي مدد ڪرڻ جي ڪوشش ڪريو.مون پنھنجي آزمودي مان ڏٺو اهي تہ لاڙڪاڻي ۾ اسان جا هريجن ڀائر پنھنجي دوڪان وارن تي پيا ٺٺوليون ڪن ۽ انھن کي همٿائڻ بدران جيڪو سو هنن جي برخلاف پيا ڪم ڪن. اها هڪ دک جھڙي ڳالھ آهي ۽ هڪ مرض جي علامت آهي ، جو مرض هن اوستا ۾ هن جاتيءَ ليءِ بلڪل خطرناڪ آهي. تنھن ڪري مان توهان کي وينتي ڪندس تہ ڪشاده دلي ۽ ڀرآتري ڀاءُ ڌارن ڪريو ۽ هڪ ٻئي ڏانھن مدد جو هٿ ڊگهيڙيو.
”ٽين ڳالھہ جا مان هن وقت چوڻ گهران ٿو سا هيءَ آهي تہ اوهان ڳئون؛ مينھون يا ٻڪريون خاص ڪري کير جي وڪري لاءِ نہ تڏهن بہ گهٽ ۾ گهٽ پنھنجي گهرجن لاءِ ڌارڻ شروع ڪيو. مان زميندار ٿي رهيو آهيان ۽ مون کي پنھنجي آموزدي مان خاطري آهي تہ هڪ ڳئون يا مينھن پنھنجي در تي رکندا ۽ انھيءَ جي چڱيءَ طرح شويا ڪندا تہ ان مان نہ رڳو پنھنجي گهر لاءِ کير ۽ مکڻ ميسر ڪري سگهندا پر ڪجهہ کير نيڪال ڪري اُن مان ٿوري بچت پڻ ڪري سگهندا ۽ جيترو توهان مان هر هڪ صفائيءَ جي ڪم مان ڪمائي ٿو اوتري پيدائش هڪ مينھن يا هڪ ٻن گاين مان پڻ ڪڍي سگهي ٿو. پنھنجي کير ۽ سڻڀ کان سواءِ توهين ڀلا ڪيئن ٿا پنهجي صحت قائم رکي سگهو؟ ۽ هي جي ڪرشن روپي ٻالڪ آهن انھن جي کير ۽ مکڻ کان سواءِ ڪيئن ٿي پالنا ٿي سگهي؟ ان ڪري مان توهان کي وينتي ڪندس تہ جيئن اوهان ۾ ٽن يا چئن ڀائرن مان مالداريءَ مان فائدو ورتو آهي، تيئن ٻيا بہ گهڻا انھيءَ نموني پنھنجي صحت ۽ پنھنجي مالي حالت سڌارڻ لاءِ ڳئون، مينھن يا ٻڪريون رکو.“
تنھن بعد سام پرارٿنا ڪندي هيءَ وينتي ڪئي تہ ”هي پرڀو! هن حال ۾ جڏهن اسان جي هريجن ڀائرن جي رهبريءَ لاءِ ڪي بہ سندن اڳواڻ هتي ڪونہ رهيا آهن، تڏهن تون پاڻ اچي سندن مهندار ٿيءُ ۽ سندن جيوت جي راھہ کي روشن بڻاءِ. فقط پنھنجي نام ڌيائڻ سان هو پنھن جو ڌرم ڪرم قائم رکي سگهيا آهن. نہ آهي هنن غريب ڀائرن وٽ ڪو ٻل وديا جو ۽ نہ ڌن دولت يا ٻي ڪا طاقت. تنھنجي ديا سان ئي هنن جي جيوت جي ٻاري سرسبز ٿي سگهي ٿي. تون مھر ڪر انھن تي؛ ديا ڪر اسان سڀني تي، تہ تنھنجي شيوا جي راه ۾ گڏجي پنھنجي جيوت سڦلي ڪريون ۽ ٻين جي پڻ شيوا ڪريون!“
***
بعد ۾ سام مندر وارن کان موڪلائي حضرت محمد صلعم جي ثنا جا گيت پڻ ڳارايا ۽ سمجهاڻي ڏنائين تہ سڀ سنت ۽ رهبر اسان جي راھہ روشن ڪرڻ اچن ٿا؛ انھن کان عار ڪرڻ نہ گهرجي؛ ۽ وري جڏهن ڪرشن ڀڳتيءَ جا گيت ڳائجي رهيا هئا تڏهين لاڙڪاڻي جي هڪڙي هريجن سازن سان تار ملائي اٿي ناچ ڪيو؛ ڪن مندر وارن اعتراض آندو تہ مندر ۾ ناچ نہ ٿو ٺھي! سام چيو جي ڄهانجهہ ۾ هٿن سان گهنگهرو وڄايو تہ بہ ساڳي ڳالھہ آهي، جي ڇير پيرن ۾ پائي وڄايو تہ بہ ساڳي ڳالھہ آهي. ڀل هٿ پير اندريون ۽ دل من اسان جا سڀ رقص ۾ اچي وڃن! ڀڳتيءَ جو مقصد ئي وجود وڃائڻ آهي. ازانسواءِ هت ڪرشن جا گيت ڳايو ٿا جو پاڻ بہ گوپين سان ناچ ڪندو هو.“
مندر جي هڪ ماڻھوءَ چيو تہ هو مندرن ۾ تہ ناچ ڪونہ ڪندو هو پر کيتن ۽ پٽن ۾ جمنا ڪناري تي ناچ ڪندو هو.
سام کلي چيو: ”اهي ٿاڪ ۽ جايون خود هينئر مندر ٿي پيا آهن جتي ياتري وڃي مٿو ٽيڪين ٿا؛ جتي سندس نالو اچار جي ٿو؛ تڏهن ئي انھن کي مندر چئون ٿا. جتي سندس پير گهميا ڇا اُهو آستان ڪو هن مندر کان گهٽ آهي؟“
پوءِ سڀنيءَ چيو تہ جي توهين چاهيو تہ بيشڪ ناچ ڪرايو مگر سام چيو تہ مان هروڀرو انھيءَ ڳالھہ تي زور نہ لائيندس. هت جي هڪ ڀاءُ کي ئي اعتراض هجي تہ ناچ نہ ڪبو. تنھن کان پوءِ وري ڀڄنن جي موج وڌندي رهي، تان جو رات جا ٻہ اچي لڳا، جنھن بعد ست سنگ سماپت ٿيو.
***

13

5-4-1959ع پڙهندا آهيون تہ ورڊس ورٿ (Words Worth) انگريزي شاعر ڪنھن ڪنھن وقت موج ۾ اچي وڻن کي ڀاڪر پائيندو هو. مگر مان تہ سمجهان ٿي تہ اها ڳالھہ فقط هڪ شاعر سان لاڳو نہ آهي بلڪ شاعري خود انھيءَ احساس جو نالو آهي. ڪالھہ ڪو سام جو حال اسان جي گهر ۾ ڏسي ها تہ انھيءَ ڳالھہ جو کيس پتو پوي ها.
اسان پنھنجي ٿلھي تي هڪ قسم جو باغ (Terrace garden) ٺاهيو آهي، جنھن ۾ خاص هٿ سام جو آهي. هو پاڻ هڪ هڪ ٻوٽي جي پالنا ائين ڪندو آهي جيئن ماتا پنھنجي هڪ هڪ ٻالڪ جون جدا جدا گهرجون محسوس ڪري. ڏينھن جي تپت وڌندڙ ڏسي سام هڪڙي ٻوٽي جي مٽي کوٽي ڏٺي تہ اُها سڪل ۽ کيس گرم پڻ لڳي. پاڻي ڏيڻ جو ڪم اسان ٻن جدا ماڻھن کي ورهائي ڏنو آهي. سام کي ائين محسوس ٿيو تہ ٻوٽن کي پاڻي پورو نہ ٿو ملي. بس پوءِ تہ کيس اُها انتظاري ۽ پريشاني هئي جا ڪنھن ماتا کي پنھنجي اڃايل ۽ بکايل ٻار لاءِ هجي. جيستائين شام ٿئي ئي ٿئي تيستائين ڪيئن وار اهڙا اهڙا اکر ٿي ڪڍيائين تہ مان سمجهان ٿو هي اسان جا ٻوٽي ڪوسي دل ڪري رهيا آهن؛ ويچارا دانھون پيا ڪن ۽ پٽن پيا! شام ٿيڻ کان اڳ ۾ ئي اسان سڀني کان انجام ورتو هيائين تہ سڀئي ڇوڪرا ۽ اسين پاڻ گڏجي هيٺان حوض مان پاڻي ڀري هنن ٻوٽن جي پياس ٻجهائينداسون. سج هٽندي ئي سڀني کي تکو ڪري مفاصلو ورهائي ڏنائين. ڪنھن حوض کان ڏاڪڻ تائين ڪنھن ڏاڪڻ کان دروازي تائين، ٻين دروازي کان ۽ ڪوٺي سڄي تي پاڻيءَ جي ونڊ وراھہ ٿي ڪئي. سام ۽ مون بہ انھيءَ ڪم ۾ هٿ ڳنڍيو ۽ جيئن جيئن ٻوٽن کي پاڻي ملندو ٿي ويو تيئن تيئين سام ڄڻڪ سرهو ٿيندو ٿي ويو. برابر ڪلاڪ کن پاڻي ڏنو سون ججهو پاڻي ڏسي سمجهون پيا تہ سام موج ۾ ايندو ٿي ويو ۽ مون کي سڏي چيائين تہ ڏس اتي جو اِتي ٻوٽا ڪيئن نہ سرها ٿيندا پيا وڃن! مون پاڻ کان پڇيو تہ ڇا شاعر ٻوٽن جو غم ۽ خوشي بہ اهڙو ئي محسوس ٿا ڪن جيئن ڪنھن جي دل جو؟
***


7-4-1959ع ڪيترن ڏينھن کان مان اها ڪوشش ڪندي رهندي آهيان تہ ”چمٽو“، اسان جو ڇوڪرو، ڪجهہ انگريزي سکي پوي. هو ڇھون درجو هتان جي هاءِ اسڪول ۾ پڙهندو آهي مگر سليس اکرن جھڙوڪ Chap ass mad وغيرہ جي معنيٰ بہ کيس ڪا نہ اچي. سندس سنڌيءَ مان انگريزي ترجمون وري اهڙو مزيدار آهي، جو ’ڪٽ مٿا‘ ۽ ’ايٽ برهمڻ‘ واري ڳالھہ ياد پيئي اچي.[1]
سام پڻ ٻہ ٽي ڏينھن ڪوشش ڪئي تہ هن ڇوڪري کي ڪجهہ مدد ڪجي. رٿ ڪيائين تہ ساڻس گفتگو سڀ انگريزيءَ ۾ شروع ڪيو. سام تہ اها ڳالھہ جلدئي بس ڪري ڇڏي ڇا لاءِ جو ڇوڪرو هڪ تہ سوالن جا جواب نہ پيو ڏي ٻيو تہ ڪڏهين ڪا چوڪ ڪري ۽ سڌار جيس تہ ڦري سيکاريندڙ کي پيو ڏوه ڏي تہ مون هينئن ڪونہ چيو وغيرہ. سام سندس رخ ڏسي چيو تہ هن جي سکڻ ۾ اڃا گهڻي دير آهي. پر مون ائين ٿي چيو تہ ٻارهن مھينن اندر کيس تکو ڳالھائڻ ٻولھائڻ انگريزي زبان ۾ سيکاري سگهندس.
اڄ مون سان سکڻ جي ڳالھين تي اهڙو برو منھن ٺاهي پيش آيو جو سام پڻ کلي ويٺو ۽ چيائين: ”اها ڳالھہ مان توکي ڪيئن سمجهايان تہ سڀ ڪو ماڻھو ساڳيءَ رفتار سان سکي نہ سگهندو آهي. ادب ۽ شرڌا استاد جي لاءِ ضروري آهن. انھن کانسواءِ ڪو بہ شاگرد ڪجهہ پرائي نہ ٿو سگهي. تون سمجهندي هوندينءَ تہ مون ناحق کيس سيکارڻ ڇڏي ڏنو. مگر انھيءَ ادب ۽ شرڌا جي طلب ڪرڻ ۾ شخصي مطلب ڪو منھنجو نہ هو. ادب ۽ شرڌا ڪو عَوض جا انعام نہ آهي جو شاگرد پنھنجي استاد کي سکيا جي موٽ ۾ ڏي ٿو. پر شرڌا ۽ ادب اهو وايو منڊل پئدا ڪن ٿا جنھن جي وسيلي شاگرد سکيا پرائي سگهي ٿو؛ تنھن ڪري ئي اسان جا صوفي ۽ سنت ماٺيڻي واٽ وٺي وقت گذاريندا هئا. کين اگرچ گهڻو ڪجهہ سيکارڻو يا چوڻو هوندو هو تڏهين بہ پاڻمرادو بنا گهرج جي ڪجهہ ڪين چوندا هئا؛ نہ وري پنھنجي سکيا جو پاڻ دهل وڄائيندا هئا. جڏهين وٽن ڪو سچو طلبگار ايندو هو، تڏهين ئي ساڻس روحي راز سليندا هئا. اُنھيءَ اعتقاد جي يا انڌ شرڌا جي پٺ ڀرائي مان نہ ٿو ڪريان جا علم طور ’گرو‘ پنھنجي چيلن کان طلب ڪندا آهن، مگر عقل ۽ احساس ٻئي ان طرف اشارو ڪن ٿا تہ گرهڻ ڪرڻ ڪنھن ڳالھہ جو تڏهين ٿي سگهندو آهي جڏهن انھيءَ رستي ۾ ڪي رڪاوٽون يا ضد ڪونہ هوندا آهن. تنھن ڪري ائين سمجهڻ گهرجي تہ شرڌا ۽ ادب اهو ماحول يا Milieu آهي جنھن جي رستي ڪا بہ سکيا ڏيئي سگهجي. علم جي لاءِ شرڌا هڪ سڙڪ آهي؛ چاھہ يا طلب اُها تار آهي جنھن وسيلي هڪ آتما ٻيءَ سان ڳالھيون ڪري ٿي. شرڌا اُهو تلاءُ آهي جنھن ۾ هرديه جا ڪمل پرڦلت ٿين ٿا؛ آتمڪ راز جي اُپجڻ ليءِ شرڌا نوبھار آهي؛ ان کانسواءِ ڪا بہ من جي ڦلواڙي ڦلي نہ ٿي سگهي ۽ جڳت کي سڳنڌ ڏيئي نہ ٿي سگهي. باقي ڪو چار اکر انگريزيءَ ۾ ڳالھائڻ سکيو تہ ڇا ٿي پوندو؟ ڪوئي کي Rat چوڻ سان ۽ ٻليءَ کي Cat چوڻ سان ڪو انسان جي مغز ۾ اُجالو ٿورو ئي ايندو؟“
***

ڪجهہ ڏينھن ٿيا جو مون سام کي اڳواٽ اطلاع ڪري ڇڏيو هو تہ هن جنم دن تي نہ گل سوکڙي وٺندس ۽ نہ توهان جي ٻي ڪا شيءِ قبول ڪندس؛ يا تہ پنھنجي ڊائريءَ جي لاءِ لکڻ جوڳي ڪا چيز ڏيو يا ڪو راڳ يا ٻي اهڙي شيءِ جھڙوڪ نئون شعر وغيرہ.
سام چيو: ”اهڙيون ڳالھيون يا شعر وغيرہ هٿرادو ٿورو ئي ٺھي ايندا آهن. ڏينھن ٻہ گذريو تہ کائنس پڇيم: ڇا خيال ڪيو مون کي جنم دن جي سوکڙيءَ ڏيڻ لاءِ؟
سام چيو: ”ٻيو تہ ڪجهہ ڪونه، فقط اهو ويچار ڪندي هڪ ٿالھيءَ جو تصور ڏٺم! خبر نہ آھہ اِن جو مطلب ڇا آهي.“
مون اڳ ۾ ئي ڪٿي چيو آهي تہ سام بعضي بعضي خيال تصويرن ۾ ڏسندو آهي جي سچا ثابت ٿيندا آهن پوءِ چاهي ڪنھن مرض جو علاج هجي، چاهي ڪا ايندڙ زماني جي صورت هجي. سندس سمجهاڻيءَ ان بنسبت هيءَ آهي تہ ظاهري دنيا ۾ شيءِ اتپن کان اڳ خيال جي دنيا ۾ اتپن ٿئي ٿي.
ٿوري وقت بعد وري مون کيس چيو تہ باقي ڏينھن وچ ۾ ٻہ رهيا آهن! 9 اپريل منھنجي جنم دن تي مون کي ڪھڙي نرالي سوغات ڏيندين؟
سام سنڌيا تي ويھڻ وقت هيءَ پرارٿنا ڪئي جا مان سندس اکرن ۾ ورنن ڪريان ٿي: ”هي پرڀو! هي پرم آتما! تنھنجا ڀنڊار ڀرپور آهن؛ تو منجهان ئي سڀ خيال ۽ سڀ چيزون دنيا جون اتپن ٿين ٿيون. هي ٻاراڻي نموني جو سوال منھنجي ساٿيءَ ڪيو آهي؛ سو بہ تون ئي پورو ڪري سگهين ٿو!“
سام چيو، اڃان اهو خيال ڪيم ئي ٿي تہ ساڳيءَ ٿالھيءَ جو تصور ڏٺم ۽ پاڻ کان پڇيم تہ ٿالھي ڇا آهي؟ پوءِ اُمالڪ، زور سان اُن جو جواب مليو: ٿالھي اگربتين سان ڀربي ڏٺم منجهس 45 جوتيون هيون جي تنھنجي 45 سالن جون جوتيون هيون؛ جيوت سموري هڪ ٿالھي ڀانيم؛ سڪ جو منجهس هڪ ديپ جڳايم؛ آس ۽ امنگ جو ڌوپ جلايم جنھن سان گڏ دل جي چمن جا چاھہ روپي گل ۽ من جا اکا ملايم؛ ائين آرتي سجايم!
سام چيو اها ٿالھي اٿيئي دعوت توکي پاڻ ارپن ڪرڻ لاءِ! آتما تنھنجي ۽ منھنجي گهري ٿي تہ پنھنجي جيوت ارپن ڪرڻ جو هن تنھنجي جنم دن تي نئون اقرار ڪريون. تنھن ڪري تنھنجي جنم دن لاءِ هي رٿون آهن:
(1). مان 45 ديپ جڳائيندس. (2) تون 45 ٻڪ چانورن جا پنھنجي هٿ سان ڀري ست سنگ وارن ڀائرن لاءِ سيسا رڌي تيار ڪجانءِ.
اِتي گهر ۾ ڇوڪرن ۽ ٻين ويٺلن سڀني چيو تہ دادا اسان کي بہ چئو تہ اسين سڀ ڇا ڇا ڪريون. سام هڪ کي ڏسيو تہ تون 45 اگربتيون جلائجانءِ. ٻئي کي چيائين تہ 45 گلن سان هڪ مالھا ٺاهي اچجانءِ. هڪ ڇوڪريءَ کي چيائين تہ 45 ڦول ڀرت ۾ ڀري هڪ سادي ڪپڙي تي، اهي پيش ڪجانءِ. چوٿين کي چيائين تہ 45 وٽيون ڪپھہ جون ديپن لاءِ ٺاهي کڻي اچجانءِ. پنجين کي چيائين تہ 45 سادن مڻين جو هڪ هار پيش ڪجانءِ، ۽ ٻين کي ڪجهہ نہ ڪجهہ ٻيو ڏسيائين.
سام وڌيڪ پنھنجا ويچار هن ريت ظاهر ڪيا: ”سڀاڻي سڀ ست سنگي ڪٺا ٿيندا ۽ توکي هن ننڍڙي آشرم جي ’ماتا‘ جو لقب پڻ انھن سوکڙين سان گڏ ڏينداسون.
”هيءَ آشرم آئينده ڪھڙي صورت وٺندي يا اُن جي اڏاوت ڪھڙي ٿيندي سو مان هن وقت چوڻ نہ ٿو گهران مگر هيءَ آشرم هڪ آس آهي جنھن جي ڇايا ۾ اسان ٻنھي پنھنجي زندگي گذر ڪئي آهي. سنسار جي لاهن چاڙهن ۽ وقت جي تبديلي ۽ آزمائش ۾ اِها هڪ آس قائم رکي اٿئون تہ هي ننڍڙو گهر اسان جو ۽ هيءَ زندگي اسان جي خود هڪ آشرم جي صورت وٺندا. ٻن سالن کان هت صوفي ست سنگ ۾ ايندڙ پريمين کي وڌيڪ چاھہ رکندو ڏسي هي هڪ نئون آرنڀ اُن آشرم جو رٿيو اٿم جنھن جي اڄ کان وٺي تون ماتا آهين؛ ’ماتا‘ جو ڪم آهي، پالنا ڪرڻ. هي ڇوڪرا ۽ ست سنگ جا ڀائر سي سمجهہ تہ هڪڙا آس ڀريا ٻوٽا آهن، جن کي پريم جي پاڻيءَ ۽ گيان روپي ڀاڻ ساڻ لڳاتار پالنا ڪرڻي آهي. تو اهو پارٽ هن وقت تائين چڱيءَ طرح ادا ڪيو آهي ۽ آشرم جي ماتا سڏائڻ جي حقدار آهين. تنھن ڪري مان سڀني ستسنگين کي وينتي ڪندس تہ اڄ کان پوءِ سڀئي توکي انھيءَ نالي سان ڪوٺين ۽ تون پڻ پنھنجي جيتو جو خاص ڪاريہ اهو ئي ڪري سمجهہ.
”هن جنم دن تنھنجي تي توکي هن ريت هڪ عجيب سوکڙي ڏيان ٿو. شيوا جي جوابداري، پريمين جي چنتا ۽ ايشور جي آسيس!“
***

10-4-1959ع ڪالھہ منھن جو جنم دن ملھايو ويو، جيتوڻيڪ مون سمجهيو ٿي تہ هميشھہ کان هيءُ ڏينھن نرالو ٿيندو تڏهين بہ ائين هروڀرو ڪونہ ٿي ڀانيم تہ مان سڀني گهر وارن جي خيالن جو ايتريقدر مرڪز بڻجي پوندس جو 9 تاريخ سڄو ڏينھن هنن جو گويا منھنجي بلي ئي خرچ ٿيندو. ڪيتري نہ پيار ۽ اتساهسان هنن سڀني منھنجي لاءِ ننڍيون ننڍيون سوکڙيون تيار ڪري ورتيون! وڏي خوشيءِ جي ڳالھہ اها آهي جو ڪي مسلمان ۽ هڪ عيسائي دوست پڻ شريڪ ٿيا. پروگرام ديپن وغيرہ جو جيئن سام رٿو هيو تيئن ئي ٿيو ۽ اسان جي پياري ڀاءُ ماستر ”صوفي صاحب“ جي چوڻ تي تقريرون پڻ ٿيون. سام سڀني جا شڪرانا مڃيندي چيو تہ هي جيڪي گلن جون ڪنڍيون وغيرہ آنديون اٿو انھن ۾ نہ فقط هنن گلابن ۽ ٽانگر جي خوشبوءِ آهي مگر اوهان جي نازڪ خيالي ۽ پريم جي خوشبو پڻ رليل آهي. وڌيڪ پنھنجي تقرير ۾ هينئن چيائين تہ هي اسان جي لاءِ هڪ خاص خوشيءِ جو ڏينھن آهي. حقيقت ۾ ڏينھن ڏينھن جھڙا آهن مگر ڪنھن ڏينھن جي ياد انسان جي دل ۾ ڪو دَور آڻي سگهي ٿي؛ ڪنھن ڏينھن جو اقرار جيوت جو هڪ نئون آرنڀ ٿي سگهي ٿو؛ اسان لاءِ هي ڏينھن هڪ پاڻ ارپن ڪرڻ جو ۽ هڪ نئين پرتگيا ڪرڻ جو ڏينھن آهي ڇا لاءِ جو اڄ منھنجي ساٿڻ هن ننڍڙي آشرم جي ’ماتا‘ جو لقب وٺي ٿي؛ هوءَ پاڻ ائين سمجهي ٿي تہ مان هڪ قسم جو سنياس وٺي رهي آهيان يعني اڄ کانپوءِ ٻيو ڪجهہ بہ آهيان يا نہ آهيان مگر اول هن آشرم جي هنن ننڍڙن ٻوٽن جي مالھڻ ۽ ماتا آهيان. انھيءَ پرتگيا جي نشاني اسان اڄ هن کي هي ويس يعني هڪ خلعت جوڳيا رنگ جي پھرائي آهي؛ مان هڪ گهنگار انسان آهيان؛ مون کي ٻيو ڪو حق هن تارڪ ويس پھرائڻ جو ڪونہ هو، مگر منھنجو پريم مون کي اها طاقت يا Authority ڏئي ٿو جو مان پنھنجي جيون ساٿيءَ کي هي ويس وئراڳ ۽ شيوا جو پھرايان! توهان سڀئي آسيس ڪريو تہ اهي اقرار ۽ اهي مرادون اسان جون پوريون ٿين!
صوفي صاحب سام بنسبت ڪيتريون ڳالھيون چيون جي سڀني جي دل وٽان هيون. سندس تقرير جو تت سار هن ريت آهي: ”مان سام صاحب کي چڱيءَ طرح سڃاڻان؛ ننڍي هوندي کان اسين ننڍي ڳوٺ ۾ گڏ پليا ۽ وڏا ٿيا آهيون؛ گڏ تعليم ورتي اٿسين ۽ گهڻو وقت گڏ رهيا ۽ گهميا ڦريا آهيون. مون کان وڌ شايد سام صاحب کي ڪو بہ نہ سڃاڻي. انھيءَ ڪري مان چئي سگهان ٿو تہ هو هڪ اعليٰ هستي آهي؛ هن جي جاءِ ملڪ ۽ مذهب جي وڏن ليڊرن ۾ هئڻ گهرجي؛ سندس جيون ساٿي تہ هڪ قربانيءَ جو پتلو آهي جنھن جي بي مثال قرباني ئي ان ڳالھہ جو ڪارڻ آهي جو هي گهر ڦري هڪ آشرم ٿي پيو آهي؛ مان ﷲ جي در دعا گهران ٿو تہ هنن ٻنھي جي جيوت سڦلي ٿئي ۽ مائي صاحب جنھن جو نالو اڄ کان وٺي ”ماتاجي“ آهي تنھن جا جنم ڏينھن شل وري وري پيا ورن!“
تنھن کانپوءِ هڪ حيدرآباد جي اديب دوست پڻ ٿورا لفظ چيا جن ۾ هن اهو ويچار ظاهر ڪيو تہ سنياس وٺڻ جي معنيٰ آهي پاڻ کان الڳ ٿي ٻين جي شيوا ۾ وقت گذارڻ؛ اڄ کانپوءِ اسين ائين سمجهون ٿا تہ اسان جي ڀيڻ نہ فقط اسان جي دادا سام جي جيون ساٿي، پر هن آشرم جي سچي پچي ماتا آهي ۽ مان دعا ڪريان ٿو تہ سندن من جون مرادون پوريون ٿين! تنھن کان پوءِ ڪجهہ ڀڄن ڳايا ويا ۽ مھمانن کي رسوئي ڏني ويئي.
***


29-8-1959ع سام مون کان مھينو کن اڳ 15 جون ڌاري، هندستان ويو ۽ مان سندس پٺيان دهليءَ وڃي ساڻس 21 جولاءِ تي مليس. انھيءَ عرصي جا ڪي عجيب و غريب احوال هيٺ ڏجن ٿا:
سام پرپٺ جا آزمودا ٻڌائي چيو: ”هڪ ڀيري مون کي ڏاڍو اچي انتظار ٿيو تہ توهان سڀني کي هندستان اچڻ جي موڪل ملي الاجي نہ؛ اهي پڻ احوال ٻڌان پيو تہ سکر ۾ درياءَ کي زور آهي؛ جي اڳي وانگر زور وٺي يا ليٽ نڪري يا ٻي ڪا آفت اچي تہ هڪ ٻئي کي پھچڻ بہ اهنجو ٿي پوي! تڏهن هميشہ جي دستور موجب ٻيو چارو نہ ڏسي اُن سروشڪتيوان وٽ پرارٿنا ڪيم جنھن جي هيءَ سڄي رچنا رچيل آهي؛ يعني چنتائون ڇڏي پرارٿنا ڪري ان آتمڪ شڪتيءَ کي جاڳائڻ جو ارادو ڪيم؛ اهو خيال آيو تہ منھن توهان جي طرف ڪري توهان سڀني کي دعا موڪليان. ان نموني دل کي سڪون ٿي مليو؛ پر خيال ۾ اڳ ۾ ئي سچيتائي ڪانہ هئي جو ائين کڻي ڪريان تہ ڪھڙي پاسي اتريا اولھہ ٿيندو؛ پوءِ ائين کڻي اکيون ٻوٽيم، پريئر بعد ڏٺم تہ منھن ازخود لاڙڪاڻي جي طرف ٿي ويو هو.“
دهليءَ ۾ منجهند جي ماني هڪ هنڌ تہ رات جي ٻي هنڌ هئي. مان پنھنجي ڀيڻ وٽ ٽڪيل هيس ۽ سام پنھنجي پٽ وٽ. دهليءَ جا فاصلا بہ وڏا آهن. منھنجي ڀيڻ جي جاءِ پراڻي شھر ۾ هئي. جيتوڻيڪ جاءِ سوڙهي نہ هئي تڏهن بہ اتھان جو ماحول دل کي خوش ڪندڙ نہ هو. ڪجهہ وقت سام کي منجهند جو ۽ شام جو اچ وڃ تي پيو لڳي. انھيءَ هوندي پڻ مون کي مزو ڏاڍو پيو اچي پر منھنجي ڀيڻ سڄو ڏينھن گهر ۽ ٻارن جي ڪمن ۾ خفي خفي ٿي نظر آئي؛ هوڏانھن منھنجي باري ۾ اجايون چنتائون ٿي رکيائين ۽ سام کي پنھنجو سڄڻ نہ ٿي سمجهائين. آخر اهڙي ماحول ۾ رهي رهي هڪ ڏينھن هڪ ٿوري ڳالھہ تي سام ناراض ٿي هليو ويو؛ ڄڻڪ گڏيل اثر هيترن ڏينھن جي ڇڪتاڻ جو مٿس اوچتو اچي پيو. هن وري اتي اچڻ کان انڪار ڪيو جنھنڪري مون کي ڪيتري مفاصلي تي ساڻس وڃي پراڻي قلعي ۾ ڪن دوستن وٽ ملڻو پيو.
اُتي هڪ غريب ڇوڪري رهندي هئي جنھن کي ننڍي هوندي ڪڏهن ٿوري خرچي ڏيندا هئاسون ۽ ٿوري مدد ڪندا هئاسون. انھيءَ سام کي هن مونجهاري ۽ گرميءَ جي وقت ۾ ڪوٺ ڏني تہ مون وٽ قلعي جي مٿان هلي ويھو. اُتي هڪ کھرن پٿرن سان اڏيل هڪ دريءَ ۽ هڪ در واري ننڍي ڪوٺڙي هئي جا هڪ جابلو غفا وانگر پيئي لڳي. ٻئي پاسي کان جمنا جو نظارو هيو. سام مٿي چڙهڻ سان انھيءَ ڀونگيءَ ۾ ايترو تہ خوش ٿي ويو جو ڪو محلاتن ۾ گهرڻ سان بہ مشڪل ٿئي. چيائين: ”قدرت جا نظارا ڪيترا نہ راحت بخش آهن! تن ۽ من جا مرض ڇٽايو ڇڏين. انسان پاڻ کي ڪوڙن سکن جي ڳولھا ۾ قدرت کان پاڻ ڇني ڪيترو نہ غريب بڻايو آهي! جو سک عيش ميسر ڪري نہ ٿو سگهي سو هي قدرت جا نظارا اڻ ميو ڏين ٿا ۽ هيءَ غريباڻي جهوپڙي تہ هڪ سچو پچو مندر ثابت ٿي آهي. اسان ٻنھي جي وچ ۾ جيڪا بند ماحول جي پئدا ڪيل مايوسي هئي سا هڪدم ڪافور ٿي اڏامي ويئي.“
***

پوءِ هڪ ڏينھن هردوار گهمڻ وياسون. هردوار تہ هرڪو پيو وڃي ۽ گنگا ۾ بہ هر ڪو پيو اشنان ڪري، مگر اسين سمجهون ٿا تہ اسان هردوار ۽ لڪشمڻ جهولو سچي روپ ۾ ڏسي آياسون. سام کي هردوار ڏٺي گهڻا سال ٿي ويا هئا ۽ مون کي ڏيکارڻ جو ارادو بہ هيس. انھن ڏينھن ۾ هڪ ميلو هردوار ۾ هيو جنھن ڪري ياتري بہ گهڻن پاسن کان اچي رهيا هئا. سام گنگا ۾ اشنان بہ نہ ڪيو ڇا لاءِ جو کيس بخار ۽ زڪام جو اثر هيو پر هونئن گويا ياتري ڀاوجي درياھہ ۾ هر وقت ٽٻيون ڏيئي رهيو هو. فيصلو ڪيوسون تہ لڇمڻ جهولي ڏانھن ٻين ياترين سان گڏجي وڃون. ڪار ۾ نويڪلائي ٿئي ها پرهي جو گنگا ماتا ۽ هري ڀڳتيءَ جا گيت ياتري ڳائيندا پيا هلن سي انھيءَ وڏ ماڻهپ جي نموني هلڻ سان ڪونہ نصيب ٿين ها. ويتر جو لڇمڻ جهولي پھتاسون تہ سام بي حد خوش نظر آيو؛ جسماني طور زڪام ۽ بخار جي ڪري نٻل ٿي لڳو پر چيائين تہ هيءَ شرديڪ نٻلائي خود اڄوڪي ياتريءَ ڀاؤ کي وڌائي ٿي ۽ مان پاڻ کي پورن ريت هڪ مسافر ٿو سمجهان. جيئن جيئن وک وک ڪري 4 يا 5 ميلن جو فاصلو اوٽ موٽ طئي ٿي ڪيوسون تيئن اندروني طرح هڪ نرالي ڀاؤ ۾ وڌندا ٿي وياسون. منھنجو شرير پڻ ٿڪل هو. ان ٿڪ ۾ مون سام جو خيال چٽيءَ طرح جهپي ورتو تہ ڪيئن نہ اُن ڏينھن جي شريرڪ نٻلائي اسان کي ويچارو ويچارو سمجهڻ ۾ ۽ پاڻ کي هڪ لاڏو مسافر ڪري ڏسڻ ۾ مدد پئي ڪري.
سام لڇمڻ جهولو اڳي ڪونہ ڏٺو هو. وڻ راءِ ۾ ٻنھين پاسن کان ’سورگ آشرم‘ جي رستي تي ساڌن جون ڪٽيائون ٺھيل هيون؛ سام ڏسي اُتي اچرج ۾ اچي ويو. چيائين تہ هي رستو يا هن جھڙو مون وري وري پنھنجي خوابن ۾ ننڍي هوندي کان ڏٺو آهي ۽ ائين ڀائيندو آهيان تہ مون پنھنجي اڳين جيون اِتي يا اهڙي ڪنھن ڪٽيا ۾ ختم ڪئي آهي؛ هن رستي جي انھيءَ خواب واري رستي سان ۽ هنن ڪٽيائن جي منھنجي خيال وارين ڪٽيائن سان گهڻي مشابھت آهي. پر مان سمجهان ٿو تہ بدري نارائڻ ڏسڻ کان اڳ سورهن آنا خاطريءَ سان مان چئي نہ سگهندس تہ اهو هي آهي يا بدري نارائڻ ۽ ڪندارناٿ واري رستي سان ملي ٿو. ڇا لاءِ جو انھيءَ ۾ اگهاڙي پھاڙ مان ويندڙ رستو پڻ مان خواب ۾ ڏسندو آهيان مگر هنن پاسن جا ساڌو ۽ ڪٽيائون شايد سڀ هڪ جهڙائي هجن. بدري نارائڻ وارو رستو پڻ ڏسڻ کپي. ٿي سگهي ٿو تہ انھن ڀاڱن ۾ اسان کي ڪو نرالو تجربو حاصل ٿئي!
تنھن بعد جيئن اڳتي وڌياسون تہ هڪ ساڌوءَ جي ڪٽيا نظر آئي؛ هڪڙو ماڻھو اُن وقت ٻہ انب هڪ ساڌوءَ کي انھيءَ ڪٽيا ۾ ڏيئي رهيو هو. اهو ساڌو هڪ مجذوب ٿي ڏيکاريو. ساڌوءَ اُهي ٻئي انب ڦٽا کڻي ڪيا ۽ چيائينس تہ کڻي وڃ؛ مان ڇا ڪندس؟ عين انھيءَ وقت تي سام بہ ساڌوءَ ڏانھن نظر ڪئي ۽ مان بہ دروازي جي سامھون بيٺي هيس. ساڌوءَ امالڪ خيال ڦيرائي اسان کي سڏ ڪيو ۽ چيائين اچو؛ هي انب کڻي وڃو! سام مون کي چيو تون وڃي کڻي اچ ۽ پڇينس تہ توکي ڪجهہ کپي. انھيءَ وچ ۾ سام جي دل ۾ هڪ شنڪا پيدا ٿي تہ جيڪڏهين ڪجهہ گهريائين تہ سمجهيو تہ هڪ لالچي ساڌو آهي. انھيءَ مست پھريائين منھنجي آڇ ڪرڻ تي مون کي چيو ڀل جيڪي وڻيئي سو ڏي! پر ڄڻڪ سام جي اندرئين خيال مان واقف ٿي وري چيائين: ”لي جاؤ، مجهي کچھہ نھين چاهيئي.“ تنھن کان پوءِ سام چيو تہ هي خيال مان توکي سببن ۽ ثابتين سان سمجهائي ڪونہ ٿو سگهان. مگر مون کي اندروني يقين آهي تہ هنن ساڌن ۽ هنن پسگرداين سان منھنجو اڳوڻي جنم جو گهاٽو سنٻنڌ آهي. هن توکان پھريائين ڪجهہ وٺڻ قبول ڪيو ڇا لاءِ جو سمجهيائين تہ تو پنھنجي دل سان اها آڇ ڪئي. هوڏانھن هن مائيءَ جا انب نہ ٿي قبول ڪيائين جو هن شايد ڪو اولاد جو يا ٻيو ڪو ٻاهريون مطلب من ۾ رکيو هوندو.
***
6-9-1959ع مون سام کي چيو: ”منھنجي دل هئي تہ هردوار ۾ ڪجهہ ڌرم ڪجي مگر توکي ان باري ۾ ڪجهہ ڪونہ چيم؛ ڀانيم تہ اها ڳالھہ متان تنھنجي خيالن جي برخلاف هجي.“
سام چيو: ”ڌرم ۾ ڏيڻ ڪو برو ڪم نہ آهي مگر ڇا ڏجي ۽ ڪنھن کي ڏجي، اهو هڪ منجهائيندڙ سوال آهي؛ منھنجو برابر اهو خيال آهي تہ ٻاوا، ٻانڀڻ کارائڻ، يا گئوءَ جي پڇ کي هٿ لائي ۽ گئو دان جا 50 روپيه ٻانڀڻ کي ڏيڻ سو پئسو وڃائڻو آهي. هردوار ۾ ٻيون بہ ڪيتريون سسنٿائون آهن جيڪي دان گهرنديون آهن، مگر انھن مان گهڻن جا مقصد ننڍڙا آهن يعني ڪي ڪنھن خاص پنٿ لاءِ آهن ۽ ڪي ڪنھن خاص جاتيءَ جي اُڌار لاءِ آهن. انھن جا شيوا جا آدرش پنھنجي جاتيءَ پنھنجي مذهب يا ڌرم تائين محدود آهن. انھن جي ڀيٽ ۾ تون جيڪو پئسو اسان جي اڪبر آشرم ۽ ٻين ڪتابن جي ڪم ۾ خرچ ڪرين ٿي يا ٿورو گهڻو هريجن شيوا ۾ ۽ صوفي ست سنگ ۾ لائين ٿي، سو وڌيڪ جوڳي نموني ۾ خرچ ٿئي ٿو. ادب يا ساهتيہ جي شيوا ڪرڻ بہ هڪ آتمڪ ڪاريہ آهي. ادب وڌائڻ معنيٰ انسانيت وڌائڻ آهي. ساهتيہ جو انسانيت ۽ ادب وڌائي ٿو تنھن جي اڄ سڀ کان وڌيڪ ضرورت آهي؛ انسان جون سڀ ڪوششون فقط پيٽ پوڄا ۽ لٽي ڪپڙي يا ٻين ٻاهرين ڳالھين لاءِ هجن تہ انسان جي جيڪر حيوان کان بھتر نہ هجي. ادب ئي انساني تھذيب جي بنياد آهي. ادب چئجي کڻي تہ جيوت جو ڀوشڻ ۽ ننگي انسان جو ڍڪ آهي. تنھن ڪري جيڪي ادب جي راھہ ۾ عمر خرچ ڪن ٿا تن جي سڀ کان وڌيڪ ضرورت آهي. توکي يا مون کي ٺڳ ٻانڀڻ کارائڻ يا ٻيا اهڙا ڪم ڪرڻ نہ گهرجن ۽ اهو خيال غلط آهي تہ هردوار اچي هروڀرو دان جا ڪم ڪرڻ ضروري آهن.“
***

1-10-1959ع سام پھريائين منھنجا ڪپڙا سامان وغيرہ پنھنجي ڪمري ۾ رکائيندو هيو. تنھن کان پوءِ هر هر ڪلف کولڻ هڪ تڪليف ڀائيندي مون پنھنجو ڪمرو الڳ رکيو جو گهڻو ڪري ’لال جي ليکي‘ پيو هوندو آهي؛ يعني مان ڪلف وغيرہ ڪونہ هڻندي آهيان. نہ رڳو ايترو پر آهستي آهستي ’چمٽوءَ‘ جا ڪتاب، ٽپڙ وغيرہ سرندا منھنجي ڪمري تائين پھتا آهن ۽ گرڌاري جنھن کي الڳ ڪمرو مليل آهي تنھن کي بہ مون چيو تہ منھنجو ڪمرو وڌيڪ ٿڌو اٿيئي؛ تون وڃي اُتي سمهندو ڪر. گرڌاري ڪجهہ ڏينھن کان منجهند جو اتي سمهندو آهي. سام جڏهن اها خبر ٻڌي تڏهن کيس مٺيان لڳي ۽ چيائين تہ نہ رڳو تنھنجي ڪمري ۾ ٻئي جو سامان يا رهڻ مون کي نہ ٿو وڻي پر هن نموني تنھنجو رهڻ صفائيءَ سان ٿي نہ سگهندو.“
مون چيو: ”اُنھيءَ ۾ ڇا آهي، جيڪڏهين ڪو غريب وڃي اونھاري جي وقت ۾ پکي هيٺيان آسايش وٺي؟“
سام چيو: ”تڏهن جڳائي تہ تون ۽ مان فقط جاءِ ۾ جدا هڪ ڪمرو بہ نہ رکون ۽ ڪمرا سڀني کي ورهائي ڏيون تہ ڀل آسايش وٺن. ان ڳالھہ ۾ جيڪر مون کي ايترو اعتراض ڪونہ ٿئي، جيترو شايد تنھنجي ميونسپالٽيءَ جي ايڊمنسٽريٽر کي ٿئي. ملام، دايون، پٽيوالا وغيرہ ڊاڪٽر سان گڏجي رهن تہ جيڪر هنن کي بہ سٺو نہ لڳي، ۽ انھيءَ حالت ۾ نہ فقط گرڌاري يا چمٽو پر اسٽوئرٽ جو هيٺ رهيل آهي ۽ اسپتال جاچوڪيدار يا ٻيا ڪم ڪندڙ ڀنگي وغيرہ پڻ گڏ رهڻ جا حقدار آهن.“
ازانسواءِ ٻيا ٻہ سوال هن ڳالھہ سان شامل آهن تنھنجي رسوئي کي الڳ ڪمرو پکي سان مليل آهي ۽ توکي خبر آهي تہ ان جو نتيجو اهو نڪتو جو هن وٽ چرسي ۽ ٻيا گهڻا نشئي اچڻ لڳا. اُهي اهڙيون شيون ورتائيندا ٿا رهن جن جو گهر ۾ رکڻ ئي چڱو نہ آهي. اڄ تائين بہ سندس ڪمرو بدبوءِ سان ڀريل رهي ٿو،. ڇا لاءِ جو هو چرس ۽ تماڪ وڏي انداز ۾ ڇڪن ٿا ۽ ٻيا صفائيءَ جا قانون پورا نٿا رکن. ٻيو تہ هڪ ڪمرو هڪ انسان لاءِ ڪافي آهي ۽ اها ونڊ ورڇ سٺي آهي تہ هرڪو پنھنجي حد اندر رهي. اهو سوال بہ اٿي ٿو تہ ڪيتري قدر ڪي بہ تعليم يافتہ ماڻھو بنا تھذيب وارن ماڻھن جي وچ ۾ روحاني سلامتيءَ سان رهي سگهن ٿا؟ مان ڀانيان ٿو تہ تعليم يافتہ انسان جو فرض آهي تہ تھذيب جا نمونا يعني صاف ۽ ستنتر رهڻ جا طريقا قائم رکندو اچي. صفائي ۽ گندگي جي وچ ۾ يا سڌريل ۽ اڻ سڌريل ماڻھوءَ جي وچ ۾ جيڪي حدون آهن سي بنا ويچار ٽوڙڻ نہ گهرجن.
”انساني همدردي اها تقاضا نہ ٿي ڪري تہ اسين بہ انھن جھڙا گدلا ٿيون جن جو گڏ رهڻ ضروري هجي. هڪ جهڙائي ڪن ٻن شين جي وچ ۾ بہ مشڪل لڀندي. هي تفاوت اُٿڻ ويھڻ ۽ عادتن، ريتين رسمن، جا قدرت پاڻ بڻايا آهن. مان تہ ڏسان ٿو تہ اسان جي ملڪ ۾ ايتري تہ پرهيز جي گهرج آهي جو چڱي طرح سمجهي سگهجي ٿو تہ ’وزن‘ يا جاتين جي وچ ۾ تفاوت ڪئين پئدا ٿيا. سي سڀ هن بر صغير جي تھذيب جو هڪ وڌندڙ واريءَ جي بيابان جو مثال آهن. ڪنا طريقا ۽ ڪنيون شيون اسان جي آليس ۽ اگهور ننڊ جي ڪري ايترو تہ گهڻائيءَ ۾ اچي ويون آهن جو زندگيءَ جي سٺن سڌريل روايتن کي قائم رکڻ ئي مشڪل ٿيو پوي. تھذيب يا سڀيتا (Culture) هڪ باغ مثل آهي جنھن کي چو طرف وڌندڙ گندگي جي واريءَ کان بچائڻ خود هڪ انساني فرض آهي. تنھنجا ڇوڪرا مون کي ايتروئي پيارا آهن جيترو توکي هوندا. ٻين غريبن لاءِ پڻ دل گهڻو گهرندي آهي، مگر هن نموني حدون ٽوڙي ڇڏڻ تنھن ۾ مان چڱائي ڪانہ ٿو ڏسان. مثال طور جي سندس ڪوٺيءَ ۾ هينئر ئي وڃي ڏسندينءَ تہ ٻيڙين جا اڌ اڌ ميرن ڪپڙن جي بدبوءِ ۽ سامان جي ڊاٺ نظر ايندي. اهي حالتون آهستي آهستي تنھنجي ڪمري جون بہ ٿي وينديون، جي تنھنجا در سڀني لاءِ کليل رهندا. ٻيڙين جا سڙيل اڌ تہ اڳ ۾ ئي ڏيکارجن پيا.“
مون چيو: ”اهو سڀ سچ آهي پر ڪڏهن ڪڏهن مان ائين سمجهندي آهيان تہ ساڳي ڳالھہ جيڪڏهين مان ڪيان تہ ٺيڪ نہ آهي جي تون ڪرين تہ اُها ٺيڪ سمجهندو آهين! مثال طور ڇوڪرن کي ڪڏهن ڪڏهن تون پاڻ اسان جي ڪمري ۾ منجهند جو سمھاريندو آهين، مگر جي هو منھنجي ڪمري ۾ وڃي سمهن تہ توکي ٺيڪ نہ ٿو لڳي!“
سام کلي چيو: ”اها تنھنجي سمجهڻ جي گهٽتائي آهي. مان جيڪڏهن پنھنجي روبرو هنن کي گڏ ساڳي ڪمري ۾ سمھاريان ٿو تہ انھيءَ ۾ ڪمرو تہ صاف رهندو پر هو خود ڪيتريون ڳالھيون گڏ رهڻ مان سکندا؛ ساڳي وقت تي کين جدا ڪمري ۾ ڇوٽ ڇڏي ڏيڻ شايد اهڙوئي ثابت ٿئي جيئن ڪنھن ٻڪريءَ کي گلن جي واڙيءَ ۾ ڇڏڻ يا ڪنھن ڏاند کي ڪانچ گهر ۾ ڇڏي ڏيڻ. مان هيءَ ڀيٽ نفرت مان نہ ٿو ڪريان. انسان الاهي نور جو هڪ تجلو آهي ۽ انسان جي ٻچڙي لاءِ پيار ۽ عزت منھنجو مول ڌرم آهي. پر اهو منھنجو عقيدو آهي تہ انسان جي ٻچڙي کي پالڻ ۽ سمجهائڻ ٻين سڀني جانورن جي Training کان اهنجو ۽ ساڳي وقت تي وڌيڪ لاڀدائڪ ڪم آهي. انسان جيترو آزاديءَ جو طالب آهي اوترو تربيت ڏي گهٽ مائل آهي ۽ ننڍي وهيءَ ۾ خاص ڪري جيڪڏهن مٿس نظر نہ آهي تو حيوانن کان بدتر آهي. تون مٿن نظر رکي نہ ٿي سگهين جو تون سڄو ڏينھن هيٺ اسپتال جي ڪم ۾ رڌل آهين. پر منھنجي روبرو جي هو منھنجي ڪمري ۾ رهندا تہ ان ۾ ڪو بہ هرج ڪونہ رهندو.“
***


25-11-1959ع اڳين نوٽ لکڻ کي ٻہ مھينا ٿي ويا. ائين نہ آهي تہ اڄ ۽ انھيءَ نوٽ جي وچ ۾ ڪو اهڙو گفتگو ڪونہ ٿيو آهي جنھن ۾ گيان جي چرچا هجي، مگر ڪيتريون ڳالھيون اڳ لکيل آهن جي وري وري لکڻ مون اجايو ٿي سمجهيو، جيتوڻيڪ انھن جو ورنن نئين ماحول ۽ نيئن طريقي سان پي ٿيو آهي. ازانسواءِ گذريل وقت ۾ صوفي ست سنگ جو وڌڻ ۽ گلن وغيرہ پوکڻ جي موسم چالو ٿيڻ سبب وقت انھن وندرن ۾ گهڻو گذر ٿي ويو. ڪتاب ”تون ۽ مان“ جي ڇپڻ ڪري پڻ ڪيتري لکپڙھہ ۽ ڪتاب جي ڪاپين پوسٽ ڪرڻ جو ڪم وڌيل آهي جنھن ڪري نيون لکيتون سام کان يا مون کان پڄي ڪونہ سگهيون آهن. تان ڀي سام روزانو پنھنجي ڪمن کان وقت ڪلاڪ ٻہ ”تون ۽ مان“جي ترجمي کي ڏيندو آهي. اهو انگريزيءَ ۾ ڇپائڻ جو ارادو ڪيو اٿئون. شڪرانا ايشور جا مڃڻ گهرجن جو ڪابہ چڱي شيءِ يا چڱو ڪم اجايو ڪونہ ٿو وڃي. جيتوڻيڪ اسان جو رهڻ ڪرڻ ماٺيڻو ۽ گوشي نشينيءَ جي ماحول ۾ آهي تڏهن بہ ”تون ۽ مان“ ڪتاب جي چرچا سنڌي ادبي مرڪزن ۾ چڱي قدر ٿي آهي ۽ ڪيترن اديبن دوستن چاھہ ڏيکاري اسان جي ڪم ۾ حوصله افزائي ڪئي آهي.
اڄ مٿين ڪتاب بنسبت هڪ دوست هلڪي نموني چيو تہ اسين ڇا لاءِ هي ڪتاب خريد ڪريون؟ اهڙو ڪجهہ هن ڪتاب ۾ آهي ڇا جو اڳ ٻڌل نہ هجي ۽ جنھن مان ڪا نئين ڳالھہ سکي سگهون؟ مون هن کي ساڳي ڪتاب مان فقط هڪ ٽڪرو پڙهي ٻڌايو جنھن جو تتسار هنيئن آهي: ”مون پنھنجي مالڪ کان پڇيو تہ جو ڪجهہ ڪرڻو اٿم سو ڪري آيو آهيان؛ جو ڪجهہ چوڻو هيم جو سو چئي آيو آهيان؛ جو ڪجهہ سکڻو هيم سو سکي آيو آهيان؛ جو سک ماڻڻو هيو سو ماڻي آيو آهيان؛ هينئر وڌيڪ مان ڇا ڪريان؟ جو اب مليو تہ جو ڪجهہ نہ ڪرڻ سان ڪبو آهي تہ سو ڪري ئي نہ آيو آهين؛ جو ڪجهہ نہ چوڻ سان چئبو آهي سو تہ چئي ئي ڪونہ آيو آهين؛ جو سچ اکرن ۾ اچڻ ۽ عقل جي سمجهڻ کان ٻاهر آهي سو تہ اڃا سمجهي ئي ڪونہ آيو آهين ۽ جنھن جي ماڻڻ ۾ سک سڀ بڻن رنڊڪون، سو تہ اڃان تو ماڻيو ئي نہ آهي.“
***


ان دوست چيو تہ ٻي هڪ ڳالھہ بہ مون ڪتاب ۾ پڙهي جيڪا دل سان ٺھڪي آئي سا اها آهي تہ اسان جي مالڪ کي ئي خبر آهي تہ اسان جون گهر جون ڪھڙيون آهن. پوءِ ان لاءِ ڇو پيا اجايو منٿون ڪريونس؟ توهان بہ تہ ڪتاب ۾ چيو آهي: ”اهي بخشيشون ڏي جن ۾ هجي منهجي ڀلائي!“
وڌيڪ ائين چيائين تہ حيدرآباد ۾ جتي مان رهندڙ آهيان انھيءَ جاءِ تي ٻيا ڪي آفيسر ۽ دوست روز گڏجي Prayer ڪندا آهن. ايشور کي ويھي گهڻو ٻاڏائيندا آهن ۽ منٿون ڪري ڪري روئندا آهن. مان کين چوندو آهيان تہ روئو ڇا جي لاءِ ٿا، جڏهين هن کي سڀ خبر آهي توهان جي گهرجن جي؟ چڱو پيءُ تہ جا شيءِ ٻار کي گهرجي سا پاڻھي ڏيندو آهي!“
سام کيس چيو: ”توهان جو خيال بہ ٺيڪ آهي. روئڻ انھيءَ لاءِ نہ جڳائي تہ ڪي سک يا انعام وٺون؛ مگر رئندي آهي ڦٽيل دل ۽ وڇڙيل آتما پنھنجي پريتم کي ياد ڪري، ان لاءِ تہ ان سان وري هيڪڙائي حاصل ٿئي. پاڻي گهڙي ۾ پوڻ وقت گڙ گڙ ڪري ٿو. شاعرانہ طريقي ۾ چئجي کڻي تہ روئي ٿو جو گهڙي جي اُپاڌي درياھہ کان کيس جدا ڪري ٿي؛ بوند ساگر سان ملڻ ۾ خوش ٿئي ٿي ان ڪري شاعراڻي نوع ۾ چئجي کڻي تہ برسات جو نظارو ساگر ۾ سڀ کان وڌيڪ دل لڀائيندڙ رهي ٿو! هي بہ پريئر وقت تن من يا دل جو گويا پنھنجي ذات آتما سان سنٻنڌ وڌائڻ جو طريقو ٿي سگهي ٿو.
گرناڻي صاحب چيو: ”پر جيڪي ملي اڳ ۾ ئي هڪ ٿي ويا آهن سي ڇا لاءِ رئن يا ٻاڏائن؟“
سام چيو؛ ”اُها هيڪڙائي حاصل ڪرڻ جنمن جو ليکو آهي. پريتم کي هٿ ڪرڻ ڪاٺ جي هڪ ٿنڀ وانگر ناهي جو جاءِ ۾ بيھاري کيس ڇڏي ڏجي، مگر سو هڪ آلي، سائي وڻ مثل آهي جنھن کي نيڻن جو آب پيئاربو پيو تہ وڻ سائو ۽ خوش نما رهندو. البت ٻاهرين ڏيک کان ماٺ ۾ پريم رکڻ وڌيڪ مٺو آهي ۽ ظاهري ڳوڙهن کان ماٺ جا موتي يعني اندر جا ارمان وڌيڪ ملھائتا آهن!“
اتي ٻي ويٺل هڪ چيو: ”مھرباني ڪري ڏسيو تہ قسمت انسان کي ڪيترو پابند رکي ٿي ۽ نجومين جون اڳ ڪٿيون ڪيتري قدر سچيون ثابت ٿين ٿيون؟“
سام کيس ويجهن گلن ڏانھن اشارو ڪري چيو: ”اجهو هي سلام گل اشرفيءَ جا آهن؛ هنن جي قسمت ٻج جي داڻي ۾ فيصل ٿيل آهي، ايتري قدر تہ هن جو ٻوٽو اٽڪل فوٽ يا منو اُڀو ٿيندو ۽ گل جو رنگ سونھري ٿيندو وغيرہ وغيرہ؛ مگر انھيءَ وچ ۾ انھيءَ نتيجي لاءِ ڪيترا ڪم ڪرڻا آهن جن جو اثر انھيءَ قسمت کي ايترو ڦيري سگهي ٿو جو يا تہ گل صفا نڪرڻ ئي ڪونہ يا تمام سٺا ۽ رنگدار ٿين؛ جيئن هوا، پاڻي ۽ ڀاڻ وغيرہ ۾ ڪي نقص يا خاصيتون موجود هجن. اهڙي طرح اسان جي زندگيءَ ۾ ڪي ڳالھيون اڳڪٿيءَ جھڙيون آهن ۽ ڪي نہ بہ آهن!
***


28-1-1960ع گذريل مھينن جا خاص واقعا اسان جي زندگيءَ ۾ هي آهن:
(1) ڪتاب ”تون ۽ مان“ جو پڌرو ٿيڻ ۽ (2) صوفي ست سنگ جو واڌارو. انھن کان سواءِ سام جون ڪي چيل ڳالھيون پڻ درج ڪرڻ جوڳيون سمجهان ٿي.
ڪتاب ”تون ۽ مان“ کي جيڪا آجيان ملي آهي تنھن لاءِ هروڀرو اسان کي ايتري اميد ڪانہ هئي. سام پنھنجا نثري نظم جا باقي ٽڪرا ميڙي سيڙي ۽ ڪي نوان انھن سان گڏي هن ڪتاب ۾ آندا هئا؛ ائين ٿي لڳو ڄڻڪ سڀ ٽڪرا هم لباس ڪونہ ٿي سگهندا، مگر عجب جي ڳالھہ اها آهي جو ڪيترن سنڌ جي شاعرن ۽ ڪاليجن جي پرنسپالن، اديبن وغيرہ نہ رڳو هي ڪتاب هم لباس ڪري ورتو آهي پر ان کي سام جي تصنيفن ۾ هڪ خاص جاءِ ڏني اٿن. ڪيترن سنڌ جي نامور اديبن هن ڪتاب جي بلڪل سٺي آجيان ڪئي آهي. ريڊئي حيدرآباد تان ڳالھائيندي ڊاڪٽر محمد ابراهيم (خليل) خاص طور ان ڳالھہ ڏانھن ڌيان ڇڪايو تہ توڙي جو هن ڪتاب ۾ ننڍا وڏا 137 جدا شعر آهن تڏهين بہ هي سارو هڪ ئي مضمون پيو لڳي. ان مان چٽيءَ طرح سمجهجي ٿو تہ لکندڙ جي خيالات ڇو نہ ڪھڙن بہ اکرن ۾ جدا جدا وشين تي هجي تڏهن بہ هن جي شخصيت جو ٺپو هر هڪ مضمون تي لڳي وڃي ٿو. مگر شايد تڏهن ئي ٿئي ٿو جڏهن لکندڙ: پنھنجي شخصيت سچ پچ ٺاهي هجي يعني جدا جدا دورن مان لنگهندي ۽ جدا جدا تجربن مان هن ائين گيان نچوڙيو هجي جيئن جدا جدا کاڌن مان انسان يا حيوان جو جسم ساڳئي قسم جو خون طاقت ٺاهي سگهي ٿو.
مگر جيتوڻيڪ هي ڪتاب بہ ٻين وانگر سام جي خيالات پيش ڪري ٿو تڏهن بہ مان سمجهان ٿي، هڪ متر جي لکڻ موجب، منجهس ’اصلي‘ سام ٻين ڪتابن جي ڀيٽ ۾ وڌيڪ چٽيءَ طرح ظاهر ٿئي ٿو ۽ هي ڪتاب سندس خيالات جو اظھار وڌيڪ صاف نموني ڪري ٿو. پر سام تہ اڳ ۾ ئي هن ڪتاب کي ”پراڻو“ سمجهي رهيو آهي ۽ سندس خيال وري ڪنھن ٻئي ميدان ۾ ڊوڙي رهيو آهي. اها ڳالھہ شايد سڀني شاعرن سان لاڳو هجي تہ ڪنھن بہ نئين شعر يا ڪتاب کان پوءِ جلد ئي ان مان چاھہ ڪڍي وري ٻئي طرف واجهائيندا رهن ٿا. سام چوي ٿو تہ هيءُ ڪتاب ”تون ۽ مان“ فقط منھنجي گذريل سالن ۽ خيالن جي هڪ قبر آهي؛ انھيءَ ۾ هاڻي سندس ڪوبہ چاھہ ڪونہ ٿو ڏيکارجي. نئين بھار جي اچڻ جي مستي اڳ ۾ ئي سندس من تي غالب ڏسان ٿي ڪجهہ نوان شعر جيڪي بھار جا ٺھي رهيا آهن، وڌيڪ ٺهن يا نہ مگر امنگ ورشا رتوءَ جي بادلن وانگر ڀربا ۽ بڀڪندا اچن ٿا.
***


صوفي ست سنگ گذريل ٻن مهنن ۾ خاص طور وڌي رهيو آهي. جدا جدا طبقن جا ماڻھو اسان جي گهر ۾ گڏ ٿيندڙ نہ رڳو اچي موسيقيءَ جي وندر وڌائن ٿا مگر سچ پچ اسان جو گهر هڪ آشرم بڻبو پيو وڃي. سام جو هڪ قول ياد اچي ٿو تہ سنگ صحبت ۾ سڪ جو ٻوٽو سائو رهي ٿو؛ بنا سنگ صحبت اهو بر جي هڪ ٻوٽي وانگر سڙي سڪي ٿو. هن صحبت جو اثر خاص طور اسان سان گڏ رهندڙ ڇوڪرن تي گهڻو نظر اچي ٿو.
انھيءَ مان هڪ ڇوڪري بنسبت هڪ ڳالھہ خاص طور هيءُ نوٽ ڪرڻ جوڳي آهي: ٻہ ڏينھن ٿيا تہ هن سام کان ٻہ رپيا خرچيءَ طور گهريا. سام کيس چيو تہ جي سچ ڳالھائڻ جي پرتگيا ڪرين تہ ٻن روپين جي بجاءِ جيڪي گهرين سو ڏيانءِ. هي ڇوڪرو جو اهڙي پرن ڪرڻ کان نٽائيندو هو، تنھن امالڪ وچن ڏنو تہ مون اڄ کان وٺي ڪوڙ ڳالھائڻ ڇڏيو. سام کيس پنجاھہ روپيا خرچيءَ طور ڏنا ۽ ائين چيو تہ سچار جو ملھہ هزارن ۾ ڪٿي نٿو سگهجي. اڄ کان وٺي تون پاڻ هيرو آهين. ڇوڪري پنجاھہ روپين وٺڻ کان انڪار گهڻو ڪيو مگر سام کيس زوريءَ ڏنا ۽ هونءَ جو کيس دل تان لاهي ڇڏيو هئائين ۽ کيس (سام کي) پنھنجو گرو چوڻ جي منع ڪئي هئائين، کيس چوندو هيو تہ تنھنجي ڪوڙن اسان جي وچ ۾ وڏا ڪوٽ ديواريون کڙا ڪري ڇڏيا آهن. پر اڄ سندس سڀ خطائون معاف ڪري ساڻس وري پنھنجائيءَ جي هلت ڪرڻ شروع ڪيائين. هن موقعي کي خاص هڪ خوشيءِ جو موقعو سمجهي انھيءَ وقت اسان وٽ آيل مھمانن پروفيسر جهامنداس ڀاٽيہ ۽ ٻين کي سڏي ايشور جي مورتيءَ اڳيان ڇوڪري کان سيس نوارائي مٺائي ورهايائين. ڇوڪري هي اکر چيا: ”هي پرڀو! اڄ نئون جنم ورتو آهي؛ مون کي همت ڏي ۽ آسيس ڪر مون تي تہ مان سچ جي راھہ تي سدائين قائم رهان!“
هن باري ۾ وڌيڪ هي اکر درج ڪرڻا اٿم تہ مون جو هن پرارٿنا وقت اچڻ ۾ دير ٿي ڪئي تہ سام چيو: ”هن کان وڌيڪ ٻيو ڪھڙو ڪم اهم ٿي سگهي ٿو؟ اڄ سمجهہ تہ هن ڇوڪري نئون جنم ورتو آهي ۽ هوڏانھن سندس جوٺو روپ مري چڪو آهي، يعني ٻہ گنڀير موقعا اسانجي گهر ۾ ٿيا آهن، جنھن کان وڌيڪ ٻيو ڪوبہ ڪم اڳرائي نہ ٿو رکي.“
مون مٿي ذڪر ڪيو آهي تہ اسان جي ٻين ڇوڪرن تي تہ هن ست سنگ جو اثر پيو آهي. اُن وقت جيئن پرارٿنا ڪئي وئي ۽ پرشاد ورهايو ويو مون هن ڇوڪري کي جنھن جي ننڍي عمر ۾ ماتا مري وڃڻ بعد مون پالنا ڪئي آهي، ڀاڪر وجهي هي دلاسو ڏنو تہ توکي پنھن جي ست سنگ جو ويس پھرائبو، يعني توکي بہ پڪيءَ طرح پنھنجو ميمبر ڪنداسين!
سام کي ”چيلو“ اکر ڪونہ وڻندو آهي ۽ سندس اهو خيال آهي تہ ”گرو چيلي“ جي ناتي ۾ جيتوڻيڪ پريم ۽ شرڌا وڌ ۾ وڌ هجن تڏهن بہ ننڍي ٻالڪ جي من تي ايڏو هن ناتي جو ڳورو ۽ ناضروري ادب جو ٻوجهہ مڙهڻ نہ کپي، جو ان جي خيال جو واڌاروئي بند ٿي وڃي. ائين پڻ ٺيڪ ناهي تہ هو سڀ ڳالھہ گروءَ يا استاد جي ڪاپي ڪندا رهن: تنھن ڪري هن ناتي کي ڪجهہ آزاد بڻائڻ گهرجي؛ اهڙيءَ طرح جيئن ماءُ ۽ پيءُ جي پيار هيٺ ٻار جو جسماني ۽ مانسڪ واڌارو ٿئي ٿو. سچي استاد جي نظر هيٺ ٻالڪن جي دل من ۽ آتما جو پڻ واڌارو ٿيڻ گهرجي، ۽ نہ دٻاو هيٺ انھن کي نچوڙي يا نيسائي پاڻ سان هم لباس ڪرڻ گهرجي.
پر ان ڇوڪري ڪيتري وقت کان انھيءَ ناتي پڪي ڪرڻ لاءِ خاص طور ويس جي گهر پئي ڪئي آهي. سندس ننڍي عمر ڪري سام اها ڳالھہ پٺتي وجهندو ايندو آهي. آخر ڪالھہ اهو فيصلو ڪيو ويو تہ سندس 18 سال پوري ٿيڻ تي يا ايندڙ هوليءَ تي کيس ويس ڏنو وڃي ۽ اُنھيءَ لاءِ جوڳي نموني ست سنگ ڪري پريتي ڀوڄن کارائي اُهو ڏينھن سندس روحاني جنم جو ڏينھن ڪري ملھايو وڃي.
***
29-1-1960ع ٽيون ڏينھن جئن هتان هڪ متر جي دعوت تي ڀڄن ڪيرتن جي موقعي تي ڳوٺ نصيرآباد وياسون تہ اُتي هڪ منھنجي اڳئين بيمار جي گهر وارن مون کي گهر هلڻ جي دعوت ڏني ۽ مھماني طور مون کي خرچي بہ ڏنائون. اُتي جنھن پريميءَ وٽ اسين ٽڪيل هئاسون سو پاڻ هڪ هوموپٿيءَ جو ڊاڪٽر آهي مگر کيس Practice گهڻي ڪانہ آهي. انھن ماڻھن نہ فقط مون کي مھماني ڏني مگر سام کي پڻ شڪار جي دعوت ڏنائون جنھن ۾ هنن جو جيڪر گهڻو ئي خرچ اچي وڃي ها ۽ هنن کي ٻيڙيءَ وغيرہ جو بندوبست ڪرڻو پوي ها. ايتري آجيان اسان جي ٿيندي ڏسي اسان جي پريميتءَ هوموپٿيءَ واري ڊاڪٽر کان وات مان اهي لفظ رشڪ جي ڀاو ۾ نڪري ويا تہ سائين مون کي بہ اها ترتيب ڏسيو جئن مان ڪجهہ وڌيڪ ڪمائي سگهان؟
سام ان جو دلي مطلب سمجهي کيس هيئن چيو: ڏسو هاري ستيا ڪري ڪيئن ٿو وڃي مٽيءَ ۾ ٻج وجهي؛ پوک کي پاڻي ٿو ڏئي ۽ ان جي لڳاتار شيوا ٿو ڪري. ظاهر ۾ چئجي کڻي تہ هيءَ هڪ چريائي آهي جو کائڻ جي شيءِ، مٺا داڻا ان جا وڃي ڪو بر ۾ اُڇلائي؛ مگر ان نموني ستيا ڪرڻ سان ئي هڪ داڻي مان سو داڻا اپجن ٿا. اهڙيءَ طرح جيڪڏهين اوهان پنھنجي بيمارن جي چڱي شيوا ڪندءُ ۽ وقت تي پنھنجي گهران بہ ڏيئي انھن جي تندرستيءَ جو خيال رکندءُ ۽ عام طور پنھنجن دوستن ۽ ٻين وهيوارين سان وڌيڪ ڪشاد دل ٿي هلندءُ تہ گويا اهو ڀلائيءَ جو ٻج پوکنيدءُ جنھن مان جهجهوئي اَن مراد جي صورت ۾ حاصل ٿيندو. اهو سمجهڻ کپي تہ هن سرشٽيءَ جو رچيندڙ هڪ وڏو ڏاتار آهي جو ڪنھن جو بہ لايو اجايو نہ ٿو گنوائي. جيترو سندس مخلوقات سان وهجي ٿو اُن کان هزار دفعا وڌيڪ ڀاڙا هو اسان کي بخشي ٿو. روشي دوار سا ۽ دروپديءَ جي ڳالھہ ياد ڪريو جا هن ريت چوڻ ۾ اچي ٿي: هڪ دفعي دوارسا رشي درياھہ ۾ اشنان ڪري رهيو هو؛ اشنان ڪندي سندس لنگوٽ ترڪي درياھہ ۾ لڙهي ويئي جنھن ڪري هو بلڪل ننگو رهيو ۽ ٻاهر نہ پيو نڪري سگهي؛ ٿڌ بہ اُن وقت چڱي ٿي پيئي؛ ماڙيءَ مان راني دروپدي سندس هي حال ڏسي پنھنجي ساڙهيءَ مان تڪڙ ۾ هڪڙو ٽڪر ڦاڙي کيس اڇلائي ڏنو، مگر ائين ٿيو جو اهو ٽڪرو بہ درياھہ ۾ لڙهندو هليو؛ تڏهن راڻيءَ پنھنجي ساڙهيءَ مان ٻيو ٽڪر ڦاڙي ڦٽو ڪيو جنھن جو پڻ ساڳيو حال ٿيو؛ ٽيون ٽڪرو ساڙهيءَ جو بہ ائين لڙهندو هليو ويو ۽ رشيءِ جي هٿ اچي نہ سگهيو. تڏهين راڻيءَ پنھنجي ريشمي ساڙهيءَ جو باقي بچيل حصو اڇلائي ڏنو ۽ ائين چوڻ ۾ اچي ٿو تہ راڻيءَ جي انھيءَ پڃ ڪري ڌرتشر اشٽرا جي سڀا ۾ ڀڳوان سندس لجا رکي ۽ کيس پنھنجي پڃ جو ڦل ڏهوڻ بلڪ سئوڻ ڪري ڏنو جو جيئن سندس ڪپڙا لاهيندا وڃن تيئن اندران وڌيڪ نڪرندا وڃن. اها ڳالھہ اکر اکر سچي نہ بہ هجي تہ بہ هن جي لجا تہ ضرور رکجي ويئي.“
سام ان ڊاڪٽر کي چيو: ”جيڪو فراخ دليءَ سان ٻئي جي شيوا ڪري ٿو ۽ پنھنجو هڏلائي ٿو اهو ضرور انھيءِ جو ڦل ڪنھن نموني پائي ٿو. سرشٽيءَ جي مالڪ وٽ ڪا کوٽي ڪانہ آهي. جيڪڏهين سندس راھہ ۾ خرچ ڪيل پئسو يا طاقت سڌيءَ طرح ساڳي روپ ۾ نہ ٿي موٽي ملي تہ بہ وڪڙ سان ٻئي ڪنھن نموني اُن جو ڦل ضرور ملي ٿو. تنھن ڪري خود غرضيءَ جي خيال کان بہ ڪشاده دل ٿيڻ جو رستو وڌيڪ لاڀدائڪ آهي. توهان بہ اهڙي نيتي اختيار ڪريو جھڙي اسان جي منوءَ (يعني مون) اختيار ڪئي آهي. ڪيترين ڳالھين ۾ هوءَ مون کان بہ وڌيڪ ڪشاده دلي ڏيکاريندو آهي؛ توڙي جو مان کيس ڳالھہ جو ٻيو پاسو بہ ڏسيندو آهيان تڏهن بہ ائين سمجهندو آهيان تہ سندس فراخدليءَ واري نيتي ٺيڪ آهي. پنھنجي گهران پئسو لائي بہ بيمار جو تدارڪ ڪندي آهي. توهين ايشور سان ليکو نہ ڪريو تہ هو بہ توهان سان ليکو نہ ڪندو. دنيا توهان کي آرسيءَ وانگر اهڙي نظر ايندي جھڙي منجهس پائيندا.“
***


28-2-1960ع مٿين مضمون ۾ جنھن ڊاڪٽر جو ذڪر ڪيل آهي اُهو اسان وٽ ڪجهہ وقت کان ايندڙ آهي ۽ گهڻو هري مري ويو آهي، ايتري قدر جو کيس پنھنجي ڳوٺ ۾ ايترو آرام نہ ايندو آهي جيترو هت لاڙڪاڻه ۾؛ گهڻو ڀاڱو پنھنجي وقت جو لاڙڪاڻه ۾ اسان وٽ هوندو آهي. سندس من ساڌ سنگ ڏي مائل آهي. سڄو ڏينھن يا ٻاڻيءَ جي پڙهڻ جا موقعا پيو ڳولھيندو يا گيان چرچا پيو ڇيڙيندو آهي. هن سام کان هڪ سوال ٻاڻي پڙهندي پڇيو جو هي آهي: ”مانک جوڻ ڦري سگهي ٿي يا نہ؟ يعني مانک جوڻ ڇڏائي قدرت آتما کي ٻيو جنم ڏئي سگهي ٿي يا نہ؟“
سام جواب ڏنو تہ ”ڌرمي سکيا ڏيندڙن جو اهو خيال آهي تہ آتما پنھنجي اڇا سان جنم وٺي ٿي ۽ قدرت جو مٿس ٻيو ڪو زور ڪونہ ٿو هلي، سواءِ سندس ڪرمن مان پئدا ٿيل سوڀاءَ جي، جيڪي ان کي ڇڪي ڪنھن خاص ريت ڏي مائل ڪن ٿا. انھن ڳالھين بابت ڪا اکين ڏٺي ثابتي ڏيئي نہ ٿي سگهجي پر عام طور ائين کڻي چئجي تہ انسان جي پدوي ڇڏي آتما حيوان جي پدوي ڇو پسند ڪندي؟ پر انسان ۾ ڪيترا انسان فقط نالي طور انسان آهن؛ هنن جا ڪرم ۽ وحشاني تمنائون کين حيواني درجي جي ويجهو رکن ٿيون. جنھن ماحول ۾ ماڻھو رهي ٿو اُنھيءَ جا اثر ضرور مٿس پون ٿا ۽ انھن اثرن پوڻ ڪري جيڪي هو ڪرم ڪري ٿو سي نہ رڳو سندس من جو لاڙو ڏيکارين ٿا پر سندس اڇائن کي پڻ جوڙن ٿا. ڪرم انھيءَ ڪري هڪ پاڻيءَ جي گٺ مثل آهي جو وهندڙ پاڻيءَ کي ڪنھن خاص نشيب ڏانھن مائل رکي ٿو، ۽ جھڙو ٿانو اهڙي پاڻيءَ جي صورت! انھيءَ نموني پنھنجي اڇائن ۽ ڪرمن جي پٺيان آتما پنھنجي فطرت آهستہ آهستہ ڦيرائي سگهي ٿي. مثال طور اسين شڪار تي ويندا آهيون؛ جيڪڏهين اسين شڪار هڪ راند سمجهي نہ ڪريون ۽ پاڻ کي پنھنجي خيال جي ٻل سان هيٺ گهرڪڻ کان نہ روڪيون تہ بگهڙ يا ڪتي وانگر ذاتي طور شڪاري روح ٿي پئون ۽ اهڙيءَ طرح رهندي رهندي ٿي سگهي ٿو تہ اسان جي آتما ۾ شڪاري ڀاو جو واسو پڪو ٿي وڃي. پوءِ جي آتما پنھنجي اِڇا سان جنم وٺي ٿي تہ ڪھڙي مشڪل ڳالھہ آهي جي ٻئي جنم ۾ مانک ديھي ڇڏڻ بعد شينھن بگهڙ يا ٻئي جانور جي روپ ۾ واس ڪري! پر انھن ڳالھين بابت يقين سان ڪجهہ بہ چئي نہ ٿو سگهجي.
”وڏين آتمائن کي پاپ جي وچ ۾ يا ظاهري هنسڪ ماحول جي وچ ۾ رهندي بہ من جي ورتيءَ ۾ ڦيرو ڪونہ ٿو اچي؛ پر اهو سمجهڻ کپي تہ هوريان هوريان سالن يا جنمن جا ڪرم نوان ڀاو پيدا ڪن ٿا. ڪرم ماڻ يا گهڙي، گهگهيءَ ۽ گهاگهر مثل سجهيو. هيڏانھن ڀاؤ (جو پاڻيءَ مثل آهي) خالي ڪرم جي برتڻ کي معنيٰ دار بڻائي ٿو تہ هوڏانھن خالي برتڻ (ڪرم) ڀاو جي پاڻي اندر روپ ۽ گڻ سمائي ٿو. جئن پاڻيءَ ۾ بانس يا فقط واس پٿر جي مٽيءَ جو يا لوهيءَ گهاگهر جو يا ٺڪر جي مٽيءَ جو رهجي ٿو وڃي تيئن ڀاو تي بہ اثر ڪرم جو پئجي ٿو وڃي. مطلب تہ ٻنھين جو يعني ڀاو ۽ ڪرم جو هڪ ٻئي تي اثر پوي ٿو. وڌيڪ جوڻ مٽائڻ بابت ڪجهہ بہ خاطريءَ سان چئي نہ ٿو سگهجي.“
ڪتاب اڳتي پڙهندي ڊاڪٽر صاحب هن پائنٽ تي اچي پھتو تہ آتما جو آخري اونچي ۾ اونچو مقصد آنند ۾ سمائجڻ آهي.
سام چيو: ”آتما هميشہ آنند جي پڻ قائل نہ آهي ڀلا ويچار ڪريو تہ سرڳ يا آنند ۾ ڪيترو رهي سگهبو! ڇو نہ ڏينھن رات اُنھيءَ آنند ۾ آتما ٻڏل رهي تڏهن بہ اها حالت هيمشہ لاءِ جڳان جڳ ڪنھن کي قبول پوندي ۽ ڪيئن حاصل ٿيندي؟ ان ڪري ٻڌ ڌرم وارن نرواڻ پند ۽ صوفين وري نيستيءَ يا ڪين جو مڪان آخري منزل سمجهي آهي. مگر آنند يا نرواڻ کان پوءِ بہ تہ ڪجهہ آهي، جي آتما امر آهي. آتما کي يا ٻيءَ ڪنھن هستيءَ کي ڪا بيهڪ ڪانہ آهي تہ هي هڪڙو وهڪرو آهي جنھن کي اسين زندگيءَ جو درياھہ ڪوٺيون ٿا، يا سمجهو تہ هڪ تيز رفتار سان هلندڙ مشين آهي جنھن جا پارٽ بہ فقط نالا آهن، ڇا لاءِ جو پارٽن جا خود جزا بہ رفتار ۾ آهن؛ هن مٽيءَ جي ذري کي خوردبينيءَ سان ڏسبو يا هن ميز کي تہ انھن جي ائٽمن جي رفتار هڪ لک ڇھاسي هزار ميل هڪ سڪينڊ ۾ آهي. تڏهين هڪڙيءَ شيءِ کي اهڙي بيهڪ آهي جنھن کي ڪو نالو ڏيئي سگهجي؟ ان ڪري ئي ويدانت وارا، رشي وشثٽ جي ڪم آندل اکرن ۾ چوندا آهن: ’رام جي يه جڳ بڻيا ئي نھين!‘
”اهي خيال ڪندي تہ آتما ڇا آهي، انت ڇا آهي، جيوت ڇا آهي ۽ سرشٽي ڇو پئدا ٿي آهي وغيرہ، ماڻھوءَ جو مغز چڪر ۾ اچي وڃي ٿو. عقل اتي ٿڪجي پوي ٿو ۽ ڪو تسلي بخش ڏس ڏيئي ڪونہ ٿو سگهي. جتي عقل ٿڪجي پوي ٿو پريم پر گهٽ ٿئي ٿو. پريم جي لوڙ محسوس ڪجي ٿي ڇا لاءِ جو اُن پريم جي وسيلي ئي اُها هيڪڙائي هن آد پرش سان (قدرت چئوس يا زندگي چئوس اُنھي سان) حاصل ڪري سگهجي ٿي. پريم ئي اها هاج پوري ڪري سگهي ٿو، تنھن ڪري آنند، نرواڻ نيستي وغيرہ مقصدن کان وڌ اسين پريم جي پورنتا چاهيون ٿا؛ پريم وشو سان هيڪڙائيءَ آهي جي واٽ ڏسي ٿو. وڌيڪ ڳالھين مان اسان جو ڪھڙو مطلب تہ ڇا انت آهي يا ڇو هي سڀ پئدا ٿيو آهي؟“
ڪتاب ۾ اڳتي پڙهندي پنجن وڪارن يا پنجن دشمنن جو ذڪر آيو؛ ڪام، ڪروڌ، لوڀ، موھہ ۽ اهنڪار، سام چيو: ”اهي پنجئي وڪار هڪ ئي نفس جا نالا آهن.“
ڊاڪٽر چيو: ”سڀ هڪ ڪيئن آهن؟ ان جا هي جدا جدا روپ ڇو ڏسون ٿا؟“
سام چيو: ”نہ فقط اهي پر سڀ روپ هڪ ئي چيز جا آهن.“
ڊاڪٽر صاحب چيو: ”بديءَ ۽ نيڪيءَ جي جدا اصولن ۾ توهان جو اعتقاد آهي يا نہ؟“
سام چيو: ”جي ٻہ شيون هجن ها تڏهن بہ جڳان جڳ گڏ رهندي جيڪر هڪ ٿي وڃن ٿا. ويتر هت تہ ائين چيو ٿو وڃي تہ تت سڀني ۾ ساڳيائي پنج آهن. پوءِ اُتي ٻيائيءَ جو سوال ئي ڪونہ ٿو رهي. هڪ شيطان ٻيو ﷲ يا پنج دشمن ۽ ٻہ مقام سرڳ ۽ نرڪ وغيرہ جا ويچار سڀ محدود خيال جو دائرو ڏيکارين ٿا ۽ اڻ پوري ڄاڻ مان پئدا ٿين ٿا. مگر اُها نظر جيڪا سڀ کي هڪ ڪري ڏسي ٿي اُها ڪا وڏي رٿ خيال ۾ رکي ٿي، جنھن ۾ هي سڀ ننڍيون رٿون ۽ انھن جون شڪليون، روپ وغيرہ سمائجي وڃن ٿا؛ انھيءَ لاءِ نہ ڪي پاپ ۽ وڪار آهن نہ دشمن. فقط اکٽ پريم ئي انھن لاءِ ڏسڻ، ٻڌڻ، ڇھڻ ۽ هنڊائڻ وغيرہ جو هڪ رستو آهي.“
***


8-3-1960ع هن کان اڳ هوموپٿي جي ڊاڪٽر جو ذڪر ڪيل آهي، جو گهڻو وقت اسان وٽ اچي ٽڪندو آهي. هو بہ چئجي کڻي تہ هڪ ڳولھائو آهي، ڇا لاءِ جو جتي ڪو ساڌو يا فقير ايندو ٻڌي يا ڪو ڀڄن ڀاءُ ٿئي تہ اُت مڙيوئي حاضر هوندو آهي. اسان جي ست سنگ مان شايد کيس گهڻو مزو ڪونہ ايندو آهي، پر تنھن هوندي بہ هن نموني جي رهڻي ڪھڻي، کليل گهر ۽ باغ ۽ خيالن جي ڏي وٺ جي وندر، هن کي شايد وڻندي آهي. هو ايترو هري ويو آهي جو ڪا بہ اٿڻ ويھڻ ۾ ابتي ڳالھہ ڪندو آهي تہ سام کيس بنا حجاب چئي ڏيندو آهي ۽ مٺن لفظن ۾ کيس پنھنجي قانون تي آڻيندو آهي. اهڙيءَ طرح ڪالھہ سام کيس چيو تہ ”سائين! توهان پنھنجي جي ڪمري جي حد ۾ پريئر ڪندا ڪريو ڇا لاءِ جو لاڳيتو ٻيو ڪمرو مھمانن جي لاءِ آهي؛ اتي دخل گهٽ ڪريو جيئن هو ڪا تڪليف نہ محسوس ڪن.“ ڊاڪٽر صاحب چيو: ”اُتي ديديءَ جي بہ اچ وڃ آهي، تنھن ڪري ڪمرو خالي نہ هوندو آهي تہ مون کي ايڪانت لاءِ ٻئي ڪمري ڏانھن وڃڻو پوندو آهي.“
سام چيو: ”تڏهن سڀ کان سٺو، توهين منھنجي ٺاهيل جهوپڙيءَ ۾، يا ڪوٺي جي مٿان، وڃي ويھندا ڪريو!“
ڊاڪٽر صاحب چيو: ”اُتي من ايڪاگر نہ ٿو ٿئي ڇا لاءِ جو کليل هوائون ۽ پکين جون ٻوليون وغيرہ آهن، جنھن ۾ منھنجو خيال ٿڙي وڃي ٿو.“
سام عجب ۾ پئجي چيو: ”اها ڪھڙي ايڪاگرتي ڳولھيو ٿا ۽ انھيءَ جو ملھہ ڇا آهي؟ ڇا توهان جو من ٻاهرين هوائن لڳڻ سان اُڏي وڃي ٿو؟ تڏهن تہ توهان کي چوندو آهيان تہ توهان اڃا اُها واٽ ئي ڪانہ ورتي آهي جت ٻاهريون هوائون تہ ڇا پر خود اندر جا طوفان، جيڪي اسان جون خواهشون ۽ تراسون گڏجي پئدا ڪن ٿا، من جي دکن جا بادل ۽ انھن جا گوڙ گهمسان، سي پڻ خيال کي لوڏيءَ نہ ٿا سگهن ۽ ان کي ئي چئبو آهي ايڪاگر ٿيڻ. هي ٻاهريان طوفان تہ ڪجهہ بہ ڪونہ آهن. پر توهان کي تہ هي بھارن جون هيرون، پکين جون مٺڙيون ٻوليون ئي ڪونہ ٿيون وڻن جن سان اسان جي رشين جون ٻيلن ۽ آشرمن ۾ روح رهاڻيون هونديون هيون ۽ جي سچ پچ نيومن کي انھيءَ موج جي ويجهو پھچائين، جا خود ايڪاگر ٿيڻ جو مقصد آهي.
”توهان کي مدد ڪرڻ جي بدران اهي توهان جي من کي ٿيڙي ٿيون وجهن! گهگهہ ۾ ويھي ڪھڙي ايڪاگرت ڳولھيو ٿا؟ گهرجي تہ اها ايڪاگرتي حاصل ڪريون جو زندگيءَ جي هر پھلوءَ ۾ صبح کان شام تائين، گوڙ ۽ هلچل جي وچ ۾، ڪمن ڪارين ۽ زماني جي چنتائن هوندي ۽ خود ننڊ ۾ بہ پنھنجي پريم ۾ پر رهون ۽ اهو آنند هر هميشہ پيا ماڻيون!“
ڊاڪٽر صاحب پڇيو: ”معاف ڪجو جيڪڏهن اڄ مان اوهان کان هڪ سڌو سوال پڇان. توهان بہ سنت تہ آهيو ئي پر مان پڇڻ گهران ٿو تہ اوهان اها شيءِ حاصل ڪئي آهي؟ اُها جوت ڏٺي اَٿو؟“
سام زور سان چيو: ”مان قسم کڻي چوان ٿو تہ اها شيءِ تہ ٻي ڳالھہ آهي پر اسان اصل اها شيءِ پاڻ آهيون. توهان بہ اهائي ذات آهيو پر توهان پاڻ کي سڃاڻو ڪونہ ٿا.“
ڊاڪٽر صاحب چيو: ”اها تہ ڳالھہ سچي آهي پر ڪيئن سڃاڻجي؟“
سام چيو: ”اهو ڪم هڪ گهڙيءَ جو نہ آهي؛ شايد اتي جنمن جو ليکو آهي.“
ڊاڪٽر صاحب چيو: ”ائين هرو ڀرو نہ آهي. چوندا آهن تہ گروءَ جي درشٽيءَ سان گيان کن ۾ حاصل ٿي ويندو آهي.“
سام چيو: ”جيڪي جنمان جنم پريم يا گيان جا پيالا پي پر ٿي ٿا اچن، انھن کي برابر هڪ سرڪي ملڻ سان ئي نشو ٿي ٿو وڃي. پر ان سرڪيءَ جو ملڻ خود جنمن جي ڪرم جو نتيجو آهي يعني پورن گرو بہ ان کي ملندو جنھن جو دل ۽ من گروءَ جي سڃاڻڻ لاءِ تيار هوندو، جنھن جي ڪرمن جي ڪمائي کيس انھيءَ پڇاڙيءَ جي منزل طيءَ ڪرڻ لاءِ طاقت ۽ سمجهہ ڏني هوندي.“
ڊاڪٽر صاحب چيو: ”گرو پنھنجي شڪتيءَ سان ۽ پنھن جي گيان سان سنواري سڌاري جلد ئي منزل تي رسائي نٿو سگهي ڇا؟“
سام چيو: ”پنڌ پنھنجي پيرن سان کٽندو آهي؛ نہ وري گرو ڪو ماستر آهي جو ويٺو ٻار کي سڄو ڏينھن سکيا ڏي؛ توهان چوندا آهيو تہ منھنجي گروءَ مون کان هي وچن ورتا آهن پر اها تہ ڳالھہ ئي ان منزل تي ڪانہ آهي.“
ڊاڪٽر صاحب چيو: ”ڇا، گرو سيکاري ۽ سنواري نٿو سگهي؟“
سام وراڻيو: ”انھيءَ نموني نہ؛ پريم مان سڀ ڪي حاصل ٿي سگهي ٿو. جئن سلو، هوا، اس، پاڻي، مٽيءَ جي ميلاپ سان نپجي ٿو، تيئن هي دل من جو ٻوٽو پريم جي ماحول ۾ پختو ٿئي ٿو. اهو گرو ڪھڙو جيڪو وچنن ۽ ٻنڌنن تي اعتبار ڪري ويھي رهي ۽ پنھنجيءَ پريم جي طاقت تي ڀروسو نہ رکي! گرو هڪ همراه آهي؛ سنگتي آهي؛ يا سمجهو روحاني ماتا پتا آهي ۽ جئن ماتا پاتا پنھنجي اکٽ پيار سان ٻار کي ننڍي اوسٿا ۾ نپائن ٿا تيئن گرو هٿراڌو حيلن بنا، پنھنجي پريم دوران، دل ۽ من کي پر ڦلت ڪري ٿو. در حقيقت توهان اڃا گرو ڪيو ئي ڪونہ آهي! اڃان ڪرڻو اٿو.“
ڊاڪٽر صاحب چيو: ”مان جو وچن ڏيئي شبد وٺي آيو آهيان، اهو گرونہ ڪيو اٿم تہ ڇا ڪيو اٿم؟“
سام چيو: ”انھيءَ کي گرو ڪرڻ نہ چئبو آهي. جڏهين توهان جو من وڃي پنهجي گروءَ ۾ سمائجي، انھيءَ جو اٿڻ ويھڻ رهڻي ڪھڻي توهان کي ازخود اونچي ڏسڻ ۾ اچي ۽ پنھنجو پاڻھي دل پنھنجي ئي طلب سان ان جي نمونا، طريقا، اپنائي ۽ سندس عادتون علم طور توهان جي خود پنهجا طريقا ٿي وڃن، تڏهين سمجهو تہ توهان گرو لڌو آهي. پر هن حالت ۾ تہ وچن ڏئي ٿا اچو تڏهين بہ مڇيون، گوشت اسان وٽ کائي وچن ڀنگ ڪري ٿا ڇڏيو! پوءِ ڪيئن چئجي تہ اوهان گرو لڌو آهي؟ وچن اهي ڇوٿا ڀنگ ٿين؟ جي سچي شرڌا هجي تہ ائين نہ ٿئي. فقط شبد وٺي گرو ڪونہ ڪبو آهي پر شرڌا ۽ پريم سان ملندو آهي.“
ڊاڪٽر صاحب چيو: ”آهستي آهستي ئي تہ من ٺهندو آهي. تنھن ڪري ئي هي ساڌن پڻ من کي ايڪاگر ڪرڻ جا ڪجن ٿا.“
سام چيو: ”ڀائي ڊاڪٽر اهي تہ ڳالھيون ئي پريم جي مارگن ۾ ڪونہ آهن؛ خبر نہ آهي ڪٿان ٻڌيون ۽ پڙهيون اٿو. نہ انھن قسمن ۽ ڪوششن سان من ٺهندو نہ ايڪاگر ٿيندو. من جي چڙي هوا ۾ تہ ڪونہ بيھي رهندي؛ ڪنھن وڻ تي ضرور ويھي. ڪنھن جو من دنيا جي سکن تي تہ ڪنھن جو نالي ناموس جي وڻ تي تہ ڪنھن جو ڪنھن ٻئي آسا جي درخت تي آشيانو اڏي ٿو. هڪ شوق يا هڪ مقصد تڏهين ڦٽي ڪري يا ترڪي سگهجي ٿو جڏهن ٻيو ڪو ان کان وڏو شوق يا عشق پئدا ٿئي ٿو. تنھن ڪري هي سڀ پريم يا عشق جو معاملو آهي ۽ نہ حيلن بھانن جو. توهان جي من جي چڙي پنھن جي گروءَ جي پريم جي وڻ تي سچ پچ ويٺل آهي تہ پوءِ من چلانمان ڇو ٿو ٿئي ۽ پکين جي چرپر تي يا گوشت مڇيءَ جي سوادن تي توهان جو قسم ڇو ٿو ڀلجي وڃي؟ تنھن ڪري وڃي انھن ڳالھين تي وڌيڪ ڌيان ڪريو.“
***


11-3-1961ع باغ ۾ پراڻا گل موسم جا ڪڍي، ٻاريون صاف ڪري جڏهين سام ۽ گرڌاري ورانڊي ۾ آيا تڏهين سام پٺتي نظر ورائي ٻارين ڏانھن ڏسي چيو: ”هينئن خالي ٻاريون پاڻ سٺيون ٿيون لڳن! اُهي ئي ٻاريون جتي نوان گل بھار جا اُسرندا ڏسي خوش ٿيندا هئاسون اڄ پنھنجي هٿن سان گل ڪڍي خالي پڌر ڪري آيا آهيون ۽ ائين ڪھڙيون نہ صاف ۽ سٺيون لڳن ٿيون. ڪڏهن بر ۾، ڪڏهن باغ ۾، ڪڏهن ڊاٺ ۾، ڪڏهن اڏاوت ۾، ڪڏهن غم ۾ ڪڏهن خوشيءِ ۾ ساڳي موج پيا ماڻيون! وڌيڪ گرڌاريءَ ڏانھن منھن ڦيري چيائين ”انھيءَ موج کي هر حال ۾ بحال ڪرڻو آهي!“
***
26-3-1960ع ڪالھہ هوموپٿيءَ واري ڊاڪٽر سام کان مانيءَ وقت هڪ سوال پڇيو: ”توهان (سام) جو منھنجي ڪلھن تي هٿ رکيا سي ڪھڙي خيال سان رکيا هيو؟“
سام چيو: ”توهين پاڻ ڇا ٿا سمجهو؟“
ڊاڪٽر صاحب چيو: ”شايد آسيس ڪرڻ جي ارادي سان ۽ پيار جي نموني!“
سام چيو: ”پيار تہ برابر هيو پر آسيس شايد مون پاڻ توهان کان ورتي هجي!“
ڊاڪٽر صاحب پڇيو: ”سو ڪيئن؟“
سام چيو: ”آسيس اُهو واھہ يا نائڪو آهي جو ٻہ طرفو وهندو آهي. پاڻيءَ جو وهڪرو هڪ پاسي ٿيندو آهي مگر دل جي درياھہ جو وهڪرو ٻنھين پاسي ٿيندو آهي؛ آسيس ڏيڻ سان آسيس ملي ويندو آهي ۽ انھيءَ جو ڏيڻ وٺڻ هڪ ئي ڳالھہ آهي.“
***


28-3-1960ع ڪالھہ اسان وٽ صوفي ست سنگ هيو. صوفي فقيرن ۾، اگرچ انھن مان ڪيترا اڻ پڙهيل هوندا آهن، خيال ’ھمہ اوست‘ جو ايترو تہ ڦهليل آهي جو انھن مان سادا سودا ماڻھو بہ وڏيون گيان جھڙيون ڳالھيون چئي سگهندا آهن. ڪالھہ هڪڙي فقير ائين چيو تہ هاٿي ۽ ڪول ۾ هڪ جيترو ﷲ اٿو! متان سمجهو تہ هاٿي وڏو آهي تنھن ڪري اُن ۾ ﷲ گهڻو آهي! ٻئي فقير وري ائين چيو تہ سڀ ﷲ اٿو! اهو خيال گرڌاريءَ ۽ چمٽوءَ کي گهمڻ وقت سمجهائيندي سام چيو: ”صوفي جڏهن اناالحق جو نعرو هڻن ٿا تڏهن حقيقت ۾ هو ويچارا پاڻ کي ﷲ نہ ٿا سڏائن پر چون ٿا تہ اسين پاڻ آهيون ئي ڪونہ؛ فقط ﷲ آهي! هاڻي جي سڀ ڪجهہ ﷲ آهي تہ تون ڇا آهين ۽ مان ڇا آهيان؟ انھيءَ خيال ۾ حقيقت ڪري وڌ ۾ وڌ نمرتا جو اظھار ڪن ٿا تہ هي مان نہ آهيان؛ مان ڪجهہ بہ نہ آهيان؛ ﷲ فقط آهي؛ يعني هڪ هستي فقط هت رهي ٿي ۽ ٻيون سڀ هستيون انھيءَ جا روپ ئي آهن. انھيءَ خيال پٽاندر مٽي (Matter) بہ ﷲ آهي، تہ روح بہ ﷲ آهي. در اصل سڀ هڪ شيءِ آهي؛ انھيءَ کي فقط سمجهڻ خاطر ٻن ڀاڱن ۾، روح ۽ جسم ۾، ورهايون ٿا. ٽه مورتيءَ جي خيال وارن ٽن ڀاڱن ۾ ورهائين ٿا؛ ويدانت وارا پنجن ئي تتن ۾ ان کي ڏسن ٿا. هي تت بہ هڪ ٻئي سان ڳنڍيل رهن ٿا ۽ هڪ ٻئي کان صفا جدا خيال ۾ آڻڻ مشڪل آهن. آلھہ جو احساس هوا مان يا ڪنھن جسي مان ئي معلوم ٿئي ٿو ۽ اگني خود Matter نہ آهي تہ ڇا آهي، جيتوڻيڪ اها گرم آهي ۽ مٽي ٿڌي آهي؟ مٽيءَ ۾ خود اگني سمايل آهي. ڏسو سائنس جي اوزارن سان تہ مٽيءَ جي جوڙ ائٽمن وغيرہ جي سلسلي سان ٺھيل آهي جنھن جا جزا چون ٿا تہ هڪ لک ڇھاسي هزار ميل هڪ سيڪنڊ ۾ گول ڦرن ٿا، يعني هيءَ مٽي سمجهو تہ اليڪٽرسٽي آهي. جدا جدا شين ۾ ساڳي ئي بجلي آهي فقط ان جي جزن ۾ بيهڪ نرالي آهي. اهڙي طرح جزن جو هڪ ٻئي سان واسطو آهي ۽ سڀ جزا گڏجي هڪ ئي وستو بڻائن ٿا جنھن جا روپ ۽ ديدار انيڪ آهن. انھيءَ خيال کان رشي ياگيولڪ جي ڳالھہ جيڪا توهان کي اڳ ٻڌايل آهي سا وري ويچاريون: سندس پٽ برهم جي ڳولھا ٿي ڪئي؛ هن پنھنجي پتا کان پڇيو جنھن چيس تہ تون وڃي پاڻ ڌيان ڪر. تڏهن هن پھريائين ڏٺو تہ ’انم‘ برهم آهي. انم (Matter) سڀ شيءِ جو بنياد آهي. رشيءِ چيس تہ برابر، پر وڃي وڌيڪ ويچار ڪر. وري وڌيڪ ويچار ڪندي سمجهيائين تہ ’پرانم‘ (Life force) برهم آهي؛ وڌيڪ ويچار ڪندي ڏٺائين تہ پران تہ هڪ گهوڙي مثل آهي جنھن جي رئن من آهي، تنھن ڪري چيائين ’منم‘ (Mind) برهم آهي؛ تڏهن بہ رشيءِ چيس تہ وڃي وڌيڪ ويچار ڪر؛ پوءِ هن ڏٺو تہ من جي گهوڙي جو ڪو هلائيندڙ گهرجي نہ تہ وڃي کڏ ۾ هڻندو؛ تنھن ڪري ائين نظر آيس تہ ’گيانم‘ (Knowledge) برهم آهي؛ پر اُهو گيان جو عقل جي دليلن تي ٻڌل نہ آهي، سو ئي من کي سڌو هلائي سگهي ٿو. گيان جو بنياد وگيان (Science) آهي يا ان کي آزمايل گيان ڪري چئجي. تنھن ڪري وري چيائين ’وگيانم برهم‘؛ پر آخر ڏٺائين تہ اها اڃا ٻي ڪا شيءِ آهي جا پئي هن سرشٽيءَ سڄيءَ کي هلائي؛ ان جو نالو آهي آنند، يعني آتما جي موج، ان منجهان ئي هي ڪارخانو متل آهي. تڏهن آخرين واڪ ڏنائين: بابا ’آنند برهم‘ يعني برهم آنند آهي!
هاڻي اهي سڀئي ساڳئي برهم جا روپ آهن. منم برهم يا آنندم برهم بہ سڀ انم برهم ۾ سمايل آهي ۽ اتي پيو ٿو پنھنجا کيل ۽ رنگ رچائي. ساڳي طرح صوفي چون ٿا تہ سڀ کان اتم روپ ﷲ جو عشق آهي. عشق انھيءَ موج يا آنند جو ٻيو نالو آهي. عشق مان سڄو اسرار بڻيو آهي.
”ٻي ڳالھہ جا توهان ٻنھين کي مشڪل سمجهڻ ۾ آئي هوندي سان هيءَ آهي تہ مرشد يا گروءَ کي هو ﷲ ڇو ڪري ٿا مڃين؟ پھريائين تہ جئن اسان اڳ ۾ چيو آهي تہ جت ڪٿ ﷲ ئي آهي. پر ان جو خاص روپ مرشد ئي بڻي سگهي ٿو. ڀلا ﷲ نيٺ ڪٿي ڏسڻو آهي؟ سڀ کان سندس وڌيڪ سھڻو نظارو ڪٿي ملندو؟ وڻ ٽڻ، جيو، جنت، پھاڙ، ۽ پاڻيءَ ۽ هوا وغيرہ ۾ بہ ان جو برابر واسو آهي پر هن سڄي سرشٽيءَ ۾ اتم جوڙ انسان جي آهي؛ يعني انسان ۾ ئي هن سڀ کان وڌ پاڻ پڌرو ڪيو آهي. گرو يا مرشد اهو انسان آهي جو چيلي يا مريد کي سڀ کان وڌ پورن نظر اچي ٿو؛ تڏهين تہ انھيءَ کي مرشد يا رهبر ڪجي ٿو؛ پوءِ جي اهو سڀني پسند آيل گهڻن جو سروپ آهي تہ مريد ليءَ ﷲ جو روپ نہ ٿيو تہ ٻيو ڇا ٿيو؟ ڀلا ﷲ ڪنھن عرش ۾ لڪو تہ ڪونہ ويٺو آهي؟ ضرور هن کي سندس ڪنھن ظاهر ڪيل روپ دوارا ڏسڻو آهي، ورنہ اهو هڪ خيالي سودائي چيز آهي. مرشد جي صورت جنھن ۾ طالب جي دل جا سڀ آدرش سمايل آهن، انھيءَ پرم هستيءَ جي ڏسڻ لاءِ سٺي ۾ سٺي آرسي آهي. هونءَ بہ ويچار ڪيو تہ ڪرشن جي يا ٻڌ جي يا ٻئي ڪنھن اوتار جي سچي تصوير تہ ڪنھن کي ڪانہ ملي آهي؛ هڪ تصوير ٻئي کان نرالي آهي؛ اُهي شرڌالو ڀڳتن پنهجي پنھنجي خيال موجب کينچيون آهن. اُهي بہ ﷲ جا ئي روپ هئا پوءِ ڇو نہ جيئرن روپن ۾ کيس ڳولھيون؟ ٻئي ڪنھن هنر واري آر ٽسٽ جي پسند ڪيل يا جوڙيل تصويرن کان بھتر اُها تصوير آهي جا اسان سچ پچ ڏٺي هجي!“
چمٽوءَ ڏانھن منھن ڪري چيائين: ”ان ڪري پڻ توکي چوان ٿو تہ تڪڙ ڪري ڪنھن ۾ بہ گرو چيلي واري شرڌا نہ رک؛ اُهو ماڻھو ڳولھہ جيڪو تو لاءِ انھيءَ پرم هستيءَ جي صورت جو آئينو ٿي سگهي؛ جنھن ۾ تنھنجو وشواس ٻجهي. عام طور سڀ ڪنھن لاءِ گرو ڪرڻ بہ ضروري نہ آهي، مگر ڪنھن خاص مارڳ تي هلندڙ لاءِ، مرشد جي معرفت يعني سرگڻ روپ دوارا، پر ماتما جو ڌيائڻ آسان ٿئي ٿو. تون پنھنجي لائين خيال جي اول مقرر ڪر تہ ڪھڙو مارڳ توکي وڌيڪ وڻي ٿو. ۽ ان مارڳ تي هلندڙ ڪير توکي وڌيڪ پاڻ ڏي ڇڪي ٿو.“
چمٽوءَ چيو: ”مون خيال ڪري ڇڏيو آهي.“ سندس اشارو شايد سام ڏانھن هيو.
***


29-3-1960ع هوموپٿيءَ جي ڊاڪٽر سان، رات جو سمھڻ وقت، ڪجهہ نہ ڪجهہ گفتگو پيو هلندو آهي. گفتگو ڪندي هن هڪ عجيب سوال سام کان پڇيو، جو هي هو: توهان جو شعرن ۾ يا ٻيءَ طرح هم اوست واريون ڳالھيون ڪريو ٿا يا ’اهم برهم‘ جو نعرو هڻو ٿا، ان بسنبت مون کي هي پڇڻو آهي تہ اُهو مڪان يا اها اوسٿا جنھن ۾ برهم جو درشن ٿئي ٿو سا اوهان کي سچ پچ معلوم آهي؟“
سام کيس چيو: ”ائين چوڻ ٻٽاڪ نہ هجي تہ مان جيڪر توهان کي ٻڌايان تہ نہ رڳو اُهو مڪان مون کي معلوم آهي پر اُهو مڪان يا اُها شيءِ پاڻ ۾ آهي. توهين فقط پاڻ کي پوري طرح ڏسو ڪين ٿا ۽ پاڻ کي اجاين ڀولن ۾ ڀلايو ٿا. ڀلا ذات جي پئداش ذات کان الڳ ڪيئن ٿي سگهندي؟“
ڊاڪٽر صاحب چيو: ”جيڪڏهين ائين هجي تہ پوءِ انھيءَ شيءِ ڏسڻ لاءِ ۽ انھيءَ رس چکڻ لاءِ توهان وٽ ماڻھن جا وڏا ميڙ ڇونہ ٿا اچن؟“
مون چيو: ”فقير جيڪي غفائن ۾ رهن ٿا ۽ جيڪي ايڪانت پسند ڪن ٿا، ڇا اُهي ان مارگ تي پھتل ڪين چئبا، ان ڪري جو وٽن گهڻا ماڻھو ڪين ٿا اچن؟ توهان تہ گفائن وارن جا هميشہ پياسي هوندا آهيو!“
سام چيو: ”ڊاڪٽر صاحب، اسان تہ ڀائي هيءُ ماڻھو بہ گهڻا ٿا سمجهون. گهڻن ماڻھن جو اچڻ پاڻ کي جيڪر وڻي بہ نہ. اها ڪا ساڌپڻي يا ڪماليت جي نشاني هجي تہ اهي نشانيون ٻاون ٻانڀڻن ۽ ملن وٽ وڌيڪ ملندو.“
اتي سام ڪجهہ نمرتا ڀاو ۾ چيو: ”ڀائي اسان جا تہ اٿو رڳا بم ۽ ٻٽاڪون؛ توهان ڀل پنھنجي خيال تي پڪا رهو.“
ڊاڪٽر مون ڏانھن منھن ڪري چيو: ”دادي اوهان جي بہ ورتي ٺيڪ نہ آهي؛ دوئي ڀائو اڃا توهان ۾ بہ آهي. ان ڏينھن رتيديري مان توهان کي هڪ ساڌوءَ وٽ وٺي هليو هيس؛ اُن هڪ گيان گوشٽ شروع ڪيو تہ توهان ڄڻڪ نفرت مان اٿي هليا ويا.“
منھنجي پاران سام کيس جواب ڏنو: ”اها ڳالھہ هينئن آهي تہ انھيءَ ساڌ پنھنجي دل جي ديد سان اسان کي ڪونہ ٿي ڏٺو ۽ يڪدم ليڪچر بازي شروع ڪيائين. تڏهن بہ مون کي اهڙن حالتن ۾ ماٺ وڻندي آهي ۽ منوءَ کي مون اُتي بہ چيو هو تہ چپ ڪري ٻڌ؛ مگر هوءِ جيڪڏهين چپ ۾ نہ رهي تہ ان لاءِ بہ هن کي ڏوھہ ڏيئي ڪونہ ٿو سگهجي، ڇا لاءِ جو سندس حالت ساڳي هئي جا جنيد بغداديءَ جي اوهان کي ٻڌائي هئيسين؛ جڏهين جنيد پنھنجي سواميءَ سري سڪتيءَ جي چوڻ تي ساڻس گڏجي ملڪ جي امير وٽ ويو، تڏهين اهو امير پنھنجي ڪمن ۾ مشغول هيو ۽ پورو ڌيان ڪونہ ڏنائين؛ اتي جنيد کي اهڙي چڙ آئي جو چون ٿا تہ هن هڪ شينھن جي صورت اختيار ڪئي ۽ ڀريءَ سڀا ۾ گجڻ لڳو؛ آخر سندس مرشد اها ڳالھہ امير کي سمجهائيندي چيو تہ توهان دنيوي حاڪم آهيو؛ توهان جيڪڏهين پاڻ اسان فقيرن وٽ ڪھي اچو ها تہ توهان کي روحاني لاڀ حاصل ٿئي ها؛ مگر اسان درويشن جو حاڪمن جي سڏ تي اچڻ ائين ٿو لڳي ڄڻ ٽيھن سالن جي عبادت اسان جي گم ٿي ويئي! تڏهن سام ڊاڪٽر صاحب کي چيو تہ اوهان بہ پنھن جي دل تي هٿ رکي ڏسو تہ سرلا جا سڀني جي هيتري شيوا ڪري رهي آهي ۽ گيان ۾ بہ ڪنھن کان گهٽ نہ آهي، تنھن کي جو ڪو ويھي پرمارٿ جا ڏس ڏئي ۽ ليڪچر ڪري ٻڌائي تہ هن کي جنيد وانگر چڙ نہ لڳندي تہ ڇا ٿيندو؟ مان تہ چپ ڪري اهي ليڪچر ٻڌڻ ويھي رهيس پر جئن جنيد کي سري سڪتيءَ جي نرآدر تي ڪاوڙ آئي تيئن سرلا کي بہ ڪاوڙ جو سبب هو، ڇا لاءِ جو فقير جو ڪم آهي تہ فقير کي سڃاڻي ۽ ائين نہ سمجهي تہ جيڪا خلق وٽن اچي ٿي سا رڳو پيرين پوڻ يا پٽ وٺڻ يا ٻئي ڪنھن سوال ڪرڻ لاءِ اچي ٿي. هو جيڪڏهين ڪنھن روحانيت وارو هجي ها تہ اسان جي سڄي ٽولي جو فقيري نموني سان آڌر ڪري ها؛ خاص ڪري ان حالت ۾ جو پنھنجي تر جا ماڻھو هئاسون ۽ هڪ ٻئي جا ٻڌل سڌل هئاسون.“
ڊاڪٽر صاحب تي انھيءَ ڳالھہ جو ڪافي اثر پيو. پوءِ صبح جو وري سام کيس پنھن جون ڪي شخصي ڳالھيون ٻڌايون؛ کيس چيائين: ”گهڻن ماڻھن جو اچڻ ڪن حالتن ۾ رنڊڪ اٿو. لاڀ فقط اُهي وٺي سگهن ٿا جن کي سچي پياس ۽ سمجهہ آهي، باقي گهڻا ماڻھو رونشي ڪوڏيا يا وهمي ايندا تہ اهي رڳو پنھنجو ۽ ٻين جو وقت زيان ڪندا. اسان جي لاءِ تہ هي ست سنگ ٿورن ماڻھن جو ۽ هيءَ وندر گاني بجاني، شعر و شاعريءَ ۽ باغ بانيءَ جي ڪافي آهي. ياد اچي ٿو تہ ننڍپڻ جي وقت ۾ جڏهن منھنجي اوسٿا 20 سال مس هئي تڏهن پنھنجي اڀياس خاطر گهڻو ڪري سڄو ڏينھن هڪ ڪوٺي تي ويھي گذاربو هيو؛ فقط سويل صبح جو ضروري جهنگل وڃڻ جي ڪم لاءِ ۽ سئر لاءِ نڪربو هو؛ وري ڀينڀراڪي ۾ ئي گهر موٽي اچبو هو؛ ماڻھن سان گهڻي ڏي وٺ ڪانہ هئي، پر انھيءَ گوشي نشنيءَ جي ڪري ڳوٺ ۽ پسگردائيءَ ۾ ائين هلجي ويو تہ هيءُ هڪ ساڌو پراش آهي؛ جنھن بعد ماڻھن جي، خاص ڪري زالن ۽ ننڍن ڇوڪرين جي، اچ وڃ گهڻي ٿيڻ لڳي. اسان انھيءَ مان بہ پنھنجو مطلب سڌو ڪرڻ ٿي چاهيو. ۽ انھن کي اکري سکيا ڏيڻ شروع ڪئيسين؛ پر ائين گهڻن مائين جا وهم وڌندا رهيا ۽ آخر انھيءَ حد تي ڳالھہ پھتي جو جڏهن گهڻيون مايون اچن تہ مان ڪوٺي تي وڃي لڪان. هڪ ڇوڪريءَ تہ شادي ڪرڻ کان ئي انڪار ڪري رهي هئي ائين چئي تہ مان ”ڀائڙا“ جي موڪلائڻ بنا ٻئي شھر ڏانھن ڪونہ ويندس. تڏهين ٻڍيون ۽ ننڍيون زالون حويليءَ جون مون کي ”ڀائڙا“ ڪري سڏينديون هيون. ڪي ٻڍيون زالون تہ پاڻ بہ نالين جي صفائيءَ وقت اچي مدد ڪنديون هيون؛ ويتر جو ڳوٺ جي نالين وغيرہ صفا ڪرڻ جو ڪم يا سوديشي ڪپڙي جي فئڪٽريءَ جو ڪم ۽ ڇوڪرين جي تعليم جو ڪلاس شروع ڪيوسين تہ ماڻھو مون کي پورو پورو ”ساڌن“ ڪري سمجهڻ لڳا. پر جڏهن منھنجي شادي ٿي تڏهن تہ گهڻن جا وهم ٽٽي پيا. هاڻي ائين چئبو ڇا تہ جنھن وقت اسان وٽ گهڻا ماڻھو ايندا هئا تنھن وقت سچا ساڌن هئاسين ۽ شاديءَ کان پوءِ نہ؟ اهي تہ سڀ اڇاترا خيال آهن. ٻيا بيک بہ اسان گهڻا ڌاريا آهن، جھڙوڪ پھاڙن جون درگاهون ڏسڻ، ساڌن فقيرن سان سنگ ڪرڻ، قومي هلچل ۾ بھرو وٺڻ ۽ سوديشيءَ جو پرچار ڪرڻ، ڳوٺ سڌار سڀا ٺاهڻ يا اڪبر آشرم ڪڍڻ ۽ اديبن جي ماحول ۾ اٿڻ ويھڻ؛ مگر انھن سڀني ڳالھين جو تت سار وڃي ٿو انسان جي آتما اندر گڏ ٿئي جنھنجي درشني دل ۽ ان جا ويچار يا ڀاونائون آهن ۽ نہ ماڻھن جا ميڙ؛ انسان جو واڌارو اندروني ۽ نہ ٻاهرين ڪمن جي ڪاميابيءَ يا پکيڙ مان معلوم ڪري ٿو سگهجهي؛ نہ ظاهري ورتيءَ مان جنھنجو توهان کي گهڻو شوق آهي؛ يعني کاڌي پيتي جي ترڪ ڪرڻ وغيرہ، يا ان جي ڪنھن خاص طريقي اٿڻ ۽ ويھڻ پوڄا پاٺ وغيرہ مان ان جو اندازو لڳائي نہ ٿو سگهجي. کھرا اکر ڳالھائيندي، ابتو هلندي، اڪيلائي هوندي بہ اسين انھيءَ آتما کي اثبات ڪري سگهون ٿا. اها ڪا ٻي رمز آهي جنھن مان هن ڳالھہ جو انت پائي سگهجي ٿو. ويتر جيئن موت جي يادگيري وڌي ٿي تيئن هي سڀ شيون، ڳالھيون، ’پدويون‘، ’ورتيون‘ وغيرہ بي ڪار نظر اچن ٿيون. محبت يا پريم ئي هڪ ماڻ انسان جي روحانيت جو ٿي سگهي ٿو؛ ان کان سواءِ ٻي سڀ اُپٽار اجائي آهي.“
***

14

3-4-1960ع ڪالھہ گرڌاريءَ چيو تہ ممي مان اڄ ڏاڍو اُداس ٿي پيو آهيان ڪجهہ مزو ئي ڪونہ ٿو اچي. مون کيس چيو: ”اسان جو حڪيم جو گهر ۾ ويٺو آهي انھيءَ سان ڇو نہ ٿو حال ڪرين تہ هو توکي ٺيڪ ڪري ڇڏي؟“ هو اشارو سمجهي ويو ۽ جيئن سام وٽ آيو تہ سام کيس چيو: ”اهي گهڙيون اداسائيءَ جون ڏاڍيون ملھائتيون اٿئي؛ ٻيا ڪم ڇڏي بہ وڃي انھن جو مزو ماڻ؛ انھن ۾ ئي تہ حياتيءَ جو وڌ ۾ وڌ مزو ۽ موج آهي! وڃي ڪوٺي واريءَ جهوپڙيءَ تي ويھي قدرت جا نظارا ڏس! جڏهن من سنسار جي اجاين حرصن کان منھن موڙي ٿو تڏهن گهڙيءَ لاءِ ماڻھو کي هڪ قسم جي اُداسائي ٿئي ٿي، پر ان طريقي سان ئي من کي موڙي وڌيڪ ميٺاج وارين ڳالھين ڏانھن مائل ڪري سگهجي ٿو.“
گرڌاريءَ کي اهو ڏسڻ ڄڻڪ علاج طور لڳو؛ چيائين تہ ٿورو ڪم بہ پاڻ سان کڻي ٿو وڃان! پوءِ مٿي وڃي ڪيترا ڪلاڪ ويھندو آهي ۽ شوق مان هڪ بيراڳڻ بہ ٺھرائي اٿس. اهو شوق ڏس جي ڪيترا ڏينھن هلي ٿو.
***


5-اپريل 1960ع 3 اپريل تي چمٽوءَ جي عمر 18 سال ٿي، کيس ڏاڍو شوق هيو تہ مان گرو ڪريان ۽ ان جي هٿان ويس وٺان. ٻن سالن کان کيس اها خواهش هئي. اڳ سام ائين قبول ڪيو هو تہ ارڙهن سالن جي عمر جو ٿئي تہ پوءِ سندس مراد پوري ٿي سگهندي؛ اڄ ڪلھہ جي آزاد خياليءَ ۾ هن قسم جي طلب هڪ سڪول جي ڇوڪريءَ لاءِ ڄڻڪ نرالي ڳالھہ پيئي لڳي، مگر چمٽوءَ جو لاڙو فقيريءَ ڏانھن وڌندڙ ڏسي سام چيو تہ ڪنھن جو واڌارو ڪنھن نموني ۽ ڪنھن جو ڪنھن نموني ٿي سگهي ٿو. استاد يا گروءَ کي ننڍن جي رهبري خود انھن جي ڀاو جي لاڙي پٽاندر ڪرڻ گهرجي. تنھن ڪري 3 تاريخ چمٽوءَ جي سڪولي امتحان پاس ڪرڻ جو موقعو ۽ 4 تاريخ سندس 18 سالگره جو ڏينھن گڏجي ملھايوسين. پاڻ ۾ ٿورا رهواسي، اسان جي گهر جا جن کي آشرم جا ميمبر کڻي چئجي، سڀ گڏجي ويٺاسين. پوءِ سام چمٽوءَ کي هن نموني هدايت ڪئي: ”پنھنجي آتمڪ اُڌار لاءِ ڪي قسم يا پرن يا منتر وغيرہ ضروري نہ آهن؛ هڪ شيءِ فقط ضروري آهي سا آهي سچ جي پالنا ۽ پريم جي ڀاونا؛ جوڳ اڀياس ۽ ٻيا حيلا پڻ اپاو ٿي سگهن ٿا. مگر مول ڳالھہ آهي سچ جي پالنا. پريم يا محبت ۽ گيان بہ ان مان وڌي ٿو. جوڳيان ويس جيڪو اڄ تو پاڻ پسند ڪيو آهي ۽ جو اسين سڀ گڏجي توکي پھرايون ٿا سو هڪ انھيءَ نئين جيون جي شروعات ڪري سمجهہ. اصل ۾ اهو ويس سنياسي پائيندا هئا. هي سچ جو مارگ آهي؛ سچ تڏهن قائم ٿي سگهندو جڏهن ڪوڙ کي ترڪ ڪبو. هيءَ نئين ڊريس هڪ نتسائي اڄ کان وٺي پنھنجي نئين شروع ڪيل سچي جيون جي ڪري سمجهہ ۽ انھيءَ جو ادب رک. مثال طور انھيءَ جوڳيا پوشاڪ ۾ جڏهن ڪو ڪچو يا برو خيال اچي تہ پنھنجي پرتگيا ياد ڪري انھيءَ کي هٽائڻ گهرجي ۽ چئجي تہ اهو خيال يا اها هلت منھنجي هن فقيري لباس پٽاندر نہ آهي؛ هي شرير پڻ آتما جو هڪ وستر آهي ۽ هن وستر يعني شرير جو پڻ ادب ۽ عزت ڪرڻ جڳائي. سو ادب ان ۾ آهي تہ ان کان اجوڳ ڪم نہ وٺون. اکين کان، زبان کان، نڪ کان، ڪنن کان، هٿن کان ۽ ٻين اندرين کان اُهي ڪم وٺون جي قدرتي اصولن جي ڀڃڪڙي نہ ڪن؛ مطلب تہ تن ۽ من سان پنھنجي آتمڪ اڀياس جي چنتا ڪريون. يوگ جا رستا، پران اپان وغيرہ يا رياضتون، ڪشالا، تيرٿ وغيرہ اهي بہ ڪجهہ فائدو رسائن ٿا ۽ انھن جي لاءِ توکي خاص چاهنا ٿيندي تہ اهي بہ حاصل ٿي سگهندا، مگر هن وقت فقط هي ضروري آهي تہ پنھنجي دل ۽ من سان، نہ ڪنھن ٻئي جي چوڻ سان، پر پنھنجي آتما سان خود، اها پرتگيا ڪر تہ پنھنجي جيون هر نموني سڦلي بڻائيندس. توتي شل آسيس رهي!“
***


17-4-1960ع اڄ صبح جو اسان جي ٻئي ڇوڪري مون کي هٿ کان وٺي چيو تہ ممي، پيار ڪر! مون کي انھيءَ وقت هٿ ۾ چانھہ جو پيالو هيو. هن جي تڪڙي هٿ جهلڻ ڪري هٿ کي چيڀٽ آئي تنھن ڪري مون خفي ٿي کيس چيو تہ هينئر تہ وڏو ٿيو آهين، اڃا ڇا لاءِ گهرج اٿيئي پيار جي؟ پر پوءِ مون کي پاڻ مان نفرت آئي تہ ڇو مون هن ٻار سان کھرو ڳالھايو! ٿوريءَ دير کان پوءِ مون سام کي کلي چيو، مان ڪيئن تنھنجي ٻالڪن مان ڦاسي ويس! هيڏا وڏا ٿيا آهن تہ بہ کين پيار ٿو گهرجي! سام چيو: ”تون پاڻ ڏانھن ڏس؛ انھن کان تہ تون گهڻو وڏي آهين؛ تڏهن بہ پيار جي يا هٿ گهمائڻ جي طلب ڇو ڪندي آهين؟“
تنھن کان پوءِ گڏجي ڇوڪري کي مون ۽ سام ٻنھين مٿي تي هٿ رکيا جنھن بعد هو ڏاڍو خوش ڏسڻ ۾ آيو.
وري جو صبح جو سئر ڪري هڪ صوفي فقير جي مڪان تان موٽياسين تہ چمٽوءَ بہ چيو: ”امڙ، پيار تہ ڪر!“
مون چيو: ”هينئر تہ توهان ٻنھين کي ڄڻ سام هشي ڏئي ڇڏي آهي.“
تڏهن سام کين چيو: ”اها بہ خبر هجيو تہ پيار جو هڪڙو روپ مار بہ آهي.“
چمٽوءَ چيو: ”دادا، پيار ٻي ڳالھہ آهي، مار ٻي ڳالھہ آهي.“
سام وراڻيو: ”نہ! پيار جو ضد نفرت يا ڌڪار آهي، مگر مار يا سنوار پيار ۾ ڪڏهن سمائجي سگهن ٿا. سنوار ۽ سختي، پيار جو خود انس آهن.“
***


30-4-1960ع هوميوپٿيءَ وارو ڊاڪٽر جنھن جو ذڪر اڳ ڪيل آهي، سام جي چوڻ موجب، ڇڪجي بہ اچي ٿو پر کيس وري هڪ ابتي ڇڪ بہ ٿئي ٿي جا هن کي اسان کان دور وٺي وڃي ٿي. اسان جون ڳالھيون ۽ رهڻي ڪھڻي سام چوندو آهي تہ هن کي اندروني طرح وڻيل آهن مگر ڇا لاءِ جو هن وقت تائين هو نرالي ماحول ۾ رهيو ۽ نپنيو آهي ۽ سندس گروءَ ۽ سنگ وارن جون ريتيون اسان کان نراليون آهن، تنھن ڪري هو هڪ مونجهاري ۾ اچي ويو آهي؛ ڪڏهن ڪڏهن سوال جواب ڪندي هو سام کان جدا جدا لفظن ۾ وري وري ساڳي ڳالھہ پڇندو آهي تہ اوهان خود انھيءِ طاقت يا پرم هستي جو ديدار ڪيو آهي يا نہ! سام بہ کيس اهوئي جواب ڏيندو آهي تہ نہ رڳو ديدار ڪيو اٿئون پر اُها شيءِ اسين خود آهيون! تون بہ اها ئي شيءِ آهين، مگر درشٽي مٽڻ جي ضرورت آهي.
تازو وري سام کان هن پڇيو تہ ڪھڙي رستي توهان جي خيال موجب اُها پدوي پائي سگهجي ٿي؟ سام جواب ڏنو: ”توهان جو اعتبار رهت يا ورتي ڦيرائڻ ۾ آهي ۽ وري وري چوندا آهيو تہ سوکيم ورتي رکجي، جنھن جو مطلب توهان جي خيال موجب هي آهي تہ ڪرم وچن يا خيال وغيرہ سٺا هجن ۽ ماس مڇي نہ کائجي؛ عصر جو اُٿي ڀڳتي ڪجي وغيرہ وغيرہ. مگر اسان توهان کي چئون ٿا تہ فقط درشٽي مٽائڻ جي ضرورت آهي. ورتيون وڻ جي پنن ۽ شاخن مثل آهن مگر درشٽي ٿڙ ۽ پاڙ ڪري سمجهو؛ مطلب تہ درشٽي ڦرڻ سان ورتيون پاڻھي ڦري وينديون؛ مگر ورتين ڦيرائڻ سان درشٽيءَ جو ڦرڻ مشڪل آهي. سو ائين آهي جيئن پنن کي پاڻي ڏيڻ سان پاڙ کي سائو ڪرڻ جي ڪوشش! البت ائين آهي تہ درشٽيءَ جو ڦرڻ حيلي يا ڪوشش سان بہ ڪڏهن ٿيندو آهي پر ڪنھن سنگ جي اثر يا پريم جي چوٽ لڳڻ سان جلد ٿيندو آهي. ڪرم ۽ حيلي جو مارڳ تہ جنمن جو ڪشالو آهي. تنھن ڪري جيڪڏهن توهان کي اسان جي سنگ صحبت مان ڪو اشارو ملي سگهي تہ ٻي ڳالھہ آهي نہ تہ اکرن ۾ مان ڪيئن ٻڌايان توهان کي ڇا ڪرڻو آهي يا درشٽي ڪئين ڦيرجي؟ اُهي هٿراڌو حيلا ايتري مدد ڪين ڪندا.“
***


2-5-1960ع اڄ بيگم نون، جا هڪ يورپين ليڊي آهي، منھنجي اسپتال ڏسڻ آئي؛ اُن جي لاءِ ميونسپالٽيءَ جا آفيسر ۽ اسپتال جو سڄو عملو انتظار ۾ هئاسون؛ جو هوءَ ريڊڪراس سوسائٽيءَ ۽ اپوا Pakistan Women Association جي وڏي عهديدار آهي. سندس انتظار ڪندي ميونسپالٽيءَ جي آفيسرن کي موقعو مليو جن ڏينھن جو چڱو ڀاڱو ويھي منھنجو ڪم ڏٺو ۽ اڳلا ريمارڪ پڙهيا. هو ۽ بيگم نون منھنجي ڪم مان گهڻو خوش ٿي ويا ۽ مون کي سڀني طرفن کان شاباس ملي. مون اها ڳالھہ خوشيءِ مان هڪ وافقڪار سان ٿي ڪئي تڏهن سام هي اکر چيا: ”گهڻي ساراھہ ۾ خوش ٿي نہ وڃجي؛ نہ گهڻي گلا ۾ نا اُميد ٿي پئجي. زماني جون خوشيون اچڻيون وڃڻيون آهن؛ آفيسرن يا طاقت وارن جو هٿ بعضي بعضي ڪوڙو ڀروسو پئدا ڪندو آهي. جنھن بعد پنھنجي ڪوشش گهٽجي ويندي آهي. فقيرن جو دارو مدار سچائي ۽ پنھنجي سائينءَ تي آهي. خوشيون ۽ غم سڀ انھيءَ کي ارپن ڪري ڇڏجن، تنھنڪري وڌيڪ اهي ڳالھيون نہ ڪريو؛ اُهي سڀ من کي ماٺ ڏانھن مائل ڪن ٿيون.“
***


8-5-1960ع اڄ شام جو هوميوپٿيءَ واري ڊاڪٽر جيئن موڪلايو ۽ چيائين: ”مان اڄ شھر ۾ ٻئي ڪنھن وٽ وڃي رهندس ڇا لاءِ جو اُتي ڪي ڪم ڪرڻا آهن؛ هيڏانھن اچي ڪونہ سگهندس. سام کيس موڪل ڏني پر مون کي چيائين: ”ڊاڪٽر ائين چئي ويندو آهي پر ساڳي موٽي ايندو آهي.“ ڊاڪٽر جڏهن رات جو ساڍي 9 بجي ڌاري موٽي آيو تڏهن چيائين تہ الاجي ڇو ٻي هنڌ سھولت هوندي بہ وري هيڏانھن گهلجي ايندو آهيان. توهان وٽ الاجي ڪھڙي ڪشش آهي!“
سام کيس چيو: ”ٻيو تہ اسان وٽ ڪجهہ ڪونہ آهي پر رهڻ ڪھڻ يا خيال ۾ صفائي رکندا آهيون. هڪ تہ ڪشادگي جاءِ جي سڀ ڪنھن کي وڻندي آهي، ٻيو وري حجاب ۽ لڪ اسان وٽ ڪين آهن. جيڪي خيال ۾ اچي ٿو سو چئي ڏيون ٿا ۽ هر ڪنھن کي آزاد ڇڏيون ٿا تہ پنھنجي ريت سان رهي. انھيءَ ڪري ئي شايد اوهان کي هت رهڻ ۾ مزو اچي ٿو. مگر جتي مھمان ۽ گهر جي مالڪ جي وچ ۾ حجاب آهن، ريتين رسمن جي ڳڻڳوت آهي يا کلي ڏي وٺ خيال ۾ ئي نہ آهي، اتي ڪنھن کي مزو ڪونہ اچڻو آهي. ٻيو هت جيڪو صوفي ست سنگ ٿيندو آهي اُن ۾ تہ توهان شريڪ گهڻو ڪري ٿيو ئي ڪونہ ٿا. جو سمجهجهي تہ توهان اُن ڪري ڇڪجي اچون ٿا. پر هيءَ کليل ريت رهڻ جي خود هڪ قسم جو ست سنگ آهي. ست سنگ معنيٰ سچو سنگ. هي ڪشادو رهڻ اسان جو سچو رهڻ ان ڪري چئي سگهجي ٿو جو هت هر ذات هر طبقي جي ماڻھن لاءِ ساڳي آجيان آهي. تنھن کان سواءِ هنن وڻن، ولين جو ۽ هيٺان وهندڙ نھر جو سنگ بہ گهٽ لاڀدايڪ ڪين آهي. سنتن ۽ فقيرن جي پڻ هميشہ اها ريت رهندي آهي تہ ڪوڙي سنگ کان پاڻ ڪڍي سچي سنگ ڏي منھن ڪجي، جيئن هي سلوڪ چوي ٿو: استو يا سد گميہ، تمسو ما جيوتير گميہ، مرتيور ما امرتم گميہ.“[1] توهين بہ سنت آهيو توهان جي آتما کي ان سنگ جي ضرورت آهي.
***

________________________________________
[1] معنيٰ: ڪوڙ کان اسان کي سچ ڏانھن ڇڪي هل، انڌڪار کان اسان کي جيوتي ڏانھن وئي هل ۽ مرتيو کان اسان کي سرمديءَ ڏانھن وٺي هل!
ڊاڪٽر ٿوري دير بعد چيو: ”توهين جو پوڄائن ورتين وغيرہ جي منع ڪندا هيو، پوءِ دادي ڇو ٿي مورتين کي نمسڪار ڪري؟“
سام چيو: ”مان تہ ڪڏهن خالي ڀت کي يا ڪنھن گل ٻوٽي کي بہ کڻي مٿو ٽيڪيندو آهيان! سرلا کي بہ اها ڳالھہ سمجهہ ۾ ايندي آهي.“
مون چيو: ”مون کي ڪوڙن ساڌن وغيرہ کان تہ مورتيءَ جي پوڄا وڌيڪ وڻندي آهي جيتوڻيڪ سام جو نمونو بہ مان سمجهي سگهندي آهيان تہ هر شيءِ ۾ انھيءِ هڪ جو نظارو آهي.“
سام چيو: ”پر اهي ساڌ بہ تہ ان جون ئي مورتيون آهن.“
ڊاڪٽر صاحب پڇيو: ”تڏهين توهين بہ مورتي پوڄا جي فائدي ۾ آهيو!“
سام وراڻيو: ”اسان جي تہ ڳالھہ ئي نہ ڪريو. اسين هر نموني هڪ ئي پوڄا پيا ڪريون. جڏهن درياھہ مان ليٽ نڪرندي آهي تڏهن اها فقط واھہ ۽ واهيون وٺي نہ هلندي آهي پر جهنگ، جهر، سڙڪون، کيت وغيرہ سڀ اُن جي لاءِ اڳتي وڌڻ جون واٽون ٿيوپون. ڪنھن جهنگ جهر يا بنڊ ۽ ٻني کي ڇا طاقت آهي جو درياھہ جي اٿل کي جهلي سگهي؟ اهڙيءَ طرح پريم جڏهن دل مان اٿل کائي ليٽ جي صورت وٺي ٿو تڏهن سڀ روپ ۽ مورتيون جيئريون يا ٻيون ڪي ۽ سڀ خيال جا طريقا جائز ٿيو پون. ڪنھن شيءِ کي ڀلا ڪھڙي طاقت آهي جو پيار جي اڳيان ديوار ٿي پوي ۽ دل جو سنيھو پريتم وٽ نہ پھچائي؟ ان نموني هي ڀتيون، وڻ، پپل، تلسيون، ڪنڊڙيون، گل، پکي وغيرہ ۽ انساني صورتون سڀ سڪ جي خيال جون سواريون ٿيو پون. مورت کي يا بت کي ڪھڙي مجال آهي جو اسان جي پوڄا نہ وڃي منزل تي پھچائي؟ اسين تہ نفس جي پوڄاريءَ کي بہ ڪڏهن ائين ئي سمجهندا آهيون! سچي پوڄا نفس جي بہ پريتم جي پوڄا ٿي سگهي ٿي بشرطيڪ ان کي پوڄاري پريتم جي پوڄا سمجهي!“
***


3-6-1960ع اڄ سام جو جنم دن آهي؛ ڪجهہ سالن کان وٺي اُهو ڏينھن ماٺيڻي نموني ملھائيندا ايندا آهيون، جيتوڻيڪ سام چوندو آهي تہ ”ملھائجي تہ پنھنجي موت جو ڏينھن ملھائجي“ يعني اهو ڏينھن جنھن ڏينھن انسان پاڻ تي فتح پائي، پنھنجي نفس کي نابود ڪري اڳتي وڌي هلي!
صبح جو جئن مون پنھنجي ٻوٽن مان 58 مکڙيون رابيل جون گڏ ڪري هڪ هار ٿي ٺاهيو تہ سام عجب ۾ پئجي ويو ۽ چيائين: ”هي من ڪيترو نہ غافل ٿو رهي؛ ڏوريندي ڏوريندي 57 سال گذري ويا آهن! اها تہ ڄڻ مون لاءِ هڪ سمرڻي ٺاهي اٿئي!“ جئن اٺونجاهين مکڙي ٿي پويم تئن اهو هار پنھنجي هٿ ۾ وٺي ڊگهو ڪري جهليائين ۽ چيائين: ”ٻالڪپڻ کي ڪيترو پٺتي ڇڏي آيا آهيون؛ تنھن کان پوءِ هي جوانيءَ جي حد جون مکڙيون بہ اڄ دور ڏسجن ٿيون؛ گهڻي گذري آهي ۽ باقي ٿوري عمر پٺتي بچي آهي! هيءَ منھنجي لاءِ هڪ خيال کي اٿارڻ جي نشاني آهي؛ باقي ٿورو وقت آهي جو سچن ۽ سٺن ڪمن ۾ سڦلي ڪرڻ جو ارادو ڪرڻ گهرجي! اگرچ وقت کي روح لاءِ ڪا اهميت ڪانہ آهي، هن ياترا جي سڦلي ڪرڻ لاءِ ئي سالن جي ڳڻ ڪرڻ جڳائي. مسافريءَ جو جھاز منزل جي ويجهو ايندي ڏسي سامان اسباب ساڻ کڻڻ جھڙا وري وري سنڀالڻ گهرجن.“
تنھن بعد مون هار سندس ڳلي ۾ وڌو پر ٻن منٽن کان پوءِ ڏٺم تہ اهو هار لاهي ڪرشن جي مورتيءَ تي وڃي وڌائين، جو سام کي هار پائڻ ڪين وڻندو آهي.
مون چيو: ”اهو منھنجي هٿ جو ٺاهيل هار بہ ڏيئي ڇڏيءِ؟“
سام کلي چيو: ”نه، مون فقط امانت طور کيس ڏنو آهي؛ هو ڪنھن جي امانت ڪونہ کائيندو آهي؛ جڏهن وڻندو تڏهن کائنس موٽائي وٺندس ۽ وري کڻي پاڻ پائيندس! انھيءَ ۾ ڇا آهي؟ در حقيقت جو ڪي ايشور کي ڏيون ٿا سو اسان جو گم ڪونہ ٿئي مگر اسان لاءِ ئي وٽس حفاظت ۾ رهي ٿو. هو ويچارو ڪنھن جي شيءِ نہ کائي نہ تڳائي؛ ويتر ٻيڻ ڪري ٿو موٽائي.“
***


14-6-1960ع ڪالھہ هڪڙو ننڍڙو واقعو ٿيو جنھن مان اسان کي هڪ وڏو سبق مليو. اسان وٽ مٺل نالي هڪ فقير ڪجهہ وقت کان رهيل آهي جنھن کي سام نوڪريءَ جو دلاسو ڏنو آهي تہ ڪنھن بئنڪ وغيرہ ۾ سفارش ڪرائي توکي بيھاربو. هو انھيءَ آسري تي رهيو پيو آهي ۽ جيتوڻيڪ اسان وٽ ڪو ڪم ڪار ڪونہ اٿس، ماني هت کائيندو آهي. ڪو ڪنھن وٽ ضرورت کانسواءِ ڪونہ ٿو اچي؛ هن فقير کي هن آسٿان ئي سجهي آيو آهي؛ سام چيو سندس سنڀال کاڌي پيتي جي چڱيءَ طرح لھڻ گهرجي. هن فقير رات جو انب جون کلون کائي پنھنجي کٽ جي آس پاس ڦٽي ڪيون. صبح جو جڏهين گرڌاري اها حالت ڏٺي تڏهين کيس شوخيءَ سان سڏي چيائين تہ اڄ ٺھيو، باقي جي اڳتي ائين ڦٽي ڪندين تہ توکان ئي ميڙائيندس. سام اهي اکر ٻڌي ورتا ۽ گرڌاريءَ کي گهرائي فھمائش ڪيائين تہ ساڌن فقيرن سان ايترو تکو ڳالھائڻ نہ گهرجي؛ جيڪي اڳ ۾ ئي ڪٺل آهن انھن کي ڪيئن وري ڪهجي؟ هو فقير نہ ڪو واسطيدار آهي نہ هميشہ لاءِ هت ٺڪاڻو اٿس. مھيني کن کان پوءِ مھمان ٿيو آهي، انھيءَ سان ائين شوخ نہ ڳالھائين ها، پوءِ سام وڃي پاڻ فقير کان بخشايو، جيتوڻيڪ فقير کي ڪو ان ڳالھہ جو ويچار ڪونہ هو ۽ جڏهين مان اسپتال جي ڪم کان پوءِ موٽي مٿي (گهر) آيس تڏهين اها سڄي ڳالھہ سام ڪري ٻڌائي. منھنجي اکين مان از خود ڳوڙها وهڻ لڳا ۽ مون روئي چيو تہ اسان جا ڀاڳ سٺا آهن جو فقير هميشہ اسان وٽ آهن. انھن سان سختي ڇو ڪيائين؟ تنھن تي سام کي پڻ اکين ۾ پاڻي اچي ويو جنھنجو سٺو اثر گرڌاريءَ ۽ پڻ فقيرن تي نظر آيو. سام مون ڏانھن منھن ڪري چيو تہ ڀلائيءَ جي خيال جھڙو ٻيو ڪو وچڙندڙ جيوڙو ڪونہ آهي؛ سڀني جو من ڪيئن نہ تنھنجي ڳوڙهن ڀڄائي ڇڏيو آهي!
***


موهن مون کي سام جي ”آتم درسنيءَ“ مان ڪجهہ اتارو ڪرائيندو آهي ۽ ڪتاب مان پڙهندي پڙهندي اهڙا ابتا اُچار سنسڪرت ۽ هنديءَ وارن لفظن جا ڪڍندو آهي جو ڪنھن کي جيڪر کل اچي يا مٺيان لڳي. مان ڪوشش ڪري کائنس انھن اکرن جي معنيٰ پڇندي آهيان انھيءَ ارادي سان تہ هن کي ڪجهہ انھن اکرن جي ڄاڻ پوي. مگر ڪڏهين ڪڏهين هن کي انھيءَ پڇڻ تي چڙ لڳندي آهي. سام اها حالت ڏسي هينئن چيو: ”ارمان آهي جو عام طور مائر ۽ پيئر ٻار ڄڻي هن سنسار ۾ ڦٽو ڪري ڇڏين ٿا ۽ وڌيڪ انھن جي ڪا چنتا ڪا نہ ٿا رکن. هي شرير پئدا ڪرڻ يعني جسماني طور ٻار ڄڻڻ ڪا وڏي ڳالھہ ڪانہ آهي پر سچا ماءُ پيءُ اهي آهن جيڪي ٻار جي من کي گهڙي تيار ڪن ٿا ۽ منجهس ڪا سرت سمائن ٿا. تنھنجي ’ممي‘ (سرلا) اهو فرض ادا ڪري رهي آهي جيڪو تنھنجي ماءُ ۽ پيءُ، جن توکي ڄڻيو آهي، پورو ڪري نہ سگهيا؛ جيڪا سمجهاڻي ڏيئي سا ڌيان سان ٻڌ ۽ انھيءَ مان پورو لاڀ پراءِ.“
***


3-10-1960ع منجهند جي وقت ننڊ ڪرڻ کان پوءِ جئن سام اٿندو آهي تہ پھريائين رام جو نالو وٺي رواجي طرح نمسڪار ڪري وري ڏينھن جو ڪم شروع ڪندو آهي. اڄ انھيءَ مھل وري ٻيو ڀيرو هٿ جوڙي نمسڪار ڪيائين؛ سندس سامھون وڻن جو نظارو هو. اهڙي نموني هو ڪيئن وار ڏينھن ۾ هن يا هن شيءِ کي نمسڪار ڪندو آهي. ڪا خاص نئين ڳالھہ ڪانہ هئي تنھن هوندي بہ مون ڏانهس سمجهاڻي لاءِ ڏٺو. هن منھنجي ماٺ ۾ ڏسڻ جو مطلب سمجهي ورتو ۽ چيائين: ”هنن وڻن، هوائن ۽ آسمان وغيرہ جي آسيس ٿي ورتم. اهي سڀ مون کي مھر جو هٿ گهمائيندا آهن.“ لحظي بعد وري چيائين: ”اڳي اهڙا خيال تون ڪو نہ سمجهندي هئينءَ، پر هينئر سمجهي ويندي آهين؛ ائين اڄ تنھنجي ڊائريءَ جي هڪڙي ليک مان معلوم ٿيو جنھن ۾ تو اهڙا شڪ اٿاريا آهن تہ ڪيئن ٿو پر ماتما هنن سھڻن روپن ۾ خاص طور پرگهٽ ٿئي! حقيقت ۾ هي سڀ روپ هن جي ڏسڻ لاءِ دريون آهن پر جيئن محل جي ڪنھن ڪنھن کڙڪيءَ منجهان ڪو خاص دل لڀائيدڙ نظارو ڏسڻ ۾ اِيندو آهي تيئن هنن سھڻن وڻن جي وٿين مان سندس خوبصورتي خاص طور ٿي پسجي. مان تہ ائين پيو ڀائيندو آهيان تہ اهي سڀ پنھنجي جاءِ جا جزا آهن ۽ هو بہ مون تي پنھنجي آسيس جو پاڇو وجهندوا آهن.“
***


13-11-1960ع ڪجهہ ڏينھن ٿيا تہ گرڌاريءَ سام کان ڪجهہ پئسا اڌارا گهريا. سام کيس چيو: ”هينئر اسان کان اهڙا حساب رکڻ نہ ٿا پڄن. ويتر تون حساب ڪتاب ۾ ڏاڍو اهنجو آهين، ڇا لاءِ جو اڻ پڙهيل ٿي ڪري تو کي رڳو پنھنجي يادگيريءَ تي مدار رکڻو پوي ٿو. توکي ڪجهہ کپي تہ ٻئي ڪنھن کان توکي اڌارا ڏياريون.“ گرڌاريءَ کي انھيءَ ڳالھہ جو ڏک ٿيو، جنھن ڪري پنھنجن لٽن، ڪپڙن، بوٽن وغيرہ خريد ڪرڻ کان بہ انڪار ڪيائين؛ کيس گهڻو چيوسون تہ ڪپڙا لٽا ڀل وٺ مگر هو ڏک ڪري ويھي رهيو. اڄ خوشيءَ مان ٻڌايائين تہ ممي، مون خيال ڪيو آهي تہ سڀاڻي بوٽ وغيرہ خريد ڪندس.
مون کيس چيو: ”اهو ضد ڀلا ڪنھن سان ٿي ڪيءِ؟ پنھنجي سائينءَ سان، جنھن بنا اسان جو هڪ پل بہ نہ ٿو سري سگهي؟ اهو ضد تڏهن آهي جو تو اڃا پنھنجو تن من ڪونہ ارپيو آهي؛ جن پنھنجو تن من ارپيو هوندو تن کي ڀلا ڌن ڇا نظر ايندو؟ تنھنجو رسڻ پرچڻ ڀي تہ انھن حسابن ڪاڻ آهي يا ڌن گڏ ڪرڻ لاءِ هوندو جو آخر ڌوڙ آهي.“
سام کي هي خيال منھنجو ڏاڍو وڻيو ۽ چيائين: ”بلڪل ٺيڪ چيو اٿئي؛ جيڪي تن من ارپن ڪن ٿا تن کي ڌن اول ئي وسري وڃي ٿو.“
مون کي چيائين تہ اهو خيال پنھنجي ڊائريءَ ۾ نوٽ ڪري ڇڏ.
***


14-12-1960ع صبح جي وقت جيئن چانھہ ٿي پيتي سين تہ ان هوميوپٿيءَ جي ڊاڪٽر هڪ سنڌي ساڌوءَ جي رچيل ٻاڻيءَ مان اچي سلوڪ پڙهيا. هڪ سلوڪ جو تات پرج هيو تہ ڪن کي نيڪيءَ ۾ ۽ ڪن کي بديءَ درڙهتا آهي.
سام ڇرڪ ڀري چيو: ”اها ڳالھہ غلط آهي؛ ڇا لاءِ جو درڙهتا برائي يا اگيان کي حاصل نہ آهي، مگر آتمڪ اڀياس جي هڪ وصف آهي. اها گڻ ۽ گيان کي حاصل ٿي سگهي ٿي ۽ نہ اگيان کي.“
ڊاڪٽر چيو: ”تڏهين ڪيئن ڪي ماڻھو پنھنجي برن اصولن تي قائم رهن ٿا؟“
سام چيو: ”حقيقيت ڪري برائي يا پاپ خيالي وصفون آهن؛ انھن کي سچو پچو وجود آهي ئي ڪونہ؛ برائي هيٺين پد واري حالت کي چئجي ٿو جا خود مٽجندڙ آهي؛ جنھن کي بيهڪ نہ آهي. جن کي اسين برو چئون ٿا سي پڻ آتمڪ اڀياس واري مارگ جا راهي آهن. برائي ڄاڻي واڻي ڪوبہ ڪونہ ٿو ڪري. مثال طور ڪو هنسا يا چوري ڪري ٿو؛ ان وقت انھيءَ جي دماغ ۾ جيڪا مراد هوندي سا پاڻ کي اڳي کان چڱي يا وڌيڪ دنيادار وغيرہ بڻائڻ جي هوندي. هيڻائيءَ، مفلسيءَ ۽ محتاجيءَ کان طاقتور، دنيا دار يا آزاد ٿيڻ بھتر آهي. چور هنسڪ يا خوني ازخود اهڙي چڱي مراد رکي اُهي ڪرتوت ڪري ٿو مگر آزمودي مان ئي کيس معلوم ٿئي ٿو تہ هو غلط رستا پڪڙي رهيو آهي؛ تنھن ڪري ائين چوڻ غلط آهي، تہ برائيءَ ۾ ڪنھن کي بہ درڙهتا رهي ٿي.“
ٻئي سلوڪ ۾ وري من کي وس ڪرڻ بابت اشارا هئا. ائين چيل هو تہ ڪُرتيءَ ۾ من وڌيڪ چنچل ٿئي ٿو؛ تنھن ڪري ورتي ساڌن ڪريو. سام ان ڳالھہ تي پاڻ کلي ويٺو ۽ چيائين: ”ڇا قدرت يا خالق اسان جو ڪو دشمن آهي جو هي سڀ هرکائڻ لاءِ شيون ٺاهيون اٿس ۽ هي ڄار مثل مشغولين ٺاهيون اٿس جن کان من کي پلجي تہ متان ڦاسي پوي؟ هو تہ هر جاءِ پاڻ پسائي رهيو آهي. هيءَ سرشٽيءَ سڄي هڪ کيل مثل آهي. جڏهين هو پاڻ هن پساري ۾ پرگهٽائي ٿو ۽ جڏهن هي کيل مايا جو کيس منظور آهي پوءِ ڪيئن ٿا من کي انھيءَ کيل کان موڙڻ جون صلاحون ڏيو؟ هي سڀ ڳالھيون بيڪار آهن.“
ڊاڪٽر صاحب چيو: ”تڏهن توهان جو خيال ڇا آهي، تہ من کي ڇيڪ ڇڏي ڏجي، ڀل جيڪي چاهي سو ڪري؟“
سام چيو: ”ڇوڪين؟ ڀلا جي ڪٿي ٿاٻو کاڌائين تہ اُن مان آزمودو پرائي ٿاٻي کائڻ واري راھہ پاڻھي مٽي ويندو؛ ورنہ راوڻ کي ڏھہ مٿا هئا پر هن من کي سهس هزار مٿا آهن؛ هڪ خواهش کان منھن موڙيوسون تہ ٻي اتپن ٿيندي. در حقيقت خواهش ئي هن جي هلائڻ ۽ اڀياس لاءِ هڪ پاور آهي. اُن جي مارڻ مان مطلب حاصل ٿيڻو ڪونہ آهي، مگر خواهش جي سنوارڻ مان ئي ڪرم گيان جي سڌي پراپت ٿيندي. ڀل ڪجهہ بہ ڪو ڪرم ڪري؛ ڀل انھيءَ جي وسيلي ’گيان‘ يا ‘اگيان‘ پراپت ٿئي! پر پنھنجو آزمودو ئي سھنجي ۾ سھنجو رستو آهي خواهش جي شڌيءَ جو. ورنہ ٻي جي سکيا سان من هرگز ڪين مڙندو.“
ڊاڪٽر صاحب چيو: ”خواهشن کي موڙڻ ۽ مروٽڻ کانسواءِ من جي چئنچلتا ڪيئن هٽندي؟ ائين تہ مشڪل ٿو لڳي.“
سام چيو: ”ڪنھن وڏي عشق يا شوق جو سھارو وٺو جنھن ۾ خواهشون سڀ سمائجي وڃن. جيئن سج اڀرڻ وقت ڏيئا ۽ بتيون ڏيک ئي نہ ٿيون ڏين تيئن ڪنھن وڏي پريم پيدا ٿيڻ سان ننڍڙيون خواهشون پاڻھي گم ٿيو وڃن. اهوئي هڪ علاج آهي من جي سنوارڻ جو؛ نہ تہ عمر گذري ويندي تہ بہ حاصل ڪجهہ نہ ٿيندو. پر مکيه سوال هي آهي تہ اُهو وڏو شوق ڪيئن پيدا ٿئي!
”هي جنمن جو سوال آهي. سنگ يا گروءَ جي پراپتيءَ ٿيڻ سان وڏو پريم اُتپن ٿئي ٿو. پر دنيا ۾ جيئن ڪيتريون امولڪ چيزون لڪل رهن ٿيون تيئن اگياني پرش اُهي روز پسندي بہ اهڙن ڀنڊارن کان دور رهي ٿو. جڏهن جنمن جا ڪرم کيس روحاني مقام يا آتمڪ پد تي پھچائن ٿا تڏهن منجهس ست سنگ جي چاهنا يا گروءَ جي پھچاڻ پيدا ٿئي ٿي. ڏسو ڪيترا انسان هن رستي تان لانگهائو ٿين ٿا مگر ڪو ڪو لڙي اچي ست سنگ ۾ ويھي ٿو! تنھن ڪري جيڪڏهين ڪو ساڌن اسان جي وس آهي تہ اهو هيءُ آهي جو پاڻ کي ڪنھن سريشٽ پرش يا ڪنھن سٺي سنگ ۾ چاھہ ڏياريون. اهو پرٿم پد آهي آتمڪ اڀياس جو. باقي ٻيا سڀ هٿراڌو ساڌن آهن.“
مون ڊاڪٽر صاحب کي چيو: ”مان تہ ڪوبہ ڪتاب نہ پڙهندي آهيان جو سڄو گيان ۽ وئراڳ اسان کي اتي ويٺي ئي ملي ٿو؛ روز ٿا سرڪيون پيئون، ڄڻ تہ گيان جي هڪ کاڻ آهي اسان وٽ؛ ڪتاب کولڻ جي ضرورت ئي ڪونہ پوي.“
***
9-5-1961ع منھنجي سستي هڪ پاسي ۽ گذريل پنجن مھينن ۾ جيڪي واقعا ٿي گذريا آهن سي ٻئي پاسي ڪارڻ آهن منھنجي غفلت جو. ”بابا“، يعني سام جي وڏي ڀاءُ جو پريدس (بنگلور) ۾ پرلوڪ پڌارجڻ، سام جي سرڪل يعني دوستيءَ جي دائري ۾ هڪ نئين جوان جو اچڻ جو هڪ آفيسر آهي، سام جي اردو شاعريءَ جو نئين سر آغاز ۽ اسان جو آشرم دن جو 9 اپريل تي ملھايوسون، اهي خاص واقعا آهن هن گذريل عرصي جا؛ انھن کان سواءِ راڳ ۽ ست سنگ جو واڌورو پڻ هڪ نوٽ ڪرڻ جھڙي ڳالھہ آهي.
سام پنھنجي وڏي ڀاءُ کي ”طيب جو راجا“ ڪري سڏيندي هو ڇا لاءِ جو هن تمام وڏي شان و شوڪت سان وقت پنھنجو گذايو. سندس اوچتو ديھانت اسان جي لاءِ هڪ قسم جو ڌڌڪو هو. سام جو زندگيءَ تي سندس وڏي ڀاءُ جو ڪافي اثر رهندو آهي؛ ”صوفي صاحب“ اسان جي ننڍڙي ڪتاب ”سام سان گڏ ٻہ ٽي گهڙيون“ ۾ چيو آهي، تہ سام پنھنجي گهراڻي ۾ ۽ پنھنجي پسگردائيءَ ۾ سڀ کان نرالو هيو؛ سندس وڏو ڀاءُ گهر جو ڪرتا ڀرتا هيو؛ جيتوڻيڪ سام ۽ سندس ڀاءُ جي وچ ۾ ظاهر مطابقت ڪانہ هئي، تنھن هوندي بہ، خود سام جي چوڻ موجب ٻالڪ اوسٿا ۾ روحاني طور مٿس گهڻو اثر سندس وڏي ڀاءُ جو هيو. ”بابا“ هڪ صوفي هيو. وٽس صوفين جي اچ وڃ گهڻي هئي. سام انھن جون ڳالھيون دل سان هنڊائيندو هيو؛ زمينداري ڌنڌي ۾ سام ڪيتريون ڳالھيون کائنس سکيون. بابا جو سڀاءُ بہ سچ ڏانھن مائل هو ۽ ٻين ڪيترين ڳالھين ۾ پڻ سام ۽ سندس وڏي ڀاءُ جي وچ ۾ گهڻي مشابھت هئي. ازانسواءِ پتا جي غير حاضريءَ ۾ هو سام جي پتا سمان وڏو ٿي رهيو. سندس ڀاءُ جي حيثيت ۾ پاڻ اڃان جوان سمجهندو هيو، سو ور ور ڳهالھائيندي ٻولھائيندي ائين پيو چوي تہ هاڻي اچي سٺ سال کي پھتا آهيون؛ اهي سندس واتان اکر ٻڌبا آهن تہ ”ابا، ڏاڏا، ڀائر، ماءُ پيءُ ۽ چاچا ماما سڀ هليا ويا؛ هاڻي اسان جو وارو آهي تہ سنساري ڪمن کان وقت بچائي ست سنگ ۽ شيوا جو ڪم وڌيڪ ڪجي. سندس تازي سنڌي شعر ۽ لکيتن ۾ موت جو ذڪر گهڻو اچي ٿو. سندس اردو غزلن ۾ جدا جدا رنگن ۾ بہ ساڳين ئي وشين جي اپٽار آهي.
اسان اڄ ڪالھہ سندس اردو شعر سڀ کان وڌيڪ ڳايون بجايون ٿا. ان جو مطلب اهو نہ آهي تہ سنڌيءَ کان سندس يا اسان جو رخ مٽيل آهي مگر هي هڪ ڄڻڪ نئون روحاني سئر ڪري رهيا آهيون. نيون نيون طرزون ۽ نوان نوان سر آلاپي دل روز بهلائيندا آهيون؛ ماڻھن جي اچ وڃ پڻ ست سنگ ۾ وڌيل ڏيکارجي ٿي ۽ ٻاهريان گهڻا راڳيندڙ، فقير وغيرہ اسان وٽ پير گهمائي وندر وڌائي ويندا آهن.
9 اپريل وارو اُتسؤ بہ چڱي ڌوم ڌام سان ملھايو ويو. ياد رهي تہ اهو منھنجو جنم دن پڻ آهي. سام ان ڏينھن وڏي ديڳ چاڙهائي غريبن کي کارائي. جاءِ وغيرہ ائين سجائي ويئي جو سچ پچ اسان جو ٻارهن ماهيانو ميلو ٿي لڳو. ڪي ٻاهريان اديب ۽ دوست پڻ آيل هئا، جن چڱيون تقريرون ڪيون ۽ راڳيندڙن حاضرينن جي وندر وڌائي. سڀ کان وڏي ڳالھہ اها ٿي نظر آئي تہ انھيءَ سنگت ۾ ڪيترا مھاجر دوست، زاهد ۽ اهل طريقت پڻ مست صوفين سان گڏ ويٺا هئا! انھن پڻ ڀاڳ ورتو ۽ پنھنجون پنھنجون دعائون ڏنيون.
مٿي مون هڪ سام جي نئين دوست جو ذڪر ڪيو آهي جو هڪ آفيسر آهي. سندس ناتي جو اظھار مان سندس لفظن ۾ ئي سڀ کان چڱيءَ طرح ڪري سگهان ٿي، جي هن اسان جي ”Ashram Day“ تي مھمانن جي خدمت ڪندي ڪتب آندا. سي لفظ هي آهن: ”مون کي وڏو عجب تہ پاڻ تي لڳي ٿو جو انھيءَ فرقه جو ماڻھو ٿي ڪري جنھن کان عام طور ماڻھو دور رهندو آهن، مان هن نموني مھمانن جي خدمت ڪرڻ ۾ فخر سمجهان ٿو!“ هن نوجوانن کي مان ٻالڪ جي نظر سان ڏسان ٿي ۽ هوُ بہ ٻنھين ڏانھن ايتري ئي شرڌا ۽ صدق رکندڙ آهي. اسان کي سئر ۽ هوا مٽائڻ اڳ ۾ ئي وڻندڙ آهن ويتر هن نئين دوست سان سندس نينڍ تي گهڻ نون پاسن ڏانھن گهڻو پئي ويا آهيون. سام سان گڏ جبلن جا پنڌ ڪندي مون کي سسئي جي صورت اکين اڳيان ٿي آئي.
***


اجهو هينئر وري گرميون شروع ٿيون آهن ۽ شيل شڪار ۽ صوفي سنگت جا موقعا ڪجهہ عرصي لاءِ بند ٿيڻا آهن جو اسان جو سام سائين وري ٻاهر هندستان وڃڻو آهي. مان پنھنجا خيال سندس شعر جي اکرن ۾ ظاهر ڪري سگهان ٿي:
”ڪھان ڇوڙڪي جائون محفل پراني
ڪھان ڀول جائون مين دل ڪي ڪھاني
نہ جنت ۾ جائون در دير سي اب
رهيگا هميشہ يھين دل ٽهلتا
10-5-1961ع گذريل آرتوار واري ست سنگ ۾ ڪن صوفين ۽ اردو شاعرن کان پوءِ ڳائڻ جو وارو هڪ لال اڏيري جي پوڄاريءَ کي ڏنو ويو. اُهو هڪ سادو سودو هندو فقير آهي؛ لال اڏيري جا پنجڙا اهڙا تہ پريم سان ڳاتائين جو ٻڌندڙ سڀ ماٺ ۾ اچي ويا، اگرچ انھن ۾ ڪي شريعت جا پائبند مسلمان پڻ هئا جيڪي پيرن وغيرہ ۾ اعتبار ڪو نہ رکندا آهن. سام پنجڙن جي پوري ٿيڻ کان پوءِ سامھون ويٺلن کان هي سوال پڇيو: ”بادشاھہ جي لاءِ شيءِ يا سوکڙي ڪا دربان يا مالھيءَ کي ملي تہ ان کي طاقت ٿيندي جو اندر محلات ۾ وڃي نہ پڄائي؟ بادشاھہ جي شيءِ ڪو روڪي سگهندو؟“
حاضرينن جواب ڏنو ته، ”اُها ضرور کيس پھچندي.“
سام چيو: ”اهڙي ريت ڪنھن شيءِ يا پٿر يا انسان وغيرہ کي طاقت نہ آهي جو ﷲ ۽ انسان جي وچ ۾ رنڊڪ بڻي. پٿر ۾ شرڌا رکو يا پنڊ پوڄيو، پوڄا جو حقدار جيڪو آهي انھيءَ کي ضرور وڃي اُها پڄندي. هن ڀائيءَ پريم سان جيڪي لال اڏيري جا گيت ڳاتا توڙي جو ظاهر ۾ درياھہ شاھہ جي پوڄا جا آهن، تڏهن بہ اها شرڌا ۽ پريم ڪٿي رنڊجي روڪجي نہ ٿو سگهي. سچائيءَ سان جيڪڏهين ڪو ڪھڙي بہ رستي تي هلي ٿو تہ ان جي رهبري خود ﷲ پاڻ اچي ڪري ٿو ۽ شرڌا جا ڦل سويڪار ڪري ٿو.“
***


18-9-1961ع اسان وٽ هڪڙو هندو ڇوڪرو ڪجهہ عرصي کان ست سنگ ۾ ايندو آهي. هن ويھي ويھي سام کان پڇيو تہ لوڙهي ۾ رهڻ، ڪوٺيءَ ۾ ويھي سڄي عمر گذارڻ يا فاقه وغيرہ ڪڍڻ، انھنجو ڪھڙو مطلب آهي؟ سام کيس چيو: ”اسان جي سنگت ۾ اهڙا گهڻا ماڻھو ايندا آهن جي روزا نمازون، جپ تپ پوڄا ۽ ٻيا اهڙا ساڌن پڻ ڪندا آهن. اسين انھن سڀني جو آدر ڪندا آهيون؛ جيتوڻيڪ ڪي ڪم روحاني اڀياس جي هيٺين درجن جا هجن، تڏهن بہ ائين چئي نہ سگهبو تہ هي برا ڪم آهن. هي گويا انسان جي دل جون سڌون يا اڏامڻ لاءِ پرن ڇنڊڻ جون نشانيون آهن، ڪنھن چڱي ماڻھوءَ جي چڱي ريت ڏسي ڪو دل تي اثر پئجي وڃي ٿو تہ انھيءَ وانگر دل من ٿيڻ چاهي ٿو ۽ انھن سان موافقت رکڻ چاهي ٿو. اهي سڀ ڳالھيون پڻ فقيريءَ ۾ شمار آهن ۽ ڪرم ڪانڍ جو هڪ ڀاڱو آهن. پر جڏهن سچي گيان جي درشٽي حاصل ٿئي ٿي تڏهن ڪرم، ساڌن وغيرہ ناضروري ٿيو پون.“
اُنھيءَ ڇوڪري پڇيو: ”سائين ڪرم وڌيڪ يا گيان ۽ ڀڳتي وڌيڪ آهن؟“
سام وراڻيو: ”اتم درجو ڀڳتيءَ جو مڃيو وڃي ٿو؛ مگر ڀڳتي گيان کان سواءِ ڪيئن حاصل ٿي سگهندي؟ گيان جي پراپتي وري ڪرم مان ئي ٿئي ٿي. درحقيقت ٽنھين جو واڌارو گڏوگڏ ٿئي ٿو. هاڻي ڪيئن چئجي تہ هنن مان ڪھڙو وڌيڪ چڱو آهي وڻ جي پاڙ يا وڻ جا پتا يا ٽاريون ۽ ڦل، انھن ۾ ڪيئن چئجي تہ ڪھڙو اتم آهي؟“
بنا ڪرم، جيئن پاڙ کان سواءِ وڻ، آتما پر ڦلت نہ ٿي ٿئي ۽ نہ گيان حاصل ٿو ٿئي، جيستائين ڪرم جي پاڙ مضبوط نہ آهي تيستائين وڻ ڳڀ يا ميوو نٿو پائي؛ يعني ڀڳتيءَ جو امنگ ڄاڻ يا گيان کان سواءِ نہ ٿو پيدا ٿئي.“
ڇوڪري وري پڇيو: ”وڪارن بابت توهان جو ڇا رايو آهي.“
سام کيس چيو: ”جيڪي پنج وڪار مڃيا وڃن ٿا يعني ڪام، ڪروڌ، لوڀ، موھہ ۽ اهنڪار، سي گويا توهان جي من مندر جو فرنيچر يا سامان ٿي سگهن ٿا. هڪ ڪٿا آهي تہ ديون جي ڪلياڻ ڪرڻ لاءِ ڪامديو شو شنڪر کي ڪام جا ٻاڻ بڇيا؛ ۽ ان جي سماڌي ڀنگ ڪري ڇڏي. اها خود ديون جي گهر هئي! مطلب تہ ڪام کي بہ هن سرشٽيءَ ۽ گيان جي اُتپتيءَ ۾ خاص جاءِ مليل آهي؛ اهڙي طرح موھہ ايتري قدر ضروري آهي جو توهين پنھنجي ٻالڪن، گهر وارن يا سونپيل ڪمن جي پالنا ڪري سگهو، ورنہ انھن جي پالنا پوري نہ ٿيندي. ساڳيءَ ريت سمجهڻ گهرجي تہ ڪروڌ ايتري قدر ضروري آهي جو غيرت يعني برائيءَ لاءِ نفرت ڪجهہ رهي ورنہ زندگي ڦلھڙي ٿي پوندي؛ لوڀ ايتري قدر ضروري آهي جو جسماني ڪارخانو ان ذريعي جاري رهي، ورنہ قدري لوڀ بنا انھن سھوليتن جو ميسر ٿيڻ مشڪل آهي جن جي وسيلي خود آتمڪ روحاني زندگيءَ جو واڌارو ٿئي ٿو. مثلاً دولت جي ذريعي اسپتالون؛ هنر ۽ ٻين خير جي ڪمن يا شيوا جي پورائي ٿي سگهي ٿي. اهنڪار بہ ايتري قدر ضروري آهي جو پنھنجي اصليت يا ڏات جي ڄاڻ پيدا ڪري ۽ اُن تي قائم رکي. هڪ شينھن جو ٻچو رڍن سان ’ٻي ٻي‘ ڪندو ٿي رهيو؛ جڏهن هڪ وڏي شينھن کيس ڪنڌ کان وٺي پاڻيءَ ۾ سندس منھن ڏيکاريو ۽ گجڪار ڪيائين تڏهين انھيءَ سمجهيو تہ مان رڍ نہ آهيان مگر شينھن جھڙو شينھن آهيان. ايتري قدر اهنڪار ضروري آهي جو آتما پاڻ کي ڪرڻ کان بچائي ۽ پنھنجي ذات کي سڃاڻي.
”حقيقت ۾ سڀ ’وڪار‘ غلط سمجهہ مان پيدا ٿين ٿا. کين سچو وجود ڪونہ آهي. اهي گڻن جو ابتو پاسو آهن يا غلط استعمال آهن. جيئن شيطان پڻ ﷲ جي ارادي کان سواءِ ڪم نہ ٿو ڪري تيئن هي وڪار بہ هن اتپتيءَ جي سڌاري ۽ واڌاري ۾ ڪم ڏين ٿا. مگر هر شيءِ پنھنجي حد اندر سھڻي آهي. سٺو کاڌو جي گهڻي انداز ۾ کائجي ٿو تہ زهر ٿي پوي ٿو.“
***


27-5-1962ع اڄ سام پنھنجو ڪتابي ڪم ويٺي ڪيو جڏهين ويجهڙائي جو هڪ مشهور صوفي فقير وٽس آيو. سندس ميز تي اُن وقت گهڻيئي ڪتاب، لغتون وغيرہ رکيل هيون. سام پنھنجو فارسي شعر ڊڪٽيٽ ٿي ڪرايو. اُن فقير گهڻا ڪتاب ڏسي چيو: ”ٻڌوسين تہ عشق ڪتابن کان بيزار ٿي ڀڄي ويو؛ پر توهان تہ اڃان ڪتاب رکيو ويٺا آهيو!“
سام چيو: ”عشق هر حال ۾ بحال آهي؛ هر ڪوچي ۾ سندس سئر آهي. عشق کي ڪنھن شيءِ کان عار ڪونھي؛ بلڪ هي سڀ اُن جا حيلا وسيلا آهن.“
فقير چيو: ”چوندا آهن تہ عشق جو ڪنھن بہ شيءِ سان واسطو ڪونہ آهي؟“
سام چيو: ”اُن جو مطلب اهو آهي تہ عشق ڪنھن خاص طرز طريقي سان ٻڌل ڪونہ آهي، يعني ائين نہ تہ ڪو فقط ڪتابن ۾ وسي ٿو يا چئون تہ فقط گيڙو ويس وٺڻ يا روزن، نمازن تائين محدود رهي ٿو؛ مگر اهي سڀ پڻ ان جائي طريقا آهن جيتوڻيڪ هو انھن کان ٻاهر پڻ آهي.“
ٿوري دير بعد وري سام چيو: ”جهنگل مان ڀاڄيون جنھن حالت ۾ اچن ٿيون انھيءَ حالت ۾ سڀ ڪنھن لاءِ کائڻ محال آهن؛ البت فقير چار سنگ آڀونءَ جا کائي ڀي گذارو ڪري سگهن ٿا؛ مگر جيڪڏهين فقيرياڻيءَ ڪا انھيءَ اناج کي پينھي، ڳوهي روٽ پچائي ۽ ڀاڄي رڌي مصالح وغيرہ وجهي آڻي پيش ڪري تہ ڪا ناجائز ڳالھہ نہ آهي؛ ڇا لاءِ جو هي سڀ لذتون ۽ مزا پنھنجي پنھنجي انداز ۾ انسان لاءِ روا ٺھرايل آهن؛ اهڙيءَ طرح شاعري اسان جي امنگن ۽ خيالن جا نڪتا ٺاهي جوڙي سڌا ڪري پيش ڪرڻ جو ذريعو ٿي سگهي ٿي؛ اُنھي حد تائين اها عشق جي کيڏ آهي، ڇا لاءِ جو ذوق ۽ شوق کان سواءِ اها گهڙ ڪرڻ بہ مشڪل آهي.
”سھڻا گل جهنگلن ۾ پاڻھي ڪونہ اسرندا آهن ٻوٽا پوکي فقير خود انھن جي رياضت ڪندا آهن؛ گڏ ۽ پاڻيءَ جي پرداخت ڪندا آهن؛ تڏهين باغ بڻي سگهندا آهن. در حقيقت عشق وڏي رياضت آهي؛ حيلي کان کيس انڪار ڪونھي. جي عشق سچو آهي تہ ڪتابن کان ڇو ٿو ڊڄي؟ جي اهو پڪو پختو آهي تہ جريت رکي انھن کي پڻ پنھنجو حيلو وسيلو بڻائي سگهي ٿو. عشق جي درياھہ ڪي مقرر سنڌ نہ آهن؛ عشق وهندڙ هجي؛ بيٺل نہ هجي تہ سندس پاڻيءَ ۾ ڪا بوءِ ٿيڻي نہ آهي.“
سام جي اٿي وڃڻ کان پوءِ فقير ٻين ويٺلن دوستن کي چيو تہ اهو سوال مون گهڻن هنڌن تي اٿاريو آهي، مگر اڄ تائين اهڙي سمجهاڻي ڪنھن ڪانہ ڏني آهي.
***


11-10-1961ع منھنجي ننڍي ڀيڻ جيڪا دهليءَ رهندي آهي اُها هفتي کن لاءِ هتڙي گهمڻ آئي هئي. سام بہ کيس منھنجي دادلي سمجهي خوشيءَ سان لاهور ماڻھو وٺڻ لاءِ موڪليو. ساڻس گڏ چار ٻار هئا جن مان وڏي جي عمر 13 سال ٿيندي ۽ ننڍڙي هيلن اڍائي سالن جي ٿيندي. سندس اچڻ بعد سام بيمار ٿي پيو؛ کيس مدي جو تپ سڄو وقت هيو. هڪ تہ سندس بيماريءَ جو خيال ٻيو مند گرم، ٽيون مھمانن جو گهر ۾ اچڻ، انھن ٽنھين حالتن گڏجي گهر جو ماحول ئي ڦيري ڇڏيو. منھنجي ڀيڻ جي بہ نرالي جوشيلي ۽ موھہ سان ڀريل طبيعت آهي؛ ڪڏهن ٻارن جي لاءِ اجايو سجايو پيئي پاڻ پريشان ڪري تہ ڪڏهن ڏک ڏوراپا پئي ڪڍي ۽ منھنجا ارمان پئي ڪري؛ سام ان بنسبت جيڪي ٻہ ٽي اکر چيا هئا انھن ۾ اٺن ڏينھن جي ماحول جو پورو نقشو کينچجي وڃي ٿو؛ سي اکر سام جا هي آهن: ”هڪ ننڍي سھڻي عورت، چار من موهيندڙ ٻار ۽ انھن سان گڏ هي جوش ۽ دنيوي خيال، چئجي کڻي تہ مايا جو خود واسو اچي ٿيو آهي.“
سچ پچ تہ هيو بہ ائين؛ ڳايون يا ڪو شاستر پڙهون تہ سو بہ ڄڻ ڦڪو ڦڪو پيو لڳي. هينئر جڏهن منھنجي ڀيڻ ڪراچيءَ هلي ويئي آهي تہ سام جا اکر وڌيڪ معنيٰ دار لڳن ٿا.
***
ڳالھيون ڪندي ڪندي منھن جي ڀيڻ ٻڌايو تہ منھن جي ماتا سڀني کان موڪلاڻي ٿي ڪئي؛ تڏهن ڪنھن کي چولو ۽ ڪنھن کي ڪا ٻي سوکڙي پنھنجي ميڙي چونڊيءَ مان ڏيئي ويئي ۽ مون (سرلا) کان سواءِ سڀني ويجهن عزيزن کي اهڙيءَ طرح ياد ڪيائين. مون کي ۽ منھن جي ڀيڻ کي اکين ۾ ڳوڙها اچي ويا؛ ڇا ٿئي ها جيڪڏهين منھن جي لاءِ بہ ڪا هڪ ننڍڙي سوکڙي ڏيئي وڃي ها! مون دکي دل سان اها ڳالھہ سام کي اچي ٻڌائي؛ سام جي اکين ۾ پڻ پاڻي اچي ويو مگر چيائين تہ خود اها هڪ ايشور جي طرف کان مليل نشاني ڪري سمجهہ؛ جيئن هميشہ ٿيندو آهي، سندس پيارن جو قدر هن سنسار ۾ پھريائين گهٽ ٿيندو آهي؛ تو پنھنجي ماتا جي سڀني کان گهڻي شيوا ڪيئي آهي؛ اها خوشي ئي تولاءِ ڪافي آهي؛ ويتر مان تہ ائين ٿو سمجهان تہ هيءَ ڳالھہ تو لاءِ هڪ نئون سبق ٿيڻ گهرجي. تون انھيءَ سنساري وڳ مان ناهين؛ اسان جو وڳ ۽ اسان جون ڳالھيون نراليون آهن. اسان جي جاءِ انھيءَ ارمانن جي دنيا ۾ نہ آهي، ۽ اتي وڌيڪ واسو خيال جو ٿيڻ نہ گهرجي.
***


منھن جي ڀيڻ جئن پنھنجي ٻارن کي وقت تي گهڻو پيار پيئي ڪري ۽ ٿوري گهڻي تي سندن چنتا ۾ اٿي سندن ڪڍ پيئي پوي، تيئن چمٽوءَ مون کي چيو: ”اما تون اسان کي ايترو پيار ڪٿي ڪندي آهين؟“
مون سام کي اچي چمٽوءَ جي ان ريت پڇڻ جو ٻڌايو تڏهين سام کيس هن نموني سمجهايو: ”جسم جي ماتا تن پرور آهي، مگر توهان جي ماتا من جي پرور آهي؛ جيتوڻيڪ تن پرور ماتا بہ من جي ٿوري سنڀال ڪندي آهي؛ مگر هتي تون آيو آهين نہ هن تن کي خاص طور پالڻ، بنائڻ لاءِ پر اُهي ساڌنائون سکڻ لاءِ جيڪي من جي سنوار ڪن ٿيون؛ ڇا توهانجو خيال آهي تہ توهان جي ماتا، ڊاڪٽر سرلا ديوي، توهان جي پٺيان ڊڪندي رهي ۽ سڄو ڏينھن اوهان کي کائڻ ۽ پيارڻ جا اپاءَ سوچيندي رهي تہ انھيءَ کي توهان پيار سمجهو؟ مان جيڪر چوا تہ اڃا نرمائش گهٽ ڪري ۽ توهان سان مون کي وڌيڪ سختي ڪرڻ ڏئي جيئن ڪي مڙسيءَ جا انگ بہ سکو ۽ نہ رڳو سڄو ڏينھن سک جون سنهجون واٽون ڳوليندا رهو جيئن هينئر ڏسان ٿو تہ گهر ۾ وڌيڪ ڪم ۽ ڪوشش جي ضرورت هوندي بہ تون ساڳئي نموني ۾ اجائي چؤٻول ۾ وقت وڃائيندو رهين ٿو. اُهو پيار جيڪو اسين ڏيون وٺون ٿا سو هن کان نرالو آهي.“
***


2-1-1963ع ساڳيو ئي فقير جيڪو اڳ آيو هو، اڄ وري اوچتو اسان وٽ آيو ۽ سام بہ ساڳيءَ طرح پنھنجي ڪتابي ڪم ۾ ويٺو هو. فقير ٿوري دير بعد چيو تہ ڪجهہ مھينا ٿيا تہ توهان مون کي انھن ڪتابن بابت ڪجهہ ٻڌايو هيو ۽ اُها ساڳي ڳالھہ وري هڪ ڪتابڙيءَ ۾ بہ ڇپيل پڙهيم، مگر مان وري ڦري پنھنجي خيال تي آيو آهيان تہ عشق ڪتابن ۾ ڪين ٿو اڙجي سگهي. توهان جي ڳالھہ مان سمجهي نہ ٿو سگهان! پوءِ ڪي سنڌي صوفين جا انھيءَ خيال پٽاندر بيت ٻڌايائين. سام کيس چيو: ”اسان جو ديدوان سمورو ڇپجي رهيو آهي جو پريس ۾ آهي. هي ڪم اُهو ويٺا ڪريون؛ ٺاهي سينگاري مالڪ جي اڳيان پيش ڪرڻ سٺو آهي. ڀلا فرض ڪريو جيئن هينئر ميز تي ويٺا آهيون، ائين ڪو نوڪر اچي کائڻ جي شيءِ اڳيان اڇلي تہ جيڪر ان کي بي ادبي ڪين سمجهجي؟ جي ڪو دوست هجي ۽ گلن جو ٻڪ ڀري اچي ائين ڦٽو ڪري ۽ چوي وٺ فلاڻا هي گل اٿئي، تہ جيڪر ايتري خوشي نہ ٿئي، جيتري اُهي گل با ادب سينگاري سنواري پيش ڪرڻ سان ٿئي ٿي. تنھن ڪري اسان کي جڳائي تہ مالڪ جي اڳيان جهڪي پيش ڪريون سو ٺاهي سينگاري سھڻي نموني ۾ پيش ڪريون.“
فقير چيو: ”صوفي تہ مست رهندا آهن. ڪتابي علم جي يا ٺاھہ ٺوھہ جي پرواه نہ ڪندا آهن.“
سام چيو: ”مون وٽ ويجهو ٻہ ڪتاب دوستن کان آيا آهن هڪڙو سچل سرمست جو ”گدازنامه“ فارسيءَ ۾ ۽ ٻيو ”ديوان قلندرمست.“ اهي پڙهي ڏسو تہ اها فارسي سچل بادشاه ڪتابن مان سکي يا ڄائي ڄم کان سکي آيو هو. اهڙيءَ طرح ”ديوان قلندر“ عالماڻي ۽ عشاقي طرزن جي ثابتي ڏئي ٿو، جنھن مان ثابت آهي تہ قلندر شهباز علم و ادب مان بہ واقف هيو.
”حقيقت هينئن آهي تہ هي سڀ صورتون عشق جو آهن. صوفي جيڪڏهين عشق کي ﷲ ڪري مڃن ٿا تہ ٻيو هو ڪٿ ڏسن ئي ڪونہ ٿا؛ هر صورت، هر حيلي يا هر ڪم ڪار ۾ هو هٿ يار جو ڏسن ٿا. هو مست برابر آهن پر ان مستيءَ ۾ پاڻ گنوائن ٿا ۽ نہ پنھنجا فرض. هي علم و ادب جا فرض اسان جي زندگيءَ مان خود اسان تي رائج ٿيا آهن.“
***


11-2-1963ع مان ننڍي هوندي کان وٺي مھاديو جي سڳڙي جي ڇوڙڻ جو نيم رکندي آهيان، جيتوڻيڪ هن اسان جي سنگ ۾ خاص ڪنھن ساٺ سڳن يا پوڄا جي ڪنھن خاص طريقي جي ڪا ضرورت نہ آهي؛ تڏهين بہ بطور عادت اڳوڻو نيم پورو ڪندي آهيان. انھيءَ سڳڙي جي ساٺ سڳن ۾ اڪ جي ڦلي ڪتب ايندي آهي جو چوڻ ۾ اچي ٿو تہ مھاديو اڪ کائيندو هو . اڪ جون ڦليون ڏسي سام اڄ چيو: ”مھاديو جيڪي اڪ کائيندو هو سي ڪي ٻيا اڪ هئا. اهي ڪؤڙا اڪ جيوت جي دکن جا يا ستيه مارڳ تي جيڪي ڪشالا اچن ٿا انھن جا ڪري سمجهڻ گهرجن. هنن اڪن کائڻ سان ﷲ ملي ها تہ ٻڪرين ۽ اٺن کي ملي ها.“ سام وڌيڪ چيو: ”هي نيم ڏينھن جا جيڪڏهن پورا ڪجن تہ انھن جي اندروني معنيٰ بہ سمجهڻ ضروري آهي؛ خالي ساٺ سڳن بي معنيٰ آهن!“
***


12-2-1963ع اسان جو ”رهاڻ“ رسالو جو تازو شايع ٿيو آهي، انھيءَ جا جدا جدا پرت پريس مان کڻائي گهر آياسين ۽ انھن کي گڏي ٺاهي ٽاچڻي هڻڻ جو ڪم فقيرن ۽ اسان جي ڇوڪرن پاڻ ۾ ويھي گڏجي ڪيو. ٻن ڏينھن ۾ ٿورا ٿورا ڪلاڪ ڪم ڪري ٻہ ٽي سو ڪاپيون تيار ڪري ورتائون، مگر سام کي سندن ڪم نہ وڻيو، جيتوڻيڪ هنن خوشيءَ سان پنھنجي سمجهہ آهر تکو ڪم ڪري ڏنو. سام پوءِ ويھي ڪجهہ ڪاپيون سٺيون ڪرڻ لڳو ۽ چيائين: ”رياضت جي ڪم مان ڪيڏي نہ راحت ٿي ملي! جيڪڏهن انسان سچيءَ دل سان ڪوبہ ڪم ڪري تہ نتيجي جو مالڪ پاڻ ﷲ آهي ۽ اهو اجايو نہ ويندو ائين ڏسڻ نہ گهرجي تہ پئسن جي لحاظ سان گهڻي جو ڪم گهڻي وقت ۾ ٿيو؛ مگر جو ڪم کڻجي سو سٺيءَ طرح نڀائجي. انھيءَ مان ئي پوري راحت پيدا ٿئي ٿي. هنن ڪاغذن جو هڪ هڪ گهنج لاهڻ، جي پوريءَ شرڌا سان ڪيو وڃي تہ اهو برابر آهي پنھنجي من جي گهنجن ڪڍڻ جي. منھنجو تہ هن ڪم ڪندي ڄڻ من ايڪاگر ٿئي ٿو. ائين پيو سمجهان تہ هيءُ بہ هڪ عبادت جو طريقو آهي. ڪاش! سڀ ڪم زندگيءَ جا عبادت سمجهي پورا ڪريون!“
***


13-2-1963ع اسان وٽ ڪم ڪندڙن ڇوڪرن مان هڪڙي کي نئين سر شوق جاڳيو تہ موٽر مڪئينڪل جو ڪم سکان ۽ ڪو ڪارخانو وغيرہ ڪڍان ۽ پنھنجي حياتيءَ جي اڏاوت شروع ڪريان. سندس عمر 40 سالن جي ويجهي آهي. سندس سڀاو مان واقف ٿي ڪري سام پھريائين اهو رايو ڏنو تہ هي شوق جٽا نہ ڪندو. ٿيو بہ ائين: ٻہ ٽي ڏينھن تہ هن پاڻ صفا ڳاري ڇڏيو ۽ ڪارخاني مان موٽڻ وقت سندس ڪپڙا ۽ چمڙي تيل جي چٽن سان ڀريل هجن؛ گهر ۾ اچي تہ ٿڪو ٽٽو پيو نظر اچي؛ ظاهر هيو تہ هن پاڻ تن ۽ من جي ٿڪاوٽ محسوس پئي ڪئي مگر ضد ڪري يا حرص وچان پنھنجي ڳالھہ کي چھٽيو رهيو. سندس حالت جو ويچار ڪندي سام چيو تہ چاليھن سالن جي عمر کان پوءِ ڪوڪو انسان حرص کان بچيو رهي ٿو. اهي اَتي سخت لفظ آهن پر اها هڪ حقيقت آهي تہ انھيءَ عمر ۾ انسان جي من ۾ نئين سر نوان حرص اڀرن ٿا ۽ جيڪي ڳالھيون اڳ پوريون ڪري نہ سگهيو آهي انھن جا ارمان وري ڪوشش ڪرڻ لاءِ اعلان ڪن ٿا. نوجواني ۽ ٻالڪ اوسٿا ۾ انسان سخاوت جي ڀاو ۾ رهي ٿو. ڪيتريون شخصي سک جون ڳالھيون يا لوڀ لالچ جا طريقا سچو شوق لٽي ڇڏي ٿو ۽ قدرت جي نقطہ نگاھہ کان جيڪي سچ پچ سندس اندروني اُنتيءَ يا اڀياس لاءِ ضروري ڳالھيون آهن جھڙوڪ هنر، علم، ڌرمي سکيا، فلسفہ، نقاشي يا شاعري وغيرہ وساري، انھن ڳالھين ڏانھن لاڙو رکي ٿو جن مان پئسي جو فائدو ٿئي يا ڪا پوزيشن هٿ اچي. زماني جي گردش ۾ جوانيءَ جي هٽڻ بعد پئسو ۽ ڪوڙا سک گهڻن انسانن کي وڌيڪ اهميت وارا نظر اچن ٿا. جيڪڏهين قدرت ٻالڪپڻ جا ذوق شوق يا نوجوانيءَ ۾ فراخدلي نہ آڻي تہ انسان جي سڄي حياتي جيڪر سوڙهي دائري ۾ بسر ٿئي، اسان جي ڇوڪري کي بہ اُهو 40 سالن بعد جوانيءَ جي پڇاڙيءَ جو نئون حرص جاڳيو آهي ۽ کيس فقيري يا آشرم جو جيون پوري ڪشش نہ ٿو ڪري. تنھن ڪري کيس اڃا ڪجهہ ڏينھن لڳندا؛ ڪجهہ وڌيڪ ٿڪاوٽ بعد وري پوري تور تڪ ڪري سگهندو.
ٿيو بہ ائين جو ٿورن ڏينھن بعد هن ڪارخاني وڃڻ کان ئي بس ڪري ڇڏي ۽ وري نئين سر ويچار ڪرڻ لڳو تہ ڇا ڪجي.
***


18-2-1963ع لاڙڪاڻي کان ٻاهر هڪ دوست جي دعوت ملڻ بعد ڏانهس ويا هئاسون. مون کي اها آس هئي تہ اتي وڃي ڪا راڳ جي محفل لائينداسين. ان ڪري پنھنجي ٽولي مان ٻن ڳائيندڙن کي بہ پاڻ سان کنيوسين مگر اتي ڏٺوسين تہ جن دوستن وٽ اسين وياسون انھن کي راڳ ويراڳ جو ڪو شوق ڪونہ هو. جيتوڻيڪ اسان جي قوال کي چڱيءَ خرچي ڏنائون ۽ اسان جي کاڌ پيت تي چڱو خرچ ڪيائون، تڏهين بہ هنن جو بندوبست دل پسند نظر نہ آيو. ماني وغيرہ بازاري گهرايائون ۽ خاص تڪليف وٺي ڪو رهائش جي لاءِ بندوبست بہ ڪونہ ڪيائون. ايتري قدر جو ڪاٺيون ڪليون بہ اسان جي ڇوڪرن هيڏانھن هوڏانھن جون هٿ ڪري گهٽين ۾ ويھي پاڻ گرم ڪيو. اسان جي دوست کي ٻہ گهر هئا مگر ائين ٿي لڳو ڄڻڪ هو هڪ بي گهر انسان هيو. پاڻ بہ چيائين ٿي تہ ’منھنجي زندگي سڄي بي بندوبستيءَ جو مثال آهي.‘ هو پاڻ هڪ وڏو اديب ۽ پيسي وارو شخص آهي مگر جيترو سندس ڪم ۽ آفيس ۾ اچڻ وڃڻ يا پنھنجو ڌنڌو هلائڻ بي انتظام هو اوترو ئي سندس رهائش جو نمونو بي انتظام نظر آيو. هو سام جو هڪ پيارو دوست آهي جنھن ڪري هن کي ڪا لکا پنھنجي تڪليف جي اسان ڪونہ ڏني. مگر موٽندي ڪار ۾ اسان جي پارٽي ان سڄي معاملي تي ويچار ڪرڻ ۽ راين ڏيڻ کان باز نہ آئي. سام انھن سان يڪراءِ ٿي چيو: ”اڄ ڪلھہ اسان جي شھري حياتي مصنوعي ٿي پيئي آهي. اهو ڪجهہ قدر پشچم جي سڀيتا جو اثر آهي. انھن جون بہ اسان گهڻيون بريون ڳالھيون ڪاپي ڪيون آهن ۽ چڱيون تمام ٿوريون. اُتي جيڪڏهين ماڻھن جي گهرو حياتي شخصي پڻي (Individualism) جي ڪري ٽٽي پئي آهي تہ گهٽ ۾ گهٽ انھن جون سماجڪ حالتون تمام سٺيون آهن. ريسٽارنٽ هوٽل ۽ ڪلبن جو رواج اتي گهڻو آهي تہ وري انھن ۾ جيڪي کائڻ پيئڻ وغيرہ جا بندوبست آهن سي بہ صحت جي اصول پٽاندڙ آهن. اسان وٽ مان نہ ٿو ڀايان تہ ڪنھن بہ ڊسٽرڪٽ ٽائون ۾ ڪو رهڻ جھڙو هوٽل هوندو جنھن ۾ ماڻھو صحت بگيڙڻ کان سواءِ گهڻو عرصو رهي سگهي. مون کي ياد آهي تہ منھن جا ڪيترا حيدرآبادي دوست، ملڪ جي پارٽيشن کان اڳ رات جي ماني گهر ڪندا ئي ڪونہ هئا ۽ سئينما يا گهمڻ کان پوءِ بزار مان چاپون، ڪباب ڊبل روٽي وغيرہ وٺي ايندا هئا. ننڍن ٻارن کي بہ اهو ئي کاڌو ڏيندا هئا. اهڙي طرح خفي کان ڇٽڻ جي لاءِ اڄ ڪلھہ سنڌ جي ٻين شھرن ۾ بہ اهڙا ماڻھو پيدا ٿيا آهن جيڪي بازاري کاڌا کائي وقت ٽپائي ڇڏين. ان ۾ هو آزادي سمجهن ٿا، هوڏانھن گهر ۾ زالون هار سينگار ڪرڻ يا پراين پچارن ڪرڻ ۾ پيون اجايو وقت وڃائين.“
سام وڌيڪ چيو: ”مون کي ائين لڳندو آهي تہ جيڪا عورت گهر هلائڻ نٿي ڄاڻي ۽ پنھنجي مرد يا ٻارن کي سڀ سھولتون ميسر ڪرڻ ۾ ناڪامياب رهي ٿي، سا سچي عورت نہ آهي. اڄ ڪلھہ ڪي عورتون فقط پنھنجي سونھن جي کٽي کائن ٿيون يعني مرد انھن تي موهت ٿي انھن لاءِ وڏا وڏا بنگلا رکن ٿا. اها ٻنھي طرفين عزت ڀري ڳالھہ نہ آهي. جيڪا عورت پنھنجي مرد کي ساٿ ڏئي ان جا ۽ پنھنجيءَ حياتيءَ جا مسئلا حل ڪري ٿي، اُها سچو سک حاصل ڪري ٿي. مگر جيڪا پاڻ خود هڪ مسئلو بڻجي پوي ٿي سا پاڻ کي ۽ پنھنجي مرد کي نرڳ ۾ گهلي هڻي ٿي. گهڻو ڪري دنيا دارن جي گهرن ۾ مون جهڳڙائي جهڳڙا ڏٺا آهن. اسان جي پراڻين ريتن رسمن پٺيان وڏو فلسفو رکيل هو. جنڊ پينھي، ان صفا ڪري ۽ ٻيا گهرو ڪم پورا ڪري سنڌ ۽ ڀارت جون عورتون نہ فقط گهر جي صحت برقرار رکنديون هيون مگر ڪم ۾ پاڻ وندرائڻ سان پاڻ کي خطرناڪ عادتن ۽ بيڪار شوقن کان بچائي سگهنديون هيون اڄ اهي ريتيون رسمون فقط ڪنھن ڪنھن گهر ۾ نظر اچن ٿيون.“
***


27-3-1963ع درازن جي هڪڙي پير سان گڏ ڪڇي مھاجرن جي طرفان اسان کي بہ دعوت ملي؛ سندن پروگرام ۾ شريڪ ٿيڻ لاءِ اسان کي ۽ درازي فقير کي اهو خيال هو تہ شايد اُتي ڪو راڳ ويراڳ بہ ٿيندو. پر اتي وڃڻ سان معلوم ٿيو تہ هو ميلاد وغيرہ جو پروگرام پورو ڪري نماز پڙهي پوءِ شايد راڳ ڪندا. نماز هڪ نئين طريقي پڙهيائون ۽ وچ ۾ ٻہ ڀيرا بانگ بہ ڏنائون؛ تنھن بعد حلقو ٺاهي ٽيھہ يا چاليھہ ڄڻا گڏجي ذڪر ڪرڻ جي لاءِ ويٺا. اسان کي هنن بروقت چيو تہ توهان ٻيءَ ڪنھن جاءِ تي مٿي چڙهي وڃي ويھو تہ اوهان جي مرضي. مگر سام کين چيو تہ اسين بہ اوهان سان هر حال ۾ شريڪ ٿينداسون؛ توهين ڀلي پنھنجو پروگرام پورو ڪريو. پوءِ تہ اهڙو جوشيلو ذڪر شروع ڪيائون جنھن ۾ نہ رڳو آواز چوٽ چڙهيل هيو پر ڪنڌ ڌوڻ بہ سخت نموني هلي، ايتري قدر جو انھن مان جن جون ڊگهيون ڏاڙهيون هيون سي ذڪر ڪندي اچي هڪ ٻئي سان پيون ٺھڪن. ان ڳالھہ ڪرڻ جو سبب هي آهي جو اسان کي ڀؤ اچي لڳو تہ متان اسان جا ڇوڪرا کلن يا ڪنھن نموني بي ادبي ڪن. سام کي وجهہ مليو جو پير صاحب سان ٻہ منٽ ڳالھايائين ۽ کيس چيائين: ”صوفيءَ جو هر مظهر ۾ سئر آهي. هي سڀ خيال ۽ طريقا انھيءَ يار جائي ايجاد ڪيل آهن؛ سالڪ جي منزل ان ڪري سڀ کان مٿي آهي جو سالڪ هر رنگ ۾ راضي رهي ٿو. تنھن ڪري توهان اسان جو ڪو فڪر ڪونہ ڪريو. اسين هن مان پڻ مزو وٺي رهيا آهيون.“
تڏهن بہ پير صاحب جا ڪي مريد آهستي چوڻ لڳا: ”هنن تہ اسان جي محفل ئي خراب ڪري ڇڏي!“ سام ڇوڪرن کي اشارن ۾ فھمائش ڪئي تہ سٺي نموني ۾ هلجو. پوءِ گهر اچي هن بابت هينءَ چيائين: ”اسين پنھنجي لاءِ بيشڪ فيصلو ڪري سگهون ٿا تہ ڇا ڪريون ۽ ڇا نہ ڪريون مگر ٻين جي لاءِ ڪھڙو حق اٿئون جو چئون تہ هو هينئن ٿا ڪن! دنيا ۾ هزارين طريقا مذهب جا آهن. ڪنھن کي خبر آهي تہ خدا ڪھڙي نموني سان ٿو ريجهي؟ حضرت موسيٰ جي هڪ آکاڻي آهي جنھن ۾ هن هڪ ريڍار جو خيال ٽوڙي وڌو جنھن ذڪر ٿي ڪيو؛ سندس اکرن جي معنيٰ هئي ”يا چور!“ تڏهين کيس هدايت ڪيائين تہ يا چور، يا چور چوڻ جي بدران چؤ يا ڪريم! يا ڪريم! ان تي چون ٿا تہ ﷲ جي طرف کان حضرت موسيٰ کي هدايت ٿي تہ تو منھنجي پريميءَ جو پريم ڇو ٽوڙي وڌو؟
مطلب تہ هي سڀ پڪارون پنھنجي آتما کي آهن؛ من کي ڪنھن بہ حيلي جاڳائڻو آهي ۽ اهڙا ساڌن تہ هندو پنٿن ۾ بہ ٿيندا آهن؛ تنھن ڪري اسان لاءِ ضروري آهي تہ انھن جي عزت ڪريون، اگرچ خيال جي چڪاس مان ڏسبو تہ اهي سڀ هيٺين درجي جا طريقا آهن. جي روح فقط اک جي اشاري سان جاڳي پوي يا ڪنھن رنداني رمز سان کيس گيان جي پراپتي ٿئي تہ پوءِ هيءَ ڪنڌ ڌوڻ برابر اجائي آهي. پر آتما جي جدا جدا اوسٿائن لاءِ جدا جدا طريقا فائدي وارا آهن ۽ انھن سڀني جو آدر ڪرڻو آهي.“
***


10-4-1963ع آتما رام هريجن پنھنجي جاتيءَ وارن ۾ هڪ سمجهو ماڻھو ڏيکاربو آهي جنھن ڪيترا ڀيرا ڪوشش ڪئي آهي تہ پنھنجو ڌنڌو مٽائي ڪو ٻيو سٺو ڪم ڪجي. اسان بہ کيس دڪان ڪڍڻ يا ٻارن جو اسڪول ڪڍڻ وغيرہ جي ڪم ۾ ڪيترا ڀيرا مدد ڪئي آهي؛ سندس گهر واري بہ انھن ۾ شامل ٿيندي هئي. سندن ڪوشش آخر ناڪام ٿيڻ بعد ويچارن کي ڀنگيءَ جي نوڪريءَ لاءِ درخواست ڪرڻي پئي. هينئر زال مڙد ٻيئي وري صفائيءَ جو ڪم ڪرڻ لڳا آهن. سندن دڪان جي ناڪاميابيءَ جو سبب اهو آهي جو سندن جاتيءَ وارا خود حسد کان سندن دڪان تان شيون وٺڻ کان عار پيا ڪن. ٻيا ماڻھو ’ڀنگيءَ‘ کان ڪا شيءِ خريد ڪن سو تہ اسان جي سماج جي هن اوستا ۾ مشڪل پيو لڳي. سام آتمارام کان اهي احوال ٿي پڇيا، تڏهن هن چيو: ”اسان جي جاتيءَ جي زندگي هڪڙي پڃري مثل آهي جنھن مان نڪري ڪونہ ٿا سگهون؛ وري وري ڦري اهوئي ڀنگين وارو ڪم ڪرڻو پوي ٿو. ڪجهہ سمجهہ ۾ نہ ٿو اچي تہ ڇا ڪجي؟“
سام کيس چيو: ”همٿ نہ هارڻ گهرجي. درحقيقت هي سنسار جا سڀ ڌنڌا پڃرن مثل آهن؛ جيئن تون پاڻ کي پڃري ۾ سمجهين ٿو تيئن اسين بہ زمينداري لائين ۾ گويا هڪ پڃري ۾ اچي ڦاٿا هئاسون، جنھن مان نڪرڻ اهنجو ٿي لڳو. نہ رڳو گهر ٻار لاءِ ڪمائڻ جي ضرورت هئي پر زمينداري حياتيءَ ۾ ٻيا ڦڏا بہ اهڙو گهيري ويا جو سمجهجي پيو تہ هن چڪر مان جلد نڪري نہ سگهبو. اگهہ اناج جا گهٽجي رهيا هئا؛ ڪيس فساد ۽ دشمنيون وڌنديون رهيون تہ هوڏانھن سياست بہ اهڙو روپ اختيار ڪيو جو انگريزن جي هونديئي هندن جي لاءِ زمينداري ڌنڌو اهنجو ٿي پيو. پر انھيءَ آشا جي ول کي هميشہ پاڻي پيو ڏبو هو تہ ڪنھن ڏينھن ستنتر جيون هلي ڪنھن آشرم ۾ گهارينداسون. اڄ بہ اڃا اها آشا پوريءَ طرح حاصل ڪو نہ ٿي آهي. اهڙيءَ طرح ٻين ڌنڌن ۾ بہ ويچار ڪري ڏسندءُ تہ مشڪلاتون گهڻيون آهن؛ درحقيقت اسان کي ڇوٽڪارو پاڻ منجهان ئي پائڻو آهي ۽ نہ ڪن ٻِاهرين حالتن مان. تون ڪوشش ڪندو ره وڌيڪ رام تي ڇڏي ڏي.“
آتما رام چيو: ”جيڪا رٿ پنھنجي پئچائت کي ڪنھن سڌاري جي لاءِ ڏيان ٿو تہ اُهي قبول ڪونہ ٿا ڪن. توهان ئي ٻڌايو تہ جيڪي مان ڪرڻ چاهيان ٿو سو غلط آهي ڇا، جو سڀ ڳالھہ ۾ مان اڪيلو ئي رهجي ٿو وڃان؟“
سام کيس چيو: ”پنھنجا سچا ساٿي ڳولھہ. اُهو سنگ ڳولھہ جنھن ۾ تون اڪيلو نہ سمجهين پاڻ کي. بر ۾ سلو پيدا ٿيندو تڏهن بہ اسرندو مشڪل پر باغ ۾ ٻين سلن جي صحبت ۾، يعني آلھہ ۽ ڇانو ۾، سندس واڌارو چڱو ٿيندو. تنھن ڪري تون بہ نئين سر پنھنجا ساٿي وڃي ڳولھہ. هت اچ يا ٻئي هنڌ جتي دل جو مزو پائين اُتي وڃي انھن سان ڪم ۾ شريڪ ٿيءُ؛ سچي سنگ ۾ وڏي طاقت پائيندين ۽ اڪيلائي محسوس نہ ڪندين.“
***


6-12-1963ع لاڙڪاڻي ۾ هڪڙو ساڌو رهندو آهي جو ڪيترا سال پنھنجي گهر کان ٻاهر ڪونہ نڪتو آهي. ڪجهہ عرصي لاءِ تہ پنھنجي گهر جي کڏ تان بہ هيٺ ڪونہ لھندو هو، سندس رهڻي ڪھڻي جا نيم چڱا نظر ايندا هئا، مگر سام جڏهن کيس پھرين ڀيري ڏٺو هو تڏهن سندس ٻاهرين لباس ۽ رهت سٺي هوندي بہ اهي اکر چيا هئائين تہ هي حدون پاڻ تي ڇو وڌيون اٿس؟ سالڪ پوري سمجهہ وارا تہ نہ ڪي اهڙيون حدون پاڻ تي وجهندا آهن ۽ نڪي قسم عمر لاءِ کڻي ڇڏيندا آهن؛ زنده دلي وارن جو نيم بہ زندھہ ٿيندو آهي. گويا سندن نيم شوق مان پيدا ٿيندو آهي ۽ نہ ڪنھن ٻاهرين مجبوريءَ مان.
ڪجهہ عرصي بعد ائين پڻ معلوم ٿيو تہ اهو ساڌو ڇوُت وغيرہ جا خيال رکندو آهي. تنھن بعد ڪي سندس خط اسان ڏانھن اچڻ لڳا جن ۾ ٻين ڳالھين کان علاوه هو سام کي ائين بہ لکڻ لڳو تہ توهين مشهوري پسند ڪريو ٿا؛ پنھنجا ڪلام ڳايو ٿا ۽ ان ۾ خوش بہ ٿيو ٿا. اڳين فقيرن جي اها ريت ڪانہ هئي ۽ نہ توهان وانگر بحر وزن ۾ ڪلام لکندا هئا!
سام پھريائين تہ چوندو هو تہ هيءَ فقير جي هڪ محبت جي ويڙھہ آهي؛ ڀل پيو ڪري کيس ڪو جواب ڪونہ ڏيندا هئاسون. پر هي ساڌو جلد جلد وڌيڪ اهڙا خط لکندو رهيو؛ وڌيڪ ڇيڙ ڇاڙ ڪرڻ لڳو ۽ پنھنجن سوالن جا جواب گهرڻ لڳو. تڏهن سام کيس خط آڻيندڙ سان هينءَ زباني نياپو ڏياري موڪليو:
”نئين گهوڙي جڏهين پھريائين وهو نڪرندي آهي تہ گاھہ کان، ٻوڙي کان، سڀ شئي کان پيئي ڇرڪندي آهي؛ اهڙيءَ طرح نوان فقير بہ ورت ۽ ڇوت وغيرہ جا ڇرڪ رکندا آهن. مگر جڏهن گهوڙا يا عشق جا راهي منزلن تي چڙهندا آهن تڏهن کانئن ڇرڪ سڀ ڇڏائي ويندا آهن. اهي ڦڏا تيستائين آهن جيستائين منزلن تي نہ چڙهيا آهيو. ڀلا پنھنجن راڳن ڳائڻ يا اخبارن ۾ ليکن وجهڻ ۾ ڪھڙو هرج آهي؟“ سام وڌيڪ چيو: ”اسين تہ هر جاءِ ۽ هر ڪم ۾ اهو هڪ يار ڏسون ٿا. اوهان جا حجاب اوهان جي دوئيءَ مان پيدا ٿين ٿا. جيستائين پاڻ پوريءَ طرح آرپن نہ ڪيل آهن تيستائين اُهي لڄڪا رهندا آهن. مگر جن پاڻ ۾ خود يار وهاريو آهي سي گويا پاڻ کي راضي ڪرڻ سان ان کي ئي راضي ڪن ٿا.“
***


هڪ ڀيري ان ساڌوءَ وٽ هڪڙو ماڻھو شرڌا سان گل کڻي آيو. مگر هن جي گهڻي ڪوشش بعد بہ ساڌوءَ گل ڳچيءَ ۾ نہ وڌا. آخر گلن آڻيندڙ کي کڻي اهي گل ڳچيءَ ۾ وڌائين. سام چيو: ”مون انھيءَ مھل ئي سمجهيو تہ فقير ۾ اڃان ”مان پڻو“ آهي. ظاهر ۾ نمرتا جو اظھار نڪرڻ سو بہ من جي اڀمان ۽ ڪنھن لڪل خواهش نالي ڪڍڻ جي مان پيدا ٿئي ٿو. اسان کي انھن ٻاهرين ڳالھين تي ڪو بہ ڌيان ڏيڻ نہ گهرجي مگر ساڌوءَ يا فقير جي محبت مان ئي سندس وڏائي معلوم ڪرڻ گهرجي. جيتري محبت هو دل ۾ رکي ٿو ۽ جيترو پريم جو آنند پاڻ ماڻي ٿو اوترو ئي ٻين کي ڏيئي سگهندو. باقي اهڙا نيم وغيرہ سڀ ﷲ سان اٽڪلون آهن جن مان ڪجهہ بہ نہ ورڻو آهي.“
اهو فقير خطن ۾ پاڻ کي هڪ وڏي صوفي درويش جو ”ڪتڙو“ ڪري سڏائيندو آهي؛ دستخط بہ ائين ڪندو آهي، جيتوڻيڪ پاڻ اصل هندو گروءَ جو چيلو آهي. پنھنجي نئين مرشد جو منھن بہ ڪونہ ڏٺو اٿائين. اهو ڏيکاري ٿو تہ هو نالي لاءِ خواهان آهي. خطن آڻيندڙ فقير ائين پڻ ٻڌايو تہ جنھن داتا جو ”ڪتڙو“ سڏائيندو آهي، تنھن جي پوٽي جي هٿ لڳل پيالي ۾ وري پاڻي بہ ڪونہ پيئي، اگرچ هو اُن کي بہ مرشد ڪري سڏيندو آهي! مسلمانن جي گلاس کي سندس هٿ لڳندو تہ پنھنجو هٿ ڌوئندو آهي! سام وڌيڪ چيو تہ اها ڳالھہ سنڌ جي هڪڙي چڱي گهراڻي واري هندو استريءَ جي ياد ڏياري ٿي، جنھن هڪ مسلمان آفيسر سان شادي ڪئي هئي. ان مان ٻار بہ ڄڻيائين، مگر کاڌو هندوءَ جي هٿ جو رڌل کائيندي هئي! ان ڪري هو لاڙڪاڻي اچن تہ کاڌؤ اسان وٽان گهرائيندا هئا.
”مرشد ڇا آهي ۽ ڇو ڪجي ٿو؟“ ان سوال جي سمجهاڻي ڏيندي سام چيو: ”ﷲ ڪنھن عرش تي ڪونہ وڃي لڪي ويٺو آهي؛ هو اتي ئي پنھنجو پاڻ پر گهٽ ڪري ٿو. کيس اتي ئي تسليم ڪجي. جيڪو سندس روپ سڀ کان سھڻو ۽ سچو ڏسڻ ۾ اچي، يعني جنھن انسان ۾ ان جي جيوتيءَ جو پر ڪاش نظر اچي انھيءَ کي ئي ڀل سجدو ڪرڻ گهرجي. انھيءَ کي ئي گرو يا مرشد ڪري مڃڻ گهرجي، جنھن ۾ اسان جا سڀ آدرش سمايل نظر اچن. انھيءَ ڪري ئي گروءَ ۾ ايشور جي مورتي نظر اچي ٿي جو ان جي مثال کان وڌ ٻيو ڪو مثال پاڻ کي ان جي پورنتا جو معلوم ڪونہ آهي؛ تنھن ڪري چيلو پنھنجي گروءَ تان ٻلھار وڃي ٿو. انھيءَ محبت منجهان ئي ادب پيدا ٿئي ٿو ۽ گروءِ يا مرشد جي هر شيءِ پاڪ نظر اچي ٿي. مگر جتي اها سچي محبت ڪانہ آهي ۽ ٻاهرين مطلب ڪري ڪو گرو ڪيل آهي تہ اتي اهو ادب بہ رهي ڪين سگهندو! نہ تہ مرشد جو پيالو کيس پاڪ نظر اچڻ گهرجي. ڪا عجب جي ڳالھہ ڪانہ آهي جو مرشد جو هٿ لڳل پيالو بہ مانجي پوءِ هي ساڌو پاڻي پيئي ٿو!“
***


انھيءَ ساڌو جي هن يا هن ڳالھہ تي اعتراض واري رخ بنسبت سام چيو: ”جانور هڪڙا سچر ٿيندا آهن ۽ هڪڙا ڏچر. سچر اُهي آهن جيڪي گهڻن گاهن مان مزو وٺي سگهن ۽ جهنگ ۾ پن ٻوٽو ڊڀ ڊاڙي کائي پيٽ ڀري اچن. ڏچر اُهي چئبا آهن جيڪي ڪي گاھہ دل سان کائن ئي ڪونہ. اهڙيءَ طرح سالڪ اُهي آهن جيڪي حياتيءَ جي هر پھلوءَ مان مزو وٺن ۽ هر ڳالھہ کي ويچاري ان مان چڱو مطلب ڪڍن ۽ ان ريت پنھنجي زندگي وڌيڪ مالا مال ڪن. سندن عشق و ذوق هميشہ قائم آهي. جيڪي هنن ’ويتنو‘ فقيرن وانگر پيا ويڪون سڀ مان ڪڍن، نيم ۽ نيتيءَ جي ٻنڌنن ۾ نھوڙجي وڃن ۽ ڀانتي ڀانتي انسانن مان مزو وٺي نہ سگهن، اُهي هميشہ خيال ۾ ڏٻرا رهجي ٿا وڃن.“
***


ٿورا ڏينھن ٿيا تہ دادا جهامنداس هڪ ڪارڊ لکيو جنھن ۾ ظاهر ڪيائين تہ اوهان جي ڊائري سنڌي ادب ۾ هڪ نرالي چيز آهي. سام ان ڳالھہ تي چيو: ”مون کي خوشي آهي جو تنھنجي ڊائري سنڌي ادب ۾ جاءِ والاريندي.“
مون چيو: ”ان ۾ تہ منھنجو ڪجهہ بہ ڪونہ آهي؛ خيال تہ سڀ توهان جا ۽ ٻين جا پيش ڪيل آهن؛ اُن ۾ منھنجي ڪھڙي وڏائي آهي؟“
سام چيو: ”ڏاند جي مٿان جھڙي ڀري ڪاٺين جي اهڙي ڀري تاتار جي مشڪ جي! ڇا تون هڪ اخباري رپورٽر ٿي اهي ڳالھيون لکيون آهن يا پاڻ بہ اُن مشڪ مان ڪو مزو ورتو اٿيئي؟ جي تو پرائو بوج سمجهي اُهو بار کنيو آهي تہ برابر تنھنجي حالت قياس جوڳي آهي، پر جيئن انھن ڳالھين ۾ تنھنجو ذاتي چاھہ آهي تہ اُها هڪ وڏي خوش نصيبيءَ جي ڳالھہ آهي، جو اهڙي واپار ۾ انسان جو وقت گذر ٿئي. هيرا موتي پراوا ڇو نہ هجن يعني تنھنجا پيدا ڪيل نہ هجن تڏهن بہ انھن کي هڪ سھڻي هار جي صورت ۾ پوئڻ سان ڪا گهٽ ڪاريگريءَ ۽ گهٽ خوشيءِ جي ڳالھہ نہ آهي!“
***

15

8-12-1963ع ڪجهہ وقت کان هڪڙو نئون ڇوڪرو نرمل نالي اسان وٽ ايندو آهي. سندس چوڻ تي سام ٿورا مھينا اڳ کيس ڪو اتاري جو ڪم ڏنو هو مگر هو چڱيءَ طرح ڪري نہ سگهيو. سام چيو: ”هن جي دل ڪم سان نٿي لڳي. جاچ ڪرڻ تي معلوم ٿيو تہ هو ڪن گهرو حالتن ڪري خوش نہ رهندو آهي. ڪالھہ جڏهين وري اسان وٽ آيو تڏهين سندس اُتاري جي ڪم جو ذڪر نڪتو. سام چيو: ”کيس ڪم ڪجهہ ڪونہ ڏبو ڇا لاءِ جو هن جي دل انھيءَ ڪم ۾ ڪانہ آهي ۽ ڏانهس منھن ڪري چيائين. ”توکي ڪو اهڙو ڪم ڪرڻ گهرجي جنھن ۾ سچ پچ تنھنجي دل لڳي؛ پر شارٿ ضروري آهي پر هر ڪنھن انسان کي پنھنجي ڪم جو دائره پاڻ چونڊڻو آهي. هر آتما ڪو نئون ارادو يا اڇا ڌاري هت اچي ٿي ۽ ان کي ڪو نہ ڪو ڪم ڪري ڏيکارڻو آهي. اسان کي ائين پيو لڳي ڄڻ تون ننڊ ۾ گهمي رهيو آهين ۽ جيوت ۾ پورو اتساھہ ڪو نہ ٿو رکين! حياتيءَ جو مطلب کائڻ پيئڻ يا وقت گذارڻ ۾ نہ آهي مگر ڪنھن ڪم ڪري ڏيکارڻ ۾ آهي.“
سوال اٿيو تہ نرمل ڪھڙو ڪم ڪري، تڏهن سام هڪ فقير جي ڳالھہ ٻڌائي جو پنھنجي مرشد وٽ ويو ۽ چيائين تہ ذڪر فڪر جيڪو ڏسيو سي ڪياسين، پر ﷲ تہ اسان کي ڏسڻ ۾ ڪو نہ آيو! هاڻي اهڙو ڪو ڏس ڏيو جو ﷲ جو پاڻ ۾ ديدار حاصل ٿئي. مرشد سندس ويچار ۾ پئجي ويو ۽ پوءِ کائنس پڇيائين تہ جھان ۾ توکي سڀ کان وڌيڪ ڇا وڻندو آهي؟ فقير وراڻيو مون کي سڀ کان وڌيڪ ڏاند وڻندا آهن. تڏهين مرشد کيس چيو: ”پوءِ تہ ڳالھہ سھنجي آهي. ڇا لاءِ جو ﷲ جي صورت بہ سچ پچ ڏاند وانگر آهي. تون وڃي ڏاند جي صورت تي ڌيان ڪر ۽ انھيءَ سان وڃي هيڪڙائي حاصل ڪر.“ فقير چاليھہ ڏينھن وڃي هڪ سوڙهيءَ گفا ۾ ويٺو ۽ ڏاند جي صورت ۾ ﷲ جو ڌيان ڪرڻ لڳو. ڪجهہ ڏينھن بعد سندس مرشد کيس ٻاهر سڏ ڪيو، اهو خيال ڪري تہ ڏسان تہ هو ڪيتري قدر ڪامياب ٿيو آهي. فقير سڏ تي ٻاهر نڪري آيو. مرشد وڌيڪ پڇا ڳاڇا کان سواءِ کيس چيو: ”اڃا پورو تصور ڪونہ پچايو اٿئي. وري ڌيان وڃي ڪر.“ ڪجهہ ڏينھن بعد جڏهين کيس ساڳيءَ گفا مان سڏ ڪيائين تہ فقير چوڻ لڳو ”مان ٻاهر ڪيئن اچان؟ منھنجا سڱ هن سوڙهي در مان نڪري ڪونہ سگهندا.“ مطلب تہ هن ﷲ جي اهڙي صورت من ۾ ويھاري جو پاڻ کي گويا ڏاند جي صورت ۾ ڏسڻ لڳو. هو ذڪر فڪر ڪجهہ ڪونہ ٿي ڪري سگهيو پر هن اتي پنھنجي عشق واري شيءِ مان اُن سان هيڪڙائي حاصل ڪئي. اهڙيءَ طرح هي دنيا جون شيون سڀ بھانا آهن. انھن جي معرفت بہ اها هڪ شيءِ حاصل ٿي سگهي ٿي جنھن جي اسان جي آتما کي لوڙ آهي. هاڻي نرمل کي بہ پاڻ کان سوال پڇڻو آهي تہ ڪھڙيءَ شيءِ يا ڪھڙو ڪم کيس سڀ کان پيارو لڳي ٿو. پوءِ اُن کي چھٽي وڃي ۽ اُن مان پنهجي آتما جو مقصد حاصل ڪري!
***
12-3-1964ع ٻہ ٽي ڏينھن ٿيا تہ اسين ڪراچيءَ کان موٽي رهيا هئاسون. سام، مان ۽ هڪ اسان جو ڇوڪرو گڏ هواسين؛ ساڳيءَ گاڏيءَ ۾ ڪوٽڙيءَ کان گرامي صاحب اچي ويٺو. اڳ هڪ ٻئي سان ڏيٺ ڪانہ ٿي هئي جيتوڻيڪ هڪ ٻئي جي ادبي ڪم مان ڪجهہ قدر واقف هئاسين. گرامي صاحب سنڌ جي مشهور رسالي ”مھراڻ“ جو ايڊيٽر آهي اسان کي هرو ڀرو اها اميد ڪانہ هئي تہ هو ايتري قدر اسان جي ڪم مان واقف هوندو! پر هن صاحب اسان کي عجب ۾ وجهي ڇڏيو جو نہ فقط سام جي غزلن جو بيان ڪرڻ لڳو مگر منھنجي ڊائريءَ ۾ ڪيتريون ڳالھيون بيان ڪيل چٽيءَ طرح ياد هيس. چيائين تہ مون پنھنجي آفيس واري پٽيوالي کي چئي ڇڏيو آهي تہ ٻي ڪابہ شيءِ ميز تان هيڏي هوڏي ٿي وڃي تہ حرڪت نہ آهي پر ڪنھن بہ صورت ۾ ”رهاڻ“ رسالو جنھن ۾ اسان جي ڊائري ۽ ”ديوان سام“ شايع ٿيندا آهن، هميشہ ميز تي منھنجي سامھون رهي.“
حال احوال پڇندي جڏهن معلوم ڪيائين تہ اسين ڪراچيءَ زمين جي ڪم سان ويل هئاسون تڏهين هو تعجب ۾ اچي چوڻ لڳو ”توهين سام صاحب کي زماني جا ڪم ڏسي وڏو جرم ڪريو ٿا. هن کي ڇڏي ڏيو تہ ويٺو اسان لاءِ غزل لکي وندر پيدا ڪري ۽ دعائون گهري. زماني جي ڪمن کان کيس بلڪل فارغ ڪري ڇڏيو!“ مون کي سندس اکر ٻڌي بيحد خوشي ٿي، خاص ان ڪري جو ڏٺم تہ اسان جو ڇوڪرو جيڪو اسان سان هيو ۽ جنھن جو من آشرم جي مشغولين سان پوريءَ طرح ڪين لڳندو هو ۽ ڪڏهن ڪڏهن وڃان، وڃان پيو ڪندو آهي، سوبہ صدق ۾ اچي ويو. اُن ڳالھہ ۾ فخر وٺڻ لڳو تہ اسان جي دادا سائينءَ جو ٻاهر ڪيترو قدر آهي. سچ چيو اٿن تہ گهر جو پير چلھہ جو مارنگ. جيتري قدر منھنجو واسطو آهي، مون تہ گويا پنھنجا ئي خيال گرامي صاحب جي واتان ٻڌا!
***


13-4-1964ع گذريل رات هڪ هندو فقير سيوهڻ جو سام سائينءَ سان ملڻ آيو. ساڻس ڳالھائيندي جهوڪ جي مشهور فقير نصير جو ذڪر نڪتو. سام چيو: ”فقير نصير وڏو گياني هو. اڻپڙهيل هو مگر اهڙو سندس اکرن ۾ تاثير هو جو وڏا پروفيسر ۽ پرنسيپال، ڪامورا ڪراچيءَ ۾ اچي سندس اڳيان ويھندا هئا ۽ سندس گيان جا نڪتا ٻڌندا هئا.“
ان هندو فقير ٻڌايو تہ هينئر سندس مقبره تي ڪم هلي رهيو آهي ۽ سام کان پڇيائين تہ اوهان ڪڏهن جهوڪ شريف جي ميلي تي آيا آهيو؟
سام چيو: ”اسين گهڻو ڪري ميلن تي ڪونہ ويندا آهيون، نہ درگاهن ڏسڻ جو خاص شوق آهي، جيتوڻيڪ اُتي بہ صوفيءَ جو سئر آهي. ڪڏهن موج پئي تہ سئر تي نڪربو آهي. درحقيقت سئر سڄو سال پاڻ ۾ سمايل آهي ۽ پنھنجي صورت ئي ٿا هر جاءِ پسون. جيئن آرسيءَ ۾ منھن ڏسڻ سان پاڻ کي خوشي ٿيندي آهي، تيئن وحدانيت وارو بہ ڪثرت جي آرسيءَ ۾ پنھنجو ئي منھن ڏسي خوش ٿئي ٿو. هيءَ هڪ ئي ليلا آهي؛ ڪڏهن سيوهڻ شريف ڪڏهن ڪنڊڙي شريف ڪڏهن درازين ڪڏهن گنگا ۽ ڪاشي تہ ڪڏهن مڪي مديني وڃي ٿو پاڻ پسي؛ اها سندس خوشي آهي. ورنہ ضرورت ڪجهہ ڪانہ اٿس جو ڪيڏانھن وڃي؛ پنھنجي سيني ۾ سڀ ڪجهہ سمايل آهي.“
***


11-5-1964ع گذريل رات اسان جي گهر جي اڳيان اڳواٽ ئي محرم جو ماتم ٿي رهيو هو. سام اوڏانھن ڌيان ڇڪائي چيو: ”هي بہ عبادت جو نمونو اٿوَ. اهڙيءَ طرح ٻين مذهبن ۾ بہ اهڙا نمونا عبادت جا آهن جن ۾ هٿ پير هلائڻا پون ۽ جوش جنون هجي؛ مثال طور هندو فرقي ۾ نانگ جي پوڄا ڪندڙ مون ڏٺا آهن جي جوش مان هڪلون ڏيئي ۽ هٿن جا اشارا ڪري نانگ جي مورتيءَ کي گويا جاڳائيندا آهن! اهڙيءَ طرح يھودي جيرو سلم ۾ رودن واري ڀت Wailing Wall تي وڃي روئڻ جا مظاهرا ڪندا آهن پر جڏهن گيان جي درشٽيءَ وڌي ٿي هٿ پير هلائڻ يا عبادت ۾ ڪنڌ ڌوڻ ۽ جوش يا جنون جا مظاهرا ڪرڻ ضروري نہ ٿو سمجهجي؛ تنھن کان پوءِ آهن جپ تپ ذڪر وغيرہ. اڃا اڳ ڀرو هلي عابد ڏسي ٿو تہ ڪنھن زباني ذڪر يا چپ تپ وغيرہ جي پڻ ضرورت نہ آهي ۽ پوءِ ماٺ ميٺ ۾ اندر جو اندر ۾ خيال يا نقش جي ٽيڪ وٺي ’عبادت‘ ڪري ٿو. مگر اڃا بہ اڳتي هلي آخر تصور جي ٽيڪ بہ ڇڏي ٿو ڏي. ’اوهم‘ ’سوهم‘ يا ذڪر ذاتيءَ جا طريقا اختيار ڪري ٿو. آخر ائين ٿو سمجهجي تہ ﷲ سان ڪا بہ اٽڪل هلي ڪا نہ ٿي سگهي. محبت واري هيڪڙائيءَ مان اها وجداني حاصل ٿئي ٿي، جنھن ۾ اٿڻ ويھڻ، کائڻ، جا طريقا خود عبادت ٿي پون ٿا، يعني هرڪار ۽ هر خيال ۾ ﷲ کي اثبات ڪري ٿو. هن منزل جا ماڻھو بہ سڀني مذهبن ۾ ملن ٿا.“
***


28-5-1964ع ڪالھہ (؟) جواهري لعل جو مرتيو هندستاني وقت موجب 2 بجي ڌاري ٿيو، صبح جو چانھہ پيئڻ کان پوءِ سام پنھنجي ليکي گهر ۾ ۽ مان پنھنجي ليکي اسپتال ۾ ڪو اثر محسوس ڪري رهيا هئاسين، جيتوڻيڪ اهڙي خبر اڃا ڪونہ ملي هئي. گهڻي وقت کان پوءِ ريڊين تي خبر پئي تہ پنڊت نھرو بيمار آهي. هيمشہ ڪنھن جي بيماريءَ جو ٻڌي ايترو اثر ڪونہ ٿيندو آهي ڇا لاءِ جو بيماري پيئي انسان کي ٿئي پر هن ڀيري الاجي ڇو اندر ۾ اهو خيال هيو تہ ڪا ڳوري ڳالھہ آهي. 1 بجي ڌاري مٿي چڙهيس ۽ پاڻ بہ دعا گهريم ۽ سام کي بہ چيم تہ دعا ڪر تہ هي انساني آزاديءَ جو نيتا زنده رهي. پر سام جي واتان اکر دعا جو ڪونہ نڪتو. مون کيس چيو تہ هن ڀيري شايد حالت ڳري آهي جو توهان کان دعا جو اکر بہ ڪونہ ٿو نڪري. سام چيو برابر اهڙو ڪو اثر صبح کان وٺي دل من تي رهي ٿو. ڪجهہ دير بعد ريڊين تي سندس مرتيوءَ جي خبر آئي، مگر اسين تہ ڄڻ اڳ ۾ ئي اهو خيال ڪري رهيا هئاسين. سام چيو تہ وڏن آتمائن جي اچڻ وڃڻ جو اثر ڪڏهين ڪڏهين ائين پئجي ويندو آهي توڻي جو اسين انھن سان هم خيالي نہ هجون.
تنھن کان پوءِ ارٿيءَ سان جيڪو سرگس نڪتو ان جي ڪارروائيءَ جو احوال ريڊين تي ٻڌوسين. هوڏانھن دکدائڪ مرتيو، هوڏانھن شاهاڻون شان شوڪت جو نظارو! ان جو ويچار ڪندي سام چيو: ”ڏسو هي موت ۽ حياتيءَ جي گويا پاڻ ۾ لڙائي آهي. موت ڌڪ هڻي هڪ وڏو ڪونڌر ڪيرائي وڌو پر حياتيءَ ان مان زندگيءَ ۽ روحانيت جو مصالح بڻايو! هي هڪ حياتيءَ جو عجيب نظارو چئجي يا موت جي مٿان فتح چئجي!“
مون چيو: ”اها ڳالھہ کولي ٻڌايو.“ سام چيو: هڪ پاسي جيئن ريڊئي تي ٻڌءِ، غم جا بادل ڇائنجي ويا آهن، پر ٻئي پاسي نظر ڪر تہ حياتي انھن مان پريم ۽ گيان جون بوندون برسائي رهي آهي؛ لکين ڪروڙين دليون پريم سان آباد ڪري رهي آهي! ماڻھو جيڪي ارٿيءَ سان گڏ وڃن ٿا انھن جي دلين ۾ سچ ۽ شيوا! جي آدرش لاءِ ڏس تہ اڄ ڪيڏي نہ محبت وڌيل آهي. ڪن ارادا ڪيا هوندا تہ اسين بہ جواهر بڻباسين، يا ان جي راھہ وٺنداسين. وري ٻي عجيب ڳالھہ ڏس تہ اسان جي پاڪستان گورنمنٽ ۽ ٻين ڪيترين مخالف راين پارٽين، ارادن، جمايتن ڪيڏي نہ فراخ دليءَ سان همدردي ظاهر ڪئي آهي! هوڏانھن وري ملڪ مٿان سندس خاڪ جي ڇٽڻ جو اعلان يعني ان جو ذرو ذرو پنھنجي ملڪ ۽ انسانيت جي خدمت لاءِ ڪم اچي سو بہ ڏيکاري ٿو تہ نہ فقط جيئري انسان ذات جي خدمت بعد پر مئي پڄاڻان خود ان جي مٽيءَ سان موت روحانيت جو اتساه جاڳائي سگهي ٿو.“
***


29-8-1964ع اڄ ٿڌڙي آهي. پھريون خيال ڪرشن جي جنم جو ئي من ۾ اچي ٿو. سام جي اڄوڪي هڪ متر ڏانھن لکيل خط مان هيٺيون ٻہ ٽي سٽون ترجمو ڪريان ٿي: ”سچ پچ هن زندگيءَ جو مزو پوري ريت تڏهن حاصل ٿئي ٿو جڏهن حياتي ايشور جي هڪ ليلا سمجهي انھيءَ ۾ پنھنجو پارٽ پوريءَ طرح ادا ڪجي ٿو. ڪرشن اسان جي دلين ۾ وري وري نئين سر جنم وٺي ٿو، جتي سندس مرلي اڃان ڀي پريم ڀريون لاتيون سڻائي ٿي؛ چوي ٿي اي انسان اُٿ! سندس پريم جي آلاپ ٻڌ! منجهس ئي سارو مٺاس جيون جو سمايل آهي.“
اڄوڪي ڏينھن مون بہ وري نئون ارادو ڪيو آهي تہ مان بہ ان ليلا ۾ پنھنجو پارٽ دلو جان سان ادا ڪندس. پنھنجي ٻين آدرشن ۾ هي بہ هڪ ڪم مون پاڻ تي هموار ڪيو آهي تہ هن ”جيتامڙي جيَ ڊائريءَ“ وسيلي سام جو ۽ هن صوفي ست سنگ جو سنيھو جيترو ٿي سگهندو دور دور پھچائيندي رهندس. ٽي مھينا سڄا سارا هن ڊائريءَ کي ڇڏي ٿي ويا جو ڏيکاري ٿو تہ مان ڪيتري قدر وري وري سست ٿي پوان ٿي؛ پر انھن ٽن مھينن مان ڏيڍ مھينو تہ سام خود ٻاهر رهيو هو. انھيءَ موقع بنسبت بہ ٿورو احوال هت ڏيڻ واجب نظر اچي ٿو. وڃڻ کان اڳ سام چيو هو تہ تون پئسي ڪمائڻ يا ٻئي ڪنھن ڳالھہ جو خيال نہ ڪر؛ جيڪڏهن توکي بہ پنھنجن مائٽن وٽ هندستان هلڻوآهي تہ ڪجهہ ڏينھن لاءِ هل. مون سان گڏجي مسافري ڪر، جو اڪيلائيءَ ۾ ٻنھي ڌرين کي گهڻيون دشواريون پيش اچن ٿيون؛ حالتن ڦرندي ويرم ئي ڪانہ ٿي ٿئي؛ وري وري ڏٺو اٿئون تہ ڄڻ وچ ۾ درياھہ وهي ٿا وڃن؛ ڪڏهين ڪٿي پوسٽل اسٽرائيڪ آهي تہ ڪڏهين خطن جي اچ وڃ ئي بند آهي؛ ڪڏهن ليٽون ٿيون نڪرن ۽ ڪڏهن ٻيا سبب ٿا بڻن. جنھن ڪري هڪ ٻئي جو احوال ڪو نہ ٿو ملي. نہ وري هڪ ٻئي کي اهنجي سھنجيءَ ۾ جيڪر پھچي سگهجي. مون کي هي انديشا سام جا هروڀرو اهڙا نظر نہ آيا جو انھن جي ڪري تڪڙي تياري ڪري ساڻس گڏ گهمڻ هلان؛ مگر جلد ئي حالتون اهڙيون بڻيون جو ڪراچيءَ ۾ پوسٽل اسٽرائيڪ (Strike) ٿيو، هوڏانھن سام کي بمبيءَ ۾ ٽپال ملڻ جي پوري سھولت ڪانہ هئي جنھن ڪري ٻنھي طرفان ڪيتري انتظاري پيدا ٿي وئي. منھنجو لکيل خط ٻارنھن يا تيرهن ڏينھن بعد مس پيو سام کي پھچي. نہ مان هن جي پروگرام مان واقف، نہ هن کي خاطري پيئي ٿئي تہ دل چوي پئي اجايو ٿو دهليءَ وڃين؛ اول سرلا پھچي وڃي تہ پوءِ هتان نڪرجي. پر ٽڪيٽ جو ريزرويشن اٺ ڏينھن اڳ ۾ ڪرڻو ٿي پيو. چاليھن ڏينھن جي ڪوشش بعد مس مس دهليءَ جو ويزا وٺي هو منھنجي پروگرام واري ڏينھن دهليءَ پھتو. اتي پھچڻ کان اڳ، سندس چوڻ موجب، کي سهڪڙو درشيہ ڏسڻ ۾ آيو جنھن ۾ ڏٺائين تہ گاڏي دهليءَ پھتي ۽ دهليءَ ۾ گول چڪر هڻي وري اڳتي رواني ٿي ويئي! هتي نوٽ ڪرڻ جھڙي ڳالھہ هيءَ آهي تہ جنھن گاڏيءَ ۾ سام پھتو اهائي ساڳي گاڏي دليءَ مان نئين سر امر تسر کان لاهور ايندي آهي. مون کي لاهور کان پوليس ۽ پاسپورٽ وارن واپس ڪري ڇڏيو هو جو نئون قانون نڪتل هو تہ پاڪستان مان No Objection جو سرٽيفڪيٽ وٺي پوءِ نڪرڻ گهرجي. اُهي ٻٽي ڏينھن مان هن طرف پريشانيءَ ۾ تہ سام هن طرف انتظاريءَ ۾ هيو. ڄڻ تہ سچ پچ سندس خيال وارو درياھہ اسان جي وچ مان وهي ويو. آخر تارون ٽيليفون Trunk Call وغيرہ ڪري هڪ ٻئي سان ڳالھايوسين ۽ سام انھيءَ گاڏيءَ ۾ Reservation وٺي ٻئي ڏينھن لاهور طرف کان موٽيو. پوءِ سندس ڏٺل درشيہ جي کيس ياد آئي جو دهليءَ ۾ پھچڻ کان اڳ ڏٺو هئائين؛ هيڏانھن مون کي سندس اڳ چيل لفظن جي ياد آئي. ان ڪري مون ارادو ڪري ڇڏيو آهي تہ اڳتي اهڙي چوڪ ڪانہ ڪندس ۽ پنھنجي عقل تي نہ ڀاڙيندس!
***


30-8-1964ع اڄ ڪالھہ چون ٿا تہ کوجنا هلي رهي آهي تہ انترگيان Telepathy جي زريعي ڪنھن دور ديس ڪيئن يقيني طور سنيھا پھچائجن. اهو سوال بہ ويچار ۾ آهي تہ چنڊ تي چڙهڻ کان پوءِ انترگيان جي شڪتي (Telepathy) ڪارگر ٿيندي يا نہ.ا هڙن سنيھن پھچائڻ لاءِ اڳي مون هن ڊائريءَ ۾ سر آليور لاج جي آزمودن جو ذڪر ڪيو آهي. سام ان بابت هينئن چيو: ”ٽيليپٿي Telepathy ۽ ڪليئر واينس Clairvoyance جون طاقتون روحاني طاقتون آهن جن جو علم ۽ عقل سان ڪو واسطو ڪونہ آهي. ائين بہ هروڀرو نہ آهي تہ ڪو آهي پرماتما سان پھتل شخصن کي ئي حاصل ٿي سگهن ٿيون؛ مگر ائين ضرور آهي تہ جن ۾ ستوگڻ وڌيڪ رهي ٿو انھن ۾ اهي طاقتون سھنجائيءَ سان ظاهر ٿين ٿيون. خيال جو گهوڙو (اڄڪلھہ ان کي خيال جي بجلي چوڻ گهرجي) سڀ کان تيز آهي. اِنسان ان طرف توجهہ گهٽ ڏئي ٿو ورنہ ستي گڻ وارا اڳ ۾ گهڻو ڏسي پسي سگهن ٿا. ستي گڻ وارن جي هڪ نشاني اها آهي جو هو دک سک کي هڪ ڪري سمجهن ٿا ۽ ڪنھن بہ حالت ۾ پنھنجي خيال کان ٿڙن نہ ٿا.“
انھن جي آزمودن ٻڌندي مون کي بہ تازا مثال ياد آيا جي مون سام کي ٻڌايا ۽ انھن بابت وڌيڪ سمجهاڻي کانئس طلب ڪيم.
سام چيو: ”جڏهن توجهہ ڪنھن خاص ڳالھہ ڏانھن گهڻو ٿيندو آهي تڏهن گويا هي وجود سارو خيال ۽ احساس سميت، سوچ ويچار جي صورت وٺي انھيءَ شيءِ جي ڳولھا ۾ ڄڻڪ پاڻ کان ٻاهر نڪري ويندو آهي ۽ انھيءَ کِن ۾ ائين سمجهندو آهي تہ اهي شيون ئي فقط ضروري آهن جنھن ڪري ٻين حقيقتن کان پري ٿي وڃي ٿو. خيال ان وقت گهٻرايل رهي ٿو، پر جڏهن من وري شانت ٿئي ٿو تڏهن اُهي سڀ شيون پوري انداز ۾ نظر اچن ٿيون ۽ خاص طلب واري ڳالھہ پڻ سچي روپ ۾ اکين اڳيان اڀري اچي ٿي.“
اڄ ڇا ٿيو جو سام جي ٻن جوڙن چمپلن مان هڪ جوڙو ٽٽي پيو. ٻئي جوڙي جي ڳولھا ڪئي وئي پر ڏسڻ ۾ ڪونہ آيو. اسان جي پٽيوالي جنھن جي هٿان اها گم ٿي، ان بہ ڳولا ڪئي. مگر جلد ئي سام ڳولھا بند ڪئي ۽ ان پٽيوالي کي بہ چيائين تہ مان سمجهان ٿو اها شيءِ هت ڪانہ آهي؛ تو ڪنھن موچيءَ کي تہ ڪا نہ ڏني آهي؟ وڃي پڇا ڪر! پٽيوالو چوڻ لڳو تہ مون کي ڪونہ ٿو سجهي تہ ڪنھن موچيءَ کي ڏني اٿم. اهو موچي اسان جي رستي تي ويٺو هو جتان هر روز اهو پٽيوالو گهڻائي ڀيرا ڏينھن ۾ ايندو ويندو آهي. سام جڏهن کيس گهر مان ان موچيءَ ڏانھن روانو ڪيو تڏهن موچيءَ بہ پري کان هن ڏانھن ڏٺو ۽ چيائين تہ چمپل اڃا نہ کڻندين ڇا؟ هاڻي انھيءَ ڳالھہ تي ويچار ڪريو تہ ڇو اوچتو انھيءَ موچي پٽيوالي کي سڏ ڪري چمپل لاءِ چيو، عين انھيءَ وقت جڏهن هو پاڻ چمپل جي پڇا ڪرڻ ٿي ويو؟ سام چيو: ”ان مان انومان ڪجي ٿو تہ اسان جي خيال وڃي ان موچيءَ جي خيال کي جاڳايو، نہ تہ ان جي بي ايماني هجي يا ويسر هجي تہ اُها حالت بلڪل ساڳيءَ گهڙيءَ ايڏيءَ مدت کان پوءِ ڪيئن ٿي اوچتو ختم ٿئي!“
ٻيو مثال ڪجهہ عرصو اڳ جو آهي جڏهن هڪ نوڪرياڻي سام جي رلھي ٺاهيندي، ڪي ڪپڙي جا ٽڪر گم ڪيا هئا. مون ضد گهڻو ڪيو تہ اُهي ٽڪرا انھيءَ رلھيءَ ۾ وڌل هوندا ۽ ان نوڪرياڻيءَ پڻ يقين ڏياريو تہ سندس ڌي ئي اهو ڪم ڪندي آهي؛ ڪنھن ڪجهہ تڳايو ڪو نہ آهي. انھيءَ نوڪرياڻيءَ جي جاءِ جي سام يا مون کي ڪا خبر ڪانہ هئي. پر سام جو خيال سنجها جي پريئر کان پوءِ وري اوچتو انھيءَ ڳالھہ ڏي وريو ۽ ان نوڪرياڻيءَ کي چيائين تہ مائي تون ڪوڙ ٿي ڳالھائين! تنھنجي گهر ۾ اوڀر واري ڀت کان جيڪو جارو آهي انھيءَ لڳ قرآن شريف جي هيٺان ئي هيٺان اُهي ٽڪرا پيا آهن جي ڌيڻي ٻارن لاءِ ڪڍي رکيا آهن!
انھيءَ مائي کي گويا ڏڪڻي وٺي ويئي ۽ وڃي ڪپڙي جا ٽڪر کڻي آئي. تصديق ڏنائين تہ برابر ساڳيءَ جاءِ تي رکيل هئا. سام نہ جارو اڳ ڏٺو هو، نہ وري اسين ان جاءِ ۾ اندر ڪڏهين ويا هئاسين.
انھيءَ واقعي جي سام سمجهاڻي ڏيندي چيو: ”ان وقت عقل ويچار يا دليل بازي ڪم ڪونہ ڏيندا آهن. جيڪڏهن ڪو خيال ڪنھن شيءِ ۾ وڃي اٽڪي ٿو تہ ان سان هڪ قسم جي وجودي هيڪڙائي پيدا ٿئي ٿي. ٻين لفظن ۾ چئجي تہ پنھنجو وجود خود انھيءَ شيءِ ۾ يا ماڻھوءَ ۾ وڃي واسو ڪندو آهي ۽ اها شيءِ يا ماڻھو اکين آڏو ٿي بيھندو آهي. هي تجربا Clairvoyance ۽ Telepathy جي حد اندر اچن ٿا پر انھن جو آتمڪ اڀياس سان ڪو واسطو ڪونہ آهي.“
ڀلا هيءَ ڳالھہ جا مان هيٺ بيان ڪريان ٿي، سا يڪوجوديءَ منجهان پيدا ٿيندڙ ڪنھن طاقت جي هڪ ڪرامت چئجي يا انھيءَ يڪوجوديءَ واري احساس مان فقط اڳواٽ ايندڙ هڪ اعلان چئجي، سو فيصلو مان پڙهندڙن تي رکان ٿي.
ٿورا ڏينھن اڳ سخت گرميءَ سبب مون کي مونجهہ ٿيڻ لڳي؛ مان پريشان ٿي سام کي چوڻ لڳيس تہ هوا کول! هن چيو پنھنجي وقت تي پاڻھي کلندي. مگر منھنجي بيقراري وڌنڌي رهي ۽ مان سام کي ساڳيائي اکر چوندي رهيس: هوا کول نہ تہ بچڻ مشڪل آهي! ان وقت اسان جو دوست پير رانجهن ۽ پنھنجي ٽولي وارا فقير پڻ ويٺل هئا. پير رانجهن چيو اڄ هوا جو کلڻ مشڪل آهي جو آسمان ۾ ڪڪر آهن؛ ٻہ راتيون ۽ ٻہ ڏينھن سانده اها حالت رهي آهي، مگر هوا جو هڪ جهلڪو بہ ڪٿان ڪونہ ٿو اچي! هوڏانھن مڇر بہ خوب پٽڻ لڳا. مون بلڪل ٻاڏائي طلب ڪئي تہ هي رام! هوا کول نہ تہ ماڻھو مري ويندا! منھنجي پريشاني ڏسي سام جو سارو وجود جنبش ۾ اچي ويو؛ منھنجو هٿ وٺي چيائين: ”چڱو دلجاءِ ڪر؛ پريشان نہ ٿيءُ، هوا کلي ٿي! مان چپ رهيس. تڏهن ٻيو دفعو چيائين ڌيرج ڪر، هوا ضرور کلندي! انھيءِ ئي منٽ اندر وڻ چرڻ لڳا ۽ ٿڌي هير ذري گهٽ طوفاني صورت وٺي اچي ڏکڻ اوڀر کان لٿي. اسان سڀ ويسوري ۾ پئجي وياسون. سام چيو: ”سڀ تت آتما ۾ سمايل آهن ۽ آتما پرماتما ۾ سمايل آهي. درحقيقت ڪا شيءِ ڪنھن کان جدا نہ آهي؛ انسان جيڪڏهن يڪوجوديءَ سان طلب ڪري تہ اُها ضرور پوري ٿئي ٿي. مگر اها يڪوجودي خيال جي پنھنجي غرضن وارين طلبن ۾ پيدا ٿي ڪونہ ٿي سگهي؛ پر اُپڪار لاءِ يا پريم وچان جيڪڏهن اها يڪوجودي خيال جي پيدا ٿئي ٿي تہ ان جي اڳيان ڪا بہ رنڊڪ نہ ٿي اچي. هيءَ ڪا ڪرامت ڪانہ آهي مگر سمجهو تہ خيال خيال کي، چت چت کي وڃي جاڳايو، جنھن جي ’حڪم‘ ۾ سڀ عناصر رهن ٿا.“
مان بہ ڪي ڪرامتون هت بيان ڪري ڪونہ رهي آهيان، مگر اسان جو گهر هڪ خيال جي لئباريٽري آهي؛ اڄ ڪالھہ جڏهن وڏن سرڪارين جا جنگي کاتا بہ اهڙين کوجنائن ۾ لڳل آهن تڏهن هي ماجرائون بيان ڪيل ڪنھن وهم، پوڄا جي خيال يا انڌ شرڌا مان پيدا ٿيندڙ ڳالھيون ڪري سمجهڻ نہ گهرجن؛ پر صاف سچا واقعا انسان جي خيال جي طاقت جا ڪري سمجهڻ گهرجن. مون اُهي هت پيش ڪيا آهن ان لاءِ جو اهڙين ڳالھين کان اڄ ڪلھہ انسان جو خيال ڦريل آهي ۽ پيٽ جي پوڄا ۾ انسان پنھنجي سچين طاقتن کان وڇڙيل آهي. اڄ ڪالھہ اسين حرص جي حيرانيءَ ۾ اُهي طاقتون پنھنجون وڃائي ويٺا آهيون. هنن تازن مثالن پيش اچڻ ڪري ئي منھنجو خيال اُن ڳالھہ ڏانھن وڃي رهيو آهي تہ ڪجهہ وقت کان ڊائري ڇڏي ڏيڻ ڪري مان ڪيترا خزانا خيال جا وڃائي رهي آهيان!
***


سوامي رام ڪرشن پرمهنس جي حياتيءَ مان ٿوريون سٽون مون سام کي پڙهي ٻڌايون. سام چيو: ”سري رام ڪرشن جي ڪھڙي نہ سندر حياتي هئي! سڄو ڏينھن ايشور جي وارتا ۽ رام نام جي ڌن پيئي هلندي هئي. هن سنسار ۾ سڀ ڪجهہ موجود آهي؛ جيڪو جيڪا شيءِ دل سان چاهي ٿو سائي آخر ڳولھي لھي ٿو. ڪو پيٽ پالنا ڪو ڌنڌي جي انتظاري ۾ ڪو شعر و شاعريءَ ۾ تہ ڪو رام نام جي گيان ۾ وقت گذاري ٿو. پنھنجي هڪ ڳالھہ ياد ايندي آهي جا تو گرن جي ڪتابن مان پڙهي ٻڌائي هئي، تہ پرشاد جو ٿالھہ جڏهن کليو تڏهن صدق وارن کي پرشايد ٿي نظر آيو ۽ پا کنڊي جيڪي درٻار ۾ ويٺا هئا، انھن کي ساڳيوئي پرشاد اپوتر ماس ٿي نظر آيو. اهڙءَ طرح هي سنسنار ۽ جي جيوت سڄو ايشور جو پرشاد آهي؛ هر ڪو پنھنجي چاهنا جي موجن مان مٺاس ماڻي ٿو!“
ڪالھہ اسان جو پٽيوالو ڪجهہ اڍنگي نموني هلت ڪرڻو لڳو جنھن ڪري کيس ڪڍي ڇڏيوسين. هو سام کي پنھنجو ’مرشد سائين‘ ڪري سڏيندو آهي ۽ سام کيس چڱيون سمجهاڻيون ڏيندو آهي. گهر حالتن مان ناراض ٿي هڪ ڀيري سنبريو هو تہ يا پاڻ ماريندس، يا ڪو گهر جو ڀاتي ماريندس. کيس اولاد ڪانہ آهي؛ سام جي سمجهائڻ تي باز آيو ۽ انجام ڪيائين تہ فقيرن سان ورونھن ڪري پاڻ وندرائيندس ۽ وري اهڙا خون خواريءَ جھڙا خيال دل تي نہ آڻيندس. ڪالھہ کيس اڍنگي هلت ڪرڻ کان پوءِ وري پڇتاءُ ٿيو جنھن ڪري پاڻھي موٽي اچي سام کي ڀاڪر پائي سندس پيرن ۾ ڪري ڳچ دير تائين روئڻ لڳو.
سام کيس هيءَ سمجهاڻي ڏني: ”اهو ڀاؤ ۽ اهي خيال پڪا ڪر. جڏهن پارو باهن ۾ ساڙي پڪو ڪبو آهي تڏهن اُن سان ڪيميا ڪندا آهن ۽ پوءِ ئي دوا ۾ ڪم ايندو آهي. سٺا خيال گويا روح جي ڪيميا آهن. اسان جو من ڦرڻو گهرڻو آهي. وري وري ڌڏي لڏي ٿو وڃي ۽ دڳ مان ڪدڳ هليو ٿو وڃي. هر جرم جو داغ پڇتاءُ سان ڌوپي وڃي ٿو. مگر ائين چئي دل کي دلاسو ڏيئي ويھي رهڻ نہ گهرجي. ڪوشش ڪجي تہ اهو سٺو ڀاو هميشہ قائم رهي. اِتي ئي حياتيءَ جي جيت هار جو فيصلو آهي.“
***


3-10-1964ع سام جڏهن دهليءَ کان واپس آيو تڏهن دهليءَ ۾ پنھنجي ٻارن ۽ منھنجي ڀيڻ کي ائين چئي آيو تہ مان سمجهان ٿو ڪجهہ مڙيوئي لاڙڪاڻي ۾ ٿي رهيو آهي. جنھن ڪري مون کي ترت واپس وڃڻو آهي. ان وقت شايد سبب اسان جي هاڻوڪن تڪليفن جا جڙي رهيا هئا. هڪ طوفان آسمان ۾ ڄڻڪ وڌي رهيو هو، جو نظر کان اڃا لڪل هو. هڪ ضدي ۽ تعصب سان ڀريل ڪاموري جي اڳواٽ رٿيل برن ارادن جو اهو هڪ طوفان هيو. ڏسجي ٿو تہ اهو پنھنجي ساٿين سنگتين جي صلاح سان پڪو ارادو ڪري ويٺو هو تہ پنھنجي هڪ عزيز ڇوڪريءَ جا ڊاڪٽريءَ جو امتحان تازو پاس ڪري آئي آهي، سا ڪيئن بہ ڪري منھنجي جاءِ تي آڻي. ان لاءَ هن عجيب و غريب طريقن سان ويھي گهاٽ گهڙيا ۽ گهڻيون مشڪلاتون منھنجي راھہ ۾ وڌائين، جھڙوڪ مونسان وفادار ملازمن جي بدلي ڪرائڻ، ڪن کي نوڪريءَ مان ئي ڪڍائي ڇڏڻ ۽ انھن جي جاءِ تي ٻيا لچا ماڻھو رکائڻ جن کي ڏاھہ مليل هئي تہ منھنجي چوڻ ۾ ڪين هلن، مگر جاسوس ٿي رهن؛ ۽ گهر ۾ عام طور مڙدن جو اچڻ ان لاءِ بند ڪرڻ تہ جيئن خود سام جي اچ وڃ تي بندش پوي توڻي جو مڙدن لاءِ جدا لنگهہ ٻئي پاسي کان هيو. سندس مطلب اهو هوتہ اسين جاءِ خالي ڪري وڃون. انھن قدمن جو نتيجو اهو نڪتو جو پندرهن ڏينھن گرڌاري ۽ سام گهر ۾ ويھي رهيا ۽ ٻاهرين ماڻھن سان ملاقات گهڻو ڪري کڙڪين تان بيھي ڪندا هئاسين؛ ڀاڄي ڀتي ٽوڪريءَ ۾ وجهي رسي ٻڌي انھيءَ سان مٿي ڇڪي وٺندا هئاسون. اسان جو هڪ غريب ڪرستان ساٿي J. W. Stewart جو پنجويھن سالن کان سام جو مھمان ٿي رهيو آهي اُهو بيماريءَ وقت پڻ بنا علاج جي بند رهيو. آخر جڏهن در کولڻ جي بدران زوريءَ هن کي گهر مان ڪڍائي سول اسپتال ۾ موڪليو ويو، تڏهن ويچارو ٻن ٽن ٽينھن اندر ئي اُتي مري ويو. پر برائي سندن انھيءَ تائين محدود ڪونہ هئي؛ هنن جون اهي بہ رٿون هيون تہ اسان جو سامان سڙو اوچتو جاءِ مان ڪڍرايو وڃي. ٻيون پڻ اهڙيون غنڊاگرديءَ جون خبرون پيو ملن. مان انھيءَ وقت ٻن سببن جي ڪري گهٻرايل هيس:
پھريون خيال اهو هيم تہ سام جي صحت تي متان ڪو اثر پوي. جيتوڻيڪ هن ائين ٿي چيو تہ هي سٺو موقعو مليو آهي جو اسين ’چاليھو‘ رکنداسين، يعني چاليھہ 40 ڏينھن گوشي نشين ٿي رهنداسين! سام ائين بہ چيو تہ هن وقت پاڻ کي ٻاهر نڪرڻ جو خيال بہ ڪو نہ ٿو رهي، ڇا لاءِ جو هن نموني دل جي تار پنھنجي سائينءَ سان ڳنڍي رهي ٿي؛ ڪشٽ ۾ سندس پريم جو نرالو مزو ملي ٿو. ٻيو مون کي اهو خيال هيو تہ اسين هت ٿورائيءَ ۾ آهيون؛ هو ضدي ماڻھو ڪنھن بہ حد تائين وڃي سگهي ٿو. سندس ملازم جڏهين مسٽر اسٽوئرٽ کي زوريءَ کڻڻ آيا تڏهن سندن رخ سٺو نظر نہ آيو. پر سام جي خيال کي ڪو بہ لوڏو ڪونہ هو؛ چيائين تہ نوڪريءَ جي پرواھہ نہ آهي، پر هن نموني بز دل ٿي ڀڄي وڃڻ ٺيڪ نہ آهي! اڃا تائين اهو طوفان هلي رهيو آهي ۽ دوست ۽ دشمن جي پريکشيا ٿي رهي آهي. جن ملازمن ۽ ٻين کي اسان سان گڏ تڪليف آئي آهي سي بہ ائين پيا چون تہ هي ﷲ جي آزمائش نہ آهي مگر اسان جي صدق جي آزمائش آهي؛ هو پنھنجي ڀڳتن کي يعني سچ جي راھہ وارن کي ضرور مدد ڪندو آهي، ۽ ضرور ڪا واھہ کوليندو، پر اسان جي صدق جي اڄ پريکشيا آهي تہ آپدا جي وقت اسين منجس ڪيترو اعتقاد رکون ٿا.
اسان جو ڇوڪرو جيڪو گهڻو ڪري پئسي يا کاڌي پيتي جي ڳالھہ تان پيو رنج ٿيندو آهي، تنھن هي سڄو مھينو گهڻي ڀاڱي صبر ۾ گذاريو آهي، نہ فقط ايترو پر ڪم اڳي کان ٻيڻو اچي مٿس پرٽيو آهي، جو هو خوشيءَ سان پيو ڪري. اسان جي ملازمن جي بدلين ڪري ۽ نئين ڪنھن ماڻھوءَ نہ ملڻ ڪري ۽ موهن جي پنھنجي ڌنڌي لاءِ تياريءَ ۾ مشغول رهڻ سبب ٻئي ڇوڪري کي گهر ۽ باغ جي ڪمن وغيرہ ۾ ڪوبہ مدد ڪري نہ سگهيو آهي. هڪ ڀيرو شاديءَ نہ ڪرائڻ جي ڳالھہ تي بہ رنج ظاهر ڪيائين پر اُن وقت سام چيو: ”هن آزمائش جي وقت اهي ڳالھيون ڪيتريون نہ هلڪيون ۽ بي سود پيون لڳن!
ائين ان ڳالھہ جو گفتگو ئي بند ٿي ويو. سام چيو: ”ڏسو دک ڪيڏو نہ حسين آهي، جو ڪچا خيال سڀني کان ڀلائي ٿو ڇڏي. هي ڇوڪرا نہ فقط پر اسين سڀ پنھنجي اصلي روپ ۾ آيا آهيون؛ ۽ هن ڪاموري جي سختيءَ ڪري پئدا ٿيل ڪشٽ ۾ سچي ايڪتا حاصل ڪري پريم جو نرالو مزو ماڻي رهيا آهيون.“
***


25-10-1964ع گذريل مھيني کن جي تڪليفن جو اڳ ۾ ذڪر ڪيل آهي. انھيءَ عرصي ۾ سام بہ پسند نہ ڪندو هو تہ ٻاهر نڪران جيتوڻيڪ مون کي سندس صحت جي انتظاري رهندي هئي ۽ کيس چوندي هيس تہ هن نوڪريءَ کان استيفا کڻي ڏجي؛ ائين توهان جي صحت متان خراب ٿي پوي؛ ٻاهر نڪرڻ ضروري آهي! مگر سام چوندو هيو تہ هن ڪشٽ واري وقت هڪ جاءِ ويھڻ سان نرالي يڪوجوديءَ حاصل ٿئي ٿي. آتما جي تار گويا پرماتما سان ڳنڍيل رهي ٿي؛ ٻاهر نڪرڻ ۾ پاڻ کي بہ مزو ڪونہ ٿو اچي. انھيءَ وقت ۾ اسان جو جهونو دوست ڊپٽي صاحب جنھن جو ذڪر اڳ هن ڊائريءَ ۾ آيل آهي، سو خاص موڪل وٺي اسان وٽ اچڻ وڃڻ لڳو. هڪ ڀيري مون کي چيائين تہ هيءَ توهان جي پريکشيا آهي؛ جي سچ تي آهيو تہ ڪڪر پاڻھي هٽي ويندا. سام چيو تہ اها ڳالھہ بلڪل سچي آهي.
***


25-11-1964ع اڄ اهي طوفان گهڻي ڀاڱي دور ٿي ويا آهن. اسان جي پريکشيا پوري ٿي، مگر اهو ساڳيو ڪامورو اڃا اتي آهي. ٻڌجي ٿو تہ کائنس پنھنجي هلت بنسبت ڪا پڇا ڳاڇا ٿي رهي آهي ۽ حال في الحال تہ پنھنجي ابتن ارادن ۾ فتحيابيءَ جي اميد ڪانہ اٿس. بند ڪرايل در وغيرہ وزير جي تار تي کولايا ويا ۽ هينئر اسان جي اچ وڃ تي ڪا روڪ ڪانھي. تڪليف ٿي، مگر ٻيو اسان جو ڪجهہ بہ ڪين ويو. گهر ۾ ايڪتا جو ڀاو وڌيل آهي ۽ دوستن واقفڪارن ۾ يا عام ماڻھن ۾ جيڪو ذڪر اسان جي باري ۾ هلي پيو تنھن مان ظاهر آهي تہ هنن جي همدردي اسان سان آهي. اهو ڪافي فائدو آهي! شل هي آزمودا اسان سڀني جو سچ جي راھہ ۾ اعتماد وڌائن!
***


5-12-1964ع سام هندستان جي پاسپورٽ لاءِ درخواست ڏني آهي؛ انھيءَ ۾ ڪي مشڪلاتون ٿي پيون آهن. گرڌاريءَ سام جو اُن ڳالھہ ڏانھن ڌيان ڇڪايو ۽ چيائين شايد اوهان کي پاسپورٽ جو ملڻ اهنجو ٿي پوي ۽ فلاڻي ديوان وانگر آخر هي ملڪ ڇڏڻو پويو.
سام چيو: ”ائين ڇو ٿيندو؟ اسان ڪھڙو ڏوھہ ڪيو آهي؟“
گرڌاريءَ چيو: ”ڏوھہ ثواب جو تہ سوال ئي ڪون آهي، پر ڪا دشمني ٿي سگهي ٿي.“
سام کلي چيو: ”اسان جو ڪو بہ دشمن ڪونہ آهي. پر جي اهڙو ناحق ڪنھن ڪيو تہ ضرور حق جي ذات کي غصو ايندو. ان ريت فقير کي بند ڪرڻ ۾ ڪنھن کي بہ چڱائي ڪانہ رسندي. زمانا ڦري وڃن، نظام ڦري وڃن پر حق جا قانون هميشہ اڻ ٽر آهن. فقير بند ٿيندا آهن تہ ٻين جي ڀلائيءَ لاءِ، ورنہ انھن کي ڪير بہ بند ڪري نہ سگهندو آهي.“
گرڌاريءَ پنھنجي ڪنڌ ڌوڻ سان گويا شڪ ظاهر ڪيو، ڄڻ تہ هن جو اعتقاد اهڙيءَ ڳالھہ ۾ ٻجهي نہ سگهيو تہ هڪ حق پرست ماڻھوءَ جي ڪري ڪو قدرت جوش ۾ اچي سگهي ٿي تڏهين سام کيس بادشاه غلام محمد ڪلھوڙي جي آکاڻي ٻڌائي جا هيئن آهي: چون ٿا تہ سندس پڙوسي دوست هڪ راجا جي ملڪ ۾ هميشہ ڏڪر رهندو هيو، توڙي جو ان راجا جي ملڪ ۾ پاڻي گهڻو هوندو هو، راجا هڪ درويش کي قاصد ڪري موڪليو تہ تون منھنجي دوست کان هن ڳالھہ جو سبب پڇي اچ تہ توهان جي ملڪ ۾ هميشہ سڪر آهي ۽ اسان وٽ هميشہ ڏڪر آهي، ان جو راز ڪھڙو آهي؟ بادشاھہ غلام محمد نياپو ٻڌندي ئي حڪم ڏنو تہ هن گستاخي فقير کي وڻ سان ٻڌي ڇڏيو. چون ٿا تہ ان فقير جي رنج يا ڪمھريءَ ڪري ان باغ جو اهو وڻ سڪي ويو؛ جڏهن اها خبر بادشاھہ کي پھتي، تڏهن هن فقير کي گهرايو ۽ کيس چيائين تہ راجا صاحب کي وڃي چؤ تہ هڪ انسان جي بد دعا ۽ رنج ڪري سائو وڻ سڪي سگهي ٿو تہ لکين ڪروڙين آدم جي آه وزاريءَ ۽ فريادن ڪرڻ جو اثر ڪھڙو ٿي سگهندو؟
سام چيو: هيءَ ڳالھہ هڪ ڏند ڪٿا سمجهي وڃي پر اُن ڳالھہ ۾ ذرو بہ شڪ ڪونہ آهي تہ ناحق ڏسي ذات حق جنبش ۾ اچي ٿي، خاص ڪري اهو ناحق جڏهن ڪنھن حق پرست سان ٿئي ٿو. اسان کي اميد آهي تہ اهڙو ناحق هرگز ڪين ڪيو ويندو.“
پاسپورٽ آخر ۾ سام کي ملي ويئي. اها ڳالھہ مون کي ٻڌائيندي هن چيو تہ گرڌاريءَ جو ﷲ ۾ اعتقاد اڃا ڪونہ آهي. جڏهن اسان روسي پٽنڪ جي ڏسڻ جي چاهنا رکي هئي ۽ ويٺي ويٺي اها سڌ ڪئي هئيسين تہ سائين اسان کي بہ اهو لقاءُ ڏيکار، پوءِ سوير عصر جو پٽنڪ اکين سان ويجهو لنگهندو ڏٺوسين؛ تڏهن بہ گرڌاريءَ انھيءَ ڳالھہ تي کليو هو ۽ اعتقاد ڪونہ ٿي ٻڌس تہ ڪو اسان جي پرارٿنا ايشور ٻڌي هوندي؛ اڄ بہ هن کي اعتبار ئي ڪونہ پيو اچي جڏهن مون کيس چيو تہ فقيرن کي بند ڏسي حق جي ذات جوش ۾ ايندي آهي؛ ان ڳالھہ تي هو ڪنڌ ڌوڻ پيو ڪري.“

گرڌاريءَ مون کي چيو: ”ممي، منھنجو دادا جي ڳالھين ۾ اعتبار گهٽ آهي؟“
سام کيس چيو: ”تو اسان کي گرو ڪوٺيو هو مگر سچو گرو شرڌا آهي. هي وچن. هي ڳالھيون هن صوفياڻي صحبت جون، جي دل سان هنڊائين تہ امولڪ لعل آهن ورنہ اعتقاد جي بناهي ڪجهہ بہ نہ آهن. هڪ درويش جي ڳالھہ آهي تہ هڪ اڻ ڄاڻ وٽ وڃي مھمان ٿيو؛ ان ماڻھوءَ سندس ڏاڍي خدمت ڪئي؛ درويش راضي ٿي وٽس هڪ لعل جي ڳوٿري ڇڏي ويو. هن غريب کي اها خبر نہ هئي تہ لعل ڇا ٿيندو آهن. هن اهي چلڪڻا گليلا سمجهي جهار هلڪيندي پکين کي هڻي ڇڏيا؛ جڏهن آخر هڪ لعل وٽس وڃي بچيو ۽ اهو پنھنجي کانڀاڻيءَ ۾ وڌائين تہ هڪ لانگهائو جواهريءَ ڏسي ورتو ۽ چيائينس تہ اهو مون کي ڏي تہ تو کي آءٌ جهجهي دنيا ڏيندس. اُن غريب ڪڙمي پڇيو تہ ڇا ڏيندين؟ تڏهن هن جواهريءَ وراڻيو تہ صبح کان وٺي شام تائين جيڪا دنيا ڍوئي سگهين سا تنھنجي آهي! ارمان آهي جو آءٌ توکي ڪجهہ وڌيڪ ڏيئي نہ ٿو سگهان! پوءِ غريب ڏاڍا هٿ هنيا تہ هيءَ ڳوٿري لعلن جي لٽي ڇڏيم؛ باقي وڃي هڪڙو بچايم!
”فقيراڻي صحبت بہ انھيءَ لعل جي ڳوٿريءَ مثل آهي. هيءَ عمر وڃي ٿي گذرندي. جيڪو انھن اعلانن ۽ گيان جي نڪتن جو قدر ڄاڻي ٿو. تنھن جي لاءِ اُهي لعل ثابت ٿين ٿا ورنہ اهي مٽيءَ جا ڳوڙها ئي آهن ۽ تو وانگر انھن تي هسي ڪرڻ ئي جوڳ آهي.“
***


18-12-1964ع هت ڪن ماڻھن کان اسان مھمانن وغيرہ لاءِ جاءِ مسواڙ تي ورتي هئي. اڄ اوچتو ٻڌوسين تہ اسان جي ڪلف جي مٿان هو ٻيو پنھنجو ڪلف هڻي ويا آهن ۽ اها مراد اٿن تہ جاءِ پاڻ والاريون، جيتوڻيڪ اسان سان شرط ٻيءَ طرح اٿن. هنن ڪجهہ اسان جي ماڻھوءَ کي گهٽ وڌ پڻ ڳالھايو. هيءَ ڦڏي جي ڳالھہ ٻڌي منھنجي دل ڪجهہ خراب ٿي پيئي ۽ چيم تہ الاجي ڪڏهن هن سنسار کان آجو ٿبو! جلد ئي سام پوءِ سنڌيا جي وقت پنھنجي ڌيان ۾ وڃي ويٺو، کيس انھيءَ وقت پنھنجي زندگيءَ جي هلندڙ سوالن وغيرہ جو ڪڏهن پنھنجو پاڻ مان جواب ملندو آهي. سنڌيا کان پوءِ منھنجي پڇڻ تي انھيءَ بنسبت هيٺينءَ طرح احوال ٻڌايائين: ”پھريائين ڌيان ۾ ويھڻ وقت، ڀاوَ پيدا ٿيڻ اڳ روزاني زندگيءَ جا ڪم ڪاريون وغيرہ ٻيا ويچار درشٽيءَ جي اڳيان گذرندو آهن. اڄ تنھن جي (مٿي ذڪر ڪيل) لفظن جو ويچار ٿي ڪيم؛ پوءِ وري هڪ آدرشي زندگي هڪ وڻ مثل نظر آئي. اشارو مليو تہ انھيءَ کي لوڙهو ڏيو! تڪڙو ئي خيال آيو تہ لوڙهو اُهو صدق سچائيءَ پريم جو ٿي سگهي ٿو. تڏهن سمجهيم تہ جيئن پنھنجي باغ ۾ جهار جهرڪين ۽ نوريئڙن کان سلن جي حفاظت ڪريون ٿا، تيئن آتمڪ کيت ۾ پڻ خفن ۽ خطرن جي وچ ۾ رهي ڪري پنھنجي پوک جي حفاظت ڪري آهي.
”جتي انسان جو پير، اُتي دوئي ۽ وير ڀاوُ ضرور رهڻو آهي. جيترو سچ ۽ پريم جو پسارو آهي اوتروئي زندگيءَ ۾ ڪوڙ ۽ ڪپت جو واڌارو پڻ آهي. رشي وشوامتر بہ آشرم ۾ چين سان رهي ڪونہ سگهيو هو ۽ راجا دشرت کان رام جي ٻانھن اچي گهريائين تہ هلي دئيتن کي ناس ڪري. ڪٿي بہ رهبو، پھاڙن تي، درياھہ جي ڪناري تي يا ڪنھن بر ۾ تہ نيٺ ماڻھن سان ورتاءُ ضرور ڪرڻو پوندو؛ آشرم بہ ٿيندي تہ انسان جي شيوا جي لاءِ؛ اُتي بہ آشرم جي رهواسين جا پاڻ ۾ ڪي تڪرار پيا ٿيندا. مطلب تہ ڪھڙي بہ گفا ۾ گهڙي وڃو تہ سنسار جي هوا کان ڪين بچندؤ. تنھن ڪري آتمڪ انتيءَ لاءِ هڪڙو ئي اُپاءُ آهي تہ جتي رهجي ساوڌان ٿي رهجي؛ سچ ۾ ويساھہ رکجي ۽ پريم جو ورتاءَ هر حالت ۾ قائم رکجي؛ پوءِ بہ جيڪڏهن ڪو مسئلو پيدا ٿئي تہ انھيءَ جو همت سان حل ڳولجي؛ نہ ڊڄجي، نہ نراس ٿجي. اها ئي سنسار سان پڄڻ جي هڪڙي ريت آهي.“
***


12-5-1965ع اڄ عاشوري جو ڏينھن آهي. سام چيو تہ اڄ ريڊئي تي امامن جا مرثيہ ۽ قصيدا هلندا هوندا، اُهي ٻڌبا. ائين چئي سام ڌيان سان ٻڌڻ لاءِ اکيون ٻوٽي ويھي رهيو. ڪجهہ وقت اسين سڀيئي ماٺ ۾ ٻڌندا رهياسين، جنھن بعد سام چيو: ”ڪھڙي نہ سٺي ڳالھہ ٿئي جيڪڏهن سڀني قومن جا اهڙا دل اُڀاريندڙ واقعا غم ۽ خوشيءَ جا ساڳيءَ عزت ۽ ڀڳتيءَ ڀاوَ سان سڀني جاتين جا ماڻھو ٻڌن ۽ انھن ما لاڀ پرائن! سمجهؤ مسلمان ڪرشن ليلا ٻڌن يا ڪرائيسٽ جا واکياڻ ۽ جبل تي ڏنل وعظ ٺھي ٻڌن ۽ ڪرستان واقعن مان مزو وٺن، تہ دنيا جيڪر جهنگ جي ميدان بجاءِ هڪ گلستان بڻجي پوي. سچ پچ اسين اهڙن روحاني خزانن کان پاڻ کي ناحق محروم رکون ٿا.“
***
18-5-1965ع موهن ڳالھہ ڪئي تہ هڪڙي ڇوڪري رائيس ڪئنال جي دروازن وٽ جت پاڻيءَ جو گهڻو زور هوندو آهي، ٽپو ڏنو؛ شايد پنھنجي بھادري ٿي ڏيکاريائين؛ پر اُتھان نڪري نہ سگهيو ۽ ٻڏي مري ويو، سام ڏانھن منھن ڪري پڇيائين تہ دادا هي سندس قصور چئجي يا سندس قسمت جو قصور؟
سام وراڻيو: ”قسمت ڇا آهي؟ اول اهو سمجهڻ گهرجي تہ قسمت ڪا ٻئي ڪنھن جي تحرير لکيل ڪا نہ آهي، مگر پنھنجي ڪرمن جي هڪ اُڇل ڪري سمجهڻ گهرجي؛ هوڏانھن اسان کي پنھنجي فيصلي ڪرڻ جي شڪتي آهي. جيترو گذريل وقت جي ڪرمن جي اُڇل يا زور ڇڪي ڪو ڪم ڪرائي ٿو، اوترو پنھنجي مرضيءَ موجب ان کان لاڙو بہ ڪري سگهجي ٿو. تنھن ڪري سڀ ڪرمن جو ڦل ئي ڪري سمجهڻ کپي، اگرچ جيئن اسان اڳي سمجهايو آهي تہ اهو ڦل يا اثر لاڳيتو هر ڪم مان پيدا ٿيندو رهي ٿو، جنھن ۾ ڪڏهن ڪنھن قسم جي وٿي نہ ٿي رهي. هن حالت ۾ ائين سمجهڻ گهرجي تہ سندس گذريل ڪرمن جي اُڇل، جنھن مان سندس ڀاو يا Nature جڙيو ۽ ان وقت جو غلط ارادو سي ٻيئي گڏ هلي ڇوڪري جي موت جو ڪارڻ ٿيا. هي واقعو دکدائڪ آهي پر ڪو ڳوڙهو مسئلو خيال جو منجهائس پيدا ڪونہ ٿو ٿئي، جو توهان جو خاص خيال اوڏانھن ڇڪجي وڃي.“
اتي ٻيو ڇوڪرو نرمل نالي ويٺو هو جنھن چيو تہ ”انسان جي حياتي سمجهہ ۾ ئي نہ ٿي اچي تہ ڇا آهي!“
سام چيو: ”اهو سمجهڻ ئي حياتيءَ جو مقصد آهي ۽ ان جي لاءِ سڄي عمر لڳاتار کوجنا جي ضرورت آهي. اُها کوجنا هر ڪنھن کي پاڻ ڪرڻي آهي؛ پنھنجي حياتيءَ جو مقصد سمجهي ان پٽاندر قدم کڻڻو آهي. هر ڪنھن جيوَ آتما کي پنھنجي ڀاو ۽ پنھنجي شڪتي آهر ڪونہ ڪو خاص ڪم ڪرڻو آهي.“
اُتي سام ٿورو وقت خيال ۾ پئجي ويو ۽ پوءِ پنھنجو پاڻ چيائين تہ اسان جي عمر بہ گهڻي گذري ويئي آهي. افسوس جو ڪوبہ ڪم سر انجام ٿي نہ سگهيو آهي.
ڇوڪرن ڪجهہ تعجب مان ڏٺو تنھن ڪري سام پاڻھي کين ٻڌايو: ”اسان جي حياتيءَ جو خاص ڪم آهي ايڪتا جو سنيھو پھچائڻ ۽ پريم جو مارگ بنائڻ، ايڪتا ڌرمن، جاتين ۽ قومن جي وچ ۾، جدا جدا انسانن (Individuals)، سماج ۽ فرقن جي وچ ۾؛ اهو ڪم ايڪتا جا اوتار، نانڪ، ڪبير، اڪبر بادشاھہ ۽ ٻيا سنت ۽ سياست جا رهبر ڪندا آيا آهن. اسان بہ انھن جي قدمن تي هلي ڪري هي آواز ننڍي کان اٿاريو آهي. ’اڪبر آشرم‘ اُن آدرش جو هڪ روپ ڪري سمجهڻ گهرجي. اهو ساڳيوئي ڪم انھن شعرن، ادبي مشغولين ۽ ست سنگ سان نماڻي نموني ڪريون ٿا. نتيجو ايشور جي وس آهي؛ انھيءَ لاءِ ڪوشش ڪرڻ اسان جو فرض آهي، مگر جيئن مالڪ کي وڻي ائين ئي ٿيندو، ان ڪم جي نتيجي جو حرص پاڻ کي رکڻو ناهي ۽ هي سمجڻ گهرجي تہ ايشور کي ڪا هروڀرو اسان جي شيوا جي يا مدد جي ضرورت ڪانہ آهي؛ اهو فقط اسان کي پنھنجي جيون سڦلي ڪرڻ لاءِ آهي. نہ وري پاڻ کي ڪو نوڙ وجهي زور سان مڃائڻو آهي، مگر جو ڪجهہ ڪرڻو آهي سو شوق سان ڪرڻو آهي. فرض سچو اُهو آهي جو شوق مان اتپن ٿئي ٿو. سچي فرض ۽ سچي ڪرم يا ڌرم جي وچ ۾ ڪوبہ فرق نہ آهي. التب اهنجايون سڀ ڪنھن کي برداشت ڪرڻيون پون ٿيون. پر شوق ۾ اهي بہ مشڪل نظر نہ ٿيو اچن. پنھنجي حالت ۾ اهو ڏسون ٿا تہ اهو شوق لڳاتار ننڍي کان گذريل 45 سالن کان وڌيڪ عرصي لاءِ قائم رهيو آهي. وڌيڪ ڄاڻ ايشور کي آهي تہ نتيجو نڪتو آهي، نڪرڻو آهي يا اصل نہ. اسان جو وس وکون کڻڻ، ملڻ وس انھيءَ جي!“
***


31-5-1965ع نرمل ڊائريءَ جو اُتارو ڪري رهيو هو. هو ڪرسيءَ تي ڪجهہ آهلي ڪتاب اصلوڪن نوٽن جو پنھنجن گوڏن تي کولي رکي ويٺو هو ۽ هٿ ۾ ڪاغذ کڻي اُتارو ٿي ڪيائين. سام کي هي نمونو ڪتاب جهلڻ جو نہ وڻيو جنھن ڪري کيس هدايت ڪيائين: ادب ايمان جو منڍ اٿوَ. انھن ڳالھين ۾ ايمان تڏهن ٻجهندو ۽ گيان تڏهن حاصل ٿيندو جڏهن انھن لاءِ ادب ڌاربو؛ توهان ڪتابن جو ادب رکو تہ ڪتاب بہ توهان کي سچيون ڳالھيون سيکاريندا؛ ورنہ اُهي سچو راز پنھنجو ڪونہ سليندا!
***


4-6-1965ع ڪالھہ سام سائينءَ جو جنم دن ملھايوسين. سندس اهو شرط هيو تہ هريجن ڀائرن کي ضرور گهرايو وڃي. ڪجهہ وقت لاءِ اسين انھن لاءِ واجهائيندا رهياسين ۽ منھنجي دل ۾ شڪ جاڳيو تہ هو شايد اچن ئي نہ. مان هميشہ هنن کي ستل خيال جا ڪري سمجهندي آهيان، تنھن هوندي بہ سام جو منجهن گهڻو وشواس رهندو آهي. ٿوريءَ دير ۾ هو سڀ نچندا ٽپندا اسان جي گهر مٿي چڙهي آيا. پنھنجون ماتائون ڀينرون ۽ پٽ بہ ساڻ وٺي آيا. اسان سڀني کي اها ڳالھہ بيحد وڻي. هريجن ڀڄينڪ بہ اڄ وڏي موج ۾ اچي ويا. محفل ۾ آنند ڦهلجي ويو. اسان جا ڇوڪرا بہ شيوا جي ڪم ۾ خوشيءَ سان لڳي ويا. محفل پوري ٿيڻ بعد مون ويھي نرمل کي اڳيون ڳالھيون ٻڌايون ڇا لاءِ جو هو اسان وٽ نئين سر اچڻ لڳو آهي. کيس ٻڌايم تہ ڪيئن سام مون کان هنن هريجن ڀائرن جي ڇوڪرن ۽ ڇوڪرين لاءِ ڪپڙا سبرائيندو هو ۽ ٻيا ڪم وٺندو هو جھڙوڪ کين شنان ڪرائي تيل ڦڻيون ڏيڻ، پڙهائڻ وغيرہ. آخر ۾ کيس چيم ڀائي توهان جي دادا سائينءَ مون کان ڪي ٿورا ڪم ڪونہ ورتا آهن!
سام چيو: ”انھن سڀني هارن، شڪستن ۽ ڪشالن مان تہ جيوت جي سچي جيت حاصل ڪئي اٿئي. اهي سڀ ڪشالا تنھنجا ثاب پيا آهن.“
***


5-6-1965ع اسان جو هڪ نئون متر جنھن سام جا انگريزي ڪتاب ڇپائڻ پاڻ تي هموار ڪيو آهي سو پھريائين تہ وڏي شوق ۾ حيدرآباد کان هت سام سان ملڻ آيو؛ تنھن بعد وڃي ڪتابن ڇپائڻ جو ڪم شروع ڪيائين ۽ اتھان ڪي پروف وغيرہ موڪليائين. انھن ۾ ڪجهہ تبديليون ٿيل هيون ۽ سندس لکيت ۾ ڪي چُڪون سام کي نظر آيون. سام اُهي سڌاري کيس موڪليون، ان لاءِ تہ هي پھريون ڪتاب بنا چڪ جي پڌرو ٿئي. مگر اُن ڳالھہ تي هن کي ذرا چڙ لڳي ۽ ان کان پوءِ ڪؤڙا، ڪسارا خط سندس اچڻ لڳا. آخر انھيءِ حد تي ڳالھہ وڃي پھتي آهي جو هو خطن ۾ منھنجي هلت کي گهڻو ساراهي پيو ۽ سام جي هلت مان ويڪون پيو ڪڍي! اها ڳالھہ هن ڪري نوٽ ڪريان ٿي جو مٿي بيان ڪيل ڪالھوڪا لفظ سام جا ياد اچن ٿا تہ انھن شڪستن مان ئي حياتيءَ جي تو جيت حاصل ڪئي آهي؛ يعني پاڻ مارڻ جي طريقي سان! سام اهي نئين ڍنگ ۾ لکيل خط هن متر جا پڙهي چيو: ”مون کي خوشي ٿئي ٿي تہ توکي گهٽ ۾ گهٽ هن چڱيءَ طرح سڃاتو آهي ۽ جنھن صورت ۾ توکي خود مان پنھنجي چيز يا پنھنجي هڪ اڏاوت ڪري سمجهان ٿو تہ مون کي اُن ڳالھہ جو فخر رهي ٿو. تنھن جي وڏائي سچ پچ منھنجي وڏائي آهي. ان ڪري هو پنھنجي ارادي ۾ ناڪامياب ويو آهي. هن کي شايد اها اميد هئي تہ تنھنجي ساراھہ ۽ منھنجي گلا مون کي ڏکوئيندا، مگر حقيقت ۾ تنھنجي ساراھہ ڪرڻ سان هن منھنجي گلا کي ئي خود بي جا ثابت ڪيو آهي.“
***


20-6-1965ع سام جي طبيعت ڪجهہ ڏينھن کان ٺيڪ نہ آهي. مون پنھنجي سنگ وارن ڇوڪرن کي چيو: آسيس ڪريو تہ سام خوش ٿئي؛ توهان کي مٺائي کارائيندس. اڄ وري صبح جو خيال آيو تہ انھن ڇوڪرن کي ۽ ملازمن کي خرچي بہ ڏيان. کين ڪجهہ پئسا ورهائي ڏنم. ٿوري دير بعد سام چيو تون تہ پئسا ئي پاڻ وٽ ڪونہ رکندي آهين؛ ايترا روپيه ڪٿان آندءِ؟ مون جواب ڏنو تہ اهي پيسا مون توهان جي پاڪيٽ مان ڪڍيا!
سام چيو: ”پوءِ باقي تو دان ڪھڙو ڪيو؟ منھنجا ئي پئسا مون ليءِ دان ڪرايئيِ!“
مون چيو: ”درياھہ جا ٻڪ درياھہ ۾.“
ان تي، ٿوري دير بعد سام چيو: ”هيءَ مايا سڄي ايشور جي آهي. اسين جي اهو راز سمجهون ۽ سڀ ڪجهہ انھيءَ جو ئي سمجهي ڪتب آڻيون تہ پاڻ بہ آنند گهڻو پرايون ۽ ايشور کي بہ راضي ڪري سگهون. درياھہ ۾ بيھي پوڄاري سج کي ڇنڊا هڻي پوڄا ڪندا آهن. ڇنڊا اهي درياھہ ۾ ئي ڪري پوندا آهن پر شرڌا جو ڦل ضرور کين ملي ٿو. تيئن سڀ شيءِ حقيقت ۾ انھي مالڪ جي آهي؛ اسان کي انھيءَ مان فقط پوڄا جو لاڀ حاصل ڪرڻو آهي. توهي هڪڙو عجيب ڪم ڪري ڏيکاريو آهي. پنھنجا پئسا مون کي ڏيئي وري دان ڪريءِ! گويا ٻٽو دان ٿيو، منھنجو بہ تنھنجو به! هوڏانھن ايشور کي بہ لبي ڇڏيءِ، يعني هڪ شيءِ مان ٽي ڪارج ڪري ڇڏيءِ!“
***


21-6-1965ع اسان جي ڪتي ”روزي“ نہ فقط سٻاجھڙي ۽ سياڻي آهي پر ٻيون بہ ڪيتريون عجيب ۽ وندرائيندڙ ڳالھيون منجهس آهن، جنھن ڪري اسان سڀني کي ڏاڍي پياري لڳندي آهي؛ ايتري قدر جو سام تہ ڪڏهن ڪڏهن کائنس دعا بہ وٺندو آهي ۽ مان چوندي آهيان تہ روزي جڏهن چاهيندي تڏهين اسان جو ٻاهر نڪرڻ ٿيندو يا ٿي سگهندو، ڇا لاءِ جو اسان جي پرپٺ ٻڌندا آهيون تہ کائڻ پيئڻ گهڻو ڇڏي ڏيندي آهي. هينئر جڏهن ڪو مانيءَ جو ٽڪر يا ٻي شيءِ ڏيس تہ انھيءَ تي هڪدم پنھنجو قبضو ڪندي آهي پوءِ ڀل تہ ٽڪر ڏيندڙ خود ويجهي وڃڻ جي ڪري تہ انھيءَ کي بہ پيئي هڪلون ڏيندي. اڄ سام کيس هڪ سڪو ٽڪر لھي ڏنو ڇا لاءِ جو کيس سڪا ٽڪر خاص وڻندا آهن ۽ اُهي کڻي وڃي ڪنڊ ۾ هوريان هوريان کائيندي آهي؛ انھيءَ مھل خود سام جي هٿ لائڻ تي کيس ڊيڄارڻ لڳي! سام چيو: ”هيءُ ايشور جي ڏات جو ۽ اسان جي هلت جو هڪ مثال اٿوَ؛ هي پدارٿ سڀ انھيءَ جا آهن ۽ انھيءَ کان ئي مليل آهن پر انسان جي هٿ ۾ جڏهن اهي پدارٿ اچن ٿا تڏهين انھن تي پنھنجو قبضو ڄمائي ٿو ويھي ۽ خود ان مالڪ جي ڪم ۾ لڳائڻ کان پيو ڪرڪي؛ پنھنجي ڏاتار کي وساري سڀ شيون پنھنجون پيو سمجهي!“
***


26-6-1965ع ڪجهہ ڏينھن کان اسان جي حيدرآباد جي پبلشر کان وري ناراضپي جا خط پيا اچن، جن بنسبت اسان جو اهو خيال آهي تہ کيس چڙ لڳي آهي جو انگريزيءَ مان سام ٿوريون چڪون ڪڍي تار ڪيس تہ گهٽ وڌ اکر نہ ڪريو. تنھن کان پوءِ چوي ٿو 16 ڀيرا مون توهان جو هڪڙو ڪتاب پڙهيو! شايد اهو ارادو هيس تہ مان بہ سام جي انگريزيءَ مان ڪي چوڪون ڪڍان. وري وڃي ڪن اکرن بابت فيصلو هڪ حيدرآباد ڪاليج جي پروفيسر کان ڪرايائين ۽ لکيائين تہ هو انگريز آهي ۽ چوي ٿو تہ تنھنجي (يعني سندس) ڪا هروڀرو چوڪ ڪانہ آهي. آخر ڳالھہ اسان جي مڃيائين ۽ سڌارا بہ ڪيائين پر رنج کيس رهجي ويو. مون کيس لکيو تہ انگريز بہ بعضي بعضي چوڪون ڪندا آهن، جيئن اسان سنڌي بہ سنڌيءَ ۾ چوڪون ڪندا آهيون، تنھن ڪري ان ڳالھہ جو خيال نہ ڪريو. Fowler جي ’استعمال انگريزيءَ جا‘ خود ٽائيمس (لنڊن) جي اخبار جي ايڊيٽوريلس مان اهڙا مثال پيش ڪيا آهن؛ تنھن ڪري مون کيس لکيو تہ توهان نہ ڪن پروفيسرن جي ڳالھہ تي ڳنڍ ڏيو ۽ نہ ان ڳالھہ جو گهڻو ويچار ئي ڪريو، ڇا لاءِ جو آخر هيءَ ڌارين زبان آهي؛ توهان کان يا اسان کان چوڪون پئجي سگهن ٿيون؛ ان ۾ ڪھڙي وڏي ڳالھہ آهي؟ انھن کان پوءِ هڪڙي هٺيلي ڇوڪري (Naughty Boy) وانگر ويو ٻيون سڀ ويڪون ڪڍندو. اسان جي کاڌي مان ۽ رهڻي ڪھڻيءَ جي نموني وغيرہ مان. هاڻي تہ جيڪو هتان جو ماڻھو کيس گڏجي پيو تہ اسان بابت ان کان پڇا ڳاڇا ڪري وڌيڪ اسان جون ويڪون هٿ پيو ڪري؛ سندس سڀاءُ ٻٽو آهي. مان سمجهان ٿي تہ دلي مرضي اها اٿس تہ سام سائين خط و ڪتابت مون سان وري ٻيھر شروع ڪري؛ مگر سام جو چوڻ آهي تہ لکپڙه ۾ ڪو سٺو طريقو (Decorum) رکڻ جڳائي؛ پر هن دوست جي قلم جي ڪا روڪ ٽوڪ ڪانھي ۽ ڪچا پڪا خيال امالڪ لکي ٿو ڇڏي. گهٽ ۾ گهٽ 30 يا 35 خط اهڙا آيا آهن جن ۾ ناراضپو ظاهر ڪيو اٿس. سام کيس پيار يا ايشور جي آسيس چوائي موڪليندو آهي ۽ نمرتا ڏيکارڻ لاءِ پاڻ ٻہ اکر اهڙا لکي موڪليندو آهي. پر جنھن ۾ من ۾ شانتي ڪانہ آهي انھيءَ کي سچ بہ نظر ڪونہ اچي سگهندو آهي.
ان بنسبت سام چيو: ”اشانت من جي اڳيان انڌاري رهندي آهي ۽ سوچ ويچار ان لاءِ ممڪن ئي نہ آهي. انساني عقل تہ اهڙو آهي جو جيڪي چاهيو سو جلد ثابت ڪري ڇڏي. گلئڊسٽن جي هڪ ڪھاڻي ٻڌايائين، جنھن ۾ چون ٿا تہ هن پنھنجي سيڪريٽريءَ کي چيو تہ پارليامنٽ ۾ مون کي هن وشيہ تي ڳالھائڻو آهي، تنھن ڪري ان بنسبت حقيقتون لکي ڏي. سيڪريٽريءَ پڇيو: سائين حقيقتون فائدي ۾ گهرجن يا خلافيءَ لاءِ؟ گلئڊسٽن البت وائڙو ٿي ويو، ڇا لاءِ جو حقيقتون آخر حقيقتون آهن؛ پر انساني عقل انھن کي هيڏانھن بہ هلائي سگهي ٿو ۽ هوڏانھن به. سام وڌيڪ چيو: ”خواهش عقل کي جيڏانھن وڻيس اوڏانھن پيئي ڦيرائي!“
ان ريت اُهو سام سائينءَ جو شايق جيڪو پھريائين منتظر هيو تہ ساڻس خط جو رستو رکان ۽ ڪھي پري کان هت ملڻ آيو هو سو ٿوريءَ ڳالھہ ڪري ڦري گويا برخلاف ٿي پيو آهي ۽ اڄ چڱايون بہ هن کي برايون پيون نظر اچن. مون کيس لکيو تہ مان آشرم جي ”ماتا“ آهيان؛ توهان غط اثر هيٺ آهيو؛ جيتوڻيڪ مون کان عمر ۾ وڏا آهيو، تڏهين بہ ”ماتا“ ٿي ڪري مان توهان کي هن ريت صلاح ڏيان ٿي وغيرہ. اُن تي کيس چڙ لڳي تہ مون ماتا پاڻ کي ڇو چيو. لکيائين تہ مان ڀلا اهڙو ڪو برو آهيان ڇا جو توهان مون کي هروڀرو ’ماتا‘ ٿي لکو؟ سندس هي ڳالھيون کل جھڙيون بہ آهن! سام چيو سڀ کان سٺي آهي فقيرن جي ماٺ. ڪڏهن ڪڏهن کيس ٻہ ٽي اکر پيار جا لکو مگر ڳالھين جو جواب نہ ڏيو تہ چڱو آهي.
***


انھيءَ وچ ۾ هن هڪ ٻي چال پڻ کيڏي هئي جو مون کي ساراهڻ لڳو ۽ سام کي نندڻ لڳو هو. مون کيس لکيو تہ مان جيڪي بہ حاصل ڪيو آهي سو سندس (سام جي) رهبريءَ هيٺ حاصل ڪيو آهي. مون ڪجهہ تہ ڏٺو هوندو جو 25 سالن جي عرصي کان سندس رهبري قبول ڪئي اٿم. تنھن کان پوءِ هو منھنجون بہ ويڪون ڪڍڻ لڳو!
اها ڳالھہ ڪجهہ ڏينھن کان گهر ۾ پئي هلي ۽ خوش مزاجيءَ ۾ سام ڪڏهن ڪڏهن چوي پيو تہ هاڻي توکي اڳ ۾ ڪنداسين ڇو جو مون ۾ ماڻھن کي گهڻيون غلطيون نظر اچن ٿيون. اهڙيءَ طرح وري منھنجي رهائي ۽ رسائيءَ جو ذڪر ڪري سام چيو: ”درحقيقت اسان جي سختيءَ واري انتظام جو، تنھنجي ديا ڀاو ۽ فراخ دليءَ واري هلت، جنھن کي ماڻھو ساراهن ٿا، سڪي (Coin) جو ٻيو پاسو آهي؛ يعني اسان جو سخت نمونو ۽ اصولن جي پڪائيءَ وارو رخ خود انسان جي شيوا لاءِ آهي ۽ تنھنجي ديا ڀاو جي اصول مان پيدا ٿيندڙ آهي. پاسيري نظر سان تنھنجي ڍرائي اصولن جي، ديا ڀاوَ جي خيال جيڪا ڪندي آهين، سا پڻ وڻندي اٿم ڇا لاءِ جو انصاف جو ٻيو پاسو رحم يعني ديا آهي؛ انصاف خود ڀلائيءَ جي واڌاري لاءِ آهي، جنھن لاءِ ديا ڀاءُ فقط هڪ پھريون قدم آهي. صاف ۽ سادن لفظن ۾ چئجي تہ اها تنھنجي سڀاءُ جي ساراھہ مون کي خود وڻندڙ آهي ۽ انھيءَ ۾ ئي منھنجي اصولن جي ڪاميابيءَ جي اميد آهي، ڇا لاءِ جو ٻئي کي نوڙي پوءِ مٿي چاڙهي سگهبو آهي. جي تون مونسان شامل نہ هجين ها تہ مونکي ضرور اُهو پارٽ بہ ادا ڪرڻو پوي ها جو تون ادا ڪري رهي آهين.“
***


30-6-1965ع ٿورن ڏينھن کان سام جي ۽ منھنجي صحت ٺيڪ نہ ٿي رهي. سام چيو ته: ”واجبي علاج ڀل ڪجي مگر جئين مشنريءَ کي اوور هال (Overhaul) ڪبو آهي تيئن ضروري آهي تہ رهڻ ڪھڻ جا نيم وري چڱيءَ طرح سنڀالجن ۽ کاڌي وغيرہ ڏانھن پڻ چڱيءَ طرح ڌيان ڏيڻ گهرجي. پر ان ۾ قدرت جي اوٽ وٺڻ گهرجي؛ فقط حڪيمن ۽ ڊاڪٽرن جي صلاحن ۽ دوائن تي ڀاڙي ويھڻ نہ گهرجي.“
ان خيال کان اسين صبح جو سويل چانھہ پي پوءِ ڪنھن باغ جي طرف نڪري ويندا آهيون. اڄ صبح جو اڳئين گيان باغ (جنھن کي هينئر باغ ذوالفقارچون ٿا) جي وڻن هيٺان ويٺاهواسين تہ اسان جا ڇوڪرا ۽ انھن جو ٻيو هڪ شاگرد دوست پڻ اچي شامل ٿيا، اسان جي هڪڙي ڇوڪري ان نئين دوست کان پڇيو: ”توهين هندو آهيو؟“ سام انھيءَ سوال تي ڪجهہ مشڪيو ۽ چيائين جيڪي تون سمجهين سو ئي آهي! ٻي ڇوڪري پڇيو تہ سو وري ڪيئن؟ سام چيو: ”چيو ڪين اٿن تہ آهيان ڀي خيال لڀسان ڀي نال خيال دي!“ اهڙيءَ طرح اسپنوزا چيو آهي ”Cogito ergo sum“.
جنھن شيشي مان نِظر وجهبي اهڙي رنگ ۾ دنيا نظر ايندي ۽ جيڪا ڀاونا من ۾ بہ رکبي ان مطابق ئي مطلب حاصل ٿيندو. نئين شاگرد کي ان ڳالھہ ۾ چڱو چاھہ پئدا ٿيو ۽ هو سام جي ڪتابن بنسبت پڇڻ لڳو. نرمل کيس چيو، اهي ڳالھيون جيڪي ٻڌءِ چڱيءَ طرح دل سان هنڊاءِ ۽ خيال پنھن جي کي سجاڳ رک. اها ئي سچي سکيا ڪتاب جي آهي.“
سام چيو: پر خيال تي قابو پائڻ واري شيءِ عشق آهي. عشق ئي خيال کي موڙي يا سنواري سگهي ٿو پر عشق يا شوق پنھنجي وس ۾ نٿو رهي.“
نرمل چيو: ”چئبو تہ اهو بہ جنمن جي ڀاڳ جو نتيجو آهي؟ سام چيو: ”اڳي جنمن جو هجي يا هن جنم جو هجي مگر هر حالت ۾ صحبت يعني سنگ مان ئي گيان حاصل ٿئي ٿو. عشق وارن جو سنگ ڪيو! اهو ئي هڪ رستو آهي شوق ۽ خيال وڌائڻ جو.“
تنھن بعد ڪجهہ شاھہ جي رسالي مان ۽ ڪجهہ سام جي ”تون ۽ مان“ ڪتاب مان ويھي پڙهيوسين. نئون آيل ڇوڪرو جيئن سندس نالي مان معلوم ٿيو هڪ مسلمان هيو. اٿڻ وقت ڳچ پنڌ تائين اسان سان گڏ هليو چيائين تہ مان ضرور توهان وٽ ايندس ۽ اُتي اچي ڪري توها جي ڪتابن وغيرہ مان واقف ٿيندس!
***


1-7-1965ع مون کي سام ڪن ماڻھن ڏانھن خطن لکڻ لاءِ چيو. مون خط کلي کيس ڏيکاريا پر سام کي ڪونہ وڻيا جو اکر تڪڙ ۾ لکيل هئا. نرمل بہ سام جي ڪجهہ گفتگو مان نوٽ وٺي رهيوهو پر سندس لکيت مان موهن چڪون ڪڍيون. اهڙيءَ طرح موهن بہ هڪ ڪارڊ ڪنھن اخبار کي مٽا سٽا Exchange لاءِ لکيو هو جنھن جو طريقو سام کي ٺيڪ نہ لڳو. تڏهن سام شڪايت ڪئي تہ توهان ڪم ۾ پورو شوق نہ ٿا رکو. نرمل سام کان پڇيو: ”دل ۾ هڪڙو خيال ايندو آهي جي چئو تہ پڇان؟“
سام چيو: ”ڀلي پڇ!“
نرمل چيو: ”سوال هي آهي تہ توهين پاڻ انگريزيءَ ۽ سنڌيءَ جا ماهر آهيو، هوڏانھن اسين گويا ڏڏ آهيون. اهڙا ڪچا ماڻھو قدرت جي طرفان توهان کي ڇو ٿا ملن؟“
سام کيس چيو: ”مان فقط پنج درجا انگريزي ۽ پنج درجا سنڌيءَ جا پڙهيو هيس. اڳين دور ۾ ڪراچيءَ ۾ ڪي ڇوڪرا اسان جي انگريزي رسالي New Age جي ڪم ۾ گڏ رهي تربيت وٺڻ ايندا هئا. پھريائين انھن کي بہ لکڻ ڪونہ ايندو هو، توڙي جو انھن مان هڪڙو تہ M.A پاس ڪري پوءِ اچي مون وٽ رهيو هو. آخر ۾ هو ڏاڍا هوشيار ٿي ويا. منھنجا ڀاڻيجا بہ انھن ۾ هئا جيڪي هينئر انگريزيءَ جا پاڻ ماهر آهن. اهڙيءَ طرح توهان بہ هڪ ڏينھن پنھنجي محنت سان هوشيار ٿي ويندا. اسان غريبن ڏانھن تہ اهي ڇڪجي اچن ٿا جن کي غريباڻي نموني ۾ مدد اسين ڪري سگهون ٿا. پر قدرت انھيءَ ۾ مون سان ڪا بي انصافي ڪا نہ ڪئي آهي. ڀلا تون پاڻ ڏانھن ڏس تہ تو جھڙو نھٺو، سٺو ڇوڪرو ملي تہ ان ۾ ڪھڙي ڪس آهي! هوڏانھن ڊاڪٽر توهان جي ماتا، سا تہ هڪ منھنجي زندگيءَ جو ٿنڀو آهي. سندس صداقت جو ويچار ڪر ۽ لڳاتار شيوا جو. اُن شيوا جو ڪيڏو نہ وڏو ملھہ آهي! ڪنھن بہ آشرم لاءِ اهڙو ڊاڪٽر ماڻھو وڌ ۾ وڌ ڪارائتو ٿي سگهي ٿو، تنھن ڪري اسين قدرت جا شڪر گذار آهيون. اکرن جي يا علم جي گهٽتائي يا ٻيا عيب، سا ڪا وڏي ڳالھہ نہ آهي؛ جي توهان دل و جان سان ڪوشش ڪندءُ تہ اُهي سڀ دور ٿي ويندا. اسان بہ اسڪول کان وڌيڪ پنھنجي ڪوشش مان پرايو هو.“
***


6-11-1965ع ملڪ ۾ هنگامي حالتن جي ڪري ۽ ٻين ڪن ناگوار ڳالھين جي ڪري اسان جو هڪڙو ڇوڪرو ڪجهہ بي دليو ٿي ڏيکاريو ۽ باغ جي ڪم ۾ سام سان گڏ هميشہ وانگر مدد ڪرائڻ ۾ پوري دلچسپي ڪانہ ٿي رکيائين. اسان وٽ ٻيو ڇوڪرو جيڪو هاڻي ايندو آهي، تنھن کي بہ ڪي شنڪائون من ۾ هيون. سام بہ باغ ۾ انھن سان گڏ ڪم ڪري رهيو هو جڏهين ڇوڪرن کي ٻڌايائين: ”روحل فقير جو هڪڙو ڪلام آهي جنھن جي پھرين تڪ آهي:
ڪنڊڙيءَ ۾ ڪلتار ڏٺوسين، رانجهو رمزن وارو يار.
پر جي ڪنڊڙي ۾ ڪلتار اُهي تہ هنن گلن، رابيلن وغيرہ ۾ بہ اُهو ئي آهي. هي شيوا جو ساڌن يا رياضت جيڪا ڪريون ٿا اها عبادت آهي؛ پوڄا جي ڀاوَ سان ڪريو. اهو خيال نہ رکڻ گهرجي تہ هيءَ پرائي جاءِ آهي ۽ هميشہ هتي اسين رهي ڪونہ سگهنداسين تنھن ڪري ايترا پورهيا ڇو ڪريون. انسان جو من ئي انسان کي شيطان بڻائي ٿو ورنہ سمجهہ جي سڌي بات اها آهي تہ هن رياضت مان نہ فقط بدن کي ورزش ۽ من کي يڪتائي جي موج ملي ٿي پر باغ جي سينگارڻ سان گهر جي عزت ۽ پنھنجي خوشي بہ وڌي ٿي؛ ايشور کي پڻ ان سان راضي ڪري سگهجي ٿو. ايشور لوڪن ۾ وسي ٿو ۽ جيڪي لوڪ هن ريت اسان کي بلڪل صدق و سچائيءَ سان پرائيءَ جاءِ کي سينگاريندو ۽ ٺاهيندو ڏسندا هوندا سي بہ ضرور اسان لاءِ چڱو خيال ئي دل ۾ رکندا هوندا. ٻيو نہ تہ بہ ائين چوندا هوندا تہ هي ڪي فقيري ٽولي جا ماڻھو آهن؛ ان ڪري هو شايد ڪو وير وروڌ پڻ گهٽ رکن. پر اهي سڀ ٻاهريون ڳالھيون آهن؛ پنھنجي سچائيءَ ۽ صدق جو ڀاڙو ايشور اسان کي من جي اندروني خوشيءِ ۾ ڏيئي ڇڏي ٿو؛ هو شاهن جو شاھہ آهي؛ ڪنھن جي پورهئي جو ملھہ ڦٻائي ڪونہ ٿو وڃي. البت جو ڪي ڪرڻو آهي سو نمرتا ڀاو سان ڪرڻو آهي. نہ وري ﷲ کي ڪن وڏن ڪمن ڪارين جي گهرج آهي. ان ڪري فقير چوندا آهن، اگهامي تہ پاءُ نہ تہ مڻ بہ موٽيا وڃن. وزير هجي، آفيسر هجي، زميندار هجي، يا هڪ مزدو هجي انھن سڀني جي ڪم جي تڪ طور صدق ۽ سچائيءَ جي تارازيءَ ۾ ئي ٿيڻي آهي. ايشور گهڻي پريم يا گهڻي ڏيک تي موهت ڪونہ ٿيندو آهي پر گهڻي پريم ۽ شرڌا تي. گرو ارجن ديو جي هڪ ڳالھہ آهي جنھن پنھنجي استريءَ کي اشارو ڏنو هو تہ تون اولاد گهرين ٿي تہ ڀائي ٻڍي ڏانھن وڃ. چون ٿا تہ ماتا گنگا سکيون سھيليون وٺي وڏن شان مان سان ٿالھہ مٺاين جا ڀري ڀائي ٻڍي ڏانھن ويئي هو ٻاهر هڪ ٻير جي هيٺان گوشي نشين ٿي رهندو هو. ڀائي ٻڍي ان جو اڊنمبر ڏسي سندس نرادر ڪري کيس موٽائي ڪڍيو، جنھن تي ماتا پنھنجي پتيءَ گرو ارجن ديو کي اچي دانھن ڏني. گرو جن سڄي ڳالھہ ٻڌي کيس چيو تہ اها تنھنجي چوڪ آهي، ڇا لاءِ جو فقيرن ڏانھن شان مان ۽ انڊنمبر سان نہ وڃبو آهي، مگر نمرتا ڀاو سان انھن وٽ پيش ٿبو آهي. تڏهن ٻئي دفعي ماتا گنگا نمرتا پورڪ سادو لباس ڌاري، بصر ۽ ڏهي پنھنجي هٿ ۾ کڻي وڃي ڀائي ٻڍي اڳيان پيش ٿي. سنت سندس نمرتا تي راضي ٿيا ۽ هوءَ پنھنجو مطلب پائي آئي. هيءَ هڪ سمجهاڻيءَ جي ڳالھہ آهي جنھن جو مطلب هي آهي تہ ايشور جي اڳيان نمرتا ڀاوَ سان پيش ٿيون تہ هو اسان جي شيوا قبول ڪندو، چاهي ڪيتري بہ ننڍڙي هجي.
***


9-4-1966ع اڄ منھنجو جنم دن آهي. اُن سان گڏ اسين يوم آشرم ملھائيندا آهيون. اڳي وانگر هزارن جي تعداد ۾ ماڻھو ڪونہ ڪوٺائيندا آهيون؛ گذريل سال کان اسپتال جي واسطيدار آفيسرن جي روڪ وجهڻ سبب ماٺيڻي نموني هي ڏينھن ملھائيندا آهيون. اڳي وانگر وڏو ميلو ڪونہ لارائيندا آهيون، ڇا لاءِ جو هاڻي اسان جي بنگلي جي هيٺان زناني اسپتال ماڻھن سان ڀريل هوندي آهي. اڄ سام ننڊ مان اٿڻ سان مون کي مبارڪون ڏنيون ۽ چيائين تہ هل تہ پنھنجي باغ کان ڪو سٺو گل چونڊي توکي سوکڙي ڏيان. پنھنجو Terrace Garden سارو گهمايائين مگر اوچتو ٿڌين پوڻ ڪري ڪو گلاب جو گل ڦٽل نظر ڪو نہ آيو. تڏهين هڪڙو موتئي جو گل سام مون کي پٽي ڏنو ۽ چيائين: ”هي سفيد نماڻو گل حياتيءَ جي سچي آدرش جي نشاني آهي. منجهس سڳنڌ آهي، جيتوڻيڪ رنگدار نہ آهي. اسان جي حياتيءَ جو آدرش بہ اهو ئي هئڻ کپي تہ ماٺيڻي، نمرتا جي نموني سان زندگي سڳندي ۽ سڦلي بنايون؛ ڀڀڪي ۽ گوڙ شور واري نموني کان هي طريقو زندگيءَ جو سچ پچ وڌيڪ ملھائتو آهي. اخبارن جي گوڙ شور ۽ وڏن پروگرامن سان فقط آدرش پورو حاصل ڪري نہ سگهبوآهي. سڀ کان اهم ڳالھہ سچائيءَ واري سڳنڌ آهي جا هر سچي آتما هن جھان ۾ ڦهلائي سگهي ٿي. شال تنھنجو جيون بہ هن ماٺيڻي گل وانگر مٺڙي سڳنڌ ڏئي جڳ کي معطر بڻائي!“
***

______________________
اصل ڪتاب تي صفحي 635 تي 14-4-1966ع واري احوال کان وٺي صفحي 687 واري تاريخ 10 مئي 1971ع تائين ڏنل مواد غائب آهي. جيڪو انٽرنيٽ تي نہ ڏنو ويو آهي.