تاريخ، فلسفو ۽ سياست

هوموڊيئس: سڀاڻي جي مختصر تاريخ (جو اختصار)

هي ڪتاب چارلس ڊارون جي ارتقائي نظرئي کي تسليم ڪندي تاريخ جو تجزيو پيش ڪري ٿو جنھن ۾ مذهبي تصور پڻ شامل آهن. هي ڪتاب 11 بابن تي ٻڌل آهي، جيڪي ٽن حصن ۾ ورهايل آهن: هومو سيپينز (انسان) دنيا کي فتح ڪن ٿا؛ هومو سيپينز دنيا کي معنيٰ ڏين ٿا؛ ۽ هوموسيپينز بيوس بڻجي وڃن ٿا. هي ڪتاب هڪ عام دنيائي مخلوق يعني هومو سيپينز يا انسانن جي سندن غير اهم ۽ فاني مخلوق منجهان لافاني ۽ خدا بڻجندڙ مخلوق تائين پھچڻ جي تاريخي سفر بابت سڀني اهم انقلابن ۽ تاريخي واقعن تان پردو کڻي ٿو.

  • 4.5/5.0
  • 147
  • 32
  • آخري ڀيرو اپڊيٽ ٿيو:
  • ڇاپو 1
Title Cover of book Homo Dues: A Brief History of Tomorrow

ڪتاب جا حق ۽ واسطا مَحفوظُ

ISBN: 978-984-1682-29-3
ڪتاب جو نالو: هيموڊيئس: سڀاڻي جي مختصر تاريخ (جو اختصار)
ليکڪ: پروفيسر ڊاڪٽر يُووال نوح هراري
سنڌيڪار: ڊاڪٽر محمد الياس ڀٽو
ڇاپو پھريون: 2022ع (سافٽ ڪاپي، لٽ لائيٽ پبليڪيشنز)
ڇاپو ٻيو: نومبر 2024ع
ٽائٽل ڊزائن: مور ساگر
ڪمپوزنگ: ڊاڪٽر محمد الياس ڀٽو
ڇپائيندڙ: سوچ پبليڪيشن- سيوهڻ شريف
ڇپيندڙ: ساحل پرنٽر رابعيہ اسڪوائر حيدرآباد 03332634650

قيمت: -/500 روپيا

ڊجيٽل ايڊيشن: سنڌ سلامت ڪتاب گهر
sindhsalamat.com
2025ع

ا رپـنـا

آءٌ پنھنجو هي ادبي پورهيو
پنھنجي ڏُک سُک ۾ ساٿ نڀائيندڙ جيون ساٿياڻيءَ
* صبيحہ ڀٽو
۽ پياري اولاد
* عائشہ ڀٽو
* عبداللطيف ڀٽو
* سنڌو ڀٽو
* قرت العين ڀٽو
جي نانءُ ڪريان ٿو .

سنڌسلامت پاران

سنڌ سلامت ڪتاب گهر پاران پروفيسر ڊاڪٽر يُووال نوح هراري جي لکيل اھم تنصيف “Homo Dues: A Brief History of Tomorrow” جو سنڌي ترجمو ”هوموڊيئس: سڀاڻي جي مختصر تاريخ (جو اختصار)“ اوھان جي اڳيان آڻي رھيا آھيون جنھن جو سنڌيڪار ڊاڪٽر محمد الياس ڀٽو آھي.
انگريزي زبان ۾ تہ هي ڪتاب 500 صفحن کان مٿي آهي. پر ڊاڪٽر محمد الياس هن ڪتاب جي مختلف بابن جو نچوڙ ڪڍي پڙهندڙن آڏو پيش ڪيو آهي. هي ڪتاب چارلس ڊارون جي ارتقائي نظرئي کي تسليم ڪندي تاريخ جو تجزيو پيش ڪري ٿو جنھن ۾ مذهبي تصور پڻ شامل آهن. هي ڪتاب 11 بابن تي ٻڌل آهي، جيڪي ٽن حصن ۾ ورهايل آهن: هومو سيپينز (انسان) دنيا کي فتح ڪن ٿا؛ هومو سيپينز دنيا کي معنيٰ ڏين ٿا؛ ۽ هوموسيپينز بيوس بڻجي وڃن ٿا. هي ڪتاب هڪ عام دنيائي مخلوق يعني هومو سيپينز يا انسانن جي سندن غير اهم ۽ فاني مخلوق منجهان لافاني ۽ خدا بڻجندڙ مخلوق تائين پھچڻ جي تاريخي سفر بابت سڀني اهم انقلابن ۽ تاريخي واقعن تان پردو کڻي ٿو.
ھي ڪتاب 2024ع ۾ سوچ پبليڪيشن سيوھڻ شريف پاران ڇپايو ويو آھي. ٿورائتا آھيون مير حاجن مير جا جنھن ھي ڪتاب سنڌ سلامت ڪتاب گهر ۾ اپلوڊ ڪرڻ جي اجازت ڏني.


محمد سليمان وساڻ
مينيجنگ ايڊيٽر (اعزازي)
سنڌ سلامت ڊاٽ ڪام
sulemanwassan@gmail.com
sindhsalamat.com
books.sindhsalamat.com

پبلشر نوٽ

سنڌي ٻوليءَ ۾ سڀ کان گهڻن ڪتابن جا ترجما، سنڌي ٻوليءَ جي محسن، تاريخ نويس، شاعر، مترجم، لطيف شناس ،ڊرامه نويس، لغت نويس، لطيف شناس، لسانيات ماهر، شمس العلماء مرزا قليچ بيگ صاحب جن ڪياآهن. جيئن سنڌ جا ماڻھو ٻاهرئين ادب کان روشناس ٿين. اهو سلسلو هلندو رهيو ان کان پوءِ محمد ابراهيم جويي، عطامحمد ڀنڀري ،نياز همايوني،جڳت آڏواڻي، ولي رام ولڀ، نجم عباسي، يوسف سنڌي، سومار علي سومرو،ڊاڪٽر محبت ٻرڙو، محمد حنيف صديقي ، ممتاز بخاري، ننگر چنا،قربان چنا،مشتاق مسرور باريچو ، حسين بادشاھہ ۽ ٻيا ڪيئي نالا اچي وڃن ٿا جيڪي ترجمي جي حوالي سان سڃاڻپ رکن ٿا. دنيا جي جڳ مشھور ليکڪ پروفيسر ڊاڪٽر يووال نوح هراري جي مشھور ڪتاب (Homo Deus :A Brief History Of Tomorrow) جو اختصار(ترجمو) سيوهڻ ڄائي سنڌ جي ڏاهي، معلم، فلسفي ڊاڪٽر محمد الياس ڀُٽي ڪيو آهي. هي ڪتاب اوهان پڙهندڙن آڏو پيش ڪري رهيا آهيون .اميد تہ اوهان کي ضرور پسند ايندو، ڊاڪٽرمحمد الياس ڀُٽي صاحب ‘هيمو ڊيئس : سڀاڻ جي مختصر تاريخ ’ جو اختصار ڏاڍي سھڻي نموني ڪيو آهي .ادارو هي ڪتاب آڻيندي سرهائي محسوس ٿو ڪري .

پبلشر

مُـھاڳ

ادب جا بنيادي طور ٻہ قسم آهن، هڪ افسانوي ادب، ٻيو غير افسانوي ادب. افسانوي ادب ۾ شاعري،ناول، ڪھاڻي ۽ ڊرامو اچي وڃن ٿا. غير افساني ادب ۾ تاريخ، تحقيق، سوانحي ادب، آتم ڪٿا، ’ٻين پاران لکيل سوانحي ادب‘، ترجمو، فلسفو، تنقيد، مضمون نگاري، رسمي مضمون، غير رسمون مضمون، ڪالم، جيل ادب، مزاح، سائنس، تبصرا نگاري، سفرنامو، خط وغيرہ اچي وڃن ٿا. افسانوي ادب لاءِ اهو چيو وڃي ٿو تہ افسانوي ادب اهو آهي، جيڪو ذهن جي پيداوار آهي. ترجمو غير افسانوي ادب آهي جيڪا تخليق ٻي ڪنھن جي آهي اوهان صرف ترجمي نگار آهيو. ڏسنداسين تہ شاعري، ڪھاڻي، ناول، ڊرامو، ذهني تخليق آهن، افسانوي ادب آهن.
ترجمو انگريزي لفظ ٽرانسليشن (Translation) لاطيني لفظ ٽرانسليٽيو مان نڪتل آهي، جنھن جي معنيٰ آهي هڪ ٻوليءَ کي ٻي ٻوليءَ ۾ ترجمو ڪرڻ. ترجمي جا ٻہ قسم چيا وڃن ٿا، هڪ کي ايزيٽز ٻيو فڪشنائيز هوندو آهي. سنڌ ۾ مرزا قليچ بيگ ۽ محمد عثمان ڏيپلائي فڪشنائيز ترجما گهڻا ڪيا.
عالمي ليول تي ترجمي نگارن جي هڪ فيڊريشن ٺھيل آهي. (International federation of translators) جنھن ۾ 55 ملڪ 80 هزار کان وڌيڪ سنڌيڪارن جي نمائندگي ڪري ٿي. جنھن جو قيام 1953ع ۾ عمل ۾ آيو. مقدس ڪتاب (اناجيل) جي سنڌيڪار ’سينٽ جيروم‘ جي وفات جي ڏينھن30 سيٽمبر تي ترجمي جو عالمي ڏينھن ملھايو ويندو آهي. سينٽ جيروم کي ترجمي جو روحاني پيشوا يا ’پيءَ‘ تصور ڪيو وڃي ٿو. سنڌ ۾هن وقت محمد ابراهيم جويو ٽرانسليشن بيورو ٺھيل آهي. جتان ترجمي نگارن جا ڪتاب ڇپجندا رهن ٿا .
سنڌي ٻوليءَ ۾ پھريان ترجما مذهبي ڪتابن جا، هڪ ’قران مجيد‘ ٻيو ’بائيبل‘ جا ٿيا، عرب دؤر ۾ قران شريف جو ترجمو 280ھہ ۾ سنڌ جي هڪ راجا، عبدﷲ بن عمر هباريءَ ڏي ڪري موڪليو هو، هن ترجمي جو رڳو ذڪر ملي ٿو ترجمو ٿيل ڪتاب نہ ملي سگهيو آهي، روايت آهي تہ اهو ترجمو ان وقت جي رائج سنڌي لپيءَ ۾ ٿيو هو. موجودہ لپي ان کان الڳ آهي، روايت آهي تہ ان دؤر ۾ سنڌ ۾ ست لپيون رائج هيون گهڻي رائج خداوادي لپي هئي. ٻيو ترجمو ”متي“ نالي سان بائيبل مان ’سينٽ مئٿيور‘ جو سنڌي ٻولي ۽ ديوناگري لپيءَ ۾ 1819ع شايع ٿيو. هن ترجمي کي پھريون سنڌي ٻوليءَ جو ترجمو چيو وڃي ٿو. هي ڪتاب برٽش لئبرري لنڊن ۾ موجود آهي. جنھن کي سنڌي ٻوليءَ جي پھرئين ڪتاب جو شرف حاصل آهي. ان دؤر ۾ ضرور ڪي ٻيا ڪتاب بہ ترجمو ٿيا هوندا، پر انھن جو مڪمل تفصيل اڃا ناهي ملي سگهيو.
جڏهن انگريزن 1843ع ۾ سنڌ تي قبضو ڪيو، لپيءَ کي نئين سرسنواريو ويو، ۽ درسي ڪتاب ڇپيا تہ ٻاهريون ادب ترجمي جي صورت ۾ ڇپايو ويو. سيوهڻ ڄائي نامور عالم ديوان ننديرام ميرچنداڻي، تاريخ معصوميءَ کي فارسيءَ مان سنڌي ٻوليءَ ۾1854ع ۾ ترجمو ڪيو.کيس ان ترجمي تي سرڪار پاران انعام بہ مليو هو. ديوان ننديرام هڪ ٻيو ڪتاب ’ايسپ جون آکاڻيون‘ 1854ع ۾ پڻ ترجمو ڪيو. ان ئي دؤر ۾ ڪيترائي ٻاراڻا ڪتاب ۽ تاريخ جا ڪتاب ترجمو ڪيا ويا، ناول ’ڀنڀي زميندار جي ڳالھہ‘ غلام حسين جو ترجمو شايع ٿيو. جلد ئي ’ڪتاب سڌا تورو ڪڌا تورو‘ ترجمو ٿي شايع ٿيو. راسيلاس 1968ع ۾ انگريزي زبان مان ديوان اُڌارام ۽ نولراءِ ترجمو ڪري شايع ڪرايو.
سنڌ ۾ انگريزن جي د‎ؤر کان ترجمو باقائدي شروع ٿيو، انگريزي، هندي، اردو، فارسي، عربي ۽ ٻين ٻولين مان ترجما ڪيا ويا. ديوان ننديرام مير چنداڻي سيوهاڻيءَ، ڪاهنداس، قاضي غلام حسين، مرزا قليچ بيگ، واڌو مل چنديرام، گرڏنو لالسنگهہ سيوهاڻي، ڄيٺمل پرسرام، محمد حنيف صديقي، محمد ابراهيم جويو، آغا سليم، ولي رام ولڀ، م. ن. محزون، تنوير عباسي، عطا محمدڀنڀرو، جڳت آڏواڻي، نجم عباسي، يوسف سنڌي، نياز همايوني، سومار علي سومرو، مدد علي سنڌي، ممتاز بخاري، مخدوم امير احمد، پروفيسر اعجاز احمد قريشي، ڊاڪٽر محبت ٻرڙو، عمر سومرو، عنايت بلوچ علي اظھار، ننگر چنا، قربان چنا، مشتاق مسرور باريچو، حسين بادشاهه، الطاف ملڪاڻي، ڊاڪٽر محمود مغل، ڊاڪٽر شير مھراڻي، ڊاڪٽر فياض لطيف، ڊاڪٽر عبدالرسول قادري، نواز خان زنئور، نبي بخش دانش شر، انس راڄپر، امجد سراج ميمڻ ،۽ ٻين ترجمي جي حوالي سان پاڻ ملھايو آهي ۽ ٻاهرين عالمي ادب کان سنڌ جي ماڻھن کي مالا مال ڪيو. بدقسمتيءَ سان سنڌ جو پنھنجو شاندر ادب هن وقت تائين ترجمي جي صورت ۾ عالمي دنيا تائين پھچي ناهي سگهيو. جڏهن تہ سنڌيءَ ۾ هزارين ڪتاب ٻاهرئين ادب جا ترجمو ٿي چڪا آهن. عربيءَ مان قران شريف جا ڪيترائي ترجما سنڌ جي عالمن ڪيا آهن .جن ۾ علامہ علي خان ابڙو ۽ تاج محمد امروٽي جا ترجما مشھور آهن.
سنڌيءَ ٻوليءَ مان ڪي ٿورا ڪتاب انگريزيءَ ۾ ترجمو ٿيا آهن. شاھہ لطيف رسالو ارنسٽ ٽرمپ پھريون ڀيرو 1866ع ۾ جرمني زبان ۾ ترجمو ڪيو. ايلسا قاضي شاھہ لطيف جو رسالو انگريزيءَ ۾ ترجمو ڪيو. شاھہ جا رسالا ڪجهہ ٻين مترجمن بہ انگريزيءَ ۾ ترجما ڪيا آهن.شاھہ لطيف جي شاعري انگريزيءَ کان سواءِ،اردو، بلوچي، سرائڪي، ڍاٽڪي، پنجابي، بروهڪي، سرائڪي، ۽ ٻين ٻولين ۾ ترجمو ٿي چڪي آهي. جديد سنڌي شاعريءَ جي امام شيخ اياز جا چار ڪتاب هن وقت تائين انگريزيءَ ۾ ترجمو ٿي چڪا آهن. هڪ‘The STORMS CALL FOR PRAYERS’ جي نالي سان آصف فرخيءَ 1999ع ترجمو ڪيو آهي. ٻيوIMMORTAL POETRY OF SHAIKH AYAZ جي نالي سان جي. ايم گرگلاڻي2003ع ۾ترجمو ڪيو آهي.ٽيون SONGS OF FREEDOM جي نالي سان سليم نور حسين 2003ع ۾ ترجمو ڪيو آهي. چوٿون، ‘ ON THE BANK OF INDUS’ جي نالي سان لطيف نوناريءَ 2006ع ۾ ترجمو ڪيو آهي. اياز جو ٻيو ڪجهہ شعر هندي،اردو، سرائيڪي، پنجابي، فرينچ، جرمنيءَ زبان ۾ ترجمو پڻ ٿيو آهي. انگريزي ترجمي کان پھرين فهميدہ رياض سندس شاعري اردوءَ ۾ ڪتابي صورت ۾ ‘حلقہ ميري زنجير ڪا ’ جي نالي سان 1974ع ۾ ترجمو ڪري ڇپائي. نامياري شاعر اياز گل جي شاعريءَ جي انگريزي ترجمي جو ڪتاب ‘The Exiled Memories ’نالي سان 2021ع ۾ پوپٽ پبليڪيشن خيرپور طرفان ڇپجي پڌرو ٿيو، جنھن جو ترجمي نگار لطيف نوناري آهي. نامور شاعر ڊاڪٽر آڪاش انصاريءَ جي شاعريءَ جوڪتاب ‘Elegy Brave Hearts Tomorrow’ جي نالي ڊڪٽر سحر گل انگريزيءَ ۾ ترجمو ڪيو آهي سو پڻ ڇپيل آهي. جڏهن تہ نامور شاعرہ روبينہ ابڙو جي شاعري محمد هاشم سولنگيءَ انگريزي ءَ ۾ ترجمو ڪيو آهي. پر اڃا اهو ڪتاب ڇپجي ناهي سگهيو، مدد علي سنڌيءُ ۾ هڪ ڪتاب انگريزيءَ ڪھاڻين جون مرتب ڪيو آهي جيڪو مختلف ترجمي نگارن جو ترجمو ٿيل ۽ ڇپيل آهي ۽ ڪجهہ ڪتاب مختلف صنفن تي انگريزيءَ ۾ اصلوڪا لکيل آهن.
اسان جي دوست، روشن خيال،ترقي پسند، فلسفي، ڏاهي، معلم ڊاڪٽر محمد الياس ڀُٽي جڳ مشھور ليکڪ يووال نوح هراري جو ڪتاب HOMO DEUS :A BRIEF HISTORY OF TOMORROW جو مختصر اختصار سان تز ترجمو ‘هيمو ڊيئس : سڀاڻي جي مختصر تاريخ’ جي نالي سان ڪيو آهي. انگريزي زبان ۾ تہ هي ڪتاب 500 صفحن کان مٿي آهي. پر ڊاڪٽر صاحب هن ڪتاب جي مختلف بابن جو نچوڙ ڪڍي پڙهندڙن آڏو پيش ڪيو آهي. ڊاڪٽر محمد الياس ڀٽو، يُووال نوح هراريءَ جي شخصيت ۽ تصنيفن جو عاشق آهي .
ڊاڪٽر محمد الياس ڀُٽي ڪتاب جي يارهن بابن جو جدا جدا ترجمو ڪري هر هڪ باب کي جدا رکيو آهي جيئن هرهڪ باب کي سمجهڻ ۾ آساني ٿئي، ترجمو آسان ۽ ڏاڍو تز ڪيو ويو آهي .ڊاڪٽر محمد الياس ڀُٽي ترجمي ۾ ڪا ڏکي ٻولي استعمال نہ ٿو ڪري هو عام ٻولي استعمال ٿو ڪري. جنھن سان پڙهندڙ جلد ڳالھہ جو مقصد سمجهي وڃي ٿو. ڊاڪٽر هڪ طويل ڪتاب جو مختصر ترجمو ڪري ڪتاب کي ڪوزي ۾ بند ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي آهي، جنھن ۾ هو ڪامياب ويو آهي. هن وقت طويل ڪتاب پڙهڻ لاءِ ڪو تيار ناهي اُن ڪري آنءٌ سمجهان ٿو تہ هن ڪتاب جو مختصر اختصار پڙهڻ فاعدي وٽان آهي . هاڻ تہ گوگل تي هر شيءِ ٽرانسليٽ ٿئي پئي، پر هي ترجمو ڊاڪٽر صاحب گوگل تان ناهي ڪيو، ٿي سگهي ڪجهہ سالن ۾ ليکڪ قلم سان ترجمو ڪرڻ ڇڏي ڏين ۽ گوگل ٽرانسليشن جو رواج پئجي وڃي، پر اسان جي عالمن قلم جي پورهيي سان جيڪي ترجما ڪيا، ۽ سنڌ جي ماڻھن کي ٻاهرئين عالمي ادب کان روشناس ڪرايو سي ترجما شاهڪار آهن. اميد تہ اڳتي بہ اهڙا ڪتابَ ڊاڪٽر محمد الياس ڀٽو ترجما ڪندو رهندو .

مير حاجن مير
سيوهڻ شريف
14.10.2024

سنڌيڪار پاران

جڳ مشھور فلاسافر، دانشور ۽ تاريخدان پروفيسر ڊاڪٽر يُووال نوح هرارِي جو ڪتاب "هومو ڊيئس:سڀاڻي جي مختصر تاريخ" (Homo Deus: A Brief History of Tomorrow) سندس بھترين وڪامجندڙ ڪتابن مان هڪ آهي. بنيادي طرح سان هي ڪتاب انگريزي ۾ لکيو ويو هو پر اهو هينئر تائين دنيا جي 65 ٻولين ۾ ترجمو ٿي چڪو آهي. آئون هن ڳالھہ جو معترف آهيان تہ مون کي هن ڪتاب جو هر هڪ جملو، هر هڪ پيراگراف، هر هڪ عنوان ۽ ان جو هر هڪ حصو، هر هڪ باب ۽ هر هڪ ڀاڱو، مطلب تہ سڄي جو سڄو ڪتاب بھترين ۽ سحر انگيز حد تائين هڪ خوبصورت تخليق محسوس ٿيو. مون وانگر ٻين پڙهندڙن کي پڻ يقينن هي ڪتاب معلومات جوخزانو، تاريخي تجزئي جو شاهڪار، ۽ انساني سوچ جو ڪمال لڳندو. ان ۾ ڪوبہ وڌاءُ نہ آهي تہ هن عظيم ڪتاب بابت منھنجو هي اختصاري ترجمو اصل ڪتاب جي اونھائي ۽ خوبصورتي کي مڪمل طرح سان قلمبند ڪري نہ سگهيو آهيان. منھنجو هي اختصاري ترجمو سنڌ جي انھن نوجوانن لاءِ آهي جيڪي انگريزي ۾ لکيل اصل ڪتاب کي پڙهي نہ ٿا سگهن يا وري انھن وٽ وقت جي گهٽتائي آهي. ٻيو تہ پنھنجي هن اختصاري ترجمي جي حوالي سان مان اهو صاف لفظن ۾ واضع ڪرڻ چاهيان ٿو تہ:
• هن اختصاري ترجمي ۾ پيش ڪيل خيال منھنجا پنھنجا نہ آهن پر هن ڪتاب جي ليکڪ پروفيسر ڊاڪٽر يُووال نوح هراري جا آهن.
• هي ڪتاب چارلس ڊارون جي ارتقائي نظرئي کي تسليم ڪندي تاريخ جو تجزيو پيش ڪري ٿو جنھن ۾ مذهبي تصور پڻ شامل آهن.

مان سنڌ جي باشعور نوجوانن کي اها گذارش ڪندس تہ ڊاڪٽر هراري جا ڪتاب گهٽ ۾ گهٽ هڪ دفعو ضرور پڙهن تہ جيئن انھن کي خبر پوي تہ دنيا ڪٿي پھتي آهي، ڪيڏانھن وڃي رهي آهي ۽ ان تناظر ۾ اسان پاڪستاني ۽ مسلمان ڪٿي بيٺا آهيون. اسان جي نوجوانن لاءِ اهو سمجهڻ ضروري آهي تہ انسان جيڪو ماضيءَ ۾ هڪ غير اهم مخلوق هو، اهو ڪھڙي ريت وقوفي، زرعي، صنعتي ۽ ڪمپيوٽر انقلابن جي اڙانگن سفرن کان ٿيندو مستقبل جي انفارميشن ۽ بايو ٽيڪنالاجي انقلابن جي سنگم واري دؤر ۾ "سڀني شين جي عالمي رابطن" ۽ هٿرادو ذهانت واري انقلابي دؤر ۾ قدم رکڻ وارو آهي. جتي ترقي يافتہ دنيا جا حڪمران ۽ سائنسدان طبقا فاني منجهان لافاني ٿيڻ وارا آهن ۽ ابدي حسن، ابدي جواني ۽ ابدي خوشي واري خواب کي حقيقت ۾ تبديل ڪرڻ وارا آهن. ان دؤر ۾ اسان پارن عام اربين ماڻھو "بيڪار ماڻھن جو وڏو ٽولو" بڻجي ويندا جيڪي مستقبل جي خدا بڻيل حڪمران طبقي جي رحم ۽ ڪرم تي هوندا.آخر ۾ مان سنڌ جي ناليواري اديب،شاعر، محقق،تاريخ نويس،نقاد ،پبلشر محترم مير حاجن مير جو ٿورائتو آهيان جو پنھنجي سوچ پبليڪيشن طرفان منھنجو هي ڪتاب ڇپائي اوهان پڙهندڙن تائين پھچايو .

ڊاڪٽر محمد الياس ڀٽو
سيوهڻ شر يف
4 آڪٽوبر 2024ع

ٻہ اکر مصنف بابت

پروفيسر ڊاڪٽر يُووال نوح هراري جڳ مشھور تاريخدان ۽ فلاسافر آهي. پاڻ پنجن ڪتابن جو مصنف آهي جن مان سندس ٽي ڪتاب جڳ مشھور آهن ۽ دنيا ۾ وڌ ۾ وڌ وڪرو ٿيندڙن ۾ شامل آهن. انھن ۾ "سيپينز: انسان ذات جي مختصر تاريخ" (Sapiens: A Brief History of Humankind)، "21هين صدي لاءِ 21 سبق" (21 Lessons for the 21st Century)، ۽ "هومو ڊيئس: سڀاڻي جي مختصر تاريخ" (Homo Deus: A Brief History of Tomorrow) شامل آهن. هنن ڪتابن جون دنيا ۾ هن وقت تائين 35 مِلين (3 ڪروڙ، 50 لک) ڪاپيون وڪرو ٿي چڪيون آهن ۽ سندس اُهي ڪتاب دنيا جي 65 ٻولين ۾ ترجمو ٿي ڇپجي چڪا آهن. پاڻ موجودہ وقت ۾ دنيا جا بھترين ۽ وڌ ۾ وڌ اثر رکندڙ دانشور طور سڃاتا وڃن ٿا.مون ڊاڪٽر هراري جي ڪتاب ‘هيمو ڊئس : سڀاڻي جي مختصر تاريخ’ جو صرف اختصار پيش ڪيو آهي .جنھن جو نالو‘ سڀاڻي جي مختصر تاريخ’رکيو آهي . اميد تہ هيءَ ڪاوش اوهان کي ضرور پسند ايندي ،هراري صاحب ڏاڍيون ڪارائتيون ڳالھيون هن ڪتاب ۾ لکيون آهن جيڪي مون کي بيحد پسند آيون مون سوچيون هي اهم ڪتاب آهي سنڌ جي شاگردن ۽ نوجوانن کي هي ڪتاب پڙهڻ گهرجي ڪتاب تہ جامع آهي پر ان جو مختصر اختصار اوهان پڙهندڙن آڏو پيش ڪريان ٿو .
يُووال نوح هراري اسرائيل ۾ 1976ع ۾ پيدا ٿيو. پاڻ آڪسفورڊ يونيورسٽي مان 2002ع ۾ انساني تاريخ جي شعبي ۾ پِي ايڇ ڊِي جي ڊگري حاصل ڪئي ۽ هن وقت يونيورسٽي آف يروشلم ۾ تاريخ جا پروفيسر آهن. 2019ع ۾ سندس ڪتابن جي عالمي ڪاميابي ۽ مڃتا کان پوءِ پاڻ پنھنجي جيون ساٿي اٽزڪ ياهائو (Itzik Yahav) سان گڏجي "سيپين_شِپ" (Sapienship) سماجي تنظيم جو بنياد رکيو، جيڪا دنيا ۾ تعليم ۽ تفريح جي حوالي سان ۽ موجودہ توڙي آئيندہ عالمي مسئلن ۽ للڪارن بابت مختلف عوامي فورمز تي بحث مباحثا ڪرائڻ ۽ تخليقي بيانيا جوڙڻ سان وابستہ آهي.
پاڻ ڊيووس (Davos) ۾ 2018ع ۽ 2020ع ۾انسان ذات جي مستقبل بابت "عالمي معاشي فورم"جي مُک ڪانگريس هال جي فورم تان پُر اثر تقريرون ڪيون ۽ انساني تاريخ بابت پنھنجو بھترين تجزيو پيش ڪيو. پاڻ هن وقت تائين ڪيترن ئي ملڪي ۽ ڊجِيٽل سوشل ميڊيا جي سربراهن سان ملاقاتون ڪري چڪا آهن ۽ انھن سان انسانذات جي بھتر مستقبل لاءِ مذاڪرات ڪري چڪا آهن. سندس جديد تحقيق تاريخ جي وڏن سوالن کي سمجهڻ سان تعلق رکي ٿي. مثال طور: تاريخ ۽ حياتيات جو هڪ ٻئي سان ڪھڙي قسم جو تعلق آهي؟ هومو سيپينز يا انسانن ۽ ٻين جانورن ۾ ڪھڙو اهم فرق آهي؟ ڇا تاريخ جي سفر کي پنھنجو ڪو رُخ يا رستو آهي؟ ڇا ماڻھو تاريخ جي سفر ۾ ماضي کان حال تائين پھچندي وڌيڪ خوش ٿيا آهن؟ ايڪيھين صدي ۾ سائنس جو شعبو اخلاقيات سان واسطو رکندڙ ڪھڙا سوال اٿاريندو؟
پروفيسر هراري کي سندس علمي ۽ تحقيقي پورهئي جي مڃتا طور هن وقت تائين ڪيترائي انعام اِڪرام ملي چڪا آهن. 2020ع ۾ يونيورسٽي آف برسلز (University of Brussels) طرفان کيس اعزازي پِي ايڇ ڊِي جي ڊگري ڏني وئي؛ کيس Sapiens: A Graphic Historyفلم لاءِ چائينا طرفان CITIC Author of the Year 2020 جي انعام سان نوازيو ويو؛ 2019ع کان 2021ع تائين سندس ڪتاب "21هين صدي لاءِ 21 سبق"، "هومو ڊيئس: سڀاڻي جي مختصر تاريخ" ۽ "سيپينز: انسان ذات جي مختصر تاريخ" کي مختلف ملڪن جي ادارن طرفان ترتيبوار "علم جو ڪتاب"، "دانش جو ڪتاب" ۽ چائينا جو ونجن بوڪ ايوارڊ جا اعزاز ۽ انعام ملي چڪا آهن.
(هي مواد ٿوري گهڻي تبديلي سان يووال نوح هراري جي هن ويبسائيٽ تان ورتو ويو آهي:

About-Yuval Noah Harari
Ynharari.com/sb

هوموڊيئس: سڀاڻي جي مختصر تاريخ جو اختصار

---

تعارف ۽ باب: 1

پروفيسر ڊاڪٽر يووال نوح هراري جو هي ڪتاب 11 بابن تي ٻڌل آهي، جيڪي ٽن حصن ۾ ورهايل آهن: هومو سيپينز (انسان) دنيا کي فتح ڪن ٿا؛ هومو سيپينز دنيا کي معنيٰ ڏين ٿا؛ ۽ هوموسيپينز بيوس بڻجي وڃن ٿا. هي ڪتاب هڪ عام دنيائي مخلوق يعني هومو سيپينز يا انسانن جي سندن غير اهم ۽ فاني مخلوق منجهان لافاني ۽ خدا بڻجندڙ مخلوق تائين پھچڻ جي تاريخي سفر بابت سڀني اهم انقلابن ۽ تاريخي واقعن تان پردو کڻي ٿو.
ڪتاب جو عنوان پڻ اهڙي ئي تصور کي ظاهر ڪري ٿو. لفظ "هومو" انسان جي حياتياتي نالي "هومو سيپينز" منجهان ورتل آهي، جنھن جو مطلب آهي ماڻھوءَ جو نسل، جڏهن تہ لفظ "ڊيئس" وري لاطيني زبان ۾ خدا يا ديوتا جي معنيٰ ۾ استعمال ٿيندو آهي. موضوع جي لحاظ کان هي ڪتاب انسان-پسنديت جي نظرئي جي اشتراڪي، آزاد-خيالي ۽ ارتقائي حوالن سان تشريح ڪري ٿو.
ڪتاب جو پھريون باب "نئين انساني ايجنڊا" جيڪو سڀني حصن کان مقدم رکيو ويو آهي، مقدمي جي حيثيت رکي ٿو. هن ۾ هڪ غير اهم مخلوق يعني انسان جو غير اهم ۽ معمولي حيثيت مان لافاني بڻجڻ ۽ خدائي صفتن حاصل ڪرڻ تائين جي سفر کي سوڙهو ڪري بيان ڪيو ويو آهي.
پروفيسر هرارِي مطابق ماضيءَ ۾ انسان ذات کي درپيش مصيبتن جھڙوڪ ڏُڪارن، وبائن ۽ جنگين تي هن مِلينيم دوران اڄ جو انسان ڄڻ تہ انھن کي وس ۾ ڪرڻ ۽ انھن تي ضابطي حاصل ڪرڻ تائين اچي پھتو آهي. هاڻي هو انھن مصيبتن کي خدائن جي ناراضگي نہ ٿو سمجهي، پر پنھنجي صلاحيتن لاءِ للڪار ٿو سمجهي. ان ڪري مستقبل جا انسان اهڙين مصيبتن کي قسمت ۾ لکيل هجڻ بدران انھن کي سائنس ۽ ٽيڪنالاجي وسيلي ختم ڪرڻ، توڙي اڳواٽ روڪڻ لاءِ وڌيڪ بھتر طريقن سان منھن ڏيڻ جي قابل هوندا.
هن حصي ۾ ليکڪ ماضي جي وبائن جھڙوڪ ماتا، سارس، ايبولا، سُوائِن فِلُو ۽ ڪاري موت يا پليگ (هي بيماري Yersenia Pestis بيڪٽيريا جي ڪري ٿئي ٿي جيڪا چچڙن وسيلي جانورن کان انسانن تائين پکڙجي ٿي) جي تباھہ ڪارين جا انگ اکر پيش ڪري ٿو. هن وقت اهي وبائون يا تہ ختم ٿي چڪيون آهن يا وري ضابطي هيٺ اچي چڪيون آهن. هيٺ انھن وبائن تحت دنيا ۾ ٿيندڙ موتن جي تعداد جا انگ اکر ڏجن ٿا:
• پليگ يا ڪارو موت ...............75 ملين کان 200 ملين موت
• پھرين جنگِ عظيم (1914= 1918 تائين) .....40 ملين موت
• اسپينش فِلُو...................................................50 ملين موت
• اسپينش فِلُو (فقط انڊيا ۾)...............................15 ملين موت
• ايڊز (AIDS)...............................................30 ملين موت

ماضي ۾ موت جي انھن انگن اکرن جي ڀيٽ ۾ اڄڪلھہ (2012) جي سالانہ صورتحال ڪجهہ هن ريت آهي:

• دنيا ۾ ٿيندڙ ڪل سالانہ موتن جو تعداد...........56 ملين موت
• فقط جنگين ۾..............120،000 (هڪ لک ويھہ هزار موت )
• فقط جرمن ۾ ٿيندڙ موت...............500،000 (پنج لک موت )
• فقط خودڪشين ۾ موت.................800،000 (اٺ لک موت )
• فقط شگر بيماري جا موت........... 1500،000 (15 لک موت )

اڄڪلھہ ڏڪار اصولي طور تي ختم ٿي چڪو آهي، ڇو تہ مجموعي طرح سان موجودہ ڏڪار اسان جي پيداواري وسيلن جي هٿراڌو غير منصفانہ ورڇ جي ڪري موجود آهي، نہ تہ ان جي ابتڙ دنيا ۾ اڄ جو وڏو مسئلو غذائي قلت نہ پر ضرورت کان وڌيڪ کاڌو واپرائڻ ۽ ٿولھہ (Obesity) آهي. هن وقت ڏڪار ۽ غذائي قلت سان گهٽ، پر ٿولھہ ۽ گهڻو کائڻ جي ڪري وڌيڪ موت ٿين ٿا؛ جنگ ۽ دهشت گرديءَ جي ڪري گهٽ، پر خودڪُشين جي ڪري گهڻا موت ٿين ٿا؛ وبائن جي ڪري گهٽ، پر سافٽ ڊرنڪس (تکن مٺن بوتلن ۽ شربتن) پيئڻ ۽ جنڪ فوڊس يا سڻڀن کاڌن کائڻ جي ڪري وڌيڪ موت ٿين ٿا؛ ۽ القائداه ۽ ٻين دهشتگرد تنظيمن جي دهشتگردي جي ڪري گهٽ، پر ڪوڪا ڪولا پيئڻ سان وڌيڪ موت ٿين ٿا!
هاڻي دنيا جي معيشت بلڪل تبديل ٿي چڪي آهي. اڳ ۾ مادِي وسيلا يعني سون، اناج ۽ تيل اهم هئا، هاڻي وري دنيا جي معيشت علم ۽ تحقيق تي انحصار ڪري ٿي، ۽ ان چوڻيءَ ۾ وري روح ڦوڪجي ويو آهي تہ علم چوري نہ ٿو ٿي سگهي! ڇو تہ تيل ۽ گئس جي ذخيرن تي تہ حملو ۽ قبضو ٿي سگهي ٿو پر قومن جي ڏاهپ ۽ علم چورائي نہ ٿا سگهجن! انڪري علم ۽ تحقيق ۾ اڳتي وڌندڙ قومون ترقي ۾ پڻ اڳتي آهن.
دهشتگرد اصل ۾ ڪمزور قوتون آهن، جيڪي بذاتِ خود گهڻو ڪجهہ نہ ٿا ڪري سگهن پر اهي فقط بدحواسي ۽ خوف جي فضا پيدا ڪري حڪومتن کان وڏا نقصان ڪرائيندا آهن. انھن دهشتگردن جو مثال هڪ مَک وانگر آهي جيڪا چائينا شاپ ۾ ڪجهہ بہ نقصان نہ ٿي ڪري سگهي، پر جيڪڏهن اها مک هڪ پاڏي جي ڪَنَ ۾ گهڙي وڃي ۽ اهو پاڏو ڇتو ٿي چائينا شاپ ۾ اندر داخل ٿي وڃي تہ اهو ان دوڪان جو تهس نهس ڪري ڇڏيندو.
هن وقت جڏهن انسان ڏڪار، وبا ۽ جنگ تي ضابطو حاصل ڪري چڪو آهي تہ ان جو اهو مطلب قطعي طور نہ وٺجي تہ اسان جو آئيندو يا مستقبل محفوظ بڻجي چڪو آهي ۽ انسان ذات لاءِ بقا جو ڪو بہ خطرو موجود نہ آهي. هڪ پاسي اسان جي صنعتي ترقي مختلف ٻارڻن جي مرهونِ منت آهي، تہ ٻئي پاسي هن هٿراڌو ترقي اسان جي بقا لاءِ ايترا تہ وڌيڪ خطرا پيدا ڪري ڇڏيا آهن جيڪي شايد ائٽمي جنگين، بيمارين، وبائن ۽ ڏڪارن جي مجموعي نقصانن کان بہ تمام وڌيڪ آهن. مثال طور، ماحولياتي گدلاڻ، مسلسل وڌندڙ عالمي گرمي جو درجو ۽ ماحولياتي يا آبھوائي تبديليون مستقبل جا اهڙا خطرا آهن، جيڪي مرڳو هن سموري ڌرتيءَ تي هر قسم جي زندگي ۽ مخلوق ختم ڪري سگهن ٿا، پر تنھن هوندي بہ دنيا جي سطح تي انھن جي روڪٿام لاءِ مؤثر اپاءُ نہ پيا ورتا وڃن.، پر جيئن تہ مٿين خطرن ۽ مصيبتن جو ظھور هڪدم ٿيڻو نہ آهي، ان ڪري اڄ جو انسان پنھنجي موجودہ تناظر ۾ ڏڪارن، وبائن ۽ جنگين تي ضابطي کان پوءِ هن وقت تائين جي اڻٽر حقيقت سمجهيو ويندڙ "موت" تي ضابطي ۽ فتح لاءِ پنھنجا پرڙا کولي رهيو آهي. اڄ انسان موت کي اڻٽر نہ ٿو سمجهي ۽ نہ ئي ان کي معنيٰ ڏيڻ ۾ پنھنجي توانائي خرچ ڪرڻ کي بھتر سمجهي ٿو، پر اڄ اهو موت کي جسم اندر مختلف ٽيڪنيڪل نقصن جي ڪري پيدا ٿيندڙ حالت سمجهي ٿو. اهو هينئر هن ڪوشش ۾ آهي تہ زندگي جا سڀ ٽيڪنيڪل نقص ختم ڪري موت کان ڇوٽڪارو حاصل ڪري وٺي. ان ڪري سندس اڳئين منزل لافانيت، ديرپا خوشي ۽ پاڻ کي خدائي صلاحيتن سان ليس ڪرڻ آهي. ٻين لفظن ۾ ڀولڙن جي هڪ عام جنس يا مخلوق ارتقا ۽ لياقتن جي فطري چونڊ وسيلي، پنھنجي جسم ۽ ذهن کي بھتر بڻائيندي، فاني منجهان لافاني ۽ خدا جھڙو بڻجڻ جي ڪوشش ۾ آهي!
انسان جي هي آئندہ منزل ايڪيھين صدي جي ايندڙ ٻن يا ٽن ڏهاڪن دوران برپا ٿيندڙ انفارميشن ۽ بايو ٽيڪنالاجي انقلاب واري دؤر ۾ هڪ پاسي پنھنجي ڊِي اين اي (DNA) ۾ نينو ٽيڪنالاجي روبوٽن ۽ سپر ڪمپيوٽرن جي نيٽورڪن وسيلي موجود ناقص ۽ بيمار جِينز (Genes) کي ٺيڪ ڪرڻ يا تبديل ڪرڻ واري صلاحيت ماڻي وٺندو، تہ ٻئي پاسي ماحولياتي اثرن جي ڪري جسم ۾ خرابي يا بيماري پيدا ٿيڻ شرط ئي ان کي ختم ڪرڻ جي صلاحيت پڻ ماڻي وٺندو. نتيجي ۾ هُو فطري موت کي تسخير ڪري وٺندو. دنيا ۾ هن قسم جون صلاحيتون ۽ فائدا فقط ٽيڪنالاجي ۾ ترقي يافتہ ملڪن جا حڪمران ۽ سائنسدان طبقا حاصل ڪري سگهندا ۽ نتيجي ۾ اهي پاڻ کي سدا جوان، سدا حَسين ۽ سدا حيات بڻائي ڇڏيندا. ٻئي پاسي ان دؤر ۾ انسان-پسندي ۽ جمھوري رويا مٿئين حڪمران طبقي جي مفادن وٽان رهي نہ سگهندا، ڇو تہ ايندڙ معاشري ۾ موجودہ پيشيورانہ مھارتون رکندڙ ماڻھو جھڙوڪ استاد، ڊاڪٽر، انجنيئر، ڊرائيور ۽ موسيقار وغيرہ گهربل نہ هوندا. اهو ان ڪري جو انھن جي جاءِ تي بھتر خدمتون ڏيندڙ ۽ گهٽ خرچ گهرندڙ خودڪار روبوٽ ساڳئي ڪم لاءِ ميسر هوندا ۽ ڪم پيا ڪندا. نتيجي ۾دنيا ۾ اربين ماڻھو "بيڪار ماڻھن جو وڏو ٽولو" بڻجي ويندا. ان دؤر ۾ حڪمرانن کي آزاد ووٽرن جي بہ ضرورت نہ رهندي، ڇو تہ خدائي صفتن سان مالا مال حڪمران لامحدود بِگ ڊيٽا ۽ بايو سينسرز وسيلي عوام جي سوچ، جذبن ۽ نفرتن وغيرہ تي پڻ ضابطو رکي چڪا هوندا. ان دؤر ۾ حڪمرانن کي موجودہ فوجي دستن ۽ سپہ سالارن يا جرنيلن جي بہ ضرورت نہ رهندي، ڇو تہ اهو ڪم پڻ انھن جا روبوٽ ۽ ڊُرون وڌيڪ مؤثر نموني ڪري سگهندا. جيڪڏهن ويجهي مستقبل ۾ ائين نہ بہ ٿيو تڏهن بہ ان کان ڪجهہ گهٽ ڪاميابي تہ ضرور ملڻي آهي، يعني انسان پنھنجي عمر ۾ ٻيڻ يا ٽيڻ جيترو اضافو تہ ضرور حاصل ڪري سگهندو ۽ مٿيان مسئلا ننڍي پيماني تي ڪَرُ ضرور کڻندا.
خوشيءَ جي حوالي سان هراري جو خيال آهي تہ ان جو مدار فقط اسان جي حاصلات ۽ ڪاميابين سان نہ آهي، پر هڪ جيترو اسان جي حاصلات ۽ اميدن تي آهي، ۽ اهڙي توازن تي آهي. بدقسمتي سان اسان جون اميدون اسان جي ڪاميابين ۽ حاصلات سان گڏو گڏ وڌنديون رهنديون آهن. ان ڪري جيڪڏهن تاريخ جي سفر جو جائزو وٺنداسين، تہ اسان جو اڄ جو عام انسان بہ پراڻن بادشاهن کان وڌيڪ آسائشون ۽ سھولتون روزانہ واري عام زندگي ۾ ماڻي ٿو، پر پوءِ بہ سندس خوشي گهٽجندي پئي وڃي. خوشي ۽ ڏک ڪجهہ بہ نہ آهن پر اهي اسان جي جسمن ۾ پيدا ٿيندڙ وقتي محسوسات آهن، جن جو جٽاءُ 10 کان 15 منٽن تائين رهي ٿو.
اسان جي لافانيت ۽ ابدي سُرور جي خوابن جي ساڀيان لاءِ هن دؤر جو انسان پاڻ کي خدائي صفتن وارو سپر انسان بڻائڻ جي چڪر ۾ لڳو پيو آهي. سندس هن خواب جي تعبير هنن ٽن طريقن سان ممڪن آهي: بايو انجنيئرنگ، سائيبورج انجنيئرنگ ۽ غير انساني يا مشيني انجنيئرنگ. هن وقت تائين اسان جو جيڪو جسم آهي اهو چار ارب سالن جي گهربل ۽ بھتر صلاحيتن جِي فطري چونڊ ۽ ارتقاء جي عمل وسيلي هڪ گهرڙي واري جاندار ايموبا کان ميمل تائين يا ماڻھو تائين جي مرحلن مان گذري چڪو آهي. هن ڊگهي ڊوڙ ۾ اسان جي ڊِي اين اي ۾ تمام ٿورڙيون تبديليون واقع ٿيون آهن، جن موٽ ۾ وري انسان کي حيرت انگيز طور تي ڪارناما ڪندڙ بڻائي ڇڏيو آهي. هاڻي جڏهن بايو انجنيئرنگ وسيلي ڊِي اين اي ۾ ڪيتريون ئي تبديليون ڪرڻ ممڪن بڻجي چڪو آهي، تہ ان جي نتيجي ۾ خبر نہ آهي تہ اڄ جو انسان سڀاڻي ڇا ڇا ڪندو ۽ ڪٿي ڪٿي پڄندو؟ سائيبورج انجنيئرنگ واري طريقي مان مراد آهي تہ اسان پنھنجي نامياتي يا قدرتي جسم کي مشيني ۽ غير نامياتي شين يعني مختلف ڪمپيوٽرن، اوزارن ۽ مشينن سان ڳنڍي ڇڏيون. هن طريقي سان اهي مشينون هڪ ئي هنڌ يا دنيا جي مختلف هنڌن تي اسان لاءِ هڪ کان وڌيڪ هٿن، ٻانھن، اکين يا وري رت ۾ ڪروڙين نينو روبورٽن وسيلي اسانجي جسم ۽ ذهن کي طاقتور ترين بڻائي سگهن ٿيون. اهڙا تجربا هن وقت ڀولڙن تي ڪامياب ٿي چڪا آهن. ٽئين ۽ آخري طريقي يعني غير نامياتي يا مشيني سطح تي هٿراڌو ذهانت کي استعمال ڪندي هڪ اهڙي مشيني مخلوق ٺاهي سگهجي ٿي، جيڪا هڪ پاسي عام انسان کان جسماني طور تي هزارين دفعا مضبوط هجي، تہ ٻئي پاسي اها ذهني طور تي عام ماڻھو کان لکين ۽ ڪروڙين دفعا وڌيڪ ذهين هجي. اها مشيني مخلوق سپر ڊيٽا جو تجزيو ڪرڻ ۽ ان منجهان لاڳاپيل ذهانت وارا فيصلا ڪرڻ جي قابل هوندي، يعني ڄڻ تہ خدائي طاقتن جي حامل هوندي.
هرارِي مطابق چاهي نتيجا ڪھڙا بہ سامھون اچن يا رڪاوٽون ڪھڙيون بہ ڇو نہ پيش اچن، انسان جي اها ڊوڙ جاري رهندي، چاهي ان کي روڪڻ جي ڪوشش ڇو نہ ڪئي وڃي. اهو ان ڪري تہ ڪوبہ ترقي يافتہ ملڪ نہ چاهيندو تہ اهو بايو ٽيڪنالاجي ۽ هٿراڌو ذهانت جي شعبن ۾ ڪو پوئتي هجي. هن سلسلي ۾ ملڪن ۽ ادارن جو مؤقف اهو هوندو تہ اهي بيمارين جو علاج ڳولڻ ۽ انھن کي ختم ڪرڻ جي ڪوشش ۾ رُڌل آهن. اهو بلڪل ممڪن آهي تہ ويجهي مستقبل ۾ گهربل ذهني ۽ جسماني صلاحيتن وارا جينيٽيڪلي انجنيئرڊ ٻار مختلف مارڪيٽن يا ادارن ۾ وڪري لاءِ موجود هوندا. ان ڪري ايندڙ دؤر ۾ ترقي يافتہ ملڪن جا حڪمران ۽ سائنسدان ضرور پاڻ کي لافاني بڻائي ڇڏيندا؛ هن وقت توڙي ايندڙ دؤر ۾ انسان پنھنجي لافاني بڻجڻ، ابدي سُرور حاصل ڪرڻ ۽ آفاقي يا خدائي صلاحيتون حاصل ڪرڻ وارن خوابن جي تعبير لاءِ جاکوڙ جارِي رکندو، چاهي ان ۾ انسان ذات کي ڪيڏو بہ نقصان ڇو نہ پوي. زميني حقيقتون تہ ان طرف ئي اشارو ڪري رهيون آهن. هن مسئلي تي بين الاقوامي سطح تي غور و فڪر ٿيڻ گهرجي. پر ٻئي پاسي اهو بہ ممڪن آهي تہ مستقبل جي دنيا ۾ تباهي نہ هجي ۽ زندگي وڌيڪ بھتر هجي ڇو تہ دنيا ۾ تبديلي کي اڪثر پسند نہ ڪيو ويندو آهي ۽ ان جي مخالفت ڪئي ويندي آهي ۽ نتيجي ۾ ٿي سگهي ٿو تہ اهو سڀ ڪجهہ نہ بہ ٿئي...!
◙

حصو پھريون: انسان دنيا کي فتح ڪري ٿو

ڪتاب جو پھريون حصو ٻن بابن تي ٻڌل آهي: انسان طرفان حياتياتي نسل ڪشي جو نئون دؤر ۽ انساني چڻنگ. ڌرتي جي وجود يا عمر جي حوالي سان هي دؤر بلڪل نئون آهي ڇو تہ هي دور گذريل 70 هزار سالن کان هن وقت تائين پکڙيل آهي. ان دؤر ۾ هن وقت تائين انسان سڀني مخلوقات تي حاوي رهيو آهي. يووال نوح هراري هن حصي ۾ هيٺين ٽن سوالن بابت بحث ڪري ٿو:

• انسانن ۽ ٻين جانورن ۾ ڪھڙو فرق آهي؟
• اسان جي نسل يا انساني نسل دنيا کي ڪيئن فتح ڪيو؟
• ڇا انسان واقعي ٻين مخلوقات کان برتر آهي يا انھن جھڙو ئي آهي؟

باب ٻيون: انسان طرفان حياتياتي نسل ڪشي جو نئون دؤر

ٻئين باب "انسان طرفان حياتياتي نسل ڪشي جو نئون دؤر" ۾ ليکڪ يووال نوح هرارِي ٻڌائي ٿو تہ زرعي ۽ صنعتي انقلابن دوران انسان ڌرتي تي ڪيئن نہ ٻين جانورن ۽ حياتياتي نسلن لاءِ تباهي ۽ موت کڻي آيو هو ۽ آهي. هن وقت بہ هُو ڄڻ تہ خدائي صفتون حاصل ڪري خدا بڻجي ويو آهي، جيڪو پنھنجي مرضي، مفاد، کاڌ خوراڪ ۽ آسائشن لاءِ ٻين سڀني مخلوقات جي زندگين سان کيڏي رهيو آهي. نتيجي ۾ جانورن، مَڇين، پکين ۽ جيتن جا ڪيترائي قسم ۽ نسل دنيا ۾ ناياب ۽ ختم ٿي چڪا آهن. اهو سلسلو رڪيو تہ نہ آهي پر ڏينھون ڏينھن تيز ٿيندو پيو وڃي. هن وقت ڌرتيءَ تي فقط انسان جو ئي نسل وڌندو ٿو وڃي.
انسان جي ظلم ۽ قھر جي بدولت هڪ پاسي تہ دنيا مان شينھن، هاٿي، بگهڙ، گدڙ وغيرہ ختم ٿيندا پيا وڃن؛ تہ ٻئي پاسي انسان جي کاڌ خوراڪ ۽ ٻين گهرجن جي پُورائي لاءِ پالتو جانورن جھڙوڪ ڪُتن، ٻلين، سوئرن، ٻڪرين، ڍڳين، مينھين ۽ ڪُڪڙِين جو تعداد تمام گهڻو وڌايو پيو وڃي. اهو وڌيل تعداد انھن جي زنده رهڻ جي حق طور نہ پر، انسان جي کاڌي، ذائقي ۽ مزي لاءِ وڌايو پيو وڃي. هاڻي انسان بي حِسي جي اُن نقطي تي پھچي چڪو آهي جتي نہ رڳو اهو انھن جانورن جي هٿراڌو زندگي کي عام جهانگلي زندگي جي ڀيٽ ۾ نھايت تڪليف ۽ اذيت وارِي بڻائي چڪو آهي، پر اڄوڪي انسان کي ان ظلم جو ڪو بہ احساس ئي ڪونھي. نہ انھن جانورن کي هلڻ، گهمڻ ۽ ڊوڙڻ لاءِ ڪا مناسب جڳھہ ڏني ٿي وڃي، نہ انھن کي انھن جي وچ ۾ فطري نسلي افزائش وارا لاڳاپا رکڻ جي اجازت آهي، ۽ نہ ئي انھن کي پنھنجن ٻچڙن سان ملڻ ۽ گڏ رهڻ جي آسودگي ميسر آهي. پر جي ميسر آهي تہ فقط هڪ ئي قسم جي هٿرادو خوراڪ (فيڊ جيڪا انھن جھڙن جانورن کي پِيڙي انھن جي گوشت مان ٺاهي وڃي ٿي) جنھن سان اهي پيٽ ڀري جيئرا رهِي سگهن ٿا ۽ پنھنجي ڪُسجڻ جو انتظار ڪري سگهن ٿا. اهي تصور اڪثر ڪري زرعي انقلاب جي اثر هيٺ پيدا ٿيا آهن ۽ مذهبن جھڙوڪ جَين، هندو، ٻُڌُ ۽ عيسائيت جي پاڇي ۾ پروان چڙهندا رهيا آهن. انھن مذهبن ۾ اڻ ڏٺل خدائن کي راضي ڪرڻ لاءِ جانورن جي قرباني ئي واحد وسيلو هئي. ظاهري عڪس ۾ هندن وٽ هر ساھہ وارو مقدس هئو؛ ساڳي طرح سان جَين مذهب جا پوئلڳ پنھنجي وات کي ڪپڙي سان ڍڪي رکندا هئا تہ جيئن ڪا مک، مڇر يا ساهوارو جيت وات ۾ هليو نہ وڃي ۽ مرِي نہ پوي، ۽ ٻئي طرف اهي هٿ ۾ ٻوهارو رکندا هئا تہ جيئن اهي پنڌ ڪرڻ دوران ان کي سامھون وارِي زمين تي نرمي سان ڦيرائي سگهن تہ جيئن ڪا ڪِيلي يا ماڪوڙي پيرن هيٺ اچي مرِي نہ پوي. پر ان جي باوجود هنن مذهبن جي مذهبي تصورن ۾ ڪائنات ۾ ٻہ شيون يعني خدا ۽ ماڻھو ئي اهم ڪردار هئا ۽ انھن کان علاوہ ٻيو ڪجه بہ اهم نہ هئو. اصل ۾ انھن مطابق ماڻھو کي روح جي هئڻ ڪري سڀني شين ۽ جانورن مٿان فوقيت حاصل هئي.
چوندا آهن تہ ‘جھڙي ڪرڻِي تِھڙي ڀرڻِي’ اسان ماضي کان وٺي هن وقت تائين ادنيٰ درجي جي جانورن ۽ حياتي جي مختلف صُورتن تي جيڪي ظلم ڪيا آهن، انھن جو پاپ شايد اسان تي نازل ٿيڻ وارو آهي، ڇو تہ ويجهي مستقبل ۾ جڏهن هڪ ننڍو حڪمران ٽولو خدائي صفتن کي ماڻي وٺندو ۽ لافاني ٿي ويندو تہ اسان جھڙا عام ماڻھو اربن جي تعداد ۾ "بيڪار ماڻھن جو هڪ وڏو ٽولو" بڻجي ويندا جن جي زندگي ۽ مستقبل جا فيصلا هِن وقت جي جانورن مثل اُن وقت جي لافاني حڪمرانن جي هٿ وس هوندا ۽ عام ماڻھو انھن جي رحم ڪرم تي هوندا!
◙

باب ٽيون: انساني چڻنگ

هراري ٽئين باب "انساني چڻنگ" ۾ هڪ اهم تاريخي سوال اٿاري ٿو تہ انسان جڏهن پنھنجِي سوچ سمجهہ ۽ ذهانت جي آڌار تي ٻين مخلوقن ۽ زندگي جي قسمن کان اُتم ۽ اعليٰ آهي، يا ٻين لفظن ۾ اُن ۾ "روح" موجود آهي تہ ڇا ان کي اهو بہ حق حاصل آهي تہ ٻين ادنيٰ درجي جي جانورن ۽ مخلوقن جي زندگين سان کيس جئين وڻي تيئن ڪري ۽ انھن جون زندگيون اذيتناڪ بڻائي ڇڏي، يا وري مرڳو انھن کي ختم ئي ڪري ڇڏي؟! يا وري ڇا انسان کي اهو حق آهي تہ پنھنجي کاڌ خوراڪ لاءِ پالتو مال جھڙوڪ سوئرن، ٻڪرين، رڍن، ڍڳين، مينھين، مَڇين ۽ ڪُڪڙين کي هٿراڌو نسلي افزائش جي طريقن سان پيدا ڪري ۽ پوءِ انھن منجهان ئي ڳچ تعداد کي مشينن ۾ پِيڙي ۽ نِپُوڙي باقين لاءِ کاڌو (فيڊ) ٺاهي؟! ساڳئي تناظر ۾ ڇا آمريڪي ماڻھن کي اهو حق حاصل آهي تہ اهي پاڻ کان گهٽ ذهين ۽ گهٽ ترقي يافتہ افغانين جي زندگين سان سندن ئي ملڪ ۾ جيئن وڻين تيئن کيڏن ۽ انھن جون زندگيون ختم ڪن؟
هن جي جواب ۾ هراري ثبوتن سان اهو واضع ڪري ٿو تہ انسانن توڙي سڀني جانورن جي سوچ ۽ جذبا جھڙوڪ غصو يا ڪاوڙ (ٻين جي سوچ ۽ رويي سان سھمت نہ هجڻ)، همت (مقابلي ڪرڻ جي همت)، خوف ( مقابلي جي ڊپ جو غالب اچڻ )، فرار (مقابلي کان پوئتي هٽڻ)، پيار (پنھنجي نسل کي جاري رکڻ ۽ جِين منتقل ڪرڻ)، نفرت (نقصانڪار شيءَ کان پاسو ڪرڻ ) ۽ خوشي (پنھنجون جسماني، ذهني، جذباتي ۽ سماجي گهرجون پوريون ڪرڻ) وغيرہ هڪجھڙا آهن، جيڪي اسان جي توڙي جانورن جي دماغن ۾ 80 ارب نيوران گهرڙن جي فائرنگ ۽ انھن جي وچ ۾ پيدا ٿيندڙ پيچيده تعلقات جا نتيجا آهن. شعور ۽ روح جي حوالي سان 7 جولاءِ 2012ع ۾ دنيا جي دماغي سائنسدانن "شعور متعلق ڪيمبرج اعلان" ۾ يڪراءِ طور تي اهو واضع ڪيو آهي تہ نہ رڳو انسانن پر ٻين جانورن ۽ مخلوقات ۾ پڻ انسان وانگر پيچيده نيوراني، ڪيميائي ۽ دماغي-رابطن جا عمل سندن دماغن ۾ ٿيندا آهن، جيڪي انھن ۾ انسانن وانگر مٿيان احساس ۽ جذبا پيدا ڪندا آهن. مطلب تہ انسان حياتياتي ۽ روحاني طرح سان جانورن کان وڌيڪ بھتر ۽ برتر نہ آهي. ان ڪري جانورن، پکين، مڇين، ريڙهيون پائيندڙ نانگن بلائن ۽ ڀونءِ آبي جاندارن (خشڪي توڙي پاڻيءَ ۾ زندھہ رهندڙ جانورن) وغيرہ کي ايذاءُ يا تڪليف پھچائڻ يا انھن جي فطري حياتي کي تبديل ڪرڻ يا انھن جي حياتي کسڻ جي ذميواري يا ڏوھہ ملوث انسان يا انسانن جي مٿان آهي.
هرارِي مطابق انسان پنھنجين غلطين کي جائز قرار ڏيڻ لاءِ اڪثر ڪري مذهبن جو سھارو وٺندو آيو آهي. جانورن جي دنيا ٻن سچائين تي ٻڌل هوندي آهي: هڪ سندن ذاتي سوچ يا پسند نا پسند تي ٻڌل سچائي (موضوعي) ۽ ٻي وري مادِي دنيا ۾ موجود شين بابت سچائي (معروضي)، جھڙوڪ وڻ ٽڻ، ٻوٽا، جانور، جبل، درياءَ وغيرہ. پر هنن ٻن سچائين کان سواءِ هڪ ٽئين سچائي بہ هوندي آهي، جيڪا فقط انساني سماج ۾ ئي گهڙِي وئي آهي. اها آهي مختلف ماڻھن جي وچ ۾ موجود عام سوچ ۽ سمجهہ واري سچائي يا بين الافرادي سچائي (Inter-subjective reality). هي سچائي مادِي دنيا ۾ ٻاهر موجود نہ هوندي آهي پر انساني سماج ۾ ضرور موجود هوندي آهي. هن جو واسطو ۽ انحصار انسانن جي ڪھاڻيون گهڙڻ واري خوبي ۽ هڪ ٻئي سان رابطي جي ڄارن تي آهي. دنيا ۾ ڪيتريون ئي سچائيون هن قسم جون يعني بين الافرادي سچائيون آهن ۽ اهي ماڻھن جي عام سوچ ۽ عقيدي سان وابستہ آهن. مثال طور، ناڻي يعني پئسن يا روپين يا ڊالرن وغيرہ کي ڏسجي تہ انھن جي بذاتِ خود ڪا اهميت ۽ قيمت نہ آهي، ڇو تہ اهي فقط ڪاغذ جي ٽڪرا ئي تہ آهن. پر جيئن تہ هر ماڻھو جي نظر ۾ انھن جي اهميت آهي ۽ انھن بابت دنيا جا تقريبن سڀ ماڻھو اهڙو عقيدو ۽ ويساھہ رکن ٿا، انڪري اهي اهم آهن ۽ اسان انھن سان شين ۽ خدمتن جي خريد ۽ فروخت ڪري سگهون ٿا ۽ ڪندا آهيون. ساڳي ريت ڪارپوريشنون، ملڪ يا مختلف کاتا وغيرہ مادِي دنيا ۾ معروضي طرح تہ موجود نہ آهن پر اهي اسان جي سماج ۾ ايترا ئي موجود سمجهيا ويندا آهن جيترا وڻ ٽڻ ٻوٽا، جانور، جبل، درياءَ وغيرہ. حقيقت ۾ اهي شيون (ناڻو، ڪارپوريشنون، ملڪ، ڪمپنيون، کاتا وغيرہ) اسان ماڻھن جي وچ ۾ گڏيل سوچ، عقيدي ۽ ڀروسي کي ظاهر ڪن ٿيون.
◙

حصو ٻيون: انسان دنيا کي معنيٰ ڏئي ٿو

هي حصو چئن بابن تي ٻڌل آهي: ڪھاڻيون ٻڌائيندڙ، منفرد جوڙو، جديد ٺاھہ ۽ انسان_پسنديت انقلاب. يووال نوح هرارِي هن حصي ۾ هنن ٽن سوالن بابت بحث ڪري ٿو:

• انسانن ڪھڙي قسم جي دنيا ٺاهِي آهي؟
• انسانن کي هن ڳالھہ تي ڪھڙي ريت اطمينان آهي تہ انھن نہ رڳو سڄي دنيا تي غلبو حاصل ڪيو آهي، پر هن دنيا کي معنيٰ پڻ ڏني آهي؟
• انسان_پسنديت نظريو جيڪو انسان کي پُوڄي ٿو ڪھڙي ريت دنيا جو اهم ترين مذهب بڻجي ويو آهي؟

باب چوٿون: ڪھاڻيون ٻڌائيندڙ

چوٿين باب "ڪھاڻيون ٻڌائيندڙ" ۾ هراري چوي ٿو تہ انسان ٻين جانورن کان هن لحاظ کان مختلف آهي تہ جانور ٻِٽِي سچائي واري دنيا ۾ رهن ٿا؛ يعني هڪ پاسي اُهي پنھنجي ذات کان ٻاهر وارين شين جھڙوڪ وڻن، جبلن ۽ دريائن وغيرہ سان مانوس آهن، تہ ٻئي پاسي وري اهي پنھنجي ذات جي اندر موضوعي طرح سان موجود حسي ۽ وقوفي يا ذهني تجربن جھڙوڪ ڊپ، مزو ۽ خواهش وغيرہ سان مانوس آهن ۽ انھن تي انحصار ڪندڙ آهن. پر انسان هن سلسلي ۾ ٽي-رُخِي سچائي تي انحصار ڪري ٿو، جنھن ۾ سندس سچائي جا ٻہ رُخ تہ مٿيان ساڳيا آهن پر ٽيون رُخ بلڪل نئون آهي جيڪو آهي شين ۽ خيالن متعلق ڪھاڻيون گهڙَڻ. انسان هن ڏانءُ جي ڪري نوٽن، خدائن، قومن ۽ ڪارپوريشنن متعلق وقتن فوقتن ڪھاڻيون پئي گهڙِيون آهن. انھن ڪھاڻين ئي تاريخ جي ڌارا ۾ انسان کي پٿر جي دؤر کان زراعت جي انقلاب تائين، زراعت جي انقلاب کان صنعت جي انقلاب تائين ۽ صنعت جي انقلاب کان موجودہ سليڪان دور (ڪمپيوٽر ۽ انٽرنيٽ وغيرہ) جي انقلاب تائين پئي ڌِڪيو آهي، ڇو تہ ڪھاڻين جي حيثيت هڪ ٽئين سچائي وارِي آهي جيڪا مادِي دنيا ۾ معروضي طرح نہ پر مختلف ماڻھن جي وچ ۾ هڪ بين الافرادي (Inter subjective) عقيدي طور رهي سگهي ٿي. اهو ئي سبب آهي جو انساني تاريخ ۾ هزارن کان ڪروڙن ۽ اربن جي تعداد تائين اجنبي ماڻھو گڏيل مقصدن ۽ مفادن تحت هڪ ٻئي سان تعاون ڪندا رهيا آهن.
ڪھاڻين گهڙڻ جو ڌنڌو اٽڪل 70 هزار سال اڳ ان وقت شروع ٿيو هو جڏهن ٻولِي کي علامتي اظھار جو روپ ڏنو ويو ۽ نتيجي ۾ هڪ عام ڀولڙن يا انساني مخلوق منجهہ وقوفي يا ذهني انقلاب برپا ٿيو. هن انقلاب ماڻھن کي ان قابل بڻائي ڇڏيو جو اهي پنھنجن ذهنن ۾ پيدا ٿيندڙ خيالن ۽ تصورن بابت ٻين ماڻھن کي آگاھہ ڪرڻ لڳا ۽ اهي مختلف موضوعن تي ڳالھائڻ ٻولھائڻ لڳا. شروع وارن 60 هزار سالن دوران سندن ڪھاڻيون مقامي سطح تائين ماڻھن کي جوڙي رکڻ ۾ ڪامياب رهيون. ان دؤر جي اهم ڪھاڻين ۾ قبيلي جي گذاري ويل اڳواڻ جي روح جي پُوڄا ڪرڻ يا وري سامونڊي سِپين منجهان ملندڙ ناياب موتين جي پوڄا وغيرہ جھڙا تصور شامل هئا. اڳتي هلي 12 هزار سال اڳ جڏهن زرعي انقلاب آيو تہ انھن تصوراتي ڪھاڻين بہ وڌيڪ بھتر صورت اختيار ڪئي ۽ مختلف عظيم خدائن جا تصور ٺھيا. اڳتي هلي انھن خدائن سان نہ رڳو زمين ۽ ان جي اپت جو ڪجهہ حصو پر انساني زندگيءَ مان انھن جي خدمت ۽ عبادت جو ڪجهہ حصو پڻ جُڙي ويو. جيترو جيترو اسان جو مادِي حصو يا خيراتي دان توڙي جسماني عبادت جو حصو وڌندو ويو اوترو اوترو اجنبي ماڻھن جو هڪ ٻئي سان تعاون پڻ وڌندو رهيو. نتيجي ۾ هاڻي هزارن نہ پر لکن جي تعداد ۾ ماڻھن انھن ڪھاڻين جي بنياد تي هڪ ٻئي سان ڀرپور تعاون ڪرڻ شروع ڪيو ۽ دنيا ۾ مختلف عبادت گهر يعني مندر ۽ چرچ وغيرہ ٺھي ويا ۽ خدا جي قانون کي نين ٺھيندڙ سلطنتن ۾ رائج ڪيو ويو. اهڙي نموني انساني تعاون جو وڏي پيماني تي پرچار ۽ عمل شروع ٿيو.گڏيل انساني تعاون جي ڪري هڪ طرف تہ دريائن ۽ قدرتي آفتن جي خوف کي بندن ٻڌڻ ۽ ڪينالن کوٽڻ وسيلي ختم ڪيو ويو ۽ اجتماعي معاشرتي مَشِين ۾ انسان کي هڪ عظيم مقصد لاءِ هڪ اهم پُرزو بڻايو ويو، تہ ٻئي طرف وري زرعي انقلاب برپا ٿي ويو، جنھن اڳتي هلي گهڙيل ڪھاڻين وارن خدائن کي حقيقي خدائن ۾ پڻ تبديل ڪري ڇڏيو. جنھن جو مثال مصر جو بادشاھہ فرعون هو. فرعون مصر ۾ لکين مزدورن وسيلي گهڙيل ڪھاڻي جھڙوڪ خدا جي تصور ۽ ان کي راضي ڪرڻ جي فرضي تصور وسيلي ناقابلِ يقين حد تائين مختلف ڪم ۽ ڪارناما ڪري ڏيکاريا. اهي سڀ ڪم ۽ ڪارناما فقط اجتماعي تعاون بدولت ممڪن ٿي سگهيا هئا. جھڙوڪ انھن گڏجي ڊيم ٺاهيا، ڪينال کوٽيا، ڏڪارن کي ختم ڪيو ۽ ايسيتائين جو احرامِ مصر جھڙا دنيا جا عجوبا پڻ ٺاهيا، جيڪي اڄ بہ دنيا کي حيرت ۾ وجھاندڙ آهن. جيئن تہ خدا ڪڏهن بہ مري نہ ٿا سگهن ۽ انھن کي ٻار بہ ڪونھن، ان ڪري انھن جون طاقتون ۽ ملڪيتون ڏينھون ڏينھن وڌنديون رهيون. سُميريائي تهذيب (پنج هزار سال اڳ) دوران تاريخ ۾ پھريون دفعو لکت ۽ پئسي يا ناڻي جو نظام لاڳو ڪيو ويو. پئسو يا ناڻو دنيا جي پھرين اهڙي گهڙِيل ڪھاڻي هئي، جنھن لکين نہ پر ڪروڙين ۽ اربين اجنبي ماڻھن جي وچ ۾ تعاون جي راھہ هموار ڪئي جيڪا اڄ بہ قائم آهي.
لکت جي ابتدا سان ڄڻ تہ گهڙيل ڪھاڻين معروضي حقيقت جو روپ ورتو، ان ڪري سلطنت جي ڪارندن جي لکتن کي اڻٽر قانون جي حيثيت ملي وئي؛ پر لکت ۾ هيرا ڦيرين جي ڪري وقتن فوقن مسئلن بہ ڪَرُ کنيو، جھڙوڪ چين ۾ 1958ع ڌاري ملڪي سطح تي هڪ وڏي ڏُڪار جنم ورتو، جنھن ڪروڙين ماڻھن کي موت جي ابدي ننڊ سُمھاري ڇڏيو. ٿيو ايئن جو سرڪاري ڪارندن بدعنواني ۽ پئسا هڙپ ڪرڻ جي چڪر ۾ گُدامن مان اناج کڻندا رهيا ۽ لکت ۾ ان کي ساڳيو رکندا آيا. اناج جي اصل موجودگي ۽ لکت وارن انگن اکرن ۾ تمام گهڻو فرق اچي ويو. هي ڳالھہ راز ۾ رَهِي، جنھن ڪري مرڪزي سرڪار ڪروڙين ٽَن چانور ٻين ملڪن کي وڪڻي ڇڏيا. نتيجي ۾ هڪ وڏو ڏڪار پيدا ٿي پيو، جنھن ۾ ڪافي سارو جاني نقصان پڻ ٿيو. وقت سان گڏ ملڪي اشرافيه (بيورو ڪريسي) انھن بيقائدگين تي ضابطو پئي آندو آهي ۽ نتيجي ۾ سرڪاري لکت وڌيڪ بھتر ٿيندي پئي رهي آهي.
جھڙي طرح زمينن، ڪئنالن ۽ ٻنين کي لکت وسيلي محفوظ ڪيو ويو، اهڙي طرح مختلف سلطنتن ۾ موجود ڪھاڻين جھڙوڪ: ناڻي، کاتن ۽ خدائن توڙي مذهبن جي معلومات کي پڻ لکت ۾ محفوظ ڪيو ويو. سرڪار طرفان پني جا بيڪار ٽڪرا نوٽن ۽ ڊالرن جي صورت ۾ ڇاپيا ويا، مذهبي اُصول ۽ مذهبي زندگي گذارڻ جي ڍنگ کي پاڪ ڪتابن جي صورت ۾ محفوظ ڪيو ويو. ادارن جا اصول ۽ متا ٺاهيا ويا ۽ انھن جي خلاف ورزي لاءِ سزائن جا قانون ٺاهيا ۽ نافذ ڪيا ويا. اهي سڀ مقصد فقط گهڙيل ڪھاڻين تي پڪي عقيدي ۽ يقين وسيلي ۽ هڪ ٻئي سان انھن ڪھاڻين جي بنياد تي پيدا ڪيل عام ڀروسي وسيلي حاصل ڪيا ويا. جھڙي ريت اڪثر تعليمي ادارن جي پاران سندن فارغ التحصيل شاگردن کي ڏنل پني جو هڪ ٽڪرو يا سرٽيفيڪيٽ بيڪار نہ ٿو سمجهيو وڃي، اهڙي ريت مذهبي ڪتابن جي تعليمات کي پڻ سچو ۽ حرفِ آخر سمجهيو ٿو وڃي. ايئن ئي لکت ۾ گهڙيل ڪھاڻيون هزارن سالن تائين انسانن ۾ ساڳيو اعتماد ۽ اعتقاد برقرار رکيو اچن ٿيون. اڄ بہ حلف کڻندڙ آمريڪا جي صدرن کان وٺي ڪورٽن ۾ شاهديون ڏيندڙن تائين اربين ماڻھو پاڪ ڪتابن تي هٿ رکي قسم کڻندا آهن ۽ بيان ڏيندا آهن.
ڪھاڻين جي اصلي حيثيت ڇا بہ هجي، پر اهي عملي طرح بلڪل ڪارگر آهن ۽ ڪم ڪن ٿيون. اهي ڪروڙين اجنبي ماڻھن جي وچ ۾ باهمي تعاون پيدا ڪن ٿيون. پر سوال اهو آهي تہ ڇا انھن ڪھاڻين انسانن کي هميشہ فائدو ئي ڏنو آهي؟! مذهبي ماڻھو مثال طور مولوي صاحبان اهو چوندا آهن تہ "اسان جو نظام اثرائتو آهي ۽ هن وقت تقريبن ڏيڍ ارب ماڻھو مسلمان آهن ۽ انھن جو تعداد ڏينھون ڏينھن وڌندو پيو وڃي؛ يا وري تعليمي ادارن جا منتظمين اهو چوندا آهن تہ اسان جي شاگردن جا امتحاني نتيجا گذريل پنجن سالن کان %7.35 سيڪڙو تائين وڌيا آهن؛ يا وري قديم مصري چوندا هئا تہ اهي وڌيڪ ٽئڪس اوڳاڙين ٿا ۽ انھن ڪيترائي ڪينال کوٽيا آهن ۽ حيرت ۾ وجھاندڙ احرامِ مصر ٺاهيا آهن. پر ڇا واقعي انھن بنيادن تي اسان ڪنھن نظام جي مؤثر هجڻ ۽ ڪامياب هجڻ کي تسليم ڪري سگهون ٿا؟! انسانن جي خوش هجڻ لاءِ ضروري آهي تہ انھن جون مادِي، سماجي ۽ نفسياتي ضرورتون بھتر نموني سان پوريون ٿينديون هجن. جيڪڏهن ڪنھن بہ دؤر ۾ هڪ هاري يا مزدور جا هٿ ۽ جسم پورهيو ڪندي زخمي ٿيندا هجن پر ان کي موٽ ۾ رڳو پيٽ ڀرڻ لاءِ مناسب مانيءَ ڳڀو بہ ميسر نہ هجي، اهو مختلف اناج پوکيندي بہ اناج لاءِ محتاج هجي، اهو سون جي کاڻين ۾ ڪم ڪندي بہ پنھنجين نياڻين لاءِ سونو ڪوڪو بہ نہ ٺھرائي سگهندو هجي تہ پوءِ اها ترقي تہ نہ چئبي... اهي دعوائون سچيون تہ نہ چئبيون...
تاريخ جو بيانيو ڪو هڪڙو نہ آهي؛ سچائي بہ ڪا هڪڙي نہ آهي؛ تاريخ جا پاسا ۽ سچائيون بہ گهڻ طرفيون ۽ گهڻ رخيون آهن. ان ڪري جڏهن اسان گهڻن مان هڪ پاسو چونڊيون ٿا تہ ظاهر آهي ٻين پاسن کان ۽ ٻين سچائين کان ڄڻ تہ مُنھن موڙي ڇڏيوسين ۽ انھن کي خاموش ڪري ڇڏيوسين. ان حوالي سان انساني گهڙيل ڪھاڻين ۽ تعاون وارن ڄارن جي ڇنڊ ڇاڻ ڪنداسين تہ اسان کي خبر پوندي تہ انھن جي ڪاميابي کي ۽ مؤثر هجڻ کي جنھن پيماني ۽ لٺ سان ماپيون ٿا اهو پيمانو ۽ اها لٺ پڻ اسان جي ئي ٺاهيل آهي، جيڪا ضروري نہ آهي تہ گهربل تصور ۽ ڪاميابيءَ کي صحيح بہ ماپيندي هجي. وڌيڪ تہ اسان پنھنجي ٺاهيل شيءَ کي غير شعوري طور وڌيڪ مارڪون ڏيندا آهيون. اسان پنھنجن ٺاهيل تصورن جھڙوڪ خدا، قوم ۽ ڪارپوريشن جھڙن تصورن جي ڪاميابيءَ کي هٿ ٺوڪين پيمانن سان ماپيندا آهيون. ظاهري طرح سان اسان لاءِ اهو مذهب ڪامياب آهي، جنھن جا پوئلڳ وڌندا رهن ۽ ان جي تعليمات تي حرف بحرف پيروي ڪندا رهن ۽ هڪ قوم تڏهن ڪامياب چئبي جڏهن اها وڌيڪ ناڻو ڪمائيندي رهي وغيرہ.
انھن ڪھاڻين جو تاريڪ پهلو اهو آهي تہ اهي اجتماعي طرح سان پنھنجي منشُور مطابق تہ ڪامياب قرار ڏنيون وڃن ٿيون، پر اهي انفرادي سطح تي يعني هڪ عام مذهبي پيروڪار، قوم جي هڪ فرد يا ڪارپوريشن جي هڪ عام مزدور جي حيثيت سان ان کي ڏينھون ڏينھن پَستِي، تڪليف ۽ ذلت ۾ غرق ڪنديون وڃن ٿيون. مثال طور قوميت جي ڪھاڻي جي اثر هيٺ پيدا ٿيل قومي تظادن جي ڪري هڪ ملڪ ٻئي ملڪ سان وڙهي ٿو. توڙي جو اهو جنگ ۾ فتح حاصل ڪري ٿو، پر ان فتح جي باوجود انفرادي طرح سان ان ملڪ جا هزارين ماڻھو پنھنجيون زندگيون وڃائي ويھن ٿا ۽ اوترا يا ان کان وڌيڪ ماڻھو زخمي ٿي پنھنجو ڪو نہ ڪو عضوو وڃائي ويھن ٿا. اها تڪليف حقيقي طرح سان فقط انفرادي طور تي ئي محسوس ڪئي ويندي آهي. ان ڪري اهو ضروري آهي تہ گهڙيل ڪھاڻين کي فقط ڪھاڻيون ئي سمجهيو وڃي، تہ جيئن بيڪار جنگين کان پاسو ڪري سگهجي ۽ انفرادي ۽ حقيقي اذيت کان محفوظ رهي سگهجي. ياد رهي تہ انھن ڪھاڻين کي انسانن پنھنجي لاءِ ٺاهيو آهي نہ ڪِي ان ڪري ٺاهيو آهي جو پاڻ کي ئي انھن مٿان قربان ڪري ڇڏي. ايڪيھين صديءَ ۾ بايو ٽيڪنالاجي ۽ ڪمپيوٽر الگورڌمز وسيلي دنيا ۾ نوان مذهب اچڻ وارا آهن، جيڪي اسان جي وجود جِي نہ فقط هر وقت نگراني ڪندا رهندا پر اسان جي جسمن، دماغن ۽ ذهنن تي اثر انداز ٿي اسان لاءِ نوان تصوراتي بهشت ۽ دوزخ جوڙيندا. ان وقت هٿراڌو گهڙيل تصور ۽ مادِي حقيقت يا ٻين لفظن ۾ مذهب ۽ سائنس ۾ فرق ڪرڻ ڏاڍو ڏکيو ٿي پوندو.
◙

باب پنجون: منفرد جوڙو

پنجين باب "منفرد جوڙو" ۾ ڊاڪٽر هرارِي ٻڌائي ٿو تہ پراڻين ڪھاڻين ۽ عقيدن جي موجودگي ۾ اڄ جو انسان بهرحال نئِين ۽ معروضي ڪھاڻي يعني سائنس تي بہ انھن پراڻين ڪھاڻين جيترو ئي ڀروسو ڪري ٿو. اڪثر ڪري جڏهن مذهبي ڌرين پاران اهو چيو ويندو آهي تہ خدا انھن جي مدد ڪندو آهي، جيڪي پنھنجي مدد پاڻ ڪندا آهن تہ ان جو مطلب اهو ئي بيھي ٿو تہ دنيا جي معاملن ۾ خدا جو ڪجهہ بہ نہ وڃي. پر جڏهن اهو ساڳيو مذهبي تصور ماڻھن ۾ ڪم جو اُتساھہ ۽ پنھنجي مدد پاڻ جو جذبو ۽ تحرڪ پيدا ڪري ٿو تہ اهو تصور عملِي طرح سان بلڪل ڪارائتو بڻجي پوي ٿو. پر حالتون مَٽجي رهيون آهن ۽ نين معروضي ڪھاڻين يا سائنسي سچائين ڏانھن ماڻھو وڌيڪ تيزي سان ڇِڪبا پيا وڃن. پراڻيون مذهبي ڪھاڻيون جيتوڻيڪ وڏي پيماني تي انساني تعاون پيدا ڪرڻ وسيلي وڏا وڏا ڪم ۽ ڪارناما ڪري سگهيون، پر پوءِ بہ اهي دنيا مان ڏڪار، وبائون ۽ جنگيون ختم نہ ڪري سگهيون آهن. اهو سِهرو وري بہ دنيا جي جديد سائنسي ڪھاڻيءَ جي سِرَ تي آهي. ان جو مطلب اهو وڃي بيھي ٿو تہ اڄڪلھہ بين الافرادي فرضِي ڪھاڻي (Intersubjective myth) جي جاءِ تي ماڻھن ۾ سائنسي ۽ معروضي ڪھاڻي پير پختا ڪري بيٺِي آهي. انفارميشن ۽ بايو ٽيڪنالاجي جي انقلابن بدولت ايندڙ وقت ۾ انسان جڏهن پاڻ کي خدائي صفتن سان مالا مال ڪري ڇڏيندا، يعني اهي غير فاني بڻجي ويندا ۽ انھن لاءِ بُک ۽ بيماري جا تصور نہ رهندا ۽ پِيرِي ۽ موت جي جاءِ تي انيڪ مُسرتون سندن هنجن ۾ هونديون، تڏهن تصوراتي خدائن، قومن ۽ ڪارپوريشنن ۾ عقيدي کي ڇڏي ڇو نہ انسان پنھنجي جسماني ۽ حياتياتي سچائي جي کوجنا ۾ اڃان وڌيڪ جنبي ويندا؟ هرارِي هتي هڪ ڏاڪو وڌيڪ چڙهِي چوي ٿو تہ نئين دنيا ۾ شايد ڪھاڻين جي اهميت گهٽ نہ ٿئي، پر اڃان بہ وڌيڪ پختِي ٿي وڃي. هن مطابق بايو ٽيڪنالاجي ۽ انفارميشن ٽيڪنالاجي جي انقلابي دؤر ۾ تصور ۽ حقيقت يا مذهب ۽ سائنس جو فرق شايد ختم ٿي وڃي، ڇو تہ خدا بڻيل انسان اُن قابل هوندا تہ اهي اسان جي جسمن، دماغن ۽ ذهنن يعني سوچن تي پڻ ضابطو رکي سگهندا!!!
ان ڪري مذهب ۽ سائنس جي حيثيت هڪ زال ۽ مڙس جي جوڙي وانگر آهي جنھن جا ساٿي تاريخ جي گذريل 500 سالن جي ساٿ کان پوءِ بہ هڪ ٻئي کي اڃان پُورو سمجِهي نہ سگهيا آهن ۽ وقتي طرح سان هڪ ٻئي سان پيا وڙهندا رهيا آهن.
هر مذهب وٽ پنھنجِي پنھنجِي ڪھاڻي آهي. مذهب جو اهم موضوع خدا جو تصور نہ آهي، پر انساني رابطو آهي جيڪو کين هڪ گڏيل ۽ عام مقصد لاءِ اجنبي ماڻھن کي جوڙي رکي ٿو. جڏهن تہ روحانيت وري هڪ اهڙو سفر آهي، جيڪو پانڌيئڙن کي اڻ ڏٺل ۽ پُرخطر راهن ۽ سوالن جي جوابن جي ڳولا ڏانھن وٺي وڃي ٿو، جتي کين جڏهن ذرو بہ پراپت ٿئي ٿو تہ پُوڄارو پُر ٿِي وڃي ٿو. روحانيت جا اهم سوال هي رهيا آهن: آئون ڪير آهيان؟ زندگيءَ جِي معنيٰ ڇا آهي؟ نيڪي ڇا آهي؟ روحانيت مادِي جسم جي تسڪين کان بالاتر ٿي زندگي ۽ ڪائنات جي معنيٰ ۽ وُسعت جي سچائي کي پرکيندڙ آهي. ان ڪري اڪثر ڪري روحانيت جا پانڌيئڙا مذهبي ڪھاڻين جي سچائيءَ کان باغي ٿي ويندا آهن، ڇو تہ ڳُوڙِهي سوچ انھن جي ذهنن تان مختلف جھالتن ۽ ظلمن جي پردا هٽائيندِي رهندِي آهي. اهو سفر انفرادي طور مثبت نتيجا ڏيندڙ آهي، جڏهن تہ اجتماعي طور تي انساني تعاون جي فضا قائم رکڻ لاءِ اِهو موزون نہ آهي. ڇو تہ ان لاءِ اسان وٽ هر ڳالھہ جي متعلق پڪن ۽ پختن جوابن واريون ڪھاڻيون هجڻ گهرجن نہ ڪِي انھن جي خلاف ڪي سوال.
مذهبي ڪھاڻيون گهڻو ڪري ٽن حصن تي ٻڌل هونديون آهن:

• اخلاقي فيصلا جيئن: "انساني زندگي مقدس آهي"
• حقيقت تي ٻڌل بيان جيئن: "انساني زندگي حمل قرار پائڻ سان شروع ٿئي ٿي"
• اخلاقي ۽ حقيقت تي ٻڌل بيان جي پاڻ ۾ ڀيٽ جيئن: "توهان حمل کي ڪنھن بہ صورت ۾ ضايع نہ ٿا ڪري سگهو چاهي اهو هڪ ڏينھن جو ئي ڇو نہ هجي،"

مذهب ۽ سائنس بظاهر پاڻ ۾ ٽڪراءُ وارِي حالت ۾ نظر اچن ٿا، پر حقيقت ۾ اهي ٻئي تاريخ جي سفر ۾ هڪ ٻئي جا ساٿي ۽ ڀرجهلا رهيا آهن. مذهب هم آهنگِي ۽ تعاون پيدا ڪرڻ چاهين ٿا تہ جيئن سماجي ڍانچو برقرار رهي ۽ ان ۾ بِگاڙ پيدا نہ ٿئي. جڏهن تہ سائنس وري طاقت چاهي ٿي تہ جيئن بيمارين جو علاج ڳولي سگهجي، جنگيون وڙِهي سگهجن ۽ جهجهي مقدار ۾ کاڌو پيدا ڪري سگهجي. ماڻھو انفرادي طور ڀلِي معروضي سچائي تائين پھچڻ چاهيندا هجن، پر اجتماعي طرح سان مذهب ۽ سائنس ٻَئِي سچائي جي ڀيٽ ۾ طاقت کي ۽ هم آهنگي کي ئي ترجيح ڏين ٿا. ان ڪري سچائيءَ تائين پھچڻ جو فقط هڪ ئي رستو وڃِي بچي ٿو، جيڪو آهي روحانيت ۽ روحاني سفر. ايڪيھين صدي تائين انساني تاريخ جو سفر مذهبِي، اشتراڪِي، سرمايہ دارِي ۽ نسلي برترِي (نازِي اِزم) جي لاهين چاڙهين کان ٿيندو انسان-پسنديت يا انسانيت (Humanism) جھڙي اعليٰ مرتبي تائين پھتو آهي، جيڪو مذهب ۽ سائنس جو بيمثال سنجوڳ يا ميلاپ آهي، پر ڏسڻ ۾ ايئن ٿو اچي تہ اِهو سنجوڳ بہ ايندڙ انفارميشن ۽ بايو ٽيڪنالاجي جي انقلاب دوران پنھنجو وجود شايد باقِي نہ رکِي سگهي.

باب ڇھون: جديد ٺاهُہ

باب ڇھين جي موضوع "جديد ٺاهہ" کي يووال نوح هرارِي مطابق هڪ جملي ۾ سوڙهو ڪري سگهجي ٿو: "اڄ جو انسان دنيا جهان متعلق جوڙيل ‘معنائن’ يا نظرين کي‘‘طاقت’جي حصول جي ڊوڙ ۾ قربان ڪرڻ لاءِ تيار آهي". اڄ جي جديد دؤر تائين اڪثر قومون ۽ ثقافتون هن ڪھاڻي تي يقين رکنديون آيون آهن تہ هن وسيع ڪائنات ۾ انسان جو ڪردار تمام اهم آهي. تاريخ ۾ سندس اهو ڪردار سڀني شين تي قادر خدائن يا فطرت طئه ڪيو هو، جنھن کي انسان تبديل نہ پئي ڪري سگهيا. اُن ڪائناتِي تصور انساني زندگيءَ کي معنيٰ تہ ڏني هئي، پر انسانن کي طاقت کان محروم رکيو هو. ان ڪري ماڻھو دنيا جي اسٽيج تي فقط اداڪارن وانگر هئا ۽ خدائي لکت انھن جي اداڪارِي ۾ جان پئي وڌِي، پر اهي پنھنجي طرفان ڪجهہ نہ پئي ڪري سگهيا. اهي فقط اهو ئي ڪري پئي سگهيا، جيڪو انھن لاءِ اڳ ۾ ئي لکيل هو. انھن جي هٿ-وس نہ زندگي ۽ موت هئا ۽ نہ وري ڏڪار، وبائون ۽ جنگيون. ان ڪري انسان انھن کي خدا جي رضا سان مشروط سمجهاندو هو ۽ انھن مصيبتن تي راضِي بہ رهندو هو. هُو اهو سمجهاندو هو تہ چاهي اهي سڀ شيون زندگي ۾ ڀلِي مصيبتون محسوس ٿينديون هجن، پر هُو انھن کي خدا طرفان آزمائشون سمجهي سھندو هو تہ جيئن مرڻ کان پوءِ وارِي زندگيءَ ۾ پاڻ کي بھشت جي نعمتن لاءِ اهل بڻائي سگهي.
"جديد ٺاهہ" ڪائنات جي هن قسم جي تصور کي رد ڪري ٿو، ۽ چوي ٿو تہ ڪائناتي ڊرامي ۾ انسان فقط اسٽيج تي هڪ اداڪار وانگر نہ آهي؛ سندس زندگي لاءِ ڪو بہ خدائي قانون يا ڪا بہ لکت نہ آهي؛ سندس زندگيءَ واري ڊرامي جو ڪو بہ هدايتڪار نہ آهي؛ نہ وري اهو ڊرامو ڪنھن ٻئي جي پيشڪش آهي؛ ۽ زندگيءَ يا موت جي ڪا بہ معنيٰ نہ آهي. هينئر تائين جي معتبر سائنسي معلومات مطابق ڪائنات مادي جو هڪ اونداهو ۽ انڌو سفر آهي، جنھن جو ڪو خاص مقصد نہ آهي ۽ نہ ئي ان جو وجود، جيڪو ڪائنات جي وٿي ۽ وسعت ۾ جيڪا اربين نُورِي سالن تي ٻڌل آهي، ڪا حيثيت رکي ٿو! ڪائنات ۾ مختلف لقاءَ هڪڙن پٺيان ٻيا پيا ٿيندا ۽ ايندا رهيا آهن ۽ اڳتي بہ ٿيندا ۽ ايندا رهندا. هن منصوبي جو ڪو بہ سُٺو يا خراب اختتام نہ آهي. ان جو مطلب اهو وڃِي بِيھي ٿو تہ انسان کي ڪنھن بہ شي جي جهل پل نہ آهي. انسان جي جھالت ۽ اڻڄاڻائي ئي سندس سڀ کان وڏي رڪاوٽ ۽ جهل پل آهي. وبائون، ڏڪار ۽ جنگيون خدا طرفان آزمائشون نہ آهن، پر اسان پاڻ ئي انھن تي ضابطو آڻي سگهون ٿا. اسان لاءِ بھشت ۽ دوزخ انتظار نہ ڪري رهيا آهن، پر اسان پاڻ ئي پنھنجين زندگين کي آسائشن ۽ تڪليفن سان بھشت ۽ دوزخ بڻائي سگهون ٿا.
هن وقت اسان سائنس ۽ تحقيق ۾ ناڻي جي وڌيڪ سِيڙپ سان وبائن، ڏڪارن ۽ جنگين تي تقريبن ضابطو آڻي چڪا آهيون. آخر هڪ ڏينھن، جيڪو هاڻي گهڻو پري نہ آهي ( 10 کان 20 سال لڳندا)، اهڙو ايندو جڏهن انسان ابدي حياتي، ابدي حُسن، ابدي جواني ۽ ابدي خوشي هن دنيا ۾ ئي حاصل ڪري سگهندو. ان وقت جو ننڍو حڪمران طبقو پاڻ کي خدائي صفتن سان ليس ڪري چڪو هوندو.
هرارِي جي خيال مطابق انسان جو لافاني بڻجڻ ۽ خدائي صفتن حاصل ڪرڻ وارو خواب ان ڪري تڪڙو ساڀيان طرف وَڌِي رهيو آهي جو اسان انسان باهمي تعاون وسيلي بھتر مستقبل تي ڀروسو ڪرڻ ۽ ان لاءِ ناڻي جي سيڙپ ڪرڻ سکي سگهيا آهيون. جيئن تہ وبائن، ڏڪارن ۽ جنگين تي ضابطي لاءِ سائنسي تحقيق ۽ سوچ جي ضرورت هوندي آهي، جنھن لاءِ وري اسان کي سيڙپڪارن جي ڀروسي ۽ انھن جي ناڻي يا قرض جي ضرورت پوندي آهي. ان ڪري اڄڪلھہ جي دؤر ۾ اهڙي قسم جو ڀروسو ۽ ناڻو جاکوڙِي سائنسدانن ۽ محققن لاءِ گهڻو تڻو موجود آهي. نتيجي ۾ انسان پنھنجِي معاشي ترقي ۽ پنھنجن خوابن جي تعبير ڏانھن تيزي سان روان دوان آهي ۽ هُو سيڙپڪارن جو ڀروسو ۽ سندن ناڻو انھن کي وياج سميت واپس بہ ڪندو رهي ٿو. اها خاصيت ڪنھن ٻِي مخلوق ۾ موجود نہ آهي.
ارتقائي لحاظ کان ماضي ۾ ڌرتيءَ تي انسانن جي کاڌي خوراڪ جا وسيلا ڄڻ تہ جمود جو شڪار هئا. ڪجهہ خاندانن کي تہ جهجهي مقدار ۾ کاڌو ميسر هجڻ ممڪن هو، پر مجموعي طور تي کاڌي جا وسيلا ساڳيا ئي رهندا پئي آيا. اهو ئي سبب هو تہ روايتي مذهبن جھڙوڪ عيسائيت ۽ اسلام اها ڪوشش ڪئي تہ انسانن جي کاڌ خوراڪ ۽ معاشي ترقي جي وسيلن جي ورڇ ۾ فرق کي گهٽ يا ختم ڪيو وڃي، يا اهي نعمتون يا اهڙا واعدا مرڻ کان پوءِ آسمانن ۾ ٻِي زندگي يعني بھشت جي تصور وسيلي پيش ڪيا وڃن. اهڙي ريت انھن مذهبن ۾ ماڻھن کي جوڙي رکڻ ۽ انھن جي معيشت کي بھتر ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي وئي. جديديت جو تصور ان جي برعڪس هن ڳالھہ تي يقين رکي ٿو تہ معاشي ترقي نہ فقط ممڪن آهي، پر اها هر ايندڙ وقت لاءِ انتھائي ضروري آهي. عبادتون، نيڪ عمل ۽ مراقبا ڀلِي بھتر ۽ اُتساهيندڙ ڇو نہ هجن، پر ڏڪارن، وبائن ۽ جنگين کي فقط معاشي ترقي يا وڌندڙ انساني ۽ مادِي وسيلن سان ئي مُنھن ڏئي سگهجي ٿو.
هن دؤر جا معاشيات جا ماهر ۽ سياستدان معاشي ترقي کي ٽن سببن جي ڪري اهم سمجهان ٿا.

• پھريون سبب هي آهي تہ جڏهن اسان وڌيڪ پيداوار حاصل ڪندا آهيون تہ اسان جي کپت پڻ وڌندي، نتيجي ۾ اسان جي زندگي ۾ آسائش ۽ خوشيءَ جو مقدار بہ وڌندو.
• ٻيون سبب هي آهي تہ وقت سان گڏ انسانن جو تعداد بہ وڌندو ٿو رهي، ان ڪري اسان کي پنھنجا پيداواري وسيلا ۽ اپت بہ وڌائڻا پوندا.
• ٽيون سبب هي آهي تہ جيڪڏهن پيداواري وسيلا ۽ اپت نہ وڌائينداسين ۽ فقط ورڇ کي بھتر بڻائينداسين، تڏهن بہ وڌندڙ انساني آبادي جي ڪري غربت ۽ تشدد ۾ اضافو ئي ٿيندو.

هن وقت بجاءِ ان جي جو عيسائيت ۽ اسلام هيٺ ماڻھن کي خالي دلاسا ڏئي انھن جي زندگين کي جهانم بڻائجي، بھتر اهو آهي تہ آزاد مارڪيٽ، سرمايہ داري، اشتراڪيت ۽ انسان-پسنديت جي اصولن هيٺ سائنس، ٽيڪنالاجي ۽ تحقيق ۾ سيڙپ وسيلي معاشي ترقي لاءِ ڪوششون وٺجن ۽ دنيا جي سڀني انسانن جي زندگين کي دنيا ۾ ئي بھشت جھڙين نعمتن سان خوبصورت بڻائجي. هن دؤر ۾ معاشي ترقي (سائنس ۽ تحقيق ۾ وڌ ۾ وڌ سيڙپڪاري) ڄڻ تہ هڪ نئين مذهب جو درجو اختيار ڪري چڪي آهي، جنھن تي دنيا جي سڀني روايتي مذهبن جا پوئلڳ پڻ هڪ جيترو ڀروسو ڪري رهيا آهن. جڏهن وڌيڪ سيڙپڪاري جي نتيجي ۾ وڌيڪ نفعو حاصل ٿيندو تہ اهو وڌيل نفعو اڃان بہ وڌيڪ سيڙپڪاري کي فروغ ڏيندو. هاڻي دؤر اچي ويو آهي تہ اسان پنھنجي نفسيات کي پڻ روايتي ۽ پراڻين وسيلا گهٽائيندڙ راندين جھڙوڪ شطرنج وغيرہ سان نہ پر بينڪن مان ملندڙ قرضن ۽ بونسن وسيلي پنھنجي سرمايي ۽ وسيلن کي وڌائيندڙ وڊيو-گيمن جھڙوڪ کاڻيون کوٽڻ (Minecraft) ۽ سيٽلرز آف ڪيٽان جھڙين راندين سان بھتر بڻايون.
تہ ڇا دنيا جي معيشت ۽ انسانن کي ملندڙ معاشي حصي يا ٽُڪري (Pie) جي ماپ يا سائيز هميشہ وڌندي رهندي؟ هن سوال جي جواب ۾ يووال نوح هراري جو خيال آهي تہ روايتي طرح سمجهيو ويندو آهي تہ دنيا ۾ ٻن قسمن جا معاشي وسيلا يعني خام-مال ۽ توانائي موجود آهن. اهي معاشي وسيلا هميشہ مقرر ۽ محدود مقدار ۾ موجود آهن، جيڪي خرچ ٿيڻ سان گهٽ تہ ٿيندا آهن پر انھن کي وڌائي نہ ٿو سگهجي. پر "جديد ٺاهه" ۽ دنيا جي جديد ترقي جا تصور اسان کي ٻڌائين ٿا تہ معاشِي ترقي جا وسيلا ٻہ يعني خام مال ۽ توانائي نہ آهن، پر اهي ٽي آهن: خام مال، توانائي ۽ تحقيق. خام مال ۽ توانائي چاهي مقرر، محدود ۽ ختم ٿيندڙ ڇو نہ هجن، پر سائنسي تحقيق وسيلي نہ فقط خام مال ۽ توانائي جي موجود وسيلن منجهان ملندڙ اپت يا پيداوار کي وڌائي سگهجي ٿو، پر دنيا ۾ نت نوان خام مال ۽ توانائي جا ذريعا پڻ ڳولي ۽ استعمال ڪري سگهجن ٿا.
انسانن لاءِ سائنسي تحقيقي انقلاب جي سونهري دريافت سندن "اڻڄاڻائي يا جھالت" جو اعتراف آهي. جڏهن اسان اهو تسليم ڪندا آهيون تہ دنيا توڙي ڪائنات ۾ اسان جو علم تمام ننڍڙو ۽ محدود آهي، تہ ان صورت ۾ اسان لاءِ فطري طور تي نين دنيائن، نين دريافتن ۽ نين ايجادن جا رستا ڄڻ تہ کُلي وڃن ٿا ۽ اسان اُن علم واري گَسَ جا پانڌيئڙا بڻجي وڃون ٿا. نتيجي ۾ انسان ڏينھون ڏينھن ترقي جي نت نون رستن تي هلندي نت نيون ۽ خوبصورت منزلون ماڻيندو رهي ٿو. توانائي کي ئي ڏسو تہ پراڻي وقت ۾ فقط ڪاٺ ۽ ڪوئلو ئي ٻارڻ طور استعمال ٿيندا هئا. زرعي دور ۾ زرعي انقلاب دوران پيدا ٿيل ناڻي ۽ نفعي کي اولھہ جي ڪجهہ ملڪن (برطانيه) ۾ سائنس ۽ کوجنا جي شعبن ۾ جڏهن سيڙايو ويو تہ ٻاڦ تي هلندڙ مشينون ايجاد ٿيون، جن دنيا ۾ صنعتي انقلاب جي راھہ هموار ڪئي. بعد ۾ ٻارڻ جي بيروني ساڙڻ واري طريقي کي اڃان وڌيڪ بھتر بڻائي جڏهن قدرتي تيل ۽ گئس جھڙن ٻارڻن کي مشينن اندر ساڙيو ويو تہ پراڻيون دنيائون، پراڻا طريقا ۽ پراڻيون ثقافتون ئي مَٽجي ويون ۽ صنعتي انقلاب برپا ٿي ويو ۽ انساني زندگي ۾ تمام گهڻيون آسائشون اچي ويون. صنعتي انقلاب کان پوءِ تحقيق ۾ سيڙپڪاري وسيلي اڄ جو انسان سليڪان انقلاب جي دؤر ۾ داخل ٿي چڪو آهي. هاڻي هڪ دفعو وري تحقيق جي بدولت انسان ڪمپيوٽر، انٽرنيٽ، موبائيل ۽ سمارٽ فون وسيلي هڪ نئين انقلاب طرف وڌي رهيو آهي.
ايندڙ وقت جو اهو انقلاب جيڪو ٻن يا ٽن ڏهاڪن جي دُورِي تي آهي، انفارميشن ۽ بايو ٽيڪنالاجي جي سنگم جو انقلاب هوندو، جنھن ۾ صنعتي ترقي ۾ اڳتي وڌيل ٿورڙا ملڪ شايد بک، ڏڪارن، وبائن ۽ جنگين کان اڳتي نڪري وڃن ۽ اتان جي حڪمرانن جو ننڍو ٽولو فاني انسانن مان لافاني بڻجڻ جي خواب جي تعبير ماڻي وٺي ۽ اهي حڪمران سدا حسين، سدا جوان ۽ سدا حيات جھڙين خدائي ۽ بھشتي صلاحيتون ۽ نعمتون حاصل ڪري وٺن. هن وقت توڙي ان ايندڙ وقت ۾ انسانن ۽ ڌرتيءَ لاءِ سڀ کان وڏو خطرو فقط هڪڙو ئي آهي، اهو آهي ماحولياتي تباهي.
جيڪڏهن ماحولياتي تباهي (وڌندڙ زميني، آبي ۽ فضائي گدلاڻ ۽ ٻيلن جي ڪٽائيءَ جي ڪري وڌندڙ گرين هائوس اِفيڪٽ گئسون، عالمي گرمي جو درجو؛ جهانگلي جيوت جو خاتمو؛ ۽ اوزون جي تباهي) موجودہ رفتار سان وڌندِي رهِي تہ ان جي پيشِ نظر هي ڌرتي جلد ئي انسانن توڙي ٻي حياتي لاءِ تپي ٽانڊو بڻجي ويندي ۽ ايندڙ ڪجهہ ڏهاڪن ۾ رهڻ جي قابل نہ رهندي. هن وقت بہ چين جو بيجِنگ شھر ايترو گدلو ۽ آلوده بڻجي چڪو آهي جو اتي جا ماڻھو پنھنجن گهرن، ادارن ۽ آفيسن، جن ۾ هوا کي صاف ڪرڻ وارا نظام لڳل آهن، کان ٻاهر نڪرڻ پسند نہ ٿا ڪن. ان صورتحال کي منھن ڏيڻ لاءِ مجموعي طرح سان اسان انسانن وٽ ڪي گهڻا طريقا نہ آهن، پر پوءِ بہ ڪجهہ طريقا موجود آهن. انھن مان هڪ تہ اسان روايتي ٻارڻ جھڙوڪ قدرتي تيل، گئس ۽ ڪوئلو ٻارڻ بند ڪريون ۽ عالمي سطح تي وڌ ۾ وڌ ٻيلا پوکيون؛ ٻيو طريقو هي آهي تہ وڌندڙ آلودگيءَ جي ناڪاري اثرن (چمڙي جو ڪينسر، گرمي ۽ گدلاڻ) تي انفرادي يا ننڍي پيماني تي ضابطي آڻڻ جا طريقا ڳوليون تہ جيئن پنھنجن گهرن، ادارن، آفيسن ۽ مارڪيٽن ۾ زندگي کي معمول مطابق رکي سگهون؛ ٽيون ۽ آخري طريقو هي بہ ٿي سگهي ٿو تہ مُرڳو هن ڌرتيءَ کان پري ٻئي ڪنھن مناسب سَياري تائين رسائِي حاصل ڪريون ۽ ان تي زندگي جي گهربل سھولتن کي ممڪن بڻايون!
جديد ٺاھہ ۽ دؤر جون ڪيتريون ئي چڱايون ڇو نہ هجن پر ظاهر يا لِڪ ۾ ڄڻ تہ "ڏاڍي جي لٺ کي ٻہ مٿا" هجڻ وارِي ڳالھہ صحيح آهي يا وري "جيڪو ڏاڍو سو گابو" آهي واري ڳالھہ ٺيڪ آهي. عالمي سطح تي دنيا جي گدلاڻ ۾ گذريل ڏهاڪي 2000ع کان 2010ع تائين آلودگي جو مقدار 2.2 سيڪڙو سالانہ جي حساب سان وڌيو آهي ۽ ان آلودگي کي پيدا ڪندڙ دنيا جا ترقي يافتہ ملڪ آهن. رڳو آمريڪا ئي کي ڏسو تہ اهو سالانہ 1.3% سيڪڙو تائين عالمي گدلاڻ کي وڌائيندڙ ملڪ آهي. تاريخ ۾ اسان کي انصاف نہ ٿو ملي، ڇو تہ اها هڪ حقيقت آهي تہ جڏهن بہ ڌرتي تي مصيبتون آيون آهن تہ انھن جو اثر غريب ملڪن ۽ سندن ماڻھن تي وڌيڪ ٿئي ٿو. جڏهن دنيا ۾ آلودگيءَ کي گهٽ ڪرڻ لاءِ آواز اُٿي ٿو تہ ان کي پيدا ڪندڙ ۽ وڌائيندڙ ملڪ تمام گهٽ توجھہ ڏين ٿا، ڇو تہ انھن وٽ مقامي طرح انھن اثرن کي گهٽ ڪرڻ جا طريقا بہ وڌيڪ ميسر رهن ٿا. ان ڪري هينئر توڙي ايندڙ وقت ۾ ترقي يافتہ ملڪن جي پيدا ڪيل آلودگي جي ڪري اسان جي ڌرتي جڏهن اُٻرندڙ آلُو جھڙي گرم ٿي ويندي تہ اهڙي مصيبت ۾ لوڙيندا وري بہ غريب ملڪ ۽ سندن غريب عوام.
◙

باب ستون: انسان-پسنديت جو انقلاب

باب ستين "انسان-پسنديت جو انقلاب" ۾ يووال نوح هرارِي اهو بحث ڪري ٿو تہ جڏهن جديد دنيا ۾ انسان ڪائنات ۽ انساني زندگيءَ کي ڪنھن خدائي منصوبي جو حصو نہ ٿو سمجهي ۽ انھن جي معنيٰ کان پڻ انڪار ڪري ٿو، تہ پوءِ هي ڪائناتي ۽ دنيائي توڙي انساني زندگي جو نظام اڃا تائين درهم برهم ڇو نہ ٿيو آهي؟ اها ڪھڙي شي آهي جيڪا هينئر بہ اسان جي زندگين کي معنيٰ ڏئي پئي ۽ اسان کي هڪ ترتيب ۽ توازن ۾ هلائي پئي؟ هرارِي مطابق اسان جو موجودہ "انسان-پسنديت" جو تصور ۽ نظريو ئي اها شيءِ ۽ مقناطيسي قوت آهي جيڪا هن وقت بہ انسانن کي جوڙيو رکيو بيٺي آهي ۽ دنيا کي ڏڪارن، وبائن ۽ جنگين کان محفوظ رکيو بيٺي آهي. غور ڪبو تہ اهو نظر ايندو تہ اڄڪلھہ دنيا کي وڌيڪ خطرو انھن ماڻھن کان ٿو رهي جيڪي انسان-پسنديت جي بجاءِ ڪنھن مذهبي ڪھاڻي ۽ ڪائنات بابت ڪنھن خدائي منصوبي تي يقين رکندڙ آهن. خدا کان ڊڄندڙ شام ملڪ جا ماڻھو نيڌرلينڊ جي لادين ماڻھن جي ڀيٽ ۾ وڌيڪ تشدد پسند آهن.
جديد "انسان_پسنديت" نظريو جيڪو هاڻي مذهب جي حيثيت وٺي رهيو آهي، هن نظرئي ڪائنات ڇا آهي، سچ ڇا آهي، صحيح ڇا آهي، غلط ڇا آهي بابت ڪنھن مذهبي خدا سان منسوب ڪيل ڪھاڻِي جي آڌار تي انھن جي معنيٰ ۽ مطلب ڪڍڻ وارِي سوچ کي بلڪل ابتو ڪري ڇڏيو آهي. ڇو تہ انسان-پسنديت نظريو مٿين پراڻن بنيادن جي برعڪس انسانن جي پنھنجن اندروني جذبن ۽ احساسن تي انحصار ڪري ٿو ۽ اسان انسانن کي ڪائنات، زندگي، سچ، صحيح ۽ غلط جي باري ۾ رهنمائي فراهم ڪري ٿو ۽ انھن تصورن بابت پنھنجا سُونھان اصول مرتب ڪري ٿو. اهو انقلاب اکِ-ڇنڀ ۾ رُونما نہ ٿيو آهي، پر ان لاءِ دنيا جي دانشورن، محققن، شاعرن ۽ اديبن گذريل 200 سالن دوران ڪروڙين ڪتاب ۽ مضمون لکيا آهن، تقريرون ڪيون آهن ۽ انسانذات کي هن انسان-پسنديت جي عالمي منشُور تي مطمئن ڪيو آهي ۽ کين جوڙيو آهي. هن سلسلي ۾ جين جيڪس رُوسو جو ڪتاب "ايمائيل" (Emile) انساني جذبن ۽ انفراديت جي انجيل تصور ڪيو وڃي ٿو.
انسان-پسنديت مذهب مطابق اسان هر شي ۽ تصور کي پنھنجن جذبن ۽ احساسن واري شعور سان پرکي سگهون ٿا تہ آيا اهو صحيح آهي يا غلط آهي. هِتي صحيح هجڻ جو مطلب معروضي يا سائنسي طرح صحيح هجڻ وانگر نہ آهي. پر صحيح هجڻ جو مطلب آهي تہ اها شي يا اهو تصور انفرادي توڙي اجتماعي طور اسان کي خوشي پھچائيندڙ ۽ تسڪين ڏيندڙ هجي. هتي هڪ قاتل چئي سگهي ٿو تہ هن جيڪو قتل ڪيو هو، اهو صحيح هو، ڇو تہ ٿي سگهي ٿو تہ ان قتل ڪرڻ سان واقعي ان قاتل کي خوشي ۽ تسڪين مِلي هجي، پر اها هن جي انفرادي سوچ چئبي؛ جيئن تہ هن جي ان قتل سان مقتول جي وارثن، مائٽن، دوستن، پاڙي وارن يا شھر وارن کي ڪا بہ خوشي ۽ تسڪين حاصل نہ ٿي هوندي، ان ڪري اهو عمل صحيح ناهي ۽ ڏوھہ ۾ شمار ٿئي ٿو. مطلب تہ جيڪڏهن ڪنھن جي خوشي سان ٻئي کي بہ خوشي ملي رهي هجي يا وري ٻئي کي ڪو رنج پڄي نہ رهيو هجي تہ انسان-پسنديت مطابق چئي سگهنداسين تہ اها ڳالھہ يا اهو ڪم صحيح آهي.
انسان-پسنديت جو زندگيءَ جي هر شعبي سان واسطو آهي، پر ان کي سمجهڻ لاءِ هتي زندگي جي پنج اهم شعبن ۾ سندس اطلاق ۽ متعلقہ سُونھان اصول ٻڌائڻ سان ان جي تشريح ڪنداسين:

• انسان-پسنديت سياست: هڪ ووٽر ئي بھتر ڄاڻي ٿو.
• انسان-پسنديت معاشيات: هڪ گراهڪ ئي هميشہ صحيح آهي.
• انسان-پسنديت جماليات: خوبصورتي ڏسڻ واري جي اکِ ۾ هوندي آهي.
• انسان-پسنديت اخلاقيات: جيڪڏهن ڪجهہ ڪرڻ ۾ توهان کي سُٺو محسوس ٿئي ٿو تہ ڀلِي ڪريو.
• انسان-پسنديت تعليم: پنھنجو لاءِ سوچيو.

انسان-پسنديت مذهب يا نظرئي جا ڪجهہ اُونداها پاسا پڻ آهن. مثال طور، هڪ پاسي انسان-پسنديت معاشيات مطابق هڪ گراهڪ ئي هميشہ صحيح هوندو آهي، جي مطابق اسان جيڪڏهن مارڪيٽ ۾ گوشت جي طلب ۽ رسد (گراهڪن طرفان طلب ۽ سيڙپڪارن طرفان رسد) تي انحصار ڪريون ٿا، تہ اچو تہ اهو پڻ ڏسون تہ ٻئي پاسي اهي سيڙپڪار ڇا ڪري رهيا آهن؟ انھن سيڙپڪارن اُپسالا ۾ بايو ٽيڪنالاجي جي شعبي ۾ جانورن جي جينياتي هير-ڦير لاءِ پروفيسر ليف اينڊرسن جون خدمتون حاصل ڪيون آهن. پروفيسر صاحب مختلف جانورن جھڙوڪ سُوئرن، ڪُڪڙين ۽ ڳائي مال تي جينياتي تجربا ڪري رهيو آهي تہ جيئن انھن مان تڪڙو ۽ وڌيڪ گوشت پيدا ڪري سگهجي، يا وري تڪڙو ۽ وڌيڪ کير جو مقدار پيدا ڪري سگهجي. هن سان هڪ انٽرويو ۾ هڪ اخباري صحافي جڏهن بحث ڪندي سوال ڪيو تہ: پروفيسر صاحب، ڇا اها هڪ حقيقت نہ آهي تہ جانورن توڙي پکين (يا ٻين جاندارن) جي جينياتي هير-ڦير انھن لاءِ تڪليف ۽ اذيت جو سبب بڻجي رهي آهي؟ صحافي وضاحت ڏيندي چيو تہ اڄڪلھہ اڳ ۾ ئي جينياتي تبديلين وسيلي ڳئون جو اهڙو نسل پيدا ڪيو ويو آهي، جنھن منجهان ڄاول ڦرڙا ايترا تہ ڳرا ۽ ٿُلھا ٿا پيدا ٿين، جو اهي مشڪل سان ئي بيھي سگهن ٿا؛ ٻئي پاسي وري بھتر بڻايل ڪُڪڙيون پڻ ايتريون ڳريون ۽ ٿُلھيون بڻايون ويون آهن، جو اهي بيھي بہ نہ ٿيون سگهن ۽ وڌيڪ وزن جي ڪري فقط ويٺيون ئي هونديون آهن. تہ ڇا انھن جانورن کي اهڙي تڪليف ۾ مبتلا ڪرڻ توهان جي نظر ۾ ٺيڪ آهي؟ ان تي پروفيسر صاحب پختو جواب ڏئي ٿو تہ "هر شي آخرڪار هڪ گراهڪ تائين پھچي ٿي، ان ڪري سوال اهو آهي تہ هڪ گراهڪ گوشت لاءِ ڪيتري قيمت ڏيڻ لاءِ تيار آهي...اسان کي اهو ياد رکڻ گهرجي تہ جينياتي تبديلين کان سواءِ رواجي يا فطري طريقن سان دنيا ۾ گوشت جي موجودہ طلب يا کپت کي مُنھن ڏيڻ ناممڪن آهي... جڏهن گراهڪ اسان کي سستي ۾ سستي گوشت لاءِ چون ٿا...تڏهن ئي اسان گراهڪن کي اهو مھيا ڪريون ٿا...گراهڪن کي ئي فيصلو ڪرڻو آهي تہ انھن لاءِ ڪھڙي شي اهم آهي-قيمت يا ڪجهہ ٻيو" اهو ئي سبب آهي جو پروفيسر اينڊرسن مطمئن ضمير سان رات جو آرام وارِي ننڊ ڪري ٿو ۽ سندن توڙي گراهڪن کي احساس جرم محسوس ئي نہ ٿو ٿئي.
يووال نوح هرارِي انساني علم جي تاريخ کي سوڙهو ڪري ڪجهہ فارمولن يا مساواتن ۾ بند ڪيو آهي. سندس چواڻِي تہ تاريخ جي وچئين دؤر ۾ علم جو خزانو مذهبي پاڪ ڪتاب هئا، جن مان مذهبي عالم ۽ پادري انھن ۾ پيش ڪيل منطق وسيلي دنيا جھان جي هر مسئلي جو حل ڳوليندا هئا. مثال طور، جاب جي انجيل مقدس ۾ چيل آهي تہ خدا ڌرتي جي ڪنارن تي پڻ دسترس ۽ قدرت رکي ٿو ۽ نافرمانن کي اتان ڌُوڻي ڪيرائي سگهي ٿو. هن آيت منجهان عيسائي پادري اهو مطلب وٺندا رهيا تہ ڌرتي سڌِي ۽ تراکڙي آهي. ان دور ۾ علم جو فارمولو هي رهيو هو:
علم= مقدس ڪتاب x منطق
ان کان پوءِ صنعتي ۽ سائنسي انقلاب دوران علم جي مٿئين فارمولي کي الوداع چيو ويو ۽ هر مسئلي کي حواسي مشاهدن ۽ حسابن جي علم سان پرکيو ويو ۽ جيڪا ڳالھہ ان نئين فارمولي وسيلي وقت بوقت صحيح ثابت ٿيندي رهي ان کي ڀروسي لائق ۽ صحيح علم سمجهيو ويو. هي دؤر سائنسي دؤر جي نالي سان سڃاتو ويندو آهي ۽ هتي سائنسدان ۽ محقق سالن جا سال مشاهدن، تجربيگاهن ۽ تحقيقي ڪمن ۾ معروضي معلومات جي ڇنڊ ڇاڻ ۾ مصروف رهندا هئا/آهن ۽ حسابن جي فارمولن وسيلي ڪنھن نہ ڪنھن نظرئي تائين پھچڻ جي ڪوشش ڪندا هئا/آهن. هن دؤر ۾ صنعتي انقلاب برپا ٿيو. هن دؤر ۾ علم جو فارمولو هي رهيو آهي:
علم = تجرباتي يا مشاهداتي معلومات x حساب
صنعتي دؤر ۾ فلڪيات، طبيعات، طب، ڪيميا ۽ ٻين ڪيترن ئي انيڪ شعبن ۾ تاريخي ۽ ناقابلِ يقين ايجادون ۽ دريافتون ڪيون ويون. ان ترقي جو اهم سبب مذهبي ڪتابن جي تشريح نہ پر صاف ذهن سان شين جي مشاهدن ۽ انھن تي تجربن وسيلي ڀروسي لائق نظرين تائين پھچڻ جي ڪوشش هئي. نتيجي ۾ ڏڪارن، وبائن ۽ جنگين کي خدا جي ناراضگي نہ پر ڪجهہ معروضي ۽ ضابطي ۾ ايندڙ سببَ ۽ انھن سببن جي نتيجي ۾ پيدا ٿيندڙ حالتون سمجهيو وڃڻ لڳو.
جديد دؤر يا هلندڙ دؤر ۾ انسانن مٿين ٻنھي نظرين کان بھتر (گهٽ ۾ گهٽ انساني زندگيءَ لاءِ) نظريو يا تصور جوڙيو آهي، جيڪو آهي "انسان-پسنديت". هن مطابق ڀروسي لائق علم جو ماخذ نہ تہ مذهبي ڪتاب آهن ۽ نہ وري معروضي سائنسي حقيقتون آهن، پر علم جو ماخذ انساني حسي محسوسات ۽ انھن متعلق انسانن جي حساسيت آهي. هن دؤر ۾ علم جو فارمولو هي آهي:
علم = محسوسات x حساسيت
هتي محسوسات (Experiences) سائنسي تجربن (Experiments) طور معروضي نہ ٿا سمجهيا وڃن، پر محسوسات جو مطلب آهي تہ ڪنھن بہ شي يا تصور متعلق اسان پاڻ داخلي طور يا موضوعي طور تي ڇا ٿا سمجهون ۽ محسوس ڪريون. محسوسات جا ٽي اهم جزا آهن: ٻاهرئين حِسي يا حواسي معلومات، ان شيءَ متعلق اسان جا داخلي جذبات، ۽ ان شي يا تصور متعلق اسان جا خيالات ۽ رويا. ڪنھن خاص لمحي دوران منھنجن پنھنجن محسوسات ۾ اهو سڀ ڪجهہ شامل هجي ٿو جيڪو: آئون محسوس ڪريان ٿو (گرمي، لطف، ڳڻتي وغيرہ)، هر اهو جذبو جيڪو منھنجي اندر ۾ پيدا ٿئي ٿو (پيار، ڊپ، ڪاوڙ وغيرہ) ۽ سڀ اهي خيال جيڪي منھنجي ذهن ۾ پيدا ٿين ٿا. ان کان پوءِ حساسيت مان مراد ٻہ شيون آهن: پھرين تہ آئون پنھنجن محسوسات، جذبات ۽ خيالات تي توجھہ ڏيان، ۽ ٻِي ڳالھہ تہ آئون پنھنجن انھن محسوسات، جذبات ۽ خيالات کي ڪيئن ٿو سمجهان يا معنيٰ ڏيان. حسي محسوسات ۽ حساسيت جو پاڻ ۾ سڌو تعلق آهي ۽ هڪ ٻئي لاءِ لازم ۽ ملزوم واري حيثيت پڻ رکن ٿا. حسي محسوسات ماڻھوءَ ۾ حساسيت پيدا ڪن ٿا ۽ ساڳي ريت وري جيڪڏهن مون ۾ ڪنھن شي يا تصور لاءِ حساسيت نہ آهي تہ آئون ان بابت ڪجهہ بہ محسوس نہ ٿو ڪري سگهان. اهو ئي سب آهي تہ انسان-پسنديت اصل ۾ اسان جي اندرين ۽ داخلي تبديليءَ جو نظام آهي، جيڪو اسان کي پنھنجن محسوسات ۽ حساسيت وسيلي اڻڄاڻائي ۽ جھالت کان روشن خيالي طرف وٺي وڃي ٿو. ان جو وڏي ۾ وڏو مقصد اسان جي علم کي ذهني، جذباتي ۽ جسماني محسوسات جي بيشمار ڌارائن وسيلي دنيا جي شين ۽ تصورن بابت شعوري سگهہ عطا ڪرڻ آهي. چيني فلسفي ۾ پڻ يِن ۽ يينگ ٻہ قوتون آهن. يينگ اسان کي طاقت مھيا ڪري ٿي ۽ يِن اسان کي ان طاقت جي معنيٰ ۽ اخلاقي قدرن بابت سوچڻ تي مجبور ڪري ٿي؛ يعني اهي قوتون سائنس ۽ جذبات کي ظاهر ڪن ٿيون. هر سائنسي دريافت ۽ ايجاد کي اسان پنھنجن اخلاقي قدرن ۽ جذبن سان پرکيندا آهيون.
هن جديد مذهب "انسان-پسنديت" جي علمي فارمولي وسيلي ئي انسانذات ڌرتيءَ تان جنگين، ڏڪارن ۽ وبائن کي مُنھن توڙي مات ڏئي سگهيو آهي. انسان-پسنديت وسيلي ئي اڄ جي انسان هن وسيع دنيا کي هڪ "عالمي ڳوٺ" بڻائي ڇڏيو آهي ۽ مختلف مذهبن ۽ تھذيبن کي هڪ جيتري اهميت ڏئي سگهيو آهي. اڄ جو انسان عالمي امن ۽ خوشحاليءَ لاءِ مذهبي ڪتابن جي احڪامات ڏانھن رجوع نہ ٿو ڪري، پر عالمي ادارن ۾ سندن نمائندن وسيلي سندن جذبات ۽ احساسات جي نمائندگي لاءِ ڪوشش ڪري ٿو، تہ جيئن انھن جا جذبات، خيالات ۽ احساسات پڻ محسوس ڪيا وڃن. هن مذهب نہ رڳو سڀني روايتي مذهبن جي فرق کي ختم ڪيو آهي، پر نسل جي بنياد تي قوميتن جي فرق کي پڻ ختم ڪيو آهي يا ختم ڪرڻ ڏانھن وڌي رهيو آهي.
هراري مطابق تاريخ جو رخ هميشہ نئين سوچ رکندڙ، جديد خيالن ۽ جديد ٽيڪنالاجي ايجاد ڪندڙ ماڻھن جي ننڍي ٽولي ئي موڙيو آهي ۽ تاريخ بہ اهڙن ماڻھن کي ئي ياد رکندي آهي. اوڻيھين صدي جي وچ ڌاري جڏهن ڪارل مارڪس ۽ لينن دنيا جي نين ٽيڪنالاجين ۽ انھن سان لاڳاپيل نين مسئلن تي غور ڪيو. هنن ڏاهن جڏهن انھن جو حل اشتراڪيت وسيلي يعني ٽيڪنالاجي کي معيشت ۽ ان جي ورڇ سان جوڙي پيش ڪيو تہ اشتراڪيت جو انقلاب برپا ٿي ويو ۽ انھن مذهبي ڪھاڻين کان بيزاري جو اعلان ڪيو. پر اڄ اشتراڪي ملڪ روس کان اهو سبق وسري ويو آهي، ان ڪري هلندڙ سليڪان انقلاب واري دؤر ۾ ترقي يافتہ دنيا سان ڪلھو ڪلھي سان ملائي نہ پيو هلي. نتيجي ۾ اهو وري پوئتي ڌڪجي رهيو آهي. تاريخ اوڻيھين صدي جي مارڪس، اينجل ۽ لينن کي تہ ياد رکي ٿي، پر مذهبي ڪھاڻين لاءِ پتوڙيندڙ سوڊان جي مھدي، چين جي پايس (نائين) هانگ زيڪانگ ۽ انڊيا جي ديانندا سَرسوَتي کي ياد نہ ٿي ڪري.
مستقبل جي انفارميشن ۽ بايو ٽيڪنالاجي انقلابن جي سنگم واري دؤر ۾ چائينا نظرياتي طور سان تمام للڪاريندڙ نظر ٿو اچي، ڇو تہ هڪ پاسي اهو آزاد خيالي جي ڪافي تصورن سان هم آهنگ آهي، تہ ٻئي پاسي وري اتي نہ تہ حقيقي جهموريت آهي ۽ نہ ئي وري آزاد مارڪيٽ ئي آهي. ان ڪري جڏهن ايندڙ وقت ۾ حڪمران طبقو فاني منجهان لافاني بڻجي ويندو ۽ اهو انسانن جي جسم، دماغ ۽ سوچ تي قابض ٿي ويندو تہ اُتي جي جابر حڪمران وٽ اختيار ۽ طاقت استعمال ڪرڻ جا انيڪ رستا ميسر هوندا. ٻئي پاسي هراري مطابق اسلامي دنيا اڃان تائين لڪير جي فقير آهي. مسلمان ترقي جي جھاز جو لنگر تہ بڻجي سگهن ٿا، پر جھاز جو پٽوار (ان جي طرف تبديل ڪرڻ جي پَٽِي) نہ ٿا بڻجي سگهن. صنعتي انقلاب توڙي هلندڙ سليڪان انقلاب (ڪمپيوٽر، انٽرنيٽ ۽ سمارٽ فون جو انقلاب) دوران ترقي جي ريل گاڏي ۾ مختلف ملڪ پنھنجن وسيلن ۽ حالتن تحت تاريخ جي مختلف وقتن تي سوار ٿي ترقي جي راھہ تي گامزن ٿي پئي سگهيا. پر مستقبل جي ايندڙ انفوٽيڪ ۽ بايوٽيڪ انقلابن جي سنگم دوران جڏهن جاکوڙيندڙ دنيا جو سائنسدان ۽ حڪمران طبقو خدائي طاقتون حاصل ڪري پاڻ کي لافاني بڻائي چڪو هوندو، ان وقت اسان جھڙن سُست ۽ لڪير جي فقير مسلمانن وٽ ان ترقي جي ڇُٽل ريل گاڏي ۾ چڙهڻ ناممڪن بڻجي چڪو هوندو، ڇو تہ ان وقت اسان جو جسم، دماغ توڙي ان جي سوچ تي پھرا لڳي چڪا هوندا ۽ اسان وٽ "بيڪار ماڻھن جو وڏو ٽولو" بڻجڻ کان سواءِ ٻيو ڪو چارو نہ رهندو. ان ايندڙ وقت ۽ انقلاب دوران علم جو فارمولو ڪجهہ هن ريت جڙندو:
عوام جو علم = لافاني سپر انسانن جي مرضي x عام يا بيڪار انسانن جي بقا جا مطالبا
اهو چئي سگهجي ٿو تہ زرعي دؤر ۾ علم جا ماخذ پاڪ ڪتابن جي تشريح ۽ منطق جي معلومات رهيا؛ صنعتي دؤر ۾ علم جا ماخذ مشاهداتي يا سائنسي ڄاڻ ۽ حسابن جي علم ۾ مھارت رهيا؛ هلندڙ سليڪان (ڪمپيوٽر ۽ انٽرنيٽ) دؤر ۾ علم جا ماخذ انساني محسوسات ۽ سندن حساسيت آهن؛ ۽ ايندڙ دؤر يعني انفارميشن ۽ بايو ٽيڪنالاجي انقلابن جي سنگم واري دور ۾ عوامي علم جا ماخذ لافافي سپر انسانن جي مرضي ۽ اسان جھڙن بيڪار انسانن جي بقا جا مطالبا رهندا.

حصو ٽيون: انسان بيوس بڻجي وڃي ٿو

ڪتاب جو ٽيون حصو چئن بابن تي ٻڌل آهي: ليبارٽري ۾ ٽائيم بم، عظيم انتشار، شعور جو سمنڊ، ۽ نئون مذهب ڊيٽا. يووال نوح هراري هن حصي ۾ هيٺين ٽن سوالن بابت بحث ڪري ٿو:

• ڇا انسان مستقبل ۾ بہ دنيا تي پنھنجي حڪمراني جاري رکي سگهندا ۽ ان کي معنيٰ ڏئي سگهندا؟
• بايو ٽيڪنالاجي ۽ هٿراڌو ذهانت جو انقلاب انسان-پسنديت نظريي لاءِ ڪيئن خطرو ثابت ٿيندو؟
• انسانذات وراثت ۾ ڪنھن جي حصي ۾ ايندي ۽ انسان-پسنديت جي جاءِ ٻيو ڪھڙو مذهب يا نظريو وٺندو؟

باب اٺون: ليباريٽري ۾ ٽائيم بم

يووال نوح هرارِي اٺين باب "ليباريٽري ۾ ٽائيم بم" ۾ اهو بحث ڪري ٿو تہ اڄ جي جديد سائنسي دنيا جون سائنسي ليبارٽريز انسان جي "آزادي" يا "مرضي" توڙي شعوري "فيصلو" ڪرڻ جي سگهہ جو مرڳو ئي انڪار ڪن ٿيون، جيڪا ڳالھہ اسان منجهان گهڻا ماڻھو ڏسڻ ئي نہ ٿا چاهين. اڄ تائين انساني مغز يا دماغ کي جھاز جو وڃايل بليڪ باڪس سمجهيو پئي ويو، پر گذريل صدي کان اهو بليڪ باڪس ملي ويو آهي ۽ آهستي آهستي دماغي سائنسدان ان ۾ جهاتيون پائي رهيا آهن. اهي ان ۾ بلڪل اڻ ڏٺل ۽ اڻ ٻڌل شيون تہ ضرور ڏسي رهيا آهن، پر انھن کي ان ۾ ڪٿي بہ روح يا آزاد سوچ يا آزاد مرضي نظر نہ ٿي اچي! ان جي ابتڙ اسان جي دماغ ۾ ٿيندڙ نيوراني رابطن ۽ مختلف ڪيميڪلز جي باري ۾ نت نوان انڪشاف هڪ ٻئي جي پٺيان ٿي رهيا آهن ۽ ان سلسلي ۾ سندن نيون تحقيقون ۽ دريافتون اچڻ واريون آهن.
ڊاڪٽر هرارِي مطابق هن سلسلي ۾ ليبارٽريز يا تجربيگاهن جي خوردبينن، اليڪٽرانڪ مائيڪرو اسڪوپن، ايم آر آئي ۽ سِي ٽِي اسڪين مشينن ۾ سائنسدانن کي انساني روح، انساني آزاد مرضي ۽ انساني آزاد فيصلو وغيرہ بلڪل نہ نظر نہ ٿا اچن، پر انھن کي فقط مختلف جِينَ، هارمونَ ۽ نيورانَ ۽ انھن جا هڪ ٻئي سان مخصوص رابطا ۽ ڪيميائي عمل نظر ٿا اچن. اڄ جڏهن هڪ ماڻھو ٻئي کي قتل ڪري ٿو تہ ڀلي اُهو اِهو چوندو هجي تہ هن پنھنجي "مرضي" ۽ آزاد "سوچ" سان ان کي قتل ڪيو آهي، پر اڄ جا دماغي سائنسدان اهو چوندا: "هن شخص دماغ ۾ پيدا ٿيندڙ فلاڻن فلاڻن اليڪٽرو ڪيميڪل عملن ۽ مرڪبن جي ڪري اهو قتل ڪيو. اهي اليڪٽرو ڪيميڪل ۽ عمل ان ماڻھو جي جينياتي جوڙجڪ سان واسطو رکن ٿا، ۽ اها جينياتي جوڙجڪ انسانن جي قديم ارتقائي اثرن ۽ اتفاقي جينياتي ميلاپ جي ڪري وجود ۾ آئي آهي". ان جو مطلب اهو آهي تہ اهو قتل موروثي لحاظ کان جينياتي طور دماغ ۾ لکيل هو، يا وري اهو قتل ان قاتل جي جينياتي جوڙجڪ ۽ ان جي خارجي ماحول جي اتفاقي مخصوص ڳانڍاپي جو ردِ عمل هو، پر اهو قتل ڪنھن بہ صورت ۾ ان قاتل جي آزاد خواهش يا "مرضي" نہ هو. اسان جا جذبا جھڙوڪ پيار، نفرت، ڪاوڙ، مقابلو يا فرار وغيرہ اسان جي آزاد سوچ يا آزاد مرضي يا آزاد فيصلي کي ظاهر نہ ٿا ڪن، پر اهي لکين ۽ ڪروڙين سالن جي ارتقا جي سفر ۾ اسان جي دماغ ۾ پيدا ٿيندڙ اربن جي تعداد ۾ مختلف اليڪٽرو ڪيميڪلز ۽ سندن رابطن جي تعداد جي ڳڻپ ۽ انھن جي امڪاني حساب ڪتاب جا اظھار آهن.
ان جو مطلب اهو آهي تہ اسان جو جسم ماضي جي هر تجربي کي دماغ ۾ پيدا ٿيندڙ ڪنھن نہ ڪنھن نيوراني رابطي يا اليڪٽرو ڪيميڪل جي صورت ۾ ياد رکي ٿو، پوءِ اسان جو دماغ هڪ ئي وقت ان صورتحال ۾ ماضي جي ڪاميابي توڙي ناڪامي وارن لمحن ۾ پيدا ٿيندڙ نيوراني رابطن ۽ ڪيميڪلز جي عڪسن (يادگيرين) جو تجزيو ڪري ٿو ۽ ان ئي لمحي پنھنجو فيصلو ڪري ٿو. اهو فيصلو اندر ۾ تہ ڪمپيوٽرن جي حساب ڪتاب وانگر عددن ۾ ظاهر ٿئي ٿو، پر اسان جو دماغ انھن عددن کي اسانجي جذبن جھڙوڪ پيار، نفرت، ڪاوڙ، مقابلو يا فرار وغيرہ سان محسوس ڪرائي ٿو.
هن سلسلي ۾ دماغي سائنسدانن هڪ دلچسپ تجربو ڪيو تہ واقعي اسان جو فيصلو آزاد آهي يا اهو دماغ جي اليڪٽرو ڪيميڪلز جي حساب ڪتاب جو نتيجو آهي. انھن مختلف ماڻھن کي دماغ اسڪين ڪندڙ جڳھہ تي ويھاري، انھن کي ٻنھي هٿن ۾ هڪ هڪ بٽڻ ڏنو ۽ انھن کي چيو تہ جڏهن اشارو ڪيو وڃي تہ اهي پنھنجي مرضي سان ڪھڙي بہ هٿ وارو بٽڻ دٻائين (ياد رهي تہ اسان جي جسم جي ساڄي حصي کي دماغ جو کاٻو حصو ڪنٽرول ڪندو آهي ۽ کاٻي کي وري ساڄو حصو). هن تجربي ۾ سائنسدانن ماڻھن جي آزاد فيصلي کان گهڻو اڳ اهو ٻڌائڻ ۾ هر دفعي ڪامياب رهيا تہ اهي ماڻھو هاڻي ڪھڙي هٿ وارو بٽڻ دٻائيندا، ڇو تہ سائنسدانن ماڻھن جي دماغن جي الڳ حصن ۾ پيدا ٿيندڙ اليڪٽراني سگنلز سندن آزاد فيصلي کان اڳ ڏٺا پئي! ان جو مطلب اهو آهي تہ فيصلي کان اڳ ئي دماغ ۾ مخصوص اليڪٽرو ڪيميڪلز يا سگنلز پيدا ٿين ٿا، جن سان اسان اهو محسوس ڪريون ٿا تہ اهو اسان جو آزاد ۽ پنھنجو فيصلو آهي تہ اسان هاڻي ساڄي هٿ وارو بٽڻ دٻايون (يا کاٻي هٿ وارو)، جڏهن تہ اليڪٽرو ڪيميڪلز اهو اڳ ئي طئي ڪري چڪا هوندا آهن.
ساڳيءَ ريت سائنسدانن روبو-ريٽ ليبارٽري (روبوٽ ڪوئن جي ليبارٽري) ۾ ڪوئن جي دماغن ۾ حواسي حصن ۽ محنت جو صِلو محسوس ڪرائيندڙ حصن ۾ بجلي جا اليڪٽروڊ (ڌاتوئي تارون) لڳائي رموٽ ڪنٽرول وسيلي انھن کان بلڪل غير معمولي ۽ عجيب ۽ غريب حرڪتون ۽ ڪم ڪرائڻ ۾ ڪامياب ويا آهن. ايستائين جو ڪوئا تمام وڏي اوچائي تان برقي مقناطيسي سگنل (رموٽ ڪنٽرول طرفان حڪم) جي اثر هيٺ ٽپو ڏئي پنھنجي حياتي وڃائي ويھن ٿا، يا ٻين لفظن ۾ خودڪشي ڪري ڇڏين ٿا. اهو سڀ اهي ڪوئا اليڪٽرو ڪيميڪلز جي اثر هيٺ پنھنجي خوشي سان ڪن ٿا. فوجي شعبي ۾ اهڙي قسم جا تجربا ڪاميابي سان ڪيا ويا آهن. يعني جنگي ميدان ۾ ويڙهاڪ فوجين کي ٽرانسڪرينيل هيلميٽ (Transcranial Direct Current Stimulators or Helmet) پارائي انھن کان بھادري ۽ بي خوفي جا ڪارناما ڪاميابي سان ڪرايا ويا آهن. اهڙن ئي ٻين تجربن دوران هڪ صحافڻ اهو بہ ٻڌايو تہ ان هيلميٽ واري تجربي کان ڪجهہ ڏينھن بعد ۾ هن کي هڪ روحاني تجربو ٿيو. هن محسوس ڪيو تہ هن جي ذهن ۾ تمام گهري خاموشي ۽ سانت اچي وئي آهي ۽ ڪيترائي آواز ۽ تعصب جيڪي اسان کي تڪليف ڏين ٿا، اهي بہ خاموش ٿي ويا آهن؛ هن محسوس ڪيو تہ هوءَ پنھنجي اندر جي وڌيڪ ويجهي ٿي وئي هجي! ٿي سگهي ٿو اهو هڪ ڪُوڙو اثر (Placebo Effect) هجي، پر اها هڪ حقيقت آهي تہ اسان اهڙن طريقن سان هن تيز ۽ شديد گوڙ واري زندگيءَ کي پرسڪون پڻ ڪري سگهون ٿا تہ وري ان کي ناڪاري طرفن ڏانھن پڻ ڌڪي سگهون ٿا. هڪ پاسي اسان اڻ گهربل آوازن، چاهي اُهي والدين، استادن، ميڊيا، مذهبي ماڻھن يا سياستدانن جا هجن، کي ماٺو ڪري سگهون ٿا ۽ پنھنجي سموري توجھہ پنھنجي ڪم تي ڏئي سگهون ٿا؛ تہ ٻئي پاسي وري ڊپريشن ۽ تشويش جھڙن مرضن تي ضابطو پڻ آڻي سگهون ٿا.
ان کان علاوہ دماغي ۽ نفسياتي تجربن اهو ثابت ڪيو آهي تہ اسان انسانن جي دماغ جو کاٻو پاسو گهڻو ڪري ٻولي سان سلھاڙيل آهي، جڏهن تہ ساڄو پاسو بصارت ۽ اکين جي حواس منجهان ملندڙ تصويري معلومات سان واسطو رکي ٿو. ٿئي ايئن ٿو جو اسان جي دماغ جو هڪ الڳ حصو کاٻي پاسي ۾ موجود ڪھاڻين مان ٺهڪندڙ مواد کي ساڄي پاسي وارن بصري يا تصويري مواد سان ملائي مناسب نئين ڪھاڻي ٺاهيندو آهي، جنھن کي اسان يقين جي حد تائين سچو سمجهاندا آهيون، جڏهن تہ ان ۾ ڪجهہ حصو معروضي حقيقت تہ ڪجهہ وري موضوعي خيال جي آميزش هوندي آهي. وڌيڪ تہ اسان جو دماغ حواسي معلومات ۽ تجربن جي عرصي کي نظر انداز ڪري فقط انتھا ۽ اختتام جي اصول جي پوئواري ڪندو آهي، يعني ان تجربي جي حسي محسوسات جي عرصي جي انتھا يا آخر وارِي ڪيفيت کي وڌائي چڙهائي بيان ڪندو آهي. اهو ئي سبب آهي جو سماج ۾ اسان جون گهڙيل ڪھاڻيون سدائين اهم رهيون آهن ۽ انھن جا اثرات ڪنھن نہ ڪنھن صورت ۾ اسان جي تصويري يا بصري معلومات سان ملي هڪ نئين قابلِ يقين حقيقت جو روپ وٺنديون رهن ٿيون، جن کي اڪثر ماڻھو ڪنھن بہ صورت ۾ رد نہ ٿا ڪري سگهن. اهو ئي سبب آهي جو مائرون ويم جي شديد تڪليف واري عرصي کي ويم جي آخر ۾ مختلف غدودي رطوبتن جھڙوڪ ڪارٽيزول ۽ بِيٽا اينڊورفِنز جي اثرن هيٺ پيدا ٿيندڙ آسودگي ۽ خوشي جي احساس کي لاڳاپيل گهڙيل ڪھاڻي جھڙوڪ معاشري ۾ ماءُ جي عظمت ۽ قرباني جي جادوئي جذبي سان جوڙي ڇڏين ٿيون ۽ سڀ تڪليفون وساري ڇڏين ٿيون.
ساڳي طرح سان مذهب، حب الوطني، قوميت، سياست ۽ جنگ سان سلھاڙيل تڪليفون ماڻھو نظر انداز ڪري ڇڏيندا آهن ۽ مٿن ٿيندڙ ظلمن کي مسلسل پيا سھندا آهن. هتي اهم نقطو اهو بہ آهي تہ ماڻھن جون ڏنل قيمتي قربانيون پڻ انھن کي پوئتي هٽڻ نہ ڏينديون آهن، پر اذيت ۾ مسلسل واڌارو پيون ڪنديون آهن.

باب نائون: عظيم انتشار

يووال نوح هرارِي نائين باب "عظيم انتشار" ۾ اهو بحث ڪري ٿو تہ انسان جي انفرادي هئڻ ۽ آزاد هئڻ وارِي چنڊ جھڙي سھڻي تصور کي ايڪيھين صدي ۾ هڪ يا ٻن ڏهاڪن ۾ گرهڻ لڳڻ وارو آهي. اُن دؤر ۾ ذهانت انساني جسم ۽ شعور جو اٽوٽ حصو نہ رهندي، پر اها نامياتي يا زندھہ جسمن کان غير نامياتي جسمن يعني مشينن ۽ روبوٽن ڏانھن منتقل ٿيڻ واري آهي. هن لقاءُ کي ليکڪ عظيم انتشار سڏي ٿو. ان گرهڻ کان پوءِ "انسان-پسنديت" جا اعليٰ اقدار پڻ ختم ٿي ويندا ۽ انسان لاءِ هيٺيان اهم مسئلا ڪَرُ کڻندا:
• انسان پنھنجِي معاشي ۽ فوجي اهميت وڃائي ويھندا، ان ڪري معاشي ۽ دفاعي ادارا انسانن کي اهميت ڏيڻ ختم ڪري ڇڏيندا.
• سماجي نظام ۾ انسانن جي اجتماعي طور تي تہ اهميت ۽ حيثيت رهندي، پر انفرادي طور تي هر ماڻھو جي انوکي حيثيت ختم ٿي ويندي.
• سماجي نظام ۾ فقط انھن انسانن کي انفرادي طور اهميت ۽ حيثيت ملندي جيڪي پنھنجو پاڻ کي بھتر بڻائي ۽ خدائي صفتون حاصل ڪري فاني منجهان لافاني بڻائي چڪا هوندا.
فوجي ۽ معاشي حيثيت جي حوالي سان صنعتي انقلاب واري دؤر ۾ توڙي هن وقت تائين جنگ جي ميدان ۾ توڙي پيداواري صنعتن ۾ ڪم ڪندڙ هر هڪ هٿن جي جوڙي (يعني جنگ دوران هر هڪ ماڻھو جيڪو هٿ ۾ رائيفل يا ٻيو هٿيار يا اوزار جهلي ٿو، يا وري فيڪٽري ۾ انساني گهرج واري ڪا شيءِ يا مصنوعات ٺاهڻ جي عمل ۾ ڪنھن مشين جو ڪو ليور جهلي ٿو)، جي انفرادي طور سان نہ رڳو ضرورت رهي آهي، پر ان جِي جسماني توڙي ذهني صحت جو بھتر هجڻ پڻ ضروري آهي. ان ڪري ماڻھن مذهبي ڪھاڻين مان پنھنجا هٿ ڍرا ڪيا ۽ انھن جي پاران انسان-پسنديت واري نظرئي کي فروغ ڏنو. هن نظرئي مطابق هر انسان جي حياتي جي هڪ جيتري اهميت آهي ۽ هر انسان وٽ هن دنيا ۾ پنھنجيون انوکيون صلاحيتون آهن، جن کي استعمال ڪندي اهو لاڳاپيل شعبي ۾ بلڪل اهم ڪم ڪري سگهي ٿو ۽ ڪري پڻ رهيو آهي. ان ڪري هر ماڻھو جا جذبا ۽ رايا اهم آهن ۽ ان کي حڪومتي نمائندن چونڊڻ ۽ حڪومت ٺاهڻ لاءِ اميدوار طور بيھڻ توڙي ووٽ ڏيڻ جو هڪ جيترو حق حاصل آهي ۽ پنھنجي زندگي کي آزاد نموني گذارڻ جو پڻ هڪ جيترو حق حاصل آهي. پر هن ايڪيھين صدي ۾ هڪ يا ٻن ڏهاڪن کان پوءِ اهي حالتون ساڳيون رهي نہ سگهنديون، ڇاڪاڻ تہ ان دؤر ۾ حڪومتن جي طاقت، غلبو ۽ ڪاميابي توڙي پيداوار جو تعلق انسانن جي تعداد سان واسطو نہ رکندو. ان دؤر جي شروع ۾ انفارميشن ۽ بايو ٽيڪنالاجي مان ڦٽندڙ هٿراڌو ذهانت جي ڪري چند ٽيڪنالاجي جا ماهر ۽ اهل ماڻھو مختلف روبوٽن يعني بغير پائلٽ جي ڊرون جنگي جھازن وسيلي يا سائيبر حملن وسيلي تمام گهٽ نقصان سان نہ رڳو جنگ جي ميدان تي ٿورڙي وقت ۾ روايتي دشمن کي مات ڏئي سگهندا، پر سائيبر حملن ذريعي دشمنن جي سڄي ملڪ جو هلندڙ انتظام (هوائي جھاز، ريل گاڏيون، اسٽاڪ ايڪسچينج ڪمپنيون، بينڪون، اي ٽي ايم مشينون، ڪمپيوٽر، انٽرنيٽ، ريڊيو ۽ ٽِي-وِي نشريات، اسپتالون، سرڪاري توڙي خانگي ادارا، فوجي توڙي عوامي ادارا) ڊانواڊول ۽ مفلوج ڪري سگهندا.
اهو سلسلو ايترِي حد تائين ڳنڀير ٿي سگهي ٿو جو، ايسيتائين جو دشمن ملڪ جو وزير اعظم يا صدر پنھنجي فوج جي سربراھہ کي ٽيليفون جي هاٽ لائين تي حملي جو حڪم ڏئي، تيسيتائين دير ٿي چڪي هوندي ڇو تہ جديد ٽيڪنالاجي سان سلھاڙيل ملڪ سائيبر حملي وسيلي دشمن ملڪ جا مٿيان سڀ ادارا ناڪارا ڪري چڪو هوندو. وڏي ڳالھہ اها هوندي تہ دشمن ملڪ جي ريڊيو، ٽِي-وِي، انٽرنيٽ وغيرہ جي رابطن ڪٽجڻ جي ڪري ان ملڪ جا اڪثر ماڻھو پنھنجي ملڪ تي ٿيل سائيبر حملن کان علاوہ ٻين فوجي ڊرون حملن جي نقصانن جو صحيح اندازو بہ نہ ڪري سگهندا.
هن سلسلي ۾ ايندڙ وقت ۾ جيڪڏهن هٿرادو ذهانت ۾ ترقي يافتہ ملڪ گهٽ-ظالم ذهنيت رکندڙ هوندو، تہ نام نھاد انصاف جي اصولن جي پوئواري ڪندي اهو بنا پائلٽ وارا جنگي جيٽ ۽ گوشت پوشت جي فوجي سپاهين بدران روبوٽ سپاهي جنگ جي ميدان تي موڪلي سگهندو. ان سان اهو ضرور ٿيندو تہ انساني جذبات ۽ خطائن جي ڪري دشمن ملڪ جون عورتون انھن طرفان زِنا ۽ ٻين وحشيانہ ظلمن کان محفوظ رهي سگهنديون؛ ان کان سواءِ ميدانِ جنگ کي ڇڏي ڪري دشمن جي رهائشي علائقن جا ماڻھو هروڀرو قتل ٿيڻ کان پڻ بچي سگهندا، ڇو تہ انھن روبوٽن جي اهڙي قسم جي ڪوڊنگ پڻ ڪري سگهبي.
دانشورن جو خيال آهي تہ ايندڙ انفارميشن ۽ بايو ٽيڪنالاجي جي سنگم واري انقلاب دوران جڏهن مشينون ۽ ادارا خودڪار بڻجي ويندا تہ ان دؤر ۾ پاڻ کي بھتر نہ بڻائي سگهندڙ عام پيشہ ور ماڻھو جھڙوڪ بينڪ ڪلرڪ، ٽريول ايجنٽ، ڊرائيور، وڪيل، انجنيئر، ڊاڪٽر، استاد وغيرہ هيٺين سببن جي ڪري بيڪار ۽ بيروزگار بڻجي ويندا:

• بينڪ ڪلرڪ: بينڪن جا ڪم ڊجيٽلائيز ۽ آن لائين ايپليڪيشنز وسيلي سمارٽ فونن وسيلي ٿيڻ لڳندا.
• ٽريول ايجنٽ: سمارٽ فون ايپليڪيشنز وسيلي هوائي جھازن ۾ سَستي ۽ تڪڙي سيٽ مخصوص (بڪ) ڪرائي سگهبي.
• ڊرائيور: گاڏيون جھڙوڪ ڪارون، ٽيڪسيون، بسون، ڪوچ ۽ ريل گاڏيون ڪمپيوٽرائيز ۽ آٽو ڊرائيونگ سسٽم تحت هلنديون.
• وڪيل: روبوٽ وڪيل توهان جا ڪيس وڌيڪ مؤثر نموني ۽ ثبوتن جي آڌار تي تڪڙا اُڪلائيندا.
• انجنيئر: روڊ ۽ رستا، گهر ۽ بنگلا، هوٽلون ۽ ريسٽارنٽ وغيرہ ڪنسٽرڪشن ڪمپني وارا آٽوميٽڪ مشينن سان ڊزائين ڪندا ۽ ٺاهيندا، جنھن دوران فقط ڪجهہ ماهر ٽيڪنيشن سائيٽ تي موجود رهندا.
• ڊاڪٽر: روبوٽ ڊاڪٽر توهان جو معائنو، تشخيص ۽ علاج ڪندا، اهي توهان جو آپريشن پڻ ڪندا (هن وقت بہ ڪراچي جي جناح اسپتال ۾ سائيبر نائيف روبوٽ ڪينسر جا آپريشن ڪري رهيو آهي ).
• استاد: دنيا جھان جي معلومات بھترين تدريسي طريقن ۽ انفرادي توجھہ وسيلي شاگردن تائين روبوٽ استادن وسيلي ڏني ويندي. اهي روبوٽ شاگردن جي انفرادي ضرورتن جي پيشِ نظر سندن ميسر واندي وقت ۾ انھن کي پڙهائيندا.
• فوجي جوان: جنگ ۾ گوشت پوشت جا جذباتي توڙي ڊڄڻا فوجي نہ وڙهندا، پر بيخوف روبوٽ فوجي جيڪي انسانن کان سوين دفعا جسماني ۽ ذهني سگهہ ۾ بھتر ڪم ۽ فيصلا ڪندڙ ۽ نہ ٿڪجندڙ هوندا، اهي وڙهندا.
• وڪيل، جاسوس ۽ جج: سچ ۽ ڪوڙ کي پرکڻ ۽ پڪڙڻ واريون روبوٽ مشينيون اچي وينديون، جيڪي اسان جي مغز سان ڳنڍجڻ تي پنھنجو ڪم ڪنديون ۽ ڏوهي يا بي ڏوهي هجڻ بابت فيصلا ٻڌائينديون. ان ڪري اهي ڌنڌا پڻ ختم ٿي ويندا.
• موسيقار: روبوٽ موسيقار توهان جي پسند ۽ نا پسند کي نظر ۾ رکي توهان جي شخصيت جي ماضي ۽ حال جي رجحانن ۽ انفرادي تجربن ۽ مشاهدن کي بنياد بڻائي توهان جي تصوراتي دنيا سان ٺهڪندڙ ڌُنُون توهان لاءِ ترتيب ڏيندا رهندا، جيڪي توهان جي وقتي مُوڊ مطابق توهان کي خوش، پرجوش، اداس ۽ اوج تي پھچائي ڇڏينديون.

جتي روايتي پيشا ۽ انھن پيشن سان سلھاڙيل پيشہ ور ماڻھو بيڪار بڻجي ويندا، اتي وري جديد دور جي تقاضن تحت نوان شعبا ۽ پيشا پيدا ٿيندا، جن کي نوان پيشہ ور ماڻھو ڀريندا. اهڙن پيشن ۽ شعبن ۾ ڪمپيوٽر سائنسز، جينيٽڪس ۽ بايو انجينيئرنگ پيش پيش رهندا. مثال طور 2033 ڌاري ڪمپيوٽر تي تصوراتي دنيا ٺاهيندڙ (Virtual-World Designer) ماڻھن جي وڏي گهرج هوندي. پر ان يا اهڙن شعبن لاءِ ضروري آهي تہ اهي ماڻھو تمام گهڻا تخليقي صلاحيتون رکندڙ هجن ۽ اهي پاڻ کي هر وقت نئون بڻائيندڙ يا سڌارنيدڙ هجن، تڏهن ئي اهي ان دؤر جي بدلجندڙ تقاضن سان ٺهڪي هلي سگهندا. جيڪڏهن اسان پارا ماڻھو ايئن نہ ڪري سگهندا تہ گهڻو ممڪن آهي تہ انھن لاءِ يا تہ پاڻ کي وندرائڻ لاءِ ڪمپيوٽر جون رانديون هونديون يا وري اهي نشائي بڻجي ويندا.
ڪافي وقت کان مستقبل جي انقلاب جون چٽيون جهلڪيون نظر اچي رهيون آهن. فيبروري 1996ع ۾ بِي ايم آئي ڪمپني جي هٿراڌو ذهانت تي ڪم ڪندڙ روبوٽ ڊِيپ بليو (Deep Blue) پنھنجو پاڻ کي خودڪار انداز ۾ چند ڪلاڪن ۾ شطرنج ۽ ان جون ڳُوڙهيون اٽڪلون سيکاري ڇڏيون. نتيجي ۾ ان گوشت پوشت جي شطرنج جي ماهر انسان (Gary Casparov) کي آساني سان هارائي مات ڏني. اهڙي ريت آئي بِي ايم ڪمپني جي هٿراڌو روبوٽ ڊاڪٽر واٽسن (Watson) ٽيليويزن پروگرام (Jeopardy) ۾ هٿراڌو ذهانت وسيلي گوشت پوشت جي انسان ڊاڪٽرن کان بھتر نموني بيمارين جي تشخيص ڪرڻ ۽ علاج تجويز ڪرڻ وارو مقابلو کٽي ورتو. ان کان سواءِ ڊيوڊ ڪوپ (David Cope) جيڪو ڪيليفورنيا ۾ موسيقي جو پروفيسر آهي، ان هٿراڌو ذهانت واري سسٽم اِي ايم آئِي (Experiments in Musical Intelligence) وسيلي هڪ مشھور ڳائڻي (Johann Sebastian Bach) جي اسٽائيل ۾ هڪ ئي ڏينھن ۾ 5000 ڪلام لکيا، ترتيب ڏنا ۽ ڳايا. وڏي ڳالھہ اها هئي جو ماڻھن کي اها خبر ئي نہ پئي تہ اهي بيڪ جا ڳايل هئا يا ڪمپيوٽر سسٽم جا ٺاهيل ۽ ڳايل هئا. اهي فقط ڪجهہ مثال هئا جيڪي هتي پيش ڪيا ويا آهن، جڏهن تہ ڳالھہ هينئر بہ تمام اڳتي نڪري وئي آهي.
هٿرادو ذهانت جي سلسلي ۾ ٻن ملڪن ۾ جنگ جي حوالي سان جيڪڏهن توهان جو ملڪ فتح کان وڌيڪ نام نھاد انصاف کي ترجيح ڏئي ٿو، تہ اهو هڪ پاسي پنھنجي فوجي جوانن کي مارائڻ بدران پائلٽ کان سواءِ اڏامندڙ جنگي ڊرون جھازن کي دشمن ملڪ تي حملي لاءِ موڪليندو، تہ ٻئي پاسي وري اهو جنگ جي ميدان تي دشمن جي زميني فوج کي منھن ڏيڻ لاءِ ويڙهاڪ فوجي روبوٽ موڪلي سگهي ٿو، جيڪي نہ رڳو دشمن جي مقابلي ۾ جسماني توڙي ذهني طرح سان وڌيڪ طاقتور ۽ مؤثر هوندا، پر اهي انسانن وانگر جذبات ۾ اچي دشمن عورتن سان زنائون نہ ڪندا، انھن کي توڙي معصوم شھرين کي قتل نہ ڪندا ۽ ٻيون انساني خطائون بہ نہ ڪندا. ڇو تہ انھن کي اهڙي ريت پروگرام ڪيو ويو هوندو. ٽيڪنالاجي جِي هي جنگ، روايتي جنگ کان بلڪل مختلف ۽ تمام گهڻي مؤثر هوندي جنھن ۾ فتح پڻ يقيني هوندي.
هن باب ۾ ليکڪ دليل ڏئي ٿو تہ آزاد-خيالي جو تصور اسان کي ٻڌائي ٿو تہ انساني سوچ پنھنجي آخري تجزئي ۾ هڪ اڻ تقسيم ٿيندڙ، آزاد ۽ فطري طور هڪ فرد جي جامع، منفرد ۽ ذاتي ملڪيت آهي، جيڪا ڪو ٻيو نہ ٿو ڄاڻي سگهي. ان ڪري ئي آزاد-خيالي جو نظريو انسانن جي انفراديت، آزادي ۽ جذبات کي تمام گهڻي اهميت ڏئي ٿو. پر هاڻي جديد سائنسي خاص طور تي دماغي ۽ ذهني دريافتون، مٿئين تصور کي هيٺ کان مٿي تائين ڌُوڻي رهيون آهن، ايسيتائين جو سندس پاڙون ئي اکيڙي رهيون آهن. هنن دريافتن مطابق انساني سوچ ۽ جذبات (پيار، نفرت، ڪاوڙ، مقابلو، فرار وغيرہ) ڪنھن روح وغيرہ جي مرهونِ منت نہ آهن، پر اهي دماغي نيورانز ۾ پيدا ٿيندڙ اليڪٽرو ڪيميڪلز ۽ انھن جي فائرنگ جي سبب پيدا ٿين ٿا. اسان جو آزاد فيصلو در اصل آزاد نہ آهي، پر انھن ڪيميڪلز ۽ فائرنگ جي حسابي ڳڻپ ئي آهي. ان ڪري اها حسابي ڳڻپ فقط گوشت پوشت جي انسانن ۽ نامياتي زندگي تائين محدود نہ آهي، پر ڪمپيوٽر ۽ روبوٽ بہ هاڻي اهي ڪم ۽ فيصلا ڪري سگهن ٿا. نہ رڳو ايترو پر ان کان ڪيترا ڀيرا وڌيڪ ذهانت وارا ڪم صحيح طريقي سان غير نامياتي مشينن يعني هٿرادو ذهانت تي هلندڙ سليڪان ٽيڪنالاجي وارن روبوٽن سان ڪري سگهجن ٿا. اهي مشينون بجلي جي ڪرنٽ وسيلي اهي سڀ ڪم ڪري سگهن ٿيون. ان ڪري زندگي هاڻي نامياتي شڪلين يعني قدرتي مخلوقات جي جسمن کان ٻاهر روبوٽن جي جسمن ۾ پڻ واسو ڪرڻ شروع ڪري ڏنو آهي.
اڄ (2016) کان انسان پنھنجي جينياتي جوڙجڪ، ان ۾ موجود خوبين ۽ خامين وغيرہ جي باري ۾ آساني سان ڄاڻي سگهي ٿو. هن وقت 23_اينڊ مِي (23andMe)نالي ليبارٽري چڪاس اچي چڪي آهي. 23_اينڊ مِي جو مطلب آهي تہ منھنجن 23 ڪروموسومز جوڙن جي چڪاس، جيڪي اسان جي هر هڪ جيو گهرڙي توڙي جسم جي هر رطوبت ۾ موجود آهن. اسان کي اها خبر آهي تہ اڪثر ڪري اسان جي هر ذهني ۽ جسماني خوبي ۽ خامي يا بيماري ڪنھن نہ ڪنھن جِين سان لاڳاپيل هوندي آهي. هي ٽيسٽ موروثي لاڙن جھڙوڪ هاڪاري ناڪاري روين ۽ جسماني بيمارين جي حوالي سان 87% تائين ڀروسي وارا نتيجا ڏيندي آهي. شروع ۾ تہ هي چڪاس مھانگي هئي، پر هن وقت (2016) ۾ اها 99 آمريڪي ڊالرن ۾ ٿئي ٿي. توهان جڏهن ڪيليفورنيا جي ڪمپني "مائونٽين وِيو" کي گهربل رقم جي ادائگي ڪندا تہ اها توهان کي هڪ ننڍي ٿيلھي ۾ هڪ دَٻِي موڪليندا. توهان کي ڪرڻو اهو پوندو تہ ان دٻِي ۾ پنھنجي وات جي ٿورِي ٿُڪ وجهي، احتياط سان ان کي بند ڪري واپس ڪمپني ڏانھن موڪلڻو پوندو. موٽ ۾ اها ڪمپني توهان جي ٿُڪ يا لعاب مان توهان جي ڊِي-اين-اي جي چڪاس ڪري توهان جي 90 کان مٿي موروثي خصوصيتن ۽ بيمارين جي باري ۾ 87% تائين يقين سان امڪاني طور وچڙڻ يا نہ وچڙڻ باري ۾ ڄاڻ ڏيندي. اهي نتيجا توهان ڪمپني جي ويبسائيٽ تي آن لائين ڏسي سگهندا. اهڙيون ڪمپنيون ان ڊيٽا کي محفوظ ڪري ان کي ڪيترن ئي مقصدن لاءِ استعمال ڪري سگهن ٿيون. جن ملڪن ۾ ماڻھن جي خانگي معلومات (ڊيٽا) حاصل ۽ محفوظ ڪرڻ متعلق سخت قانون آهن، جھڙوڪ آمريڪا وغيرہ، اتي اهڙيون ڪمپنيون گهٽ لاڀ حاصل ڪنديون؛ پر جتي اهڙا ڪي بہ قانون نہ آهن ۽ حڪومت ئي سڀ ڪجهہ آهي، جھڙوڪ چين، روس ۽ ڪوريا وغيرہ، اتي اهي ايتري معلومات حاصل ڪري سگهنديون جو اتان جا حڪمران ان معلومات کي پنھنجن مفادن تحت استعمال ڪرڻ وسيلي پاڻ کي خدا بڻائي سگهن ٿا، تہ ٻئي پاسي وري عوام کي پنھنجي مرضي ۽ مفادن مطابق آڱرين تي نچائي پڻ سگهندا.
ڊِي_اين_اي چڪاس وسيلي توڙي گوگل ۽ سمارٽ فونن ۾ لڳل بايو سينسرز وسيلي گڏ ڪيل ڊجيٽل ڊيٽا اڳتي هلي ايتري اهم بڻجي سگهي ٿي، جو ملازمت ڏيندڙ ادارا اميدوارن کان لکت جو امتحان يا انٽرويو نہ پر سندن ڊِي اين اي رپورٽ وٺندا، ڇو تہ ان وسيلي اهي اميدوارن جون ظاهر توڙي لڪل صلاحيتون ۽ بيماريون توڙي جسماني صحت بابت بھتر انداز ۾ فيصلا ڪري سگهندا. ياد رهي تہ هن وقت بہ ڪوڙ ڳالھائڻ، وفاداري، غير روايتي يا ممنوعه جنسي رجحانات، فيصلي جي قوت وغيرہ جا جِين معلوم ٿي چڪا آهن. بلڊ پريشر، شگر، رت ۾ آڪسيجن جو سيڪڙو، دل جي ڌڙڪڻ جي رفتار وغيرہ جي معلومات ۽ چڪاس اڳ ۾ ئي سمارٽ فونن جي مختلف ايپليڪيشنز وسيلي گهر ويٺي ڪري سگهجي ٿي. ان ڪري اسان جي جسماني ڊيٽا تمام گهڻي اهميت جي حامل آهي، جيڪا اسان سمارٽ فونن جي مختلف ايپليڪيشنز جي معمولي مفت وارين سھولتن، اِي ميل يا وري کل-ڀوڳ وارين وڊيوز عيوض بغير سوچڻ جي ۽ بنا ڪنھن هچڪچاهٽ جي لاڳاپيل ڪمپنين کي ڏيڻ تي راضي ٿي ويندا آهيون ۽ انھن کي پنھنجن موبائيل فونن ۾ انسٽال ڪري ڇڏيندا آهيون.
ڊجيٽل ۽ بايو سينسرز وسيلي حاصل ڪيل اسان جي ذاتي ڊيٽا جي ڪري اڄڪلھہ سائيبر ڪمپنيون جھڙوڪ گوگل، فيسبوڪ وغيرہ جلد ئي ان قابل ٿي وينديون جو اهي اسان لاءِ اسان جي ذاتي فيصلن کان بہ وڌيڪ بھتر فيصلا ڪندڙ بڻجي وينديون ۽ اسان انھن کي هر شعبي ۾ ماهر جو درجو ڏئي ڇڏينداسين. ڳالھہ اتي ختم نہ ٿيندي، پر اڳتي هلي اهي پاڻ کي سڌارڻ وسيلي خود مختيار فيصلا ڪندڙ ۽ شعور رکندڙ بڻجي وينديون. اهو وقت پري نہ آهي جو توهان آن لائين ڪِنڊل، ايميزون يا ٻِي ڪنھن ايپليڪيشن تي جڏهن ڪي ڪتاب پڙهندؤ تہ اهي ڪتاب ۽ اها ايپليڪيشن توهان کي بہ پيا پڙهندا ۽ توهان جي پڙهڻ جي رجحانن بابت پيا معلومات گڏ ڪندا. توهان کي ڀلي وسري وڃي پر ڪِنڊل يا ايميزون کي توهان جي ڪا بہ ڳالھہ، ڪو بہ رجحان نہ وسرندو. اهڙي ريت هر وقت 24/7 توهان کي گوگل ۽ انٽرنيٽ سان سلھاڙيل ٻيون ايپليڪيشنز نظر هيٺ رکنديون رهنديون ۽ توهان تي پنھنجو اعتماد ۽ ڀروسو وڌائينديون رهنديون. آخرڪار ايندڙ انفارميشن ۽ بايو ٽيڪنالاجي انقلاب جي سنگم دوران اهي توهان جون مددگار هجڻ بدران خودمختيار بڻجي توهان تي حڪومت ڪنديون. ڇو تہ ان وقت ڪمپيوٽر الگورڌمز جي ڊيٽا پروسيسنگ ۽ فيصلن کي سمجهڻ ڪنھن انسان توڙي حڪومت يا اداري جي وس ۾ نہ رهندو.
ويھين صدي ۾ انسان-پسنديت نظرئي ۾ اعتبار ۽ ويساھہ جي ڪري دوائون عوام کي فائدو ڏيڻ ۽ بيمارين کي ختم ڪرڻ لاءِ ٺاهيون وينديون هيون، ڇو تہ فوج لاءِ ڪروڙين صحتمند فوجي جوان گهربل هئا، ۽ معيشت لاءِ ڪروڙين صحتمند مزدور گهربل هئا. ان ڪري رياستون عوام جي صحت لاءِ بھتر سھولتون ۽ خدمتون فراهم ڪرڻ ۾ پيش پيش هيون. ايڪيھين صدي ۾ انفارميشن ۽ بايو ٽيڪنالاجي جي سنگم دوران دنيا جي ترقي يافتہ ملڪن جا حڪمران ۽ سائنسدان طبقا پاڻ کي جديد طريقن سان بھتر بڻائي فاني منجهان لافاني بڻائي ڇڏيندا؛ اهي ابدي حسن، ابدي جواني ۽ ابدي سُرور حاصل ڪري وٺندا ۽ جنگين ۽ فيڪٽرين ۾ انھن کي ماڻھو نہ پر هٿراڌو ذهانت تي هلندڙ ماڻھن کان بھتر روبوٽ ميسر هوندا؛ ايترو نہ پر اهي گوگل ۽ ٻين انٽرنيٽ ذريعن ۽ سمارٽ فونن وسيلي ماڻھن جي جسمن، دماغن ۽ سوچن تي قابو پائي چڪا هوندا. اهڙي صورتحال ۾ انھن کي ووٽن پنڻ جي بہ ضرورت نہ رهندي، ڇو تہ اهي انھن کي بنا ڪوشش جي پيا ملندا. ان ڪري 2070ع ڌاري دنيا ۾ انسانن جا ٻہ نسل ٺھي پوندا: هڪڙا هوندا خدا بڻيل ۽ لافاني حڪمران ٽولو ۽ ٻيا هوندا کربن جي تعداد ۾ اسان جھڙا بيڪار بڻيل عام ماڻھو.
حڪمران طبقي جا جيئن تہ بيڪار بڻيل عام ماڻھن جي وڏي ٽولي سان ڪي خاص مفاد جڙيل نہ هوندا، ان ڪري بيڪار بڻيل اربين ماڻھو انھن جي رحم ڪرم تي ئي رهندا. جيتوڻيڪ ان دؤر جا بيڪار يا عام ماڻھو هن دؤر جي وچولي طبقي جھڙيون يا ان کان بہ بھتر سھولتون ماڻيندا هوندا، پر سندن ۽ حڪمران طبقي جي وچ ۾ زمين ۽ آسمان جيترو فرق هوندو، ۽ اهي بيڪار يا عام ماڻھو ان دؤر ۾ بہ غربت، بيمارين ۽ نظراندازي وارن روين جو شڪار رهندا. اهي بلڪل ايئن هوندا جيئن اڄ جي دنيا ۾ آفريڪا جي ملڪن ۾ غذائي قلت جا ستايل، هڏاوان ڍانچا بڻيل ۽ غربت ۽ بيوسي جي علامت بڻيل غريب انسان.

باب ڏهون: شعور جو سمنڊ

يووال نوح هرارِي ڏهين باب "شعور جو سمنڊ" ۾ اهو دليل ڏئي ٿو تہ مستقبل جا نوان مذهب ۽ تصور افغانستان جي غارن يا وچ اوڀر جي مدرسن منجهان ڪون ڦٽندا، پر اهي تحقيقي تجربيگاهن منجهان ڦٽي نڪرندا. جھڙي ريت اشتراڪيت جي مذهب ٻاڦ انجڻين ۽ بجلي جي ايجادن وسيلي انسان ذات کي اونداهيءَ جي غارن مان نجات ڏياري، ساڳيءَ ريت ايندڙ ڏهاڪن ۾ نوان ٽيڪنالاجي سان سلاڙهيل مذهب ۽ نظريا دنيا تي بايو ٽيڪنالاجي، جينياتي انجنيئرنگ ۽ ڪمپيوٽر الگورڌمز وسيلي غالب ٿي ويندا. موجودہ انقلابي اسلام ۽ عيسائيت جي کوکلي دعوائن جي ڀيٽ ۾ سليڪان وادي جا جاکوڙي محقق ۽ دانشور اسان لاءِ تحقيق جي ميدان ۾ نوَن مذهبن ۽ تصورن جو شراب ڪشيد ڪري رهيا آهن، جن ۾ خدا لاءِ ڪابہ جڳھہ نہ آهي، پر ان جي جاءِ تي فقط ٽيڪنالاجي ئي آهي. اهي جاکوڙي توهان کي سڀ نعمتون جھڙوڪ خوشي، امن، خوشحالي ۽ ايسيتائين جو ابدي زندگي، ابدي جواني ۽ ابدي خوشي فراهم ڪرڻ جا واعدا ڪن ٿا.هراري وڌيڪ لکي ٿو تہ سندن اهي واعدا موت کان پوءِ واري اڻ ڏٺل زندگيءَ ۾ اڻ ڏٺل خدا ۽ ان جي آسماني مخلوق يا فرشتن هٿان نہ پر ٽيڪنالاجي وسيلي هن ئي زندگي ۾ اهي سڀ شيون عملي طرح فراهم ڪرڻ جو يقين ڏيارين ٿا.
نوان ٽيڪنالاجي سان وابستہ مذهب ٻن قسمن ۾ ورهائي سگهجن ٿا: ٽيڪنو-انسان-پسنديت ۽ ڊيٽا مذهب. ڊيٽا مذهب جو لُبِ لباب ۽ دليل اهو وڃي بيھي ٿو تہ انسان پنھنجي حصي جو آفاقي سفر پوري ڪري چڪو آهي، ان ڪري هاڻي هن کي پنھنجي هٿ ۾ جهليل ٽارچ ٻين مخلوقن ۽ جسمن جي حوالي ڪرڻ گهرجي. هن ڀوائتي خواب بابت انڪشاف آخري باب ۾ ڪيا ويندا. جڏهن تہ هن باب ۾ ٽيڪنو-انسان پسنديت متعلق بحث ٿيل آهي، جيڪو اڃان بہ انسان کي اشرف المخلوقات جو درجو ڏئي ٿو ۽ ڪيترن ئي روايتي انسان-پسنديت جي اصولن سان چهٽيل آهي. ٽيڪنو-انسان پسنديت پڻ هن ڳالھہ تي اتفاق ڪري ٿو تہ انسان پنھنجو مقرر تاريخي وقت گذاري چڪو آهي ۽ اهو موجودہ حالت ۾ مستقبل سان هم آهنگ نہ رهي سگهندو، ۽ نہ وري مقابلو ڪري سگهندو. پر ان جي باوجود هي نظريو يا مذهب ان ڳالھہ تي يقين رکي ٿو تہ اسان ٽيڪنالاجي سان ليس ٿي پاڻ کي بھتر بڻايون ۽ هومو سيپينز کان هومو ڊيئس بڻجي وڃون، ڇو تہ اهو هومو ڊيئس پوءِ بہ هڪ پاسي تہ انسانن جون ڪيتريون ئي بنيادي خاصيتون رکندڙ هوندو، تہ وري ٻئي پاسي ڪيترائي ڀيرا وڌيڪ بھتر جسماني ۽ ذهني صلاحيتون رکندڙ هوندو. اهو ان قابل ٿي سگهندو تہ مستقبل جي جديد ترين غير نامياتي يعني مشيني شعور يا هٿرادو ذهانت رکندڙ الگورڌمز ۽ روبوٽن جو مقابلو ڪري سگهي. جيئن تہ اڄڪلھہ ذهانت انساني مغز ۽ سوچ جي محتاج نہ رهي آهي ۽ ان کان طلاق وٺي چڪي آهي ۽ هن وقت مشيني شعور يا هٿراڌو ذهانت ناقابلِ يقين حد تائين ترقي ڪري رهيو آهي. ان ڪري اهو تمام ضروري آهي تہ اسان انسان پنھنجن ذهنن کي لڳاتار تيزي سان بھتر بڻائيندا رهون تہ جيئن اسان ان راند جو حصو رهي سگهون.
ستر هزار سال اڳ وقوفي انقلاب (Cognitive Revolution) انسانن جي ذهنن کي تبديل ڪري ڇڏيو هو، جنھن ڪري آفريڪا جي ڀولڙن جي هڪ عام ۽ غير اهم مخلوق دنيا تي حڪمران بڻجي وئي. سندن بھتر بڻيل ذهنن پنھنجي موضوعي سوچڻ جي سگهہ ۽ ڪھاڻين وسيلي نيون بين الافرادي سچائيون جوڙيون: جھڙوڪ انھن مختلف خدائن جا تصور گهڙيا ۽ ڪارپوريشنز ۽ ادارا ٺاهيا. نتيجي ۾ مختلف شھر ۽ سلطنتون وجود ۾ آيون ۽ ٻولي کي لکت جو روپ مليو. انھن ڳالھين جي ڪري اڳتي هلي انسان ان قابل ٿيو جو ان ائٽم جي دل يا مرڪز کي ٽوڙي ائٽم بم ٺاهيو ۽ ڌرتي جي حد کان وڌي وڃي چنڊ تي بہ قدم رکيو. جيئن تہ اسان کي معلوم آهي تہ ڌرتيءَ کي ڌُوڻيندڙ اهو پھريون وقوفي انقلاب لکن سالن جي ارتقائي عمل جي ڪري آيو هو، پر پوءِ بہ هي انقلاب انسانن جي مغز ۽ ڊِي اين اي ۾ فقط معمولي تبديلين جي ڪري عمل ۾ آيو هو. جيڪڏهن اها ڳالھہ صحيح آهي تہ پوءِ جيڪو نئون ٽيڪنو-انسان پسنديت وارو انقلاب ايندو، ان ۾ تہ ضرور انسانن جي مغز ۽ ڊِي اين اي ۾ ڪجهہ ٻيون ۽ گهڻيون تبديليون اينديون؛ نتيجي ۾ انسان ذات هڪ دفعو وري ٻئين وقوفي انقلاب ڏانھن قدم کڻندي.
جيڪڏهن پھرئين وقوفي انقلاب اسان کي بين الافرادي سچائين سان روشناس ڪرايو ۽ دنيا جي سڀني مخلوقات تي برتري ڏني آهي ۽ اسان کي اشرف المخلوقات بڻايو آهي، تہ ٻيون وقوفي انقلاب وري اسان کي نہ رڳو هومو سيپينز کان هومو ڊيئس بڻائي ڇڏيندو، يعني فاني منجهان لافاني بڻائي ڇڏيندو، پر اسان تي ڪيتريون ئي اڻ ڏٺل ۽ اڻ سوچيل سچائيون ظاهر ڪندو؛ ۽ شايد اهو انقلاب اسان کي ڪائنات جو پڻ مالڪ ٺاهي ڇڏي. تاريخ ۾ هٽلر بہ اهڙا ئي بھتر بڻيل سپر انسان پيدا ڪرڻ جو خواب ڏٺو هو، پر هن ان خواب جي تعبير پنھنجي نسلي برتري ۽ پنھنجي نسل کي خالص بڻائڻ وسيلي ماڻڻ جي ڪوشش ڪئي هئي، جنھن ڪري تاريخ ۾ ڀيانڪ نسلي تعصبات ۽ جنگين جنم ورتو. پر هاڻي ان ساڳئي خواب جي ساڀيان مستقبل جي نينو ٽيڪنالاجي ۽ جينياتي انجينيئرنگ وسيلي پر امن نموني سان حاصل ٿي سگهندي!
هرارِي چوي ٿو تہ ٽيڪنو-انسان پسنديت جو نظريو عملي ميدان ۾ انسانن جي دماغن سان هٿ چراند ڪرڻ وسيلي اسان مٿان انيڪ اڻ ڏٺل ۽ اڻ سوچيل تجربن ۽ لقائن کي ظاهر ڪندو. جئين تہ انساني دماغ انتھائي پيچيدھہ آهي ۽ ان کي مڪمل سمجهڻ هن وقت تائين ناممڪن رهيو آهي، ان ڪري اسان فقط اندازن ۽ ڌُڪن وسيلي دماغي ۽ ذهني لقائن ۽ حالتن کي سمجهڻ جي ڪوشش ڪري رهيا آهيون ۽ ان جو مڪمل ادراڪ اسان جي سمجهہ کان مٿي آهي. ان سان هٿ چراند جو مطلب اهو ٿيندو تہ ڄڻ اسان بغير ڪنھن ڏسَ ۽ نقشي جي پنھنجي ٻيڙِي سمنڊ ۾ ڪنھن اڻڄاڻ منزل ۽ سفر ڏانھن رواني ڪندا هجون.
فرض ڪريو، روشنيءَ کي ئي ڏسو! اسان لاءِ روشني فقط نظر ايندڙ روشني ئي آهي. جڏهن تہ حقيقت ۾ ڏسڻ ۾ ايندڙ روشني ڪُل روشني جو بلڪل ٿورو حصو آهي، جيڪو ستن نظر ايندڙ روشنائي لھرن يا رنگن ((VIBGYOR=violet, indigo, blue, green, yellow, orange and red تي ٻڌل آهي. اسان جي اک تُرنج يعني واڱڻائي کان وڌيڪ لھري ڊيگهہ واري (الٽرا وايوليٽ) رنگ توڙي ڳاڙهي رنگ کان گهٽ لھري ڊيگهہ واري (انفرا ريڊ) رنگ کي نہ ٿي ڏسي سگهي. ان نظر نہ ايندڙ روشنيءَ جي اندر تابڪاري يا ريڊيائي لھرون رکندڙ لھري ڊيگهہ وارن لقائن ۽ رنگن (ايڪس ريز ۽ گاما ريز) جي دنيا لڪل آهي.
ساڳِي رِيت آوازن جي دنيا بہ ايئن ئي آهي. اسان جا ڪنَ 20 کان 20000 لھري ڊيگهہ واريون هوا ۾ پيدا ٿيندڙ لھرون ٻُڌي سگهن ٿا، پر اسان 20 کان گهٽ وارا آواز توڙي 20000 کان وڌيڪ لھري ڊيگهہ رکندڙ (الٽراسائونڊ) آواز ٻڌي نہ ٿا سگهون. مختلف جانور جھڙوڪ چمڙن جي ڏسڻ جي دنيا اهڙن ئي الٽراسائونڊ آوازن جي پڙاڏن تي انحصار ڪري ٿي، ڇو تہ اهي پنھنجي زبان سان اهڙا آواز ڪڍندا آهن جيڪي مختلف شين سان ٽڪرائجي انھن جي دماغن جي پردي تي پڙاڏن جا عڪس ٺاهيندا آهن. اهڙي ريت اهي نہ رڳو اهو معلوم ڪري وٺندا آهن تہ سامھون ڪيتري مفاصلي تي ڪھڙي شي يا ڪھڙو جيت يا جانور موجود آهي، پر اهي مختلف جيتن جي مختلف سوادن ۽ رنگن ۾ فرق پڻ ڪري سگهندا آهن، يا وري مختلف مادين مان پنھنجي محبوب مادِي يا نر جي جنسي لاڙي بابت پڻ صحيح اندازو لڳائي سگهندا آهن، ۽ ان سان گڏ و گڏ پاڻ مٿان حمله آور ٻين پکين يا جانورن جي حملي کان پڻ بچائيندا رهندا آهن. هاٿي، ويل مڇيون، ڪتا، ٻلا، گدڙ ۽ بگهڙ وغيرہ اسان کان مختلف رنگن ۽ آوازن کي ڏسڻ ۽ ٻڌڻ جي اهليت رکندڙ آهن. ان جو مطلب اهو آهي تہ رڳو حواسي معلومات جي حوالي سان اسان جو دماغ ٻين جانورن سان بہ مقابلو نہ ٿو ڪري سگهي.
هڪ پاسي تہ ٻين جانورن جي شعور جي حوالي سان اسان جي سمجهہ بلڪل ناقص آهي ۽ انھن جو احاطو نہ ٿي ڪري سگهي، تہ ٻئي پاسي انسانن جي دماغ ۽ شعور کي سمجهڻ جي حوالي سان جيڪا تحقيق هن وقت تائين ڪئي وئي آهي اها يا تہ انھن ماڻھن تي ڪئي وئي آهي جيڪي ڪجهہ سببن جي ڪري نارمل کان گهٽ دماغي صلاحيتون رکندڙ آهن، يا وري اهي ماڻھو اولھہ جي ملڪن جا آهن، تعليم يافتہ آهن، صنعتي ترقي يافتہ ملڪن جا آهن، شاهوڪار آهن ۽ جهموري لاڙا رکندڙ ملڪن جا آهن يعني وِيئرڊ آهن (WEIRD=Western, Educated, Industrially developed, Rich, Democrat). ان ڪري دماغي توڙي ذهني شعور کي مڪمل طور سمجهڻ ڪنھن ماڻھو جي وس کان گهڻو پري آهي. هيٺ دماغي شعور کي تصوير جي مدد سان ڏيکارڻ جي ڪوشش ڪئي وئي آهي:

[Source: Yuval Noah Harari (2016). Homo Deus: A brief history of tomorrow. Vintage. P. 418]
بھرحال مستقبل ۾ طاقتور دوائن، جينياتي هير ڦير،اليڪٽرانڪ ٽوپلن (Electronic Helmets) ۽ دماغ-ڪمپيوٽر اسڪرينن جي سڌي تصويرڪشي وسيلي شايد دماغي شعور کي اسان سمجهي سگهون ۽ دماغ ۽ ذهن جي اڻ ڏٺل ۽ اڻ سوچيل دنيائن ۽ لقائن جي دنيا ۾ پير پائي سگهون.
ٽيڪنو-انسان پسنديت مذهب جي اصولن تحت اسان اڳتي هلي پنھنجن جسمن ۽ دماغن کي ٽيڪنالاجي وسيلي بھتر تہ بڻائي ڇڏينداسين، پر اهو عين ممڪن آهي تہ ان ڊوڙ ۾ اسان پنھنجو ذهن، پنھنجو فھم ۽ پنھنجو شعور مرڳو ئي وڃائي ويھون، ۽ اسان اشرف المخلوقات منجهان وري ٻيهر ڀولڙن جھڙي هڪ ادنيٰ مخلوق بڻجي وڃون. زرعي انقلاب دوران جيئن تہ هڪ هاري ڀلي ڀت ڄاڻندو هو تہ هن کي پنھنجي پالتو ٻڪرين جي ڌڻ مان پنھنجي کاڌي لاءِ يا ڪھڻ لاءِ تمام چالاڪ ۽ تيز ترين ٻڪريءَ کي ئي ڪھڻو آهي، ڇو تہ اها ٻڪرِي ئي هن لاءِ وڌ ۾ وڌ پريشانيءَ جو سبب هوندي هئي. هارين ۽ ٻڪرارن پنھنجين ٻڪرين کي هن ئي طريقي سان تہ پالتو بڻايو هو. جھڙي ريت زرعي انقلاب کي مختلف ظلمن وسيلي جانورن کي سست ۽ ڪاهل بڻائڻ جو دؤر سڏيو ويندو آهي، ساڳي ريت وري ايندڙ ٽيڪنو-انسان پسنديت جي دؤر ۾ ٽيڪنالاجي وسيلي جيڪو ٻيون وقوفي انقلاب (Second Cognitive Revolution) ايندو ان ۾ تاريخ ڪٿي پاڻ کي ابتي پاسي نہ وٺي وڃي، جتي اسان ڪروڙين سالن کان پوءِ هڪ دفعو وري ڀولڙا يا ڪي وڏا ڪِيڙا ماڪوڙا ئي نہ بڻجي وڃون.
◙

باب يارهون: ڊيٽا مذهب

يووال نوح هرارِي آخري ۽ يارهين باب "ڊيٽا مذهب" ۾ ٻڌائي ٿو تہ ڊيٽا (معلومات) جي نظرئي، جيڪو هينئر مذهب جي صورت وٺندو پيو وڃي، مطابق سڄي ڪائنات ۾ هر هنڌ ڊيٽا ئي ڊيٽا آهي... ڪائنات ۾ هر وقت ڪيترائي ڊيٽا جا مظھر گردش ۾ آهن، ۽ ڊيٽا جو ڪارائتو ۽ لاڀائتو هجڻ لاءِ اهو ڏٺو ويندو آهي تہ ان کي ڪٿي، ڪير ۽ ڪھڙي ريت استعمال ٿو ڪري. هي شعبو ٻن شعبن جي علمن تي انحصار ڪري ٿو، جيڪي آهن ڪمپيوٽر سائنسز ۽ حياتيات، خاص طور تي بايو ٽيڪنالاجي. ڊيٽااِزم اڄ جي سائنسي حقيقت بڻجي چڪي آهي.
ڊيٽا ٻن سائنسي لھرن جي ڪري وجود ۾ آيو آهي: پھرين لھر جڏهن چارلس ڊارون پنھنجو جڳ مشھور ڪتاب "نسلن جي ارتقا بابت" (On the Origin of Species) ڇپائي پڌرو ڪيو تہ ان جي نتيجي ۾ حياتياتي علمن جي نقطئہ نظر سان جاندارن کي بايو ڪيميڪل يا نامياتي الگورڌمز طور سڃاتو ويو. ان جي اٺن ڏهاڪن کان پوءِ ٻِي سائنسي لھر دوران وري ايلن ٽيورنگ (Alan Turing) پھريون دفعو ٽيورنگ مشين جو تصور پيش ڪيو. جنھن جي نتيجي ۾ ڪمپيوٽر سائنسدانن الگورڌمز کي نامياتي (جاندارن) جسمن جي انحصاري کان آجو ڪيو ۽ غير نامياتي يعني مشينن وسيلي جديد اليڪٽراني الگورڌمز جو تصور پيش ڪيو. ڊيٽااِزم انھن ٻنھي لھرن کي پاڻ ۾ جوڙي ڇڏيو ۽ واضع ڪيو تہ نامياتي (جاندار) توڙي غير نامياتي (مشيني) الگورڌمز اصل ۾ ساڳين حسابي اصولن تحت ڪم ڪن ٿا. ان ڪري ڊيٽااِزم جو تصور اڳتي هلي ان قابل بڻجي ويندو جو اهو جانورن ۽ مشينن جي وچ ۾ موجود خال کي ڀري ڇڏيندو. نتيجي ۾ مشيني يا اليڪٽرانڪ الگورڌمز نہ رڳو ان قابل ٿي ويندا جو اُهي جاندارن يعني انسانن جي نامياتي يعني بايو ڪيميڪل الگورڌمز کي مڪمل سمجهڻ جي سگهہ حاصل ڪري سگهندا پر انھن کان بہ گوءِ کڻي ويندا.
ڊيٽااِزم جي مطابق ڪائنات ۾ ظاهر ٿيندڙ مختلف لقاءَ مختلف شين جي وچ ۾ سندن ساڳِي ڊيٽا کي مختلف طريقن سان استعمال ڪرڻ جا نتيجا آهن. يعني ڊگهي ڳچي وارا ضرافہ جانور، ٽماٽا ۽ انسان در اصل ساڳِي ڊيٽا کي مختلف طريقن سان استعمال ڪندڙ جاندار يا شيون آهن. انھن ۾ ائٽمن ۽ اليڪٽراني سطح تي ٿيندڙ لقاءَ ساڳين حسابن جي اصولن ۽ فارمولن جي پوئواري ڪن ٿا. ان ڪري ڊيٽااِزم جو مذهب هڪ ئي وقت سياستدانن، ڪاروباري ماڻھن، دانشورن، سائنسدانن ۽ عام رواجي گراهڪن لاءِ تحلقہ انگيز ٽيڪنالاجيون ۽ طاقتون فراهم ڪرڻ جو يقين ڏياري رهيو آهي. ٻين لفظن ۾ ڊيٽااِزم سڀني شعبن ۽ مضمونن کي جوڙڻ واري ڪائنات جي هڪ وڏي سچائي ۽ نظرئي طور اڀري رهيو آهي.
ڏسجي تہ ڊيٽااِزم اسان جي سکڻ جي روايتي نظرئي کي ئي ابتو ڪري ڇڏيو آهي. روايتي طرح سان ڊيٽا ئي سکڻ جي ڊگهي زنجير جي پھريون ڪڙِي آهي ۽ انسان کي ئي اها صلاحيت حاصل آهي جو اهو ان ڊيٽا کي استعمال ڪري سگهي. ان ڪري انسان ان ڊيٽا کي پنھنجي دماغ وسيلي معلومات ۾ تبديل ڪندو آهي، اها معلومات اڳتي هلي ڇڻي ڇنڊجي علم ۾ تبديل ٿيندي آهي، ۽ آخر ۾ انسان ان علم کي سياڻپ ۾ تبديل ڪري ۽ ان کي استعمال ڪري پنھنجي زندگي کي آسان بڻائيندو آهي. ٻئي پاسي ڊيٽااِزم جا حامي اهو اعتقاد رکن ٿا تہ اسان انسان ان قابل نہ رهيا آهيون تہ پنهجي ماحول ۾ ڊيٽا جي لامحدود سامونڊي وهڪري کي سھيڙي سگهون؛ نتيجي ۾ ان منجهان علم يا سياڻپ بہ حاصل نہ ٿا ڪري سگهون. ان ڪري بھتر آهي تہ ڊيٽا مان سياڻپ حاصل ڪرڻ وارو ڪم انسانن جي دماغن کان ڪيترائي دفعا تيز ۽ طاقتور اليڪٽراني الگورڌمز تي ڇڏيون تہ اهي ان کي ولوڙي ان منجهان سياڻپ ڪڍي سگهن. ٻين لفظن ۾ بگ-ڊيٽا ۽ ڪمپيوٽر الگورڌمز تي اڄڪلھہ يقين وڌندو ٿو وڃي.
نہ فقط زندھہ جاندار ۽ سڄو سماج ۽ ان ۾ موجود سڀ شيون جھڙوڪ ماکي جو مانارو، بيڪٽيريا جون رهائشي ڪالونيون، جهر جهانگ ۽ اسان جا شھر، توڙي مختلف تصور ۽ نظريا پڻ اڄڪلھہ ڊيٽااِزم تحت ڊيٽا کي استعمال ڪرڻ جا طريقه ڪار سمجهيا وڃن ٿا. مثال طور آزاد مارڪيٽ کي فروغ ڏيندڙ سرمائيداري نظام ۽ رياست جي مڪمل ضابطي هيٺ ڪم ڪندڙ اشتراڪيت هاڻي مدِمقابل نظريا، اخلاقي اقدار يا سياسي ادارا نہ رهيا آهن، پر اهي بہ ڊيٽا کي مختلف طريقن سان استعمال ڪندڙ نظام ئي آهن. سرمائيدارانہ نظام ۾ ڊيٽا کي مختلف رخن ۾ مختلف ماڻھو ۽ ادارا استعمال ڪري ان مان نتيجا ڪڍندا آهن. جڏهن تہ ڪميونزم يا رياستي اشتراڪيت واري نظام ۾ وري سموري ڊيٽا کي فقط رياست ۾ موجود مرڪزي قيادت پنھنجن مفادن لاءِ هڪ خاص رُخ ۾ استعمال ڪندي آهي. سرمائيدارانہ ۽ آزاد مارڪيٽ جي نظام ۾ سڀ صنعتڪار يا سرمائيدار ۽ سڀ گراهڪ پنھنجن پنھنجن طريقن سان موجود ڊيٽا کي استعمال ڪندا آهن، جنھن سان شين جي افاديت ۽ سندن قيمتون هر وقت ٻين سان مقابلي ۾ رهنديون آهن ۽ ڊيٽا هر هڪ ماڻھو يا اداري لاءِ هر وقت ميسر رهندو آهي. جڏهن تہ رياستي ضابطي ۾ رهندڙ ڪميونسٽ نظام ۾ ائين نہ ٿيندو آهي، ڇو تہ اتي سڀ شيون ۽ ادارا ۽ انھن جي ڊيٽا رياست جي رحم ۽ ڪرم تي رهندا آهن. نتيجي ۾ ملڪ جا اهم ماڻھو ۽ ادارا پاڻ ۾ آزادي سان لين دين نہ ڪري سگهندا آهن. پر ظاهر ايئن ڪيو ويندو آهي تہ سڀني ماڻھن کي پنھنجن لياقتن آهر مناسب نوڪريون مليل آهن ۽ انھن کي سندن ڪم آهر مناسب پگهار ڏني پئي وڃي؛ پر حقيقت اها آهي تہ سڀ نفعو حڪومت کڻي ويندي آهي ۽ نالي ماتر حصو ملازمن ۾ ورهايو ويندو آهي.
اڄڪلھہ انفارميشن ۽ بايو ٽيڪنالاجي ۾ ترقي جي ڪري دنيا ۾ ڪيترائي نظريا، مذهب، ادارا ۽ شيون پنھنجي معنيٰ ۽ افاديت وڃائي رهيا آهن ۽ انھن جي جاءِ ٻيون شيون والاري رهيون آهن. سياست جا ماهر، انساني سياسي جوڙجڪ ۽ انتظام کي پڻ ڊيٽا استعمال ڪرڻ وارا نظام سڏي رهيا آهن. اهي سرمائيدارانہ ۽ اشتراڪي نظامن وانگر جمھوريتن ۽ آمريتن کي پڻ ڊيٽا کي مختلف طريقن سان گڏ ڪرڻ ۽ ان جي ڇنڊ ڇاڻ ڪرڻ وارا نظام سمجهان ٿا. پھرين قسم جي نظام ۾ هر هڪ ماڻھو ۽ هر هڪ ادارو پنھنجن پنھنجن طريقن سان ڊيٽا کي گڏ ڪري ٿو ۽ ان جي ڇنڊ ڇاڻ ڪري گهربل نتيجن تائين پھچي ٿو؛ جڏهن تہ ٻئي قسم جي نظام ۾ فقط مرڪزي اداري طرفان خاص طريقي سان مخصوص ڊيٽا حاصل ڪئي ويندي آهي ۽ ان جِي محدود ڇنڊ ڇاڻ وسيلي پنھنجي مفادن وارا نتيجا ڪڍيا ويندا آهن. ويھين صدي کي اهو سهرو پاتل آهي تہ ان ۾ جمھوريتن کي آمريتن مٿان فوقيت حاصل هئي، ڇو تہ ورهايل طاقت ۽ آزاد فيصلن نہ رڳو حڪمرانن پر عوام جو بہ ڀلو پئي ڪيو ۽ انھن کي طاقت پئي فراهم ڪئي. پر مستقبل ۾ ايندڙ ڊيٽا انقلاب دوران جمھوريتون، قانون ساز ادارا، ووٽر ۽ آزاد گراهڪ وري عتاب هيٺ اچي ويندا ۽ مرڳو پنھنجو وجود بہ وڃائي ويھندا. ڇو تہ حڪمرانن جي خوشحالي ۽ طاقت سندن عوام تي انحصار نہ ڪندي. حڪمرانن لاءِ سندن خوشحالي ۽ فائدا انھن کي ان دؤر جا سپر ڪمپيوٽر ۽ بايو ٽيڪنالاجي فراهم ڪندا. مستقبل جي ٽيڪنالاجي حڪمران ۽ سائنسدان طبقن کي نہ رڳو فاني منجهان لافاني بڻائيندِي، پر اها انھن کي ابدي خوشي، ابدي حسن، ابدي جواني ۽ ابدي سُرور پڻ ميسر ڪندي! ان ڪري اهي عوام لاءِ ڇو سوچيندا ۽ انھن لاءِ ڇا لاءِ پريشان ٿيندا؟ زرعي انقلاب کان وٺي هلندڙ صنعتي انقلاب تائين حڪمرانن ۽ عوام جي ترقي، طاقت ۽ خوشحالي گڏيل ۽ مشترڪ رهي آهي، پر مستقبل ۾ ايندڙ ڊيٽا انقلاب دوران اها گڏيل نہ رهي سگهندي. نتيجي ۾ اربن جي تعداد ۾ اسان پارِي عوام "بيڪار ماڻھن جو وڏو ٽولو" بڻجي ويندي جيڪا سراسر حڪمران طبقي جي رحم ڪرم تي هوندي.
موجودہ وقت جون انٽرنيٽ پاليسيون پڻ تڪڙ ۾ جمھوري اصولن کي نظر ۾ رکي نہ ٺاهيون ويون آهن. ڇا اڄ ڪو ماڻھو يا ملڪ موجودہ انٽرنيٽ ويبسائٽس کي استعمال ڪندي پنھنجي خانگي زندگي يا ڊيٽا کي پاڻ تائين محدود رکي سگهي ٿو؟ جيسيتائين حڪومت جي ڪُمِي انٽرنيٽ جي موجودہ پاليسين کي سمجهي سگهي ۽ مستقبل لاءِ ڪو لائحہ عمل جوڙي، تيسيتائين انٽرنيٽ مافيا جو سھو وڏا ٽپا ڏئي اها ڊوڙ کٽي چڪو هوندو ۽ الائي ڪيترو اڳتي نڪرِي چڪو هوندو. اڄ جي دنيا ۾ انفرادي توڙي اجتماعي طاقت هٿيارن ۾ نہ پر پنھنجي ڊجيٽل ڊيٽا ۾ آهي. اها جيترو پکڙيل هوندي اوترو ئي اسان ڪمزور هونداسين. هن وقت بہ ڪيترائي طاقتور ادارا ۽ ملڪ اڻڏٺل طاقتن طرفان يرغمال بڻيل آهن ۽ پاڻ کي بيوس محسوس ڪن ٿا. سندن طاقت الائي ڪيڏانھن منتقل ٿي وئي آهي؟ اهي پريشان آهن. ايندڙ وقت ۾ اها پريشاني تمام گهڻي وڌندي ۽ اسان عوام تمام گهڻا بيوس ۽ بيڪار بنجي وينداسين.
ماضي جا جمھوري توڙي آمر اڳواڻ ان ڳالھہ ۾ بھتر هئا تہ انھن وٽ مستقبل لاءِ ڳُوڙِهي نظر ۽ بھتر منصوبا هئا، پر اسان جا مستقبل جا اڳواڻ هن معاملي ۾ بلڪل بيوس هوندا. اهي لافاني بڻيل خدائن جي ڀيٽ ۾ ڪجهہ بہ بھتر نہ سوچي سگهندا ۽ نہ وري عمل ڪري سگهندا، ڇو تہ مستقبل جا فيصلا انساني ذهن نہ پر مشيني شعور ڪندو. اهي هڪ پاسي اسٽاڪ ايڪسچينج ڪمپنين ۾ هٿرادو تيزي توڙي مندِي پيدا ڪري پنھنجا مطلب حاصل ڪري سگهندا، تہ ٻئي پاسي انھن جا مفاد تمام سوڙها هوندا ۽ عوام انھن جي دائري کان گهڻو تڻو خارج ئي هوندا، ڇو تہ انھن جا جسم، دماغ، ذهن ۽ سوچ وغيرھہ خدا بڻيل حڪمرانن وٽ يرغمال ئي رهندا. ان سڄي صورتحال ۾ انھن لاءِ هڪ ئي وڏو خطرو سامھون رهندو جنھن جي اڳيان شايد ان وقت جا خدا بڻيل ۽ لافاني حڪمران پڻ بيوس رهندا. اهو خطرو ڪو ٻيو نہ پر ماحولياتي تبديلي (وڌندڙ عالمي گرميءَ جو درجو، ماحولياتي گدلاڻ، گرين هائوس افيڪٽ گئسون ۽ اوزون تھہ جي تباهي) آهي! نئين مستقبل جي دنيا جا اڳواڻ، مسئلا ۽ انھن جو حل پيش ڪندڙ ڌريون بہ ٿي سگهي ٿو ارتقائي عمل وسيلي اڳتي هلي پاڻ کي هم آهنگ بڻائي ڇڏين. يعني اهو چئي نہ ٿو سگهجي تہ مستقبل جا حڪمران ڪھڙا هوندا. ان سڄي صورتحال ۾ اهو بہ هڪ امڪان آهي تہ جيڪڏهن مستقبل جا مسئلا انسانن جي وس کان ٻاهر هوندا تہ ٿي سگهي ٿو تہ ڪا نئين مخلوق ئي هن دنيا کي سنڀالي ۽ ان تي حڪمراني ڪري.
ڊيٽااِزم جي حوالي سان جيڪڏهن انساني تاريخ کي سوڙهو ڪجي تہ پوءِ سموري انسان ذات ڊيٽا (معلومات) کي ٺاهڻ ۽ استعمال ڪرڻ جو هڪ ڪارخانو آهي، جنھن ۾ هر انسان هڪ ننڍڙي مائيڪرو چِپ وانگر آهي. جي ايئن آهي تہ پوءِ يووال نوح هراري جو خيال آهي تہ ان انساني تاريخ جي سفر کي هيٺين چار مرحلن ۾ ورهائي سگهجي ٿو:

• پروسيسرز جي تعداد ۾ اضافو ڪرڻ وارو دور:
ڪنھن علائقي ۾ هڪ هزار ماڻھن جي ڀيٽ ۾ هڪ لک ماڻھو وڌيڪ بھتر، تيز ۽ گهڻو ڪم ڪندا. هي دؤر وقوفي انقلاب (Cognitive Revolution) جي بدولت شروع ٿيو، جنھن ۾ ماڻھن مختلف تصوراتي ڪھاڻيون گهڙيون. انھن ڪھاڻين جي ڪري سون ۽ هزارن جي تعداد ۾ اجنبي ماڻھن هڪ ٻئي سان تعاون ڪيو. نتيجي ۾ انھن دنيا جي طاقتور ترين جانورن تي فتح حاصل ڪئي ۽ انھن کي پنھنجن مفادن لاءِ استعمال ڪرڻ شروع ڪيو. اهڙي ريت انسان سڄي دنيا ۾ سڀني مخلوقات تي حاوي ٿي ويا.

• مختلف قسمن جي پروسيسرز جو تعداد وڌائڻ:
مختلف قسمن جا پروسيسرز ڊيٽا کي مختلف نمونن ۽ رُخن ۾ استعمال ڪري مختلف تجزين وسيلي نوان نوان ڪم سرانجام ڏئي سگهندا. ان سان اسان جي زندگين جي ڪينواس ۾ تجديد ۽ تخليق جا انوکا رنگ ڀرجي ويندا آهن. مثال طور هڪ سئو شڪاري (لاڏائو ۽ کاڌو گڏ ڪندڙ) ماڻھن سان ڪچهري جي ڀيٽ ۾ اسان مختلف شعبن جھڙوڪ هارين، لوهارن، واڍن، مذهبي پيشوائن ۽ طبيبن سان واسطو رکندڙ هڪ سئو ماڻھن جي ڪچهري منجهان ڪيتريون ئي نيون ڳالھيون سکي سگهنداسين. هي دور زرعي انقلاب (Agricultural Revolution) جي بدولت شروع ٿيو ۽ موجودہ وقت کان 5000 سال پھريان ختم ٿيو. هن دؤر ۾ ٻولين کي علامتي اظھار وسيلي لکت جو روپ ڏنو ويو ۽ ڪھاڻين جي بين الافرادي سچائي وسيلي سماج ۾ ناڻي جو تصور ڏنو ويو، جنھن لکين اجنبي ماڻھن کي پاڻ ۾ جوڙي ڇڏيو. نتيجي ۾ هڪ پاسي قديم قبيلن ۽ ڳوٺن منجهان شھر، سلطنتون ۽ بادشاهتون ٺھي سگهيون، ۽ ٻئي پاسي وري هاري، لوهار، واڍا، رازا ۽ فوج وغيرہ جھڙا ڌنڌا وجود ۾ آيا.

• پروسيسرز جا هڪ ٻئي سان رابطا وڌائڻ:
فقط پروسيسرز جو تعداد وڌائڻ ڪافي نہ آهي، پر انھن جي وچ ۾ رابطا وڌائڻ بيحد ضروري آهي. ڏهن اڪيلن ۽ هڪ ٻئي کان ڪٽيل شھرن جي ڀيٽ ۾ ڏهن هڪ ٻئي سان رابطي ۾ رهندڙ ۽ جڙيل شھرن ۾ معاشي، ٽيڪنالاجي ۽ سماجي ترقي وڌيڪ ٿي سگهندي. هي دؤر ٻولين کي لکت جو روپ ڏيڻ کان وٺي سائنسي انقلاب تائين جاري رهيو. هن ۾ مختلف سلطنتن ۽ بادشاهتن جي وچ ۾ رابطن ۾ تيزي آئي ۽ ناڻي ۽ آفاقي مذهبن جي بنياد تي انسانن سموري دنيا کي جوڙي هڪ جهانڊي هيٺ گڏ ڪرڻ جو خواب ڏٺو.

• پروسيسرز جا هڪ ٻئي سان آزاد رابطا وڌائڻ:
فقط پروسيسرز کي پاڻ ۾ جوڙڻ ڪافي نہ آهي پر انھن جي وچ ۾ آزاد رابطو تمام ضروري آهي. مثال طور ڏهن شھرن جي وچ ۾ فقط روڊ ٺاهڻ ايسيتائين ڪارگر نہ ٿيندو، جيسيتائين انھن تي سفر دوران ٿيندڙ چورين، ڦُرن، ڌاڙن ۽ خونن جي روڪٿام نہ ڪبي ۽ آزاد رابطن ۾ قانوني رڪاوٽن کي ختم نہ ڪبو. ٻين لفظن ۾ هر ڪنھن لاءِ آزاد رابطو معاشي ترقي جو ضامن آهي. تاريخ جو هي دؤر 1492ع کان شروع ٿيو ۽ ايڪيھين صدي تائين پکڙيل آهي. هن دؤر جي ابتدا دوران مختلف سياحن مختلف ملڪن ۽ ثقافتن کي ڳولي لڌو، جنھن سان مختلف دنيائن کي هڪ ٻئي سان ڳنڍڻ جي شروعات ٿي. ابتدا ۾ وسيلن جي کوٽ، لساني تعصبن، سياسي پابندين ۽ سخت قانونن سببان معلومات يا ماڻھن جي منتقلي تمام ٿورڙي تعداد ۾ ٿيندي هئي. پر هن وقت انسانن جو سڄي دنيا ۽ سڀني ملڪن جي ماڻھن سان رابطو هڪ خواب نہ پر حقيقت بڻجي چڪو آهي ۽ سائنسي انقلاب جي ڪري دنيا هڪ عالمي ڳوٺ بڻجي چڪي آهي. اسان هتي ويٺي دنيا جي ڪنھن بہ ڪنڊ جي ماڻھو يا لائبريري سان آواز ۽ تصويري رابطو جوڙي سگهون ٿا. اڄ اسان جيڪا ڪڻڪ، پٽاٽا، کنڊ، ڪافي ۽ چانھن وغيرہ استعمال ڪريون ٿا، اهي سڀ شيون پراڻي وقت ۾ ڪجهہ مخصوص ملڪن تائين محدود هيون.
هراري ڊيٽااِزم جي حوالي سان خدشو ظاهر ڪري ٿو تہ جڏهن دنيا جا سڀ انسان ۽ انھن جون سڀ شيون هڪ ٻئي سان جڙي "سڀني شين جي رابطن جو عظيم ڄار" (Internet of All Things) ۾ جڙي وينديون تہ پوءِ ٿي سگهي ٿو تہ سڀ مقصد حاصل ٿي وڃن، پر ان وقت هينئر واري انسان جو شايد وجود ئي باقي نہ رهي. ڇو تہ ان رابطن واري عظيم ڄار ۾ رهندڙ انسان جو جسم، دماغ ۽ ذهن مڪمل طرح سان هينئر واري انسان کان تبديل ٿي چڪو هوندو. ٻين لفظن ۾ اهو جديد انٽرنيٽ ٽيڪنالاجي طرفان يرغمال بڻجي چڪو هوندو. ان وقت انسانن جو حڪمران ۽ سائنسدان طبقو فاني منجهان لافاني بڻجي ابدي حياتي، ابدي حُسن، ابدي جواني ۽ ابدي خوشي هن دنيا ۾ ئي حاصل ڪري چڪو هوندو. اهڙي قسم جا تصور مختلف مذهبن ۾ پڻ پراڻي وقت کان پيدا ٿيندا رهيا آهن. هندن جي مذهب مطابق انسان جُوڻ مٽائي مختلف جنمن جي چڪر منجهان گذري نيٺ پاپن کان پاڪ ٿي ڪائنات جي روح "آتمان" سان وڃي ملندو ۽ هميشہ لاءِ امر ٿي ويندو. عيسائيت ۽ اسلام ۾ پڻ نيڪ ٻانھا پنھنجين نيڪين جي ڪري جنت ۾ داخل ٿيندا ۽ هميشہ جي ابدي زندگي حاصل ڪندا، جتي انھن کي سڀ نعمتون يعني هر قسم جو کاڌو، ابدي حُسن، ابدي جواني ۽ ابدي خوشي هر وقت ميسر هوندي.
ٻين مذهبن وانگر ڊيٽااِزم ۾ بہ ڪجهہ ضروري حڪمن جي پيروي ڪرڻ ضروري آهي؛ جھڙوڪ: پھرين ڳالھہ تہ اسان کي هر وقت ڊيٽا جي وهڪري کي وڌائڻ گهرجي ۽ پنھنجو پاڻ کي ٻين ماڻھن سان وڌ ۾ وڌ رابطي جي ڄار وسيلي ڳنڍڻ گهرجي. ٻيو تہ ڪير چاهي يا نہ چاهي تڏهن بہ انھن ماڻھن کي پاڻ سان جوڙڻ گهرجي؛ ۽ نہ رڳو ماڻھو پر دنيا جون سڀ شيون (جھڙوڪ گهٽين ۽ روڊن تي هلندڙ ڪارون ۽ گاڏيون، رڌڻن جا ريفريجريٽر ۽ ٻيون شيون، پڃرن ۽ پولٽري فارمن ۾ پلجندڙ ڪُڪڙيون ۽ گهرن توڙي جهانگن جا وڻ ٻوٽا وغيرہ) هڪ ٻئي سان ۽ پاڻ سان رابطي جي ڄارن وسيلي ڳنڍڻ گهرجن. ان سان ئي "شين جي رابطن وارو عظيم ڄار" جڙي سگهندو. ان ڄار ۾ موجود ريفريجريٽر بيضن جي تعداد جو حساب ڪتاب رکندو ۽ گهر جي مالڪ توڙي پولٽري فارم کي گهربل بيضن جي نئين تعداد بابت پيشگي اطلاع ڏيندو؛ روڊ تي هلندڙ ڪارون ۽ گاڏيون هڪ ٻئي سان ڳالھائينديون؛ گهر جي باغ توڙي جهانگ ۾ موجود وڻ ۽ ٻوٽا ڪابان ڊاءِ آڪسائيڊ، پاڻي ۽ گهم بابت اطلاع ڏيندا رهندا. ان نظام هيٺ موت ٻيو ڪجهہ نہ پر هڪ ماڻھو جو يا ٻِي ڪنھن شي جو اُن عظيم رابطن جي ڄار کان ڪٽجي وڃڻ هوندو. ڊيٽااِزم جي فروغ لاءِ اهو ضروري آهي تہ ڊيٽا (معلومات) بلڪل مفت ۾ حاصل ٿيندڙ هجي. ڊيٽا جي مفت ۾ حصول جي جاکوڙ ۾ پھريون شهيد آرون سئارز (Aaron Swartz) هو. هن 11 جنوري 2013ع ۾ احتجاج طور ڦاهو کائي پنھنجي زندگي جو انت آندو. 26 سالہ سئارز هڪ ناياب جينيس هو ۽ ڊيٽا جي آزاد ۽ مفت ۾ حصول جو وڏو پرچارڪ هو. هن 2008ع ۾ پنھنجو جڳ مشھور "مفت معلومات جو گوريلا منشُور" (Gurella Open Access Manifesto) مضمون ڇپايو. هن جو چوڻ هو تہ: "اهو ضروري آهي تہ جيڪا معلومات جتي لڪل يا گڏ ڪيل آهي، اها اتان ڪڍون ۽ ان جون ڪاپيون ڪري ان کي دنيا تائين پھچايون. اهو بہ ضروري آهي تہ جيڪا معلومات ڪاپي-رائيٽ کان ٻاهر آهي ان کي کُليل آرڪائيو يا ذخيري ۾ وجهون. ضروري آهي تہ لڪل ڊيٽابيسز کي خريد ڪري کليل ويبسائيٽن تي رکون. ضروري آهي تہ سائنسي جرنلز کي ڊائونلوڊ ڪري کليل ۽ مفت وارن رابطن جي ڄارن تي رکون. ضروري آهي تہ اسان سڀ مفت معلومات جي گوريلا منشور لاءِ گڏجي وڙهون". سئارز پنھنجي قول ۽ عمل ۾ يڪتا هو. هو جي ايس ٽي او آر (JSTOR) جِي ڊجيٽل لائبريري وارن تي خائف هو، ڇو تہ اهي پنھنجن پڙهندڙ گراهڪن کان معلومات يا مضمون ڏيڻ يا پڙهڻ لاءِ پئسا وٺندا هئا. هن لاءِ اها ڳالھہ تمام اڻوڻندڙ هئي. انڪري هن پنھنجي ايم-آئِي-ٽِي ڪمپيوٽر وسيلي جي ايس ٽي او آر ڊجيٽل لائبريري مان پئسن وارا لکين سائنسي مضمون ڊائونلوڊ ڪيا، جيڪي هن جو ارادو هو تہ انٽرنيٽ تي مفت ۾ پڙهڻ لاءِ رکندو. ان چوري جي ڪري هن تي ڪيس هلايو ويو.
جڏهن هن اهو محسوس ڪيو تہ هن کي ضرور سزا ڏني ويندي ۽ جيل موڪليو ويندو تہ احتجاج طور هن پاڻ کي ڦاهو ڏئي ڇڏيو. بعد ۾ مختلف احتجاج ڪندڙ هيڪرز طرفان داخل ڪيل قانوني پٽيشنز ۽ سرڪاري ۽ غير سرڪاري ادارن جي امڪاني نقصان کان بچڻ جي اثر هيٺ جي ايس ٽي او آر ڊجيٽل لائبريري وارن پنھنجي رويي جي معافي ورتي ۽ پنھنجِي اڪثر ڊيٽا عوام لاءِ مفت ۾ ميسر ڪئي.
هڪ لحاظ کان دنيا کي درپيش موجودھہ توڙي مستقبل جي ماحولياتي خطرن (آلودگي، گرميءَ جي درجي جي لڳاتار واڌ، وڌندڙ گرين هائوس گئسون يعني وڌندڙ ڪاربان ڊاءِ آڪسائيڊ، اوزون جي تباهي وغيرہ) کي پڻ "شين جي رابطن واري عظيم ڄار" وسيلي ٽاري سگهون ٿا. مثال طور 2010ع جي انگن اکرن موجب دنيا ۾ خانگي ڪارن جو تعداد هڪ کرب کان وڌيڪ آهي ۽ اهو ڏينھون ڏينھن وڌندو پيو وڃي، جنھن ڪري ماحولياتي گدلاڻ ۾ تمام گهڻو اضافو ٿي رهيو آهي. جيڪڏهن عوامي ٽرانسپورٽ ڪمپنين طرفان فقط پنج ڪروڙ عوامي ٽرانسپورٽ واريون گاڏيون اسان مان هر ماڻھو لاءِ هر وقت هڪ کان ٻئي هنڌ تائين پھچڻ لاءِ (نوڪريءَ يا ڪم تي وڃڻ لاءِ) ميسر هجن ۽ اسان سڀ اهي استعمال ڪريون تہ شايد اسان جو ماحول وڌيڪ گدلو ٿيڻ کان بچي پوي.ان سان نہ فقط روڊن تي آمدرفت جو دٻاءُ گهٽجندو، پر ان مَد ۾ روڊن جي ڪافي سارِي مرمت ۽ ٻين ڳالھين جي رقم پڻ بچي پوندي. "شين جي رابطن واري عظيم ڄار" کي فروغ ڏيڻ لاءِ ضروري آهي تہ اسان معلومات ۽ رابطن ۾ هر وقت اضافو ڪندا رهون. انڪري اهو ضروري آهي تہ اسان هر معلومات رڪارڊ ڪريون، ان کي ترت انٽرنيٽ جي مناسب نيٽورڪ تي اپلوڊ ڪريون ۽ ٻين تائين پھچايون. هن وقت ڪتن ۽ ٻلن لاءِ پڻ مخصوص ڊجيٽل ٽوپلا ٺاهيا ويا آهن، جيڪي انھن جانورن جي مغزن ۾ ٿيندڙ ڪيميائي ۽ نيوراني فائرنگ کي معني ڏئي ٻوليءَ جي صورت ۾ بيان ڪري سگهن ٿا. مطلب تہ جلد ئي پالتو ڪتن ۽ ٻلين جا فيسبوڪ اڪائونٽ مارڪيٽ ۾ اچڻ وارا آهن!
هراري هن باب ۾ پاڻ سڃاڻڻ جي تناظر ۾ چوي ٿو تہ ڊيٽااِزم نہ تہ آزاد-خيالي (Liberalism) ۽ انسان-پسنديت (Humanism) جي حمايت ڪري ٿو، نہ وري انھن جي مخالفت ئي ڪري ٿو. پر اهو پنھنجو پاڻ ۾ هڪ الڳ دنيا ۽ الڳ مذهب جي حيثيت رکي ٿو. انسان آفريڪا جي سوانا بيابانن ۾ 70000 (ستر هزار) سال اڳ ارتقائي عمل هيٺ وجود ۾ آيا هئا. انھن جا الگورڌمز ايڪيھين صدي جي ڊيٽا سمنڊ کي سمجهڻ لاءِ ڪون جڙيا هئا. ان ڪري اسان کي انسانن جي ڊيٽا کي استعمال ۽ هضم ڪرڻ وارين صلاحيتن کي سڌارڻ ۽ بھتر بڻائڻ جي ضرورت آهي. پر شايد اهو بہ ناڪافي رهندو، ڇو تہ "رابطن واري ڄار" (Internet of All Things) واري ايندڙ دؤر ۾ اهي بھتر بڻيل ماڻھو هڪ دفعو ٻيھر ڄٽ بڻجي ويندا ۽ شيون انھن جي سمجهہ ۽ دماغن کان تمام مٿي چڙهي وينديون. ٻيو تہ جڏهن ڪارون گهوڙي-گاڏين جي ڀيٽ ۾ مارڪيٽ ۾ اچي ويون تہ اسان گهوڙن کي بھتر ڪونہ بڻايو، پر انھن کي مورڳو پنھنجي ڪم تان ريٽائر ڪري ڇڏيو. ان ڪري شايد اهو وقت اچڻ وارو آهي جو عام انسان "شين جي عظيم رابطن" واري دؤر ۾ پنھنجي ڪم ۽ زندگي تان رٽائر ٿي وڃن.
ڊيٽااِزم جي اثر هيٺ موجودہ پيشہ ور افراد جھڙوڪ ڊاڪٽر، انجنيئر، استاد، شاعر، موسيقار وغيرہ جي جاين تي گهٽ قيمت ۽ گهٽ خرچ گهرڻ وارا روبوٽ اچي ويندا. ماضي ۾ لاڪ (Locke)، هيوم (Hume) ۽ وولٽيئر (Voltaire) جي ڏينھن ۾ انسان-پسنديت جي حامين اهو نعرو هنيو هو تہ "خدا جو تصور انساني ذهن جي پيداوار آهي". ڊيٽااِزم هاڻي ان تصور کي هن ريت تبديل ڪري ڇڏيو آهي تہ "هائو، خدا جو تصور انساني ذهن جي پيداوار آهي، پر انساني سوچ اصل ۾ بايو-ڪيميڪل الگورڌمز جي پيداوار آهي". سائنسدانن اڄڪلھہ انساني سوچ ۽ جذبن (پيار، ڪاوڙ، نفرت، دليري، خوف يا بزدلي وغيرہ) کي دماغ ۾ پيدا ٿيندڙ بايو ڪيميڪلز ۽ نيورانز جي فائرنگ جو حساب ڪتاب ڪندڙ نامياتي الگورڌمز قرار ڏنو آهي. اهي جذبا ڪروڙن سالن جي ارتقائي عمل ۽ انسانن جي گهربل صلاحيتن جي فطري چونڊ وسيلي جڙيا هئا، جن وسيلي انسان پنھنجو نسل ۽ وجود هن دنيا ۾ برقرار رکندو پئي آيو. هاڻي ايڪيھين صدي ۾ نامياتي جسمن ۾ اهي جذبا دنيا ۾ بھترين حساب ڪتاب ڪندڙ نہ رهيا آهن. ڇو تہ ڊيٽااِزم وسيلي بھتر الگورٿمز اچي چڪا آهن ۽ اڃا بہ بھترين رستي ۾ آهن. گُوگل ۽ فيسبوڪ هن وقت بہ توهان جي جذبن ۽ ذهني لاڙي کي توهان کان وڌيڪ بھتر سمجهڻ لڳا آهن، ان ڪري اهي توهان جو اعتماد کٽيندا پيا وڃن. هاڻي انسان-پسنديت جو سُونھون اصول ته، توهان ڪيئن ٿا محسوس ڪريو، ڪم نہ ٿو ڪري؛ پر ڪمپيوٽر الگورڌمز، گوگل ۽ فيسبوڪ جي فيصلن کي اسان وڌيڪ اهميت ڏيون ٿا.
جھڙي ريت عيسائيت ۾ اهو تصور هو تہ توهان خدا ۽ ان جي منصوبي کي سمجهي نہ ٿا سگهو، اهڙي ريت ڊيٽااِزم وري ان تي يقين رکي ٿو تہ انساني دماغ جديد ڪمپيوٽر پروگرامن ۽ الگورڌمز کي سمجهڻ جي صلاحيت نہ رکي سگهندو. اهو صحيح آهي تہ هن وقت بہ ڪمپيوٽر پروگرام، گوگل ۽ فيسبوڪ وغيرہ انسان ئي ٺاهين پيا، پر انھن جو هر هڪ حصو ان شعبي جي ڪيترن ئي پيشہ ور ماهرن جي هڪ وڏي ٽيم ٺاهيندي آهي؛ هڪ ماڻھو هينئر بہ ان جي ڪنھن بہ هڪ حصي بابت مڪمل ڄاڻ نہ ٿو رکي سگهي. ڪمپيوٽر الگورڌمز ماضي ۾ برابر انسانن ئي ٺاهيا هئا، پر هينئر اهي پنھنجن پيرن تي بيھي چڪا آهن ۽ پنھنجي مرضي سان هلڻ شروع ڪري چڪا آهن. انھن جي اڳئين منزل ڪھڙي هوندي، اها ڪنھن کي بہ خبر نہ آهي ۽ نہ ئي ڪو ان کي سمجهڻ جي صلاحيت رکي سگهندو.
جيئن تہ هر نظرئي تي تنقيد جا پھلو ۽ ان جا تنقيد نگار هوندا آهن، ان ڪري ڊيٽااِزم نظرئي يا مذهب جا بہ تنقيدي پھلو ۽ تنقيد نگار موجود آهن. انھن مطابق هر شي کي ڊيٽا جي مفھوم ۾ سوڙهو نہ ٿو ڪري سگهجي. خاص طور تي انساني زندگي ايتري پيچيدہ آهي، جو ان کي ڪمپيوٽر الگورڌمز شايد سمجهي نہ سگهن. انھن جو خيال آهي تہ متان اسان ڊيٽا جي چڪر ۾ ڪا اهم شي رهائيندا پيا وڃون. پر ڀلي ايئن هجي تڏهن بہ "سڀني شين جي عظيم رابطي" ۽ ڊيٽااِزم جو انقلاب پوءِ بہ اچڻو آهي، چاهي اهو غلط ئي ڇو نہ هجي. ڇو تہ هراري مطابق جيڪڏهن عيسائيت اڄ بہ قائم آهي تہ اهو نئون نظريو يا مذهب بہ ڪافي دير تائين قائم رهندو. ڊيٽااِزم جي ايندڙ وقت ۾ ڊيٽا جو لامحدود سمنڊ اسان لاءِ آساني بدران مشڪلات پيدا ڪري سگهي ٿو. ڇو تہ ايڪيھين صدي ۾ ماڻھو جي مٿان غير متعلقہ معلومات جي برسات ٿيندي رهندي، نتيجي ۾ ان لاءِ اهو معلوم ڪرڻ تمام ڏکيو ٿي پوندو تہ ڪھڙي ڳالھہ صحيح آهي ۽ ڪھڙي ڳالھہ غلط آهي. ان ڪري علم ۽ طاقت جو سرچشمو اها ڳالھہ وڃي بيھندي تہ ڪو ماڻھو غير متعلقہ معلومات کي ڪيتري حد تائين نظر انداز ٿو ڪري سگهي.
ڪتاب جي آخر ۾ ڊاڪٽر يووال نوح هراري چوي ٿو تہ جيڪڏهن اسان کي مھينن جي حساب سان سوچڻو آهي تہ بھتر آهي تہ اسان پنھنجي توجھہ وچ-اوڀر جي مسئلن تي ڏيون، يورپ ۾ پناهگيرن جي مسئلن تي سوچيون، يا وري چائينا جي معيشت جي سُست رفتاري کي ڏسون؛ جيڪڏهن اسان کي هي دنيا ڪجهہ ڏهاڪن جي حساب سان ڏسڻي آهي تہ پوءِ اسان کي وڌندڙ عالمي گرميءَ جي درجي تي سوچڻو پوندو، اسان کي ماڻھن جي وچ ۾ وڌندڙ اڻبرابري جي سببن کي ختم ڪرڻو پوندو ۽ موجودہ نوڪرين جي ختم ٿيڻ ۽ ايندڙ دؤر ۾ پيدا ٿيندڙ نين نوڪرين بابت غور ڪرڻو پوندو. پر جيڪڏهن اسان کي دُور انديش ٿيڻو آهي تہ پوءِ يقينن هيٺين ڳالھين تي غور ڪرڻو پوندو جيڪي اسان جي هر شعبي تي اثر انداز ٿيڻيون آهن:

• سائنس هڪ مذهب جي طور تي اڀري رهي آهي، جيڪا چوي ٿي تہ جاندار بہ الگورڌمز آهن ۽ زندگي، ڊيٽا کي پيدا ڪرڻ ۽ استعمال ڪرڻ آهي.
• ذهانت نامياتي يا جانداري شعور کان ٽُٽِي رهي آهي.
• غير شعوري يعني مشيني يا هٿراڌو ذهانت جيڪا انسانن کان وڌيڪ ذهين آهي، جلد ئي ان قابل ٿي ويندي جو اسان کي اسان کان وڌيڪ بھتر ڄاڻي سگهي.
•
مٿيون ٽي ڳالھيون ذهن ۾ ٽي وڏا سوال اڀارين ٿيون جيڪي توهان کي هي ڪتاب ختم ڪرڻ کان گهڻو پوءِ تائين جهانجهوڙيندا رهندا:

• ڇا جاندار سچ پچ ۾ الگورڌمز آهن ۽ زندگي واقعي ڊيٽا کي پيدا ڪرڻ ۽ استعمال ڪرڻ ئي آهي؟
• وڌيڪ قيمتي ڇا آهي-ذهانت يا شعور؟
• جڏهن مشيني شعور اسان کان وڌيڪ ذهين الگورڌمز سان ليس ٿي ويندو ۽ اسان کي اسان کان بھتر ڄاڻي سگهندو، تڏهن اسان جي معاشري، سياست ۽ روزمره زندگيءَ جو ڇا ٿيندو؟

هومو ڊيئس: سڀاڻي جي مختصر تاريخ جي مائيڪرو سمري

ڪتاب "هومو ڊيئس:سڀاڻي جي مختصر تاريخ" (Homo Deus: A Brief History of Tomorrow) پروفيسر ڊاڪٽر يُووال نوح هراري جو لکيل آهي، جيڪو سندس ٻين ٻن ڪتابن وانگر دنيا ۾ بھترين وڪامجندڙ ڪتاب آهي. هي ڪتاب چارلس ڊارون جي ارتقائي ۽ صلاحيتن جي فطري چونڊ واري نظرئي تحت لکيل آهي. سندس مواد 11 بابن تي ٻڌل آهي جيڪي ٽن حصن ۾ ورهايل آهن: هومو سيپينز (ماڻھو) دنيا کي فتح ڪن ٿا؛ هومو سيپينز دنيا کي معنيٰ ڏين ٿا؛ ۽ هوموسيپينز بيوس بڻجي وڃن ٿا. ڊاڪٽر هراري مطابق جانورن جي دنيا ٻن سچائين (معروضي ۽ موضوعي) تي مشتمل آهي، جڏهن تہ انسانن جي دنيا ٽن سچائين (معروضي، موضوعي ۽ بين الافرادي) تي ٻڌل آهي. ڪتاب جو مصنف هن ڳالھہ تي ڏکارو آهي تہ انسانن، جانورن کي پالتو بڻائڻ جي چڪر ۾ انھن تي ظلمن جا پهاڙ ڪيرائي چڏيا هئا ۽ اهو سلسلو هن دؤر ۾ وري وڌيڪ تيز ٿيو آهي. هن ڪتاب جو مرڪز ۽ محور هڪ اهڙو سفر رهيو آهي، جنھن ۾ هڪ عام دنيائي مخلوق يعني هومو سيپينز (اسان پارو عام انسان) ارتقا ڪندي غير اهم ۽ فاني مخلوق منجهان لافاني ۽ خدا بڻجندڙ مخلوق (هومو-ڊيئس: هومو معني انسان، ڊيئس معني خدا) تائين پھچڻ وارو آهي. هي ڪتاب انسان جي اُن تاريخي سفر بابت سڀني اهم انقلابن ۽ تاريخي واقعن تان پردو کڻي ٿو.
ڊاڪٽر يُووال نوح هراري پنھنجي تازي ڪتاب "هومو ڊيئس_سڀاڻي جي مختصر تاريخ" ۾ اهو واضع ڪري ٿو تہ هن ڌرتيءَ تي سڀئي جاندار ڪنھن وقت ۾ هڪ ئي جنس منجهان ارتقا ڪندي ڦٽا آهن. ارتقائي عمل (Evolution) ۽ گهربل صلاحيتن جي فطري چونڊ (Natural Selection) وسيلي انسانن توڙي سڀني جانورن ۾ سوچ ۽ مختلف جذبا جھڙوڪ غصو يا ڪاوڙ (ٻئي جي ڳالھہ يا عمل سان سھمت نہ هئڻ)، همت (مقابلي ڪرڻ جي حوصلو)، خوف (مقابلي جي ڊپ جو غالب اچڻ)، فرار (مقابلي کان پوئتي هٽڻ)، پيار (پنھنجي نسل کي جاري رکڻ ۽ جِين منتقل ڪرڻ)، نفرت (نقصانڪار شيءَ کان پاسو ڪرڻ) ۽ خوشي (پنھنجون جسماني، ذهني، جذباتي ۽ سماجي گهرجون پوريون ڪرڻ) وغيرہ پيدا ٿيا آهن. انھن جذبن جي ڪري جاندار پنھنجو نسل ڪاميابي سان جاري رکندا ٿا اچن. اڄوڪو انسان لکين ۽ ڪروڙين سالن جي ارتقائي عمل جي ڪري لنگورن جي هڪ جنس مان ارتقا جا مختلف مرحلا طئي ڪندي موجودہ صورت تائين پھتو آهي. سندس جذبن جي حوالي سان جديد معتبر دماغي/نيورالاجي معلومات اسان تي واضع ڪري ٿي تہ اهي جذبا جاندارن جي دماغن ۾ ٿيندڙ کربين نِيورانز جي فائرنگ، تعلقات ۽ جوڙجڪ جو حساب ڪتاب ڪندڙ بايو ڪيميڪل الگورڌمز آهن.
مٿيان جذبا سڀني جاندارن ۾ هڪجهڙا آهن، جيڪي اسانجي توڙي جانورن جي دماغن ۾ 80 ارب نيوران گهرڙن جي فائرنگ ۽ انھن جي وچ ۾ پيدا ٿيندڙ پيچيدہ تعلقات جا نتيجا آهن. شعور ۽ روح جي حوالي سان 7 جولاءِ 2012ع ۾ دنيا جي دماغي سائنسدانن "شعور متعلق ڪيمبرج اعلان" ۾ يڪراءِ طور تي اهو واضع ڪيو آهي تہ نہ رڳو انسانن پر ٻين جانورن ۽ مخلوقات ۾ پڻ انسان وانگر پيچيدہ نيوراني، ڪيميائي ۽ دماغي-رابطن جا عمل سندن دماغن ۾ ٿيندا آهن، جيڪي انھن ۾ انسانن وانگر مٿيان احساس ۽ جذبا پيدا ڪندا آهن. مطلب تہ انسان حياتياتي ۽ روحاني طرح سان جانورن کان وڌيڪ بھتر ۽ برتر نہ آهي. ان ڪري سڀني جانورن جھڙوڪ پکين، مڇين، ريڙهيون پائيندڙ نانگن بلائن ۽ ڀونءِ آبي جاندارن (خشڪي توڙي پاڻيءَ ۾ زندھہ رهندڙ جانورن) وغيرہ کي ايذاءُ يا تڪليف پھچائڻ يا انھن جي فطري حياتي کي تبديل ڪرڻ يا انھن جي حياتي کسڻ جي ذميواري يا ڏوھہ ملوث انسان يا انسانن جي مٿان آهي.
سچائي جي حوالي سان هرارِي چوي ٿو تہ جانورن جي دنيا ٻن قسمن جي سچائين تي ٻڌل هوندي آهي: انھن لاءِ هڪ سچائي تہ اها آهي جيڪا سندن چوڌاري انھن کي ڏسڻ ۾ ايندي آهي يا حواسن ذريعي محسوس ٿيندي آهي، هن کي "معروضي سچائي" (Objective Reality) چئبو آهي؛ هن ۾ وڻ ٽڻ، ٻوٽا، جبل، درياءَ وغيرہ شامل آهن، ٻِي سچائي وري ذاتي جذبات، محسوسات ۽ سوچ تي مشتمل هوندي آهي؛ هن کي موضوعي سچائي (Subjective Reality) چئبو آهي؛ هن ۾ ذاتي پسند، ناپسند، پيار، نفرت وغيرہ شامل آهن. انسان ٻنھي سچائين کان علاوہ ٽئين سچائي تي پڻ اوترو ئي بلڪه انھن کان وڌيڪ ويساھہ رکندو آهي، جنھن کي بين الافرادي سچائي (Inter-subjective Reality) چئبو آهي. هي سچائي دنيا ۾ مادِي طور ڪٿي بہ موجود نہ هوندي آهي، پر انسانن جي گهڙيل ڪھاڻين ۾ سندن ويساھہ جي ڪري انھن جي گڏيل سوچ ۾ موجود هوندي آهي.
چوندا آهن تہ هڪ ماڻھو ڪا ڪھاڻي ٻڌائيندو تہ ان تي ڪير بہ اعتبار نہ ڪندو؛ ڏھہ ماڻھو يا سئو ماڻھو اها ڪھاڻي ٻڌائيندا تڏهن بہ اها ڪُوڙ ئي رهندي؛ پر جڏهن اها ساڳي ڪھاڻي لکين ۽ ڪروڙين ماڻھو بيان ڪندا تہ اها ڪوڙ مان ڦري سچ ٿي ويندي يا ايئن کڻي چئجي تہ سچ سمجهي ويندي. هن قسم جي سچائي جا ڪجهہ مثال ناڻو يا ڪرنسي نوٽ، ملڪ، ادارا يا ڪارپوريشنون وغيرہ آهن. (ناڻو يا نوٽ اصل ۾ ڪاغذ جا بيڪار ٽڪرا آهن؛ ڌرتي تي قدرتي طرح سان ڪٿي بہ ڪو ملڪ، ادارو يا ڪارپوريشن ٺھيل نہ آهي، اهي اسان ماڻھن جون گهڙيل ڪھاڻيون آهن). انھن ڪھاڻين تي ويساھہ جي ڪري ئي، هرارِي مطابق، انساني تاريخ ۾ چار وڏا انقلاب اچي چڪا آهن ۽ پنجون انقلاب هڪ يا ٻن ڏهاڪن ۾ اچڻ وارو آهي. سڀ کان پھريون انقلاب جنھن کي "وقوفي انقلاب" (Cognitive Revolution) سڏيو وڃي ٿو برپا ٿيو، جنھن تاريخ جي سفر ۾ اڳتي هلي ٻين انقلابن جھڙوڪ زرعي انقلاب (Agricultural Revolution)، صنعتي انقلاب (Industrial Revolution)، سليڪان انقلاب (Silicon Revolution)، سڀني شين جي عظيم رابطن جي انقلاب (Internet of All Things Revolution) جي راھہ هموار ڪئي. هر هڪ انقلاب انسانن جي زندگين ۾ اهم تبديلي پئي آندي آهي.
انسان بنيادي طور تي معروضي سچائي (Objective Reality) جي ڀيٽ ۾ خيالن ۽ تصورن کي وڌيڪ پسند ڪندڙ رهيو آهي. تصوراتي ڪھاڻيون گهڙڻ ۽ انھن تي ويساھہ رکڻ جي نتيجي ۾، اجنبي انسانن هڪ ٻئي سان تعاون ڪرڻ شروع ڪيو. وقوفي انقلاب (Cognitive Revolution) انسانن کي ڪھاڻين گهڙڻ ۽ ٻڌائڻ جي قابل بڻايو. نتيجي ۾ انسان گڏيل تعاون جي ڪري ٻين مخلوقات تي قابض ٿي ويو. ماضي ۾انسانن جهانگلي جانورن کي پالتو بڻائڻ لاءِ انھن تي ظلمن جا پهاڙ ٽوڙي ڇڏيا. مثال طور سوئر هڪ اهڙو جانور آهي جيڪو پنھنجي سُنگهڻ ۽ نڪ وسيلي کاڌي ۽ پاڻي جا ٿاڪ ڳوليندو آهي. ان ڪري ماڻھو انھن کي پالتو بڻائڻ لاءِ انھن جا نڪ ڪٽيندا هئا. (هن وقت وري جينياتي انجنيئرنگ وسيلي انسان ڪيترن ئي جانورن تي هيڪاندو ظلم ڪري رهيو آهي). اهڙي ريت انسانن دنيا کي فتح ڪيو ۽ ڌرتي جيڪا پراڻي وقت ۾ شينھن، هاٿين، بگهڙن، جهانگلي مينھن ۽ پهاڙي هرڻن سان ڀريل هئي، اها انسانن سان ڀرجڻ لڳي ۽ جانور ختم ٿيڻ لڳا.
"زرعي انقلاب" (Agricultural Revolution) دوران انسانن لاءِ پاڪ ڪتابن جي لکت ۽ خدا جا قانون اهم هئا ۽ ماڻھو انھن جي هدايتن مطابق زندگي گذاريندا هئا. ان دؤر ۾ مذهبي ڪھاڻين جي اثر هيٺ هزارين ۽ لکين اجنبي ماڻھو هڪ ٻئي سان تعاون ڪرڻ لڳا. هڪ طرف ماڻھن آسمانن ۾ اڻ ڏٺل جنت جي حصول لاءِ پئي پتوڙيو تہ ٻئي طرف وري گڏيل افرادي قوت جي ڪري انھن معجزا ڪري ڏيکاريا. زرعي دؤر ۾ قبيلا ۽ ڳوٺ، شھرن ۽ سلطنتن ۾ تبديل ٿي ويا؛ ماڻھن هڪ هنڌ تي هڪ ٻئي سان گڏجي رهڻ سکيو؛ ۽ ڪينال کوٽيا، ڊيم ٺاهيا ۽ احرامِ مصر جھڙا حيرت انگيز عجوبا ٺاهيا. انھن مختلف پيشا جھڙوڪ هاري، لوهار، واڍا، پادري وغيرہ ٺاهيا ۽ ڪيترائي سماجي نظام متعارف ڪرايا جن ۾ لکت، ناڻي ۽ فوج جا نظام شامل هئا. پر ان دؤر ۾ هڪ سلطنت جو ٻين سلطنتن سان رابطو ڪٽيل رهيو.
يُووال نوح هراري مطابق انساني ترقي جا وسيلا ٻہ نہ پر ٽي آهن: مادِي وسيلا، توانائي ۽ تحقيق. ڌرتيءَ تي مادي وسيلا يا خام مال ۽ توانائي جا ذخيرا ڀلي محدود مقدار ۾ هجن، پر تحقيق وسيلي انسانن اڄ تائين اڻ ڏٺل ۽ اڻ سوچيل نت نوان وسيلا پئي ڳوليا آهن. زرعي دؤر دوران اولھہ جي ڪجهہ ملڪن، خاص طور تي برطانيہ ۾، ان دؤر جو اضافي ناڻو تحقيق تي استعمال ڪيو ويو؛ نتيجي ۾ انھن دنيا ۾ صنعتي انقلاب (Industrial Revolution) برپا ڪيو ۽ هڪ نئون مذهب انسان-پسنديت (Humanism) ٺاهيو. هن نئين ڪھاڻي مطابق علم ۽ طاقت جو سرچشمو پاڪ مذهبي ڪتاب نہ پر "انساني جذبا" سمجهيا پيا وڃن. ان ڪري مغربي دنيا ۾ انسان کي ڪنھن مذهبي خدا يا قانون تحت مقدس نہ ٿو سمجهيو وڃي، پر انسان-پسنديت ۾ اعتقاد جي ڪري انسان ۽ انھن جا جذبا اهم آهن. هن دور ۾ برطانيہ ۾ جسماني مشقت وارن ڪمن لاءِ مشينون استعمال ٿيڻ لڳيون ۽ توانائي جا نوان ذريعا ڳولي لڌا ويا. انھن تاريخ ۾ پھريون دفعو ٻاڦ تي هلندڙ انجڻيون ۽ ريل جي رستن جو ڄار سڄي انگلينڊ ۾ وڇايو. هن صنعتي انقلاب ۾ اڳتي هلي انگلينڊ جا سائنسدان ٻاڦ جي انجڻين کي وڌيڪ بھتر بڻائڻ ۽ ٻارڻ کي مشين کان ٻاهر بدران مشين جي اندر ٻارڻ ۾ ڪامياب ٿي ويا. نتيجي ۾ نہ رڳو ريل تي هلندڙ ڊيزل انجڻيون پر روڊن تي هلندڙ موٽر گاڏيون ۽ مختلف صنعتن جون مشينون پڻ ايجاد ٿيون. اولھہ جي سڀني غير مسلمان ملڪن ۾ صنعتي انقلاب اچي چڪو آهي ۽ اهي ان جا فائدا وٺي رهيا آهن. انھن جي شھرين کي بنيادي انساني حق حاصل آهن، جھڙوڪ صاف پيئڻ جو پاڻي، متوازن غذا، رهائش ۽ روزگار جا بھترين وسيلا ۽ انھن تائين هر ڪنھن جي هڪ جيتري پھچ، بھترين انصاف، انساني آزادي ۽ انساني جذبن جو احترام وغيرہ. مطلب تہ اتي فلاحي رياستن جو قيام عمل ۾ اچي چڪو آهي. هن تناظر ۾ ڏسجي تہ اسلامي دنيا جا مسلمان اڄ بہ زرعي انقلاب واري دؤر ۾ رهن پيا ۽ اتان جا شھري ڪيترين ئي بنيادي حقن، نعمتن ۽ سھولتن کان وانجهيل آهن ۽ سڀ ڪجهہ يعني عزت ۽ ذلت کي خدا ڏانھن منسوب ڪيو ويٺا آهن ۽ ڪا بہ سائنسي تحقيق ۽ ايجاد نہ پيا ڪن.
صنعتي طور ترقي يافتہ ملڪن، خاص طور آمريڪا، صنعتي دور جي اضافي ناڻي ۽ نفعي کي وڌيڪ تحقيق ۾ لڳايو ۽ دنيا ۾ "سليڪان انقلاب" (Silicon Revolution) برپا ڪيو. ياد رهي تہ سليڪان هڪ عنصر آهي جيڪو ڪمپيوٽر جي سرڪٽن ۽ اوزارن ۾ استعمال ٿيندو آهي. موجودہ سليڪان دؤر ۾ ڪمپيوٽر، انٽرنيٽ، سمارٽ فون ۽ سوشل ميڊيا وسيلي دنيا جا ملڪ توڙي ماڻھو هڪ ٻئي سان جڙي ويا آهن ۽ دنيا هڪ عالمي ڳوٺ بڻجي وئي آهي. هينئر هڪ دفعو وري هڪ نئين ڪھاڻي جنم وٺي رهي آهي ۽ علم ۽ طاقت جو سرچشمو "انساني جذبات"کان"هٿراڌو ذهانت ۽ مشيني الگورڌمز" ڏانھن منتقل ٿي رهيو آهي؛ يعني دنيا جا ترقي يافتہ ملڪ هٿرادو يا مشيني ذهانت تي تمام گهڻو ڀاڙي رهيا آهن ۽ پنھنجيون زندگيون آسان بڻائي رهيا آهن. دنيا جي ترقي يافتہ ملڪن جا ماڻھو پنھنجيون زندگيون هٿرادو ذهانت ۽ روبوٽن وسيلي وڌ ۾ وڌ آسان بڻائي رهيا آهن. انھن ملڪن ۾ اهو وقت پري نہ آهي جڏهن موجودہ پيشا جھڙوڪ ڊاڪٽر، انجنيئر، فوجي، نرسز، استاد، ڊرائيور، ويب ڊزائينر وغيرہ ختم ٿي ويندا، ڇو تہ انھن جي جاءِ تي گهٽ خرچ گهرندڙ هٿراڌو ذهانت وارا سافٽويئر ۽ روبوٽ اچي ويندا.
ايندڙ دؤر انفارميشن ۽ بايو ٽيڪنالاجي جي سنگم وارو دؤر هوندو. ان دؤر ۾ انسان نہ رڳو "موت" جنھن کي هن وقت تائين دنيا جي اڻٽر حقيقت سمجهيو ويندو آهي، تي ضابطو ۽ فتح حاصل ڪري سگهندو، پر "سڀني شين جي عظيم رابطي" (Internet of All Things) جو انقلاب پڻ برپا ڪري سگهندو. اُن دؤر ۾، جيڪو گهڻو پري نہ آهي (هڪ يا ٻہ ڏهاڪا کن لڳندا)، انسان انفارميشن ۽ بايو ٽيڪنالاجي وسيلي نہ رڳو پنھنجي ڊي اين اي (DNA) جي خرابين کي دُور ڪري سگهندو، پر ٻين پيدا ٿيندڙ بيمارين کي رت جي نالين ۾ گهمندڙ نينو روبوٽس وسيلي ان مهل ئي ختم ڪري سگهندو. نتيجي ۾ انسان فاني منجهان اڻ فاني يا لافاني بڻجي ويندو ۽ ابدي حسن، ابدي جواني ۽ ابدي خوشي حاصل ڪرڻ جي خواب کي حقيقت بڻائي سگهندو. اهي نعمتون هر ڪنھن لاءِ عام نہ هونديون، پر فقط انفارميشن ٽيڪنالاجي، بايو ٽيڪنالاجي ۽ هٿرادو ذهانت ۾ ترقي يافتہ ملڪن جا حڪمران ۽ سائنسدان طبقا، هن ئي دنيا ۽ زندگيءَ ۾ حاصل ڪري سگهندا. مطلب تہ انھن کي جنت لاءِ اڳئين جھان جو انتظار نہ ڪرڻو پوندو. ان وقت جا اسان پارا عام انسان "بيڪار بڻيل انسانن جو وڏو ٽولو" ٺاهيندا، جيڪي خدا بڻيل حڪمران طبقي جي رحم ڪرم تي هوندا. ان دؤر ۾ انسان-پسنديت واري ڪھاڻي بہ پراڻي ٿي ويندي ۽ ان جي جاءِ هڪ نئين ڪھاڻي جنم والاريندي، جنھن ۾ انساني جذبات نہ پر بگ-ڊيٽا ئي وڏو مذهب هوندو، ڇو تہ هٿرادو ذهانت ۽ بگ ڊيٽا تي هلندڙ روبوٽ ۽ ڪمپيوٽر انسانن کان ڪيترائي دفعا بھتر ۽ تيز فيصلا ڪندڙ هوندا. ان دؤر ۾ ڊيٽا جي آزاد وهڪري جي ڪري سڀ انسان ۽ دنيا جون سڀ شيون جھڙوڪ جانور، وڻ، ٻوٽا، ريفريجريٽر، ايئر ڪنڊيشنر وغيرہ هر وقت انٽرنيٽ ۽ موبائيل فون سان جڙيل هونديون. ان وقت جي خدائي صفتن سان ليس حڪمرانن وٽ، بگ ڊيٽا جي لامحدود نعمتن، تجزين ۽ طاقت جي ڪري عوام يا عام ماڻھو اهم نہ رهي سگهندا ۽ دنيا جا اربين ماڻھو "بيڪار ماڻھن جو هڪ وڏو ٽولو" ٺاهيندا.
اهو ان ڪري جو حڪمران نہ رڳو پنھنجا سڀ ڪم هٿراڌو ذهانت تي هلندڙ روبوٽن ۽ بگ ڊيٽا استعمال ڪندڙ سپر ڪمپيوٽرن وسيلي ڪندا، پر اسان پارن عام ماڻھن جي جسمن، دماغن، سوچن ۽ جذبن تي پڻ اثر انداز ٿي سگهندا. نتيجي ۾ اسان پارو عام انسان گمنامي جي اونداهين ۾ ڪٿي گم ٿي ويندو.
ڪتاب مان جيڪڏهن سبق جي ڳالھہ ڪجي تہ مون ترجمي نگار کي عام انسان (Homo Sapiens) جي فاني هجڻ کان لافاني (Homo Deus) بڻجڻ تائين جو سفر پڙهندي اهو ٿو محسوس ٿئي تہ هر دؤر ۾ انسانن جون ڪھاڻيون ۽ ويساھہ سندن مفادن آهر مٽبا پئي رهيا آهن. اقدار ۽ اخلاقيات جي سڄي راند "طاقت" جي چوڌاري پئي گهمندي رهي آهي. جنھن بہ ٽولي وٽ طاقت اچي ٿي تہ اهو پنھنجن مفادن تحت نين ڪھاڻين ۽ ويساهن جي پرچار ڪري ٿو ۽ پنھنجي طاقت جو استعمال ڪمزورن (جانورن، ماڻھن، نظرين توڙي شين) تي ڪري ٿو، مطلب تہ ٿامس مين (Thomas Mann) بلڪل صحيح فرمايو هو تہ "هر شيءَ سياسي آهي." (Everything is political)!
(هي اختصار “لِٽ لائيٽ” رسالي جي جنوري 2022 جي نائين شماري ۾ منھنجي ڇپيل ڪتابي جائزي جو سنڌي ترجمو آهي ).
◙

حوالا References

يووال نوح هراري (2016) هومو ڊيئس: سڀاڻي جي مختصر تاريخ. ونٽيج، آئي_ايس_بي_اين نمبر: 9781784703936
Yuval Noah Harari (2016). Homo Deus: A Brief History of Tomorrow. Vintage/Penguin Random House. UK.
Muhammad Ilyas Bhutto (2022). Micro Summary of “Homo Deus: A Brief History of Tomorrow”, A book of Yuval Noah Harari. Litlight Magzine, January 2022, Edition IX. Pp. 30-33. www.ynharari.com/about/