ارپنا
مرحوم سيد عمر شاهه لڪياريءَ جي
بيماريءَ ۾ ته سندس ڏڍ ڏانءُ ٿي نه سگهيس،
پر سندس وفات کان پوءِ ڪُلهي ڪانڌي به نه ٿي سگهيس.
جا ڀونءِ پيرين مون، سا ڀونءِ مَٿي سڄڻين،
ڌِڱ لٽبا ڌوڙ ۾، اُڀي ڏٺاسون،
ڏينهن مڙيئي ڏون، اُٿي لوچ لطيف چئي.
(شاهه)
جيل ڊائري
ڪايا مَنجَهه ڪَڙَن
” ڪَايا مَنجهه ڪَڙن “ محترم علي محمد شاهه لڪياري جي جيل ڊائري آهي. هن جيل ڊائريءَ ۾ 1980ع جي ڏهاڪي واري دور جي سنڌ يونيورسٽي ڄامشورو ۾ قوم پرست شاگرد سياست ۾ علي محمد شاهه جي شاگردي واري زماني ۾ هم آهنگي ۽ اُن سياست جي سفر ۾ آيل ڀوڳنائن ۾ جيل ياترا جو دور ۽ قيد وبند جون يادگيريون تحرير ٿيل آهن.
- 4.5/5.0
- 3466
- 1085
- آخري ڀيرو اپڊيٽ ٿيو:
- ڇاپو 1
مرحوم سيد عمر شاهه لڪياريءَ جي
بيماريءَ ۾ ته سندس ڏڍ ڏانءُ ٿي نه سگهيس،
پر سندس وفات کان پوءِ ڪُلهي ڪانڌي به نه ٿي سگهيس.
جا ڀونءِ پيرين مون، سا ڀونءِ مَٿي سڄڻين،
ڌِڱ لٽبا ڌوڙ ۾، اُڀي ڏٺاسون،
ڏينهن مڙيئي ڏون، اُٿي لوچ لطيف چئي.
(شاهه)
سنڌ سلامت پاران
هي ڪتاب سِپ پبليڪيشن نواب شاهه پاران 2009ع ۾ ڇپايو ويو. ٿورائتا آهيون بخشل باغيءَ جا جنهن ڪتاب جي سافٽ ڪاپي موڪلي سنڌ سلامت ڪتاب گهر ۾ شيئر ڪرڻ جي اجازت ڏني.
هن جيل ڊائريءَ ۾ 1980ع جي ڏهاڪي واري دور جي سنڌ يونيورسٽي ڄامشورو ۾ قوم پرست شاگرد سياست ۾ علي محمد شاهه جي شاگردي واري زماني ۾ هم آهنگي ۽ اُن سياست جي سفر ۾ آيل ڀوڳنائن ۾ جيل ياترا جو دور ۽ قيد وبند جون يادگيريون تحرير ٿيل آهن.
اوهان سڀني دوستن، ڀائرن، سڄڻن، بزرگن ۽ ساڃاهه وندن جي قيمتي مشورن، راين، صلاحن ۽ رهنمائي جو منتظر.
محمد سليمان وساڻ
مينيجنگ ايڊيٽر ( اعزازي )
سنڌ سلامت ڊاٽ ڪام
sulemanwassan@gmail.com
www.sindhsalamat.com
اداري پاران
سِپَ پبليڪيشن جا هيل تائين جيڪي به ڪجهه ڪتاب ڇپيا آهن، اُهي شاعريءَ تي مبني آهن. اُن ڪري نثر جي ڪنهن ڪتاب کي شروعات ڪرڻ لاءِ اسان هيل اڄ جي اجرڪ جي پَٽڪي واري صحافي ۽ ڪالهوڪي آزاديءَ جي پانڌيئڙي علي محمد شاهه لڪياري جي جيل ڊائري ”ڪَايا مَنجهه ڪَڙن“ پڙهندڙن کي پيش ڪري رهيا آهيون. هن جيل ڊائري ۾ 1980ع جي ڏهاڪي واري دور جي سنڌ يونيورسٽي ڄامشورو ۾ قوم پرست شاگرد سياست ۾ علي محمد شاهه جي شاگردي واري زماني ۾ هم آهنگي ۽ اُن سياست جي سفر ۾ آيل ڀوڳنائن ۾ جيل ياترا جو دور ۽ قيد وبند جون يادگيريون تحرير ٿيل آهن. سِپَ پبليڪيشن هن لڳ ڀڳ ٽي ڏهاڪا اڳ جي دور جي تاريخ کي وقت جي دز ۾ لٽجي وڃڻ کان محفوظ ڪندي ڪتابي صورت ۾ ڇپائي اوهان کي آڇيندي سرهائي محسوس ڪري ٿي.
تشدد جي تاريخ
سنڌ جو رت چوسيندڙ ڄورن جا اهي گفتا ٻُڌي، منهنجو ته پارو چڙهي ويو. خيال آيو ته اُٿي کين ست سريون ٻُڌايا. تازو ئي مون غلام نبي مغل جو ناول ”وطن واويلا“ پڙهيو هو. جنهن ۾ هن اهڙن ست ڪئا کائي حج تي هلندڙ سنڌي ڪامورن جي لاک لاٿي هئي. هاڻي به اهي سفارش يا پئسي جي ٻَل تي سڻڀيون پوسٽون حاصل ڪري، پنهنجي بدن تي مڻن جي حساب، سان مُردار چَرٻي چاڙهي، شگر ۽ بليڊ پريشر جا مريض بڻيو. سنڌين تي لعنت ملامت ڪري رهيا هيا، هنن نالائقن کي ايتري به خبر نه آهي ته سنڌ ڌرتي صدين کان وٺي ظل،، ڏاڍ ۽ دهشت گردي جو شڪار ٿيندي رهي آهي. هزارين سال اڳ هت ماڪڙ جيان آرين جا ڪٽڪ اچي لٿا. جن هتان جي مقامي لوڪن کي ڪُهي، زرخيز علائقا چَٽ ڪيا. دارا اعظم به پنهنجي سلطنت کي وسعت ڏيڻ لاءِ فوج ڪشي ڪئي. سڪندر مقدوني به پنهنجي لشڪر سان سنڌين جا ويڙها ڀڙڀانگ ڪيا. ان کانپوءِ تاريخ جي هر دور ۾ سنڌ کي ڦريو. لٽيو ۽ ڪُٺو ويو آهي. ڪڏهن ساسانين، پارٿينن، ارغونن ترخانن، مغلن ته ڪڏهن پٺاڻن، مطلب ته سنڌ جي گهٽي ۽ گهر مان ڳڀرن جا لاش کڄيا آهن.
سنڌي ورهاڱي کانپوءِ به سڪون جي ننڊ نه ستا آهن، روز روز فوج ڪشي، مارشلا، ڪوڙا ۽ مارُون سنڌين جا مقدر رهيا آهن. سالن کان اهڙي انسانيت سوز جسماني ۽ ذهني تشدد ڪري ڪيترا نوجوان پنهنجا عضوا ٽوڙائي ۽ ذهني توازن وڃائي ويٺا آهن. بدقسمتي سان تاريخ ۾ سنڌ لاءِ ٻليدان ڏيندڙن جو ڪو به نالو نشان نٿو ملي.
هاڻي وقت اچي ويو آهي ته سنڌ جي تاريخ کي نئين سر لکون، اچو ته سنڌ جي اهڙن گمنام هيرن کي ڳولي، مڃتا ڏيون. اهڙن سورمن کي سلام پيش ڪيون، جن پنهنجيون زندگيون قربان ڪيون ۽ جن اذيت گاهن ۽ ٽارچرسيلن ۾ پنهنجون جوانيون ڏنيون، جن معصومن جي آهه، بقا سان زندانن جا در ديوار لرزي ويندا هيا. جن جي نازڪ جسمن تي لڳندڙ ڦٽڪا ۽ سَٽڪا سندن پٺارن ۽ چتڙن تان چمڙي اُڊيڙي ڇڏيندا هيا. علي محمد شاهه لڪياري سنڌ جو اهو گمنام عاشق آهي، جنهن کي به پنهنجي جواني جا ڏينهن اهڙن اذيت گاهن ۾ گذاريا. جيئن هي پنهنجي ڊائري ۾ لکي ٿو ”سياري جي رات هڪدم مون کي اونڌو فرش تي ليٽايون ويو، ٻه فوجي ٽنگن تي ٻه فوجي ٻانهن تي چڙهي بيٺا ۽ هڪ فوجي اچي چتڙن تي چمڙي جي ٺهيل ڦڙڪي سان وسڪارا لاتا. شروع ۾ پهرين ڌڪن سان ڏاڍو عذاب آيو ۽ دل ۾ سوچيم ته رڙيون ڪيان. پر پوءِ وري خيال آيم ته هڪ انقلابي ڪارڪن لاءِ اهو ڪارنهن جو ٽِڪو آهي جو هڪ ڌارئين دشمن جي اڳيان ڌڪن جي سور کان دانهون ڪري ۽ رڙيون ڪري ۽ دشمن خوش ٿئي اهو سوچي چپ کي ڏندن هيٺان ڏئي ڌڪ سهندو رهيس. ڪجهه گهڙيون ڌڪ لڳڻ کانپوءِ عذاب گهٽ محسوس ٿيڻ لڳو پر وري چتڙن جي مٿان ٿڌو پاڻي هاري ڌڪ هڻڻ شروع ڪيائون ته وري سور وڌيڪ ٿيڻ لڳو. بهرحال ڌڪ هڻندا پاڻي وجهندا ڪُٽيندا رهيا جيئن اُٿيس ته چتڙن جي کل هنڌان هنڌان اُڊڙي پئي هئي ۽ ريش ڳڙندو وڃي پيرن جون کُڙيون کنيون. موٽي اچي کولي ۾ بند ڪيائون، ٿورو هلڻ ڪري چُتڙن مان رت وهڻ شروع ٿي ويو. جنهن اچي وري کڙيون کنيون. مون ان رت مان آڱر ٻوڙي کولي جي ڀت تي ’جيئي سنڌ‘ ۽ پنهنجو نالو لکي ڇڏيو“
اها ته آهي سنڌ جي هڪ ننڍڙي ڪارڪن جي سياسي سگهه ۽ دليري ان جي ڀيٽ ۾ اسان جا هي سنڌي ڪامورا جيڪي اڌ کان وڌيڪ بجيٽ چٽ ٿا ڪري وڃن، اهي خوشامندي پنهنجي ٿوري مفاد لاءِ سنڌ جو سودو ته ڇا پر ڌارئين اڳيان گيسي ڪرڻ لاءِ به تيار آهن، انهن جي مغز ۾ علم ۽ عقل جي جاءِ تي بدبودار گند ڀريل آهي. انهن سنڌ جي تاريخ پوري پڙهي ئي نه آهي. هنن کي سنڌ ۽ سنڌين تي ٿيندڙ ظلمن جي ڄڻ خبر ئي نه آهي. هوَس ۽ زر جي هنن پوڄارين کي اهو علم ئي نه آهي ته سنڌين جا ٻنيون ٻارا، واپار وڙا، ۽ شهر ڌارين جي قبضي ۾ اچي ويا آهن. هنن پنهنجا انمول هيرا، ذوالفقار ڀٽو، بينظير ڀٽو، مرتضيٰ ڀٽو، ساهنواز ڀٽو، نذير عباسي ظالمن هٿان شهيد ڪرايا آهن. پنهنجو حق گهرڻ تي جي. ايم سيد ۽ ٻين قوم پرست ليڊرن، شاگردن ۽ سياسي ڪارڪنن ناقابل برداشت عقوبتون، اذيتون، ڪوڙا، ڦٽڪا ۽ تشدد سٺا آهن. مان ته چوندس سنڌ جي تاريخ رڳو تشدد جي تاريخ آهي. شاباس آهي انهن جوڌن کي جيڪي باخبر هوندي به سنڌ جي عشق ۾ باهه سان کيڏن ٿا جيئن بلوچ قومپرست شاعر گل خان نصير چيو آهي.
یہ کٹھن ہے راستہ، جس پے ہم رواں ہیں،
کوندتی ہیں بجلیاں، دشمن آسمان ہیں،
گر بخت ہیں زلزلے، مٹ رہے نشان ہیں،
ٹوٹے ہیں حوصلے، سخت امتحاں ہیں۔
اس پہ وہ جوان پڑے
موت سے بھی جو لڑے
اها پڻ حقيقت آهي ته علي محمد شاهه جڏهن کان اک کولي آهي. هن ڌرتي تي رڳو غلامي، جهالت، مفلسي جا ڀيانڪ منظر ئي ڏٺا آهن، هر دور ۾ سنڌ تي ظلم، جبر ۽ ڏاڍ جا ڪارا ڪڪر ڇانيل ڏٺا آهن.
ان ڪري مون کي دل و دماغ ۾ انهن شين کان نفرت ۽ بغاوت آهي، ويتر يونيورسٽي ۾ پڙهائي دوران قوم پرست تحريڪ سان ويجهڙائي ڪري هن ۾ ذهني بلوغت ۽ شعور جي پختگي پيدا ٿي. ٽارچر سيلن جا ڦٽڪا ۽ سَٽڪا به اهي نفيس ماڻهو جو ڪنڌ جُهڪائي نه سگهيا. اهڙن باهمت ماڻهن لاءِ رسول بخش پليجو، ”ڪوٽ لکپت جو قيدي“ ۾ چيو آهي ته:
”واقعي ماڻهو ڪپهه کان ڪونئرو ۽ لوهه کان ڏاڍو آهي جي ڀاڙيو ٿئي ته پنهنجي قائد جي قاتلن جا بوٽ چٽيندڙ ڀاڙي سنڌي وڏيرو بنجي وڃي ۽ جي مُڙس ٿئي ته ڏاهر، دودو، دريا خان، مخدوم بلاول، صوفي شهيد، هوشو، پير صبغت الله شاهه، هيمون ڪالاڻي، نظير عباسي، ڀٽو ۽ الائي ڇا ڇا بڻجي وڃي.
ماڻهو جي بلندي ۽ پستي ڪيڏي نه اَٿاهه آهي جي پست ٿئي ته يزيد، چنگيز، هلاڪو، هٽلر، مسوليني، آمريڪي سامراجي، بيگن ٿي پئي، جي بلند ٿئي ته گوتم، عيسيٰ، محمد صلعم، سقراط، ارسطو، اسپارٽڪس، مارڪس، لينن، مائو ۽ هوچي منهه ٿي پوي.
منهنجِي، علي محمد شاهه لڪياريءَ سان واقفيت شاگردي واري زماني ۾ نواب شاهه ۾ ٿي، ان دور ۾ منهنجي ڪائنات جو مرڪز رڳو راند هئي، جنهن وقت منهنجي انجنيئرنگ ڪاليج ۾ داخلا ٿي، ان وقت مان انگلينڊ جي ٽوئر تي ويندڙ پاڪستان ڪرڪيٽ ٽيم جي ڪئمپ ۾ شامل هيس. انجنيئرنگ ۾ سيمسٽر سسٽم ڪري مان ڪئمپ ڇڏي اچي ڪاليج ۾ پڙهائي شروع ڪئي هئي.
بهرحال نواب شاهه ۾ پڙهائي دوران رانديگر دوستن اشرف ڀٽي نصيرجان، سعيد ميمڻ، سان گڏ سياسي شعور رکندڙ دوستن سان به واقفيت ٿي جن ۾ علي محمد شاهه لڪياري، علي حسن شاهه، شعبان ڀٽي، غلام رسول زرداري، صالح بلو، ساجن ڏاهري ۽ ٻين روشن خيال دوستن سان قربت وڌي، انهن ڪامريڊن کي جڏهن به پوليس تنگ ڪندي هئي ته اچي اسان جي هاسٽلن ۾ پناهه وٺندا هئا ۽ وري جڏهن پوليس اسان تي ڪڙو چاڙهيندي هئي ته اسان گهيرو ٽوڙي وڃي هنن جا مهمان ٿيندا هئاسين.
اهڙِي طرح شاگرد سياست ۾ سرگرم هئڻ ڪري مون به هٿ ڪڙيون پاتيون ۽ مختلف وقتن تي مختلف جيلن جا در کڙڪايا. يونيورسٽي ڇڏڻ بعد به ڪيترن سالن تائين نواب شاهه جي ڪورٽن ۾ شاگردي دور جي ڪيسن ۾ حاضريون ڀريندا رهياسين. انهن ڪيسن ۾ چاچا محرم علي ڀٽي، اشرف ڀٽي ۽ علي محمد شاهه لڪياري اسان جا ضامن هيا. ان کانسواءِ محمد بخش ڌامراهو، رحيم بخش جمالي وغيره بنا ڪنهن معاوضي جي اسان جا وڪيل هوندا هيا. ڪورٽن مان ڪيس ختم ٿيڻ کانپوءِ به اشرف ڀٽي، مشرف ڀٽي جي محبت ۽ علي محمد شاهه لڪياري جي قرب ڪري نواب شاهه سان جيءُ جڙيو رهيو.
لڪياري جي جيل جي ڊائري هڪ تاريخي رڪارڊ آهي، اسان جي نسل جي جن گهوٽن مارشلا جي ڪهري دور ۾ ماروُن ۽ ڦٽڪا کاڌا، تاريخ ۾ اهڙن ڪونڌرن جو ذڪر ڪرڻ به غير ضروري سمجهيو ويو. جن سياسي ورڪرن پنهنجون جوانيون جيلن ۾ ڳاريون انهن کي به ڪو ياد نٿو ڪري. ان جي بنسبت اسان جو ڪو به شاعر ۽ اديب ٻه ٽي سٽون لکي ٿو ته ان جو ذڪر بار بار ڪيو وڃي ٿو.
هن ڊائري جي اها به خاص ڳالهه آهي ته شيخ اياز جي شاعري کي ته هرڪو ساراهي ٿو، پر اهو قومپرست شاعر سنڌ يونيورسٽي جو وائيس چانسلر بڻجڻ بعد ڪيئن هم نوالا ۽ هم پيالا فوجي آفيسرن سان گڏجي پنهنجي ئي قوم جي ڪونڌرن کي ڪٽائي ٿو. پنهنجي ڪرسي بچائڻ لاءِ يونيورسٽي تي شيلنگ ۽ فائرنگ ڪرائي، مهينن جا مهينا يونيورسٽي کي تالا هڻائي، فوجن اڳيان سرخرو ٿيڻ لاءِ ڪيترن شاگردن جون جيل اندر کلون لهرائي ٿو. تاريخ ۾ شيخ اياز جي ان روپ کي الائي ڇو نه وائکو ڪيو ويو آهي. هتئون ڪيترن اديب دوستن لڪياري تي زور بار آڻي ڊائري مان شيخ اياز خلاف ڪيترا ٽڪرا ڪٽرايا آهن.
بهرحال اسان جا جيل صرف مسڪين مارن لاءِ عذاب گهر آهن، امير ماڻهن لاءِ جيل اندر به راحت جو هر سامان موجود آهي، کين ڏيتي ليتي سان ڪاٺ اندر به دنيا جي هر سهولت ملي ٿي. باقي غريب قيدي بکيو پيٽ ڀرڻ لاءِ دال کي گرم ڪرڻ تي به پادر کائي ٿو. جيئن لڪياري ٻُڌائي ٿو ته ”ڪالهه چڪر جا ٽي قيدي اسان جي ڏاکڻين پاسي وارين کولين ۾ بند ڪيا اٿن، کين ڏنڊا ٻيڙيون لڳل آهن ۽ سندن ڪانچن جا اڳٺ به نڪتل آهن. صبح شام ڏهه ڏهه ڏنڊا پيرن جي ترين تي هڻندا اَٿن، هنن جو ڏوهه صرف اهو آهي ته دال کائڻ جهڙي نه هوندي آهي. ان ڪري چڪر ۾ هڪڙي زبون پراڻي باريڪ ۾ پيل دروازي مان ڪاٺيون ڪڍي، دال کي تڙڪو ڏئي کاڌائون“.
جيل اندر هيٺين غريب طبقي سان ٿيندڙ اهڙي جُٺ لاءِ سائوٿ آفريڪا جو نيگرو ليڊر نيلسن منڊيلا ذڪر ڪري ٿو ته: ”ڪو به شخص ڪنهن به قوم کان صحيح متعارف ٿي نٿو سگهي جيستائين ان جي قيدخاني ۾ وڃي اتي جو ماحول نه ڏسي، ڪنهن به قوم جي باري ۾ تيستائين صحيح راءِ قائم ڪرڻ نه کپي ته هن جو وڏن ماڻهن سان ڪهڙو رويو آهي. بلڪ اهو ڏسڻ کپي ته گهٽ درجي جي عوام سان هنن جو سلوڪ ڪهڙو آهي“.
لڪياري جي هي ڊائري پنهنجي والد بزرگوار مرحوم سيد عمر شاهه لڪياري نالي ڪندي لکي ٿو ته ”بيماري ۾ ته سندس ڏڍ ۽ ڏانءُ ٿي نه سگهيس، پر سندس وفات کانپوءِ ڪلهي ڪانڌي به نه ٿي سگهيس“.
علي محمد شاهه لڪياري جيل ۾ هو ته سندس والد صاحب گذاري ويو هو. هو هن جي جنازي وغيره ۾ به شريڪ ٿي نه سگهيو هو. هن جي پنهنجي والد سان آخري ملاقات به جيل اندر ٿي هئي. آخري ملاقات مهل هڪ پيءُ پنهنجي پٽ کي جيڪا نصيحت ۽ وصيحت ڪئي آهي. يقين ڪيو ته اها پڙهي اسان پاڻ کي لڪياري جو دوست سڏائڻ ۾ فخر محسوس ڪيون ٿا. لڪياري کي سندس پيءُ آخري وصيعت ڪندي چئي ٿو. ”معافي نامو لکي نه ڏجانءِ، اهو مڙسن لاءِ عيب آهي... خبر نه آهي ته هاڻي پنهنجي جيئري ملاقات ٿئي الائي نه، منهنجا پير هاڻي قبر ۾ پيا آهن... ڪجهه ڳالهيون چوان ٿو، انهن کي ذهن ۾ رکجانءَ، پهريون ته ڪنهن به انسان کي ويهي هٿ نه ڏجانءَ... ڪچهري دوران کٽ تي سمهي ڪچهري نه ڪجانءَ“... وغيره وغيره، انهن جملن ۾ ڇا ته درويشانه خيال آهن. ڇا ته اخلاقي سگهه آهي، ڇا ته انسان ذات سان محبت جو درس آهي، مان ته سمجهان ٿو ته هن نفانفسي واري دور ۾ پنهنجي پُٽ کي اهڙي قسم جي وصيعت ڪنهن ورلي ڪئي هوندي. جيئن مهاتما گانڌي چيو آهي ته ”جيڪڏهن توهان وٽ بندوق ناهي ته ڇا ٿي پيو. اوهان وٽ اخلاقي سگهه ته آهي“.
اهو سچ آهي ته اسان جو سادو دوست علي محمد شاهه لڪياري ڏاڍو مٺو، ڏاڍو نرم مزاج، سڀ جو خيرخواهه ۽ ٻين کي جيءَ ۾ جايون ڏيندڙ صوفي آهي. يونيورسٽي مان ماسٽرس جي ڊگري حاصل ڪرڻ باوجود خودداري ڪري، هن ڪنهن به فرعون وڏيري کان نوڪري جي خيرات ڪانه گهري. هو هاڻي هڪ سنڌي اخبار ۽ چيئنل جي نمائنده طور هتان جي آزاريل عوام جي دردن جي دانهن ڪوڪ، بالا ايوانن تائين پهچائڻ ۾ سڪون محسوس ڪري ٿو.
اشتياق انصاري
اجرڪ جي پٽڪي وارو
علي محمد شاهه لڪياري اڄ جڏهن روزاني شام اخبار ۽ ڪي ٽي اين نوابشاهه جو عيوضي آهي، پر پوءِ به هن جي سيني ۾ سنڌ ۽ سيد سان عشق واري دل ان ئي رفتار سان ڌڙڪندي رهي ٿي. سائين جو صحافتي ڪردار پڻ ڏاڍو جاکوڙي، بيحد ڪٺن ۽ ساراهه جوڳو رهيو آهي، تڏهن ته هن جو صحافتي انداز سنڌي صحافت ۾ منفرد ۽ ڀرپور آهي. هن جي انفراديت جو هڪڙو ڀرپور ثبوت اسٽوريز آهن، جيڪي هن شام اخبار لاءِ لکيون آهن. ڏکين موضوعن جي ايتري انفراديت ۽ وري انهن تي ايتري گهرائي سان لکڻ واقعي به سائين جهڙي ذهين ماڻهوءَ جو ئي ڪارنامو ٿي سگهي ٿو. تترن، ڪڪڙن، ڏاندن، گهوڙن، پَٽڪن، رِلين، واڳوئن، پيروئن، ڪڻڪ جي لاباري، ڦٽين جي چونڊي وغيره تي جامع قسم جون تفصيلي اسٽوريز سنڌي اخبار جي دنيا ۾ هڪ نئون انقلاب چئي سگهجن ٿيون، جنهن جو ڪريڊٽ سائين علي محمد شاهه لڪياريءَ ڏانهن ئي وڃي ٿو. ان کان علاوه 2000ع واري آيل وڏي زلزلي جي پيرائتي رپورٽ ۽ تاريخي، سياسي، سماجي، ادبي انٽرويوز، تقريرون ۽ مضمون پڻ سائين جي محنتن جون ڀرپور ڪاوشون آهن.
بخشل باغي
اپريل 2003ع
ليکڪ پاران : رَت اَڏيءَ تان اُڏيو
ڳوٺ سيد جادل شاهه تعلقو مورو ضلعو نوابشاهه ۾ 3 اپريل 1954ع جي بهار واري مُند ۾ ڄاول ٻار لاءِ هڪ هفتو خوشيون ۽ خير خيراتون ٿيون. ڇَٺي واري رات سندس نالو علي محمد شاهه رکيو ويو.
سيد علي محمد شاهه کان اڳ ۾ پيءُ کي ڪوبه نرينو اولاد ڪونه هو، ان ڪري مٽن مائٽن لاءِ مستقبل ۾ ٿيندڙ سهاري واري ٻار کي وت آهر ماءُ ۽ پيءُ پالي ڇهه سال عمر تي پهچائي انهيءَ ڳوٺ جي پرائمري اسڪول ۾ سڄي تَرَ جي پياري اُستاد سيد حافظ جڙيل شاهه جي حوالي ڪيو، ته جيئن قرآن شريف سان گڏ مادري ٻولي سنڌيءَ ۾ ڀڙ ٿئي.
استاد وڏي محبت ۽ پيار سان پاڙهي پنج درجا پاس ڪرايا ۽ انگريزي تعليم پرائڻ لاءِ موري شهر جي هاءِ اسڪول ۾ داخل ڪرايو. موري جو شهر ڳوٺ جادل شاهه کان ڏکڻ، اوڀر ڪُنڊ تي ڇهه ميل پري هيو. سيد علي محمد شاهه ڳوٺ کان پري، جهنگل جي دنيا ڇڏي شهري ايريا ۾ هڪ وڏي اسڪول ۾ پهچڻ ۽ پڙهڻ ۽ استادن جي علم ۽ بصيرت ۽ نون دوستن سان ملڻ جلڻ ڪري پنهنجو پاڻ سڃاڻڻ واري ڏاڪي تي پهچي ويو ۽ جهنگل ۾ رهڻ ۽ شهر ۾ رهڻ ۾ فرق محسوس ڪرڻ لڳو ۽ هاڻ علم پرائڻ سان گڏ ڪيترن مشاعرن، جلسن ۽ جلوسن ۾ پاڻ وڃي مشاهدو ماڻڻ ۾ مشغول رهيو.
ڇاڪاڻ ته انهيءَ دوران ون يونٽ جو قهري ڳٽ سنڌ جي ماڻهن جي ڳچيءَ ۾ پئجي چڪو هو، جنهن مان اڃا جند ڇُٽي ئي ڇُٽي ته مٿان بي قصور ۽ معصوم قوم بنگالي، سنڌي، بلوچ ۽ پٺاڻن تي فوجي جنرلن پوري ملڪ ۾ مارشل لا مڙهي ڇڏي، جنهن عمومًا ان وقت جي چئن صوبن بنگال، سنڌ، فرنٽيئر ۽ بلوچستان ۽ خصوصًا سنڌ ۾ باهه تي تيل جو ڪم ڏنو.
جڏهن ته باقي پاڪستان جي هڪ صوبي خوشيون پئي ڪيون، يعني پنجاب! اهڙي ظلم خلاف ان وقت جي سڄي ملڪ جي اڌ حصي کان وڌيڪ آبادي واري صوبي بنگال ۽ مغربي پاڪستان جي ٽِن صوبن سنڌ، بلوچستان، سرحد جي عوام وڏي جاکوڙ شروع ڪري ڏني، مگر فوج سان لاڳاپيل صوبو پنجاب اسلامي آسرن، دم دلاسن تي مدار رکي فوج کي اڀاريندو رهيو ۽ فوجي جنتا راڪاس بنجي باقي چئن صوبن جي عوام جو رت وهائيندي رهي.
مِٽن مائٽن، پاڙي اوڙي، تعلقي، ضلعي، ڊويزن، ويندر پوري سنڌ کي ۽ سڄي سنڌي قوم کي انهيءَ مارشل لا جي جانڊهه ۾ پيسجندي ۽ ريهاڙ ڪندي ۽ روڊن تي سنڌي ماڻهن جو رت وهندي، تان ته چوٿين مارچ جو ڪيس پلئي پيو ۽ ائين ”رت دانگيءَ تان وري پوي“ واري ڪار سيد علي محمد شاهه سان ٿي. اهو سيد علي محمد شاهه نيٺ هن ڪڙيءَ تي پهتو، جنهن اهڙي ڀيانڪ صورتحال (جنهن جو گمان به نه هو) کي گهڻو پوءِ قلمبند ڪري ڪتابي صورت ۾ آڻي اوهان آڏو ساڻس ٿيندڙ روئداد پيش ڪري رهيو آهي.
ها! مان اهو ساڳيو علي محمد شاهه لڪياري درويش گهر جي پيداوار، پُر امن ماحول جي زنده تصوير، سادات گهراڻي جو فرزند آهيان ۽ اڄ جيڪي به سور سامهون آيا، سي سڀ سور سنڌ ڌرتي ۽ سنڌي قوم خاطر سر تي سَهي اوهان کي 23 مارچ 1940ع واري گُهر ڪيل پاڪستان ۾ ڇا ٿو ٿئي؟ سا ماجرا هوبهو ٻڌايان ٿو. انهيءَ لاءِ نه ته مون سور ڏٺا آهن ۽ مون کي عيوضي ۾ ڪجهه ملي، مگر انهيءَ لاءِ ته اهو پاڪستان ڪاٿي آهي، جنهن پاڪستان جي پهرين سِر سنڌ جي هڪ عظيم انسان، صوفي منش، رهبر سنڌ، سائين جي.ايم سيد رکي.
(1) پاڪستان ون يونٽ لاءِ وجود ۾ ڪونه آيو هو.
(2) پاڪستان مارشل لا لاءِ وجود ۾ ڪونه آيو هو.
(3) هڪ ”مارشل لا“ مٿان ٻي ”مارشل لا“، ٻين ”مارشل لا“مٿان ٽين ”مارشل لا“.
(4) پاڪستان جي عمر 43 سال ۾ ٽي مارشل لا.
ڇا اهي ڳالهيون انسانن جي ذهن ۾ ولوڙ پيدا ڪونه ڪنديون؟!
مون کي به اهي ڳالهيون ائين پلئي پيون.
مان ڪالهه به بي ڏوهي هوس ۽ اڄ به بي ڏوهي آهيان.
منهنجو ڏوهه فقط ۽ فقط اهو هيو جو سچ سان ساٿ نباهيم ۽ نباهيندس.
سال 1971ع ۾ ميٽرڪ پاس ڪيم ۽ اڌ پاڪستان ٽٽندي ڏٺم ۽ 1972ع کان مهراڻ ڪاليج مورو ۾ داخلا ورتم ۽ بي اي پاس جو ڪورس پاس ڪيم ۽ ان دوران جيئي سنڌ اسٽوڊنٽس فيڊريشن (جساف) سان واڳجي ويس ۽ انهيءَ وقت ڪيتريون جوابداريون سر تي اچي ويون، جن سان هڪ سچي ڪارڪن جي حيثيت سان نينهن جي لگن سان نباهيندو آيس.
مون مهراڻ ڪاليج مورو مان بي.اي ڪري سنڌ يونيورسٽي ڄامشورو ۾ شعبه بين الاقوامي تعلقات ۾ داخلا ورتي. تڏهن سنڌ يونيورسٽي جو وائيس چانسلر شيخ مبارڪ علي، مشهور سنڌ جو شاعر المتخلص شيخ اياز صاحب هو، جنهن صاحب وائيس چانسلر ٿيڻ شرط جيئي سنڌ اسٽوڊنٽس فيڊريشن وارن تي گند اڇلائڻ شروع ڪيو ۽ لاهي پاهي بيٺو. هن صاحب سنڌ لاءِ سٺا گيت لکيا ۽ وڏا شعر چيا، مگر هت اچڻ کان پوءِ سندس پورو دور سنڌ ڌرتيءَ لاءِ ۽ خاص ڪري جيئي سنڌ اسٽوڊنٽس فيڊريشن وارن لاءِ ڪارو ۽ بدزيبو رهيو. اقتدار جي لالچ سندس چوڻ مطابق ”کانئس ڏات کسي ورتي.“
”مارن منجهه مياس، نه ته ماڙين ماريس ڪينڪي“
جناب شيخ صاحب نس پِس ڦوڳ وارو ڪردار ادا ڪيو ۽ سندس رَويئي ۽ راءِ سان ”جساف“ وارن ڪيترن بيقصور نوجوانن تي قهري ڪوپ ڪري پيو ۽ انهيءَ باهه کان آءٌ به نه بچي سگهيس.
پهريائين مون کي ٽن سالن لاءِ رسٽيڪيٽ ڪيو ويو، جنهن جو اطلاع مون کي پنهنجي ڊپارٽمينٽ جي چيئرمين ميڊم مهتاب چنه امتحان ڏيڻ دوران ڪلاس ۾ اچي ڏنو ۽ وڌيڪ لاءِ شعبه جي چيئرمين ميڊم مهتاب چنا (هاڻي مهتاب اڪبر راشدي) چيو ته پيپر اطمينان سان ويهي ڏي.
حقيقت ۾ شيخ صاحب جي مون تي سخت ناراضگي هئي. ان جا ٻيا به گهڻا سبب هئا، پر مان صرف ٽي ٻڌايان ٿو ۽ جيڪڏهن ڪنهن کي ضرورت پوندي ته ثابتيءَ سان هر شيءِ ثابت ڪري ڏيکاربي. هڪ بي روزگار ڇوڪريءَ سان (نوڪري ڏيارڻ جي دلاسي تي) رنگ رليون ملهائيندو رهيو ۽ جڏهن ان کي پيٽ ٿي ويو ته پوءِ ان ڇوڪريءَ اسان ”جساف“ وارن کي سڄي روئداد ٻڌائي. جڏهن اسان ان ڳالهه جي خلاف احتجاج ڪيو ته يونيورسٽي جي هڪ استاد کي گهرائي ان کي چيائين ته هن عورت سان شادي ڪر. ٻي صورت ۾ توکي نوڪريءَ مان به ڪڍندس ۽ فوج جي حوالي ڪندس. (ڇاڪاڻ ته ڊي.ايم.ايل.اي قاضي سعيد گهاٽو يار هوس ۽ اها سڀ ڪنهن کي خبر هئي) مجبورن ان غريب استاد ان عورت سان شادي ڪئي ۽ مون آرٽس فيڪلٽيءَ ۾ احتجاجي ميڙ اڳيان هي شعر پڙهيو هو، جيڪو سندس ئي شعر جي تتبع تي چيم:
سِرُ اياز اڄ ڏنو ڪنهن نه ڄاتو ته ڇو؟
رت اڏيءَ تان اُڏيو، سنڌ ڏسندي رهي.
مون چيو هو ته:
ڀاڙي تي پيو اياز، ڪنهن نه ڄاتو ته ڇو؟
ڌوڙ اڏيءَ تان اُڏي، سنڌ ڏسندي رهي.
ان کان سواءِ سنڌ يونيورسٽي جي شاگردن شيخ اياز جي خلاف گڏهه جو جلوس پيرين اگهاڙو ڪڍيو هو، جنهن جي اڳواڻي رسول بخش ٿيٻو مرڪزي صدر جساف ۽ مون ڪئي هئي. شيخ اياز کي ان لاءِ گڏهه بڻايو ويو هو جو گڏهه کي اڳتي ڇڪبو ته پوئتي ويندو. ان ڪري وي.سي کي شاگرد چون ته ڪرسي ڇڏ ته هي چنبڙيو بيٺو هو. ان ڏينهن فيڪلٽي تي فائرنگ ۽ شيلنگ به پوليس ڪئي هئي، جنهن ۾ استادن عبدالحڪيم لاکو، آصد قاضي ۽ ميڊم مهتاب چنه وارن جلوس ڪڍي ايس.اِي ٽو ويا هئا ۽ احتجاج ڪيو هئائون.
ٽيون نمبر ته شاگردن جو هڪ وفد منهنجي اڳواڻيءَ ۾ يونيورسٽي کي کولرائڻ لاءِ وائيس چانسلر سان مليو. مون شيخ صاحب کي چيو ته يونيورسٽي تمام گهڻو عرصو بند رهي آهي ۽ توهان ان کي ٻيهر کوليو، جيئن سنڌي شاگرد ٻين يونيورسٽين جي شاگردن سان تعليمي سال ۾ گڏ هلن. مون کي چيائين ته مارشل لا وارا يونيورسٽي کولڻ جي اجازت نٿا ڏين، مان ڇا ڪريان؟ مون کيس چيو ته توهان اسان شاگردن جي رهبري ۽ رهنمائي لاءِ آيا آهيو، جيڪڏهن اهو فرض پورو نٿا ڪري سگهو ته پوءِ نوڪري ڇڏي وڃو. بس منهنجو ايترو چوڻ، صفا ڳاڙهو تتل سِيخ وانگر ٿي ويو ۽ مون کي چيائين ته، ”مان پڻهين کان پگهار ٿو وٺان جو نوڪري ڇڏي ڏيان.“ بس پوءِ ته شاگرد ساٿي اُڀا ٿي ويا وڙهڻ لاءِ تيار، گهٽ وڌ زبان استعمال ڪيائون. مون کين چيو ته هن پنهنجو وکر ظاهر ڪيو ۽ هاڻي توهان وري پنهنجي بردباريءَ جو مظاهرو ڪريو.
منهنجي گرفتار ڪرائڻ لاءِ ”هٿ ڌوئي پويان پيو.“ جنرل قاضي سعيد کي رڳو ڪن ۾ ڦوڪ ڏنائين، بس پوءِ ته ايس پي لالا اعظم پوليس جون ٻه ٽرڪون ساڻ ڪري پوليس وارين عورتن سميت سٺ ميل ٿاڻي تي پهتو ۽ منهنجي والد سيد عمر شاهه کي گرفتار ڪرڻ لاءِ آيا ته جيئن علي محمد شاهه پيءُ جي گرفتاريءَ کان پوءِ پاڻ کي گرفتاريءَ لاءِ پيش ڪري.
اتفاق اهڙو ٿيو جو پوليس بجاءِ منهنجي ڳوٺ جي، ڀُلجي سيد عطاء الله شاهه جي ڳوٺ وڃي نڪتي، ڇاڪاڻ ته اُتي به هڪ سيد عمر شاهه نالي آهي. عورتون پوليس واريون گهر ۾ گهڙي پيون ۽ سائين عمر شاهه کي ٻاهر وٺي آيون. ايس پي لالا اعظم کانئس منهنجي پڇا ڪئي، جنهن تي سائين عمر شاهه کيس چيو ته مون کي نه علي محمد شاهه نالي ڪو پٽ آهي ۽ نه وري ڪو اولاد ئي آهي. توهان ڀلجي پيا آهيو. ايس.پي چيس ته توهان ته ضرور ائين چوندا. بهرحال، گهڻي ڇڪ ڇڪان ۽ ڏي وٺ کان پوءِ پوليس ڪوٽڙي روانو ٿي وئي.
سنڌ يونيورسٽي ڄامشورو جي انٽرنيشنل هاسٽل جي ڪمري نمبر 63 ۾ شيخ مجيب الرحمٰن ۽ آءٌ گڏ رهندا هئاسون. دادو مان فون آئي ته شيخ مجيب جي والده وفات ڪري وئي آهي. مجيب ته ڳوٺ هليو ويو. اصولي طرح سان مون کي به وڃڻ کپندو هو، پر اسان جي کيسن ۾ سدائين سڃائي جو واسو. هاڻي دادو ڪيئن پهچان ۽ ان کي به ٻه چار ڏينهن گذري ويا ته مجيب شيخ پاڻ سنڌ يونيورسٽي ڄامشورو آيو ۽ جماڻي جي دعوت ڏئي ويو يعني ويهه فيبروري 1980ع تي.
ستار موريو ميمبر جساف ۽ مون صلاح ڪئي ته رات انٽرنيشنل هاسٽل ۾ 1980ع جا ڪئلينڊر کپائي، جيڪي پئسه ٿين ته ان جو ڀاڙو ڪري شيخ مجيب جي ڳوٺ هلنداسون.
رات جو ستار موريو ۽ آءٌ گڏجي اٽڪل پنجاهه کن ڪئلينڊر کپايا، في ڪئلينڊر پنج روپيه ۽ اهڙي طرح اسان کي اڍائي سؤ روپيه ٿي ويا. سمهڻ لاءِ اسان جو هاسٽل تي معمول هوندو هو ته پنهنجعي ڪمري تي ننڊ ڪونه ڪندا هئاسون. ان رات ستار جو چوڻ ته ٻئي ڪنهن ساٿيءَ جي ڪمري تي هلي ٿا سمهون ۽ منهنجو چوڻ ته رات جو هڪ ڏيڍ ٿو ٿئي، هينئر ڪنهن جي هلي ننڊ ڦٽايون ۽ اهڙيءَ ريت هاسٽل جي ٽيهين نمبر ڪمري ۾ سمهي پياسون. رات جو اٽڪل چئين بجي ڌاري ڪمري جو دروازو کڙڪڻ لڳو. مون کان اڳ ستار سجاڳ ٿيو ۽ بعد ۾ مون کي به ننڊ مان اٿاريائين. گئلريءَ جو دروازو کولي هيٺ ڏسون ته چوڌاري فوج ۽ پوليس جو پهرو لڳو پيو آهي، سنگينون سڌيون ڪيو بيٺا هئا، جيئن هندستان جي فوج سان مقابلي لاءِ تيار هجن. اسان گئلريءَ جو دروازو بند ڪري ويهي رهياسون. دروازو کڙڪائيندا رهيا ۽ اسان دروازو نه پيا کوليون. آخرڪار رائيفل جا ڪنداڪ هڻي زبردستي انٽرلاڪ ٽوڙي دروازو کوليائون. سڀ کان پهريائين ڪمري ۾ اندر ڊي.ايس.پي قربان علي شاهه ۽ ايس.پي لالا اعظم داخل ٿيا. اسان کي چيائون ته توهان ڪپڙا پايو، توهان کي گرفتار ڪرڻو آهي. لالا اعظم مون کان پڇيو ته ڏاڙهي ڪوڙائي ڇڏيئي ڇا؟ کيس چيم ته نه، ڌوٻيءَ کي ڌوئڻ لاءِ ڏني اٿم. اسان کي چنبو چنبي ۾ ڏئي ڪمري کان ٻاهر وٺي آيا. ورانڊي ۾ به فوجي ۽ پوليس رائفلون تاڻيو بيٺا هئا. اسان ٻاهر نڪتاسون ته ڪمري ۾ فوجي گهڙي پيا ۽ سمورو سامان بسترن جي چادرن ۾ وجهي کڻي ڀريون ٻڌائون. ان تي ڊيوٽي مئجسٽريٽ ايس.ڊي.ايم ڪوٽڙي ڪي بي رند جيڪو سنڌي هئو، ان کين چيو ته توهان کي جيڪو اعتراض جوڳو مواد يا شيءِ ڏسڻ ۾ اچي ته اها کڻو. پوءِ جيئي سنڌ اسٽوڊنٽس فيڊريشن جي منشور جون پنج سؤ کن ڪاپيون، ڪئلينڊر ۽ ڪتاب کنيائون، باقي سامان ڪپڙا وغيره ڦٽا ڪيائون.
اسان کي وٺي آرٽس فيڪلٽيءَ جي ڀرسان پوليس جي گاڏين ۾ اچي ويهاريائون. هاڻي پرهه باکون ڪڍيون هيون ۽ ڏينهن ٿيڻ وارو هو. گاڏيءَ ۾ اندر ماچيس جي تيلي ٻاري ڏٺوسون ته متارو ڏاهري سنڌ يونيورسٽي شاگرد يونين جو جنرل سيڪريٽري، عبدالصمد ڪانڌڙو اڳوڻو مرڪزي صدر جساف، ظفر راڄپر ۽ ٻيا به اٽڪل ويهارو کن شاگرد سٿيا پيا هئا. پوليس جون گاڏيون هلڻ شروع ٿيون ۽ اچي ڪوٽڙي لاڪ اپ جي پوليس اسٽيشن اڳيان بيٺيون. اتي سي.آءِ.ڊي وارا جيڪي سنڌ يونيورسٽيءَ ۾ گهمندا ڦرندا وتندا هئا، اهي ۽ اسٽوڊنٽس ويلفيئر آفيسر شوڪت شورو اسان کان اڳي ئي ويٺا هئا، جن اسان جي سڃاڻپ ڪئي ته فلاڻا فلاڻا شاگرد هي آهن، باقي جيڪي شاگرد هئا، انهن کي ڏينهن جو ٻارهين بجي تائين آزاد ڪري ڇڏيائون. صرف اسان عبدالصمد ڪانڌڙو، منظور پنهور، متارو ڏاهري، ظفر راڄپر، ستار موريو ۽ مون کي اندرئين لاڪ اپ ۾ بند ڪيائون.
علي محمد شاهه لڪياري
نوابشاهه سنڌ!
جيل ڊائري
فيبروري 1980ع کان جون 1980ع
سڄو ڏينهن کوليءَ ۾ ڪچهري ڪندا رهياسون. شام جو ايس.ڊي.ايم ڪوٽڙي ڪي بي رند آيو، جنهن ايس.ايڇ.او جي آفيس ۾ اسان کي گهرائي ڪچهري ڪئي ۽ چانهه بسڪوٽ کارايا.
80-2-22
ڄامشورو ٿاڻي جو ايس.ايڇ.او محمد موسيٰ سپاهه سميت پهچي ويو ۽ اسان کي ڪوٽڙي جي ايس.ڊي.ايم آفيس رمانڊ لاءِ وٺي هليو، پر ان جي غير حاضر هئڻ ڪري اي.ڊي.ايم ڪوٽڙيءَ وٽ پيش ڪيائين، جنهن اسان جون هٿڪڙيون کولائي ڪرسين تي ويهاريو ۽ اسان کي چانهه پياريائين. پوليس رمانڊ تي وٺي اسان کي حيدرآباد جي سٽي لاڪ اپ ۾ بند ڪيو. اتي ٻيا به اخلاقي ڏوهاري قيدي کولين ۾ بند هئا، جن سان ڪچهري ٿي. انهن ٻڌايو ته توهان ماني ڍؤ ڪري نه کائيندا ڪجو، ڇاڪاڻ ته پوليس تشدد ڪندي آهي. پيٽ ڀريل هوندو ته وڌيڪ تڪليف محسوس ٿيندي ۽ جيڪڏهن پيٽ خالي هوندو ته گهٽ تڪليف محسوس ٿيندي.
80-2-23
سٽي لاڪ اپ تي رهياسون. ڪامريڊ حسين بخش ٿيٻو، رسول بخش جو وڏو ڀاءُ ماني کڻائي آيو. گڏجي کاڌيسون. منهنجو ننڍو ڀاءُ ارباب علي شاهه به اخبار ۾ گرفتاريءَ جو پڙهي ملاقات ڪرڻ آيو. سنڌ يونيورسٽي ڄامشورو جا به ڪافي شاگرد ساٿي ملاقات ڪرڻ آيا. سڀڪو پيو دلاسا ڏئي ته مڙس ٿجو، دل نه لاهجو، اسان توهان سان گڏ آهيون. مشهور قول آهي ته: ”جڏهن توهان ٽهڪ ڏيو ٿا ته جڳ توهان سان ٽهڪ ڏئي ٿو، جڏهن توهان لڙڪ وهايو ٿا ته اڪيلا آهيو.“
80-2-24
سٽي لاڪ اپ ۾ رهياسون. مختلف ايجنسين جا ڪارندا سڄو ڏينهن ايندا رهيا ۽ مختلف قسم جا سوال پڇندا رهيا. پڇڻ جو طريقو انتهائي تحڪمانه ۽ رعب تاب وارو هو. شايد صرف نفسياتي اثر وجهڻ ٿي چاهيائون ته ڏسون ته ڪيترو دم اٿن.
80-2-25
سڄو ڏينهن ساٿين ۽ سنگتين جي ملاقات جو سلسلو جاري رهيو. فروٽ وغيره ته ايترو ٿي پيو هو جو ڀرپاسي وارين کولين ۾ رهندڙ قيدين کي ورهائي ڏنوسون ۽ ڊيوٽي تي موجود پوليس گارڊ به گهر کڻي ويو.
80-2-26
صبح جو ڄامشورو ٿاڻي جي ايس.ايڇ.او محمد موسيٰ اچي اسان کي هٿڪڙيون پارايون ۽ لاڪ اپ مان ٻاهر ڪڍيو. ڪافي ساٿي آيل هئا. ستار موريو، آءٌ ۽ عبدالصمد ڪانڌڙو صوبيدار سان گڏ جيپ ۾ ويٺاسون. باقي متارو ڏاهري، ظفر راڄپر ۽ منظور پنهور ڪار ۾ چڙهيا ۽ مڊ وي هوٽل تي اچي لٿاسون. ماني کاڌيسون، جيڪا ڪامريڊ حسين بخش ٿيٻو کارائي.
اتان سڌا سينٽرل جيل حيدرآباد جي ماڙيءَ ۾ داخل ٿياسون. جيل سپرنٽنڊنٽ چيو ته مارشل لا وارن جو حڪم آهي ته ٽي قيدي نارا جيل تي وڃن ۽ ٽي قيدي سينٽرل جيل تي رهن. ان ڳالهه ٻڌڻ کان پوءِ متارو ڏاهري، عبدالصمد لانڌڙو ۽ ظفر راڄپر تڪڙ ۾ اٿي بيٺا ته اسان هتي سينٽر ۾ وينداسون. هنن جا ڪاغذات ڏئي وٺي، صوبيدار محمد موسيٰ نارا جيل تي کڻي آيو. ڪامريڊ حسين بخش ٿيٻو به اسان سان گڏ هو ۽ نارا جيل تان موڪلائي واپس ٿيو. اسان کي جيل سپرنٽنڊنٽ پنهنجي آفيس ۾ گهرايو ۽ چيو ته هوش سنڀالي هلجو. هيءَ يونيورسٽي ڪانهي، جيل آهي. اجايا مطالبا نه ڪجو ۽ نه وري اسان کي پريشان ڪجو. ٻي صورت ۾ توهان ڏکيا ٿيندا. صوبيدار محمد موسيٰ کي جيل انتظاميه ڏي ڪوبه ليٽر ڪونه هو. جيل سپرنٽنڊنٽ مارشل لا وارن سان فون تي ڳالهه ٻولهه ڪئي ۽ انهن جي حڪم تي بنا ڪاغذي ڪارروائي جي اسان کي جيل ۾ رکيائين. نالي پڇڻ تي خبر پئي ته سپرنٽنڊنٽ سيد محبوب آهي. اسان جي اتي بيٺي بيٺي چار دفعا مين پڙي کاڌائين ۽ اٺ دفعا اوجهراڻيون کاڌائين. مون کي تعجب پيو لڳي ته هي ڪهڙو سپرنٽنڊنٽ آهي. ليڪن پوءِ خبر پئي ته روزانو آفيم جو روڙو کائيندو آهي، ان ڪري اها حالت اٿس. جيل جا سپاهي اسان کي اسپيشل وارڊ ۾ وٺي آيا. هر هڪ کي ٽي ٽي ڪمبل، ٻه پلاسٽڪ جون پليٽون، پاڻي پيئڻ لاءِ هڪ مٽ ۽ هڪ جمني ڏنائون ۽ جدا جدا کولين ۾ بند ڪري هليا ويا. کولين ۾ ايترا ته مڇر ۽ منگهڻ هئا جو اک اک سان مس لڳي ته مڇرن جي يلغار شروع ٿي پئي وڃي ۽ سڄي رات سورن ۾ گذري.
80-2-27
صبح جو سيٽي وڳي. اٿي ويهي رهيس. ننڊ ته ڪانه هئي. هڪ سپاهي ۽ جمعدار نالي چراغ آيا. دروازو کوليائون ۽ اسان کي چيائون ته پنهنجا کٿا ٻاهر ڪڍو ۽ کولين جي صفائي ڪيو. ان تي ستار موريو چيس ته اسان سياسي قيدي آهيون، کٿا توهان ٻاهر ڪڍو ۽ کولين جي به صفائي ڪرائي ڏيو. ان تان جمعدار سوسٽ ڪندو وارڊ کان ٻاهر نڪري ويو. اسان سوچيو ته ڦشري شروع ٿي وئي. پر پوءِ جمعدار ڇوڪرا پارٽي وٺي آيو، جنهن وارڊ جي به صفائي ڪرائي ۽ کولين جي به صفائي ڪئي.
اسان صفائي ٿي وڃڻ کان پوءِ کٿو وڇائي ڪچهري ويٺي ڪئي ته جيل جو منشي آيو، جنهن چيو ته علي محمد شاهه کي ماڙيءَ تي گهرايو اٿن. اسان پڇيس ته ڇا ڳالهه آهي؟ ٻڌايائين ته ڪجهه به نه. مان جيئن ماڙيءَ ۾ داخل ٿيس ته اُتي فوجي سپاهي بيٺل ڏٺم، جن کي منهنجي اچڻ جو ٻڌايو ويو. انهن سڀ کان پهريائين منهنجا هٿ پويان ڪري هٿڪڙي هنيائون ۽ پوءِ اکين تي ڪاري پٽي زور سان ٻڌي ڇڏيائون. ماڙيءَ مان ٻاهر ڪڍي، خبر ناهي ته ڪهڙي گاڏيءَ ۾ ويهاريائون. اڌ ڪلاڪ کن گذرڻ کان پوءِ مون کي گاڏيءَ مان هيٺ لاٿائون. چند قدمن هلڻ کان پوءِ پَٽ تي ويهاريائون. منهنجي هٿڪڙي ۽ اکين تان پٽي لاٿي وئي. منهنجي سامهون هڪ ٿلهو متارو شهپر وٽيل بلڪل ٺيٺ پنجابي پئي لڳو، فوجي وردي پاتل بيٺو هو ۽ آءٌ هڪ ننڍڙيءَ کوليءَ ۾ هيٺ پٽ تي ويٺل هوس. مون کي ان فوجي سپاهي حڪم ڏنو ته: ”الٽا هوجائو.“ مون کي ذهن ۾ مختلف سوال اڀرندا رهيا ته اُلٽو ڇو ٿيان. هن مون کي ٻه چار چڪر چيو، پر مان صرف تجسس، خوف گاڏڙ نظرن سان هن کي ڏسان پيو، ڳالهايان ڪجهه به نه پيو. هي ٻاهر نڪري ويو ۽ چند منٽن کان پوءِ ٻه فوجي سپاهي ساڻ ڪري آيو ۽ اچي مون کي دسيائون. منهنجو مٿو فرش تي ۽ ڄنگهون ڀت سان اُڀيون صرف پيرن جي آڱرين جو ڀت تي سهارو ڏنائون. گهڙي کن کان پوءِ محسوس ڪيم ته سڄي جان ٿڙڪي ٿي پئي ۽ نڪ تي ڏاڍو بار اچي پيو، جو نه ڪي وات کان ساهه پيو کڻي سگهان ۽ نه وري نڪ کان ساهه پيو کڄي. کونگهرا پيا لڳن. خبر ناهي ته ڪيڏي مهل بيهوش ٿيس. مون کي صرف ان وقت خبر پئي، جڏهن فوجي لانگ بوٽ منهنجي جسم تي سانوڻي جي برسات وانگر وڏڦڙي جيان وسي رهيا هئا ۽ هوش ۾ اچڻ کان پوءِ وري ”الٽا هوجائو“ جو حڪم ٿيو. مان وري به چپ، خاموش. ليڪن هن دفعي مون کي ٺونشا ۽ لتون هڻي وري ساڳي حالت ۾ اونڌو ڪيو ويو. هاڻي منهنجي حالت اها هجي جو ننهن کان چوٽي تائين پگهر سان شل هجان. منهن ۽ مٿي تي جيڪي فوجي لانگ بوٽ لڳا هئا، ان ڪري منهنجو سَنڌُ سَنڌُ چڪنا چور ۽ رڳ رڳ مان ريشو ۽ رت گاڏئون پاڻي پئي وهيو. اهڙي صورتحال ۾ خود مان، پنهنجو پاڻ کي به سڃاڻي نه ٿي سگهيس، ڇو ته ننهن کان چوٽيءَ تائين بدن تي سوڄ هئي. حڪم ڏنائون ته: ”کڙي هوجائو.“ اٿي بيٺس. منهنجا ڪپڙا لٽا رت ٻڏل فوجي سپاهي پيا صاف ڪن ۽ مون کي عرضدارانه انداز ۾ چون پيا ته: ”صاحب نے آپ کو بلایا ہے۔ ہماری شکایت مت کرنا۔“ دل ۾ ڏاڍو کليس ته جهان خان وارو معاملو آهي. مون کي سڌو هڪ ڪمري ۾ وٺي آيا، جن ۾ ٻه ماڻهو فوجي ورديءَ ۾ هئا ۽ باقي ٻه ڄڻا سِوِل ڪپڙن ۾ هئا. مون کي ڏاڍي عزت سان مليا ۽ ڪرسيءَ تي ويهاريائون. چانهه پيئڻ لاءِ پڇيائون. مون معذرت ڪئي. ان کان پوءِ مختلف سوال واري واري سان پڇندا رهيا:
1. ڄامشوري جي ٻنهي يونيورسٽين جا ڪهڙا استاد ۽ نوڪري وارا ماڻهو توهان جي پارٽي جا آهن ۽ مالي مدد ڪندا آهن؟
2. توهان وٽ اسلحو ڪهڙو آهي ۽ ڪٿان وٺندا آهيو؟
3. توهان ڏوڪڙ ڪٿان آڻيندا آهيو؟
4. هندستان مان ڪيترا گوريلا ٽريننگ وٺي آيا آهن؟ انهن جا نالا ٻڌاءِ. هندستان جا سنڌي هندو ڪيرت ٻاٻاڻي ۽ موهن ڪلپنا وارن سان تون ڪيترا دفعا مليو آهين؟
5. پمفليٽ ۽ لٽريچر ڪهڙي پريس مان ڇپرائيندا آهيو؟
6. سنڌ جا ڪهڙا ماڻهو توهان جي مالي مدد ڪندا آهن ۽ توهان کي اسلحو ڏيندا آهن؟
7. جي.ايم سيد توهان کي ڪهڙا حڪم ڏيندو آهي؟
8. مڪمل بايو ڊيٽا (Biodeta)؟
سوال پڇندا رهيا، آءٌ جواب ڏيندو رهيس. ان دوران هڪ سادن ڪپڙن ۾ مٿي تي جناح ٽوپي، شڪل شباهت ۾ پٺاڻ ٿي لڳي، پر وارن جي ڪٽائي وغيره مان فوجي محسوس پئي ٿيو، اندر داخل ٿيو ۽ اچي ڪرسيءَ تي ويٺو. گهڻي بحث مباحثي کان پوءِ مون کي چيائون ته اسان تنهنجي جوابن مان مطمئن ناهيون ۽ مون کي هڪ بال پين، اڇا پنا ڏنائون ته مٿين سوالن جا جواب لکي ڏي. ان نئين آيل پٺاڻ کي چيائون ته ”خوب گرم ڪرو“ ۽ پاڻ هليا ويا. مون کي کوليءَ ۾ بند ڪيائون ۽ مان سوالن جا جواب لکيا. شام جو ساڍا ڇهه ٿيا هوندا ته اهو ساڳيو پٺاڻ نمودار ٿيو. منهنجي کوليءَ جو دروازو کلي ويو ۽ حڪم ڪيائون ته: ”ڪپڙي اتار دو.“ مان صرف چپ ڪيو بيٺو هوس. گهڙي پلڪ ۾ بلڪل ننگو بيٺو هوس. ائين ڪپڙا لهي ويا، جيئن شڪاري، تتر جي کل لاهيندو آهي. دير ئي نه ٿي. سياري جي رات، هڪدم مون کي اونڌو فرش تي ليٽايو ويو. ٻه فوجي ٽنگن تي ۽ ٻه فوجي ٻانهن تي چڙهي بيٺا ۽ هڪ فوجي اچي چتڙن تي چمڙي جي ٺهيل ڦڙڪي سان وسڪارا لاتا. شروع ۾ پهرين ڌڪن سان ڏاڍو عذاب آيو ۽ دل ۾ سوچيم ته رڙيون ڪيان. پر پوءِ وري خيال آيم ته هڪ انقلابي ڪارڪن لاءِ اهو ڪارنهن جو ٽِڪو آهي جو هڪ ڌارئين دشمن جي اڳيان ڌڪن جي سور کان دانهون ۽ رڙيون ڪري ۽ دشمن خوش ٿئي. اهو سوچي چپ کي ڏندن هيٺان ڏئي ڌڪ سهندو رهيس. ڪجهه گهڙيون ڌڪ لڳڻ کان پوءِ عذاب گهٽ محسوس ٿيڻ لڳو، پر وري چتڙن جي مٿان ٿڌو پاڻي هاري، ڌڪ هڻڻ شروع ڪيائون ته وري سور وڌيڪ ٿيڻ لڳو. بهرحال، ڌڪ هڻدا پاڻي وجهندا، ڪٽيندا رهيا. اڍائي ڪلاڪ اها ڪارروائي هلندي رهي. جڏهن اُٿيس ته چتڙن جي کل هنڌان هنڌان اُڊڙي پئي هئي ۽ ريش ڳڙندو وڃي پيرن جون کُڙيون کنيون. مون کي هڪ ننڍڙو گرائونڊ هو، ان تي آهستي آهستي گهمائن پيا. سخت اڃ لڳڻ ڪري کانئن پاڻي پيئڻ لاءِ گهريم. گلاس ڀري ڏنائون. ٻه ڍُڪ مس پيتا هوندم ته هڪ فوجي جهڙپ ڏئي گلاس چپن تان کسي ورتو. مون کي هر هڪ ٻانهن ۾ جدا جدا هٿڪڙيون هڻي، اگهاڙو ولهه تي هٿ مٿي ڪري بيهاري ڇڏيائون ۽ هٿڪڙيون هيٺ لڙڪن پيون ۽ فوجي سپاهي، جيڪي چار ڄڻا هئا، رائفلون هٿن ۾ هئن، ٻه ڄڻا ڪرسين تي ويهي رهيا ۽ ٻه ڄڻا بيٺا رهيا. منهنجي ٿوري ٻانهن هيٺ ٿئي ته رائيفل جو ڪنداڪ ڦهڪو ٿي وڃي. ائين سڄي رات ڪنداڪن جي ڦهڪن، سٽڪن ۽ چتڙن جي ڦٽن ٿڌ تي سور ڪيو، تنهن ته زخمن تي تُوتِئي جو ڪم ڏنو. شهر ۾ اسر جي نماز جون ٻانگون آيون ته مون کي ڪپڙا پارائي کوليءَ ۾ بند ڪيو ويو. هڪ ڳالهه جو خاص خيال رکيائون ته کوليءَ ۾ آءٌ ننڊ نه ڪريان. ننڊ ته هونئن به ڪانه پئي اچي، ڇاڪاڻ ته هڪ کولي ننڍڙي، ٻيو وري ان ۾ پنج سؤ وولٽ جو بلب پيو ٻري. بس! مان ته سمجهان پيو ته اکين مان نور به هليو ويو، جو ڏسي نه ٿي سگهيس.
80-2-28
اڃان ڀنڀراڪو هئو ته منهنجي اکين کي ڪاري پٽي ٻڌي، ٻاهر ڪڍي ويا. پٽي کوليائون. ڏٺم ته ڪاڪوس جي در تي بيٺو آهيان. ٻه فوجي رائيفلون سڌيون ڪيو بيٺا هئا ۽ مون کي چيائون ته: ”اندر جاڪي ٽٽي ڪرو.“ اندر ويس، گهڙي کن بيهي رهيس، ڇاڪاڻ ته پيٽ ۾ ڪجهه به نه هئو جو ٻاهر ڪڍان ۽ نه وري ڪاڪوس واري چُلهي تي ويهي پيو سگهان جو چتڙن جا ڦٽ چِڪي پيا هئا ۽ ڏاڍو سور پيا ڪن. ٻاهر نڪرڻ سان وري اکين کي پٽي ٻڌي اچي کوليءَ ۾ بند ڪيائون. ناشتو کڻي آيا، جنهن ۾ سيرو، ٻه ننڍا اوڦراٽا ۽ چانهه هئي. مون کائڻ کان انڪار ڪيو. بس پوءِ ته مان جهڙو هنن فوجين جو ويجهڙو عزيز هجان. ناشتو کائڻ لاءِ ڏاڍيون منٿون ۽ ايلاز ڪرڻ لڳا. مون کي وري به تشدد سجهيو پئي ته اجهو ٿا وري مانگرمڇ اچي ڀاڱا ڪن. چانهه مان صرف ٻه ڍڪ ڀري ناشتو واپس ڪيم.
صبح جو نائين بجي ڌاري مون کي کوليءَ مان ڪڍي ساڳئي ڪمري ۾ ساڳين ماڻهن جي سامهون پيش ڪيائون. ڪرسيءَ تي ويهاري ساڳيا سوال پڇندا رهيا ۽ جيڪي سوالن جا جواب مون لکي ڏنا هئا، انهن تي چيائون ته اسان مطمئن نه آهيون. مثال طور: مون کي چيائون ته تون مهراڻ ڪاليج مورو جو شاگرد يونين جو جوائنٽ سيڪريٽري ۽ جنرل سيڪريٽري رهيو آهين ۽ راشد مورائي ۽ تون درس روڊ مورو تي گڏ رهندا هئا ۽ سنڌ يونيورسٽي ڄامشورو ۾ حلف برداري جي تقريب ۾ ڊاڪٽر دودو مهيري ۽ تون پمفليٽ ورهايا هئا ۽ آمريڪا جو پتلو وغيره به ساڙيو هو. اهي ڳالهيون تون نه لکيون آهن. ان لاءِ ثبوت طور مون کي ان فنڪشن ۾ آمريڪا جو جهنڊو ساڙڻ وارين تقريبن جا فوٽو ڏيکاريائون.
بهرحال، آءٌ انهن ڳالهين کان انڪار ڪندو رهيس ۽ هي سوال پڇندا رهيا. اٽڪل ڏيڍ بجي ڌاري ان ساڳئي پٺاڻ کي ٿورو سخت لهجي ۾ چيائون ته: ”ٽيڙا هي، اس ڪو سيڌا ڪريو.“ ۽ پاڻ ٻاهر نڪري هليا ويا. مون کي اتان وٺي هڪ فوجي بيرڪ جي ڀرسان، جتي پاڻي ڀرڻ جو نَلُ ۽ پيئڻ جي پاڻيءَ جا مٽ ڀريل هئا، اتي ڪپڙا لاهي، هڪ سڪل وڻ سان چو کنڀو ٻڌي ڇڏيائون. ان جاءِ تي هر هر فوجي سپاهي پاڻي پيئڻ يا ڀرڻ لاءِ اچن وڃن پيا. گهڙي به نه گذري ته اهڙو اچي ڦِرڪو ڦريو جو جيڪي به سپاهي پاڻي ڀرڻ يا پيئڻ اچن پيا ته مون سان هتڪ آميز سلوڪ ڪرڻ لڳا، جنهن ۾ گند، بدبوءِ دار پاڻي ۽ ويندي ڪرفتي ۽ ڇيڻا به هڻندا هئا، يا لت هنيون وڃن، مُڪ هنيون وڃن، ڀونڊو ڏيو وڃن. هڪ لت بُڪيءَ ۾ اهڙي لڳي جو بيهوش ٿي ويس. جڏهن هوش ۾ آيس ته ساڳئي ڪارروائي چالو هئي. اهو ڌنڌو شام جو ڇهين بجي تائين هلندو رهيو. اتان مون کي ڇوڙي کوليءَ جي سامهون ميدان تي آڻي بيهاريو ويو ۽ وري اونڌو فرش تي ليٽائي چتڙن تي ساڳئي نموني سان ڪٽڻ لڳا. اهڙي ريت پيا ڪٽين جيئن کٽي ڪپڙا سَٽيندو آهي. ٻه ڪلاڪ کن ڪٽيندا رهيا. اٿاري، ڪپڙا پارائي ميدان تي ٿورو گهمايائون ۽ اچي ڪرسيءَ تي ويهاريائون ۽ ماني اڳيان رکيائون. صرف ٻه گرهه کائي بس کڻي ڪيم. وڌيڪ ماني کائڻ لاءِ ڏاڍيون منٿون ڪيائون. ايتريون منٿون شايد ماءُ پنهنجي ٻچي کي به نه ڪندي آهي. ٿوري دير کان پوءِ سادن ڪپڙن ۾ هڪ نوجوان شڪل شبيهه ۾ ٺاهوڪو ۽ هلڻ جي ڍنگ مان محسوس ڪيم ته آفيسر آهي، آيو، جنهن ماني کائڻ لاءِ ڏاڍيون منٿون ڪيون، پر مون ماني نه کاڌي. هن جي وڃڻ کان پوءِ ٻنهي هٿن ۾ جدا جدا هٿڪڙيون هڻي، ڪپڙا لاهي، اگهاڙو وِلهه تي هٿ مٿي ڪري بيهاري ڇڏيو. هٿ ٿورو به هيٺ ٿين ته ڪنداڪ سٽڪو ٿي وڃي. آخر مان ٿڪجي بيزار ٿي هيٺ پٽ تي ويهي رهيس. بس پوءِ ته رائيفلن جي ڪنداڪن جو وسڪارو لائي ڏنو. مون کي زوري مٿي اٿاري بيهارن ته مان پنهنجو پاڻ کڻي هيٺ ڦٽو ڪيان. مطلب ته سڄي رات ننڊ به نه ڪرڻ ڏنائون ۽ سٽڪن ڦٽڪن ۾ ڏينهن ٿي ويو.
80-3-1
صبح جو ڪپڙا پارائي، اکين کي پٽي ٻڌي، پهري ۾ ڪاڪوس ڏي وٺي ويا. پيشاب ڪيم، باقي ٿيو مڙوئي خير. موٽي اچي کوليءَ ۾ بند ڪيائون. ساڳي روشني، ساڳيو عذاب. ٿورو هلڻ ڪري چتڙن تان رت وهڻ شروع ٿي ويو، جنهن اچي کُڙيون کنيون. مون ان رت مان آڱر ٻوڙي کوليءَ جي ڀت تي ”جيئي سنڌ“ ۽ پنهنجو نالو لکي ڇڏيو. کوليءَ ۾ ويهي به نه پيو سگهان. جيڪا به گهڙي ويهان، اها يا اونڌو يا پاسيرو هجان. ناشتو کڻي آيا. صرف چانهه پيتم ۽ بس.
صبح جو نائين بجي پڇا ڳاڇا واري ڪمري ۾ پيش ڪيائون. اڄ ڪرسي تي نه ويهاريائون ۽ نه وري وڌيڪ ڪرسي رکيل هئي. مون کان وري به ساڳيا سوال پڇندا رهيا. هاڻي هنن کي ڇا ٻڌايان؟ اسان وٽ ڪهڙو اسلحو آهي، ڪهڙا ساٿي آهن يا آءٌ ڪيرت ٻاٻاڻي سان ڪچهري ڪري آيو آهيان. مان گهڻو ئي چوان ته اسان جو رهبر سائين جي.ايم سيد عدم تشدد جو حامي آهي ۽ اسان کي به هر وقت، هر مجلس ۾ اها ئي تلقين ڪندو رهندو آهي ۽ اسان سنڌي ماڻهن سان ڏاڍ، ظلم، جبر ۽ تشدد جي ڳالهه ڪريون ٿا ۽ انهن جي سياسي، سماجي، اقتصادي آزادي جي ڳالهه ڪريون ٿا، پر هي چون ته توهان سنڌو ديش جا حامي آهيو، پاڪستان کي ٽوڙڻ ٿا چاهيو، راجا ڏاهر جو اولاد آهيو، توهان جيئي سنڌ جي ماءُ ڀيڻ کي... سنڌي سڀ حرامي آهن، اسلام جا دشمن آهن، انهن کي اسان سڌو ڪنداسين، وغيره وغيره.
هڪ اوجاڳو، ٻيو وري اُڀئين پيرين بيهڻ. ان ته مون کي نستو ڪري ڇڏيو هو. هڪ بجي ڌارا روانا ٿيا ۽ ان پٺاڻ کي چيائون ته ”ڪجهه به حاصل نه ٿيو.“ مون کي اتان وٺي سڌو هڪ وڏي ڪمري ۾ اچي بيهاريائون. ڪپڙا لهرائي ٻانهون پويان ٻڌي، پيرن ۾ رسو مضبوط ٻڌي، ڪمري جي ڇت ۾ هڪ ڪنڊو لڳل هو، ان ۾ منهنجي پيرن وارو رسو ٻڌي مون کي اونڌو لٽڪائي ڇڏيائون ۽ منهنجي منهن جي بلڪل هيٺان ٻن انچن جي فاصلي تي هڪ ننڍو پاءُ ڏيڍ جو دٻو ڳاڙهن مرچن سان ڀريل ۽ ان جي وچ ۾ ٽانڊو پيل هجي، اچي رکيائون. هاڻي جيڪي مرچ سڙن پيا ته انهن جو دونهون بلڪل منهنجي نڪ ۽ وات ۾ سڌو پيو داخل ٿئي. بس مون کي صرف هڪ ڳالهه ذهن ۾ هئي ته هن طرح جي هر هڪ ذلت، زخم، ويندي موت سڀ ڪجهه قبول ڪري سگهان ٿو، ايتري قدر جو مئل ڀاءُ جو گوشت ته کائي سگهان ٿو، ليڪن دشمن جي اڳيان ڪنڌ جهڪائي نٿو سگهان. جيڪو عذاب انهن مرچن جي دونهين مون کي ڏنو، انهيءَ کي لفظن ۾ ته ڇا، پر زباني به بيان ڪري نٿو سگهان.
ان دونهين منهنجي ڦڦڙن تي به ڏاڍو اثر ڪيو. وات مان گِگُون، اکين مان پاڻي، مطلب ته هڪ دوزخ جو دونهون هو ۽ ان دونهين ۾ مان بيهوش ٿي ويس. جڏهن هوش سنڀاليم ڏٺم ته کوليءَ ۾ اونڌو پيو آهيان. خبر ناهي ته ڪهڙي وقت مون کي کوليءَ مان ٻاهر ڪڍي، هٿن ۾ ڌار ڌار هٿڪڙيون هڻي، اگهاڙو ڪري، هٿ مٿي ڪري بيهاري ڇڏيو. مانيءَ لاءِ ڏاڍيون منٿون ڪيائون، پر ڳاڙهن مرچن جي دونهي ڍؤ ڏئي ڇڏيو هو. اڄ بيٺي بيٺي ڪري پيس، ڇاڪاڻ ته هڪ بُک، ٻيو وري مرچن جي دونهين سَنڌ ساڻا ڪري وڌا هئا. پوءِ به گهڙي کن ٿڌي فرش تي ويهاري وري اٿاري هٿ مٿي ڪري بيهاري ڇڏيائون.
صبح جو اکين تي پٽي ٻڌي ڪاڪوس لاءِ وٺي ويا، ليڪن اڄ منهنجي طبيعت بلڪل ڪمزور هئي. واپس اچي کوليءَ ۾ بند ڪيائون. هڪ اوجاڳو، ٻيو بُک، بلڪل هلي به نه پيو سگهان. نائين بجي ڌاري ساڳئي پڇا ڳاڇا واري ڪمري ۾ پيش ڪيائون. ساڳيا سوال جواب ڪندا رهيا. منهنجي ڪمزوري ۽ نستائي ڏسي ميجر چيو ته هيٺ ويهي رهه. سوال ڪري هڪ ٻئي کي چون ته پارٽنر اٽ از رانگ. (Partner it is wrong) ۽ هر هر ٻوٿ بڇڙو ڪري مون ڏي ائين پيا نهارين، جي وس پڄين ته ڪچو کائي ڇڏين. گهڻي مٿا ڪُٽ کان پوءِ مون کي هڪ ٽيپ رڪارڊر چالو ڪري ٻڌايائون، جنهن ۾ انسانن جون آهون ۽ دانهون، سسڪيون ۽ سڏڪا ٽيپ ٿيل هئا. مون کي چيائون ته ٻڌ! توسان به هاڻي اهو ئي حشر ڪنداسون. مان بلڪل خاموش، اطمينان سان سڀڪجهه ٻڌندو رهيس ۽ سوچيم ته هيءُ دشمن جو هڪ نفسياتي حربو آهي. باقي وڙهڻ کان ڪير جهلي سگهندن. منهنجي خاموشي جي ڪري هنن جي منهن تي ڪوفت، چڙ، نفرت بلڪل ظاهر ڏٺم.
منهنجي سامهون هڪ ماڻهو وٺي آيا، جنهن سان هنن جيڪي ڪجهه ڳالهايو، ان مان محسوس ڪيم ته هي سرحد تي فوجي محافظ آهي ۽ سمگلرن سان ساز باز ڪري، هندستاني چاندي عمرڪوٽ واري پاسي کان کڻي پئي آيا ته هيءُ وردي سوڌو چانديءَ واري گاڏيءَ ۾ پڪڙجي پيو. ذات جو نومڙيو ۽ عمرڪوٽ جو رهاڪو هو. هن کي منهنجي سامهون بلڪل اگهاڙو ڪري، هڪ فوٽ کن جيترو رول هو، جنهن کي تيل مکي، مٿان ڳاڙها مرچ هڻي ان نومڙيو فوجي جي مقعد ۾ اندر لنگهايائون. پوءِ ته ان مسڪين ٿريءَ جون آهون ۽ رڙيون عرش عظيم وارن کي به جاڳائي چڪيون هونديون. ان جي اها حالت ڏسي منهنجا به تارا ساوا ٿي ويا ۽ مون کي چيائون ته سچي ڪر، نه ته هاڻي توسان به ساڳيو حشر ٿا ڪيون. مان خاموش رهيس. سوچيم ته جيڪڏهن ائين ڪندا ته هنن کي ڪير ٿو روڪي سگهي؟ اتان ٻاهر ڪڍي، سڌو مرچن واري ڪمري ۾ وٺي آيا. منهنجا ته ڳچ ئي ڳري پيا. هڪدم منهنجا ڪپڙا لاهي اگهاڙو ڪري ڇت ۾ لڳل ڪنڊي جي هيٺان مون کي سڌو سمهاريائون ۽ منهنجون ٽنگون ٻانهون ڌار ڌار ڇڪي پري ٻڌي ڇڏيائون ۽ مٿو به اهڙيءَ ريت ٻڌائون جو ڪاڏي به تر جيترو چِسي نه سگهان. ان ڇت واري ڪنڊي ۾ پاڻيءَ جو ڀريل ٽين ٽنگيائون ۽ ان ٽين کي بلڪل هيٺان وچ تان ننڍڙو سوراخ هو، جيڪو سيڪنڊ سيڪنڊ ۾ هڪ ڦڙو پاڻيءَ جو هيٺ پيو ڪيرائي ۽ اهو پاڻيءَ جو ڦڙو بلڪل منهنجي نرڙ تي پيو ڪري. شروع ۾ ته مون کي ڪجهه محسوس نه ٿيو، ليڪن ڪجهه گهڙين کان پوءِ اهو پاڻي جو ڦڙو ائين پيو محسوس ٿئي ته پنج ڪلو جو وزني وڏاڻ منهنجي مٿي تي لڳي ٿو. ڏاڍو عذاب ۽ تڪليف پيو محسوس ڪريان، پر ڇا ڪجي؟ ڌاريو آخر ڌاريو آهي. ان مان ڪهڙي توقع رکي سگهجي ٿي.
پاڻيءَ جو ٽين ختم ٿيو ته ڪپڙا پارائي، اچي کوليءَ ۾ بند ڪيائون. مان پاسيرو لڳو ليٽيو پيو هوس ته هڪ فوجي سپاهي آيو ۽ ڏاڍي همدردانه انداز ۾ مون کي چيائين ته: ”سگريٽ پيئندين؟“ مون کي ٻه چار ڏينهن ٿي ويا هئا، سوچيم ته ڦوڪ ڀرجي. ان ڪري تڪڙ ۾ اٿي کڙو ٿيس. هن سگريٽ دکائي مون ڏي وڌايو. مون جيئن سگريٽ وٺڻ لاءِ هٿ اڳتي ڪيو ته فوجي سگريٽ وارو هٿ پوئتي هٽائي ڇڏيو ۽ ٻئي هٿ سان هڪ زبردست چماٽ ڳَل تي وهائي ڪڍي، جنهن ڪنن مان دونهان ڪڍي ڇڏيا ۽ ان وقت مون کي مهاتما گانڌي جو هڪ قول ياد آيو ته، ”انسان ۾ ڪابه اهڙي عادت نه هجي، جيڪا هن کي هٿ ٽنگڻ تي مجبور ڪري.“
رات جو کوليءَ مان ڪڍي اگهاڙو ڪري هٿن ۾ هٿڪڙيون هڻي ٻانهون مٿي ڪري بيهاري ڇڏيائون. سڄي رات ڪِرندي اٿندي، رائيفلن جا ڪنداڪ کائيندي گذري وئي. رات به ماني بلڪل نه برابر کاڌيم.
پڇيائون ته ڪاڪوس ڏي هلندين؟ مون انڪار ڪيو. ناشتو کڻي آيا. سواءِ چانهه جي ٻي ڪنهن به شيءِ کي هٿ نه لاتم. نائين بجي ڌاري کوليءَ مان ڪڍي، پڇا ڳاڇا واري هال ۾ وٺي آيا ۽ ساڳيا ماڻهو ويٺا هئا. چيائون ته تون سچي ڪونه ٿو ڪرين، هاڻي توکي ڪراچي ايف.آءِ.يو جي تشدد واري جاءِ تي موڪلينداسون، جتي توکي بجليءَ واري ڪرسيءَ تي ويهاري ڪرنٽ لڳايو ويندو ۽ پوءِ تون پاڻهي ٻڌائيندين. سٺو اٿئي ته اسان کي هتي سچي ڳالهه ٻڌاءِ، نه ته ڪراچيءَ جا فوجي ڏاڍا ڏنگا اٿئي، برو حشر ڪندئي. دل ۾ سوچيم ته سڄي سنڌي قوم فوجي لانگ بوٽن سان ڪنهن نه ڪنهن طريقي سان چيڀاٽجي رهي آهي. مان هڪڙو يا اسان جي جيئي سنڌ جا ساٿي جيڪڏهن هن عذاب ۾ گذارين ٿا ته ڪا وڏي ڳالهه ناهي. شل اسان جي هيءَ جدوجهد سنڌي قوم جي ذهنن ۾ ڪا لهر پيدا ڪري. ڪنهن ڍنڍ جي بيٺل پاڻيءَ ۾ پٿر اڇلائبو ته لهرون پيدا ٿينديون، ان وانگر ڪا لهر، ڪا اٿل، ڪائي ولوڙ پيدا ٿئي ۽ پنهنجو پاڻ سڃاڻين.
ڪجهه دير کان پوءِ مون کي هڪ انگريزيءَ ۾ لکيل ڪاغذ اچي هٿ ۾ ڏنائون ۽ چيائون ته ان تي صحيح ڪر. پني تي لکيل هو ته آءٌ علي محمد شاهه جيڪو به عرصو ايف.آءِ.يو (فيلڊ انوسٽيگيشن يونٽ) ۾ رهيو آهيان، ڪابه جسماني اذيت نه ڏني وئي آهي ۽ نه وڙهيا آهن ۽ نه وري منهنجي ڪا به شيءِ شڪل لڪائي رکي اٿن. ڏٺو وائٺو ظلم هو. ان وقت به چتڙن تان رت ۽ پونءِ گڏيل وهن پيا ۽ پني تي صحيح پيا وٺن. پني تي صحيح ڏنم. جيئن ٻاهر نڪتس ته سنڌ پوليس جا سپاهي تيار بيٺا هئا. منهنجيون اکيون ٻڌي، ايس.ايم.ايل.اي برگيڊيئر سيد مسعود الحسن جي آفيس وٺي ويا، جتان جيل انتظاميه ڏي ليٽر ورتائون. وري اکيون ٻڌي، اچي پوليس لائين ۾ لاٿائون. اتي مون کي سنڌي سپاهين چانهه بسڪوٽ کارايا ۽ توبهه توبهه پيا ڪن، ڇاڪاڻ ته پويان سلوار ۽ قميص تي رت لڳڻ ڪري مکين جا ميڙ لڳا پيا هئا. اتان کڻي نارا جيل تي ڇڏڻ پئي آيا ته واٽ تي پنهنجن پيارن ساٿين شفيع چانڊيو ۽ خالق سرڪيءَ سان پري کان پوليس ٽرڪ مان عليڪ سليڪ ٿي ۽ وڃي نارا جيل تي لٿاسون. جيل سپرنٽنڊنٽ مون کي پنهنجي آفيس ۾ گهرائي، شڪل ۽ طبيعت ڏسي سپاهين کي چيائين ته هن قيديءَ کي مان جيل ۾ نه رکندس. خدا نخواسته مري پوي ته مان ڏچي ۾ پئجي ويندس. آخر گهڻي ڇڪ ڇڪان کان پوءِ مون کيس چيو ته مان بلڪل ڪونه مرندس. جي مري ويس ته توکي ڪجهه به نه ٿيندو. ان کان پوءِ مون کي جيل ۾ رکيائون. اسپيشل وارڊ ۾ پهتس. گهڙي کن ستار موريو ۽ منظور پنهور سان ڪچهري ڪيم ته ٻنهي کي ماڙيءَ تي سڏ ٿيو ۽ خبر پئي ته فوجي وٺي ويا اٿن. رات جو ڪافي دير تائين جاڳندو رهيس. خبر ناهي ته ڪيڏي مهل ننڊ آئي.
80-3-5
ستار موريو موٽي آيو. حالت تمام خراب هُيس. هلي به نٿو سگهي. ڏاڍو وڙهيا اٿس ۽ تشدد ڪيو اٿنس. مون کي ٻڌايائين ته اتي فوجي سپاهي چون پيا ته شاهه جي ڏاڍي مار کاڌي آهي پر جوان آهي. منظور پنهور، صمد ڪانڌڙو ۽ ظفر راڄپر وارا اڃا اتي آهن.
80-3-6
اڄ اسان کي سمري ملٽري ڪورٽ نمبر 18 ۾ پيش ڪيائون. ستار ۽ آءٌ اسپيشل پوليس جي ٽرڪ ۾ چڙهي پهتاسين. پوليس ٽرڪ جو پويون دروازو بلڪل ڪورٽ جي دروازي سان لڳائي بيهاريائون ۽ پوليس وارا ٻنهي طرفن کان پوزيشن سنڀالي بيٺا. اتي اندر ڪورٽ ۾ غلام شبير لاکو سنڌ يونيورسٽي شاگرد يونين جو صدر، ڪامريڊ حسين بخش ٿيٻو، قربان علي شاهه وڪيل، برادرم ارباب علي شاهه، قيس ابڙو، آرٽسٽ سميع خان ۽ ٻيا آيل هئا. دوستن سامان وٺي ڏنو. صرف هٿ ڏيڻ جي پوليس اجازت ڏني.
ڪامريڊ حسين بخش پري کان پڇيو ته طبيعت ٺيڪ آهي؟ وقت کي مڙس ٿي منهن ڏجو. ان تي مون کيس سچل سرمست جو شعر ٻڌايو:
صورت ۾ جاءِ دم جي، دم ريءَ نه صورت ڪم جي
دم ۾ جا لذت غم جي، وهه واهه ڳالهه خاصي
80-3-8
منظور پنهور ايف.آئي.يو فوجي ڇانوڻي مان موٽي آيو، جنهن ٻڌايو ته عبدالصمد ڪانڌڙو اڃا تائين فوجين جو مهمان آهي. هن ٻڌايو ته اسان تي چڱو موچارو تشدد ڪيو ويو آهي. هن جي حالت به رحم جوڳي هئي.
80-3-9
پوليس جي اسپيشل گاڏي آئي، جنهن ۾ اسان کي سخت پهري هيٺ ملٽري ڪورٽ ۾ پيش ڪيائون. اڌ ڪلاڪ جي اندر اسان کي 16.3.80 جي شنوائي ملي. ملاقات لاءِ آيل دوستن يا مائٽن سان ملاقات ڪرڻ نه ڏنائون ۽ انهيءَ گاڏيءَ ۾ واپس نارا جيل تي ڇڏي ويا.
80-3-16
سمري ملٽري ڪورٽ ۾ پيش ڪيو ويو. سينٽرل جيل حيدرآباد کان سميع مڱريو شاگرد سنڌ يونيورسٽي ۽ هيرا لال شاگرد سنڌ يونيورسٽي به شنوائيءَ تي آيل هئا، پر پوليس اسان کي انهن سان به ملڻ نه ڏنو ۽ نه وري ملاقات تي آيل لطف عباسي حيدرآباد ۽ ٻين دوستن سان هٿ ملائڻ ڏنو. وري شنوائي 29.3.80 تي ملي.
80-3-19
اڄ منظور پنهور آزاد ٿي جيل جي گُهٽَ ۽ ٻُوسٽ واري ماحول مان نڪري ٻاهرين کُليل هوا جو هڳاءُ ورتو.
80-3-29
اڄ اسان کي عام قيدين سان گڏ پوليس جي گاڏيءَ ۾ سمري ملٽري ڪورٽ ۾ پيش ڪيائون. اُتي منهنجو ننڍو ڀاءُ ارباب علي شاهه ۽ منهنجو عزيز قربان علي شاهه لڪياري، وڪيل ۽ ٻيا ساٿي بابر جوڻيجو، ادل سومرو شاعر، فضل حق سولنگي ميمبر جساف، قادر بخش عباسي ميمبر سپاف ملاقات ڪرڻ لاءِ آيا هئا. اڄ منهنجو ماروٽ غلام سرور شاهه ملاقات ڪرڻ لاءِ آيو ۽ چيائين ته بابي مون کي موڪليو آهي ته اسان توهان جي ننڍي ڀيڻ جو مڱڻو ڪرڻ چاهيون ٿا، توهان اجازت ڏيو. ان ڳالهه ٻڌڻ کان پوءِ مون کي سخت پيڙا محسوس ٿي ۽ مون کيس چيو ته بابو ۽ امان زنده آهن، مان ڪجهه به نٿو چئي سگهان. شنوائي وري 12.4.80 تي ملي.
80-4-5
سپاف ۽ مهراڻ يونيورسٽي جو سپاف شاگرد قيدي مظهر بلوچ چڪر جمعدار کان اجازت وٺي ستار موريو ۽ مون سان ڪچهري ڪرڻ لاءِ اسپيشل وارڊ ۾ آيو. ساڻس ماضيءَ ۾ يونيورسٽيءَ جي شاگرد سياست تي بحث ٿيو، جنهن ۾ هن تسليم ڪيو ته سپاف جا شاگرد صرف جذباتي آهن، نظرياتي طرح سان هنن وٽ ڪوبه مواد ڪونه آهي ۽ ان جي ڀيٽ ۾ جيئي سنڌ اسٽوڊنٽس فيڊريشن جا شاگرد نظرياتي آهن ۽ انهن ۾ قربانيءَ جو مادو تمام گهڻو آهي. شام جو موڪلائي چڪر ڏي ويو.
80-4-6
جيل سپريٽنڊنٽ ستار ۽ مون کي ماڙيءَ تي گهرايو ۽ چيائين ته توهان جيل جي قانون جي ڀڃڪڙي ڪري خط لکو ٿا ۽ خط اسان کي ڪڍي ڏيکاريائين، جيڪو مون سپاهي علي شير مستوريءَ جي هٿان پنهنجي عزيز قربان علي شاهه لڪياري وڪيل کي خير صلح جي حال احوال لاءِ لکيو هو، ڇاڪاڻ ته جيل ۾ اسان جي ملاقات بند هوندي هئي. انهن ڳالهين دوران ڊپٽي سپريٽنڊنٽ لعل محمد سومرو خاموش ويٺو هو، ليڪن اُن ڏاڍي هلڪڙائيءَ واري انداز سان چيو ته اسان توهان کي سينٽرل جيل حيدرآباد بدلي ٿا ڪيون. ان تي اسان کيس چيو ته هتي به جيل آهي ۽ هُتي به جيل آهي. سينٽرل جيل تي اسان جو ساهه ڪونه ڪڍي ڇڏيندا، ڀلي موڪليو. بعد ۾ جيل سپريٽنڊنٽ وچ ۾ ڳالهائي اسان کي ٿڌو ڪيو ۽ ٻين موضوعن تي ڪچهري ڪيائين ۽ ٿڌو به پياريائين.
80-4-10
اڄ جيل تي نئون ڊاڪٽر هادي بخش لغاري بدلي ٿي آيو آهي. اسان جي وارڊ ۾ چڪر ڏيڻ آيو ۽ اسان کان صحت بابت پڇا ڳاڇا ڪيائين. اسان کيس چيو ته مانيءَ ۾ اڌ تي مٽي مليل آهي ۽ دال اهڙي آهي جو صرف ڌپ دال جي هوندي اٿس. باقي گرهه ٻوڙي کائڻ مهل پاڻياٺ بغل وڃي کڻندو آهي ۽ جيل جا کٿا اهڙا آهن جو هر هڪ ۾ مڻ مٽيءَ جو ۽ لاتعداد جُون اٿس. ان ڪري بدن ۾ هر وقت خارش رهي ٿي ۽ وارڊ ۾ صفائيءَ جو بندوبست به اڻپورو آهي. ان تي ڊاڪٽر چيو ته مون وٽ صرف هاضمي جون ٽڪيون آهن، باقي مون وٽ بجيٽ ئي ڪانه آهي جو توهان کي خارش جي دوا يا کير وغيره لکي ڏيان ۽ ائين کلندو وارڊ مان ٻاهر نڪري ويو. نظام الدين پنهور شنوائيءَ تي دادو ويل هو، اتي کيس منهنجي هاسٽل جي روم پارٽنر ۽ پياري ساٿي شيخ مجيب الرحمٰن اسان ڏي خط لکي ڏنس، جيڪو اسان کي اچي ڏنائين.
80-4-12
اڄ ستار موريو ۽ مون کي عام قيدين سان گڏ پوليس ٽرڪ ۾ ملٽري ڪورٽ ۾ وٺي آيا. اتي سينٽرل جيل تان قيدي آفتاب دائودي، فاضل راهو، عالم شاهه بخاري به شنوائيءَ تي آيا، جن سان دُعا سلام ٿي ۽ سڀ ڪو پنهنجي واسطيدار مائٽن ۽ دوستن سان ڪچهريءَ ۾ ويهي رهيو. اڄ ملاقات تي برادرم ارباب علي شاهه، عزيزم قربان علي شاهه، شهر سٺ ميل کان حاجي ٻيڙو مير جت ۽ يونيورسٽيءَ مان امير علي قريشي، فضل حق سولنگي ۽ گل محمد دَل آيا.
80-4-18
قيدي امان الله شاهاڻي اسان جي وارڊ ۾ آيو ۽ ٻڌايائين ته سندس مير فيض محمد چُکيءَ واري قتل جو ڪيس هاڻي مير علي احمد ٽالپر جي ڪوشش سان اسپيشل ملٽري ڪورٽ ۾ هلندو. پاڻ ڏاڍو پريشان هو ۽ ٻڌايائين ته اسان جو صوبيدار غلام رسول لاشاري ۽ ٻيا سپاهي نظام پنهور، مشتاق عباسي، علي محمد، محمد ايوب شورو عرف جان من (جيڪي پڻ قيدي آهن) سڀ سخت پريشان آهن، ڇاڪاڻ ته اسپيشل ملٽري ڪورٽ مان ڪنهن به قيديءَ جو آزاد ٿيڻ ناممڪن آهي، ڇاڪاڻ ته اڄ ڏينهن تائين ڪنهن کي به ان ڪورٽ مان سواءِ عمر قيد ۽ سزائي موت جي، ٻيو ڪجهه به نه مليو آهي. ستار ۽ مان پڻ ساڳئي ئي مرض جا مريض، سواءِ زباني همدرديءَ جي ٻيو ڪجهه به نٿي ڪري سگهياسين.
80-4-19
صبح جو ورزش ڪري آرام ڪيوسين ۽ سڄو ڏينهن سستيءَ ۾ گذاريوسين.
80-4-20
اڄ اسان کي نالي اڪبر عرف پَوو برداشتي ڏنو اٿن. ڏسڻ ۾ ته صفا بشني ٿو اچي ۽ جيل جي ڪاري ٽوپي آهي. (ڪاري ٽوپي يعني اهو قيدي جيڪو بار بار سزا وٺي جيل ۾ ايندو رهي ۽ آزاد ٿيندو رهي) بهرحال، وقت پاس ڪرڻو آهي. اڄ ڀتي ۾ دال گذريل ڏينهن جي ڀيٽ ۾ بلڪل کائڻ جهڙي نه هئي. اسان ڀتو واپس ڪيو. بعد ۾ دال کي ڪجهه نه ڪجهه ٺاهي کڻي آيا. اسان ان دال کي بصر جو داڳ ڏئي کائڻ جهڙي ڪئي. اسان ته سياسي قيدي آهيون. اسان کي به اهڙي دال ملي ٿي ته عام قيدين کي ڪهڙي دال ملندي هوندي.
80-4-21
اڄ اسان جي وارڊ جي ڏکڻ پاسي وارين کولين ۾ هڪ قيدي نالي حاجي يار محمد راڄپر ڪنڊرياري جي کي کوليءَ ۾ اچي بند ڪيو اٿن. سڄي رات رڙيون ڪري ۽ نعرا هڻي رهيو آهي. رات واري سپاهي کان پڇا ڪرڻ تي معلوم ٿيو ته چريو آهي. سمجهه ۾ ڳالهه نٿي اچي ته هڪ چريو، ٻيو بند کوليءَ ۾، يعني ته کائڻ، پيئڻ، هنگڻ، مٽڻ ان ئي کوليءَ ۾ ته ان ماڻهوءَ جو ته اڳيون دماغي توازن به بگڙي ويندو. بجاءِ سڌرڻ جي اهو انسان وڌيڪ پاڳل ٿي ٿو وڃي.
80-4-22
اڄ امان الله شاهاڻي وارن جي ”بي“ ڪلاس وارڊ مان هڪ برداشتي نالي پٺاڻ بادشاهه خان صوبي سرحد جي دِير شهر جو آهي، آزاد ٿي ويو. کانئس جيلر عبدالرشيد چار سؤ روپيه رشوت ورتا، جيڪي سندس ماڙيءَ ۾ جمع ٿيل هئا. اها حقيقت اسان کي ميرپور خاص جي قيدي منشي محمد صالح سمون ٻڌائي.
80-4-23
منشي محمد صالح سمون جيڪو ميرپور خاص جو شاگرد (قيدي) آهي، منهنجو ”قيدي سڃاڻپ ڪارڊ“ کڻي آيو ۽ مون کي اڄ خبر پئي ته مون تي مارشل لا ريگيوليٽس هڪ، پنج، نَوَ، ٽي، ويهه وري وري لڳل هئا ۽ ٽي سؤ ست، سؤ ستيتاليهه، سؤ اٺيتاليهه، سؤ اڻونجاهه پي.پي.سي لڳل آهن. اڄ ڪاٺيون ڪونه مليون. ڇا ڪجي؟ هڪ ته ”سي“ ڪلاس جا قيدي، ٻيو وري جيڪا ٿوري گهڻي سهوليت ملي آهي، سا به هلي ويندي. ان ڪري کڻي ماٺ ڪئي سون. ٿوريون گهڻيون جيڪي بچيل ڪاٺيون هيون، انهن تي دال کي تڙڪو ڏئي اندر جي باهه اجهائي سون. ”بي“ ڪلاس جي امان الله شاهاڻيءَ کي چيم ته ”اسان توکي پئسه ڏيون ٿا، سائي ڀاڄي اسان کي گهرائي ڏي.“ جنهن تي چيائين ته مان داد شير سپاهي کي چوان ٿو. توهان ان کي پئسه ڏيندؤ ته ڀاڄي وٺي ايندو.
80-4-24
صبح جو داد شير سپاهي کي ڏهه روپيه ڏنم، جيڪو توريون، بصر ۽ ٽماٽا وٺي آيو. اڄ ٻهاري پارٽيءَ جي اڳواڻ قيدي ڪيشيءَ ٻڌايو ته هتي جيل ۾ ڪم لاءِ مختلف پارٽيون ٺهيل آهن، جن ۾ ٻهاري پارٽي، ليپا پارٽي، کڏا پارٽي، چئن ٻيڙي پارٽي، بورچي پارٽي، هر هڪ پارٽيءَ جو مختلف ڪم آهي. اڪبر پوي ٻئي ويلا ڀاڄي تيار ڪري ڏني. رات جو ڪافي دير تائين حاجي يار محمد راڄپر چريو جا بند وارڊ مان نعرا پئي ٻڌا ۽ اهو دروازي کي زور سان کڙڪائيندو رهيو.
80-4-25
چرئي راڄپر جي بکن جي دانهن تي پنهنجي مانيءَ مان ڪجهه حصو ۽ چانهه کيس ڏنم. ڏاڍو خوش ٿيو ۽ آئنده جي لاءِ به اهڙي فرمائش ڪيائين. حقيقت ۾ هن جو ڏوهه به ناهي. قد اٽڪل ساڍا ڇهه فوٽ ۽ ماني ويلي تي ٻه ڊڳڙيون ملنس ته ان جو ڪهڙو حشر هوندو. ان کان پوءِ ليپا پارٽي لاءِ اڪثر پاڻي هن چرئي کان ڀرائيندا آهن. رڳو هُشي ڏئي ڇڏيندا اٿس ته چار دٻا پاڻيءَ جا هڪ ئي چڪر ۾ کنيو ايندو آهي ۽ مست اُٺ وانگر گجندو ۽ گڙندو ايندو آهي.
80-4-26
معمول مطابق ورزش ۽ ناشتو ڪري شنوائيءَ لاءِ تيار ٿي ملٽري ڪورٽ پهتاسين. اُتي سينٽرل جيل حيدرآباد کان آفتاب دائودي ۽ ساغر سميجو به آيل هئا. برادرم ارباب علي شاهه ڪُڪڙ جي ڀاڄي پچرائي کڻي آيو هو. سنگت سان گڏجي ماني کاڌي سون. ملاقات لاءِ مامون اسماعيل شاهه، مامون فيضل شاهه، ماسات حاجن شاهه، ماروٽ علي انور شاهه، رجب علي سيٺار، مُلو الهندو ڪانُهه آيا. ڪالهه جيئي سنڌ اسٽوڊنٽس فيڊريشن جي مرڪزي باڊي جي اليڪشن ٿي گذري، پر ڪوبه اهڙو تنظيمي دوست ملاقات لاءِ نه آيو، جو خبر پئجي سگهي ته ڪهڙا عهديدار چونڊجي آيا؟ شام جو نارا جيل تي پهتاسين ته عبدالرشيد جيلر، ستار موريو ۽ مون کي چيو ته پنهنجون مڪمل ائڊريسون لکرايو، ڇاڪاڻ ته مارشل لا وارن گهرايون آهن. اسان کيس ائڊريسون لکرايون.
80-4-27
داد شير سپاهيءَ کي ڀاڄيءَ لاءِ پئسه ڏنم، جنهن ڀاڄي وٺي آڻي ڏني.
80-4-28
اڄ جيل جي مانيءَ سان گڏ ڊيزل آڻي ڏنائون. (جيل جي زبان ۾ گوشت واري ڀاڄيءَ کي ڊيزل يا گهوڙو سڏيندا آهن) حقيقت ۾ ان گوشت واري ڀاڄيءَ ۾ ڪجهه هڏا هئا، جيڪي خبر ناهي ته ڇا جا آهن؟ انهن ۾ بيٽ، ڀينڊيون، واڱڻ، ٽماٽا، لُلُر، واهو، بصر ۽ سائو گاهه لوسڻ وغيره به گڏيل هوندو اٿس. حقيقت ۾ گوشت جنهن مهل ٺيڪيدار جي ماڙيءَ ۾ کڻي پهچندو آهي ته ان وقت جيل سپرينڊنٽ جي ڀاڄيءَ لاءِ، ڊپٽيءَ لاءِ، جيلرن لاءِ ۽ جيڪي جيل سپرينڊنٽ جا منظورِ نظر سپاهي هوندا آهن، انهن لاءِ سٺو سٺو گوشت ڪڍيو ويندو آهي. رهيل ڪسر وري بورچي خاني جا پڪا قيدي پنهنجي لاءِ ڌار ڀاڄي تيار ڪري پوري ڪندا آهن. باقي عام قيدين لاءِ سواءِ هڏن جي ڇا بچندو؟ ستار پنهنجي ڏاڏي حڪيم سراج الدين کي لاڙڪاڻي خط لکيو.
80-4-29
امان الله شاهاڻي اڄ شنوائيءَ تي ٿي ويو. اسان کيس خط لکي ڏنا ته ٻاهران لفافا وٺي روانا ڪري. غلام رسول لاشاريءَ ٻڌايو ته سندن قتل ڪيس خصوصي ملٽري ڪورٽ ۾ نه هلندو، ڇاڪاڻ ته اهڙو منع نامون سنڌ هاءِ ڪورٽ جاري ڪيو آهي. ساڻس گڏ مشتاق عباسي، ايوب شورو به گڏجي آيا ۽ ڏاڍا خوش هئا. اڄ جيل مان هڪ چين ٻيڙي پارٽيءَ جو قيدي ٻاهران ڪم تان ڀڄي ويو. اسان جي هتي هئڻ ۾ هي ٻيو قيدي ڀڳو آهي. خبر ناهي ته پئسه وٺي ڇڏين ٿا يا سچي پچي ڀڳو آهي؟
80-4-30
صبح جو خبر پئي ته ڀڄي ويل قيدي رات ساڍي يارهين بجي گرفتار ٿيو ۽ ان کي جيل ۾ وٺي آيا اٿس. کيس اگهاڙو ڪري، ڪارو منهن ڪري، گڏهه تي چاڙهي جيل ۾ سرگس گهمايائونس ۽ آخر ۾ ڏاڍي آڍ سوٽ ڪري بند وارڊ جي کوليءَ ۾ وجهي ڇڏيائونس.
اسان جي برداشتي اڪبر پوو ٻڌايو ته چڪر جمعدار علي نواز چانڊيو کيس ڏاڍي مار ڪڍي آهي. اڪثر قيدي چڪر جمعدار جي ظلم جي ڏاڍ جي شڪايت ڪندا آهن، پر جيل سپريٽنڊنٽ جو ”کاٽو پٽ“ آهي، ان ڪري ويٺو مستيون ڪري.
اڄ شام جو چريو راڄپر جنهن کي جيل جا قيدي اُٺ فقير سڏيندا هئا، اسان جي وارڊ ۾ آيو. ستار ۽ مون کيس منٿ ڪئي ته رات جو دروازو نه کڙڪائيندو ڪر، جنهن تي مطالبو ڪيائين ته پنج سگريٽ ڏيو ته سڄي رات کوليءَ جو دروازو ڪونه کڙڪائيندس. اسان کيس سگريٽ ڏنا.
رات جو اٽڪل يارهين بجي کان پوءِ اُٺ فقير وڏا وڏا ٽهڪ ڏئي چئي پيو ته سائين علي محمد شاهه! سپاهيءَ هٿان سگريٽ موڪل، نه ته مان دروازو کڙڪايانءِ ٿو. سگريٽ مون ڪونه موڪليا ۽ اُٺ فقير سڄي رات دروازي کي زور سان کڙڪائيندو رهيو.
80-5-1
اڄ سڄي دنيا ۾ مزدورن جو ڏينهن ملهايو پيو وڃي، پر افسوس ان ڳالهه جو اٿم ته اسان جي سنڌي مزدور يا سنڌي هاريءَ جي ڪابه عزت ڪانه آهي. جڏهن ديرو بٽئي لاءِ تيار ٿيندو ته وڏيرو يا رئيس جو ڪمدار اَنُ ميڙي چونڊي کڻي ويندا ۽ هاري ويچارو ساڳيو پوتي ڪُلهي تي رکي، رئيس يا وڏيري جي اوطاق تي پٽ تي ويهي اَن جي مڻ لاءِ ويٺو منٿون آزيون ڪندو. ساڳي جاءِ تي غير سنڌي مزدور يا هاري خوش پيو وقت گذاري. شايد هن ڪائنات ۾ اسان جي پيڙهيل سنڌي مزدور يا هاريءَ جو ڪير به ڀرجهلو نه آهي جو اسان جي غريب ماروئڙن، سانگيئڙن ۽ جهانگيئڙن جا ڏکيا ڏينهن ختم ڪرائي. هتي جيل ۾ وڏيرن ۽ رئيسن جا ستايل ڪيترا ئي سنڌي هاري آهن، جيڪي پنهنجي درد جا داستان ٻڌائي سڏڪي سڏڪي روئي ڏيندا آهن ۽ ٻڌائيندا آهن ته اسان پنهنجن ٻچن جي چپن تان کير جو وٽو لاهي، مينهن يا ڳئون کپائي يا پنهنجي عورتن جا ڳَهَه گروي رکائي يا کپائي وڏيرن جا قرض ڀريندا آهيون يا هن جيل مان پنهنجي جان آزاد ڪرائيندا آهيون. سڄو ڏينهن درد، پيڙا ۽ ذهني عذاب ۾ گذريو. خبر ناهي ته اسان جا سنڌي ماڻهو ڪڏهن متحد ٿيندا ۽ هن ڪوڙ جي ڪاڪ محل کي ڊاهي پٽ تي هڻي پرزا پرزا ڪندا.
80-5-2
ڪوٽڙيءَ جا ٻه شاگرد عبدالستار ميمڻ ۽ محمد ايوب پٺاڻ خون جي ڪيس ۾ گرفتار ٿي آيا آهن. چڪر جمعدار علي نواز چانڊيو کي گهرائي چيم ته انهن شاگردن جي اسان سان ڪچهري ڪراءِ. منجهند جو انهن سان گڏ ڪيشي، پپو، پوو ملڻ آيا. صرف ٽي منٽ مس ويٺا ته چڪر جمعدار ڊڪندو آيو، چيائين ته صاحب ٿو اچي، مهرباني ڪري هلو.
بورچي خاني جي هڪ سنڌي بورچي اسان کي ڪچي پالڪ ڏياري موڪلي. داد شير سپاهي اسان جي لاءِ سائي ڀاڄي شهر مان وٺي آيو. هر وقت اسان کي انديشو رهي ٿو ته اسپيشل وارڊ ۾ ڀاڄي رڌڻ جي ڳالهه ظاهر نه ٿئي، ڇاڪاڻ ته اسان کي جيڪي ڪاٺيون ملن ٿيون، ان لاءِ جيل سپريڊنٽ جو حڪم آهي ته ڀاڄيءَ کي تڙڪو ڏيارڻو يا رڌڻو آهي ته ”بي“ ڪلاس وارڊ مان ٺهرايو. اڄ ستار ۽ مون يونيورسٽيءَ ۾ گذريل وقت جي پوليس ڇاپن ۽ گرفتارين تي بحث ڪيو ته اُهي ڪهڙا سبب آهن جو گهڻو ڪري پوليس جا ڇاپا ڪامياب ٿا وڃن. گهڻي بحث کان پوءِ ان ڳالهه تي متفق ٿياسون ته يونيورسٽي جا شاگرد مخبري ڪن ٿا.
80-5-3
صبح جو پنهنجي وارڊ ۾ رهياسين. شام جو ڊپٽي سپرينڊنٽ لعل محمد سومرو آيو. ڪلاڪ کن ڪچهري ڪيائين. ڪالهه کان ”چڪر“ جا ٽي قيدي اسان جي ڏاکڻئين پاسي وارين کولين ۾ بند ڪيا اٿن. کين ڏنڊا ٻيڙيون لڳل آهن ۽ سندن ڪانچن جا اڳٺ به نڪتل آهن. صبح، شام ڏهه ڏهه ڏنڊا پيرن جي تِرين تي هڻندا اٿن. هنن جو ڏوهه صرف اهو آهي ته دال کائڻ جهڙي نه هوندي آهي، ان ڪري اندر چڪر ۾ هڪڙي زبون، پراڻي بيرڪ ۾ پيل آفيس جي ڀڳل دروازي مان ڪاٺيون ڪڍي دال کي تڙڪو ڏئي کاڌائون.
80-5-4
ڪالهه ڊپٽي سپريدنٽ اسان سان واعدو ڪيو هو ته توهان کي شام جو دير سان بند ڪيو ويندو، ان ڪري داد شير سپاهيءَ کي موڪليوسين ته ڊپٽيءَ کان پڇي اچي ته ڪهڙي ٽائيم تي بند ڪجين؟ ڊپٽيءَ کيس چيو ته معمول مطابق، جيئن ڇهين بجي بند ڪندو آهين، تيئن بند ڪري ڇڏين. حقيقت ۾ مون کي ڪالهه ڊپٽيءَ جي گهڻي ڳالهائڻ ۽ هر ننڍي وڏي ڳالهه تي قسم پيو کڻي، ان ڪري مون کي شڪ ٿي پيو هو ته هن مان غذا ڪانه ٿيندي ۽ ٿيو به ائين.
غلام عباس عرف ڪيشيءَ ٻڌايو ته علي نواز چانڊيو چڪر عملدار چيو آهي ته ڪوٽڙيءَ جي ٻن شاگردن ستار ۽ ايوب کان ڇهه سؤ روپيه رشوت جا وٺي ڏي، ڇاڪاڻ ته سپريڊنٽ صاحب گهري ٿو ۽ هنن کان ڪم به ڪونه ڪرائبو ۽ ماني به ڀلي گهر جي کائن.
بهرحال، ستار ۽ ايوب پئسن ڏيڻ کان انڪار ڪيو. نتيجي ۾ کين ڇوڪرا وارڊ مان ڪڍي چڪر ۾ موڪلي ڇڏيائون ته جيئن اتي هنن تي سختي ڪئي وڃي. پئسه نه ڏنائون، ان ڪري گهر جي ماني به بند ڪري ڇڏيائون.
80-5-5
اڄ پٺاڻ سپاهي داد شير جي ڊيوٽي تبديل ڪري ان جي جاءِ تي عبدالستار شاهه پٺاڻ سپاهي کي رکيو اٿن.
ستار موريو شنوائيءَ تي ويو. وارڊ ۾ اڪيلو هئڻ ڪري اڪبر پوو شام تائين مون وٽ هو. اڍائي بجي ڌاري ستار موٽي آيو ۽ ٻڌايائين ته سنڌ يونيورسٽيءَ ۾ سيمسٽر بريڪ هئڻ ڪري پندرنهن ڏينهن يونيورسٽيءَ کي بند ڪري ڇڏيو اٿن، جنهن ڪري ڪوبه يونيورسٽي جو ساٿي ملاقات تي ڪونه آيو. رات جو ڊيوٽيءَ تي نئون سنڌي سپاهي ڇلگري آيو آهي ۽ پنجابي سپاهي محمد حسين جي ڊيوٽي بُرجيءَ تي لڳي آهي.
80-5-6
شنوائيءَ تي ملٽري ڪورٽ ۾ ويس. اُتي راشد مورائي، دادن ڏاهري، فرمان علي شاهه، عزيزم قربان علي شاهه ۽ برادرم ارباب علي شاهه ملاقات لاءِ آيا. راشد مورائي منهنجي هٿڪڙين کي چميون ڏنيون ۽ چيائين ته: ”سنڌڙيءَ جي آزاديءَ لاءِ وڙهندڙ هڪ قومي ڪارڪن جي هٿن ۾ هٿڪڙين کي منهنجو سلام آهي.“
80-5-19
صبح جو امان الله شاهاڻي، سليم جانگير، نديم ۽ پرويز پٺاڻ وارا ڪچهري ڪرڻ آيا. چانهه گڏجي پيتي سون. سنگت کان موڪلائي اسان پوليس ٽرڪ ۾ چڙهي ملٽري ڪورٽ ۾ شنوائيءَ تي آياسين. ڪورٽ ۾ ڊيوٽيءَ تي اي.ايس.آءِ سان کوليءَ ۾ بند ٿيڻ تان تلخ ڪلامي ٿي پئي. ستار ۽ مون کي زبردستي پوليس ٽرڪ ۾ بند ڪيائون، پر بعد ۾ اسان جي ملاقات تي آيل مائٽن ۽ ساٿين طرفان ڪتن کي سڻڀو گرهه ڏنو ويو ۽ اسان کي پوليس ٽرڪ مان لاهي ملاقات ڪرايائون. اتي عزيزم قربان علي شاهه، فرمان علي شاهه، فتح علي شاهه، سنڌ يونيورسٽي مان نواز کوسو ۽ ڪراچي يونيورسٽي مان اسحاق تنيو ملاقات تي آيا. ستار موريو جو ڏاڏو حڪيم سراج الدين ۽ سندس وڏو ڀاءُ محمد عمر ملاقات لاءِ آيا. سندس ڀاءُ سان مون ڪچهري ڪرڻ چاهي، ليڪن سندس مغرور ذهنيت ۽ سخت مزاج هئڻ جي ڪري ساڻس وڌيڪ ڪچهري ڪرڻ مناسب نه سمجهيم.
دل ۾ ڏاڍو ڏک ٿيم. اڪثر ڪري لاڙڪاڻي جي جيترن به دوستن سان ڪچهري ڪئي اٿم يا مليو آهيان ته انهن ۾ احساس برتريءَ وارو جذبو نمايان ڏسڻ ۾ آيو آهي.
نارا جيل تي واپس پهتاسين. جيل سپريڊنٽ سان ڪورٽ پوليس جي غلط ورتاءَ جي شڪايت ڪئي سون، جنهن ان جي آئنده شڪايت نه ٿيڻ جي يقين دهاني ڪرائي.
80-5-20
اڄ ورزش ڪانه ڪيم.
غلام رسول لاشاري ۽ امان الله شاهاڻي وارن جو ڪيس هاءِ ڪورٽ جي منع نامي جي باوجود کين اسپيشل ملٽري ڪورٽ ۾ اڄ گهرايو اٿن. عجب ٿو لڳي، هاءِ ڪورٽ جي اختيارن جو ۽ ملٽري ڪورٽ جي طاقت جو. خبر نٿي پئي ته ڪهڙي طرح حڪومت جو نظام آهي.
سليم جهانگير، پرويز پٺاڻ ۽ مظهر بلوچ وارڊ ۾ ڪچهري ڪرڻ آيا. امين سپاهيءَ کي ضروري سامان وٺي اچڻ لاءِ چيم، پر شام جو واعدو ڪري نه آيو.
80-5-21
سامان لاءِ نظام الدين پنهور کي ستار پئسا ڏنا. سامان سپاهيءَ هٿان گهرائي ڏنائين، پر اڻپورو. يعني ته پئسه وچان سپاهي کائي ويو. ڊپٽي سپريڊنٽ قرب ڪري برف ۽ اخبار موڪلي.
80-5-22
اڄ امان الله شاهاڻي آيو ۽ چيائين ته توهان جي برداشتي پوو ۽ اُٺ فقير جو ملاکڙو ٿئي. هاڻي اُٺ فقير جو قد ساڍا ڇهه فوٽ ۽ اڪبر پوي جو قد ساڍا چار فوٽ. ملاکڙو شروع ٿي ويو ۽ اڪبر پوو اُٺ فقير کي دسي ويو، پر اسان اُٺ فقير کي خوش رکڻ لاءِ چيوسون ته تون دسي ويو آهين. پوءِ رڳو ٽپا، ناچ ۽ نعرا پيو هڻي. سليم جانگير ۽ پرويز پٺاڻ ڪچهري ڪرڻ لاءِ آيا پئي ته واٽ تان کين پنجابي جمعدار چراغ موٽائي ڇڏيو. سچ پچ اسان لاءِ ته جيل ۾ به ٻيو جيل آهي. ڪوبه ملڻ لاءِ وارڊ ۾ اچي ٿو ته ان کي تنگ ڪيو ٿو وڃي. اڄ اُٺ فقير کي بند وارڊ جي کوليءَ مان ڪڍي چڪر ۾ اماڻيائون. کيس اسان کان جدائيءَ جو ڏاڍو ڏُک هو.
80-5-23
ستار موريو، امان الله شاهاڻي ۽ مان اسپيشل وارڊ جي ٻاهران کٿو وڇائي ويٺا هئاسون ته ايوب شورو عرف جانِ مَن آيو. ستار ۽ مون کي منجهند جي مانيءَ جي ”بي“ ڪلاس وارڊ ۾ دعوت ڏنائين. پڇڻ تي ٻڌايائين ته سندس معشوق نديم مهاجر ڇوڪرو آزاد ٿئي ٿو، ان جي خوشيءَ ۾ دعوت ڪئي اٿم.
هن جي وڃڻ کان پوءِ امان الله ٻڌايو ته عاشقيءَ جو ناجائز فائدو وٺي اسان نديم سان صلاح ڪري کيس آزاديءَ جي ڪوڙي خبر ٻڌائي ماني کارائڻ لاءِ تيار ڪيو آهي.
منجهند جي ماني سڀني گڏجي کاڌي. بعد ۾ نديم اردوءَ ۾ غزل ڏاڍي سُريلي آواز ۾ ٻڌايا ۽ جانِ مَنِ مٿانئس اور گهور پئي ٿيو. قيدي گلبهار چانڊئي مون کي سنڌي ٽوپي، سنڌ جي نقشن سان ٺهيل ڏني. ٽوپيءَ تي ڏاڍي سٺي محنت ڪيل اٿس.
80-5-24
اڄ اُٺ فقير چڪر مان زوريءَ ڀڄي اسان جي وارڊ ۾ اچي پهتو. اسان کيس ماني کارائي ۽ سگريٽ پياريو.
ستار موريي اڪبر پَوي کي چيو ته اُٺ فقير کي چيڙاءِ ۽ هن اُٺ فقير جا چيٻارا ڪڍيا ۽ هُو چڙي پيو ۽ پاڻ ۾ وڙهي پيا. وڙهڻ دوران اُٺ فقير کان هيٺان ڌماڪي سان آواز نڪري ويو ۽ پوءِ اهڙو ته اچي مڇريو جو موراڳي پوي کي اُڦٽ پئي ماريائين. چي تون مون کان ٽِٽ ڪڍيو آ، مان توکي جيئرو نه ڇڏيندس. سُورن سان اڪبر جي جان ڇڏائي سون ۽ اُٺ فقير پوي کي گاريون ڏيندو چڪر ڏانهن هليو ويو. شام جو امان الله شاهاڻي، مظهر بلوچ ۽ ڪوٽڙيءَ جو ميمڻ نوجوان ڪچهريءَ تي آيا. امان الله جنگ ۽ عبرت اخبار پڙهڻ لاءِ ۽ ننڍڙو ريڊيو پاڪيٽ سائيز ٻڌڻ لاءِ ڏئي ويو. گرفتار ٿيڻ کان وٺي اڄ تائين ريڊيو ڪونه ٻڌو اٿئون، سو ڏاڍو ٻڌڻ ۾ لطف پيو ڏئي. رات جو بي.بي.سي تان خبرون ٻڌيون سون، خاص طرح جيڏي مهل سيربين جو پروگرام آيو ته مان کلڻ لڳس. ستار کلڻ جو سبب پڇيو ته مون کيس ٻڌايو ته منهنجو مامون اسماعيل شاهه سيربين کي ”خير دين“ چوندو آهي.
80-5-25
امان الله ريڊيو کڻي ويو. سليم جهانگير، نديم ۽ پرويز پٺاڻ گڏجي اسان جي وارڊ ۾ ڪچهريءَ تي آيا. ايوب شورو عرف جانِ من به نديم جو پيرو کڻي اچي اسان وٽ پهتو. بس پوءِ ته نديم کي ڏسيو باغ و بهار پيو ٿئي. مان جيئن وارڊ جي دروازي جي ٻاهران بيٺو هئس ته هڪ نئون قيدي نالي عبدالسليم پٺاڻ مون سان اچي مليو ۽ مون کي ٻڌايائين ته حيدرآباد شهر کان ٻاهر قومي شاهراهه تي هوٽل اٿس. ناجائز طريقي سان کنڊ جي ٻوري ورتي هئائين، جنهن تي گرفتار ٿي جيل پهتو آهي. گهڻي پاڻي ڀرڻ ۽ ليپي وارو ڏنڊو زمين تي هلائڻ جي ڪري سندس هٿن مان رت پيو وهي. مون کي منٿ ڪيائين ته منهنجي هن ڪم مان جان ڇڏاءِ. مون کيس چيو ته مان پاڻ تو وانگر قيدي آهيان، منهنجي ڪير ٻڌندو؟ بعد ۾ جيل جي پنجابي صوبيدار ولي محمد سان وڃي مليو ۽ کيس ڏيڍ سؤ روپين جي آڇ ڪيائين ۽ ڪم ڪرڻ مان جان ڇُٽي ويس. شام جو امان الله وري ريڊيو ڏئي ويو. سپاهي هاشم ڇلگريءَ رات جو بي سري آواز ۾ ڪلام ٻڌايا. قيدي آهيون، ان ڪري مجبورًا ڪلام ٻڌڻا پيا ۽ واهه واهه ڪرڻي پئي.
80-5-26
شنوائيءَ تي وياسين. برادرم راشد علي شاهه ”راشد“ مورائي، برادرم ارباب علي شاهه ۽ ٻيا ساٿي حفيظ قريشي جونيئر، ڪامريڊ حسين بخش ٿيٻو، رسول بخش ٿيٻو، عبدالحق ڪانڌڙو، حبيب الله ناريجو، فضل حق سولنگي، پيارو شيخ مجيب الرحمٰن، قادر بخش عباسي، شفيع محمد ڪرناڻي ملاقات ڪرڻ لاءِ آيا. هونئن ته سڀني ساٿين جا لک قرب، پر خاص طرح سان راشد مورائي جو ڏاڍو ٿورائتو آهيان جو غريبي حال آهر به ملاقات تي ايندو رهي ٿو ۽ پنهنجي علمي درياهه مان ڪچهريءَ ۾ ٻه ٽي ڍُڪ ڀرائي وڃي ٿو. شيخ مجيب الرحمٰن ڪپڙن جو وڳو ڏئي ويو.
80-5-27
اڄ اخبار ۾ مارشل لاء جا سخت احڪامات جاري ڪيا اٿن، جن جي پڙهڻ کان پوءِ معلوم ٿئي ٿو ته سپريم ڪورٽ ۽ هاءِ ڪورٽ جو ڄڻ وجود ئي ختم ڪيو ويو آهي. ان ۾ چيف مارشل لاء ايڊمنسٽيٽر جي ”مارشل لاء آرڊيننس“ ۽ مارشل لاء ڪورٽن جي فيصلن کي چيلنج نٿو ڪري سگهجي ۽ مارشل لاء ڪورٽن کي اهو اختيار ڏنو ويو آهي ته ڪهڙي به قسم جو ڪيس جيڪو سپريم ڪورٽ يا هاءِ ڪورٽ ۾ هلندڙ هجي، ان کي اتان آرڊر ڏئي گهرائي پنهنجي ڪورٽ ۾ هلائي سگهن ٿيون. غلام رسول لاشاري ۽ امان الله شاهاڻي ڪچهري تي آيا ۽ اڄوڪي فيصلي جي ڪري سخت پريشان آهن.
80-5-28
مارشل لاء انتظاميه طرفان جيل سپريڊنٽ کي حڪم ڏنو ويو ته اوڻٽيهين تاريخ تي امان الله شاهاڻي ۽ غلام رسول لاشاريءَ وارن کي اسپيشل ملٽري ڪورٽ ۾ پيش ڪيو وڃي. اها خبر جڏهن دوستن کي پئي ته ڏاڍا پريشان ٿي ويا. اڄڪلهه اسان جي وارڊ ڏانهن جيڪي به قيدي ڪچهريءَ لاءِ اچن ٿا ته انهن تي اڳي جيتري سختي ڪانه ٿي ڪئي وڃي، انهيءَ جو سبب اهو آهي ته جمعدار ۽ صوبيدار جو کيسو گرم ڪيو ٿو وڃي. مظهر بلوچ ۽ سليم جهانگير ڪچهري ڪرڻ آيا. برداشتي اڪبر پوي گهڻو نشو پيئڻ جي ڪري ڀاڄيءَ ۾ ايترو ته لوڻ ۽ مرچ وڌائين جو کائڻ جهڙي ئي نه هئي. رکي ماني کائي، پاڻي پي سمهي پياسين.
80-5-29
امان الله وارا شنوائيءَ تي ويا. ڪيس هلڻ شروع ٿيو اٿن. هاڻي ڏسون ته اڳتي ڇا ٿو ٿئي؟ منشي صالح سمون ۽ سليم جهانگير آيا. پندرهن روپيه اوڌارا ۽ پنج روپيه هڪ غريب قيديءَ جي آزاد ٿيڻ تي کيس ڀاڙي لاءِ گهربل هئا. مون کين ويهه روپيه ڏنا.
هتي جيل ۾ قيدين جا به پنهنجا اصول ۽ ضابطا آهن. مثال طور: جيڪڏهن ڪو قيدي ٻئي قيديءَ وٽ بنا ڪنهن ڪم جي ويو ۽ سندس پاٿاريءَ تي سيرانديءَ کان ويٺو ته ان قيديءَ کي ”لُوسي“ سمجهندا آهن. خون واري ڪيس ۾ ڦاٿل قيديءَ جي عزت ڪندا آهن. جيل ۾ ٻهاري ڏيڻ بي عزتي سمجهندا آهن، پوءِ ڀلي ان کي خوب موچڙا لڳن، پر ان قيديءَ کي ”مڙس“ ماڻهو ۽ پٽيل سمجهندا آهن. جنهن قيديءَ ٻهاري ڏني، ان کي ڀاڙيو سمجهندا آهن. هتي جيل ۾ جيڪا خاص ڳالهه ڏسڻ ۾ آئي اٿم ته اڪثر قيدي پنج ئي وقت نماز پڙهندا آهن ۽ قرآن شريف جو دور ڪندا آهن. جڏهن مان پڇندو آهيان ته ٻاهر به نماز ۽ قرآن شريف پڙهندا آهيو؟ چوندا آهن ته سائين! جيل ۾ اچي ڦاٿا آهيون، نه ته ٻاهر اسان کي ايتري واندڪائي ڪاٿي آهي جو وڏيرن ۽ رئيسن جون بيگرون وهون، مال متاع لاءِ گاهه ڪيون، هَر ڪاهيون ۽ وري نمازون به پڙهون! ڪجهه قيدين جو چوڻ آهي ته اسان نماز هتي جيل ۾ اچي سکيا آهيون.
جيل ۾ نشو به عام جام آهي، جيڪو جيل وارن جي رضامنديءَ سان هلي ٿو. مثال طور: آفيم، چرس، ڀنگ، هيروئن ۽ مئڊريڪس جون گوريون اڪثر قيدي کائين ٿا. هڪ اهڙو قيدي به مون سان ملايائون، جنهن ٻڌايو ته نشو ڪري وڃي مُصَلي تي نماز پڙهيم. جڏهن سجدي ۾ ويس ته ننڊ کڄي وئي ۽ اتي ئي نماز واري جاءِ تي سُمهي پيس.
80-5-30
ڀاءُ راشد مورائي جا ڏنل سمورا ڪتاب پڙهي ڇڏيا اٿم، پر وري به مهراڻ رسالي ۾ تاريخي مواد هئڻ ڪري پڙهي رهيو آهيان. اڄ ستار موريو کي امان الله نماڻي سائي ٻوٽي (ڀنگ) پياري آهي ۽ سوير ئي گهري ننڊ ۾ ستو پيو آهي.
80-5-31
اڄ ميمن علي جمعدار هڪ ملاقات تي آيل ڀٽي ڇوڪري کي گرفتار ڪرايو، جيڪو پنهنجي دوست نديم سان ملاقات ڪرڻ آيو هو. هُو پنهنجي دوست لاءِ جيل ۾ وڪڻڻ لاءِ چرس ۽ آفيم کڻي آيو هو، پر نديم سان جمعدار جي ڏيتي ليتيءَ جي حساب تان نه ٺهڻ ڪري ان جي دوست کي گرفتار ڪرايائين. باقي هونئن ته جيل ۾ نشو عام جام هلي ٿو.
80-6- 1
صبح جو اٽڪل ساڍي اٺين بجي انسپيڪٽر جنرل آف جيلز مسٽر منظور احمد پنهور جيل جو اوچتو معائنو ڪيو ۽ اسان جي وارڊ ۾ به آيو. پندرنهن منٽ کن ڪچهري ڪيائين، جنهن مان مون اندازو لڳايو ته سخت مذهبي قسم جو ماڻهو آهي ۽ موجوده ٽيهتر واري آئين ۾ ترميم هئڻ ڪري ”مردِ مؤمن“ صدر پاڪستان ۽ چيف مارشل لاء ايڊمنسٽيٽر ضياء الحق لاءِ چڱي راءِ ڪونه اٿس. ماڙيءَ جو منشي ڪيشي، ستار موريي ۽ مون کي وٺڻ آيو ته ملاقات لاءِ هلو. اسان کي تعجب لڳو ته جيل تي اسان جي ملاقات بند آهي ۽ ڪير ملاقات لاءِ آيو آهي؟ وڃڻ کان پوءِ معلوم ٿيو ته حبيب الله ناريجو ۽ دادؤ جو علي احمد پنهور ملاقات لاءِ آيا آهن. ٻڌايائون ته اسان توهان کي آزاد ڪرائڻ جي ڪوششن ۾ لڳا پيا آهيون.
ڪالهوڪي ڀٽي ڇوڪري جو ڪيس ڪورٽ ۾ چالان ڪري نارا جيل ۾ ڇڏي ويس. اسان جي وارڊ جي پٺئين پاسي بند وارڊ جي کوليءَ ۾ کيس بند ڪيو اٿن. مان ساڻس مليس ۽ ڪالهه واري حقيقت پڇيم. ٻڌايائين ته ميمن علي جمعدار مون کان پنجاهه روپيه گهريا ۽ مون کيس ويهه روپيه ڏنا. ان ڏيڻ وٺڻ جي حساب ڪتاب تان ڪونه ٺهياسين ۽ هن مون کي گرفتار ڪرايو.
80-6- 2
اختر سپاهيءَ چيو ته وارڊ جو دروازو ٻاهران بند ڪري ڇڏيندس. ان تان ساڻس تلخ ڪلامي ٿي پئي. بعد ۾ پنجابي صوبيدار ولي محمد سان ڳالهايوسون، جنهن سپاهيءَ کي منع ڪري ڇڏي.
نذير احمد ساٽي حيدرآباد جي سٽي لاڪ اپ ۾ اسان سان گڏ رهيو هو. اڄ هتي جيل ۾ آيو آهي. جيل جي قيدي اصولن موجب کيس شربت پياريم ۽ ڳچ وقت لاءِ ساڻس ڪچهري ڪيم. سليم جهانگير ۽ پرويز پٺاڻ ڪچهريءَ تي آيا ۽ مون کي چيائون ته ڪرشن چندر جي ڪهاڻي ”جب کيت جاگي“ جو سنڌيءَ ۾ ترجمو ڪري ڏي. مون کين چيو ته ڪوشش ڪندس. شام جو امان الله شاهاڻي ڪراچي تي آيو. اڄ ڪچهريءَ جو موضوع ”ٻهراڙيءَ جي زندگي“ هو. مزيدار بحث ٿيو. ٽئي ڄڻا انهيءَ ڳالهه تي متفق ٿياسين ته حقيقي سونهن، سوڀيا، محبت ۽ سنڌ سان سچي محبت ڪرڻ وارن اڪثر ڪري ٻهراڙيءَ ۾ جنم ورتو آهي.
80-6-3
چراغ جمعدار آيو، جنهن چيو ته وارڊ جو دروازو ٻاهران بند ڪندس، توهان اندر وڃي ويهي رهو. ان تان ساڻس تلخ ڪلامي ٿي پئي. ايوب شورو عرف جانِ من سان نديم ڪاوڙجي پيو هو، جنهن کي اڄ پرچائي خوشيءَ مان ٽپا ڏيندو اچي اسان کي ٻڌايائين ته نديم پرچي ويو آهي، پر طارق پرويز ۽ نديم جا لکيل خط ۽ تاثرات چوري ڪري کڻي آيو آهيان، جيڪي مون کي اچي ڏنائين. نديم جو هڪ خط پڙهيم، جنهن ۾ لکيو اٿس ته، جيلر عبدالرشيد کي مون سرخ انقلاب لاءِ متفق ڪري ڇڏيو آهي، ”پر سندس عمر جي تقاضا کيس اجازت نٿي ڏئي.“ مون کي ته هن جي خطن پڙهڻ کان پوءِ تعجب ٿو لڳي ته پاڻ ”سستي اگهه واري دوڪان“ (يوٽيلٽي اسٽور) تي ملازم هو ۽ اتان دوڪان جا پئسه هضم ڪري ان ڪيس ۾ جيل جي هوا پيو کائي ۽ وري ٻڌائيندو آهي ته مان سياسي باندي آهيان. ڇهن ستن مهينن اندر پنج عاشق تبديل ڪيا اٿس ۽ حالت اها آهي ته جيڪو ٻانهن ۾ ٿو هٿ وجهيس، ان کي ٽنگ کڻي ٿو ڏئي. شام جو امان الله شاهاڻي حبيب الله ناريجي جا سلام ڏنا.
80-6- 4
اڄ وري به وارڊ جي دروازي بند ڪرڻ تان چراغ جمعدار سان مُنهن ماري ٿي پئي. اسان سپريڊنٽ سان ملي ساڻس اهڙي شڪايت ڪئي، جنهن چراغ جمعدار کي منع ڪري ڇڏي. مون هنن جي ڳالهائڻ مان محسوس ڪيو ته هي ”نورا ڪشتي“ آهي. اسان کيس رات جو نائين بجي کوليءَ ۾ بند ٿيڻ لاءِ چيو ۽ ”بي“ ڪلاس ڏي وڃڻ جي به اجازت گهري، جيڪا ڏنائين ۽ وارڊ جي صفائيءَ لاءِ هڪ فنائل جو ڊٻو به موڪلي ڏنائين.
80-6-5
امان الله شاهاڻي ۽ ايوب شورو عرف جانِ مَن اسان سان ڪچهري ويٺي ڪئي ته ماڙيءَ تان منشي اچي امان الله شاهاڻي ۽ جانِ من کي چيو ته نديم جي ماءُ ساڻس ملاقات لاءِ آئي آهي ۽ چيو اٿس ته توهان ٻئي اچي ملاقات ڪريو. امان الله ته ڪونه ويو، باقي جانِ من وٺي جو ڊوڙ پاتي، سو ساهه وڃي ماڙيءَ ۾ پٽيائين.
ملاقات تان موٽي اچي جانِ من ٻڌايو ته نديم جي ماءُ مون کان پنج سؤ روپيه گهريا آهن ته جيئن نديم جو ضامن ڪرائي سگهي ۽ سندس جاگرافي به اچي ٻڌايائين. مون کي تعجب ٿو لڳي ته هي مهاجر ڪهڙي ذهنيت جا آهن. جمع جمع اٺ ڏينهن مس گذريا آهن، جن ۾ هڪ ٻئي جي ذهنيت به پرکي نٿي سگهجي ۽ هڪ عورت جو پئسه گهرڻ ڇا ٿو معنيٰ رکي؟ اسان جانِ مَن کي سختيءَ سان منع ڪئي ته متان بيوقوف ٿي پنج سؤ روپيه ڏئي ڇڏين.
80-6- 6
پير ۾ سور هئڻ ڪري ورزش ڪانه ڪيم ۽ بي ڪلاس وارڊ ۾ غلام رسول لاشاري ۽ امان الله شاهاڻي سان ڪچهري ڪيم. ڊاڪٽر چڪر تي آيو. کيس خارش جي دوا لاءِ چيم، جيڪا هن واعدي ڪرڻ جي باوجود به ڏياري ڪانه موڪلي. اڄ مظهر بلوچ اسان وٽ وارڊ ۾ ڪچهريءَ لاءِ آيو. تمام گهڻي نشي پيئڻ جي ڪري اسان وٽ ڏاڍي اُلٽي ڪيائين. اسان سندس بدن کي زور ڏنا ۽ مٿي کي مالش وغيره ڪئي، تڏهن وڃي ڪجهه ڳالهائڻ جهڙو ٿيو. سڀاڻي شنوائي آهي، ڊائريءَ جا پنا به ٻاهر کڻي وڃڻا آهن، شل خير سان ڪنهن جي هٿن تائين پهچايان.
80-6-7
شنوائيءَ تي ويس. اتي عزيزم فرمان علي شاهه، سردار علي شاهه، سيتا روڊ جو علي گوهر ٻگهيو، سن مان شبير سولنگي ۽ مورو مان حسين ڪاريو ۽ سڪندر علي وسطڙو ملاقات ڪرڻ آيو. راشد ڪجهه ڪتاب ۽ سامان موڪليو آهي. برادرم ارباب علي شاهه جو ملاقات تي نه اچڻ ڪري سخت اُلڪو ٿي پيو آهي. بابا سائين جن جي طبيعت به ٺيڪ ڪانه هئي. خبر ناهي ته ڇا ٿيو؟ شنوائي پنجويهين تاريخ جي ملي. ماڙيءَ تي ڊپٽي سپريڊنٽ لعل محمد سومرو کان ڪتاب چيڪ ڪرائي اچي وارڊ ڀيڙا ٿياسين. اڄ نظام الدين راڄپر کي چريو هئڻ ڪري کوليءَ ۾ اچي بند ڪيو اٿن. هن سان پنهنجي يونيورسٽيءَ جي دوستن دوکو ڪري ڀنگ ۾ چريو ڌاتورو گهوٽي پياريو اٿن.
80-6- 18
ستار موريو شنوائيءَ تي ويو ۽ پنجويهين تاريخ منهنجي شنوائيءَ سان گڏ تاريخ وٺي آيو. ڪامريڊ حسين بخش ٿيٻو جا سلام ڏنائين.
دنيا ۾ ڪيترا ئي ڏتڙيل آهن. مون جهڙي مسڪين ۽ ڪمزور جي وس نه آهي جو انهن جي ڏُکن ۽ سُورن ۾ ڪم اچي سگهان. هائو! گهٽ ۾ گهٽ ايترو ڪري سگهان ٿو جو انهن جي آڏو هي ڳوڙها ڳاڙيان، جيئن منهنجا هي لڙڪ انهن لاءِ آٿت ٿي سگهن (المنقلوطي)
80-6- 19
”تاريخ جا ورق قبرون آهن، جن ۾ قومن جون عظمتون دفن آهن. توهان ڪيستائين انهن قبرن تي مجاور بڻيا ويٺا هوندؤ؟ ان ڪري جو قبرن جي مُجاورن ڪڏهن به نئين تاريخ مرتب ڪونه ڪئي آهي.“ (آزاد)
صبح جو اسان ڪچهري ويٺي ڪئي ته وارڊ جي ٻاهران سپاهيءَ جي دانهن تي تڪڙا ٻاهر نڪتاسين. ڏسئون ته نظام راڄپر بند وارڊ جي ڇتَ تي بيٺو آهي. سپاهي کان پڇيوسين، جنهن ٻڌايو ته معمول مطابق کوليءَ جي صفائيءَ لاءِ در کوليم ته هي پائيپ ذريعي تڪڙو تڪڙو ڇت تي مٿي چڙهي ويو آهي. اسان کي اچي ڊپ ٿيو ته وارڊ جي مٿان بجليءَ جون تارون لڳل آهن، انهن ۾ هٿ نه وجهي. ستار ۽ مون کيس هيٺ لهي اچڻ لاءِ ڏاڍيون منٿون ڪيون، پر اسان کي ڏاڍي مزي سان گاريون ڏيندو رهيو ۽ مٿان ٿُڪون هڻندو رهيو. آخر ۾ اُٺ فقير چرئي کي وٺي آياسين، جنهن حڪم ڪيس ته هيٺ لهي اچ ۽ نظام بنا دير هيٺ لهي آيو. اسان سندس حال سارو ڏاڍي خدمت ڪيون ٿا، شل طبيعت ٺيڪ ٿئيس.
شام جو جيل سپريڊنٽ سيد محبوب الحق اسان جي وارڊ ۾ آيو ۽ گڏجي ”بي ڪلاس“ وارڊ ۾ ڪچهري ڪئي سون. اسلامي تاريخ تي بحث ٿيو، جنهن ۾ هن جو چوڻ هو ته حجاج بن يوسف بهترين حاڪم هو ۽ بهترين مسلمان هو. مون کيس ٻڌايو ته هڪ اُموي خليفي عمر بن عبدالعزيز چيو هو ته: ”دنيا جا گناهه تارازيءَ جي هڪ پاسي ۾ وڌا وڃن ۽ حجاج بن يوسف جا گناهه تارازيءَ جي ٻئي پُڙ ۾ وڌا وڃن ته، حجاج بن يوسف جي گناهن جو پُڙ ڳورو هوندو.“ ۽ کيس ٻڌايم ته ديبل بندر تي هڪ عورت جي عربستان ۾ دانهن ٻڌي حجاج بن يوسف ابن قاسم کي حملي لاءِ سنڌ تي موڪليو. ڪيڏي نه ستم ظريفي آهي جو اهڙي بدڪردار ۽ ظالم انسان کي توهان چڱو ٿا چئو. بهرحال، آفيم جو روڙو کاڌل هئس سو نه مڃيائين، سو نه مڃيائين، مس مس وڃي جان ڇُٽي.
80-6-20
طارق ۽ نديم پاڻ ۾ گڏجي نظام راڄپر سان ملڻ آيا. ڏاڍيون گاريون، ٿُڪون هڻندو رهين.
اڄ اُٺ فقير کي خبر ناهي ته ڪٿان بليڊ هٿ اچي ويو، جنهن نظام کي ڪلين شيو ڪيو آهي ۽ بغل ڪوڙيائين ۽ انڊر شيو به ڪيائين. اسان هن جي خدمت ڪندا رهون ٿا، پر هن جي صحت ڏينهون ڏينهن ڪِرندي پئي وڃي.
80-6-21
ٻهاري پارٽي جا ڇوڪرا نظام راڄپر کي ڇيڙڻ ۽ مسخري ڪرڻ لڳا. مون کين ۽ سپاهي کي سختي سان منع ڪئي ته هن سان ڪير به ڇيڙ ڇاڙ نه ڪري، ڇاڪاڻ ته گهڻي ڳالهائڻ کان پوءِ هي بيحال ٿي وڃي ٿو ۽ ڪپڙا به لاهي ٿو ڇڏي.
80-6-22
صبح جو ستار، اشرف، پرويز ۽ امان الله پاڻ ۾ لوڊو رانڊ کيڏي. ستار ۽ پرويز راند هارائي ۽ پنجاهه پنجاهه دفعا اُٿ ويهه ڪئي. داد شير سپاهي پنهنجي ڳوٺ پشاور مان سينڊل وٺي آيو آهي. مون کي پسند ڪونه آيو، باقي ستار بعد ۾ پئسا ڏئي کڻندس.
80-6-23
سڄو ڏينهن سخت گرمي، گُهٽ ۽ ٻوسٽ کان پوءِ شام جو اتر پار کان ڪڪرن ڪَر موڙيا آهن، کنوڻين کيل کڻي شروع ڪيا آهن. ڏسندي ڏسندي برسات وسڻ شروع ٿي وئي ۽ جيل جي ڪلراٺي زمين ٿڌي ٿي پئي. برسات پوڻ جي ڪري رات ڏاڍي مزي سان آرام اچي ويو.
80-6- 24
اشرف عرف ”اڇي“ جيڪو چڪلي جو چڱو مڙس آهي، اسان کي ٻڌايائين ته چڪر جمعدار زرداد مون کان کيسي مان اڍائي پوا چرس جا ڪڍي وڃي جيل جي سپريڊنٽ کي ڏنائين ۽ مون کي پيش ڪيائين، جنهن تي مون کي بند وارڊ ڪيو اٿن. وڌيڪ ٻڌايائين ته چڪر جمعدار کي ٽئين چوٿين ڏينهن پندرهه، ويهه روپيه ڏيندو آهيان ۽ شربت جا ٻه شيشا به وٺي ڏنا اٿمانس ۽ ڊپٽي کي پنج پاڪيٽ گولڊ ليف جا وٺي ڏنا اٿم. پر جيل ۾ چرس کپائيندڙ ٻين قيدين ڌنڌي جي رقابت ڪري، رشوت ڏئي مون کي بند وارڊ ڪيو اٿن. شام جو نظام پنهور هن جي ڏنڊا ٻيڙي به ڪڍرائي ۽ بند وارڊ جي کوليءَ مان آزاد ڪرايو ۽ چڪر ڏي وٺي ويس.
مشتاق، امان الله ۽ پرويز وارن گڏجي لوڊو راند ڪئي. اڄ هنن پاڻ ۾ صلاح ڪري پرويز کي ٻه سؤ پنجاهه دفعا اٿ ويهه ڪرائي. اٿ ويهه ڪري هلي به نٿو سگهي.
80-6-25
اڄ شنوائي تي ستار ۽ مون سان گڏ غلام رسول لاشاري، امان الله شاهاڻي، ايوب شورو ۽ سندن سڀ ساٿي گڏ هئا. ڪورٽ جو سفر ڏاڍو کِل ڀوڳ ۾ گذري ويو. ملاقات تي برادرم ارباب علي شاهه، عزيزم فرمان علي شاهه، ساٿي آفتاب دائودي (ڏيپارجا – مورو)، مان امام علي شاهه، پيارو مهربان دوست محمد مٺل حيدري، عزيزم قربان علي شاهه ۽ سردار علي شاهه ۽ ستار موريو جو پڦاٽ مظفر آيا. ڏاڍي مزيدار ڪچهري ٿي. شنوائيءَ تان موٽي جيل تي پهتاسين. کوليءَ ۾ ويٺا هئاسين ته معلوم ٿيو ته رسول بخش ٿيٻو ۽ قمر ڀٽي قيد ٿي پهتا آهن. هنن کي ”بي ڪلاس“ هئڻ ڪري اسان کان جدا ”بي ڪلاس“ وارڊ ۾ رکيائون. هڪ ٻئي سان ملياسون. ڏاڍي ڪچهري ٿي. سچ پچ ته اهڙا پيارا ساٿي جيل ۾ گڏ هجن ته جيل، جيل ئي نٿو لڳي. سپريڊنٽ اسان جي وارڊ ۾ هڪ نئون قيدي رکيو آهي، جيڪو آءِ.جي جيلز جي آفيس ۾ آفيس سپريڊنٽ محمد شفيع جو ڀاڻج آهي، ان ڪري اسان وٽ رکيو اٿن، جڏهن ته اسان کي چيو ويو هو ته مارشل لاء وارن جو حڪم آهي ته توهان کي اڪيلو رکيو وڃي، پر جيل وارا ”شينهن شير خدا جا آهن.“
80-6-26
اڄ جيئن کوليءَ جو دروازو کليو، ٻاهر نڪرڻ تي مٿان ڪڪرن مان هلڪي بوندا باندي پئجي رهي هئي. موسم ڏاڍي محبوب هئي. اختر سپاهي چيو ته ڊپٽيءَ جو حڪم آهي ته وارڊ جو دروازو بند ڪري ڇڏ. ستار ۽ قمر ڀٽي جيل سپريڊنٽ سان ملي اهو حڪم نامون منسوخ ڪرايو.
ورزش دوران ڏاڙهيءَ مان پگهر پيو ٽمندو هيو، ان ڪري ڏاڙهي ۽ شهپر ڪوڙي ڇڏيم.
80-6-27
ورزش ڪري ”بي ڪلاس“ ۾ مجيب وارن سان وڃي ڪچهري ڪيم. سڄو ڏينهن آسمان تي ڪڪر ڊوڙندا رهيا. شام جو ڇهين بجي سخت برسات پئي، ان ڪري اسان جي وارڊ جو آڳر سڄو پاڻيءَ سان ٽمٽار ٿي ويو. ان ڪري نائين بجي کان اڳ ئي کوليءَ جو تالو بند ڪرائي سمهي پياسين.
80-6-28
سپاهيءَ کوليءَ جو تالو کوليو ۽ وارڊ جو دروازو ٻاهران بند ڪرائي ڇڏيائين. پڇڻ تي ٻڌايائين ته رات ”بي ڪلاس“ جا شاگرد ٻاهر ستا هئا، ان ڪري سپريڊنٽ چيو آهي ته ٻنهي وارڊن جا دروازا بند رکو. جيئن نيرن جي ماني آئي ۽ وارڊ جو دروازو کليو، ستار ۽ مان ٻاهر نڪري بيهي رهياسين ۽ سپاهيءَ کي چيوسين ته سپريڊنٽ کي وڃي ٻڌاءِ ته وارڊ جو تالو بند ڪرڻ نٿا ڏين. بعد ۾ ”بي ڪلاس“ وارڊ جو دروازو به پاڻهين کولي ڇڏيائين. رسول بخش ٿيٻو ۽ مون کان سواءِ، ٻي سڄيءَ سنگت ڀنگ پيتي. شام جو ”بي ڪلاس“ وارڊ ۾ سپريڊنٽ آيو ۽ رات ٻاهر سمهڻ جي ڪري رسول بخش ٿيٻي ۽ شيخ مجيب سان ڳالهايائين. جڏهن رسول بخش سخت لهجي ۾ ڳالهايس ته ٿڌو ٿي ويو. اسان هاڻي نيرن ۽ منجهند جي ماني رسول بخش وارن سان گڏجي کائيندا آهيون. پرويز پٺاڻ کي سينٽرل جيل حيدرآباد بدلي ڪري ڇڏيائون ۽ کيس چيائون ته تنهنجو امتحان آهي.
80-6-29
اختر سپاهيءَ کي سائي ڀاڄي آڻڻ لاءِ پئسه ڏنم. بعد ۾ پئسه واپس ڏنائين ۽ چيائين ته ڊپٽي لعل محمد سومرو اجازت نٿو ڏئي. ستار، مجيب ۽ مون سپريڊنٽ سان ڳالهايو، جنهن چيو ته ڊپٽيءَ جو مٿو خراب ٿي پيو آهي جو ”بي ڪلاس“ وارن جي ڪچي ڀاڄي ٿو روڪي.
80-6-30
حسب معمول ورزش ڪيم، پر بدن ۾ سخت سور آهي ۽ جان سڙي پئي. مشتاق عباسي (جيڪو اسپتال ۾ ڪمپائونڊر آهي) آيو، جنهن طبيعت ڏسي انجيڪشن لڳائي. مون کيس نياپو ڏنو ته جانِ مَن کي چوي ته اڌارا ورتل پنجاهه روپيه ڏئي وڃي.
جولاء 1980ع کان ڊسمبر 1980ع
طبيعت خراب هئڻ ڪري ورزش ڪانه ڪيم. پي ٽي شوز ۽ ڪڇو شيخ مجيب کي ڏنم. صبحاڻي کان ورزش ڪندو.
گل بهار قيديءَ ٻي ٽوپي ٺاهي موڪلي. ننڍي هئڻ ڪري مجيب کي ڏنم.
80-7-2
صبح جو شيخ مجيب کي ننڊ مان اٿاريم ته ورزش ڪر. گڏجي ورزش ڪئي سون. رسول بخش، ستار، مجيب ۽ مون گڏجي تاس راند کيڏي.
بورچيءَ قمر ڀٽيءَ جي شڪايت ڪئي ته کيس هرو ڀرو گهٽ وڌ ڳالهايو اٿس. چيائين ته هر هڪ قيدي پنهنجي ڪيس ۾ ٿو اچي. ”بي ڪلاس“ مليل اٿس ته ان جو اهو مطلب ناهي ته اسان کي گهٽ وڌ ڳالهائي. اسان کيس ٿڌو مٺو ڪري پرچائي ڇڏيو. پروز پٺاڻ موٽي آيو ۽ ٻڌايائين ته سينٽرل جيل تان کيس ايف.آءِ.يو جي ٽارچر سيل ڏانهن وٺي ويا هئا. سخت بخار هئڻ جي ڪري نارا جيل تي ڇڏي ويا اٿس ۽ پنجين تاريخ وري وٺي ويندس. سخت مايوس آهي.
80-7-3
”بي ڪلاس“ وارن جا ڪپڙا ڌوٻيءَ واپس ڪيا آهن ۽ چيو اٿس ته مون کي قمر ڀٽيءَ هروڀرو گهٽ وڌ ڳالهايو آهي. ان ڪري ڪپڙا استري ڪونه ڪندس. آغا آفتاب جيلر آيو، جنهن کي چيوسون ۽ ان ڪپڙا استري ڪرائي موڪليا. شام جو سخت جهڪَ لڳي ۽ برسات پئي.
80-7-4
صبح جو جيئن ”بي ڪلاس“ وارڊ ڏي ويس ته اُتي معلوم ٿيو ته رسول بخش، مجيب ۽ قمر ڀٽي ٻاهر ستا آهن، ان ڪري رات جو ٻين بجي تائين سپريڊنٽ ۽ ڊپٽي هنن کي کوليءَ ۾ بند ڪرڻ لاءِ ڪوشش ڪندا رهيا، پر هي کوليءَ ۾ بند نه ٿيا. سڄو ڏينهن آسمان تي ڪڪر ڇانيل رهيا. هوا جي نه هئڻ ڪري سخت گرمي ۽ ٻوسٽ رهيو ۽ شام جو برسات پوڻ ڪري گرميءَ مان ڇوٽڪارو مليو. پرويز پٺاڻ کي سڀاڻي ايف.آءِ.يُو ۾ وڃڻ جي سخت ڳڻتي آهي ۽ بخار به تيز ٿي ويو اٿس.
80-7-5
اڄ جيئن بي ڪلاس وارڊ ۾ ويس ته خبر پئي ته سپريڊنٽ رات آيو هو، جنهن ٻاهر سمهڻ جي اجازت ڏني آهي. پرويز کي سخت بخار جي باوجود جيل انتظاميه ميڊيڪل فٽنيس سرٽيفڪيٽ ڏئي ايف.آءِ.يُو موڪلي ڇڏيو. بخار هئڻ جي ڪري ايف.آءِ.يُو جي فوجين هن کي سڀاڻي جي تاريخ ڏئي واپس ڪيو. ان مان اندازو لڳائي سگهجي ٿو ته جيل انتظاميه فوجين کان ڪيترو ڊڄي ٿي.
80-7-6
ستار ۽ مان شنوائيءَ تي وياسين. اسان سان گڏ پرويز پٺاڻ به ايف.آءِ.يو وڃڻ لاءِ پوليس ٽرڪ ۾ گڏ هو. کيس ان وقت به 103 ڊگري بخار هو ۽ سپريڊنٽ هن کي ”چاڪ چڱو ڀلو جو سرٽيفڪيٽ“ ڏئي روانو ڪري ڇڏيو. اُتي عزيزم فرمان علي شاهه ۽ ساٿي عبدالحق ڪانڌڙو، حبيب الله ناريجو، برڪت علي حيدري دستي، محمد صالح کوسو (نوان جتوئي)، علي حسن شاهه وارا ملاقات تي آيا. اتي نياز راڄپر ۽ ڊاڪٽر ستار راڄپر، نظام راڄپر جي ايف.آءِ.آر جي ڪاپي وٺڻ لاءِ آيا ۽ نظام جي خير، خيريت جو احوال ورتائون. بعد ۾ علي گوهر ٻگهيو ۽ غلام نبي لاشاري به ملاقات ڪرڻ لاءِ آيا. محمد صالح کوسو جي هٿان برادرم راشد مورائي گهه، کنڊ ۽ گوڏ جو پوتڙو موڪليو. جيل تي واپس پهتاسين ته خبر پئي ته سڀاڻي رسول بخش ٿيٻو ۽ شيخ مجيب کي ايف.آءِ.يو جي ٽارچر سيل ۾ فوجين گهرايو آهي. رات جو نائين بجي تائين سڀني ڪچهري ڪئي ۽ پوءِ اسان اچي پنهنجي وارڊ جي کوليءَ ۾ بند ٿياسين.
80-7-7
رسول بخش ۽ مجيب ايف.آءِ.يو ويا. دادوءَ مان محترم علڻ خان ٿيٻو ۽ شيخ حبيب الرحمٰن، رسول بخش ٿيٻو ۽ شيخ مجيب الرحمٰن سان ملاقات لاءِ آيا، پر انهن جي نه هئڻ ڪري ستار ۽ مون کي ملاقات لاءِ گهرايائون. اسان ساڻن ملاقات ڪئي ويٺي ته رسول بخش ۽ مجيب به موٽي آيا. انهن سان به ملاقات ڪيائون. حبيب الله ڪابورو کي سندس والد جي وفات تي تعزيتي خط لکيم.
80-7-8
صبح جو رسول بخش ۽ قمر ڀٽي کي شنوائيءَ تي وٺي ويا ۽ شيخ مجيب کي ايف.آءِ.يو وٺي ويا. کانئس رڳو سوال جواب ۽ پڇا ڳاڇا ڪري روانو ڪيائون ۽ سڀاڻي جي لاءِ رسول بخش کي گهرايو اٿن. قمر ڀٽي ۽ رسول بخش شنوائيءَ تان موٽي آيا ۽ بيڊ منٽن جون رئڪيٽون ۽ گُڏيون وٺي آيا. شام جو نيٽ کان سواءِ راند کيڏي سون، پر مزو نه آيو. نيٽ، جيل انتظاميه کان وٺڻ لاءِ قمر ڀٽيءَ کي چيوسين.
80-7-9
رسول بخش کي ايف.آءِ.يو وٺي ويا. منجهند جو موٽي آيو. ٻڌايائين ته تشدد وغيره ڪونه ڪيو اٿن، باقي صرف مختلف قسم جا سوال ڪيائون. جيڪي سوال مون کان پڇيائون، اُهي ئي هن کان به پڇيائون. ڪامريڊ حسين بخش ٿيٻو ملاقات لاءِ آيو، پر جيل انتظاميه صرف کين قمر ڀٽي ۽ شيخ مجيب الرحمٰن سان ملاقات ڪرڻ ڏني. باقي اسان لاءِ ٻاهران ئي حق موجود چورائي موڪليائون.
80-7-10
رسول بخش کي وري به پڇا ڳاڇا لاءِ ايف.آءِ.يو وٺي ويا. منجهند جو موٽي آيو ۽ ٻڌايائين ته اڄ به وڙهيا ڪونه آهن، باقي بيان لکت ۾ ورتو اٿن ۽ ٻيهر ٻارهين تاريخ گهرايو اٿن. بي ڪلاس ۾ گڏيل فيصلو ڪيو ويو ته ڪچهريءَ دوران جيڪو به ٽيبل تي پير رکندو، اُن کي ڏهه دفعا اُٿ ويهه ڪرڻي پوندي. اڄ ئي ستار موريو، قمر ڀٽي، امان الله شاهاڻيءَ ۽ شيخ مجيب اُٿ ويهه ڪئي.
80-7-11
اڄ مون کي غلطيءَ ۾ ٽيبل تي پير رکڻ ۽ تاس راند ۾ هارائڻ ڪري اٽڪل هڪ سؤ دفعا اُٿ ويهه ڪرڻي پئي. ٽنگن ۾ سخت سُور اٿم. صوبيدار ولي محمد آيو، جنهن چيو ته سپريڊنٽ صاحب توهان لاءِ کٽون موڪليون آهن ۽ چيو اٿس ته توهان مون کي پنهنجي اولاد وانگر آهيو، ان ڪري توهان ڀلي کٽن تي ٻاهر سُمهو. اسان کي ڇهه مهينا ٿيا آهن ته ڪڏهن به جيل سپريڊنٽ مهرباني نه ڪئي. هڪ دفعي رات جو اسان سان ٻين بجي تائين ڪچهري ڪيائين. ان مهل اسان کيس چيو هو ته جيل کلڻ ۾ باقي ٽي ڪلاڪ آهن ته اسان کي اجازت ڏيو ته ٻاهر سُمهون، پر ٺوپ جواب ڏنائين. اهڙو ماڻهو هڪدم اسان لاءِ ايڏو وڏو جوابداريءَ جو ڪم ڪيئن ٿو کڻي؟ شايد بي ڪلاس؟؟ ٿي ويو آهي. شام جو اڄ پهريون دفعو چڪر واري ڪوٽ کي ڦيرا ڏنا.
80-7-12
خبر پئي ته گذريل ڏهين تاريخ اسان جي ”بي ڪلاس“ جو ليٽر پهچي چڪو آهي. اڄ کولين لاءِ ڪاٺ وارا دروازا ۽ ڄاريءَ وارا دروازا لڳائي ڏنا ۽ هڪ برداشتي به ڏنائون ۽ کاڌي لاءِ ٿانوَ به ڏنائون. ڪرسيون وغيره سڀاڻي ڏيڻ جو واعدو ڪيو اٿائون. رات جو ٻاهر ستاسون ۽ مزي سان ننڊ ڪئي سون.
80-7-13
ستار، مجيب ۽ آءٌ گڏجي ڊپٽي سپريڊنٽ کي ننڍين ٽيبلن ۽ ”بي ڪلاس“ جي کٽل سامان لاءِ چيو، جيڪو هن شام جو ڏياري موڪليو. اڄ شيخ مجيب ۽ قمر ڀٽيءَ پاڻ ۾ تکو مٺو ڳالهايو، ليڪن بعد ۾ قمر ڀٽيءَ پنهنجي غلطي تسليم ڪري شيخ مجيب کان پيرين پئي معافي ورتي ۽ معاملو درگذر ٿي ويو.
80-7-14
رسول بخش ٿيٻو، شيخ مجيب الرحمٰن ۽ قمر ڀٽي شنوائيءَ تي ويا ۽ اسان سان گڏ چوويهين تاريخ وٺي آيا. جيل انتظاميه تڙ ڪرڻ لاءِ ٻه خالي ٽين، ٻه ڪرسيون موڪليون ۽ رهيل سامان ڏيڻ جو واعدو ڪيائون. ٽنڊي ڄام يونيورسٽيءَ جو قيدي شاگرد ارشاد پنهور ۽ ٻه ٻيا آزاد اسٽوڊنٽس فيڊريشن جا شاگرد ڪچهري ڪرڻ آيا ۽ اسان کي چيائون ته جيل انتظاميه سان ڳالهائي اسان کي به اسپيشل وارڊ ۾ رکرايو.
80-7-15
ورزش ڪري، ڪتابن جو مطالعو ڪيم. منجهند جو ارشاد پنهور ۽ ايوب پٺاڻ ڪچهري تي آيا. ماني به گڏجي کاڌي سون. اڪبر پَوي ٻڌايو ته پرويز پٺاڻ ۽ طارق پاڻ ۾ گڏجي سمهندا آهن، حالانڪ بسترا ڌار ڌار اٿن. پرويز کان پڇيم، جنهن پهريائين ته انڪار ڪيو، پر جڏهن پَوي سامهون اچي چيس، تڏهن مڃيائين ۽ مون کي دال ۾ ڪارو ته ڇا پر تِڏِ محسوس ٿئي ٿي.
80-7-16
بي ڪلاس ملڻ کي اڄ ڇهون ڏينهن آهي، پر پوءِ به سامان پورو نه مليو آهي. ستار ۽ مون سان ڊپٽيءَ جي ناسازيءَ جي ڪري قمر ڀٽي کي چيم ته تون ساڻس ڳالهاءِ. قمر سان سڀاڻي سامان موڪلڻ جو واعدو ڪيائين.
80-7-17
ڊپٽي سپريڊنٽ واعدي موجب سامان ڪونه موڪليو. ستار، مجيب ۽ رسول بخش ٿيٻي جي ملاقات لاءِ ڊاڪٽر مولا بخش ٿيٻو آيو. تاريخ ريگستان جا ٻئي ڀاڱا ۽ خليفي نبي بخش جو رسالو پڙهڻ لاءِ ڏئي ويو. اڄ کان خليفي نبي بخش جو رسالو پڙهڻ شروع ڪيو اٿم.
80-7-18
اڄ پاڻ ۾ ”بي ڪلاس“ جي قيدين صلاح ڪئي ته پاڻ مان ڪي به ٻه دوست چونڊيون، جن کي اهو اختيار هوندو ته ڪوبه ”بي ڪلاس“ جو قيدي برداشتيءَ سان يا پاڻ ۾ اڍنگو رويو اختيار ڪندو ته ان کي اهي ٻه دوست اُٿ ويهه جي سزا ڏئي سگهن ٿا، جيڪا هڪ سؤ تائين ٿي سگهي ٿي. ڪُل نَوَ ميمبر هئا، جن ۾ ووٽ ٿيا. قمر ڀٽيءَ کي صرف پنهنجو ئي ووٽ مليو. ڏاڍو کلياسين ۽ قمر ڀٽيءَ سان ڀوڳ چرچا ڪياسين. اڄ خبر پئي ته ٺيڪيدار علي محمد ڪاسائي ۽ سپريڊنٽ سيد محبوب الحق پاڻ ۾ صلاح ڪري سپريڊنٽ جي آفيس جو باٿ روم، جنهن جو ٺيڪو پنجويهه هزار روپين ۾ آهي، ان ۾ مزدورن جي جاءِ تي پڪا قيدي ڪم ڪن ٿا، اُن ٺيڪيدار کي اهو فائدو آهي ته ٻاهريون مزدور ٽيهه روپيه تاريخ وٺي ٿو ۽ هاڻي کيس ويهه روپيه في مزدور جي حساب سان سپريڊنٽ کي پئسه ڏيڻا پون ٿا ۽ ڪم پڪا قيدي ڪن ٿا، جن جا نالا هي آهن:
1- لونگ پُٽ محمد عمر ذات سولنگي ويٺل هوسڙي
2- فضل ڪريم پٽ محمد حسين راجپوت ويٺل جهلم پنجاب
3- جمع خان پٽ مير خاتم پٺاڻ ويٺل وزيرستان
4- عبدالعزيز پٽ عبدالحڪيم پٺاڻ ويٺل ڪابل
5- عبدالغفور پٽ محمد يوسف بهشتي حيدرآباد شهر
6- دلدار احمد پٽ عبدالحميد مغل پٺاڻ ڪراچي شهر
80-7-19
جيل سپريڊنٽ محبوب الحق اسان وٽ آيو ۽ چيائين ته توهان ٻئي ڄڻا ”بي ڪلاس“ وارڊ ۾ وڃي رهو يا اُهي ٽئي ڄڻا هتي توهان وٽ اچي رهن، ڇاڪاڻ ته شاهه محمد شاهه سکر سينٽرل جيل تان بدلي ٿي آيو آهي، اُهو توهان سان گڏ رهڻ نٿو چاهي، تنهن ڪري توهان سڀ هڪ طرف ٿيو. ستار ۽ مون کيس چيو ته شاهه محمد شاهه اسان جو دوست آهي. سياسي اختلاف ضرور آهن، پر اسان جو ڪوبه ساڻس ذاتي اختلاف ڪونه آهي. ان کان سواءِ اسان کيس چيو ته بقول تنهنجي مارشل لاء وارن جو حڪم آهي ته اسان ٻنهي سان ٻيو ڪوبه گڏ رهي نٿو سگهي ۽ جڏهن اسان توهان کي زرعي يونيورسٽيءَ جي ٽن شاگردن ارشاد پنهور وارن لاءِ گڏ رهڻ جو چيو ته توهان تڏهن به جواب ڏنو ۽ هاڻي اسان کي گڏ ڪيئن ٿا رهايو؟ بهرحال، ڪافي وقت تائين جهڳ جهڳ هلي پر ڪوبه کڙ تيل ڪونه نڪتو ۽ سپريڊنٽ نااميد ٿي واپس هليو ويو. شام جو خبر پئي ته شاهه محمد شاهه کي جيل جي اسپتال ۾ رهايو اٿن. سڀاڻي ڏسون ته ڇا ٿا ڪن؟ غلام رسول لاشاريءَ انهيءَ ڳالهه جي تصديق ڪئي ته مان جيل سپريڊنٽ جي آفيس ۾ ويٺو هئس ته شاهه محمد شاهه توهان سان گڏ رهڻ کان انڪار ڪيو ۽ چيائينس ته اهي منهنجا دشمن آهن. بهرحال، جنهن کي جهڙو وکر هوندو آهي، ان جو هوڪو ڏيندو آهي.
80-7-20
ستار موريو، قمر ڀٽي ۽ شيخ مجيب هڪ غلط ڪم ڪيو آهي، جنهن تي مان ۽ رسول بخش ٿيٻو سخت ناراض آهيون. ڏاڍو ڏک اٿم ته جيڪڏهن اسان قومي، انقلابي ڪارڪن ويهي اهڙا غلط ڪم ڪيون ته پوءِ اسان ۾ ۽ هڪ غير انقلابي ماڻهوءَ ۾ ڪهڙو فرق ٿيندو؟ اڄ قمر ڀٽيءَ مون سان ۽ رسول بخش ٿيٻي سان تاج جويو ۽ مير محمد پيرزادي متعلق بحث ڪيو ۽ کين گهٽ وڌ ڳالهايو. هن جو چوڻ آهي ته اهي ٻئي انور پيرزادي جي ڪميونسٽ گروپ جا ڇاڙتا آهن. اسان ٻنهي ڄڻن کيس دليلن سان مطمئن ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي، پر هن جي ڳالهين مان محسوس ڪيو ته تاج جويو سان ذاتي اختلاف اٿس.
ستار ۽ قمر جيل انتظاميه سان ڳالهايو ته جيڪي به شاگرد قيدي آهن، انهن کي الڳ هڪ جاءِ تي رکيو وڃي ۽ سندن نالن جي لسٽ ٺاهي سپريڊنٽ کي ڏئي آيا.
80-7-21
صبر شڪر ميٺ، مون مورائين نه وڻي،
بُکئي جِهڄي جندڙو، ڍايل کنهين پيٽ،
جَان هونديس ڀُون هيٺ، جَان قاسم ڀيڙي ڪيچئين.
جيل سپريڊنٽ جيل جي قيدي شاگردن کي گهرائي انهن کي چيو ته توهان کي ڪهڙي تڪليف آهي جو الڳ ٿا رهو؟ جيئن ته قيدي شاگرد نوان هئا، انهيءَ جي ڪري کيس چيائون ته اسان کي ڪابه تڪليف ڪانهي. ان ڳالهه جي جڏهن اسان کي خبر پئي ته قمر ڀٽي ۽ ستار موريو وڃي جيل سپريڊنٽ سان ڳالهايائون، جنهن وري به واعدو ڪيو ته شاگردن کي عليحده وارڊ ۾ رکندس، پر اميد گهٽ ڏسڻ ۾ ٿي اچي.
پرويز پٺاڻ آيو جنهن چيو ته شاهه محمد شاهه ٻڌايو ته مون کي جيڪڏهن وٺڻ اچن ها ته مان ساڻن گڏ رهان ها، پر مون کي وٺڻ به ڪونه آيا، تنهن ڪري مان انهن سان گڏ ڪونه رهندس، حالانڪ اسان کي جڏهن شاهه محمد شاهه جي جيل تي اچڻ جي خبر پئي هئي ته ستار ۽ قمر ڀٽي کيس وٺڻ پئي ويا ته جيل سپريڊنٽ کين منع ڪئي ته هو چوي ٿو ته مون سان وڙهندا ۽ جان جو خطرو آهي ۽ توهان وري هُن سان ملڻ ٿا وڃو! ائين چئي موٽائي ڇڏيائين. امان الله شاهاڻي اسپتال مان دوا وٺڻ لاءِ ويو ته ان سان به شاهه محمد شاهه اهڙو ذڪر ڪيو، جنهن ڪري اسان کي تصديق ٿي وئي ۽ جيڪا ذاتي طرح هن لاءِ عزت هئي، اها ڏک ۾ تبديل ٿي وئي.
80-7-22
ارشاد پنهور جو ڀاءُ ساڻس ملاقات ڪرڻ آيو. ان کيس ٻڌايو ته مان آءِ.جي جيلز جي آفيس ويو هوس. اتي هڪ ليٽر ٽائيپ ٿيو، جنهن ۾ لکيل هو ته رسول بخش ٿيٻو، علي محمد شاهه، قمر ڀٽي، شيخ مجيب الرحمٰن ۽ ستار موريو کي نارا جيل تان سينٽرل جيل حيدرآباد منتقل ڪيو وڃي ۽ اتان وري ٻيا پنج ”بي ڪلاس“ جا قيدي نارا جيل منتقل ٿي ايندا. جيل انتظاميه طرفان ڪرسيون مليون.
80-7-23
خليفي نبي بخش جي رسالي ۾ جيڪي مون کي چونڊ شعر پسند آيا، اُهي نوٽ بوڪ تي اتاريم. اڄ سڄو ڏينهن جيل بدليءَ جو انتظار رهيو. خبر ناهي ته بدلي ٿيندي يا رڳو افواهه آهي؟
80-7-24
رسول بخش ٿيٻو، قمر ڀٽي، شيخ مجيب، ستار موريو ۽ آءٌ گڏجي شنوائيءَ تي وياسين. اُتي محترم علڻ خان ٿيٻو، وڏيرو عبدالرحمٰن عرف بُوبڪ خان ٿيٻو (رسول بخش جو والد)، مولا بخش ٿيٻو، پير بخش خاصخيلي (چيئرمين ضلع ڪائونسل دادو)، محمد صالح راهپوٽو، وليد خان شيخ، حبيب شاهه، حاجن شاهه، حبيب الله ناريجو، علي گوهر ٻگهيو، برادرم ارباب علي شاهه، حبيب الله ڪابورو، حڪيم سراج الدين موريو (ستار جو ڏاڏو)، فرمان علي شاهه، لال بخش چانڊيو، اياز بلوچ بجار زئي، منظور شاهه ۽ ٻيا ڪافي دوست اسان جي ملاقات لاءِ آيل هئا. برادرم راشد علي شاهه جو خط حبيب شاهه آندو. (کيس جواب لکي موڪليم) قمر ڀٽيءَ، حبيب الله ناريجي کي چيو ته تنهنجي مارشل لاءِ وارن سان دعا سلام آهي، اسان کي جيل بدلي ٿا ڪن ۽ ملاقات به جيل تي صحيح نموني نٿي ٿئي، ان لاءِ ڪوشش ڪر، جنهن واعدو ڪيو ته ٻئي ڪم جلدي ڪرائڻ جي ڪوشش ڪندس.
80-7-26
ڊيوٽيءَ تي بيٺل سپاهي غلام قادر چانڊيو سان قمر ڀٽيءَ جي مُنهن ماري ٿي پئي، صرف انهيءَ ڪري جو هڪ قيدي دوست اسان سان ملڻ آيو ٿي ۽ سپاهي هُن کي نه پيو ڇڏي. بعد ۾ جمعدار علي نواز چانڊيو آيو، جنهن سپاهيءَ جي غلطيءَ جي معافي ورتي.
80-7-27
اسان جي برداشتي اڪبر عرف پَوي کي ٻه مهينا سزا ملي آهي، جنهن کي سينٽرل جيل حيدرآباد بدلي ڪري ڇڏيو اٿن. موڪلائڻ مهل سندس اکين مان ڳوڙها وهي پيا.
80-7-28
ستار موريو، مجيب شيخ ۽ امان الله شاهاڻي گڏجي اسپتال ۾ ارشاد پنهور سان ڪچهري ڪرڻ ويا. اُتي شاهه محمد شاهه به ويٺو هو، جنهن سان دعا سلام ڪيائون، ليڪن هو تڪڙو اُٿي ويو. بعد ۾ خبر پئي ته سپريڊنٽ کي چيائين ته جنهن ڳالهه جي ڪري مان ”بي ڪلاس“ وارڊ ۾ نه رهيس، اُها ساڳي ڳالهه اسپتال ۾ مون سان آهي، يعني اهي ساڳيا ماڻهو اسپتال ۾ اچن وڃن ٿا، ان ڪري منهنجو بچاءُ ڪريو. سپريڊنٽ کيس دلداري ڏني. تاريخ ريگستان جو پهريون ڀاڱو پڙهي پورو ڪيم. شام جو ستار، رسول بخش، شيخ مجيب ۽ مون هڪ ٻئي سان ڏاڍا ڀوڳ چرچا ڪيا.
80-7-29
اسپتال ويس. شاهه محمد شاهه سان مختصر ملاقات ٿي. موٽي اچي سمهي پيس. اٽڪل ٻارهين بجي ڌاري جمعدار علي نواز چانڊيو ننڊ مان اٿاري ٻڌايو ته توهان پنجن ئي ڄڻن جي سينٽرل جيل حيدرآباد بدلي ٿي آهي ۽ توهان پنهنجو سامان تيار رکو.
کوليءَ مان ٻاهر نڪري سڀني دوستن وٽ ويس، جيڪي سڀئي سامان ٻڌڻ ۾ مشغول هئا. مون به اچي سامان ٻڌو. غلام رسول لاشاري ۽ ايوب شورو ٻڌايو ته چڪر جا سڀ قيدي بارڪن ۾ بند ڪري ڇڏيا اٿن ۽ چڪر جو ٻاهريون وڏو دروازو به بند ڪري ڇڏيو اٿن. ڊپ اٿن ته متان سينٽرل جيل تي نه وڃن ۽ جهڳڙو ٿي پئي.
چئين بجي ڌاري پوليس ٽرڪ ۾ چڙهي اچي سينٽرل جيل حيدرآباد لٿاسون. آفيس بند ٿي وئي هئي. صرف هڪ ڊيوٽي جيلر مرزا ويٺو هو، جنهن اسان جي سامان جي چڪاس ڪرائي ۽ ڪافي ڪتاب پاڻ وٽ رکيائين، حالانڪ ڪوبه اهڙو ڪتاب اعتراض جهڙو نه هو ۽ سڀ شهر جي بُڪ اسٽالن تان ملندڙ هئا. ساڳئي وقت اردو جا جيڪي به ڪتاب يا ڊائجسٽ هئا، اهي بنا دير جي اسان کي ڏنائين. ان دوران جيل جو ڊپٽي نواز حسين اچي مليو. اسان کيس چيو ته جنهن وارڊ ۾ محمد خان ابڙو وارا دوست رهن ٿا، اسان کي به ان وارڊ ۾ رکو، پر نه مڃيائين. اسان کي ڦاسي گهاٽ ڀرسان ”بي ڪلاس“ وارڊ ۾ وٺي آيا. شيخ مجيب پٺاڻ سپاهي کي چيو ته اسان جو رات وارو ڀتو (ماني) وٺي اچجانءِ، جنهن تي ان ٽوڪ واري انداز ۾ چيو ته نارا جيل تان توهان جو ڀتو ايندو. ان تي شيخ مجيب ڪاوڙ ۾ اچي کيس پادر اڇلائي هنيو، پر سپاهي تڪڙو تڪڙو ٻاهر نڪري دروازو بند ڪري هليو ويو. رات جو سوا نائين بجي اسان کي کولين ۾ بند ڪيائون. خبر پئي ته اسان جي ڏکڻ واري وارڊ ۾ سلامو عرف ڇانگا بدمعاش ويهن ڏينهن کان بک هڙتال تي آهي.
80-7-30
”بي ڪلاس“ جي سامان مڪمل نه ملڻ جي ڪري سپاهيءَ کي موڪليوسين ته اهڙو اطلاع ماڙيءَ تي ڏئي. بعد ۾ عبدالحئي قريشي جيلر ۽ ٻيو به هڪ جيلر گڏجي آيا. سامان جي لسٽ کڻي ويا ۽ سپاهيءَ جي بدليءَ لاءِ به کيس چيوسون. شام تائين تقريبًا مڪمل سامان پهچي ويو. هڪ ”بي ڪلاس“ جو قيدي نالي سميع سڀاڻي آزاد ٿيڻ جي خوشيءَ ڪري اسان سڀني کي مٺائيءَ جي دعوت ڏني. اسان وري کيس رات جي ماني پاڻ سان گڏ کارائي. رسول بخش کي پيٽ ۾ سخت سور ٿي پيو. دوا لاءِ ڊيوٽيءَ تي سپاهيءَ کي چيوسين، پر ڪوبه ڌيان ڪونه ڏنائين. جڏهن اسان کيس ڌمڪي ڏني ته رات جو کولين ۾ بند نه ٿينداسون ته پوءِ رات جو ساڍي نائين بجي محمد طيب جمالي جيل جي اسپتال جو ڪمپائونڊر آيو. انجيڪشن هنيائين ۽ کائڻ لاءِ گوريون ڏنائين. ان کان پوءِ اسان کولين ۾ بند ٿياسين. محمد خان ابڙي سپاهيءَ جي هٿان چٺي لکي موڪلي، جنهن ۾ تفصيلي احوال لکيو اٿس.
80-7-31
اڄ خبر پئي ته سلامو عرف ڇانگا جي حالت تمام خراب آهي. سندس بک هڙتال کي اڄ ٻاويهه ڏينهن گذري ويا آهن، پر سندس ڪوبه تدارڪ ڪونه ٿو ٿئي. قمر ڀٽيءَ کي ماڙيءَ تي ڊپٽي سان ڳالهائڻ لاءِ موڪليوسين ته جيئن وڌيڪ برداشتي ملن ۽ محمد خان ابڙو سان به ملڻ جي اجازت ملي. اڪبر پَوو برداشتي موڪلي ڏنائون. سڀاڻي محمد خان ابڙو، جعفر سهتو، بشير شاهاڻي، غلام مصطفيٰ جانوري اسان سان ملڻ لاءِ ايندا. اسان چاهيو ٿي ته پاڻ انهن جي وارڊ ۾ وڃي دوستن سان ملون، پر ڊپٽيءَ ٻڌايو ته قمر راڄپر اعتراض ڪيو آهي ته اهي جيڪڏهن اسان جي وارڊ ۾ ايندا ته جهڳڙو ڪندا، ان ڪري اهي هيڏانهن نه اچن. خبر ناهي ته جيل انتظاميه اهڙيون ڳالهيون ڪري اسان کي بدظن ٿي ڪري يا واقعي ائين آهي؟ اڄ خبر پئي ته فقير رحمت الله هيسباڻي ۽ فقير عنايت الله هيسباڻيءَ وارن کي آزاد ڪري ڇڏيو اٿن، جيڪي هن ئي جيل ۾ قيد هئا.
80-8-1
بي ڪلاس ۾ گوشت خراب ملڻ ڪري سپاهي سردار کي چيوسين ته ڊاڪٽر کي وٺي اچ. ڊاڪٽر نور عباسي، ڊاڪٽر مولا بخش جوڻيجو، شيرازي جيلر ۽ مرزا جيلر گڏجي آيا. گوشت ڊاڪٽرن ڏٺو ۽ تسليم ڪيائون ته سٺو گوشت ناهي. گوشت واري ٺيڪيدار کي گهرائي چيائون ته صبحاڻي کان گوشت جو ثابت ٽڪرو ڏياري موڪلي.
محمد خان ابڙو، جعفر سهتو ۽ بشير شاهاڻي کي جيل انتظاميه ڇڏيو. جن اسان سان اچي ڪچهري ڪئي. ڏاڍي مزيدار ڪچهري ٿي. دوستن ٻڌائيو ته رحمت الله هيسباڻي ۽ عنايت هيسباڻي کي ٻيا ڪيس هئڻ ڪري آزاد نه ڪيائون. شام جو ساڍي پنجين بجي تائين ڪچهري ڪئيسون.
80-8-2
رسول بخش ٿيبو ۽ شيخ مجيب الرحمان کي فوجي ڇانوڻي جي پُڇاڳاڇا واري جاءِ تي وٺي ويا. يعني (F.I.U). منجهند جو جهڙا ويا هئا تهڙا موٽي آئيا، سبحاڻي وري گهرائيو اٿن. اسانجي وارڊ ۾ هڪ برداشتي علي نواز کوسو باڊهه جو آهي. ان ڪچهري دوران ٻڌايو ته اسانجي وارڊ جي ڏکڻ اوڀر واري ڀت جي ڀرسان ٻئي وارڊ ۾ ڄام ساقي قيد آهي. کوسي ٻڌائيو ته پهريائين ڄام ساقي جو برداشتي هئو. پر هڪ ڏينهن ڄام سنڌجي ڪن معزز ماڻهن کي گاريون ۽ گهٽ وڌ پئي ڳالهائيو. مون کيس منع ڪئي ته توهان پڙهيل لکيل آهيو، ڪنهن کي به گار ڏيڻ سان پنهنجو وات خراب ٿا ڪريو. بس پوءِ ته ڄام ڪاوڙ ۾ تپي باهه ٿي ويو ۽ مون سان ڏاڍو وڙهيو ۽ مونکي وارڊ مان بدلي ڪرائي ڇڏيائين.
ڊيوٽي واري سپاهي ٻڌائيو ته ڇانگي جو وزن بک هڙتال ڪري ڏهه پائونڊ گهٽجي ويو آهي ۽ تمام ڪمزور ٿي ويو آهي. گوشت ۾ پوئين ران جو ثابت ٽڪرو مليو. جيل ۾ جيستائين قيدي ڪجهه چرپر نه ڪندو ته سندس جائز ڳالهه به انتظاميه نه مڃيندي. ان ڪري ڪجهه نه ڪجهه کڙڪا کڙڪي هجي.
80-8-3
رسول بخش ٿيٻو ۽ شيخ مجيب کي ايف.آءِ.يو ۽ ملٽري ڪورٽ ۾ شنوائي تي وڃڻو هئو. ساڻن گڏ قمر ڀٽي کي به شنوائي هئي. گڏجي ڪورٽ ڏي ويا. مجيب ۽ رسول بخش کي فوجي ڇانوڻي جي پُڇا ڳاڇا مرڪز تان واپس ملٽري ڪورٽ روانو ڪيائون. عبدالصمد ڪانڌڙو کي ڪجهه ڀاڄي ۽ ضرورت جو سامان موڪليوسون. جواب ۾ هن چٺي لکي ته مهرباني ڪري مونکي پاڻ وٽ ڪچهريءَ لاءِ گهرائيو. محمد خان ابڙو کي به سائي ڀاڄي ۽ ضرورت وارو سامان سپاهي هٿان موڪليو. بورچي کي گهرائي چيوسون ته اسانجي ڀاڄي ڌار ٺاهيندوڪر ڇاڪاڻ ته وارڊ ۾ رهندڙ ٻيا ڪرمنل بي ڪلاس جا ٽي قيدي صرف جيل واري ڪچي راشن تي ڀاڙين ٿا. حقيقت ۾ اهو اڻپورو آهي.
80-8-4
منهنجو سنڌ جي دشمن سان ٺاهه تڏهن ٿيندو:-
جڏهن هٿ جي تريءَ تي وار ڦٽندا،
جڏهن سُڪي ميدان تي ٻيڙيون هلنديون،
جڏهن زمين آسمان هڪ ٿي ويندو،
جڏهن مڇي سڪي زمين تي جيئرو رهڻ شروع ڪندي،
جڏهن بگهڙ ٻڪرين جو ڌنار ٿيندو،
جڏهن سج ۽ چنڊ اڀرڻ کان بس ڪندا.
رسول بخش ۽ مجيب کي ايف.آءِ.يو وٺي ويا. ٻي بجي ڌاري واپس پهتا. کين نائين تاريخ تي وري گهرايو اٿن. مجيب ٻڌايو ته اسان جي ڏنل بيان مان مطمئن ناهن ۽ چيائون ته اسان يونيورسٽي جي قيدي شاگردن جي ٻي پارٽي گهرائي انهن کان به پڇا ڳاڇا ڪري، پوءِ توهان جي بيان کي آخري شڪل ڏينداسون. مون بشير شاهاڻي وارن کي چٺي لکي ته متان انهن کي گهرائين ته ذهني طرح سان تيار هجن. شام جو هلڪي برسات پئي. موسم ڏاڍي پياري لڳي پئي آهي. اسان جي پاڻ ۾ مختلف موضوعن تي ڪچهري ٿي.
80-8-18
شيخ قاضي پاڪدامن، اي مشائخ مولوي!
ڪر نصيحت کي ڦٽو، هر جاءِ حق حاضر ڏٺم!
نيرن جي ماني کان پوءِ رسول بخش ۽ قمر ڀٽي شطرنج راند کي لڳي ويا. مجيب ۽ مان پرک پروگرام رکيو، جنهن ۾ بين الاقوامي سطح تي مختلف شخصيتن کي ڳوليوسون. ”ڪليات مصري شاهه“ جو مطالعو ڪيم.
80-8-19
شنوائي تي سمري ملٽري ڪورٽ ويس. اتي منهنجو يونيورسٽي جو پيارو استاد پرويز مرزا ملاقات لاءِ آيو. عزيزم فرمان علي شاهه، ساٿي شاهنواز شيخ (لاڙڪاڻو)، حبيب الله ناريجو ۽ قربان علي شاهه سان ڪچهري ٿي.
سمري ملٽري ڪورٽ ۾ ميجر فاروق گهرائيو ۽ مون کان سوال پڇيائين ته توهان جيئي سنڌ وارا پنجابين جي مخالفت ڇو ٿا ڪريو؟ مون کيس چيو ته هر قوم جو بنيادي مسئلو ”اقتصاديات“ هوندو آهي ۽ ان قوم جي جياپي ۽ موت جو دارومدار ان تي هوندو آهي. پنجابين اسان جي مڪمل اقتصاديات تي قبضو ڪري سنڌين کي مفلوج ڪري ڇڏيو آهي. مثال طور: فوج جي رٽائرڊ آفيسرن کي سنڌ ۾ انعام طور زمينون ڏنيون ٿيون وڃن. جيڪڏهن پنجابي پهلوان ڪشتي ٿو کٽي ته ان کي سنڌ ۾ انعام طور زمين ڏني ٿي وڃي. جيڪڏهن ڪو پنجابي ڪرڪيٽ راند کٽي ٿو اچي ته ان کي سنڌ ۾ زمين ڏني ٿي وڃي. بهرحال، خاموشيءَ سان منهنجون ڳالهيون ٻڌندو رهيو ۽ وري ٻي شنوائي ڏنائين.
پوليس ٽرڪ هڪڙي هئڻ ڪري نارا جيل ۽ سينٽرل جيل جا قيدي ان ۾ ويهاريائون. پهريائين نارا جيل جا قيدي ڇڏڻ هليا. اُتي ڊپٽي لعل محمد سومرو مليو، جنهن کي مون چيو ته امان الله شاهاڻيءَ ۽ نظام پنهور سان ملاقات ڪراءِ، پر خبر پئي ته ٻئي ڄڻا بيمار آهن ۽ اسپتال ۾ آهن. موٽي سينٽرل جيل تي اچي ڇڏيائون. وارڊ ۾ جيئن داخل ٿيس ته شيخ مجيب اڳيئي هاءِ ڪورٽ لاءِ تيار بيٺو هو. رسٽيڪيشن آرڊر واپس وٺڻ لاءِ کيس هاءِ ڪورٽ ۾ پيش ٿيڻو هو.
80-8-20
اسان جي وارڊ ۾ ٻين سان گڏ هڪ ارشد نالي نيشنل بينڪ جو مينيجر قيدي آهي. پڇڻ تي ٻڌايائين ته سندس گهرواري رفعت، جيڪا هن سان هميشه جهڳڙو ڪندي رهندي هئي ۽ ڪڏهن به سکيو ٽڪر کائڻ نه ڏنائين ۽ هن وري سندس نالي تي بينڪ ۾ ڇاونجاهه هزار روپيه ۽ ٽيٽيهه هزار روپين جا پرائز بانڊ به ۽ هڪ وڏو پلاٽ به ان جي نالي تي ڪري ڇڏيو آهي، پر پوءِ به هُوءَ هن مان خوش نه رهي ۽ آخرڪار خون جي ڪوڙي ڪيس ۾ ڦاسرائي ڇڏيائينس. هن جو هڪ پٽ سهيل به آهي، پر اهو به هن سان سٺو نٿو هلي ۽ نوڪريءَ تان به سسپنڊ آهي. هر وقت مايوس ۽ پريشان رهي ٿو. حالت اها اٿس جو ملاقات نه اچڻ ڪري سگريٽ به برداشتين کان وٺي پيئندو آهي. مون کيس ڪجهه لفافا ڏنا، ڇاڪاڻ ته ڪجهه ذاتي دوستن کي خط لکي مدد وٺڻ چاهيائين ٿي. مجيب شيخ، شام جو ڪراچيءَ مان واپس پهتو ۽ ٻڌايائين ته محترم نور الدين سرڪي وڪيل هاءِ ڪورٽ ۾ رِٽِ داخل ڪئي آهي. ٻڌڻ ۾ آيو آهي ته جيل انتظاميه سڀاڻي جيل جي جهڙتي وٺندي. قيدين جو چوڻ آهي ته جيل انتظاميه جو خرچ کٽندو آهي ته پوءِ سڄي جيل جو جهڙتي ڪندا آهن ۽ پوءِ سُڪن سان گڏ ساوا به سڙي ويندا آهن. ان ڪري اسان جو برداشتي عمر سمون گوڏ جو پوتڙو ۽ وهاڻو منهنجي کوليءَ ۾ رکي ويو آهي، ڇاڪاڻ ته اهي شيون ”سي ڪلاس“ جي قيديءَ کي جيل قانون تحت رکڻيون ناهن.
80-8-22
اڄ جهڙتي ڪانه ٿي، صرف افواهه هو. پر قيدين جو چوڻ آهي ته ايندڙ ڪنهن به موڪل واري ڏينهن تي جهڙتي ضرور ٿيندي، ڇاڪاڻ ته عيد جي ڪري هر ڪنهن قيديءَ وٽ ٿورو گهڻو سامان آهي، ان ڪري بٽئي يا پيراڻو ٽويو ضرور ڪڍندا. قيدي ويچارا مجبور، ڪجهه به نه ڪڇي سگهندا آهن. حقيقت ۾ جهڙتيءَ دوران ڪابه اعتراض واري شيءِ قيدي وٽان نڪري ٿي ته اها جيل قانون موجب رجسٽر تي لکي گودام ۾ جمع ڪرائي ڇڏبي آهي ۽ جڏهن قيدي آزاد ٿيندو آهي يا جيل بدلي ٿيندو اٿس ته اُهي شيون کيس موٽائي ڏبيون آهن، پر هتي ته چرخو ابتو ڦرندو آهي.
80-8-23
رچنا پبليڪيشن جو پرچو پڙهڻ لاءِ مليو. چڱو پرچو آهي. جيل جهڙي ماحول ۾ اهڙي ڪا شيءِ پڙهڻ لاءِ ملي وڃي ته پوءِ ڇا کپي؟ نسيم ٿيٻو جو انٽرويو چڱو آهي. پڙهڻ مان معلوم ٿيو ته شايد هن جي دل جي نازڪ مُکڙي مُلن جي فتوائن يا ڪنهن ڪميونسٽ جي ڪوجهي ڪردار مُرجهائي ڇڏي آهي. اياز گل، زبيده ميتلو ۽ بليل کورواهيءَ جا شعر ڏاڍا پسند آيا. باقي سليمان سولنگيءَ جو آزاد نظم ائين پيو لڳي ته شاعر جي مٿان مايوسيءَ جا ڪڪر آهن ۽ پاڻ انهن جي ڇانوَ ۾ پيو گهمي. رات جو ڪرشن چندر جو ناول ”غدار“ پڙهڻ شروع ڪيم.
80-8-24
رسول بخش، مجيب ۽ قمر شنوائيءَ تي ويا. مون شاهه مقدم کي جيل لائبريريءَ مان تحفة الڪرام ڪتاب لکي ڏنو ته وٺي اچي، پر لائبريري انچارج نه هئڻ ڪري موٽي آيو.
80-8-25
جيل جي لائبريريءَ مان ڪتاب ”سنڌ جو سفر“ گهرايم ۽ پڙهي پورو ڪيم. ڊاڪٽر نور عباسي ۽ سندس ٻيو جونيئر ڊاڪٽر گڏجي اسان جي وارڊ ۾ آيا. رسول بخش کي بخار آهي، قمر ڀٽيءَ کي اکين جي چڪاس ڪرائڻي آهي ۽ شيخ مجيب کي ريزش ٿي پئي آهي. اسان جي ٻن برداشتين کي به بخار آهي. دوائون لکي ڏنائين ته ٻاهران گهرايو، حالانڪ اسان کي خبر آهي ته جيل اسپتال جي پنجويهه هزار روپين جي بجيٽ تازو ملي آهي. گهڻي بحث کان پوءِ اسان جي ٻن برداشتين لاءِ کير جو هڪ ڪلو لکي ڏنائين، جيڪو ست ڏينهن ملندو.
80-8-26
قمر کي ڊاڪٽر اسپتال ۾ گهرائي نظر تپاس ڪري کيس ٻڌايو ته تنهنجي اکين جو نُور ڪمزور ٿيندو ٿو وڃي. ان لاءِ دوائون لکي ڏنائينس.
80-8-27
اسان جو هڪ برداشتي ميهڙ جو ڪوڙو سوڍر آزاد ٿي ويو. کيس چانهه، مانيءَ لاءِ پنجاهه روپيه ڏناسين. جيل لائبريريءَ مان مولانا ابوالڪلام آزاد جو ڪتاب ”غُبارِ خاطر“ پڙهڻ لاءِ گهرايم.
80-8-28
لائبريريءَ جو ماستر آيو. رسول بخش ۽ مجيب وٽ ڪجهه ڪتاب هئا، جيڪي کڻي ويو. قمر ڀٽيءَ کيس پئسه ڏنا ته ڪتاب ”پَسِ ديوارِ زندان“ ٻاهران گهرائي ڏئي. ارشد مون وٽ ڪچهريءَ لاءِ آيو. هر وقت مون کي منٿون ڪندو رهي ته مان هن جي ڪيس ۾ مدد ڪريان، جيئن هي ضمانت تي ٻاهر نڪري.
اڄ وري ٻڌڻ ۾ آيو آهي ته سڀاڻي جمع جي ڏينهن جهڙتي ٿيندي. جمع جي ڏينهن خاص ڪري ان ڪري جهڙتي ٿا ڏين جو چين پارٽي وارا پڪا قيدي يا ٻُهاري يا ليپا پارٽيءَ وارن کي موڪل هوندي آهي ۽ اُهي پارٽيون ڪم تي نه وينديون آهن. لازمي آهي ته جهڙتيءَ دوران دير ٿي ويندي آهي.
80-8-29
معمول مطابق صبح جو پنجين بجي اسان جي وارڊ ۾ کولين جا دروازا ڪونه کليا. سردار سپاهي ڇهين بجي اچي دروازا کوليا. پڇڻ تي معلوم ٿيو ته جهڙتي آهي، پر اسان جي وارڊ، ”بي ڪلاس وارڊ نمبر 2“ (ڪارن ٽين) ۽ ”اي ڪلاس“ وارڊ ۾ جهڙتي ڪانه ٿيندي. شايد سڀاڻي يا ڪنهن ٻئي وقت تي اچن، ڇاڪاڻ ته ”بي ڪلاس“ وارا قيدي ڪم وغيره ڪونه ڪندا آهن، تنهن ڪري ڪنهن به وقت جهڙتي ٿي سگهي ٿي. اسان جي وارڊ جو مقدم ٽنڊي آدم جو شاهه آهي. کانئس جهڙتيءَ جي بابت پڇيم، جنهن ٻڌايو ته صبح سوير سپريڊنٽ کان سواءِ ٻيو سڄو عملو جهڙتي ڏيڻ آيو هو، جنهن ۾ قيدين جو ڪافي سامان، سنڌي اڻپوريون ٽوپيون، اڳٺ، سڳيون، گنجيون جيڪي قيدي ٺاهيندا آهن، اُهي کنيائون ۽ جن سزا يافته (پڪن قيدين) وٽ پنهنجا ذاتي ڪپڙا، رلي، وهاڻو، چادر، بليڊ، خالي ٽين جا ڊٻا وغيره هئا، سڀ کڻي ويا. عيد جي ڪري ڪافي قيدين وٽ ٿورا گهڻا پئسا به هئا، اُهي به کڻي ويا. جيڪي غريب قيدي هئا ۽ انهن وٽان ٿورو سامان به نڪتو ته انهن کي ڏنڊا ٻيڙيون هڻي بند وارڊ ۾ بند ڪري صبح شام پيرن جي تِرين تي ڏهه ڏهه ڏنڊا هنيا ويندا آهن. پر ان جي جاءِ تي اڄ جو مثال آهي ته هڪ قيدي راجا جاويد وٽان (جيڪو هڪ وڏي پوليس آفيسر جو پُٽ آهي) چرس جي ڏيڍ پٽي نڪتي، پر ان کي ڪجهه به نه چيو ويو. بورچي خاني ۾ هڪ قيدي ڊپٽي نواز جون ٽوپيون ٺاهيندو آهي، پر ان کي ڪجهه به نه چيو ويو. حقيقت ۾ ٽوپيون، اڳٺ، سڳيون ٺاهڻ سٺو هنر آهي ۽ ان سان گڏ قيدين لاءِ واندي ويهڻ کان ڪجهه بهتر آهي ته ڪجهه مشغولي هجي، ڇاڪاڻ ته واندو قيدي مختلف پريشانين ۽ سوچن ۾ گهيريل رهي ٿو. بهرحال، جيل انتظاميه ماحول کي بگاڙڻ جي پاڻ ذميوار آهي.
80-8-30
هڪ مهيني گذرڻ کان پوءِ ٿرڊ ڪلاس پلاسٽڪ جون پليٽون جيل انتظاميه موڪليون، جنهن تي سپريڊنٽ کي پليٽن سان گڏ چٺي لکي موڪليسون ته اهي پليٽون ”بي ڪلاس“ وارن جي معيار کان مٿي آهن، ان ڪري ڪنهن اعليٰ عملدار جي آمد وقت کاڌي کارائڻ جي وقت استعمال ڪندا ۽ پوءِ ڌوئي شوڪيس ۾ رکي ڇڏيندا، متان ٻاهر خراب ٿي وڃن.
شام جو شيرازي جيلر آيو، جنهن کي برداشتيءَ جي کوٽ ۽ وارڊ ۾ صفائيءَ لاءِ چيوسين. چانهه پي هليو ويو. قمر ڀٽيءَ سان گڏ آءٌ معمولي ڳالهه تي ناراض ٿي پيس، جنهن جو ڏک اٿم. ”بي ڪلاس“ جي قيدي اشرف پنهور، برداشتي عمر سمون، اختر ۽ مون گڏجي تاس راند کيڏي. اڄ جيل تي پهريون خط ڀائو راشد مورائيءَ جو پهتو. هن کان اڳ جيل انتظاميه خط نه ڏيندي هئي، ان ڪري سڀ خط عزيزم قربان علي شاهه جي معرفت ملندا هئا، جيڪي شنوائيءَ واري ڏينهن پڙهي واپس ڳوٺ موڪليندو هئس. هڪ نئون برداشتي ٽنڊي آدم جو خاصخيلي آيو آهي ۽ ليپا پارٽي به آئي، جنهن وارڊ جي صفائي ۽ ڇنڊڪار ڪيو. ڪتاب ”غبارِ خاطر“ پڙهي لائبريريءَ کي واپس ڪيم ۽ ان جي جاءِ تي ٻيو ڪتاب ”جادو ۽ سائنس“ لکيم، پر اُهو نه هئڻ ڪري مجبورًا حليم بروهيءَ جو مجموعو پڙهڻ لاءِ گهرايم. مجبور، ان ڪري جو حليم بروهيءَ جي ڪتاب پڙهڻ لاءِ...!!
80-9-1
شنوائيءَ تي ويس. اُتي نارا جيل کان غلام رسول لاشاري، امان الله شاهاڻي، جانِ مَن، نظام پنهور، مشتاق عباسي، علي محمد پنهور به شنوائيءَ تي آيل هئا. سندن ڪيس اسپيشل ملٽري ڪورٽ ۾ هلي رهيو آهي، جنهن ڪري سخت پريشان هئا. ڪچهري به مزي سان ڪونه ڪري سگهياسين. مون سان ملڻ لاءِ برادرم ارباب علي شاهه، ماسات حاجن شاهه، وڏيرو محمد عثمان سيٺار، مامون اسماعيل شاهه، مُلو الهندو ڪانُهه، الهڏنو لوهاچ، اسماعيل ڪَانُهه ۽ پيارا ساٿي عبدالحق ڪانڌڙو، حبيب الله ناريجو، علي احمد پنهور، لطف الله عباسي ۽ لال بخش چانڊيو آيا. جن سان ڪچهري ٿي. جيل تي پهچڻ کان پوءِ خبر پئي ته اڇي چڪر جي چوٿين نمبر بيرڪ جي قيدين جيل مان فرار ٿيڻ جي ڪوشش ڪئي، پر ان کي ناڪام بنايو ويو آهي ۽ بيرڪ جي اوڻويهن قيدين کي بند وارڊ ڪري ڇڏيو اٿن. اسان جي وارڊ جو مقدم حڪيم شاهه پڻ چوٿين نمبر بيرڪ ۾ رهندو آهي. ان کان پڇا ڪرڻ تي معلوم ٿيو ته ڪوبه قيدي نه ڀڳو آهي ۽ نه وري اهڙي ڪوشش ڪئي اٿس. باقي چڪر جمعدار کي روزانو چانهه جو ڪوپ ۽ پاپا ملندا آهن. اڄ انهن ۾ دير ٿي وئي ته اُن اهو ڊرامو رچائي هڪ تير سان ٻه شڪار ڪرڻ چاهيا آهن. هڪ ته آئنده قيدي سٺي چانهه ۽ بسڪوٽ کارائيندا ۽ ٻئي طرف جيل انتظاميه وٽ سُرخرو ٿيڻ لاءِ ته برجستو عملدار آهي. حقيقت ۾ قيدين کي جيڪو کائڻ لاءِ ڀتو ملندو آهي، اهو اهڙو ته گندو ۽ بيڪار هوندو آهي، جنهن جي انتها ناهي. ان ڪري قيدي هنڊي پچائيندا آهن. جيئن ته انهن کي جيل جي قانون مطابق پلاسٽڪ جي ڊٻي ۾ گيهه ۽ تيل رکڻ جي اجازت آهي، ان ڪري دال کي تڙڪو ڏيڻ لاءِ ٻه قسم استعمال ٿيندا آهن. هڪ ته ٽين جي اڍائي سيري ڊٻي ۾ هڪ طرف چورس سوراخ ڪڍي ڪاٺين جا ننڍڙا ننڍڙا ٽڪر ان سوراخ ۾ وجهي باهه ڏئي ڀاڄي پچائيندا آهن ۽ ٻيو طريقو آهي ته پراڻي ڪپڙي جو سينهون ٺاهي، تيل مان ٻوڙي، اڍائي سيرن واري خالي ڊٻي ۾ اندر وجهي باهه ڏيندا آهن ۽ مٿان ڀاڄي رکي پچائيندا آهن. هتي جيل ۾ اڪثر ڪري پهريون طريقو استعمال ٿيندو آهي، ڇاڪاڻ ته هتي جيل جي ڀتين ۾ اڪثر ڪري ڪاٺين جا ننڍا ننڍا چورس ٽڪرا لڳل آهن، جيڪي قيدي ڪڍي ڀاڄي پچائڻ لاءِ استعمال ڪندا آهن. اهڙي ريت قيدي اڄ به ڀتين مان ڪاٺين جا چورس ٽڪرا ڪڍي رهيا هئا ته انهن تي جيل مان ڀڄڻ جو الزام هڻي کين بند وارڊ ڪيو آهي ۽ اها ڪيڏي نه تعجب جي ڳالهه آهي ته اڇي چڪر جي ٻاهران وري هيڏو پربت جهڙو ڪوٽ سڄي جيل کي ڦريل آهي ۽ ڏينهن جو ٻارهين بجي قيدين جو ڀڄڻ، ڪيڏو نه عجيب آ من گهڙت قصو...!
80-9-2
خبر پئي ته صبحاڻي آءِ.جي جيلز اچي ٿو ته جيڪي قيدي ڀڄي وڃڻ جي ڪوشش ڪري رهيا هئا، انهن جو معائنو ڪري. سپاهي ٻڌائيو ته سپرنٽنڊنٽ توهان جي وارڊ ۾ چڪر تي اچي ٿو ته توهان تيار ٿي بيهو. اسان پڇيس ته تيار ڪيئن ٿي بيهون؟ چيائين ته دروازي تائين اڳتي هلي بيهو، جيئن صاحب اچي ته ساڻس ملو. اسان کيس چيو ته صاحب به اسان جهڙو انسان آهي، وارڊ جي چڱي نموني سان خبر اٿس، پاڻهي اچي ملندو. پوءِ خبر پئي ته ڦاسي گهاٽ جي قيدين سان ملي واپس هليو ويو.
80-9-3
آءِ.جي جيلز آئيو. اسان جي بي ڪلاس وارڊ وارن قيدين ۽ ڦاسي گهاٽ وارن قيدين کان سواءِ سڄي جيل جا قيدي هڪ جاءِ تي گڏ ڪيائون. صاحب قيدين اڳيان تقرير ڪندي چيو ته مان صدر پاڪستان جنرل ضياء الحق جي حڪم سان توهان وٽ آيو آهيان ته توهان چوري ڪرڻ، ڌاڙا هڻڻ، خون ڪرڻ ۽ ٻين بڇڙن ڪمن کان پاسو ڪيو. نمازون پڙهو، قرآن شريف پڙهو ۽ خدا جو خوف دلين ۾ پيدا ڪيو ته سڀ چڱائي ٿي ويندي. صاحب تقرير ڪري واپس وڃڻ لڳو ته قيدي کانئس سزا ۾ معافي لاءِ عرض ڪيو، ڇاڪاڻ ته آءِ.جي جيلز کي قانون مطابق اهو اختيار آهي ته سزا يافته پڪي قيديءَ کي ٻه مهينا (سٺ ڏينهن) معافي ڏئي سگهي ٿو، ليڪن صاحب معافي نه ڏني ۽ هليو ويو. بس پوءِ ته قيدين جي حالت رحم جوڳي هئي. اسان جي وارڊ ۾ جيڪي قيدي آيا، انهن پڇڻ تي ٻڌايو ته نمازون پڙهي پڙهي نرڙ گسي ويا آهن، سڄو ڏينهن قرآن شريف جو دور ڪيون ٿا، هر وقت الله پاڪ جي در تي دعائون پيا گهرون، چڱي ۽ بري جي اسان کي خبر آهي، باقي آءِ.جي صاحب اسان جي قبر ۾ ڪونه هلي سمهندو. ”سڀڪا ٻڪري پنهنجي پائي ٽنگبي.“ گهٽ ۾ گهٽ سزا ۾ معافي ته ڏئي ها. هن جي گهران ڇا ٿي ويو؟
80-9-4
جيل ۾ اچڻ کان پوءِ مٿي جي وارن تڪڙو تڪڙو الوداع ڪرڻ شروع ڪري ڏنو آهي. هڪ قيدي ڏس ڏنو ته لاڳيتو چار پنج دفعا مٿي کي پاڪي ڏيار ۽ کوپري جي تيل سان مالش ڪر ته وار ڇڻڻ بند ٿي ويندا.
80-9-5
قمر کي مون کان ڏک پهتل هو. کيس وڃي پرچايم. ڄام ساقي خط لکي گُڏي (شٽل ڪاڪ) ۾ ٻڌي اسان جي وارڊ ۾ اڇلايائين. بلڪل ان وقت وارڊ جو انچارج جمعدار اتان اچي لنگهيو ۽ گڏيءَ سوڌو خط کڻي ويو. خبر ناهي ته خط ۾ ڇا لکيل هو؟
80-9-6
سڄي ڏينهن ۾ اردو ڪتاب ”چٽاگانگ ڪي انقلابي“ پڙهيم ۽ پورو ڪيم.
80-9-7
مجيب، رسول بخش ۽ قمر حاضري تي ويا. موٽي اچي حال احوال ڏنائون. اسان جي وارڊ ۾ نواب شاهه جو غلام قادر جمالي ۽ شهدادپور جو مهاجر سيد ڪبير شاهه بدلي ٿي آيا، ڇاڪاڻ ته جنهن وارڊ ۾ رهندا هئا، ان ۾ پيپلز پارٽي جو اڳواڻ پي.ڪي شاهاڻي ٽي سال سزا وٺي آيو آهي، اهو رهندو. غلام قادر جمالي تمام پيارو ماڻهو آهي. اخلاق وارو ۽ يار ويس ڏسڻ ۾ اچي ٿو، باقي سياسي طرح سان ڪابه ڄاڻ ڪانه اٿس.
80-9-8
مرزا قليچ بيگ جو ترجمو ٿيل ڪتاب ”مقالات الحڪمت“ جو مطالعو ڪيم. ستار موريو کي خط لکيم.
80-9-9
غلام قادر جمالي آيو. تاس راند کيڏي سين. رسول بخش ٿيٻو ۽ شيخ مجيب ٿيلهي (Drip) هڻائي. سهول منشي آيو، جنهن ٻڌايو ته حبيب الله ناريجو ۽ ستار موريو ۽ ٻيو به هڪ همراهه گڏ اٿن. علي حيدر شاهه ۽ قمر ڀٽي جي ملاقات ڪرڻ آيا آهن. قمر ملاقات ڪري آيو، پر اسان جي پڇڻ تي حال احوال نه ٻڌايائين. شام جو قمر وارڊ جي ڏکڻ پاسي واري ڀت ٽپي ڄام ساقي سان ڪچهري ڪري موٽيو.
80-9-10
عبدالواحد آريسر صاحب ڄامشورو اسپتال مان ٻن مهينن رهڻ کان پوءِ به ساڳي بيماري واري ڪيفيت ۾ بدلي ٿي اچي جيل پهتو. حال احوال ڏنائين. ڏاڍو ڏک ٿيو ۽ وَويڪانند جا لکيل هي لفظ منهنجي ذِهن ۾ چُڀڻ لڳا:
”اوهان کي عيش پسند ڏسي، منهنجي دل ۾ وڍ ٿا پون. وطن جي نماڻي مورت پنهنجي شاندار روايتن جي تصوير ڪڍي، اوهان جي اڳيان آئي آهي. نوجوان! ترسڻ جو وقت ڪونه آهي. هن اڏامندڙ زندگيءَ تي ڪهڙو ڀروسو؟ جنهن جو هڪ پل، جو هت گذري ٿو، سو ٻئي طرف ڪفن جي ڪپڙي ۾ ڌاڳو ٿو اُڻي. سستي ۾ اهڙي املهه زندگي آخر ڪيستائين گنوائينداسين؟ دل ۾ قوم ۽ وطن جي لاءِ ڪجهه جاءِ پيدا ڪر. خود غرضي ۽ نفسا نفسي کان پاڻ آجو ڪر، پوءِ ڏس ته ڪيئن نه فتح تنهنجي اڳيان مسڪرائيندي ٿي اچي!“
”هٺ ۽ وڏائي ڪڍي ڇڏ ۽ ڀائرن سان ڪلهي ڀائي ٿي ڪم ڪرڻ سک. صبر ۽ صداقت هر وطن خدمتگار لاءِ لازمي شيون آهن، پر افسوس جو اهي ٻين ملڪن ۾ ته موجود آهن، پر هڪ تون ئي آهين، جنهن وٽ ٻيو سڀ ڪجهه آهي، جيڪڏهن نه آهي ته فقط صبر ۽ صداقت!! وڌندو رهه! ۽ هر نيڪ ڪم ۾ بي داغ زندگي سان شامل ٿي ٻين لاءِ سهڻو مثال پيدا ڪر.“
”مان توکي خاطري ٿو ڏيان ته دنيا ۾ ڪابه طاقت ۽ خطرو ڪاميابيءَ تائين پهچڻ واري راهه ۾ توکي روڪڻ ۾ ڪامياب نه ٿيندو.“
اخبار ۾ پڙهيم ته سنڌ جو مشهور ڪلاسيڪل ڳائڻو استاد منظور علي خان موت جي اڳيان مات کائي ويو.
”ماڻهو سڀ مُئا وڃن، تون نه مُئين موت“
اُف يا خدا! هي ڇا ٿي ويو؟ دل باسي ئي نٿي. استاد منظور جي تصوير منهنجي سامهون بيٺي آهي. دل تي بوجهه ۽ دماغ تي غبار آهي. سوچيان ٿو ته هانءُ ڦاڙي رڙيون ڪيان ته بار هلڪو ٿئي، پر ائين نٿو ڪري سگهان. سندس يادگيرين واري هر محفل منهنجي ذهن تي تري آئي آهي. ڪيڏي مهل مهراڻ ڪاليج مورو ۾ فنڪشن، ڪڏهن سنڌ يونيورسٽي جا فنڪشن، ڪڏهن ڪراچي يونيورسٽي ۾ لطيف جا ڏينهن، ڪڏهن سنڌ جي مديني ”سن“ ۾ سنڌ جي پيغمبر جي.ايم سيد جي سالگرهه تي لطيف جون وايون، سچل جون ڪافيون ۽ مصري شاهه جون ڪافيون هينئر به سندس آواز منهنجي ڪنن ۾ ٻُري رهيو آهي. صرف ايترو چوندس ته سنڌي ڪلاسيڪي موسيقي جي هڪ باب جي پڄاڻي ٿي. اهو خال شايد ئي ڪير ڀري سگهي.
اسان سنڌين سان ظلم ته اهو آهي جو هڪ هيڏو وڏو سنڌيءَ جو فنڪار وفات ڪري وڃي ٿو ته ”جنگ اخبار“ تلاشِ گمشده جي بيان جيتري به اهميت ڏيئي نٿي سگهي.
پاڙيسري ملڪ ڀارت سان جيڪڏهن ڀيٽ ڪئي وڃي ته ملڪ جي وزيراعظم محترمه اندرا گانڌي جو نوجوان پٽ جهاز جي حادثي ۾ فوت ٿي وڃي ٿو ته هندستان جي ريڊيو ٻه منٽ خاموشي اختيار نه ڪئي. پر جڏهن هندستان جو مشهور ڳائڻو محمد رفيع گذاري وڃي ٿو ته اُتان جو ريڊيو ٻه منٽ خاموشي اختيار ڪري ٿو. مطلب ته هڪ حڪمران وزيراعظم جي پٽ سنجي گانڌيءَ جي موت کي ايڏي اهميت نه آهي، جيڏي هڪ فنڪار جي موت کي آهي. استاد منظور علي خان جي ياد ۾ هي شعر چوندس:
ٽمن نيڻ رت وهي، چئاڪا ڪيو،
مون کي ڏنءُ ڏيو، ائين ٿا وڃو اوٺيا.
(شاهه)
80-9-11
آريسر صاحب سان ڪافي وقت تائين ذاتي ۽ سياسي ڪچهري ٿي. هن عظيم انسان لاءِ مان صرف ايترو چوندس ته:
ويا اُڏامي ڪک، پڙ تان پَهَڻُ نه چُري.
باقي قمر ڀٽيءَ ۽ حبيب الله ناريجي جي اکين سان آريسر صاحب کي ڏسنداسين ته ٿيو مڙيوئي خير. باقي منهنجي نظرن سان اچي ڪير ڏسي ته:
تهڙا چاليها نه چاليهه، جهڙو پَسڻُ پرينءَ جو.
هن اسان جي زندگيءَ جو وهڪرو ازل کان ابد ڏانهن وهندو پيو وڃي. اسان کي گهرجي ته هن ڪائنات ۾ اهڙن پيارن ماڻهن، جيڪي حيرت ۾ وجهندڙ تخليقون ۽ جوڙ جڪ ڪن ٿا ۽ دانائيءَ کي ڳولهي لهن ٿا، جن جي ڳالهائڻ مان فطرت جي هر هڪ نظاري جو ڏيک ظاهر ٿئي ٿو، ڪائي ڪومايل دل ٽڙي پوي ٿي ۽ ڪوئي سنڌ ڌرتيءَ جو غلام فرد ان جي آواز تي لبيڪ چئي مقتل گاهه ڏانهن ڊوڙندو اچي ٿو.
الا! جُنگَ جيئن، جنين اَجهي گهاريان،
شال مَ سُڪي وِيئَرِي، جِئان پي پِيَنِ.
(شاهه)
80-9-12
عبدالواحد آريسر کان سچل سائينءَ جو رسالو ورتم ۽ سندس مطالعو شروع ڪيم. ڪافي وقت ڪچهري ٿي. آريسر ۽ مون هڪٻئي کي پنهنجي زندگيءَ جا نه وسرندڙ واقعا ٻڌايا. ماضيءَ جي جهروڪن ۾ جهاتي پائڻ کان پوءِ ڪجهه پيارن ماڻهن جون يادون ستائن ٿيون.
ڇَلي ڇَلي وال سُهڻي دي، ڄاڻ بشيهر ڪالي،
طرح ڪيهي اِهي دلبر مُنهن تي سخت بلائين پالي.
80-9-13
قمر ۽ آريسر صاحب جو پاڻ ۾ بحث ٿيو. قمر جي اندازِ گفتگو تان مون کي ڏاڍو ڏک پيو ٿئي، پر هُو ٿري ۽ هُنَ جو تاب تکو. مان خاموش رهيس. قمر جي هر ڳالهه جو جواب مسڪرائيندي ڏيندو رهيو. اڄ آريسر صاحب پنهنجي ماضيءَ جا ڪيترا ئي واقعا ٻڌايا، جنهن ۾ جي.ايم سيد سان ملهايل شام جو ذڪر ۽ ان ڏينهن تي شاهه محمد شاهه، مدد علي سنڌي، عمر شورو، اسماعيل وساڻ ۽ هڪ نوجوان ڇوڪري جو ڏاڍو مزيدار قصو ٻڌايو.
ڊاڪٽر نور عباسي، ڊاڪٽر مولا بخش جوڻيجو ۽ ڊاڪٽر ڳوڀُ چڪر تي آيا. اسان کين چيو ته ٽن برداشتين جي نالي چانور ڪَٽِي اٽو لکي ڏيو، ڇاڪاڻ ته برداشتي به اسان سان گڏ ماني کائيندا آهن. اڄ صمد ڪانڌڙي جو ”بي ڪلاس“ ٿي ويو. سامان کڻي اسان جي وارڊ ۾ پهچي ويو. پنهنجي پياري ساٿي شبير لاکو کي آمريڪا خط لکيم.
80-9-14
اڄ عام قيدين واري پوليس گاڏيءَ ۾ شنوائيءَ تي وٺي نه ويا. صبح جو ڏهين بجي ڌاري پوليس جو پورو گهاٽ صوبيدار جي اڳواڻيءَ ۾ اسپيشل گاڏيءَ ۾ وٺي ويا. ڪورٽ تي پيارا ساٿي قادر بخش عباسي، اختيار علي لغاري ۽ علي گوهر ٻگهيو آيا، جن سان ڪچهري ٿي. آريسر صاحب ۽ مون پاڻ ۾ ڪافي خيالن جي ڏي وٺُ ڪئي.
80-9-15
صبح جو سڀني گڏجي تاس راند کيڏي. بعد ۾ مون ۽ صمد ڪانڌڙي ڪيرم بورڊ راند کيڏي. شام جو سڀني گڏجي وَنجَهه وَٽي راند کيڏي. ڄام ساقي وارڊ واري وچين ڀت تي چڙهي بيٺو ۽ اتان بيٺي بيٺي مختصر ڪچهري ٿي.
80-9-16
رسول بخش ٿيٻو، شيخ مجيب ۽ مون گڏجي ڏينهن جو تقريبًا گهڻو حصو آريسر صاحب سان ڪچهريءَ ۾ گذاريو. ڪافي ڪجهه زندگيءَ جا مشاهدات ۽ تجربات ٻڌايائين، جيڪي تمام سٺا ۽ نصيحت آميز هئا.
80-9-17
آريسر صاحب سندس ڳوٺ جي ٻن شخصيتن عليم فقير ۽ سليمان فقير تي سندس لکيل تاثرات ۽ فقيرن جي زندگيءَ جو احوال پڙهڻ لاءِ ڏنو. ڏاڍو لطف آيو. هڪ ته فقيرن جون پنهنجون رمز ڀريون ڳالهيون ۽ وري آريسر صاحب جهڙي ليکڪ جو قلم. تنهن ته صفا مست ڪري ڇڏيو. عليم فقير جو هڪ شعر هي آهي ته:
هلي قُبي ۾، اک جُبي ۾،
هٿ ببي ۾، پُٽ چنبي ۾.
’کــڻــيـو کــلــنــدي آءُ‘،
اهي آهن مرشدن جا ٺاهه.
عليم فقير جي خيال ۾ مُلو ۽ پير انسانيت لاءِ تباهه ڪُن آهن. چوي ٿو:
مُلن ۽ پيرن پاڻ ۾ ڪئي صلاح
اوهان وجهو خرابا ختمن ۾ اسان سڏايون الله
*
اڌ خلق الله جي، مُلن منجهائي،
جيڪا راهه رسول جي، سُڃن لڪائي،
قرآن پڙهندا وڏي سڏ، ڪافيءَ جي ڳائي،
مولو ڏيندن ڦاهي، مهندا ڏينهن محشر جي.
80-9-18
صبح جو سڀڪو پنهنجي کولين ۾ مطالعي ۾ مشغول رهيو ۽ شام جو گڏجي ٻاهر ميدان تي اچي ويٺاسين ۽ هڪٻئي کي لطيفا ٻڌائڻ ويٺاسين. قمر ڀٽيءَ لطيفو ٻڌايو ته سندس ڳوٺ باڊهه شهر ۾ ٻن بروهين شرط هنئي ته جيڪو به جيئرو گدڙ پڪڙي ايندو، ان کي پنج سؤ روپيه انعام ڏنو ويندو. هڪ ڇا ڪيو ته ڍنڍ جي ڪناري تي سُمهي مٿان سارين جو پلال وجهي، پلال جي مٿان مئل مڇي رکي سمهي پيو. پهريائين ته ڇرڪيو، پر پوءِ پاڻ کي مطمئن ڪرڻ لاءِ بروهيءَ جي پير ۾ چڪ هنيائين. بروهيءَ کي ايذاءُ ته ڏاڍو آيو، پر خاموش رهيو. گدڙ اڃا به پاڻ کي مطمئن ڪرڻ لاءِ هن جي ناسُنِ ۾ ناسون وجهي سنگهيائين. جڏهن هن کي يقين ٿي ويو ته هيءُ مُردو آهي ته پوءِ بروهيءَ جي سيني مٿان چڙهي بيٺو ۽ ڇاتيءَ تي ڊُهي کوڙي اُوناڙ ڪرڻ لڳو. بروهيءَ جهڙپ ڏئي کڻي ڳچيءَ مان ورتس ته گدڙ جو هانءُ ڦاٽي پيو ۽ مري ويو. جڏهن گدڙ جو لاش کڻي ڳوٺ پهتو ته شرط واري ٻئي بروهيءَ چيس ته هيءُ گدڙ ته مئل آهي. ان تي کيس چيائين ته جيئن مون ڇاهَر ڪئي هئي، اهڙي ريت گدڙ به مِکُر ڪيو آهي. ٻيو لطيفو صمد ڪانڌڙي ٻڌايو ته هڪ ميمڻ جو مکڻ روزانو ڪانءُ کائي ويندو هو. اُن کي سزا ڏيڻ لاءِ ميمڻ مکڻ جو آنو وات ۾ وجهي سُمهي پيو ۽ ڪانءُ به ڊُڪندو اچي وات مان چهنب وجهي مکڻ کائڻ لڳو ته ميمڻ کڻي وات بند ڪيو. ڪانءَ سياڻپ ڪئي ته هن جو واتُ کولرائجي. کيس چيائين ته ڪهڙي ڏوهه ۾ گرفتار ڪيو اٿئي؟ ميمڻ به سياڻو هو، تنهن ڏندن ۾ منڍي زور سان جهلي صرف چپن سان ڪانءَ کي چيائين ته مان به ميمڻ آهيان. ڏندن تي زور ڏيڻ جي ڪري ڪانوَ جي منڍي ڪپجي وئي ۽ ميمڻ جي جان ڇُٽي پئي. ڏاڍو کلياسين. مجيب ۽ آريسر به لطيفا ٻڌايا.
80-9-19
ڪلاڪ کن مطالعو ڪيم، باقي سڄو ڏينهن تاس ۽ ڪيرم بورڊ راند کيڏندي گذاريم.
80-9-20
رسول بخش، شيخ مجيب ۽ قمر شنوائيءَ تي ويا. مون ڪتاب ”سنڌ جي درٻار“ جو مطالعو ڪيو.
80-9-22
ڪتاب ”سنڌ جا مير“ پڙهيم ماضيء جو چڱو مواد اٿس. آريسر صاحب سنڌ يونيورسٽيءَ جي مون واري شعبي ”بين الاقوامي تعلقات“ بابت ۽ استادن بابت پڇيو. مون کيس ٻڌايو ته مُنهنجا استاد محترم عبدالله ڦلپوٽو، عبدالحڪيم لاکو، مهتاب چنه، عبدالخالق چاچڙ، پرويز مرزا، مهتاب شاهه آهن. شعبي جي چيئرمين ميڊم مهتاب چنه آهي. ڪجهه وقت لاءِ ذهن وري ماضي جي يادن ۾ گم ٿي ويو. استادن جا ليڪچر، پنهنجي ڪلاس فيلو مؤنس اياز، مختيار چنو، علي گوهر ٻگهيو، سبحان ميمڻ، مختيار ميمڻ، علي ڏنو شاهه، نادر شاهه سان ڪيل ڪچهريون ۽ جيئي سنڌ اسٽوڊنٽس فيڊريشن جي ساٿين سان آرٽس فيڪلٽيءَ ۾ اُڀ ڏاريندڙ ٽهڪ، فيڪلٽيءَ جي ڪينٽن ۾ ميرجت جا سموسا، مٿي ورانڊي ۾ ڀتين تي ويٺل راجڪماريون، هٿن ۾ سيون اپ ۽ ببل اپ جون بوتلون ۽ هيٺ پارڪ ۾ ويٺل جوڙا هڪٻئي کي ڪِتڪِتايون رڙيون، ڪُوڪون ۽ ڇرڪ ۽ ڄام شورو جون شام واريون هوائون هينئر به جبل جي اوچين ديوارن پٺيان ساهه سان سانڍيو ويٺو آهيان.
صمند ڪانڌڙو کي هلڪو بخار ٿي پيو آهي. سپاهي کي چيم ته ڊاڪٽر يا ڪمپائونڊر کي وٺي اچ. پر نه ڊاڪٽر نه ڪمپائونڊر، صرف اي.پي.سي جون گوريون سپاهي کڻي آيو. ڪيڏي نه عجب جهڙي ڳالهه آهي ته مرضي جي خبر ئي ڪانهي ته ڪهڙي بيماري آهي ۽ گوريون ڌڪي تي موڪلي ڏنيون اٿس.
80-9-23
آريسر صاحب، خليفي نبي بخش لغاري جي رسالي مان شعر پڙهي ٻڌائيا ۽ انهن جي معنيٰ سمجهايائين. اخبار ۾ پڙهيم ته عراق ۽ ايران جي سخت جنگ لڳي پئي آهي. حقيقت ۾ ايراني قوم ڌوڙ مان ته جان ڇڏائي پر وري عراق ساهه ئي ڪونه کڻڻ ڏنس ۽ جنگ مسلط ڪيائينس. ڏسون ته آيت الله خميني ڪيئن ٿو جنگ کڻي. منهنجو اندازو آهي ته عرب قومپرستي ڪري عراق جي صدام حسين جي مدد ڪندا ۽ ايران کي آخر ٺاهه لاءِ هٿ وڌائڻو پوندو.
80-9-24
آريسر صاحب کي سندس هڪ دوست طرفان ڪتاب ”سيرت رسول“ مولانا سليمان ندويءَ جو لکيل اردو مان سنڌيءَ ۾ ترجمو ڪرڻ لاءِ موڪليو آهي. آريسر صاحب جي دوست جو خيال آهي ته ڪتاب سنڌيءَ ۾ ڇپرائبو ته اسلام – اسلام لڳو پيو آهي، ڪجهه چار ڪوڏيون ملي وينديون. آريسر صاحب صرف هن جي حال تي رحم کائي ڪتاب جو ترجمو شروع ڪيو.
80-9-26
صبح جو لاکيڻي لطيف جي رسالي جو دور ڪيم. آريسر ۽ مون استاد منظور علي خان تي مقالو لکڻ ۾ سڄو ڏينهن گذاريو.
80-10-11
اڄ شنوائي تي شيخ مجيب، رسول بخش ٿيٻو ۽ مان گڏجي وياسين. ڪاراٽين وارڊ مان رحمت الله هيسباڻي، عنايت هيسباڻي ۽ سليم جهانگير گڏجي هليا. اتي فتح علي شاهه، فرمان علي شاهه، سٺ ميل کان ذوالفقار مري، محمد صالح راهپوٽو، بشير شاهاڻي، قادر بخش عباسي، برڪت علي حيدري، دستي عبدالحق ڪانڌڙو، محمد قاسم لغاري، محترم علڻ خان ٿيٻو، وڏيرو بوبڪ خان ٿيٻو، نور احمد پنهور، شيخ حبيب الرحمٰن ملاقات لاءِ آيا. ڏاڍي ڪچهري ٿي. فرمان علي شاهه ٻڌايو ته قربان علي شاهه کي ڇوڪرڙو ڄائو آهي، توهان ڏي مٺائي موڪلي اٿس. مون کي 10-27 جي تاريخ ۽ رسول بخش، مجيب کي 10-25 تاريخ ملي.
80-10-12
قمر ڀٽي ٻڌايو ته ڄام ساقي بک هڙتال ڪئي آهي، ان ڪري چيو اٿس ته مون کي رات جي ماني ڏيندا ڪريو. اسان پاڻ ۾ صلاح ڪئي ته ڄام ساقي جي حمايت ۾ اسان به بک هڙتال ڪريون، پر دوستن جو اڪثريتي فيصلو ٿيو ته جيڪو ماڻهو پاڻ بک هڙتال جي اصولن جي خلاف ورزي ٿو ڪري، ان کي اسان جي بک هڙتال جو ڪهڙو قدر ٿيندو؟ رات جي ماني ڏني سون، جيڪا پاڻ ڀت وٽان چڙهي ورتائين.
80-10-13
رسول بخش، قمر ڀٽي کي چيو ته تون روزانه ڀت ٽپي وڃي ڄام ساقي سان ڪچهري ٿو ڪرين، ان جو اثر اسان سڀني وارڊن وارن ۽ ڄام ساقي تي به پوندو. ان ڪري ٿي سگهي ٿو ته ڄام کي ان وارڊ مان ڪڍي ٻئي پاسي وڃي رکن، يا اسان کي ٻئي وارڊ ۾ رکن ته اها ٿوري گهڻي جيڪا ڏک سک ۾ هڪ ٻئي جي مدد ڪريون ٿا، اها به نه ڪري سگهنداسون. صمد ڪانڌڙي روزانه ڄام ساقي ڏي ڀت ٽپڻ ڪري قمر ڀٽيءَ جو نالو ”ڪميونسٽ ٻڪر“ رکيو.
آل انڊيا جي ريڊيو تان سنڌي پروگرام ۾ ”سندري اتم چنداڻي“ ڪهاڻي ”سنڌي ٿي ويا داڻو داڻو“ پڙهي ٻڌائي. سندس ڪهاڻي ٻڌي مان اٿي بيٺس ۽ جيل ۾ هڪ سنڌي غلام قيديءَ جي حيثيت سان اوڀر ڏانهن منهن ڪري سندس عزم، حوصلي ۽ محبت کي سلام ڪيم. ڪيڏا نه پيارا انسان آهن، جيڪي بقول لطيف سائين جي:
سُڃو جي ساڻيهه، ته به ونيهان ئي وترو،
گهوريو سو پرڏيهه، توڻي ڦُلن ڇانئيو.
80-10-14
اخبار ۾ پڙهيوسون ته مفتي محمود گذاري ويو. ڊاڪٽر نور عباسي آيو، جنهن آريسر صاحب جي پيشاب جي رپورٽ ڏني ۽ چيو ته ڪجهه به نه آهي.
80-10-15
ڦاسي گهاٽ مان چانڊيو مقدم ٽن سزائي موت وارن جون لکيل ڪهاڻيون مون کي ڏئي ويو.
80-10-16
صمد ڪانڌڙو، رسول بخش، مجيب ۽ مان، عبدالواحد آريسر سان مختلف مسئلن تي بحث ڪيو ۽ چريا وارڊ ۾ هڪ قيدي صحيح علاج نه ملڻ ڪري وفات ڪري ويو.
80-10-19
صمد ڪانڌڙي چيو ته جيڪڏهن اڄ عيد جي ڪري ڇڏيائين ته مان رڪشا ڪري پنهنجي ڳوٺ دڙو ويندس. ان تان سڀ دوست ڏاڍا کليا. صمد ڪانڌڙي چيو ته اسان جي وارڊ ۾ هڪڙو دوست جنهن مهل هيٺان هوا خارج ڪندو آهي ته اها سندس نشاني آهي ته انهيءَ مهل ڏاڙهيءَ تي هٿ ڦيريندو آهي ۽ اسان سڀني صرف قمر ڀٽيءَ ڏانهن نهاريو.
80-10-20
اڄ ذوالحج جي عيد آهي، ان ڪري نيرن ڪري ڪاراٽين ۾ عيد نماز پڙهڻ وياسين. نماز اسان کان اڳ پڙهي ڇڏيائون. دوست مليا ۽ نماز جي حوالي سان ڏاڍي ڪچهري ٿي. ڪچهريءَ ۾ علي حيدر شاهه، قادر بخش جتوئي، فاضل راهُو، ڄام ساقي، نعيم الغني، ساغر سميجو، رحمت الله هيسباڻي، عنايت هيسباڻي، پيارو اقبال نظاماڻي، نذر مينيجر، محمد حسين ڌنجي، سميع مڱريون، شميم واسطي، ابوبڪر زرداري، قمر راڄپر، متارو ڏاهري، ظفر راڄپر ۽ ٻيا ڪافي دوست هئا. منجهند جي ماني سڀني گڏجي کاڌي. ماني کائڻ کان پوءِ ڪجهه دوستن راڳ ڳايو، جنهن ۾ ساغر سميجو، رحمت الله هيسباڻي، متارو ڏاهري ۽ آخر ۾ ڄام ساقيءَ محمد رفيع جو ڳايل هڪ ڪلام ان جي ئي طرز ۾ ٻڌايو. مون کيس چيو ته جيڪڏهن محمد رفيع هن محفل ۾ هجي ها، ته سڄو باجو تنهنجي مٿي تي ڀڃي پرزا پرزا ڪري ڇڏي ها. سڀني دوستن ۾ ٽهڪڙو پئجي ويو. اسان سڄي سنگت کي شام جو چانهه پارٽيءَ جي دعوت ڏئي پنهنجي وارڊ ۾ موٽي آياسين. اڇي چڪر مان خدا بخش جيسر ۽ دوست محمد ڪلهوڙي کي گهرائي منجهند جي ماني کارايم ۽ ڪچهري ڪئي سون. دوسو ڪلهوڙي چيو ته ارڙهين تاريخ تي سائين محمد شاهه ۽ فرمان علي شاهه ملاقات تي آيا هئا ۽ مون کي ٻڌايو هئائون ته علي محمد شاهه جي والد جي طبيعت تمام نازڪ آهي، پر مون کي منع ڪئي هئائون ته کيس نه ٻڌائجانءِ. خبر ناهي ته ڪيتري قدر ڳالهه سچي آهي. ڀلا مان هتي جيل ۾ ڇا ٿو ڪري سگهان؟ زندگي هوندس ته وڃي پيرين پوندو سانس.
80-10-21
ناشتي تي ويٺا هئاسون ته فاضل راهو، قمر راڄپر آيا ۽ ان کان پوءِ سڀ دوست آيا ۽ منجهند جي ماني اسان کين کارائي. سڄو ڏينهن مختلف وارڊن ۾ چڪر هنياسون. ”اي ڪلاس وارڊ“، ”ڪاراٽين وارڊ ۽ ”اسپيشل وارڊ“. ڪالهه عيد جي ڏينهن ۽ اڄ به سلامون عرف ڇانگا بدمعاش جو وارڊ بند رهيو. کيس عيد جي نماز به پڙهڻ نه ڏنائون. ڪچهري دوران عبدالواحد آريسر خليفي نبي بخش جو هڪ شعر پڙهي ٻڌايو ته ڄام ساقي کيس چيو ته اهو ڪنهن جو بيت آهي؟ آريسر کيس چيو ته خليفي جو آهي. ڄام چيو ته خليفو ڪٿان جو رهاڪو آهي؟ ۽ شعر ته چڱو ٿو لڳي. ان تي ئي کيس صمد ڪانڌڙي چيو ته توهان رڳو لينن ۽ مائوزيتنگ جا ڪتاب پڙهندا، باقي خليفي جي توهان کي ڪهڙي خبر؟ ان ڪري بهتر آهي ته توهان ان بابت معلومات حاصل نه ڪئي.
80-10-24
سڄو ڏينهن تاس راند ۽ ڪيرم بورڊ کيڏندي گذري ويو. آريسر صاحب جا سگريٽ ختم ٿي ويا آهن، ان ڪري سخت پريشان آهي، ڪوشش ڪئي سون، پر ڪٿان به ملي نه سگهيا.
80-10-25
رسول بخش، مجيب ۽ قمر ڀٽي حاضريءَ تي ويا. صمد ڪانڌڙي جي اڄ پهريون دفعو جيل تي ملاقات ٿي. گذريل نون مهينن ۾ هي پهريون دفعو آهي جو پنهنجي ڪنهن مائٽ سان ملاقات ٿي اٿس. جيل انتظاميه چيو ته اڄ کان نائين بجي رات جو بند ٿيو ۽ اسان بند ٿياسون.
80-10-26
سپريڊنٽ نور الاهي، ڊپٽي نواز حسين بخش، نور عباسي، آغا جيلر، قريشي جيلر، شيرازي جيلر، حيدر زمان جيلر ۽ صوبيدار وارڊ جو چڪر هڻڻ آيا. اسان کيس شڪايت ڪئي ته ڪرسيون ڀڳيون پيون آهن، ٺهرائي نٿا ڏين ۽ ٿانوَ به نٿا ملن. ڪرسيون، چيائين ته ٺهرائي ٿو ڏيان، باقي پليٽون ان وقت ئي موڪليائين.
امير حسين ملباري بورچيءَ کان پڇيائين ته سزا گهڻي اٿئي؟ ورندي ڏنائينس ته ”صاحب (صاحب!) مين باورچي هون.“
80-10-27
شنوائي تي ويس. مون سان ڊيوٽي تي هڪ سيد سپاهي دادوءَ جو هو. مون کان پڇيائين ته تون ڪير آهين؟ مون کيس چيو ته سيد آهيان. هڪدم چيائين ته: ”بابل سائين! ڀنگ جو چڪڙو پيئو ته گهرائي وٺون.“ مون ساڻس معذرت ڪئي. ان تي کِلي چيائين: ”سيد آهين ۽ ڀنگ نٿو پيئين، عجب جهڙي ڳالهه آهي.“
ملاقات تي برادرم ارباب علي شاهه، ماسات حاجن شاهه، عزيزم قربان علي شاهه، فرمان علي شاهه، پورڻ مان نصر الله کوکر، قادر بخش عباسي ۽ سٺ ميل تان ذوالفقار مري آيا. ڏاڍي ڪچهري ٿي.
80-10-28
سڄو ڏينهن ڪتابن پڙهڻ ۾ مشغول رهيس. رات کان سخت برسات پئجي رهي آهي. برسات سان گڏ ڳڙا به وسن پيا.
80-10-29
عبدالواحد آريسر صاحب کي مارشل لا ڪورٽ جي طرفان چارج شيٽ ملي آهي، جنهن ۾ مٿس الزام آهي ته: ”توهان سنڌ يونيورسٽيءَ ۾ شهيد شيخ مجيب الرحمٰن جي ورسي ملهائي آهي ۽ ان ۾ توهان صدارتي تقرير ۾ چيو آهي ته جهڙيءَ ريت شيخ مجيب الرحمٰن بنگله ديش آزاد ڪرايو آهي، اهڙيءَ ريت اسان به سنڌ کي آزاد ڪرائينداسون ۽ توهان فوجين تي لعنتون وڌيون آهن.“ صمد ڪانڌڙي جي چارج شيٽ ۾ لکيل آهي ته: ”توهان انٽرنيشنل هاسٽل سنڌ يونيورسٽي جا ڪمرا زبردستي ڀڳا آهن.“ بهرحال، آريسر صاحب ۽ صمد ڪانڌڙو ٻئي ذهني طرح سان سزا لاءِ مطمئن آهن، ڇاڪاڻ ته کين يقين آهي ته سزا ضرور لڳندي.
هڪ قيدي نالي آفتاب پنجابي، بي ڪلاس ٿيڻ ڪري اسان جي وارڊ ۾ بدلي ٿي آيو آهي. کيس چرس اسمگلنگ ڪرڻ جي ڪيس ۾ ٻارهن مهينا سزا ۽ ڏيڍ ڪروڙ روپيا ڏنڊ لڳو آهي.
80-11-1
اڄ عبدالواحد آريسر صاحب کي سمري ملٽري ڪورٽ ۾ وٺي ويا، پر فريادي ۽ شاهدن جي نه اچڻ ڪري ٽين تاريخ جي شنوائي ملي. ڪبير شاهه ٻڌايو ته مارشل لا وارن جي طرفان فون تي پڇا ڪئي وئي آهي ته آريسر کي جيل ۾ گهڻو وقت ٿيو آهي؟ خبر ناهي ته ڇو پڇيو اٿن.
80-11-2
عبدالصمد ڪانڌڙو شنوائي تي ويو، پر ان کي به 11-6 جي تاريخ ڏئي واپس ڪيائون. زڪام ۽ بخار جي ڪري طبيعت ۾ بيقراري آهي. بدين ٿاڻي جو سڄو عملو گرفتار ٿي آيو آهي.
80-11-3
عبدالواحد آريسر شنوائي تي ويو. مٿس فريادي راهو صوبيدار ۽ پوليس جي سپاهين شاهدي ڏني. وري تاريخ پنج، يارنهن مليس.
80-11-4
بدين ٿاڻي جي سڄي عملي جي گرفتار ٿي اچڻ ڪري ڊي.آءِ.جي پوليس، ايس.پي ۽ ڊپٽي ڪمشنر جيل تي آيا. خبر نه ٿي پئي ته معاملو ڇا آهي؟ اخبار وغيره ۾ به ڪونه آيو آهي ته ڪهڙي ڏوهه ۾ گرفتار ٿي آيا آهن؟
80-11-5
آريسر صاحب شنوائي تي ويو. کيس هڪ سال سخت پورهئي سان قيد ۽ ڏهه ڪوڙا هڻڻ جي سزا ٻڌائي وئي. واپس موٽي آيو. ڪابه پريشاني يا اهڙا تاثرات بلڪل نه هئس. منهنجي پڇڻ ته ٻڌايائين ته ڏهه هزار روپيه ڏنڊ به وڌو هئائون، پر جڏهن ميجر مون کان ملڪيت جي پڇا ڪئي ته مون کيس ٻڌايو ته مون وٽ ڪابه ملڪيت يا جائداد وغيره ڪانهي. بعد ۾ ڏنڊ جا ڏهه هزار روپيه ڪٽي ڇڏيائون.
اڄ ائين اُڏندي خبر پئي ته بدين ٿاڻي جي عملي، پئسا وٺي ڪنهن ڳوٺ ۾ قتل جي ملزمن کي ڇڏي ڏنائون ۽ ڪيس کي رڪارڊ تان گم ڪري ڇڏيائون. ان ڪيس ۾ آيا آهن. وري به سچي خبر نه پئجي سگهي آهي.
80-11-6
عبدالواحد آريسر کي ڊسٽرڪٽ نارا جيل تي بدلي ڪري ڇڏيائون. ڏک ڏاڍو آهي، پر ڇا ٿو ڪري سگهجي؟ جيل وارا ٻيو ته ٺهيو پر اسان چئن کي گڏ ڏسڻ به پسند ڪونه ٿا ڪن. سڄو ڏينهن من اُداس رهيو آهي. ڀائو راشد جو خط ۽ مٺل حيدريءَ جا ٻه خط آيا.
80-11-7
سچل سرمست جو رسالو پڙهيم.
80-11-8
اڄ غلام قادر جمالي ۽ اشرف پنهور جي پاڻ ۾ ملباري بورچيءَ تان تلخ ڪلامي ٿي پئي. اسان سڀني ڪوشش ڪئي ته ٺاهه ڪرائجي، پر اشرف اسان جو چوڻ نه ورتو. جماليءَ ڊپٽيءَ وٽ شڪايت ڪئي، جنهن اشرف کي بند وارڊ ڪرڻ جو دڙڪو ڏنو، ته هڪدم اشرف، جماليءَ کان پيرين پئي معافي ورتي.
80-11-9
رسول بخش، شيخ مجيب ۽ قمر حاضريءَ تي ويا. وري کين 11-20 تي شنوائي ملي آهي. سڀني دوستن چيو ته قمر ڀٽي ميس چڱي نموني سان نٿو هلائي، ان ڪري تون هلائيندو ڪر. محرم مهيني جو چنڊ ڏٺو. پندرهين صديءَ جي شروعات ٿي وئي آهي.
80-11-10
شنوائي تي ويس. اُتي مورو مان ذوالفقار علي شاهه ۽ شبير علي شاهه، پيارا ساٿي قادر بخش عباسي، اختيار علي لغاري، محمد بچل لغاري، صاحب خان لانگاهه، عمر الدين زرداري ۽ دوڙ کان ٻه پيارا دوست رحم علي خان مدد ۽ ڏاڏو جُواڻ خان مري ملاقات تي آيا. وري به تاريخ 11-23 ملي.
80-11-11
اڄ جيل واري سڄي عرصي ۾ پهريون دفعو جيل تي ملاقات ٿي. رجب علي سيٺار ۽ محمد مٺل سيٺار ۽ سندن هڪ مڱڻهار دوست ملاقات ڪرڻ آيا.
80-11-14
قمر ڀٽي ”اي ڪلاس“ وارڊ ۽ ڪارا ٽين ”بي ڪلاس“ ۾ ويو. اسان کان پڇيائين به ڪونه ته مان وڃان ٿو. فاضل راهو اسان کي نيرن جي ماني موڪلي ۽ چورائي موڪليائين ته مان توهان کي گهرايان، پر شايد موڪل نه ملي سگهيس. سپريڊنٽ قمر ڀٽيءَ کي گهرائي چيو ته توهان ڪارا ٽين ”بي ڪلاس“ ۾ بدلي ٿي ڪري وڃي رهو. قمر موٽي اچي اسان کان پڇيو... اسان کيس چيو هتي ٺيڪ آهيون. ٻئي وارڊ ۾ بدلي ٿي ڪونه وينداسين.
80-11-16
بلڪل صبح جو جيئن ٽوٽل کليو، ”اي ڪلاس“ وارڊ جا ڇهه قيدي محمد حسين ڌنجي، نذر، ماستر حنيف، مهر ڪاڇيلوي، چرس اسمگلنگ ڪيس ۾ ڪئناڊا جو هيمي ۽ سجاد هن وارڊ ۾ بدلي ٿي آيا. ماستر حنيف جي به ويڙهائو پاليسيءَ جي ڪري اسان ٻين سڀني وارڊ جي قيدين کي ٻڌايو ته هن سان اسان جو ڪوبه لاڳاپو ڪونه آهي ۽ نه ئي رکڻ چاهيون ٿا، ان ڪري جيڪڏهن توهان اسان سان ماني وغيره گڏ کائڻ چاهيو ٿا ته ڀلي کائو ۽ ان تي سڀني گڏجي چيو ته ماستر کي اسان گهڻو سڃاڻون ٿا ۽ اسان جو به ساڻس ڪو واسطو ڪونه آهي. اسان سڀني ماني گڏجي کاڌي. رات جي ماني وقت ڪئناڊا جي هيميءَ چانورن ۾ دال گڏائي ڪڻڪ جي مانيءَ مان گرهه ڀڃي، چانور ۽ دال ان مٿان رکي کائيندو پيو وڃي. محمد حسين ڌنجيءَ سان ڪافي ڪچهري ٿي، جنهن ۾ ماضيءَ جا ڪجهه سياسي تجربا ٻڌايائين.
80-11-19
اڄ محرم شريف جي ڏهين تاريخ آهي. اڄوڪي ڏينهن تي حق جي راهه ۾ ۽ ظلم خلاف شهيد ٿيندڙ انسانيت جي علمبردار حضرت امام حسين جي شهادت جو ڏينهن آهي. حيدرآباد شهر جي لائوڊ اسپيڪرن جا آواز اسان جي کولين ۾ ٻڌڻ ۾ اچن ٿا پيا ۽ مون کي اڄ به ساڳيو يزيد ڏسڻ ۾ پيو اچي ۽ ساڳيو ئي سنڌي قوم غلام ڏسڻ ۾ پئي اچي. اُهي ئي حُر جهڙا انسان به ڏسڻ ۾ اچن ٿا ته وري عمر بن سعد به موجود آهن. شل ڌڻي تعاليٰ سنڌي ماڻهن کي سگهه ڏئي، جيڪي انهن شهيدن جي نقشِ قدم تي هلي سنڌ جي ڳچيءَ مان غلاميءَ جو ڳَٽُ لاهين.
80-11-20
رسول بخش، مجيب ۽ قمر حاضريءَ تي ويا. وري 12-4 جي تاريخ وٺي آيا. غلام قادر جماليءَ کي اڄ آزاد ٿيڻو هو ۽ جيل انتظاميه به کيس اڄ لاءِ چيو هو، ليڪن آءِ.جي جيلز جو هيڊ ڪوارٽر آفيس ۾ نه هئڻ ڪري آزاد ٿي نه سگهيو. جماليءَ پنهنجو سامان به برداشتين ۾ ورهائي ڇڏيو هو. اسان سڀني کي ڏاڍو ڏک ٿيو ته جيل انتظاميه هن کي اڄ آزاد ٿيڻ جي تاريخ ٻڌائي هروڀرو ذهني پريشانيءَ ۾ مبتلا ڪيو آهي.
80-11-21
اسان جي وارڊ جي برداشتي عمر سمي ۽ ٻين برداشتين مون کي ٻڌايو ته برداشتي خدا بخش شاهاڻي (جوهي ٽنڊو رحيم خان) پٺيءَ تي هٿ نٿو رکڻ ڏئي ۽ چڙي ٿو پوي. مون کانئس ان جو سبب پڇيو ته ٻڌايائين ته مرد پٺيءَ تي هٿ نه سهندو، باقي ڀاڙيو ماڻهو پُٺيءَ تي سڀ ڪجهه ڪبس ته پيو سهندو.
80-11-22
جمع پنهور (ٺارو شاهه) ۽ خدا بخش شاهاڻي ٻئي مون وٽ گڏجي ڪمري ۾ آيا ۽ شاهاڻيءَ دانهن ڏني ته مون کي پٺيءَ تي هٿ ٿا هڻن. مان پاڻ کي ماري وجهندس يا انهن کي ماري وجهندس. کيس سمجهايم ته تو سان ڀوڳ ٿا ڪن، پٺيءَ تي هٿ رکڻ سان ماڻهو ڀاڙيو ڪونه ٿو ٿئي. ڀاڪر پائڻ مهل به ٻئي هٿ وڃي پٺن سان لڳندا آهن. مس مس وڃي ٿڌو ٿيو.
80-11-23
مان ۽ صمد ڪانڌڙو شنوائي تي وياسين. اتي سرور شاهه، بابا سائين، برادرم ارباب علي شاهه، دوڙ مان ڏاڏو جواڻ خان مري، ذوالفقار علي مري، عزيزم قربان علي شاهه، فرمان علي شاهه، علي گوهر ٻگهيو، قادر بخش عباسي، برڪت علي حيدري ملاقات ڪرڻ آيا. بابا سائينءَ جي صحت بلڪل ڪمزور ٿي وئي آهي. هڪ بيماري ۽ ٻيو وري غربت! دوا به مڪمل ٿي نه ٿي سگهيس. ڪچهريءَ ۾ مون کي چيائين ته معافي نامون لکي نه ڏجانءِ، اهو مڙسن لاءِ عيب آهي. جڏهن به آزاد ٿيڻو هوندو ته ٿي ويندين... وڌيڪ چيائين ته خبر ناهي ته هاڻي پنهنجي جيئري ملاقات ٿئي الائجي نه. منهنجا پير هينئر قبر ۾ پيا آهن. ڪجهه ڳالهيون چوانءِ ٿو، انهن کي ذهن ۾ رکجانءِ. پهريون ته ڪنهن به انسان کي ويهي هٿ نه ڏجانءِ، ڪچهريءَ دوران کٽ تي سمهي ڪچهري نه ڪجانءِ ۽ ڪنهن به پاڻ کان وڌيڪ پئسي واري ماڻهوءَ سان ياري نه رکجانءِ. وڌيڪ چيائين ته حاجي ميران بخش بڙديءَ وارا (شاهه پور جهانيان) محمد خان ڪاريو (مورو)، سنهو ابڙو ۽ منهنجي مائٽن گنهور شاهه ۽ حافظ جڙيل شاهه وارن سان ڪڏهن به نه ڦٽائجانءِ. بهرحال، بابا سائين جي طبيعت خراب هئڻ ڪري برادرم ارباب علي شاهه کيس قربان علي شاهه وارن جي گهر وٺي ويو.
80-11-24
قيدي ميرل حجم جو اڄ بند خلاص ٿيو. اسان کان موڪلائڻ لاءِ آيو. ڏاڍو خوش هو. منهنجي ڪمري ۾ هيمي ۽ انجو کولي پارٽنر سجاد ڪچهري لاءِ آيا. ان وقت مون خليفي نبي بخش لغاريءَ جو رسالو پئي پڙهيو. هنن به مون کي چيو ته خليفي نبي بخش جي شعرن جو انگريزيءَ ۾ ترجمو ڪري ٻڌاءِ. مون کين هن شعر:
کرڙي کائي رت، ڀت نه وجهي وات ۾،
پڙ ۾ پهلوانن جي، ويٺي پرکي پت،
جنين نيڻ نست، نينهن نه لائي تن سين.
مون ان شعر جو پس منظر ۽ ان جي معنيٰ ترجمو ڪري ٻڌائي. ان مهل هيميءَ مون کان رسالو وٺي ان کي سيني سان لڳائي چيو ته اهڙي شاعر کي منهنجو سلام آهي.
80-11-25
رسول بخش نواب شاهه سيشن ڪورٽ جي حاضريءَ تي ويو.
80-11-26
سپريڊنٽ اسان جي وارڊ ۾ آيو. اسان کي چيائين ته توهان ”اي ڪلاس“ وارڊ ۾ وڃي رهو. دل ۾ ته خوش هئاسين، پر جيل انتظاميه جي سامهون ڪجهه گهڙين لاءِ انڪار ڪرڻ کان پوءِ وڃڻ لاءِ راضي ٿياسين. اسان امير حسين ملباري بورچي، برداشتي عمر سمون، صديق خاصخيلي ۽ جمع پنهور گڏ وياسين. صمد ڪانڌڙو ۽ مان هڪ ڪمري ۾، رسول بخش ۽ مجيب ٻئي ڪمري ۾ ۽ قمر ڀٽي اڪيلو رهيو. شام جو رسول بخش به نوابشاهه مان حاضريءَ تان موٽي آيو.
80-11-27
صمد شنوائيءَ تي ويو. غلام قادر جمالي اسان وٽ ڪچهري ڪرڻ آيو ۽ منجهند جي ماني به گڏ کاڌائين. ڪاري چڪر مان الهورائي خاصخيليءَ مون ڏانهن سنڌي گيهه جو سير ڏياري موڪليو.
80-11-28
محمد حسين ڌنجي، غلام قادر جمالي ۽ ڪبير شاهه ڪچهري ڪرڻ آيا. سڀاڻي جمالي آزاد ٿي ويندو. ڊپٽي نواز حسين سان مليس. کيس گل بهار چانڊيو ۽ الهه ورايو خاصخيلي سان ملڻ لاءِ چيم. گل بهار ان وقت ئي گهرائي ڏنائين. الهه ورائي لاءِ سڀاڻي جو واعدو ڪيائين. گل بهار هڪ سنڌي ٽوپي منهنجي لاءِ کنيو آيو.
80-11-29
غلام قادر جمالي اسان وٽ آيو. اسان کان موڪلائي ويو. اڄ آزاد ٿيندو. مون کان سنڌي ٽوپي گهريائين، جيڪا مون کيس ڏني. الهه ورايو خاصخيلي ڪچهريءَ تي آيو ۽ شام جو چئين وڳي واپس ڪاري چڪر ويو.
80-11-30
سڄو ڏينهن مطالعي ۾ گذاريم.
80-12-1
محمد حسين ڌنجي آيو. سڄو ڏينهن ڪچهري ڪري شام جو واپس ويو. شيخ مجيب ريڊيو سجاد کي ڏئي آيو هو، جيڪو سپاهي نذر کي چئي گهرايوسين. رات صمد ڪانڌڙي پنهنجي ماضيءَ جو هڪ واقعو ٻڌايو. ان تي سڀني دوستن چرچا ڪيس. نيٺ صمد ڪاوڙجي پيو.
80-12-3
سگريٽ نه هئڻ جي ڪري اسان جا ساٿي ڏاڍا پريشان رهيا. مجبورًا برداشتين کان ستون نمبر ۽ پولو سگريٽ وٺي پيئندا رهيا. ڪيڏي نه ڏک جي ڳالهه آهي ته هڪ انقلابي تنظيم جا ڪارڪن، سگريٽن نه هئڻ ڪري ڪيڏا مجبور آهن.
80-12-4
رسول بخش، مجيب، صمد حاضريءَ تي ويا. صمد کي يارهين تاريخ ۽ باقي دوستن کي ارڙهين تاريخ ملي.
80-12-5
محمد حسين ڌنجي اسان جي وارڊ ۾ آيو ۽ اسان کي ”بي ڪلاس“ وارڊ نمبر ون ۾ وٺي ويو. ڪچهري ڪري موٽياسين ته صمد ۽ قمر ٻئي ڪاراٽين ”بي ڪلاس“ وارن سان ڪچهريءَ تي ويا. باقي اسان ”اي ڪلاس“ وارڊ ۾ موٽي آياسين.
80-12-6
حاضريءَ تي ويس. اُتي عزيزم فرمان علي شاهه، برادرم ارباب علي شاهه، جعفر سهتو، ذوالفقار علي مري ملاقات تي آيا. وري ارڙهين تاريخ جي شنوائي ملي. عبدالواحد آريسر کي خط لکيم.
80-12-7
آءِ.جي جيلز جي سالياني انسپيڪشن تي اچڻ ڪري جيل ۾ ڏاڍي صفائي پئي ٿئي ۽ وارڊن کي رنگ پيا ڏيارين.
80-12-8
آءِ.جي جيلز مسٽر منظور احمد پنهور سالياني چڪاس دوران اسان جي وارڊ ۾ آيو. تمام سهڻي نموني سان پيش آيو. قمر ڀٽيءَ ۽ مون کانئس جيل ۾ ريڊيو رکڻ جي اجازت گهري ۽ کيس درخواست ڏني. چيائين ته هوم سيڪريٽريءَ کي لکندس، اهو اجازت ڏيندو. اهو ڪم به نه ٿيو.
80-12-9
محمد حسين ڌنجي ڪچهريءَ تي آيو. ڏاڍيون مزيدار ڳالهيون ٻڌايائين. اسان هن جي مزيدار ڳالهين تي کلندا رهياسين.
80-12-11
صمد ڪانڌڙو حاضريءَ تي ويو. وري به 12-13 جي تاريخ وٺي موٽي آيو.
80-12-12
محمد حسين ڌنجي ڪچهري ڪرڻ آيو. اڄ سڀني جا هٿ ڏسي پامسٽري جي ذريعي ماضي ۽ مستقبل جي لاءِ ڌُڪا هنيائين. شام جو رسول بخش پليجو ڪچهريءَ تي آيو. انهيءَ جي فرمائش تي برداشتي محمد صديق خاصخيلي ڪلام ٻڌايا.
80-12-13
صمد حاضريءَ تي ويو. کيس ملٽري ڪورٽ طرفان ٻارنهن مهينا سخت پورهئي سان سزا ۽ ڏهه هزار روپيه ڏنڊ ٻڌايا ويا. ڊاڪٽر مولا بخش جوڻيجو ڪچهريءَ تي آيو.
80-12-14
سڄو ڏينهن ڪچهريءَ ۾ وقت گذريو. اڄ هڪ نئون برداشتي ماتليءَ جو موڪليو اٿن. اسان جيل انتظاميه کي چيو ته سهتو برداشتي ڏيو. سڀاڻي لاءِ واعدو ڪيائون.
80-12-17
قمر ڀٽيءَ جي مسلسل غلطين ڪري سڀ دوست کانئس بدظن ٿي پيا آهن، ڇو ته هن جو پنهنجو اصول آهي ته جن کي اسان جي منهن تي ڪچيون گاريون ڏيندو آهي، ٻئي ڏينهن وري انهن سان ويهي ڪچهريون ڪندو آهي. خبر نٿي پوي ته هن جي ڪهڙي ذهنيت آهي؟
80-12-18
رسول بخش ٿيٻو، شيخ مجيب، قمر ڀٽي ۽ مان گڏجي شنوائيءَ تي وياسين. اُتي ڳوٺان مامون نبن شاهه، مامون اسماعيل شاهه، ماسات حاجن شاهه، قربان علي شاهه، فرمان علي شاهه، آچر ڪانُهه، گل حسن ڪانُهه، زوار ديدار حسين لوهاچ، قادر بخش عباسي، صيفل جکراڻي، بشير شاهاڻي ملاقات تي آيا. اڄ خبر پئي ته غلام نبي سومرو کي گرفتار ڪيو ويو آهي. ڏاڍو ڏک ٿيو.
80-12-19
پاليٽيڪنڪ ڪاليج حيدرآباد جا ٻه شاگرد گرفتار ٿي جيل جي ڪاري چڪر ۾ آيا آهن. اڄ اسان کين پاڻ وٽ گهرائي ڪچهري ڪئي ۽ ماني کارائي. سميع مڱريو به ملڻ آيو.
80-12-20
رسول بخش کي سخت بخار ٿي پيو آهي. ڊاڪٽر مولا بخش جوڻيجو آيو. طبيعت ڏسي دوا ڏنائين.
80-12-21
اڄ سڄو ڏينهن سخت سردي ۽ وقفي وقفي سان برسات پئي ٿي وسي. اٺ جمع پنهور شڪايت ڪئي ته قمر ڀٽي مون سان سٺو نٿو هلي، ان ڪري کيس سمجهايو ته گهٽ ۾ گهٽ اسان سان سٺي زبان ۾ ڳالهائي. رسول بخش منهنجي کوليءَ ۾ رات جو بند ٿيو ۽ مان وري سندس کوليءَ ۾.
80-12-22
رسول بخش جي نوابشاهه شنوائي هئي، پر شاهه لطيف جي عرس مبارڪ ڪري پوليس نه اچي سگهي. شايد شاهه لطيف جي عرس جي ڪري پوليس واندي ناهي. منهنجي مهربان ۽ شفيق استاد ۽ مهراڻ ڪاليج مورو جي پرنسپال سيد علي بخش شاهه جي وڏي ڀاءُ سائين باقر علي شاهه جي حادثي ۾ فوت ٿيڻ جي خبر اخبار ۾ پڙهيم. سڄو ڏينهن بيقراريءَ ۾ گذاريو.
80-12-23
قمر ڀٽيءَ جي اڍنگي ڳالهائڻ جي ڪري مجيب ۽ مان ساڻس ناراض ٿي پياسين. بعد ۾ قمر اسان کي پرچايو ۽ آئنده رويو درست رکڻ جو واعدو ڪيائين. سائين علي بخش شاهه، مهدي شاهه، ذوالفقار علي شاهه ۽ اطهر علي شاهه کي تعزيتي خط موري لکيم.
80-12-24
غلام نبي سومرو سٽي لاڪ اپ مان بدلي ٿي جيل پهتو آهي. کيس ڪاراٽين واري ”بي ڪلاس“ وارڊ ۾ رکيو اٿن.
80-12-25
غلام نبي سومرو، محمد حسين ڌنجي، ڀٽ شاهه جو ناز لطيفي اسان سان ڪچهري ڪرڻ آيا. اڄ ڪمشنر حيدرآباد مسٽر عبدالله ميمڻ قيدين ۾ فروٽ ورهائڻ آيو. ٻئي سڄي جيل جي وارڊن ۾ ويو، صرف اسان جي وارڊ ۾ نه آيو.
80-12-26
شاهه محمد شاهه، قمر راڄپر، علي حيدر شاهه، رسول بخش پليجو، عزيز ميمڻ، غلام نبي سومرو، محمد حسين ڌنجي، ڪبير شاهه اسان جي وارڊ ۾ ڪچهري ڪرڻ آيا. مهمانن جي اچڻ ڪري اسان وٽان کنڊ ختم ٿي ويئي، ان ڪري ڪبير شاهه کنڊ موڪلي ڏني. ناز لطيفيءَ جو ”بي ڪلاس“ ٿي ويو آهي. ان ڪري سندس ماني اسان وٽان پچرائي موڪلڻي پوندي، ڇاڪاڻ ته ساڻس گڏ جيڪي ٻيا ساٿي آهن، انهن کان ڌار ٿيڻ پسند ڪونه ٿو ڪري.
80-12-27
ياسين جتوئي ۽ عبدالواحد آريسر کي خط لکيم. ناز لطيفي ڀٽ ڌڻيءَ جي ميلي جي مٺائي ڏياري موڪلي.
80-12-28
برداشتي عمر سمون ٻڌايو ته ڪاراٽين واري ”بي ڪلاس“ جي مقدم ميوي چيو آهي ته ناز لطيفيءَ جو راشن مان کڻي ويندس. شاهه محمد شاهه چيو آهي. پر مون کيس ڪونه ڏنو. اسان سمجهيو ته شايد ناز لطيفي انهن کي چيو آهي، پر پڇا ڪرڻ تي ٻڌايائين ته مون انهن کي چيو ته ڪونه آهي، باقي ڪالهه ڀٽائيءَ جي ميلي جي مٺائي موڪلي هئم، شايد ان جي ڪرامت آهي، نه ته هيترا ڏينهن ڪاڏي ويا هئا؟ اڄ مان پنهنجي وارڊ ۾ بيٺل ٻير جي وڻ تي چڙهي ويس ۽ ناز لطيفيءَ سان پري کان دُعا سلام ٿي.
80-12-29
محمد حسين ڌنجي ڪچهريءَ تي آيو. عبادالله شيرازي جيلر کي ڊپٽي موڪليو ته اسان کان پڇي ته ڪهڙو ڪم آهي؟ اسان کيس ٻڌايو ته برداشتي حاجي ماڇيءَ کي بدلي ڪريو. کيس بدلي ڪري ڌڻي بخش سهتو (ڀٽ شاهه جو ويٺل) موڪلي ڏنائون. اڄ امامن سڳورن جو چهلم آهي. پاسي واري اڇي چڪر جي بيرڪ ۾ ناز لطيفي ۽ سندس ٻيا ساٿي سڄو ڏينهن ماتم ڪندا رهيا.
80-12-30
رسول بخش ٿيٻو، شيخ مجيب، قمر ۽ مان گڏجي حاضري تي وياسون. اُتي شفيع محمد سرڪي، علي محمد سرڪي، الهه بخش سولنگي، قاسم لغاري، شفيع چانڊيو، خالق سرڪي، ڪامريڊ حسين بخش ٿيٻو، ڊاڪٽر مولا بخش ٿيٻو، قادر بخش عباسي، ستار موريو، لال بخش چانڊيو، محترم علڻ خان ٿيٻو، قادر منصور جوڻيجو ۽ ٻيا دوست ملاقات تي آيا. ڊپٽيءَ کي چيوسون ته محمد حسين ڌنجيءَ کي اسان جي وارڊ ۾ بدلي ڪري ڏيو. سڀاڻي جو واعدو ڪيائين.
80-12-31
محمد حسين ڌنجيءَ کي اسان جي وارڊ ۾ بدلي ڪري موڪليائون. جمع پنهور برداشتيءَ جو ڪم ٻاهر چين ٻيڙيءَ ۾ لکي موڪليائون. اسان کيس نه ڇڏيو. اڄ ڪبير شاهه موڪلائڻ لاءِ آيو ۽ آزاد ٿي ويو. مٿس اٺ لک روپيه ڏنڊ هو. سواءِ ڏنڊ ڀرڻ جي آزاد ٿي ويو.
جنوري 1981ع کان جون 1981ع
اڄ سال جو پهريون ڏينهن آهي. آئون چوڏهين صدي هجريءَ جي آخر ۽ پندرهين صدي هجريءَ جي شروعات وقت به جيل ۾ آهيان. ڏسون ته نئون هجري سال ۽ نئين هجري سنڌي قوم ۽ سنڌ ملڪ لاءِ ڪهڙو پيغام آندو آهي.
81-1-2
جمع جي ڏينهن هئڻ ڪري اسان سڀئي دوست ڪاراٽين بي ڪلاس وارڊ ۾ ڪچهري ڪرڻ وياسون. ٿورو وقت ڪچهري ڪرڻ کان پوءِ علي حيدر شاهه، شاهه محمد شاهه، قمر راڄپر، ابوبڪر زرداري اٿي ويا ۽ پنهنجي ڌار وڃي ڪچهري ڪيائون. اهڙيءَ ريت سڀ ٽوليون ٺاهيندا ڪمرن ڏي رڙهندا ويا. خبر ناهي ته ڪهڙو سُٽ منڌو اٿن. مون سان رسول بخش پليجو ڪچهري ڪندو رهيو ۽ آخر تائين ڪچهري ۾ ويٺو رهيو. ڪجهه دير کان پوءِ وري ڪمرن مان ٻاهر آيا ۽ محفل مچي وئي. علي حيدر شاهه اردوءَ ۾ غزل ٻڌايا ۽ سنگت کان داد حاصل ڪيائين. جمع پنهور، گاجو لنڊ جا سلام ڏنا ۽ چيائين ته کيس ڪچهريءَ لاءِ پاڻ وٽ گهرايو. ڪوشش ڪيم، پر اجازت نه ملي.
81-1-3
سڄو ڏينهن وارڊ ۾ ڪچهري ڪندا رهياسين.
81-1-4
ناز لطيفي چٺي لکي موڪلي ته کيس چانهه ڪاڙهڻ لاءِ ٿانءُ ڏياري موڪليون. عمر برداشتي جي هٿان ديڳڙو ڏياري موڪليوسون.
81-1-5
محمد حسين ڌنجي جيئن ته پيپلز پارٽي جو آهي ۽ اڄ مرحوم ذوالفقار علي ڀٽي جي سالگره جو ڏينهن آهي. سالگره ملهائڻ جو ڌنجيءَ بندوبست ڪيو. ان ۾ ڌنجي تقرير ڪندي چيو ته جن ماڻهن ڀٽي مرحوم کي ان ڪري سزاءِ موت ڏني جو هو سنڌي هو ۽ لاڙڪاڻي جو هو، ان ڪري اهڙن مفاد پرستن جا هٿ پٽڻ گهرجن.
ان کان پوءِ ڪيڪ ڪاٽيا ويا، جنهن ۾ اسان سڀئي، برداشتي ملباري، عمر سمون، صديق خاصخيلي، جمع پنهور، ڌڻي بخش سهتو ۽ راشن کڻي ايندڙ برداشتي گڏ هئاسون. ڪيڪ ناز لطيفي ۽ پليجي کي موڪليائون.
81-1-6
اڄ ڌڻي بخش سهتو برداشتيءَ ٻڌايو ته هيءُ جيڪو ڀٽ شاهه جو علي بخش شاهه ناز لطيفي آهي، ان مون سان ظلم ڪيو آهي. پڇڻ تي ٻڌايائين ته منهنجي نڪاح پيل زال، جيڪا صرف لائون لهي پرڻجان ها، اها منهنجي سهري ان شاهه کي پرڻائي ڏني آهي. هڪ ته مون سان هيڏو وڏو ظلم ۽ ٻيو وري ڪوڙي خون جي ڪيس ۾ ڦاسائي ڇڏيو آهي. هاءِ ڪورٽ ضمانت منظور ڪئي ته وري هن رد ڪرائي ڇڏي. هاڻي مون کان وڪيل هڪ هزار روپيه خرچ جو گهري ٿو. مان مسڪين، پيءُ پوڙهو، نه ٻني نه ٻارو، ڪاڏي وڃان؟ بس قيد پيا ڪاٽيون.
مهراڻ يونيورسٽي جا پنج شاگرد سال سال سزا ۽ هزار هزار روپيه ڏنڊ جي سزا وٺي آيا آهن. کين ڪاري چڪر ۾ رکيو اٿن.
81-1-7
علي بخش شاهه ناز لطيفي جيل انتظاميه کان اجازت وٺي اسان کي اڇي چڪر ۾ گهرايائين. ٽين بجي گڏجي وياسين. گاجو لنڊ ۽ دوسو ڪلهوڙو به مليا. واپسيءَ ۾ ڪاراٽين بي ڪلاس ۾ گهڙي پلڪ لاءِ وياسون ۽ دوستن سان ڪچهري ٿي.
81-1-8
سڀني برداشتين کي گهرائي سمجهاڻي ڏنم، خاص طرح سان امير حسين ملباري. وارڊ ۾ جيڪو به صفائي وارو قيدي اچي ٿو ته ان کان وڃي پڇي ٿو ته چرس آهي؟ ۽ پوءِ جيستائين چرس جي ڦوڪ نه ڀريندو، تيستائين باورچي خاني ۾ ڀاڄي ماني سڙي وڃي ته ڀلي سڙي وڃي.
شام جو رسول بخش پليجو آيو. ٻڌايائين ته روزانه ٽي ڪلاڪ توهان سان بيڊ منٽن راند کيڏڻ لاءِ جيل انتظاميه کان اجازت ورتي اٿم. راند ته ڪانه ٿي، البته سياسي بحث مباحثو بهترين ٿيو.
قمر ڀٽيءَ کي موڪليوسون ته ڊپٽيءَ سان ملي ۽ کيس چوي ته مهراڻ يونيورسٽي جي شاگردن کي ڪاراٽين بي ڪلاس ۾ رکي. ڊپٽيءَ کين بدلي ڪري رکيو.
81-1-9
سپاهي اچي ٻڌايو ته توهان لاءِ حڪم آهي ته ”ڪاراٽين بي ڪلاس ۾ نه ويندا ڪريو. اسان سوچيو ته مهراڻ يونيورسٽي جي شاگرد ساٿين سان ملڻو به ضرور آهي ۽ ڊپٽي اجازت ڏئي ڇو ڦري ويو؟ قمر ڀٽي وڃي ڊپٽيءَ سان مليو، جنهن موٽي اچي اسان کي ٻڌايو ته شاهه محمد شاهه ۽ قمر راڄپر، جيلر عبدالحئي قريشي کي چيو آهي ته: اسان ”اي ڪلاس وارڊ“ وارن سان ملڻ نٿا چاهيون ۽ توهان کين منع ڪري ڇڏيو ته اسان جي وارڊ ڏي نه اچن ۽ نه وري اسان وينداسون. اسان کي پڪ ٿي ته مهراڻ يونيورسٽي جي نون آيل دوستن کان اسان کي ڪٽڻ جي سازش آهي. قمر ڀٽي ۽ آءٌ گڏجي ڪاراٽين وارڊ ۾ وياسون. خبر پئي ته وارڊ جي دوستن جي ميٽنگ پئي هلي. اسان ايستائين وڃي رسول بخش پليجي جي کوليءَ ۾ ويٺاسون ۽ ساڻس ڪچهري ٿي. حالن احوالن ڏيڻ کان پوءِ محسوس ڪيم ته قمر راڄپر وارن واقعي جيلر کي جهليو آهي. ميٽنگ ختم ٿي. اسان مهراڻ يونيورسٽي جي شاگرد ساٿين کي پاڻ سان گڏ وٺي آياسون. کانئن ميٽنگ بابت پڇا ڪئي. ٻڌايائون ته قمر راڄپر ۽ شاهه محمد شاهه اسان کي چيو ته توهان اسان جا ميمبر آهيو، اسان مهراڻ جا مسئلا حل ڪرائي ڏينداسون ۽ اسان سان تعاون ڪريو. حقيقت ۾ هي دوست لالا رفيق، قمر چانڊيو، راجا جئه شاهاڻي، اقبال ميمڻ جيئي سنڌ اسٽوڊنٽس فيڊريشن جا ميمبر آهن.
جيئن انهن دوستن کي ۽ غلام النبي سومرو، عزيز ميمڻ ۽ ڦل کي وٺي ٻاهر نڪتاسون ته قمر ڀٽي وڏي هوشياريءَ سان سپاهيءَ کي جلديءَ ۾ چئي ڇڏيو ته اسان کي صرف ستن ماڻهن جي وارڊ ۾ اجازت مليل آهي، ٻين کي نه ڇڏجانءِ، حالانڪ ائين ڪونه هو. پٺاڻ سپاهي اڳيئي چريو، بس چوڻ جي دير هئي. ٻين سڀني کي جهلي وارڊ جو دروازو کڻي بند ڪيائين. ابوبڪر زرداري چيو ته توهان اسان جي بيعزتي ڪئي آهي. ان تي قمر ڀٽيءَ کيس چيو ته توهان به اجازت وٺي ڀلي اچو، اسان جي اکين تي. ائين ڳالهه کي گڏائي هليا آياسين.
81-1-10
غلام النبي سومرو کي مارشل لا ڪورٽ طرفان هڪ سال سخت پورهئي سان ٽيپ، پنج ڪوڙا ۽ پنج هزار روپيه ڏنڊ وڌائون. علي بخش شاهه، ناز لطيفي ۽ سندس ٻين ساٿين کي سال سال ٽيپ، پنج هزار روپين کان ٽيهه هزار روپين تائين ڏنڊ مارشل لا ڪورٽ طرفان انصاف ۾ پلؤ پيو اٿن.
81-1-11
ڪتاب ”پس ديوارِ زندان“ جو مطالعو ڪيم.
81-1-12
رسول بخش، مجيب، قمر ۽ آءٌ شنوائيءَ تي گڏجي وياسون. اُتي برادرم ارباب علي شاهه، موسيٰ ڀٽي، قادر بخش عباسي، ديدار مگسي، بشير احمد پنهور، غلام سرور سرڪي، سليم راڄپر ۽ ٻيا ڪافي دوست ملاقات تي آيا. برادرم ارباب علي شاهه ٻڌايو ته اسان جي ننڍي ڀيڻ جي شادي عرس مهيني جي چوويهين تاريخ تي رکي وئي آهي. دل ته گهڻو ئي چوي ٿي ته ننڍي ڀيڻ جو ڪاڄ پنهنجي هٿن سان وڃي تيار ڪيان، پر ڇا ٿو ڪري سگهي. غلام قوم جي ماڻهن سان ائين ئي ٿيندو آهي. شام جو نور الاهي عرف عام ۾ قهر الاهي جيل سپريڊنٽ ڪچهريءَ تي آيو.
81-1-13
ماڙيءَ تي مون کي گهرائي هوم سيڪريٽريءَ جو ليٽر پڙهايائون، جنهن ۾ لکيل هو: ”ريڊئي جي اجازت نه ملندي ۽ جيئن توهان رهو ٿا، ائين ئي وقت گذاريو.“ رسول بخش کي ڇِنُ (Hernia) جي تڪليف ٿي پئي آهي ۽ مجيب شفيع جي نڪ جي هڏي وڌي وڃڻ جي ڪري اسپتال موڪليو ويو. رسول بخش کي اسپتال ۾ داخل ڪرڻ جو ليٽر مليو. پوليس جو گهاٽ نه هئڻ ڪري اسپتال ۾ داخل نه ڪيو ويو. شيخ مجيب کي وري اٺن ڏينهن بعد گهرايو اٿن. ياسين جتوئي ۽ ولڻ ملاح کي خط لکيم. عبدالواحد آريسر شام جو نارا جيل کان بدلي ٿي آيو. ڏاڍي خوشي ٿي.
81-1-14
ڊاڪٽر نور عباسي، مولا بخش جوڻيجو، ڊاڪٽر ڳوڀُ ڪچهريءَ تي آيا. ڊاڪٽر قريشيءَ کي ڳوڀُ انهيءَ ڪري چون ٿا جو چاليهه سال عمر ٿي اٿس ۽ ڪابه نينگري شاديءَ لاءِ پسند نٿي اچيس. باقي وتي ٿو رڳو ڪک پن تي اونگرندو. عبدالواحد آريسر سان سڄو ڏينهن ڪچهري ٿي. صمد ڪانڌڙو ۽ مون سان کوليءَ ۾ گڏ بند ٿئي ٿو. آريسر صاحب جو ”سي ڪلاس“ هئڻ ڪري کٽ ڪانه آهي. کيس مون پنهنجي کٽ ڏني، جيڪا هن تمام گهڻي ڪوشش کان پوءِ قبول ڪئي ۽ مان هيٺ سمهندو آهيان.
81-1-15
ڊاڪٽر مولا بخش جوڻيجو وارڊ ۾ آيو. کيس سترهين تاريخ تي آزاديءَ جي امام سائين جي.ايم سيد جي سالگره لاءِ ڪيڪ آڻڻ لاءِ پئسه ڏنم.
81-1-16
فاضل راهو، غلام نبي سومرو، راجا جئه شاهاڻي، اسلم پرويز ڪچهريءَ تي آيا. ڏاڍو سٺو سياسي بحث ٿيو.
81-1-17
اڄ سائين جي.ايم سيد جي سالگرهه جو ڏينهن هئڻ ڪري قمر ڀٽيءَ کي ڪاراٽين ”بي ڪلاس“ وارن لاءِ گڏيل دعوت نامون لکي موڪليوسون ۽ چيوسون ته جيئي سنڌ اسٽوڊنٽس فيڊريشن جا ميمبر غلام نبي سومرو ۽ ٻيا اجازت وٺي اچن. خبر پئي ته شاهه محمد شاهه، قمر راڄپر ۽ ابوبڪر زرداري مخالفت ڪئي ته جي.ايم سيد ڪهڙي شخصيت آهي جو سالگرهه ۾ شرڪت ڪجي ۽ انچارج ڊپٽي سپريڊنٽ عبدالحئي قريشي کي چيائون ته: ”اي ڪلاس وارڊ ۾ سياسي گڏجاڻي آهي، ان جي خبر اخبارن ۾ ڇپي ته تنهنجي نوڪري هلي ويندي.“ ان ڳالهه کان اڳ راجا جئه شاهاڻي، عزيز ميمڻ ۽ سليم جهانگير اسان وٽ پهچي ويا. باقي غلام نبي سومرو، ساغر سميجو، اسلم پرويز ۽ ٻين دوستن اچڻ چاهيو ٿي، پر ان ڳالهه جي ڪري عارضي ڊپٽي عبدالحئي قريشي ڊڄي ويو ۽ وارڊ جو دروازو بند ڪرائي ڇڏيائين. شام جو چئين بجي سائين جي.ايم سيد جي سالگرهه جو ڪيڪ سائين عبدالواحد آريسر ڪٽيو. محمد حسين ڌنجي، سليم جهانگير، صمد ڪانڌڙو ۽ عبدالواحد آريسر تقريرون ڪيون. آريسر صاحب پنهنجي تقرير ۾ چيو ته: ”ڪنهن به پيغمبر جي پيڙهي ٽن پيڙهين کان وڌيڪ نه هلي سگهي آهي. پر جي.ايم سيد جي پيڙهي مسلسل تيرنهن پيڙهين کان قوم جي خوشحالي، آزاديءَ لاءِ وطن دشمنن سان وڙهندي پئي اچي.“ وڌيڪ چيائين ته: ”سائين جي.ايم سيد جا اسان صرف پوئلڳ نه آهيون، پر ان سان اسان کي عشق آهي ۽ عشق اهو آهي، جتي عقل جون سرحدون ختم ٿي وينديون آهن. سائين جي.ايم سيد جي خامين سان اسان کي پيار آهي ۽ خوبين سان عقيدت آهي.“ بهرحال، آريسر صاحب زبردست تقرير ڪئي. تقرير دوران ڊپٽي عبدالحئي قريشي آيو، جنهن چيو ته ڪاراٽين وارڊ مان آيل ٽن دوستن کي مان واپس وٺي ويندس. اسان کيس چيو ته جيستائين سالگرهه جي ڪارروائي هلندي، تيستائين دوستن کي نه ڇڏينداسين. گهڻو زور ڀريائين، پر اسان کيس واپس اُماڻي ڇڏيو.
81-1-18
رسول بخش ۽ مجيب جي ملاقات تي ضمير لاڙڪ ۽ خير محمد سولنگي آيا، جن کيس ٻڌايو ته سائين جي.ايم سيد جي سالگرهه تي جيئي سنڌ اسٽوڊنٽس فيڊريشن جي مرڪزي عهديدارن جي اليڪشن ٿي، جنهن ۾ صدر گل محمد جکراڻي، نائب صدر علي محمد سرڪي، جنرل سيڪريٽري ڊاڪٽر اديب انقلابي ڪامياب ٿيا، باقي ٻين عهديدارن جي خبر ڪانهي.
81-1-19
حيدرآباد جو ڊپٽي ميئر بشير چانڊيو جيل ۾ يومِ ولادت رسول ﷺ جي خوشيءَ ۾ فروٽ تقسيم ڪرڻ آيو. معمول مطابق اسان جي وارڊ ۾ ڪونه آيو. موڪل جو ڏينهن هئڻ ڪري ساغر سميجو، راجا جئه شاهاڻي ۽ غلام نبي سومرو ڪچهري ڪرڻ آيا. ساغر سميجي ٻڌايو ته ڪاراٽين وارڊ ۾ ڏاڙهيءَ پٽ لڳي پئي آهي، ٽڪي جو مزو به ڪونه آهي.
81-1-20
ڊاڪٽر مولا بخش جوڻيجو چڪر هڻڻ آيو. ڪامريڊ حسين بخش ٿيٻو ۽ قادر بخش عباسي، رسول بخش منهنجي ملاقات تي آيا ۽ ٻڌايائون ته جساف جي مرڪزي عهديدارن ۾ محمد حسن باغي جوائنٽ سيڪريٽري ۽ ديدار بلوچ خزانچي ٿيا آهن. لطف عباسي عبدالواحد آريسر جي ملاقات ڪئي.
رات جو ريڊئي تان خليفي نبي بخش جو ڪلام ”موٽُ وسندڙي مينهن، الا، لالڻ لاءِ مَ ڏينهڙا“ پئي وڳو. صمد ڪانڌڙي پڇيو ته ڪهڙي سُر مان آهي؟ ان تي آريسر ۽ مان هن جي سوچ تي کلياسين ته وري چيائين ته اها ته مون کي خبر آهي ته ڪلام شاهه لطيف جو آهي، باقي سُر ٻڌايو. پوءِ ته ڏاڍو کلياسين.
81-1-21
ڪتاب ”تاريخي ماديت“ جو گڏجي پڙهڻ جو پروگرام ٺاهيوسين. اڄ صرف مون ۽ آريسر صاحب پڙهيو. باقي سڀاڻي کان گڏجي پڙهنداسين. جيڪا ڳالهه سمجهه ۾ نه ايندي آهي، اها آريسر صاحب سمجهائيندو. نوان جتوئي کان مٺل حيدري ۽ حافظ محمد بخش خاصخيليءَ جو خط آيو.
81-1-22
ڪتاب گڏجي پڙهيوسين. آريسر صاحب سمجهائيندو ويو. نور الاهي شيخ سپريڊنٽ ۽ نواز ڊپٽي گڏجي چڪر هڻڻ آيا. کين اسان غلام نبي سومرو جي پاڻ وٽ بدليءَ لاءِ چيو، جيڪو هنن ڏياري موڪليو. شام جو سندس بي ڪلاس جو آرڊر به پُهچي ويو.
81-1-23
صبح جو عبدالواحد آريسر کي جيل سپريڊنٽ نور الاهي شيخ گهرايو ۽ کيس چيائين ته تون ”سي ڪلاس“ جو قيدي آهين، ان ڪري ڪاراٽين وارڊ جي بيرڪ ۾ ٻين ”سي ڪلاس“ جي قيدين سان وڃي گڏ رهه. آريسر صاحب موٽي آيو، جنهن اسان سان ڳالهه ڪئي. اسان کيس چيو ته توهان کي ڪونه ڇڏينداسين. شام جو نور الاهي شيخ مون کي ۽ قمر ڀٽيءَ کي گهرائي چيو ته آريسر کي توهان ڇو نٿا ڇڏيو؟ بهرحال، گهڻي بحث مباحثي کان پوءِ طئه ٿيو ته آريسر صاحب عليحده کوليءَ ۾ بند ڪيو ويندو. هاڻي غلام نبي سومرو، قمر ڀٽي ۽ ڌنجي گڏ کوليءَ ۾ بند ٿيندا. صمد ڪانڌڙو ۽ آءٌ گڏ کوليءَ ۾ بند ٿينداسين. رسول بخش ۽ مجيب گڏ رهيا. حقيقت ڇاهي ته نور الاهي شيخ جيڪو پاڻ کي ”قهر الاهي“ ۽ ”ظُل الاهي“ سمجهي ٿو، ان کي وارڊ جي چڪر دوران آريسر صاحب هٿ ڪونه ڏنو هو. شايد ان انتقام جو بدلو وٺڻ ٿو چاهي. حالانڪ هن ئي وارڊ ۾ ”سي ڪلاس“ جو قيدي دائود پٺاڻ رهيو هو يا هن ئي وارڊ ۾ ٻيا ڪافي اهڙا پئسي وارا ماڻهو رهيا آهن، جيڪي جيل سپريڊنٽ کي پئسا ڏيندا هئا. وڌيڪ خدا بهتر ٿو سمجهي. باقي هي سپريڊنٽ صاحب جيل جو مطلق العنان حاڪم آهي، جيڪي چاهي سو ڪري. جمع جي ڏينهن هئڻ ڪري رسول بخش پليجو ۽ راجا جئه شاهاڻي ڪچهريءَ تي آيا. شاهاڻيءَ جي ڏاڏي ڪالهه گذاري وئي، ان ڪري ساڻس تعزيت ڪئي سون. برداشتي جمع پنهور ۽ برداشتي ملباري پاڻ ۾ وڙهي پيا. مون خيال ڪيو ته ٻنهي کي ڀاڪر پارائي ٺاهه ڪرائي ڇڏجي، پر قمر ڀٽيءَ کي اڳ ۾ ئي جمع پنهور تي ڪاوڙ هئي، تنهن ڪري سپاهيءَ کي چيائين ته هن کي وٺي وڃ ۽ هليو ويو.
81-1-24
صبح جو فضل ڪريم جمعدار چيو ته سپريڊنٽ صاحب جو مٿو خراب آهي. ٻه چار ڏينهن ائين آريسر صاحب کي اڪيلو رهايو، پوءِ گڏجي رهجو. مون کي ان ڳالهه ۾ منافقت ڏسڻ ۾ ٿي اچي ۽ اها جيل انتظاميه جي چال لڳي.
81-1-25
جمع پنهور جي بدلي ٿيڻ ڪري ٻيو برداشتي مليو. ڊاڪٽر مولا بخش کي چيم ته جمعو پنهور اسان جو برداشتي هو، ان کي پندرنهن ڏينهن جو آرام لکي ڏيو، ان کان پوءِ آزاد ٿي ويندو. واعدو ڪيائين ته ريسٽ ۽ کير به لکي ڏيندو سانس.
81-1-26
رسول بخش ٿيٻو، شيخ مجيب، قمر ۽ آءٌ گڏجي شنوائيءَ تي وياسين. اتي گل محمد جکراڻي، علي محمد سَرڪي، ديدار بلوچ، ڪامريڊ حسين بخش ٿيٻو ۽ ان جو خاص پيارو پهلوان مولا بخش ٿيٻو، محمد حسن باغي، حبيب الله ناريجو، قادر بخش عباسي، فيض الله پيرزادو، لال بخش چانڊيو، نور احمد پنهور، حبيب الرحمٰن شيخ، علي گوهر ٻگهيو، موسيٰ ڀٽي، سٺ ميل تان خليفو رب رکيو سيٺار، محمد پريل اعواڻ، مير محمد سيٺار، رجب علي سيٺار ۽ ٻيا ڪافي شاگرد ساٿي ملاقات ڪرڻ آيا. رسول بخش، قمر ۽ شيخ مجيب کي سڀاڻي مارشل لاءِ ڪورٽ ۾ گهرايو اٿن ۽ چارج شيٽ به کين ڏنائون. مون کي وري 2-7 جي شنوائي ملي.
81-1-27
رسول بخش، مجيب ۽ قمر حاضري تي ويا. غلام نبي سومرو، صمد ڪانڌڙو ۽ مون گڏجي يعقوب منڊي برداشتي سان ڀوڳ ڪيا. دوست حاضري تان موٽي آيا ۽ ٻڌايائون ته صرف قمر ڀٽي کي فوجي اسپتال ۾ ميڊيڪل چيڪ اپ لاءِ موڪليائون. باقي مجيب ۽ رسول بخش لاءِ ملٽري ڪورٽ جي پي.ايس.آءِ ابرار ٻڌايو ته انهن جي سزا ڊپٽي مارشل لا ايڊمنسٽريٽر آفيس کان نه پهتي آهي.
81-1-28
سپريڊنٽ نور الاهي شيخ، ڊپٽي نواز ۽ جيلر عبدالحئي قريشي چڪر هڻڻ آيا. اسان سپريڊنٽ کي چيو ته آريسر صاحب سان کوليءَ ۾ رات جو ٻيو به دوست بند ٿئي. نه مڃيائين ۽ چيائين ته منهنجو ڏوهه آهي جو بي ۽ سي ڪلاس جا قيدي گڏ هڪ وارڊ ۾ رکيا آهن، حالانڪ ائين ڪونه آهي. ڪاراٽين واري بي ڪلاس وارڊ ۾ بي ۽ سي ڪلاس جا قيدي گڏ ٿا رهن ۽ نور الاهي شيخ جو اهو چوڻ غلط آهي.
81-1-29
آريسر صاحب ڪچهري دوران چيو ته توکي، رسول بخش، شيخ مجيب ۽ صمد کي ڪنهن بيگار ڪئمپ ۾ موڪلجي ته توهان کي جيل جو احساس ٿئي ۽ قمر ڀٽي لاءِ چيائين ته منهنجو تجربو ٻڌائي ٿو ته اهو ڪڏهن به، ڪهڙي به موڙ تي سڌري نٿو سگهي.
81-1-30
”ڊڪٽيٽر ڪون؟“ اردو ڪتاب پڙهيم. راجا جئه شاهاڻي ڪچهريءَ تي آيو.
81-2-1
مون کي ٻڌايو ويو ته تنهنجي آزادي آهي، حالانڪ ائين نه آهي. مون تي اڃا ٻيا به ڪيس آهن. باقي ساغر سميجو (سونهارو) کي آزاد ڪيائون، پر خبر پئي ته جيل کان ٻاهر پوليس گرفتار ڪري هٿيڪو ڪيس. واضح هجي ته مون کي ۽ ساغر سميجو کي ملٽري ڪورٽ طرفان نو مهينا سزا ملي هئي ۽ الزام هو ته توهان سنڌ يونيورسٽي ۾ ڪلاسن جا بائيڪاٽ ۽ فوج خلاف تقريرون ڪيون آهن.
ناز لطيفيءَ جو سؤٽ وفات ڪري ويو آهي. ساڻس عذر خواهي لاءِ جيل انتظاميه کان اجازت گهري سون، پر نه ڏنائون.
81-2-2
قمر ڀٽي سپرنٽنڊنٽ سان ملي، پاڻ ۽ محمد حسين ڌنجي اڇي چڪر ويا ۽ ناز لطيفي سان عذر خواهي ڪئي. اسان کي ٻڌايائين به ڪونه.
رسول بخش ٿيٻو کي ”هرنيا“ جي آپريشن لاءِ ايل.ايم.سي اسپتال ڄامشورو پوليس وٺي وئي.
81-2-3
نئون بدلي ٿي آيل ڊپٽي سپرنٽنڊنٽ محمد حيات ڦل وارڊ ۾ آيو ۽ ڪچهري ڪيائين.
81-2-4
راجا جئه شاهاڻي ۽ سليم جهانگير کي قمر ڀٽي گهرايو ته جيئن سندس ملٽري ڪورٽ لاءِ تيار ڪيل بيان انگريزيءَ ۾ ترجمو ڪري ڏين. راجا شاهاڻي ٻڌايو ته سندس اڄ ملاقات آئي هئي، جنهن ۾ هن کي ٻڌايو ويو ته تنهنجو وڏو چاچو گذاري ويو آهي ۽ سندس سؤٽ کي شفيع ڪرناڻي، مهراڻ يونيورسٽي ۾ گهٽ وڌ ڳالهايو آهي. ايترو ٻڌائڻ کان پوءِ اچي روئڻ ۾ شروع ٿي ويو. مس مس وڃي ماٺ ڪيائين.
سمجهه ۾ ڳالهه نٿي اچي ته جيل ۾ اچڻ لاءِ ته دوست تيار ٿي ويندا آهن، پر جڏهن ڪنهن جي موت جي خبر ٻڌن ٿا ته پوءِ سانوڻ جي برسات شروع ٿي وڃي ٿي. منهنجي خيال ۾ جيڪو به ماڻهو قومي مقصد سان جيل ۾ اچي ٿو ته ان کي ٻاهريون سڀ خواهشون ۽ گهرجون جيل جي ”ماڙي“ جي دروازي کان ٻاهر دفن ڪرڻ گهرجن. رسول بخش پليجو شام جو ڪچهري تي آيو.
81-2-5
سخت سردي لڳي پئي آهي. سڄو ڏينهن آسمان تي ڪڪر ڇانيل رهيا.
81-2-6
راجا شاهاڻي ۽ سليم جهانگير ڪچهري تي آيا. صمد ڪانڌڙو ۽ محمد حسين ڌنجي ڪاراٽين بي ڪلاس وارڊ ۾ ڪچهريءَ تي ويا.
81-2-7
آءٌ، شيخ مجيب ۽ قمر حاضريءَ تي وياسون. اسان سان پوليس ٽرڪ ۾ گڏ شاهه محمد شاهه، قمر راڄپر، ابوبڪر زرداري ۽ هيسباڻي برادران گڏ هئا. اتي ارشاد نظاماڻي، انور پنهور، مجيد شيخ، خليل الرحمٰن ميمڻ، عزيز الرحمٰن شيخ (مجيب جو ننڍو ڀاءُ) ۽ ٻيا دوست ملاقات تي آيا. مون کي
2-24، مجيب کي 2-22 ۽ قمر کي 2-19 جون تاريخون مليون.
موٽي وارڊ ۾ آياسون ته رسول بخش پليجو، پيارو اقبال نظاماڻي ۽ سميع مڱريو ڪچهري تي آيل هئا. بعد ۾ اسلم پرويز به آيو. حسن باغي ۽ فضل ڪريم جي گرفتار ٿيڻ جي خبر پئي.
81-2-8
معلوم ٿيو ته اقبال ميمڻ ۽ راجه شاهاڻي ۽ ٻيا مهراڻ يونيورسٽي جا شاگرد آزاد ٿين ٿا. شام جو راجا شاهاڻي ڪچهريءَ تي آيو، جنهن ٻڌايو ته سميع مڱريو، اقبال نظاماڻي سان سڀئي کڙتالي ڪاوڙجي پيا آهن ته اي ڪلاس وارڊ ۾ ڇو ويو؟ ٻڌايائين ته سڀاڻي آزاد ٿي ويندس.
81-2-9
راجا شاهاڻي آيو، جنهن ٻڌايو ته سندس والد ملاقات تي آيو، جنهن ٻڌايو ته مارشل لا وارن کي لکي ڏنو اٿم ته آئنده چال چلت سڌاري هلندو، پر پوءِ به اڄ کيس آزادي ملي نه سگهي. ڊپٽي سپرنٽنڊنٽ حيات ڦل سان مليس. کيس ديدار چانڊئي لاءِ چيم ته کيس بند وارڊ مان ڪڍو ۽ آريسر صاحب سان کوليءَ ۾ گڏ ٻيو ماڻهو به سمهارڻ جي اجازت ڏيو، پر سپريڊنٽ جو بهانو بنائي ڪم نه ڪيائين. سنڌي آفيسر نوڪري کي ائين سمجهي ٿو، جيئن چور چوري جي ملڪيت کي پاڻ وٽ سمجهندو آهي. اها ڪهڙي ذهنيت آهي!
ناز لطيفي ڏي اڇي چڪر ۾ ويس. وري ڪاري چڪر ۾ ويس، جتي الهه ورائي خاصخيلي، لال ڏنو چانڊيو عرف ڪراڙو چانڊيو، غلام حسين جتوئي، ڏاڙهون ۽ حسن ماڇي سان ڪچهري ڪيم. نوان جتوئي مان ياسين جتوئي جو خط آيو.
ڊاڪٽر نور عباسي آيو. مون کيس چيو ته مون کي ڏندن مان رت ٿو اچي. پاڻ چيائين ته مون کي به ڏندن مان رت ٿو اچي. مون کيس چيو ته توهان کي اچي ته ڀلي، باقي مون کي وٽامن سي جون انجيڪشن لڳرايو. چيائين ته اسپتال ۾ ڪونه آهن، ٻاهران گهرايو. ان تان منهنجي ساڻس تلخ ڪلامي ٿي پئي. ان کان سواءِ محمد حسين ڌنجي جو به ٽڪراءُ ٿي پيس. ٿيو ائين جو راجه شاهاڻي سان ويهي هٿ ملايو ۽ قمر سان اٿي هٿ ملايو. ان ڳالهه تان ڌنجي چيس ته توهان سنڌي ماڻهو اخلاق جا ڏاڍا سٺا هوندا آهيو، پر تو ۾ اها ڳالهه نه آهي ۽ تون مون سان اسپتال ۾ چڱي نموني نه هليو هئين. ان تان ڊاڪٽر جو بلڊ پريشر چوٽ چڙهي ويو، ڇاڪاڻ ته سچ ڪوڙو هوندو آهي. برداشتي عمر سمون ٻڌايو ته مون کي ماڙي تان معلوم ٿيو ته عبدالواحد آريسر جا ڪوڙا بحال ٿي ويا آهن.
81-2-10
شيخ مجيب اسپتال ويو ۽ کيس ٻارهين تاريخ ڏنائون، جنهن تي نڪ جو آپريشن ڪندس.
81-2-11
آريسر صاحب ۽ مون نيرن جي ماني گڏ ويٺي کاڌي ته فضل ڪريم جمعدار عبدالواحد آريسر کي چيو ته سپريڊنٽ توکي گهرايو آهي. آريسر صاحب ويو. گهڻي دير کان پوءِ خبر پئي ته آريسر صاحب کي ڏهه ڪوڙا هڻي ڇڏيائون. معمول مطابق جيل جي ڪورٽ ۾ ڪوڙا نه هنيائون ۽ ان جي بجاءِ گودام ۾ ڪوڙا هنيائون. سڄي جيل ۾ جيئي سنڌ جي ڪارڪنن جي جيل جا قيدي ساراهه جا ڍُڪ ڀري رهيا آهن، ڇاڪاڻ ته ڪجهه قيدي جيڪي منشي وغيره آهن، انهن ٻڌايو ته اسان سمجهيو ته آريسر دانهون ڪندو، پر سنڌي ماڻهن وانگر دليريءَ جو مظاهرو ڪيائين. جيل جا سنڌي آفيسر، سواءِ ڊاڪٽر نور عباسيءَ جي، سڀئي ڏاڍا ڏکويل هئا ۽ ڪير به ڪوڙن واري جڳهه تي نه ويٺو. ايتري قدر جو ڊاڪٽر اشفاق قريشي کي جنهن وقت بلڊ پريشر ڏسڻ لاءِ چيائون ته ان وقت سندس هٿ ڏڪڻ لڳا. ڪافي دير تائين آريسر وارڊ ۾ نه پهتو. اسان چٺي لکي ته سپريڊنٽ سان ملنداسون. جواب ۾ شيرازي جيلر آيو، جنهن کي اسان چيو ته آريسر کي هڪدم اسان وٽ موڪليو، ٻي صورت ۾ اسان بند نه ٿينداسون. پندرنهن منٽن کان پوءِ آريسر کي وٺي آيا ۽ کانئس احوال ورتوسون. ٻڌايائين ته: ”ڪوڙا هنيائون. ست ڪوڙن لڳڻ کان پوءِ رت وهڻ شروع ٿي ويو هو، پر پوءِ به ڏهه ئي ڪوڙا هڻي جان ڇڏيائون.“ شام جو نور الاهي سپريڊنٽ ۽ ڊپٽي حيات ڦل آيا ۽ ڪلاڪ کن ڪچهري ڪري واپس هليا ويا. رات جو نائين بجي ڌاري محمد حسين ڌنجي کي ٻڌايائون ته توهان جي ڪراچي جيل ۾ بدلي ٿي وئي آهي ۽ سامان ٻڌو. جلدي ۾ سامان ٻڌائين ۽ کيس دروازي تائين ڇڏي آياسين ۽ سڀني کي سندس وڃڻ جي ڪري ڪميءَ جو احساس ٿيو. خبر پئي ته سنڌ يونيورسٽي جا اٺ شاگرد جيل پهتا آهن.
81-2-12
رسول بخش پليجو، عبدالواحد آريسر کان پڇڻ آيو ۽ کيس چيائين ته: ”جيڪي ماڻهو جيئي سنڌ وارن لاءِ چون ٿا ته فوج جا حامي آهن، اُهي ماڻهو وڏا بدمعاش ۽ بڇڙي ڪردار جا مالڪ آهن. صرف جيئي سنڌ وارن کي سياسي طرح سان بدنام ڪرڻ لاءِ بهانا جاچيندا وتن ٿا. ٻي ڳالهه نٿي لڀين ته پوءِ ٺڳيءَ جا ٺاهه ٺاهيو ويٺا آهن.“ راجا جئه شاهاڻي موڪلائڻ آيو ۽ ٻڌايائين ته مهراڻ يونيورسٽيءَ جا پنج ئي شاگرد ۽ هڪ پاليٽيڪنڪ جو لغاري شاگرد آزاد ٿي وڃون ٿا. ٻير جي وڻ تي چڙهي اڇي چڪر جي ناز لطيفي وارن کان پڇا ڪيم ته شاگرد ڪيئن آهن؟ جيڪڏهن توهان وٽ هجن ته سڏ ڪيونِ ته ڏسون ته ڪهڙا آهن. ٻڌايائين ته ڀتو ڪونه ٿا وٺن ۽ چون ٿا ته اسان کي ڪاراٽين جي ”بي ڪلاس“ ۾ موڪليو ۽ بند آهن. بعد ۾ خبر پئي ته سپريڊنٽ نور الاهي شيخ ويو ۽ کين ڪاراٽين ۾ بدلي ڪيائين. انهن دوستن ۾ محمد حسين باغي، فضل ڪريم منگي ۽ ٻيا به ڇهه ڄڻا سنڌ يونيورسٽيءَ جا شاگرد آهن.
81-2-13
محمد حسين باغي، هوت بلوچ، فضل ڪريم منگي ۽ سليم جهانگير لاءِ عبادالله، شيرازي جيلر کي گهرائي چيو ته هنن کي اڄ جمع جي ڏينهن اسان جي وارڊ ۾ موڪليو ۽ پوءِ ٻئي دوست ڪچهريءَ لاءِ آيا. سڄو ڏينهن ڪچهريءَ ۾ گذاريوسين.
81-2-14
رسول بخش ٿيٻو اسپتال مان خارج ٿي هتي پهتو. اڃا به اسپتال ۾ رهڻ جهڙو هو، پر مارشل لا انتظاميه جي چوڻ تي کيس جيل موڪلي ڏنائون.
81-2-15
ڊاڪٽر نور عباسي ۽ ڊاڪٽر اشفاق قريشي آيا ۽ گذريل رويي جي ڪري ڪنهن به هٿ وغيره نه ڏنس. بس پنهنجي ڊيوٽي ڏئي هليا ويا.
81-2-16
سڄو ڏينهن ڪچهري ڪرڻ ۽ ڪتابن پڙهڻ ۾ گذريو.
81-2-17
شيخ مجيب اسپتال ويو، پر آپريشن ڏينهن نه هئڻ ڪري واپس موٽي آيو ۽ کيس 2-19 تاريخ ڏنائون. رسول بخش پليجو ڪچهريءَ تي آيو. رات جو ڊپٽي حيات ڦل ۽ سپريڊنٽ به ڪچهريءَ تي آيا. ڪافي وقت تائين ماضيءَ جا دفتر کولي ٻڌايائين. بند ٿيڻ کان پوءِ شيخ مجيب صمد سان چرچو ڪيو ته صمد جڏهن پيدا ٿيو هو، ان وقت سندس مائٽن ٿاڻي تي پٺاڻن تي فرياد داخل ڪيو ته اسان جي گهر ۾ ڪاڪوس ڪري ويا آهن. پوءِ صمد جي ته الله ٻڌي. شيخ کي چيائين ته ويٺو ائين آهين ڄڻ ٻاڪري مال ۾ ڪتو. وري چيائين ته ستو ائين پيو آهين ڄڻ چڪلي ۾ باجو پيو آهي. وري مون سان چرچو ڪندي چيائين ته علي محمد شاهه جڏهن پيدا ٿيو هو ته وات ۽ نڪ بند هئڻ ڪري هيٺان ساهه کڻندو هو. اهڙيءَ ريت ڪافي وقت تائين کل ڀوڳ ٿيندي رهي. اڄ معلوم ٿيو ته شاهه محمد شاهه آزاد ٿي ويو.
81-2-18
سائين عبدالواحد آريسر جي ملاقات تي حفيظ قريشي جونيئر ۽ سندس والد آيا. منهنجي ملاقات تي محمد حسين ڪاريو ۽ غلام نبي سومري جي ملاقات تي ڳوٺان سندس مائٽ آيا.
81-2-19
اڄ قمر ڀٽي حاضريءَ تي ويو. کيس وري 3-3 جي تاريخ ملي آهي. رجب ۽ ذوالفقار مريءَ جو خط آيو.
81-2-20
محمد حسن باغي ۽ فضل ڪريم منگي ڪچهريءَ تي آيا. پر سُتت ئي جمعدار آيو، جنهن ٻڌايو ته سپريڊنٽ چوي ٿو ته واپس وٺي اچين ۽ دوست موٽي ويا. شام جو محمد حسين ڌنجي فروٽ جي پيتي ۽ قمر ڀٽيءَ لاءِ بوٽ وٺي موڪليا.
81-2-21
صبح جو معمول جي خلاف وارڊ جو دروازو ٻاهران بند ٿي ويو. پوءِ خبر پئي ته سليم جهانگير کي ٻه عدد ڪوڙا هنيا ويا. مولا بخش لغاري، سرور سهتو، محمد جمن دربدر، ابوبڪر بُلو ۽ ٻيو هڪ دوست ملاقات ڪرڻ لاءِ آيا. جيئن ته ملاقات صرف عبدالواحد آريسر ۽ مون سان ٿي، باقي جيل انتظاميه ٻين دوستن سان ملاقات نه ڪرائي.
81-2-22
رسول بخش ٿيٻو ۽ شيخ مجيب شنوائيءَ تي ويا. کين 3-4 جي تاريخ ملي.
81-2-23
ڊاڪٽر مولا بخش جوڻيجو آيو ۽ ڪافي دير تائين ڪچهري ٿي.
81-2-24
شنوائيءَ تي وياسين. اتي صاحب لانگاهه، حسين بخش ٿيٻو، غلام قاسم لغاري، ابوبڪر بُلو، حفيظ قريشي جونيئر، مٽيارين جو قريشي، فرمان علي شاهه، ذوالفقار مري ملاقات تي آيا. وري شنوائي 3-12 تي ملي. شيخ مجيب نڪ جو آپريشن ڪرائي آيو. رات جو دير تائين رت بند نه ٿيس، ان ڪري ڊاڪٽر مولا بخش جوڻيجو آيو، جنهن دوا ڏني. رات جو دير ٿي وڃڻ ڪري ماني اسان تيار ڪرائي کيس کارائي. ٻارهين بجي ڌاري ڊپٽي حيات ڦل چڪر هڻڻ آيو.
81-2-25
سپرنٽنڊنٽ نور الاهي شيخ ٻنهي جيلرن ۽ ڊپٽي سوڌو وارڊ جو چڪر هڻڻ آيو. پنهنجي مخصوص انداز ۾ ڪو ڪم ڪار؟ ڪو حڪم؟ ڪو احڪام؟ ڪا تڪليف؟ پڇي هليو ويو.
81-2-26
لال بخش چانڊيو ۽ پرتاب، رسول بخش ٿيٻي جي ملاقات تي آيا. شيخ مجيب ڏي ماروي هاسٽل مان خط ۽ رسالو آيو، پر خط ۾ هڪ لفظ هئڻ ڪري سڄو خيالي محل ڊهي اچي پٽ پيس.
81-3-2
طبيعت ۾ ناچاڪائيءَ ڪري سڄو ڏينهن بوريت رهي. پاڪستان جو مسافر بردار هوائي جهاز اغوا ٿي افغانستان جي ڪابل هوائي اڏي تي وڃي لٿو.
81-3-4
رسول بخش ٿيٻو ۽ شيخ مجيب کي شنوائيءَ تي ڪورٽ ۾ ڪونه وٺي ويا. ٻڌڻ ۾ آيو ته شهر ۾ هنگاما آهن ۽ جلوس نڪتا آهن، ان ڪري سڄي پوليس اتي ڊيوٽيءَ تي آهي. سڄي جيل مان ڪورٽ ڏي ڪوبه قيدي ڪونه ويو.
81-3-5
سڄو ڏينهن ڪتابن پڙهڻ ۾ گذاريم. شام جو ڊپٽي حيات ڦل آيو، جنهن راشد مورائي ۽ صاحب لانگاهه جا سلام ڏنا. اسان کيس رات جو ڏهين بجي بند ٿيڻ لاءِ چيو. چيائين ته رات سپريڊنٽ کي توهان جي وارڊ ۾ وٺي ايندس، توهان ان کي چئجو. رات جو ڊپٽي ۽ سپرنٽنڊنٽ نور الاهي شيخ آيا. رات جو ڏهين بجي بند ٿيڻ جي اجازت ڏنائين ۽ کولي جي ڀڳل دروازي کي ٺهرائي ڏيڻ جو به واعدو ڪيائين.
81-3-7
وارڊ جي صفائي ڪرڻ وارن قيدين مون کي چيو ته اسان کي اڄ کنڊ ۽ کير واري چانهه پياريو. مون برداشتيءَ کي چيو ته هنن کي چانهه ڪاڙهي پياريو ۽ فضل ڪريم جمعدار کي چيو ته هنن کي ٻه اڍائي ڪلاڪ ڇڏ ته وارڊ جي وڻن جي ڇانوَ ۾ ويهي آرام ڪن، جنهن هنن کي اجازت ڏني. چانهه پيئڻ کان پوءِ واري واري سان ڪلام ڳائيندا رهيا. قيدين کان معلوم ٿيو ته اڄ ماڙيءَ تي ڪجهه سياسي قيدين جا فوٽو ڪڍيا اٿن. خبر ناهي ته معمول جي خلاف اوچتي تبديلي ڇو آئي آهي؟
81-3-8
وارڊ جي صفائي تي ايندڙ ٻن قيدين، هڪ بوبڪن جو کوسو ۽ ٻيو ڳوٺ سوائي خان چانڊيو جو هڪ چانڊيو پاڻ ۾ ڀوڳن تان وڙهي پيا. مون کين سمجهايو ته توهان قيدي آهيو، ننڍڙين ڳالهين تي جهڳڙو ڪندؤ ته جيل وارا توهان کي بند وارڊ ڪري ڇڏيندا، پوءِ پادر کائجو. گهڻي سمجهائڻ کان پوءِ چانڊيو ۽ کوسو راضي ٿيا. کين ڀاڪر پارائي ڇڏيم. معلوم ٿيو ته پاڪستان جو اغوا ٿيل هوائي جهاز ڪابل هوائي اڏي تان شام ملڪ ڏي روانو ٿي ويو.
81-3-9
فضل ڪريم جمعدار ۽ تبارڪ الذي صوبيدار آيا. چيائون ته صاحب چيو آهي ته توهان سامان کڻي بي ڪلاس وارڊ 1 ۾ وڃي رهو. اسان کيس چيو ته پاڻ ۾ مشورو ڪري توهان کي ٻڌايون ٿا. ڪجهه دير کان پوءِ شريف سپاهي آيو، جنهن چيو ته توهان ڀلي اتي هجو. خبر پئي ته ڪامريڊ غلام محمد لغاري، ڪامريڊ مير محمد جوڻيجو ۽ دائود پٺاڻ گرفتار ٿي پهتا آهن. کين ڪاراٽين بي ڪلاس وارڊ ۾ رکيو اٿن ۽ اتان سي ڪلاس جي قيدي شاگردن کي ڪڍي مختلف وارڊن ۾ ورهائي رهايو اٿن.
ڊپٽي حيات ڦل ۽ شيرازي جيلر گڏجي آيا. چيائون ته توهان سامان کڻي بي ڪلاس وارڊ ۾ هلي رهو، اتي مخدوم رهندا. اسان سامان وارڊ کان ٻاهر ڪڍي رکيو ۽ کيس چيو ته هلون ٿا، پر پوءِ خبر پئي ته قمر راڄپر ۽ ابوبڪر زرداري سخت مخالفت ڪئي ته اسان انهن سان گڏ نه رهنداسون. انهن کي سمجهائڻ لاءِ فاضل راهو ۽ رحمت الله هيسباڻي کي وٺي ويا، پر انهن جي به نه مڃيائون ۽ بعد ۾ اسان کي اي ڪلاس وارڊ ۾ رکيائون ۽ مخدوم خليق ۽ مخدوم رفيق کي ڪاراٽين بي ڪلاس وارڊ ۾ رکيائون.
81-3-10
ڪامريڊ حسن بخش ٿيٻو ۽ لطف الله عباسي، رسول بخش ۽ منهنجي ملاقات تي آيا. رسول بخش ۽ مجيب ٿيلهيون (Drips) هڻايون، ان ڪري مجيب کي بخار ٿي پيو آهي.
81-3-11
مجيب شيخ کي بخار هو. سڄو ڏينهن تاس راند کيڏندي گذريو.
81-3-12
شنوائي تي ڪورٽ ويس. اتي موري کان فتح علي شاهه، الهه بخش ميمڻ ۽ يونيورسٽي کان علي اصغر ٻرڙو، ابوبڪر بُلو، حفيظ قريشي جونيئر، عبدالرسول ميمڻ، امداد مورائي، ڪامريڊ حسين بخش ٿيٻو، آچر صابڪي، علي گوهر ٻگهيو ۽ ٻيا دوست ملاقات لاءِ آيا.
81-3-13
صبح جو سپاهي شريف ٻڌايو ته جهاز اغوا ڪندڙن مطالبو ڪيو آهي ته اڍائي سؤ قيدي پاڪستان جي جيلن مان ڪڍي ڏيو ته جهاز ۽ يرغمالي آزاد ڪيون. ان سلسلي ۾ هتان رات جو يارهين بجي علي حيدر شاهه ۽ قادر بخش جتوئي کي اغوا ڪندڙن جي مطالبي تي وٺي ويا ۽ اتان ٻين قيدين سان گڏ هنن کي به شام روانو ڪندا. باقي سينٽرل جيل حيدرآباد مان ٻيو ڪوبه قيدي ڪونه ويو.
حيات ڦل ڊپٽي آيو، ڪجهه وقت ڪچهري ڪيائين ۽ واپس هليو ويو.
81-3-14
سڄو ڏينهن اغوا واري جهاز ۽ يرغمالين بابت گفتگو ٿيندي رهي. سڄي رات ۽ ڏينهن برسات پوڻ ڪري سخت سيءُ لڳو پيو آهي.
81-3-15
قمر ڀٽي حاضري تي ڪورٽ ڏي ويو. رات معمول جي خلاف سپاهيءَ چيو ته نائين بجي کولين ۾ بند ٿيو. اسان کيس چيو ته صاحب جي اجازت مليل آهي. چيائين ته صاحب جو حڪم آهي ۽ پاڻ وارڊ جي دروازي تي بيٺو آهي. سپاهي جيئن موٽي دروازي ڏي ويو ته نور الاهي شيخ پنهنجي مخصوص انداز ۾ رڙ ڪري سپاهيءَ کي چيائين ته: بند ڪرين، بند ڪرين، بند ڪرين! بهرحال، ريڙهه پيڙهه ۾ ڏهه به اچي ٿيا ۽ کولين ۾ بند ٿياسون.
81-3-16
صبح جو سپرنٽنڊنٽ نور الاهي شيخ ۽ ڊپٽي محمد حيات ڦل گڏجي آيا ۽ کولي جو دروازو فٽ ٿي رهيو هو، ان جو معائنو ڪري، اسان سان اچي مليا ۽ چيائون ته جهاز اغوا ٿيڻ ڪري حالتون خراب آهن، ان ڪري رات جو اٺين بجي بند ٿيندا ڪريو. اسان کيس چيو ته تنهنجو اسان تي احسان ڪونه آهي. اسان بي ڪلاس جا قيدي آهيون. ان تان ڳالهائيندي ڳالهائيندي هڪ ٻئي سان گرم به ٿي وياسين، پر پوءِ فيصلو ٿيو ته رات جو نائين بجي بند ٿبو.
81-3-17
کوليءَ جو دروازو ٺهي وڃڻ ڪري مان پنهنجا ڪتاب، سامان وغيره کڻي اچي ان ۾ رکيا. فضل ڪريم جمعدار چيو ته اڃا دروازو صاحب ڏسندو، جڏهن اجازت ڏيندو ته پوءِ سامان رکجو. مون کيس چيو ته جيڪڏهن دروازي جو سيمنٽ ڪچو آهي ته توهان کي پڪ هئڻ گهرجي ته مان ڀڄي ڪونه ويندس. باقي صاحب جي پاس يا ناپاس سان منهنجو واسطو ڪونه آهي. آءٌ رهندس. ٻوٿ چٻو ڪري، چيائين: توهان جي مرضي. شام جو سپاهي نئون تالو ۽ بلب ڏئي ويو.
81-3-18
عباد الله شيرازي جيلر آيو. مون کي چيائين ته سامان کوليءَ ۾ ڇو رکيو اٿئي؟ ڪنهن اجازت ڏني اٿئي؟
مون کيس چيو ته غلطي ٿي وئي آهي. مان هينئر جو هينئر سامان ٻاهر ڪڍان ٿو، پوءِ د.روازي تي رِبن هڻان ٿو. توهان ربن ڪاٽي کوليءَ جو افتتاح ڪريو، پوءِ مان سامان رکي رهندس. ماٺ ڪري واپس هليو ويو. شفيع چانڊيو جي گرفتاريءَ جي خبر پئي. ڏاڍو ڏک ٿيو. کيس حجم جي معرفت چٺي لکيم. پاڻ به حجم جي معرفت جواب موڪليائين.
81-3-19
رسول بخش ۽ مجيب شنوائيءَ تي ويا. سپرنٽنڊنٽ نور الاهي شيخ ۽ ڊپٽي ڦل محمد حيات وارڊ ۾ آيا. سپرنٽنڊنٽ کي چيم ته مڇرن کان دروازي کي ڄاري هڻائي ڏيو. وعدو ڪري ويو. منهنجو ننڍو ڀاءُ ارباب علي شاهه ملاقات ڪرڻ آيو. ڳوٺ جو نئون پراڻو حال احوال ٻڌايائين.
81-3-20
سڄو ڏينهن ڪچهري ۽ تاس راند کيڏندي گذري ويو. رات جي ماني کائڻ کان پوءِ، رسول بخش ٿيٻو بورچي خاني ۾ ويو ۽ اتي وڃي ويهي رهيو ۽ سڀني برداشتين ۽ بورچي کي گهرائي پاڻ سان ويهاريائين. مون سمجهيو ته شايد ڪا غلطي ڪئي اٿن يا ڪا شيءِ چوري ڪئي اٿن يا پاڻ ۾ وڙهيا آهن. پر خبر تڏهن پئي جو کين چيائين ته توجهه ڏيو ته توهان کي ڪلام ٿو ٻڌايان. پوءِ ته ڪلام ڳائڻ ۾ شروع ٿي ويو.
81-3-21
سڄو ڏينهن ڪتابن پڙهڻ ۾ پورو ڪيم.
81-3-22
رسول بخش ٿيٻو ۽ قمر ڀٽي حاضريءَ تي ڪورٽ ويا. وارڊ جي سپاهي ٻڌايو ته هاءِ ڪورٽ جو جج جيل گهمڻ ايندو، توهان مهرباني ڪري قطار ۾ ٿي بيهو. اسان کيس چيو ته ڪونه بيهنداسون. ٿوري دير کان پوءِ ڊپٽيءَ، شيخ مجيب کي گهرائي چيو ته توهان قطار ۾ بيهجو. شيخ چيس ته قطار ۾ ڪونه بيهنداسون، باقي اسان جي وارڊ ۾ ايندو ته اسان جو فرض آهي ته کيس عزت ڏيون. صبح جو ڏهين بجي ڌاري هاءِ ڪورٽ جو جج ظفر حسن مرزا، سيشن ڪورٽ جو جج سيد علي مدد شاهه، جيل جو تقريبًا سمورو عملو ۽ ٻيا ٽيهارو کن همراهه اٽالي سميت وارڊ ۾ داخل ٿيا. اسان کان پڇيائين ته ڪهڙا ڪچا قيدي ۽ ڪهڙا پڪا قيدي آهيو؟ ڪيس ڪهڙا آهن؟ ڪا شڪايت؟ اسان پڪن قيدين ۾ غلام النبي سومرو، صمد ڪانڌڙو ۽ محترم عبدالواحد آريسر ۽ ڪچن قيدين ۾ آءٌ ۽ شيخ مجيب الرحمٰن هئاسون. ڪيس بابت ٻڌايوسون ته مارشل لا ريگيوليشن آهي ۽ جيل ۾ ڪابه شڪايت ڪانهي. بس اها ئي شڪايت آهي جو جيل ۾ آهيون.
81-3-23
سڄو ڏينهن مطالعو ڪيم. خبر پئي ته سياسي ماڻهو تمام گهڻي تعداد ۾ گرفتار ٿي جيل ۾ ايندا ٿا وڃن. ڪجهه کي اسپتال جي مٿئين حصي ۾ رهايو اٿن. ڪجهه کي مختلف وارڊن ۾ رهايو اٿن.
81-3-24
اڄ به معلوم ٿيو ته سياسي قيدين جي آمد جو سلسلو جاري آهي، پر خبر نه پئجي سگهي ته ڪير آيا آهن؟ آءِ.جي جيلن جو مسٽر منظور احمد پنهور آيو ۽ اوچتو معائنو ڪيائين، ڇاڪاڻ ته جيلن ۾ جڏهن پئسي وارا ماڻهو ايندا آهن ته جيل انتظاميه مختلف طريقن سان انهن کي پريشان ڪري پئسه يا هفتو ٻه هفتا موٽر ڪارون پاڻ وٽ رکي پيا ٻچن ٻارن سوڌو چڪر ڏيندا آهن. شايد ان خيال کان آيو هجي ته جيئن جيل جو عملو اهڙي ڪابه حرڪت نه ڪري سگهي. اسان کان به معمول مطابق ”تڪليف“ ۽ ”شڪايت“ جو پڇيائين ۽ اسان به معمول مطابق ”سڀ خير آهي“ چئي ڇڏيو.
81-3-25
معمول خلاف دير ٿي وئي. کولين جا دروازا نه کُليا. ڪافي دير کان پوءِ اهو شڪ ته متان ”جهڙتي“ ٿئي، يقين ۾ تبديل ٿي ويو، جنهن وقت جيلر، صوبيدار ۽ ٻيا سپاهي ۽ جمعدار اٽڪل جملي ٽيهارو کن جي نفري اچي پهتي. جهڙتي ورتائون. اسان وٽ سواءِ هڪ ٻن ڪتابن ”قوم حق خود اختياري“ ۽ ”لينن ازم“ کڻي ويا. اهي شيون رکڻ جيل جي زبان ۾ ”بدمعاشي“ آهي.
81-3-26
سڄو ڏينهن ڪتاب پڙهڻ ۽ تاس راند کيڏڻ ۾ گذريو. رات جو بند ٿيڻ کان پوءِ ڊپٽي حيات ڦل چڪر هڻڻ آيو ۽ ڪافي وقت تائين ڪچهري ڪرڻ کان پوءِ هليو ويو.
81-3-27
جمع جو ڏينهن هئڻ ڪري جيل ۾ ڪابه رونق ڪانه آهي، ڇاڪاڻ ته جيل بند آهي ۽ قيدي پنهنجي ڪپڙن ڌوئڻ کي لڳا پيا هوندا آهن. ڪير به اسان جي وارڊ ۾ نه صفائي وارا قيدي آيا ۽ نه وري ڪا ٻي پهر آئي. آريسر صاحب کي بخار ٿي پيو آهي. ان کان سواءِ ڪچهري به ٻاڙي لڳي پئي آهي. خاص طرح سان صمد ڪانڌڙو اڄ ڏاڍو پريشان آهي جو ساڻس تاس راند کيڏڻ وارو ڪوبه نه آهي.
81-3-28
اڄ آريسر صاحب جي ملاقات تي خالق جوڻيجو آيو. عبدالرزاق جسڪاڻي جو خط آيو.
81-3-29
رسول بخش، مجيب ۽ قمر ڀٽي گڏجي حاضري تي ڪورٽ ۾ ويا. کين وري 4-1 جي تاريخ ملي. شايد ان تاريخ تي ڪيس هلندن ۽ سزا ملندن. جمعدار چيو ته غازي صلاح الدين جي ماني توهان جو بورچي پچائي ڏي، ڇاڪاڻ ته ڪاراٽين جي قيدين جي ماني گهران ايندي آهي. اسان کيس چيو ته ڀلي، سندس راشن ڏياري موڪليو. شام جو جيئن برداشتي عمر سمون غازي صلاح الدين ۽ ناز لطيفي جي ماني کڻي وڃي رهيو هو ته ڪاراٽين واري دروازي تي نانگ ويٺو هو، جيڪو هن گهڻي محنت کان پوءِ ماريو. حقيقت ۾ نانگ ان ساڳي ايريا مان ٻه ٽي مهينا اڳ مقبول نالي هڪ قيدي ماريو هو، پر هينئر جڏهن ته ساڳئي وارڊ ۾ مجيد خانزادو ۽ الاهي بخش قائم خاني جهڙا ماڻهو قيد آهن، پر جڏهن اهي ماڻهو ٻاهر نڪرندا ته اسٽيج تي بيهي رڙيون ڪندا ته اسان کي جيلن جي وارڊ ۾ نانگ ڇڏيا ويندا هئا، پر اسان کي قدرت واري بچايو، اسان ڏک ڏٺا آهن وغيره.
81-3-30
شنوائي تي ڪورٽ ۾ ويس. اڄ مون سان گڏ شفيع چانڊيو جي به حاضري گڏ هئي. اتي لال بخش چانڊيو عرف لالڻ ۽ برادرم ارباب علي شاهه، عزيزم فرمان علي شاهه، قاضي مشرف، مورو کان قربان علي ٻگهيو، يونيورسٽي کان خان محمد پنهور، ابوبڪر بُلو، حفيظ قريشي جونيئر ملاقات ڪئي. وري شنوائي 4-16 تي ملي.
81-3-31
سڄو ڏينهن ڪتابن پڙهڻ ۾ گذريو. خبر پئي ته ستار موريو ٻيهر گرفتار ٿي پهتو آهي ۽ الطاف تنيو ۽ پاڻ ڪاري چڪر جي ”ڊبل“ تي رهن ٿا. سوچيم ته ڪنهن جي هٿان هن کي چٺي لکي موڪليان.
ميرپور تعلقه وارهه جو چانڊيو صفائي پارٽي وٺي ايندو آهي. مون کيس چيو ته ڊبل تي ستار موريو ۽ الطاف تنيو کي چٺي پهچائڻي آهي. چيائين ته بلڪل ڏيندس. مون کيس چٺي لکي ڏني ۽ چڪر جي هڪ قيدي ٽوهه چانڊيو لاءِ ٻٽالو ۽ بصر به ڏنامانس، جيڪي کڻي ويو.
شام جو خبر پئي ته چڪر جمعدار اها چٺي پڪڙي آهي ۽ ان قيديءَ کي ڏنڊا ٻيڙي هڻي، ڏاڙهي، مڇون، مٿو ڪوڙي بند وارڊ ۾ رکيو اٿنس. چٺي لاءِ ان قيديءَ جو چوڻ آهي ته مون ٻهاري دوران ڪچهري مان لڌي آهي ۽ ڪچري جي ٻوريءَ ۾ اڇلائي ڇڏي هئي، جتان جمعدار ڪڍي منهنجي کيسي ۾ زوري وجهي ڇڏي آهي. جيل انتظاميه زور ڀريس ته علي محمد شاهه تي بيان ڏي ته ان ڏني آهي. هن بلڪل انڪار ڪيو.
81-4-1
رسول بخش، مجيب ۽ قمر شنوائي تي ويا. ٿوري دير کان پوءِ قمر موٽي آيو ۽ پنهنجو ريڊيو کڻي ويو. جڏهن موٽي آيا، تڏهن ٻڌايائون ته سپرنٽنڊنٽ چيو آهي ته ريڊيو مون کي ڏيو، ڇاڪاڻ ته مارشل لا وارن کي خبر پئجي وئي آهي ۽ ڏاڍي سختي آهي.
81-4-2
صبح جو ساڍي چئين بجي ڌاري کوليءَ جي دروازي تي بوٽن جو آواز ٻڌم. اٿي ڏٺم ته ڊپٽي حيات ڦل، جيلر قريشي، افضل جيلر، حيدر زمان جيلر، عبادت الله شيرازي جيلر ۽ ٻيا پنجاهه کن جيل جا سپاهي وارڊ ۾ گهمي رهيا آهن ۽ قمر ڀٽي جي کوليءَ جو دروازو پيا کڙڪائين. دروازو کليو، خبر پئي ته ”جهڙتي“ ٿا وٺن. جهڙتي وٺڻ کان پوءِ وري غلام النبي سومرو ۽ قمر کي کوليءَ ۾ بند ڪري اچي منهنجي کوليءَ جي جهڙتي ورتائون. مون وٽان سچل سرمست جو رسالو ۽ ”رحمتِ عالم“ ڪتاب ۽ ٻيا نوٽ بڪ، ليٽر پيڊ ۽ لفافا ٻهاري کڻي ويا. وري مون کي بند ڪري وڃي رسول بخش جو ڪمرو کوليائون. اهڙيءَ ريت سڄي وارڊ جي جهڙتي ٿي. آخر ۾ سڀني برداشتين کي سامان ڀريون ٻڌائي کڻائي ويا. صرف ملباري بورچي موٽي آيو، باقي ٻين همراهن يعني عمر، ڌڻي بخش، صديق ۽ کٻڙ مُلوکاڻيءَ کي بند وڃي ڪيائون. اسان کي ساڍي اٺين بجي کوليائون. سڀني سوچيو ته سپريڊنٽ سان ملي کيس سامان واپس ڏيارڻ لاءِ چئجي. سپريڊنٽ کي نياپو موڪليوسين، جنهن لاءِ قمر کي موڪليوسين، جنهن وڃي ڳالهايس. سامان سڀاڻي ڏيڻ لاءِ چيائين. برداشتي سڀ موٽي آيا. سڄو ڏينهن پريشاني ۽ بيقراريءَ ۾ گذريو. ٻيو وري سڄو ڏينهن جَهڪ ۽ مٽيءَ سان طوفان لڳندو رهيو.
81-4-3
شيخ مجيب ۽ قمر سامان لاءِ ويا. ڪافي سامان کڻي آيا، پر ڪجهه سامان ۽ ڪتاب رهجي ويا، جيڪي نه ڏنائون. قمر جي راڊو واچ ۽ پارڪر انڊ پين موٽائي نه ڏني اٿن. اڄ هڪڙو نئون برداشتي رستماڻي دادوءَ جو ڏنو اٿن.
81-4-4
رسول بخش ۽ قمر جي حاضري هئي، پر پوليس نه هجڻ ڪري نه وڃي سگهيا.
81-4-5
معمول مطابق جيئن ورزش ڪري رهيو هوس ته ڊپٽي حيات ڦل آيو. ڪافي وقت تائين ڪچهري ڪئي سون. کيس راڊو واچ ۽ پارڪر پين واپس ڏيڻ لاءِ چيوسين. چيائين ته جيلر يا سپاهي ڪوبه ڪونه ٿو چئي ته اسان وٽ آهي. بهرحال، ڪوشش ڪنداسين. اسان کيس چيو ته توهان کي درخواست لکي ٿا ڏيون، ان تي اسان کي جواب ڏيو. بعد ۾ اسان وڌيڪ لاءِ قانوني ڪارروائي ڪنداسين.
81-4-6
سڄو ڏينهن تاس راند کيڏندي گذريو. شام جو ڊپٽي آيو. کيس وري به واچ ۽ پين لاءِ چيوسين. پاڻ چيائين ته سڀاڻي درخواست ڏيو، اسان انڪوائري ڪنداسين. مون کيس چيو ته منهنجي ٽوپي قيصر سپاهي وٽ آهي، جنهن تي شيرازي جيلر کي چيائين ته شاهه صاحب کي ٽوپي جلديءَ ۾ وٺي ڏيو.
81-5-3
شنوائيءَ تي ويس. غلام علي سومرو ملاقات تي آيو. روشن ٻرڙو سينٽرل جيل کان شنوائي تي آيو. ميجر کي چيائين ته مون کي نارا جيل تي بدلي ڪيو، جنهن بدلي ڪيس ۽ ٻئي ڄڻا گڏجي نارا جيل تي آياسين. سپريڊنٽ محبوب روشن لاءِ چيو ته توهان سان گڏ نه رهندو، پر پوءِ منهنجي زور ڀرڻ تي اجازت ڏنائين.
81-5-4
”بي ڪلاس“ وارڊ ۾ امان الله شاهاڻيءَ سان ڪچهري ڪرڻ ويس. اسان جي وارڊ ۾ سپريڊنٽ اچي ويهي رهيو. اعتبار شاهه سپاهي مون کي چيو ته خدا جي واسطي توهان اتي ويٺا هجو. پنهنجي وارڊ ۾ ويندؤ ته منهنجي نوڪري هلي ويندي، ڇاڪاڻ ته اسان کي توهان لاءِ منع ٿيل آهي ته ڪنهن به ٻئي وارڊ ۾ هنن کي نه ڇڏجو. مجبورًا شام تائين ويهڻو پئجي ويو.
81-5-6
مجيب شنوائي تي ويو. اتي رسول بخش ٿيٻو به سينٽرل جيل خيرپور کان پهتو. ٻنهي کي هڪ هڪ سال قيد، پندرنهن پندرنهن ڦٽڪا ۽ پنجويهه پنجويهه هزار روپيه ڏنڊ وڌائون. محبوب سپريڊنٽ سان مليس. کيس خدا بخش مير بحر برداشتيءَ لاءِ ٽن ڏينهن جي معافي، برداشتين کي رات جو نائين بجي بند ٿيڻ لاءِ نوٽ بوڪ وغيره لاءِ چيم. خدا بخش کي معافي ڏنائين. سڀاڻي آزاد ٿيندو. برداشتي رات جو نائين بجي بند ٿيندا. نوٽ بُڪ به ڏنائين.
81-5-7
نظام پنهور جيڪو ماڙيءَ ۾ ڪم ڪندو آهي، ان ٻڌايو ته اڄ ميجر ابوبڪر، مجيب ۽ قمر راڄپر کي ڦٽڪا هڻڻ لاءِ آيو، پر ٽِڪ ٽڪي ۽ ڦٽڪن هڻڻ وارو سامان وغيره نه هئڻ ڪري جيل انتظاميه کيس واپس ڪري ڇڏيو. برداشتي خدا بخش ميربحر آزاد ٿي ويو.
81-5-9
حميده کهڙو جو لکيل ڪتاب پڙهي پورو ڪيم. سٺو تاريخي مواد اٿس، پر پروف جي غلطين ۽ پيش لفظن هڻي ڪتاب جي ستيا ناس ڪري ڇڏي آهي.
81-5-10
روشن ٻرڙو، ابوبڪر ۽ قمر حاضريءَ تي ويا. روشن کي وري 5-19 جي تاريخ ملي.
81-5-11
عبدالواحد آريسر جي ملاقات تي دوست آيا. اڄ گوشت سٺو نه اچڻ ڪري جيل انتظاميه سان تلخ ڪلامي ٿي پئي. ڊاڪٽر هادي بخش لغاريءَ جي چوڻ ڪري سڄو معاملو في الحال ٿڌو ٿي ويو. مولوي ايوب ٻنڌاڻي پنج هزار روپيه بينڪ ضمانت ڇهن مهينن لاءِ ڏئي آزاد ٿي ويو. اڄ چار کدڙا جهڳڙي جي ڪيس ۾ گرفتار ٿي آيا آهن. قيدين کي انهن جي ڏسڻ جو ايترو ته شوق آهي جو سپريڊنٽ جي سخت منع جي باوجود هيٺئين عملي سان ساز باز ڪري ديدار ڪرڻ لاءِ هڪڙا پيا اچن ته ٻيا پيا وڃن.
81-5-12
کدڙا فقير آزاد ٿي ويا. مس مس وڃي جيل ۾ ٺاپر ٿي، نه ته ڏسڻ ۾ ائين ٿي آيو ته قيدين کي چڪر جو ڪوٽ به ڌڪ نه جهليندو.
81-5-13
ڪامريڊ علڻ خان ٿيٻو ۽ حبيب الرحمٰن شيخ، مجيب، آريسر، روشن ۽ منهنجي ملاقات ڪئي.
81-5-14
سڄو ڏينهن ڪچهريءَ ۾ پورو ٿيو. امان الله شاهاڻي ۽ ايوب شورو ڪچهريءَ تي آيا.
81-5-17
اڄ قمر راڄپر کي دست ٿي پيا آهن. سڀني دوستن ڀوڳ ڪيس ته 19 تاريخ تي ڪوڙن لڳڻ جي ڪري خرابي ٿي پئي آهي يا وارڊ جي دروازي سامهون ٽڪ ٽڪيءَ کي ڏسي پيٽ ۾ خرابي ٿي پئي آهي.
81-5-18
ٽڪ ٽڪي کي گودام جي سامهون اچي رکيو اٿن. صبحاڻي ڪوڙا هڻڻ جو مڪمل پروگرام اٿن. شيخ مجيب ذهني طرح سان تيار لڳو پيو آهي.
81-5-19
جيل کي مڪمل طرح سان بند ڪيو ويو آهي. سڀني قيدين کي بيرڪن ۾ بند ڪري دروازا بند ڪيا ويا آهن. گودام واري ميدان تي ڪرسيون، ٽيبلون پيون آهن. ميجر آيو. سڀ کان پهريائين ابوبڪر زرداريءَ کي وٺي ويا. ان کي ڏهه ڪوڙا لڳا.
قمر راڄپر کي وٺي ويا. بلڊ پريشر چيڪ ڪيائون. ڊاڪٽر چيو ته بلڊ پريشر بلڪل گهٽ آهي، مان ڪوڙا هڻڻ جي اجازت ڪونه ڏيندس ۽ ائين قمر راڄپر موٽي آيو.
81-6-15
روشن ٻرڙو ۽ مان ڪورٽ ۾ شنوائي تي وياسون. اتي لال بخش چانڊيو عرف لالڻ، عزيزم فرمان علي شاهه، منهنجو پرائمري جو استاد، بزرگ، وڏو ۽ مهربان سيد حافظ جڙيل شاهه ملاقات ڪرڻ آيا. خيرپور سينٽرل جيل تان قمر ڀٽي ۽ رسول بخش ٿيٻو آيا. مون کي وري تاريخ 6-30 ملي.
81-6-16
ڏندن ۾ سخت سور هئڻ ڪري ڊاڪٽر کان ٻٽيهون نمبر رجسٽر ڀرايم ۽ جيل سپريڊنٽ کي چيم ته ڊي.ايم.ايل.اي ۽ آءِ.جي جيلز کان اجازت وٺي مون کي اسپتال موڪليو.
81-6-17
روشن ٻرڙو شنوائي تي ملٽري ڪورٽ ويو. کيس وري 6-20 تاريخ ملي. شايد سزا ملندس.
81-6-19
ٻانڌي ضلع نوابشاهه جي هڪ قيدي گلاب پتافي، ولي محمد شاهه ۽ رحيم بخش جمالي ۽ بي ڪلاس وارن ٻين قيدين جي هڪ پرتڪلف دعوت ڪئي، جيڪا بي ڪلاس وارڊ ۾ ڪيائين، جنهن ۾ جيل جا ڊاڪٽر ۽ ڪلارڪ به شامل ٿيا. سپريڊنٽ ماني گهر گهرائي کاڌي.
81-6-20
روشن ٻرڙو، شنوائي تي ملٽري ڪورٽ ويو. کيس نو مهينا سخت پورهئي سان قيد ۽ ڏهه هزار روپيه ڏنڊ جي سزا ڏني وئي.
81-6-24
آغا نور احمد پٺاڻ سان ڪچهري ٿي. پاڻ ضلع حيدرآباد جو سب رجسٽرار آهي. پهريون دفعو جيل ۾ پوڻ ڪري سخت پريشان آهي. اڄ پنهنجي ننڍڙي چئن سالن جي پٽ کي ياد ڪري روئي ڏنائين. وارڊ جي سڀني دوستن پاڻ ۾ صلاح ڪئي ته گلاب پتافيءَ جي اسان به دعوت ڪيون. سڀني دوستن پنجاهه پنجاهه روپيه چندو ڏنو. آريسر صاحب، پرويز ۽ مون کي پئسن ڏيڻ کان آجو ڪيو ويو، ڇاڪاڻ ته اسان ٽئي ڄڻا غريب آهيون.
81-6-25
اڄ اخبار هلال پاڪستان ۾ خبر هئي ته رسول بخش ٿيٻي کي پندرنهن ڪوڙا هنيا ويا. ڏاڍو ڏک ٿيو. سندس ڇِنَ (Hernia) جو آپريشن به تازو ٿيل هو. خبر ناهي ته طبيعت ڪيئن هونديس. طبيعت ڏاڍي بي چين آهي. اڄ جيل تي ليٽر پهتو، جنهن ۾ شيخ مجيب جا ڪوڙا بحال ٿي آيا. هاڻي صرف تاريخ مقرر ڪري، پوءِ ڪوڙا هڻندا. عارب مير بحر برداشتي آزاد ٿي ويو.
81-6-26
گلاب پتافيءَ جي دعوت ”بي ڪلاس“ وارڊ ۾ ڪئي سون، جنهن ۾ جيل جا پنجاهه ڄڻا قيدي، جيل جو ڊاڪٽر، قادر بخش ڪلارڪ، ڀٽو ڪلارڪ ۽ اختر شاهه جيلر آيا ۽ ماني گڏجي کاڌائون.
81-6-27
اڄ هائوس جي گڏجاڻي ٿي، جنهن ۾ دوستن چيو ته رحيم بخش جمالي جي نوابشاهه مان موٽي اچڻ تائين ملتوي ڪيو. اڪبر جماليءَ ذمو کنيو ته رحيم بخش کي ميٽنگ ۾ مان وٺي ايندس.
81-6-28
رحيم بخش نوابشاهه مان شنوائيءَ تان موٽي آيو.
81-6-29
هائوس جي ميٽنگ ٿي، جنهن ۾ علي اڪبر جمالي ۽ رحيم بخش جمالي نه آيا ۽ اڄ کان ماني به ڌار ڪرڻ جو فيصلو ڪيائون. مان رحيم بخش سان مليس، جنهن چيو ته ولي محمد شاهه جي رويي جي ڪري اسان ميٽنگ ۾ نه ويٺاسين.
81-6-30
شنوائيءَ تي ملٽري ڪورٽ ويس. سينٽرل جيل خيرپور کان رسول بخش ٿيٻو ۽ قمر ڀٽي به آيا. ملاقات تي لال بخش چانڊيو، محمد صالح راهپوٽو، قربان علي ٻگهيو (مورو)، محمد قسم مُئو (ٺٽو) آيا، ساڻن ڪچهري ٿي. شنوائي 7-18 جي ملي. موٽي جيل تي پهتس. اسان جي وارڊ جون حالتون ڏينهون ڏينهن ڪشيده ٿينديون پيون وڃن ۽ ابوبڪر زرداري پنهنجي ”ٻه ويڙهائو“ پاليسيءَ تي ڪاميابيءَ سان عمل پيو ڪري. رات جو رحيم بخش جمالي ۽ علي اڪبر جماليءَ کي چيم ته ولي محمد شاهه ۽ توهان هڪ ئي پارٽي (پ پ پ) جا ميمبر آهيو ۽ پاڻ ۾ ٺهي وڃو، اجايو جيل جا ماڻهو کلندا. رحيم بخش جمالي چيو ته ابوبڪر زرداري به جند ڇڏي ته ولي محمد شاهه کي پرچايون. مون قمر راڄپر کي به چيو ته توهان ابوبڪر زرداريءَ کي سمجهايو ته وارڊ جي ماحول کي خراب نه ڪري. چيائين: يار! مان ته سمجهائي، سمجهائي ٿڪجي پيو آهيان، پر هن جو ”ڳن ڪهاڙي“ ساڳيو آهي.
جولاء 1981ع کان ڊسمبر 1981ع
اسان پنهنجي کولين ۾ ويٺا هئاسون ته وارڊ ۾ گوڙ ٿي ويو. آريسر صاحب ۽ اسان تڪڙا تڪڙا ٻاهر نڪتاسين، پوءِ ڏٺوسين ته رحيم بخش جمالي جي هٿ ۾ ڏنڊو هو ۽ ولي محمد شاهه به وَرَ کُنجيو جهيڙي لاءِ تيار بيٺو هو ۽ هڪٻئي کي گهٽ وڌ پئي ڳالهايائون. اسان سڀني وچ ۾ پئي جهڳڙي کي ٽاري ڇڏيو. ولي محمد شاهه جيل سپريڊنٽ سان وڃي مليو. کيس چيائين ته جمالي وارڊ مان نڪرن يا مون کي ڪڍو، اسان گڏ نٿا رهي سگهون. سپريڊنٽ ولي محمد شاهه کي ٻانهون ٻڌي چيو ته توهان پاڻ ۾ ٺهي وڃو، پر نه مڃيائين. نتيجي طور رحيم بخش ۽ اڪبر جمالي ٻئي نمبر ”بي ڪلاس“ ۾ وڃي رهيا ۽ اسان جا ”سي ڪلاس“ جا دوست عبدالواحد آريسر صاحب، روشن ٻرڙو، غلام قادر ميمڻ ۽ آغا نور احمد وارن کي ڌار بيرڪ ۾ رکيو ويو ۽ اهڙيءَ طرح سان ابوبڪر زرداريءَ هڪ ڌڪ سان ٻه شڪار ڪيا. يعني پ پ جا پاڻ ۾ ويڙهايائين ۽ جيئي سنڌ جا ”سي ڪلاس“ جا قيدي به وارڊ مان نڪري ويا.
81-7-2
اڄ منجهند جو اوچتو ليٽر آيو، جنهن ۾ آريسر صاحب ۽ پرويز پٺاڻ ۽ ٻيا ڪجهه مارشل لاء جا غير سياسي قيدي آزاد ٿي ويا. آريسر صاحب جي آزاد ٿيڻ تي ڏاڍي خوشي ٿي. پاڪستان پيپلز پارٽي نواب شاهه جي ٽن دوستن رحيم بخش جمالي، علي اڪبر جمالي ۽ ولي محمد شاهه جي آزاديءَ جو ليٽر آيو، پر صرف علي اڪبر جمالي آزاد ٿيو ۽ باقي دوستن جو سول ڪورٽ نوابشاهه مان ضمانت جو ليٽر ايندو ته آزاد ٿيندا.
81-7-3
جمع جو ڏينهن هئڻ ڪري سڄو ڏينهن ڪچهريءَ ۾ گذري ويو. ولي محمد شاهه کي آزاديءَ جي خوشيءَ ۾ پارٽي ڏني سون، جنهن ۾ جيل جو ڊاڪٽر هادي بخش لغاري، نظام پنهور، مشتاق عباسي ۽ امان الله شاهاڻي کي دعوت ڏني سون. ولي محمد شاهه سڄو ڏينهن پنهنجي ڇنڊ ڦوڪ ۽ سامان وغيره سهيڙڻ ۾ گذاريو.
81-7-4
ولي محمد شاهه جي ضمانت جو ليٽر سندس ننڍو ڀاءُ سيد نجف علي شاهه کڻي آيو ۽ آزاد ٿي ويو. رحيم بخش جمالي آزاد ٿي نه سگهيو، ڇاڪاڻ ته سندس ضمانت جو ليٽر ڀُل ۾ سينٽرل جيل سکر هليو ويو ۽ ارشاد شاهه جي ضمانت جو ليٽر نارا جيل تي اچي ويو. ان ڪري رحيم بخش کي اڄ رات جيل ۾ گذارڻي پئي. شام جو رحيم بخش جمالي اسان جي وارڊ ۾ آيو ۽ سڀني دوستن سان مليو ۽ چيائين ته غلطي توهان جي هئي يا منهنجي، پر مون کي معاف ڪجو.
81-7-5
رحيم بخش جمالي اسان جي وارڊ ۾ آيو ۽ سڀني دوستن کان موڪلائي آزاد ٿي ويو.
81-7-6
قمر راڄپر ۽ ابوبڪر زرداري ماڙيءَ تي ڊپٽي سپريڊنٽ ۽ صوبيدار کي ملاقات نه ڪرائڻ تان گاريون ڏئي آيا. ان ڪري وارڊ جو ٻاهريون دروازو بند ڪري ڇڏيو اٿن ۽ اسان روشن ۽ نورل جي جيڪا ماني موڪليندا هئاسون، اُها به بند ڪري ڇڏي اٿن.
81-7-7
وارڊ جي دوستن پاڻ ۾ صلاح ڪئي ته جيل سپريڊنٽ سان ملي ڪالهه واري پيدا ٿيل صورتحال کي ٿڌو ڪجي. قمر راڄپر ۽ مان جيل سپريڊنٽ سان ملياسين. گهڻي بحث مباحثي کان پوءِ مس مس مڃيائين ته سڄو ڏينهن وارڊ جو دروازو کليل رهندو ۽ روشن ٻرڙو، آغا نور احمد ۽ غلام قادر ميمڻ جي صبح جو ٽوٽل کلڻ کان وٺي ٽوٽل بند ٿيڻ تائين اسان جي وارڊ ۾ اچڻ جي اجازت ڏنائين. وارڊ جي سپاهيءَ کي چيم ته صاحب اجازت ڏني آهي، روشن ٻرڙو کي وٺي اچ. سپاهي موٽي اچي ٻڌايو ته صاحب جو حڪم آهي ته مان سڀاڻي فيصلو ڪري ٻڌائيندس. سپريڊنٽ جي ذهنيت تي ڏاڍو عجب ٿو لڳي ته پنهنجي ڪيل واعدي تان پاڻ ئي ڦري ٿو وڃي.
81-7-8
صبح جو روشن وارن مان ڪير به نه آيو. منهنجي جيل تي ملاقات آئي، جنهن ۾ يونيورسٽيءَ مان نثار سومرو ۽ ٻيا شاگرد ملڻ آيا. دوستن چيو ته روشن سان به ملون. سپريڊنٽ کي چيم ته روشن کي ملاقات جي اجازت ڏيو، پر انڪار ڪيائين. پوءِ گهڻي زور ڀرڻ تي اجازت ڏنائين. روشن آيو ۽ گڏجي ملاقات ڪئي سون. سپريڊنٽ کي ڪالهه وارو وعدو ياد ڏياريم، پر ائين ڦري ويو ڄڻ مان غلط ڳالهه ڪندو هجان. نيٺ گهڻي زور ڀرڻ تي وارڊ جي سپاهي کي گهرائي احڪامات صادر ڪيائين. صوبيدار ان ڳالهه تي ڏاڍو رنج ٿيو ۽ صاحب کي گهڻو جهليائين، تڏهن وڃي خبر پئي ته صوبيدار کان لڳل آهي.
81-7-9
روشن ٻرڙو ۽ آغا نور احمد ڪچهريءَ تي آيا. جيل ۾ اکين اُٿلڻ جي ڏاڍي بيماري ٿي آهي.
81-7-10
اڄ برسات ڏاڍي پئي. موسم ۾ جيڪا گرمي ۽ تپش هئي، اها ڪافي حد تائين گهٽجي وئي آهي. برسات پوڻ ڪري جيل جو ”ٽوٽل“ معمول خلاف ٽين بجي ٿيو.
81-7-11
منهنجون ۽ شيخ مجيب جون اکيون اٿي پيون آهن. ڏاڍو سور آهي. رات جو دير تائين سُور هئڻ ڪري ننڊ نه پئي اچي. ڊاڪٽر کي چٺي لکيم، جنهن دوا ڏياري موڪلي.
81-7-12
اکين ۾ سور هئڻ ڪري سڄو ڏينهن کوليءَ ۾ ستو پيو هوس.
81-7-13
اکين ۾ سور گهٽ آهي. سپرنٽنڊنٽ سان ملي کيس چيم ته ڏندن ۾ سور جي تڪليف وڌندي پئي وڃي، مارشل لاء حڪام کان اجازت نامو مليو يا نه؟ اختر شاهه جيلر کي گهرائي پڇيائين، جنهن چيو ته اڃا تائين ليٽر نه پهتو آهي.
81-7-14
اکين ۾ تڪليف وري زور وٺي وئي آهي. ڊاڪٽر کان دوا گهرائي اکين ۾ وڌم، ڪجهه فائدو ٿيو.
ٽنڊي محمد خان جي غلام مصطفيٰ شاهه عرف بصر شاهه سان ڪچهري ٿي. تيرهن ڊي ۾ (بنا لائسنس هٿيار رکڻ جي ڏوهه ۾) گرفتار ٿي آيو آهي. سندس چوڻ مطابق، مخالفن مارشل لاء وارن کي ٽي لک روپيه ڏئي کيس گرفتار ڪرايو آهي. سندس چوڻ مطابق ته هن جا به مارشل لاء جا وڏا وڏا فوجي آفيسر يار آهن، انهن کي شڪار ڪرائيندو آهي، دعوتون، شراب ڪباب پياريندو آهي. مون کيس چيو ته ايتري سنگت هوندي به توهان آزاد ڇو نٿا ٿيو؟ چيائين ته پئسه ٿا گهرن، جيڪي مان ڏئي نٿو سگهان. مون کيس انهن جي ٻٽي پاليسي سمجهائي.
81-7-15
آغا نور احمد ۽ بصر شاهه ڪچهري تي آيا. مون مارشل لاء ۽ ان جي عملدارن متعلق بحث ڪيو ۽ سنڌين سان ٿيندڙ ظلمن ۽ ناانصافين جون ڳالهيون ثابتين ۽ دليلن سان سمجهايون. مطمئن ٿي ويا.
81-7-17
بصر شاهه ڪچهري تي آيو ۽ فوجي عملدارن کي گهٽ وڌ پيو ڳالهائي. مون کيس چيو ته تنهنجا ته يار آهن، تون ڇو ٿو ڳالهائين؟ چيائين ته اهي ڪنهن کي به بخش نه ڪندا. اهي صرف سنڌ کي فتح ڪندا، باقي هندستان وٽ جنگ وڙهڻ وقت نوانوي هزار فوجي قيد ڪرائيندا. بهرحال، سڳورو پنهنجي دوستن تي ڏمريل آهي ۽ چوي ٿو ته توهان جيئي سنڌ وارا سچا آهيو.
جيل سپريڊنٽ مون کي ڪتاب ”نهج البلاغه“ پڙهڻ لاءِ ڏياري موڪليو. منشي اختر عليم ٻڌايو ته مارشل لاء حڪام سياسي قيدي شاگردن جي لسٽ گهرائي آهي، پر ان ۾ توهان جو نالو ناهي، ڇاڪاڻ ته توهان تي 307 جو ڪيس آهي.
81-7-18
شنوائيءَ تي ويس. اتي چاچا سائين علي گوهر شاهه (مورو)، فرمان علي شاهه، لال بخش عرف لالڻ چانڊيو، رشيد جوڻيجو (ٻورڙي)، عبدالواحد آريسر صاحب، ابوبڪر بُلو ۽ محمد جمن دربدر ملاقات ڪرڻ آيا. ڏاڍي رس واري رهاڻ ٿي. موٽي جيل تي پهتس. منشي اختر عليم ڪوٽڙيءَ جو موڪلائڻ آيو. کيس مارشل لاء وارن آزاد ڪري ڇڏي.
81-7-19
سڄو ڏينهن ”نهج البلاغه“ پڙهيم.
81-7-22
ڊپٽي سپرنٽنڊنٽ مون کي گهرائي چيو ته، ”ايس.ڊي.ايم ڪوٽڙي روشن ٻرڙو، شيخ مجيب ۽ تنهنجا نالا ۽ مڪمل ائڊريسون وٺڻ لاءِ پنهنجو سرشتيدار موڪليو هو، جيڪو تفصيل کڻي واپس ويو.“ کيس چيم ته بورچي جي تڪليف آهي. اسماعيل چانڊيو بورچي ڏياري موڪليائين. مان موٽي وارڊ ۾ اچي ويٺس ته ابرار آيو، جنهن چيو ته سپرنٽنڊنٽ صاحب توهان کي گهرايو آهي. ساڻس مليس. مون کي چيائين ته ”مان خيرپور جيل انڪوائري تي وڃان ٿو، مون کي چار پنج ڏينهن لڳندا. ان ڪري منهنجي اسٽاف طرفان ڪابه گهٽتائي يا اوڻائي ٿئي ته منهنجي اچڻ تائين درگذر ڪجو.“ لعل ڏنو عرف ڪراڙو چانڊيو کي خط لکيم.
81-7-23
چراغ جمعدار کي چيم ته روشن ٻرڙو ۽ نورل چانڊيو جو ڪچو راشن ”بي ڪلاس“ ۾ موڪليندا ڪريو، جيئن ته ماني اسان وٽ ٿا کائين ته اٽو به اسان کي ڏيو. هن هائو ڪئي. مون کيس چانهه جي صلاح ڪئي ته ويهي رهيو. چانهه جيستائين تيار ٿئي ته مون سان ڪچهري پئي ڪيائين. ان دوران روشن ٻرڙو به پهچي ويو. چراغ سان هٿ ملائي ويٺو ته جمعدار جي سيٽي کيسي مان لڙڪي پئي. روشن سيٽي کڻي زور زور سان وڄائڻ شروع ڪئي. ان تي چراغ ڏاڍو پريشان ٿي ويو ۽ چانهه به نه پيتائين. سيٽي وڄڻ ڪري سڄي جيل ۾ سيٽين جا ڪڙڪاٽ هجن، پر ڪنهن کي به صحيح خبر نه هئي ته سيٽي ڪهڙي طرف کان وڳي. سيٽي وڄائڻ جو نتيجو اهو نڪتو جو اٽو ڏيڻ تان ڦري ويو.
جيل تي بنا وقت جي سيٽي وڄائڻ خطري جي نشاني سمجهي ويندي آهي. قيدي جي ڀڄي وڃڻ، جيل ۾ قتل ٿيڻ يا جهڳڙي ٿيڻ وقت سيٽي وڄائي ويندي آهي.
غلام مصطفيٰ شاهه عرف بصر شاهه ”بي ڪلاس“ جو آرڊر اچڻ ڪري ٽپڙ کڻائي اچي بي ڪلاس وارڊ ۾ پهتو. سڄو ڏينهن ڪچهري ٿي. ڳالهائڻ ۾ وارو ڪنهن کي به نٿو ڏئي. يورپ ۽ عربستان جو دورو ڪري آيو آهي، وري حڪيم به آهي. ان ڪري ڳالهيون کٽنس ئي ڪونه ٿيون.
81-7-24
برسات پوڻ ڪري موسم ۾ تازگي اچي وئي آهي. جيل جون ڀتيون، بيرڪون سڀ ڌوپجي ويون آهن.
صبح جو بصر بادشاهه کوليءَ ۾ آيو ڪچهريءَ جي خيالن سان. هن جي هڪڙي خراب عادت آهي ته جنهن به ماڻهو جو نالو کڻي ٿو ته شاهه صاحب ان کي هڪدم گار ٿو ڏئي، يا وري ويهي ويهي ٿڌو شوڪارو ڀري چوندو ته جيل ۾ شراب، شباب، ڪباب هجي، پوءِ ڀلي مون کي هتي جيل ۾ ويهاري ڇڏين. مون کيس چيو ته: ”شاهه شوقين آهي.“ چيائين ته، ”اها به ڪا ڳالهه آهي، مان شراب سان غسل ڪندو آهيان.“ مون چيس: ”پوءِ ته تون بهشت ۾ ڪونه ويندين؟“ چيائين ته: ”نانو نبي ويٺو آهي، ان جو اولاد آهيان، مون کي لهر نه لوڏو.“ مون کيس چيو ته هڪ انسان مسلمان ناهي. چڱا ڪم ٿو ڪري، پنهنجي وطن وارن جي سهائتا ٿو ڪري، غريبن کي ڪپڙا، دوائون، ڪتاب ڏيڻ، گهر ٺهرائي ڏيڻ ۽ انهن جي خدمت ٿو ڪري ته اهو بهشت ۾ ويندو يا دوزخ ۾؟ چيائين ته بلڪل دوزخ جي تري ۾ ويندو. مون کيس چيو ته: ”تون بهشت جي اعليٰ درجي واري جاءِ جنت الفردوس ۾ رهندين.“
81-7-25
ڊپٽي کي چيم ته سول اسپتال ۾ موڪلڻ جو ڇا ٿيو؟ ڊي.ايم.ايل.اي آفيس جي ميجر صادق نواز سان فون تي منهنجي روبرو ڳالهائي کانئس منهنجي ٻاهر اسپتال ۾ دوا لاءِ پڇيائين، جنهن چيس ته صبحاڻي توکي ٻڌائيندس. سڄو ڏينهن هلڪي هلڪي بوندا باندي ٿيندي رهي.
81-7-26
غلام قادر ميمڻ ملڻ لاءِ آيو. ٻئي ڄڻا گڏجي ”ماڙي“ تي وياسون. احمد حسين جيلر کي چيم ته اسان کي ڇُري جي ضرورت آهي، نئين گهرائي ڏيو. صبحاڻي جو واعدو ڪيو اٿس.
ڊپٽي سپرنٽنڊنٽ علويءَ سان مليس. کيس چيم ته مارشل لاء وارن جو ليٽر آيو يا نه؟ چيائين ته اڃا ڪونه آيو آهي. جيل سپرنٽنڊنٽ جي نه هئڻ ڪري، اڄ هن جو رويو ۽ ڳالهائڻ جو انداز بلڪل مختلف آهي.
مون کي تعجب آهي ته اهڙي بيمار ماڻهوءَ، جنهن کي مٺا پيشاب آهن، خارش اٿس، نظر ڪمزور اٿس، هلي ٿو ته ٿيڙ کائيندو ٿو هلي، عمر اٽڪل ڇاونجاهه سال کن اٿس، اڄ ته غريب قيدين کي اهڙيون ته غليظ ۽ واهيات گاريون پيو ڏئي جو شايد چڪلي جو ڀڙوو ٻڌي ته شرم کان ڪنڌ هيٺ جهڪائي ڇڏي، ان کي هن نوڪريءَ تي ڪيئن رکيو ٿا اچن؟
81-7-27
شنوائيءَ تي ويس. رسول بخش ٿيٻو ۽ قمر ڀٽي به سينٽرل جيل خيرپور کان هتي پهتا. ملاقات لاءِ لال بخش چانڊيو، غلام سرور چنو، عزيزم فرمان علي شاهه، سردار علي شاهه، پرويز ملڪ مسيح، ننڍڙو قربان علي شاهه جو پُٽ ظفر علي شاهه، غلام سرور شيخ ۽ ٻيا دوست آيا. ساڻن ڪچهري ٿي.
ڀاءُ راشد مورائي جي چٺي ملي. پڙهي ڏاڍو ڏک ٿيم. خبر ناهي هروڀرو ڇو سواءِ سبب پڇڻ جي هڪ طرفو فيصلو ڪري ڇڏيو اٿس ۽ اجايو نصيحتن ۽ تنقيد تي زور رکيو اٿس.
آغا نور احمد پٺاڻ کي هڪ سال سخت پورهئي سان ٽيپ ۽ پنجاهه هزار روپيه ڏنڊ جي سزا ملي. مون سان نارا جيل تي گڏ موٽي آيو. سخت مايوس هو.
81-7-30
روشن ٻرڙو ۽ ايم.آر.ڊي جي ڪارڪن رانا شمشاد ميرپور خاص جو کي ڊي.ايم.ايل.اي آفيس گهرايو اٿن. موٽي اچي ٻڌايائون ته کين آزاد ڪيو اٿن ۽ روشن چيو ته مون کي 8-8 تي وري اچڻ لاءِ چيو اٿن. اسان سڀئي کيس ماڙيءَ تي ڇڏي آياسين. پڇاڙيءَ ۾ روشن پنهنجي پياري ۽ مخصوص انداز ۾ ٽهڪ ٻڌايا ۽ ٻاهر جي آزاد فضائن ۾ وڃي ساهه کنيائين.
81-7-31
غلام مصطفيٰ شاهه عرف بصر بادشاهه مخالف ڌر سان ٺاهه ڪري اڄ آزاد ٿي ويو ۽ اسان تان ڏچو لٿو.
81-8-1
سپرنٽنڊنٽ جي آفيس ۾ ويٺو هوس ته ٻاهران محترم علڻ خان ٿيٻو ۽ حبيب الرحمٰن شيخ جي چِٽ (Chit) آئي. صاحب موڪل جو ڏينهن هئڻ ڪري سپاهيءَ کي جواب ڏنو، پر مون جڏهن نالا پڙهيا ته خبر پيم ۽ مون کيس چيو ته حبيب الرحمٰن، شيخ مجيب جو وڏو ڀاءُ آهي ۽ علڻ خان اسان جيئي سنڌ وارن کي پنهنجن مائٽن عزيزن کان به وڌيڪ عزيز ۽ محترم آهي، ان کي گهرايو. پوءِ کين گهرايائين. ملياسون، الله بخش ۽ جمن سان به ڪچهري ٿي. شيخ مجيب به آيو.
رمضان جي عيد جو چنڊ ڏٺو. آغا نور احمد پٺاڻ کي سپرنٽنڊنٽ اسان جي وارڊ ۾ ڏياري موڪليو.
81-8-2
عيد نماز پڙهڻ لاءِ چڪر ۾ وياسون. عيد جي ڏينهن به جيل جو عملو قيدين سان اهڙو ته رويو پيو هلي جو ڏکائيندڙ هو. مون ڊپٽي کي چيو ته صوبيدار مير عالم ۽ سپاهين کي سمجهايو، عيد جي ڏينهن قيدين کي تنگ نه ڪن. ڊپٽيءَ صوبيدار ۽ سپاهين کي گهرائي منع ڪئي ته عيد جي ڏينهن سختي نه ڪيو.
مير الله بخش ٽالپر وارن اسان کي عيد جي ماني کارائي.
اسان وٽ مقبول سمون، محرم مير بحر عرف مارو ڍول، سڪندر شاهه، تنوير عرف فوجي، حاجي پنهور، مشتاق عباسي، نظام پنهور، امان الله شاهاڻي، نور احمد چانڊيو، راجا آفتاب، علي محمد وارڊ ۾ آيا. اسان کين عيد جي ماني کارائي.
اڄ امان الله شاهاڻي، شيخ مجيب، مشتاق عباسي ۽ قمر راڄپر ڀنگ پيتي آهي. خمار لڳا پيا اٿن. قمر راڄپر ته رڳو پيو ٿو کِلي.
81-8-3
احمد حسين جيلر عيد مبارڪ ڏيڻ آيو. ڪافي وقت تائين ڪچهري ڪيائين. مان سڪندر شاهه ۽ محرم مير بحر مارو ڍول سان سندن کولين ۾، جنهن کي ”هوا بندر“ سڏيندا آهن، ڪچهري ڪرڻ ويس.
81-8-5
مشتاق عباسي ۽ نظام پنهور ڪچهريءَ تي آيا. کين ”قوم ۽ قوميت“ تي ليڪچر ڏنم. رات جو بورچيءَ اسماعيل چانڊئي ماني سٺي نه پچائي. اسان کيس چيو ته ماني ڌيان سان پچاءِ ۽ سٺي پچاءِ. ان تان ڪاوڙجي پيو ۽ چيائين ته چنڊ ۽ تارا منهنجي هيلپ (Help) ٿا ڪن، توهان ڪير ٿيندا آهيو مون کي سمجهائڻ وارا. اسان کي ٿورو عجب لڳو ۽ کانئس پڇيو ته چنڊ ۽ تارا هيلپ ڪيئن ٿا ڪن؟ چيائين ته مان هلان ٿو ته چنڊ ۽ تارا مون سان گڏ ڏڪن ٿا. اسان چيس ته ڀلا هلي ڏيکار. وٺي زمين تي زور سان داڦوڙا هڻي هلڻ لڳو. چيائين ڏٺوَ ته منهنجي هيلپ ڪيائون نه؟ اسان چيس ته ”هيلپ“ جي معنيٰ ڇا آهي؟ چيائين چنڊ ۽ تارا اسماعيل چانڊئي جي هلڻ سان ڏڪندا آهن. ڏاڍو هن جي ڳالهين مان مزو ورتوسون.
81-8-6
ابوبڪر ۽ قمر ڪوٽڙي شنوائيءَ تي ويا. شيخ مجيب ۽ مان ڪمري ۾ ويٺا هئاسين ته اسماعيل بورچي آيو. در تي بيهي چيائين ته: ”مجيب! تون امان جي مهانڊي آهين.“ اسان چيس ته اهو وري ڪيئن؟ چيائين ته: ”بلڪل امان هن جي مهانڊي هئي.“ ڏاڍو کلياسين.
81-8-7
ڪمري ۾ ويٺو هوس ته مجيب ۽ اسماعيل بورچي آيا. شيخ مجيب چيو ته بورچي کان احوال وٺ. مون کانئس پڇيو ته: ”ڏي حال احوال.“ چيائين ته مجيب، الهداد مريءَ جو پُٽ آهي ۽ مون سان ڪوڙ ٿو هڻي ته بهادر خان شيخ جو پٽ آهي. مون کانئس پڇيو ته اهو وري ڪيئن؟ چيائين ته مان الهداد مريءَ وٽ نوڪر بيٺل هوس ته مجيب ننڍڙو هوندو هو. مان کيس هنج تي کڻي گهمائيندو هوس، چڪر ڏيارڻ وٺي ويندو هوسانس. پوءِ هڪ ڏينهن مون کان گم ٿي ويو ۽ دڙو جي شيخن مان بهادر خان شيخ جي هٿ چڙهي ويو، جنهن نپائي وڏو ڪيو اٿس ۽ هينئر مون کي سڃاڻي ڪونه ٿو. اسان هن جي عجيب وغريب ڳالهين تان ڏاڍو کلياسين ۽ شيخ مجيب هن کي دڙڪا ڏئي ڪمري مان ٻاهر ڪڍي ڇڏيو. اسان پاڻ ۾ ڪچهري ويٺي ڪئي ته ٻاهر روئڻ جو آواز آيو. ٻاهر نڪري ڏٺوسون ته اسان جو بورچي اسماعيل روئي ويٺو ۽ ڳوڙها پيو ڳاڙي. اسان پڇيس ته ڇو ٿو روئين؟ چيائين ته مجيب کي ننڍڙي لاءِ جو رانديون کيڏايم، گهمايم، شيءِ کارائيندو هوسانس، اڄ وڏو ٿيو آهي ته مون کي دڙڪا ٿو ڏئي. هن جي معصوميت تي ڏاڍو رحم آيو ۽ کيس پرچائي وٺي وڃي بورچي خاني ۾ ڇڏيوسون. نالو رکيوسونس ”مجنون“. سڪندر شاهه ۽ محرم مير بحر ڪمري تي آيا ۽ منجهند جي ماني گڏجي کاڌي سون.
81-8-8
محبوب سپرنٽنڊنٽ سان مليس. کيس برداشتي، ڇُري، آغا نور احمد ۽ نور احمد چانڊيو جي ڪچي راشن ڏيڻ لاءِ چيم. ڇُري ان وقت ڏنائين. برداشتي موڪلڻ لاءِ واعدو ڪيائين، باقي ڪچي راشن ڏيڻ کان بلڪل انڪار ڪيائين. چيائين ته مان ڊڄان ٿو، هتي مون وٽ اختر شاهه جيلر جهڙا ماڻهو آهن، جيڪي مون تي ڪنهن به وقت درخواست ڪري سگهن ٿا.
81-8-9
شنوائيءَ تي ويس. اتي سينٽرل جيل خيرپور کان رسول بخش ٿيٻو ۽ قمر ڀٽي به مارشل لاء ڪورٽ ۾ آيا. محترم علڻ خان ٿيٻو، ڊاڪٽر مولا بخش ٿيٻو، انور لاکو، چاچو بوبڪ خان ٿيٻو، روشن ٻرڙو، سعد الله شاهه، فرمان علي شاهه، سردار علي شاهه سان ملاقات ٿي.
فرمان علي شاهه ٻڌايو ته توهان جو والد بزرگوار ٽي چار ڏينهن ٿيندا ته وفات ڪري ويو آهي.“ سخت ڏک ۽ ارمان ٿيم. سواءِ ان جي مان ڇا ٿو ڪري سگهان؟ منهنجو ضمير مطمئن آهي، ڇاڪاڻ ته سڄي سنڌي قوم غلام آهي ۽ آزاديءَ جي راهه ۾ وڙهندڙ ڪارڪن لاءِ اهڙيون تڪليفون ۽ صدما ڌرتيءَ ۽ قوم کان مٿاهان ڪونه هوندا آهن. جتي سنڌي قوم ۽ سنڌ ڌرتيءَ تي منهنجي والد جهڙا هزارين لکين انسان سڏڪيو سڏڪيو ساهه ٿا ڏين، پنهنجا ارمان ۽ امنگون، سوچون ۽ لوچون، درد ۽ پيڙائون پاڻ سان گڏ کنيو قبر ۾ وڃي دفن ٿا ٿين، اتي منهنجي هڪ پيءُ جون آسون ۽ تمنائون به انهن سان گڏ آهن. شل اسان جون آزاديءَ جي راهه ۾ هي تڪليفون، جدائيون ۽ قيد هن قوم کي تقدير بدلائڻ لاءِ هڪ مشعل جو ڪم ڏين. موٽي جيل تي پهتس.
آغا نور احمد، قمر راڄپر، شيخ مجيب الرحمٰن ۽ ابوبڪر بابا سائين جي وفات جو ٻڌي مون سان عذر خواهي ڪئي. ان کان پوءِ وڃي سپرنٽنڊنٽ سان مليا ته جيئن مون کي پيرول تي جيل کان ٻاهر ڪڍرائڻ لاءِ مارشل لاء وارن کان اجازت وٺي. جيل سپرنٽنڊنٽ مارشل لاء وارن سان ڳالهايو، پر ڊي.ايم.ايل.اي قاضي سعيد الدين انڪار ڪيو. مشتاق، نظام، نور احمد چانڊيو عذر خواهي ڪرڻ آيا.
پيرول تي آزادي نه ملڻ کان وڌيڪ گهاءُ بابا سائين جي تڏي تي پنهنجي عزيزن، دوستن ۽ بابا سائين جي دوستن سان ڏک نه ونڊي سگهڻ جو آهي. هيءَ رات منهنجي جيل جي سڀ کان اداس ۽ اڪيلي رات آهي. مان محسوس ڪيان ٿو ڄڻ منهنجي هٿن جي آڱرين منجهان ڪو مضبوط سهارو ۽ آٿت بنا موڪلائڻ جي وڇڙي ويو آهي. ڀٽائي جون اهي سٽون جيل وارڊ جي کوليءَ جي ديوارن تي اُڪري اُڪري پار ڪڍڻ لڳيون آهن ته:
اڄ نه اوطاقن ۾ ٿا، طالب تنوارين،
آديسي اُٿي ويا، مڙهيون مون مارين،
جي جيءَ کي جيارين، سي لاهوتي لڏي ويا.
بابا سائين به ته منهنجي جيءَ کي جياريندڙ ۽ اسان جي غريب ڪٽنب کي معاشي جيئدان بخشيندڙ، مون لاءِ هڪ عظيم هستي وانگر هو. توڻي جو هو منهنجي سياسي سرگرمين منجهان شايد صدين جي غريبي ۽ جاگيرداري نظام جي اثرات ڪارڻ غير مطمئن/خوفزده رهندو هو، پر هن ڪڏهن به پنهنجي بردبار پورهيت اکين ۾ اهڙي ميار سانڍي مون سان کُهرو نه ڳالهايو هو جو آئون پنهنجي قومي مقصد واري راهه تان ٿڙي سگهان ها. اڄ رات عجيب ڪيفيتن ۾ مبتلا آهيان. بابا سائين سان گهاريل زندگيءَ جو هر لمحو، هر هڪ گهڙي وڏ ڦڙي مينهن جيان منهنجي روح تي برسي رهي آهي. بابا جو ڏنل بي پناهه پيار ۽ ڪنهن غلط ڪم ڪرڻ تي سندس ڏنل معصوم سزائون ذهن جي اسڪرين تي ڪنهن فلم جيان هلي رهيون آهن. بابا سائين بنيادي طور تي پورهيت انسان هو. هن سڄي ڄمار پنهنجو وجود پورهئي جي پوتر عمل کي ڏئي پنهنجي ڪٽنب جو پيٽ پاليو هو. غربت جي لحاظ کان هو جان جوکم ۾ وجهڻ وارو پورهيو ڪندو هو، يعني پيشي جي لحاظ کان ”کوهاڻو“ هو. درياهي علائقن يا وڏن ڳوٺن ۾ نارن وسيلي پاڻي ڪڍيو ويندو آهي ۽ بابا سائين پنهنجي ماتحت ليبر سان گڏ ڌرتيءَ جو سينو چيري ويهه کان ٽيهه فوٽ اونها کوهه کوٽيندو هو. توڻي جو سندس پيشو ڊرائيور وانگر موت جو همسفر هوندو هو، پر بابا سائين وڏو توڪل وارو ۽ سخي انسان هو. هڪ ڀيري ته ائين به ٿيو جو بابا سائين کي اسان گهر ڀاتي اچرج مان ڏسندا رهجي وياسين، ڇاڪاڻ ته سندس وجود تي صرف اجرڪ جي گوڏ ٻڌل هئي. گهڻي زور ڀرڻ کان پوءِ معصوم ٻار جهڙي مرڪ چهري تي آڻي ٻڌايائين ته رستي ۾ فقيرن امام حسين جي نالي تي صدا هنئي ۽ مون کان لباس طلب ڪيو ۽ اهو سودو مون لاءِ مهانگو نه هو ۽ بابا سائين جي سڄي زندگي ائين گذري. پاڻ غربت سبب تعليم حاصل نه ڪري سگهيو. پنهنجي زندگيءَ جا ورق ورائيندي بابا ٻڌائيندو هو ته سندن ٻاروتڻ تمام گهڻو ڏکيو ۽ غربتن ۾ گذريو. هڪ ويلو کائڻ لاءِ ملندو هو ته ٻه ويلا بکون ڪاٽڻيون پونديون هيون ۽ ڪيئي چانڊوڪيون راتيون امڙ خالي ديڳڙيءَ ۾ پاڻي وجهي ڏوئي کڙڪائيندي اسان کي دلاسا ڏيندي ننڊ سمهاري ڇڏيندي هئي. غربت جي ايڏن شديد امتحانن مان گذرڻ باوجود مون بابا سائين جي اکين ۾ ڪڏهن گهڻي دولت جي لالچ ۽ حوس نه ڏٺي هئي. هو اسان کي اعليٰ تعليم ڏيارڻ جو خواب ضرور ڏسندو هو. مون کي ياد آهي ته ننڍپڻ ۾ مون اسڪول کان گسايو هو ته بابا وَنگ جي رسي سان منهنجي پٺيءَ تي ڪيئي چٽ ڪڍيا هئا ۽ زندگيءَ ۾ سندس اها پهرين ۽ آخري مار هئي. هو اسان مان بُريون عادتون ۽ غلط ورتاءَ ايڏي ته پيار ۽ معصوم انداز سان ڪڍندو هو جو اسان کي اندازو نه ٿيندو هو. ننڍپڻ ۾ آءٌ کاٻي هٿ سان ماني کائيندو هوس. هڪ دفعي بابا سائين ڏسي ورتو. سزا ۽ دڙڪا ڏيڻ جي بدران بابا ٻئي ڏينهن تي مون کي پاڻ سان گڏ وٺي ويو ۽ دوڪان تان ٻن روپين جون ريوڙيون ورتيون ۽ مون کي مٺ ڀري ڏيڻ بدران هڪ هڪ ريوڙي ڏيندي ساڄي هٿ سان کائڻ جي هدايت ڪيائين. سندس انهيءَ شفقت ڀرئي انداز کان پوءِ مون وري ڪڏهن به کاٻي هٿ سان نه کاڌو.
بابا سائين کوهه کڻڻ کان سواءِ پڪين سرن جو بٺو تيار ڪرڻ ۽ ميلن ملاکڙن ۾ ٻئي جوڙ ۾ ملهه وڙهڻ سان گڏوگڏ اوطاقي ڪچهرين جو ڪوڏيو هوندو هو ۽ ڪيترن سگهڙن کي نڙ بيت ۾ ماٺ ڪرائي ڇڏيندو هو، پر جڏهن سندس 18 ورهين جو ڳڀرو پٽ (اڳين گهرواريءَ مان) مراد علي شاهه ڪمهلي موت مري ويو، انهيءَ کان پوءِ بابا سائينءَ جا سمورا شوق، وندر ۽ ورونهن موڪلائي ويا. نڙ بيت چوندي روئي ڏيندو هو.
بابا سائين سادي سودي محدود پورهيت واري زندگي گذارڻ سان گڏوگڏ روحانيت جو قائل هو ۽ ڪيتريون قرآني آيتون هر وقت سندس چپن جو ورد بڻيل هونديون هيون. خاص طور تي ”سلام قول من رب الرحيم“ يا حي، يا قيوم جو ورد ڪندو هو. بابا سائين پورهيت هجڻ سان گڏوگڏ سنڌ جو هڪ ٽپيڪل ڀاڳيو ۽ اوطاقي انسان هو. سياري جون اڪثر راتيون اوطاق تي برپا ڪيل مچ ڪچهرين ۾ گذرنديون هيس. سندس ياري دوستي جو وڏو حلقو هوندو هو. مينهن ڌارڻ جو تمام وڏو شوقين هو ۽ شوقين به ايتري حد تائين جو پهرئين نگاهه سان ڀلي مينهن جون وصفون جانچي ويندو هو. مون کي اڪثر ڀلي مينهن جون وصفون بيان ڪندي ٻڌائيندو هو ته ڀلي مينهن جي چمڙي پشم جهڙي، ٿڻ کارڪ جهڙا، سينو موڪرو، اوهه پيٽ سان جڙيل هجي، ڪنڊي ايتري جو آڱر به ڪراس نه ڪري سگهي، اڳيون ڄنگهون گوڏن کان هيٺ مٿئين حصي کان ننڍيون هجن. اهڙيون مينهون وٿاڻ ۽ ڀاڳئي جي سونهن هونديون آهن. باقي گوشي ۽ ڀِل مينهون کير ڏيڻ جون ڀليون ٿينديون آهن.
بابا سائين اڪثر ڪري چوندو هو ته سؤ وڃائجي، ساءُ نه وڃائجي. دوستي جو وڏو قدردان، وفا شعار انسان هو. اڪثر مون کي پنهنجي عزيز ترين دوست سنهون ابڙو، محمد خان ڪاريو، حاجي نظام الدين بڙدي، حاجي بهاول بڙدي سان سڄي ڄمار ادب احترام وارو رشتو قائم رکڻ جي هدايت ڪندو هو.
اڄ زندگيءَ کي زنده دليءَ سان جيئندڙ اهو انسان مون کي ماڻهن جي هن جهنگل ۾ هميشه هميشه لاءِ هيڪل وياڪل ڇڏي، انهيءَ پنڌ جو راهي ٿي چڪو آهي، جتان ڪوبه مسافر واپس نه آيو آهي ۽ انهيءَ ڏک منهنجي روح ۾ ڏانوڻ وجهي ڇڏيا آهن ته دنيا جو آءٌ ڪيڏو نه بدنصيب موڀي پٽ آهيان، جيڪو پنهنجي محبوبن ۽ دوستن جهڙي والد جو آخري ديدار نه ڪري سگهيو، سندس ڪلهي ڪانڌي ٿي نه سگهيو. ان سمي منهنجي جيجل امڙ پاڻ کي ڪيڏو نه تنها ۽ اڪيلو محسوس ڪيو هوندو، جڏهن ته سندس شريڪ حيات جي پيڙائتي وڇوڙي واري ويل ساڻس ڳراٽڙي پائي ڏک ونڊڻ لاءِ سندس فرزند (آءٌ) موجود نه هوندو. مان سوچيان ٿو ته هيءَ ڪهڙي رياست آهي، ڪهڙي ٺڳيءَ جو ٺاهه آهي، جتي ڌرتي ۽ ڌرتي واسين جا حق گهرندڙ انسانن کي اهو به حق حاصل ناهي ته هو پنهنجي پيارن جي جدائي ۽ وڇوڙن وارن لمحن ۾ پنهنجي خاندان جي باقي ڀاتين سان گڏجي ٻه چار لڙڪ لاڙي سگهن. هتي جيل جي اونداهين راتين ۾ منهنجا سياسي قيدي دوست ستار موريو، شيخ مجيب الرحمٰن، قمر راڄپر، ابوبڪر زرداري، غير سياسي دوست مشتاق عباسي، نظام الدين، نور احمد چانڊيو، مير الهه بخش ٽالپر، غلام رسول لاشاري، امان الله شاهاڻي ۽ ٻين رسمي طور تي مون سان عذر خواهي ڪئي ۽ منهنجي ڏک کي پنهنجو ڏک قرار ڏنو. نظرياتي دوستن مون کي مايوسي جي ڪُن مان ڪڍڻ ۽ حوصلا بلند ڪرڻ لاءِ اهڙن حادثن ۽ هاڃن کي سياسي ڪارڪن جي زندگيءَ جو حصو قرار ڏنو، پر انهن کي ڪهڙي خبر ته ڪائنات ۾ ڪجهه اٽوٽ رشتا، ڪي ازلي ڳانڍاپا اهڙا به هوندا آهن، جن کان ظاهري طور وڇڙڻ جي باوجود ماڻهو وڇڙي نه سگهندو آهي ۽ انهن عظيم ترين پيارين شخصيتن جون قبرون دلين ۾ سدائين تازيون هونديون آهن، جن جي لحد جي سفر ۾ شامل نه هوندو آهي ۽ بابا سائين جي وڇوڙي جو گهاءُ شايد منهنجي پنهنجي لحد جي سفر تائين منهنجي سيني ۾ ساهه کڻندو رهندو.
ٻي خبر ناهي پر مرڻ کان پوءِ،
تو سان گڏجڻ جون حسرتون رهنديون.
(اياز)
81-8-10
مير الهه بخش ٽالپر، غلام رسول لاشاري، اختر شاهه جيلر، سڪندر شاهه، محرم ميربحر، مقبول سمون، جيل جو ڊاڪٽر هادي بخش لغاري، قيوم ۽ ابرار عذر خواهي ڪرڻ آيا.
81-8-11
تنوير عرف فوجي چڪر جمعدار، علي نواز چانڊيو عذر خواهي ڪرڻ آيا.
81-8-12
حاجي محمد اسماعيل اوٺو ۽ شفيع ارشد عذر خواهي ڪرڻ آيا.
منشي نظام پنهور ٻڌايو ته شاهه محمد شاهه جيل تي آيو هو ۽ جيل سپرنٽنڊنٽ سان گڏجي آءِ.جي جيلز ڏي ويا آهن. قمر راڄپر کان پڇيم ته آيو هو ڇا؟ چيائين ته آيو هو، پر اسان سان ملاقات ڪري نه سگهيو. مون کي سمجهه ۾ ڳالهه نٿي اچي ته شاهه کي جهاز اغوا واري لسٽ جي ماڻهن ۾ زوري ٻاهر موڪليو ويو هو ۽ هتي ائين سرڪاري ڪارندن سان ڪيئن وتي ٿو ڦرندو؟
81-8-13
ايوب شورو عرف جانِ من تعزيت ڪرڻ لاءِ آيو. ٻڌايائين ته چڪر جا تمام گهڻا قيدي عذر خواهي لاءِ سنبريل هئا، پر کين جيل انتظاميه اجازت نه ڏني، ان ڪري اچي نه سگهيا. ٻڌايائين ته مان به چڪر جمعدار مومن علي کي رشوت ڏئي پوءِ توهان ڏي تعزيت لاءِ آيو آهيان. ڊيوٽي جمعدار ٻڌايو ته سپرنٽنڊنٽ جيل جي سڄي اسٽاف کي گهرائي چيو آهي ته سرڪاري ليٽر آيو آهي ته صبحاڻي چوڏهين آگسٽ تي نياز اسٽيڊيم ۾ سادن ڪپڙن ۾ سڄو عملو وڃي، جيئن هن حڪومت جي مضبوطي جي ثابتي ملي.
81-8-4
اختر شاهه جيلر آيو. ڪچهري ڪيائين. ٻڌايائين ته سپرنٽنڊنٽ چيو آهي ته نياز اسٽيڊيم وڃ، پر مان ڪونه ويس ۽ ڊيوٽي واري عملي کان سواءِ سمورو اسٽاف نياز اسٽيڊيم ۾ موڪليو اٿس. اختر شاهه جيلر چيو ته مون کي ڀنگ پياريو. اتفاق سان امان الله شاهاڻي وٽ تيار لڳي پئي هئي، جتان برداشتي ٻه گلاس جڳ ۾ ڀرائي کڻي آيو ۽ پيتائين. ڪافي وقت تائين ڪچهري ڪيائين. شام جو اٿي ويو. آغا نور احمد پٺاڻ جو ”بي ڪلاس“ ٿي ويو.
81-8-15
مان جيل جي اسپتال ڏي چڪر ۾ ويس. اتي جڏهن قيدين کي منهنجي خبر پئي ته ڪافي تعداد ۾ پهچي ويا ۽ اچي تعزيت ڪيائون. ڊاڪٽر نه هئڻ ڪري مان ماڙيءَ ۾ سپرنٽنڊنٽ سان وڃي مليس ۽ کيس ڪچي راشن پوري نه ملڻ جي شڪايت ڪيم، جنهن محمد خان هيڊ ڪلرڪ کي گهرائي چيائين ته شاهه صاحب کي راشن ڇو گهٽ مليو آهي؟ آئنده اهڙي شڪايت نه ٿئي. مان محمد خان هيڊ ڪلرڪ سان گڏجي سندس آفيس ۾ وڃي ويٺس، جنهن ٻڌايو ته عيد واري ڏينهن سپرنٽنڊنٽ پاڻ اٺ ڪلو کنڊ، ڏهه ڪلو گيهه جيل جي راشن مان کڻي ويو هو. مان ڪٿان پوري ڪيان؟ مون کي ڏاڍو تعجب ٿيو.
81-8-16
صبح جو اٿي سڪندر شاهه ۽ محرم مير بحر سان سندن وارڊ ”هوا بندر“ تي ڪچهري ڪرڻ ويس. اتي ڏاڍي مزيدار ڪچهري ٿي. خدا بخش ٻگهيو پڪو قيدي آيو، جنهن چيو ته احمد حسين جيلر کي چئي منهنجي بورچي خاني مان بدلي ڪرايو، ڇو ته مون سان چراغ جمعدار نه ٿو ٺهي ۽ مقبول سمي چيو ته مون کي سانگهڙ جيل تي بدلي ڪرايو ۽ اختر شاهه جيلر کي چئو ته پوليس گهرائي مون کي سانگهڙ ڪورٽ موڪلي. ٻنهي سان واعدو ڪيم ته صبحاڻي آفيس ۾ وڃي ٻنهي جيلرن سان ڳالهائيندس.
اڄ اسان بي ڪلاس وارڊ جي غلام رسول لاشاري، امان الله شاهاڻي، شفيع ارشد، ڊاڪٽر هادي بخش لغاري، مشتاق عباسي، ايوب شورو ۽ مير الهه بخش ٽالپر ۽ سندس ڀائرن جي پنهنجي وارڊ ۾ دعوت ڪئي سون، ڇاڪاڻ ته ميرن اسان کي هن کان اڳ دعوت کارائي هئي.
شام جو سنڌ يونيورسٽي ڄامشورو جي فزيالاجي ڊپارٽمينٽ جا ٽي مهاجر ڇوڪرا سيد سجاد ۽ ٻيا ٻه قيد ٿي آيا آهن. يونيورسٽي ۾ سڃاڻپ هئڻ ڪري وڃي ساڻن مليس. پڇڻ تي ٻڌايائون ته فوجين جي آفيسرس ميس مان رنگين ٽي وي چوري ڪئي هئي سون، پر جنهن ماڻهوءَ کي ڏني سون، ان وٽ پڪڙجي پئي ۽ ان نالا ٻڌايا ۽ اسان گرفتار ٿي نارا جيل پهتاسون.
81-8-17
سپرنٽنڊنٽ سان وڃي مليس. کيس چيم ته مون کي ڏندن جي تڪليف تمام گهڻي ٿي وئي آهي، توهان مون کي اسپتال ڪونه ٿا موڪليو؟ چيائين ته ليٽر روانو ڪيو اٿم، جيئن مارشل لاء وارا اجازت ڏيندا ته حاضر. بعد ۾ چيائين ته مان توهان جي والد جي وفات تي تعزيت ڪونه ڪري سگهيو آهيان. هينئر توهان وارڊ ڏي هلو، مان اچان ٿو. وارڊ ۾ آيو ۽ تعزيت ڪري واپس ويو. مون احمد حسين جيلر ۽ اختر شاهه کي خدا بخش ۽ مقبول سمون لاءِ چيو.
رات جو بورچي اسماعيل چانڊيو عرف مجنون، اولهه طرف ڏي پير ڪيو ستو پيو هو. مون کيس چيو ته اولهه ڏي ڪعبة الله آهي ۽ ايڏانهن پير ڪرڻ گناهه آهي، ڪجهه ادب سک. مون ڏي ڪاوڙ مان نهاري چيائين ته: ”مٿو نه کاءُ، تون به ٿو مون کي سمجهائين. مان توکان گهڻو پڙهيل آهيان.“ مون کيس پيار مان وري سمجهايو ته اولهه طرف پير ڪري نه سمهه. مون کي چيائين ته انسان جڏهن ڪعبة الله ۾ زيارت ۽ عبادت ڪرڻ ويندو آهي ته پير به گڏ هوندا اٿس يا مٿي تي رکي ڇڏيندو آهي؟ اتي مون چيو ته پير بلڪل گڏ هوندا اٿس. چيائين ته جڏهن اهي پير اتي کڻي گهمندو آهي ته ڏوهه ڪونهي، باقي مان هينئر هزارن ڪوهن کان پري ان طرف پير ٿو ڪريان ته گناهه ٿي ويو. دل ۾ چيم ته ڪڏهن ڪڏهن چريا، سياڻن کان به وڌيڪ پختن دليلن سان سچي حقيقت بيان ڪندا آهن. برسات جي بوندا باندي وسي رهي آهي. اندر کوليءَ ۾ گرمي ۽ گُهٽ ڏاڍي آهي. سوچيان ويٺو ته برسات گهٽ ٿئي ته کٽ ٻاهر ڪڍان.
81-8-19
صبح جو اعظم منشي اچي ٻڌايو ته مون کي ۽ قمر راڄپر کي ڊي.ايم.ايل.اي هيڊ ڪوارٽر ۾ گهرايو آهي، ان ڪري تيار ٿي ويهو. ڏهين بجي ڌاري پوليس اسان کي ڊي.ايم.ايل.اي جي آفيس وٺي وئي. اتي مون کي ۽ قمر راڄپر کي ڊي.ايم.ايل.اي ميجر گهرائي چيو ته جنرل صاحب ٺٽي ضلعي ۾ ٻوڏ جي صورتحال خراب ٿيڻ ڪري اوڏانهن هليو ويو آهي، ان ڪري توهان واپس وڃو. ايندڙ هفتي ۾ توهان ٻنهي کي وري گهرائينداسون.
81-8-20
تنوير، محرم ميربحر ۽ سڪندر شاهه ڪچهري تي آيا. بورچي اسماعيل مجنون اڄ آزاد ٿي ويو.
81-8-21
محمد صالح راهپوٽو ۽ مير مولا بخش لغاري جا ڀان سعيد آباد کان تعزيتي پيغام پهتا.
81-8-22
سڄو ڏينهن طبيعت ٺيڪ ڪانه هئي. شام جو سڪندر شاهه، محرم مير بحر، مقبول سمون سان ”هوا بندر وارڊ“ وٽ رهاڻ ٿي. سپرنٽنڊنٽ مون کي گهرائي چيو ته 8-25 تي قمر راڄپر ۽ توکي ڊي.ايم.ايل.اي گهرايو آهي.
81-8-23
شنوائي تي مارشل لاء ڪورٽ ۾ ويس. سينٽرل جيل خيرپور کان رسول بخش ٿيٻو ۽ قمر ڀٽي آيا. سٺ ميل تان برادرم ارباب علي شاهه، ماروٽ غلام سرور شاهه، بڇيريءَ جو غلام قادر ابڙو، فرمان علي شاهه، قربان علي شاهه جا ننڍڙا پٽ ممتاز علي شاهه ۽ مهتاب علي شاهه آيا. غلام النبي سومرو، ذڪاءُ الله شيخ، قادر بخش عباسي، غلام قاسم لغاري، لال بخش عرف لالڻ چانڊيو ۽ سنڌ يونيورسٽي جا ٻيا شاگرد به آيا. شنوائي 9-8 تي ملي.
81-8-25
قمر ۽ مان ڊي.ايم.ايل.اي آفيس وياسين. اتي ميجر محبوب قادر اسان جي انچارج جمعدار کي گهٽ وڌ ڳالهايو ۽ کيس چيو ته هنن کي ڇو وٺي آيا آهيو؟ اڄ جڏهن ته هنن جي هتي ڪابه تاريخ ڪانه آهي ۽ نه وري اسان گهرايو اٿن. اسان کي ڏاڍو تعجب لڳو، واپس موٽي آياسين ته قمر راڄپر جي انتظار ۾ سندس وڏو ڀاءُ اڪبر راڄپر، شاهه محمد شاهه، اسماعيل وساڻ ۽ عرفان شاهه بيٺا هئا. سڀني کي احوال ٻڌايوسين. سڀ اچرج ۾ پئجي ويا. موٽي اچي جيل تي پهتاسون. ڊپٽي کي احوال ڏنوسون. شام جو ڊپٽي ڏاڍو پريشان لڳو بيٺو هو. مون کي ڏسندي ئي سڏ ڪيائين ۽ چيائين ته مون کان ميجر محبوب قادر ڳالهايو آهي ۽ چيو اٿس ته توتي انتظامي ڪارروائي ٿيندي. هاڻي ڇا ڪريان؟ مان ته ڏاڍو پريشان آهيان. مون کيس چيو ته سپرنٽنڊنٽ اڄ ڪراچي مان اچي ويو هوندو. ان سان ڳالهائي مسئلو حل ڪري ڇڏ.
81-8-26
سپرنٽنڊنٽ سان ملڻ ”ماڙي“ تي ويس. آفيس ۾ اندر ويس ته صاحب پٽ تي بسترو وڇايو گِهري ننڊ ۾ ستو پيو هو. مون کي تعجب لڳو ته آفيس ٽائيم ۾ ائين بسترو وڇائي ڪيئن ستو پيو آهي؟ سوچيم ته ڊپٽي سان ملان. ان جي آفيس ۾ ويس ته اهو به ٽيبل تي ٽنگون رکيو مٺي ننڊ ۾ ستو پيو هو. مان ماٺ ڪري موٽي آيس. شام جو پنجين بجي ڌاري آفيس جو منشي آيو، جنهن چيو ته صاحب لاءِ چار چانهيون ٺهرائي ڏيو ۽ مون کي چيائين ته توهان کي گهرايو اٿس. مان وڃي ساڻس مليس. 25 تاريخ وارو احوال پڇڻ تي کيس ٻڌايم. ان وچ ۾ چانهن به اچي وئي. حسب معمول وات ۾ ”مين پوڙي“ هيس. چانهه پيئڻ کان اڳ ان کي ڪڍڻ لاءِ گُرڙي ڪيائين. جيئن گرڙي جو پاڻي وات مان ٻاهر اڇلايائين ته سڀ جو سڀ بش شرٽ جي کيسي ۾ وڃي پيس ۽ کيسي ۽ ٻي جنهن به جاءِ تي گرڙيءَ جو پاڻي پهتو، اتي ڳاڙهو رنگ ڏيندو ويو. مون کي ڏاڍي کِل آئي. هن لاءِ ڪابه ڳالهه نه هجي. برداشتيءَ کي گهرائي ٽوال سان قميص کي صاف ڪرايائين ۽ مزي سان چانهه مان چسڪيون وٺڻ لڳو. مون کيس چيو ته صاحب! ايترو آفيم ڇو ٿا کائو؟ مون کي جواب نه ڏنائين ۽ پوءِ وري اسلام جون ڳالهيون وٺي شروع ڪيائين ۽ ماضيءَ جا پنهنجي بهادريءَ جا قصا ٻڌائڻ شروع ڪيائين. نيٺ ٽيليفون آيس. پاڻ جيئن اکيون ٻوٽي ان سان ڳالهائڻ لڳو ته مان آفيس مان نڪري اچي وارڊ ۾ پهتس.
81-8-27
سپرنٽنڊنٽ آفيس ۾ گهرايو. چيائين ته مارشل لاء وارن تنهنجي لاءِ ڊاڪٽر کي لکيو آهي ته رپورٽ ڏي ته علي محمد شاهه کي ڇا آهي؟ ان دوران ڊاڪٽر هادي بخش به اچي ويو ۽ ليٽر ان کي ڏنائين. ڊاڪٽر ڪجهه پريشان ٿي ويو ۽ مون کي چيائين ته يار! ٻاهر آزاد ٿي وڃي علاج ڪرائجانءِ، هينئر مون کي به پريشان ڪري ڇڏيو اٿئي. مون چيومانس ته مون کي ڏندن جي تڪليف ظاهر آهي، ناجائز ڳالهه ناهي. توهان ليٽر لکي موڪليو، ان ۾ پريشان ٿيڻ جي ڳالهه ناهي. ڊاڪٽر ليٽر لکي ڀُٽي ڪلرڪ کي ڏنو، جيڪو صحيح ڪرائڻ لاءِ اچي سپرنٽنڊنٽ کي ڏنو ۽ پاڻ هليو ويو. سپرنٽنڊنٽ ليٽر صحيح ڪري مون کي چيو ته هن تي آئوٽ ورڊ نمبر (Outword) هڻائي کڻي اچ ته ڊاڪٽر ٻٽيهون نمبر رجسٽر ڀري. مون صاحب کي چيو ته مان تنهنجو پٽيوالو نه آهيان. گهنٽي وڄائي، ڪلرڪ کي گهرائي ان کي ڏي. مون کي چيائين ته شاهه صاحب! غلطي ٿي وئي. مان آفيس مان اٿي اچي نور احمد پنهور ۽ شيخ مجيب سان ويٺس، جن ملاقات ويٺي ڪئي.
81-8-28
جيل جي اسپتال ۾ غفار چنو ۽ نور احمد چانڊيو سان ڪچهري ڪيم. جمع جي ڏينهن هئڻ ڪري سڄي جيل ۾ خاموشي ڇانئي پئي آهي. سڀئي قيدي اڄوڪي ڏينهن لاءِ چڱو رايو نه رکندا آهن، ڇاڪاڻ ته هنن جو چوڻ آهي ته موڪل جو ڏينهن، ڪوبه آزادي جو ليٽر يا ملاقات نه ٿيندي آهي. هونئن به ٻين ڏينهن تي ڪوبه آزادي جو ليٽر يا ملاقات هر هڪ قيدي جي روزانه ڪانه ٿيندي آهي، پر جيئن سج اڀرندو آهي ته هر هڪ قيدي اها آس لڳايو ويٺو هوندو آهي ته اجهو ٿو آزادي جو پروانو اچي يا اجها ٿي ملاقات اچي. حقيقت ۾ قيدي صرف ان اميد جي سهاري تي قيد ڪاٽيندا آهن. شام جو سپرنٽنڊنٽ آيو. ان وقت شيخ مجيب، قمر ۽ امان الله بند وارڊ ۾ مهاجر شاگردن سان ڪچهري ڪري رهيا هئا. هنن کي صاحب پاڻ ڏٺو ۽ ماڙي تان سپاهي کي حڪم ڏنائين ته ٻنهي وارڊن جو دروازو بند رکو ۽ شام جو گهمڻ بند آهي.
81-8-29
سپاهيءَ چيو ته مان شام جو دروازو بند رکندس، ان لاءِ توهان شام جو ڇهين بجي جي اجازت وٺي ڇڏيو. مون کيس چيو ته اسان کي اجازت مليل آهي، باقي جيستائين سپريڊنٽ اسان کي روبرو نه جهليندو، تيستائين اسان جيل ۾ دروازو بند ٿيڻ نه ڏينداسين. مون کيس چيو ته تون سپاهي آهين، هرو ڀرو ڪنهن سان ڦٽائڻ ۾ توکي ڇا هٿ ايندو؟ سپاهي دروازو بند نه ڪيو ۽ اسان شام جو چڪر ڏنو.
81-8-30
سچل ڪاليج حيدرآباد جي شاگرد غفار چني کي ٻارنهن مهينا سزا ملي آهي، ان ڪري ساڻس اسپتال ملڻ ويس. سينٽرل جيل حيدرآباد تي بدلي ڪيو اٿنس.
81-8-31
سچل ڪاليج جيل شاگرد غفار چني کي سينٽرل جيل تي بدلي ڪيائون، پر سينٽرل جيل وارن نارا جيل موڪليس.
81-9-1
ابو القاسم برمي برداشتي کي اڄ آزاد ڪرائي گيٽ کان ٻاهر ڪڍي موٽي آيس. شام جو نئون برداشتي وٺڻ لاءِ ويس. سپريڊنٽ وٽ رش هئڻ ڪري ساڻس ڪونه مليس. صوبيدار مير عالم کي چيم، جنهن ان وقت هڪ برداشتي ڏياري موڪليو ۽ باقي هڪ سڀاڻي ڏيڻ جو واعدو ڪيو اٿس. اڄ غير قانوني طرح وي.سي.آر ڏسڻ جي ڏوهه ۾ ٽيهارو کن نوان قيدي آيا آهن، جن جي سپريڊنٽ صاحب ”پريڊ ڪئي“ يعني پهرين پڇا ڳاڇا ڪئي. ان ۾ جيڪي سڻڀيون آساميون ڏسڻ ۾ آيس، انهن کي ڏنڊا ٻيڙيون هڻائي، بند وارڊ ۾ موڪلي ڇڏيائين. ويچارا نوان ماڻهو پهريون دفعو جيل ۾ اچڻ ڪري ڏاڍا پريشان ڏسڻ ۾ اچي رهيا هئا. صالح راهپوٽي کي خط لکيم.
81-9-2
اختر شاهه جيلر چيو ته توهان شام جو جيڪو بند وارڊ ڏي چڪر ڏيو ٿا، ان سان اسان جي روزگار تي ٻنجو اچي ويو آهي. مون پڇيومانس ته ڇو؟ چيائين ته توهان قيدين کي ذهني طرح سان تيار ڪري ٿا ڇڏيو، پوءِ نتيجو اهو ٿو نڪري جو اسان کي کنگهن به ڪونه ٿا.
81-9-3
صبح جو ماڙيءَ ۾ گهرايائون. اتي هڪ فوجي ويٺل هو، جيڪو سياسي قيدي شاگردن جا انگ اکر گڏ ڪري رهيو هو، جنهن ۾ گرفتار ڪهڙي تاريخ تي ٿيو، سياسي جماعت ڪهڙي آهي ۽ ڏوهه ڪهڙو آهي؟ غفار چني (سپاف)، غلام مصطفيٰ مرزاڻي (جيئي سنڌ)، نور احمد چانڊيو ڪنهن به پارٽيءَ سان ڳانڍاپو نه ڏيکاريو، حالانڪ پارٽيءَ سان تعلق اٿن. ان کان پوءِ وري سزا يافته شاگرد گهرايائون. انهن کان به ساڳيا ئي سوال پڇيائون. شام معمول جي خلاف بُرجين تي گهنڊ زور سان وڄڻ لڳا. خبر وٺڻ تي معلوم ٿيو ته باغ پارٽيءَ مان قيدي ڀڄي ويو آهي. ٿوري دير کان پوءِ ڏٺوسين ته ساڳيو ئي قيدي اگهاڙو، ڪارو منهن ٿيل، گڏهه تي چڙهيل ۽ منهن گڏهه جي پوئين پاسي اٿس. ويچاري کي سخت ماريو اٿن، پٺن ۽ مٿي مان رت وهي رهيو اٿس. سپريڊنٽ صاحب اهڙا احڪامات پڻ جاري ڪيا هئا. هڪ انسان جي اهڙي تذليل ۽ تحقير ٿيندي ڏسي ڏاڍو ڏک ٿيو. قانون مطابق ڀڄي ويندڙ قيديءَ تي ڪيس ڪبو آهي، پوءِ جج جيڪا سزا ڏئي، پر هتي ته قانون ئي اُلٽو آهي. حقيقت ۾ ظلم جي جيڪڏهن ننگي تصوير ڏسڻي هجي ته جيل جي چار ديواري اندر ڏسجي.
81-9-4
رات جو ٽين بجي کان پوءِ بخار ٿي پيو ۽ صبح تائين ننڊ ڪانه آئي. مشتاق کي گهرائي سُئي هڻايم. سڄو ڏينهن بخار هئڻ ڪري ڪمري ۾ ستو رهيس ۽ بي آرامي رهي.
81-9-5
ڊاڪٽر وٽ اسپتال ۾ ويس. دوا وغيره ڏنائين، بخار ڇڏي ويو. اڄ خبر پئي ته شيخ مجيب جا ڪوڙا بحال ٿي آيا آهن ۽ ٻن ٽن ڏينهن ۾ لڳي ويندا.
81-9-6
آفيس ۾ ليٽر آيو آهي ته شيخ مجيب ۽ رسول بخش ٿيٻو جا ڪوڙا پندرنهن پندرنهن مان گهٽائي پنج پنج ڪيا ويا آهن ۽ ڏنڊ پنجويهه پنجويهه هزار روپين مان گهٽائي، پنج پنج هزار روپيه ڪيو اٿن. مارشل لاء وارن جي به خبر ڪانه ٿي پئي ته ڌنڌو ڪيئن ٿو هلين؟ رسول بخش کي ٻه مهينا اڳ پندرنهن ڪوڙا لڳي چڪا آهن ۽ شيخ مجيب کي به ان وقت ئي لڳي وڃن ها، پر رمضان شريف جي مهيني ويجهي هئڻ ڪري هتان جي سپريڊنٽ ڪوڙا هڻڻ نه ڏنا. باقي سينٽرل جيل خيرپور جي سپريڊنٽ ۽ ڊپٽي حيات ڦل ڪوشش ڪري رسول بخش ٿيٻي کي رمضان مهيني جي اچڻ کان صرف ٽي ڏينهن اڳ ۾ ڪوڙا هڻائي ڇڏيا.
81-9-7
سپريڊنٽ سان مليس ته جيڪي شاگرد آهن، انهن کي ڪنهن هڪ کوليءَ ۾ رکو، انهن کي تڪليف ٿئي ٿي. ان تي مون کي انڪاري جواب ڏنائين، جنهن تان هڪٻئي تي گرم ٿي وياسين. باقي ٻن ماڻهن جون ڏنڊا ٻيڙيون کولڻ ۽ برداشتي ڏيڻ لاءِ چيومانس. اهي ان وقت ئي ڪم ڪري ڏنائين. سپريڊنٽ چيو ته قمر راڄپر مون کي چيو آهي ته انهن شاگردن سان ان جو ڪوبه تعلق ڪونه آهي. توهان جي مرضي ۽ هينئر توهان مون کي نه چئو. ان ڳالهه تان مان سپريڊنٽ سان گرم ٿي ويس ته غلط ڳالهه آهي. اتفاق سان ان ڳالهه دوران قمر راڄپر آفيس ۾ اچي ويو ۽ سپريڊنٽ کيس منهن تي چيو ته تو مون کي چيو آهي. پوءِ ”ڪُڇي جهڙي ڀت“ ۽ ماٺ ڪري اُٿي ويو. مون کي ڏاڍو ڏک ٿيو. مان به آفيس مان اُٿي هليو ويس.
81-9-8
شنوائي تي ويس. خيرپور سينٽرل جيل کان دوست آيا ۽ سينٽرل جيل حيدرآباد کان محمد حسن باغي آيو. ڪچهري سٺي ٿي. ديدار مگسي، ابوبڪر بُلو، شفيع شيخ، لعل بخش چانڊيو، بشير واتڻي سان ڪچهري ٿي.
81-9-9
لعل بخش چانڊيو، مجيب ۽ منهنجي ملاقات ڪرڻ لاءِ آيو. ڪافي وقت تائين ڪچهري ٿي.
81-9-10
سڄو ڏينهن ڪمري ۾ سُتو پيو هئس. مجيب ٻڌايو ته کيس ٻارهين تاريخ تي ڪوڙا لڳندا.
81-9-11
سڪندر شاهه جي ڀاءُ جي شاديءَ جو ڀت سندس والد صاحب کڻائي آيو، جيڪو سڄي جيل جي قيدين ۽ اسٽاف جي عملي ۽ انهن جي گهر وارن به کاڌو. سڪندر شاهه ۽ محرم مير بحر مون وٽ آيا ۽ ڪافي وقت تائين ڪچهري ٿي.
81-9-12
شيخ مجيب کي اٽڪل پوڻين ٻارهين بجي ڌاري مارشل لاء جي ڪئپٽن ۽ جيل انتظاميه جي روبرو پنج ڪوڙا جيل جي صوبيدار مير عالم هنيا. بلڪل خاموشيءَ سان ڪوڙا کائي بنا سهاري جي وارڊ ۾ اچي سنگت کي ”جيئي سنڌ“ چيائين. ڊاڪٽر هادي بخش آيو ۽ جيل جا ڪافي قيدي ويچارا پڇڻ آيا. ڪي ويچارا روئن پيا ته اسان سنڌين سان اهڙو ظلم ڇو ٿو ڪيو وڃي ۽ جيئي سنڌ وارن سان تمام گهڻي همدردي پيا ڏيکارين. سڀني کي چانهه پياري روانو ڪيم.
81-9-13
حبيب الرحمٰن شيخ، مجيب سان ملاقات ڪئي. بعد ۾ مان به وڃي ساڻس ماڙيءَ تي مليس. وري احمد پنهور منهنجي ۽ مجيب جي ملاقات تي آيو.
81-9-14
سڄو ڏينهن ڪمري ۾ آرام ڪيوسين. قيوم سوڍرو ۽ نور احمد ڪچهريءَ تي آيا. ٻڌايائون ته سندس ڪيس مارشل لاء مان بدلي ٿي سِوِل ڪورٽ ۾ آيو آهي. مون پڇيومانِ ته خرچ گهڻو آيو آهي؟ جدا جدا ٻڌايائون ته پنج پنج هزار روپيه خرچ آيو آهي.
81-9-15
مجيب ٻڌايو ته حبيب الرحمٰن کيس جيڪي ٽي سؤ روپيه ڏئي ويو هو، اُهي آهن ئي ڪونه. تمام گهڻي پُڇا ڳاڇا ڪئي سون، پر سچي ڪنهن به ڪانه ڪئي. اسان وٽ جيڪو برداشتي يوسف عباسي آهي، اهو انتهائي گندي ذهنيت جو مالڪ آهي ۽ آءٌ چوندس ته هن جهڙو چالاڪ ۽ بدمعاش ڏکڻ ايشيا ۾ ڪونه لڀندو. حقيقت ۾ ڏسڻ جهڙو ۽ ڪچهري ڪرڻ جهڙو ماڻهو آهي. هن وٽ پنهنجي ڌنڌي لاءِ جيڪي فني صلاحيتون آهن، اهي ٻڌڻ گهرجن. اسان سڀني جو هن ۾ شڪ آهي. دوستن کي مون چيو ته ايف.آءِ.يو ۾ جيڪو مون سان جسماني تشدد ٿيو هو، ان مان صرف هڪ يا ٻه نمونا ڪرڻ جي اجازت ڏيو ته پاڻهين ٿو سچي ڪرايانس، پر دوستن چيو ته اها سٺي ڳالهه ڪانه آهي. مون به کڻي بس ڪئي.
81-9-16
سڄو ڏينهن ڪمري ۾ ڪتاب پڙهيم. رات جو اٺ بجي اوچتو ئي اوچتو ماڙيءَ وارو گهنڊ ۽ برجين وارا گهنڊ زور سان وڄڻ لڳا. اسان سمجهيو ته شايد قيدي ڀڄي ويو آهي يا قيدين جو پاڻ ۾ جهڳڙو ٿي پيو آهي ۽ هاڻي خطرناڪ صورتحال اختيار ڪئي اٿس يا ڪنهن قيديءَ ڪيس کان تنگ ٿي پاڻ کي ساڙڻ جي ڪوش ڪئي آهي. بهرحال، اسان انهن ئي سوچن ۾ هئاسون ته سپاهي آيو. اسان کانئس گهنڊ وڄڻ جو سبب پڇيو. کلي ٻڌايائين ته وڏي صاحب وڄرايا آهن، ڇاڪاڻ ته معمول مطابق شام جو ستين بجي جيل جا سڀ سپاهي حاضري ڀرائيندا آهن، پر اڄ ڪجهه سپاهي ڪونه آيا. ان ڪري گهنڊ وڄرائي انهن کي گهرايائين.
81-9-17
اختر شاهه جيلر آيو. ڪچهري ٿي. مون کيس چيو ته مارشل لاء وارن کي فون تي چئو ته مون کي اسپتال ۾ ڏندن جي دوا ڪرائڻ لاءِ اجازت ڏين. ان تي چيائين ته توهان اعتبار ڪريو ته مون هن کان اڳ ٽي دفعا فون ڪئي آهي، پر جڏهن تنهنجو نالو ٻڌن ٿا ته هنن کي چڙ ٿي لڳي ۽ گار گند ڪن ٿا. ان ڪري توهان ماٺ ڪري ويهي رهو. جڏهن به اجازت ڏنائون ته وڃجؤ.
81-9-18
بند وارڊ ۾ ٽي نوان قيدي ڏنڊا ٻيڙيون هڻي اچي بند ڪيا اٿن. مون کانئن سندن ڪيس متعلق پڇيو. ٻڌايائون ته ڦُر جي ڪيس ۾ آهيون. انهن ۾ هڪ ابڙو، ڀَچو ۽ کُماڻ ذات جا آهن. هنن جي بند وارڊ ٿيڻ لاءِ هنن جا ڪپڙا ذميوار آهن. جيڪڏهن ڪپڙا پراڻا هجن ها ته سپريڊنٽ سمجهي ها ته غريب آهن، پر اتفاق سان هنن کي ڪپڙا چڱا پاتل هئا. حقيقت ۾ ٽئي غريب آهن. هتي جيل ۾ خون ۽ ڌاڙن جي ڏوهن ۾ وڏا وڏا قيدي آهن، پر انهن کي ڏنڊا ٻيڙيون ڪونه آهن ۽ هنن کي صرف پئسن لاءِ بند وارڊ ڪيو اٿن.
81-9-19
نور احمد چانڊيو ضمانت تي جيل مان آزاد ٿي ويو. ڏاڍو خوش هو. سندس وڏو ڀاءُ وٺڻ آيو.
81-9-20
ستين نمبر باريڪ ۾ ٻه ڇوڪرا نثار ۽ ستار پاڻ ۾ وڙهي پيا. سپريڊنٽ اڄ آفيم جو ذرڙو ڪجهه سَجيهه کائي آيو آهي، تنهن ڪري ستين نمبر بيرڪ جي سڀني ڇوڪرن کي ”جوڙي جوڙي“ ويهاري هر هڪ کان پڇيائين ته تنهنجو فاعل ڪهڙو آهي، تنهنجو فاعل ڪهڙو آهي؟ پهريائين ته ڪنهن به نه باسيو، پر ٻين ڇوڪرن چغلي هنئي ته فلاڻا فاعل آهن ۽ فلاڻا مفعول آهن. جڏهن صاحب انهن کان سختيءَ سان پڇيو ته انهن تسليم ڪيو.پوءِ ٻڌايائون ته چرس جي ڇينٽي تي، سڄي ماني يا سگريٽ جي پاڪيٽ تي ڌنڌو ٿيندو آهي. ان کان پوءِ جيڪي سهڻا ۽ مفعول ڇوڪرا هئا، انهن کي جدا بند ڪيو ويو ۽ جيڪي فاعل هئا، انهن کي وري اسان واري ”بي ڪلاس“ جي پوئين پاسي واري بند وارڊ ۾ ڏنڊا ٻيڙيون هڻي بند ڪيائون ۽ ابڙو، ڀَچو ۽ کُماڻ کي ڏنڊا ٻيڙيون ڪڍي چڪر ۾ موڪليائون. سٺو ٿيو جو ڇورا وڙهيا پاڻ ۾، ڀلو ٿيو هنن غريبن جو.
81-9-21
پبلڪ اسڪول حيدرآباد جو هڪ ڇوڪرو رضوان پلي جيل ۾ آيو. کانئس مون ڪيس متعلق پڇيو. ٻڌايائين ته بورڊ آف انٽر ميڊيٽ اينڊ سيڪنڊري ايڊيوڪيشن حيدرآباد جو پيپر ظاهر ٿيو هو. ان ڪيس جي سلسلي ۾ فيض محمد کوکر ان جو چاچو، علي نواز خاصخيلي ۽ ڪلارڪ خدا بخش عباسي به گڏ آهن. وڌيڪ ٻڌايائين ته هڪ برگيڊيئر جي پٽ ڪوشش ڪئي ته اهو پيپر مون کي به ملي، پر ان کي جڏهن نه مليو ته پنهنجي پيءُ برگيڊيئر کي دانهن ڏنائين، جنهن اسان کي گرفتار ڪرائي ايف.آءِ.يو ۾ ڏاڍو تشدد ڪيو آهي. اسان کيس ماني، چانهه وغيره کارائي، ڪپڙا ميرا هئس، اُهي لهرائي ٻيا ڏناسونس. اسان کي ٻڌايائين ته غازي خان سمون ۽ رفيق پنهور منهنجا دوست آهن ۽ مان جساف جو ميمبر آهيان. ڊاڪٽر کان هفتي جي ريسٽ لکرائي ڏني مانس ته جيئن هن کان جيل ۾ ٻهاري يا ليپو وغيره نه ڏيارين.
81-9-23
تاريخ تي ويس. مون سان گڏ پيپر ڪيس جا رضوان پلي، فيض محمد کوکر ۽ خدا بخش عبادي به گڏ هليا. سينٽرل جيل خيرپور کان رسول بخش ٿيٻو ۽ قمر ڀٽي به آيا. سينٽرل جيل حيدرآباد کان قربان ارباب ۽ حسن باغي آيا. ارباب علي شاهه، فرمان علي شاهه، محمد صالح راهپوٽو، علي مراد لنڊ، قادر بخش عباسي، لال بخش چانڊيو ۽ ٻيا دوست ملاقات ڪرڻ آيا. اڄ ملٽري ڪورٽ ۾ مزي جي ڳالهه ٿي ته خدا بخش عباسي مهراڻ يونيورسٽيءَ جو ڪلارڪ آهي، ان لاءِ پوليس ليٽر لکيو ته ميجر افتخار جي حڪم سان ان کي گرفتار ڪيو ويو هو، پر جيئن ته هي بي ڏوهي ثابت ٿيو آهي، ان ڪري هن کي آزاد ڪيو وڃي. ان ڳالهه تان ملٽري ڪورٽ جي ميجر غلام محمد کي ڏاڍي ڪاوڙ لڳي ۽ پوليس کي چيائين ته جيڪڏهن بي ڏوهي هو ته پوءِ هن جو رمانڊ ڪورٽ ۾ ڇو پيش ڪيو ۽ کيس پندرنهن ڏينهن ڇو جيل ۾ رکيو ويو؟ آخر ۾ چيائين ته مان هن تي ڪيس هلائيندس. ويچاري عباسيءَ جي شڪل روئڻ جهڙي لڳي پئي هئي. اسان سڀني کي وري 10-7 جي تاريخ ملي. جيل تي موٽي آياسين. شام جو خدا بخش عباسي ڀڄندو آيو ته مان آزاد ٿي ويو آهيان ۽ موڪلائڻ آيو آهيان.
81-9-24
صبح جو فيض محمد کوکر ۽ رضوان پلي سان ڪچهري ٿي. جيل ۾ پهريون دفعو آيا آهن، ان ڪري ٿورو گهٻرايل آهن. مارشل لاء وارن منهنجي ڏندن جي چڪاس ڪرائڻ جي اجازت ڏني.
81-9-25
رضوان پلي ۽ فيض کوکر کي گهرائي کين نيرن جي ماني کارائي ۽ ڪچهري ڪئي. جيل جو ڪلرڪ قادر بخش آيو، ڪچهري ڪيائين. پنهنجي درد جو داستان کڻي ڇيڙيائين. سڀڪو ڏکن سورن ۾ ڀريو پيو آهي، ڪوبه سورن کان خالي ناهي.
81-9-26
رضوان پليءَ جي ريسٽ ختم ٿي وئي هئي، ان ڪري ڊاڪٽر کان ٻئي هفتي جي ريسٽ لکرائي ڏنم. سپريڊنٽ سان رضوان لاءِ ڳالهايم ته کيس فيض کوکر وارن سان گڏ رکو، پر نه مڃيائين، ان ڪري جو جڏهن رضوان کان پهرئين ڏينهن سپريڊنٽ پڇيو هو ته تنهنجا مائٽ ڇاڪندا آهن؟ هن چيو ته زميندار آهن ۽ سپريڊنٽ کي پئسن جي لالچ آهي. اڄ غازي خان سمون ۽ بشير واتڻي، رضوان، مجيب ۽ منهنجي ملاقات تي آيا ۽ اسان کي رضوان جي پارت ڪيائون.
81-9-27
رضوان ۽ ڪيشي ڪچهري ڪرڻ آيا.
81-9-28
سپريڊنٽ احڪامات ٻڌايا ته ٻنهي بي ڪلاس جي وارڊن جا ٻاهريان دروازا بند ڪيا وڃن. شام جو سپاهيءَ کي چيم ته دروازو کول ته اسان ٻاهر چڪر ڏينداسين. سپاهي دروازو کولي هليو ويو. موٽي اچي مون کي ٻڌايائين ته صوبيدار چيو آهي ته وڃي بند ڪرين، نه ته سپريڊنٽ نوڪريءَ مان ڪڍي ڇڏيندئي. مون کيس چيو ته سپريڊنٽ يا صوبيدار کي وڃي چؤ ته ”بي ڪلاس“ وارا چون ٿا ته توهان پاڻ اچي دروازو بند ڪريو. گهڙي کن کان پوءِ سپاهي جان محمد موٽي آيو ۽ چيائين ته صاحب چوي ٿو ته ڀلي چڪر ڏين پر وارڊ ڏي نه وڃن. رات جو اٺين بجي ڌاري معمول جي خلاف چڪر ۾ سيٽيون ۽ برجين جا گهنڊ وڄڻ لڳا. دير سان سپاهي اسان جي وارڊ ڏي آيو. پڇڻ تي ٻڌايائين ته چڪر جي چوٿين بيرڪ ۾ ”سنڌي مهاجر“ جو جهيڙو ٿي پيو آهي، جنهن ۾ ڪافي قيدي زخمي ٿي پيا آهن.
81-9-29
صبح جو ڊاڪٽر وٽ اسپتال ۾ ويس ته اتي علي گوهر شاهه ۽ محرم مير بحر ٻڌايو ته صبح به اسپتال جي ڇٻر تي جهڳڙو ٿي پيو هو، جنهن ۾ سپريڊنٽ سنڌي ڇهه قيدي گهرايا آهن ۽ انهن جي حمايت ۾ سنڌي قيدين ”ڀتو“ وٺڻ بند ڪري ڇڏيو آهي. جڏهن سپريڊنٽ کي ”ڀتي“ نه وٺڻ جي خبر پئي ته انهن ڇهن ئي سنڌي قيدين کي سواءِ ڪنهن سزا ڏيڻ جي چڪر ۾ موٽائي ڏنائين ۽ پوءِ قيدين ”ڀتو“ ورتو. حقيقت ۾ قيدين وٽ ڪنهن به مطالبي کي مڃرائڻ لاءِ بک هڙتال يا ”ڀتو“ نه وٺڻ، جيل انتظاميه خلاف وڏو هٿيار آهي. آغا نور احمد ڪچهريءَ تي آيو. مير الهه بخش ٽالپر ۽ سندس ڀائرن جي گلا پيو ڪري. ٻڌايائين ته اڄ کان هنڊي ڌار ڪري امان الله شاهاڻيءَ سان گڏائي اٿم. مون کيس چيو ته امان الله شاهاڻيءَ جي ڪڏهن گِلا ڪندين؟ ته خاموش ٿي ويو.
81-9-30
صبح جو ايل.ايم.سي اسپتال ويس. ايم.ايس ٻارهين بجي تائين ويهاري ڇڏيو. پوءِ ليٽر تي صحيح ڪري ڏنائين ۽ اسان ڏندن جي شعبي ۾ وياسين. ڊاڪٽرن چڪاس ڪئي ۽ ڏنگن جي اسڪيلنگ ڪيائون ۽ چيائون ته چار دفعا ڏندن جي صفائي ٿيندي، ان کان پوءِ سور ۽ رت بند ٿي ويندا. ذوالفقار علي شاهه کي سندس گهر فون ڪيم، پاڻ ڪونه هو. سندس ننڍو ڀاءُ اعجاز علي شاهه ملڻ لاءِ آيو. اسپتال ۾ ڊاڪٽر محمد هاشم لانگاهه، ڊاڪٽر بنده علي ٻرڙو (مورو) ۽ ڊاڪٽر عبيدالله شاهاڻي مليا، جن ماني کارائي ۽ ڪچهري ٿي.
81-10-1
ڀٽو ڪلارڪ چيو ته مارشل لاء وارن تنهنجي لاءِ لکيو آهي ته علي محمد شاهه جڏهن به اسپتال وڃي ته اسان کان موڪل وٺجو ۽ جنهن تاريخ تي وڃي ته اسان کي اطلاع ڏجو. مان سپريڊنٽ سان ڳالهايو ۽ کيس چيو ته صرف هڪ دفعي لاءِ چئن مهينن کان پوءِ اجازت ملي آهي. هاڻي وري جيڪڏهن اجازت لاءِ لکندا ته خبر ناهي ته مارشل لاء وارا ڪيتري دير لائيندا. ان ڪري صاحب، اختر شاهه، جيلر ۽ ڀٽو ڪلارڪ کي چيو ته ٻيهر اجازت وٺڻ جي ضرورت ناهي. صرف جنهن ڏينهن تي علي محمد شاهه اسپتال وڃي، ان تاريخ تي مارشل لاء وارن کي ليٽر لکي ڇڏيو. سڪندر شاهه، فيض کوکر ۽ رضوان پلي ڪچهريءَ تي آيا.
81-10-2
آغا نور محمد آيو. سندس ڳالهين مان معلوم ڪيو ته ”بي ڪلاس“ وارڊ مان سخت بيزار ٿي پيو آهي ۽ هن وارڊ ۾ اچڻ جا سانباها ٿو ڪري.
81-10-3
صبح جو آغا نور احمد آيو. سخت پريشان هو. قمر راڄپر ۽ ابوبڪر زرداريءَ جو خيال آهي ته آغا ”بي ڪلاس“ وارڊ ۾ اسان جي خلاف ڳالهيون ڪيون آهن، ان ڪري اهميت نه ڏيڻ کپي. مون کين چيو ته هڪ سنڌي قيدي آهي، اسان جي وارڊ ۾ هلي اچي ٿو، ان سان ملڻ جلڻ اسان جو اخلاقي فرض آهي. قمر راڄپر مون کي چيو ته ماڙيءَ تي ڪم آهي، گڏجي هلون. ماڙيءَ ۾ وياسين. احمد حسين جيلر سان ملي صاحب وٽ وياسين. کيس رضوان پليءَ لاءِ چيوسين ته فيض کوکر سان گڏ رکيس. صاحب بلڪل انڪار ڪيو. مون قمر کي چيو ته صاحب بي عزتو آهي، هن کي عزت جي ڪابه خبر ڪانهي، هن کي صرف پئسه کپن، ڇاڪاڻ ته سورهين تاريخ هن جون نياڻيون شادي ٿيون ڪن. منهنجي ان چوڻ تي سپريڊنٽ چيو ته مان بلڪل پئسه وٺان ٿو ۽ وٺندس. مون کان هوم سيڪريٽري ۽ جيلن جو آءِ.جي ڏوڪڙ ٿو وٺي. مون کيس چيو ته توکي نه آءِ.جي کي پئسه ڏيڻا آهن، نه هوم سيڪريٽريءَ کي. توکي آفيم لاءِ ۽ ڇوڪرين جي شاديءَ لاءِ پئسن جي ضرورت آهي. ان تان هڪٻئي سان تکو ڳالهايوسين. رحيم ماڇي ۽ سڪندر شاهه چيو ته ابوبڪر زرداري روز روز اسان جي کولين ڏي اچي ٿو ۽ رضوان سان چرچا ڪري ٿو ۽ رضوان اسان کي دانهون ٿو ڏئي، ان ڪري اوهان ابوبڪر کي سمجهايو، نه ته سٺو نه ٿيندس. مون کين منع ڪئي ته اخلاق جي حدن اندر رهجو.
81-10-4
ماڙيءَ تي ويس. اتي رضوان پليءَ جا مائٽ ڍورو نارو (عمر ڪوٽ) کان آيا هئا. سُست لڳو پيو هو. مون کيس چيو ته خير آهي؟ هٿ به ٿڌا لڳا پيا اٿئي. چيائين، مارشل لاء وارن منهنجن مائٽن کان پنجاهه هزار روپيه رشوت جا گهريا آهن ۽ چيو اٿن ته ڏوڪڙ ڏيو ته ڇوڪرو جيل مان آزاد ڪيون. ان ڪري مان مائٽن کي چوان ٿو ته پنجاهه هزار روپيه مون کي ڏيو، آءٌ ٻه سال جيل ۾ ويٺو آهيان.
اڄ خبر پئي ته شاهه محمد شاهه، ابوبڪر ۽ قمر راڄپر جي ملاقات لاءِ آيو. قمر راڄپر کان پڇيم، جنهن چيو ته مون کي خبر ناهي.
81-10-5
سزا يافته (پڪن) قيدين جو ڪلارڪ قادر بخش وڏي بورچيخاني جي قيدين کي ڪاٺيون ڏيڻ ويو پئي ته مون کي سڏ ڪيائين ۽ چيائين ته، ”تون معافي نامو لکي ڏي ۽ آزاد ٿي وڃ.“ مون کيس چيو ته، ”جيڪڏهن ڪو ماڻهو تنهنجا حق غضب ڪري توکي اذيتون به ڏئي ۽ جيل ۾ به وجهي ته تون ان کان معافي وٺندين؟“ چيائين: ”سوال ئي پيدا نٿو ٿئي. مان ته ان سان وڙهندس.“ مون کيس چيو ته، پنجابي ۽ مهاجر سنڌ ۽ سنڌي ماڻهن سان اهڙو ظلم ڪن ٿا ته پوءِ مان قوم پرست ۽ انقلابي ڪارڪن آهيان، مان شاهه لطيف جي ان شعر جو پيروڪار آهيان ته:
جي لوڻ لڱين لائين، چيري چيري چم،
ته مون ڪر اڳي نه ڪيو، اهڙو ڪوجهو ڪم،
جان جان دعوا دم، تان تان پرت پنهوار سين.
مون کي چيائين ته، ”مون تو سان صرف ان ڪري ڳالهه ڪئي جو ڪالهه شاهه محمد شاهه آيو هو ۽ قمر ۽ ابوبڪر کان ڏهه ڏهه هزار روپين جي بانڊ تي صحيح ۽ معافي نامي جي درخواست تي صحيحون وٺي کڻي ويو.“ مون کيس چيو ته، ”هر ڪنهن جو پنهنجو پنهنجو ضمير آهي.“ پاسڪو جو آفيسر حسين بخش کوسو آيو، ڪچهري ڪيائين ۽ ٻڌايائين ته مارشل لاء وارا پئسه ٿا گهرن، جلد ئي آزاد ٿي ويندس.
81-10-6
آغا نور احمد آيو. منجهند تائين ڪچهري ڪيائين. پاسڪو جو آفيسر حسين بخش کوسو موڪلائڻ آيو ۽ ٻڌايائين ته دال واري سيٺ ۽ مون کان مارشل لاء وارن ستر هزار روپيه ورتا آهن. في الحال ضمانت تي آزاد ٿيو آهيان، پوءِ ڪيس ختم ڪرڻ جو وعدو ڪيو اٿن.
81-10-7
ڪورٽ ۾ شنوائيءَ تي ويس. مون سان گڏ ”پيپر ڪيس“ جا رضوان پلي، علي نواز خاصخيلي، جيو راج، فيض کوکر به گڏ هئا. سينٽرل جيل خيرپور کان رسول بخش ٿيٻو ۽ قمر ڀٽي به آيا. رسول بخش ٻڌايو ته عيد کان پوءِ ستت ئي نارا جيل بدلي ڪرائي ايندس. لال بخش چانڊيو، غلام حسين جويو، نور احمد چانڊيو، قربان علي شاهه جو منشي موسيٰ ڀٽي ۽ محترم علڻ خان ٿيٻو ملاقات ڪرڻ لاءِ آيا. ٻي شنوائي 10-21 تي ملي. موٽي جيل تي پهتاسين. سڀني دوستن کي پنهنجي وارڊ ۾ وٺي آياسين ۽ گڏجي ماني کاڌي سين.
81-10-8
ماڙيءَ ۾ ويس. هيڊ ڪلارڪ محمد خان کي صبحاڻي عيد جي لاءِ ٽن ڪڪڙن لاءِ پئسه ڏنم. شاهه محمد شاهه به ماڙيءَ ۾ مليو. قمر ۽ ابوبڪر جي ملاقات ڪرڻ لاءِ آيو هو. سزا يافته قيدين جا پڪا ڪپڙا ڦاٽل هئا، ان ڪري مون کي چيائون ته احمد حسين جيلر کي چؤ ته اسان کي گودام مان ڪچا ڪپڙا ڏئي ته اسان صبحاڻي عيد نماز تي پائينداسون ۽ وري ٻئي ڏينهن تي جمع ڪرائي ڇڏينداسون. مون احمد حسين کي چيو، جنهن گودام منشي شاهد کي گهرائي چيو ته ڪچا ڪپڙا ڀلي قيدين کي ڏيو. اڄ ڪافي قيدي آزاد ٿيا، جن ۾ اڪثريت مارشل لاء جي سزا يافته ۽ ڪيس هلندڙ قيدين جي هئي، جن ۾ راحب مير جت ۽ سندس سترهن ٻيا همراهه، فيض محمد کوکر ۽ جيو راج به آزاد ٿيا. حاجي پنهور ڀانن جو به موڪلائڻ آيو ۽ آزاد ٿي ويو. رضوان عيد ڪارڊ موڪليو.
81-10-9
صبح جو معمول مطابق ساڍي چئين بجي اٿيس. محمد شير سپاهي ٻه ڪڪڙيون پنجين بجي ڌاري ڏئي ويو. ان وقت ئي سير ڏئي ڇلي، ٺاهي تيار ڪيم ته دروازو به کليو. گوشت بورچيءَ جي حوالي ڪري مان ڏاڙهي وغيره ٺاهي چڪر ۾ عيد نماز لاءِ ويس. حقيقت ۾ مون کي نماز جو ايترو خيال نه هو، جيترو قيدي دوستن سان ملڻ جو خيال هو. نماز مون کان اڳ پڙهي ڇڏيائون، ان کان پوءِ علي نواز خاصخيلي ڇهين نمبر بيرڪ ۾ وٺي ويو، جتي چانهه بسڪوٽ کارايائين. بعد ۾ علي محمد، ايوب شورو، غفار چنو، رضوان پلي، علي نواز خاصخيلي، مشتاق عباسي، مقبول سمون، ”ناچيز“ سڪندر شاهه لڪياري، رحيم ماڇي، ميراڻو کوسو، آغا نور احمد، محرم مير بحر، نديم پنهور گڏجي آياسين ۽ ناشتي جي ماني سڀني گڏجي کاڌي. شام جو رضوان ۽ سڪندر شاهه اسان کي چانهه بسڪوٽ جي دعوت ڏني، جيڪا بند وارڊ ۾ گڏجي کاڌي سين.
81-10-10
گذريل عيد تي هتي نارا جيل ۾ سڀني قيدين کي هڪٻئي سان ملڻ جي اجازت هئي، پر هن عيد تي جيل انتظاميه اها رعايت واپس ورتي آهي. جيل سپرنٽنڊنٽ سان ملي کيس چيم ته عيد جي خوشيءَ ۾ قيدين سان سختي نه ڪريو. چيائين ته، قيدين ۾ ٻه مخالف پارٽيون آهن. هڪ پارٽي چڪر ۾ آهي ۽ ٻي ٻاهر وارڊ ۾ آهي. ٿي سگهي ٿو ته آزاديءَ سان گهمڻ ڦرڻ ڪري پاڻ ۾ وڙهي پون. شام جو جيل سپرنٽنڊنٽ اسان جي وارڊ ۾ قربانيءَ جو گوشت ڏياري موڪليو.
81-10-11
وارڊ جي دوستن کي چيم ته رضوان پلي جساف جو ميمبر آهي، ان ڪري سندس ماني بي ڪلاس وارڊ ۾ پچرائي ڏجيس. سڀني متفق ٿي چيو ته ڀلي ڏجيس.
81-10-12
سڪندر شاهه لڪياري آيو. مون کي ٽي سؤ روپيه امانت لاءِ ڏنائين ۽ چيائين ته، بابا ملاقات ڪرڻ آيو آهي. تون هلي کيس سمجهاءِ ته مون کي ”بي ڪلاس“ ڪرائي ڏي ۽ سپرنٽنڊنٽ کي بابا ۽ تون گڏجي چؤ ته رضوان پليءَ کي ”هوا بندر“ جي کولين ۾ رکن. مان ساڻس گڏجي ماڙيءَ تي ويس. سندس والد سائين مهدي شاهه کي بي ڪلاس لاءِ چيم، جنهن چيو ته جلدي بي ڪلاس ڪرائيندو سانس. رضوان لاءِ سپرنٽنڊنٽ کي ٻنهي گڏجي چيو، جنهن رضوان کي هوا بندر تي رکڻ لاءِ جمعدار کي گهرائي چيو.
81-10-13
رضوان پلي مون وٽ آيو. چيائين ته منهنجي ملاقات اڌ ۾ ختم ڪري ڇڏي اٿن، تون ڊپٽي سپرنٽنڊنٽ کي هلي چؤ ته وڌيڪ ملاقات جي اجازت ڏئي، ضروري ڳالهه ٻولهه ڪرڻي آهي. مان ساڻس گڏجي ويس. ڊپٽيءَ کي چيم، جنهن ملاقات جي اجازت ڏني، ليڪن ملاقاتي دير ٿي وڃڻ ڪري ٻاهران هليا ويا. رضوان چيو ته منهنجا پان ماڙيءَ جي سپاهين رکي ڇڏيا آهن، اُهي وٺي ڏي. مون کيس وٺي ڏنا.
81-10-14
علي نواز خاصخيلي جيڪو رضوان جي ڪيس ۾ جوابدار آهي، ان کي پنهنجي وارڊ ۾ وٺي آيس. منجهند جي ماني گڏجي کاڌي سون. رضوان کي به گهرايم. ٻنهي پاڻ ۾ ڪچهري ڪئي. سپرنٽنڊنٽ کي برداشتيءَ لاءِ چيم، جنهن صوبيدار مير عالم کي گهرائي چيو ته بي ڪلاس وارڊ ۾ برداشتي موڪلي ڏي.
81-10-15
اسان جي وارڊ جي پوئين پاسي کولين ۾ هڪ نوجوان سورهن سالن جو قيدي بند ڪيو اٿن. سندس دماغ درست ناهي، رڳو گاريون پيو ڏئي ۽ جلان ڦلان پيو ڳالهائي. بلڪل اُگهاڙو ويٺو آهي. مان ڪپڙا کڻي آيس، سپاهيءَ کي منٿ ڪيم ته هن کي ڪپڙا پاراءِ، جنهن مون کان ڪپڙا وٺي زبردستي هن کي پارايا. معلوم ٿيو ته پوليس جي تشدد ڪري ههڙو حال ٿيو اٿس. ڊاڪٽر سان مليس. کيس چرئي جي دوا لاءِ چيم، جنهن چيو ته جيل جي اسپتال ۾ دوائون ڪونه آهن، باقي لکي ڏيان ٿو، توهان پنهنجي پئسن مان ٻاهران گهرائي کارايوس. دوائن لاءِ آغا نور احمد کي چيم، جنهن دوائون گهرائي ڏنيون ۽ چرئي کي وزن کارايوسين.
81-10-18
سول اسپتال لاءِ قيدين کي وٺي وڃڻ لاءِ گهڻو ڪري هر اربع جي ڏينهن تي پوليس ايندي آهي. جيئن ته ايندڙ اربع تي منهنجي شنوائي آهي، ان ڪري مان اسپتال وڃي نه سگهندس. آءٌ ماڙيءَ ۾ ويس. اختر شاهه جيلر ۽ ڀٽو ڪلرڪ کي چيم ته مون کي اسپتال موڪليو، جن چيو ته سروسز اسپتال ٻه قيدي وڃن ٿا، تون به انهن سان گڏجي وڃ، ليڪن سپاهي مون کي وٺي وڃڻ لاءِ تيار نه هئا. ظهير سپاهيءَ کي پاسي تي وٺي ويس. کيس چيم ته ”توکي خرچي ڪرائيندس، مون کي وٺي هل.“ جيڪو راضي ٿيو ۽ اسپتال وٺي ويا. ڪورٽ واري پوليس گاڏيءَ ۾ چڙهي اچي ڪورٽ ۾ لٿاسون. اتي قربان، ارباب ۽ متارو ڏاهري مليا، جيڪي مارشل لاء ڪورٽ ۾ شنوائي تي آيل هئا. قربان ٻڌايو ته حسن باغي جيل مان آزاد ٿي ويو آهي. اسان وحدت ڪالونيءَ ۾ سروس اسپتال آياسون. ڊاڪٽر ٻنهي قيدين کي ڏسي سول اسپتال ليٽر ٺاهي ڏنو. آئوٽ وارڊ وارو ڪلرڪ دير سان اچڻ ڪري ٻارهين بجي سول اسپتال آياسون. ڏندن جي اسڪيلنگ ڪرايم. اتي فقير رحمت الله هيسباڻي ۽ عبدالرزاق انصاريءَ سان ڪچهري ٿي. سپاهيءَ کي چيم ته مون کي شهر ۾ ڀائي خان جي چاڙهي تي وٺي هل، اتي توکي پئسه ڏيندس. مون کي قربان علي شاهه جي آفيس وٺي آيا. اتي فرمان علي شاهه ۽ قربان علي شاهه سان ڪچهري ٿي. شام جو جيل تي موٽي آياسين. جيل تي جيئن ماڙيءَ ۾ داخل ٿياسين ته سڄي عملي کي پريشان ڏٺم. ٻڌايائون ته پوليس لائين مان فون آئي آهي ته علي محمد شاهه فرار ٿي ويو. سپرنٽنڊنٽ مون کي گهرايو. آفيس ۾ ويس ته اتي غلام رسول لاشاري ۽ ابوبڪر زرداري به ويٺا هئا. سپرنٽنڊنٽ دير سان اچڻ لاءِ پڇيو. مون کيس چيو ته ڊاڪٽر دير ڪرائي ڇڏي آهي. پوءِ پوليس لائين فون ڪري کين ڏاڍو دٻايائين. ابوبڪر زرداري سپرنٽنڊنٽ کي چيو ته اسان کي ڇو گهرايو اٿئي؟ کين چيائين ته علي محمد شاهه جي گهر جي ائڊريس پڇڻ لاءِ، پر جيئن ته هي اچي ويو آهي، هاڻي بس!
81-10-19
رضوان پليءَ سان مليس، جنهن چيو ته سپرنٽنڊنٽ ستين نمبر ۽ اٺين نمبر بيرڪ جي عملدار علي نواز چانڊيو کي چيو آهي ته رضوان کي ستين نمبر بيرڪ ۾ بند ڪيو. مان علي نواز سان وڃي مليس، جنهن ٻڌايو ته هوا بندر جي کولين واري سپاهي ارشد صاحب وٽ شڪايت ڪئي آهي ته بي ڪلاس جا قيدي رضوان سان ڪچهري ڪرڻ ٿا اچن، ان ڪري صاحب اهو حڪم ڏنو آهي. جهول ضلع سانگهڙ جو شاگرد قيدي فقير غلام رسول مهر نارا تي پهتو. کيس ستين نمبر بيرڪ ۾ بند ڪيائون. مان صاحب سان ملڻ ويس ته جيئن رضوان ۽ فقير غلام رسول کي هوا بندر جي کولين ۾ رکڻ لاءِ چوان، پر ڪونه هو ۽ ڊپٽيءَ معذرت ڏيکاري.
81-10-20
آغا نور احمد، تنوير ۽ خدا بخش ٻگهيو ڪچهريءَ تي آيا. رضوان چيو ته مون کي ستين نمبر بيرڪ مان نه ڪڍرائجو. باقي فقير غلام رسول لاءِ صاحب کي چيم، جنهن کيس ”هوا بندر“ جي کولين ڏي رکڻ جي اجازت ڏني.
81-11-12
رضوان پلي، علي نواز خاصخيلي ۽ آءٌ ملٽري ڪورٽ ۾ شنوائيءَ تي گڏجي وياسين. سينٽرل جيل خيرپور کان رسول بخش ٿيٻو ۽ قمر ڀٽي به شنوائي تي آيا. ملاقات تي ابوبڪر بُلو، لعل بخش چانڊيو، علي گوهر ٻگهيو، ملاقات ڪرڻ آيا. سڀني کي وري شنوائي 11-26 جي ملي. جيل تي ماڙيءَ ۾ پهتاسين ته سپرنٽنڊنٽ مون کي گهرايو ۽ رعب مان چوڻ لڳو ته توهان سائي ڀاڄي بصر وغيره آڻيو ٿا، جيڪو جيل جي قانون مطابق غير قانوني آهي. مون کيس چيو ته اسان ”بي ڪلاس“ جا قيدي آهيون، توهان به ڪچو راشن ٿا ڏيو. مون جيڪڏهن ڀاڄي آندي آهي ته ڏوهه ڪونه ڪيو اٿم. ان تي جيل بدلي ڪرڻ جي ڌمڪي ڏنائين. مون کيس چيو ته ڀلي جيل بدلي ڪري ڇڏيو، اها اسان لاءِ وڏي ڳالهه ناهي. مان وارڊ ۾ پهتس ته سپاهي سائي ڀاڄي ۽ سامان کڻي آيو ۽ چيائين ته لنپي صاحب موڪليو آهي.
81-11-13
ايوب شورو، عنايت کوسو ۽ رضوان ڪچهري ڪرڻ آيا. ڊپٽي علوي به ڪچهريءَ تي آيو. جيڪو وقت ڪچهري ڪيائين، ان ۾ رڳو اڳوڻو جيل سپرنٽنڊنٽ محبوب کي گهٽ وڌ ڳالهائيندو رهيو. ان لاءِ ٿي کيس برو ڀلو چيائين، جو اهو هن کي رشوت جي پئسن مان حصو ڪونه ڏيندو هو.
81-11-14
وارڊ ۾ ويٺا هئاسين ته قمر راڄپر کي مقدم وٺڻ آيو ۽ کيس چيائين ته ڊي.ايم.ايل.اي (ڊپٽي مارشل لاء ايڊمنسٽريٽر) گهرايو آهي. ٻارهين بجي منجهند جو موٽي آيو. ٻڌايائين ته کيس آزاد ڪيو اٿن. ڪهڙن شرطن تي يا نه؟ وڌيڪ اسان کي ڪجهه به نه ٻڌايائين ۽ آزاد ٿي جيل جي ماڙيءَ کان ٻاهر نڪتو.
81-11-15
ڊپٽي علوي سان مليس. کيس فنائل جو ڊٻو ۽ برداشتي ڏيڻ لاءِ چيو ۽ کيس چيم ته فقير غلام رسول مهر جي ماني اسان بي ڪلاس ۾ تيار ڪري ڏينداسون، ان جي اجازت ڏيو، جيڪا اجازت ڏنائين.
ڊاڪٽر هادي بخش لغاريءَ سان مليس. کيس اسپتال موڪلڻ لاءِ چيم، جنهن منهنجي گذريل اسپتال وڃڻ واري سلپ گهرائي، ان تي ٻٽيهون نمبر رجسٽر ڀريائين ۽ ايندڙ اربع تائين واعدو ڪيائين ته اسپتال موڪلينداسون.
81-11-17
لنپي سپرنٽنڊنٽ شيخ مجيب ۽ مون کي گهرائي چيو ته توهان کي ڪابه تڪليف هجي ته ڊپٽي يا مون کي چوندا ڪريو، مان توهان کي وي.آءِ.پي جي حيثيت سان برتاءُ ڪندس. ولي محمد شاهه جي سيوهڻ تاريخ آئي آهي.
81-11-18
اڄ ”ڇهن حدن جي قتل ڪيس“ جا جوابدار اي.ايس.آءِ شاهه محمد ليکي، صوبيدار چوڌري يعقوب ۽ سپاهي اسان جي وارڊ ۾ آيا. مون کي چيائون ته دعا ڪريو ته اڄ ڪيس مان آزاد ٿيون، حالانڪ پاڻ اڳ ۾ مون سان شيخ مجيب جي روبرو اقرار ڪيو هئائون ته ڪن ماڻهن جي لالچ ۽ وڏن عهدن تي ترقي ڏيارڻ جي ڪري اسان انهن ڇهن ئي حدن کي بي گناهه قتل ڪيو هو. بهرحال، مون کين چيو ته هن ڪورٽ مان ته توهان آزاد ٿيو يا نه، پر بيگناهه سنڌي ماڻهن جو خون توهان کي زندگي ڀر سُک سان سمهڻ نه ڏيندو. بس! پوءَ ته پيرن تي ڪِري پيا، منٿون ۽ آزيون پيا ڪن.
شام جو خبر پئي ته حرن واري قتل ڪيس ۾ پوليس جي سڀني ماڻهن کي ڪورٽ سزاءِ موت جو حڪم ڏنو.
81-11-22
اڄ سپرنٽنڊنٽ ستين ۽ اٺين نمبر بيرڪن ۾ چڪر هڻڻ ايندو، ان ڪري اسان جي بي ڪلاس وارڊ جي سپاهي ٻاهريون دروازو بند ڪري ڇڏيو ۽ ٻارهين بجي تائين نه کوليائين.
شام جو لقمان سپاهي مون وٽ آيو ۽ چيائين ته نورو ساند ۽ انور بدمعاش پاڻ ۾ وڙهي پيا آهن. توهان گڏجي هلو ۽ انهن کي سمجهائيو ته ٺهي وڃن. مان ساڻس گڏجي ويس ۽ هنن جو ٺاهه ڪرائي ڇڏيم.
81-11-23
سپرنٽنڊنٽ لُنپي اسان جي وارڊ جو چڪر ڏيڻ آيو. مختصر ڳالهه ٻولهه کان پوءِ ڊپٽي علويءَ کي چيائين ته هنن شاگردن جو سينٽرل جيل حيدرآباد بدلي ڪيو. اڄ رضوان پليءَ جو بي ڪلاس ٿي ويو.
81-11-24
ولي محمد شاهه لڪياري سيوهڻ واري مون کي چيو ته ڊاڪٽر هادي بخش لغاريءَ ڏي گڏجي هل ۽ کيس چؤ ته منهنجو ٻاهر اسپتال ۾ وڃڻ لاءِ ٻٽيهون نمبر رجسٽر ڀري ته جيئن مان شهر کي چڪر ڏئي اچان. گڏجي وياسين ۽ ڊاڪٽر رجسٽر ڀري ماڙيءَ تي موڪليو. جڏهن پوليس آئي ته رضوان اسان جي وارڊ ۾ سامان کڻي آيو ۽ مون سان کوليءَ ۾ گڏ اچي رهڻ لڳو.
81-11-26
اڄ شنوائيءَ لاءِ تيار ٿي ماڙيءَ ۾ پهتاسين. ساڍي يارهين بجي تائين پوليس ڪانه آئي. جيل انتظاميه سڀني شنوائي وارن قيدين کي واپس پنهنجن پنهنجن بيرڪن ۾ موڪليو. جيئن ته رضوان جي اڄ ”بي ڪلاس“ ٿيڻ کان پوءِ پهرين شنوائي هئي، ان ڪري خوش هو ته کيس اڄ هٿڪڙي نه لڳندي، پر پوليس نه اچڻ ڪري ڏاڍو مايوس ٿيو. سندس مائٽ ۽ ننڍڙو ڀاءُ ڪاشف پلي ملاقات ڪرڻ آيس ۽ منهنجي ملاقات تي فرمان علي شاهه آيو ۽ ٻڌايائين ته 12-17 جي تاريخ ملي آهي.
81-11-27
علي نواز خاصخيليءَ پئسه ڏياري موڪليا ته سامان گهرائي ڏيو. ماڙيءَ جي دروازي تي سپاهي صابر کي پئسه ڏنم، جنهن سامان وٺي آڻي ڏنو. رات جو ڊپٽي علوي، جيلر اختر شاهه ۽ احمد حسين گڏجي آيا، جن چيو ته سپرنٽنڊنٽ صاحب جو حڪم آهي ته شام جو چئين پنجين بجي جيل جي ٻين قيدين جو ٽوٽل بند ٿئي ٿو، توهان به انهن سان گڏ بند ٿيندا ڪيو ۽ هينئر به اٺين بجي ٿيو. اسان کيس چيو ته ماني کائي پوءِ بند ٿيون ٿا.
81-11-28
سپرنٽنڊنٽ کي ملڻ لاءِ پرچي لکي سون، جنهن مون کي گهرائي چيو ته بند ٿيڻ واري مسئلي تي ڊپٽيءَ سان وڃي ڳالهاءِ. ڊپٽيءَ سان مليس. ٿوري بحث مباحثي کان پوءِ رات جو اٺين بجي بند ٿيڻ تي متفق ٿياسون. رات جو اٺين بجي کولين ۾ بند ٿياسون.
81-11-30
سپرنٽنڊنٽ لنپي رائونڊ ڏيڻ لاءِ اسان جي وارڊ ۾ آيو. اڳئين دفعي کان اڄ چڱي نموني ڳالهه ٻولهه ڪيائين.
81-12-3
سڪندر شاهه ڏي هوا بندر تي رضوان ۽ مان گڏجي وياسون. کيس بي ڪلاس وارڊ ۾ وٺي آياسين ۽ منجهند جي ماني گڏجي کاڌي سون.
81-12-8
امتياز شاهه، محمد خان ابڙو ۽ لال بخش چانڊيي، ولي محمد شاهه، شيخ مجيب الرحمٰن ۽ منهنجي ملاقات ڪرڻ آيا.
81-12-9
اسپتال جي پوليس اچڻ ڪري امان الله شاهاڻي ۽ مان سول اسپتال وياسون. اتي مان هڪ سپاهي کي وٺي سائين ميهر علي شاهه جي بنگلي تي ويس. اتي اعجاز علي شاهه مليو. بعد ۾ ذوالفقار علي شاهه ۽ شبير علي شاهه به مليا. مڊوي هوٽل تي ماني گڏجي کاڌي سون. کانئن موڪلائي قربان علي شاهه جي گهر ويس. ڀاڄائي ڏاڍو خوش ٿي ته توهان آزاد ٿي آيا آهيون. جڏهن مون کيس چيو ته ڏوڪڙن جي ڪرامت آهي، صرف توهان سان ملڻ آيو آهيان، وري جيل تي واپس ويندس ته ڏاڍو ڏک ٿيس.
81-12-10
رضوان، آءٌ ۽ شيخ مجيب ڪمري ۾ ويٺا هئاسون ته منشيءَ چيو ته توهان کي هڪ قيدي ٻاهر سڏي ٿو. ٻاهر نڪتس ته امان الله شاهاڻي، نظام ۽ مشتاق بيٺا هئا، جن چيو ته ولي محمد شاهه جي ڳالهائڻ جو رويو درست ناهي، ان ڪري کيس سمجهايو. شام جو ولي محمد شاهه کي ٻاهر اڪيلائي ۾ وٺي کيس سمجهايم، جنهن پنهنجي غلطي تسليم ڪئي ۽ آئنده لاءِ وعدو ڪيائين ته شڪايت نه ٿيندي.
احمد حسين جيلر کي چيم ته بخت کُهاوڙ کي محرم ملاح ۽ علي نواز خاصخيليءَ سان گڏ ڇهين نمبر بيرڪ ۾ بند ڪيو، جنهن شام جو بخت جو ٽوٽل ڇهين نمبر بيرڪ ۾ ڪرايو.
81-12-11
چڪر عملدار علي نواز چانڊيو کي چيم ته بخت کهاوڙ کي بي ڪلاس وارڊ ۾ موڪل. بخت آيو، ڏاڍي ڪچهري ٿي. منجهند جي ماني گڏجي کاڌي سون.
81-12-12
اڄ لاکيڻي لطيف سرڪار جو ڀٽ شاهه تي ميلو آهي. سنڌ جي گورنر ايس.ايم عباسي سنڌي قوم مٿان احسان ڪري حيدرآباد ڊويزن ۾ موڪل ڪرڻ جو اعلان ڪيو آهي. ڪيڏي نه ڏک جي ڳالهه آهي جو لطيف کي حيدرآباد ڊويزن جو شاعر سمجهي صرف هن ڊويزن جي رهاڪن لاءِ موڪل ڪرڻ جو اعلان ڪيو آهي. افسوس ته ان ڳالهه جو آهي ته پاڪستاني ڪرڪيٽ ٽيم يا هاڪي ٽيم رڳو راند کٽي ايندي آهي ته سڄي پاڪستان ۾ موڪل جو اعلان ڪيو ويندو آهي. اقبال جهڙي بدڪردار ۽ شرابي شاعر جي ورسيءَ تي سڄي پاڪستان ۾ موڪل ڪئي وڃي ٿي، پر هن انسانيت جي علمبردار شاهه عبداللطيف ڀٽائيءَ جو ڏوهه صرف اهو آهي ته سنڌ ۾ پيدا ٿيو، پنجاب ۾ پيدا نه ٿيو. اها سزا اسان کي ملي ٿي. مون کي يقين آهي ته جڏهن ڏيهه مان ڏول لهندو ۽ مارو پنهنجي ملير ۾ آزاد گهمندا ڦرندا، تڏهن لطيف هڪ آزاد ملڪ جو قومي شاعر هوندو ۽ هينئر ته اسان وٽ آهي به، پر اسان جا پنهنجا پٽڪا ۽ ٽوپيون پايو، اجرڪ ڪلهن ۾ وجهيو بيٺا ڌارين جي دلالي ڪن. شل هيءَ قوم اکيون کولي نڀاڳ جي ننڊ مان سجاڳ ٿئي.
81-12-14
قربان علي ٻگهيو مورو مان ملاقات ڪرڻ آيو. راشد جو خط آندائين. ارباب علي شاهه، غلام سرور شاهه، غلام شاهه، ابراهيم واهوجو ۽ ٻيا دوست ڀٽ شاهه جي ميلي تان زيارت ڪري ميلي جي مٺائي کڻي آيا ۽ ڪچهري ڪيائون.
ولي محمد شاهه جي ملاقات آئي. کيس ٻڌايائون ته ڏينهن ٻن ۾ آزاد ٿي ويندين.
81-12-16
شيخ مجيب ۽ مون صلاح ڪئي ته ولي محمد شاهه آزاد ٿيڻ وارو آهي، هن جي گڏجي الوداعي دعوت ڪجي. اڄ ئي ٻاهران سامان گهرائي، آزاد ٿيڻ جي خوشيءَ ۾ آغا نور احمد، مير الهه بخش ٽالپر آف چُکي، مير بچل خان، مير ڇٽل خان، غلام رسول لاشاري، امان الله شاهاڻي، نظام پنهور، مشتاق عباسي، ايوب شورو، سڪندر شاهه، عنايت کوسو، دائود ڪنڀر، غفار چنو، فقير غلام رسول مهر، ادريس ناريجو، بهاول لغاري، محرم ملاح، علي نواز خاصخيلي، بخت کهاوڙ، ڊاڪٽر هادي بخش، سڀني کي ماني کارائي سون.
81-12-17
رضوان ۽ آءٌ ملٽري ڪورٽ ۾ شنوائيءَ تي وياسون. اڄ رضوان کي بي ڪلاس هئڻ ڪري هٿڪڙي ڪانه لڳي هئي، ان ڪري ڏاڍو خوش هو. سندس ملاقات تي ڪاشف پلي ۽ عارف آيا هئا ۽ کيس ٻڌايائون ته تنهنجو ضامن ٿي ويو آهي ۽ اڄ آزاد ٿيندين. رسول بخش ٿيٻو ۽ قمر ڀٽي سينٽرل جيل خيرپور کان شنوائيءَ تي آيا. ملاقات تي ابوبڪر بُلو، لال بخش چانڊيو ۽ حسن باغي آيا.
جيل تي پهتاسين. رضوان جي ضمانت جا ڪاغذات سندس سؤٽ ڊاڪٽر علي شير پلي کڻي آيو ۽ شام جو چئين بجي آزاد ٿي ويو.
81-12-18
علي نواز خاصخيلي، محرم ملاح ۽ ادريس ناريجو ڪچهريءَ تي آيا ۽ وري ڊپٽي علوي آيو، جنهن چيو ته رضوان آزاد ٿي ويو آهي، مٺائي کاراءِ. ڪافي جا ٻه ڪوپ ٺهرائي کيس پياريم ۽ روانو ٿي ويو.
81-12-20
اڄ هوا بندر جي کولين ڏي نظام پنهور سان ڪچهري بيٺي ڪيم ته اوچتو لنپي سپرنٽنڊنٽ اچي ويو ۽ مون کي چيائين ته بي ڪلاس جا قيدي آهيو، ان جو مطلب اهو ناهي ته توهان سڄي جيل ۾ جنهن تنهن سان وتو ڪچهريون ڪندا. مون کيس چيو ته ضروري ڪم هو، ٻاهر ڀڄي ڪونه ٿي وياسون، جيل ۾ اندر آهيون، ايترو خوف ڇو ٿو ٿئي؟ بهرحال، بُڙ بُڙ ڪندو هليو ويو.
81-12-23
صبح جو سڪندر شاهه ڪچهري ڪرڻ آيو. مجيب ۽ مان گڏجي کيس هوا بندر تي ڇڏڻ وياسون. اتي بيٺا هئاسون ته انور ۽ اڪبر پوو پاڻ ۾ وڙهي پيا. سڪندر شاهه وڃي کين ڇڏايو. انور اچي گاريون ڏيڻ لڳو. ان تي عنايت کوسو چيس ته تون ڪنهن کي ٿو گاريون ڏين؟ چيائين ته پنهنجي دشمنن کي گاريون ٿو ڏيان.
شام جو عنايت کوسو آيو، جنهن چيو ته انور صبح مجيب کي گهٽ وڌ پئي ڳالهايو. اسان ٽئي مجيب، آءٌ ۽ عنايت گڏجي وڃي انور جي هنڊيوال نوروءَ کي چيو ته کيس سمجهائي، جنهن چيو ته هر وقت ميڊريڪس جون گوريون کايو ٿو وتي. گهڻو ئي سمجهايانس ٿو پر نٿو مڙي، توهان مون کي معاف ڪريو. اسان پاڻ ۾ ڳالهايو پئي ته انور به اچي ويو ۽ گهٽ وڌ ڳالهائڻ شروع ڪيائين. ان تي مجيب ۽ مان هن سان وڙهي پياسين. ان دوران سڪندر شاهه به اوچتو اچي ويو، جنهن سپاهيءَ کان زوري ڏنڊو کسي انور کي سينڌ وارو ٺڪاءُ ڪرايو. رت جا گهارا ٿي ويس. بس پوءِ ته سپاهي محمد شير سيٽي وڄائڻ شروع ڪئي، جنهن تي سڄي جيل جو عملو ڀڄندو آيو ۽ اچي انور کي ڇڏايو. اسان کي ماڙيءَ تي وٺي ويا. سپرنٽنڊنٽ اسان کان سواءِ پڇڻ جي چيائين ته توهان جو بي ڪلاس ختم ٿو ڪريان ۽ شيخ مجيب کي جيڪا جيل قانون تحت معافي ملي هئي، اها به ختم ڪيائين ۽ سڪندر شاهه کي ڏنڊا ٻيڙيون هڻي بند وارڊ ۾ رکيائون.
81-12-24
صبح جو مير عالم صوبيدار آيو، جنهن چيو ته صاحب انور کي خوش ڪرڻ لاءِ سڪندر شاهه کي ڏنڊا ٻيڙيون هنيون آهن، باقي توهان جي بي ڪلاس ختم ڪونه ڪندو ۽ سڪندر شاهه جون ڏنڊا ٻيڙيون به کلي وينديون. ٿوري دير کان پوءِ ڊپٽي سپرنٽنڊنٽ علوي، نئون جيلر رمضان جيڪو اختر شاهه جي جاءِ تي آيو آهي، گڏجي آيا ۽ اسان کي چيائون ته توهان لکيل پڙهيل آهيو، جذباتي نه ٿيندا ڪيو. باقي توهان جو بي ڪلاس ختم نه ٿيندو ۽ نه وري مجيب جي معافي ختم ٿيندي. سڪندر شاهه لاءِ چيائون ته ان کي جلدي کولرايون ٿا. اڄ ولي محمد شاهه لڪياري ضمانت تي آزاد ٿي ويو.
81-12-25
صبح جو جيئن جيل جو ٽُوٽل کليو ته جيلر احمد حسين ٿوري دير ويهڻ کان پوءِ چيائين ته انور ۽ نوروءَ کي بدلي ڪرڻ جو مون بندوبست ڪري ڇڏيو آهي، توهان مطمئن رهو. ٻڌايائين ته مير عالم صوبيدار رٽائر ٿي ويو آهي، ان ڪري مون کي باغ پارٽيءَ لاءِ قيدي ڪڍڻا آهن، توهان ٻه ڪوپ ڪافيءَ جا ٺاهي موڪليو.
81-12-26
جيل جو ٽوٽل کلڻ کان پوءِ چڪر ڏي اندر سيٽيون وڄڻ شروع ٿي ويون. خبر پئي ته بخت کهاوڙ ۽ فقير حسين پاڻ ۾ وڙهي پيا آهن. ڊپٽيءَ کي ملڻ لاءِ پرچي لکيم، جنهن گهرايو. ماڙيءَ ۾ ويس ته شاهه محمد شاهه، قمر راڄپر ۽ سميع مڱريو ابوبڪر زرداريءَ جي ملاقات ڪري رهيا هئا. قمر، شيخ مجيب کي به ملاقات لاءِ گهرايو. ڊپٽيءَ کي چيم ته بخت کي چڪر مان ڪڍي هوا بندر جي کولين ڏي رکو. بخت وڃڻ لاءِ راضي نه هو، پر مون کيس چيو ۽ پوءِ اوڏانهن وڃي بند ٿيو.
مجيب ۽ آءٌ گڏجي احمد حسين جيلر جي آفيس واري ڪمري ۾ وياسون. مجيب جو ڪارڊ ڏٺوسون، جنهن ۾ جهڳڙي جي ڪري ٻارهن ڏينهن معافي ختم ڪري ڇڏي اٿس ۽ جيلر ٻڌايو ته صاحب چيو آهي ته بي ڪلاس ختم ڪرڻ لاءِ به ليٽر لکي اچ ته بالا عملدارن کي موڪليون. اسان کيس چيو ته ڀلي ختم ڪيو، جيل ته هونئن ئي آهي، وڌيڪ توهان ڇا ڪندؤ؟
81-12-27
مشتاق عباسي آيو، جنهن ٻڌايو ته ڊاڪٽر هادي بخش لغاري سپرنٽنڊنٽ کي چيو آهي. جيڪا معافي ختم ڪئي اٿس يا بي ڪلاس ٽوڙڻ لاءِ جيڪو ليٽر ٿي لکيائين، هاڻي نه ڪندو. مجيب جي ملاقات تي سندس وڏو ڀاءُ شيخ حبيب الرحمٰن ۽ علڻ خان ٿيٻو آيا.
عنايت کوسو لٺ کڻي انور ساند سان وڙهڻ لاءِ آيو، پر سڄي جيل ۾ سيٽيون وڄي ويون. جهيڙو نه ٿيو. سپرنٽنڊنٽ ٻنهي ڌرين کي گهرائي ٺاهه ڪرائي ڇڏيو ۽ بخت کهاوڙ ۽ فقير حسين جو به ٺاهه ڪرائي ڇڏيائين.
81-12-28
لنپي سپرنٽنڊنٽ اسٽاف سوڌو چڪر هڻڻ لاءِ آيو. ڊاڪٽر هادي بخش کي چيائين ته هي ڏس علي محمد شاهه ۽ مجيب سياسي قيدي ٿيا آهن ۽ وتن ٿا ماڻهن سان وڙهندا. ان تي ڊاڪٽر چيس ته توهان کي جيڪڏهن ڪير گهٽ وڌ ڳالهائي ته پوءِ توهان ڇا ڪندؤ؟ ان تي چيائين ته مان معاف ڪندوسانس. ڊپٽي علوي ۽ احمد حسين چيس ته، انور ۽ نورو بدمعاش ۽ نشئي آهن، اها ڪا وڏي ڳالهه نه آهي.
شام جو سپاهي ٻڌايو ته عنايت کوسو وارڊ جي ڇت تي چڙهي ويهي رهيو ۽ مطالبو ڪيائين ته دائود ڇوڪرو ساڻس کوليءَ ۾ بند ڪيو. جيل وارن وعدو ڪري ڇت تان هيٺ لاٿس، پوءِ ته ڏاڍي مار ڪڍي، ڏنڊا ٻيڙيون هڻي بند وارڊ ڪري ڇڏيائونس.
81-12-29
مجيب ۽ آءٌ گڏجي ڊاڪٽر سان ڪچهري ڪرڻ وياسين. اتي خبر پئي ته بخت کهاوڙ ۽ عنايت کوسو کان سواءِ باقي سڀني کي چڪر ۾ موڪليو اٿن. ڊاڪٽر صاحب چيو ته مون سپرنٽنڊنٽ کي چئي ڇڏيو آهي، اهو معافي ۽ بي ڪلاس ختم نه ڪندو.
احمد حسين جيلر جو ماڻهو آيو ته توهان کي گهرايو اٿس. مان وڃي ساڻس مليس. چيائين ته توهان اسپتال ويندا ڪيو ته مون کي يا ڊپٽي کي پرچي لکي، اجازت وٺي، پوءِ ويندا ڪيو، ڇاڪاڻ ته ٻيا قيدي اعتراض ڪن ٿا.
81-12-30
ابوبڪر زرداريءَ کي ڊي.ايم.ايل.اي گهرايو. دير سان وڃڻ ڪري ميجر محبوب قادر چيس ته صبحاڻي اچجانءِ ۽ جنرل صاحب سان اچي ملجانءِ.
81-12-31
ابوبڪر زرداري ڊي.ايم.ايل.اي آفيس ويو. منجهند جو موٽي آيو ۽ ٻڌايائين ته کيس آزاد ڪيو اٿن ۽ اڄ جيل مان آزاد ٿي ويو.
جنوري 1982ع کان جون 1982ع
شنوائيءَ تي ملٽري ڪورٽ ويس، اُتي لال بخش چانڊيو، فقير داد کوسو، ابوبڪر بُلو، محمد صالح راهپوٽو، غلام نبي سومرو ملاقات ڪرڻ آيا. سينٽرل جيل خيرپور کان رسول بخش ٿيٻو ۽ قمر ڀٽي به آيا. سينٽرل جيل حيدرآباد کان قربان ارباب آيو. تاريخ 82-7-28 جي ملي.
اڄ بخت کهاوڙ، مقبول سمون، گُلو ۽ چنيسر ڀچو کي جيل بدلي ڪري ڇڏيائون. انهن جو ڏوهه صرف اهو هو جو آءِ. جي جيل جي چڪر هڻڻ وقت کيس چيائون ته جيل انتظاميه چرس ۽ هيروئن ٿي کپائي ۽ غريب قيدين سان ظلم ٿي ڪري.
82-1-14
سپرنٽنڊنٽ لنپي آيو، جنهن اسان کي چيو ته توهان بي ڪلاس وارڊ نمبر ٻه ڏي بدلي ٿي وڃو، ڇاڪاڻ ته هن وارڊ کي ”سزا وارڊ“ ٺاهيو اٿئون. شام جو سامان کڻي بي ڪلاس وارڊ ۾ رکيوسون. شيخ مجيب، امان الله شاهاڻي سان کوليءَ ۾ بند ٿيو. آءٌ ۽ فقير غلام رسول مهر هڪ ننڍڙي کوليءَ ۾ بند ٿياسون، ڇاڪاڻ ته ٻين کولين کي دروازا لڳل نه هئا. ڊپٽي ۽ جيلر چيو ته صبحاڻي توهان کي دروازا هڻائي ڏينداسون.
82-1-15
کوليءَ کي دروازو (ڄاريءَ جو) هڻي ڏنائون. بجلي ۽ پاڻيءَ جا ڪنيڪشن پڻ ٺاهي ڏنائون. مجيب ۽ مون سائين جي.ايم سيد جي سالگرهه لاءِ ڪيڪ گهرايو.
82-1-17
اڄ سن جي سائين غلام مرتضيٰ شاهه (جي.ايم سيد) جي سالگرهه ملهائڻ لاءِ چڪر مان محرم ملاح، سڪندر شاهه، مشتاق، غفار چنو، ادريس ناريجو، امان الله شاهاڻي ۽ ٻيا اٽڪل پنجاهه کن قيدي اسان جي وارڊ ۾ آيا.
سالگرهه جو ڪيڪ مون ڪاٽيو. ان کان پوءِ سنڌ جي سيد اعظم جي زندگي، سياسي جدوجهد ۽ سنڌ سان ڪيل آزاديءَ جي واعدي متعلق تقرير ڪيم.
82-1-18
محمد حسن کوسو ميهڙ ضلع دادو جو قيد ٿي آيو آهي. ٽنڊي ڄام ڏي زمين تان سندس ۽ هن جي ڀاءُ لونگ خان کوسو جو جهڳڙو، حاجي راول پهوڙ ۽ محمد حسين پٺاڻ سان آهي، ان ڪيس ۾ آهي. ڪچهري ڪيائين. ڏاڍو زنده دل ۽ سچو سنڌي ماڻهو آهي.
شام جو موٽيو کوسو، خدا بخش ۽ حمل کوسو آيا، جن چيو ته ماڙي تان معلوم ڪري ڏي ته اسان جو مارشل لاء وارن ڇا جو ليٽر موڪليو آهي؟ مان ويس پر آفيس بند ٿي وئي، خبر نه پئجي سگهي.
82-1-17
ماڙي تي ويس. هيڊ ڪلرڪ محمد خان ڀٽو کي چيم ته مارشل لاء وارن جو ليٽر حمل کوسو وارن لاءِ آيو آهي، ان ۾ ڇا لکيل آهي؟ جنهن احمد حسين جيلر کان پڇي ٻڌايو ته ڪوبه اهڙو ليٽر نه آيو آهي. مون کي انديشو آهي ته هنن کوسن کي ڪوڙا هڻڻ لاءِ تاريخ مقرر ڪري ليٽر لکيو اٿن.
82-1-20
برادرم ارباب علي شاهه ملاقات ڪرڻ آيو. شام جو جيل بند ٿيڻ کان پوءِ سپاهيءَ ٻڌايو ته گودام جي اڳيان واري ميدان تي ٽڪ ٽڪي اچي رکي اٿن. خبر ناهي صبحاڻي ڪنهن کي ڦٽڪا لڳندا.
82-1-21
معمول جي خلاف چڪر جو وڏو دروازو ۽ بي ڪلاس جو ٻاهريون دروازو بند ڪري ڇڏيائون. بعد ۾ پتو پيو ته غلام محي الدين کوسو، موٽيو کوسو ۽ خدا بخش ٻگهيو کي ڦٽڪا لڳي رهيا آهن ۽ مارشل لاء جا فوجي آفيسر ڪرسين تي ٽيڪ ڏيو ويٺا آهن.
ڦٽڪا هڻڻ واري جاءِ تي مقرر ٿيل سپاهي قمر اسان جي وارڊ ۾ آيو. مون کانئس ڦٽڪن بابت پڇا ڪئي. ٻڌايائين ته خدا بخش ٻگهيو ڇهن ڦٽڪن لڳڻ کان پوءِ بيهوش ٿي ويو، ان ڪري کيس ڊاڪٽر وڌيڪ ڦٽڪا هڻڻ کان جهليو، پر فوجي ميجر چيو ته هڻي ڇڏيو. ان تي ڊاڪٽر چيس ته لکت ۾ آرڊر ڏي ته ڀلي هڻن، ٻي صورت ۾ مان هڻڻ نه ڏيندس. ميجر لکي ڏنو ۽ هن کي لاهي هيٺ ويهاريائون. باقي موٽيو کوسو ۽ غلام محي الدين کوسو ويهه ويهه ڪوڙا کائي، هيٺ لهي، ميجر ڏي منهن ڪري، شهپرن کي وٽيندا، چڪر ڏي پيرين پنڌ هليا ويا.
آءِ.جي جيل منظور احمد پنهور سالياني چڪاس ڪرڻ لاءِ آيو. هڪ سال سزا لڳل قيدين کي پندرنهن پندرنهن ڏينهن معافي ڏنائين. نارا جيل جي ويهارو کن قيدين کي فائدو مليو. ان معافي ملڻ جي ڪري شيخ مجيب الرحمٰن آزاد ٿي ويو ۽ اسان جي وارڊ جو برداشتي قادر بخش مهيسر به آزاد ٿي ويو.
82-1-22
ستين نمبر بيرڪ جا ڇوڪرا قيدي اسان جي وارڊ جي ڀرسان واري کولين ۾ اچي بند ڪيا اٿن. سڄو ڏينهن ڌمچر ۽ هل هنگامو لڳو پيو هو.
82-1-23
فقير غلام رسول مهر کي محمد خان ڀٽو ڪلرڪ مارشل لاء وارن طرفان چارج شيٽ ڏئي ويو، جنهن ۾ لکيل آهي ته توهان پنج جنوري 1981 تي مرحوم ذوالفقار علي ڀٽي جي سالگرهه تي ڪيڪ ڪاٽيو، مٺائي ورهائي ۽ نظريه پاڪستان جي خلاف نعرا هنيا.
ڪيڏي نه تعجب جي ڳالهه آهي ته فقير غلام رسول مهر ان تاريخ تي نارا جيل ۾ قيد آهي ۽ مارشل لاء جا فوجي چارج شيٽ ڏين ٿا ته توهان ڪيڪ ڪاٽيو ۽ نظريه پاڪستان جي خلاف نعرا هنيا آهن.
82-1-24
فقير غلام رسول مهر شنوائي تي ويو. کيس وري صبحاڻي جي تاريخ ڏنائون. محرم ملاح، سڪندر شاهه، حسن کوسو ڪچهري تي آيا.
82-1-25
فقير غلام رسول کي وري به مارشل لاء وارن شنوائي ڏني آهي. حسن کوسو آيو، جنهن چيو ته کيس مارشل لاء وارن ڏي درخواستون لکي ڏي. مون کيس چيو ته اجايو ٿو چيچڙي ۾ ٻانهن ڦاسائين، هنن کي هرو ڀرو ٿو پنهنجي ڪيس جو حال احوال لکين. مارشل لاء جي فوجين جو اهو حشر آهي جو فقير غلام رسول قيد آهي ۽ لکن ٿا ته تو ڪيڪ ڪاٽيو آهي. پوءِ ٺهيو ڪيائين.
82-1-27
فقير غلام رسول ۽ آءٌ گڏجي شنوائيءَ تي ملٽري ڪورٽ وياسون. اتي رسول بخش ٿيٻو ۽ قمر ڀٽي به سينٽرل جيل خيرپور کان آيا. سينٽرل جيل حيدرآباد کان قربان ارباب آيو. رسول بخش ٻڌايو ته کيس سينٽرل جيل سکر بدلي ڪيو اٿن. گل محمد دل سينٽرل جيل حيدرآباد مان آزاد ٿي اسان جي ملاقات لاءِ آيو ۽ لطف عباسي به آزاد ٿي ڳوٺ روانو ٿي ويو.
ملاقات تي سيد زوار نقوي، بلبل کورواهي، وفا رضا بلوچ، قاسم، نواز ڳاهوٽي، فرمان علي شاهه، لال بخش چانڊيو آيا. اڄ خبر پئي ته سڪندر شاهه جو ضامن ٿي ويو آهي. سڀني دوستن کي 2-10 جي تاريخ ملي.
82-1-28
ادريس ناريجو آزاد ٿي ويو. محرم مارو ڍول ۽ سچل پنهور گڏجي آيا. ڏاڍا مزاحيه ٽوٽڪا ٻڌايائون.
82-1-29
محرم آيو ۽ بعد ۾ خدا بخش ٻگهيو به آيو، جنهن ٻڌايو ته سڀاڻي باقي رهيل چوڏهن ڦٽڪا لڳڻ جو حڪم نامون فوجين موڪليو آهي. مون کانئس پڇيو ته هن دفعي وري بيهوش ٿيندين ڇا؟ چيائين ته اڳئين دفعي مون کي لاڳيتو ٽي ڏينهن بخار آيا هئا ۽ بخار ڇڏئي کي هڪ ڏينهن به نه گذريو ته ڦٽڪا لڳا هئا، ان ڪري بيهوش ٿي ويو هوس. مون کيس چيو ته فوجي ڌاريا پنجابي آهن، انهن جي اڳيان مڙس ٿجان، ٻاهر وڃي چوندا ته سنڌي سُست آهن. چيائين ته دعا ڪر، سڀاڻي رڪارڊ ٽوڙي ڏيکاريندوسانءِ.
82-1-30
خدا بخش ٻگهيو کي ڦٽڪا لڳا. ڦٽڪن لڳڻ کان پوءِ ٽڪ ٽڪيءَ تان لهي، ڦٽڪن هڻڻ مهل جيڪا چڊي پارائيندا آهن، اها ميجر جي سامهون لاهي، اگهاڙو ٿي ڪپڙا پائڻ لڳو. ميجر کي ان ڳالهه تان ڏاڍي ڪاوڙ لڳي ۽ تڪڙو تڪڙو ماڙي ڏي هليو ويو. شام جو خدا بخش مون وٽ آيو ۽ فاتحانه انداز ۾ مرڪندي چيائين: ”سائين! فوجين مون کي ڦٽڪا هنيا ۽ مون کين ... ڏيکاري ڇڏيو.“
آغا نور احمد ۽ آءٌ گڏجي ڊاڪٽر هادي بخش لغاري وٽ وياسون. کيس پنهنجي ۽ آغا لاءِ چيم ته ٻٽيهون نمبر رجسٽر ڀري ته اسپتال مان چڪر به ڏئي اچون ۽ دوا به وٺي اچون. رجسٽر ۾ لکي ماڙيءَ تي موڪليائين. ڊاڪٽر صاحب ٻڌايو ته، ”اڄ خدا بخش ڪمال ڪري ڇڏيو. ميجر جي آمهون سامهون اگهاڙو ٿي بيهي رهيو.“
82-1-31
رضوان پلي، علي نواز خاصخيلي، ڊاڪٽر طيب ۽ چندر ملاقات ڪرڻ آيا. علي نواز چيو ته هي دوست ايل.ايم.سي ڄامشورو ۾ ڊاڪٽري پڙهندا آهن ۽ عمرڪوٽ جا آهن. توهان کي ڏسڻ ۽ ملڻ آيا آهن.
82-2-1
آءٌ ۽ آغا نور احمد گڏجي اسپتال وياسون. آغا پنهنجي وڏي ڀاءُ آغا نور نبي سان ملڻ لاءِ سندس آفيس گول بلڊنگ هليو، پر پاڻ ڪونه مليو. ليڪن سندس پٽ زرار خان مليو. اسان اسپتال وياسين. اتي زرار ۽ پرويز گل پٺاڻ جيپ ڪاهي آيا. دوا وٺي گڏجي آغا نور نبي خان جي گهر ريشم گلي آياسين. منجهند جي ماني به اتي کاڌيسون. مون قربان علي شاهه سان سندس آفيس ڀائي خان جي چاڙهي تي ملاقات ڪئي. زرار خان اسان کي جيپ تي کڻي نارا جيل تي ڇڏي ويو. فقير غلام رسول کي وري 2-4 جي تاريخ ملي آهي.
82-2-2
اڄ نئين آيل جيلر جمال الدين مري سان مليس. کيس شام جو سائي ڀاڄي ۽ ”جنگ“ اخبار لاءِ چيم ته هڪ ڏينهن اخبار توهان پڙهو، ٻئي ڏينهن تي اسان کي موڪليندا ڪيو. واعدو ڪيائين. ڪافي وقت کان پوءِ سنڌي جيلر آيو آهي ۽ هيءُ ڏسڻ، ڳالهائڻ، ٻولهائڻ ۾ ڏاڍو اخلاق وارو ٿو لڳي. اڳتي ڏسون ته ڇا ٿو ڪري؟
82-2-3
جمال مري جيلر سائي ڀاڄي ۽ اخبار جنگ ڏياري موڪلي. بهاول لغاري جي ضمانت هاءِ ڪورٽ رد ڪري ڇڏي، ان ڪري وري جيل تي پهچي ويو.
82-2-4
فقير غلام رسول شنوائي تي ويو. وري کيس 2-7 جي تاريخ ملي. خبر ناهي ته ڇو هن کي شنوايون پيا ڏين؟ نه ته اڪثر ڪري ائين ٿيندو آهي ته جنهن کي به چارج شيٽ ملندي آهي ته ڏينهن ٻن ۾ ان کي سزا لڳندي آهي. حسن کوسو، موٽيو کوسو، دائود عرف شمن ڪنڀر، ٺارو شاهه جو بهاول لغاري ۽ موٽن پالاري ڪچهري تي آيا.
82-2-5
ڀرايو ٽئونگل، فقير غلام رسول ۽ مون کي دعوت ڏئي چڪر جي ڇهين نمبر بيرڪ ۾ وٺي ويو. شام جو خبر پئي ته باغ پارٽيءَ جو هڪ قيدي ٻاهران ڀڄي ويو آهي. سپاهي کي سِسپينڊ، شاهد مقدم کي ڏنڊا ٻيڙيون هڻي بند وارڊ ڪيو اٿن.
محرم مارو ڍول امير البحر ۽ علي نواز چانڊيو چڪر عملدار گڏجي آيا. محرم چيو ته آغا نور احمد کي چؤ ته سندس وڏي ڀاءُ آغا نور نبي خان ڏي چٺي لکي ڏئي، ڇا ڪاڻ ته اهو ايڪسائيز انسپيڪٽر آهي ۽ ڪالهه شام علي نواز کان چنگيزي انسپيڪٽر شراب جي بوتل کسي ويو آهي، اها وٺي ڏئي يا پئسه ڏئي. آغا کي چيم، جنهن چٺي لکي ڏني.
82-2-6
اڄ محرم وارن جي هنڊيوال ٻڌايو ته شراب لاءِ پئسه محرم، علي نواز چانڊيو کي ڏنا هئا ۽ علي نواز نه شراب ورتو نه ڪجهه، صرف پئسه کائڻ لاءِ آغا کان چٺي لکرائي اٿس ۽ محرم توهان سان ان لاءِ ڳالهه نه ڪئي ته سائين شراب پيئڻ تان ڳالهائيندو.
بهاول لغاري چيو ته شنوائي تي وڃان ٿو، توهان جمال مري جيلر يا ماڙي جي وڏي دروازي جي سپاهي سعيد کي چئي ڇڏجو ته منهنجو سامان نه روڪين. مان سعيد سپاهي کي چئي آيس ته توکي بهاول خرچي ڏيندو، تون ان جو سامان نه روڪجانءِ. بهاول سامان کڻي آيو. شام جو پنج روپيه سپاهي کي خرچي جا ڏنائين.
82-2-7
ڊپٽي علوي روزانه جسارت اخبار پڙهندو آهي. مون کيس چيو ته جسارت اخبار پڙهي اسان جي وارڊ ڏي موڪليندا ڪيو. واعدو ڪيائين ته موڪليندس.
82-2-8
ڊپٽيءَ اخبار جسارت ڏياري موڪلي. برداشتي حسين موروجو مون کي چيو ته فقير غلام رسول چرس ڏاڍو ٿو پئي، توهان ان کي جهليو. مون فقير کي چيو ته تنهنجي باڊي اڳيئي سنهڙي، ڦڦڙن جي مرض ۾ مبتلا آهين، وري ٿو چرس پيئين. اهو تنهنجي لاءِ به چڱو نه آهي ۽ نه وري اسان شاگردن لاءِ، ڇاڪاڻ ته عام قيدين تي اخلاقي طرح سان برو اثر پوندو ۽ چڱو ڪم به ڪونه آهي. مون سان ڪاوڙجي پيو ۽ ڳالهائي به ڪونه ٿو.
82-2-9
محرم مارو ڍول آيو. فقير غلام رسول ۽ پاڻ شنوائي تي ڪورٽ ڏي گڏجي ويا. فقير غلام رسول موٽي اچي ٻڌايو ته محرم کي سينٽرل جيل حيدرآباد بدلي ڪري ڇڏيو اٿن ۽ ڪورٽ تان سڌو سينٽر تي ويو. ڏاڍو ڏک ٿيو، تمام پيارو کل مک قيدي دوست هو.
82-2-10
فقير غلام رسول ۽ آءٌ گڏجي شنوائي تي وياسون. اتي سينٽرل جيل سکر کان رسول بخش ٿيٻو، سينٽرل جيل خيرپور کان قمر ڀٽي ۽ سينٽرل جيل حيدرآباد مان قربان ارباب، نور النبي عباسي، عنايت لغاري، الطاف تنيو شنوائي تي آيا.
ملاقات تي شيخ مجيب، رئيس علڻ خان ٿيٻو، ذڪاءُ الله شيخ، فقير داد کوسو، سيد زوار نقوي، وفا رضا بلوچ، شبير علي شاهه ۽ ٻيا ڪافي يونيورسٽي جا دوست آيا.
82-2-16
آغا نور احمد کي جيل سپرنٽنڊنٽ گهرائي چيو ته اسپتال لاءِ دوائون گهرائڻيون آهن، غريب قيدين جي توهان کي دعا ٿيندي، ڏيڍ سؤ روپيه ڏيو. موٽي آغا مون سان مليو ۽ چيائين ته هنن کي ٽڪو به نه ڏيان، پر ڇا ڪريان، منهنجو سزا وارو ڪارڊ آءِ.جي جيل وٽان پهچي ويو آهي. هاڻي پئسه نه ڏيندس ته سزا ۾ مليل معافي ڪاٽي ڇڏيندا. مون کان ڏيڍ سؤ روپيه گهريائين. مون وٽ ته ڪونه هئا. حسن کوسو کان هڪ سؤ چاليهه روپيه وٺي ڏنامانس، جيڪي ماڙيءَ تي ڏئي آيو.
82-2-17
آغا نور احمد جي ميرپور خاص ڪورٽ ۾ شاهدي جي شنوائي آهي. ڏاڍو پريشان آهي. مون کي چيائين ته ڊاڪٽر لغاري صاحب کي هلي چؤ ته مون کي سرٽيفڪيٽ ڏئي ته هي بيمار آهي ۽ شنوائيءَ تي نه اچي سگهندو. مون کيس چيو ته قيدي پيرَ پيا سوريندا آهن ته ٻاهر ڪا شنوائي اچي ته وڃي چڪر ڏئي اچون ۽ تون پاڻهي شنوائي آئي آهي ته به نه ٿو وڃين. چيائين ته مان ميرپور خاص ۾ رجسٽرار رهي آيو آهيان، اتي جا وڪيل مون کي جُهڪي سلام ڪندا هئا ۽ آفيسر ۽ شهر جا معزز ماڻهو مون کي عزت ڏيندا هئا. اڄ وري اتي آئون هٿڪڙيون پائي سپاهين سان گڏجي ڪونه ويندس.
ڊاڪٽر صاحب وٽ وياسين، جنهن آغا جي بيماريءَ جو سرٽيفڪيٽ ٺاهي ڏنو. ماڙيءَ ۾ محمد خان ڀٽو ڪلرڪ کي ڏنم ۽ آغا شنوائيءَ تي ڪونه ويو.
82-2-19
جمال الدين مري جيلر ۽ محمد خان ڀٽو هيڊ ڪلرڪ ماڙيءَ تي ماني گڏجي کاڌي. سڄو ڏينهن کوليءَ ۾ ويٺو رهيس ۽ ڪتاب پڙهيم.
82-2-20
مير الهه بخش ٽالپر، غلام رسول لاشاري وارن آغا نور احمد کي ٻارڻ جي ڪاٺين تان ڏاڍو گهٽ وڌ ڳالهايو ۽ وڙهڻ لاءِ تيار ٿي ويا. مس مس هنن کي ٿڌو ڪيم. سپاهي وڃي سپرنٽنڊنٽ کي ٻڌايو، جنهن ٻنهي ڌرين کي گهرائي ڀاڪر پارائي ڇڏيو.
82-2-22
حسن کوسو آيو. پڪن قيدين (سزا يافته) جي اٺين نمبر بيرڪ ۾ وٺي ويو. اتي قوم پرستيءَ تي کين ليڪچر ڏنم ۽ سنڌ ۽ سنڌي ماڻهن سان ٿيندڙ ظلمن کان کين واقف ڪيم. قيدي ڏاڍو متاثر ٿيا.
82-2-24
جيل سپرنٽنڊنٽ گهرائي چيو ته توهان قيدين کي سياسي ليڪچر ٿا ڏيو، ان ڪري اسان جو جيل جو انتظام خراب ٿيندو. توهان مهرباني ڪري پنهنجي وارڊ مان ٻين قيدين جي بيرڪن ۾ نه ويندا ڪيو. مون کيس چيو ته حق جي ڳالهه ڪرڻ ڏوهه ڪونه آهي. مون ڪابه غلطي ڪانه ڪئي آهي. چيائين ته سڀ ٺيڪ چيو اٿئي، پر اسان کي اها ڳالهه وڏي مصيبت ۾ وجهندي. مٿان جمال الدين مري جيلر آفيس ۾ گهڙي آيو، جنهن مسئلي کي ختم ڪري ڇڏيو.
امان الله شاهاڻي ماني کائڻ وقت سڀني دوستن جي روبرو مون کي چيو ته فقير غلام رسول منهنجي کوليءَ مان سڪل ڀنگ ڪڍي پاڻ ۽ بهاول لغاري ڪچي کائن پيا، تون کين سمجهاءِ. فقير به روبرو ويٺو هو. بس پوءِ ته رڳو پيو کلي ۽ چوي پيو ته امان الله غلط ڳالهه ٿو ڪري. بهرحال، مون وري به کيس منٿ ڪئي ته اهي اخلاقي برائيون ڪڍي ڇڏ ۽ تنهنجي صحت به چڱي نه رهندي.
82-2-25
اڄ فقير داد کوسو جا مائٽ ڦوٽو کوسو ۽ علي نواز کوسو قيدي ملڻ آيا ۽ فقير داد جا سلام به ڏنائون. کين چڪر ڏي ڇهين نمبر بيرڪ ۾ رکيو اٿن. چڪر عملدار کي هنن لاءِ پارت ڪيم.
82-2-26
قيدي ولي محمد کوسو عرف ولڻ، رمضان جيلر کي گاريون ڏنيون ۽ گهٽ وڌ ڳالهايو. سعيد سپاهي حسن کوسو ۽ صوبيدار صادق مون وٽ آيا ته تون هلي ولڻ کي سمجهاءِ ته هرو ڀرو جيل وارن کي گاريون ڇو ٿو ڏئي. مون ولڻ کي وڃي چيو، جنهن چيو ته: ”سائين! جيل جا پنجابي سپاهي ۽ جيلر ڀڙوا آهن. انهن کي ٿڪ لعنت لڳندي رهندي ته سڌا هوندا.“ مون کيس پاسي تي وٺي وڃي چيو ته: ”ڪانٽي کي ڇڪي رک، پر جيل قيدين کي به پاڻ سان ملاءِ، ائين نه ٿئي جو اڪيلو پيو پادر کائين.“
فقير غلام رسول مهر ۽ بهاول لغاري ڏاڍو چرس پيتو آهي. نشي ۾ ڌُت لڳا پيا آهن.
اڄ اخبار ۾ هڪ انتهائي دل ڏکوئيندڙ خبر ڇپيل آهي. منهنجو سنڌ يونيورسٽي ڄامشورو ۾ شعبه بين الاقوامي تعلقات جو استاد آغا احد جان وفات ڪري ويو آهي. ڏاڍو صدمو رسيو آهي. دل چڪنا چور ٿي پئي. اهڙا کلمک، پيارا، زنده دل، پيار محبت جا مجسما ۽ مسيحا انسان زندگيءَ ۾ ڀاڳ وارن ماڻهن کي اتفاق سان ملندا آهن ۽ سندن مٺڙيون مٺڙيون ڳالهيون ۽ ليڪچر دل تي اڻمٽ نقش ڇڏي ويندا آهن.
سامي سفر هليا، ڏُور چتائي ڏيهُه،
ڇڏي سُک ساڙيهُه، مٿي گنگا گجيا.
(شاهه)
82-2-28
شنوائي تي ڪورٽ ۾ ويس. اتي رسول بخش ٿيٻو، قمر ڀٽي، قربان، ارباب ۽ الهه بچايو مرڻاس به مارشل لاء ڪورٽ ۾ شنوائي تي پهتا. ملاقات تي رئيس علڻ خان ٿيٻو، رضوان پلي، علي نواز خاصخيلي، فقير داد کوسو، سيد زوار نقوي، وفا رضا بلوچ، مومن مليرائي، فقير امير علي قريشي ۽ فرمان علي شاهه آيا. وري تاريخ 3-13 ملي.
82-3-1
محمد حسن کوسو، علي احمد عمراڻي ۽ فقير علي محمد نوح پوٽو بي ڪلاس وارڊ ۾ ڪچهري ڪرڻ آيا ۽ چيائون ته صبحاڻي چڪر ۾ چوٿين نمبر بيرڪ جي قيدين توهان کي دعوت ڏني آهي ۽ چيو اٿن ته ڪچهري ڪري وڃو. جيل سپرنٽنڊنٽ رائونڊ ڏيڻ لاءِ آيو.
82-3-2
فقير علي محمد نوح پوٽو وٺڻ آيو ته چوٿين نمبر بيرڪ ڏي هلو. گڏجي وياسين. قيدين سان ڪچهري ڪيم ۽ کين قوم پرستي ۽ جيئي سنڌ بابت سمجهايم. ڪافي قيدين سوال جواب ڪيا.
آغا نور احمد مون وٽ آيو ۽ چيائين ته: ”توهان جمال الدين مري جيلر سان وڃي ڳالهايو ته جيل سپرنٽنڊنٽ کي مان پئسه ڏيندس، مون کي پندرنهن ڏينهن قيد جي سزا معاف ڪري، ڇاڪاڻ ته جيل سپرنٽنڊنٽ کي مختلف قانون ۽ قائدن تحت جيل مينوئل ۾ اختيار مليل آهي.“ مون آغا کي چيو ته جيڪڏهن توکي پئسه ڏيڻا آهن ته پوءِ پاڻ وڃي ڳالهاءِ، باقي آءٌ جمال صاحب کي منٿ ڪريان ٿو، پوءِ کٽي تنهنجي قسمت. جمال الدين مري جيلر سان وڃي مليس ۽ کيس آغا جي معافي لاءِ چيم، جنهن چيو ته آغا جي ڪيس ۾ مارشل لاء وارا دلچسپي وٺي رهيا هئا، ڇاڪاڻ ته آغا فوجين کي ٻن مهينن جي معافي لاءِ پنجاهه هزار روپيه ڏيڻ جي آڇ ڪئي هئي. جڏهن فوجي مارشل لاء وارا معافي ڏيڻ لاءِ تيار ٿيا ته آغا ڏوڪڙ ڏيڻ تان ڦري ويو. هاڻي جيڪڏهن اسان جيل انتظاميه وارا هن کي معافي ڏينداسين ته مارشل لاء وارا چوندا ته پئسه ورتا اٿن. مون آغا کي اچي ٻڌايو. ڏاڍو پريشان آهي.
82-3-3
محمد حسن کوسو، فقير علي محمد نوح پوٽو، علي احمد عمراڻي، شفيع محمد نظاماڻي، ربو ٽئونگل ۽ ڀيرو ٽئونگل ڪچهري ڪرڻ آيا ۽ تاس راند کيڏياسون.
امان الله شاهاڻيءَ ۽ مون کي آغا نور احمد اچي ٻڌايو ته توهان گڏجي وڃي ڊاڪٽر صاحب کي منٿ ڪيو ته سپرنٽنڊنٽ کان معافي وٺي ڏئي. اسان گڏجي ڊاڪٽر صاحب وٽ وياسون، پر ان چيو ته اسان کي مارشل لاء وارن جهلي ڇڏيو آهي ته مارشل لاء جي سزا يافته قيدين جي معافي ڏيڻ لاءِ نه سفارش ڪيو ۽ نه وري سرٽيفڪيٽ ڏيو. آغا کي اچي ٻڌايوسين، ڏاڍو مايوس ٿيو.
82-3-5
ڦوٽو کوسو آيو ۽ چيائين ته چوٿين نمبر بيرڪ جي قيدين چيو آهي ته سائين علي محمد شاهه کي وٺي اچ ته اسان سان ڪچهري ڪري. مان ساڻس گڏجي ويس ۽ بيرڪ جي سڀني سنڌي قيدين سان ڪچهري ڪيم.
82-3-7
فقير غلام رسول مهر کي ٻنهي ڪيسن ۾ ڇهه ڇهه مهينا سزا لڳي. ٻڌايائين ته مون ملٽري ڪورٽ جي انچارج ميجر کي چيو ته هڪ ڪيس ۾ ته مان جيل ۾ هوس ۽ ڪيس ڪوڙو آهي. چيائين ته ميجر ڪاوڙجي پيو ۽ چيائين ته هي ۽ پوليس وارا ڪوڙا آهن، تون سچو آهين؟
82-3-10
نثار ڇوڪري اچي ٻڌايو ته ماڙيءَ تي رضوان پلي، علي نواز خاصخيلي ۽ فيض کوکر ملٽري ڪورٽ مان سزا وٺي آيا آهن، توهان کي سڏيو اٿن. مان ماڙيءَ ۾ ويس. مون کان اڳ ۾ ئي جمال الدين جيلر کين بي ڪلاس وارڊ جي ڀرسان ڇوڪرا وارڊ ۾ رکيو آهي. رضوان کي سڄو ڏينهن بخار هو ۽ ستو پيو هو.
82-3-11
رضوان پلي، فيض کوکر ۽ علي نواز کوکر ڪچهري ڪرڻ آيا. جيئن ته اڳ ۾ به هن جيل ۾ رهي ويا آهن، ان ڪري هينئر ڪابه اهڙي تڪليف محسوس ڪانه ٿين.
جيل جي گُلو حجم اچي ٻڌايو ته يونيورسٽي جا شاگرد قيد ٿي آيا آهن، توهان کي سڏين ٿا. مان ماڙي تي ويس ته اتي شاگرد ته ڪونه هئا، ليڪن اسان جي جيئي سنڌ اسٽوڊنٽس فيڊريشن شاگرد اڳواڻ حفيظ سولنگي جو وڏو ڀاءُ ڊاڪٽر عبيدالله سولنگي ۽ بشير خان قريشي جو والد حاجي غلام مصطفيٰ قريشي ويٺا هئا. مان ساڻن وڃي مليس. ٻڌايائون ته هاڻ پوليس ۽ فوجي جيئي سنڌ جي شاگردن جي والدين کي گرفتار ٿا ڪن پيا. مان کين پنهنجي بي ڪلاس وارڊ ۾ وٺي آيس. ماني، چانهه کارايم. کين واپس اٺين نمبر بيرڪ ۾ ڇڏي آيس، ڇاڪاڻ ته جيل جي ٽوٽل بند ٿيڻ جي سيٽي وڄي چڪي هئي.
82-3-12
حاجي غلام مصطفيٰ قريشي ۽ ڊاڪٽر عبيدالله سولنگي کي اٺين نمبر بيرڪ مان وٺي آيس. سڄو ڏينهن اتي مون وٽ رهيا. شام جو کين بيرڪ ۾ ڇڏي آيس ۽ جمال الدين مري جيلر سان وڃي مليس ۽ کيس چيم ته هي ٻه ماڻهو اسان جي ساٿين جا والد آهن، انهن جي هر طرح پارت هجي. واعدو ڪيائين ۽ چيائين ته مون کي اڳواٽ ان ڳالهه جو احساس آهي.
82-3-13
شنوائي تي ڪورٽ ۾ ويس. رسول بخش ٿيٻو، قمر ڀٽي ۽ قربان ارباب وارا مون کان اڳ ۾ مختلف جيلن تان پهچي چڪا هئا. ملاقات تي سيوهڻ جو ولي محمد شاهه عرف پپو شاهه، رئيس علڻ خان ٿيٻو، وفا رضا بلوچ، لعل بخش چانڊيو، سيد زوار نقوي، عزيز مگسي، ڊاڪٽر مولا بخش ٿيٻو، قمر الزمان راڄپر ۽ ٻيا يونيورسٽي جا ساٿي ملاقات ڪرڻ آيا. الطاف تنيو کان سواءِ ٻين سڀني دوستن کي 3-29 تي تاريخ ملي.
82-3-14
جمال مري جيلر سان وڃي مليس ۽ کيس چيم ته اڄ جيل سپرنٽنڊنٽ رائونڊ دوران حاجي غلام مصطفيٰ قريشي ۽ ڊاڪٽر عبيدالله کي جيل بدلي ڪرڻ جو چيو آهي. واعدو ڪيائين ته هنن جو جيل بدلي ڪونه ٿيندو.
82-3-15
علي احمد عمراڻي آيو ۽ چيائين ته اسان جيڪي سنڌ وارن شاگردن جي والدين حاجي غلام مصطفيٰ قريشي ۽ ڊاڪٽر عبيدالله سولنگي جي ٽين نمبر بيرڪ ۾ دعوت ڪئي آهي. ان ۾ علي نواز خاصخيلي ۽ توهان به گڏجي هلو. ٽين نمبر بيرڪ ۾ وياسين. چانهه بسڪوٽ کارايائون. سڀني بيرڪ جي قيدين سان ڪچهري ٿي. شام جو فقير علي محمد نوح پوٽو ۽ حسن کوسو ڪچهري تي آيا.
82-3-17
آغا نور احمد پنهنجي سزا جو ٽوٽل ڪرائي آيو ۽ موٽي اچي ٻڌايائين ته صبحاڻي سزا ختم ٿيندي ۽ آزاد ٿيندس. آغا کي چانهه پارٽي ڏنم، جنهن ۾ حسن کوسو، فقير علي محمد نوح پوٽو، علي احمد عُمراڻي، شفيع محمد نظاماڻي، نظام پنهور، امان الله شاهاڻي، فقير غلام رسول، رضوان پلي، فيض کوکر، رحيم ماڇي، ڊاڪٽر عبيدالله سولنگي، حاجي غلام مصطفيٰ قريشي ۽ بهاول لغاري شريڪ ٿيا. مير الله بخش ٽالپر، غلام رسول لاشاري کي به دعوت ڏنم، پر چيائون ته اسان آغا سان ڳالهايون به ڪونه ٿا، ان ڪري اسان گڏجي نه ويهنداسون.
82-3-18
آغا نور احمد قيد جي سزا ڪاٽي جيل مان آزاد ٿيو. فقير غلام رسول سامان کڻي آغا واري ڪمري ۾ وڃي رکيو ۽ سڄو ڏينهن ڪچهري ڪئي سون.
82-3-19
ڊاڪٽر عبيدالله سولنگي مون کي چيو ته مير الله بخش ٽالپر کي ڳالهائڻ جي ڪابه فضيلت نه آهي ۽ انتهائي گندا لفظ ڪچهريءَ ۾ استعمال ٿو ڪري. ان تي فقير غلام رسول مهر به شڪايت ڪئي ۽ چيائين ته هڪ ڏينهن مير مون کي چيو ته 1942ع ۾ سانگهڙ جا ماڻهو انگريزن جو ٽپڙ ئي چٻاڙي ويا هئا. هاڻي ڇا ٿيو اٿن جو فوج سان نٿا وڙهن؟ بهرحال، مون ڊاڪٽر عبيدالله کي چيو ته توهان هرو ڀرو اهڙن ماڻهن سان ڇو ٿا ڪچهري ڪريو؟ چيائين ته مان هن کي ڏاڍو مهذب ۽ فضيلت وارو سمجهندو هوس.
82-3-20
ڊاڪٽر ولي محمد منهنجي ۽ ڊاڪٽر عبيدالله سولنگي سان ملاقات ڪرڻ آيو. فيض کوکر جو بي ڪلاس ٿي ويو. سامان کڻي اچي مون سان کوليءَ ۾ گڏ رهيو. شام جو خبر پئي ته هڪ سياسي قيدي آيو آهي. ملڻ لاءِ ويس، پر جيل جو ٽوٽل بند ٿي ويو هو، ان ڪري ملي نه سگهيس.
82-3-21
صبح جو سياسي قيديءَ سان ملڻ ويس. نالو صديق خان اٿس. لاهور جو رهاڪو آهي. سياسي وابستگي پيپلز پارٽي سان اٿس. حيدرآباد جي پي پي ورڪرن کي اسلحو مهيا ڪرڻ جو الزام اٿس.
ڊاڪٽر هادي بخش لغاري ٻڌايو ته سندس ترقي ٿي آهي ۽ کيس جيل تان بدلي ڪري ميرپور خاص سول اسپتال ۾ ميڊيڪل سپرنٽنڊنٽ مقرر ڪيو اٿن. صبحاڻي کين الوداعي دعوت ڏيڻ جو بندوبست ڪيم.
82-3-22
ڊاڪٽر هادي بخش لغاريءَ کي الوداعي دعوت ڏنم، جنهن ڊپٽي علوي، جمال الدين مري ۽ جيل آفيس جو سمورو اسٽاف، چڪر مان فقير علي محمد نوح پوٽو، شفيع نظاماڻي، علي احمد عمراڻي، ڦوٽو کوسو، علي نواز کوسو، ايوب شورو، بهاول لغاري، رضوان پلي، حاجي غلام مصطفيٰ قريشي، مير الله بخش ٽالپر ۽ سندس ڀائر، فيض کوکر، امان الله شاهاڻي، غلام رسول لاشاري، ڊاڪٽر عبيدالله سولنگي ۽ ٻين دوستن شرڪت ڪئي. دعوت کان پوءِ هڪ قيدي ڪريم بخش ڏاڍا انقلابي ڪلام ٻڌايا. اڄ شام جو ڊاڪٽر هادي بخش لغاري، حاجي غلام مصطفيٰ قريشي ۽ ڊاڪٽر عبيدالله سولنگيءَ کي جيل جي اسپتال ۾ بدلي ڪري اسپتال جون کٽون ڏنيون.
82-3-23
پيپلز پارٽيءَ جو سياسي قيدي صديق خان ڪچهريءَ تي آيو. موڪل جو ڏينهن هئڻ ڪري جيل ۾ ڪابه رونق ڪانه آهي.
82-3-25
مير الله بخش ٽالپر ۽ غلام رسول لاشاري، پيپلز پارٽي جي صديق خان سان ڪچهري ڪرڻ ويا. ان تان ڊپٽي علوي سخت ڏمرجي پيو اٿن ۽ سندن تيرهون نمبر رجسٽر ڀريو اٿس ۽ وارڊ جي انچارج سپاهي کي معطل ڪري ڇڏيائين. بعد ۾ جيل جي اسٽاف جي منٿ ميڙ تي سپاهيءَ کي نوڪريءَ تي بحال ڪيائين.
82-3-26
هوا بندر تان صديق خان ۽ علي احمد عمراڻي ۽ محمد حسن کوسو چڪر مان ڪچهري ڪرڻ آيا. صديق خان لاهور جي پيپلز پارٽي ڪارڪنن جا ڏاڍا مزيدار واقعا ٻڌايا.
82-3-27
رضوان پلي جو والد غلام مصطفيٰ پلي جيل تي پُٽ سان ملاقات ڪرڻ آيو. ملاقات ڄارين کان پئي ڪرايائون. رضوان اچي مون کي چيو، ڊپٽيءَ کي وڃي چيم، جنهن ماڙيءَ ۾ ملاقات ڪرائي.
تنوير عرف فوجيءَ کي اڄ ڪورٽ ۾ ڇهه مهينا سزاءِ قيد ملي، ليڪن ڪورٽ مان هٿڪڙين سميت پوليس کان حيدرآباد جي شهر ۾ ڀڄي ويو.
82-3-29
شنوائي تي ڪورٽ ۾ ويس. اتي رسول بخش ٿيٻو، سينٽرل جيل سکر کان، قمر ڀٽي خيرپور جيل کان، قربان ارباب، ارشاد نظاماڻي ۽ غلام رسول زرداري سينٽرل جيل حيدرآباد کان آيا.
ملاقات لاءِ شيخ مجيب الرحمٰن، محمد صالح راهپوٽو، وفا رضا بلوچ، سيد زوار نقوي، ممتاز علي شاهه، جيوڻ ٿيٻو آيا. ٻي شنوائي جي تاريخ مون پاڻ 4-8 ورتي، ڇاڪاڻ ته حاجي غلام مصطفيٰ قريشي ۽ ڊاڪٽر عبيدالله سولنگيءَ چيو هو.
جيل تي پهتس ته نوشهرو فيروز جي شاگرد اڳواڻ ۽ مهراڻ يونيورسٽي جي دوست سيد مختيار علي شاهه جو وڏو ڀاءُ سيد ظفر علي شاهه پنهنجي ننڍي ڀاءُ جي بدلي ۾ گرفتار ٿي پهتو. سندس بسترو اٺين نمبر بيرڪ ۾ رکرائي، بي ڪلاس وارڊ ۾ کيس وٺي آيس. کيس ماني وغيره کارائي بيرڪ ۾ ڇڏي آيس ۽ انچارج سپاهيءَ کي پارت ڪري آيس. شوڪت بورچي آزاد ٿي ويو.
82-3-30
صوبيدار کي بورچي ڏيڻ لاءِ چيم، جنهن ڏياري موڪليو. جيئي سنڌ اسٽوڊنٽس فيڊريشن مهراڻ يونيورسٽي آف انجنيئرنگ ۽ ٽيڪنالوجي جي شاگرد اڳواڻن سليمان جتوئي جو والد حاجي ڪسارو جتوئي ۽ ممتاز شيخ جو وڏو ڀاءُ غلام رسول شيخ قيد ٿي نارا جيل تي پهتا. کين اٺين نمبر بيرڪ ۾ ظفر علي شاهه سان گڏائي رکرايم. بي ڪلاس وارڊ ڏي وٺي آيوسان، ماني کارائي وري بيرڪ ۾ ڇڏي آيس. صوبيدار کي هنن جي پارت ڪيم ۽ کيس بورچي تبديل ڪري صديق مڪراني لاءِ چيم، جيڪو چين ٻيڙي پارٽيءَ مان ڪڍي مون کي ڏنائين.
82-3-31
فيض الله پيرزادو ۽ هڪ گهانگهرو شاگرد جيل تي ملاقات ڪرڻ آيا. ڪچهري دوران ٻڌايائون ته مهينو کن ٿيندو ته راشد علي شاهه (راشد مورائي) جي شادي ٿي وئي آهي. ان کان سواءِ فيض الله، راشد جي تيز طبع ۽ دوستن کي گهٽ وڌ ڳالهائڻ جي شڪايت ڪئي.
82-4-1
اڄ اخبار ۾ ڏٺم ۽ ريڊئي تي ٻڌم ته سنڌ جو عظيم محقق، دانشور ۽ سيد اعظم سائين جي.ايم سيد جو پيارو دوست وفات ڪري ويو. سخت صدمو رسيو اٿم. منهنجي ساڻس پهرين ملاقات خان محمد پنهور سان ڪراچيءَ واري بنگلي تي ٿي هئي. ان کان پوءِ ساڻس سن ۾ ملاقات ٿيندي رهندي هئي. سندس ادبي رهاڻين جو واسُ ۽ خوشبوءِ اڄ به اها ئي ساڳي آهي، جيڪا مون چار سال اڳ محسوس ڪئي هئي. اهڙا پيارا، عظيم انسان، محقق، سچائي ۽ صداقت جا مجسما سنڌ صدين ۾ ورلي پيدا ڪيا آهن، جن جي ذات تي سنڌ ۽ سنڌي ماڻهو فخر ڪري سگهن ٿا ۽ سندن پيغام رڳو سنڌين لاءِ نه، پر دنيا جي مظلوم قومن لاءِ به مشعلِ راهه رهيو آهي.
صديق خان کي سينٽرل جيل حيدرآباد بدلي ڪري ڇڏيائون. سياسي اختلافن جي باوجود ذاتي طرح سان چڱو هو، پر ڪنهن ڪنهن وقت پنجابي ٿي پوندو هو.
علي نواز خاصخيليءَ جو بي ڪلاس ٿي ويو ۽ سامان کڻي اچي امان الله شاهاڻي سان کوليءَ ۾ گڏ رهيو.
82-4-2
بيرڪ ۾ حاجي ڪسارو جتوئي ۽ غلام رسول شيخ کي وٺي آيس. ماني گڏجي کاڌي سون. سڄو ڏينهن مون وٽ بي ڪلاس وارڊ ۾ هئا. شام جو کين بيرڪ ۾ ڇڏي آيس. اتي سپاهيءَ چيو ته هنن ٻنهي کي صاحب چڪر ۾ بدلي ڪرڻ جو حڪم ڏنو آهي. کين چڪر عملدار علي نواز چانڊئي ڏي وٺي ويس ۽ فقير علي محمد نوح پوٽو جو هنڊيوال ڪري کين پارت ڪري موٽي آيس.
82-4-3
علي نواز خاصخيليءَ چيو ته اڄ منهنجي ملاقات ٿي وئي آهي ۽ طيب ميمڻ ۽ منهنجو ڀاءُ شاهنواز خاصخيلي ملاقات ڪرڻ ايندا. توهان ڊپٽي وصال احمد علويءَ کي منٿ ڪيو ته ملاقات موٽائي نه ڇڏي.
آءٌ ماڙيءَ ۾ ويس ته طيب ميمڻ جي درخواست منهنجي ملاقات لاءِ پهتي. مون علي نواز خاصخيليءَ کي به گهرايو ۽ ماڙي ۾ طيب سان ملاقات ڪئي سون.
82-4-5
وارڊ جي انچارج سپاهي چيو ته سپرنٽنڊنٽ لُنپي چڪر هڻڻ ايندو. اسان وارڊ جي ميدان ۾ بيٺا هئاسون ته سپرنٽنڊنٽ چڪر لاءِ آيو ۽ وارڊ جي ٻاهرئين دروازي تي اسان کي چيائين ته ڪوئي عرج ٻرج، ڪوئي عرج ٻرج (عرض ٻرض) ڪرنا هي؟ ان تي مون کي سخت ڪاوڙ اچي وئي، ڇاڪاڻ ته هيءُ هڪ ته اچي دروازي تي بيٺو ۽ ٻيو وري پاڻ برمي ڌاريو ماڻهو. ان تي مون کيس چيو ته اسان عرض جيڪڏهن تنهنجي پيءُ ضياءُ الحق کي ڪيون ته اهو به اسان کي جيل مان آزاد ڪري ڇڏي. اسان ان کي به ٿُڪ ڪونه هڻون، تون ڪير ٿيندو آهين عرض ٻڌڻ وارو؟ اسان عرض الله تعاليٰ کي ڪنداسين، جيڪو سڀني جو عرض ٻڌڻ وارو آهي. تون هيڏي اندر وارڊ ۾ اچ ۽ پوءِ اچي اسان سان ڳالهاءِ. ان ڳالهائڻ کان پوءِ ائين تڪڙو وٺي پوئتي ڀڳو ڄڻ ”ڪُتيءَ ڪن وڍايا.“
بس پوءِ ته وارڊ جا مير الله بخش ٽالپر ۽ سندس ڀائر، غلام رسول لاشاري مون کي ڀُون ڀُون ڪري وٺي ويا ته تو ظلم ڪري ڇڏيو. اسان سان صاحب گهٽ نه ڪندو، جيل بدلي ڪندو، رعايتون نه ڏيندو، ملاقات ۾ تڪليف ڏيندو. مون کين چيو ته توهان پاڻ فيصلو ڪيو ته مون کيس ناجائز ڳالهايو آهي؟ چيائون ته ناجائز ته تون ڪونه آهين، پر پوءِ به ته صاحب آهي. مون کين چيو ته سنڌ ۽ سنڌي ماڻهن جو ٻيڙو به توهان ئي ميرن ۽ اهڙي ذهنيت رکندڙ ماڻهن ٻوڙيو آهي. ان تان ڪاوڙجي پيا ۽ کولين ۾ وڃي ويٺا.
82-4-6
شفيع نظاماڻي، شوڪت نظاماڻي گڏجي بي ڪلاس وارڊ ۾ آيا ۽ مون کي چيائون ته جمال مري جيلر سان وڃي ڳالهاءِ ته اسان کي سينٽرل جيل حيدرآباد بدلي نه ڪن. مان ماڙيءَ تي ويس. جمال مريءَ سان وڃي مليس. مون کي وڏو ڀاڪر پائي چيائين ته ويهه ڪالهه واري صاحب سان ڳالهائڻ کان پوءِ ٻڌايائين ته لنپي چيو ته شاهه کي ڪراچي جيل تي موڪليو، پر مون کيس چيو ته هڪ ته ڏوهه تنهنجو، وري بدلي ٿو ڪرينس. جيڪڏهن بدلي ڪندينس ته جيئي سنڌ جا شاگرد هتي جيل تي موچڙا هڻندئي. بس پوءِ ته جهڙو ”ڪڪڙ تي مينهن پئجي ويو“ ۽ خاموش ٿي ويو.
مون کيس شوڪت نظاماڻي ۽ شفيع نظاماڻي لاءِ چيو ته جيل بدلي نه ڪيو. ان تي واعدو ڪيائين ته بدليءَ جو آرڊر اچي ويو آهي، پر آءٌ پوليس لاءِ ليٽر نه لکندس. ان دوران هنن جا مائٽ آءِ.جي جيل کان جيل بدليءَ جو آرڊر تبديل ڪرائي اچن. مون اچي شوڪت وارن کي ٻڌايو.
82-4-7
صالح برداشتي بيمار ٿي پيو آهي. کيس جيل جي اسپتال ۾ وٺي ويس. ڊاڪٽر دوا لکي ڏني، جيڪا ٻاهران گهرائي کيس ڏنم. علي احمد عمراڻي چيو ته آزادي لاءِ سوا لک صلواة جو پڙهايان ٿو، تون به هلي ويهه. مان ان وقت ته ڪونه ويس، ليڪن شام جو ويس. کيس چيم ته صلواة پڙهڻ سان جيڪڏهن تون جيل مان آزاد ٿي وڃين ته پوءِ مان اربين کربين صلواة پڙهايان ته سنڌ ظالمن جي چنبي مان آزاد ٿئي. کيس چيم ته ڪيس جو بندوبست ڪر ۽ شاهدن کي ڦيرائڻ جي ڪوشش ڪر ۽ سٺو وڪيل ڪر ته جان آزاد ٿئي، باقي صلواة پڙهائڻ سان جيل مان آزاد ڪونه ٿيندين. اجايا ”واهڻ نه ولوڙ.“
82-4-8
شنوائي تي ڪورٽ وياسين. مون سان گڏ ڊاڪٽر عبيدالله سولنگي ۽ حاجي غلام مرتضيٰ قريش به گڏ هليا. اتي سکر جيل کان رسول بخش ٿيٻو، خيرپور جيل کان قمر ڀٽي ۽ سينٽرل جيل حيدرآباد کان قربان ارباب، غلام نبي پنهور، غلام رسول زرداري، ڊاڪٽر شمس گوپانگ ۽ ناز سنائي به آيا، جيڪي سڀئي جيئي سنڌ جا شاگرد قيدي آهن.
ملاقات تي فرمان علي شاهه، اختيار لغاري، مولا بخش ٿيٻو، سيد زوار نقوي، وفا رضا بلوچ ۽ مومن مليرائي آيا. ملٽري ڪورٽ وري تاريخ 22 جي ڏني.
82-4-9
حاجي ڪسارو جتوئي ۽ غلام رسول شيخ ڪچهري ڪرڻ آيا ۽ غلام رسول شيخ چيو ته سگريٽ ختم ٿي ويا آهن، گهرائي ڏيو. سگريٽ گهرائي ڏنامانس.
82-4-10
وارڊ کان ٻاهر نڪتس ته هڪ خط جا سڙيل پنا ٽڪرن ٽڪرن جي صورت ۾ پکڙيا پيا هئا. پڙهڻ کان پوءِ معلوم ٿيو ته مٺل حيدريءَ جو تازو خط لکيل هو. ڏاڍو ڏک ٿيو. خط جا ٽڪرا کڻي ماڙيءَ تي جمال مري جيلر کي وڃي ڏنم، جنهن چيو ته توهان جو خط مون فقير غلام رسول مهر کي ڏنو هو، شايد ان ساڙي ڇڏيو آهي. ارمان ته گهڻو ٿيو، پر فقير کي مون ڪجهه به ڪونه چيو.
82-4-11
منهنجو ننڍو ڀاءُ ارباب علي شاهه ملاقات ڪرڻ آيو. ملاقات سپرنٽنڊنٽ پنهنجي آفيس ۾ ڪرائي. مون کي چيائين ته شاهه صاحب! توهان کي ڪا به تڪليف هجي ته مون کي حڪم ڪريو. مون کيس چيو ته الله جو فضل آهي، جيل ۾ آهيون، باقي سڀ سک لڳو پيو آهي. صرف هڪ ڳالهه جي تڪليف آهي ته تون اصل برما ملڪ جو آهين، ڄائو نپنو اُتي آهين ۽ هينئر هتي نارا جيل جو سپرنٽنڊنٽ آهين. بهتر آهي ته تون اها ڪرسي ڪنهن سنڌي نوجوان لاءِ خالي ڪري ڇڏ. ان تي مون کي ڳاڙهي ٻلي وانگر دوڏا ڦاڙي ڏسڻ لڳو ۽ چيائين ته اسان مسلمان ڀائر آهيون، اسان جو پاڪستان ۾ حق آهي، ڏوهه ته ناهي. کيس چيم ته سڀ کان پهريائين ته توهان برما وڃو ۽ اتي پنهنجي ڌرتيءَ جي خدمت ڪيو، هرو ڀرو ته پوءِ مينارِ پاڪستان به لاهور ۾ اٿئي ۽ اصل پاڪستان به پنجاب اٿئي، اتي وڃي نوڪري ڪر. بس! پوءِ ته ملاقات به ختم ٿي وئي ۽ مون کي شام تائين آفيس ۾ ويهاري بحث ڪيائين ۽ آخر تسليم ڪيائين ته سنڌي ماڻهن سان ناانصافي آهي.
82-4-12
خبر ناهي ته ڪهڙا ٻه دوست ملاقات ڪرڻ آيا، پر جيل انتظاميه ڪالهه ملاقات ٿي وڃڻ ڪري اجازت نه ڏني. صرف سامان ڏياري موڪليائون.
82-4-13
صبح جو پنجين بجي کان شام جو ساڍي چئين بجي تائين بجلي غائب رهي، ان ڪري گودام جي اڳيان گدامڙيءَ جي وڻ هيٺان فقير علي محمد نوح پوٽو، محمد حسن کوسو ۽ علي احمد عمراڻي سان ڪچهري ڪيم.
82-4-17
شاگرد ساٿي مير حسن پلي ۽ گل محمد دل ملاقات ڪرڻ آيا. رضوان ۽ علي نواز خاصخيليءَ جي پارت ڪيائون ۽ ساڻن ملاقات لاءِ به چيائون. جمال مريءَ کي چيم، جنهن ملاقات ڪرائي.
فيض کوکر، امان الله شاهاڻيءَ کي وڃي چيو ته رضوان سٺي اخلاق وارو ناهي. امان الله مون کي اچي ٻڌايو ۽ فيض کوکر کي به گهرايوسين. جڏهن امان الله روبرو چيس ته کڻي ماٺ ڪيائين. ”ڪُڇي جهڙي ڀت!“ ان تي مون کيس چيو ته رضوان ۽ تون هڪڙي ڪيس جا سزا يافته قيدي آهيو ۽ ٻاهر پبلڪ اسڪول ۾ گڏ پڙهندا به آهيو ۽ هتي توهان کي ائين نه جڳائي جو هڪٻئي خلاف پيا گلائون ڪيو. ٻنهي کي پاڻ ۾ ٺاهي ڇڏيم.
82-4-20
برادرم ارباب علي شاهه ۽ فرمان علي شاهه ملاقات ڪرڻ آيا. محمد حسن کوسو ۽ رضوان پليءَ چيو هو ته جڏهن به تنهنجو ننڍو ڀاءُ ملاقات ڪرڻ اچي ته اسان کي ملائجانءِ، ان ڪري جمال مري جيلر کي چيم، جنهن ٻئي گهرائي ڏنا ۽ ملاقات ڪيائون.
82-4-21
جمال مري جيلر چيو ته پبلڪ اسڪول حيدرآباد جي پرنسپال حميد سنڌيءَ وٽ ٻن پٽن جي داخلا لاءِ چار پنڌ ڪيم، پر بلڪل ٺُپ جواب ڏنائين. اها ڳالهه جيل جي نئين بدلي ٿي آيل ڊاڪٽر آرائين سان ڪيم، جنهن چيو ته برگيڊئر ايس.ايس.ايم.ايل.اي (سب مارشل لاء ايڊ منسٽريٽر) منهنجو دوست آهي. ان کي فون تي چيائين، جنهن پبلڪ اسڪول جي پرنسپال کي فون تي چيو، جنهن وري مون کي جيل تي فون ڪري چيو ته ڇوڪرن جا سرٽيفڪيٽ کڻي اچو ته داخلا ڏيانوَ. اهي اٿئي حال حميد سنڌيءَ جا. مان خاموش ٿي ويس.
شام جو رضوان هرو ڀرو اچي روئڻ لڳو. مان کيس جيئن پرچائڻ لڳس، تيئن اچي زور سان روئڻ لڳو. علي نواز خاصخيلي به آيو پر گهڻي پڇڻ تي به سبب نه ٻڌايائين.
82-4-22
شنوائي تي ڪورٽ ۾ ويس. رسول بخش ٿيٻو ۽ قمر ڀٽي به ملٽري ڪورٽ ۾ شنوائي تي پهتا. ملاقات تي مورو کان سائين خدا بخش سيهڙ، حاجي عبدالحڪيم سيهڙ، محمد بخش سيهڙ آيا. سنڌ يونيورسٽي ڄامشورو مان فقير داد کوسو، وفا رضا بلوچ، سيد زوار نقوي، جيوڻ ٿيٻو ۽ ٻيا ڪافي شاگرد دوست آيا. ملٽري ڪورٽ جي انچارج ميجر غلام احمد اسان ٽن ڄڻن رسول بخش ٿيٻو، قربان ارباب ۽ مون کي ڪورٽ ۾ اندر گهرايو ۽ اسان کي چيائين ته مان بدلي ٿي پيو وڃان ۽ چاهيان ٿو ته توهان کي ڊي.ايم.ايل.اي ميجر جنرل قاضي سعيد الدين سان ملاقات ڪرايان ۽ توهان کيس منٿ ڪريو ۽ ڳالهه ٻولهه ذريعي قائل ڪيوس ته آزاد ٿي ويندؤ. ان تي رسول بخش ٿيٻو ميجر کي چيو ته هڪ توهان اسان کي بيگناهه جيل ۾ قيد ڪيو آهي ۽ وري منٿ به اسان ڪيون! سوال ئي پيدا نٿو ٿئي. قربان ارباب ۽ مون کي 4-24 جي تاريخ ملي. رسول بخش ۽ قمر کي جدا تاريخ ڏنائين.
82-4-24
شنوائي تي ڪورٽ ۾ ويس. اتي قربان ارباب ۽ ارشاد نظاماڻي سينٽرل جيل حيدرآباد کان آيا. ملاقات تي وفا رضا بلوچ، علي اصغر شاهه، فرمان علي شاهه ۽ قربان علي شاهه جا ننڍڙا پٽ ممتاز علي شاهه، مهتاب علي شاهه ۽ ظفر علي شاهه آيا. مون کي وري تاريخ 4-29 جي ڏنائون.
82-4-25
حسن کوسو کي مليريا جو سخت بخار ٿي پيو آهي. آءٌ، رضوان، علي نواز خاصخيلي کانئس جيل جي اسپتال ۾ پڇڻ وياسون. طبيعت ڏاڍي خراب اٿس.
82-4-27
جيل سپرنٽنڊنٽ لُنپي جهيڙي ڪرڻ جي سزا ۾ پنهنجا اختيارات استعمال ڪندي شمن نظاماڻي ۽ شوڪت نظاماڻي کي پنج ۽ ڏهه ڦٽڪا هڻايا، حالانڪ شمن نظاماڻي ٽي.بي جو مريض آهي، پر پوءِ به پنجابي آرائين ڊاڪٽر فٽ (Fit) جو سرٽيفڪيٽ ڏئي ڇڏيس.
82-4-28
ظفر شاهه چيو ته ڀنگ پيئڻ وارو ڪونڊو ڀڄي پيو آهي، ڪٿان به ۽ ڪهڙي حالت ۾ به هٿ ڪري ڏي، منهنجو دماغ ڦري رهيو آهي. چڪر جمعدار علي نواز چانڊيو کي پئسه ڏنم، جنهن چيو ته شام بُرجيءَ تي جيڪو سپاهي چڙهندو، اهو توهان کي ڏيندو. باقي ماڙيءَ تان مون کي اندر ڪونه آڻڻ ڏيندا. شام جو بي ڪلاس وارڊ جي ڀرسان واري بُرجيءَ تان سپاهي ارشد ڪونڊو لاهي ڏنو ۽ ظفر شاهه کي ڏاڍي خوشي ٿي.
82-5-11
شنوائي تي سمري ملٽري ڪورٽ ويس. رسول بخش ٿيٻو سکر جيل کان آيو. ملاقات تي پورڻ جو سيد غلام اصغر شاهه آيو. سنڌ يونيورسٽي جا شاگرد ساٿي ۽ قربان علي شاهه لڪياري، ايڊوڪيٽ آيا. اسان ٻنهي کي وري گڏائي 5-22 جي تاريخ ملي.
82-5-13
رضوان پليءَ جي ملاقات تي سندس ننڍو ڀاءُ ڪاشف پلي، سندن نوڪر سليم ۽ دوست حنيف کوسو ملاقات ڪرڻ آيا. مون کي به ملاقات تي گهرايائون.
82-5-14
چڪر ۾ ڪٻڊي راند ٿي. اسان به ڏسڻ وياسون. جيل جهڙي ماحول ۾ سٺي وندر آهي. خبر ناهي ته وري ڪڏهن لُنپي جي مٿي کي ڦيري ايندي ۽ راند بند ڪرڻ جو حڪم ڏيندو.
82-5-16
محمد حسن کوسو، علي احمد عمراڻي ۽ چڪر جمعدار علي نواز چانڊيو وارڊ ۾ ڪچهريءَ تي آيا. تاس راند کيڏي سون.
82-5-17
فقير غلام رسول مهر ۽ علي نواز خاصخيليءَ جي پاڻ ۾ تلخ ڪلامي ٿي پئي. مون ٻنهي کي ٺاهڻ جي ڪوشش ڪئي، پر في الحال ٻئي دوست ڏاڍا گرم لڳا پيا آهن. جمال الدين مري جيلر کي اسپتال جي پوليس لاءِ چيم، جنهن واعدو ڪيو ته ڏينهن ٻن ۾ توهان کي موڪليندس.
82-5-18
علي نواز خاصخيلي ۽ منهنجي ملاقات تي نواز جو چاچو ولي محمد خاصخيلي آيو.
82-5-20
اسپتال جي پوليس آئي. رضوان ۽ آءٌ گڏجي وياسون. ڪورٽ ۾ محرم ملاح مليو، جنهن ٻڌايو ته ڪورٽ مان ضمانت تي آزاد ٿيو آهيان. اسپتال مان ٿي، مورو جي سيد اطهر علي شاهه سان ڪچهري ڪيم. وري لطيف آباد نمبر ٻئي ۾ سيوهڻ واري سيد ولي محمد شاهه عرف پپو شاهه جي جاءِ تي ساڻس ڪچهري ڪيم. رضوان وري صدر ۾ پنهنجي ماسيءَ سان ڪچهري ڪري آيو. شام جو جيل تي موٽي آياسين.
82-5-22
شنوائي تي ڪورٽ ۾ ويس. اُتي رسول بخش ٿيٻو به سکر جيل کان پهتو. ملاقات تي قادر جوڻيجو، ولي محمد شاهه لڪياري عرف پپو شاهه، جيوڻ ٿيٻو، نواز کوسو، شفقت ڏاهري، مظهر شاهه ۽ يونيورسٽي جا شاگرد ساٿي آيا.
82-5-23
فيض کوکر مارشل لاء ڪورٽ طرفان مليل سزا پوري ڪري اڄ آزاد ٿي ويو. حسن کوسو ۽ علي احمد عمراڻي ڪچهريءَ تي آيا.
82-5-24
ظفر علي شاهه جو ”بي ڪلاس“ ٿي ويو. سندس سامان امان الله سان رکيوسون، ڇاڪاڻ ته سندس چوڻ آهي ته اسان ٻئي ڄڻا گرين وسڪي جا موالي آهيون، ان ڪري گڏ هجون.
شاهنواز شيخ، لياقت علي شاهه ۽ حسن باغي جيل تي ملاقات ڪرڻ آيا.
82-5-25
ڍورو نارو جا ساٿي مير حسن پلي، غازي خان سمو ۽ خير محمد مڱريو ملاقات ڪرڻ آيا.
اڄ چڪر ۾ قيدين جو پاڻ ۾ جهڳڙو ٿي پيو. ان ۾ غلام رسول شيخ کي ملوث ڪيو اٿن ۽ کيس بند وارڊ ۾ رکيائون. جمال مري سان ڳالهايم ته شيخ کي بند وارڊ مان ڪڍو، پر جواب ڏنائين. سپرنٽنڊنٽ سان به مليس. ان به چيو ته ٻه ڏينهن ترس، بعد ۾ بند وارڊ مان ڪڍنداسونس.
82-5-28
حسن کوسو ۽ آءٌ وارڊ جي کوليءَ ۾ ويٺا هئاسون ته قربان خاصخيلي ۽ علي احمد عمراڻي آيا ۽ چيائون ته ٽين نمبر بيرڪ جي قيدين توهان کي امين مقرر ڪيو آهي ۽ فيصلو ڪري ڌرين کي ٺاهي ڇڏيو. آءٌ ساڻس گڏجي چڪر جي ٽين نمبر بيرڪ ۾ ويس. اتي قيدي نواز علي کوسو، حاجي سليمان جتوئي، قربان لاشاري، سليم خاصخيلي، حاجي يعقوب ڀچو، فقير علي محمد نوح پوٽو ويٺا هئا. نظاماڻين ۽ رندن جو فيصلو ڪري کين ٺاهي ڇڏيم.
82-5-29
وارڊ جي کوليءَ ۾ ويٺا هئاسون ته برداشتيءَ اچي ٻڌايو ته جن رندن جو ڪالهه چڪر ۾ ٺاهه ڪري آيا هئا، انهن ٻنهي ڄڻن مور رند ۽ جمع رند کي ملٽري ڪورٽ طرفان سزاءِ موت ٻڌائي وئي آهي. کين سينٽرل جيل حيدرآباد بدلي ڪري ڇڏيائون. ڏاڍو ڏک ٿيو. خون جو ڪيس 302 ۾ قيد هئا. سندن چوڻ هو ته مخالف اثر رسوخ وارا هئا، جن سيشن ڪورٽ مان ڪيس ڪڍرائي اسپيشل ملٽري ۾ هلايو آهي.
82-6-2
رضوان کي امتحان ڏيڻو آهي، ڇاڪاڻ ته فارم پبلڪ اسڪول مان ڀرايل اٿس. رمضان جيلر کي چيم، جنهن چيو ته اهڙي درخواست لکي ڏيو ته مان مارشل لاء انتظاميه کان اجازت وٺي ڏيندس. رضوان درخواست لکي ڏئي آيس.
82-6-4
رضوان جي پيپرن ڏيڻ لاءِ اجازت آئي. کيس سينٽرل جيل حيدرآباد پيپرن ڏيڻ لاءِ موڪليائون.
82-6-5
ظفر شاهه، آءٌ، بشير خان قريشي جو والد حاجي غلام مرتضيٰ قريشي ۽ ڊاڪٽر عبيدالله سولنگي گڏجي شنوائي تي سمري ملٽري ڪورٽ ۾ وياسو. سکر جيل کان رسول بخش ٿيٻو ۽ خيرپور جيل کان قمر ڀٽي آيا. ملاقات تي شيخ مجيب الرحمٰن، عابد لاکير، فقير داد کوسو، لال بخش چانڊيو، فرمان علي شاهه، ابوبڪر بُلو، قادر بخش عباسي، وفا رضا بلوچ ۽ ولي محمد شاهه لڪياري عرف پپو شاهه آيا. هڪ ننڍڙو ٽيپ رڪارڊ به جيل لاءِ ڏئي ويا. اجازت ناهي، پر لڪ چوري سڀڪجهه هلي پيو.
82-6-8
ڊاڪٽر طيب ميمڻ ۽ چندر، علي نواز خاصخيلي ۽ منهنجي ملاقات تي آيا. اسان ماڙيءَ ۾ ملاقات ويٺي ڪئي ته قادر بخش عباسي سنڌ يونيورسٽيءَ جو شاگرد ساٿي ملاقات ڪرڻ آيو.
82-6-10
صبح جو چنڱل ماڇي، خان محمد جمالي، شمن جمالي، رحيم ماڇي، حسن کوسو، علي احمد عمراڻي، فقير علي محمد نوح پوٽو گڏجي آيا ۽ چيائون ته ٽيپ رڪارڊ ۾ سنڌي ڪيسٽ ٻڌاءِ. عابده پروين جي ڪيسٽ ٻڌائون. رحيم ماڇي ۽ شمن جمالي ته اچي روئڻ ۾ شروع ٿيا. سبب پڇڻ ته ٻڌايائون ته پرين پيارا ياد پيا آهن.
82-6-12
رضوان سينٽرل جيل تان پرچا ڏئي موٽي آيو. ٻڌايائين ته پيپر سٺا ٿيا آهن. اتي ڊاڪٽر دودو مهيري، قربان ارباب سٺي مدد ڪئي. دودو مهيريءَ ۽ مقبول پنهور جو خط ڏنائين.
82-6-17
بي ڪلاس وارڊ جي سپاهي قمر چانڊيو ٻڌايو ته رات جمال الدين مري جيلر جي ماءُ وفات ڪري وئي آهي، ان ڪري پاڻ شڪارپور ڳوٺ ويو آهي. علي نواز خاصخيليءَ ۽ مون گڏجي کيس جيل جي معرفت ٽيليگرام روانو ڪيو.
82-6-19
شيرو ماڇي ۽ خانو جمالي هڪ خوبصورت ڇوڪري علي محمد پٺاڻ تان وڙهي پيا. ڇوڪرو سنڌي پٺاڻ نه پر دغادا روڙا وارن يعني نسوار وارن مان آهي. هڪ ٻئي سان چڱي نموني وڙهي سچي عاشق ٿيڻ جو ثبوت ڏنائون. بعد ۾ حيدرآباد جو مشهور داداگير خميسو ڀٽي، حسن کوسو، جبار ۽ علي احمد عمراڻي گڏجي آيا ته هلي پرچائي ڇڏجين. سڀئي گڏجي وياسين. هي ٻئي همراهه به ڪجهه ٿڌا هئا، ڇاڪاڻ ته ڪجهه پاڻ ۾ وڙهيا هئا ۽ ڪجهه جيل جي عملي پيرن جي ترين تي ڏنڊا هنين، بس اسان جي وڃڻ جي دير هئي، کڻي ڀاڪر پاتائون.
82-6-20
شنوائي تي ملٽري ڪورس ۾ ويس. اُتي وفا رضا بلوچ، سيد زوار نقوي، ابوبڪر بُلو، فقير داد کوسو، محمد صالح راهپوٽو، شيخ مجيب، فرمان علي شاهه، ولي محمد شاهه عرف پپو شاهه ملاقات ڪرڻ لاءِ آيا.
قمر ڀٽي ۽ رسول بخش ٿيٻو به ملٽري ڪورٽ جي تاريخ تي آيا. قمر ڀٽيءَ کي عارضي طرح سان نارا جيل تي رکيائون. گڏجي نارا جيل تي پهتاسون. رمضان جيلر ۽ ڊپٽيءَ سان ڳالهائي بي ڪلاس وارڊ ۾ گڏ بند ٿيو.
82-6-22
قمر ڀٽيءَ کي ملٽري ڪورٽ ۾ شنوائي تي موڪليائون. وري کيس 28 تاريخ ڏنائون.
82-6-24
اسان جا شاگرد ساٿي سليمان جتوئي، ممتاز شيخ ۽ خدا بخش ساريو گڏجي حاجي ڪسارو جتوئي، غلام رسول شيخ ۽ منهنجي ملاقات ڪرڻ آيا.
جمال الدين مري اڄ پنهنجي ڳوٺان شڪارپور مان والده جي وفات کان پوءِ پهتو. ساڻس تعزيت ڪيم.
82-6-25
روزو رکڻ لاءِ جيئن علي نواز خاصخيلي اٿيو ته مون کي به اچي ننڊ مان اٿاريائين ۽ چيائين ته روزو رک، جمعي جو ڏينهن آهي. مون کيس چيو ته، ”اسان هتي جيل جي دال کائي سڪي تاڙو ٿي ويا آهيون، ٻيو وري روزو! پوءِ ته اسان جي لاءِ ويل ٿي ويندو. ان کان سواءِ اسان سنڌي ماڻهو مظلوم قيدي آهيون ۽ مظلومن تي خدا سڀ ڪجهه معاف ڪري ڇڏيو آهي.“ گهڻو زور ڀريائين، ان ڪري هن جي دل خوش ڪرڻ لاءِ ساڻس گڏجي ماني کاڌم ۽ روزو ڪونه رکيم.
82-6-26
فقير داد کوسو اسان جو تمام پيارو ساٿي، نهايت ئي همٿ ڀريو ۽ بهادر آهي. ان جي والد بزرگوار لکانو کوسو کي قيد ڪري نارا جيل تي موڪليائون. هن جو به ڏوهه صرف اهو آهي جو هڪ جيئي سنڌ جي بهادر ڪارڪن جو پيءُ آهي. مان ساڻس ڇهين نمبر بيرڪ ۾ ملڻ ويس ۽ ساڻس ڪچهري ڪيم.
قمر ڀٽيءَ کي ٻڌايو ويو ته توکي صبحاڻي ٽين بجي ڪمشنر حيدرآباد ڊويزن عبدالله ميمڻ گهرايو آهي.
82-6-27
فقير داد کوسو ۽ لال بخش چانڊيو ملاقات ڪرڻ آيا. قمر ڀٽيءَ کي ڪمشنر عبدالله ميمڻ ڏي وٺي ويا. شام جو موٽي آيو ۽ اچي ٻڌايائين ته منهنجي وڏي ڀاءُ، جيڪو پي.ايس.آءِ آهي، اُن ۽ حبيب الله ناريجي گڏجي هڪ ڪرنل جي معرفت ڊي.ايم.ايل.اي کي منهنجي آزاديءَ لاءِ چيو، جنهن وري ڪمشنر کي چيو ته قمر ڀٽيءَ کان مستقبل بابت پڇيس ته جيل مان آزاد ٿي ڇا ڪندو؟ جيڪو ڪشمنر مون کان پڇيو. مون کيس ٻڌايم ته سڀ کان پهريان ماءُ جو آپريشن ٿيو اٿم، ان کي پيرين پوندس، پوءِ جي يونيورسٽيءَ ۾ پڙهڻ جي اجازت ملي ته پڙهندس.
82-6-28
قمر ڀٽي ملٽري ڪورٽ ۾ شنوائي تي ويو. وري به کيس نارا جيل تي موڪليائون ۽ 7-7 جي تاريخ ڏنائون.
82-6-29
قمر ڀٽيءَ کي ماڙيءَ ۾ گهرايائون. مان به ساڻس گڏجي ويس. رمضان جيلر چيو ته قمر کي اسان عارضي طرح بي ڪلاس ۾ رهايو آهي، هاڻي ستين نمبر بيرڪ ۾ وڃي رهي. ان تي اسان کيس چيو ته ستين تاريخ تائين بي ڪلاس ۾ رهڻ ڏيو. ٻئي ڄڻا موٽي وارڊ ۾ پهتاسين. ٿوري دير کان پوءِ منشي قمر ڀٽيءَ کي وٺڻ آيو ته توهان لاءِ سينٽرل جيل خيرپور جي پوليس آئي آهي، تيار ٿي هلو. سامان کڻي مان به ساڻس گڏ ماڙيءَ تائين آيس. اتي معلوم ٿيو ته سينٽرل جيل حيدرآباد بدلي ڪيو اٿن.
فقير داد کوسو جو ننڍو ڀاءُ وليداد کوسو به ڀاءُ جي بدلي ۾ گرفتار ٿي نارا جيل جي بنديخاني ۾ پهتو.
جولاء 1982ع کان ڊسمبر 1982ع
وليداد کوسو ۽ ان جو والد لکانو کوسو بي ڪلاس وارڊ ۾ آيا، تڙ ڪيائون، منجهند جي ماني کارائي چڪر ۾ ڇڏي آيس ۽ چڪر عملدار کي پارت ڪيم.
سينٽرل جيل حيدرآباد کان هڪ ڇوڪرو عبدالحئي سومرو مهراڻ يونيورسٽي ڄامشورو جي قيدي ساٿين زڪريا ميمڻ ۽ مقبول پنهور جو خط کڻي آيو، جنهن ۾ لکيل هو ته هن ڇوڪري جي هر طرح پارت هجيوَ ۽ خاص خيال رکجوس.
عبدالحئي سومرو کان حال احوال پڇيم. ٻڌايائين ته شهدادپور ضلع سانگهڙ جو آهيان هڪ خوبصورت نوجوان عورت سان پيار ٿي ويو. پڪڙجي پيس ۽ هينئر قيد آهيان.
82-7-4
مورو جو سيد اعجاز علي شاهه ۽ ان جو هڪ لاشاري دوست جيل تي ملاقات ڪرڻ آيا. رفيق ڀٽو به ملاقات ڪرڻ آيو. وارڊ ۾ خانو جمالي، حسن کوسو، قربان لاشاري ۽ علي احمد عمراڻي ڪچهري ڪرڻ آيا. خانو جماليءَ کان پڇيم ته تون نانگ ڪيئن وٺندو آهين؟ ٻڌايائين ته مان نانگن جي بادشاهه نواب محمد خان لغاريءَ جو شاگرد آهيان ۽ ان جي ٻڌايل ڏس تي نانگ پڪڙيندو آهيان. مون کيس چيو ته توهان جو استاد فنڪشن ۾ نانگ کان چڪ هڻائيندو آهي ۽ وري اتي ئي ماڻهو کي چاڪ ڪندو آهي، يا وري ڪينسر جي دوا ڪندو آهي. اهو ڪيئن ڪندو آهي؟ ٻڌايائين ته سڀ ٺڳي، ڪوڙ ۽ مڪر آهي. هڪ واقعو ٻڌايائين ته حيدرآباد ۾ نانگن جو فنڪشن هو. اسان به استاد سان گڏ هئاسون. ان فنڪشن ۾ انگريز به آيل هئا. انگريزن جڏهن ٻه مُنهين بلا ڏٺي ۽ چيائون ته هن ۾ زهر ڪونه آهي. ان تي نواب محمد خان چين ته هن ۾ تمام خطرناڪ زهر آهي. بهرحال، انگريزن چيو ته اسان کي عملي طرح سان ڏيکاريو. استاد مون کي حڪم ڪيو ۽ مان پاسي تي وڃي بليڊ جو اڌ ڏندن ۾ زور ڏئي جهلي موٽي آيس. استاد بلا کان مون کي چڪ هڻايو ۽ مان بلڪل پٽ تي ڪِري پيس. چپن ۽ زبان کي ٿورو بليڊ جي مٿان گهمايم ته وات مان رت وهڻ شروع ٿي ويو ۽ ان سان گڏ مون گج به وات مان ڪڍڻ شروع ڪئي. انگريز مطمئن ٿيا. واهه واهه ٿي وئي. بس استاد چپن ۾ مِڻ مِڻ ڪئي، ٻه ٽي ڦوڪون منهنجي منهن ۾ هنيائين ۽ لِڪ ۾ هٿ کي زور ڏنائين. بس، مان ٽِپ ڏئي اٿي ويٺس. پوءِ ته ڏاڍو انعام به مليو ۽ انگريزن استاد نواب محمد خان کي سرٽيفڪيٽ ڏنا. خانو ٻڌايو ته ان بلا جي قسم ۾ واقعي زهر نه هوندو آهي ۽ انگريز سچا آهن. ڪينسر جي علاج لاءِ به چيائين ته ڪجهه به ڪونه آهي، رڳو غريبن کي بيوقوف بڻائڻ لاءِ سڀڪجهه ڪندا آهيون.
82-7-8
شنوائي تي ڪورٽ ۾ ويس. ملاقات لاءِ مورو کان سيد ذوالفقار علي شاهه، ٺٽو مان جيئي سنڌ جو ڪارڪن محمد راهمون، ڄامشورو مان سليمان جتوئي، ممتاز شيخ، لياقت علي شاهه، لال بخش چانڊيو، رفيق ڀٽو، فرمان علي شاهه، زوار نقوي ۽ ٻيا دوست آيا.
ذوالفقار علي شاهه کي چيم ته آءِ.جي جيل منظور پنهور توهان جو دوست آهي. ٻن دوستن جا سزا وارا ڪارڊ جيل جي معرفت موڪليندس، انهن کي معافي وٺي ڏي. کيس رضوان پلي ۽ علي نواز خاصخيليءَ جا نالا لکي ڏنم. موٽي اچي جمال الدين مريءَ کي چيم، جنهن رضوان ۽ علي نواز خاصخيليءَ جا سزا وارا ڪارڊ ڪڍي سفارشي ليٽر لکي آءِ.جي جيل جي آفيس روانو ڪيو. خيرپور ميرس جو مرحوم لاله اسد شيخ جو ڀاءُ حفيظ شيخ عرف پپني ڪچهري ڪرڻ آيو. کيس ڪجهه ڏينهن ٿيندا ته قيد ڪري موڪليو اٿن.
82-7-10
آءِ.جي جيل، رضوان پلي ۽ علي نواز خاصخيليءَ کي ٽيهه ٽيهه ڏينهن معافي ڏئي ڪارڊ روانا ڪيا، پر پوءِ به ست ڏينهن آزاد ٿيڻ ۾ لڳن پيا.
82-7-12
جمال الدين مريءَ سان باقي رهيل معافيءَ لاءِ ڳالهايم، جنهن چيو ته رضوان کي ته باقي ٻه ٽي ڏينهن آهن، ان کي ملي ويندي. باقي علي نواز سرڪاري ملازم آهي، ان ڪري اسان لاءِ مسئلو پيدا ٿي پوندو.
82-7-15
وارڊ جي کوليءَ ۾ ويٺا هئاسون ته منشيءَ اچي ٻڌايو ته رضوان جي آزادي آهي، ماڙيءَ تي اچي. رضوان، آءٌ ۽ علي نواز ماڙيءَ تي وياسين. جمال الدين مري ٻڌايو ته ماستر سميع ميمڻ جو بي ڪلاس ٿي ويو آهي، کٽ نه هئڻ ڪري جيل سپرنٽنڊنٽ باقي رهيل ٻه ڏينهن معافي ڏئي آزاد ڪري ڇڏيس. مون کيس چيو ته علي نواز جا باقي ست ڏينهن رهن ٿا، ان جي به صاحب کان معافي وٺي ڏيو ته ٻئي ڄڻا گڏ آزاد ٿين. چيائين ته مير الله بخش ٽالپر کي وڃي موڪليو ته صاحب کي معافي لاءِ چئيس، باقي مان سنئون سڌو چوندو سانس ته سمجهندو ته پئسه ورتا اٿس، ان ڪري اسان وڃي مير الله بخش ٽالپر کي موڪليو، جنهن لنپي سپرنٽنڊنٽ کي چيو ۽ مٿان جمال الدين مري ڪارڊ کڻي وڃي چيائينس ته معافي ڏيوس، غريب آهي ۽ ائين معافي ملي ويس ۽ ٻئي ڄڻا قيد مان آزاد ٿي ويا. فيروز ميمڻ جيل تي ملاقات ڪرڻ آيو.
82-7-18
اڄ جيل سپرنٽنڊنٽ چڪر ڏيڻ لاءِ پنهنجي پوري اٽالي سان سيٽيون وڄرائيندو اسان جي وارڊ ۾ پهتو. اچڻ شرط مون کان پڇيائين ته تون ٽي نمبر کوليءَ ۾ رهندو آهين؟ ائين چئي منهنجي کوليءَ ۾ اندر گهڙي پيو ۽ پنجابي صوبيدار صادق کي چيائين ته جهڙتي وٺ. ان سڄي کوليءَ جي جهڙتي ورتي، پر ڪابه جيل قانون خلاف شيءِ هٿ ڪانه آين. مون کي چيائين ته تو وٽ ٽيپ رڪارڊر آهي ۽ تون چڪر جي قيدين سان ڪچهريون ٿو ڪرين. مان تنهنجو بي ڪلاس ختم ڪري ڇڏيندس. مون کيس چيو ته آءٌ توکي منع ٿو ڪريان ڇا؟ ڀلي ختم ڪري ڇڏ. حالانڪ مون وٽ ٽيپ رڪارڊر ان کوليءَ ۾ پيل هو، جيڪو مون معمول مطابق لڪائي رکي ڇڏيو هو ۽ هنن کي هٿ نه لڳو.
82-7-20
ظفر شاهه، آءٌ ۽ مرحوم لالا اسد شيخ جو ڀاءُ حفيظ شيخ عرف پپني گڏجي ملٽري ڪورٽ جي شنوائيءَ تي وياسون. اتي سينٽرل جيل حيدرآباد کان مهراڻ يونيورسٽي ڄامشورو جو شاگرد زڪريا ميمڻ، يوسف ڳاهو، قربان ارباب، غلام النبي پنهور ۽ قمر ڀٽي آيا. ملاقات تي تاج جويو، فقير داد کوسو، محمد راهمون، زوار نقوي، وفا رضا بلوچ ۽ ٻيا دوست آيا. دوستن سان ڪچهري ٿي. زڪريا ميمڻ چيو ته عبدالحي سومرو منهنجو دوست آهي، ان جو هر طرح خيال رکجانءِ. مون کيس چيو ته تون دڙو ضلع ٺٽو جو ۽ هي شهدادپور ضلع سانگهڙ جو! چيائين ته منهنجو جيل جو دوست آهي. ان تان ٻين دوستن ڀوڳ چرچا ڪيس، پر پنهنجي پياري مخصوص کلڻ واري انداز ۾ سڀني کي چپ ڪرائي ڇڏيائين.
نارا جيل تي موٽي آياسين. صرف پندرنهن منٽن کان پوءِ منشي، حفيظ شيخ عرف پپنيءَ کي چيو ته توهان آزاد ٿي ويا آهيو، ٽپڙ کڻي هلو. اسان سڀئي گڏجي کيس ماڙيءَ جي دروازي تي ڇڏي آياسين.
82-7-21
منهنجو ننڍو ڀاءُ ارباب علي شاهه جيل تي ملاقات ڪرڻ آيو ۽ ٻڌايائين ته امان سخت بيمار آهي. مون کيس چيو ته سڄي سنڌي قوم جون عورتون پنجاب وٽ غلام آهن. سنڌ ڌرتيءَ جو جسم لانگ بوٽن جي هيٺان چيڀاٽجي رهيو آهي ۽ کيس زنجيرن ۾ جڪڙي يرغمال بنايو ويو آهي. جيڪڏهن امان بيمار آهي ته مڙوئي خير آهي. ڌرتي ماءُ کان ان جو رتبو وڌيڪ نٿو سمجهان.
82-7-27
اڄ رمضان جي عيد جو ڏينهن آهي. جيل سپرنٽنڊنٽ جيل جي هڪ حافظ قيديءَ کي حڪم ڪيو ته عيد نماز پڙهاءِ ۽ اهو نماز پڙهائڻ جي تيارين ۾ لڳي ويو، حالانڪ اهو حافظ سڳورو مسجد ۾ هڪ ڇوڪريءَ سان زوري زنا جي ڪيس ۾ قيد هو. گهڻن قيدين (آءٌ پاڻ به انهن ۾ شريڪ هوس) عيد نماز ڪانه پڙهي. ڪجهه قيدين چيو ته اسان مجبور قيدي آهيون، ٻيو ڪير نه آهي ته پوءِ ڪاڏي وڃون. مون کين چيو ته سپرنٽنڊنٽ جيڪڏهن گڏهه کي پيش امام ڪري بيهاري ته پوءِ ان جي پٺيان به نماز پڙهندؤ؟ چيائون ته نه. مون کين چيو ته گڏهه پوءِ به پنهنجي مالڪ کي ڪمائي کارائيندو آهي، هي مُلو ته ان گڏهه کان به پري آهي.
حاجي غلام مرتضيٰ قريشي، غلام رسول شيخ، حسن کوسو، فقير علي محمد، وليداد کوسو، لکانو کوسو ۽ ٻيا ڪافي جيل جا قيدي بي ڪلاس وارڊ ۾ آيا. حال سارو سندن خدمت ڪئي سون. سڄو ڏينهن ڪچهريءَ ۽ کل ڀوڳ ۾ گذريو.
82-7-24
حاجي ڪسارو جتوئي، حاجي غلام مرتضيٰ قريشي، غلام رسول، وليداد کوسو، لکانو کوسو، صوف کوسو، ظفر شاهه ۽ اسان گڏجي ڪچهري ڪئي.
غلام رسول لاشاريءَ چيو ته مون سان گڏجي هل ۽ جمال مري جيلر کي هلي چؤ ته مون کي شهر ۾ فون ڪرڻي آهي، ڇاڪاڻ ته منهنجو وڏو ڀاءُ بخت کهاوڙ جو ضامن پيو هو، ان کي پوليس تنگ ٿي ڪري. ان ڪري جيڪي منهنجا دوست صوبيدار آهن، انهن سان ڳالهائيندس. جمال الدين کي چيم، جنهن ٽيليفون لاشاري جي حوالي ڪري ڇڏي.
82-7-26
سنڌ يونيورسٽيءَ جي اڪائونٽس برانچ جو ڪلرڪ نثار جوڻيجو گرفتار ٿي جيل تي پهتو. مون کي ماڻهو موڪليائين. ساڻس وڃي مليس ۽ چڪر عملدار علي نواز کي هن جي پارت ڪيم. ڪاشف پليءَ جو ڍورو نارو مان خط آيو. گل محمد سنجراڻي ڪچهري ڪرڻ آيو. زرداري قيدي شهدادپور ضلع سانگهڙ جا قيد ٿي آيا آهن.
82-7-28
خانو جمالي، ميرو مري، شمن جمالي، حسن کوسو آيا، جن چيو ته زرداري قيدين کي ڏنڊا ٻيڙي هڻي بند وارڊ ٿا ڪن، توهان جمال الدين مري جيلر سان ڳالهايو. مان ماڙيءَ ۾ ويس ته جمال اڳ ۾ ئي سپرنٽنڊنٽ لُنپي ٻاهر آيو ۽ پاڻ بيهي زرداري قيدين کي ڏنڊا هڻايا ۽ حڪم ڏنائين ته جيستائين پئسه نه ڏين، اوستائين بند وارڊ ۾ رکونِ.
82-7-30
محمد حسن کوسو آيو، جنهن چيو ته زردارين جي ٻن نوجوان ڇوڪرن بک هڙتال ڪئي آهي ۽ ٻه ڏينهن گذري وڃڻ ڪري ڪمزور ٿي ويا آهن.
82-7-31
قيدين ٻڌايو ته بند وارڊ ۾ زرداري ڇوڪرن جي حالت خراب ٿي وئي آهي. چڪر جي قيدين بک هڙتال ڪئي آهي ۽ ڀتو واپس ڪري ڇڏيائون، ان ڪري زرداري ڇوڪرن جون ڏنڊا ٻيڙيون لاهي جيل جي اسپتال ۾ داخل ڪيائون.
82-9-26
شنوائي تي ڪورٽ ۾ ويس. سکر جيل کان رسول بخش ٿيٻو به آيو. ملاقات لاءِ برادرم ارباب علي شاهه، قربان علي شاهه، فرمان علي شاهه، تاج جويو، سڪرنڊ مان استاد مير حسن لاکو، مورو کان محمد مٺل ڪمالاڻي عرف مٺل ترابي آيا. ان کان سواءِ ڊاڪٽر مولا بخش ٿيٻو، رئيس علڻ خان ٿيٻو به آيا، جن ٻڌايو ته شيخ مجيب الرحمٰن کي ظهور حسن ڀوپالي ڪراچيءَ واري قتل ڪيس ۾ گرفتار ڪري پوليس ڪراچي تشدد واري سيل ۾ رکيو اٿن. ڏاڍو ڏک ٿيو.
82-9-27
گورنر سنڌ، صوبي جي قيدين کي هڪ مهينو عام معافي ڏني آهي. نارا جيل مان به ڪافي قيدي آزاد ٿيا، جن ۾ عبدالحي سومرو، قربان لاشاري، بي ڪلاس وارڊ جو بورچي منظور ٻين قيدين سان گڏ آزاد ٿيا.
جيئي سنڌ محاذ جو هڪ ڪارڪن غلام رسول عرف ”مستانو“ ۽ ڌاڙيل حسن ماڇيءَ کي ماني کارائڻ ۽ پناهه ڏيڻ جي ڏوهه ۾ سعيد آباد جو هڪ وڏيرو نواب دَل قيد ٿي نارا جيل پهتا. مستانو کي پنهنجي وارڊ ۾ وٺي آيس. کيس تڙ ڪرائي، پنهنجا ڪپڙا پارايم، ڇاڪاڻ ته لاڪ اپ ۾ رهڻ ڪري ڪپڙا ميرا ٿي ويا هيس.
شام جو اسان جي وارڊ جو بورچي منظور واپس آيو ۽ چيائين ته منهنجو اٺ سؤ روپيه ڏنڊ رهيل آهي، ان ڪري آزاد نه ڪيائون.
82-9-28
اڄ عيدالاضحيٰ آهي. بي ڪلاس وارڊ جي قيدين ۽ ڇوڪرا وارڊ جي قيدين کي عيد نماز پڙهڻ لاءِ وارڊ جو دروازو نه کوليائون. وارڊ جي سپاهي جعفر ڪالرو کان پڇيوسون، جنهن چيو ته سپرنٽنڊنٽ چيو آهي ته بي ڪلاس جا قيدي نماز ڪونه ٿا پڙهن، ان ڪري کين ٻاهر نه ڪڍجو. دير سان آءٌ چڪر ڏي ويس ۽ ساڻن عيد ملي آيس. نياز چانڊيو ۽ لعل خان سيال ٽنڊو ڄام جا قتل ڪيس ۾ آهن، اُهي نواب خان دل، حسن کوسو، علي احمد عمراڻي، غلام رسول مستانو، شفيع کوسو، فضل ڀچو ۽ ٻيا ڪجهه قيدي پاڻ سان گڏ بي ڪلاس وارڊ ڏي وٺي آيا. ماني گڏجي کاڌي سون.
82-9-29
نياز چانڊيو ۽ علي احمد عمراڻي آيا ۽ چيائون ته توهان جي عيد پارٽي ڪئي اٿئون. چڪر ڏي گڏجي هلو ته ماني کائون. اتي نواب خان دل کي وٺي آيا. ڏاڍي مزيدار ڪچهري ٻڌايائون. ڏاڍو زنده دل ۽ کل مک ماڻهو آهي. حالانڪ هيءُ به سنڌ جي عام وڏيرن وانگر ٺپ اڻ پڙهيل آهي ۽ جيترو پاڻ بدن ۾ صحتمند آهي، اوترو عقل به ٿُلهو اٿس.
82-9-30
گل محمد سنجراڻي آيو، جنهن چيو ته اسان جي بيرڪ وارن قيدين توهان جي عيد پارٽي ڪئي آهي، هلو ته گڏجي ماني کائون. نواب خان دل کي به اُتي وٺي آيا. ماني گڏجي کاڌي سون.
82-10-1
وارڊ جو سپاهي جعفر ڪالرو دروازي جي چاٻي ڇوڪرا وارڊ جي هڪ ڇوڪري رياض پنجابيءَ کي ڏئي پاڻ بورچي خاني مان ماني کائڻ ويو. مون دروازو کڙڪايو ته ڇوڪرو آيو. کيس چيم ته دروازو کول. چيائين ته نه کوليندس. جڏهن سپاهي آيو ته دروازو کوليائين. مون دروازو نه کولڻ جو سبب ڇوڪري کان پڇيو ته مون سان وڙهڻ لاءِ تيار ٿي ويو. مون سپاهي کان ڏنڊو ڦري (جيڪو هر هڪ سپاهي کي ساڻ هوندو آهي)، ڇوڪري کي مٿي ۾ هنيو. ڇوڪري جو مٿو ڦاٽي پيو. سپاهيءَ چيو ته سائين! ظلم ڪري ڇڏيئي. هاڻي جيڪڏهن سپاهي ٿو دانهن ڏئي ته پڇندس ته تون بورچيخاني ۾ ڇو وئين؟ ان ڪري کڻي ماٺ ڪيائين. صوبيدار صادق سان سپاهي جي اڻ بڻت ڪري، صوبيدار رياض ڇوڪري کي گهرايو ۽ رمضان جيلر وٽ پيش ڪيائون، جنهن تيرهون نمبر رجسٽر ۾ داخلا ڪئي.
82-10-2
صبح جو جعفر سپاهي کي بدلي ڪري ان جي جاءِ تي جانو پنجابي سپاهي مقرر ڪيائون. غلام نبي شاهه ۽ فقير غلام رسول مهر چيو ته سپاهي عبدالرزاق ۽ شاهنواز کي تون چؤ ته رات اسان کي هڪ کوليءَ ۾ بند ڪن، ڇاڪاڻ ته وڏي اسر مهل تاري تاس پيئنداسون. مون کانئن پڇيو ته تاري تاس ڇا آهي؟ چيائون رات جا تارا بيٺل هجن ته ڀنگ گهوٽي اُڃ لاهينداسون. مون انڪار ڪيو. پاڻ سپاهين کي گهڻو چيائون، پر جدا جدا بند ڪيائون. سنڌ يونيورسٽيءَ جو شاگرد ساٿي محمد حسين پٺاڻ گرفتار ٿي جيل پهتو.
82-10-3
شيخ مجيب الرحمٰن ۽ نور احمد ملاقات ڪرڻ آيا. پوليس جي تشدد جا نشان صاف ڏسڻ ۾ پئي آيا ۽ ڪمزور به ڏاڍو هو. ٻڌايائين ته پڇا ڳاڇا ڪري ڪالهه آزاد ڪيائون. سوچيم ته تنهنجي ملاقات ڪري پوءِ ڳوٺ دادوءَ وڃان.
82-10-4
جمال الدين مري جيلر هڪ اردو جو پراڻو ڪتاب ڏنو، جنهن تي نه مصنف جو نالو آهي ۽ نه ڪتاب جو نالو آهي. ان ۾ اندرين صفحن تي برصغير جي مشهور عالم سيد عطاء الله شاهه بخاريءَ جو شعر جيڪو هن پنجاب لاءِ لکيو آهي، پڙهيم. شعر هي آهي:
1- نويد م کشوري مردود مرتاب، بشومي هائي ڪفر آباد پنجاب
ڪوبه ملڪ مردود، تڙيل ۽ بدبختن وارو نه ڏٺم جهڙو پنجاب آهي.
2- چه ملڪ؟ ننگ وعار هفت کشور، ز شرق وغرب بادش خاک برسر
ڪهڙو ته ملڪ آهي؟ ستن ولايتن کي لڄائيندڙ، اولهه اوڀر جي ڌوڙ مٿي تي هجيس.
3- خمير طينتش مردم کشيها، ز قتل مسلمش باشد خوشيها
ان جي مٽيءَ ۾ انسان ڪُهڻ آهي ۽ مسلمانن کي قتل ڪرڻ ۾ خوشي محسوس ڪن ٿا.
4- چه پيرانش؟ مريدانِ فرنگي، لقب کافور وذات پاک زنگي
ان جي مرشدن جو ڇا ٿو پڇين؟ انگريزن جا مريد آهن، لقب ته اُچا پر ذات جا ڀنگي آهن.
5- ز نواب ورئيانش چه پرسي؟ سگ وسگزادگان کرسي به کرسي
ان جي نوابن ۽ رئيسن جو ڇا ٿو پڇين؟ ڪتا ڪتي جا پٽ پيڙهي به پيڙهي آهن.
6- چنان فرزند نا هموار زايد، که از خر قيمتش برتر نيايد
اهڙو ته ڦِڏو ڦر ڄڻين ٿا جو گڏهه کان به قيمت گهٽ اٿس.
7- چکد از لاله اش خونِ مسلمان، ازو نالان حجاز ومصر وايران
انهن جي ڳلن تان مسلمانن جو رت ٽمي ٿو، انهن کان حجاز، مصر ۽ ايران بيزار آهن.
8- جوانانش غلامانِ فرنگي، پناهِ شاهه بد امانِ فرنگي
انهن جا جوان انگريزن جا غلام آهن، جن جي پناهه گاهه انگريزن جي جهولي آهي.
9- چه پنجاب؟ آن فرنگي را معسکر، معسکر را غلام احمد پيمبر
ڪهڙو پنجاب؟ اهي ته انگريز جو لشڪر آهن ۽ ان لشڪر جو پيغمبر غلام احمد قادياني آهي.
10- فضايش کفر ريزد کفر بيزاست، به آئينِ الاهي درستيزاست
پنجاب جون هوائون ڪفر پوکيندڙ آهن ۽ ڪفر ڦٽائيندڙ آهن ۽ الله تعاليٰ جي آئين سان جنگ ڪندڙ آهن.
11- به ملڪ شد ارض الجواسيس، نه جان محفوظ نه مسئون نواميس
هندستان جي ملڪ ۾ اها جا سوسن جي زمين آهي، جتي نه جان محفوظ آهي ۽ نه وري عزتون محفوظ آهن.
12- زميني فتنه زائي فتنه خيزي، که شيطان پيش پايش سجده ريزي
اها اهڙي ته زمين آهي، جيڪا فتنو ڄڻي ٿي ۽ فتنو پيدا ڪري ٿي. شيطان به انهن جي پيرن تي سجدا ڪري ٿو.
82-10-7
جمال الدين مري جيلر جو سالو ظفر شيخ ۽ ان جو دوست آيا ۽ جمال کي چيائون ته علي محمد شاهه کان فقير داد کوسو ۽ وفا رضا بلوچ ڏي خط وٺي ڏي ته اسان کي انٽرنيشنل هاسٽل ۾ ڪمرو وٺي ڏين. خط لکي ڏنم.
82-10-9
جمال الدين مري ٻڌايو ته ڇوڪرن کي ڪمرو ملي ويو آهي، فون ڪري ٻڌايائون. رات جي ماني کائڻ کان پوءِ اٺين بجي ڌاري گڙدي ۾ سخت سور اچي پيو. پيشاب بند ٿي ويو. هر هر اُلٽي پئي اچي. ڏاڍي درد تڪليف پهچائي. جيل جا قيدي ڪمپائونڊر مشتاق عباسي کي وٺي آيا، جيڪو مون کي اسپتال ۾ وٺي ويو ۽ دوائون کارايائين. رات جو خبر ناهي ته ڪيڏيءَ مهل سور مان جان ڇٽندي.
82-10-10
ملٽري ڪورٽ ۾ شنوائي تي ويس. رسول بخش سکر جيل کان پهتو. ملاقات لاءِ غلام اصغر شاهه، علي نواز خاصخيلي، دولتپور صفن کان غلام مصطفيٰ عرف ڪرڙ خان هٿيپوٽو، ان جو والد، جيوڻ ٿيٻو، لال بخش چانڊيو، وفا رضا بلوچ، قربان علي شاهه، ان جا ننڍڙا پٽ ممتاز علي شاهه، مهتاب علي شاهه ۽ فرمان علي شاهه آيا.
82-10-17
شنوائي تي ڪورٽ ۾ ويس. سکر جيل کان رسول بخش ٿيٻو، سينٽرل جيل حيدرآباد کان ڊاڪٽر دودو مهيري، غلام النبي پنهور، قربان ارباب پهتا. مُلاقات تي لال بخش چانڊيو، فقير داد کوسو، وفا رضا بلوچ، ولي محمد شاهه لڪياري عرف پپو شاهه، شيخ مجيب الرحمٰن، سليمان جتوئي، يوسف ڳاهو ۽ ٻيا ڪافي دوست آيا.
82-10-18
نظام الدين پنهور جي ملاقات آئي. کيس ٻڌايائون ته سندس والد وفات ڪري ويو آهي. غلام النبي شاهه، فقير غلام رسول مهر ۽ آءٌ گڏجي وياسين ۽ سندس والد جي وفات تي هٿ سنوان ڪياسون.
فقير غلام رسول مهر چيو ته ڏهه رپيا اڌارا ڏي. مون کيس ڏنا. پوءِ خبر پئي ته چرس گهرايو اٿس. ڏاڍو ارمان ٿيم اهڙي سنڌي نوجوان تي. گهڻو ئي سمجهايانس ٿو، ”پر چري ڪيئن، جي ويران ويران وڌ“ وارو لقاءُ آهي.
82-10-27
سڄي جيل ۾ جيڪي به شيعا مسلمان هئا، ڏهين محرم جي نسبت سان چڪر ۾ ماتم ڪيائون. جمال مريءَ کي چيم ته سڀني شيعن جو چڪر جي ڇهين نمبر بيرڪ ۾ ٽوٽل ڪيو ۽ کين رات هڪ ٽيپ رڪارڊر به گهرائي ڏيو ته جيئن نوحه، مرثيه يا شامِ غريبان ٻڌن. ٽيپ گهرائي ڏنائين ۽ ٽوٽل به سڀني شيعن جو ڇهين نمبر بيرڪ ۾ ٿيو.
82-10-30
شنوائي تي ڪورٽ ۾ ويس. اتي ملاقات ڪرڻ لاءِ رئيس علڻ خان ٿيٻو، فقير داد کوسو، وفا رضا بلوچ، يوسف ڳاهو، فرمان علي شاهه ۽ ڪجهه ايل.ايم.سي ڄامشورو جا شاگرد ساٿي آيا، جن ٻڌايو ته سينٽرل جيل حيدرآباد تي ڊاڪٽر دودو مهيري، غلام النبي پنهور، قربان ارباب ۽ قمر ڀٽي وارن بک هڙتال ڪئي آهي ته سمري ملٽري ڪورٽ جو مقصد آهي تڪڙو فيصلو ڏيڻ ته پوءِ سنڌي شاگردن کي ٻه ٻه سال ٽي ٽي سال جيل ۾ گذري ويا آهن، سندن ڪيس ڇو نه ٿا هلايا وڃن؟ اهي هلايا وڃن.
82-11-1
چڪر ۾ عبدالستار ميمڻ ۽ عبدالمجيد ميمڻ جيڪي ٽنڊو محمد خان جا هئا، مون کي، غلام النبي شاهه ۽ امان الله شاهاڻي کي وٺڻ آيا ته امامن جو نياز ڪيو اٿئون، هلي کائو. اسان گڏجي وياسون.
82-11-6
غلام النبي شاهه چيو ته ڪئميرا گهرائي اٿم، جلديءَ ۾ تڪڙا فوٽو ڪڍي ٻاهر موڪليون، جيئن پڪڙجي نه پوي. فوٽو ڪڍياسون، جنهن ۾ چڪر جي به ڪافي قيدي دوستن جا فوٽو ڪڍياسون.
82-11-10
فقير غلام رسول مهر چيو ته ماڙيءَ تي گڏجي هل ته سزا جو ٽوٽل ڪرايون ته باقي گهڻا ڏينهن ٿا بچن؟ ماڙيءَ تي ٽوٽل ڪرايوسون ته باقي سزا چوڏهن ڏينهن رهيل هئي. فقير مون کي چيو ته مير الله بخش ۽ جمال مريءَ کي چئو ته سپرنٽنڊنٽ لنپيءَ کان چوڏهن ڏينهن معافي وٺي ڏين.
82-11-11
مير ۽ جمال مريءَ کي فقير جي سزا ۽ قيد چوڏهن ڏينهن معاف ڪرڻ لاءِ چيم ته سپرنٽنڊنٽ کان وٺي ڏيو. ٻنهي واعدو ڪيو ته هاڻي گڏجي منٿ ڪيونس ٿا. ان دوران فقير غلام رسول جو والد ملاقات ڪرڻ لاءِ آيو، جنهن لنپي سپرنٽنڊنٽ کي چيو ۽ باقي رهيل ڏينهن سزا ۽ قيد جا معاف ٿي ويس. اڄ فقير غلام رسول آزاد ٿي ويو.
82-11-13
ملٽري ڪورٽ ۾ شنوائي تي ويس. سکر جيل کان رسول بخش ٿيٻو ۽ سينٽرل جيل حيدرآباد کان ڊاڪٽر دودو مهيري، قربان ارباب، غلام النبي پنهور، قمر ڀٽي آيا. سڀني کي وري 25 تاريخ ملي.
ملاقات تي وفا رضا بلوچ، غلام النبي سومرو، قادر بخش عباسي، علي مراد لُنڊ، فيض الله پيرزادو، ادريس چانڊيو، حفيظ شيخ، شاهنواز شيخ ۽ ٻيا ڪافي ساٿي آيا.
82-11-19
جيل جي اسپتال جو ڪمپائونڊر نادر خوجا ڪچهري ڪرڻ آيو. مون کيس ڪئميرا جي رول لاءِ چيو ۽ پئسه ڏنا. شام جو رول کڻي آيو. چڪر ۾ هڪ فوٽو گرافر قيدي آهي، ان کي گهرايم، جنهن فوٽو ڪڍيا.
82-11-23
اکين جي اسپتال جي پوليس آئي. مون سان گڏ فقير علي محمد نوح پوٽو به اسپتال هليو. اکين جي اسپتال ۾ ڊاڪٽر سيد ڏنل شاهه مليو. اهڙيءَ طرح هٿ ڏنائين جيئن مان سندس پري جو واقفڪار هجان ۽ اهڙو نمونو اختيار ڪيائين، جيئن آءٌ ساڻس وڌيڪ ڪابه ڳالهه ٻولهه نه ڪيان، حالانڪ سندس ننڍو ڀاءُ اطهر علي شاهه ۽ ڀائٽيو سيد ذوالفقار علي شاهه منهنجا تمام عزيز ۽ پيارا آهن ۽ ان کان سواءِ سندس ڀاءُ مهراڻ ڪاليج مورو جو پرنسپال سيد علي بخش شاهه منهنجو انتهائي شفيق ۽ مهربان استاد آهي، جيڪو به ڊاڪٽر جو وڏو ڀاءُ آهي. بهرحال، مون ساڻس وڌيڪ ڪجهه به نه ڳالهايو ته متان جيئي سنڌ وارن سان ملڻ جي ڪري نوڪريءَ تان لهي نه وڃي.
82-11-24
چڪر عملدار علي نواز چانڊيو بي ڪلاس وارڊ ۾ آيو. مون کي چيائين ته شام پنهنجي برداشتيءَ ارباب جيسر کي چڪي ڏي وٺي اچجانءِ ته انور پنهور سان چرچا ڪري. شام جو غلام نبي شاهه، آءٌ، ارباب جيسر گڏجي وياسون. چڪر جي ميدان تي اڳيئي انور ڪانڀ ٻڌيو ويٺو هو. اسان جو پهچڻ ۽ چرچا شروع ٿي ويا. گهڻي ڀوڳن کان پوءِ انور چيو ته مون ارباب جي آنڪي ڀري، وري چڪر عملدار چرچا ڪيس، پر ان کي به ماٺ ڪرائي ڇڏيائين.
82-12-8
شنوائي تي ڪورٽ ۾ ويس. رسول بخش ٿيٻو، دودو مهيري، قمر ڀٽي، قربان ارباب وارا به شنوائي تي آيا. ملاقات تي مامو فيضل شاهه ۽ ان جو ننڍڙو پُٽ انور علي شاهه، برادرم، ارباب علي شاهه، قربان علي شاهه، فرمان علي شاهه، سردار علي شاهه، قادر جوڻيجو، علي نواز خاصخيلي، رضوان پلي، شيخ مجيب جو ننڍو ڀاءُ خان شيخ آيا.
قمر ڀٽيءَ جي ضمانت جو ليٽر، ڊي.ايم.ايل.اي آفيس مان ملٽري ڪورٽ ۾ پهتو. سندس وڏي ڀاءُ محمد خان ضمانت ڏئي قمر کي آزاد ڪرايو.
82-12-10
جمال الدين مري ۽ مون ڪچهري ويٺي ڪئي ته رمضان جيلر، ڀٽو ڪلرڪ ۽ شجاع ڪلرڪ آيا ۽ ٻڌايائون ته ڪالهه شام ميجر مسعود جو ٽيليفون آيو هو. علي محمد شاهه کي گهرايو اٿن، پر اڄ پوليس نه اچڻ ڪري کيس موڪلي نه سگهياسين. ان تي جمال الدين مري کيس چيو ته آئنده جيڪڏهن فون اچي ته مون کي ٻڌائجانءِ.
اڄ قائم مقام آءِ.جي جيلن جو ۽ ڊپٽي هوم سيڪريٽري جيل جو اچانڪ دورو ڪيو ۽ پڪن قيدين (سزا يافته) کي سزا جي حساب سان ٻه مهينا معافي ڏئي ويو. بي ڪلاس وارڊ ۾ اسان وٽ ڪونه آيو.
82-12-11
وارڊ ۾ ويٺو هوس ته منشيءَ اچي چيو ته توهان کي مارشل لاء وارن ڏي وٺي وڃڻ لاءِ پوليس ماڙيءَ ۾ بيٺي آهي. آءٌ تيار ٿي آيس ۽ پوليس مون کي ڊي.ايم.ايل.اي ميجر جنرل شريف جي اڳيان پيش ڪيو. ميجر جنرل جي آفيس ۾ اندر داخل ٿيس ته ڦرڻي ڪرسيءَ جي پٺ دروازي ڏي هئي ۽ صاحب موصوف ڀت ۾ منهن وجهيو ليٽر پئي پڙهيو. مان السلام عليڪم چيو. ڪابه ورندي ڪانه ڏنائين. پنجن منٽن کان پوءِ ڪرسي ڦري ۽ مون کي ڏسي ڪرسيءَ تي ويهڻ لاءِ هٿ جو اشارو ڪيائين. مان ويهي رهيس. مون کان مڪمل بايو ڊيٽا پڇيائين. ان کان پوءِ چيائين ته توکي جيل ۾ ٽي سال کن ٿي ويا آهن، ان ڪري اسان توکي ضمانت تي آزاد ٿا ڪيون ۽ پوليس وارن کي گهرائي چيائين ته ميجر مسعود سان وڃي ملو. ميجر مسعود سان ملياسين، جنهن مون کي چيو ته ويهه هزار روپين جي ضمانت ڪير به کڻي اچي ته توکي آزاد ڪيو ويندو. ٻاهر نڪري آيس ته سليمان ڏاهريءَ جا مائٽ، اقبال ناريجو جا مائٽ، قربان ارباب جو والد ۽ غلام النبي پنهور جا ڀائر ضمانت لاءِ ڪاغذ کنيو ويٺا هئا. مان موٽي نارا جيل تي پهتس ۽ نادر خواجه ڪمپائونڊر کي چٺي لکي قربان علي شاهه ڏي ڏنم ته ضمانت لاءِ بندوبست ڪري.
82-12-15
اڄ ضمانت جو ليٽر پهتو ۽ جيل مان سڀني قيدي ساٿين کان موڪلائي ٻاهر آزاد فضا ۾ قدم رکيم ته قربان علي شاهه، سيد غلام رسول شاهه رفاعي ۽ فرمان علي شاهه بيٺا هئا. گڏجي گهر پهتاسين. مان کانئن موڪلائي اچي سنڌ يونيورسٽي ڄامشورو ۾ ساٿين سان ڪچهري ڪئي ۽ رات به اتي رهيس.