اقتداري سازشون

ترتيب

---

سنڌ سلامت پاران :

سنڌ سلامت ڊجيٽل بوڪ ايڊيشن سلسلي جو ڪتاب نمبر (247) اوهان اڳيان پيش ڪجي ٿو. هي ڪتاب ”اقتداري سازشون“ سنڌ ۽ سنڌين خلاف سازشن بابت اسلام آباد ۾ ويٺل هڪ باخبر سنڌي صحافيءَ اعجاز مهر جا مشاهدن ۽ لکڻين تي مشتمل آهي.
هي ڪتاب اقتداري سازشون جيڪو اوهان جي هٿن ۾ آهي اهو بنيادي طور ليکڪ پاران ڪاوش اخبار ۾ لکيل ڪالمن تي مشتمل آهي. هونئن ته 1994ع کان وٺي 12 مارچ 2004ع تائين اعجاز مهر ڪاوش ۾ سوين ڪالم لکيا پر هتي صرف چونڊ ڪالم پيش ڪيا ويا آهن.
هي ڪتاب سنڌيڪا اڪيڊمي پاران 2013ع ۾ ڇپايو ويو. ٿورائتا آهيون سنڌيڪا اڪيڊمي جي سرواڻ نور احمد ميمڻ ۽ فضل الرحمان ميمڻ جا جن ڪتاب جي سافٽ ڪاپي موڪلي سنڌ سلامت تي پيش ڪرڻ جي اجازت ڏني.
اوهان سڀني دوستن، ڀائرن، سڄڻن، بزرگن ۽ ساڃاهه وندن جي قيمتي مشورن، راين، صلاحن ۽ رهنمائي جو منتظر.


محمد سليمان وساڻ
مينيجنگ ايڊيٽر ( اعزازي )
سنڌ سلامت ڊاٽ ڪام
sulemanwassan@gmail.com
www.sindhsalamat.com

سڀ حق ۽ واسطا محفوظ

سڀ حق ۽ واسطا محفوظ

ڪتاب نمبر
299
سڀ حق ۽ واسطا محفوظ

پهريون ڇاپو: 2013ع
ڪتاب جو نالو : اقتداري سازشون
ليکڪ: اعجاز مهر
ڪمپيوٽر لي ائوٽ: نديم احمد سولنگي
ڇپيندڙ: آزاد ڪميونيڪيشنز، ڪراچي
ڇپائيندڙ : سنڌيڪا اڪيڊمي ڪراچي
قيمت : 700/= رپيا

"IQTIDARI SAZISHOON”
(Columns)
By: Aijaz Mahar
Published by: Sindhica Academy,
B-24, National Auto Plaza, Marston Road,
Karachi-74400 Phone: 021-32737290
website: www.sindhica.org,
Email:sindhica_academy@yahoo.com

اسٽاڪسٽ
سنڌيڪا اڪيڊمي،B-24 نيشنل آٽو پلازه مارسٽن روڊ ڪراچي فون:02132737290
سنڌيڪا بوڪ شاب، جتوئي منزل حيدر چوڪ حيدرآباد فون: 03013594679 –
سنڌيڪا بوڪ شاپ، 19 بلديه پلازه گهنٽا گهر چوڪ سکر فون: 071-5628368، 03013431537
العماد بوڪ سيلرز، اردو بازار، ڪراچي فون: 0212214521 ، 0300-343115
ڪتاب مرڪز فريئر روڊ، عزيز ڪتاب گهر بئراج روڊ، بخاري ڪتاب گهر، قادري بوڪ اسٽور، مهراڻ بوڪ اسٽور، مجاهد بوڪ اسٽور نيم ڪي چاڙهي سکر- ڪاٺياواڙ بوڪ اسٽور اردو بازار ڪراچي- سنڌي ادبي بورڊ بوڪ شاپ، تلڪ چاڙهي حيدرآباد- شاهه لطيف بوڪ شاپ، ڀٽ شاهه- عثمانيه لائبريري، چنيهاڻي ڪنڊيارو، - نيشنل بوڪ اسٽور، نوراني بوڪ ڊپو بندر روڊ، رابيل ڪتاب گهر اسٽيشن روڊ، رهبربوڪ اڪيڊمي رابعا سينٽر بندر روڊ لاڙڪاڻو- رحيم ڪتاب گهر مهراڻ چوڪ بدين-مدني اسلامي ڪتبخانو، جنيد بوڪ اسٽور ۽ رشيد بوڪ اسٽور نئون چوڪ- ممتاز ڪتاب گهر دادو-حافظ بوڪ اسٽور مسجد روڊ، خيرپور ميرس - سعيد بوڪ اسٽور، سنڌ ڪتاب گهر ڀٽائي بازار شڪارپور- المهراڻ ڪتاب گهر، زاهد بوڪ ڊپو، سانگهڙ- سيد ماس ميگا اسٽور، جيڪب آباد- سرتاج ۽ گلزار بوڪ اسٽور، ڪنڌڪوٽ- ميمڻ بوڪ اسٽور، شاهي بازار نوشهروفيروز- حافظ اينڊ ڪمپني، لياقت مارڪيٽ، نواب شاهه- ديدار بوڪ ڊپو، ٽنڊوالهيار- رفعت بوڪ هائوس، ماتلي- مرچو لال پريمي، بدين- مڪتبه يوسفيه، ميرپورخاص. فون. 0300-3319565، عطار ڪتاب گهر، بدين، مهراڻ ڪتاب گهر، عمر ڪوٽ، حافظ ڪتاب گهر، کپرو، سنڌ ڪتاب گهر، مورو،
عباس ابڙو شڪارپور فون: 03362870897 ساحر ڪتاب گهر، 8948535-0346 دادو

ليکڪ پاران

ليکڪ پاران


هي ڪتاب اقتداري سازشون جيڪو اوهان جي هٿن ۾ آهي اهو بنيادي طور منهنجي ڪاوش اخبار ۾ لکيل ڪالمن تي مشتمل آهي. هونئن ته 1994ع کان وٺي 12 مارچ 2004ع تائين مون ڪاوش ۾ سوين ڪالم لکيا پر هتي صرف چونڊ ڪالم پيش ڪيا ويا آهن. اصولي طور تي هي ڪتاب 5 سال اڳ شايع ٿيڻ گهربو هو پر منهنجي پنهنجي ۽ ڪجهه دوستن جي سستي سبب ان ۾ ايتري دير ٿي آهي.
نور احمد ميمڻ ڪافي عرصو اڳ صلاح ڏني ته ڪالمن جو ڪتاب شايع ڪرايو. ڳالهه وڻي ۽ مون ڪالمن جي چونڊ شروع ڪئي. ڪجهه دوستن صلاح ڏني ته توهان پاڻ چونڊ نه ڪريو، ڪنهن ٻئي دوست کي چئو. ڪاوش جي دوست ايم بي سومرو هام هنئين ته هو چونڊ ڪندو، مون ڪالمن جو مجموعو هن جي حوالي ڪيو ۽ تقريبن سال کن کانپوءِ هن کان مون موٽائي ورتو، ڇو ته هو مون کان وڌيڪ سست ثابت ٿيو. ايم بي سومرو سٺو دوست آهي ۽ خيرخواهه به آهي پر الائي ڇو سستي ڪيائين. ساڳيو حشر وري هڪ ٻئي پياري دوست ياسين جوڻيجو به ڪيو.
بهرحال ان دوران پراڻو ساٿي ثناءُالله سومرو ڪنهن ڪم سان اسلام آباد آيو. هن چيو ته هو ڪالم چونڊ ڪندو. مون هن جي حوالي ڪيو مجموعو ۽ هن همراهه هيٺ مٿي ڪري نيٺ ڇانٽي ڪئي. ڪتاب سنڌيڪا وارن ڪمپوز ڪيو ۽ پروف پڙهڻ لاءِ موڪليائون ان ۾ به سستي ڪيم نيٺ پروف پڙهي ورتم. سوچيم ته ڪتاب تي ٻه اکر علي قاضي کان لکرايان پر قاضي صاحب انهن ڏينهن ۾ سنڌ ۾ تبديلي آڻڻ لاءِ مصروف عمل هو. هن واعدو ڪيو ته ڀٽ شاهه وارو جلسو ٿئي ته بعد ۾ لکي ڏيندو. بعد ۾ ساڻس ملاقات ٿي ته مسودي جي گهر ڪيائين مون نور احمد کي چيو بهرحال وري معاملو سستي جي نظر ٿي ويو.
علي قاضي صاحب سان زندگيءَ جا 11 سال گڏجي ڪم ڪيو. 1994ع جي شروع ۾ ڪراچيءَ ۾ ڪاوش کي بطور رپورٽر جوائن ڪيم. هن مونکي پهرين اسائنمينٽ ڏني ته سيد پرويز شاهه جي خلاف سندس گهرواريءَ ڪنهن ڪراچي جي عدالت ۾ ڪيس داخل ڪيوآهي ان جو فائيل هٿ ڪريو. سندس گهرواري جي نالي جي خبر هئي ۽ نه وري عدالت جو پتو. تن ڏينهن ۾ پيپلز پارٽي جي حڪومت هئي پرويز شاه سنڌ ۾ اطلاعات جو وزير هو. مون چيو لڳي ٿو ته علي صاحب ڏکئي اسائنمينٽ ڏئي جان پيو ڇڏائي. ڀلا هيڏي وڏي شهر ۾ لکين ڪيس نه عدالت جي خبر نه درخواست گذار جي. اچي پريشان ٿيس، سوچي سوچي پنهنجي ميٽرڪ جي ڪلاس فيلو دوست اشرف خشڪ سان مليس هو تن ڏينهن ۾ سٽي ڪورٽ ۾ ڪلارڪ هو. اشرف خشڪ سان حال احوال ٿيو چيائين ته مسئلو ئي ناهي، چپ ڪر چاءِ پي ته مسئلو حل ٿا ڪريون.
اشرف خشڪ پراڻودوست آهي ۽ مونکي حادثاتي طور صحافت ۾ به هوئي وٺي آيو هو. اهو 1989ع جو وقت هو جڏهن هو نئون سج اخبار ۾ ڪمپيوٽر آپريٽر هو. هڪ ڏينهن چيائين يار بيروزگار آهين نئون سج اخبار نڪتي آهي ان ۾ نوڪري ڪر. مون چيو ته ڪهڙي پوسٽ آهي چيائين نيوز ايڊيٽر، سب ايڊيٽر، پروف ريڊر جيڪا ملي في الحال وٺ.
انهن ڏينهن ۾ شاگرد سياست ۾ سرگرم هئس ڏورڻي جيڏا شهپر هوندا هئا، پستول ور ۾ ڪنهن تي تڪ ئي نه هوندي هئي. مون اشرف کي چيو ته ڳالهه ٻڌ وڏو عهدو ڪهڙو آهي، چيائين اهو ته ايڊيٽر جو آهي ۽ اخبار جو مالڪ علي حسين جمالي پاڻ وٽ رکيو آهي، باقي ڏسون ٿا توهان انٽرويو ڏيو.
مون انٽرويو ڏنو ڊان اخبار جي چيلهه جيڏي خبر جمالي صاحب ترجمو ڪرڻ لاءِ ڏني انگريزي چڱي هوندي هئي، مون 20 منٽن ۾ ترجمو ڪري خبر سندس سامهون رکي ته جمالي صاحب جا تاڪ لڳي ويا. عينڪ ڪنهن مهل لاهي ڪنهن مهل پائي، انگريزي خبر ڏسي وري مون وارو ترجمو چيڪ ڪري چيائين بلي!
همراهه پڇيو پگهار گهڻي وٺندي. مون دل ۾ سوچيو ته علي هوٽل لياري کان U-1 ويگن ۾ ايندس تبت سينٽر تائين اڍائي رپيا اوٽ موٽ جو ڪرايو 10 رپيا روز مانجهاندو ۽ چاءِ سگريٽ ملائي سوچيم ته 600 رپيا ماهوار مان گذارو ٿي ويندو. جمالي صاحب کي چيم ته اوهان ٻڌايو ته اوهان گهڻو ڏيندا. هن چيو ته ڏسو نئون اداروآهي اوهين سمجهو ته وظيفو آهي. مون دل ۾ سوچيو ته مان خيرات لاءِ ته نه آيوآهيان خبر ناهي هي همراهه 200 يا 300 چوندو. بهرحال مون سوچيو ته 500 ڏنائين ته به ڪم ڪندس. خير مون کائنس پڇو سائين گهڻو ڏيندا. چيائين يار مونکي ٻڌائيندي شرم ٿو اچي. جمالي صاحب الله جنت نصيب ڪريس شريف ماڻهو هو ۽ حضور شرمي ۾ پگهار نه پيو ٻڌائي. مون چيو ڀلا هي 100 يا 150 چوندو. مون به پڪائي ڪئي چيائين ادا باغي مهر انڪار نه ڪجانءِ في الحال 1500 رپيا ماهوار پگهار آهي مهيني ٻن کان پوءِ وڌائينداسين. مون دل ۾ سوچيو بلي.....1500- اڙي ايڏي رقم ڪيئن خرچ ڪندس دل ۾ سوچيم ٺٺ ٿي ويا، پر جمالي صاحب کي چيم سائين شابس اٿوَ اهو اوهان ملهه ڪيو آهي.
جمالي صاحب چيو ته ادا مون اڳ ۾ ئي معذرت ڪئي ته هي وظيفو آهي پر واعدو آهي ته ٻن مهينن ۾ پگهار وڌائيندس. مون به پڪائي ڪئي مون چيو ته سائين 2 هزار ڏيو ته ٺيڪ آهي نه ته مان ڪم نه ڪندس. نيٺ 1800 تي معاملو پڪو ڪيم. گهر آيس بابا کي ٻڌايم ڏاڍو خوش ٿيو. مذاق ۾ چيائين ڪنهن جي ڦٽي آهي جيڪو تو جهڙي بيڪار ماڻهوءَ کي ايڏي پگهار ٿو ڏئي. باباتن ڏينهن ۾ سيڪشن آفيسر هو. شايد، سوچيائين ته گهر هلائڻ ۾ مدد ملندس. خير مون باغي مهر جي نالي سان حادثاتي طور نئون سج اخبار مان 1989ع ۾ صحافت شروع ڪئي. شوق ايترو هو جو خبر ٺاهڻ، ڪمپوزنگ، پروف، بٽر پيپر تي پرنٽ، پيسٽنگ، پريس مان شايع ٿيڻ، بائنڊنگ ۽ نيوز ايجنٽ تائين موڪلڻ وارن سمورن مرحلن ۾ دلچسپي ورتم ۽ ٻارنهن ڪلاڪ ڪم ڪندو هئس. جمالي صاحب ڏٺو ته ڇوڪرو محنتي آهي، هن کي هر ڪم ڪري پيو ڏيان ٿوري پگهار ۾ سو هو به ڪافي خوش هو.
بهرحال ڪجهه مهينن بعد نئون سج ڇڏي الوحيد اخبار جوائن ڪئي، ان بعد اتي ٽنڊو بهاول واقعي جي خبر فوجي ترجمان جي خواهش موجب شايع ڪرڻ کان انڪار سبب جهيڙو ڪري انتخاب اخبار ۾ ويس جتي گستافي معاف جي عنوان سان اردو ۾ ڪالم لکندو هئس. 1993ع جي آخر ۾ فوجي آپريشن هلندڙ هو ڄام ساقي بيمار ٿيو جناح اسپتال ۾ هو. مظفر شاهه سنڌ جو وڏو وزير هو، ڄام جي حق ۾ ڪالم لکيو. ان ۾ فوج خلاف لکيو ڏاڍو سخت. ٻئي ڏينهن نوڪري تيل ٿي وئي. انتخاب اخبار جي مالڪ انور ساجدي چيو هو ته فوج، سپريم ڪورٽ ۽ اڪبر بگٽيءَ خلاف ڪڏهن نه لکجانءِ باقي جيڪو وڻئي لک. ان بعد 1994ع جي شروعات ۾ ڪاوش جوائن ڪيم. بهرحال پهرين نوڪري کان اڄڪلهه بي بي سي تائين زندگي جي 23 سالن جي صحافتي تجربي دوران وڏا لاها چاڙها ڏٺا ۽ ان بابت يادگيرين تي مشتمل ڌار ڪتاب لکڻ جو ارادو آهي.
خير اشرف ۽ مان گڏجي اٿياسين. ڪورٽ مان مونکي ريڪارڊ روم ۾ وٺي آيو. چيائين ڪيس ڪڏهن داخل ٿيو، درخواست گذار جو نالو يا ڪهڙي ضلعي ۾ آهي؟ مون چيو ڪا خبر ڪانهي. هن گذريل 10 سالن جو ريڪارڊ منهنجي حوالي ڪيو. لکين ڪيس هئا مون چيو ته استاد هن ۾ عمر ڳري ويندي. خير هن 1994ع کان شروع ڪرڻ لاءِ چيو. رجسٽر کولي چيائين هي خانو درخواست گذار جو آهي ۽ هي خانو جوابدار جو. درخواست گذار به جتي ڪنهن عورت جو نالو هجي ۽ جوابدار ۾ پرويز شاه جو هجي اهو ڊائري نمبر نوٽ ڪندو وڃ. هو ڪم تي هليو ويو، مون اچي رجسٽر کوليا، هل هلان، ڪو پنج ست هزار ڪيس اسڪين ڪيم ته چار اهڙيون انٽريز مليون جنهن ۾ عورتن جا پرويز شاهه نالي همراهن خلاف ڪيس هئا. نوٽ ڪري اشرف خشڪ وٽ آيس ۽ قدرت الله جي پهريون فائيل کوليوسين ته اهو ڪم جو هو، جنهن جي مونکي تلاش هئي. فائيل فوٽو ڪاپي ڪرائي آيس آفيس، شام جو علي صاحب آيو کيس فائيل ڏنم ۽ ٻڌايم ته مون پرويز شاهه جي گهرواري جو فون نمبر ۽ ايڊريس به هٿ ڪئي آهي. ساڻس ڳالهه به ٿي آهي، انٽرويو لاءِ راضي آهي.
علي صاحب علامه اقبال وانگر مٿي تي هٿ رکي ڪنهن مهل فائيل کي ڏسي ڪنهن مهل مونکي پيرن کان مٿي تائين ڏسي ته هي ڪهڙي بلا آهي. بقول سندس ته هن اهو ڪم ڪافي مهينا اڳ مشتاق سهيل ۽ ارشاد گلاباڻيءَ کي چيو هو ڪو نه ڪري آيا، مون هن کي پهرين ڏينهن ڪري ڏنو ۽ هن کي شڪ ٿيو ته ڪٿي مان ايجنسين جو ماڻهو ته ناهيان. مونکي دل ۾ خوشي هجي ته علي قاضي ڀڄائڻ لاءِ بهاني طور هي ڪم سونپيو ته هي ڪري ڪو نه سگهندو ۽ کيس جواب ڏيڻ ۾ آساني ٿيندي. مان دل ئي دل ۾ سوچيم ته هاڻي ڪهڙي بنياد تي هو جواب ڏيندو کيس نوڪري ڏيڻي پوندي. هتي اهو به ذڪر ضروري آهي ته مونکي اسلم لغاري علي صاحب سان ملايو هو. بهرحال لغاري صاحب مارڪيٽنگ جو بادشاهه هو. شايد جڏهن علي صاحب کيس مون بابت ٻڌايو هوندس ته هن به ڪالر تي هٿ هڻي چيو هوندس ته موتي داڻو ڳولي آهيان!
خير علي قاضي ۽ اسلم قاضي صاحب ٻه ٽي مهينا مونکي نظر ۾ رکيو ۽ آخر فيصلو ڪيائون ته اسلام آباد وڃ. وري اچي مونکي ڦڦڙي لڳي ته ڪٿي همراهه نوڪري تيل ڪرڻ جي چڪر ۾ ته ناهن. ڇو ته مون ڪڏهن اسلام آباد ڏٺي ئي ڪو نه هئي نه مٽ نه مائٽ نه دوست نه واقف. مون هنن سان پڪ ڪئي ته اسلام آباد ۾ نه هلي سگهيس ته واپس ڪراچي ۾ رکندا، ساڳئي پگهار تي. هنن واعدو ڪيو ۽ مونکي ٻئي ڀائر ڀائڻ لڳا. ڪچهريون عام جام ٿي ويون ۽ هنن مون کي نه صرف پروفيشنل پر ذاتي زندگي جي حوالي سان به ڪافي رهنمائي ڪئي. اڄڪلهه مان جيڪو ڪجهه آهيان ان ۾ ڪاوش، اسلم قاضي صاحب ۽ علي قاضي صاحب جو وڏو عمل دخل آهي. جيتوڻيڪ مان بي بي سي ۾ آهيان پر اڄ به ابتدائي شناخت ڪاوش واري آهي.
هن ڪتاب ۾ ڪالمن جي چونڊ ثناءُالله سومرو ڪئي آهي ۽ مونکي پروف پڙهڻ وقت احساس ٿيو ته ڪافي ڪالم اهڙا هئا جيڪي هجڻ گهرجن ها پر اهي هن ۾ ناهن. مون ان ڳالهه کي نظرانداز ڪري هي سٽون لکڻ شروع ڪيون ڇو ته اڳ ۾ ئي ڪافي دير ٿي چڪي آهي. سمورن دوستن جو ٿورائتو آهيان جن هي ڪتاب شايع ڪرڻ ۾ مدد ڪئي. هيٺ ڏنل اي ميل تي اوهين راءِ ڏيڻ لاءِ رابطو ڪري سگهو ٿا.
ساٿ سلامت- سنڌ سلامت

اعجاز مهر
بي بي سي-اسلام آباد

اسلام آباد جي هوائن مان:

اسلام آباد جي هوائن مان:
اديبن جي عالمي ڪانفرنس جي
افتتاحي تقريب جو احوال

اديبن ، شاعرن ۽ دانشورن جي عالمي ڪانفرنس جو افتتا ح ڪالھه خميس ڏينهن وزير اعظم بينظير ڀٽو ڪيو، چئن ڏينهن واري ھي ڪانفرنس وزير اعظم جي دير پھچڻ سبب دير سان شروع ٿي. ڪيترن ئي ملڪن جي اديبن کانسواءِ پاڪستان جي چئني صوبن جي اديبن پڻ شرڪت ڪئي ھال ۾ ذوالفقار علي ڀٽو ۽ بينظير ڀٽو جا خصوصي پوسٽر لڳايا وياھئا جڏھن ته اقبال ۽ غالب جا ڪتبا به نظرآيا . شاھه ڀٽائي سميت ڪنهن به صوفي شاعر يا وري فيض ۽ ٻين جو ڪو نانءُ نشان ڏسڻ ۾ نه آيو ڳاڙھي سنڌي ٽوپي پاتل سفيد ڏاڙھي وارو ڪراڙو پر ذھني جوان جمال ابڙو جڏھن روسي مائي ڊاڪٽر لوڊ ميلا سان مليو ۽آمھون سامھون بيھي ڪجهه دير ڪچھري ڪيائين ته اڪثر سنڌي اديبن جي دل سٽون ڏئي رھي ھئي. بينظير جي انگريزي تقرير تمام گھڻي جاندار ھجڻ جي باوجود ڏيھي توڙي پر ڏيھي ڪيترن اديبن جي مٿي کان ٿيندي گذري وئي. اڪثر ماڻھو ان وقت کلي رهيا ھئا. جڏھن ته ان کي ڪجهه سمجھڻ وارا مسڪرائي رهيا ھئا. نصرت ڀٽو به بينظير کان پوءِ اڪيلي طور اچي پھتي. واڱڻائي رنگ جي جوڙي ۾ جيئن ئي ھوءَآئي ته نه ڪنهن تاڙي وڄائي نه ڪنهن آڌر ڀاءُ ڪيس اچڻ سان پاڻ اسٽيج تي ھلي وئي ۽ بينظير جي ڀر ۾ فخرالزمان جي ڪرسي تي ويھي رھي جيڪو ان وقت تقرير ڪري رھيو ھو. مدد علي سنڌي پرڏيھي وفد جنهن ۾ عورتون به ھيون تنهن جي لائين ۾ سيٽ وٺي اڪيلو ويٺو رھيو ۽ ڪڏھن اڳتي ته ڪڏھن پٺتي ڏسندو رھيو .بقول سندس ھن جو صحافتي شاگرد حسن مجتبيٰ موجود ھوندي به کانئس پري پري ڏسڻ ۾آيو. ڄام ساقي ۽ ابراھيم جويي سميت سمورا سنڌي اديب پوين سيٽن تي ويٺل ھئا ۽ ھڪ به سنڌي اديب کي اسٽيج تي نه ويھاريو ويو جيتوڻيڪ ڪجهه ڪرسيون خالي به پيون ھيون. اسلام آباد جي موسم سخت سياري سبب تمام گھڻي ٿڌي ھئي پر فخر الزمان جي پيشاني تان پگھر جون لارون ائين پئي وھيون جيئن ماکيءَ جي ماناري مان رس وھندوآھي. نصرت ڀٽو جي سيٽ مظھرالاسلام جي ڀر ۾ ھئي. پر ھو ءَ بينظير جي ڀر ۾ وڃي ويٺي جنهن بعد بينظير وچ ۾ ايڪسٽرا ڪرسي ھڻائي فخرالزمان کي ويھاريو. شھيد ڀٽو پاران قائم ڪيل اڪيڊمي آف ليٽرس جنهن پاران ضياءَ دور ۾ سندس حمايتي ۽ من پسند اديب ايندا ھئا ان اداري جي تقريب ۾ نصرت سان تقريب دوران بينظير ھڪ لفظ به نه ڳالھايو ۽ نه وري گرم جوشيءَ سان سندس آڌر ڀاءُ ڪيو. جيتوڻيڪ بينظير ڀٽو بيگم نصرت کي ڄاڻي واڻي پاڻ سان ان لاءِ گڏ وٺي آئي ھئي ته جيئن اھا مرتضيٰ ڀٽو پاران راولپنڊي ۾ حڪومت خلاف ٿيندڙ جلسي ۾ نه وڃي سگھي. حفاظتي انتظام حد کان وڌيڪ سخت ھئا ۽ اسٽيج جي آس پاس ھال اندر ۽ ٻاھر سوين سيڪيورٽي اھلڪارن ھوندي به وزير اعظم جي ٻنهي پاسي ٻه ڪلاشنڪوف بردار ڪمانڊوز بيٺل ھئا .وزيراعظم بينظير ڀٽو پنهنجو پاڻي به پاڻ سان گڏ کڻي آئي ھئي ۽ منرل واٽر جي بوتل بدران ملٽري سيڪريٽري کي گھرائي ٿرماس مان پاڻي پيتائين .ھال کچا کچ ڀريل ھو ۽ مٿين گئلريءَ ۾ به وڏي تعداد ۾خاص ڪري عورتون ڪافي موجود ھيون، جيتوڻيڪ ھر مقامي اديب بدنظمي جي شڪايت پئي ڪئي پر پوءِ به ايڏي وڏي ڪانفرنس ھوندي به انتظام اعتراض جوڳا ڪو نه ھئا. ھر شيءِ ۾ حقيقت جو قائل ۽ بقول حسن مجتبيٰ سنڌين لاءِ اردو ۾ لکندڙ پنجابي اديب مظھرالاسلام جيڪو ڏھن منٽن ۾ گھٽ ۾ گھٽ بينسن اينڊ ھيجز جا چار سگريٽ عام رواجي حالتن ۾ ڇڪي ويندوآھي سو اسٽيج تي ويھڻ سبب ڄڻ بور ٿي رھيو ھو. هو ٽي وي ڪئميرا۽ فوٽو گرافرن کان پاڻ بچائي ڪنڌ ڦيرائي ويٺو رھيو جڏھن ته پبلسٽي جو شوقين فخرالزمان فوٽو گرافرن ۽ ٽي وي ڪئميرا جو رخ پاڻ ڏانهن ڏسي ڀر ۾ ويٺل وزيراعظم سان ھرو ڀرو به مسڪرائي ڳالھائڻ جي ڪوشش ڪندو رھيو. وفاقي وزيرن جي حاضري به ٻهراڙيءَ جي اسڪول جيتري ھئي، جيتوڻيڪ جي سالڪ، عبدالقيوم خان ۽ پير عبدالقادر شاهه جيلاني جھڙن جو مون وانگر ادب سان پري جو به واسطو نه رھيو آھي پر پوءِ به اھي اڳين سيٽن تي ويھي وٽ سٽ کائي رهيا ھئا. حسين شاھه راشدي ڪنڌ ۾ڪئميرا وجھي ائين گھمي رھيو ھو ڄڻ پڪنڪ ملھائڻ آيو ھجي، ھو ڏيھي توڙي پرڏيھي اديبن کانسواءِ وزيراعظم جي سامھون وڃي ڪري شاٽ وٺندو رھيو. ضياءَ جي باقيات ۽ بنياد پرست سوچ رکندڙ سياستدانن مذھبي جماعتن جي اڳواڻن اسلامي انقلاب جي ڪوشش ڪندڙ بقول بينظير جي نام نهاد سازشين خلاف بينظير ڀٽو جي دونهين دار تقرير ختم ٿيڻ بعد تعليم جي وفاقي وزير خورشيد شاهه به آخر ۾ مھرباني چوڻ لاءِ اڌ صفحي جو انگريزي ۾ لکيل شڪريه نامو پڙھيو جنهن بعد رنگ رنگي اديبن جي ميلي جي افتتاحي تقريب ختم ٿي ۽ چانهه پارٽي تي سڏ ٿيو. مٿئين گئلري ۾ ويٺل ماڻھو ويجھو ھئڻ ڪري رسيپشن ڪارنر تي جلد پھچي ويا ۽ بنا ناشتي صبح کان آيل مھمان ائين ڪڙڪياجيئن ٻروچ ڀت تي ايندا آھن. حضور شرمي، رش ۽ رڪاوٽن بعد جيڪي مھمان پھتا ته سموسن ۽ لائيٽ ريفريشمينٽ جو سامان کپي چڪو ھو ۽ خالي ڊش پيا ھئا. چانهه جا ٿرماس به خالي ھئا اسان جا سنڌي سٻاجھڙا اديب اڌ سنڌي اڌ اردو ۽ اڌ انگريزي ۾ پرڏيھي اديبن کان ايڊريسون ۽ تاثرات وٺي رهيا ھئا جيڪي سندن موٽڻ بعد ڪالمن ۽ مضمونن جي زينت بڻبا. وزير اعظم جڏھن موڪلائڻ لاءِ وڃي رھي ھئي ته ڀائو مولا بخش چانڊيو، حڪيم بلوچ ۽ سندس ڪجهه ساٿي مٿان ڏاڪڻ تان لھي رھيا ھئا ته مولا بخش بينظير کي ڏسندي ئي ٿورو ڏاڍيان بسم الله چئي ڏاڪڻ جي ڪناري کي ٽيڪ ڏئي ھٿ ٻڌا ته بينظير سامھون گذرڻ وقت ڏانهس اڻ ڄاڻائي واري انداز ۾ ڏسندي اڳتي وڌي وئي. ڀائو ٻڌن جي مندر ۾ پيل بت وانگر ڪجهه سيڪنڊن لاءِ ھٿ ٻڌيو حسرت وچان کيس ڏسندو ئي رھيو. نيشنل لائبرري جي آڊيٽوريم ٻاھر ان اُٺ نما جھل پائي پتلو ٺاھي بيٺل ٻه پنجابي ناچو دھل ۽ شرنائيءَ جي دٻڪي ۽آواز تي ڀنگڙو وجھي رهيا ھئا ساڻن ساٿ ڏيندڙ گھري بلو رنگ جي گوڏ ۽ قميض وارا ڀنگڙي ۾ شامل ٻيا ناچو فنڪار پنهنجي ڀرپور فن جو مظاھرو ڪري رهيا ھئا. بينظير جي وڃڻ کانپوءِ ڀنگڙو وجھندڙ چوڌري به ٿڌا ٿي ويا ۽ پاڻي پيئڻ بعد وڻن جي ڇانو ۾ وڃي ويھي رهيا ته ھوڏانهن ميلو به گل ٿيڻ لڳو. ھر ڪو پنهنجن وٿاڻن ڏانهن موٽڻ لڳو سرڪاري مھمان گاڏين جي آسري ۾ هال مان ٻاهر نڪري تڙڪي تي تڪيندا رھيا.
اديبن جي عالمي ڪانفرنس جو ٽيون ڏينهن (3 ڊسمبر 1995ع)
اديبن جي عالمي ڪانفرنس جي ٽئين ڏينهن صرف ھڪ سيشن ٿيو، جيڪو انتهائي بور ۽ افراتفري وارو رھيو. شايد جنهن جو سبب اھو ھو ته اديبن کي اسپانسر ٿيل منجھند جي ماني کارائڻ لاءِ ٽيڪسلا ۽ خانپور ڊيم نيو ويو ھو .جتان ھو ٿڪ بعد واپس موٽي آيا ھئا. ڪانفرنس مقرر وقت اڍائي بجي بدران ساڍي پنجي کان پوءِ شروع ٿي .سيشن دوران اڪثر وفدن ۾ شامل اديب ٿڪاوٽ سبب ھوٽل ڀيڙا ٿي ويا سيشن جي صدارت ڪندڙ اڪيڊمي جو چيئرمين فخر الزمان صدارتي ڪرسي تان ڪافي دير غائب ھو، پر ان جي باوجود به ڪارروائي جاري رھي.
اديبن جي ڪانفرنس ۾ نائيجريا ۾ ڦاھي چاڙھيل اديب واري واقعي بابت ڪنهن به مذمت نه ڪئي ۽ نه وري ڪنهن ذڪر ڪيو. جرمن شاعره سندس شان ۾ شعر پڙھي واقعي جي نشاندھي ڪري شرڪت ڪندڙ اديبن کي شرمندو ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي.
ڪالھوڪي ڏينهن عجيب واقعا ۽ قصا به ڏسڻ ۽ ٻڌڻ ۾آيا. ھڪ دوست ٻڌايو ته ٽيڪسلا کانپوءِ جڏھن خانپور پھتاسين ته ماني کائڻ کانپوءِ ڪامريڊ ڄام ساقي پنهنجو منهن پاڻي واري پاسي ڪيو. جنهن تي چيائونس ته ڇو ڪامريڊ خودڪشي جو خدانخواسته موڊ آھي ڇا ؟ ڪامريڊ مرڪي ٽاري ڇڏيو، مٿان شير پائو پڇيس خير ته ھو ڪيڏانهن ويا ھئا ؟ ڪامريڊ پھرين درجي جي شاگرد وانگر چيچ مٿي ڪري چيو ته ان ڪم سان ويو ھئس.
جڏھن خٽڪ ڊانس جو مظاھرو شروع ٿيو ته ڪامريڊ ڄام به هٿڙا هنيا ۽ مڙئي ماني ھضم ڪري چپ ڪري وڃي ويھي رھيو . حسن مجتبي ٰ ٻڌايو ته اديبن سان جٺ ڪئي وئي . شير پائو جڏھن ملڻ لاءِآيو ته الائي ڪھڙي پٺاڻ روايت موجب سمورن اديبن کي درٻار وانگر قطار ۾ بيھاري ھڪ ھڪ سان ھٿ ملائيندو رھيو. طارق عالم ابڙو بقول حسن جي بغاوت ڪئي ۽ چيو ته اھا اديبن جي توھين آھي . جنهن بعد ٻين به لائين ٽوڙي. اديبن سان ٻيو ڀوڳ خانپور ڊيم وٽ اھو ڪيو ويو ته کين بريفنگ ڏني وئي . ھن ڊيم ۾ ھيترا ڪيوسڪ پاڻي جمع ڪرڻ جي گنجائش آهي. ھي ڊيم ھينئن ٺھيو پوءِ ھينئن ٿيو . ان تي ڪجهه اديبن جو خيال ھو ته پٺاڻ ماني کارائي اديبن کي صحافي سمجھي بريف ڪري رهيا ھئا.
ڪالھوڪي ڏينهن بنگلاديشي اديبه سلطانه زمان جي ھڪ ڏينهن اڳ ڪيل تقرير به ھر ھنڌ موضوع بڻيل رھي. پنجاب جي سواءِ چند جن ۾احمد سليم پڻ شامل ھو کانسواءِ باقي سمورا سلطانه تي چڙھيل ھئا ۽ چئي رهيا ھئا ته ھوءَ سائڪالاجي جي پروفيسرآھي ان ڪري مٿس ميار ناھي، ھوءَ چري آھي ھن گاريون ڏنيون آھن.مطلب ته الائي ڇا ڇا. پنجاب جي احمد سليم سميت سنڌ جي ڪراڙن توڙي جوانن اديبن سلطانه سان ملاقات ڪري سندس ھمت افزائي ڪئي، ايڊريسون ورتيون فوٽو ڪڍرايا ۽ ٻڌايو ته اسين به اوھان سان گڏآھيون .
بنگالي اديبه سميت سڀني کان وڌيڪ اديبن جي رش داغستان جي اديب رسول حمزه طوف واري پاسي ھئي . جيڪو ھر ھر فوٽو ڪڍرائي ۽آٽو گراف ڏئي بيزار ٿي پيو ھو. حسن مجتبيٰ ۽ جامي چانڊيو ٻڌايو ته رسول حمزه طوف ادل سومرو کي ڏسي لڪي ٿو وڃي ادل کيس ڏاڍو تنگ ڪيو آهي. ڪنهن مھل فوٽو ڪنهن مهل آٽوگراف نه ھو ھن جي ٻولي ٿو سمجھي نه وري ھي ھن جي. رسول حمزه طوف ادل جھڙي مھانڊي وارن ماڻھن کان به لنوائي رھيوآھي. حسن ٻڌايو ته اسان جي اديبن جو حال اھوآھي ته ھو عالمي اديبن کي گھٽ ٿا سڃاڻين. ڊاڪٽر قاسم ٻگھيو پيو پڇي ته رسول حمزه طوف مائي آھي يا مرد ؟ ھاڻي ھن کي ڇا سمجھايون. ھڪ نوجوان اديب چيو ته رسول حمزه طوف کي خبر ھجي ھا ته سنڌي اديب به ايندا ته ھو اچي ئي نه ھا. بهر حال اڇي مٿي وارو ڪراڙو ھيوي ويٽ حمزه طوف ھالي ته ياد ڪندو ادل جھڙن جوانن کي ته واھ جا جوان ٽڪريا ھئا.
ھڪ مھل مدد علي سنڌي جيڪو ڪمانڊو جيڪٽ پائي گشت پيو ڪري تنهن کي به ڳوليندا رهيا. پر ڪنهن جي ملڻ جو نه ھو. ھڪ ڏسڻ ۾ سٻاجھي ۽ پڙھيل لکيل نوجوان اديب ( جنهن نالو لکڻ کان منع ڪئي آھي ) چيو ته مدد ، يوسف ٽالپر جي گھر ھوندو يا وري خورشيد شاهه کي پاسو ڏنو ھوندائين . جڏھن مددآيو ته پڇيومانس ڀائو ڪٿي آھين؟ لڪو ٿو وتين ڪيڏانهن ويو ھئين؟ ھن چيو ته قسم خدا جو ٽالپر جي گھر ڪو نه ويو ھئس
ڪانفرنس جي ٽئين ڏينهن جرمن زال مڙس جو جوڙو به ڪا في توجھ جو مرڪز بڻيل ھو. ٻنهي ۾ ھڪ ٻئي سان ايترو ته چاهه ھو جو ڏسڻ وارا حيران پئي ٿيا. ھو ٽيڪسلا گھمڻ ڪو نه ويا ھئا ،ان ڪري سوير ڪانفرنس حال ۾ پھتا ۽ بعد ۾ ھڪ ڪنڊ وٺي يونيورسٽي جي جوڙي وانگر، لوَ افيئر، تي ڪچھري ڪندا رهيا.
ڪالھوڪي ڏينهن جڏھن ڪويتي اديب عربي ۾ مقالو پڙھڻ شروع ڪيو ته ايئن پئي لڳي ته قرآن پيو پڙھي . عربي ھوندي به مٿي اگھاڙي! ان يھودي عورت جو مقالو جاندار ھو .لفظن جا موتي ائين پروئي آئي ھئي ڄڻ تسبي جا مڻيا . جيتوڻيڪ سندس مقالي تي عراقي وفد ڏند ڪرٽي رھيو ھو. پر پوءِ خاص رد عمل جو مظاھرو نه ڪيائون ڇو ته ھو اڳ ۾ وارو وڄائي ويا ھئا.
ڪالھوڪي پھرين ڊسمبر واري احوال لکڻ تي ڪيترائي روشن دماغ دوست ڪاوڙجي پيا آھن ۽ فتوائون جاري ڪيون اٿائون ته ھي جماعت اسلامي جو ٿو لڳي. ھرو ڀرو ڪوڙي پاڻي جو ذڪر ڪيو اٿائين بهرحال جيڪو ڏٺوسين اھو لکيوسين ،ڪنهن سان به ڪو ذاتي معاملو نه ھو . بلڪھ ڪيترن سان ته واقفيت ئي اھا رپورٽ شايع ٿيڻ بعد ٿي .
اڄ ڪانفرنس جوآخري ڏينهن آھي رات جو ايوان صدر ۾ ماني کارائڻ کانپوءِ سڀني اديبن کي چلتو ڪيو ويندو متان ٻئي ڏينهن جي ماني تاوَن پوي . اڄ صدر فاروق لغاري تقريب کي خطاب ڪندو . ھو ڪجهه ڏينهن کان چيلھ ۾ چڪ پوڻ سبب گھر ڀيڙو ٿيو ويٺوآھي . چڱو الله واهي.
(پهرين ڊسمبر 1995ع)

قومي اسيمبلي ءَ جي گيلريءَ مان

قومي اسيمبلي ءَ جي گيلريءَ مان
پارليامينٽ جي غلامي گردشن ۾

اربع ڏينهن وارو قومي اسيمبلي ءِ جو اجلاس تاريخي اجلاس طور ھميشه يآد رھندو. اوچتو جڏھن حيدرآباد جي سِرن جي بٺي واري سيٺ مرحوم چوڌري اشرف جي منشي ملڪ لعل خان ڪالاباغ ڊيم جو مسئلو قومي اسيمبليءِ ۾ ڇيڙيو ته ائين لڳو ڄڻ ڀنڀور کي باھھ لڳي وئي ھجي. غلام مصطفيٰ کر جواب ڏيندي چيو ته ڪالا باغ ڊيم پاڪستان جي وجود جو مسئلوآھي .آبادي حد کان وڌي وئي آھي ، پاڻي ءِ جا ذخيره محدودآھن ،ڪڻڪ ۽ پٽاٽا ٻاھران گھرائڻا پون ٿا ، وڌيڪ زمين آباد ڪرڻ لاءِ پا ڻي ءِ جي ضرورت آھي ۽ پاڻي جي کوٽ ڪالاباغ ڊيم اڏي پوري ڪري سگھجي ٿي، جيڪڏھن ڪالاباغ ڊيم نه ٺھيو ته ايندڙ 10 سالن ۾ پاڪستان دنيا ۾ پنندو رھندو. کرجو بيان جيتوڻيڪ نئون ڪو نه ھو ، پر ان جي باوجود به قومي اسيمبليءَ جي مرده ڪارروائي ءَ ۾ ڄڻ ته جان پئجي وئي ۽ اڄوڪو اجلاس تاريخي بڻجي ويو.
تاريخي ان ڪري ٿو چوان جو سرڪار ۽ مخالف ڌر جا پنجابي ڳالھائيندڙ ميمبر ڪالاباغ ڊيم جي کلم کلا حمايت ڪرڻ لڳا ۽ ھڪ ٻئي سان سخت اختلاف ھوندي ، پنهنجي قوم جي مفاد لاءِ متحد ٿي ويا. قومي اسيمبلي ءَ جي تاريخ ۾ ڪڏھن به ائين ڪو نه ٿيو ھو جو ڪنهن مسئلي تي مخالف ڌر ۽ سرڪار جا ھڪ ئي زبان ڳالھائيندڙ ميمبر متفق ٿي ويا ھجن. نواز ليگ جا افتخار الحسن سميت ڪيترائي ميمبر ۽ پيپلز پارٽي جي توڪل الله ورڪ سميت سمورا پنجابي ميمبر کر جي حمايت ڪرڻ لڳا .سرڪار جا حامي سنڌي ميمبر، مخالف ڌر جا پٺاڻ ميمبر ڪالاباغ ڊيم خلاف متحد ٿي ويا ۽ يڪراءِ مخالفت ڪرڻ لڳا . ائين پيو محسوس ٿئي ڄڻ ته نواز ليگ جي ۽ پ پ جي پنجابي ميمبرن ۾ ڪو به اختلاف ناھي . ھڪ ٻئي کي گاريون ڏيندڙ ميمبر ، قومي جذبي ھيٺ متفق ھئا .
اھڙي رويي ۽ اظھار مان ائين پئي لڳو ته ڪالاباغ ڊيم اھڙو معاملوآھي جنهن سبب ٽين سياسي قوت پيدا ڪري سگھجي ٿي جنهن لاءِ محمود خان اچڪزئي ،افتخار گيلاني ۽ نوابزادي نصرالله جھڙا ماڻھو نه رڳو خواھش رکن ٿا ، پر عملي ڪوششون به وٺي رھيا آھن . ٽين سياسي قوت ، نواز شريف ۽ بينظير ڀٽو کان بي نياز ھوندي تنهن لاءِ جيتوڻيڪ باقاعده طور سنجيدگي سان کلم کلا ڪم شروع نه ٿيوآھي ،پر ٽنهي اڳواڻن خاموش مشن ھيٺ رابطا شروع ڪري ڇڏيا آھن .
ڪالھوڪي اجلاس جي ڪارروائي دوران پنهنجي پنهنجي تڪ ۽ تر جي ناليوارن وڏيرن ،جاگيردارن، صنعتڪارن، معزز ايوان جي مھذب ميمبرن ۾ ڪالاباغ ڊيم جي چوچڙي اھڙي ته گرمائش پيدا ڪئي ،جو ڪو به ميمبر حسب روايت سست ڏسڻ ۾ نه پئي آيو .مخالف ڌر ۽ سرڪاري ڌر جي سخت اختلافن رکڻ وارا پنجابي ميمبر ته متحد ھئا پر اسان جا سنڌي اڙٻنگ ۽ جوڌا ائين چپ ڪري ويٺا ھئا ڄڻ ته سنڌي عوام ھنن کي مينڊيٽ ان ئي ڪري ڏنو ته اوھين وڃي ڪالاباغ ڊيم ٺھرايو. الطاف ڀيو، شبير چانڊيو ۽ کٽو مل کانسواءِ باقي حاضر سنڌي ميمبرن جي ڪن تي جونءَ به نه چري. ائين پئي لڳو ته ڄڻ هو نه عوام آڏو جوابدارآھن ۽ نه وري پنهنجي ضمير جي آڏو . ڪي سنڌي ميمبر وزارت جي چڪر ۾ چپ ڪري ويٺا ھئا ،ڪو پرمٽ جي چڪر ۾ دوستي آڏو مجبور ھو ته ڪو وري ترقياتي فنڊ جي آسري ۾ ماٺ ھو . ائين محسوس ٿي رھيو ھيو ،ڄڻ ھنن کي کر، تيل لڳائي ڇڏيو هجي. بهرحال جيڪو ٿيو سو خوب ٿيو. ڪالاباغ جي مخالفت نه ڪندڙ ۽ اجلاس ۾ حاضر رھندڙ ميمبر حاڪم زرداري، ذوالفقار مرزا، منظور وساڻ، قاضي اسد عابد، ملڪ اسد سڪندر ، ستار سريوال ، محمد بخش جمالي ،رفيق مھيسر ، خورشيد شاھھ ، نويد قمر، يوسف ٽالپر ، ڪشنچند پارواڻي، خالد لنڊ ،بابو غلام حسين ، موتي رام ملاڻي ۽ غلام مصطفيٰ جتوئي جا نالا ان تاريخي لسٽ ۾ ضرور رھندا ،جنهن تي خاموش رھندڙن جو ٺپو لڳل ھوندو. ان ڏس ۾ جڏھن ڪجهه سنڌي ميمبرن کان خاموش رھڻ جو سبب پڇيو ويو ته ھنن چيو ته ڪالاباغ ڊيم ٺھندو ئي ڪو نه اسان ھرو ڀرو ڇو پاڻ ظاھر ڪيون .
جڏھن بحث جاري ھو ته گيلرين ۾ به ماڻھن جي رش وڌي وئي ھئي . اھوآسرو ھو ته شھپر رکڻ کانپوءِ من موتي ڳالھائي . پر ھن نه ڳالھايو .جھٽ کانپوءِ زلفي-1 جي نمبر پليٽ واري مرسڊيز ڪار ۾ ھلندڙ ذوالفقار مرزا بابت شور ٿيو ته من ھو ڳالھائي، پر ھن به ڪجهه نه ڪڇيو. سڄي زندگي ترقي پسندي ۽ قومپرستي جي دعويدار تازو آمريڪا مان علاج ڪرائي موٽي آيل حاڪم زرداري به ڪجهه نه ڳالھايو. چلو بابو غلام حسين ،ستار سريوال ، محمد بخش جمالي ، ڪشنچند پارواڻي ،رفيق مھيسر تي ميار ناھي. جو ھنن جي ھوندي به چيو ويندوآھي ته نه دشمن کي ڀوءَ نه سڄڻ کي آسرو پر پڙھيل لکيل نوجوان خالد لنڊ به لفظ نه ڪڇيو. ھن صرف ايترو ڪيو جو اٿي وڃي شبير چانديو جي ڀر ۾ ويٺو. سدائين سائين جي ايم سيد لاءِآواز اٿاريندڙ حافظ تقي به حمايت نه ڪئي. جيتوڻيڪ ھو اڄ روايتي لباس بدران ريلوي جي ٽڪيٽ ڪليڪٽرن جي سياري واري ڊريس وانگر بلو ڪوٽ پينٽ ۽ سفيد شرٽ پائي آيو ھو ۽ بابو پئي لڳو پر پوءِ به لفظ نه ڪڇيو .
غلام مصطفيٰ کر ، جنهن اڄڪلھه سفيد مٿي ۽ شھپرن جي وارن کي ھاڻي ڪالا ڪولا ھڻڻ ڇڏي ڏنوآھي ۽ ذھني طور پنهنجي ڪراڙپ قبول ڪري ورتي آھي، ڌنارڪي لوئي ويڙهي ايوان ۾آيو. ڪالاباغ ڊيم بابت ائين ڳالھائي رھيو ھو، ڄڻ مظفر ڳڙھه ۾ اليڪشن مھم جي جلسي کي خطاب ڪري رھيو ھجي. ھن کي ڪنهن به نه للڪاريو صرف اسفند يار ولي ۽ الطاف ڀيو ھڪلون ڪيس ،باقي ائين پئي لڳو ته ڄڻ ٻين جي مستي مئل آهي .اسفنديار ولي جڏھن ڪالاباغ جي مخالفت ڪندي چيو ته ھي پٺاڻن جي جياپي جو مسئلوآھي اسين خاموش نه رھنداسين ، ته کر ڪجهه وچ ۾ چڙيو ۽ ڳالھائڻ لڳو ته اسفند يار ولي ڇڙٻ ڏيندي چيس مون توکي خاموشي سان ٻڌو آھي تون به ٻڌڻ جي جرئت ڌار . کر جڏھن چيو ته ،مان جيڪڏھن ھاڻي به ڪالاباغ ڊيم جي ٺاھڻ لاءِ ٺھراءُ پيش ڪريان ته ڪير به مخالفت نه ڪندو ته ان مھل غير متوقع طور الطاف ڀيو جھڙي جيالي ورڪر ھڪل ڪندي چيس ته اھو غلط آھي، مان مخالفت ڪنديس سمورا ننڍا صوبا مخالفت ڪندا ان بعد ھيوي ويٽ پيءُ کي شڪست ڏئي قومي اسمبلي ءَ جي سيت کٽيندڙ پيپلو ميمبر شبير چانڊيو به اٿيو ۽ ھٿ مٿي ڪري چيو ته مان به مخالف آهيان. مان مخالفت ڪندس. اھڙو گوڙ ۽ ھل جار ي ھو ته مغرب جي آذان جوآوازآيو جنهن سبب ھلندڙ ھنگامو ختم ٿيو ۽ ماٺ جا ٿر تي نه وسڻا ۽ وسڪاري جو سدائين آسرو ڏيڻ جھڙا ڪڪر ڇانئجي ويا.
15 ڊسمبر 1995ع

قومي اسيمبلي جي پريس گئلري مان

قومي اسيمبلي جي پريس گئلري مان

اپريل فول، حقيقت يا خواب! انهن ٽن شين مان ڪنهن به هڪ جي چونڊ ڪرڻ ڪالهه قومي اسيمبي جي ڪارروائي مهل ان وقت مشڪل ٿي وئي، جڏهن ذوالفقار علي ڀٽو شهيد جي ورسي کان 3 ڏينهن اڳ پيپلزپارٽي مارشل لا جي حمايت ۽ گوهر ايوب ۽ اعجاز الحق سميت پوري مخالف ڌر، ايوب خان ۽ ضياءُ الحق جي آمريتي دورن جي مذمت ڪرڻ شروع ڪئي. ٿيو ائين جو:
قومي اسيمبلي جي ڪالهوڪي سومر ڏينهن واري اجلاس جي ڪارروائي دوران 11 سال مارشل لا خلاف جدوجهد ڪرڻ جي دعويدار پيپلزپارٽي جي ميمبر مارشل لا جي حمايت ڪئي ته گوهر ايوب پنهنجي آمر پيءُ ايوب خان جي آمريت خلاف احتجاج ۽ مذمت ڪري ڊيسڪ وڄائي ۽ اعجازالحق پنهنجي ڊڪٽيٽر پيءُ ضياءُ الحق جي آمراڻي دور جي مسڪرائيندي مذمت ڪري نه صرف ڇرڪائي ڇڏيو، پر قومي اسيمبلي جي پهرين اپريل جي ڪارروائي کي هميشه تاريخ جي ورقن ۾ عجيب واقعي طور قلمبند ڪرائي ڇڏيو آهي. جڏهن اهو واقعو قومي اسيمبلي ۾ پيش آيو ته يقين نه پيو اچي. ڇو ته پهرين اپريل هئڻ ڪري اپريل فول لڳي رهيو هو، پر اکين سان ڏسڻ ۽ ڪنن سان ٻڌڻ بعد 100 سيڪڙو پڪ ٿي وئي ته هي واقعو اپريل فول نه پر حقيقت آهي. جڏهن گوهر ايوب پنهنجي پيءُ ايوب خان جي آمراڻي دور خلاف ڳاٽ اوچو ڪري فخر سان کلندي مذمت ڪندي ڊيسڪ وڄائي اقرار ڪيو ته ڪجهه لمحن لاءِ ڄڻ ته سڪتو تاري ٿي ويو هو. وري جڏهن اک کڻي ڏٺوسين ته اعجازالحق مسڪرائيندي غير متوقع جذبي جو اظهار ڪيو ته يقين ئي نه پئي آيو. ان ئي لمحي وري پيپلزپارٽي جا ايم اين اي مارشل لا جي حمايت ۾ اٿي بيٺا ۽ سول مارشل لا جي ساراهه ڪرڻ لڳا. ان سموري تاريخي واقعي جو ڪريڊٽ محمود خان اچڪزئي کي وڃي ٿو، جنهن ڀنڀور کي باهه ڏئي بعد ۾ پئي مزو ورتو. رضا رباني جي هروڀرو حسب معمول جذباتي تقرير بعد پوائنٽ آف آرڊر تي اٿي اچڪزئي چيو ته اهو آيت يا قرآن ۾ ڪٿي لکيل آهي ته آمر يا ڊڪٽيٽر جو پٽ جمهوريت پسند نٿو ٿي سگهي. جيڪڏهن ضياءُ الحق يا ايوب خان مارشل لا ايڊمنسٽريٽر ۽ ڊڪٽيٽر هئا ته ڇا انهن جي اولاد اعجاز الحق ۽ گوهر ايوب کي جمهوريت جي ڳالهه ڪرڻ جو حق ناهي؟ حڪومت کي اهڙي رويي کان پاسو ڪرڻ گهرجي. اچڪزئي جيڪو کاٻي ڌر جو ڄاتو ويندو آهي. تنهن حوالو ڏيندي چيو ته حضرت ابراهيم جو پيءُ بت تراش هو. پر ان جو مطلب اهو ناهي ته سندس پٽ نبي نٿو ٿي سگهي. اچڪزئي اهو به چيو ته جڏهن نوا شريف وزيراعظم هو تڏهن هن آڇ ڪئي هئي ته اچو ته گڏجي آئين جو هليو جيڪو ڊڪٽيٽر بگاڙيو هو ان کي ٺيڪ ڪريون ته پي پي وارن ان جو مناسب جواب نه ڏنو هو.
اچڪزئي پاران اسلامي ڳالهه ڪرڻ وري به سمجهه ۾ اچي ٿي. ڇو ته هن موقعي جي مناسبت سان ٺهڪندڙ دليل ڏنو هو، پر ان بعد مير مهراڻ خان بجاراڻي به اوچتو قرآن ۽ حديث جا حوالا شروع ڪري ڏنا. هڪ ته اسپيڪر اڳ ۾ کيس وارو نه پيو ڏئي، جنهن تي سرڪاري ڌر جي ميمبرن اسپيڪر کي ايلاز ڪيا ته مهراڻ خان پهريون دفعو ٿو ڳالهائي، هن کي وارو ڏيو، جڏهن وارو مليس ته سدائين سرور ۾ رهندڙ مهراڻ خان چيو ته اچڪزئي صاحب چيو آهي ته حضرت ابراهيم پنهنجي پيءُ جي نقش قدم تي نه هليو، پر اها ڳالهه قرآن ۽ حديث مان ثابت آهي ته ڪنهن به نبي جي اولاد ته هن کان ڦري سگهي ٿي، پر والدين نبي جي نقش قدم تي هوندا آهن. ڳالهه پوري ڪرڻ کانسواءِ ئي وري هو ويهي رهيو. مولانا فضل الرحمان به کلي چپ ڪئي، جن مهراڻ خان کي وارو وٺي ڏيڻ لاءِ اسپيڪر کي ايلاز ڪيا اهي به پريشان ٿي ويا ته آخر مهراڻ خان چيو ڇا؟ هر ڪو کلڻ لڳو ته مهراڻ خان به کلڻ لڳو. ان دوران خورشيد شاهه سنڌي پهاڪي موجب هٿ سان ڦاهو کاڌو جو چيائين ته” ٺيڪ آهي اعجازالحق ۽ گوهر ايوب اڄ اسيمبلي ۾ اٿي اعلان ڪن ته هو جمهوريت پسند آهن ۽ پنهنجي پيئرن جي آمريت وارن دورن جي مذمت ٿا ڪن ته اسين آئنده ڪڏهن به کين ڊڪٽيٽر جو پٽ نه سڏينداسين.“ خورشيد شاهه پنهنجي پر ۾ ته ڌڪ هڻي خوشي محسوس ٿي ڪئي. پر هن کي لومڙي جي دماغ وانگر سياڻي ۽ ماسٽر ايڪو سائونڊ وانگر وڏي آواز واري خواجه آصف جي جوابي حملي جي توقع ئي نه هئي. الله ٻڌي خواجا آصف جي به! سو اٿيو ۽ چيائين ته ٺيڪ آهي قبول آهي. اڄ سرڪار ۽ مخالف ڌر مارشل لا ۽ سول مارشل لا ايڊمنسٽريٽرن ۽ ڊڪٽيٽرن خلاف يڪراءِ ٺهراءُ پيش ڪري سول ۽ مارشل لاءِ ايڊمنسٽريٽر ڀٽو جي مذمت ڪن. پوري مخالف ڌر اعجازالحق ۽ گوهر ايوب سميت ايوب خان ۽ ضياءُ الحق جي آمريت جي مذمت ڪريون ٿا. ان تي پ پ وارا اچي ڦاٿا ۽ چيائون ته اسان جو سول مارشل لا بهتر ۽ عوام جي مفاد ۾ هو. خواجا آصف چيو ته مان ٺهراءُ پيس ٿو ڪريان ته ”هي هائوس مارشل ايڊمنسٽريٽر ايوب خان ۽ ضياءُ الحق ۽ سول مارشل لا ايڊمنسٽريٽر ذوالفقار علي ڀٽو جي آمراڻن ڏينهن ۽ دورن جي مذمت ٿو ڪري.“ ان تي هن چيو ته اڳ ۾ اسان ٿا مذمت ڪريون، پوءِ اوهان ڪريو. خواجا آصف جي چالاڪي کي داد ڏيندي گوهر ايوب کلندو رهيو ۽ ٽهڪ ڏيندي، ان وقت ڊيسڪ وچائيندو رهيو. جڏهن خواجا آصف ٺهراءَ جو جملو پڙهيو ته ”اسين ايوب خان جي آمريت جي مذمت ٿا ڪريون“ اعجازالحق به وڏو وات کولي مسڪرائيندو رهيو ۽ هلڪيون هلڪيون ٿڦڪيون هڻي ڊيسڪ وڄائيندو رهيو، جڏهن ته الطاف ڀيو ۽ بچاڻي سميت پ پ وارا ميمبر ماتم ڪري رهيا هئا. خواجا آصف چيو ته اسان سول مارشل لا ايڊمنسٽريٽر ڀٽو جي آمريت جي به مذمت ٿا ڪريون ته ان تي پ پ وارن نو نو نو جو وظيفو پڙهڻ شروع ڪيو. خورشيد شاهه به ويچارو ڦڪو ٿيڻ لڳو ڇو ته فلم سندن ڳچي ۾ پئجي وئي هئي.
(2 اپريل 1996ع)

سياسي گرمائش ۽ تبديلين جا امڪان

سياسي گرمائش ۽ تبديلين جا امڪان

گادي واري شهر ۾ موسم جي تبديليءَ سان گڏ سياسي تبديلين جي به شروعات ٿي چڪي آهي، نه صرف سياسي تبديليون پر اهم ۽ سگهارن ادارن ۾ به ڪجهه تبديليون آيون آهن ۽ ڪجهه تبديلين جا سانباها ٿي رهيا آهن. ضياءُ الحق دور ۾ اطلاعات جي وزارت تي رهندڙ راجا ظفر الحق، جيڪو اڄ ڪلهه سينيٽ ۾ مخالف ڌر جو اڳواڻ آهي، تنهنجي سربراهيءَ ۾ پنج رڪني مخالف ڌر جي وفد جي صدر فاروق لغاري سان ملاقات به هڪ وڏي تبديلي آهي. مخالف ڌر وارا ٻه سال صدر بابت گهٽ وڌ ڳالهائيندا رهيا ۽ کيس ڪرپٽ ترين صدر ثابت ڪرڻ لاءِ ننهن چوٽيءَ جا زور لڳائڻ وارين ڪوششن ۾ مصروف هئا ته اوچتو هنن سيڙجي وڃي صدر سان ملاقات ڪيئن ڪئي؟ ان بابت هڪ خيال اهو به آهي ته هنن پنهنجي مرضيءَ سان صدر سان ملاقات نه ڪئي آهي. صدر سان ملندڙ وفد ۾ آرمي جي چيف آف جنرل اسٽاف جنرل افتخار خان جو ڀاءُ چوڌري نثار علي خان به شامل هو. چيف آف جنرل اسٽاف آرمي ۾ عملي طور تمام وڏو عهدو هوندو آهي. هيستائين جيڪي به آرمي چيف رهيا آهن. انهن جو هن عهدي وارن آفيسرن سان تمام ويجهو ناتو هوندو آهي. هر فيصلي ۾ هن عهدي واري آفيسر جي راءِ غير اعلانيا طور مشروط سمجهي ويندي آهي.
مخالف ڌر جي روين ۾ ايڏي وڏي اوچتو آيل سياسي تبديليءَ ڪيترائي سوال پيدا ڪيا آهن، جن جو جواب وقت پنهنجي مناسبت سان ڏيندو. پهرين اپريل 96ع تي رات جي ماني تي ايوان صدر ۾ مخالف ڌر جي مک اڳواڻن چوڌري شجاعت، اعجازالحق ۽ ٻين قومي اسيمبلي جي ميمبرن ۽ سينيٽرن جي ٻي ملاقات صدر سان ٿي. هڪ هفتي ۾ اپوزيشن جي اڳواڻن جون صدر سان ٿيل ٻه ملاقاتون ضرور ڪو رنگ لائينديون ۽ ان جا اثر به آهستي آهستي نمودار ٿيندا.
سپريم ڪورٽ جو فيصلو جيڪو ايڊوويڪٽ حبيب وهاب الخيري جي درخواست تي ڏنو ويو، اها به هڪ وڏي تبديلي هئي. ان معاملي تي جيئن ته ڪافي گهڻو لکجي چڪو آهي، ان ڪري مان صرف مختصر ذڪر ڪندي ڪجهه ڳالهيون لکڻ چاهيندس. هن تاريخي فيصلي جو پسمنظر ڇا به هجي، پر هي اهڙو فيصلو هو جنهن صدر ۽ وزيراعظم کان سواءِ پي ڊي ايف جي گڏيل حڪومت ۾ شامل سمورين پارٽين ۾ پڻ اختلاف راءِ پيدا ڪيو آهي. 20 مارچ 96ع تي جڏهن سپريم ڪورٽ جو فيصلو آيو هو ته صدر فاروق لغاري وزيراعظم جي مشوري کان اڳ ئي فيصلي کي ويلڪم ڪندي، هڪ پاسي پنهنجي پوزيشن ٺيڪ ڪري ڇڏي ۽ ٻئي پاسي حڪومت لاءِ مشڪلات پڻ پيدا ڪئي. حقيقت ۾ ته صدر پاران فيصلي کي ويلڪم ڪرڻ وارو عمل حڪومت لاءِ گائيڊ لائين هو، پر حڪومت پنهنجي مارشل لائي مشيرن جي گهيري ۾ اچي، ان کي انا جو مسئلو بڻايو.
آئيني درخواستون داخل ڪرڻ جو شوقين ايڊووڪيٽ وهاب الخيري ائين آهي، جيئن ڪراچي ۾ ”مسلم ويلفيئر موومينٽ“ جو سربراهه اقبال حيدر ايڊووڪيٽ آهي. جنهن طريقي سان اقبال حيدر ايڊووڪيٽ جي ساک پت عملي ڄاڻ ۽ فڪري سگهه کي ڪراچي ۾ وزن نه ڏنو ويندو آهي، اهڙو ئي حال وهاب الخيري جو آهي. 94ع جي شروعات ۾ ان اقبال حيدر سنڌ هاءِ ڪورٽ ۾ سيد عبدالله شاهه (وڏي وزير) کي نااهل قرار ڏيڻ لاءِ درخواست داخل ڪئي هئي ۽ بعد ۾ هڪ ڪچهري کان پوءِ ايم ڪيو ايم الطاف گروپ جي مبينه دهشتگردي خلاف پريس ڪلب ڪراچي آڏو بک هڙتال به ڪئي هئي. جيڪا هن ٻن ڏينهن بعد 6 رپئي جي جوس واري دٻي ملڻ بعد ختم ڪري ڇڏي هئي. ساڄي ڌر سان وابستگين طور سڃاتو ويندڙ وهاب الخيري، جيڪو ايڪسائيز انسپيڪٽر جو پٽ آهي، تنهن کي اڳ ۾ صحافت جو شوق هو. هڪ بختور ۽ خلق جهڙي اخبار ۾ ڪم به ڪيائين، پر خير سان اخبار بند ڪرائي پوءِ وڪالت شروع ڪيائين. حال ويچاري جو اهو آهي، جو راولپنڊي بار ڪائونسل جي روم ۾ وڪيل کيس چانهه به پيئڻ نه ڏيندا آهن. سدائين ڪاري شيرواني پائي، ڌڪي اسٽارٽ ڀڳل گاڏي جنهن جي ڇت مينهن پوڻ بعد ٽمندي آهي، تنهن ۾ پيو گهمندو آهي. بهرحال اڄڪلهه ته وهاب الخيري جي لئي لڳي پئي آهي. هن جي درخواست تي ئي سپريم ڪورٽ ايڏو وڏو تاريخي فيصلو ڏنو آهي. جيتوڻيڪ 94ع جي آخر ۾ جڏهن جج ڀرتي ڪيا ويا هئا ته انهن ۾ مجيد خانزادو، رفيق اعواڻ، ديدار شاهه، شفيق محمدي ۽ پ پ اڳواڻ احمد سفير اعواڻ به شامل هئا. جنهن مهل اعواڻ جج ٿيڻ جو حلف کنيو ته ان مهل هن تي قتل ڪيس جي ايف آءِ آر به داخل ٿيل هئي. ججن جي ڀرتين خلاف پوري ملڪ جي وڪيلن ۽ مخالف ڌر جي اڳواڻن حڪومت تي ڀرپور تنقيد ڪئي هئي ۽ چڀندڙ بيان پڻ ڏنا هئا. انهن بيانن جو نوٽيس وٺندي، چيف جسٽس سجاد علي شاهه فيبروري 1995ع ۾ جسٽس منير ۽ جسٽس مختيار جوڻيجو کي چيو ته انهن بيانن جو جائزو وٺو ته ڇا اهي بيان توهين عدالت جي دائري ۾ اچن ٿا يا نه؟ ٻنهي ججن مختلف اڳواڻن جي بيانن جو جائزو وٺڻ بعد سفارش ڪئي ته ايڊووڪيٽ اڪرم شيخ، وهاب الخيري ۽ ٻين جا بيان توهين عدالت برابر آهن. اهڙي رپورٽ بعد سپريم ڪورٽ جي چيف جسٽس سجاد علي شاهه، جسٽس مير هزار کوسي ۽ جسٽس منير تي مشتمل سپريم ڪورٽ جي ڊويزن بينچ جوڙي، انهن وڪيلن کي وهاب الخيري سميت توهين عدالت جا نوٽيس ڏنا ۽ چيو ته ”ججن جي ڀرتين خلاف اوهان بيان جاري ڪري، توهين عدالت ڪئي آهي.“ خبر ناهي ته ان ڪيس جو ڇا ٿيو. پر آگسٽ 95ع ۾ ان ئي چيف جسٽس جنهن وهاب الخيريءَ کي ججن جي ڀرتي تي ڳالهائڻ خلاف توهين عدالت جو نوٽس ڏنو، وهاب الخيري جي درخواست تي ججن جي ڀرتي بابت درخواست جي سماعت ڪئي ۽ درخواست گذار جي حق ۾ فيصلو ڏنو.
هن عدالتي فيصلي سبب شروع ۾ اسان صدر ۽ وزيراعظم ۾ پيدا ٿيل اختلاف راءِ جو ذڪر پيش ڪيو ۽ اهو به اڳ ۾ لکي آيو آهيان ته حڪومت جي اتحادي ڌرين ۾ به اختلاف راءِ پيدا ٿي آهي. هي فيصلو جيڪو اڃا مڪمل طور نه آيو آهي. مجموعي طور سياسي تبديليءَ لاءِ راهه هموار ڪري سگهي ٿو. ڇو ته هي فيصلو حڪومت ۾ شامل پارٽين ۾ اختلاف راءِ پيدا ڪري چڪو آهي. وزيراعظم بينظير ڀٽو هن فيصلي کي اڃا تائين تسليم نه ڪيو آهي. سندس موقف سان اختلاف ڪندي، حامد ناصر چٺا 30 مارچ تي مانڪي والا ۾ عام جلسي دوران چيو هو ته جوڻيجو ليگ هن فيصلي جو احترام ڪري ٿي ۽ پنهنجو موقف پيش ڪرڻ لاءِ آئيني ماهرن سان مشورا ڪري رهيا آهيون. اڻ سڌن لفظن ۾ اهو اعلان هو ته جوڻيجو ليگ وزيراعظم جي موقف سان متفق ناهي. هوڏانهن فضل الرحمان مولانا تنهن به سپريم ڪورٽ جي فيصلي بابت وزيراعظم جي موقف سان اختلاف ڪندي مطالبو ڪيو آهي ته فيصلو جيئن جو تيئن عمل ۾ آندو وڃي. پي ڊي ايف ۾ جوڻيجو ليگ ۽ جي يو آءِ (ف) جيڪي پي پي کانپوءِ ٻه وڏيون حڪمران ڌر جون اتحادي جماعتون آهن، تن جو 10 ڏينهن کان پوءِ وزيراعظم جي موقف خلاف موقف اختيار ڪرڻ به معنيٰ خيز آهي. حڪمران ڌر ۾ اختلاف راءِ پڻ هڪ وڏي تبديلي آهي.
انهن تبديلين کانسواءِ هڪ ٻئي تبديلي مئي ۾ فوج ۾ ايندي، اها هيءَ ته جي ايڇ ڪيو ۾ ڪواٽر ماسٽر جنرل جي عهدي تي ڪم ڪندڙ ليفٽيننٽ جنرل نصير اختر ۽ گجرانوالا جو ڪور ڪمانڊر ليفٽيننٽ جنرل جاويد اشرف قاضي رٽائر ٿي رهيا آهن. چيو وڃي ٿو ته هنن کي ملازمت واري مدي ۾ واڌاري ڏيڻ جو امڪان گهٽ آهي.
جيئن جيئن اڄڪلهه گادي واري شهر ۾ موسم ڦيرو کاڌو آهي. تيئن تيئن سياست ۾ پڻ نوان رخ ۽ لاڙا اچي رهيا آهن. اڄڪلهه اسلام آباد ۾ ڏينهن جو قابل برداشت گرمي ۽ رات جو قابل برداشت ٿڌ واري موسم آهي. اها موسمي تبديلي مئي ۾ پلٽو کائيندي ڏينهن ۽ رات جو گرمي جو سبب بڻبي، جيئن جيئن گرمي وڌندي تيئن تيئن سياسي گرمائش پڻ وڌندي ويندي. هتان جا سياسي حلقا ۽ باخبر ذريعا اهو پيا چون ته مئي جي پڇاڙڪي هفتي کان سياسي گرمائش پگهارڻ واري حرارت جي درجي تائين وڃڻ جو امڪان آهي. جيڪڏهن ان گرمائش جو فائدو وٺندي باهه مچائڻ لاءِ مخالف ڌر جي اڳواڻ ميان نواز شريف ڪاٺيون سوري ڪجهه ڪوشش ڪئي ته پوءِ ان جو تئه ۽ تاب گهڻن محفوظ هنڌن تي ويٺلن کي به ايندو. جيڪڏهن ميان صاحب هن دفعي به درست وقت تي غلط فيصلو ڪرڻ جو رڪارڊ ٺاهڻ جي ڪوشش ڪئي ته پوءِ اهو به ممڪن هوندو ته ”هڪ سسئي ٻيا سور ويا پٽيندا پاڻ ۾“ پر اهڙي صورتحال نظر نه پئي اچي، ڇو ته شاطر دماغ شهباز شريف اڊيالاجيل ۾ ويٺو آهي ۽ جيل ۾ هوندي به نواز شريف کان وڌيڪ باخبر آهي. هو هيءُ ڌڪ گسائڻ جي شايد هن دفعي غلطي ڪرڻ جي گنجائش نه ڇڏي.
صدر فاروق لغاري، جنهن جي شخصيت ۾ پڻ ڦيرو آيو آهي، ان جي رويي، لهجي ۽ انداز ۾ وڏي تبديلي لاءِ نه صرف مخالف ڌر وارا پراميد آهن، پر حڪومت وارا به ٿورو پريشان آهن. ڇو ته صدر به مجبور آهي. جيڪڏهن هو پنهنجو آئين موجب ڪردار ادا نٿو ڪري ته پوءِ هن جو احتساب به واجب ٿي ويندو . هن وقت سپريم ڪورٽ جي فيصلي تي مڪمل عمل درآمد ڪرائڻ لاءِ عدليا، حڪومت ۽ مخالف ڌر صدر ڏانهن ڏسي رهيا آهن. صدر موجوده صورتحال ۾ آئين کان هٽي ڪري رول ادا ڪرڻ جو ته سوچي به نه ٿو سگهي. ڇو ته ذوالفقار ڀٽو دور ۾ پهريون دفعو ايڊيشنل سيشن جج (جيڪب آباد) ڀرتي ٿيندڙ هاڻوڪي سپريم ڪورٽ جي چيف جسٽس سجاد علي شاهه جي سربراهي ۾ جوڙيل بينچ ، جنهن ۾ اڳوڻي اٽارني جنرل عزيز اي منشي جو اڳ ۾ جونيئر وڪيل طور ڪم ڪندڙ ۽ ڪارپوريٽ لا ۾ مهارت رکندڙ جسٽس اجمل ميان به شامل آهن ۽ جڏهن اهو محسوس ڪيو ويو ته صدر به پنهنجو رول ادا نٿو ڪري ته پوءِ فيصلي تي عمل ڪرائڻ لاءِ فوج کي به حڪم ملي سگهي ٿو. خدا ڪري ته اهڙي صورتحال نه اچي، ڇو ته ان بعد ”نه رهندو بانس نه رهندي بانسري.“
حڪومتي حلقن ۾ اهو چيو پيو وڃي ته وزيراعظم به پيدا ٿيل صورتحال کان پوءِ هاڻي هوش کان ڪم وٺندي، تڪڙ نه پئي ڪري. حڪومت صدر کي صلاح ڏيندي ته هو سپريم ڪورٽ جو فيصلو غور لاءِ آئين جي آرٽيڪل 186 هيٺ واپس ايڊوائيزري جيورسڊڪشن ۾ موڪلي. حڪومت کي اها خوش فهمي آهي ته ايڊوائيزري جيورسڊڪشن ۾ جڏهن اهو معاملو ويندو ۽ سپريم ڪورٽ جي فل بينچ ان تي غور ڪندي ته ان ۾ 63 سال ۽ ساڍا اٺ مهينا ( ڪنهن به جج جي رٽائرمينٽ واري عمر) عمر وارو جج جسٽس عبدالحفيظ ميمڻ سميت ڪجهه جج ان فيصلي خلاف پنهنجو نوٽ لکندا ۽ بعد ۾ اهو ڪيس کڻي حڪومت وري ”رويو پٽيشن“ ۾ ويندي. اهڙي ريت هڪ ته فيصلي تي عمل ڪرڻ ۾ حڪومت دير ڪرڻ جو جواز بڻائي وٺندي، ٻيو ته تيئن هي معاملو پريس ۽ عوام لاءِ به ٿورو پراڻو ٿيندو ۽ سپريم ڪورٽ جا ڪجهه جج به هيڏي هوڏي ٿيندا.
جيڪڏهن حڪومت اهو حربو استعمال به ڪيو، تڏهن به سياسي گرمائش گهٽجڻ جو امڪان ناهي. هي فلم حڪومت جي ضرور ڳچي ۾ پوندي ۽ هي فيصلو مجموعي طور ملڪي سياست ۾ اهم تبديلي جو ڪارڻ بڻبو. جيڪڏهن هن فيصلي جي ايڏي وڏي اهميت ۽ بعد جا اثر ماٺا نظر اچن ها ته وزيراعظم بينظير ڀٽو نواز شريف کي خط نه لکي ها. وزيراعظم کي جڏهن نواز شريف قومي اسيمبليءَ ۾ آڇ ڪئي ته هتي جو هتي اڳ ۾ مڪمل طور سپريم ڪورٽ ۾ فيصلي تي عمل درآمد ڪرڻ جو اعلان ڪيو ته بعد ۾ ججن جي ڀرتي بابت حڪومت سان آئين ۾ ترميم لاءِ مخالف ڌر ساٿ ڏيندي، ته ان جو جواب ڏيڻ ان مهل بينظير ڀٽو ضروري نه سمجهيو. چئن ڏينهن کان پوءِ اوچتو وزيراعظم کي ان آڇ جو جواب ڏيڻ لاءِ نواز شريف کي خط لکڻ جي ضرورت ڇو پيش آئي؟ بهرحال مان نه پير پاڳاري وانگر جي ايڇ ڪيو جو ماڻهو آهيان ۽ نه ئي روحاني ۽ آسماني علم ڄاڻان ٿو. بس موجوده حالتن کي ڏسندي ۽ اقتدار جي سينٽرل پوائنٽ جي انفرميشن بعد وري به اهو چوندس ته مئي ۾ اونهاري جي گرمي سخت سياسي گرمائش به پيدا ڪندي.
(3 اپريل 1996ع)

بزرگن جو گڏجڻ، خطري جي گهنٽي

بزرگن جو گڏجڻ، خطري جي گهنٽي

اوچتو نوابزادي نصرالله، غلام مصطفيٰ جتوئي، محمود خان اچڪزئي، بلخ شير مزاري، ۽ جماعت اسلامي جي مظفر احمد هاشمي جو مولانا فضل الرحمان جي گهر گڏجڻ، رات جو 12 بجي تائين صلاح مشورا ڪرڻ واري واقعي کان پوءِ اسيمبلي، حڪومتي، سياسي ۽ ڪاروباري حلقن جي ڪچهرين ۾ اهو موضوع بحث هيٺ آهي ته ڇا حڪومت جي مک اتحادين، جن ۾ ٻه اڳوڻا وزيراعظم پڻ شامل آهن. انهن کي ڪا کڙڪ پئجي وئي آهي! سومر ڏينهن وفاقي ڪابينا جي اجلاس کان پوءِ رات جو 9 وڳي مٿيان اڳواڻ نڪتا ۽ سڌو ايف اليون سيڪٽر ۾ مولانا فضل الرحمان جي گهر پهتا. رات جي ماني کائڻ کان پوءِ ڪچهري ڪندا رهيا. جيڪا رات جو 12 وڳي تائين جاري رهي. ان ملاقات بابت 60 سيڪڙو کان وڌيڪ راءِ آهي ته هنن کي ڪو اشارو ملي ويو آهي يا هنن محسوس ڪري ورتو آهي ته هاڻي جلد ڪجهه ٿيڻ وارو آهي. سڀ کان وڏي ڳالهه جيڪا حيرت ۾ وجهي ٿي اها هيءَ آهي ته انهن جي گڏجڻ تي نواز شريف سميت نواز ليگ کي ڪا به خوشي ناهي ٿي. نواز شريف جي سابق غير سرڪاري مشير جيڪو اڄڪلهه پڻ کيس تمام گهڻو ويجهو آهي. تنهن ٻڌايو ته ميان صاحب جو هن اوچتي اجلاس بابت خيال مختلف آهي. هن هڪدم نه خوشي ظاهر ڪئي آهي ۽ نه وري پريشاني محسوس ڪرائي آهي، ڄڻ ته هن کي اڳ ۾ ئي خبر هجي.
مولانا فضل الرحمان جيڪو اڪثر ميزبان بڻجڻ بدران مهمان ٿيڻ کي ترجيح ڏيندو آهي. تنهن پنهنجي گهر رات جو اهو اجلاس تڪڙ ۾ ڇو سڏايو؟ ان سوال سميت ڪافي سوال آهن. جن جو جواب ايندڙ ڪجهه ڏينهن ۾ ملي سگهندو. پر سياسي پنڊت، مبصر، اهي صحافي جن ذوالفقار ڀٽو کان وٺي حڪومتون ڊهندي ۽ ٺهندي ڏٺيون آهن. تن جو چوڻ آهي ته گادي واري شهر ۾ سياسي چرپر مئي تائين وڌي ويندي. پر هاڻي لاهور ۾ 4 اپريل تي جاويد اشرف جي قتل کان پوءِ سندن خيال آهي ته مخالف ڌر جي منزل آسان ٿي وئي آهي نه صرف مخالف ڌر جي پر هر ان اداري جي سوچ ۾ تيزي سان ڦيرو آيو آهي. جيڪو سڌي يا اڻ سڌي طرح پاور ڪاروبار تي اثر انداز ٿئي ٿو. غلام مصطفيٰ جتوئي، بلخ شير مزاري، نوابزادو نصرالله ۽ اچڪزئي جيڪي مسلم ليگ جي تحريڪ نجات دوران پيدا ٿيل سرگرمين ۽ حالتن هوندي به ماٺ رهيا هئا. اهي هاڻي ڪيئن سرگرم ٿيا آهن؟ اها انهن جي سياسي دور انديشي ۽ اندروني معلومات ئي ٿي سگهي ٿي. جنهن کين گڏجڻ ۽ متحرڪ ٿيڻ لاءِ تيار ڪيو آهي.
اڱاري ڏينهن منجهند جو پارليامينٽ جي پريس گيلري ۾ ويٺا هئاسين، اتي اهو ذڪر نڪتو ۽ هڪ خيال اهو به سامهون آيو ته هي جيڪي همراهه مولانا فضل الرحمان جي گهر گڏ ٿيا آهن رات جو اهو به صرف ماني تي اهو هڪ سرپرائيز آهي. ٿي سگهي ٿو ته حڪومت جا اتحادي جن تحريڪ نجات مهل به حڪومت لاءِ ڪارائتو ڪردار ادا ڪيو آهي. ايندڙ اليڪشن ۾ پنهنجون سيٽون پڪيون ڪرڻ لاءِ پريشر گروپ جوڙيندا ڇو ته ايندڙ چونڊن ۾ جيڪڏهن گذريل اليڪشن وانگر پ پ پ، جماعت اسلامي کانسواءِ ٻين پارٽين سامهون اميدوار نه بيهاريا ته هي وري اچي سگهن ٿا. نه ته سندن ٻيهر اسيمبلي ۾ اچڻ تمام گهڻو ڏکيو هوندو. اڄڪلهه جڏهن حڪومت خلاف مسلم ليگ جاويد اشرف جو لاش کڻي تازه دم ٿي عوام وٽ نئين انداز ۾ پيش ٿي رهي آهي. اهڙي صورتحال ۾ هنن بابت جيڪڏهن مسلم ليگ کي ٿورو به آسرو هجي ها ته نوابزادي جي لاهور واري گهر ۽ گاڏي تي حملو نه ڪرائين ها ۽ اسيمبلي ۾ فضل الرحمان جي جرمني ۾ نائن اسٽار هوٽل ۾ ترسڻ واريون ڳالهيون نه ڪن ها بهرحال چوڻ جو مطلب ته هر هنڌ اها ڳالهه هلي رهي آهي ته هنن بزرگن جو گڏجڻ خطري جي گهنٽي آهي. جيڪڏهن خطري جي نه به، ته ڪجهه نه ڪجهه ٿيڻ جو خطرو ضرور آهي.
جيتوڻيڪ پ پ وارن جو چوڻ آهي ته اسين پاڻ ئي سيپٽمبر يا نومبر 97ع ۾ عام چونڊون ڪرائينداسين ۽ پنهنجي منشور ۾ ڪيل اهو واعدو پاڙڻ جو اعلان ڪنداسين ته اسيمبلي جي مدت چار سال هجڻ گهرجي پر موجوده حالتون ان کان اڳ ڪجهه ڪرائڻ جا اشارا پيون ڏين.
گادي واري شهر مان تازو آمريڪي سينيٽ ۾ برائون ترميم پيش ڪندڙ هينڪ برائون به ٿي موٽي ويو آهي. مخالف ڌر وارا برائون ترميم کي ڊرامو سڏيندا رهيا پر سينيٽر برائون جي پاڪستان پهچڻ شرط کيس پهرين دعوت ميان نوازشريف ڏني، جنهن ۾ ڪافي آمريڪي سفارتڪارن سميت ڊپلوميٽ به آيا هئا. اڄ کان ٽي چار مهينا اڳ صورتحال اها هئي ته ڪا به سياسي چرپر نه هئي .نواز شريف هر مهيني، ڪڏهن ڪڏهن ته مهيني ۾ 2 ڀيرا لنڊن ۽ آمريڪا جا دورا ڪندو رهيو. ان وقت چيو وڃي ٿو ته، نه آمريڪا سان نواز شريف سٺا رابطا ٺاهي سگهيو هو ۽ نه وري جنرل وحيد ڪاڪڙ سان سندس رابطو هو. هاڻي اها صورتحال ناهي. حڪومت پنهنجي غلطين سبب مخالف ڌر کي سياسي اشو به فراهم ڪيا آهن. آمريڪي به نواز شريف جون دعوتون کائي رهيا آهن. جنرل وحيد به تبديل ٿي چڪو آهي. ان ڪري نواز شريف کي ملڪ ۾ موجود رهڻ ۽ دورا ڪرڻ جو مضبوط جواز ملي ويو آهي. لاهور ۾ جڏهن جاويد اشرف قتل ٿيو ته ان بعد پهريون دفعو نواز شريف ڪنهن ننڍي احتجاجي مظاهري جي قيادت ڪئي ۽ پوليس جي آنسو گيس جي شيلنگ جي باوجود به مرتضيٰ ڀٽو جي چونڊ نشان مُڪ وانگر ٻانهن مٿي ڪري، مُڪ ٺاهي روڊ تي بيٺو رهيو. جاويد اشرف جيڪو موجوده مسلم ليگ جو شايد پهريون ”شهيد“ (بقول هنن جي) آهي. جنهن مسلم ليگ کي تحرڪ پيدا ڪرڻ لاءِ جان جي قرباني ڏئي ڄڻ ته فيول فراهم ڪيو آهي. پر ان جي باوجود به مسلم ليگ وارا اهو مظاهرو ڪرڻ ۾ ناڪام ويا آهن، جنهن جي بنياد تي حڪومت جا ڏينهن ڳڻڻ جي پيشن گوئي ڪندڙ پروفيشنل اڳڪٿي ڪندڙ اعلان ڪندا آهن. ”باقي هيترا ڏينهن“. اهڙي صورتحال هوندي به اڳوڻي اطلاعات جي وزير ۽ پنجاب جي وڏيري ميان عبدالستار لاليڪا ڪالهه اڱاري ڏينهن اسيمبلي ۾ وڏي واڪي پئي اعلان ڪيو ته باقي حڪومت جا چند هفتا آهن.
وڏيرا جيڪي اڪثر فوجي جرنلن سان ياريون رکڻ ۾ فخر محسوس ڪندا آهن پوءِ اهي سنڌ جا هجن يا پنجاب جا، ستار لاليڪا به انهن مان آهي. جيتوڻيڪ هن ڪجهه به ثبوت يا دليل نه پئي ڏنو پر صرف ايترو ٿي چيو ته حڪومت چند هفتن جي مهمان آهي. ان ڪري سندس ڳالهه کي صرف مخالف ڌر جو هجڻ ڪري رد نٿو ڪري سگهجي. ٿي سگهي ٿو ڪنهن سندس يار ڪا خبر کيس ٻڌائي هجي. بهرحال سياست ۾ ايندڙ تبديلي جي ڳالهه تيزيءَ سان پکڙجي رهي آهي. سياسي ماحول ۾ جيڪا ٻه مهينا اڳ تيزي هئي اها هاڻ ڊبل ٿي چڪي آهي. ڏسون ته ميان صاحب ان جو درجو وڌائي ٿو يا وري ساڳيا لاٽون ساڳيا چگهه. جيڪڏهن هاڻي به نواز شريف جي سربراهي ۾ مسلم ليگي قيادت ڪجهه ڪرڻ ۾ ناڪام وڃي ٿي ته پوءِ مسلم ليگ ۾ ٽوڙ ڦوڙ جا امڪان حقيقت ۾ بدلجڻ لڳندا. نواز شريف جنهن جي لهجي ۾ اڳ ۾ نرمي هوندي هئي. تنهن اڱاري ڏينهن پريس ڪانفرنس دوران چيو آهي ته ”جاويد اشرف جو قتل حڪومت ڪيو آهي. اسين حساب جلد وٺنداسين. بس وڌيڪ ڪجهه نٿا ڄاڻون. لاهور ۾ ٿيندڙ هر خون جو حساب ٿيندو آهي هن جو به ٿيندو.“
جاويد اشرف جي قتل کان پوءِ مسلم ليگ وارن جي ترجيح عدليا جي فيصلي کي مڃائڻ واري مطالبي کي، سندن احتجاجي ايجنڊا جي لسٽ ۾ ٻئي نمبر تي رکيو آهي. ٻڌڻ ۾ آيو آهي ته مسلم ليگ سان سلهاڙيل پاڪستان بار ڪائونسل جو صدر ايڊووڪيٽ اڪرم شيخ سپريم ڪورٽ جي اڳواڻي چيف جسٽس افضل ظله جي صلاح تي، هن ئي هفتي سپريم ڪورٽ ۾ رٽ دائر ڪندو، جنهن ۾ عدالت کي اپيل ڪئي ويندي ته هو جيسين فيصلي تي عمل درآمد ٿئي تيسين حڪومتي ۽ عدليا متعلق ٽي وي، ريڊيو ۽ سرڪاري ميڊيا ذريعي ڪجهه به ڳالهائڻ کان روڪڻ لاءِ حڪم جاري ڪن. اڳوڻي سپريم ڪورٽ جي چيف جسٽس افضل ظله جو چوڻ آهي ته جيڪڏهن اهڙي رٽ سپريم ڪورٽ ۾ وئي ته سپريم ڪورٽ اسٽي آرڊر ڏئي حڪومت کي منع ڪري سگهي ٿي. مسلم ليگ جو سربراهه نوا شريف اربع ڏينهن پاڪستان بار ڪائونسل کي خطاب به ڪري رهيو آهي. جنهن بعد ان رٽ دائر ڪرڻ جو فيصلو ٿيندو.
سپريم ڪورٽ جي فيصلي تي عملدرآمد ڪرڻ جي حوالي سان صدر ۽ وزيراعظم جي وچ ۾ اختلاف راءِ جو ذڪر مون گذريل اربع تي ڪاوش ۾ پنهنجي ڊائريءَ ۾ به ڪيو هو. جنهن جي ٽن ڏينهن بعد ”نيويارڪ ٽائيمز“ اخبار ۾ پڻ اهڙي قسم جي خبر شايع ٿي ۽ اها هتان جي اخبار ۾ به شايع ٿي چڪي آهي. صدر لغاري سان وزيراعظم جي لاڙڪاڻي رواني ٿيڻ کان اڳ ڪيل ملاقات دوران شايد وڌيڪ معاملو گرم ٿي ويو آهي، جو صدر لغاري ملتان ۾ آچر ڏينهن صحافين سان ڳالهائيندي چيو آهي ته حڪومت انتقامي ڪارروائي کان پاسو ڪري، سمورا مسئلا پاڻ ۾ حل ڪرڻ گهرجن. پرڏيهي ادارا اسان جا مسئلا حل نه ڪندا. گورنر هائوس ۾ جاويد اشرف جي قتل بابت بريفنگ وٺڻ کان پوءِ صدر پاران ڏنل اهڙا بيان واضح اشارا آهن، ته ڪجهه معاملن تي ملڪ جي ٻنهي وڏن ۾ اختلاف آهي يا صدر پاڻ کي سيف پيو ڪري.
اڄڪلهه آمريڪا، ڀارت ۽ بنگلاديش سميت ڪافي ملڪن ۾ اليڪشن جون تياريون هلي رهيون آهن. شيڊيول به پڌرا ٿي ويا آهن. اسان جي سياسي تاريخ ۾ پاڙيسري ملڪن جا سياسي، سماجي توڙي موسمي اثر اسان جي ملڪ تي به پوندا رهيا آهن. هن دفعي پاڙي ۾ اليڪشن جي گهليل هير آهستي آهستي هيڏانهن به اچي رهي آهي. تازو هينڪ برائون به پاڪستان حڪومت وٽ آيو ته سندس اليڪشن ۾ مدد ڪئي وڃي. جيڪي پاڪستاني آمريڪا ۾ رهن ٿا. انهن کي سندس سهڪار لاءِ هدايت ڪئي وڃي. پاڪستان حڪومت پنهنجي هن محسن کي هرقسم جي مدد ڪرڻ جي پڪ ڪرائي آهي ۽ چيو وڃي ٿو ته ان ڏس ۾ آمريڪا ۾ اليڪشن کان اڳ حڪومت هڪ وفد موڪليندي، جيڪو اتي رهندڙ پاڪستانين سان ملي برائون لاءِ راهه هموار ڪندو. چيو وڃي ٿو ته برائون به پاڪستان حڪومت کي آمريڪا جي ڊيموڪريٽ لابي جي حمايت جي پڪ ڪرائي آهي.
اڱاري ڏينهن وارين اخبارن ۾ بي بي سي جي حوالي سان خبر شايع ٿي آهي ته عمران خان 21 اپريل تي پنهنجي سياسي پارٽي قائم ڪرڻ جو اعلان ڪري رهيو آهي. عمران خان جي سياست ۾ اچڻ جون خبرون گهڻي وقت کان ٻڌڻ ۾ اچي رهيون هيون، موجوده سياسي صورتحال جيڪا ڏينهن ڏينهن تيزيءَ سان تبديل ٿي رهي آهي. تنهن ۾ عمران خان پاران سياسي پارٽي جوڙڻ جو اعلان ڪرڻ سان سياسي صورتحال کي هڪ نئون رخ ملي سگهي ٿو. جيڪي ڌريون اڳڪٿيون ڪري رهيون هيون ته ايندڙ عبوري وزيراعظم عمران خان هوندو، ان افواهه کي ڄڻ ته آهستي آهستي هٿي ملي رهي آهي. عمران خان جي خبر سان گڏ هڪ ٻي ننڍي خبر به شايع ٿي آهي. جنهن ۾ جمائما جي وضاحت شايع ٿيل آهي. هن چيو آهي ته ”مان نه نائيٽ ڪلب وئي آهيان، ۽ نه وري پيٽ سان آهيان.“ جيتوڻيڪ سڌيءَ طرح هن ننڍي خبر جو عمران جي وڏي خبر سان تعلق ناهي پر ايترو ضرور چئي سگهجي ٿو ته جمائما اهڙي صورتحال ۾ جڏهن عمران خان پارٽي ٺاهڻ جو اعلان ڪرڻ وارو آهي. ان وقت ٻار پيدا ڪري، عمران کي ڏچي ۾ نه ٿي وجهڻ گهري.
(12 اپريل 1996ع)

لاهور واري ڌماڪي جا اسلام آباد ۾ پڙاڏا

لاهور واري ڌماڪي جا اسلام آباد ۾ پڙاڏا

صدر فاروق احمد لغاري جي وچ ۾ پوڻ کان پوءِ جسٽس ناصر اسلم زاهد جي سپريم ڪورٽ جي مستقل جج طور قسم کڻڻ ۽ چيف جسٽس سجاد علي شاهه پاران کيس قسم کڻائڻ کان پوءِ، سپريم ڪورٽ جي فيصلي تي عمل ڪرائڻ جا اهم مرحلا طئي ٿي ويا آهن. باقي صرف هاءِ ڪورٽن جي ججن جي ريگيولرائيزيشن جو مرحلو باقي آهي. سپريم ڪورٽ ججن جي ڀرتين بابت 20 مارچ تي شارٽ آرڊر پاس ڪيو هو، جنهن کي ڇنڇر ڏينهن تي هڪ مهينو پورو ٿي ويو. جيتوڻيڪ سپريم ڪورٽ جي تفصيلي فيصلي ۾ حڪومت کي پابند بڻايو ويو هو، ته ان تي هڪ مهيني اندر عمل مڪمل ڪيو وڃي. تفصيلي فيصلو جيڪو 2 اپريل تي آيو هو، تنهن تي اڃا مڪمل طور تي عمل نه ٿيو آهي.
سپريم ڪورٽ جو فيصلو پاڪستان جي تاريخ ۾ هڪ نرالو فيصلو هو. جنهن سبب انتظاميه ۽ عدليه ۾ اختيارن جي جنگ شروع ٿيڻ جون ڳالهيون پڻ ٿيون ۽ سياست ۾ تمام وڏي تبديلي ۽ گرم جوشي جو سبب پڻ بڻيو. هن فيصلي تي عمل جي حوالي سان اهم موڙ جسٽس ناصر اسلم زاهد جي سپريم ڪورٽ ڏانهن بدلي وارو ثابت ٿيو، جيڪو صدر جيڪڏهن حل نه ڪرائي ها ته انتظاميه جي انا ۽ هٺ سبب خطرناڪ صورتحال پيدا ڪري ها. گادي واري شهر جي سياسي ۽ صحافتي حلقن ۾ اها ڳالهه به مارڪيٽ ڪرائي وئي ته ان مرحلي دوران پيدا ٿيل صورتحال ۾ فيصلي تي عمل ڪرائڻ جي حوالي سان چيف جسٽس سجاد علي شاهه آرمي چيف جنرل جهانگير ڪرامت سان پڻ ملاقات ڪئي هئي، جنهن کيس پڪ ڪرائي ته انتظاميه عدليا جي حڪم موجب حل ڪندي، جيتوڻيڪ ان ملاقات جي خبر ڪنهن به اخبار ۾ شايع ناهي ٿي، پر تذڪرو عام آهي. صدر لغاري ۽ وزيراعظم ڀٽو جن جي وچ ۾ پڻ هن فيصلي تي عمل ڪرڻ جي حوالي سان ڏيهي توڙي پرڏيهي اخبارن ۾ شايع ٿيل خبرن موجب اختلاف راءِ هو. شايد اهو ئي سبب هو ته وزيراعظم 4 اپريل جي تقريب ۾ لاڙڪاڻي رواني ٿيڻ کان اڳ 12 اپريل تي صدر سان جيڪا چار ڪلاڪ ڊگهي ملاقات ڪئي هئي، تنهن کان پوءِ 20 اپريل تي باقاعده طور ڪا به ملاقات نه ڪئي. صرف آذربائيجان جي صدر جي دوري مهل پروٽوڪول موجب وزيراعظم اڌ ڪلاڪ لاءِ ايوان صدر وئي هئي ۽ ان وقت به صدر سان ڪچهري ڪرڻ کانسواءِ واپس اچي وئي هئي. اهڙي صورتحال کانپوءِ صدر فاروق احمد لغاري، جنهن احسن طريقي سان ناصر اسلم زاهد وارو معاملو ذاتي ڪوششن سان حل ڪيو آهي. تنهن بعد وزيراعظم جي هاڻي ڪاوڙ ۾ نرمي ضرور آئي آهي. جو کيس خبر ئي نه هئي ته صدر ايئن به ڪري سگهي ٿو ۽ اهو به ان وقت، جڏهن اپوزيشن وارا صدر جي تعريف ڪندي ٿڪجن نٿا.
صدر صاحب ته ڪم ڪري ڏيکاريو، پر جنهن ڏينهن ناصر اسلم زاهد کي چيف جسٽس سجاد علي شاهه حلف کڻايو، ان کان ڪجهه دير بعد کيس دل ۾ سور پيو ۽ اهو ايڏو سخت جو شاهه صاحب کي اسپتال داخل ٿيڻو پيو آهي. جيتوڻيڪ عام راءِ اها آهي ته سجاد علي شاهه کي پيل دل جي دوري جو، ناصر اسلم زاهد کي پنهنجي منشا ۽ مرضي جي ابتڙ حلف کڻائڻ سان واسطو ناهي، پر سيپٽمبر ۾ ناڪام ٿيل فوجي بغاوت سٽيندڙن جو اهم ڪردار ڪرنل آزاد منهاس، جيڪو هن وقت سعودي عرب ۾ آهي، تنهن جو چوڻ آهي ته سجاد علي شاهه کان سندس ضمير جي ابتڙ، صدر زوري ڪم ڪرايو، جنهن سبب هن کي دل جو دورو پيو آهي.
سپريم ڪورٽ واري فيصلي تي عمل ڪرڻ وارو معاملو، جنهن تيزيءَ سان نواز شريف ۽ سندس پارٽي کنيو هو، ان کي ايترو هو ايڪسپلائيٽ نه ڪري سگهيا. هاڻي ته ان جا وڌيڪ جواز ناصر اسلم پاران حلف کڻڻ کان پوءِ هيڪاري گهٽجي ويا آهن. هڪ ته قومي اسيمبلي جو اجلاس پڻ ختم ٿي ويو آهي، جنهن سبب اپوزيشن کان عارضي طور اسيملي وارو فورم کسجي ويو آهي. ڇو ته ايوان ۾ جيڪو اپوزيشن احتجاج ڪندي هئي، ان کي قومي پريس ۽ پرڏيهي پريس پڻ سٺي ڪوريج ڏيندي هئي ۽ اهڙي طرح مخالف ڌر وارن جو مفت ۾ ڪم ٿيندو هو. هاڻي اپوزيشن وٽ صرف پبلڪ فورم رهيو آهي ۽ هنن جو اهو فورم شايد ڪمزور آهي، جو جاويد اشرف جي قتل کان پوءِ ڪو به ڀرپور مظاهرو يا احتجاج نه ڪري سگهيا آهن. ميان نواز شريف لاهور جهڙي ماحوليات جي آلودگيءَ سان ڀرپور گرم شهر ۾ پنهنجي ماڊل ٽائون واري گهر جي اڱڻ تي ڪارنر گڏجاڻيون پيو ڪري. جيسين کيس اسيمبلي وارو فورم ملي، تيسين ڇا هو هن معاملي کي زندهه رکڻ ۾ ڪامياب وڃي ٿو يا نه؟ اهو هن جي حڪمت عملي ۽ وقت تي منحصر آهي.
اڊيالا جيل ۾ پنج مهينا ۽ چار ڏينهن رهڻ کان پوءِ ميان شهباز شريف آزاد ٿي، تازو گهر پهچي ويو آهي. جيتوڻيڪ شهباز شريف ان ڳالهه جي ترديد ڪئي آهي ته هو شيخ رشيد وانگر آمريڪي سينيٽر هينڪ برائون جي چوڻ تي آزاد ٿيو، پر حڪومت مجبوري سبب ۽ بدنامي کان بچڻ لاءِ عدالتي حڪم تي کيس آزاد ڪري ڇڏيو آهي ۽ مٿس ڪو ڪيس داخل نه ڪيو ويو آهي. هن جڏهن ٻن سالن کان وڌيڪ عرصو لنڊن ۾ رهڻ بعد وطن اچڻ جو اعلان ڪيو هو، ته ”ڪاوش“ ۾ نومبر جي ابتدائي ڏينهن ۾ صرف اها خبر ڏني هئي، ته شهباز شريف شيخ رشيد وانگر سالن تائين جيل ۾ رهڻ لاءِ نه پيو اچي.
عمران خان هڪ اخبار کي انٽرويو ڏيندي، اهو چيو هو ته 25 اپريل تي هو پنهنجي نئين پارٽي جو اعلان ڪرڻ وارو آهي، پر اسپتال ۾ ڌماڪي واري واقعي کان پوءِ لڳي ٿو ته حميد گل جي صلاح مڃيندي، عمران 25 اپريل تي سياسي پارٽي جوڙڻ جو اعلان ڪرڻ ۾ ڪجهه دير ڪندو ۽ عيد کان پوءِ ئي اهڙي اعلان جي توقع ٿي سگهي ٿي. عمران خان کي به اها گذارش ته ٿورو آهستي! جيڪڏهن اوهان جي ڪاوڙ جي ڊگري ان درجي تي بيٺي رهي، ته پوءِ گهڻو ڪجهه توهان کان هروڀرو کسجي ويندو. جيڪڏهن اها وڏي غصي واري عادت برقرار رهي، ته ڪنهن مهل ”هاروس ڪوپ“ وارن چواڻي ته گهريلو معاملن ۾ به ناخوشگواري پيدا ٿي سگهي ٿي.
شهباز شريف کي پڪ آهي ته هو چند هفتن کان پوءِ گهر پهچندو ۽ هو هاڻي سورنهن هفتن کان پوءِ لاهور واري ماڊل ٽائون ۾ واقع پنهنجي گهر پهچي چڪو آهي. هن جي ترت آزاديءَ جو سبب ڪجهه به ٿي سگهي ٿو، پر ٻن سالن کان وڌيڪ جيل جي تربيت بعد پچي راس ٿي آيل دل برداشت ليگي اڳواڻ، شيخ رشيد جا اهي جملا هينئر معنيٰ خيز پيا لڳن، جيڪي هن آزادي بعد پهريون دفعو قومي اسيمبلي ۾ تقرير ڪندي چيا هئا. شيخ رشيد چيو هو، ته ”هي جيل غريب ڪارڪنن لاءِ هوندا آهن، انصاف جو هن ملڪ ۾ ٻٽو معيار آهي، اعجاز الحق کي انصاف ڏيڻ لاءِ عدالت ٿاڻي ۾ لڳائي وئي پر مون کي سزا ڏيڻ لاءِ عدالت ۾ به ٿاڻو قائم ڪيو ويو، حڪومت مالي گهوٻين ۾ ملوث کربين رپين جي الزامن هيٺ داخل ڪيل ڪيسن وارن (نواز شريف يا شهباز شريف) کي گرفتار ڇو نه ٿي ڪري؟ جيڪڏهن ڪنهن کي گرفتار ڪيو به آهي، ته ان سان جيل ۾ مون جهڙي جٺ ناهي ۽ هنن خلاف حڪومت کي ڪيس هلائڻ ۾ به ڏکيائي ٿي رهي آهي.“
شهباز شريف جي آزادي هڪ ”ڊيل“ هيٺ ٿيڻ بابت سڀ کان وڌيڪ شڪ ۾ وجهندڙ ڳالهه شيخ رشيد جي ڳالهه کان وڌيڪ اها آهي ته وزيراعظم محترمه بينظير ڀٽو شهباز شريف کي لاهور فون ڪري سندس طبيعت پڇي آهي. وزيراعظم پاران کيس فون، جيڪڏهن اڄ کان پندرهن سال اڳ واري پنڪي ۽ ”بي بي“ بينظير ڪري ها ته اهو سمجهه ۾ اچي ها، ته هن ڀوڳ يا ايڊوينچر ڪيو هوندو پر اڄوڪي چاليهه سالن کان وڌيڪ عمر واري ٽن ٻارن جي ماءُ وزيراعظم بينظير ڀٽو پاران پنهنجي سياسي وجود جي مخالفت ڪندڙ کي فون ڪرڻ ان ڳالهه جي ثابتي لاءِ ڪافي آهي ته شهباز شريف واقعي چند هفتن لاءِ جيل ۾ رهڻ کان پوءِ آزاديءَ جي پڪي خاطريءَ بعد وطن آيو هو. شهباز شريف جيڪو شاطر دماغ ليکيو ويندو آهي، ڏسجي ته هو ڪهڙي ٿو حڪمت عملي اختيار ڪري! هن جون صلاحيتون پنهنجي ڀاءُ جي اقتداري ڪرسي جي حصول واري تشنگي ختم ڪرڻ ۾ ڪامياب وڃن ٿيون يا نه!؟
اقتدار جي ايوانن واري مصنوعي شهر اسلام آباد، جنهن کي سنڌ جا ٻه چار مضمون لکي نوجوان دانشوري جو ويس پائي دانشور سڏائيندڙ، گدڙن جو شهر به چوندا آهن. اتي عمران خان جي ڪينسر واري سندس ماءُ جي نالي تي لاهور ۾ ٺاهيل اسپتال ۾ ٿيل بم ڌماڪي واري واقعي جو به پڙاڏو گونجندو رهيو. هي واقعو جيتري تيزيءَ سان اڀريو، اوتري تيزيءَ سان منظر تان هٽجي به ويو. جيڪڏهن هٽڻ کڻي نه چئجي ته به ايئن ضرور چئي سگهجي ٿو ته اقتدار ڌڻين ۽ طاقتور قوتن جي خواهشن جي دز، ايتري ته ان معاملي کي وڪوڙي ورتو جو هاڻي ڌنڌلو نظر اچي رهيو آهي.
شروع ۾ اپوزيشن وارن سرڪار ۽ سرڪار وارن مخالف ڌر وارن کي، حسب روايت هڪٻئي تي الزام هڻندي ذميوار پئي قرار ڏنو، پر هڪ ٻن ڏينهن ۾ ئي ٻئي ڌريون سنجيده ٿي ويون ۽ الزام تراشي کان پاسو ڪرڻ لڳيون. شايد ان جو سبب اهو هو ته ان الزام تراشين دوران هڪ نئين ڳالهه اها به مارڪيٽ ۾ آئي، ته ٿي سگهي ٿو ته عمران خان کي مقبول ڪرائيندڙ ۽ جلد سياسي شخصيت ٺاهڻ لاءِ عوام ۾ سندس بابت سستي همدردي لاءِ اهو واقعو انهن قوتن ڪرايو هجي، جيڪڏهن ڏسجي ته ڇا واقعي ان حادثي سبب عمران کي ان عوامي همدردي جو رد عمل ڏسڻ ۾ ناهي آيو؟
هن واقعي جو تيزي سان منظر عام تي اچڻ ۽ وري هٽجي وڃڻ ۾ عمران خان جون پنهنجون ڪوتاهيون به نظر اچن ٿيون. ڇو ته ارب پتي انگريز جي پٺاڻ ناٺي عمران خان هن معاملي تي لاهور جي هڪ صحافي کي تکو سوال پڇڻ تي ٿڦڙون هنيون، نه صرف هن پاڻ ان صحافي کي مارڪٽ ڪئي پر پنهنجي سيڪيورٽي گارڊز کان پڻ ان صحافي کي ڌڪا ڏياري اهو تاثر پئي ڏنو ته هو اڃا ڏهه سال اڳ وارو عمران آهي، جيڪو هلندڙ ڪرڪيٽ مئچ دوران رانديگرن کي گرائونڊ ۾ معمولي غلطي ڪرڻ تي به ڪچيون گاريون ڏيندو هو. عمران خان جي اهڙي انداز مان ثابت ٿيو ته اڃا هن ۾ بردباري نه آئي آهي. جڏهن ته وڏو سياسي ليڊر ٿيڻ لاءِ بردباري پهريون شرط هوندو آهي. ڇو ته اسان جي ملڪ واري موجوده نظام ۽ سياسي روايتن موجب سياستدان کي ته گاريون به ٻڌي مسڪرائڻو پوندو آهي ۽ خاص ڪري اڄ جي آزاد چٽا ڀيٽي واري پرنٽ ميڊيا جي دور ۾ صحافين سان ڦٽائڻ ڏاڍو ڏکيو ڪم آهي. اهو به عمران خان جهڙي آل (نئين) سياستدان بڻجڻ واري لاءِ. هتي منهنجو مقصد صحافين سان ڦٽائڻ جو مقصد اهو ناهي ته هر صحافي ڪنهن کي گاريون ڏئي ۽ پوءِ به سياستدان کيس ڪجهه نه چون. چوڻ جو مقصد اهو آهي ته صحافين کي اخلاق جي دائري اندر رهندي هر قسم جو سوال ڪرڻ جو حق آهي، جواب ڏيڻ يا نه ڏيڻ اهو اڳئين جي مرضي ۽ حق آهي، پر تکي سوال ڪرڻ تي صحافيءَ کي موٽ ۾ مار ڏيڻ وارو دور، هاڻي ناهي، ڇو ته اڄڪلهه نه ضياءُ الحق آهي ۽ نه وري ڄام صادق.
(21 اپريل 1996ع)

ڪرپشن بابت ٺهراءُ ۽ واڳ ڌڻين جي بدحواسي

ڪرپشن بابت ٺهراءُ ۽ واڳ ڌڻين جي بدحواسي

ڪرپشن ختم ڪرڻ بابت عدالتي ڪميشن ٺاهڻ لاءِ قومي اسيمبليءَ ۾ مخالف ڌر جي پيش ڪيل رٿ جي مخالفت ڪري پيپلزپارٽي جي حڪومت ڇا حاصل ڪيو آهي؟ ان سوال جو جواب سرڪار وٽ به ناهي. خواجا آصف جهڙا مسلم ليگي ميمبر جيڪي صحافين وانگر وزيرن ۽ سرڪار جي حامين جي ڪرپشن بابت قصا ايئن ٿا کوٽي آڻين جو هڪ واقعو بيان ڪري بيهن ئي نٿا ته ٻئي قصي جا ڪاغذ کين ملي وڃن ٿا. جيئن سٺي رپورٽر وٽ سدائين ٽي چار خبرون اسپيئر ۾ پيون هونديون آهن، ايئن ئي مخالف ڌر وٽ به سرڪار جي حامين جي ڪرپشن جا دستاويز پيا آهن. اها ٻي ڳالهه آهي ته ليگين جي مدد ڪجهه صحافي به ڪن ٿا. جهڙي طرح اخباري دنيا ۾ مختلف ٻولين جي اخبارن جي رپورٽرن جو پاڻ ۾ سينڊيڪيٽ هوندو آهي، ۽ هو هڪٻئي سان خبرون شيئر ڪندا آهن. اهڙي طرح اڄڪلهه صحافي پڻ ليگي ميمبرن سان ڪرپشن واريون خبرون ايڪسچينج ڪن ٿا.
موجوده حڪومت جي چند وزيرن ۽ ايم اين ايز خلاف جهڙي طرح روز مسلم ليگ وارا سچا ڪوڙا ڪرپشن جا الزام هڻندا رهن ٿا ۽ هر هڪ ڊيل ۾ هروڀرو به آصف زرداري ”ويچاري“ کي ملوث ڪندا رهن ٿا. اهڙي ماحول ۾ حڪومت لاءِ سنهري موقعو هو ته هو مخالف ڌر جي ليڊر نواز شريف جي رٿ جي مخالفت ڪرڻ بدران حمايت ڪري ڪرپشن جي خاتمي لاءِ عدالتي ڪميشن قائم ڪري ها. ان سان ملڪ مان ڪرپشن ختم ڪرڻ ۾ ڪجهه مدد ملي ها! جهڙي طرح نواز شريف آڇ ڪئي ته جنهن تي ڪرپشن جو ڪيس ثابت ٿئي ان تي سڄي زندگي لاءِ سياست تي بندش وڌي وڃي. ان سان سياست مان ڪارين رڍن جو به ڪنهن حد تائين صفايو ٿي وڃي ها! جيتوڻيڪ نواز شريف هٿ سان وارو ڏنو هو پر الائي ڇو حڪومت جي مت مري وئي جو هنن اهڙو موقعو وڃائي ڇڏيو. سرڪار ڪرپشن ختم ڪرڻ لاءِ ڪميشن جوڙڻ جي مخالفت ڪري ڪرپشن جي حمايت ڪئي آهي. ان سان حڪومت کي ڪيترو فائدو ٿيندو ۽ مخالف ڌر کي نان اشوز جي سيزن ۾ ڪيڏو فائدو ٿيندو؟ اهو وقت ۽ تاريخ ٻڌائيندي. ڇو ته اها ڳالهه قومي اسيمبلي جي آڊيوڪيسٽن ۾ رڪارڊ ٿي وئي، ته پ پ حڪومت ڪرپشن ختم ڪرڻ جي مخالفت ڪئي آهي.
گيم اوور ٿيڻ بعد خورشيد شاهه جهڙو شريف ماڻهو پڻ نواز شريف تي 45 ڪروڙ انڪم ٽيڪس بچائڻ ۽ ڪوآپريٽو اسڪينڊل ۾ 300 ملين رپيا يعني (30 ڪروڙ) هضم ڪرڻ جا الزام هڻندو رهيو. خورشيد شاهه ته اهو به چيو ته وزيراعظم بينظير ڀٽو جنهن ڏيڍ ڪروڙ جي ڊيوٽي بچائي ٻه مرسيڊيز ڪارون گهرايون آهن، سو ته نواز شريف کي نظر اچي ٿو، پر هن جيڪي پاڻ اربين رپين جا غبن ڪيا آهن کيس ياد نٿا اچن. ان ڳالهه مان شايد اهو ثابت ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي پئي وئي ته ”اسان ته ننڍا آهيون، وڏا چور ته مخالف ڌار وارا آهن.“
پاڪستان ۾ ڪرپشن جا قصا ايڏا وڌي ويا آهن، جو نيويارڪ ۽ واشنگٽن ۾ شايع ٿيندڙ انگريزي مئگزين ۽ اخبارن ۾ به انهن قصن کي اهم ڪوريج ملي رهي آهي. ان جو سبب اهو آهي، ته اسان جي ملڪ ۾ هيٺ کان وٺي مٿي تائين جنهن کي وارو لڳي ٿو وهائي ٿو وٺي. وزيراعظم بينظير ڀٽو جڏهن 1988ع ۾ وزيراعظم ٿي ته جرمني جي مشهور ”مرسڊيز بينز“ گاڏيون ٺاهيندڙ ڪمپنيءَ کان نئين مرسڊيز بينز ڊيوٽي فري ڪار امپورٽ ڪئي، جنهن تي 65 لک رپين کان وڌيڪ جي ڊيوٽي معاف ڪرائي وئي. ان کان پوءِ نواز شريف آيو هن به پنهنجي پٽ جي نالي تي اسپورٽس مرسڊيز گاڏي امپورٽ ڪئي، جنهن تي پڻ 60 لک کان وڌيڪ ڊيوٽي بچائي وئي. نواز شريف سياڻپ اها ڪئي جو جڏهن اقتدار مان ويو ته اها گاڏي حڪومت حوالي ڪري ويو. بينظير ڀٽو کان غلطي اها ٿي جو هن 88ع ۾ گهرايل مرسڊيز گاڏي وڪرو ڪري ڇڏي، جنهن جي بدلي ڊيوٽي معاف ڪيل 65 لک به کيس وصول ٿي ويا. قانون موجب کيس گاڏي گهرائڻ جو حق هو، ان ڪري ان کي ڪرپشن نٿو چئي سگهجي. وري محترمه جڏهن 93ع ۾ ٻيهر وزيراعظم ٿي ته فيبروري 94ع ۾ هڪ ٻي نئين مرسڊيز بينز ٽائپ ايس 6000،600 سي سي گهرائي، جنهن تي به 88،28،222 رپيا ڊيوٽي معاف ڪرائي، هي ته کڻي وزيراعظم هئا، ٺيڪ آهي، هنن گاڏيون گهرايون، پر وسيم سجاد جيڪو 93ع ۾ ڪجهه ڏينهن لاءِ قائم مقام صدر ٿيو، تنهن به وارو نه وڃايو ۽ قائم مقام صدر جي حيثيت ۾ ڊسمبر 93ع ۾ نئين مرسڊيز بينز ٽائپ ايس 3000،320 سي سي گاڏي امپورٽ ڪئي ۽ 66،16،901 رپيا ڊيوٽي معاف ڪرائي. تازو پتو پيو آهي، ته وسيم سجاد اها گاڏي پيپلز پارٽي جي پنجاب مان چونڊيل مشڪي رنگ واري سفيد شهپري ايم اين اي کي وڪرو ڪري ڇڏي آهي ۽ معاف ڪرايل ڊيوٽي واري رقم به وصول ڪئي آهي.
جڏهن ڪرپشن جي حد اها هجي ته پوءِ ڇو نه آواز اٿندو. تڏهن ئي ته پاڪستان دنيا ۾ ٽيون نمبر وڏو ڪرپٽ ملڪ سڏجي ٿو، جو هن ملڪ جا سربراهه به مهذب نموني ڪرپشن ڪن ٿا، پوءِ ڪيئن ٽيڪس جي وصولي جو ٽارگيٽ پورو ٿيندو. منهنجي گذريل مهيني 1000 رپيا انڪم ٽيڪس ڪٽجي وئي. عيد به ان مهيني ۾ آئي. اسان جو ته سڄو سسٽم ڊانواڊول ٿي ويو، پر پوءِ به چيو ته ٺيڪ آهي. جڏهن اسان جهڙن پورهيتن کان ٽيڪس وٺن ٿا ته پوءِ نواز سريف ۽ بينظير ڀٽو ٽيڪس ڇو نه ٿا ڏين؟
قومي اسيمبلي ۾ تقرير ڪندي حڪومت جي حامي سردار عاشق ڊوگر الزام هنيو ته 93ع ۾ نواز شريف ايم اين ايز کي خريد ڪرڻ لاءِ 2 ڪروڙ رپين جي آڇ ڪئي ۽ مون کي به چيو، پر مان هن کي ووٽ ڏيڻ جي ها نه ڪيم ۽ محترمه بينظير ڀٽو سان ثابت قدم رهيس. هن ايم اين اي 2 ڪروڙ نه وٺي ڪيترا ڪروڙ ورتا هوندا، اها ته کيس ئي خبر آهي. پر ان مان اها ڳالهه واضح ٿي ته نواز شريف به وزيراعظم ٿيڻ لاءِ هر ميمبر کي 2 ڪروڙ رپيا آڇيا هئا. هڪ ٻئي سنڌ جي ايم اين اي مون کي ٻڌايو ته نواز شريف، غوث علي شاهه سان گڏجي مون کي به 2 ڪروڙ رپيا آڇيا هئا، مون کين انڪار ڪيو. ان بعد هو وري آيا ۽ چيو ته گوهر ايوب کي اسپيڪر شپ لاءِ ووٽ ڏيڻ لاءِ 25 لک رپيا وٺو. سنڌ جي ان ”سلم Slim“ ايم اين اي چيو ته غوث علي شاهه جي هٿ مان نواز شريف ڪاري رنگ ۽ سنهري ڪڙن واري چمڙي جو بريفڪيس وٺي مون ڏانهن وڌائيندي چيو ته هن ۾ 25 لک پورا آهن. پڪ نه اچي ته ڳڻي ڏسو. بقول ان پاسي تان سينڌ ڪڍڻ واري ايم اين اي جي ته ”مون کيس جواب ڏنو ۽ موٽائي ڇڏيو.“ نواز شريف ان ايم اين اي جي حصي وارو بريف ڪيس کڻي سنڌ جي هڪ ٻئي شيڊولڊ ڪاسٽ واري شهپري ايم اين اي وٽ ويو، جنهن 25 لک ڳڻڻ کان پوءِ اسپيڪر شپ جو ووٽ ڏيڻ لاءِ واعدو ڪيو. مطلب ته ڪرپشن جا کوڙ قسم آهن. جيڪڏهن نواز شريف ٻيهر وزيراعظم ٿيڻ لاءِ هٿ پير هڻڻ جو اهو طريقو اختيار ڪيو ته پنجاب ۾ وٽو جي حڪومت ڊاهڻ کان پوءِ حڪومت وارن پڻ ساڳيو ڪم ڪيو هو، خواجه، آصف ته قومي اسيمبلي ۾ نالا کڻي چيو هو ته ذوالفقار مرزا ۽ آصف زرداري وٽو کي هٽائڻ بعد پنهنجي حڪومت ٺاهڻ لاءِ نوٽن جا بيگ ڀري پنجاب جي ايم پي ايز کي خريد ڪرڻ جي مهم هلائي هئي، اهي جملا قومي اسيمبلي جي رڪارڊ ۽ اخبارن ۾ موجود آهن.
جڏهن ملڪ جي سياست ۾ اهڙا رنگ رچن ۽ پوءِ به اسين چئون ته جمهوريت آهي، ته اها زيادتي ٿيندي. ڇا هن ملڪ جي مقدر ۾ اهڙي قسم جي سياست ئي آهي؟ ڇا عوام جي ووٽ جو احترام ڪندي اڪثريت کي اقليت ۾ بدلائڻ جون اهڙيون حرڪتون ڪرڻ، عوامي مينڊيٽ جي توهين ناهي ؟ ڇا اهي ڪم ڊڪٽيٽري راڄ جي علامت ناهن؟ بلڪل آهن. اسان جي ملڪ مان اهڙيون روايتون ختم ڪرڻ لاءِ ڪرپشن جو خاتمو ضروري آهي. جيڪڏهن ڪرپشن جي خاتمي لاءِ ڪميشن ٺهي ها ته انهن ڪڌين روايتن جو انت اچي وڃي ها. موجوده سسٽم ۾ ڪجهه بهتري اچي ها ۽ معاشرو به سڌري ها. پوءِ اها ٻي ڳالهه آهي، ته موجوده اسيمبلي مان ڄام ساقي جي اقتدار ۾ شموليت کان اڳ ۾ ڪيل ڳالهه موجب ته ”جيڪڏهن پاٿاريدارن ۽ ڪرپٽ ماڻهن خلاف درست نموني مهم هلي ته موجوده اسيمبليون خالي ٿي وينديون.“ جيڪڏهن ڪرپشن جي خاتمي لاءِ ڪميشن ٺهي ها ته جنگ اخبار جو ڪارٽونسٽ انڊيا جي ڦولن ديوي جي اسيمبليءَ ۾ پهچڻ تي اهو ڪارٽون نه ٺاهي ها ته ”هوءَ پنهنجي اصل گهر پهتي آهي، هاڻي هن کي خطرو ناهي.“
تازو اطلاعات کاتي پاران وزيراعظم محترمه بينظير ڀٽو جي حڪومت جي ڪارڪردگي، حاصلات ۽ مختلف موقعن تي ڪيل تقريرن تي مشتمل لکين رپين جي لاڳت سان شايع ڪرايل ”پريس ڪٽ“ اسلام آباد جي صحافين ۾ ورهائي وئي. هونئن ته وزيراعظم کان وٺي وزيرن تائين پرڏيهي دورن دوران سنڌي پريس وارن کي وٺي وڃڻ ته ٺهيو، پر پريس ڪانفرنسن ۾ به نه گهرايو ويندو آهي. ٻيا ته ٺهيو، پر سنڌي وزير به سنڌي پريس جي آڱرين تي ڳڻڻ جيترن صحافين کي پنهنجي پريس ڪانفرنس جو باقاعده اطلاع نه ڏيندا آهن. هنن جو چوڻ آهي ته سنڌ مان اليڪشن کٽڻ تائين سنڌي پريس جي ضرورت آهي ۽ پوءِ اڳتي وڌڻ لاءِ اردو ۽ انگريزي پريس ضروري آهي، سنڌي پريس جو ڪم پورو ٿو ٿئي. پر ”پريس ڪٽ“ اسان کي به ملي. ان ۾ وزيراعظم جا ڪجهه رنگين فوٽو به آهن ۽ ”بلاول فقير کان بلاول زرداري تائين“ جي عنوان سان انگريزي ۾ محمد لائق زرداري جو لکيل انگريزي وارو ڪتابچو به آهي، جيڪو پڻ سرڪاري خرچ تي اطلاعات کاتي شايع ڪرايو آهي. هن ڪتابچي ۾ زردارين جي تاريخ آهي. اڄ کان 9 مهينا اڳ جڏهن هي ڪتاب لکجي رهيو هو ته ان وقت نوابشاهه جي هڪ زرداري ۽ هڪ جمالي مون کي ٻڌايو هو ته لائق زرداري کي گرانٽ ملي آهي. ته اوهين زردارين جي تاريخ بابت ڪم ڪيو ۽ لائق زرداري ان گرانٽ مان ڪجهه فنڊ نوابشاهه جي جهونن زرداري استادن کي ڏنا آهن ۽ کين چيو آهي ته هو بلو فقير ۽ زردارين بابت مختلف تاريخ جي ڪتابن مان مواد ڳولي کيس ڏين. ان مهل ته مون انهن همراهن جي ڳالهه تي اعتبار نه ڪيو هو، پر جڏهن ”پريس ڪٽ“ کوليم ته پهريون ڪتاب اهو پيو هو.
هن ڪتاب ۾ لائق زرداري اڳ ۾ ته اهو بحث ڪيو آهي ته زردارين بابت ڪجهه ڪتابن ۾ لکيل آهي، ته هو سماٽ آهن ۽ ڪجهه ڪتابن ۾ لکيل آهي ته هو بلوچ آهن. آخرڪار اهو ثابت ڪيو ويو ته زرداري بلوچ نسل جا آهن. ان کان پوءِ وري اهو نقطو اٿاريو ويو آهي ته زرداري جت آهن يا رند؟. لائق زرداري مختلف تاريخدانن جا حوالا ڏيندي، مرزا قليچ بيگ تي زردارين جو ذڪر نه ڪرڻ تي ڪاوڙ ڪندي، اهو ثابت ڪيو آهي، ته ”زرداري جت نه پر رند قبيلي جي شاخ آهن.“ جيتوڻيڪ هن اهو به لکيو آهي، ته زرداري سنڌ جو امير ترين قبيلو ليکيو ويندو آهي. امير ترين ان ڪري جو هنن وٽ اٺ جام هوندا آهن ۽ سنڌ ۾ اها روايت آهي ته ڪلهوڙن جي دور تائين هٿيار وغيره هڪ هنڌ کان ٻئي هنڌ آڻڻ نيڻ لاءِ اٺ استعمال ٿيندا هئا. جيئن ته اٺ زردارين وٽ هوندا هئا ان ڪري نه صرف هو معزز ليکيا ويندا هئا پر وقت جا حڪمران پڻ زردارين جي عزت ڪندا هئا. لائق زرداري لکيو آهي ته ”زرداري 1640ع کان وٺي سنڌ ۾ رهندا پيا اچن ۽ هو شروع کان وٺي هوشيار، ڏاها، علم دوست، عالم، فاضل ۽ امير ترين رهيا آهن.
هن ڪتاب پڙهڻ کان پوءِ مون کي خبر پئي ته آصف زرداري جو اصل نالو سجاول زرداري آهي. لائق زرداري 32 صفحن جي ڪتابچي ۾ اهو ثابت ڪيو آهي ، ته ”گذريل 300 سالن کان زرداري قبيلو سنڌ جي سماجي، معاشي ۽ علمي خدمت ڪري رهيو آهي. ڪلهوڙا حڪمراني واري دور دوران ميان نصير محمد ڪلهوڙو جڏهن حاڪم هو، تڏهن زرداري قبيلو وجود ۾ آيو. جڏهن ميان آدم شاهه ڪلهوڙو بلوچستان (ڊيراجت) مان لڏي سنڌ ۾ آيو ته هن سان گڏ ڪجهه بلوچ قبيلن جا ماڻهو به آيا. سردار خان بلوچ نالي شخص امير ماڻهو هو. ان جا ميان نصير سان سٺا واسطا هئا، ان ڪري ميان نصير خان، سردار خان کي ”زردار خان“ جو لقب ڏنو. جنهن کان پوءِ زردار خان جي اولاد ۽ سندس ساٿي زرداري سڏائڻ لڳا. اهو واقعو بيان ڪرڻ مهل اهو نه ٻڌايو ويو آهي ته هي ڏند ڪٿا آهي يا هن جو ڪنهن تاريخ ۾ ذڪر آهي. زردار خان کي ٻه پٽ هئا. جن مان مارڪاڻو خان به هڪ هو. مارڪاڻو خان جو پٽ هو مير خان ۽ ان جو پٽ هو بلاول جيڪو بعد ۾ بلو فقير جي نالي سان مشهور ٿيو. هن کي پٽ ڄائو سردار خان جنهن جو پٽ ٿيو دلاور خان، دلاور جو پٽ هو مراد خان ۽ هن جو پٽ هو الله بخش، وري الله بخش جو پٽ سجاول ۽ هن جو پٽ ٿيو محمد حسين ۽ وري محمد حسين جو پٽ حاڪم علي زرداري (هاڻوڪو) هن جو پٽ سجاول عرف آصف زرداري ۽ آصف کي وري پٽ ٿيو، بلاول. آصف پنهنجي پٽ جو نالو پنهنجي اٺين پيڙهي واري بلاول عرف بلو فقير کان متاثر ٿي رکيو. لائق زرداري پاران لکيل هن ڪتاب موجب زرداري مرد توڙي عورتون ميٽ ۽ تيل سان وهنجنديون آهن، شايد صابڻ استعمال گهٽ ڪن. بلو فقير ميان نصير جو ملازم هو. جڏهن نادر شاهه افشر سنڌ تي ڪاهه ڪئي ته ان وقت ميان نور محمد ڪلهوڙو سنڌ جو حاڪم هو، جنهن نادر شاهه کي هر سال 20 لک ڏنڊ ڀري ڏيڻ جو واعدو ڪيو. نادر شاهه جڏهن واپس ويو ته ميان نور محمد جا ٻه پٽ ميان غلام شاهه ۽ ميان مراد ياب خان نادر شاهه پاڻ سان گڏ وٺي ويو. انهن جي نوڪري ۽ سهولت لاءِ ميان نور محمد پنهنجي ملازم بلال عرف بلو فقير کي به گڏ ايران موڪليو. ايران ۾ ميان غلام شاهه تي نادر شاهه جي ڀائٽي عاشق ٿي پئي ۽ هنن شادي ڪري ورتي. جنهن بعد 3 سالن کان پوءِ بلو فقير کي غلام شاهه واپس سنڌ موٽائي ڇڏيو. بلو فقير پنهنجي ڳوٺ مير خان زرداري ۾ 1743ع ۾ موٽي آيو ۽ غلام شاهه 7 سالن بعد جڏهن نادر شاهه مري ويو ته واپس سنڌ موٽي آيو، جنهن کي ايراني شهزادي مان ميان سرفراز ڪلهوڙو نالي پٽ ڄائو، جيڪو شاعر پڻ هو. انهن ڏينهن ۾ بلو فقير ڪراڙو ٿي چڪو هو ۽ هن کي ميان نور محمد موڪل ڏني. هو گهر موٽي آيو، پر ٿوري عرصي بعد 1753ع ۾ ميان نور محمد جي وفات کان هڪ سال پوءِ 1754ع ۾ بلو فقير به مري ويو. غلام شاهه بعد ۾ پنهنجي وفادار نوڪر بلو فقير جي خدمتن عيوض سندس قبر مٿان يادگيري لاءِ 1768ع ۾ قبو ٺهرايو، جنهن بعد مير خان زرداري ڳوٺ، بلو فقير جي قبي واري ڳوٺ طور مشهور ٿيو ۽ هر سال اتي عرس ٿيندو آهي. اسلام آباد ۾ به گذريل هفتي امام بري جو عرس ٿيو، 8 ڏينهن ميلو لڳو. بري امام جي والد جي درگاهه آبپاره چوڪ جي سامهون آهي. ان تي ماڻهو گهٽ ايندا آهن .اتي نه ميلو لڳي نه ٻيو مزو، سناٽو ڇانيل آهي، بس رات جي وقت ڪجهه ڏيئا ٽمڪندا آهن. سنڌ ۾ به اهڙا قبا گهڻا آهن. سنڌ جي مشهور شخصيت عليم درس جيڪو درويش پڻ هو. هو اهڙن قبن وارن پيرن لاءِ پويون ڏينهن هوندو هو، عليم درس گهڻن پيرن جا پڙ ساڙيا، ڪيترن جون ته قبرون به ڊاهي پٽ ڪيون هيائين. عليم جو مقصد هو ته ماڻهو پيرن وٽ مراد پنڻ نه وڃن ۽ الله کان گهرون. هن سڄي حياتي پيرن جون قبرون ڊاهيون، جڏهن مري ويو ته ماڻهن چيو ته هن جي قبر کي پاڻي نه هڻو، ڪهڙا گناهه معاف ٿيندس؟ پيرن جو پٽيل آهي! سندس ڪانڌي جڏهن واپس وڃڻ لڳا ته بنا ڪڪرن جي بيٺل سج مهل آسمان مان ايڏو مينهن وٺو جو عليم جي قبر تي گپ ٿي ويئي. ماڻهن چيو وڏو پير ته هي آهي. اڄ به سوين ماڻهو پير عليم جي قبر تي مراد پنڻ ايندا آهن. عليم جنهن ڳالهه کان روڪيندو هو، اها جٺ هاڻي ماڻهو ساڻس پيا ڪن. ان عمل سان سندس روح کي ڪيتري راحت ملندي هوندي؟ سو خدا ٿو ڄاڻي.
(25 مئي 1996ع)

گستاخي معاف

گستاخي معاف

وزيراعظم بينظير ڀٽو جي پهرين حڪومت جو تختو اونڌو ڪرڻ لاءِ ”مڊنائيٽ جيڪال“ نالي ڪامياب آپريشن ڪندڙ انٽيليجنس بيورو جي اڳوڻي سربراهه برگيڊيئر (رٽائرڊ) امتياز لاءِ اڳڪٿيون ٿين پيون ته هو جون جي آخر يا جولاءِ جي شورعات تائين ٻاهر اچي ويندو. هن تي داخل مک ڪيس ”مڊنائٽ جيڪال“ هو، جنهن مان سپريم ڪورٽ سندس ضمانت منظور ڪري ڇڏي آهي، باقي مٿس 2 ڪيس آهن. شيخ رشيد ۽ شهباز شريف کي جهڙي طرح جيل ۾ آزادي جي بشارت ملي هئي ۽ هو ان بشارت موجب مقرر مدت دوران ئي آزاد ٿي آيا هئا، اهڙي طرح برگيڊيئر امتياز کي به بشارت ملي چڪي آهي، جيتوڻيڪ نواز شريف پنهنجي هن پراڻي محسن سان جيل وڃڻ بعد گهڻو ڪو نه نڀايو آهي، پر برگيڊيئر امتياز، نواز شريف سان وري به نڀائيندو، ڇو ته هن وٽ متبادل ناهي. مسلم ليگ جي ”اپرچيمبر“ وارو ڪردار ادا ڪندڙ، امتياز سان افغان جنگ ۾ وڏي شهرت حاصل ڪندڙ، ميجر عامر به نه نڀايو. جيتوڻيڪ هن ”مڊنائيٽ جيڪال“ آپريشن ۾ سيڪنڊ هيرو جو رول ادا ڪيو هو.
ميجر عامر، جنهن کي موجوده دشمنن جي دوست ۽ دوستن جي دشمن حڪومت عرفان مروت وانگر سڀ ڪجهه ڪرڻ جي باوجود به معاف ڪري ڇڏيو آهي، سو اڄڪلهه هن ناهموار پٿريلي زمين تي اڏيل بي وفا ماڻهن جي شهر اسلام آباد ۾ کلي عام گهمي رهيو آهي. هو رات جو ڪڏهن ڪڏهن بليو ايريا ۾ جهانگير هوٽل تي بالٽي گوشت به کائڻ ايندو آهي. آفتاب شيرپائو جي معرفت سڀ گناهه معاف ڪرائيندڙ ميجر عامر مختلف اخبارن ۾ ڪالم ۽ مضمون پڻ لکي رهيو آهي. ان ڳالهه جو وڏو امڪان آهي ته برگيڊيئر امتياز جيئن ئي ٻاهر ايندو، ته ميجر عامر وري ساڻس ڪلهو ڪلهي ۾ ملائي ساڳئي طرح مڊنائيٽ جيڪال فلم جو پارٽ ٽو مڪمل ڪرائڻ ۾ مدد ڪندو. هن فلم جو ٻيو ۽ آخري حصو مڪمل ڪرائڻ لاءِ فلم جي هدايتڪارن ۽ پروڊيوسرن سمورا انتظام مڪمل ڪري ڇڏيا آهن، صرف شوٽنگ رهيل آهي. شايد تڏهن ئي نواز شريف نجي محفلن ۾ چئي رهيو آهي ته ڊسمبر 96 ع تائين جيڪڏهن موجوده حڪمران گهر ڀيڙا نه ٿيا، ته ايئن سمجهجو ته مون ۾ ليڊر شپ ڪوالٽي ناهي.
1994ع جي آخر ۾ جڏهن شهباز شريف کي مضبوط حلقن پاران اقتدار ۾ پهچائڻ جي آڇ ٿي هئي ته هن انڪار ڪيو هو، جنهن سبب اعجاز الحق اڃا تائين ساڻن ڪاوڙيل آهي. 1995ع ۾ جڏهن نواز شريف کي چيو ويو ته تون هڪ سال لاءِ عبوري وزيراعظم جو دور، قبر ۾ لڙڪيل پيرن واري جهوني جمهوريتي ڪارڪن کي ڏيڻ لاءِ راضي ٿي، ته 96ع ۾ اليڪشن ڪرائي اقتدار توکي ڏينداسين، ته ميان صاحب به ڳالهه نه مڃي هئي. شايد ٻنهي ڀائرن اهو فيصلو ”ماسٽر مائينڊيڊ“ برگيڊيئر امتياز جي مشوري تي ڪيو هو.
هن وقت برگيڊيئر امتياز خلاف داخل ڪيسن جي ضمانت جنهن تيزي سان ٿي رهي آهي، ان تيزي سان ڪيس ٺاهيندڙ نصير الله بابر جو ڪراڙو ڪمپيوٽر وارو دماغ ڪم نه پيو ڪري. شايد بابر واري دماغي ڪمپيوٽر تي ٻاهرئين دٻاءَ واري وائرس سبب ”ڊسڪ“ خراب ٿي وئي آهي.
گادي واري شهر ۾ ڪافي عرصي کان هن گرمين واري مند ۾ به سراسري طور هر ٻئي ڏينهن مينهن وسڻ ۽ جهڙالي جهان سبب، رات ايڏي ته ٺري ٿي، جو نه چاهيندي به سڀ ڪجهه ڪرڻ لاءِ چڱن ڀلن جا ايمان خراب ٿي وڃن ٿا. اهو ئي سبب هو جو گذريل مهيني قومي اسيمبلي جي فيصل آباد مان چونڊيل ايم اين اي جي گورنمينٽ هاسٽل واري ڪمري ۾ رات جو هڙاپا جي ناچڻين وارين مورتين وانگر، جاندار جسم واريون نوجوان نينگريون پيرن ۾ ڇير ٻڌي، طبلي جي تال ۽ سرندي جي سريلن سرن وارين تارن وانگر، ڪاريهر نانگ جيان ڪر کڻي محفل سجائيندڙ جون دليون موهي رهيون هيون. مجري جي هن محفل جو 2 هفتا اڳ جماعت اسلامي جي ته مَسهو (نه سهڻ وارا) ميمبرن قومي اسيلي ۾ به ذڪر ڇيڙي گهڻن شريفن کي شرمندو ڪيو. جماعت اسلامي جي انتها پسندن ته قومي اسيمبلي ۾ اهو به الزام هنيو هو ته پ پ وارا رات جو ايم اين اي هاسٽلن ۾ شراب ۽ شباب جون محفلون سجائين ٿا، هنن کي شرم اچڻ گهرجي. پ پ دور ۾ ٽي وي تي به فحاشي ۽ عريانيت ڦهلائڻ جا الزام هڻندي جماعتي جهونن خوب دل جو اوٻر ڪڍيو هو. جيتوڻيڪ خالد کرل سينو تاڻي اسيمبلي جي ايوان ۾ چيو هو ته ”اسان جا ڀائر ٽي وي تي الزام ٿا هڻن، پر ڇا اڄڪلهه عورتون وڏن پانئچن واريون شلوارون مهري کان مٿي ڪري شهر ۾ ڪو نه پيون هلن، اهي عورتون مخالف ڌر ۽ اسان جون مائرون ۽ ڀينرون آهن، پر فيشن ڪن ٿيون، هر ڪنهن کي لبرٽي آهي. ڇا ان مهل پوري دنيا جا مرد اکيون ٻوٽي ٿا هلن؟“ خالد کرل جي جواب جيتوڻيڪ مخالف ڌر جي مسلم ليگي ميمبرن کي ته ماٺ ڪرائي ڇڏيو، پر جماعت وارا آخر تائين گوڙ ڪندا رهيا هئا. عين ان وقت مهاجرن جي گهڻي آبادي واري سنڌ جي تعلقي سان تعلق رکندڙ مرتضيٰ ڀٽو جو مخالف، پ پ پ ايم اين اي ڪنڌ هيٺ ڪيو ويٺو هو، ڇو ته هن کي ڊپ هو ته متان سندس پگهار واري چيڪ جي ڳالهه ڇڙي پئي. ڇو ته ڪجهه وقت اڳ ۾ ان ايم اين اي جي هڪ دوست رات جي سرور ۽ مخمور مهل وقت سندس کيسي مان چيڪ ڪڍي ورتو هو. ننڍي قد واري هن ايم اين اي جنهن کي سدائين غرور وچان ڳاٽ اوچو ڪري هلڻ جي عادت آهي ۽ ڪيترائي دفعا ڏاڪڻ لهڻ ۽ چڙهڻ مهل مٿي ڪنڌ ڪري هلڻ سبب ڪري به پيو آهي، تنهن صبح جو سامان سڀنالڻ کان پوءِ ڪراڙي ديوان کي 9 هزار ڏئي ان دوست ڏانهن موڪليو ۽ چيڪ واپس گهرايو هو. هن کي ڊپ هو ته متان جماعت وارا سرڦريا سونهاري وارا ميمبر اها ڳالهه ايوان ۾ ڪري ڀنڀور کي باهه ڏئي ڇڏين. پ پ ميمبر دعا ڪن. اسپيڪر يوسف رضا گيلاني کي، جنهن مجري جو موضوع ٽاري ڇڏيو. جيتوڻيڪ ان مهل خواجا آصف ۽ مظفر هاشمي اسپيڪر کي پڪ ڪرائي هئي ته اسان کي ڪجهه وقت ڏيو، واعدو آهي تنهنجي ڳالهه نه ڇيڙينداسين پر اسپيڪر ڊپ ۽ خوف واري هلڪي مسڪراهٽ سان اجازت نه ڏني هئي، شايد کيس هنن آڙيڪاپ ميمبرن تي ڀروسو نه هو.
قومي اسيمبلي ۾ ايڏي گوڙ جي باوجود به اڃا تائين انهن محفلن جو سلسلو جاري آهي. گذريل هفتي جي آخري رات سنڌ جي هفت زبان صوفي شاعر واري نگري جي ايم اين اي لعل قلندر شهباز هاسٽل (فيڊرل لاج 2) واري پنهنجي ڪمري تي محفل سجائي ”دعوت يار“ ڪئي. بدنامي جي خوف جي باوجود جڏهن دل ”منظور“ ڪيو، ته پوءِ ڪهڙي دير آهي! محفل بابت وزيراعظم کي موڪليل هڪ ڳجهي ايجنسي چيو آهي ته هن مجري ۾ ايم اين ايز کانسواءِ وزير به هئا. رپورٽ مطابق هن محفل ۾ سنڌ مان آيل هڪ وزير به شريڪ هو، جنهن جو تعلق ملير سان آهي. اهو ملير مارئي وارو نه، پر زيتونن وارن باغن سبب شهرت رکندڙ ڪراچي وارو ملير آهي. ان ۾ ڪهڙي ”حڪيم“ جي حڪمت رکيل هئي، خدا ٿو ڄاڻي پر پنهنجي پر ۾ محفل واهه جي هئي. محفل ۾ شريڪ ماڻهن ڏيڍ سال کان وزارت جي آس ۾ ويٺلن پنهنجي ميزبان کي دل سان خدمت ڪرڻ تي داد ڏنو هجي الائي نه، پر اسين کيس مخصوص ۽ محبوب محفل سجائڻ تي مبارڪ ڏيون ٿا. ڇو ته هي جمهوري راڄ آهي، هر هڪ کي سڀ ڪجهه چوڻ، لکڻ ۽ ڪرڻ جي اخلاق جي حد تائين اجازت آهي. اسيمبلي ميمبر جو ته وري پنهنجو استحقاق به آهي، ان ڪري هنن لاءِ سڀ ڪجهه جائز آهي.
(30 مئي 1996ع)

بجيٽ جي هوا، موسم جو رخ به بدلائي سگهي ٿي!

بجيٽ جي هوا، موسم جو رخ به بدلائي سگهي ٿي!

96-7-9 تي بجيٽ خير سان پيش ٿي چڪي آهي. 5 کرب 20 ڪروڙ رپين جي ڪل بجيٽ ۾ خرچ به ان رقم جيترا آهن. جڏهن ته حڪومت جي ڪل آمدني 439.2 ارب رپيا ڏيکاريل آهي. آمدني ۾ پهريون دفعو وفاقي پروگرامس لاءِ صوبن کي خود رقم جو بندوبست ڪرڻ لاءِ پڻ چيو ويو آهي، جيڪو ڪنهن حد تائين صوبائي خودمختياري ۾ مداخلت جي زمري ۾ پڻ اچي ٿو. ڪل وفاقي حڪومت جي 439.2 ارب رپين جي وسيلن ۾ صرف 280 ارب خالص وفاقي آمدني آهي، جنهن ۾ نيٽ ڪيپٽل Recipt 26.1 ارب جيڪڏهن ملائبا ته مجموعي طور وفاقي آمدني 306.1 ارب رپيا ٿئي ٿي. باقي پبلڪ سيڪٽر ڊولپمينٽ لاءِ 14 ارب صوبن کان ورتا ويا آهن ۽ ساڳئي پروگرام لاءِ آءِ ايم ايف جي هدايتن جي خلاف ورزي ڪندي 14 ارب رپيا نجڪاري فنڊ مان رکيا ويا آهن. جڏهن ته آءِ ايم ايف جو سخت دٻاءُ هو ته نجڪاري فنڊ جي رقم صرف ۽ صرف قرض ۽ وياج ڀرڻ لاءِ استعمال ڪيو. هن سال 102.9 ارب پرڏيهي قرض ورتو ويندو ۽ نيشنل ڊرينيج پروگرام لاءِ سنڌ ۽ پنجاب کان 2.2 ارب رپيا وٺي بجيٽ پوري ڪئي ويندي. اهو سڀ ڪجهه ڪرڻ جي باوجود به خرچ پورا ڪرڻ لاءِ 61 ارب رپين جي وڌيڪ ضرورت آهي جنهن مان 41 ارب رپين جا نوان ٽيڪس لڳايا ويا آهن ۽ 20 ارب رپيا وڌيڪ مقامي بئنڪن کان قرض وٺي ڪم هلايو ويندو.
مٿين انگن اکرن واري بجيٽ کي نوازشريف رد ڪري چڪو آهي ۽ ان بجيٽ کي رد ڪرڻ وارو ٻيو شخص الياس بلور آهي، جيڪو فيڊريشن آف چيمبرز آف ڪامرس جو صدر آهي. مسلم ليگ وارا هن بجيٽ خلاف روڊن تي اچڻ جي تياري ڪري رهيا آهن ۽ چيمبر آف ڪامرس جي مختلف عهديدارن، واپارين جي تنظيمن ۽ ڪلارڪن جي تنظيم کان سواءِ ليبر يونين سان به رابطا شروع ڪيا آهن. ليگي حلقن موجب جولاءِ کان مسلم ليگ ”روڊ شو“ شروع ڪندي. سرتاج عزيز جو چوڻ آهي ته ”حڪومت 2 سيڪڙو ترقياتي خرچ گهٽائي ڇڏيا آهن. غير ترقياتي خرچ ۽ حڪمرانن جي عياشين جا خرچ بدستور وڌي رهيا آهن. ملڪ جي تاريخ ۾ موجوده حڪمرانن ٻن سالن ۾ جيترا ٽيڪس لڳايا آهن، ايترا گذريل 15 سالن ۾ به نه لڳا آهن.
اها پنهنجي جاءِ تي حقيقت آهي ته ملڪي تاريخ ۾ ڪڏهن به هڪ ئي مهل 41 ارب رپين جا ٽيڪس نه لڳا آهن. هن دفعي جنرل سيلز ٽيڪس جيڪو کاڌي پيتي جي 5 شين کانسواءِ هر شيءِ تي لڳايو ويو آهي، تنهن سان مهانگائي اڃان وڌي ويندي. دوائون خاص ڪري جيڪي روزمره ۽ عام استعمال جون آهن انهن جا اگهه بجيٽ کان اڳ ئي 30 سيڪڙو وڌي ويا هئا، جڏهن ته هاڻي بجيٽ ۾ 5 سيڪڙو سيلز ٽيڪس لڳڻ سبب دوائون اڃان مهانگيون ٿينديون. زرعي شعبو جيڪو گذريل ڪجهه سالن کان گهٽ منافعي سبب زوال پذير آهي، تنهن تي زرعي ٽيڪس 250 رپيا في پيداواري يونٽ مان وڌائي 400 رپيا ڪيو ويو آهي. فرٽيلائيزر ۽ زرعي دوائن تي به 5 سيڪڙو سيلز ٽيڪس لڳو آهي. ڇا ان سان هي شعبو وڌيڪ مضبوط ٿيندو؟ ان جو اصل جواب ته 6 مهينن کان پوءِ ملندو، جڏهن ڪپهه جو فصل لهندو.
صنعتي شعبي سان گڏوگڏ زرعي شعبو به ساڳيءَ طرح متاثر ٿيو آهي. صنعتڪارن وٽ وسيلا آهن، جنهن سبب هو ڀرپور نموني احتجاج ڪري سگهن ٿا پر آبادگار جن کي اڳ ئي پيداوار جو مناسب اگهه نٿو ملي ۽ مٿان وري فصل پوکڻ لاءِ ڪتب ايندڙ شين تي ٽيڪس وڌي رهيو آهي، تنهنڪري امڪان آهي ته هن شعبي تي تمام گهڻا منفي اثر پوندا. هلندڙ ڏهاڪي جو اڀياس ڪبو ته زراعت جي شعبي سان لاڳاپيل ماڻهن جو 20 کان 30 سيڪڙو انگ هن شعبي مان هٿ ڪڍي يا ته ننڍي سطح تي دڪانداري ڪرڻ لڳو آهي يا وري ملازمت ڏانهن آيو آهي، جنهن سبب زرعي شعبي ۾ ڪم ڪندڙ مين پاور ۾ ڪافي گهٽتائي آئي آهي. جيڪڏهن اها صورتحال جاري رهي ته ايندڙ 5 کان 10 سالن تائين زرعي شعبو سخت مشڪلاتن جو شڪار ٿي ويندو.
جيتوڻيڪ حڪومت انهن انگن اکرن ۽ صورتحال کان واقف پڻ آهي پر پوءِ به سڄي معاملي کي ڪئمو فلاج ڪري پيش ڪيو پيو وڃي. هن ملڪ ۾ ڊگهي مارشل لا کانپوءِ 3 چونڊيل حڪومتن کي مدت پوري ڪرڻ نه ڏني وئي آهي، جنهن سبب چونڊيل حڪومت جي سراسري عمر اڍائي کان 3 سال مس پئي رهي آهي. اها عمر موجوده چونڊيل پي ڊي ايف جي حڪومت پوري ڪري چڪي آهي ۽ بقول ظفرالله جمالي ۽ شيخ رشيد جي ته ”هيءَ حڪومت هاڻي بونس تي هلي رهي آهي ۽ ڪنهن به مهل پي پي حڪمران فرانس ۽ سري (لنڊن) ۾ خريد ڪيل شاهي محلاتن ڏانهن شفٽ ٿي ويندا.“ حڪومت مخالف سياسي پنڊتن جي انهن پيشن گوئين کي حڪومتي حلقا جيتوڻيڪ ڪالهه تائين ڪا اهميت نه ڏئي رهيا هئا پر اڄ ان ڳالهه کي ايڏي بي رخيءَ سان نظر انداز نه پيو ڪيو وڃي.
آزاد ڪشمير ۾ عام چونڊون 30 جون تي ٿي رهيون آهن. جيتوڻيڪ چونڊ مهم محرم جي ماتم کان پوءِ شروع ٿي وئي هئي پر اڄڪلهه ان ۾ تيزي اچي وئي آهي. ڪشميري سياست جي چيمپئن ۽ سدائين صدر يا وزيراعظم جي عهدي تي رهندڙ ۽ رهڻ جا خواب ڏسندڙ سردار عبدالقيوم صدارتي چونڊن ۾ حڪمران جماعت پيپلزپارٽي کي پهرين ملهه ماري ويو آهي ۽ امڪان آهي ته عام چونڊن ۾ به ڪامياب ٿي ٻي ملهه به ماريندو. جڏهن صدارتي چونڊ نئين اسيمبلي بدران موجود اسيمبلي کان ڪرائڻ جي تياري ڪئي وئي هئي ته پاڪستان حڪومت ڪشمير اسيمبلي ٽوڙڻ جي رٿا جوڙي هئي. ان بعد ايوان صدر ۾ ٽرائڪا جي اجلاس ۾ چيف آف آرمي اسٽاف جنرل جهانگير ڪرامت پنهنجي راءِ ڏيندي چيو هو ته اهڙو ڪو به قدم نه کنيو وڃي جنهن سان ڪشمير ۾ پاڪستان جي مداخلت جو تاثر ملي. ڇو ته ڀارت ان معاملي تي پوري دنيا ۾ واويلا ڪندو.
اڄڪلهه حڪومتي ڌر جا خاص خاص وزير ۽ چئني صوبن جا پ پ اڳواڻ جيڪي ڀليون تقريرون ڪرڻ لاءِ مشهور آهن. تن جي ڊيوٽي لڳي آهي ته هو آزاد ڪشمير ۾ پيپلزپارٽي جي چونڊ مهم هلائين. سائين خورشيد شاهه ۽ خالد کرل ته ڪشمير جا ريگيولر وزيٽر آهن، گهڻي ڀاڱي ته ڪشميري زبان به سکي ويا هوندا. ٻڌڻ ۾ آيو آهي ته وزيراعظم محترمه بينظير ڀٽو گذريل سال اترين علائقن جي ڪائونسل جي چونڊ مهم ۾ ڀليون تقريرون ڪندڙ مولابخش چانڊيو ۽ نثار هاليپوٽو جي ڊيوٽي پڻ لڳائي آهي. اهڙا ڪارڪن پيپلزپارٽي کي نعرا هڻڻ ۽ سٺيون جذباتي تقريرون ڪرڻ لاءِ ته گهرجن ٿا پر حڪومت هلائڻ لاءِ پيپلزپارٽي هميشه وي اي جعفري، اجلال حيدر زيدي ۽ حسين حقاني جهڙن ماڻهن تي انحصار ڪيو آهي، جيڪي وجهه وٺي کيس نه صرف ڏنگ هڻي وڃن ٿا پر ساڻس همدردي به ڪن ٿا. قربانيون ڏيندڙ ڪارڪنن جو به حشر حڪمرانن وٽ سنڌي اخبارن جهڙو آهي. حڪمرانن جو خيال ۽ چوڻ آهي ته سنڌي اخبارن ۽ قربانيون ڏيندڙ ڪارڪنن جو سهڪار ۽ تعاون چونڊ کٽڻ جي حد تائين انتهائي اهم آهي، پر اڳتي وڌڻ ۽ اقتدار جي سيج ماڻڻ تائين انگريزي ۽ اردو پريس سان گڏ بيورو ڪريٽن ۽ ٻين اهم ادارن جي حمايت گهرجي پر جڏهن اٺين ترميم پنهنجو ڪرشمو ڏيکاريندي آهي، ته اسان جي حڪمرانن ۾ هڪ معجزاتي تبديلي رونما ٿيندي نظر ايندي آهي، پوءِ کين سنڌي پريس جي به جمهوريت لاءِ ويڙهه ياد پوندي آهي ۽ قربانيون ڏيندڙ ڪارڪنن کي ٻٽا ٻٽا ڀاڪر پائڻ ياد ايندا آهن. هاڻ وري ڪارڪنن جي ڪلهن جي لوڏ ٻڌائي ٿي ته انهن کي پنهنجن اڳواڻن جا قسمتي ڀاڪر نصيب ٿيڻ وارا آهن، جو هوا جي رخ ۾ تبديلي محسوس ڪئي پئي وڃي.
(17 جون 1996ع)

بجيٽ پاس ٿيڻ کان اڳي جا رسڻ ۽ پرچڻ

بجيٽ پاس ٿيڻ کان اڳي جا رسڻ ۽ پرچڻ

ميان نواز شريف اهو پهريون شخص آهي، جنهن 96-95ع جي بجيٽ وانگر 96-97ع جي بجيٽ پيش ٿيڻ بعد سڀ کان اڳ ۾ مخالفت ڪندي، بجيٽ کي ظالم قرار ڏيندي رد ڪري ڇڏيو آهي. فرق اهو هو ته گذريل سال هن بجيٽ کي قاتل قرار ڏنو هو ۽ هن سال ظالم. هن دفعي جيتوڻيڪ ميان صاحب 23 جون تي بجيٽ خلاف ملڪي سطح تي هڙتال جو سڏ ڏنو آهي، پر کانئس اڳ ئي جماعت اسلامي بجيٽ خلاف 24 جون ۽ فضل الرحمان 28 جون تي ملڪي سطح تي احتجاج جو سڏ ڏئي چڪا آهن.
مسلم ليگي سربراهه جماعت اسلامي جي احتجاج واري تاريخ کان هڪ ڏينهن اڳ احتجاج جو اعلان ڪري جماعت وارن جي پروگرام کي ايئن سبوتاز ڪيو آهي، جهڙي طرح ڪالاباغ ڊيم ۽ بهارين جي آباد ڪاري خلاف شايد 92ع ۾ ڄام ساقي جي لانگ مارچ کي سبوتاز ڪرڻ لاءِ رسول بخش پليجو هن کان هڪ ڏينهن اڳ ۾ لانگ مارچ جو اعلان ڪيو هو. ڄام ساقي ته اوٻاوڙي کان لانگ مارچ ڪيو هو، پر پليجي صاحب شارٽ ڪٽ ڪري سکر کان ئي ڪم شروع ڪيو هو. اها ٻي ڳالهه آهي ته ڄام جنهن مهل ڪراچي پهتو هو ته سندس پير سڄيل هئا ۽ پيرن ۾ لڦون پڻ هئس، پر پليجو صاحب گهڻو ڪري شاهراهه فيصل تي پنهنجي پانڌين سان گڏجي پريس ڪلب پهتو هو. پليجي صاحب کان ان مهل 3 سوال پڇيا ويا هئا. 1- اوهان ڄام کان هڪ ڏينهن اڳ لانگ مارچ شارٽ ڪٽ هڻي ڇو شروع ڪيو؟ 2- اوهان پاڻ گهڻا ڏينهن پنڌ ڪيو ۽ ٽيون سوال به لڳ ڀڳ اهڙو ئي هو ته انهن ٽنهي سوالن جي جواب ۾ پليجو صاحب نوڪمينٽ چيو هو.
مولانا فضل الرحمان جنهن کي راولپنڊي ۽ لاهور جون اخبارون ڪجهه وقت اڳ ”پرمٽ رحمان“ به لکنديون هيون، ان پاران هن دفعي بجيٽ واري مسئلي تي حڪومت سان اختلاف جو اعلان ڪرڻ واري تمام وڏي خبر کي اخبارن لفٽ ان ڪري نه ڪرائي آهي، جو هو وقفي سان اهڙا اعلان اڳ ۾ به ڪندو رهيو آهي.
مولانا صاحب جيڪو ٿورن ڏينهن ۾ حڪومت پاران رابطو ڪرڻ تي ٺهي ويندو هو، اهو هن دفعي پڙ ڪڍي بيٺو آهي. ايتري قدر جو آصف زرداري کي به جواب ڏيئي ڇڏيو اٿائين. مدرسن مان اسلام جي اعليٰ تعليم وٺندڙ فضل الرحمان صاحب، جيڪو اتفاق سان قومي اسيمبلي جي پرڏيهي معاملن واري اسٽينڊنگ ڪميٽي جو سربراهه پڻ آهي. اهو تازو ڪافي يورپي ملڪن جا دورا ڪري موٽيو آهي ۽ خير سان سندس خرچن جو تفصيل قومي اسيمبلي ۾ پيش به ٿي چڪو آهي. تنهن ۾ ”اڻ ٻڌايل خرچ“ جي مد ۾ به ڪجهه رقم آهي. جيڪڏهن حڪمرانن مولانا جو لحاظ ڪندي سميع الحق واري ڪار نه ڪئي ته به افغانستان ڏانهن سوشل ويلفيئر (نان رجسٽرڊ) تنظيمن جي نالي تي کاڌي پيتي، ڊيزل ۽ گاسليٽ موڪلڻ وارين پرمٽن جو فائيل به ڳرو آهي. مولانا فضل الرحمان پاران حڪومت تي ڀرپور تنقيد ڪرڻ بابت سندس پارٽي جي هڪ پارليامينٽ ميمبر ٻڌايو ته ”هاڻي مولانا کي پڪ ٿي وئي آهي ته پاڻ واري سنگت گهڻو وقت اقتدار جي گهوڙي تي سوار نه رهندي.“ تڏهن ئي هن سنجهي سان ٽپڙ ويڙهيا آهن، بهرحال جيڪو ٿيندو جلد خبر پئجي ويندي.
بجيٽ خلاف هن دفعي مسلم ليگ (ن) جو اندازو وري به ساڳيو آهي، جيڪو 96-95ع دوران هو، پر پراڻي تجربي جي بنياد تي هن دفعي فيصلا سوچي سمجهي ڪيا پيا وڃن. هنن جو قدرتي ڀلو اهو به ٿيو آهي، جو نصير الله بابر اڳوڻي آءِ ايس آءِ جي سربراهه جنرل اسد دراني پاران مهراڻ بئنڪ مان ورتل 14 ڪروڙ، جيڪي هن اسلم بيگ جي صلاح سان خرچ ڪيا هئا، ان رقم مان جنرل جي بقول ته هن جتوئي صاحب کي 50 لک رپيا ڏنا هئا ۽ مزاري کي به خرچي ڪرائي هئي. اها ڳالهه نصير الله بابر قومي اسيمبلي ۾ ڇيڙي ٻنهي اڳوڻن وزيراعظمن ۽ ڪراڙن شينهن کي رنجايو آهي. اهي ٻئي به هن وقت حڪومت تي ڏاڍو ڪاوڙيل آهن. ٻن هفتن کان پوءِ وضاحت ڪرڻ بعد ٻنهي ڪراڙن شينهن قومي اسيمبلي ۾ پنهنجي ڪاوڙ ماريندي نواز شريف جي احتسابي عدالتي ڪميشن جي حمايت ڪري، نواز شريف کي گرين سگنل ڏئي ڇڏيو آهي. اهي ڪراڙا به مسلم ليگ جا آزمايل آهن. تحريڪ نجات دوران نواز شريف کي ڪوٺي تي چاڙهي ڏاڪڻ کسڪائڻ وارا هي جهونا اڃا تائين ياد آهن، پر پوءِ به حڪومت مخالف هئڻ جي صورت ۾، نواز شريف مصلحت کان ڪم وٺندي کين گڏ کڻي هلندو.
ان ڳالهه ۾ ڪو به شڪ ناهي ته 97-96ع جي بجيٽ سخت آهي. زراعت تي لڳايل ٽيڪس واري فيصلي سان آءِ ايم ايف وارا ته خوش ٿيا آهن، پر مسلم ليگ (ن) ۽ پيپلزپارٽي جي رڌڻي ۾ رولو آهي. نواز ليگ جنهن ۾ واضح طور صنعتڪارن ۽ جاگيردارن جا گروپ آهن، اهي هن وقت منظر عام تي تيزيءَ سان آيا آهن. قومي اسيمبلي ۾ تقريرن دوران صنعتڪار زرعي ٽيڪس جو ذڪر ئي نٿا ڪن ۽ زميندار وري زرعي ٽيڪس کانسواءِ ٻئي ڪنهن مسئلي تي نٿا ڳالهائين. جاگيردارن جي اڪثريتي جماعت پيپلزپارٽي ۾ پڻ اختلاف راءِ چٽا ٿي اڀريا آهن. في الحال ته اهي بند اجلاس تائين محدود آهن، پر صورتحال مان لڳي ٿو ته اهي جاگيردار زرعي ٽئڪس ۾ ٻيڻ تي اضافي وارو فيصلو هضم نه ڪري سگهندا ۽ اوٻر ضرور ٻاهر ڪڍندا.
مخالف ڌر وارن کي حڪومت داءُ ڀلو ڏنو آهي، جيڪڏهن هي داءُ به کانئن هليو ويو ته پوءِ وٽن اخلاقي طور رضاڪارانه استعيفائون ڏئي، ڪو ٻيو ڌنڌو سنڀالڻ کانسواءِ ٻيو ڪو به رستو نه بچندو. هن دفعي تڏهن ئي مسلم ليگ جا ميمبر خوش آهن ۽ چون پيا ته آڪٽوبر 96ع ۾ ”گل مڪ جا سي“. مسلم ليگ وارا اهڙيون خواهشون ته سالن کان دل ۾ سانڍي ويٺا آهن، پر خواهشن جي تڪميل لاءِ جاني ۽ مالي قربانيون ڏيڻ کان ڪيٻائيندا رهيا آهن. ڪجهه ميمبرن نه چاهيندي به استعيفا ڏيڻ جو نواز شريف سان قسم تي واعدو ڪيو آهي ۽ گرفتاريون ڏيڻ لاءِ به پڪ ڪرائي آهي. دلين جا حال خدا ٿو ڄاڻي، ايمان مهمان آهي. نواز کوکر ۽ زهير اڪرم نديم جا مثال موجود آهن، جيڪي لوٽا ٿيڻ کان صرف چند ڏينهن اڳ به مسلم ليگ جي احتجاجن ۾ ايڏي ته ولولي ۽ جذبي سان ايندا هئا جو نواز شريف کي به ڪڏهن ڪڏهن شڪ ٿيندو هو ته ٻيا سڀ هليا به ويا، ته به هي نه ويندا.
بقول مسلم ليگي ڦڙتيلي اڌ سفيد مٿي واري ايم اين اي جي ته جڏهن مريءَ واري نواز شريف جي زال کي تحفي ۾ مليل بنگلي ۾ ڪجهه مهينا اڳ ملاقات دوران آمريڪي سفارتڪار رابن رافيل چيو هو ته 97ع ۾ اليڪشن ٿيندي، ان جي باوجود نواز شريف جيڪڏهن تڪڙ ڪئي آهي ته اها به ڪنهن پڪي آسري کانسواءِ نه هوندي، ڇو ته گذريل سال وارو تاريخي تجربو اسان جي سامهون آهي.
ڪجهه وقت اڳ هن ئي ڪالم ۾ اوهان پڙهيو هو ته محلاتي سازشون شروع ٿيڻ جي بوءِ اچي رهي آهي. اها خفيه چرپر هاڻي آهستي آهستي وسيع ٿيندي منظر عام تي اچي رهي آهي. ڇو ته جتوئي ، جمالي ۽ مزاري به پڙ ۾ آيا آهن. چٺو به نه چاهڻ جي باوجود، دونهو دکائي رهيو آهي، باقي نصرالله کي پراڻن احسانن جي بدلي سان وٽو به چنبڙيو پيو آهي. مولانا فضل الرحمان به رومال ڪلهي تي رکي ميدان ۾ اچي چڪو آهي. ارباب غلام رحيم سميت کوڙ سارا همراهه جتوئي ۽ مزاري سان ملي کين آسرا ڏئي چڪا آهن. جولاءِ ۾ ڀڀڙ ڀڙڪڻ وارو آهي، ڇو ته سرڪار هر حالت ۾ 500.2 ارب رپين جي خرچ واري بجيٽ جون 29 کان اڳ پاس ڪرڻ جو پڪو پهه ڪيو آهي ۽ مخالف ڌر پاران خرچن ۾ ڪٽوتي ۽ جمع ڪرايل 700 رٿون ڪيون وينديون. حڪمران ڌر پنهنجي ميمبرن کي اڄڪلهه ناشتو، مانجهاندو ۽ ڪڏهن ڪڏهن رات جي ماني به روزانو کارائي رهي آهي. وزيراعظم روزانو 10 کان 15 ايم اين ايز سان ملاقاتون ڪري، سندن ڪمن ڪارين جون لسٽون وٺي، کين هر وقت اجلاس ۾ موجود رهڻ جون هدايتون ڪري، کلي کيڪاري پڻ رهي آهي. باقي 29 جون گذرڻ ڏيو، پوءِ وري انهن ايم اين ايز جا ملاقات لاءِ ساڳيا پنڌ هوندا.
(22 جون 1996ع)

اقتدار واري ٻيڙيءَ ۾ ڪيترو پاڻي داخل ٿيو آهي؟

اقتدار واري ٻيڙيءَ ۾ ڪيترو پاڻي داخل ٿيو آهي؟

اڄڪلهه عدليا ۽ حڪومت وچ ۾ سخت گرما گرمي هلي رهي آهي. حڪومت وٽ عدليا خلاف ڳالهائڻ لاءِ فورم حد کان وڌيڪ آهن ۽ وزيراعظم کان وٺي غضنفر گل تائين هنن کي عدليا خلاف ڳالهايل هر لفظ عوام تائين پهچائڻ لاءِ ٽي وي، ريڊيو ۽ پرنٽ ميڊيا جي سهولت آهي. هن وقت عدليا جو هر اهو فيصلو، جيڪو سچ ۽ انصاف جي تقاضا موجب آهي ته به حڪمران ڌر ان جي مخالفت ڪري رهي آهي. جڏهن پنجاب ۾ 26 هزار مڪاني ادارا بحال ڪري هڪ لک 30 هزار چونڊيل نمائندن کي بحال ڪيو ويو ته پنجاب اسيمبلي قانون سازي واري حق جو استعمال ڪندي اهڙو قانون پاس ڪيو، جنهن عدالتي فيصلي کي بي اثر ڪري ڇڏيو.
وزيراعظم بيان ڏنو ته عدليا لالچ ۾ اچي وئي آهي ۽ هڪ مخصوص سياسي گروپ هٿان استعمال ٿي رهي آهي. مٿان چيف جسٽس سجاد شاهه وضاحت ڪندي چيو ته اهو الزام غلط آهي. هن اڻ سڌي طرح اها اپيل به ڪئي آهي ته عدليا وانگر پارليامينٽ کي پڻ پنهنجي آزادي ۽ بالادستيءَ لاءِ ڪردار ادا ڪرڻ گهرجي. هوڏانهن قومي اسيمبلي ۾ نواز شريف ۽ افتخار گيلاني عدليا جو وقار بلند ڪرڻ لاءِ چند جملا چئي پنهنجو پاڻ آجو ڪرائي ويا آهن.
وزيراعظم ته ٺهيو، پر غضنفر گل جهڙو ايم اين اي پڻ ججن ۽ عدليا جي اداري کي گهٽ وڌ ڳالهائڻ ۾ سڀني کي گوءِ ماريو بيٺو آهي. مذهبي وزارت جي لالچ ۾ بقول چوڌري نثار ته هي ڊسڪو مولوي ايترو ته اڳتي نڪري ويو آهي، جو هاڻي سياسي ۽ صحافتي حلقا کيس مٿي ڦريل قرار ڏئي رهيا آهن. چوڌري نثار چيو ته منهنجو والد ۽ غضنفر گل جو والد دوست هئا، پر مان گل سان هٿ ملائڻ پنهنجي توهين سمجهان ٿو. غضنفر گل ڀلي حڪومت کي خوش ڪري، پر چوڌري شجاعت ۽ پرويز الاهي وارا جن جو هي سياسي دشمن آهي انهن به ٺيڪ ٺاڪ انتظام ڪيو اٿس. اڌ اڇي ڏاڙهي واري هن مولانا تي جڏهن ڪيس ٺهيا ته ان مهل هن کي عدليا جي انصاف جي اهميت جو اندازو ٿيندو.
وزيراعظم پاران 6 هفتن ۾ پنهنجي حڪومت ڊهڻ جو خدشو ظاهر ڪرڻ سندس اقتداري ٻيڙي ۾ پيل سوراخن جو ثبوت آهي، جن مان پاڻي اندر داخل ٿي رهيو آهي. حڪمران پنهنجا پير آلا محسوس ڪرڻ جي باوجود به پنهنجو پاڻ سان دوکو ڪندي دل کي دلاسا ٿا ڏين ته پگهر سبب آلاڻ ٿي آهي. بهرحال هنن جي اکين آڏو آيل اهو ڌنڌ به ايندڙ ڪجهه مهينن ۾ صاف ٿي ويندو. عدليا ۽ حڪومت وچ ۾ هلندڙ سرد جنگ ٻنهي ادارن لاءِ خطرناڪ آهي. هن باهه جا شعلا نه صرف حڪومت جو دامن ساڙيندا، پر ڪيترن ادارن لاءِ نقصانڪار ثابت ٿيندا. هڪ تاثر اهو به آهي ته وزراعظم بينظير ڀٽو، جيڪا ايشيا ۾ انتهائي ڄاڻو، ماهر ۽ هوشيار دماغ سياستدان هجڻ جي شهرت رکي ٿي، تنهن کي پنهنجي اقتدار جي ٻيڙي ٻڏڻ جو احساس ٿي ويو آهي.
حالت اها آهي جو چيف جسٽس مسٽر سجاد علي شاهه کي مختلف هٿ اکرن ۽ مختلف نالن سان سنڌ جي مختلف ذاتين جي ماڻهن جي حوالي سان روزانو وڏي مقدار ۾ خط ملي رهيا آهن. خط لکندڙن ۽ لکرائيندڙن ڪاوڙ ۾ اهو به وساري ڇڏيو آهي ته اڪثر خطن ۾ شهر نوابشاهه ۽ لاڙڪاڻو لکي ڇڏيو آهي. ڪوئيٽا، لاهور، پشاور ۽ سنڌ سميت ملڪ جي گهٽ مشهور شهرن مان ايندڙ خطن ۾ اخلاقي حدون اورانگهيل آهن. ميارن، مهڻن ۽ ڌمڪين ڀرين خطن جي خبر جڏهن اهم شخصيت ۽ ادارن کي پئي ته سندس حفاظتي انتظام ڪمانڊوز حوالي ڪيو ويو آهي. شايد اها خبر شاهه صاحب کي به نه هجي ته هن وقت سندس حياتي جي حفاظت خدائي فرشتن سان گڏ پاڪستان جي سرزمين جي طاقتور ۽ انتهائي باهوش ادارن جي فردن حوالي آهن. بهرحال هن وقت جيڪو رياست جي ٻن اهم ترين ادارن ۾ ڇڪتاڻ وارو ماحول آهي، اهو ختم ٿيڻ گهرجي ڇو ته اهو ئي ٻنهي جي بقا لاءِ بهتر آهي. خبر ناهي ته صدر فاروق لغاري ڇو خاموش آهي؟ هن پاران اها ڇڪتاڻ نه گهٽائڻ مان ته اهو پيو لڳي ته ڄڻ هو به هن معاملي کي ايئن هلڻ ڏيڻ چاهي ٿو؟
تازو عمران خان راولپنڊي ۾ رات جو جلسو ڪرڻ بعد لنڊن روانو ٿي ويو آهي. جتي هو بال ٽيمپرنگ جي سلسلي ۾ داخل ڪيس جي سلسلي ۾ عدالت ۾ پيش ٿيندو ۽ پنهنجي وڏي سالي ازابيلا سان به ملندو. ازابيلا بابت لنڊن جي هڪ اخبار ۾ اها خبر شايع ٿي آهي ته هن پنهنجي نوجوان بواءِ فرينڊ کي ڇڏي ڏنو آهي ۽ نئين نوجوان جي ڳولا ۾ آهي. عمران خلاف اهڙين خبرن جو سهارو وٺي کيس بدنام ڪندڙ ٽيم خبر ناهي ڇو هن دفعي اها خبر شايع ڪرائڻ لاءِ محنت نه ڪئي آهي. ڪرپشن جو اشو کڻي سياست جي ميدان ۾ ٽپو ڏيندڙ عمران خان کان نواز ليگ وارا اهو اشو هاءِ جيڪ ڪري ويا آهن. نصيرالله بابر موجب قوم جا 6 ارب رپيا هضم ڪرڻ جي باوجود به سينو تاڻي جنهن نموني نواز شريف احتساب جي ڳالهه ڪري حڪمرانن کي گذريل 3 مهينن کان مٿي ۾ سور وڌو آهي. اهڙي طرح عمران خان حڪومت کي ڪجهه نه ڪيو آهي.
عمران ۽ نواز شريف جي غلط ڪارين جا راز فاش ڪرڻ لاءِ ٺاهيل ٽيم کان هڪ ٻي خبر به سلپ ٿي وئي آهي. اها هيءَ ته ميانوالي جو ناصر نيازي جيڪو پي آءِ اي ۾ ايئرگارڊ هو، اهو هيروئن اسمگل ڪرڻ جي الزام ۾ پڪڙجي پيو هو، هن جي نوڪري هلي وئي ۽ گرفتار به ٿيو. ناصر نيازي، نواز ليگ جي گهڻ ڳالهائو ۽ عمران خان جي سوٽ انعام الله نيازي ايم پي اي جي معرفت نوڪري ورتي هئي ۽ هن جي ويجهو پڻ هو. اها خبر لڳي ٿو ته ڄاڻي واڻي ٽيم وارن مس ڪئي آهي. ڇو ته اڄڪلهه ڪرپشن جو هر قصو حڪومت جي ڳچيءَ ۾ فٽ ٿي وڃي ٿو، هنن کي به ڊپ هو ته متان ناصر نيازي جي هيروئن ڪيس ۾ ڪو سندن همراهه نه رڳڙجي وڃي. ٿي سگهي ٿو ته سرڪاري ٽيم پاران ان خبر مس ڪرڻ جو اهو سبب نه هجي ۽ ڪو ٻيو مقصد هجي، پر جيڪو ڪجهه به آهي، اها منفي پوائنٽ سندن مالڪن آڏو ضرور ليکي ويندي. هونئن به ميڊيا وارن لاءِ اڄڪلهه مصيبت ڀريا ڏينهن آهن. سيلز ٽيڪس مڙهجڻ خلاف اخبارن جا مالڪ پريشان آهن، ويج بورڊ تي عمل نه ٿيڻ ڪري ملازم پريشان آهن. حڪومت جي حق ۾ اخبارن کي مرضيءَ جو مواد فيڊ ڪرڻ ۾ سرڪاري ميڊيا ٽيم وارا ناڪام ٿيڻ تي پريشان آهن ۽ مشاهد حسين تي مختلف الزام هڻي کيس ڀڄائڻ کان پوءِ مسلم ليگ ميڊيا وارا به ڏچي ۾ آهن.
اخبارن تي سيلز ٽيڪس مڙهجڻ وارو معاملو وڏين اخبارن لاءِ ته خير ڪو مسئلو ناهي، انهن جو ڀلو آهي، پر ڊمي ۽ گهر کان رسي اخبار ڪڍندڙ همراهن جي روزيءَ تي لت ضرور ايندي. ڇو ته سيلز ٽيڪس واري فيصلي سب اشتهارن جي آسري پلجندڙ ڊمي اخبارن جا پول کلي پوندا. اڄ هر سنڌي اخبار وارو دعويٰ پيو ڪري ته سرڪيوليشن ۾ ڪاوش نمبر ون آهي پر ٻئي نمبر تي اسان آهيون. انهن اخبارن جا مالڪ اڪثر ڪري 20 هزار کان گهٽ ته سرڪيوليشن ٻڌائيندا به ناهن. سڀاڻي جڏهن سيلز ٽيڪس اڳاڙڻ وارا ايندا ته ان اخبار جي مالڪ کان جنهن جي اخبار جون 1000 ڪاپيون شايع ٿين ٿيون ۽ ٻڌائي 20 هزار ٿو، 20 هزار ڪاپين جي حساب سان سيلز ٽيڪس ورتي ويندي. جيڪا اخبار حقيقت ۾ شايع 1000 ٿئي ٿي، ان جو مالڪ ڪٿان 2000 هزار جي سيلز ٽيڪس ڀريندو؟ جيڪڏهن هو اخبار جي سرڪيوليشن هڪ هزار ٻڌائيندو ۽ سيلز ٽيڪس به هڪ هزار جي حساب سان ڏيندو ته ان کي اخباري ڪاغذ ۽ اشتهار به هڪ هزار جي حساب سان ملندا. هن وقت اهي ڊمي اخبارون جيڪي اصل ۾ شايع 1000 ٿين ٿيون ۽ اشتهار 2000 هزار جي حساب سان وٺن ٿيون، انهن جا پول پڌرا ٿي پوندا. باقي جنگ، ڊان ۽ ڪاوش لاءِ ته ڪو به مسئلو ناهي. ڇو ته مختلف ٻولين واريون هي اخبارون پنهنجي پنهنجي ٻوليءَ جون وڏي ۾ وڏيون اخبارون آهن. اهو ئي سبب آهي ته سيلز ٽيڪس سبب ڊمي اخبارن جي انتظاميه پريشان آهي. صحافي ان ڪري پريشان آهن ته هنن کي پگهارون ويج بورڊ جي حساب سان نٿيون ملن. مون جهڙا کوڙ صحافي وري ان ڪري به پريشان آهن ته جيڪڏهن ويج بورڊ مليو ته پگهار وڌڻ بدران گهٽجي ويندي. سرڪاري ميڊيا وارا ان ڪري پريشان آهن، جو هو حڪومت جي حق ۾ ساڳيون ڳالهيون لکي لکي ٿڪجي پيا آهن. اشتهارن خاطر ڊمي اخبارون ته وڏي پئماني تي سندن مضمون شايع ڪن ٿيون، پر وڏيون اخبارون اجائي سرڪاري ساراهه جا ميراثين وارا مضمون ٽوڪرين ۾ رکڻ لاءِ به تيار ناهن. مسلم ليگ ميڊيا وارا مشاهد حسين کي مختلف الزام هڻي ڀڄائڻ کان پوءِ پريشان آهن. هڪ مسلم ليگ اڳواڻ چيو ته مشاهد کي ڀڄائڻ ۾ شيخ رشيد ۽ شهباز شريف جو وڏو هٿ آهي. هنن ٻنهي هن مسڪين جي روزيءَ تي لت ڏني آهي.
بهرحال جيڪي به الزام مشاهد حسين تي لڳا، اهي سندس خدمتن جي بدلي معافي جوڳا هئا، ڇو ته الزام اهي به آهن، مسلم ليگ يا پيپلزپارٽي يا جماعت اسلامي سميت هر سياسي جماعت جي خاص اڳواڻ تائين اهو ڪهڙو ماڻهو آهي، جنهن مٿان اهڙا الزام ناهن لڳا؟ فرق اهو آهي ته مشاهد وچولي درجي جي خاندان جو هو، هن وٽ لينڊ ڪروزر ۽ پجارو نه هئي، جيڪڏهن هجيس ها ته سندس خلاف ڪو به آڱر نه کڻي ها. هڪ حوالي سان اهو صحافي برادريءَ لاءِ هڪ قسم جو تاريخي مثال آهي، جنهن مان اهو ثابت ٿيو ته سياستدان صرف ۽ صرف پنهنجي مفاد تائين صحافين جي مدد حاصل ڪن ٿا. مطلب نڪرڻ کان پوءِ هو ڊسپوز ايبل شيءِ وانگر ڦٽو ڪري ڇڏين ٿا. مشاهد حسين جنهن مسلم اخبار جي ايڊيٽر شپ ڇڏي، واشنگٽن پوسٽ سميت دنيا جي مختلف اخبارن ۾ مضمون لکي هر مهيني ڏيڍ لک ڪمائڻ وارو عزت ڀريو روزگار ڇڏيو، ان کي به مسلم ليگ وارن ڪڍي ڇڏيو. ”شايد نواز شريف تقرير ڪرڻ سکي ويو آهي.“!
(22 جولاءِ 1996ع)

مخالف ڌر جي ملتوي ٿي ويل تحريڪ

مخالف ڌر جي ملتوي ٿي ويل تحريڪ
۽ ميجر امتياز جي آزادي

حڪومت هٽايو تحريڪ شروع ڪرڻ بابت فيصلو ڪرڻ لاءِ 6 آگسٽ تي لاهور ۾ مخالف ڌر جي 14 سياسي پارٽين جو اجلاس ٿي رهيو آهي. جنهن ۾ گذريل اجلاس دوران جوڙيل ڪميٽي پاران ٽن صفحن تي مشتمل 14 نڪاتي سفارشن تي غور ڪرڻ بعد تحريڪ هلائڻ جو اعلان ڪيو ويندو. اپوزيشن جي سمورين جماعتن جي پهرئين سربراهي اجلاس ۾، جيڪو چوڌري شجاعت جي گهر ۾ ٿيو هو، تنهن۾ جيڪا ڪميٽي جوڙي وئي هئي، تنهن اها سفارش ڪئي هئي ته صدر ڏانهن واجهائڻ بدران حڪومت هٽائڻ لاءِ اڳ ۾ اسيمبلي وارو رستو اختيار ڪيو، ان سان گڏوگڏ حڪومت تي پريشر وڌائڻ لاءِ پارليامينٽ اندر ۽ ٻاهر ضروري اپاءَ ورتا وڃن. هن ڪميٽي پنهنجي سفارشن ۾ اهو به چيو هو ته اٺين ترميم هيٺ صدر کان اسيمبلي ٽوڙڻ وارو مطالبو ورجائڻ کان پاسو ڪيو وڃي، ڇو ته موجوده حالتن ۾ صدر ڪڏهن به اسيمبلي نه ٽوڙيندو. ۽ ٻيو ته ان مطالبي سان حڪومت کي اهو موقعو ملندو ته هوءَ اپوزيشن کي غير جمهوري سڏيندي پروپيگنڊه ڪندي ته ”اپوزيشن وارا اقتدار جا بکيا آهن، هو اقتدار خاطر ادارا به تباهه ڪرڻ چاهين ٿا.“
ان مطالبي سان اپوزيشن کي اخلاقي طور تي ڪافي نقصان ٿيندو ۽ ان معاملي تي خود مسلم ليگ ۾ پڻ اختلاف راءِ پيدا ٿي پيو آهي، نه صرف اهو پر آزاد گروپ جيڪو پارليامينٽ جي بالادستي ۽ مدت پوري ڪرڻ جو مشن کڻي حڪومت کان ڌار ٿيو هو، تنهن لاءِ پڻ ان مطالبي بعد مخالف ڌر سان حڪومت هٽايو مهم يا تحريڪ ۾ ساٿ ڏيڻ مشڪل ٿي پوندو. پيپلزپارٽي جي مهربانين سان چونڊجي آيل آزاد گروپ وارا ”بابا“ چاهيندي به مسلم ليگ جي حمايت نه ڪري سگهندا. هن وقت محمود خان اچڪزئي، افتخار گيلاني، اسپيڪر يوسف رضا گيلاني ۽ نوابزادو نصرالله اسيمبلي ٽوڙڻ واري مخالف ڌر جي ليڊر نواز شريف جي سخت مخالفت ڪري رهيا آهن. جڏهن 24 جولاءِ تي چوڌري شجاعت حسين جي گهر شام جو ساڍي ٽين وڳي نواز شريف اهو مطالبو ڪيو هو ته صدر اٺين ترميم استعمال ڪري موجوده حڪومت کي گهر موڪلي، ته مون کانئس سوال ڪيو ته ”ميان صاحب! اوهان جي منشور ۾ اٺين ترميم کي ڪارو قانون قرار ڏنو ويو هو. جڏهن اوهان جي حڪومت ان قانون هيٺ هٽائي وئي ته اوهان ان کي عدالت ۾ چئلينج ڪيو ۽ اٺين ترميم کي غير جمهوري ۽ مارشل لا جو ڪارو قانون سڏيو، اڄ اوهان خود هڪ چونڊيل حڪومت کي هٽائڻ لاءِ ان قانون جو سهارو پيا وٺو، ڇا اهو جمهوريت پسند سياستدان کي زيب ڏئي ٿو؟ ان سوال جي ڊگهي جواب ۾ هن چيو هو ته اهو نقطو آئين جو حصو آهي، اسان آئين موجب مطالبو ڪيو آهي. ان ۾ ڪا به غلط ڳالهه ناهي.
موجوده حالتن ۾ صدر لغاري پيپلزپارٽيءَ جو پاسو جهليو بيٺو آهي ۽ هن عدليه واري معاملي سميت جيڪي معاملا بڻيا، انهن ۾ حڪومت کي پار ڪيو آهي. اهڙي صورتحال ۾ اهو ڪيئن ممڪن آهي ته نواز شريف جي مطالبي تي صدر اٺين ترميم جو اختيار استعمال ڪندو. ان مان ته لڳي ٿو ته جهڙي ريت ڪشمير جي شهر نيلابٽ ۾ نواز شريف کان پاڪستان وٽ ايٽم بم هجڻ جو اقرار ڪرايو ويو، اهڙيءَ طرح کانئس اٺين ترميم جو مطالبو ڪرايو ويو. ان مطالبي مان ته ايئن به لڳي پيو ته تحريڪ ذريعي حڪومت هٽائڻ واري هنن جي دعويٰ پوري نه ٿي سگهي، جنهن ڪري هاڻي مطالبن ڏانهن ميان صاحب موٽ کاڌي آهي. جيتوڻيڪ جمهوريت جا دعويدار پ پ وارا جڏهن مخالف ڌر ۾ هئا ته هنن به اقتدار خاطر غلام اسحاق کان اسيمبلي ٽوڙائڻ لاءِ اٺين ترميم استعمال ڪرائي هئي.
هن وقت اقتدار جي ايوانن ۽ مخالف ڌر جي جهروڪن ۾ آسانيءَ سان جهاتيون پائي سگهندڙ حلقه حيرت انگيز ڳالهيون ڪري رهيا آهن. اهي حلقه وثوق سان چئي رهيا آهن ته هن وقت وزيراعظم بينظير ڀٽو ۽ سندس پارٽي ليڊرن کي اها رپورٽ ملي پئي ته ڪرپشن جي داستان ۽ مهانگائي جي راڪاس سبب عوام ۾ بي چيني آهي، تنهن ڪري پ پ ليڊر شپ جي هن وقت اها سوچ آهي ته هو اهڙو ڪم يا ڪارنامو سرانجام ڏين، جنهن جي بنياد تي کين زبردستي اقتدار مان هٽايو وڃي ۽ زبردستي اقتدار کان ڌار ڪرڻ واري عمل ۽ فيصلي خلاف هو عوام وٽ مظلوم جي صورت ۾ وڃي ڪري، ٻيهر پنهنجي پارٽي کي زندهه رکي سگهن. اهو ئي سبب آهي ته حڪومت ڄاڻي واڻي رياست جي مضبوط ٿنڀن ۽ اقتداري ايوانن ۾ انتهائي اهميت جوڳن ادارن سان ڇيڙڇاڙ شروع ڪئي آهي. جيئن انهن کي ڪاوڙائي جوش ۾ آڻي اهڙو قدم کڻائي سگهن، جنهن سان هنن جي موڪل ٿي سگهي. ان ڏس ۾ نواز شريف جو بيان پڻ آيو آهي ته بينظير ڀٽو مارشل لا لڳرائڻ گهري ٿي. اهو ئي سبب آهي ته مخالف ڌر اهڙو ڪو به انتهائي قدم کڻڻ کان پاسو ڪري رهي آهي، جنهن جي نتيجي سان پ پ وارن جي خواهش پوري ٿئي. جيتوڻيڪ اهي ڳالهيون عجيب ۽ حيرت واريون آهن، پر پوءِ به مسلم ليگ جي ڳالهه ۾ وزن ٿي سگهي ٿو.
29 جولاءِ کان جنيوا ۾ Comprehensive test ban treaty (سي ٽي بي ٽي) بابت ڳالهيون شروع آهن. سي ٽي بي ٽي جو معاهدو اهو آهي، جنهن تي جيڪو به ملڪ صحيح ڪندو، اهو ايٽمي تجربي ۽ ٽيسٽ نه ڪرڻ جو پابند بڻجي ويندو. چيو وڃي ٿو ته صدر ڪلنٽن پاران بينظير ڀٽو کي لکيل خط ۽ ڀارت ۾ آمريڪي سفير جيڪو ڪجهه وقت اڳ پاڪستان آيو هو، تن پاڪستان حڪومت کي هڪ طرفي طور ان معاهدي تي صحيح ڪرڻ لاءِ سيڪيورٽي جي گارنٽي ڏني هئي. چيو وڃي ٿو ته هي اهڙو معاهدو آهي، جو جيڪڏهن موجوده پاڪستان حڪومت ان تي صحيح ڪري ڇڏي ته به ان لاءِ ڏچو ٿيندو ۽ جيڪڏهن صحيح نه ڪيائين، ته به سندس مستقبل لاءِ مسئلو پيدا ٿي سگهي ٿو، ڇو ته جيڪڏهن حڪومت صحيح ڪئي ته پوءِ نواز شريف ۽ اهم ادارا ايڪشن کڻڻ ۾ دير ئي نه ڪندا. جواز اهو آهي ته هن وقت پاڪستان وٽ ايٽمي پروگرام ملڪ جي سلامتي جو واحد طاقتور هٿيار آهي، اهو جيڪڏهن ختم ٿي ويو ته حڪومت لاءِ ڏچو ٿي پوندو. جيڪڏهن حڪومت صحيح نه ڪئي ته پوءِ عالمي ادارا ايترو دٻاءُ وڌائي حڪومت جي مخالفن جي همٿ افزائي ڪندا، جو تڏهن به حڪومت لاءِ وڏو مسئلو بڻجي ويندو. ”سي ٽي بي ٽي“ تي صحيحون سيپٽمبر 96ع ۾ ٿينديون، في الحال ڳالهيون هلي رهيون آهن.
هن وقت ڪشمير مسئلي جي حل ۽ سي ٽي بي ٽي واري معاهدي تي صحيح وارن معاملن تي موجوده حڪومت جي لبرل رويي مان ملڪ جا اهم ادارا خوش ناهن. ان کان اڳ جو حڪومت ان ڏس ۾ ڪو ٻاهرين ادارن ۽ ملڪن جي خواهش تي ڪو اهڙو قدم کڻي، تنهن کان پهرين ملڪي سلامتي ۽ تحفظ جا ذميوار ڪو قدم کڻڻ لاءِ سوچي سگهن ٿا. اپوزيشن پاران في الحال جلد بازي کان ڪم نه وٺڻ ۽ تحريڪ هلائڻ کان ڪيٻائڻ جو سبب به اهو آهي، ته هو ڏسي رهيا آهن ته 29 جولاءِ کان جنيوا ۾ شروع ٿيندڙ سي ٽي بي ٽي وارين ڳالهين دوران پاڪستان حڪومت ڪهڙو موقف اختيار ڪري ٿي ۽ سيپٽمبر ۾ صحيحن ڪرڻ واري تقريب۾ پاڪستان صحيح ڪري ٿو يا نه.
مخالف ڌر جي سرحد مان چونڊيل پٺاڻ ايم اين اي ملاقات مهل مون کي ٻڌايو ته 12 جولاءِ تي جڏهن لاهور هاءِ ڪورٽ وٽو ڪيس جي سماعت 15 سيپٽمبر تائين ملتوي ڪئي هئي ته ان ڏينهن ۾ جيڪڏهن عدالت جو فيصلو توقع موجب وٽو جي بحالي لاءِ اچي وڃي ها ته ساڳئي ڏينهن پنجاب ۾ عارف نڪئي خلاف ۽ مرڪز ۾ وزيراعظم بينظير ڀٽو خلاف عدم اعتماد جي تحريڪ پيش ڪئي وڃي ها. مخالف ڌر ان ڏس ۾ سمورا انتظام مڪمل ڪري ورتا هئا. انهن جي خبر عدليا جي ججن ۽ وزيراعظم تائين به پهچي وئي هئي. اهو ئي سبب هو جو بينظير ڀٽو لاهور ۾ ديرو ڄمائي ويهي رهي هئي ۽ پوءِ ٿيو ايئن جو لاهور هاءِ ڪورٽ وٽو ڪيس جو فيصلو 15 سيپٽمبر تائين ملتوي ڪري ڇڏيو. ساڳئي رات شام جو ساڍي ڏهين وڳي گورنر هائوس ۾ لاهور هاءِ ڪورٽ جو چيف جسٽس خليل الرحمان وزيراعظم جي ملاقات لاءِ انتظار ڪري رهيو هو ۽ ڪافي دير کان پوءِ وزيراعظم بينظير ڀٽو پنهنجي ڪاميابي بعد جڏهن چيف جسٽس سان ملڻ لاءِ پهتي هئي ته دير سان پهچڻ تي افسوس ظاهر ڪندي معذرت ڪئي ۽ وٽو ڪيس جو فيصلو 15 سيپٽمبر تائين ملتوي ڪرڻ تي کيس مبارڪ ڏيندي چيو هو ته ”مهرباني، اوهان ملڪ کي وڏي سياسي بحران کان بچائي ورتو آهي.“
ان پٺاڻ ايم اين اي وڌيڪ ٻڌايو ته جيڪڏهن وٽو ڪيس جو فيصلو سندس خلاف اچي وڃي ها ته مسلم ليگ پنجاب ۽ مرڪز ۾ هڪ ئي وقت عدم اعتماد جون تحريڪون پيش ڪري ها ۽ حڪومت کي چرڻ پرڻ جي مهلت نه ملي ها. هن اها به دعويٰ ڪئي ته نوابزادو نصرالله، ظفرالله جمالي ۽ غلام مصطفيٰ جتوئي کي ان ڳالهه جو علم هو، جن به اسان سان ساٿ ڏيڻ جي پڪ ڪرائي هئي. هن جو چوڻ هو ته جيڪڏهن 15 سيپٽمبر تي وٽو حڪومت بحال ٿي تڏهن به اسان اهو ئي ڪنداسين، جيڪو اڳ ۾ سوچيو هئسوسين. هن چيو ته اپوزيشن جو حڪومت کي هٽائڻ وارو ٽارگيٽ نومبر تائين آهي ۽ 15 سيپٽمبر پري ناهي، جنهن ڏينهن وٽو ڪيس جو فيصلو ايندو.
1990ع ۾ مڊنائيٽ جيڪال آپريشن ذريعي پ پ حڪومت جو تختو اونڌو ڪندڙ برگيڊيئر امتياز آزاد ٿي چڪو آهي، مٿس داخل سمورن ڪيسن ۾ ضمانت منظور ٿي وئي، هو آزاديءَ بعد ضياءَ جي قبر تي حاضري به ڀري چڪو آهي. اسان هن ئي ڪالم ۾ 30 مئي تي لکيو هو ته جن قوتن شيخ رشيد کي آزاديءَ جي بشارت ڏني هئي ۽ ٻڌايل تاريخ موجب شيخ رشيد پنهنجي گهر موجود هو، اهڙيءَ طرح برگيڊيئر امتياز کي به آزاديءَ جي بشارت ملي چڪي آهي ۽ هو جولاءِ ۾ پنهنجي گهر هوندو، اٽڪل پوڻا ٻه مهينا اڳ جيڪا اوهان ڳالهه هن ڪالم ۾ پڙهي هئي، اها اڄ بلڪل سچ ثابت ٿي چڪي آهي.
برگيڊيئر امتياز جيڪو 2 سال کان وڌيڪ عرصو جيل ۾ رهيو، اهو پنهنجي باندي پڻي وارن ڏينهن ۾ نه صرف نانو بڻجي چڪو آهي، پر ڏاڏو به بڻجي ويو آهي. برگيڊيئر امتياز جڏهن جيل ۾ هو تڏهن سندس پٽ عمر امتياز جي شادي ٿي هئي، جنهن کي تازو پٽ ڄائو آهي.
2 سال جيل ڪاٽڻ بعد ٻاهر اچڻ کان پوءِ برگيڊيئر امتياز ڏسون ته ڪهڙي لائين ٿو وٺي، ۽ نواز شريف کي هڪ دفعو ٻيهر بينظير ڀٽو حڪومت هٽائڻ واري سندن ”جهاد“ ۾ ڪيتري مدد ٿو ڪري. حڪومت وارا پنهنجي قصيده خور قلمڪارن ذريعي اهو پيا مشهور ڪرائين ته برگيڊيئر امتياز حڪومت سان ڊيل ڪرڻ بعد آزاد ٿيو آهي.
(3 آگسٽ 1996ع)

۽ جڏهن ڪوهالا پل تان گذرياسين!

۽ جڏهن ڪوهالا پل تان گذرياسين!

ڪشميري سونهن، حسن، روپ ۽ رنگ بابت پنکج اداس جي ڳايل غزلن ٻڌڻ ۽ دوستن جي ٻڌايل ڳالهين کان پوءِ اها آس هئي ته ڪشمير ڏسون. 23 آگسٽ تي سردار قيوم جي پارٽي مسلم ڪانفرنس پاران نيلابٽ ۾ هڪ جلوس منعقد ڪيو ويو، جنهن ۾ ميان نوازشريف کي به خطاب ڪرڻو هو. موسم ٺيڪ هئڻ سبب مسلم ليگ جي مرڪزي اطلاعات سيڪريٽري سيد مشاهد حسين اسلام آباد مان ميڊيا ٽيم وٺي وڃڻ جو فيصلو ڪيو ۽ مون کي به چيائون.
23 آگسٽ تي صبح جو پوڻي نائين وڳي روانا ٿياسين. اسلام آباد جي حد ٽپي مري روڊ تي جڏهن ”ڀڙوها“ ڳوٺ وٽ پهتاسين، شيخ رشيد گڏيو. هوٽل تي ويهاري زوري ناشتو ڪرڻ لاءِ چيائين. ڳالهيون ٻولهيون شروع ٿيون ته هن چيو ”مون ته نواز شريف کي چيو آهي ته آڪٽوبر يا نومبر ۾ استعيفا ڏيو ۽ انشاءَ الله استعيفا ڏئي عوام وٽ وينداسين ۽ موجوده حڪومت ڊسمبر کان اڳ ختم ٿي ويندي. اسان خوشي نيو ايئر نائيٽ تي ملهائينداسين.“ سگار جا ڊگها ڪش هڻڻ بعد هن چيو ته قاضي حسين احمد به عجيب ماڻهو آهي، سينيٽ تان پاڻ ته استعيفا ڏئي ڇڏيائين، پر قومي اسيمبلي جي پنهنجي ٽن ميمبرن کي استعيفا ڏيڻ لاءِ نه پيو چوي. شيخ چيو ته قاضي پنهنجي ٽنهي ميمبرن کان استعيفا ڏياري ته مان به ساڻن گڏ استعيفا ڏيندس. هن وڌيڪ چيو ته قاضي حسين به هيرو ٿيڻ چاهي ٿو، پر قسمت خراب اٿس. ڳالهين دوران اسان ناشتو ڪيو جنهن بعد گاڏين ۾ ويٺاسين. اسان جو گائيڊ محمد طارق هو جنهن سڄي واٽ بور ٿيڻ نه ڏنو. ”جنگ“ جو حافظ طاهر خليل ۽ ”پاڪستان“ اخبار جو نويد انور، شيخ رشيد جي گاڏي ۾ ويٺا. ”نواءِ وقت“ جو سهيل عبدالناصر، مان ۽ طارق هڪ گاڏيءَ ۾ ويٺاسين. پي پي آءِ جو طاهر خان، ورلڊ ٽيلي ويزن نيٽ ورڪ جو ڪئمرامين ۽ ذوالفقار بلتي ٻي گاڏيءَ ۾ ويٺا. طاهر خان پيارو پٺاڻ آهي. کائڻ پيئڻ جو ڏاڍو شوقين ۽ نمازي ماڻهو آهي. رستي ۾ الٽيون ڪندو هليو پر پوءِ به کائڻ کان انڪار نه پيو ڪري. ذوالفقار بلتي جيڪو اڄڪلهه نواز شريف جو پرنسپل فوٽوگرافر آهي. اهو جڏهن پيپلزپارٽي ۾ هوندو هو ته ڀڄ ڊڪ ڏاڍي ڪندو هو. ڪم گهڻو، مال گهٽ-سدائين پريشان رهندو هو. جڏهن کان مسلم ليگ ۾ آيو آهي ته مال کائي متارو ٿي پيو آهي. چيني شڪل وارو بلتي به طاهر خان وانگر کائڻ کان انڪار نه ڪندو آهي.
23 آگسٽ تي هر سال نيلا بٽ ۾ جلوس ڪڍي ڪشميري جهاد جي عهد جو ڏينهن ملهايو ويندو آهي. 23 آگسٽ 1947ع ۾ جڏهن سردار قيوم 22 سالن جو ڳٽول ۽ ڳڀرو نوجوان هو، تڏهن هن نيلا بٽ ۾ ڪشمير جي حاڪم هري سنگهه ۽ ڊوگره فوج خلاف جهاد جو اعلان ڪيو هو. ان وقت کان وٺي ڪڏهن به سردار قيوم مخالف ڌر جي ليڊر طور نيلا بٽ ۾ جلسو نه ڪيو هو. 96ع ۾ پهريون دفعو هو مخالف ڌر جي ليڊر طور جلسي ۾ آيو. نيلا بٽ اسان 2 وڳي منجهند جو پهتاسين. اسلام آباد کان هونئن ته نيلا بٽ 130 ڪلوميٽرن جي مفاصلي تي آهي پر پهاڙي پنڌ سبب رستو ڏاڍو ڏکيو آهي. جڏهن مري پهتاسين ته ٿڌ ۽ اونچائي سبب بلڊپريشر گهٽ ٿيڻ شروع ٿيو. شيخ رشيد جي ناشتي کان وٺي نيلا بٽ تائين ڪجهه نه کائڻ سبب منهنجو مڙئي بچاءُ ٿي ويو. باقي طاهر خان جا مزا هئا، الٽيون پيو ڪري، پر پوءِ به کائڻ کان نه پيو مڙي. حافظ طاهر خليل ۽ نويد انور شيخ رشيد سان گڏ مري ۾ نواز شريف سان ملڻ ويا. ڇو ته ٻئي خاص خليفا هئڻ سان گڏ نه صرف سٺا رپورٽر آهن، پر مسلم ليگ وارن جا اعتماد جوڳا ماڻهو به آهن. اڪثر معاملن ۾ ميان کانئن مشورا به وٺندو آهي.
جڏهن مري کان اڳتي روانا ٿياسين ته ڪاريهر نانگ جي ور وڪڙن واري پيٽي جهڙي روڊ تي هلڻو هو. ڀر مان هيٺ پيا ڏسون ته هينئون پيو ڦاٽي. پهاڙن جي چوٽيءَ کان هيٺ ايڏي ته کڏ هئي جو ڊپ کان ڏسون ئي نه پيا. چيڙ جا ڊگها وڻ ايئن سڌا بيٺا هئا ڄڻ ته قدرت فٽ اسڪيل رکي پوکيا هئا. هنن وڻن جي خاصيت اها آهي ته اهي ڪڪرن کي ڇڪي ايندا آهن ۽ ٿڌ پيدا ڪندا آهن. مري کان پوءِ وچ ۾ صرف جهلم درياءُ آهي. درياءَ جي ساڄي پاسي ڪشمير، کاٻي پاسي مري ۽ پنجاب جي حد آهي. ٿوري فاصلي بعد سرحد صوبي جي به کاٻي پاسي حد آهي. مري جا ماڻهو به ايئن آهن جيئن ڪشمير جا. رنگ، نسل ۽ گهرن جي اڏاوت ساڳئي اٿن. روڊ تي هلندي گهرن ڏانهن ڏسبو ته گهرن ۾ ويٺل ماڻهو به پري کان ڏسڻ ۾ پيا ايندا. اڪثر مردن کي ڏاڙهيون آهن. هر گهر جا 2 ڀاڱي 3 حصو مرد ڪمائو اٿن. هتان جا مرد باڊي مينٽين ۽ ڪپڙي لٽي جو خاص خيال ڪو نه رکندا آهن. 80 سيڪڙو مردن کي ڏاڙهيون آهن ۽ ڪٽر مذهبي ماڻهو آهن. هن علائقي ۾ ٿلها مرد يا عورتون تمام گهٽ ملنديون. جسماني لحاظ کان سريلا پيا لڳندا. ڪاٺياواڙي ميمڻن وانگر عورتون مردن کان وڌيڪ خوبصورت آهن. عورتن جو رنگ اڪثر ڪري ڪچي صوف جهڙو هوندو آهي يعني اڌ پيلو اڌ گلابي. مختلف پاسن کان سوچيندي علائقي بابت جائزو وٺي رهيو هئس ته اوچتو ڪنيرڪس درياءَ جي پل تي پهچي وياسين. پل تي پهچڻ سان ئي ٽهڪ نڪري ويو. ساٿين پڇيو ڇا ٿيو؟ کين ٻڌايم ته جون 96ع مان، سهيل سانگي ۽ زاهد مهر هتي آيا هئاسين گهمڻ. ان وقت ڪنير ڪس نالي جو پاڻي شفاف ۽ ٿڌو هو. درياءُ جهلم جيڪو پڻ هن پل سان گڏوگڏ آهي، اهو به مستي ۾ وهي رهيو هو. ان وقت جهلم درياءَ جو پاڻي برف جي ڪين کان وڌيڪ ٿڌو هو. ڏينهن به گرم هو. 45 ڊگري سينٽي گريڊ گرمي هئي. ڪانوَ جي به اک پئي نڪري. نيڪر پائي مان ۽ سهيل سانگي وهتا هئاسين ۽ جهلم درياءَ جي 110 اسپيڊ تي هلندڙ گاڏي کان وڌيڪ تيز رفتار پاڻيءَ جي وهڪري هوندي به ڪپر تي پاڻي ۾ پير ڀڄائڻ لاءِ بيٺا هئاسين. جڏهن سهيل سانگي هڪ پير پاڻي ۾ وڌو ته رڙ ڪري چند سيڪنڊن بعد ٻاهر اچي بيٺو. مون کان ڇرڪ نڪري ويو، مون چيو ڇا ٿيو سائين؟ چيائين: پاڻي تمام ٿڌو آهي. گهڻي دير ته خير مان به ٿڌي پاڻيءَ ۾ بيهي ڪو نه سگهيو هئس. جون جولاءِ جي موت مار گرمين ۾ به جنهن ڏينهن مينهن پوندو هو ته اسلام آباد ۾ به سهيل سانگي گرم پاڻيءَ سان وهنجندو هو.
ڳالهه پوري اڃا مس ٿي ته گاڏي جهلم درياءُ جي ڪناري سان هلندي ڪوهالا پل تي پهتي. هي اها پل آهي جنهن جي ساڄي پاسي ڪشمير ۽ کاٻي پاسي سرحد صوبو آهي. اها هيءَ ئي پل آهي، جنهن جو طعنو شيخ رشيد نوابزادي نصر الله کي ڏيندو آهي ۽ چوندو آهي ته ”نوابزادي ڪڏهن ڪوهالا پل ئي پار نه ڪئي آهي (يعني ڪشمير ڏٺو ئي ناهي) پر هن کي ڪشمير ڪميٽيءَ جو چيئرمين ٺاهيو ويو آهي.“ ڪاٺ جي ٺهيل ڪوهالا پل پار ڪري جنهن مهل اسان جي ڪار ڪشمير ۾ داخل ٿي رهي هئي ته پل جا تختا ڌڙ ڌڙ ڪرڻ لڳا. سڀني الله الله شروع ڪئي، ڇو ته هيٺان جهلم درياءَ جون بي رحم موجون سجهن پيون. پل پار ڪرڻ بعد گهڻي وقت کان پوءِ ڪلمو پڙهيوسين ۽ وري درياءُ جهلم جو ساڄو ڪنارو وٺي نيلا بٽ ڏانهن وڌياسين. برسات سبب گپ چڪ به ڏاڍي هئي ٻيو وري ڊرائيور گاڏي کي خراب ٿيڻ کان بچائڻ لاءِ درياءَ جي ڪناري جي بلڪل مٿان پيو هلي. مون دانهن ڪئي ”بابا گاڏيءَ جي سروس جا پئسا مون کان وٺجانءِ پر گاڏي وچ تي هلاءِ.“ مس وڃي جهلم درياءَ جو خوف ان وقت لٿو، جڏهن کاٻي پاسي پهاڙ جي چوٽي تي ٺهيل روڊ ڏانهن موڙ مڙيو. هاڻي اسان آزاد ڪشمير جي حدن ۾ هئاسين. ڪڪر پهاڙن ۾ ايئن ڦاٿل هئا، جيئن نوجوان نينگريءَ جي وارن ۾ ڦڻي ڦاٿل هوندي آهي. ايڏا ته اونچا پهاڙ هئا جو حضرت موسيٰ جي طورسينا جبل بابت شڪ پيو ٿئي ته ڪٿي اهي ئي ته پهاڙ نه هئا. جتان هو ڪلٽي ٿيو هو. روڊ تي هلندي ڪافي هنڌن تي مٽي به نظر آئي، جيڪا لينڊ سلائيڊنگ سبب تيز برسات جي ڪري پهاڙن تان روڊ تي اچي پئي هئي. هتي موسم نارمل هئي، ان ڪري اسان به نارمل ٿياسين.
هڪ جاءِ تي اڌ فرلانگ جيترو روڊ نه هو. ڊرائيور ٻڌايو ته طوفاني بارش سبب لينڊ سلائيڊ روڊ جي چڪي پٽي پري اڇلائي ڇڏي آهي. ڊرائيور جي ڳالهه ٻڌي وري الله کي ياد ڪيوسين ته موليٰ تيسين مينهن نه وسائجانءِ جيسين واپس وڃون. ڇو ته برسات سبب جيڪڏهن ڪا لينڊ سلائيڊ آئي ته پوءِ اسان گاڏي سميت 10 هزار فوٽ بلند پهاڙ تان هيٺ هونداسين. خدا خير ڪري، ضياءُ الحق مرحوم جي ڄاڙي ته ملي وئي هئي اسان جو نشان به نه ملندو. پهاڙي پنڌ هئڻ سبب هتي به ٿر جي ڪيڪڙن وانگر فورويل، ٽرڪ، بس نما گاڏيون ۽ جيپون هلنديون آهن.
اسان هڪ هوٽل تي چانهه پئي پيتي ته پويان سائرن جو آواز آيو، جيڪو نواز شريف جي پائلٽ طور هلندڙ پوليس موبائيل جو هو. پروٽوڪول سبب روڊ خالي ٿيندو ويو. اسان به پنهنجي گاڏي قافلي ۾ لڳائي ۽ نوازشريف سان گڏ نيلابٽ 2 وڳي منجهند جو پهتاسين. جلسو تيار هو، خطاب به جاري هئا. اسٽيج تي نواز شريف جي ڀر ۾ ويٺاسين ته سردار قيوم جو پٽ سردار عتيق مليو.
عتيق لاءِ مشهور آهي ته هو جيتوڻيڪ گهوڙا ڪو نه پاليندو آهي باقي ڪرپشن ۾ ڪمال ڪيو اٿائين. ڪشمير جي اڌ بجيٽ سردار عتيق جي حوالي هوندي هئي. سردار قيوم جي حڪومت وڃڻ جو وڏو سبب به اهو ئي ٻڌايو وڃي ٿو ته سندس پٽ ڪرپشن ۾ پنهنجي وڏن جا به رڪارڊ ٽوڙي ڇڏيا هئا. جلسي ۾ اڌ کان وڌيڪ همراهه ڏاڙهي ۽ شڪل شبيهه جي لحاظ کان سردار قيوم جي ڪاپي لڳي رهيا هئا. جلسي ۾ عورتون به وڏي تعداد ۾ هيون، جن کي سڀني کان آخر ۾ ويهاريو ويو هو. اسٽيج تي ويٺل ماڻهن ۾ مقررن جي نظر سج جي تيز ڪرڻن سبب انهن تائين ڪو نه پئي پهتي. جلسو ڦٽو ته نماز تي سڏ ٿيو. گهڻن ماڻهن نماز پئي پڙهي. شيخ رشيد ٻاهر نڪري سگار دکائي ويهي رهيو. جلسو ڦٽو، ڪشميري نينگريون به وڃڻ لڳيون، سندن چهرا خوشيءَ وچان ٻهڪي رهيا هئا ڄڻ ته ڪنهن جلسي ۾ نه پر شاديءَ ۾ شرڪت لاءِ نوان وڳا پهري آيون هيون. هڪ ڪشميري همراهه ٻڌايو ته اسان جو هي پهاڙي علائقو به انهن علائقن وانگر آهي جتي اڄ به ڪو اوپرو ماڻهو ايندو آهي يا ڪو جلسو ٿيندو آهي ته کين گهوري گهوري ڏسندا آهيون.
سردار قيوم جي ڄاڻي واڻي ماني کائڻ کانسواءِ موٽياسين. رستي ۾ مڪئي ۽ جوئر جي فصلن ۾ ڪشميري ناريون پاڻ ۾ کل ڀوڳ ۽ کيڏ ڪري رهيون هيون. ڪنهن مهل کلن پيون، ڪنهن مهل مسڪرائين پيون. جيڪڏهن ڪا اوپري نگاهه سندن نشيلن نيڻن سان ٽڪراءَ ۾ پئي اچي، ته هو مرڪي ڪنڌ پري پيون ڪن. پهاڙن تي ٻڪريون ۽ ڪنهن ڪنهن هنڌ مينهون به نظر آيون. جانورن جون اکيون مرجهايل گل ۽ سردار قيوم وانگر نماڻيون هيون.
ڪشمير جا پهاڙ ساوا ۽ سرسبز آهن. دادو ۽ ڄامشوري جي ٺوڙهن جبلن وانگر هڪ پهاڙ به ڪٿي نظر نه آيو. پهاڙ تي وڏن وڻن جي ٻيلي مان ويندڙ روڊ تي جيڪڏهن رات جو به نڪربو، ته تڏهن به ڪو خوف خطرو نه هوندو آهي. اسان جي سنڌ ۾ ٻيلا ته ٺهيو پر پٽن، ميداني علائقن ۽ شهرن ۾ به ماڻهو وس ڪئي رات جو نه نڪرندا آهن. هتي بدامني جو بنهه ڊپ ناهي. پهاڙ تي شهرن کانسواءِ ڪو به ڳوٺ اهڙو نظر نه آيو، جو هڪ ئي هنڌ ڪي پنج ست گهر هجن. ٿوري ٿوري وٿيءَ سان گهر گهر ٺهيو پيو آهي پر ان جي باوجود به فون ۽ بجلي هر گهر ۾ موجود آهي. جهڙي طرح ڪراچي کي ملندڙ پاڻي واري لائين مان اڄ به سوين سال پراڻن ڳوٺن وارن ملير ۽ گڏاپ جي ماڻهن کي پاڻي حاصل ڪرڻ جي اجازت ناهي، اهڙي حالت ڪشمير ۾ ناهي. ڪشمير ۾ هرڪو ونڊي ورهائي پيو کائي. سڀني کان وڌيڪ اڪثريت ۽ وڏي آبادي وارو قبيلو عباسين جو آهي. خبر ناهي ته اهي عباسي ايڏي تعداد ۾ ڪٿان آيا. هتي جي رهاڪن کي به پنهنجي اصليت يا بڻ بڻياد جي خبر ناهي. سندن ججهي تعداد ۾ موجودگي بابت هڪ تاثر اهو به آهي ته جڏهن ڪلهوڙن کان ٽالپرن سنڌ ڦري هئي ته ڪلهوڙا جيڪي عباسي به سڏائيندا آهن. اهي وقت جي حاڪمن جي عذاب ۽ انتقامي ڪاررواين کان ڀڄي وڏي تعداد ۾ مختلف علائقن ۾ ۽ گمنام هنڌن تي آباد ٿيا هئا. ڪيترن ماڻهن ۽ ٽولن ته ذاتيون به مٽائي ڇڏيون هيون. شايد انهن ڏينهن ۾ ئي هتي عباسي اچي آباد ٿيا هئا.
نيلا بٽ، جتي جلسو هو، اتي گذريل سال خطاب مهل نواز شريف پاڪستان وٽ ايٽم بم هئڻ جو انڪشاف ڪيو هو. هن دفعي به چيو ويو هو ته ميان صاحب ڪو وڏو اعلان ڪندو. جمع جو ڏينهن هو، ڪا خبر به خاص ڪو نه هئي. سوچيوسين ته من ڪو نواز شريف ڌماڪو ڪري پر هن جون ڳاهيون ساڳيون ئي هيون. چوندا آهن ته ميلي جي موٽ خراب هوندي آهي، سو اسان به ساڻا ٿيل هئاسين. شام جو مري پهتاسين ته ٿڌڪار مڙئي سوائي هئي. هوا لڳڻ سبب نومبر جي سيءَ جيتري ٿڌ محسوس ٿي رهي هئي. گهمڻ لاءِ آيل ماڻهن مان 70 سيڪڙو کان وڌيڪ مردن توڙي عورتن کي چمڙي جا جيڪيٽ ۽ سوئيٽر پاتل هئا ۽ گرم شالون ويڙهيل هيون. خبرون اتان ئي فيڪس ڪيونسين ۽ واپس پنهنجي ماڳ ڏانهن موٽياسين.
مسلم ليگ جي ميڊيا مئنيجيمنيٽ ڏسي حيرانگي ٿي. گذريل دفعي ميڊيا سان ڦٽائڻ جو وڏو سبب نواز حڪومت جي وڃڻ جو هو. جنهن بعد جيترو ميڊيا مئنيجمينٽ تي نواز ليگ توجهه ڏني اوترو شايد ڪو نجي ادارو به نظم ضبط سان نه هلندو هوندو. اڄوڪو جيڪو مئنجيمينٽ جو دور آهي، تنهن ۾ جيڪڏهن پي پي سرڪار جي حالت ڏسون ٿا ته ڪروڙين رپين جا فنڊز ۽ هزارن جي تعداد ۾ مين پاور هوندي به اها شيءِ حاصل نه ڪري سگهيا آهن. جيڪا مسلم ليگ هن وقت محدود وسيلن ۽ مين پاور نه هوندي حاصل ڪري پئي. ميڊيا مئنيجمينٽ ۾ شايد مشاهد جو ئي ڪمال آهي. جنهن ايڏي پئماني تي نظم و ضبط برقرار رکيو آهي.
(31 آگسٽ 1996ع)

صدر ۽ وزيراعظم وچ ۾ اختلاف ۽ صف بنديون

صدر ۽ وزيراعظم وچ ۾ اختلاف ۽ صف بنديون

صدر فاروق احمد لغاري ۽ وزيراعظم محترمه بينظير ڀٽو وچ ۾ اختلافن جي ڪاريهر نانگ وري ڪر کنيو آهي ۽ صورتحال خراب ٿيندي پئي وڃي. وزيراعظم بينظير ڀٽو، شيخ رفيق ۽ نصيرالله بابر سميت ڪيترائي پ پ اڳواڻ گذريل هڪ هفتي دوران اڌ درجن کان وڌيڪ دفعا ان خدشي جو اظهار ڪري چڪا آهن ته. ”صدر لغاري اسيمبلي نه ٽوڙيندو. هو جمهوريت پسند آهي، جمهوريت لاءِ جدوجهد ڪئي اٿائين. هو جمهوريت کي نقصان نه پهچائيندو.“ ”لغاري بلوچ آهي. هو بلوچ روايتن جو مان رکندو ۽ پنهنجي ڀيڻ بينظير سان بي وفائي نه ڪندو.“ هي سٽون لکڻ تائين اهو آخري جملو ان ڏس ۾ نصير الله بابر چئي چڪو آهي. بهاره ڪهو (اسلام آباد جي ڀر وارو لاڙي شهر نما ڳوٺ آهي) اتي جلسي کي خطاب ڪندي خورشيد شاهه به چيو هو ته عوام وزيراعظم جي مدد ڪري. جيڪڏهن عوام ساٿ نه ڏنو ته پوءِ ملڪ جو خدا حافظ هوندو. موجوده پ پ حڪومت جي پاليسي ساز مٿين اڳواڻن پاران خودبخود اهڙا خدشا ظاهر ڪرڻ در حقيقت هڪ اڻ ٿيڻي واقعي يا حادثي جو گس ٻڌائين ٿا.
صدر لغاري ۽ وزيراعظم ڀٽو وچ ۾ اختلافن جو ذڪر 6 مهينا اڳ به ٿيو هو، جنهن بعد وري ظاهري طور اهو تاثر ڏنو ويو ته ٻنهي وچ ۾ اختلافن جي ٻرندر چڻنگ اجهامي وئي آهي. حقيقت اها هئي ته اها چڻنگ پوري طرح وساڻي ڪو نه هئي ۽ آهستي آهستي دکي رهي هئي. جڏهن ترڪي جو وزيراعظم پاڪستان جي دوري تي آيو هو ته ان وقت صدر، سندس مان ۾ مانجهاندي جي دعوت ڪئي هئي. پروگرام موجب ترڪ ۽ پاڪستاني وزيراعظمن کي ساڍي ٻارهين وڳي ايوان صدر پهچڻو هو. مهمان وزيراعظم پهچي ويو پر ميزبان وزيراعظم بينظير ڀٽو وقت تي نه پهتي. هڪ ڪلاڪ دير سان جڏهن بينظير ڀٽو پهتي ته صدر لغاري سندس گرمجوشي ۽ خوشي سان آڌر ڀاءُ ڪرڻ بدران هٿرادو مرڪ آڻي وري موڊ آف ڪري ڇڏيو هو. نه صرف ايترو پر دعوت کان پوءِ صدر لغاري جي حڪم تي ايوان صدر وزيراعظم جي ملٽري سيڪريٽري کي وزيراعظم جي دير سان پهچڻ تي لکت ۾ وضاحت طلب ڪرڻ لاءِ Explanation جاري ڪئي. اها خبر پوڻ تي چيو وڃي ٿو ته نه صرف وزيراعظم ناراض ٿي پر ان وضاحت جو جواب نه ڏيڻ جو به حڪم ڏنو هو. اهڙي معلومات ملڻ بعد صدر لغاري جي ٻروچڪي رڳ، سندس انا جي تسڪين لاءِ دکندڙ چڻنگ کي ڄڻ ته ڦوڪ ڏئي ڇڏي هئي. عين انهن ڏينهن ۾ وزيراعظم بينظير ڀٽو جي منظوري سان پاڪستان جي 50 هين سالگره جي گولڊن جوبلي تقريبات لاءِ رقم جمع ڪرڻ جي سلسلي ۾ انعامي ريفل ٽڪيٽ جاري ڪرڻ لاءِ صدر کي هڪ آرڊيننس موڪليو ويو، جيڪو هن واپس ڪري ڇڏيو. شايد اهو پهريون دفعو هو جو صدر کي پنهنجي عزت نفس مجروح ٿيڻ جو احساس ٿيو ۽ وزيراعظم کي به هڪ اسٽرانگ سگنل مليو ته اهو صدر لغاري جيڪو صدر هوندي به گذريل ٽن سالن کان سندس آڏو ڏاڍيان به نه ڳالهائيندو هو، هاڻي سندس رويي ۾ غلام اسحاق خان واري ارڏائي اچي وئي آهي. اهو ئي سبب آهي ته وزيراعظم گذريل ٽن هفتن ۾ صدر سان نه ملي آهي.
سپريم ڪورٽ جي 20 مارچ واري فيصلي کان پوءِ حڪومت جي عدليا خلاف جارحاڻي رويي اختيار ڪرڻ دوران صدر چاهيندي به وزيراعظم آڏو پنهنجو احتجاج نوٽ نه ڪرائي سگهيو هو پر ملڪ جي هڪ اهم اداري جي سربراهه پاران صدر تي دٻاءَ وڌي وڃڻ بعد هن پنهنجي خاموشي ۽ لاتعقلي ختم ڪئي هئي. وزيراعظم ۽ صدر وچ ۾ اختلافن جون ڳالهيون بي بي سي تان به نشر ٿي رهيون آهن ته ان بعد تازو اطلاع آهي ته وزيراعظم ايوان صدر ۾ صدر کي فون ڪري رسمي هلو هاءِ ڪئي آهي پر پوءِ به اختلافن واري ڪر کنيل ڪاريهر نانگ ڳچي هيٺ ناهي ڪئي.
صدر لغاري ۽ وزيراعظم ڀٽو وچ ۾ اختلافن پيدا ڪرڻ جي خواهش رکندڙ ۽ ڪوشش ڪندڙ ڌرين جو چوڻ آهي ته عدليا واري معاملي تي جيتوڻيڪ صدر ايڏو ناراض نه ٿيو هو، پر جڏهن پنجاب ۽ خاص ڪري مرڪز ۾ صدر جي ويجهن ساٿين کي جڏهن اقتدار ۾ شريڪ نه ڪيو ويو ته صدر نه صرف پنجاب ۾ نڪئي سان اٽڪڻ لاءِ غلام مصطفيٰ کر جي سفيد وارن واري مٿي تي هٿ رکيو، پر شريعت ڪورٽ جي جج شفيع محمدي کي برطرف به ڪيو. شفيع محمدي جي برطرفي واري صدارتي حڪم کي حڪومت پاران جاري ڪيل هينڊ آئوٽ ۾ الٽريشن ڪري برطرفي واري لفظ کي استعيفا جو مهذب ويس ڍڪائي جاري ڪيو ويو. جيڪڏهن صدر چاهي ها ته ان ڦيرڦار تي جعلسازي جي جرم ۾ حڪومت خلاف ڪارروائي ڪري سگهي پيو، پر هن الجهڻ بدران عقل کان ڪم وٺندي صحافتي حلقن ۾ اها ڳالهه عام ڪرائي ته شفيع محمدي کي برطرف ڪيو ويو آهي.
صدر جي آشيرواد سان غلام مصطفيٰ کر جي حڪم تي پاڻي ۽ بجلي واري وزارت جا اعليٰ عملدار نڪئي حڪومت سان اهو تعاون نه پيا ڪن، جيترو اڳ ۾ ڪندا هئا. نواز کوکر جنهن تي نه صرف ڪرمنل ڪيس داخل آهن، پر هو 26 ڪروڙ 10 لک رپيا قرض وٺي هضم ڪري باقيدارن جي 250 وڏن قرض خورن واري لسٽ ۾ پڻ شامل آهي. تنهن کي وفاقي وزير بڻائڻ تي به صدر لغاري ناراض ٿيو هو، ۽ چيو وڃي ٿو ته شايد صدر جي ئي چوڻ تي قومي اسيمبلي ۾ تقرير ڪندي غلام مصطفيٰ کر چيو هو ته ”نواز کوکر جڏهن مخالف ڌر ۾ هو ته به غليظ زبان استعمال ڪندو هو ۽ هاڻي اسان سان گڏ آهي ته به غليظ زبان استعمال پيو ڪري.“ حڪومت ۾ شامل هڪ وفاقي وزير لاءِ ٻيو وفاقي وزير ايڏي وڏي ڳالهه قومي اسيمبلي ۾ چوي، حقيقت ۾ ته اها کر جي بينظير ڀٽو واري فيصلي خلاف بغاوت هئي. اسيمبلي ۾ تهمينا دولتانه جڏهن نواز کوکر کي لوٽو سڏيندي پارٽي بدلائڻ جو طعنو ڏنو هو ته جواب ۾ نواز کوکر چيو هئس ته ”مان پارٽي بدلائي آهي، تو وانگر روز روز مڙس ڪو نه بدلائيندو آهيان.“ ان جملي تي اسيمبلي ۾ هنگامو ٿيو ۽ مخالف ڌر مطالبو ڪيو ته کوکر معافي وٺي. ان مهل غنيمت جو موقعو سمجهندي غلام مصطفيٰ کر چيو ته کوکر کي ايوان ۾ اچي غير مشروط طور تي معافي وٺڻ گهرجي. مجبور ٿي حڪومت وارن کوکر کي گهرائي تهمينا کان معافي وٺرائي هئي. چيو وڃي ٿو ته نواز کوکر کي ڪابينا ۾ شامل نه ڪرڻ بابت صدر جو بظاهر ته اهو چوڻ هو ته کوکر لوٽو ۽ ڊيفالٽر آهي، پر حقيقت ۾ ته صدر کي ڪاوڙ اها هئي جو نومبر 1994ع ۾ پارليامينٽ جي گڏيل اجلاس کي صدر جي خطاب مهل لغاري چور لغاري چور جا نعرا هڻائيندڙ نواز کوکر ئي هو. مهراڻ بئنڪ اسڪينڊل ۾ صدر جي ڪردار ڪشي ڪرڻ ۾ نواز کوکر جيڪو ڪردار ادا ڪيو هو، اهو باغيرت بلوچ صدر لغاري کي اڄ به ياد آهي. صدر لغاري پنهنجي انائن جو حساب ڪتاب چڪائڻ لاءِ عدليا جي فيصلي تي عمل درآمد ڪرڻ لاءِ حڪومت جو گهيرو جنهن اندز سان تنگ ڪندو پيو وڃي اهو ايندڙ ڏينهن ۾ هڪ طوفان جي روپ ۾ پنهنجي انجام تي پهچي سگهي ٿو. صدر لغاري نه صرف شفيع محمدي کي برطرف ڪيو پر چيو وڃي ٿو ته لاهور هاءِ ڪورٽ جي پنهنجي احبابن واري دائري ۾ ايندڙ سپريم ڪورٽ جي فيصلي سبب متاثر ٿيندڙ جج شيخ رياض کي استعيفا ڏيارڻ ۾ به ڪامياب ويو، ۽ ٻئي ڏينهن پشاور هاءِ ڪورٽ جي متاثر جج قاضي احسان کان به سرحد جي گورنر رٽائرڊ ليفٽيننٽ جنرل خورشيد علي خان ذريعي استعيفا ڏياري آهي. سرحد جي گورنر خورشيد علي خان جنهن آفتاب شير پائو جي معرفت مارشل لا دور ۾ پ پ وارن خلاف نه وسارڻ جهڙيون جٺيون ڪرڻ جي باوجود به گورنري حاصل ڪئي هئي، ان جا به اڄڪلهه وزيراعظم بينظير ڀٽو سان تعلقات بهتر ناهن، جنهن سبب هن صدر واري ڪئمپ ۾ انٽري ورتي آهي. سرحد جي گورنر خورشيد علي خان خلاف جڏهن فاٽا جي ميمبرن وزيراعظم کي شڪايت ڪئي هئي ته ڪاٺ مافيا سوات سميت سرحد جي مختلف علائقن مان ديال، چنار، اخروٽ ۽ چيڙ جا قيمتي وڻ وڍائي وڪرو ڪرائي رهي آهي ۽ فاٽا جي ميمبرن وزيراعظم کي انگ اکر ڏيندي ڪجهه مهينا اڳ ٿيل ملاقات ۾ ٻڌايو هو ته گورنر 300 ٽرڪون وڪرو ڪرائي چڪو آهي ۽ هر ٽرڪ تي 5 لک رپيا ورتا آهن ۽ هيستائين 15 ڪروڙ رپيا ڪمائي چڪو آهي. ته وزيراعظم اها ڳالهه ٻڌي نه صرف حيرت ظاهر ڪئي هئي پر گورنر کي ٻئي ڏينهن گهرائي سختي سان ان معاملي جو حساب ڪتاب پڇيو. وزيراعظم جي حلقن وٽان مليل معلومات موجب ان مهل گورنر صاحب کي ڏڪڻي وٺي وئي هئي ۽ هن چيو هو ته مون اها رقم ڳجهي فنڊ ۾ جمع ڪرائي ڇڏي هئي. وزيراعظم وري سوال ڪيس ته ڳجهو فنڊ ته حڪومت توکي ڏيندي آهي؟ اهي لفظ ٻڌي گورنر روئڻهارڪي انداز ۾ چيو ته مون اها رقم استعمال ڪري ڇڏي آهي. جنهن تي وزيراعظم کيس ڏاڍا دڙڪا ڏنا هئا ۽ اڃان تائين مٿس ناراض آهي. وزيراعظم جي ڏکي آڏي پڇا ۽ ناراضگي کان پوءِ گورنر صدر لغاري جي ڪئمپ ۾ پهچي ويو آهي.
صدر ۽ وزيراعظم وچ ۾ اختلافن جو نزلو ٻين گهڻن سميت رٽائرڊ جنرل نصير اختر تي به ڪريو آهي. جنرل (ر) نصير اختر جي کاتي ۾ ڪافي براين کانسواءِ ڪجهه چڱايون به آهن. هن جي وڏي ۾ وڏي چڱائي صدر لغاري کي صدر بڻائڻ لاءِ گهربل ووٽن کان وڌيڪ ووٽ وٺي ڏيڻ واري پڻ آهي. تازو جڏهن هو ڪوارٽر ماسٽر جنرل جي عهدي تان رٽائر ٿي بنا وردي پنهنجي گهر آيو ته کيس پي آءِ اي سميت ڪجهه ٻين سرڪاري ڪارپوريشنز مان ڪنهن هڪ ۾ چيئرمين بڻائڻ لاءِ چرپر ٿي هئي پر هاڻي معاملو ايئن ختم ٿي ويو آهي، جيئن ڪرپشن خلاف عدالتي ڪيمشن قائم ڪرڻ وارو مسئلو ڊي فيوز ٿي ويو آهي. انهن ڏينهن ۾ ته فاروق لغاري ۽ بينظير ڀٽو هڪ ڳالهه هئا، پر هاڻي جڏهن ڪجهه ڌار ٿيا آهن ته نصير اختر واري چڱائي وزيراعظم جي اڪائونٽ بدران صدر واري اڪائنٽ ۾ وڌي پئي وڃي ۽ ان ئي بنياد تي نصير اختر جون مارڪون به ڪٽجي ويون آهن. صدر ۽ وزيراعظم وچ ۾ پيدا ٿيل غلط فهميون وڇوڙي جي ڪنٽرول لائين قائم ڪرڻ ڏانهن صورتحال کي تيزي سان ڌڪي رهيون آهن. ٻنهي ڌرين وچ ۾ جيڪڏهن اختلافن جي ڊيمارڪيشن مستقل طور ٿي وڃي ٿي ۽ ٻنهي جا حامي وڏن ۽ واضح گروپن ۾ سامهون اچن ٿا ته پوءِ نه صرف موجوده پيپلزپارٽي جي حڪمراني واري حيثيت کي ڌڪ لڳندو، پر مستقبل جو سياسي وايو منڊل پڻ توقع جي خلاف جڙندو. ان صورتحال جا اثر پيپلزپارٽي جي سياسي سگهه کي تمام گهڻو نقصان پهچائيندا.
(11 آگسٽ 1996ع)

جڏهن اچڪزئي سنڌي ميمبرن جي غيرت جاڳائي

جڏهن اچڪزئي سنڌي ميمبرن جي غيرت جاڳائي

ٽنڊو بهاول جي متاثره خاندان جي ٻن عورتن حاڪم زادي ۽ زيب النساءِ حيدرآباد ۾ خاص عدالت جي سامهون پاڻ ساڙي انصاف نه ملڻ خلاف احتجاج جو جيڪو طريقو اختيار ڪيو، ان جو پاڪستان جي تاريخ ۾ 1979ع کان پوءِ شايد ڪو مثال ملڻ مشڪل آهي. 1979ع ۾ جڏهن قائدعوام شهيد ذوالفقار علي ڀٽو کي ڦاهي ڏني وئي هئي ته 3 کان وڌيڪ ماڻهن ڏک ۾ ۽ ضياءُ الحق جي آمراڻي عمل خلاف احتجاجي تاريخ جو هڪ نئون باب رقم ڪندي خودسوزي ڪئي هئي. اڄ جڏهن شهيد ڀٽو جي ڌيءَ وزيراعظم آهي ته انصاف نه ملڻ لاءِ مسمات حاڪم زادي ۽ زيب النساءِ پاڻ ساڙي هڪ نئون باب رقم ڪيو آهي. ضياءَ دور ۾ اهڙي واقعي ٿيڻ کي اهو چئي جسٽيفائيڊ ڪري سگهجي ٿو ته اهو مارشل لا جو ۽ آمراڻو دور هو، پر اڄ جڏهن جمهوريت آهي، سنڌ ۽ سنڌي عوام جي ووٽ سان بينظير ڀٽو اقتدار اعليٰ جي ڪرسيءَ تي موجود آهي، ان مهل اهڙو واقعو ٿيڻ يقينن نه صرف جمهوري نظام تي چٽو آهي، پر پيپلزپارٽيءَ جي دامن تي به هڪ ڪارو داغ آهي،.
ڪالهه خميس ڏينهن قومي اسيمبلي جو اجلاس شروع ٿيو ته چائلڊ ليبر ۽ انساني حقن متعلق سوالن جوابن جي ساهيءَ مهل بحث شروع ٿيو، جيڪو 20 منٽ جاري رهيو. ان دوران ڪنهن به ميمبر ٽنڊوبهاول واري خودسوزيءَ جي المناڪ واقعي کي نه ڇيڙيو، جيتوڻيڪ هن واقعي جي خبر ۽ ڀيانڪ تصوير نه صرف پاڪستان جي هر شهر مان شايع ٿيندڙ ناليوارين اخبارن ۾ شايع ٿي پر پرڏيهي ميڊيا پڻ ان کي وڏي ڪوريج ڏني. جڏهن اجلاس ختم ٿيڻ ۾ باقي اڌ ڪلاڪ کان به گهٽ وقت بچيو ۽ هر ميمبر ويڪ اينڊ ملهائڻ لاءِ پنهنجي اباڻي ڳوٺ رواني ٿيڻ جي انتظار ۾ هو، ته اوچتو بلوچستان مان چونڊيل محمود خان اچڪزئي اٿي بيٺو. اچڪزئي سنڌي ايم اين ايز جي غيرت کي للڪاريندي چيو ”ڪٿي آهن، سنڌي ڀائر، ڪٿي آهي هنن جي سنڌ! ڪٿي آهي سنڌ جي راڻي (بينظير)! ٽنڊي بهاول جي بدترين سانحي جي متاثر ٻن نياڻين انصاف لاءِ پاڻ کي باهه ڏئي ساڙي ڇڏيو، ڇا هي جمهوريت آهي؟ سنڌ جا چونڊيل ايم اين اي ڳوٺ وڃڻ لاءِ بڪ ڪرايل پي آءِ اي جون ٽڪيٽون کيسن ۾ جاچين ٿا. مون مسلسل انتظار پئي ڪيو، پر سنڌي عوام جي ووٽ سان هن معزز ايوان ۾ آيل سنڌي ايم اين ايز مان هڪ به همراهه اهو معاملو نه اٿاريو. ڪٿي آهي نصيرالله بابر؟ ڪٿي آهي، انساني حقن وارو اقبال حيدر؟ ڪٿي آهن سنڌي ايم اين ايز؟ ڇا ان ڪري عوام اوهان کي ووٽ ڏنا هئا؟ ٻن هفتن کان اعلان ٿيو هو ته هو پاڻ کي ساڙيندا، حڪومت هنن سان ڪو به رابطو نه ڪيو. ان واقعي جي ذميواري عبدالله شاهه ۽ وفاقي حڪومت تي آهي.“
اچڪزئي جي للڪار کان پوءِ نويد قمر چيو ته حڪومت ٽنڊوبهاول وارن سان رابطي جي ڪوشش ڪئي هئي پر هو گهر ڇڏي ويا هئا ۽ حڪومت کي هٿ نه اچي سگهيا. ٽنڊوبهاول جيڪو نويد قمر جي تڪ ۾ اچي ٿو ۽ هو خود ٽنڊي بهاول جي متاثر خاندان جي ووٽ سان ايم اين اي چونڊيو آهي، تنهن خبر ناهي ڪنهن کي خوش ڪرڻ ٿي چاهيو. پنڊيءَ وارن کي الائي ميجر ارشد جي مائٽن کي!
نويد قمر چيو ته هي معاملو عدالت ۾ آهي، حڪومت ڪجهه نه ٿي ڪري سگهي! اوچتو آخري سيٽن تي ويٺل ستار بچاڻي جهٽڪو ڏئي اٿيو ۽ محمود اچڪزئي پاران جاڳايل غيرت جي زور تي صدر لغاري، حڪومت ۽ انتطاميه تي تنقيد شروع ڪئي. هن چيو ته هي پهريون ڪورٽ مارشل جو ڪيس آهي، جنهن ۾ فوجي عدالت جي سزا خلاف سپريم ڪورٽ اسٽي آرڊر جاري ڪيو آهي. صدر رحم جي اپيل ٻڌي ٿو ۽ 9 ماڻهن جي قاتلن جي ٽولي جي سربراهه ميجر ارشد کي فيلڊ جنرل ڪورٽ مارشل پاران ڏنل ڦاهيءَ جي سزا تي عمل ڪرڻ ۾ رڪاوٽ وڌي وئي آهي. افسوس آهي ته حڪومت به اسان جي، انتظاميه به اسان جي، انصاف لاءِ پاڻ ساڙيندڙ ووٽر به اسان جا آهن. هن مطالبو ڪيو ته فيصلي تي عمل ڪيو وڃي.
ستار بچاڻي کان پوءِ شبير چانڊيو اٿيو ۽ چيائين ته ميجر ارشد کي ڦاهي واري مليل سزا تي عمل ان ڪري نٿو ٿئي، جو هن جو تعلق وڏي صوبي ۽ متاثرن جو تعلق ننڍي صوبي سان آهي. جڏهن شهيد ڀٽو کي ڦاهيءَ جي سزا ملي هئي ته ان تي هڪ منٽ به عمل ڪرڻ ۾ دير نه ٿي هئي، ڇو ته هو ننڍي صوبي جو هو.
پاڻ ساڙيندڙ ٻن نارين جي سڙيل ۽ باهه ۾ وڪوڙيل جسم جا فوٽو ڏسي نه صرف افسوس ۽ ڏک ٿئي ٿو پر لڱ به ڪانڊارجي وڃن ٿا. حيرت ان ڳالهه جي آهي ته حڪومت جي ڪن تي جونءِ به نه چري آهي. انساني حقن جي وزارت، سنڌي ميمبرن پاران ازخود نوٽيس نه وٺڻ ۽ روايتي احتجاج ڪري آڱر ڪٽائي شهيدن ۾ نالو لکائيندڙ بچاڻي ۽ شبير چانڊيو کان وٺي بلٽ پروف چيمبر ۾ اقتدار جي ڪرسيءَ تي ويٺل محترمه بينظير ڀٽو تائين سڀني جي خاموشي جرم آهي. پوءِ ڀلي اها مصلحت سبب هجي يا عدم دلچسپي سبب.
هن دل ڏاريندڙ ۽ ضمير جهنجوڙيندڙ سانحي جي باوجود به ڊڪٽيٽر ايوب خان جي پٽ ڪيپٽن (ر) گوهر ايوب اسيمبلي اندر اهو فخر سان چيو ته صدر کي رحم جي اپيل ٻڌڻ جو حق آهي. ان ڏس ۾ اسان حڪومتي ميمبرن جي راءِ سان متفق ناهيون. گوهر ايوب جي ان ڳالهه تي ڪنهن به سنڌي ميمبر کي جرئت نه ٿي جو ڪو هن کي جواب ڏئي.
1992ع جي 5 ۽ 6 جون جي وچ واري رات جڏهن حيدرآباد ويجهو ڳوٺ ٽنڊوبهاول مان هڪ ئي خاندان جي 9 ڳڀرو ۽ ڪراڙن مردن کي اغوا ڪري، ڄامشوري جي ڀر ۾ غلام محمد بيراج وٽ هٿ پير ٻڌي فوجي ورديون پاتل همراهن ميجر ارشد جي سربراهيءَ ۾ رائفلن سان گولين جو مينهن وسائي خون ڪري ڇڏيو هو، نواز شريف وزيراعظم ۽ مظفر شاهه سنڌ جو وڏو وزير هو. گولين سان پروڻ ٿيل 9 بي وس ڳوٺاڻن جي لاشن بابت اهو چيو ويو ته هي ڌاڙيل هئا. سرڪاري خبرن وارين ايجنسين ريڊيو ۽ ٽي وي جي شام وارين خبرن ۾ کين ڌاڙيل قرار ڏنو ويو، پر رات جو 9 وڳي واري قومي خبر نامي ۾ مري ويلن کي ”را“ جو ايجنٽ ۽ تربيت يافته دهشتگرد قرار ڏنو ويو هو. حقيقت ۾ ته فوجي آپريشن دوران زمين ڦٻائڻ جي چڪر ۾ ميجر ارشد اهي بي گناهه ماڻهو ماريا هئا.
ڪجهه ڏينهن ۾ جڏهن اها حقيقت کلي هئي ته مري ويل نه ڌاڙيل هئا، نه دهشتگرد، هو ٽنڊو بهاول جا مسڪين هاري هئا ته فوج جي اعليٰ اختيار وارن ميجر ارشد کي سندس ساٿين سميت گرفتار ڪيو هو.
ميجر ارشد سميت سڀني جو ڪيس فوجي عدالت فيلڊ جنرل ڪورٽ مارشل ۾ هليو هو ۽ بعد ۾ ميجر ارشد کي ڦاهي ۽ باقي سندس ساٿين کي عمر قيد جي سزا ملي هئي. گذريل هڪ سال کان ميجر کي مليل ڦاهيءَ واري سز تي عمل نه پيو ٿئي.
فوجي عدالت مان سزا کاڌل شخص کي مليل سزا معطل ڪرڻ بابت سپريم ڪورٽ پاران ڪيس ٻڌڻ جي به شايد پهرين روايت آهي. چيف جسٽس سجاد علي شاهه جي سربراهيءَ واري سپريم ڪورٽ ميجر ارشد کي ڏنل ڦاهي جي سزا تي عمل ڪرڻ لاءِ معطلي جو حڪم ڏئي منع نامو جاري ڪيو هو، جنهن کي به گهڻو وقت ٿي ويو آهي.
صدر لغاري کي مليل رحم واري درخواست تي جڏهن آرمي چيف جا ڪمينٽ گهريا ويا هئا ته ان وقت جنرل ڪاڪڙ پنهنجي نوٽ ۾ چيو هو ته ”ميجر ارشد پاڪ فوج جهڙي منظم ۽ ساک واري اداري جي ساک خراب ڪري، جيڪو نقصان پهچايو، اها بحال ڪرڻ لاءِ انصاف جي تقاضا پوري ڪرڻ لاءِ ميجر ارشد کي مليل سزا گهٽ ڪرڻ جو جواز نٿو بڻجي.“
جڏهن ميجر ارشد کي ڦاهي جي سزا ٻڌائي وئي، تنهن وقت کان حڪومت ڦاهي جي سزا ختم ڪرڻ لاءِ قانون ۾ ترميم جو هڪ مسودو به تيار ڪيو هو، جيڪو معاملو مولوين جي مخالفت ۽ ڪجهه ٻين نامعلوم سببن ڪري دٻيل آهي. 1992ع ۾ جڏهن اڄوڪي وزيراعظم محترمه بينظير ڀٽو مخالف ڌر جي ليڊر هئي ته نويد قمر جي حلقي ۾ واقع ٽنڊو بهاول ۾ وڃي 9 بي گناهه شهيدن جي پونئرن سان عذر خواهي ڪندي واعدو ڪيو هئائين ته هوءَ اقتدار ۾ اچي کين انصاف ڏياريندي. محترمه بينظير ڀٽو کي غريبن جي دعائن ۽ ووٽن سان اقتدار ته ملي ويو، پر انهن ٽنڊو بهاول جي بي وس ۽ مجبور ماڻهن کي انصاف نه ملي سگهيو آهي.
افسوس ان ڳالهه جو به آهي ته حيدرآباد جي ضلعي انتظاميه خودسوزي ڪندڙ عورتن، سندن مائٽن ۽ همدردن خلاف ڪيس داخل ڪري، اخباري اطلاع موجب ڪجهه ماڻهن کي گرفتار به ڪيو آهي. عوام جي حفاظت ۽ خدمت لاءِ مقرر ڪيل ڪمشنر، ڊپٽي ڪمشنر ۽ ايس ايس پي حيدرآباد پنهنجي نااهلي ۽ عوام دشمن واري وحشي رويي تي شرمائڻ ۽ پشيمان ٿيڻ بدران خودسوزي ڪندڙ عورتن، سندن مائٽن ۽ همدردن کي برو ڀلو چئي رهيا آهن.
انصاف گهرڻ لاءِ مطالبن کان تنگ ٿي اعلان ڪري خودسوزي ڪرڻ واري ايڏي وڏي واقعي تي اسلام آباد ۽ راولپنڊي، جتي وفاقي حڪومت جو هيڊڪوارٽر، دنيا جي 100 ملڪن کان وڌيڪ ملڪن جا سفارتخانا، انساني حقن جي تنظيمن جون آفيسون ۽ ڀرواري شهر راولپنڊيءَ ۾ فوجي هيڊڪوارٽر پڻ آهي. انهن حساس شهرن ۾ هن واقعي جو ڪو خاص نوٽيس نه ورتو ويو آهي. جيتوڻيڪ هتان جي مقامي اردو ۽ انگريزي اخبارن سٺي ڊسپلي سان خبر ۽ تصوير شايع به ڪئي آهي. خير، انهن تي ڪهڙي ميار آهي، جڏهن سنڌ جي ووٽ تي ٻيو دفعو اقتدار ۾ ايندڙ پيپلزپارٽي جي حڪومت آهي ۽ ان جي سنڌي ميمبرن کي ڪو احساس نه ٿيو، ته پوءِ ٻين کي ڇا چئجي!!؟؟
(13 سيپٽمبر 1996ع)

هڪ ٻيو “ڀٽو ڪيس” هڪ ٻي ڀٽو حڪومت

هڪ ٻيو “ڀٽو ڪيس” هڪ ٻي ڀٽو حڪومت

مرتضيٰ ڀٽو جي قتل، صدر لغاري جي ورتل اپائن ۽ نواز-لغاري ملاقات ملڪ جي سياسي ڪن ۾ ڀونچال آڻي ڇڏيو آهي، جيتوڻيڪ سيلاب سبب مسلم ليگ جي ”حڪومت هٽايو، پاڪستان بچايو تحريڪ“ لڙهي ويئي هئي پر مرتضيٰ جي قتل کان پوءِ ڄڻ ته اپوزيشن کي هڪ اهم اشو ملي ويو، ويتر صدر لغاري پرڏيهه مان موٽڻ بعد مرتضيٰ جي قتل کان هڪ ڏينهن پوءِ 21 سيپٽمبر تي حڪومت جي صلاح کان سواءِ استعيفا ڏيندڙ ججن واري معاملي بابت سپريم ڪورٽ کي ريفرنس موڪليو. ٻئي ڏينهن ڪرپشن جي خاتمي لاءِ عدالتي احتسابي ڪميشن جي اپوزيشن واري رٿ جي حمايت ڪندي پارليامينٽرين کي خط لکيو ۽ ان جي 2 ڏينهن بعد مخالف ڌر جي ليڊر نواز شريف سان 3 سالن جي ڊگهي عرصي کان پوءِ پهرين ملاقات ڪري، پنهنجي اڳوڻي پارٽي جي سربراهه، وزيراعظم محترمه بينظير ڀٽو جي هينئن تي مڱ ڏريا آهن.
مرتضيٰ ڀٽو، نواز شريف ۽ قاضي حسين احمد آگسٽ 96ع ۾ ئي چوڻ شروع ڪيو هو ته سيپٽمبر جي آخر ۾ حڪومت بحران جو شڪار ٿيندي. آڪٽوبر ۾ صورتحال خراب ٿي ويندي ۽ نومبر تائين حڪومت جو رهڻ ناممڪن بڻجي ويندو. واقعي حڪومت سيپٽمبر جي آخر ۾ بحران جو شڪار ٿي آهي، پر معصوم مرتضيٰ ڀٽو کي پير پاڳاري جي ڪيل پيشن گوئي جي باوجود به اها خبر نه پئجي سگهي ته ان بحران پيدا ڪرڻ ۾ سندس ئي خون ٻارڻ طور استعمال ٿيندو. جيڪڏهن مير ، پير جي ان بيان جو جوش بدران هوش سان جائزو وٺي انتظام ڪري ها ته شايد هو 20 سيپٽمبر تي شهيد نه ٿئي ها. پير پاڳاري چيو هو ته ”هاڻي وقت وري ڀٽو خاندان جي فرد جي سر جي تقاضا ڪري ٿو.“ زال سان اختلافن ۽ طلاق کان پوءِ جيتوڻيڪ ”حضرت“ پير پاڳارو ڪجهه وقت لاءِ پيش گوئين واري ڊيوٽيءَ تان موڪل ڪري ويو هو، پر جيئن ئي صورتحال بهتر ٿي ته فخر سان جي ايڇ ڪيو جو ماڻهو هئڻ جي دعويٰ ڪندڙ پير پاڳاري پهرين پيشن گوئي ڀٽو خاندان جي سر جي ڪئي هئي. گاديءَ واري شهر جي باخبر حلقن جو چوڻ آهي ته وزيراعظم کي پنهنجي ڀاءُ جي پوليس مقابلي ۾ شهيد ٿيڻ جي خبر بيگم نصرت ڀٽو جي سيڪريٽري رخسانه بنگش ڏني، جنهن بعد بينظير ڀٽو نصير الله بابر کان تصديق پڇي ته بابر به معلوم ڪري ٻڌائڻ جو کيس آسرو ڏنو ۽ ڪجهه گهڙين کان پوءِ جنرل (ر) نصير الله بابر تصديق ڪئي. سرڪاري ادارن جن ۾ انٽيليجنس بيورو پڻ شامل آهي، تن وزيراعظم سان ته اهو بهانو ڪيو ته هو اها ڏک واري خبر سڌي طرح ٻڌائي سگهڻ جي جرئت نه پيا ڪن! هاڻ اهي ڳالهيون به کليون آهن ته مرتضيٰ ڀٽو جو هڪ دوست 20 سيپٽمبر تي 7 وڳي شام کان وزيراعظم جي مختلف ويجهن ساٿين کي چوندو رهيو ته ڪجهه ڪريو، خدا خير ڪري مرتضيٰ ڀٽو کي خطرو آهي. باخبر حلقن ٻڌايو ته مرتضيٰ جي ان خيرخواهه، ڊاڪٽر ظفر نيازي، آمنا پراچا ايڊووڪيٽ ۽ رخسانا بنگش کي به فون ڪيو پر هنن خبر ناهي ته ڇو اڳتي ڳالهه ڪرڻ جي همت نه ٻڌي. اهڙو اطلاع ڏيندڙ همراهه اڄڪلهه غائب آهي. کيس ڪارين واسڪوٽين وارا ڳولي رهيا آهن، سندس زندگيءَ کي به خطرو آهي. جيڪڏهن ان کي ڪنهن جي هٿان ”فطري موت“ ملي به ويو، ته به مرتضيٰ ڀٽو جي خون جا تمام گهڻي ڄاڻ رکندڙ ۽ ذري گهٽ اکين ڏٺا شاهد ختم نه ٿي سگهندا، ڇو ته نصير الله بابر، آءِ بي جو چيف مسعود شريف، ڊي آءِ جي ڪراچي شعيب سڊل، ايس ايس پي واجد دراني، اي ايس پي شاهد حيات خان، ايس ايڇ او حق نواز سيال ۽ هڪ درجن کان وڌيڪ ڪلفٽن ٿاڻي جا اهي سپاهي به اهڙا شاهد آهن جن کي گهڻو ڪجهه معلوم آهي، وقت اچڻ تي شاهد ۽ سلطاني شاهد ٿي بيهندا.
مرتضيٰ ڀٽو جي قتل کان صرف هڪ ڏينهن اڳ ذوالفقار ڀٽو کي ڦاهي ڏياريندڙ واعده معاف گواهه مسعود محمود، دبئي ۾ دل جو دورو پوڻ سبب 19 سيپٽمبر خميس ڏينهن فوت ٿي ويو. جنهن کي دبئي ۾ ئي دفن ڪيو ويو آهي. قصوري ڪيس ۾ ملزم طور نامزد مسعود محمود جيڪو ذوالفقار ڀٽو وارن ڏينهن ۾ فيڊرل سيڪيورٽي فورس (ايف ايس ايف) جو سربراهه هوندو هو، اهو ضياءُ الحق کان مال وٺڻ بعد ملزم مان ڦري سلطاني شاهد بڻيو ۽ اکين ڏٺي شاهد طور ذوالفقار ڀٽو خلاف شاهدي ڏيندي چيو هو ته قصوري کي قتل ڪرڻ جو حڪم ڀٽو ڏنو هو. ان ئي مستند شاهديءَ جي بنياد تي ذوالفقار ڀٽو کي ڦاهي ملي هئي. جنهن بعد مسعود محمود آمريڪا شفٽ ٿي ويو هو. سندس پٽ بعد ۾ دبئي ۾ شفٽ ٿي آيو. تازو پٽ سان ملڻ جڏهن آمريڪا مان مسعود محمود دبئي آيو ته دل جو دورو پوڻ ڪري مري ويو. ڪالهه جو مسعود مجبور، فطري عمر پوري ڪري مري ويو. اڄ جا مسعود محمود ڪجهه گهڻيرا آهن.
ڪجهه مهينا اڳ لاهور هاءِ ڪورٽ ۾ هڪ شهري شهيد ڀٽو ڪيس ٻيهر هلائڻ لاءِ درخواست ڏني هئي. ان درخواست تي اڄ تائين ڪو به فيصلو نه ٿيو آهي ۽ ان ڪيس جو اڪيلو زندهه شاهد مسعود ئي بچيو هو، جيڪو پڻ مري ويو. جنهن جي ٻئي ڏينهن تي شهيد ڀٽو جو ڪيس ٻيهر هلائڻ جو مطالبو ڪندڙ ۽ شهيد ڀٽو جي قاتلن کي پارٽي ۽ حڪومت مان ڪڍڻ واري مسئلي تي ڀيڻ سان اختلاف ڪري ڌار سياسي جدوجهد ڪندڙ مير مرتضيٰ به قتل ٿي ويو. ان سان گڏ ئي شهيد ڀٽو ڪيس ٻيهر هلائڻ جو مطالبو ڪندڙن ۽ اکين ڏٺن شاهدن جو ته انت اچي ويو پر مرتضيٰ قتل ڪيس جو حشر ان ڪري اهڙو نه ٿيندو، جو هڪ ته هن وقت ضياءُ الحق اقتدار ۾ ناهي، ٻيو ته هي تازو سانحو آهي جنهن جا سڌا يا اڻ سڌا گواهه نصير الله بابر کانسوءِ باقي سڀ نوجوان آهن.
جيتوڻيڪ وزيراعظم چٽن لفظن ۾ چيو آهي ته کيس پنهنجي ڀاءُ جا قاتل کپن، پر واقعي جي ڳجهارت ڀڃڻ بدران مرتضيٰ قتل ڪيس بابت گاديءَ واري شهر ۾ هيڊڪوارٽر وارن ٻن ڳجهين ايجنسين وچ ۾ جنگ هلي رهي آهي.
المرتضيٰ تي لاڙڪاڻي ۾ فائرنگ ڪندڙ ٽيم جي سربراهي ساڳيو واجد دراني ڪري رهيو، جيڪو مرتضيٰ کي قتل ڪندڙ پوليس پارٽيءَ جي ضلعي جو سربراهه (ايس ايس پي) هو. المرتضيٰ تي فائرنگ ڪندڙ پوليس وارن جي رائيفلن جي نالين مان نڪرندڙ موت مار گولين جو نشانو بيگم نصيرت ڀٽو جي ڇاتي هئي. جيڪڏهن بيگم ڀٽو کي بچائڻ لاءِ ڍال بڻجندڙ سندس ڪارڪن اڳيان نه اچي ها ته شايد ڌيءُ جي حڪومت ۾ ماءُ مري وڃي ها. قدرت شايد نصرت ڀٽو کي اڃا ارڏي پٽ جي صدمي لاءِ زندهه رکيو هو. ان وقت به نصيرالله بابر جي اهائي ٻولي هئي ته المرتضيٰ ۾ ”را“ جا ايجنٽ هئا. اڄ جڏهن مرتضيٰ ڀٽو شهيد ٿي ويو ته به نصيرالله بابر چوي پيو ته مرتضيٰ جا باڊي گارڊ ”را“ جا ايجنٽ هئا. جن کي پوليس پڪڙڻ پئي چاهيو. جيتوڻيڪ وزيراعظم هر هر پئي چوي ته مرتضيٰ ڀٽو کي سازش هيٺ ٽارگيٽ بڻائي قتل ڪيو ويو آهي پر پوءِ به نصيرالله بابر چوي پيو ته نه مرتضيٰ اتفاقي طور پوليس مقابلي ۾ مري ويو آهي. ٻنهي مان ڪنهن جو بيان درست آهي، ان جو تعين اڃا نه ٿي سگهيو آهي.
مرتضيٰ ڀٽو جي قتل بابت جوڙيل عدالتي تحقيقاتي ڪميشن ڏسون ته ڇا ٿي رپورٽ ڏئي؟ اهو به ڏسڻو آهي ته مير جي ڀيڻ محترمه بينظير ڀٽو، جنهن جو سياسي ڪيريئر پڻ داءُ تي لڳل آهي، اهو بچائڻ ۽ ڀاءُ جي قاتلن جي نشاندهي ڪرڻ سان گڏ انهن کي سزا ڏيارڻ ۾ ڪامياب وڃي ٿي يا نه. جيڪڏهن وزيراعظم ان ڪم ۾ ناڪام وئي ته سندس سياسي ڪيريئر کي ڪڏهن به پورو نه ٿي سگهڻ جيترو نقصان ٿيندو ۽ عوام اعجازالحق وانگر هن کي طعنا، مهڻا ۽ ميارون ڏئي سندس جيئڻ به جنجال ڪري ڇڏيندو. ماڻهن جي مهڻن جو اعجازالحق تي ته گهڻو اثر نه ٿيو آهي پر شايد بينظير ڀٽو ان وانگر ڪنڌ کڻي نه جي سگهندي. ضياءُ الحق جي مرڻ بعد اعجاز الحق اقتدار ۾ رهي به پيءُ جي قاتلن کي وائکو ڪري سندن خلاف ڪارروائي ۾ ناڪام رهيو. جيتوڻيڪ هن ڪافي دفعا پريس ڪانفرنسن ۽ جلسن ۾ به چيو آهي ته هن کي پنهنجي والد جي قاتلن جي خبر آهي.
وزيراعظم بينظير ڀٽو جي ان ڳالهه سان اسان سئو سيڪڙو متفق آهيون ته مرتضيٰ کي سازش هيٺ قتل ڪيو ويو آهي. ڇو ته واقعي مهل مان هڪ دوست سان گڏ ڊفينس کان موٽندي ڪلفٽن هيلي پيڊ واري ٽه واٽي کان جڏهن ٻن تلوارن واري چوڪ ڏانهن اچڻ چاهيو پئي ته پوليس وارن اهو روڊ سوا ستين وڳي شام کان ئي بلاڪ ڪري ڇڏيو هو. اسان کي به موٽايو ويو ۽ اسان بلاول هائوس واري چوڪ کان ڦري بوٽ بيسن وٽان ٿي، شان سرڪل واري چوراهي کان مين ڪلفٽن روڊ تي آياسين. جنهن بعد سوا نائين وڳي خبر ملي ته مرتضيٰ پوليس مقابلي ۾ سخت زخمي ٿي پيو آهي، جيڪڏهن واقعي مرتضيٰ ڀٽو جو قتل رٿيل نه هو، ته پوءِ سوا ستين وڳي کان پوءِ ڪلفٽن هيلي پيڊ واري ٽه واٽي کان هيٺ لهي ٻن تلوارن ڏانهن 70 ڪلفٽن جي ڀر مان ايندڙ روڊ تي ٽريفڪ ڇو بلاڪ ڪئي وئي هئي؟ محترمه بينظير ڀٽو چئي رهي آهي ته مرتضيٰ ڀٽو اصول پسند ماڻهو هو. اها ڳالهه مرتضيٰ ڀٽو به چوندو هو ته وزيراعظم منهنجي ڀيڻ آهي، ان سان اختلاف اصولن جي بنياد تي آهن. هو چوندو هو ته مان چاهيان ٿو ته شهيد جي پارٽيءَ ۾ شهيد ڀٽو جا غدار ۽ قاتل نه هجن پر بينظير ڀٽو ان معاملي تي مصلحت جو شڪار آهي. مرتضيٰ ڀٽو انهن ئي اصولن جي بنياد تي ڀيڻ کان ڌار ٿي جدا سياسي جدوجهد شروع ڪئي. خبر ناهي مرتضيٰ جي ان اصول پسنديءَ کي وزيراعظم 20 سيپٽمبر کان اڳ ڇو نه تسليم ڪيو هو؟ 26 سيپٽمبر تي شهيد ڀٽو ڪاميٽيءَ پاران سوڳ جو سڏ ڏيندي هڙتال جي اپيل ڪئي وئي. ان اپيل جي ايم ڪيو ايم سميت اڪثر جماعتن حمايت ڪئي پر سرڪاري پيپلزپارٽيءَ مخالفت ڪئي. مرتضيٰ ڀٽو جي شهادت کي هڪ هفتو به نه گذريو هو، ته به وزيراعظم آمريڪا جو رٿيل پرڏيهي دورو ملتوي نه ڪيو؟ اهي اهڙا سوال ۽ خيال آهن جيڪي تمام گهڻا مونجهارا پيدا ڪن ٿا. مرتضيٰ جي وحشياڻي قتل تي ملڪ جي هر هڪ شخص کي افسوس آهي. مير جو قتل اڃا تائين هڪ ڳجهارت بڻيل آهي. هيستائين سامهون آيل ڳالهيون الزام ۽ قياس آرائيون آهن. حقيقت ڇا آهي؟ اهو معلوم ڪرڻ حڪومت، ”سرخن“ ۽ پريس لاءِ هڪ وڏو چئلينج آهي!
صدر لغاري، مرتضيءَ ڀٽو جي مرڻ سان گڏوگڏ لڳاتار جيڪي اپاءُ ورتا آهن، اهي حڪومت لاءِ ايئن ئي مورچا بند پوليس وارن جو گهيرو پيا لڳن. جنهن ۾ مرتضيٰ ڀٽو ڦاٿو هو. ضياءُ الحق جي ظلم ۽ عذاب آڏو، وڏيرو هجڻ جي باوجود به سياسي ايمان نه بدلائيندڙ فاروق لغاري نه صرف بلوچ آهي پر پ پ جو سابق جيالو پڻ آهي. پ پ اڳواڻن جو چوڻ آهي ته جي پراڻي پرسنل رڪارڊ جاچڻ کان پوءِ ان نتيجي تي پهچبو ته هن جو اهو مرڪ ناهي، جو ايڏي وڏي سانحي ۽ ٽريجڊيءَ جو شڪار بينظير ڀٽو، جنهن جي اکين جا اڃا لڙڪ ئي خشڪ نه ٿيا آهن ته کيس ڦاسائڻ لاءِ ايڏو ڄار وڇائجي. جنهن مان بينظير نڪري ئي نه سگهي، اهو ممڪن نٿو لڳي. صدر جي ورتل لڳاتار اپائن مان اهو به تاثر ملي ٿو ته هو جيڪو ڪجهه ڪري رهيو آهي، شايد پنهنجي مرضيءَ سان نه پيو ڪري، پر سوال اهو آهي ته لغاري اهو سڀ ڪجهه ڇو پيو ڪري؟ هن وٽ معقول جسٽيفڪيشن به ٿي سگهي ٿي. نواز شريف سان ملاقات کان پوءِ صدر سان ڪيل ڳالهيون ايڏي سخت لهجي ۾ خود ميان صاحب به پريس بريفنگ دوران نه ٻڌائي سگهيو، جهڙيون تيرن جهڙيون تکيون ڳالهيون ايوان صدر مان جاري ڪيل بيان ۾ نواز شريف جي حوالي سان چيون ويون آهن. نواز-صدر ملاقات کان پوءِ ته بي بي نواز گيم ختم ٿيندڙ لمحن ۾ پهچي رهي آهي. نواز شريف وننگ اسٽروڪ لڳائڻ لاءِ لوزبال تي ڇڪو هڻڻ لاءِ ڪيريز کان ٻاهر نڪري چڪو آهي ۽ بالر به ايمپائر ڪراس ڪري بال اڇلائڻ لاءِ هٿ مٿي ڪري چڪو آهي. بي بي ميچ هارائي رهي آهي. جنهن ۾ تمام ٿوري دير آهي.
(6 آڪٽوبر 1996ع)

حڪومت وٽ وقت گهٽ ۽ شيڊول تنگ آهي

حڪومت وٽ وقت گهٽ ۽ شيڊول تنگ آهي

گاديءَ واري شهر جا باخبر حلقا چئي رهيا آهن ته هلندڙ مهيني آڪٽوبر جا پڇاڙڪا ارڙهن ڏينهن انتهائي اهم آهن. انهن ڏينهن ۾ حڪومت هٽڻ سميت ڪا به وڏي تبديلي واقع ٿي سگهي ٿي. 20 سيپٽمبر تي مرتصيٰ ڀٽو جي رٿيل قتل سان گڏوگڏ صدر لغاريءَ پاران حڪومت خلاف کنيل جارحاڻا قدم جيتوڻيڪ 28 سيپٽمبر تي صدر وزيراعظم ملاقات سبب اڳتي وڌڻ کان رڪجي ويا هئا ۽ محترمه ڀٽو کي آمريڪا جو دورو ڪري واپس اچڻ تائين ليز ملي هئي. جنهن جو سبب اهو ٻڌايو پئي ويو ته من محترمه ڪجهه حاصل ڪرڻ ۾ ڪامياب ٿي وڃي. هاڻ به اهي خبرون اچي چڪيون آهن ته آءِ ايم ايف قرض ڏيڻ کان جواب ڏنو آهي. نواز شريف جو بيان شايع ٿيو آهي ته بينظير جو آمريڪي دورو ناڪام ويو آهي. هوءَ ڪجهه به حاصل ڪرڻ ۾ ڪامياب نه ٿي آهي. وزيراعظم هن وقت لنڊن ۾ آهي، پر هي ڪالم ڇپجڻ تائين محترمه وطن پهچي چڪي هوندي.
وطن پهچڻ شرط هوءَ صدر سان ملاقات ڪندي ۽ ڪرپشن جي خاتمي لاءِ ڪجهه وزيرن ۽ ”ٽاپ موسٽ سينيئر 20 بيوروڪريٽن“ کي هٽائڻ جو جيڪو هوءَ پرڏيهه وڃڻ وقت واعدو ڪري وئي هئي، ان تي عمل ڪرڻ بابت ڳالهائيندي. ڏسڻو اهو آهي ته وزيراعظم پنهنجي ويجهن ساٿين، احمد صادق کان وٺي حسين حقانيءَ تائين ”ڪاوش“ ۾ ڇپيل لسٽ وارن ڪرپشن جو الزام لڳل بيورو ڪريٽن کي هٽائي ٿي يا نه، باخبر حلقن جو چوڻ آهي ته جيڪڏهن محترمه پنهنجي اقتدار جو گهيرو تنگ ٿيندي محسوس ڪيو ته هوءَ ڪا به قرباني ڏيڻ کان نه ڪيٻائيندي. سوال اهو آهي ته جيڪڏهن وزيراعظم انهن بيورو ڪريٽن کي هٽائي به ڇڏيو ته ڇا وري کانئس ٻيو مطالبو نه ٿيندو؟ ان بابت به ڄاڻو حلقا چون ٿا ته صدر صاحب کي مطالبن جي ڊگهي فهرست ملي وئي آهي. جنهن کي ڏسندي مطالبا پڙهندو ويندو. امڪان اهي آهن ته وزيراعظم کان ڪرپٽ بيورو ڪريٽن خلاف قدم کڻائي بعد ۾ ڪرپشن جي خاتمي لاءِ عدالتي احتسابي ڪميشن جي قيام جو مطالبو مڃرائڻ لاءِ دٻاءُ وڌايو ويندو، جنهن بعد کيس اعتماد جو ووٽ وٺڻ لاءِ به چيو ويندو. اهو سمورو ڪم 12 آڪٽوبر کان 3 نومبر تائين شيڊول مطابق ٿيڻو آهي. ان عرصي دوران راجا ظفرالحق جي سربراهيءَ ۾ صدر سان اپوزيشن جو وفد ملاقات ڪندو. قاضي حسين احمد ۽ پ پ شهيد ڀٽو جو وفد به ملندو. جماعت اسلاميءَ جا 3 قومي اسيمبلي جا ميمبر ۽ هڪ سينيٽر استعيفيٰ به ڏيندا ۽ 24 آڪٽوبر تي قاضي حسين جي سربراهيءَ ۾ جماعت اسلاميءَ جا ڪارڪن اسلام آباد ڏانهن مارچ به ڪندا. گذريل ڀيري جڏهن جماعت وارن مارچ ڪيو هو ته سندن 2 ڪارڪن مارجي ويا هئا. پوليس جي گولين، شيلن ۽ لٺين جي باوجود به بک تي جماعت وارا 6 ڪلاڪ روڊ تي موجود هئا. هن ڀيري هر هڪ جماعتي کي روٽ (ٿلهي ۽ مٺي ماني) پچرائي، ڀڳڙا ۽ ڳڙ به گڏ کڻي اچڻ لاءِ چيو ويو آهي. ٿي سگهي ٿو ته افغان ۽ ڪشمير جهاد ۾ گوريلا ٽريننگ وارا مجاهد به اچن. هن دفعي جيڪڏهن پوليس وارن تڪڙ ڪئي ته اڳ وانگر صرف هڪ پاسي جا ماڻهو نه مرندا، پر ٻنهي ڌرين جو نقصان ٿيندو.
اهڙي صورتحال کي منهن ڏيڻ لاءِ حڪومت وٽ وقت گهٽ ۽ شيڊول تنگ آهي. مٿئين امڪاني صورتحال بابت هڪ وفاقي وزير سان جڏهن ڪچهري ٿي ته هن چيو ”مهلون مڙسن تي اينديون آهن. وزيراعظم موٽي اچي ته مشورو ڪري صورتحال کي منهن ڏيڻ لاءِ حڪمت عملي جوڙينداسين.“ هن جو چوڻ هو ته صدر لغاري جي بدليل لهجي پويان پڻ هڪ پسمنظر آهي. الله ڪندو خير ٿي ويندو. مون چيو ته رڳو دعا سان ڪم ڪو نه هلندو. هن ٻڌايو ته ”اسان به سياسي مارڪيٽ ۾ ويٺا آهيون. صدر کي اعتماد جو ووٽ وٺڻ جو حڪم ڏيڻ جو موقعو نه ڏينداسين. اهو به ممڪن آهي ته وزيراعظم خود اعتماد جو ووٽ وٺي. ڇو ته ان سان فائدو اهو ٿيندو ته جيڪڏهن اسان جي حڪومت هٽائڻ لاءِ ڪو ٻيو قدم کنيو به ويو ته اسان عوام وٽ اها فرياد کڻي وينداسين ته، ڏسو! اسان اعتماد جو ووٽ به ورتو، اڪثريت اسان جي حق ۾ هئي پوءِ به اسان جي حڪومت خلاف سازش ٿي آهي.“
حڪومت جي ويجهن حلقن جو چوڻ آهي ته اهو به ممڪن آهي ته ايندڙ ڪجهه ڏينهن ۾ مير مرتضيٰ ڀٽو جي قتل واري الزام ۾ ڊي آءِ جي ڪراچي شعيب سڊل، ايس ايس پي واجد دراني ۽ اي ايس پي شاهد حيات کي معطل ڪري گرفتار ڪيو وڃي ۽ کين صفائيءَ لاءِ تحقيقاتي ٽربيونل آڏو پيش ڪيو وڃي. هن وقت حڪومت لاءِ 2 آپشن آهن. هڪ اهو ته جاچ ٽربيونل چارجز فريم ڪري ته پوءِ واسطيدار ملزمن کي گرفتار ڪيو وڃي ۽ ٻيو آپشن اهو آهي ته انهن کي اڳ ۾ ئي معطل ڪري پوليس ڪسٽڊي ۾ ورتو وڃي. شروع ۾ ته پهرئين آپشن تي عمل ڪرڻ جو فيصلو ڪيو ويو هو، پر موجوده صورتحال کان پوءِ ٻئي آپشن تي ترت عمل ڪرڻ لاءِ سوچيو پيو وڃي.
مرتضيٰ قتل ڪيس بابت گورنر ڪمال اظفر جيڪا رپورٽ صدر کي موڪلي آهي، تنهن ۾ پوليس تي چارجز فريم ڪيون ويون آهن، جيڪا ڳالهه اخبارن ۾ شايع به ٿي آهي. گورنر ڪمال اظفر واري رپورٽ جي هيستائين اڻ ڇپيل حصي ۾ اهو به چيو ويو آهي ته ”قتل وارن ڏينهن ۾ مان (ڪمال اظفر) ٻاهر هئس. ايڪٽنگ گورنر غوث بخش مهر هو. جنهن کي مرتضيٰ ڀٽو جي پوليس مقابلي ۾ زخمي ٿيڻ جو اطلاع سوا ٻارهين وڳي رات جو ان وقت مليو، جڏهن مرتضيٰ ڀٽو وفات ڪري چڪو هو. قائم مقام گورنر کي مرتضيٰ جي مرڻ واري خبر به مرتضيٰ جي موت کان هڪ ڪلاڪ پوءِ ملي. گورنر پنهنجي رپورٽ ۾ مرتضيٰ جي قتل جو الزام پوليس تي ته لڳايو آهي، پر اهو به چيو آهي ته، ”پوليس کان مس هئنڊنلنگ ٿي آهي.“
بچاءَ وارو وزير ۽ محترمه جو ڀروسي جوڳو ساٿي شعبان ميراڻي جيڪو پڻ واقعي واري رات ڪراچيءَ ۾ هو، تنهن بيان ڏنو هو ته مرتضيٰ جي قتل جي خبر کيس 21 سيپٽمبر تي صبح جو ملي. اها ڳالهه شڪ جي ڪڪر هيٺ آهي ته ملڪ جي سڀ کان وڌيڪ اهم ”بچاءَ کاتي“ جنهن ۾ فوج ۽ ڪيتريون ئي ڳجهيون ايجنسيون به اچي وڃن ٿيون، ان کاتي جي وزير ميراڻي صاحب کي ڪٿي اڳ ۾ خبر نه هجي؟ باخبر حلقا اهو به چئي رهيا آهن ته جهڙي طرح ضياءُ الحق سان گڏ آمريڪي سفير رابرٽ رافيل مئو هو ته ان جي موت جي خبر سندس زال جيڪا پڻ آمريڪا جي اسٽيٽ ڊپارٽمينٽ ۾ ڪم ڪندي هئي ۽ حڪومت ۾ شامل هئي، تنهن کي اڳواٽ پئجي چڪي هئي. اهڙي طرح ڪجهه ماڻهن کي مرتضيٰ جي مرڻ واري سازش جو به اڳ ۾ علم يا اندازو هو. جيتوڻيڪ مرتضيٰ جي مرڻ کي هي سٽون لکجڻ تائين 16 ڏينهن گذري چڪا هوندا پر اڃان تائين واضح اشارن جي باوجود به مجرم ته ٺهيو، پر ملزمن خلاف به حڪومت ڪارروائي ۾ ناڪام وئي آهي. مير جي ڀيڻ جي وزيراعظم هجڻ جي باوجود به ملزمن خلاف ڪارروائي ۾ دير تي، ملڪ وانگر گاديءَ واري شهر جي سياسي ۽ صحافتي حلقن ۾ پڻ حيرت ظاهر ڪئي پئي وڃي.
حڪومت هٽجڻ بابت نواز شريف پنهنجي ويجهن سياسي ۽ ذاتي دوستن کي اهو زور ڏئي چئي رهيو آهي ته آڪٽوبر جا پويان 3 هفتا انتهائي خطرناڪ آهن. نواز شريف جي هڪ ويجهي ساٿي ٻڌايو ته ميان صاحب واضح طور تي صدر ۽ پاور ڪاريڊور ۾ اهميت رکندڙ ٻين ڌرين کي چئي ڇڏيو آهي ته ”تبديلي اسيمبلي اندر نه پر اسيمبلي ٽوڙي آندي وڃي. نگران حڪومت جوڙي سپريم ڪورٽ ۾ نظريه ضرورت هيٺ صدر ريفرنس موڪلي نگران حڪومت جي مدت 2 سال ڪرائي. ان عرصي دوران نگران حڪومت غير جانبدار بنيادن تي ملڪ جي سمورن سياستدانن ۽ بيورو ڪريسيءَ جو احتساب ڪري ڦرلٽ واري رقم واپس ڪرائي ۽ پوءِ اليڪشن ڪرائي وڃي.“ نواز شريف جي ان ساٿي وڌيڪ ٻڌايو ته ”موجوده حالتن ۾ جيڪڏهن اسيمبليءَ اندر تبديليءَ جي ڪا به ڪوشش ٿي ته ان سان بدترين هارس ٽريڊنگ ٿيندي.“ نواز شريف جو چوڻ آهي ته ”اسيمبليءَ اندر تبديليءَ سان ڪرپشن ٿيندي ۽ ٻيو ته مان داءُ لڳائڻ جي موڊ ۾ ناهيان.“ جيڪڏهن اسيمبليءَ ۾ تبديل آئي به ته کيس ڪهڙو فائدو ٿيندو. ان سان احتساب نه ٿي سگهندو ۽ ايندڙ اليڪشن واري خرچ جي رقم به وقت کان اڳ کپي ويندي.
چيف جسٽس سجاد علي شاهه جڏهن کان چيف جسٽس ٿيو آهي، ته عام طرح تڏهن کان ۽ خاص طرح 1995ع جي پوئين ڪوارٽر کان عدليا جو رول اسان جي معاشرتي سيٽ اپ ۽ پاور اسٽرڪچر ۾ جاندار بڻيو آهي. اهم فيصلن سان گڏ نوان نوان ٽرم به متعارف ٿيا آهن. مثال طور جڏهن ججن جي ڀرتي وارو فيصلو آيو ته وزيراعظم محترمه بينظير ڀٽو ”جوڊيشل مارشل لا“ جو ٽرم ڏنو. اڄڪلهه جڏهن نگران حڪومت جي مدت سپريم ڪورٽ ذريعي وڌائڻ جي ڳالهه هلي پئي ته ان کي جيڪڏهن اسان ”جوڊيشل مينڊيٽ“ چئون ته غلط نه ٿيندو. هن ملڪ ۾ هونئن به ڪافي اڻ ٿيڻا واقعا ۽ سانحا ٿيندا رهيا آهن. جيڪڏهن ڪرپشن جي خاتمي ۽ احتساب جهڙي عظيم ڪم لاءِ جوڊيشل مينڊيٽ ذريعي ٻن سالن واري نگران حڪومت قائم ڪئي وئي ته ان جا جمهوري پارلياماني نظام تي مثبت اثر پوندا.
وزيراعظم محترمه بينظير ڀٽو آچر 8 آڪٽوبر تي وطن پهچي رهي آهي. اقتدار جي ايوانن ۾ سندس واپسيءَ لاءِ شدت سان ٿيندڙ انتظار جيتوڻيڪ آءِ ايم ايف پاران قرض کان جواب ڏيڻ وارين خبرن بعد انهن حلقن منجهان ختم ٿي ويو آهي، جن لاءِ ڪجهه اچڻ جي اميد هئي. پر وزيراعظم جي ويجهن ساٿين جو انتظار بدستور جاري آهي، جن کي اڃان ڪجهه ڏينهن جهنڊي ۽ ڏنڊي واري گاڏي سان گڏ گذارڻو آهي. وزيراعظم ساڳئي تتل ڌرتيءَ تي پنهنجا پير کوڙيندي، جيڪا هوءَ گرم حالت ۾ ڇڏي وئي هئي. اڌ ۾ ڇڏيل اڻ نبريل ايجنڊا هٿ ۾ کنئي ويندي ۽ ڳالهه اتان ئي شروع ٿيندي جتان ٽٽي هئي.
(6 آڪٽوبر 1996ع)

چپ چپات ۾ پرڏيهه ويندڙ ڪهڙو منظر

چپ چپات ۾ پرڏيهه ويندڙ ڪهڙو منظر
ڇڏي ويا آهن

اڄ 20 آڪٽوبر تي مرتضيٰ ڀٽو جي شهادت کي هڪ مهينو پورو ٿيو آهي. اڃان تائين قاتلن جو ڪو پتو پئجي نه سگهيو آهي. وڏي وٺ وٺان کان پوءِ صرف واجد درانيءَ کي معطل ڪري پوليس جي حراست ۾ ورتو ويو آهي. گاديءَ واري شهر ۾ اهو به چوٻول آهي ته ستار ڪيريو سان گڏ واجد دراني ڪراچيءَ مان ٻارن ٻچن سوڌو پرڏيهه روانو ٿي رهيو هو، ته کيس ايئرپورٽ تان موٽايو ويو ۽ پوءِ ڊي آءِ جي انسپيڪشن ۽ انڪوائري ڪراچي محمدا قبال جي ابتدائي تحقيقاتي رپورٽ بعد واجد درانيءَ کي معطل ڪيو ويو آهي.
ڊي آءِ جي ايم اقبال جيڪا سنڌ حڪومت کي مرتضيٰ سانحي بابت رپورٽ ڏني، اها سيد عبدالله شاهه وزيراعظم محترمه بينظير ڀٽو کي پهچائي ڇڏي آهي ۽ سنڌ جي آءِ جي ساڳئي رپورٽ نصير الله بابر کي به ڏني آهي. ان رپورٽ ۾ چيو ويو آهي ته ”ڪلفٽن سانحي جي آپريشن جو نگران ايس ايس پي واجد دراني هو، هن جي غلط رٿابنديءَ واري آپريشن Ill planned operation سبب مرتضيٰ ڀٽو مارجي ويو. دراني ڄاڻي واڻي هڪ جونيئر آفيسر اي ايس پي شاهد حيات کي اڳواٽ بريفنگ کانسواءِ اوچتو سڄو ٽاسڪ ڏنو.“ رپورٽ ۾ چيو ويو آهي ته 8.55 تي فائرنگ شروع ٿي، مرتضيٰ ڀٽو جي حامين ۽ پوليس جي دوبدو فائرنگ ۾ مرتضيٰ مري ويو. اهو سڄو لقاءُ واجد دراني ٻن تلوارن واري چوڪ تي واقع ٽريفڪ پوليس چوڪيءَ وٽان ڏسندو رهيو. ڊي آءِ جي پنهنجي رپورٽ ۾ ڄاڻايو آهي ته مسٽر دراني، جو ڏنل ابتدائي بيان غلط بيانيءَ تي مشتمل هو. هن ڪوڙ ڳالهائيندي حقيقت لڪائڻ جي ڪوشش ڪئي. ان ڪري هن خلاف efficiency and diciplinaryاهليت ۽ نظم و ضبط وارن قاعدن موجب ڪارروائي ڪري کيس معطل ڪيو وڃي. هن رپورٽ ۾ شعيب سڊل جو ذڪر ئي ناهي.
ڊي آءِ جي ايم اقبال جي مختصر رپورٽ ۾ گهڻن سوالن جا جواب ڄاڻي واڻي نه ڏنا ويا آهن. واجد دراني ڪير آهي، ڪٿان جو آهي؟ ان بابت مون جڏهن تحقيقات ڪئي ته سندس ٻن ساٿين سان ملاقات ٿي، هڪ سندس ننڍپڻ جو دوست ۽ ٻيو هن جو پوليس سروس دوران باس رهيو آهي. انهن وٽان مليل معلومات مطابق واجد درانيءَ جو پروفائيل هن طرح آهي: ”واجد دراني، حاجي محمد الياس جو پٽ آهي. هو 26 مئي 1952ع ۾ ڄائو هو. دراني اسلاميه ڪاليج لاهور، گورنمينٽ ڪاليج لاهور ۽ اشرف ڪيمبرج اسڪول لاهور ۾ تعليم حاصل ڪئي آهي. هن 1975ع ۾ ايم اي ٿرڊ ڪلاس ۾ پاس ڪئي. جڏهن ته بي ايس سي سيڪنڊ ڪلاس ۾ ڪئي اٿائين. هن جو اصل گهر سمن آباد لاهور ۾ آهي. سندس والد سنڌ جي هاڻوڪي تعليم واري وزير آغا سراج جي والد جو منشي به رهيو آهي. دراني انگريزي، اردو، پنجابي ۽ سنڌي روانيءَ سان ڳالهائيندو آهي. هن وٽ ڊوميسائيل شڪارپور سنڌ جو به آهي. واجد دراني ٽيبل ٽينس ۽ شطرنج جو رانديگر آهي. هو گاڏي تيز هلائڻ ۽ باغباني جو شوقين آهي. اسان وٽ تيز ڊرائيونگ ڪندڙ کي هوشيار سڏيو ويندو آهي پر دنيا جي ترقي يافته ملڪن ۾ تيز ڊرائيونگ منفي پهلو ڄاتو ويندو آهي ۽ ڪو به سنجيده ماڻهو اهو شوق نه رکندو آهي. هن پوليس ٽريننگ دوران ”نظريات پاڪستان“ واري مضمون ۾ 5 مارڪن مان صرف هڪ مارڪ حاصل ڪئي هئي. هو سوشل ڊولپمينٽ سبجيڪٽ ۾ غير حاضر رهيو هو. واجد دراني 1989ع کان 90ع تائين پيپلزپارٽيءَ جي پهرئين دور ۾ نوابشاهه ۾ رهيو. ان دوران هن جي ستار ڪيريو سان گهاٽي سنگت ٿي وئي هئي ۽ ستار جي معرفت آصف زرداريءَ جو دوست به ٿي ويو. ملڪ اسد سڪندر سان به ڪيريو جي معرفت مليو. جڏهن ته آغا سراج هن جو پراڻو سنگتي آهي. 1993ع ۾ دراني سکر ۾ رهيو. 94-95ع ۾ جڏهن وري پيپلزپارٽيءَ جي حڪومت هئي ته هن کي ستار ڪيريو نوابشاهه بدلي ڪرائي آيو. هو لاڙڪاڻي، بدين، حيدرآباد ۽ دادو ۾ به رهيو. جڏهن دادو ۾ هو ته نبن خان لنڊ ۽ اسد سڪندر وٽ ڏاڍو ايندو ويندو هو. جولاءِ 1995ع ۾ هن کي ڪراچي بدلي ڪيو ويو. سندس اعليٰ عملدار جيڪي رهيا آهن، انهن ۾ آفتاب نبي، نياز احمد صديق، غلام محمد ملڪاڻي ۽ سيد محب اسد (سڀ ڊي آءِ جي طور) شامل آهن. جڏهن ته آءِ جي طور هن جا باس رهندڙ آغا سعادت علي شاهه، بشير صديقي، افضل شگري جي معين الدين وغيره شامل آهن. سندس هڪ اعليٰ آفيسر ٻڌايو ته درانيءَ ۾ رهنمائي جي صلاحيت آهي. هو ذمي ۾ مليل ڪم خوش اسلوبيءَ سان نڀائيندو آهي. درانيءَ جو پبلڪ سان رويو ڏاڍو سخت هوندو هو. لياري ڪراچيءَ ۾ پوسٽنگ دوران هن ڊرگ مافيا خلاف ڪارروائي ڪري نالو ڪمايو هو. واجد درانيءَ جو پڳ مٽ يار ستار ڪيريو هن وقت ملڪ کان ٻاهر وڃي چڪو آهي. نه صرف اهو پر غني انصاري، ڊاڪٽر ذوالفقار مرزا، آصف زرداري ۽ سندس ڪيترائي گهاٽا دوست چپ چپات ۾ پرڏيهه هليا ويا آهن. جاويد پاشا اڳ ۾ ئي لنڊن ۾ آهي. واجد دراني اڄڪلهه ڏکيا ڏينهن ڏسي رهيو آهي ۽ غير اعلانيه طور پوليس جي تحويل ۾ آهي.
گاديءَ واري شهر ۾ آصف زرداري ۽ ذري گهٽ سندس سڀني دوستن جي هڪ ئي وقت پرڏيهه روانگي هر ڪنهن جي بحث جو موضوع بڻيل آهي. مخالف ڌر وارا آصف زرداريءَ جي پرڏيهه وڃڻ کان پوءِ ڪافي ڳالهيون سياسي مارڪيٽ ۾ڪري رهيا آهن. هڪ راءِ آهي ته صدر فاروق لغاري جي فرمائش تي وزيراعظم آصف کي ٻاهر موڪليو آهي. ٻي راءِ آهي ته آصف زرداري ۽ ذوالفقار مرزا ڪجهه ڏينهن ۾ وطن موٽندا. اها ڳالهه ڪجهه وڌيڪ وزندار لڳي رهي آهي. ڇو ته سنڌي پريس سان آصف زرداري 10 آڪٽوبر تي جڏهن وزيراعظم هائوس ۾ 3 سالن جي حڪمرانيءَ کان پوءِ پهريون ۽ هيل تائين آخري دفعو ملاقات ڪئي هئي ته ان ۾ آصف زرداري واضح طور تي چيو هو ته ”مان ڀڄي نه ويندس. مون تخت به ڏٺو آهي، ته تختو به، جيل منهنجي لاءِ نوان ناهن.“
مرتضيٰ ڀٽو جي ويجهي ساٿي ۽ پ پ شهيد ڀٽو گروپ پنجاب جي نائب صدر جميل عباسيءَ هڪ ملاقات دوران ٻڌايو ته ”صرف آصف زرداري ۽ سندس دوست ٻاهر ڪو نه ويا آهن، پر مرتضيٰ ڀٽو جا 2 ساٿي نجيب ۽ سهيل سيٺي، جن وزيراعظم ۽ مرتضيٰ ۾ اختلاف گهٽائڻ ۾ اهم ڪردار ادا ڪيو هو، سي به پرڏيهه ويا آهن. ڇو ته انهن کي هڪ ايجنسي وارن قتل ڪرڻ گهريو ٿي. جميل عباسي روئڻهارڪي انداز ۾ چيو ته ”مون کي به انٽيليجنس بيورو وارن ڌمڪيون ڏنيون، مون کين چيو ته اوهان اسان جو ليڊر ماريو آهي. مون کي به ماريو، نه هوندس ۽ نه احتجاج ڪندس.“
گادي واري شهر ۾ اڄڪلهه صدر لغاري جي پرڏيهه جي دوري تي وڃڻ بعد وري چوپچو آهي، ته هو موٽي اچي ڪو حيران ڪندڙ قدم کڻندو. باخبر حلقا چون پيا ته صدر ڪجهه ڏينهن ۾ سنڌ جي گورنر ڪمال اظفر کي ۽ پنجاب جي گورنر راجا سروپ کي هٽائيندو. اهو به چيو پيو وڃي ته وزيراعظم وي اي جعفري کي فارغ ڪري گهر موڪليندي. قاضي عليم الله به ويندو ۽ فنانس سيڪريٽري ميان طيب به ڪنهن ٻئي کاتي ۾ موڪليو ويندو.
صدر جڏهن سيپٽمبر جي وچ ڌاري پرڏيهه ويو هو، ته اهو چيو ويو ته واپس اچي هو اهم اپاءَ وٺندو، ۽ هن واقعي اچڻ شرط اڻ ٿيڻا ڪم ڪيا. ساڳيا حلقا وري چون پيا ته ڪجهه ٿيندو. ان ڳالهه ۽ امڪان کي رد نٿو ڪري سگهجي ته هو واپسي بعد ڪجهه ڪندو. البته ان ڳالهه تي اختلاف ڪري سگهجي ٿو ته هو ڇا ڪندو ۽ ڇا نه ڪندو؟ بهرحال صدر پنهنجو ازبڪستان وارو دورو ختم ڪري سومر ڏينهن صبح جو ايوان صدر واري آفيس ۾ اچي سيٽ سنڀاليندو. جڏهن ته صدر لغاري وري 25 آڪٽوبر تي وچ ايشيا جي ٻن رياستن جي 5 ڏينهن جي دوري تي روانو ٿيندو. چيو وڃي ٿو ته هو وري پرڏيهه وڃڻ کان اڳ ڪجهه ڪندو. 30 آڪٽوبر تي جڏهن واپس ايندو ته نومبر جي پهرئين هفتي ۾ پارليامينٽ جي گڏيل اجلاس کي خطاب ڪندو. صدر جي ويجهن حلقن جو چوڻ آهي ته هو پارليامينٽ جي اجلاس کي خطاب دوران حڪومت جي ڪارڪردگيءَ تي عدم اطمينان جو اظهار ڪندو ۽ حڪومت کي وارننگ ڏيندو . ان ڏس ۾ هن ابتدائي طور ساٿين سان صلاح مشورا پڻ ڪيا آهن.
شيخ رشيد جي بقول ته ”اقتدار ايوان صدر شفٽ ٿي ويو آهي ۽ هاڻي صدر پنهنجي مرضيءَ سان گهڻو ڪجهه ڪندو.“ اها ڳالهه بلڪل درست آهي، ڇو ته ججن واري فيصلي تي عمل ڪرڻ، اٽارني جنرل جي عهدي تان قاضي جميل کي هٽائڻ بعد صدر جو Moral بلند ٿيو آهي ۽ هو واپسيءَ بعد حڪومت جي اڻ چونڊيل نام نهاد ماهرن سميت گهڻن کي هيڏي هوڏي ڪرڻ لاءِ هٿ چراند ڪندو.
(30 ڊسمبر 1996ع)

ڳوڙها گيس جي دونهين ۾ ورتل اسلام آباد جو تازو منظر نامو

ڳوڙها گيس جي دونهين ۾ ورتل اسلام آباد جو تازو منظر نامو

مسلسل رپئي جي قيمت گهٽجڻ ۽ پيٽرول سميت مختلف شين جا اگهه وڌڻ سبب جتي عام ماڻهو پريشان آهن ۽ سندن جيئڻ جنجال ٿي ويو آهي، اتي پاڪ فوج جا خرچ پڻ مهانگائي سبب وڌي ويا آهن. 131 ارب جي بجيٽ جي باوجود به جي ايڇ ڪيو وارن بچاءَ کاتي ذريعي فوج جي بجيٽ ۾ 8 ارب جي واڌاري لاءِ سمري حڪومت کي موڪلي آهي. ان ڏس ۾ آرمي چيف جنرل ڪرامت پڻ وزيراعطم محترمه بينظير ڀٽو کي گذريل هفتي ٿيل ملاقات دوران چيو هو ته پيٽرول جي قيمت ۾ واڌ، يوٽيلٽي بل جن ۾ فون، بجلي ۽ گئس جا اگهه شامل آهن، اهي وڌي ويا آهن. ان ڪري حڪومت 8 ارب رپين جو بندوبست ڪري.
اهڙي صورتحال ۾، جڏهن حڪومت جي خزاني ۾ ذري گهٽ نانگ باقي بچيا هجن، پرڏيهي ناڻي جو ذخيرو 2000 ملين ڊالر مان گهٽجي 700 ملين ڊالر ٿي ويو هجي، قرض ادا ڪرڻ لاءِ پئسو نه هجي، حڪومت اسٽيٽ بئنڪ کان 60 ارب اوڌر وٺي ڪم هلائي رهي هجي، وصولي نه ٿيڻ برابر هجي، آءِ ايم ايف منظور ڪيل قرض روڪي ڇڏي، عالمي بئنڪ ۽ ٻيا عالمي امدادي ادارا اکيون ڦيري وڃن، ملڪ اندر سياسي گهوٽالو هجي، مرتضيٰ جي قتل سبب وزيراعظم بينظير ڀٽو خانداني، ذاتي ۽ سياسي مونجهارن ۾ ڦاٿل هجي، جماعت اسلامي جا ڌرڻا لڳن ۽ 12 ڪروڙ رپيا صرف جماعت جي ڌرڻن کي منهن ڏيڻ لاءِ خرچ ٿين، ۽ وزيراعظم پريشان هجي، اهڙي خطرناڪ صورتحال ۾ جيڪڏهن مٿان وري فوج جهڙي سگهاري اداري جو سربراهه 8 ارب گهري، ته حڪومت جي جيڪا حالت هوندي، ان جو اندازو هر ڪو آسانيءَ سان لڳائي سگهي ٿو. جيڪڏهن ڏٺو وڃي ته فوج جو مطالبو ڪنهن حد تائين جائز به آهي، پر هت اسان اهو بحث ڪو نه ٿا ڪريون ته جائز آهي يا ناجائز پر اها سولي ڳالهه آهي ته جنهن جو به خرچ گهٽبو، اهو گهٽ ۾ گهٽ دعائون ڪو نه ڪندو آهي.
جڏهن حڪومت 40 ارب وڌيڪ هٿ ڪرڻ لاءِ مني بجيٽ پيش ڪئي آهي، زرعي آمدني ٽيڪس لڳايو ۽ وزارتن جو 8 ارب رپيا خرچ گهٽ ڪيو آهي، ان صورت ۾ وزيراعظم فوج کي 8 ارب رپيا ڏيڻ کان في الحال انڪار ڪندي چيو ته اسان اوهان جا خرچ گهٽايون نٿا، باقي جيئن ئي صورتحال بهتر ٿيندي ته رقم جو بندوبست ڪبو. ان معاملي بابت ولي خان جي حوالي سان سهيل سانگيءَ جو ٻڌايل لطيفو ياد پيو اچي ته ”هڪ پٺاڻ شهر پئي ويو، سندس زال انگل ڪيو ته مون لاءِ نٿ وٺي اچجانءِ، جنهن تي همراهه چيس: مان تنهنجو نڪ ڪپڻ جي چڪر ۾ آهيان، توکي وري نٿ جي لڳي آهي.“ وزيراعظم جنرل ڪرامت سان ملاقات جي ٻئي ڏينهن قومي اسيمبليءَ ۾ ۽ مرتضيٰ جي چاليهي تي راولپنديءَ ۾ تقرير ڪندي نالو وٺڻ کانسواءِ مختلف ڌرين کي چيو هو ته مان دٻاءُ ۾ نه اينديس، ايترو مجبور نه ڪيو جو سيني ۾ سانڍيل راز فاش ڪري ڇڏيان. وزيراعظم بينظير ڀٽو اهو به چيو هو ته اسان مرتضيٰ جي قاتلن ۽ جمهوري نظام جي دشمنن کي ٻڌائڻ لاءِ هي جلسو راولپنڊيءَ ۾ ڪيو آهي. وزيراعظم جي رعبدار ڌمڪي واري لهجي پٺيان، نه ڏسڻ ۾ ايندڙ خوف به آهي، جيڪو صرف محسوس ڪري سگهجي ٿو. جيتوڻيڪ ڪنهن به فوتيءَ جو چاليهو ان جي اباڻي شهر ۾ ٿيندو آهي، پر وزيراعظم پنهنجي ڳجهن مشيرن جي مشوري تي اها ڌمڪي ڏيڻ لاءِ چاليهو راولپنڊيءَ ۾ منعقد ڪري نه صرف پنهنجي ڀاءُ جي روح کي ثواب پهچائڻ لاءِ هنجون هاريندي دعائون گهريون، پر وري ڪڙڪيدار آواز ۾ ڌمڪي ڏئي پنهنجو پيغام به ٻڌندڙن تائين پهچايو.
وزيراعظم محترمه بينظير ڀٽو، جڏهن مرتضيٰ شهيد ٿيو هو، ان ڏينهن کان وٺي چوڻ شروع ڪيو هو ته مرتضيٰ اصول پسند ماڻهو هو. اهي ساڳيا ساڳيا لفظ هن چاليهي جي خطاب مهل به ورجايا هئا. مرتضيٰ کي اصول پسند قرار ڏيڻ وارو مختصر جملو چوڻ ۾ شايد وزيراعظم ڪافي دير ڪئي. جيڪڏهن مرتضيٰ جي موجودگيءَ ۾ چوي ها ته نه صرف مرتضيٰ کي تسڪين ملي ها، پر ڀيڻ ۽ ڀاءُ ۾ ويڇا وڌائيندڙن جي منهن تي لپاٽ پڻ لڳي ها. ٺيڪ آهي، هاڻي به جيڪڏهن وزيراعظم پنهنجي ڀاءُ جي اصول پسنديءَ وارا اصول جيڪڏهن لاڳو ڪري ته به مرتضيٰ جو مشن مڪمل ٿي ويندو ۽ انهن اصولن جي اوٽ ۾ سياسي مفاد ۽ دڪان چمڪائيندڙن جي رستي روڪ ٿي سگهندي. جيڪڏهن وزيراعظم اهي مرتضيٰ جا اصول، جن جي بنياد تي هڪ ڀاءُ ڀيڻ کان سياسي طور پرڀرو ٿي بيٺو هو، اهي اختيار نه ڪيا ۽ انهن تي عمل نه ڪيو، ته پوءِ وزيراعظم جو اهو جملو صرف جملو ئي رهندو ۽ ان جا امڪاني نقصان جيڪي مرتضيٰ کي نظر آيا پئي، انهن کان وزيراعظم شايد بچي نه سگهي.
مرتضيٰ ڀٽو جي شهادت کي اڄ 44 هون ڏينهن آهي. اڃا تائين قاتلن جي نشاندهي نه ٿي سگهي آهي. سپريم ڪورٽ جي جج مسٽر جسٽس ناصر اسلم زاهد جي سربراهيءَ ۾ جوڊيشل ٽربيونل تحقيقات ڪري رهيو آهي ۽ ان بابت ڪجهه به لکڻ يا چوڻ مناسب ناهي.
بيگم نصرت ڀٽو جيڪا پنهنجي آخري زندهه پٽ جي اذيت ناڪ شهادت کان پوءِ بي حال آهي، ان کي المرتضيٰ، 70 ڪفلٽن، غنويٰ ڀٽو ۽ پ پ شهيد ڀٽو کان پري رکڻ لاءِ رخسانه بنگش عرف رخي پنهنجي ڊيوٽي ڏاڍي سهڻي نموني ادا ڪئي آهي. ايتري قدر جو مرتضيٰ جي چاليهي جي موقعي تي جڏهن بيگم نصرت ڀٽو پنهنجي شهيد پٽ جي قبر تي موجود رهڻ جي خواهش ظاهر ڪئي، ته کيس عمري جي ادائگيءَ لاءِ هوءَ مڪي پاڪ وٺي وئي. 43 ڏينهن بيگم نصرت ڀٽو کي المرتضيٰ، 70 ڪلفٽن ۽ غنويٰ کان پري رکڻ تي نه صرف رخسانه کي شاباس ملي آهي، پر سندس ڀيڻ کي گاديءَ واري شهر جي چڪ شهزاد واري علائقي ۾ نجي اسپتال قائم ڪرڻ لاءِ 121 ايڪڙ زمين گهٽ اگهه تي الاٽ ڪئي وئي آهي. اها اسپتال شمع جو مڙس، جيڪو ڊاڪٽر آهي، سنڀاليندو جيڪو اڄڪلهه ”نيو جرسي آمريڪا ۾ پريڪٽس ڪري رهيو آهي.
حڪومت جي ذميوار ذريعن ٻڌايو ته وزيراعظم محترمه بينظير ڀٽو کي سندس ڳجهن مشيرن مشورو ڏنو هو ته غنويٰ ڀٽو سياسي طور اوهان لاءِ ۽ پارٽيءَ لاءِ سنڌ ۾ پريشاني پيدا ڪندي، ان کي ڊي فيوز ڪرڻ لاءِ ضروري آهي ته سندس ڪردار ڪشيءَ جي مهم شروع ڪجي. ان ڏس ۾ غنويٰ متعلق خصوصي فائيل پڻ وزيراعظم کي پهچايو ويوآهي. جيڪو پڙهڻ بعد وزيراعظم اهڙو عمل ڪرڻ لاءِ سختيءَ سان منع ڪري ڇڏيو آهي ۽ چيو آهي ته اها حرڪت هرگز نه ڪئي وڃي. ان ڏس ۾ وزيراعظم پنهنجي ويجهن ساٿين سان جڏهن مشورا ڪيا، ته هن کي انهن ساٿين پڻ چيو ته اهڙي عمل سان پارٽيءَ خلاف نفرت پيدا ٿيندي ۽ ماڻهو ڳالهه مڃڻ بدران غنويٰ جا همدرد ٿي ويندا.
اڄڪلهه آءِ ايم ايف جو وفد پاڪستان آيل آهي، جنهن جون ڳالهيون جاري آهن. توقع آهي ته هلندڙ مهيني جي آخر تائين ڪجهه نه ڪجهه ٿي ويندو ۽ ڪجهه قرض ملي ويندو ۽ ڪجهه ڪم ٺهي ويندو.
جماعت اسلاميءَ جو ڌرڻو، جنهن کي اسلام آباد ۾ داخل ٿيڻ کان روڪڻ لاءِ نصير الله بابر وڏيون دعوائون ڪيون هيون، اهي ڪالهه سومر ڏينهن شام جو 5 وڳي ان وقت غلط ثابت ٿيون، جڏهن جماعت جا سوين ڪارڪن پارليامينٽ هائوس جي سامهون پهچڻ ۾ ڪامياب ٿي ويا. ڪالهه سڄو ڏينهن راولپنڊي ۽ اسلام آباد ۾ قاضيءَ جي ڪارڪنن ۽ پوليس وارن وچ ۾ جنگ هلندي رهي. گوريلا جنگ جي طرز تي سڄو ڏينهن جهڙپون هلنديون رهيون. ٻن ڏينهن جي مسلسل ڪوشش بعد نيٺ جماعت ڪامياب ٿي وئي آهي. حڪومت جي کاتي ۾ ڳوڙها گئس جي شيلن جي رقم، قاضيءَ جي گرفتاري ۽ ڪارڪنن تي ٿيل تشدد جو ڪيس پوندو. باوجود ان جي ته پوليس وارن گوليءَ بدران شيلن ۽ لٺين سان توقع جي ابتڙ، پرامن رهي معاملي کي ڪنٽرول ڪيو آهي.
جماعت جي اسيمبلي ميمبرن جي استعيفيٰ کان پوءِ هاڻي مسلم ليگ لاءِ ڪو به جواز باقي نٿو بچي ته هو اسيمبليءَ ۾ ويهن. جيڪڏهن مسلم ليگ استعيفيٰ ڏيڻ ۾ دير ڪئي ته عوام نواز شريف بدران قاضي جي ڪئمپ ڏانهن وڌي ويندو، شايد اهو ئي سبب آهي ته نواز شريف 29 آڪٽوبر تي اجلاس ۾ استعيفيٰ بابت حتمي فيصلو ڪري ڇڏيو آهي. ليگي ذريعن جو چوڻ آهي ته مسلم ليگ جي قيادت هن وقت ان ڳالهه تي غور ڪري رهي آهي ته پارليامينٽ جي گڏيل اجلاس کي جيئن صدر خطاب ڪرڻ جو اعلان ڪري، ان ڏينهن کان هڪ ڏينهن اڳ اسيمبليءَ جي ميمبريءَ تان استعيفا ڏئي پارلياماني بحران پيدا ڪجي. هن وقت مسلم ليگي ليڊر استعيفا واري معاملي کي چاهڻ جي باوجود به حالتن سبب اينگهائي نٿا سگهن. ان ڪري معاملو ڪجهه جلدي مُڪڻ (ختم ٿيڻ) وارو لڳي پيو. گاديءَ واري شهر جي باخبر حلقن جو چوڻ آهي ته تبديلي اچڻ واري آهي، وقت جو تعين ٿيڻ باقي آهي.
(20- آڪٽوبر 1996ع)

ڇا چونڊن جي نتيجي ۾“ديو گوڙا” جهڙي حڪومت قائم ٿيندي؟

ڇا چونڊن جي نتيجي ۾“ديو گوڙا” جهڙي حڪومت قائم ٿيندي؟

محترمه بينظير ڀٽو برطرفيءَ کان پوءِ 11 ڏينهن گاديءَ واري شهر ۾ گذاريا، بعد ۾ ڪراچيءَ وئي ۽ موٽي به آئي. هوءَ ڇنڇر ڏينهن لاهور رواني ٿي وئي. ڪراچي محترمه جي هوم پراونس جي گاديءَ وارو شهر آهي، جتي محترمه جي استقبال لاءِ پوري سنڌ مان ڪارڪن ڪٺا ٿيڻ جي باوجود به اٺ يا ڏهه هزار کان وڌيڪ ماڻهو نه اچي سگهيا. اهڙي استقبال تي گاديءَ واري شهر جي سگهارن حلقن اطمينان جو اظهار ڪيو آهي. هنن حلقن کي امڪان هو ته محترمه جو آڌر ڀاءُ وڏي پئماني تي ٿيندو، پر ايئن نه ٿي سگهيو- ان ڳالهه خود محترمه کي به پريشان ڪيو آهي. ڇنڇر ڏينهن لاهور رواني ٿيڻ وقت راولپنڊي اسٽيشن تي پڻ 500 کان وڌيڪ ڪارڪن گڏ نه ٿي سگهيا ۽ لاهور پهچڻ تي به ڪو ايڏو وڏو آڌر ڀاءُ نه ٿي سگهيو اٿس. اهو ئي سبب آهي جو.بي بي، پنهنجي برطرف ٿيل حڪومت جي بحاليءَ تي زور ڏئي رهي آهي. اليڪشن جي تياري ته پري رهي پر ان بابت محترمه اڃا غور به ڪو نه شروع ڪيو آهي. پنهنجا حيرت انگيز حد تائين معمولي استقبال ڏسڻ بعد هوءَ اليڪشن واري آکاڙي کان پري پئي ڀڄي.
گاديءَ واري شهر ۾ جتي اڳ ۾ 3 فيبروريءَ تي اليڪشن بابت شڪ ظاهر ڪيا پئي ويا، اتي هاڻي محترمه جا معمولي آڌر ڀاءُ ڏسي، ان ڳالهه جي خاطري محسوس ڪئي پئي وڃي ته اليڪشن مقرر وقت تي ٿيندي. هن وقت سنڌي توڙي پوري ملڪ جي پرنٽ ميڊيا، بينظير حڪومت جي بحاليءَ بدران اليڪشن جو ماحول ٺاهڻ ڏانهن وڃي پئي. اهو پهريون ڀيرو آهي جو بينظير جي خواهش ۽ لائين جي ابتڙ پرنٽ ميڊيا هلي رهي آهي. ان ڳالهه تي به بي بي ڪافي پريشان آهي.
شايد اهي ئي سبب آهن جو محترمه اقتدار مان ڌڪجڻ بعد سنڌ ۾ پنهنجي ساک کي سهارو ڏيڻ لاءِ اها ڳالهه مشهور ڪرائي ته بيگم نصرت ڀٽو کي پيپلزپارٽيءَ جي چيئرپرسن بڻائڻ جو فيصلو ٿي ويو آهي. حقيقت اها آهي ته بيگم نصرت ڀٽو کي جڏهن بي بي چيو ته هن انڪار ڪري ڇڏيو. پي پي شهيد ڀٽو پنجاب جي نائب صدر جميل عباسي 21 نومبر تي بيگم نصرت ڀٽو سان ملاقات کان پوءِ ٻڌايو ته بيگم صاحبه، بي بي کي انڪار ڪيو آهي ۽ چيو ته هوءَ هاڻي ڇو ۽ ڪنهن لاءِ پارٽي قيادت سنڀالي.
محترمه سوچي پئي ته بيگم ڀٽو کي 70 ڪلفٽن موڪلي غنويٰ جو رول محدود ڪيو وڃي. ڪجهه ماڻهن کيس مشورو ڏنو آهي ته في الحال نه، اليڪشن شيڊول پڌرو ٿيڻ بعد اهو آخري حربو استعمال ڪيو وڃي پر سوال اهو آهي ته ڇا اڃان به بيگم نصرت ڀٽو محترمه جي خواهش جي تڪميل لاءِ ٻارڻ بڻبي؟ ڇا بيگم نصرت ڀٽو غنويٰ جي راهه ۾ بينظير خاطر رڪاوٽ بڻبي؟ ان بابت ڪجهه به چئي نٿو سگهجي. ڇو ته مرتضيٰ جي دردناڪ قتل کان پوءِ جهڙيءَ طرح بيگم نصرت ڀٽو اندر ئي اندر ۾ کاڄندي رهي آهي ۽ سندس سوچ ويچار واري سگهه به جهڪي ٿي وئي آهي، ان بعد اڻ ڄاڻائيءَ ۾ ٿي سگهي ٿو ته بيگم صاحبه اهڙو قدم کڻي پر جيڪڏهن ايئن ٿي ويو ته پوءِ به ڇا سنڌ جو عوام محترمه جي اهڙي حڪمت عمليءَ ۾ اچي غنويٰ کي نظر انداز ڪندو؟ جيڪڏهن ويجهي ماضيءَ ۾ پيدا ٿيل راءِ عامه جو جائزو وٺبو ته جواب نفي ۾ ملندو. ڇو ته عوام کي پڪو ويساهه آهي ته جيڪڏهن بي بي چاهي ها ته مرتضيٰ جي قاتلن کي گرفتار ڪري کين ايتري وقت ۾ سزا ڏياري سگهي پئي، جيتري وقت ۾ محترمه حڪومت جي بحاليءَ جو مطالبو ڪري رهي آهي. 20 سيپٽمبر تي مرتضيٰ جي قتل کان پوءِ مصلحتن جو شڪار محترمه بينظير ڀٽو 45 ڏينهن اقتدار ۾ رهي، پر هن ان ڏس ۾ عوام کي مطمئن ڪندڙ اپاءُ نه ورتا. ٻيو ته ٺهيو پر حڪومت جي برطرفي ۽ آصف زرداريءَ جي گرفتاري بابت جيترا بيان محترمه بينظير ڀٽو احتجاجي طور ڏنا آهن، جيڪڏهن ايترو احتجاج به ڪري ها ته به کيس ڪراچيءَ ۾ معمولي ماڻهن جي استقبال واري سانحي کي منهن ڏيڻو نه پوي ها. خود پوٺوهار جا پيپلا پڻ ان ڳالهه تي حيرت پيا ڪن ته محترمه جيترو احتجاج مڙس جي گرفتاريءَ تي ڪيو اوترو احتجاج ڀاءُ جي قتل تي ڇو نه ڪيو. اها ڳالهه سنڌ جو ماڻهو اڳ ۾ ئي پچاري رهيو آهي، ڇو ته سنڌي معاشري ۾ عورت مڙس کان وڌيڪ ڀاءُ کي ڀائيندي آهي.
گاديءَ واري شهر جي باخبر حلقن جو چوڻ آهي ته آصف زرداريءَ جي گرفتاري کان پوءِ محترمه 3 ڀيرا ڪوشش ڪئي ته بيگم نصرت ڀٽو آصف سان جيل ۾ ملاقات ڪري پيدا ٿيل صورتحال کي نئون رخ ڏئي، پر بيگم صاحبه پنهنجي ڌيءُ کي جواب ڏئي ڇڏيو ۽ آصف سان ملڻ لاءِ جيل وڃڻ کان معذرت ڏيکاري. مون ان معاملي بابت جڏهن محترمه جي پريس ترجمان شاهه محمود قريشيءَ کان پڇيو ته هن چيو ”بي بي، بيگم صاحبه جي آصف سان ملاقات لاءِ ڪوشش ڪئي، پر گهرو کاتي وارن ملاقات جي اجازت ڏيڻ کان انڪار ڪيو“ ملتان جي هن پير جي بيان ۾ ڪيتري صداقت آهي؟ اهو پڙهندڙن تي ڇڏيون ٿا، ته هو پاڻ اندازو لڳائين.
بي بي حڪومت ڊهڻ کان پوءِ، قومي اسيمبليءَ جي اسپيڪر سيد يوسف رضا گيلانيءَ سپريم ڪورٽ ۾ صدارتي حڪم کي چئيلنج ڪيو آهي.ان درخواست جي ٻڌڻي 30 نومبر تي ٿيندي. پٽيشن ۾ چيو ويو آهي ته جيڪڏهن حڪومت جي ڪارڪردگي ٺيڪ نه هئي ته پوءِ اسيمبليءَ کي سزا ڇو ملي. اسپيڪر پنهنجي پٽيشن ۾ حڪومت جي برطرفيءَ بابت ڪو به معاملو نه اٿاريو آهي. جڏهن ته محترمه بينظير جي پٽيشن ۾ پنهنجي حڪومت جي برطرفيءَ کي غلط قرار ڏيندي، ان جي حق ۾ دليل ۽ ثبوت ڏنا ويا آهن. محمود خان اچڪزئي پڻ هڪ پٽيشن داخل ڪئي آهي. جنهن ۾ صدر جي اختيار کي چئلينج ڪندي چيو ويو آهي ته اسيمبلي ٽوڙڻ وارو اختيار آئين جي روح جي خلاف آهي. محترمه واري پٽيشن ٻيو دفعو سپريم ڪورٽ ڇنڇر تي موٽائي ڇڏي هئي. جيڪا ڪئين اعتراض دور ڪرڻ کان پوءِ مس مس هاڻ وصول ڪئي وئي آهي. آئيني ۽ قانوني ماهرن جو خيال آهي ته ٿي سگهي ٿو عدالت جوڻيجو حڪومت جي برطرفيءَ واري ڪيس ۾ ڏنل فيصلي سان ملندڙ جلندڙ فيصلو ٻڌائي پر اهو ضروري ناهي. ڇاڪاڻ ته عدالت مرضيءَ جي مختيار آهي. واضح رهي ته جوڻيجو ڪيس ۾ عدالت چيو هو ته اسيمبلي ٽوڙڻ وارو صدارتي حڪم ٺيڪ ناهي، پر هن وقت اليڪشن جو ماحول آهي، عوام اليڪشن چاهي ٿو، ان ڪري اليڪشن ٿيندي. گاديءَ واري شهر ۾ ان کانسواءِ هڪ ٻي راءِ به آهي، جيڪا اها آهي ته جيڪڏهن سپريم ڪورٽ بينظير حڪومت ۽ اسيمبلي وٽو ڪيس جيان بحال به ڪئي ته، محترمه اعتماد جو ووٽ نه وٺي سگهندي. ٿوري وقت ۾ جهڙيءَ طرح پيپلزپارٽي ۽ محترمه بينظير ڀٽو کان شفقت محمود جهڙا رازدار ماڻهو به ڌار ٿي ويا آهن. تهڙيءَ طرح ضرورت جي صورت ۾ ڪافي ايم اين اي خدا حافظ چئي سگهن ٿا، ڇو ته ارباب غلام الرحيم، جنهن کي ڪيئر ٽيڪر سيٽ اپ ۾ شامل به نه ڪيو ويو، ته به هو پنهنجي اصولن موجب حڪومت وڃڻ جي 48 ڪلاڪن اندر ڌار ٿي ويو، پر جيڪڏهن ڪنهن کي ڪجهه ملي ٿو وڃي ته پوءِ ڪير محترمه سان گڏ بيهندو؟ ان ڏس ۾ گوهر ايوب خان کان جڏهن پڇيم ته هن کلندي چيو ته ”پنجاب اسيمبليءَ ۾ جيئن مسلم ليگ استعيفا ڏئي جند ڇڏائي، تيئن قومي اسيمبليءَ جي بحاليءَ جي صورت ۾ مسلم ليگ استعيفا ڏيڻ ۾ دير نه ڪندي.
اهڙي صورتحال بابت باخبر هوندي به محترمه بينظير هر هر اسيمبليءَ جي بحاليءَ لاءِ مطالبا پيش ڇو پئي ڪري؟ ان جو فقط ۽ فقط هڪ جواب آهي ته جيڪڏهن ايئن ٿئي ٿو ته هن کي عوام آڏو ڪنڌ کڻي هميشه وانگر پاڻ سان ٿيل واردات کي ظلم قرار ڏيڻ جو هڪ سگهارو جواز ملندو، ۽ ان کي ڪيش ڪرڻ ۾ هوءَ پنهنجي ڪمال جي زوال واري حد تائين ڪوشش ڪندي.
ايندڙ اليڪشن بابت ملڪ جي معاملن هلائڻ واري پاليسي ساز شهر اسلام آباد جي اهم حلقن ۾ اها چوپچو آهي ته پيپلزپارٽيءَ کي مرتضيٰ واري پارٽي ۽ مسلم ليگ (ن) کي جماعت اسلامي ۽ عمران خان ڌڪ رسائيندا. جيڪڏهن پي پ پ شهيد ڀٽو، جماعت اسلامي، تحريڪ انصاف وارا گڏائي 30 سيٽون به قومي اسيمبليءَ جون کڻي ويا ته مستقبل ۾ قومي اسيمبلي ڀارت جهڙي لوڪ سڀا واري ”هنگ“ پوزيشن ۾ هوندي، جتي ديوگوڙا جهڙن الستين جي قسمت جو خانو کلندو. پاڪستان ۾ مستقبل جو ديوگوڙا ڪير هوندو؟ ان بابت اڃان ڪا واضح پوزيشن نه آهي. ڇو ته ديوگوڙا نالو ئي هڪ حادثي جو آهي. جڏهن اهڙي صورتحال پيدا ٿي ته پوءِ ديو گوڙا خود بخود نمودار ٿيندو. اهو ئي سبب آهي ته قاضي حسين احمد عورتن جي وڏي ريلي کي خطاب ڪندي ڇنڇر ڏينهن وثوق سان انڪشاف ڪيو آهي ته ايندڙ اسيمبليءَ جو وزيراعظم نه نواز شريف ٿيندو ۽ نه بينظير ڀٽو. قاضيءَ جهڙي طرح نومبر ۾ بينظير حڪومت جي خاتمي جو انڪشاف ڪيو هو، جيڪو سچ ثابت ٿيو، تنهن کان پوءِ سندس ٻيو انڪشاف پڻ سچ ثابت ٿي سگهي ٿو، ڇو ته قاضيءَ کي اهو پتو ڪنهن مناسب ذريعي وٽان ئي پيو هوندو ۽ يقينن هن اها ڳالهه پاڪستان جي اسٽيبلشمينٽ جي ملائڪن پاران پهچايل پيغام کان پوءِ ئي چئي هوندي.
(26 نومبر 1996ع)

ڇا نگرانن جي به نگراني شروع ٿي وئي آهي

ڇا نگرانن جي به نگراني شروع ٿي وئي آهي

پيپلزپارٽيءَ 3 فيبروريءَ تي هڪ ئي ڏينهن رٿيل قومي ۽ صوبائي اسيمبلين جي اليڪشن ملتوي ڪرائڻ لاءِ مختلف تجويزن تي غور ڪري رهي آهي. پي پي وارن جو چوڻ آهي ته اسيمبليءَ جي بحاليءَ واري ڪيس جو جيسين سپريم ڪورٽ فيصلو نه ڏئي، تيسين چونڊ وارو عمل شروع نه ڪيو وڃي. ان معاملي بابت ڪجهه ڏينهن ۾ امڪان آهي ته رضا رباني ۽ اقبال حيدر چيف اليڪشن ڪمشنر سان ملندا ۽ کيس پنهنجي خواهش کان آگاهه ڪندا. جنهن بعد پيپلزپارٽي وارا سپريم ڪورٽ ۾ پٽيشن داخل ڪري، اليڪشن ملتوي ڪرائڻ لاءِ اسٽي آرڊر وٺڻ جي ڪوشش ڪندا. جيڪڏهن عدالت اسٽي آرڊر نه ڏنو ته پيپلزپارٽي چونڊن جو بائيڪاٽ ڪرڻ تي ويچار ڪري سگهي ٿي ۽ ڄاڻائيندي ته فاروق لغاري جيئن ته اسيمبلي ٽوڙڻ کان پوءِ ڌر بڻجي ويو آهي ۽ چئني صوبن سميت وفاق ۾ مقرر ڪيل نگران سيٽ اپ وارا ماڻهو پ پ جا مخالف آهن، خواجا طارق رحيم، ممتاز ڀٽو ۽ ظفرالله جمالي جهڙا ماڻهو پ پ مخالف رهيا آهن. ان ڪري ايئن ٿيڻ واري ڳالهه ۾ وزن محسوس ٿئي ٿو. پيپلزپارٽيءَ جو چونڊ ملتوي ڪرڻ يا جيئن ان جا مخالف چون ٿا ته چونڊن کان ڀڄڻ لاءِ لوپ لائين اختيار ڪرڻ جو سبب صرف نگران سيٽ اپ ئي نه، پر حقيقت اها آهي ته محترمه کي اندازو ٿي ويو آهي ته عوام ۾ سندس گراف گهٽيو آهي. محترمه قابليت سميت جن گهڻين خوبين ۽ خامين جي لحاظ کان شهرت رکي ٿي، تن مان سندس مغروري به هڪ آهي. محترمه جو غرور ۽ انا اڃا ساڳيا آهن. هوءَ عوام کان ملندڙ ووٽ پنهنجو حق سمجهي ٿي. محترمه جي اهڙي انداز تي مون کي هي سٽون ياد پيون اچن، ته جڏهن ڪو اديب، شاعر، سياستدان يا گلوڪار اهو سمجهڻ شروع ڪري ته پبلڪ جيڪو هن کي ريسپانس ڏئي ٿي، اها پبلڪ جي مهرباني نه پر سندس حق آهي، ته اتان کان ان شخص جو زوال شروع ٿيندو آهي. اهي لفظ هڪ محفل ۾ نامياري ڪهاڻيڪار مظهرالاسلام چيا هئا جيڪي مون کي اڄ به ياد آهن. بقول حسن مجبتيٰ جي ته مظهر السلام جو تعارف هي آهي ته مظهر السلام جي ادبي موٽ، مڃتا ۽ محبت جيڪا سنڌ مان ملي آهي. اها کيس پنهنجي اباڻي صوبي مان به نه ملي آهي. ان تي جيڪڏهن اسان پنجاب وارن ماڻهن کي بي وفا چئون ته ڪا وڏي ڳالهه نه ٿيندي. مظهر صاحب ٻڌايو هو ته مستنصر حسين تارڙ به ان خيال جو آهي ته جيڪو به پيار يا مانُ پبلڪ ڏئي ٿي، اها سندن مهرباني ناهي. ساڳيو حال محترمه جو به آهي. هن وقت پ پ شهيد ڀٽو جو سنڌ جي حد تائين پلڙو ڀاري آهي. پنجاب ۾ غلام حسين واري ڪنگز پارٽي، جنهن لاءِ چيو وڃي ٿو ته ان کي صدر جي سپورٽ حاصل آهي، اهي ۽ پ پ کان بغاوت ڪندڙ 30 جي لڳ ڀڳ پنجاب اسيمبليءَ جي ايم پي ايز وارو گروپ غنويٰ ڀٽو سان سهڪار لاءِ هٿ وڌائي رهيو آهي. مڊل پنجاب جا اهي ماڻهو پ پ کي اليڪشن ۾ ڪافي ڌڪ رسائيندا. ڏکڻ پنجاب ۾ سرائڪي لابي به ورهائجي وئي آهي. لغاري، مزاري ۽ نوابزادو نصرالله پنهنجي طور تي ڌار ڌار گروپنگ جي چڪر ۾ آهن، باقي اپر پنجاب ۽ شهرن ۾ مسلم ليگ وارا پ پ جا 93ع وانگر تڏا ويڙهائيندا. بلوچستان ۾ هڪ ته پ پ هئي ڪو نه، جيڪي ٿورا گهڻا هئا انهن به صادق عمراڻيءَ جي سربراهيءَ ۾ غنويٰ سان رابطو ڪيو آهي. سرحد ۾ ارباب جهانگير به ڦيراٽيون پيو کائي- باقي شير پائو جيڪڏهن سيٽ بچائي ته هن ڄڻ لک ڪمايو. سنڌ ۾ غنويٰ ڀٽو ٻهراڙين ۾ پي پي جا پکا پٽيندي، شهرن ۾ ايم ڪيو ايم وارا مالڪيءَ لاءِ تيار ٿي ويا آهن. مجموعي طور پيپلزپارٽيءَ لاءِ مستقبل ۾ صورتحال ڳنڀير هوندي.
جهڙيءَ طرح مسلم ليگ وارن مسلسل آصف زرداريءَ کي ڪرپٽ سڏي سڏي اهڙي راءِ عام جوڙڻ ۾ ڪاميابي حاصل ڪئي. ساڳئي نموني اڄ ڪلهه محترمه به صدر لغاريءَ کي ڪرپٽ قرار ڏئي رهي آهي پر سمجهه ۾ نٿو اچي ته محترمه صدر بابت جيڪو اڳ چوندي هئي، اهو صحيح هو يا جيڪو هاڻ ٿي چوي اهو درست آهي.
گاديءَ واري شهر ۾ اڄڪلهه نگرانن جي به نگراني شروع ٿي وئي آهي ۽ نگرانن تي شڪ ظاهر ڪندي پاور ڪاريڊورز واريون سگهاريون قوتون مختلف تجويزن تي غور ڪري رهيون آهن. باخبر حلقن جو چوڻ آهي ته موجوده نگران سيٽ اپ هلندڙ سال جي خاتمي سان ئي ختم ٿي ويندو. اهڙيءَ طرح هنن ئي ڪالمن ۾ آگسٽ ڌاري اهو انڪشاف ڪيو ويو هو ته پيپلزپارٽيءَ جي حڪومت نومبر ۾ ختم ٿي ويندي ۽ اها ڳالهه سچي ثابت به ٿي چڪي. اهڙيءَ طرح اڄ وري ساڳين ذريعن جي ڏنل معلومات موجب اهو لکون پيا ته موجوده نگرانن جي نگراني شروع آهي ۽ ڪنهن به وقت نگران سيٽ اپ ۾ به ڪا وڏي پئماني تي ڦير ڦار ٿي سگهي ٿي.
ٺيٺ پنجابي انداز وارو معراج خالد اڃا به آفيس ۾ پنهنجي ملازمن کي وزيراعظم ٿيڻ جي باوجود به، لسيءَ جي دڪان وارن سيٺين وانگر اڌ نالو وٺي مخاطب ٿيندو آهي. مثال طور، هو محمود کي ”مودا“ سڏيندو آهي. لفظ لفظ سان چوندو، ”او رامي نوبلا- مطلب ته تاجل بيوس جهڙيءَ طرح سنڌي انداز ۾ انگريزي ڳالهائيندو آهي، اهڙيءَ طرح معراج خالد به سلطان راهيءَ واري انداز ۾ انگريزي ڳالهائيندو آهي. هاڻ صحافي به نگران وزيراعظم کان سوال پيا ڪن ته ملڪ جا وڏا اسمگلر اقبال بيگ (آمريڪا کي گهربل) سيٺ عابد (سون جو وڏو اسمگلر) هن جا گهاٽا يار ڪيئن آهن؟ هو خود به قابل احتساب آهي. چوڻ وارا چون پيا ته احتساب جو معذور قانون جيڪو منٽن ۾ تيار ڪري معراج خالد صدر لغاريءَ کان لاڳو ڪرايو، ان ۾ هنن نگرانن جو به الٽرا سائونڊ ڪيو ويندو. اڳتي هلي سردار ”فيڪ“ جو به احتساب ٿيندو.
جهڙيءَ طرح اڄڪلهه خانداني ۽ سياسي مسئلن سبب محترمه پريشان آهي، اهڙيءَ طرح سردار لغاري به پريشان آهي. محترمه کي ڪاٺ ۾ پيل پنهنجي مڙس، طبيعت جي ناسازي ۽ گڏ رهندڙ ماءُ، اوچتو حڪومت مان نيڪالي ۽ اليڪشن ۾ ناڪاميءَ جي خدشن جهڙن انيڪ مونجهارن منجهائي ڇڏيو آهي. ساڳئي حالت لغاريءَ جي آهي. هن کي به ڳڻتي اچي ورايو آهي، ايندڙ اليڪشن ۾ پنهنجي پٽن جي ڪاميابيءَ لاءِ فاروق لغاري، جعفر لغاريءَ کي خوش ڪرڻ ۾ رڌل آهي. سندس هر خواهش جو خاص خيال پيو رکي. ان کانسواءِ هنن ڪالمن ۾ هڪ اهم شخصيت جي ويجهي مائٽياڻي جي اعتراض جوڳي ويڊيو ڪيسٽ جو جيڪو اڳ م ذڪر ڪيو ويو هو، ان کي طلاق ٿي وئي آهي. هوڏانهن فاروق لغاري اڄ ڪلهه گهڻو وقت گهر وارن سان گڏ ۽ عبادت ۾ گذاريندو آهي. خبر ناهي ڪنهن جي بددعائن جي اثر جي عتاب ۾ آهي، خدا سندس خير ڪندو (آمين).
3 فيبروريءَ تي رٿيل اليڪشن، جنهن جي ملتوي ٿيڻ جا آهستي آهستي ڪوششن بعد سگهارا جواز پيدا ٿي رهيا آهن، تن کي ملتوي ڪرائڻ لاءِ پيپلزپارٽي پنهنجي پاران ڪو نه گهٽائيندي. ڇاڪاڻ ته اليڪشن کٽڻ جي هام هڻندڙ پي پي وارا اڪثر همراهه غائب آهن. ڪجهه قيد آهن، ڪجهه ٻاهر ڀڄي ويا آهن ۽ ڪي وري انڊر گرائونڊ ٿي چڪا آهن. اهڙي صورتحال سبب پڻ پي پي پي ۽ بي بي پريشان آهي.
پي پي پي مخالف هن وقت ان ڳالهه تي زور پيا ڏين ته اهڙي صورتحال ۾ جيڪڏهن اليڪشن ٿي وڃي ٿي ته سندن چاڙهو ٿيندو. جيڪڏهن محترمه کي ڪجهه مهلت ملي وئي ۽ هن دورا شروع ڪيا ته وري راءِ عامه پنهنجي حق ۾ ٺاهي سگهي ٿي. هن وقت جڏهن پي پي جو گراف گهٽ ٿي چڪو آهي ته اها صورتحال سندن لاءِ فائديمند آهي. اهو ئي سبب آهي ته اهي سياسي ۽ مذهبي ڌريون ان ڪوشش ۾ آهن ته ڪيئن به ڪري اليڪشن 3 فيبروريءَ تي ٿئي. اليڪشن پوئتي ٿيڻ جي صورت ۾ اهي ڌريون نظرياتي ۽ فرقن جي اختلافن جي باوجود به گڏجي چونڊ ڪرائڻ لاءِ احتجاج ڪنديون ۽ اهڙي صورتحال ملڪ لاءِ خطرناڪ به ٿي سگهي ٿي.
(8 ڊسمبر 1996ع)

چڱن مڙسن جي گهوڙن ۽ گهوڙين بابت سرڪاري فائيل

چڱن مڙسن جي گهوڙن ۽ گهوڙين بابت سرڪاري فائيل

نگران وفاقي ڪابينا جي رڌڻي ۾ رولو پئجي ويو آهي. وزيراعظم ملڪ معراج خالد کان وڌيڪ حڪم شاهد حامد جا هلي رهيا آهن. شاهد حامد، جاويد برڪي ۽ بيگم عابده حسين جي ٽرائيڪا اصل ۾ حڪومتي وهنوار هلائي رهيا هئا. پر اڄڪلهه بيگم عابده کي به شاهد حامد سائيڊ لائين ڪري ڇڏيو آهي. ارشاد حقاني جنهن کي صحافي هجڻ تائين وڌيڪ عزت ملندي هئي، هاڻي وزير ٿيڻ بعد ساڻس جٺيون ڪيون پيون وڃن. حڪومتي حلقن ٻڌايو ته بيگم عابده اليڪشن وڙهڻ لاءِ پر ساهي پئي. گهوڙين واري فارم جي آمدني اليڪشن تي لٽائڻ جي تياري ڪندڙ سيده بيگم عابده حسين جو مڙس فخر امام پنهنجي ليکي تياري پيو ڪري. هونئن شايد بيگم اليڪشن نه وڙهي ها، پر گذريل هڪ هفتي کان جڏهن کان صدر، وزيراعظم ۽ ڊي فيڪٽو وزيراعظم شاهد حامد کيس لفٽ ڪرائڻ ڇڏي ڏني آهي ته تڏهن کان وڃان وڃان پئي ڪري. ساڳيو حال بزرگوار ارشاد حقاني جو آهي، جيڪو پڻ سفيد وارن جو ڀرم بچائڻ لاءِ ڪابينا جي ڪُن مان نڪرڻ جا سانباها پيو ڪري.
نگرانن جي شروع ٿيل نگراني هينئر گهيري جو روپ وٺي رهي آهي. ڪابينا جي هر هڪ ميمبر جي احتساب لاءِ پڻ سندن ڪار گذارين تي مشتمل رپورٽون جوڙيون پيون وڃن. نگران حڪمرانن جيڪو احتساب جو راڳ شروع ڪيو هو، اهو اڃا تائين شروع ڪرڻ ۾ خبر ناهي ڇو ناڪام ويا آهن. سندن سستي سبب ٻيا ته ٺهيو پر پي پي وارا هاڻي آصف زرداري لاءِ به چون پيا ته هو معصوم آهي. هن خلاف جيڪڏهن ثبوت هجي ها ته نگران حڪمران هن کي ضرور ڦاسائين ها. اصل حقيقت اها آهي ته آصف خلاف مواد ايترو ڪٺو ٿيو آهي جو نگران پريشان آهن ته هن کي ڪهڙي ڪيس ۾ اڳ ڦاسايون. گاديءَ واري شهر جي ليگي ۽ جماعتي حلقن ۾ آصف جي حوالي سان هڪ دلچسپ ڳالهه ڏاڍي مزيدار نموني ٻڌائي پئي وڃي. هو چون ٿا ته ”جهڙي طرح نيوڪليئر ۽ ڪشمير مسئلي تي سڀني جماعتن ۽ پوري قوم جو اتفاق آهي، اهڙيءَ طرح آصف زرداري جي مبينه ڪرپشن جي ڪهاڻين ۽ ڪرشمن بابت به سڄي قوم ۾ اتفاق راءِ آهي. ليگي ۽ جماعتي حلقن جي اها ڳالهه ٻڌڻ بعد مون کي 9 نومبر تي حڪومت جي برطرفيءَ کان پوءِ هڪ وفاقي وزير جي گهر انهن 10 ايم اين ايز جي چيل ڳالهه ياد پئي اچي، جنهن ۾ هنن اتفاق راءِ سان چيو هو ته اسان جي حڪومت جي برطرفيءَ جو حڪم صدر لغاريءَ جهڙي ماڻهو کي جاري ڪرڻ بابت مجبور آصف ئي ڪيو. ان ڳالهه تي جيتوڻيڪ آن ريڪارڊ ته هڪ به نه بيهندو ۽ قرآن کڻي ڦري ويندو، پر ڪافي پيپلن جي دلين ۾ به باهيون آهن.
نگرانن جو چوڻ آهي ته ايندڙ 48 ڪلاڪن اندر احتساب جو عمل شروع ٿيندو ۽ روزانو هڪ ٻه ڪيس عدالتن کي اماڻيا ويندا. هن وقت بينظير ڀٽو کي سري محل ۽ پي آءِ اي ذريعي مفت ۾ ڪيترائي ٽن سامان لنڊن موڪلڻ واري اسڪينڊل ۾ نااهل قرار ڏيڻ لاءِ پرائيويٽ طور تي ريفرنس حڪومت کي مليو آهي. نواز شريف جي نااهليءَ لاءِ لاهور ۾ سوين پلاٽ سياسي ماڻهن کي ڀڳڙن مٺ تي ڏيڻ بابت پرائيويٽ ريفرنس پڻ نگران حڪومت وٽ پهتو آهي. ٻنهي ڌرين جي ٽاپ ليڊرن خلاف مليل ريفرنسز جي تحقيقات ڪري اهي عدالتن ۾ اماڻڻ ته ٺهيو، پر انهن تي غور ڪرڻ به نگران حڪومت مناسب نه ٿي سمجهي. ان مصلحت جو سمجهه ۾ ايندڙ سبب اهو آهي ته جيڪڏهن ايئن ٿيو ته پوءِ ٻئي ڌريون اليڪشن جو بائيڪاٽ ڪنديون ۽ اهڙي صورتحال نگرانن لاءِ ته ٺهيو پر سندن مالڪن لاءِ پڻ ڏچو پيدا ڪندي. ڪجهه حلقن جو ان رٿ بابت مختلف خيال آهي. انهن جو چوڻ اهي ته جيڪڏهن نگرانن جا مالڪ اليڪشن ملتوي ڪرائڻ چاهين ٿا ته اهو فارمولو هنن کي اخلاقي، سياسي ۽ عدالتي جواز فراهم ڪرڻ لاءِ فٽ آهي.
گاديءَ واري شهر جي باخبر حلقن جوچوڻ آهي ته نگرانن جي نگراني ڪندڙ اهڙو احتساب چاهين ٿا جنهن ۾ بينظير، نواز ۽ نگران ٽئي اچي وڃن. اهو ئي سبب آهي ته نگران ڪابينا جي ٻين ميمبرن سميت بيگم عابده جي سمورن معاملن بابت تحقيقات شروع آهي. انهن حلقن جو چوڻ آهي ته نگرانن جا هٿ به صاف ناهن،هر هڪ جو دامن داغي آهي. بيگم عابده حسين ”گهوڙي پال اسڪيم“ هيٺ 50 ايڪڙ زمين پنجاب حڪومت کان حاصل ڪئي. هن ڪجهه ايڪڙن تي اها اسڪيم شروع ڪئي ته باقي زمين زرعي مقصدن لاءِ استعمال پئي ڪري. ان کانسواءِ بيگم عابده وٽ 600 ايڪر اهڙي سرڪاري ايراضي آهي جنهن جي ليز ختم ٿيڻ جي باوجود به هوءَ پئي کيڙي ۽ کائي.
جهڙيءَ طرح آصف زرداري گهوڙا پالڻ جو شوقين آهي، اهڙيءَ طرح جهنگ جي سيدياڻي بيگم عابده حسين گهوڙيون پالڻ جو شوق ڪندي آهي. بيگم عابده جي فارم تي دنيا جي اڪثر نسلن جا گهوڙا ۽ گهوڙيون آهن. هر گهوڙي جو الڳ داستان آهي. بيگم عابده جي فارم جو معمولي گهوڙو به 5 لک رپين جو آهي. جڏهن ته اعليٰ نسل واري جو اگهه 50 لک رپين تائين آهي. هن فارم ۾ مختلف نسلن جي گهوڙين ۽ گهوڙن جو ميلاپ ڪرائي ٻچا وٺي پاليا ويندا آهن ۽ پوءِ اهي وڪرو ڪيا ويندا آهن. بيگم عابده جا گهوڙا عرب ملڪن جي بادشاهن ۽ اميرن کي به پسند آهن. هر خريدار کي گهوڙي سان گڏ ڪتاب به ڏنو ويندو آهي جنهن ۾ گهوڙي جي نسل، عادتن، خوراڪ، خوبين ۽ سار سنڀال بابت معلومات هوندي آهي. ڪاروبار ڪرڻ خير ڏوهه ناهي ۽ آئين به اسان کي هر قسم جو ڪاروبار ڪرڻ جي آزادي ڏئي ٿو. جڏهن ڳالهه گهوڙن جي آهي ته پوءِ آصف زرداري جي گهوڙن سان گڏ بيگم عابده جي گهوڙين ۽ صدر لغاريءَ جي گهوڙن جو به ذڪر ٿيڻ گهرجي. اهڙو ذڪر ڪوئي ڪري يا نه، پر نگرانن جي نگراني ڪندڙ گهوڙن وارن جو هڪ فائيل تيار ڪري رهيا آهن، جيڪو مناسب وقت تي جلد ئي منظر عام تي اچڻ جو امڪان آهي.
هن وقت نگران حڪومت وارن اڳوڻن دورن جي مال ٺاهيندڙ سياستدانن ۽ ڪامورن جي احتساب لاءِ جيڪا کوٽ کوٽان شروع ڪئي آهي ۽ ملندڙ معلومات جوڊيشل ٽرائل کان اڳ ميڊيا ٽرائل لاءِ استعمال ڪرڻ شروع ڪئي آهي، ان دلچسپ معلومات لاءِ عوام کانسواءِ گاديءَ واري شهر ۾ رهندڙ دنيا جي 100 ملڪن کان وڌيڪ ملڪن جا سفير پڻ دلچسپي وٺي رهيا آهن. سفارتي ذريعن جو چوڻ آهي ته نه صرف مختلف سياستدانن جي ڪرپشن جا قصا پڙهي ۽ ٻڌي سفير مزو پيا وٺن پر اها معلومات پنهنجي پنهنجي ملڪن ڏانهن به موڪلي رهيا آهن.
وزيراعظم معراج خالد تازو اخبار وڪرو ڪندڙ هاڪرن جي تنظيم جي مرڪزي جنرل سيڪريٽري ٽڪا خان کي پنهنجو مشير مقرر ڪيو آهي. ان مقرريءَ جو پس منظر اهو آهي ته جهڙيءَ طرح ”جنگ گروپ“ جي مرضيءَ سان ارشاد حقانيءَ کي اطلاعات جو وزير ٺاهيو ويو، اهڙيءَ طرح ”نواءِ وقت گروپ“ کان به ڪابينا لاءِ ماڻهو گهريو ويو. نواءِ وقت گروپ جي مالڪن نظامين، جنگ جي مالڪ ”ميرن“ سان جٺ ڪرڻ لاءِ ٽڪا خان جو نالو تجويز ڪيو، جنهن جا 2 سبب هئا: هڪ ته نظامي ميرن کي اهو ٻڌائڻ گهرن ٿا ته اوهان جي ايڊيٽر جي جوڙ جو سندن هاڪر آهي. ٻيو ته نظامي، حقاني کي هوش پيا ڏيارين، ته تنهنجي ليول جو ٽڪا خان هاڪر آهي، جيڪو روز آبپاره جي اخبار مارڪيٽ واري فٽ پاٿ تي ويهي ريڊ ان وائيٽ جا سگريٽ پيئندو آهي. ٽڪا خان جي مشير ٿيڻ بعد ارشاد حقاني اڃا وڌيڪ ڪاوڙيل آهي. گذريل ڇهن ڏينهن کان هو اطلاعات کاتي جو وزير هوندي به ٽي وي اسڪرين تان غائب آهي. ٻيو ته ٺهيو پر هر ڪابينا جي اجلاس جي پاڻ بريفنگ ڏيڻ وارو حقاني صاحب گذريل ٻن ڪابينا جي اجلاسن جي بريفنگ لاءِ نه آيو، پر هينڊ آئوٽ جاري ڪرايا.
8 ڊسمبر تي رات جو نگران حڪومت مهراڻ بئنڪ اسڪينڊل جي تحقيقاتي رپورٽ رليز ڪئي. رپورٽ 214 صفحن تي مشتمل هڪ وائيٽ پيپر آهي، جنهن جي صفحن تي نه نمبر لڳل آهن ۽ نه وري اهو ڄاڻايو ويو آهي ته اها رپورٽ ڪٿان ۽ ڪنهن شايع ڪرائي ۽ ڪنهن رليز ڪئي. مشڪوڪ نموني جاري ڪيل هن رپورٽ بابت ڪافي شڪ پيدا ٿي پيا آهن. رپورٽ ۾ صدر لغاريءَ کي هن اسڪينڊل مان آجو قرار ڏنو ويو آهي. شير پائو ۽ انور سيف الله بابت ڪا به نتيجه خيز ڳالهه نه چئي وئي آهي. ڪنهن به معاملي جي تحقيقات لاءِ جڏهن ڪو ٽربيونل جڙندو آهي ته اهو تحقيقات بعد واضح نموني نتيجو ڪڍي ٻڌائيندو آهي ته هي ڏوهه هن ماڻهوءَ تي ثابت ٿيو. هن خلاف هن قلم هيٺ ڪارروائي ڪيو. جسٽس (ر) عبدالقدير چوڌري جي سربراهيءَ ۾ جوڙيل 5رڪني ٽربيونل ۾ جسٽس ضياءَ محمود مرزا (سپريم ڪورٽ) جسٽس (ر) زيڊ اي چنا سنڌ، چيف جسٽس شريعت ڪورٽ جسٽس نذير احمد ڀٽي ۽ جسٽس قاضي محمد فاروق (پشاور هاءِ ڪورٽ) به شامل هئا. هن رپورٽ ۾ صدر فاروق لغاريءَ جي زمين ”رضي فارم“ مهراڻ بئنڪ جي چيف يونس حبيب کي وڌيڪ اگهه تي وڪرو ڪرڻ واري الزام بابت ڪا به چٽي ڳالهه ناهي. خريدار ڪير آهي، رقم ڪٿان ۽ ڪنهن ادا ڪئي. ڪيتري رقم ادا ڪئي وئي، رقم وصول ڪنهن ڪئي. زمين ڪٿي آهي، ڪهڙي آهي؟ انهن سوالن جو ڪو به جواب ڏنل ناهي. صرف اهو چيو ويو آهي ته ”صدر لغاري زمين جو وڪرو قانون موجب صحيح ڪيو آهي.“ صدر کي آجو قرار ڏيڻ آفتاب شير پائو ۽ انور سيف الله بابت الزام ثابت ٿيڻ يا نه ٿيڻ جي وضاحت نه هجڻ معاملو منجهائي ڇڏيو آهي. ٿي سگهي ٿو ته مستقبل قريب ۾ هن رپورٽ بابت پڻ ڪو وڏو اسڪينڊل سامهون اچي. نگرانن جي نگراني ڪندڙن جي ڪرڙي نظر هن رپورٽ تي پڻ آهي.
(15 ڊسمبر 1996ع)

پير پاڳاري جي پي پي دشمنيءَ واري ڊيوٽي ختم

پير پاڳاري جي پي پي دشمنيءَ واري ڊيوٽي ختم

سياري جي موڪل سبب سپريم ڪورٽ بند آهي ۽ 8 جنوري کان ٻيهر عدالت پنهنجو ڪم شروع ڪندي.بينظير حڪومت جي برطرفي ۽ اسيمبليءَ ٽوڙڻ خلاف داخل محترمه جي درخواست جي سماعت به بعد ۾ ٿيندي. عدالت جي سماعت واري رفتار مان ته لڳي پيو ته ان ڪيس جو فيصلو اليڪشن واري تاريخ جي لڳ ڀڳ ايندو يعني 2 ڏينهن اڳ يا پوءِ. شروع ۾ ته محترمه جو زور هو ته عدالت هڪ مهيني اندر فيصلو ڪري، پر اڄڪلهه اليڪشن شيڊول اچڻ کان پوءِ هوءَ پنهنجي ڪيس جي تڪڙي سماعت تي زور اڳي کان گهٽ پئي ڏئي. محترمه جي خاموشيءَ کي گاديءَ وارا حلقا نگران وزيراعظم ملڪ معراج خالد جي ان بيان کان ڌار نٿا سمجهن جنهن ۾ هن چيو آهي ته احتساب اسان جي وس جي ڳالهه ناهي، مارشل لائي حڪومت ئي بهتر احتساب ڪري سگهي ٿي.
نگرانن جي نگراني ۽ سندن تبديليءَ بابت خدشا ۽ ڳالهيون ڪافي ڏينهن کان عام هيون. وزيراعظم واري بيان کان پوءِ ايئن پيو لڳي ته معاملو ميچوئر ٿئي پيو. سنڌيءَ ۾ چوڻي آهي ته ”سيڪ اتي ايندو آهي، جتي باهه ٻرندي آهي.“ معراج خالد کي به معاملو مُڪندي نظر پيو اچي، نه ته هو ڪڏهن به ايئن نه چوي ها. معراج خالد جنهن خواهش يا خيال جي بشارت ڏني آهي، اڳ ۾ اهڙا ڪم پير صاحب پاڳارو ڪندو هو، پر اڄ ڪلهه لڳي ٿو ته پير صاحب کان ذميواري واپس ورتي وئي آهي. پير پاڳارو جنهن سدائين ”اسلام آباد“ جي چوڻ تي اينٽي پي پي فورم جوڙي پنهنجي سياست ڪئي، ان اڄڪلهه 3 فيبروري تي رٿيل عام چونڊن ۾ پيپلزپارٽيءَ سان ايڊجسٽمينٽ ڪئي آهي. بي بي پاڳارو اتحاد ۽ نواز غنويٰ ٺاهه 96ع سال جا 2 وڏا واقعا آهن. ڇو ته نواز شريف ۽ پاڳارو هميشه کان ضياءَ واري کاتي سبب ئي نفعي ۾ گهڻو ۽ نقصان ۾ گهٽ رهيا آهن. ڀٽو خاندان جي عورتن جو ضياءَ جي ساٿين سان ملڻ مان ٻنهي ڀٽياڻين جي اقتدار جي خواهش جي انتها جو اندازو لڳائي سگهجي ٿو. پير صاحب جي پيپلزپارٽي سان ٺاهه کان پوءِ ته ايئن پيو لڳي ته شايد سندس پي پي دشمني واري ڊيوٽي ختم ٿي وئي آهي ۽ ”اسلام آباد“ مان نئين اسائينمينٽ نه ملڻ کان پوءِ پنهنجي قسمت جو فيصلو هن پاڻ ڪرڻ شروع ڪيو آهي.
نگران حڪومت جنهن وڏي واڪ اهو دم هنيو هو ته، هو چور ۽ ڪرپٽ ماڻهن جو احتساب ڪندي، ان نگران ٽيم جي ڪپتان معراج خالد وچ ۾ بولاٽيون کائيندي بيان ڏيڻ شروع ڪيا ته احتساب ڏکيو ڪم آهي، عوام پاڻ ڪري پر وري گذريل جمعي کان هن پلٽو کاڌو آهي ۽ چوي پيو ته چند ڏينهن ۾ ڪرپٽ سياستدانن ۽ ڪامورن جا ڪيس عدالتن ۾ اماڻيا ويندا. سندس ابتن سبتن بيانن کان پوءِ مٿس پڪ نه ٿي ٿئي ته نگران واقعي احتساب ڪندا. هن ته ٽي وي تي اهو به چيو ته سابق حڪمرانن ڪرپشن اهڙي ته ٽيڪنيڪل انداز ۾ ڪئي آهي جو ثبوت ئي نٿا ملن. ڀارت جي بارڊر سان ملندڙ پنجاب جي ڳوٺ ”برڪي هڊياري“ ۾ رهندڙ معراج خالد کي خبر هجڻ گهرجي ته چور، چوريءَ کان پوءِ ايڊريس يا رسيد نه ڏيندو آهي، ٻيو ته ٺهيو پر چوپائي مال جا چور به پنهنجا پير ڊاهي ويندا آهن. اسمگلرن جي علائقي ۾ پلجڻ ۽ وڏو ٿيڻ بعد ته گهٽ ۾ گهٽ معراج خالد کي اهڙيون ڳالهيون نه ڪرڻ کپن. برڪي هڊياري ڳوٺ جتي پاڪ ڀارت جنگ ۾ ميجر عزيز ڀٽي شهيد ٿيو هو، تنهن ڳوٺ جا ماڻهو ڀارت ڏانهن اسمگلنگ ڪندڙ اسمگلرن کي اڃا به سڃاڻين ٿا ۽ اهي اسمگلر اتي ترسندا آهن.
گاديءَ واري شهر جا باخبر حلقا چون پيا ته نگرانن جي ڪارڪردگي بينظير حڪومت ڊهرائيندڙن کي متاثر نه ڪيو آهي، جنهن سبب نگرانن تي به شامت اچي سگهي ٿي پر ان کان اڳ نگرانن کان، پي پي ۽ نواز ليگ جي 2 درجن خاص خليفن خلاف ڪيس عدالت ۾ اماڙڻ وارو ڪم ورتو ويندو. توقع آهي ته ايندڙ ڪجهه ڏينهن ۾ آصف زرداريءَ سميت ٻنهي ڌرين جي اهم اڳواڻن کي مختلف ڪيسن ۾ ڦاسايو ويندو. آصف زرداريءَ کي دبئي جي هڪ غير رجسٽرڊ فرم واري ڪيس ۾ چالان ڪيو ويندو. اها سون جو ڪاروبار ڪندڙ فرم آهي، جنهن کي آصف زرداريءَ پنهنجي اقتدار وارن ڏينهن ۾ پاڪستان سون آڻن جو لائسنس ڏنو ۽ ٻي ڪنهن به فرم کي لائسنس جاري ڪرڻ نه ڏنو. اهڙيءَ طرح هن اڪيلي فرم ٽن سالن تائين پاڪستان ۾ سون جو ڪاروبار ڏاڍي مزي سان پئي ڪيو ۽ آصف کي به مزا ڪرايا. ڪراچيءَ جي هڪ سيٺ جي سون واري ان ڪمپنيءَ سبب سيٺ عابد پي پي وارن جي سڄي دور ۾ پريشان رهيو، ڇو ته هو به سون جو واپاري آهي ۽ هن کي لائسنس نه مليو. سيٺ عابد جيڪو ملڪ معراج خالد جو پڳ مٽ يار آهي. تنهن اچڻ سان اڳ ۾ ملڪ صاحب کي چيو ته هن فرم وارو ڪيس کلڻ گهرجي. جنهن کان پوءِ ڪمپني جي هر جائز ۽ ناجائز سرگرمين جا ثبوت هٿ ڪيا ويا آهن. جن جي ڇنڊ ڇاڻ بعد اهو ڪيس آصف لاءِ تيار ڪيو ويو آهي.
ڪيس ۾ ڄاڻايو ويو آهي ته هيءَ فرم نواز حڪومت جي دور کان وٺي هر چونڊيل ۽ نگران حڪومت جي مالي مدد کانسواءِ ملڪ جي مدد ڪندي اسٽيٽ کي پڻ قرض ڏيندي رهي آهي. جڏهن نواز شريف جي حڪومت هئي ۽ پرڏيهي ناڻي جو ذخيرو حد کان وڌيڪ گهٽجي ويو ته 450 ملين ڊالر هن فرم پاڪستان کي قرض ڏنو ۽ خود بينظير حڪومت کي به قرض ڏنو هو. هن ڪمپني جي مالڪ جو مسلم ڪمرشل بينڪ جي صدر حسين لوائي سان به پراڻو واسطو آهي. لوائي هن ڪمپنيءَ جي اڻپوري ضمانت وارن ڪاغذن عيوض 70 ملين ڊالرن جو قرض جاري ڪيو. اها رقم اصل ۾ لوائي جي ئي ڪنهن محفوظ کاتي ۾ وئي هئي. اڄڪلهه جڏهن حسين لوائي ايف آءِ اي وارن جي سوالن جا جواب پيو ڏئي ۽ سندن تحويل ۾ آهي ان بابت پتو پيو آهي ته هن مذڪوره فرم بابت وڏا انڪشاف ڪيا آهن. آصف زرداريءَ سميت ڪيترين ئي اهم شخصيتن، جيڪي هميشه ان فرم مان فيضياب ٿيا آهن، تن جا راز به هن فاش ڪيا آهن.
هن فرم جي ڪيس واري ابتدائي تحقيقات بعد تيار ڪيل فائيل ۾ چيو ويو آهي ته پاڪستان ۾ سون جي فراهميءَ جي اڪيلي لائسنس يافته فرم 10 سيڪڙو ريگيوليٽري ڊيوٽي به حڪومت کي ادا نه ڪئي. هن فرم کي صرف هڪ سيڪڙو ڊيوٽي ادا ڪرڻ لاءِ چيو ويو ۽ باقي ٽيڪس کيس معاف ڪيا ويا پر پوءِ هن فرم جي مالڪن اها هڪ سيڪڙو ڊيوٽي به ادا نه ڪئي. هو مال مثال طور 10 ڪلو آڻيندا هئا ته ظاهر 3 ڪلو ڪندا هئا. 7 ڪلو کانچي ۾ ڪڍندا هئا. ٽيڪس چوري جي هڪ اهڙي واردات سبب جڏهن ڪراچيءَ جي ڪسٽم ڪليڪٽر حسن امام جو معاملو هنن سان نه ٺهيو ته هن فرم وارن کي ٽيڪس چوريءَ جو نوٽيس جاري ڪندي وضاحت لاءِ طلب ڪيو. 2 فيبروري 96ع تي هن نوٽيس جاري ڪيو جيڪو اڃان مالڪن کي مليو ئي ڪو نه هو ته 27 فيبروري تي حسن امام کي ايف آءِ اي وارن گهر ويندي گرفتار ڪيو. وزيراعظم سيڪريٽريٽ جي سکڻي حڪم تي گرفتاري بعد هن کي ساڳئي رات ايرو ايشيا جي فلائيٽ ۾ اسلام آباد آندو ويو ۽ ايف آءِ اي کي حڪم مليو ته انور سيف الله وارن جي لڪي سيمينٽ فيڪٽري جي مشينري تي ڊيوٽي بدران ڪميشن وڌيڪ وٺڻ واري ڪيس ۾ هن کي چالان ڪيو وڃي. ايف آءِ اي 2 مارچ تي مٿس ڪيس داخل ڪيو.
حسين لوائي پنهنجي هن ڪيس مان جند ڇڏائڻ لاءِ لاهور جي هڪ ”سيٺ“ سان رابطو ڪرايو آهي. هي سٽون لکڻ تائين مُڪ مُڪا ڪو نه ٿيو آهي، پر اميد آهي ته معاملو ٺيڪ ٿي ويندو. لاهور جو اهو سيٺ ملڪ معراج خالد جو پراڻو يار آهي. سون جو ڪاروبار ڪندڙ ان فرم ٽن سالن دوران نه صرف ڪروڙين رپين جوسرڪاري خزاني کي ٽيڪس ادا نه ڪري نقصان پهچايو آهي پر آصف زرداريءَ جي گهڻين خواهشن جي تڪميل به ڪئي آهي. جيڪڏهن ان جو مالڪ گرفتار ٿيو ته يونس حبيب وانگر باقاعده ٻوليندو ۽ گهڻن شريفن جا پول کوليندو.
جيتوڻيڪ احتساب بظاهر ڪنهن جو به ٿيندي نظر نٿو اچي ۽ نه وري ٿيندو. ڇو ته هن پاڪ ملڪ ۾ اختيار رکندڙن ۾ خير سان اهڙو ڪو ماڻهو ڪونهي جيڪو پاڻ احتساب کان آجو هجي. جهڙي طرح اليڪشن جي سرگرمين ۽ تيارين مرتضيٰ ڀٽو جي خون کان وٺي محترمه جي حڪومت جي برطرفيءَ تائين سمورن معاملن تي پردو وجهي ڇڏيو آهي، اهڙيءَ طرح ويجهي مستقبل ۾ پيش ايندڙ هٿرادو طوفانن جي دز عوام جي ذهن تان احتساب جو ڀوت به ختم ڪري ڇڏيندي. ڇو ته اسان جي پاڪ ملڪ ۾ ڪنهن جو به احتساب نه ٿيندو آهي. قائداعظم جي موت کان وٺي اڄ تائين ڪنهن به معاملي جي حقيقي معلومات نه عوام کي ملي آهي ۽ نه ڪنهن کي سزا ملي آهي. وٺ پڪڙ ٿيندي آهي پر ثبوت سامهون نه آندا ويندا آهن. تڏهن ئي ڏوهاري ۽ ڪرپٽ ماڻهو سالن جا سال جيل ۾ رهڻ بعد عدالتن مان آزاد ٿي شهپر وٽي چوندا آهن ته ”مون تي ڪوڙو الزام هو.“
(29 ڊسمبر 1996ع)

ڇا صدر کي موڪل ڪرڻي پوندي؟

ڇا صدر کي موڪل ڪرڻي پوندي؟

پنجاب ۾ جنهن تيزيءَ سان گذريل ڪجهه ڏينهن ۾ 7 کان وڌيڪ شيعه ليڊرن سميت اهم سياسي اڳواڻ قتل ٿيا آهن، ان سيريز مان تمام وڏن واقعن جي ڌپ اچي رهي آهي. گاديءَ واري شهر جي باخبر حلقن جو چوڻ آهي ته خدا خير ڪري، جيڪڏهن ڪنهن وڏي سنڌي شخصيت کي پنجاب جي سرزمين تي ڪجهه ٿيو ته پوءِ سنڌ ۽ وفاق ۾ وڇوٽيون ايتريون ته وڌي وينديون، جن جو انجام ڀيانڪ هوندو.
بينظير ڀٽو هلندڙ هفتي جي آخر ۾ پنجاب جي شهر ڊيره غازي خان کان 3 فيبروريءَ تي رٿيل اليڪشن لاءِ مهم شروع ڪندي. عمرو ادا ڪرڻ بعد گناهه بخشائڻ کان پوءِ هن واپس وطن ايندي ئي اهڙو فيصلو گلزار هائوس تي سڏايل اجلاس ۾ ڪيو آهي. گاديءَ واري شهر جي تجزيه نگارن جو چوڻ آهي ته چند ڏينهن اڳ محترمه بينظير ڀٽو جيڪو چونڊن بابت ڪو به فيصلو نه پئي ڪرڻ گهريو ۽ جدي مان بيان ڏنو ته اسان به بائيڪاٽ ڪري قاضيءَ وانگر ڌرڻا هڻي سگهون ٿا، اها بينظير اوچتو چونڊ مهم شروع ڪرڻ جو اعلان ڪري ميدان ۾ ڪيئن پئي اچي. ايترو جهٽ پٽ ۾ ڦيرو ڪيئن آيو؟ ان سوال تي غور بعد اهو جواب ملي ٿو ته شايد ڪا خاطري ملي اٿس. خاطريءَ واري خدشي تي غور بعد هڪدم چوڌري نثار علي جا اهي لفظ ياد ٿا اچن، جيڪي هن پهرين جنوريءَ تي پارليامينٽ هائوس ۾ لفٽ جي ڀر ۾ بيٺي پير ڪچهري ڪندي، سرتاج عزيز جي موجودگيءَ ۾ مون کي ۽ حامد مير کي ٻڌايا هئا. نثار جو چوڻ هو ته اسان جو اندازو آهي ته جيڪڏهن 3 فيبروريءَ تي اليڪشن ٿي ته مسلم ليگ کي 100 کان 110 جي وچ ۾ ۽ پيپلزپارٽيءَ کي 40 جي لڳ ڀڳ سيٽون ملنديون. جنهن تي اختلاف راءِ بعد نثار ۽ سرتاج پ پ کي 50 سيٽون ملڻ تي راضي ٿيا هئا.
صدر لغاريءَ سان ملاقات کان پوءِ نثار جو اهو چوڻ يقينن ڪنهن سلسلي جي ڪڙي هوندو، پر غيب جو علم هڪ انهن ادارن کي جن فيصلو ڪيو آهي، ٻيو قدرت کي. نثار جو چوڻ هو ته پ پ بائيڪاٽ نه ڪندي ۽ نه کيس ڪرڻ کپي، ڇو ته اڄ جڏهن مسلم ليگ کي اڪثريت سان ڪامياب ٿيڻ جو آسرو آهي ته پ پ بائيڪاٽ ڪيو ته پوءِ آئينده ڪير اليڪشن وڙهندو. جنهن کي ڪاميابيءَ جي پڪ نه هوندي، اهو بائيڪاٽ ڪندو. جنهن سان پوءِ جمهوري نظام جي تڏا ويڙهه ٿيندي.
اردشير ڪاواسجي مطابق ته ”صدر لغاريءَ پنهنجي ٽيبل جو رخ مٽائي مرگلا جي پهاڙين ڏانهن ڪري ويهڻ شروع ڪيو آهي ۽ عين اهو ئي انداز غلام اسحاق خان جو هوندو هو. ماڻهو ڀلي شڪل شبيهه جي لحاظ کان ڪهڙو به هجي، پر عمل ۽ رويا ئي اهم هوندا آهن. فاروق لغاري به اسيمبلي ٽوڙڻ کان اڳ روين ۽ عملن جي بنياد تي لغاري هو، پر جڏهن اسيمبلي ٽوڙيائين ته هن کي محترمه فاروق الحق ۽ غلام اسحاق سڏڻ لڳي آهي. صدر لغاري متعلق گاديءَ جي شهر ۾ اهي گفتا ٻڌڻ ۾ اچن پيا ته 15 جنوري کان پوءِ سردار صاحب جي طبيعت خراب ٿي ويندي. هڪ ٻه ڏينهن مقامي طور علاج ڪرائيندو، پوءِ ڊاڪٽر هن کي پرڏيهه علاج ڪرائڻ جو مشورو ڏيندا ۽ هو پرڏيهه روانو ٿي ويندو. سرڪاري خرچ تي ڪجهه هفتا ٻاهر رهڻ بعد واپس وطن ايندو. ڪجهه حلقن جي راءِ اها آهي ته هو استعيفيٰ ڏيندو، پر ايئن ٿيندي نظر نه پيو اچي، پهرين ڳالهه وڌيڪ معقول آهي.
هلندڙ هفتي يعني ڪجهه ڏينهن ۾ ملڪ جا معاملا هلائڻ لاءِ قومي سلامتي ڪائونسل قائم ڪرڻ جو به اعلان متوقع آهي، جنهن جو سربراهه صدر هوندو. وزيراعظم، ڊفينس، گهرو معاملن ۽ پرڏيهي معاملن جا وزير، چيف آف جوائنٽس اسٽاف، آرمي، ايئر فورس ۽ نيوي جا سربراهه ان جا ميمبر هوندا. 9 رڪني هيءَ ڪائونسل جنهن جي قيام بابت آئين ۾ ڪا گنجائش ناهي، اها ملڪ جي سمورن شعبن بابت پاليسيءَ جا فيصلا ڪندي. هن ڪائونسل جو مقصد فوج کي سياست ۾ شريڪ ڪرڻ آهي. جيڪڏهن ايئن ٿي وڃي ٿو ته پوءِ فوج جي غير جانبداريءَ وارو ليبل لهي ويندو ۽ قومي سلامتي ڪائونسل جي هر فيصلي جي نفعي نقصان ۾ فوج پڻ سويلين حڪمرانن جيتري ڀائيوار هوندي. هن اداري جي قيام جو سڀ کان وڏو فائدو اهو ٿيندو ته ملڪي معاملن متعلق جوڙيل پاليسيون جاري رهنديون. انهن جو تسلسل حڪومت جي خاتمي سان گڏ ختم نه ٿيندو ۽ وڏو نقصان اهو ٿيندو ته پوءِ عدليا کانسواءِ ڪو به وڏو طاقتور ادارو باقي نه رهندو، جيڪو غير جانبدار قوت طور بيلنس ڪم ڪري. بظاهر ملڪ جي جيڪا سياسي ۽ معاشي حالت آهي، ان کي سامهون رکي معراج خالد به گڏيل قومن وارن جي حوالي سان چوڻ شروع ڪيو آهي ته ”هي ملڪ ويهن سالن ۾ ٽٽي ويندو.“ اهڙي صورتحال ۾ فوج کي ظاهري اقتداري ايوان ۾ آڻڻ جو معاملو بظاهر ٿيندو نظر اچي پيو. هن ڪائونسل متعلق چيو پيو وڃي ته اها قائم ٿيڻ سان ئي ٻه چار ڪم اهڙا ڪندي جو واهه واهه ٿي ويندي.
اليڪشن 3 فيبروري تي ٿيڻ بابت اڃا تائين بدستور غير يقينيءَ واري ڪيفيت آهي، پر فرق اهو پيو آهي ته نه ٿيڻ بابت افواهن ۽ خدشن ۾ ڪجهه ڪجهه گهٽتائي ٿي آهي. تڏهن به ان جو هرگز اهو مطلب به ناهي ته اليڪشن ٿيندي. بهرحال جيڪڏهن قومي سلامتي ڪائونسل ٺهي وڃي ٿي ته پوءِ اليڪشن جو پڪو آسرو ٿيندو ۽ اهو به ممڪن آهي ته ڪائونسل جماعت اسلاميءَ کان اليڪشن جو بائيڪاٽ ڪرڻ وارو فيصلو به واپس وٺرائي. ڇو ته جيڪي پارٽيون اليڪشن ۾ حصو نه وٺنديون اهي 20 مارچ تي هر حالت ۾ ٿيندڙ سينيٽ جي چونڊن ۾ مار کائينديون. اسيمبلي مان ته ٺيڪ آهي 3 سال کڻي ٻاهر رهجي، پر سينيٽ جي ڊگهي ٽرم واري نمائندگيءَ کان محروم ٿيڻ انهن پارٽين لاءِ ڏاڍو مشڪل آهي ۽ ڪا به پارٽي سينيٽ واري سيٽ نه وڃائيندي.
نگرانن جا نوان اليڪشني قانون عجيب هئڻ سان گڏ تضادن سان به ڀريل آهن. ڪيترائي ويچارا اڻ پڙهيل ته ٺهيو پر پڙهيل لکيل اميدوار به پريشان ٿيا آهن. ڊيفالٽرن جي اليڪشن ۾ حصو وٺڻ وارو قانون به عجيب آهي، جنهن تي اسلام آبادي به خوش ناهن. ڇو ته هن قانون موجب صرف اهو ڊيفالٽر آهي. جنهن جا 50 سيڪڙو کان وڌيڪ ڪنهن ڪمپنيءَ ۾ پنهنجي نالي يا گهر ڀاتين نالي شيئر هجن. مثال طور جيڪڏهن ڪنهن شخص جا 49 سيڪڙو شيئر ڪنهن ڪمپنيءَ ۾ آهن ۽ اهو 5 ڪروڙ جو ڊيفالٽر آهي، ته نگرانن جي نئين قانون موجب اهو آزاد آهي. اهڙي قانون سبب صنعتڪارن جي سربراهيءَ واري پارٽي مسلم ليگ جا اميدوار ڪافي خوش آهن، پر پ پ وارا پريشان آهن. ڇو ته پ پ وارا هميشه بجلي، گئس، فون، سرڪاري لاجز ۽ ريسٽ هائوسز جا بل هضم ڪندا هئا. ان ڪري جيڪو نگرانن قانون لاڳو ڪيو آهي، سو انهن لاءِ مصيبت بڻيو آهي، ڇو ته 5 رپين جو بل ادا نه ڪرڻ سبب به فارم رد پئي ٿيا. ٺيڪ آهي جيڪو ٿيو چڱو ٿيو، باقي اليڪشن سبب واپڊا، گئس ڪمپنين، ٽيلي ڪميونيڪشن ۽ بئنڪن کي اها به رقم ملي آهي جنهن جو آسرو ئي نه هو. انهن ادارن جي انتظاميه دعا ڪندي هوندي ته وري ايندڙ سال ٻيهر اليڪشن ٿئي. هن دفعي اميدوارن جا لاهه نڪري ويا آهن. ماڻهن کي ٺيڪن، پرمٽن، نوڪرين جا آسرا ڏئي اوڌر وٺي گاديءَ واري شهر يعني پاڪستان جي سڀ کان مهانگي شهر ۾ لئي ڪري ٺٺ ٺانگر سان هلندڙ ميمبر هن دفعي هڪ ته ڦٻيا گهٽ هئا، ڇو ته هر شيءِ ۽ ڪم تي ”وڏن“ جي نظر هئي، ٻيو ته وري اوچتو اليڪشن ۾ بقايائون به ڀرڻيون پين، جنهن سبب اڪثر اميدوار پاڪستان وانگر سخت مالي بحران جو شڪار آهن.
تازو جيڪب آباد مان چونڊيل هڪ اڳوڻو ميمبر اليڪشن اڌ ۾ ڇڏي اسلام آباد آيو هو. پنهنجي هڪ سنگتيءَ سان سور سليندي کيس ٻڌايائين ته ”يار پڇاڙيءَ ۾ عشق مان شادي ڪيم، گهر واريءَ کي گهر مسواڙ تي وٺي ڏنو اٿم. گاڏي رينٽ اي ڪار وارن جي ڪرائي تي ڪرڻي پئي، مان ويس ڳوٺ، فارم ڀرائڻ لاءِ مس ڏوڪڙ هٿ ڪيم ته مٿان بيگم جو فون آيو ته هڪدم پهچ. آيس ته چيائين گاڏي وٺي ڏي، رينٽ اي ڪار وارن بل نه ڀرڻ سبب گاڏي موٽائي ورتي آهي. روز بل لاءِ چڪر ٿا هڻن ۽ چون ٿا ته بل ڏي نه ته اليڪشن ڪميشن ٿا وڃون. مس مس انهن کي راضي ڪري اڌ پئسا ڏنا آهن، پوءِ به گاڏي ڪو نه ٿا ڏين. بيگم کي مشڪل سان مڃايو آهي ته ڪجهه ڏينهن گذارو ڪر، ڪڻڪ لهي ته نئين گاڏي وٺنداسين. هوڏانهن اليڪشن ۾هن دفعي آسرو به گهٽ ٿو لڳي، ڇو ته ماڻهن جا مڙئي دماغ ڦريل ٿا نظر اچن. خير الله چڱي ڪندو.“
هي ته هو هڪ اڳوڻي ميمبر جو احوال، جيڪو هن هوش حواس ۾ هوندي سچي ڪئي. باقي ٻين اميدوارن جو حال به ساڳيو آهي، ڪو مڃي يا نه، باقي هن ميمبر تي ميار ڪانهي، هن ويچاري ته اعتراف ڪيو آهي ۽ اعتراف ڪرڻ تمام وڏي بهادري هوندي آهي.
(6 جنوري 1997ع)

اسيمبلي ٽٽڻ وارو فيصلو ڪيئن ٿيو؟

اسيمبلي ٽٽڻ وارو فيصلو ڪيئن ٿيو؟

”صراحي آئيگي، رات جام آئي گا“ وارو شعر اعتزاز احسن پڙهيو ته چيف جسٽس سجاد علي شاهه چيس ته ”جام اوهان وٺو ۽ صراحي به.“ ان تي عدالتي ڪمري ۾ 100 سيٽن واري هال ۾ 200 ماڻهن جي هجڻ ڪري پيدا ٿيل گهٽ ۽ ٻوسٽ واري ماحول ۾ ٽهڪڙو پئجي ويو. فيصلي واري ڪارروائيءَ وقت ناهيد خان، نواز کوکر ۽ پي پي جا مقامي اڳواڻ به موجود رهيا. جڏهن هڪ موقعي تي اعتزاز دليل ڊگها ڪرڻ شروع ڪيا ۽ چيف جسٽس چيس ته هاڻي وقت گذري ويو، گهڻو ڪجهه هٿن مان نڪري چڪو آهي ته اعتزاز، رضا رباني، اقبال حيدر ۽ ٻين جا منهن لهي ويا.
سپريم ڪورٽ جيڪا اسيمبليءَ ويجهو ايوان صدر جي اونچي بلڊنگ جي ڀر ۾ واقع آهي، تنهن جي سنگ مرمر وارين ڀتين واري خوبصورت عمارت جي چوڌاري پوليس وارا وڏي تعداد ۾ موجود هئا. پي پي عورتون ۽ ڪارڪن مک دروازي وٽ صبح کان ئي بيٺل رهيا ۽ ”گو لغاري، گو“ جا نعرا هڻندا رهيا. سپريم ڪورٽ جيڪا شاهراهه دستور تي واقعي آهي، تنهن ۾ دستور ۽ جمهوري نطام بابت اهم فيصلو ٿيڻ جو انتطار پوري ملڪ کي هو. عدالتي حدن ۾ انٽيليجنس جا اهلڪار به موجود هئا. جن سيڪيورٽيءَ جو نظام سنڀاليو هو. عمارت ۾ داخل ٿيڻ لاءِ سائي رنگ جا خصوصي ڪارڊ جاري ڪيا ويا، جنهن سبب پبلڪ ۽ صحافين کي ڏکيائي ٿي. عدالتي ڪمري ۾ 80 کان وڌيڪ ڏيهي ۽ پرڏيهي صحافي موجود هئا. نواز کوکر آيو ته احترام طور هن کي ڪرسي ڏيڻ لاءِ ڪارروائي دوران سپريم ڪورٽ جو ملازم ڊوڙندو آيو. عدالت ۾ برگر فيميلن جا نوجوان نينگر ۽ نينگريون به موجود هيون. عدالت جي مين گيٽ کان عدالتي ڪمري تائين 4 جڳهين تي تلاشي ورتي وئي. ڪيترن وڪيلن کي ڪارروائي ڏسڻ کان روڪيو ويو، ڇو ته وٽن ڪارڊ ڪو نه هئا. پريس وارن لاءِ ايڪسٽرا ڪرسيون لڳايون ويون. عدالتي ڪارروائي هلندڙ هئي ته اوچتو هڪ ڏاڙهيءَ وارو ٿلهو متارو نوجوان فائيل کڻي اوچتو ڊائيس تي آيو ۽ بنا اجازت ڳالهائيندي چيائين ته ڪراچيءَ بابت ڪافي قصا منظر تي نه آيا آهن، مان ٻڌائڻ گهران ٿو. هن جي اوچتي اچڻ سبب جج حيران ٿي ويا. چيف جسٽس چيس، ”ڪير آهين، چپ ڪري ويهه“ بعد ۾ هو هليو ويو.
هڪ موقعي تي چيف جسٽس اعتزاز کي چيو ته اوهان گهڻو وقت ورتو آهي، ڪم جي ڳالهه ڪريو. خالد انور ٿوري وقت ۾ تمام گهڻا الزام ثابت ڪيا آهن. هڪ لحاظ کان چيف جسٽس جا اهي لفظ صدر جي وڪيل خالدا انور لاءِ ڪنهن اعزاز کان گهٽ ڪو نه هئا. لاهور جو سنهڙو، ڊگهي قد ۽ نڪ وارو وڪيل خالد انور، جڏهن نواز اسيمبلي ٽٽي هئي ته سندس پاران ڪيس وڙهيو هو ۽ غلام اسحاق جي اسيمبلي ٽوڙڻ واري حڪم کي غلط ثابت ڪري اسيمبلي بحال ڪرائي هئائين. ساڳئي خالد انور هن ڪيس ۾ صدر لغاريءَ جو اسيمبلي ٽوڙڻ وارو حڪم سچو ثابت ڪندي، اسيمبلي ٽوڙڻ وارو فيصلو بحال ڪرايو. يعني خالد 93ع ۾ اسيمبلي بحال ڪرائڻ لاءِ دليل ڏنا ته اسيمبلي بحال ٿي. 97ع ۾ اسيمبلي خلاف دليل ڏنا ته اسيمبلي بحال نه ٿي. اهو سندس لاءِ وڏو اعزاز آهي. هاڻي 30 لک في وٺندڙ خالد انور نه صرف في وڌائيندو، پر لغاريءَ کان شاباس سميت خبر ناهي ڪهڙا ڪهڙا انعام وٺندو!
11 وڳي عدالت وقفو ڪيو. 40-11 تي ٻيهر ڪارروائي شروع ڪئي وئي ۽ 2 وڳي تائين دليل مڪمل ٿيڻ بعد 30-3 تي فيصلو ٻڌائڻ جو آسرو ڏئي ڪارروائي ملتوي ڪئي وئي. عدالت ۾ موجود ماڻهن جو اهو ڏيڍ ڪلاڪ تمام بوريت ۾ گذريو، پر سيٽ ٻيهر نه ملڻ جي ڊپ کان هر ڪو ڪرسين تي ويٺو رهيو. مشڪل سان وقت پورو ٿيو، پر جج نه آيا. دروازي ڏانهن ڏسندي ڏسندي اکين ۾ سور پئجي ويو. نيٺ 20-4 تي دروازو کليو ته سفيد طري ٽائيپ پٽڪي وارا سائي ڊريس پاتل دفتري آيا، سڀني کي آسرو ٿيو، عدالت ۾ خاموشي ڇانئجي وئي. سڀني کان اڳ جسٽس منور مرزا بعد ۾ ارشاد حسن خان ۽ فضل الاهي ۽ ان کان پوءِ جسٽس راجا افراسياب، جسٽس ضياءَ محمود مرزا، جسٽس سليم اختر ۽ آخر ۾ چيف جسٽس اندر آيا. 25-4 تي چيف جسٽس مائيڪ آن ڪئي ته وڪيلن، پي پي وارن پنهنجا ڪن کڙا ڪيا، صحافين قلم ۽ ڪاپيون تيار ڪيون. چيف جسٽس اعلان ڪيو ته 6 ججن اسيمبلي ٽوڙڻ جي فيصلي کي بحال ڪيو آهي ۽ هڪ جج مخالفت ڪئي آهي. شارٽ آرڊر 12 صفحن تي مشتمل آهي. تفصيلي آرڊر بعد ۾ ايندو. هن شارٽ آرڊر پڙهڻ شروع ڪيو، جنهن جي پوري ٿيڻ کان اڳ ۾ ئي ماڻهو اٿي بيٺا. جج پوئين دروازي مان نڪتا ۽ عوام به ٻاهر آيو. ناهيد خان ۽ بين تڪڙو تڪڙو هلندي گيٽ ڪراس ڪيو ۽ ڪارڪنن کي ٻڌايو ته عدالت سندس خلاف فيصلو ڏنو. ان تي ڪارڪن مڇرجي پيا ۽ ”گو لغاري گو“ جا اڀ ڏاريندڙ نعرا هنيائون. ”لغاري هاءِ هاءِ“ جي نعرن بعد ڪارڪن ڪاهي پيا. پوليس وارن دروازي کي تالو هڻي ڇڏيو. 10 منٽن بعد لٺ بازي ڪئي وئي ته ڪارڪنن ۾ ڀاڄ پئجي وئي. ڪارڪنن پٿر بازي شروع ڪئي. شاهراهه دستور بند ٿي ويو. هر طرف پٿر پيا هئا، روزي کولڻ جو ٽائيم به ويجهو پهتو. هرڪو پريشان هو.
عدالتي ڪارروائي دوران نان مسلم صحافين ۽ پاڻ جهڙن الستين سان جٺ ٿي، نه کائڻ لاءِ نه پيئڻ لاءِ ٻيو ته ٺهيو سگريٽ به نه پئي پيتو. تنگ ٿي وقفي ۾ ٻاهر اچي ڪار پارڪنگ وٽ سگريٽ دکائي پوليس جي ڀر ۾ پيتو ۽ گرڙي ڪرڻ جي بهاني پاڻي پيئڻ بعد فيصلو ٻڌڻ لاءِ ٻيهر اندر وياسين. شدت سان احساس ٿيو ته ڪاش روزو رکون ها.
شام جو روزي کان پوءِ اوندهه سبب ڪارڪن هليا ويا ۽ جج به گهرن لاءِ روانا ٿيا. اهڙيءَ طرح اڄ کان 3 ڏينهن بعد ٿيندڙ عام اليڪشن لاءِ موجود خطرو ختم ٿي ويو ۽ هاڻي ”ڊٽ ڪي“ اليڪشن ٿيندي.
(30جنوري 1997ع)

دلچسپ مقابلا ڪهڙن تڪن تي ٿيندا

دلچسپ مقابلا ڪهڙن تڪن تي ٿيندا

سمورن خدشن، گمانن ۽ اڳڪٿين دم ٽوڙي ڇڏيو آهي ۽ نيٺ سڀاڻي 3 فيبروري تي عام چونڊون ٿي رهيون آهن. پوري ملڪ ۾ هڪ ئي ڏينهن 207 مسلم ۽ 10 نان مسلم قومي اسيمبليءَ جي سيٽن لاءِ 1863 اميدوار اليڪشن ۾ حصو وٺي رهيا آهن. جن مان 115 قومي اسيمبلي جون سيٽون پنجاب ۾ آهن جڏهن ته 46 سنڌ ۾، 26 سرحد ۾، 11 بلوچستان ۾ 8 فاٽا ۾ ۽ هڪ وفاقي گادي واري سيٽ لاءِ 15 ڊسمبر 96ع تائين رجسٽرڊ ڪيل 56496773 ووٽر ووٽ وجهندا. جڏهن ته چئني صوبائي اسيمبلين جي 483 سيٽن لاءِ 54760127 ووٽر ووٽ وجهندا. هن دفعي صوبائي اسيمبلين جي اليڪشن ۾ 4426 اميدوارن وچ ۾ مقابلو آهي. صوبائي اسيمبلي جي 483 سيٽن مان 248 پنجاب ۾ آهن. جن مان 240 مسلم ۽ 8 نان مسلم آهن. سنڌ ۾ 100 مسلم ۽ 9 نان مسلم، سرحد ۾ 80 مسلم ۽ 3 نان مسلم ۽ بلوچستان ۾ 40 مسلم ۽ 3 نان مسلم سيٽون آهن. پنجاب ۾ 248 سيٽن لاءِ 1945 اميدوار حصو وٺي رهيا آهن.
3 فيبروري تي رٿيل اليڪشن ۾ فاٽا ۾ به پهريون دفعو عام چونڊون ٿي رهيون آهن. اهو هڪ تاريخي عمل آهي. فاٽا ۾ 8 سيٽن لاءِ 298 اميدوار آهن جن کي 1602736 ووٽر ووٽ ڏيندا. فاٽا ۾ عورت ووٽرن جو تعداد 410509 آهي. اڳ ۾ فاٽا ۾ ڳوٺن جا چڱا مڙس جن کي ملڪ چئبو آهي، اهي ووٽ ڏيندا هئا.
هن دفعي عام چونڊن تي 93ع جي ڀيٽ ۾ ٻيڻ تي خرچ اچي رهيو آهي، هڪ ارب رپين کان وڌيڪ لاڳت سان ٿيندڙ 3 فيبروري 97ع وارين عام چونڊن ۾ پوري ملڪ ۾ 36451 پولنگ اسٽيشنس ۽ 131607 پولنگ بوٿ هوندا. اليڪشن ڪميشن جي 560072 اهلڪارن جي نگراني ۾ اليڪشن ٿيندي. جڏهن ته امن امان قائم رکڻ لاءِ 3 لک کان وڌيڪ فوج، رينجرز ۽ پوليس جا جوان مقرر ڪيا ويا آهن. فوج ۽ رينجرز کي اليڪشن ڪميشن صرف پيٽرولنگ لاءِ پيٽرول جو خرچ ڏيندي جڏهن ته فوج ٽي اي ڊي اي نه وٺڻ جو فيصلو ڪيو آهي.
سنڌ ۾ 46 قومي اسيمبلي جي سيٽن لاءِ 515 اميدوارن وچ ۾ مقابلو آهي جن ۾ 35 نان مسلم ۽ 714 مسلم اميدوار آهن. جڏهن ته 109 صوبائي اسيمبلي جي سيٽن لاءِ 1359 اميدوار اليڪشن ۾ حصو وٺندا. جن ۾ 105 نان مسلم ۽ 1254 مسلم اميدوار شامل آهن. سنڌ ۾ ڪل ووٽرن جو تعداد 12848135 آهي. جنهن ۾ 12005141 مسلم ووٽر آهن. جن مان 6692385 مرد ۽ 5312756 عورت ووٽر آهن. جڏهن ته غير مسلم مرد ووٽر 466284 ۽ غير مسلم عورت ووٽر 376710 آهن.
پنجاب ۾ 115 قومي اسيمبلي جي سيٽن لاءِ 749 اميدوارن وچ ۾ مقابلو آهي جن مان 35 غير مسلم اميدوار آهن، جڏهن ته 248 صوبائي اسيمبلي جي سيٽن لاءِ 1945 اميدوار حصو وٺن پيا. جن ۾ 73 غير مسلم اميدوار شامل آهن. پنجاب ۾ ڪل ووٽرن جو انگ 32065070 آهي. جن ۾ مسلم مرد ووٽر 16900634، مسلم عورت ووٽر 14513484، غير مسلم مرد ووٽر 353745 ۽ غير مسلم عورت ووٽر 297207 شامل آهن.
سرحد ۾ 26 قومي اسيمبلي جي سيٽن لاءِ 178 اميدوار حصو وٺي رهيا آهن. جڏهن ته سرحد مان هڪ به غير مسلم اميدوار قومي اسيمبلي لاءِ اليڪشن ۾ حصو نه پيو وٺي. صوبائي اسيمبلي جي 83 سيٽن لاءِ 653 اميدوار آهن جن ۾ 17 غير مسلم اميدوار به شامل آهن. سرحد ۾ ڪل ووٽر 6670235 آهن. جن ۾ مسلم مرد ووٽر 3910107، مسلم عورت ووٽر 2741565، غير مسلم مرد ووٽر 10270 ۽ غير مسلم عورت ووٽر 8293 آهن.
بلوچستان ۾ 11 قومي اسيمبلي جي سيٽن لاءِ 123 اميدوار حصو وٺن پيا جن ۾ 2 غير مسلم اميدوار به شامل آهن. صوبائي اسيمبلي جي 43 سيٽن لاءِ 469 اميدوار آهن جن ۾ 20 غير مسلم اميدوار به شامل آهن. بلوچستان ۾ ڪل ووٽر 3076687 آهي جن ۾ مسلم مرد ووٽر 1672767 آهن جڏهن ته مسلم عورت ووٽر 1376695، غير مسلم مرد ووٽر 14735 ۽ غير مسلم عورت ووٽر 12490 آهن.
اسلام آباد، جيڪو گادي وارو هنڌ آهي اتي هڪ قومي اسيمبلي جي سيٽ آهي ڪل ووٽر 233910 آهن جن مان مسلم مرد ووٽر 126562، مسلم عورت ووٽر 102089، غير مسلم مرد ووٽر 2947 ۽ غير مسلم عورت ووٽرن جو تعداد 2312 آهي.
سڀاڻي ٿيندڙ چونڊن جي انهن حلقن بابت جائزو وٺون ٿا جن ۾ دلچسپ مقابلو ٿي رهيو آهي ۽ عوام انهن ئي حلقن جو نتيجو سڀني کان اڳ معلوم ڪرڻ چاهيندو.
سرحد صوبي جي قومي اسيمبليءَ جي تڪ نمبر 18 ڊيره اسماعيل خان ۾ مولانا فضل الرحمان ۽ پشتو فلمن جي مشهور هيروئن مسرت شاهين وچ ۾ مقابلو آهي. پوري ملڪ ۾ سڀني کان وڌيڪ دلچسپ مقابلو هن تڪ ۾ آهي. مولانا فضل الرحمان هن حلقي مان ڪامياب ٿيندو آيو آهي پر هن ڀيري مسرت شاهين سندس ننڊون حرام ڪري ڇڏيون آهن. هتي جي اخبارن ۾ شايع ٿيل خبرن موجب مولانا جي جلسن کان وڏا جلسا مسرت شاهين جا ٿيا آهن. جيڪڏهن مسرت شاهين کٽي وئي ته جمعيت جي مولوين ۽ مولانا فضل الرحمان لاءِ ڏچو ٿي پوندو. خدا سندن لڄ رکندو باقي هن حلقي جو عوام مولانا تي چڙيل گهڻو آهي.
پنجاب صوبي ۾ قومي اسيمبلي جي تڪ 38 راولپنڊي ۾ به دلچسپ مقابلو آهي جيڪو مسلم ليگ جي 40 سالن کان وڌيڪ عمر واري ڪنواري فرزند شيخ رشيد ۽ پيپلزپارٽي جي 40 سالن کان وڌيڪ عمر واري ڪنواري باجي ناهيد خان وچ ۾ آهي. جيتوڻيڪ شيخ رشيد جي پوزيشن تمام بهتر آهي. پر هن دفعي مسلم ليگ جو سابق ايم پي اي باشي خان، ٽڪيٽ نه ملڻ سبب شيخ رشيد جي مقابلي ۾ آزاد اليڪشن وڙهي رهيو آهي. هن حلقي ۾ باشي خان جو به سٺو اثر آهي ۽ هن جا ذاتي ووٽ 15 هزار جي لڳ ڀڳ آهن. راولپنڊي جنهن حلقي مان هر دفعي وڏي اڪثريت سان کٽندڙ شيخ رشيد هن دفعي کٽي ته ويندو پر ووٽن جو فرق ٿورو هوندو. بقول باشي خان ته بلاول جا پوتڙا ڌوئيندڙ ناهيد خان ۽ شيدا ٽلي کي اهڙي شڪست ملندي جو آئينده اليڪشن وڙهڻ کان توبهه ڪندا. مسلم ليگ جو شيخ رشيد ليگي عورتن ۽ نوجوانن جو ڊيئر رهنما آهي. جڏهن ته ناهيد خان پڻ پيپلز يوٿ جي سر ڦرين جي ڊارلنگ، رهنما آهي. ان ڪري مقابلو ڊيئر ۽ ڊارلنگ ۾ آهي.
لاهور جي قومي اسيمبلي جي تڪ 94 ۾ نيلام گهر جي ڪمپيئر طارق عزيز ۽ تحريڪ انصاف جي عمران خان وچ ۾ مقابلو آهي. هن حلقي ۾ نواز شريف به فارم ڀرايو هو پر عمران پاران فارم ڀرائڻ بعد هن طارق عزيز کي اڳيان آندو. زندهه دل لاهورين لاءِ هي ٻئي نوان اميدوار آهن. ٻنهي وچ ۾ مقابلو سخت آهي ٻئي پنهنجي پنهنجي شعبي جا موسٽ فيورٽ رانديگر آهن. ڏسون ته سياسي گيم ۾ ڪنهن جو پلڙو ڀاري ٿئي ٿو. گذريل دفعي ٻوڏ دوران ليگي اميدوار ٻن ڏينهن بعد هن حلقي ۾ آيا هئا جنهن سبب عوام مٿن ڪاوڙيل آهي. جماعت اسلامي سميت ننڍا ننڍا گروپ نواز دشمني سبب عمران کي اوليت ڏئي رهيا آهن. لاهور جي هڪ ٻئي قومي اسيمبلي جي تڪ 95 ۾ عمران خان ۽ نواز شريف ۾ مقابلو آهي. اهو پهريون دفعو آهي جو ملڪ جي ٻن سياسي جماعتن جي سربراهن وچ ۾ مقابلو آهي. هن حلقي ۾ پ پ وارا به نواز دشمني ۾ عمران جي اندروني طور مدد ڪري رهيا آهن. عمران کٽي يا نه کٽي پر پنجاب ۽ سرحد ۾ نواز ليگ کي مٿي ۾ سور ضرور وڌو اٿس.
ڊيره غازي خان جي حلقي 133 ۾ صدر سردار فاروق احمد لغاري جي پٽ اويس لغاري ۽ مسلم ليگ جي سردار امتياز لغاري وچ ۾ مقابلو آهي. هن ئي ضلعي جي هڪ ٻئي تڪ ۾ صوبائي اسيمبلي جي سيٽ لاءِ فاروق لغاري جي وڏي پٽ جمال خان لغاري ۽ مسلم ليگ جي سردار ذوالفقار علي کوسي وچ ۾ مقابلو آهي. ذوالفقار کوسو جڏهن ننڍو هو ته سندس ماءُ مري وئي هئي. جنهن بعد هن صدر فاروق لغاري جي ماءُ جي ٿڃ پيتي هئي. ان لحاظ کان هو صدر لغاري جو ڀاءُ ۽ جمال جو چاچو ٿئي پر ان رشتي جي باوجود به جمال لغاري جي پٽيشن تي اليڪشن ٽربيونل کوسي کي نااهل اقرار ڏنو. جنهن کي بعد ۾ لاهور هاءِ ڪورٽ اهل قرار ڏنو. هن شهر جي قومي ۽ صوبائي اسيمبليءَ تڪ تي دلچسپ مقابلو آهي، ڏسجي ته ڪير ٿو کٽي، پر صدر لغاري صدر آهي تنهن ڪري....
قومي اسيمبلي جي تڪ 164، لاڙڪاڻي ۾ به دلچسپ مقابلو آهي. جيڪو بيگم نصرت ڀٽو ۽ غنويٰ ڀٽو ۾ آهي. جيڪو سس ۽ ننهن وچ ۾ مقابلي جو پاڪستان جي پارلياماني تاريخ ۾ نئون مثال آهي. عوام لاءِ وڏو مسئلو آهي ته هو شهيد جي زال کي چونڊي يا ننهن کي. ڏسون ته عوام ڪهڙو ٿو فيصلو ڪري. جنهن به کٽيو اهو يقينن دلچسپ ۽ حيرت جوڳو هوندو. لاڙڪاڻي شهر جي قومي اسيمبلي جي تڪ 165تي شبير چانڊيو ۽ غنويٰ ڀٽو وچ ۾ ٿيندڙ مقابلو به دلچسپ آهي. هيستائين شايع ٿيل رپورٽن موجب غنويٰ جو زور مٿين حلقي بدران هن حلقي تي آهي. مزيدار ڳالهه اها آهي ته شبير چانڊيو جا ڀائر ۽ پيءُ به سندس خلاف آهن. جيڪڏهن ٻروچ کي مائي ماري وئي ته سندس لاءِ اڳتي ڏکيو ٿي پوندو. گذريل دفعي شبير چانڊيو وٽ جڏهن حلقي جا ووٽر ايندا هئا ته کين آسرا ڏئي ڀڄائيندو هو، جنهن سبب ماڻهو مڙيئي مٿس ڏمريل آهن.
ڪراچي جي قومي اسيمبلي جي تڪ 184 ۾ پڻ دلچسپ مقابلو آهي. نصير الله بابر پ پ جو، عمران خان تحريڪ انصاف ۽ اعجاز شفيع مسلم ليگ (ن) جو اليڪشن ۾ حصو وٺن پيا. سڀاڻي ٿيندڙ اليڪشن ۾ دلچسپ واقعو اهو به آهي ته پاڪستان جا 3 خاندان اهڙا آهن جن مان وڏو ڀاءُ صوبائي ۽ ننڍو ڀاءُ قومي اسيمبلي جي چونڊ وڙهي رهيو آهي. انهن مان ٻه خاندان سنڌ جا ۽ هڪ پنجاب جو آهي. جن ۾ صدر لغاري جا پٽ ڊيره غازي خان مان حصو وٺي رهيا آهن. جمال لغاري صدر لغاري جو وڏو پٽ آهي. اهو صوبائي اسيمبلي ۽ اويس لغاري قومي جي اليڪشن، حصو وٺي رهيو آهي. جڏهن ته سنڌ جي ضلعي گهوٽڪيءَ جو ٻيو خاندان مهر سردارن جو آهي. جتي سردار علي انور خان مهر جو وڏو پٽ علي گوهر صوبائي جي پي ايس 3 گهوٽڪي ٿري تي ۽ ننڍو پٽ علي محمد خان قومي اسيمبلي جي تڪ 152 مان اليڪشن ۾ حصو وٺي رهيو آهي. ان کانسواءِ ٺٽي جي شيرازين مان پڻ وڏو ڀاءُ سيد اعجاز شاهه شيرازي پي ايس 71 تي صوبائي اسيمبلي ۽ ننڍو ڀاءُ سيد شفقت شاهه شيرازي قومي اسيمبلي جي تڪ 183 مان اليڪشن ۾ حصو وٺي رهيا آهن. ٽنهي خاندانن جي اميدوارن ۾ هڪ مطابقت اها آهي ته ٽنهي خاندان جا ننڍا ڀائر جيڪي قومي اليڪشن پيا وڙهن، انهن جون سيٽون سيف آهن. بظاهر ڪا ڏکيائي ناهي پر وڏن ڀائرن بابت خدشو آهي ته اهي هارائي ويندا. ڇو ته جمال لغاري جي مقابلي ۾ سردار ذوالفقار کوسو، علي گوهر جي مقابلي ۾ سنڌ نيشنل فرنٽ جو اميد علي چاچڙ ۽ اعجاز شاهه شيرازي جي مقابلي ۾ شهيد ڀٽو جو يونس ڀان ۽ فرنٽ جو شير خان لنڊ سگهارا اميدوار آهن. جمال لغاري، علي گوهر مهر ۽ اعجاز شاهه جي هارائڻ جا امڪان گهٽ آهن.
سنڌ ۾ ضلعي دادو جي صوبائي اسيمبلي جي تڪ نمبر 59 تي به دلچسپ مقابلو آهي. سنڌ جي اڳوڻي وڏي وزير عبدالله شاهه جو مقابلو سنڌ جي گانڌي سائين جي ايم سيد جي پوٽي سنڌ اسيمبلي جي اپوزيشن ليڊر رهندڙ امداد محمد شاهه جي پٽ ۽ درويش صفت سائين امير حيدر شاهه جي نياڻي، جلال محمود شاهه سان آهي. عبدالله شاهه اقتدار جي مڌ ۾ ايترو ته فيل مست هو جو هن سائين جي ايم سيد کي ڪڏهن عدالت ۾ به پيش نه ٿيڻ ڏنو ۽ قيد ۾ ئي کيس ايذاءَ ۽ اهنج رسائي کيس شهيد ڪري جيڪو پنهنجي دامن تي داغ هنيو هو اهو ڌوئڻ هن لاءِ مشڪل آهي. هيستائين شايع ٿيل تجزين موجب عبدالله شاهه جي پوزيشن خراب آهي. ڇو ته ڪوڙل شاهه ۽ ملڪ اسد سڪندر کانسواءِ شهيد ڀٽو گروپ پڻ سن جي سائين جي پوٽي جي حمايت پيا ڪن. جنهن ڪري سيوهڻ جي سنهڙي سيد عبدالله شاهه جي شڪست ڏسڻ ۾ پئي اچي.
جيئن ته سڀاڻي اليڪشن ٿي رهي آهي ۽ ٻئي ڏينهن صبح تائين ڪيترن ئي اميدوارن جي ڪنڌ ڀر ڪرڻ جا اطلاع اخبارن، ٽي وي ۽ ريڊيو تي عوام کي ملي چڪا هوندا، بهرحال 3 فيبروري 97ع جي اليڪشن ۾ هن دفعي قومي اسيمبلي جو ڪو به اميدوار بنا مقابلي ڪامياب ڪو نه ٿيو آهي.
(2 فيبروري 1997ع)

87 لک ووٽ کڻندڙ نواز ليگ لاءِ ڪهڙيون مشڪلاتون بچيون آهن؟

87 لک ووٽ کڻندڙ نواز ليگ لاءِ ڪهڙيون مشڪلاتون بچيون آهن؟

3 فيبروريءَ تي ٿيل اليڪشن ۾ پريس ۽ عدليه کان پوءِ عوام پڻ پيپلزپارٽيءَ کي واضح مئنڊيٽ سان رد ڪري ڇڏيو آهي. جنهن پئماني تي نواز شريف ۽ سندس پارٽيءَ چونڊن ۾ اڪثريت حاصل ڪئي آهي، ان جو اندازو خود ليگين کي به ڪو نه هو. نتيجن بابت پيپلزپارٽي جو چوڻ آهي ته ڌانڌلي ٿي آهي. ڌانڌلي ڪهڙي نموني ۽ ڪيئن ٿي آهي؟ ان بابت هو خاموش آهن ۽ اڃان ثبوت گڏ ڪري رهيا آهن. ممڪن آهي ته چوري پڪڙي وجهن. 4 فيبروريءَ تي محترمه بينظير ڀٽو، نواز شريف کي ڪاميابيءَ تي مبارڪ ڏيندي کيس حڪومت ٺاهڻ لاءِ اڳتي وڌڻ جو مشورو ڏنو آهي.
97ع جي چونڊن ۾ سڀ کان وڌيڪ ووٽ مسلم ليگ (ن) حاصل ڪيا آهن. ڪل ووٽ 87 لک 75 هزار جي لڳ ڀڳ مسلم ليگ حاصل ڪيا. 93ع جي ڀيٽ ۾ هن دفعي سندس 10 لک ووٽ وڌيڪ آهن. جڏهن ته 93ع جي ڀيٽ ۾ 97ع ۾ پيپلزپارٽيءَ کي 50 سيڪڙو ووٽ گهٽ مليا آهن، پر پوءِ به ٻئي نمبر تي ووٽن جي لحاظ کان آهي. ٽئين نمبر تي ووٽ حق پرست گروپ حاصل ڪيا آهن، جيڪي 7 لک 57 هزار 326 آهن. جڏهن ته عمران خان جو ”ڏيئو“ اجهامي ويو ۽ سندس تحريڪ انصاف فقط 3 لک 61 هزار 245 ووٽ حاصل ڪري سگهي.
نواز ليگ جي وڏي پئماني تي ڪاميابي حاصل ڪرڻ سبب اقليتي ۽ آزاد ميمبرن کي سڀني کان وڌيڪ نقصان ٿيندو. ڇو ته هو لکين رپيا خرچ ڪري اليڪشن ته کٽي آيا آهن، پر سندن گهرج ڪنهن به پارٽي کي ناهي. نواز ليگ اڪيلي سر مضبوط حڪومت ٺاهي سگهي ٿي، تنهنڪري هن دفعي آزاد ۽ اقليتي اميدوارن لاءِ ڪا به ٻولي نه لڳندي. هنن لاءِ بهتر اهو آهي ته پهرين فرصت ۾ جيڪا به ڌر رابطو ڪري جيڪا به آڇ ڏئين، ته قبول ڪن، ٻي صورت ۾ ڏاڍو پڇتائيندا. بهرحال 97ع جي اليڪشن وارن نتيجن بعد هارس ٽريڊنگ روڪڻ لاءِ جيڪو عوام فيصلو ڏنو آهي، اهو صحتمند روايت قائم ڪرڻ جو بهترين بنياد آهي.
نتيجا قبول نه ڪرڻ ۽ اسيمبلي جو بائيڪاٽ ڪرڻ واري معاملي تي پيپلزپارٽيءَ ۾ اختلاف راءِ آهي. محترمه جو خيال آهي ته پارليامينٽ ۾ ويهي احتجاج ڪجي، جڏهن ته سندس ساٿين جو خيال آهي ته پارليامينٽ کي خدا حافظ چئي احتجاجي طور ٻاهر ويهجي. اهڙي صورتحال پيدا ٿيڻ سبب پي پي جي مرڪزي ايگزيڪيوٽو ڪاميٽي جي 5 فيبروريءَ واري اجلاس ۾ اهو فيصلو ٿيو ته پارليامينٽ ۾ ويهڻ يا نه ويهڻ جو فيصلو نئين اسيمبلي جي اجلاس کان هڪ ڏينهن اڳ پارلياماني پارٽيءَ جي اجلاس ۾ ڪبو. ان اجلاس ۾ حامد ناصر چٺا، فضل الرحمان، نوابزادو وغيره به ايندا. ڏسجي ته ڇا ٿو فيصلو ٿئي.
گاديءَ واري شهر جي با خبر حلقن جو چوڻ آهي ته نواز شريف کي واضح مئنڊيٽ ته مليو آهي، پر ٽاسڪ ۽ ايجنڊا سخت آهي. سخت مالياتي صورتحال ۾ ميان وٽ عوام ۽ واپاري طبقي کي فوري رليف ڏيڻ لاءِ ڪو آپشن ڪونهي. واضح مئنڊيٽ جي زور تي جيڪڏهن نواز شريف وڌيڪ اختيار گهريا ته ”سي ڊي اين ايس“ ۾ هن لاءِ مشڪلاتون پيدا ٿينديون. جنهن جي نتيجي ۾ سرحد، بلوچستان ۽ سنڌ ۾ هن لاءِ حڪومت ٺاهڻ مشڪل ٿي پوندي. پٺاڻن سان بارگننگ ۾ هن کي هيٺاهون ٿيڻو پوندو. سرحد ۾ بيگم نسيم ولي جي وڏي وزير ٿيڻ تي جيڪڏهن نواز ليگ اختلاف ڪيو ته پوءِ عوامي نيشنل پارٽي، آزاد پي پي ۽ جي يو آءِ (ف) سان ملي حڪومت ٺاهي سگهي ٿي. اهڙي خدشي ۽ خطري جي موجودگي ۾ نواز ليگ کي اٻهرائپ نه ڪرڻ گهرجي. جيڪڏهن هن تڪڙ ڪئي ته اٿندي ئي سياسي ڀنور ۾ ڦاسي پوندي. ساڳئي وقت سي ڊي اين ايس سان پڻ هنن کي سنڀالي قدم کڻڻو پوندو. جيڪڏهن هن تڪڙ ڪئي ته آمريڪا کان موٽڻ بعد نئين پارٽي ٺاهي بلوچستان ۾ واضح اڪثريت حاصل ڪندڙ بلوچستان نيشنل پارٽيءَ جي سربراهه عطاءُ الله مينگل پڻ نواز ليگ لاءِ صوبي ۾ ڊيڊ لاڪ پيدا ڪندو ۽ سنڌ ۾ آزاد ۽ اقليتي ميمبر به سگنل ملڻ بعد پي پي سان گڏبا ۽ حڪومت ٺاهڻ ۾ دير نه ڪندا. سياسي پنڊتن جو چوڻ آهي ته اڄ يا سڀاڻي جڏهن به ليگ گڙٻڙ ڪئي ته ان فارمولي تي عمل ممڪن هوندو. اهڙي صورتحال جيڪا هٿرادو آهي يا قدرتي، ان سان ليگ واري طوطي جو ساهه ”سي ڊي اين ايس“ جي مٺ ۾ آهي.
اليڪشن هارائڻ وارن اهم اڳواڻن بينظير ڀٽو، عمران خان، فضل الرحمان ۽ حامد ناصر چٺا جو لڳ ڀڳ موقف ساڳيو آهي. حامد ناصر چٺا ۽ افتخار گيلاني ته ٻه هٿ اڳڀرا آهن. هنن ڌانڌليءَ جو الزام فوج تي هينو آهي. چٺا چيو آهي ته کيس شڪست ڏيارڻ جي ذميوار فوج آهي. افتخار گيلاني چيو آهي ته فوج جي ٽرڪن ۾ بيلٽ پيپرن سان ڀريل باڪس آندا ويا، جيڪي نماز مهل بدلايا ويا.
3 فيبروريءَ جي اليڪشن وارن نتيجن اسيمبليءَ جي بابا گروپ کي به ٽوڙي ڇڏيو آهي، نه صرف اهو پر بينظير جو ”تير“ چٻو ڪيو آهي، عمران جو ”ڏيئو“ وسائي ڇڏيو آهي ۽ غنويٰ جو ”مُڪو“ مروڙي ڇڏيو آهي. سنڌ ۾ پيپلزپارٽيءَ جي شڪست ۽ نواز ليگ جي ڪاميابيءَ جو گس پ پ (ش ڀ) هموار ڪيو آهي، جنهن پاڻ ته هڪ به سيٽ نه کٽي، پر پ پ جي شڪست جو سبب ضرور بڻي آهي. فضل الرحمان کي مسرت شاهين جي شهرت ۽ ڊيزل جا پرمٽ ڳچي ۾ پيا آهن، جڏهن ته عمران کي پنهنجي اٻهرائپ مارايو آهي.
16 فيبروريءَ تي نئين قومي اسيمبليءَ جو پهريون اجلاس ٿيندو، جنهن ۾ شڪست کاڌل اسپيڪر يوسف رضا گيالني ميمبرن کي قسم کڻائيندو، پر پاڻ قسم نه کڻندو. اها گهڙي هن لاءِ ڪيڏي نه قيامت جهڙي هوندي. ان جو اندازو ته ان کي هوندو، جيڪو ان ڪيفيت مان گذرندو. اهو بلڪل ايئن آهي جيئن ڪنهن جي سامهون سڀئي طعام رکيا وڃن، پر هن جا هٿ ۽ پير ٻڌي کيس کائڻ نه ڏنو وڃي.
اليڪشن جي نتيجن تي اڃان تائين جماعت اسلامي ڪو رد عمل ظاهر نه ڪيو آهي. حالتون ۽ وقت جيڪڏهن ظلم تي لهي اچن ته پوءِ پ پ، جماعت ۽ عمران کي ڪنهن هنڌ آڻي به سگهن ٿا. ماضي قريب، حال ۽ مستقبل بابت شاطر دماغ محترمه جائزو وٺي پئي. هوءَ اڄڪلهه ڌڪ پچائي ساهه پٽي رهي آهي. جنهن مهل به موقعو مليس ته وار ڪندي ۽ اڻ ٿيڻي صورتحال پيدا ڪرڻ جي ڪوشش ڪندي. هڪ دفعي قومي اسيمبليءَ ۾ خود محترمه بينظير ڀٽو تقرير ڪندي چيو هو ته سياست ۾ لچڪ هجڻ گهرجي، ڪنهن به شيءِ تي بيهي رهڻ سان جمود طاري ٿيندو“!
(7 فيبروري 1997ع)

اسپيڪر ۽ ڊپٽي اسپيڪر جي حلف کڻڻ واري تقريب

اسپيڪر ۽ ڊپٽي اسپيڪر جي حلف کڻڻ واري تقريب

نئين چونڊيل قومي اسيمبلي جي اسپيڪر ۽ ڊپٽي اسپيڪر جي چونڊ لاءِ سڏايل اجلاس جي ڪارروائي مقرره وقت 9 وڳي کان 56 منٽ دير سان شروع ٿي. جنهن جو سبب مسلم ليگ جي پارلياماني پارٽي جو اجلاس هو جيڪو نواز شريف جي صدارت ۾ ساڍي نائين وڳي تائين جاري رهيو. پارلياماني پارٽي جي اجلاس ۾ ووٽ ڏيڻ بابت ميمبرن کي گوهر ايوب ليڪچر ڏنو. جڏهن ته اين اي 17 سرحد مان چونڊيل آزاد ميمبر، مسلم ليگ (ن) ۾ شامل ٿيڻ جو اعلان پڻ ڪيو.
ڪالهوڪي اجلاس پاڪستان جي 50 سالن جي پارلياماني تاريخ ۾ هڪ نئين باب جو اضافو ڪيو. پهريون دفعو قومي اسيمبلي جي اسپيڪر طور مسلم ليگ (ن) جو الاهي بخش سومرو ۽ ڊپٽي اسپيڪر طور چوڌري جعفر اقبال بنا مقابلي ڪامياب ٿيا. هنن جي مقابلي ۾ پيپلزپارٽي جو اسپيڪر لاءِ خورشيد شاهه ۽ ڊپٽي اسپيڪر لاءِ نويد قمر اميدوار هئا. جڏهن يوسف رضا گيلاني چونڊ لاءِ ووٽ ڪرائڻ جو اعلان ڪيو ته اڳواٽ رٿيل پروگرام موجب مسلم ليگ جا 3 چوڌري ۽ هڪ پٺاڻ ميمبر جن ۾ مجيد ملڪ، نثار، شجاعت ۽ گوهر ايوب خان شامل هئا. اهي تڪڙا محترمه ڏانهن ڀڄندا آيا. هو محترمه جي چوگرد گهيرو ڪري بيهي رهيا ته پيپلزپارٽي جا ميمبر، صحافي، مهمان، سفارتڪارن ۽ وزيرن جا گيلرين ۾ ويٺل مهمان به پريشان ٿيا ته هو ايئن ڇو پيا ڪن. محترمه بينظير ڀٽو سان پاڇي وانگر باڊي گارڊ طور گڏ هلندڙ لياري جو واجا ڪريمداد به سمجهي نه سگهيو ته ليگي، محترمه ڏانهن ڊوڙ پائي سندس گهيرو ڇو ڪري رهيا آهن، پر محترمه جڏهن اٿي بيٺي ۽ ڳالهائڻ لڳي ته واجا ڪريمداد جيڪو ٻانهون کنجي ميڙ ۾ پهتو هو، اهو مسڪرائي ٿڌو ٿي ويو. ليگ جي ٽنهي چوڌرين مان مجيد ملڪ کانسواءِ نثار ۽ شجاعت سميت گوهر ايوب پڻ محترمه کي نماڻي منهن سان چئي رهيا هئا ته اوهان پنهنجي اميدوارن کي هٿ کڻايو، جيئن اسان جا اسپيڪر ۽ ڊپٽي اسپيڪر شپ وارا اميدوار بنا مقابلي ڪامياب ٿين. ان سان جمهوري طور ملڪ ۾ سٺي روايت پوندي. اوهان جي به عزت آهي، اسان جي به. ان تي محترمه جيڪا شايد اڳواٽ تيار هئي، تنهن کين مايوس نه ڪيو ۽ چيو ته ٺيڪ آهي اسان جي اميدوارن کي کٽڻ جي پڪ نه هئي پر پوءِ به جمهوريت خاطر اسان ميدان نه ڇڏيو. اوهين آيا آهيو ته اسان هٿ کڻايون ٿا. اها گهڙي ۽ لمحو ايڏو ته عجيب هو جو ٻنهي ڌرين جي نمائندن جي چهرن مان نماڻائي ۽ اچرج جا آثار ڏسڻ ۾ اچي رهيا هئا. اداسائي، نراسائي، اوپرائپ ۽ نيم پنهنجائپ جي احساسن ۽ تاثر واري ان گهڙي ڪيترن ئي ڏسندڙن جا هينئان جهوري وڌا. ان جي باوجود به مجيد ملڪ جيڪو آرمي جو رٽائرڊ ليفٽيننٽ جنرل آهي، اهو خاموش هو، شايد اڃا هو شهيد ذوالفقار علي وارو اهو فيصلو وساري نه سگهيو آهي جنهن موجب ان وقت کيس سينيئر جنرل هجڻ جي باوجود به باءِ پاس ڪري، ڀٽو صاحب پنهنجي (تيستائين) وفادار رهندڙ جنرل ضياءُ الحق کي چيف آف آرمي اسٽاف بڻايو هو. ان وقت کان وٺي هو نه صرف ڀٽو خاندان پر پيپلزپارٽي جو به سخت مخالف رهيو. اهو جڏهن ڪالهه محترمه وٽ هلي آ يو ته مڪمل طور خاموش رهيو، شايد هن جو اندر به ڪونئرو ٿي ويو آهي.
بهرحال اهو بنا مقابلي اسپيڪر ۽ ڊپٽي اسپيڪر جي چونڊ وارو واقعو تاريخ ۾ جتي نواز ليگ کي منفرد مقام ڏيندو، اتي محترمه جي مثبت رويي کي به هڪ مثال طور محفوط ڪندو. اجلاس کان اڳ خورشيد شاهه فاٽا جي هڪ ميمبر جي ڀاءُ کي ووٽ لاءِ چئي رهيو هو ته هن چيس ”شاهه صاحب توهين اسان جا ڀائر آهيو پر ووٽ وٺڻو هو ته رات اچو ها ٻيو ته ووٽ ته کڻي ڏيون به پر اوهين خدا ڪري ڪامياب ٿيو“ خورشيد شاهه چيس ته ”ڪامياب ٿيان يا نه پر ووٽ ته ڏيو نه!“ فاٽا جي پٺاڻ چيس ته ”الله چڱي ڪندو“ ايوان اندر ستار لغاري نئون ”ٽو پيس“ پائي آيو هو.هر هر ٽاءِ ٺاهي رهيو هو. ڪنهن مهل ڪنهن سان ڪنهن مهل ڪنهن سان پيو ملي. استري خراب ٿيڻ جي ڊپ کان هو اجلاس شروع ٿيڻ تائين هڪ ڪلاڪ سيٽ تي نه ويٺو. مهمانن سان گيلريون ڀريل هيون. ڄام معشوق ۽ هزار خان بجاراڻي پاڻ ۾ گپ شپ ڪندا رهيا. بجاراڻي شجاعت کي سلام ڪيو پر شجاعت هن ڏانهن ڪو نه ڏٺو. جنهن بعد هزار خان به پري منهن ڪري ويهي رهيو.
نگران وزيرعبدالله ميمڻ، جاويد جبار ۽ مير عبدالجبار وزيرن واري گيلري ۾ مٿي کي هٿ ڏئي تماشو ڏسندا رهيا. اعجاز جتوئي جيڪو ڀولو پهلوان کان به وزندار ٿي ويو آهي، اهو سينيٽر فضل آغا سان گڏ ويٺو هو، مهمانن جي گيلرين ۾ عام ماڻهو گهٽ، ۽ مسلم ليگ جا”پيارا“ وڌيڪ ويٺا هئا. پريس گيلري به ڳتيل هئي. هڪ انٽيليجنس بيورو جو اهلڪار به پريس گيلري ۾ ويٺو هو. هن کان صحافين پڇيو ته ڪير آهين، هن همراهه مڇ تي هٿ هڻي چيو ڊيوٽي تي آهيان. صحافين هن کي ان ئي مهل چلتو ڪيو ۽ ٻاهر ڪڍي ڇڏيو.
اقليتي قومي اسيمبلي جي ميمبر گوڙ ڪندي چيو ته هر دفعي اسان جا نوٽيفڪيشن دير سان ڪيا ويندا آهن. اهو سلوڪ بند ٿيڻ گهرجي. اقليتي ميمبرن احتجاج طور نئين چونڊيل اسيمبلي مان اليڪشن ڪميشن جي رويي خلاف پهريون دفعو واڪ آئوٽ ڪيو. نئين ٺهيل اسيمبلي جي ٻئي ڏينهن پهريون واڪ آئوٽ اقليتن جو هو. اهو به هڪ تاريخ بڻيو. پير پاڳاري جي حمايت سان چونڊيل پير بخش جوڻيجو جنهن جي سيٽ محترمه بينظير سان لڳو لڳ آهي. اهو ساڻس ڪچهري ڪندو رهيو. بيگم نصرت ڀٽو جنهن کي پنهنجي سيٽ بدران، محترمه پنهنجي اڳيان واري سيٽ تي بنا نمبر ويهاريو اها ڪافي اداس هئي. گهر جي ڀاتين جي ٽياس تي ٽنگجڻ، نوجوان پٽ جي پوليس هٿان ٿيل قتل وارن سانحن کان پوءِ هوءَ ڏک ۽ صدمي مان اڃا ٻاهر نه اچي سگهي آهي. هونئن به ڪهڙي عورت ايڏو ڪرب ۽ پيڙا برداشت ڪري سگهي ٿي. بيگم صاحبه خاموش خاموش هئي. الاهي بخش سومرو جڏهن حلف کڻڻ لاءِ ويو پئي ته ان کان اڳ هن وٽ آيو ۽ ساڻس هٿ ملايو. خورشيد شاهه سان پڻ بيگم صاحبه هٿ ملائي کيس هٿ تي چمي ڏني ته خورشيد شاهه سندس مٿي تي هٿ رکيو.
ساڍي ڏهين وڳي يوسف رضا گيلاني، الاهي بخش سومري جي بطور قومي اسيمبلي جي نئين اسپيڪر، ڪاميابي جو اعلان ڪيو ته سمورن ميمبرن ڊيسڪون وڄائي کيس مبارڪباد ڏني. جڏهن حلف کڻڻ لاءِ هو ويو ته بنا عينڪ جي هو پڙهي نه پئي سگهيو. حلف دوران ٽن ڀيرن کان وڌيڪ هو هٻڪيو. جنهن تي صحافي کلي رهيا هئا.اسپيڪر يوسف رضا گيلاني سومرو کي مبارڪباد ڏيندي چيو ته 85ع ۾ جڏهن مان وزير ٿيو هئس ته هن کان هائوسنگ ۽ تعميرات واري وزارت جو قلمدان ورتو هو، اڄ هن مون کان اسپيڪري واپس ورتي آهي. 11 سال پراڻي ڳالهه گيلاني مڃي ورتي. اهڙي طرح الاهي بخش هن کان پلاند ڪيو. بعد ۾ هو ويو ۽ گيلاني کي گيٽ کان ٻاهر خدا حافظ چئي اچي اسپيڪر جي ڪرسي سنڀالي. ان دوران جڏهن ڊيسڪ وڄائي سندس آجيان ڪئي وئي ته سڀني ڊيسڪ وڄائڻ بند ڪيا پر هڪ آواز اڃا به اچي رهيو هو، اڪيلو ڊيسڪ وڄڻ جو آواز بيگم نصرت ڀٽو جو هو، جيڪو هوءَ ساڄي هٿ جي وچين اڱر ۾ پاتل منڊيءَ سان وڄائي رهي هئي.
(17 فيبروري 1997ع)

قرض لاهڻ لاءِ وٺ وٺان ۽ مايوس مسلم ليگي

قرض لاهڻ لاءِ وٺ وٺان ۽ مايوس مسلم ليگي

جهڙيءَ طرح خزان جي موسم ختم ٿيڻ بعد بهار شروع ٿيڻ جي باوجود به عملي طور بهار جي مند ڏسڻ ۾ نه پئي اچي اهڙي طرح سياسي طور نئين حڪومت قائم ٿيڻ جي باوجود به سياسي بهار شروع نه ٿي آهي. الائي ڇو هن دفعي موسمي ۽ سياسي بهار هن شهر ۾ مند مٽجڻ جي باوجود به شروع ڪو نه ٿي سگهي آهي. روڊن تي ڇڻيل پنن کي جنهن بي درديءَ سان ظالم هوا، هيڏانهن کان هوڏانهن پئي ڦيرائي ساڳئي طرح وڌيڪ ايم اين ايز جي حمايت وارو وزيراعظم نواز شريف پڻ پنهنجي ايم اين ايز کي وزارتن جي آسري ۾ ڊوڙائي رهيو آهي. ٻيو ته ٺهيو پر پنهنجي پڪن ۽ ويجهن ساٿين کي به ڪابينا ۾ کڻڻ لاءِ تيار ناهي. شيخ رشيد ۽ اعجازالحق جهڙن درجن کان وڌيڪ ماڻهن جي زندگي ۾ پڻ وزارت نه ملڻ سبب بهار نه آئي آهي. اها ٻي ڳالهه آهي ته سندن حڪومت اچي وئي آهي. شيخ رشيد ۽ اعجاز الحق ٻئي چپ آهن ۽ گهر ۾ ويهي الله الله پيا ڪن.
نواز ليگ جي حڪومت قائم ٿيڻ بعد بيورو ڪريسي ۾ اٽي ۾ لوڻ برابر سنڌي ڪامورا جيڪي موجود هئا تن کي ڪنڊائتو ڪيو ويو آهي. 34 وزارتن ۽ ڊويزنن مان 12 سنڌي وفاقي سيڪريٽري پي پي دور ۾ هوندا هئا، ساڍن ٽن مهينن ۾ هاڻي رڳو هڪ وفاقي سيڪريٽري فضل الله قريشي بچيو آهي. ڪامورن وانگر ڪابينا ۾ به سنڌ جي حصي جي ساڳي حالت آهي. هيستائين 8رڪني ڪابينا ۾ رڳو هڪ سنڌي وزير آهي ۽ اهو به مملڪتي وزير يعني اڌ وزير، ڊڀڙائي سيدن مان ڪو نه ڪو سدائين حڪومت ۾ هوندو آهي. هن دفعي به سندن نمائندگي الهندي شاهه جو پوٽو سيد اصغر شاهه ڪري رهيو آهي. ڪابينا ۽ ڪامورن ۾ سنڌ جي نمائندگي نه هئڻ سبب اسلام آباد ۾ رهندڙ 1500 خاندانن وارا سنڌي به پريشان آهن. شدت سان منجهن احساس محرومي پيدا ٿي رهيو آهي ۽ جڏهن حڪومت باقاعده ڪم ڪار شروع ڪيو ۽ اندرون سنڌ جا نوجوان جڏهن هتي آيا ته پوءِ کين به خبر پوندي.
نواز ليگ ۾ وزارتن جي مسئلي تي رولو پيل آهي. اي اين پي جا پٺاڻ ۽ ڪراچي جا مهاجر (ايم ڪيو ايم) پڻ مسلم ليگ جي متاثر ميمبرن وانگر نواز شريف تي ڪاوڙيل آهن. ڇو ته سڻڀين وزارتن ۾ سڀني جون اکيون آهن. اهو ئي سبب آهي ته نه ڪابينا مڪمل ٿي آهي ۽ نه وري حڪومتي ڪاروبار زور شور سان شروع ٿيو آهي. ميان صاحب ملڪ جو قرض لاهڻ لاءِ وٺ وٺان شروع ڪري ڏني آهي، ڇو ته هن کي سور سجهن ٿا. اپريل ۾ 250 ملين ڊالر قرض جي قسط ادا ڪرڻي آهي. توقع آهي ته هو ايتري رقم جو بندوسبت هن دفعي آساني سان ڪري ويندو پر ايتري رقم سيپٽمبر 97ع ۾ به ادا ڪرڻي آهي اها ڪير ڏيندو؟ هن ملڪ تي 30 ارب ڊالرن کان وڌيڪ پرڏيهي قرض چڙهيل آهي جيڪو مڪمل ادا ٿيڻ جو آسرو به نٿو لڳي.
”قرض لاهيو ملڪ سنواريو مهم“ جي نالي ۾ چندو، قرض حسنا ۽ منافعي وارن کاتن ۾ رقم جمع ڪرائيندڙن جون لائينون لڳل آهن. حڪومت اهو به اعلان ڪيو آهي ته جيڪو رقم ڏيندو ان کان اهو نه پڇبو ته تو اها رقم ڪٿان آندي؟ ساڳيو ئي طريقو نواز حڪومت جي پهرئين دور ۾ شروع ڪيو ويو هو جنهن جو فائدو وٺندي سوين ٻه نمبر سيٺين ڪروڙين رپيا ڪارو ناڻو سفيد ڌن ۾ بدلايو هو. ان جو نوٽيس وٺندي عالمي بئنڪ ۽ آءِ ايم ايف پاڪستان تي money laundering جا الزام لڳايا هئا ۽ پوري دنيا ۾ ڏٺو ڪيو ويو هو.
انٽرنيشنل مانيٽري فنڊ (آءِ ايم ايف) ۽ عالمي بئنڪ جهڙا يورپي ملڪن جي مالي مدد تي هلندڙ ادارا جيڪي ٽين دنيا جي ملڪن مان غربت ختم ڪرڻ جي نالي تي ڪم ڪري رهيا آهن، انهن جون پاليسيون حقيقت ۾ ٽين دنيا جي عوام ڏانهن عوام دوستي واريون نه آهن ۽ پنهنجي فنانسر قوتن جي ايجنڊا ۽ مفادن لاءِ ڪم پيا ڪن. اهي ادارا ڏسون ته نواز شريف جي قرض لاهڻ ۽ اقتصادي صورتحال بهتر بنائڻ واري ديسي انداز بابت ڪهڙو ٿا رد عمل ظاهر ڪن. نواز ليگ وارن جو چوڻ آهي ته ميان صاحب جو موڊ ٺيڪ ناهي. هو ڪنهن به ساٿي جي ناراضگي جي پرواهه ڪرڻ بنا پنهنجو ڪم جاري رکڻ گهري ٿو. قرض لاهيو مهم اڃا هڪ مهينو کن زور سان هلائيندو جنهن بعد هو مختلف ادارن جهڙوڪ پي آءِ اي، واپڊا، اسٽيل مل ۽ هيوي ميڪنيڪل ڪامپليڪس ۽ بئنڪن جي ڍانچي ۾ تبديلي آڻيندو. احتساب جو عمل شروع ڪندو ۽ قوم وري قرض لاهڻ واري نشي جي خمار مان نڪري احتساب جي آغوش ۾ ايندي. ان جا هن کي ٻه فائدا ٿيندا هڪ ته ڪابينا ۾ واڌارو نه ڪري خرچ بچائي ويندو ۽ ٻيو ته سياسي طور قومي معاملن سبب سندس مخالف چاهي اهي هن جي پارٽي جا ناراض ليڊر ڇو نه هجن. خاموش رهندا. اهڙي طرح نئين بجيٽ جي سيزن ايندي ۽ مهينو کن ان ۾ گذاريندو ته مٿان گولڊن جوبلي تقريبون شروع ٿينديون ۽ اهڙي طرح هو محدود ڪابينا سان گڏ 8 مهينا گذاري ويندو. هن خلاف سياسي مخالفت جا گهنڊ آڪٽوبر 97ع ۾ وڄڻ شروع ٿيندا.
نجڪاري ڪميشن ۾ چيئرمين طور خواجا آصف کي مقرر ڪيو ويو آهي. هو بنا پگهار ڪم ڪندو. ايم اين ايز کي اهڙي طرح مختلف ادارن جو چيئرمين بڻايو ويندو. اهڙي آڇ اعجاز الحق ۽ شيخ رشيد کي به ڪئي وئي جن انڪار ڪيو. جڏهن ته ليفٽيننٽ جنرل مجيد ملڪ اها آڇ مڃيندي وزيراعظم جي انسپيڪشن ٽيم جو سربراهه بڻجڻ قبوليو آهي. شيخ وارا وزير بڻجڻ جي چڪر ۾ آهن ۽ جيڪڏهن ان ۾ ئي رهيا ته مجيد ملڪ جهڙيون چيئرمينيون به سندن هٿان وينديون. نواز حڪومت هن دفعي نجڪاري جو عمل تيز ڪندي ۽ اهم ادارا خانگائي رقم هٿ ڪري بجيٽ جو خسارو گهٽائڻ ۽ قرض جي ادائگي لاءِ رقم خرچ ڪندي. نجي شعبي حوالي ڪرڻ لاءِ جن ادارن کي سرفهرست رکيو ويو آهي تن ۾ پي آءِ اي، هيوي ميڪنيڪل ڪامپليڪس، ڪي اي ايس سي، اسٽيل مل، حبيب بئنڪ سميت قومي بئنڪون ۽ مالياتي ادارا شامل آهن جن کي سيپٽمبر تائين نجي شعبي حوالي ڪرڻ جو ٽارگيٽ رکيو ويو آهي. سڀني کان اڳ هيوي ميڪنيڪل ڪامپليڪس ۽ اسٽيل مل جا شيئر وڪرو ڪياويندا. ان جا ٻه سبب آهن: هڪ ته هي ادارا نقصان ۾ هلندڙ آهن ۽ اسٽيل مل منافعي ۾ هلندي آهي جيڪو تمام گهٽ آهي. جيڪڏهن قرض جي رقم جو حساب ڪجي ته اسٽيل مل به نقصانن وارو ادارو آهي. انهن ادارن کي حڪومت سبسڊي ڏيندي آهي جنهن سبب سرڪاري خزاني تي ٻوجهه آهي. ٻيو سبب اهو به آهي ته هي ادارا اتفاق فائونڊري جا گراهڪ خراب ڪن ٿا. گذريل نواز حڪومت ۾ ميان صاحب تي اهڙا الزام پڻ لڳا هئا ته هنن ادارن کي تباهه ڪرڻ پٺيان سوچيل سمجهيل رٿا آهي جيئن مارڪيٽ ۾ هي ادارا اتفاق فائونڊري جو مقابلو نه ڪري سگهن. هيوي ميڪنيڪل ڪامپليڪس واحد پبلڪ سيڪٽر جو ادارو آهي جيڪو شگر ملز جا پلانٽ به ٺاهيندو آهي ۽ اتفاق فائونڊري به پلانٽ تيار ڪندي آهي گذريل نواز دور ۾ ته بئنڪون به انهن شگر ملز لاءِ فنانس ڪنديون هيون جن لاءِ مشينري اتفاق فائونڊري کان خريد ڪئي ويندي هئي. نواز شريف کي جيترو وڏو مينڊيٽ مليو آهي اوتريون سندس مٿان ذميواريون وڌيڪ آهن جن جو هو پاڻ به اقرار ڪندو رهيو آهي. کيس هن ڀيري ايجنڊا سخت آهي. مهانگائي، ڪرپشن جي خاتمي ۽ احتساب ڪرڻ لاءِ هو جيڪڏهن عوام جي اعتماد تي پورو نه لٿو ته سندس سڀ ڪجهه لڙهي ويندو. هن ٻيو دفعو وزيراعظم جو حلف کڻي ذوالفقار علي ڀٽو ۽ بينظير ڀٽو جو رڪارڊ برابر ڪيو آهي هن دفعي جيڪڏهن ڪا به گذريل دور واري غلطي ورجائيندو ته سندس لاءِ مشڪلاتون وڌنديون ڇو ته پريس جنهن نموني گذريل 5 سالن کان آرگنائيز ٿي آهي ۽ هر شعبي ۾ ٿيندڙ غلط ڪارين کي وائکو ڪيو آهي اهڙي ئي سندس رويي کي نواز حڪومت کي منهن ڏيڻو آهي. ان ڪري حڪومت جي سمورن عوامي عهدن وارن کي ذاتي مفادن جي تڪميل کان پاسو ڪرڻو پوندو.
(3 مارچ 1997ع)

20 کرب، 73 ارب، 2 ڪروڙ رپين جي قرضي قوم ۽ اقتدار جي صاحبن جون سرگرميون

20 کرب، 73 ارب، 2 ڪروڙ رپين جي قرضي قوم ۽ اقتدار جي صاحبن جون سرگرميون

بينظير ڀٽو اڄڪلهه گاديءَ واري شهر ۾ آهي ۽ آرمي چيف جنرل ڪرامت سان ملاقات لاءِ ڪوشش ۾ آهي. ملاقات جو انتظام ڪرڻ لاءِ بچاءُ کاتي جي سابق وزير آفتاب شعبان ميراڻي کي ڀڄ ڊڪ لاءِ ذميواري سونپي وئي آهي. سندس ويجهن حلقن جو چوڻ آهي ته محترمه، مرتضيٰ ڀٽو ٽربيونل جي ڪارروائي جيڪا سهيڙجڻ وارن مرحلن ۾ آهي ان بابت تفصيلي ڳالهه ٻولهه ڪرڻ چاهي ٿي. ان کانسواءِ هوءَ آرمي چيف کي اهو به ٻڌائڻ گهري ٿي ته نواز شريف ذريعي ڊيفالٽرن کان قرض وصول ڪرڻ لاءِ قدم کڻايو وڃي جيئن هڪ کرب رپين کان وڌيڪ هڙپ ٿيل رقم هٿ ڪري سگهجي. ملاقات تمام ويجهڙ ۾ متوقع آهي. جنهن بعد ٿي سگهي ٿو ته هو ٻاهر وڃڻ بابت پروگرام پڻ جوڙي ۽ ڪجهه مهينا سير سفر ڪري سگهي. محترمه جيل ۾ آصف سان جيڪا آخري ملاقات ڪئي هئي تنهن بابت محترمه جي ويجهن حلقن جو چوڻ آهي ته آصف جو موقف هو ته سندس آزادي لاءِ ڪجهه نه پيو ڪيو وڃي. ٻئي پاسي سياسي حلقا جيڪي ان بيان کي جيڪو هن ٽربيونل ۾ ڏنو هو اهميت ڏين پيا. جنهن ۾ هن چيو هو ته جيڪڏهن آصف زرداري جي مرتضيٰ قتل ۾ ملوث هجڻ جا ثبوت مليا ته هو کيس ڇڏي ڏيندي. محترمه جو اهو بيان انتهائي غير معمولي آهي. اڻ سڌي طرح اهو ڪيترن ئي ماڻهن کي هڪڙو سگنل پڻ آهي. ان معاملي بابت جيل ۾ آصف سان ملاقاتون ڪندڙ اهم ماڻهن جي سرگرمين متعلق به بينظير جنرل ڪرامت سان ڳالهائڻ گهري ٿي.
گادي واري شهر جي باخبر حلقن ۾ اها ڳالهه به هليل آهي ته هڪ نجي ٽيلي ويزن ڪمپني مليحا لوڌي بابت ڊاڪيومينٽري فلم ٺاهي رهي آهي، جيڪا منفي آهي. هيءَ فلم مليحا جي آمريڪا ۾ پاڪستان جي سفير طور سرانجام ڏنل خدمتن بابت آهي، جنهن ۾ ايف 16 جهازن وارو معاملو به آهي. مليحا جو زور هو ته ايف 16 جهاز نه وٺو پر رقم وٺڻ تي زور ڏنو وڃي. محترمه بينظير ڀٽو ايئن ئي ڪندي رهي نتيجي ۾ آمريڪا وارن ڪجهه پراڻا پرزا ڏئي بعد ۾ ٻين اوزارن ۽ پئسن کان جهنڊي ڏيکاري ڇڏي آهي. ڪجهه حلقن جو خيال آهي ته مليحا وارو اهو ڪارنامو ملڪي مفاد ۾ نه هو. ان کانسواءِ ميراج جهازن جي فرانس کان خريداري واري ڪروڙين ڊالرن جي ٺيڪي بابت پڻ ڪئين ڳالهيون هلن پيون. ڊاڪيومينٽري ۾ انهن ٻنهي واقعن کي فلمايو ويندو. خبر ناهي ته ان ڪوشش پٺيان ڪير آهي؟ مليحا جيڪا پوٽوهارڻ آهي اها ڪنهن کي ”ناراض“ ڪو نه ڪندي آهي پر خبر ناهي هي الائي ڪهڙا سندس مخالف پيدا ٿيا آهن.
تمام وڏي مينڊيٽ سان اسلام آباد جي اقتداري ايوانن تي قدم ڄمائيندڙ نواز شريف جيتوڻيڪ وزارت اعظميٰ جي ڪرسي تي ته ويٺو آهي پر اڃا تائين اڏامندڙ سياسي دز صاف ڪرڻ ۾ ڪامياب ڪو نه ٿيو آهي. ايم ڪيو ايم ۽ اي اين پي سميت سندس پنهنجا همراهه به ٺاهي نه سگهيو آهي. سنڌ ۾ حڪومت ٺاهڻ لاءِ جيڪو نواز ليگ، ايم ڪيو ايم سان معاهدو ڪيو آهي اهو سنڌ ۽ سنڌي عوام جي مفادن خلاف آهي. هڪ لحاظ کان اهو معاهدو ڪري هن سنڌين وٽان مليل ووٽ سان بي انصافي ڪئي آهي. ان معاهدي تي جيتوڻيڪ مسلم ليگ جي مرڪزي حڪومت ۾ شامل يا ڪنهن پارٽي اڳواڻ صحيح ڪو نه ڪئي آهي پر پوءِ به هو معاهدو مڃڻ لاءِ اخلاقي طور پابند آهن. اسحاق ڊار ڳالهين دوران نواز ليگ جو مک ماڻهو هو پر هن معاهدي تي صحيح ناهي ڪئي. صحيح صرف لياقت جتوئي، حليم صديقي ۽ اعجاز شفيع جي آهي انهن سمورن جو تعلق سنڌ سان آهي. بهارين کي گهرائڻ، مهاجرن کي 7.5 سيڪڙو بدران 11.5 سيڪڙو وفاقي نوڪرين ۾ ڪوٽا ڏيڻ، سمورن گرفتار ڪيل ايم ڪيو ايم ڪارڪنن، اڳواڻن ۽ سندن همدردن کي آزاد ڪرڻ وارا ٽيئي نقطا انتهائي خطرناڪ آهن. انهن ٽنهي نقطن مان بهارين ۽ نوڪرين جي ڪوٽا وارن نقطن خلاف ڪجهه ڏينهن ۾ سنڌ ڊيمو ڪريٽس گروپ وارا هاءِ ڪورٽ ۾ ڪيس داخل ڪرڻ وارا آهن. سندن پٽيشن ۾ اهو سوال اٿاريو ويندو ته مسلم ليگ اهو معاهدو پارٽي جي حيثيت ۾ ڪيو آهي ۽ ان وقت تائين هنن حڪومت ڪو نه ٺاهي هئي. تنهن ڪري ٻن پرائيويٽ ڌرين وچ ۾ رياستي معاملن بابت معاهدو ڪيئن ٿو ٿي سگهي؟ اهي ٻئي نقطا سنڌ جي اقتصادي سياسي ۽ سماجي مفادن خلاف آهن. ان ڏس ۾ ڪيس جي تياري جو ڪم شروع آهي ۽ ٿي سگهي ٿو ته پيروي يوسف لغاري پاڻ ئي ڪري. لغاري ويچاري جي ”سنڌ سنڌ“ ڪندي عمر ڳري وئي پر سنڌي ماڻهن هن کي ڪڏهن ووٽ نه ڏنا. اهو سور هوندي به هو مسڪين اڃا ٿڪو ڪونهي. هونئن ته ووٽ وٺي اسيمبلي ۾ پهچڻ سندس منزل ئي ڪونهي پر پوءِ به کيس ڏک ضرور هوندو.
تازو ميان نواز شريف پنهنجي ڪابينا جي پهرئين اجلاس ۾ شادين ۾ فضول خرچي ڪرڻ تي بندش وجهڻ بابت نئون قانون جوڙيو آهي. جنهن موجب 15 مارچ 97ع کان 15 مارچ 99ع تائين ٿيندڙ شادين جون تقريبون منعقد نه ٿينديون ۽ شاديون ساديون هونديون. شادين ۾ صرف چانهه يا ڪولڊ ڊرنڪ مهمانن کي ڏني ويندي ۽ ماني به نه کارائي ويندي. جيڪو ميزبان مهمانن کي ماني کارائيندو تنهن تي هڪ لک کان 3 لک رپيا ڏنڊ وڌو ويندو. اهڙي قانون سان پوليس وارن جو بخت کليو آهي ڇو ته ٻهراڙين ۾ جتي نه هوٽل آهي ۽ نه ڪو ٻيو وسيلو، اتي مهمان ڪٿان کائيندا؟ غريبن کي ڏچي ۾ وجهڻ کان اڳ ميان صاحب پنهنجي پٽ حسن نواز ۽ ڀائٽيءَ (شهباز شريف جي ڌيءَ) جون شاديون جلد بازي ۾ ڪري ورتيون ۽ پوءِ پابندين جو اعلان ڪيو. ٻهراڙين ۽ جابلو علائقن ۾ جتي غريب ڳوٺاڻا مٺا ۽ چهرا چانور ڏسندا ئي سال ۾ شادي جي موقعي تي آهي انهن کان اهو حق ته هن کسي ڇڏيو پر پنهنجون شاديون ٺٺ سان ڪيائين. هتان جا حلقا چون ٿا ته احمد صادق ۽ سلمان فاروقي کان ڪير پڇندو ته هنن پنهنجي ڌيئرن جي شادين تي ٻه ٻه ڪروڙ رپيا ڪٿان خرچ ڪيا؟ اها رقم ڪٿان آئي؟ احمد صادق جي ڌيءَ جي شاديءَ ۾ پنجاب جي هر هڪ تپيدار ۽ مختيار ڪار تي ترتيبوار 5 ۽ 10 هزار ڏن رکيل هو. هو محترمه جو پرنسپل سيڪريٽري هو ۽ اڇي ڪاري جو مالڪ هو. ان ڪري هر سڻڀي عهدي واري آفيسر جي سلامي فائيو فگر (Five Figure ) ۾ يعني گهٽ ۾ گهٽ 10 هزار رپيا هئي. انهن ٻنهي آفيسرن جي هيستائين جائز نموني حاصل ڪيل 20 سالن جي پگهارن جي رقم ئي 2 ڪروڙ رپيا ڪو نه ٿي بڻجي ته هڪ آفيسر صرف هڪ هڪ ٻار جي شاديءَ تي 2 ڪروڙ جو خرچ ڪيئن ڪيو؟ آهي ڪنهن ۾ دم جو انهن گڙنگن ۾ هٿ وجهي ته خبر پويس، باقي غريبن جا ڀت خراب ڪرڻ ته آهي سولو ڪم، سو ڀلي پيو ڪري.
اعجازالحق سميت مسلم ليگ جو چار رڪني وفد وچ اوڀر جي مسلم رياستن ۾ رهندڙ پاڪستانين کان چندو گڏ ڪرڻ لاءِ ۽ قرض لاهڻ لاءِ رقم جمع ڪرائڻ جي مهم تي روانو ٿي چڪو آهي. رهندا کائيندا، پيئندا ۽ گهمندا. هڪ هڪ ماڻهو تي ٿلهي ليکي گهٽ ۾ گهٽ سرڪاري خزاني مان 5 لک رپيا خرچ ايندو. 20 لک هن غريب قوم جا چارئي ڄڻا چٽ ڪري ايندا ايترو ته چندو به نه ملندو. جيڪڏهن ملي به کڻي ته فائدو ڪهڙو ٿيو؟ ها اهو فائدو ضرور ٿيندو ته چارئي مسلم ليگي جيڪي وزارت لاءِ روز ميان مٿان پريشر وجهيو ويٺا آهن ڪجهه ڏينهن لاءِ هٽي ويندا. قرض لاهڻ لاءِ شروع ڪيل اهو ميڊ ان لاهور طريقو غريبن جي رهيل سهيل رقم هٿ ڪرڻ لاءِ چڱو آهي ۽ ٻيو ڪارو ناڻو سفيد ڌن ۾ بدلائڻ جو سٺو موقعو آهي، باقي قرض ڪو نه لهندو. ڇو ته اسٽيٽ بئنڪ جي 95ع ۽ 96ع بابت پڌري ڪيل رپورٽ موجب پاڪستان تي 30 جون 96ع تائين 9 کرب 8 ارب ۽ 90 ڪروڙ رپيا قرض هو جڏهن ته ان تاريخ تائين پرڏيهي قرض 28 ارب 60 ڪروڙ 30 لک ڊالر (يعني 11 کرب 44 ڪروڙ 12 لک رپيا) هو. ٻئي مقامي ۽ پرڏيهي قرض جيڪڏهن جوڙ ڪبا ته پاڪستان تي ڪل قرض 30 جون 96ع تائين 20 کرب 53 ارب 2 ڪروڙ رپيا هو. ان ۾ اڄ تائين بقايا 8 مهينن وارو قرض شامل ناهي جيڪو پڻ اٽڪل 20 ارب رپين کان وڌيڪ آهي. هن وقت به 70 ارب رپين جو حڪومت صرف هلندڙ سال جي 8 مهينن ۾ مقامي بئنڪ کان قرض ورتو آهي. جيڪڏهن اهو قرض به ملائينداسين ته 28 فيبروري 1997ع تائين پاڪستان تي ڏيهي ۽ پرڏيهي قرض ساڍا ايڪويهه کرب رپيا ٿيندو. اسان جيڪڏهن پاڪستاني قوم جي 14 ڪروڙ فردن ۾ اهو قرض ورهائينداسين ته هر هڪ فرد جي ذمي 14 هزار 807 رپيا قرض آهي. نواز شريف ميڊ ان لاهور واري ديسي طريقي سان ڪيترو ۽ ڪهڙو ڪهڙو قرض لاهيندو؟ بهرحال ٺيڪ آهي ماڻهو چون ٿا سٺو آهي ڪجهه نه ڪجهه ته ايندو پر اها ڳالهه ڇو ٿي وساري وڃي ته ان سان ڪارو ناڻو ڪمائيندڙ پنهنجا اربين رپيا سفيد ڌن ۾ بدلائيندا ۽ پوءِ آمريڪا سميت دنيا جا امدادي ادارا پاڪستان تي Money laundering (ڪارو ناڻو ڌوئي اڇو ڪرڻ) جو الزام هڻندا. ان بدنامي جو ذميوار ڪير هوندو؟
وزيراعظم جي قرض لاهيو فنڊ ۾ رقم جمع ڪرائيندڙ ماڻهن ۾ سڀ کان وڌيڪ رقم انفرادي طور ابوبڪر شيخاڻي 15 ملين ڊالر (60 ڪروڙ رپيا) جمع ڪرايا آهن پر هن اليڪشن ڪميشن وٽ ايم اين اي جي چونڊ وڙهڻ لاءِ جيڪي ملڪيت جا تفصيل ڏنا آهن انهن ۾ ايتري رقم هئڻ جو اقرار نه ڪيو آهي هن کان ڪير پڇا ڪندو ته هن رقم ڪٿان آندي؟ ڇا انڪم ٽيڪس ڏني اٿائين؟ بهرحال اهڙا کوڙ ڪردار آهن جيڪي خود ميان صاحب جي صنعتڪار برادري سان تعلق رکن ٿا.
گادي واري شهر ۾ اهو به ٻڌڻ ۾ آيو آهي ته نواز شريف جي حلف کڻڻ سان گڏ اظهر لوڌي ته ٽي وي تي نمودار ٿيو ئي آهي پر ميان صاحب جي هڪ ٻئي حمايتي لکندڙ ۽ ڪالم نويس نذير ناجيءَ جي ڀاءُ علي اڪبر عباسي کي به واپس نوڪري تي بحال ڪيو ويو آهي. اهو همراهه 1976ع ۾ نوڪري ڇڏي ويو هو، ضياءُ دور ۾ واپس آيو ۽ اسڪرپٽ ايڊيٽر ٿيو بعد ۾ بينظير ڀٽو 88ع ۾ هن کي برطرف ڪيو. نواز شريف پهرئين دور ۾ هن کي بحال ڪيو، وري بينظير هٿان 93ع ۾ برطرف ٿيڻ بعد به همراهه اڃا سينو تاڻيو بيٺو آهي. بهرحال هن جو ڏوهه ناهي ڇو ته اڄڪلهه پاڻيءَ جي تنگي آهي برسات نه پوڻ سبب دٻا ته ٺهيو پر درياءَ به سڪي ويا آهن.
پتو پيو آهي ته بينظير دور ۾ پاڪستان ۾ سون امپورٽ ڪرڻ جي اڪيلي لائسنس يافته ڪمپني اي آر واءِ ٽريڊرز دبئي جي ارب پتي مالڪ عبدالرزاق، نواز حڪومت اچڻ بعد اعجاز الحق معرفت نواز شريف سان رابطو ڪيو آهي. هن ساڳيو لائسنس بحال ڪرڻ جي شرط تي پاڪستاني وزيراعظم ۽ اعجازالحق کي امداد ڏيڻ ۽ ملڪ کي قرض ادا ڪرڻ لاءِ قرض ڏيڻ جي آڇ ڪئي آهي. آصف زرداري سان سٺي سنگت جي حوالي سان مشهور دبئي ۾ رهندڙ ڪراچي جو هي ڪاروباري هر دور جي آصفن سان سنگت رکندو آهي. اڄڪلهه شهباز سان معاملو فٽ نه ٿيڻ سبب اعجازالحق واري لوپ لائين تي پيو هلي، ڏسون ته ڪامياب ٿئي ٿو يا نه.
ميان صاحب جي حڪومت جي شروعات ته سٺي ڪو نه ٿي آهي، ڏسون ته پڄاڻي ڪيئن ٿي ٿئيس. هن جي اقتدار سنڀالڻ سان ئي زلزلو آيو، ٽرين حادثو ٿيو بم ڌماڪا ٿيا ۽ دهشتگردي شروع آهي. قدرتي ۽ هٿرادو ان قهر جا سبب ڪجهه به هجن پر هڪ جماعتي مولوي جو چوڻ آهي ته جمعي جي بابرڪت ڏينهن موڪل ختم ڪرڻ واري فيصلي سبب اهڙو قهر نازل ٿيو آهي، جنهن ۾ 1000 جي لڳ ڀڳ ماڻهو مري ويا آهن. خير، اها ڪا نئين ڳالهه ڪونهي. جڏهن نواز شريف جي ڪاميابي جو اعلان 90ع ۾ ٿيو هو ته به هڪ وڏو زلزلو آيو هو ۽ سنڌ ۾ ڌاڙيلن ۽ دهشتگردن جو زور هو پر هن دفعي ميان ۽ سندس حڪومت کي ڊڄڻ گهرجي ان ڏينهن کان جڏهن اهڙو ڪو قهر ڪراچي ۾ ٻيهر نازل نه ٿي پوي.
(14 مارچ1997ع)

يارليامينٽ جو گڏيل اجلاس

يارليامينٽ جو گڏيل اجلاس

ڪالهه اربع ڏينهن پارليامينٽ جي گڏيل اجلاس کي صدر جي خطاب مهل آصف زرداري کي ايوان ۾ نه آڻڻ خلاف پيپلزپارٽي وارن ڀرپور احتجاج ڪو نه ڪيو. هنن نه لغاري کي گهٽ وڌ ڳالهايو نه ڪو گٿو لفظ چيو. پيپلزپارٽي جي 17 ايم اين ايز ۽ 19 سينيٽرن مان ايوان ۾ ڪل قومي اسيمبلي جا ميمبر ۽ سينيٽر 20 کان وڌيڪ موجود ڪو نه هئا. اهو پهريون دفعو آهي جو پ پ وارن مهذب نموني احتجاج ڪيو. اهڙي غير متوقع مهذب ۽ مختصر احتجاج جا ٻه سبب ٿي سگهن ٿا.پهريون اهو ته پ پ وارن جي شايد اڃا صدر لغاري سان محبت برقرار آهي جو هن خلاف احتجاج دوران هو چاهيندي به ڀرپور احتجاج نه ڪري سگهي. ٻيو اهو ته پ پ جا ميمبر ۽ سينيٽر آصف لاءِ شايد سافٽ ڪارنر نٿا رکن. يا آصف لاءِ احتجاج ڪرڻ ۾ هو خوش ڪو نه هئا.انهن ٻنهي سببن تي غور ڪجي ۽ ڪالهوڪي اجلاس جي ڪارروائي دوران پيش آيل واقعن جو جيڪڏهن جائزو وٺنداسين ته ٻيو سبب وڌيڪ وزندار محسوس ٿئي ٿو.
پيپلزپارٽي جي 36 پارليامينٽيرين مان رڳو 20 جي لڳ ڀڳ ميمبر موجود هئا، ٻيا غائب هئا. غائب ڇو ٿيا؟ ڄاڻي واڻي يا ڪنهن جي چوڻ تي نه آيا. يا هنن اچڻ مناسب نه سمجهيو يا ڪا ٻي مجبوري هئي. بهرحال ڪو به سبب ٿي سگهي ٿو. مجبوري کانسواءِ ڇو ته اهڙي مجبوري ڪهڙي ٿي سگهي ٿي؟ اها ڳالهه يقينن محترمه به محسوس ڪئي هوندي ته سندس سينيٽر ۽ ميمبر صرف آصف جي مسئلي تي ڪو وڏو احتجاج ڪري صدر يا ڪنهن ٻئي سان هروڀرو ڦٽائڻ نه ٿا گهرن. شايد اهو ئي سبب هو ته پريس ڪانفرنس دوران حسب معمول محترمه آصف جي گرفتاري وارو مسئلو ازخود ڪو نه ڇيڙيو پر هڪ صحافي جي پڇيل سوال تي هن مختصر جواب ڏنو. ڪالهوڪي احتجاج واري انداز کان پوءِ ته محترمه يا آصف وارو اهو منطق به بي ضرر ٿو لڳي ته جيڪڏهن آصف پارليامينٽ جو ميمبر هوندو ته هن کي وڌيڪ سهولتون ملنديون.
آصف کي اجلاس ۾ نه آڻڻ خلاف ڪيل پ پ وارن جي احتجاج مان ته اهو به محسوس ٿي رهيو هو ته جيڪو ڪجهه هو ڪري رهيا آهن اهو دل سان ڪو نه پيا ڪن. ڇو ته نويد قمر جڏهن شهپر وٽي اٿيو ۽ ڪجهه ڳالهائڻ چاهيو ته مسلم ليگ جي چيف وپ، شيخ آفتاب ۽ خواجا آصف هن کي چيو ”شاهه صاحب توهان به ڪجهه ته خيال ڪيو. ويهي رهو“ ان عام رواجي اپيل تي نويد قمر ويهي رهيو ۽ وري آصف لاءِ اٿي ڳالهائڻ هن شايد پسند ئي نه ڪيو. ان مان سندس آصف لاءِ دل سان احتجاج ڪرڻ ۽ دلچسپي جو اندازو ڌڻي پاڻ ئي لڳائيندا. هڪ لحاظ کان نويد قمراهڙي نازڪ موقعي تي مسلم ليگ وارن جي ڳالهه مڃي پنهنجي لاءِ لائين به ڪيلئر ڪئي ڇو ته ڪافي ڏينهن کان احتساب وارن جي لسٽ ۾ هن جو به نالو آهي. بهرحال هن جا ته نجڪاري ڪميشن جي چيئرمين وارن ڏينهن کان خواجا آصف، شاهد خاقان عباسي ۽ گوهر ايوب سان سٺا واسطا رهيا آهن، کين مڪمل ڄاڻ به ڏيندو هو.
احتجاج دوران لياري مان چونڊيل واجا ڪريمداد جو احتجاج به ڏسڻ وٽان هو. هن جي جيالي هجڻ ۾ ايئن شڪ نٿو ڪري سگهجي جيئن سج جي اوڀر کان اڀرڻ ۾، پر هن به مڙئي شهيدن ۾ نالو لکائڻ خاطر ها هو ڪئي ۽ گهڻي ڦشري ڪو نه ڪئي. غلام قادر چانڊيو به گوڙ ڪرڻ لاءِ اٿيو هو پر سندس ڀر ۾ ويٺل غوث علي شاهه هن کي چيو ته اڙي بابا ماٺ ڪري ويهه، ڇڏ ڊيگهه کي! ان تي غلام قادر چانڊيو ڪنڌ پوئتي ڪري غوث علي شاهه کي دڙڪو ڏنو الائي اک ڀڳي ته جهٽ کن ڇڏيو. هن به ڪو گهڻو احتجاج ڪو نه ڪيو بس مائيڪ کي هيٺ مٿي ڪري، ٽاءِ کي ٺاهيو ۽ جناب اسپيڪر جا ٻه آواز ڏئي، اهو چئي ماٺ ڪئي ته سومرو صاحب ٻڌي ئي ڪو نه ٿو. احتجاج دوران رضا رباني جي آواز ۾ به اها ڪڙڪي ڪو نه هئي جيتوڻيڪ هن گهڻيون ئي دانهون ڪيون پر شايد دل سان ڪو نه هيون. شيخ رفيق به هن سان سر ملايو پر مزو نه ٿيو. ان دوران صفدر عباسي اوچتو بگڙي تتر وانگر ڀڙڪو کائي اٿيو ۽ دانهون شروع ڪيون. هن جون ڳالهيون ته ڪنهن ڪو نه سمجهيون پر محترمه جيڪا هلڪي گلابي وڳي ۾ تسبيح پڙهي رهي هئي تنهن هن ڏانهن ڪنڌ ڦيرائي تڪيو ۽ توجهه ڏني. محترمه پري منهن ڪيو ته صفدر ڪجهه جهڪو ٿيو ۽ وڌيڪ حڪم جو انتظار ڪرڻ لڳو. هنن جي احتجاج واري انداز ۽ جذبي کي محترمه به تاڙي رهي هئي شايد اهو ئي سبب هو ته هن هڪدم بائيڪاٽ ڪرڻ لاءِ پرس ڪلهي ۾ وڌو، خورشيد شاهه اٿيو ضرور پر گوڙ ڪو نه پڳس باقي حسين شاهه راشدي ڪجهه نه ڪيو.
هڪ پ پ وارا اڳئي گهٽ ، رهندو اجلاس ۾ آيا ئي ٿورا ماڻهو، 207 قومي اسيمبلي جا ميمبر ۽ 87 سينيٽر جڏهن گڏ ويٺا ته پ پ وارن جو ته نانءُ نشان ئي نظر نه پئي آيو. آصف لاءِ احتجاج ڪندڙ به چند ماڻهو، سندن ٻاڙو آواز مسلم ليگين جي زور سان ڊيسڪ وڄائڻ واري گوڙ ۾ غائب پئي ٿي ويو. اهڙي صورت ۾ سندن ڀلائي ان ۾ هئي ته ٻاهر هليا وڃن. پارليامينٽ جو گڏيل اجلاس صرف 7 منٽ دير سان شروع ٿيو. 7؛10 تي صدر لغاري، اسپيڪر الاهي بخش سومرو ۽ سينٽ جو چيئرمين وسيم سجاد گڏجي آيا. ٽئي گڏ ويٺا. جڏهن قومي ترانو وڄڻ شروع ٿيو ته اپوزيشن ليڊر جي ڪرسي تي ويٺل بينظير ڀٽو به سمورن وانگر اٿي بيٺي هن جي بلڪل سامهون صدر لغاري به بيٺو هو. ٻنهي جا منهن هڪ ٻئي ڏانهن هئا، هنن هڪٻئي ڏانهن تڪيو الائي ڪو نه، پر ٻئي ايترا ته اڀا ۽ آڪڙجي بيٺا هئا ڄڻ پنهنجي قد جي ماپ ڪرائيندا هجن. هو اسيمبلي اندر نه پر ڪنهن درزيءَ وٽ ڪپڙن جي ماپ ڏئي رهيا هجن. جنهن مان لڳي پيو ته هنن هڪٻئي ڏانهن ضرور تڪيو هوندو. ٻنهي جي 5 نومبر 96ع کان پوءِ اها آمهون سامهون پهرين ملاقات هئي.
محترمه ۽ نواز شريف وچ ۾ 3 فٽن جو مفاصلو هو پر هنن به پاڻ ۾ ڪو نه ڳالهايو. ٿي سگهي ٿو ته ڪڏهن وقت ٻنهي کي لغاري دشمني ۾ گڏ آڻي بيهاري. ان ڳالهه جا آثار نظر نٿا اچن پر ان امڪان کي رد نٿو ڪري سگهجي. بهرحال ان گهڙيءَ جي خواهش مند محترمه ته هاڻي کان ئي هوندي.
هٿياربند فوجي سربراهه، سفيرن ۽ سفارتڪارن، کانسواءِ مسلم ليگ جي مردن ۽ عورتن جو به چڱو تعداد گيلرين ۾ نظر آيو. چارئي وڏا وزير به ويٺا هئا. اڪبر بگٽي ۽ عطاءُ مينگل اسپيڪر جي ساڄي پاسي واري باڪس ۾ ويٺل هئا. بگٽي جي ڀر ۾ بيگم عشرت اشرف ويٺي هئي. جنهن سان ڪنهن ڪنهن مهل هن ڪراڙي ٻروچ سردار ڪچهري به ڪئي پئي. اجلاس شروع ٿيڻ کان اڳ ڪاٽن جا ڪلف لڳل ڪپڙا پائي ڪرشن ڀيل پنهنجي ليکي هيڏانهن کان هوڏي پئي هليو. غوث بخش مهر، غوث علي شاهه سان ڪچهري پئي ڪئي. سنڌ مسلم ليگ جيڪا سومرو ۽ شاهه گروپن ۾ ورهايل آهي. تنهن مان غوث بخش خان، الاهي بخش سان ڳوٺائي هوندي به ڪو نه ٺهندو آهي. سياسي مخالف هئڻ سبب هن غوث علي شاهه سان ويجهڙائپ رکي آهي پر شاهه صاحب پاڻ ئي اڄڪلهه عتاب هيٺ آهي. اجلاس ۾ اعجاز جتوئي ۽ شير چانڊيو ڪن ڳالهين ۾ هڪ ٻئي جا حريف ٿي لڳا. مولانا ستار نيازي جي سفيد پٽڪي جو طرو 2 فوٽ کن ايئن اڀو بيٺو هو جيئن ٻروچ چانور هڻي پنهنجو طرو بيهاريندا آهن. خورشيد شاهه، فاٽا وارن کي ڳولي ڳولي ڀاڪر پئي پاتا. هڪ پٺاڻ جي مٿي تي چمي به ڏني. مير هزار بجاراڻي ۽ تهمينا دولتانه بينظير ڀٽو وٽ آيا. حال احوال ڪيا ۽ ڪجهه دير بعد هليا ويا. اجمل خٽڪ محترمه سان گڏ ويٺو هو. ڪافي دير تائين هو ڳالهائيندا رهيا. شيخ رشيد احمد رضا رباني جي ڀر ۾ ويٺو هو پر هو خاموش خاموش پئي لڳو. ڄڻ ته سندس بيٽري ڊائون هجي. حميد جتوئي جي ٽوپي جا ڪاوا اسيمبلي جي ڪروڙين رپين جي لاڳت سان لڳايل تيز روشني واري فانوس جي روشني تي تجلا ڏئي رهيا هئا.
صدر لغاري تقرير شروع ڪئي ته نواز شريف ڪا شيءِ چٻاڙيندو رهيو. وات ۾ چيگم هئس يا ڪا ٻي شيءِ پر هو ڏاڍو پر اعتماد نموني چٻاڙيندو رهيو. اهڙي طرح سال ۾ هڪ ڀيرو ٿيندڙ پارليامينٽ جو گڏيل اجلاس پڄاڻي تي پهتو جنهن ۾ هن دفعي نه لغاري خلاف ڪو نعرو لڳو ۽ نه حڪومت خلاف، نه وري ”گو بابا گو“ جو ڪو آواز گونجيو ڪو به ناخوشگوار واقعو پيش نه آيو. اهو عجيب اتفاق هو ته 95ع ۽ 96ع دوران پ پ وارن لغاري جي حق ۾ ۽ نواز ليگ وارا مخالفت ۾ نعرا هڻندا رهيا پر ڪالهوڪي اجلاس ۾ مسلم ليگ (ن) وارا صدر کي داد ڏيندي ڊيسڪ پيا وڄائين ۽ پ پ وارا لغاري کي نااهل ۽ ڪرپٽ ڪوٺيندي احتجاج ڪري رهيا هئا. اصل ۾ ته نه نواز شريف وارن لغاري خلاف احتجاج ڪندي کيس گهٽ وڌ ڳالهايو هو ۽ نه ڪالهه پ پ وارن، هو ته صدر مملڪت خلاف هئا ۽ آهن.
(27 مارچ 1997ع)

ساهيوال جي گوڏر هارين کان ٿر جي پٽڪي

ساهيوال جي گوڏر هارين کان ٿر جي پٽڪي
وارن ڀيلن تائين

ملڪي سطح تي گهرايل هاري ڪانفرنس ڪالهه هڪ ارب رپين جي لاڳت سان تيار ڪيل ڪنوينشن سينٽر ۾ مقرر وقت کان منو ڪلاڪ دير سان شروع ٿي. ڪانفرنس ۾ ملتان جي رياستي ساهيوال جي گوڏر، عمر ڪوٽ جي ڀيلن، سرحد جي تماڪو پيدا ڪندڙ ۽ بلوچستان جي بجلي چوري ڪندڙ هارين تائين سمورا موجود هئا. سنڌ جي مناسب نمائندگي ڪو نه ٿي سگهي. سنڌ جي وفد جي سربراهي واريون ڪرسيون خالي هيون. ڪنهن به سنڌي ايم اين اي کي ڪانفرنس هال ۾ نه ويهاريو ويو. ڪرشن ڀيل ۽ کٽومل کان حميد جتوئي تائين سمورا ايم اين اي وزيٽرز گيليري ۾ ويٺا هئا. شاهه محمود شاهه پهرين لائين ۾ ويٺو هو. ڳالهايائين ڪجهه به ڪو نه باقي تاڙيون ڏاڍيون وڄايائين. نواز شريف سان گڏ چئني صوبن جا وڏا وزير ۽ الاهي بخش سومرو، عبدالستار لاليڪا، بيگم عابده حسين ۽ مجيد ملڪ ويٺا هئا. شهباز شريف نظر جي عينڪ پائي نوٽس ورتا پر سنڌ ۽ بلوچستان وارا ٻئي ٻروچ وڏا وزير ٽنگ مٿان ٽنگ چاڙهيو ويٺا هئا.
ڪالاباغ ڊيم جي حمايت چشتيان جي متاري ايم اين اي ستار لاليڪا کان وٺي ساهيوال جي گوڏ ٻڌل ڪراڙي پنجابي تائين سڀني ڪئي. نه صرف ڪالاباغ ڊيم پر هنن جو مطالبو هو ته ڀاشا ڊيم ۽ منڊا ڊيم به هڪدم ٺاهيا وڃن. هال ۾ ويٺل سنڌي ٽوپي وارن شهپر وٽيندڙ سنڌين کان وزيٽر گيلرين ۾ ويٺل سفيد مٿي واري حميد جتوئي تائين ڪنهن کي به ايذاءَ نه آيو، ڪنهن به نه ڪڇيو. جهنگ جي گهوڙيون پاليندڙ وڏيري بيگم عابده کان وٺي هڪ هڪ پنجابي پئي شدمد سان ڪالاباغ ڊيم جا فائدا بيان ڪيا ۽ مطالبا ڪيا پر سنڌ جا گونگا نمائندا چپ رهيا. ڪنڊيارو مان چونڊيل ايم پي اي منظور شاهه جنهن سنڌ جي وفد جي نمائندگي ڪندي تقرير ڪئي تنهن نواز شريف جي شان ۾ قصيدا پڙهندي تعريفون ته ڪيون پر پنجابين جي ان مڱ ڏريندڙ ۽ گمراهه ڪندڙ ڳالهه جو جواب نه ڏنو جنهن ۾ هنن چيو ته هر سال 36 ملين ايڪڙ فٽ پاڻي سمنڊ ۾ پوي ٿو ۽ ضايع ٿئي ٿو. ڇا سنڌ جي نمائندن کي خبر ڪونهي ته 48 مهينن کان سمنڊ ۾ ته ڇا پر سجاول وارن پرمتڙين ماڻهن پاڻي اکين سان به نه ڏٺو آهي. سمنڊ ۾ پاڻي نه وڃڻ سبب کارو پاڻي مٿي پيو اچي، جنهن سبب هزارين ايڪڙ زمين سم سبب تباهه ٿي آهي.
آر بي او ڊي واري رٿا بابت قمر الزمان شاهه جڏهن چيو ته ان جي جاچ ڪرايو، ان ۾ گهپلا ٿيا آهن ته عبدالحميد جتوئي ڪمزور هوندي به ٽپ ڏئي اٿيو ۽ چيو ته شاهه ڪوڙ ٿو ڳالهائي پر ڪالاباغ ڊيم ٺاهڻ ۽ غلط بياني ڪرڻ وقت سندس رت نه ٽهڪيو، ڇو ته آر بي او ڊي سبب ته هن جي پنهنجي زمين جو مسئلو هو ڪالاباغ ڊيم سان هن جو ڪهڙو واسطو؟ سڄي حياتي حڪومت ۾ هوندي به حميد جتوئي ڪالاباغ ڊيم جي مخالفت ڪندو رهيو آهي پر خبر ناهي ته ڪالهه ڪهڙي مصلحت جي زنجيرن ۾ جڪڙيل هو. منظور شاهه ته آهي فقراءُ ماڻهو هن تي ميار ناهي. جيڪڏهن ڪالاباغ ڊيم جي هن مخالفت نه ڪئي ته هن کي ڪو مهڻو ڪو نه ملندو، ڇو ته هن مسڪين جي سڄي عمر پارٽيون بدلائڻ ۾ گذري آهي. ٻيو ته ٺهيو پر روهڙي ڪئنال تي ڀڳل پل هو نه پيو ٺهرائي. سندس حلقي جا ماڻهو کيس چئي چئي بيٺا آهن پر هن جي ڪن تي جونءَ ئي نٿي چري. ڇو ته هن پل ڀڄڻ سبب روهڙي ڪئنال جي کاٻي پاسي سهتن، ماڇين، بالادين ۽ ڪلن جي ڳوٺن جا غريب ڇوڪرا هالاڻي جي هاءِ اسڪول نٿا اچي سگهن ۽ پڙهائي ڇڏي ڏني اٿن. ڇو ته هالاڻي اچڻ لاءِ روهڙي ڪئنال پار ڪرائيندڙ ٻيڙي وارو مهاڻو في ٻار 15 رپيا وٺندو آهي اهڙي حالت سبب غريبن ٻارن کي پڙهائڻ کان بس ڪئي آهي. منظور شاهه پنهنجي حلقي جي معصوم ٻارن جو ئي مسئلو حل نٿو ڪري ته هن تي ڪالاباغ ڊيم جهڙي قومي مسئلي تي نه ڳالهائڻ جو ڪهڙو ڏوهه ڏيون. ڏک ته انهن سنڌ جي چيمپئن بڻجندڙن جو پيو ٿئي جيڪي گونگا بڻيل هئا. انهن خانداني سيدن ۽ ٻروچ سياستدانن کان ته ٿر جو هاري عارب ڀيل ڀلو هو جنهن وارو وٺڻ لاءِ رڙ ڪئي ته ميان صاحب مون کي به تقرير ڪرڻي آهي. عارب ڀيل بوسڪي جو پٽڪو ٻڌي شهپر پيو وٽي. اڳ ۾ سمجهيوسين ته شايد ڪو وڏو زميندار آهي پر جڏهن تعارف ڪرايائين ته مان عمرڪوٽ جو ڀيل آهيان ته حميد جتوئي ۽ ارباب غلام الرحيم کيس گهوري گهوري پيا ڏسن. عارب ڀيل دانهون ڪندي چيو ته ٿر ۾ پاڻي نه هئڻ سبب ماڻهو ۽ مال ته ٺهيو هاڻي پکي به اڃ ٿا مرن. هن کي اڳ ته وارو نه مليو پر سندس مائٽ ايم اين اي ڪرشن ڀيل همت ڪري هيٺ لهي ويو، سيڪيورٽي وارن سان وڙهندو نيٺ اندر هال ۾ آيو ۽ نواز شريف کي پنهنجي حمايت جا حوالا ڏئي عارب کي وقت وٺي ڏنو.
منظور شاهه جي نڙي نئين فنڪار وانگر مڙئي ويٺل هئي، سندس زبان مان لفظ ”مشورو“ نه پيو نڪري، ”مشورو“ لفظ ته هونئن ڏکيو به آهي. آئين ۾ به اهڙي جاين تي لکيل آهي جو اهو پڪارڻ ۽ پڙهڻ وقت سپريم ڪورٽ کان نواز شريف تائين سڀني جي حلق ۾ اٽڪبو آهي پر منظور شاهه نيٺ ”مشورو“ مان جند ڇڏائي اها سٽ ئي ڇڏي ڏني. شاهنواز خان جوڻيجو به ويٺو هو، شهپر وٽيندو رهيو ۽ اوٻاسيون ڏيندو رهيو پر ڪالاباغ ڊيم تي ڪجهه نه ڳالهايو. جيتوڻيڪ هو ته پ پ جو ۽ جيڪڏهن هڪل ڪري ها ته لئه ٿي وڃيس ها پر شايد هو به نواز شريف سان ڦٽائڻ نه پيو چاهي.
نواز ليگ جو هيوي ويٽ ايم اين اي حاجي بوٽا جڏهن ڪرسي تي ويٺو ته ڦاسي پيو ٻه ٽي منٽ ڦٿڪڻ بعد مس ڪرسي جي جان ڇٽي. شوڪت شاهه ۽ ڪشنچند پارواڻي به پنهنجي ليکي ويٺا هئا ۽ اوٻاسين مٿان پئي اوٻاسي ڏني پر هنن به ڪجهه نه ڪڇيو. مطلب ته سڀ موجود هئا ڪنهن جا ڪنهن جا نانءَ کڻان؟ ڪنهن به ڪالاباغ تي نه ڪڇيو.
پولٽري فارم وارن جي پنجابي نمائندي جڏهن چيو ته شادين تي بندش سبب اسان جو روزگار ختم ٿي ويو آهي ته نواز شريف کي خوش ڪرڻ لاءِ سڀني نو نو جا آواز ڏيندي چيو ته پابندي ٺيڪ آهي پر هال جا همراهه هم آواز ٿي نه نه چوڻ لڳا ته پولٽري وارو پريشان ٿي ويو پر سياڻو هو پلٽو کائيندي چيائين ته جيڪڏهن مرغين جي خوراڪ تان سيلز ٽيڪس ختم ڪيو ته 5 رپيا ڪلو مرغي سستي ٿي ويندي، ان تي سڀني سندس حق ۾ ڊيسڪ ۽ تاڙيون وڄايون.
پنجاب جي چپي چپي مان آيل چوڌري عجيب نموني جا پٽڪا ٻڌي ڪلف لڳل ڪاٽن جا چولا ۽ گوڏيون پائي ايمبسي ۽ مارون گولڊ سگريٽن جا ڪش هڻندا ڪنوينشن سينٽر جي نرم قالين تي هلندي عجيب انداز سان پاڻ ۾ ڳالهائي رهيا هئا.
ڪالهوڪي هاري ڪانفرنس جي خاص ڳالهه اها هئي ته پنجابي زميندار ۽ هاري صنعتڪارن تي ڏاڍو چڙيل هئا. پنجاب ۾ جاگيردارن ۽ صنعتڪارن جي تضاد بابت شيخ رشيد کان گهڻو ڪجهه ٻڌو ته هو پر اهو تضاد ڏسڻ ۾ ڪالهه آيو. اهو تضاد ايڏو ته عجيب هو جو ٻنهي ڌرين وچ ۾ دشمني ۽ مفادن جي ٽڪراءَ واري ليڪ واضح نموني ڪشمير واري لائين آف ڪنٽرول پئي لڳي جنهن جي ٻنهي پاسي ڌماڪا ٻڌڻ ۾ پئي آيا. مفادن جي ٽڪراءَ ۽ طبقاتي ڇڪتاڻ جي بوءِ نواز شريف به محسوس ڪئي پر هن کي اڳ ۾ ئي احساس هو ڇو ته پنهنجي 3 ڏينهن اڳ لکت ۾ تيار ڪيل تقرير ۾ اهو لکي آيو هو ته صنعتڪارن ۽ ڪاشتڪارن وچ ۾ تضاد پيدا نه ڪيو. هو ٻه ٽي ڀيرا اهڙي تلقين ڪندو رهيو ۽ چوندو رهيو ته اهو فرق نه وڌايو. نواز شريف کي هڪ فيصل آبادي چيو ته جڏهن توهان فنانس بابت پنجاب جو وزير هئين ته مون توهان کي تجويزون ڏنيون هيون ۽ توهان چيو هو ته اهو ڪم وزيراعظم ڪري سگهي ٿو مان وزيراعليٰ آهيان پر اڄ اوهان وزيراعظم آهيو ۽ هاڻي بااختيار آهيو سڀ ڪجهه ڪري سگهو ٿا ڪريو. اهي لفظ ٻڌڻ بعد نواز شريف مرڪي پيو ۽ چاهيندي به ڪجهه چئي نه سگهيو ۽ هٻڪي هٻڪي نيٺ فاتحانه انداز ۾ کلندي چيو ته وزيراعظم ته 17هين فيبروري کان هئس پر اختيار 2 ڏينهن اڳ اٺين ترميم ختم ٿيڻ بعد مليا آهن. اختيار مليا آهن ته هاڻي ڪم به ڪندس ۽ 5 سالن پورا ڪندس. نواز شريف جا چيل اهي جملا ڪاش صدر لغاري ٻڌي ها. خير هن ته ڪو نه ٻڌا پر صدر جي همدرد بيگم عابده غور سان ضرور ٻڌا پئي.
ساهيوال جي چوڌري چاچا رحمت علي جڏهن اسٽيج تي آيو ته اکين ۾ لڙڪ تري آيس. گوڏ ٻڌل هي ڪراڙو چوڌري چوي پيو ته مون کي ايڏو اعزاز مليو آهي ته اڃا پڪ نه ٿي پوي ته مان وزيراعظم جي ڀر ۾ بيهي تقرير ٿو ڪريان. پنجابي ۾ ڳالهائيندي هن چيو ته صنعتڪارن جيترا قرض ۽ سهولتون اسان ڪاشتڪارن کي به ڏيو. هن چيو ته قرض وٺي واپس نه ڪندڙن جي لسٽ ۾ ڪو به زميندار يا هاري نه پر صنعتڪار آهن. ان تي شهباز شريف ۽ نواز شريف کيس چتائي تڪي رهيا هئا. هن کي به شاباس هجي جو بنا رک رکاءَ جي پنهنجي ڳالهه بنا مصلحت جي چئي ويو پر اسان جا سنڌي ميمبر ماٺ رهي مشرڪ ٿيا.
(4 اپريل 1997ع)

هڪ ئي وقت گهڻا محاذ کوليندڙ نواز شريف ۽

هڪ ئي وقت گهڻا محاذ کوليندڙ نواز شريف ۽
ٽن کان پنجن وارو ٽولو

محترمه بينظير ڀٽو جي اوچتو لنڊن جي مختصر دوري تي روانگي بابت گاديءَ واري شهر جي باخبر حلقن ۾ ڪيتريون ئي ڳالهيون هلي رهيون آهن. جيتوڻيڪ ڪاوش ۾ شايع ٿيل برگيڊيئر(ر) امتياز جي انٽرويو ۾ انڪشاف ٿيل هو ته محترمه برطانيا وارن کي مستقل رهائش لاءِ درخواست ڏني آهي. جڏهن ڪراچي جي ڪنهن صحافي بينظير کان پريس ڪانفرنس ۾ ان حوالي سان پڇيو هو ته بي بي بظاهر انڪار ڪندي امتياز جي معلومات کي غلط قرار ڏنو هو. محترمه 13 اپريل تي واپس وطن پهچي رهي آهي ۽ 14 اپريل تي هن کي پيپلزپارٽي جي مرڪزي ايگزيڪيوٽو ڪائونسل جي اجلاس جي صدارت ڪرڻي آهي.
ايم ڪيو ايم جي اڳواڻ الطاف حسين جي ڀاءُ ۽ ڀائٽي جي قتل جو ڪيس ڏيڍ سال بعد محترمه بينظير ڀٽو، نصير الله بابر ۽ عبدالله شاهه تي داخل ٿي چڪو آهي، جنهن بابت وفاقي حڪومت جو چوڻ آهي ته اهو صوبائي مسئلو آهي ۽ انتقامي ڪارروائي ناهي. ايف آءِ آر داخل ڪرائڻ جو هر فريادي کي حق آهي. انصاف عدالت ڪندي. پ پ جي نئين سيڪريٽري جنرل احمد مختار ۽ آفتاب شيرپائو الزام هنيو آهي ته مسلم ليگ حڪومت انتقامي ڪاررواين جو آغاز ڪيو آهي. ڏيڍ سال پراڻو ڪيس داخل ڪرڻ جو مقصد بينظير کي سياست مان ڀڄائڻ آهي. اسان اڄ کان 2 سال اڳ جون جيڪڏهن اخبارون کڻي ڏسون ته ميان محمد شريف جي گرفتاري ۽ سندس خلاف داخل ڪيس، نواز شريف خلاف بغاوت سميت هڪ درجن کان وڌيڪ داخل ڪيسن جو جائزو وٺون ۽ ان وقت جي حڪومت (پ پ حڪومت) جي وزيرن جا بيان پڙهون ته اهو پتو پوندو ته هن وقت جيڪو پ پ وارن جو موقف آهي اهو نواز ليگ جو هوندو هو ۽ جيڪو هن وقت نواز حڪومت جو موقف آهي اهو پ پ حڪومت جو موقف هو. ان مان ظاهر ٿئي ٿو ته ڪم ساڳيو آهي. حڪومت جنهن جي به هجي پر ڪم ساڳي نوعيت جا ٿين ٿا. اهڙو ڪم ڪير ٿو ڪري؟ ان سوال جو جواب حڪومتي مشينري آهي. حڪومتي مشينري هر دور جي وزيراعظم جي 3 کان 5 ويجهن ماڻهن جي هٿن ۾ هوندي آهي. جڏهن بينظير ڀٽو وزيراعظم هئي ته انهن 3 کان 5 ماڻهن جي حلقي ۾ مسعود شريف، احمد صادق، اجلال حيدر زيدي وغيره شامل هئا. جن جو هيڊ آصف زرداري هوندو هو... انهن ماڻهن جي اجازت سان نواز شريف خلاف بغاوت جو ڪيس داخل ڪري وري واپس وٺي حڪومت جي بدنامي ڪرائي وئي ۽ نواز شريف کي مقبول ڪرايو ويو. خالد گهرڪي کي به انهيءَ ئي مشينري را جو ايجنٽ قرار ڏياريو وغيره. ساڳي طرح اڄڪلهه ساڳي مشينري اهو ئي ڪم پئي ڪري. هن وقت وزيراعظم نواز شريف جي گرد به 3 کان 5 وارو گروپ ٺهي چڪو آهي جنهن ۾ سينيٽر سيف الرحمان. انور زاهد، اسحاق ڊار وغيره شامل آهن. جيڪي هر حوالي سان هر ڪم هلائي رهيا آهن، جن جو هيڊ شهباز شريف ٻڌايو وڃي ٿو.
ٻنهي ڌرين جي ڪم ۾ فرق اهو آهي ته بينظير دور ۾ اهڙين ڪاررواين جي شروعات ڏيڍ سال بعد ٿي پر نواز دور ۾ ان ڪم جي شروعات ڏيڍ مهيني کان پوءِ ئي ٿي ويئي آهي ۽ ان ڏيڍ مهيني جي عرصي ۾ نه صرف ايم اين اي، پر نواز جا ويجها دوست به پريشان آهن ته ٿئي ڇا پيو؟ هڪ فرق اهو به آهي ته پ پ دور ۾ سندن افعالن سبب ميديا وٽ هنن لاءِ سافٽ ڪارنر نه هو پر نواز دور ۾ ساڳي نوعيت جا ڪم شروع ٿيڻ جي باوجود ميڊيا وٽ پ پ بدران نواز ليگ لاءِ ئي سافٽ ڪارنر آهي. ان ۾ اڃا تائين محترمه ۽ سندس ٽيم جو عمل دخل آهي جيڪي ميڊيا مئنيجمينٽ ۾ بلڪل نااهل ثابت ٿيا آهن. شايد ان جو سبب اهو هجي ته پ پ وارا اڃا پاڻ کي حڪمراني واري ڪوريئڙي جي ڄار ۾ ڦاٿل سمجهندا هجن.
اقتدار جي ايوانن ۽ سياسي سازشن جي شهر اسلام آباد جي اهم حلقن ۾ اها ڳالهه به بحث جو موضوع بڻيل آهي ته آصف زرداري آزاد ٿي رهيو آهي ۽ بجيٽ کان اڳ هو ٻاهر اچي ويندو. ان ڏس ۾ ابتدائي طور مخدوم امين فهيم ۽ چوڌري شجاعت ۾ 2 ملاقاتون به ٿي چڪيون آهن. نواز حڪومت جنهن جي وڏي مينڊيٽ واري ڀت بيٺل ئي احتساب جي نعري تي آهي تنهن کي ڊهڻ کان بچائڻ لاءِ شايد اها ڪوشش ٿيندي هجي ته آصف جي ٻاهر اچڻ کان اڳ محترمه کي نشانو بڻايو وڃي، جيئن مڙئي راڳ، هلندو رهي، ڇو ته جنهن ڏينهن احتساب واري بوتل مان نواز حڪومت هٿ ڪڍيو ان ڏينهن سندس زوال، جي ابتدا شروع ٿيندي. آصف خلاف انتها جي ڪوشش جي باوجود حڪومت کي ثبوت هٿ اچي نه سگهيو آهي ۽ حڪومتي ڌر وارن جو چوڻ آهي ته اسان زرداري کي سياڻو ڪو نه سمجهندا هئاسين پر هن ڪم اهڙو ڪيو آهي جو نشان ئي نٿو ملي. هر ڪم زباني ٿيل آهي. اهڙي صورت ۾ حڪومت ڇا ڪري؟ بهتر اهو ئي آهي ته ڪنهن جي معرفت هن تي ٿورو ڪيو وڃي. نواز شريف اهو ٿورو آصف تي ڪرڻ چاهي يا نه پر ڪجهه ڌريون نواز جي 3 کان 5 واري ٽولي معرفت اهو ڪم ڪرائڻ چاهين ٿيون، جيئن نواز شريف کي اخلاقي طور شڪست ڏجي. ڇو ته اليڪشن مهم دوران هر جلسي ۾ نواز شريف اهو چئي ماڻهن کان ووٽ ورتا ته هو سري محل نيلام ڪندو. زرداري کان قومي دولت واپس وٺندو. نواز ليگ جنهن پ پ حڪومت خلاف ڪرپشن جا الزام هڻندي محور آصف کي بڻايو هو ۽ هر اهو ڪم جيڪو هن نه به ڪيو، اهو به سندس کاتي ۾ وڌو هو. ساڳيو زرداري جيڪڏهن نواز حڪومت جي ابتدائي 6 مهينن ۾ باعزت بري ٿي ويو ته نواز حڪومت جي اخلاقي طور حيثيت ڪهڙي رهندي؟ هن وقت اها ڳالهه جيتري معمولي ٿي لڳي، اهو سڀ ڪجهه ٿيڻ بعد ايڏو وڏو طوفان برپا ڪندي جنهن ۾ گهڻو ڪجهه لڙهي ويندو.
مرتضيٰ ڪيس جي حوالي سان ٽربيونل آڏو بيان ڏيڻ جو ڪنهن وقت ۾ ارادو رکندڙ اڳوڻو فوجي ۽ پ پ دور ۾ انٽيليجنس بيورو جو عملدار ميجر (ر) نثار بخاري به اسلام آباد ۾ آهي. مسعود شريف نثار بخاري جو آرمي جي ملازمت ۾ جونيئر هو پر آءِ بي ۾ سندس باس هو. مون کي جڏهن نثار بخاري جي برطرفي واري معاملي جي خبر پئي ته هن سان ملاقات جي ڪوشس ڪيم. هڪ دوست جي معرفت مليس. هن مسعود شريف جي ڪارنامن تان جيڪو پردو کنيو اهي انتهائي خوفناڪ معاملا هئا پر اها ڪچهري آف دي رڪارڊ هئي تنهن ڪري صحافتي بدديانتي ڪرڻ مناسب ناهي. هتي سندس ڪچهري جو مختصر آن رڪارڊ احوال پيش ڪجي ٿو: ”مان (نثار بخاري) پ پ وارن لاءِ نوڪري وڃائي، زندگي برباد ڪئي پر جڏهن هو اقتدار ۾ آيا ته لفٽ ئي نه ڪرايائون. مشڪل سان آءِ بي ۾ اسسٽنٽ ڊائريڪٽر ڀرتي ڪيائون پر علي سوناري سميت مختلف ماڻهن خلاف ”را“ جي ايجنٽ ۽ ملڪ دشمن هئڻ بابت فائيل تيار ڪرڻ لاءِ چيو ويو، جن ۾ ڪافي محب وطن ماڻهو به هئا. مون انڪار ڪيو ته هنن نوڪري جو ڪانٽريڪٽ پورو ٿيڻ کان 3 مهينا اڳ بنا اطلاع برطرف ڪري ڇڏيو. مون مرتضيٰ قتل ڪيس جي حوالي سان انٽيليجنس بيورو جي نااهلي بابت ٽربيونل آڏو بيان ڏيڻ لاءِ ٽربيونل کي خط لکيو جيڪو خبر ناهي ان کي مليو يا نه پر مون کي طلب نه ڪيو ويو.“ هٿ اکرن سان لکيل اهو ميجر(ر) نثار بخاري جو خط اڃا اسلام آباد ۾ پيو ڦري جنهن مان خطن جي سينسر ٿيڻ جو پتو پوي ٿو ته ايجنسيون ڪيئن ٿيون خط سينسر ڪن. جڏهن ته آئين ۾ ڏنل بنيادي حقن جي اها سڌي سنئين خلاف ورزي آهي. بهرحال عام شهرين کي ڪير ٿو پڇي. هن ملڪ ۾ ته ججن جا فون به ٽيپ ٿيندا آهن. بقول محترمه جي ته سندس وزارت عظميٰ وارن ڏينهن ۾ هن جا به فون ٽيپ ٿيندا هئا. اڄڪلهه نثار بخاري مرتضيٰ قتل ڪيس جي سلسلي ۾ ٽربيونل آڏو پيش ٿيڻ وارو ارادو مٽائي ڇڏيو آهي ۽ هاڻي هو نه آءِ بي خلاف بيان ڏيڻ گهري ٿو ۽ نه وري مسعود شريف يا آصف زرداري خلاف، خاموشي سان زندگي گهارڻ لاءِ سٽون سٽي رهيو آهي.
جيتوڻيڪ فاطمه ڀٽو ۽ بينظير ڀٽو جي گلزار هائوس ۾ ٿيل ملاقات کي 3 هفتن کان وڌيڪ وقت گذري چڪو آهي پر ملاقات جي حوالي سان هتان جي حلقن ۾ اڄڪلهه نئين خبر اها بحث هيٺ آهي ته ملاقات دوران فاطمه نصرت ڀٽو سان اڪيلائي ۾ ملڻ چاهيو پئي پر سندس اڪيلائي ۾ ملاقات واري خواهش پوري نه ٿي سگهي. محترمه بينظير ڀٽو ٻنهي ملاقاتن دوران موجود هئي. ان موقعي تي محترمه ۽ فاطمه وچ ۾ فوزيا متعلق به ڳالهه ٻولهه ٿي هئي جيڪا فاطمه جي ماءُ آهي، جنهن تي فاطمه ڪاوڙجندي فوزيا سان ملڻ کان انڪار ڪندي غنويٰ سان گڏ رهڻ بابت پنهنجي پڦي کي چٽو چئي آئي هئي. ٻنهي وچ ۾ ڪجهه گرم سرد ڳالهيون به ٿيون هيون پر وڌيڪ خدا بهتر ٿو چاڻي.
وزيراعظم نواز شريف جي حڪم تي تازو 89 ڪرپٽ آفيسرن کي معطل ۽ 2 کي برطرف ڪيو ويو آهي. معطل ٿيلن کي وضاحت لاءِ اسڪروٽني ڪاميٽي آڏو پيش ٿيڻو آهي جنهن ۾ مجيد ۽ سينيٽر سيف الرحمان به هوندا. اها ڪاميٽي خبر ناهي ڪهڙي معيار هيٺ انهن ڪامورن تي ڪرپٽ يا ايماندار هئڻ جا ٺپا هڻي سرٽيفڪيٽ ڏيندي. آيل خبرن موجب ڪجهه آفيسرن 5 کان 12 ڪروڙ رپيا به پاڻ بچائڻ لاءِ آڇيا آهن ڏسون ته ڪاميٽي ڪهڙو ڪارنامو ٿي سرانجام ڏئي.
ڪرپشن جي الزامن وارن ڪامورن جي لسٽ ٺاهبي ته شايد ئي ڪو بچندو پر پهرين لسٽ ۾ 451 ڪرپٽ ڪامورا شامل هئا. جن مان موجوده حڪومت صرف 91 نالن تي نشان لڳايا، باقي 360 کي ڇڏيو ويو؟ اهو صوابديد ڪنهن استعمال ڪيو؟ يقينن انهن 3 کان 5 واري ٽولي جي همراهن ڪيو هوندو جيڪڏهن اهڙو احتساب ٿيندو رهيو ته پوءِ ان احتساب کي ڪير به احتساب نه پر هر ڪو انتقام سڏيندو. بلوچستان جي گورنر عمران الله کي هٽائڻ ۽ سندس جاءِ تي قائم مقام گورنر مقرر ڪرڻ مسئلي کان وٺي اهم عهدن تي ڪم ڪندڙ صدر لغاري جي سلام دعا وارن همراهن خلاف ڪارروائي ڪرڻ سبب ايوان صدر وارو فضل الاهي جهڙو صدر لغاري موجوده حڪومت لاءِ جيڪو سافٽ ڪارنر هو اهو هن ختم ڪري ڇڏيو آهي يعني اڄڪلهه صدر ۽ وزيراعظم وچ ۾ ڪي سٺا تعلقات نه آهن. ڇو ته حڪومت ڄاڻيندي به فخر زمان کي اڪيڊمي آف ليٽرس جي چيئرميني تان هٽائي ڇڏيو. نيشنل بئنڪ جي صدارت تان ابو سعيد اصلاحي کي نه صرف هٽايو پر ڪنهن سبب معطل به ڪيو ويو. مطلب ته ڄاڻي واڻي اهڙا قدم کڻڻ سان صدر لغاري جي دل تي ڇا گذريو هوندو؟ هونئن ته مڙئي خير آهي. کڻي صدر صاحب چپ به ڪري پر نوڪرين مان برطرف ٿيل اهي لوٽا ڪامورا روز ٿا صدر لغاري کي چون ته ”سائين ڪجهه نه ڪجهه ڪر، نه ته هي توکي به لوٽو بڻائي چلتو ڪندا.“ اهڙا جملا ٻڌي ٽي مهينا اڳ تائين واري مڪمل بااختيار رهندڙ صدر جي ڇا حالت هوندي.
اڄڪلهه واقعي جيڪڏهن ڏسبو ته هڪ ئي وقت نواز شريف مختلف محاذن تي جنگ شروع ڪئي آهي بيورو ڪريسي سان، پنهنجي اهم ساٿين ۽ ايم اين ايز کي ڪجهه نه ڏيڻ سبب صدر سان کيس ڪرڻ، سياسي مخالفن خلاف ڪارروايون ڪرڻ، حامي ڌرين سان اچائڻ ۽ آسرا ڏئي ڪم هلائڻ ، نواز شريف کي سمورن محاذن تي ويڙهائيندڙ سندس سڄڻ نٿا ٿي سگهن بهرحال اها هو پاڻ به ڄاڻندو هوندو ۽ ڏسون ته ڇا ٿو ٿئي؟
(15 اپريل 1997ع)

حميد جتوئي، پريس بابو غلام حسين ۽ ايڊز

حميد جتوئي، پريس بابو غلام حسين ۽ ايڊز

ڪالهه صبح جو ننڊ مان اٿڻ بعد 30-8 تي صبح جو نيراني اخبارون ڪرڙي نظر مان ڪڍندي جڏهن محترمه بينظير ڀٽو جي نيويارڪ مان ڏنل بيان تي نظر پئي ته ننڊاکڙين اکين جا نشا اڏامي ويا. محترمه بيان ۾ چيو آهي ته پاڪستان جي 5 اخبارن جا مالڪ ۽ ڪجهه صحافي ايجنسين لاءِ ڪم ڪندا آهن. اخبارون ڪوڙ لکنديون آهن ۽ متعصب آهن وغيره وغيره. سندس هي جملا ته اڳ ۾ ئي ٻڌل هئا پر اڄ سندس واتان نئين ڳالهه ٻڌي حيرت ٿي ته اڃا شايد هوءَ ميڊيا لاءِ ڪو سافٽ ڪارنر پيدا نه ڪري سگهي آهي ۽ ان حقيقت کي تسليم ڪرڻ ۾ خبر ناهي ڪهڙي قباحت محسوس پئي ڪري ته اڄوڪي ميڊيا 10 سال اڳ واري ميڊيا نه رهي آهي جنهن جي محترمه ڪمزوري بڻيل هئي ۽ محترمه جي نيوز ميڪر واري حيثيت هئي.
محترمه جي بيان بعد جڏهن قومي اسيمبلي ۾ پهتاسين ته اتي زرعي شعبي سان لاڳاپيل ماڻهن ۽ زميندارن کي رعايتون نه ڏيڻ ۽ زرعي شعبي ۾ قرضن تي 6 سيڪڙو وياج مقرر ڪرڻ بابت رٿ تي بحث شروع ٿيو. لڳ ڀڳ 200 ميمبرن جي حمايت واري حڪومت جي صفن ۾ ان وقت ٽاڪوڙو پئجي ويو جڏهن سنڌ پنجاب جا زميندار هڪ ٿي ويا ۽ پنهنجي طبقي جي مفادن جي تحفظ واري فرض جي ادائيگي ۾ ايترو ته جذباتي ٿي ويا جو پنهنجي ئي حڪومت ۽ خاص ڪري سرتاج عزيز کي ڇنڊ پٽيائون. ان موضوع تي بحث دوران سنڌ جي سفيد مٿي واري بزرگ ايم اين اي عبدالحميد خان جتوئي دانهن ڪئي ته زميندار طبقو غريب ۽ مظلوم آهي. هنن وٽ وسيلا ناهن ۽ ايترو پئسو ناهي جو پريس وارن کي ڏين ته جيئن هو سندن مسئلا اخبارن ۾ اٿارين. بحث زراعت تي پئي هليو گاريون پريس کي ملي رهيون هيون. ان دوران عبدالحميد جتوئي وري پنهنجي طبقي جي مفادن جي تحفظ ڏانهن موٽيو. ان مهل اوچتو صحافين ڄڻ ته ٽاهه کاڌو ڪن چيو ”واڪ آئوٽ ڪيو“ ڪن چيو ”ڇوڙو يار سنڌي بڊا هي. ڀڙاس نڪالني دو“ عبدالحميد خان 65ع کان اسيمبلين ۾ اچي پيو ۽ تمام سينيئر پارليامينٽيرين آهي. سندس واتان اهي لفظ سونهن ڪو نه پيا پر الائي ڪيئن هو انهيءَ لائين تي هليو ويو.
زميندارن کي مظلوم سڏيندڙ جتوئي صاحب کي شايد نجي جيل رکندڙ ظالم زميندار ياد ڪو نه هئا يا صحافين جا مٿا ۽ مڇون ڪوڙائيندڙ وڏيرا ياد ڪو نه هئا. هارين کي ڪتن ۽ سوئرن جي ڪوٽن ۾ اڇلائي قهر ڪندڙ وڏيرن جا قصا به شايد کانئس وسري ويا هئا. ٺيڪ آهي هو پاڻ کڻي شريف زميندار هوندو پر پوري طبقي کي مظلوم بڻائي جنهن نموني هن منظر ڪشي ڪئي پئي تنهن ۾ هن وڌاءُ کان ڪم پئي ورتو.
ڇا جتوئي صاحب ڪنهن هڪ به صحافي جو نالو ٻڌائي سگهي ٿو جيڪو هن وٽ خبر شايع ڪرڻ لاءِ پئسا گهرڻ ويو هجي؟ جيڪڏهن ڪو آهي ته ان گندي ڪردار کي کيس ظاهر ڪرڻ کپندو هو ۽ ان کي ئي ٽارگيٽ بڻائڻ کپندو هو، چند اهڙن ڪڌن ڪردارن وارن جي ڪري سمورن جو پٽڪو لاهڻ واري سندس انداز تي احتجاج ڪرڻ جو هر شريف ۽ پروفيشنل صحافي کي حق آهي. سندس چوڻ مان ته اهو تت نڪتو ته زميندار سمورا شريف ۽ مظلوم آهن باقي صحافي ۽ ٻيا خراب آهن. جيڪي ماڻهو پاڻ پنهنجي لاءِ سچ به ٻڌي نه سگهن انهن کي ٻين کي به سچ چوڻ جو حق ناهي. سچ ته ٺهيو پر الزام هڻڻ ته اخلاقي ڏوهه ۾ شمار ٿي سگهي ٿو. جڏهن بحث زراعت جو ٿو هلي ته اوهان ان تي ڳالهايو جيڪڏهن ڪنهن کي نٿا چئي سگهو ته ان جي کاتي جون گاريون ٻين کي ڏيڻ ٺيڪ ڪونهي. ”ڪيڏانهن منهن مريم جو ڪيڏانهن ٽنڊوالهيار“ قومي اسيمبلي جي ڪالهوڪي ڪارروائي جي خاص ڳالهه مسلم ليگين وچ ۾ طبقاتي مفادن تي پيدا ٿيل اختلاف ۽ ٻه واضح گروپ اُڀرڻ به آهن. زميندار هڪ پاسي ۽ صنعتڪار ٻئي پاسي ٿي ويا. اهو طبقاتي مفاد جيڪو ابتدائي ڏينهن ۾ ئي ايترو اڀري پيو آهي اهو اڳتي هلي ڪنهن به وقت ڪنهن فارورڊ بلاڪ جهڙي پارلياماني ٻار کي جنم ڏئي سگهي ٿو. ڪالهه جڏهن ميان زمان، حميد جتوئي ۽ صديق ڪانجو سميت زميندار لڏي وارا ليگي ايم اين اي صنعتڪارن جي هينئين تي مڱ ڏري رهيا هئا تنهن مهل وزيرن جون وايون بتال ٿيل هيون پر هو زميندارن جي ڪاوڙ ڏسي ماٺ رهيا پر کين ڪاوڙ وچان ڪنڌ ڦيرائي گهوريندا ضرور رهيا.
ڪالهوڪي اجلاس ۾ اٽي واري بحران تي جڏهن بحث شروع ٿيو ته نويد قمر، سيد خورشيد شاهه، ستار لغاري ۽ ٻيا پي پي ميمبر اٿيا ۽ گوڙ ڪندي اهي نعرا هڻڻ شروع ڪيائون ته اٽو ڪير کائي ويو؟ جواب ڏيو! الاهي بخش سومرو جيڪو پرائمري استاد جيان اسيمبلي ميمبرن کي ماٺ رهڻ جا دڙڪا ڏيندو آهي. اهو ڪالهه خورشيد شاهه ۽ نويد قمر جون نڙي ڦاڙ رڙيون ڪو نه ٻڌي سگهيو ۽ جذبات ۾ اچي 10 منٽ اجلاس جي ڪارروائي ملتوي ڪري ڪاوڙجي ٻاهر هليو ويو. ٿڌي طبيعت وارو سومرو صاحب خبر ناهي خورشيد شاهه جهڙي شريف ماڻهو جي ٺلهين هڪلن تي ڪيئن اشتعال ۾ اچي ڪرسي ڇڏي هليو ويو. هن مرحلي تي يوسف رضا گيلاني کي ياد ڪرڻ گهرجي جنهن 60 ميمبرن واري اپوزيشن جي شير علي ۽ شيخ رشيد جهڙن ايڪسپريس زبان وارن ماڻهن کي منهن ڏنو. انهن ڏينهن ۾ جيڪڏهن ”آءِ بي“ هجي ها ته شايد روئي پوي ها. سندس جذباتي ٿيڻ ۽ تپڻ واري طبعيت جي ڪمزوري جو پ پ وارا ڏيڍ درجن ماڻهو ضرور فائدو وٺندا ۽ هر دفعي کيس چيڙائي مفت ۾ خبرون ٺهرائيندا. ان ڳالهه جو احساس شايد سومرو صاحب کي ٿڏي تي ٿي ويو هو جو بعد ۾ سڀني سان ڏاڍو محبت سان پيو ڳالهائي.
قومي اسيمبلي جي اجلاس ۾ سوالن جوابن جي ساهي مهل لکت ۾ بابو غلام حسين جي پڇيل سوال جو جواب مزيدار هو. ٺٽي مان چونڊيل هن پ پ جي ايم اين اي بابت ماڻهو الائي ڇاڇا چوندا آهن مثال طور شريف ماڻهو آهي. خدمتگذار آهي وغيره وغيره، تنهن جو سوال پڙهي حيرت ٿي جنهن ۾ هن پڇيو ته معاشري مان ايڊز جو مرض ختم ڪرڻ لاءِ حڪومت ڪهڙا اپاءَ ورتا آهن ۽ ڪٿي ڪٿي معلوماتي مرڪز قائم ڪيا آهن. گهڻ رخي هن شوقين بابت هن سوال بعد سندس ويجهن حلقن ۾ ڪيترائي سوال اٿن پيا بهرحال وري به عوام جي فائدي جو سوال ڪيو اٿائين. خيرپور جي نوجوان جيلاني سيد فضل شاهه کان ته پوءِ به سٺو جيڪو هميشه چترال ۽ فاٽا جي ڳوٺن ۾ ناليون ٺاهڻ ۽ اسلام آباد جي گهرن جا گٽر بند هئڻ بابت سوال پڇندو آهي.

(18 مئي 1997ع)

اٽي جي اوچتو اڻلڀ ٿيڻ پٺيان ڪهڙا اسرار آهن؟

اٽي جي اوچتو اڻلڀ ٿيڻ پٺيان ڪهڙا اسرار آهن؟

اٽي جو بحران جيڪو اڄڪلهه ملڪ ۾ ملي رهيو آهي اهو پاڪستان جي 50 سالن جي تاريخ ۾ پنهنجي نوعيت جو سنگين ترين بحران آهي، جنهن نواز شريف جي تاريخي مينڊيٽ واري حڪومت کي واچوڙي جيان وڪوڙي ڇڏيو آهي. اڪنامڪ سروي 95-96ع مطابق 94-95ع دوران ملڪ ۾ 82 لک هيڪٽيئر (2.471 ايڪڙ هڪ هيڪٽيئر برابر هوندو آهي) ايراضي تي پوکيل ڪڻڪ جي فصل جي پيداوار هڪ ڪروڙ 70 لک ٽن هئي. 95-96ع دوران به 82 لک هيڪٽيئر ڪڻڪ پوکي وئي پر پيداوار جو اندازو هڪ ڪروڙ 74 لک ٽن لڳايو ويو. 4 لک ٽن وڌيڪ پيدا ٿيڻ جو آسرو سٺو ٻج استعمال ڪرڻ سبب هو پرسينيٽ ۾ ڏنل اعجاز جتوئي جي بيان مطابق ٻاهران گهرايل ڪڻڪ جو سٺو ٻج يوسف ٽالپر ۽ اهم پ پ اڳواڻن جي زمينن ۾ پوکيو ويو هو. 96-97ع دوران ڪڻڪ جي83 لک هيڪيٽيئر تي پوکي وئي آهي ۽ پيداوار جو اندازو هڪ ڪروڙ 76 لک ٽن آهي. اهو اندازو درست ثابت ٿيندو ڇو ته سنڌ ۾ ڪڻڪ کي آخري پاڻي، پاڻي جي کوٽ سبب نه ملي سگهيو مٿان وري پڪل ڪڻڪ تي پهرين تازي برسات سبب نقصان رسيو ۽ باراني علائقن ۾ پوکيل ڪڻڪ به وقت سر برسات نه پوڻ سبب گهٽ پيدا ٿيندي.
ڪڻڪ جي بحران جو سڀ کان وڏو سبب ڪڻڪ جي چرپر تي لڳايل پابندي هٽائڻ آهي. پ پ دور ۾ اها پابندي برقرار هئي پر نواز حڪومت اچڻ سان اها هٽائي ڇڏي جنهن جو پس منظر اهو آهي ته عوامي نيشنل پارٽي جو نواز شريف تي دٻاءُ هو ته پابندي هٽايو ۽ افغانستان ڪڻڪ موڪلڻ جي اجازت ڏيو جيئن بک مرندڙ افغانين جي مدد ڪري سگهجي. هڪ اندازي موجب 15 لک ٽن ڪڻڪ ۽ اٽو افغانستان اسمگل ٿي چڪو آهي ۽ ڪيترن ئي پيشور واپارين ڪروڙين رپيا ڪمايا آهن. ڪسان ڪانفرنس کي خطاب دوران نواز شريف واضح طور اهو چيو هو ته اسان 14 ڪروڙ پاڪستانين جي خوراڪ جو بندوبست ڪرڻ سان گڏ هڪ ڪروڙ افغانين جو بندوبست ڪنداسين ۽ ايئن سمجهنداسين ته پاڪستان جي آبادي 15 ڪروڙ آهي. وزيراعظم جي ان واضح اعلان بعد پاڪستاني ڪڻڪ افعانستان ڏانهن اسمگل ٿيڻ ۾ شڪ جي تر جيتري به گنجائش نه ٿي رهي. اهو به چيو وڃي ٿو ته افغانين کي خوش ڪرڻ ۽ سندن موجوده صورتحال ۾ پاڪستان جي لابي لاءِ حمايت حاصل ڪرڻ لاءِ نواز حڪومت ”فلور ڊپلوميسي“ (اٽي واري سفارتڪاري) شروع ڪئي آهي.
اٽي جو بحران ايڏو وڏو سنگين آهي ته هر هنڌ بحث جو موضوع بڻيل آهي ان ڏس ۾ گريڊ 20 هين جي هڪ سينيئر بيورو ڪريٽ سان ڪچهري ٿي. هن عجيب ڳالهه ٻڌائي جيڪا موجوده حالتن سان مطابقت به رکي ٿي. هن جو چوڻ هو ته ڪڻڪ جي امدادي قيمت 185 رپيا في مڻ مان وڌائي 240 رپيا ڪرڻ واري فيصلي کان اڳ هٿرادو طور مارڪيٽ مڪينزم ذريعي ڪڻڪ ۽ اٽو اڻلڀ ڪرائي قيمت وڌائڻ جو جواز پيدا ڪيو ويو. ان ڳالهه کي جيڪڏهن ڪالهوڪي بيگم عابده حسين جي پريس ڪانفرنس ۾ چيل ڳالهه سان ڀيٽو ته سچي لڳندي جنهن ۾ خوراڪ ۽ زراعت جي هن پهرين عورت وزير چيو ته اٽي جو بحران 4 ڏينهن ۾ ختم ٿي ويندو پر قيمتون گهٽائڻ مشڪل آهي. اليڪشن مهم دوران شايد ڪو جلسو اهڙو هوندو جنهن ۾ نواز شريف اهو نه چيو هجي ته اسان جي دور ۾ ماني اٺ آني ۾ ملندي هئي بينظير دور ۾ ڏيڍ رپئي ماني ٿي وئي. اهي ڳالهيون ماڻهن کان اڃا وسريون ناهن ۽ ميان صاحب پنهنجي ڏيڍ مهيني جي دور ۾ بينظير واري ڏيڍ رپئي ملندڙ ماني 3 رپيا ڪئي آهي اسلام آباد جي تندورن جي اگهه موجب)
زراعت متعلق ڏنل پيڪيج جو يقينن هارين کي فائدو ٿيندو پر ضرورت ان ڳالهه جي آهي ته هو واپارين کي پابند بڻائي ته جيتري سيلز ٽيڪس، ڪسٽم ڊيوٽي ۽ ريگيوليٽري ڊيوٽي ۾ ڇوٽ ڏني وئي آهي، ان حساب سان زرعي دوائن، ڀاڻ ۽ ٻج جا اگهه به گهٽائين. مشينري تي ڊيوٽي گهٽ ٿيڻ سان حڪومت جي اعلان موجب ٽريڪٽرن ۽ لاباري جي مشينن جا اگهه 50 هزار گهٽجڻ گهرجن ها پر هتان جي منافعي خور واپارين صرف 3 کان 9 هزار جا اگهه گهٽايا آهن. ان پيڪيج تي جيڪڏهن عمل ٿي وڃي ته ايندڙ سال ملڪ ۾ 83 لک هيڪيٽيئر بدران 85 لک هيڪٽيئر تي ڪڻڪ پوکبي ۽ ايندڙ سال ڪڻڪ ايڪسپورٽ ڪرڻي پوندي جنهن سان نواز حڪومت جا 600 ملين ڊالر بچندا. اها رقم قرض لاهڻ ۾ ڪم ڏيندي ڇو ته اها رقم پوري قوم جي ڏنل چندي کان ٽيڻ تي آهي. اها ڳالهه يقينن سرتاج عزيز ۽ ميان نواز شريف جي ذهنن ۾ به هوندي.
پاڪستان ۾ في هيڪٽيئر 52.5 ٽن ڪڻڪ پيدا ٿيندي آهي. جيڪا دنيا جي ٻين ملڪن جي ڀيٽ ۾ في هيڪٽيئر گهٽ پيداوار آهي. هڪ ته اسان کي في هيڪٽيئر پيداوار وڌائڻ لاءِ شارٽ ڪٽ رستا ڳولڻا پوندا ٻيو ته ڪڻڪ جي پوکي واري ايراضي به وڌائڻي آهي. مناسب امدادي اگهه مقرر ڪرڻ بعد هارين لاءِ ڪڻڪ وڌيڪ پوکڻ جو سبب پيدا ٿيو آهي ڇو ته کين کليل مارڪيٽ ۾ 270 رپيا في مڻ کان وڌيڪ اگهه ملي سگهي ٿو. جڏهن حڪومت 185 رپيا في مڻ ڪڻڪ وٺندي هئي ته کلي مارڪيٽ ۾ ڪڻڪ جو اگهه 220 رپيا ۽ ان کان وڌيڪ هو تنهنڪري مستقبل ۾ به اهڙي امڪاني صورتحال کي رد نٿو ڪري سگهجي.
اڄڪلهه هلندڙ ڪڻڪ جو بحران حقيقت ۾ عيد کان اڳ ختم ٿي ويندو. اڳ ۾ پاڪستان ۾ ڪڻڪ جو اگهه گهٽ هئڻ سبب سنڌ ۽ پنجاب جي ڪڻڪ بارڊر ذريعي ڀارت، بلوچستان مان ايران ۽ سرحد مان افغانستان اسمگل ٿيندي هئي ڇو ته پاڪستان جي اگهه کان ڀارت ۾ ڏيڍوڻ، ايران ۾ ٽيڻ ۽ افغانستان ۾ ڇهوڻ تي اگهه وڌيڪ هئا. ان صورت ۾ اسمگلنگ کي ڪير ٿو روڪي سگهي. بقول ظفرالله جمالي جي ته سرحد ۽ بلوچستان جي ڪجهه علائقن جي لکين ماڻهن جي پيٽ پالڻ جو اڪيلو ذريعو اسمگلنگ آهي.
افغانستان ڏانهن ڪڻڪ موڪلي وڌيڪ ڪمائي ڪندڙ ماڻهن جو چوڻ آهي ته هو انساني بنيادن تي اسمگلنگ پيا ڪن. ڪالهه جڏهن مولانا فضل الرحمان ۽ پ پ جي حامي مولوي پٺاڻن کي ڪڻڪ ۽ اٽو افغانستان موڪلڻ جا پرمٽ مليا ته ويچارن جو جيئڻ حرام ٿي ويو هو ۽ مولانا فضل الرحمان کي هڪ اخبار پرمٽ الرحمان ۽ مولانا ڊيزل لکڻ شروع ڪيو پر اڄ عوامي نيشنل پارٽي جا پٺاڻ جڏهن ساڳيو ڪم پيا ڪن ته ڪوئي ڪجهه چوي ئي نٿو. قومي اسيمبلي ۽ سينيٽ ۾ گذريل هفتي کان روز اٽي جي بحران تي بحث ٿيندو رهيو. اجلاسن ۾ حيران ڪندڙ ڳالهه اها هئي ته فاٽا ۽ سرحد جا پٺاڻ نمائندا پنهنجي لاءِ ته ڪڻڪ ۽ اٽو داٻن سان گهرن پيا پر افغانستان جي به کلم کلا وڪالت ڪري رهيا هئا پر کين ڪنهن ڪو نه ٽوڪيو. عبدالحئي بلوچ ٿورو ڳالهايو ته پٺاڻن سان گڏ وزارتن جي چڪر ۾ ويٺل ليگي ٻروچ ۽ پنجابي سندس منهن پٽي ويا. جنهن بعد نه ڪنهن حئي بلوچ جي حمايت ڪئي نه وري هن مسڪين خود ئي زور ڏنو. مجبور ٿي کيس اڱاري ڏينهن واري اجلاس ۾ چوڻو پيو ته اسان لاءِ پٺاڻ ۽ پنجابي عوام به ايترو احترام لائق آهي جيترو بلوچ عوام پر... هن اڃا جملو ئي پورو نه ڪيو ۽ ڪجهه چوڻ چاهيو پئي ته سڀني زور سان ڊيسڪ وڄائي کيس داد ڏنو ۽ حئي بلوچ کان ڊيسڪن جي دٻڪن ۾ ”پر“ کان پوءِ واري ڳالهه چوڻ ئي وسري وئي.
اٽي جي بحران تي پ پ وارن کي سٺو موقعو هو احتجاج ڪرڻ جو، ان معاملي کي اشو بڻائڻ جو، پر هو پنهنجي آصف کي ڇڏاڻ واري ون پوائنٽ ايجنڊا کان اڳتي نه وڌيا. جيتوڻيڪ هنن رسمي احتجاج ته ڪيو پر ان ۾ اها گرج نه هئي جيڪا هجڻ گهرجي. شايد پ پ وارا اليڪسن ۾ ووٽ نه ڏيڻ جو عوام کان پلاند وٺي رهيا هجن. ان ڏس ۾ جڏهن هڪ پ پ ايم اين اي سان ڪچهري ٿي ته هن چيو ”يار آهيون 17 ڄڻا اسيمبلي ۾ اچن ٿا 5 ڄڻا، ڳالهايون ٿا ته ڪو ٻڌي ئي نٿو، صحافي به لفٽ گهٽ ٿا ڪرائين. ڇا ڪريون؟“ جڏهن کيس ٻڌايو ويو ته ٺيڪ آهي اسيمبلي ۾ اوهين ٿورا آهيو پر سينيٽ ۾ ته ٺيڪ ٺاڪ آهيو اتي گوڙ ڇو نه ٿا ڪريو؟ اٽي جو ته اهڙو مسئلو آهي جو مسلم ليگ (ن)، ايم ڪيو ايم ۽ اي اين پي کانسواءِ سڀ ڌريون اوهان جو ساٿ ڏينديون ته همراهه بولاٽيون کائڻ لڳو. بهرحال نيت جو به مسئلو هوندو آهي. جيڪڏهن پ پ وارا چاهين ته ڇا هو اٽي جي مسئلي کي ايڪسپلائيٽ نٿا ڪري سگهن؟ جيڪڏهن سياسي مفادن لاءِ نواز ليگ فلور ڊپلوميسي تحت افغانين وٽ نمبر بڻائڻ جي ڪوشش ڪري سگهي ٿي ته پوءِ پ پ وارا عوام سان تعلق بهتر بنائڻ لاءِ فلور ڊپلوميسي واري پاليسي ڇو نه ٿا اختيار ڪن.
(10 اپريل 1997ع)

آصف جا سيڪس اسڪينڊلز ۽ پ پ وارن جي پريشاني

آصف جا سيڪس اسڪينڊلز ۽ پ پ وارن جي پريشاني

مرتضيٰ ڀٽو جي قتل جي جاچ ڪندڙ عدالتي ٽربيونل جو سربراهه جسٽس ناصر اسلم زاهد اصرار ڪري رهيو آهي ته سندس رپورٽ سرڪاري طور شايع ڪري پڌري ڪئي وڃي. ان ڏس ۾ هن قانون واري وفاقي وزارت جي سيڪريٽري کي خط پڻ لکيو آهي، جنهن ۾ هن چيو آهي ته جيڪڏهن حڪومت رپورٽ پڌري نه ڪري ته پوءِ اسين رپورٽ لکنداسين ئي ڪو نه، ڇو ته ماضي وانگر جيڪڏهن هي رپورٽ به دٻائي وئي ته ٽربيونل جي ڪارروائي بي ڪار ثابت ٿيندي. جسٽس ناصر اسلم زاهد جي ان قانوني طور جائز موقف کي حڪومت تسليم ڪندي کيس پڪ ڪرائي آهي ته رپورٽ شايع ڪرائي ويندي. جسٽس ناصر اسلم زاهد جيڪو ٻن ڏينهن کان اسلام آباد ۾ هو تنهن ان ڏس ۾ واسطيدار اختيارين سان ملاقاتون به ڪيون. ڏسون ته آصف کي ٽربيونل ڏوهي قرار ڏئي ٿو يا آجو ٿو ڪري. جيڪو ڪجهه به ٿيو اها وڏي خبر هوندي. گادي واري شهر جي سياسي مبصرن ۽ پنڊتن جو خيال آهي ته محترمه بينظير ڀٽو جي سياسي ڪيريئر ٺاهڻ يا خراب ڪرڻ ۾ پڻ هي رپورٽ اهم ڪردار ادا ڪندي، جيڪڏهن آصف کي آجو قرار ڏنو ويو ته اها نه صرف آصف پر محترمه ۽ سندس پارٽي جي اخلاقي فتح هوندي ۽ جيڪڏهن آصف تي ڏوهه ثابت ٿيو ته ان جا منفي اثر پ پ ۽ بي بي تي ايترا پوندا جنهن جو في الحال اندازو لڳائڻ ڏکيو آهي.
اڄڪلهه ملڪ ۾ امن امان جي صورتحال به خراب آهي. خاص ڪري سنڌ ۾ ته وري ساڳيو بدامني وارو زور ڏسڻ ۽ ٻڌڻ ۾ پيو اچي. دهشتگردي ۽ خاص ڪري فرقيوارانه دهشتگردي وڌي وئي آهي ۽ اهو ئي سبب آهي ته حڪومت دهشتگردي جي خاتمي لاءِ نئون قانون متعارف ڪرائڻ جو اعلان ڪيو. ان جو ڊرافٽ به تيار ٿيو پر عوامي نيشنل پارٽي ۽ ايم ڪيو ايم جي مخالفت سبب اهو ڊرافٽ منظور نه ٿي سگهيو. هن ڊرافٽ ۾ اهو به هو ته دهشتگردن کي هڪدم سزا ملندي ۽ عدالت 30 ڏينهن اندر دهشتگردن کي سخت سزا ڏيڻ جي پابند هوندي. دهشتگردي ۾ ملوث ملزم جي ضمانت نه ٿيندي ۽ دهشتگردن جي ملڪيت ضبط ڪئي ويندي وغيره وغيره. اهو قانون جڏهن حڪومت جي حامي ڌرين جي قانوندانن تي مشتمل ڪاميٽي آڏو ويو ته ان مهل ايم ڪيو ايم جي آفتاب شيخ گوڙ ڪيو ته هن قانون ۾ اها شق به شامل ڪريو ته رياستي دهشتگردي ۾ ملوث فورسز جي اهلڪارن کي به ساڳي نوعيت جي سزا ملندي. يعني جيڪڏهن پوليس، رينجرز يا ڪنهن ٻي ايجنسي جو اهلڪار دهشتگردي ۾ ملوث هوندو ته ان کي به سزا ڏني وڃي. ان موقف جي اي اين پي وارن به حمايت ڪئي جنهن تي معاملو ڳڙ ٻڙ ٿيو ۽ اجلاس بنا فيصلي ختم ٿي ويو. جنهن بعد خالد انور جنهن جا عدليا سان سٺا ناتا رهيا آهن تنهن چيف جسٽس سجاد علي شاهه ۽ نواز شريف وچ ۾ ملاقات جو بندوبست ڪرايو جنهن ۾ ان مسئلي جو وچٿرو حل اهو ڳوليو ويو ته بجاءِ نئون قانون آڻن جي موجوده قانونن ۾ ترميم ڪئي وڃي ۽ دهشتگردن لاءِ سخت سزائون مقرر ڪيون وڃن. ان لاءِ بقول نواز شريف ۽ خالد انور جي (جيڪو هنن 20 مئي تي پريس ڪانفرنس ۾ چيو آهي) ته چيف جسٽس سجاد علي شاهه ان ڏس ۾ حڪومت جي مدد لاءِ راضي آهي. ايم ڪيو ايم ۽ اي اين پي جيڪڏهن پنهنجي موقف تي قائم رهيا ۽ اهو مڃرائڻ لاءِ زور ڀريائون ته حڪومت لاءِ نئون قانون ته ٺهيو پر موجوده قانون ۾ ترميم ڪرڻ به ڏکيو ٿي پوندو. اسيمبلي مان جيڪڏهن هي ترميمي بل پاس به ٿي ويو ته سينيٽ ۾ مشڪل ٿيندي ڇو ته ان معاملي تي انساني حقن جي اوٽ وٺي پ پ وارا به ايم ڪيو ايم ۽ اي اين پي جي موقف جي حمايت ڪري سگهن ٿا جنهن سان حڪومت لاءِ خراب صورتحال پيدا ٿيندي.
تازو وزيراعظم سيڪريٽريٽ جي احتساب سيل پاران آصف زرداري کي سيڪس اسڪينڊل ۾ ملوث ڪرڻ بابت جيڪي خبرون اخبارن ۾ شايع ٿيون آهن تن تي پ پ وارا چڙي پيا آهن ۽ پ پ وارن نواز شريف، شهباز شريف، چوڌري شجاعت، پرويز الاهي ۽ لياقت جتوئي سميت هڪ درجن کان وڌيڪ ليگي ميمبرن خلاف ريفرنس تيار ڪري سپريم ڪورٽ ۾ آئين جي آرٽيڪل 184 هيٺ داخل ڪرڻ جو فيصلو ڪيو آهي. ريفرنس جي تياري جو ڪم اعتزاز احسن ۽ رضا رباني ڪري رهيا آهن. مبينا طور ڪرپشن ۾ ملوث ليگي اڳواڻن بابت مواد گڏ ڪرڻ ۾ سڀ کان وڌيڪ ڪردار احمد مختار جيڪو پ پ جو سيڪريٽري جنرل آهي سو ڪري رهيو آهي. گجرات جي چوڌري، بوٽن جي مشهور ڪمپني . ”سروس“ جي مالڪ ۽ تجارت واري سابق وزير احمد مختار ثبوت گڏ ڪرڻ لاءِ صحافين جي مدد پڻ حاصل ڪئي آهي. بلڪل اهڙي طرح جهڙي ريت مسلم ليگ جو خواجا آصف ڪندو هو. سپريم ڪورٽ ۾ ريفرنس جي پيروي پ پ پاران شريف الدين پيرزادو ڪندو. ريفرنس ۾ عدالت کي اهو به چيو ويندو ته حڪومت، مخالف ڌر جو ميڊيا ٽرائل ڪري کين بدنام ڪرڻ بند ڪري، جيڪڏهن وٽس ثبوت آهن ته عدالتن ۾ ڪيس داخل ڪيا وڃن، ٻيو ته هڪ طرفو احتساب نه ڪيو وڃي. اهو ريفرنس ايندڙ هڪ اڌ هفتي اندر سپريم ڪورٽ ۾ داخل ٿيڻ جو امڪان آهي. عدليا جنهن کي هر قسم جا برا ڀلا لفظ چئي پ پ وارا ان تي تنقيد ڪندا هئا. هاڻي اهي ڦاسڻ بعد رليف لاءِ اوڏانهن ئي واجهائين پيا. ڏسون ته ڇا ٿو ٿئي. سندن ريفرنس سپريم ڪورٽ جي جرسڊڪشن ۾ به آهي يا نه. بهرحال اهو ته عدليا پاڻ فيصلو ڪندي.
پ پ وارا اڄڪلهه محترمه بينظير ڀٽو جي پريس ڏانهن اختيار ڪيل رويي تي پريشان آهن. هڪ پاسي محترمه اخبارن کي گهٽ وڌ پئي چوي، ته ٻئي پاسي اعتزاز احسن ۽ رضا رباني سميت ڪيترائي ماڻهو صحافين ۽ ايڊيٽرن جي در در وڃي ساڻن پي آر ڪري رهيا آهن. خاص ڪري آصف زرداري جي فلمي اداڪارائن ريما، مديحه ۽ نيلي وغيره سان اسڪينڊلز سبب محترمه ۽ ٻيا پ پ وارا پريشان آهن. محترمه پ پ وارن کي چيو آهي ته اسيمبلي اندر ۽ ٻاهر حڪومت خلاف ڀرپور محاذ کوليو. ڏسون ته سندن لائين تي ڇا ٿو ٿئي. پ پ جا ڪجهه سنجيده ماڻهو محترمه جي پريس ڏانهن اختيار ڪيل رويي سبب سخت پريشان آهن، هو کيس چون به ٿا ته پريس سان نه اچايو.
تازو محترمه آمريڪا ۾ 3 يونيورسٽين ۾ ليڪچر ڏيڻ بعد وطن موٽي آهي. هن کي ليڪچرن جو معاوضو مبينه طور 80 هزار ڊالر مليو پر پ پ جو آمريڪا ۾ ويٺل پراڻو لابيسٽ مارڪ سهگل جنهن ليڪچرن جو بندوبست ڪيو تنهن 20 هزار ڊالر ڪميشن ورتي. نه صرف هن پر جنهن ماڻهو هيري واڪر ذريعي هنن ليڪچرن جو بندوبست ڪيو تنهن 20 هزار ڊالر ڪميشن ورتي. جنهن بعد محترمه جي صافي بچت 60 هزار ڊالر (24 لک رپيا) ٿئي ٿي. ايئن هوءَ گهمي به آئي ۽ پئسا به ڪمائي آئي.
لاهور جي اردو اخبار ”پاڪستان“ جي 11 مئي 1997ع واري اشاعت ۾ خبر آئي آهي ته مارڪ سهگل بينظير ڀٽو جي پوليٽيڪل سيڪريٽري ناهيد خان کي 5 مارچ تي لکيل پنهنجي خط ۾ ڄاڻايو آهي ته بينظير ڀٽو آمريڪي رياست ڪيليفورنيا ۾ هڪ جائيداد جي مالڪ آهي جتي هن نادل اير ون هنڊ سچل سان شراڪتداريءَ ۾ هڪ رهائش گاهه خريد ڪئي آهي. اخبار لکي ٿي ته ان ڏس ۾ جڏهن ناهيد خان سان رابطو ڪيو ويو ته هن چيو ته نادل ايرون بينظير ڀٽو جي دوست آهي ۽ آمريڪا ۾ بينظير انهيءَ وٽ ئي مهمان هئي. اها ڳالهه اخبار پاڪستان جي خبر ۾ به ڄاڻايل آهي ته ڪجهه ماڻهو اهو خط اسلام آباد جي مختلف شخصيتن ۾ ورهائي رهيا آهن. اهڙي هڪ ڪاپي مون کي به هٿ چڙهي آهي جنهن ۾ وڏيون خبرون آهن. هن خط جي البته پ پ وارن ترديد ڪئي آهي ته اهو مارڪ ڪو نه لکيو آهي.
تازو درٻيلي جو شاهه سائين ظفر شاهه آيو هو ۽ صدر لغاري سان ملاقات ڪري موٽي ويو. 85ع کان وٺي 93ع تائين لڳاتار 4 دفعا ايم اين اي رهندڙ ظفر شاهه هن دفعي هارائي ويو. سندس حلقي وارن جو چوڻ آهي ته هو جوکين کانسواءِ ڪنهن سان ملندو ئي ڪو نه هو. صدر لغاري جي چوڻ تي شهيد ڀٽو جوائن ڪندڙ ظفر شاهه کي سچ ته هن دفعي واقعي ڌڪ اچي ويو. هن کي مٿان جي پڪ هئي ته هو کٽيندو پر سندس آسرن ۾ لاهه پٽجي ويا. همراهه چپ چپات ۾ اسلام آباد آيو، صدر سان ملي ڪراچي هليو ويو. هاڻي ته صبر سان رهڻ ڏکيو هوندو. بهرحال الله هن کي برداشت جي توفيق ڏيندو.
وزيراعظم نواز شريف تازو بيان ڏنو آهي ته ٽيڪس جي وصولي جو ٽارگيٽ جيڪو 348 ارب رپيا هو ان جي وصولي 280 ارب رپيا به مشڪل سان ٿيندي يعني 68 ارب رپين جو گيپ هوندو. اهڙي فرق سبب ايندڙ بجيٽ ۾ صورتحال وڌيڪ خراب ٿيندي. سندس اهڙي بيان بعد سينيٽر سيف الرحمان جيڪو احتساب سيل جو چيئرمين آهي تنهن وٺ وٺان لائي ڏني آهي ۽ ڊيفالٽرن کان رقمن جي وصولي ۾ مصروف آهي جيئن خسارو ڪجهه گهٽ ڪرڻ ۾ مددگار ثابت ٿئي. هن شان گروپ جي ملڪ ناصر شان جيڪو ملڪ کان ٻاهر آهي تنهن تي ايترو ته دٻاءُ وڌو آهي جو هو پنهنجي ملڪيت وڪڻي به حڪومت کي هڪ ارب 75 ڪروڙ رپيا ڏيڻ لاءِ تيار آهي. 50 ڪروڙ رپين کان وڌيڪ رقم هن ادا به ڪئي آهي. ناصر شان هونئن ته پئسي ۽ مرتبي جي لحاظ کان سيف الرحمان کي گاهه ئي ڪو نه وجهندو هو پر اڄڪلهه عتاب ۾ آهي. ڇو ته هن کي خبر آهي ته سيف الرحمان چند سال اڳ مالي طرح ڇا هو ۽ سندس والد جو لاهور ۾ ميڊيڪل اسٽور هو پر نواز شريف جي وڏ وزارت وارن ڏينهن ۾ سيف الرحمان ريڊڪو گروپ آف ڪمپنيز جو مالڪ بڻجي ويو. سيف الرحمان شيرٽن هوٽل جي مالڪ تي به زور وڌو آهي. جنهن به 53 ڪروڙ رپيا ڏئي جيئدان وٺڻ جي آڇ ڪئي آهي، بهرحال جيڪو به آهي، سيف الرحمان بجيٽ جو خسارو گهٽائي پيو.
(22 مئي 1997ع)

وڃڻ تت پيوم جت هلڻ ناهي حسن ريءَ

وڃڻ تت پيوم جت هلڻ ناهي حسن ريءَ

ٿر ۽ ڏڪار جو تعلق ايئن آهي جيئن جمهوريت ۾ حڪومت ۽ اپوزيشن جو. ٿري سدائين آسوند رهندا آهن، اپوزيشن جهڙي طرح دعا گهرندي آهي ته حڪومت وڃي اهڙي طرح ٿري نيري آسمان تي ڪڪر ڏسي الله کان برسات جي دعا گهرندا آهن. الله سائين به مرضي وارو آهي. اسلام آباد ۾ ته اڻ مندائتا مينهن وسائي ٿو ۽ پاڪستان جي سڀ کان وڌيڪ ساوڪ واري هن شهر ۾ موجود سڪار کي وڌيڪ سونهن بخشي ٿو پر ٿر جهڙي بيابان کي آباد ڪرڻ لاءِ وسڪارو نٿو ڪري. هاڻي جڏهن آهڙ جا ڏينهن شروع ٿيندا ته ٿر جي کير جهڙي سفيد واري ڏينهن جو ايڏي تپي ويندي جو ماڻهو ته ماڻهو پر جانورن جا به هليا بگاڙي ڇڏيندي. چوندا آهن ته غريب ۽ سڃي کان هر ڪو بيزار هوندو آهي پر الله ته ايئن ڪو نه ڪندو آهي. ٿر وارا اٻوجهه ماڻهو جن جو اسلام آباد جي 200 کان 2 هزار گزن جي خوبصورت ۽ آسائش واري زندگي گهاريندڙ ماڻهن کان وڌيڪ الله ۾ يقين هوندو آهي، انهن تي برسات جي مهرباني ڇو نه ٿو ڪري. ڀٽائي جي شاعري ۽ اسلام آباد جي پوش دڪانن تي ٽنگيل ٿر جي ڀرت ۽ هنر کي ڏسي لڳندو آهي ته اتي زندگي ريتون رسمون ۽ ثقافت پنهنجي اصلوڪي ۽ نج حالت ۾ موجود آهي. اها ڳالهه هر ٻه اکر لکندڙ کي اتساهه ڏياريندي آهي ۽ اهو اتساهه کيس ٿر تي قلم کڻڻ تي ۽ پوءِ جڏهن وس پڄندو آهي ته اهو علائقو گهمڻ تي مجبور ڪندو آهي.
چوندا آهن ته ٿر وسڪاري ۾ ڪشمير جهڙو لڳندو آهي ممڪن آهي ايئن هجي، ان لاءِ شايد ڌار قسمت ٺاهڻي پوندي في الحال گرمين جي شروعات ۾ ٿر ڏسڻ جو وجهه مليو جنهن کي غنيمت ڄاڻيندي حاصل ڪيم. سڄو ٿر بر لڳو پيو هو، واري جون وڏيون ڀٽون هوا لڳڻ سان کِنڊرجي رهيون هيون ۽ واءُ ۾ واري جي دز به هيڏانهن هوڏانهن هلي پئي، ساهه کڻڻ سان ڪجهه ته اندر به وئي پئي. ڪافي عرصي کان گهوٽڪي ضلعي وارو ٿر گهمڻ جو شوق هو نيٺ فقير مولابخش مهر جي ذريعي اها خواهش پوري ٿي. شام جي وقت ڳوٺ آيو اوچتو پروگرام ٺهيو سانجهي مهل منهنجي ڳوٺ عارب مهر مان نڪتاسين ۽ هن جي ڳوٺ 25 ڪلوميٽرن جو اٽڪل پنڌ ڪري خانپور مهر پهتاسين جتي سندس والد شير محمد مهر انتظار ۾ هو. مولابخش چيو ته بابا ڪاوڙ ۾ هوندو توکي ڏسي ٺري ويندو ڪجهه بچاءُ ڪرائجان ۽ بهرحال ٿيو به ايئن، چاچا مون کي ڏسڻ بعد چاهيندي به ڪجهه ڪو نه چيو ۽ تڪڙ ۾ هنن جي ڳوٺ وياسين جتي کيس مولابخش ٻڌايو ته اسين ٿر ٿا وڃون. اسين تترن جي شڪار لاءِ بندوقون ۽ ڪارتوس گاڏي ۾ وجهي نڪتاسين. خانپور شهر مان پيٽرول ۽ پاڻي وٺي روانا ٿياسين. اوندهه ۾ چنڊ جي 15هين رات هئڻ سبب چانڊوڪي هئي. هڪ ڳوٺ ڀر مان ٽپياسين ته مولابخش ٻڌايو ته هي ڳوٺ موالي شر آهي. مون دانهن ڪئي موالي؟ اهو ڪهڙو نالو آهي. هن کلندي چيو هو ڀنگ ڪو نه پيئندو آهي نه ئي چرس، نالو موالي اٿس ۽ تر جو چڱڙو زميندار آهي. مون کي ان نالي تي پنجاب جا عجيب نالن وارا شهر ياد آيا. ميان چنو، وهاڙي، چڪوال ۽ ميلسي وغيره. چڪوال ۾ ته هن وقت به اٽڪل هڪ لک رٽائر فوجي رهن ٿا. هن خطي جي 80 سيڪڙو ماڻهن جي زندگي جو مقصد ئي ميٽرڪ پاس ڪري فوج ۾ نوڪري ڪرڻ ۽ شادي ڪرڻ هوندو آهي. هن علائقي ۾ ٻير جا وڻ ڏاڍا آهن تازو 30 ارب رپين جي لاڳت سان ٺاهيل موٽر وي تي جڏهن نواز شريف سان گڏ ويا هئاسين ته هن علائقي جي مشاهدي جو موقعو مليو هو. رستي ۾ حد کان وڌيڪ ٻيريون هيون جن کي ڏسڻ بعد مون کي ان پنجابي گيت جي اهميت جو اندازو ٿيو هو ته ”بيري دا پيڙ“ ڇا آهي. منهنجو هرگز اهو مقصد ناهي ته چڪوالي اڻ پڙهيا ۽ صرف سپاهي هوندا آهن. چڪوال جو اياز امير به آهي جيڪو ڳچ عرصو ڊان اخبار ۾ اسلام آباد جي ڊائري لکندو رهيو ۽ صحافت ۾ وڏو نالو ڪمايائين. اڄڪلهه هو مسلم ليگ پنجاب اسيمبلي جو ميمبر آهي ۽ بقول سندس ته هو منافقت واري انداز سان ماڻهن جي جنازن ۾ شرڪت پيو ڪري. شادين تي خير بندش آهي. مجيد ملڪ به چڪوالي آهي پر هن جي تعليم ميٽرڪ آهي. انهن خيالن ۾ هئس ته اوچتو اسان جي فور ويل جيپ پٽ تي ٺهيل ڪکائين ڇپر آڏو بيٺي. هارن وڄڻ تي پنجاب جي خيالن مان نڪري ڇپر ڏانهن ڏٺو ته 6 انچ شهپرن وارو سنهڙو ڊگهڙو ۽ سانورو جوان نڪتو جنهن کي مولابخش ڌنو پئي سڏيو (ڌڻي بخش مڱريو) هو به پير سائين پاڳاري جو مريد هو ۽ مولابخش وارن جو جماعتي هو، پير صاحب جي جماعت ڏاڍي منظم آهي. انگريزن سان گوريلا جنگ کان پوءِ منظم جماعت طور شهرت ماڻيندڙ هي جماعت اڄ به منظم ۽ مضبوط آهي. ٿي سگهي ٿو ته 21هين صدي تائين اها صورتحال نه رهي. ڌنو سميت گاڏي ۾ ويٺاسين. اسان سان منڍ کان ئي مڪراني وارن وارو دوست بابو چاچڙ به گڏ هو جنهن جو ذڪر الائي ڇو اڳ ۾ رهجي ويو. هو به ڏسڻ ۾ شوم پر ڳالهائڻ ٻولهائڻ بعد مکڻ ماڻهو لڳو. شاگردي واري دور ۾ داداگير به رهيو هو.
اسان 4 ڪلاڪن جي واري واري پنڌ کان پوءِ هڪجهڙين هزارين ڀٽن تان اڪري ڌنوءَ جي ڳوٺ واري ڀٽ تي رات جو سوا هڪ لڳي پهتاسين. رستي ۾ ٽائر پنڪچر ٿيڻ سبب اڌ ڪلاڪ ضايع به ٿيو هو نه ته جيڪر اڳ ۾ پهچون ها. ڌنو ويچارو ڇڙو ڇانڊ سڄو ڏينهن حوالن ۾ جتي پڪي اتي کاڌي اڌ رات جو سندس چؤنري آڏو گاڏي جي لائيٽ لڳي ته سندس ڀائر ۽ والده اٿي پيا. ڏسندي ڏسندي کٽون آيون. رليون وڇائي ويهاڻا رکيائون. ڏکڻ جي ايڏي ته ٿڌي هير گهلي رهي هئي جو ويٺي ويٺي اکيون ٻوٽجي ويون. ان ۾ ٿڪ کان وڌيڪ ٿڌي هير جو ڪمال هو ۽ ان مهل ئي مون کي استاد يوسف جي ان ڳايل گيت جي سٽ جو احساس ٿيو ته ”لڳي ڏکڻ جي هير مارو منهنجا مير“
جتي اسان رهيا هئاسين ان ڀٽ کان ڀارت جو بارڊر 10 ڪلوميٽر پري هو ۽ سردار ڳڙهه کان مٿي واري هن ٿر کي روهي ٿر سڏيو ويندو آهي. عمرڪوٽ جي ٿر وارا هن کي ٿر سمجهندا ئي ناهن. ٻيو ته ٺهيو پر منهنجو هڪ عمرڪوٽ واسي دوست سيد سردار شاهه هر معاملي ۾ بنياد پرست بڻجندي چوندو آهي ٿر ته اسان وارو، توهان وارو به ڪو ٿر آهي! ٿر بابت هن جي راءِ سندس کان گهٽ ڪونهي پر جيڪو ٿر مون ڏٺو اهو به ٿر آهي. هن نئين ٿر ۾ به گهر ساڳيا چؤنرا، واري جون ڀٽون به ساڳيون، عورتن جو پهراڻ ۽ ٻولي به ساڳي (مارواڙي) نانگ بلائون به ساڳيا ته پوءِ ٿر ساڳيو ڇو نه. هتي به حالت ساڳي هئي آهڙ ۾ مينهن نه وسڻ بعد ته مال به ايترو ڏٻرو ٿي ويندو آهي جو واري ۾ وک به کڻي ڪو نه سگهندو آهي اهڙي صورتحال کي ڏسي شايد شيخ اياز چيو هو ته ”ڪنڊيءَ نه سڱري ٻٻر نه پلڙو سائو نه سلڙو“
بر جهڙي ٿر جنهن کان زندگي بيزار لڳندي آهي تنهن سان اڄ به ٿر جا ماڻهو محبوب کان وڌيڪ محبت ڪن ٿا. اهو ئي جذبو هو جنهن مارئي کي منجهائي وڌو هو ۽ شاهه لطيف کان اهو چورايو ته ”مارن منجهه مياس نه ته ماڙين ماريس ڪينڪي.“ ٿر کي جيڪڏهن شاهه لطيف نه ڳائي ها ته شايد عام ماڻهو ٿر سان ايڏي چاهت نه رکي ها ۽ اها به حقيقت آهي ته مارئي کي جيڪڏهن ڀٽائي نه ڳائي ها ته اسان جي تنگ نظر معاشري جا ماڻهو مارئي کي به ڀاڳوڙي چون ها. ڀٽائي نه صرف ٿر پر مارئي کي امر ڪري سندن ڪردار ۽ عظمت کي لازوال بڻائي ڇڏيو. اهو ڀٽائي جي ڪلام جو ئي اثر آهي جو اياز سميت اسان جي شاعرن ڏکي ۽ بکئي ڏيهه کي به محبت سان ڳائڻ جي ريت روا رکي. ٿر جيڪو سهيل سانگي وارو آهي (عمرڪوٽ کان اڳتي وارو) اوڏانهن ننگر پارڪر تائين اروڙ کان نارو وهندو هو. 644ع ۾ هن ناري جي وهڪري سبب هي علائقو آباد ۽ خوشحال هو نه صرف اهو پر هن ناري ۾ ننگر پارڪر کان اروڙ تائين ٻيڙيون به هلنديون هيون. ڪيپٽن ريڪس جي ڪتاب ”ٿر ۽ پارڪر“ ۾ اهو ذڪر آهي. ريڪس جو چوڻ آهي ته هتي سمنڊ هو، زلزلن ۽ آبهوائي اثرن سبب 232 ق- م ۾ سمنڊ هٽيو ۽ هي بيابان وجود ۾ آيو. ناري بابت ريڪس جو چوڻ آهي ته اهو 1026ع کان 1351ع دوران سومرن جي دور ۾ سڪڻ شروع ٿيو. جڏهن ته هڪ روايت اها به آهي ته 1764ع کان 1765ع دوران غلام شاهه ڪلهوڙي هن ناري کي اروڙ وٽ ٻُنڊو (بند) ڏياريو هو، جنهن سبب هي نارو سڪڻ شروع ٿيو ۽ ٿر وڌيڪ بربريت وارو بر بڻبو ويو. انهن خيالن ۾ ئي ٻوٽيل اکين سان هئس ته مولابخش ۽ بابوءَ اٿاريو ۽ اکيون پٽي برف جهڙي ٿڌي واري تي رلي وڇائي ويٺاسين. پاڻي پيئڻ بعد ماني کاڌي. ڪاٺين جي باهه تي پڪل ديسي ڪڪڙ جي ٻوڙ ۽ ڪڻڪ جي ماني ۾ واري هئڻ سبب ڪرچ ڪرچ وات ۾ پئي ٿي پر بک کان اڌ ننڍاکڙي انداز ۾ مڙئي پيٽ پوڄا ڪري کٽ تي ايئن ڪريس جيئن 10 ٽرڪون لوڊ ڪرڻ بعد ٻوريون ڍوئيندڙ مزدور ڪرندو آهي. ان مهل ساڍي ٽين جو وقت هو، ننڊ اهڙي آئي جو ڳالهه ڇڏي ڏيو.
ٿري چوندا آهن ته جيئن هر سورنهن ڪوهه تي زمين ۽ ٻولي ۾ فرق ايندو آهي تيئن ٿر جا به ڪيئي قسم آهن. گهوٽڪي وارو روهي ٿر سڏجي ٿو جيڪو پنجاب واري ٿر سان ملي ٿو. چون ٿا ته هتي روهي درياهه وهندو هو جيڪو لٽجي ويو آهي خيرپور ضلعي واري ٿر کي نارو ٿر سڏين ٿا. سانگهڙ واري کي اڇڙو ٿر چون ٿا. ڏيڍ ڪلاڪ بعد صبح جو 5 وڳي همراهن پٽي اٿاريو، جيترا ڌامولا هنن ڏنا اوترا ڪنهن مردي کي ڏين ها ته شايد اهو به اٿي پوي ها، پر منهنجيون اکيون ئي نه پئي پٽيون. همراهن به گهٽ ڪو نه ڪئي نيٺ اٿاريائون. منهن ڌوئي گاڏي ۾ چڙهياسين. تترن جي شڪار جو دل ۾ سوچي بندوق تيار ڪئي پر جيئن جيئن گاڏي پئي هلي تيئن صبح جو وري ساڳئي ٿڌي هير سبب جهوٽا پئي آيا، شڪار جو ته شوق ئي هليو ويو. بهرحال هڪ جاءِ تي بگڙن تترن جي جوڙي ڏسي مولابخش گاڏي جهلي وارو وٺائي چيو هڻ بندوق، ننڊ جي خمار مان اکيون مهٽي ڏٺم ته تتر نظر ئي نه پئي آيا نيٺ نظر تي چڙهيا ته تڪڙ ۾ بندوق هنيم، گسي پيم، بندوق گسڻ به شڪار ۾ هڪ عيب سمجهيو ويندو آهي پر ڪنهن ڪڇيو ڪو نه. باقي 6 انچ شهپرن واري ڌنو دانهن ڪئي ته غضب ڪري ڇڏيئي. بندوق جو ٺڪاءُ ٿيو تتر مون کان وڌيڪ هڪا ٻڪا ٿي ويا. ٿر جا تتر بي ڊپا سو چريا ئي ڪو نه ايتري ۾ ٻيو نال به هنيم پر وري گٿم، ڪنڌ هيٺ ڪيم ته تتر به شرم کان اڏريا ۽ 10 قدمن جي فاصلي تي وري ويهي رهيا. مون کي ايئن لڳو ڄڻ للڪاري رهيا هئا ته جيڪڏهن تو جهڙا شڪاري آهن ته پوءِ اسان به مئاسين!.
همراهن سان ڊاڙون هنيون هئم ته اڏار تي به منهنجو ڌڪ نه گسندو آهي. واقعي ايئن هو به صحيح، اڳ ۾ پنهنجي ڳوٺ ٻيلي ۾ ٻه تتر اڏار تي ماريا هئم. بهرحال بابو چاچڙ به هڪ تتر کي بندوق هنئي اهو به گٿو پوءِ چيم هاڻي هڪجهڙا آهيون. مولابخش ۽ ڌنو ميزباني جي ڪري نه بندوق هنئي ۽ نه گسڻ جو مهڻو ڏنو. اڍائي ڪلاڪ گاڏي ڀٽن ۾ ڀڄائڻ بعد وري هڪ جوڙي تترن جي لڳي ان کي ٽيون فائر ان اعلان تي ڪيم ته جي هاڻي به گٿم ته وري بندوق نه هڻندس نيٺ اهو ڌڪ به گٿم شڪي ٿي بندوق ڌنوءَ کي ڏئي سگريٽ دُکايم. پٽن ۽ ڀٽن مان ٿي هڪ جاءِ تي پهتاسين ته تترن جون ٻه جوڙيون ڏٺم، باهه بيهڻ نه ڏنو اسٽيرنگ ۾ هٿ وجهي مولابخش کي چيم گاڏي بيهار هن رڙ ڪئي ته بابا هي مهر سردارن جي جوءِ آهي مارائيندي هتي فائر نه ڪجانءِ. مون ضد ڪيو ته خير آهي علي محمد خان سڃاڻندو آهي پنهنجو ماڻهو آهي ڪجهه ڪو نه چوندو پر هن نه مڃيو چيائين ڀائو توکي نه چون ته ڀلي باقي اسان جوءِ ڏسڻ کان سڪي وينداسين. نيٺ صبح جو 9:30 وڳي سردار ڳڙهه ۾ پهتاسين جتي استاد غلام النبي نالي همراهه هوٽل تي چانهن پياري. چوندا آهن ته ”لڳي ته شڪار نه ته صفا بيڪار“ شڪار ته رهيو پنهنجي جاءِ تي پر ٿڪ ايڏو جو عضوا پئي ڀڳا. مٿي ۾ ڌوڙ ۽ سور، ڪپڙا ميرا اوٻاسي جو ٽڙڪو هو. استاد غلام النبي جا به شهپر خير سان 6 انچ خوشي سان ٿين ها. ٿر ۽ اوس پاس جي آبادين وارا ماڻهو گهڻو ڪري ڏاڙهي ڪوڙ شهپر هٿ جيڏا ڊگها رکيو وتن. هر ڪنهن پئي پڇيو ڀائو ٿر گهمئين. اهي لفظ ٻڌي باهه پئي لڳي. ٿر بابت پڙهڻ ۽ ٻڌڻ بعد جيڪو اميج هو اهو سڄو ڪجهه کن لاءِ لڙهي ويو. بهرحال ٿري ويچارا آهن غريب پر ڏاڍا محبتي ۽ مهمان نواز آهن. پڪي تي چڙهڻ بعد گاڏي جي ٽائرن ۾ هوا ڍري هئي ڇو ته واري ۾ هلڻ وقت ٽائرن جي هوا ڪڍبي آهي آخر ڪار ولودڙي لڳ چاچي ڪمال خان گبول جي اوطاق تي آياسين وهنجڻ بعد مانجهاندو ڪري جهٽ کن ننڊ ڪئي ۽ شام جو ڳوٺ پهتاسين. ٿر ۾ گهمڻ وقت هڪ ڳالهه اها نظر آئي ته ماڻهو ڀلي ڪيڏو به غريب هوندو پر سگريٽ نوشي ڪندو ۽ اڌ کان وڌيڪ ٿري چين سموڪر آهن.
(26 مئي 1997ع)

احتساب ۽ واعدي معاف گواهن جو ستون ڪردار

احتساب ۽ واعدي معاف گواهن جو ستون ڪردار

احتساب سيل جي انچارج سينيٽر سيف الرحمان جن ستن ڄڻن جو بينظير ڀٽو ۽ آصف زرداري خلاف واعدي معاف گواهه بڻجڻ جو ذڪر ڪيو آهي، انهن ۾ هڪ شخص جو نالو ڄاڻي واڻي ظاهر نه ڪيو ويو آهي. اهو شخص به آصف زرداري جي تمام ويجهو هو، تنهن شخص جو نالو منصورالحق آهي. هي ساڳيو منصور الحق آهي جيڪو نيوي جو سربراهه هو ۽ جنهن جي برطرفي کان پوءِ کيس هڪ اهم شخصيت پاڻ وٽ گهرائي ويهاريو ۽ ٽيبل تي رکيل فائيل ڏانهن اشارو ڪندي چيو ته هن ۾ مون پڙهيو آهي ته ”آگسٽا“ آبدوز جيڪي فرانس کان خريد ڪيون ويون تن ۾ 7 ڪروڙ رپين جي ڪميشن کاڌي وئي آهي. مان به ڪاروباري ماڻهو آهيان ۽ اندازو گهڻو ڪري غلط نه ويندو اٿم.“ جنهن نوادرات جي لنڊن وڃڻ جو ذڪر اخبارن ۾ ايندو رهيو آهي ۽ جنهن بابت مشاهد حسين به قومي اسيمبلي ۾ ڳالهايو هو. اهي مبينا طور تي ايئرپورٽ تائين نجي ٽرڪن ۾ لوڊ ٿي نه پهتا هئا بلڪه اهي ٽرڪ به ذريعن چواڻي هڪ اهم اداري جا هئا ۽ انهن نوادرات ۾ سنڌ ۽ پنجاب جي عجائب گهرن مان نڪتل پراڻي دور جا هٿيار ۽ ٻيون قيمتي شيون هيون. سو ڳالهه سمجهڻ وارا سمجهي ويا هوندا ته منصورالحق کي برطرف ڪرڻ کان پوءِ مٿس ٻي ڪا به ڪارروائي نه ڪئي وئي آهي، پر ڪراچي کان آيل سامان لنڊن ۾ وصول ڪرڻ جو الزام واجد شمس الحسن تي لڳو ۽ هو اڃان جيل ۾ آهي ڇو ته هو اڃان باضمير هجڻ جون ٻانگون پيو ڏي ۽ ان ڪري ته هو اڃان واعدي معاف گواهه بڻجڻ تي راضي ناهي ٿيو ۽ ايئن ناهي جيئن احمد صادق صرف 36 ڪلاڪ جيل ۾ گذاري سڀ ڪجهه ٻڌائڻ تي راضي ٿي ويو.
سلمان فاروقي، عثمان فاروقي، شاهد حسن خان سميت ڪيترائي ماڻهو آصف ۽ بينظير خلاف گواهه بڻجي چڪا آهن ۽ هاڻي ڪيسن مٿان ڪيس هن جوڙي خلاف احتساب ڪمشنر وٽ ويندا. آصف زرداري ۽ ذوالفقار مرزا جيڪي به دوست ٺاهيا، صحافين کان وٺي ڪامورن ۽ صنعتڪارن تائين، اهي سڀ جا سڀ ”ڪاڻا“ ثابت ٿيا آهن. ڪي پي ٽي جو سابق چيئرمين اڪبر ايڇ خان، آءِ بي چيف مسعود شريف ۽ ايف آءِ اي جو ڊي جي رحمان ملڪ اڃا رهيل آهن. هو ٻي قسط جا واعدي معاف گواهه ٿي پيا سگهن پر اڃان ايمان پختو ڪيو ويٺا آهن. جيلن ۾ في الحال موسم سازگار هئڻ سبب اها گرمي اڃان ڪو نه ٿي آهي. جون شروع آهي، جولاءِ ۾ هنن جو ايمان خراب ٿي ٿو سگهي. آصف ۽ ذوالفقار مرزا جا دوست آخر ايئن ڇو ٻولڻ لاءِ تيار ٿيا آهن؟ ان جو سبب اهو آهي ته سندن دوستي جو بنياد اصول تي قائم ڪو نه هو. مسعود شريف شروع ۾ صرف پنهنجي پراڻي کاتي وارن (فوج) جي چوڻ تي پرڏيهه ويل آصف کي گهرائڻ لاءِ اهم ڪردار ادا ڪيو ۽ کيس گرفتار ڪرايو. حڪومتي ذريعن جي چوڻ موجب آصف جو واپس اچڻ جو موڊ ڪو نه هو. مسعود شريف وٽو حڪومت جي بحالي بعد ميمبرن کي ڦاسائڻ واري ڪم لاءِ آصف کي غلط گائيڊ ڪندي چيو ته في الحال حڪومت وڃڻ جو انديشو ناهي ۽ اسين مشڪل ۾ آهيون تون اچ. قسم ڪتاب کڻن بعد نيٺ هو آصف کي مڃائڻ ۾ ڪامياب ٿيو. ذوالفقار مرزا جيڪو اڄ ڪلهه پنهنجي خوبصورت ڏاڙهي ۽ مڇون ڪوڙائي ڪلين شيو ٿيو گهمندو پيو وتي تنهن جي نئين روپ بعد هو نوجوان ٿي پيو آهي ۽ پنهنجي عمر کان 10 سال ننڍو پيو لڳي. اهو به دعا ڪري ان صحافي کي جنهن کيس 4 ۽ 5 نومبر جي وچ واري رات ڏيڍ وڳي اسيمبلي ٽٽڻ جو اطلاع ڏئي ان مهل غائب ٿيڻ جي صلاح ڏني جنهن تي هن عمل ڪندي ٽپڙ ٻڌا هئا نه ته هو به اڄڪلهه جيل جون هوائون کائيندو وتي ها ۽ ٿي سگهي ٿو ته آصف وانگر ڪنڌ ۾ سور سبب کيس پٽو به پائڻو پوي ها. جيڪي صحافي ان رات ذوالفقار سان خاص پارٽي ۾ گڏ هئا اڄ اهي ئي سيف الرحمان جا دست راست بڻجڻ لاءِ چڪر پيا ڪاٽين پر کين اپائنٽمينٽ نٿي ملي.
موجوده حڪومت جيڪا اڃا تائين شفيع سيوهاڻي ۽ اڪبر لاسي کان سواءِ ڪنهن کي به احتساب جي ڄار ۾ ڦاسائڻ ۾ ناڪام وئي آهي. اها احتساب بابت جانبداري جو پيدا ٿيل تاثر به ختم ڪرڻ ۾ ناڪام وئي آهي ڇو ته وزيراعظم نواز شريف، سنڌ جي وڏي وزير لياقت جتوئي، سينيٽر راجا اورنگزيب سميت ڪيترن ئي ليگي اڳواڻن خلاف ريفرنس تي ڪارروائي نه ٿي آهي. ڪوڙا يا سچا جيڪي ريفرنس احتساب ڪمشنر کي مليا آهن تن تي هيستائين ڪارروائي ڇو نه ٿي آهي؟ جيڪڏهن اهي ريفرنس اڌورا يا غلط آهن ته ان بابت به عوام کي ٻڌايو وڃي پر ان ڏس ۾ احتساب ڪمشنر خاموش آهي. اڳ ۾ هو چوندو هو ته في الحال آرڊيننس آهي، جڏهن مستقل قانون ٺهندو ته پوءِ مان گهٽ نه ڪندس. مستقل قانون پاس ٿيڻ کي به 12 ڏينهن گذري ويا آهن.
ويجهڙ ۾ مرتضيٰ ڀٽو جي قتل بابت جاچ ڪندر ٽربيونل پنهنجي رپورٽ ڏئي ڇڏي آهي. ان رپورٽ ۾ ڪافي سوالن جا جواب نه ڏنا ويا آهن ۽ واضح اشارا نه ٿا ملن. قتل جو حڪم جاري ڪرڻ بابت رپورٽ ۾ چيو ويو آهي ته اهو حڪم ڊي آءِ جي يا آءِ جي سطح تي نه پر .اعليٰ اٿارٽيز“ جاري ڪيو. اعليٰ اٿارٽيز جو تعين ڪير ڪندو. بينظير ڀٽو تڪڙ ۾ بيان ڏئي ڇڏيو ته اعليٰ اٿارٽي معنيٰ آءِ ايس آءِ يا ايف آءِ اي. ان بيان تي گادي واري شهر جي اهم حلقن ۾ بحث هلي رهيو آهي. 9 جون تي هڪ سابق جنرل سان ڪچهري ٿي. هن جو چوڻ هو ته اسان وٽ پارلياماني حڪمراني وارو راڄ آهي. ان ۾ اعليٰ اٿارٽي وزيراعظم جي هوندي آهي ۽ ڪنهن صوبي جي اعليٰ اٿارٽي وڏو وزير هوندو آهي. مرتضيٰ جي قتل وقت بينظير وزيراعظم هئي. عبدالله شاهه سنڌ جو وڏو وزير هو. ڪراچي ۾ آءِ جي کان وٺي ايس ايڇ او تائين سڀ ماڻهو هنن جي مرضي جا هئا. انهن کان وڏي هائر اٿارٽي ڪنهن جي هئي. راولپنڊي جي چڪلالا اسڪيم ۾ واقع جنرلز ڪالوني واري سندس گهر ۾ ٿيل ملاقات دوران هن رٽائرڊ جنرل هڪ دلچسپ ڳالهه چئي. هن چيو ته جڏهن بينظير وزيراعظم هئي ۽ 20 مارچ 96ع تي عدليا جو فيصلو آيو ته ججن جي ڀرتي ۾ چيف جسٽس جي مشوري کي لازمي قرار ڏنو ويو ته بينظير ڀٽو احتجاج ڪندي چيو ته پارلياماني جمهوريت ۾ چيف ايگزيڪيوٽو يا هائر اٿارٽي وزيراعظم هوندو آهي ۽ جج ڀرتي ڪرڻ ان جو صوابديدي اختيار آهي. هن چيو ته جڏهن جج ڀرتي ڪرڻ يا ڪو فيصلو ڪرڻ سميت اختيارين جو معاملو پيدا ٿيندو هو ته بينظير چوندي هئي ته هائر اٿارٽي وزيراعظم آهي پر هاڻي جڏهن مرتضيٰ جي قتل جو معاملو آهي ته بينظير چوي ٿي ته هائر اٿارٽي آءِ ايس آءِ يا ايف آءِ اي آهي؟ گادي واري شهر جا سفارتي حلقا اڄڪلهه ”هائر اٿارٽيز“ جي تعين بابت مختلف سياستدان ۽ صحافين جي مان ۾ دعوتون ڏئي وضاحت پڇن پيا.
سڀ کان اهم ڳالهه ان رپورٽ جي حوالي سان اها به ڪئي پئي وڃي ته مرتضيٰ تي گوليون هلائيندڙ سپاهين کان وٺي ڊي آءِ جي شعيب سڊل ۽ واجد دراني کي بينظير ڀٽو، آصف زرداري، عبدالله شاهه ۽ نصير الله بابر اقتدار ۾ رهڻ دوران ۽ بعد ۾ به بي گناهه قرار ڏيندا رهيا ۽ وضاحتون ڪندا رهيا ته سڊل ۽ دراني قتل ۾ ملوث ناهن. جيڪڏهن اهي ناهن ته ٻيا ڪير آهن؟ ان بابت به بينظير ۽ سندس ساٿي ڪو واضح اشارو نه ڏئي سگهيا. باقي سڊل ۽ دراني پاران جيتريون وضاحتون بي بي وارن ڪيون اوتريون وضاحتون هنن پاڻ به نه ڪيون آهن. هاڻي جڏهن ٽربيونل جي رپورٽ ان ڏس ۾ سڊل ۽ دراني تي چارجز فڪس ڪيون آهن ۽ شعيب سڊل نظر بند به ٿيو آهي ته عام ماڻهو هاڻي ڇا سمجهي؟ ٽربيونل ”هائر اٿارٽي“ جو تعين نه ڪري رپورٽ کي متنازعه بڻجڻ کان ته بچائي ورتو پر عوام خوب سمجهي ٿو ته ان وقت هائر اٿارٽي ڪهڙي هئي؟ ان بابت هاڻي جيڪو به جيتري وضاحت ڪندو اوترو ڦاسندو.
وفاقي بجيٽ پيش ٿي چڪي آهي. هن بجيٽ ۾ وزارتن، ڊويزنن ۽ مختلف ادارن جا غيرترقياتي ۽ ترقياتي خرچ گهٽ ڪيا ويا آهن. اها سٺي ڳالهه آهي ته قومي وسيلن جو زيان نه ٿئي پر قومي ناڻي جي ضايع ٿيڻ جو هڪ چرچو اسلام آباد جي باخبر حلقن ۾ گردش ڪري رهيو آهي ۽ اسلام آباد، مري ۽ ڀوربن جي فضائن ۾ گردش ڪندڙ هر هيلي ڪاپٽر کي ڏسي، اهو چرچو ڄاڻائيندڙن کان رڙ نڪريو وڃي ته ”ڏسو ڪٿي اهو هيلي ڪاپٽر ڏهي (ڌونئرو) وٺڻ ته نه پيو وڃي.“ باخبر اسلام آبادين جو چوڻ آهي ته ”وڏو صاحب ناشتي ۾ ڏهي کائي ٿو ۽ اڪثر سٺي ڏهي جي تلاش ۾ ٽائم بچائڻ لاءِ هيلي ڪاپٽر کي اڏائي مري جي مارڪيٽ مان ڏهي گهرائي وڃي ٿي.“ وڌيڪ خدا کي خبر! ڳالهه ڪيتري آهي ۽ ان مان ڳالهوڙو ڪيترو ٺاهيو ويو آهي، پر جيڪڏهن اهو درست آهي ۽ پ پ وارن کي خبر پئجي وئي ته هو گڙٻڙ ڪري وجهندا.
اتفاق فائونڊري جي مئنيجر، ايڊووڪيٽ نديم افضل جي معرفت قومي بئنڪن ۽ مالياتي ادارن کان 5 ارب رپين جي COMPANSATION لاءِ جيڪو لاهور هاءِ ڪورٽ ۾ ڪيس داخل ڪيو آهي ان تي به نظرثاني ڪري. لاهور هاءِ ڪورٽ ۾ داخل ڪيل پٽيشن ۾ چيو ويو آهي ته بينظير دور ۾ اتفاق انڊسٽري عتاب ۾ رهي جنهن سبب 5 ارب جو نقصان ٿيو. اهو نقصان قومي بئنڪن کي ادا ڪرڻ گهرجي. هاڻي وزيراعظم جي فيڪٽرين کي نقصان نه ڀري ڏيڻ جي ڪهڙي بئنڪ جو سربراهه جرئت ڪندو؟ اهي 5 ارب رپيا وٺي هروڀرو ميان صاحب پنهنجي لاءِ اشو پيدا ڪندو ۽ خاص ڪري جڏهن پ پ جي نصير الله بابر پاران نواز شريف مٿان 11 ارب رپيا قرض وٺن جو الزام لڳو آهي ته اهڙو قدم سياسي اشو بڻجي سگهي ٿو. جيتوڻيڪ ميان نواز شريف جڏهن اپوزيشن ليڊر هو ته هن 11 ارب رپيا قرض وٺڻ جي ترديد ڪندي تڏهوڪي قومي اسيمبلي ۾ چيو هو ته مٿس 58 ڪروڙ رپين جو قرض آهي. جيڪڏهن ايترو قرض به آهي ته ميان صاحب اهو پيسو واپس جمع ڪرائي احتساب جي اسپيڊ وڌائيندو ته ان سان سندس حڪومت جي ساک ۾ اضافو ٿيندو.
(16 جون 1997ع)

گادي واري شهر ۾ سنڌ اندر تبديليءَ جا چوٻول

گادي واري شهر ۾ سنڌ اندر تبديليءَ جا چوٻول

گادي واري شهر ۾ چوٻول آهي ته سنڌ ۾ ڪا تبديلي اچي رهي آهي. تبديليءَ جا چوٻول ٻڌجڻ کان پوءِ سنڌ جو گورنر اسلام آباد پهچي ويو آهي ۽ لياقت جتوئي اسلام آباد پهچڻ وارو آهي، جڏهن ته ايم ڪيو ايمي وفد ”قائد تحريڪ“ کان هدايتون وٺڻ لاءِ لنڊن روانو ٿي ويو آهي. سنڌ ۾ تبديلي جا چوٻول 20 جون تي نواز شريف جي صدارت ۾ ٿيل وفاقي ڪابينا جي اجلاس ۾ ڪيل ان فيصلي کان پوءِ وڌندا پيا وڃن جنهن ۾ وفاقي گهرو کاتي کي هدايت ڪئي وئي آهي ته اهو سنڌ ۾ دهشتگردي ۽ بدامني جي خاتمي لاءِ هنگامي اپاءُ وٺي، ان ڏس ۾ ڪراچي اندر ڪم ڪندڙ رينجرز سميت ٻين فيڊرل فورسز سان رابطو ڪري حڪمت عملي ٺاهي وڃي. سنڌ بابت ڪيل ايڏي وڏي فيصلي وقت سنڌ جي وڏي وزير يا ايم ڪيو ايم کان ڪا به صلاح نه ورتي وئي ۽ صوبي جي معاملن متعلق انتظام ڪرڻ لاءِ وفاقي گهرو کاتي کي هدايت ڪئي وئي آهي. هونئن جڏهن به ڪنهن صوبي سان لاڳاپيل مسئلو قومي اسيمبلي ۾ اٿندو آهي ته وفاقي حڪومت اهو چئي جند ڇڏائيندي آهي ته هي صوبائي مسئلو آهي، وفاقي حڪومت مداخلت نه ڪندي. اهڙي روايت ۽ روش جا 2 تازه ترين مثال پيرمظهرالحق جي اغوا ۽ زرعي آمدني تي ٽيڪس مڙهجڻ وارا معاملا آهن. خورشيد شاهه جنهن سرتاج عزيز کي چيو ته ”پاڻ ٻنهي جا مٿا اهڙا ته لسا آهن (گنجا آهيون) جو ڪا به شيءِ رکبي ته ترڪي پوندي“ تنهن اسيمبلي اندر پير مظهر جي اغوا خلاف احتجاج ڪيو ۽ وفاقي حڪومت کان مطالبو ڪيو ته کيس بنا دير آزاد ڪرايو وڃي پر چوڌري شجاعت کيس چيو ته اهو صوبائي مسئلو آهي. ٻيو جڏهن حڪومت جي حامي ۽ مخالف زميندار ميمبرن زرعي ٽيڪس واپس وٺڻ جو مطالبو ڪيو ته سرتاج عزيز کين چيو ته اهو صوبائي مسئلو آهي. مطلب، چوڻ جو اهو آهي ته جڏهن اهڙو معاملو ايندو آهي ته حڪومت چوندي آهي ته ”صوبائي مسئلو آهي“ پر سنڌ ۾ دهشتگردي جي خاتمي لاءِ ”نئين حڪمت عملي جوڙڻ“ يعني گورنر راڄ وغيره لاءِ جڏهن مسئلو اچي ٿو ته ان مهل صوبائي مسئلي وارو منطق ختم ٿي وڃي ٿو ۽ صوبائي حڪومت کي اعتماد ۾ وٺڻ ته ٺهيو پر صرف ٺلهي صلاح ڪرڻ به مناسب نٿو سمجهيو وڃي. بهرحال جيڪو به ٿيڻو آهي، اهو سنڌ اسيمبلي مان 98-97ع جي بجيٽ پاس ٿيڻ بعد يعني جولاءِ جي شروعات تائين ٿي ويندو.
خبرون آهن ته تازو جيڪو پيپلزپارٽي ۾ 3 ڄڻن پروگريسو گروپ قائم ڪيو آهي، اهو غوث علي شاهه جي مرضي ۽ ڪوشش سان ٺهيو آهي. سنڌ اسيمبلي جي 3 وڌيڪ ٻين ميمبرن جو ٽولو به تيار آهي جيڪو پڻ پ پ کي ڇڏي مسلم ليگ جي هٿ تي بعيت ڪرڻ لاءِ تيار آهي. غوث علي شاهه ساڍن ٽن مهينن ۾ اهڙو ته ڪمال ڪري ڏيکاريو آهي جو هاڻي سنڌ جا مسئلا حل ڪرڻ وارا مسلم ليگ جا محدود رستا اچي هن وٽ ئي کٽن ٿا. پ پ جي نئين 3 واري ٽولي جي سربراهه جو غوث علي شاهه سان رابطو به ٿيو آهي ڇو ته هن کي لياقت جتوئي تي ڪاوڙ اها آهي ته هن سندس حمايت جي آڇ ٺڪرائي ڇڏي ۽ کيس آسرن تي تڳايو. وفاداريون مٽائڻ ۾ عيب نه سمجهندڙ اهو اتر سنڌ جو شهپري جوان پروفيشنل لوٽو آهي. هو دبئي جي انهن عرب شيخن وٽ به ويو هو جيڪي سنڌ جي وڏي وزير جا دوست آهن. انهن جي سفارش تي به هن جو ڪم نه ٿيو ۽ وزير نه ٿي سگهيو. گذريل ڀيري به هن وزير ٿيڻ لاءِ وڏي ڪوشش ڪئي پر چاڙهو ڪو نه ٿيو. عرب شيخن ڏانهن وڃڻ ۽ وزير ٿيڻ لاءِ کانئن سنڌ جي وڏي وزير لاءِ سفارش ڪرائڻ جي آئيڊيا هن کي سندس دوستن ٻڌائي ڇو ته ملڪ اسد سڪندر ساڳي ريت وزير ٿيو آهي. اهو نسخو ملڪ سڪندر جي ڪم ته اچي ويو پر ٻئي همراهه کي ڪو نه ڦٻيو.
قومي اسيمبلي ۾ اڄڪلهه ڪو ڏينهن خالي ڪونهي هوندو جنهن ڏينهن الاهي بخش سومري جي خورشيد شاهه يا آفتاب شعبان ميراڻي سان جهڙپ نه ٿيندي هجي. اپوزيشن وارا جيڪا ڳالهه ڪندا آهن ان کي اسپيڪر Rule out ڪري ڇڏيندو آهي. سندس رويو به عجيب هوندو آهي. خورشيد شاهه ته بعد ۾ ساڻس ٻه پاڻي ڪري وٺندو آهي پر آفتاب ميراڻي ويچارو ڪاوڙ مان به ايئن ڳالهائيندو آهي جو سندس ڪاوڙ مان چيل جملا به معصوم هوندا آهن. هڪ هفتو اسپيڪر ۽ اپوزيشن وچ ۾ ٿوري ٿوري ڳالهه تان اٽڪڻ بعد نيٺ هنن بائيڪاٽ ڪيو. جنهن بعد سرڪاري ڌر جي ميمبرن جون ڪيل منٿون ڏسڻ وٽان هيون. ظفر شاهه خورشيد شاهه کي سادات هئڻ جا واسطا پئي ڏنا ته خورشيد قصوري نويد قمر کي سمجهدار ۽ برجستو هئڻ جا راڳ پئي ڏنا. صديق ڪانجو وري ميراڻي، ستار لغاري ۽ آفتاب شاهه جيلاني کي پراڻي پارليامينٽيرين هئڻ جا واسطا پئي ڏنا پر خورشيد شاهه جي هڪ ڳالهه هئي ته ”سومرو ٿيندو ڪير آهي. جيسين معافي نه وٺندو تيسين اجلاس ۾ نه اينداسين“ خورشيد شاهه جو ڏک ڀريو لهجو ڏسي ته پ پ مخالفن کي به ترس پئي آيو. نيٺ رات جو صلح ٿيو، ڳالهه آئي وئي ٿي وئي. ٻئي ڏينهن يعني 20 جون تي اسپيڪر جو رويو بيحد نرم ۽ نفيس هو. هر هر هن ”جناب سائين خورشيد علي شاهه“ چئي پئي پڪاريو. صرف هڪ رات ۾ اسپيڪر جو انداز ئي تبديل ٿي ويو آهي.
قومي اسيمبلي جو هاڻوڪو اسپيڪر ته وڏو خوشنصيب آهي، جو اپوزيشن ڪندڙن ۾ شيخ رشيد ۽ شير علي جهڙا ماڻهو ڪو نه اٿس. نه ته خبر ناهي ڇا ٿئي ها. الاهي بخش سومري جي اپوزيشن سان اهڙي گهري رويي بابت پڇا ڳاڇا ڪرڻ بعد پتو پيو ته هو اڄڪلهه صدر بڻجڻ لاءِ پاڻ کي اميدوارن جي لسٽ ۾ آڻڻ چاهي ٿو. مارڪون ٺاهڻ لاءِ سڀني کان گوءِ کڻڻ جي چڪر ۾ هن ايئن پئي ڪيو. ان پس منظر متعلق ٻي راءِ اها آهي ته سنڌ ۾ جيڪو ڪجهه پ پ وارا سومري جي حامي لياقت جتوئي کي ڪمزور ڪرڻ لاءِ ڪن پيا، ان جي بدلي ۾ هن اهو سڀ ڪجهه ڪيو پئي. سندس اهڙي رويي سان ته اڃا سنڌ اسيمبلي ۽ سينيٽ ۾ حڪومت خلاف وڌيڪ مشڪلات پيدا ٿيندي ڇو ته قومي اسيمبلي ۾ پ پ جا چند ماڻهو جيڪڏهن ڪجهه نٿا ڪري سگهن ته ان جو رد عمل يقينن سنڌ اسيمبلي ۽ سينيٽ ۾ ڪندا ۽ حڪومت لاءِ ڏچو پيدا ڪندا. بهرحال اها مالڪن جي مرضي ته جيڪو کين وڻي اهو ڪن پر الاهي بخش سومري کي اها گذارش ضرور ڪبي ته هو سنڌ ۽ سنڌين جي مسئلن بابت اٿندڙ اپوزيشن واري آواز کي نه دٻائي ته بهتر ٿيندو.
تازو مير ٿيٻو جي اسلام آباد ياترا کان پوءِ رسول بخش پليجو پڻ گادي واري شهر ۾ آهي. هي سٽون لکجڻ ۽ ڇپجڻ تائين هو شايد هتي ئي هوندو. هن غلام مصطفيٰ جتوئي، خورشيد شاهه، آفتاب ميراڻي، اسفنديار ولي، لطيف آفريدي سميت مشاهد حسين ۽ ٻين سان ملاقاتون پڻ ڪيون آهن. نئين آيل حڪومت جي ڪارڪردگي، ممڪنه تبديلي ۽ مستقبل جي Options متعلق هن جي مختلف مڪتبه فڪر جي ماڻهن سان ملاقاتن بعد اهو پتو پيو آهي ته جي ايڇ ڪيو واري شهر راولپنڊي جي سسٽر سٽي اسلام آباد ۾ پليجو صاحب ڪنهن Assignment لاءِ آيل آهي. ان ڏس ۾ جڏهن ساڻس رابطو ڪيو ويو ته رسول بخش پليجي چيو ته منهنجا دشمن سدائين اهڙي پروپيگنڊه ڪندا آهن. مان وزارتن جو بکيو ناهيان، وزارت ملي ته نه وٺندس ڇو ته سياست کي مون عبادت سمجهيو ۽ اها عشق جيان ڪئي آهي. اسلام آباد اچڻ جو سبب ٻڌائيندي هن چيو ته هو ڪئناڊا ۾ ٿيندڙ ”سانا“ وارن جي ڪانفرنس ۾ شرڪت لاءِ ويزا وٺڻ آيو آهي.
(23 جون 1997ع)

قاضيءَ جي تحريڪ ۽ ڪڻڪ جو بحران سيپٽمبر

قاضيءَ جي تحريڪ ۽ ڪڻڪ جو بحران سيپٽمبر
۾ ڪڙو کڙڪائيندا

مرتضيٰ ڀٽو جي قتل کان پوءِ محترمه بينظير ڀٽو جڏهن آڪٽوبر جي پهرين هفتي ۾ آمريڪا دوري تي وئي هئي ته موٽڻ بعد هن وفاقي ڪابينا جو خصوصي اجلاس سڏايو هو جنهن ۾ هن چيو ته مون کي سازش جي ڌپ اچي پئي ايندڙ چند مهينن ۾ شديد مالي، اقتصادي ۽ سياسي بحران پيدا ٿيندو. عالمي ادارا پاڪستان سان سهڪار نٿا ڪن ۽ ڏکيا شرط رکيا ويا آهن تنهن ڪري اسان کي پنهنجي ناڪامي جو اعتراف ڪندي استعيفيٰ ڏئي ڇڏڻ گهرجي ۽ ٻين کي آڇ ڪريون ته هو اچي معاملا ٺيڪ ڪن پر هن وقت ڪو به ان پوزيشن ۾ نه هوندو. سندس اهڙي اوچتو ڳالهه تي ڪابينا جي سمورن ميمبرن کي تاڪ لڳي ويا هئا ۽ هر ميمبر حڪومت وڃڻ جي ڊپ کان چيو ته ”بي بي اسان مري وينداسين پر ايئن نه ڪنداسين، ڇو ته اسين بحران (Crisis) جي پيداوار آهيون ۽ هر قسم جي بحران جو مڙس ٿي مقابلو ڪنداسين.“ اهو واقعو مون کي قومي اسيمبلي جي ڊپٽي اپوزيشن ليڊر سيد خورشيد شاهه ٻڌايو. ڪجهه ڏينهن اڳ ٿيل ساڻس ڪچهري ۾ ڪافي ڳالهيون ٿيون. هن جو اهو به چوڻ هو ته سيپٽمبر 1997ع ۾ ڪڻڪ جو به بحران وري پيدا ٿيندو ڇو ته حڪومت کي هلندڙ سال 40 لک ٽن ڪڻڪ ٻاهران گهرائڻي آهي. هيستائين معاهدو صرف پوڻا ٽي لک ٽن ڪڻڪ خريدڻ جو ٿيو آهي. اها ڪڻڪ سيپٽمبر کان ايندي بعد جو ڇا ٿيندو؟ خورشيد شاهه جي خيال سان مڪمل اتفاق آهي ته ايئن ٿيندو پر جيڪڏهن ملڪ ۾ اسٽاڪ ڪيل ڪڻڪ حڪومت ايف آءِ اي ذريعي مارڪيٽ ۾ آڻڻ جو فيصلو ڪيو ته پوءِ مسئلو حل ٿي ويندو. جهڙي طرح پ پ دور ۾ کنڊ لاءِ آپريشن ڪيو ويو هو. خورشيد شاهه وڌيڪ ٻڌايو ته هن پنهنجي زمين جي هزارين مڻ ڪڻڪ اسٽاڪ ڪري رکي آهي. کلي مارڪيٽ ۾ 300 رپيا في مڻ جي ريٽ جي باوجود به وڪڻي نٿو. هن جو چوڻ آهي ته آڪٽوبر تائين جيڪو بحران ڪڻڪ جو ايندو، ان بعد ايم اين ايز ڪڻڪ جي ماني لاءِ به سڪندا ۽ کين ڊبل روٽي تي گذارو ڪرڻو پوندو. اهڙي صورت ۾ هو اسٽاڪ ڪيل ڪڻڪ سياستدانن خاص ڪري اپوزيشن وارن کي گفٽ طور ڏيندو.
خورشيد شاهه جنهن پنهنجي نماڻائي، سچائي ۽ وفاداري سبب ٿوري وقت ۾ تمام وڏو سياسي قد بُت حاصل ڪيوآهي، ان جي بنياد تي ئي هو موجوده حڪومت جي پاليسين بابت اڳڪٿيون پيو ڪري ۽ دور نظري رکي ٿو. ڪاش اهڙي دور نظري هو پنهنجي حڪمراني وارن ڏينهن ۾ ۽ ٽياڪڙي جو ڪردار ادا ڪري ها ته فاروق لغاري اسيمبلي نه ٽوڙي ها. حڪومت وارن ڏينهن ۾ ته ڪنهن کي به هوش نه هوندو آهي ۽ 6 نومبر 96ع تي چيل شاهه صاحب جي سندس ئي جملي موجب ته اقتدار ماڻهو کي فرعون بڻائي ڇڏي ٿو. اعتراف ڪرڻ به بهادري هوندي آهي. تنهن ڪري اقتدار ۾ نه صحيح بعد ۾ ئي هن مڃيو ته صحيح. باقي سندس محترمه پاران استعيفيٰ ڏيڻ واري ڳالهه تي سوچڻ جي باوجود به سمجهه ۾ نه ٿو اچي ته هن ايئن ڇو سوچيو. جيڪڏهن سوچيو ته ڪيو ڇو نه. ڇو ته محترمه بابت سندس خير خواهه ساٿي افتخار گيلاني جهڙن جو چوڻ آهي ته ”هن شهيد ڀٽو جي مقصد کان هٽي اقتدار خاطر اصول ۽ مقصد ڇڏي ڏنا.“ اها ڳالهه هن تازو سندس گهر ٿيل انٽرويو دوران چئي هئي. محترمه ايئن به سوچي سگهي ٿي پر هن ڪري ته ڪو نه ڏيکاريو. ڪاش جيڪڏهن هوءَ ڪري ها ته پاڪستان جي جمهوري تاريخ ۾ سندس اهو رڪارڊ شايد ڪير به نه ٽوڙي ها.
افتخار گيلاني جي انٽرويو جي حوالي سان ذڪر نڪتو آهي. جنهن تي هڪ واقعو پڙهندڙن تائين پهچائڻ ضروري سمجهان ٿو. هڪ موقعي تي افتخار گيلاني چيو ته يار انٽرويو مني ڪلاڪ ۾ پورو ڪيو. 11 وڳي صبح جو ڪو مهمان اچڻو آهي. مون چيو ڪوشش ڪريون ٿا. گيلاني سان انٽرويو دوران اوچتو سياستدانن جي ذاتي معاملن جو ذڪر نڪتو ته هن چيو ته ڪنهن به عوامي ماڻهو، عوام جي نمائندي يا سياستدان جي ذاتي زندگي نه هوندي آهي. جيڪي ماڻهو عوامي نمائندا هوندي به اهڙيون ڳالهيون چوندا آهن، اهي منافق ٿيندا آهن ۽ عوام سان سچا نه هوندا آهن. پڇيومانس ته اهو ڪيئن؟ هتي ته اسين جڏهن ڪنهن سياستدان بابت ڪا دلچسپي ۽ حقيقت تي مبني سندس ذاتي زندگي بابت ڪا ڳالهه شايع ڪريون ٿا ته متاثرين طعنا ته ٺهيو ڪڏهن گاريون به ڏيندا آهن ته هنن معمولي اخباري نمائندن جي مجال ڪهڙي آهي جو اسان جي ذاتي زندگي ۾ دخل ٿا ڏين. ان موضوع تي بحث کي 15 منٽ به ڪو نه گذريا ته 11 وڳي گيلاني صاحب وٽ سيد ظفر علي شاهه آيو. سائين پ پ دور ۾ ڊپٽي اسپيڪر هوندو هو ۽ جڏهن به اجلاس جي صدارت ڪندو هو ته حق ۽ سچ جي مسئلي تي اپوزيشن جي ڀر کڻندو هو ۽ هو موٽ ۾ ڊيسڪ وڄائيندا هئا ۽ کيس داد ڏيندا هئا. ڪڏهن ڪڏهن ته نواز ليگ جي حق ۾ حق سچ جي مسئلي تي رولنگ ڏئي حڪومت جا تختا ڪڍندو هو. اهو سڀ ڪجهه هن ڪافي صبر کان پوءِ ڪرڻ شروع ڪيو هو. ڇو ته ان دور جي حڪومتي مسيحا جي ناپسنديدگي سبب نوڪرين جي ڪوٽا ۽ ترقياتي اسڪيمن کان تقريبن محروم ٿي ويو هو. ان ناپسنديدگي جو سبب شايد هن جي خوشامد نه ڪرڻ هو. شايد اهو ئي سبب هو جو صدر لغاري پاران اسيمبلي ٽوڙڻ واري فيصلي جي ڀليڪار ڪندڙن ۾ ارباب غلام رحيم کان پوءِ پ پ حڪومت جي حامين مان ظفر شاهه ٻئي نمبر تي هو. بعد ۾ صدر سان دوستي پڪي ڪيائين ۽ ان جي خواهش ۽ ضمانت تي ئي هن غنويٰ ڀٽو کان ٽڪيٽ وٺي اليڪشن ۾ حصو ورتو ۽ پنهنجي سياسي زندگي جي بدترين شڪست کاڌائين.
ڊڀڙائي سيد ظفر شاهه، گيلاني جي گهر ڏسڻ بعد هٿ ملايو. مون سنڌي ۾ ڳالهايومانس ته هڪ پٺاڻ جي گهر سنڌي ٻڌي ڇرڪي پيو. ويٺو ۽ پڇيائين ته توهان جو نالو؟ مون ٻڌايومانس اعجاز، چيائين ها تنهنجون مهربانيون آهن، تون منهنجي خلاف منهنجي مخالفن کان پئسا وٺي مون کي بدنام ڪرڻ لاءِ مضمون لکندو آهين. توکي ڪهڙو حق ٿو پهچي منهنجي ذاتي زندگي سان هٿ چراند ڪرڻ جو؟ وغيره وغيره، هو ڏاڪا ٻڌي چڙهي ويو. هن کي ڪاوڙ اها هئي ته مون سندس اليڪشن ۾ هارائڻ جي حوالي سان ڪجهه مهينا اڳ ٽي سٽون لکيون هيون ته ”هو عوام سان نه، ملندو آهي، ڪم نه ڪندو آهي، سواءِ جوکين جي ٻئي ڪنهن کي لفٽ نه ڪرائيندو آهي. صدر هن کي آسرا ڏئي مارائي ڇڏيو.“ انهن جملن سبب هن مون کي اهي سڀ جملا چيا. مون پڇيو مانس شاهه صاحب تون ڊپٽي اسپيڪر هئين تو وٽ گهڻا دفعا پئسا وٺڻ آيو هئس. اسان ته اقتدار ۾ رهندڙ اوهان جهڙن جي شڪل ڏسڻ به نه ايندا آهيون. رهي ڳالهه پئسن جي ته اهو پنهنجي لاءِ خدا جي فضل سان غيرت مند دشمن يا مخالف به الزام نه هڻندا. ذاتي زندگي بابت لکڻ يا نه لکڻ جو جواب افتخار گيلاني اوهان کي ڏيندو. توهان جي اڍنگي انداز تي هتي ڪجهه نٿو چوان. ڇو ته تون به پرائي گهر ۾ آهين ۽ مان به، موقعو مليو ته ڪڏهن ٻه پاڻي ڪبا. سندس لاءِ لکيل ٽي سٽون هن جي حلقي جي 70 سيڪڙو ماڻهن جي راءِ هئي.ا اسين پنهنجو ڪم ڪنداسين، هو پنهنجو ڪم ڪري، بلڪل ان چواڻي موجب ته فقير پنندا رهن...!
تازو محترمه جو بيان آيو هو ته هن وقت پاڪستان خطري ۾ آهي. ٻيون سڀ شيون ڇڏيو ملڪ بچائڻ لاءِ اپاءُ وٺو ۽ ان لاءِ فوج، ججن، سمورين سياسي پارٽين کي گهرائي گڏيل صلاح سان قومي حڪومت ٺاهيو. ان بيان تي ماسٽر چندر جي ان ڪلام ”اڃا ته مان ننڍڙي آهيان“ مطابق ميان نواز شريف جي حڪومت ان تي ڌيان ئي نه ڌريو. محترمه جي دور انديشي، علم ۽ عقل بابت ته ڪنهن کي انڪار ڪونهي پر حڪومت وارن جو چوڻ آهي ته محترمه اهو بيان مڙس کي بچائڻ لاءِ ڏنو آهي. حڪومت وارا ڀلي پيا چون ٿي سگهي ٿو ته هو ان چوڻ ۾ حق بجانب هجن پر محترمه جي اها ٿيوري اسلام آباد ۽ راولپنڊي جي سياسي مارڪيٽ ۾ بحث هيٺ آهي. جنرل حميد گل، قاضي حسين احمد، اصغر خان، افتخار گيلاني سڀ مختلف مڪتب فڪر جا هوندي به لڳ ڀڳ ساڳئي ڳالهه پيا چون. جيتوڻيڪ في الحال اهو فارمولو وقتائتو نٿو لڳي. پر ان ڳالهه کي به رد نٿو ڪري سگهجي ته ان کي وقت کان اڳ ميچوئر نه ڪيو ويندو.
اڄڪلهه احتساب ۽ ڪرپشن جي حوالي سان روز ٽي وي تي ڪا نه ڪا فلم هلي پئي جن خلاف فلمون هلن ٿيون، انهن جي ڪن تي جونءَ به ڪو نه پئي چري، ٽيڪ لڳايو ويٺا آهن. چون ٿا ته ”ٿوري گهڻي جي پاڻ کي پرواهه ناهي. باقي رت ڪڍڻ جو وڏيري جو حڪم ناهي.“ سيف الرحمان ۽ سندس 28 ملازم اڄڪلهه صرف اپوزيشن جي ڪرپشن تي فوڪس ڪن پيا. جيتوڻيڪ هنن وٽ نوابزاده نصرالله ۽ چٺا اينڊ ڪمپني خلاف به ريفرنس پيا آهن ۽ خود مسلم ليگين خلاف به ريفرنس آهن پر انهن جو وارو ڪڏهن ايندو؟ ان جو ڪافي ماڻهن کي انتظار آهي. مسلم ليگ جي حڪومت کي اڃا 130 ڏينهن مس ٿيا آهن ته هنن جي سابق دور جي ستايل ميمبرن به وارا وڄائڻ شروع ڪري ڏنا آهن. ٻيا ته هيراڪ همراهه خبر ناهي ڇا ڪندا هوندا پر ملتان جي ليگي ايم اين اي طاهر رشيد جهڙو شريف ماڻهو به گهٽ ڪو نه ٿو ڪري. هن جا اوٻاوڙو ۾ گدام آهن. اهي هن سنڌ جي خوراڪ کاتي کي ڪڻڪ رکڻ لاءِ ڪرائي تي ڏنا هئا. نواز دور جو اهو معاهدو پ پ حڪومت ختم ڪيو هو ۽ چيو ته طاهر رشيد جا گدام محفوظ ناهن، ڀتيون ڀڳل، ڇت برسات ۾ ٽمندي آهي، تنهن ڪري هتي ڪڻڪ رکڻ فضول آهي. انهن گدامن بابت تازو هڪ هفتو اڳ سنڌ جي خوراڪ کاتي کان هن معاوضي طور 28 لک رپيا ورتا آهن. اورڊرافٽ تي هلندڙ مالي بحران جي ور چڙهيل حڪومت خبر ناهي ڪهڙي ڌونئس ۽ دڙڪي ۾ اچي پئسا ڏئي ڇڏيا آهن. اهو مسئلو ٻڌو آهي ته اپوزيشن وارا قومي اسيمبلي ۾ به کڻڻ وارا آهن ۽ تر جي ايم اين اي خالد خان لنڊ جي معرفت گدامن جا فوٽو به ورتا ويا آهن. طاهر رشيد جي گدامن جي خستا حالت بابت تر جا ماڻهو چڱي ريت ڄاڻيندا هوندا. تن جي معاوضي لاءِ ورتل 28 لک ڪرپشن ۽ احتساب جي نئين قانون جي زمري ۾ شايد نٿا اچن.!
24 جون تي گادي واري شهر ۾ چوڌري شجاعت جي صدارت ۾ ڪراچي مان دهشتگردي جي خاتمي لاءِ خصوصي اجلاس ٿيو جنهن ۾ ايم ڪيو ايم وارن سان اعجاز شفيع جي تمام وڏي جهڙپ ٿي هئي ۽ معاملو دڙڪن ۽ ڌمڪين تائين پهتو. اڳ ۾ صرف اخباري بيان جاري ڪرڻ تي اعجاز شفيع جي گهر فون ايندا هئا ۽ سندس ٻارن کي چيو ويندو هو ته اوهان يتيم ٿيڻ کان بچڻ چاهيو ٿا ته پيءُ کي چئو زبان بند رکي. هاڻي خبر ناهي ته ڇا ايندس؟ ڊائمنڊ فوم ڪمپني جو مالڪ اعجاز شفيع پنهنجي اهڙي ئي صاف گوئي جي ڪري ڪراچي مان ايم ڪيو ايم ۽ پ پ جي مخالفت جي باوجود، نصيرالله بابر ۽ عمران خان کي شڪست ڏئي ٻيو دفعو ايم اين اي چونڊجي چڪو آهي. هن کي خبر به آهي ته تڪ جي ووٽرن سان محبت، سندن مسئلا حل ڪرائڻ واري جنون ۽ ضمير جي آواز تي لبيڪ چوڻ جي ڏوهه ۾ ڪراچي ۾ ليگ جو هارايل ايم پي اي قاري محمد علي قتل ٿي چڪو آهي پوءِ به هو حق سچ تي اٽڪيو بيٺو آهي، الله سڻائي ڪندس باقي پوين جو آسرو مڙئي گهٽ اٿس.
اڄڪلهه قانون سازي جي حوالي سان خالد انور وري مصروف آهي. 28 جون تائين بجيٽ پاس ٿيڻ کان پوءِ حڪومت پارليامينٽرين جي وفاداريون بدلائڻ واري قانون ۾ به ترميم ڪندي، نئون قانون پاس ڪرائڻ جو رٿيو آهي. جنهن موجب وفاداريون مٽائيندڙ ميمبر لازمي طور نااهل قرار ڏنو ويندو. ان کانسواءِ آمريڪي اينٽي ڊرگ ايجنسين جي ماهرن جي سفارش بلڪه هدايتن جي روشني ۾ نئون اينٽي اسمگلنگ فورس ٺاهڻ ۽ قانونن ۾ وسيع پئماني تي ترميم جو به ڪم هلي پيو. ڪشنچند پارواڻي جيڪو اقليتي ايم اين اي آهي، اهو به هڪ آئيني ترميمي بل تيار ڪري رهيو آهي. جنهن ۾ آئين ۾ ترميم ڪرڻ، اقليتن جو ڌار چونڊ نظام ختم ڪري گڏيل چونڊ نظام متعارف ڪرائڻ وارو معاملو شامل آهي. هو قومي اسيمبلي جي اقليتي برادري وارن ميمبرن سان به ڳالهائي پيو ۽ اهو بل چند هفتن ۾ مسلم ليگ جي پارلياماني پارٽي ۾ پيش ڪندو. هن جو چوڻ آهي ته جيڪڏهن کيس اتي موٽ نه ملي ته هو سڌو سنئون قومي اسيمبلي ۾ پيش ڪندو. ان ترميمي بل پاس ڪرائڻ ۾ اپوزيشن ۽ اي اين پي وارا ته غير مشروط حمايت لاءِ تيار اٿس، پر ٻين جي نيت جي خبر خدا کي، جيڪڏهن ايئن بل پاس ٿي وڃي ٿو ته حڪومت جي يقينن 58 (2) بي ختم ڪرڻ وانگر واهه واهه ٿيندي. ترميمن جي سلسلي ۾ احتساب بل ۾ ترميم ٿيندي ۽ احتساب شروع ڪرڻ واري مدت 1990ع بجاءِ 1985ع ڪئي ويندي ڇو ته ان تي اپوزيشن کان سواءِ اي اين پي جو به زور آهي. اڳ ۾ ته ايم ڪيو ايم وارن به ڳالهه ڪئي هئي پر اڄڪلهه واري حڪومتي رويي سبب هو هاڻي ان ڳالهه تي ڳنڍ ٻڌندا. حڪومت نه صرف اپوزيشن ۽ پنهنجي حامي جماعتن جي دٻاءُ سبب احتساب جي شروعات واري مدت 1985ع ڪرڻ لاءِ راضي ٿيندي. ڪاميٽي ٺاهي آهي پر صدر لغاري به سفارش ڪئي آهي ته احتساب ايڪٽ ۾ ترميم ڪيو. نه صرف مدت پر احتساب سيل جي اختيار به احتساب ڪمشنر جي ڀيٽ ۾ گهٽائڻ جي سفارش ڪئي آهي. جيتوڻيڪ هاڻي مڙئي هوا جو رخ ڏسي صدر صاحب به ڳالهائڻ شروع ڪيو آهي پر جيڪڏهن هو چاهي ها ته پارليامينٽ جي پاس ڪيل بل تي صحيح نه ڪري ها ۽ واپس موڪلي ها. چلو ٺيڪ آهي وري به ڳالهه سمجهه ۾ ته آيس.
تازو قاضي حسين احمد راولپنڊيءَ ۾ اعلان ڪيو آهي ته 15 سيپٽمبر کان هو حڪومت خلاف تحريڪ هلائيندو ۽ اسلامي انقلاب آڻڻ لاءِ ڪوشش شروع ڪندو. سيپٽمبر واقعي هن حڪومت لاءِ ڳرو ثابت ٿيندو، ڇو ته اي اين پي سان جيڪو پاور شيئرنگ بابت حڪومت جو معاهدو آهي، ان جي مدت آگسٽ ۾ ختم ٿي ويندي. ان ۾ ڪيل واعدن تي عمل نه ٿيڻ سان هو حڪومت خلاف جارحاڻو رويو اختيار ڪندا. ايم ڪيو ايم وارا به ڪناري تي بيٺا آهن. پتو ئي نه ٿو پوي ته ڪنهن مهل ٿا هو ٽپو ڏين. سياسي مبصرن جو خيال آهي ته اي اين پي ۽ ايم ڪيو ايم وارا گڏجي حڪومتي صفن ۾ ويهي حڪومت لاءِ مونجهارا پيدا ڪندا ۽ تقريبن معاملن تي اختلاف ڪندا رهندا. جنهن سان خود مسلم ليگ جا ماڻهو به هنن جي راءِ جي حمايت ڪندا رهندا. اندرين فورم تي حڪومت لاءِ اهي ٻئي ڌريون ڏچو پيدا ڪنديون. ٻاهرين فرنٽ تي قاضي، بي بي ۽ ٻيا وس آهر پيا هل مچائيندا جنهن جا يقينن حڪومت تي منفي اثر پوندا.
(27 جون 1997ع)

انٽرويو

انٽرويو



سياستدانن لاءِ هي آخري موقعو آهي، هاڻي انقلاب ايندو:حميد گل

ڪاوش: موجوده حڪومت عوام سان احتساب، امن امان ۽ مهانگائي جي خاتمي جا جيڪي واعدا ڪيا، ڇا ان تي عمل ڪري پئي؟
حميد گل: هر مخلص حڪومت جي مفاد ۾ اهو آهي ته هوءَ قوم کي اعتماد ۾ وٺي ڪم ڪري، جرمني ۽ جاپان عالمي جنگ ۾ تباهي جي باوجود به ويهه سالن اندر ايتري ترقي ڪئي جو سڀني کان اڳتي آهن ته پاڪستان ترقي ڇو نه ٿو ڪري سگهي؟ پاڪستاني قوم سان زيادتي اها ٿي آهي جو کيس مخلص ليڊرشپ نه ملي آهي. موجوده حڪومت کي تمام وڏو مينڊيٽ بيروزگاري جي خاتمي، احتساب ۽ تبديلي لاءِ مليو آهي. هن وقت حڪومت امن امان قائم ڪرڻ، احتساب ڪرڻ ۽ معاشي حالت بهتر بڻائڻ لاءِ عوامي شرڪت کي يقيني بڻائي غير معمولي اپاءَ وٺي آزمايل فارمولي موجب نه هلي. موجوده حڪومت مٿين ٽنهي معاملن جي حل لاءِ ڪو به نئون فارمولو نه جوڙيو آهي ۽ عوام بدران خاص ماڻهن جي شموليت تائين پوري معاملي کي محدود رکيو آهي، ان طرز عمل سان ناڪامي جو خدشو آهي.
ڪاوش: ڇا توهان آئين کان مٿانهن اُپائن ڏانهن اشارو ڪيو ٿا؟
حميد گل: اسان وٽ هلندڙ نطام ڦرلٽ وارو ۽ غيرآئيني آهي. ان لاءِ اپاءُ به آئين موجب ڪرڻ سان مسئلو حل نه ٿيندو. هن ملڪ مان طبقاتي فرق ختم ڪرڻو پوندو. هاري جي پٽ کي هاري رهڻ تي مجبور نه ڪريو. اهو سلسلو هاڻي وڌيڪ نه هلندو. عوام تبديلي چاهي ٿو ۽ جيڪڏهن هي حڪومت به تبديلي نه آڻي سگهي ته پوءِ عوام پاڻ تبديلي آڻيندو.
ڪاوش: ڇا ملڪ ۾ تبديلي چونڊن ذريعي ممڪن آهي؟
حميد گل: هن ملڪ ۾ هر حڪومت واعدا وڏا ڪيا آهن پر عمل ناهي ڪيو ۽ هر حڪومت غيرآئيني اپاءُ ورتا. هاڻي صورتحال ۾ بهتري انقلاب سان ايندي، چونڊن ذريعي نه. آئينده قوم ووٽ ڏيڻ لاءِ ٻاهر به ڪو نه ايندي. نطام جي تبديلي لاءِ 77ع ۾ تحريڪ نظام مصطفيٰ شروع ٿي پر ان کي مارشل لا جڪڙي ويو ۽ مارشل لا وارن چيو ته اسين اسلامي نظام آڻينداسين. (ضياءُ ڏانهن اشارو ڪندي) مارشل لا وارن نه اسلام آندو نه ئي تحريڪ کي اڳتي وڌڻ ڏنو. ٻي تحريڪ ايم ڪيو ايم جي هلي. ان کي لسانيت جي دائري ۾ جڪڙيو ويو. حقيقت ۾ ته ان تحريڪ کي پوري ملڪ ۾ غريبن جي تبديلي لاءِ ڪم ڪرڻو هو. اهي ٻه وڏيون تحريڪون هيون. هاڻي نئين تحريڪ لاءِ وقت لڳندو. ان جا آثار نظر پيا اچن. افغانستان ۾ نوجوانن (طالبان) ڪنهن کي قبول نه ڪيو. جڏهن کٽيل جنگ بعد افغان قيادت پاڻ ۾ وڙهندي رهي ته اڍائي سالن اندر نوجوانن تحريڪ شروع ڪئي. ايران ۾ به نوجوانن تحريڪ شروع ڪئي. نئون ايراني صدر خاتمي آيو آهي. ان جي پٺيان نوجوان آهن. فرق اهو آهي ته افغانستان ۾ طالبان رجعت پسند ۽ ايران وارا لبرل آهن، پر ٻئي اينٽي امپيرلسٽ آهن. پاڪستان ۾ به اهڙي تحريڪ جي ضرورت آهي. ان لاءِ ايران يا افغانستان جو ماڊل ٺيڪ ناهي.
ڪاوش: جڏهن ضياءُ جي مارشل لا ۾ تحريڪ نظام مصطفيٰ کي دٻايو ويو ته ان وقت اوهان به مارشل لا جو حصو هئا. اوهان ڇو ان ۾ حصو ورتو. ٻيو ته ايم ڪيو ايم لاءِ به چيو وڃي ٿو ته اها ضياءُ الحق پ پ کي ختم ڪرڻ لاءِ ٺهرائي. ان بابت اوهان جو ڇا خيال آهي؟
حميد گل: جڏهن ضياءَ مارشل لا لڳايو ته مان جونيئر ليفٽيننٽ ڪرنل هئس، جنهن جي ڪا به حيثيت نه هوندي آهي. فوج ۾ صرف هڪ ماڻهو جو حڪم هلندو آهي. جيڪو چيف آف آرمي اسٽاف هوندو آهي. مون کي به ڪشمير جي مسئلي تي اختلاف ڪرڻ تي سزا ملي ۽ جبري رٽائر ڪيو ويو. پنج لک فوج ۾ هر هڪ جو خيال ۽ خواهش مختلف هوندي آهي. چيف آف آرمي اسٽاف جو حڪم ضروري ناهي ته اهو سڄي فوج جي خيال ۽ خواهش موجب هجي. مان آءِ ايس آءِ جو سربراهه هئس. افغانستان ۾ ڪم ڪيو، جيڪو ڪيو ملڪ لاءِ ڪيو. ملڪي سياست سان ڪو به واسطو نه هو. ايم ڪيو ايم جي تخليق ۾ آءِ ايس آءِ يا فوج جو رول ناهي. هي پارٽي جيڪڏهن ڪنهن ٺاهي آهي ته اها ڪا ٻي قوت آهي. ان جي مون کي خبر ناهي. اهڙيون تحريڪون ٺاهيون نه وينديون آهن، جذبو هوندو آهي. ماڻهو چريا ناهن جو ڪنهن لاءِ جان ڏين. توهان پ پ جو مثال وٺو اها غريبن جي پارٽي بڻجي اڀري. پر بعد ۾ وڏيرن جي قبضي ۾ هلي وئي ۽ اڄ جيڪا پ پ جي حالت آهي، اها ڇا آهي. ليڊر شپ غلطيون تسليم ڇو نه ٿي ڪري، پ پ کي ٻه دفعا اقتدار مليو. غريبن لاءِ هنن ڇا ڪيو؟ صرف پنهنجي خاندان جي جائيداد وڌائي پاڻ کي امير بڻايو، اڄ وري هو غريبن جي ڳالهه ٿا ڪن. پاڪستان ۾ جيڪو به حڪمران آيو آهي ان پنهنجي ناجائز ۽ جائز خواهش جي پورائي لاءِ ڪم ڪيو، قوم لاءِ نه ڪيو.
ڪاوش: ايم ڪيو ايم جي پنجاهه سيڪڙو سياست ۾ ڏنڊي جو ڪمال هو، ماڻهو ڊپ کان ساڻن گڏ هئا جيڪو اختلاف ڪندو هو اهو قتل ٿي ويندو هو؟
حميد گل: ايم ڪيو ايم خلاف به تشدد ٿيو ۽ ايم ڪيو ايم وارن به تشدد ڪيو. ايڪسٽرا جوڊيشل ڪلنگس ٿيون. تازو مرتضيٰ ڀٽو قتل ڪيس کي به پوليس هٿان ٿيل ايڪسٽرا جوڊيشل ڪلنگ قرار ڏنو ويو آهي. ايم ڪيو ايم جيڪي ڀتا ورتا ۽ تشدد ڪيو، اهو پنهنجي جاءِ تي پر هنن سان گڏ عوام هو. توهان ٻڌايو ته هن ملڪ ۾ ڪنهن سان زيادتيون نه ٿيون آهن؟ سنڌي ماڻهن سان زيادتي اها ٿي ته سندن زمينون ٻاهرين ماڻهن کي ڏنيون ويون، جنهن چاهيو تنهن ورتي، ان سبب سنڌي ماڻهو بيزار ٿيا. ان بيزاري سبب اسلام آباد ۾ ويٺل ڪجهه ماڻهو اهو چوندا رهيا ته سنڌي ڀارت جي چوڻ تي هلن ٿا. مون ان جي مخالفت ڪئي ته سنڌين کي ڀارت نه ڀڙڪايو آهي پر هنن سان زيادتيون ٿيون آهن.
ڪاوش: توهان سٺي ڳالهه ڪئي. واقعي، اهو فوج جو تاثر آهي ته سنڌي ”را“ جا ايجنٽ آهن. ٻيو ته ٺهيو مولانا نوراني هر سنڌي کي اڃا به ”را“ جو ايجنٽ سمجهندو آهي. ڇا فوج جو سنڌ بابت اهو تاثر درست آهي؟
حميد گل: نه بلڪل نه، پوري فوج جو اهو خيال ناهي. سنڌ باب الاسلام آهي. سنڌين جون وڏيون قربانيون آهن. نوراني جي خيال بابت مان ڪجهه نه چوندس. باقي اهو تاثر پيدا ڪرڻ جو جواز انهن ماڻهن پيدا ڪيو جيڪي سنڌ ڪارڊ استعمال ڪندي، حڪمراني ڪرڻ چاهين پيا. هنن سنڌين کي ڀڙڪايو. فوج متعصب ناهي، فوج جي تربيت ئي مختلف آهي هڪ اڌ فوجي اهڙا متعصب هوندا، باقي بيورو ڪريٽ جو انداز ئي ٻيو آهي. هو ته ايئرڪنڊيشنڊ ڪمرن ۾ ويهي اندازا هڻندا آهن، جيڪي غلط هوندا آهن. فوج وارا ته جهنگ ۾ هوندا آهن، هنن کي حقيقت جو وڌيڪ علم هوندو آهي. ضياءَ الحق پاڪستان سان ڪافي مخلص هو، هن جي ٻين معاملن تي شڪ ڪري سگهجي ٿو پر پاڪستان سان مخلص هئڻ تي نه.
ڪاوش: مرتضيٰ قتل جي حوالي سان ٽربيونل جي رپورٽ آئي آهي، ان بابت ڇا خيال آهي؟
حميد گل: مرتضيٰ قتل جو الزام ٽربيونل موجب فوج نه پر ڪنهن ٻي پاسي آيو. سترنهن پوليس وارن تي ڪيس هلندو، ڏسون ته ٽرائل ڪورٽ ۾ ڇا ٿو ٿئي؟ باقي ڪجهه حلقن پاران فوج بابت شڪ ظاهر ڪرڻ انتهائي غلط آهي. مرتضيٰ جي قتل جهڙن ڪرمنل سرگرمين ۾ فوج ملوث نه ٿيندي آهي. فوج جي تربيت ئي مختلف آهي.
ڪاوش: ڇا ملٽري انٽيليجنس ۽ آءِ ايس آءِ وارا به اهڙين ڪرمنل سرگرمين ۾ ملوث ناهن؟
حميد گل: مان ڪنهن ٻئي جي ڳالهه نه ڪندس. مان جڏهن ايم آءِ ۽ آءِ ايس آءِ ۾ هئس ته اهڙي ڪرمنل حرڪت جو تصور به نه ڪيو،ان بعد مون کي خبر ناهي ۽ نه مان ذميوار آهيان. منهنجي دور بابت اهڙي سرگرمي اڄ يا ويهه سالن بعد ثابت ٿي ته مان هر سزا ڀوڳڻ لاءِ تيار آهيان.
ڪاوش: ڀٽو چونڊون کٽي آيو، هن کي اقتدار نه مليو، بعد ۾ کيس ڦاهي ڏني وئي ۽ اهو سنڌين ۾ تاثر آهي ته فوج اينٽي ڀٽو يا اينٽي سنڌي آهي، اوهان ڇا چوندا؟
حميدگل: فوج ڪڏهن به ذوالفقار ڀٽي جي خلاف ناهي رهي، ڀٽو کي اقتدار ۾ آندو ئي فوج هو، هن کي ته جنرل گل حسن آندو هو. ان بعد بينظير آئي، 92 سيٽون مليس، اڪثريت نه هئس پر فوج هن کي اقتدار ڏياريو. ان فيصلي ۾ مان به هئس. نواز شريف وارا اڃا به چون ٿا ته فوج کانئن زوري استعيفيٰ ورتي ۽ بينظير کي اقتدار ۾ آندو. مون کي ٻڌايو ته فوج ڪيئن اينٽي ڀٽو ٿي. فوج ٽي دفعا ڀٽو خاندان لاءِ ڪم ڪيو. پهرين ڀٽو جي حڪومت فوج جي مرضي سان آئي، ٻي ڀٽو حڪومت (بينظير جي پهرين حڪومت) فوج جي مرضيءَ سان آئي. ٽين ڀٽو جي حڪومت فوج جي مرضي سان آئي. ڇا پوءِ به اوهان چوندا ته فوج ڀٽو جي خلاف آهي.
ڪاوش: توهان جي چوڻ مان ته ثابت ٿيو ته فوج پاڪستان جي پارلياماني سياست ۾ سڌي طرح ملوث آهي؟
حميد گل: پهرين ڀٽو حڪومت وقت ته مارشل لا هئي ۽ فوج اڳ ۾ ئي موجود هئي. حالتون خراب هيون، ڀٽو اليڪشن کٽي، بنگال ڌار ٿي ويو. فوج وارن حڪومت ڀٽو حوالي ڪئي. ذوالفقار علي ڀٽو مارشل لا ايڊمنسٽريٽر ايوب خان جو پٽ بڻيل هو. ايوب خان هن کي وزيرخارجه ۽ وزير پيداوار ٺاهيو. اتان هن جي سياست شروع ٿي. ڀٽو چيف مارشل لا ايڊمنسٽريٽر يحيٰ خان جو به ايڊوائيزر هو، ڀٽو کي جنرل گل حسن ۽ ايئر مارشل رحيم حڪومت ڏياري. اهو ته ڀٽو جو ذڪر هو. هاڻي اچو بينظير تي. هن 92 سيٽون کٽيون ۽ اقتدار هن کي ڏنو ويو. جيتوڻيڪ هن وٽ سادي اڪثريت به نه هئي. نواز شريف بعد ۾ آيو ۽ هو چوي پيو ته هن کان زوري استعيفيٰ ورتي وئي. اها فوج جي سڌي طرح سياست ۾ مداخلت هئي. باقي اڳ ۾ ته فوج ازخود موجود هئي. ان تي ڳالهائي سگهجي ٿو.
ڪاوش: سائين اهو سمجهه ۾ نه ٿو اچي ته ڪو فوجي آفيسر يا چيف آف آرمي اسٽاف جڏهن سٺو ڪم ڪري ٿو ته اهو پوري فوج جي کاتي ۾ ڳڻيو ٿا، پر جيڪڏهن ڪو غلط ڪم ڪري ٿو ته اهو هن جو ذاتي فعل ڪيئن ٿو ٿئي. اهو ڊبل اسٽينڊرڊ ڇو آهي؟
حميد گل: مثال طور ڪو واقعو ٻڌايو.
ڪاوش: جڏهن ڀٽوکي ڦاهي ملي ته ان وقت جن ججن ضياءَ جي ڳالهه نه پئي مڃي انهن کي هٽايو ويو.
حميد گل: جيڪڏهن هڪ گروپ خراب ڪم ڪري ٿو ته اهو پوري فوج جو Reflective ناهي.
ڪاوش: چيو وڃي ٿو ته افغان جنگ ۾ ڪيترن ئي فوجي جنرلن ڪروڙين رپيا ڪمايا، ڪنهن کي سزا نه ملي. اهو ئي سبب آهي جو تازو اسڪوارڊرن ليڊر فاروق هيروئن ڪيس ۾ پڪڙيو ويو. اهڙا وڏا ڏوهه ڪندڙ فوجي آفيسرن کي سزا ڇو نه ٿي ملي؟
حميد گل: جيڪڏهن ڪنهن ڏوهاري کي بر وقت سزا نٿي ملي ته پوءِ واقعي اداري جو قصور آهي. مان به افغان جهاد ۾ رهيس، روزانو مان ڪروڙين رپيا ورهائيندو هئس، پر هڪ پائي جي ڪرپشن جو الزام به نه لڳو. بينظير حڪومت آئي. هو منهنجي خلاف هئا، هنن مون کي هٽايو ۽ پنهنجا ماڻهو مقرر ڪيا، هنن وڏي ڪوشش ڪئي پر کين ڪو به ثبوت هٿ نه آيو. فوج ۾ سوين جنرل آهن، ڪيترا انهن مان ڪرپٽ هوندا. ڇا سياستدانن گهٽ ڪيو آهي، انهن کي اڄ تائين ڪنهن چيو آهي؟
ڪاوش: تازو نيول چيف منصور الحق کي ڪرپشن سبب هٽايو ويو. ڇا اها سزا ڪافي آهي، باقي جيڪو مال کاڌو اهو هضم؟
حميد گل: ايئن نه ٿيڻ گهرجي. اهو حڪومت جو ڪم آهي، جيڪڏهن منصورالحق ملوث آهي ته هن جو ڪورٽ مارشل ڪريو، صرف نوڪري مان ڪڍڻ ڪا سزا ناهي. جيڪڏهن ننڍو آفيسر ڪرپشن ۾ ملوث هجي ته فوجي سربراهه ذميوار آهي ۽ اهو ڪارروائي ڪندو پر جڏهن فوجي سربراهه ملوث هجي ته ان خلاف حڪومت کي ڪارروائي ڪرڻي آهي.
ڪاوش: فوج ۾ خود احتسابي عمل پختو ڇو نه آهي، گذريل پنجن سالن جي فوجي بجيٽ پنج سئو ارب آهي. پنجاهه ارب رپين جا گهپلا ٿيا، هڪ آفيسر کي به سزا نه ملي. ٻيو ته تازو احتساب ايڪٽ آيو آهي، ان بابت ڇا خيال آهي؟
حميد گل: ان بحث ۾ نٿو پوان، مان پاڪستان احتساب موومينٽ جو چيئرمين آهيان. تازو احتساب ايڪٽ آيو آهي، اهو فراڊ آهي جنهن ۾ صدر فوجي سربراهن، ججن ۽ گورنرن کي احتساب کان آجو قرار ڏنو ويو آهي، ڇو؟ هي مٿان لهي آيا آهن، اهي ئي ته ماڻهو اصل ۾ قابل احتساب آهن. نئين احتساب ايڪٽ ۾ 90ع کان پوءِ احتساب جو ذڪر آهي. اڳئين دور ۾ هڙپ ڪيل مال جو حساب ڪتاب ڇو نه؟ ڇا اهو قوم جو پئسو نه هو. جڏهن نگران دور ۾ احتساب آرڊيننس آيو هو ته مون ان وقت به احتجاج ڪيو هو ته صدر لغاري احتساب کان بالاتر ڇو؟ فوجي سربراهن کي ڇو آجو ڪيو ويو آهي؟ ججن، فوجي سربراهن، صدر سڀني جو احتساب اڳ ۾ ٿيڻ گهرجي. جرم جيڪو به ڪري، جڏهن به ڪري اهو جرم آهي. جيڪڏهن هڪ بدو حضرت عمر رضي الله تعاليٰ جي قميص جو کانئس حساب ڪتاب وٺي سگهي ٿو ته پوءِ هنن کي ڇو ڇڏيو وڃي. ڪير حضرت عمر کان بلند آهي؟ هر هڪ جو احتساب ٿيڻ گهرجي.
ڪاوش: اوهان چيو ته جنرل گل حسن ڀٽو کي سياست ۾ آندو پر ماڻهو چون ٿا ته جنرل جيلاني نواز شريف کي وڏو وزير ۽ حميد گل هن کي وزيراعظم ٺاهيو، اوهان آءِ جي آءِ به ٺاهيو؟
حميد گل: سوال ڪاٽيندي چيو ته مون ته هن کي هڪ دفعو ٺاهيو پر بعد ۾ هن کي عوام قبول ڪيو ۽ اڄ ايڏو وڏو مينڊيٽ ڏئي هن تي اعتماد ڪري موڪليو آهي، اڄ ته مون هن کي نه آندو آهي. عوام اسان جي فيصلي کي قبول ڪيو. عوام هن کي ڇو آندو ڪو سبب ته هوندو نه! آءِ جي آءِ ٺاهڻ مذاق ته نه هو ڪو ٻيو سياستدانن کي گڏ ڪري ته ڏيکاري.
ڪاوش: جڏهن سياستدان سچا ناهن ته پوءِ ملڪ جو آخر ڇا ٿيندو؟ جنهن کي جتان اچي ٿو اهو مال هڙپ ڪري ٿو، نصير الله بابر چيو ته نواز فيملي بينڪن کان تيرنهن ارب قرض وٺي کائي وئي. نواز شريف پاڻ اسيمبلي ۾ چيو ته هن تي 58 ڪروڙ ڊيفالٽ جي رقم آهي، وڌيڪ ناهي. هن وقت بينڪ جا 130 ارب رپيا 30 خاندانن وٽ آهن. اهڙي صورت ۾ ڇا ٿيندو؟
حميد گل: سياستدانن لاءِ هي آخري موقعو آهي. قوم کي اٿڻو پوندو ۽ انقلابي انصاف سان معاشري جي اصلاح ڪرڻي پوندي. پاڪستان جي چوطرف انقلاب اچي چڪا آهن. هاڻي پاڪستان جو وارو آهي. پاڪستان موجوده تجربي مان به بچيو يا جيڪڏهن بچڻو آهي ته پوءِ اهو انقلاب جي رستي سان ئي ممڪن آهي.
ڪاوش: موجوده صورتحال ۾ مارشل لا جو امڪان آهي؟
حميد گل: ڇا ڪندا مارشل لاءِ وارا، اهڙي بدحالي جي ڪيفيت ۾ مارشل لاءِ ڇا اچي ڪندو، اهي ڪهڙو تير هڻندا. موجوده حالت ۾ عوام ئي ڪجهه ڪري سگهي ٿو.
ڪاوش: توهان جي احتساب موومينٽ جو ڇا ٿيو، ان لاءِ ڇا پيا ڪريو؟
حميد گل: مان ته ڪم ڪريان پيو، اذان ڏني اٿم، هاڻي عوام اُٿي. عوام کي اپيل ٿو ڪريان ته هو اٿي ۽ حق وٺي، خدا مدد ڪندو. الله رڳو جنرلن، ڪامورن، جاگيردارن، وڏيرن جو ناهي پر الله غريبن جو به آهي.پاڪستان الله لاءِ ٺهيو ان کي بچايو. سياستدان بازيگر آهن، انهن کي ڇڏيو، اسان وٽ اچو. هي سياستدان مفاد پرست آهن، ڪو آمريڪا جو ايجنٽ آهي. هنن جا بئنڪ بيلنس، جائيدادون ٻاهر آهن. پاڻي به ٻاهران گهرائي پيئن ٿا. سڀ ڪجهه ٻاهر اٿن ته پوءِ هو هتي ڇو موجود آهن، کين کپي ته ٻاهر وڃن ۽ عوام جي جان ڇڏين. قوم نواز شريف کي مينڊيٽ ڏنو آهي. اسين اهو تسليم ڪندي چئون ٿا ته نواز شريف، امن، انصاف، احتساب ۽ بيروزگاري جي خاتمي لاءِ ڪجهه ڪري ڏيکاري.
ڪاوش: اوهان انقلاب جي ڳالهه ڪريو ٿا، نئين قيادت جي ڳالهه ڪريو ٿا، ويجهڙ ۾ عمران خان آيو، ناڪام ويو، مذهب جي نالي تي ٺهيل هن ملڪ ۾ پنجاهه سالن ۾ ڪڏهن ڪا به مذهبي پارٽي اقتدار ۾ نه آئي؟.
حميد گل: حضور، هي مذهبي پارٽيون ناهن، هي سياسي پارٽيون آهن. مذهبي پارٽي قرآن ۽ انسانن جي ڳالهه ڪندي آهي، غريبن جي ڳالهه هو به نٿا ڪن. غريب عذاب ۾ آهي، صرف ساهه کڻڻ تي ٽيڪس ناهي، باقي هرشيءِ تي ٽيڪس آهي ۽ غريب 80 سيڪڙو ٽيڪس ڀري ٿو جڏهن ته ڪارخانيدار ٽيڪس چور آهي.
ڪاوش: اهڙي صورت ۾ نئين پارٽي جي گنجائش آهي؟
حميد گل: موجوده نطام کي ختم ڪرڻ کانسواءِ ملڪ نه بچندو. نظام اکيڙڻ لاءِ وڏي محنت جي ضرورت آهي، مان پنهنجو ڪم ڪريان پيو هر ڪو پنهنجو ڪم ڪري.
ڪاوش: توهان وٽ ايترو نيٽ ورڪ آهي؟
حميد گل: ڏسو ڇا ٿو ٿئي؟
ڪاوش: 58 (2) بي جي خاتمي بعد هڪ تاثر آهي ته هاڻي مارشل لا کي ڪير به نه ٿو روڪي سگهي اهو شو شو ڇا آهي؟
حميد گل: پارليامينٽ سپريم آهي، هوءَ جيڪو چاهي ڪري پر جنهن انداز ۾ اٺين ترميم ختم ڪئي وئي اهو طريقو غلط آهي. اهو مس يوز آف مينڊيٽ ۽ مس يوز آف پارليامينٽ آهي. اڳ ۾ جڏهن عوام حڪومت کان بيزار ٿيندو هو ته روڊن تي اچي صدر ڏانهن ڏسندو هو هاڻي ڪنهن ڏانهن ڏسندو؟
ڪاوش: ڇا فوج ڏانهن ڏسندو؟
حميد گل: منهنجو اهو سوال آهي، سياستدانن کان هو ٻڌائين.
(22 جولاءِ 1997ع)

اصول پسند ميمبرن جي چڀندڙ ماٺ ۽

اصول پسند ميمبرن جي چڀندڙ ماٺ ۽
خاص قانون جي منظوري

20 اپريل 1995ع کي جيتوڻيڪ سوا ٻه سال گذري چڪا آهن پر پوءِ به تاريخ اڃا ياد آهي ڇو ته ان ڏينهن پاڪستان جي سمورين اخبارن کان اڳ ۾ ڪاوش ۾ اها نيوز بريڪ ٿي هئي ته ”بينظير حڪومت دهشتگردن خلاف گواهي نه ملڻ سبب ڊي ايس پي آڏو ڪنهن به ملزم جي ڪيل انڪشاف کي مستند گواهي تسليم ڪرڻ لاءِ عدالت کي پابند بڻائڻ بابت قانون تيار ڪري رهي آهي“ ان خبر تي وڏي وٺ وٺان ٿي هئي ۽ ان وقت جي مخالف ڌر مسلم ليگ (ن) سخت مزاحمت ڪندي ان کي آئين جي روح جي سنگين خلاف ورزي قرار ڏنو هو. هاڻي جڏهن مسلم ليگ حڪومت ۾ آهي ۽ پيپلزپارٽي اپوزيشن ۾ آهي ته جيڪو بيان ۽ موقف پ پ جو هو، هاڻي اهو مسلم ليگ جو آهي ۽ جيڪو موقف ان وقت مسلم ليگ جو هو، اهو پيپلزپارٽي جو آهي. ان مان اهو ثابت ٿيو ته حڪومت ۾ اچڻ بعد اقتدار جي مخمل واري نرم ۽ نازڪ سيج تي ويهندڙ حڪمران چاهي ڪيڏو به اصول پسند هجي اهو مصلحت جو ڄاڻي واڻي شڪار ٿئي ٿو يا اها ڳالهه ثابت ٿئي ٿي ته حڪومت ۾ ويٺل هر حڪمران جي مرضي نه پر ڪنهن ٻئي جي مرضي هلندي آهي.
تازو منظور ڪيل خصوصي عدالتن جي قيام ۽ پوليس کي بنا وارنٽ ڇاپن ۽ گرفتارين ۽ گوليون هلائڻ جا اختيار ڏيڻ واري قانون جي آرمي چيف حمايت ڪئي، چيف جسٽس ۽ صدر لغاري خاموشي اختيار ڪئي آهي. 14 آگسٽ تي جڏهن صدر فاروق لغاري ايوان صدر ۾ رات جي ماني جي دعوت، ان کي ماني جي دعوت ته نه چوڻ کپي ڇو ته ماني ڪو نه هئي صرف Refreshment هئي. رات جو 30-9 وڳي به صدر لغاري ڪباب ۽ پيٽيز کارائي سڀني مهمانن مان هٿ ڪڍيا ڇو ته دعوت جي باوجود به وزيراعظم نوازشريف ان تقريب ۾ نه آيو هو. وزيراعظم جي نه اچڻ جو سبب شايد اهو هو ته چيف جسٽس سجاد علي شاهه جيڪا لاڪميشن جي رپورٽ صدر کي پيش ڪئي تنهن ۾ خصوصي عدالتن جي قيام جي مخالفت ڪيل هئي ۽ صدر ان رپورٽ جي بي حد تعريف ڪئي هئي. اڻ سڌي طرح جيتوڻيڪ صدر حڪومت جي نئين قانون خلاف ناپسنديدگي جو اظهار ته ڪيو پر کلي عام تبصري کان لنوائي پيو. نئين قانون جي خلاف چيف جسٽس ۽ صدر منظوري کان اڳ ته پنهنجو موقف ڏنو پر منظوري بعد ٻئي خاموش هئا. البته چيف جسٽس 14 آگسٽ تي وزيراعظم پاران جهنڊو ڦڙڪائڻ جي جيڪا تقريب منعقد ٿي ان ۾ هو نه آيو، ۽ سپريم ڪورٽ ۾ جهنڊو ڦڙڪائڻ جي هن ڌار تقريب منعقد ڪئي. ملڪ جي تاريخ ۾ ڪڏهن به اڳ ۾ اهڙي روايت نه رهي آهي.
اهو واقعو عدليا ۽ حڪومت وچ ۾ اختلاف جو واضح مثال آهي. صدر پاران لا ڪميشن جي رپورٽ جي تعريف ڪرڻ به صدر ۽ وزيراعظم وچ ۾ اختلافن جو ثبوت آهي. تمام جلد نواز شريف سان اتفاق ڪندڙن جو اختلاف به اوترو ئي تيزي سان ٿيو آهي. اهڙن ئي اختلافن جي بنياد تي بينظير ڀٽو پنهنجي جنگ هارائي پڙ مان ٻاهر ويٺي آهي. ساڳئي پچ تي ساڳئي نوعيت جي بائونسر کي نواز شريف کيڏي پيو. جڏهن ان اسٽائيل سبب بينظير آئوٽ ٿي سگهي ٿي ته ڇا نواز شريف بچي ويندو ۽ سندس لڳايل اونچي هٽ وارو بال ڪيچ ٿيڻ کان ڊراپ ٿي ويندو؟ ان سوال جو جواب گادي واري شهر جي جمود وارين حالتن ۾ اوچتو پيدا ٿيل اڇل واري ڪيفيت جلد ئي ڏيندي.
فيبروري 1998ع جي وچ ڌاري سپريم ڪورٽ جا ٻئي سنڌي ڳالهائيندڙ جج رٽائر ٿي رهيا آهن. چيف جسٽس سجاد علي شاهه 16 فيبروري ۽ جسٽس مختيار احمد جوڻيجو 19 فيبروري تي رٽائر ڪندا. نومبر 98ع ۾ صدر فاروق احمد لغاري به رٽائر ٿي ويندو. لڳ ڀڳ ساڍن چئن سالن کان چيف جسٽس ۽ صدر لغاري عهدن تي رهڻ سبب ڪافي ويجها ۽ هم خيال به بڻيا آهن.
16 فيبروري 98ع اچڻ ۾ اڃا 5 مهينا آهن. ان عرصي ۾ 3 کان 4 اهم ڪيسن جا تفصيلي دليل ٻڌڻ کان پوءِ تاريخي فيصلا ٿيڻ جي گنجائش آهي. جن ۾ ايڪسٽرا جوڊيشنل ڪلنگس واري ازخود نوٽيس وٺڻ ۽ تازو منظور ڪيل قانون کي غلط قرار ڏيڻ جا ڪيس به شامل ٿي سگهن ٿا. ڏسون ته ڪنهن جو به انتظار نه ڪرڻ وارو وقت ڪهڙيون ٿو خوشخبريون ٻڌائي.
سپريم ڪورٽ جي چيف جسٽس سجاد شاهه جي رٽائرمينٽ کان اڳ چيئرمين جوائنٽ چيف آف اسٽاف ڪاميٽي ايئر مارشل فاروق فيروز خان رٽائر ٿيندو. ان جي جاءِ تي تقرر ٿيندڙ ماڻهن جي نالن ۾ عباس خٽڪ ۽ جنرل جهانگير ڪرامت جا نالا به آهن. جيڪڏهن جهانگير ڪرامت ان سائيڊ پوسٽ تي هليو ويو ته آرمي چيف به نئون مقرر ٿيندو ۽ اها تقرري هلندڙ سال ئي ٿي ويندي. ان صورت ۾ سپريم ڪورٽ جي چيف جسٽس کان صدر ۽ آرمي چيف واري ٽرائڪا ئي نئين اچي ويندي ۽ نوان ايندڙ همراهه سيٽ ٿيڻ لاءِ گهٽ ۾ گهٽ هڪ ڌيڍ سال جو وقت لڳائيندا ۽ ان وچ ۾ حڪومت کي ساهه کڻن جي ساهي ملي ويندي پر سوال اهو آهي ته هي سڀ ڪجهه ٿيڻ لاءِ ايندڙ گهٽ ۾ گهٽ 5 ۽ وڌ ۾ وڌ 15 مهينا گذارڻا آهن، ان عرصي ۾ ايندڙ 5 مهينا اهميت جوڳا آهن.
تازو منظور ڪيل قانون جنهن کي جج (ر)، وڪيل، صحافي، دانشور، اديب ۽ سياستدان ڪارو قانون قرار ڏئي چڪا آهن ڏسون ته مٿيان ان ڪاري قانون خلاف پنهنجي پنهنجي محاذ تي ڪيترو وقت ٿا وڙهن. حقيقت ۾ ته ان قانون کي ڪارو سڏڻ ئي لفظ ”ڪارو“ جي توهين آهي پر هن وقت ذهن ۾ ڪو به خراب لفظ سوچڻ جي باوجود به اچي ئي نٿو. قانون جو متن ۽ هر حوالي سان خدشا ۽ تبصرا به هي سٽون لکڻ تائين سڀني کان وڌيڪ ڪاوش ۾ ڇپيا آهن ڇو ته اسلام آباد ۽ لاهور جي انگريزي ۽ اردو اخبارن ۾ سواءِ هڪ ٻن جي سڀني کي قانون منظور ٿيڻ واري رات فرنٽ پيج جا ايترا ته اشتهار مليا هئا جو اخبارن جي نڪ تائين اشتهار ڀريل هئا. سمورين اخبارن صرف 3 ڪالمي خبر هلائي ته قانون پاس ٿي ويو.
ايم ڪيو ايم ۽ بلوچستان نيشنل پارٽي (حاصل بزنجو ۽ مينگل وارا) اهو قانون پاس ڪرڻ وقت موجود نه هئا. هيستائين هنن جو ڪو به رد عمل سامهون نه آيو آهي. پي اين پي جو ايم اين اي شڪيل بزنجو صدر واري دعوت ۾ مليو سندس خاموشي جو سبب پڇڻ تي ٻڌايائين ته اسين احتجاجن غائب هئاسين. هن چيو ته اهو قانون ملڪ کي پوليس رياست بنائڻ جي سازش آهي. هي ٻروچ ڪن ۾ ڀڻڪڻ دوران ته اهي لفظ چون ٿا پر اسيمبلي جي فلور تي لفظ به نٿا چون. سدائين اصول پرست رهڻ جي دعويدار عوامي نيشنل پارٽي جو اسفتنديار ولي ۽ اجمل خٽڪ به نه چاهيندي خاموش ته آهن پر ڳالهائن ڪو نه ٿا. سرحد صوبي جو نالو پشتونخواهه رکڻ جي آسري تي بارگيننگ ڪندڙ انهن سياستدانن پنهنجي اصولن جو جلوس ڪڍي ڇڏيو آهي. سينيٽ ۾ بل تي بحث دوران حسين شاهه راشدي جي طنز اجمل خٽڪ تي طاري ٿيل جمود کي ٽوڙي نه سگهي. وتائي فقير وانگر ڀوڳن ۾ تمام وڏيون ڳالهيون چوندڙ حسين شاهه راشدي اجمل خٽڪ کي چيو هو ته ”خٽڪ صاحب اوهان ته اصول پسند آهيو، اڄ هن قانون تي خاموش ڪيئن آهيو، اوهان پنهنجي اصولن کي نماز کان اڳ دفن ڪندا يا پوءِ“ ته اجمل خٽڪ چيو ته نماز کان پوءِ.
نئين پاس ڪيل قانون جي سيڪشن 8 (ب) مطابق ڪو به پوليس وارو جيڪڏهن سمجهي ته ڪنهن ڇپيل خبر يا مواد سبب حڪومت خلاف نفرت، دهشت ۽ دهشتگردي ڦهلجڻ جو خدشو آهي ته هو اخبار جي مالڪ، ايڊيٽر ۽ رپورٽر خلاف نه صرف ڪيس داخل ڪري سگهي ٿو پر جيڪڏهن پوليس وارو انهن کي روڪي ۽ اخبار وارا سندس ڳالهه نه مڃين ۽ پوليس وارو فرض ڪري وٺي ته اهڙي دهشت ڦهلائڻ جي ٻي خبر به شايع ڪرڻ جو اخبار وارا پورو ارادو رکن ٿا ته هو هنن کي به بنا سبب گوليون هڻي فرض پورو ڪري سگهي ٿو.
اڳ ۾ خالد انور جڏهن پريس خلاف قانون آڻن لاءِ نواز شريف کي به راضي ڪري ڇڏيو هو ته مشاهد حسين ئي مخالفت ڪئي هئي پر هن دفعي خالد انور اهو نقطو اهڙي ته انداز ۾ شامل ڪري ويو آهي جنهن مان سندس مهارت جو پتو پوي ٿو. ان مهارت تي کيس مبارڪ ۽ مشاهد جي خاموشي تي کيس گهٽ ۾ گهٽ ميار ملڻ گهرجي.
پوليس کي مليل هن قانون وارن اختيارن جو نتيجو ايندڙ 3 کان 4 مهينن ۾ سامهون ايندو. جڏهن عوام جا حق غضب ٿيندا ته هو رد عمل ظاهر ڪندا ۽ رد عمل جيڪڏهن سگهارو هوندو ته وڏن بوٽن وارن کي اچڻ جو جواز ملندو يا جيڪي تبديلي چاهين ٿا ته اهي ان کي ايڪسپلائيٽ ڪري مقصد ماڻي سگهن ٿا.
(16 آگسٽ 1997ع)

حڪومت جو عدليا ڏانهن اختيار ڪيل رويو ۽ تبديلي جا افواهه

حڪومت جو عدليا ڏانهن اختيار ڪيل رويو ۽ تبديلي جا افواهه

حڪومت صدر لغاري جي ڪلهي تي بندوق رکي سپريم ڪورٽ جي ججن جو تعداد 17 مان گهٽائي 12 ڪرڻ لاءِ جيڪا گولي فائر ڪئي آهي تنهن جي پڙاڏي جي گونج راولپنڊي ۾ واقع جي ايڇ ڪيو، شاهراهه دستور تي واقع سپريم ڪورٽ ۽ پارليامينٽ جي خوبصورت عمارت ۾ اڃان تائين ٻڌڻ ۾ اچي رهي آهي. بقول لياري مان چونڊيل پي پي جي ايم اين اي واجا ڪريم داد جي ته فاروق لغاري هاڻ ”فالتو لغاري “ ٿي ويو آهي اها ڳالهه هن قومي اسيمبلي ۾ چئي هئي. هاڻ ڪجهه سياستدانن ايوان صدر کي ”پوسٽ آفيس“ به چوڻ شروع ڪيو آهي. اٺين ترميم جي خاتمي کان پوءِ اڄڪلهه صدر صاحب معذور ٻارن ۽ زرعي شعبي جي مختلف ماڻهن، هارين ۽ زميندارن سان ملاقاتون ڪري وقت پيو گذاري. ڇاڪاڻ ته ان کي زراعت جي شعبي بابت وسيع تجربو آهي سو هو پنهنجي تجربي سان ماڻهن کي مستفيض ڪري رهيو آهي.
چيف جسٽس جي گهر تي حملو ٿيڻ جي هڪ ڏينهن جي ساهي کان پوءِ وري سپريم ڪورٽ جي ججن جو تعداد گهٽائڻ وارو فيصلو حڪومت جي عدليا سان اختيار ڪيل رويي ۽ سلوڪ جو مثال آهي. ان ڳالهه کي خود حڪومت ۾ ويٺل مسلم ليگ جا ڪيترائي ايم اين اي ۽ خاص ڪري آزاد ميمبر عدليا خلاف حملو قرار ڏئي رهيا آهن. پهريون دفعو اسيمبلي ۾ سنڌ جي مسئلن تي مصلحتن جي زنجيرن کي ٽوڙي آواز اٿاريندڙ پير بخش جوڻيجو پڻ وڏي واڪ حڪومت جي ججن گهٽائڻ واري فيصلي کي غلط قرار ڏيندي چيو هو ته ان سان عوام کي ترت انصاف نه ملندو پر انصاف دير سان ملندو. عوام کي ترت انصاف فراهم ڪرڻ جي اوٽ ۾ مسلم ليگي وڪيلن کي جج مقرر ڪندڙ حڪمران هڪ پاسي چون ٿا ته عوام کي ترت انصاف نٿو ملي، ڏوهارين کي سزائون نٿيون ملن، عدالتن جي ڪارروائي سست آهي پر ٻئي طرف پاڻ ئي عدالتن جي ججن جي مقرر ڪيل تعداد کي گهٽائين پيا. ان جو ڪهڙو جواز آهي؟ حڪومت وٽ ڪهڙي لاجڪ آهي؟ جڏهن چيف جسٽس سجاد علي شاهه چيو ته عدالتن جا جج وڌايو، ڪمپيوٽر فراهم ڪريو ۽ عملو وڌايو ته جيئن ڪم تيز ٿئي پر حڪومت الٽو چيو ته جج گهٽايو، ڪمپيوٽر ۽ عملو ڏيڻ لاءِ پئسو ناهي. ان ڪري اهو ممڪن ڪونهي. حڪومت خصوصي عدالتون قائم ڪري انهن ۾ مقرر ججن، کي فراهم ٿيندڙ گاڏين، پگهارن ۽ ٻين سهوليتن لاءِ 40 ڪروڙ ڏئي سگهي ٿي پر سپريم ڪورٽ سميت چئني هاءِ ڪورٽن ۾ جج ڀرتي ڪرڻ لاءِ چوي ٿي پئسا ناهن.
سپريم ڪورٽ ۾ 17 ججن جي گنجائش آهي پر ڪافي عرصي کان ڪم صرف 12 ڪري رهيا هئا. جڏهن چيف جسٽس 5 جج ڀرتي ڪرڻ لاءِ حڪومت کي چيو ته حڪمرانن ججن جون آساميون (جايون) ئي ختم ڪري تعداد 12 ڪري ڇڏيو. اصل ۾ هن وقت جيڪي 12 جج آهن انهن مان 5 سنڌ جا، 4 پنجاب، 2 سرحد ۽ هڪ بلوچستان سان تعلق رکن ٿا. جيڪي 5 خالي جايون هيون ۽ حڪومت ختم ڪيون انهن کي ڀرڻ لاءِ 2 جج پنجاب، هڪ سرحد ۽ هڪ بلوچستان هاءِ ڪورٽ مان سپريم ڪورٽ ۾ اچڻو هو. هاڻي ان جو فائدو حڪومت کي اهو ٿيندو ته جيڪي جج لاهور، پشاور ۽ بلوچستان هاءِ ڪورٽن مان اچڻا هئا اهي اتي ئي رٽائر ڪندا، جيڪڏهن سپريم ڪورٽ ۾ اچن ها ته کين 5 سالن جي مدت وڌيڪ ملي ها. ان ڪري جڏهن اهي پنهنجي هاءِ ڪورٽن ۾ ئي رٽائر ڪندا ته انهن کان پوءِ نمبر وارا جج سينيئر ٿيندا ۽ سپريم ڪورٽ لاءِ نامزد ٿيندا. عدالتي ذريعن جو چوڻ آهي ته هن وقت 8031 ڪيس سپريم ڪورٽ ۾ آهن. جڏهن ماضي ۾ جج پورا هوندا هئا ته مشڪل سان 100 ڪيس پينڊنگ ۾ هوندا هئا. هاڻي جڏهن جج ئي گهٽ هوندا ته ڪيس ڪيئن هلندا؟ ڇو ته سپريم ڪورٽ ۾ هاءِ ڪورٽ جي ڊويزن بئنچ جي خلاف اپيل جيڪا ايندي آهي، ان جي سماعت گهٽ ۾ گهٽ 3 جج ڪندا آهن. اڄڪلهه جڏهن سپريم ڪورٽ جي چيف جسٽس ڪراچي ۽ پنجاب ۾ دهشتگردي خلاف پاڻمرادو نوٽيس وٺي ڪيس ٻڌڻ شروع ڪيا ۽ اهو اعلان به ڪيو ته موڪلن کان پوءِ سيپٽمبر جي پهرئين هفتي کان گهڻن ججن تي مشتمل بينچون جوڙي ٻنهي ڪيسن جي سماعت ڪئي ويندي ۽ ايڊهاڪ جج به سپريم ڪورٽ ۾ ڀرتي ڪيا ويندا ته حڪومت 5 پوسٽون ئي ختم ڪري ڇڏيون. جيڪڏهن صرف پاڻمراد ڪيس جي سماعت لاءِ 6.6 ججن جون ٻه بينچون جوڙيون وڃن ته صرف 2 ڪيس هلندا. باقي ڪيسن جو ڇا ٿيندو؟ ڇا ان سان عوام کي ترت انصاف ملندو؟ سپريم ڪورٽ جي ذريعن جو وڌيڪ چوڻ آهي ته هن وقت بلوچستان کان سواءِ ڪنهن به هاءِ ڪورٽ ۽ سپريم ڪورٽ ۾ مقرر ڪيل ججن جي تعداد مطابق ناهن، يعني ان کان گهٽ آهن. جڏهن جج گهٽ هوندا ته ڪم تيز ڪيئن ٿيندو؟
سپريم ڪورٽ جي ججن جو تعداد گهٽائڻ واري فيصلي سان گڏ ئي آزاد ميمبرن ڌار پارلياماني گروپ ٺاهڻ جو اعلان ڪيو آهي. في الحال ته هن گروپ ۾ 13 ڄڻا آهن پر غلام مصطفيٰ جتوئي، ارباب غلام الرحيم سميت ڪيترائي آزاد ميمبر جن ۾ فريد الله جمالي، فاٽا ۽ اقليتن وارا به شامل آهن جيڪڏهن اهي گڏ ٿيا ته پوءِ ڇا ٿيندو؟ ان سان نه صرف حڪومت لاءِ ڏچو ٿيندو پر محترمه بينظير ڀٽو جي اپوزيشن ليڊر واري حيثيت کي به خطرو آهي.
گذريل اسيمبلي ۾ جڏهن محمود خان اچڪزئي، افتخار گيلاني ۽ اسفنديار ولي ڪنهن مسئلي تي ڳالهائيندا هئا ته اهو وڏو اشو بڻبو هو ۽ سندن موقف اصولي سمجهيو ويندو هو. اچڪزئي ته مڙني کان اڳتي هوندو هو ۽ جائز مسئلي تي جرنيلن کان وٺي صدر تائين سڀني کي سرڙا پٽيندو هو. هاڻي جڏهن هو موجوده اسيمبلي ۾ ناهي ته سندس سڪون نارو وال جو نوجوان ايم اين اي دانيال عزيز پيو لاهي. ايمل ڪانسي کان وٺي احتساب ڪاميٽين ۽ چيف جسٽس جي گهر تي حملي کان وٺي سپريم ڪورٽ جا جج گهٽائڻ ۽ هڪ طرفي احتساب تائين جهڙي طرح هن اڪيلي سر حڪومت جي حامي ايم اين اي حڪمرانن جي نڪ ۾ دم ڪيو آهي. اها به مستقبل ۾ هڪ سونهري تاريخ هوندي. پارلياماني پارٽي کان وٺي اسيمبلي اندر ۽ هاڻي ٻاهر جنهن نموني سان عوام جا حقيقي مسئلا اٿاري خوبصورت انگريزي ڳالهائيندڙ دانيال جيڪا راهه ورتي آهي اها حقيقت ۾ ته باچا خان ۽ محمود خان اچڪزئي واري واٽ آهي. دنيال عزيز ئي حڪومتي صفن ۾ ڏار وجهندي آزاد ميمبرن کي ڪٺو ڪري نئون پارلياماني گروپ ٺاهي حڪمرانن جي سياسي ڍنڍ ۾ ڀونچال پيدا ڪيو آهي. ڏسون ته ان گروپ کي ڪيش ڪير ٿو ڪرائي. گادي واري شهر جي سياسي مبصرن جو چوڻ آهي ته اوچتو آزاد گروپ جي ٿيل ڌماڪي جا اثر صرف ايستائين محدود نه هوندا ڇو ته سڀاڻي ڪنهن حڪومت جي غلط فيصلي تي اي اين پي وارن لاءِ به خاموش رهڻ ڏکيو ٿي پوندو.
ڪجهه مبصرن جو چوڻ آهي ته اوچتو چيف جسٽس جي گهر تي حملي، سپريم ڪورٽ جا جج گهٽائي عدليا سان حڪومت پاران تڪرار شروع ڪرڻ ۽ آزاد گروپ جو قيام عمل ۾ اچڻ جا واقعا ڌار ڌار نه پر ڪنهن سلسلي جي ڪڙي آهن. ڇو ته ڳري مينڊيٽ کي هلڪو ڪرڻ جون خواهشمند ڌريون هڪ پاسي حڪومت کان اهڙا اڻوڻندڙ فيصلا ڪرائين پيون ته ٻئي پاسي انهن خلاف رد عمل اڀاري پنهنجي راهه هموار ڪرڻ واري ايجنڊا تي عمل پيرا آهن. خدا نه ڪري جيڪڏهن ايئن ٿئي ٿو ته پوءِ هن ملڪ ۾ آيل ڪمزور جمهوريت وارو ٽڙيل گل هميشه لاءِ مرجهائجي ويندو. ڇو ته اڄڪلهه ڪامورڪن حلقن ۽ سياسي ميلن ۾ اها چو پچو شروع ٿي وئي آهي ته ڊسمبر 97ع تائين ٽين قوت مختصر مدت لاءِ اچي ويندي ۽ اهي افواهه آهن ته ان کان پوءِ هر شعبي يعني هارين، مزدورن، صحافين، دانشورن، اقتصادي ماهرن، مولوين، رٽائرڊ جرنيلن ۽ ڪامورن تي مشتمل قومي حڪومت ٺهندي جيڪا 2 کان 3 سالن لاءِ هوندي. خدا ٿو ڄاڻي ته انهن افواهن ۾ ڪيتري سچائي آهي پر اهي افواهه تيزي سان پکڙجن پيا ۽ جڏهن هر شهر ۾ پهتا ته ڪٿي ايئن نه ٿئي جو عوام ۾ ان لاءِ راءِ عامه جڙي وڃي.
(26 آگسٽ 1997ع)

۽ جڏهن عدالت ۾ ويٺل حڪومتي ڪارندن جا منهن لهي ويا

۽ جڏهن عدالت ۾ ويٺل حڪومتي ڪارندن جا منهن لهي ويا

سپريم ڪورٽ توقع موجب ڪالهه اربع ڏينهن 11 وڳي ايم اين ايز، سينيٽرن ۽ ايم پي ايز کي وفاداري مٽائڻ جي ڏوهه ۾ نااهل قرار ڏيڻ لاءِ نواز حڪومت پاران چند هفتا اڳ منظور ڪيل 14 هين ترميم کي معطل ڪري ڇڏيو آهي. شريف الدين پيرزادو جيڪو وفاق پاڪستان جو وڪيل هو ۽ 10 لک وٺي وڪالت ڪرڻ جو فيصلو ڪيائين تنهن جي ڳالهه به ڪو نه مڃي وئي. فيصلو اچڻ سان ئي عدالت ۾ ويٺل حڪومتي ميمبرن جا ٻوٿ لهي ويا ۽ گهٽ ۽ ٻوسٽ وارو ماحول به ختم ٿيو. سيف الرحمان موبائيل فون تي نواز شريف کي اطلاع ڏنو. اٽارني جنرل روئڻهارڪو ٿي ججن ڏانهن نماڻن نيڻن سان تڪيندو رهيو. چيف جسٽس سجاد علي شاهه، جسٽس مختيار جوڻيجو ۽ جسٽس بشير جهانگيري تي مشتمل سپريم ڪورٽ جي فل بينچ اتفاق راءِ سان فيصلو ڪيو.
فيصلو ٿيڻ وقت عدالت جي ٻاهر مين گيٽ تي پي پي جون عورتون ۽ جماعت اسلامي جا ڇوڪرا پنهنجا پنهنجا جهنڊا کڻي عدليا جي حق ۾ حڪومت خلاف نعرا هڻي رهيا هئا. نطرياتي طور ٻنهي جماعتن ۾ ڏينهن رات جو فرق آهي پر مظاهري جو سندن مقصد ساڳيو هو. اوچتو جڏهن وزيراعظم بينظير ۽ وزيراعظم قاضي حسين احمد جا نعرا لڳڻ شروع ٿيا ته هڪ مقصد هيٺ مظاهرو ڪندڙ پي پي جي عورتن ۽ جماعت جي مردن ۾ گرما گرمي ٿي پئي ۽ جهيڙو ٿيندي ٿيندي رهجي ويو.
تاريخ ۾ اهو پهريون دفعو هو جو ٻن آئيني پٽيشنن جي 3 ڏينهن لڳاتار سماعت ڪندڙ ججن مان ٻن ججن جا مائٽ گذاري ويا. جنهن سبب بينچون ڀڃڻيون پيون. اڳ ۾ هن ڪيس جي سماعت چيف جسٽس سجاد علي شاهه، مختيار جوڻيجو ۽ راجا افراسياب شروع ڪئي پر پهرين ڏينهن راجا افراسياب جو مائٽ گذاري ويو ۽ ان جي جاءِ تي جسٽس بشير جهانگيري کي رکيو ويو. ڪالهه عبوري حڪم ڏيڻ بعد جڏهن وقفي دوران ڪارروائي ملتوي ٿي ته جسٽس بشير جهانگيري جو به هڪ مائٽ گذاري ويو ۽ جج صاحب هليو ويو. وقفي بعد جڏهن ٻه جج عدالت ۾ آيا ته حيران ۽ پريشان حڪومتي نمائندن ۽ صحافين جا ڪن کڙا ٿي ويا ۽ هر ڪنهن پئي چيو ته بينچ ٽٽي وئي آهي ۽ جسٽس بشير جهانگيري فيصلي سان اختلاف ڪيو آهي. اهو جملو ذهن ۾ سوچي اڃا ماٺ ئي نه ڪئي ته چيف جسٽس به نظرن جا اشارا سمجهي ويو ۽ هڪدم ٻڌايائين ته ”بشير جهانگيري جو مائٽ گذاري ويو آهي تنهن ڪري هو نه اچي سگهيو.“ جيتوڻيڪ 1973ع جي آئين جي آرٽيڪل 239 (5) موجب سپريم ڪورٽ ڪنهن به آئيني ترميم خلاف ڪيس ٻڌڻ جي مجاز ناهي پر پوءِ به هنن ڪيس ٻڌي فيصلو به ڏئي ڇڏيو آهي. فيصلي جو جيڪو مقصد بيان ڪيو پيو وڃي ته قومي اسيمبلي جي اجلاس ۾ هن قانون جي معطل ٿيڻ بعد چونڊيل ميمبر آزادي سان اختلاف راءِ رکي خبر ناهي ڇا ڪندا؟ پر ايئن ڪو نه ٿيندو. اسان جي سياستدانن ۽ 217 ئي چونڊيل ميمبرن جا پاڻي ڪڇيل آهن هنن مان ڪيترن ۾ اڃا ايتري بيداري ۽ پختگي آهي ئي ڪو نه جو هو اختلاف راءِ رکن. ڇو ته اسان جي پارليامينٽ ۾ هميشه کان حڪومت جي همنوا ميمبرن ۾ اڌ کان وڌيڪ ميمبر پرمٽ، پلاٽ، نوڪري، قرض ۽ ٻين فائدن جي چڪر ۾ هوندا آهن. اهڙي شاندار ماضي جي مشاهدي بعد اهو فرض ڪرڻ ته 14 هين ترميم جي معطل ڪرڻ سان بغاوت ٿيندي ۽ خبر ناهي ڇا ٿي ويندو. اها خوبصورت خواهش، جيڪا ناقابل عمل هجي، ان کانسواءِ ڪجهه ناهي.
آئين ۾ ترميم ڪري 14 هين ترميم ذريعي هڪ نئون آرٽيڪل 63 اي شامل ڪيو ويو هو جنهن کي Anti defection law (وفاداريون مٽائڻ خلاف قانون) سڏيو وڃي ٿو. اهو 30 منٽن ۾ اسيمبلي مان پاس ٿيو هو. 217 ميمبرن مان 181 ميمبرن حمايت ڪئي هئي. 36 ايم اين اي غائب هئا. پي پي، اي اين پي ۽ ايم ڪيو ايم سميت ڪنهن به ڌر ان جي مخالفت نه ڪئي هئي. ساڳئي طرح سينيٽ مان به اڪثريتي راءِ سان 87 سينٽرن مان 76 سينٽرن جي ووٽ سان ساڳئي ڏينهن هي قانون پاس ٿيو هو. سپريم ڪورٽ جيتوڻيڪ 239 (5) آرٽيڪل موجب آئين ۾ ڪيل ترميم جو ڪيس ٻڌڻ جو حق نه ٿي رکي پر جيئن ته هي نئون آرٽيڪل 63 اي آئين جي ٻين آرٽيڪلز سان تضاد ۾ اچي ٿو تنهن ڪري سپريم ڪورٽ ڪيس ٻڌڻ جو حق به رکي ٿي. مزيدار ڳالهه اها آهي ته حڪومت جو دفاع ڪندڙ اٽارني جنرل 239(5) جو ذڪر تائين نه ڪيو.
سپريم ڪورٽ جي فيصلي سان حڪومت ڌر ۾ بغاوت جو ته خير انديشو في الحال ڪونهي ڪو، پر حڪومت ان کي هاڻي Exploit ڪري اهو پئي چوي ته سپريم ڪورٽ پارليامينٽ جي ڪيل اتفاق راءِ واري فيصلي کي معطل ڪري پارليامينٽ جي بالادستي کي ڌڪ رسايو آهي. اها حقيقت آهي ته 14 هين ترميم ذريعي ميمبرن کي نااهل قرار ڏيڻ وارو نئون آرٽيڪل آئين جي 7 بنيادي آرٽيڪلز سان تضاد ۾ اچي ٿو. جلد بازي ۾ منظور ڪيل اها ترميم جيڪڏهن چوڌري نثار بدران خالد انور تيار ڪري ها ته شايد اڄ سپريم ڪورٽ اهڙو فيصلو نه ڪري ها. هڪ پاسي ميمبرن کي نااهل قرار ڏيڻ وارو آرٽيڪل 63 اي ڪنهن به ميمبر کي پارٽي پاليسي خلاف موقف اختيار ڪرڻ، کلي عام مخالفت ڪرڻ، پارٽي پاليسي موجب ووٽ نه ڏيڻ يا ووٽنگ مان غائب رهڻ سبب پارٽي سربراهه جي شڪايت تي نااهل ڪري سگهي ٿو ته ٻئي پاسي خود پارليامينٽ جي ميمبر جو جيڪو استحقاق آئين فراهم ڪري ٿو ان سان معاملو تضاد ۾ آهي. 63 اي جن 7 آرٽيڪلز سان تضاد ۾ آهي انهن ۾ 2اي، 19-55-63-66-68 ۽ 95 شامل آهن.
آرٽيڪل 2 اي ۾ قرارداد مقاصد آهي جنهن ۾ ميمبرن کي انفرادي حق، اظهار راءِ جي آزادي ۽ اختلاف راءِ جو حق آهي. آرٽيڪل 19 ۾ هر شهري کي تقرير جو مرضي موجب حق آهي. جنهن جي راءِ تي ڪا پابندي نٿي لڳائي سگهجي. آرٽيڪل 55 هيٺ اسيمبلي ۾ ووٽ جو هر ميمبر کي مرضي موجب حق آهي. آرٽيڪل 63 موجب ميمبر جي نااهلي جو طريقو واضح ڪيل آهي ان کانسواءِ نااهلي جو ٻيو طريقو نٿو ٿي سگهي. آرٽيڪل 66 ۾ چونڊيل ميمبر جي استحقاق جو تعين ڪيل آهي. هن کي تقرير جي آزادي حاصل آهي ۽ پارليامينٽ اندر سندس ڪيل تقرير کي ڪنهن عدالت ۾ به چئلينج نٿو ڪري سگهجي. آرٽيڪل 68 موجب پارليامينٽ ۾ ڪنهن به جج يا عدالت خلاف بحث نٿو ڪري سگهجي ۽ آرٽيڪل 95 هيٺ وزيراعظم خلاف عدم اعتماد جي تحريڪ پيش ڪرڻ جو ميمبرن کي حق حاصل آهي. انهن آرٽيڪلز ۾ ميمبرن کي مليل حقن سان نااهلي وارو آرٽيڪل 63 اي ٽڪراءُ ۾ اچي ٿو.
20 مارچ 96ع تي جڏهن سپريم ڪورٽ جي 7 رڪني بينچ ججن واري ڪيس جو فيصلو ڏنو ته بينظير جيڪا وزيراعظم هئي تنهن مخالفت ڪئي ۽ نواز شريف جيڪو اپوزيشن ليڊر هو تنهن حمايت ڪئي. 24 مارچ ۽ 27 مارچ 96ع تي قومي اسيمبلي ۾ نواز شريف جيڪا تقرير ڪئي هئي اها اڄ به رڪارڊ تي آهي ته ”جج مقرر ڪرڻ حڪومت نه پر عدليا جو اختيار آهي. اسان کي ججن جي مقرري ۾ مداخلت نه ڪرڻ گهرجي. خاص ڪري 20 مارچ جي تاريخي فيصلي ۾ اهو طئي ٿي ويو آهي ته سينارٽي موجب سپريم ڪورٽ ۾ جج مقرر ٿيندا. ان بعد حڪومت کي اعتراض جو جواز ئي ناهي.“ سندس اها تقرير کيس اڄ ياد ناهي. جڏهن هو لاهور هاءِ ڪورٽ جي جسٽس منير اي شيخ ۽ جسٽس عارف چوڌري کي سپريم ڪورٽ ۾ مقرر ڪرڻ جي مخالفت پيو ڪري. سينارٽي موجب چيف جسٽس هنن کي مقرر ڪرڻ جي سفارش ڪئي آهي. ڪوآپريٽو اسڪينڊل ۽ اتفاق فائونڊري ڏانهن بينڪ رهتن جا ڪيس جسٽس منير اي شيخ ۽ جسٽس عارف چوڌري ئي ٻڌا هئا.
ڪالهه نواز شريف مخالف ڌر ۾ هو ته عدليا جي حمايت ڪندو هو ۽ بينظير اقتدار ۾ هئي ته مخالفت ڪندي هئي اڄ بينظير مخالف ڌر ۾ آهي ته حمايت ٿي ڪري ۽ نواز شريف اقتدار ۾ آهي ته مخالفت ٿو ڪري. ان مان ته اهو ثابت ٿيو ته عدليا جي حمايت نواز يا بينظير نه پر مخالف ڌر ٿي ڪري ۽ مخالفت اقتدار ٿو ڪري، اها ميوزيڪل چيئر ٿي ڪري، جنهن تي ويهڻ بعد ڀلو ماڻهو به بقول خورشيد شاهه جي فرعون ٿي ٿو وڃي.
ججن جي مقرري جي مسئلي تي حڪومت صرف هڪ شخص جي انا خاطر جيڪا بدنامي حاصل ڪئي آهي اها سندس ڳري مينڊيٽ کان به وڌيڪ وزندار بڻجي وئي آهي هن سڄي ڪيس ۾ هاڻي حڪومت کي ڪاميابي اها ٿي آهي ته عدليا جو جيڪو حڪومت سان جهيڙو هو ان جو رخ پارليامينٽ ڏانهن مڙيو آهي ۽ هاڻي پارليامينٽ بمقابله عدليا آهن. ڇو ته پارليامينٽ جي منظور ڪيل قانون کي عدالت معطل ڪيو آهي. هن عجيب صورتحال جمهوريت ۽ پارليامينٽ جي سربلندي جي جدوجهد جي دعويدار اصول پسند ”اي اين پي“ جي ليڊر شپ کي امتحان ۾ وجهي ڇڏيو آهي. جيڪڏهن اي اين پي نواز حڪومتي انا خاطر ساڻس گڏ بيٺي ته پوءِ ايم ڪيو ايم ۽ اي اين پي ۾ ڪو گهڻو فرق نه بچندو.
حڪومت ۽ عدليا جي جهيڙي ۾ صدر لغاري جيڪو 58(2) بي جي خاتمي بعد ڀڙڀانگ ٿي ويو هو هاڻي سندس دڪان سجيل ٿو رهي. وري رونقون موٽي آيون اٿس پر ان وڃايل مزن جي موٽڻ بعد عارضي شان ۽ مان جي نشي ۾ هو ماٺ ڪري مزو ته وٺي رهيو آهي پر هيستائين چيف جسٽس جي خط تي عمل نه ڪري هو آئيني خلاف ورزي جو مرتڪب به ٿي سگهي پيو ۽ ان نقطي تي اڪرم شيخ سپريم ڪورٽ ۾ نئون ڪيس داخل ڪيو آهي جيڪو به اسپيئر ۾ آهي.
آرمي چيف جيڪو حد کان وڌيڪ پاور فل رهيو آهي ۽ اڄ به آهي اهو به مداخلت نٿو ڪري. ڪالهه رات ايوان صدر ۾ صدر، وزيراعظم ۽ چيف جسٽس واري اجلاس ۾ شامل هو پر هو به ڪجهه نٿو ڪري ۽ چوي ٿو ته پاڻ ۾ ڄاڻو. اهم ادارا هن معاملي ۾ خاموش آهن. جنهن مان لڳي ٿو ته هو معاملي جي سنگيني ۽ شدت ماپڻ لاءِ ٿرماميٽر لڳائي ان پوائنٽ جو انتظار پيا ڪن جتان سندن ڪم شروع ٿئي ٿو.
(30 آڪٽوبر 1997ع)

ڇا عدليا ۽ حڪومت وچ ۾ تڪرار جا شعلا وسامي ويا آهن؟

ڇا عدليا ۽ حڪومت وچ ۾ تڪرار جا شعلا وسامي ويا آهن؟

نيٺ حڪومت پنهنجو هٺ ٽوڙيندي سپريم ڪورٽ ۾ چيف جسٽس جي سفارش موجب 5 جج مقرر ڪرڻ جو فيصلو مڃي ورتو آهي. چيف جسٽس ۽ ججن تي الزام هڻندڙ وزيراعظم نواز شريف جيڪو جمع ڏينهن منجهند تائين به بضد هو ته هو آئيني ترميم آڻڻ بعد نظرثاني واري پٽيشن داخل ڪري ججن جي مقرري ۽ 14 هين ترميم کي معطل ڪرڻ وارن فيصلن خلاف پٽيشن داخل ڪندو پر اوچتو مليل هڪ سگنل بعد هن جا سمورا خواب ۽ خواهشون تبديل ٿي ويون ۽ نه چاهيندي به هن 5 جج مقرر ڪرڻ جو نوٽيفڪيشن جاري ڪرڻ ۾ ڪا به هٻڪ محسوس نه ڪئي. سندس رويي ۾ آيل اوچتي تبديلي جو ڪارڻ معلوم ڪرڻ لاءِ گادي واري شهر جا صحافي، بکايل شينهن جيئن شڪار کي ڳوليندو آهي اهڙي نموني ڪوشش ڪندا رهيا. سبب ڄاڻڻ جي ڪوشش دوران ٻڌايل نظرين ۽ قصن بعد سڀني ڳالهين جي ڏوريءَ جو ڇيڙو راولپنڊي تي پئي کٽو- گادي واري شهر جي باخبر صحافتي حلقن ۾ اهو اتفاق هو ته مارشل لا جا جيڪي افواهه ۽ خدشا گذريل 36 ڪلاڪن کان جاري هئا ان بعد واسطيدار حلقن ۾ ان ڳالهه تي غور لاءِ غير رسمي ملاقاتون به ٿيون پر بعد ۾ ڪنهن سبب مارشل لا لڳڻ جو انديشو ختم ٿي ويو ۽ انهن عدليا ۽ آئين موجب حڪومت کي عمل ڪرڻ لاءِ پيلي بتي ڏيکارڻ کان اڳي ئي ڳاڙهي بتي جو درشن ڪرايو ۽ حڪومت وارن کي سوچڻ جي مهلت به نه ملي. جيتوڻيڪ رات جو (خميس ۽ جمع واري رات) وسيم سجاد، الاهي بخش سومرو ۽ معراج خالد چيف جسٽس سان مليا هئا پر هنن ساڳيو فارمولو رکيو ته 1 جج اڳ ۾ 3 پوءِ- چيف جسٽس انڪار ڪيو، ڳالهيون نه نبريون، جمع ڏينهن صبح جو وري ڳالهه ٻولهه جو سلسلو شروع ٿيو. چيف جسٽس عدالت ۾ آيو پر ڪنهن به ڪيس جي سماعت اهو چئي نه ڪئي ته طبيعت ٺيڪ ناهي- شايد صبح سان هن کي به فيصلا ڪن مرحلي جو سگنل ملي چڪو هو.
وسيم سجاد ۽ ملڪ معراج خالد جي معرفت وري چيف جسٽس سان ڳالهيون شروع ٿيون ۽ نيٺ مسئلو حل ڪرڻ جي خوشخبري تي اتفاق ڪيو ويو.
گادي واري شهر ۾ اهو به افواهه آهي ته سپريم ڪورٽ جا 9 جج جيڪي شروع ۾ چيف جسٽس سجاد علي شاهه جي موقف جي خلاف متحد ٿيا هئا ۽ اڳتي هلي اهي 9 مان گهٽجي 7 ٿي ويا ۽ وري 8 ٿي ويا هئا. اهي خميس ڏينهن وري 6 ٿي ويا هئا. ان سڄي قصي ۾ 12 ڪروڙ رپين ۽ هڪ همراهه جي پٽ کي پي آءِ اي مان ڪڍي پنجاب ۾ اسسٽنٽ ڪمشنر مقرر ڪرڻ وارا ڦاٽ به ڦاٽي رهيا آهن ۽ مستقبل ۾ ڪنهن مناسب وقت تي سامهون ايندا. جيئن ته شيخ رشيد چوندو آهي ته شيخ ڪڏهن گهاٽي جو سودو نه ڪندو آهي تيئن عدليا ۽ حڪومت جي جنگ ۾ به شيخ فائدي جو سودو ڪيو. ڪجهه حلقن جو چوڻ آهي ته 12 ڪروڙ جنهن بئنڪ مان نڪتا هئا ان بئنڪ جي رڪارڊ جون تصديق ٿيل ڪاپيون به واسطيدار اداري جي سربراهن وٽ پهچي چڪيون آهن. جيڪڏهن اهي ڪاغذ سامهون آيا ته ڪراچي وارن جو ڪٻاڙو ٿي ويندو. چوڻ وارا چون ٿا ته جسٽس سعيد الزمان صديقي خميس ڏينهن چيف جسٽس سان رابطو ڪيو هو، اهو سندس 15 ڏينهن جي بحران کان پوءِ پهريون رابطو هو.
هاڻي جڏهن وزيراعظم 5 جج مقرر ڪرڻ تي راضي ٿي ويو آهي ته جيڪي 5 جج سپريم ڪورٽ ۾ ايندا انهن مان 3 جج سنڌ، لاهور ۽ پشاور هاءِ ڪورٽ وارا اهي چيف جسٽس آهن جن خصوصي عدالتن جي قيام تي شروع ٿيل عدليا ۽ حڪومت واري اختلاف راءِ واري صورتحال ۾ حڪومت جي خصوصي عدالتن جي قيام واري خواهشن جو خاص خيال رکندي عدالتون قائم ڪرڻ سان اتفاق ڪيو هو. باقي 2 جج جيڪي لاهور هاءِ ڪورٽ جا آهن جسٽس عارف چوڌري ۽ جسٽس منير اي شيخ اهي حڪومت جي نقطه نظر کان تڪراري آهن ڇو ته عدليا ۽ حڪومت ۾ 5 جج مقرر ڪرڻ واري معاملي تي عمل نه ٿيڻ جو هڪ وڏو سبب اهي ٻئي نالا آهن جيڪي پي پي دور ۾ نه صرف هاءِ ڪورٽ جا جج بڻيا هئا پر اتفاق فائونڊري خلاف قرض وصول ڪرڻ لاءِ داخل ڪيل بئنڪن جي ڪيسن ۾ اتفاق فائونڊري ڊيفالٽ وارا قرض واپس ڪرائڻ لاءِ اهم فيصلا به ڏنا هئا- هاڻي به سپريم ڪورٽ ۾ صفدر عباسي جو هڪ ڪيس التويٰ ۾ پيل آهي جيڪو پڻ اتفاق فائونڊري پاران بئنڪن کان ورتل قرضن ۽ قرضن جي ري شيڊولنگ بابت آهي.
گادي واري شهر جي باخبر حلقن ۾ ان ڳالهه تي به اتفاق آهي ته حڪومت ۽ عدليا وچ ۾ شروع ٿيل جنگ ۾ استعمال ٿيل بارود جي باهه اڃا پوري طرح 5 جج مقرر ٿيڻ بعد به اجهامي ناهي پر ڏسڻ ۾ اچڻ جهڙيون ٻرندڙ چڻنگون اڃا دکي رهيون آهن، جن کي صرف ڦوڪ ڏيڻ جي ضرورت پوندي. انهن چڻنگن کي ڦوڪ ته خير حڪومت پاران سپريم ڪورٽ جي بينچ جوڙڻ وارا چيف جسٽس جا اختيار گهٽائڻ سميت مختلف معاملن ۾ اختيار گهٽ ڪرڻ وارو جيڪو آئيني بل منظور ڪرائڻ جو فيصلو ڪيو آهي اهو منظور ٿيڻ سان ئي ملي ويندي. پر ان کان به وڏي ڳالهه اها آهي ته معاملو ٺيڪ ڪرائيندڙن کي به اها خلش آهي ته مسئلو ڀلي في الحال ٺيڪ ٿئي پر مستقبل ۾ ان کي وڌائڻ لاءِ ڪي Loop holes (وٿيون) ضرور هئڻ گهرجن، جن جي آڌار تي بوقت ضرورت وري معاملو مچائجي.
حڪومت پاران ڪيترن هفتن تائين سپريم ڪورٽ ۾ 5 جج مقرر نه ڪرڻ واري ضد ۽ ان ضد کي صحيح ثابت ڪرڻ لاءِ ڏنل دليلن جي هاڻي 5 جج مقرر ڪرڻ بعد ڪهڙي حيثيت آهي؟ هاڻي ته هر ماڻهو اهو چوندو ۽ چوڻ ۾ حق بجانب به آهي ته حڪومت جو موقف غلط هو ۽ ذاتي انا خاطر عدليا سان شروع ڪيل جهيڙي ۾ سپريم ڪورٽ جي ڪيل توهين به غير آئيني آهي ۽ جيڪڏهن ان توهين جي سڀاڻي عدليا کي ۽ چيف جسٽس کي غيرآئيني فيصلا ڏيندڙ قرار ڏيندڙن کي سزا به ملي ته عوام ان کي درست سمجهندو ڇو ته قانون سڀني لاءِ هڪ آهي. وزيراعظم خميس ڏينهن چيو ته سپريم ڪورٽ جو فيصلو غير آئيني آهي چيف جسٽس لوٽا ازم جا دروازا کوليا آهن ۽ غير آئيني فيصلا ڪيا آهن. وزيراعظم ان فيصلي تي جمع ڏينهن عمل ڪندي 5 جج ڇو مقرر ڪيا- هن جو خميس وارو موقف ٺيڪ هو يا جمع وارو- جيڪڏهن خميس وارو صحيح هو ته پوءِ هن جمع تي صرف هڪ ڏينهن بعد 5 جج مقرر ڇو ڪيا؟ جيڪڏهن جمع وارو سندس فيصلو ٺيڪ آهي ته پوءِ هن خميس تي توهين ڇو ڪئي؟ اهي اهڙا سوال هئا جيڪي پارليامينٽ جي پريس گيلري ۾ ويٺل صحافين ۾ بحث جو موضوع بڻيل هئا ۽ چوڻ وارا چون ٿا ته ايوان صدر جو اهو پريشر هو جنهن جمهوري ڍانچي جي خاتمي جو خوف ڏئي ڪري عدليا جو فيصلو مڃرائي ورتو آهي.
5 جج مقرر ڪرڻ بعد هاڻي 13هين ترميم جنهن هيٺ صدر جي اسيمبلي ٽوڙڻ وارا اختيار ختم ڪيا ويا هئا ان کي معطل ڪرڻ ۽ غيرآئيني قرار ڏيڻ بابت داخل ڪيل پٽيشن جي سومر ڏينهن مقرر ڪيل سماعت دوران ان کي معطل ڪرڻ جو آسرو ته گهٽجي ويو آهي پر توهين عدالت جي بنياد تي وزيراعظم نواز شريف کي نااهل قرار ڏيڻ وارين آئيني پٽيشنز جي سماعت 31 ڊسمبر 97ع کان اڳ مڪمل ٿيڻ جو امڪان آهي ۽ وزيراعظم جي نااهل ٿيڻ يا نه ٿيڻ جو فيصلو به، ٿي سگهي ٿو ڊسمبر 31 جي تاريخ هجي ۽ فيصلو ان کان اڳ ئي اچي وڃي؟
وزيراعظم نواز شريف ڪالهه قومي اسيمبلي ۾ خطاب لاءِ رات جو اٺ لڳي ٻن منٽن تي آيو سندس سيٽ آڏو مائيڪ اڳ ۾ ئي فٽ ڪيل هئا، هو ايوان ۾ آيو ته سندس ميمبرن ايتري زور سان ڊيسڪ نه وڄايا جيترو زور سان اڳ ۾ وڄائيندا هئا شايد ان ڪري ته هو ان وقت محاذ آرائي واري صورتحال ۾ پوئتي هٽيل نظر اچي رهيو هو. ٿڪل قدمن وارو ميان صاحب منهن تي مرڪ آڻڻ جي ڪوشش ڪندو رهيو پر خيال مٽجڻ مهل سندس چهري مان موڊ آف هئڻ جا آثار چٽا نظر اچي رهيا هئا.
وزيراعظم پنهنجي تقرير ۾ فيصلي مڃڻ جا جيڪي بنياد ٻڌايا اهي هي آهن ته ”مان غريبن جي مستقبل، بيواهن، يتيمن ۽ بيروزگارن جي مسئلن حل ڪرڻ ۾ دلچسپي رکان ٿو ۽ الجهڻ نٿو چاهيان.“ اهي بنياد سٺي سوچ جي عڪاسي ڪن ٿا پر حيرت جهڙي ڳالهه آهي ته اهي خيال 3 آڪٽوبر کان 31 آڪٽوبر تائين جي وچ واري عرصي دوران کيس ڇو ڪو نه آيا جو ملڪ ايتري عرصي تائين بحراني صورتحال جو شڪار رهيو. وزيراعظم پنهنجي تقرير ۾ اهو چيو ته پارليامينٽ نه رهي ته جمهوريت نٿي رهي. سندس اهو جملو ڪنهن غير جمهوري قوتن جي اچڻ ڏانهن هڪ اشارو مهيا ڪري ٿو ۽ لڳي ٿو ته انهي ڊپ بعد ئي هن عدليا ۾ 5 جج مقرر ڪرڻ جو فيصلو ڪيو.
(پهرين نومبر 1997ع)

ڇا نواز شريف عدالت ۾ جوابدار جي حيثيت سان پيش ٿيندو

ڇا نواز شريف عدالت ۾ جوابدار جي حيثيت سان پيش ٿيندو

پاڪستان جي 50 سالن جي تاريخ ۾ اهو پهريون دفعو آهي ته سپريم ڪورٽ طرفان ڪنهن وزيراعظم کي توهين عدالت جي ڏوهه ۾ باقاعده نوٽيس جاري ڪيو ويو آهي. اهو به پهريون موقعو آهي ته هڪ ئي وقت 8 پارليامينٽرين کي پارليامينٽ اندر ڪيل تقريرن ۾ توهين عدالت ڪرڻ جي ڏوهه ۾ عدالت ۾ طلب ڪيو ويو آهي. ”ڪرمنل پروسيجر تحت توهين عدالت جي ڏوهه ۾ باقاعده نوٽيس جاري ٿيڻ بعد جوابدار کي پاڻ هر صورت ۾ عدالت ۾ حاضر ٿيڻو آهي.“ اهڙو اظهار ڪالهه سپريم ڪورٽ ۾ توهين عدالت ڪيس جي ڪارروائي بعد مختلف وڪيلن بار روم ۾ ڳالهائيندي ڪيو. ايڊووڪيٽ بابر اعواڻ چيو ته وزيراعظم توهين عدالت ۾ ملزم قرار ڏنو ويو آهي هاڻي هو وزيراعظم جي آفيس استعمال نه ٿو ڪري سگهي. هن چيو ته ”مون کي خبر پئي آهي ته حڪومت توهين عدالت جون درخواستون داخل ڪندڙن کي لالچ ۽ دٻاءُ ذريعي مڃائڻ ۾ مصروف آهي ان ڪري هڪ ٻن ڏينهن اندر مان به توهين عدالت جي درخواست داخل ڪندس. جيڪڏهن چوڌري اڪرام ۽ منظور قادر پنهنجون درخواستون واپس ڪن ٿا ته پوءِ مان هٿ نه کڻندس.“ توهين عدالت جي درخواست داخل ڪندڙ چوڌري اڪرام ڪاوش سان ڳالهائيندي ٻڌايو ته ”صبح جو پوڻي نائين وڳي مان راولپنڊي پنهنجي گهران نڪتس ته ڪجهه حڪومتي ايجنسين جون مشڪوڪ گاڏيون جن مان 2 گاڏين تي پنجاب حڪومت جون نمبر پليٽس هيون انهن پيڇو ڪيو ۽ منهنجو رستو بلاڪ ڪندا رهيا ۽ مون کي عدالت پهچڻ ۾ دير ٿي آهي.“ هن خدشو ظاهر ڪيو ته مون کي ۽ منهنجي ٻارن کي خطرو آهي ۽ ڪنهن به وقت نقصان ٿي سگهي ٿو. ڪالهه جڏهن ڪارروائي شروع ٿي ته عدالت جو ڪمرو ڀرجي ويو. غوث علي شاهه سميت مختلف ايم اين ايز، سينيٽر، حڪومت جا حامي ۽ مخالف سياسي ڪارڪن، ليڊر ۽ سرڪاري آفيسر به موجود هئا. جڏهن ڪارروائي ختم ٿي ته اجمل خٽڪ ايس ايم ظفر سان اٽڪي پيو ۽ چيو ته ”مون کي ڇو گهرايو هيئي؟ منهنجي ته ضرورت ئي نه هئي. صبح جو ننڊ خراب ڪئي اٿئي!“ ان تي ٻنهي ۾ گرما گرمي ٿي ته اجمل کي ڀر ۾ ويٺل سندس ڪارڪن ٿڌو ڪيو. ايس ايم ظفر ڪاوڙجي ويو. توهين عدالت جي ملزم خواجا آصف ۽ پي ٽي وي جي وڪيل عشتر اوصاف صحافين سان ڳالهائيندي چيو ته توهين عدالت جي نوٽيس بعد ضروري ناهي ته جوابدار پاڻ عدالت ۾ حاضر ٿين. سندن وڪيل به جواب ڏئي سگهن ٿا. اصل ۾ جوابدارن جا وڪيل چون ٿا ته نوٽيس بعد جوابدارن جو عدالت ۾ حاضر ٿيڻ ضروري ناهي. جڏهن ته درخواست گذار ۽ سندن وڪيل چون ٿا ته جوابدارن کي خود حاضر ٿيڻو آهي. سينيئر ۽ غير جانبدار وڪيلن جو چوڻ آهي ته هي نئون مسئلو آهي ان ڪري عدالت ۾ ئي طئي ٿيندو. سپريم ڪورٽ ۾ روزانو ايندڙ وڪيلن ۾ عدليا ۽ حڪومت واري جهيڙي بعد گروپنگ ٿي وئي هئي. هڪڙا عدليا جي حمايت ڪن ٿا ۽ ٻيا حڪومت جي، تنهنڪري هن معاملي ۾ به سندن رايا به ان ئي بنياد تي هئا. اهڙي صورتحال ۾ اهو معاملو صاف نه ٿي سگهيو آهي ته توهين عدالت جا باقاعده نوٽيس جاري ٿيڻ بعد جواب لاءِ عدالت ۾ طلبي جي حڪم کان پوءِ جوابدارن کي خود پيش ٿيڻو آهي يا نه. عدالت جي حڪم ۾ به اهو واضح لکيل ناهي ته ڪو جوابدارن کي پاڻ اچڻو آهي. هوڏانهن پتو پيو آهي ته چيف جسٽس سجاد علي شاهه سان لياقت جتوئي ۽ الاهي بخش سومري اسلام آباد ۾ هڪ اهم شخصيت جي گهر ملاقات ڪئي جنهن ۾ معاملن تي ويچاريو ويو.
توهين عدالت واري ڪيس جي ڪارروائي بابت جنهن ڳالهه جو امڪان هو هاڻي اهو مرحلو شروع ٿي ويو آهي ڇو ته ڪالهه جڏهن نواز شريف جي وڪيل ايس ايم ظفر عدالت کي هڪ مهينو ڪارروائي ملتوي ڪرڻ جي درخواست ڪئي ته ان تي چيف جسٽس حيرت وچان چيو ته ”هڪ مهينو! توهين عدالت جي ڪيس ۾ ايتري مهلت ڇا مناسب آهي؟“ گادي واري شهر جي باخبر حلقن جو چوڻ آهي ته وزيراعظم کي اها ڳالهه محسوس ڪرائي وئي آهي ته چوڏهين ترميم معطل ڪرڻ واري فيصلي بعد وزيراعظم جيڪي بيان ڏنا هئا ته ”چيف جسٽس لوٽا ازم کي زندهه ڪيو آهي.“ ”هي عدالت جو فيصلو نه پر ٽن ججن جو فيصلو آهي.“ ”چيف جسٽس جو فيصلو غير آئيني ۽ غير قانوني آهي.“ ان بعد صدر کي خط لکي اهو چوڻ ته ”عدالت جي حڪمن تي عمل نه ڪجو. اسين نطرثاني جي درخواست داخل ڪنداسين.“ مٿان پي ٽي وي وارن انهن ڏينهن لوٽن جا ڍير ڏيکاريا. اهو به ڏيکاريو ته هڪ شخص لوٽو کڻي ٻين لوٽن ۾ پاڻي وجهي رهيو هو. اهڙين فلمن جون ڪيسٽون عدالت ۾ پهچي چڪيون آهن. اسيمبلي ۾ جڏهن ميمبرن عدليا ۽ ججن تي تنقيد پئي ڪئي ته آفتاب شعبان ميراڻي ڊپٽي اسپيڪر جعفر اقبال کي چيو هو ته آئين موجب عدليا ۽ ججن بابت اسيمبلي ۾ بحث نٿو ڪري سگهجي ته جعفر اقبال کيس جواب ڏنو هو ته آرٽيڪل 209 موجب عدالت به آئيني ترميم معطل نٿي ڪري سگهي. انهن سڀني ڳالهين کان وزيراعظم کي ثبوتن سان گڏ آگاهه ڪيو ويو آهي ۽ کيس مشورو ڏنو ويو آهي ته حڪومت وٽ معافي وٺڻ کانسواءِ ڪو ٻيو رستو ناهي ۽ تاثر اهو ملي رهيو آهي ته وزيراعظم عدالت کان معافي وٺڻ لاءِ سنجيدگيءَ سان غور پيو ڪري.
حڪومتي حلقن ۾ اڄڪلهه اسپيڪر الاهي بخش سومرو تي ڏاڍي چڙ آهي ۽ 3 ڏينهن کان اسيمبلي جي ملازمن، صحافين ۽ سرڪاري ميمبرن جي حلقن ۾ اهو چوٻول آهي ته الاهي بخش کي اسپيڪر شپ تان هٽايو پيو وڃي ڇو جو هن اسيمبلي ۾ ڪيل تقريرن جو سمورو رڪارڊ چيف جسٽس کي حڪومت کي ٻڌائڻ کان سواءِ ڏئي ڇڏيو آهي. جيتوڻيڪ عدليا ۽ ججن خلاف ڪيل تقريرن بعد ڊپٽي اسپيڪر جعفر اقبال سڄي ڪارراوئي حذف ڪري ڇڏي هئي پر چيو وڃي ٿو ته اسپيڪر الاهي بخش ان حذف ٿيل ڪارروائي جا ٽيپ به عدالت کي ڏئي ڇڏيا آهن. اهڙي صورتحال بعد نواز شريف ۽ سندس ڪابينا سومرو تي چڙيل آهي پر سومرو پنهنجي پوزيشن بچائڻ لاءِ چيف جسٽس سان ذاتي طور رابطا ڪري بظاهر اهو ڏيکارڻ گهري ٿو ته هو ڏاڍي ”ڀڄ ڊڪ“ پيو ڪري. پر حڪومتي حلقن جو چوڻ آهي ته سومري جي مشڪوڪ ۽ مبهم رول بعد نواز شريف هن جي ڀيٽ ۾ اڄڪلهه غوث علي شاهه تي وڌيڪ اعتماد ۽ اعتبار ڪري رهيو آهي ۽ هن جو رستو صاف ٿي رهيو آهي.
وزيراعظم جهڙي طرح 30 آڪٽوبر تي اوچتو اسيمبلي ۾ عدليا جو موقف ”عوامي مفاد“ ۾ چئي مڃڻ جو اعلان ڪافي دير ٿيڻ بعد ڪيو هو هاڻي هو معافي وٺڻ وارو گس اختيار ڪرڻ ۾ دير نٿو ڪرڻ گهري. جيڪا صورتحال آهي ان مان ته لڳي ٿو ته 17 نومبر تي عدالت ۾ وزيراعظم اينڊ ڪمپني پاران سندن وڪيل معافي ناما داخل ڪندا.
ڪالهه کان ٽي وي تي جوابي قسم جا ڪارٽون ڏيکارڻ وارو سلسلو شروع ٿي ويو آهي ۽ پهرين نومبر کان اخبارن ۾ شايع ٿيل ڪارٽون جيڪي خود حڪومت جي خلاف هئا ۽ انهن ۾ نواز شريف جي مذاق اڏائي وئي هئي، سي ڏيکاريا پيا وڃن. هڪ ڪارٽون ۾ هو گڏهه تي ويٺو آهي ٻئي ۾ هيوي مينڊيٽ جي تختي تي ويٺل ڏيکاريو ويو آهي. ٻئي پاسي تختو مٿي ٿيل هو ۽ هر شيءِ هوا ۾ هئي. هڪ ڪارٽون ۾ ڳري مينڊيٽ واري ڦوڪڻي جي هوا نڪرندي ڏيکاريو ويو. اهڙا ڪارٽون پهريون دفعو پي ٽي وي 12 آڪٽوبر تي شام جو ڏيکاريا جن مان ماڻهو اهو مقصد اخذ ڪري رهيا آهن ته حڪومت اهو ڏيکارڻ چاهي ٿي ته اها پي ٽي وي تان به پنهنجي خلاف به ڪارٽون هلائي ٿي. عدليا خلاف ڏيکاريل ڪارٽونن کي Justify ڪرڻ لاءِ اهو سڀ ڪجهه ڪيو پيو وڃي پر ڇا عدالت اڳ ۾ هليل ڪارٽونن جو ان سبب ڪري نوٽيس نه وٺندي؟ ان سوال جو جواب ته عدالت وٽ آهي پر هن وقت تائين جي روين حڪومت کي پاڻ کي ڪارٽون ضرور بنائي ڇڏيو آهي. (13 نومبر 1997ع)
(13 نومبر 1997ع)

بحران ۽ “لاهور بمقابله لاڙڪاڻا” وارو قديم قاعدو

بحران ۽ “لاهور بمقابله لاڙڪاڻا” وارو قديم قاعدو

اڄ سومر ڏينهن وري سپريم ڪورٽ ۾ ميدان سجندو، ڏسون ته ڪير ٿو ميدان ماري. هيستائين واري صورتحال مان ته لڳي پيو ته حڪومت جو پلڙو ڳرو آهي. حڪومتي حلقن ۾ چوٻول آهي ته صدر استعيفيٰ ڏئي ڇڏيندو ۽ چيف جسٽس کي هٽايو ويندو. هينئر سڀ رستا ملڪ جي 50 سالن کان وٺي وڏي ۾ وڏي قوت رهندڙ فوج وٽ پورا ٿين ٿا، هرڪو فوج ڏانهن پيو ڏسي.فوج اڃا تائين غير جانبدار رهڻ واري پنهنجي فيصلي تي قائم آهي. ڇنڇر جي رات 8 وڳي جڏهن چيف جسٽس سجاد علي شاهه، آرمي چيف کي مدد لاءِ آئين جي آرٽيڪل 190 هيٺ خط لکيو هو. ان تي ٻئي ڏينهن آچر جي شام 5 وڳي تائين 21 ڪلاڪ گذرڻ جي باوجود به عمل نه ٿيو هو. چيف جسٽس جي خط تي عمل نه ٿيڻ کي به ڇا توهين عدالت سڏيو ويندو؟ اهو سوال ڪالهه گادي واري شهر جي مختلف حلقن ۾ گردش ۾ رهيو.
بينظير ڀٽو پاران ڳالهايل لاهور ۽ لاڙڪاڻي وارن وزيراعظمن لاءِ ڌار ڌار قانون ۽ معيار واري جملي جا حقيقي اثر تيزي سان ڦهلجي رهيا آهن ۽ ننڍن صوبن جي عوام ۾ اها حقيقت گهر ڪندي پئي وڃي. جيڪڏهن اها سوچ وڌيڪ ڦهلجندي رهي ته ڇا ان جا ملڪي وحدت تي منفي اثر نه پوندا ۽ جيڪڏهن ايئن ٿيو ته ڇا ان عمل مان ملڪ جي سگهارن ادارن کي آجو سمجهيو ويندو؟ حقيقت کڻي ڇا به هجي، پر جيڪڏهن صدر ۽ چيف جسٽس کي حڪومت ايس ايڇ اوز جي زور تي هٽائي ڇڏيو ته سڀاڻي هرڪو ايئن چوندو ته مٿين سطح تي به هيٺين سطح وارا رواجي طريقا جاري آهن ۽ عوام کي ذهنن ۾ ويهاريل قديم قاعدي آڌار ماڻهو اهو چوندا ته ”هڪ سنڌي ۽ هڪ سرائڪي کي قربان ڪيو ويو.“ جيڪڏهن فوج غير جانبدار رهڻ تي قائم رهي ۽ ان دوران وزيراعظم صدر ۽ چيف جسٽس کي هٽائي ڇڏيو ته پوءِ ڇا اها غيرجانبداري ليکبي؟ هي سوال عوامي فورمز تي هر هنڌ اٿاريو پيو وڃي ۽ هڪ ٻن ڏينهن ۾ جيڪڏهن ايئن ٿيو ته ماڻهن وٽ اهو چوڻ لاءِ مضبوط سبب پيدا ٿي پوندا ته مٿين سطح تي جاري بحران عرف جهيڙي ۾ به ساڳئي ئي قديم قاعدي واري هٿ جي صفائي ڏيکاري وئي آهي.
وزيراعظم نواز شريف جنهن کي هيوي مينڊيٽ حاصل آهي تنهن ڪرپشن جي الزامن ۾ بنا ڪيس هلائڻ جي نيوي جي سربراهه ايڊمرل منصورالحق کي نوڪري مان برطرف ڪري ڇڏيو هو تنهن جيڪڏهن هاڻي صدر ۽ چيف جسٽس سجاد علي شاهه کي به مکڻ مان وار وانگر ڪڍي ڇڏيو ته پوءِ سڀاڻي ڪنهن جو وارو هوندو؟ فقط اندازا لڳائي سگهجن ٿا. اڄڪلهه حڪومت مخالف ڌرين ۽ ڪجهه غير جانبدار حلقن ۾ اها احساس محرومي واري سوچ پاڙ ڪندي پئي وڃي ته هڪ سنڌي وزيراعظم کي صرف ان ڏوهه ۾ ڪڍيو ويو ته هن سپريم ڪورٽ جي حڪم تي عمل ڪرڻ ۾ دير ڇو ڪئي پر پنجابي وزيراعظم کي ان ڪري اڃا تائين ڇوٽ مليل آهي جو طاقت جو سگهارو سرچشمو به شايد ساڳيائپ جي ڪري هن لاءِ ٻيا ۽ ٻين وزيراعظمن لاءِ ٻيا اصول رکي ٿو.
اسان جي فوج منظم آهي ۽ هي اهڙو ادارو آهي جنهن ۾ چيف آف آرمي اسٽاف جو ئي حڪم هلندو آهي ۽ ڪو اختلاف راءِ پيدا ٿيڻ جو سوال ئي پيدا نٿو ٿئي. اسان جي فوج جي ماضي واري ڪارڪردگي کي ڏسندي لڳي ٿو ته جهڙي طرح اها اڳ ۾ به منظم رهي آهي ۽ هر سازش کي ناڪام ڪيو اٿائين اهڙي طرح هاڻي به اها پنهنجي ساڳين اصولن تي ڪاربند رهندي. پر بحران جي هن مرحلي تائين فوج جي اڻ ڌريائي واري ماٺ مان گادي واري شهر جا مختلف حلقا مختلف معنائون وٺي رهيا آهن. هاڻي جڏهن چيف جسٽس جي چوڻ جي باوجود به سندس حفاظت جو انتطام نه سنڀاليو ويو آهي ته گادي واري شهر ۾ اها ڳالهه گردش ۾ آهي ته سگهارن ادارن وٽ به صورتحال بابت ٻه رايا ٿي پيا آهن. گادي واري شهر ۾ اهو به افواهه آهي ته صدر، وزيراعظم واري جواب کان پوءِ آرمي چيف کي خط لکيو آهي پر سگهارا ادارا جيئن ته اڃا تائين ڪو به قدم نه کڻي سگهيا آهن تنهن ڪري اهو سمجهيو پيو وڃي ته اهي شايد اڃا صورتحال کي پري کان ڏسڻ چاهين ٿا.
چيف جسٽس سجاد علي شاهه جيڪو ڪالهه آچر ڏينهن حڪم جاري ڪيو آهي تنهن ۾ چيو آهي ته جڏهن کان هن وزيراعظم خلاف توهين ۽ حڪومت خلاف ڪرپشن جا ڪيس ٻڌڻ شروع ڪيا آهن ته هڪ منظم ڪوشش هيٺ سندس خلاف غيرآئيني ۽ غيرقانوني ڪارروائي ڪندي چيف جسٽس واري حيثيت کي چئلينج ڪيو ويو آهي. هونئن به جيڪڏهن اسين عدليا ۽ حڪومت وچ ۾ شروع ٿيل جهيڙي جي ڏيڍ مهيني واري تاريخ تي نظر ڦيرائينداسين ته اها ڳالهه سامهون ايندي ته اصل جهيڙو ججن جي مقرري تان شروع ٿيو. ان بعد وفاداري مٽائڻ واري 14 هين آئيني ترميم معطل ڪرڻ بعد ان ۾ تيزي آئي. حڪومت جو موقف آهي ته آئين موجب ڪا به عدالت آئيني ترميم کي معطل نه ٿي ڪري سگهي پر آئين ۾ اهو به لکيل آهي ته آئين ۾ اهڙي ترميم نه ڪئي ويندي جيڪا آئين جي بنيادي ڍانچي وارن نقطن سان تضاد ۾ هجي ۽ اهو ئي بنياد آهي جنهن تي سپريم ڪورٽ 14هين ترميم معطل ڪئي. ان بعد توهين عدالت ڪيس ۽ وزيراعظم خلاف پلاٽ ۽ قرض ري شيڊول ڪرائڻ وارن ڪيسن جي سماعت شروع ٿي ۽ عدالتي جهان ۾ اختلاف پيدا ڪرائڻ لاءِ حڪومت محنت ڪئي. ان ڏس ۾ جيڪي طريقا استعمال ڪيا ويا تن جا ڦاٽ ته دستور موجب ايندڙ حڪمران ئي ڦاڙيندا. جيئن 1990ع واري اليڪشن ۾ نواز شريف ۽ غلام مصطفيٰ جتوئي کان وٺي قاضي حسين احمد ۽ اسماعيل راهو تائين ڪيترن ئي سياستدانن تي آءِ ايس آءِ کان پئسا وٺي اليڪشن وڙهڻ وارن الزامن جو ڦاٽ اڄ ستن سالن بعد ڦاٽو آهي، تيئن ٿي سگهي ٿو ته مستقبل ۾ ڪڏهن عدالتي جهان جي هن دور جي ڪار گذارين تي پيل اسرارن جا پردا دير يا سوير ڪڏهن کڄي وڃن. پر اڄڪلهه مختلف حلقن ۾ چمڪ جي اثر ٿيڻ واريون ڳالهيون ڪيون پيون وڃن. نالا وٺي چيو پيو وڃي ته فلاڻو صاحب چيف اليڪشن ڪمشنر ٿيندو، جيڪڏهن معاملا ان نوعيت جا آهن يا ان کان به ڪا ٻي نوعيت اختيار ڪري چڪا آهن ته مستقبل نيٺ آءِ ايس آءِ ڪيس وانگر حقيقتن تان ڪک پن هٽائي ڇڏيندو.
اڄ ڪلهه وزيراعظم جو توهين عدالت ڪيس ۾ جيڪو وڪيل آهي ايس ايم طفر اهو ۽ ٻيا جيڪڏهن اها ڳالهه ڪن ٿا ته چيف جسٽس ڌر بڻجي چڪو آهي، اهو پاڻ به سماعت نه ڪري ۽ هو بينچ به نه جوڙي ته پوءِ ذوالفقار ڀٽو ڪيس (سپريم ڪورٽ پي ايل ڊي 1978ع صفحي 125) ۾ به ڀٽو جي وڪيل ان وقت جي چيف جسٽس تي ساڳيو اعتراض ڪيو هو ته نه هو پاڻ ويهي ۽ نه ئي بينچ ۾ جج هو مقرر ڪري. پر ان ڪيس ۾ ذوالفقار ڀٽو جي وڪيل واري اها درخواست رد ڪئي وئي هئي. جڏهن سپريم ڪورٽ اڳ ۾ ايئن ڪيو هو ته ان خلاف ڪنهن اعتراض نه ڪيو ۽ ان کي تسليم ڪيو ويو هو ته هاڻي ايئن ڇو نه ٿو ڪرڻ ڏنو وڃي؟ اهو به تاريخ جو عجيب واقعو آهي ته 1978ع ۾ سنڌ سان تعلق رکندڙ سابق وزيراعظم خلاف پنجاب سان تعلق رکندڙ چيف جسٽس جي ڳالهه مڃي وئي، پر اڄ جڏهن سنڌ سان تعلق رکندڙ چيف جسٽس پنجاب سان تعلق رکندڙ وزيراعظم خلاف ساڳي نوعيت جي ڳالهه ٿو ڪري ته ان کي نٿو مڃيو وڃي. صدر به سندس ڳالهه کي آئيني سمجهي ٿو پر ٻنهي جي ڳالهه نه ٿي مڃي وڃي. جيڪڏهن اهڙي صورتحال ٿيندي ته پوءِ اهي ڳالهيون به ٿينديون ته قانون به مختلف صوبن لاءِ ڪوٽا سسٽم آڌار عمل ۾ اچي ٿو.
اڄ جڏهن جسٽس سعيد الزمان صديقي به سپريم ڪورٽ جي ڪورٽ نمبر هڪ ۾ 15 ججن جي سربراهي ڪندي چيف جسٽس خلاف ڪيس جي سماعت ڪرڻ لاءِ تيار آهي ته چيف جسٽس سجاد شاهه به وزيراعظم خلاف توهين عدالت جي ڪيس جي سماعت ساڳئي ڪمري ۾ ڪرڻ لاءِ عدالت ۾ ايندو. عدالت جي حفاظت لاءِ مقرر ڪيل پوليس حڪومت جي آهي جيڪا يقينن جسٽس سعيد الزمان کي ويهارڻ جا انتظام ڪندي پر ان کان اڳ هٿين پوڻ جو به انديشو آهي. اهڙن خطرن جي پيش نظر ۽ ساک متاثر ٿيڻ سبب اهم حلقن ۾ اها ڳالهه چئي پئي وڃي ته فوج اڄ صبح کان اڳ ڪو نه ڪو رستو ڳولي وٺندي.
غير جانبدار حلقن ۾ موجود بحران جو حل اهو پيش ڪيو ٿو وڃي ته جيڪڏهن سڀني لاءِ هڪ قانون آهي، انصاف ۽ قانون جي بالادستي قائم ڪرڻي آهي ته پوءِ سسٽم هلائڻ لاءِ اسيمبلي برقرار رهي. نواز حڪومت به قائم رهي. نواز شريف به وڃي صدر لغاري به وڃي، چيف جسٽس سجاد علي شاهه به وڃي ته جسٽس ارشاد، جسٽس سعيد الزمان، جسٽس فضل الاهي، جسٽس خليل الرحمان، جسٽس ناصر اسلم به وڃن ته معاملو خوش اصلوبي سان سلجهي به ويندو ۽ عوام جو اعتماد به بحال ٿيندو، پر جيڪڏهن ڪنهن به هڪ ڌر کي فتح حاصل ٿي ته ان جا ڊگهي مدت ۾ رستا ٻيهر ڪنهن نئين بحران ڏانهن ئي ويندا.
(پهرين ڊسمبر 1997ع)

جسٽس سجاد علي شاهه جو ڪيس وڙهندڙ ڪردار

جسٽس سجاد علي شاهه جو ڪيس وڙهندڙ ڪردار

جسٽس سعيد الزمان صديقي تي مشتمل 10 رڪني سپريم ڪورٽ جي بينچ جيڪا سعيد الزمان صديقي جوڙي هئي تنهن ڪالهه جمع ڏينهن به چيف جسٽس سجاد علي شاهه جي خلاف ڪيس جي سماعت جاري رکي. خدا ڪارڻ بلي شاهه جي نگري واري نواب احمد رضا قصوري سجاد علي شاهه جي چيف جسٽس واري حيثيت بچائڻ لاءِ ڪالهه دليل ڏنا. هن جا دليل ته جاندار هئا پر Presentation ڪا گهڻي سٺي ڪا نه هئي. پر سندس جذبو قابل تعريف آهي. اها به تاريخ جي عجيب گهڙي آهي ته احمد رضا قصوري جيڪو 73ع ۾ ايم اين اي هو ۽ آئين ٺاهيندڙ اسيمبلي جو ميمبر هو ۽ نواب محمد رضا قصوري جو پٽ آهي. نواب محمد رضا قصوري جي قتل جي ڪيس ۾ سابق وزيراعظم ذوالفقار علي ڀٽو کي ڦاهي ملي هئي ۽ کيس ڦاهي ڏيارڻ لاءِ احمد رضا قصوري پيش پيش هو. جيتوڻيڪ ان قتل کي ”عدالتي قتل“ سڏيو ويو هو پر اڄ ساڳيو احمد رضا قصوري چيف جسٽس جي عهدي تان سجاد علي شاهه کي هٽائڻ جي مخالفت ڪندي سندس دفاع ڪري رهيو آهي. سنڌ جي هڪ نامياري شخص کي ڦاهي ڏيارڻ لاءِ به قصوري وڪالت ڪئي هئي ۽ اڄ سنڌ جي هڪ ٻئي نامياري شخص سجاد علي شاهه کي بچائڻ لاءِ به وڪالت پيو ڪري. نواب احمد رضا قصوري 50 جي لڳ ڀڳ عمر واري حصي ۾ هجڻ جي باوجود به ايترو ئي جذباتي آهي جيترو شايد جواني ۾ هو. 27 نومبر تي جڏهن توهين عدالت ڪيس جي ڪارروائي دوران ليگي ايم اين ايز ۽ پارليامينٽيرين وزيراعظم کي توهين کان بچائڻ لاءِ وڪالت دوران وڌيڪ توهين آميز طريقو اختيار ڪيو هو ۽ جڏهن ظفر علي شاهه، چوڌري اشرف ۽ ڪرنل (ر) مشتاق، موچي دروازي تي ٿيندڙ جلسي جيان تقريرون پئي ڪيون ته ان وقت دل جو مريض هوندي به سجاد شاهه ڪاوڙ ۾ اچڻ بدران مسڪرائيندي بنا اک ڇنڀڻ جي ڏسي رهيو هو ته عدالت ۾ موجود 2 درجن کان وڌيڪ وڪيلن مان هڪ به ليگين کي نه للڪاريو هو پر سفيد وارن واري قدآور نواب قصوري ظفر شاهه کي ٻانهن مان پڪڙي هٽائڻ جي ڪوشش ڪئي هئي. اها ٻي ڳالهه آهي ته انعام الله نيازي ۽ ڪرنل مشتاق هن کي هڪلون ڏئي هيسائي ڇڏيو هو. انعام الله نيازي اهو مسلم ليگ جو ايم اين اي آهي جيڪو صرف تاڙي بازي ۽ هڪلن جو هوشيار آهي، جڏهن پارلياماني پارٽي ۾ هڪ دفعي چوڌري شير علي چيو هو ته سجاد شاهه کي بغاوت جي الزام ۾ گرفتار ڪري مٿس ڪيس هلايو وڃي ته ان تي هن زوردار ڊيسڪ وڄائي ۽ تاڙيون وڄائيندي حمايت ڪئي هئي. جڏهن ٻئي ڏينهن اسيمبلي ۾ نواز شريف ”عوامي مفاد“ ۾ 5 جج مقرر ڪرڻ جو اعلان ڪيو هو ته به سڀني کان وڌيڪ زوردار تاڙيون ۽ ڊيسڪ هن وڄايا هئا ۽ 3 ڏينهن بعد جڏهن 5 ججن کي سجاد علي شاهه حلف کڻايو هو ته ان مهل سجاد شاهه، جسٽس منير ۽ جسٽس عارف کي مبارڪ ڏيڻ وارو به نيازي ئي هو. ڪرنل (ر) مشتاق جيڪو پاڻ کي ڪرنل لکندو آهي اصل ۾ هن کي ڪرنل جي عهدي کان Revert ڪري نظم و ضبط جي خلاف ورزي ۾ کيس جبري برطرف ڪيو ويو. اهي ٻئي نواز شريف کي توهين کان بچائڻ جي ڪوشش ۾ توهين ڪندا رهيا هئا. ان ڏينهن حفيظ پيرزادو به عدالت ۾ هو جيڪو ڪاوڙ ۾ ايترو ته ڳاڙهو ٿي ويو هو جو سندس ڳلن تي ڳاڙهاڻ تري آئي هئي. هن ڪڇيو ته ڪجهه به نه هو، پر جڏهن مون سندس تبصرو معلوم ڪرڻ لاءِ پڇيو ته هن سڄي ڪاوڙ مون کي دڙڪا ڏيندي ڪڍي هئي ۽ چيو هو ته ليگين پاران عدالت ۾ اختيار ڪيل رويو ۽ سلوڪ واقعو ناهي پر سانحو آهي. حفيظ اڄ به ولي خان واري توهين عدالت ڪيس ۾ ججن جي لکيل لفظ ”سهڻا منڊا“ جيان ئي سهڻو آهي جنهن کان اڪثر جج پروفيشن ۾ جونيئر هئڻ ڪري لهرائيندا آهن.
ڪالهه جڏهن جسٽس سعيد الزمان صديقي واري 10 رڪني بينچ سجاد شاهه خلاف ڪيس ٻڌي رهي هئي ته حفيظ پيرزادو غور سان ڪيس ٻڌي رهيو هو ۽ نوٽس به وٺي رهيو هو ان تي جسٽس ارشاد حسن خان نيٺ مسڪرائيندي پڇيس ته سائين توهان ڪنهن جي طرفان پيش ٿي رهيا آهيو ته 6 فٽ قدآور سهڻو ڪراڙو پيرزادو اٿيو ۽ چيو ته مان سجاد علي شاهه جي وڪالت ڪرڻ آيو آهيان. اڳ ۾ جنهن نموني جج صاحبان قصوري سان گهري انداز ۾ ڳالهائي رهيا هئا بعد ۾ ان سان به پيار سان ڳالهائڻ شروع ڪيو. اهو منظر به ڏسڻ وٽان هو جڏهن سڀ جج پيرزادي کان پڇي رهيا هئا ته اوهان ڪڏهن دليل ڏيندا ته هن کين چيو ته مان اڳ ۾ درخواست گذارن کي ٻڌندس ۽ سومر تي اهو ٻڌائيندس ته مان ڪڏهن ٿو دليل ڏيان. حفيظ کي سڀني چيو ته ٺيڪ آهي اوهان جڏهن چاهيو دليل ڏجو. نيٺ بعد ۾ اربع جو ڏينهن مقرر ٿيو. جڏهن حفيظ چيو ته هو اڳ ۾ درخواست گذارن کي ٻڌندو ته عدالت کيس ٻڌايو ته هنن دليل مڪمل ڪري ڇڏيا آهن ته پيرزادي چيو ته مان ٻڌڻ چاهيان ٿو. ان تي جسٽس ارشاد حسن کيس چيو ته هنن جي دليلن ۾ ڪا نئين ڳالهه ناهي بس ساڳيون شيون آهن جيڪي هنن پٽيشن ۾ لکيون آهن اوهان پٽيشن پڙهي ڇڏيو. حفيظ چيو ته مون کي ڪا پٽيشن نه ملي آهي. ججن کيس چيو ته اوهان کي عدالت هر رڪارڊ فراهم ڪندي جيڪو نه ملي ته ٻڌائجو. حفيظ چيو ته مهرباني مون سان سپريم ڪورٽ جو اسٽاف سهڪار ڪندو آهي. هاڻي جڏهن ايندڙ اربع کان حفيظ پيرزادو دليل ڏيندو ته ڪيس جو رخ ئي تبديل ٿي سگهي ٿو ڇو ته هو آئين لکندڙن مان هڪ آهي نه صرف هو پر سجاد شاهه جي خدا ڪارڻ وڪالت ڪندڙ احمد رضا به آئين ٺاهيندڙن مان آهي. هاڻي ڏسون ته هي ٻئي آئين ٺاهيندڙ حفيظ ۽ قصوري آئين جي وضاحت ڇا ٿا ڪن ۽ انهن جي ٺاهيل آئين جي جج ڪهڙي ٿا وضاحت ڪن. ججن جو صرف هڪ نقطو آهي. هو چون ٿا ته اسين آئين موجب نه پر ججز ڪيس جي روشني ۾ ڪارروائي ٻڌنداسين جنهن موجب سينيئر ترين جج ئي چيف جسٽس ٿي سگهي ٿو.
10 کان 50 لک رپيا ڪيس وڙهڻ جي في وٺندڙ حفيظ پيرزادو به سجاد شاهه جو ڪيس خدا ڪارڻ مفت ۾ وڙهي پيو ڇو ته هن جو چوڻ آهي ته هو ”رول آف لا“ ۽ آئين جي بالادستي خاطر ايئن پيو ڪري ۽ اها به حقيقت آهي ته سجاد علي شاهه جهڙي ماڻهو وٽ شايد سڄي زندگي جي ڪمائي ۽ والدين کان ورثي ۾ مليل ملڪيت جي ماليت به ايتري نه آهي جو هو حفيظ جهڙن وڪيلن جي في ادا ڪري سگهي. حفيظ جي هن ڪيس ۾ مدد ڪندڙ وڪيلن ۾ اڪرم شيخ ۽ غلام حسين عباسي به شامل آهن. اڪرم شيخ جيڪو سپريم ڪورٽ بار جو سابق صدر هو ۽ سينيئر وڪيل آهي تنهن عدليا ۽ حڪومت واري ڇڪتاڻ دوران نواز شريف جي ويجهو هئڻ ۽ گشتي سفير جي باوجود به عدليا جي حمايت ڪرڻ سبب نه صرف گشتي سفير جو عهدو وڃايو هو پر نواز حڪومت جي خوشنودي کان به محروم ٿي ويو هو ۽ ان سان گڏوگڏ ليگي ڪارڪنن جي نفرت ۽ گارين جو محبوب موضوع ۽ ٽارگيٽ به بڻيو هو. جڏهن ته غلام حسين عباسي اهو ماڻهو آهي جنهن 1977ع ۾ ذوالفقار علي ڀٽو کي جڏهن سپريم ڪورٽ ڦاهي جي سزا ڏني ته هن احتجاجي طور قسم کنيو هو ته هو ڪڏهن به سپريم ڪورٽ ۾ ڪو به ڪيس نه وڙهندو پر اهو به پنهنجو 20 سالن کان ان قسم تي قائم رهڻ بعد هينئر قسم ٽوڙي سجاد علي شاهه جي بچاءُ لاءِ حفيظ پيرزادو جي مدد ڪرڻ لاءِ معاون وڪيل طور پيش ٿيندو.
حفيظ پيرزادو سومر ڏينهن لکت ۾ جواب سجاد شاهه ڪيس ۾ عدالت اندر پيش ڪندو ۽ اربع کان دليل ڏيندو. جهڙي طرح ڪالهه حفيظ جي اعلان بعد عدالت جي انداز ۾ نرمي آئي هئي. تنهن بنياد تي اهو انومان به ڪڍيو پيو وڃي ته هاڻي هن ڪيس جي ڪارروائي ڊگهي به ٿي سگهي ٿي ۽ هي ڪيس نئون ٽرن به وٺي سگهي ٿو ۽ اهو به ممڪن آهي ته 23 ڊسمبر تائين جيڪڏهن هن ڪيس جي ڪارروائي مڪمل نه ٿي سگهي ته پوءِ فيصلو جنوري 98ع تائين هليو ويندو ۽ ايتري ڊيگهه به ممڪن آهي جو فيبروري جي وچ ڌاري جڏهن سجاد شاهه رٽائر ڪندو ان وقت کان ٿورو اڳ فيصلو ٿئي؟
سپريم ڪورٽ بار ڪائونسل، پاڪستان بار ڪائونسل ۽ چئني صوبن جي بار ڪائونسلن جا نمائندا به ممڪن آهي ته هن ڪيس ۾ دليل ڏين. سپريم ڪورٽ بار جي اهم ميٽنگ اڄ ٿيندي. جيڪا هن ڪيس ۾ سجاد شاهه جي حمايت ڪرڻ ۽ نه ڪرڻ بابت فيصلو ڪندي ۽ وڪيلن جو پينل به جوڙ يندي جيڪو هن ڪيس ۾ وڪالت ڪندو. عابد حسين منٽو جيڪو سپريم ڪورٽ بار جو صدر آهي اهو 28 نومبر تي ڪافي سرگرم هو ۽ کلي عام سجاد علي شاهه جي حمايت ڪندي کيس ئي چيف جسٽس قرار ڏنو هو پر ان ڏينهن شام جو اوچتو وزيراعظم هائوس ۾ نواز شريف سان ملاقات لاءِ پهتو هو. هن کي گهرايو ويو هو ۽ اها ڳالهه تسليم ڪرائي وئي هئي ته فل ڪورٽ اجلاس ٿيندو ۽ ان ۾ چيف جسٽس کي هٽائڻ جو فيصلو ضرور ٿيندو. سندس پراسرار نموني ملاقات بابت سندس مخالفن جو اهو چوڻ هو ته هن به وهندڙ گنگا مان هٿ ڌوتا آهن پر سندس ويجهن حلقن جو چوڻ آهي ته هو بااصول ماڻهو آهي. پراڻو ڪامريڊ ۽ سرخو آهي. اهو اهڙو سمجهوتو ڪنهن به لالچ ۾ اچي نه ٿو ڪري سگهي. ڏسون ته اڄ ڇنڇر تي سپريم ڪورٽ بار ڇا ٿي فيصلو ڪري. ٻيو اهو به ٻڌڻ ۾ آيو آهي ته پوري ملڪ جا وڪيل سجاد علي شاهه کي هٽائڻ خلاف علامتي طور عدالتي ڪاررواين جو بائيڪاٽ ڪرڻ لاءِ غور ڪري رهيا آهن. سنڌ جي قومپرستن سميت ڪا به ڌر سجاد شاهه جي حق ۾ ڪجهه نه ڪري سگهي آهي پر ڏسون ته وڪيل ڪيترو ٿا پريشر Develop (پيدا) ڪن.
(6 ڊسمبر 1997ع)

انٽرويو: سهيل سانگي ۽ اعجاز مهر

انٽرويو: سهيل سانگي ۽ اعجاز مهر



اصولن خاطر اوچي ڪرسيءَ کي لت هڻي آيو آهيان: اڳوڻو صدر فاروق لغاري

سوال: وفاقي وزير مشاهد حسين توهان کان چار سوال پڇيا آهن توهان انهن بابت ڇا چوندا؟
جواب: مان جڏهن صدر هوس تڏهن ساڳيو مشاهد حسين ساراهه ڪندي ڪو نه ٿڪبو هو. پهريون سوال مهراڻ بئنڪ اسڪينڊل جي باري ۾ آهي، ان بابت گهڻو ڪجهه لکجي ۽ چئجي چڪو آهي. ساڳئي معاملي کي کڻڻ جا ڪهڙا محرڪات آهن ڪجهه چئي نٿو سگهجي. ان معاملي جي انڪوائري رپورٽ به ڇپجي چڪي آهي. لاهور جي ڪجهه اخبارن لکيو آهي ته اها رپورٽ اڃا شايع نه ٿي آهي. حالانڪه اها رپورٽ پبلڪ ڊاڪومينٽ طور شايع ٿي هئي. ان کان پوءِ ٻيهر موجوده حڪومت اها رپورٽ شايع ڪئي. جڏهن سڀ ڪجهه سرعام اچي چڪو آهي ته گهڙي گهڙي اهو معاملو ڇو پيو کنيو وڃي. ٻيو اهو ته نواز شريف جڏهن اپوزيشن ۾ هو ته انهي اشو کي گهڻو استعمال ڪيو. سموري پريس کي اسان جي علائقي ۾ وٺي ويا ۽ اتي منهنجي ڀيڻ ۽ والده جي زمين پريس کي ڏيکاري ويئي. جتي زمين هئي اتان کان 7 ڪلوميٽر پري هڪ بنجر علائقو ڏيکاريو ويو ته هي آهي اها زمين جيڪا وڪرو ڪئي ويئي آهي. هن کان اڳ پاڪستان جي پريس کي اسان جي علائقي ۾ نيو ويو هو جتي کين اها اصل زمين ۽ سمورو رڪارڊ ڏيکاريو ويو هو، پر نواز شريف وارن غلط زمين ڏيکاري ۽ ڪوڙ ڳالهايو. مان هنن جي ساک پت تي ڪو نه ٿو ڳالهايان ته هنن ڪوڙ ڇو ڳالهايو. ڏسڻ جي ڳالهه اها آهي ته هڪ اهڙو ڪوڙ جيڪو جٽادار ناهي اهو توهان بار بار، رڳو پريس جي زور تي، ڪجهه پريس وارن کي خريد ڪري ڳالهايو ٿا. اها ڳالهه هنن کان ڪير به نٿو پڇي. اهو به ڪير ڪو نه ٿو پڇي ته، اها زمين لغاري کان خريد ڪئي وئي آهي يا وڪرو ڪئي ويئي آهي؟ حقيقت اها آهي ته فاروق لغاري پنهنجي ابن ڏاڏن جي زمين وڪي، ان ۾ ڪو به اخلاقي ڏوهه ناهي. ڇاڪاڻ جو زمين مارڪيٽ اگهه کان گهٽ ڪو نه وڪي وئي جيڪو به سودو ٿيو اهو رڪارڊ تي آهي. رقم جي ادائيگي به ڪراس چيڪ جي ذريعي ٿي پر پوءِ به اها ڳالهه ڇو پئي اهميت حاصل ڪري؟
سوال: مهراڻ گيٽ ۾ ڪير ڪير ملوث آهي، يونس حبيب ڪير آهي ۽ ان مان فائدو وٺندڙ ڪير آهن؟
جواب: اهي ئي آهن جيڪي اڄ به اقتدار جي ايوانن ۾ ويٺا آهن ان ۾ ميان صاحب ۽ سندس ساٿي شامل آهن. فائدا وٺندڙ به اهي ئي آهن پر قصوروار اسين آهيون رڳو ان لاءِ جو اسان جو سودو هڪ اهڙي ماڻهو جي ذريعي ٿيو يا هڪ اهڙي ماڻهو سان ٿيو جيڪو بدنام ٿي چڪو هو. اهو صحيح آهي ته جيڪڏهن اسان کي خبر هجي ها ته اهو ماڻهو ڪيترو بدنام آهي ته اسين پنهنجي زمين جو سودو هن سان نه ڪريون ها، اهو اسان کي بعد ۾ پتو پيو جڏهن بينظير مون کي چيو ته هن ماڻهو جي خلاف هي ڪيس ۽ هي ميٽريل آهي حالانڪه محترمه پاڻ هن جي گهڻو ويجهو هئي. هن (بينظير) پڇيو ته ”هي سڀ ڪجهه پريس ۾ آيو آهي توهان جي ان بابت ڇا راءِ آهي؟“ مون چيو ته توهان فوراً ايڪشن وٺو. هن چيو ”پر توهان کان هن زمين ورتي آهي. ڏسو ..“ مون وراڻيو ته پوءِ ڇا ٿي پيو! اسان هن کان جيڪا به رقم ورتي آهي اها ڪراس چيڪ جي ذريعي ورتي آهي. اسان جي خلاف حالانڪه اها به کوٽ کوٽان ڪري چيو ويو ته هي معاملو بي نامي آهي. اهي ماڻهو ڪٿي آهن جن زمين خريد ڪئي اسان جو ڇا وڃي ته اها زمين ڪنهن جي نالي تي ڪنهن جي لاءِ، يا ڪنهن جي ذريعي خريد ڪئي پئي وئي، ڳالهه اها آهي ته جيتري به ٽرانزيڪشن تي رقم ڏني وئي، اسان ورتي اهو سڀ رڪارڊ تي آهي. وڏي ڳالهه ته اهو سڀ ڪجهه تڏهن ٿيو جڏهن آءٌ اپوزيشن ۾ هوس. آخري قسط ان وقت ملي جڏهن مون کي صدر جو عهدو سنڀالئي ڪجهه ڏينهن گذري چڪا هئا. ان سڄي معاملي کي نواز شريف گروپ مون تي مڙهڻ جي ڪوشش ڪئي. سوال نواز شريف وارن کي تفصيل ۽ دستاويز ڪنهن ڏنا؟ جواب نواز شريف ڏنا يا آصف زرداري ڏنا. مون کي ڪا خبر ناهي. مان هروڀرو ڪنهن تي الزام نٿو هڻان جنهن ڳالهه جي مون کي خبر نه هجي، ڪنهن ڏنا ڪنهن ورتا اهو سڀ ڪجهه غير ضروري آهي. اسان جيڪي ڪجهه ڪيو ان جو رڪارڊ موجود آهي ۽ اهو پبلڪ رڪارڊ آهي ان ۾ لڪائڻ جي ڪا به ڳالهه نه هئي. ان ڪري مان ان ڳالهه کي اهميت ڪو نه ٿو ڏيان. البته مان اهو ڄاڻان ٿو ته مشاهد حسين پمفليٽ تيار ڪيو هو. هن سفارتخانن کي خط لکيا جن ۾ مون تي اهي الزام هنيا ويا هئا. انهن ڪاغذن جون فوٽو ڪاپيون لڳايون ويون ۽ هڪ پورو قصو ٺاهيو ويو. اها ڳالهه ياد رکڻ کپي ته اهي ڳالهيون جيڪي رد ٿي چڪيون آهن يا وري غلط ثابت ٿي چڪيون آهن اهي ٻيهر اٿاريون پيون وڃن. ان لاءِ ته جيئن نئين سر تڪرار شروع ٿئي. اصل ۾ اهي همراهه گهٻرائجي ويا آهن ته هي ماڻهو هڪ وڏي اصول جي بنياد تي اوچي ڪرسي کي لت هڻي آيو آهي جنهن کي عوام طرفان سٺي موٽ ملي رهي آهي ۽ هي انهي عوام جي موٽ کان گهٻرايل آهن. اهو به سوال ڪيو ويو آهي ته مون بلوچستان ۾ هاءِ ڪورٽ جي ذريعي زمين حاصل ڪئي آهي. اسان ڪو حڪومت جي زمين حاصل ڪئي آهي؟ صديون پراڻي اسان جي ابن ڏاڏن جي زمين هئي جيڪا مون قانوني طور، عدالت جي ذريعي حاصل ڪئي. ايئن ڪري ڇا ڪو مون گناهه ڪيو؟ اها زمين ڪا انگريزن جي ڏنل جاگير نه هئي. ان کان اڳ جي هئي جنهن کي انگريزن به تسليم ڪيو هو. ڪنهن اخبار واري لکيو ته ججن جي مدي ۾ واڌ جي عيوض لغاري جي حق ۾ اهو فيصلو ٿيو آهي مان ته ججن کي سڃاڻان به ڪو نه ٿو. مون اها توسيع وزيراعظم بينظير ڀٽو جي مشوري تي ڪئي. ان معاملي ۾ صدر جو ڪو ڪردار نه هوندو آهي. مون بينظير کي نه چيو هو ته جج جي مدي ۾ واڌ آڻيو. بهرحال اسان قانوني طور اها زمين ورتي هئي ۽ ان عدالتي فيصلي جي خلاف ڪنهن اپيل به نه ڪئي ورنه اڄ ڪلهه غريب کان غريب ماڻهو به فيصلي کان متاثر ٿئي ٿو ته اپيل ڪري ٿو. اهو به اسان جو قصور آهي. هنن کي منهنجي سڄي صدارت واري مدت ۾ يا ان کان اڳ واري رڪارڊ ۾ رڳو اهي ئي ٻه شيون مليون آهن جيڪي پڻ ڊس پروف ٿيل آهن. اهي ڳالهيون بار بار کنيو وڃن ٿيون ان لاءِ ته مون کي تڪراري بڻائين مان انهي تڪرار ۾ ڪو نه ٿو پوان. مان هڪ دفعو جواب ڏيندس ۽ پوءِ بس، مان بار بار جواب ڪو نه ڏيندس. ٽين ڳالهه مشاهد حسين اها چئي آهي ته مون جسٽس سجاد علي شاهه جي خلاف ڪا سازش ڪئي آهي. اهو سڄو قصو ڪيئن آهي ان لاءِ منهنجا انٽرويو تفصيل سان ڇپجي چڪا آهن. پر مختصراً توهان کي ٻڌايان ٿو ته اول جسٽس سجاد علي شاهه اهڙو ماڻهو ناهي جنهن کي ڪو ماڻهو اپروچ ڪري سگهي يا جنهن تي ڪو اثر (انفلوئنس) ڪري سگهي. هن جو ڪردار هر ڪنهن تي عيان آهي هو هڪ ڪرپٽ نه ٿيندڙ جج آهي. هن ڪڏهن به ڪنهن جي سائيڊ نه ورتي آهي هن نه بينظير جي ۽ نه ئي نواز شريف جي سائيڊ کنئي. هو جنهن کي حق سمجهي ٿو اهو ڪري ٿو. مون کي جيڪو ٿورو گهڻو تجربو ٿيو، بينظير ۽ نواز شريف ٻنهي جي زماني ۾ سو اهو ته هو هميشه آئين ۽ قانون جي بالاداستي جي ڳالهه ڪندو هو. ان کان ڪا شيءِ نه اڳتي نه پوئتي... هن کي ڪڏهن به ڪنهن فيور يا فائدن لاءِ چيو ويو ته هن ڪڏهن به فيور نه ڪيو. محترما چوندي هئي ته هن کي هٽايو. مان چوندو هوس ته هن جي خلاف ڪا شيءِ هجي ته هٽايان؟ هتي ئي جتي توهان ويٺا آهيو ڇهه ست ماڻهو هئا جن کي مون نه پر محترمه سڏايو هو، رڳو ٻه ماڻهو مون گهرايا هئا سي به سندس چوڻ تي. ان ملاقات ۾ محترمه چيو ته هي (جسٽس سجاد علي شاهه) راشي آهي. مون چيو توهان جڏهن هن کي چيف جسٽس بڻايو ته هن جي تعريف ڪئي. هن کي چيف جسٽس بڻائڻ جي ايڊوائيس توهان موڪلي ۽ چيو ته توهان ئي هن کي چيف جسٽس بنايو پيا. مون توهان جي ايڊوائيس تي صحيح ڪئي، هي تڏهن تمام سٺو هو، هاڻ ڪيئن خراب ٿي ويو آهي. چيائين ته هن رشوت ورتي آهي. پڇيم ڪهڙي رشوت ورتي آهي؟ بينظير وراڻيو ته هن پنهنجي ڌيءَ جي شادي تي مون کان هڪ قالين تحفي طور ورتو آهي. مون وراڻيو جيترو وڏو قالين توهان ڏنو آهي اوڏو وڏو قالين مون به ڏنو آهي. توهان ساڍا 9 هزار رپين جو 3x5 فوٽ قالين ڏنو آهي اوڏو ئي قالين مون به ڏنو هو ڇاڪاڻ جو مون پنهنجي ملٽري سيڪريٽري کي چيو هو ته هو وزيراعظم جي ملٽري سيڪريٽري کان پڇي ته ڪيڏو ۽ ڪهڙو قالين ڏنو پيو وڃي اسين به اوڏوئي قالين ڏيون. ايئن نه ٿئي جو منهنجو قالين سندس (وزيراعظم جي) قالين کان وڏو هجي. مون کي ان قالين جي قيمت جي به خبر آهي. توهان مون کي چئو ٿا ته مان جسٽس سجاد علي شاهه تي مس ڪنڊڪٽ جو الزام هڻان ته توهان بطور پاڪستان جي وزيراعظم کيس ڌيءَ جي شادي تي تحفو ڏنو. هن ماڻهو جي ايمانداري جو هن کان وڌيڪ ڪو ثبوت ٿي سگهي ٿو ته توهان سموري ڇنڊ ڇاڻ ڪري ورتي پر ڪو به الزام يا ثبوت نه مليو، ته سجاد علي شاهه اهڙي قسم جو ماڻهو آهي. مان هن سان ملي ڪهڙي سازش ڪري ٿو سگهان؟ ڇو ڪريان ها؟ نواز شريف منهنجو ڪجهه به نه بگاڙيو. نواز شريف منهنجي عزت ڪندو هو، مان هن جي عزت ڪندو هوس. هن مون کي بار بار چيو ته ”اسان کي توهان جهڙو صدر نه ملندو. اسان کي توهان جي ضرورت آهي. اسين توهان کي ٻيو ٽرم ڏيڻ چاهيون ٿا ۽ ڪجهه کاتا ۽ ڪم هٿ ۾ کڻو.“ مون وراڻيو آءٌ آئيني صدر آهيان اهي ايگزيڪيوٽو جا ڪم آهن. مان آئيڊيا ڏيندو رهندس، پر اهو سڀ ڪجهه پردي جي پويان رهندي ڪندس. سامهون ڪو نه ايندس. ڇاڪاڻ جو ايگزيڪيوٽو جا ٻه مرڪز پاڪستان ۾ نه هجڻ گهرجن. هڪ ئي هجڻ گهرجي ۽ اهو وزيراعظم جو هجڻ گهرجي. اهو ملڪ توڙي توهان ٻنهي لاءِ سٺو نه ٿيندو جو مان انتظامي ڪم شروع ڪريان. مان جيڪڏهن توهان جي رهنمائي ڪندس ته پريس کي پتو پوڻ نه ڏيندس. ٽي وي تي نه ايندو. اڃا هي بحران شروع نه ٿيو هو ته مون کيس چيو هو ته عدليه سان جهيڙو نه ڪرڻ گهرجي. ان سان حڪومت کي نقصان آهي ۽ ملڪ کي به. هن مون کي چيو هو ته ها، توهان صحيح ٿا چئو. جڏهن دهشتگردي روڪ قانون اچڻ لڳو ته مون چيو هو ته عدليه اندر ايگزيڪيوٽو سسٽم صحيح ناهي. هي هڪ متوازي نظام ٺهي ويندو. هونئن به دهشتگردي ڪو اهڙو مسئلو ناهي جنهن کي رڳو سخت قانون ٺاهي توهان حل ڪري ڇڏيو. ان لاءِ توهان ماڻهن ۾ برداشت ۽ رواداري پيدا ڪريو. مختلف فرقن جي وچ ۾ جيڪا ڇڪتاڻ آهي ان کي ختم ڪريو. دهشتگردن تي سختي ڪريو. امام خامنهءِ مون کي چيو هو ته ”دهشتگرد پوءِ اهو شيعو هجي يا سني ان کي فولادي هٿن سان منهن ڏيو. جن مدرسن مان دهشتگردي اچي ٿي تن تي نظر رکو.“ سمورا مدرسا اهڙا ناهن چار يا پنج اهڙا آهن. توهان انٽيليجنس جا ماڻهو دهشتگرد گروپن اندر موڪلي انهن کي اندر کان ٽوڙيو. ٻيو اهو ته انٽيليجنس سٽم کي ٺيڪ ڪريو. اسان جو انٽيليجنس سسٽم ڪمزور ۽ خراب ٿي ويو آهي خاص ڪري اسپيشل برانچ ۽ آءِ بي بلڪل ختم آهن. مون کين ٻڌايو ته ٿاڻيدار کي خبر هوندي آهي ته سندس حد ۾ دهشتگرد يا ڏوهاري ڪير آهي ۽ اهو ڪٿي آهي. اها ٻي ڳالهه آهي ته ان جي خلاف پئسي يا اثر رسوخ جي ڪري ڪارروائي نٿي ٿئي ته اينٽيليجنس کي به خبر هجڻ گهرجي ته دهشتگرد ڪير آهي. جڏهن چيف جسٽس سان وزيراعظم جي ڳالهه ٿي ته هن به کيس اهو ئي چيو. حالانڪه منهنجو چيف جسٽس سان ڪو رابطو يا ميٽنگ به نه ٿي هئي. عام طور تي چيف جسٽس يا ججن سان رابطو يا ملاقات ٿيندي ئي ناهي. رڳو سال ۾ هڪ دفعو جڏهن سندن مان ۾ ساليانو ڊنر ڏنو ويندو آهي يا محترمه جي زماني ڇهه ست ملاقاتون ٿيون. ٽي چار سندس چوڻ تي ۽ ٻه ٽي چيف جسٽس جي چوڻ تي ته آئين تي ڪم نه پيو ٿئي توهان اسان جي مدد ڪريو. اها ئي صورتحال ميان صاحب جي زماني ۾ به رهي. چار پنج دفعا ميان صاحب جي چوڻ تي، هڪ ٻه دفعو چيف جسٽس جي چوڻ تي ملاقاتون ٿيون. اسان جو عدليه جي ماڻهن سان ڪو رابطو نه هوندو آهي، نه چيف جسٽس آف پاڪستان جي خاندان سان دوستي آهي نه هن جي ٻارن سان. مان ڪهڙي سبب سان سازش ڪريان ها؟ ڪيئن ڪريان ها؟ ٽن چئن مهينن ۾ هو رٽائر ڪري رهيو هو، منهنجو هن سان اهڙو ڪو تعلق نٿي ٿي سگهيو. ليڪن آئين جو معاملو آهي ۽ هو مون کي چوي ٿو ته توهان پاڪستان جا صدر آهيو، توهان کي آئين جي پاسداري ڪرڻي آهي پوءِ جيڪڏهن مان اهڙي پاسداري نه ڪندس ته مان پنهنجي عهدي ۽ جيڪو مون قسم کنيو هو ان کان انحراف ڪندس. مون بار بار نواز شريف کي چتاءُ ڏنو ته ائين نه ڪر. ان جو نتيجو هي نڪرندو. هن لائين تي هلندين ته توکي ۽ ادارن کي نقصان آهي. توهان جيڪڏهن کٽيو تڏهن به اها توهان جي سوڀ نه هوندي، بلڪه هار ئي هوندي. مان هميشه کيس چوندو رهيس. ايئن بلڪل جيئن وڏو ڀاءُ ننڍي کي چوندو آهي. هو عمر ۾ مون کان ننڍو آهي، مان کيس چوندو هوس ته مون کي ڀاءُ سمجهه ۽ تنهنجي دل کي اها ڳالهه نٿي وڻي ته جيڪو اقتدار ۾ هوندو آهي جيئن تون وڏي مينڊيٽ سان آيو آهين، ان کي اها ڳالهه واقعي نه وڻندي آهي. تون ان ڳالهه کي سمجهه ان ۾ تنهنجي به ڀلائي آهي ۽ پاڪستان جي به ڀلائي آهي. عدليه سان ٽڪر نه وٺ، پر هو بدستور ايئن ڪندو رهيو. جڏهن 16 آڪٽوبر تي هو گورنر شاهد حامد سان گڏ مون وٽ آيو ته مون کي چيائين ته مان جسٽس سجاد شاهه کي ڊي نوٽيفاءِ ڪريان. هن کان اڳ هن هڪ ٻيو ڪم ڪيو جنهن جو مون کي ڏاڍو ڏک آهي. سيپٽمبر يا آڪٽوبر جي شروع جي ڳالهه آهي سپريم ڪورٽ جي ججن جو تعداد 17 مان 12 ڪرڻ لاءِ مون کي سمري موڪلي وئي. سمري ۾ لکيل هو ته چيف جسٽس سان مشورو ڪيو ويو آهي. جڏهن وزيراعظم سمري ۾ چوي ٿو ته صلاح مشورو ڪيو ويو آهي ته صدر ڇا سمجهي ته هو ڪوڙ ٿو ڳالهائي. مشورو ڪيو هوندائين. مان پاڻ حيران هئس ته 17 مان 12 جج ڇو ڪيا ويا آهن. هو چوي ٿو ته ممڪن آهي مشورو ڪيو هجيس. جيڪڏهن سپريم ڪورٽ پاڻ مڃي ٿي ته ٺيڪ آهي، ٻئي ڏينهن پتو پيو ته اهو ڪوڙ هو. مون پڇيو مانس ته وزيراعظم صاحب اهو ڇا آهي؟ وراڻيائين ته مون کي وزير قانون چيو آهي. چيم ته وزير قانون کان پڇو ته هو ڇا ٿو ڪري. مون کي چيو مانس ته توهان کي جج گهٽائڻ وارو فيصلو واپس وٺڻو پوندو. جيڪڏهن چيف جسٽس نه چيو آهي ته توهان ايئن ڪيئن ڪيو آهي. ايئن نه ڪندا ته پوءِ ڪيس ٿيندا. نيٺ انهي ضد ۾ اچي هنن جج گهٽائڻ وارو فيصلو واپس ورتو. وري 22 آڪٽوبر تي وزيراعظم آيو ۽ چيائين ته جسٽس شاهه کي ڊي نوٽيفاءِ ڪريان. مون چيو ته توهان جتي ويٺا آهيو اتي محترمه اچي ويهندي هئي ۽ چوندي هئي ته مان جسٽس شاهه کي ڊي نوٽيفاءِ ڪريان. شاهد حامد ويٺو آهي جيڪو ان جو شاهد آهي جڏهن جواز نه هو ته مان ڪيئن ڊي نوٽيفاءِ ڪريان ها ۽ هاڻ به مون کي ڪو جواز نطر نٿو اچي. چيائين توهان نٿا ڪريو ته اسين پاڻ تي اهو الزام ٿا کڻون. ماڻهو توهان کي برو نه چوندا. اسين ايڊوائيس موڪليون ٿا، توهان ان تي صحيح ڪريو.
ٻڌايم ته ساڳيو محترمه به چوندي هئي ته حڪومت ايڊوائيس ٿي موڪلي. پوءِ چيائين ته جسٽس شاهه جو معاملو سپريم جڊيشل ڪائونسل کي موڪليو پر جڏهن جواز ناهي ته مان ڪيئن ٿو موڪلي سگهان. مون کي چيو ويو ته بينظير جي ڏينهن ۾ سمورا جج هن سان گڏ هئا، هاڻ ناهن. وڌ ۾ وڌ هڪ مختيار جوڻيجو گڏ اٿس يا ڪو هڪ ٻيو. انهن تي اسين ورڪ ڪريون پيا. مون چيو توهان کي ججن تي ورڪ ڪرڻ جي ڪهڙي اچي پئي آهي، اها غير آئيني ڳالهه آهي ته چيائين ته اڃا اسان شروع نه ڪيو آهي بعد ۾ چيائين ته اسان ڪيو آهي. مون چيو ته توهان ڪورٽ کي ورهائي ڇڏيو آهي. ڪورٽ کي Subvert ڪيو آهي. ان سان ادارن، ملڪ ۽ آئين کي وڏو نقصان پهچندو. اهو قدم آئين جي خلاف آهي. مون چيو ته توهان ان ڳالهه ۽ ان لائين کي وساري ڇڏيو. چيم ته توهان هٿ وٺي بحران پيدا ڪيو آهي. توهان جي لاءِ صاف رستو هو. توهان ملڪ جي غريبن لاءِ ڪجهه ڪري پيا سگهو. ماڻهن جي روزگار، مهانگائي ۽ پريشانين جا مسئلا آهن، ٽيڪس نٿا ملن، ان تي توهان ڌيان ڏيو. توهان پاڻ کي ڪهڙي لائين ۾ آندو آهي جو بحران ۾ ڦاسي ويا آهيو. چيم ته ڪا راهه ڳوليو. وراڻيائين ته ڪا راهه ناهي. چيم ته راهه آهي، پنج جج ڏيو، مسئلو حل ٿي ويندو. ڇاڪاڻ جو اهو آئين جو مطالبو آهي. 20 مارچ 96ع جي فيصلي بعد سپريم ڪورٽ جي چيف جسٽس وٽ ٻيو ڪو رستو به ناهي. 8 آڪٽوبر تي برطانيا جي راڻي اسان کي مانجهاندو ڏنو. چيف جسٽس مون کي پاسيرو وٺي ويو. هو ناراض پئي لڳو. چيائين ته جج ڏيڻ لاءِ مهيني جي آئيني مدت هوندي آهي. حڪومت هڪ مهينو ان کان به وڌيڪ ورتو آهي. آئين جي مسلسل ڀڃڪڙي ڪري رهي آهي. هاڻ آءٌ آرٽيڪل 190 جي تحت توهان کي آرڊر ڏيندس، ته پنجن ججن کي نوٽيفاءِ ڪريو ان تي مون چيو ”شاهه صاحب! خدا جي واسطي نه ڪريو، ان سان عدم استحڪام پيدا ٿيندو. اسان جي معيشت ان جي متحمل ناهي. توهان سڀاڻي عمري تي وڃو پيا. توهان عمري تان موٽي اچو. مان توهان کي هينئر ئي ڊنر جي اڳواٽ دعوت ٿو ڏيان. ان دوران مان وزيراعظم سان ڳالهائيندس ته توهان مهرباني ڪري آئين جي ضرورتن کي پورو ڪريو ۽ جج ڏيو.“ هن لنچ جي فورن بعد، مون وزيراعظم کي فون ڪيو ۽ ٻڌايم ته شاهه صاحب اڄ مون سان هي ڳالهه ٻولهه ڪئي آهي. هو ناراض پئي لڳو. توهان وٽ ٻيو ڪو چارو ناهي سواءِ ان جي ته پنج جج ڏيو. هو عمري تان جيئن موٽي ته توهان هن سان ملو ۽ جيڪا آئين جي گهرج آهي ان کي پورو ڪريو. وراڻيائين ته اسان ڪجهه ڪريون ٿا. پوءِ ڇا ٿيو عدليه ۾ ڏڦير وڌو ويو. ججن تي ورڪ ڪيو ويو، ججن طرفان خط لکيا ويا. جڏهن چيف جسٽس عدليه اندر پيدا ٿيل ڏڦيڙ کي ڪنٽرول ڪرڻ لاءِ پهتو ته هڪ خط انهن لکيو. سپريم ڪورٽ جي ڇهن ججن هڪ ٻيو خط لکيو. پوءِ مون کي وزيراعظم چيو ته توهان چيف جسٽس جي خلاف سپريم جڊيشل ڪائونسل ۾ ريفرنس موڪليو. ٻڌايم ته هن جي خلاف به موڪليان ۽ ڇهن ٻين ججن خط لکيو آهي انهن جي خلاف به ريفرنس موڪليان. توهان جي چوڻ تي سپريم ڪورٽ جي ستن ججن جي خلاف ريفرنس موڪليان. دنيا ڇا چوندي؟ توهان پنج جج ڏيئي ڇڏيو. چيائين ته هو اسان جو دهشتگردي روڪ قانون اسٽرائيڪ ڊائون ڪري ڇڏيندا. چيو مانس ته دهشتگردي روڪ قانون اگر آئين جي خلاف آهي ته ان تي عدالتي نظرثاني ٿي سگهي ٿي. سپريم ڪورٽ جو فرض آهي ته اها ”جڊيشل ريويو“ ڪري. جيڪڏهن عدالت نظرثاني لاءِ چوي ٿي ته توهان ان کي فيصلي مطابق ٺاهي وٺو. اهو ڪو توهان جي انا جو مسئلو نه هجڻ گهرجي. مون چيو مانس ته اصل ڳالهه اها ڪو نه ٿي لڳي، اصل ڳالهه اها آهي ته توهان کي فڪر آهي ته هو توهان کي نااهل قرار ڏيندو. شاهد حامد چيو Exactly sir وزيراعظم به چيو ها اها ئي ڳالهه آهي. مون چيو اصل ڳالهه ڪريو ته توهان کي هن مان خطرو آهي، چيم توهان کي ڇو خطرو آهي؟ هو ذاتي طور توهان کي سٺو سمجهي ٿو جڏهن به هن مون سان توهان بابت ڳالهه ڪئي ته توهان کي سٺو ۽ خوش اخلاق چوندو رهيو. هو (چيف جسٽس) چوي ٿو ته ”مون کي ڪجهه نه گهرجي. آئين جي بالادستي گهران ٿو.“ وري چيم ته توهان هن کي جج ڏيو. چوڻ لڳو ته هن جي اڪثريت ٿي ويندي. چيم اڪثريت ٿي ويندي ته ڇا ٿي پوندو؟ توهان سمجهو ٿا ته پوءِ هو توهان کي نااهل ڪندو؟ چيم، شاهد حامد وڪيل آهي. هو ٻڌائي سگهي ٿو ته ٻن ججن جي بئنچ يا ٽي جج نااهل نٿا ڪري سگهن، وراڻيائين ته ”ها“، چيم ته جيڪڏهن توهان ورڪ ڪري سڀني کي پنهنجي پاسي ڪري ڇڏيو تڏهن به اهو اڪيلو چيمبر ۾ ويهي جيڪو مٽيريل آهي ان تي توهان کي نااهل نه ٿو ڪري سگهي؟ وراڻيائين ”ها“، واضح ڪيم ته توهان هن سوچ جي انداز کي ڇڏيو، ضد تي نه اچو، توهان آئين جي گهرجن کي پورو ڪريو، پڇيم ته توهان جي خلاف ڪو اهڙو ٺوس مٽيريل آهي جو توهان گهٻرايو پيا؟ چيائين ته نه! اهو ته ناهي، چيو مانس ته پوءِ ڇو ٿا گهٻرايو. اها ئي ڳالهه بينظير ڪندي هئي ته انڊيا ۾ سپريم ڪورٽ Activist آهي. ساڳي ڳالهه توهان به ڪريو پيا. اسان هنن کي ڪيترائي ڀيرا سمجهايو. مان 22 آڪٽوبر کان پوءِ حڪومت جو مطلب سمجهي سگهيس جيڪو اهو آهي ته هنن عدليه کي ماتحت ڪرڻ پئي گهريو. ڇاڪاڻ جو هي سمجهن ٿا ته اسان جي عافيت انهيءَ ۾ آهي ته عدليه کي اسين پنهنجو ڪري وٺون، تڏهن به هنن کي پيار ۽ محبت جو ليڪچر ۽ سياسي سبق ڏنم. چيم ته انسان تحفظ ڳولي ٿو ۽ ان کان تحفظ ڳولي ٿو جتان غير محفوظ سمجهي ٿو. ڪهڙي خبر ته سڀاڻي ڪير جيئرو هوندو؟ جڏهن اسين پنهنجي زندگي جي باري ۾ ايترو بي خبر آهيون ته تحفظ الله تي ئي ڇڏڻ گهرجي. جڏهن مٽيريل ناهي، توهان نيڪ نيت آهيو. جيڪڏهن خدانخواسته ڪو ڪيس اچي ٿو ته توهان ڪيس وڙهو. سپريم ڪورٽ ڪيس جو فيصلو مٽيريل جي بنياد تي ڪندي، جي مٽيريل ناهي ته گهٻرايو ڇو ٿا؟ مون سموريون ڳالهيون هنن کي وقت تي ۽ وقت کان اڳ چيون، پر جيڪي واقعا ٿيا، جيئن سپريم ڪورٽ تي حملو آهي ان جو تصور به نٿو ڪري سگهان. باقي سڀ شيون ٻڌائيندو رهيس ته ڪهڙي ڪم جو ڪهڙو نتيجو نڪرندو. سڄو معاملو ايئن هو. باقي ان کي اهو رنگ ڏيڻ ته چيف جسٽس ۽ منهنجي ڪا گڏيل سازش هئي. ان کان وڌيڪ لغو ۽ ڪوڙي ڳالهه اهي ماڻهو ڪري سگهن ٿا جن خود بي ايمانيون ڪيون آهن سڄي عمر ۽ جن جي سياست اهڙي رهي آهي جن ماڻهن ڪڏهن سازش نه ڪئي، سياست کلي ڪئي آهي انهن لاءِ ڪيئن ٿا چون. مون ۽ جسٽس شاهه ڪڏهن سياست تي بحث نه ڪيو. جڏهن پهرين ڊسمبر تي بار ڪائونسل جي وچ ۾ اچڻ تي سمورا جج گڏ ويٺا ته هنن سجاد علي شاهه کي چيف جسٽس مڃيو. جنهن بعد ڪاز لسٽ ٺاهي وئي ۽ ايگريمينٽ ٿيو ۽ پوءِ نواز شريف اهو معاهدو ٽوڙيو. هن انهن ججن کي چيو ته منهنجي خلاف ڪيس يا ٽن مهينن تائين ملتوي ڪريو يا سماعت 15 جج ڪن. باقي توهان هي جيڪو فارمولا ٺاهيو آهي سو قابل قبول ناهي ۽ ايئن اهو ايگريمينٽ ٽٽي ويو. مون کي فڪر لڳل هو ته ڪٿي جسٽس شاهه تيرهين ترميم معطل نه ڪري. 2 ڊسمبر تي صبح جو آرمي چيف کي فون ڪيم ۽ پنهنجي فڪر کان آگاهه ڪيم ته توهان پهرين به منهنجي چوڻ تي نه پر وزيراعظم جي چوڻ تي هن معاملي ۾ سٺو ڪردار ادا ڪيو آهي. هن جي ۽ منهنجي چوڻ تي ٻه دفعا چيف جسٽس ميان صاحب جي ڪيس ۾ معاملو موخر ڪيو هو، پر هن ڀيري ميان صاحب هن مهلت واري ٽائيم ۾ سپريم ڪورٽ کي وڌيڪ ورهائڻ جي ڪوشس ڪئي ۽ مختلف بئنچن وٽان فيصلو وٺڻ جي ڪوشش ڪئي. آرمي چيف کي چيم ته جيڪڏهن ايئن ٿي ويو ته مان استعيفا ڏيندس. هن کان اڳ 27 نومبر جي رات جو دير سان چار بجي تائين ويٺا هئاسين مون تڏهن به استعيفا ٿي ڏني پر توهان روڪيو هو ۽ چيف جسٽس کي به چيو هو ته معاملي کي ٿورو ڊيگهه ڏيو. متان صلح ٿي وڃي وزيراعظم سان، کيس 2 ڊسمبر تي وري چيم ته هاڻ مون کان هڪ منٽ به رهڻ نه ٿيندو. تڏهن به آرمي چيف مون کي روڪيو. مون تي هڪ سيڪنڊ لاءِ به دٻاءُ نه وڌو نه ڪو اشارو ڏنو.
سوال: جڏهن توهان بينظير جي حڪومت ٽوڙي ان وقت ايترو آئيني بحران نه هو ۽ بقول اوهان جي ته تازو بحران تمام وڏو بحران هو، سپريم ڪورٽ تي حڪومت حملو به ڪرايو. چيف جسٽس جو موقف بقول اوهان جي درست به هو جڏهن اوهان کي اسيمبلي ٽوڙڻ جو اختيار به مليو ته اوهان اسيمبلي ڇو نه ٽوڙي؟ ڇا ان ڪري ته بينظير سنڌ جي هئي ۽ سندس حڪومت نواز شريف کان ڪمزور به هئي يا ان جا ٻيا سبب آهن؟
جواب: نه، مون جڏهن بينظير حڪومت کي ٽوڙيو هو تڏهن مون جيڪي سبب ڄاڻايا اهي توهان کي معلوم آهن. سپريم ڪورٽ به انهن جي توثيق ڪئي آهي. هڪ سبب جنهن جو مون بعد ۾ ڪڏهن ذڪر نه ڪيو آهي. جيڪو منهنجي لاءِ سڀ کان اهم سبب هو، ان جو ذڪر اسيمبلي ٽوڙڻ مهل، رڳو پاڪستان جي مفاد کي آڏو رکي نه ڪيو هئم، سو هو ته اسان جي معيشت ڊيفالٽ جي ڪنڌي تي هئي. جيڪڏهن مان هڪ هفتو ٻيو دير ڪريان ها ته 31 ڊسمبر تي ڊيفالٽ اڻ ٽر هو. اسين کڻي ڪجهه به ڪريون ها ان کي روڪي نه ٿي سگهياسين. نگران دور ۾ منهنجي ڪوششن سان اهو ڊيفالٽ ڏاڍي ڏکيائي سان روڪيوسين. وڏي تيزي سان اسان جي پرڏيهي ذخيرن ۾ ڪمي اچي رهي هئي، ٻيون به گڙ ٻڙ هيون جنهن جو ذڪر مان اڄ به ڪو نه ٿو ڪريان. جيڪڏهن مان چوان ها ته ملڪ ڊيفالٽ جي ڪنڌي تي آهي ته خود اها ڳالهه به ڊيفالٽ کي تيز ڪري ها، ڇاڪاڻ جو جڏهن مارڪيٽ ۾ اها ڳالهه هجي ته ڊيفالٽ ٿيڻ وارو آهي ته جيڪي ملڪ اندر خانگي کاتن ۾ ڊالر آهن سي به ماڻهو ڪڍائي وڃن ها. ماڻهن وٽ 9 ارب ڊالرن جا پاڪستان ۾ پرڏيهي ناڻي وارا اڪائونٽ هئا اهي هڪ ڏينهن ۾ اڏامي وڃن ها. اهو ئي بنيادي ڪارڻ هو جنهن جي ڪري مون بينظير کي هٽايو. اها صورتحال نوازشريف جي مهل نه هئي.
(16 ڊسمبر 1997ع)

چيف جسٽس جو ڪيس ۽ ملڪ ۾ سپريم ڪورٽ نه هجڻ وارو سوال

چيف جسٽس جو ڪيس ۽ ملڪ ۾ سپريم ڪورٽ نه هجڻ وارو سوال

چيف جسٽس سجاد علي شاهه کي ڪم کان روڪڻ بعد پاڪستان ۾ سپريم ڪورٽ ئي ختم ٿي وئي آهي. آئين موجب سپريم ڪورٽ ضروري آهي ۽ پاڪستان بنا سپريم ڪورٽ هلي رهيو آهي. اهڙو ڪيس ڀارتي بار ڪائونسل جي وڪيلن گڏيل قومن جي انساني حقن، قانون ۽ انصاف جي ادارن ۾ کڻي وڃڻ جو فيصلو ڪيو آهي. اها ڳالهه چيف جسٽس جو دفاع ڪندڙ وڪيلن جي پينل ۾ شامل سينيئر ايڊووڪيٽ غلام حسين عباسي، صحافين کي سپريم ڪورٽ ۾ ٻڌائي، حفيظ پيرزادو به موجود هو. هو ساڳي ڳالهه جو ذڪر اڳ ۾ عدالت اندر به ڪري چڪو آهي ۽ بعد ۾ ٻڌايو ته اهڙي ڳالهه هن کي عباسي ٻڌائي آهي. عباسي جيڪو ذوالفقار ڀٽو شهيد جو پراڻو دوست ۽ چيف جسٽس سجاد علي شاهه جو به استاد رهيو آهي تنهن کي وڪالت ڪندي 42 سال ٿيا آهن هن 1977ع ۾ سپريم ڪورٽ پاران ڀٽو کي ڦاهي واري سزا خلاف احتجاج طور 13 سال وڪالت نه ڪئي. جڏهن ذوالفقار ڀٽو کي ڦاهي ڏيندڙ سپريم ڪورٽ وارا جج رٽائر ڪري ويا ته ان بعد هو سپريم ڪورٽ ۾ پيش ٿيندو رهيو آهي. هونئن ته اها ڳالهه سڀني کان اڳ هنن ئي ڪالمن ۾ ڪاوش شايع ڪري چڪي آهي پر اها بعد ۾ هن ججن جي پڇڻ تي عدالت کي به ٻڌائي هئي. صحافين عباسي کان پڇيو ته اوهان کي اهو ڪنهن ٻڌايو ته ڀارتي بار ڪائونسل وارا جنيوا ۾ اهو ڪيس کڻي وڃن ٿا ته پاڪستان بنا سپريم ڪورٽ جي هلي رهيو آهي ته هن ٻڌايو ته ڊان اخبار جي ڪالم نگار اردشير ڪائوسجي هن کي ٻڌائي آهي ۽ ڀارتي بار ڪائونسل وارن سان ڪائوسجي جي ڳالهه ٻولهه به ٿي آهي.
حفيظ ۽ عباسي چيو ته پاڪستان جا دشمن ڪيترائي آهن، هو ان مسئلي کي عالمي اشو بڻائي رهيا آهن، پاڪستان کي ان جو نوٽيس وٺڻ گهرجي ۽ خود عدليا کي اهڙا اپاءَ وٺڻ گهرجن جيئن دشمنن کي پروپيگنڊه جو موقعو نه ملي. جيڪڏهن هو جنيوا ڪيس کڻي ويا ته ان سان ملڪ جي بدنامي ٿيندي. هنن چيو ته مسئلي جو حل ان ۾ آهي ته ڪوئٽا پاران چيف جسٽس سجاد شاهه کي ڪم کان روڪڻ وارو جاري ٿيل عبوري حڪم هڪدم رد ڪيو وڃي ۽ ڪيس جي سماعت ۾ جيڪو فيصلو اچي اها بعد جي ڳالهه آهي. ان تي هڪ صحافي پيرزادي کي چيو ته جيڪڏهن عالمي عدالت پاڪستان کي نوٽيس ڏنو ته اسان وارو اٽارني جنرل نمائندگي لاءِ ويندو ۽ هو اتي وڃي کين ٻڌائيندو ته اسان جي ملڪ ۾ هڪ نه پر 2 سپريم ڪورٽون آهن ۽ ان ڪري 2 چيف جسٽس به آهن ان تي حفيظ چيو ته مان ڪجهه نٿو چئي سگهان:
اهو واقعي تمام وڏو مسئلو آهي. جيڪڏهن ڀارتي بار ڪائونسل وارن عالمي عدالت ۾ اهو معاملو اٿاريو ته پاڪستان ۽ حڪومت جي حد کان وڌيڪ بدنامي ٿيندي. ساڳي وقت ماضي جي حڪومتن جي ڪارڪردگي ۽ اسٽائيل کي سامهون رکي ان امڪان کي به رد نٿو ڪري سگهجي ته سڀاڻي حڪومت ان بدامني کان جند ڇڏائڻ لاءِ اهو الزام هڻڻ ۾ به دير نه ڪري ته سجاد علي شاهه ڀارتي بار ڪائونسل وارن سان گڏجي اهو معاملو پاڻ اٿاريو آهي. ڀلي جيڪڏهن کڻي حڪومت سڀاڻي چيف جسٽس سجاد شاهه تي اهو الزام هڻي به ڇڏي ته ڇا اهو جسٽي فائيڊ (حقي واجبي) هوندو؟ ڇا ان سان ملڪ کي هرو ڀرو مليل بدنامي جو داغ ڌوپجي ويندو؟ بهرحال اهو معاملو اهڙو آهي جيڪو مستقبل قريب ۾ ملڪ لاءِ تمام وڏو مسئلو به پيدا ڪري سگهي ٿو.
سپريم ڪورٽ ۾ هيستائين چيف جسٽس جو دفاع ڪندڙ وڪيلن جي پينل جو سربراهه عبدالحفيظ پيرزادو ساڍا پنج ڏينهن دليل ڏئي چڪو آهي ۽ اڃا 2 ڏينهن هو وڌيڪ وٺندو. جنهن بعد غلام حسين عباسي، احمد رضا قصوري ۽ نعيم بخاري دليل ڏيندا. ڪالهه نعيم بخاري موجود نه هو ڪيس جي ڪارروائي به ٿڌي هئي. حفيظ جي ابتدائي ٻن ڏينهن دوران جيتري عدالت ۾ پيهه هئي اها به ڪالهه نه هئي. اڪثر ڪرسيون خالي پيل هيون. وڪيلن کان صحافي وڌيڪ هئا ۽ صحافي به ايترا ڪو نه هئا جيترا اڳ ۾ هوندا هئا. حفيظ جي ٻي گهر واري ثمينا موجود هئي جڏهن ته وينا حيات جي خاندان سان تعلق رکندڙ سندس اسسٽنٽ صالحه حيات به 11 وڳي کان پوءِ آئي هئي. حفيظ جي مدد ڪتابن ڏيڻ وغيره ۾ سندس ٻين جونيئرن پئي ڪئي.
ڪارروائي دوران ڪجهه ججن ڪنهن ڪنهن مهل پنهنجي تبصرن سبب خشڪ دليلن واري سنجيده ماحول کي مڙئي خوشگوار به پئي بڻايو ته ڪنهن مهل وري حفيظ جي ڪاوڙيل لهجي ڪجهه اوٻاسيون ڏيندڙ وڪيلن، صحافين ۽ وزيٽرز کي هوشيار پئي ڪيو. هڪ موقعي تي جڏهن جسٽس ناصر اسلم زاهد چيو ته محترمه بينظير ڀٽو ته جهانگير بدر کي چيف جسٽس بڻائڻ جي خواهش ظاهر ڪئي هئي. ان تي حفيظ ٿڌو ساهه ڀريندي چيو ته اهڙن بيانن جي سزا به ته ڀوڳيائون نه؟ ان تي سڀ جج ۽ عدالت ۾ ويٺل مرڪيا ته مٿان جسٽس خليل الرحمان حفيظ کي چيو ته ڀلا فرض ڪريو ته جيڪڏهن جهانگير بدر چيف جسٽس ٿي وڃي ها ته پوءِ هن کي ڪيئن ۽ ڪير هٽائي ها. ان تي اڳئين سوال تي مرڪندڙ حفيظ ڪاوڙيل لهجي ۾ چيس ته مان مفروضن تي ٻڌل سوالن جا جواب نه ڏيندو آهيان. اتي ٿورو ماحول سنجيده ٿي ويو. هڪ ٻئي موقعي تي جڏهن حفيظ پيرزادي، چيف جسٽس خلاف درخواستون داخل ڪندڙن جي حيثيت کي چئلينج ڪيو ته هنن جي حيثيت ۽ معاشري ۾ ساک ڪهڙي آهي؟ هنن جو ڪهڙو حق پائمال ٿيو آهي، ڇا هنن جمهوريت جي بحالي لاءِ ڪڏهن جيل ڏٺو آهي يا عدليا جي آزاديءَ ۽ وقار جي بلندي لاءِ ڪڏهن لٺ کاڌي آهي؟ ته ان تي درخواست گذارن جا وڪيل وات ۾ قلم وجهي کيس حسرت وچان گهوري گهوري تڪي رهيا هئا. وري جڏهن حفيظ پيرزادي، چيو ته آئين جي آرٽيڪل 184(3) هيٺ سڌي طرح سپريم ڪورٽ ۾ پٽيشن داخل ڪرڻ لاءِ طريقيڪار واضح آهي ان کي ختم ڪري نئون طريقو هن ڪيس ۾ اختيار ڪيو ويو آهي، ايئن نه ڪريو. اهو سلسلو شروع ٿيو ته سڀاڻي ڪجهه به ٿي سگهي ٿو. هي پٽيشن داخل ئي طريقيڪار جي خلاف ٿي آهي. هن ۾ آئين جي آرٽيڪل 9 ۽ 25 ۾ ڏنل بنيادي حقن جي خلاف ورزي جو به ذڪر ناهي. جنهن تي جسٽس سعيد الزمان چيو ته اهو ضروري ناهي ته هر نقطو درخواست گذار درخواست ۾ اٿاري، ان تي حفيظ گرجدار آواز ۾ چيس No, sir اهو ضروري آهي، عدالت جو ڪم اهو ناهي ته هو تلاش ڪن ته ڪهڙو بنيادي حق پائمال ٿيو آهي. جسٽس ارشاد حسن کنگهه سبب بيمار هو ۽ ڊاڪٽرن جي مشوري جي باوجود به آرام ڪرڻ بدران ڪالهه عدالت ۾ آيو هو. حبيب الوهاب الخيري وري ڪالهه اٿيو ۽ چيو ته جناب مون کي به ڳالهائڻ ڏيو. ججن چيس ٺيڪ آهي، بعد ۾ ڏسنداسين. هڪ موقعي تي حفيظ سپريم ڪورٽ جي جن فيصلن جا حوالا پئي ڏنا تن جون ڪاپيون جڏهن ججن کي به فراهم پئي ڪيون ته ججن کيس چيو ته مسٽر پيرزاده في الحال ته اوهان اسان سان ٺيڪ پيا هلو، ان تي هن چيو ته مان سدائين ٺيڪ هلندو آهيان.
ڪالهه ايس ايم ظفر به عدالت ۾ آيو هو. وقفي دوران بار روم جي ڀر ۾ صحافين سان مختصر ڳالهه ٻولهه دوران هن چيو ته چيف جسٽس سجاد شاهه کي ان وقت سٺو موقعو هو جڏهن مان وزيراعظم کي عدالت ۾ وٺي آيو هئس ۽ هن پاران مون معذرت به ڪئي هئي، ان مهل جيڪڏهن چيف جسٽس توهين عدالت ڪيس ۾ معافي ڏئي ڇڏي ها ته نئين تاريخ ٺهي وڃي ها ۽ هي ڏينهن به ڏسڻا نه پون ها پر اهو موقعو چيف جسٽس Miss ڪيو. ايس ايم ظفر هر هر اهو تاثر پيو ڏئي ته هن ڪوئٽا بينچ جي فيصلي جي روشني ۾ چيف جسٽس جي بينچ تي ويهڻ تي اعتراض نه ڪيو هو پر اهو چيو هو ته ان معاملي ۾ هو ڌر بڻجي ويو آهي تنهنڪري هو ڪيس نه ٻڌي ته بهتر آهي. ڳالهه ته ساڳي هئي پر وڪيل آهن، گهمائي ڦيرائي هڻندا آهن. اها ڳالهه اهميت جوڳي هئي ته آخر هو افسوس ڇو پيو ڪري؟ ڇا ان ڪري ته هن کي اها کڙڪ پئي هجي ته چيف جسٽس طور سجاد علي شاهه وري سيٽ سنڀاليندو؟ بظاهر ته اهڙو امڪان نٿو لڳي، پوءِ اهو ٿي سگهي ٿو ته شايد هن کي 28 نومبر تي عدالت تي ٿيل حملي ۽ ان بعد ڪوئٽا بينچ جي فيصلي جي روشني ۾ چيف جسٽس کي ڪم کان روڪڻ ۽ هن کي گهر ڀيڙو ڪرڻ وارا فيصلا پسند نه آيا هجن؟
(17 ڊسمبر 1997ع)

سپريم ڪورٽ جي خميس ڏينهن واري ڪارروائي

سپريم ڪورٽ جي خميس ڏينهن واري ڪارروائي

خميس واري ڏينهن سپريم ڪورٽ ۾ جسٽس سجاد علي شاهه ڪيس جي سماعت دوران غلام حسين عباسي، شاهد اورڪزئي ۽ احمد رضا قصوري پنهنجا دليل پيش ڪيا. ڪورٽ جي مکيه ڪارروائي هيٺ پيش ڪجي ٿي.
پاڪستان ۾ عدالتون عدالتن جو ٽرائل ڪري رهيون آهن. اها ملڪ ۽ ادارن لاءِ ڏک واري ڳالهه آهي. آئين ان جي اجازت نه ٿو ڏئي. چيف جسٽس کي آئين موجب ڪا به عدالت نه ٿي هٽائي سگهي ان لاءِ سپريم جوڊيشل ڪائونسل جو طريقو واضح ڪيل آهي. ججن وچ ۾ پيدا ٿيل غلط فهميون ختم ڪرڻ جي ڪوشش ئي نه ڪئي وئي پر ڪجهه نظر نه ايندڙ مفاد پرست قوتن صورتحال نورٽرن تائين پهچائي آهي. 26 نومبر تي هڪ ڏينهن ۾ ٽي حڪم جاري ٿيا. آخر ڪهڙي جلدي هئي، ڇا پاڪستان تباهه ٿي رهيو هو جو چيف جسٽس کي هٽائڻ جو هڪ طرفو عبوري حڪم بنا نوٽيس جاري ڪرڻ جي ڏنو ويو.“ اهڙو اظهار نامياري قانوندان غلام حسين عباسي ڪالهه سپريم ڪورٽ جي 10 ميمبري بينچ آڏو چيف جسٽس جو دفاع ڪندي پنهنجي دليلن ۾ ڪيو. چيف جسٽس سجاد شاهه ۽ حفيظ پيرزادي سميت ملڪ جي ناميارن قانوندانن جو استاد غلام حسين عباسي جيڪو ذوالفقار ڀٽو جو به دوست هو ۽ بقول هن جي ته هن سپريم ڪورٽ پاران ڀٽو کي ڦاهي ڏيڻ واري فيصلي خلاف احتجاج طور 13 سال سپريم ڪورٽ ۾ تيسين وڪالت نه ڪئي جيسين ڀٽو کي ڦاهي ڏيندڙ سمورا جج رٽائر نه ڪري ويا. تنهن ڪالهه پنهنجا دليل ڏيندي چيو ته هو سجاد علي شاهه جي دفاع ۾ نه آيو آهي. پر ملڪ جي عدالتي سسٽم جي وڏي ۾ وڏي عهدي چيف جسٽس آف پاڪستان جي دفاع لاءِ آيو آهي. هڪ موقعي تي جسٽس سعيد الزماني صديقي چيو ته چيف جسٽس جا عدالتي اختيار به ججن جيترا آهن ۽ سڀ جج برابر آهن. چيف جسٽس ججن منجهان آهي، پر هن کي صرف انتظامي اختيار حاصل هوندا آهن. پيرائتي ڪارروائي موجب ڪالهه جمع ڏينهن صبح جو 10 رڪني بينچ جو سربراهه جسٽس سعيد الزمان صديقي آهي ۽ ان ۾ جسٽس فضل الاهي خان، جسٽس ارشاد حسن خان، جسٽس راجا افراسياب خان، جسٽس ناصر اسلم زاهد، جسٽس منور مرزا، جسٽس خليل الرحمان، جسٽس اعجاز نثار، جسٽس رياض اي شيخ ۽ جسٽس عبدالرحمان خان شآمل آهن تن چيف جسٽس کي معطل ڪرڻ واري ڪيس جي سماعت شروع ڪئي ته چيف جسٽس سجاد علي شاهه جي ٻئي وڪيل غلام حسين عباسي دليل شروع ڪيا. هن چيو ته ججن وچ ۾ جيڪي غلط فهميون هيون اهي ختم ڪرڻ جي ڪوشش ئي نه ڪئي وئي. جڏهن بار ڪائونسل وارن قدم اڳتي وڌايو ته سمورا جج غير رسمي طور گڏ به ويٺا. هن بحران دوران پيش آيل واقعن جو ذڪر ڪرڻ چاهيو ته جسٽس ناصر اسلم زاهد چيس ته اهي واقعا اڳ ۾ حفيظ بيان ڪيا آهن، اوهان نئين ڳالهه ڪريو. عباسي چيو ته مان انهن حقيقتن کي پنهنجي قانوني جائزي جي نظر ۾ پيش ڪرڻ گهران ٿو. عباسي چيو ته انهن حقيقتن بابت حفيظ ٻيهر ڳالهائڻ چاهي ٿو، هو ڪراچي ويو آهي. جسٽس سعيد الزمان چيو ته هن جا دليل مڪمل ٿي چڪا آهن. عباسي چيو ته اوهان ڪنهن نتيجي تي تيسين ڪيئن پهچندا جيسين حقيقتن جو جائزو نه وٺندا. ان تي جسٽس ارشاد، جسٽس ناصر اسلم، جسٽس خليل، جسٽس سعيد الزمان ۽ جسٽس منور مرزا هڪ ئي وقت ڳالهائڻ لڳا. هنن جو چوڻ هو ته اوهين ورجاءُ نه ڪريو. عباسي دهلي ۾ هڪ ڀارتي جج جي برطرفي واري ڪيس جو حوالو ڏيندي چيو ته ان کانسواءِ ٻيو ڪو به مثال ناهي ۽ ان جج کي به بدعنواني جي الزام ۾ هٽايو ويو هو. هن چيو ته مون پنهنجي 48 سالن جي وڪالت واري پريڪٽس دوران ڪڏهن به ججن سان الجهڻ جي ڪوشش نه ڪئي آهي. مارشل لا دور ۾ صدر جيڪو ڊڪٽيٽر به هو يا جيڪو ڪجهه به هو تنهن جيڪي ترميمون ڪيون ان بعد عوام کي رليف سپريم ڪورٽ ڏيندي هئي. سپريم ڪورٽ کانسواءِ ملڪ جي وجود جو تصور ئي ناهي ۽ سپريم ڪورٽ چيف جسٽس کانسواءِ نامڪمل آهي. هن چيو ته مان واقعن جو ذڪر ڪرڻ گهران ٿو پر اوهان (جسٽس ارشاد) وچ ۾ ڳالهايو ٿا. جسٽس ارشاد چيو ته ٺيڪ آهي مان مداخلت نه ٿو ڪريان. عباسي چيس مهرباني. هن چيو ته درخواست گذار جو موقف اهو آهي ته چيف جسٽس پنهنجي ڊيوتي ادا ڪرڻ جو اهل ناهي. جڏهن سڌي طرح پٽيشن عدالت ۾ ايندي آهي ته 99 سيڪڙو ڪيسن ۾ عبوري فيصلا نه پر اڳ ۾ نوٽيس جاري ٿيندا آهن. هن کي ججن چيو ته اوهين ساڳيون ڳالهيون ورجايو ٿا. عباسي چيو ته اسان وڪيلن لاءِ هي واحد فورم آهي جتي انصاف لاءِ دانهون ڪري سگهجن ٿيون. اسين موچي دروازي يا آرام باغ ۾ وڃي نه روئنداسين. هي اهم معاملو آهي چيف جسٽس جو ڪيس آهي. اهو هڪ شخص نه پر عهدي ۽ اداري جو ڪيس آهي. هن چيو ته ڪنهن به جج يا چيف جسٽس خلاف ڪيسن جي سماعت ڪا به عدالت نه ٿي ڪري سگهي. چيف جسٽس جي هوندي ان کي هڪ جج معطل ڪري سندس اختيار ڪيئن ٿو استعمال ڪري سگهي. پاڪستان ۾ ته عدالتون عدالتن جو ٽرائل ڪري رهيون آهن. آئين ان جي هرگز اجازت نٿو ڏئي. اهو عمل ملڪي سسٽم ۽ عدليا سميت سمورن ادارن لاءِ هاڃيڪار آهي. هن چيو ته ملڪ جي وڏي ۾ وڏي عدالت جي چيف جسٽس جيڪو پاڪستان جو چيف جسٽس آهي تنهن خلاف ڪيس ٻڌو ٿو وڃي ۽ نوٽيس جاري به نٿو ڪيو وڃي ۽ ان ڌر کي ٻڌڻ کانسواءِ هڪ طرفو عبوري حڪم جاري ڪيو ٿو وڃي؟ هن چيو ته اهڙي وڏي قانوني معاملي ۾ اهو طريقو يقينن علط آهي. 26 نومبر تي هڪ ڏينهن ۾ 3 حڪم جاري ڪيا ويا، ڪهڙي جلدي هئي، ڇا پاڪستان تباهه ٿي رهيو هو؟ اهڙي صورتحال جيڪا نورٽرن تي پهچي وڃي، جڏهن عدالت تي حملا ٿيڻ لڳن. ان صورت ۾ اهڙن فيصلن سان ڇا ٿيندو. ان مان ته لڳي ٿو ته ان معاملي جي پٺيان نظر نه ايندڙ مفاد پرست قوتون آهن. ان تي جسٽس سعيد الزمان ۽ جسٽس ارشاد چيس ته اوهان هروڀرو اهڙي ڳالهه نه ڪريو جو ٻي ڌر وارا به اٿي پنهنجي ڳالهه چون. عباسي چيو ته ٺيڪ آهي. هن معاملو اڳتي وڌائيندي وري واقعن جو ذڪر ڪيو ته وري جسٽس ناصر اسلم زاهد چيس ته حفيظ تفصيل ۾ اهو ٻڌائي چڪو آهي ۽ اوهان پاڻ هن کي مڃتا ڏني آهي. عباسي چيو ته مان ڪو جسٽس سجاد علي شاهه کي بچائڻ نه پر مان چيف جسٽس جي عهدي جو احترام ڪريان ٿو ۽ ان عهدي جو دفاع ٿو ڪريان. هن هڪ آمريڪي عدالت جي فيصلي جو به حوالو ڏنو. هن چيو ته هي چيف جسٽس وارو ڪيس تاريخي نوعيت جو آهي. جڏهن چيف جسٽس جي مقرري غلط يا غير قانوني هئي ته سپريم جوڊيشل ڪائونسل ۾ ڇو ڪيس نه موڪليو ويو. هن کي وري ججن چيو ته اوهان ورجاءُ ٿا ڪريو. عباسي چيو ته مان اوهان جي سامهون پاڻ کي ڏکيو ٿو محسوس ڪريان. (Under the wall).عباسي آزاد ڪشمير سپريم ڪورٽ جي هڪ ڪيس جو حوالو ڏنو ته جسٽس ارشاد چيس ته اسان کي ڪيس بابت علم آهي. عباسي اهو ڪيس پڙهڻ ئي ڇڏي ڏنو. ان بعد هن جسٽس حمود الرحمان جي هڪ فيصلي جو حوالو ڏنو ته جسٽس ارشاد چيس ته اهو ڪيس به اسان جي ڄاڻ ۾ آهي. ان بعد عباسي چيو ته مان هڪ ”فرينچ بڪ“ جو حوالو ڏيڻ چاهيان ٿو اهو ڪتاب مون کي چيف جسٽس قدير ڏنو هو. ججن پڇيس ته ڇو ڏنائين. عباسي کين ٻڌايو ته مون کي هن جج ٿيڻ جي آڇ ڪئي مان نه ٿيس ۽ هن بعد ۾ هي ڪتاب ڏنو. جسٽس ارشاد چيس ته چيف جسٽس قدير کان غلطي ٿي وئي هئي. شايد ان بعد عباسي چيو ته آئين موجب چيف جسٽس کي مقرر ڪرڻ جو صوابديدي اختيار صدر جو آهي. هو جنهن به جج کي چيف جسٽس مقرر ڪري ٿو ته هو خود بخود سڀني کان سينيئر ٿي وڃي ٿو. حڪومت جڏهن سندس مقرري جو نوٽيس جاري ڪيو ۽ ان کي تسليم به ڪيو تنهن بعد 4 سالن کان پوءِ هن جو حڪم نه مڃڻ ۽ هن کي هٽائڻ وارو عمل حڪومت جي بد ڪرداري آهي. عباسي وڌيڪ چيو ته قاضي جو حڪم مڃڻ حڪومت جي ذميواري آهي. چيف جسٽس جي حيثيت ڪمانڊ ڪرڻ واري آهي. سندس ساٿي جج به هن جي حڪم جا ايترا ئي پابند آهن جيترا ڪي ٻيا آهن. هن چيو ته اسلام ۾ به قاضي جي حڪم جي مڃوتي انتهائي اهميت جوڳي آهي. هن حضرت عمر رضي الله تعاليٰ عنه جي دور جو هڪ قصو به ٻڌايو. جنهن موجب قاضي جي حڪم تي خليفو هوندي به حضرت عمر رضي الله تعاليٰ عنه پنهنجي ڪلهن تي حضرت عباس رضي الله تعاليٰ عنه کي چاڙهيو ۽ برسات سبب ٽمندڙ ڇت کي ليپو ڏياريو.
شاهد اورڪزئي چيو ته مان نٿو چاهيان ته هر ڪيس وفاق پاڪستان هارائي پر هن ڪيس ۾ چاهيان ٿو ته آئين جي بالادستي قائم رهي. هن چيو ته عدالت جيڪڏهن انصاف نه ڪيو ته احرام مصر وانگر هي عمارت به تاريخ جو حصو ٿي ويندي. هن چيو ته ساڄي هٿ ۾ قرآن ۽ کاٻي هٿ ۾ آئين پاڪستان آهي. قرآن لاريب ۽ لاعيب آهي، پر آئين ۾ زيب به آهي ۽ عيب به آهي. مان قرآن جو شاگرد آهيان ۽ آئين جو استاد آهيان. هن چيو ته مان جسٽس سجاد علي شاهه جي سمجهه تي اعتراض ٿو ڪريان. هو مون کي نه ٻڌندو هو ۽ ايئن چوندو هو ته هي ڪٿان اچي ويو. هن هڪ ڪتاب لهرايو ۽ چيو ته هن ۾ جسٽس سجاد علي شاهه ۽ جسٽس اجمل ميان آئين جا ڪپڙا لاٿا آهن. سجاد شاهه غلط بياني ڪئي آهي. هن چيو ته مان قرآن مفت پڙهندو آهيان ۽ آئين مفت نه پڙهندس، ان لاءِ مزدوري طئي ڪيو. جسٽس ارشاد چيس ته تون ڀلي نه پڙهه اسين پاڻ پڙهي وٺنداسين. اورڪزئي چيو ته آئين موجب توهان (جج) ۽ آئون برابر آهيون. اها اوهان جي بدقسمتي ۽ منهنجي خوشقسمتي آهي. اورڪزئي چيو ته سجاد علي شاهه جي ڪردار تي اعتراض آهي، مان ان تي تقرير ڪري سگهان ٿو. جنهن تي ججن کيس چيو ته تون جيڪو چوڻ چاهين ٿو اهو چئه ۽ اهو بهتر آهي ته تون لکت ۾ ڏي. اورڪزئي چيو ته حفيظ پيرزادي غلط دليل ڏنا آهن. هن چيو ته چيف جسٽس جي مقرري سان سينيارٽي وارو اصول لاڳو نٿو ٿئي، هڪ دفعو چيف جسٽس ٿي ويو ته اهو سينيئر آهي ۽ ان جو حڪم مڃڻ جا سڀئي پابند آهيون. ان بعد احمد رضا قصوري چيو ته قومن جي ضمانت آئين سازي يا قانون سازي فراهم نه ٿي ڪري. جڏهن حضور ﷺ جو سسٽم سٺن ساٿين کانسواءِ نٿو هلي سگهي ته اسان جو ڪيئن هلندو. جن ماڻهن جي ڄاڻ ۽ علم گهٽ آهي اهي وڏن عهدن تي اچي ويا آهن. ان تي جسٽس ناصر اسلم زاهد چيس ته اوهان جنرل تقريرون نه ڪريو، هي فورم ناهي. قصوري چيو ته اسين وڏين عمارتن ۾ ننڍن ماڻهن کي ويهاريو آهي تڏهن بحران آهي. هن آمريڪي صدر روز ويلٽ جو قول ٻڌايو ته رياست جي گاڏي حڪومت، عدليا ۽ پارليامينٽ جي ٽن گهوڙن ذريعي ڇڪي سگهجي ٿي. جڏهن حڪومت ۽ قانون سازي وارا گهوڙا گهه ڪن ته عدليا وارو گهوڙو ان کي ڇڪي، ڇو ته هو عوام جو ضمير ۽ عقل آهي. هتي طاقت جو مسئلو آهي. حڪومت کي جيڪو وڻي ٿو سو ڪري ٿي. ان تي جسٽس سعيد الزمان چيو ته تون حفيظ پيرزادو جي دليلن جي نفي ٿو ڪرين. قصوري چيو ته مان آئين جي تشريح ٿو ڪريان. جسٽس ارشاد چيو پر تون مک وڪيل حفيظ جي دليلن جي ابتڙ موقف نٿو اختيار ڪري سگهين. قصوري چيو ته مان آئين جي تشريح ۾ ڪنهن جي ڊڪٽيشن نه وٺندس مان صرف آئين آڏو ڪنڌ جهڪايان ٿو. جسٽس ارشاد ۽ جسٽس ناصر اسلم چيس ته تون واسطيدار ڳالهه ڪر. قصوري چيس ته اوهان جو رويو ٺيڪ ناهي ۽ مون کي گهٽ نه سمجهو. مان هميشه وڏي ڳالهه ڪندو آهيان. مون کي ڪو به هلڪو نه سمجهندو آهي. ججن هن کي چيو ته تون گذارشون پيش ڪر. قصوري چيو ته جيڪڏهن اڪثريت جو اصول لاڳو ٿا ڪريو ته هن ڪيس ۾ آئين ۾ ان جي ڪا گنجائش ناهي. قصوري چيو ته جڏهن 2 وزيراعظم بڻيا ته ملڪ ٽٽو هو. هاڻي ٻن چيف جسٽس جو معاملو آهي ۽ جنهن جي به آئين ۾ گنجائش ناهي. جڏهن هڪ چيف جسٽس ملڪ ۾ موجود آهي ته ٻيو چيف جسٽس ڪيئن ٿو مقرر ڪري سگهجي. هن چيو ته چيف جسٽس جي مقرري وقت ڀرتي ڪندڙ اختياري مشوري جي پابند ناهي. مشوري جو عمل ججن جي ڀرتي سان لاڳو ٿئي ٿو. ججن چيس ته اها ڳالهه به حفيظ چئي ويو آهي. قصوري چيو ته چيف جسٽس جو حڪم مڃڻ ضروري آهي، سڀني کي ان جي پابندي ڪرڻي آهي. جسٽس سعيد الزمان ان تي تبصرو ڪندي چيو ته چيف جسٽس به ٻين ججن جي برابر ئي آهي ڇو ته هو انهن مان ئي هوندو آهي. عدالتي اختيار به هر جج جا هڪ جيترا آهن. چيف جسٽس وٽ صرف انتظامي اختيار وڌيڪ آهن. قصوري چيو ته سڀاڻي جيڪڏهن 4 ڪور ڪمانڊر آرمي چيف کي ڪڍي ڇڏين ته ڇا اهو درست هوندو؟ جيڪڏهن آرمي چيف ڪنهن کي سياچن ۾ مقرر ڪري ته اهو بغاوت ڪندو. ان تي جسٽس ارشاد حسن چيس ته اسين تنهنجي قابليت تي شڪ نٿا ڪريون، پر اهو ٿا چئون ته اوهان نئين ڳالهه ڪريو. آرمي چيف وارو مثال هتي فٽ ناهي. ان بعد وڌيڪ ڪارروائي سومر تائين ملتوي ڪندي عدالت غلام حسين عباسي کي هدايت ڪئي ته هو حڪومت واري جواب جو جواب ڇنڇر ڏينهن لکت ۾ عدالت ۾ پيش ڪري. هاڻي سومر ڏينهن کان حڪومتي ڌر جا وڪيل عبدالسميع خان، راجا حق نواز، اسلم چشتي ۽ راجا افسر دليل ڏيندا.
(20 ڊسمبر 1997ع)

ڪيس جو فيصلو اڄ ٿيندو؟ ۽ فيصلو ڇا هوندو؟

ڪيس جو فيصلو اڄ ٿيندو؟ ۽ فيصلو ڇا هوندو؟

ڪالهوڪي سپريم ڪورٽ جي ڪارروائي شروع کان وٺي پڄاڻي تائين تيزي سان هلي رهي هئي. ايئن پئي لڳو ته اجهو ٿو فيصلو اچي. عدالت جي سماعت واري اسٽائيل کان وڌيڪ سرڪاري وڪيلن جي دليلن واري انداز مان اها پڪ پئي لڳي ته اڄ ڪارروائي مڪمل ٿي ويندي. سرڪاري ڌر جي نمائندگي ڪندڙ وڪيل راجا حق نواز، جنهن جي انگريزيءَ تي سندس سفيد مٿو ٿي وڃڻ جي باوجود به عدالت ۾ ويٺل وڪيل ۽ وزيٽر، صحافي ۽ جج، ڪنهن ڪنهن مهل کلي رهيا هئا. اهو جڏهن دليل ڏيڻ لڳو ته پنهنجي موقف جي حق ۾ عدالتي فيصلن جي حوالن کان وڌيڪ مختلف وقتن ۾ عجيب قسم جي اخبارن ۾ شايع ٿيل پنهنجي بيانن جا حوالا وڌيڪ ڏيئي رهيو هو. جسٽس ارشاد حسن خان اهو ئي سبب هو ته کيس هر هر چئي رهيو هو ته اڳتي هل- ڪنهن ڪنهن مهل ته وڌڻ لاءِ کيس اشارا به ڪري رهيو هو.
جسٽس ارشاد حسن خان جيڪو ننڍي هوندي پڙهائي دوران بحث مباحثن ۾ به گهڻو حصو وٺندو هو، تقريرون به ڪندو هو ۽ گهڻو ڳالهائڻ واري خاصيت اها به ڊپلوميٽڪ اسٽائيل واري جيڪا هڪ سٺي وڪيل جي علامت آهي، اها هن ۾ وڌيڪ آهي. شايد تڏهن ئي ماضي ۾ پنجاب جو ايڊووڪيٽ جنرل به کيس مقرر ڪيو ويو هو. اهو ڪالهه چيف جسٽس واري ڪيس جي سماعت دوران به سڀني ججن کان وڌيڪ ڳالهائي رهيو هو. هي ايترو ته سٺو ماڻهو آهي جو هر قسم جي پروفيشنل ۽ نان پروفيشنل سينيئر ۽ جونيئر وڪيلن جي سدائين تعريف ڪندو آهي. هن حفيظ پيرزادي جي به اڳ ۾ ساراهه ڪئي هئي ته شاهد اورڪزئي جيڪو وڪيل ناهي تنهن جي به حد کان وڌيڪ تعريف ڪئي ۽ ڪالهه راجا حق نواز کي مڃتا ڏئي رهيو هو. جسٽس ارشاد جي اک عدالت ۾ ويٺل هر ماڻهو تي هوندي آهي سڀني کي پيو جاچيندو آهي.
ڪالهه هڪ موقعي تي جڏهن راجا چيو ته ڪوئٽا ۾ پٽيشن رولز موجب داخل نه ٿيڻ وارو چيف جسٽس جو اعتراض اجايو آهي ڇو ته هن کي هٽائڻ وارو معاملو آئيني آهي ۽ آئين آڏو رولز جي ڪا حيثيت نه هوندي آهي. راجا حق نواز جو ڪالهه چيف جسٽس کي هٽائڻ کان وڌيڪ زور ان تي هو ته سندس پٽ جيڪو به ايڊووڪيٽ آهي تنهن جو نالو به هن ڪيس ۾ شامل ڪيو وڃي. هن اها ڳالهه 4 دفعا ورجائي ته نيٺ عدالت کيس چيو ته چڱو بابا داخل ڪريون ٿا. راجا حق نواز جڏهن دليل پئي ڏنا ته ان مهل مختلف ڪيسن جا جيڪي هن حوالا ڏنا تن جا فيصلا پڙهڻ ۽ عدالت کي قائل ڪرڻ ته ٺهيو پر صفحا نمبر به نه پي ٻڌايا جنهن تي ججن اهو پئي چيس ته ٺيڪ آهي اوهان جلدي اڳتي وڌو اهو فيصلو اسان جي علم ۾ آهي اسان اوهان جو حوالو نوٽ ڪيو آهي ۽ پڙهي وٺنداسين.
هڪ موقعي تي جڏهن ججن جي تعريف ۽ مڃتا سبب راجا حق نواز کي پنهنجي باري ۾ ”ٽاپ جو وڪيل هئڻ“ جو هڪ لمحي خيال آيو ته جوش ۾ هن مسلم ويلفيئر موومينٽ جي اقبال حيدر جيڪو پروفيشنل آئيني درخواست گذار آهي. تنهن کي گهٽ وڌ ڳالهايو ۽ کيس بليڪ ميلر سڏيو ته ڪجهه وڪيلن راجا حق نواز کي اکيون ڏيکاريون ته جسٽس ارشاد ۽ جسٽس سعيد الزمان صديقي ان جو نوٽيس وٺندي راجا حق نواز کي چيو ته اوهين غلط ريمارڪس ڏيڻ بدران اڳتي وڌو. جسٽس ارشاد جا ”اڳتي وڌو“ وارا ريمارڪس جيڪڏهن ڳڻجن ها ته شايد درجن کان وڌيڪ اهڙا موقعا ضرور هجن ها. نه صرف راجا حق نواز پر سينيئر وڪيل سميع احمد خان سان به ساڳيو حال هو، هن جي انگريزي ته تمام سٺي هئي دليل به ٺيڪ هئس پر حوالا واضح نه هئا. هڪ موقعي تي جڏهن جسٽس سعيد الزمان هن کان پڇيو ته جنهن آرڊر جو اوهين حوالو ڏيو ٿا اهو ”پيپر بڪ“ (پٽيشن جي ڪاپي) ۾ ڪهڙي صفحي تي آهي ته هن چيو ته اها مون کي خبر ناهي ڪٿي لڳل هوندو، جيتوڻيڪ هڪ وڪيل کان اهڙي جواب جي توقع نان پروفيشنل هئڻ وارو تاثر ڏئي ٿي.
جسٽس سعيد الزمان صديقي جيڪو سينيئر جج آهي ۽ هن ڪيس جي سماعت ڪندڙ 10 رڪني بينچ جو سربراهه به آهي، ان وڪالت شريف الدين پيرزادو جي اسسٽنٽ وڪيل طور شروع ڪئي هئي. شريف الدين پيرزادو جي اسسٽنٽ رهڻ دوران هن جيڪو ڪجهه پرايو اهو ئي اڄ هن کي ڪم ٿو اچي. ڇو ته شريف الدين پيرزادو جهڙن ڏاهن وڪيلن سان گڏ ڪم ڪرڻ مان گهڻو تجربو ٿيندو آهي. اهو جسٽس سعيد الزمان هن وقت سپريم ڪورٽ جي سينيارٽي لسٽ موجب ٽئين نمبر تي آهي. 98ع ۾ جسٽس اجمل ميان جي رٽائرمينٽ بعد جسٽس سعيد الزمان جو چيف جسٽس ٿيڻ جو وارو آهي.
هڪ موقعي تي حڪومت جو سينيئر وڪيل سميع احمد جڏهن ججز ڪيس جو حوالو ڏيڻ لڳو ته سن 1996ع بدران 1962ع پڙهڻ لڳو. جسٽس ارشاد کيس چيو ته اهو 62 نه پر 96 آهي. وري سميع احمد ان کي ابتو پڙهيو ته جسٽس سعيد الزمان هن کي چيو ته اوهين غلط ٿا پڙهو. سميع احمد ٽيون دفعو وري انگ 96 بدران 62 پڙهيو ته جسٽس خليل الرحمان کلندي کيس چيو ته ٺيڪ آهي اسين سمجهون ٿا تون اڳتي هل. جسٽس خليل الرحمان لاهور جو آهي. جڏهن لاهور هاءِ ڪورٽ جي 40 کان وڌيڪ ججن کي نواز شريف پهرين دور ۾ هاڻوڪي موٽر وي لڳ لاهور ۾ پلاٽ ڏنا هئا ته انهن ۾ هو به شامل هو.
جسٽس ناصر اسلم زاهد جنهن بينظير جي ٻئي دور ۾ مرتضيٰ ڀٽو، جيئي سنڌ وارن ۽ ايم ڪيو ايم وارن سميت سالن کان قيد پراڻن قيدين جن ڪڏهن عدالت جو منهن به نه ڏٺو هو انهن کي رليف ڏئي انصاف ڀريا فيصلا ڪري جڏهن شهرت ماڻي هئي ته هن کي سابق حڪومت سزا طور شريعت ڪورٽ موڪليو هو جنهن تي ان وقت به چيف جسٽس سجاد علي شاهه اعتراض ڪيو هو ۽ بعد ۾ 20 مارچ واري ججز ڪيس جي فيصلي جو پهريون فائدو به هن کي مليو هو جو کيس سپريم ڪورٽ ۾ گهرايو ويو هو بعد ۾ ڪوئٽا بينچ ۾ جسٽس ناصر اسلم جي مقرري ٿي، جتي چيف جسٽس کي معطل ڪرڻ وارو فيصلو ڏيندڙ 3 ججن ۾ هو به شامل هو. سندس ڪجهه مداحن جن ۾ آردشير ڪائوسجي سميت ڪيترائي ڪالم نگار شامل آهن پنهنجي لکڻين ۾ اهو تاثر ڏنو ته کين افسوس ٿيو آهي. بهرحال هن ڪالهه راجا حق نواز ۽ سميع احمد کان وٺي راجا افسر ۽ اسلم چشتي جي دليلن ٻڌڻ تائين سواءِ هڪ جملي چوڻ جي ڪو تبصرو نه ڪيو. هڪ موقعي تي جڏهن اسلم چشتي جيڪو درخواست گذار ملڪ اسد جو وڪيل آهي ۽ ڪوئٽا بينچ آڏو به دليل ڏئي چڪو هو تنهن ڪالهه جڏهن ساڳيون ڳالهيون شروع ڪيون ته جسٽس ناصر اسلم چيس ته مسٽر چشتي اوهان سدائين چوندا آهيو ته ”هڪ پهلو اڃا رهي ٿو.“
جسٽس شيخ رياض به ڪالهه خاموش رهيو، جسٽس رياض جيڪو قانون واري وفاقي وزارت جو سيڪريٽري به رهيو آهي ۽ هن ئي جسٽس سجاد علي شاهه کي چيف جسٽس بنائڻ جي سمري تيار ڪئي هئي، اهو به شريف الدين پيرزادي جو جونيئر وڪيل رهيو آهي ۽ سندس سٺن شاگردن مان آهي. جڏهن ذوالفقار ڀٽو کي سپريم ڪورٽ ۾ ڦاهي جي سزا ڏني وئي هئي ته سزا ڏياريندڙ سرڪاري وڪيلن ۾ جسٽس رياض شيخ به شامل هو. جسٽس رياض پنجاب جو ايڊووڪيٽ جنرل به رهيو. بينظير دور ۾ قانون جي وفاقي وزارت جو سيڪريٽري به رهيو آهي. هو به قابل ماڻهو آهي. ڪنهن زماني ۾ چوڌري الطاف، شريف الدين پيرزادو ۽ جسٽس رياض شيخ جي دوستي مشهور هوندي هئي. ان سان گڏ جسٽس فضل الاهي خان جيڪو 31 ڊسمبر 97ع تي رٽائر ٿي رهيو آهي، اهو به ڪالهه خاموش رهيو. هن به گهڻو ته ڇا پر ٿورو به نه ڳالهايو. جسٽس عبدالرحمان جيڪو پڻ پٺاڻ آهي. اهو ڏاڍو اهل ۽ قابل جج آهي. هو، جسٽس راجا افراسياب ۽ جسٽس اعجاز نثار 3 اهڙا جج آهن جن هلندڙ ڪيس واري سماعت دوران هڪ لفظ به نه ڳالهايو آهي. هو هڪ بهترين جج طور مشهور آهي. اهو به ڪالهه خاموش رهيو ۽ گهرائي سان ڪيس ۽ وڪيلن جي دليلن جو جائزو وٺندو رهيو. جسٽس شيخ اعجاز نثار جيڪو به هن بينچ ۾ شامل آهي اهو به تمام سٺو پڙهيل لکيل ماڻهو آهي ۽ هڪ قابل جج واري شهرت رکندڙ آهي. هو جڏهن لاهور هاءِ ڪورٽ ۾ هو ته شهباز شريف خلاف هڪ ڪيس جي سماعت دوران اڄوڪو اٽارني جنرل چوڌري فاروق جيڪو ان وقت به شهباز شريف جو وڪيل هو تنهن عدالت ۾ توهين آميز طريقو اختيار ڪندي جسٽس اعجاز خلاف اڍنگو رويو اختيار ڪيو هو ۽ سندس اهڙي توهين آميز ۽ نان پروفيشنل رويي جو هن ذڪر فيصلي ۾ لکت ۾ به ڪيو هو. لاهور هاءِ ڪورٽ پي ايل ڊي 1994ع ۾ اهو رپورٽ ٿيل آهي جنهن جي بنياد تي اٽارني جنرل خلاف وهاب الخيري وري نئون توهين عدالت جو ڪيس به داخل ڪيو آهي. جسٽس اعجاز نثار هن ڪيس جي مڪمل ڪارروائي دوران ماٺ رهيو آهي ۽ غور سان وڪيلن جي دليلن جا پوائنٽ نوٽ ڪندو رهيو آهي. هن بينچ جي سماعت ڪندڙ 10 ججن ۾ مٿي ذڪر ڪيل 2 ججن کانسواءِ نائون جج راجا افراسياب خان آهي. جيڪو ججن واري گروپنگ دوران شروع ۾ چيف جسٽس سجاد علي شاهه ۽ بعد ۾ جسٽس سعيد الزمان واري پاسي هو. جسٽس راجا افراسياب هڪ دفعي 10 سالن کان عدالتي ڪارروائي جي ڪوريج ڪندڙ انگريزي اخبار جي هڪ صحافي کي گهرائي حيرت مان پڇيو هو ته اوهان ايڏيون اڌ صفحن جون خبرون انگريزي ۾ ڪيئن ٿا هڪ ئي ڏينهن لکي وڃو؟ 10 رڪني بينچ جو ڏهون جج جسٽس منور مرزا آهي. هو بلوچستان هاءِ ڪورٽ جو چيف جسٽس به رهيو آهي ۽ ڪافي هوشيار جج آهي. هو جڏهن سيشن جج هو ته هن کي ڪرپشن جي الزام ۾ معطل ڪيو ويو هو ۽ بعد ۾ الزام غلط ثابت ٿيڻ تي وري کيس بحال ڪيو ويو هو.
ان مختصر تعارف رکندڙ ججن تي مشتمل 10 رڪني بينچ اڄ اڱاري ڏينهن توقع آهي ته 11 ڏينهن جي لڳاتار ڪارروائي بعد اهو فيصلو ٻڌائي ڇڏيندي ته چيف جسٽس طور سجاد علي شاهه جي مقرري قانوني هئي يا غيرقانوني، ڇو ته سڀاڻي اربع کان پوري ملڪ جون عدالتون سياري جي موڪل سبب بند ٿي وينديون ۽ صرف ڊيوٽي بينچ ۽ ڊيوٽي جج ڪم ڪندا رهندا.
10 ججن مان 5 جج جسٽس سعيد الزمان، جسٽس فضل الاهي خان، جسٽس ارشاد، جسٽس خليل الرحمان ۽ جسٽس ناصر اسلم زاهد اهڙا جج آهن جن اڳ ۾ ئي عبوري حڪم ذريعي چيف جسٽس طور سجاد علي شاهه جي مقرري کي غيرقانوني قرار ڏئي کيس ڪم کان روڪي ڇڏيو آهي. سينيئر وڪيلن جو چوڻ آهي ته عدالتي تاريخ ۾ اهو نه هئڻ برابر ٿيندو آهي ته ڪا به عدالت پنهنجو مڪمل فيصلو عبوري حڪم جي ابتڙ جاري ڪري.
اڄ اڱاري ڏينهن حڪم اچڻ جو ضروري امڪان ان ڪري به آهي ته هڪ ته اربع کان سياري جون موڪلون شروع ٿينديون ٻيو ته 31 ڊسمبر تي نئين چونڊيل صدر کي حلف به مستقل چيف جسٽس کي کڻائڻو آهي. عدالت واري هن ڪيس جي فيصلي بعد مستقل چيف جسٽس وارو معاملو صاف ٿي ويندو.
(23 ڊسمبر 1997ع)

سپريم ڪورٽ جو فيصلو ۽ پيرزادي جو

سپريم ڪورٽ جو فيصلو ۽ پيرزادي جو
هوائن ۾ ڦرندڙ جهاز

سپريم ڪورٽ جي 10 ججن اتفاق راءِ سان 12 ڏينهن جي سماعت بعد 2 نمبر عدالت ۾ چيف جسٽس سجاد علي شاهه کي هٽائڻ جو حڪم جاري ڪري ڇڏيو آهي. سپريم ڪورٽ جي 10 ججن جو فيصلو توقعات جي ابتڙ ته بنهه ڪو نه هو، پر اتفاق راءِ سان فيصلو اچڻ ٿورو توقع جي ابتڙ ٿي ويو. جهڙي طرح لغاري جي استعيفيٰ کان اڳ واري بحران بابت پاڪستان ته ٺهيو پر دنيا جي صحافين جا تجزيا غلط ۽ ابتا نڪتا اهڙي طرح اتفاق راءِ سان فيصلو اچڻ بعد صحافين جون اهي اڳڪٿيون درست ثابت نه ٿيون جن ۾ هنن دعويٰ ڪئي هئي ته هڪ ٻه جج چيف جسٽس طور جسٽس سجاد علي شاهه کي هٽائڻ واري فيصلي سان اتفاق نه ڪندا.
ڪالهوڪو اڱاري وارو ڏينهن جسٽس سجاد علي شاهه سميت ڪيترن ئي لاءِ منحوس هوندو، پر ان سان گڏوگڏ تاريخي به هوندو، ڇو ته ان ڏينهن سپريم ڪورٽ جي 10 ججن پنهنجي ئي سربراهه جي مقرري کي 3 سالن بعد غير آئيني قرار ڏئي ڇڏيو ۽ Majority is Authority (اڪثريت اختياري آهي) وارو نئون اصول به قائم ڪيو آهي. جيتوڻيڪ حفيظ پيرزادو جيڪو چيف جسٽس جو وڪيل هو، تنهن جي 8 ڏينهن وارن لڳاتار دليلن جي سماعت ڪندڙ بينچ جي سمورن ججن ساراهه ڪئي هئي، پر پوءِ به حفيظ ڪيس کٽي نه سگهيو. ڪالهوڪي ڪارروائي دوران حفيظ پيرزادو کي ئي دليل ڏيڻا هئا، پر هو پهچي نه سگهيو. هو صبح جو اسلام آباد لاءِ روانو ٿيو، پر جنهن جهاز ۾ هو سوار هو، اهو گادي واري شهر جي هوائي اڏي تي ڪوهيڙي سبب ڇانيل ڌنڌ ڪري لينڊ نه ڪري سگهيو. عدالت 9:30 بدران 9:50 تي لڳائي وئي جو کين احمد رضا قصوري ٻڌايو ته حفيظ اچڻ وارو آهي، سندس جهاز ڌنڌ سبب لهي نه سگهيو، اوهان ڪارروائي ملتوي ڪريو ۽ انتظار ڪريو ته بهتر ٿيندو. ان بعد جسٽس سعيد الزمان صديقي چيو ته ٺيڪ آهي عدالت 11:30 وڳي لڳائينداسين. ان بعد وقفو ٿيو ۽ سڀ بار روم ۾ آيا. وري عدالت پوڻي ٻارهين بعد شروع ٿي ته به قصوري عدالت کي ٻڌايو ته ڌنڌ سبب جهاز آيو هو، پر لهي نه سگهيو ۽ هاڻي 12 وڳي جهاز لهڻ وارو آهي. ان تي جسٽس سعيد الزمان چيو ته sorry we can’t
Wait (افسوس آهي، اسين وڌيڪ انتظار نٿا ڪري سگهون). ان بعد عدالت قصوري کي چيو ته اوهين به چيف جسٽس جي پينل ۾ آهيو ۽ اوهين ڪجهه چوڻ چاهيو ٿا ته اچو، ڇو ته اوهين به سينيئر وڪيل آهيو. جيتوڻيڪ ساڳي عدالت حفيظ جي دليلن بعد خميس ڏينهن قصوري کي ٻڌڻ کان اهو چئي انڪار ڪيو هو ته هن کي اڳ ۾ ٻڌي چڪا آهن. هي قانوني معاملو آهي، هاڻي حفيظ جي دليلن بعد هو ڇا ڳالهائيندو، پر بعد ۾ جڏهن جمع تي قصوري چيف جسٽس سجاد شاهه کان ججن جي نالي خط وٺي آيو هو ته هن کي به ٻڌو وڃي ته عدالت هن کي ٻڌو هو. قصوري جنهن کي صحافي ٿامس جيفرسن سڏيندا آهن. ڇو ته هو به لفظ Upon کي ”هفان“ پڙهندو آهي ۽ اهڙي طرح انگريزي ڳالهائيندو آهي جيئن ڪراڙا انگريزي ڳالهائيندا آهن. قصوري جنهن کي اڳ ۾ ساڳيا جج ٻڌڻ لاءِ تيار نه هئا، تن هن کي جڏهن سينيئر وڪيل سڏيو ته هو ڏاڍو خوش ٿيو ۽ ڪجهه ڪتاب کڻي روسٽرم تي آيو ۽ ججز ڪيس ۾ ڏنل فيصلو پڙهيو ۽ چيو ته هن فيصلي موجب ”مستقبل ۾ سينيئر جج کي چيف جسٽس بنائڻ لازمي آهي. موجوده چيف جسٽس کي هٽائي نٿو سگهجي.“ هن لفظ مستقبل تي ڏاڍو زور ڏنو جڏهن 4 دفعا ورجايائين ته جسٽس سعيد الزمان پڇيس ته مستقبل کان لاڳو ڪرڻ وارو تنهنجو دليل حفيظ پيرزادو جي دليلن جي ابتڙ آهي. ڇا اهو دليل تون پنهنجي موڪل چيف جسٽس جي صلاح سان ٿو ڏين، تو هن کان پڇيو آهي يا پنهنجي طرفان ٿو ڏين ته قصوري منجهي پيو ۽ ماٺ رهڻ بعد چيائين ته مان پنهنجي طرفان ٿو ڏيان. هڪ موقعي تي هن جسٽس ارشاد حسن خان کي چيو ته سائين پاڻ ته هڪ ئي ڪاليج ۾ پڙهيا آهيون ۽ هم ڪلاسي آهيون. ان تي جسٽس ارشاد چيس ته پوءِ؟ ان تي عدالت ۾ زوردار ٽهڪڙو پئجي ويو. جج ۽ وڪيل، وزيٽر ۽ صحافي سڀ کلڻ لڳا. ان کان اڳ جڏهن پهريون دفعو جسٽس سعيد الزمان حفيظ جي انتظار ۾ ڪارروائي ملتوي ڪئي ته جسٽس فضل الاهي خان ٻن ٻين ڪيسن جو فيصلو ٻڌائڻ پئي چاهيو. جسٽس سعيد الزمان ڪرسي ڇڏي در وٽ پهتو ته پويان جسٽس ارشاد سڏ ڪيس ”ڀائي ڪيا جلدي هي“ جسٽس فضل الاهي خان پٺاڻڪي اسٽائيل ۾ چيو ته هو ڀلي وڃي، پر جسٽس سعيد الزمان مسڪرائيندي موٽي آيو ۽ جسٽس فضل الاهي خان جي ڪرسي تي هٿ رکي بيٺو رهيو جيئن ته عدالتي روايتن موجب جڏهن ڪارروائي شروع ٿيندي آهي ته سڀني کان اڳ ۾ جونيئر ۽ آخر ۾ سينيئر جج عدالت ۾ ايندو آهي ۽ ڪارروائي ختم ٿيڻ بعد اڳ ۾ سينيئر جج ويندو آهي ۽ آخر ۾ سڀني کان جونيئر ويندو آهي پر نه صرف ڪالهه ججن جي اچڻ بعد اها ترتيب پوري نه هئي، پر وڃڻ وقت به سينيارٽي موجب اها ترتيب نه هئي ۽ اڳتي پوئتي هئي. عدالت ۾ رش ته هئي پر ايتري ڪو نه هئي جيتري حفيظ جي دليلن واري پهرئين ڏينهن تي هئي. اهو به پهريون دفعو هو ته عدالت ڪنهن وڪيل لاءِ ايترو انتظار ڪيو هجي ۽ ڪارروائي ملتوي ڪري ڇڏي هجي. اڪثر ڪري وڪيل نه اچڻ جي صورت ۾ يا ته ڪيس جي ڪارروائي ملتوي ڪئي ويندي آهي يا ان وڪيل جي ٻئي ساٿي وڪيل کي ٻڌو ويندو آهي. چيف جسٽس جو دفاع ڪندڙ پينل ۾ 4 وڪيل شامل هئا. جن جو سربراهه حفيظ پيرزادو هو ۽ سندس استاد غلام حسين عباسي ان پينل ۾ حفيظ جي مدد لاءِ آيو هو ٽيون احمد رضا قصوري ۽ چوٿون نعيم بخاري (ٽي وي ڪمپيئر) هو. نعيم بخاري جو نالو ته اچي ويو، پر هن دليل نه ڏنا، 3 ڏينهن اڳ ۾ ڪارروائي مان غائب رهيو ۽ ڪالهه فيصلي واري ڏينهن به هو نه آيو جنهن تي صحافي اهو معلوم ڪري رهيا هئا ته هو آيو ڪيئن؟ ۽ جيڪڏهن آيو ته دلچسپي ڇو نه ورتائين ۽ دليل ڇو نه ڏنائين. بهرحال ان جو هڪدم جواب ته نه ملي سگهيو ۽ ڪجهه ڏينهن ۾ صورتحال واضح ٿيندي پر جيڪڏهن هن کي ٽي وي تي ڏسبو ته پڪ سمجهبو ته معاملو ڇا هو ۽ ڪيئن نبريو!
10 رڪني بينچ ۾ جسٽس سعيد الزمان صديقي، جسٽس فضل الاهي خان، جسٽس ارشاد حسن خان، جسٽس راجا افراسياب خان، جسٽس ناصر اسلم زاهد، جسٽس منور مرزا، جسٽس اعجاز نثار شيخ، جسٽس خليل الرحمان، جسٽس رياض شيخ ۽ جسٽس عبدالرحمان خان شامل هئا. جن مان هڪ جج به اختلاف نه ڪيو. سمورن ججن اتفاق راءِ سان چيف جسٽس طور سجاد علي شاهه جي مقرري کي غير قانوني ۽ غيرآئيني قرار ڏيندي 26 نومبر بعد سندس جاري ٿيل هر حڪم کي غيرقانوني ۽ غير موثر قرار ڏنو آهي. 3 سال سندس سربراهيءَ ۾ ڪم ڪندڙ ججن ۾ جسٽس سعيد الزمان، جسٽس ارشاد ۽ جسٽس فضل الاهي خان ۽ جسٽس راجا افراسياب شامل آهن. باقي جج بعد ۾ آيا هئا. 3 سال سندس هدايتون مڃيندڙ انهن ججن کان سواءِ باقي جج جڏهن سپريم ڪورٽ ۾ هئا تڏهن ۽ جڏهن هاءِ ڪورٽن ۾ هئا تڏهن به هو سندس هدايتون مڃيندا رهيا.
ڪالهوڪو چيف جسٽس طور سجاد علي شاهه کي هٽائڻ وارو حڪم 20 مارچ 96ع تي ڏنل ججز ڪيس جي فيصلي جي بنياد تي ڏنو ويو آهي ۽ ججز ڪيس جو پهريون فائدو جسٽس ناصر اسلم زاهد کي ٿيو هو جنهن کي ان فيصلي جي روشني ۾ ئي شريعت ڪورٽ مان سپريم ڪورٽ ۾ گهرايو ويو هو ۽ هيستائين آخري شڪار ان فيصلي جو خالق چيف جسٽس سجاد علي شاهه پاڻ بڻيو آهي.
چيف جسٽس جو دفاع ڪندڙ وڪيلن ۾ ٽي قانوندان جن دليل ڏنا تمام سينيئر آهن. جن مان به حفيظ پيرزادو ۽ احمد رضا قصوري اهڙا هئا جن 73ع وارو آئين ٺاهيو. آئين ٺاهيندڙ ٻئي ڏاها به پنهنجي لکيل آئين جي وضاحت واضح نموني ڪرڻ بعد به عدالت کي قائل نه ڪري سگهيا ۽ سندن لکيل آئين جي تشريح (خاص ڪري آرٽيڪل 177۽180جي) تي عدالتي موقف ۽ انهن آئين جي خالقن جي موقف ۾ اختلاف راءِ هو. حفيظ پيرزادو ۽ قصوري جو موقف هو ته چيف جسٽس آرٽيڪل 177 هيٺ صدر مقرر ڪندو آهي ۽ صدر ڪنهن به سپريم ڪورٽ جي جج کي چيف جسٽس بڻائي سگهي ٿو. پر مستقل چيف جسٽس جي غير موجودگي ۾ 180 آرٽيڪل موجب قائم مقام چيف جسٽس مقرر ٿيندو آهي ۽ ان لاءِ آئين ۾ لکيل آهي ته سينيئر ترين جج ئي قائم مقام چيف جسٽس ٿيندو. هنن جو موقف هو ته 73ع ۾ آئين ٺاهڻ وقت هنن ڄاڻي واڻي قائم مقام چيف جسٽس جي مقرري لاءِ ”سينيئر ترين“ وارو لفظ نه لکيو ۽ اهو صدر کي صوابديدي اختيار ڏنو. تنهن ڪري آئين موجب سجاد علي شاهه جي مقرري درست آهي. جڏهن ته عدالت جو اعتراض اهو هو ته آئين جي تشريح جي ڊيوٽي عدليا جي آهي. عدليا اهو سمجهي ٿي ته جيڪڏهن قائم مقام چيف جسٽس جو سينيئر ترين هئڻ ضروري آهي ته پوءِ مستقل چيف جسٽس جو به سينيئر ترين هئڻ ضروري آهي. آئين ۾ لکيل هجي يا نه، پر اصول ساڳيو هوندو. بهرحال اهو بحث ڪالهوڪي فيصلي بعد ختم ٿيو. حڪومت پنهنجي مقصد ۾ ڪامياب ٿي وئي. پر ان کان به وڌيڪ ڪاميابي شريف الدين پيرزادو کي ملي جنهن ملڪ اسد سميت چيف جسٽس خلاف ٻين جون پٽيشنز تيار ڪيون ۽ هٽائڻ جي اها واٽ حڪومت کي ٻڌائي. جهڙي طرح نواز شريف اڄڪلهه ناقابل شڪست آهي، اهڙي طرح شريف الدين پيرزاادو ڀٽو ڪيس کان وٺي اڄ تائين ناقابل شڪست رهيو آهي. ٻن مهينن کان خصوصي جهاز استعمال ڪندڙ شريف الدين پيرزادو جيڪو چيف جسٽس (هٽايل) سجاد علي شاهه جو ذاتي دوست به آهي، ان جي ساڻس اڻبت 14هين ترميم کي معطل ڪرڻ واري معاملي بعد شروع ٿي. شريف الدين ته منڍ کان هر قسم جو ڪيس کٽڻ تي هريل آهي، تنهن ڪري جڏهن 14 هين ترميم کي نوابزاده نصر الله پاران چئلينج ڪرڻ واري پٽيشن ۾ حڪومت جو دفاع ڪرڻ لاءِ شريف الدين پيرزادو آيو ته هو ڪامياب نه ٿيو. اڃا ته مڪمل سماعت بعد ۾ ٿيندي پر عبوري حڪم تي به هو ناراض ٿيو.
ڪالهه عدالت جڏهن چيف جسٽس طور سجاد علي شاهه کي هٽائي جسٽس اجمل ميان کي مستقل چيف جسٽس مقرر ڪرڻ جو حڪم ڏنو ته سندن فيصلي اچڻ بعد وفاقي حڪومت هڪدم ان تي عمل ڪندي جسٽس سجاد علي شاهه کي هٽائڻ ۽ جسٽس اجمل ميان کي چيف جسٽس (مستقل) بنائڻ جا نوٽيفڪيشن جاري ڪري ڇڏيا ۽ جسٽس اجمل ميان مستقل چيف جسٽس طور حلف به کڻي ڇڏيو. اهو سمورو ڪم هڪ ئي ڏينهن بلڪه ستن ڪلاڪن ۾ ٿيو آهي. ملڪ جي اعليٰ عدالت جي حڪم تي وفاقي حڪومت پنجن ڪلاڪن اندر ساڳئي ڏينهن تيزي سان عملدرآمد ڪري جيڪا نئين روايت قائم ڪئي آهي، اها بهتر آهي ڇو ته عدالت جي هر فيصلي تي عمل حڪومت کي هڪدم ڪرڻ کپي، پر ڇا سڀاڻي اها روايت ڪٿي حڪومت جي ڳچيءَ ۾ ته نه پوندي؟ ڇا حڪومت سنڌ هاءِڪورٽ ۽ ان بعد سپريم ڪورٽ جي حڪم موجب آصف زرداري کي حلف کڻائي صدارتي چونڊ ۾ ووٽ جو حق ڏيڻ لاءِ به اوتري تيزي سان عمل ڪندي، ڇو ته آصف کي جلد حلف کڻائڻ جو حڪم به ساڳي سپريم ڪورٽ ساڳئي ڏينهن ڏنو آهي. جنهن ڏينهن عدالت جسٽس سجاد علي شاهه کي چيف جسٽس طور هٽائڻ جو حڪم ڏنو آهي. بلڪه آصف وارو حڪم ته ساڳي عدالت جي چيف جسٽس اجمل ميان، جسٽس سجاد علي شاهه واري فيصلي کان به ٽي ڪلاڪ اڳ ڏنو آهي.
آصف زرداري کي حلف کڻائڻ لاءِ ڏنل سنڌ هاءِ ڪورٽ واري حڪم کي حڪومت اڳ ۾ چئلينج نه ڪيو، پر چيف جسٽس طور سجاد علي شاهه کي هٽائڻ وارو فيصلو اچڻ واري ڏينهن کان صرف چند ڪلاڪ اڳ يعني 22 ڊسمبر تي شام جو ڪيو. 22 ڊسمبر تي شام جو حڪومت اوچتو آصف واري ڪيس کي چئلينج ڪرڻ لاءِ پٽيشن داخل ڪئي ۽ اسٽي آرڊر وٺڻ لاءِ درخواست ڏني. اها پٽيشن شام جو ئي رجسٽر ٿي وئي ۽ شام جو ئي اضافي ڪاز لسٽ جاري ٿي وئي ۽ 23 ڊسمبر تي سماعت لاءِ منظور به ٿي وئي ۽ ڪلاڪ جي سماعت بعد اها رد ٿي وئي فيصلو حڪومت جي خلاف ۽ آصف جي حق ۾ اچي ويو. ايتري ترت ان پٽيشن جي ڪارروائي مان ته لڳي ٿو ته اهو عمل حڪومت ڄاڻي واڻي ان ڪري ڪيو جيئن چيف جسٽس سجاد علي شاهه کي هٽائڻ واري فيصلي واري ڏينهن سندن خلاف ڪنهن ڪيس ۾ فيصلو اچي. جيئن حڪومت چئي سگهي ته انصاف انصاف ٿيندو آهي ۽ ڏسو حڪومت خلاف به فيصلو آيو آهي. ٻيو اهو ته ساڳئي ڏينهن فيصلو اچڻ سان پيپلزپارٽي سميت حڪومت جي مخالفن کي چيف جسٽس طور سجاد علي شاهه کي هٽائڻ واري فيصلي تي ڪو تبصرو ڪرڻ کان به ٻنجو اچي ويو.سيد مشاهد حسين جي اها ڪمپيوٽر دماغ جهڙي ڪارروائي يقينن حڪومت کي اڄوڪي سيزن ۾ ڏاڍو فائدو ڏيندي. ايترو فائدو کين ٿيندو جيترو حڪومت سوچيو به نه هوندو. بهرحال هڪ چيف جسٽس کي ۽ جج کي هٽائڻ لاءِ اڳ ۾ آئين ۾ جيڪو هڪ طريقو هو، اهو هاڻي هڪ نه رهيو آهي، پر ان آئيني طريقي سان گڏ ڪنهن به جج کي هٽائڻ جو ٻيو طريقو به تخليق ٿي ويو آهي ۽ اها رسم ڏسون ته مستقبل ۾ ڪنهن جي مٿان ٿي ”فضل“ ڪري.
(24 ڊسمبر 1998ع)

اسلام آباد ۾ اياز جو ڏهاڙو

اسلام آباد ۾ اياز جو ڏهاڙو

ناهموار ۽ پٿريلي پوٺوهاري زمين جي بي وفا ماڻهن جي شهر اسلام آباد ۾ خميس ڏينهن اڪيڊمي آف ليٽرس ۽ سنڌ گريجوئيٽس جي گڏيل سهڪار سان سنڌ جي مهان ڪوي شيخ اياز جي ياد ۾ پروگرام ٿيو.امر جليل صدارت ڪئي. غوث علي شاهه خاص مهمان هو. نصير مرزا ڪارروائي هلائي. بيدل مسرور اياز جا گيت ڳاتا، ڊاڪٽر سليمان شيخ، سهيل سانگي، عنايت بلوچ، قيس ابڙو، مختيار ٽالپر ۽ ڊاڪٽر يعقوب زرداري مقالا پڙهيا ۽ تقريرون ڪيون. مغرب جي اذان آئي جنهن کان اڳ ئي ماڻهو روزو کولي چڪا هئا. افطاري دوران ”الله واري ونڊ هئي“ جنهن کي جيترو مليو سو کنيائون. اڪثر بي روزائتن جون پليٽون ڀريل ۽ روزائتن جي هٿن ۾ سادي پاڻي جا گلاس هئا. هرڪو فارغ ٿي پنڊال ۾ آيو. بيدل جي دل سان ڳايل اياز جي ڪلام کي ٻڌي هر ڪنهن انجواءِ ڪيو. امرجليل اوڇنگارون ڏئي روئڻ لڳو ته گهڻن جا ڳوڙها نڪري آيا ۽ اکيون آليون ٿي پيون. 4 ڪلاڪن جي ڪارروائي کان پوءِ هرڪو گهر هليو ويو. گهڻا ته افطاري بعد ئي روانا ٿيا هئا پر راڳ جي چڪر ۾ سنڌي ويٺا رهيا.
افسوس آهي اهڙي سوچ رکندڙن تي. هي بلڪل اهڙا ئي ماڻهو آهن جيڪي بقول مظهرالاسلام ته ان تاڙ ۾ رهندا آهن ته اڄ به ڪا فوتگي هجي ته هو تعزيتي ميڙ ۾ وڃن ۽ اهو چئي ٽائم ٽاري ڏهاڙي لڳائي ڄاڙي هڻي اچن ته ”مرحوم فلاڻو ڏاڍو ڀلو هو، منهنجو يار هو، مرڻ کان اڳ مون سان مليو، مون کي چيائين... وغيره وغيره...“
هن تقريب مان ڪجهه هڙ حاصل ته گهڻو خير ڪو نه ٿيو پر سنڌين کي امر جليل موٽي مليو آهي. اهو ئي امر جيڪو ڌرتي سان محبت ۽ حق ڇني وٺڻ جا سبق ڏيندو هو. اهو ئي ڳڀرو امر جيڪو سنڌ جي اداس ۽ نراس نوجوانن کي لکڻين ذريعي خوشين جا انبار ڏئي ڏکن کي منهن ڏيڻ جا نوان گس ڏسيندو هو. اهو امر جليل ڪجهه وقت کان گم ٿي ويو هو. سنڌين کان رسي ويو هو. اسلام آباد جي بي ميويدار وڻن جي جهنگلن، ناهموار پهاڙين جي هنج ۾ واقع ڪيترائي ميل ڊگهي هائيڪنگ ٽريڪ ۽ سوين ايڪڙن واري ڪيپيٽل پارڪ سميت هموار، نيم هموار ۽ ناهموار زمين تي اڏيل شهر جي ڪشادن گهرن ۾ رهندڙ تنگ دلين وارن ماڻهن جي ڀيڙ ۾ غائب ٿي ويل هي اروڙ جو مست نيٺ ڪالهه موٽي آيو آهي. اياز جي عشق ۾ جڏهن اڪيڊمي آف ليٽرس ۽ سگا پاران منعقد ڪيل پروگرام ۾ اڌ سفيد ۽ اڌ ڪارن وارن واري ڏاڙهي ۽ شهپرن واري ڳچ عرصي کان خاموش رهندڙ امر جليل ڳالهايو ته بلڪل ايئن لڳو ته نيٺ گونگي ڳالهايو. سندس تقرير نه پر اياز جي عشق ۽ عقيدت ۾ چيل لفظ جيڪي ٽوهه جهڙي ڪوڙي سچ سان ڀريل هئا سي ٻڌي نذير ناجي کي گهمرا پوڻ لڳا، هو وٽ سٽ کائڻ لڳو.
امر جليل جڏهن چيو ته 27 سال اڳ بنگلاديش ٺهڻ وقت ان جي حمايت جي ڏوهه ۾ اياز کي تڪليفون ڏنيون ويون. ان وقت بنگالين پاڪستان کان آزادي جي ڳالهه ڪئي ته سندن حشر نشر ڪيو ويو، پر اڄ ساڳيو پاڪستان بنگلاديش جي آزادي جي سلور جوبلي ملهائڻ واري تقريب جي موقعي تي ٿيندڙ ڪرڪيٽ ٽورنامينٽ ۾ پنهنجي ٽيم پيو کيڏائي. اياز کي ڪافر ۽ بي دين سڏيندڙ پنجاب جي ماڻهن اياز خلاف جنهن لاهور شهر مان تحريڪ شروع ڪئي اڄ ساڳئي شهر لاهور ۾ اياز جي موت تي قصيدا ٿا ڳايا وڃن. بنگالين خلاف ون يونٽ نالي گڏيل محاذ جوڙي پنجابين جڏهن ڪوششون تيز ڪيون ته سرحد ۽ بلوچستان مان ڪو به نه اٿيو. اياز جي رهنمائي ۾ سنڌ جا اديب ۽ دانشور اٿيا جن ان خلاف تحريڪ هلائي ۽ سنڌ جي آزاد شناخت بحال ڪرائي. امرجليل جا اهي لفظ ٻڌي نواز سرڪار جي صدقي اڪيڊمي آف ليٽرس جو چيئرمين بڻجندڙ نذير ناجي هر هر عينڪ پئي سوري، نيٺ اٿيو ۽ غوث علي شاهه جي ڪن ۾ ڪجهه چئي آيو.
پروگرام ۾ سموريون تقريرون سنڌ پرست هئڻ، اينٽي سنڌ قوتن ۽ ڌرين کي ڪچيون گاريون ڏيڻ برابر هو. اهو ئي سبب هو ته نذير ناجي وٽ سٽ پئي کاڌا. اڪيڊمي جو ڊائريڪٽر جنرل مظهرالاسلام جيڪو چوندو آهي ته منهنجو جسم پنجاب ۽ روح سنڌ ۾آ هي اهو ڏاڍو خوش ٿي رهيو هو، هو آخري سيٽن تي ويٺو هو. اياز جي ياد ۾ ٿيل هن پروگرام ۾ ايئن پئي لڳو ته ڄڻ جيئي سنڌ جو فنڪشن آهي. گادي واري شهر ۾ سرڪاري خرچ تي سنڌ پرستي جون ڳالهيون ۽ ون يونٽ ٺاهيندڙن کي گاريون ٻڌي غوث علي شاهه سميت گهڻن جا هوش اڏامي ويا.
ڊاڪٽر يعقوب زرداري جي تقرير ۾ ورجاءُ وڌيڪ ۽ ڊيگهه گهڻي هئي. سندس جملن جو جڙاءُ به سگهارو ڪو نه هو. بهرحال پنهنجي دور جي يادگيرين جي حوالي سان گهڻو چيائين، مختيار ٽالپر جي تقرير ايئن پئي لڳي ڄڻ 17 جنوري تي سائين جي ايم سيد جي سالگره تي سن ۾ پيو ڳالهائي. سهيل سانگيءَ چيو ته عبدالله حسين چوندو آهي ته وڏو شاعر اهو آهي جيڪو هڪ صدي زندهه رهي. اياز 50 سال زندهه رهيو آهي ۽ هن پنهنجي شاعري ۾ نواڻ آڻي پاڻ کي هر شعبي جي ماڻهن ۾ مقبول رکيو آهي. هيستائين ماڻهن جي دلين ۾ رهڻ جي آڌار تي چئي سگهجي ٿو ته هو 50 سال ٻيا به زندهه رهندو. اياز کي ايوب خان کان وٺي نواز شريف جي اڄوڪي حڪومت تائين مٽجندڙ حڪومتن ۽ دورن جي باوجود به هر دور ۾ اڳي کان وڌيڪ محبت ۽ شوق سان پڙهيو ويو آهي. اها ئي سندس زندهه رهڻ جي علامت آهي. هن جي اردوءَ واري تقرير ۾ سنڌي جا لفظ ايئن شامل هئا جيئن ميگزين ۾ گوليون.
قيس ابڙو کي سڏ ٿيو ته سندس موچاري هاٺي ڏسي ماڻهن الائي ڇا ڇا پئي چيو پر جڏهن هن اياز جا شعر پڙهيا ۽ تقرير ڪئي ته گهڻن جون ڏندين آڱريون هيون ته هن کي به اياز ياد آهي. ٻيا ته ٺهيو سندس گهر واري ۽ ٻار به حيران هئا ۽ ٻارن کي ڪالهه ئي شايد باقاعده خبر پئي ته سندن والد جي اڃا به ڪيڏي لئي آهي. پروگرام ۾ عورتون گهٽ مرد وڌيڪ هئا ۽ سنڌين جي فنڪشن جي حساب سان انگ ٺيڪ هو. عنايت بلوچ جي لکيل ٻن صفحن جو لفظي جڙاءُ ته ڀلو هو پر جڏهن ڳالهائڻ شروع ڪيائين ۽ هڪ اڌ شعر پڙهيائين ته هر ڪنهن کي خبر پئي ته ڀائو جا ڪهڙا حال آهن. مٿان جڏهن پنڊال ۾ ويٺل هڪ شخص چيس ته اياز جي سنڌي ۾ پڙهيل شعر جو اردو ترجمو ٻڌاءِ ته سائين عنايت تي سڪتو طاري ٿي ويو. نيٺ سوچي سوچي ترجمو ٻڌايائين. بنا تياري سٺو ڳالهايائين پر اردو ترجمي جي ڊپ کان وري اياز جو شعر نه پڙهيائين ۽ آخر ۾ ويندي مهل شعر پڙهيائين ته مٿان نصير مرزا، عنايت واري شعر کي مڪمل ڪرڻ لاءِ ٻيو شعر پڙهيو ته:
ڪڏهن به توتي دوار دل جا نه ٻوٽبا تون ڀلي هلي آ
ٻه لڙڪ آلا تڏهن به هوندا متان چوين آجيان نه ٿيندي.
نصير مرزا جيڪو بيدل مسرور سان گڏ حيدرآباد مان ڪمپيئرنگ لاءِ سيڙجي آيو هو تنهن جي تياري بهتر هئي. ڪارو مفلر ڳچي ۾ وجهي اياز جا شعر ۽ انهن جو اردو ترجمو سولائي سان ٻڌائي هن پنهنجي علمي ڄاڻ ۽ مهارت جا موتي پئي ڇٽيا جنهن سان هر ڪنهن پئي واهه واهه ڪئي پر سڀني کان وڌيڪ واهه واهه اڇي مٿي واري سنهڙي چاچا ڪئي جنهن هر تقرير، ايتري قدر جو ڊاڪٽر يعقوب زرداري جي تقرير تي به هن واهه واهه چوندي تاڙيون پئي وڄايو. اياز جي وفات سبب منعقد ڪيل جلسي ۾ ڏک واري ماحول ۾ تاڙيون وڃائڻ وارن تي سگا اسلام آباد جي باني يوسف ميمڻ ڏاڍي ڪاوڙ پئي ڪئي. هو ڪنهن کي چئي نه پئي سگهيو. باقي سندس اکين رت پئي ڇڏيو. نيٺ مون کي چئي ڏنائين ته ”تاڙيون ڇو ٿا وڄايو؟“ بهرحال نصير مرزا پنهنجو ڌاڪو ڄمائي ويو. اها ٻي ڳالهه آهي ته سندس اسٽائيل قاسم ماڪا وانگر هڪڙو ئي هو يعني خوشي هجي يا غم ڳالهه ساڳئي نموني چوندو آهي، پر هن ميڙ جي مناسبت سان سندس انداز فٽ هو. سنڌي ڪامورن ۽ گادي واري شهر ۾ ڪم ڪندڙ ننڍن وڏن عهدن وارن ملازمن جو به چڱو انگ هو. شايد ان ڪري ته سنڌي فليور وارا پروگرام دل وندرائڻ لاءِ هتي گهٽ ٿا ٿين تڏهن ايڏي تعداد ۾ آيا هئا. هونئن ته خشڪ تقريرن وارن پروگرامن کان اڪثر سنڌي لنوائيندا آهن. باقي راڳ هجي ته پوءِ مڙئي حاضري چڱي هوندي آهي.
تقريرون ڪندڙن ۾ سڀني کان وڌيڪ جملن جي جڙاءُ واري ۽ Formulated تقرير ڊاڪٽر سليمان شيخ جي هئي. سنڌ جي قومي معاملن ۾ سڀني کان وڌيڪ اڳتي رهندڙ ڊاڪٽر سليمان ڪنهن ڪنهن مهل جذبات ۾ اچي ويندو آهي ته پوءِ هو ڪنهن جي پرواهه نه ڪندو آهي. اڳ ۾ جڏهن انور ابڙو سان شام ملهائي وئي هئي ته ملڪ لعل کي مخاطب ٿيندي جنهن منطقي انداز ۾ سنڌ جي قومي معاملن ۽ سنڌ سان ٿيندڙ زيادتين جو ذڪر ڊاڪٽر سليمان ڪيو هو، اهڙو شايد چڱو ڀلو قومپرست ليڊر به نه ڪري سگهي. لاهور ۾ اياز جي ياد ۾ ٿيل پروگرام ۾ به ڊاڪٽر پنهنجي هڙان خرچ ڪري ويو هو ۽ لاهورين کي به سبق سيکاري آيو هو.
پنڊال ۾ موجود سوچ وارن سنڌين کي امر جي تقرير بعد خوشي ڏاڍي هئي ڇو ته گادي واري شهر ۾ جتي آبادي وارن حصن کان وڌيڪ زمين جي حصي تي وڏا جهنگل آهن جن ۾ سوئر، گدڙ ۽ ڀولڙا ايترا آهن جو اسلام آباد جي آبادي کان وڌيڪ انهن جو تعداد آهي. اهڙي شهر ۾ ڳچ عرصو غائب رهڻ بعد امرجليل جڏهن تقرير لاءِ آيو ته سندس اکين مان ڳوڙها ڳڙي رهيا هئا ۽ لفظ روح جي اندر مان نه پيا نڪرنس. هن پنهنجن جذبن جو اظهار ڪندي چيو ته اياز کي سڀ کان وڌيڪ ڏک پنهنجي چاهيندڙن جو هو جيڪي بنا سوچڻ ۽ سمجهڻ جي اياز تي تنقيد ڪندا هئا. هن نه صرف ٻه اکر پڙهيل انهن اديبن ۽ دانشورن جو پٽڪو لاٿو پر سنڌي اخبارن کي به نشانو بڻايو ۽ چيو ته 2 درجن کان وڌيڪ شايع ٿيندڙ سنڌي اخبارن ۾ اياز بابت گهٽيا لفظن سان ڀريل تنقيد سبب اياز کي ڏاڍو ڏک پهتو هو.
اياز بابت انهن روايتي مبصرن جي جملن کان مختلف نموني تبصرو ڪندي امر جليل چيو ته ڀٽائي ۽ سچل جي هوندي اياز بطور شاعر جيڪا مڃتا ماڻي اهو وڏو ڪمال آهي ۽ اصل ۾ اهو سندس شعرن جي جڙاءُ ۽ انهن جي فڪري سگهه جو مثال آهي جو هن کي ايڏو مان مليو. هن چيو ته تاريخ مان جڏهن سبق نه پرايو ويندو آهي ته تاريخ پاڻ ورجائيندي آهي. هن مٺن مٺن جملن سان وفاق کي جيڪي ميارون ۽ مهڻا پئي ڏنا تن تي درٻاري اديبن جا منهن لهي ٿي ويا. امر جون انور مقصود جهڙيون سچيون ۽ کريون ڳالهيون غوث علي شاهه ۽ نذير ناجي کي به نه پئي وڻيون. سڀني پئي چيو ته ڀٽائي کان پوءِ اياز وڏو شاعر آهي پر سچل جي معتقد امر جليل ڏاڍي سهڻي نموني اهو تاثر ڏنو ته ڀٽائي کان پوءِ سچل به آهي. اياز ۾ ڏاهپ ۽ ڏور نظري ڀٽائي واري آهي، بي باڪي ۽ مستي سچل واري آهي. شايد هن جي ذهن ۾ اهي ڀٽائي وارا لفظ هئا ته ”جيڪو ڪنو اسان چاڙهيو آهي ان جو ڍڪڻ سچو لاهيندو.“
شيخ اياز جنهن کي بطور وڪيل آئون 80 واري ڏهاڪي کان سڃاڻان ڇو ته هن منهنجي والد کي خون جي ڪيس مان پنهنجي مهارت ۽ وڪالت ذريعي آجو ڪرايو هو. شاعري واري اياز کانسواءِ وڪالت وارو اياز به اياز ئي هو. غوث علي شاهه اياز جي ان پهلو جي وڌيڪ ساراهه ڪئي ڇو ته هو اياز سان گڏ وڪالت ڪندو هو. غوث علي شاهه به اها ڳالهه مڃي ته اسان سدائين پنهنجي هيرن جو قدر مرڻ بعد ڪندا آهيون. فيض احمد فيض جڏهن جيئرو هو ته هن کي جيل ۾ وڌو ويو پر هاڻي سندس نالي سان اسلام آباد ۾ به روڊ آهن. غوث علي شاهه لائوڊ تي وات رکي زور سان جڏهن اياز سان وڪالت وارن ڏينهن ۾ گهايل 20 سالن جا قصا پئي ٻڌايا ته روزي کولڻ جو وقت ويجهو هئڻ سبب خالي پيٽ روزائتن کي ڏاڍا خار پئي آيا. شاهه صاحب هڪ موقعي تي چيو ته سچل جو تعلق منهنجي ضلعي سان آهي ۽ هو به وڏو شاعر هو. شاهه صاحب کي چوڻ ته اهو کپندو هو ته هو سچل سائين جي ضلعي جو آهي پر شايد وفاقي وزارت جي جنون ۾ هن سچل کي ته پنهنجو ڪيو پر پاڻ سچل جو نه ٿيو.
آخر ۾ نصير مرزا جڏهن غوث علي شاهه لاءِ اياز جو اردو ۾ چيل شعر پڙهيو ته لڳو پئي ته اهو شاهه صاحب کي تعليم جو وزير هوندي به سمجهه ۾ ڪو نه آيو هوندو. خيرپور ضلعي ۾ پيرپاڳاري کان پوءِ هي ٻيو سيد آهي جنهن پڇاڙي ۾ نئين شادي ڪئي آهي. مڙئي ڏئي وٺي شاهه صاحب پنهنجي تقرير پوري ڪئي ۽ چيو ته هلو روزو کوليو. هن جو چوڻ ۽ اسلام آباد جي اڌ کان وڌيڪ نئين ٽهي وارن اردو لکندڙ پنجابي اديبن وڃي افطاري جي سامان وارن ديڳڙن جا ڍڪ لاٿا. اذان جي پهرئين اکر سان هنن چانهه به پي ڇڏي ۽ ٽشو پيپرن سان منهن صاف ڪندا ٻاهر پئي آيا. پنهنجي راڄ وارن جا اهي حال ڏسي مظهر الالسلام ڏاڍا خار پئي کاڌا. بهرحال هو ڏاڍو خوش خوش نظر اچي رهيو هو ته هن اڪيڊمي پاران هڪ سنڌي کي مان ڏيڻ لاءِ پروگرام منعقد ڪري سنڌين جو گادي واري شهر ۾ ڪاڄ ڪري پنهنجو حق ادا ڪيو. جيتوڻيڪ هن جي والده ۽ گهر واري بيمار هئڻ ڪري اسپتال ۾ هيون پر هو پروگرام ۾ آخر تائين موجود رهيو.
ان بعد، وارن کي ڪارو رنگ ڪري جوان بڻجي آيل بيدل مسرور جڏهن اندر جي اٿاهه جذبن سان اياز جي شاعري ڳائڻ شروع ڪئي ته ڪيترن ئي بد ذوقن کي به هن جهومائي ڇڏيو. سندس ڳائڻ جي ان اثر امر جليل کي اوڇنگارون ڏئي روئڻ تي مجبور ڪيو. امر اسٽيج تي چڙهي آيو ۽ بيدل کي چميون ڏيڻ لڳو. الله ڪري ته امر جو اهو جذبو قائم رهي ۽ پنهنجن ماڻهن لاءِ به لکي.
(18 جنوري 1998ع)

انٽرويو

انٽرويو



پنجاب ۾ 25 سالن کان پوءِ گڏجي هلڻ جي
سوچ پيدا ٿي آهي: مشاهد

ڪاوش: توهان جي حڪومت جو هڪ سال مڪمل ٿي ويو آهي. اوهان ڪهڙا ڪارناما سرانجام ڏنا آهن. عوام کي ڪهڙو رليف ڏنو آهي ۽ حڪومت جون مک حاصلات ڇا آهن؟
مشاهد: هي هڪ سال جيڪو گذريو، اهو دٻاءُ جو سال هو. اهو مشڪل سال هو. اسان سياسي طور اعليٰ سطح تي جيڪا ڪرپشن هئي اها ختم ڪئي. هڪ سال ۾ نواز شريف، سندس خاندان يا ڪنهن ساٿي تي ڪو به ڪرپشن جو الزام نه لڳو آهي. اڳ ۾ جيڪو ڪجهه ٿيو. آصف زرداري ۽ بينظير ڀٽو اربين رپيا کاڌا پورو ملڪ ڦري لٽي کائي ويا ۽ ملڪ جي عالمي سطح تي بدنامي ٿي ۽ اهي ڳالهيون هينئر ثابت به ٿيون آهن. اسان ان گند کي صاف ڪري ڇڏيو آهي. ٻيو ته قومي معيشت جي بحالي، جيڪو هڪ مشڪل مسئلو هو ملڪ جو ڏيوالو نڪرڻ تي هو ان کي بچايو آهي. عوام جي معاشي زندگي ۾ سڌارا آندا، وي آءِ پي ڪلچر ختم ڪيو، وڏين شادين تي پابنديون لڳايون. ان سان عوام کي فائدو پهتو آهي. اڃا به مشڪل حالتون آهن. بيروزگاري، مهانگائي، عوام کي انصاف ۾ دير جا مسئلا طئه ڪرڻ چاهيون ٿا. اسان جمهوري نظام کي مضبوط ڪيو آهي. مارشل لا دور جي ترميم 58(2) بي ختم ڪئي. لوٽا ازم ختم ڪيو. 81ع کان پوءِ پهريون دفعو آدمشماري ڪرايون پيا، مڪاني چونڊون ڪرائي رهيا آهيون. ان سان جمهوريت وڌيڪ مضبوط ٿيندي. اهي تمام وڏا ڪم آهن. جيڪي ماضي واريون حڪومتون نه ڪري سگهيون. اسان اهي هڪ سال ۾ ڪيا ان جو ڪريڊٽ نواز شريف کي وڃي ٿو. ترقياتي ڪمن جي حوالي سان اوهان ڏسو ته جيڪي وڏا منصوبا آهن اهي اسان جي حڪومت مڪمل ڪيا. پهرين نواز شريف دور ۾ ڪراچي هوائي اڏي تي جناح ٽرمينل ٺاهيو جيڪو دنيا جي بهترين هوائي اڏن مان هڪ آهي. موٽر وي پنجاب ۾ ٺاهيو. پشاور ۾ شروع آهي، سنڌ ۾ رتوديرو تائين جلد ڪم شروع ڪري رهيا آهيون. گوادر ۾ بندرگاهه ٺهي پيو. اسين چاهيون ٿا ته ترقي جو ڦل ۽ ثمر سمورن صوبن کي ملي.
ڪاوش: تازو وزيراعظم نواز شريف بنگلاديش ويو. بهارين کي پاڪستان آڻن تي راضپو ظاهر ڪيو آهي ۽ حڪومت بهارين جي آبادڪاري لاءِ فنڊ گڏ ڪرڻ جي به مهم شروع ڪئي آهي. جيتوڻيڪ اوهان جڏهن شروع ۾ حيدرآباد ويا هئا ته اتي اهو چيو هو ته بهارين کي آباد ڪرڻ نواز حڪومت جي ايجنڊا ئي ناهي ۽ هاڻي ايئن ڇيو پيو ٿئي؟
مشاهد: جڏهن ڪو به پاڪستاني ليڊر بنگلاديش ويندو آهي ته بهارين جو مسئلو اٿندو آهي. ذوالفقار علي ڀٽو هجي يا بينظير ڀٽو، نواز شريف هجي يا ڪو ٻيو. جڏهن به اهي بنگلاديش ويندا آهن ته بهارين جو معاملو اٿندو آهي ۽ اهو نئون مسئلو ناهي. بهارين کي آڻڻ سميت اسين ڪو به اهڙو ڪم نه ڪنداسين جنهن جو نقصان سنڌ ۽ سنڌ جي عوام کي ٿئي.
ڪاوش: اوهان جي حڪومت احتساب شروع ڪيو هو، هڪ سال گذرڻ باوجود اڃا بينظير ڀٽو ۽ آصف خلاف ڪرپشن جو هڪ ڪيس ثابت ته ٺهيو پر عدالت ۾ به نه ويو آهي. اپوزيشن وارا حڪومت تي الزام هڻن ٿا ته اهي ميڊيا ٽرائيل ڪري سندن ساک خراب ڪن ٿا ان بابت ڇا چوندا؟
مشاهد: پاڪستان جي تاريخ ۾ پهريون دفعو ٿيو آهي ته آئيني، قانوني ۽ هر حوالي سان جائز نموني احتساب جو عمل شروع ڪيو ويو آهي ۽ ٺوس بنيادن تي ڪارروائي هلائي پئي وڃي. احتساب جو عمل هاڻي ته بين الاقوامي طور واضح ٿي ويو آهي ۽ اهو به ثابت ٿيو آهي ته بينظير ڀٽو ۽ سندس مڙس پاڪستان جو پئسو کاڌو آهي. سوئيٽزرلينڊ، آمريڪا ۽ برطانيا جي بينڪن بينظير ۽ آصف جي کاتن جي تحقيقات شروع ڪري ڏني آهي. اهو ڪم پاڪستان حڪومت ڪيو آهي تحقيقات بعد هنن جا پول پڌرا ڪيا ۽ سندن کاتا ڳوليا نه ته هو ته پڪڙجڻ وارا نه هئا. شروع ۾ سري محل جي ڳالهه ٿي اسڪينڊل سامهون آيو ته بينظير ۽ آصف چيو ته اهو محل اسان جو ناهي اهو ڪوڙ آهي ۽ هنن سنڊي ايڪسپريس اخبار خلاف ڪيس ڪرڻ جو اعلان به ڪيو پر بعد ۾ ڪو به ڪيس هنن نه ڪيو. هاڻي ته آصف زرداري نيويارڪ ٽائمز اخبار کي ڏنل انٽرويو ۾ پاڻ تسليم ڪيو آهي ته سري محل هنن جي ملڪيت آهي. ان بعد ڇا باقي بچيو آهي. هنن جو پنهنجو ڪوڙ پڌرو ٿي ويو آهي. اسان سنڊي ايڪسپريس يا نيويارڪ ٽائمز يا ڪنهن ٻي اخبار کي پئسا ته ڪو نه ڏنا اسان واشنگٽن پوسٽ کي ڪي پئسا نه ڏنا آهن.؟ سڀ دنيا جون وڏيون اخبارون انهن جي ڪرپشن بابت لکن ٿيون. اڳ ۾ بينظير ڀٽو انهن اخبارن کان سرٽيفڪيٽ وٺندي هئي. هاڻي اهي ئي اخبارون کيس ڪرپٽ سڏي رهيون آهن. بينظير کي گهرجي ته هو الزامن جو مقابلو ڪري. اسين جڏهن اپوزيشن ۾ هئاسين ته بينظير چوندي هئي ته جيڪڏهن ڪنهن کي شڪايت آهي ته عدالت ۾ وڃي هاڻي پاڻ ڇو نه ٿي وڃي. اهي ريفرنسز جڏهن عدالت ۾ وڃن ٿا ته اتي وڃي منهن ڏين. جيڪڏهن بينظير ۽ آصف کي اعتراض آهي ته هنن خلاف ميديا ٽرائل ٿو ٿئي ته هو اخبارن خلاف عدالت ۾ ڇو نه ٿا وڃن؟ سنڊي ايڪسپريس، واشنگٽن پوسٽ ۽ نيويارڪ ٽائمز خلاف ڇو نه ٿا ڪيس ڪن؟
ڪاوش: اپوزيشن وارا دعويٰ ٿا ڪن ته هنن خلاف حڪومت رڳو ميڊيا ٽرائيل ڪري رهي آهي ۽ هڪ به ڪيس عدالت ۾ داخل نه ڪيو آهي ۽ حڪومت وٽ ثبوت ناهن؟ ان سان ڇا اوهان نٿا سمجهو ته هنن کي عوامي همدردي ملندي يا، اوهان وٽ ثبوت ناهن؟
مشاهد: نيويارڪ پوسٽ، سنڊي ايڪسپريس، واشنگٽن پوسٽ سميت سڀ دنيا جون وڏيون اخبارون لکن ٿيون. بينظير جي ڪرپشن جا ثبوت ڏين ٿيون، ڇا اهو به حڪومت پئي ڪري، ڇا اهو به ميديا ٽرائل آهي.
ڪاوش: بينظير ڀٽو الزام هڻي ٿي ته عالمي پريس ۾ حڪومت جون اسپانسر ٿيل خبرون شايع ٿين ٿيون؟
مشاهد: ان جو مطلب ته انهن اخبارن وٽ ثبوت ناهن جيڪڏهن اها خوشفهمي پ پ وارن کي آهي ته پوءِ ڪيس ڇو نه ٿا ڪن؟ ڇا اها حقيقت ناهي ته بينظير ڀٽو ۽ آصف جا پئسا سوئيز بينڪن ۾ پڪڙيا ويا آهن. پئسن کان ته بينظير ڀٽو لاتعلقي ظاهر نه پئي ڪري هوءَ اهو پئي چوي ته اهي پئسا هنن جائز نموني ڪمايا آهن. اسان کي هڪ سوال جو جواب ڏين ته هنن اهي پئسا ڪٿان آندا؟ زرداري وٽ ايترو پئسو ڪٿان آيو؟ زرداري وڏيرو ته نه هو. هن جو والد ته هڪ سئنيما جو مالڪ هو هن 40 لک پائونڊ (30 ڪروڙ رپيا) ڪٿان آندا جو سري محل خريد ڪيو؟ لکين رپين جي شاپنگ ڪٿان ڪئي؟ آصف وارن کي ته اها خوش فهمي هئي ته شهنشاهه ايران وانگر هو مال هضم ڪري ويندا ۽ پڪڙجي نه سگهندا پر اها ته خدا جي قدرت آهي ته هنن جا پئسا پڪڙيا ويا آهن.
ڪاوش: تازو نواز شريف بنگلاديش ۾ اهو قبول ڪيو ته 71ع ۾ بنگال خلاف فوجي ايڪشن غلط هو ۽ هن غلطي تسليم ڪئي. ساڳئي طرح بلوچستان ۾ ذوالفقار ڀٽو جيڪو فوجي ايڪشن ڪرايو. سنڌ ۾ 83 ۽ 86ع ۾ ضياءُ الحق ماڻهو مارايا پوءِ ته اهي به غلط آهن ڇا انهن جو به اوهين اقرار ڪريو ٿا؟
مشاهد: ان ۾ ٻه شيون آهن. 71ع واري ايڪشن ۾ ملڪ ٽٽو، ان وقت ذوالفقار علي ڀٽو ۽ فوجي جنتا، سازباز ڪري اليڪشن جا نتيجا قبول نه ڪيا. اسين سمجهون ٿا ته سياسي معاملن جو حل هميشه سياسي هئڻ گهرجي. پاڪستان ۾ جيڪي به فوجي ايڪشن ٿيا خاص ڪري سياستدانن ۽ سياسي قوتن خلاف ٿيا اهي سڀ غلط هئا جنهن به ايڪشن ڪيو اهو غلط هو. اسان اهڙو ڪم نه ڪيو. پ پ وارن 11 سال هن ملڪ تي حڪمراني ڪئي ساڍا 5 سال ذوالفقار ڀٽو، بينظير 3 سال ۽ ٻئي دفعي 20 مهينا هنن حڪمراني ڪئي. هنن ڇا ڏنو آهي.پاڪستان جي عوام کي؟ سنڌ جي عوام کي هنن ڇا ڏنو؟ ڇڏيو اوهان پاڪستان ۽ سنڌ جي عوام کي اوهان رڳو لاڙڪاڻي کي ڏسو ته هنن لاڙڪاڻي جي ماڻهن کي ڇا ڏنو؟ بينظير کي ته لاڙڪاڻي جي وزيراعظم سڏائڻ جو به حق ناهي. هنن ته عوام جا پئسا کاڌا آهن.
ڪاوش: اوهان جي لاڙڪاڻي واري ذڪر تي ياد آيو ته اوهان جي حڪومت ۾ اهم عهدن تي لاهور ۽ سينٽرل پنجاب جا ماڻهو مقرر ڪيا ويا آهن ان ڏس ۾ هڪ خبر به آئي ته ملڪ جي 40 اهم ۽ آئيني عهدن تي لاهور ۽ سينٽرل پنجاب جا ماڻهو مقرر ڪيا ويا آهن. آئين ۾ ڏنل طريقيڪار جي ابتڙ سجاد علي شاهه کي هٽايو ويو. مختيار جوڻيجو کي چيف الڪيشن ڪمشنر جي عهدي تان هٽايو ويو. بيورو ڪريسي ۾ پ پ دور ۾ 8 وفاقي سيڪريٽري سنڌي هئا هاڻي رڳو هڪ ٻه بچيا آهن اهڙي صورت ۾ ڇا ايئن نٿو چئي سگهجي ته سنڌ هن حڪومت جي ايجنڊا تي ناهي؟
مشاهد: (کلندي) اهي الزام ۽ تاثر غلط ۽ بي بنياد آهي. اسين اهڙي سوچ نٿا رکون. بنا فرق جي ڪم ڪريون پيا. پ پ وارا دعويٰ ڪن ٿا ته هو ننڍن صوبن جا نمائندا آهن. ڇا هنن 2 دفعا سرحد ۾ چونڊيل حڪومت هارس ٽريڊنگ ذريعي ختم نه ڪئي. هنن بلوچستان ۾ فوجي ايڪشن ڪيو. بنگالين جو سياسي حق تسليم ڪرڻ کان انڪار ڪيو اسان ته اهڙو ڪو ڪم نه ڪيو آهي. جيسين تعلق آهي سجاد شاهه جو ته اها لڙائي سياسي بڻجي وئي هئي ۽ اهو سياستدان وانگر رويو (Behave) اختيار ڪري رهيو هو. سجاد علي شاهه صاحب خلاف ته پنهنجي جج ساٿين فيصلو ڏنو. فيصلو ڏيندڙن ۾ سندس پنهنجي سنڌي جج، پٺاڻ ۽ مهاجر جج به هن خلاف فيصلو ڏنو.
ڪاوش: سجاد علي شاهه کي چيف جسٽس جي عهدي تان هٽائڻ جو فيصلو ڏيندڙ 10 ججن ۾ ڪو به سنڌي جج نه هو؟
مشاهد: مامون قاضي سجاد شاهه سان اختلاف راءِ ڪيو هو. انهي ۾ سنڌين جو مسئلو نه هو. سجاد علي شاهه ان وقت سازش ۾ ملوث ٿي ويو هو. ان وقت جي صدر فاروق لغاري سان گڏ سازش ۾ شريڪ ٿيو. هن پاڻ قانوني مسئلي کي سياسي مسئلو بڻايو. هن جڏهن بينظير ڀٽو جي حڪومت هٽائي، اهو لساني مسئلو نه بڻيو. نواز شريف کي هٽايو ويو ته اهو لساني مسئلو نه بڻيو پر سجاد شاهه هٽيو ته اهو لساني مسئلو ڪيئن ٿيو؟
ڪاوش: اوهان سازش جو ذڪر ڪيو. اوهان جي خيال موجب حڪومت خلاف سازش ڪنهن ڪئي ۽ ڇو ڪئي وئي؟
مشاهد: فاروق لغاري سجاد علي شاهه سان گڏجي حڪومت هٽائڻ لاءِ سازش ڪئي سازش ان ڪري ڪئي وئي جو هو سمجهن پيا ته حڪومت کي ڪمزور ڪرڻ ضروري آهي ڇو ته لغاري سمجهي پيو ته هن جا اختيار ختم ٿي ويا آهن.
ڪاوش: ان پوري گيم (سازش) دوران لغاري وارن جو خيال هو ته فوج ساڻن گڏ آهي پر بعد ۾ نقشو تبديل ٿي ويو اوهان جي ڇا معلومات آهي؟
مشاهد: اهو ته لغاري وارن کان پڇو جيڪي فوج جي حمايت حاصل ڪرڻ جي دعويٰ ڪري رهيا هئا. اسان ته اهو چيو ته اسين جمهوريت ۽ اصولن جي جنگ ٿا وڙهون. پارليامينٽ جي بالادستي جي جنگ ۾ سمورن صوبن جي عوام ۽ جمهوري قوتن اسان جو ساٿ ڏنو.
ڪاوش: ماضي جي روايتن جي ابتڙ هن سڄي گيم ۾ فوج جيڪو رويو اختيار ڪيو ان سبب ته اهو به چيو ويو ته فوج به پنجابي بڻجي Behave ڪيو آهي؟
مشاهد: اسفند يار ولي پنجابي ناهي، حميده کهڙو، حاصل بزنجو، لياقت جتوئي ۽ اختر مينگل پنجابي ناهن. هنن سڀني ساٿ ڏنو. هي سياسي جنگ هئي. اسان سياسي طريقي سان وڙهي. اهي ماڻهو جيڪي سياست کي لسانيت ۾ ورهائي سياست ڪن ٿا اهي اهڙيون ڳالهيون ڪن ٿا. اسان ڪنهن به اهڙي شيءِ (فوج) جو سهارو نه ورتو. اسان عوام جي لاءِ جمهوري طريقي سان جنگ وڙهي. جيڪڏهن سجاد علي شاهه سان زيادتي ٿي هئي ۽ ان کي لساني مسئلو بڻايو به ويو ته سنڌ ۾ ته سندس حق ۾ هڪ مظاهرو به نه ٿيو ۽ نه ئي جلسو ٿيو. ان عرصي ۾ نواز شريف جي حق ۾ جلسا جلوس ٿيا. اهم عهدن تي سنڌي نه هجڻ ۽ پنجابي مقرر ڪرڻ واري ڳالهه به اجائي آهي. ٻن اهم ادارن، جيڪي منهنجي وزارت ۾ آهن. ريڊيو ۽ ٽي وي تي اسان عنايت بلوچ ۽ عبدالڪريم بلوچ کي اهم عهدن تي لڳايو آهي. وزيراعظم جي هر پرڏيهي دوري ۾ هر سنڌي اخبار جي نمائندي کي شامل ڪيو وڃي ٿو اڳ ۾ ڪڏهن ايئن نه ٿيو. اسان سنڌي صحافين کي اسلام آباد گهرايو. خصوصي تربيت ڏني، انهن کي سياچين گليشيئر ۽ پي ايم پي ڪاڪول به وٺي وياسين. اسان اهو ڪم قومي سوچ هيٺ ڪيو پ پ وارن ته اهڙو ڪو به ڪم نه ڪيو.
ڪاوش: ان سان سنڌ جي عام ماڻهن کي ڪهڙو فائدو ٿيو؟
مشاهد: ڇا صحافي عوام جو حصو ناهن، اهي ته عوام جو آواز آهن. اسان شيخ اياز فائونڊيشن کي پئسا ڏنا ۽ خصوصي طور ٽي وي پروگرام هلايا. شيخ اياز تي مارچ ۾ ڀٽ شاهه تي سيمينار ڪرائي رهيا آهيون. سنڌين کي نظر انداز ڪرڻ وارو الزام اجايو آهي.
ڪاوش: اهو به تاثر آهي ته موجوده حڪومت اندروني سنڌ جي عوام لاءِ ڪجهه نه ڪيو آهي. سنڌ ۾ ترقياتي ڪم نه ٿا ٿين. سنڌ جي هاءِ ويز جي بجيٽ موٽر وي تي خرچ ڪئي وئي. مورو هالا سيڪشن جو ڪم 85 سيڪڙو مڪمل آهي پر هاڻي ڪم رڪيل آهي؟
مشاهد: اسان سنڌ ۾ بي زمين هارين کي زمينون ڏنيون، ملڪ ۾ ڪٿي به ڪو نه ٿيو پر سنڌ ۾ ٿيو، پ پ وارن سنڌ ۾ نوڪريون ڏنيون ڪو نه هيون پر وڪرو ڪيون. اسان اڃا نه نوڪريون ڏنيون آهن. نوڪري سنڌين کي نه ملي آهي ته پٺاڻن ۽ پنجابين کي به ڪو نه ملي آهي. جڏهن به نوڪريون ڏنيون ويون اڳ ۾ سنڌين کي ڏينداسين جهڙي طرح سڀني کان اڳ زمين سنڌي هارين کي ڏني آهي. موٽر وي پوري پاڪستان جو آهي سڀني کي فائدو ٿيندو.
ڪاوش: اليڪشن وقت جيڪي اوهان واعدا ڪيا انهن مان ته هڪ به پورو نه ڪيو آهي هڪ سال گذري ويو آهي. عوام لاءِ ڇا ڪيو اٿئو؟
مشاهد: اسان هيستائين جمهوريت جي مضبوطي، معيشت کي پاڻ ڀرو ڪرڻ ۽ ڪرپشن ختم ڪرڻ لاءِ ڪوشش ڪئي آهي. ٽنهي معاملن ۾ ڪاميابي ماڻي آهي. هڪ سال ان ۾ لڳو. اسان 58(2) بي ختم ڪري جمهوريت مضبوط ڪئي. لوٽا ازم ختم ڪري سياست مان گند صاف ڪيو. معيشت کي تباهي کان بچايو آهي. هڪ سال ان ۾ لڳي ويو هاڻي هن سال اسين عوامي ڀلائي جا ڪم ڪنداسين، سوشل ايجنڊا تي عمل ٿيندو. تعليم، صحت ۽ نوجوانن کي روزگار ڏيڻ ۽ غريبن کي ترت ۽ سستو انصاف ڏيڻ 98ع جي ايجنڊا تي آهن ۽ ان تي فوڪس ڪنداسين.
ڪاوش: فيبروري 97ع ۾ عام چونڊن دوران مسلم ليگ جو جيڪو گراف هو ڇا هاڻي به اهو برقرار آهي جڏهن ته هڪ سال ۾ مهانگائي عروج تي پهتي آهي حڪومت بقول اوهان جي سڌي طرح عوام کي ريلف ڏيڻ لاءِ ڪجهه نه ڪيو آهي؟
مشاهد: جيڪڏهن اها مقبوليت نه هجي ها ته گذريل بحران ۾ اسين سازش جو شڪار ٿيون ها ۽ ڪامياب نه ٿيون ها. مڪاني ادارن جون چونڊون ٿيڻ واريون آهن ان ۾ اوهان ڏسي وٺجو ته مسلم ليگ مقبول آهي يا نه؟ ٻيو ته هيستائين جيڪي به ضمني چونڊون ٿيون آهن انهن ۾ مسلم ليگ ڪامياب رهي آهي.
ڪاوش: اوهان سنڌ جي ڪميونسٽن ۽ قومپرستن کي مسلم ليگي ۽ پاڪستاني بڻائڻ جو جيڪو مشن شروع ڪيو هو اهو اڄڪلهه ٿڌو ٿي ويو آهي. ان جو ڇا سبب آهي؟
مشاهد: (کلندي) اسان جو سمورن سنڌين سان رابطو آهي رسول بخش پليجو سان گپ شپ ٿي. ڊاڪٽر دودو مهيري سان به ملاقات ٿي. ڊاڪٽر قادرمگسي سان فون تي رابطو ٿيندو آهي. سڀ دوست آهن. اسان جي خواهش آهي ته سنڌ جا اهي باشعور يا ترقي پسند ماڻهو سنڌ کان نڪري پنجاب جي مظلوم عوام جي ڀلائي لاءِ به ڪم ڪن. سنڌ اهم باشعور ۽ دانشور پيدا ڪيا آهن. اسين چاهيون ٿا ته قادرمگسي، پليجو، مهيري ۽ ممتاز ڀٽو پاڪستاني سياست به ڪن. اهي رڳو سنڌ تائين پاڻ کي محدود نه رکن.
ڪاوش: يعني اوهان جو مشن جاري آهي؟
مشاهد: بلڪل، اسين چاهيون ٿا ته سنڌ جا ترقي پسند سياستدان، جن کاٻي ڌر جي سياست ۾ اهو رول ادا ڪيو آهي. اهي پاڪستان سطح تي رول ادا ڪن. تازو ممتاز ڀٽو سان مليس. سندس گهر ويو هئس. ماني به کاڌي. هو هتي ايندو آهي ته ملندو آهي. اها ملڪ لاءِ خوش آئنده ڳالهه آهي وفاق لاءِ بهتر ڳالهه آهي ته سنڌ جا قومپرست، ڪميونسٽ ۽ کاٻي ڌر وارا وفاق لاءِ اهم رول ادا ڪن.
ڪاوش: ممتاز، پليجو، دودومهيري وغيره اسلام آباد به ايندا رهيا آهن اوهان سان به ملندا آهن اوهين انهن کي ڪو رول ڏيڻ چاهيو ٿا يا مڙئي گپ شپ ڪندا آهيو؟
مشاهد: نه نه، رول ڏيڻ جي ڳالهه ناهي هو دوست آهن. مسئلن تي ڳالهائيندا آهيون مڙئي گپ شپ ڪندا آهيون اسين سمهجون ٿا ته اهي بااحترام هستيون آهن اسين هنن کان ڪجهه سکندا آهيون.
ڪاوش: جيڪڏهن اوهين هنن جو احترام ڪريو ٿا ۽ سندن ڏاهپ ۽ تجربي جو اقرار به ڪريو ٿا ته پوءِ عوام جي ڀلي لاءِ سندن خدمتون ڇو نه ٿا حاصل ڪريو ۽ ڪو ڪردار کين سونپيو؟
مشاهد: انهن سڀني دوستن جو پنهنجو ڪردار آهي اهو سنڌ ۾ رهي ادا ڪن ٿا. هو پاڪستاني معاشري مان استحصال ختم ڪرڻ چاهين ٿا. هنن جي پنهنجي سوچ آهي پنهنجو ڪم، ڪجهه معاملن تي تنقيد به ڪندا آهن اسان سمجهون ٿا ته اختلاف راءِ جي باوجود به هنن سان ملاقاتون ۽ ڳالهيون ٿينديون رهن. شيخ اياز جي ياد ۾ ڪراچي ۾ ٿيل ميڙاڪي ۾ حميده کهڙو چيو هو ته پنجاب ۾ جيسين نئين سوچ ۽ نئين قيادت پيدا نه ٿيندي تيسين پاڪستان ۾ قوميتن جو مسئلو ٺيڪ نه ٿيندو. مان اهو ٻڌائڻ گهران ٿو ته 25 سالن ۾ پهريون دفعو پنجاب ۾ نئين سوچ ۽ نوازشريف جي روپ ۾ نئين قيادت اڀري آهي اها گڏجي هلڻ جي سوچ آهي ان سان سنڌ ۽ پنجاب جا رشتا مضبوط ٿيندا ۽ وفاق مضبوط ٿيندو.
ڪاوش: اوهان دانشور ليگ به تڪڙ ۾ ٺاهي هئي ۽ ان جو مثال ايئن آهي ته اهو ٻار، جيڪو پيدا ٿيندي ئي مري وڃي يا سڪرات ۾ هجي، اوهان هٿ ڇو ڪڍي ويا؟
مشاهد: اسان جو سنڌ جي دانشورن سان تعلق رڳو دانشور ليگ ذريعي ناهي، هر ڪنهن جو پنهنجو رول آهي مير ٿيٻو به هلي پيو. هو به دانشور آهي. ترقي پسند دانشور هن جا دوست آهن هو ملڪ ۾ دانشورن ذريعي بهتري پيدا ڪرڻ چاهين ٿا.
ڪاوش: سنڌ ۾ مسلم ليگ جي تنظيم ڪاري نه ٿي آهي هڪ سال کان آرگنائيزنگ ڪاميٽيون پيون ڪم هلائين، ڇا الاهي بخش سومرو ۽ غوث علي شاهه وارن گروپن ۾ اڻبڻت سبب چونڊ نه پيا ڪرايو يا ٻيو ڪو سبب آهي؟
مشاهد: الله جي فضل سان سنڌ ۾ مسلم ليگ ۾ هاڻي ڪا به گروپنگ ناهي. گروپنگ ماضي جو حصو آهي. هن وقت ڪنهن گروپ جو نه پر مسلم ليگ جو وڏو وزير آهي. اليڪشن هاڻي ڪرايون پيا.
ڪاوش: اهو به تاثر آهي ته وزيراعظم ۽ سندس ڪابينا هفتي ۾ 3 ڏينهن لاهور وڃي ٿي باقي ملڪ جي ٻين حصن ۾ نٿا وڃن. ڇو؟
مشاهد: ايئن بلڪل ناهي. آئون گوهر ايوب، مجيد ملڪ، چوڌري نثار لاهور ڪو نه ويندا آهيون. ملڪ جي ٻين حصن ۾ ويندا آهيون.
ڪاوش: اوهان جي حڪومت جيڪي برطرفيون ڪيون آهن انهن ۾ 70 سيڪڙو ماڻهو سنڌ جا هئا، ايئن ڇو ٿيو آهي؟
مشاهد: جيڪي ماڻهو گولڊن هينڊ شيڪ هيٺ ويا آهن سنڌ جا به هئا پنجاب جا به هئا. نوڪرين مان برطرف ڪيل رڳو سنڌ جا نه پر پنجاب ۽ سرحد جا به آهن.
ڪاوش: سئي سدرن مان ته بلوچن ۽ سنڌين کي ڪڍيو ويو پر سئي ناردرن مان پٺاڻن ۽ پنجابين کي ڇو ڪو نه ڪڍيو ويو؟
مشاهد: جيڪي به برطرفيون ٿيون آهن اهي مليل جليل آهن. اسان وٽ ته ڪيترن برطرف ٿيلن جي معاملن تي ايم ڪيو ايم، اي اين پي ۽ ٻين به اعتراض ڪيا ان جو مطلب ته سڀني سان ساڳيو سلوڪ ٿيو آهي.
ڪاوش: اوهان جي زندگي جي وڏي ۾ وڏي ڪاميابي ڇا آهي؟
مشاهد: مشڪل سوال آهي. مان سمجهان ٿو ته ميان نوازشريف کي مون اسٽيبلشمينٽ جي حامي سياستدان کان اينٽي اسٽيبلشمينٽ پالٽيشن ٺاهڻ جو جيڪو ڪم ڪيو آهي اها وڏي ڪاميابي آهي.
(14 فيبروري 1998ع)

سرحد ۾ ليگي سرڪار جو “ڌڙن تختو” ٿي سگهي ٿو

سرحد ۾ ليگي سرڪار جو “ڌڙن تختو” ٿي سگهي ٿو

سرحد صوبي جو نالو پختونخواهه نه رکڻ واري معاملي تي اي اين پي ۽ مسلم ليگ (ن) جي 9 سالن جو ساٿ ٽٽي پيو آهي. اي اين پي حڪومت کان ڌار ٿي وئي آهي. اي اين پي وارا سرحد اسيمبلي ۽ قومي اسيمبلي ۾ اپوزيشن سان گڏ ويهڻ جو اعلان ڪري چڪا آهن ۽ ٻنهي اسيمبلين جي اسپيڪرن کي ڌار سيٽون اسيمبلي اندر الاٽ ڪرڻ لاءِ درخواستون به ڏئي چڪا آهن. اي اين پي جا 3 صوبائي وزير، سرحد ڪابينا ۽ هڪ وفاقي وزير به استعيفيٰ ڏئي چڪا آهن. اسفند يار ولي پارلياماني سيڪريٽري جي عهدي تان استعيفا ڏني آهي پر سينيٽ ۽ قومي اسيمبلي جي اسٽيڊنگ ڪاميٽين جي چيئرمين وارن عهدن تان هنن استعيفائون اڃا ڪو نه ڏنيون آهن.
سپريم ڪورٽ اڄ نواز شريف ۽ سندس 7 پارليامينٽيرين سميت بينظير ڀٽو ۽ ڪجهه وڪيلن ۽ صحافين خلاف هلندڙ توهين عدالت ڪيسن جي ڪارروائي مڪمل ڪري فيصلو ٻڌائڻ جو اشارو ڏنو آهي. توهين عدالت ڪيسن ۾ ڌر بڻيل وڪيلن جن دليل بازي ۾ به حصو ورتو آهي تن جو خيال آهي ته ڪيس سزا جهڙو ڪو نه جڙي سگهيو آهي. سپريم ڪورٽ تي ڪيل حملي واري ڪيس جي سماعت لاءِ چيف جسٽس اجمل ميان پاران ناصر اسلم زاهد جي سربراهي ۾ جوڙيل بئنچ اٽارني جنرل، انسپيڪٽر جنرل پوليس اسلام آباد ۽ چيف ڪمشنر اسلام آباد کي 2 مارچ تي طلب ڪرڻ لاءِ نوٽيس به جاري ڪيا آهن. هڪ ته سپريم ڪورٽ اندر جيڪو پنهنجو ڪلوز سرڪٽ ٽيلي ويزن نيٽ ورڪ آهي ان ۾ رڪارڊ ڪيل حملي جي سين واري ڪيسٽ عدالت وٽ ئي آهي ٻيو ته بي بي سي واري فلم سميت اخباري خبرن ۽ تصويرن کي به ثبوتن ۾ شامل ڪيو ويو آهي. جيڪڏهن ڪيس جو فيصلو سزا واري پاسي ٿيو ته هن ڪيس ۾ 6 کان 8 پارليامينٽيرين نااهل ٿي سگهن ٿا جن ۾ 2 وفاقي وزير به شامل آهن. مبينا طور چيف جسٽس اجمل ميان خلاف عمر جي سرٽيفڪيٽ ۽ سندس گهر ۾ هڪ سال اڳ هڪ نوڪرياڻي سان ڪيل زيادتي وارن واقعن بابت خبرون هلرائي حڪومت ڄڻ ته پنهنجي لاءِ پاڻ محاذ کوليو آهي. سجاد علي شاهه ته هڪدم رد عمل ظاهر ڪيو هو پر چيف جسٽس اجمل ميان ٿڌائپ کان ڪم ورتو ۽ ڪو رد عمل ظاهر نه ڪيو. بينچ جو سربراهه ناصر اسلم زاهد آهي. جيڪڏهن ڪابينا جي 2 ميمبرن سميت حڪومتي ڌر جا ڪجهه سينيٽر ۽ ايم اين ايز عدليا تي حملي جي ڏوهه ۾ نااهل ٿي ويا ته موجوده حڪومت جي سياسي شڪست ۽ تباهي جو ان کان وڏو ڪو ٻيو سانحو نه ٿيندو.
ايم ڪيو ايم پاران اکيون ڦوٽاري حڪومت کي قاتل ڪوٺي احتجاج ڪرڻ بعد اي اين پي جو ڌار ٿيڻ، سپريم ڪورٽ تي حملي جو دٻجي ويل معاملو نئين سر منظر عام تي اچڻ مستقبل ۾ ايندڙ هڪ وڏي بحران جا اشارا آهن جنهن جي جهٽڪن کان نواز حڪومت لاءِ پاڻ بچائڻ شايد ناممڪن هجي. گادي واري شهر جي اهم حلقن ۽ سياسي مبصرن جو چوڻ آهي ته نواز حڪومت جو زوال شروع ٿي ويو آهي. چيو وڃي ٿو ته 2 ڊسمبر تي هڪ اهم ملڪ جي سفير سان صلاح بعد ملڪ جي جنهن اهم شخصيت صبح جو صدر فاروق لغاري کي اسيمبلي ٽوڙڻ کان منع ڪئي هئي هينئر اهو به حڪومت لاءِ ڪجهه ڪو نه ڪندو. جيتوڻيڪ ان جڏهن صدر لغاري سان پهرين ڊسمبر تي شام جو ملاقات ڪئي هئي ته هن لغاري سان اتفاق ڪيو هو ته سجاد علي شاهه حق تي آهي پر اهڙي سڌ پوڻ تي نواز شريف رات جو ئي ٻن وزيرن کي هڪ سفير وٽ موڪليو جنهن جي فون تي ٿيل رابطي بعد لغاري کي اسيمبلي ٽوڙڻ کان روڪيو ويو هو. جيتوڻيڪ ان همراهه جڏهن لغاري کي روڪيو هو تيستائين لغاري وٽ اسيمبلي ٽوڙڻ جا اختيار نه هئا پر ملاقات جي هڪ ڪلاڪ بعد جڏهن سپريم ڪورٽ اسيمبلي ٽوڙڻ وارا صدر جا اختيار بحال به ڪيا ته به لغاري پنهنجي اسڪيم تي عمل ڪرڻ ۾ ناڪام ويو ۽ استعيفا ڏئي عزت بچائي هئي. ايئن نواز حڪومت کي نئون جنم ڏيندڙ اها ڌر هينئر اهڙو ڪو به ڪم ڪرڻ لاءِ تيار ناهي.
قاضي جي احتساب تحريڪ ۽ بينظير جي حڪومت خلاف تحريڪن جو مقصد به نواز سرڪار هٽائڻ آهي. انهن تحريڪن جي شروعات، اي اين پي جي حڪومت کان ڌار ٿيڻ، بلوچستان نيشنل پارٽي جو فنڊز جي معاملي تي احتجاج ۽ ڌمڪيون. ايم ڪيو ايم پاران ”رعايتون“ وڌائڻ جا مطالبا ۽ حڪومت کان ڌار ٿيڻ جا چتاءُ بظاهر ته ڌار ڌار آهن پر مستقبل قريب ۾ انهن جو سلسلو گڏبو.
گادي واري شهر جي اهم حلقن جو چوڻ آهي ته ڪجهه هفتن ۾ سرحد جو وڏو وزير وري شير پائو ٿيندو. اي اين پي ۽ شير پائو ۾ رابطا ٿي چڪا آهن شير پائو 6 ميمبرن جي حمايت جي دعويٰ ڪئي آهي جن ۾ 4 پي پي جا ۽ 2 ٻين ڌرين جا آهن. 32 ميمبر اي اين پي وٽ آهن. 83 سيٽن واري سرحد اسيمبلي ۾ حڪومت ٺاهڻ لاءِ 42 ميمبرن جي ضرورت آهي. اليڪشن ۾ مسلم ليگ سرحد اسيمبلي ۾ 32 سيٽون کٽيون هيون بعد ۾ 5 آزاد ميمبر شامل ڪري هينئر 37 ميمبرن جي پارٽي بڻجي وئي آهي. اي اين پي جا اليڪشن ۾ 28 ميمبر چونڊيا ۽ 5 آزاد ميمبر شامل ڪري هن پنهنجو انگ 32 ميمبرن تائين پهچايو. هن وقت سرحد اسيمبلي ۾ جيڪا پارٽي پوزيشن آهي ان موجب مسلم ليگ (ن) 37، اي اين پي 32، پي پي 4، جوڻيجو ليگ 2، جي يو آءِ (ف) هڪ ۽ 3 اقليتن سميت آزاد 4 ميمبر آهن.
آفتاب شير پائو جنهن صابر شاهه حڪومت ختم ڪرڻ لاءِ مبينه طور مهراڻ بئنڪ جي اڪائونٽ سميت پنهنجو بئنڪ بيلنس به استعمال ڪيو هو ان لاءِ وڏو وزير ٿيڻ جي هن وقت آئيڊيل صورتحال آهي. 8 ميمبرن جي حمايت جي هو دعويٰ ڪري ٿو ۽ 32 ميمبر اي اين پي وٽ آهن 40 اهي ٿي ويا. باقي حڪومت ٺاهڻ لاءِ 2 ميمبر گهرجن جيڪي ”حاصل ڪرڻ“ ڪو مهانگو سودو ناهي. جيڪڏهن شير پائو جي دعويٰ غلط هجي ۽ هن وٽ 4 ميمبر جيڪي آهن اهي ئي ليکيون ته به اي اين پي سان ملائي 36 ميمبر ٿين ٿا ان صورت ۾ 6 ميمبر کٽن ٿا. اها کوٽ پوري ڪرڻ لاءِ پي پي جي سابق اتحادين يعني جوڻيجو ليگ ۽ فضل الرحمان جا ملائي 3 ميمبر ٿين ٿا ۽ اڃا به 4 اهڙا آزاد ميمبر باقي بچن ٿا جن ۾ هڪ ته تحريڪ انصاف جو محسن علي خان آهي اهو هينئر به اپوزيشن ۾ آهي ۽ شير پائو سان همدردي رکي ٿو باقي 3 اقليت وارا آهن. انهن کي وزير به بڻايو ويو ته هو خوشي سان ايندا. ان صورتحال کي ڏسڻ بعد اهو بلڪل ممڪن آهي ته ڪنهن به وقت سرحد ۾ نواز ليگ جي حڪومت جو تختو ڌڙام سان ڪري پوندو.
جيڪڏهن ايئن نه ٿئي ته ان جو ٻيو رخ اهو آهي ته اي اين پي ۽ شير پائو اپوزيشن ۾ ويهندا ۽ نوابزده محسن علي خان اڳ ۾ ئي اپوزيشن ۾ آهي ان صورت ۾ 37 ميمبر ته هي ٿين ٿا ۽ حڪومت وٽ ان صورت ۾ 46 ميمبر بچن ٿا. وڏو وزير اڪثر سرڪاري مصروفيتن سبب ٻاهر هوندو آهي ۽ ڪارروائي ۾ نه ايندو آهي. باقي ڪابينا جا ڪجهه ميمبر به پرڏيهي ۽ ڏيهي دورن ۽ مصروفيتن سبب غائب رهندا آهن. اهڙي صورت ۾ اسيمبلي اندر ڪنهن به معاملي تي ووٽنگ دوران حڪومت کي شڪست جو خدشو موجود رهندو. سرحد اسيمبلي جو اسپيڪر هن وقت اي اين پي جو آهي. اهو به حڪومت کي رعايت نه ڏيندو. هو ايئن ڪندو ته حڪومت هن کي ڪيئن برداشت ڪندي ظاهر آهي ته هو تبديل ٿيندو هو جيڪڏهن تبديل ٿئي ٿو ته پوءِ اي اين پي ماٺ ڪيئن ڪندي؟ سرحد سرڪار ڊٺي ته نواز سرڪار سياسي منظرنامي ۾ موجوده منزل تان ٻه ڏاڪا هيٺ بيٺل هوندي.
(27 فيبروري 1998ع)

لڏڻ ۽ ٻڏڻ وچ ۾ بيٺل واڳ ڌڻي

لڏڻ ۽ ٻڏڻ وچ ۾ بيٺل واڳ ڌڻي

اڄڪلهه جيتوڻيڪ ٺاپر آهي پر پوءِ به گادي واري شهر جا باخبر حلقا پيشن گوئيون ڪري رهيا آهن ته عنقريب وري بحران اچڻ وارو آهي ۽ هن دفعي ايندڙ بحران جي نتيجي ۾ حڪومتي بئنچن ۾ ٽاڪوڙو پوندو ۽ وزيرن ۾ به واضح گروپ ٿي ويندا. انهن حلقن جو چوڻ آهي ته ان بحران جي نتيجي ۾ سرڪار هلي ڪو نه ويندي پر لڏي اهڙي ويندي جو ڪنهن به مهل ٻڏي سگهي ٿي. ساڍن ٻارنهن مهينن جي هن حڪومت بابت اڳڪٿيون ڪرڻ جا شوقين حلقا اهو به چئي رهيا آهن ته هن حڪومت جي مجموعي عمر 25 مهينن کان وڌيڪ نه آهي. هيستائين ساڍا ٻارنهن مهينا گذري چڪا آهن باقي وقت اڌ وڃي رهيو اٿن. ان حساب سان ته هي حڪومت مارچ 1999ع تائين هلندي. اهي حلقا اهو به چئي رهيا آهن ته حڪومت خلاف بينظير ڀٽو ۽ قاضي واريون تحريڪون سيپٽمبر 1998ع ۾ باقاعده زور وٺنديون.
ڊسمبر1998ع ۾ آرمي چيف جي مقرري ٿيندي. جنرل جهانگير ڪرامت کان پوءِ جيڪي 2 سينيئر جنرل هن وقت آهن اهي جون 98ع تائين رٽائر ڪري ويندا. هنن جي رٽائرمينٽ وزيراعظم منظور ڪري ڇڏي آهي تنهن ڪري سندن ملازمت جي مدت وڌڻ جو ڪو به امڪان نه آهي. هنن جي رٽائرمينٽ بعد اڄڪلهه جيڪا تازو ترتيب ڏنل سينارٽي لسٽ آهي ان موجب ڪرامت کان پوءِ سينيئر جنرل علي قلي خان آهي پر هو ملٽري انٽيليجنس جو چيف رهيو آهي ۽ هيستائين جي روايتن موجب ڪنهن به ڳجهي ايجنسي جي سربراهه کي ڪنهن به فورس جو سربراهه نه ڪيو ويو آهي. سينارٽي لسٽ موجب علي قلي خان کان پوءِ ترتيبوار سينيئر جنرل ۾ جنرل خالد نواز خان آهي جيڪو هن وقت بهاولپور ۾ ڪور ڪمانڊر آهي ان بعد منگلا وارو ڪور ڪمانڊر جنرل پرويز مشرف ۽ هن کان پوءِ آءِ ايس آءِ جو چيف جنرل نسيم رانا سينيئر آهي. هي چارئي جنرل هڪ بئچ جا آهن. هنن مان جنرل نسيم رانا کانسواءِ باقي ٽئي جنرل آڪٽوبر 1999ع ۾ رٽائر ٿيندا ۽ جنرل نسيم رانا ڊسمبر 1998ع ۾ رٽائر ٿيندو. چيو وڃي ٿو سينارٽي لسٽ موجب نئين آرمي چيف جي تقرري لاءِ مقابلي ۾ علي قلي خان ۽ خالد نواز مان هڪ جو امڪان گهڻو آهي. هنن ٻنهي جا والد به فوج مان ليفٽيننٽ جنرل جي عهدي تان رٽائر ٿيا هئا. علي قلي خان جي والد جو نالو جنرل (ر) حبيب الله خان ۽ خالد نواز جي والد جو نالو جنرل (ر) نواز ملڪ آهي. انهن جنرلن بعد سينارٽي موجب ترتيبوار جنرل افتخار حسين شاهه، جنرل ضياءَ الدين ۽ ملتان وارو ڪور ڪمانڊر جنرل صلاح الدين ترمذي جا نمبر آهن. اهم حلقن جو چوڻ آهي ته نئين آرمي چيف جي مقرري لاءِ صلاح الدين ترمذي تائين لسٽ ۾ شامل جنرلن جي نالن تي غور ٿيندو ۽ اهو وزيراعظم جو صوابديد آهي ته هو جنهن کي به مقرر ڪري.
جڏهن کان سپريم ڪورٽ اهو فيصلو ڏنو آهي ته سينارٽي جي اصول کي ڪنهن به حالت ۾ نظر انداز نٿو ڪري سگهجي ان بعد حڪومت لاءِ صوابديدي اختيار استعمال ڪرڻ انتهائي ڏکيو ٿي ويو آهي. ان تناطر ۾ جڏهن آرمي چيف جي مقرري وارو معاملو به ڏسجي ٿو ته نظر اچي ٿو ته حڪومت کي ان معاملي تي وڏي ”مغز ماري“ ڪرڻي پوندي. ايئن به هر حڪومت لاءِ اهو فيصلو ڪرڻ پل صرات تان گذرڻ کان گهٽ ناهي رهيو.
گادي واري شهر ۾ چوٻول آهن ته ايندڙ سيپٽمبر تائين ڪلنٽن جي دوري کان اڳ محترمه بينظير ڀٽو ۽ قاضي حسين احمد واريون تحريڪون به زور وٺنديون ۽ اهو ئي وقت هوندو جڏهن اپوزيشن جو گرينڊ الائنس به ٺهندو. اي اين پي سميت سڀ ننڍيون وڏيون ڌريون ان ۾ شامل ٿينديون. هي گرينڊ الائنس هڪ مضبوط پليٽ فارم بڻبو. هي اهو ئي وقت هوندو جڏهن آمريڪي صدر بل ڪلنٽن به ايشيا جي دوري تي ايندو جنهن دوران ڪشمير جي قسمت جو فيصلو ٿيندو. جيڪو ”سپر پاور“ جي پروگرام موجب، نه ڀارت کي ۽ نه پاڪستان کي ملندو پر ڌار هڪ رياست طور دنيا جي نقشي تي ظاهر ٿيندو. جيئن ته اڄڪلهه ڀارت ۾ هندو انتها پسند جماعت بي جي پي کٽي آئي آهي ان جي حڪومت جڙڻ بعد جيسين هنن جي ساک خراب ٿئي ان کان اڳ ئي ڪلنٽن پنهنجو ڪم ڪندو يعني ڪشمير مسئلي جو حل ڪڍيو ويندو. جيئن ئي ڪشمير معاملو حل ٿيندو ته ان بعد حڪومت خلاف تحريڪ زور وٺندي ۽ اها تحريڪ مارچ 99ع تائين ڪنهن انجام تائين پهچندي. مارچ 1999ع کان پوءِ جي ڇا صورتحال هوندي ان بابت في الحال ڪا به ٿيوري نه پئي پيش ڪئي وڃي. خود حڪومت جي خاتمي جي ٿيوري پيش ڪندڙ به ان مسئلي تي مونجهارن جو شڪار آهن. هڪ راءِ اها آهي ته ان بعد سارڪ ملڪن ۾ ”فري ٽريڊ“ وارو فارمولو رائج ڪيو ويندو. هندستان ۽ پاڪستان ٻئي پنهنجون فوجون گهٽ ڪندا. خرچ گهٽائي ڇڏيندا ۽ عالمي ادارن وارا هنن ٻنهي ملڪن کي ڏنل پنهنجا قرض وصول ڪرڻ شروع ڪندا.
ملڪ ۾ ٿيندڙ آدمشماري ۽ ان جي نتيجن جي حوالي سان امڪاني رد عمل مان به گهڻيون ئي ٿيوريز گشت ۾ آهن. ڪن حلقن جو خيال آهي ته آدمشماري جا نتيجا ڪو به قبول نه ڪندو ان جي نتيجي ۾ ٽنهي صوبن ۾ پنجاب خلاف ”جذبات“ وڌي سگهن ٿا. جيتوڻيڪ آدمشماري فوج جي نگرانيءَ ۾ ٿي رهي آهي پر پوءِ به چيو وڃي ٿو ته آدمشماري جي نتيجن تي گوڙ ٿيندو. ڇو ته عام چونڊون به فوج جي نگراني ۾ ٿيون هيون ۽ انهن جا نتيجا ته سڀني قبول ڪيا پر پوءِ به ڌانڌلي جا الزام لڳايا ويا هئا. افتخار گيلاني ۽ محمود خان اچڪزئي سميت جنهن به ڌانڌلي جو الزام فوج تي هنيو آهي اڄڪلهه قومي ڌارا مان ايئن پري ڌڪجي ويا آهن جيئن مکڻ مان وار نڪري ويندو آهي. شاباس هجي محترمه کي جنهن سان اليڪشن ۾ ايڏي جٺ ٿي پر پوءِ به هن ڌانڌلي جو الزام لڳائيندي به قومي اداري تي الزام نه ڏنو. شايد اهو ئي سبب آهي جو اڄ وري آهستي آهستي گيم ۾ موٽي رهي آهي. بهرحال آدمشماري ٿيڻ بعد جيئن ته حتمي نتيجو 18 مهينن ۾ قانون موجب ايندو آهي ۽ عبوري نتيجو ٽن مهينن ۾ ظاهر ڪرڻ لاءِ حڪومت قانوني طور پابند آهي ان ڪري انهن نتيجن ۾ جيئن ته پوءِ به ڦير ڦار ٿي سگهي ٿي جنهن جو الزام حڪومت تي اچي سگهي ٿو پر فوج تي نه ايندو ڇو ته فوج صرف آدمشماري ڪرڻ تائين ٻڌل آهي ان بعد حڪومت ڄاڻي ۽ ان جو ڪم.
حڪومت وارن جڏهن کان صدر رفيق تارڙ کان احتساب ايڪٽ ۾ ترميم ڪرائي آرڊيننس جاري ڪرايو آهي تنهن بعدا حتساب بيورو کي لامحدود اختيار ته مليا آهن پر احتساب بيورو وارن کان اهي هضم نه پيا ٿين. هو انهن اختيارن جو استعمال بنا سوچڻ سمجهڻ جي ايئن ڪري رهيا آهن جو سندن واهه واهه ٿيڻ بدران بدنامي پئي ٿئي. تازو احتساب بيورو وارن جنهن نموني عثمان فاروقي جي ڌيءَ ۽ زال کي پڪڙيو ان بعد ته قومي دولت ڦريندڙ عثمان فاروقي جي گهر وارن سان هڪ همدردي پيدا ٿي پئي جنهن جو مثال خود وزيراعظم جو اهو حڪم آهي جنهن موجب شرميلا فاروقي کي ڇڏڻو پيو. سيف الرحمان صاحب حسين لوائي جي آسٽريليا ۾ گرفتاري جي دعويٰ ڪئي پر ٻئي ڏينهن هن پريس ڪانفرنس ڪري چيو ته هو باعزت نموني سان گڏيل عرب امارات ۾ ويٺو آهي. اهي خبرون اچڻ بعد سيف جي احتساب واري ڪارراوئي جي ڪهڙي ساک باقي بچي؟ لوائي خلاف سيف جي هڪ سال بعد ڪارروائي بابت چيو وڃي ٿو ته اها ان سبب ڪري ڪئي وئي آهي ته لوائي چوڌري شجاعت جو خانداني يار آهي. چيو وڃي ٿو ته سيف ۽ شجاعت جي پاڻ ۾ اڻبڻت ايتري وڌي وئي آهي جو احتساب بيورو جي مشينري اڄڪلهه محترمه وارن سوئيز اڪائونٽس جي جاچ ڇڏي لوائي ۽ ”چوڌرين“ جي دوستن جي ڪڍ لڳل آهي. ايندڙ ڪجهه هفتن ۾ جيڪڏهن احتساب بيلنس ڪرڻ لاءِ ڪنهن حڪومتي ماڻهو خلاف ڪو ڪيس اچي ته پڪ سمجهجو ته اهو شجاعت جو دوست يا ويجهو عزيز هوندو. اهو جيڪو به ڪجهه ٿي رهيو آهي محترمه بينظير وارن لاءِ ڀلو آهي ڇو ته هو ڪجهه ڏينهن سڪون سان گذاريندا آهن. محترمه کان وڌيڪ سندس ميڊيا سيل وارن مسڪينن لاءِ سڪون واري ڳالهه هوندي جيڪي سيف الرحمان جي الزامن جا جواب ڏيڻ ۾ ئي پورا هوندا آهن.
احتساب جي چيمپئن سيف الرحمان کي اهڙا اختيار ڏيڻ تي صدر تارڙ ته اپوزيشن جون تنقيدون برداشت ڪري رهيو آهي پر سيف الرحمان جي ڪن تي جونءَ به ڪو نه پئي چري. اپوزيشن ليڊر محترمه بينظير ڀٽو به تارڙ خلاف ايئن ئي تنقيد ڪرڻ شروع ڪئي آهي جيئن لغاري تي نواز شريف ڪرڻ شروع ڪئي هئي.نواز وارن ته لغاري کي صرف جيالي صدر جو لقب ڏنو هو پر محترمه تارڙ کي اتفاق فائونڊري جو چوڪيدار ڪوٺيو آهي. نواز وارن جي مسلسل تنقيد کان گهٽ پر خود بقول لغاري جي ته هو محترمه ۽ اهم پارٽي ميمبرن جي توهين آميز روين سبب سندن خلاف ٿيو هو پر ساڳيو فارمولو تارڙ تي ڪو نه هلندو ڀلي محترمه ڪيتري به ڪوشش ڪري پر تارڙ رائيونڊ جي مريدي ڪو نه ڇڏيندو. ان ڪري محترمه لاءِ بهتر شايد اهو ئي ٿيندو ته هوءَ ان لائين تي وقت وڃائڻ بدران ڪو ٻيو گس جهلي. اهو ڪم جهانگير بدر سٺي نموني ڪري سگهي ٿو. جيڪو چون ٿا ته اڄڪلهه شهباز شريف جي ڪري بلڪل خاموش آهي. جهانگير بدر ته حڪومت وڃڻ بعد ايئن گم ٿيو آهي جو ڳوليو ڪو نه ٿو لڀجي نه ڪو سندس بيان ٿو اچي ۽ نه هو وري ڪو گهڻو سرگرم آهي. تازو پتو پيو ته جهانگير بدر ملڪ ۾ موجود آهي ۽ خاموشي جي زندگي گذاري رهيو آهي. هڪ خبر موجب هن جي لاهور جي ٻاهران روڊ تي گاڏي خراب ٿي پئي. هو شهر مان هڪ مستري وٺي ان مستري جي موٽر سائيڪل تي ٻيلهه چڙهي گاڏي ٺهرائڻ پئي ويو ته رستي ۾ پوليس وارن کين روڪيو ۽ دڙڪا ڏنا ته ٻيلهه سواري تي بندش آهي ۽ دهشتگردي سبب پابندي لڳائي وئي آهي اوهان ڀڃڪڙي ڪئي آهي. تنهن ڪري ٿاڻي حلو. جهانگير بدر کين تعارف ڪرايو ته هو معزز سينيٽر آهي ۽ سندس گاڏي خراب ٿي پئي آهي پر پوليس وارن هن کان ڪارڊ گهريو ته اهو به هن وٽ ڪو نه هو جنهن بعد سپاهين چيس ته جيڪو ڦاسندو آهي اهو سينيٽر ئي سڏائيندو آهي اوهان کي ٿاڻي هلڻو پوندو. هنن ۾ اڃا بحث مباحثو جاري هو ته رستو بلاڪ ٿيڻ ڪري ڪجهه ماڻهو مڙي ويا جن پوليس وارن کي ٻڌايو ته جهانگير واقعي سينيٽر آهي ۽ پوءِ پوليس وارن کيس ڇڏي ڏنو. گم ٿيل جهانگير بدر جي ان خبر بعد ئي سندس اها پهرين سرگرمي ظاهر ٿي آهي. چوڻ وارا چون ٿا ته جهانگير بدر جي ”خاموشي“ جو سبب هن کان پ پ پنجاب جي صدر جو عهدو وڃڻ آهي.
(10 مارچ 1998ع)

ننڍن صوبن لاءِ پئسن جي اڻهوند

ننڍن صوبن لاءِ پئسن جي اڻهوند

چيف آف آرمي اسٽاف جنرل جهانگير ڪرامت آمريڪا جو پهريون سرڪاري دورو ڪري واپس وطن پهچي چڪو آهي. هن جي 10 ڏينهن واري آمريڪي دوري کي فوجي حلقا انتهائي اهم ۽ ڪامياب قرار ڏئي رهيا آهن. جڏهن ته سياسي حلقن جو چوڻ آهي ته اهو دورو ڪامياب ته آهي پر حڪومت لاءِ ان جا ڪي چڱا نتيجا ڪو نه نڪرندا. ڇو ته هاڻي هن خطي ۾ سياسي ڌرين جي ڪلهي تي بندوق رکي جيڪي به قوتون ڪو به ڪم ڪنديون، ان جو مڪمل ڪريڊٽ رڳو سياسي ڌرين کي ڪو نه ملندو پر ان جي 60 کان وڌيڪ سيڪڙو چڱائي نان سويلين جي کاتي ۾ ليکي ويندي. ڪنهن به فوجي سربراهه کي آمريڪا جو سرڪاري دورو ملڻ هن جي اهميت جو اندازو لڳائڻ لاءِ ڪافي هوندو آهي پر جهانيگر ڪرامت واري ڪيس ۾ ان جا ٻٽا فائدا ليکجڻ گهرجن. ڪرامت آمريڪا جي جن اهم عهدن وارن آفيسرن سان ملي آيو آهي انهن جا جيڪڏهن عهدا لکيا وڃن ته ان لاءِ به گهٽ ۾ گهٽ 5 لائينون گهرجن. هن جيڪو ڪجهه ملڪي مفادن ۽ آرمي جي مفادن بابت آمريڪا سان طئي ڪيو آهي ان بابت 30 مارچ کان شروع ٿيندڙ ۽ 3 اپريل تائين جاري رهندڙ ٽاپ ملٽري ليڊر شپ جي اجلاس ۾ بريفنگ ڏئي فوجي قيادت کي اعتماد ۾ وٺندو پر ان کان اڳ هو صدر تارڙ ۽ ميان نواز شريف کي به حال احوال ٻڌائيندو. گاديءَ واري شهر جي اهم حلقن جو چوڻ آهي ته هاڻي نواز شريف کي گذريل بحران مان بچائيندڙن جو لهجو ۽ اسٽائيل سخت هوندو جنهن جا آثار جلد ئي ظاهر ٿيڻ شروع ٿيندا.
ڪرامت جي آمريڪي دوري دوران ئي پاڪستان غوري ميزائيل جي حتمي ٽيسٽ فائر واري تقريب ملتوي ڪرڻ جو فيصلو ڪيو هو. پروگرام موجب ان ميزائيل جو افتتاح نواز شريف کي 22 مارچ تي ڪرڻو هو پر هاڻي خبر ناهي ته ۽ ان جو افتتاح ڪڏهن ڪندو؟ ڇو ته هن ميزائيل جي افتتاح لاءِ جڏهن محترمه بينظير ڀٽو تياري ڪئي ته ان وقت سندس حڪومت هلي وئي ۽ هاڻي جڏهن نواز شريف ان جي افتتاح ڪرڻ جو پروگرام جوڙيو ته اها تقريب ئي ملتوي ڪئي وئي. پاڪستان کي غوري ميزائيل جي ٽيڪنالاجي اتر ڪوريا جي ليڊر ڪم ال سنگ ڏني هئي. اها ٽيڪنالاجي ڏيڻ تي اتر ڪوريا ۽ وٺڻ تي پاڪستان سرڪار تي وڏو دٻاءُ هو. بينظير جڏهن چين مان اتر ڪوريا وڃڻ جو پروگرام رٿيو ته ان کي اتر ڪوريا ۾ لينڊ ڪرڻ تائين روڪڻ جي ڪوشش ڪئي وئي هئي. ان دوري ۾ محترمه سان گڏ رهندڙ شخص ٻڌايو ته ٻيو ته ٺهيو پر پاڪستان جو پرڏيهي سيڪريٽري به ٻين کان وڌيڪ مخالفت ڪري رهيو هو. پاڪستان کي ميزائيل ٽيڪنالاجي بينظير ڀٽو اتر ڪوريا مان آڻي ڏني. آرمي چيف جي آمريڪا جي دوري جي ڪاميابي اها به آهي ته آمريڪي فوجي سربراهه ايندڙ مهيني پاڪستان جي دوري تي اچي رهيو آهي جنهن جي ڪا عام رواجي ايجنڊا هرگز نه هوندي.
آرمي چيف جي دوري بعد جيڪي حلقا اهو چئي رهيا آهن ته هاڻي حڪومت کي گهٽ لفٽ ملندي سي ساڳئي وقت بينظير ۽ نواز شريف پاران ايندڙ پاليسيون/بيان ڏسي انهن مان ”لاهور“ ۽ ”لاڙڪاڻي“ جو تاثر محسوس ڪندڙ اهڙين پاليسين کي به ان ئي سلسلي جي ڪڙي قرار ڏيندي ان کي ملڪ جي مستقبل لاءِ سٺو ڪو نه ٿا سمجهن. هن وقت پنجاب کانسواءِ باقي ٽئي صوبا اين ايف سي ايوارڊ موجب وفاق کان پئسا نه ملڻ جون دانهون ڪري رهيا آهن. موٽروي پنجاب ۾ ته ٺهيو پر سنڌ ۾ انهن هاءِ ويز جي سيڪشنز جو ڪم به مڪمل نٿو ڪيو وڃي جن جو 80 سيڪڙو ڪم اڳ ۾ ئي مڪمل آهي. ماس ٽرانزٽ اسڪيم ڪراچي واري ته لڙهي وئي پر لاهور ۾ ٺهي رهي آهي. سنڌ لاءِ پئسا نه هئڻ جو بهانو ڪري تعمير سنڌ فنڊ مان هڪ ارب رپين جي ته وفاقي حڪومت ڪٽوتي ڪري ڇڏي پر پنجاب ۾ نوان هوائي اڏا ٺاهڻ لاءِ پئسو آهي. ننڍن صوبن ۾ ترقياتي ڪم ڪرائڻ لاءِ ته پئسو ڪو نه آهي پر سنڌ ۾ نواز ليگ جي حڪومت برقرار رکڻ لاءِ ايم ڪيو ايم کي 5 ڪروڙ ڏيڻ لاءِ رات ئي رات ۾ بندوبست ڪيو ٿو وڃي. اهو سڀ ڪجهه حادثاتي طور نه پر ڄاڻي واڻي ڪيو پيو وڃي جنهن جو مقصد مخصوص ايجنڊا آهي جيڪا هن ملڪ جي مفاد ۾ نه پئي لڳي. اهو ئي سبب آهي ته پاڻ کي وفاق جي علامت سڏرائيندڙ نواز شريف ۽ بينظير ڀٽو هاڻي پنهنجي پنهنجي صوبن جي حقن جي ڳالهه پيا ڪن ۽ هو هاڻي پاڻ کي پنهنجي پنهنجي صوبي جو انقلابي ليڊر ظاهر ڪرڻ ۾ رڌل آهن. اهڙي صورتحال جو سالن کان سنڌ جي قومپرست سياست ڪندڙن کي نوٽيس وٺڻ گهرجي ايئن نه ٿئي ته سڀاڻي ڌڪ جهلي ڀولڙو ۽ کٽيو کائي فقير واري صورتحال پيدا ٿئي. اهي ڌريون سنڌ پاران ڊيل ڪن جن هميشه اقتدار خاطر وفاق جي ڳالهه ڪئي آهي ۽ سڀاڻي هو اقتدار خاطر وري صوبن جي ڳالهه ڪري ڪاميابي ماڻي وٺن.
سينيٽر سيف الرحمان وارو احتساب بيورو هاڻي ان هٿرادو طور ڀريل 6 نمبر واري ڪارتوس جهڙو ٿي ويو آهي. جنهن ۾ گندرف ته آهي پر ڇرا ناهن. اهو ڪارتوس ڦاٽڻ سان ڌماڪو ته ڪندو پر ان سان شڪار ڪو نه ٿيندو. شرميلا فاروقي واري ڪيس جو ڪارتوس فائر ٿيڻ وارو آهي. هن ڪارتوس ۾ گندرف به آهي ته ڇرا به آهن ڏسون ته ان ڌماڪي سان ڪنهن کي ٿو نقصان رسي؟ چوڻ وارا چون ٿا ته شرميلا فاروقيءَ سان هڪ اهم شخصيت جيڪا فون تي ڳالهه ٻولهه ڪئي آهي ان جو شرميلا وٽ ٽيپ آهي جنهن ۾ ان شخصيت هن کي اسلام آباد سڏائي گپ شپ لاءِ چيو آهي ۽ اعتراض جوڳيون فرمائشون ڪيون آهن. ان کانسواءِ محترمه بينظير ڀٽو گلف جي دوري تي ويل آهي جتي هوءَ اي آر واءِ گولڊ جي مالڪ حاجي عبدالرزاق ۽ حسين لوائي سان به ملندي جنهن بعد اهو امڪان آهي ته هو ٻئي اهو بيان ڏيندا ته انهن کي ڪروڙين رپيا رشوت عيوض آصف زرداري ۽ بينظير ڀٽو خلاف واعدي معاف شاهد بڻجڻ لاءِ چيو ويو هو پر هنن انڪار ڪيو ته سندن خلاف احتساب جي نالي ۾ ڪارروائي ڪئي وئي آهي. اهي ثبوت آڻي محترمه لاهور هاءِ ڪورٽ ۾ ثابت ڪندي ته احتساب بيورو وارا صرف ۽ صرف کيس بدنام ڪري رهيا آهن. محترمه پاڪستان جي ڪنهن عدالت کان آرڊر وٺي پنهنجا پرڏيهه ۾ منجمند ڪيل اڪائونٽ آپريٽ ڪرڻ جي اجازت لاءِ ڪوشش ڪري رهي آهي. محترمه اهو ثابت ڪرڻ چاهي ٿي ته احتساب بيورو احتساب جي نالي تي ڍونگ آهي ڇو ته هي حڪومت پنهنجي ڌر وارن خلاف ڪو به ايڪشن نه ٿي وٺي. ان کانسواءِ محترمه جي گلف واري اڻمندائتي دوري جو مقصد آصف زرداري کي نواز سرڪار کان پرڏيهه علاج جي اجازت ڏيارڻ آهي. سياسي طور محترمه لاهورين کي مڃائي آصف جي علاج جي اجازت وٺڻ ۾ ڪامياب نه ٿيڻ بعد هوءَ نواز وارن جي انهن عرب دوستن وٽ ويندي، جن جي ڳالهه ٽارڻ سرڪار لاءِ مشڪل هوندو. توقع آهي ته محترمه عرب شيخن جي سفارش بعد آصف جي پرڏيهه علاج ڪرائڻ ۾ ڪامياب ٿي ويندي. هونئن به ڏٺو وڃي ته انساني بنيادن تي اهو هر شخص جو حق آهي ته هن کي علاج ڪرائڻ جي اجازت ملڻ گهرجي. آصف خلاف ڪرپشن ۽ مال ٺاهڻ جا الزام جنهن شدت سان لڳايا ويا آهن انهن ۾ وڌاءُ ٿو لڳي ڇو ته جيڪڏهن انهن الزامن ۾ گهڻي صداقت هجي ها ته هيستائين ڪو نه ڪو ڪيس حڪومت وارا بيهاري وڃن ها.
(26 مارچ 1998ع)

وفاق جا وچن ۽ سنڌ حڪومت

وفاق جا وچن ۽ سنڌ حڪومت

سنڌ حڪومت جي سموري انتظامي ۽ سياسي قيادت ٻن راتين ۽ اڍائي ڏينهن جي اسلام آباد ياترا بعد واپس ”وطن“ پهچي وئي آهي. گادي واري شهر ۾ ترسڻ دوران هنن کي وزيراعظم سميت ڪنهن به وفاقي نمائندي ڪنهن به قسم جي گارنٽي ڪو نه ڏني آهي. يعني نه سنڌ جي وفاق ڏانهن ڦاٿل رقم رليز ٿي آهي ۽ نه ئي سياسي مضبوطي جي ڪا واٽ کين ٻڌائي وئي آهي. سنڌ جو گورنر ليفٽيننٽ جنرل معين الدين حيدر، وڏو وزير لياقت علي جتوئي، قانون وارو وزير سليم ضياءَ، چيف سيڪريٽري سعيد مهدي، ايڊيشنل چيف سيڪريٽري شاهد نذير، انسپيڪٽر جنرل پوليس آفتاب النبي، قانون وارو صوبائي سيڪريٽري علي احمد جوڻيجو ۽ ايڊووڪيٽ جنرل ڪي اي وهاب آيا هئا. هنن جي چوڌري شجاعت، چوڌري نثار، جنرل (ر) مجيد ملڪ، ڪيپٽن (ر) حليم صديقي سان ملاقات ٿي. پروگرام موجب سيد غوث علي شاهه کي به شامل ٿيڻو هو پر هن کي سنڌ وارن جي ڪري ڪو نه گهرايو ويو. سنڌ حڪومت جي لابي موجوده وفاقي وزيرن، ڪامورن، راولپنڊي وارن ۽ صحافين جي حلقن ۾ ڪمزور آهي جنهن ڪري هنن کي پنهنجو موقف مڃرائڻ ۾ ڏکيائي ٿي رهي آهي.
سنڌ هائوس جي سي ايم انيڪسي ۾ ٿيل رات جي پيٽ واري ان اجلاس ۾ سنڌ حڪومت جي حوالي سان ڪو وڏو فيصلو نه ٿي سگهڻ ڪري هاڻي ته سنڌ سان لاڳاپيل اهي مسلم ليگي جن کي ڪوٽا پوري ڪرڻ خاطر وفاق جي جانڊهه ۾ ٻڌو ويو آهي اهي به چئي رهيا آهن ته هاڻي سنڌ جو سيٽ اپ بونس تي هلي رهيو آهي. پاڪستان حڪومت پاران جڏهن کان ملڪ ۾ ٿيل بم ڌماڪن جا الزام ڀارتي ايجنسي ”را“ تي لڳايا ويا ته ان معاملي کي عالمي سطح تائين اٿارڻ بعد اهي وڏا ڌماڪا بند ٿي ويا آهن پر هلڪا ڦلڪا ڌماڪا اڃا به جاري آهن. ڀارت تي پاڪستان سرڪار جي لڳايل انهن الزامن جي وضاحت ايم ڪيو ايم جي رهبر الطاف حسين ڪندي چيو آهي ته انهن ڌماڪن ۾ ڀارت ملوث ناهي سندس اهڙو انٽرويو پرڏيهي اليڪٽرانڪ ميڊيا تان نشر ٿيڻ بعد پنجاب جي اخبارن ۾ به شايع ٿيو آهي. الطاف جي ان انٽرويو تي راولپنڊي وارن شديد اعتراض واريندي حڪومت تي واضح ڪيو آهي ته اهڙا الزام ملڪي سلامتي لاءِ هرگز فائديمند ناهن تنهنڪري اوهين پنهنجي اتحادين جي اهڙي رويي جو نوٽيس وٺو. الطاف حسين جي اهڙي بيان بعد لاهور قيام دوران گهرو کاتي جي وفاقي وزير چوڌري شجاعت کان جڏهن 31 مارچ تي لاهور ۾ اخبار وارن پڇيو ته اوهان جو الطاف جي ان بيان بابت تبصرو ڇا آهي ته هن چيو ته الطاف کي اهڙا بيان نه ڏيڻ گهرجن. وفاقي حڪومت جيڪا اڳ ۾ اهو چاهي رهي هئي ته سنڌ ۾ مسلم ليگ جي حڪومت هر قيمت تي جاري رهي اها هاڻي به چاهي ٿي پر حالتن سبب هاڻ هو سنڌ حڪومت جي مستقبل کي ”وسيع تر مفاد“ جي تناظر ۾ ڏسي رهيا آهن. اهڙي قسم جي بوءِ سنڌ جي اسلام آباد ياترا تي آيل وفد به سونگهي ورتي آهي. بقول هڪ سينيئر سنڌي ڪاموري جي ته جيڪڏهن اهڙي صورتحال نه هجي ها ته عالم چني کي علاج لاءِ سنڌ ڪابينا 53 لک رپيا نه ڏئي ها. عالم چنو جيڪو گذريل ڪيترن مهينن کان دانهون ڪري رهيو هو تنهن جي ڪير به ٻڌڻ لاءِ تيار نه هو پر اوچتو مٿس مهرباني سنڌ حڪومت جي ان رويي جي نرمي کي ظاهر ڪري ٿي جيڪا سندن لهجي، اسٽائيل ۽ انداز ۾ ايندي آهي. هر سياڻي سياست دان جو اهو ڪم هوندو آهي ته جڏهن هن کي ڪم پورو ٿيندي نظر اچي ته هو جن ماڻهن، ڌرين ۽ ادارن سان اقتدار جي خمار ۾ ڦٽائي ويٺو هو انهن سان ٺاهي وٺي.
سنڌ حڪومت کي ڦاٿل پئسن ملڻ جو ڪو آسرو به ڪو نه مليو آهي. کين اهو چيو ويو آهي ته 4 اپريل تي جڏهن بين الصوبائي رابطن واري ڪاميٽي جو اجلاس ٿيندو ته ان ۾ ويچاريو ويندو. سنڌ وارا آيا هئا پئسا وٺڻ پر خميس ڏينهن صبح جو ستين وڳي سنڌ ايڊمنسٽريشن وارن کي وزيراعظم ڪابينا جي خصوصي اجلاس ۾سڏائي 4 ڪلاڪ خرچ گهٽائڻ ۽ بچت ڪرڻ جو ليڪچر ڏنو.
گادي واري شهر ۾ ته اها چوپچو به عام ٿي وئي آهي ته سنڌ وارو موجوده سيٽ اپ ڪو گهڻو هلندي ڏسڻ ۾ نه پيو اچي ۽ ٿي سگهي ٿو ته عيد کان پوءِ دما دم مست قلندر شروع ٿي وڃي. جيتوڻيڪ اپريل فول وارو ڏينهن ته گذري ويو آهي. جنهن ڏينهن تي ٻين ته ٺهيو پر ڪيترن اخبار وارن به پاڻ کي ”فولش“ ثابت ڪرڻ ۾ هٻڪ محسوس نه ڪئي پورا ٻه ٻه ڪالم اپريل فول ملهائڻ ۾ ضايع ڪيا. ساڳئي نموني وفاق وارا به سنڌ جي حوالي سان معاملن متعلق جيڪو قدم کڻڻ جو پهه ڪري چڪا آهن اهو اپريل فول نه پر غير منطقي هجڻ جي اعتراف جيان آهي. سنڌ جي مٿين عهدن وارا اهي آفيسر هڪ ئي وقت هڪ ئي جهاز ۾ ۽ هڪ ئي ڪم سان ڪڏهن به اسلام آباد ڪو نه آيا هئا، مسلم ليگ جي هني مون وارن 13 مهينن تي ٺهيو پر نصير الله بابر جي انهن خوفناڪ ڏينهن ۾ به ڪو نه آيا هئا جڏهن روزانو دهشتگردن توڙي وردين وارن هٿان درجنين ماڻهو مرڻ عام ڳالهه بڻيل هئي. هي همراهه خبر ناهي ته ڪهڙيون آسون ۽ اميدون کڻي آيا هئا پر وفاقي نمائندن سان ملڻ بعد قادر جوڻيجو واري مضمون ۾ نسيم کرل جي ڪهاڻي جي ان ڪوٽ ڪيل جملي ته ”وڏيرو به ٺري پيو ۽ سندس زمين به ٺري پئي“ فرق رڳو اهو هو ته نسيم وارو وڏيرو لاهور آيل هو، هي وڏيرا اسلام آباد آيا هئا.
گادي واري شهر ۾ برسات وارو پاڻي جڏهن مختلف پهاڙن تي، پهاڙن جي آغوش ۾ بيٺل ڀنگ جي ٻوٽن کي ڇهي راول ڊيم ۾ اچي ڪرندو آهي ته ڀنگ جي نشي وارو اثر پاڻي ۾ بدستور موجود رهندو آهي. اهو پاڻي جڏهن ڪيپٽل ڊولپمينٽ اٿارٽي جي سالن کان زمين اندر پوريل لوهه وارن زنگ آلود پائيپن ذريعي مختلف گهرن ۾ ايندو آهي ته اهو پاڻي پيئندڙ به نسيم کرل جي ان وڏيري وانگر ئي ٺري پوندو آهي. هتي ته حالت اها آهي ته منرل واٽر به جيڪو ملي ٿو ان ۾ ڀنگ جو ٺاهوڪو اثر هوندو آهي. سنڌ واري ٽيم تي به خبر ناهي ته ان ”سي ڊي اي“ جي زنگ آلود پاڻي جو اثر آهي يا منرل واٽر جو يا وري وفاقي حڪومت جي جيءُ جهوريندڙ، نشا اڏائيندڙ ڳالهين جو يا وزيراعظم جي ”خرچ گهٽايو بچت ڪريو“ جي ليڪچر جو اثر آهي جو هو به ٺري پيا آهن. هنن جي طبيعتن ۾ واپسي مهل جيڪا انڪساري يا نماڻائي هوندي ان جا مستفيض ٿيندڙ ته هنن لاءِ سوين سال اقتدار ۾ رهڻ جون شايد دعائون به ڪن.
8 اپريل تي ٻڪرن جي قرباني واري عيد ٿي رهي آهي جنهن بعد ماڻهن جي قرباني شروع ٿيندي اهڙو بيان ته سائين پير صاحب پاڳاري کي ڏيڻ گهرجي ها پر هن خبر ناهي ڇو هن ڀيري دير ڪئي آهي. ٿي سگهي ٿو ته پير صاحب ان آسري ۾ هجي ته ”سنڌ ۾ ايندڙ ڪنهن به غير سياسي نوعيت جي تبديلي کان اڳ فنڪشنل ليگ کي سنڌ حڪومت ٺاهڻ جي آڇ ٿئي.“ وري سيد مظفر شاهه جو ڀاڳ کلي. جيئن ته اهڙو فيصلو ڪندڙ ”مامون جان“ وارن کي پير صاحب سٺي نموني سڃاڻي ٿو تنهن ڪري هنن کان اهڙو سٺو فيصلو ٿيڻ جو حقيقت ۾ ته هن کي آسرو نه رکڻ گهرجي پر پوءِ به اهو اميد ٻڌيو ويٺو آهي، پاڻ ته سندس لاءِ دعا ئي ڪري سگهون ٿا. خير اسان جهڙن گنهگارن جي دعائن جي پير صاحب کي ضرورت به ناهي ڇو ته هو پاڻ ئي الله ۽ ماڻهن جو پهتل بندو آهي. الله ڪري عيد خير سان گذري.
23 مارچ تي قيدين کي مليل سزا ۾ گهٽتائي وارو صدر تارڙ جو تحفي جو ثمر اڃا قيدين کي مليو ئي ناهي ته مٿان عيد جي موقعي تي وري صدر تارڙ قيدين جي سزا ۾ ڇوٽ ڏيڻ وارو آهي. جيڪڏهن ڏٺو وڃي ته صدارت ماڻڻ بعد تارڙ جو وڏي ۾ وڏو سٺو ڪم اهو ئي نظر ايندو پر ان جي به حقيقت اها آهي ته هن جيڪا قيدين جي سزا ۾ ڇوٽ ڏني آهي ان تي جيل انتظاميه اڃا عمل به شروع نه ڪيو آهي. تارڙ کي گهرجي ته هو گهٽ ۾ گهٽ پنهنجي ان فيصلي تي عمل ڪرائڻ لاءِ حڪومت وارن وٽ احتجاج ڪري ته به سندس لئي ٿي ويندي. ٻيو ڪو کيس مڃي نه مڃي پر قيدي هن جا مداح ضرور ٿيندا. مون کي ٻن هفتن ۾ سکر سينٽرل جيل ۾ قيد ڪجهه قيدين جا اسلام آباد ۾ خط مليا آهن جن جيل ۾ ٿيندڙ ظلمن جا داستان لکندي دانهون ڪيون آهن. هنن غريبن جا نالا شايع ڪرڻ تي جيل وارا مٿن ڪاوڙجي سگهن ٿا ۽ يقينن ڪاوڙبا ڇو ته اتي هاڻي ميجر (ر) کوسو آهي جنهن جي وحشت جو اندازو قيدين کانسواءِ ٻئي کي ٻاهر رهندي نٿو ٿي سگهي. قرآن ۽ خدا جا واسطا ڏيندي قيدين لکيو آهي ته سندن دانهون اخبار ذريعي وس وارن تائين پڄايان. خبر ناهي ته اهي وس وارا سندن دانهون ٻڌندا يا نه پر هنن جي تسڪين خاطر اسين پنهنجو ڪم ڪريون پيا. انهن قيدين کي صلاح اها آهي ته چيف جسٽس آف پاڪستان، جسٽس اجمل ميان جي نالي سپريم ڪورٽ بلڊنگ اسلام آباد جي ايڊريس تي خط لکن ۽ ساڳئي ايڊريس تي جسٽس ناصر اسلم زاهد کي خط لکن ته شايد هنن سان ٿيندڙ ڏاڍاين جو ترت ازالو ٿي سگهي ٿو. باقي ميجر کوسي ۽ سنڌ جي سويلين انتطاميه آڏو روئڻ اجايو آهي. سکر جيل مان آيل خطن ۾ قيدين لکيو آهي ته ”جيل سپرنٽينڊنٽ ميجر کوسو آيو آهي ۽ جهڙتي دوران قيدين کان هڪ لک رپين جو سامان ڦريو ويو آهي جيڪي هنن ٽوپيون، ڀرت ڀريل ڪپڙا، اڳٺ ۽ ٻيو سامان تيار ڪيو هو اهو عيد خرچي جي نالي ڦري ويو آهي. جيڪو نئون قيدي اچي ٿو تنهن کان 3 کان 5 هزار رپيا سلامي ورتي ٿي وڃي. قيدين جي ملاقات وارو سامان به کاڌو ٿو وڃي. جيڪو قيدي غريب آهي ۽ پئسا نٿو ڏئي سگهي ان تي تشدد ڪيو وڃي ٿو. 200 قيدي بند وارڊ ڪيا ويا آهن 400 قيدين بک هڙتال به ڪئي پر ڪو فائدو نه ٿيو. قيدين کي حاضري تي به پيش نٿو ڪيو وڃي. جيڪو جيلر کي خرچي ڪرائي ٿو تنهن کي حاضري تي موڪليو وڃي ٿو.“
جيل ريفارمز تي سابق چيف جسٽس سجاد علي شاهه ڪافي اپاءَ ورتا هئا. پاڪستان لاءِ ڪميشن ذريعي هن جيل جي قانونن ۾ ترميم ڪرڻ بابت حڪومت کي سفارشون به ڪيون هيون پر اڃا تائين اهو مسئلو حل نه ٿي سگهيو آهي. سنڌ حڪومت عبدالله شاهه جي آخري ڏينهن ۾ جيل ريفارمز جي حوالي سان سڀني کان وڌيڪ ڪم ڪيو هو پر اهي اسيمبلي مان منظور نه ڪرائي سگهيا هئا. هونئن به اهڙا چڱا ڪم هميشه حڪمرانن کي آخري ڏينهن ۾ ياد ايندا آهن. اڄڪلهه ايم ڪيو ايم وارا صرف ريفارمز آڻڻ لاءِ ڪوشش ڪري رهيا آهن. شايد انهن کي پڪ آهي ته گهڻن جي حصي جو جيل هنن کي ڀوڳڻو پوندو. پي پي حڪومت سان شروع ٿيل عدليا واري جهيڙي جو هڪ مک سبب جيل ريفارمز به چيو وڃي ٿو ۽ وري پاڪستان لاءِ ڪميشن جي هلندڙ مهيني جي آخر ۾ رٿيل اجلاس ۾ اهو معاملو اٿندو. حقيقت اها آهي ته جيل ريفارمز کڻي ڪيترا به آندا وڃن پر اصل ڳالهه انهن تي عمل ڪرائڻ جي آهي. جيڪڏهن موجوده جيل مينوئل تي به عمل ٿي وڃي ته قيدين جا 50 سيڪڙو جائز مسئلا حل ٿي ويندا.
(3 اپريل 1998ع)

خدمت ڪاميٽيون رحمت يا زحمت؟

خدمت ڪاميٽيون رحمت يا زحمت؟

پوري ملڪ ۾ ڊويزنل، ضلعي ۽ سب ڊويزنل سطح تي قائم ڪيل 428 خدمت ڪاميٽين جي 5000 ميمبرن مان مسلم ليگي ميمبرن قسم کڻي ڇڏيو آهي پر ايم ڪيو ايم سميت ڪجهه ٻين ڌرين جي ميمبرن حلف نه کنيو آهي. مسجدن مان موذنن کي ڀڄائي، پيش امامن کي پاسي ڪري، نمازين کي ٻاهر ڪڍي خدمت ڪاميٽين جي ميمبرن کي حلف کڻائي ملڪ ۾ نئين روايت قائم ڪئي وئي آهي. شايد اها روايت بقول وزيراعظم نوازشريف جي ته موجوده فرسوده نظام کي ختم ڪري نئون سماجي ڍانچو ۽ سسٽم قائم ڪرڻ واري سلسلي جي هڪ ڪڙي آهي. ايڪڙ ٻيڪڙ مولوين کانسواءِ مذهبي جماعتن وارن ان حڪومتي ڪارنامي تي ڪو وڏو احتجاج ته ٺهيو پر ٺلهي مخالفت به نه ڪئي آهي.
خدمت ڪاميٽين جو تصور ۽ خيال تمام سٺو آهي ۽ وزيراعظم جو جذبو به نيڪ آهي پر جيڪي ميمبر کنيا ويا آهن ان مان ته لڳي ٿو ته انهن ڪاميٽين جو عوام کي فائدو گهٽ نقصان وڌيڪ ٿيندو. حڪومت لاءِ اهو وڏو چئلينج آهي ته هو هنن ڪاميٽين کي موثر نموني هلائي ۽ عوام لاءِ رحمت بدران زحمت بڻجڻ نه ڏئي. بينظير ڀٽو پنهنجي آخري دور ۾ ضلعي سطح تائين اقتداري قوت ۽ اختيار ورهائڻ وارو جيڪو خيال ضلعي گورنمينٽ جي حوالي سان پيش ڪيو هو. هي خدمت ڪاميٽيون به اصل ۾ ان ٿيوري جو هڪ روپ آهن اهي ئي خدمت ڪاميٽيون اڳ ۾ احتساب ڪاميٽين جي لباس ۾ اچي رهيون هيون پر لفظ احتساب کي سيف الرحمان واري احتساب بيورو ايترو ته بدنام ڪيو هو جو حڪمران به انهن ڪاميٽين جو نالو خدمت ڪاميٽيون رکڻ تي مجبور ٿيا. هنن ڪاميٽين جهڙيون ڪامٽيون دنيا جي مختلف ملڪن ۾ آهن. جاپان ۾ شهري ڪاميٽيون آهن. اتي اهي ايتريون ته موثر آهن جو جيستائين انهن ڪاميٽين وارا علائقي جي ٿاڻي جي پوليس وارن جي ترقي جي سفارش نه ڪن، تيستائين پوليس وارن جي ترقي نه ٿيندي آهي. جاپان ۾ تعليم وڌيڪ هئڻ سبب ماڻهن ۾ بيداري آهي ۽ ذميواري جو احساس ۽ عوامي خدمت جو جذبو به آهي. پر جڏهن اسان پاڪستان ڏانهن ڏسون ٿا ته معاملو بلڪل ابتڙ ٿو لڳي. ٻيو وڏو فرق جاپان جي شهري ڪاميٽين ۽ پاڪستان جي خدمت ڪاميٽين ۾ اهو آهي ته جاپاني ڪاميٽيون سياست کان پاڪ آهن انهن جا ميمبر ڪنهن به جماعت سان وابستگي جي بنياد تي نه پر خدمت خلق جي جذبي ۽ ڪيل ڪم جي ميرٽ تي مقرر ٿيندا آهن جڏهن ته اسان وٽ قائم ڪيل ڪاميٽين ۾ ميمبرن جي ڀرتي جو معيار مسلم ليگي هئڻ رکيو ويو آهي ۽ ان بنياد تي ڪيل ڀرتي وارا هي ميمبر ڇا ڇا ڪندا؟ اهو ته وقت ئي ٻڌائيندو.
هنن ڪاميٽين جي قيام جي ضرورت ان ڪري به هئي ته هزارين مسلم ليگي چڱا مڙس حڪومت هوندي به ڪنهن ڪم ڪار ڪرڻ جي پوزيشن ۾ نه هئا، ترقياتي ڪم ٺپ لڳا پيا آهن. ٺيڪا، پلاٽ پرمٽ بند آهن. آخر خرچ ڪٿان اچي؟ خاص ڪري اهي ماڻهو جن اليڪشن وڙهڻ تي ڪروڙين ۽ لکين رپيا خرچ ڪيو آهي، اهو خرچ ڪٿان اچي؟ وري جي اوچتو اليڪشن 6 مهينن يا سال ۾ ڳچي ۾ پوي ته ان لاءِ خرچ ڪير ڪندو؟ مطلب کوڙ اهڙا سبب ٿي سگهن ٿا جنهن جي ڪري هنن ڪاميٽين جو قيام ضروري هو. ٻيو ته مسلم ليگي ايڏي تعداد ۾ فارغ ويٺا هئا. هنن کي ڪنهن ڪم سان لڳائڻ ته حڪومت جي ذميواري هئي آخر سڀاڻي انهن سان ئي کين ڪم پوڻو آهي. اهو ئي سبب آهي ته سمنڊ جون لهرون ڳڻڻ واري لطيفي جيان هنن کي به خدمت ڪاميٽين ۾ شامل ڪري کين رڌل رکيو ويو آهي. هنن ڪاميٽين جي حوالي سان 2 واقعا ياد پيا اچن جيڪو هنن ڪاميٽين جي قيام جو مقصد سمجهائڻ لاءِ مددگار لڳن پيا.
واقعو نمبر (1):
هڪ الله لوڪ بزرگ شخص وٽ هڪ همراهه وڃي چيو ته مون کي اهڙو وظيفو ٻڌايو جيئن 10 جن منهنجي قبضي ۾ اچن ۽ مان انهن کان هر ڪم ڪرائي سگهان. بزرگ ان شخص کي روڪيو ته ايئن نه ڪر ۽ ايترا جن تو وٽ آيا ته تون ڦاسي پوندين. نيٺ ان همراهه نه مڃيو بزرگ کي منٿون ميڙون ڪري وظيفو ورتو. همراهه چلو پورو ڪيو ته 10 جن سندس قبضي ۾ اچي ويا. جن اچي ان همراهه کي چون پيا ته اسين فارغ نه ويهنداسين ڪم ٻڌاءِ. همراهه جيڪو ڪم جنن کي ڏسي پيو هو منٽ ۾ اهو ڪري پيا اچن ۽ وري چونس پيا ته ڪم ٻڌاءِ. ٻه ٽي ڏينهن ته هن ڪم ٻڌايا نيٺ هن وٽان ڪم کٽي پيا. همراهه اچي جنن مان ڦاٿو جنن چيس ته ڪم ٻڌاءِ نه ته تنهنجا ترا ٿا ڪڍون. همراهه اچي ڦاٿو نيٺ تنگ ٿي واپس بزرگ وٽ ويو ۽ منٿون ميڙون ڪري جنن مان جان ڇڏائڻ جو ڏس پڇيو. بزرگ کيس چيو ته گهر جي پويان ڊگهو لڪڙو هڻي ڇڏ ۽ جنن کي چئو ته توهان جو ڪم اهو آهي ته هن لڪڙي تان لهو ۽ وري چڙهو. لهه چڙهه ڪندا رهو. سو ميان صاحب کي اچي ليگين ورايو ته بابا ڪو ڪم ڏيو. واندا ويٺا آهيون هن به ڪنهن بزرگ جي مشوري تي خدمت ڪاميٽيون ٺاهي همراهن کي ڪم ۾ لڳايو آهي، ته اهي رضاڪارانه طور تي عوام جي خدمت ڪن.
ٻيو واقعو (2)
هڪ بادشاهه وٽ گهوڙا ڀلا هوندا هئا. انهن جي خوراڪ تي هو خرچ به چڱو ڪندو هو پر گهوڙا ڏينهون ڏينهن ڏٻرا ٿيندا پئي ويا. بادشاهه اچي پريشان ٿيو. هن پنهنجي خاص ماڻهو کي گهوڙن جي خدمت ڪندڙن مٿان چوڪيدار مقرر ڪيو ته هو اهو ڏسي ته جيڪو چارو ۽ خوراڪ گهوڙن لاءِ رکوالن کي ملي ٿي اها هو وڪڻن ٿا يا گهوڙن کي کارائين ٿا. ڪجهه ڏينهن بعد نئين چوڪيدار جي مقرري جي باوجود به گهوڙا اڳي کان به وڌيڪ ڏٻرا ٿي ويا. نيٺ وري بادشاهه هڪ ٻئي همراهه کي مقرر ڪيو ته به ڪم نه بڻيو ۽ گهوڙا ايترا ڏٻرا ٿي ويا جو مرڻ لڳا. بادشاهه کي خبر پئي ته اڳ ۾ چارو ۽ خوراڪ جو چوٿون حصو گهوڙن جا رکوالا وڪرو ڪري باقي 3 حصا گهوڙن کي ڏيندا هئا. نئين چوڪيدار مقرر ٿيڻ بعد هنن ملي ڀڳت ڪري اڌ گهوڙن جي خوراڪ ۽ چارو وڪڻڻ شروع ڪيو ڇو ته نئين همراهه کي به حصو گهربو هو. وري مٿان ٻئي چوڪيدار اچڻ بعد 3 حصا خوراڪ وڪرو ٿيڻ لڳي ۽ هڪ حصو گهوڙن کي ملندي هئي ان سبب گهوڙا مري ويا. ان واقعي جي مصداق ته اڳ ۾ ٿاڻي وارا عوام کان حصو وٺندا آهن پر سڀاڻي ڪٿي ايئن نه ٿئي جو ڪاميٽين وارن جو حصو به عوام کان اوڳاڙيو وڃي. ان جو امڪان ته وڏو ٿو لڳي ڇو ته جيڪي ميمبر ڪاميٽين ۾ آهن انهن مان ڪافي ماڻهو ته چڱا به آهن پر ڪجهه اهڙا به آهن جيڪي چرس ۽ ڀنگ وڪڻڻ جي ڏوهه ۾ سدائين جيل ويندا رهيا آهن ۽ پنهنجي پنهنجي علائقي جا وڏا ڀتا خور به آهن. ٻين جي مون کي خبر ناهي باقي تازو ڪنڌڪوٽ مان اسلام آباد آيل ڪجهه همراهن ٻڌايو ته جيڪب آباد وارين ڪاميٽين ۾ ڪجهه اهڙا ماڻهو به آهن جيڪي سڄو ڏينهن ڀتا اوڳاڙيندا آهن. ڪنڌڪوٽ واري ڪاميٽي جي همراهن بابت هن ٻڌايو ته ”هڪ همراهه پيءُ ۽ ڀاءُ سوڌو چرس وڪڻڻ جي ڏوهه ۾ جيل ويو هو جڏهن ته ٻه نالا اهڙا به هن ورتا جيڪي ڪنڌڪوٽ ۾ حددخليون قائم ڪرائڻ وارو ڌنڌو ڪندا آهن ۽ حددخلي ڪندڙن کي چوندا آهن ته ڀلي ڪا به مليل زمين کان وڌيڪ قبضو ڪري حد دخلي ڪندي اڏاوت ڪن ۽ هو همراهه شهپر وٽي بيهي ڪم ڪرائيندا آهن.“
سنڌ ۾ ته مسلم ليگين جي کوٽ سبب ڪجهه ڪاميٽين ۾ مشڪوڪ رڪارڊ رکندڙ ماڻهن کي به کنيو ويو آهي ڇو ته انهن علائقن ۾ مسلم ليگ وٽ متبادل ماڻهو نه هئا اهڙا پول ايندڙ ڪجهه ڏينهن ۾ پڌرا ٿيندا ۽ هنن ڪاميٽين وارن بقول وزيراعظم تمام ”نيڪ، صالح ۽ سٺن“ ماڻهن جا ڪارناما سامهون ايندا.
خدمت ڪاميٽيون جيئن ته اسان جهڙي معاشري لاءِ هڪ نئون تصور آهي جيڪڏهن اهي ڪاميٽيون عوام کي رليف ڏين ٿيون. ظلم،زيادتيون ۽ ناانصافيون ختم ڪرڻ ۾ ڪامياب ٿي وڃن ٿيون ته پوءِ نواز ليگ ۽ نواز حڪومت ايتري ته مضبوط ۽ عوام ۾ پاپولر ٿي ويندي جو هنن کي ايندڙ ڪيترن سالن تائين دنيا جي ڪا به طاقت لوڏي نه سگهندي ۽ جيڪڏهن هنن ڪاميٽين ابتا ڪم شروع ڪيا ته نواز حڪومت کي وقت کان اڳ ختم ٿيڻ کان ڪو به بچائي نه سگهندو. هي خدمت ڪاميٽيون حڪومت جي ڪاميابي ۽ ناڪامي وچ ۾ هڪ وار کان به سنهي لائين تي بيٺل آهن. هاڻي ڪاميابي ۽ ناڪامي جو دارومدار هنن ڪاميٽين جي ميمبرن تي آهي ته هو ڪيئن ٿا ڪم ڪن ۽ ڪهڙي پاسي ٿا وڃن؟ هاڻي مسلم ليگ، وزيراعظم نواز شريف ۽ حڪومت جي ساک ۽ مستقبل هنن ڪاميٽين جي رحم ڪرم تي آهي. هنن جون سٺايون حڪومت ۽ وزيراعظم جي کاتي ۾ وينديون ته بدنامي ۽ برايون به هنن جي کاتي ۾ وينديون.
خدمت ڪاميٽين جي قيام سان مسئلو حل ته نه ٿيو آهي پر اصل ڪم هاڻي شروع ٿيو آهي حڪومت انهن جي نگراني ۽ مانيٽرنگ لاءِ اهڙو سسٽم جوڙي جيئن ڪنهن کي به غلط ڪم ڪرڻ جي جرئت نه ٿئي. جيڪڏهن ڪو ميمبر غلط ڪم ڪري ته ان خلاف هڪدم ڪارروائي ڪندي وزيراعظم جي ان اعلان تي عمل ڪيو وڃي ته اهڙي ميمبر کي ڪاميٽي ۽ پارٽي مان خارج ڪيو ويندو. ترت ڪارروائي نه ٿيڻ سان مسئلو وڌيڪ خراب به ٿي سگهي ٿو. هنن ڪاميٽين جي قيام لاءِ شهر شهر جي ميمبرن جي نامزدگي ڪرڻ وارو ڪم ڊپٽي اسپيڪر جعفر اقبال، وزيراعظم جي مرڪزي خدمت ڪائونسل جي چيئرمين ممتاز احمد تارڙ ڪيو آهي هاڻي به اهي ئي ماڻهو (جعفر کانسواءِ هنن ڪاميٽين جي مانيٽرنگ تي مقرر ڪيل آهن. ميجر جنرل(ر) سڪندر حيات رٽائر فوجي آفيسر هئڻ ڪري تمام گهڻو ۽ وسيع تجربو رکي ٿو خاص ڪري ڊسيپلين جي حوالي سان سندس وڏي هاڪ آهي تنهن ڪري هن کي هنن ڪاميٽين کي سڌي راهه تي هلائڻ لاءِ فوجي انداز سان ڪم ڪرڻو پوندو. تارڙ صاحب ته ويچارو شريف ماڻهو آهي. پراڻو سياسي ڪارڪن آهي. هو انساني حقن جي حوالي سان به ڪم ڪندو رهيو آهي. سياسي ڪارڪنن کي هلائڻ جو تجربو ۽ ٽيڪنڪ هن وٽ آهي ڏسون ته هو ڪيئن ٿو ڪم هلائي. ڪاميٽين جي ڪاميابي جنرل سڪندر ۽ ممتاز تارڙ لاءِ هڪ ٽيسٽ ڪيس آهي ڏسون ته هو ڪيئن ٿا اهو ڪم نڀائين؟
خدمت ڪاميٽين کي فحاشي جي خاتمي واري مينڊيٽ سان ٻهراڙين ۾ وي سي آر تي فلم هلائڻ وارن ننڍن هوٽلن وارن ۽ ويڊيو جي دڪانن جي شامت ايندي ۽ گهڻن جا روزگار خراب ٿيندا. ان کانسواءِ خدمت ڪاميٽين کي مڪاني ادارن جا معاملا سنڀالڻ جا اختيار به مليا آهن اهو وڏو اشارو آهي ته حڪومت جو في الحال سال کن تائين مڪاني چونڊون ڪرائڻ جو ارادو ناهي. دٻيل لفظن ۾ حڪومتي همراهه خود به تسليم ڪن ٿا ته مڪاني چونڊون غير اعلانيا طور سال لاءِ ملتوي سمجهڻ گهرجن. ساڳئي وقت ٿڌو ٿيل شادي جي خرچ وارو معاملو توڙي پهچ کان وڌيڪ ڏاج گهرڻ وارو اشو پڻ هاڻ ڪي قدر ضابطي هيٺ ايندا ڇاڪاڻ ته اڳ ۾ رڳو پوليس کي اهي ٻئي ڪم ڪرڻا ٿي پيا جن ڏوڪڙ وٺي انهن معاملن تي پنهنجي اک بند ٿي رکي. ساڳئي وقت نواز سرڪار پاران عوامي هنڌن توڙي ٽرانسپورٽ ۾ سگريٽ پيئڻ تي وڌل بندش تي پڻ خدمت ڪاميٽيون عمل ڪرائينديون. ساڳئي وقت اهي عوام کي سندن درن تائين انصاف ڏيارڻ ۽ ٿاڻي تي ترت ايف آءِ آر جي داخلا کي يقيني بڻائينديون.
سنڌ جي حوالي سان ڪاميٽين تي نظر وجهڻ سان خبر پوندي ته ڊويزنل ڪاميٽين ۾ ٽن ليگي ايم اين ايز شوڪت شاهه، پير نور محمد شاهه جيلاني ۽ اعجاز شفيع، ليگي ايم پي اي حاجي امير بخش جوڻيجي ۽ ليگي اڳواڻ امداد چانديو کي چيئرمين مقرر ڪيو ويو آهي جن مان ٽي ڄڻا شوڪت شاهه، پير نور محمد شاهه جيلاني ۽ امير بخش جوڻيجو ماضي ۾ پ پ سان تعلق رکندڙ رهيا آهن ۽ اهي هاڻوڪي ڪاميٽين جيان ضلعي گورنمينٽ وارن ويچارن تي عمل ڪرڻ لاءِ پ پ دور ۾ پڻ ڪوششون وٺندا آيا آهن. سنڌ ملڪ جو واحد پرڳڻو آهي جتي جي ٻن ضلعن ٿرپارڪر ۽ شڪارپور جي ضلعي خدمت ڪاميٽين جي چيئرميني اقليتن حوالي ٿي آهي جتي ترتيب وار اقليتي ايم پي اي ڀيرو لال ٻالاڻي ۽ نامياري مسلم ليگي قانوندان جي جي وشنو کي چيئرمين منتخب ڪيو ويو آهي. ساڳئي ريت سنڌ جي اڳوڻي راڄڌاني حيدرآباد ضلعي جي چيئرپرسن شپ وري مسلم ليگي خاتون اڳواڻ بيگم منظر راول پهوڙ حوالي ڪئي وئي آهي. ورتل ابتدائي جائزي موجب خدمت ڪاميٽين جي حوالي سان ڪي قدر مشڪلاتون سامهون اچي سگهن ٿيون ڇاڪاڻ ته مختلف ضلعن يا ڊويزنن ۾ منتخب ٿيل چيئرمين پاڻ ۾ اختلاف رکن ٿا يا وري اهي پنهنجي اتحادين سان اڳ ۾ ئي ٺهيل ناهن. جائزي موجب ميرپورخاص ڊويزن جي خدمت خلق ڪاميٽي جي چيئرمين ۽ ليگي ايم اين اي پير نور محمد شاهه جيلاني جا ٿر جي اربابن ۽ عمرڪوٽ ۽ سانگهڙ ضلعي جي فنڪشنل ليگين سان اختلاف لڪيل ڳالهه ناهن. مزي جهڙي ڳالهه اها آهي ته عمرڪوٽ ضلعي جي ٽنهي سب ڊويزنل ڪميٽين جا چيئرمين فنڪشنل ليگ سان تعلق رکن ٿا جڏهن ته ساڳيو ايم اين اي پڻ عمرڪوٽ ضلعي جي اڪيلي قومي اسيمبلي جي سيٽ تان ڪامياب ٿيو آهي انهي ڪري عمرڪوٽ ضلعي مان ٻنهي ڌرين جي مخالفت هڪ ٻئي لاءِ مسئلا پيدا ڪري سگهي ٿي. ساڳئي ريت ٿر ضلعي ۾ پڻ خدمت ڪاميٽين ۾ اربابن جي حامين جي اڪثريت نور محمد شاهه جيلاني لاءِ مسئلن جو ڪارڻ بڻجي سگهي ٿي. ميرپورخاص شهر وري ايم ڪيو ايم جو هوم گرائونڊ آهي اتان پڻ نور محمد شاهه کي راند کيڏڻ ۾ ڏکيائين کي منهن ڏيڻو پئجي سگهي ٿو. ساڳئي ريت ڪراچي ۾ اعجاز شفيع ايم اين اي پڻ ايم ڪيو ايم سان ڏند چڪ ڪندو رهيو آهي. انهي ڪاميٽي ۾ سندس مدد لاءِ مملڪتي وزير حليم صديقي، ليگي اڳواڻ ابوبڪر شيخاڻي، ليگي ايم پي اي عليم عادل شيخ کي پڻ شامل ڪيو ويو آهي، پر ڪراچي ۾ ايم ڪيو ايم کي پاسيرو ڪري مسلم ليگين لاءِ اڪيلي سر ڪم ڪرڻ تمام ڏکيو ثابت ٿيندو. ساڳئي ريت سکر ڊويزن واري خدمت ڪاميٽي جو چيئرمين نواب شاهه سان تعلق رکندڙ ليگي ايم اين اي شوڪت شاهه کي ڪيو ويو آهي جڏهن ته نوابشاهه ضلعي جو چيئرمين وري سيد ڪاظم علي شاهه ٿيو آهي. انهن ٻنهي جا اليڪشن 97ع وقت ظاهر ٿيل اختلاف پڻ ڪنهن کان ڳجها ناهن. ساڳئي ريت جيڪڏهن لاڙڪاڻي ڊويزن ڏانهن نظر ڊوڙائبي ته معاملو ڪجهه اهڙو ئي نظر ايندو جتي جي ڊويزنل ڪاميٽي جو چيئرمين امداد چانڊيو آهي جڏهن ته ضلعي ڪاميٽي جو چيئرمين مسعود کهڙي کي ڪيو ويو آهي جيڪي پاڻ ۾ ويجها نه رهيا آهن ۽ اهي پارٽي اندر توڙي ٻاهر هڪ ٻئي سان اختلاف ظاهر ڪندا آيا آهن.
خدمت ڪاميٽين جي چونڊ دوران ڪجهه دلچسپ معاملا پڻ اخبارن ۾ رپورٽ ٿيا. خاص طور تي ٽنڊوالهيار سب ڊويزن واري خدمت ڪاميٽي جي چونڊ ۾ نظير ٺاڪر قائمخاني کي سندس غير موجودگي ۾ چونڊڻ ۽ سندس ووٽ وري ڪنهن ٻئي ماڻهو پاران استعمال ڪرڻ واري ڳالهه پڻ اخباري خبرن جي زينت بڻي جنهن بعد حج لاءِ سعودي عرب ويل نذير ٺاڪر قائمخاني جي چيئرمين شپ واري چونڊ رد ڪئي وئي. ساڳئي نموني خدمت ڪاميٽي لطيف آباد (حيدرآباد) جي چيئرمين شپ لاءِ ٽيون ڀيرو چونڊ ٿي. ٻه ڀيرا رشيد ناغڙ کي چيئرمين چونڊيو ويو پر سندس مخالفن پڪارون ڪري ٽيهر چونڊ رٿي. ساماري سب ڊويزن واري خدمت ڪاميٽي جي چئرمين جي چونڊ لاءِ وري پکا ڪڍيا ويا ۽ پوءِ ايس ڊي ايم جي پٽيوالي پاران ڪڍيل ڪڻي مان هڪ ميمبر جي قسمت کلي ۽ هو چيئرمين ٿيڻ ۾ ڪامياب ٿي ويو.
(19 اپريل 1998ع)

سجاد علي شاهه کان پوءِ جسٽس اجمل ميان جو ٽرائيل

سجاد علي شاهه کان پوءِ جسٽس اجمل ميان جو ٽرائيل

سپريم ڪورٽ جي چيف جسٽس جي عهدي تان جسٽس سجاد علي شاهه کي هٽائڻ واري سندس ئي 10 ججن جي فيصلي کي جيتوڻيڪ اڃا 5 مهينا به پورا نه ٿيا آهن ته وري چيف جسٽس اجمل ميان خلاف نااهلي جي پٽيشن داخل ڪئي وئي آهي. سجاد علي شاهه خلاف جڏهن مبينا طور سرڪار پاران ڪارروائي ڪرائي وئي هئي ته ان وقت ملڪ جي باشعور ماڻهن ان معاملي تي احتجاج ڪيو هو. وڪيلن ۽ صحافين سميت ڪيترائي ماڻهو جيڪي ذاتي طور سجاد علي شاهه جي رويي مان کڻي خوش نه به هئا پر پوءِ به هنن کيس هٽائڻ تي پنهنجو احتجاج نوٽ ڪرايو هو ڇو ته انهن جو احتجاج سجاد علي شاهه کي نه پر چيف جسٽس آف پاڪستان کي بچائڻ لاءِ هو. هاڻي جڏهن ججن ذريعي چيف جسٽس کي هٽائڻ جي روايت هڪ دفعو پئجي وئي آهي ته ان جي جائز توڙي ناجائز نموني استعمال جو مثال اسان کي 5 مهينن ۾ ئي ملي ويو آهي.
ڪالهه سومر ڏينهن سپريم ڪورٽ جي 4 نمبر ڪمري ۾ جسٽس ناصر اسلم زاهد جي سربراهي ۾ جوڙيل فل بينچ جنهن ۾ جسٽس منور مرزا ۽ جسٽس عبدالرحمان خان به شامل هئا تن مسلم ويلفيئر موومينٽ جي درخواست گذار اقبال حيدر جي پٽيشن تي چيف جسٽس جي عهدي تان اجمل ميان کي هٽائڻ واري ڪيس جي سماعت شروع ڪري ڇڏي آهي. هي ٽئي جج اهي آهن جيڪي سجاد علي شاهه کي هٽائڻ وارو فيصلو ڪندڙ 10 رڪني بينچ ۾ شامل هئا. سجاد علي شاهه کي هٽائيندڙ 10 رڪني بينچ به جسٽس سعيد الزمان جوڙي هئي ۽ هيءَ بينچ به سعيد الزمان وقتي چيف جسٽس جي حيثيت ۾ جوڙي آهي. جڏهن چيف جسٽس جي عهدي تان هٽائڻ لاءِ سجاد علي شاهه خلاف ڪارروائي ٿي هئي ته هو ملڪ کان ٻاهر ويل هو ۽ اڄ ڪلهه جسٽس اجمل ميان به ٻاهر آهي. سجاد علي شاهه خلاف به ان وقت ڪارروائي تيز ٿي هئي جڏهن هو وزيراعظم هائوس ۾ (لاهور وارو) نواز شريف سان ملاقات ڪري آيو هو ۽ خصوصي عدالتن واري قيام تي اختلاف ڪري موٽي آيو هو. ساڳي طرح چيف جسٽس اجمل ميان خلاف به اهڙي عدالتي ڪارروائي ان وقت شروع ٿي آهي. جڏهن هو به گذريل هفتي اسلام آباد ۾ مانجهاندي جي موقعي تي وزيراعظم سان مليو هو ۽ ماني گڏ کائڻ بعد به ڪجهه معاملن تي اختلاف ڪري آيو هو. جسٽس اجمل ميان قانون واري وفاقي وزير خالد انور سان گذريل 6 مهينن کان ملاقات نٿو ڪرڻ چاهي ۽ خالد انور ملڻ ٿو چاهي. جسٽس اجمل ميان ٿو چوي ته جيڪو ڪجهه حڪومت چاهي ٿي اهو لکت ۾ ڏئي. ملڻ جي ضرورت ناهي. ججن جي مقرري هجي يا اهم معاملن جي سماعت هجي. عدالت تي حملي وارو ڪيس هجي يا ڪرپشن وارا ڪيس هجن مطلب ته ڪيترائي اهڙا ڪيس آهن جن ۾ حڪومت عدليا جي ڪارڪردگي کان خوش ناهي. هيستائين اجمل ميان خلاف ٿيل ڪارروائي ۽ سجاد علي شاهه خلاف ٿيل ڪارروائي ۾ فرق اهو آهي ته شاهه صاحب وقت ڊيڊ لاڪ پيدا ٿي پيو هو ۽ ميان صاحب (اجمل ميان) واري معاملي ۾ اڃا ايئن ناهي ٿيو.
جسٽس ناصر اسلم زاهد جي مادري زبان اردو آهي ۽ هو ڪراچي جو رهاڪو آهي. درخواست گذار اقبال حيدر جي مادري زبان اردو آهي ۽ ڪراچي جو آهي جڏهن ته چيف جسٽس اجمل ميان جي مادري زبان به اردو آهي ۽ ڪراچي جو آهي. جسٽس ناصر اسلم زاهد واري بينچ ۾ جيڪي ٻه ٻيا جج آهن انهن مان جسٽس منور مرزا بلوچستان هاءِ ڪورٽ جو ۽ جسٽس عبدالرحمان خان پشاور هاءِ ڪورٽ جا سابق چيف جسٽس آهن. يعني ته پنجاب کانسواءِ ٽن ننڍن صوبن جي ججن تي مشتمل بينچ جنهن جو سربراهه يعني منصف به سنڌ جو آهي ۽ اردو ڳالهائيندڙ آهي ته جوابدار ۽ فريادي به سنڌ جا آهن ۽ اردو ڳالهايئندڙ آهن.
ڪالهه عدالت ۾ اقبال حيدر (فريادي) جڏهن پنهنجي حق ۾ دليل ڏئي رهيو هو ته غلط سلط انگريزي به هن کان ڳالهائجي نه پئي. عدالت هن کي چيو ته تون تياري ڇو نه ڪري آيو آهين. اقبال حيدر چيو ته تڪڙ ۾ آيو آهيان. ججن کيس چيو ته في الحال خاموش ٿي ويهه ۽ تياري ڪري وٺ. اسان ٻيا ڪيس هلايون ٿا بعد ۾ توکي ٻڌون ٿا. هڪ ڪلاڪ بعد جڏهن اقبال حيدر تياري ڪري ورتي ته هن کي ڪنهن صلاح ڏني ته تون انگريزي بدران اردو ۾ وڪالت ڪر. هن اردو ۾ جڏهن ڳالهائڻ شروع ڪيو ته پنهنجي ڳالهه ڪاميابي سان ٻڌائڻ ۾ ڪامياب ويو. هن جا ٻه نقطا هئا. هڪ ته اجمل ميان ميٽرڪ پاس نه آهي يعني هن نائين درجي تائين آگره ۾ پڙهڻ بعد پاڪستان هجرت ڪئي ۽ هتي مبينا طور ڪوڙو حلف نامو ڏنو ته هو ميٽرڪ پاس آهي. اقبال جو چوڻ آهي ته اجمل ميان ميٽرڪ پاس ناهي جيڪڏهن آهي ته ثبوت پيش ڪري ته هن ڪڏهن ۽ ڪٿان ميٽرڪ پاس ڪئي. ٻيو ته اقبال موجب جسٽس اجمل ميان 1932ع ۾ آگره ۾ ڄائو آهي پر اجمل ميان موجب هو 1934ع ۾ دهلي ۾ پنهنجو ڄم ڏيکاري چڪوآهي. اقبال حيدر وٽ ڀارت جي شهر آگره جي واسطيدار اسڪول ۽ ميونسپل جو تصديق ٿيل رڪارڊ آهي. جيڪڏهن اجمل ميان جو ڄم 1932ع ۾ ثابت ٿيو ته پوءِ هو چيف جسٽس جي حيثيت سان هڪ ڏينهن به نه رهي سگهندو ڇو ته آئين موجب سپريم ڪورٽ جو هر جج 65 سال عمر ٿيڻ جي صورت ۾ رٽائر ٿيندو، چيف جسٽس اجمل ميان جي ڄم جي تاريخ ۽ سن ، اقبال حيدر جي پيش ڪيل رڪارڊ موجب پهرين جون 1932ع آهي. بهرحال هن پنهنجا ثبوت عدالت ۾ پيش ڪيا آهن. عدالت انهن جو جائزو وٺندي ۽ 30 اپريل تي پنهنجو تاثر ۽ مشاهدو ظاهر ڪندي. ان ڏينهن چيف جسٽس پاران به رڪارڊ پيش ڪيو ويندو. جنهن بعد ٻنهي ڌرين جي رڪارڊ جي جاچ ٿيندي. ڏسون ته ڪنهن جو ٿو رڪارڊ درست نڪري. وڪيلن جو چوڻ آهي ته معاملو ڏاڍو ڳرو آهي.
ڪيس جي ڪارروائي بعد جڏهن بار روم آياسين ته درخواست گذار اقبال حيدر مون کي چيو ته ڏي خبر ڀلا اڄوڪي مون واري خبر فرنٽ پيج جي خبر آهي يا نه! مون چيو ڀلا هي ڪيس تو خبر لاءِ ڪيو آهي ڇا؟ ته هن چيو ”سمجها ڪرو سب ڪام هونگي.“ بار روم ۾ ئي ويٺل هڪ وڪيل چيو ته هي قصو ساڳي ڌر شروع ڪرايو آهي جنهن سجاد علي شاهه کي هٽرايو هو.
سپريم ڪورٽ تي مسلم ليگي ڪارڪنن ۽ اڳواڻن پاران 28 نومبر تي ڪيل حملي واري سانحي خلاف داخل ڪيس جي ڪارروائي به سپريم ڪورٽ جي ساڳي بينچ جسٽس ناصر اسلم زاهد واري ڪري رهي آهي. ان ڪيس ۾ جيتوڻيڪ عدليا جي وقار ۽ شان جو سوال آهي. انتهائي اهميت جوڳو ۽ نازڪ معاملو آهي پر پوءِ به ان ڪيس جي ڪارروائي عدالتي معيار ۽ انصاف جي تقاضا جي عين مطابق ٿڌي نموني هلي رهي آهي ۽ هڪ هڪ حاضري مهينن کان پوءِ ٿيندي آهي پر اجمل ميان واري ڪيس جي ٻي حاضري صرف 2 ڏينهن جي وقفي بعد 30 اپريل تي ٿيندي.
گادي واري شهر ۾ هڪ حلقو اهو به چوي ٿو ته جسٽس اجمل ميان خلاف هن Move ۾ سجاد علي شاهه سڌي طرح ۽ اڻ سڌي طرح ملوث آهي. ٿي سگهي ٿو ته سجاد علي شاهه جي اها کڻي خواهش هجي پر جيڪڏهن سندس خواهش هجي به ته هن وٽ ايترا وسيلا ناهن جو اقبال حيدر کي پئسا ڏئي ته هو دهلي ۽ آگره گهمي اچي. جيڪڏهن سجاد علي شاهه کي ڪنهن کان وياج تي قرض کڻي اهڙو ڪم ڪرڻو ئي هجي ته پوءِ اجمل ميان خلاف ڇو، کيس برطرف ڪندڙن خلاف ڇو نه ايئن ڪري!
جهڙي نموني چيف جسٽس سجاد علي شاهه جو Unceremonial Ouster ٿيو تنهن بعد هيوي مينڊيٽ وارن آڏو ڳاٽ اونچو ڪري هلڻ جي هيراڪن ۾ خوف ته پيدا ٿيو پر اڃا سڪتو طاري نه ٿيو آهي. ڳاٽ اونچو ڪري هلندڙن کي جهڪائڻ جا هيراڪ بڻجي ويل حڪمران ان خوف کي ڏهڪاءُ ۾ تبديل ڪري شايد اهڙي روايت قائم ڪرڻ چاهين ٿا ته جيئن ڪو وري اڄ جو فيض چوي ته ”چلي هي رسم ڪي ڪوئي نه سراٺا ڪي چلي.“
(28 اپريل 1998ع)

ڪالاباغ ڊيم ۽ پاور پاليٽڪس گيم

ڪالاباغ ڊيم ۽ پاور پاليٽڪس گيم

”ڪالاباغ ڊيم ٺاهڻ لاءِ دل ٿي چوي ته اعلان ڪريان ڇو ته هي ملڪي مفاد لاءِ انتهائي اهم آهي.“ اهي لفظ وزيراعظم نواز شريف جا آهن جنهن ڇنڇر ڏينهن صبح جو قوم کي خطاب دوران ڪالاباغ ڊيم ٺاهڻ جي اعلان ڪرڻ يا نه ڪرڻ بابت وزيرن سان صلاح مشوري دوران چيا. نواز شريف ڳچ عرصي کان وٺي تقرير ڪرڻ چاهي پيو پر ڪيترائي دفعا تقرير لکرائڻ ۽ وقت جو اعلان ڪرڻ جي باوجود به نه ڪري سگهيو. بينظير ڀٽو تي وڌيڪ پرڏيهي دورا ڪرڻ جو الزام هڻندڙ نواز شريف جيتوڻيڪ پاڻ به لڳ ڀڳ هڪ سال ۾ اوترائي دورا ڪري چڪو آهي جيترا بينظير ڪيا تنهن نيٺ ڇنڇر تي شام تقرير ڪري ڇڏي. 7:30 بجاءِ اڌ ڪلاڪ ليٽ سان ئي صحيح، پر تقرير ڪري ڇڏي. نذير ناجي هن لاءِ جيڪا تقرير لکي هئي هن اها لکيل تقرير نه ڪئي جنهن ۾ ڪالاباغ ڊيم ٺاهڻ جو اعلان ڪرڻ وارو معاملو به هو. وزيراعظم جي تقرير وارا معاملا ڪنڊڪٽ ڪندڙ هڪ سينيئر ڪاموري ٻڌايو ته ناجي واري تقرير بابت وزيراعظم چيو ته اشو نجي بجلي گهرن بابت هڪ طرفو ئي آهي تنهنڪري هو برزبان تقرير ڪندو. هو صرف پوائنٽ لکي آيو هو. جن سندس پهرين برزبان تقرير ٻڌي ۽ ڏٺي تن کي پاڻ کي اندازو آهي ته هن جو اندازو ڪهڙو ۽ ڪيئن هو اسين ان بابت ٻيو ڇا تصبرو ڪريون.
ڪالاباغ ڊيم ٺاهڻ لاءِ راهه هموار ڪرڻ بابت چوڌري نثار جي سربراهي ۾ ڪميٽي قائم ڪئي وئي آهي جيڪا 20 جون تائين رپورٽ ڏيندي. واپڊا وارن وزيراعظم کي چيو ته هو سنڌو درياءَ تي 2 ننڍا ڊيم سنڌ ۾ ۽ ڪالاباغ ڊيم سميت 2 ڊيم پنجاب ۽ ڀاشا ڊيم نالي هڪ ڊيم سرحد ۾ ٺاهڻ جو اعلان ڪري پر حڪومتي حلقن جو چوڻ آهي ته وزيراعظم کي ڪجهه وزيرن جن ۾ چوڌري نثار به شامل هو تن اهو چيو ته في الحال ڪالاباغ ڊيم کان ٽارو ڪيو وڃي. وزيراعظم جي خواهش ته هئي پر هن اعلان نه ڪيو. جڏهن کان تڪراري بڻيل ڪالاباغ ڊيم ٺاهڻ جي ڳالهه شروع ٿيندي آهي ته ان جا حامي پنهنجي ماڻهن جي همدردي حاصل ڪرڻ لاءِ حمايت ۾ ۽ ان جا مخالف مخالفت ۾ جلسا جلوس، مظاهرا ۽ بيان بازي وغيره ڪندا آهن. اڄ تائين ڪالاباغ ڊيم جا حمايتي ڊيم ٺاهڻ لاءِ ڪو به عملي قدم نه کڻي سگهيا آهن ۽ مخالف به ڊيم خلاف ڪو اهڙو عملي ڪم نه ڪري سگهيا آهن جنهن سان ڪالاباغ ڊيم تان هٿ کنيو وڃي. ڪالاباغ ڊيم جا حامي توڙي مخالف سدائين تڏهن ڊيم وارو راڳ ڳائيندا آهن جڏهن کين عوامي همدردي حاصل ڪرڻ جي ضرورت هوندي آهي. ڇنڇر ڏينهن خاموشي سان سڏايل گڏيل مفادن واري ڪائونسل جي اجلاس ۾ شمس الملڪ چيو ته هن جي مخالفت سنڌ جا قومپرست ۽ سرحد جا پٺاڻ اڳواڻ سياسي دڪانداري چمڪائڻ لاءِ ڪري رهيا آهن. ان کان اڳ صبح جو وزيراعظم کي ڊيم جو اعلان تقرير ۾ ڪرڻ جي صلاح ڏيندي شجاعت ته ايتري قدر چئي ڇڏيو ته سرحد ۽ سنڌ ۾ مسلم ليگي حڪومت آهي اهڙو موقعو ڪڏهن به نه ملندو، وارو وڄايو پر وزيراعظم ڪجهه بردباري کان ڪم ورتو آهي. شمس الملڪ جا اهي لفظ ته سنڌ جا قومپرست جيڪي سنڌي عوام جا ٿڏيل آهن ۽ مٿن ڪڏهن به عوام اعتماد نه ڪيو آهي اهي مخالفت ٿا ڪن. هو مظاهرا ۽ جلسا جلوس ڪري ماٺ ڪري ويهي رهندا! بلوچستان ۽ سرحد جي ڀيٽ ۾ سنڌ ۾ قومپرستي توڙي اقتداري سياست ڪندڙ ڌرين وٽ ليڊر شپ جو وڏو قحط آهي. جيڪي آهن اهي شمس الملڪ جي اندازي موجب شايد ايئن ئي سڀاڻي ڪن ته ڪالاباغ ڊيم ٺهڻ خلاف مظاهرا ۽ جلسا ڪري پنهنجي ذميواري پوري سمجهندي عوام ۽ سنڌ تي احسان سمجهي ماٺ ڪري ويهي رهن. سنڌ جي انهن گهڻن گهرن کي ته اڃا تائين اها به خبر ناهي ته ڪالاباغ ڊيم ٺاهڻ جا محرڪ ڪهڙا ماڻهو (ڪامورا ۽ سياستدان ) آهن.
ڪالهه جڏهن وزيراعظم نوازشريف، ڪالاباغ ڊيم ٺاهڻ جو اعلان ڪرڻ يا نه ڪرڻ بابت مشورن ۾ مصروف هو ته سائي رنگ جي ٽوياٽا ڪرولا تيزي سان نڪتي. اها گاڏي وزيراعظم جي ملٽري سيڪريٽري جي پٽن واري گاڏي جي پٺيان وزيراعظم هائوس جي ٽن مين گيٽ وارن سيڪيورٽي جي عملي وارن کيCheat (دوکو ڏئي) ڪري وزيراعظم هائوس ۾ داخل ٿي هئي. خبر ناهي ته ان ڪار ۾ ويٺلن کي ڇا ڪرڻو هو. ڪالاباغ ڊيم جو اعلان ڪرڻ واري تقرير جي وقت مشڪوڪ ڪراچي نمبر پليٽ واري ان سائي رنگ جي گاڏي جي ڳولا ڪالهه آچر تائين به جاري رهي پر ان جو پتو ڪو نه پئجي سگهيو. پوليس وارن ناڪابندي ڪري هر سائي رنگ جي گاڏي کي روڪيو ۽ چيڪ پئي ڪيو پر اها ڪار نه ملي سگهي.
هاڻي جڏهن ڪالاباغ ڊيم ٺهڻ جو معاملو شروع ٿيو آهي ته ان وقت به اسٽيبلشمينٽ خاموشي اختيار ڪيو ويٺي آهي. جڏهن اها ڳالهه هميشه مڃي کڻي نه به وئي هجي پر رڪارڊ تي ضرور آهي ته ”ڪالاباغ ڊيم وفاق لاءِ خطرناڪ آهي ۽ فيڊريشن جي موجوده جاگرافيائي جوڙجڪ لاءِ ناسور بڻجي سگهجي ٿو.“ ته ان هوندي به اسٽيبلشمينٽ خاموش ڇو آهي.؟ ان سوال جي جواب ۾ پاور پاليٽڪس ڪندڙ پٺاڻ قومپرست پارٽي جي اڳواڻن جو چوڻ آهي ته ”اسٽيبلشمينٽ پاڪستان واري فيڊريشن جي هميشه محافظ جو ڪردار ادا ڪيو آهي پر هاڻي ساڳي اسٽيبلشمينٽ موجوده حڪمرانن جي اهڙن اپائن ۽ پاليسين جي پٺڀرائي ڪري رهي آهي جيڪي مستقبل قريب ۾ فيڊريشن جي ڀڃ ڊاهه جا سبب بڻجي سگهجن ٿا.“ هنن جي خيال ۾ ان جا ٻه سبب ٿي سگهن ٿا. هڪ اهو ٿي سگهي ٿو ته ڪنهن عالمي ايجنڊا موجب فيڊريشن جي ڀڃ ڊاهه جي صورت ۾ پنجاب لاءِ جيترو حاصل ڪري سگهو ٿا اهو حاصل ڪري وٺجي. ٻيو سبب اهو ٿي سگهي ٿو ته موجوده حڪمرانن کان اهڙا ڪم ڪرائجن جن سان سڀاڻي هنن تي به رياست سان غداري جا ڪيس داخل ڪري ملڪ جي ٻنهي وڏين قوتن پ پ ۽ مسلم ليگ جو هميشه لاءِ باب بند ڪيو وڃي. پٺاڻن جي اهڙن خيالن سان اسين متفق نه به هجون پر اهڙين ڳالهين جو اظهار ايوانن ۾ عام طرح سان ٿيندو رهندو آهي.
ڪجهه حلقن جو چوڻ آهي ته ڪالاباغ ڊيم ايڏو وڏو پراجيڪٽ آهي جنهن تي عمل ڪرڻ پاڪستان جي ڪنهن به حڪومت جي وس ۾ ناهي. موجوده حڪمران ڊيم ٺاهڻ جا اعلان ڪري سياسي همدردي حاصل ڪرڻ چاهين ٿا ۽ سڀاڻي ڪنهن به وقت اقتدار کان ڌار ٿيڻ جي صورت ۾ پنهنجا ڪارناما ڳڻائڻ واري لسٽ ۾ شامل Achievements ۾ اضافو ڪرڻ چاهين ٿا. ڇو ته مالي طور هن دفعي ملڪي خزانو موجوده حڪمرانن کي ڪنهن پيلي ٽيڪسي اسڪيم جهڙي ٻي اسڪيم جي اجازت نٿو ڏئي جنهن سان نواز شريف جي واهه واهه ٿئي. غوري ميزائيل کانسواءِ هيستائين ٻيو ڪو به اهڙو ڪارنامو ناهي جيڪو حڪمرانن جي ڪارنامن جي لسٽ ۾ اضافو ڪري، تنهن ڪري ڪالاباغ ڊيم جهڙي نازڪ معاملي ۾ حڪمرانن هٿ وڌا آهن.
لياقت جتوئي جي سنڌ حڪومت جيڪا بقول سندس حامي ايم پي اي سليم جان مزاري جي ته 28 ڄڻن (ايم ڪيو ايم وارن) وٽ يرغمال آهي، تنهن لاءِ انتهائي مشڪل امتحان آهي ته هو ڪالاباغ ڊيم ٺاهڻ واري وفاقي حڪومت آڏو ڪهڙو موقف اختيار ڪري. ڄام صادق جنهن کي اڌ سنڌ اڃا به شايد سٺن لفظن ۾ ياد نه ڪندي آهي ان به کلي عام ڪالاباغ ڊيم جي مخالفت ڪئي ۽ ٻين ڪاميٽين کي کتو جواب ڏنو هو پر لياقت جتوئي ڏسون ته ڄام صادق جي ان شاندار روايت کي زندهه رکي ٿو يا نه!!
(11 مئي 1998ع)

دهشتگرديءَ وارو قانون گهڻي ڀاڱي بي اثر ٿي ويو

دهشتگرديءَ وارو قانون گهڻي ڀاڱي بي اثر ٿي ويو

ڪالهه 15 مئي جمعي جي بابرڪت ڏينهن تي ملڪ جي وڏي ۾ وڏي عدالت سپريم ڪورٽ جي موجوده 14 ججن ۾ ٽاپ موسٽ 5 سينيئر ججن ڳچ عرصي کان سياسي توڙي قانوني طور تڪراري بڻيل دهشتگردي ٽوڙ ايڪٽ 1997ع جي ڪل 40 سيڪشنز مان 13 سيڪشنز ۾ ترميم ڪرڻ ۽ ٻن سيڪشنز کي مڪمل طور رد ڪرڻ جو حڪم جاري ڪري ڇڏيو آهي. 20 آگسٽ 1997ع تي پاس ڪيل هن ايڪٽ ۾ بعد ۾ حڪومت حسب ضرورت ترميمون به ڪيون هيون. هن ايڪٽ جي منظوري کان وٺي اڄ تائين ملڪ جي ناميارن وڪيلن، قانوندانن، رٽائرڊ ججن، انساني حقن جي تنظيمن ۽ سياستدانن مخالفت ڪئي آهي ۽ هن قانون کي ڪارو قانون قرار ڏيندا رهيا آهن. سندن موقف جي تائيد ڪنهن حد تائين لاهور هاءِ ڪورٽ پڻ ڪئي هئي ۽ هن ايڪٽ جي ڪيترن ئي شقن ۽ سيڪشنز ۾ ترميم ڪرڻ جو حڪم ڏيندي حڪومت کي چيو هو ته ٻن مهينن اندر جيڪڏهن ترميم نه ڪئي وئي ته هن ايڪٽ جا تڪراري سيڪشن رد سمجهيا ويندا. 9 مارچ تي لاهور هاءِ ڪورٽ جي ان فيصلي واري مهلت 9 مئي تي ختم ٿيڻ کان 5 ڏينهن اڳ حڪومت سپريم ڪورٽ ۾ اپيل داخل ڪري ڇڏي هئي.
دهشتگردي ٽوڙ ايڪٽ 1997ع (1997 Anti-terrorism) جا ڪل 40 سيڪشن آهن. جڏهن هي ايڪٽ پارليامينٽ ۾ حڪومت پيش ڪيو هو ته ان جو مقصد اهو ٻڌايو هو ته ملڪ ۾ دهشتگردي آهي ۽ ان جي روڪٿام لاءِ ضروري آهي ته خصوصي اپاءَ ورتا وڃن. دهشتگردي جي ڪيسن جي سماعت عام عدالتن ۾ دير سان ٿئي ٿي. ڪي جج ته سماعت به نٿا ڪن تنهن ڪري خاص عدالتون قائم ڪرڻ گهرجن. حڪومت قانون آڻن کان اڳ ان وقت جي چيف جسٽس سجاد علي شاهه سان مشورو ڪيو ته هن مخالفت ڪئي. اڳوڻي چيف جسٽس کي راضي ڪرڻ لاءِ هيوي مينڊيٽ جي زور تي حڪمرانن حيلا هلايا پر چيف جسٽس سجاد علي شاهه بقول سندس نه لالچ ۾ آيو ۽ نه دڙڪن ۾. مختلف ماڻهن ذريعي حڪومت سجاد شاهه کي مڃائڻ لاءِ ڪوشش ڪئي به پر هن نه مڃيو. سجاد شاهه جو موقف هو ته خصوصي عدالتن جي قيام جو اڳ ۾ جيڪو تجربو ٿيو اهو ناڪام ويو ڇو ته هنن عدالتن ذريعي هر حڪمران مخالفن کي هيسائڻ جي ڪوشش ڪئي آهي ۽ ايئن ئي مستقبل ۾ به ٿيندو ان ڪري هي قانون نه ٺاهيو وڃي ۽ متوازي عدالتي سرشتو قائم ڪرڻ بدران موجوده عدالتي سسٽم ۾ ترميم ڪري وڌيڪ جج رکي ڪيسن جي اڪلاءَ جي رفتار تيز ڪرڻ لاءِ قانون ٺاهيا وڃن. اها ڳالهه حڪمرانن کي نه وڻي. سجاد علي شاهه ۽ نواز شريف ۾ ان معاملي تي پيدا ٿيل اختلاف راءِ بعد ۾ ادارن جي لڙائيءَ واري صورت اختيار ڪئي. عدليا ۽ حڪومت ۾ جنگ شروع ٿي وئي پر نوازحڪومت اي اين پي جهڙن سياسي شاطرن ذريعي ان جنگ کي عدليا بمقابله حڪومت بدران عدليا بمقابله پارليامينٽ جو رخ ڏيڻ ۾ ڪامياب وئي. اها جنگ ملڪي تاريخ جي بدترين بحران جو سبب بڻي ۽ اڳتي هلي آئين کان مٿانهان اپاءَ (Supra Constitutional steps) وٺڻا پيا ۽ چيف جسٽس جي عهدي تان سجاد علي شاهه هٽي ويو.
سجاد علي شاهه وارن ڏينهن ۾ ئي هي ايڪٽ منظور ٿيو. 16 آگسٽ تي سينيٽ پاس ڪيو ۽ صدر کي صحيح لاءِ موڪليو ويو. صدر ان تي 20 آگسٽ 97ع تي صحيح ڪئي. ان بعد چوڌري اڪرام ۽ ٻين هن ايڪٽ خلاف سپريم ڪورٽ ۾ رٽ داخل ڪئي. ان جي سماعت سجاد علي شاهه شروع ڪئي ته اٽارني جنرل چوڌري فاروق جيڪو ان وقت به هو تنهن عدالت اندر اقرار ڪيو هو ته حڪومت هن ايڪٽ ۾ ترميم ڪندي ۽ ان کي آئين موجب بڻائيندي. ان خاطريءَ تي حڪومت عمل نه ڪيو ۽ الٽو 13 ڊسمبر 1997ع تي دهشتگرديءَ خلاف جوڙيل ايڪٽ 1997ع جي سيڪشن 34 جو سهارو وٺي حڪومت هڪ نوٽيفڪيشن جاري ڪيو جنهن موجب فوجداري قانون جي شقن 302-295- الف، 365-365-الف، 392-395-397 ۽ 398 حدود آرڊيننس 1979ع جي شقن 6، 7، 8 ۽ 10 هيٺ داخل ڪيس واپس وٺڻ جو اختيار حڪومت کي ملي ويو. ان بعد حڪومت انهن ڏوهن ۾ سوين ماڻهن، جن ۾ اڪثريت مسلم ليگ ۽ ايم ڪيو ايمين جي هئي. تن جا ڪيس واپس وٺي ڇڏيا. تن ڏينهن ۾ جڏهن اهي ڳالهيون عام ٿيڻ لڳيون ۽ عملي طور ڪجهه اشارا به آيا ته حڪومت آصف زرداري، حاڪم زرداري ۽ ٻين مخالفن خلاف هن قانون جو استعمال ڪندي ته آصف ۽ حاڪم ٻنهي ڌار ڌار لاهور هاءِ ڪورٽ ۾ هن ايڪٽ کي چئلينج ڪيو. جڏهن عالم بلوچ (اڳوڻو وفاقي سيڪريٽري) جي قتل وارو ڪيس حاڪم ۽ آصف تي داخل ٿيو ۽ اهو ڪيس خاص عدالت ۾ هلڻ لڳو ته ٻنهي هن ايڪٽ کي چئلينج ڪيو. لاهور هاءِ ڪورٽ 9 مارچ تي فيصلو ڏنو ته خصوصي عدالتون جيڪي هن ايڪٽ هيٺ قائم ڪيون ويون آهن انهن جي عدالتي معاملن جي ڪنٽرول سان گڏ انتظامي معاملن جو ڪنٽرول به هاءِ ڪورٽن کي ڏيو ڇو ته آئين جي آرٽيڪل 175 هيٺ عدالتن جي قيام جي وضاحت ٿيل آهي ۽ 203 آرٽيڪل موجب عدالتن جو عدالتي ۽ انتطامي ڪنٽرول هاءِ ڪورٽن وٽ آهي، پر دهشتگردي خلاف جوڙيل ايڪٽ ۾ حڪومت سياڻپ اها ڪئي ته خصوصي عدالتن جو انتظامي ڪنٽرول حڪومت جي ماتحت ڪيو ۽ ججن جي مقرري ۽ برطرفي جو اختيار به حڪومت کي حاصل هو. هاءِ ڪورٽ پنهنجي فيصلي ۾ هن ايڪٽ ۾ ترميم ڪرڻ لاءِ چيو. لاهور هاءِ ڪورٽ جي ان حڪم کان اڳ جيڪي پٽيشنون سڌيءَ طرح سپريم ڪورٽ ۾ داخل ڪيون ويون هيون انهن جي سماعت سپريم ڪورٽ لاهور هاءِ ڪورٽ جي فيصلي تائين روڪي ڇڏي. لاهور هاءِ ڪورٽ جو جڏهن فيصلو آيو ته حڪومت وارن چيو ته هو عدالتي حڪم مڃيندا ۽ ايڪٽ ۾ ترميم ڪندا. اها خاطري سجاد علي شاهه جي دؤر ۾ اٽارني جنرل به ڪرائي هئي تنهن ڪري سپريم ڪورٽ ۾ پيل درخواستن جي سماعت نه ٿي سگهي ۽ حڪومت پاران لاهور هاءِ ڪورٽ جي فيصلي تي عمل ڪرڻ جو انتظار ڪيو ويو. حڪومت لاهور هاءِ ڪورٽ جي حڪم جي روشنيءَ ۾ دهشتگردي ٽوڙ ايڪٽ ۾ ترميم ڪئي ۽ بل تيار ڪري وفاقي ڪابينا کي موڪليو. 2 دفعا وفاقي ڪابينا جي اجلاس ۾ ان ترميمي بل جي مسودي تي غور ڪيو ويو پر منظور نه ڪيو ويو. جڏهن لاهور هاءِ ڪورٽ پاران ڏنل ٻن مهينن واري مهلت 9 مئي تي پوري ٿيڻ واري هئي ته حڪومت بجاءِ ترميم ڪرڻ جي اوچتو اهو موقف اختيار ڪيو ته لاهور هاءِ ڪورٽ ترميم ڪرڻ جو جيڪو حڪم ڏنو آهي، اهو غير آئيني آهي ڇو ته قانون ٺاهڻ پارليامينٽ جو ڪم آهي. عدالتون پارليامينٽ کي ڊڪٽيٽ نٿيون ڪري سگهن. اهڙي موقف واري پٽيشن تيار ڪري لاهور هاءِ ڪورٽ جي حڪم کي چئلينج ڪندي سپريم ڪورٽ ۾ اپيل داخل ڪئي وئي.
جيڪو موقف حڪومت هن دفعي اپيل ۾ اختيار ڪيو ته ”عدليا پارليامينٽ کي ڊڪٽيٽ نه ٿي ڪري سگهي.“ اها ڳالهه سجاد شاهه جي دور ۾ به چئي وئي هئي. جنهن سبب جهيڙو وڌيو هو. چيف جسٽس اجمل ميان جڏهن ملڪ کان ٻاهر هو ۽ هن کي وڌيڪ عمر واري ڪيس جي بنياد تي برطرف ڪرڻ بابت داخل ڪيس جي جڏهن سماعت هلي رهي هئي ۽ جسٽس سعيد الزمان صديقي قائم مقام چيف جسٽس هو ته ان وقت حڪومت سپريم ڪورٽ ۾ اپيل داخل ڪئي. ان صورتحال بعد وري اهي چوٻول شروع ٿي ويا ته هڪ ڀيرو ٻيهر عدليا ۽ حڪومت ۾ جنگ شروع ٿيڻ واري آهي پر جڏهن اجمل ميان کي چيف جسٽس طور اهل قرار ڏنو ويو ۽ هو موٽي آيو ته ان کان اڳ حڪومت جي اپيل تي جسٽس سعيد الزمان لاهور هاءِ ڪورٽ جي فيصلي کي معطل ڪرڻ جو عبوري حڪم جاري ڪري چڪو هو. ان بعد جڏهن چيف جسٽس طور اجمل ميان چارج سنڀالي ته 5 موسٽ سينيئر ججن جن ۾ سعيد الزمان به شامل هو حڪومتي اپيل سان گڏ اڳ ۾ داخل ڪيل حاڪم ۽ آصف زرداريءَ سميت ٻين جي درخواست جي گڏيل سماعت شروع ڪئي. هڪ هفتي جي لڳاتار سماعت بعد ڪالهه اوچتو سپريم ڪورٽ حڪم جاري ڪندي دهشتگردي ٽوڙ ايڪٽ جي لاتعداد شقن کي غير موثر قرار ڏئي ڇڏيو. فيصلي بعد بار روم ۾ وڪيلن پئي چيو ته ڪيس جنهن اسٽيج تي هو ان حساب سان اڄ فيصلو اچڻ جو امڪان گهٽ هو ۽ عدالت جي فيصلي سڀني کي سرپرائيز ڏنو آهي.
هن فيصلي بعد حڪومت جو اهو مقصد جنهن لاءِ هنن دهشتگرديءَ خلاف ايڪٽ جوڙيو هو پورو ٿيندو نظر نه پيو اچي. قانوني ماهرن جو خيال آهي ته جن شقن ۾ سپريم ڪورٽ ترميم لاءِ چيو آهي اهي ترميمون ٿيڻ بعد حڪومتي لحاظ کان هي ايڪٽ هنن لاءِ غير موثر ٿي ويو آهي. اهڙيءَ صورت ۾ حڪومت وٽ 3 آپشن آهن هڪ اهو ته هوءَ ايڪٽ ئي ختم ڪري ڇڏي، ٻيو اهو ته هوءَ ترميمون ڪري عدالتي حڪم کي مڃي، ٽيون اهو ته وري ڇڪتاڻ جي راهه وٺي جيئن هنن سجاد شاهه جي دور ۾ ڪيو. ٽنهي آپشنز مان جهيڙي وارو آپشن حڪومت کي تازو ڀارت پاران ڪيل ڌماڪن سبب پيدا ٿيل صورتحال جي حساب سان Suit نٿو ڪري. باقي وٽن ٻه آپشن آهن. ڏسون ته هنن کي ڪهڙو ٿو وڻي ۽ هو ڇا ٿا ڪن.
سپريم ڪورٽ جي هن فيصلي بعد وڪيلن وري اهو چوڻ شروع ڪيو آهي ته جوڊيشل ايڪٽوزم جيڪو سجاد علي شاهه شروع ڪيو هو اهو وچ ۾ ٿڌو ٿيڻ بعد وري رفتار پڪڙي رهيو آهي. هن دفعي فرق اهو آهي ته ججن ۾ گروپنگ جو امڪان هرگز ناهي. تنهنڪري هن جوڊيشل ايڪٽوزم سان عدليا جي آزادي گهڻي حد تائين بحال ٿيندي جيڪا ڪنهن به وقت جي حڪومت لاءِ بظاهر ڏکي هوندي آهي.
هن ڪيس ۾ آصف زرداري جي وڪيل طور اهم ڪردار افتخار گيلاني ادا ڪيو آهي ۽ وڏو ڪيس کٽڻ سبب ڳچ عرصي کان وڪالت جي پروفيشن کان ٻاهر رهڻ سبب هن جي واپسيءَ بعد پهريون دفعو واهه واهه ٿي آهي. واهه واهه سان گڏوگڏ گيلانيءَ جون پ پ وارن سان نه صرف ملاقاتون بحال ٿيون آهن پر پراڻيون دوستيون به پڪيون ٿي رهيون آهن. هن ڪيس سبب سڌي طرح آصف زرداري سان به هن جا رستا ڪليئر ٿي ويا آهن. اپوزيشن ۾ ته خير هر هڪ جا رستا کليل هوندا آهن پر اصل ڳالهه اقتدار وارن ڏينهن جي هوندي آهي جڏهن سيڪيورٽيءَ جي عملي وارن جا ڌڪا کائڻ ڏکيا هوندا آهن. افتخار کي ان جو پراڻو تجربو آهي ۽ هو هميشه اقتدار ۾ ڊائريڪٽ ڊائلنگ جي سهولت کان محروم ٿي ويندو آهي ۽ اپوزيشن وارن ڏينهن ۾ هن کي اها سهولت حاصل ٿي ويندي آهي، ساڳيو حال پ پ ۽ نواز ليگ ۾ آهي ۽ هو ٻنهي کي آزمائي چڪو آهي.
جن ماڻهن عدليا ۽ پارليامينٽ واري جنگ دوران سجاد علي شاهه جي هٽڻ کان پوءِ تڪڙ ۾ اهو چئي ڇڏيو هو ته ٻنهي ادارن وچ ۾ ٻرندڙ باهه جا شعلا اجهامي ويا آهن ۽ رک ٿڌي ٿي چڪي آهي اهي هاڻي وري چون ٿا ته چڻنگ ٻري رهي آهي. جيڪا چيف جسٽس اجمل ميان جي 30 جون 99ع ۾ ٿيندڙ رٽائرمينٽ کان اڳ وري وڏو ڀڀڙ ٻاري سگهي ٿي.
سپريم ڪورٽ جيڪو ٽن صفحن جو مختصر حڪم ڏنو آهي ان ۾ 40 سيڪشنز واري دهشتگرديءَ خلاف جوڙيل ايڪٽ جي جن 15 شقن کي غير موثر قرار ڏنو ويو آهي انهن سيڪشنز ۾ دهشتگردي ٽوڙ ايڪٽ جي سيڪشن 5(2) (الف) لاءِ چيو ويو آهي ته ان کي مڪمل طور ختم ڪيو وڃي. 6، 7 ۽ 8 سيڪشنز ۾ ترميم ڪئي وڃي. سيڪشن 10 ۽ 14 ۾ ترميم ڪئي وڃي. سيڪشن 19(10) بي مڪمل طور ختم ڪيو وڃي، سيڪشن 24-25-26-27-28-30-35 ۽ 37 ۾ ترميم ڪئي وڃي.
هن وقت موجوده ايڪٽ جي مٿين سيڪشنز ۾ ڇا آهي ۽ سپريم ڪورٽ پاران ترميم ڪهڙي ڪرڻ جو حڪم ڏنوويو آهي اچو ته ان جو ڪجهه جائزو وٺون.
(1) سيڪشن 5(2) (i) کي سپريم ڪورٽ رد ڪري ڇڏيو آهي جنهن موجب پوليس، فوج سميت هر قسم جي فورس جي اهلڪارن کي اهو اختيار حاصل هو ته هو دهشتگردي ڪرڻ دوران يا دهشتگردي ڪرڻ جو سوچيندڙن کي گولي هڻي ڇڏين. هاڻي اهو اختيار مڪمل طور ختم ڪيو ويو آهي.
(2) سيڪشن 10 موجوده حيثيت ۾ جيڪو لاڳو آهي اهو رد ڪيو وڃي ٿو ۽ ان ۾ ترميم ڪئي وڃي. موجوده سيڪشن ۾ اهو آهي ته جنهن به شخص وٽ يا ڪنهن گهر يا جاءِ ۾ فرقيواريت ڦهلائڻ، نفرت آميز ۽ گارين وارو غير اخلاقي مواد، پمفليٽ يا ڪيسٽ وغيره موجود هجي ته ڪنهن به فورس جو اهلڪار شڪ جي بنياد تي داخل ٿي تلاشي وٺي سگهي ٿو. ان کي رد ڪندي سپريم ڪورٽ چيو آهي ته ان ۾ ترميم ڪئي وڃي ته رڳو شڪ جي بنياد تي نه پر جڏهن ڪنهن اهلڪار کي شڪ ٿئي ته ان شڪ جا ٺوس سبب اڳواٽ لکي ۽ اهي لکت ۾ ڪنهن به ماڻهو يا جاءِ جي تلاشي کان اڳ واسطيدارن کي پيش ڪرڻ بعد تلاشي وٺي سگهي ٿو.
(3) سيڪشن 19(10) (بي) کي آئين جي آرٽيڪل 10 جي خلاف قرار ڏئي ان ۾ عدالت ترميم جو حڪم ڏنو آهي. موجوده سيڪشن موجب خصوصي عدالت ڪنهن به ملزم کي غير موجودگي ۾ اهو سمجهندي سزا ڏئي سگهي ٿي ته هن کي عدالت تي اعتماد ناهي يا هو عدالت ۾ بدتميزي ڪندو. سيڪشن تبديل ڪري ان ۾ اها ترميم ڪرڻ جو چيو ويو آهي ته جيڪو ملزم عدالت اندر بدتيمزي ڪري ته ان خلاف رڳو غيرموجودگي ۾ فيصلو ٻڌائي سگهجي ٿو.
(4) 24 کي به غير موثر سڏيو ويو آهي ان ۾ هن وقت اهو آهي ته خاص عدالت خلاف اپيل لاءِ هاءِ ڪورٽ جي ٻن ججن تي مشتمل ٽربيونل جوڙيا ويندا. ججن جي نامزدگي چيف جسٽس ڪندو ۽ نوٽيفڪيشن حڪومت جاري ڪندي . ان ۾ ترميم اها تجويز ڪئي وئي آهي ته هاڻي اپيليٽ ٽربيونل نه هوندا. جيڪا هاءِ ڪورٽ آهي اهو ئي اپيل جو فورم هوندو. ججن جي مقرري چيف جسٽس ڪندو ۽ حڪومت جي نوٽيفڪيشن جي ضرورت نه پوندي.
(5) سيڪشن 25-26-27 ۽ 28 جيڪي اپيل، پوليس آفيسر آڏو بيان قلمند ڪرائڻ، جاچ 7 ڏينهن ۾ مڪمل نه ڪندڙ ۽ ڪوڙو ڪيس داخل ڪندڙ کي سزا ڏيڻ ۽ هڪ خصوصي عدالت مان ٻين خصوصي عدالتن ۾ ڪيس منتقل ڪرڻ يا انهن ۾ ترميم ڪئي وئي آهي. هاڻي ترميم بعد اقبالي بيان لازمي طور مئجسٽريٽ رڪارڊ ڪندو. جاچ 7 ڏينهن ۾ مڪمل نه ڪندڙ يا غلط چالان پيش ڪندڙ آفيسر کي سزا نه ملندي ۽ خاص عدالت مان ٻي عدالت ۾ ڪيس منتقل به نه ٿيندو.
(7) سيڪشن 26 موجب اڳ ۾ اقبالي بيان ڊي ايس پي کي رڪارڊ ڪرڻ جو اختيار هو هاڻي اهو ختم ڪري جوڊيشل مئجسٽريٽ کي ڏنو ويو آهي.
(8) شيڊول ۾ ظاهر ڪيل ڏوهن جو لازمي طور تي هن ايڪٽ جي سيڪشنز 6-7 ۽ 8 سان لاڳاپو هئڻ ضروري آهي. معنيٰ ته دهشتگردي جو جڏهن الزام لڳايو ته اها واقعي دهشتگردي هجي ايئن نه ٿئي جو مثال طور چوريءَ جي ڪيس تي به اهو ڏوهه لاڳو ڪرڻ شروع ڪيو وڃي. سيڪشن 35 کي به عدليا جي آزادي جي خلاف قرار ڏيندي چيو ويو آهي ته دهشتگردي ٽوڙ هن ايڪٽ جي سلسلي ۾ رولز حڪومت نه ٺاهيندي پر آئنده هاءِ ڪورٽ ٺاهيندي.
(9) سيڪشن 14 موجب حڪومت کي جيڪو اختيار آهي ته هو جڏهن چاهي ڪنهن به خاص عدالت جي جج کي هٽائي ڇڏي هاڻي ايئن نه ٿيندو. جيتري مدت جي ڪانٽريڪٽ تي خاص عدالت جو جج ڀرتي ٿيندو اهو اوتري مدت تائين ڪم ڪندو رهندو.
ماهرن جو چوڻ آهي ته جيتوڻيڪ دهشتگردي ٽوڙ ايڪٽ جي ڪيترن ئي شقن کي برقرار رکيو ويو آهي جيڪي پڻ انساني حقن جي حوالي سان خطرناڪ آهن پر دهشتگردي کي روڪڻ خاطر عدليا انهن کي بحال رکيو آهي. مثال طور دهشتگردي ٿيڻ جي شڪ جي بنياد تي بنا وارنٽ پوليس ۽ رينجرز وارن کي ڪنهن به ماڻهو کي گرفتار ڪرڻ ۽ تلاشي وٺڻ جو اختيار آهي پر فرقيواريت ڦهلائڻ جي شڪ جي صورت ۾ اهلڪارن کي بنا وارنٽ تلاشي ۽ گرفتاري جو اختيار ته آهي پر شڪ جا سبب اڳواٽ لکت ۾ ڏيڻا پوندا. اهڙي طرح ڪيتريون ئي اهڙيون اوڻايون اڃا به ايڪٽ ۾ موجود آهن.

دهشتگردي جي خاتمي واري قانون بابت سپريم ڪورٽ آف پاڪستان جي جاري ڪيل حڪم جو متن
انهن سببن تحت جيڪي بعد ۾ رڪارڊ ڪيا ويندا. اسين مٿيان ڪيس هيٺين ريت نبيريون ٿا:
(i) سيڪشن 5(2) (i) کي ان حد تائين غير قانوني قرار ڏنو وڃي ٿو جنهن حد تائين اهو پوليس، هٿياربند فوجن ۽ سول هٿياربند فورسز جي ان عملدار کي جيڪي دهشتگرديءَ کي روڪڻ جي ڊيوٽي تي متعين هجي. اهڙي شخص تي گولي هلائڻ يا گولي هلائڻ جو حڪم ڏيڻ لاءِ بااختيار ڪري ٿو جيڪو سندس خيال ۾ هر حد تائين امڪاني ريت پاڻ تي گولي هلڻ کان سواءِ ئي دهشتگردي جو عمل يا طئه ڪيل ڏوهه ڪرڻ وارو هجي.
(ii) اينٽي ٽيررزم ايڪٽ 1997ع جو سيڪشن 10 جنهن کي هتان کان اڳتي ”ايڪٽ“ ڪري ڄاڻايو ويندو. سو پنهنجي موجوده شڪل ۾ قانوني ڪونهي. ان ۾ مناسب نموني اهڙي ترميم ڪرڻ جي ضرورت آهي جيڪا اهڙي گنجائش پيدا ڪري ته ڪنهن اهڙي ماڳ مڪان ۾ داخل ٿيڻ کان اڳ جنهن بابت شڪ هجي ته اتي اهڙو مواد يا هن ايڪٽ جي سيڪشن 8 جي ابتڙ ڪا ثابتي موجود آهي، پوليس، هٿياربند فوجن يا سول هٿياربند فورسز جو لاڳاپيل عملدار پاڻ کي اهڙي يقين هجڻ جا سبب لکت ۾ ڏيندو ۽ اهڙي تلاشي وٺڻ کان اڳ ۾ انهن سببن آڌار تعميلات ڪندو.
(iii) هن ايڪٽ جو سيڪشن 19 (10) (b) جيڪو ڪنهن اهڙي شخص خلاف سندس غير حاضري ۾ ڪيس هلڻ جي موڪل ڏئي ٿو جنهن عدالت ۾ بدفضيلتائي ڪئي هجي سو آئين جي آرٽيڪل 10 سان ٽڪراءُ ۾ اچي ٿو تنهنڪري ان کي غيرقانوني قرار ڏنو وڃي ٿو.
(iv) هن ايڪٽ جا سيڪشن 24-25-27-28-30 ۽ 37 به پنهنجي موجوده شڪل ۾ قانوني ناهن ڇو ته اهي عدليا جي آزادي جي تصور ۽ آئين جي آرٽيڪل 175 ۽ 203 کي ڌڪ هڻن ٿا. انهن ۾ اهڙي ترميم ڪرڻ جي ضرورت آهي، جو اپيليٽ جا اختيار اپيليٽ ٽربيونل بدران ڪنهن هاءِ ڪورٽ کي ملن ۽ ”اپيليٽ ٽربيونل“ جي جاءِ تي ”هاءِ ڪورٽ“ جا لفظ استعمال ٿين.
(v) هن ايڪٽ جو سيڪشن 26 پنهنجي موجوده شڪل ۾ قانوني ناهي جو اهو اهڙي پوليس آفيسر پاران جيڪو ڊپٽي سپرنٽينڊنٽ آف پوليس جي رينڪ کان گهٽ نه هجي، رڪارڊ ڪيل اعتراف جرم کي به قبوليت جوڳو بنائي ٿو ڇڏي. اهو سيڪشن آئين جي آرٽيڪل (b) 13 ۽ 25 سان ٽڪراءُ ۾ آهي ۽ ان ۾ ”اهڙي پوليس آفيسر پاران جنهن جو رينڪ ڊپٽي سپرنٽينڊنٽ آف پوليس کان گهٽ نه هجي“ وارن لفظن جي جاءِ تي ”جوڊيشل مئجسٽريٽ“ جا لفظ ڏيئي مناسب ترميم ڪرڻ جي ضرورت آهي.
(vi) شيڊيول ۾ ڄاڻايل ڏوهن جو هن ايڪٽ جي سيڪشن 6-7 ۽ 8 ۾ ڄاڻايل مقصدن سان تعلق هجڻ گهرجي.
(vii) ايڪٽ جو سيڪشن 35 پنهنجي موجوده شڪل ۾ قانوني ناهي ڇاڪاڻ ته اهو عدليا جي آزاديءَ جي تصور کي ڌڪ هڻي ٿو ۽ آئين جي آرٽيڪل 175 ۽ 203 سان ٽڪراءَ ۾ به اچي ٿو. ان ڪري ان ۾ مناسب نموني اهڙي ترميم ڪرڻ جي ضرورت آهي جيئن قاعدا ٺاهڻ جو اختيار هاءِ ڪورٽ کي ملي ۽ حڪومت اهڙي پڌرائي ڪري.
(viii) هن ايڪٽ جي سيڪشن 14 ۾ عدليا جي آزادي جي تصور جي مطابقت سان خاص عدالتن جي ججن جي مدي کي تحفظ ڏيڻ بابت ترميم ڪرڻ جي ضرورت آهي.
(2) مٿيون پڌرنامو هن ايڪٽ تحت اڳ ئي هلايل مقدمن ۽ ڏنل سزائن تي ڪو به اثر ڪو نه وجهندو ۽ جيڪي مقدما هن وقت هلي رهيا آهن سي مٿئين (حڪم) مطابق هلندا. ( 15 مئي 1998ع اسلام آباد)
(16 مئي 1998ع)

هڪ ڪاري ڏينهن جي پارلياماني ڪارروائي

هڪ ڪاري ڏينهن جي پارلياماني ڪارروائي

هيوي مينڊيٽ ۽ ٻه ڀاڱي ٽي اڪثريت وارو حڪومت جو اپرهينڊ ته خير اڳ ۾ ئي اثر ڇڏي ويو هو پر ان جي رهي کهي ڪسر به ڪالهه اربع تي 12:44 وڳي پوري ٿي وئي جڏهن قومي اسيمبلي جي 217 ميمبرن مان 187 ايم اين ايز ۽ 87 سينيٽرن مان 58 سينيٽرن جي حمايت رکندڙ مسلم ليگ جي حڪومت کي صرف 164 کان 166 ووٽ مليا. ٻنهي ايوانن جي 304 ميمبرن مان 245 پارليامينٽيرين حڪومت جا حامي آهن ۽ صرف 59 پارليامينٽيرين اپوزيشن ۾ آهن. حڪومت ملڪ ۾ لاڳو ڪيل ايمرجنسي جي ٻي ڪا Justification ته نه ڏئي سگهي پر آخر ۾ اهو چئي جان ڇڏائي ته اسان ملڪي مفاد ۽ قومي سلامتي خاطر ايمرجنسي لاڳو ڪئي آهي ۽ بنيادي حق معطل ڪيا آهن. 6 جون تي شروع ٿيل اجلاس مسلسل 4 ڏينهن صبح شام هلڻ بعد ڪالهه اربع تي پوڻي هڪ وڳي پڄاڻي تي پهتو. چئن ڏينهن جي بحث دوران ايمرجنسي لاڳو ڪرڻ ۽ بنيادي حق معطل ڪرڻ جي مخالفت ۾ اپوزيشن وارن مدلل تقريرون ڪيون ۽ حڪومتي ميمبر جيڪي ايمرجنسي جي حق ۾ هئا اپوزيشن وارن جي اٿاريل سوالن جا جواب نه ڏئي سگهيا. اپوزيشن وارن جو سوال هو ته ملڪ ۾ ايمرجنسي صرف ٻن صورتن ۾ آئين موجب لاڳو ڪري سگهجي ٿي. هڪ ان وقت جڏهن جنگ جي حالت هجي يا جنگ جو خطرو هجي ٻيو تڏهن جڏهن اندروني گڙٻڙ ايتري هجي جو صوبائي حڪومتون ان تي ڪنٽرول نه ڪري سگهن. اپوزيشن اهو به چيو ته جيڪڏهن جنگ جو خطرو آهي ته اسان کي ٻڌايو پر حڪمران ڌر جي ڪنهن به ميمبر يا وزير مدلل جواب نه ڏنو. اپوزيشن چيو ته جيڪڏهن اندروني گڙٻڙ ايتري آهي جو اوهين سمجهو ٿا ته صوبائي حڪومت حالتن تي ڪنٽرول نه ٿي ڪري سگهي ته پوءِ صوبائي حڪومتن کي هٽايو يا کانئن اهو اقرار ڪرايو ته هو حالتن تي ڪنٽرول ڪرڻ جا اهل ناهن پر ان جو به جواب نه آيو. هيستائين ڪنهن به صوبائي حڪومت وفاق کي نه لکت ۾ چيو آهي ۽ نه زباني چيو آهي ته هنن جي صوبن ۾ گڙٻڙ آهي ۽ هو حالتن تي ڪنٽرول نٿا ڪري سگهن. جيڪڏهن وفاقي حڪومت جو اهو جواز اسين ٿوري دير لاءِ کڻي مڃون به ته واقعي حالتون صوبائي حڪومتن جي ڪنٽرول کان ٻاهر آهن ته ڇا سڀاڻي ان سوال جي جواب ۾ ڪنهن به صوبي جو وڏو وزير اهو اقرار ڪندو ته سندس حڪومت حالتن تي ڪنٽرول ڪرڻ جي اهليت نٿي رکي؟ ڪير به نه چوندو ڇو ته جڏهن حالتون خراب ته ٺهيو پر بدتر هيون تڏهن به ڪنهن ڪو نه مڃيو هو ته هاڻي جڏهن صورتحال بهتر آهي ته اهڙي ڳالهه ڪير مڃيندو؟
ايمرجنسي جو هڪ سبب اهو سمجهه ۾ اچي ٿو ته حڪومت هاڻي سڀني کي قومي ايجنڊا واري ڏنڊي سان هڪلڻ ۽ اپوزيشن وارن جو قبلو درست ڪرڻ چاهي ٿي جنهن جو ٽريلر ته ڪالهه ئي ڏسڻ ۾ آيو جڏهن خواجا آصف صفدر عباسي کي چنبو هڻي قميض کان ڇڪي ڳچي کان وٺي ڌڪا ڏئي گاريون ڏنيون. حڪومت وارن کي الائي ڇو اپوزيشن وارن جو اسپيڪر جي ڊائس آڏو احتجاج ڏکيو لڳو. توڻي جو پ پ دور ۾ صدر لغاري ۽ يوسف رضا گيلاني (اسپيڪر) سان جيڪي مسلم ليگ وارن حالتون ڪيون هيون اهي اڃا ڪنهن کان وسريون ناهن. ان وقت ساڳئي خواجا آصف بجيٽ اجلاس دوران ڪتابن جو ٿهو گيلاني آڏو اڇلايو هو ۽ ساڳئي نموني ڊيسڪ وڄائي هئي جيئن صفدر ڪيو آهي. اڃا 20 اپريل جي واقعي ۾ پارليامينٽ ٻاهران پوليس هٿان ڏنڊا کائيندڙ رضا رباني جا زخم به نه ڀريا آهن ته وري پارليامينٽ اندر احتجاج جي ڏوهه ۾ صفدر کي رانڀوٽا پائي ڌڪا ڏئي ۽ چنبا هڻي خبردار ڪيو ويو آهي. اصل ۾ ته صفدر تي ڪاوڙ ليگين کي ان ڪري هئي جو 6 جون تي نواز شريف جي تقرير دوران هن وچ ۾ هڪلون ڪيون هيون ۽ جملي بازي ڪئي هئي. بهرحال حڪومت بنيادي حق معطل ڪرڻ واري فرمانن تي پارليامينٽ مان منظوري جو ٺپو هڻائي ڪاميابي ماڻي ڇڏي آهي. آئين موجب 6 مهينن تائين اها ايمرجنسي هلندي ان کان اڳ حڪومت چاهي ته ان جو مدو ختم ڪري سگهي ٿي پر حڪومت ايئن ڪندي ڪو نه ، اڄ جڏهن ذوالفقار علي ڀٽو واري دور ۾ لاڳو ڪيل ايمرجنسي تي هاڻوڪا حڪمران ڪاوڙ ڪندي جسٽيفڪيشن ڏين ٿا توڙي جو ان وقت تازو ئي پاڪ ڀارت جنگ سبب بنگال ٽٽي ويو هو ۽ جنگ جو خطرو به موجود هو. ملڪ اندر افراتفري هئي ته پوءِ هاڻي جڏهن خود حڪمرانن جي بقول ايٽمي ڌماڪن جي جواب بعد جنگ جو خطرو ٽري ويو ۽ دٻاءُ به ختم ٿي ويو ته پوءِ ايمرجنسيءَ جو ڪهڙو جواز آهي؟ ايمرجنسي لڳائڻ تي ڀٽي کي جيڪڏهن اڄ ڪڙا لفظ ملن ٿا ته سڀاڻي نواز شريف وارن کي گل ڪو نه ملندا.
ايمرجنسي تي ٿيل چار ڏينهن جي بحث دوران سنڌ، سرحد ۽ بلوچستان وارن ٽنهي صوبن جا ايم اين ايز ۽ سينيٽر پوءِ اهي حڪومت ۾ هجن يا مخالف ڌر ۾ هڪٻئي سان گڏجي ويا. اهي جي يو آءِ (ف) جا مولانا هجن يا جي يو پي (نيازي) جو ستار نيازي هجي، جمعيت اهلحديث جو ساجد مير هجي يا ايم ڪيو ايم جو ميمبر، اي اين پي جو هجي يا بي اين پي جو پ پ جو هجي يا شهيد ڀٽو جو سڀ هڪ ٿي ويا. 3 صوبا ايمرجنسي جي مخالفت ڪندا رهيا پر پنجاب جيئن چاهيو ايئن ئي ٿيو. ٻيو ته ٺهيو پر ايمرجنسي جي حق ۾ پنجابي ڳالهائيندڙ مسلم ليگ جي ايم اين ايز ۽ سينيٽرن کانسواءِ ٻي ٻولي ڳالهائيندڙ مسلم ليگين ايمرجنسي جي حق ۾ تقرير به ڪو نه ڪئي. اها ٻي ڳالهه آهي ته ڪجهه ٻين ٻولين وارن به ووٽ حڪومت کي ڏنا پر کلي عام حمايت ڪو نه ڪئي. خود پنجابي ڳالهائيندڙن ۾ به ان معاملي تي اختلاف راءِ هو ۽ سرائڪي بيلٽ ميانوالي ۽ پوٺوهار وارن کليل حمايت ڪو نه ڪئي صرف لاهور سميت سينٽرل پنجاب جي ايم اين ايز بحث دوران ايمرجنسي جي واکاڻ ڪئي. حميد جتوئي طبيعت جي ناسازي جي ڪري ڪو نه آيو ۽ ايمرجنسيءَ جي حمايت ڪرڻ کان بچي ويو پر پير بخش خاصخيلي ۽ پير بخش جوڻيجو به بيماري جو بهانو ڪري ڊاڪٽر کان چڪاس جو وقت اهو ورتو جنهن مهل ايمرجنسي بل پاس ٿي رهيو هو. فاٽا ۽ اقليت وارن وزيراعظم کان ڪجهه درخواستن تي صحيحون ڪرائي ووٽ ڏنو. اقليت وارن شايد اها خاطري به ورتي آهي ته هنن جي وزيراعظم سان خصوصي ملاقات ڪرائي ويندي ۽ سنڌ ۾ هلندڙ اربابن ۽ اقليتن وارو جهيڙو حل ڪرائڻ لاءِ به حڪومت جلد اپاءَ وٺندي.
ڪالهه وارو ڏينهن سياسي حوالي سان توڙي انساني حقن جي حوالي سان يقينن پارليامينٽ جي تاريخ ۾ ڪارو ڏينهن ليکيو ويندو ڇو ته 14 ڪروڙ عوام جا بنيادي آئيني حق معطل ڪري ايمرجنسي لڳائڻ واري فرمان جي منظوري ڏني وئي آهي. عوامي حق کسجڻ سان حڪومت کي اڻ ميا اختيار ملي ويا آهن ۽ هاڻي جيڪڏهن اها چاهي ته ڪنهن به اخبار کي بند ڪرائي سگهي ٿي. ڪنهن صحافي کي قيد ڪري سگهي ٿي. سياستدانن جا چپ سبي کين وري ڪنهن ڪئمپ ۾ رکي سگهي ٿي. احتجاج ڪندڙ عوام تي گوليون هلائي سگهي ٿي مطلب ته جيڪو چاهي ڪري سگهي ٿي. ان تي عدالتن پاران نوٽيس وٺڻ جو اختيار کسجي ويو آهي. هاڻي بنيادي حقن جي انحرافي ٿيڻ تي عدالتون رليف ڏيڻ جون مجاز نه آهن ۽ نه عوام ڪليم ڪرڻ جو حق رکي ٿو.
ايمرجنسي جي پارليامينٽ مان منظوري حاصل ڪرڻ بعد هاڻي حڪومت جا حامي سينيٽر ۽ ايم اين ايز ذاتي طور تي يا پارٽي سطح تي چاهين ته ڇا ايمرجنسي جي انتقام کان بچي سگهندا؟ ان جو جواب مستقبل وٽ آهي. ڇو ته ڪالهه اسيمبلي ۽ سينيٽ جي ڪل 304 پارليامينٽيرين مان 245 حڪومت جي حامي پارليامينٽيرين مان حڪومت کي ايمرجنسي واري ٺهراءُ تي 164 ۽ بنيادي حقن جي معطلي واري ٺهراءَ تي 165 ووٽ مليا. حڪومت اسپتالن ۾ داخل پارليامينٽيرين کي ويل چيئر تي کڻائي پارليامينٽ ۾ آندو فاٽا واري سينيٽر ويچاري ته بيماري ۽ کنگهه سبب سڀني کي پريشان پئي ڪيو. هن جي ٽهون ٽهون سبب سندس ڀر ۾ ويٺل پارليامينٽيرين سيٽون ڇڏي ويا. سيف الرحمان کي لک رپيا ڀاڙو ڀرائي سوئزرلينڊ مان خصوصي طور واپس گهرايو ويو هو پر اعجازالحق نه آيو جيتوڻيڪ هو به ٻاهر آهي. وزيراعظم پاڻ چيمبر ۾ ويٺو رهيو پر هو به ايمرجنسي جي حق ۾ ووٽ ڏيڻ لاءِ نه آيو.
(11 جون 1998ع)

سرائيڪي قومپرست به سنڌين جو ساٿ ڇڏي ويا!

سرائيڪي قومپرست به سنڌين جو ساٿ ڇڏي ويا!

وزيراعظم نواز شريف 11 جون تي ”قومي ايجنڊا“ پيش ڪرڻ دوران ڪالاباغ ڊيم ٺاهڻ جو اعلان ڪري سنڌ، بلوچستان ۽ سرحد جي عوام کي جيڪو ڏنڊو هنيو آهي ان تي پنجاب وارا ڪافي خوش آهن. سرتاج عزيز موجب ڪالاباغ ڊيم جي اڏاوت لاءِ 2 کرب 50 ارب رپيا گهرجن. اها رقم گڏ ڪرڻ لاءِ حڪومت سمورا وسيلا ڪتب آڻيندي. جيتوڻيڪ ايڏي وڏي رقم جو انتظام ڪرڻ ڏکيو ٿو لڳي پر پوءِ به نوازشريف وارا پراميد آهن ته هو رقم گڏ ڪري ويندا. حڪومتي حلقن جو چوڻ آهي ته ڪالاباغ ڊيم ٺاهڻ لاءِ ”ڪالاباغ فنڊ“ قائم ڪيو ويندو جنهن لاءِ پنجاب جي ڪروڙ ۽ ارب پتي زميندارن، تاجرن، پنجاب حڪومت، واپڊا ۽ وفاقي حڪومت کان فنڊز ورتا ويندا.
ڪالاباغ ڊيم جي اڏاوت واري نواز شريف جي اعلان سان وفاق کي درپيش خطري جي نشاندهي ڪندڙن جي ڳالهه کي اڻ ٻڌو ڪندي حڪمران چون ٿا ته ڪالاباغ ڊيم جي مخالفت قومي سلامتي جي خلاف آهي. ٿي سگهي ٿو ته سڀاڻي ڪو اهڙو حڪم نامو به جاري ڪيو وڃي جنهن ۾ ڪالاباغ ڊيم کي قومي سلامتي جو معاملو ڊڪليئر ڪندي چيو وڃي ته ”جيڪو به قومي سلامتي جي معاملن خلاف ڳالهائيندو ان خلاف بغاوت جو ڪيس داخل ٿيندو.“ ڪالاباغ ڊيم واري اعلان سبب مظلومن جا همدرد سڏائيندڙ ۽ سنڌين سان ڪلهو ڪلهي ۾ ملائي جدوجهد ڪرڻ جا وچن ڪندڙ سرائڪي قومپرست ليڊر جن ۾ تاج محمد لانگاهه به شامل آهي تن نواز شريف واري ڊيم ٺاهڻ جي اعلان کي ويلڪم ڪندي مطالبو ڪيو آهي ته بنا دير ڊيم ٺاهيو وڃي. تاج محمد لانگاهه جو خيال آهي ته ڏکڻ پنجاب جي غيرآباد پيل زمين مان 2 لک ايڪڙ زمين ڪالاباغ ڊيم ٺهڻ سان آباد ٿيندي ۽ سرائڪي عوام خوشحال ٿيندو. گذريل هڪ ڏهاڪي کان وٺي لاهورين کي برو ڀلو چوندي سرائڪي ديس جا حق پنجابين کان وڙهي وٺڻ جا واڄٽ ڪندڙ سرائڪي ليڊر هاڻي پنجاب سان ٻٽ بيٺا آهن. سرائڪين ۽ پنجابين وچ ۾ ڪالاباغ ڊيم ٺاهڻ تي پيدا ٿيل اتفاق راءِ يقينن حيرت جوڳو آهي، اها ٻي ڳالهه آهي ته سڀاڻي ڊيم ٺهڻ کان پوءِ سرائڪين کي 2 لک بنجر زمين آباد ڪرڻ لاءِ پاڻي ٿو ملي يا 2 ايڪڙن لاءِ، ان جو تجربو سرائڪين کي سڀني کان وڌيڪ آهي.
ڪالاباغ ڊيم واري اعلان اي اين پي کي پ پ سان گڏ آڻي بيهاريو آهي. ٻنهي پاسي گڏجڻ جي خواهش ته اڳ ۾ ئي هئي پر هاڻي بهانو کين ڀلو ملي ويو آهي. بينظير ڀٽو منڍ کان ڪالاباغ ڊيم بابت چٽو موقف اختيار نه ڪيو آهي. سدائين اهو چوندي رهي آهي ته ”جڏهن چئني صوبن ۾ اتفاق راءِ ٿيندو تڏهن ڊيم ٺاهيو ويندو.“ هاڻي جڏهن کلي عام نواز ليگ ان جو اعلان ڪيو آهي ۽ پنهنجي ٻوٽي لاءِ پرايو ٻڪر ڪهڻ واري چوڻي مطابق قدم کنيو آهي ته محترمه لاءِ مسئلو پيدا ٿي پيو آهي ته هوءَ ڇا چوي. هجڻ ته ايئن گهرجي ته اقتدار مان ڌڪجڻ تي لاهور ۽ لاڙڪاڻي ۾ فرق وارو نعرو هڻندڙ محترمه کي ڪالاباغ ڊيم جي مسئلي تي به ساڳيو جملو چوڻ گهرجي پر هوءَ ويچاري مجبور آهي ڇو ته پنجاب ۾ هڙ هلي وڃڻ بعد هن اڃا مس مس مقبوليت ماڻي آهي ته مٿان نواز شريف کيس ڪالاباغ ڊيم جو اعلان ڪري الجهائي ڇڏيو آهي. هاڻي جيڪڏهن محترمه ڪالاباغ ڊيم خلاف ٿي ڳالهائي ته پنجاب ۾ کيس عوامي همدردي تان هٿ کڻڻو پوي ٿو. جيڪڏهن اڃا به ساڳيو ”اتفاق راءِ کان سواءِ ڊيم نه ٺاهيو“ وارو 10 سال پراڻو جملو ٿي ورجائي ته سنڌ ۾ کيس مشڪلات پيش ايندي. هن جيڪڏهن ڪالاباغ ڊيم جي مخالفت ڪرڻ شروع ڪئي ته اسلم بيگ ۽ طاهر القادري جهڙا ماڻهو هن جي اتحاد مان نڪري ويندا ۽ سندس اتحاد جي پارٽين جو انگ گهٽبو. اهڙي صورتحال ۾ هن لاءِ فيصلو ڪرڻ ڏاڍو ڏکيو ٿي پيو آهي پر هوءَ ڏاهي سياستدان آهي. فيصلو ڪرڻ هن کي اچي ٿو. ٻڌڻ ۾ اهو به اچي پيو ته هوءَ شايد اسٽيبلشمينٽ جي رد عمل جو انتظار پئي ڪري. جيڪڏهن نواز شريف جي ڪالاباغ ڊيم ٺاهڻ واري اعلان سان وفاق کي درپيش خطري جي باوجود به اسٽيبلشمينٽ خاموش رهي يا ڪا لائين ورتي ته ان بعد محترمه به ڪجهه ڪندي. ڪالاباغ ڊيم جي حق ۾ خبرون ۽ مضمون لکائڻ لاءِ وفاقي حڪومت ۽ پنجاب حڪومت پنهنجي سيڪريٽ فنڊز مان وڏي رقم خرچ ڪرڻ جو پلان ٺاهيو آهي. بلڪل اهڙو ئي پلان جيئن ايٽمي ڌماڪن جي حق ۾ راءِ عامه هموار ڪرڻ لاءِ هن آپريٽ ڪيو هو. ڪيترائي لکاري ايٽم بم جي حق ۾ لکڻ سبب مستفيض ٿيا آهن ۽ هاڻي وري ڪالاباغ ڊيم جو کاتو کليوآهي. يقينن ان ۾ به هو پنهنجو شيئر ڪليم ڪندا.
سنڌ ۾ هن وقت تائين قومپرست ڌريون پنهنجي پنهنجي منهن ڇڙوڇڙ ”جدوجهد“ ۾ مصروف هيون، هاڻي انهن کي به ڪالاباغ ڊيم واري اعلان سان ”فيول:“ مليو آهي. سنڌ جي قومپرست ڌرين کي سياسي جياپي Political survival جو اهڙو موقعو وري شايد ئي ملي. اهو هاڻي سنڌ جي قومپرست ڌرين تي منحصر آهي ته هو ڪهڙي ٿا حڪمت عملي جوڙين. هن دفعي حڪمرانن جو موڊ ڪجهه ٻئي نموني جو آهي. جنهن ڪري تعلقي ۽ ضلعي سطح تي ٿيندڙ مظاهرن جو شايد ڪو گهڻو اثر نه پوي. سنڌ ۾ ايم ڪيو ايم لاءِ به هاڻي ڪالاباغ ڊيم واري مسئلي تي واضح لائين وٺڻ جو وقت اچي ويو آهي. جيڪڏهن هو به سرائڪي قومپرست ليڊرن جيان ”ڪالاباغ فنڊ“ مان مستفيض ٿيڻ جي آسري ۾ ويٺا رهيا ته شايد بعد ۾ انهن لاءِ مشڪلاتون پيدا ٿين. گادي واري شهر جي مختلف حلقن ۾ ٿيندڙ بحثن دوران اهو نقطو به سامهون آيو آهي ته سنڌ جي قومپرست ڌرين کي سنڌ جي مفاد خاطر ڪالاباغ ڊيم خلاف ايم ڪيو ايم جي حمايت حاصل ڪرڻ لاءِ ڳالهيون ڪرڻ گهرجن.
وفاقي حڪومت جي ايجنڊا مطابق آخري ڪارڊ اهو آهي ته ڪالاباغ ڊيم ٺاهڻ لاءِ چئني صوبن کي راضي ڪرڻ لاءِ حڪومت اها آڇ به ڪندي ته ڪالاباغ ڊيم تي ٺهندڙ بجلي گهر جي رائلٽي چئني صوبن ۾ اين ايف سي ايوارڊ واري فارمولي مطابق ورهائي ويندي. ان کان اڳ هو پنهنجا سياسي ۽ انتطامي حيلا هلائيندا ۽ ضرورت پوڻ تي رائلٽي واري آڇ ڪئي ويندي.
جڏهن کان نواز شريف ”قومي ايجنڊا“ قوم کي ڏني آهي ان ڏينهن کان اها راءِ گادي واري شهر جي مختلف حلقن ۾ زور پڪڙيندي پئي وڃي ته پنجاب هاڻي ٻئي مٿا پاڻ کڻڻ جي چڪر ۾ آهي ۽ ان کي ڪو به فڪر ڪونهي ته ٻيا صوبا ڇا چوندا ۽ ملڪ جو ڇا حشر ٿيندو. وزيراعظم تقرير ۾ اهو به چيو ته جيترو زرعي ٽيڪس پنجاب ڏئي ٿو اوترو زرعي ٽيڪس بلوچستان ۽ سنڌ به ادا ڪن. ٺيڪ آهي سنڌ ۽ بلوچستان اوترو زرعي ٽيڪس ڏيڻ لاءِ تيار آهن پر ڇا حڪومت پنجاب جي آبادگارن کي ملندڙ ٻج، ڀاڻ، زرعي دوائن، زرعي مشينري جي خريداري لاءِ قرض جهڙي رقم سنڌ ۽ بلوچستان جي آبادگارن کي ڏيڻ لاءِ تيار آهي؟ ڇا پنجاب جيترو پاڻي ٻين صوبن کي ڏنو ويندو؟ ڇا پنجاب جيترا ٽيوب ويل ٻين صوبن ۾ لڳايا ويندا؟ ڇا فارم کان مارڪيٽ تائين پنجاب ۾ ٺاهيل روڊن جيترا روڊ ٻين صوبن ۾ ٺاهيا ويندا. وزيراعظم جي وات مان نڪتل انهن لفظن ۾ نيٺ ڪهڙي خوشبوءِ آهي؟ ڇا ڪالاباغ ڊيم بابت ٽن صوبائي اسيمبلين جي ٺهرائن کي هڪ شخص رد ڪري سگهي ٿو؟ ڇا ايئن ڪرڻ ٽنهي صوبائي اسيمبلين جي توهين ناهي؟ اهڙي صورتحال ۽ لهجي جو جواب ڪهڙو ٿي سگهي ٿو؟ جيڪر ڪنهن جو گهر ڊاهيو ويندو آ، ته متاثر ماڻهو ڪهڙو رد عمل ظاهر ڪندو؟ ڇا وزيراعظم کي اها خبر ناهي ته گذريل 15 سالن ۾ خود سرڪاري انگن اکرن موجب ملڪ ۾ پاڻي جي دستيابي ايتري آهي جيترو ڪالاباغ ڊيم جو پيٽ آهي؟ ڪالاباغ ڊيم جو پيٽ ڀرڻ لاءِ ٻوڏ واري مند ۾ به سنڌو درياءَ پورائو شايد ئي ڪري سگهي.
(14 جون 1998ع)

ستون ڌماڪو ۽ پنجاب جون اخبارون

ستون ڌماڪو ۽ پنجاب جون اخبارون

ڪالاباغ ڊيم ٺاهڻ واري وزيراعظم جي اعلان کي پنجاب مان شايع ٿيندڙ اڪثر اردو ۽ انگريزي اخبارن ستون ايٽمي ڌماڪو قرار ڏيندي قوم جي خواهش موجب فيصلو ڪرڻ ۽ ملڪي سلامتي جي ضمانت ڏيڻ برابر قرار ڏيندي ڀرپور مبارڪون ڏنيون آهن. البته راولپنڊي مان شايع ٿيندڙ جنگ ۽ اسلام آباد مان شايع ٿيندڙ اوصاف اخبارن جي ايڊيٽوريلز ۽ ڪالمن ۾ ڪالاباغ ڊيم بابت نواز شريف واري اعلان کي تڪڙ ۾ ڪيل فيصلو قرار ڏيندي چيو ويو آهي ته ٽنهي صوبن کي اعتماد ۾ وٺڻ کانسواءِ ڪالاباغ ڊيم جي اعلان جي ضرورت نه هئي. وزيراعظم جي اعلان سان ملڪ جي سلامتي ۽ وفاق کي نقصان پهچي سگهي ٿو. انگريزي اخبار دي نيوز راولپنڊي ايڊيشن جنهن جي ايڊيٽر مليحا لوڌي آهي تنهن پنهنجي ايڊيٽوريل جي آخري پيراگراف ۾ ڪالاباغ ڊيم واري وزيراعظم جي اعلان تي لکيو آهي ته ”ڪالاباغ ڊيم ٺاهڻ جو اعلان ڪرڻ وارو وقت مناسب ناهي. اتفاق راءِ کانسواءِ هن تڪراري مسئلي کي ڇيڙڻ جا نقصان ٿي سگهن ٿا. ٽن صوبن جي راءِ جي ابتڙ فيصلي جا نتيجا مثبت نه نڪرندا.“
ٽن اخبارن دي نيوز، جنگ ۽ اوصاف کان سواءِ باقي سمورين ڊمي توڙي مارڪيٽ ۾ وڪامندڙ اخبارن وزيراعظم کي ڪالاباغ ڊيم ٺاهڻ جو اعلان ڪرڻ تي مبارڪون ڏنيون آهن. خبرين اخبار ۾ فرنٽ پيج تي خوشنود علي خان جيڪو خبرين اسلام آباد جو ايڊيٽر آهي تنهن خصوصي تجزئي ۾ لکيو آهي ته ”وزيراعظم نواز شريف ڪالاباغ ڊيم جو اعلان ڪري پاڪستان جي بقا جو اعلان ڪيو آهي“. خبرين اخبار جي چيف ايڊيٽر ضياءَ شاهد فرنٽ پيج تي مقاله خصوصي لکيو آهي جنهن ۾ چيو آهي ته ”نواز شريف جي تقرير جو هڪ هڪ لفظ پيارو ٿو لڳي. هن ڪالاباغ ڊيم جي اعلان سان گڏ قومي ايجنڊا ڏئي پاڪستان کي تباهي کان بچائي ورتو آهي.“ چند مهينا اڳ حڪومت خلاف جارحاڻو رويو رکندڙ خبرين اخبار اوچتو ئي اوچتو سيف الرحمان جي معرفت حڪمرانن سان ويجهڙائپ پيدا ڪئي ۽ عوامي نيشنل پارٽي وارن کي ملڪ دشمن ۽ غدار قرار ڏئي پختونخواهه واري معاملي تي حڪومت کان ڌار ڪرائڻ ۾ اهم ڪردار ادا ڪيو. جهڙي طرح پنجاب مان شايع ٿيندڙ اخبارن ائٽم بم جو ڌماڪو ڪرڻ لاءِ فضا هموار ڪئي هئي بلڪل اهڙي نموني اڄوڪي پروفيشنل دور ۾ به مشنري جرنلزم واري جهلڪ پنجاب جي اخبارن ۾ پختونخواهه خلاف ائٽمي ڌماڪو ڪرڻ ۽ ڪالاباغ ڊيم ٺاهڻ وارن معاملن ۾ واضح نظر اچي ٿي. خبرين اخبار ته ڪالاباغ ڊيم جي حق ۾ سروي ڪري تاجرن ۽ زميندارن جا مبارڪباد جا بيان به شايع ڪيا آهن. ايڊيٽوريل ۾ خبرين لکيو آهي ته قوم کان ڪالاباغ ڊيم جو اعلان ٻڌي ايمرجنسي وسري وئي آهي.
نواءِ وقت ۾ ڪالهه اثر چوهاڻ پنهنجي ڪالم ۾ لکيو آهي ته ”ڪالاباغ ڊيم جو اعلان ملڪي سلامتي لاءِ ڪيل 6 ايٽمي ڌماڪن بعد ستين ايٽمي ڌماڪي برابر آهي. نواز شريف عوام ۾ مقبول ٿي ويو آهي. اهڙو اعلان گهڻو اڳ ٿيڻ گهرجي ها.“ ساڳي اخبار ايڊيٽوريل ۾ لکيو آهي ته ڪالاباغ ڊيم قومي ضرورت آهي ۽ ملڪ جي سمورن مسئلن جو حل ڪالاباغ ڊيم جي تعمير ۾ آهي. نواءِ وقت ۾ ان معاملي تي البته ايترو وڌيڪ رد عمل ناهي آيو جيترو خبرين وارن پاڻ ڏنو آهي. جنگ اخبار جي ايڊيٽوريل ۾ چيو ويو آهي ته ”ڪالاباغ ڊيم ملڪي مفادن لاءِ اهم آهي ۽ اڻ ٽر به آهي پر ان جو اعلان چئني صوبن جي اتفاق راءِ بعد ٿيڻ گهرجي ها.“ هن اخبار وڌيڪ لکيو آهي ته ”ڪالاباغ ڊيم جي تعمير لاءِ قومي اتفاق راءِ ضروري آهي ان کانسواءِ هن فيصلي جا منفي نتيجا نڪرندا.“ ساڳي اخبار جي هڪ ڪالم نگار انور سديد لکيو آهي ته ”ڪالاباغ ڊيم جي اعلان سميت وزيراعظم جي قومي ايجنڊا جو هڪ هڪ لفظ عوام جي دل جي ڳالهه آهي. ڪالاباغ ڊيم ٺاهڻ جو اعلان ايٽمي ڌماڪن جيترو اهم آهي.“ ٻئي طرف جنگ اخبار ٽيليفونڪ سروي به ڏنو آهي جنهن ۾ پڻ ڪالاباغ ڊيم جي تعمير واري اعلان کي ويلڪم ڪيو ويو آهي.
جهڙي طرح ايٽمي ڌماڪن جي مخالفت ڪندڙن جو نقطه نظر خاص ڪري پنجاب جي اردو اخبارن شايع ڪرڻ کان انڪار ڪري ڇڏيو هو. ساڳي طرح چند اخبارن کانسواءِ باقي اخبارون ڪالاباغ ڊيم بابت به ساڳي پاليسي تي پيون هلن. يعني ڪالاباغ ڊيم جي مخالفت ۾ مواد شايع نه ٿيندو.
اوصاف اخبار جي ايڊيٽر حامد مير ڪالاباغ ڊيم واري اعلان کي تڪڙو فيصلو ڪوٺيندي ان کي ملڪي مفاد ۽ وفاق لاءِ نقصانڪار ثابت ٿيڻ جوڳو قرار ڏنو آهي. هن جو چوڻ آهي ته هڪ ته وسيلا ئي ناهن جو هڪدم ڪالاباغ ڊيم ٺهي سگهي ٻيو ته تڪراري مسئلي کي ڇيڙي ٽن صوبن جي راءِ جي ابتڙ انهن صوبن کي اعتماد ۾ وٺڻ کانسواءِ اعلان ڪري ڪو به چڱو ڪم نه ڪيو ويو آهي. اوصاف جي ايڊيٽوريل ۾ به وزيراعظم جي ان اعلان کي ننديو ويو آهي. ايڊيٽوريل ۾ لکيو ويو آهي ته ”ڪالاباغ ڊيم جي تعمير ضروري آهي پر ٽن صوبن کي نظر انداز ڪرڻ درست ڳالهه ناهي. ننڍن صوبن ۾ پيدا ٿيندڙ احساس محرومي جي خاتمي لاءِ اپاءُ وٺڻ بدران سندن موقف رد ڪندي ڪالاباغ ڊيم جو فيصلو مٿن مڙهڻ سان خراب نتيجا نڪرندا.“
پنجاب جون اردو اخبارون جن کي قومي پريس هجڻ واريون liberties (خصوصي آزاديون) حاصل آهن ۽ هر معملي ۾ وڌيڪ حصي جون حقدار بڻبيون آهن. سندن اهڙي ڪردار ۽ رويي جي پروفيشنل هجڻ جو تعين مستقبل جو تاريخدان ڪندو.
(14 جون 1998ع)

وزيراعظم جي لکيل تقرير مان ڊيم جو اعلان ڪاٽيو ويو هو، پر....

وزيراعظم جي لکيل تقرير مان ڊيم جو اعلان ڪاٽيو ويو هو، پر....

پنجاب جا مسلم ليگي ايم اين اي، وزيراعطم نواز شريف پاران اٻهرائپ ۾ ڪالاباغ ڊيم جو اعلان ڪرڻ تي خوش آهن. جيتوڻيڪ اڃا تائين پنجابي ڳالهائيندڙن کانسواءِ ٻي ڪنهن به زبان ڳالهائڻ وارن ميمبرن ڪالاباغ ڊيم جي کليل حمايت ڪو نه ڪئي آهي پر ساڳئي طرح حڪومت ۾ شامل هجڻ ڪري کليل نموني مخالفت به ڪو نه ڪئي آهي. حڪومت ۾ شامل ماڻهن پاران خاموش رهڻ جو منطق ته سمجهه ۾ اچي ٿو پر اپوزيشن ۾ ويٺل پيپلزپارٽي جي سنڌي ميمبرن پاران معاملي کي گول ڪرڻ تي حيرت ظاهر ڪئي پئي وڃي. بجيٽ اجلاس دوران محترمه بينظير ڀٽو پنهنجي هڪ ڪلاڪ ڊگهي تقرير ۾ سندس خلاف ٿيندڙ ڪارروائي بابت ته اڌ ڪلاڪ کان وڌيڪ ڳالهايو هو پر ڪالاباغ ڊيم بابت ”منو جملو“ چئي معاملي کي ڍڪ ڏئي ڇڏيو هو. ان مهل ايئن لڳو هو ته متان محترمه ڀلجي وئي هجي ۽ غلطي سبب ذڪر نه ڪيو هجي پر ايئن ڪو نه هو. ان جي ثابتي ڪالهه اڱاري ڏينهن ملي جڏهن قومي اسيمبلي ۾ بجيٽ تي بحث دوران سيد نويد قمر ۽ بابو غلام حسين جو وارو آيو ته هنن به توقع کان گهٽ رد عمل ظاهر ڪيو. نويد قمر ته بنهه ڪالاباغ ڊيم جو ذڪر ئي ڪو نه ڪيو پر بابو غلام حسين مڙئي ڪالاباغ ڊيم جو ذڪر ڪري شهيدن ۾ نالو ڳڻائڻ جي ڪوشش ڪئي. ڪالاباغ ڊيم جي مذمت نه ڪرڻ بابت جڏهن نويد قمر کان پڇيو ويو ته هن چيو ته تقرير جو وقت 10 منٽ هو ان مختصر وقت ۾ ٻين مسئلن تي به ڳالهائڻو هو تنهنڪري مون پاڻ کي صرف بجيٽ تائين محدود رکيو. نويد قمر جيڪو موجوده اپوزيشن ۾ محترمه کان پوءِ وڌيڪ باهوش ميمبر ڄاتو ويندو آهي تنهن پاران ڪالاباغ ڊيم جهڙي Hotest (گرم ترين) معاملي تي خاموش رهڻ رڳو اتفاق ڪونهي. اسيمبلي جي اجلاس بعد پيپلزپارٽي جي هڪ ٻن ميمبرن سان ڳالهه ٻولهه ٿي. ڪالاباغ ڊيم جي معاملي تي سندن خاموشي بابت ۽ وڌيڪ سخت نموني مزاحمت نه ڪرڻ بابت جڏهن پڇا ڪئي وئي ته هڪ ميمبر چيو ته ڊيم ٺهندو ئي ڪو نه، ٻئي ميمبر ڪنڊ ۾ سڏ ڪري ڏند ڪرٽيندي چيو ”ڪالاباغ ڊيم جي مزاحمت کان روڪيو ٿو وڃي، جيتري اجازت هوندي ان آڌار ئي ڳالهائبو نه!“
ڪالاباغ ڊيم واري معاملي تي حڪومتي حلقن مان سڌ پئي ته وزيراعظم جي قومي ايجنڊا واري تقرير مان ڪالاباغ ڊيم جي اعلان وارو جملو ڪاٽيو ويو هو. وزيراعظم جي صلاحڪار انور زاهد ۽ چوڌري نثار اهو جملو ڪاٽي ڇڏيو هو ۽ ڪيترن ماڻهن کي ان تقرير جو ڪاٽيل اهو جملو ڏيکاريو به آهي پر پوءِ به خبر ناهي ته ڪيئن وزيراعظم ان جو اعلان ڪيو آهي. چوڌري نثار اڃا به ڪالاباغ ڊيم واري اعلان تي اعتراض ڪري ٿو ۽ سندس چوڻ آهي ته ان جا ملڪي سلامتي لاءِ خطرناڪ نتيجا نڪرندا پر ساڳئي وقت وزيراعظم کي اهڙا مشورا ڏيندڙ اڃا به کيس ساڳيا ڏس پيا ڏين.
ميجر جنرل (ر) سڪندر حيات جيڪو اڄڪلهه وزيراعظم سيڪريٽريٽ عملدرآمد ڪميشن جو چيئرمين آهي سو سنڌ جي دوري تي ڪتابڙا شايع ڪرائي نڪتو آهي ۽ عليم عادل ذريعي خدمت ڪاميٽين جي ميمبرن معرفت سنڌ جي عوام کي ڪالاباغ ڊيم جي حمايت ڪرڻ لاءِ ڪوشش ۾ مصروف آهي. ڪالاباغ ڊيم جيڪو سنڌ لاءِ موت ۽ زندگي جو مسئلو آهي، سنڌ ۾ رهندڙ سنڌي توڙي غير سنڌي مسلم ليگي هجي يا پيپلزپارٽي جو، ايم ڪيو ايمي هجي يا جيئي سنڌ وارو سڀني لاءِ ڪالاباغ ڊيم ٺهڻ معاشي قتل برابر آهي. ڏسجي ته سنڌي ماڻهو خاص ڪري خدمت ڪاميٽين وارا سنڌ جا نوجوان توڙي ڪراڙا ڪالاباغ ڊيم جي مخالفت ڪن ٿا يا جنرل سڪندر جي ڪتابڙن جي چڪر ۾ الجهي ٿا وڃن. سڪندر حيات جو اهو به مشن آهي ته سنڌي صحافين، ايڊيٽرن، سياسي ڪارڪنن، دانشورن ۽ سنڌ ۾ راءِ عامه هموار ڪندڙ ادارن، ڌرين ۽ فردن جي هر قيمت تي حمايت حاصل ڪئي وڃي. ان لاءِ کيس پئسي ڏوڪڙ جي پرواهه ناهي. هو ڪجهه به ڪري سگهن ٿا. هاڻي سنڌ جي محب وطنن کي ان تي به نظر رکڻي پوندي ته جنرل سڪندر واري سيل مان ڪهڙا ڪهڙا ماڻهو ٿا مستفيض ٿين. اهو ضروري ناهي ته رڳو جنرل سڪندر واري مشن ۾ ڪالاباغ ڊيم جا حامي ڳوليا وڃن پر چيو وڃي ٿو ته هن کي اهو به مينڊيٽ آهي ته هو ڀلي ڪالاباغ ڊيم جا مخالف به ڪرائي تي حاصل ڪري جيڪي سنڌ ۾ ڪالاباغ ڊيم خلاف هلندڙ تحريڪ جا روح روان هجن ۽ عين وقت تي تحريڪ جو رخ مٽائيندا رهن ۽ مرڪز مان ملندڙ هدايتن تي عمل ڪندا رهن.
جنرل (ر) سڪندر حيات کي آسرو مليو آهي ته سڀاڻي سنڌ ۾ گورنر راڄ لاڳو ٿيڻ جي صورت ۾ کيس سنڌ جو نئون گورنر مقرر ڪيو ويندو. سنڌ جي مستقبل جي گورنر ٿيڻ واري خوشي ۾ هن خدمت ڪاميٽين ذريعي جيڪو سنڌي ماڻهن کي ڪالاباغ ڊيم جي حمايت لاءِ راضي ڪرڻ جو مشن شروع ڪيو آهي ان لاءِ هو جان جي بازي به لڳائيندو. جهڙي طرح جنرل سڪندر کي گورنري جو آسرو ڏنو ويو آهي اهڙي طرح حڪومت ۾ شامل مرڪز توڙي سنڌ ۾ مسلم ليگين کي به وڏيون آڇون ڪيون پيون وڃن. ڪنهن کي وزير بڻائڻ جي، ڪنهن کي زر، ڪنهن کي زمين، ڪنهن کي ڪجهه ته ڪنهن کي ڪجهه آڇ ڏني پئي وڃي.
اڄ جڏهن سنڌ، بلوچستان ۽ سرحد جي صوبائي اسيمبلين ۽ انهن صوبن جي عوام جي راءِ جو احترام ڪرڻ کانسواءِ ڪالاباغ ڊيم وارو فيصلو مڙهيو پيو وڃي ته ان صورت ۾ گهٽ ۾ گهٽ سنڌ ۽ سرحد جي چونڊيل ميمبرن تي اها ذميواري عائد ٿئي ٿي ته هو ڪالاباغ ڊيم خلاف واضح موقف اختيار ڪن. مصلحتن جو شڪار مسلم ليگي توڙي پ پ ميمبرن کي پنهنجو موقف چٽو ڪرڻو پوندو، گول مول موقف رکندڙ ميمبرن ۽ خاموش رهندڙ ميمبرن جي نشاندهي تاريخ جو ڪو نه ڪو لکاري ضرور ڪندو. مصلحت سبب ماٺ رهندڙ پاڻ کي ته دوکو ڏئي سگهن ٿا پر عوام کي شايد دوکو نه ڏئي سگهن.
ڪالهه اڱاري ڏينهن قومي اسيمبلي ۾ ايم ڪيو ايم جي بابر غوري ڪالاباغ ڊيم جي مخالفت ڪندي چيو ته ”هڪ صوبو پنهنجا فيصلا ٽن صوبن تي نه مڙهي، ڪالاباغ ڊيم لاءِ جيڪڏهن سنڌ سميت ٻين صوبن کي اعتماد ۾ نه ورتو ويو ۽ سڀاڻي ڪا وڏي تحريڪ هلي ته ان وقت شايد ڳالهيون به نه ٿي سگهنديون.“ پ پ جي سنڌي ميمبرن کان ته ايم ڪيو ايم واري بابر غوري جي ٻولي واضح هئي جنهن جون مارڪون جڙن ٿيون.
پنجاب ۾ رهندڙ پنجابي توڙي سرائڪي نان ڊڪليئرڊ قومپرست جيڪڏهن گڏ ٿي سگهن ٿا ته پوءِ سنڌ ۾ پ پ وارا قومپرست ڌرين سان گڏ ڇو نه ٿا ويهن؟ سنڌ ۾ رهندڙ پ پ وارا جيڪي ڪالاباغ ڊيم خلاف وٺ وٺان ڪن ٿا. سي پنهنجي اسلام آبادي ايوانن ۾ ويٺل ساٿين کي ڪالاباغ ڊيم بابت ڳالهائڻ جي اجازت به ڏيارين ۽ کين پنهنجي قيادت سان به واضح موقف اختيار ڪرڻ لاءِ ڳالهيون ڪرڻ گهرجن. جيڪڏهن اڃا به پ پ وارا ڪالاباغ ڊيم واري معاملي تي سنڌ جي قومپرست ڌرين سان گڏ نه ويٺا ته پوءِ شايد وقت کين اهڙي اجازت نه ڏئي.
هيستائين اڌڪا سڌڪا جيڪي ڪالاباغ ڊيم خلاف سنڌ ۾ مظاهرا ٿيا آهن انهن تي گادي واري شهر جا ڌڻي خوش آهن ڇو ته اهي مظاهرا تمام ننڍا هئا. سنڌ جي قومپرست ڌرين توڙي اينٽي ڪالاباغ ڊيم ڌرين ۾ هيستائين اتفاق نه ٿيڻ ۽ عليحده عليحده تحريڪ هلائڻ واري خواهش ۽ هٺ کي به معنيٰ خيز سمجهيو پيو وڃي، ڪٿي ان اسٽائيل ۾ به ڪنهن جنرل سڪندر جو ڪمال نه هجي.!
(17 جون 1998ع)

نيليءَ ۽ مديحه شاهه وسيلي اتفاق راءِ حاصل ڪرڻ جون ڪوششون

نيليءَ ۽ مديحه شاهه وسيلي اتفاق راءِ حاصل ڪرڻ جون ڪوششون

قومي اسيمبلي ۾ بجيٽ تي بحث ڪالهه جمعي ڏينهن پڄاڻي تي پهتو. 12 جون تي پيش ڪيل بجيٽ تي بحث 14 جون کان شروع ٿيو هو ۽ صبح شام لڳاتار اجلاس ۾ بحث ٿيندو رهيو. نيٺ جمعي جي بابرڪت ڏينهن تي منجهند ڌاري بحث مڪمل ٿيو. بظاهر ته هي بحث بجيٽ تي هو پر جن به ميمبرن تقريرون ڪيون انهن مان چند ماڻهن کانسواءِ باقي سمورن ميمبرن بجيٽ تي گهٽ، پنهنجي حلقن جي مسئلن تي گهڻو ڳالهايو. 6 ڏينهن واري ان بحث ۾ ڪالاباغ ڊيم جو معاملو بجيٽ کان به وڌيڪ حاوي رهيو. 11 جون تي جڏهن وزيراعظم نواز شريف قومي ايجنڊا پيش ڪري ڪالاباغ ڊيم ٺاهڻ جو اعلان ڪيو ته ان مهل ڄڻ ته ملڪي سياست تي طاري ٿيل جمود ٽٽي پيو اهو اعلان ستون ڌماڪو هو. حڪومت جا حامي پٺاڻ، سنڌي ۽ بلوچ ايم اين ايز پريشان ٿيا هئا. هنن جي پريشاني ۾ اضافو تڏهن ٿيو هو جڏهن سنڌ ۾ ڪالاباغ ڊيم ٺاهڻ خلاف باهه ڀڙڪي هئي. مسلم ليگ جا حامي سنڌي ميمبر شروع ۾ ته حيران هئا ۽ انهن ڪو تبصرو نه ڪيو پر جڏهن سنڌ ۾ مظاهرا ٿيا، هڙتال ٿي ته ان بعد هنن به محسوس ڪيو ته هاڻي سندن خاموشي کين ڳچي ۾ پوندي. اهو ئي سبب هو ته ايم اين ايز به ڪالاباغ ڊيم واري اعلان جي مذمت ڪرڻ شروع ڪئي. شروع ۾ ڪالاباغ ڊيم خلاف سنڌ وارن احتجاجن جو ته وفاقي سرڪار گهڻو نوٽيس نه ورتو ۽ ميجر جنرل (ر) سڪندر حيات ذريعي پئي ڪم هلايو ۽ سنڌين کي اعتماد ۾ وٺڻ جو ڪم پئي ڪيو پر جڏهن ايم اين ايز ميدان ۾ لٿا ته پوءِ وزيراعظم نواز شريف، شهباز شريف، مشاهد حسين ۽ سندس ڪابينا جا ساٿي سنڌ ۽ سنڌ وارن کي پاڻ سمجهائڻ لاءِ نڪتا.
وزيراعظم سنڌ جي ايم اين ايز (حڪومت جي حامين کي) گهرايو پر ايم ڪيو ايم کي نه گهرايو. سنڌ جي تاريخ ۾ اهو پهريون دفعو آهي ته ايم ڪيو ايم ڪنهن سنڌ جي قومي مسئلي تي سنڌين جهڙو ئي موقف اختيار ڪيو. چاهي ان جا سبب ڪهڙا به هجن پر اهو نئون ۽ بهتر لاڙو آهي جنهن جي جيتري همت افزائي ٿيڻ گهرجي، سا نه ٿي سگهي آهي. وزيراعظم به هنن کي نه سڏائي جيڪو اڻ سڌي طرح ايم ڪيوا يم کي ميسيج ڪيو آهي اهو به معنيٰ خيز آهي. ڪالاباغ ڊيم بابت ايم ڪيو ايم جيڪو موقف اختيار ڪيو ان بعد کين نه وزيراعظم ٿو Own ڪري نه ئي سنڌ جا دانشور ۽ قومپرست اڳواڻ. ان رويي جا نتيجا سنڌ جي مجموعي مفادن ۾ مثبت هرگز نه ٿيندا.
پيپلزپارٽي وارن به قومي اسيمبلي ۾ 14 ۽ 15 جون تائين ڪالاباغ ڊيم بابت چٽو موقف اختيار نه ڪيو هو پر سنڌ ۾ ٻريل باهه جو سيڪ شايد بعد ۾ محسوس ٿيڻ کان پوءِ پاڻ نڀائيندي هنن جهڙي انداز ۾ احتجاج ڪيو آهي اهو تعريف جوڳو آهي. ڪالهه جمعي ڏينهن جڏهن سکر جو سيد خورشيد احمد شاهه تقرير لاءِ اٿيو ته شروع ۾ هن بجيٽ تي ڳالهايو ۽ سندس ڊگهي تقرير سبب بوريت پئي محسوس ٿي پر بعد ۾ ڪالاباغ ڊيم بابت هن جيڪي جملا چيا ان مان ته ايئن پئي لڳو ته هي سکر وارو سيد نه پر سن وارو سيد ٿو ڳالهائي. جڏهن خورشيد شاهه چيو ته پنجابي مفادن خاطر بنگالين کي ڌار ڪرڻ بعد هاڻي سنڌين ۽ پٺاڻن کي به عليحده ڪري رهيا آهن، ڪالاباغ ڊيم ٺاهڻ پاڪستان کي ٽوڙڻ برابر آهي. پنجابي واضح ٻڌائين ته کين پاڪستان کپي يا ڪالاباغ ڊيم کپي؟ ٻئي شيون کين نه ملنديون. سندس اهڙن تير جهڙن تيز ۽ زهر آلوده سنگينن جهڙن سخت جملن تي پنجابي چڙي پيا ۽ خورشيد شاهه کي گهٽ وڌ ڳالهائيندي چيو ته تون پاڪستان جو دشمن آهين. راجا نادر پرويز ته خورشيد شاهه جي چيل جملن تي ڪاوڙ ۾ ڳاڙهو پيلو ٿي ويو ۽ اٿي بيهي احتجاج ڪرڻ لڳو. راجا نادر جڏهن خورشيد شاهه کي چيو ته اوهين ملڪ دشمني پيا ڪيو، موچي دروازي جي جلسن جهڙي زبان بند ڪريو. ان تي خورشيدشاهه ۽ اسفنديارولي اٿيا ۽ چيو ته موچي دروازي جي زبان اوهان حڪمران ٿا استعمال ڪريو، پنجاب جي مفاد خاطر پاڪستان ٿا ٽوڙيو. شاباش هجي الاهي بخش سومرو کي جنهن ان جي باوجود، خورشيد شاهه جي مائيڪ بند نه ڪرائي. هونئن ته اڪثر ڪري ڪو به ميمبر جڏهن حڪومت خلاف ڳالهائيندو آهي ته الاهي بخش سومرو کيس چوندو آهي ته تنهنجو وقت پورو ٿي ويو هاڻي ماٺ ڪري ويهه پر ڪالهه الاهي بخش ايئن ڪو نه ڪيو.
سنڌ جي مفاد جي ڳالهه ڪرڻ پاڪستان جي مفاد جي خلاف ڪيئن ٿي سگهي ٿي؟ ملڪ دشمني جو لقب ڏيڻ جو حق صرف پنجابين کي ئي ڇو آهي؟ محب وطني وارو بيراميٽر پنجابين جي هٿ ۾ ڇو آهي؟ آخر ڇا ۾ اهي سنڌين کان وڌيڪ محب وطن آهن. خورشيد شاهه اڄ ڪالاباغ ڊيم جي مخالفت ٿو ڪري ته هن جهڙي وفاق پرست ۽ پاڪستان پرست کي به پنجابي، ملڪ دشمن ٿا سڏين.
قومي اسيمبلي ۾ بلوچستان نيشنل پارٽي جي سابق قومپرستن حاصل بزنجو، شڪيل بلوچ ۽ ثناءُ الله بلوچ ڪالاباغ ڊيم بابت ڪجهه به نه ڳالهايو. بقول سردار صالح محمد ڀوٽاڻي جي ته بي اين پي وارن نواز شريف سان واعدو ڪيو هو ته جيڪڏهن سندن صوبائي حڪومت بچائي وڃي ته هو ڪالاباغ ڊيم بابت ڪجهه به نه ڳالهائيندا. سدائين احتجاج لاءِ آتا رهندڙ بلوچ ڀائي بلوچستان حڪومت بچڻ بعد اجلاس مان ئي غائب ٿي ويا. جنهن مان ته لڳو پئي ته سردار ڀوٽاڻي سچ چيو هو.
ڪالاباغ ڊيم خلاف سخت تقريرن جي تياري ڪندڙ حڪومت جي حامي ميمبرن جن ۾ پير نور محمد شاهه، پير بخش خاصخيلي، ڪرشن ڀيل، بشير شاهه، شوڪت شاهه، ڄام معشوق ۽ اعجاز شفيع وغيره وزيراعظم سان ناشتو ڪرڻ بعد ان خاطري تي خاموشي اختيار ڪئي ته سنڌ کي اعتماد ۾ وٺڻ کان سواءِ ڊيم نه ٺهندو. اها خاطري وزيراعظم هائوس جي بند ڪمري ۾ ڪرائي وئي جنهن جو ڪو به سرڪاري رڪاڊ ناهي. سڀاڻي اهو ڪير ۽ ڪيئن ثابت ڪندو ته وزيراعظم ايئن چيو هو، مٿين ميمبرن ڄاڻي واڻي تقريرون نه ڪيون يا کين حڪومت وارن هٿ کڻايو، وري به شاباس هجين ته چوڌري اشرف اينڊ ڪمپني جي چڪر ۾ نه آيا. چوڌري اشرف اينڊ ڪمپني سنڌ جي هڪ هڪ حڪومت جي حامي ميمبرن کي چيو ته ٽي وي تي هلو ۽ ڪالاباغ ڊيم جي حق ۾ ڳالهايو پر ڪنهن به حامي نه ڀري، حڪومت کي جڏهن ڪو به ماڻهو هٿ نه چڙهيو ته عليم عادل شيخ کي امپورٽ ڪري آندائون ۽ ڪالاباغ ڊيم جي حق ۾ ڳالهرايو. سنڌ جي 109 ايم پي ايز، 17 سينيٽرن ۽ 46 ايم اين ايز مان سڀني ٽي وي تي وڃي ڪالاباغ ڊيم جي حق ۾ ڳالهائڻ کان انڪار ڪيو صرف عليم عادل حڪومت وارن کي هٿ لڳو. شايد اهو ئي سبب هو ته حڪمران اڳ ۾ ريما، مديحه شاهه ۽ نيلي سميت فلم ۽ ٽي وي جي اداڪارن ذريعي ڪالاباغ ڊيم لاءِ راهه هموار ڪرڻ جي جيڪا مهم هلائي ان بعد هو سوچڻ لاءِ مجبور ٿيا ۽ ميان برادرز پاڻ راءِ عامه ٺاهڻ لاءِ اڳتي وڌيا. لاهور ۽ اسلام آباد جي اخبارن ۾ فلمي اداڪارائن ذريعي ڪالاباغ ڊيم جي حمايت واري مهم هاڻي جهڪي ٿي وئي آهي. گادي واري شهر جي اهم حلقن جو چوڻ آهي ته نواز سرڪار هيوي مينڊيٽ جي زور تي ڊيم جو اعلان ڪري ڇڏيو ۽ اتفاق راءِ کي ضروري نه سمجهيو ۽ سندن خيال هو ته ريما ۽ مديحه شاهه ڪالاباغ ڊيم واري آئيڊيا کي ڪنهن صابڻ جي اشتهار وانگر وڪرو ڪرائي ڇڏينديون پر هاڻي سندن اکيون کليون آهن ته اتفاق راءِ ضروري آهي ۽ اهو فقط ريما ۽ نيليءَ ذريعي ئي حاصل نٿو ڪري سگهجي. اسفنديار ولي ان تي تبصرو ڪيو ته هي معاملو بلڪل ايئن آهي ته ٻار اڳ ۾ ڄائو ئي ناهي ۽ شادي جون تياريون هاڻي ڪيون پيون وڃن. گاديءَ واري شهر ۾ اها چوپچو به آهي ته سنڌ ۾ ٿيندڙ عوامي احتجاج جون خبرون جڏهن سگهارن ادارن تائين پهتيون ته انهن سرڪار کي اتفاق راءِ حاصل ڪرڻ جي هدايت ڪئي ۽ اهو شايد اهڙي ئي ڪنهن دٻڙاٽ جو نتيجو آهي جو سڄي سرڪاري ڪمپني سنڌ ۾ ناراضگي ختم ڪرائڻ جي مهم تي اچي لٿي آهي.
ڪالاباغ ڊيم خلاف قومي اسيمبلي ۾ سخت تقريرون ڪندڙن ۾ غوث بخش مهر ۽ ارباب غلام الرحيم ٻه اهڙا ميمبر هئا جيڪي حڪومت ۾ آهن هنن جي تقريرن جي واکاڻ پ پ وارن به ڪئي پئي. سنڌ ۽ سنڌ واسين سان آواز ۾ آواز ملائيندڙ انهن ٻنهي وڏيرن جيڪي تقريرون ڪيون سي ساراهه لائق آهن. پ پ وارن سان شفقت شاهه شيرازي، علي محمد خان مهر ۽ خالد لنڊ اهڙا ميمبر هئا جن تقريرون ڪو نه ڪيون. ڪالاباغ ڊيم خلاف پٺاڻ ايم اين ايز ته احتجاج ڪيو پر اڃا تائين سرحد صوبي ۾ ڪالاباغ ڊيم خلاف عوامي طور تي ڪا به مهم نه هلي آهي. عوامي رد عمل صرف سنڌ ۾ ٿيو آهي شايد اهو ئي سبب آهي ته وفاقي ڪابينا ۽ پنجاب وارا سنڌ ۾ لٿا آهن. سيد غوث علي شاهه ۽ سيد اصغر علي شاهه ڪالاباغ ڊيم جي مخالفت اڃا ڪو نه ڪئي آهي. هنن نه تقريرون ڪيون ۽ نه بيان ڏنا آهن. کانئن الله ۽ سنڌ جو عوام ضرور پڇندو. ڪالاباغ ڊيم خلاف انهن ٻنهي سيد وزيرن جي حلقن جا ماڻهو ۽ سندن ووٽر ته آهن پر هي پاڻ ڪو نه آهن.
حڪومت ۽ اپوزيشن ۾ ان تي اتفاق ٿيو آهي ته ڪالاباغ ڊيم بابت قومي اسيمبلي ۾ تفصيلي بحث ٿيندو ۽ بجيٽ بعد اهو بحث شروع ٿيندو. ڪالهه قومي اسيمبلي ۾ ڪيل سرتاج عزيز واري تقرير جو هڪ هڪ لفظ اهو پيو ٻڌائي ته حڪمران ڊيم ضرور ٺاهيندا ۽ هر قيمت تي ٺاهيندا. ان ڪري وزيراعظم نواز شريف، شهباز شريف، مشاهد حسين ۽ سڪندر حيات جي خاطرين ۽ واعدن تي انحصار ڪري ويهڻ سان سنڌ وارن سان شايد ڌڪ ٿي وڃي. اهي خاطريون معاملي کي ٿڌو ڪري ڇڏينديون. حڪمران جيڪڏهن واقعي سنجيده آهن ته سنڌ جي نمائنده سياستدانن، صحافين، انجنيئرز ۽ ماهرن کي اڳ ۾ ڪالاباغ ڊيم جو دورو ڪرائي کين بريفنگ ڏين، سنڌ وارن جا اعتراض ٻڌن، سندن فني اعتراض دور ڪن ۽ ڪالاباغ ڊيم ۾ پاڻي گڏ ڪرڻ واري گنجائش گهٽائين ۽ ان منصوبي کي رڳو بجلي پيدا ڪرڻ تائين محدود ڪن ۽ ڊيم جو پاڻي زرعي مقصدن لاءِ استعمال نه ڪرڻ جي خاطري ڪرائين ته پوءِ واقعي سمجهبو ته وفاقي سرڪار رڳو پنجاب جي نه پر ٻين صوبن جي به ڳالهه مڃي ٿي.
(20 جون 1998ع)

گرينڊ الائنس لاءِ ٿيندڙ گرينڊ رابطا

گرينڊ الائنس لاءِ ٿيندڙ گرينڊ رابطا

گرينڊ اپوزيشن الائنس جوڙڻ لاءِ اڄڪلهه پ پ وارن سنجيدگيءَ سان ڪوششون شروع ڪري ڇڏيون آهن. هيستائين مولانا طاهر القادري جي سربراهي ۾ جوڙيل اتحاد جنهن ۾ پ پ پڻ شامل آهي ڪو وڏو فعال ڪردار ادا نه ڪري سگهيو آهي. شروع ۾ پ پ جي صدقي سان ڪجهه ريليون منعقد ڪيون ويون پر انهن ريلين جو سلسلو برقرار نه رهي سگهيو ۽ ڪافي وقفو (Gap) اچي ويو آهي. پروگرام موجب سرگوڌا، سکر ۽ ملتان ۾ ريليون جون ۽ جولاءِ ۾ ٿيڻيون هيون پر جون ته خير سان گذرڻ تي آهي ۽ هاڻي جولاءِ اچڻ وارو آهي، پر اڃا انهن ريلين جو پروگرام پڌرو نه ڪيو ويوآهي.
وزيراعظم ڪالاباغ ڊيم جو اعلان ڪري ڪيترين ئي ڌرين کي پاڻ ۾ گڏجڻ لاءِ جواز فراهم ڪري ڏنو آهي. ڪالاباغ ڊيم جو شوشو ڇڏي ماڻهن جو ڌيان ايمرجنسي کان هٽايو ويو آهي ۽ ايمرجنسي خلاف ڪا به عوامي تحريڪ يا رد عمل ايترو پيدا ناهي ٿي سگهيو جنهن جو امڪان هو. اسفنديار ولي ڳچ عرصي کان گمنامي جي زندگي گهاريندڙ محمود خان اچڪزئي سان رابطو ڪري پٺاڻ اتحاد جوڙڻ جو فيصلو ڪيو آهي. اسفنديار وارا چاهين ٿا ته پٺاڻن جا قومپرست گروپ گڏ ڪري پٺاڻ اتحاد ٺاهين ۽ پوءِ ان پٺاڻ اتحاد جو عوامي اتحاد سان وري اتحاد ڪن. جيتوڻيڪ خورشيد شاهه حامد خان اچڪزئي سان ملاقات ڪري کيس سڌي طرح عوامي اتحاد ۾ اچڻ لاءِ دعوت به ڏني آهي ۽ هن انڪار به نه ڪيو آهي پر پوءِ به پٺاڻ اتحاد کي هو وڌيڪ اهميت ڏئي رهيا آهن. پ پ وارا مولانا فضل الرحمان سان به رابطا ڪري رهيا آهن ته هو به عوامي اتحاد ۾ سامل ٿين. عوامي تحريڪ جي پٺاڻن ۽ جمعيت علماءِ اسلام کي پ پ سان اتحاد جا پراڻا تجربا آهن. ماضي قريب جي تاريخ موجب پ پ وارن ڪنهن سان وفا ڪو نه ڪئي آهي ۽ مڙئي ڪم ڪڍيو آهي. هڪڙي لحاظ کان پ پ بابت اهو تاثر وڌاءُ برابر به آهي ڇو ته محترمه، چٺا کانسواءِ سڀني کي ڪم ڪڍڻ کان پوءِ چلتو ته بڻايو آهي پر ساڳئي وقت خچرن ۽ اٺن تي هلڻ وارن کي عيش به ڪرايا آهن. بهرحال اهڙن تجربن بعد به پنهنجي پاڻ کي وري توانائي ڏيڻ لاءِ اها سندن ضرورت آهي ته هو پ پ سان اتحاد ڪن، هن دفعي فرق اهو هوندو ته جيڪي گروپ به پ پ جا پانڌيئڙا ٿيندا اهي اڳواٽ لکت ۾ معاهدا ڪندا. گادي واري شهر جي باحواس حلقن جو چوڻ آهي ته جولاءِ ۾ وري عوامي اتحاد جو دائرو وسيع ڪري ان کي فعال بڻائي حڪومت خلاف منظم ڪرڻ جو شيڊول تيار ٿي رهيو آهي پر ان کان اڳ بينظير ڀٽو ۽ ولي خان وچ ۾ ملاقات به ٿيندي جيڪا هاڻي هفتن نه پر ڏينهن اندر متوقع آهي. محمود خان اچڪزئي کي به محترمه يقين ڏياريندي ته ساڻس تعاون ڪيو ويندو. اها به عجيب ڳالهه آهي ته هر دفعي ماضي ۾ جڏهن به محترمه نواز ليگ خلاف اتحاد جوڙيا ۽ لانگ مارچ ڪيا آهن تڏهن کيس اهو آسرو ته ڇا پر يقين هوندو هو ته هاڻي هن جو وارو آهي ۽ هوءَ اقتدار جي سيج تي ويهندي پر هن دفعي هوءَ ذهني طور تي ان تان هٿ کڻي چڪي آهي. اهو سمجهندي به ته آئينده ان جو وزيراعظم ٿيڻ جو امڪان گهٽ آهي تڏهن به وري سرگرم ٿي رهي آهي ۽ ايمرجنسي لاڳو هجڻ جي باوجود به جولاءِ ۾ وري تحريڪ هلائڻ لاءِ فيصلو ڪري چڪي آهي. هن دفعي سندس مقصد اهو آهي ته نواز شريف وڃي پوءِ ڪير به ڇو نه اچي.
سازشن جي شهر ۾ وري هڪ وڏي سازش جي بوءِ اچي پئي ۽ پروفيشنل اڳڪٿيون ڪندڙ وري شرطون لڳائي اڳڪٿيون پيا ڪن ته حڪومت 98ع جو سال مشڪل ڪڍي. اهڙين پيشن گوئين جي سرٻاٽن ٻڌڻ کان پوءِ پير پاڳارو به گادي واري شهر ۾ خيما کوڙيو ويٺو آهي. هو چئن ڏينهن کان چپ آهي. حالتن جو بغور مطالعو پيو ڪري ۽ حساب ڪتاب ۾ مصروف آهي ته ڪڏهن ٿو نواز شريف جي قسمت جو ستارو جهڙ ۾ غائب ٿئي. پير صاحب جيڪي به ڳالهيون ڪندو آهي سي پنهنجي عقل ۽ تجزيي جي آڌار تي ڪندو آهي. مختلف حلقن کان معلومات وٺڻ بعد هو سوچي سمجهي انومان ڪڍي پوءِ بيان ڪڍندو آهي ۽ اڪثر سندس فائر نشاني تي لڳندو آهي. اڄڪلهه جڏهن نواز ليگ خلفشار جو شڪار آهي ۽ اندروني ڀڃ ڊاهه سبب تيزي سان خراب کان خراب صورتحال ڏانهن وڌي رهي آهي ته ان مند ۾ پير صاحب پاڻ ان جي جائزي وٺڻ لاءِ سخت گرمي ۾ به هيڏانهن جو پنڌ ڪيو آهي. چوڌري شجاعت حسين گهرو کاتي جو وفاقي وزير آهي پر سندس سئوٽ پرويز الاهي جي فيڪٽري تي پنجاب پوليس ڇاپو هنيو ته شجاعت کي خبر ئي نه پئي. پرويز الاهي پنجاب اسيمبلي جو اسپيڪر آهي سندس فيڪٽري تي ڇاپو هڻائڻ بعد ميان شهباز شريف سندس گهر ويو ۽ حيرت ظاهر ڪدي چيو ته اهو ڪنهن ڪيو آهي؟ اسين ان کي نه ڇڏينداسين. ان ”محبت“ جو اندازو چوڌرين کي به ٿي ويو آهي. 18 ايم اين ايز ۽ 40 کان وڌيڪ ايم پي ايز جيتوڻيڪ چوڌرين جي مٺ ۾ آهن ته به ساڻن کوئنس ڪئي پئي وڃي. آف دي رڪارڊ ان جو جواز اهو ٿو ٻڌايو وڃي ته احتساب کي غير جانبدار بنيادن تي هلائڻ لاءِ ضروري آهي ته حڪومتي ڌر جي ميمبرن کي به ڦاسايو وڃي. فيصل آباد جي غريبن واري محلي ۾ رهندڙ ڪائونسلر جي درجي وارو چوڌري شير علي نواز شريف جو مائٽ هئڻ ڪري 93ع کان وٺي ايم اين اي بڻبو پيو اچي. سيف الرحمان هاڻي شير علي ۾ به هٿ وڌا آهن. شايد هو شير علي کان پڇڻ ٿو چاهي ته هن 6 سالن ۾ 30x70 جي پلاٽ تي اڏيل فليٽ نما گهر مان 2000 گز جي پلاٽ تي وائيٽ هائوس ڪٿان ٺاهيو آهي. شير علي سيف الرحمان جي سخت خلاف آهي. هن 3 ڏينهن اڳ قومي اسيمبلي ۾ چيو ته سيف کي لغام ڏيو نه ته سندس حال خراب ڪري ڇڏيندس. شير علي خلاف ڪيل ڪارروائي بعد هن جنهن اسٽائيل ۾ احتجاج ڪيو آهي ان بعد ڪيترائي سيف جا ستايل ايم اين اي شير علي کي ليڊر ٺاهيو ٿا وتن. هتي جي هڪ اخبار ۾ 2 ڏينهن اڳ خبر هلي هئي ته 14 ايم اين اي شير علي جي ڇانوَ ۾ هليا ويا آهن.
بجيٽ پاس ٿيڻ کان ٻه ڏينهن اڳ جڏهن وزيراعظم پارلياماني پارٽي جو اجلاس سڏايو ته ان اجلاس ۾ ٻن 70 سالن جي ڄمار وارن ڪراڙن پهريون دفعو نواز شريف سامهون چڱو خاصو ڳالهايو هو. مولانا لڪوي چيو هئس ته ”ميان نواز شريف صاحب نه تنهنجو ڀاءُ ٿو ڪو ڪم ڪري نه توهان ٿا ڪريو، عوام اسان جي درن تي اچي گاريون ٿو ڏئي، اڇي ڏاڙهي ۾ خوار ٿا ٿيون، يا ڪم ڪرايو يا اسان مان هٿ ڪڍو ته استعيفا ڏئي گهر وڃون.“ ٻئي ڪراڙي حمزه چيس ته ”مان ڪلمون ڀري ٿو ڳالهه ڪريان ته ملڪ ۾ ايئن ٿو لڳي ته ڄڻ اسان جي حڪومت ناهي. اسان سان مخالفن وارو سلوڪ نه ڪريو.“ هن اهو تاثر به ڏنو هو ته لاهور کانسواءِ به پنجاب آهي ان جو به خيال ڪريو. هنن ڪراڙن جي طعنن سبب مني ڪلاڪ ۾ اجلاس ختم ڪري نواز شريف واپس هليو ويو هو. چوڻ جو مقصد ته هاڻي آهستي آهستي پارٽي اندر جيڪو خلفشار پيدا ٿي رهيو آهي ان کي ڊرامي جا ڊائريڪٽر يقينن Directionless ڪو نه ڇڏيندا. جولاءِ ۾ اپوزيشن جي تحريڪ کي زور وٺرائڻ جون ڳالهيون ڪندڙ مسلم ليگ جي اندروني خلفشار کي Mature ڪرڻ جي به ڪا ڊگهي تاريخ ڪو نه پيا ڏين. هنن جو خيال آهي ته حڪمران ڌر مان ئي بغاوت ڪري ايم ڪيو ايم واري گوگا جهڙو گروپ پيدا ڪيو ويندو جنهن جي اڀرڻ ۽ زور وٺڻ جو وقت آگسٽ 98ع هوندو.
سيپٽمبر ۾ هڪ ارب ڊالر قرض واپس ڪرڻو آهي. آمريڪا ۽ ٻين ملڪن پاران لڳايل پابندين جا اثر به سيپٽمبر آڪٽوبر ۾ پڌرا ٿيندا. نئين آرمي چيف جي نالي جي چونڊ آڪٽوبر ڌاري ٿيندي. ملڪ ۾ لڳايل ايمرجنسي جي مدت به آڪٽوبر ڌاري پوري ٿيڻ تي هوندي. قاضي حسين به آڪٽوبر ڌاري اڏام ڪندو ۽ اپوزيشن واري گرينڊ الائينس جي تحريڪ جو Peak period به آڪٽوبر ۾ ايندو جنهن بعد وري سجاد علي شاهه جا ساٿي به سرگرم ٿي سگهن ٿا. اسٽاڪ ايڪسچينج جا سٽي باز به آڪٽوبر جا اشارا پيا ڪن. خبر ناهي ته آڪٽوبر ۾ ڇا ٿيندو پر لڳي ٿو ته ڪجهه نه ڪجهه ٿيندو ۽ ٿي سگهي ٿو ته نومبر ۽ ڊسمبر تائين دما دم مست قلندر ٿي وڃي. اهڙيون ڳالهيون ڪندڙ چون ٿا ته ان بعد قومي حڪومت ٺهندي جنهن جو سربراهه سرتاج عزيز ٽائيپ ماڻهو هوندو. ڪجهه ماڻهو فاروق لغاري کي فيوريٽ قرار ڏئي رهيا آهن ته ڪي وري شير باز مزاري جو نالو کڻي رهيا آهن. اڄڪلهه ته نالا به اچڻ شروع ٿيا آهن ۽ ماضي جو تجربو ٻڌائي ٿو ته جڏهن نالا اچڻ شروع ٿيندا آهن ته پوءِ يقينن ڪجهه نه ڪجهه ٿيندو آهي، جيڪڏهن نه ٿيڻو هوندو آهي ته تڏهن به ٿي پوندو آهي.
(29 جون 1998ع)

هڪ تاريخي عدالتي فيصلو جنهن قوم کي آزاديون موٽائي ڏنيون

هڪ تاريخي عدالتي فيصلو جنهن قوم کي آزاديون موٽائي ڏنيون

29 فيبروري تي جڏهن پاڪستان ڀارت جي 3 ايٽمي ڌماڪن جي جواب ۾ 5 ايٽمي ڌماڪا ڪيا هئا ته پاڪستان جي 13 ڪروڙ ماڻهن جي اڪثريت خوش هئي. هر طرف واهه واهه هئي ۽ حڪومت جا چرچا هئا. اپوزيشن کي مخالفت ڪرڻ لاءِ ڪو بهانو نه پئي مليو. نتيجي ۾ عوامي اتحاد جون ريليون ملتوي ٿي ويون هيون ۽ پاڪستانين ۾ سلامتي ۽ تحفظ جو احساس اڀريو هو. ايڏي قومي يڪجهتي واري فضا جي ماحول ۾ بدمزگي ان ئي ڏينهن پيدا ٿي پئي هئي بلڪه حڪمرانن پاڻ ئي اها بدمزگي تڏهن پيدا ڪئي جڏهن صدر رفيق تارڙ کان انهن ملڪ ۾ ايمرجنسي لاڳو ڪرڻ ۽ عوام جا آئين ۾ ڏنل بنيادي حق معطل ڪرڻ جا صدارتي فرمان جاري ڪرايا هئا. 28 ۽ 29 مئي جي وچ واري رات جي پيٽ ۾ جاري ڪيل انهن فرمانن تي عوام ناراض ٿيو ۽ حڪومت جي مخالفن کي مخالفت جو نادر موقعو وري ملي ويو.
جيتوڻيڪ آئين جي آرٽيڪل 232 (1) موجب جنگ هجڻ، جنگ جي خطري هئڻ يا اندروني طور گڙٻڙ هئڻ جي صورت ۾ صدر ملڪ ۾ ايمرجنسي لاڳو ڪرڻ جو مجاز آهي پر صدر ان اختيار جو استعمال جن حالتن ۾ ڪيو آهي ۽ جيڪي جواز ٻڌايا آهن اهي صحيح ۽ درست هئڻ وارو سوال بدستور موجود آهي. آرٽيڪل 233(1) موجب صدر عوام جا بنيادي حق معطل ڪري سگهي ٿو ۽ کيس ايمرجنسي لاڳو ڪرڻ بعد بنيادي حق معطل ڪرڻ جو جواز آهي. صدر جي انهن ٻنهي فرمانن کي سپريم ڪورٽ ۾ چئلينج ڪيو ويو. عدالت موڪل جي باوجود به لاهور ۾ 7 رڪني بينچ قائم ڪري چيف جسٽس اجمل ميان جي سربراهي ۾ سماعت ڪئي.سپريم ڪورٽ 28 جولاءِ تي ڏيڍ صفحي جي مختصر حڪم ذريعي عوام جا معطل ڪيل بنيادي حق ته بحال ڪري ڇڏيا آهن پر ايمرجنسي واري فرمان بابت اهو چيو آهي ته ان جو جائزو وٺڻ ۽ ان جي درست اطلاق جو فيصلو ڪرڻ جي به عدالت مجاز آهي. ڪنهن مناسب وقت تي عدالت ايمرجنسي واري فرمان جو به جائزو وٺي سگهي ٿي.
سپريم ڪورٽ جي ان حڪم ذريعي آئين جي آرٽيڪل 25-23-24-19-18-17-16-15-10 وارا عوام جا حق بحال ٿيا آهن. آئين جي آرٽيڪل 10 موجب ڪنهن به ماڻهو جي گرفتاري کي ڳجهو نٿو رکي سگهجي ۽ جوابدار کي پسند جو وڪيل ڪرڻ جو حق آهي. اهو معطل ٿيل حق بحال ٿي ويو آهي. آرٽيڪل 15 موجب هر شهري کي گهمڻ ڦرڻ پوري ملڪ ۾ ڪٿي به رهائش اختيار ڪرڻ جو حق ڏئي ٿو. آرٽيڪل 16 موجب بنا هٿيارن جي ڪٿي به شهري پاڻ ۾ گڏ ٿي سگهن ٿا. آرٽيڪل 17موجب ڪو به شهري تنطيم ٺاهي سگهي ٿو. آرٽيڪل 18 موجب هر شهري کي ڪو به ڪاروبار شروع ڪرڻ جو حق آهي. آرٽيڪل 19: پريس جي آزادي، شهرين کي تقرير جي آزادي ۽ اظهار راءِ جي آزادي فراهم ڪري ٿو. آرٽيڪل 23: هر شهري کي پنهنجي پسند سان ملڪيت خريد ڪرڻ ۽ وڪرو ڪرڻ جو حق ڏئي ٿو. آرٽيڪل 24: ڪنهن کان به ملڪيت ڦرڻ جي خلاف آهي ۽ هر شهري کي ملڪيت جي تحفظ جي ضمانت فراهم ڪري ٿو. آرٽيڪل 25 موجب هر شهري هڪ جيترو حق رکي ٿو. تفريق جي سخت مخالفت ڪري ٿو.
اهي سمورا حق جيڪي حڪومت 28 مئي تي معطل ڪيا هئا اهي هاڻي بحال ٿي ويا آهن. ان کانسواءِ آرٽيڪل 233(2) موجب سپريم ڪورٽ ۽ هاءِ ڪورٽ ۾ ڪنهن به شهري کي بنيادي حقن بابت وڃڻ کان روڪڻ جو جيڪو صدارتي فرمان جاري ٿيو هو اهو به ختم ٿي ويو آهي. عدالت جو اهو چوڻ ته صدر پاران آئين جي انهن اختيارن جو استعمال بنا جواز ۽ غيرقانوني آهي، صدر رفيق تارڙ جي سپريم ڪورٽ جي جج طور ڪيل نوڪري، سندس ڄاڻ، علم ۽ عقل بابت به سوال ڇڏي وڃي ٿو؟ هاڻي بنيادي حق بحال ٿيڻ بعد جڏهن بطور هڪ شهري منهنجا حق بحال ٿيا آهن ۽ منهنجي اظهار جي وسيلي ”پريس“ جي آزادي بحال ٿي آهي ته آئون اهو سوال ڪري سگهان ٿو ته رفيق تارڙ انهن اختيارن جو غلط استعمال ڇو ڪيو؟ انهن آئيني اختيارن جي غلط استعمال جي جيتوڻيڪ قانون ۾ ڪا سزا ته ناهي پر ڇا عوام هن کي اختيارن جو ناجائز استعمال ڪندڙ شخص قرار نٿو ڏئي سگهي؟
سپريم ڪورٽ جي ان فيصلي جي جيتري به ساراهه ڪجي اها گهٽ آهي. جيتوڻيڪ هي تمام اهم ۽ وڏو فيصلو آهي پر عوامي حلقن مان ان جي آجيان ان پئماني تي نه ٿي سگهي آهي. عوام جي معطل ڪيل بنيادي حقن واري فرمان خلاف جڏهن سپريم ڪورٽ ۾ ڪيس هلي رهيو هو ته ان فيصلي تي پشيماني ظاهر ڪندي حڪمرانن ۽ صدر تارڙ 13 جولاءِ تي پنهنجي فرمان ۾ ”الٽريشن“ ڪندي ڪجهه بنيادي حق پاڻ ئي بحال ڪيا هئا. جڏهن هڪ وزارت ۾ ڪنهن سرڪاري آفيسر کي عوامي خزاني مان چند سئو رپيا غلط استعمال ڪرڻ جي ڏوهه ۾ معطل ڪري سزا ڏيڻ جو قانون آهي ته پوءِ 13 ڪروڙ عوام جا بنيادي حق معطل ڪرڻ جو آئيني اختيار غلط استعمال ڪندڙن کي معطل ڪرڻ جي سزا جو قانون ڇو نه آهي؟ قانون نه هئڻ ڪري اهو فيصلو عوام جي عدالت ۾ ٿيندو ته انهن ماڻهن لاءِ ڪهڙي سزا هجڻ گهرجي.
اهو ته ٺيڪ آهي ته عوام جا بنيادي حق بحال ٿيا ۽ اها خوشي جي ڳالهه آهي پر آئين جي آرٽيڪل 232(1) موجب لاڳو ڪيل فرمان جو نيٺ ڇا ٿيندو جنهن سان ملڪ ۾ ايمرجنسي برقرار رکي وئي آهي؟ ايمرجنسي جي برقرار رهڻ سان اڄ به صوبن جي خودمختياري معطل آهي. صوبائي اسيمبلين جي قانون سازي وارو حق معطل آهي. صوبا وفاق جي حڪم ۽ هدايت تي هلڻ جا پابند آهن وفاق کي اختيار آهي، اهو ڪنهن به صوبي جي اختياري نائب قاصد کان وڏي وزير تائين ڪنهن کي به ڊڪٽيٽ ڪري سگهي ٿو. صوبائي حڪومت ۽ وڏي وزير جا اڪثر اختيار اڄ به وفاق وٽ آهن. صوبائي اختياريون معطل آهن. ڪنهن به صوبي جي ڪنهن به آفيسر جا مرڪز اختيار استعمال ڪري سگهي ٿو. تارڙ پاران آئين جي آرٽيڪل 232(1) موجب جاري ڪيل ايمرجنسي وارو فرمان بدستور لاڳو آهي جنهن جو به شايد مستقبل ۾ سپريم ڪورٽ جائزو وٺندي پر جيسين ان جو جائزو ورتو وڃي تيسين ڇا ٿيندو؟ صوبائي اختيارين کي ان حڪم ذريعي لولو لنگڙو ڪرڻ واري ان حڪم جا ڪيڏا ۽ ڪهڙا نقصان ٿي سگهن ٿا ان جو اندازو ته ڪو لياقت جتوئي ۽ اختر مينگل کان پڇي. ان حڪم جي برقرار رهڻ جي صورت ۾ هن وقت صوبائي اختيارين جي حيثيت هڪ پوسٽ مين واري آهي جيڪي پاڻ ڪجهه به ڪرڻ جون مجاز ناهن صرف هيڏانهن جي ڳالهه هوڏانهن پهچائي سگهن ٿيون.
صوبن کي آئين ۾ ڏنل اختيار ۽ خودمختياري ته 50 سالن ۾ اڄ تائين ملي ئي نه آهي مٿان ايمرجنسي واري ان آ رڊر بعد ملڪ ۾ غير اعلانيه طور نه پر اعلانيه طور ون يونٽ قائم آهي. آئين جي آرٽيڪل 233(2) کي ڪو پڙهي ته سهي، ايوب خان جڏهن ون يونٽ لاڳو ڪيو هو ته سنڌ مان ان جي حمايت ايوب کهڙي ڪئي هئي. اڄ جڏهن نواز شريف ون يونٽ لاڳو ڪيو آهي ته ان تي ٻيٽي جي قومپرست اڳواڻ ۽ ايوب واري ون يونٽ جي مخالف حميد جتوئي جو پٽ ڇو خاموش آهي يا خود چاچو حميد جتوئي ڇو ماٺ آهي؟ اسان جون سياسي جماعتون ۽ انهن جا ”پڙهيل لکيل“ ماڻهو ڇو نه ٿا ڳالهائين؟ قيد جي تڪيلف ۽ آزادي کسجڻ جو احساس ٻاهر ۽ آزاد رهندڙ ماڻهو کي ڪڏهن به ان پئماني تي نٿو ٿي سگهي. جنهن ڀوڳنا ۽ پيڙا جو احساس ڀوڳيندڙ ماڻهو کي آهي. ان ماحول ۾ ئي آصف زرداري جي ان ڳالهه جو به جائزو وٺڻ گهرجي ته ڪٿي ايئن ته ناهي ته بينظير ۽ آصف سميت مخالفن جا بنيادي حق معطل ڪرڻ لاءِ 13 ڪروڙ عوام جا حق معطل ڪيا ويا؟ حڪومت جي مخالفن کي سهولتن کان محروم ڪرڻ لاءِ هڪ قومي اسيمبلي جي سيٽ واري وفاق 216 قومي اسيمبلي جي سيٽن وارن چئن صوبن جو اختيار ايمرجنسي وسيلي يرغمال ڪيو آهي.
(30 جولاءِ 1998ع)

ڇا بينظير صوبائي ليڊر بڻجي وئي آهي؟

ڇا بينظير صوبائي ليڊر بڻجي وئي آهي؟

پيپلزپارٽي جي چيئرپرسن محترمه بينظير ڀٽو ڪالاباغ ڊيم خلاف سنڌ ۾ هلندڙ تحريڪ جي سرواڻي قبولي پنجاب جي سرحد تي 10 آگسٽ تي ڌرڻو هڻڻ جو جيڪو اعلان ڪيو آهي تنهن تي اقتداري ايوان واري شهر اسلام آباد ۾ مختلف رايا ظاهر ڪيا پيا وڃن، حڪمران ڌر پاران اهو تاثر ڏنو پيو وڃي ته بينظير ڀٽو 2 دفعا وزيراعظم رهڻ جي باوجود به صوبائي ليڊر بڻجي وئي آهي. گاديءَ واري شهر ۾ رهندڙ سنڌين جي راءِ آهي ته سنڌ ۾ ڪالاباغ ڊيم واري مسئلي تي قومپرستن جيڪا مزاحمتي تحريڪ شروع ڪئي، ان سان بيٺل پاڻي جيان غير متحرڪ بڻيل سنڌ جي قومپرست سياست ۾ جان پئي آهي. ڪالاباغ ڊيم ٺاهڻ جو اعلان ڪري حڪمرانن سنڌ جي قومپرست سياست تي ڇانئيل جمود ٽوڙي ان کي ايئن متحرڪ ڪري ڇڏيو جيئن ڪنهن ڊيم يا بيراج جا هڪدم دروازا کولبا آهن ته پاڻي تيزي سان گجگوڙ ڪري وهڻ شروع ڪندو آهي. شروع ۾ پيپلزپارٽي وارا ڪالاباغ ڊيم بابت ته هڪ حد تائين گڏ رهيا پر محترمه ان تحريڪ جي قيادت سنڀالي سڀني کي حيران ڪري ڇڏيو آهي. جيڪڏهن هن موقعي تي به هوءَ مصلحتن جو شڪار رهي ها ته مستقبل جي سياسي نقشي ۾ پ پ Relevant نه رهي ها.
مشاهد حسين جو چوڻ آهي ته بينظير ڀٽو احتساب کان بچڻ لاءِ اينٽي ڪالاباغ ڊيم مهم ۾ شامل ٿي آهي. ان لاءِ هو پنهنجي لاجڪ به ڏئي ٿو، ماضي قريب جا مثال به ٻڌائي ٿو، جيڪي اخبارن ۾ شايع ٿي چڪا آهن. ڪجهه حڪومتي حلقن جو چوڻ آهي ته ايٽمي ڌماڪن بعد وزيراعظم جڏهن ڪالاباغ ڊيم ٺاهڻ جو اعلان ڪيو هو ته، هر ڪنهن اهو سوال پڇيو هو ته ان تڪراري مسئلي کي ڇيڙڻ جو ڪهڙو سبب آهي؟ حڪومت کي ڇا فائدو ٿيو آهي؟ يا حڪومت ڪهڙو فائدو حاصل ڪرڻ گهري ٿي؟ انهن سوالن جا جواب هاڻي بينظير پاران پنجاب جي بارڊر تي ڪالاباغ ڊيم خلاف ڌرڻو هڻڻ واري اعلان بعد ملي ويا آهن.
حڪومتي حلقن جي دعويٰ آهي ته ڪالاباغ ڊيم ٺاهڻ واري اعلان بعد بينظير ڀٽو کي صوبائي ليڊر بڻايو ويو آهي. هاڻي هوءَ پنجاب ۾ ڪهڙي منهن سان ايندي؟ ان معاملي تي هتان جا سفارتڪار حلقا مختلف صحافين کان اهو پيا پڇن ته جيڪڏهن کڻي حڪومت جي اها راءِ درست به مڃجي ته بينظير صوبائي ليڊر ٿي وئي آهي ته پوءِ جمهوريت جو گاڏو هلائڻ لاءِ مخالف ڌر واري ڦيٿي جو رول ڪير ادا ڪندو، ڇا نواز شريف جو همعصر وري پنجاب مان پيدا ڪيو ويندو؟ چاهي اهو سرائڪي علائقي مان ئي هجي، فاروق لغاري جي روپ ۾ يا ڪنهن ٻئي ماڻهو جي شڪل ۾ پر ڇا ان کي جسٽي فائيڊ سمجهيو ويندو؟ محترمه جي صرف هڪ اعلان سان هتان جي سفارتي، سياسي، ڪامورڪن توڙي اسٽيبلشمينٽ جي حلقن ۾ ڀونچال آهي. مينگل حڪومت وڃڻ بعد جيڪي وفاق تي ڇنڊا پيا آهن انهن جا داغ اڃا ڌوپيا ئي ناهن ته مٿان وري محترمه وارو ڌرڻو وفاق جي رکوالن جي ڳچي ۾ پيو آهي. پٺاڻن جو وار اڃا باقي آهي.
حڪومتن جي ڀڃ ڊاهه جو اڀياس رکندڙ حلقن جو خيال آهي ته بلوچستان ۾ جيڪا تبديلي ايندي اها حڪومت لاءِ نقصانڪار هوندي. هڪ ته نئين ايندڙ حڪومت پائيدار نه هوندي، ٻيو ته ان جي نتيجي ۾ اي اين پي سرحد ۾ عدم اعتماد جي تحريڪ آڻيندي ۽ سنڌ ۾ لياقت جتوئي جيڪڏهن ايم ڪيو ايم جي خواهش تي هلندي وفاق سان وڙهڻ جي کين خاطر نه ڪرائي ته ايم ڪيو ايم حڪومت مان هٿ ڪڍي ويندي. سنڌي اڳ ۾ ئي پ پ جي روپ ۾ حڪومت جا مخالف آهن، پٺاڻ به حڪومت مان نڪري ويا آهن، بلوچن کي به ڪڍيو ويو آهي، ايم ڪيو ايم ڇڏ يا ڇڏي تي آهي. جيڪڏهن ايم ڪيو ايم به هلي وئي ته پوءِ حقيقي معنيٰ ۾ ملڪ تي پنجاب جي حڪومت هوندي. حقيقي معنيٰ ۾ ته خير اڳ ۾ ئي آهي پر نالي ماتر؟ اهو معاملو واضح ٿي ويندو. اهڙي صورتحال پيدا ٿيڻ ته شروع ٿي وئي آهي ۽ پنهنجي Over flow ڪرڻ واري حد تائين پهچڻ واري آهي. اهو ئي سبب آهي ته وري ڊسمبر 97ع ۾ ڌمجي ويل سياسي بحران جي اچڻ جا امڪان روشن ٿي ويا آهن ۽ اهو سياسي بحران بنگال جي Bay مان اٿندڙ طوفان جيان تيزي سان اڳتي وڌي رهيو آهي.
محترمه ڪالاباغ ڊيم خلاف اٿيل تحريڪ ميچوئر ٿيڻ کان اڳ ان جي قيادت ڇو سنڀالي؟ اهو به سوال بحث هيٺ آهي. ان جي جواب ۾ پ پ جي سنڌي ڳالهائيندڙ جيالن جو چوڻ آهي ته، پنجاب آخر بي بي کي ڇا ڏنو آهي؟ مايوس ڪيو آهي، محترمه جي ان اعلان بابت پ پ جي پنجابي ليڊر شپ حيران آهي، هو ڪو جواب ته نٿا ڏئي سگهن پر خاموش آهن. سندن خاموشي جو جواب شايد اهو هجي ته هاڻي هنن جو ڇا ٿيندو؟ پر پنجاب جا پرو پ پ دانشور چون ٿا ته محترمه اصل ۾ پنجاب جي بارڊر تي ڪالاباغ ڊيم خلاف ڌرڻو هڻي وفاق کي بچائڻ جي ڪوشش ڪئي آهي. پنجابين کي سوچڻ لاءِ مجبور ڪيو آهي ته هو ملڪ کي ٽوڙڻ ڏانهن وڌڻ کان حڪمرانن کي روڪين ۽ سندن گهيراءَ لاءِ سوچين.
هڪ تاثر اهو به آهي ته مستقبل قريب ۾ صوبائي خودمختياري جي حوالي سان جيڪا تحريڪ هلڻ واري آهي اها جيئن ته پ پ واري ”عوامي اتحاد“ کان ڪافي اڳتي نڪري ويندي، تنهن ڪري ان تحريڪ ۾ نه صرف انٽري پر ليڊر شپ وٺڻ لاءِ محترمه اهو اعلان ڪيو آهي. اهڙو تاثر ڏيندڙن ڌرين جو چوڻ آهي ته صوبائي خودمختياري جي بحالي جي تحريڪ جا مک محرڪ اصل ۾ ڪالاباغ ڊيم جي مسئلي سان به لاڳاپيل آهن. چاهي اهي سنڌ جا قومپرست هجن يا بلوچستان جا بلوچ ۽ پٺاڻ يا سرحد جا پٺاڻ هجن توڙي ايم ڪيو ايم وارا، انهن سڀني جو ڪالاباغ ڊيم سان سڌي يا اڻ سڌي طرح تعلق آهي. هي راءِ ڏيندڙن جو خيال آهي ته ايندڙ 5 هفتن ۾ زور وٺندڙ صوبائي خودمختياري جي بحالي واري تحريڪ جي ليڊر شپ وٺڻ لاءِ جيڪو محترمه هن ڌرڻي جو اعلان ڪيو آهي اهو سستو سودو آهي. ڇو ته اها تحريڪ به پنجاب جي خلاف هوندي ۽ ان تحريڪ جي نتيجي ۾ وفاق کي ڪنهن به نقصان پهچڻ واري خدشي جي پيش نظر اسٽيبلشمينٽ پنجاب کي پاڻ ئي بينظير سان گڏ بيهاريندي. جيڪڏهن بينظير هاڻي اعلان نه ڪري ها ته سڀاڻي واري ان تحريڪ ۾ کيس تحريڪ جي محرڪن جي شرطن تي شامل ٿيڻو پوي ها. هن ئي سوچ وارن جو خيال آهي ته بينظير کي وفاقي ليڊر طور برقرار رکڻ اسٽيبلشمينٽ جي ضرورت ۽ مجبوري آهي. محترمه گم ٿي ويل سنڌ ڪارڊ جو پتو اهڙي نموني اڇلايو آهي جو هاڻي ملڪ جي رکوالن کي مقرر ڪيل شيڊول کان اڳ ملڪي سياسي سيٽ اپ ۾ ڦير ڦار لاءِ متحرڪ ٿيڻ لاءِ مجبور ڪيو ويو آهي.
پنجابي ڳالهائيندڙ ڪجهه صحافين جو خيال آهي ته ايٽمي ڌماڪن بعد جڏهن پوري قوم متفق هئي ته ان جو فائدو وٺڻ لاءِ هڪدم ڪالاباغ ڊيم ٺاهڻ جو اعلان ڪري وزيراعظم سمجهيو پئي ته اهو معاملو ڦٻي ويندو پر سنڌ مان عوامي رد عمل جو ايڏي پئماني تي احساس نه هو. سرحد مان هيستائين ايترو عوامي رد عمل نه ٿيو آهي بلڪه ڪنهن به صوبي مان ايترو احتجاج نه ٿيو آهي جيترو سنڌ مان ٿيو آهي. هنن جي اها به راءِ آهي ته سڀاڻي جيڪا چارج شيٽ حڪمرانن کي ملندي تنهن ۾ ڪالاباغ ڊيم جو معاملو ڇيڙي وفاق کي نقصان پهچائڻ وارو نقطو به هوندو. اهو معاملو جنهن انداز ۾ آندو ويو اهو ٺيڪ نه هو. واضح رهي ته اهو سمورن پنجابي ڳالهائيندڙ صحافين نه پر نج پروفيشنل ۽ پنجابي شائونزم کان پاڪ، مڪمل ملڪي مفادن جي رکوالن جيان سوچيندڙ چند صحافين جو خيال آهي.
هتان جي سنڌي حلقن ۾ اهو سوال به بحث هيٺ آهي ته جيڪو ڪجهه اڄ محترمه چوي ۽ ڪري پئي ڇا ان تي سڀاڻي به بيهندي؟ محترمه جا باقاعده اتحادي بڻجڻ تي سوچيندڙ ولي خان، اچڪزئي ۽ مينگل وارا به اهڙي خاطري طلب ڪري رهيا آهن.
(5 آگسٽ 1998ع)

سينيٽ جي خاتمي جا سرٻاٽ ۽ سينيٽ جو سلور جوبلي اجلاس

سينيٽ جي خاتمي جا سرٻاٽ ۽ سينيٽ جو سلور جوبلي اجلاس

ڪالهه سينيٽ جي 25 هين سالگره ملهائي وئي. 6 آگسٽ 1973ع تي سينيٽ قائم ٿي هئي جنهن جو خالق شهيد ذوالفقار علي ڀٽو هو. 25 هين سالگره ملهائڻ وقت ايوان جي 87 سينيٽرن مان حاضر ته 70 جي لڳ ڀڳ سينيٽر هئا پر اعتزاز احسن کان سواءِ ڪنهن به شهيد ڀٽو جو نه ذڪر ڪيو ۽ نه ئي سينيٽ جي ايوان جي قيام واري فيصلي جي حوالي سان ڳالهايو. هڪ لحاظ کان ته کڻي اها ڏک جي ڳالهه ليکي وڃي پر ٻئي لحاظ کان سينيٽرن پاران ذوالفقار علي ڀٽو جو ذڪر نه ڪرڻ جسٽي فائيڊ به لڳو، ڇو ته اڄ ڪلهه سينيٽ جي خاتمي جي ڳالهه ٿي رهي آهي. وزيراعظم نواز شريف سينيٽ ختم ڪرڻ لاءِ آئين ۾ ترميم جو بل به تيار ڪرايو آهي جيڪو سپريم ڪورٽ جي سابق جج افضل لون تيار ڪيو آهي. ان ڪري موجوده سينيٽرن جو زور سينيٽ کي بچائڻ تي هو، حڪومت جا حامي توڙي مخالف سينيٽ ختم ڪرڻ جا مخالف هئا تنهن ڪري ٿي سگهي ٿو ته ان ٽينشن سبب هنن سينيٽ جي خالق کي خراج پيش نه ڪيو هجي.
ڪالهوڪو اجلاس هونئن ته Ceremonial هو پر ان ۾ ڪالاباغ ڊيم جي حوالي سان جيڪي تقريرون ٿيون آهن سي مستقبل قريب ۾ هڪ نئين سياسي ٽمجهڻ جي عڪاسي ڪري رهيون هيون، جڏهن کان بينظير ڀٽو ڪالاباغ ڊيم واري سوال تي پنجاب جي بارڊر تي ڌرڻي هڻڻ جو اعلان ڪيو آهي تڏهن کان حڪمرانن پاران هن کي صوبائي ليڊر بڻجي وڃڻ سان تشبيهه ڏني پئي وڃي. حڪمران حلقن جي ان راءِ بعد پ پ ۽ سندن اتحادي ڌار اي اين پي وارن جيڪا جوابي حملي لاءِ Move تيار ڪئي آهي ان مان لڳي ٿو ته هو نواز شريف کي پنجاب جي ليڊري تان ئي هٿ کڻائيندا. عملي طور ڀلي کڻي ان کي ناممڪن سمجهيو وڃي پر ڪالهه اجمل خٽڪ ۽ اعتزاز احسن جيڪي تقريرون ڪيون انهن مان اهو چٽو هو ته هو نواز شريف کي پنجاب دشمن ثابت ڪرڻ لاءِ هڪ مهم آرگنائيز ڪري رهيا آهن.
پراڻي سياسي کيڏاري اجمل خٽڪ جنهن سياسي حرفتن حاصل ڪرڻ لاءِ عمر گذاري آهي تنهن جڏهن چيو ته ”پنجابي غاصب ناهن. پنجابي غريب ۽ مظلوم به آهن جيڪي تمام گهڻا آهن. ڪالاباغ ڊيم کي پنجاب جو اشو بڻائيندڙ لاهور جا 2 خاندان سياسي ۽ ذاتي مفاد حاصل ڪرڻ چاهين ٿا. هو پنجاب جي عوام کي ٽن صوبن جي عوام سان وڙهائڻ گهرن ٿا. اسان ان معاملي تي ورڪ آئوٽ ڪيو آهي ۽ جلد ثابت ڪنداسين ته ڪالاباغ ڊيم پنجاب وارن لاءِ ايترو ضروري ناهي جيترو حڪمرانن لاءِ آهي.“ اجمل خٽڪ جي ان ڳالهه ۾ دم خم به لڳي ٿو ۽ اها حقيقت آهي ته پنجاب جي 80 سيڪڙو عوام جو مسئلو ”ماني“ آهي، ڪالاباغ ڊيم ناهي. ڪالاباغ ڊيم ته رڳو سرگوڌا، ملتان ۽ فيصل آباد ڊويزنن جي 50 وڏيرن، جاگيردارن ۽ 100 کن زميندارن جو مسئلو آهي.
اجمل خٽڪ ته کڻي ويڙهي سيڙهي چيو پر اعتزاز احسن ته چيو ”مان ذاتي طور ڪالاباغ ڊيم جو حامي آهيان پر اسان کي پاڪستان جي قرباني ڏئي ڊيم نه کپي، پنجاب ٽن صوبن کانسواءِ نٿو هلي سگهي.“ سندس اهو جملو جڏهن اڄ کان 20 سال کان به وڌيڪ عرصو اڳ سائين جي ايم سيد چيو هو ته کيس غدار سڏيو ويو هو پر اڄ جڏهن اهو ساڳيو جملو اعتزاز احسن چيو ته مشاهد سميت ڪيترائي وزير ۽ حامد مير ۽ نصرت جاويد سميت ڪيترائي پنجابي ڳالهائيندڙ صحافي ڪنڌ ڌوڻيندي واهه واهه ڪندي اعتزاز کي شايد داد ڏئي رهيا هئا. حامد مير ته اجمل خٽڪ جي تقرير بعد چيو : ”اوئي خوش ڪردتا اي“.
ڪالهوڪي سالگره واري اجلاس ۾ هڪ ٻيو اشو جيڪو سامهون آيو سو صوبائي خودمختياري ڏيارڻ لاءِ مستقبل قريب ۾ بينظير ڀٽو جي سربراهي ۾ تحريڪ هلائڻ وارو هو. ان ڏس ۾ اجمل خٽڪ جو اشارو هو ته ”اسان جي تحريڪ رڳو ڪالاباغ ڊيم واري معاملي تي ناهي پر اسين صوبائي خودمختياري چاهيون ٿا. هاڻي برابري جي بنياد تي وفاق ۾ رهنداسين. سڀني صوبن کي برابري جي بنياد تي حق ڏيو ۽ خودمختياري ڏيو.“ اجمل خٽڪ واري ان اشاري تي حڪومت جا Think tank نوٽيس ته وٺي رهيا هئا پر پنهنجي چهرن تي حيراني ۽ پريشاني ظاهر ٿيڻ جو تاثر نه ڏيڻ جي ڀرپور ڪوشش به ڪري رهيا هئا. ان معاملي تي بي اين پي ۾ ڏار پوڻ بعد مينگل واري ڌڙي جي نئين مقرر ڪيل پارلياماني ليڊر حبيب جالب چيو ته اسان صوبائي خودمختياري جي حوالي سان بل تيار ڪيو آهي جيڪو جلد سينيٽ ۾ پيش ڪنداسين. صوبائي خودمختياري جي حق ۾ بلوچن، سنڌين ۽ پٺاڻن ۾ هم آهنگي اڄڪلهه ان وقت آهي جڏهن سندن نمائندا پارلياماني فورمز ۾ موجود آهن.
”صوبائي خودمختياري کان سواءِ وفاق جو زندهه رهڻ ڏکيو آهي“ واري ڳالهه هاڻي عام ٿيندي پئي وڃي ۽ اڻ سڌي طرح ڄڻ ته ان تي اتفاق راءِ ٿيندو پيو وڃي. جيڪڏهن سڀاڻي اوچتو صوبائي خودمختياري جو بل اچي ويو ته ايم ڪيو ايم، پ پ، جمهوري وطن پارٽي، بي اين پي (ٻئي ڌڙا) بي اين ايم حئي گروپ، اي اين پي، جمعيت اهلحديث، جي يو آءِ (ف)، پشتونخواهه ملي عوامي پارٽي جا سينيٽر حمايت ڪندا جڏهن ته مخالفت ۾ رڳو مسلم ليگ جا 27 سينيٽر ۽ فاٽا جا 8 سينيٽر بچندا جن جو تعداد 35 ٿئي ٿو. صوبائي خودمختياري جي حمايت ڪندڙن ۾ مسلم ليگ ۽ فاٽا وارا به ڪيترائي سينيٽر شامل آهن انهن کي کڻي نه به ڳڻيو وڃي ته به هن وقت 52 سينيٽر صوبائي خودمختياري جا حمايتي آهن جيڪي هن وقت 3/2 جي اڪثريت ته کڻي ناهن پر ان جي تمام گهڻو ويجها آهن. جيڪڏهن سينيٽ 3/2 جي اڪثريت سان صوبائي خودمختياري جو بل پاس ڪري ڇڏيو ته پوءِ ڇا ٿيندو. حڪومت اڪثريت جي زور تي کڻي قومي اسيمبلي مان ان کي رد به ڪرائي پر جيڪڏهن ايئن ٿيو ته حڪومت ۾ ڏار پئجي ويندا. جيڪا صورتحال آهي ان ۾ هاڻي دير ٿيندي نظر نه پئي اچي ۽ ايندڙ اجلاس ۾ گهڻو ڪري اهڙو بل ضرور ايندو.
ڪالهوڪي اجلاس ۾ پير پاڳارو ڪو نه آيو هو باقي نالي وارن سابق سينيٽرن مان منظور گچڪي، جهانگير جوگيزئي قمر الزمان شاهه ۽ هڪ درجن جي لڳ ڀڳ ٻيا موجود هئا. سنڌ جو گورنر ۽ وڏو وزير ٻئي موجود هئا جڏهن ته پنجاب جو رڳو گورنر نه آيو، وڏو وزير شهباز شريف گادي واري شهر ۾ موجود هوندي به نه آيو ۽ سندس سيٽ خالي هئي. سرحد ۽ بلوچستان جا به گورنر آيا هئا جڏهن ته انهن صوبن جي وڏن وزيرن جون سيٽون خالي هيون. اجلاس ۾ شرڪت لاءِ مسلم ليگ وارين ڪجهه ڪراڙين نارين ۽ ڪامورن جي نوجوان نياڻين کانسواءِ عورتون شريڪ ڪو نه ٿيون. چيئرمين جي سامهون واري گيلري خالي هئي ۽ چيئرمين جي ساڄي پاسي واري گيلري ڪجهه دير لاءِ ته فل ٿي وئي پر بعد ۾ خالي ٿي وئي. سينيٽ جي 25 هين سالگره ۾ اسلام الدين شيخ ڪو نه آيو. چون ٿا ته هن کي ڪنهن صلاح ڏني ته جيڪڏهن اوهين اجلاس ۾ ويا ته ايف آءِ اي وارا اوهان کي اتان ئي کڻي ويندا ڇو ته پوءِ بيمار رهڻ وارو بهانو ختم سمجهيو ويندو. آصف زرداري کي صبح 7 وڳي آندو ويو. هو اجلاس ۾ گهٽ پر لابين ۽ محترمه واري چيمبر ۾ وڌيڪ وقت ويٺو هو. اپوزيشن و اري لابيءَ ۾ سابق سينيٽر سميعه عثمان نالي هڪ 40 کان مٿي واري عورت سان گڏ ويٺو هو ۽ سگريٽ جا ڪش هڻي رهيو هو. سميعه آصف کان به وڌيڪ وڏا ڪش هڻي رهي هئي. حسين شاهه راشدي ۽ غلام قادر چانڊيو جيڪي هڪ ٻئي لاءِ لازم ملزوم سمجهيا ويندا آهن سي ٻئي فل سوٽ ۾ آيا هئا. چانڊيو آصف زرداري ۽ حسين شاهه راشدي نسرين جليل سان ڪچهري ڪندو رهيو. نواز شريف اجمل خٽڪ جي تقرير جي آخر ۾ جيئن ئي آيو ته اقبال حيدر چيو: ”بسم الله، بسم الله “ ان تي هلڪو ٽهڪڙو به پيو، نواز شريف تقرير شروع ڪئي ته آصف اٿي هليو ويو.
لياقت جتوئي الاهي بخش سومرو سان لابي ۾ ڪلاڪ کن ڪچهري ڪئي ۽ ڏک سک اوريا هن جيتوڻيڪ چوڌري نثار سان به ملاقات ڪئي ۽ شايد پنهنجي حڪومت جي قسمت جو حال پڇيو، گادي واري شهر ۾ سنڌ جي گورنر ۽ لياقت جتوئي جي آمد بعد اهي سرٻاٽ به ٻڌڻ ۾ آيا آهن ته لياقت جتوئي امتياز شيخ کي پنهنجو نئون سيڪريٽري مقرر ڪري رهيو آهي ڇو ته سندس پراڻو سيڪريٽري پوسٽنگ وٺي نيويارڪ هليو ويو آهي.
(7 آگسٽ 1998ع)

اسلامي نظام جو نفاذ ۽ نواز شريف کي راس اچي ويل 28 جو انگ

اسلامي نظام جو نفاذ ۽ نواز شريف کي راس اچي ويل 28 جو انگ

وزيراعظم نواز شريف اقتدار سنڀالڻ جي 18مهينن کان پوءِ ڪالهه 28 آگسٽ تي ملڪ ۾ اسلامي نظام لاڳو ڪرڻ لاءِ آئين ۾ 15هين ترميم ڪرڻ جو اعلان ڪندي قومي اسيمبلي ۾ ترميم بل به پيش ڪيو. ذوالفقار علي ڀٽو ۽ ضياءُ الحق کان پوءِ نواز شريف به بظاهر ته اسلام لاڳو ڪرڻ واري 15هين آئيني ترميم بل پيش ڪرڻ جو مقصد اهو بيان ڪيو آهي ته جيئن عوام کي فائدو پهچي پر جيڪڏهن ان بل جي مواد تي غور ڪبو ته هر ڪنهن سمجهه واري ماڻهو اڳيان اها ڳالهه واضح ٿي ويندي ته هن بل جو مقصد اسلامي نظام لاڳو ڪرڻ آهي يا ڪو ٻيو. بل پيش ڪرڻ وقت ڪابينا جي اجلاس ۾ بل جي مخالفت ڪندڙ ڪيترائي وزير توڙي پارلياماني پارٽي اندر مخالفت ڪندڙ ڪيترائي ايم اين اي ڪالهه ايوان ۾ بل پيش ٿيڻ مهل زور زور سان ڊيسڪ وڄائي رهيا هئا.
اسلامي نظام لاڳو ڪرڻ لاءِ پيش ڪيل آئيني ترميمي بل جو جيڪڏهن مطالعو ڪبو ته اسلام لاڳو ڪرڻ جي سببن ۽ حڪومت جي مفادن جو چڱيءَ ريت پتو پئجي ويندو. هن 15هين ترميم ذريعي آئين ۾ 2 نوان آرٽيڪل شامل ڪيا پيا وڃن. هڪ آرٽيڪل 2 –اي ۽ ٻيو آئين جي آرٽيڪل 239 ۾ ڪلاز 3-اي بي سي ۽ ڊي شامل آهن. بل ۾ لکيل مقصد مطابق آرٽيڪل 2-اي موجب نماز قائم ڪرڻ، زڪوات ادا ڪرڻ، نيڪي جي تلقين ڪرڻ ۽ برائي کان روڪڻ بابت حڪومت رياستي مشينري کي جيڪو چاهي ڪم ڏئي سگهندي ۽ ٺاهيل قانونن تي عمل ڪرائڻ لاءِ هر قدم کڻي سگهندي. آرٽيڪل 239 جيڪو آئين ۾ ترميم ڪرڻ لاءِ طريقو واضح ڪري ٿو تنهن موجب موجوده حالتن ۾ ڪنهن به آئيني ترميم جي منظوري لاءِ ٻه ڀاڱي ٽي اڪثريت گهرجي پر هاڻي ان آرٽيڪل ۾ 4 نوان فقرا شامل ڪيا ويا آهن جن ۾ 3 اي، بي سي ۽ ڊي شامل آهن. انهن مطابق اسلامي قانون ۽ شرعي معاملن بابت آئين ۾ ترميم ڪرڻ يا ڪو قانون ٺاهڻ لاءِ ٻه ڀاڱي ٽي اڪثريت وارو شرط ختم ڪيو ويو آهي. نئين ترميم منظور ڪرڻ لاءِ ته ٻه ڀاڱي ٽي اڪثريت گهرجي پر هاڻوڪي بل جي منظوري بعد اسلام متعلق ڪنهن قانونسازي لاءِ يا آئيني ترميم لاءِ ٻه ڀاڱي ٽي اڪثريت وارو شرط ختم ٿي ويندو. هن بل منظور ٿيڻ بعد حڪومت ڪو به اسلامي قانون يا ڪا به آئيني ترميم سادي اڪثريت سان منظور ڪرائڻ جي حقدار هوندي. قانون ته هونئن به سادي اڪثريت سان ئي هاڻي به منظور ٿيندو آهي پر آئيني ترميم آئينده سادي اڪثريت سان پاس ڪرائي سگهبي. هن ترميم بعد جيڪڏهن حڪومت جي سينيٽ ۾ اڪثريت ختم به ٿي وڃي ته پارليامينٽ جي گڏيل اجلاس مان وري حڪومت سادي اڪثريت سان ڪوبه بل پاس ڪرائي سگهندي. ان سان هڪ ته سينيٽ ۾ اڪثريت نه هئڻ وارو مسئلو حل ٿي ويندو ۽ ٻيو ته آئينده جيڪڏهن سينيٽ وارا ڪو بل پاس نه ڪندا ته گڏيل اجلاس گهرائي سينيٽ جي پرواهه ڪرڻ بنا حڪومت بل پاس ڪرائي ويندي يعني سينيٽ هن بل بعد غير واسطيدار ادارو ٿي ويندو. ٻيو ته پارليامينٽ جي گڏيل ايوان (سينيٽ ۽ قومي اسيمبلي) مان هن وقت جيڪو ٻه ڀاڱي ٽي جي اڪثريت وارو شرط آهي اهو گڏيل ايوان جو اختيار به ختم ٿي ويندو ۽ ان ايوان مان به حڪومت سادي اڪثريت سان ڪو به بل منظور ڪرائي سگهندي. يعني جيڪڏهن حڪومت وٽ جيڪي هن وقت 160 جي لڳ ڀڳ ايم اين اي آهن اهي ئي ڪافي آهن. سڀاڻي جيڪڏهن ڪو بل گڏيل اجلاس ۾ ويو ته 87 سينيٽر+217 ايم اين اي پاڻ ۾ گڏجي ڪل 304 ٿين ٿا. هن وقت آئيني ترميم لاءِ ٻه ڀاڱي ٽي اڪثريت جي حساب سان حڪومت کي 203 ووٽ کپن پر هن بل بعد سادي اڪثريت جي صورت ۾ رڳو 153 ووٽ کپندا جڏهن ته سرڪار وٽ صرف ايم اين ايز جا ووٽ ئي 153 کان وڌيڪ آهن.
هن بل جي منظوري تي مسلم ليگ جي صفن ۾ اختلاف هوندي به حڪومتي ڌر پراميد آهي ته اها اسيمبلي مان اهو بل منظور ڪرائي ويندي ڇو ته جيڪي ميمبر اعتراض ڪرڻ جي پوزيشن ۾ آهن انهن کي هنن اڳ ۾ ئي اعتماد ۾ ورتو آهي. اسيمبلي مان بل منظور ڪرائڻ بعد جڏهن هي بل سينيٽ ۾ ويندو ته اتي پ پ ۽ اي اين پي جا جيڪي قانوندان ويٺا آهن اهي هن بل ۾ ترميمون پيش ڪندا ۽ امڪاني طرح هي بل پاس ٿيڻ نه ڏيندا، جنهن بعد پارليامينٽ جو گڏيل اجلاس سڏائڻو پوندو ۽ اتان هي بل پاس ڪرائڻو پوندو. گڏيل پارليامينٽ جي اجلاس ۾ حڪومت وٽ گهربل 203 ووٽ موجود آهن. 171 ايم اين ايز ۽ 49 سينيٽر هن وقت به حڪومت جا حامي آهن. يعني 203 گهربل ووٽن بدران حڪومت وٽ 220 ووٽ آهن. جيڪڏهن انهن مان 10 کان 15 پارليامينٽيرين اختلاف به ڪن يا غير حاضر رهن ته به حڪومت پارليامينٽ جي گڏيل اجلاس مان هي آئيني ترميم منظور ڪرائي ويندي. ان بعد حڪومت وٽ سادي اڪثريت سان آئين ۾ ترميم جو هٿيار جڏهن اچي ويندو ته ان بعد هو جيڪو چاهين آئين جو حشر ڪري سگهندا.
موجوده آئين ۾ اهو اڳ ۾ ئي موجود آهي ته اسلام سان تضاد ۾ ايندڙ ڪو به قانون نٿو ٺاهي سگهجي. جڏهن اهو اڳ ۾ ئي موجود آهي ته پوءِ حڪومت ان جو سهارو وٺي آئين ۾ ترميم لاءِ 3/2 اڪثريت بدران سادي اڪثريت جي بنياد تي ترميم جو حق حاصل ڪرڻ ڇو ٿي چاهي؟هي حڪومت جي ڪن خاص ارادن جو اشارو آهي جنهن جي وضاحت آئينده شايد ڪو به حڪومتي وزير نه ڪري سگهي. اهو معاملو قومي اسيمبلي ۾ ته شايد ئي ڪو اٿاري پر اهڙيون باريڪ بينيون ۽ پيچيدگيون اعتزاز، رضا رباني، قاضي انور ۽ آفتاب شيخ ضرور سينيٽ ۾ اٿاريندا.
شروع ۾ جيڪو حڪومت ڊرافٽ تيار ڪيو هو ان ۾ قاضي ڪورٽون قائم ڪرڻ، صلوات ڪاميٽيون قائم ڪرڻ، زوري نماز پڙهائڻ لاءِ پوليس کي مارڪٽ ڪرڻ جو اختيار ڏيڻ وارا معاملا به شامل هئا پر جڏهن انهن معاملن تي حڪومت اندر مخالفت وڌي وئي ته صدر رفيق تارڙ ۽ سندس صلاحڪار مولوين نواز شريف کي صلاح ڏني ته اڳ ۾ انهن معاملن سان ڇيڙ ڇاڙ نه ڪيو، في الحال آئين ۾ ترميم جو اختيار سادي اڪثريت سان ڪرڻ جو حق حاصل ڪيو پوءِ جيڪو چاهيو سو ڪريو. ان راءِ بعد پهريون تيار ڪيل ڊرافٽ رد ڪري نئون ڊرافٽ تيار ڪيو ويو جيڪو ڪالهه پيش ڪيو ويو.
جڏهن ضياءُ الحق قاضي ڪورٽون قائم ڪيون هيون ۽ ماڻهن کي زوري نماز پڙهائڻ لاءِ صلوات ڪاميٽيون قائم ڪيون هيون ته پوري ملڪ جي وڪيلن تحريڪ هلائي هئي ته هو بي روزگار ٿي ويندا ڇو ته قاضي ڪورٽن ۾ موجوده وڪيل نه هلندا. بلڪه ان لاءِ اسلامي وڪيل گهربل هوندا. نواز شريف به هن بل پاس ڪرڻ بعد قاضي ڪورٽون قائم ڪندو ۽ صلوات ڪاميٽين سان گڏ زوري نماز پڙهائڻ لاءِ پوليس کي اختيار ڏيندو ته آذان بعد ڪو به مسلمان مسجد کان ٻاهر نظر نه اچي. ضياءُ الحق بعد ۾ قاضي ڪورٽن وارو فيصلو وڪيلن جي تحريڪ بعد واپس ورتو ۽ شريعت ڪورٽون ٺاهيون جيڪي اڄ به سپريم ڪورٽ جي ماتحت ڪم ڪن ٿيون. سڀاڻي جيڪڏهن وري قاضي ڪورٽون ٺهيون ته اهو پورو ڇوٽ عدالتي سسٽم هوندو. جيڪي سپريم ڪورٽ ۾ خاص عدالتن جيان چيلينج ٿي سگهنديون پر موجوده آئيني ترميم ۾ هڪ نقطو اهو به آهي ته هن بل پاس ٿيڻ بعد آئينده حڪومت شريعت موجب جيڪو به قانون جوڙيندي اهو آئين، عدليا ۽ قانون کان مٿانهون هوندو. جيڪڏهن اها شق منظور ٿي وئي ته پوءِ حڪومت عدليا کان بدلو وٺڻ ۾ ڪامياب ويندي. وزيراعظم جي ڪالهوڪي تقرير ۾ هر هر عوام کي انصاف ملي جهڙا جملا عدليا بابت حڪمرانن جي دل ۾ موجود جذبات جو چٽو ڏس ڏئي رهيا هئا.
وزيراعظم پاران اوچتو 18 مهينن بعد اسلام نافذ ڪرڻ واري اعلان تي ماڻهو گهٽ پريشان ڪو نه پر هرڪو ان تي بحث پيو ڪري ته آخر هن کي اهو خيال ڪيئن آيو ۽ هي وقت هن ڇو چونڊيو . ان معاملي بابت مختلف رايا ظاهر ڪيا ويا ۽ مختلف ٿيوريز پيش ڪيون پئي ويون. هڪ ٿيوري اها آهي ته 28 مئي تي جڏهن اخبارن ۽ عوام جي رد عمل سبب موجوده حڪمرانن ايٽمي ڌماڪا ڪيا ته ان جي نتيجي ۾ لڳل پابندين سبب پيدا ٿيل بدترين اقتصادي صورتحال تان ڌيان هٽائڻ لاءِ جنهن نموني ڪالاباغ ڊيم جو اعلان ڪري اپوزيشن جي تحريڪ جو رخ موڙيو ويو ته 3 هفتا اپوزيشن ڪالاباغ ڊيم جي پٺيان لڳي رهي ۽ اصل معاملن ڏانهن ڪنهن ڌيان ئي نه ڏنو. هاڻي 28 جو انگ شايد ميان صاحب کي راس اچي ويو آهي تنهن ڪري هن وري 28 آگسٽ تي ملڪ ۾ شريعت نافذ ڪرڻ جو اعلان ڪيو آهي جيئن مولوين سميت جيڪي به مخالف آهن اهي ان معاملي پويان لڳن ته هو صحيح اسلام ٿو نافذ ڪري يا نه ۽ نفاذ ۾ هي هجڻ گهرجي ۽ هي نه هجڻ گهرجي.
ٻي ٿيوري اها آهي ته افغانستان ۾ طالبان اچڻ بعد پاڪستان ۾ به اسلامي انقلاب جون ڳالهيون پيون ٿين. آمريڪي حملن وارن معاملن تي مذهبي تنظيمون حڪومت خلاف اتحاد پيون جوڙين. آمريڪي حملن ۾ حڪومت جي مبينه مشڪوڪ ڪردار بابت جيڪا Move آرگنائيز ٿي رهي هئي ان کي ڪائونٽر ڪيو وڃي ۽ آمريڪي حملن کان ڌيان هٽايو وڃي. ان کانسواءِ صوبن وچ ۾ جيڪو جهيڙي وارو معاملو هلي پيو ان کي به Defuse ڪيو وڃي.
ٽين ٿيوري اها آهي ته ايم ڪيو ايم جي عليحدگي بعد سنڌ ۾ مسلم ليگ جي حڪومت ختم ٿيڻ جي امڪان سان گورنر راڄ مڙهڻ جي جيڪا حڪومت تياري ڪئي آهي ان لاءِ شريعت جو اڳواٽ اعلان ڪري هڪدم گورنر راڄ هڻڻ جو اعلان ڪري ڇڏجي جيئن کيس ڦٻي سگهي. پر ايئن به ٿي سگهي ٿو ته ڪا چوٿين ٿيوري ان حڪومتي فيصلي جي پويان هجي يا وري مٿيان ٽئي سبب (ٿيوريز) گڏجي هڪ سبب بڻيل هجن جنهن جي ڪري وزيراعظم اهو فيصلو ڪيو هجي.
(29 آگسٽ 1998ع)

ڇا نواز شريف بحرانن مان مزا پيو وٺي؟

ڇا نواز شريف بحرانن مان مزا پيو وٺي؟

لڳي ٿو ته وزيراعظم نواز شريف به بينظير ڀٽو جيان ڄاڻي واڻي بحرانن ۾ رهڻ چاهي ٿو. هڪ بحران مان نڪري ٿو ته مٿان ٻيو بحران اچي مهمان ٿئي ٿو. محترمه پنهنجي اقتدار جي آخري ڏينهن ۾ چيو هو ته هن کي بحرانن کي منهن ڏيڻ ۾ مزو ايندو آهي ۽ She is a lady of crisis ساڳئي نموني ميان صاحب به پاڻ کي ”مرد بحران“ ثابت ڪري رهيو آهي. اهو به ٻڌڻ ۾ اچي پيو ته جيڪو به کيس ان خطاب سان سڏيندو آهي تنهن تي هو مهربان ٿي پوندو آهي. خاص عدالتن جي قيام تي سجاد علي شاهه سان ٿيل سندس جهيڙي ۾ هن کي فتح نصيب ٿي. ان بعد مرضي مطابق جوڙيل قانونن تي آڱوٺو نه هڻڻ سبب فاروق لغاري سان جهيڙو جوٽيائين جنهن ۾ به هو ڪامياب ويو. ان کان اڳ به ننڍي سطح تائين جيڪي ڪجهه هن ڪيو کيس ڦٻندو آيو. 28 مئي وارا ايٽمي ڌماڪا به ڦٻي ويس پر جڏهن کان جون 98ع شروع ٿيو آهي تڏهن کان بحرانن هن جي حڪومت کي نيزي تي کڻي ڇڏيو آهي. ڪالاباغ ڊيم واري اعلان کان وٺي شريعت نافذ ڪرڻ واري اسٽيج تائين کيس ڪا به شيءِ ڦٻي نه سگهي آهي.
مزيدار ڳالهه اها آهي ته هيستائين جيڪي به بحران سندس ڳچيءَ ۾ پيا يا هن پاڻ پنهنجي ڳچي ۾ وڌا. اهي ايڏا ته وڏا هئا جو شايد جيڪڏهن نواز شريف پنجاب جو نه هجي ها ته گهر ڀيڙو ٿي چڪو هجي ها ۽ رائي ونڊ ۾ تسبيح پڙهندي تبليغي جماعتن جا اجتماع Attend ڪري ها پر سندس قسمت زور آهي. سندس ويجهن حلقن جو چوڻ آهي ته اڄڪلهه هو سڀ ڪم مشيرن جي مرضي موجب نٿو ڪري ۽ پنهنجي هلائڻ به شروع ڪئي اٿائين. جنهن ڪري کانئس ويجها مشير بيزار پيا لڳن. هڪ حڪومت جي حامي ايم اين اي آف دي رڪارڊ ٻڌايو ته اسان کي اليڪشن جا خرچ به ڪڍڻ ڪو نه ٿو ڏئي. ان صورت ۾ اسين ته چئون ٿا ته جيڪڏهن ڪنهن بحران حڪومت کي گوڏا کوڙايا ته به اسان جو خير آهي، ڏک ڪو نه ڪنداسين.
جڏهن ميان صاحب ڪالاباغ ڊيم جو اهو هٿرادو ڀريل ڪارتوس ڇوڙيو جنهن ۾ گندرف ته هو پر ڇرا ڪو نه هئا ته ان جي ٺڪاءُ تي سڀ اپوزيشن وارا ٻين مسئلن کي ڇڏي ڪالاباغ ڊيم جي پويان پيا ۽ ميان صاحب وري 15 سالن کان هر حڪمران پاران اختيار ڪيل ساڳيو موقف ورتو ته جيسين اتفاق راءِ نه ٿيندو تيسين ڊيم نه ٺهندو. ڪالاباغ ڊيم وارو ايڏو وڏو مسئلو جڏهن گوڏي جيتري پاڻي ۾ ٻڏي غائب ٿي ويو ته مٿان آمريڪي حملي وارو معاملو پيدا ٿيو. جنهن بابت هاڻي اهي شڪ پڪا ٿيندا پيا وڃن ته آمريڪا جي پرڏيهي کاتي سان حملي جي اجازت واري سوال تي واشنگٽن ۾ شهباز شريف ڳالهه ٻولهه ڪري پنهنجي پياري ڀاءُ جي حڪومت لاءِ رستا صاف ڪيا آهن. جيتوڻيڪ ان ڏس ۾ اڃا پڪا ثبوت ڪير به پيش نه ڪري سگهيو آهي پر اٿاريل شڪن جا مطمئن ڪندڙ جواب به ڪو نه اچي سگهيا آهن.
اڃا آمريڪي حملي واري فلم چڱي نموني نواز حڪومت جي ڳچي ۾ پئي ئي ڪا نه هئي ته مٿان وري هڪ ٻيو ڪارتوس ڇوڙي شريعت نافذ ڪرڻ جو اعلان ڪندي 15هين ترميم جو بل پيش ڪري ڇڏيو اٿائين. همراهه کي امير المؤمنين ٿيڻ جو شوق آهي. آئين ۾ ترميمون 8 کان 12 منٽن ۾ ڪرائڻ جي رڪارڊ رکندڙ نواز شريف جي شريعت نافذ ڪرڻ ۾ سنجيدگي جو اندازو ان مان ئي ٿئي ٿو ته پهرئين ڏينهن ئي هن چئي ڇڏيو ته شريعت بل جي منظوري ۾ تڪڙ ناهي، ڀلي مهينو کن لڳي پرواهه ناهي. شريعت بل تي هونئن ته اڳ ۾ ئي گهڻو ڪجهه اخبارن ۾ اچي چڪو آهي پر جيڪڏهن رفيق تارڙ ۽ راجا ظفرالحق پاران تيار ڪيل آئين ۾ 15هين ترميم ڪرڻ واري ان بل جي متن جو مطالعو ڪنداسين ته ان ۾ لکيل آهي ته نبي صلي الله عليه وسلم جن جي سنت اعليٰ ترين قانون هوندو. بل جي مسودي ۾ اهو ڪٿي به ذڪر ڪونهي ته نيٺ ڪهڙي نبي سڳوري جي سنت تي عمل ڪيو ويندو. هونئن ته اسين سڀ مسلمان 124000 پيغمبر ۽ نبي سڳورن جو احترام ڪريون ٿا پر پوئلڳ رڳو محمد صلي الله عليه وسلم جن جا آهيون. نواز شريف به مسلمان هجڻ جي ناتي حضرت محمد صلي الله عليه وسلم جن جو ئي پوئلڳ آهي پر بل ۾ اها وضاحت ٿيڻ گهرجي ته ڪهڙي نبي سڳوري جي سنت نافذ ڪئي ويندي. اسان جي عالم سڳورن کي اهو به سوچڻ گهرجي ته جهڙي طرح ضياءَ الحق ريلوي اسٽيشنز جي باٿ رومز جا نالا عربي ۾ بيت الخلا لکرائي ۽ ڪعبته الله جو طرف ٻڌائيندڙ تير هڻائي دعويٰ ڪئي هئي ته هن اڌ اسلام لاڳو ڪري ڇڏيو آهي. تيئن هن ڀيري به اهڙي نموني ئي اڌ اسلام لاڳو نه ٿيڻ کپي. فلسطينين تي اسرائيل ۽ آمريڪا جي فوجن سان گڏ گوليون هلائڻ واري جٿي جي ڪمانڊر ضياء الحق ئي اسان جي مذهب سان ايترو ڪجهه ڪيو آهي جو اڃا پيا ان جو ڪيو لوڙيون. قرآن ۽ سنت کي ملڪ جو اعليٰ ترين قانون قرار ڏيڻ هر مسلمان جي خواهش هوندي پر اهي لفظ لکي آئين ۾ 15هين ترميم جو جيڪو بل نواز شريف آندو آهي ان جا 2 ٻيا حصا خطرناڪ آهن. بل پاس ٿيڻ بعد وقت جو حڪمران عوام لاءِ جيڪو به حڪم يا هدايت جاري ڪندو، اها آئين، عدليا ۽ هر اداري کان مٿانهين هوندي ۽ ان کي ڪو به چئلينج نه ڪري سگهندو. موجوده بل جي متن مطابق جيڪڏهن سڀاڻي قاضي ڪورٽون به ٺهيون ته اهي به ان حڪمران جي حڪم جي طابع هونديون ڇو ته بل ۾ لکيل آهي ته هر ادارو ان حڪم کي مڃڻ جو پابند هوندو. آئين ۾ ترميم جو طريقو به تبديل ڪيو پيو وڃي. آئينده 3/2 اڪثريت بدران سادي اڪثريت سان آئين ۾ ترميم ٿي سگهندي. جيڪڏهن سينيٽ يا اسيمبلي مان هڪ ايوان سادي اڪثريت سان پاس ڪري ۽ ٻيو نه ڪري ته پوءِ پارليامينٽ جو گڏيل اجلاس ان بل کي پاس ڪندو. يعني جيڪڏهن ٽن صوبن جا قومي اسيمبلي جا ميمبر هڪ پاسي هجن ته به اهي پنجاب جي 115 ميمبرن کان گهٽ آهن. 217 واري ايوان ۾ 115 پنجاب جا آهن، 46 سنڌ، 26 سرحد، 11 بلوچستان ۽ 10 اقليتن وارا، اهي سڀ هڪ پاسي هجن پر جيڪڏهن پنجاب چاهي ته اهو بل پاس ٿي ويندو.
خير اهو ته شرعي مسئلو آهي ان تي عالم سڳورن کي تشريح لاءِ تلقين ڪرڻ گهرجي ۽ عوام کي سمجهائڻ گهرجي پر چوڻو اهو آهي ته اهڙو احتياط ۽ خبرداري ضروري آهي ته جيئن حڪمرانن جي ذهنن ۾ شريعت بابت موجود تصور کان آگاهه ٿي سگهجي ۽ جيڪڏهن شريعت جي آڙ ۾ انهن جا ڪي ٻيا ڳجها مقصد آهن ته انهن جو به سدباب ڪري سگهجي. ان بل بابت ٽنهي صوبن جا ننڍا وڏا گروپ ۽ سياسي جماعتون متحد ٿي رهيون آهن. اصل ۾ اهي شريعت خلاف نه آهن پر وڏي عرصي کان انهن جي سڃاڻپ حڪومت جي مخالف هجڻ واري آهي. هينئر به اهي سمجهن ٿا ته جيڪڏهن اهو بل پاس ٿي ويو ته ان بعد نواز شريف کي اهو آئيني اختيار حاصل ٿي ويندو ته هو تاحيات ملڪ جو وزيراعظم رهڻ جو اعلان ڪري.
اجمل خٽڪ ۽ بينظير جون ملاقات اڄ ڪلهه وڌي ويون آهن. ايندڙ 2 کان 4 هفتن اندر هنن جي خواهش آهي ته سنڌ، سرحد ۽ بلوچستان ۾ مسلم ليگ حڪومت جا تختا ڪڍيا وڃن. سرحد ۾ 5 وزير اڳ ۾ ئي استعيفا ڏئي ويٺا آهن. سرحد اسيمبلي جي 83 ميمبرن مان جيڪڏهن 42 ميمبر هڪ پاسي هجن ته حڪومت ٺهي سگهي ٿي. پ پ ۽ اي اين پي جي اتحاد ۽ ناراض 5 وزيرن بعد هڪ به ميمبر جي ضرورت نه ٿي رهي. سنڌ ۾ اڳ ۾ ئي رولو پيو آهي. ڪالهه هڪ ايم ڪيو ايم واري همراهه ٻڌايو ته اجمل خٽڪ جي خاطري بعد ايم ڪيو ايم پ پ جي حمايت ڪرڻ لاءِ تيار ٿي وئي آهي. حڪومت پ پ ٺاهيندي ته ايم ڪيو ايم شامل نه ٿيندي. پ پ وارا اقتدار ۾ اچڻ بعد ايم ڪيو ايم سان هٿ چراند نه ڪندا. ان رٿ بعد جڏهن ايم ڪيوا يم پاران پ پ جي حمايت جو فيصلو ٿيندو ته جتوئي، ارباب، پاڳارو ۽ اقليتي گروپ پاڻ ئي پ پ جي جهوليءَ ۾ وڃي ڪرندا. ايم ڪيو ايم جي اعلان بعد جڏهن اهي گروپ پ پ وٽ ويندا ته ان بعد ايم ڪيو ايم وارا پاڻ ئي انڊر گرائونڊ ٿي ويندا ۽ ڪوشش اها ڪندا ته پ پ حڪومت ٺاهڻ ۾ هنن جو آن رڪارڊ حصو نه هجي. هوڏانهن وفاقي حڪومت جنهن هر ڪم لاءِ چوڌري نثار کي مقرر ڪيو آهي اهو اڄڪلهه شريعت بل اچڻ کان وٺي بيمار ٿي پيو آهي. باخبر ذريعن مطابق هن جو چوڻ آهي ته ڪالاباغ ڊيم ۽ شريعت بل جي هن مخالفت ڪئي پر پوءِ به ميان صاحب نه مڙيو. چوڌري نثار تمام گهٽ بيمار ٿيندو آهي پر جڏهن به ٿيندو آهي ته مسلم ليگ تي ڪا نه ڪا مصيبت ضرور ايندي آهي پوءِ اها تحريڪ نجات هجي يا ڪو ٻيو مرحلو، بهرحال نثار حڪومت کي حڪمت عملي ٺاهي ڏني آهي ته 6 کن پ پ جا ۽ ان کان ٿورا وڌيڪ ايم ڪيو ايم جا ايم پي اي جيڪي ”ڏي وٺ“ لاءِ تيار آهن تن جي خدمت حاصل ڪري سنڌ حڪومت کي بچائڻ جي آخري ڪوشش ڪجي جيڪڏهن اهو نه ٿئي ته پوءِ سيد غوث علي شاهه کي گورنر بڻايو وڃي. سائين غوث علي شاهه اهڙي خاطري بعد خوش آهي ۽ ٻڌڻ ۾ آيو آهي ته الاهي بخش سومرو ڏاڍو پريشان آهي ۽ ”ڀڄ ڊڪ“ ڏاڍي پيو ڪري.
بلوچستان لاءِ پ پ ۽ اجمل خٽڪ جيڪا حڪمت عملي تيار ڪئي آهي ان موجب هو جي يو آءِ (ف) سان ڳالهيون ڪن پيا. جيڪڏهن بگٽي جي وڃڻ کان پوءِ جي يو آءِ بلوچستان حڪومت مان هٿ ڪڍي ٿي ته جمالي حڪومت ڌڙام سان ڪرندي ۽ اتي پ پ، بي اين پي، بي اين ايم، پشتونخواهه ملي عوامي پارٽي، جي يو آءِ ۽ جمهوري وطن پارٽي گڏجي حڪومت ٺاهيندا. جي يو آءِ کي بلوچستان حڪومت ڇڏڻ جي نتيجي ۾ سينيٽ جي ڊپٽي چيئرمين شپ ۽ بلوچستان ۾ وڌ کان وڌ وزارتون آڇيون وينديون. جڏهن ته بگٽي جي ناٺي همايون مري کي سينيٽ جو چيئرمين ٺاهيو ويندو. بگٽي ۽ جي يو آءِ لاءِ پيڪيج مناسب آهن جن ۾ هو دير ڪو نه ڪندا بهرحال اڃا ڳالهيون ابتدائي مرحلي ۾ آهن. بي بي ۽ اجمل خٽڪ جي خواهش موجب نواز شريف حڪومت کان ٽنهي صوبن ۾ حڪومتون کسڻ ۽ سينيٽ جي چيئرميني ۽ نائب چيئرميني ڦرڻ لاءِ جيڪا جمهوري طريقي سان گيم آرگنائيز ٿي رهي آهي ان تي عمل درآمد ٻن کان ٽن هفتن ۾ ڪرائڻو آهي. جيڪڏهن هن جو اهو جانٺو لڳي ويو ته پوءِ نواز حڪومت کي باءِ باءِ ڪرڻ ۾ دير ڪو نه لڳندي. هونئن به اڪبر خان بگٽي چوڌري شجاعت ۽ بيگم عابده سان شرط لڳائي آهي ته نواز حڪومت 4 مهينن اندر ختم ٿي ويندي.
اڪبر بگٽي کي پرچائڻ لاءِ شجاعت ۽ بيگم عابده اڱاري تي ڪوئٽا ويا هئا جيڪي بگٽي وٽ رهڻ بعد اربع تي اسلام آباد موٽي آيا آهن. بگٽي هنن سان هلڻ کان انڪار ڪيو آهي. بگٽي سان ملڻ لاءِ ويلن مان هڪ همراهه ٻڌايو ته مون بگٽي کي چيو ته اچو حڪومت ۾ شامل ٿيو. بگٽي چيو اوهان ڪنهن به فيصلي تي اعتماد ۾ نٿا وٺو.شريعت بل بابت اوهان صلاح به نه ڪئي. هونئن به اوهان مهينن ۾ وڃڻ وارا آهيو. ان تي کيس هڪ وفاقي وزير چيو ته اسين 4 سال رهنداسين. بگٽي چيو ته مهينن ۾ اوهين هليا ويندا. وزير چيس ته شرط لڳايو. بگٽي چيو ته مان شرط نه لڳائيندو آهيان. هن چيس ته جيڪڏهن حڪومت 4 مهينن ۾ هلي وئي ته مان توهان کي مبارڪباد ڏيڻ اسلام آباد واري گهر ايندس ۽ رات جي ماني گڏجي کائينداسين. وزير چيس ته جيڪڏهن نه وئي ته اوهان بهترين سوٽ موڪلجو. بگٽي چيس ته اهو قبول آهي. هونئن به اڄڪلهه گادي واري شهر جي حلقن ۾ بگٽي واري ڳالهه ئي هلي رهي آهي ته 4 مهينن کان اڳ ميان صاحب اباڻي ڳوٺ موٽي ويندو.
(4 سيپٽمبر 1998ع)

اسلام آباد ۾ قومپرستن جو ڪاڄ

اسلام آباد ۾ قومپرستن جو ڪاڄ

ڪالهوڪي قومپرستن جي ڪانفرنس شروع ٿي ته اڪثر مقررن صوبائي خودمختياري بدران چيو ته سنڌين، سرائڪين، بلوچن ۽ پٺاڻن کي قوم طور تسليم ڪرايو ۽ پوءِ حق وٺو. خودمختياري بدران آزادي جي ڳالهه ڪريو. اهڙن مطالبن بعد ميزبان اجمل خٽڪ ۽ عطاءُ الله مينگل بظاهر حيران ٿي ويا ۽ شايد صوبائي خودمختياري ڪانفرنس جو ڊڪليئريشن جوڙڻ ۾ به کين ان سوال تي ڏکيائي ٿئي ته جدوجهد نيٺ ڇا لاءِ ڪجي..... صوبائي خودمختياري يا قوميتن کي تسليم ڪرائڻ لاءِ؟ ٿي سگهي ٿو ته دل ئي دل ۾ اجمل خٽڪ ۽ مينگل آزادي واري مطالبي تي خوش هجن پر في الحال هو ان معاملي کي پاسيرو رکي رهيا هئا.
گادي وارو شهر جنهن کي ڪي ماڻهو خوبصورت ۽ پرفضا شهر ته ڪي ماڻهو سوئرن، گدڙن ۽ ايجنسين جو شهر سڏيندا آهن تنهن ۾ پاڪستان کان بيزاري جي ڳالهين جو پڙاڏو هتان جي قومي پريس جي ڪن تي ته نه پيو ۽ ڄاڻي واڻي ان کي ڪوريج نه ڏئي وئي. ساڳيو حال حڪمرانن جو به هو پر ايجنسين جا اهلڪار ڏاڍا سرگرم هئا جنهن مان لڳو پئي ته اسٽيبلشمينٽ کي ڦڦڙي لڳل هئي. ون يونٽ کان پوءِ اٽڪل 35 سالن بعد چئني صوبن جي قومپرست ڌرين جو هي اتحاد يقينن ملڪي سياسي تاريخ کي نئون موڙ ڏيندو. ڪانفرنس دوران جيتوڻيڪ ڪچايون ڦڪايون به ٿيون پر جتي وڻ وڻ جي ڪاٺي هجي اتي هلڪا ڦلڪا واقعا معمول جي ڳالهه آهن.
چئني صوبن جي قومپرست ڌرين جي ٻن ڏينهن واري صوبائي خودمختياري ڪانفرنس ڪالهه گادي واري شهر اسلام آباد جي علائقي ميلوڊي ۾ واقع فور اسٽار هوٽل هاليڊي ان جي بيس مينٽ واري هال شيش محل ۾ شروع ٿي. 200 جي لڳ ڀڳ شرڪت ڪندڙن مان اڪثريت سنڌين جي هئي. ٻئي نمبر تي سرائڪي ۽ ٽئين نمبر تي پختون هئا. جهڙي طرح سنڌي اخبارون پوري پاڪستان ۾ اردو کانسواءِ ٻين ٻولين کان وڌيڪ آهن اهڙي نموني سنڌين ۽ سرائڪين جون وڏيون پارٽيون توڙي ٽانگا پارٽيون به جام هيون. جن سرائڪي اڳواڻن ڪالهه تقريرون ڪيون تن جي پارٽين جا نالا لکجن ته هي ڪالم شايد پورا نه پون. ان سڄي ماجرا جي باوجود به هڪ ڳالهه مڃڻي پوندي ته انهن پارٽين جي ليڊرن ڳالهيون بهرحال ڪم جون پئي چيون.
ڪانفرنس شروع ٿي ته صبح جو سوير سنڌ، سرحد ۽ سرائڪي بيلٽ ۽ بلوچستان جون ”وڏيون“ پارٽيون اڳ ۾ ئي هال ۾ موجود هيون. بلڪل اهڙي نموني جيئن اسلام آباد ۾ ٿيندڙ ڪنهن اهڙي سرڪاري پريس ڪانفرنس جنهن ۾ کائڻ جو انتظام سٺو هجي يا ٽي وي ڪئميرا هجي ته ڊمي اخبارن وارا همراهه هڪ ڪلاڪ اڳ ۾ اڳيون سيٽون والاري ويهي رهندا آهن. اهڙي نموني ڪالهوڪي ڪانفرنس ۾ اڳين سيٽن تي ويٺل چهرا به اڪثر نامعلوم پئي لڳا.
ايڏي وڏي ڪانفرنس کي مقامي اخبارن ڪوريج نه ڏني جنهن مان سندن پروفيشنل نيت جي ڪٿ ڪري سگهجي ٿي. شايد اهو ئي سبب هو جو تاج لانگاهه سميت اڪثر مقررن صحافين ۽ ميڊيا کي مجموعي طور نشانو بڻائيندي پريس ۽ پريس وارن جو پٽڪو لاٿو. هڪ موقعي تي جڏهن پاڪستان جي محبت سان سرشار هڪ صحافي گوڙ ڪيو ته هي ڪانفرنس صوبائي خودمختياري بابت آهي يا پاڪستان کي گاريون ڏيڻ لاءِ، ته ان تي تاج لانگاهه جيڪو اڳ ۾ ئي پريس تي تتو ويٺو هو تنهن بجاءِ ان صحافي کي ڪجهه چوڻ جي مجموعي طور پريس تي تنقيد ڪئي. جنهن تي ٻين صحافين احتجاج ڪيو ته گوڙ ٿي ويو. سرائڪي پارٽي جا ٻه همراهه مرڳو صحافين کي مارڻ لاءِ تيار ٿي ويا. ان دوران رسول بخش پليجي کان به رهيو نه ٿيو ۽ چيائين ته ڇا پريس وارا سياستدانن تي تنقيد نه ڪندا آهن؟ اڄ جيڪڏهن اسين تنقيد ڪريون ٿا ته اوهين ڪاوڙجو ڇو ٿا؟ پليجي واري ڳالهه ۾ ڪنهن حد تائين لاجڪ هو. صحافين هن کي چيو ته جيڪو صحافي يا جيڪا اخبار اوهان کي ٽارگيٽ بڻائي اوهين ان سان ڳالهايو، سڀني کي گار نه ڏيو. هونئن ته خيرن سان منڍ کان وٺي اجمل خٽڪ سميت اڪثر مقررن جن ۾ پليجو به شامل هو تن ۽ سرائيڪين پنجاب جي پريس کي ٽارگيٽ بڻايو. هڪ سرائيڪي همراهه ته ايتري قدر چيو ته پنجاب جي ڪا پارٽي ناهي، پنجاب جي فوج، پريس ۽ ڪامورا شاهي گڏيل نموني پنجاب جي پارٽي آهي.
هڪ موقعي تي جڏهن سنڌين ۽ سرائيڪين چيو ته پاڪستان پنجابستان آهي، پنجابي قابض آهن، هي پاڪستان نه کپي، اسان کي نئون پاڪستان کپي جنهن ۾ پنجن قوميتن (سرائڪي سميت) کي تسليم ڪيو وڃي ۽ نئين سر صوبن جي حد بندي ٿيڻ گهرجي ته اي اين پي جنهن جو ليڊر به ساڳي ڳالهه ڪري چڪو هو تنهن جي سينيٽر بشير مٽا، ايم پي اي حاجي عديل ۽ ايم اين اي غلام احمد بلور پاڻ ۾ صلاح ڪئي ۽ بعد ۾ بلور اٿيو ۽ چيائين ته هي ڇا هي؟ هي ڪانفرنس صوبائي خودمختياري بابت آهي، اسين هتي پاڪستان ٽوڙڻ يا ان کي گاريون ڏيڻ نه آيا آهيون. ان تي ماحول عجيب و غريب ٿي ويو. اي اين پي سنڌ جي صدر امين خٽڪ سميت جيالا پٺاڻ ۽ سنڌي توڙي سرائڪي بلور کي گهوريندا رهيا. بهرحال اجمل خٽڪ بلور کي سمجهايو ته هو ويهي رهيو پر بلور پنهنجو ڪم ڪري ڇڏيو.
ڪانفرنس جي صدارت ۾ ممتاز ڀٽو شامل نه هو. هڪ موقعي تي ممتاز ڀٽي اوچتو چيو ته مون کي وڃڻو آهي سو مون کان جلدي تقرير ڪرايو، ممتاز تقرير ڪئي. سندس تقرير ٺاهوڪي لڳي. هن چيو ته وفاق ناڪام آهي. صوبائي خودمختياري ڪنهن کان ٿا گهرو؟ اڳ ۾ قوم جي حيثيت مڃرايو ۽ پوءِ حق وٺو. ممتاز ڀٽي جو اهو جملو بعد ۾ ايندڙ مقررن لاءِ ڄڻ ته پاليسي بڻجي ويو. قادرمگسي، قمر ڀٽي، خالق جوڻيجي ۽ عزيزالله ٻوهئي سميت هڪ درجن کان وڌيڪ سرائڪين به اها ڳالهه ورائي چئي. جنهن بعد اجمل خٽڪ وارا به پريشان هئا ته هن ڪانفرنس جو رخ ڦري ويو آهي. ممتاز ڀٽي پ پ تي به تنقيد ڪئي ۽ چيو ته لٽيرن کي اهڙي ميڙ ۾ شامل نه ڪريو. جنهن تي نثار کهڙو ڪاوڙ ۾ هو. چانهن جي وقفي ۾ پڇڻ تي چيائين ته ممتاز ڀٽو سدائين پنهنجي ٻڌائي هليو ويندو آهي، هن ۾ دم آهي ته اسان جي ڳالهه به ٻڌي پوءِ وڃي ها. ممتاز ڀٽو ته خير هليو ويو پر گل محمد جکراڻي ۽ لطيف ٻگهيو آخر تائين ويٺا رهيا.
ڪانفرنس ۾ قادرمگسي، نثار کهڙي، اجمل خٽڪ، خالق جوڻيجي، عزيز الله ٻوهئي ۽ عبيدالله ڀٽي جون تقريرون بهتر هيون. اظهر جتوئي ۽ قمر ڀٽي سٺو وارو وڄايو. منصور قادر جوڻيجي به منجهي منجهي آخر ۾ اهو چئي جان ڇڏائي ته اميد ته اوهان منهنجي ڳالهه سمجهي ويا هوندا. سرائڪين جون به تقريرون چڱيون هيون. مجيد ڪانجو چيو ته اسان اوهان سان جدوجهد ۾ گڏ آهيون پر سڀاڻي ايئن نه ڪجو ته پنهنجا حق وٺي اسان کي پنجابين حوالي ڪري ڇڏيو جيئن ون يونٽ ۾ اوهان ڪيو هو. ان تي اجمل خٽڪ کي دل سان ڳالهه لڳي ته مرڪي پيو. عزيزالله ٻوهئي چيو ته خٽڪ صاحب، خدا نه ڪري جيڪڏهن سڀاڻي هي صوبائي خودمختياري واري تحريڪ ناڪام ٿي ته اسين ايئن سمجهنداسين ته اوهان پنجاب جي چوڻ تي صوبائي خودمختياري جي نالي ۾ وفاق لاءِ مهلت وٺڻ لاءِ هي ڪاڄ ڪيو آهي. ان تي اجمل خٽڪ کان ٽهڪ نڪري ويو ۽ امداد محمد شاهه به مرڪيو ۽ سرائڪين تاڙيون وڄايون. ڪانفرنس ۾ آريسر جي تقرير جي کوٽ محسوس ڪئي ويئي جيڪڏهن هجي ها ته شايد ميلو لٽي وڃي ها. رسول بخش پليجو جڏهن ويٺلن کي پنهنجي جادو بيانيءَ سان سحر ۾ آڻي رهيو هو ۽ اهو چوڻ شروع ڪيائين ته آءُ پنجابين ۽ پاڪستان جي خلاف ناهيان ته خالق جوڻيجو اٿيو ۽ چيائين ته هن کي چئو ته موضوع تي ڳالهائي. غير متوقع طور خالق جي ان جملي پليجي جو ٽيمپو ٽوڙي ڇڏيو ۽ ان بعد چند جملا چئي پليجو لهي آيو. ان کان اڳ 4 دفعا اسٽيج سيڪريٽري لطيف آفريدي پليجي کي تقرير لاءِ سڏيو ته پليجي چيو ته هو آخر ۾ تقرير ڪندو. اجمل خٽڪ بشير خان قريشي جو به پڇيو پئي پر هن کي مولانا ٻوهئي ٻڌايو ته هو نه ايندا. هنن چيو آهي ته اسين آزادي پسند آهيون ۽ هن ڪانفرنس جو مقصد وفاق کي مضبوط ڪرڻ آهي. ان تي اجمل خٽڪ مرڪيو. سندس مرڪ مان لڳو پئي ته هو چاهيندي به اهو نه چئي سگهيو ته ”ظاهر آهي ته هن ڪانفرنس جو اصل مقصد اهو ئي آهي جيڪا ڳالهه قريشي ڪري ٿو.“ اڄ وري صبح جو ڪانفرنس جو ٻيو اجلاس شروع ٿيندو. محمود خان اچڪزئي، امداد محمد شاهه، عطاءُ الله مينگل ۽ ڪجهه ٻيا تقريرون ڪندا جنهن بعد صوبائي خودمختياري بابت ڊڪليئريشن پڌرو ڪيو ويندو. (2- آڪٽوبر 1998ع)

پنجن رياستن تي ٻڌل نئون پاڪستان قائم ڪرڻ جو اعلان

پنجن رياستن تي ٻڌل نئون پاڪستان قائم ڪرڻ جو اعلان

ڪالهوڪو ڏينهن مستقبل ۾ تمام وڏي تاريخي ڏينهن طور ليکيو ويندو. ڪالهوڪي ڏينهن گهڻن ماڻهن کي اڄ کان 58 سال ڇهه مهينا ۽ 9 ڏينهن اڳ وارو 23 مارچ 1940ع وارو ڏينهن ياد ڏياري ڇڏيو. 2 آڪٽوبر 98ع ۽ 23 مارچ 1940ع جي هڪجهڙائيءَ بابت مستقبل جي تاريخ جو شاگرد ضرور ڪڏهن لکندو. ڇو ته ٻنهي تاريخي ڏينهن ۾ ڪافي هڪجهڙائي آهي. 23 مارچ 1940ع تي لاهور ۾ پاڪستان جي قيام جي جيڪا قرارداد پاس ٿي هئي تنهن ۾ چيو ويو هو ته پاڪستان 5 قومن (سنڌين، بلوچن، پٺاڻن، پنجابين ۽ بنگالين) جي رياستن جي رضاڪاراڻه طور الحاق تي مشتمل ملڪ هوندو. ان پاڪستان جي مرڪز وٽ صرف 3 کاتا هوندا. جن ۾ ناڻو، دفاع ۽ پرڏيهي معاملا شامل آهن. باقي هر صوبو بااختيار هوندو. اڳتي هلي پاڪستان جو اهو بنياد بعد ۾ پنجابي شائونسٽ لابي بدلائي ڇڏيو ۽ منڍ کان وٺي ئي مضبوط مرڪز جي چڪر ۾ پيل رهيا. نيٺ ان لابيءَ پاڪستان جو دلپسند بنياد بڻايو. ڍانچو ٺاهيو ۽ مضبوط مرڪز بڻائي پنهنجا مقصد ماڻيا. انهن پنجن قومن کان پاڪستان ٺاهڻ جو سگنل وٺي بعد ۾ چيو ويو ته ٺهراءُ ۾ پنجن رياستن جو اصطلاح غلطيءَ سان لکجي ويو هو اصل ۾ اهي پنج يونٽ هوندا. ستن سالن بعد پاڪستان ٺهيو ته انهن پنجن قومن ۾ اڪثريت بنگالين جي هئي ۽ بنگالي باقي چئن صوبن کان وڌيڪ اڪثريت ۾ هئا. اها اڪثريت پنجاب جي حڪمران طبقي کي ڀانءِ نه آئي ۽ هنن منڍ کان ئي ون يونٽ ۽ مارشل لا جو سهارو ورتو. نيٺ سندن هٺ ڌرميءَ ڪري 24 سالن بعد هنن ملڪ ٽوڙي بنگالين کي ڌار ڪيو پر سندن اڪثريت قبول نه ڪئي. ان بعد پنجاب ذوالفقار ڀٽو کي اڳتي آڻي پنهنجو ڪم ٽپايو ۽ ان بعد اسان کان جيئرو جاڳندو ورتل ڀٽو لاش جي صورت ۾ واپس ڪيو. وري ساڳئي پنجابي لابي مارشل لا هڻي 11 سال حڪومت ڪئي. آخر ۾ محمد خان جوڻيجو جهڙي حڪومت ڏئي جمهوريت جو لالي پاپ ڏنو. ان بعد بينظير، نواز شريف، وري بينظير ۽ هاڻي وري نواز شريف اقتدار ۾ آندا ويا. بهرحال جيڪو به هو پر عوام جا چونڊيل ماڻهو هئا. انهن مان هڪ کي به آئيني طور مقرر ڪيل پنجن سالن جي مدت پوري ڪرڻ نه ڏني وئي. ساڳي پنجابي شائونسٽ لابي حاوي رهي ۽ ضرورت مهل وزيراعظمن کي گهر موڪليندي رهي. هاڻي جڏهن نواز شريف 181 ميمبرن جي حمايت سان اقتدار حاصل ڪيو ته اچڻ سان اٺين ترميم ختم ڪئي ۽ 14هين ترميم هڻي هارس ٽريڊنگ به بند ڪئي پر هاڻي کيس ڊپ آهي ته مارشل لا نه لڳي وڃي. لنڊن جي اخبار آبزرور ۾ شايع ٿيل خبر بعد حڪومت فوج کان اها ترديد ڪرائڻ ۾ ڪامياب وئي ته فوج جو مارشل لا لڳائڻ جو ڪو ارادو ناهي.
اڄ جڏهن اسين 98ع ۾هلون پيا ته هن ملڪ کي قائم ٿئي 51 سال ٿي ويا آهن. ان عرصي ۾ پنجاب جي حڪمران طبقي موج مستيون ڪيون باقي سنڌين، بلوچن ۽ پٺاڻن سان بقول عطاءُ الله مينگل جي ”غلامن وارو سلوڪ روا رکيو.“ شايد اهو ئي سبب هو ته پهرين آڪٽوبر تي عوامي نيشنل پارٽيءَ جي سربراهه اجمل خٽڪ جي سربراهيءَ ۾ چئني صوبن جي قومپرست جماعتن جي ڪانفرنس سڏائي وئي. ٻه ڏينهن جاري رهڻ بعد اها ڪانفرنس ڪالهه پوري ٿي. پنجاب مان سرائيڪين شرڪت ڪئي ۽ پنجابي نه آيا. ڪانفرنس ۾ 16 ٺهرائن کانسواءِ گڏيل پڌرنامو به جاري ڪيو ويو. گڏيل پڌرنامي جو تت 23 مارچ 1940ع ۾ پاس ڪيل ٺهراءُ جهڙو ئي آهي. جنهن ۾ به پاڪستان کي پنجن قومن جو ملڪ قرار ڏنو ويو آهي جن ۾ سنڌي، بلوچ، پشتون، پنجابي ۽ سرائيڪي آهن. قومن جي انگ ۾ فرق ناهي پر رڳو بنگالين بدران سرائيڪي آهن. اسلام آباد پڌرنامو جيڪو سڀني جي صلاح سان سنڌ ڊيموڪريٽڪ پارٽيءَ جي سربراهه يوسف لغاري لکيو سو رسول بخش پليجي پڙهيو. 23 مارچ 40ع وارو ٺهراءُ به انگريزيءَ ۾ هو ۽ 2 آڪٽوبر 98ع وارو ٺهراءُ به انگريزيءَ ۾ آهي. هٿ سان لکيل هن ٺهراءُ جا ڪل 10 صفحا آهن. صحافين کي مليل پڌرنامي ۾ ليڊرن جون صحيحون ناهن. هن پڌرنامي ۾ مطالبو ڪيو ويو آهي ته پاڪستان جي سرحدن جي نئين سرجوڙ جڪ ڪئي وڃي. پنج صوبا ٺاهيا وڃن. چار ساڳيا ۽ پنجون سرائيڪي، باقي بلوچستان جي پٺاڻن ۽ بلوچن وچ ۾ حد بندي بعد ۾ ٻنهي جي رضامندي سان طئي ڪئي ويندي. ڪانفرنس ۾ مهاجرن يا ڪنهن ٻئي گروهه جي صوبي جو ذڪر ناهي باقي تقريرن ۾ محمود خان اچڪزئي، عطاءُ الله مينگل، اجمل خٽڪ ۽ ٻين مخالفت ڪندي رسول بخش پليجي جي خدشي تي گارنٽي ڏني ته هو اهڙي ڪنهن به صوبي جي حمايت نه ڪندا پر پڌرنامي ۾ اهڙي گارنٽي شامل ناهي. مهاجر صوبي جي حوالي سان پليجي کي مخاطب ٿيندي اچڪزئي ته ان حد تائين چيو ته سنڌين کي خبردار ٿيڻ گهرجي. هاڻي کان ئي جدوجهد ڪرڻ گهرجي ڇو ته صورتحال خراب آهي. ان کي روڪڻ لاءِ سنڌين کي پاڻ سوچڻو پوندو. مينگل يا اسين سنڌين جي مدد لاءِ لشڪر نه موڪلينداسين پر جيڪڏهن مهاجر صوبي ٺاهڻ جي ڪوشش ڪئي وئي ۽ سنڌين ان خلاف تحريڪ هلائي ته اسين سنڌين جي حق ۾ مظاهرا ڪرائينداسين ۽ بيان ڏينداسين. پليجي جي خدشي وارو نقطو يعني ”مهاجر صوبي“ وارو مسئلو آهي ته پراڻو پر هاڻي جڏهن سڀ گڏجي پنجاب جو ڍينگو ڊاهي سرائيڪي صوبو ٺاهڻ جو اعلان ڪري چڪا آهن ته آئون سال کن اڳ هن ئي ڪالمن جو حوالو ڏيندس جن ۾ مون لکيو هو ته ”اسٽيبلشمينٽ هر موجوده صوبي کي ٻن ٻن حصن ۾ ورهائڻ لاءِ رٿابندي ڪئي آهي ۽ مناسب وقت تي هو اهو ڪارڊ سامهون آڻيندا.“ هاڻي جڏهن هن ڪانفرنس جي پڌرنامي کان پوءِ شايد اهو وقت اچي وڃي جو قومپرستن جي جدوجهد کان اڳ اسٽيبلشمينٽ يا نواز شريف، جيڪي ٻڌڻ ۾ به هڪ آهن ۽ ڏسڻ ۾ به، سي اهو ڪارڊ اڳ نه کيڏي ڇڏين، ان معاملي کي به هن تحريڪ وارن کي سامهون رکڻو پوندو.
امداد محمد شاهه جنهن جي والد سائين G.M سيد پاڪستان ٺهرايو، تنهن هڪ ٻئي خدشي ڏانهن به اشارو ڏنو آهي. اهو هي ته ”اسٽيبلشمينٽ قومپرستن سان مذهبي انتها پسندن کي ويڙهائڻ جي سازش ڪندي.“ ان ۾ ڪو شڪ به نه ڀانيو ڇو ته جنهن سچائي ۽ سنجيدگيءَ سان ڪالهه 2 آڪٽوبر تي پنجن قومن جي رياستن تي مشتمل نئون پاڪستان قائم ڪرڻ جو اعلان ڪيو ويو آهي تنهن بعد اسلام آبادي ايوانن ۾ بقول اجمل خٽڪ جي ته زلزلو متل آهي. چاهي اهي ايوان راولپنڊيءَ جا هجن يا اسلام آباد جا. هن اجلاس ۾ ڪيل تقريرن جي آڊيو، وڊيو رڪارڊنگ ايجنسين جي سياسي سيل وارن وٺي ڇڏي آهي جنهن کي هو جاچين، ڏسن ۽ ٻڌن پيا. هڪ خدشو اهو به ٿي سگهي ٿو ته ملڪ ۾ فرقيوارانه فساد ڪرائي في الحال قومپرستن جي تحريڪ جو رخ موڙجي. هڪ وفاق پرست پنجابيءَ ته تبصرو ڪندي ايئن به چيو آهي ته قومپرستن جي تحريڪ جي نتيجي ۾ تمام وڏي رتوڇاڻ ٿيندي ۽ هڪ دفعو ٻيهر مارشل لا لڳي سگهي ٿي. جنهن بعد هو نئين آئين ساز اسيمبليءَ لاءِ چونڊ ڪرائي نئون آئين ٺاهيندا جنهن ۾ مڙئي ڪنهن حد تائين حق ڏيندا. جڏهن ته حڪومتي ڌر وارن اهو خدشو ظاهر ڪيو آهي ته هن تحريڪ جي نتيجي ۾ اسان جي حڪومت ته خير ويندي ئي ويندي پر ملڪ ۾ يا ته مارشل لا لڳندو يا وري هندستان حملو ڪندو. بهرحال اهڙا خدشا ئي هن ڪانفرنس جي ڪاميابيءَ جو هڪ حوالي سان اقرار آهن.
ٻن ڏينهن واري ڪانفرنس جا ميزبان پٺاڻ هئا جنهن ڪري هو حاوي به رهيا. مزيدار ڳالهه اها هئي ته هتي فاٽا، بلوچستان ۽ پشاور جا پٺاڻ هڪ ٿي ويا هئا. سندن اها ٻڌي حقيقت ۾ سنڌ بلوچستان ۽ سرائيڪي همراهن لاءِ هڪ نمونو ۽ پيغام هو ته هو به اهڙي ٻڌيءَ جو مظاهرو ڪن. انهن علائقن جي ننڍين پارٽين کي به ذاتي اختلاف وساري گڏ ٿيڻ گهرجن. ليڊرن جي انائن، تعصبن ۽ ليڊر شپ واري خُشفهميءَ بدران هن عظيم ڪاز لاءِ گڏجڻ وارو جذبو پيدا ڪرڻ گهرجي.
پڌرنامي تي شايد صحيحون ان ڪري نه ٿيل هيون جو پ پ وارا غائب ٿي ويا هئا. پ پ جو نثار کهڙو جيڪا تقرير ڪري ويو ان ۾ ڪا به اهڙي ڳالهه نه هئي جنهن مان معلوم ٿئي ته هو ڪانفرنس ۾ ٿيل ڳالهين جي نفي يا ٽڪراءَ ۾ ايندڙ موقف رکي ٿو. ڪالهه سڄو ڏينهن پ پ وارا غائب رهيا. ان مان ته لڳي ٿو ته هو شايد هن پڌرنامي تي صحيح به نه ڪن. هڪ قومپرست اڳواڻ چيو ته جيڪڏهن پ پ وارن صحيح نه ڪئي ته اسين اهو سمجهنداسين ته هنن کي اسٽيبلشمينٽ وري موجوده سسٽم کي بچائڻ جي ڊيوٽي ڏئي ڇڏي آهي.
چڱو ٿيو جو سياڻپ ڪري پڌرنامو انگريزيءَ ۾ آندائون نه ته ٻه درجن ٽانگا پارٽين جا سرائيڪي ليڊر ۽ سنڌ جي ڏيڍ سر واري مسجد جيترين پارٽين جا اڳواڻ چڱو خاصو ڦڏو ڪن ها. بهرحال انگريزيءَ ۾ هوندي به ڪجهه سرائيڪين، حئي بلوچ ۽ ڪجهه سنڌين گوڙ ڪيو. لطيف ٻگهئي پنهنجي پارٽي سنڌ نيشنل فرنٽ جي چوڻ تي احتساب جي ڏس ۾ نئون احتساب قانون جوڙي ڦرلٽ ڪندڙ حڪمرانن ۽ ڪامورن جي احتساب لاءِ ٺهراءُ آندو پر سڀني رد ڪيو ۽ چيو ته اوهان هٿ سان حڪمرانن کي موچڙا هڻڻ جو اختيار ٿا ڏيو. ان تي ممتاز به ڪجهه ڪاوڙ ۾ هو ۽ لطيف ٻگهيو به هٻڪيو پئي.
اجمل خٽڪ تقرير دوران چيو ته اسين هاڻي ماٺ ڪري نه ويهنداسين. قومن کي تسليم ڪرائڻ ۽ نئون پاڪستان ٺاهڻ لاءِ ڪنهن آڏو جهول نه جهلينداسين پر وڙهي حق وٺنداسين. هن جڏهن قادر مگسيءَ جي تعريف پئي ڪئي ته پليجي کيس مرڪي ڏٺو ۽ ماٺ رهيو. عطاءُ الله مينگل پنهنجي تقرير ۾ فوج ۽ پنجاب کي ٽنهي صوبن سان ٿيل زيادتين جو سڌو ذميوار قرار ڏنو. سڄي سيمينار ۾ سمورن مقررن پوري پنجاب کي نه پر پنجاب جي مخصوص طبقي کي استحصالي قرار ڏئي باقي پنجابي عوام کي معصوم ۽ اٻوجهه سڏيو پر هن 70 کان وڏي عمر واري ڪراڙي چيو ته پنجاب جو عوام به ظالم آهي. ڇو ته هن جن حڪمرانن کي چونڊيو آهي اهي سڀ ظالم رهيا آهن اڄ تائين ڪنهن به حڪمران جو پنجابي عوام گهيراءُ نه ڪيو نه آمر جنرلن کي برو چيو آهي. سندس ان ڳالهه تي جيئي سنڌ وارن ڏاڍيون تاڙيون وڄايون.
ڪالهوڪي ڏينهن اڪثر اڳواڻ ڄڻ ته بور ٿي رهيا هئا. خاص طور ڀائو قمر ڀٽي پنهنجي تقرير بعد بور پئي ٿيو. قمر ڀٽيءَ جي قرباني سنڌ جي قومي تحريڪ ۾ ته باقاعده مڃي ويندي آهي. هن غريب جي پٺن تي اڄ به ڦٽڪن جا نشان آهن پر هو خبر ناهي ته ڇو ڌار پارٽي ٺاهڻ جي سيلاب ۾ لڙهي ويو آهي. قادرمگسي جيڪو ڪنهن وقت گل محمد جکراڻي جو جيئي سنڌ ۾ ڪارڪن هوندو هو سو هاڻي پاڻ ليڊر آهي پر گل محمد جکراڻي سڄي حياتي جيئي سنڌ جو ليڊر رهڻ بعد موٽ واري وهيءَ ۾ فرنٽ ۾ ڪارڪن طور وڃي شامل ٿيو. سدائين کلندڙ هن پراڻي ديشي جيئي سنڌ ڇو ڇڏي؟ ان جو به هڪ داستان آهي جيڪو مناسب وقت تي هنن ڪالمن ۾ لکبو.
(3 - آڪٽوبر 1998ع)

نيٺ گونگي ڳالهايو...!

نيٺ گونگي ڳالهايو...!

جڏهن کان 14هين ترميم ذريعي پارٽي پاليسيءَ خلاف ڳالهائڻ جي ڏوهه ۾ ميمبرن کي نااهل ڪرڻ واري سزا تجويز ڪئي وئي هئي تڏهن کان وٺي هيستائين پارٽي پاليسيءَ جي خلاف ورزيءَ جا ٽي واقعا ٿي چڪا آهن. هڪ واقعو بلوچستان ۾ ٿيو جتي بي اين پي کان بنگلزئي گروپ ڌار ٿيو. ان کي اليڪشن ڪميشن جائز قرار ڏنو. ٻيو واقعو سرحد ۾ ٿيو جتي اي اين پي جي ميمبر گيان سنگهه بغاوت ڪئي. ان کي اليڪشن ڪميشن نااهل قرار ڏنو. ٽيون واقعو شريعت بل واري مسئلي تي حڪومتي پارٽي مسلم ليگ ۾ ٿيو. جڏهن نواز شريف شريعت جي نالي آئين ۾ 15 هين ترميم جو بل آندو ته خورشيد محمود قصوري، جنهن جي والد ون يونٽ خلاف ڪيس عدالت ۾ لڳائڻ کان اهو چئي انڪار ڪيو هو ته ”آءٌ ون يونٽ خلاف آهيان پر اهو پنجابين ٺاهيو آهي، پنجابي هجڻ ڪري سنڌ وارن جي درخواست تي ڪيس لڳائيندس ته مون لاءِ مسئلا پيدا ٿيندا.“ تنهن مسلم ليگ جي ٽڪيٽ تي چونڊجڻ بعد جڏهن پارلياماني پارٽي ۽ پارليامينٽ اندر 15هين ترميم جي کلم کلا مخالفت ڪئي ته ڪراچيءَ وارو ليگي ميمبر اعجاز شفيع ۽ مسلم ليگ جا 32 ميمبر شريعت بل خلاف اٿي کڙا ٿيا. خورشيد قصوري ته استعيفيٰ به وزيراعظم آڏو رکي پر وزيراعظم 14هين ترميم هوندي به سندس خلاف ڪارروائي نه ڪري سگهيو.
حڪومتي ميمبر جن ۾ وزيراعظم جو ڀيڻويو شير علي به شامل آهي، انهن باقاعده شريعت بل تي اسٽينڊ ورتو. جڏهن نواز شريف لنڊن ۾ الطاف سان ملي لياقت جتوئي حڪومت لاءِ جيئدان وٺي آيو ته ان جي به هن گروپ مخالفت ڪئي هئي. اعجاز شفيع جڏهن اسيمبليءَ ۾ چيو ته هي ڪهڙي حڪومت آهي جيڪا پارٽي اڳواڻن جو تحفظ نه ٿي ڪري. ڪراچي ۾ ايم ڪيو ايم سان اليڪشن ۾ مقابلو ڪندڙ ليگ جا ٽي ٽڪيٽ هولڊر مارجي ويا آهن، پر حڪومت ڪجهه نه ڪيو آهي. جنهن تي ليگي ميمبرن گذريل هفتي شيم شيم جا نعرا هنيا هئا. آهستي آهستي حڪومتي ڌر ۾ پيدا ٿيل اهڙن اختلافن رکڻ وارن ميمبرن خلاف وزيراعظم به ڪارروائي نه ڪري سگهيو آهي شايد هن کي ڊپ آهي ته جيڪڏهن هن ڪنهن هڪ ميمبر کي به نااهل قرار ڏياريو ته سندس خلاف پارٽيءَ ۾ بغاوت ٿيندي. وزيراعظم جي ان خدشي ميمبرن کي ڪافي حوصلو بخشيو آهي. اهو ئي حوصلو هو جو ڪالهه جڏهن ڪراچي ۾ ٿيندڙ قتل عام تي قومي اسيمبلي ۾ بحث شروع ٿيو ته اسپيڪر الاهي بخش سومري بحث جي اجازت نه ڏني. خورشيد شاهه ڏاڍيون منٿون ڪيون پر اسپيڪر بحث لاءِ نه مڃيو. اسفند يار ولي ۽ نويد قمر به اسپيڪر کي ايلاز ڪيا پر هن ڪو نه مڃيو. نيٺ وفاقي وزير مجيد ملڪ اٿيو ۽ چيو ته ڪراچي واري مسئلي تي بحث ٿيڻ گهرجي ۽ اهو بحث سڀاڻي ڪرايو پر هن ايم ڪيو ايم کي چيوته دهشتگرديءَ جو الزام ايجنسين تي نه هڻو. ان بعد گوهر ايوب، جيڪو سڌو سنئون ماڻهو آهي تنهن اسپيڪر کي سچ چئي ڏنو. هن چيو ته مان جڏهن اسپيڪر هئس ته 9 ڏينهن پوائنٽ آف آرڊر تي ڪارروائي هلائي. اوهان معاملي تي بحث ڪرايو. اهي لفظ ٻڌي حڪومت جي شريعت بل جي مخالف گروپ ۽ اپوزيشن وارن زوردار نموني ڊيسڪون وڄايون. انهن ميمبرن جا ڊيسڪن تي لڳندڙ ڌڪ ان مهل شايد اسپيڪر کي ڏکيا لڳي رهيا هئا جو هن گوهر ايوب کي چيو ته آئون اوهان وارو ڪم نه ڪندس. ان تي هڪ صحافيءَ چيو ته اسپيڪر ڪالهه سلامتي ڪائونسل واري رٿ جي حمايت ڪئي آهي. هن کي نواز شريف سان ته ڪا همدردي شايد هجي پر هو لياقت جتوئيءَ جي ڪري پريشان آهي.
گوهر ايوب کي اسپيڪر ڇڙٻ ڏني ته حليم صديقي اٿيو ۽ ڪاوڙ مان چيائين ته مان وزير طور نه پر ڪراچي جي چونڊيل ميمبر طور ٿو ڳالهايان. 10 سيڪڙو ماڻهن پوري ڪراچيءَ کي يرغمال بڻائي رکيوآهي. روز دهشتگردي ٿا ڪن. ماڻهو ٿا مارين، مون کي ڳالهائڻ جي اجازت نه ڏيندا ته وزارت ڇڏي ويندس پر حلقو نه ڇڏيندس. ان تي اسپيڪر جيڪو بحث نه ڪرائڻ جو پهه ڪري چڪو هو سو حليم صديقيءَ واري وزارت ڇڏڻ جي ڌمڪي بعد پريشان ٿي ويو. حليم صديقي احتجاج ڪندو رهيو ۽ ايم ڪيو ايم تي تنقيد ڪري رهيو هو ته اسپيڪر سندس مائيڪ بند ڪرائي ڇڏي. ان دوران اعجاز شفيع چيو ته روز ماڻهو مرن ٿا، ڪالهه 45 ڪارون ساڙيون ويون، 146 ڪارون ڦريون ويون. ماڻهن جو تحفظ حڪومت جي ذميواري آهي. اسين حق ٿا گهرون. اهو حڪومت جو فرض آهي، مهرباني ناهي. اعجاز شفيع ۽ حليم صديقيءَ جي حمايت ۾ عدنان اورنگزيب، رانا تنوير ۽ گورهر ايوب وري اٿيا ۽ اسپيڪر کي چيائون ته جڏهن حڪومتي ڌر چوي ٿي ته پوءِ اوهان بحث ڇو نه ٿا ڪرايو؟ اوهان جو ڪم هائوس جي ڪارروائي هلائڻ آهي. انهن جملن تي اسپيڪر سومرو وڌيڪ ڪاوڙجي پيو ۽ چيائين ته مان ڪراچي مسئلي بابت بحث اڄ ڪرائڻ بابت ووٽنگ ڪرائيندس. هن چيو ته جيڪي ميمبر بحث اڄ ڪرائڻ جي حق ۾ آهن اهي اٿي بيهن، ان تي اپوزيشن وارا اٿيا. گوهر ايوب سڀني کان اڳ اٿيو. اعجاز شفيع ۽ حليم صديقيءَ سميت ڪيترائي حڪومتي ميمبر پڻ اٿيا. جڏهن ته ظفر علي شاهه سميت ڏهه ليگي ميمبر نه اٿيا. اوچتو اسپيڪر سومري ۽ گوهر ايوب جي انائن سبب جيڪا صورتحال پيدا ٿي ان کي منهن ڏيڻ لاءِ حڪومت وارا بلڪل تيار نه هئا. راجا نادر اڳ ۾ ته ميمبرن کي ويهي رهڻ جا اشارا ڪندو رهيو پر گوهر ايوب کي بيٺل ڏسي هو پاڻ به اٿي بيٺو. ايم ڪيو ايم وارا جيڪي بحث جي حق ۾ نه هئا اهي به اٿيا ڇو ته هنن جي هڙتال واري ڏينهن تي بحث سبب هنن کي خبر هئي ته گاريون کين ئي ملنديون. اسپيڪر جي بي وسي ان مهل ڏسڻ جهڙي هئي.
بحث شروع ٿيو ته اڌ کان وڌيڪ مسلم ليگي ميمبرن نالو وٺڻ کانسواءِ اشارن ۾ ايم ڪيو ايم کي دهشتگرديءَ جو ذميوار قرار ڏنو ۽ لياقت جتوئيءَ جي ناڪامي جو ذڪر ڪندي سندس استعيفيٰ جو مطالبو ڪيو. اهو پهريون دفعو هو جو حڪومت وارا حڪومت جي پاليسيءَ جي ابتڙ اٿي بيٺا ۽ ڪراچيءَ ۾ ٿيندڙ دهشتگرديءَ تي بحث ڪرائڻ لاءِ ووٽ ڏنو. اڳ ۾ ته اعجاز شفيع ۽ خورشيد قصوري سميت ڪيترائي ميمبر شريعت بل تي حڪومت جي مخالفت ڪندا هئا پر قومي سلامتي ڪائونسل جي تجويز کان پوءِ هنن ٻنهي گونگن کي ڄڻ زبان ملي آهي. جيڪي ميمبر 17 مهينن کان ماٺ هئا اهي کلم کلا اڄ لياقت جتوئي جي استعيفيٰ جو مطالبو ڪن ٿا ته سڀاڻي وزيراعظم جي استعيفيٰ جو به مطالبو ڪري سگهن ٿا. سينيٽر اڪرم ذڪي، ايم اين اي اعجاز شفيع، خورشيد قصوري، خود الاهي بخش سومرو آرمي چيف جي سلامتي ڪائونسل ٺاهڻ جي تجويز جي حمايت ڪري چڪا آهن پر پوءِ به وزيراعظم 14هين ترميم جي مڏي ڪاتي مٿن هلائڻ لاءِ نٿو سوچي ڇو ته هن کي نتيجن جي خبر آهي. آرمي چيف واري بيان بعد حڪومتي ميمبرن کي ڄڻ زبان ملي آهي ۽ امر جليل جي ان ناول جيان ته ”نيٺ گونگي ڳالهايو“ وارو منظر نظر اچي رهيو هو پر ڇا سڀاڻي هي گونگا وڌيڪ نه ڳالهائيندا ڇو ته جڏهن نثار ايم ڪيو ايم کي گناهن کان پاڪ هئڻ جو سرٽيفڪيٽ ڏنو ته ان بعد ٻين ميمبرن کي پارٽي پاليسي کي فالو ڪرڻ گهربو هو پر هنن ته ڪالهه دهشتگردي جو ذميوار ايم ڪيو ايم کي قرار ڏنو آهي. شجاعت به ايم ڪيو ايم کي ذميوار سمجهي ٿو. نثار ۽ شجاعت اسيمبلي جي فلور تي پنهنجو موقف پيش ڪيو هو. ٻنهي جي موقف ۾ تضاد آهي. ٻنهي مان ظاهر آهي ته هڪ ته غلط هوندو، نيٺ ڪهڙو غلط آهي. اسيمبلي ۾ ڪنهن ڪوڙ ڳالهايو؟ اهو سوال اڄ تائين اپوزيشن وارن ته خير ڪو نه اٿاريو آهي پر لڳي ٿو ته حڪومتي ڌر جي مجاهدن مان ئي ڪو اٿاريندو.
ڪالهوڪي ڪارروائي دوران حڪومتي پارٽي جي ميمبرن جون تقريرون ايم ڪيو ايم ڏانهن حڪومتي پاليسي جي بلڪل خلاف هيون. جيڪڏهن اهي کين ڦٻي ويون ته سڀاڻي هنن جو ٽارگيٽ سنڌ حڪومت نه پر ڪجهه ٻيو هوندو. ڪالهه ته حڪومتي ميمبرن ڪراچي مسئلي جي اوٽ ۾ لفظن سان سنگ بازي لياقت تي ڪئي آهي پر هاڻي عنقريب هو ميان کي به معاف نه ڪندا.
(8آڪٽوبر 1998ع)

اسلام آباد-تبصرن ۽ افواهن جي لپيٽ ۾

اسلام آباد-تبصرن ۽ افواهن جي لپيٽ ۾

ڪالهه نئين مقرر ڪيل آرمي چيف پرويز مشرف چارج سنڀالي. سندس اعزاز ۾ منعقد ڪيل تقريب ۾ گارڊ آف آنر پيش ڪرڻ وقت جنرل هيڊڪوارٽر جا ٻه پرنسپل اسٽاف آفيسر جيڪي ڪنهن به آرمي چيف جا رائيٽ ۽ ليفٽ هينڊز هوندا آهن، اهي موجود نه هئا. جنرل علي قلي خان جيڪو چيف آف جنرل اسٽاف جي عهدي تي آهي ۽ ٻيو ڪوارٽر ماسٽر جنرل خالد نواز ملڪ، ٻئي تقريب ۾ موجود نه هئا. هي ٻئي جنرل مشرف کان سينئر آهن. اهي ٻئي پرويز مشرف جا هم ڪلاسي به آهن. هنن هڪ ئي وقت ڪميشن به ڪئي هئي ۽ پاڻ ۾ سنگتي به آهن. جڏهن نواز شريف جي پهرئين دور ۾ جنرل وحيد ڪاڪڙ کي 5 سينيئر جنرلز کي باءِ پاس ڪري آرمي چيف بڻايو ويو هو ته ان وقت به ٻه موسٽ سينيئر جنرل بنگش ۽ جنرل فرخ به جنرل وحيد جا دوست ۽ هم ڪلاسي هئا. هن جنرلز رٽائر ڪيو هو باقي انهن ٻنهي جنرلز کي جنرل ڪاڪڙ چيو هو ته اوهين منهنجا دوست آهيو مون کي آرمي چيف حڪومت بڻايو آهي ۽ ان ۾ منهنجو قصور ناهي، اوهان رٽائر نه ڪيو. سندس اها درخواست ٻنهي جنرلز قبول ڪندي وحيد کي پنهنجو چيف قبول ڪيو هو. ساڳئي طرح جنرل پرويز مشرف جنهن جا علي قلي خان ۽ جنرل خالد نواز به هم ڪلاسي ۽ سنگتي آهن تن کي ٻڌڻ ۾ آيو آهي ته پرويز مشرف چيو آهي ته اوهان مون سان گڏجي ڪم ڪريو. هڪ اطلاع اهو آهي ته علي قلي خان ۽ خالد نواز رٽائرمينٽ لاءِ جنرل پرويز کي درخواست ڏني آهي پر هن ان تي ڪا به ڪارروائي نه ڪئي آهي. ان ڏس ۾ آءِ ايس پي آر وارا چون ٿا ته کين ٻنهي جنرلز جي رٽائرمينٽ جي خبر ناهي. دفاع واري وزارت جي ترجمان غفور ميمڻ سان رابطو ڪيو ويو ته هن به ساڳئي ڳالهه چئي ته اڃا دفاع واري وزارت کي علي قلي خان ۽ خالد نواز جي استعيفا يا رٽائرمينٽ بابت ڪو اطلاع ناهي.
گاديءَ واري شهر ۾ جيئن ئي رات جو پي ٽي وي جنرل جهانگير ڪرامت جي استعيفا جي خبر نشر ڪئي ته هر ماڻهو نئون افواهه ٻڌائي رهيو هو. رات جو اهو به افواهه هليو ته پرويز مشرف آرمي چيف ٿيڻ کان انڪار ڪيو آهي پر اهو غلط ثابت ٿيو. ڪراچي جي اسٽاڪ ايڪسچينج جيڪا اڄ ڪلهه بزنس کان وڌيڪ افواهه ٺاهڻ ۽ پکيڙڻ جي مشين بڻيل آهي تنهن مان اڏامندڙ افواهه خميس ڏينهن صبح جو اهو هو ته نواز شريف گرفتار ٿي ويو آهي. ان کانسواءِ ٻيا به ڪيترائي افواهه هلندا رهيا جيڪي پڻ غلط ثابت ٿيا.
جنرل ڪرامت ڪالهه شام جو پنهنجي گهر هو. ٻڌڻ ۾ آيو ته جنرل پرويز ساڻس ملاقات ڪئي آهي پر ان جي سرڪاري طور تصديق ڪا نه ٿي هئي. جڏهن علي قلي خان ۽ خالد نواز جي استعيفا بابت پڇا ڪئي وئي ته پتو پيو ته آمريڪا جي نيوز ايجنسي ”اي پي“ (ايسوسيئيٽيڊ پريس) اها خبر هلائي آهي ته هنن استعيفيٰ ڏني آهي جيڪا خبر وائيس آف آمريڪا ۽ آل انڊيا ريڊيو سميت پوري دنيا جي خابرو ادارن ڦهلائي ڇڏي آهي. جڏهن ان ڏس ۾ هڪ واسطيدار اداري جي سينيئر آفيسر سان رابطو ٿيو ته هن چيو ته هونئن ته پاڪستان بابت هر وڏي خبر آمريڪا مان ئي رليز ٿيندي آهي پر هيءَ خبر فني لحاظ کان غلط آهي. هن چيو ته جڏهن سينيئر جنرلز باءِ پاس ٿيندا آهن ته اهي استعيفيٰ نه پر رٽائرمينٽ لاءِ آرمي چيف کي رولز موجب درخواست ڏيندا آهن. جيڪڏهن کڻي اهو مڃجي به ته هنن آرمي چيف جنرل پرويز مشرف کي رٽائرمينٽ جي درخواست ڏني آهي ته وري سوال ٿو پيدا ٿئي ته هو ته آفيس ئي ڪو نه آيا هئا، ته استعيفيٰ ڪٿان ڏنائون؟ مڃجي کڻي ته اها استعيفيٰ هنن اسٽاف ذريعي موڪلي هجي پر اها خبر ته وري به پرويز مشرف ۽ هنن کي ئي هوندي. آخر اها خبر ليڪ ڪنهن ڪئي؟ ان ڏس ۾ جڏهن ڪرنل چشتيءَ سان رابطو ٿيو ته هن ڪاوڙ مان چيو ته ”جيڪو ٿيو سو ٿيو خدا جي واسطي وڌيڪ مسئلن کي نه الجهايو، خدا جي واسطي ملڪ تي رحم ڪريو، جيڪڏهن هنن استعيفيٰ ڏني هجي ها ته مون کي ٻڌائڻ ۾ ڇا هو؟“ چشتيءَ جا اهي لفظ ٻڌي هڪ لمحي لاءِ ذهن جي اسڪرين تي ليڊي ڊائنا، ڪلنٽن، نواز شريف ۽ جنرل ڪرامت جا فوٽو آيا. جن سان ٿيندڙ هاڃن جو ذميوار پريس کي قرار ڏنو وڃي ٿو. ڇا واقعي پريس ايڏي وڏي ڳالهه آهي ۽ ايڏي طاقتور آهي جو ليڊي ڊائنا جي موت جو سبب بڻجي وئي؟ اهو کڻي هڪ لمحي لاءِ مڃجي به پر ڇا اها حقيقت ناهي ته هن کي دنيا جي شهزادي بڻائڻ واري به پريس ئي هئي. جيڪڏهن اڄ ڪلنٽن مونيڪا جي اسڪينڊل جا مهڻا ٿو ڏئي ته ڇا مونيڪا سان هن جو معاشقو حقيقت ڪو نه هو؟ ڇا ڪلنٽن کي ارڪنساس جهڙي رياست مان کڻي ملڪ جو صدر بڻائڻ ۾ پريس جو ڪردار نه هو؟ ميان نواز شريف جيڪو اتفاق فائونڊريءَ جو مالڪ هو تنهن کي ملڪ جو ٻه دفعا وزيراعظم بنائڻ ۾ ڇا پريس جو ڪو ڪردار نه هو؟ بهرحال چوڻ ڪاڻ ته ڪو ڪجهه به چوي پر پريس جو معاشري ۾ اهم ڪردار آهي. پريس جو اهو ڪردار سڀني کي راس به اچي ٿو پر ڪنهن مهل سٺو نٿو لڳي. بلڪل ايئن جيئن پاڪستان جي ڪرڪيٽ ٽيم کٽي ايندي آهي ته سڀ واهه واهه ڪندا آهن پر جڏهن هارائيندا آهن ته هرڪو گاريون ڏيندون آهي، حقيقت کي ڪو به تسليم ڪرڻ ڪو نه چاهيندو آهي.
ميان صاحب جا مخالف چون ٿا ته هن چيف جسٽس سجاد شاهه، صدر فاروق لغاري ۽ آرمي چيف جنرل ڪرامت کي گهر موڪليو آهي، هاڻي هن آڏو صرف هڪ ادارو آهي پريس جنهن سان ٻه پاڻي ڪندو.
جنرل پرويز مشرف جي آرمي چيف ٿيڻ بابت پارليامينٽ جي پريس گيلريءَ ۾ صحافي مختلف ڳالهيون ڪري رهيا هئا. هڪ همراهه چيو ته ڪرامت جي وڃڻ تي اڪثر ادارن ۾ خوشي ناهي، پر پرويز مشرف جي اچڻ تي ناراضگي به ناهي ڇو ته پرويز مشرف ڏاڍو ايماندار ۽ انتهائي پروفيشنل ماڻهو آهي. هو رک رکاءَ کان ڪم نه وٺندو آهي. سڀني کي سڌيون ٻڌائيندو آهي. اپوزيشن وارا صرف اهو چئي رهيا هئا ته نئون آرمي چيف سينيارٽيءَ موجب ٿئي ها ته ٺيڪ هو. ڪجهه صحافين چيو پئي ته سنڌ سان تعلق رکندڙ پرويز مشرف کي آرمي چيف بڻائي ننڍن صوبن مان احساس محرومي ختم ڪئي وئي آهي ۽ قومپرستن جي تحريڪ به متاثر ٿيندي. جيتوڻيڪ انهن راين سان لاجيڪل اختلاف جا نقطا موجود به آهن پر پوءِ به هنن همراهن اهڙيون عجيب غريب ڳالهيون ڪيون پئي.
جنرل علي قلي خان ۽ خالد نواز جي رٽائر مينٽ وارو مسئلو ڪالهه هر هنڌ بحث جو موضوع بڻيل هو. جنرل علي قلي خان جيڪڏهن رٽائر ٿيو ته وري نئين چيف آف جنرل اسٽاف جي مقرريءَ جو مسئلو ٿيندو. جنهن لاءِ جنرل صلاح الدين ترمذي ۽ جنرل سليم حيدر مان ڪنهن به هڪ کي مقرر ڪيو ويندو. جنرل ترمذيءَ جو چانس وڌيڪ آهي. جيڪڏهن سينيارٽي واري اصول موجب فيصلو ٿيو ته نيول چيف، جيڪو هن وقت ٽنهي سروسز چيفس کان سينيئر آهي تنهن کي چيئرمين جوائنٽ چيفس آف اسٽاف ڪاميٽي بڻائڻو پوندو. جيڪڏهن هو ان عهدي تي اچي ويو ته وري نئون نيول چيف مقرر ڪرڻ جو مسئلو اٿندو. جنهن لاءِ سينيئر موسٽ وائيس ايڊمرل عزيز مرزا جو نالو ورتو پيو وڃي. جيڪڏهن جنرل علي قلي خان رهيو ۽ هن کي جيڪڏهن چيئرمين جوائنٽ چيف آف اسٽاف ڪاميٽي مقرر ڪيو ويو ته سندس عهدي تي تقرريءَ جو مسئلو پيدا ٿيندو. 13هين ترميم ذريعي سروسز چيفس جي مقرريءَ جو اختيار نواز شريف پنهنجي نامزد ڪيل صدر تارڙ کان وٺي چڪو آهي. نواز شريف سابق نيول چيف منصورالحق کان به استعيفا وٺڻ جو اعزاز رکي ٿو ۽ سندس جاءِ تي فصيح بخاري کي به هن ئي مقرر ڪيو هو. ساڳئي طرح ايئرفورس ۾ عباس خٽڪ جي جاءِ تي پرويز مهدي جي مقرري جو اعزاز به هن کي آهي. هاڻي ٽنهي هٿياربند فوجن جا سربراهه اهڙا آهن جن کي مقرر ميان نواز شريف ڪيو آهي هيستائين ڪنهن وزيراعظم جي کاتي ۾ اهڙو اعزاز گهٽ آيو آهي.
(9آڪٽوبر 1998ع)

ڳالهائيندڙ گونگن جي زبان وري ڪٽجي وئي

ڳالهائيندڙ گونگن جي زبان وري ڪٽجي وئي

نيٺ ميان نواز شريف ڪالهه جمعي جي بابرڪت ڏينهن تي آئين ۾ 15هين ترميم وارو بل قومي اسيمبليءَ مان منظور ڪرائي ورتو. 4 سيپٽمبر 98ع کان شريعت بل تي شروع ٿيل بحث هڪ مهيني کان وڌيڪ عرصو گذرڻ بعد ڪالهه پڄاڻيءَ تي پهتو. 217 قومي اسيمبليءَ جي ميمبرن مان نواز حڪومت جي حمايت ۾ شروع ۾ ته 199 ميمبر هئا رڳو 18 ڄڻا پ پ وارا اپوزيشن ۾ هئا پر حڪومتي پاليسين سبب 18 وڌيڪ ميمبر جيڪي مختلف پارٽين جا آهن اهي به اپوزيشن سان ملي ويا ۽ هن وقت اپوزيشن جو انگ 36 ٿيو آهي. جڏهن ته حڪومت جي حامين جو تعداد 199 مان گهٽ ٿي 181 وڃي بچيو آهي. انهن 181 ميمبرن مان مسلم ليگ جا پنهنجا 142 ميمبر آهن باقي ميمبر اتحادي ڌرين جا آهن.
5 آڪٽوبر تي جڏهن آرمي چيف جهانگير ڪرامت حڪومت جي پاليسين تي اعتراض ڪيو ته 14هين ترميم واري تلوار سبب گونگا بڻجي ويل حڪومتي ميمبر ڳالهائڻ لڳا هئا. 7 آڪٽوبر تي ڪراچي مسئلي بابت بحث دوران کلم کلا حڪومتي ميمبرن حڪومت تي تنقيد پئي ڪئي پر جڏهن 8 آڪٽوبر تي آرمي چيف رٽائر ڪيو ته جن گونگن ميمبرن کي زبان ملي هئي اها ڄڻ ته ڪٽجي وئي ۽ وري ساڳئي حال ۾ خوش رهڻ کي غنيمت سمجهندي انهن ميمبرن مسلم ليگ جي چوليءَ کي زور سان پڪڙڻ شروع ڪيو. اها نواز شريف جي قسمت آهي يا سندس پنجاب سان تعلق هجڻ وارو اتفاق، جو هيستائين هو چيف جسٽس سان اٽڪيو ته چيف جسٽس کي پنهنجي ڀائر ججن ڪڍي ڇڏيو. صدر لغاريءَ سان اٽڪيو ته هو استعيفا ڏئي هليو ويو. آرمي چيف سان ڦڏو ٿيو ته اهو به شريف ماڻهو 96 ڏينهن رٽائرمينٽ کان اڳ رٽائر ڪري هليو ويو. نامياري صحافي ماريانا بابر موجب ته هاڻي باقي ميان ۽ ملڪ باقي آهن. ٻيا ته سڀ هليا ويا.
ڪالهه شريعت بل پاس ٿيڻ بعد وزيراعظم جيڪا اسيمبليءَ ۾ تقرير ڪئي، ان ۾ چيو ته ماڻهن کي انصاف نٿو ملي. انصاف ۾ دير ٿئي ٿي. هيءَ اسان جي نطام جي خرابي آهي تنهن ڪري نظام تبديل ٿيڻ گهرجي. هن چيو ته شريعت بل سان اسان جا ٻئي مسئلا حل ٿي ويندا. وزيراعظم اهي ڳالهيون اڳ ۾ به چيون هيون پر ڪالهه سندس انهن جملن جي ادائيگي جو انداز ڏاڍو فاتحانه هو. اسيمبليءَ مان ته هو بل پاس ڪرائي ويو آهي. هاڻي ڏسجي ته سينيٽ ۾ حشر ڇا ٿو ٿئي ڇو ته سينيٽ ۾ حڪومت کي ٻه ڀاڱي ٽي جي اڪثريت حاصل ناهي. شايد اهو ئي سبب آهي ته سينيٽ ۽ اسيمبليءَ جا اجلاس اڻ ڄاتل مدي تائين ختم ڪيا ويا آهن. تيستائين حڪومت ڪوشش ڪري سينيٽ ۾ گهربل اڪثريت حاصل ڪرڻ لاءِ هٿ پير هڻندي. جيڪڏهن سينٽ مان به هو بل پاس ڪرائي ويا ته پوءِ نوازشريف کي بادشاهت قائم ڪرڻ ۾ دير ڪا نه لڳندي.
ڪالهه اسيمبليءَ مان جيڪو شريعت بل پاس ڪيو ويو آهي. ان موجب حڪومت کي اهو اختيار حاصل هوندو ته نماز قائم ڪرڻ، زڪوات ڏيڻ، نيڪي جي تلقين ڪرڻ، برائي کان روڪڻ، ڪرپشن ختم ڪرڻ ۽ ماڻهن کي انصاف ڏيڻ لاءِ ڪو به حڪم اسلامي اصولن موجب جاري ڪري سگهي. جيڪڏهن اهو حڪم آئين، قانون يا عدليا جي ڪنهن حڪم جي خلاف به هجي ته به حڪومت جو حڪم اوليت وارو هوندو. جيڪڏهن سڀاڻي حڪومت چاهي ته فلاڻو آفيسر، فوجي يا شهري نماز نٿو پڙهي تنهن ڪري کيس هٽايو ته اهو هٽايو ويندو. جيڪڏهن ڪا عورت پوتي يا برقعو نٿي پائي ته ان کي جيل موڪلي سگهبو. ڪو جج فيصلي ۾ دير ڪري ٿو ته ان کي گهر اماڻي سگهبو، ڪو آفيسر گڙ ٻڙ ڪري ته رشوت جي الزام ۾ کيس جيل موڪلي سگهبو. جيڪڏهن ڪنهن آفيسر کي حڪومت چوي ته فلاڻو ڪم ڪري اچو، فلاڻي کي ٻڌي اچو ۽ هو انڪار ڪري ته اهو آفيسر به جيل وڃي سگهندو. مطلب ته اسلام موجب جيڪو حڪومت حڪم جاري ڪري اهو هر شيءِ کان بالاتر آهي، عدليا هجي يا آئين، انهن جي حڪومت جي حڪم آڏو ڪا حيثيت ناهي.
اهو بل جيڪو جمعي ڏينهن ئي اسيمبليءَ ۾ پيش ٿيو هو سو پاس به جمعي تي ئي ٿيو. ڪالهه جڏهن ڪارروائي شروع ٿي ته پ پ دور ۾ بينظير خلاف ڳالهائڻ جي ڏوهه ۾ مار کائيندڙ رائو قيصر مٿي تي سفيد ٽوپي پائي آيو هو. ڪارروائي مقرر وقت کان 40 منٽ دير سان ڏهه لڳي ڏهن منٽن تي شروع ٿي. ڄاڻي واڻي سوالن جوابن جي ساهي مختصر رکي وئي هئي. گهڻا سوال اصغر شاهه جي وزارت بابت هئا. اي اين پي جي حاجي ولي محمد ڊگها سوال ڪيا ته اسپيڪر کيس دڙڪو ڏنو ته اجائي ڊيگهه نه ڪريو ڪم جي ڳالهه ڪريو. اصغر شاهه جوابن ۾ دير پيو لڳائي ته سومري کيس به دڙڪو ڏنو ته شاهه سائين اجائي ڊيگهه نه ڪر. ان دوران ڪافي ماڻهو وزيراعظم وٽ ايندا ويندا رهيا. ڪرشن ڀيل جيڪو فل سوٽ پائي آيو هو تنهن به وزيراعظم کي پاسو ڏنو ته هن کي وزيراعظم ڀر ۾ ويهاريو ۽ چيو ته توهان وڏو ڪم ڏيکاريو آهي. مسلم ليگ جي اقليت ونگ قائم ڪري توکي ان جو سربراهه بڻائيندس. مان توکان خوش آهيان، جيڪو گهرڻو اٿو سو گهرو. ڪرشن ڀيل تي ميان نوازشريف ان ڪري مهرباني آهي ته هن ڪجهه ڏينهن اڳ جنرل فراحت پاران قومي سلامتي ڪائونسل واري بيان جي مخالفت ۾ سخت تقرير ڪئي هئي، جڏهن اعجازالحق سميت اڪثر اهم ماڻهن جنرل جي حمايت ڪئي هئي. شڪر ٿيو ته جڏهن نواز شريف ڪرشن ڀيل کي چيو ته جيڪو گهرڻو اٿي گهر ته ڪرشن چيس اوهان جي نظر ڪرم کپي. هونئن ته اقليتن وارا ٺاهوڪا ڌڪ ڪندا آهن پر خبر ناهي ته ڪرشن الائي ڇو پيو ايئن ڪري، شايد هو پڪو ڪري کيس تپ ڏيندو.
ان دوران جڏهن بل تي هلندڙ بحث سميٽڻ لاءِ الاهي بخش، خورشيد شاهه کي چيو ته تقرير ڪريو ته سکر جو سيد اٿيو. الاهي بخش، خورشيد شاهه کي چيو ته سائين ٽائيم جو خيال ڪجو باقي خير آهي. خورشيد شاهه جي کيس خبر هئي ته هو ڪلاڪ چٽ ڪري ڇڏيندو. 10 منٽن بعد اسپيڪر کيس چيو ته رمضان جي ڪري وقت ٿورو آهي. ان تي خورشيد شاهه چيس ته لڳي ٿو ته اڄ ناشتو نه ڪيو اٿو جو توهان کي رمضان ياد آهي. الاهي بخش شڪي ٿيندي چيو ته نه، رمضان نه پر جمعي جي ڪري. بهرحال خورشيد شاهه تقرير ڪئي ته وري ٽائيم تي سومرو ساڻس اٽڪي پيو ۽ نيٺ منٿ ڪري چيائين ته سائين اڄ منهنجي مدد ڪريو ڇو ته هي بل پاس ڪرڻو آهي. نويد قمر ڳالهايو يا اسفنديار ته هنن کي به سومرو اهو چوندو رهيو ته منهنجي مدد ڪريو. شايد هن کي به کٽڪا اچي لڳا آهن ڇو ته جنرل ڪرامت جڏهن سيڪيورٽي ڪائونسل جي رٿ ڏني ته سومرو ان کي ويلڪم ڪري چڪو هو، ٻئي ڏينهن آرمي چيف استعيفا ڏني ته هو پريشان ٿي ويو ڇو ته ميان نواز شريف هاڻي کانئس ناراض آهي ۽ ٿي سگهي ٿو ته الاهي بخش وارو اسپيڪر جو عهدو الله کي پيارو ٿي وڃي ۽ سومري بدران ڪنهن سيد کي ان تخت تي ويهاريو وڃي. ڪالهه اسيمبلي ۾ اها به سڌ پئي ته پنجاب جي گورنر شاهد حامد کان شهباز شريف خوش ناهي ۽ اهو به اڄ سڀاڻي جو مهمان آهي. الاهي بخش، شاهد حامد ۽ سرحد جا گورنر جيڪڏهن هيڏانهن هوڏانهن ٿين ٿا ته وڏي پئماني تي ڪامورڪي سيٽ اپ ۾ عنقريب تبديلي ايندي جيڪو پڻ هڪ ڀونچال هوندو.
ياسين وٽو جي تقرير دوران جڏهن غوث علي شاهه وزيراعظم سان ڳالهائڻ آيو ته وٽو کيس چيو ته شاهه صاحب سيٽ تي ويهو لڙ نه ڪريو، منهنجي تقرير ۾ خلل ٿو پوي، غوث علي شاهه وٽو جي اوچتي رد عمل سبب گهٻرائجي ويو ۽ وٽو کي چيو ”ميان جي، خيال ڪر مان به وڏي ميان سان ٿو ڳالهايان“ ياسين وٽو نواز شريف جي تعريف ڪندي چيو ته جيڪو به ميمبر شريعت بل جي حق ۾ ووٽ ڏيندو ان کي ثواب ملندو. جوش خطابت ۾ هن جي ان جملي تي نواز شريف سميت سڀ کل ۾ ويڙهيا پيا هئا. وري مٿان شعر پڙهيائين ته ڳلو خشڪ هئس. واجا ڪريمداد رڙ ڪري چيس ته اڙي هن کي گلاس پاڻي جو ڏيو ”اس ۾ پاني ڊالو“ ان تي اڃا وڌيڪ ٽهڪ آيو. ووٽن دوران هڪ موقعي تي خورشيد شاهه حجت ڪندي سومرو کي چيو ته ”اڄ توهان ٺيڪ نه ڪيو آهي توهان سان حساب ٿيندو“ ته الاهي بخش هٿ ٻڌندي چيس ”شاهه سائين اڄ معاف ڪريو.“
ووٽنگ دوران راڻو چندر سنگهه ڪشنچند پارواڻي ۽ ٻين اقليتي ميمبرن سان گڏ پوئتي ويٺو هو ته ڄام معشوق پنهنجي مٺ ۾ نه ايندڙ ڏاڙهي ڏيکاريندي چيس ته اسان ته ووٽ ڏئي آياسين، شريعت تي اڳ ۾ ئي عمل ڪندي ڏاڙهي به رکي آهي. راڻي چندر شهپر وٽيندي کيس چيو ”واهه ڙي واهه مور ٿو ٺهين!“ اها به تاريخ هوندي ته اقليت جا اهي پنج ئي ميمبر جن ۾ راڻو ۽ ڪشچند ٻه سنڌي هئا تن شريعت بل جي خلاف ووٽ ڏنو. جڏهن ته کٽو مل حمايت ڪري پنهنجون مارڪون وڃايون. ڪرشن ته ٺهيو منڍ کان ئي شريعت بل جو مداح هو پر کٽو مل ته آخر وقت تائين مخالفت ڪندو رهيو پر عين وقت تي الائي ڇو بل جي حق ۾ ووٽ ڏنائين. کٽو مل جي چهري جا تاثر ٻڌائي رهيا هئا ته هو دل سان ووٽ نه پيو ڏئي. خبرناهي ته ڪهڙي مجبوريءَ هئس جو همراهه هيسجي پيو. مولانا ابراهيم پراچا جيڪو هاڻي پ پ وارن جي ڊسڪو مولوي غضنفر گل جو ڪردار ادا ڪندو آهي تنهن چيو ته جيڪو بل جي حق ۾ ووٽ ڏيندو اهو جنت ۾ ويندو. ان تي راڻو کيس گهوريندو رهيو ۽ ٻيا کلندا رهيا. غضنفر گل ته نيويارڪ ۾ جوا جي ڪلب ۾ وڃي جوا به کيڏندو هو پيئڻ کائڻ ۾ به شير هو پر پراچا انهن ڪمن کان پري آهي.
جيتوڻيڪ ڪالهه وزيراعظم جي صدارت ۾ ٿيل پارلياماني پارٽيءَ جي اجلاس ۾ حڪومت جي حامي ميمبرن جو انگ 160 هو پر اسيمبليءَ اندر 154 ٿي ويو جيڪو بعد ۾ گهٽ ٿي 151 ٿي ويو جيڪڏهن 3 اقليتن وارا، حاصل بزنجو، فريد الله جمالي ۽ هڪ اڌ ڪو ٻيو مڙسي ڪري ها ته هي بل پاس نه ٿي سگهي ها، بهرحال بل ته پاس ٿي ويو پر ميان کي به خبر پئي ته سندس هيوي مينڊيٽ هاڻي آهستي آهستي هلڪو ٿيندو پيو وڃي. هاڻي ڏسون ته سينيٽ مان هو ڪيئن ٿا بل پاس ڪرائين لٺ تي يا چٺ تي، ڇو ته ٻيو ڪو طريقو ناهي بچيو.
(10 آڪٽوبر 1998ع)

گورنر راڄ ايجنسين ۽ واڳ ڌڻين وچ ۾ ڪشمڪش جو نتيجو آهي

گورنر راڄ ايجنسين ۽ واڳ ڌڻين وچ ۾ ڪشمڪش جو نتيجو آهي

سنڌ ۾ چونڊيل حڪومت ختم ڪري گورنر راڄ مڙهيو ويو آهي، جنهن کي بنا ورديءَ وارو مارشل لا چئجي ته غلط نه ٿيندو. ضياءُ الحق دور ۾ سنڌ جي وڏ وزارت ماڻيندڙ خيرپور جي سيد غوث علي شاهه اسيمبلي ذريعي وڏ وزارت لاءِ ته گهڻيون ڪوششون ڪيون پر قسمت جي ديوي وڏ وزارت جي معاملي ۾ خيرپوري سيد کان رٺل هئي. وڏ وزارت جي ڪرسي قائم علي شاهه کي به گهڻو قبول نه ڪيو، جڏهن ڪرسيءَ کي خبر پئي ته مٿس ويٺل شخص قائم علي شاهه آهي ۽ ان جو تعلق خيرپور سان آهي ته اها ڪرسي ڀڄي پئي. وري هڪ ٻيو خيرپوري سيد پرويز شاهه ڪرسيءَ تي ويهڻ لاءِ ڀڳو ڊڪيو پر هن کي ته ڪرسيءَ ڇهڻ به نه ڏنو. ڪجهه عرصي کان غوث علي شاهه ڪوشش ۾ هو پر ايوان اندران کيس وارو نه مليو، هو گورنر راڄ معرفت ان ڪرسيءَ تي غير سرڪاري طور ويهڻ لاءِ نامزد ٿي چڪو آهي پر اڃا ويٺو ناهي.
سنڌ ۾ مسلم ليگين جي حڪومت مسلم ليگين ئي ختم ڪري ڇڏي آهي جنهن لاءِ وفاقي ايوانن ۾ ويٺل حڪمران ڌر وارا چون ٿا ته ڪني آڱر وڍي چڱي آهي. لياقت جتوئي حڪومت وڃڻ بابت گاديءَ واري شهر جي حاڪمن جي ساٿارين جو تبصرو بلڪل ايئن آهي جيئن هندستان جي ورهاڱي مهل ولڀ ڀائي پٽيل چيو هو ته ”افسوس آهي ته ملڪ ورهائجي ويو پر خوشي آهي ته حرام سڀ هليا ويا.“ سنڌ ۾ لياقت حڪومت وڃڻ جو ڏک ٻئي ڪنهن کي ته شايد ئي هوندو پر پاڻ لياقت جتوئي سنڌو درياءَ جي ڪپ تي ٺاهيل شبير شاهه جي گهر ويهي گورنر راڄ لاڳو ڪرڻ واري فيصلي کي درست قرار ڏنو آهي. سندس ان فرمان کي جيڪڏهن هن جي پنهنجي ناڪاميءَ جو اقرار سمجهيو وڃي ته ڇا غلط ٿيندو؟ ڪڏهن به نه، ڇو ته هو پاڻ ٿو چوي.
سنڌ ۾ گورنر راڄ جون حالتون ڪافي دفعا اڳ ۾ پيدا ڪيون ويون پر نواز شريف سدائين ٽارو ڪندو رهيو، ايم ڪيو ايم سان مسلم ليگ جا معاملا ٺهندا ۽ بگڙندا رهيا پر نيٺ سنڌ جي تاريخ جو پهريون گورنر راڄ 30 آڪٽوبر تي لاڳو ڪيو ويو. هتان جي باخبر حلقن جو چوڻ آهي ته سنڌ ۾ گورنر راڄ جو نفاذ ايجنسين ۽ حڪمرانن وچ ۾ ڪشمڪش جو نتيجو آهي. ڳچ عرصي کان هلندڙ ان ڪشمڪش دوران جڏهن لياقت جتوئي متحده وارن جي ڪاري بنگالي جادوءَ ۾ ڦاسي پيو هو ۽ متحده کانسواءِ ڪنهن کي به پنهنجو نه پيو سمهجي ته ان وقت ايجنسين جي ساڻس اڻبڻت شروع ٿي هئي. امداد الله انڙ پاران لياقت جتوئيءَ خلاف چيف احتساب ڪمشنر وٽ داخل ڪيل ڪرپشن واري ريفرنس کان وٺي اڄ 155 دهشتگردن جي لسٽ لنڊن اماڻڻ واري الزام تائين ڪافي الزامن تي ٻڌل چارج شيٽ تيار پئي آهي. ان چارج شيٽ جا الزام ايترا ته سنگين ۽ سخت آهن جو ٻيٽي جي هن جتوئيءَ لاءِ وڏا ڏچا ٿي پيا سگهن. جن ڌرين گورنر راڄ هڻايو آهي انهن آڏو في الوقت اهو وڏو مسئلو آهي ته غوث علي شاهه ۽ بنا ورديءَ واري جنرل معين الدين حيدر مان اختيار گورنر وٽ هجڻ گهرجن. جڏهن ته هتان جا چونڊيل حڪمران چاهين ٿا ته اختيار غوث علي شاهه وٽ هجڻ گهرجن. بهرحال اصل اقتدار ڌڻين ۽ سرڪار وچ ۾ اهو ڦڏو في الحال کڻي نبري به وڃي پر مستقبل قريب ۾ اهو ڏچو گهڻن جا سر کڻندو. چوڌري نثار ۽ چوڌري شجاعت جو ڦڏو ايم ڪيو ايم خلاف ڪارروائي واري معاملي تي ڪنهن کان ڳجهو ڪو نه آهي. جڏهن شجاعت جهنڊو ساڙڻ جي ڏوهه ۾ متحده وارن خلاف ڪارروائيءَ لاءِ تياري ڪئي هئي ته چوڌري نثار علي آڏو آيو هو. لياقت جتوئي نثار ذريعي نواز شريف کي پڪ ڏياري هئي ته جهنڊي ساڙڻ واري ڪيس مان ايم ڪيو ايم کي آجو ڪريو ته هو شريعت بل جي حمايت ڪندا. حڪومت ان چڪر ۾ دير ئي ڪو نه ڪئي هڪدم نثار چيو ته ايم ڪيوا يم وارا شريف ماڻهو آهن، هنن جو جهنڊو ساڙڻ سان ڪو واسطو ناهي. قومي اسيمبليءَ ۾ چيل سندس اهي لفظ گجرات جي چوڌري شجاعت علي جي ”چٽي مٿي“ تي پٿرن وانگر وسيا هئا. ان ڏينهن کان شجاعت مختلف حيلا هلائيندو رهيو ۽ نيٺ پنهنجي کاتي جي ادارن ذريعي هڻي وڃي هنڌ ڪيائين ۽ سنڌ ۾ گورنر راڄ لڳي ويو. هونئن به جڏهن جهنڊو ڪيس واپس وٺڻ جي باوجود به ايم ڪيو ايم وارن شريعت بل جي مخالفت ڪئي ته ان بعد هرڪو نثار کي مهڻا ڏيندو هو. نثار جيڪو نواز کان وڌيڪ شهباز جو جگري يار آهي اهو اڄڪلهه گهر ويٺو آهي. ٻڌڻ ۾ آيو آهي ته اعجازالحق سميت ڪيترن ئي متاثر ليگين ساڻس ڪچهريون وڌائي ڇڏيون آهن ۽ هتي وري اهي سرٻاٽ آهن ته اسيمبليءَ ۾ فارورڊ بلاڪ ٺهي رهيو آهي. بظاهر انهن سرٻاٽن جو ڪو کُر پير نٿو لڳي پر ان کي ايئن رد ڪرڻ به شايد مناسب نه هجي.
هتان جي باخبر حلقن جو چوڻ آهي ته هن ڀيري وفاق وارن لاءِ ايم ڪيو ايم کي مار ڏيڻ ۾ ڏکيائي آهي ڇو ته سنڌ جا قومپرست متحده وارن سان گڏ آهن تنهن ڪري کين مار ڏيڻ جو فارمولو مٽائڻو پوندو. الطاف حسين سميت ڪيترائي متحده جا ماڻهو سنڌ جي قومپرستن سان رابطن ۾ آهن ۽ هن دفعي اها عجيب صورتحال آهي ته سنڌ ۾ رهندڙ ٽي وڏيون ڌريون پٺاڻ، مهاجر ۽ سنڌي پنجاب خلاف هڪ راءِ رکن ٿا. هو ٽئي گڏجي پنجاب خلاف محاذ ٺاهيندا جنهن کي هينڊل ڪرڻ حڪمرانن لاءِ شايد ناممڪن نه به هجي پر مشڪل ترين ضرور هوندو. گاديءَ واري شهر ۾ ته اهو به ٻڌڻ ۾ اچي پيو ته اجمل خٽڪ ايم ڪيو ايم وارن کي سمجهائي رهيو آهي ته پ پ وارن سان ساٿ ڏيو ۽ گڏجي سنڌ ۾ حڪومت ٺاهيو ته اوهان جي جان بچندي. هن دفعي متحده وارا اجمل خٽڪ جي ان فارمولي تي باقاعده سنجيدگيءَ سان غور ڪري رهيا آهن ۽ ٿي سگهي ٿو ته حڪمرانن واري آپريشن جي ڌمڪين کان اڳ اهو ڌماڪو نه ٿي وڃي.
اسلام آباد جي ڪرسيءَ تي ويٺل همراهن جي مرضي آهي ته ڪراچي ۾ آپريشن دوران رڳو ايم ڪيو ايم خلاف آپريشن ٿيو ته ماڻهو چوندا ته هنن کان انتقام ورتو پيو وڃي ان لاءِ ضروري آهي ته حقيقي وارن سوڌو ڪجهه سنڌي گروپن کي به مار ۾ ڀائيوار ڪجي. مشاورتي ڪائونسل ۾ شامل ٿيڻ لاءِ ميرپروخاص جي سيدن ۽ نوابشاهه جي انڙن کان وٺي جيڪب آباد جي پنهورن تائين سڀ روز ٿا اسلام آباد ۾ ويٺل پنهنجي سڃاڻ وارن همراهن کي فون ڪن ته ”ٻيلي وارو ڪجو. اسان جو خيال ڪجو.“ بيڪ ڊور کان انٽري وٺڻ جي هيراڪن ۾ اڄڪلهه ڊوڙ لڳي پئي آهي. سندن گذريل ڪجهه ڏينهن جي فونن جا بل سندن پراڻن سالن جي بلن کان به ٽپي ويا هوندا. هنن ڄاڻ سڃاڻ وارو هڪ به ماڻهو نه ڇڏيو آهي. رٽائرڊ صوبيدارن کان وٺي ڪرنلز تائين جنهن جا جنهن سان رابطا آهن، ان گهٽ نه ڪيو آهي. جيڪڏهن سندن نالا نه آيا ته هن سال هنن جي سارين ۽ ڦٽين جي فصلن جي آمدني فون جي بلن ۾ هلي ويندي. الله سندن حال تي رحم ڪندو.
سنڌ ۾ گورنر راڄ کي لڳي چار ڏينهن گذري چڪا آهن، اڃا تائين امن قائم نه ٿيو آهي. جيڪڏهن اختيارن جو مسئلو حل نه ٿيو ته اهڙي بدامني ٿيندي جو راڄ ڏسندا. گورنر راڄ ڀلي کڻي ڪنهن حد تائين امن موٽائي به ڏئي پر ڇا لولي لنگڙي جمهوريت تي ان کي فوقيت حاصل هجڻ گهرجي؟ ان بابت جمهوريت پسند ڌرين جو جواب نفي ۾ آهي. جيتوڻيڪ لياقت جتوئي پاڻ گورنر راڄ کي ويلڪم ٿو ڪري. گورنر راڄ بابت اڃا حميد جتوئيءَ جو اهو بيان ڪو نه آيو آهي جنهن ۾ هو وري چوندو ته ”سنڌ ۾ گورنر راڄ جو ڪو جواز ناهي. جيڪڏهن بدامني سبب سنڌ ۾ گورنر راڄ لڳايو ويو آهي ته پوءِ پنجاب ۾ بدامني آهي اتي به گورنر راڄ لڳايو.“ اهڙو بيان هن اڳ ۾ به ڏنو هو. لياقت جتوئي واري بيان تي تبصرو ڪندي هڪ ليگي ايم اين اي چيو ته هو پاڻ بچائڻ لاءِ ايئن پيو ڪري ۽ دبئي يا لنڊن جي اجازت وٺڻ لاءِ ٿڌو آهي. ان ليگي همراهه کي لياقت تي ڪم نه ڪرڻ تي ڏاڍي ڪاوڙ هئي. هن چيو ته لياقت جي وڃڻ جو ڏک صرف ايم ڪيو ايم وارن کي ٿيو آهي. سنڌ جا مسلم ليگي ايم پي ايز به خوش ٿيا آهن ۽ هنن نواز شريف کي گورنر راڄ هڻن تي مبارڪون به ڏنيون آهن.
بهرحال جيڪو ٿيو سو ٿيو پر ڳالهه اها آهي ته امن قائم ڪرڻ جي نالي ۾ لاڳو ڪيل گورنر راڄ به جيڪڏهن سنڌ کي امن موٽائي نه ڏئي سگهيو ته پوءِ ڇا حل هوندو؟ ڇا ڪو اهڙو آهي جيڪو هن وقت سنڌ کي بنا ورديءَ وارو مارشل لاءِ ڏيندڙن خلاف Damages جو سوٽ فائيل ڪري سگهندو؟
(3 نومبر 1998ع)

اڪثريت جا هيراڪ اقليت ۾ هجڻ ڪري مرڳو سينيٽ کي ئي ختم ڪرڻ چاهين ٿا

اڪثريت جا هيراڪ اقليت ۾ هجڻ ڪري مرڳو سينيٽ کي ئي ختم ڪرڻ چاهين ٿا

سينيٽ کي ختم ڪرڻ لاءِ هڪ دفعو ٻيهر حڪومتي سطح تي ڪوششون شروع ٿي ويون آهن. سينيٽ حڪومت جي راهه ۾ رڪاوٽ آهي ان ڪري هن ايوان کي حڪمران تباهه ڪرڻ جي تياري ۾ آهن. اهڙو خدشو ڪالهوڪي سينيٽ جي اجلاس ۾ اپوزيشن وارن ظاهر ڪيو. ان سازش نما خدشي جو کُر پير کڻندي مختلف حادثن ۽ واقعن جون ڪڙيون ملائي جيڪو منظر پيش ڪيو ويو ان مان ته لڳي ٿو ته ڳالهه ۾ وزن آهي. رضا رباني (جنهن کي خالد انور ڊسٽرڪٽ ڪورٽ جو وڪيل چوندو آهي) تازو وزيراعظم پاران مالاڪنڊ ڊويزن جيڪا فاٽا جو حصو آهي تنهن ۾ عام جلسي کي خطاب دوران سندس ڪيل تقرير تي استحقاق جي رٿ پيش ڪئي. سندس تقرير وزنائتي هئي. قومي اسيمبلي ۾ پ پ وارا اهڙن معاملن بابت جاندار دليل پيش ڪرڻ ته پري پر معاملا اٿارڻ کان به قاصر هوندا آهن پر سينيٽ ۾ ايترا ته هوشيار همراهه آهن جو اردو جي ان محاوري جيان ”بال ڪي کهال“ به لاهڻ جو فن رکن ٿا. رضا چيو ته جڏهن کان وزيراعظم جي خواهش موجب شريعت جي نالي تي اختيار حاصل ڪرڻ وارو آئيني بل (15 هين ترميم وارو بل) سينيٽ مان پاس نٿو ٿئي تڏهن کان نواز شريف سينيٽ خلاف ٿي پيو آهي. بعد ۾ سندس حامي مولوين ساجد، مير ستار نيازي ۽ سميع الحق اها فتويٰ جاري ڪئي ته جيڪو پندرهين آئيني ترميم بل (شريعت بل) جي مخالف ڪري ٿو سو واجب القتل آهي، ان بعد عالمن جي هڪ وفد سان ڳالهائيندي وزيراعظم اهو چيو ته اسين ملڪ ۾ اسلامي نطام آڻڻ چاهيون ٿا پر ڪجهه ماڻهو ان جي مخالفت ڪن ٿا، ان لاءِ عوام کي گهرجي ته هو سينيٽرز کي مڃائين.
ٽي ڏينهن اڳ مالا ڪنڊ ڊويزن ۾ تقرير دوران وزيراعظم نواز شريف عوام کي چيو ته سينٽيرز جو گهيراءُ ڪريو، حڪومت اوهان جي مدد لاءِ تيار آهي. وزيراعظم جي عوام کي ڪيل اهڙي اپيل مان يقينن اپوزيشن وارن جي ظاهر ڪيل خدشي کي هٿي ملي ٿي ته وزيراعظم سينيٽ کان واقعي ڪيڏو بيزار آهي. اها سينيٽ جنهن کي بقول اجمل خٽڪ ۽ اسفنديار ولي جي ته نواز شريف ختم ڪرڻ لاءِ آئيني بل تيار ڪرايو هو. اهو آئيني بل هاڻوڪي سينيٽر جسٽس (ر) افضل لون تيار ڪيو هو. افضل لون جيڪو ڪوآپريٽو اسڪينڊل کان وٺي هر مصيبت ۾ ميان صاحبان سان ساٿ ڏيندو اچي، تنهن لاءِ اجمل خٽڪ چيو هو ته ”رات وچ ۾ اقتدار ماڻيندڙن کي ڪهڙي خبر ته هي پارليامينٽ جهڙا جمهوري ادارا ڪيئن وجود ۾ آيا آهن. هنن ادارن جي بحالي ۽ تقدس قائم رکڻ لاءِ اسان کان پڇو جن جي جوانن جيل ڏٺا، ڦاهيون ۽ ڦٽڪا کاڌا.“ اجمل خٽڪ جي ان پراڻي تقرير سان اکين آڏو وري پنهنجي اسڪول جو زمانو تري آيو جڏهن ايم آر ڊي جي تحريڪ دوران سنڌ جي ميٽرڪ ۾ پڙهندڙ نوجوانن کي پٺين تي ڦٽڪا هنيا ويا هئا، جڏهن جيلن ۾ کين اپاهج ڪيو ويو هو، واقعي اهي قربانيون تمام وڏيون قربانيون هيون جيڪي پنجاب جي بادشاهن جي خيال ۾ به نه هونديون، پنجاب جي عام ماڻهن ۽ دانشورن جو به ان تحريڪ ۾ حصو هو، اڃا به اڍائي فٽ قد وارو ان وقت جو نوجوان قاضي سلطان راولپنڊي ۾ موجود آهي ۽ 5 نومبر تي نصير الله بابر جي پريس ڪانفرنس ۾ ساڻس ملاقات به ٿي هئي. ان کي لاهور جي شاهي قلعي ۾ لانگ بوٽن وارا همراهه فٽبال جيان ٿڏا هڻندي راند کيڏيا هئا. ان پتڪڙي نوجوان کي بال جيان کڻي ڀتين ۾ هڻندا هئا، سندس ننڍڙو ۽ معصوم جسم جڏهن رت سان ڳاڙهو ٿي ويندو هو ۽ هو بيهوش ٿيندو هو ته هن کي وري مارڻ لاءِ هوش ۾ آڻڻ لاءِ پاڻي ڏيندا هئا. انهن سڀني جي قرباني مارشل لا خلاف هئي ۽ جمهوريت جي بحالي لاءِ هئي. جڏهن ضياءُ الحق کين جوڻيجي مرحوم جهڙي جمهوريت ڏني ته هو ان تي به خوش هئا. جنهن بعد بينظير ڀٽو، نواز شريف، بينظير ۽ وري نواز شريف جي جمهوريت ڏسڻ بعد ته انهن همراهن کي اڄ به پڇتاءُ ٿيندو آهي ته هي ڪهڙي جمهوريت آهي؟ شهيد ڀٽي واري جمهوريت هيءَ ناهي ۽ نه ئي هن جمهوريت لاءِ هنن قرباني ڏني هئي. سنڌ جي ڪيترن شهيدن جا ته جمهوريت جو ميوو کائيندڙ نواز شريف توڙي بينظير کي شايد نالا به ياد نه هجن. بهرحال اهو به هڪ دور هو جيڪو جمهوريت جي بحاليءَ لاءِ تحريڪ هلائڻ جو دور هو.
ڳالهه پئي هلي سينيٽ جي ته سينيٽ کي اڄڪلهه ختم ڪرڻ لاءِ ڪوششون ٿي رهيون آهن. سينيٽ هن وقت پاڪستان جي ادارن ۾ واحد ادارو آهي جنهن ۾ چئني صوبن کي برابري جي بنياد تي نمائندگي آهي. هر صوبي جا 19 سينيٽر آهن. وفاق جا 3 ۽ فاٽا جا 8 آهن ۽ اهي سڀ ملائي 87 بڻجن ٿا. ان کانسواءِ هر اداري ۾ پنجاب جي 50 سيڪڙو کان وڌيڪ نمائندگي آهي. قومي اسيمبلي کان وٺي ننٺڍڙي کان ننڍڙي اداري جي ملازمن جي ڪوٽا تائين هر اداري ۾ پنجاب جي نمائندگي باقي ٽن صوبن کان وڌيڪ آهي پر هاڻي هن سينيٽ جو سر کڻڻ لاءِ پنجاب وارا حڪمران ئي عمل پيرا آهن ڇو ته هو اڪثريت جا هيراڪ هتي اقليت بڻجڻ کي عيب ٿا سمجهن.
هاڻي جڏهن شريعت بل ان سينيٽ ۾ ڦاسي پيو آهي ته حڪمرانن کي اها ڳالهه نه ٿي وڻي، نواز شريف مالا ڪنڊ جي مذهبي ماڻهن کي اپيلون ٿو ڪري ته سينيٽرز جو گهيراءُ ڪريو، حڪومت اوهان جي مدد ڪندي. ان کانپوءِ سينيٽرن کي جان جا لالا لڳا پيا آهن. مالا ڪنڊ ۾ هن وقت به شريعت موجب فيصلا ٿيندا آهن ۽ باقائده چور جي هٿ ڪپڻ جا فيصلا ٿيا آهن. 1960ع ۾ پاڪستان ۾ شامل ٿيل هن علائقي ۾ صوفي محمد، نواز شريف جي پهرئين دور ۾ جڏهن نفاذ شريعت تحريڪ هلائي ته پوليس جلوس تي گوليون هلائي 4-5 پٺاڻ ماريا، وري ساڳئي صوفي محمد، بينظير جي پوئين دور ۾ تحريڪ هلائي ته ان دور ۾ به گوليون هليون ۽ 4-5 ٻيا ماڻهو مئا. هاڻي ساڳين ماڻهن کي وزيراعظم چئي آيو آهي ته ”وارو ڪيو، شريعت نافذ ڪرڻ لاءِ سينيٽرن جو گهيراءُ ڪيو، سينيٽ شريعت جي نفاذ ۾ رڪاوٽ آهي حڪومت اوهان جي مدد ڪندي.“ اهڙن ماڻهن کي ڄڻ ته هاڻي سينيٽرن خلاف جهاد ڪرڻ لاءِ هٿي ملي وئي آهي. وزيراعظم نواز شريف جو ته خير آهي. اهو ته خير سياري ۾ به نماز پڙهي ويندو آهي پر شيخ رشيد کي ڏسو جيڪو مون وانگر عيد جي نماز به ”ضرور“ پڙهندو هجي، ان جيڪا مالاڪنڊ ۾شريعت جي حق ۾ تقرير ڪئي آهي سا وڏي جوشيلي هئي. خدا خير ڪري سڀاڻي جيڪڏهن نواز شريف واري شريعت نافذ ٿي وئي ته شيخ رشيد جو ڇا ٿيندو جيڪو اڃا به ڪنوارو ويٺو آهي؟ ڪنوارو ته خير مولانا سميع الحق به آهي جيڪو شريعت بل جي مخالفن کي قتل ڪرڻ لاءِ فتوائون ٿو ڏئي.
پارليامينٽ جنهن جي ڪارڪردگي ان جي مقصد موجب شايد ئي هجي. اتي سواءِ تقرير جي، حلقن جي مسئلن جي ڪم جون ڳالهيون ڪڏهن ڪڏهن ٻڌڻ لاءِ ملنديون آهن. قومي اسيمبلي جي هڪ ميمبر تي پگهار، جهاز جي ٽڪيٽ ۽ الائونس جي مد ۾ سال ۾ ساڍا چار لک خرچ ٿين ٿا. رهائش، گاڏي، ملازمن جي پگهار وغيره ان کان ڌار آهي. قومي اسيمبلي جو اجلاس جنهن ڏينهن هلندو آهي، هڪ هزار رپيا کين الائونس ملندو آهي. سال ۾ 120 ڏينهن قومي اسيمبلي جو اجلاس هلندو آهي. 365 ڏينهن مان 120 ڏينهن ڪم ڪندڙ هنن صاحبن کي پگهار پوري سال جي ٿي ملي. 120 ڏينهن جيڪو ڪم ڪن ٿا اهو به 1985ع کان 1998ع يعني اڄ تائين ڪڏهن به 120 ڏينهن ۾ رڳو 300 ڪلاڪ کان وڌيڪ ڪم نه ڪيو اٿائون. ان حساب سان اڍائي ڪلاڪ روز اسيمبلي هلندي آهي. پاڪستان جو واحد ادارو قومي اسيمبلي آهي،جنهن جا ميمبر 365 ڏينهن مان 120 ڏينهن ڪم ڪرڻ جي باوجود به پگهار سال جي کڻن ٿا ۽ 120 ڏينهن جيڪو ڪم ڪن ٿا اهو به اڍائي ڪلاڪ في ڏينهن جي حساب سان، ساڳئي نموني سينيٽ ۾ سال ۾ 90 ڏينهن اجلاس هلندو آهي ۽ سينيٽرن کي پگهار پوري سال جي ملندي آهي. سينيٽ ۾ 1985ع کان 1998ع تائين رڪارڊ موجب ڪڏهن به 220 ڪلاڪن کان وڌيڪ ڪم نه ٿيو آهي. يعني سينيٽر اسيمبلي ميمبرن کان به وڌيڪ مزي ۾ آهن. هو ڏينهن ۾ پوڻا ٽي ڪلاڪ ڪم ڪن ٿا ۽ ڏهاڙي پوري ٿا وٺن. پاڪستان جا هي واحد ادارا آهن جن کان پڇاڻي جو حق ڪنهن کي ناهي. في سينيٽر تي به سال ۾ لڳ ڀڳ ايم اين اي جيترو خرچ ٿئي ٿو. انهن ادارن جي ڪارڪردگي جيڪا به آهي اها عوام آڏو آهي پر ان جي باوجود به اهڙن ادارن مان سينيٽ جهڙي اداري کي حڪمران قبول نٿا ڪن ڇو ته هنن جي ان ۾ اڪثريت ناهي.
ڪالهوڪي اجلاس ۾ جڏهن هائوس آف لارڊز جو مثال ڏيندي رضا رباني وسيم سجاد کي چيو ته اوهين سر ڪٽايو، جهڪايو نه، ڇو ته سينيٽ خلاف سازش ٿي رهي آهي ته وسيم سجاد چيو ته جيڪو مون کان ٿيندو اهو ڪندس پر ڪنڌ ڪپائڻ جي قرباني نه وٺو. مذاق ۾ چيل وسيم سجاد جو اهو جملو وزيراعظم جي بيان خلاف احتجاج هو. جيڪڏهن سڀاڻي حڪومت واقعي افضل لون وارو سينيٽ جي خاتمي جو بل آندو ته حڪومتي سينيٽرن سميت سڀ حڪومت جي شايد خلاف ٿي وڃن ڇو ته هنن جي نوڪري کي به خطرو آهي. رضا واري سنجيده تقرير کي مذاق ۾ بدلائڻ لاءِ حڪمرانن گهڻي جملي بازي ڪئي. مولانا ستار نيازي هر هر رضا کي پئي ٽوڪيو ته رضا چيس ته ”مولوي صاحب اڄ اوهين حلوو نه کائي آيا آهيو ڇا؟ اها ڪاوڙ مون مان ڇو ٿا ڪڍو؟“ ستار نيازي کي شايد دل سان ڳالهه لڳي. حلوي جي ڳالهه تي ٿڌو ٿي ويو، پر ساهي پٽي وڏي طري واري مولانا وري رضا کي هڪل ڪئي ته رضا انگريزي ۾ چيس ته Do not bebully, I am big bully than you (بدمعاشي نه ڪر، مان تو کان وڏو بدمعاش آهيان) ان بعد نيازي ماٺ ٿي ويو.
ڪالهوڪي اجلاس ۾ نواز شريف جي پيلي ٽيڪسي واري رنگ جهڙو سوئيٽر پائي حسين شاهه راشدي هڪ ٻئي سيد اصغر شاهه سان مذاق پئي ڪئي. ٻئي سيد کل ۾ ٻٽيا پيا هئا. جڏهن حڪومت ۽ اپوزيشن ۾ جهڙپ وڌي وئي ته سرڪاري بئنچن تي ويٺل حسين شاهه اٿي اپوزيشن ۾ آيو. حسين شاهه جيڪو پيءُ وانگر ڏاهو ماڻهو آهي سو سدائين سينيٽ ۾ پنهنجي مخصوص انداز ۾ ليگين جا پٽڪا ايئن لاهيندو آهي جو سندس ڳالهين تي ليگي به کلندا آهن. هڪ ٻيو پ پ سينيٽر علي نواز شاهه آهي جنهن شايد ئي زندگي ۾ ڪڏهن سينيٽ ۾ ڳالهايو هجي.
آصف زرداري جيڪو اڊيالا جيل مان ايندو آهي، سو ڪالهه سينيٽ ۾ ڪو نه آيو ۽ محترمه واري چيمبر ۾ سندس ئي ڪرسي تي ويهي ڪچهريون ڪندو رهيو. شايد هن کي به خبر هئي ته هاڻي وري هو اڱاري تي ايندو ڇو ته ڇنڇر ۽ آچر سينيٽ جي موڪل آهي، سومر تي علامه اقبال جي موڪل آهي ۽ سينيٽ جو اجلاس وري اڱاري تي ٿيندو سو به شام جو، جيتوڻيڪ آصف جي طبيعت ۾ جيل بردباري ۽ برداشت پيدا ڪئي آهي، باقي سندس مزاج ۽ حوصلي تي ڪو فرق نه آيو آهي. هن جي مٿي جا وار ڏاڍا تيزي سان ڇڻي رهيا آهن باقي همراهه ڏاڍو هشاش بشاش لڳو پيو هو. صفدر عباسي سميت اڪثر سينيٽرن کي مذاق مذاق ۾ چئي پيو ته اوهان منهنجي حاضرين تي نٿا اچو ۽ نه مون اوهان کي ميار ڏني آهي، ڀلي ادا، توهان جي مرضي.
(7 نومبر 1998ع)

هڪ صوبيدار هٿان لاڪ اپ ٿيل سنڌ اسيمبلي

هڪ صوبيدار هٿان لاڪ اپ ٿيل سنڌ اسيمبلي

سنڌ ۾ گورنر راڄ لاڳو ڪئي کي 13 ڏينهن گذري ويا آهن پر هيستائين ٻه اڍائي سئو ماڻهو دهشتگرد هجڻ جي شڪ ۾ گرفتار ڪرڻ کانسواءِ سنڌ مٿان مڙهيل وفاقي راڄ ٻيو ڪو ڪارنامو ڪرڻ ۾ ڪامياب نه ٿيو آهي اهڙو ڪو به وفاقي راڄ وارن جو قدم ناهي کڄيو جنهن جو واسطو امن امان قائم ڪرڻ سان هجي يا عوام جي ڀلائيءَ جو ڪو تعلق ان سان هجي. سنڌ ۾ لياقت واري ليگي حڪومت لاهور ۾ ويٺل ليگين جي گروهه ئي ختم ڪري ڇڏي. تڪڙ ۾ جاري ڪيل ان حڪم ۾ هنن کان اسيمبلي معطل ڪرڻ وسري وئي. جيتوڻيڪ اسيمبلي نه معطل ڪرڻ جي صلاح ڏيندڙ خالد انور تي وزيراعظم اڃا به ناراض آهي پر سن جي سيد جلال محمود شاهه جي ايڏي پئماني تي مخالفت ماپي نه سگهڻ تي نواز شريف، غوث علي شاهه کان به خوش ناهي. چيو وڃي ٿو ته غوث علي شاهه به ميان کي خاطري ڪرائي هئي ته جلال شاهه منهنجو سمجهه ڀائٽيو آهي، هو گهڻي پٽاڙ نه ڪندو، پر ايئن نه ٿي سگهيو.
سنڌ ۾ لاڳو ڪيل وفاقي راڄ واري حڪم کان پوءِ اسپيڪر ۽ ڊپٽي اسپيڪر جا اختيار معطل ڪرڻ واري حڪم سان سنڌ جي اسيمبليءَ کي زخمي ڪيو ويو آهي. هيستائين بندوق جي نالين مان نڪرندڙ بارود سان سنڌ جا ماڻهو مرندا ۽ زخمي ٿيندا رهيا آهن پر هاڻي وفاقي حڪمرانن جي غير جمهوري فرمانن سان سنڌ جي ادارن کي زخمي ڪيو پيو وڃي. جيڪڏهن بندوق سان ڪنهن کي مارڻ دهشتگردي آهي ته ڇا غير جمهوري فرمانن سان ادارن کي قتل ڪرڻ سياسي ڏاڍائي ناهي؟ سنڌ جي گورنر هائوس ۾ وزيراعظم نوازشريف جي صدارت ۾ ٿيل ٻه ڏينهن اڳ واري گڏجاڻيءَ ۾ سنڌ اسيمبليءَ کي تالو لڳائڻ جو فيصلو ڪندڙ سڀ پنجابي هئا. ان جي نشاندهي سينيٽ ۾ تاج حيدر ڪري چڪو آهي. جيتوڻيڪ ان اجلاس ۾ غوث علي شاهه نواز شريف جي ساڄي پاسي واري قطار ۾ پهرين سيٽ تي ويٺو هو پر پوءِ به الائي ڇو بقول تاج حيدر ته اجلاس ۾ ڪو سنڌي ڏسڻ ۾ نه آيو!
سنڌ ۾ ٿيندڙ ان نئين تماشي کي دوربين جي اک سان ڏسندڙ ڌرين وارا وري هڪ نئين ٿيوري پيش ڪري رهيا آهن. هن ڌر وارن جو خيال آهي ته جيڪو ڪجهه سنڌ ۾ ٿي رهيو آهي اهو اصل ۾ ٿئي ڪو نه پيو پر ڪرايو پيو وڃي. سنڌ ۾ انتشار پيدا ڪري سنڌ واسين کي روڊن تي آندو ويندو جيئن ملڪ ۾ وفاق ۽ پنجاب خلاف نفرت چوٽ چڙهي وڃي، تمام وڏا مظاهرا ۽ احتجاج ٿين جيئن مارشل لا لڳائڻ جو جواز سنڌ فراهم ڪري، ٻئي ڪنهن صوبي ۾ايترو Potential ناهي جو مارشل لا لڳائڻ جو جواز فراهم ڪري سگهي. وقتي طور مارشل لا هڻي ميان مان جند ڇڏائي وڃي. ”پوءِ ڇا ٿئي؟“ واري سوال پڇڻ سان ئي ڪهاڻي ٻڌائيندڙ ماڻهو في الحال ڪيسٽ ڇني ٿا ڇڏين. بس ايترو چون ٿا ته هاڻي حڪمرانن جي اقتدار مان رحلت جا ڏينهن هفتن ۾ آهن.
جيڪڏهن ان ٿيوريءَ کي صحيح سمجهجي ته ڇا ان تي احتجاج ڪرڻ سنڌ واسين جو حق نه هوندو ته ملڪ تي وري عارضي طور مارشل لا هڻائڻ لاءِ سنڌ کي ميدان جنگ ڇوٿو بنايو وڃي؟ اڄ جيڪو ڪجهه سنڌ ۾ ٿي رهيو آهي. ان تي اکيون ٻوٽي دادوءَ جو جتوئي لياقت، شڪارپور جو سومرو الاهي بخش ۽ ڳاڙهي موري جي سيد غوث علي شاهه آڱوٺا هڻي رهيا آهن. ڇا هاڻي سنڌ سياست جي ميدان ۾ سنڍ ٿي وئي آهي جو ڪو نئون سياسي مسيحا نه ڄڻي سگهي؟ اڄ جڏهن سنڌ جي 29991000 ماڻهن پاران چونڊيل 109 ميمبرن کي ڪراچيءَ جي آرٽلري ميدان ٿاڻي جو ايس ايڇ او اسيملي جي گيٽ تان موٽائي ٿو ڇڏي، سنڌ اسيمبليءَ کي تالو ٿو هنيو وڃي. سنڌ جي ادارن کي بقول رضا رباني جي ته رائيونڊ جي کڙين هيٺان چيٿاڙيو ٿو وڃي. تڏهن سنڌ جا سياستدان خاموش ڇو آهن؟ ڇا گورنريءَ جي اوسيئڙي ۾ ويهي رهڻ جو وقت آهي؟، ڇا اڃا به حڪومت جي معطلي بعد بحالي جو انتظار ڪرڻ جي گنجائش آهي؟ ڇا ڀاءُ کي ننڍي چونڊ ۾ ٽڪيٽ نه ملڻ بعد گورنر راڄ ۾ ڀاءُ لاءِ ايڊوائيزري جي جاءِ وٺڻ جو فڪر ڪرڻ گهرجي؟ انهن سوالن جو جواب سنڌ جي ماڻهن کي پنهنجي ليڊرن کان پڇڻ گهرجي.
وزيراعظم نواز شريف جيڪو ڪجهه اڄ تائين وات مان چيو آهي اهو ٿيو آهي. ايڊمرل منصورالحق کان آرمي چيف جهانگير ڪرامت، سجاد علي شاهه کان فاروق لغاري تائين، سپريم ڪورٽ کان ايوان صدر تائين ۽ رحمان ملڪ کان جهانگير ڪرامت تائين جنهن مهل جڏهن چاهيو، جيڪو ڪيو سو ڦٻي ويو آهي جنهن ڪري سندس ”فتوحات“ وارو سلسلو هاڻي سنڌ اسيمبليءَ کي لڳايل تالي تائين وڃي پهتو آهي. فتحن جي اوچي اڏام خلا تائين وڃي پهتي آهي جتي ٻيو جمپ نٿو هڻي سگهجي تنهنڪري لڳي ٿو ته کيس زمين تي واپس آڻڻ جا وقت ويجها آهن. جنهن نموني سنڌ جي 3 ڪروڙ ماڻهن جي 109 چونڊيل ميمبرن کي وفاق وارن آرٽلري ميدان ٿاڻي جي ايس ايڇ او ذريعي ڪنٽرول ڪيو آهي ان بعد ئي اڄ کان 36 سال اڳ چيل ايوب خان وارو اهو جملو سمجهه ۾ آيو آهي ته سنڌ ۽ سنڌ وارن جو ڪو مسئلو ناهي هنن لاءِ هڪ ايس ايڇ او ڪافي آهي. اڄ واقعي اهو ثابت ٿي ويو آهي.
اڄ جڏهن سنڌ ۽ سنڌ وارن سان اهڙو سلوڪ ڪيو پيو وڃي ته ان معاملي تي بلوچستان ۽ سرحد مان ڪنهن جي احتجاج جي صدا به نه آئي آهي. اڄ سنڌ سان ايئن ٿيو آهي. سڀاڻي ڪنهن ٻئي صوبي سان به ايئن ٿي سگهي ٿو. سينيٽ ۾ بلوچ ۽ پٺاڻ سينيٽرن کانسواءِ ڪنهن به حمايت نه ڪئي آهي، نه ڪنهن عدالت از خود نوٽيس ورتو، نه ڪنهن انساني حقن جي تنظيم وارن ڪا همدردي ڪئي آهي، نه رفيق تارڙ ٿو ڪجهه ٻڌي ۽ ڏسي، ڇا پنجاب ۽ وفاق مان شايع ٿيندڙ قومي اخبارن جي روشن خيال صحافين ۽ دانشورن کي ميار ڏيڻ جو سنڌ واسين کي حق ناهي جن لاهور ۽ لاڙڪاڻي جي فرق واري بينظير جي جملي تي مهينو کن تبصرا ۽ تبرا ڪيا هئا، پر سنڌ اسيمبليءَ کي تالو هڻڻ تي انهن جمهوريت پسند صحافين، في الحال پنهنجي ڪالمن ۾ اڃا تبصرو نه ڪيو آهي. شايد اهو هنن کي ايڏو وڏو مسئلو نه لڳندو هجي.
(13 نومبر 1998ع)

اسلام آباد ۾ موجود هڪ ننڍڙي سنڌ

اسلام آباد ۾ موجود هڪ ننڍڙي سنڌ

مرگلا پهاڙين جي هنج ۾ واقع پاڪستان جي سرڪاري شعبي هيٺ هلندڙ قائداعظم يونيورسٽيءَ ۾ سنڌي شاگردن جي غير سياسي تنظيم مهراڻ اسٽوڊنٽس ڪائونسل پنهنجي پندرهين سالگره ملهائي. هونئن ته پاڪستان ۾ 22 کان وڌيڪ سرڪاري يونيورسٽيون آهن پر سنڌ جي ٻن يونيورسٽين سنڌ ۽ شاهه لطيف يونيورسٽين جي اڪثر شاگردن کي ملٽي نيشنل ڪمپنين ۽ نجي شعبي ۾ نوڪريون نه ملنديون آهن. ساڳئي نموني بلوچستان جي يونيورسٽين جو به اهو ئي حال آهي. ان جو سبب اهو آهي ته انهن يونيورسٽين جا ڪجهه استاد به شاگردن کي چوندا آهن ته انگريزيءَ ۾ اسين ليڪچر ان ڪري نٿا ڏيون ته اها ڌارين جي زبان آهي. مطلب ته استادن کي انگريزي ئي نه ايندي آهي ته شاگردن کي ڇا ايندي هوندي (استادن ۽ شاگردن کان معذرت سان بلڪل ايئن به ناهي ته سڀ استاد ۽ سڀ شاگرد ڄٽ آهن، ڪجهه بهتر به آهن انهن کي سندن خدمتن تي سلام آهي). پر عام تاثر اهو ئي آهي.
هونئن ته مجموعي طور ملڪ جي سرڪاري شعبي وارن تعليمي ادارن جو حال خراب آهي پر سنڌ وارن جو ڪجهه وڌيڪ ئي آهي. اهڙي ماحول ۾ قائداعظم يونيورسٽي ملڪ جي واحد سرڪاري شعبي جي يونيورسٽي آهي جنهن جي ڊگري ملڪ جي پرائيويٽ سيڪٽر ۾ ڪيش ڊگري سمجهي ويندي آهي. جڏو شاگرد هتي هلي ئي نٿو سگهي. هن يونيورسٽيءَ ۾ 16 مختلف شعبا آهن. 2500 شاگرد هن يونيورسٽيءَ ۾ پڙهندا آهن. هر سال 256 شاگردن لاءِ سنڌ جي ڪوٽا آهي پر سنڌ جي ٻهراڙيءَ توڙي شهري علائقن جا ڇوڪرا ۽ ڇوڪريون 100 کان 110 تائين مشڪل سان ايندا آهن، ڇوڪرين جو انگ اڄڪلهه 10 کان 15 تائين مشڪل سان ٿيندو، باقي ڇوڪرا آهن. جيتوڻيڪ بهتر تعليم لاءِ هي هڪ سٺو ادارو آهي پر پوءِ به سنڌ جي 3 ڪروڙ ماڻهن مان 100 کن شاگرد مشڪل سان اچن ٿا.
اسلام آباد ۾ ڊپلوميٽڪ مشنز جي ڀر ۾ واقع هن يونيورسٽيءَ ۾ سنڌين، پٺاڻن، سرائيڪين ۽ پنجابين جون ڪائونسلون آهن، اهي ڪائونسلون پنهنجي شاگردن لاءِ هڪ پاسي غير نصابي سرگرمين جو اهتمام ڪنديون آهن ته ٻئي پاسي سندن پڙهائيءَ ۾ ايندڙ مشڪلاتون دور ڪرڻ لاءِ به ڪردار ادا ڪنديون آهن. جيتوڻيڪ پنجابي ڳالهائيندڙن جو انگ هن يونيورسٽيءَ ۾ گهڻو آهي پر پنجابي ڪائونسل جي ميمبرشپ ڪا گهڻي ناهي. هتي جي سمورين ڪائونسلز ۾ پڙهڻ ۾ ٻئي نمبر تي ۽ ڦڏي جي لحاظ کان پهرين نمبر تي مهراڻ ڪائونسل آهي.
15 سالن اڳ ئي چار سنڌي ڇوڪرا جڏهن هتي پڙهڻ آيا هئا ته مارون کائڻ بعد شمس ڄامڙو نالي شاگرد مهراڻ ڪائونسل جو بنياد وڌو هو. شمس اڄڪلهه سنڌ ۾ سينيئر آفيسر آهي. تنهن جي ٻاريل لاٽ کي بعد ۾ ايندڙ شاگردن اڄ تائين وسامڻ نه ڏنو آهي. مهراڻ ڪائونسل جي عروج جو دؤر حسين ڪلوڙ جي چيئرميني سنڀالڻ بعد شروع ٿيو جيڪو اڄ به جاري آهي. جيتوڻيڪ هن وقت جيئي سنڌ محاذ جي چيئرمين خالق جوڻيجو جو پٽ چيئرمين آهي پر تنهن هوندي به مهراڻ جي ڦڏائي هئڻ واري شناخت هن به ختم نه ڪرڻ ڏني آهي.
اسلام آباد- جنهن کي مظهر الاسلام وڏن بنگلن جو شهر چوندو آهي. تنهن کي امر جليل گدڙن جو شهر چوندو آهي پر اسان جو يار مختيار ٽالپر سوئرن جو شهر چوندو آهي. ملڪ جو ڪاروهنوار هلائيندڙ وڏي مشينري به هتي آهي پر هتان جي گرين بيلٽس ۽ جنگلن ۾ سوئر ۽ باندر حد کان وڌيڪ آهن. شايد اهو ئي سبب آهي ته هن شهر کي هر ماڻهو مختلف حوالن سان سڏيندو آهي. هتي اٽڪل 2 هزار سنڌي ڪٽنب رهندا آهن پر سندن سماجي سرگرميون نه هجڻ جي برابر آهن. سنڌ گريجوئيٽس ايسوسيئيشن ۽ مهراڻ ڪائونسل هن شهر جون واحد سنڌين جون تنظيمون آهن جيڪي مڙئي ڪنهن نه ڪنهن حوالي سان سنڌي ماڻهن کي راڳ رنگ، ڊانس، جهمر پائڻ، ٻڌڻ ٻڌائڻ ۽ سنڌ سان تعلق کي ثابت قدم رکڻ ۾ اهم ڪردار ادا ڪنديون آهن. ڊاڪٽر سليمان شيخ جي اسلام آباد ڇڏڻ ڪري سگا تي فرق پيو آهي ۽ سڃي سڃي ٿي پئي آهي. باقي آهي مهراڻ ڪائونسل، جنهن جي مختلف پروگرامن ۾ جيتوڻيڪ شاگردن جي Participation (شرڪت) وڌيڪ هوندي آهي پر شهر ۾ رهندڙ سنڌي ماڻهو به ان جي پروگرامن ۾ ايندا آهن.
مهراڻ ڪائونسل جا سنڌي شاگرد جڏهن يونيورسٽيءَ ۾ گهمندا آهن ته اڪثر ٽولن جي صورت ۾ هوندا آهن. هو زلزلن ۽ برساتن کان مضبوط يونيورسٽيءَ جي ڪلاسن، Lawns، لائبريري ۽ هاسٽلز وٽان گهمندي ڦرندي پڙهندڙ ڇوڪرين کي ڏسي دل ئي دل ۾ کلندا آهن. پري کان هو چوندا ”ادا فلاڻي سمجهه ته منهنجي آهي. فلاڻي، فلاڻي جي آهي.“ هڪ ڏينهن وڃڻ جو اتفاق ٿيو ته فلاڻي منهنجي فلاڻي منهنجي وارا جملا ٻڌي حيراني ٿي. سنڌي شاگردن جي هڪ اها به ”خوبي“ آهي ته هو موڪل جي وقت پوائنٽس جي روانگيءَ مهل ڪيفي ٽيريا جي سامهون روز پوڻي 3 وڳي گڏجڻ شروع ڪندا آهن ۽ روزانو اهو وقت مس نه ڪندا آهن، يونيورسٽيءَ ۾ پڙهندڙ برگر فيمليز جي رنگ برنگي پهراڻن وارين ڇوڪرين کي ڏسي پيا روح ريجهائيندا آهن پر ان سان گڏوگڏ پڙهائي به ڪو نه ڇڏيندا آهن. هنن کي خبر آهي ته هڪ سيمسٽر بعد پڙهائي ٺيڪ نه هئڻ ڪري کين گهر وڃڻو پوندو، ان ڊپ کان رات جو پڙهائي به ڏاڍي ڪندا آهن.
سنڌي ڇوڪرا سنڌ کان ايندڙ اديبن، دانشورن ۽ سياسي ماڻهن جا ليڪچر به ڪرائيندا آهن ۽ راڳ رنگ به ڪندا آهن. هتي پنجابين ۽ پٺاڻن سان نفرت گهٽ اٿن، سڀ پاڻ ۾ پيارا پاڪستاني لڳا پيا هوندا آهن. جيڪڏهن ڪو پروگرام هوندو آهي ته استادن کي به دعوت ڏيندا آهن ۽ سندن سامهون اجرڪ ڳچين ۾ وجهي جهمريون پائي گانا چئي سندن روح ريجهائيندا آهن. تازو بخشڻ مهراڻوي ۽ مظهر لغاري آيا هئا، ڪامريڊ ڪرشن ڀيل به گڏجي هليو مهراڻ وارن جي ميس ۾ ٿيل پروگرام ۾، ڄڻ ته موجون اچي ويو. بخشڻ مهراڻوي به چرچائي آهي پر ڇوڪرن به ساڻس چڱي جٺ ڪئي هئي. خيرپور، لاڙڪاڻي ۽ دادو جي ڇوڪرن جو ٽولو ڀوڳن ۾ مشهور آهي. ڇوڪرا هڪ ٻئي سان ڪچا ڀوڳ کلي عام ايئن ڪندا آهن جو جيڪر سندن ڀوڳن ۽ ٽهڪن جو چهچٽي پروگرام ۾ مقابلو ڪرائجي ته همراهه ڪنهن کي بور ڪو نه ڪندا. تازو ٿائيلينڊ ۾ کلڻ جو جيڪو مقابلو ٿيو ان ۾ ابراهيم مزناڻي، شعيب جاگيراڻي ۽ عجيب هيسباڻي کي موڪلجي ها ته پهريون نمبر کڻي اچن ها. روهڙيءَ جو عامر ميمڻ جيڪو سدائين مرڪندو رهندو آهي، اهو مارڪيٽنگ ۾ ايم بي اي پيو ڪري جهڙي مارڪيٽنگ جي شعبي جي ماڻهن جي Requirement (ضرورت) هوندي آهي هي همراهه ان لاءِ شايد اڳواٽ تياري ڪندي پيو مسڪرائيندو آهي، شرمائيندو به ڏاڍو آهي. ڇوڪرن کي چوندو آهي مون سان ڀوڳ نه ڪندا ڪريو. سنڌي ڇوڪرا سگريٽ به ڏاڍا ٿا پيئن. ايتري قدر مشهور آهن جو چوندا آهن ته يونيورسٽي ۾ ڪنهن پاسو کنهڻ جي ڪوشش ڪئي ته سگريٽن جا سوين سوالي هٿ سامهون اچي ويندا آهن. ڪڏهن ڪڏهن ته هڪ سگريٽ ڇهه ڇهه ڄڻا به پيئندا آهن. هڪ ڳالهه حيرت جوڳي آهي ته سنڌي ڇوڪرا جيڪي سدا عاشق هوندا آهن پر هتي سنڌي ڇوڪرين جي ڀينرن وانگر عزت ڪندا آهن. شايد پنهنجي ڏيهه کان پري آهن ان ڪري ايئن ڪن ٿا. باقي سنڌ ۾ ته ادي ڀيڻ به چوندا ته سندن اکين ۾ اڻائي ضرور هوندي. جنهن جو اظهار تازو ڪاوش ۾ ڪرايل هڪ سروي ۾ سنڌ يونيورسٽيءَ جي مارئي هاسٽل جي ڇوڪرين ڪيو به هو.
ڪجهه ڇوڪرا جيڪي فيل ٿي پيا آهن اهي پوءِ به مائٽن کان ڇهن مهينن تائين خرچ وٺندا آهن ڇو ته هتان جو ماحول کين ڇڏيندي ڏکيو لڳندو آهي. انهن مان هڪ همراهه ته روز شهپرن ۽ ڏاڙهيءَ کي تيل هڻي عينڪ پائي اوڌر تي چانهه پيئڻ Huts تي ايندو آهي ته بيرا به کانئس بيزار هوندا آهن. مهراڻ جي فنڪشنز جي ڪمپيئرنگ اڪثر ڪري نور آريجو ڪندو آهي. جيڪو بقول مهراڻ وارن جي ته هنن جو انڌن ۾ ڪاڻو راجا آهي.
مهراڻ جي 15هين سالگره جو فنڪشن يونيورسٽيءَ جي سوشل هٽس جي پارڪ ۾ ٿيو جتي سنڌي توڙي پنجابي، پشتو ۽ سرائيڪي ڳالهائيندڙ ڇوڪريون توڙي ڇوڪرا به جام آيا. ان موقعي تي 30 پائونڊن جو چاڪيليٽي ڪيڪ وٺي آيا جيڪو سج جي روشني تيز هئڻ ڪري رجي شربت ٿي ويو هو. ان ڏينهن سيشنز استادن مهراڻ جي گذارش تي ٻه ڪلاڪ دير سان شروع ڪيا.
اينٿروپالاجي جي شعبي جي پروفيسر هما حق به آئي هئي. سڪندر هليو جيڪو سندس شاگرد هو اهو به موجود هو. ميڊم اڃا شادي نه ڪئي آهي. هوءَ چوندي آهي ته هن کي 13 ڪروڙ پاڪستانين مان ڪو به سٺو نه لڳو آهي تنهن ڪري شادي نه ڪئي اٿس....
يونيورسٽيءَ ۾ برگر فيمليز جا ٻار ته گهٽ آهن باقي جيڪڏهن ڏسبو ته سڀ برگر لڳا پيا آهن. وارن جي ڪٽنگ کان وٺي ڪپڙن جي فيشن تائين سڀ ڇوڪرا توڙي ڇوڪريون به ڄڻ ته برگر فيمليز ئي لڳندا آهن. مهراڻ جون سرگرميون ڏسڻ بعد ته واقعي ايئن لڳندو آهي ته اسلام آباد ۾ به هڪ ننڍڙي سنڌ آهي. جنهن جو بنياد ته شمس ڄامڙي وارن رکيو پر اڄ تائين اها قائم دائم آهي. مهراڻ وارا سدائين شڪايت ڪندا آهن ته سندن سرگرمين بابت اخبارن ۾ خبرون نٿيون اچن. ٻيو ته ٺهيو پر سنڌي اخبارون به نظر انداز ڪن ٿيون. سندن جائز ميارن کي مان ڏيندي اڄوڪيون سٽون سندن نالي آهن.
(16 نومبر 1998ع)

ادبي ايوارڊ ڪانفرنس ۽ نظر انداز ٿيل سنڌي ادب

ادبي ايوارڊ ڪانفرنس ۽ نظر انداز ٿيل سنڌي ادب

ڪالهه 16 نومبر تي وزيراعظم ادبي ايوارڊ ورهائڻ جي تقريب ٿي، پراڻي پرائيم منسٽر سيڪريٽريٽ جي آڊيٽوريم ۾ ٿيل ان تقريب ۾ ملڪ جي سڀني حصن مان سڏايل 200 اديبن ۽ دانشورن شرڪت ڪئي. هڪ ڏينهن واري هن تقريب تي ڊيفالٽ جي ويجهو پهتل ملڪ جي خزاني مان هڪ ڪروڙ رپين کان وڌيڪ رقم خرچ ڪئي وئي. تعليم واري وزارت، اڪيڊمي آف ليٽرس، اطلاعات کاتي ۽ وزيراعظم جي سيڪرٽ فنڊ مان رقم ڀري پوري ملڪ جي اديبن جو ڪاڄ ڪوٺايو ويو. منجهند جي ماني ميڊاس ايڊورٽائيزمينٽ ۽ رات جي ماني ايم پي ايل اشتهاري ايجنسيءَ پاران اسپانسر ڪيل هئي. اسلام آباد ۽ راولپنڊي جي 8 کان وڌيڪ هوٽلن، گيسٽ هائوسز ۽ ريسٽ هائوسز ۾ هر هڪ اديب جي عقلي سگهه جي حساب سان ۽ ذاتي واسطيداريءَ واري حساب سان ڪيل ماپ بعد ترسائڻ جو بندوبست ڪيو ويو هو. سينيئر ۽ سنگتي اديبن لاءِ ڪارون ۽ پاجارو هيون باقي عام مسڪين اديبن لاءِ ڪوسٽر ۽ بسون هيون. اهي بسون ۽ ڪوسٽر به چڱڙا هئا.
بظاهر هڪ ڏينهن واري ڪانفرنس کي خرچ پکي جي لحاظ کان ڪاغذن ۾ ٽن ڏينهن جي ظاهر ڪيو ويو هو. جيتوڻيڪ 15 هين نومبر تي وفد رات جو پهتا هئا ۽ 16 تي ڪانفرنس واري تقريب بعد 17 هين تي صبح جو کين واپس موڪليو ويندو پر ڪاغذن ۾ 3 ڏينهن واري ڪانفرنس جو کاتو کوليو ويو آهي. نذير ناجيءَ جي لئي لڳي پئي هئي. تقريب جون ٻه نشستون ٿيون. پهرين نشست ۾ ادب بابت جائزو پيش ڪيو ويو. ان جي صدارت ڊاڪٽر حميده کهڙو ڪئي ۽ خاص مهمان ياسين وٽو هو. خطاب ڪندڙن ۾ اڪثريت اهل زبان وارن جي هئي. پروفيسر عالمگير هاشمي انگريزي ادب تي انگريزيءَ ۾ تقرير ڪئي. سندس لهجو ۽ انداز ڊاڪٽر جي ايم ڀرڳڙيءَ واري انگلش جهڙو هو. سنڌي ادب جي حوالي سان يا اردو ادب سرجيندڙ سنڌي جيڪي نه هئڻ برابر ئي صحيح پر کين نمائندگي نه ملي. 80 کن سنڌي اديبن جي نالي تي آيل سنڌ جي ماڻهن ۾ هن دفعي اڪثريت اديبن جي هئي پر ڪجهه ڪجهه ڀرتي پارٽي به هئي. سٺي ڳالهه اها هئي ته نوجوان اديبن جو انگ به ٺيڪ ٺاڪ هو. پوڙها ۽ پڪا به گهٽ ڪو نه هئا. ارشاد عباسي جو ڪوآرڊينيٽر هئڻ ڪري سڀ کان سٺي ڳالهه اها ٿي جو مسلم ليگ جي دور ۾ ٿيل هن پروگرام ۾ 80 ماڻهن مان 95 سيڪڙو گهرايل اديبن جو تعلق ترقي پسند ڌر سان هو. سدائين سرڪاري فنڪشنز جي هيراڪن کي هن دفعي ڌڪ لڳي ويو هو پر تنهن هوندي به مڙئي نذير ناجيءَ جا اڄوڪي نظرياتي لحاظ کان فٽ ماڻهو به هئا.
هجڻ ته ايئن گهربو هو ته ايڏي وڏي ڪانفرنس جنهن ۾ تقريباً هر ٻولي ۾ لکندڙ اديبن جي نمائندگي هئي. ان ۾ سمورين ٻولين جي ادب جو جائزو پيش ڪرڻ جو سڀني کي موقعو ملڻ گهرجي ها ته جيئن گلگت جي اديبن کي ڪشمور ۽ ڪارونجهر وارن لکارين جي سوچ ۽ سگهه بابت خبر پوي ها. شاعري توڙي نثر جي صنفن ۾ سرجندڙ مختلف ٻولين جي ادب جو سڀني کي اندازو ٿئي ها ته ڪنهن ٻولي جا اديب ڪيئن ۽ ڇا ٿا لکن پر هن ڪانفرنس ۾ اردو، انگريزي ۽ ڪشيمري ادب کانسواءِ ٻئي ڪنهن کي به موقعو نه ڏنو ويو. ان جو شايد سبب اهو هو ته پنجابين جي بدقسمتي اها آهي ته وارث شاهه، شاهه حسين، ميان محمد بخش ۽ بلي شاهه کان پوءِ ڪو به وڏو پنجابي شاعر يا ادب ۾ عبدالله حسين کانسواءِ ٻئي ڪنهن جو به نالو قابل ذڪر Contribution ناهي. پنجابي ادب نه هئڻ ڪري ئي ٻين ٻولين تي Regional literature جو ٺپو هڻي نظر انداز ڪيو ويو. سنڌ جي ناليوارن پوڙهن توڙي نوجوان اديبن جي هيڏي ساري انگ مان ڪنهن کي به وارو نه ڏنو ويو، جنهن تي حميد سنڌي، تاج بلوچ ۽ آغا سليم سميت سڀني پنهنجي منهن احتجاج ڪندي چيو پئي ته سنڌين کي هتي تاڙيون وڄائڻ لاءِ وٺي آيا آهن پر ڪنهن به ماڻهوءَ هلندڙ تقريب ۾ ان حق لاءِ احتجاج نه ڪيو. جڏهن ڪشميري ۽ انگريزي ادب جو جائزو پيش ڪرڻ جي اجازت ڏني وئي ته پوءِ سنڌي، بلوچي ۽ پشتو ادب جي جائزي پيش ڪرڻ جي ڪانفرنس ۾ اجازت ڇو نه ڏني وئي؟ اهڙي اڍنگي انتظامي اسٽائيل بعد ته ڪانفرنس ڄڻ فضول پئي لڳي. هن ڪانفرنس مان سمجهه ۾ نه آيو ته اديبن ۽ ادب کي ڪهڙو فائدو پهتو. سواءِ ان شئي جي ته هو وزيراعظم جي دعوت ۾ جهاز ۾ چڙهي اسلام آباد آيا آهن، جهازن ۾ ته خير هونئن به هو چڙهندا آهن.
هن ڪانفرنس ۾ ٿر جي ڏوراهن علائقن جي اديبن ۽ شاگردن کي پهريون دفعو اهميت ڏني وئي هئي. ڪيترا ويچارا ڪو نه پهچي سگهيا پوءِ سندن ٽڪيٽن تي ٻيا همراهه آيا. مجموعي طور ڪانفرنس ۾ آيلن ۾ شاعرن جو تعداد ٿورو سوايو هو. ڇو ته اڄڪلهه شاعر جام آهن. سنڌ ۾ اڃا ڪجهه وڌيڪ آهن. ڪانفرنس ۾ عورتون به ڪجهه هيون. هڪ مائي کير پياڪ ٻار وٺي آئي هئي، جنهن مهل وزيراعظم جي تقرير شروع ٿي ته ٻار دانهون ڪرڻ لڳو.
وزيراعظم شريعت بل جي حق ۾ مهمند ايجنسي ۽ فاٽا ۾ دونهيدار تقرير ڪري آيو هو جنهن سبب ڳلو ويٺل هئس، هر هر کنگهيو پئي. ڪنهن مهل پاڻي پي مڙئي ڪم ٽپائي ويو. سڄي ڏينهن جي پروگرام ۾ شعر رڳو ٻن ڄڻن پڙهيا. شاعر اهڙي جٺ تي دل ۾ شايد ڏاڍو تتل هئا پر ٻڙڪ ڪنهن نه ڪڍي، وزيراعظم هڪ ڪلاڪ دير سان جيئن آيو ته جناح ڪئمپ وارا ٻه اديب اٿيا ۽ سندس آڌر ڀاءُ ڪرڻ لڳا. ٻيا نه اٿيا ته اوچتو قومي ترانو وڄايو ويو جنهن تي سڀني کي اٿڻو پيو ۽ هرڪو هٿ ادب جا ٻڌي اٿي بيهي ترانو ٻڌندو رهيو. نذير ناجي وزيراعظم کي ٻه تجويزون ڏنيون جن بابت وزيراعظم ڪو نوٽيس نه ورتو. هڪ اهو ته چئني صوبن جي گادي وارن شهرن ۾ اديبن جي ويهڪ لاءِ ڪلب قائم ڪيا وڃن ٻيو ته تخليقي ملڪيت بابت نئون قانون پاس ڪيو وڃي.
تقريب ۾ 12 اديبن کي انعام مليا. جن کي انعام ڏنا ويا انهن مان 6 ڄڻا اهڙا هئا جن کي 200 ويٺل اديبن مان شايد ئي ڪو سڃاڻندو هجي. جن انعام ورتا تن مان 4 ڄڻا پاڻ ڪو نه آيا هئا انهن جي مائٽن ايوارڊ ورتا. مظهر الاسلام ۽ احمد فراز سميت شهر ۾ هوندي به ڪيترائي ناليوارا اديب ڪو نه آيا. انور سديد سميت ڪجهه اديبن ڪانفرنس ۾ اهو چئي شرڪت کان انڪار ڪيو ته ملڪ جي مالي حالت خراب آهي. وزيراعظم روز ٿو چندن لاءِ اپيلون ڪري تنهنڪري اسين جهاز جون ٽڪيٽون وزيراعظم جي خود انحصاري فنڊ ۾ ڏيون ٿا. هنن ٻين اديبن کي به ايئن ڪرڻ جي اپيل ڪئي هئي پر سندن ڪنهن نه ٻڌي.
ڪانفرنس ۾ تقريرن جو موقعو نه ملڻ بعد سنڌ جا سينيئر اديب ڄڻ ته بي مزي ٿي پيا هئا. سحر امداد ۽ امداد حسيني جي جوڙي پوري ڪانفرنس ۾ واحد زال مڙس جو اڪيلو جوڙو هو. عطيه دائود ڪراچي مان اڪيلي ڪهي آئي هئي. نور احمد ميمڻ ۽ امداد اوڍو جوڙيدار هئا. تاج بلوچ سميت ڪيترائي شاعر حضرات به انتظامن مان مطمئن نه هئا. جيتوڻيڪ سرڪاري طور تي لامحدود ماني ۽ محدود سطح تي پاڻيءَ جو بندوبست به ڪيو ويو هو پر فيضياب ٿيڻ وارن لاءِ واسطيداريءَ جو شرط لاڳو ڪيو پئي ويو. نياز پنهور جي مٿي ۾ عابد مظهر لڳو جيڪو پنهنجي مٿي جي اوگهڙ ڍڪڻ لاءِ ننڍڙي ڳاڙهي ٽوپي پائي آيو هو. هن سان انعام شيخ ڏاڍا چرچا پئي ڪيا ته انعام شيخ جا مضمون آريسر جي اعتراضن جي باوجود وري به ايترا وزندار هوندا آهن جيترو جسماني طور هو پاڻ به ناهي. بخشڻ مهراڻوي، مظهر لغاري، حسن درس ۽ سردار شاهه جي ڌار چوڪڙي هئي. آڪاش انصاري، چاچو شمشير الحيدري ۽ ٻيا سينيئر تاجل بيوس جي ڪلهي تي هئا. نفيس شيخ ڪئمرا کڻي فوٽو پئي ڪڍيا. ادل سومرو هن ڀيري اداس پئي لڳو. دستگير ڀٽي ۽ تاج بلوچ ڪچهريون ڪندا رهيا. نصير مرزا، طارق عالم ابڙي سان گڏ هو ۽ نماڻائيءَ واري انداز سان ”ڀائو“ چئي پئي سڀني سان مليو. ڊاڪٽر نواز علي شوق فل سوٽ ۾ سائين نياز همايوني سان گڏ هو. سڀني مندوبين کي ڪارا ٿيلها مليا. هرڪو هينڊ بيگ هٿن ۾ کنيو ميڊيڪل ڪمپنين جي Reps وانگر پئي ڦريو. ناز سهتو ۽ لالا رحمان سمون پنهنجي دنيا ۾گم هئا ۽ پروفيشنل مشقت ۾ مشغول رهيا. مختيار ملڪ ۽ اياز وارن کي رهائش ٺيڪ نه ملي هئي جنهن ڪري همراهن جو موڊ ٺيڪ نه هو.
ڪانفرنس ته خيرن سان پوري ٿي پر ڪانفرنس جي مقصد جي حوالي سان اڪثر اديبن اهو پئي چيو ته اڌ کان وڌيڪ نامعلوم اديبن سميت 12 ڄڻن کي 14 لک رپين جا روڪ رقم وارا ايوارڊ ڏيڻ لاءِ هڪ ڪروڙ رپيا خرچ ڪري هي تقريب منعقد ڪئي وئي جنهن جو مقصد انعام ڏيڻ کانسواءِ ڪجهه نه هو. نذير ناجي وزيراعظم کي آسرو ڏنو هو ته اديبن جي خدمت ڪر، هو توکي دعائون ڪندا پر ايڏي خرچ بعد آيل اديبن سان جيڪو ٿيو آهي ان جو ڪٿي الٽو اثر نه ٿو وڃي. ايئن ٿيو ته ناجي جا ٽپڙ رلي ويندا.
(17 نومبر 1998ع)

فوجي عدالتون جڙڻ ۾ دير اختلافن سبب ٿي رهي آهي

فوجي عدالتون جڙڻ ۾ دير اختلافن سبب ٿي رهي آهي

20 نومبر تي ڪراچي ۾ وزيراعظم نواز شريف فوجي ڪورٽون قائم ڪرڻ جو اعلان ڪيو هو. ڪراچيءَ ۾ سندس پريس ڪانفرنس ۾ صدر رفيق تارڙ جي صحيح سان جاري ڪيل آرڊيننس به ورهايو ويو هو. آرڊيننس ۾ هونئن ته ڪيتريون ئي خاص ڳالهيون آهن پر هڪ خاص ڳالهه اها به آهي ته ان آرڊيننس تي صدر رفيق تارڙ جي جيڪا صحيح آهي سا سندس سپريم ڪورٽ جي ڏنل فيصلن، سينيٽر ۽ صدر ٿيڻ لاءِ ڀريل نامزدگيءَ فارمن تي ڪيل صحيح کان بلڪل مختلف آهي.
ترت انصاف ڏيڻ جي خواهش ۾ نواز شريف جي ان فيصلي تي اڄ 11 ڏينهن گذرڻ جي باوجود به عمل نه ٿيو آهي يعني فوجي ڪورٽون قائم نه ٿيون آهن. چوڌري شجاعت هر ٽئين ڏينهن جيتوڻيڪ بيان ڏيندو ٿو رهي ته بس چند ڏينهن ۾ ڪورٽون قائم ٿي وينديون پر اڃا تائين ڪورٽون قائم نه ٿيون آهن. سدائين سازشن جي بوءِ سونگهڻ جي چڪر ۾ رهندڙ ڌريون هاڻي فوجي ڪورٽن جي قيام عمل ۾ نه اچڻ بابت وري اها دعويٰ پيون ڪن ته ان مسئلي تي اقتدار جي اعليٰ سطحي ايوانن ۾ اختلاف پيدا ٿي پيا آهن. اهي ڌريون اها ڳالهه به چون ٿيون ته سرڪار ان تي غور ڪري پئي ته پرويز مشرف کي آرمي چيف جي عهدي کان ترقي ڏئي چيئرمين جوائنٽ چيفس آف اسٽاف ڪاميٽي جي عهدي تي مقرر ڪيو وڃي ۽ نئون آرمي چيف جنرل ضياءُ الله بٽ کي مقرر ڪيو وڃي. جيتوڻيڪ جنرل پرويز مشرف کان پوءِ سينارٽي لسٽ ۾ نمبر ون تي جنرل نسيم رانا آهي جيڪو آءِ ايس آءِ جو سابق سربراهه به رهيو آهي. اهو چند هفتن بعد رٽائر ٿي ويندو جنهن بعد آءِ ايس آءِ جو موجوده سربراهه جنرل ضياءَ نمبر ون تي اچي ويندو. هن وقت جنرل پرويز مشرف کان پوءِ سينارٽي موجب جنرل نسيم رانا ۽ ان بعد جنرل ضياءَ آهي. جنرل ضياءُ کان پوءِ جنرل ذوالفقار جو نمبر آهي جيڪو هن وقت واپڊا جو چيئرمين آهي. ان کان پوءِ جنرل صلاح الدين ترمذي آهي جيڪو نيشنل ڊفينس ڪاليج جو ڪمانڊنٽ آهي. انهن سڀني ۾ سينارٽي جي لحاظ کان جنرل ضياءُ ئي چيف جي عهدي تي اچي سگهي ٿو. اسان انهن ”سازشين“ جي ان ٿيوري سان اتفاق کڻي نه به ڪريون پر اسان جي مڃڻ يا نه مڃڻ سان ڪو فرق به نه پوندو. هو ته سازشي آهن. سدائين اهڙيون ڳالهيون ڪندا رهندا آهن. پر سوال آهي ته جڏهن اهي ٿيوريز اسان جهڙن عام ماڻهن تائين گشت ڪندي اچي سگهن ٿيون ته ڇا ”مالڪن“ تائين نه پهچنديون هونديون؟ جيڪڏهن مالڪن تائين پهتيون هونديون ته ڇا هو ڪو انتظام ڪرڻ کانسواءِ ويٺا هوندا؟ بهرحال فوجي ڪورٽن جي قيام واري مسئلي تي اڃا صورتحال واضح نظر نه ٿي اچي جنهن جا کوڙ سارا سبب ٿي سگهن ٿا. ايترو سو آهي ته جيڪڏهن ان مسئلي تي کڻي سخت اختلاف نه به هجن ته به اختلاف راءِ ضرور آهي جو هيساتئين انهن عدالتن جي قيام وارو مسئلو حل نه ٿي سگهيو آهي.
وزيراعظم ميان نواز شريف ڪالهه خير سان آمريڪا روانو ٿي چڪو هو. هو رستي ۾ اوسلو ۾ ترسندو جتي پي ٽي وي جي عالمي نشريات جو دائرو يورپ تائين وسيع ڪرڻ واري پروگرام جو افتتاح ڪندو ۽ پوءِ اڳتي ويندو. پهرين ڊسمبر تي آمريڪا پهچڻ بعد هو 2 ڊسمبر تي وائيٽ هائوس ۾ ڪلنٽن سان مشرف ملاقات حاصل ڪندو. هونئن ته اڳ ۾ ئي نواز شريف ڪلنٽن سان انگريزي ۾ فون تي ڳالهائيندو رهيو آهي. هاڻي روبرو ساڻس انگريزي ۾ ڪچهري ڪندو. جڏهن ايٽمي ڌماڪن ۽ آمريڪا جي افغانستان تي ڪيل حملن وارا واقعا ٿيا هئا ته 2 کان وڌيڪ دفعا هن فون تي ڪلنٽن سان ڳالهايو هو. جنهن تي پي پي جي سينيٽرن رضا رباني ۽ اعتزاز وارن هروڀرو اهو چيو هو ته فون تي ڪلنٽن سان نواز نه پر ڪنهن ٻئي ڳالهايو هو. هاڻي وري اهي پيپلا چون ٿا ته ڪلنٽن سان روبرو ملاقات دوران جيڪڏهن ڪلنٽن سندس آواز سڃاڻي ورتو ته ڇا ٿيندو؟ پي پي وارا ته خير آهن ئي ميان صاحب جا مخالف ۽ انهن کان سندس ملاقات دوران وزيراعظم جي مدد لاءِ ساڻس ترجمان/مددگار به هوندو. هونئن ته دنيا ۾ اها ڳالهه عام آهي ته هر وزيراعظم سان ترجمان به گڏ هوندو آهي ۽ ان ۾ خرابي به ناهي پر هتي پي پي وارن کي هروڀرو ميان صاحب بابت ڳالهوڙو ٺاهڻ جو مواد ملندو.
وزيراعظم نواز شريف جي دوري جي حوالي سان چيو وڃي ٿو ته ايٽمي تجربا نه ڪرڻ واري معاهدي سي ٽي بي ٽي، ڪشمير ۽ ايٽمي ٽيڪنالاجي جي ايڪسپورٽ نه ڪرڻ وارن معاهدن تي صحيحون ڪرڻ جي خاطري لکت ۾ ڏني ويندي يا صحيحون ڪيون وينديون. ان معاملي تي اپوزيشن وارا زور شور سان تحريڪ هلائڻ جون تياريون ڪري رهيا آهن. بينظير ڀٽو جي سربراهي ۾ 15 ڊسمبر کان ”حڪومت هٽايو تحريڪ“ هلائيندڙن کي سياسي پنڊت ٻڌائي رهيا آهن ته نواز شريف مارچ 1999ع کان اڳ وڃي سگهي ٿو. پوءِ سندن خلاف في الحال ڪو به سيف الرحمان ڪنهن ڪرپشن جو ڪيس تيار نه ڪندو ۽ نه تنگ ڪندو. تحريڪ کي مانيٽر ڪندڙ ۽ تحريڪ هلائيندڙ ڌرين ۾ ڪنهن بارگيننگ ٿيڻ جي مڪمل ڄاڻ ته اڃا ڪو نه پئي ملي پر اهو ضرور آهي ته سائين جي ايم سيد جي سالگره واري ڏينهن 17 جنوري کان صوبائي خودمختياري جي نالي تي قومپرستن جي ڀرپور نموني شروع ٿيندڙ تحريڪ جي راهه ۾ 15 ڊسمبر وارن جي تحريڪ رخنو وجهي سگهي ٿي ۽ 17 جنوري واري تحريڪ کي اوورٽيڪ به ڪري سگهي ٿي. ڇو ته 15 ڊسمبر واري تحريڪ ۽ موجوده حالتن کي مانيٽر ڪندڙن جو خيال آهي ته 17 جنوري کان شروع ٿيندڙ قومپرستن جي تحريڪ اڳتي هلي انتها پسنديءَ وارو رخ اختيار ڪري سگهي ٿي. تنهنڪري ضروري آهي ته پ پ کان هڪ دفعو ٻيهر 1970ع واري ڏهاڪي جهڙو ڪم ورتو وڃي. ان وقت ته پنجاب جو عوامي سمنڊ پ پ جي جهوليءَ ۾ هو پر هاڻي فرق اهو پوندو ته پنجاب جي عوامي راءِ اڌو اڌ ٿي ويندي. 70ع واري ڏهاڪي کان هڪ اڌ سال اڳ تائين پنجاب توڙي سنڌ ۾ Pro Bhutto يا Anti Bhutto وارا سياسي ٽرم (اصطلاح) استعمال ٿيندا هئا پر هاڻوڪو پنجاب جيڪو حڪومت ٺاهڻ جي حوالي سان 73ع واري آئين کان پوءِ جي پاڪستان ۾ سدائين ڪنگ ميڪر رهيو آهي اتي هاڻي Pro butto بدران Pro Nawaz ۽ Anti nawaz واري ٽرمينالاجي استعمال ٿيڻ لڳي آهي. ان جو سبب اهو آهي ته نواز شريف، ڀٽي کان پوءِ پنجاب جو وڏو ليڊر ثابت ٿيو آهي. هونئن به دنيا ۾ سياسي سائنس جي ڪورس ۾ اهو اصول مڃيو ويندو آهي ته ڪنهن جو به pro يا Anti کاتو تڏهن کلندوآهي جڏهن ڪو فرد/پارٽي تمام وڏي پئماني تي مقبول هجي. اهو ٽرم ڀٽي سان تيستائين رهيو جيسين ڀٽو پنجاب جو وڏو ليڊر هو پر خاص ڪري 97ع کان پوءِ اهو ٽرم هاڻي نواز شريف جي نالي سان سلهاڙجي ويو آهي.
پنجاب ۾ مسلم ليگ اندر انتشار تمام گهڻو آهي. ان جو اندازو صرف ان مان لڳائي سگهجي ٿو ته ٿوري عرصي ۾ مسلم ليگ جا 3 کان وڌيڪ پارليامينٽيرين قتل ٿيا آهن. جن ۾ سڌي يا اڻ سڌي طرح Reportedly مسلم ليگ جا پارليامينٽيرين ملوث آهن. پنجاب ۾ مڪاني چونڊون ٿيون آهن. جنهن ڳالهه کي 8 مهينن کان وڌيڪ عرصو گذري ويو آهي پر اڃا تائين مڪاني ادارن جي چيئرمينز جو فيصلو نه ٿي سگهيو آهي. ان جو سبب اهو آهي ته پنجاب ۾ مسلم ليگ 3 ڌڙن ۾ ورهايل آهي. مقامي سطح تي هڪ گروپ ايم اين ايز جو آهي، ٻيو ايم پي ايز جو ۽ ٽيون ننڍي سطح تي مسلم ليگ وارن جو . اهي ٽئي گروپ مڪاني ادارن جي چيئرميني پنهنجي گروپ کي ڏيارڻ چاهين ٿا. اهو ئي سبب آهي جو اڃا چيئرمين نه چونڊجي سگهيا آهن. شهباز شريف سميت سڀني کي خبر آهي ته ان معاملي ۾ تڪڙ جي نتيجي ۾ مسلم ليگ جا تضاد پبلڪ ۽ پريس آڏو پڌرا ٿي پوندا ۽ وري مسلم ليگ تباهه ٿيڻ جو انديشو آهي.
هن وقت ٿورو يا گهڻو اينٽي نواز ووٽ بئنڪ پنجاب ۾ پيدا ٿي چڪو آهي پر جيڪڏهن سڀاڻي مڪاني ادارن جي چيئرمينز وارو تضاد برقرار رهيو ۽ نواز شريف آمريڪا ۾ ڪو اعتراض جوڳو معاهدو ڪري آيو ته 15 ڊسمبر کان تحريڪ هلائيندڙ اينٽي نواز ووٽ بئنڪ کي نه صرف وڌائڻ ۾ ڪامياب ويندا پر جهڙي طرح سنڌ ۾ نواز ليگ اينٽي پ پ ووٽ بئنڪ کي Consolidate (هڪ هنڌ گڏ) ڪرڻ ۾ ڪامياب وئي هئي، پيپلزپارٽي پنجاب ۾ اهڙو ڪردار ادا ڪري سگهي ٿي جنهن بعد ان تحريڪ وارن جي جلسن ڏسندڙن ۽ ٻڌندڙن کي اهو چوڻ ۾ هٻڪ نه ٿيندي ته پنجاب وري پ پ جي جهولي ۾ اٿلي پيو آهي. نواز شريف آمريڪا ۾ جيڪو ڪجهه به ڪري آيو ان بعد سندس مخالفن پاران مٿس اهو الزام ضرور لڳندو ته هن پاڪستان کي ايٽمي پروگرام ۽ ڪشمير سميت وڪڻي ڇڏيو آهي. ان ۾ ڪا صداقت هجي يا نه پر الزام ايتري ئي شدت سان لڳندو جيترو پ پ وارن تي ڪرپشن جو لڳو. ڪرپشن وارن الزامن ۾ صداقت جا ته وڏا چئوٻول رهيا آهن پر عدالت ۾ اڃا تائين هڪ به ثابت نه ٿيو آهي، سواءِ پير مظهر ۽ منور ٽالپر خلاف ڪيسن جي جن جي به سپريم ڪورٽ ضمانت کڻي ڇڏي آهي. 10 مارچ 1998ع کان اڳ جڏهن نواز شريف لغاري ۽ سجاد شاهه کي گهر ڀيڙو ڪري چڪو هو ۽ سندس فتوحات جو سلسلو عروج تي هو، ان وقت هنن ئي ڪالمن ۾ مون 10 مارچ 98ع تي لکيو هو ته نواز سرڪار مارچ 99ع کان اڳ موٽ کائي سگهي ٿي. جيڪا ڳالهه هاڻي هتان جي حلقن ويساهه سان چوڻ شروع ڪئي آهي. بهرحال الله سڀني جو ”حامي و ناصر“ هجي.
(پهرين ڊسمبر 1998ع)

سرڪار مخالف گرينڊ الائنس

سرڪار مخالف گرينڊ الائنس

پاڪستان عوامي اتحاد (پائي) ۽ قومپرستن واري اتحاد (پونم) Pakistan Oppressed Nations Movement وچ ۾ اتحاد لاءِ ڪوششون جاري آهن. جيتوڻيڪ نواز هٽايو تحريڪ هلائڻ لاءِ ٺهندڙ گرينڊ الائنس جو موجوده حالتن ۾ ٺهڻ اڻٽر آهي پر اها به حقيقت آهي ته ساڳئي وقت گرينڊ الائنس ٺاهيندڙ پائي ۽ پونم وارا اڳواٽ ٺهيل مختلف مڪتبه فڪر جي پارٽين تي مشتمل اتحاد ان سوال تي ڀڃ ڊاهه جي دور مان گذربا. 16 جماعتن واري وفاق پرستن جي اتحاد ”پائي“ ۾ پ پ کانسواءِ باقي سڀ مڙئي واري خاني ۾ اچن ٿا پر پونم جي صورتحال ٿوري مختلف آهي. پونم ۾ جيڪي به ڌريون آهن، انهن ۾ اي اين پي جو ليڊنگ رول ته آهي ئي پر ٻيون ڌريون به آساني سان هضم ڪرڻ جهڙيون ناهن. نواز هٽايو ۽ وري اليڪشن ڪرايو ۽ اليڪشن ۾ ڏي وٺ واري بارگين جي معاملي ۾ پونم ۾ شامل ٽن ڌرين، جن ۾ سنڌ نيشنل فرنٽ، جيئي سنڌ محاذ ۽ سنڌ ساگر پارٽي اهڙيون آهن، جيڪي گرينڊ الائنس جي نتيجي ۾ حاصل ٿيندڙ ڪيڪ جو ٽڪڙو چاهيندي به نه وٺي سگهنديون. محاذ ۽ ساگر وارا ته اليڪشن وڙهڻ کان رهيا، باقي آهي فرنٽ، ان کي سنڌ ۾ پ پ وارا ڪڏهن به ايڊجسٽ نه ڪندا. ها البته قادرمگسي، پليجو ۽ يوسف لغاري کي گرينڊ الائنس سبب هڪ حد تائين سڀاڻي جي سيٽ اپ ۾ فائدو ٿي سگهي ٿو. تنهنڪري گرينڊ الائنس ٺاهڻ واري سوال تي پونم اختلافن جو شڪار يقينن ٿيندو ۽ ٿي سگهي ٿو ته ان جي ٽٽڻ جو عمل مقصد جي حاصلات کان اڳ ئي شروع ٿي وڃي.
جهڙي طرح موجوده حالتن ۾ پٺاڻن جو نواز ليگ سان ٺاهه ممڪن ڪونهي اهڙي طرح فرنٽ جو پ پ سان ٺاهه غير فطري ۽ غير منطقي ٿو لڳي، ٺيڪ آهي اي اين پي، فرنٽ کان مضبوط ڌر آهي پر جيڪڏهن پونم جي پليٽ فارم تان سڀاڻي پٺاڻن کي نواز شريف سان گڏ هلڻو پوي ٿو ته ڇا هو هلندا؟ يقينن ڪو نه هلندا. اهڙي طرح ممتاز به پائي جي مک ليڊر محترمه سان گڏ نه هلي سگهندو. پٺاڻ، جيڪا شيءِ پنهنجي لاءِ ناپسند ڪن ٿا، ان ئي بنياد تي هو ٻي ڌر کي به پسند يا ناپسند کان وٺي اصولن واري معيار جي بنياد تائين ساڳيو پسند يا ناپسند جو حق ڇو نه ٿا ڏين؟ ڇا اهو غلط آهي ته پونم ٺهڻ واري مرحلي کان اڄ تائين ان جو ڪنوينر اجمل خٽڪ اهو ڪو نه چوندو رهيو آهي ته پونم ڪنهن کي اقتدار کان لاهڻ ۽ ڪنهن کي ويهارڻ لاءِ ناهي. سڀاڻي جڏهن پونم ان مقصد لاءِ استعمال ٿيو ته ڇا پوءِ اجمل خٽڪ جي ساک تي آڱريون نه کڄنديون؟
جهڙي طرح پونم گرينڊ الائنس واري سوال تي ڀڃ ڊاهه جو شڪار ٿيندو ساڳئي طرح عوامي اتحاد (پائي) به ان مرحلي مان ئي گذرندو. ڇو ته پائي ۾ به هن وقت سخت اختلاف آهن ته پونم وارا هڪ ته آزادي پسند آهن ٻيو ته انهن جي اچڻ سان پائي جي ننڍين پارٽين جي حيثيت ختم ٿي ويندي. پائي جي ڀيٽ ۾ پونم پ پ لاءِ وڌيڪ موزون ان ڪري آهي ته پائي جي 50 ميمبرن وارين پارٽين جا ليڊر به نواز هٽائڻ بعد واري صورتحال ۾ پنهنجي قد بت کان وڌيڪ حصي جا مطالبا ڪري رهيا آهن. جيڪڏهن پ پ ٽي ٽي سيٽون به پائي جي ٽانگا پارٽين کي ڏئي ته پ پ جي ڀينگ ٿي ويندي. ان ڪري پ پ جي خواهش آهي ته پونم اچي. ڇو ته پونم وارا جيڪو ان حوالي سان حصو گهرندا اهو 80 سيڪڙو ته بلوچستان ۽ سرحد وارن حلقن سان واسطو رکي ٿو، جتي شيئر ڪرڻ ۾ پ پ کي ڏکيائي گهٽ ٿيندي، جڏهن ته پائي وارا ته پنجاب ۾ وڏو حصو ٿا گهرن. پ پ پنجاب ۽ سنڌ ۾ وڏو شيئر ڏيڻ لاءِ ڪڏهن به راضي نه ٿيندي. پائي واريون پارٽيون، جن ۾ ڪارڪن گهٽ ۽ ليڊر گهڻا آهن، انهن کي پونم سان گڏجي گرينڊ الائنس ٺاهڻ تي پنهنجو پتو ڪٽجندي نظر اچي ٿو ان ڪري هنن کي اهو اتحاد سوٽ نٿو ڪري. اهو ئي سبب آهي ته طاهر القادري ۽ اسلم بيگ جهڙا ماڻهو فاروق لغاري، عمران خان ۽ قاضي حسين احمد ڏانهن ڏسن ٿا. هتان جا سياسي پنڊت چون ٿا ته ان صورتحال ۾ جيڪڏهن پونم ۽ پائي ۾ گرينڊ الائنس ٺهي ٿو ته ان جي نتيجي ۾ ٻيو اينٽي نواز الائنس لغاري ۽ قاضي وارو به ٺهي سگهي ٿو.
ڪاوش جي هنن ئي ڪالمن ۾ مون لکيو هو ته گرينڊ الائنس وقت جي ضرورت بڻبو پيو وڃي ۽ رمضان تائين اتحاد جو مرحلو مڪمل ٿيندو ۽ عيد کان پوءِ حڪومت خلاف تحريڪ زور پڪڙيندي. ان بعد مهرباني محترمه جي جنهن هفتي کان پوءِ ساڳئي ڳالهه لاڙڪاڻي ۾ چئي منهنجي راءِ کي هٿي ڏني. هاڻي ته پير پاڳارو ۽ محترمه به 99ع کي نواز شريف جي وڃڻ جو سال قرار ڏئي رهيا آهن. اهو به عجيب اتفاق آهي ته ايڏي وڏي عرصي کان پوءِ اهو واحد معاملو آهي جنهن تي بينظير ڀٽو ۽ پير پاڳارو ۾ هم خيالي نظر آئي آهي. اها هم خيالي يقينن ان موقف جي حقيقي هئڻ جي بشارت ٿي لڳي ته واقعي ۾ 99 جو سج پاڪستان ۾ سياسي تبديلي جي نويد سان اڀرندو.
نواز حڪومت جي خاتمي بابت آڪٽوبر 97ع کان وٺي ماڻهو ٻهارو ڦرڻ جون ڳالهيون ڪندا رهيا. مختلف تاريخون به ڏيندا رهيا پر هيستائين نواز شريف تي قسمت جي ديوي سدائين هر ڏکئي گهڙي ۾ پر کولي کيس لڪائيندي رهي آهي. نواز شريف صرف هاڻوڪي اقتدار ۾ نه پر پنهنجي سياسي زندگي ۾ ناڪامي ڪڏهن ڏٺي ئي ناهي سدائين ٻه هٿ اڳتي رهيو آهي سواءِ غلام اسحاق خان سان وڙهڻ واري غلطي جي. اهڙي صورتحال ۾ آخر هو ڇو هڪ لمحي لاءِ سوچي ته هاڻي هن جي اقتدار جي آخري گهڙي آهي. هو ته سمجهي ٿو ته ”هو ڄائو ئي حڪمراني ۽ ڪاميابي حاصل ڪرڻ لاءِ آهي.“ هن کي ته آئنده ڳچ عرصي تائين پنهنجي وڃڻ جو آثار نٿو لڳي پر پوءِ به ماڻهن سان گڏ هاڻي بي بي ۽ پاڳاري جهڙا متضاد خيال ماڻهو ان نقطي تي هم خيال ٿا لڳن. نه صرف اهي پر پائي ۽ پونم وارا به ان ڳالهه تي متفق ٿا لڳن ته 99ع تبديلي جو سال آهي.
پائي ۽ پونم وارن ۾ 99ع تبديلي جو سال هئڻ تي اتفاق بذات خود لاشعوري اتحاد آهي جنهن کي هاڻي رڳو باضابطا طور گرينڊ الائنس جي شڪل ڏيڻ جي ضرورت آهي. جنهن لاءِ ٿيندڙ ڪوششون هاڻي آخري مرحلي ۾ داخل ٿي ويون آهن. هي مضمون جنهن مهل اوهين پڙهندا هوندا. ان وقت پونم وارا شايد گرينڊ الائنس ۾ شموليت ڪرڻ بابت پنهنجو فيصلو ڪري چڪا هوندا.
پائي ۽ پونم جي ليڊنگ پارٽين يعني پ پ ۽ اي اين پي کي جڏهن 99ع ۾ تبديلي جي پڪ آهي ته پوءِ هو طاهر القادري ۽ اسلم بيگ يا ممتاز ۽ ڪنهن ٻئي جي وڃڻ جي ڇو پرواهه ڪندا؟ اهڙا تجربا ۽ روايتون پ پ لاءِ ته نوان نه آهن پر پٺاڻن پاران اهڙو رويو اختيار ڪرڻ عجيب هوندو ۽ سڀاڻي جنهن پچ تي هو سياست ڪن ٿا ان پچ جا کيڏاري، جيڪي هنن جا فطري ساٿاري آهن، انهن جو اعتماد مٿن نه رهندو. جيڪڏهن ان اتحاد جي نتيجي ۾ پٺاڻن اعتماد وڃايو ته اهو سندن تمام وڏو Discredit هوندو. ڇو ته 9 سال نواز شريف جي صحبت ۾ رهڻ کان پوءِ معمولي مسئلي تي عليحدگي جو تازو تجربو پٺاڻن سامهون آهي. هو سمجهن به ٿا ته سڀاڻي پ پ جي رفاقت به کين اهو ڪجهه متان نه ڏئي سگهي. جيڪو نواز نه ڏئي سگهيو. جيڪڏهن ان صورتحال ۽ انهن خدشن جي موجودگي ۾ پ پ ۽ اي اين پي وارا پنهنجي پنهنجي ساٿين کي گڏ نه وٺي هلي سگهيا ته اهو ايئن هوندو ته هو پنهنجي واري ۾ بيٽنگ ڪري هليا ويندا ۽ جن کان هنن فيلڊنگ ڪرائي پئي، انهن جي بيٽنگ مهل هنن فيلڊنگ نه ڪئي. اهو پٺاڻن جي کاتي ۾ تمام وڏو گناهه هوندو. جنهن جو ڪفارو شايد هو ڪڏهن به ادا نه ڪري سگهن.
تازو نواز ليگ سان نڪاح ٽوڙائيندڙ متحده قومي موومينٽ جي جلاوطن سربراهه الطاف حسين پنهنجي جماعت جي سياسي ويڳاڻپ ڏسي هينئر مختلف جماعتن سان سهڪار لاءِ پيچ پائڻ شروع ڪري ڏنا آهن. چيو وڃي ٿو ته متحده ۽ پ پ وچ ۾ باضابطا طور تي اتحاد/ سهڪار جي سلسلي ۾ رابطا پڻ ٿيا آهن. ان ڏس ۾ اخباري اطلاع اهي به آهن ته پ پ سان تعلق رکندڙ سنڌ جو هڪ اڳوڻو وزير بينظير ڀٽو جو هڪ لفافي ۾ بند پيغام کڻي لنڊن پهتو هو. جتي هن الطاف حسين سان ملاقات ڪري کيس اهو لفافو پهچايو. اخباري رپورٽن موجب ڄاڻايل پ پ اڳواڻ الطاف حسين سان نويڪلائي ۾ ملاقات ڪئي. جنهن ۾ هن ساڻس سياسي معاملن بابت پڻ خيالن جي ڏي وٺ ڪئي. جيتوڻيڪ پ پ سنڌ پاران الطاف ۽ بينظير ڀٽو جي وچ ۾ اهڙن رابطن جي ترديد ڪئي وئي آهي پر اخبارن جا صفحا ان ڳالهه جا شاهد آهن ته انهيءَ ملاقات کان ترت ئي پوءِ الطاف حسين جو اهو بيان اخبارن ۾ آيو ته ”اسان ڪنهن به اتحاد جو حصو بڻجڻ بجاءِ انهي سان سهڪار ڪرڻ لاءِ تيار آهيون.“ سياسي حلقا انهي بيان کي وڏي اهميت ڏئي رهيا آهن. انهن حلقن جو وڌيڪ چوڻ آهي ته سنڌ توڙي وفاق سطح تي پ پ ۽ ايم ڪيو ايم ۾ اتحاد ٿيڻ وقت جي اهم ضرورت آهي ڇاڪاڻ ته امڪاني بدلجندڙ سياسي منظرنامي ۾ ايم ڪيو ايم جي اهميت کي نظر انداز نٿو ڪري سگهجي. سندس سينيٽ ۾ موجود 5 سينيٽر ۽ قومي اسيمبليءَ ۾ ويٺل 14 ميمبر وڏو ڪم ڏئي سگهن ٿا. ساڳئي وقت سنڌ جي شهرن ۾ امن امان جي صورتحال کي پڻ ضابطي هيٺ رکڻ لاءِ پ پ کي ايم، ڪيو ايم کي پاڻ سان گڏ وٺي هلڻو پوندو. ٻي صورت ۾ وري کين مسئلن کي منهن ڏيڻو پوندو ۽ پ پ اهو نه چاهيندي ته سندس هوم گرائونڊ ۾ هن لاءِ مسئلا پيدا ٿين.
سياسي پنڊتن جو چوڻ آهي ته پ پ سنڌ ۾ ايم ڪيو ايم، سرحد ۾ پونم جي نالي ۾ اي اين پي کي پاڻ سان گڏ وٺي هلڻ چاهي ٿي. جيڪڏهن انهي پنڌ ۾ پائي يا پونم ۾ شامل ڪي جماعتون گڏ نٿيون هلي سگهن ته پ پ انهن کي ڇڏڻ لاءِ به تيار آهي پر شايد پونم جي قيادت اڃا اهڙو فيصلو ڪرڻ کان ڪي قدر ڪيٻائي رهي آهي. هاڻي بال اي اين پي جي ڪورٽ ۾ آهي ته هو پونم ۾ شامل ڌرين کي پاڻ سان گڏ کڻي هلي يا وري هو پ پ سان ناتا ڳنڍي.
هاڻ ڏسجي ته هاڻوڪي حڪمران جماعت وارا پنهنجي مخالفت ۾ ٺهندڙ انهي اتحاد بابت ڇا ٿا چون؟ ملڪ جي وزيراعظم ۽ نواز ليگ جي صدر ميان نواز شريف جو چوڻ هو ته مخالف ڌر جو ٺهندڙ گرينڊ الائينس سندس حڪومت جو وار به ونگو نه ڪري سگهندو. مخالف ڌر وارا ڀلي پنهنجا رانجها راضي ڪري وٺن. ساڳئي وقت هن پونم ۽ پائي جي اتحاد بابت به اها راءِ ڏني ته پونم وارن کي اها ڳالهه ذهن ۾ رکڻ گهرجي ته هن ملڪ ۾ آزادي پسندن لاءِ ڪا به گنجائش ناهي. ايندڙ سال 99ع کي مخالف ڌر پاران تبديلي جو سال ڪوٺڻ بابت نواز شريف جو چوڻ هو ته انهي سال کي قطعي طور تي چونڊن جو سال قرار ڏئي نٿو سگهجي. اسان پنهنجو مدو پورو ڪنداسين. نواز شريف جو وڌيڪ چوڻ هو ته عوام کيس هيوي مينڊيٽ ڏنو آهي ۽ هو پنهنجي مينڊيٽ کي ڪتب آڻي عوام جي خدمت جاري رکندو.
(19 ڊسمبر 1998ع)

افواهن جي موسم ۽ تبديليءَ جا اهڃاڻ

افواهن جي موسم ۽ تبديليءَ جا اهڃاڻ

نوٽ: هي تاريخي ڪالم آهي، جنهن ۾ صدر، سپريم ڪورٽ جي چيف جسٽس، آرمي چيف ۽ نيول سربراهه کي گهر ڀيڙو ڪندڙ ٻه ڀاڱي ٽي اڪثريت واري طاقتور وزيراعظم جي جنرل مشرف سان اختلافن نئون جنرل ضياءَ قوم تي مڙهڻ ۽ حڪومت ختم ٿيڻ جي پيشن گوئي ڪيل آهي ۽ اها درست ثابت ٿي آهي.

اسلام آباد مان سيارو آهستي آهستي ختم ٿي رهيو آهي ۽ سردي به هلڪي ٿيندي پئي وڃي پر ان سان گڏوگڏ ئي وري حڪومتون ختم ٿيڻ جون بشارتون ٻڌائيندڙ سازشي ذهنن وارن جا دماغ به تيزيءَ سان سازشن جون نيون ٿيوريز گهڙي رهيا آهن. جيتوڻيڪ گاديءَ واري هن شهر ۾ افواهن جي ڄڻ ته فيڪٽري لڳل آهي پر جيڪي به افواهه هتان اٿندا آهن انهن جي پويان ڪجهه نه ڪجهه حقيقت ضرور هوندي آهي. اڄڪلهه گاديءَ واري شهر جا باحواس حلقا وري سياسي گهوٽالي جي بوءِ سونگهڻ جي دعويٰ ڪري رهيا آهن.
پروفيشنل بشارتين رمضان جي مهيني کان وٺي پيشنگوئيون ٻڌائڻ تان ڪجهه ڏينهن موڪل ڪئي هئي پر ٿورن ڏينهن ۾ وري لڳي ٿو ته هو سرگرم ٿيڻ وارا آهن. رمضان جي ڀلاري مهيني ۾ هڪ آمريڪي نجوميءَ هڪ وڏي پيشنگوئي ڪئي هئي پر اها ڪامياب نه ٿي. جنهن بابت پيشنگوئين ۾ ايمان رکندڙ ماڻهن جو چوڻ آهي ته ”ان ڪافر ڀلاري مهيني ۾ خراب ڳالهه ڪئي تنهنڪري سندس پيشنگوئي غلط ثابت ٿي.“ هونئن به پاڪستان سميت دنيا جي اڪثر ملڪن ۾ جڏهن به وڏيون سازشون ٿينديون آهن ته انهن کان اڳ سازشن تي عمل ڪرائڻ واريون ڌريون وڏن پيرن ۽ نجومين کي اشارا ڏئي ڇڏينديون آهن ۽ انهن نجومين جون ڳالهيون اخبارن ۾ شايع ڪرائڻ جو اهتمام به اهي ڌريون پاڻ ئي ڪنديون آهن. پاڪستان ۾ به پيرن ۽ نجومين جي کوٽ ڪانهي، هتي نواز شريف ۽ بينظير ڀٽو سميت شايد ڪو سياسي ليڊر اهڙو هجي جنهن جو پيرن ۽ نجومين سان واسطو نه هجي. ڪڏهن ڪڏهن ته ايئن به ٿيندو آهي ته جنهن مسئلي بابت ايجنسين کي سروي ڪرڻي هوندي آهي ان معاملي بابت نجومين کان پيشنگوئيون ڪرائي عوامي رد عمل ۽ راءِ معلوم ڪري پوءِ فيصلن تي عمل ڪيو ويندو آهي. اهڙو رواج ٻين ملڪن ۾ به آهي. جنهن پير جو جڏهن جانٺو ۽ تُڪو فٽ ٿي ويندو آهي، في الحال ته ان جا عيش ٿي ويندا آهن.
هتي اڄڪلهه اهي سرٻاٽ هلي رهيا آهن ته حڪومتي ڌر ۾ اختلاف وڌي ويا آهن. مسلم ليگ ته ٺهيو پر ڪابينا ۾ به ايترا اختلاف ٿي ويا آهن جو هڪڙا وزير ٻين جا پير ڇڪي رهيا آهن. چوڌري نثار ۽ اعجاز الحق جا اختلاف ته هاڻي پراڻا ٿي ويا آهن پر اڄڪلهه سيف الرحمان ۽ ميان اظهر وارا معاملا هارڊ اشوز آهن. حڪومتي حلقن ۾ اها پچر عام ٿي وئي آهي ته سيف الرحمان جي چوگرد گهيرو تنگ ٿي ويو آهي ۽ پيشنگوئيون ڪندڙ ته اها دعويٰ به ڪن ٿا ته سيف الرحمان احتساب واري ذميواريءَ جو ڪوٽ لاهي قطر جي ٽڪيٽ وٺڻ وارو آهي پر سيف الرحمان جي حلقن جو چوڻ آهي ته هاڻي هو ٿڪجي پيو آهي. پاڻ ئي ذميواريون ڇڏڻ لاءِ تيار آهي ۽ ان ڏس ۾ هن نواز شريف کي چيو به آهي.
ڪجهه ڏينهن کان هتي مخصوص محفلن ۾ اهي ڳالهيون ٿي رهيون هيون ته فوج ڊيفالٽرن خلاف ڪارروائي ڪرڻ واري آهي. جيتوڻيڪ عيد کان پوءِ لاهور ۾ جنرل پرويز مشرف واپڊا جي سربراهه ليفٽيننٽ جنرل ذوالفقار علي خان کي حڪم ڏئي آيو هو ته هو بجلي چورن ۽ واپڊا جي ڊيفالٽرن خلاف ڪارروائي ڪري. جنهن فاروق لغاري، ذوالفقار کوسو سميت پنجاب ڪابينا جي ٽن وزيرن ۽ ڪجهه مسلم ليگ (ن) جي ايم پي ايز خلاف ڪارروائي ڪئي. 4 فيبروري تي فوج نواز شريف جي ڀيڻوئي ايم اين اي شير علي ۽ هڪ ٻئي مسلم ليگي ايم اين اي زاهد توصيف جي گهرن تي ڇاپا هنيا آهن. عابده حسين ۽ فيصل صالح حيات جي گهر به ڇاپا لڳا آهن. پنجاب جي ايم پي ايز زاهد گورايا، صفدر شاڪر ۽ ٻين جي گهرن تي به فوجي جوان پنهنجا قدم گهمائي آيا. جلد ئي چوڌرين سميت مختلف وڏن وڏن جي گهرن تي ڇاپن جون خبرون اينديون. سو ان ريت هڪ پاسي واپڊا وارا فوجي ٻئي پاسي راولپنڊي وارا فوجي قرض خورن خلاف ڪارروائيءَ لاءِ ٻانهون کنجي رهيا آهن.
باخبر حلقا دعويٰ سان چئي رهيا آهن ته الاهي بخش سومرو جنهن کي پيار مان سندس ويجها ”آءِ بي“ سڏيندا آهن، آءِ بي جي معنيٰ انٽيليجنس بيورو آهي پر هتي ان جو مطلب هرگز اهو ناهي ڇو ته سومرو صاحب آءِ بي کان گهڻو مٿي آهي ڇو ته هن جا واسطا به وڏن سان آهن. چيو وڃي ٿو ته ڪجهه ڏينهن اڳ نيشنل بئنڪ واري صدر محمد ميان سومرو، الاهي بخش سان گڏجي ملڪ جي هڪ سگهاري شخصيت سان مليو هو. هن نه صرف پنهنجي بئنڪ پر الاهي بخش جي پٽ زبير سومرو واري بئنڪ يو بي ايل سميت مختلف بئنڪن ۽ مالياتي ادارن تي وڏن ڊيفالٽرن جون تازو تيار ڪيل خصوصي لسٽون ان شخصيت کي ڏنيون آهن. خصوصي لسٽون ان ڪري ٿا انهن کي چئون ڇو ته انهن ۾ مسلم ليگي ڊيفالٽرن جا نالا به آهن، اهڙي سڌ حڪومت کي ملي چڪي آهي.
ڊيفالٽرن خلاف ڪارروائيءَ جي تياري ۽ معزز بجلي چور پارليامينٽيرين خلاف ڪاررواين بعد حڪومتي حلقن جو چوڻ آهي ته حڪومتي ٿنڪ ٽئنڪ ان تي سنجيدگيءَ سان سوچين پيا ته فوجي عدالتن جو دائرو وڌائڻ وارو پلان ڊراپ ڪجي. ٽيڪس چورن ۽ قرض خورن خلاف ٿيندڙ امڪاني ڪارروائي شروع ٿيڻ کان اڳ ئي حڪومت متبادل طور انتظام ڪرڻ بابت جنهن تجويز تي سنجيدگيءَ سان غور ڪري رهي آهي اها هڪ نوٽيفڪيشن جاري ڪرڻ بابت آهي. ان نوٽيفڪيشن ذريعي چيئرمين جوائنٽ چيفس آف اسٽاف ڪاميٽيءَ واري جاءِ ڀري ويندي. حڪومت جا ويجها چون ٿا ته ان عهدي تي واري جي لحاظ کان هاڻي نمبر آرمي جو آهي ڇو ته نيوي ۽ ايئرفورس وارا ان عهدي حاصل ڪرڻ جو وارو حاصل ڪري چڪا آهن تنهن ڪري آرمي چيف جنرل پرويز مشرف جي ان عهدي تي مقرري ويچار هيٺ آهي جڏهن ته نئين آرمي چيف طور جنرل ضياءَ يا ڪنهن ٻئي کي آڻڻ تي غور ڪيو پيو وڃي.
حڪومت وڃڻ جون افواهون ۽ ٿيوريز هاڻوڪي حڪومت جي اچڻ جي هڪ سال کان پوءِ ئي شروع ٿي ويون هيون پر انهن ٿيوريز کي بنياد بڻائي شرطون لڳائيندڙ جڳادري هن مهل تائين ڏوڪڙ هارائيندا رهيا آهن. جو حڪومتن وڃڻ جي ڪا به ٿيوري ثابت ناهي ٿي سگهي ۽ هاڻي شايد حڪومت به انهن ٿيوريز جي گهڻي پرواهه ڪرڻ ڇڏي ڏني آهي. پر جن جو ”گذر سفر“ ئي نيون نيون سازشون ڳولڻ ۽ مارڪيٽ ۾ نيون ٿيوريز آڻڻ آهي، اهي همٿ هارڻ بدران اڄڪلهه وري مارڪيٽ ۾ نيون ٿيوريز لاهي رهيا آهن ۽ اسلام آباد جي سياسي مارڪيٽ ۾ اڄڪلهه جيڪي ٻه ٿيوريز ”وڏي واڪ پر سستي اگهه“ تي وڪرو ٿي رهيون آهن اهي هن ريت آهن ته مسلم ليگ جي گهر ۾ هلندڙ گڙٻڙ جيڪا ميان اظهر جي استعيفا ۽ چوڌري شير علي سميت ٻين ليگي پارليامينٽيرين جي گهرن تي بجليءَ جي چوريءَ جي ڇاپن سبب وڌي وئي آهي. ان آڌار تي ”گهر اندران“ تبديليءَ لاءِ ڪوشش ٿيندي ۽ ميان اظهر ان ۾ اهم ڪردار ادا ڪندو. جڏهن ته قرض خورن ۽ ٽيڪس چورن خلاف ڪارروائي ۽ ان جي نتيجي ۾ نوٽيفڪيشن جاري ٿيڻ واري ٿيوري پيش ڪندڙن جو خيال آهي ته ملڪ ۾ هاڻي مارشل لا اچڻ جا امڪان آهن. مارشل لا ضياءَ الحق وارن 90 ڏينهن جهڙو نه هوندو پر واقعي ۾ 90 ڏينهن کان به گهٽ مدت وارو هوندو. ان دوران نظريه ضرورت مطابق آئين معطل ڪري پاڪستان ۾ صوبن جي ڀائيواري ۽ حقن لاءِ نئون فارمولا جوڙڻ لاءِ ڊگهي ايڪسرسائيز ڪئي ويندي ۽ آئين جي اوور هالنگ ڪئي ويندي پر ان دوران قاضي حسين احمد جي مطالبي جهڙو بي رحم احتساب بنا فرق جي ڪيو ويندو. اهو ڪم سرتاج عزيز جهڙن ٽيڪنو ڪريٽس، اصغر خان جهڙن ايماندارن ۽ ميان اظهر ۽ شير باز مزاريءَ جهڙن سياستدانن ذريعي ٿي پيو سگهي. راز جون ڳالهيون ته خدا کي خبر ۽ ٻيو مالڪن کي پر جيڪي هتان جي سياسي مارڪيٽ ۾ اڃا تائين عام نه ٿيندڙ ڳالهيون آهن ۽ هن وقت تائين رڳو ڊرائنگ رومز تائين محدود آهن. انهن جو ذڪر ڪريون پيا، باقي ٿي سگهي ٿو ته اڳ جيان انهن ٿيوريز کي به وقت غلط ثابت ڪري ڇڏي.
(6 فيبروري 1999ع)

فلاحي معاشري تي عدالتي فيصلن جا اثر

فلاحي معاشري تي عدالتي فيصلن جا اثر

دنيا جي ڪنهن به ملڪ جون عدالتون عوام سان ٿيندڙ ڏاڍاين جو ازالو ڪري کين انصاف فراهم ڪنديون آهن. مذهبن توڙي انساني اصولن مطابق مهذب معاشري جي قيام ۾ به عدالتي انصاف وارن فيصلن جو وڏو هٿ هوندو آهي. جتي انصاف عدالتن مان نه ملندو آهي اتي بدامني پکڙجندي آهي. ترقي يافته ملڪن جي معاشرن ۾ اعليٰ قدرن ۽ اهڃاڻ جو سبب به انصاف جي فراهمي ئي هوندو آهي. شايد تڏهن ئي عدالتي ماهر چوندا آهن ته Justice Delayed, Justice Denied-Juistice Rushed, Justice Crushed (انصاف ۾ دير انصاف جي انڪار برابر آهي ۽ انصاف ۾ تڪڙ ڪرڻ انصاف کي ڪچلڻ برابر آهي). ٽئين دنيا جي اڪثر ملڪن ۾ عدالتي نظام سست رفتاري سان هلن ٿا ۽ اهو به ڏٺو ويو آهي ته پاڪستان جهڙن دنيا جي ڪجهه ملڪن ۾ سدائين رياست جي ٻن ادارن انتظاميه ۽ عدليا ۾ اهو تڪرار رهيو آهي ته ”انصاف ۾ دير ڇو ٿي ٿئي“ ”ڇو“ واري چڪر ۾ تڪڙي انصاف لاءِ خصوصي قانون ٺاهي نيون عدالتون قائم ڪيون وينديون آهن جن بابت هميشه عدالتي ماهرن (وڪيلن+ججن) جي اها راءِ هوندي آهي ته تڪڙو انصاف ڪرڻ انصاف کي ڪچلڻ برابر هوندو آهي. حڪومت يا قانون ساز ادارو (پارليامينٽ) عوام کي ترت انصاف فراهم ڪرڻ لاءِ ڀلي قانونسازي ڪري پر اهو قانون آئين جي طابع هجي. گهڻو ڪري اهو به ڏٺو ويندو آهي ته ايگزيڪيوٽو (حڪومت) جيڪا هميشه سڌي طرح Power Enjoy ڪندي آهي ان جو رياست ۽ ٻين ادارن سان Clash ٿيندوآهي ۽ ان ٽڪراءُ جي نتيجي ۾ ڪڏهن ڪڏهن وڏيون نه صرف غير متوقع تبديليون اينديون آهن پر ان ملڪ جي ادارن ۽ معاشري تي به ان جو اثر پوندو آهي.
1960ع واري ڏهاڪي کان پوءِ پاڪستان ۾ جڏهن به عدليا ايگزيڪيوٽو سان گڏجي هلڻ جي ڪوشش ڪئي آهي ته مٿس Law of Necessity (قانون ضرورت) جنم ورتو آهي ۽ ان دوران عدليا ڏانهن عوام انصاف لاءِ واجهائڻ واري رفتار ڍري ڪئي آهي. اهو انداز حڪمرانن لاءِ ته بهتر ۽ آئيڊيل رهندو آهي پر عوام لاءِ مايوس ڪن رهيو آهي. وري جڏهن عدليا ايگزيڪيوٽو خلاف ٿي آهي ته ان کي Judicial activision جو لقب مليو آهي. ان صورتحال ۾ حڪمرانن عدليا جو گهيرو تنگ ڪرڻ جا جتن ڪيا آهن ۽ عوام انصاف لاءِ عدالتن ڏانهن ڊوڙ پاتي آهي. عدليا لاءِ ٻنهي صورتن ۾ هميشه کان ڏکيائي رهي آهي. ظاهر آهي ته جڏهن ڪو به ڪيس عدالت ۾ ويندو آهي ته ٻن ڌرين مان هڪ نه هڪ جي حق ۾ فيصلو ٿيڻو هوندو آهي پر متاثر ڌر چاهي ڪهڙي به هجي ان هميشه عدليا کي مثبت تنقيد جي نالي تي نشانو بڻايو آهي. عدالتي فريقن جو هميشه بلڪل ايئن ئي رول رهيو آهي جيئن پاڪستان ۽ ڀارت جي ڪرڪيٽ مئچ دوران پاڪستاني عوام پاڪستاني ٽيم جي کٽڻ يا هارائڻ تي رد عمل ظاهر ڪندو آهي. شايد پاڪستاني عدالتن ۾ ڪيسن جي اڪلاءَ ۾ دير جو هڪ سبب اهڙو رد عمل به هجي.
تازو جڏهن فوجي عدالتون قائم ڪيون ويون ته انهن خلاف 5 ڌرين ڌار اڌر درخواستن ۾ سپريم ڪورٽ جو در کڙڪايو. چيف جسٽس اجمل ميان 5 رڪني بئنچ جوڙي ٻئي ڏينهن ئي فوجي عدالتن جي موت وارن فيصلن تي عمل درآمد روڪي ڇڏيو. جڏهن سپريم ڪورٽ اهو عبوري حڪم جاري ڪيو ته ميڊيا ۾ وري Judicial activism جا پڙاڏا ٻڌڻ ۾ آيا بعد ۾ چيف جسٽس اجمل ميان هفتو کن سماعت ۾ ٺاپر ڪري ڇڏي. وري 5 رڪني بئنچ کي 9 رڪني بڻائي پهرين فيبروري کان سماعت شروع ڪئي ته وري اخبارن ۾ ججن جا ڏنل آبزرويشن Flash ٿيڻ لڳا پر عدليا ان ڪيس جي مسلسل سماعت جاري رکيو اچي. پهرين کان 4 آڪٽوبر تائين مسلسل ان ڪيس جي سماعت تي 5 فيبروري تي ڪشميرين سان اظهار يڪجهتي طور عام موڪل سبب سماعت نه ٿي. ڇنڇر آچر (6 ۽ 7 فيبروري) عدالت هونئن ئي موڪل ڪندي آهي وري 8 فيبروري کان سماعت شروع ڪئي. ڪجهه عدالتي آفيسرن جو چوڻ آهي ته جيئن سرڪاري پريس ڪانفرنس ۾ ٽي وي ڪئميرا هئڻ ڪري ڊمي صحافي جام ايندا آهن تهڙي نموني اڄڪلهه سپريم ڪورٽ ۾ ججن جي آبزرويشن ۽ ريمارڪس سبب خبرون ٺاهڻ جي چڪر ۾ صحافي عدالت ۾ به جام ويٺا آهن.
پهرين کان 11 فيبروري تائين 3 ڏينهن جي وقفي ڪرڻ بعد ڏسبو ته 5 ڏينهن لڳاتار سپريم ڪورٽ فوجي عدالتن خلاف داخل 5 درخواستن جي سماعت ڪئي آهي. روزانو جيئن ته 3 ڪلاڪ سماعت ٿيندي آهي ان حساب سان 24 ڪلاڪ ڪيس جي هيستائين لڳاتار ٻڌڻي ٿي آهي. 24 ڪلاڪن مان هيستائين 6 ڪلاڪ حڪومتي وڪيل اٽارني جنرل دليل ڏئي چڪو آهي ۽ اڃا سندس دليل جاري آهن. جڏهن ته باقي 18 ڪلاڪ درخواست گذارن جي 5 وڪيلن ڳالهايو آهي. جيڪي 5 درخواست گذار آهن تن مان شاهد اورڪزئي ۽ اقبال حيدر پنهنجي وڪالت پاڻ ڪري رهيا آهن ۽ ٻنهي 3 ڪلاڪ دليل ڏنا آهن. باقي ٽن درخواست گذارن ۾ ايم ڪيوا يم ۽ ايم اين اي لياقت شيخ جو وڪيل اڪرم شيخ آهي. آفتاب شيخ جو وڪيل ڊاڪٽر ايڊووڪيٽ باسط ۽ نثار کهڙو جو وڪيل اعتزاز احسن آهن. 15 ڪلاڪن مان اٽڪل 4 ڪلاڪ اڪرم شيخ ۽ 4 ڪلاڪ باسط کي دليلن لاءِ ملي چڪا آهن ۽ باقي 7 ڪلاڪ اعتزاز احسن دليل ڏنا هئا. عدالتي طريقيڪار موجب اٽارني جنرل جا دليل پورا ٿيڻ بعد درخواست گذارن مان هڪ ٻه وڪيل جواب ڏيندا ان حساب سان هي قصو اڃا ٻه ٽي ڏينهن ڊگهو ٿيندو نظر اچي رهيو آهي. جيتوڻيڪ 15 فيبروري تي سپريم ڪورٽ جي حملي واري ڪيس جي سماعت مقرر ٿيڻ سان اهو انومان ڪڍيو پئي ويو ته عدالت جمع ڏينهن يعني اڄ ڪارروائي مڪمل ڪندي پر ٻن ڏينهن کان جنهن نموني اٽارني جنرل ڊيگهه پيو ڪري ان مان هرگز ڪارروائي مڪمل ٿيڻ جو آسرو ناهي.
ڪالهه خميس ڏينهن عدالتي ڪمري ۾ رش گهٽ هئي وڪيل به ٿورا هئا پر صحافين جي نمائندگي ٺيڪ ٺاڪ هئي. عدالتي ڪمري جي ٻاهران خفيه پوليس وارن ۽ وردي وارن عورتن توڙي مرد پوليس اهلڪارن جو تعداد به معمول کان وڌيڪ هو ۽ سپريم ڪورٽ جي عمارت جي ٻاهران به لٺ بردار پوليس وارن جو جٿو گذريل ڏينهن جيان موجود رهيو. اربع تي اٽارني جنرل اهو به چيو هو ته ممتاز ڀٽو جهڙا قومپرست به حالتن کان تنگ ٿي سنڌ ۾ مارشل لا جو مطالبو ڪري رهيا هئا ان کانسواءِ ننڍين پارٽين جي گهٽ مشهور ليڊرن جا گورنر راڄ ۽ فوجي عدالتن جي حق ۾ ڏنل اخباري بيان جيڪي بقايائن جي ڀر ۾ Filler طور شايع ٿيا هئا، اهي پڙهي عدالت کي ٻڌايو هو ته عوام حڪومتي اپائن تي مطمئن آهي. اهڙن سياسي توڙي سماجي ”اڳواڻن“ ۽ ڪارڪن ۾ طوبيٰ دراني کان وٺي بفرزون جي ڀائي خان وارا به شامل هئا پر ڪالهه خميس ڏينهن اٽارني جنرل عدالتي اسرار تي آئيني نقطن بابت دليل ڏنا، جيڪو جج اٽارني جنرل کان آئيني معاملي بابت ڪالهه خميس ڏينهن سوال پيو ڪري ته ان کي جواب اهو پيو ڏئي ته ”ماءِ لارڊ“ اوهان جي سوال جو تفصيلي جواب بعد ۾ ڏيندس.
منڍ کان وٺي جسٽس ارشاد حسن خان جا ريمارڪس ۽ آبزرويشن اٽارني جنرل لاءِ ايترا ته آئيڊيل هئا جو پنهنجا تيار ڪري آيل دليل ۽ قانوني حوالا ڇڏي جسٽس ارشاد جي ٻڌايل واٽ تي پيو هلي. چئي ڏنائين ته ”مسٽر اٽارني جنرل ڪجهه دماغ به استعمال ڪريو رڳو جسٽس ارشاد جي نقطن ۽ لڪمن تي نه هلو.“ ڀري عدالت ۾ مزاحيه انداز ۾ چيل چيف جسٽس ارشاد جي ان جملي تي ٽهڪڙو پئجي ويو ۽ عدالتي ڪمري ۾ موجود جسٽس ۽ اٽارني جنرل کانسواءِ سڀني ٽهڪ ڏنو، ايڏي وڏي جملي بعد به ڪجهه دير کان پوءِ وري ساڳيو سلسلو شروع ٿي ويو.
سپريم ڪورٽ ۾ جيستائين درخواست گذارن پنهنجا دليل پئي ڏنا ته سپريم ڪورٽ جي بار روم ۾ وڪيل سرٻاٽ ڪري رهيا هئا ته عدالت جو فيصلو هن ڪيس ۾ خصوصي عدالتن جهڙو هوندو. واندا وڪيل جيڪي صبح کان ئي ڪنهن ڪيس جي چڪر ۾ ڪارا ڪوٽ ۽ ٽائي پائي اچي ويهي رهندا آهن انهن کي اهڙا اندازا ۽ ڌڪا هڻڻ کانسواءِ ٻئي ڪا مصروفيت نه هوندي آهي. بار روم ۾ واهه جي ڇڙئي پاڻيءَ جهڙي چانهه پيئڻ بعد اهڙا تبصرا ڪندا آهن ته اڄ ججن جو هي موڊ هو ۽ اڄ هي هو. ڪڏهن ڪڏهن هنن جا ڌڪا فٽ به لڳندا آهن. سومر تائين انهن وڪيلن جي راءِ هئي ته 9 ججن مان 2 جج فوجي عدالتن خلاف فيصلو ڏيندا باقي 7 جج فوجي ڪورٽن کي آئيني فريم ورڪ جي ماتحت ڪرڻ لاءِ آرمڊ فورسز آرڊيننس ۾ ترميم ڪرڻ جي هدايت سان فوجي عدالتن جي ڪم جي مدت طئي ڪندا. ڪجهه وڪيلن جو خيال هو ته، 9 رڪني بئنچ ۾ اڪثريت فوجي عدالتن خلاف آهي، پر ڪالهه خميس ڏينهن وري اٽارني جنرل جي دليلن بعد اهي سرٻاٽ هئا ته 6 جج فوجي عدالتن خلاف ۽ 3 جج فوجي ڪورٽن کي آئيني فريم ورڪ ۾ آڻڻ بابت فيصلو ڪندا. بهرحال عدالت سڳوري ڇاٿي فيصلو ڪري اها کيس ئي خبر هوندي. اڄ جمعي جي تفصيلي ڪارروائي سڀاڻي ڇنڇر ڏينهن ايندي.
(12 فيبروري 1999ع)

پٿرن جي وسڪاري ۽ شيلنگ جي گهيري ۾ آيل اسلام آباد

پٿرن جي وسڪاري ۽ شيلنگ جي گهيري ۾ آيل اسلام آباد

محترمه بينظير ڀٽو جي قيادت ۾ ”آزادي صحافت ريلي“ ۾ ڪوريج ڪرڻ وارن کانسواءِ ڪو به صحافي شامل نه هو. جنگ اخبار خلاف حڪومتي ڪارراوين جي مذمت لاءِ رٿيل ان ريليءَ جو محترمه اعلان هڪ هفتو اڳ ڪيو هو پر ريليءَ واري ڏينهن کان اڳ جنگ اخبار ۽ حڪومت وچ ۾ صلح ٿي ويو جنهن ڪري ريلي کان 2 ڏينهن اڳ ئي ريلي جو اثر گهٽ ڪرڻ جي پاليسيءَ جا چرچا هئا. پ پ وارن کان غلطي اها ٿي ته هنن صحافتي تنظيمن سان ريلي ۾ صحافين جي شرڪت بابت ڪو رابطو نه ڪيو. صحافين ۽ اخباري صنعت جي ڪارڪنن جي عدم شرڪت سبب ”آزادي صحافت“ جي نالي ۾ نڪتل ريلي رڳو پ پ ۽ مخالف ڌر وارن جو حڪومت خلاف شو ئي ثابت ٿيو. جيڪڏهن پ پ وارا اها سياڻپ ڪن ها جو رڳو ليڊرن واري ٽرڪ تي بينظير ڀٽو سان گڏ راولپنڊي ۽ اسلام آباد مان شايع ٿيندڙ پنج اٺ اخبارن جي ايڊيٽرن کي گڏ چاڙهين ها ته به پ پ وارن جي ريلي جو ”آزادي صحافت“ جي حوالي سان تاثر بهتر ۽ مثبت پوي ها. جيتوڻيڪ پ پ وارا ان ريلي جي نتيجن متعلق ان جي باوجود به خوش آهن. ڇو ته هنن جو چوڻ آهي هڪ ته صحافت جي آزادي بابت ريلي ۾ صحافين، ايڊيٽرن ۽ اخباري ڪارڪنن شرڪت نه ڪري پنهنجو پاڻ کي ڏٺو ڪيو آهي. ٻيو ته جمود واري سياسي ماحول ۾ ڄڻ ته ڇانيل خاموشي جا ڪڪر تيزي سان هٽڻ شروع ٿيا آهن. پ پ ۽ بي بي وري اليڪٽرانڪ توڙي پرنٽ ميڊيا جي خبرن جو جدوجهد جي حوالي سان محور بڻجي رهيا آهن. هونئن ته ڪرپشن وارن الزامن جي حوالي سان به خير پ پ وارا اخبارن جي زينت رهيا پئي پر هاڻي جيڪا تبديلي آئي آهي اها سندن لاءِ مثبت ماحول پيدا ڪندي. ريلي جي ڪوريج هتان جي اخبارن سٺي نه ڪئي جيڪڏهن ايڊيٽرن کي ٽرڪ تي ويهارين ها ته ڪوريج وڌيڪ ملين ها.
پ پ وارن جي ريلي جنهن جي قيادت بينظير ڀٽو ڪندي هجي ان ۾ اڪثر ڪري ڪارڪن گڙٻڙ گهٽ ڪندا آهن، شايد ان ئي آسري تي نوابزادو نصر الله لٺ جي سهاري لڏندو لڏندو ٽرڪ ۾ چڙهيو ۽ سدائين پراين جلسن ۾ تقريرون ڪرڻ جو شوقين نويد ملڪ به ويٺو. ريلي جيئن ئي پارليامينٽ هائوس آڏو پهتي ته جتي 23 مارچ جي فوجي پريڊ دوران صدر ۽ وزيراعظم سلامي وٺندا آهن ان جاءِ تي پوليس وارن سي ڊي اي جي گند ڍوئڻ واريون ٽراليون ۽ ڪنڊيدار تارون وڇائي رستو بلاڪ ڪيو هو. روڊ ايترو وڏو هو جو اڌ پنجاب مان آيل ڪارڪن ڪشادي روڊ تي ايئن ٽڙي پکڙي ويا جو پ پ جو جلوس لڳو ئي نه پئي. لاهور جي ڪارڪن ساجده مير جيڪا جهيڙا ڪرائڻ جي حوالي سان مشهور آهي ۽ تهمينا دولتانه کي 95ع دوران پارليامينٽ ۾ ڳچي کان وٺي ٿڦڙون هڻندڙ شهزادي ڪوثر گيلاني کان به اڳتي آهي. (شهزادي ڪوثر گيلاني احتساب بيورو جي آفيسر جي منهن تي لاهور هاءِ ڪورٽ راولپنڊي احتساب بينچ واري عدالتي ڪمري ۾ مس هارڻ جي الزام ۾ اڄڪلهه اڊيالا جيل ۾ آهي) جهيڙن ۽ جهڳڙن جا نت نوان طريقا ۽ فارمولا ايجاد ڪندڙ ڪوثر گيلاني به ماهر آهي پر ساجده مير سندس به استاد آهي. سپريم ڪورٽ جڏهن بينظير ڀٽو حڪومت جي برطرفي کي جائز قرار ڏنو هو ته هن پوليس وارن جي سامهون سپريم ڪورٽ جي لوهي در تي چڙهي پوتيءَ کي باهه ڏني هئي ۽ ٻئي ڏينهن سڀني اخبارن ۽ عالمي اليڪٽرانڪ ميڊيا تي هن جا ئي فوٽو هليا هئا. ليڊر ظاهر ئي نه هئا، ڪوثر گيلاني پي ٽي سي ايل يونين جي سنڌي اڳواڻ حاجي خان ڀٽي جي اڳوڻي زال آهي پر هاڻي طلاق بابت سندن ڪيس هلندڙ آهي. بينظير دور ۾ ان اڳواڻ ڪوثر گيلاني سان شادي ڪئي هئي ۽ اهڙو واقعو هن آءِ-9 ٿاڻي تي داخل ڪرايل ايف آءِ آر ۾ به بيان ڪيو آهي. خير اهو سنڌي اڳواڻ ته اڄڪلهه نواز ليگ جو حمايتي آهي ۽ نواز شريف زندهه آباد جا نعرا ٿو هڻندو وتي. پر ڪوثر گيلاني اڊيالا جيل ۾ آهي. پ پ جي ريلي ۾ ڪوثر گيلاني جي جيل ۾ هئڻ ڪري ساجده مير کي لاهور مان امپورٽ ڪيو ويو.
ساجده مير سميت 10-12 عورتون ۽ پ پ جا 2 درجن کن جيالا بينظير جي ٽرڪ اڳيان پوليس وارن جي لٺين ۾ ڦاٿل ڪنڊيدار تارون هٿن سان ڇڪي رهيا هئا. جڏهن تارون هٽايون ويون ته ساجده مير پوليس جي ٽرڪ تي چڙهي وئي. ڪارڪنن جيئن ئي تارون هٽائڻ شروع ڪيون ته پوليس وارن ڳوڙها گئس جي شيلنگ شروع ڪئي ته ڪارڪنن ۾ ايئن ڀاڄ پئجي وئي جيئن بندوق جي ٺڪاءَ تي ڪانوَ اڏندا آهن. ان دوران پاسن کان بيٺل ڪارڪنن پوليس تي پٿر ۽ سروٽا وسايا ته پوليس وارن ساڳيا سروٽا ليڊرن واري ٽرڪ تي ٽارگيٽ بڻائي وسايا ڇو ته اها ٽرڪ ئي پوليس وارن جي مار ۾ هئي، ڪارڪن پري هئا. ٽرڪ جي ڪيبن ۾ جتان محترمه جهيڙي کان 10 منٽ اڳ مسڪرائيندي هٿ لوڏي هزارين ڪارڪنن جي پرجوش نعرن جا جواب ڏئي رهي هئي ان ئي ڪيبن تي وسندڙ پٿر ۽ سروٽن سبب محترمه ٽرڪ جي ڪيبن جي جنگلي جي اوٽ ۾ ويهي رهي. محترمه جي گارڊز محمد علي. جعفر بٽ، زاهد ۽ ناهيد خان، حئي بلوچ، محترمه کي گهيرو ڪيو ۽ کيس سروٽن کان بچايو. ان دوران اڌ سير وارو سروٽو حئي بلوچ جي مٿي ۾ لڳو ته سندس مٿي مان ايترو رت وهيو جو ڇنڊا محترمه جي سفيد سلوار تي لڳا ۽ جيڪي بعد ۾ محترمه بينظير پريس ڪانفرنس دوران صحافين کي پاڻ ڪرسيءَ تي چڙهي اٿي بيهي ڏيکاريا. ان دوران پوليس وارن پٿرن جي ڊپ کان کنيل ٽين جا سيف گارڊ لٺيون وڄائي کڙڪايا ته ڪارڪن ايئن ڀڳا جيئن پڪل جوئر جي فصل جي سنگن تي ويٺل جهرڪيون جهار هڪليندڙ نينگر جي دٻي کڙڪائڻ سان ولرن ۾ اڏامنديون آهن ۽ ٻيو ته ڇڏيو پر ٽرڪ ۾ چڙهيل پ پ، پي ايس ايف، پيپلزيوٿ جا نوجوان جن جي مٿي تي پ پ جهنڊي جا ڪفن ٻڌل هئا انهن مان اڪثر ٽپا ڏئي ڀڄڻ لڳا. نصير الله بابر جيڪو ڏنڊي کنيو ٽرڪ تي بيٺو هو تنهن محترمه کي ڀڄڻ لاءِ چيو ڇو ته پويان روڊ صاف هو هڪ به ڪارڪن نظر نه پئي آيو پر اهي اتي ڪجهه ساٿين سان ڪافي دير تائين ٽرڪ ۾ بيٺا رهيا.
پ پ جي جلوسن ۽ احتجاجن جي تاريخ اها رهي آهي ته ڪارڪن گولين ۽ بمن جي ڌماڪن ۽ وسڪارن ۾ ڀڄندا نه هئا پر هن ريلي ۾ ڪفن ٻڌي آيل هزارين ڪارڪن ٽين جي سيف گارڊ وارن کڙڪن ۽ پوليس جي هڪلن سبب ايئن ڀڳا جو ڳوليا نه لڀيا. محترمه کي اهو منظر ڏسي ڪيترائي خيال ذهن ۾ ضرور اڀريا هوندا ته آخر ڇا ٿيو آهي جو ڪالهه تائين سر ڏيڻ وارا ۽ گولين آڏو بيهڻ وارا اڄ ٽين آڏو ڇو نه پيا بيهن؟
افتخار گيلاني جيڪو اڄڪلهه بي بي جو انتهائي ويجهو آهي ان تي گهڻا ئي جهانگير بدر جهڙا جيالا سڙن ۽ پڄرن ٿا. اڳ ۾ محترمه جي جلسن ۾ سندس گاڏي گهڻو ڪري جهانگير بدر هلائيندو هو پر جڏهن کان افتخار گيلاني آيو آهي تڏهن کان بدر کي وارو نٿو لڳي. ميرٽ هوٽل ۾ ”دي نيوز اخبار“ جي سيمينار کان جيئن بي بي ٻاهر آئي ته جهانگير بدر واري پاجارو بدران محترمه افتخار گيلاني سان ويهي رهي. بدر پويان پويان هلندو رهيو جڏهن افتخار گيلاني ڊرائيونگ سيٽ ڇڏي ٽرڪ ۾ بي بي سان چڙهيو ته جهانگير بدر پنهنجي گاڏي ڇڏي گيلاني واري سيٽ سنڀالي ۽ ٽرڪ سان گڏوگڏ هلندو رهيو. جڏهن لٺ لڳي ته محترمه کي گيلاني ۽ ڪارڪن بچائيندا گهيري ۾ وٺي آيا ته جيڪا گاڏي جهانگير بدر وٽ هئي ان جا شيشا پوليس وارن ۽ ڪارڪنن جي پٿرن سبب ڀڄي پيا هئا ۽ جهانگير بدر به ڪارڪنن سان گڏ ڀڳو پئي. جڏهن محترمه جي نظر پيس ته زرداري هائوس مان آيل سفيد رنگ واري پاجارو اسٽينڊ باءِ ۾ بيٺل هئي. ان جي ڊرائيور کي لاهي جهانگير بدر ڊرائيونگ سيٽ تي ويٺو ۽ محترمه کي پيپلز سيڪريٽريٽ وٺي آيو. محترمه اڃا پهتي مس ته پويان ساليڊيرٽي فرنٽ وارو نويد ملڪ به پهتو. هو شرٽ جا بٽڻ کولي ٽاءِ کولي محترمه جي سامهون بيهوشي واري ڪيفيت ۾ پاڻي پاڻي چوندو رهيو. محترمه کي ته خبر هئي ته ڪير ڇا ٿو ڪري ۽ ڪارڪنن کي به خبر هئي سو ڪو به ڪارڪن پاڻي ڀرڻ لاءِ وڃڻ بدران نويد ملڪ تي کلي رهيو هو،، ته محترمه نذير ڌوڪي کي دڙڪو ڏيندي چيو ته ”نذير! سنتا نهين پاني لائو“ نيٺ نويد ملڪ گلاس پاڻي پيئڻ بعد ٿڌو ٿيو ۽ جلد ۾ ٺيڪ ٿي ويو. ان مهل نوابزادي نصر الله سگار دکائي پيئڻ شروع ڪيو. نصر الله کي ٽرڪ تان هڪ ڪارڪن ڀاڪر ۾ کڻي بي بي واري گاڏي تي پهچايو ان وقت تائين ڳوڙها گئس جي شيلنگ سبب نوابزادي جو دم به گهٽجي رهيو هو پر هن ايڪٽنگ نه ڪئي. هڪ صحافي چيو ته جيڪڏهن باباءِ حڪومت هٽايو اتحاد کي ڪجهه ٿئي ها ته ان سان ملڪ ۾ اپوزيشن کي ماڻهن کي روڊن تي آڻڻ ۾ به آساني ٿئي ها. نصر الله کي جڏهن هڪ ڪارڪن ڪلهي تي کنيو ته نصرالله جو هڪ هٿ هاڪيءَ ۾ هو ٻيو ترڪي ٽوپي ٺاهڻ ۽ کيسي ۾ رکيل سگار بچائڻ تي هو.
پ پ واري ريلي جي نتيجن کان محترمه خوش هئي. محترمه چيو ته منهنجو پروگرام هو ته ريلي ۾ تقرير ڪري لاهور وينديس ۽ رات جو بسنت ملهائينديس. هن دفعي پير صاحب پاڳارو بسنت تي به لاهور ۾ لغڙ اڏائڻ ۽ ”بو ڪاٽا“ جا نعرا هڻڻ ڪو نه آيو آهي. شايد هاڻي محترمه کي به پير پاڳاري جيان لغڙ اڏائڻ جو شوق ٿيو آهي جنهن جو اظهار هن پاڻ پريس ڪانفرنس ۾ ڪيو .
ريلي ۾ چٺا جي 2 درجن ڪارڪنن کانسواءِ عوامي اتحاد ۾ شامل ڏيڍ درجن پارٽين مان ڪنهن هڪ جو به ڪارڪن نه هو پر پوءِ به ان کي محترمه عوامي اتحاد جي ريلي قرار ڏنو. ڇو ته هن کي نصر الله ۽ چٺا جو فليور گهرجي ٿو باقي عوامي اتحاد جي طاهر القادري سميت ٻين ليڊرن کي لفٽ نه ملڻ ڪري هو اڳ ۾ جهڙوڪ اتحاد کان آئوٽ ٿي ويا آهن ۽ ٿي سگهي ٿو ته ان ڏس ۾ علامه طاهر القادري عوامي اتحاد سان پنهنجي وابستگي ختم ڪرڻ بابت ڪجهه ڏينهن ۾ ڪو اعلان ڪري.
ريلي جي مجموعي تاثر جي حوالي سان گادي واري شهر جي سياسي مبصرن جي راءِ آهي ته شيلنگ ۽ مارڪٽ سان محترمه پنهنجي پراڻي سياسي سطح تي اچي رهي آهي. ان سان سندس لاءِ همدردي به وڌي ٿي ۽ ڪاوڙيل ڪارڪنن ۾ موٽ کائڻ جو جذبو به وڌي رهيو آهي ۽ ڪجهه هفتن ۾ ٿي سگهي ٿو ته اپوزيشن جي احتجاجي ريلين ۾ تيزي به اچي ۽ انهن احتجاجن بابت هر ”ادارو“ سنجيدگيءَ سان سوچڻ شروع ڪري. ريليءَ کي جيتوڻيڪ جنگ راولپنڊي ڪا خاص ڪوريج نه ڏني ۽ جنگ کان وڌيڪ نواءِ وقت جي خبر بهتر هئي. تصويرون ٻنهي مڙئي ڀرتي واريون شايع ڪري جند ڇڏائي جڏهن ته خبرين جي ڪوريج بهتر هئي. اوصاف به خبرون ۽ تصويرون گهڻيون ته ڪو نه شايع ڪيون پر وري به نواءِ وقت ۽ جنگ کان ٺيڪ هيون. هتي جي اخبارن ”نيوز آف دي ڊي“ وارو درجو ريليءَ کي نه ڏنو. ريلي جي مجموعي اثرن ۽ نتيجن سبب محترمه ايتري ته خوش آهي جو ٿي سگهي ٿو ته وقت کان اڳ ئي اسلام آباد مارچ جو فيصلو نه ڪري وٺي.
(15 فيبروري 1999ع)

اي اين پي ۽ ليگ جي رولڙي ۾ پيل اتحاد جي اندروني ڪهاڻي

اي اين پي ۽ ليگ جي رولڙي ۾ پيل اتحاد جي اندروني ڪهاڻي

اوچتو ئي اوچتو مسلم ليگ ۽ اي اين پي وچ ۾ اتحاد وارين خبرن سياسي مارڪيٽ ۾ هلچل مچائي ڇڏي آهي. اعظم هوتي ۽ فريد طوفان، بيگم نسيم ولي کي اعتماد ۾ وٺي اي اين پي جي مرڪزي قيادت کي اعتماد ۾ وٺڻ کانسواءِ چوڌري نثار ۽ شهباز شريف سان ملاقاتون ڪرڻ شروع ڪيون. انهن ملاقاتن ۾ اندروني طور معاملو طئي ٿي ويو ۽ رڳو اعلان باقي هو. اها خبر پوڻ تي اجمل خٽڪ، اسفند يار ولي، سينيٽر قاضي انور ۽ ٻين ولي خان وٽ سخت احتجاج ڪيو. بقول قاضي انور جي ته ولي خان کي جڏهن ڳالهين بابت ٻڌايو ويو ته هن لاعلمي ظاهر ڪندي چيو ته نواز ليگ سان اتحاد منهنجي موت بعد ڪو ڪري ته ڀلي، پر جيسين آئون جيئرو آهيان تيسين اهو ممڪن ناهي. ولي خان جي جذبات ۾ چيل انهن جملن سبب اجمل خٽڪ وارن کي آسرو ٿيو. هنن سندرو ٻڌو ۽ اتحاد جا مخالف ٿي بيٺا.
ٻڌائڻ وارا ٻڌائين ٿا ته جڏهن اعظم هوتي ڪميونيڪشن جو وفاقي وزير هو ته ان دوران هڪ ٺيڪي جو معاملو هلندڙ هو پر بعد ۾ اوچتو اي اين پي ۽ مسلم ليگ ۾ عليحدگي ٿيڻ ڪري اعظم هوتي ٻن هفتن تائين استعيفا نه ڏني ۽ ان ٺيڪي واري ”معاملي“ کي حل ڪرڻ لاءِ ڪوشش ڪندو رهيو پر ڪامورن کي عليحدگيءَ واري خبر ملي ته هنن اعظم هوتيءَ جا حڪم مڃڻ کان انڪار ڪيو ۽ ان کان فائدو ملندڙ همراهه وڃي شهباز شريف سان رابطو ڪيو. منٿ ڪئي ۽ گهڻو ڪجهه آڊيو ٽيپ ذريعي تفصيلي احوال ٽيپ ڪري کيس ڏنو ۽ اسٽامپ پيپر تي به لکي ڏنو. اهي ۽ اهڙن ڪجهه ٻين معاملن کان پوءِ اعظم هوتي پنهنجي ڀيڻ بيگم نسيم ولي سان ڳالهايو. بيگم نسيم ولي سان ملڻ کان پوءِ اعظم هوتي شهباز سان مليو جنهن کيس ٽاسڪ ڏنو ته اي اين پي جو حڪومت سان واپس اتحاد ڪرايو، جيئن پونم جا تڏا گول ٿين. اعظم هوتيءَ سان ساٿ ڏيڻ لاءِ بلور فيملي ۽ فريد طوفان به گڏيا. بلور برادرز ڪنهن سان وڙهڻ بدران ان لاءِ ڪم ڪرڻ کي سدائين ترجيح ڏيندا آهن سندن هونئن به ميان برادرز سان سٺا ناتا آهن ۽ بلور ئي اصل ۾ اي اين پي جا فنانسر آهن. بلور برادرز، اعظم هوتيءَ سان سهڪار شروع ڪيو ته فريد طوفان به ساڻن گڏ ٿي ويو. هونئن ته فريد طوفان اي اين پي سرحد جو جنرل سيڪريٽري آهي ۽ ڪافي هارڊ لائينر طور مشهور آهي پر هن دفعي وزارت ملڻ سبب يارويسي ڪندي اهڙا به ڪم ڪري ويٺو جو هن خلاف به ٻه ٽي فائيل تيار ڪرڻ ۾ خفيه ادارن کي آساني ٿي پئي. فريد طوفان جي وزارت بابت تفصيل وارا فائيل به شهباز شريف وٽ هجڻ بابت افواهه آهن. ان بعد بلور برادرز، فريد طوفان، اعظم هوتي گڏجي بيگم نسيم ولي سان حڪمت عملي ٺاهي اي اين پي جو مسلم ليگ سان ٻيهر ٺاهه ڪرائڻ لاءِ ڳالهيون ڪيون. جڏهن ڳالهيون ميچوئر ٿيڻ واري مرحلي ۾ داخل ٿيون ته شهباز شريف پنهنجي جگري يار چوڌري نثار کي وري ڳالهين لاءِ مقرر ڪيو. گاديءَ واري شهر جي باخبر حلقن ۾ ولي خان کي بيگم نسيم ولي اعتماد ۾ ورتو ته نواز شريف اوهان وٽ 16 فيبروري تي اچي توهان کي پرچائيندو ۽ پختونخواهه نالو به سرحد جو رکڻ لاءِ تيار ٿيو آهي. ان جو اعلان به ڪندو. وڌيڪ ولي خان کي بيگم صاحبه ڪجهه نه ٻڌايو. ولي خان چيو ته ڀلي اچي. اها خبر جڏهن اي اين پي جي ٻين ليڊرن کي پئي ته هنن سخت احتجاج ڪيو. اجمل خٽڪ، اسفند يار ولي، قاضي انور ۽ ٻين نوجوان پٺاڻ پارليامينٽيرين سميت مرڪزي اڳواڻن استعيفا جي ڌمڪي ڏني.
مسلم ليگ سان اتحاد واري سوال تي اي اين پي ۾ ٿيل ڏڦيڙ سبب وڏو گوڙ ٿي ويو ۽ خود اي اين پي جو وجود سواليه نشان بڻجي ويو. اهڙي صورتحال ۾ اعظم هوتيءَ وارا بيگم نسيم ولي سميت ڍرا ٿي ويا. نواز شريف سان ملڻ کان ولي خان انڪار ڪري ڇڏيو ۽ اڄ 16 فيبروري تي رٿيل ملاقات رد ڪئي وئي. حڪومت وارا مهرا ناڪام ٿيڻ سبب گيم خراب ٿي وئي. جنهن کان پوءِ فريد طوفان جي گهر چوڏهين فيبروري جي شام جو يعني 15هين جي رات جو ڇاپو هنيو ويو پر فريد طوفان موجود نه هو. اهو ڇاپو کيس ڊيڄارڻ لاءِ هو ۽ في الحال ٽيلر ڏيکاريو ويو اٿس.
پشاور ۾ گذريل ٽن ڏينهن کان پونم وارن جو ميلو جاري آهي. 14 فيبروري واري اجلاس ۾ بيگم نسيم ولي سان رسول بخش پليجو ۽ يوسف لغاري سميت عطاءُ الله مينگل، اچڪزئي ۽ تاج لانگاهه وارا اٽڪي پيا. مسلم ليگ سان اتحاد بابت ٿيل ڳالهين تي پونم اعتراض ڪيو، پهرين ته بيگم نسيم ولي کين اهو چيو ته مسلم ليگ سان اتحاد وارو مسئلو سندن پارٽيءَ جو اندروني مسئلو آهي ان سان پونم جو ڪجهه نه وڃي. ان جواب تي سمورن پونم جي ”مظلومن“ احتجاج ڪيو ۽ نسيم ولي نيٺ اڌ مان اٿي هلي وئي. جنهن بعد ڪالهه 15 فيبروري تي جڏهن باچا خان جي ورسي ٿي ته ان ۾ يوسف لغاريءَ احتجاج طور تقرير نه ڪئي. پونم ۽ اي اين پي وچ ۾ ته جهيڙو وڌي ويو هو ۽ پونم وارن اصولي فيصلو ڪيو ته اي اين پي وارا يا پونم سان هلن يا مسلم ليگ سان. اها خبر جڏهن ولي خان کي پئي ته هن مسلم ليگ سان ٿيندڙ ڳالهيون روڪي ڇڏيون. عطاءُ الله مينگل جي ڏڍ تي پونم وارن بيگم نسيم ولي سميت اي اين پي اڳواڻن سان جيڪا جٺ ڪئي اهڙي شايد ڪڏهن ئي ساڻس ٿي هجي. اجمل خٽڪ پنهنجي مشن ۾ ڪامياب ويو ۽ چوڻ وارا چون ٿا ته اجمل خٽڪ ان حد تائين ولي خان کي چيو ته هو اي اين پي جي مرڪزي صدر جي عهدي تان استعيفا ٿو ڏئي ۽ اهو اعلان باچا خان جي ورسيءَ ۾ ڪندو. پونم وارن جي دٻاءَ کان پوءِ نسيم ولي وارا Defensive ٿي ويا ۽ اجمل وارن کي رليف مليو. رات دير تائين اي اين پي وارا اجمل کي پرچائڻ ۾ پورا هئا. هونئن ته رسول بخش پليجو، بيگم نسيم ولي کان پراڻا پلاند پيو اوڳاڙي باقي ماما يوسف به گهٽ ڪو نه ڪئي. باقي لانگاهه عطاءُ الله مينگل جي ڪلهي تي بندوق رکي پئي هلائي.
ڪالهه 15 فيبروري تي پونم جي اڳواڻن جي ولي خان سان ملاقات ٿي جنهن ۾ اچڪزئي، عطاءُ الله مينگل، رسول بخش پليجو ۽ يوسف لغاري ولي خان سان ڏند چڪ ڏنا ۽ کيس چيو ته اوهين يا ته پونم سان هلو يا مسلم ليگ سان. ولي خان جو موقف هو ته مسلم ليگ سان صرف پختونخواهه بابت ڳالهيون ٿيون آهن. ڪالاباغ ڊيم ۽ ٻين مسئلن تي ڳالهه ٻولهه ليگ سان نه ٿيندي. ولي خان جي ان موقف تي يوسف لغاريءَ اعتراض ڪيو ۽ چيو ته پختونخواهه هاڻي پونم جو مسئلو آهي. ان معاملي بابت پونم کي باءِ پاس ڪري حڪومت سان نه ڳالهايو. جنهن تي ولي خان ٿورو چڙيو. بعد ۾ عطاءُ الله مينگل ۽ اچڪزئي جي مداخلت بعد ولي خان ٿڌو ٿيو. اچڪزئي ولي خان کي چيو ته اوهين رهبر آهيو ۽ پونم جي رهبري سنڀاليو، اهڙي آڇ بعد هو مڃي ويو ۽ معاملو ٿڌو ٿيو.
پونم اندر ٻيو به ڦڏو هلي رهيو آهي. پاڪستان جي جاگرافيائي ونڊ ورڇ واري سوال تي اندروني طور پونم ۾ اختلاف آهن جيڪي سلجهائڻ لاءِ ڪوششون هلي رهيون آهن. محمود خان اچڪزئي وارن جو زور آهي ته بلوچستان جي پٺاڻ علائقن تي مشتمل سدرن پختونخواهه ٺاهيو وڃي ۽ ڪوئيٽا ان ۾ شامل ڪيو وڃي. عطاءُ الله مينگل وارا بلوچستان جي ورهاڱي تي متفق آهن پر ڪوئيٽا تان هٿ نٿا کڻن. بلوچن جو مطالبو آهي ته ڊيره اسماعيل خان ۽ ڊيره غازي خان کي بلوچستان ۾ شامل ڪيو وڃي. پٺاڻ ڊيره اسماعيل خان ۽ سرائيڪي ڊيره غازي تان هٿ کڻڻ لاءِ تيار ناهن. بلوچن جا ان سوال تي سرائڪين ۽ پٺاڻن سان اختلاف آهن. سنڌ ۽ بلوچستان ۾ ڪو به اختلاف ناهي. سرائڪين ساهيوال کان اٽڪ تائين پنجاب ڊڪليئر ڪري باقي علائقن کي سرائڪستان ۾ شامل ڪرڻ جو مطالبو ڪيو آهي. هو سرگوڌا ۽ فيصل آباد ڊويزن جو اڌ علائقو به سرائيڪي صوبي ۾ شامل ڪرڻ چاهين ٿا. انهن معاملن بابت اختلاف راءِ سبب اڃا تائين آئيني ترميم جي بل وارو مسودو مڪمل طور تيار نه ٿي سگهيو آهي. گذريل رات به پشاور ۾ پونم جو اجلاس جاري هو جنهن جا تفصيل هي رپورٽ لکڻ تائين نه ملي سگهيا هئا.
(16 فيبروري 1999ع)

سپريم ڪورٽ جو فيصلو ۽ حڪومت جو متوقع رد عمل

سپريم ڪورٽ جو فيصلو ۽ حڪومت جو متوقع رد عمل

سپريم ڪورٽ جي 9 رڪني بئنچ ڪالهه اتفاق راءِ سان فوجي عدالتن کي غير آئيني قرار ڏئي ڇڏيو آهي. ان فيصلي جا ملڪ جي سياسي ماحول تي يقيني طور تي انتهائي موثر اثر پوندا. خاص ڪري سنڌ ۾ جتي گورنر راڄ لاڳو ڪيل آهي اهو هاڻي آئيني، قانوني ۽ سياسي مونجهارن جو محور بڻجندي نظر اچي رهيو آهي. ڪالهه جنهن مهل سپريم ڪورٽ فوجي عدالتن کي غير آئيني قرار ڏنو ان کان اڌ ڪلاڪ اڳ سپريم ڪورٽ کان هڪ ڪلوميٽر جي مفاصلي تي واقع عمارت ۾ بزنس سمٽ ٿي رهي هئي ۽ وزيراعظم نواز شريف خطاب ڪري رهيو هو. خطاب ۾ وزيراعظم ڄڻ ته وثوق سان چئي رهيو هو ته امن امان بهتر ڪرڻ لاءِ فوجي عدالتون ضروري آهن ۽ سپريم ڪورٽ فوجي عدالتن کي برقرار رکڻ بابت فيصلو ڪندي پر وزيراعظم اڃا ڪانفرنس ۾ ئي هو ته کيس فوجي عدالتن جي خاتمي واري خوشخبري ملي.
وزيراعظم نواز شريف 1997ع ۾ دهشتگرديءَ جي خاتمي لاءِ خصوصي عدالتون ٺاهيون هيون جن کي تڏهوڪي چيف جسٽس سجاد علي شاهه ”لائسنس ٽو ڪل“ Licence to kill قرار ڏنو هو. ان وقت درخواست گذار ۽ وڪيل به ڪجهه اهي ئي هئا جيڪي فوجي عدالتن واري ڪيس ۾ هئا. ان وقت فيصلو 3 ججن ڏنو هو، هاڻي 9 ججن ڏنو آهي. حڪومت ان وقت ته ان فيصلي خلاف سخت موقف اختيار ڪيو هو پر هاڻي شايد حڪومت ايئن نه ڪري ڇو ته سپريم ڪورٽ جي سينيئر ججن اتفاق راءِ سان فيصلو ڏنو آهي. عدالت نه صرف فوجي عدالتن کي ختم ڪيو آهي پر متبادل طور ساڳيو ڪم خصوصي عدالتن کان وٺڻ لاءِ پاڻ ئي حڪمت عملي جوڙي ان تي عمل ڪرائڻ جو انتظام به ڪيو آهي. جنهن سان حڪومت جو دهشتگرديءَ جي خاتمي وارو مقصد ڪافي حد تائين پورو ٿيندو نظر اچي ٿو. ان فيصلي بعد حڪومت وٽ ٻه رستا بچن ٿا. هڪ اهو ته هو نظرثانيءَ واري پٽيشن داخل ڪري ۽ عدليا سان مهاڏو اٽڪائي. ٻيو خاموشي وارو. جيسين نظرثانيءَ واري درخواست جو تعلق آهي ته اها ممڪن ڪو نه ٿي لڳي ڇو ته سپريم ڪورٽ ۾ هن وقت 15 جج آهن. جيڪڏهن 9 ججن جي فيصلي خلاف نظرثانيءَ جي درخواست آئي ته ان لاءِ 15 ججن جي فل ڪورٽ گهرائڻي پوندي. جيتوڻيڪ سجاد علي شاهه جي برطرفي واري ڪيس ۾ اهو طئي ڪيو ويو هو ته جن ججن مک فيصلو ڏنو آهي اهي ئي نظرثانيءَ واري درخواست به ٻڌندا پر جيڪڏهن اهو اصول کڻي هن ڪيس ۾ لاڳو نه به ڪيو وڃي ته به 15 ججن واري فل ڪورٽ مان فوجي ڪورٽن جي بحاليءَ جو امڪان نٿو لڳي. ٻيو رستو خاموشي وارو آهي جيڪو موجوده حالتن ۾ بهتر لڳي ٿو پر سوال اهو آهي ته ڇا حڪومت خاموش رهي سگهندي؟
ڳچ عرصي کان جسٽس سجاد علي شاهه واري دور ۾ ان کي غيرآئيني طور هٽائڻ تائين عدالتي ڪاررواين بابت عوام ۾ جيڪو تاثر عدليا بابت هو، فوجي ڪورٽن خلاف ڏنل فيصلو ان تاثر جي تبديليءَ ۾ اهم ڪردار ادا ڪندو. عدليا جي ساک وڌيڪ مضبوط بنائڻ ۽ عدليا تي عوام جو اعتماد وڌيڪ پختو ڪرڻ ۾ ان فيصلي سبب اضافو ٿيندو. ڇو ته خود چيف جسٽس اجمل ميان جو چوڻ آهي ته جنهن عدالت تي عوام جو اعتماد ناهي ان کي فيصلا ڪرڻ جو ڪو حق ناهي. اتفاق راءِ سان ڏنل فيصلي سبب اڃا وڌيڪ ان فيصلي جا مثبت اثر پوندا. ايم ڪيو ايم ۽ پيپلزپارٽي جيڪي سڌيءَ طرح مبينه طور حڪومتي ڪاررواين جو شڪار آهن اهي ئي ڌريون هن ڪيس ۾ پارٽي هيون. انهن جي موقف مطابق فيصلي ٿيڻ سان کين به رليف ملندو ۽ انهن ڌرين سان تعلق رکندڙ ماڻهن کي عدالتن بابت آڱريون کڻن جو موقعو نه ملندو.
سپريم ڪورٽ واري ان فيصلي سان واپڊا جي ڊيفالٽرن کان وصوليءَ لاءِ 36 ڪورٽون قائم ڪرڻ وارو حڪومتي پروگرام جيڪو اسٽينڊ باءِ ۾ هو اهو به هاڻي ختم ڪرڻو پوندو ڇو ته سپريم ڪورٽ جي فيصلي ۾ اهو واضح طور تي چيل آهي ته فوج عدالتي اختيار استعمال نه ٿي ڪري سگهي. البته اهو ممڪن آهي ته سپريم ڪورٽ سان مشورو ڪرڻ بعد انتطامي مئجسٽريٽن ذريعي وصوليءَ وارن ڪيسن جو ترت اڪلاءَ ممڪن بنائڻ لاءِ ڪو قانون جوڙيو وڃي. فوج ڊيفالٽرن کي پڪڙي آڻي ۽ مئجسٽريٽ ترت فيصلا ڏيندا وڃن. جيڪڏهن حڪومت ان کي انا جو مسئلو نه بنائي ۽ واقعي مقصد حاصل ڪرڻ چاهي ٿي ته مقصد جي حصول لاءِ اهو طريقو اختيار ڪرڻ ۾ هرج ناهي.
قانوني ماهرن جو چوڻ آهي ته سپريم ڪورٽ جي تفصيلي فيصلي ۾ آئين جي آرٽيڪل 245 جي تشريح ڪرڻ بعد اهو به واضح ٿيندو ته فوج جو سول انتظاميه جي مدد دوران ڪردار ڪيترو هوندو، ڇا فوج سول اختيارين جا مڪمل اختيار ۽ ادارن جا انتظام مڪمل طور پاڻ سنڀالڻ جي مجاز آهي يا ان جو ڪردار رڳو سهڪار تائين محدود آهي. هيستائين جيڪي دليل ڏنا ويا آهن جن جي آڌار تي اهو فيصلو آيو آهي. ان مان ته لڳي ٿو ته سپريم ڪورٽ آرٽيڪل 245 جي تشريح دوران جيڪي اصول طئي ڪندي ان مطابق فوج جو ڪردار صرف ۽ صرف سهڪار تائين محدود هوندو. جيڪڏهن ايئن ٿيو ته پوءِ واپڊا سميت ڪنهن به اداري جو سڌو ڪنٽرول وٺڻ به فوج لاءِ ناممڪن ٿي ويندو. واپڊا يونين وارن جي پٽيشن ان ڏس ۾ اڳ ۾ ئي التويٰ ۾ پيل آهي ۽ ڏسجي ته ان تي عدالت ڪهڙو فيصلو ٿي ٻڌائي. جهڙي نموني نظريه ضرورت هيٺ حڪومت فوجي عدالتن واري ڪيس ۾ رليف وٺڻ لاءِ ڪوشش ڪئي، اهڙي نموني سڀاڻي ان ڪيس ۾ به وٺي. جيئن ته عدالتي اختيارن وارو معاملو انتظامي ڪنٽرول کان تمام گهڻو مختلف آهي تنهن ڪري اهو به ممڪن آهي ته سڀاڻي سپريم ڪورٽ نظريه ضرورت ۽ قومي مفاد خاطر سول ادارن جي بهتريءَ لاءِ فوج کي سڌو ڪنٽرول سنڀالڻ جو اختيار ڏئي به ڇڏي.
عدالتي فيصلي بعد فوج جي پبلڪ رليشنز واري کاتي جي آفيسرن جو آف دي رڪارڊ موقف اهو آهي ته ”ڪالهه حڪومت فوج کي مدد لاءِ گهرايو ته فوج خدمت پيش ڪئي. اڄ سپريم ڪورٽ جيڪو فيصلو ڪيو آهي ان تي به فوج عمل ڪندي. ڇو ته سپريم ڪورٽ جي فيصلي جي پابندي حڪومت سميت سمورن ادارن تي لازم آهي“ جيگ برانچ رات جو ئي سپريم ڪورٽ واري فيصلي جي روشنيءَ ۾ ڪراچي جي ڪور ڪمانڊر کي ايس او ايس ڪري ڇڏيندي ۽ اڄ خميس کان فوجي عدالتون ڪم نه ڪنديون.
سپريم ڪورٽ واري ان فيصلي بعد گاديءَ واري شهر جا حلقا وري عدالتي تحرڪ جون ڳالهيون ڪري رهيا آهن ۽ اهو به چيو وڃي ٿو ته ايندڙ هفتي کان يعني 22 فيبروري کان سپريم ڪورٽ تي حملي واري توهين عدالت ڪيس جي شنوائي تيزيءَ سان شروع ٿيندي. ان ڪيس جا به جيئن ته ثبوت ۽ بنياد مضبوط آهن تنهن ڪري ان جو فيصلو به حڪومت لاءِ مسئلو بڻجي پيو سگهي. عدالتي ايڪٽوزم جون ڳالهيون ڪندڙ پنهنجي سپورٽ ۾ مناسب جواز ٻڌائي رهيا آهن پر ساڳئي وقت اهو به ممڪن آهي ته جيڪڏهن حڪومت فوجي عدالتن واري فيصلي تي ڪو به ابتو قدم نه کڻي ۽ ان تي اتفاق ڪري ٿي ته پوءِ ٿي سگهي ٿو ته معافي وٺڻ جي شرط تي توهين عدالت واري ڪيس مان مسلم ليگ جي 6 پارليامينٽيرين سميت 22 ڄڻن کي معافي ملي وڃي. جيڪڏهن ان کان اڳ حاڪمن انا جو مسئلو بنائي ڇيڙ ڇاڙ ڪئي ته پوءِ ان جا يقينن ملڪ، قوم ۽ سياسي نظام تي خطرناڪ ۽ منفي اثر پئجي سگهن ٿا.
(18 فيبروري 1999ع)

سنڌ جي سياسي سيٽ اپ لاءِ حرڪت ۾ ايندڙ وفاقي مشينري

سنڌ جي سياسي سيٽ اپ لاءِ حرڪت ۾ ايندڙ وفاقي مشينري

سنڌ ۾ دهشتگردي واري بيماري جي علاج لاءِ وفاقي حڪومت جي سياسي ڊاڪٽرن پاران فوجي عدالتن واري اينٽي بايوٽڪ دوا جو نسخو سپريم ڪورٽ پاران ڪالعدم قرار ڏيڻ کان پوءِ وفاقي ايوانن ۾ ويٺل ليگين لاءِ سنڌ هڪ دفعو ٻيهر مٿي جو سور بڻيل آهي. ڳچ ڏينهن کان وٺي وفاقي مشينري سنڌ جي معاملن بابت متحرڪ بڻيل آهي ۽ سنڌ ۾ ڪجهه نه ڪجهه ڪرڻ لاءِ مختلف ايڪسرسائيزز ٿي رهيون آهن. هيستائين ٿيل صلاح مشورن بعد وفاق توڙي سنڌ جي ليگي همراهن ۾ ان ڳالهه تي اتفاق آهي ته سنڌ ۾ سياسي سيٽ اپ ضروري آهي ۽ جيترو جلد ممڪن ٿي سگهي ته سياسي سيٽ اپ قائم ڪيو وڃي. ڇو جو ان کانسواءِ ليگ کي سنڌ ۾ زندهه رکڻ ڏکيو ٿو لڳي، جيتوڻيڪ اڃا تائين سنڌ ۾ سياسي سيٽ اپ ڪهڙو هئڻ واري سوال جو حتمي جواب ته مالڪ ئي جوڙي نه سگهيا آهن پر ان ڳالهه تي اتفاق آهي ته سنڌ ۾ سياسي سيٽ اپ هجي. ڪهڙي طريقي جو سياسي سيٽ اپ هجڻ واري سوال جو جواب ڳولڻ لاءِ ٿيل spade work دوران مختلف تجويزون غور هيٺ آهن.
حڪومتي حلقن جو چوڻ آهي ته سنڌ ۾ مڪاني چونڊون نه ڪرائڻ تي به اتفاق آهي، جڏهن ته ٻئي پاسي مڪاني چونڊون ڪرائڻ بدران پ پ وارن جي نقش قدم تي هلندي ايڊمنسٽريٽر مقرر ڪرڻ جو فيصلو ڪيو ويو آهي. مسلم ليگين جو خيال آهي ته هو ڪيترو به جهرلو ڦيرائن پر پوءِ به ايم ڪيو ايم کي سنڌ جي وڏن شهرن ۾ مڪاني ادارن کان آئوٽ ڪرڻ ممڪن ناهي. جيڪڏهن کين آئوٽ ڪيو به ويو ته ان جا مثبت نتيجا نه نڪرندا. اهڙي صورت ۾ پيپلزپارٽي ۽ ايم ڪيوا يم وارا وڌيڪ ويجها ٿيندا. جيڪڏهن هو ٻئي گڏجي ويا ته ڪراچيءَ ۾ به مسلم ليگي ميئر نه اچي سگهندو. مڪاني چونڊن ۾ ايم ڪيو ايم کي آئوٽ ڪرڻ سان پ پ ۽ ايم ڪيو ايم جي ويجهڙائي ملڪي سطح تي مسلم ليگ لاءِ ڏچو پيدا ڪندي ۽ ايئن سنڌ وارو مٿي جو سور برقرار رهندو، ان ڪري مڪاني چونڊون نه ڪرايون وڃن. ان بدران ايڊمنسٽريٽر رکي گذارو ڪيو وڃي. ايڊمنسٽريٽر مقرر ڪرڻ سان هڪ ته مڊل ڪلاسي مسلم ليگي راضي رهندا ٻيو ته انتشار جو شڪار ليگي ڪارڪن به مڙئي مڇي ماني لائق ٿي ويندا.
وري مسلم ليگي قيادت وٽ اهي صلاحون به سنڌ مان پهچي رهيون آهن ته صوبي ۾ سياسي سيٽ اپ ٺاهڻ جي 5 مهينن کان پوءِ مڪاني ادارن جون چونڊون ڪرايون وڃن جيئن مستقبل ۾ جيڪڏهن صوبي ۾ عام چونڊون ڪرايون وڃن ته هيٺين سطح تي ليگي ۽ حڪومتي اتحادي ڪائونسلر ۽ اهم مڪاني ادارن جا حڪومتي چيئرمين ايم پي ايز جي چونڊ ۾ ڪردار ادا ڪري سگهن. ان ريت مڪاني ادارن جون چونڊون ڪرائڻ ۽ نه ڪرائڻ جي فائدن ۽ نقصانن بابت اڃا وفاقي سرڪار ويچاري رهي آهي.
حڪومتي حلقن مان اها به سڌ پئي آهي ته سنڌ مسلم ليگ جا عهدا اليڪشن بدران نامزدگي ذريعي ڀريا وڃن، نوان مقرر ٿيندڙ عهديدار يعني سنڌ جو صوبائي صدر ۽ جنرل سيڪريٽري اڻ ڌريا هجڻ گهرجن يعني اهي عهدا غوث علي شاهه ۽ الاهي بخش سومرو جي ذات ته ڇا پر سندن هارڊ ڪور جي حامين کي به نه ڏنا وڃن. شروع ۾ سنڌ مسلم ليگ جي صدارت لاءِ شاهه محمد شاهه. لياقت جتوئي، امداد چانڊيو ۽ قربان شاهه جا نالا غور هيٺ هئا پر گذريل 2 ڏينهن کان ان لسٽ ۾ اسد جوڻيجي جو نالو ٽاپ تي اچڻ کان پوءِ آسرا پارٽي جي ٻين ميمبرن کي صدمو پهتو آهي. صوبائي جنرل سيڪريٽري جي عهدي لاءِ غير سنڌي هجڻ ضروري قرار ڏنو ويو آهي تنهن ڪري حليم صديقي، اعجاز شفيع ۽ ابوبڪر شيخاڻي جا نالا غور هيٺ هئا پر ان لسٽ ۾ هاڻي دوست محمد فيضي جو نالو به اچي ويو آهي. جنهن کان پوءِ ٻين جا ستارا گردش ۾ هليا ويا آهن ۽ فيضي جي ڪلهي تي سنڌ ليگ جي سيڪريٽري جنرل وارو پکي ويهڻ لاءِ ڦڙڪا کائي رهيو آهي. غوث علي شاهه ۽ لياقت جتوئي کي بلڪل آئوٽ ڪرڻ تي مڪمل اتفاق آهي. لياقت جتوئي لاءِ چوڌري نثار ۽ الاهي بخش سومرو شاهه محمد شاهه ۽ سليم ضياءَ لاءِ لابنگ ڪري رهيا آهن. سنڌ ۾ نون صوبائي عهديدارن جو اعلان جلد متوقع آهي. ٿي سگهي ٿو ته 28 فيبروري تي بنگلاديش وڃڻ کان اڳ وزيراعظم اهو فرمان جاري ڪري يا وري 4 مارچ تي واپسي بعد اعلان ڪري.
سنڌ ۾ سياسي سيٽ اپ جي حوالي سان جيڪي تجويزون غور هيٺ آهن انهن ۾ پهرين تجويز اها آهي ته سنڌ جي گورنر معين الدين حيدر کي فارغ ڪري ڪٿي سفير بڻائي موڪليو وڃي ۽ سندس جاءِ تي مسلم ليگ جو مک ماڻهو رکيو وڃي. مک ماڻهو جي چونڊ لاءِ ٻن نالن تي غور ٿي رهيو آهي جن ۾ غوث علي شاهه ۽ حليم صديقي شامل آهن. ان تجويز جي ڪجهه ”اهم ڌريون“ مخالفت ڪري رهيون آهن. انهن ڌرين جو زور آهي ته معين الدين حيدر گورنر طور ڪم ڪندو رهي. سياسي سيٽ اپ جيڪو به حڪومت چاهي ٿي اهو معين الدين حيدر جي ماتحت هجڻ گهرجي. انهن ڌرين جي زور واري راءِ کان پوءِ ڪجهه مسلم ليگي ڪابينا جا ميمبر به سندن راءِ جا حامي بڻيل آهن. ان راءِ جي حامي ليگي هيوي ويٽس ان راءِ سان گڏ اها تجويز به ڏين ٿا ته آئين جي آرٽيڪل 234 هيٺ سنڌ ۾ گورنر راڄ لاڳو ڪريو ۽ سنڌ اسيمبلي کي معطل ڪريو. 6 مهينا اهو سيٽ اپ هلائي ستين مهيني ۾ سياسي سيٽ اپ کي فعال ڪري پوءِ سنڌ ۾ عام چونڊون ڪرايون وڃن ۽ سنڌ ۾ گهٽ ۾ گهٽ ايم ڪيو ايم جيتريون سيٽون ”حاصل“ ڪيون وڃن. جيڪي معين الدين حيدر کي هٽائڻ ۽ سندس جاءِ تي غوث علي شاهه يا حليم صديقي مان ڪنهن کي به مقرر ڪرڻ جي ڳالهه ڪن ٿا. انهن جو خيال آهي ته ليفٽيننٽ جنرل(ر) معين الدين حيدر جي ماتحتي وارو سياسي سيٽ اپ مسلم ليگ جو مقصد پورو نه ڪري سگهندو. جيڪڏهن معين الدين جي ماتحتي ۾ ئي سيٽ اپ هلائڻو آهي ته پوءِ ان کان بهتر اهو ٿيندو ته موجوده سيٽ اپ کي هلڻ ڏنو وڃي. ليگي حلقن جو چوڻ آهي ته جيڪي غوث علي شاهه ۽ حليم صديقي کي گورنر بڻائڻ جي خواهشمند ليگي لابي آهي ان ۾ معين الدين حيدر کي گورنر جي عهدي تان هٽائڻ تي ته اتفاق آهي پر ان جي جاءِ تي غوث علي شاهه يا حليم صديقي واري سوال تي اختلاف بدستور موجود آهي. غوث علي شاهه جي حامين جو موقف آهي ته هو بردبار، تجربيڪار ۽ ساٿين کي گڏ وٺي هلڻ وارين صلاحيتن سان مالا مال آهي ۽ ضدي ناهي ۽ سڀني ڪوارٽرز لاءِ قابل قبول آهي. جڏهن ته سندس مخالف لابي جو خيال آهي ته غوث علي شاهه آزمايل آهي ۽ ان سان پارٽي ۾ ڏڦيڙ زور پڪڙيندو. ٻيو ته غوث علي شاهه سنڌي ڳالهائيندڙ آهي جڏهن ته سنڌ ۾ غير سنڌي گورنر رکڻ جي روايت رهي آهي. اها ته واقعي حقيقت آهي ته سنڌ ۾ اڄ تائين ڪو به چيف سيڪريٽري سنڌي نه رهيو آهي جڏهن ته ممتاز ڀٽو ۽ محمود اي هارون کانسواءِ ٻيو ڪو سنڌي ڳالهائيندڙ به اڄ تائين سنڌ جو گورنر نه رهيو آهي. اها روايت قائم ڪندڙن جي ”خوشقسمتي“ آهي جو ان روايت کي سنڌي ماڻهن سنڌ جي جوڌن ۽ قومپرستن ڪڏهن به باقاعده Issue نه بڻايو آهي. بهرحال اهو ڌار مسئلو آهي. هتي ڳالهه پئي هلي غوث علي شاهه جي ڊي ميرٽ جي، سندس مخالفن وٽ ڪو ٺوس جواز شايد اهي سبب ئي لڳن ٿا تڏهن انهن تي زور ٿا ڏين.
حليم صديقي جي حامين جو چوڻ آهي ته هو ڪراچي جو اردو اسپيڪنگ آهي، پڪو مسلم ليگي آهي. وزيراعظم جي سڌي ڌاڳي ۾ آهي، هر دلعزيز ماڻهو آهي. وڏائي ڪو نه ڪندو آهي، سڀني ڪارڪنن کي صنعتڪار هجڻ ڪري خوش رکندو ڇو ته هو گهڻيون اٽڪلون ڄاڻي ٿو. سندس مخالفت ڪندڙ چون ٿا ته حليم صديقي ۾ مستقل مزاجي ۽ برداشت جو مادو ناهي. هو جذباتي آهي، گورنري جهڙي سينيئر پوسٽ لاءِ ڪواليفاءِ نٿو ڪري. حليم صديقي جو اندروني سنڌ جي مسلم ليگ وارن سان سڌو رابطو ڪڏهن به نه رهيو آهي. هن جي اچڻ سان مسلم ليگ ۾ شهري ۽ ٻهراڙي وارو فرق پيدا ٿي سگهي ٿو.ڪراچي جا سمورا پارليامينٽيرين هن جي خلاف آهن. حليم صديقي جو پنهنجو وسيع بزنس به آهي هن تي ايم ڪيو ايم جي مالي مدد اڃا تائين ڪرڻ جا الزام به آهن. ٻيو ته حليم صديقي جي گورنر ٿيڻ سان ڪراچي واري سيٽ مسلم ليگ کان وڃائجڻ جو خطرو آهي ڇو ته ان حلقي مان پ پ يا ايم ڪيو ايم کٽي ويندي ۽ ان جو مسلم ليگ جي مقبوليت تي منفي اثر پوندو. چيو وڃي ٿو ته حليم صديقي جي گورنري جي ڪليئرنس ۾ به ڏکيائي آهي.
هيستائين وزيراعظم نواز شريف پنهنجي ساٿين سان مشورا ڪرڻ بعد ان معاملي تي فيصلو محفوظ ڪري ڇڏيو آهي ۽ چيو وڃي ٿو ته بنگلاديش جي دوري کان پوءِ مشورو ڪرڻ کان پوءِ فيصلو ڪندو. وزيراعظم جي ويجهو هئڻ جي دعويدار حلقن جي دعويٰ آهي ته نواز شريف به سنڌ ۾ سياسي سيٽ اپ هڪدم قائم ڪرڻ تي متفق آهي پر ڪجهه ڪوارٽرز جي ريزرويشن سبب فيصلو تڪڙ ۾ ڪرڻ نه ٿو چاهي.
(27 فيبروري 1999ع)

پارليامينٽ جي گڏيل اجلاس ۾ ذڪر شائوٽنگ ۽ نڪتل پگهر جو!

پارليامينٽ جي گڏيل اجلاس ۾ ذڪر شائوٽنگ ۽ نڪتل پگهر جو!

عوامي اتحاد ۾ اختلافن سبب طاهر القادري ۽ اسلم بيگ جي عليحدگيءَ واري اعلان کان پوءِ پيپلزپارٽيءَ کي ٻيو جهٽڪو وري ڪالهه پارليامينٽ ۾ ان وقت لڳو آهي جڏهن صدر تارڙ جي تقرير دوران پ پ ۽ ايم ڪيو ايم کانسواءِ اپوزيشن جي ٻين پارٽين جي هڪ به ميمبر احتجاج نه ڪيو. غير متوقع طور تي اپوزيشن وارا پريشان هئا ته اي اين پي، بي اين پي، بي اين ايم، جي يو آءِ، جي ڊبليو پي ۽ ٻين پارٽين وارا ايم اين اي ۽ سينيٽر سينيٽ ۾ گڏيل اپوزيشن ۾ هوندي به تارڙ جي تقرير دوران احتجاج ڇو نٿا ڪن. پاڪستان ۾ گذريل 10 سالن کان گهٽ ۾ گهٽ ايئن ئي ٿيو آهي ته 2 سال جيڪا به پارٽي اڪيلي طور يا اتحادين جي مدد سان اقتدار هلائيندي آهي ته ان عرصي کان پوءِ حڪومتي ڌر ۾ ڏار پوڻ شروع ٿي ويندا آهن ۽ اپوزيشن مضبوط کان مضبوط ٿيندي ويندي آهي پر جهڙي نموني نواز شريف هر اڻ ٿيڻو ڪم ڪيو آهي ۽ پنهنجي انفراديت قائم رکي آهي، تنهن پنهنجي حڪمت عمليءَ سان پاڻ يعني حڪومتي ڌرين کي ته Intact نه رکي سگهيو آهي پر اپوزيشن کي به متحد ٿيڻ نه ڏنو آهي. جنوريءَ جي شروع ۾ ڪاوش ۾ هڪ خبر منهنجي ئي حوالي سان شايع ٿي هئي. جنهن ۾ پهريون دفعو هڪ وفاقي وزير جي حوالي سان انڪشاف ڪيو ويو هو ته مارچ ۾ بينظير ڀٽو حڪومت خلاف تحريڪ هلائڻ جو سوچي پئي پر هن کي ان جي مهلت نه ملندي. محترمه کي احتساب بينچ سزا ڏيندي، حڪومت کيس جيل ۾ وجهندي ۽ نااهل ڪرائيندي. نه صرف محترمه کي پر آصف زرداريءَ کي به، ان خبر ۾ اهو به هو ته عوامي اتحاد ۾ ڏار وجهڻ لاءِ حڪومتي مشينري حرڪت ۾ اچي وئي آهي. پونم ۽ پ پ ۾ معاملو پيدا ڪرڻ لاءِ ڪارروايون شروع آهن. حڪومت جي ان حڪمت عمليءَ هيٺ ستن هفتن جي لڳاتار ڪوششن ۾ کين ڪاميابي حاصل ٿي چڪي آهي. جنهن جو عملي مظاهرو ڪالهه ڏسڻ ۾ آيو. ڪالهه خميس تي صبح جو اخبارن ۾ عوامي اتحاد ٽٽڻ جون خبرون آيون، پ پ وارن اهي پڙهڻ بعد جڏهن پارليامينٽ جو رخ ڪيو ۽ 10 وڳي رفيق تارڙ جي خطاب دوران پارليامينٽ جي گڏيل اجلاس مهل کين ٻيو جهٽڪو تڏهن لڳو جڏهن احتجاج ۾ ڪنهن به ٻي اپوزيشن پارٽيءَ ساڻن ساٿ نه ڏنو. حڪومت وارا ڏاڍا خوش هئا جڏهن اسفند يار ولي ۽ زاهد خان جهڙا ڪڙڪيدار ماڻهو ماٺ هئا. محترمه منڍ ۾ ته خاموش رهي پر هر هر ڪنڌ ڦيرائي پوئتي تڪيندي رهي ته ٻين پارٽين وارا ڪڏهن ٿا اٿن. جڏهن ڪو نه اٿيو ته محترمه پاڻ اٿي ۽ اهو پهريون دفعو هو جو محترمه بينظير ڀٽو جيڪا وزيراعظم نواز شريف کان ٽن فوٽن جي مفاصلي تي ساڳئي قطار ۾ ويٺل هئي. تنهن پاڻ نواز شريف جي موجودگيءَ ۾ وزيراعظم تي شائوٽنگ ڪئي، ۽ کيس ڊيفالٽر، قرض خور ۽ بجلي چور سڏيو. نواز شريف ڪنڌ ڦيرائي پري منهن ڪري ڪنن تي هيڊ فون چاڙهي تارڙ جي تقرير ٻڌندو رهيو.
حڪومت پ پ وارين اتحادي ڌرين کي پ پ کان پري ڪرڻ ۾ ڪامياب ٿي رهي آهي هاڻي خود پ پ جي ليڊر شپ آڏو اهو هڪ وڏو چئلينج آهي ته هو ان کي ڪيئن ٿا منهن ڏين؟ پونم وارين ڌرين اهو طئي ڪيو آهي ته جيسين پ پ وارا صوبائي خودمختياريءَ جي سوال تي آئين ۾ ترميم واري بل تي سندن حمايت نه ڪندا تيسين هو پ پ سان تعاون نه ڪندا. جيڪڏهن پونم وارا سمورا گروپ سينيٽ ۾ گڏ ٿين ته اپوزيشن جو وڏو گروپ بڻجي ويندا ۽ پ پ وارن جي اپوزيشن ليڊري به خطري ۾ پئجي سگهي ٿي. پ پ جنهن جي منشور ۾ صوبائي خودمختياري آهي ۽ محترمه ته ”روسو“ واري نظريي موجب ضلعي حڪومتن ۾ يقين رکڻ واري آهي. آخر اها پونم سان ساٿ ڇو نٿي ڏئي. اهو سوال سڀني آڏو آهي. سياسي مبصر چون ٿا ته پ پ جيڪڏهن ڪجهه ڏينهن ۾ حڪومت جي حڪمت عمليءَ کي ڪائونٽر ڪندي پونم کي پاڻ سان گڏ نه رکيو ته پوءِ پ پ کي اڪيلو ڪري مارڻ ۾ حڪومت کي آساني ٿي پوندي. هيساتئين پونم جي پروگرام کان پري رهڻ واري پ پ جي فيصلي بابت اهي تبصرا ٿيندا هئا ته پونم جي مضبوط ٿيڻ جي صورت ۾ اسٽيبلشمينٽ پ پ کي نئون رول ڏيندي ۽ جان جي امان جي به گارنٽي ڏيندي پر اڃا تائين ايئن بظاهر ٿيو ناهي ۽ جيڪڏهن ڪجهه ٿيو به آهي ته اها صرف محترمه کي ئي خبر هوندي. جيڪڏهن اڃا پ پ قيادت پونم سان گڏجي نه ٿي هلي ته پوءِ شايد پڪ ٿي وڃي ته پ پ کي ڪو آسرو يا اشارو مليو آهي. پ پ جي هڪ ٿنڪ ٽئنڪ جو خيال هو ته پونم وارا بليڪ ميلنگ ڪري رهيا آهن ۽ ان ۾ اسين نه اينداسين. اصل ۾ اي اين پي ۽ مسلم ليگ ۾ ٿيل ڳالهين سبب اي اين پي وارا پونم وارن کي پ پ کان پري ڪري رهيا آهن جنهن جو مالي توڙي سياسي فائدو رڳو اي اين پي کي ٿيندو. هاڻي پونم جي ٻين پارٽين تي اهو مدار آهي ته هو اي اين پي کي پونم جي ڊرائيونگ سيٽ ڪيستائين ٿا ڏين؟
پارليامينٽ جي گڏيل اجلاس کي ڪالهه صدر تارڙ ٻيو دفعو خطاب ڪيو آهي. سندس پهرين خطاب تي ئي اڃا سينيٽ ۾ بحث شروع نه ٿي سگهيو آهي ته مٿان ٻيو خطاب اچي ويو آهي. سينيٽ پ پ جو مضبوط مورچو آهي جيڪو هينئر پونم جي ٺهڻ سبب کانئن ڦرجي رهيو آهي، پ پ کي ان سلسلي ۾ سوچي سمجهي تڪڙ ۾ فيصلو ڪرڻو پوندو. جيڪڏهن اهو مورچو پ پ کان کسجي ويو ته سندن لاءِ ڏاڍيون مشڪلاتون پيدا ٿينديون ڇو ته پارليامينٽ کان ٻاهر ۽ پارليامينٽ اندر جنهن نموني حڪومت پ پ کي اڪيلو ڪرڻ جي ڪوششن ۾ آهي ۽ هڪ حد تائين ڪامياب به ٿي آهي، ان کي موثر نموني جيڪڏهن پ پ روڪڻ لاءِ حڪمت عملي نه ٺاهي ته سندس لاءِ ڏکيائي پيدا ٿيندي. ڪالهوڪي پارليامينٽ جي گڏيل اجلاس جي حوالي سان ئي جيئن ته اسان مٿئين موضوع تي بحث پئي ڪيو پر هاڻي ڪجهه پارليامينٽ جي گڏيل اجلاس جي ڪهاڻيءَ ڏانهن ٿا اچون. ڪالهه خميس ڏينهن 10 وڳي کان پهريائين سفارتڪار، ٽنهي هٿياربند فوجن جا سربراهه، ڪامورا، مسلم ليگي ليڊر ۽ سندن زالون رنگ برنگي ڪپڙا پائي ايئن پارليامينٽ ڏانهن آيا ڄڻ ڪو تهوار هجي. صدارتي ڊيسڪ تي الاهي بخش سومرو وچ ۾ وسيم سجاد سندس کاٻي ۽ صدر رفيق تارڙ ساڄي پاسي ويٺو هو. صدر جي سفيد ڏاڙهي چمڪي رهي هئي شايد هو تيل به سونهاري کي هڻي آيو هو. ڏهه لڳي پنج منٽن تي ڪارراوئي شروع ٿي. قومي ترانو، تلاوت ۽ ترجمي کان پوءِ صدر تارڙ کي الاهي بخش سومرو خطاب لاءِ سڏ ڪيو ته تارڙ صاحب پنهنجي اڳواٽ لکيل ڪرايل تقرير پڙهڻ شروع ڪئي. ان تقرير بابت هتي جي هڪ اردو اخبار ۾ خبر شايع ڪرائي وئي ته حڪومت پاران تيار ڪيل تقرير صدر تبديل ڪري پاڻ لکي آهي ۽ اڄ هو حڪومت تي تنقيد ڪندو، اها خبر پڙهي کل آئي. خير تقرير ۾ اهڙي ڪا ڳالهه هئي به ڪو نه. آخر هجي به ته ڇو؟ ڇا لاءِ؟ صدر جي تقرير ۾ رڳو تعريف هئي. حڪومت جي پاليسين جي واکاڻ هئي. مالياتي توڙي پرڏيهي پاليسيءَ جي واکاڻ سان مالامال تقرير هو پڙهي رهيو هو ته وزيراعظم زور سان ڊيسڪ وڄائي کيس داد ڏئي رهيو هو. صدر تارڙ جيئن ئي تقرير لاءِ ڊائيس تي آيو ته پي ٽي وي تي اها سڌي طرح ٽيلي ڪاسٽ ٿي رهي هئي. اپوزيشن وارا گوڙ ڪري رهيا هئا پر ٽي وي ڪئميرا تارڙ جي چهري کان هيڏي هوڏي نه وئي. جيتوڻيڪ نونو ۽ گوگو جي نعرن جي اپوزيشن جي گوڙ ۽ زور سان ڊيسڪ وڄائڻ واري شور سبب تارڙ جي تقرير ٻڌڻ ۾ نه پئي آئي پر پوءِ به تارڙ صاحب ڪنڌ مٿي نه ڪيو ۽ لکيل تقرير تڪڙ ۾ پڙهندو ويو. ان جي باوجود به کيس 50 منٽ لڳا. تيز روشنيءَ سبب پيدا ٿيل گرمي يا ڪنهن ٻئي ڪارڻ ڪري سندس پيشانيءَ تي پگهر اچي ويو هو.
جيئن ئي تارڙ صاحب کي سڏ ٿيو ۽ هن بسم الله چئي ته خورشيد شاهه، رضا رباني، واجا ڪريمداد، نويد قمر، فهميده مرزا پ پ پاران پوائنٽ آف آرڊر تي اٿيا ۽ هوڏانهن آفتاب شيخ پنهنجي ايم اين ايز ۽ سينيٽرن واري ايم ڪيو ايمي راڄ ڀاڳ سان گڏ گوڙ ڪرڻ لاءِ اٿيو. ان دوران شاهنواز جوڻيجو اٿيو ۽ چپ چپ ڪري ٻاهر هليو ويو. چاچو شاهنواز چلتو ته ٿيو پر پ پ وارن کيس ڏسي ورتو واجا ڪريمداد سڏ ڪيس پر هن ڄڻ ٻڌو ئي ڪو نه. جيتوڻيڪ غلام قادر چانڊيو. علي نواز شاهه (ٻئي) خالد خان لنڊ ۽ علي محمد خان مهر وارا اجلاس ۾ موجود هوندي به ماٺ هئا. هنن ڪو نعرو ڪو نه هنيو نه ئي گوڙ ڪيو پر اٿي بيٺا هئا. اڳ ۾ ته 20 منٽ بينظير خاموش رهي پر جڏهن ڏٺائين ته گوڙ ۾ مزو ناهي ۽ ايترو شور ناهي جيترا سندن ماڻهو آهن ته پاڻ اٿي ۽ احتجاج ڪرڻ لڳي پر پوءِ به لُنڊ وارا ماٺ رهيا. هونئن به هو شريف ماڻهو آهن، هنن ڪڏهن نعرا هنيا هجن ته احتجاج ڪن. بهرحال خورشيد شاهه، رضا رباني ۽ صفدر عباسي حسب معمول ڪالهه به ميلو لٽي ويا ۽ واهه جو احتجاج ڪيائون. حسين شاهه راشديءَ کي خورشيد شاهه ڏاڍيون ٺوٺيون هنيون، ڌڪا ڏنا ته اڙي ڪا رڙ ڪر، پر حسين شاهه کان به ڪو وڏو آواز نه نڪتو. سينيٽ ۾ لطيفا ٻڌائي مذاق ۾ حڪومت جي بي عزتي ڪرڻ جو ماهر سيد حسين شاهه خورشيد شاهه جي ٺوٺين کان پوءِ اٿيو ته صحيح پر مزو نه ڪيائين. خورشيد شاهه ٻنهي هٿن سان پئي ڊيسڪ وڄـايا. ايم ڪيو ايم واري شيخ لياقت جڏهن رڙيون پئي ڪيون ته ٻن مسلم ليگي ايم ين ايز کيس ٻانهن کان وٺي ماٺ ڪرايو ته چپ ڪر اسان جا ڪن ٿو ڦاڙين. شيخ لياقت رڙ ڪئي ”ڇوڙو تمهارا ڪيا“ ته ليگي سڌا ٿيس ۽ شيخ لياقت ۽ ليگي هٿين پوڻ وارا هئا ته ڪشنچند پارواڻي ٻنهي کي ڇڏايو. ان بعد شيخ لياقت جو گوڙ به وري ٻڌڻ ۾ نه آيو. دعا ڪري پارواڻيءَ کي جنهن سندس جان ڇڏائي نه ته ليگي في الحال ته کيس بج بج ڪري ڇڏين ها.
اپوزيشن کي هال ۾ اهڙي نموني سيٽون مليون هيون جو هڪ هڪ ايم ڪيو ايمي ۽ پيپلي جي اڳيان پويان پنج پنج مسلم ليگي ويٺا هئا. بلڪل ايئن ئي جيئن فٽبال جي عالمي ڪپ جي مئچ ۾ ارجنٽائن جي جڳ مشهور رانديگر ميرا ڊونا کي روڪڻ لاءِ مخالف ٽيم جا 4 رانديگر کيس روڪيندا هئا ته جيئن هو کيڏي نه سگهي.ان جي باوجود به ايم ڪيو ايم ۽ پ پ وارن نونو گوگو جا نعرا پئي هنيا. ”تارڙ گو، تارڙ نو“ جا اڀ ڏاريندڙ نعرا لڳي رهيا هئا. شيم شيم جا نعرا به زورن تي هئا. گوڙ ايڏو هو جو ڪجهه به سمجهه ۾ نه پيو اچي. اپوزيشن وارن اسپيڪر تي هوٽنگ ڪئي. هو ڪنڌ ڦيرائي مسڪرائيندي صدر تارڙ کي ڏسندو رهيو جنهن جي تقرير ختم ڪرڻ لاءِ ڇڪ ڇڪان هئي. ڪالهوڪي ڊگهي تقرير سان ته هو ايترو ڦاٿو هو جو آئنده جيڪڏهن کيس خطاب جو موقعو مليو ته شايد هو ننڍي تقرير لکي ايندو. وسيم سجاد چپ تي آڱر رکي تماشو ڏسي رهيو هو. اسپيڪر جي کاٻي پاسي واري باڪس ۾ چئني صوبن جا گورنر، بلوچستان ۽ سرحد جا وڏا وزير ويٺا هئا. لياقت جتوئيءَ کي دعوت ملي پر هو ڳوٺ هو، شهباز شريف پرڏيهه ۾ آهي. ان ئي قطار ۾ ٽنهي هٿياربند فوجن جا سربراهه به ويٺا هئا. آرمي چيف جنرل پرويز مشرف جي هٿ ۾ ”ڏنڊي“ هئي. جڏهن ايوان ۾ هل هنگامو ۽ گوڙ وڌي ويو ۽ محترمه پاڻ به اٿي بيهي احتجاج ڪرڻ شروع ڪيو ته ان مهل ڊپلوميٽ ڏاڍا بيزار هئا. فوجي سربراهه پاڻ ۾ سس پس ڪري رهيا هئا ۽ آرمي چيف ڏنڊي کي هوريان هوريان لوڏي رهيو هو. انهن جي پاسي واري باڪس ۾ چئني صوبن جا ۽ آزاد ڪشمير جا اسپيڪر ۽ ڊپٽي اسپيڪر به ويٺا هئا. جلال محمود شاهه به فل سوٽ پائي مزو وٺي رهيو هو ۽ شايد اهو سوچيندو هوندو ته سندس سنڌ اسيمبليءَ کان سٺو ميلو ته هتي متل آهي.
محترمه بينظير ڀٽو پوائنٽ آف آرڊر تي ٽائيم گهريو ته اسپيڪر پري منهن ڪري ڇڏيو ڄڻ ته هو کيس سڃاڻي ئي ڪو نه ٿو ۽ هن ڪجهه نه ٻڌو ۽ نه ڏٺو. هوءَ ان بعد نواز شريف ڏانهن منهن ڪري هٿ جا اشارا ڪندي بجلي چور، ٽيڪس چور، ڪرپٽ الائي ڇا ڇا چوڻ شروع ٿي وئي. محترمه جي احتجاج واري انداز بعد ايم ڪيو ايم وارا پنهنجون سيٽون ڇڏي ايوان جي آخري سيٽن وٽ ٽولي ٺاهي تارڙ گوگو، تارڙ نو نو جا نعرا هڻندا رهيا ۽ ڀرپور احتجاج بعد واڪ آئوٽ ڪري هليا ويا پر محترمه وارن واڪ آئوٽ نه ڪيو. شايد پ پ وارن ان ڪري واڪ آئوٽ نه ڪيو ته متان اهي خبرون اچن ته اپوزيشن ۾ اختلاف ٿي پيا آهن. پ پ جو ڪنهن به مخالف ڌر جي پارٽيءَ ساٿ نه ڏنو. محترمه جي گوڙ، شائوٽنگ ۽ نعرن بعد ڄڻ ته پ پ وارن ۾ جوش پيدا ٿيو پر پوءِ اڳ ۾ جيڪي ماٺ هئا، اهي ماٺ ئي رهيا. محترمه سميت اڪثر پ پ وارا ٻانهن تي ڪاريون پٽيون ٻڌي آيا هئا. بي بي جي جڏهن سيف الرحمان تي نظر پئي ته هن کيس نالو وٺي شائوٽ ڪرڻ شروع ڪيو ۽ سيف الرحمان مسڪرائي ماٺ ڪري ڇڏي. 10:41 وڳي آصف زرداريءَ کي اڊيالا جيل مان وٺي آيا ۽ آصف اچڻ سان ئي ڊيسڪ وڄائيندي شيم شيم جا نعرا هنيا ۽ تارڙ گو گو جا آواز ڏنا. آصف جي احتجاج بعد رضارباني ۽ واجا ڪريمداد به سخت گوڙ ڪرڻ شروع ڪيو ۽ غلام قادر چانڊيو به رڙ ڪئي. محترمه وزيراعظم جو نالو کڻي مٿس پهريون دفعو هوٽنگ ڪئي. اهو تماشو ڏسندي سفارتڪار مسڪرائي رهيا هئا. چارئي گورنر کلي رهيا هئا ۽ ٽئي هٿياربند فوجن جا سربراهه خاموشيءَ سان ڏسي رهيا هئا. تارڙ جي تقرير جنهن مهل ختم ٿي ته هن زور سان طارق عزيز وانگر پاڪستان پائنده باد جو نعرو هنيو.
(12 مارچ 1999ع)

اچو ته سنڌ جي گم ٿيل مالڪن جي ڳولا ڪريون!

اچو ته سنڌ جي گم ٿيل مالڪن جي ڳولا ڪريون!

گادي واري شهر ۾ رهندڙ پنجابي ڳالهائيندڙ موٽر مڪينڪ کان وٺي مڊل ڪلاس جي ڪامورن ۽ لوئر ڪلاس جي ملازمن تائين سڀني ۾ ان ڳالهه تي اتفاق آهي ته نواز شريف سنڌ ۽ سنڌين کي ورسائي رهيو آهي. نواز حڪومت سنڌين کي وڌيڪ اهميت ڏئي رهي آهي ۽ پنجابين کي نظر انداز ڪري رهي آهي. پنهنجي ڪنن سان وقت بووقت اهڙيون ڳالهيون ٻڌڻ کان پوءِ ساڻن عام بحث ۽ ڪچهرين ۾ کين جيڪي حقيقتون ٻڌايون ٿا هو اهو مڃڻ لاءِ تيار ئي نٿا ٿين صرف اها ڳالهه ورجائين ٿا ته نواز شريف سنڌين کي زمينون ڏنيون آهن. سنڌين کي امن ڏنو آهي. دهشتگردي جو خاتمو ڪيو آهي. هر هفتي يا گهٽ ۾ گهٽ مهيني ۾ 3 دفعا ڪراچي جو دورو ڪري ٿو، سنڌ ۾ روڊ ٺاهڻ، موٽر وي ٺاهڻ، ڪراچي ۾ اوورهيڊ برجز کان وٺي وڏا ترقياتي ڪم ڪرائڻ جا اعلان به نواز شريف ڪري ٿو. اهي سڀ ڳالهيون گادي واري شهر جي مختلف طبقن سان تعلق رکندڙ پنجابي ڳالهائيندڙ پي ٽي وي جون خبرون ٻڌڻ جي بنياد تي ڪري رهيا آهن. اها حقيقت به آهي ته پي ٽي وي وارا اهڙيون خبرون هلائي به رهيا آهن. پي ٽي وي جي خبر نامي ۾ موسم جي خبرن کانسواءِ باقي سچ هجڻ بابت مون سميت گهڻن جي راءِ مختلف آهي. خبرون ٻڌندڙ ماڻهن کي اڃا اها ڳالهه ياد آهي ته جڏهن سوويت يونين وارن پنهنجي فوج افغانستان ۾ لاٿي هئي ته انهن چند سالن جي پي ٽي وي وارين خبرن جو رڪارڊ جيڪڏهن جانچيو وڃي ۽ مجاهدن هٿان مارجي ويل روسي فوجين جو انگ جمع ڪجي ته اڄ روس جي 60 سيڪڙو فوج ختم ٿي چڪي هجي ها!!
فيبروري 97ع ۾ اقتدار سنڀالڻ کان پوءِ سڌارن جي نالن تي بئنڪن، مالياتي ادارن، سئي گئس ڪمپنين، پيٽروليم وزارت جي ماتحت ادارن سميت مختلف وفاقي کاتن مان هزارين سنڌ جي ڊوميسائيل وارن ملازمن کي برطرف ڪيو ويو. جنهن سبب بک ۽ بيرزوگاري کان تنگ ٿي ماڻهن خودسوزي ذريعي خودڪشي ڪري احتجاج جي نئين طريقي جو رواج وڌو. سنڌ پوليس توڙي مختلف کاتن مان ملازم ڪڍيا ويا پر پنجاب ۾ ايليٽ فورس قائم ڪري هزارين نوجوانن کي روزگار ڏنو ويو. پي پي دور ۾ سئي ناردرن ۾ ڀرتي ڪيل ملازمن مان اٽي ۾ لوڻ برابر ماڻهو بطرف ڪيا ويا ڇو ته سئي ناردرن ۾ پنجاب ۽ سرحد جي ڊوميسائيل وارا ماڻهو ڀرتي ٿيا هئا. شروع ۾ اي اين پي جي اقتدار ۾ هئڻ ۽ سرحد مان مسلم ليگ جي مناسب نمائندگي هئڻ ڪري ان مان ماڻهو برطرف نه ڪيا ويا. آئون دعويٰ سان چوان ٿو ته يو بي ايل هجي يا ڪا ٻي بئنڪ، سئي ناردرن گئس ڪمپني هجي يا ڪو ٻيو ادارو انهن مان پنجاب ۽ سرحد جي ڊوميسائيل وارن ماڻهن جي برطرفي سنڌ جي ڀيٽ ۾ 2 سيڪڙو به نه ٿي آهي.
حڪومت سنڌ جي ترقياتي رٿائن واري رقم لاءِ 97-98ع ۾ هڪ ٽڪو به رليز نه ڪيو ۽ سمورا فنڊ موٽر وي تي هڻي لاهور کان اسلام آباد وارو موٽر وي مڪمل ڪرايو. رتو ديرو کان گوادر تائين انڊس هاءِ جو ٺيڪو اهو چئي رد ڪيو ويو ته پئسا ناهن پر آگسٽ 98ع ۾ ان فيصلي جي هڪ هفتي کان پوءِ لاهور ۾ هوائي اڏو هجڻ جي باوجود به 13 ارب رپين جي لاڳت سان نئون هوائي اڏو منظور ڪيو ويو. هالا مورو هاءِ وي سيڪشن جو 85 سيڪڙو ڪم مڪمل آهي صرف 2 ڪروڙ رپيا نه ملڻ ڪري وچ ۾ پليون نه ٺهي سگهيون آهن. هاڻي روڊ اکڙڻ شروع ٿي ويو آهي پر پنڊي ڀٽيان کان فيصل آباد تائين 8 ارب جي لاڳت سان موٽر وي منظور ڪيو ويو. هالا مورو سيڪشن لاءِ 2 ڪروڙ ناهن پر فيصل آباد لاءِ 8 ارب رپيا آهن. سنڌ جي هارين کي ٽريڪٽر مارڪيٽ اگهه تي ڏيڻ لاءِ به زرعي بئنڪ کان قرض نٿو ملي پر پنجاب جي هارين کي 10 هزار ٽريڪٽر ڏيڻ لاءِ 50 ڪروڙ جي سبسڊي ڏئي 20 ارب رپين جو قرض زرعي بئنڪ فراهم ڪري ٿي. ايف آءِ اي، سول ايوي ايشن، پي آءِ اي، پيٽروليم وزارت جي مختلف ماتحت ادارن مان هزارين سنڌ جي ڊوميسائيل وارا تربيت يافته ملازم ڪڍي پنجاب جا 2000 غير هنرمند ملازم ڀرتي ڪرڻ لاءِ پئسا ڏنا وڃن ٿا، تيل سنڌ مان نڪري ٿو پر ريفائنري پنجاب ۾ ٺهي ٿي پوءِ اها اٽڪ ريفائنري هجي يا مظفر ڳڙهه واري. سنڌ پوليس جا گريڊ 20 ۽ 21 وارا آفيسر کڏي لائين آهن پر لاهور جي 18 گريڊ جي پوليس آفيسر راڻا مقبول کي سال ۾ 3 دفعا پروموشن ڏئي آءِ جي سنڌ لڳايو وڃي ٿو. 28 وفاقي وزارتن ۽ ڊويزنن مان 22 گريڊ جي 4 سنڌي آفيسرن کي هٽائي پنجاب جي گريڊ 20 ۽ 21 وارن آفيسرن جي ماتحت کين مقرر ڪري ڪم ورتو وڃي ٿو. سنڌ کي وفاق اين ايف سي مان 9 مهينن ۾ 10 ارب گهٽ ڏئي ٿو ۽ چوي ٿو ته پئسا ناهن پر پنجاب کي حصي کان به 5 ارب وڌيڪ سبسبڊي اسپيشل گرانٽ جي مد ۾ ڏئي ٿو. پنجاب پنهنجو پاڻي منگلا ڊيم ۾ اسٽور ڪري سنڌو درياءَ مان چشما، جهلم لنڪ ڪئنال ذريعي پاڻ حاصل ڪري ته به جائز پر سنڌ وارا جيڪڏهن احتجاج ڪن ٿا ته ڪافر سڏجن ٿا. لاهور وارا شتروگهن سنها جي مان ۾ دعوت ڪن ٿا. بسون ڀرجي ڀارت وڃن ٿيون. پنجاب جي صنعتڪارن توڙي سير سفر ڪندڙن کي گهر ويٺي ويزا ملن ٿيون. اهو سڀ ڪجهه ملڪي مفاد ۽ حب الوطني جي زمري ۾ اچي ٿو پر ڪنڌڪوٽ ۽ پير ڳوٺ جو ڪو ديوان ويزا لاءِ ڀارتي سفارتخاني اچي ٿو ته ملڪ کي خطرو لاحق ٿي وڃي ٿو ۽ ويزا لاءِ آيل ديوانن کي 6 کان 8 ايجنسين وارا ماري ماري الو بنائي ملڪ دشمن جو خطاب ٿا ڏين. پنجاب جو ڪو سيٺ ڪاغذ جي مل دهلي ۾ هڻي ته جائز آهي پر دين محمد اڍيجو جو ڀاءُ ڀارت مان آيل دوست کي ماني کارائڻ جي ڏوهه ۾ ڪيس ۾ چالان ٿي وڃي ٿو.
اوٻاوڙو ۽ ڏهرڪي ۾ فيڪٽرين ۾ ملازمتون ته پري جي ڳالهه آهي پر فيڪٽريون سنڌ ۾ هلن ٿيون ۽ فيڪٽرين جي ترقياتي فنڊ مان اسڪيمون پنجاب ۾ هلن ٿيون. اسڪول ۽ روڊ پنجاب ۾ ٺهن ٿا. پٽيوالا ۽ پيش امام به فيصل آباد کان امپروٽ ڪري آڻين ٿا ته اهو جائز آهي پر سنڌ ۾ ايس آر ٽي سي جا ملازم پگهارون وٺن لاءِ پاڻ ٿا ساڙين، سنڌ جا نوجوان نوڪرين لاءِ خودڪشيون ٿا ڪن. ستار لاليڪا پنهنجي زمين ۾ ته سرٽيفائيڊ سيڊ (تصديق ٿيل ٻج) ٿو استعمال ڪري ۽ سنگت کي به ڏئي ٿو پر سنڌ وارن کي جيتن مار دوا به نٿي ملي. پنجاب جي هارين کي ڊي اي پي ڀاڻ جي ٻوري 500 ۾ ملي ٿي پر سنڌ وارن کي 700 ۾ به نه ٿي ملي. سنڌ ۾ مڇي پنجاب جا ٺيڪيدار مارين ٿا پر سنڌ جي ملاح کي بلوچستان وارا به جيل ۾ وجهن ٿا. آمريڪا ۽ سوئيزر لينڊ جي حڪومتن سان معاهدا ڪري پنجاب لاءِ فنڊ ورتا وڃن ٿا پر سنڌ وارن کي ٿر جو ڪوئلو استعمال ڪرڻ جي اجازت نٿي ملي. ڪيٽي بندر ۾ بندرگاهه جي منظور ٿيل رٿا رد ڪئي وڃي ٿي. وحيد علي ۽ فوزيا سومرو ۽ علڻ فقير کي ڊسپرين گوري به سرڪار نٿي ڏئي پر نصرت فتح علي ۽ عارف لوهار کي ڪن جي سور جي دوا به لنڊن مان وٺڻ لاءِ مدد ملي ٿي. لاهور ۾ ايف ايم 101 ريڊيو چينل کلي ٿو پر حيدرآباد ريڊيو اسٽيشن جي اڌ ۾ پيل عمارت مڪمل ڪرڻ لاءِ 3 لک نٿا ملن. سنڌ جي روڊن جو ڪم مڪمل ڪرڻ جي باوجود به لياقت ڊومڪي کي ته بل نٿو ملي پر ايف ڊبليو او کي ايڊوانس ملي ٿي. واپڊا سنڌ جا 5 ارب کائي ٿو ۽ رقم واپس گهرڻ تي سنڌ کي ڌمڪي ملي ٿي ته ٻيهر مطالبو نه ڪيو پر پنجاب ڏانهن 4 ارب 78 ڪروڙ 56 لک واپڊا جو رهيل بل ادا نٿو ڪيو وڃي ۽ نه ئي واپڊا وارا گهرن ٿا!!
مٿي ڄاڻايل انهن ٿورڙن واقعن جي تذڪري بعد ٿي سگهي ٿو صورتحال کي سمجهڻ ۾ مدد ملي پر اهڙي صورتحال جي باوجود به هن وقت سنڌ جي مالڪي لاءِ ڪو تيار ناهي. ايئن پيو لڳي ته سنڌ ننڌڻڪي آهي اهڙي ننڌڻڪي سنڌ جي گم ٿيل مالڪن جي سڀني کي گڏجي ڳولا ڪرڻ گهرجي. هن وقت سنڌ مان چونڊيل حڪومت جي حمايتي نمائندن مان ڪجهه ته پنهنجون وزارتون بچائڻ ۽ ڪجهه وزارتون ماڻڻ جي چڪر ۾ ماٺ آهن. سنڌ جو گورنر به پنهنجي پاڻ کي بچائڻ ۾ پورو آهي ڪنهن کي حق گهرڻ ۽ سچ چوڻ جي همت نٿي ٿئي. جيڪڏهن سنڌ جي انهن نام نهاد وزارتن خلاف ڪجهه لکجي ٿو ته اخبارن ۽ صحافين سان جٺيون ڪرائي گاريون ڏئي الزام هڻي اخبارن تي سياست ۾ ملوث هجڻ جا الزام هڻن ٿا.
(14 اپريل 1999ع)

بينظير کي نااهل قرار ڏيڻ جو فيصلو ڪنهن جي حق ۾ ويندو؟ احتساب بينچ جو فيصلو ۽ اپوزيشن جا آپشنز

بينظير کي نااهل قرار ڏيڻ جو فيصلو ڪنهن جي حق ۾ ويندو؟ احتساب بينچ جو فيصلو ۽ اپوزيشن جا آپشنز

نيٺ لاهور هاءِ ڪورٽ جي راولپنڊي واري احتساب بينچ محترمه بينظير ڀٽو ۽ سينيٽر آصف زرداري کي 5 سال سخت پورهئي سان ٽيپ ۽ 5 سالن لاءِ اليڪشن ۾ حصو وٺڻ کان نااهل قرار ڏيارڻ ۽ 86 لک ڊالر جو ڏنڊ ڀرڻ جي سزا ڏيارڻ جو فيصلو ڏئي ڇڏيو. پاڪستان جي تاريخ ۾ پهريون دفعو ڪنهن اڳوڻي وزيراعظم کي نااهل قرار ڏيڻ ۽ سزا ڏيڻ جو ڪنهن عدالت فيصلو ڪيو آهي. محترمه پاڻ ته ملڪ کان ٻاهر آهي ۽ لنڊن مان بي بي سي کي انٽرويو ڏيندي هن چيو آهي ته ايندڙ هفتي هوءَ وطن پهچي رهي آهي پر آصف زرداري سزا وارو فيصلو ٻڌائڻ وقت عدالت ۾ موجود هو. زرداري صاحب مسڪرائيندي اهڙو تاثر ڏيڻ پيو چاهي ته سزا سان مٿس ڪو فرق نه پيو آهي هونئن به هو جيل ۾ ته اڳ ۾ ئي آهي وڌيڪ ڇا ٿيندس.
فيصلي بابت گادي واري شهر ۾ حڪومتي ۽ ليگي حلقن ۾ ڪافي خوشي محسوس ڪئي پئي وڃي. هنن جو چوڻ آهي ته محترمه ۽ آصف جي ڪرپشن جي الزامن هيٺ داخل ڪيل ڪيس عوام آڏو سچو ثابت ڪرڻ ۾ ڪامياب ٿيا آهن. هاڻي هو ماڻهن کي مطمئن ڪري سگهندا ته حڪومت رڳو محترمه وارن خلاف ڪرپشن بابت هوائي ڳالهيون نه ڪيون هيون ۽ سالن تائين ميڊيا ٽرائل ۽ پروپيگنڊا نه پر حقيقت هئي. ان عدالتي فيصلي سان حڪومت کي منهن لڪائڻ جو سٺو موقعو ۽ جواز ملي ويو آهي. مبصرن جو خيال آهي ته حڪومت کي جواز ته ملي ويو آهي پر اها به کين خبر آهي ته سپريم ڪورٽ محترمه جي وطن موٽڻ کان اڳ ئي ٿي سگهي ٿو اسٽي آرڊر جاري ڪري ڇڏي ۽ محترمه کي هٿڪڙي هڻي جيل موڪلڻ وارو حڪومت جو خواب شايد پورو نه ٿي سگهي.
پ پ وارن جو چوڻ آهي ته هنن جي حڪمت عملي اها ئي هوندي ته محترمه جي اچڻ کان اڳ سپريم ڪورٽ مان فيصلو وٺي اسٽي آرڊر حاصل ڪجي جيئن محترمه لاهور يا ڪراچي ۾ پهچڻ سان ئي اهو اعلان ڪري ته سپريم ڪورٽ معطل ڪري مون کي رليف ڏنو آهي. ان فيصلي خلاف جيتوڻيڪ ڪالهه ئي شام جو راولپنڊي ۾ پ پ وارن مظاهرو ڪيو آهي ۽ حڪومت خلاف سخت نعرا به هنيا آهن پر هاڻي اپوزيشن جنهن کي مئل گهوڙو چيو ويندو هو ان ۾ شايد وڌيڪ جان پئجي وڃي.
وزيراعظم جي لاهور رهڻ ۽ حڪومت توڙي اپوزيشن جي سرگرمين جي بلڪل ٿڌي هئڻ، اسيمبلي ۽ سينيٽ جا معاملا نه ٿيڻ ڪري گادي واري شهر ۾ سڃ لڳي پئي هئي پر غوري ٽو ۽ شاهين ميزائيل جي ٽيسٽ فائر ٿيڻ وارين خبرن سان گڏ محترمه ۽ آصف جي نااهلي وارو فيصلو اچڻ سان خبرن جي دنيا ۾ ڄڻ ته ايٽم بم ڦاٽي پيا آهن ۽ اوچتو ايتري ته سرگرمي تيز ٿي وئي آهي جو هن سنسان شهر متعلق لڳي ٿو ته ڄڻ اوچتو آباد ٿي پيو آهي.
هتان جي سياسي توڙي سفارتي حلقن کي توقع هئي ته جمعي تي يعني اڄ اهو فيصلو ايندو پر عدالت پاڻ اعلان جي باوجود به هڪ ڏينهن اڳ فيصلو ڏئي ڇڏيو آهي. ان فيصلي جي حوالي سان اهو خيال ظاهر ڪيو پيو وڃي ته اپوزيشن کي ڄڻ ته جان ملي ويندي ۽ پ پ جي صفن ۾ مضبوطي کانسواءِ جوائنٽ اپوزيشن ۾ به ڪو گرينڊ الائنس نه ٺهي وڃي. محترمه بينظير ڀٽو جيڪا آمريڪا کان ئي هاڻي لنڊن پهتي آهي، تنهن آمريڪا جي نائب پرڏيهي وزير ڪارل انڊر فرٿ سان تفصيلي ملاقات کان پوءِ نااهلي واري فيصلي جي باوجود فون تي احمد مختيار کي چيو آهي ته ”فڪر نه ڪريو مسئلو حل ٿي ويندو.“ 11 اپريل تي ڀارتي ميزائيل جي تجربي کان پوءِ محترمه جي اجازت سان سندس ميڊيا سيل بيان جاري ڪيو ته ڀارت کي جواب ڏيڻ لاءِ پاڪستان سرڪار اپاءَ وٺي پر ساڳئي ڏينهن محترمه ۽ انڊر فرٿ جي رابطي کان پوءِ محٽرمه وري اهو بيان جاري ڪيو ته پاڪستان کي جواب نه ڏيڻ گهرجي.
موجوده صورتحال ۾ پ پ قيادت تي مدار آهي ته هو ڪهڙي حڪمت عملي ٿي اختيار ڪري. جيڪڏهن کيس ڪا وڏي خاطري نه هوندي ته ان کان پوءِ محترمه وري هڪ دفعو ٻيهر لاهور ۽ لاڙڪاڻي جي فرق وارو نعرو هڻي پونم وارن ليڊرن سان ٻه ٽي چانهه پارٽيون ڪيون ته به حڪومت ۽ ٻين سڀني لاءِ حد کان وڌيڪ پريشاني ٿيندي. هيستائين پونم سان گڏجڻ وارو ڪارڊ محترمه بچائي رکيو آهي جيڪڏهن هاڻي به هن اهو استعمال نه ڪيو ته پوءِ شايد اها پڪ سمجهي وڃي ته محترمه کي ڪا نه ڪا گارنٽي ضرور آهي. هڪ پاسي ڪرپشن ۾ نااهلي واري فيصلي سبب محترمه جي بدنامي ته ٿيندي پر سپريم ڪورٽ جيڪڏهن اپيل جو فيصلو احتساب ڪورٽ جي حڪم خلاف ڏنو ته محترمه جو گراف وري مٿي چڙهي ويندو.
پ پ وارن کي سپريم ڪورٽ مان وڏي اميد آهي ته فيصلو معطل ٿي ويندو پر جيڪڏهن اهو نه ٿيو ته هڪ ذميوار پ پ اڳواڻ ته اهو به چئي ڇڏيو آهي ته سمورا پ پ اڳواڻ اسيمبلي ۽ سينيٽ مان استعيفا ڏيڻ ۾ به دير نه ڪندا. شايد اڃا اهڙو فيصلو ڪرڻ جي نوبت نه اچي، پر جيڪڏهن ايئن ٿيو ته پوءِ في الحال حڪومت لاءِ فلڊ گيٽ اوپن ٿي ويندو ۽ هو باءِ اليڪشن ذريعي مارچ 2000ع کان اڳ ئي سينيٽ ۾ به اڪثريت حاصل ڪري سگهندا.
هن وقت ڀارتي ميزائيل اگني جي تجربن جي جواب ۾ پاڪستان پاران ڪيل ٻن تجربن سبب وري هڪ دفعو ٻيهر عالمي امدادي ادارن پاڪستان ۽ هندستان خلاف پاليسي جوڙي آهي. آءِ ايم ايف ۽ عالمي بئنڪ سميت سمورن ننڍن توڙي وڏن امدادي ادارن توڙي ملڪن جي فنڊز روڪڻ وارن فيصلن سبب پاڪستان تي ڀارت جي ڀيٽ ۾ وڌيڪ منفي اثر پوندو. پهرين سيپٽمبر تي رٿيل پاڪستان ڊولپمنيٽ فورم جو اجلاس ميزائيل تجربن جي ڪري ملتوي ٿي ويو آهي جنهن سان اقتصاديات کي وڏو ڌڪ لڳندو ۽ وري گهيرو تنگ ٿي ويندو. اقتصادي مشڪلاتن سان گڏوگڏ جيڪڏهن سياسي چرپر زورن تي آئي ته حڪومت لاءِ وري مشڪلاتون پيدا ٿينديون ۽ هر دفعي جيان هن ڀيري به وري هر ڪو ماحول ۽ راءِ عامه جڙندي جو هرڪو اهو چوندو ته حڪومت اڄ سڀاڻي تي آهي. مرد بحران جو لقب فخر سان قبوليندي نواز شريف هن دفعي به پراميد آهي ته هن بحران مان به ٽپي ويندو پر مارچ 2000ع ويجهو اچڻ ڪري هاڻي شايد معاملا اڃان ڳنڀير ٿين. سينيٽ جي مارچ 2000ع ۾ اليڪشن ٿيندي. پ پ جي 10 سينيٽرن سميت 3 درجن کان وڌيڪ سينيٽر رٽائر ٿيندا. سينيٽ جي اليڪشن تائين نواز حڪومت کي سينيٽ ۾ اڪثريت حاصل ٿي ويندي. نواز کي اهڙو اختيار ملڻ سان گهڻن لاءِ ڏکيائي پيدا ٿيندي. اها ڳالهه هر ڪو محسوس ڪري ٿو ۽ ان ڏس ۾ انتظام به ڪري ٿو. جيڪڏهن انهن ڌرين کي مارچ 2000ع واري ڊيڊ لائين تي پورو لهڻو آهي ته ايندڙ 4.3 مهينن واري دور ۾ گهڻو ڪجهه ٿيندي ڏسي سگهجي ٿو. 28 مئي 1998ع ۾ جڏهن ايٽم بم جا ڌماڪا ٿيا ته وزيراعظم نواز شريف ڪالاباغ ڊيم ٺاهڻ جو به گڏوگڏ اعلان ڪيو ۽ شايد اهو سمجهي ته اهو اعلان به ٿي ويندو پر سڀني ڏٺو ته حڪومتي تجزيه نگارن جي راءِ غلط ثابت ٿي الٽو اپوزيشن ايتري مضبوط ٿي رهي هئي جو حڪومت خطرو ڀائيندي ڪالاباغ ڊيم تان هٿ کنيو. هاڻي ميزائيل فائر ڪرڻ بعد وري محترمه ۽ آصف کي نااهل قرار ڏيڻ جو عدالت مان فيصلو اچڻ کان پوءِ به اهو ئي سمجهيو وڃي ٿو ته اهو ڦٻي ويندو. جيڪڏهن ميزائيلن جي ڪري اقتصادي گهوٽالو حڪومت کي جڪڙي ويو ته هن دفعي اپوزيشن وارا به ايٽم بم وقت جيڪو چانس ضايع ڪري چڪا آهن شايد ايئن نه ڪن ۽ سياسي هلچل ايتري پئدا ڪري وڃن جيئن حڪومت لاءِ سياسي فرنٽ تي به مشڪلات پيدا ٿئي. هيستائين اڍائي سالن ۾ حڪومت ۾ ويٺلن جا مسئلا ته حل ڪو نه ٿيا ۽ سدائين آسرن ۾ رهيا پر تازو ٻن مهينن ۾ جيڪي ترقياتي رٿائن جا اعلان ٿيا آهن هاڻي انهن جي رقم به رلي ويندي ڇو ته مستقبل ۾ وري اقتصادي گهوٽالي سبب حڪومت سوچي سمجهي خرچ ڪندي. جنهن سبب اقتصادي ڌرين ۾ به بدمزگي ۽ ڏار پئجي سگهن ٿا. بجلي چوري جي الزامن کان ته اڳ ۾ ئي گهڻا تنگ آهن پر هاڻي جيڪڏهن اپوزيشن موزون پليٽ فارم ۽ حڪمت عملي هيٺ اپاءَ نه ورتا ته هن دفعي سياسي سيٽ اپ ۾ وڏي پئماني تي اٿل پٿل جا امڪان چٽا ٿي ويندا.
(16 اپريل 1999ع)

بينظير ۽ آصف کي سزا- حڪومتي ٽيم ۾ ڪهڙا فرشتا ويٺا آهن؟

بينظير ۽ آصف کي سزا- حڪومتي ٽيم ۾ ڪهڙا فرشتا ويٺا آهن؟

لاهور هاءِ ڪورٽ جي احتساب ڪورٽ ذوالفقار علي ڀٽو کانپوءِ لاڙڪاڻي جي ٻئي وزيراعظم کي سزا ٻڌائي آهي. مزيدار ڳالهه اها آهي ته سزا کائيندڙ ٻئي وزيراعظم پيءُ ۽ ڌيءَ آهن جڏهن ته سزا ڏيندڙ جج پيءُ ۽ پٽ آهن. جسٽس ملڪ قيوم جي والد جسٽس ملڪ اڪرم بينظير ڀٽو جي والد شهيد ذوالفقار علي ڀٽو کي ڦاهي جي سزا ڏئي جسماني طرح ختم ڪري ڇڏيو ۽ هاڻي جسٽس ملڪ قيوم جنهن جو ڀاءُ ملڪ پرويز لاهور مان مسلم ليگ جي ٽڪيٽ تي نواز شريف پاران خالي ڪيل سيٽ تان ايم اين اي چونڊيل آهي تنهن محترمه بينظير ڀٽو کي ڪرپشن جي ڪيس ۾ سزا ڏئي سياسي طور ختم ڪرڻ لاءِ راهه هموار ڪئي آهي.
آصف ۽ محترمه بينظير ڀٽو کي پارليامينٽ مان نااهل قرار ڏئي پنج پنج سال قيد ۽ 86 لک ڊالر ڏنڊ جي سزا واري فيصلي بابت گادي واري شهر ۽ جي ايڇ ڪيو واري شهر راولپنڊي جي عام ماڻهن جو رد عمل گاڏڙ ساڏڙ آهي. عام ماڻهو بينظير کي مليل سزا تي گهٽ پر احتساب جي جانبداري تي وڌيڪ ڪاوڙ ظاهر ڪن ٿا ۽ سندن چوڻ آهي ته هي ڪهڙو احتساب آهي. ڪجهه حلقن جو چوڻ آهي ته ٺيڪ آهي بينظير ۽ آصف کي ته سزا ملي پر حڪومتي ٽيم ۾ ڪهڙا فرشتا ويٺا آهن؟ هاڻي انهن جو به احتساب ٿيڻ گهرجي. ساڳئي راءِ غيرجانبدار مختلف حلقن ۾ ظاهر ڪئي وڃي ٿي. راولپنڊي ۽ اسلام آباد ۾ بظاهر ٿيل رد عمل جيڪو ڪجهه مظاهرن ۽ اخباري بيانن تائين محدود آهي تنهن ۾ سڌي طرح پ پ وارا شامل آهن. اهو رد عمل به ڪو ايڏو سگهارو ڪو نه ٿو لڳي پر ساڳئي وقت ڪمزور به ڪونهي. لياقت باغ راولپنڊي ۽ آبپاره اسلام آباد ۾ ٿيل مظاهرن ۾ ڪارڪن ته هئا پر عام ماڻهو گهٽ هئا. جيالن ۾ جوش به هو پر ان سطح جو جوش نه هو جنهن جي توقع هئي. ڪجهه مهينا اڳ پارليامينٽ آڏو مظاهري دوران راولپنڊي ۽ اسلام آباد وارا جيالا هڙئي محترمه کي پوليس جي پٿرن آڏو اڪيلو ڇڏي ويا هئا تنهن ڪري هتان جي جيالن تي ميار ناهي. جيتوڻيڪ ساڳئي راولپنڊي جي جيالن شهيد ڀٽو کي ڦاهي ملڻ تي پاڻ ساڙيو هو.سزا ملڻ ۽ هن ڪالم لکڻ ۾ ڪل 30 ڪلاڪن جو فرق آهي ۽ ان مختصر عرصي ۾ پ پ جيالن جي رد عمل بابت ڪا به حتمي راءِ قائم ڪرڻ زيادتي ٿيندي. فيڊرل ڪائونسل ۽ مرڪزي ڪائونسل احتجاج لاءِ حڪمت عملي پڌري ڪري ۽ آرگنائيز مظاهرن ۽ احتجاجن ۾ شامل ماڻهن جو انگ ۽ عزم ڏسڻ کان پوءِ حتمي راءِ ڏجي ته بهتر ٿيندو.
دانشور ٽائيپ ڪجهه صحافين جو چوڻ آهي ته عوام ۾ جيڪو اهو تاثر آهي ته احتساب حڪمرانن جو به ٿيڻ گهرجي ان کي وڌيڪ اڀارڻ، ڦهلائڻ ۽ آرگنائيز ڪرڻ جي ضرورت آهي. پ پ وارا جيڪڏهن ان ۾ ڪامياب ٿي ويا ته پوءِ سندن احتجاجي تحريڪ هڪ نئون رخ اختيار ڪري سگهي ٿي. جيڪڏهن پ پ وارا صرف روڄ راڙي ۽ پٽڪي ۾ پورا هوندا ته ٿي سگهي ٿو ته سندن احتجاج جو اثر موثر ثابت نه ٿي سگهي. محترمه جي نااهلي واري فيصلي سان پ پ کي اهو فائدو ضرور ٿيندو ته سندن رٺل جيالا گڏ ٿي سگهن ٿا پر ان جو دارومدار به سندن ليڊر شپ جي حڪمت عملي تي آهي. پ پ وارن کي سنڌ ۽ لاهور ۾ وڌ کان وڌ طاقت جو مظاهرو ڪرڻو پوندو نه ته سندن احتجاج ڪنهن ليکي ۾ به نه ڳڻيا ويندا. ايم ڪيو ايم سان گڏجڻ لاءِ به هن وقت پ پ وٽ سٺو موقعو آهي.
حڪومتي حلقن ۾ ته سرهائي آهي ۽ حڪومت سيف الرحمان کي ڪنهن به خطري سبب سرڪاري خرچ تي گهرايل بلٽ پروف بي ايم ڊبليو ڏئي ڇڏي آهي. حڪومت، فيصلو ٻڌائيندڙ ججن جي حفاظت جا انتظام به سخت ڪيا آهن جيڪڏهن ڪنهن وچان ڌڪ ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي ته الزام پ پ تي ايندو ۽ سندن مظلوميت وارو ماحول ظالم واري تصور ۽ تاثر ۾ تبديل ٿي سگهي ٿو. ان نقطي تي به پ پ قيادت کي سوچڻو پوندو. سينيٽر سيف الرحمان ته اڄ ڇنڇر تي شڪراني جا نفل ڪعبته الله ۾ پڙهڻ ۽ عمرو ادا ڪرڻ لاءِ روانو ٿي ويو آهي پر حڪومتي مشينري جي پروپيگنڊه ڊويزن وارن جي موڪل رد آهي ڇو ته هاڻي انهن جو ڪم شروع ٿي ويو آهي. سيف الرحمان جي وڏي خواهش آهي ته هو بينظير کي نه سهي پر آصف کي اڊيالا جيل ۾ قيدين واري وردي پارائي سندسن فوٽو سيشن ڪرائي، پر اڃا تائين ان ڏس ۾ کيس ڪا خاطر خواهه ڪاميابي ڪو نه ٿي آهي. ٿي سگهي ٿو ته هو عمرو ڪري گناهه معاف ڪرائڻ بعد نئين سر تازه دم ٿيڻ کان پوءِ ڪارروائي ڪري.
جيڪڏهن احتساب کي اڻ ڌريو بنائڻ ۾ مختلف غير سياسي ڌريون دلچسپي رکنديون هونديون ته پوءِ ملڪ ۾ ان ڏس ۾ ماحول جوڙڻ ۾ آساني ٿيندي. انهن ڌرين اڃا تائين ڪو به رد عمل ڪنهن به حوالي سان ظاهر نه ڪيو آهي. مبصرن جو خيال آهي ته اهي ڌريون به في الحال ان نقطي تي پ پ وارن جي احتجاج جي شدت، پاليسي ۽ حڪمت عملي تي ڪرڙي نظر رکيون ويٺيون آهن جيڪڏهن پ پ وارن پنهنجي سطح تي ان ڏس ۾ ايڏو دٻاءُ پيدا ڪيو ته پوءِ ٿي سگهي ٿو ته غير سياسي ڌريون ان ڪارخير ۾ حصو وٺن. اڄڪلهه خاص عدالتن جي قيام تي عدليا ۽ حڪومت وچ ۾ هلندڙ اختلاف راءِ ڇڪتاڻ ۽ ناخوشگوار صورتحال ۾ جيڪڏهن پ پ وارا ٿوري وڌيڪ تيزي پيدا ڪرڻ لاءِ ٽارگيٽ هٽنگ ڪن ته اهو ناممڪن به ڪو نه ٿو لڳي.
ڪجهه غير سياسي ڌرين جو غير سرڪاري طريقي سان موقف آهي ته اهو مسئلو پاڻ ئي ٿڌو ٿي ويندو. انهن حلقن جو خيال آهي ته حڪومت ۽ اپوزيشن ٻئي ٿڌا ٿي ويندا. بينظير ڀٽو جڏهن اڳ ۾ پرڏيهه وئي هئي ته ان وقت فيصلو اچڻ جي توقع نه هجڻ جي باوجود به کيس هوائي اڏي تان موٽايو ويو ۽ چيو ويو ته سندس ايگزٽ ڪنٽرول لسٽ تي نالو آهي پر هاڻي جڏهن فيصلو ويجهو هو ته ان کان چند ڏينهن اڳ جڏهن محترمه ٻاهر وڃي رهي هئي ته ايگزٽ ڪنٽرول لسٽ تي سندس نالو هئڻ جي باوجود به کيس ڪنهن نه روڪيو. تمام سادي نموني اها ڳالهه چوندڙن جي سواليه انداز جو جواب ڳولڻ بعد صرف اهو ئي معلوم ٿئي ٿو ته حڪومت کي به خبر هئي ته محترمه گرفتاري کان لنوائي وڃي پئي ۽ محترمه کي به خبر هئي ته هوءَ اهو ئي ڪري ٿي. ان جي باوجود به ڪجهه نه ٿيڻ ۽ محترمه جو پرڏيهه آرام سان روانو ٿيڻ هلڪي ڦلڪي انڊر اسٽينڊنگ ڏانهن اشارو ڏئي ٿو. اهڙي ابتي ڳالهه ڪندڙن جو خيال آهي ته سپريم ڪورٽ مان اسٽي ملڻ بعد اپيل جي سماعت ۾ ڊيگهه ڪئي ويندي ۽ چيف جسٽس اجمل ميان جي 30 جون تي رٽائرمينٽ کان پوءِ ضرورت پوڻ تي مناسب فيصلو ڪري التويٰ ۾ پيل حڪمرانن جي ڪرپشن جا ڪيس به گڏ گڏ هلائي ٻنهي جا فيصلا ايندا جيئن انصاف ۽ احتساب جو ڊينٽونڪ ٽوٿ پائوڊر واري اشتهار جيان ”بول بالا“ ٿئي.
اهڙي نموني ”بول بالا“ ٿيڻ جي خواهشمندن جو اهو به خيال آهي ته ڀارت ۾ جيڪو سياسي بحران آهي ان جي نتيجن سان ملندڙ جلندڙ نتيجا پاڪستان ۾ به اچن، پوءِ ته اهو ضروري ٿي پيو آهي ته ڀارت کي هر قدم ۽ هر فيصلي جو منهن ٽوڙ جواب ڏئي بدلو وٺڻ گهرجي. جڏهن ڀارت ايٽم بم جو ڌماڪو ڪيو ته پاڪستان به ڪيو. ڀارت ميزائيل فائر ڪيو ته پاڪستان به ڪيو ۽ هاڻي سياسي تبديلي واري ڀارت جي ڌماڪي جو آخر جواب ڌماڪي سان ڇو نه ملڻ گهرجي. هندستان دشمن آهي ان کي پاڪستان ڪيئن گوءِ کڻن ڏيندو!!
بينظير ڀٽو ۽ آصف جي نااهلي واري فيصلي خلاف هن دفعي به احتجاجي تحريڪ جي طاقت جو محور ايم آر ڊي جيان سنڌ ئي هوندو ڇو ته سنڌ جي احتجاج جي شدت آڌار ئي پنجاب خاص ڪري لاهور ۾ گوڙ ٿيندو. پشاور ۾ پ پ جي اندر جهيڙي ۽ شير پائو جي ناراضگي سبب مورچو ڪمزور آهي باقي بلوچستان ته هونئن به ڪنهن کاتي ۾ ڪونهي. باقي آهي سنڌ پنجاب تنهن ڪري انهن ٻن مورچن ۾ وڙهڻ لاءِ ئي حڪمت عملي ٺهندي. پنجاب ۾ گوڙ ڪندڙن کي پڄڻ لاءِ شهباز شريف ويٺو آهي ۽ هن کان وڌيڪ بهتر ۽ اعتبار جوڳو ماڻهو کين نه ملندو ۽ نه ئي حڪمران ڳوليندا. باقي آهي سنڌ، جتي حڪمران پنهنجو ماڻهو فٽ ڪرڻ لاءِ هڪ وڏو فيصلو عنقريب ڪرڻ وارا آهن. جڏهن ايم ڪيو ايم کان حڪومت زوري عليحدگي اختيار ڪئي هئي ته سنڌ جي هاڻوڪي گورنر معين الدين حيدر گهربل نتيجا حاصل ڪو نه ڪيا هئا. حڪومت وارن هڪ ٻه ڀيرا معين الدين مان هٿ ڪڍڻ جي ڪوشش به ڪئي پر ”بول بالا“ وارا وچ ۾ پيا هئا پر هاڻي ڪنهن جي پرواهه ڪرڻ کانسواءِ سرڪار سڳوري سنڌ ۾ سياسي سيٽ اپ لازمي ٺاهيندي. سياسي سيٽ اپ ٻن مقصدن لاءِ فوري طور تي موجوده صورتحال ۾ ضروري آهي. هڪ ته جيڪو ڦڏو فساد ۽ گوڙ گڙٻڙ ٿئي ان کي موثر نموني لٺ باٺي ۽ دٻڙ ڌونئس سان منهن ڏجي، ٻيو ته اهو ڪم سنڌين ذريعي ئي ٿئي ۽ ان دٻڙ ڌونئس جي نتيجي ۾ سياسي طرح معاملي کي سنڀالي سگهجي. ان لاءِ 9 رڪني ايڊوائيزري ڪائونسل غوث علي شاهه جي صدارت ۾ تيار آهي جيڪا ٿي سگهي ٿو 19 اپريل تي روس جي دوري کان اڳ وزيراعظم اعلان ڪري پوءِ وڃي. هيستائين سدائين نواز شريف اهم فيصلا پرڏيهي دورن کان اڳ ڪيا آهن جيئن فيصلي بعد ڪجهه ٽريل هجي ۽ مٿس دٻاءُ نه پوي ۽ فيصلي تي عمل ٿي وڃي هاڻي به سنڌ واري ڪائونسل ۽ وفاقي وزارت ۾ ڦير ڦار ممڪن آهي ته 19 اپريل کان اڳ ٿي وڃي.
(17 اپريل 1999ع)

پنجاب جي بي رُخي ۽ پ پ جو مستقبل

پنجاب جي بي رُخي ۽ پ پ جو مستقبل

عين وقت تي پ پ وارن 20 اپريل تي پوري ملڪ ۾ هڙتال ڪرائڻ وارو سڏ واپس ورتو جنهن سبب سندن باري ۾ جيڪا راءِ هنن جي مخالف يعني حڪومتي حلقن ۽ صحافتي حلقن ۾ جڙي آهي اها تبديل ڪرڻ لاءِ پ پ پنجاب وارن کي هاڻي ڪيتريون ئي قربانيون شهر لاهور ۾ ڏيڻيون پونديون. محترمه بينظير ڀٽو ۽ آصف زرداري جي نااهلي واري فيصلي کي 5 ڏينهن گذري ويا آهن پر پنجاب خاموش آهي. سرحد وارا ستا پيا آهن. بلوچن ڄڻ ته لاتعلقي ظاهر ڪري ڇڏي آهي. آزاد ڪسمير جتي پ پ جي حڪومت آهي اتي عوام توڙي ڪشميري حڪومت جي ڪن تي جونءَ به ڪو نه چري آهي.
اڄڪلهه صورتحال اهڙي آهي جو 1970ع 83ع ۽ 86ع جي ياد پئي اچي. 70ع ۾ مجيب اڪثريت سان کٽيو ته پنجاب هن جو مينڊيٽ تسليم نه ڪيو ۽ 70ع ۾ بنگلاديش ٺهي ويو. 83ع ۾ ايم آر ڊي جي تحريڪ هلي ته پنجاب حصو نه ورتو، سنڌ کي اڳ ۾ ڪيائون. 86ع ۾ به ساڳئي صورتحال ٿي انهن ڏينهن ۾ پنجاب جا جيالا جمعي نماز کانپوءِ گهرن تائين نعرا هڻندي واپس هليا ويندا هئا. پنجاب جا هٽا ڪٽا ماڻهو اسپتال ۾ داخل هئا جڏهن ته قاضي سلطان محمود جهڙا جيالا مارون کائيندا رهيا. باقي ست خير هئا. هاڻي محترمه جي نااهلي کي 5 ڏينهن گذري ويا پر شهيد ڀٽو جي ڦاهي تي پاڻ ساڙيندڙ جيالن واري شهر راولپنڊي ۾ 150 کان وڌيڪ ماڻهو گڏ نه ٿي سگهيا آهن. بازار ته ٺهيو هڪ دڪان به بند نه ٿيو آهي. گادي واري شهر ۾ 2 ڏينهن اڳ ٿيل احتجاجي مظاهري ۾ 13 ڄڻا هئا. ڪالهه اڱاري تي 24 ماڻهن مظاهرو ڪيو. آبپاره تي ٿيل مظاهري ۾ 97ع جي اليڪشن ۾ ايم اين اي جي ٽڪيٽ هولڊر نيئر بخاري جي سربراهي ۾ 24 ڪارڪنن نعرا هنيا، هڪ آذان ڏني. 90 کان 100 کن سپاهي ڏنڊا جهلي بيٺا هئا. 40 کان 45 تائين صحافي ۽ فوٽو گرافر آيل هئا. گادي واري شهر جي جيالن جو ته پاڻي ان ڏينهن ئي ڪڇجي ويو هو جنهن ڏينهن پارليامينٽ سامهون محترمه کي ٽرڪ تي چاڙهي پوليس وارن جي پٿرن جي منهن ۾ ڏئي پاڻ پيرن تي زور ڏنو هئائون. پنجاب جنهن نموني هن دفعي لاتعقلي ظاهر ڪري رهيو آهي. تنهن مان ايئن پيو لڳي ڄڻ پنجاب بينظير کان منهن موڙي کيس سنڌ جو ليڊر رهڻ تائين محدود ڪرڻ جو خواهشمند آهي. هيستائين جهانگير بدر، احمد مختار، خالد کرل، فيصل صالح حيات، شاهه محمود قريشي، خالد گهرڪي ۽ ٻيا گم آهن هنن جو ته ڪٿي اخبارن ۾ بيان به نظر نٿو اچي. هڪ پراڻي جيالي سان حال احوال دوران پنجاب ۾ احتجاج نه ٿيڻ جو سبب پڇيو ته هن ڏاڍي ڀلي ڳالهه ڪئي ته ”عوام احتجاج ڪندو آهي ٻن مقصدن لاءِ هڪ ته نظريو ايترو سگهارو هجي جنهن لاءِ ماڻهو جذبي سان جان جو نذرانو ڏيڻ لاءِ مجبور هجي ٻيو ته ڪا وڏي لالچ هجي.“ پ پ ۾ عوام جي جيڪا لالچ هئي اها 2 دفعا اقتدار ۾ رهڻ جي باوجود به پوري نه ٿي. نظريي بابت لکڻ شايد اجايو ٿئي. ڇو ته اهو ڪهڙو نظريو آهي جنهن جي پوئواري خود پارٽي جا مرڪزي اڳواڻ ئي نه ڪن. جنهن پارٽي جي قيادت اقتدار ۾ اچڻ کان پوءِ مزدورن کي موچڙا هڻي، صحافين کي دو ٽڪي جا نوڪر چوي، ڪارڪنن کي سڃاڻڻ کان انڪار ڪري تنهن پارٽي ۽ اهڙن ليڊرن لاءِ آخر ڪير کلا ڇو کائي؟ سڄو ڏينهن پيپلز سيڪريٽريٽ تي ويهي اوٻاسيون ڏيندڙ هڪ جيالي کان جڏهن پڇيم ته چيائين ”جيڪي وزير ۽ مشير هئا اهي احتجاج ڇو نه ٿا ڪن؟ اسان کي درخواست تي نوٽ هڻي نه ڏيندا هئا. ڪنڌ سيٽائي هلندڙ مال کائو ماڻهو اڄ موچڙا کائن ته خبر پوي.“ روئڻهارڪي انداز ۾ هن چيو ته مال کائن هڪڙا موچڙا کائون اسين، آخر ڇو؟
پنجابي جيالن پاران احتجاج نه ڪرڻ جو سبب ڄاڻن جي چڪر ۾ مختلف ماڻهن سان سوال ڪرڻ دوران جيڪي جواب آيا آهن انهن جي آڌار تي جيڪو مون نتيجو اخذ ڪيو آهي اهو هي آهي ته ”ماڻهو هاڻي ايترو سجاڳ ضرور ٿيو آهي جو وڏيري جي ونگار جيان سياسي پارٽين ۾ هلڻ لاءِ تيار ناهي. ڀلي اڻ پڙهيل گڏهه گاڏي وارو ئي ڇو نه هجي پر اهو به هاڻي سبب پڇي ٿو ۽ اکيون ٻوٽي هلڻ لاءِ تيار ناهي.“ ٿي سگهي ٿو ته ڪو ماڻهو ان سان اتفاق نه به ڪري ۽ ڪا ٻي معنيٰ ۽ مطلب ڪڍي ان کي حق آهي. جيڪو نتيجو مون ڪڍيو آهي اهو منهنجو ئي آهي ۽ اهو صرف پ پ جي حد تائين نه پر سڀني پارٽين تي لاڳو ٿئي ٿو. اڄ مسلم ليگ اقتدار ۾ آهي پر سڀاڻي هنن جون خبرون پونديون.
اڄڪلهه جيڪو ڪجهه محترمه جي نااهلي خلاف احتجاج ٿي رهيو آهي ۽ جهڙي قسم جو ٿي رهيو آهي ان تي پرڏيهي ميڊيا ڏاڍي پريشان آهي. هڪ ڀارتي صحافي ڪالهه چيو ته ”يار هي پ پ جا مظاهرا آهن يا ڪبير واسطي جا“ اها حقيقت آهي ته انهن کان ته زاهد مهر ۽ ظفر جهنڊير وڌيڪ ماڻهو گڏ ڪندا هئا. پ پ قيادت کي گهرجي ته هو پنجاب ۾ مظاهرا ڪرائڻ جو ٺيڪو زاهد مهر ۽ ظفر جهنڊير کي ڏين ۽ پوءِ ڏسن ته هنن جا 25 سالن جا پراڻا جيالا وزير ۽ مشير ڪيتري پاڻي ۾ آهن ۽ ٺيڪي تي مظاهرا ڪرائڻ وارا ڪهڙي پاڻي ۾ آهن.
پيپلزپارٽي پنجاب وارن کي نااهلي واري فيصلي کان پوءِ ڄڻ ته ماٺ جو دورو پئجي ويو آهي. هتان جي پ پ ميڊيا وارا ڇڙو خلاف نه لکڻ لاءِ منٿون ڪرڻ کانسواءِ ڪجهه نه پيا ڪن. 5 ڏينهن کان سنڌ ۾ ماتم ڪندڙ ۽ سينا ڪوبي ڪندڙ جيالن جون خبرون ۽ تصويرون پنجاب جي اخبارن ۾ شايع ڪرائڻ جو صرف اهتمام ئي ڪن ها ته به سندن وڏو ڪارنامو ليکيو وڃي ها. هيستائين ڪنهن به اخبار ۾ 2 ڪالمن کان وڌيڪ سنڌ ۾ ٿيندڙ احتجاج جي خبر کانسواءِ ڪجهه به شايع نه ڪيو آهي. هتان جي پ پ ڪارڪنن کي ته اها به خبر ناهي ته سنڌ ۾ ڇا پيو ٿئي ۽ ڪهڙي قسم جو احتجاج ٿي رهيو آهي.
پنجاب جي اخبارن جو ڪردار جيڪو به آهي اهو خبر ناهي ته پنجابي قومپرستي وارو آهي، سرڪار جو ٺاهيل آهي، پروفيشنل آهي يا ٻيو ڪجهه ان بابت اسين ڪجهه نٿا چئون. تاريخ پاڻ ئي هنن جي ڪردار جو تعين ڪندي. ان معاملي بابت گادي واري شهر جي هڪ اردو اخبار جي ايڊيٽر کان پڇيو ته چيائين ”سنڌ اسان جي اخبارن جو حلقو ناهي. اسان جو حلقو پنجاب آهي راولپنڊي ۾ پ پ وارا ڪجهه ڪري ڏيکارين ته پوءِ ڏسو اسين ڇا ٿا ڪريون. هيستائين پ پ وارن صحافين يا اخبارن سان ڪهڙيون چڱايون ڪيون آهن؟ يا سڀاڻي ڪهڙا تمغا ڏيندا؟“
هيستائين پ پ جي قيادت ٻيو ته ٺهيو پر اي اين پي، عطاءُ الله مينگل جهڙن سياسي اڳواڻن کان به حق ۾ بيان ڏيارڻ ۾ ناڪام ويا آهن. ٻيو ته ٺهيو پر پنهنجي نواز کوکر ۽ جهانگير بدر جهڙن اڳواڻن کي ڳولڻ ۾ به ناڪام ويا آهن. هاڻي ته محترمه کي پاڻ غلام مصطفيٰ کر، آفتاب شير پائو، غلام مصطفيٰ جتوئي جهڙن وڏيرن سان لنڊن مان پاڻ کي رابطو ڪرڻو پوندو جن کي 83ع ۽ 86ع ۾ تحريڪون هلائڻ جو ٿورو گهڻو تجربو آهي، ٻيو ته ٺهيو پر هو رڳو پنهنجا هاري ۽ مريد به گڏ ڪري ويا ته به مڙئي عزت جي رهجي ويندي.
هن وقت اهڙي صورتحال بابت ”بول بالا“ وارن جو چوڻ آهي ته ڀلي مسلم ليگ وارا في الحال خوشيون ملهائين سندن وارو به اچي سگهي ٿو . پ پ کي ملڪ جي نمبر ون ۽ نمبر ٽو واري پوزيشن مان پوئتي ڌڪي ان جي جاءِ تي ڪنهن نئين پارٽي ۽ ليڊر جي اچڻ يا آڻڻ جي امڪان کي رد نه ڪندي ”بول بالا“ وارا چون ٿا ته جيڪو ڪجهه ٿيندو ملڪ جي ڀلي ۾ هوندو. بهرحال الله سڀني جو خير ڪندو. اسين ته صرف باهو جو اهو شعر ٿا چئون ته:
”دشمن مري تي خوشي نا ڪريئي، سڄڻا وي مرجاڻن هو.“
(21 اپريل 1999ع)

ذڪر غوث علي شاهه تي حڪمرانن جي مهربانين جو!

ذڪر غوث علي شاهه تي حڪمرانن جي مهربانين جو!

نيٺ نواز شريف به ٽن سالن کان عملي طرح ٻڏتر جو شڪار بڻيل سنڌ جي مسلم ليگ جي تنظيم بحال ڪندي غوث علي شاهه زندهه باد جو نعرو هڻي ڇڏيو آهي. غوث علي شاهه جي مرضيءَ مطابق فيصلو ڪرڻ تي گهڻن ماڻهن کي حيرت آهي ۽ هر ڪو سوچي پيو ته الاهي بخش سومرو ۽ لياقت گروپ کي آخر ايتري سولائيءَ سان مکڻ مان وار جيان ڪيئن ڪڍيو ويو ۽ ڇو ڪڍيو ويو؟ جيتوڻيڪ لياقت جتوئي گروپ وارن کي اڃا اميد آهي ته سنڌ ۾ ٺهندڙ حڪومت ۽ سياسي سيٽ اپ ۾ کين ايڊجسٽ ڪيو ويندو. اهڙي آسري جي انتظار ۾ لياقت جتوئيءَ جي غير سياسي ٽيم جا همراهه آهن. انهن جي اها به راءِ آهي ته غوث علي شاهه گروپ کي ڇهن مهينن لاءِ مڪمل اختيار ڏئي ايڪسٽيٽينشن ڏني وئي آهي ۽ کين چيو ويو آهي ته هو پنهنجي صلاحيت آهر پاڻ مڃائي ڏيکارين. نه ته ان بعد وري لياقت جتوئيءَ کي وارو ملندو. جتوئي گروپ جي نيم سياسي لڏي جو چوڻ آهي ته ”لياقت جتوئي ڪالاباغ ڊيم جي جنهن ڏينهن مخالفت ڪئي. ان ڏينهن کان ئي اهو طئي ٿي چڪو هو ته هن کي هاڻي نه ڇڏبو. ايم ڪيو ايم سان سياسي مصلحت سان هلڻ، سنڌ جي فنڊز ۽ حقن تي احتجاج ڪرڻ جي ڏوهه ۾ لياقت کي هٽايو ويو آهي.“ هنن جي ان راءِ بابت ڪير ڇا به چوي پر اها حقيقت آهي ته اهو ئي لياقت جتوئي آهي جنهن نواز شريف سان سنگت پڪي ڪرڻ جي چڪر ۾ 90ع واري اين ايف سي ايوارڊ ۾ سنڌ کي نقصان ڏنو هو. جيستائين لياقت جتوئي سنڌ بدران پنجاب ۽ پنجاب وارن جي مفادن مطابق ڪم ڪندو رهيو ته هو ٺيڪ هو پر جڏهن پنجاب کي سنڌ ۽ سنڌ وارن جي ڪا ضرورت نه رهي ۽ ڪالاباغ ڊيم جهڙي منصوبي تي هن ها ۾ ها نه ملائي ته هن کي هٽايو ويو. لياقت جتوئي جيڪا ڪالاباغ ڊيم تي مخالفت ڪئي هئي اها به سڀني کي خبر آهي! پر وري به ايترو ڪريڊٽ هن کي ضرور وڃي ٿو ته هن اين ايف سي ايوارڊ تي اکيون ٻوٽي صحيح نه ڪئي ۽ ايلاز ڪري اتفاق راءِ پيدا ڪرڻ جي مهلت وٺي پهريون دفعو سياسي قدم کنيو هو. جنهن ۾ به شايد عبدالحميد جتوئيءَ جو ڪردار ۽ پٺ هئس. اڄ لياقت جتوئي آرام سان ويٺو آهي، مڙئي ٿورو گهڻو ڪاروبار دبئيءَ ۾ شروع ڪيو اٿائين، جتان عزت سان روٽي پاڻي ملندس پيو.
لياقت جتوئي پنهنجي سياسي معراج ماڻڻ کانپوءِ تمام گهڻو اڳتي نڪري ويو هو ۽ ڍؤ نه جهلي سگهيو هو. لياقت سان گڏ جيڪا سياسي ٽيم هئي تنهن ۾ الاهي بخش سومرو، شبير شاهه، شاهه محمد شاهه، اسماعيل راهو، سليم ضياءَ ته ساڻس آخر تائين گڏ رهيا باقي عليم عادل شيخ اينڊ ڪمپني ڪڏهن گڏ، ڪڏهن خلاف، اهي ڪڏهن غوث علي شاهه وٽ رات جي ماني کائيندا هئا ته ناشتو وري لياقت جتوئي سان ڪندا هئا. لياقت انهن ڏينهن ۾ اسلام آباد ته ٺهيو پر سنڌ ۾ به لابي مضبوط نه ڪري سگهيو پر جن کي لياقت ٺٺ ڪرايا اهي اڄ به ٺٺ پيا ڪن. جن ماڻهن کي لياقت سياسي ٽيم ۾ شامل رکي مٿن ڀاڙيو، انهن جي حالت اها هئي جو نواز شريف ته ٺهيو پر ساڻن عباس شريف به نه پيو ملي. سليم ضياءَ ۽ شاهه محمد شاهه جي حالت اها هئي ته 20 ڏينهن هنن اسلام آباد کان لاهور پئي گشت ڪيو پر ڪنهن کان به کين ڪا موٽ نه ملي.
جن ماڻهن کي لياقت جتوئيءَ غير سياسي ٽيم جو حصو بنائي رکيو تن ۾ بدر چنا ۽ قمر راڄپر جهڙا کوڙ سارا پراڻا سياسي ڪارڪن شامل آهن. لياقت جتوئيءَ جي آئوٽ ٿيڻ کان پوءِ انهن همراهن شايد ئي مسلم ليگ جو ڪو ناليوارو ماڻهو ڇڏيو هجي جنهن وٽ وڃي نه پهتا هجن. پير صابر شاهه هجي يا سرانجام خان، شهباز شريف هجي يا سرتاج عزيز، هنن سڀني کي وڃي سمجهايو پر ڪٿان سندن ڪم نه ٿيو، پڇاريءَ ۾ مجيد نظاميءَ وٽ به فرياد کڻي ويا پر اتان به خالي موٽيا. 7 مئي تي فيصلي واري ڏينهن الاهي بخش سومري هنن کي ميرٽ ۾ ماني کارائي خدا حافظ ڪيو ۽ هو همراه اچي شام جو ڪراچي پهتا. جنهن پيٽرن تي هنن ڪم پئي ڪيو جيڪڏهن ان لائين تي 3 مهينا اڳ کان محنت شروع ڪن ها ته شايد نواز شريف جو فيصلو اهڙو نه هجي ها. بهرحال هاڻي اهڙي فيصلي کان پوءِ سوال اهو آهي ته ڇا لياقت سان گڏ سندس گروپ وارا بيهندا؟ اڄ اسماعيل راهو کي ايڊوائيزري ڪائونسل ۾ آسرو ملي ته هو اڏامي ويندو. ”هن وقت لياقت کي جيڪڏهن سنڌ ۾ سياسي طور زندهه رهڻ جو شوق آهي ته الطاف حسين سان گڏ ويهي لنڊن مان پريس ڪانفرنس ڪري حقيقتون عوام کي ٻڌائڻ گهرجن ۽ عبدالحميد جتوئي جي سربراهي ۾ نئين سياسي پارٽي ٺاهڻ جو اعلان ڪري، جيڪڏهن کيس اهو ڏکيو لڳي ته هو پ پ ۾ شامل ٿيڻ جو اعلان ڪري“ اهي آپشنز سندس ئي ٽيم جي هڪ همراهه بحث دوران ٻڌايا ۽ چيو ته ان کانسواءِ باقي لياقت وٽ ڪو آپشن ناهي.
غوث علي شاهه کي مرڪز ۾ وزارت هئڻ ڪري هن کي جيڪو وزيراعظم سميت مختلف ڌرين، حلقن ۽ ماڻهن تائين آرام سان پهچڻ جو موقعو مليو. اهو پليٽ فارم لياقت وٽ نه هو ۽ نه ئي هن ڪڏهن اهڙي ڪوشش ڪئي. سائين غوث علي شاهه کي مستقبل ۾ سنڌ جون واڳون به ملڻ واريون آهن ۽ جهڙي نموني محترمه بينظير ڀٽو سيد قائم علي شاهه کي سنڌ ۾ رکيو هو. بلڪل ايئن نواز شريف به چاهي ٿو ته سنڌ جو چيف ايگزيڪيوٽو غوث علي شاهه ٿئي، جيڪو مٿي جي سور جي دوا کائڻ کان اڳ به کانئس اجازت وٺي.
سنڌ سان جنهن نموني مسلم ليگ وارا مرڪزي حڪمران پيش اچي رهيا آهن تنهن جو گهڻو اندازو ته خير سڀني کي آهي پر هاڻي اها ڳالهه واضح ٿي چڪي آهي ته وفاق وارن ليگين کي سنڌ مان اهڙا مسلم ليگي نه کپن جيڪي ڪُڙ ڪُڙ ڪندا رهن. اڄ جڏهن سينيٽ ۾ اهو آواز اٿي ٿو ته ”پوري ملڪ تي پنجاب جو قبضو آهي.“ ته ان جواب ڏيڻ بدران ليگي خوشي ظاهر ڪن ٿا. ملڪ جا اهم فيصلا اسلام آباد بدران لاهور ۾ ٿيڻ جو ذڪر هجي يا واجپائي جي استقبال ۽ پاڪستان جي دوري جو معاملو هجي، فشريز بورڊ جو ادارو هجي يا سميڊا جو هيڊڪوارٽر، انهن جا وفاقي ادارا هوندي به هيڊ آفيسر لاهور ۾ آهن. سنڌ اسيمبليءَ جا ايم پي اي ڌرڻو ٿا هڻن يا اسيمبليءَ ۾ بل پاس ٿا ڪن اها خبر پي ٽي وي تي نه ٿي اچي پر پنجاب اسيمبليءَ جي ڪارروائي پي ٽي وي تي ڏيکاري وڃي ٿي.
(9 مئي 1999ع)

آصف پاران “خودڪشيءَ” جي ڪوشش؟ پردو کڄي ٿو

آصف پاران “خودڪشيءَ” جي ڪوشش؟ پردو کڄي ٿو

سنڌ هاءِ ڪورٽ پاران ٽيهر حڪم جاري ڪرڻ بعد آصف زرداري کي ڪالهه پوليس آغا خان اسپتال منتقل ڪري ڇڏيو آهي جتي بقول پ پ وارن جي ته آصف جي وات مان رت وهي رهيو آهي ۽ غشيءَ جي حالت ۾ آهي. آصف زرداري هڪ دفعو ٻيهر پاڪستان ۾ اهڙي شخصيت بڻجي اڀريو آهي جو هر مارڪيٽ، هر آفيس، هر دڪان ۽ هر بازار ۾ بحث جو موضوع بڻيل آهي. ڪجهه وقت اڳ سندس باري ۾ سٺي راءِ نه رکندڙن ۾ به ڄڻ ته هاڻ هڪ همدردي پيدا ٿي پئي آهي جنهن تي حڪومت جي هڪ ذميوار همراهه چيو ته ”وزيراعظم نواز شريف کي سخت ڪاوڙ آهي ته اسان اڍائي سالن ۾ آصف کي زيرو ڪيو پر پوليس وارن جي هڪڙي رات جي ڪارروائيءَ سبب هو هيرو ٿي ويو آهي ۽ اسان جي اڍائي سالن جي محنت ضايع ٿي وئي آهي.“ هتان جي سڄاڻ حلقن ۾ اها راءِ آهي ته آصف جي آغا خان اسپتال منتقلي وفاقي حڪمرانن جي مرضي سان ٿي آهي پر ان ۾ ٻين ڌرين خاص ڪري بول بالا وارن جي به ڪوشش شامل آهي.
پيپلزپارٽي جي هڪ انتهائي ذميوار ۽ سينيئر اڳواڻ الزام هنيو ته ”لاهور جي هڪ اهم شخصيت رانا مقبول کي خصوصي هدايت ڪئي ته آصف سان ”توهين آميز“ سلوڪ ڪريو ۽ سندس ويڊيو فلم به ٺاهيو. ان ڪم لاءِ نويد سعيد انسپيڪٽر کي به موڪليو ويو. 17 ۽ 18 مئي جي وچ واري رات 7 پوليس آفيسرن جي ٽيم آصف وٽ پهتي، هڪ پوليس آفيسر آصف تي جسماني تشدد لاءِ سندس ڪپڙا لاهڻ جي ڪوشش ڪئي ته هن کي آصف ڌڪو ڏئي گاريون ڏيڻ لڳو ته نويد سعيد شيشي جو گلاس ڀڃي سندس ڳچي تي رکيو ۽ ٿورو زور ڏنو ته ڀڳل شيشي جي چهنب آصف کي چڀي وئي. جنهن تي آصف دانهن ڪندي نويد سعيد کي هٽائڻ جي ڪوشش ڪئي ته سندس هٿ ۾ ڀڳل گلاس هو جيڪو سندس سيني تي لڳو ۽ سيني ۾ به زخم رسيو، گلاس سان زخمي ٿيڻ کان پوءِ آصف جي ڳچي، هٿ ۽ سيني مان رت وهڻ لڳو. آصف ڪري پيو ۽ مٿس غشي طاري ٿيڻ لڳي. اها حالت ڏسي پوليس وارن کي ڊپ ٿيو ته هو خدانخواسته هيٺ مٿي نه ٿي وڃي. ان ڊپ کان پوءِ پوليس وارن خودڪشيءَ جي ايف آءِ آر داخل ڪرائي.“ اهو قصو ٻڌائيندڙ پ پ اڳواڻ جو چوڻ آهي ته هن کي اها ڳالهه هڪ اهڙي پوليس آفيسر ٻڌائي آهي جيڪو ان سڄي قصي کان باخبر آهي. جيڪا منظرڪشي هن ڪئي اها درست يا غلط ان بابت ته هڪ آصف ٻڌائي سگهي ٿو ٻيو اهي پوليس وارا.
گاديءَ واري شهر ۾ حڪومتي حلقا آصف جي حوالي سان سخت پريشان آهن. هنن جي پريشاني ان ڪري ناهي ته ڪو هن جي زندگيءَ کي خطرو آهي پر اهي ان ڪري پريشان آهن ته آصف لاءِ همدردي تيزيءَ سان وڌي رهي آهي. سڀ کان وڌيڪ فارين ميڊيا ۽ سفارتي حلقا آصف زرداريءَ بابت دلچسپي وٺي رهيا آهن ۽ هو پنهنجي پنهنجي ذريعن، جيڪي گهڻو ڪري صحافي آهن، تن کان ڪلاڪ ڪلاڪ جي رپورٽ وٺي رهيا آهن. هتان جي سياسي ۽ صحافتي حلقن ۾ سنڌ جي گورنر واري سنگل ڪالم ۾ شايع ٿيل ان بيان کي انتهائي اهميت جوڳو قرار ڏنو پيو وڃي جنهن ۾ معين الدين حيدر چيو آهي ته هن کي آصف بابت پوليس معلومات نٿي ڏئي ۽ آصف خودڪشي نه ڪئي آهي. معين الدين حيدر جي اهڙي موقف جي حوالي سان ٻه رايا رکيا وڃن ٿا. هڪ اهو ته معين الدين حيدر جن جو ماڻهو آهي تن جي چوڻ تي هن ايئن چيو هوندو، ٻيو اهو ته هن کي خبر آهي ته هن خلاف ڪوششون تيز آهن ۽ ڪنهن وقت سندس تبديليءَ جو اعلان متوقع آهي. غوث علي شاهه ته تابانيءَ لاءِ لابنگ به شروع ڪري ڇڏي آهي.
سنڌ هاءِ ڪورٽ جي سنگل جج جسٽس حامد مرزا جي حڪم تي آصف کي اسپتال منتقل نه ڪرڻ ۽ وري ڊويزنل بينچ جيڪا جسٽس ڊوگر ۽ جسٽس سومرو تي مشتمل هئي تنهن جي حڪم کي به سنڌ پوليس لاءِ پنجاب مان امپورٽ ڪيل موسٽ جونيئر آفيسر، جن کي تڪڙا پروموشن ڏئي وت، سمجهه، سگهه ۽ قد کان وڏا عهدا ڏئي سنڌ ۾ ڪمانڊ ڏني وئي آهي. تن مڃڻ کان انڪار ڪيو. جنهن تي هتان جي عدالتي توڙي نان سويلين حلقن ۾ سخت ڳڻتي ظاهر ڪئي پئي وڃي. انهن ادارن جي ڳڻتي ۽ خاموش احتجاج جي نتيجي ۾ ئي حڪومت جنهن تيزيءَ سان اڳتي وڌي رهي هئي، هاڻي هن اها اسپيڊ زيرو ڪري ڇڏي آهي. جيڪو عمل پوئتي هٽڻ برابر آهي.
جيتوڻيڪ حڪومت جي رفتار ۽ انداز مان ڪالهه تائين پوئتي هٽڻ جو امڪان نظر نه پئي آيو پر ٿي سگهي ٿو ته ان جو شايد هڪ ٻيو سبب هجي ته پنجاب پريس جيڪا اڳ ۾ بنهه سرڪار جي اشتهاري شعبي جي هدايتن ۽ گذارشن مطابق هلي رهي هئي. تنهن آصف واري مسئلي کي Extra flash ڪيو آهي. هتي پنجاب پريس مان مراد پنجاب ۽ اسلام آباد مان شايع ٿيندڙ اخبارون آهن. ايڪسٽرا فليش ان ڪري ٿا چئون ته هيستائين بينظير توڙي آصف کي انهن انڊر پلي ڪيو آهي. ڪالهه حقيقي معنيٰ ۾ جيڪا ڪوريج آصف جي واقعي کي ملي، اهو واقعو اها ڪوريج لهڻي به پر جيئن ته اها ڪوريج حڪمرانن جي توقع کان وڌيڪ آهي تنهن ڪري اهو جملو لکڻو ۽ ايڏي وضاحت ڪرڻي پئي.
آصف سان غير انساني سلوڪ ڪرڻ بابت جيتوڻيڪ سيد مشاهد حسين کانسواءِ ٻئي ڪنهن به وزير ترديد نه ڪئي آهي پر جڏهن کان سنڌ جي گورنر اهو چيو آهي ته ”آصف خودڪشي نه ڪئي آهي“ تنهن کان پوءِ حڪومت جو ڪيس ڏاڍو ڪمزور ٿي ويو آهي. جيتوڻيڪ وزيراعظم کي اها شڪايت به پهتي آهي ته محترمه ۽ آصف کي احتساب ڪورٽ پاران مليل سزا کان پوءِ ڪو به وزير حڪومت جي حق ۾ بيان نٿو ڏئي، ان ڏس ۾ اوهين وزيرن کي چئو. ميان صاحب وزيرن کي چيو به هو پر پوءِ به اڃا تائين ڪنهن وزير جو قابل ذڪر بيان نظر نه آيو آهي. ٻيو ته ٺهيو پر شيخ رشيد به چپ جو روزو رکيو آهي.
آصف واري واقعي کان پوءِ ڄڻ ته سياسي طور ڇانئيل جمود ٽٽي پيو آهي ۽ بيٺل پاڻيءَ ۾ پٿر به ڄڻ ته حڪمرانن پاڻ اڇلايو آهي. ان واقعي کان پوءِ حڪومت خلاف هڪ حد تائين راءِ عامه جڙي سگهي ٿي ۽ پ پ ۾ به ساهه پئجي سگهي ٿو. ان صورتحال ۾ پ پ وارن کي جنهن طريقي سان حڪمت عملي ٺاهڻ گهرجي اها حڪمت عملي شايد اهي جوڙي نه سگهن. اڄ 20 مئي تي سنڌ ۾ هڙتال ۽ پنجاب جي ضلعي هيڊڪوارٽرز ۾ احتجاجي جلوس ۽ مظاهرا ٿيندا. پ پ پاران اها ڪال ته ڏني وئي آهي پر ان کي ڪامياب ڪرڻ لاءِ ڏسجي ته مال ڪيترو ٿا لڳائين. ڇو ته هاڻي ڪارڪن کلي عام چون ٿا ته جن مال کاڌو اهي خرچ ڪن. مال خرچ ڪرڻ لاءِ شايد ئي ڪو تيار ٿئي. جهنڊا ۽ بينر ٺهرائڻ لاءِ به ڪو تيار ناهي. محترمه جي گاڏيءَ جي ڊرائيونگ تي افتخار گيلانيءَ سان جهيڙا ڪندڙ جهانگير بدر وارا بلڪل نظر نٿا اچن. ان صورتحال جو محترمه کي ذاتي طور نوٽيس وٺڻو پوندو.
محترمه جي ساٿين جو چوڻ آهي ته بي بي آرمي چيف جنرل پرويز مشرف سان رابطي جي به ڪوشش ڪري رهي آهي ۽ ٿي سگهي ٿو ته هوءَ امين فهيم ۽ ڪجهه ٻين کي وٽس موڪلي. ان ڏس ۾ باقاعده اڻ سڌا رابطا ۽ ڪوششون شروع به ٿيون آهن. جيڪا هاڻي صورتحال نظر اچي رهي آهي تنهن ۾ ڪافي دم خم آهي ۽ صورتحال يڪسر تبديل ٿي به سگهي پئي ۽ اڄڪلهه حڪومت مخالف حلقا هڪ ٻئي کي تبديليءَ جي حوالي سان معنيٰ خيز انداز ۾ اهو شعر پڙهي ٻڌائين پيا ته:
”سو دل ڪا جانا ٺهر گيا، اب صبح گئي ڪي شام گئي.“
(20 مئي 1999ع)

ڪرسين جي ويڙهه يا طوفان سٽيلن لاءِ ”رودالي“؟

ڪرسين جي ويڙهه يا طوفان سٽيلن لاءِ ”رودالي“؟

ڀارت جي هڪ فلم آهي ”رودالي“ ڊمپل ڪپاڊيا ۽ امجد خان مُک اداڪار اٿس. ان فلم ۾ روڄ ۽ راڙو آهي، جنهن ڳوٺ ۾ ڪو چڱو ماڻهو مرندو آهي ته ان جي مرتئي تي روئڻ لاءِ علائقي جي مشهور روئڻي کي گهرائي پار ڪڍايا ويندا آهن ۽ اهڙي انداز ۾ روڄ راڙو ڪرايو ويندو آهي جو هر مرندڙ جي پونئرن جي ڪوشش هوندي آهي ته سندن فوتي جي موت تي وڌ کان وڌ روڄ راڙو ٿئي. ڀارت جي جنهن مخصوص علائقي تي اها فلم ٺاهيل آهي ان قبيلي ۾ پڪيرڙي عمر وارين عورتن جو اهو ڌنڌو آهي ۽ روئڻ ۾ مشهور آهن. جڏهن به فوتگي ٿيندي آهي ته انهن کي معاوضو ڏئي گهرايو ويندو آهي. جهڙي طرح شادين ۾ ڳائڻ جو مقابلو ٿيندو آهي تيئن هن فلم ۾ مرڻ تي روئڻ جو مقابلو ٿيندو آهي. اها فلم ڏسڻ وقت ته ڪو نه وڻي هئي پر اڄ ياد ان ڪري آئي آهي جو صبح جو جمعي ڏينهن تي جڏهن قومي اسيمبلي جي ڪارراوئي ڏٺي ته اها رودالي فلم کان مختلف نه لڳي.
صبح جو جيئن ئي اجلاس شروع ٿيو ته قومي اسيمبلي جي تاريخ ۾ پهريون دفعو سرڪاري ڌر جا ميمبر 9 وڳي کان ئي پنهنجي سيٽن تي اچي ويهي رهيا هئا. اپوزيشن وارا جيئن آيا ته هو به سرڪاري ڌر جي سيٽن تي ويٺا، ڇو ته هنن جو مطالبو آهي ته قومي اسيمبلي ۾ 85ع کان وٺي اپوزيشن کي جيڪي سيٽون ملنديون هيون اهي ئي ملڻ گهرجن. شروع ۾ ته پ پ وارا رڳو 17 ايم اين ايز هوندا هئا تنهنڪري کين ڪنڊ ۾ آزاد ميمبرن جي سيٽن تي ويهاريو ويندو هو. هاڻي جڏهن کان اپوزيشن ۾ اي اين پي، ايم ڪيو ايم، بي اين پي (مينگل)، جي يو آءِ (ف) ۽ جمهوري وطن پارٽي جا ميمبر شامل ٿيا آهن ته سندن تعداد 49 ٿي ويو آهي. آزاد ميمبرن جون سيٽون ٿوريون آهن تنهنڪري اپوزيشن وارن جو گوڙ آهي ته کين اپوزيشن جون اصل سيٽون ڏنيون وڃن. حڪومت وارا اهو ڪرڻ لاءِ تيار ناهن اپوزيشن جا هن وقت 8 ميمبر سرڪاري ڌر جي بئنچن تي ويهن ٿا. اهو مسئلو ڪافي مهينن کان هلي پيو. الاهي بخش سومرو کين چيو هو ته بعد ۾ اوهان کي سيٽون ڏيندس پر جڏهن سيٽون نه مليون ته اپوزيشن وارن پهرين جون تي سرڪاري ڌر وارن ميمبرن ۽ وزيرن جي سيٽن تي قبضو ڪيو هو. ان بعد بجاءِ مسئلو حل ڪرڻ جي الاهي بخش سومرو اجلاس 3 ڏينهن تائين ملتوي ڪري ڇڏيو هو، جنهن بعد 2 جون تي جڏهن وزيراعظم سنڌ ۾ طوفان سبب متاثر ٿيل ٺٽي ضلعي جي تعلقي جاتيءَ جي ڳوٺ قاسم ٿيمور جي دوري تي وڃي رهيو هو ته الاهي بخش سومرو ۽ آئون به ساڻس گڏ هئاسين. چڪلالا ايئربيس جي لائونج ۾ اسپيڪر سان حال احوال ٿيو، پڇيو مانس ته ”سائين اوهان هي ڇا ڪيو؟“ چيائين ”جيڪڏهن اجلاس ملتوي نه ڪريان ها ته سرڪاري ڌر ۽ مخالف ڌر وارا ميمبر ڳنڍجي وڃن ها ۽ هٿئين پوڻ سبب وڏو گند ٿئي ها.“ هن جي ڳالهه ۾ وزن هو. هن چيو ته ٽن ڏينهن جو وقفو آهي مسئلو حل ڪري وٺنداسين. وقفي کان پوءِ ڪالهه جيئن ئي ڪارروائي شروع ٿي ته مسئلو حل ڪرڻ بدران حڪومت وارن پنهنجي ميمبرن کي مقرر وقت 10 وڳي کان ڪلاڪ اڳ گهرائي سيٽون والارڻ لاءِ چيو هو، ان ڪري اپوزيشن وارا جيئن آيا ته هو به سرڪاري ڌر وارن جي سيٽن تي ويهي رهيا. اجلاس جي ڪارروائي هلندي رهي، اپوزيشن وارا سخت گوڙ ڪندي، هون هون، ها ها، نو نو، هي هي، جا آواز ايئن ڪڍي رهيا هئا جيئن رودالي فلم وارو روڄ راڙو هو.
ان دوران آزاد ميمبر خان اصغر خان اٿيو ۽ چيو ته هي اسيمبلي آهي يا چڙيا گهر، ڪهڙو تماشو آهي، جيڪڏهن حڪومت ۽ اپوزيشن رويو تبديل نه ڪيو ته مان هن اسيمبيل ۾ نه ويهندس ۽ استعيفا ڏيندس، ان بعد هو واڪ آئوٽ ڪري هليو ويو. ان سان گڏ قيصر شيخ به هليو ويو. قيصر شيخ به آزاد گروپ جو ميمبر آهي. هن واڪ آئوٽ کان اڳ تقرير ڪندي چيو ته اسان کي سنڌ ۾ آيل طوفان سبب بي گهر ٿيل لکين ماڻهن جي دربدري تي افسوس ڪرڻ ۽ سندن بحاليءَ لاءِ ڪوشش ڪرڻ بابت بحث ڪرڻو هو. نه حڪومت سنجيده آهي نه اپوزيشن، سنڌ جي ستايلن جي مدد لاءِ ڪنهن کي ڏک ناهي. فيصل آباد جي هن ارب پتي سيٺ سنڌ جي ٻوڏ ستايلن لاءِ هڪ لک رپيا امداد جو اعلان به ڪيو .
قومي اسيمبلي جيڪا عوام جي مسئلن حل ڪرڻ وارو ايوان سمجهيو ويندو آهي تنهن ۾ ڪالهه اپوزيشن وارا ڪرسين تي وڙهي رهيا هئا. جيتوڻيڪ اپوزيشن جو موقف درست آهي پر حڪومت وارا کين ان اشو ۾ الجهائي اصل مسئلن ڏانهن ڌيان ڇڪائڻ کان روڪڻ واري پاليسي ۾ ڪامياب ويا آهن. تڏهن ئي ڪالهه احسن اقبال چيو ته اڄ ڀارتي فوج ڪشمير ۾ حملا پئي ڪري سنڌ ۾ لکين ماڻهو بي گهر آهن انهن مسئلن تي ڳالهائڻ ۽ بحث ڪرڻ بدران اپوزيشن وارا ڪرسيون حاصل ڪرڻ لاءِ جنگ ٿا ڪن. هن چيو ته ڪرسين جي ويڙهه ڇڏيو سنڌ ۾ طوفان سبب ستايلن جي مدد ڪريو. هو ڌڪ ته واهه جو هڻي ويو ۽ اپوزيشن وارن کي لاجواب به ڪري ڇڏيو.
”ڀاري مينڊيٽ“ واري نواز حڪومت ۾ 97ع دوران 199 ميمبر هئا ۽ اپوزيشن ۾ رڳو 18 ميمبر هئا. 18 ميمبرن واري اپوزيشن 2 سالن ۾ وڌي وڌي هاڻي 48 ميمبرن واري اپوزيشن ٿي وئي آهي ۽ آهستي آهستي اڪثريت وارا وڃن ٿا سوڙها ٿيندا. اهو ئي سبب آهي ته حڪمران اپوزيشن کي اصل سيٽون نٿا ڏين. قومي اسيمبلي جي ايوان ۾ ڪل 240 سيٽون آهن جڏهن ته ميمبر 217 آهن. قومي اسيمبلي ۾ ڪرسين جون 4 قطارون آهن ۽ اهي چار قطارون اسپيڪر جي سامهون ويڪري رستي سبب ٻن ٻن حصن ۾ ورهايل آهن. 170 سيٽون هڪ پاسي آهن ۽ 170 سيٽون ٻئي پاسي. هڪ پاسي اپوزيشن ويهندي آهي ٻئي پاسي حڪومتي ڌر. هن وقت اپوزيشن وارن کي صرف آزاد ميمبرن واري قطار ۾ ويهاريو ويو آهي. ان ۾ ڪل 40 سيٽون آهن پر اپوزيشن وارن جو تعداد 48 آهي. هن وقت مجبور ٿي 8 اپوزيشن جا ميمبر سرڪاري ڌر وارن سان گڏ ويهن ٿا. ان صورتحال مطابق ته اپوزيشن وارن کي پنهنجون اصل سيٽون ملڻ گهرجن. پر حڪومت ڇو ڏيڻ لاءِ تيار ناهي؟ ان جا ٻه ٽي سبب ٿي سگهن ٿا. هڪ اهو ته حڪومت جي باري ۾ اها راءِ قائم ٿيندي ته حڪومت ڪمزور ٿي وئي آهي، ٻيو ته ايوان جو اڌ حصو اپوزيشن کي ملڻ سان ايوان ۾ گوڙ ڪرڻ ۾ اپوزيشن کي آساني ٿيندي. ٽيون ته وزيرن جي فوج جيڪا پهرين قطار ۾ ويهڻ تي هريل آهي انهن کي پوين سيٽن تي ويهڻ ۾ ڏکيائي ٿيندي. 199 ميمبرن جي حمايت واري حڪومت هاڻي رڳو 169 ميمبرن واري بچي آهي.
بهرحال حڪومت هجي يا اپوزيشن ٻنهي ڌرين کي ٻوڏ جي ستايلن جو شايد ئي احساس هجي، ڇو ته ٻوڏ جي تباهين تي بحث بدران هو ڄاڻي واڻي پوائنٽ اسڪور ڪرڻ لاءِ ڪرسين جي معاملي تي اٽڪيا پيا آهن. جيڪڏهن اسپيڪر يا حڪومت اپوزيشن کي في الحال خراب ڪرڻ چاهين ٿا ته آخر ڪيستائين ۽ گهڻا ڏينهن هو اپوزيشن کي روڪيندا. هاڻي جڏهن اپوزيشن وارن جو انگ مسلسل وڌي رهيو آهي ته حڪومت کي ڊڄڻ گهرجي ان ڏينهن کان جڏهن 2 درجن کان وڌيڪ آزاد ميمبر، فاٽا ۽ اقليت وارا به ڪٿي ڌار سيٽن جو مطالبو نه ڪري ويهن. آزاد گروپ وارا به اهڙو مطالبو ڪافي عرصي کان ڪندا رهيا آهن پر هاڻي عنقريب هو به احتجاج ڪري اپوزيشن جي ٻين ڌرين وانگر ڌار سيٽون وٺندا. هو صرف ان انتظار ۾ آهن ته اپوزيشن وارن کي اصل سيٽون ملن ته آزاد ميمبرن واريون سيٽون خالي ٿي وينديون. جيئن خالي ٿينديون ته هو قبضو ڪندا. ان بعد ٿي سگهي ٿو ته ڪٿي ڪو فارورڊ بلاڪ نه ٺهي پوي. بهرحال حڪومت وارن کي جيڪا ڏکيائي اپوزيشن کي سيٽون ڏيڻ ۾ ٿئي پئي ان جو پس منظر وسيع آهي ۽ يقينن حڪومت کي پنهنجي 3/2 اڪثريت وڌيڪ گهٽجي سادڙي اڪثريت تائين محدود ٿيڻ جو خدشو به آهي.
قومي اسيمبلي ۾ ٻوڏ ستايلن جي واهر ۽ مدد بابت اپوزيشن وارن پهرين جون تي جيڪي تقريرون ڪيون هيون ان مهل سرڪار جا اڪثر ميمبر هليا ويا هئا. هجڻ ته ايئن گهرجي ته اپوزيشن جي سمورين جماعتن کي ڪرسين لاءِ ويڙهه ڪرڻ سان گڏ عملي طور ٺٽي ۽ بدين واسين جي امداد لاءِ اهڙو ڪم به ڪرڻ گهرجي جيئن سندن ڪجهه ڀلو ٿئي. سنڌ اسيمبلي جي ايم پي ايز وانگر جيڪڏهن اڄ قومي اسيمبلي جا اپوزيشن وارا ميمبر رڳو هڪ مهيني جي پگهار ٻوڏ فنڊ ۾ ڏيڻ جو اعلان ڪن ته حڪومتي ڌر جي 169 پارليامينٽرين جي پگهار به ويندي. ان سان نه صرف اپوزيشن جو اخلاقي ۽ سياسي طور پوائنٽ اسڪور ٿيندو پر ٻوڏ ستايلن جي مدد به ٿيندي. اپوزيشن اڪثريت سنڌ وارن جي آهي، 18 پ پ ۽ 12 ايم ڪيو ايم جا ميمبر جيڪڏهن پگهارون ڏيندا ته شايد ٻيو ڪو به اهڙو نه هوندو جيڪو پگهار نه ڏئي. ٻيا نه ڪن ته ٻه ٻوڏ ستايل علائقن جي ميمبرن بابر غلام حسين، شفقت شاهه شيرازي ۽ فهميده مرزا کي پنهنجون پگهارون ڏيڻ گهرجن.
اپوزيشن جي سيٽن وارو مسئلو ته خير اڃا حل نه ٿيو آهي ۽ هاڻي سومر تي وري اجلاس شام جو ٿيندو. ان اجلاس کان اڳ به جيڪڏهن هي مسئلو حل نه ٿيو ته اپوزيشن وارن فيصلو ڪيو آهي ته هو سومر تي 3 وڳي منجهند جو اچي سيٽن تي قبضو ڪندا ۽ حڪومت به پنهنجي ميمبرن کي سوير وٺي ايندي. جيڪڏهن ڇڪتاڻ برقرار رهي ته سومر تي ميمبر هڪٻئي سان ٻه پاڻي ڪندا.
(5 جون 1999ع)

اين ايف سي ايوارڊ جي نئين سر تشڪيل جي ضرورت

اين ايف سي ايوارڊ جي نئين سر تشڪيل جي ضرورت

ڳچ عرصي کان وفاق ۽ صوبن وچ ۾ پئسن جي معاملي تي ڦڏو هلي رهيو آهي. صوبن کي اها شڪايت آهي ته مرڪز نيشنل فنانس ڪميشن (اين ايف سي) ايوارڊ مطابق صوبن کي پئسا نٿو ڏئي. صوبن جي اها شڪايت بلڪل جائز آهي، جيڪڏهن مستقل طور تي پئسن جو ڦڏو صوبن ۽ مرڪز ۾ هلندو رهيو ته ان جا نتيجا ڪي سٺا ۽ مثبت ڪو نه نڪرندا.
هلندڙ اين ايف سي ايوارڊ جيڪو 95ع ۾ اچڻو هو، اهو پ پ حڪومت نه ڏئي سگهي. 5 نومبر 96ع تي جڏهن بينظير حڪومت برطرف ٿي ته صدر فاروق لغاري اين ايف سي ڪميشن جوڙي ۽ نگران حڪومت کان تڙ تڪڙ ۾ مالياتي ايوارڊ تي صحيحون ڪرايون، ان تي صحيحون ته 2 فيبروري 97ع تي ڪوئٽا واري اجلاس ۾ ٿيون پر ان ايوارڊ کي نالو 1996ع جو ڏنو ويو. پهريون اين ايف سي ايوارڊ 1951ع ۾ آيو. ٻيو 62-1961ع ۾، ٽيون 1964ع ۾ چوٿون 1970ع ۾، پنجون اين ايف سي ايوارڊ 1974ع ۾ ڏنو ويو: موجوده آئين جيئن ته 1973ع ۾ آيو تنهن ڪري موجوده آئين مطابق 74ع وارو اين ايف سي ايوارڊ پهريون ايوارڊ هو. 1974ع کان پوءِ 1979ع ۾ اين ايف سي ايوارڊ اچڻو هو پر اختلاف راءِ سبب نه اچي سگهيو ۽ 12 سالن بعد 1990ع ۾ 73ع جي آئين مطابق ٻيو ايوارڊ آيو ۽ مجموعي طور تي ڇهون ايوارڊ هو، جيتوڻيڪ آئين جي آرٽيڪل 160 مطابق هر 5 سالن لاءِ لازمي طور مالياتي ايوارڊ ڏيڻو آهي پر اها آئيني گهرج ضياءَ الحق جي آمراڻي دور ۾ پوري نه ڪئي وئي. ضياءَ الحق ته خير پوري آئين کي ڪاغذ جو ٽڪرو قرار ڏئي ڦاڙڻ جي حام هنئي هئي سو هن کي ان آئين جي هڪ آرٽيڪل جي ڪهڙي پرواهه هئي. خير ان بعد مجموعي طور ستون مالياتي ايوارڊ فاروق لغاري 1997ع ۾ ڏنو.
98-1997ع جي مالي سال ۾ موجوده هلندڙ اين ايف سي ايوارڊ پهريون دفعو لاڳو ٿيو ۽ اڃا اهو ايوارڊ 2002-2001ع جي مالي سال تائين لاڳو رهندو. موجوده اين ايف سي تي تڏهوڪي نگران وزيراعظم ملڪ معراج خالد، پنجاب جي ناڻي واري وزير اظهر الحق، سنڌ جي ناڻي واري وزير ڪنور ادريس، سرحد جي ناڻي واري وزير محب الرحمان ڪياني، بلوچستان جي وڏي وزير ظفر الله جمالي، وزيراعظم جي ناڻي واري مشير شاهد جاويد برڪي، پنجاب جي ميمبر پروفيسر ڊاڪٽر رفيق احمد، سنڌ جي ميمبر نبي بخش ڀرڳڙي، سرحد جي ميمبر امتياز احمد صاحبزاده، بلوچستان جي ميمبر خورشيد ماڪر ۽ وفاقي ناڻي واري سيڪريٽري معين افضال صحيحون ڪيون هيون. جيتوڻيڪ پنجاب کانسواءِ باقي سمورن صوبن اعتراض ڪيا ته هن مالياتي ايوارڊ ۾ کين فائدو ناهي پر فاروق لغاري سڀني کي ماٺ ڪرائي ڇڏيو. ان ايوارڊ بابت ننڍن صوبن کي اڄ به اعتراض آهن ۽ ڪيترائي دفعا مرڪز کي چيو آهي ته ان تي نظرثاني ڪري نئون ايوارڊ ڏيو پر هميشه مرڪز وارن اهو مطالبو رد ڪيو آهي. جيتوڻيڪ هي ايوارڊ ڪافي ناهي پر پوءِ به ان ايوارڊ ۾ ڪيل واعدي مطابق ڪڏهن به وفاقي حڪومت صوبن کي ڄاڻايل رقم نه ڏني آهي. ايوارڊ تي صحيحون وٺڻ کان پوءِ وفاقي حڪومت چالاڪي اها ڪئي جو هڪ اڻ لکيل آرڊر ذريعي چئني صوبن کي زوري تسليم ڪرايو ته ضروري ناهي ته اوهان کي اين ايف سي ايوارڊ مطابق هر سال فنڊز ملن پر جيتري وفاقي حڪومت کي ٽيڪس ملندي ان حساب سان اوهان کي پئسا ملندا جيڪڏهن ٽيڪس گهٽ وصول ٿيندي ته پئسا به گهٽ ملندا. ان فارمولي تي پنجاب 97ع کان وٺي ان ڪري اعتراض نه ڪيو آهي جو مرڪز ۾ به هو پاڻ ئي آهن ۽ وڏي صوبي جي واڳ به وٽن آهي. سرحد کي جڏهن کان هائيڊل بجلي جي رائلٽي ملي رهي آهي ته هو به گهڻو احتجاج نٿا ڪن. باقي سنڌ جنهن جو ڪو ڌڻي سائين، والي وارث ڪونهي روئن به پاڻ ريجهن به پاڻ، بلوچستان ۾ مسلم ليگي حڪومت هوندي به مڙئي پٽڪو جام پيا ڪن پوءِ ڪڏهن چاغي ته ڪڏهن گوادر جي نالي اسپيشل امداد وٺي ڪم پيا هلائين. جيتوڻيڪ سندن اهو عارضي انتظام آهي پر پوءِ به هو ناخوش ناهن.
ننڍن صوبن سان هڪ زيادتي اها آهي جو اين ايف سي ايوارڊ ۾ واضح ڪيل فارمولي مطابق پئسا نٿا ملن ٻيو ته جيڪا رقم حڪومت اين ايف سي کان گهٽ واري ڏيڻ جو واعدو ڪري ٿي اها وقت تي رليز نٿي ڪري. جنهن ڪري ننڍا صوبا اسٽيٽ بئنڪ کان اوڌر وٺي ڪم پيا هلائين جنهن ڪري سندن مالياتي نظام درهم برهم لڳو پيو آهي. نه صرف اهو پر اهي صوبا اسٽيٽ بئنڪ کان جيڪو قرض وٺن ٿا ان تي ڪروڙين رپيا وياج به ادا ڪن ٿا جيتوڻيڪ هنن جي رقم وفاق وٽ پيل آهي جيڪڏهن اها کين وقت سر ملي ته نه صرف صوبن جو انتظام ٺيڪ ٿيندو پر هو وياج ڀرڻ کان به بچي ويندا. سنڌ جي مناسب نمائندگي نه هئڻ ۽ سنڌ ۾ سدائين ڪمزور حڪومت رهڻ ڪري سنڌ وارا پنهنجي حڪومت بچائڻ ۾ ئي هميشه رهيا آهن پوءِ اهو کڻي قائم علي شاهه هجي يا عبدالله شاهه، لياقت جتوئي هجي يا معين الدين حيدر. اڄ وفاق خلاف جذبات اڀري رهيا آهن. پنجاب خلاف به ننڍن صوبن ۾ ڪا سٺي راءِ ناهي جيڪڏهن اها صورتحال اڃا به ڪجهه عرصي لاءِ جاري رهي ۽ ان دوران سنڌ کي ڪو سنڌ ڄائو سٺو ليڊر يا نمائندو مليو ته پوءِ هڪ نئون باڪس کلندو ۽ فلڊ گيٽ کلندا جنهن جي نتيجي ۾ ڪجهه به ٿي سگهي ٿو. اهڙي صورتحال تي هاڻي ته پير صاحب پاڳارو به اسلام آباد جي ايوانن ۾ اهو آواز اٿاري ٿو ته ”ون يونٽ کان اڳ سنڌ خوشحال ۽ مالي وسيلا سرپلس هئا ۽ پنجاب خساري ۾ هو پر بعد ۾ پنجاب سدائين سرپلس ۾ ٿو هلي ۽ سنڌ خساري ۾.“ اها ڳالهه مون پهريون دفعو سائين امداد شاهه جي واتان اٺ مهينا اڳ ٻڌي هئي جيڪا ڪوٽ به ڪئي هئي ۽ هاڻي پير صاحب به ساڳئي ڳالهه ڪري ٿو.
اها جائز ۽ حقيقت تي ٻڌل ڳالهه آهي جنهن جو تاريخي ثبوت موجود آهي. پير صاحب ته اڃا وڌيڪ اڳتي ويندي اهو به چوي ٿو ته صوبن کي حق ڏيو، ڪالوني وارو ورتاءُ نه ڪيو، غلام نه بڻايو، پنجاب رويو ٺيڪ ڪري. سنڌ کي اهڙي بي ڊپي ليڊر شپ ۽ نمائندي جي ضرورت به آهي جيڪو اسلام آباد جي پنجابي پريس ۽ پارليامينٽرن کي سڌا جواب ڏئي حقيقت مڃائڻ تائين پوئتي نه هٽي. بهرحال اهو هڪ ڌار موضوع ۽ بحث آهي اسين هتي اين ايف سي بابت بحث ڪري رهيا هئاسين.
آئين ۾ اهو به لکيل آهي ته مالي وسيلن جي ورڇ آدمشماري جي بنياد تي ٿيندي. 96ع وارو اين ايف سي ايوارڊ 1981ع واري آدمشماري مطابق آهي. هاڻي جڏهن 98ع واري آدمشماري جا نتيجا اچي ويا آهن ته پوءِ انهن مطابق اين ايف سي تي نظرثاني ڪري نئين سر تشڪيل ڇو نه ٿي ڏني وڃي؟ سنڌ ۽ سرحد ٻه اهڙا صوبا آهن جن کي 98ع واري آدمشماري مطابق اين ايف سي ايوارڊ جوڙڻ سان وڌيڪ فائدو ٿيندو. پنجاب ۽ بلوچستان جو حصو گهٽ ٿيندو هن وقت 1981ع واري آدمشماري مطابق صوبن کي وفاقي ڊويز ايبل پول مان ملندڙ حصو هن طرح آهي.
سنڌ 23.28 سيڪڙو، پنجاب 57.88 سيڪڙو، سرحد 13.54 سيڪڙو، بلوچستان 5.30 سيڪڙو.
1998ع واري آدمشماريءَ مطابق جڏهن اسين صوبن ۾ مالياتي وسيلن جي ورڇ ڪريون ٿا ته ان صورت ۾ هي پوزيشن بيهي ٿي.
سنڌ 23.68 سيڪڙو، پنجاب 57.31 سيڪڙو، سرحد 13.86 سيڪڙو، بلوچستان 5.14 سيڪڙو
مٿي ڄاڻايل فارمولن مطابق انگن اکرن کي ڏسبو ته پنجاب ۽ بلوچستان جي رقم گهٽ ٿيندي سنڌ ۽ سرحد کي وڌيڪ حصو ملندو. 98-97ع ۾ اين ايف سي مطابق صوبن کي ڊويز ابيل پول مان 39.6- ارب رپيا ملڻ گهرجن ها پر کين 139 بدران 115 ارب رپيا به ڪو نه مليا. 99-98ع دوران اين ايف سي ايوارڊ مطابق صوبن کي 165 ارب رپيا ملڻ گهرجن ها پر مليا رڳو 122 ارب رپيا. (پنجاب کي 70.61 ارب، سنڌ کي 28.40 ارب، سرحد کي 16.51 ارب ۽ بلوچستان کي 6.46 ارب رپيا). ٻين صوبن جي خبر ناهي پر سنڌ کي 99-98ع جي هلندڙ مالي سال ختم ٿيڻ ۾ رڳو 16 ڏينهن بچا آهن پر اڃا تائين 8 ارب رپيا اڃا ڪو نه مليا آهن.
هاڻي جڏهن 2000-99ع لاءِ بجيٽ پيش ٿي چڪي آهي ته ان ۾ صوبن کي 138 ارب رپيا ملڻا ٿيا آهن. جڏهن ته اين ايف سي ايوارڊ مطابق 195.22 ارب رپيا ملڻ گهرجن. ٺيڪ آهي مجموعي طور ٽيڪس وصولي گهٽ ٿيڻ جو سبب جيڪڏهن تسليم ڪجي ته جيڪي هن وقت 138 ارب رپيا وفاق ڏيڻ جو واعدو ڪيو آهي ان جي گارنٽي ته ڏئي. وفاق آخر زيادتي ڪري جهان خان ۽ فيصلو به هو ڪري.“ وارو رويو ڪڏهن ختم ڪندو. 2000-99ع واري بجيٽ ۾ مالياتي ورڇ جو فارمولو 81ع جي آدمشماري وارو ڇو آهي؟ 98ع جي آدمشماري کي بنياد ڇو نه ٿو بڻايو وڃي.
اين ايف سي ايوارڊ ۾ جيڪا وڏي ۾ وڏي صوبن سان زيادتي ڪئي وئي آهي اها سيلز ٽيڪس وفاقي پول ۾ شامل ڪرڻ واري آهي. پوري دنيا ۾ سيلز ٽيڪس صوبائي ٽيڪس آهي پر پاڪستان ۾ اها وفاق ٿو وصول ڪري. شروع ۾ اهو چيو ويو هو ته وفاق جي حالت خراب آهي عارضي بنياد تي صوبن کي اها ٽيڪس قرباني ڏئي وفاق کي ڏيڻ گهرجي ايندڙ ايوارڊ ۾ صوبن کي واپس ڪئي ويندي. اڄ 25 سال ٿيا آهن پر وفاق اها ٽيڪس صوبن کي واپس نٿو ڪري. ٻيو ظلم اهو آهي ته پوري دنيا ۾ ٽيڪس وصول ڪرڻ جي چارج 5 کان 10 سيڪڙو هوندي آهي پر پاڪستان ۾ وفاق صوبن کان 20 سيڪڙو وصولي چارجز وٺي ٿو. جيڪا ٽيڪس وصول ٿيندي آهي ان مان 20 سيڪڙو رقم کي 100 سيڪڙو ڊڪليئر ڪري اها صوبن ۾ 81ع جي آدمشماري مطابق ورهائي ٿو. گذريل 25 سالن کان صوبا رڙيون ٿا ڪن ته وفاق پهرين ڳالهه ته ٽيڪس وصول پاڻ نه ڪري ۽ سيلز ٽيڪس صوبن کي پاڻ وصول ڪرڻ ڏئي. اها ڳالهه وفاق ان ڪري نٿو مڃي ته ڪجهه صوبن جا خاص ڪري سنڌ مان سڀني کان وڌيڪ ٽيڪس وصول ٿئي ٿي سرحد ۽ بلوچستان مان رقم بنهه ٿوري ٿي ملي. پنجاب کي به نقصان ٿئي ٿو. هلو ٺيڪ آهي وفاق وصول ڀلي ڪري پر صوبا چون ٿا وصولي چارجز 10 سيڪڙو ورتي وڃي 20 سيڪڙو ڇو؟ پر هتي ته هر حڪمران پنهنجو خرچ به صوبن جي کيسي مان ٿو ڪڍي. اهڙي صورتحال صوبن کي انتهائي ڪمزور ۽ تباهه ڪيو آهي پر مضبوط وفاق به نه ٿي سگهيو آهي. بهرحال سنڌ جي جيڪڏهن ڪو مالڪي ڪري ۽ ڪورٽ ۾ ڪيس کڻي وڃي ته ڪيس ڏاڍو مضبوط آهي.
(14 جون 1999ع)

پاڪ- ڀارت جنگ جا امڪان ۽ افواهن جي گردش

پاڪ- ڀارت جنگ جا امڪان ۽ افواهن جي گردش

هندستان ۽ پاڪستان ۾ جنگ ٿيندي يا نه وارو سوال ملڪ جي مختلف حصن جيان گادي واري شهر جي سفارتي، سياسي توڙي صحافتي حلقن سميت زندگي جي هر شعبي جي ماڻهن وٽ اڄڪلهه عام بحث جو موضوع بڻيل آهي. وزيراعظم نواز شريف پاران چين جو 6 ڏينهن وارو دورو ٻن ڏينهن تائين محدود ڪري واپس وطن اچڻ واري واقعي سبب گمان وڌي ويا آهن. جيتوڻيڪ جنگي ماهرن جي راءِ آهي ته هيستائين جنگي حڪمت عملي جي لحاظ کان ڀارت وارن ڪا به تياري نه ڪئي آهي. والاريل ڪشمير ۾ 7 انفينٽري ڊويزن فوج ۽ 44 بٽالين پيرا ملٽري فورسز کي مقرر ڪيو ويو آهي ۽ ڀارت جو سڄو فوڪس ڪارگل ۽ دراس سيڪٽرز تي آهي، باقي سرحدن جي ٻين پاسن تي اڃان ڀارتي فوج جي جنگي چرپر نظر نه پئي اچي. صرف ۽ صرف ان منطق جي بنياد تي پاڪستان جا ماهر اهو نتيجو پيا اخذ ڪن ته ڀارت جنگ نه ڪندو ۽ سندس حڪمت عملي جنگ ڪرڻ جي اهليت جي ابتڙ آهي. بيڪ گرائونڊ بريفنگس ۾ اهو چيو وڃي ٿو ته واجپائي اليڪشن کٽڻ لاءِ زور پيو لڳائي ته هن (واجپائي) کان وڌيڪ پاڪستان جو دشمن ڪير به ناهي. ان راءِ جا به ڪافي پاسا آهن ۽ ان کي رڳو جواز سمجهڻ مناسب نه آهي. هڪ سرڪاري ذريعي چيو ته جيڪڏهن ڀارت جنگ ڪئي ته پوءِ ڪشمير تي اسٽيٽسڪو واري حيثيت ختم ٿي ويندي ۽ پوءِ ڪشمير تي ڪنٽرول هندستان ۽ پاڪستان نه پر ڪنهن ٻي قوت جو هوندو.
پاڪستان جا سرڪاري ذريعا آمريڪي جنرل زيني جي دوري بعد اها ڳالهه به يقين سان چئي رهيا آهن ته ڪوسووو وانگر آمريڪا هاڻي ڪشمير بابت به جلد مداخلت جو خواهشمند آهي. هن وقت اڌ ڪابينا جا وزير، وزيراعظم جا خصوصي پيغام کڻي اسلامي ملڪن ڏانهن ويل آهن ۽ انهن بابت سرڪاري حلقن جي دعويٰ آهي ته سندن سفارتي مشن ڪامياب رهيا آهن. عالمي طور ڀارت جو سفارتي طرح گهيرو تنگ ٿي رهيو آهي. تنهن ڪري مستقبل قريب ۾ اهو امڪان آهي ته صورتحال واضح ٿي ويندي. جيتوڻيڪ وزيراعظم پاران چين جو دورو هڪدم مختصر ڪري واپس وطن اچڻ واري فيصلي متعلق ڪالهه رات تائين اهو افواهه گرم هو ته چين ۾ نواز شريف کي سڌ پيئي ته 3 جولاءِ کان اڳ ڀارت حملو ڪرڻ وارو آهي اوهين واپس وڃي تياري ڪريو پر بهرحال سرڪاري طور وزيراعظم جي اوچتو واپس اچڻ بابت سرڪاري ترجمان اهو سبب ڄاڻايو آهي ته دوري کي مختصر ڪرڻ جو فيصلو اڳواٽ ئي ٿي ويو هو پر ان جو اعلان چين پهچڻ کان پوءِ ڪيو ويو.
هڪ سينيئر فوجي آفيسر کان جڏهن پڇيو ويو ته چيو وڃي ٿو ته آمريڪي جنرل اوهان کي ”سمجهائي“ ويو آهي ان بعد اوهان ڇا سمجهيو آهي؟“ ته هن چيو ته آمريڪي ڪمانڊر کي ”اسان سمجهايو“ آهي ۽ هو ”سمجهي ويو“ آهي. هن سينيئر آفيسر جو اهو به چوڻ هو ته فوج ڪارگل ۽ دراس سيڪٽر واريون چوڪيون خالي نه ڪندي. پاڪستاني عسڪري ماهرن جو خيال آهي ته پاڪستان کي پوئتي هٽائي ڀارت کي نتيجو حاصل ڪرڻ لاءِ پاڪ فوج جي تعداد کان 16 ڊويزن فوج وڌيڪ آڻڻي پوندي جيڪو تعداد هندستان فراهم ۽ اسپيئر نٿو ڪري سگهي. پهريون دفعو پاڪستان جي فوجي حلقن کان اهو به ٻڌو ويو ته ”ڪشمير ۾ آمريڪي ۽ عرب مسلمان مجاهد به وڙهن پيا. انهن بابت اسان به ٻڌو آهي.“ ڪارگل ۽ دراس وارن علائقن ۾ جن چوٽين تي مجاهدن جو قبضو آهي اتي 31 جولاءِ کان پوءِ رهڻ ممڪن ناهي ۽ 3 هفتن کان وڌيڪ انهن پهاڙن جي اوچائين تي زندهه رهڻ به ممڪن ناهي. جڏهن هڪ فوجي آفيسر کان پڇيو ويو ته ”ڪارگل ۽ دراس ۾ زميني فوج ته وڙهي نه ٿي سگهي، ڇو ته پهاڙي علائقو آهي برف به گهڻي آهي، ڇا هندستان جي هوائي حملن بابت حڪمت عملي لاءِ اسان جوابي حڪمت عملي ٺاهي آهي، ڇاڪاڻ ته جڏهن ڪوسوو ۾ نيٽو هڪ به زميني فوجي کانسواءِ جنگ ڪري سگهي ٿو ته هن معاملي ۾ اوهين ڀارتي تيارين کي نظر انداز ڪري جنگ جي امڪان کي رد ڪيئن ٿا ڪريو؟“ ان تي فوجي ماهرن جو چوڻ هو ته ”نه پاڪستان يوگوسلاويه آهي ۽ نه ڀارت نيٽو آهي.“ پاڪستان جي سرڪاري ماهرن جو خيال هو ته هو اهڙو ڄار وڇائي چڪا آهن جو هندستان ڳالهين جي ٽيبل تي ايندو.
پهريون دفعو پرڏيهي کاتي جي ترديد جي باوجود به هڪ سرڪاري همراهه تصديق ڪئي ته نياز اي نائيڪ جيڪو واجپائي جو گهاٽو يار آهي هو خصوصي فالڪن جهاز ۾ نئين دهلي ويو آهي. جيڪو بيڪ ڊور ڊپلوميٽڪ چينل جو سلسو آهي. ڀارت جا به اهڙي ٽائيپ جا ڪجهه ماڻهو گذريل هفتي خاموش سفارتي مشن تي پاڪستان آيا هئا. هڪ انتهائي ذميوار ۽ وفاقي حڪومت جي سگهاري شخص جڏهن چيو ته آمريڪي سي آءِ اي جو ڊائريڪٽر به خفيه مشن تي پاڪستان ايندو هو ۽ ضياءَ الحق ساڻس ملاقات لاءِ هن جي جهاز ۾ ويندو هو. ان تي جڏهن کانئس پڇيو ويو ته اسان جي صدر جي اها حيثيت هئي جو سي آءِ اي جي ڊائريڪٽر سان ملڻ سندس جهاز ۾ ويندو هو ته هن کلندي چيو ته فيڪٽ از فيڪٽ (حقيقت، حقيقت هوندي آهي) پاڪستان مجاهد جن کي ڀارتي سياسي اڳواڻ توڙي هندستاني فوج ۽ صحافي ”گهس بيٺيا“ سڏي رهيا آهن. انهن بابت پاڪستان سرڪار جو خيال آهي ته هو 15 سالن کان ڪارگل ۽ دراس ۾ وڙهن ٿا. هو پاڪ فوج جي ڪنٽرول ۾ ناهن هو آزادي جي جنگ ٿا وڙهن. پاڪستان سندن سياسي، اخلاقي ۽ سفارتي مدد ڪري پيو. هيستائين ترڪي وارن ڪشميري مجاهدن جي مدد لاءِ ڪيمپون هنيون آهن ۽ چين پاڪستان جي مجاهدن بابت موقف جي حمايت ٿو ڪري باقي دنيا جا ٻيا ملڪ ان نقطي تي پاڪستان جي موقف بابت خاموش آهن. بهرحال انهن مجاهدن ڀارتي فوج جي نڪ ۾ دم ڪيو آهي. بيڪ گرائونڊ بريفنگس دوران پاڪستان جا سرڪاري ماهر يقين سان چئي رهيا آهن ته جيڪڏهن پاڪ-ڀارت جنگ لڳي ته هندستان ڪشمير وڃائي ويهندو. ان تي جڏهن اهو سوال ٿيو ته ”اها ته سٺي ڳالهه آهي“ ته وري ان جو جواب مليو ته ”پر نقصان به گهڻو ٿيندو.“
ڪلنٽن- نواز ملاقات جي حوالي سان سرڪاري ذريعن جو چوڻ آهي ته اها في الحال ضروري ناهي، ٿي سگهي ٿو ته ڪلنٽن دوري تي اچي وڃي، ڇو ته آمريڪا ڪشمير بابت اسٽيٽسڪو تبديل ڪرڻ واري راءِ جو حامي ٿي چڪو آهي. اهو به معلوم ٿيو آهي ته هندستان وارا سرفروش نالي هڪ فلم ٺاهي رهيا آهن. جنهن ۾ پاڪ فوج کي بدنام ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي ويندي. ان فلم ۾ مک اداڪار ڀارتي ڪرڪيٽر ڪپيل ديو ۽ اجي جديجا (جاڙيجو) هوندا. پاڪستان سرڪار کي ان ڳالهه تي به خوشي آهي ته اڄڪلهه مصر وارا پاڪستان جا حمايتي ٿي ويا آهن ۽ حسني مبارڪ سيپٽمبر ڌاري پاڪستان جو دورو به ڪندو. مبصرن جو خيال آهي ته پاڪ فوج ڪارگل ۽ دراس وارو مسئلو گهٽ ۾ گهٽ 31 جولاءِ تائين ختم ڪرڻ جي حق ۾ ناهي، جيڪڏهن 31 جولاءِ تائين ڪارگل تي مجاهد موجود رهيا ته هندستاني فوج سياچين وارو محاذ ڇڏي ويندي، جيڪڏهن نه ڇڏيائون ته اتي موجود سندس فوجي بکيا مري ويندا، جنهن سان ڀارتي فوج جو مورال ڪري پوندو. ان سموري صورتحال جي باوجود به جيتوڻيڪ پاڪستان جا ملٽري ۽ پوليٽيڪل ماهر پاڪ-ڀارت جنگ جي خطري کي نظر انداز ڪن ٿا پر پوءِ به هتان جي حلقن ۾ جولاءِ جي پهرين هفتي خاص ڪري 3 جولاءِ تائين جنگ ڇڙڻ واري امڪان جا افواهه هلي رهيا آهن.
(جولاءِ 1999ع)

اپوزيشن-مرده پارٽين جي سمفني؟

اپوزيشن-مرده پارٽين جي سمفني؟

سنڌين لاءِ اردو ۾ لکندڙ پنجابي مادري زبان هوندي به پاڻ کي سنڌي سمجهندڙ مظهر الاسلام جو ڳچ عرصي کان پوءِ ناول عنقريب مارڪيٽ ۾ اچي رهيو آهي. جنهن جو نالو هن ”محبت، مرده ڦولون ڪي سمفني“ رکيو آهي.مون جهڙي ادبي بدذوق کي سمفني لفظ جي معنيٰ مظهرالاسلام 6 دفعا ٻڌائي پر ياد ئي نه پيو اچي هاڻي به هي سٽون لکڻ وقت سمفني جي معنيٰ لاءِ کيس فون ڪيم ته پڇيائين ڪهڙي ضرورت پئي اٿئي؟ چيو مانس ته اوهان دنيا مان ڪمزور ٿيندڙ ۽ ختم ٿيندڙ محبت جي موضوع تي جڏهن ناول لکي ان کي محبت مرده ڦولون ڪي سمفني جو نالو ڏيو ٿا ته ڇو نه پاڪستان مان ختم ٿيندڙ اپوزيشن واري عنوان تي ڪالم لکڻ لاءِ ان جو عنوان ”اپوزيشن، مرده پارٽين جي سمفني“ رکجي. ڏاڍو کليو ۽ منع ڪيائين ته يار سمفني جو تعلق موسيقيءَ سان آهي. سمفني لفظ جي معنيٰ ”تمام گهڻن سازن واري آرڪيسٽرا“ آهي. مون چيو ته پاڪستان جي اپوزيشن ۾ به ڪافي پارٽيون آهن. ڪا مذهبي، ڪا اقليتي آهي، ڪا قومپرست آهي، ڪا وفاق پرست آهي، ڪا خود پرست آهي. هر هڪ جو آواز، ساز، روئڻ پٽڻ جو انداز ۽ آواز مختلف آهي تنهن ڪري مان به ڪالم جو عنوان اهو ضرور رکندس ته ”اپوزيشن، مرده پارٽين جي سمفني“ آهي. ڏاڍا دليل ڏنائين بابا روئڻ ۽ ڳائڻ ۾ فرق آهي. بهرحال قصو ڪوتاهه منهنجي بضد هئڻ تي اهو چئي هٿيار ڦٽا ڪيائين ته بابا تنهنجي مرضي ڀلي دٻينس.
پاڪستان ۾ 52 سالن جي تاريخ ۾ جڏهن به جمهوريت رهي آهي ته ڪڏهن به اپوزيشن ڌر ايتري ماٺيڻي، خاموش ۽ ڪمزور نه رهي آهي جڏهن کان ميان نواز شريف آيو آهي ته اپوزيشن جو نالو پري پري تائين ٻڌجڻ ۾ ئي نٿو اچي. شروع ۾محترمه بينظير ڀٽو قبل از وقت پاڪستان عوامي اتحاد نالي هڪ اتحاد ٺاهيو هو جنهن جا ڪجهه هفتا چرچا هئا پر اهو اتحاد پنجابي جي مثال جيان ته ”جميا ئي نئي تي مرگيا.“ وري ڪجهه ڏينهن ۾ پونم نالي مظلوم قومن جو اتحاد ٺهيو پر ان جي گرمائش به سانوڻي جي مينهن پوڻ، جهانگير ڪرامت جي گهر وڃڻ ۽ اجمل خٽڪ کان اي اين پي جي صدارت کسجڻ سان ختم ٿي وئي. هاڻي جڏهن کين يادگيرو ايندو آهي ته اجلاس سڏائي ڪچهريون ڪري همراهه موٽندا آهن . وري ان بعد عمران خان، قاضي حسين احمد، فاروق لغاري ۽ طاهر القادري کي خيال آيو ته هو ڇو نه گڏجي محترمه جي غير موجودگي جو فائدو وٺندي اپوزيشن جي ويڪيوم کي ڀرڻ جي ڪوشش ڪن پر هنن واريون ڳالهيون به سندن دماغن ۽ منصوره جي ڊرائنگ رومز کان ٻاهر نه اچي سگهيون. نيٺ وري باباءِ اتحاد نوابزده نصرالله سگار جا ڊگها ڪش هڻڻ کان پوءِ اوچتو اٿي پيو آهي. طاهر القادري سان ڳالهائي کيس راضي ڪري آيو ۽ وري گڏجي، اڳوڻي پاڪستان عوامي اتحاد جنهن کي ”پائي“ جو نالو ڏنو ويو هو تنهن جي گاڏي جي پنڪچر ٿيل ٽائر ۾ هوا ڀرڻ شروع ڪئي آهي ۽ اڄ 19 آگسٽ تي راولپنڊي ۾ اينٽي نواز ريلي منعقد ڪرڻ جو اعلان ڪري چڪا آهن. ريلي جا راز ته راڄ ڏسندا پر باباءِ اتحاد جي اوچتو سرگرمي ۽ چرپر رڳو سگارن جي ڪشن جي گرميءَ تائين محدود ناهي. هونئن به اڄڪلهه نوابزادو ساده سگار پيو پيئي ڇو ته روميو جوليٽ سگارن جا ڪاٽن کيس رفيق تارڙ پيو موڪلي نه وزيراعظم، نه پير پاڳارو ۽ نه ئي ڪو ٻيو دوست. ڪڏهن ڪڏهن محترمه کيس ياد پوڻ تي دبئي جي ڊيوٽي فري شاپس تان خوشبو وارا تماڪو جا سگار گفٽ ڪندي آهي.
عوامي اتحاد جيڪو مرده پارٽين جي سمفني بڻجي ويو هو تنهن ۾ اوچتو روح ڦوڪي خوبصورت ساز وڄائڻ لاءِ ٻيهر نوابزادو نصرالله جيڪو سرگرم ٿيو آهي تنهن بابت هتان جي ڳچ عرصي کان بدحواس بڻيل باحواس حلقن جو چوڻ آهي ته محترمه بينظير ڀٽو کيس سگنل ڏنو آهي. محترمه جيڪا جسٽس قيوم جي فيصلي جي خوشبو سنگهڻ سان ئي پرڏيهه هلي وئي هئي ان هاڻي موٽڻ جو فيصلو ڪري ورتو آهي ۽ سيپٽمبر جي آخر تائين هو وطن پهچي رهي آهي. تيستائين ممڪن آهي ته سندس ضمانت قبل از گرفتاري به سپريم ڪورٽ مان ٿي وڃي ڇو ته سپريم ڪورٽ 2 مهينا گرمين جون موڪلون پوريون ٿيڻ ڪري سيپٽمبر جي شروع ۾ کلي رهي آهي. جيڪڏهن سندس ضمانت نه به ٿي تڏهن به هوءَ ايندي ۽ گرفتار ٿيڻ لاءِ هوءَ ذهن ٺاهي چڪي آهي، محترمه جي واپسي کان اڳ يعني ايندڙ 6 هفتن اندر اپوزيشن کي مڪمل سرگرم ڪيو ويندو ۽ نئين جوش سان ٻيهر تحريڪ جو ٽيمپو ٺاهڻ لاءِ ڀرپرو ڪوشش ڪرڻ جي حڪمت عملي 20 آگسٽ تي سڏايل پائي جي مرڪزي ڪاميٽي جي اجلاس ۾ جوڙي ويندي. محترمه جي واپسي بابت شيڊول ٻڌائيندڙن جو چوڻ آهي ته بس هاڻي گهڻو ٿي ويو. گذريل ٻن سالن کان حڪومت جي وڃڻ جون تاريخون ڏيندڙ وري حسب معمول هن سال جي پڇاڙڪي ڇهماهي ۾ به 30 نومبر جي تاريخ ڏئي رهيا آهن ته وڌ ۾ وڌ اها مدت آهي، اڳ ۾ ئي ڪم ٿي ويندو. نه صرف اهو پر شرطون به لڳي رهيون آهن. حڪومت جي وڃڻ ۽ شرطن متعلق 30 نومبر واري تاريخ جي حوالي سان گذريل 2 سالن کان هن سيزن ۾ حڪومت جي حامي ۽ باحواس حلقن ۾ شامل هئڻ جي دعويدارن سان جڏهن ان موضوع تي حال احوال ٿيو ته پهريون دفعو ٻن کان وڌيڪ همراهن چيو ته هن دفعي شرط نه لڳائبي هارائڻ جو مڪان تمام وڏو آهي.
30 نومبر تائين حڪومت وڃڻ جي ڳالهه ڪندڙن وٽ هر سال جي ڀيٽ ۾ هن سال دليل ۽ گرائونڊ سگهارا آهن، تنهن ڪري کين يڪسر نظر انداز ڪرڻ مناسب نه ٿو لڳي. هنن حلقن جو چوڻ آهي ته ٽن گورنرن جي اوچتو تبديلي هڪ ئي ڌڪ سان ڪري حڪمرانن پنهنجي صفن ۾ وڏي ڪمزوري هئڻ جو اقرار ڪيو آهي. سنڌ جيان باقي ٽنهي صوبن ۾ به پنهنجي اعتماد وارن مسلم ليگي ماڻهن جي مقرري ڪري حڪمرانن پاڻ کي مستقبل ۾ وڌيڪ مضبوط بنائڻ لاءِ قدم کنيو آهي. ان قدم جا نتيجا ڇا ٿا نڪرن اها بعد جي ڳالهه آهي پر ان قدم مان اهو ثابت ضرور ٿئي ٿو ته حڪمرانن پنهنجي ڪمزوري جو اعتراف ڪيو آهي. اهي حلقا چون ٿا ته آءِ ايم ايف جو اڄڪلهه جيڪو 5 رڪني جائزه مشن آيل آهي اهو پيٽرول جي قيمت 3 رپيا في ليٽر تي وڌائڻ وارو فيصلو ڪرائڻ کانسواءِ خالي نه ويندو. ان فيصلي سان اپوزيشن واري تحريڪ کي هٿي ملندي ۽ مهيني اندر ملڪ ۾ ٻڙڌڪ مچي ويندو. هن وقت حڪومتي صفن ۾ به ڪا گهڻي اتفاق راءِ نه پئي لڳي. هڪ سينيٽر جي ڪري چوڌري نثار ۽ شجاعت فيمليز ميان فيملي کان ناخوشي جو اظهار کلم کلا ڪرڻ لڳيون آهن. گوهر ايوب چيئرمين واپڊا جي جهيڙي ۾ پنهنجي انا جو تحفظ ڪرڻ ۾ ناڪامي بعد حبڪو وارن جي دعوت تي لنڊن ۾ ٻن هفتن جي موڪل گذارڻ ويو آهي. سرتاج عزيز پنهنجي ڪيريئر جاب ناڻي کاتي وارو قلمدان ۽ ليگ جي مرڪزي جنرل سيڪريٽري جو عهدو کسجڻ سبب پريشان آهي. الٽو فارين افيئرز ڏئي ڄڻ ته ساڻس دشمني ڪئي وئي آهي. چوڌري شير علي هجي يا خورشيد قصوري، اهي پنهنجي ليکي پيا تنقيدون ڪن. بيگم عابده حسين ۽ فخر امام جي گهر به ميلو متو پيو آهي هو ڪنهن ٻئي روٽ تي هلن. مسلم ليگ جا ووٽر ايم اين اي جن کي وزيراعظم شريعت بل جهڙن موقعن تي ياد ڪندو آهي اهي پنهنجي ليکي پريشان آهن. الاهي بخش سومرو به گهڻو خوش ناهي، ڪرشن ڀيل کانسواءِ باقي اقليتي گروپ وارا به پٽڪو پيا ڪن. آزاد گروپ وارا وري ٻيهر پيرپاڳاري جي دعوت جو سوچي رهيا آهن. مطلب مسلم ليگ ۾ اندروني طور ايترا ته اختلاف ۽ تضاد اڀريا آهن جو صرف ڪنهن مرد مجاهد جي سيٽي وڄائڻ جو انتظار آهي، ڪنهن غازي ۽ الله جي پراسرار بندي جي اشاري جي دير آهي. اهڙي صورتحال جو اقرار ته وزيراعظم کان وٺي هيٺ تائين هرڪو پيو ڪري، جنهن کي منهن ڏيڻ لاءِ وري حسب روايت في ايم اين اي کي 6 ڪروڙ ۽ في سينيٽر کي 4 ڪروڙ جا ترقياتي فنڊ ڏيڻ واري خبر ٻيهر هلي آهي. اهڙا اعلان به ٻن سالن کان پيا ٿين پر عمل خير سان اڃا تائين نه ٿيو آهي. ان افراتفري کي ٽارڻ لاءِ فنڊز جي اعلان سان گڏ ڪابينا ۾ ردوبدل ۽ نوان وزير کڻڻ جون خبرون به هڪ ٻن ڏينهن ۾ زورن ۽ شورن سان اينديون ۽ ڪجهه ايم اين ايز کي بنا کاتي وزير بنائڻ جو اعلان به متوقع آهي. اهي اپاءَ هاڻي شايد وٺڻ جي باوجود به گهربل نتيجا نه ڏئي سگهندا ڇو ته اڍائي سال آسرن ۾ گذريا آهن.
ان کانسواءِ جيڪي آءِ ايم ايف وارا لڳا آهن تن سيلز ٽيڪس هاڻي برانڊيڊ کاڌي وارين شين، کير دوائن تي لڳائڻ لاءِ به ايس آر او جاري ڪرايو آهي، سڀاڻي جڏهن هوٽل جي ماني، کير کاڌو ۽ دوا ماڻهن کي مهانگي ملڻ لڳي ته ماڻهو اپوزيشن واري تحريڪ ۾ شامل کڻي نه ئي ٿين پر تماشائي ضرور بڻجڻ تي مجبور ٿيندا. سينا ايڪن جي سربراهي ۾ آيل آءِ ايم ايف جو 5 رڪني وفد اڃا 2 هفتا کن آهي، سڀ ڪم ڪرائي پوءِ واپسي جو ارادو اٿن. سيلز ٽيڪس خلاف نه صرف واپاري مظاهرن ۽ تحريڪ لاءِ تياريون پيا ڪن پر مهانگائي خلاف ڪلارڪن واري تنظيم ايپڪا به 25 آگسٽ تي ڪارو ڏينهن ملهائڻ جو اعلان ڪيو آهي. اين جي اوز خلاف ڪاررواين سبب هو اڳ ۾ ئي ميدان ۾ آهن. مٿان مهانگائي سبب آپڪا ۽ تاجرن جڏهن سينو ساهيو ته اهي به اپوزيشن لاءِ مددگار ثابت ٿيندا. اهي سڀ معاملا ميچوئر ٿيڻ لاءِ هڪ ڏيڍ مهينو ڪافي ٿو لڳي.
هتي اهي به سرٻاٽ هلي رهيا آهن ته فاروق لغاري جڏهن جماعت اسلامي سان لاڳاپا وڌائڻ لاءِ اڳتي پئي وڌيو ته کيس روڪيو ويو ۽ خاطري ڪرائي وئي ته هو ايندڙ سيٽ اپ لاءِ تجويز ٿيل اميدوارن جي لسٽ ۾ ٽاپ تي آهي تنهنڪري فنڊا مينٽلسٽس سان نه ملو. نئين سيٽ اپ بابت نه صرف وري اميدوارن جي فهرست ۾ صاحبزاده يعقوب ۽ اصغر خان جا نالا ورتا پيا وڃن پر اهو به چيو پيو وڃي ته هاڻي اهڙو اميدوار هوندو جيڪو محترمه توڙي ميان جي چوائس جو نه هوندو. بهرحال خبر خدا کي باقي هتي جيترا وات اوتريون ڳالهيون. دعا ڪريو ته هڪ کانسواءِ باقي سڀني جو الله ڀلو ڪري.
(19 آگسٽ 1999ع)

اسلام آباد ۾ اڏجندڙ ننڍڙي سنڌ

اسلام آباد ۾ اڏجندڙ ننڍڙي سنڌ

ڳچ عرصي کان جڏهن دنيا ۾ ڪميونٽي ويلفيئر جي حوالي سان سرڪاري طور ٿيندڙ ترقياتي ڪمن کان وڌيڪ موثر نموني عوامي ڀلائي جي رٿائن وارو سلسلو شروع ٿيو. ڪراچي سميت ملڪ جي مختلف علائقن ۾ ڪاٺياواڙي ميمڻ برادري سطح تي اسپتالون، تعليمي ادارا، شادي هال، لائبريريون ۽ ٻين قسمن جا پراجيڪٽس ٺهيل ڏسندا هئاسين ته اها خواهش ۽ حسرت ٿيندي هئي ته جيڪر سنڌين ۾ به اها عادت پوي ۽ جذبو پيدا ٿئي ته ڪيڏو نه ڀلو ٿيندو. سنڌ ۾ قومي سطح تي ته ٺهيو پر برادري سطح تي غير سياسي ۽ سماجي تنظيمون سواءِ ڪراچي ۾ آغا خان ۽ ڪاٺيا واڙي ميمڻن جي مختلف پاڙن کانسواءِ ڪٿي به نظر نه اينديون هيون.
سنڌ ۾ هونئن ته سنڌ گريجوئيٽس ايسوسيئيشن (سگا) سميت ڪافي سماجي تنظيمون 1971ع کان وٺي ڪم ڪنديون پيون اچن پر اڄ تائين جهڙو تهڙو سنڌ سطح تي جيڪو سگا ڪردار ادا ڪيو آهي اهڙو ٻي ڪا به سماجي تنظيم فعال نموني ڪم نه ڪري سگهي آهي. سگا پاران سنڌ ۾ روشن تارا اسڪول واري Chain ڏاڍي ڪاميابي سان هلي رهي آهي. ان کانسواءِ سندن ٻيون رٿائون به بهتر آهن پر گهڻو Visible ناهن. پوءِ چاهي ڪراچي ۾ سنڌين لاءِ فليٽ ٺاهڻ وري رٿا هجي يا ڪراچي جي ٻهراڙين سميت سنڌ جي ڳوٺن ۾ لڳندڙ ميڊيڪل ڪيمپون هجن. ضياءَ الحق واري دور ۾ جڏهن سگا نيم سياسي سرگرمين ۾ ملوث رهي ته مٿس پابندي مڙهي وئي پر ان جي باوجود به انهن ڏينهن ۾ مختلف نالن ۽ حوالن سان ڪم جاري رکيو ۽ هن تنظيم کي Disburse ٿيڻ کان بچايو ويو.
سگا جي اسلام آباد شاخ ڳچ عرصي کان موثر ۽ فعال رهي آهي. ڪڏهن ڪڏهن هيٺ مٿي به ٿيندي رهي آهي پر عملي طور ڪم ۾ ڪڏهن به مرڪز کان پوئتي نه رهي آهي. ڪجهه وقت تائين سگا مخالفن اهو تاثر پيدا ڪيو هو ته سگا سنڌي ڪامورن جي بدلين ۽ مقررين لاءِ استعمال ٿي رهي آهي. ڳچ عرصو ته منهنجو به خيال اهو ئي هو پر ان وقت ڪراچي ۾ سرگرمي گهٽ هئڻ سبب اهو خيال قائم ٿيو. جڏهن سگا اسلام آباد شاخ ۾ ميمبري ورتي ته اهو خيال ابتو نڪتو، ڇو ته هتي قصو ئي ابتو هو. اسلام آباد ۾ ته سگا سنڌي ملازمن خاص ڪري گريڊ هڪ کان 17 وارن ملازمن جي تحفظ جو ذريعو هئي. بدليون ۽ مقرريون وڏن آفيسرن جون ته گهڻو ڪري سياسي بنيادن تي ٿينديون رهيون ۽ سگا وارا سنڌي آفيسر ته سدائين ڀوڳيندي ڏٺا آهن. 17 کان مٿي گريڊ وارا سنڌي آفيسر، جيڪي سگا ۾ آهن. سي ته پنهنجو پاڻ کي خير بچائي نه سگهيا پر سگا هيٺين آفيسرن لاءِ هيمشه ڍال جو ڪم پئي ڪيو آهي. ڊاڪٽر سليمان شيخ هتي هوندو هو ته ”ايس پي او“ جو چيف ايگزيڪيوٽو هوندي به جيترو وقت سگا کي ڏيندو هو، يقينن اهو سندس وڏو Contribution هو. جهڙي نوڪري ڊاڪٽر سليمان کي ملي. اهڙي نوڪري گهر ويٺي تنقيدون ڪندڙن کي ڏيو ۽ پوءِ ڏسو ته هو سگا جي جيڪڏهن ويجهو به اچن! بهرحال فضل الله قريشي، يوسف ميمڻ ۽ مختيار ٽالپر سميت ڪافي دوست هتي سگا جي جياپي جو سهارو آهن ۽ سگا کي موثر نموني Intact رکڻ ۾ به هنن جو ڪردار آهي.
اسلام آباد ۾ امر جليل جهڙا کوڙ درويش رهن ٿا پرهنن کي ڪڏهن سگا جي پليٽ فارم تي ڏسڻ جو موقعو ناهي مليو. جنهن جو ڏک به ٿيندو آهي پر وري سوچيندا آهيون ته ٺهيو، ميان هو پنهنجي پليٽ فارم تان وري به مڙئي انفرادي انداز ۾ ئي صحيح سنڌ سنڌ ته ڪن ٿا. اها به هنن جي مهرباني آهي. بقول امر جليل جي ته اسلام آباد گدڙن جو شهر آهي. جنهن کي مان سدائين سوئرن جو شهر چوندو آهيان. هتي ڀانت ڀانت جا سوئر آهن. اهي جهنگلن ۾ ته هوندا ئي آهن پر اڪثر ڪري وڏين عمارتن، پارليامينٽ ايوان، صدر ۽ ايم اين اي هاسٽل جي چوگرد جهنگلن ۾، جن کي گرين بيلٽ چيو وڃي ٿو. اتي به رات جو ڌڻن جي صورت ۾ نظر ايندا آهن. هي شهر اقتداري ايوانن وارو هئڻ ڪري ڏاڍو مهانگو آهي، هتي رهائش ۽ کاڌو راولپنڊي، جيڪو گڏيل شهر آهي، جي ڀيٽ ۾ 30 کان 50 سيڪڙو مهانگو آهي. وفاقي ادارن ۾ ننڍن توڙي وڏن گريڊن ۾ هڪ ته سنڌ جي ڪوٽا تي اڄ تائين پنجاب ۽ سرحد وارا ڀرتي ٿيل آهن ٻيو ته جيڪڏهن ٿورا گهڻا سنڌي، جن کي نوڪريون ملنديون آهن. اهي يا ته سنڌ بدلي ڪرائي هليا ويندا آهن يا نوڪريون ڇڏي ڀڄي ويندا رهيا آهن. اڄ ٿوري صورتحال مختلف ان ڪري آهي ته سنڌين کي بک بي حال ڪيو آهي جو قرض کڻي به نوڪريون ڪرڻ کي ترجيح ڏين ٿا پر انهن جو انگ تمام گهٽ آهي. تعليم حاصل ڪرڻ توڙي نوڪريون وٺڻ لاءِ ايندڙ ماڻهن کي بري امام جي درگاهه تي لنگر کائيندي ۽ درگاهه جي فرش تي ملنگ ٿي سمهندو ڏسڻ بعد سگا طرفان اهو فيصلو ڪيو ويو ته ڇو نه هتي سنڌي ماڻهن جي اجهي جو انتظام ڪجي. هتي رهندڙ ماڻهن کي وندرائڻ ۽ ثقافتي سرگرميون جاري رکڻ لاءِ هڪ موقعو ميسر ڪجي. ان لاءِ به ڊاڪٽر سليمان شيخ، فضل الله قريشي ۽ يوسف ميمڻ وارن وٺ پڪڙ ڪئي ۽ مرحيات ڄام صادق کي راضي ڪيو ته اسلام آباد ۾ ڪميونٽي سينٽر ٺاهڻ گهرجي. جتي سنڌي ماڻهن لاءِ لائبريري هجي. سنڌي ڇوڪرن توڙي ڇوڪرين لاءِ هاسٽلون هجن. پارڪ هجي، آڊيٽوريم هجي، جتي ڇٺي ڇهه ماهي مڙئي روڄ ۽ راڳ پيو ٿئي. ڄام جهڙي قلندر ماڻهو کي ڳالهه سمجهه ۾ اچي وئي. هن هڪ ڪروڙ رپيا اسلام آباد جي ڪميونٽي سينٽر لاءِ منظور ڪري ڇڏيا. فضل الله قريشي انهن ڏينهن ۾ سنڌ ۾ ايڊيشنل چيف سيڪريٽري هو. هن دير ئي نه ڪئي. ڄام چيو ته 50 لک في الحال وٺو ۽ باقي پئسا پلاٽ خريد ڪرڻ بعد ملندا. ان بعد ڄام سان زندگي وفا نه ڪئي پر مڙئي 40 لک سنڌ حڪومت جاري ڪيا. انهن ڏينهن ۾ مرڪز ۾ مير هزار خان بجاراڻي ڊفينس پراڊڪشن (دفاعي پيداوار) جو وزير هو. هن ڪوشش ڪري نواز شريف کان پلاٽ منظور ڪرايو. هڪ ايڪڙ جو پلاٽ سستي اگهه تي سي ڊي اي کان ڏياريو. پلاٽ ملڻ بعد ان کي بلڊوزر هڻائي سڌو ڪرائي بائونڊي ڏياري وئي. نقشو پاس ڪرايو ويو ۽ اڏاوت شروع ڪرائي وئي. ان دوران ڪميونٽي بنيادن تي چندا چاڙيون ڪري 20 لک ٻيا به هٿ ڪيا ويا، 60 لک مان ڪم هنلدو رهيو. ڍانچو تيار ٿي ويو. لائبريري هن وقت ورڪنگ ڪنڊيشن ۾ آهي. باقي آڊيٽوريم جي فنشنگ رهيل آهي. ٻاهران پلستر ڪرائڻ وارو ڪم هلي پيو.
هتي اهو ذڪر ڪرڻ ضروري ٿو سمجهان ته هن سينٽر وارو ڪم مڪمل ڪرائڻ لاءِ ايم اين ايز ۽ سينيٽرز (خاص ڪري سنڌين) کي دورو ڪرايو ويو پر اڃا تائين ڪنهن به خاص مدد نه ڪئي آهي. بينظير ڀٽو جي پوئين دور ۾ کيس پيڙهه جو پٿر رکڻ لاءِ چيو ويو پر هوءَ وقت ڏئي به نه آئي. سگا طرفان کيس مدد لاءِ اپيل ڪئي وئي پر هن آسرن ۾ رکيو، سندس دور جي سنڌي وزيرن کي چيو ويو ته اهي به ڪنڌ ڪڍائي ويا. موجوده حڪومت ۾ شامل جيڪي نالي ماتر سنڌي آهن. تن سان به سگا وارن رابطو ڪيو پر هنن به لفٽ نه ڪرائي. انهن پنهنجن ماڻهن جي اوپرن روين جي باوجود به مايوسي ناهي ٿي. سگا اسلام آباد ٽيم جا ساٿي سرگرم آهن ۽ هن سينٽر کي مڪمل ڪرائڻ وارو خواب پورو ڪرڻ ۾ مشغول آهن.
اسلام آباد ۾ اڏجندڙ ننڍڙي سنڌ جو تعارف
هن ننڍڙي تعمير ٿيندڙ سنڌ جو نالو ”شاهه عبداللطيف ڀٽائي ڪميونٽي سينٽر“ آهي. سگا 71ع کان پوءِ اهو وڏو ۽ مفيد پراجيڪٽ هٿ ۾ کنيو آهي. هن وقت تائين پاڪستان ۾ ڪنهن به اين جي او اهڙي نوعيت جو پراجيڪٽ شروع نه ڪيو آهي. 7 هزار ميمبرن واري تنظيم سگا جون 55 برانچون آهن. اها سنڌ جي واحد تنظيم آهي، جنهن جي اسلام آباد ۾ هڪ موثر شاخ آهي. سگا پاران اسلام آباد جي سيڪٽر ايڇ-8 ۾ علامه اقبال اوپن يونيورسٽي ۽ ايڌي سينٽر جي ڀر ۾ 5310 چورس والن تي مشتمل پلاٽ تي گهڻ مقصدي ڪامپليڪس جي اڏاوت شروع آهي. ڪامپليڪس ۾ آڊيٽوريم به هوندو. جنهن ۾ 500 ماڻهن جي ويهڻ جي جاءِ هوندي. هن وقت اسلام آباد ۾ ايڏو وڏو آڊيٽوريم موجود ناهي. هي آڊيٽوريم ڪنهن کي به غير سياسي سرگرمين لاءِ مسواڙ تي فراهم ڪيو ويندو.
لائبريري ۽ ريسورس سينٽر ۾ مختلف موضوعن خاص ڪري سنڌ متعلق ڄاڻ تي مشتمل ڪتاب ۽ مواد رکيو ويندو. آڊيو ۽ ويڊيو ڪيسٽون به رکيون وينديون.
مردن ۽ عورتن لاءِ هاسٽلون جڙنديون، جيڪي سنڌي ناريون نوڪرين جي ڳولا ۾ اينديون يا مختلف کاتن ۾ هتي ڪم ڪنديون يا تعليم لاءِ اينديون، تن کي تمام مناسب اگهه تي رهائش ملندي. ان کانسواءِ اسلام آباد گهمڻ يا ٻين سرگرمين جي سلسلي ۾ ايندڙ عورتن کي به رهايو ويندو. ساڳئي طرح مردن لاءِ ڌار هاسٽل هوندي.
ڊسپلي سينٽر: هتي هڪ ڊسپلي سينٽر ٺاهيو ويندو. جتي سنڌ جي آرٽسٽن کي نمائشون لڳائڻ جي سهولت فراهم ڪئي ويندي.
ڪميونٽي هال: هن سينٽر ۾ آڊيٽوريم کانسواءِ ڪميونٽي هال به هوندو، جتي 300 ماڻهن جي ويهڻ جي گنجائش هوندي. جتي شاديون، پارٽيون، دعوتون وغيره آسانيءَ سان ڪري سگهبيون.
ڊسپينسري ۽ ايمبولينس: هتي ڊسپينسري هوندي، جتان عام ماڻهن ۽ خاص ڪري سنڌين جو علاج مفت ڪيو ويندو. ميت جي صورت ۾ ڳوٺن ڏانهن لاش کڻائي وڃڻ لاءِ ايمبولينس آڇي ويندي.
لان: سينٽر جي اڳيان خوبصورت لان هوندو. جتي شام جو ويهي ۽ واڪ وغيره به ڪري سگهبو.
مطلب ته هر حوالي سان هي سينٽر جتي انساني ترقي جي حوالي سان پنهنجو ڪردار ادا ڪندو. ان سان گڏ هتي رهندڙ گهٽ ۽ ٻوسٽ واري ماحول جي ستايل سنڌي فيمليز کي سک جو ساهه کڻڻ لاءِ سهارو به ڏيندو ته سنڌ مان ايندڙ ماڻهن لاءِ آٿت ۽ گهر جو ڪم به ڏيندو. هن سينٽر ۾ سنڌي سيکارڻ لاءِ ڪلاس به شروع ڪيا ويندا ۽ مفت ۾ سنڌي پڙهائي ۽ سيکاري ويندي. انٽرنيٽ ڪلب جي سهولت به فراهم ڪئي ويندي، جتي ريسورس سينٽر مان سڀ ماڻهو سهولت حاصل ڪرڻ جا هڪ جيترا حقدار هوندا.
(24 آگسٽ 1999ع)

سرڪاري کاتن ۾ سنڌين سان ٿيندڙ سرڪاري جُٺيون

سرڪاري کاتن ۾ سنڌين سان ٿيندڙ سرڪاري جُٺيون

سرڪار سڳوري جون هونئن ته سنڌ ۽ سنڌي ماڻهن سان ڪافي ڪرم نوازيون آهن پر اڄڪلهه ملازمتن ۾ جيڪي سنڌي ماڻهو آهن تن سان مهربانين ۾ مڙئي اضافو ڪيو ويو آهي. خاص ڪري گادي واري شهر ۾ سرڪاري ملازمت ڪندڙن سان اهڙو سلوڪ ڪيو پيو وڃي جو کين ڀڄڻ تي مجبور ڪيو ويو آهي. بک ۽ بي روزگاري کان تنگ ٿي سنڌي ماڻهو هاڻي سپاهي جي نوڪري لاءِ به اسلام آباد جا طواف ٿو ڪري. ڪو زمانو هو جو سکر وارا ماڻهو حيدرآباد ۾ نوڪري ملڻ تي به نه ڪندا هئا ۽ چوندا هئا ته پرديس ۾ ڪير وڃي. فوج ۾ به نوڪرين کان لنوائيندا هئا پر اڄڪلهه جي مهانگائي ۽ بيروزگاري اچي سنڌين کي اهڙو سوڙهو ڪيو آهي جو پنجاب جي ڪنهن علائقي ۾ ته ٺهيو پر افغانستان جي سرحدي علائقن ۽ چين سان بارڊر واري پاڪستاني علائقن ۾ معمولي نوڪري کان وٺي هر نوڪري ڪرڻ لاءِ سنڌي ماڻهو ايترو تيار آهن جو هتان جا مقامي همراهه به پريشان آهن ته آخر سنڌين کي ڇا ٿيو آهي!
آدمشماري تنظيم پوري ملڪ جي 106 ضلعن مان هيستائين 18 ضلعن بابت آدمشماري رپورٽون رليز ڪيون آهن. جن جي اسٽڊي مان اهو واضح ٿيو ته هيستائين بلوچستان جي 3 ضلعن ڪوهلو، سبي ۽ زيارت ۾ 22009 سنڌي ٻارن ٻچن سوڌو رهن ٿا.سرحد جي 6 ضلعن لوئر دير، بنون، چترال، بٽ گرام، مردان ۽ ايبٽ آباد ۾ 1626 سنڌي رهن ٿا. پنجاب جي 4 ضلعن راولپنڊي، جهلم، اٽڪ ۽ راڄن پور ۾ 4444 سنڌي رهن ٿا ۽ اسلام آباد ۾ 4521 سنڌي ماڻهو آباد آهن. چوڻ جو مقصد آهي ته هيستائين جن به 18 ضلعن جون رپورٽون آيون آهن تن مان ڪو به اهڙو ضلعو ناهي جتي سنڌي ماڻهو نه هجن. هڪ لحاظ کان اهو تمام گهٽ آهي پر جيڪي سنڌي سکر ۽ حيدرآباد کي پرديس چوندا هئا ته اهڙي سوچ وارن جو ايتري تعداد ۾ به ٻاهر نڪرڻ هڪ سٺو سنوڻ آهي. گهر تڙ ڇڏي نوڪرين لاءِ پهاڙن توڙي ريگستانن ۾ دربدر ٿيندڙ سنڌي ماڻهن مان سياچين جي اونچائي تي مقرر ٿيل فوج ۾ شامل هئڻ ۽ ڪارگل جي جنگ ۾ شهيد ٿيڻ اهو ثابت ڪيو آهي ته سنڌي ماڻهو بزدل ناهن ۽ نه ئي غدار آهن. جيئن ٻيا وطن خاطر شهيد ٿين ٿا تيئن سنڌي ماڻهو به ٿين ٿا. جڏهن اهڙي صورتحال پيدا ٿي رهي آهي ته پوءِ انهن سنڌين سان خراب رويو رکڻ جو سبب ڇا آهي؟ تازو گلگت مان 2 سنڌي ڇوڪرا جيڪي اڄڪلهه راولپنڊي ۾ آهن. مون وٽ آيا ۽ داستان پئي ٻڌايائون ته کين ڪچيون گاريون ڏئي سخت کان سخت ڊيوٽي وٺي نوڪريون ڇڏڻ لاءِ مجبور ڪيو ٿو وڃي. گادي واري شهر ۾ به گذريل هڪ ڏيڍ مهيني کان جيڪو به جنهن به سطح جو سنڌي آفيسر توڙي ملازم ملي ٿو اهو دانهون ٿو ڪري ته پنجابي ڪامورن جو رويو ساڻن انتهائي خراب آهي. سي ڊي اي (ڪيپٽل ڊولپمينٽ اٿارٽي) ۾ ڪم ڪندڙ 4 ڄڻا مليا جن کي ”چڱين جاين“ تان هٽائي لوپ لائين واري پوسٽنگ ڏيڻ بعد آهستي آهستي کين حاصل سهولتون ختم ڪرڻ شروع ڪيون ويون آهن. ڪنهن کي ميڊيڪل بل نٿو ملي، ڪنهن جي پگهار ڪاٽين ٿا. ڪنهن کي ڪلاڪ اڌ دير سان اچڻ تي آفيسر گاريون ڏين ٿا، مطلب ته ڪو نه ڪو بهانو بڻائي سندن ايتري ته تذليل ڪن ٿا جو يا ته کين مجبور ٿي نوڪري ڇڏڻي پوي ٿي يا وري سندن نوڪري ختم ڪرڻ لاءِ جواز ٺاهيا وڃن ٿا. ڪو وزير يا ايم اين اي ڪنهن جي دانهن ٻڌڻ لاءِ تيار ناهي. وزير ته خير هاڻي ڪو سنڌي رهيو به ناهي سواءِ سائين اصغر شاهه جي جيڪو اڌ کان گهڻو وقت ڪراچي ۽ ڳوٺ ۾ رهي پنهنجي تڪ وارن جا مسئلا حل ڪرڻ جي ڪوشش ڪري ٿو پر جيڪڏهن اچي به ٿو ته دانهن کڻي ايندڙن مان جيڪي خوشنصيب وٽس پهچي وڃن ٿا تن کي پنهنجي بي اختياري جا قصا ٻڌائي مطمئن ڪرڻ بدران الٽو مايوس ڪري موٽائي ٿو. آخر هو (شاهه صاحب) به ڀلا ڇا ڪري هن جي به ڪو ٻڌڻ وارو ڪونهي. هتي ته مافيائون پيون آهن.
تازو وفاقي سرڪار سيد محب الله شاهه کي رٽائر ڪرڻ بابت نوٽيفڪيشن جاري ڪيو آهي جيڪو پڻ تعصب جو وڏي ۾ وڏو ثبوت آهي. اپريل 97ع ۾ جڏهن ڪرپٽ ڪامورن جي لسٽ حڪومت احتساب بيورو معرفت اخبارن کي جاري ڪئي هئي ته ان ۾ هڪ سئو کان وڌيڪ ڪامورن جا نالا هئا. ان لسٽ ۾ سيد محب الله شاهه نه هو. ان رات پرڏيهي آفيس جي ڊنر ۾ به شاهه صاحب کي کٽي کنيو جو ويو. کيس ڏسڻ بعد جاري ڪيل لسٽ ۾ ترميم ڪري محب الله شاهه جو نالو به شامل ڪيو ويو. رات دير سان وري ٻي لسٽ جاري ڪئي وئي پر گهڻين اخبارن ۾ محب الله شاهه جو نالو ڪو نه شايع ٿيو هو ڇو ته هن جو نالو رات 12 وڳي کان پوءِ شامل ڪيو ويو هو. خير لسٽ ۾ نالو ته محب الله شاهه جو آيو ۽ هن کي معطل به ڪيو ويو. گريڊ 22 هين جو اهو آفيسر 3 مهينا تڪيندو رهيو ته ڄاڻ ڪو انڪوائري وارو آيو، پڇا ڪندو ته توهان تي فلاڻا الزام آهن جواب ڏيو. نيٺ جڏهن ڪو ظاهر نه ٿيو ته هن پاڻ خط لکي اسٽيبلشمينٽ وارن کي چيو ته 4 مهينا ٿيا آهن مون کي الزام نه ٻڌايو ويو آهي ته آخر ڪهڙي ڏوهه ۾ اوهان مون کي معطل ڪيو آهي. بهرحال هن خلاف تڙ تڪڙ ۾ چارج شيٽ ٺاهي ان وقت گريڊ 22هين جي ٻن آفيسرن مفتي لطف الله ۽ مظفر محمود قريشي ٻئي حڪومت جا پنهنجا ۽ غير سنڌي هئا. تن آڏو محب الله شاهه جواب پيش ڪيا. ان چارج شيٽ ۾ مک الزام اهو هو ته اوهان بورڊ آف انويسٽيمنٽ جا جڏهن چيئرمين هئا ته ان وقت سيڙپڪاري لاءِ اوهان وڊيو ٺاهڻ بابت اخبارن ۾ اشتهار ڏنا پر بعد ۾ وڊيو نه ٺاهيا. اهڙي طرح اوهان سرڪاري خزاني کي لکين رپين جو نقصان پهچايو. ان جي جواب ۾ محب الله شاهه تڏهوڪي ناڻي واري وزير جو اهو خط پيش ڪيو جنهن ۾ لکيل هو ته سيڙپڪاري لاءِ ڏنل رعايتون آءِ ايم ايف جي دٻاءَ سبب ختم ڪريون ٿا. اوهان سيڙپڪاري لاءِ ڪوشش نه ڪريو. محب الله شاهه جو چوڻ هو ته جڏهن ٽيڪس ڇوٽ ۽ رعايتون ختم ٿي ويون ته پوءِ سيڙپڪاري لاءِ ويڊيو ڪيسٽ ٺاهي ٻاهر موڪلڻ جو جواز ئي نه هو. خير قصو ڪوتاهه سيپٽمبر 97ع ۾ ان ڪاميٽي تحقيقات مڪمل ڪري اسٽيبلشمينٽ کي جيڪا رپورٽ ڏني تنهن ۾ چيو ته محب الله شاهه کي ڏنل چارج شيٽ مان هڪ الزام به ثابت نه ٿيو آهي ۽ هن کي آجو ڪندي باعزت نوڪري تي بحال ڪرڻ جي سفارش ڪجي ٿي. ان رپورٽ ۾ هنن اهو به لکيو ته جيڪي الزام چارج شيٽ ۾ آهن قانون مطابق اهي معطلي لاءِ به ناڪافي آهن. اسٽيبلشمينٽ سيڪريٽري افضل ڪهوٽ ۽ هنن جاچ آفيسرن سميت ٽن سينيئر وفاقي سيڪريٽرين جي وضاحت بعد شاهه ته آجو ٿي ويو پر اسٽيبلشمينٽ وارن وزيراعظم کي لکيو ته هي ايماندار ماڻهو آهي الزام ثابت نه ٿيا، اسين کيس پوسٽنگ ڏيون ٿا. اها خبر پئي ”جناب سعيد مهدي“ کي ته هن هڪ سال فائيل دٻائي رکيو ۽ هڪ سال بعد ٻيهر انڪوائري جو حڪم ڏنو. اي ڊبليو قاضي ۽ شاهد حسين کي انڪوائري آفيسر مقرر ڪيو ويو وري ساڳيا الزام، ساڳيا جواب آيا. ان دوران 98ع ۾ سينيئر سيڪريٽري رٽائر ٿيڻ بعد گريڊ 22 هين جي سمورن آفيسرن ۾ ٽاپ موسٽ سينيئر محب الله شاهه ٿي ويو. محب الله شاهه جنهن جي پوري سروس رڪارڊ ۾ 30 سالن تائين ڪڏهن کيس ايڪسيلينيشن ڪال به نه ملي هئي تنهن سان اها ٿي جو سندس جونيئرن کي جاچ آفيسر مقرر ڪيو ويو جن سال تائين پنهنجي رپورٽ نه جوڙي. بنا سبب بنا ڏوهه پاڪستان جي سروس ۾ ٽاپ گريڊ يعني 22هين جي سمورن آفيسرن ۾ سڀ کان وڌيڪ سينيئر سيد محب الله شاهه 3 سال گهر ويٺو رهيو. هن وزيراعظم کي خط لکيو ته مون سان هي ناجائزي ڇو ٿي رهي آهي. ان جو ڪو کيس جواب ته نه مليو پر هن احتجاج طور جڏهن قبل از وقت رٽائرمينٽ جو فيصلو ڪيو ته حڪومت سندس آڇ بنا دير قبول ڪندي هن کي 3 سال سروس هوندي به رٽائرمينٽ جو نوٽيفڪيشن جاري ڪري ڇڏيو. جيتوڻيڪ سرڪار سڳوري نوٽيفڪيشن ۾ اهو واضح طور لکيو آهي ته 97ع ۾ معطلي کان وٺي سيپٽمبر 99ع تائين سڄو عرصو هن جو نوڪري ۾ شمار ڪيو ويندو ۽ هن تي لڳايل الزام ثابت نه ٿيڻ تي کيس آجو قرار ڏنو وڃي ٿو پر جيئن ته هو پاڻ ذاتي مصروفيتن سبب رٽائر ٿو ڪرڻ چاهي ان ڪري کيس رٽائر ڪيو وڃي ٿو. جيتوڻيڪ اڃا ٻيهر انڪوائري لاءِ جوڙيل جاچ ڪاميٽي رپورٽ نه ڏني آهي پر پوءِ سرڪار کيس آجو تسليم ڪيو. پاڪستان جي 52 سالن ۾ اهو پهريون دفعو آهي جو ڪو سنڌي آفيسر ٽاپ گريڊ 22 هين وارن سمورن آفيسرن کان سينيئر هجي ۽ اها به تاريخ بڻجي وئي ته ان ماڻهو کي ڪيئن ذهني ٽارچر ڏئي بنا ڏوهه 2 سال معطل ڪري پوسٽنگ نه ڏني وئي ۽ ڪيئن کيس رٽائر ڪيو ويو. محب الله شاهه جنهن سيڙپڪاري بورڊ جو تصور پيش ڪيو ۽ اهو ادارو ٺاهيو. ڪيٽي بندر رٿا جو خالق به هي ئي شخص هو، جنهن لاءِ هڪ ارب ڊالر جي پرڏيهي سيڙپ هن آندي، ڪيٽي بندر رٿا جيڪڏهن ٺهي ها ته ان جا 50 ٻيا سبسڊريز پراجيڪٽ به هجن ها جن ۾ 2 لک ماڻهن کي روزگار ملي ها. انهن ٻن لکن مان ٻيو نه ته به 60 هزار سنڌي ماڻهو ضرور روزگار سان لڳن ها. اها رٿا موجوده نواز سرڪار گهران پئسا ڏئي ڏنڊ ڀري رد ڪري ڇڏي. محب الله شاهه جو ان کانسواءِ وڏو ڪريڊٽ فرسٽ وومن بئنڪ ٺاهڻ آهي جنهن جو تصور پيش ڪرڻ کان وٺي بئنڪ جي قيام تائين سڀني مرحلن جي نگراني هن ماڻهو ڪئي. سيڙپڪاري واري شعبي ۾ سنڌي ماڻهو علمي ۽ تجربي جي لحاظ سان تمام گهٽ آهن پر اهي به ايڏي سينيئر ليول تي ناهن. شايد اهو ئي سبب هو ته هن کي زوري قبل از وقت رٽائر ڪرڻ تي مجبور ڪيو ويو. جڏهن ڪو الزام ثابت نه ٿيو ۽ خود سرڪار نوٽيفڪيشن ۾ لکيو ته مٿس ڪو الزام ثابت نه ٿيو ۽ هن کي آجو ڪيو وڃي ٿو ته پوءِ ساڻس اهو سڀ ڪجهه ڪرڻ جو مقصد ۽ سبب ڇا آهي؟ گريڊ 22هين وارن آفيسرن ۾ هاڻي رڳو هڪ وفاقي سيڪريٽري سنڌي فضل الله قريشي بچيو آهي.
محب الله شاهه کانسواءِ فارين سروس جي اقبال آخوند کي به انتطار ۾ رکي نيٺ پوسٽنگ نه ڏني وئي. هو به گريڊ 22هين جو آفيسر هو، آخرڪار رٽائر ٿي ويو پر هن کي پوسٽنگ نه ملي. پنجاب جي رٽائر ٿيل سول توڙي ملٽري ڪامورن مان 6 کي وفاقي سيڪريٽري طور مقرر ڪيو ويو جن ۾ ڊاڪٽر گلزار، چوڌري ارشاد، توفيق، فهمي، خالد جاويد، افتخار علي ۽ لهراسب خان شامل آهن پر اسان جا سنڌي هڪ ته گريڊ 22 هين ۾ پهچن ڪو نه ٿا پر جيڪي اچن ٿا انهن کي ري ايمپلاءِ ته پري پر سروس ۾ هوندي به پوسٽنگ نٿي ملي. حسن ڀٽو ۽ اقبال جوڻيجو رٽائر ڪري ويا. انهن کي ري ايمپلائيمينٽ نه ملي. اي ڪيو انصاري اڄ به او ايس ڊي لڳو پيو آهي کيس به پوسٽنگ نٿي ملي. پاڪستان ٽوئر ازم ڊولپمينٽ ڪارپوريشن ۾ هڪ ئي گريڊ 18 جو آفيسر عبدالرسول زاهدي آهي جنهن کي به کڏي لائين ۾ لڳايو ويو آهي. هن وقت وفاقي حڪومت جي ڪنٽرول ۾ 69 بئنڪون، مالياتي ادارا، خودمختيار ادارا، ڪارپوريشنز ۽ صنعتي يونٽ آهن جن مان 7 جا سربراهه رڳو سنڌي آهن. باقي سڀ الله وارا آهن.
هن وقت گريڊ 22 هين جي 50 آفيسرن مان هڪ سنڌي آهي فضل الله قريشي، 30 ايڊيشنل سيڪريٽرين مان 2 سنڌي آهن سليم گل شيخ ۽ ڪمال قاضي جڏهن ته 50 سينيئر جوائنٽ سيڪريٽري گريڊ 21هين ۾ آهن جن ۾ هڪ به سنڌي آفيسر ناهي. گريڊ 21هين جي ٻين آفيسرن ۾ ڪل 20 ڄڻا آهن جن مان 3 سنڌي آهن. مجموعي طور گريڊ 21 هين جي 100 آفيسرن مان 5 سنڌي آهن. گريڊ 20 هين ۾ جوائنٽ سيڪريٽري سطح جا 148 آفيسر آهن جن مان 5 سنڌي آهن. گريڊ 19هين ۾ ڊپٽي سيڪريٽري جي عهدي وارا 271 آفيسر آهن جن مان 7 رڳو سنڌي آهن. گريڊ 17 ۽ 18 ۾ 594 آفيسرن مان 16 سنڌي آهن. 70 سفيرن ۽ هاءِ ڪمشنرن ۾ رڳو 2 سنڌي آهن. اها پوزيشن واضح ڪري ٿي ته آئنده گريڊ 22 هين ۾ سنڌي آفيسر کي ترقي ملڻ تمام مشڪل آهي ڇو ته هيٺين گريڊن ۾ ويٺل آفيسرن جا هڪ ته پروموشن تڪڙا ٿيندي نظر نٿا اچن ۽ ٻيو ته هو رٽائرمينٽ جي به اچي ويجهو پهتا آهن.
اسٽيبلشمينٽ ڊويزن مان مليل دستاويز مطابق 12 جنوري 99ع تائين وفاقي سرڪار جي ملازمن جو تعداد 405423 آهي. جن مان 43.59 سيڪڙو پنجاب، 24.36 سيڪڙو سنڌي شهري. 9.91 سيڪڙو سنڌ ٻهراڙي. 14.4 سيڪڙو سرحد، 4.31 سيڪڙو بلوچستان ۽ ٻيا 3.44 سيڪڙو آهن. گروپ وائيز به عجيب صورتحال آهي ته سڀ کان ڪمائي واري ۽ طاقت واري گروپ ڊسٽرڪٽ مئنيجمينٽ ۾ گريڊ 22هين ۽ 21 هين ۾ هڪ به سنڌي ناهي. ڊي ايم جي ۾ گريڊ 17 هين کان 22 جا جيڪي به آفيسر آهن تن ۾ پنجاب جي نمائندگي 44 سيڪڙو کان 76.9 سيڪڙو آهي. ڊي ايم جي ۾ گريڊ 22هين جا 13 آفيسر آهن جن مان 10 پنجاب جا آهن. سنڌ جو هڪ به ناهي. پوليس گروپ ۾ 5 آفيسر 22هين گريڊ ۾ آهن انهن ۾ به هڪ سنڌي ناهي. پنجاب جا 4 آهن. مطلب ته وفاقي سروس ۾ گريڊ وائيز هجي يا گروپ وائيز، سنڌي ماڻهن جي نمائندگي نه هجڻ برابر آهي ۽ جيڪي آهن ته انهن سان حالت اها آهي جو پوسٽنگ جو انتظار ڪري ڪري رٽائر ڪري ٿا ڇڏين. اهڙي صورتحال هجڻ جي باوجود جيڪي هيڏانهن هوڏانهن ويٺا آهن تن خلاف وري اڄڪلهه مهم شروع ڪئي وئي آهي.
نور محمد لاڙڪ بدقسمتي سان گريڊ 21 هين جو آفيسر آهي جيڪو فيڊرل اسٽيٽسٽڪس بيورو جو سربراهه آهي. تازو ان اداري ۾ گريڊ 19هين ۾ ترقيون ٿيون. ترقين جو فيصلو اسٽيبلشمينٽ ڊويزن پاران جوڙيل 3 رڪني سليڪشن بورڊ ڪيو جنهن ۾ 2 پنجابي آفيسر شامل هئا. تنهن بورڊ هڪ پنجابي آفيسر جون اي سي آر خراب هئڻ ڪري ٻئي نمبر تي سينيئر آفيسر مخدوم عبدالحڪيم کي پروموشن ڏنو. فيصلو بورڊ ڪيو. نوٽيفڪيشن اسٽيبلشمينٽ ڊويزن جاري ڪيو پر نور محمد لاڙڪ خلاف اخبارن ۾ باهه ٻاري وئي آهي ته سنڌي آفيسر نور محمد لاڙڪ پنجابي آفيسرن سان ظلم ٿو ڪري.
هونئن ته ماشاءَ الله اڪثر ڪري چند آفيسرن کان سواءِ باقي سنڌي ڪامورا به بل ڪلنٽن کان گهٽ ناهن. 17 هين گريڊ ملڻ تائين هو مڙئي منهن مان ۾ هوندا پر 18 هون گريڊ ملڻ سان هنن مان اڪثر جي ڪنڌ ۾ ڪلي لڳي ويندي آهي (معذرت سان- جيڪي اهڙا ناهن انهن جو هرڪو احترام ڪري ٿو ۽ اهي پاڻ ڏانهن نه سمجهن) ۽ جيئن گريڊ وڌندو آهي تيئن تيئن هنن جو ڪنڌ مٿي ٿيندو ويندو آهي. اها اسان جي خوشقسمتي آهي يا اتفاق آهي ته اسلام آباد ۾ چند ماڻهن کي ڇڏي باقي جيڪي به آفيسر 19 کان 22 تائين آهن اهي عام سنڌي ماڻهن سان ڪافي سهڪار ڪندا آهن.
(6 آڪٽوبر 1999ع)

هڪ تبديليءَ وارو امتحان ۽ نتيجن جو انتظار

هڪ تبديليءَ وارو امتحان ۽ نتيجن جو انتظار

6 آڪٽوبر 99ع تي جڏهن وزير اعظم نواز شريف آرمي چيف جنرل پرويز مشرف جي چيئرمين جوائنٽ چيفس آف اسٽاف ڪاميٽي واري عهدي جي اضافي چارج جو مدو 6 آڪٽوبر 2001ع تائين وڌائڻ جو اعلان ڪيو هو ته ان سان بظاهر تاثر اهو مليو هو ته مشرف ۽ نواز ۾ اختلاف دفن ٿي ويا آهن پر ساڳئي وقت اهو خدشو به ظاهر ڪيو پئي ويو ته نواز شريف آرمي چيف کي ڊاج پيو ڪري ۽ اوچتو کيس ڌڪ هڻندو ۽ ٿيو به ايئن. مون 6 فيبروري 99ع تي ڪاوش ۾ شايع ٿيل پنهنجي ڪالم ۾ لکيو هو ته نواز شريف پنهنجي دوست جنرل ضياءَ بٽ کي آرمي چيف بنائڻ گهري ٿو ۽ هڪ ٻيو ضياءَ مسلط ڪرڻ چاهي ٿو. ان ئي ڪالم ۾ اهو به لکيل آهي ته جنهن ڏينهن نواز شريف اهو فيصلو ڪيو ان ڏينهن مارشل لا لڳي ويندو. فوج آئين ۾ وڏي پئماني تي ڦيرڦار ڪندي، صوبائي خودمختياري ڏيڻ لاءِ آئين ۾ ترميم لاءِ ڪاميٽي ٺهندي جنهن ۾ چئني صوبن جي نمائندگي هوندي. اها ڪاميٽي 6 کان 10 مهينن ۾ رپورٽ ڏيندي، تيسين بي رحم احتساب جاري رهندو جنهن بعد آئين ساز اسيمبلي نامزد ڪئي ويندي يا چونڊي ويندي جنهن کان پوءِ نئون ڍانچو ڏئي عام چونڊون ڪرايون وينديون ڇو ته بقول جنرل اسد دراني جي ته گذريل 10 سالن کان فوج وقت جي هر حڪمران کي لکت ۾ سفارشون ڪيون آهن ته صوبائي خودمختياري وڌ کان وڌ ڏيڻ لاءِ آئين ۾ ترميم ڪريو. ان ڪالم ۾ اڄ به اهي ڳالهيون موجود آهن.
بهرحال اهو ئي ٿيو جنهن جو خدشو اسان 6 فيبروري جي ڪالم ۾ ظاهر ڪيو هو. هن وقت سڀ ڪجهه اوچتو ٿيڻ ڪري نئين سيٽ اپ جي حوالي سان دير ٿي رهي آهي. هرڪو اهو پيو چوي ته فوجي سربراهه حڪومتي سيٽ اپ لاءِ مشورا ڪري رهيا آهن، بظاهر ايئن آهي به صحيح پر هيستائين فوج جي انهن آفيسرن جن جو جنرل ضياءَ ۽ وزيراعظم سان رابطو هو تن جي ڇانٽي ڪرڻ، هنن کي ”معقول جاءِ“ تي پهچائڻ يعني قيد ڪرڻ ۽ انهن جي جاءِ تي نوان آفيسر مقرر ڪرڻ واري ڪم ۾ مصروف رهي آهي. مليل اطلاعن مطابق مشهور موسيقار ماسٽر غلام حيدر جي پٽ ليفٽيننٽ جنرل سليم حيدر (طبله نواز) سميت هڪ درجن کان وڌيڪ آفيسرن کي ”معقول جاءِ“ تي پهچائي ڇڏيو آهي. فوج جي صفن ۾ مضبوطي ۽ خاطري وارو مرحلو پورو ٿي چڪو آهي هاڻي ٻئي مرحلي يعني سويلين سيٽ اپ ٺاهڻ واري معاملي بابت ويچاريو پيو وڃي. اهي افواهه به عام جام آهن ته صدر تارڙ سان ملاقات طئي نه ٿيڻ ڪري سويلين سيٽ اپ جوڙڻ ۾ ٿورو وقت لڳندو. هن وقت اها ڪوشش هلي رهي آهي ته پ پ کانسواءِ سمورين سياسي توڙي مذهبي پارٽين، وڪيلن توڙي رٽائرڊ ججن ۽ جرنيلن کان اهي مطالبا ڪرائي عوامي راءِ عامه ٺاهي وڃي ته نئون سيٽ اپ 2 سالن جو هجڻ گهرجي. طاقتور حلقن ۾ اهو آپشن به غور هيٺ آهي ته في الحال اسيمبلي نه ٽوڙجي اسيمبلي اندران سيٽ اپ اندر وڃي جيڪو يقيني طور 3 مهينن کان وڌيڪ نه هلي سگهندو ۽ اڃا وڌيڪ سياسي افراتفري پکڙجڻ بعد اسيمبلي مان چونڊيل نئون وزيراعظم خود اسيملي ٽوڙڻ جي صلاح ڏئي ته جيئن دنيا وارن کي ۽ مقامي طور جمهوريت جمهوريت ڪندڙن کي پنهنجو ذهن تبديل ڪرڻ لاءِ مجبور ڪيو وڃي ته ملڪي مفادن خاطر 2سالن جو سيٽ اپ ٺاهي بي رحم احتساب ڪيو وڃي.
اسيمبلي اندران وارو ڪم ڪرائڻ جو اڃا تائين جيتوڻيڪ فيصلو نه ٿيو آهي پر ساڳئي وقت مسلم ليگ جي مک ماڻهن جن ۾ اعجاز الحق، خورشيد قصوري، بيگم عابده حسين، فخر امام، ميان اظهر ۽ ٻين کان اهي بيان ڏياريا پيا وڃن ته چڱو ٿيو جو نواز شريف کي فوج هٽائي ملڪ کي تباهي کان بچائي ورتو آهي. اهڙن بيانن سان مسلم ليگ جي صفن ۾ ڪافي غيريقيني واري صورتحال آهي. هيستائين نواز- شهباز جي گرفتاري کي 50 ڪلاڪن کان وڌيڪ وقت گذري چڪو آهي پر ملڪ جي ڪنهن حصي ۾ به ڪو مظاهرو نه ٿيو آهي. اسلام آباد وارو مسلم ليگ هائوس ويران پيو آهي. ڪنهن مسلم ليگي اڳواڻ مذمتي بيان به جاري نه ڪيو آهي. جڏهن پ پ حڪومت برطرف ٿي هئي ته تڏهن مڙئي ڏهاڪو کن ڪارڪنن گوڙ ڪيو هو پر مسلم ليگ جي برطرفي بعد ته مسلم ليگ پنجاب جو جوائنٽ سيڪريٽري شيخ ظهور مهيني ۾ ٽي چار دفعا اشتهار ڏيندو هو ۽ علامه اقبال جي شعرن جي حوالي سان چوندو هو ته نواز شريف تون قائداعظم کان به وڏو ماڻهو آهين، تو پاڪستان کي نيوڪليئر قوت ڏني، تون ئي دنيا ۾ پاڪستان کي معاشي قوت بڻائيندي پر ساڳئي همراهه 13 فيبروري کان اشتهار ڏنا آهن ته نواز شريف ملڪ لاءِ هاڃيڪار آهي چڱو ڪيو ته قوم جي پٽن فوجي جوانن هن کي هٽائي ملڪ کي بچايو آهي. اهو ته ٺهيو پر پنجاب جيڪو مسلم ليگ جو ڳڙهه سمجهيو ويندو هو ان پوري پنجاب نواز شريف کان لاتعلقي جو اظهار ڪري ڇڏيو آهي. هڪ اخبار جي پنجابي ايڊيٽر ان معاملي بابت چيو ته نواز شريف پنجاب کي احساس جرم ۾ مبتلا ڪيو هو تڏهن پنجابي عوام کانئس لاتعلقي ظاهر ڪئي آهي. پنجاب مان شايع ٿيندڙ اخبارن ۽ خاص ڪري انهن اخبارن جيڪي نواز شريف جون آئيڊيل هونديون هيون انهن ۾ سنگل ڪالم جي خبر به شايع نه ٿي آهي. هيستائين نواز شريف جي خاندان توڙي دوستن يا پارٽي اڳواڻن ۽ ڪارڪنن مان ڪنهن به نواز جي بازيابي لاءِ يا هنن کي حبس بي جا ۾ رکڻ خلاف اڃا آواز نه اٿاريو آهي.
جيتوڻيڪ غير اعلانيا طور ملڪ ۾ فوجي راڄ آهي پر پوءِ به پريس جي آزادي بدستور برقرار آهي. اها ٻي ڳالهه آهي ته اخبار وارن کي خبرون نٿيون ڏنيون وڃن پر پوءِ به اخبار وارا اڳ جي ڀيٽ ۾ Self responsible ٿورو وڌيڪ ٿي ويا آهن. ساڳئي طرح عدليه جون آفيسون ۽ اخباري دفتر اهم جاين ۾ شامل هجڻ جي باوجود به انهن تي فوج اڃا مقرر نه ٿي آهي، جيڪو فوجي راڄ جو مثبت قدم آهي.!
سيٽ اپ جي حوالي سان ڪافي مونجهارا هئڻ جو مک سبب اهو پيو ٻڌايو وڃي ته هن وقت وڏي پئماني تي ٽيڪس چورن، قرض خورن ۽ ڪرپٽ ڪامورن جون لسٽون تيار ٿي رهيون آهن. مختلف ٺوس الزامن تي مشتمل چارج شيٽ جي تياري به جاري آهي. جنرل پرويز مشرف چاهي ٿو ته هو جيڪا به پاليسي تقرير ڪري اها انگن اکرن سان ڀريل هجي ۽ ايڏي باجواز هجي ۽ ڇرڪائيندڙ انڪشافن تي مشتمل هجي جو حقيقت ڄاڻڻ کان پوءِ پاڻ ئي هرڪو چوي ته بي رحم احتساب لاءِ ٻن سالن جو عبوري سيٽ اپ لازمي آهي.
ڇا ٿيندو؟ وارو هن وقت جو وڏي ۾ وڏو جيڪو سوال ملڪ جي هر حصي مان اٿي رهيو آهي تنهن جو مختصر جواب اهو آهي ته انتظار ڪريو... ان ڳالهه جو ته ڪنهن مهل ٿو جنرل پرويز مشرف پاليسي بيان جاري ڪري. اهو انتظار 24 ڪلاڪن کان هرگز نه وڌندو پر انهن 24 ڪلاڪن جي ڳڻپ اڄ صبح 8 کان شروع ٿيڻ کپي. سازش جو انڪشاف به ان اعلان ۾ هوندو ۽ سازشين جا نالا به هوندا. خطاب سان گڏ خود سازشين جا انڪشاف به ٻڌايا ويندا ۽ 15 ڏينهن ۾ وڏي پئماني تي ڪرپٽ ماڻهن خلاف آپريشن جو نتيجو پڌرو ڪرڻ جو به ذڪر هوندو.
صدر تارڙ جيڪو هاڻي لرزش ۾ آهي ان جيڪڏهن اڄ تائين پنهنجي پوزيشن واضح ڪري ان آڏو موڪليل آئيني نسخن تي صحيح نه ڪئي ته پوءِ وسيم سجاد ۽ الاهي بخش سومرو کي هونئن به واپسي جو سگنل ملي چڪو آهي. خود ڪرنل (ر) سرور چيما ايم اين اي ۽ ميان اظهر معرفت 100 کان وڌيڪ ايم اين ايز پنهنجا نالا لسٽ ۾ (نواز برطرفي جي حمايت ۾) داخل ڪرائي حلفيه بيان به موڪليا آهن. بهرحال نالا لکندڙ ۽ لکرائيندڙ به سڀني جيان بي خبر آهن ۽ هو به چون ٿا ته عوام اڃا 24 ڪلاڪ انتظار ڪري.
(15 آڪٽوبر 1999ع)

ڇا هاڻ جمهوري آمريت جي ڏنل زخمن تي پها رکبا؟

ڇا هاڻ جمهوري آمريت جي ڏنل زخمن تي پها رکبا؟

پاڪستان ۾ اوچتو آيل تبديلي کان پوءِ سڄي دنيا وارا پريشان آهن جڏهن ته پاڪستان جو عوام ۽ سياسي ڌريون مطمئن آهن ۽ آرام سان پنهنجي گهر ويٺا آهن. 1985ع کان 1999ع تائين 14 سالن دوران غير جماعتي چونڊن ۽ پارٽي بنيادن تي چونڊن جي نتيجي ۾ آيل جوڻيجو جمهوريت، بي بي ۽ بابو وارو ميدان جمهوريت عوام ڏسي چڪو آهي. ميڊ ان جوڻيجو، بي بي ۽ بابو (نواز شريف) جمهوريتن ۾ ملڪي مسئلا ته خراب کان خراب تر ٿيندا ئي ويا آهن پر عوام جي حالت به مسلسل ڇڙواڳي سان وڌندڙ مهانگائي سبب به بدتر کان بدترين ٿي وئي آهي. وقت جي هر جمهوري حڪمران جون ترجيحون هنن جي مخصوص مفادن جي چوڌاري گهمنديون رهيون. مرحوم جوڻيجو غريبن لاءِ گهر ٺهرايا، انهن ۾ غريب ته ڪو نه رهيا پر اڪثر ڪري گڏهه ۽ گهوڙا انهن ۾ ٻڌل نظر ايندا هئا. اڄ به سکر کان شڪارپور وڃڻ وقت روڊ جي ساڄي پاسي ڪلراٺي زمين ۾ سم جي پاڻي جي دٻن ۾ ٺاهيل انهن غريبن وارن گهرن جا کنڊر موجود آهن. محترمه بينظير ڀٽو ان بعد اقتدار ۾ آئي ته (Yips) نالي ادارو قائم ڪري نوجوانن کي قرض ڏنا ۽ گرين ٽريڪٽر اسڪيم شروع ڪئي. قرض اسڪيم مان اڄ تائين نه نوجوانن ڌنڌو شروع ڪيو ۽ نه قرض واپس ڪيو جڏهن ته گرين ٽريڪٽر اسڪيم ۾ وچولي درجي وارن زميندارن ۽ چڱو چوکو کائيندڙ هارين جيڪي قرض کڻي ٽريڪٽرز بڪ ڪرايا اڄ تائين اڪثر کي ٽريڪٽر ته ٺهيو پر پئسا به واپس نه مليا آهن. باقي بابو واري پيلي ٽيڪسي اسڪيم ۽ خود روزگار اسڪيم رهيل سهيل ڪسر پوري ڪندي قومي بئنڪن ۽ مالياتي ادارن جي چيلهه چٻي ڪري ڇڏي ۽ بئنڪن جا ٻڏل قرض 225 ارب رپين تائين ڪيائين. ڊالر جو اگهه 50 کان ٽپائي ڇڏيائين. پيٽرول جا اگهه 35 سيڪڙو هڪ سال ۾ وڌايائين، گيهه 40 کان 55 رپيا ڪلو ڪيائين. 75 پئسن واري ماني 2 رپين تائين پهچايائين. مطلب ته ڏاڍي عوام جي ”خدمت“ ڪيائين. هي ته همراهه هليو ويو پر جيڪڏهن هجي ها ته هائوسنگ اسڪيم ۾ جيڪا ڀينگ ٿئي ها اها به راڄ ڏسن ٿا. ڇو ته غريبن جي نالي تي ٺهندڙ 2 ڪمرن واري فليٽ جو اگهه 10 لک بعد اهو چٽو ٿي چڪو هو ته هي اسڪيم ڪهڙن غريبن لاءِ شروع ٿي هئي.
انهن ٽنهي جمهوري دورن ۾ وري به مڙئي جوڻيجو وارو دور ڪنهن حد تائين بهتر هو باقي بي بي ۽ بابو ٻئي هڪٻئي کان مال ميڙڻ ۾ گوءِ کڻڻ جي چڪر ۾ ئي هئا. اهو ئي سبب آهي ته ماضيءَ جي جمهوري دورن ۾ مسئلا حل ٿيڻ بدران وڌڻ ڪري عوام بدحال ۽ بي حال ٿي ويو. انهن دورن ۾ بي بي توڙي بابو شهنشاهن جيان راڄ ڪيو. نواز شريف جي حالت ته اها هئي جو صبح جو تازي لسي، ڏهي ۽ مکڻ ڀورڀن مان گهرائڻ لاءِ خاص هيليڪاپٽر موڪليندو هو. هنن جي دورن کي جيڪڏهن جمهوري آمريتي دور سڏجي ته به حرج نه ٿيندو. انهن ٻنهي حڪمرانن عدليا ۽ پريس ٻنهي کي آزادي ڏيڻ بدران جمهوري حڪمران هوندي به دٻائي رکيو. هنن جا ڪجهه چڱا ڪم به هوندا جيڪي يقينن برن ڪمن جي ڀيٽ ۾ قابل ذڪر ناهن. انهن جي اهڙي آمراڻي انداز سان حڪمراني ڪرڻ واري طريقي سبب عوام جو سياست تان اعتماد کڄندو ويو ۽ حالت اها ٿي ته ملڪ ۾ سياست جو مطلب ٺڳي بڻجي ويو. اڄ به ٻهراڙين ۾ بنهه اڻپڙهيل ڳوٺاڻا ماڻهو پاڻ ۾ جڏهن ٺڳي ۽ دوکي بابت ڳالهائيندا آهن ته اهو چوندا آهن ته ”اڙي مون سان سياست ٿو ڪرين.“ اهڙي جمهوريت کان عوام ايترو بيزار ٿي ويو جو اڄ جڏهن هيوي مينڊيٽ وارو نواز شريف اٽڪ قلعي ۾ چادر وڇائي ويٺو آهي ته ڪو به سندس لاءِ همدردي نٿو رکي. ساڳئي حالت بي بي جي به هئي جڏهن لغاري سندس حڪومت ختم ڪئي ته ڪو به سندس لاءِ ڳوڙها ڳاڙڻ وارو ڪو نه هو. بي بي جو پلس پوائنٽ اهو هو ته پارٽي وارا ساڻس گڏ رهيا پر نواز شريف کان ته مسلم ليگ جي سينيئر نائب صدر اعجاز الحق به پهرين ڏينهن لاتعقلي ظاهر ڪئي آهي. سندس والد ميان شريف به بيان ڏنو ته منهنجي نافرماني جي سزا نواز پيو کائي ڇو ته هن کي سدائين سمجهائيندو هئس ته فوج سان ٽڪر نه وٺجانءِ. هاڻي ته ٻڌڻ ۾ آيو آهي ته چوڌري نثار ۽ شهباز شريف به اهو پيا مشهور ڪرائين ته هنن نواز شريف کي منع ڪئي ته پرويز مشرف کي نه هٽايو، چون ٿا ته شهباز شريف ايتري حد تائين چيو ته جيڪڏهن مشرف کي هٽايو ويو ته هو استعيفا ڏيندو. بهرحال حقيقت ڇا هئي اها ته جلد سامهون ايندي پر چوڻ جو مقصد ته ميان جي حالت مائيءَ کان به خراب آهي.
جنرل پرويز مشرف آئين ناقابل عمل بڻائي پاڻ کي چيف ايگزيڪيوٽو بنائي ڇڏيو آهي. اسيمبليون معطل ڪري ڇڏيون پر ان تي ڪو به رد عمل سامهون نه آيو. جمهوريت جا چيمپئن به چپ آهن ته عوام ته اهڙي ماٺ ۾ آهي ڄڻ هنن جو ڪو واسطو ئي ناهي. جنرل مشرف جي ان حڪم تي دنيا ۾ واويلا متل آهي، آمريڪا، برطانيا، ڪامن ويلٿ جا ملڪ ۽ يورپي برادري سميت چين به پريشان آهي ته پاڪستان ۾ هڪدم جمهوريت بحال ٿيڻ گهرجي. دنيا احتجاج پئي ڪري ته پاڪستان ۾ جمهوريت بحال ڪيو پر پاڪستان جا سياستدان توڙي عوام ان کان لاتعلقي ظاهر ڪيون ويٺا آهن هاڻي ته ايئن پيو لڳي ته مدعي سست ۽ گواهه چست وارو حساب آهي. هرڪو دنيا ۾ پريشان آهي ته پاڪستان ڪهڙو ملڪ آهي جنهن جا سياستدان توڙي عوام جمهوريت جي خاتمي ۽ فوجي راڄ جي قيام تي خوش آهن. جيتوڻيڪ اهو ئي آمريڪا هو ۽ اهي ئي يورپي ملڪ هئا جن ضياءَ الحق جي مارشل لا خلاف ڪو احتجاج نه ڪيو هو. افغانستان ۾ روس کي شڪست ڏيڻ لاءِ ضياءَ مارشل لا جي جيتري مالي، اخلاقي ۽ سياسي مدد آمريڪا ڪئي اوتري ڪنهن به نه ڪئي هئي.
هاڻي جڏهن ملڪ ۾ اڌ آئيني ۽ اڌ غيرآئيني سيٽ اپ آيو آهي ۽ ان سيٽ اپ جي سربراهه جنرل پرويز مشرف جيڪو 7 نڪاتي فارمولو ڏنو آهي ان بعد هاڻي بينظير ڀٽو به چوي پئي ته 6 مهينا اهو سيٽ اپ ڀلي هلي پر بهتري لاءِ مون کان مشورو ضرور وٺو. خير اهو ته مالڪن جي مرضي تي ڇڏيل آهي ته هو مشورو وٺن يا ٻيو ڪجهه ٿا ڪن، اهو وقت ٻڌائيندو.
بهرحال هيستائين اڻ ڄاتل مدي تائين اقتدار ۾ رهندي 7 نڪاتي ايجنڊا تي عمل ڪرڻ جو جيڪو جنرل مشرف اعلان ڪيو آهي اهو جهانگير ڪرامت جو مشن مڪمل ڪرڻ جو حصو ٿو لڳي. پهرين فرصت ۾ قومي سلامتي ڪائونسل جو قيام ان جو واضح ثبوت آهي. هي اهائي ڪائونسل آهي جنهن جي قيام جي صلاح جهانگير ڪرامت جي برطرفي جو باعث بڻي هئي. جيڪڏهن عدليا ۽ ميڊيا جي آزادي برقرار رکڻ واري اعلان تي روح سان عمل ٿيو، ڊيفالٽرن کان 200 ارب وصول ٿيا، ڪرپٽ سياستدانن ۽ ڪامورن کان ڦريل مال واپس ورتو ويو، اقليتن جا حق بحال رهيا، نجي نيوز ٽي وي چينل هلي پيو، مهانگائي گهٽجي وئي، بجيٽ جو خسارو ختم ٿي ويو، صوبائي خودمختياري ڏني وئي، مڪاني ادارا مضبوط ڪيا ويا ته بنگلاديش جي جنرل ضياءَ وانگر پرويز مشرف کي هٽائڻ تي پاڪستان جا ماڻهو به پاڻ ساڙڻ کان نه ڪيٻائيندا. جيڪڏهن جمهوري آمريتن جي ڏکايل عوام توڙي ادارن جي ڦٽن تي مارشل لائي جمهوريت جي مرهم رکي ته مشرف کي ماڻهو تاحيات چيف ايگزيڪيوٽو رکڻ لاءِ دعائون گهرندا. جنرل جي لبرل جمهوري ايجنڊا تي جيڪڏهن عمل ٿي ويو ته پوءِ آمريڪا هجي يا ڪير به هجي ماڻهو جمهوريت کان لاتعلقي ظاهر ڪندا. اسلام کي ايڪسپلائيٽ ڪندڙن کي جيڪا مشرف اک ڏيکاري آهي ۽ سچي اسلام جي پرچار ڪرڻ جو اعلان ڪيو آهي ان تي به جيڪڏهن عمل ٿيو ته امن امان سان گڏ ڪافي مونجهارا ۽ مسئلا پاڻ ئي حل ٿي ويندا. جيڪڏهن ڀارت سان ڪشمير معاملي بابت بريڪ ٿرو ٿي ويو ۽ طالبان جي طبيعت پڇي وئي ته پوءِ دنيا وارا پاڻ ئي مشرف تي ڪلما پڙهندا.
نواز شريف جيڪو اڄڪلهه اٽڪ قلعي ۾ آهي تنهن جي جنسي ۽ ڪرپشن اسڪينڊلز جا جلد راز فاش ٿيڻ وارا آهن. وزيراعظم هائوس جي تلاشي دوران نواز شريف جي خاص ڪمري مان ”وياگرا“ سميت جنسي دوائون به هٿ آيون آهن. هن جي ڪمري مان پيانو به مليو آهي. چون ٿا ته هو پاڻ به وڄائيندو آهي ۽ اڪثر ڪري شام جو غم غرق ڪرڻ لاءِ ان ڪمري ۾ ڪنهن سٺي ڳائيندڙ سان گڏ تارون ملائيند هو. ان کانسواءِ شهباز شريف جي نئين شادي جا پراڻا مخدوم الطاف جي زماني وارا قصا، ثروت سڳوري ۽ لاهور ۾ اوور هيڊ برج ٺاهڻ جي پس منظر وارا قصا به آهستي آهستي رليز ٿيڻ وارا آهن. لاهور ۾ هڪ دفعي شهباز پنهنجي دوست سان ملڻ ويو ته روڊ بلاڪ هو، نجي ڪار ۾ بنا گارڊز جي هو ڪڇي به نه پيو سگهي پر صبح جو اجلاس گهرائي دوست واري گهر ڏانهن اوور هيڊبرج ٺهرائي ڇڏيائين.
اڄڪلهه جڏهن نواز شريف عتاب ۾ آهي ته سندس سڄي مسلم ليگ جا مک ماڻهو گڏجي هن کي مسلم ليگ جي عهدي تان هٽائي نئون ليڊر چونڊڻ ۽ سڀني مسلم ليگين کي گڏائي متحده مسلم ليگ ٺاهي پئي وڃي جنهن جو سربراهه سنڌ جو وڏو پير هوندو.
(19 آڪٽوبر 1999ع)

ڪجهه نواز حڪومت جي بي وفا همدردن بابت!

ڪجهه نواز حڪومت جي بي وفا همدردن بابت!

نئين سيٽ اپ جي قيام کي 36 ڏينهن گذري ويا آهن. اڃا تائين رڳو نواز شريف ۽ غوث علي شاهه خلاف باقاعده ٽرائل شروع ٿيو آهي. اسحاق ڊار، چوڌري نثار ۽ سيد مشاهد حسين خلاف اڃا نه چارجز فريم ٿيون آهن ۽ نه سندن خلاف ڪو ڪيس داخل ٿيو آهي. اقتدار دوران مشاهد، نثار، ڊار ۽ شهباز سان سنگت رکڻ جي شوقينن توڙي ساڻن وفاداري جي بلينڪ پيپر تي وچن ڪندڙ ماڻهو ۽ لاهوري گروپ جا سنڌي عاشق جن ڪالاباغ ڊيم جون برڪتون بيان ڪيون هيون سي به سندن سار نٿا لهن. هنن جي ڪنهن همدرد يا دوست هنن جي حبس بي جا خلاف ڪا پٽيشن ته داخل ڪرڻ پري رهيو پر حمايت ۾ بيان به نه ڏنو آهي. مشاهد پڇاڙڪن ڏينهن ۾ هتان وارن مون سميت سنڌي صحافين تي بقول هن جي بي تڪا سوال پڇڻ جي ڏوهه ۾ پريس ڪانفرنس ۾ سڏائڻ تي به غير اعلانيه بندش وڌي هئي پر حيدرآباد توڙي ڪراچي مان ڪالاباغ ڊيم جي حمايتي يارن کي هوائي جهاز جون ٽڪيٽون ۽ اسلام آباد هوٽل ۾ رهائش ڏئي پريس ڪانفرنس ۾ سڏائيندو هو. انهن دوستن به هن سان ڏکئي وقت ۾ نه رهائي آهي، بهرحال جيڪو ڪجهه به آهي مشاهد توڙي ڊار لاءِ انساني حقن جي تنظيمن پاران آواز اٿارڻ کان اڳ واڳ ڌڻين کي گهرجي ته هو هنن کي عدالت ۾ وڃڻ جو حق ڏين ته سندن نيڪ نامي ٿيندي. گادي واري شهر توڙي زندهه دل لاهور وارا مسلم ليگ جا پيارا صحافي توڙي سياسي ورڪر اڄ مسلم ليگ کان ايئن پري آهن ڄڻ ته هو سندن واقف ئي نه هئا.
ڪالهه هتي پ پ ترجمان جي حوالي سان بيان شايع ٿيو جنهن ڪرپشن ڪيسن ۾ پڪڙيل نواز ليگ جي اڳواڻن ۽ ڪامورن کي فري ۽ فيئر ٽرائل ڏيڻ جو مطالبو ڪيو ويو آهي، جنهن تي اڪثر دوست چون ٿا ته ”ايڪ جيسي آپس مين ڀائي ڀائي هين“ پ پ جي ليڊر محترمه بينظير ڀٽو لنڊن ۾آهي ۽ اتان ڪافي دفعا رابطا ڪيا ۽ پڇاڙي بيان ڏنا ته مون کان مشورا وٺو. جڏهن کيس ڪو جواب نه مليو ۽ الٽو سري محل واري ڪيس جي تحقيقات شروع ٿي وئي ته هن هارڊ لائين اختيار ڪرڻ جو فيصلو ڪيو آهي. 6 مهينا اڳ فوج سميت انٽيليجنس ايجنسين تي مشتمل قومي حڪومت جوڙڻ جا مطالبا ڪندڙ محترمه هاڻي اليڪشن منعقد ڪرائڻ لاءِ دٻاءُ وجهڻ بابت وڏي پئماني تي مهم هلائڻ لاءِ مشورا پئي ڪري. ڪجهه ڏينهن اڳ جهانگير بدر کي پيپلز پارٽي جو جنرل سيڪريٽري مقرر ڪيو ويو آهي، جهانگير بدر 5 نومبر 96ع تي پ پ حڪومت جي برطرفي کان پوءِ مظاهرن ۽ جلسن جلوسن ۾ پاسيرو رهندو هو. ايتري قدر جو پارليامينٽ سامهون محترمه جي سربراهي ۾ ڪڍيل ريليءَ تي جڏهن پوليس وارن پٿر وسايا ته 200 ميٽر پري ڪنڊ ۾ بيٺل جهانگير بدر گاڏي جي ايڪسيليٽر تي زور ڏنو هو، خورشيد شاهه، نويد قمر، امين فهيم، رائو سڪندر اقبال، احمد مختار توڙي رضا رباني، اعتزاز احسن ۽ سرحد جي پٺاڻن ملڪ جي سيڪريٽري جنرل لاءِ شاهه محمود قريشي جي حمايت ڪئي هئي ۽ سفارش به ڪئي هئي پر ناهيد خان جهانگير بدر جي حق ۾ هئي. نيٺ ناهيد خان کٽي وئي ۽ جهانگير بدر سيڪريٽري جنرل ٿي ويو.
چيو وڃي ٿو ته پ پ توڙي مسلم ليگ وارا سنجيدگيءَ سان هڪ ٻئي سان رابطي ۽ سهڪار لاءِ سوچين پيا. هنن جو چوڻ آهي ته ان کان اڳ جو مٿن احتساب جو ”وڏ ڦڙو“ وسڻ شروع ٿئي هو گڏجي جدوجهد لاءِ سوچين، جيڪڏهن ايئن ٿيو ته پوءِ نواز شريف کي مسلم ليگ مان ڪڍي بيگم عابده حسين يا فخر امام کي ليڊر قرار ڏئي يا وري پير پاڳاري جي سربراهي ۾ پارٽي ٺاهڻ واري پائيپ لائين ۾ پيل آئيڊيا تي ترت عمل ٿي ويندو.
تازو ليفٽيننٽ جنرل (ر) تنوير حسين نقوي جي سربراهي ۾ قومي ادارن جي نئين سر تعمير لاءِ بيورو ٺاهيو ويو آهي. ان بيورو کي ٿنڪ ٽئنڪ جو نالو ڏنو ويو آهي. جنهن ۾ اڪثريت فوجي آفيسرن جي آهي. پاڪستان ۾ چين جي مدد سان جيڪا ”الخالد ٽئنڪ“ ٺاهي وئي آهي ان جو باني به جنرل تنوير کي سڏيو ويندو آهي، هو تمام محنتي جنرل آهي. سنڌ جي هڪ گهڻ گهري همراهه کان ملاقات دوران پڇيم ته ”سائين ٿنڪ ٽئنڪ بابت ڇا خيال آهي؟“ ته چيائين ته ”هيءَ ته ٽئنڪ ئي ٽئنڪ آهي. جنرل تنوير نقوي کي الخالد ٽئنڪ جو باني هئڻ جو اعزاز ڀلي هجي پر هي الخالد ٽئنڪ نه پر ٿنڪ ٽئنڪ آهي.“ جنرل تنوير کي سڃاڻيندرن جو چوڻ آهي ته جهڙي طرح هن ڪاميابي سان الخالد ٽئنڪ جي رٿا هلائي اهڙي نموني هو ٿنڪ ٽئنڪ به هلائيندو.
تازو فوجي حڪومت وفاقي سيڪريٽرين کان پنهنجي پنهنجي ڊويزنن ۽ وزارتن جي ڪرپٽ آفيسرن جون لسٽون طلب ڪيون آهن. اڳ گهرو کاتي ليٽر لکيو بعد ۾ اسٽيبلشمينٽ ڊويزن خط لکيو ته لسٽون ڏيو. پتو پيو آهي ته سڀني وفاقي سيڪريٽرين موڪليل رپورٽن ۾ حيرت انگيز انڪشاف ڪيو آهي ته انهن ادارن ۾ هڪ به ڪرپٽ آفيسر ناهي. هنن جواب ۾ لکيو آهي ته هر آفيسر جي ملڪيت جا تفصيل اسٽيبلشمينٽ وٽ آهن. تنهن ڪري هو چيڪ ڪن ته ڪهڙي آفيسر جي ملڪيت، حيثيت کان وڌيڪ آهي. ڪامورن خلاف بظاهر ته حڪومت اسٽيبلشمينٽ ڊويزن معرفت ڪارروائي جو ڏيکاءُ ڏنو آهي پر سمورين ڳجهين ايجنسين وٽ جن به سرڪاري آفيسرن جا فائيل آهن. انهن جي اسڪيننگ ٿي رهي آهي ۽ ايندڙ ٻن هفتن اندر آفيسرن خلاف ڪريڪ ڊائون ماٺ ميٺ ۾ ڪيس ٽو ڪيس بنياد تي ٿيندو. جيئن اڄڪلهه ڊيفالٽرن خلاف بظاهر ته خاموشي آهي پر اندر ئي اندر هر هڪ ڊيفالٽر جي پويان باهه لڳي پئي آهي. چوڻ وارا چون ٿا ته اوچتو گرفتار ڊيفالٽرن جي جڏهن لسٽ ظاهر ٿي ته فوجي حڪومت جي سست رفتاري واري ڪارڪردگي تي شڪ ظاهر ڪندڙ ماڻهو ساراهه ڪندي ڪندي ٿڪجي پوندا.
جيتوڻيڪ پنجاب توڙي سرحد ۽ بلوچستان هائوسز سنڌ هائوس سان گڏ ئي آهن پر انهن هائوسز ۾ ڪڪڙوڪو لڳي پئي آهي. سنڌ هائوس وسي رهيو آهي، شفقت شاهه ڄاموٽ جو ڪمرو به بڪ آهي پر هو رهي ڪنهن ٻئي جاءِ تي ٿو. سنڌ جي کاتي ۾ وزير ٿيل ڄاموٽ صاحب آمريڪي اسٽائيل جو سنڌي آهي باقي آمريڪا ۾ رهندڙ چاچو يوسف هارون حقيقت ۾ سنڌين ۽ سنڌ لاءِ پريشان آهي. قائداعظم جو ويجهو ساٿي چاچو يوسف هارون 81 سالن جو جوان آهي جيڪو آمريڪا ۾ رهندي به سنڌ ۽ سنڌين جي ڳالهه ڪري ٿو. هن کي سڀ کان وڌيڪ فڪر ته ملڪ جو آهي پر سنڌ لاءِ به اوترو ئي فڪمرند آهي. هو جڏهن 26 سيپٽمبر تي وطن آيو هو ته مون هن ئي ڪالم ۾ لکيو هو ته جيئن ٿر ۾ ٻاٻيهو ٻوليندو آهي ته مينهن وسندو آهي تيئن چاچي جي اچڻ سان پاڪستاني سياست ۾ تبديلي ايندي آهي. سيپٽمبر جي آخر ۾ شايع ٿيل ڪالم بعد 12 آڪتوبر جو واقعو پيش آيو. نواز حڪومت برطرف ٿي جنرل مشرف اقتدار سنڀاليو. چاچو يوسف هارون پاڪستاني سياست جو ٻاٻيهو ثابت ٿي ويو. ان جي به ڪئمپ آفيس سنڌ هائوس ۾ آهي.
ٻن ڏينهن کان ممتاز ڀٽو به سنڌ هائوس ۾ ترسيل آهي. هو بلڪل نجي دوري تي آهي ۽ زينت ڀٽو جي مائٽن جي شادين ۾ شرڪت لاءِ آيو آهي شايد هڪ ٻن ڏينهن ۾ هو وري لاهور وڃي.
(26 نومبر 1999ع)

مليحا، محترمه ۽ مشرف وارو ٽڪنڊو

مليحا، محترمه ۽ مشرف وارو ٽڪنڊو

محترمه بينظير ڀٽو واشنگٽن ۾ آمريڪي نائب پرڏيهي وزير ڪارل انڊرفرٿ سان ملڻ بعد آمريڪي صدر بل ڪلنٽن سان به ملاقات ڪئي آهي. وائيٽ هائوس ۾ پاڪستاني سفير مليحا لوڌي پاران پنهنجي نامزدگي وارا ڪاغذ (Credentials) ڪلنٽن کي پيش ڪرڻ وقت منعقد ڪيل تقريب ۾ دعوت تي آيل سوين ماڻهن جي مجمعي ۾ محترمه به هئي. چانهه پارٽي تي پاسو ڏيئي، بيٺي پير ڪلنٽن سان حال احوال اوريندي بي بي کيس چيو آهي ته ڏکڻ ايشيا ۾ علائقائي توازن قائم رکڻ خاطر اوهان پاڪستان جو دورو ضرور ڪريو. ان سان گڏ محترمه اهو به ڪلنٽن کي چيو ته مشرف حڪومت فوجي راڄ واري آهي. ان بنياد تي جمهوريت پسندي جي ناتي ته اوهان کي پاڪستان جي دوري جي سفارش نه پئي ڪريان پر پاڪستاني هجڻ سبب اهو چوان پئي ته اوهان وڃو. مليحا لوڌي جنهن مهل تقريب ۾ شريڪ هئي ان وقت سندس والده فوت ٿي وئي هئي ۽ لاش اسپتال جي مرده خاني ۾ تابوت ۾ پيل هو ۽ هوءَ پنهنجي فرض جي ادائيگي ۾ مصروف هئي. اڄ مليحا لاش کڻائي لنڊن ۾ پنهنجي والد جي ڀر ۾ والده کي به دفن ڪري چڪي هوندي ۽ موٽي هن کي واپس آمريڪا وڃڻو آهي. مليحا ۽ محترمه جي ساهيڙپ پراڻي آهي. جيتوڻيڪ مليحا مشرف واري فوجي حڪومت جي نمائندگي ڪري پئي پر پنهنجي ساهيڙيءَ سان دوستي نڀائيندي کيس واشنگٽن جي وائيٽ هائوس ۾ وٺي وئي جتي بي بي کي وئي به ڏينهن ٿيا هئا. جڏهن نواز حڪومت ۾ ڪرپشن جي الزام هيٺ محترمه خلاف ڪيس هلندڙ هئا ته ان وقت اهو ئي آمريڪا، ساڳيو ڪلنٽن ۽ هليري هئا جن محترمه سان ملڻ کان معذرت ڪئي هئي پر هاڻي ساڳئي وائيٽ هائوس ۽ ڪلنٽن جا دروازا محترمه لاءِ کلن پيا.
جيتوڻيڪ شروع ۾ مشرف حڪومت سان سهڪار لاءِ ڪجهه بي بي جا بيان آيا پر ڪو به مثبت جواب نه ملڻ بعد محترمه جمهوريت وارو نقطو اٿاريو ۽ ڪجهه حڪومتي پاليسين خلاف 2 مهينن بعد بيان ڏنا. اڄڪلهه ڪلنٽن جي ڏکڻ ايشيا جي دوري جي اعلان ۾ پاڪستان کي شامل نه ڪرڻ واري فيصلي ٿيڻ بعد مليحا ۽ محترمه ان ڪوشش ۾ آهن ته ڪلنٽن پاڪستان ضرور وڃي. مليحا ته پگهار کڻي پئي پر محترمه رضاڪارانه طور ٽريڪ ٽو ڊپلوميسي واري مشن ۾ شريڪ آهي. محترمه جي ان قدم سان هن جي ذات ۽ پارٽي کي تمام گهڻو فائدو ٿيندو. هڪ ته محترمه جي ان مشن بعد اهو تاثر ورتو پيو وڃي ته فوجي حڪومت جڏهن به اليڪشن ڪرائيندي ته پي پي جي اقتدار ۾ اچڻ جي راهه هموار ٿيندي، ٻيو ته محترمه سڀاڻي اهو چئي سگهي ٿي ته هن قومي مفاد خاطر ڪلنٽن کي دوري لاءِ راضي ڪري ورتو آهي. ڪلنٽن کي پاڪستان آڻڻ لاءِ مشرف سرڪار سي ٽي بي ٽي تي صحيح ڪرڻ ۽ اسامه بن لادن جي گرفتاري ۾ آمريڪا سان سهڪار لاءِ سنجيدگيءَ سان سوچي رهي آهي ۽ جيڪڏهن ڪلنٽن آيو به صحيح ته اهو انهن ئي معاملن جي ڪري ايندو، ڪو محترمه جي خواهش تي ڪو نه ايندو، پر ان جو فائدو محترمه کي تمام گهڻو ٿيندو. نواز دور ۾ آءِ ايم ايف ۽ ورلڊ بئنڪ وارن کي امداد بند ڪرڻ، گڏيل قومن جي سيڪريٽري جنرل ۽ انساني حقن جي تنظيمن کي پاڪستان تي پريشر وجهڻ لاءِ لکيل خطن سبب ”مشاهد ميڊيا“ جيڪو محترمه کي ملڪ دشمني جو لقب ڏنو هو ان کي هاڻي جسٽيفاءِ ڪرڻ جو بي بي کي موقعو مليو آهي. اهو به تاثر ورتو پيو وڃي ته مليحا مشرف ۽ محترمه وچ ۾ انڊر اسٽينڊنگ پيدا ڪرڻ ۾ به اهم ڪردار ادا ڪري پئي ۽ ان جا نتيجا جلد سامهون ايندا. ساڳئي وقت اهو به ٻڌڻ ۾ آيو آهي ته ڊيموڪريٽ ڪلنٽن ڊڪٽيٽر مشرف سان فوٽو ڪڍائڻ نٿو چاهي.
مشرف حڪومت جي اقتدار ۾ اچڻ بعد جيڪو بي رحم ۽ غير جانبدار احتساب ڪرڻ جو اعلان ٿيو ان جي ڪارڪردگي ته عوام آڏو آهي پر ان سست رفتار احتسابي عمل کي غير جانبداري جو چولو پارائڻ خاطر حڪومت پاران مختلف عدالتن ۾ بي بي ۽ آصف خلاف جيڪي ڪيس هئا انهن جي پيروي ۾ هاڻوڪي حڪومت دلچسپي گهٽائي آهي. آصف ۽ بيبي خلاف نوان ڪيس داخل ٿيڻ به بند ٿيا ۽ ميڊيا ٽرائيل به ختم ٿي ويو. ان مشرف حڪومت جي پاليسي سبب پ پ وارن کي ڪافي رليف مليو آهي. آصف کي به سهولتون مليون آهن. جيڪو هڪ سٺو عمل آهي ۽ هونئن به هن جو اهو حق آهي. مشرف حڪومت جي اهڙي نرم رويي جي موٽ ۾ Good will Gesture طور بي بي به ٽريڪ ٽو ڊپلوميسي شروع ڪري بدلو لاٿو آهي.
گادي واري شهر ۾ حڪومتي توڙي سفارتي حلقن ۾ آمريڪا جي وضاحتن کان پوءِ به ڪلنٽن جي پاڪستان اچڻ واري معاملي تي اتفاق راءِ آهي ۽ چيو وڃي ٿو ته ڪلنٽن پاڪستان ضرور ايندو. سي ٽي بي ٽي تي صحيح ۽ اسامه جي گرفتاري واري قيمت پاڪستان کي ڪشمير مسئلي جي حل لاءِ جيڪڏهن ادا ڪرڻي پئي ته اها شايد وڏي قيمت نه هوندي. اهي به سرٻاٽ آهن ته حڪومت سي ٽي بي ٽي تي صحيح ڪرڻ جي حوالي سان پ پ، ايم ڪيو ايم ۽ اي اين پي سميت لبرل ڌرين سان رابطا ڪرڻ جو به سوچي پئي جيئن سياسي سپورٽ ان معاملي کي ملي سگهي. ٿي سگهي ٿو ته مسلم ليگ جا اعجاز الحق ۽ راجا ظفرالحق جهڙا شريف النفس ماڻهو به ان جي حمايت ڪري ڇڏين.
”جيتوڻيڪ مليحا پاران مشرف ۽ محترمه ۾ انڊر اسٽيڊنگ وارين ڪوششن سبب بي بي جي وطن اچڻ جي راهه هموار ٿي ويندي پر پوءِ به محترمه في الحال خود جلاوطني ۾ گهٽ ۾ گهٽ 6 مهينا وڌيڪ رهڻ کي ترجيح ڏيندي.“ اهي جملا پ پ جي ٿنڪ ٽئنڪ جي هڪ ميمبر جا آهن جنهن جو خيال هو ته جهڙي طرح مشاهد حسين ۽ چوڌري نثار Wait and see واري پاليسي تي عمل پيرا آهن اهڙي طرح محترمه به پاڻ کي Live رکڻ لاءِ مهيني ۾ هڪ اڌ دفعو بيان بازي ڪندي رهندي پر ملڪ تڏهن موٽندي جڏهن هن کي اليڪشن جي شيڊول بابت ڄاڻ ملندي. هو تڪڙ ۾ ملڪ موٽي اچڻ نٿي چاهي. خدا ٿو ڄاڻي ته ان ڳالهه ۾ ڪيتري صداقت آهي پر اها سوچ پ پ جي هڪ سنجيده ماڻهو جي آهي.
ان ساڳئي همراهه جو چوڻ آهي ته محترمه جي ٽريڪ ٽو ڊپلوميسي جا ”ملڪي سياست ۾ پ پ جي ڪردار“ جي حوالي سان ڪافي مثبت اثر ٿيندا. پ پ جي رهيل سهيل ڪارڪنن ۾ Intact رهڻ جو نئون روح به ڦوڪبو ته اتساهه به پيدا ٿيندو ڇو ته نواز ليگ ۽ مشرف ۾ تعلقات هڪدم سٺا ڪو نه ٿيندا، تنهن ڪري اهو نقطو پ پ لاءِ همدردي پيدا ڪرڻ ۽ حمايت حاصل ڪرڻ ۾ اهم ڪردار ادا ڪندو. جيتوڻيڪ ڪلنٽن زور ڏئي ورجائي ورجائي چوندو ٿو رهي ته ڪشمير مسئلي جي حل لاءِ پاڪ ڀارت ڳالهيون شروع ڪرائڻ هن جي ذاتي خواهش آهي يعني اها ڪا آمريڪا جي سرڪاري پاليسي ناهي. ڪالهه خميس ڏينهن به واشنگٽن جي وائيٽ هائوس ۾ هن لکت ۾ اها ڳالهه ڪئي آهي. ان جو هڪ مطلب اهو به ٿي سگهي ٿو ته ڪلنٽن جي ڪشمير مسئلي جي حل واري خواهش سان آمريڪي سرڪار متفق ناهي. آمريڪا جي حوالي سان اهو لطيفو مشهور آهي ته مدت پوري ڪندڙ صدر جو جڏهن مدو ختم ٿيڻ ۾ مهينا بچندا آهن ته وائيٽ هائوس وارا ذاتي ملازم به هن جي ٻڌي اڻ ٻڌي ڪندا آهن پر هي ته آمريڪا جي قومي پاليسين جو معاملو آهي ان ۾ ڪيئن ڪلنٽن جي مڃيندا؟ ان جو هرگز اهو مطلب ڪونهي ته ڪو ڪلنٽن سنڌ جي ڪنهن رٽائرڊ ڪاموري وانگر ٿي ويو آهي. بهرحال ڪلنٽن جي دوري ۾ اڃا سوا مهينو پيو آهي. ان وچ ۾ ڪجهه به ٿي سگهي ٿو ۽ مارچ جي ٽئين هفتي کان اڳ اهو به ٿي سگهي ٿو ته اسامه گرفتار ٿي وڃي! ضروري ناهي ته ايئن ٿئي! ڪلنٽن پاڻ پاڪستان اچڻ جو اعلان ڪري سگهي ٿو. مطلب ته ڪجهه به ممڪن آهي پر ڪلنٽن جي پاڪستان اچڻ بعد ان جو ڪجهه نه ڪجهه ڪريڊٽ بي بي به ضرور کڻندي ۽ رضا رباني کي به سينيٽ ۾ ڊگهي تقرير ڪرڻ جو مواد ملي ويندو.
(8 فيبروري 2000ع)

حادثاني تبديلين جون هوائون ۽ اجمل خٽڪ جو خاموش مشن

حادثاني تبديلين جون هوائون ۽ اجمل خٽڪ جو خاموش مشن

جيتوڻيڪ صدر تارڙ جي تبديلي جي حڪومت ترديد ڪري رهي آهي پر پوءِ به خبر ناهي ڇو ماڻهو يقين ئي نٿا ڪن. بلوچستان کانسواءِ باقي ٽنهي صوبن جي گورنرز جي تبديلي وارين خبرن جي حڪومت باقاعده نموني وضاحت ته نه ڪئي آهي پر ڄڻ ته ان کي به هوائي خبر قرار ڏيندي لفٽ نه پئي ڪرائي وڃي. افواهن تي مشتمل خبرن ۽ حڪومتي وضاحتن واري ماحول ۾ اصولن ته حڪومتي ڳالهه تي يقين ڪرڻ کپي پر ماڻهو ان جي باوجود به مڃن ئي ڪو نه ٿا. جيتوڻيڪ مشرف حڪومت کي اڃا چار مهينا مس گذريا آهن پر وري هن شهر جي ڊرائنگ رومز ۾ سفارتي حلقن جي حوالي سان مليل معلومات جي آڌار تي پروفيشنل سياسي ڪهاڻين (فڪشن) جي گهاڙيٽن نئين ڪهاڻي عام ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي آهي. اسان جي ڄاڻ مطابق گذريل هڪ هفتي کان اهي سرٻاٽ هلن پيا ته ”آمريڪي صدر بل ڪلنٽن چيو آهي ته هو چاهي ٿو ته پاڪستان ۾ لولو لنگڙو سياسي سيٽ اپ هئڻ گهرجي ۽ ڪو نه ڪو نيم سياسي ماڻهو نگران وزيراعظم هجي جنهن سان هو ملندو باقي وردي واري حاڪم سان هو نه ملندو.“ ڪلنٽن جي اها خواهش، جيڪا خبر ناهي درست آهي به يا نه، پر ان جي آڌار تي جيڪا ڪهاڻي گهڙي وئي آهي اها هيءَ آهي ته ”جنرل مشرف صدر تارڙ کي چلتو ڪندو، پاڻ صدر ٿيندو ۽ هارون فيملي مان ڪنهن به هڪ کي يا اجمل خٽڪ يا اصغر خان يا يوسف رضا گيلاني يا امين فهيم يا ڪنهن اهڙي ماڻهو کي وزيراعظم ڪندو پر ان کان اڳ عبوري آئيني حڪم نمبر 1 ۾ ترميم به ڪئي ويندي جنهن ۾ چيف ايگزيڪيوٽو جو لفظ خارج ڪري ان جي جاءِ تي صدر لکيو ويندو يعني سمورا اختيار صدر کي هوندا.“
خبر ناهي ته هُما ڪنهن جي مٿي تي ويهي ٿو ۽ ڪلنٽن سان فوٽو سيشن ڪنهن جي ڀاڳن ۾ ٿو اچي. نالن جي لسٽ ۾ شريف الدين پيرزادو به آهي پر چون ٿا ته ان کان واڳ ڌڻي لنوائين ٿا، جنهن سبب کي سمجهڻ لاءِ هتي هڪ قصو پيش ڪيون ٿا، (اهو قصو مون کي مولانا عزيز الله ٻوهيو ٻڌايو هو، مون پڙهيو ناهي)، هن ٻڌايو ته جڏهن مولانا ابوالڪلام آزاد ڪانگريس جو صدر ٿيو هو ته هن سياسي سيڪريٽري رکڻ لاءِ اخبار ۾ اشتهار ڏنو، لاتعداد ماڻهن انٽرويو ڏنا. ٽن مرحلن ۾ مولانا کي هڪ ماڻهو چونڊڻو هو پر ٽن مرحلن بعد ابو الڪلام آزاد 2 ماڻهو چونڊيا، جن ۾ علي محمد راشدي مرحوم به هو. مولانا، راشدي کي چيو ته علم ۽ عقل جي لحاظ کان تنهنجون مارڪون وڌيڪ آهن پر توکي سيڪريٽري نه رکندس ڇو ته هوشيار ماڻهو ڪڏهن ڪڏهن ڳچي ۾ پئجي ويندا آهن. تون هل مان ٻئي کي ٿو رکان. بقول عزيز الله ٻوهئي جي ته بعد ۾ راشدي صاحب پنهنجي ڪنهن ڪتاب ۾ لکيو آهي ته ”جيڪڏهن مولانا آزاد مون کي رکي ها ته سڄي ڪانگريس انگريزن کي وڪڻي ڇڏيانس ها، ڇو ته هن کي انگريزن ئي ان نوڪري لاءِ چيو هو.“ اهو قصو خبر ناهي سچو آهي يا نه ان لاءِ آريسر جي شاهدي ۽ تصديق ڪافي آهي پر اسان جو ڪم قصي سان نه پر ان جي مقصد سان هو.
اهو عجيب اتفاق آهي ته اسانجي ملڪ ۾ حادثاتي طور وزير ٿيڻ يا وزيراعظم ٿيڻ جا واقعا گهڻا آهن جن جي ڪرونالاجي رسول بخش پليجو بهتر نموني ٻڌائي سگهي ٿو پر اسان جي علم مطابق ذوالفقار ڀٽو کان مشاهد حسين تائين اهڙا مثال ملن ٿا. جڏهن گذريل ڀيري نواز دور حڪومت ۾ سي اين اين وارن هندستان ۽ پاڪستان جي وزيراعظمن جا انٽرويو پئي ورتا ته ڀارت کان پوءِ پاڪستان جو وارو آيو. ميان نواز شريف کي جڏهن اهو ٻڌايو ويو ته انٽرويو انگريزيءَ ۾ ٿيندو ته هن چيو ته کيس وقت ناهي، مصروف آهي. مصروفيت ظاهر ڪرڻ لاءِ هن بٽ گرام ۽ اترين علائقن جا دورا شروع ڪيا جيئن فون تي به سي اين اين وارا ساڻس رابطو نه ڪري سگهن. تنگ ٿي سي اين اين وارن چيو ته جيڪڏهن وزيراعظم اوچتو مصروف آهي ته ڀلا اطلاعات وارو وفاقي وزير انٽرويو ڏئي. ان وقت خالد انور قانون جو ۽ مشاهد اطلاعات جا مشير هئا. راتوڪي رات نواز شريف ٻنهي کي وفاقي وزير ڪيو ۽ حادثاتي طور ٿيل وفاقي وزير مشاهد حسين ٻئي ڏينهن سي اين اين تي اچي ”ڪڙاڪا ڪڍيا.“ اهو معاملو سينيٽ ۾ به اٿيو هو ۽ اعتزاز احسن طنز به ڪيو هو. ساڳئي طرح اقتدار جڏهن يحييٰ کان ذوالفقار ڀٽو مرحوم کي مليو ته ان وقت به اهو ساڳيو حادثاتي لفظ استعمال ٿيو. ڪراچي چيمبر آف ڪامرس جي صدر ممنون حسين جا دال چانور جڏهن نواز شريف کي وڻيا ته هن کي سنڌ جو گورنر بڻايو ويو. جڏهن هو گورنر ٿيو ته پارليامينٽ لاجز واري ٽيلي ڪارڊ جي بوٿ تان گهر فون ڪيائين ۽ گهر وارن کي ٻڌايائين ته هو سنڌ جو گورنر ٿي ويو آهي. (هن وٽ موبائيل فون به هئي. جنهن جي ان مهل بيٽري ڊائون ٿي وئي هئي) هن جا گهر وارا ممنون جي ڳالهه تي يقين ئي نه پيا ڪن. ممنون قسم کڻڻ شروع ڪيا ته هو گورنر ٿي ويو آهي. خير ممنون به حادثاتي طور گورنر ٿيو. چون ٿا ته دال چانور جنرل مشرف کي ڏاڍا وڻندا آهن ۽ سندس موجوده ڪابينا ۾ هڪ همراهه اهڙو آهي جيڪو اڪثر کيس دال چانور کارائيندو هو.
بهرحال ڳالهه پئي هلي تبديليءَ جي سو پاڪستان ۾ ڪلنٽن جي دوري کان اڳ تبديلي بابت اهو به چيو وڃي ٿو ته بلوچستان کانسواءِ ٽنهي صوبن جا گورنر نيم سياسي ماڻهو لڳايا ويندا. مرڪز ۽ صوبن ۾ ڪابينا جا ڪجهه ميمبر به اهڙا مقرر ٿيندا جن جي وجهه شهرت ۾ سياست جو به عمل دخل هوندو. اها تبديلي فيبروري ۾ ئي متوقع آهي يا دير ٿي ته به عيد کان اڳ اهو مسئلو حل ٿي ويندو. ڪلنٽن لاءِ سياسي سيٽ اپ ڪو گهڻو ضروري ته ناهي ۽ ان جو منطق به سمجهه ۾ نٿو اچي ڇو ته جڏهن ترڪي ۾ اسلامڪ فرنٽ وارا اڪثريت سان کٽي آيا ته پارلياماني بحران پيدا ٿي ويو جنهن جي ذميواري اڻ سڌي طرح آمريڪا تي وڌي وئي. الجزائر ۾ جڏهن اسلامڪ فرنٽ واضح اڪثريت سان کٽي آيو ته ان وقت کين حڪومت ڏيڻ بدران فوج اقتدار ۾ اچي وئي جنهن جي اڄ تائين آمريڪا مذمت ڪو نه ڪئي ۽ نه ئي الجزائر جي امداد بند ڪئي. آمريڪا لاءِ جمهوريت ته پرابلم رهيو ئي ناهي، هو ته پنهنجي عظيم ۽ وسيع قومي مفاد مطابق قدم کڻندا آهن.
هن وقت تائين باقاعده طور ڪلنٽن پاڪستان جو دورو ڪرڻ جو اڃا اعلان نه ڪيو آهي پر پوءِ به روز دنيا جي ڪنهن نه ڪنهن ملڪ جي ميڊيا ۾ اها خبر هلي پئي ته ڪلنٽن پاڪستان جو دورو ڪندو. ڪلنٽن جي اچڻ يا نه اچڻ واري معاملي بابت لولو لنگڙو سياسي سيٽ اپ اهميت جوڳو آهي يا نه پر ان کان اڳ وڌيڪ اهميت سي ٽي بي ٽي (Comprehensive Test Ban Treaty) جي آهي. جاپان سميت هر ملڪ کي موجوده حڪومت خاطري پئي ڪرائي ته پاڪستان ۾ سي ٽي بي ٽي تي صحيح لاءِ راءِ عامه جوڙڻ لاءِ ڪوششون ڪيون پيون وڃن. سي ٽي بي ٽي بابت هاڻي هتي اها ڳالهه عام ٿي وئي آهي ته موجوده حڪومت صحيح ڪري ڇڏيندي پر توثيق بعد ۾ ڪئي ويندي.
ڪالهه جمعي جي ڀلاري ڏينهن کان لاهور جي هڪ حادثاتي طور راتو رات وجود ۾ آيل ”پاڪستان احتساب فرنٽ“ اڪثر اخبارن ۾ اشتهار ڏيڻ شروع ڪيا آهن ۽ عوامي ريفرنڊم جي عنوان سان جاري ڪيل اشتهار ۾ پڇيو ويو آهي ته اوهان کي نئون نظام ۽ نئين موجوده حڪومت گهرجي يا پراڻو نظام ۽ پراڻي اسيمبلي وارا ماڻهو گهرجن. چيو وڃي ٿو ته ان ريفرنڊم جي نتيجن جي آڌار تي سي ٽي بي ٽي تي صحيح ڪرڻ يا نه ڪرڻ جو فيصلو ٿيندو. ڪير ڄاڻي ته ان جا نتيجا ڪيترا حقيقي هوندا پر سڀاڻي جيڪڏهن اهڙي ئي ڪنهن ريفرنڊم جي نتيجي ۾ سي ٽي بي ٽي تي صحيح جو فيصلو ڪيو به ويو ته ڪنهن ۾ جرئت آهي مخالفت جي! پ پ ۽ ليگ جو ان معاملي تي ٿڌو موقف رهيو آهي تنهن ڪري کانئن مخالفت جي اميد نظر ڪو نه ٿي اچي.
اجمل خٽڪ جنهن سڄي زندگي اصولن تي گذاري آهي ۽ سدائين اينٽي اسٽيبلشمينٽ سياست ڪئي آهي. سو هاڻي زندگي جي پڇاڙڪي حصي ۾ ڪافي سرگرم آهي. اي اين پي جي قيادت کي به خانداني ۽ موروثي سياست جي ور چڙهندي ڏسي هن دلگير ٿي شايد اهو مشن شروع ڪيو آهي ۽ هاڻي هو جڏهن ٻي پچ تي آهي ته اتي به نوان لازوال مثال قائم ڪرڻ چاهي ٿو . مون کي ذاتي طور خبر آهي ته اجمل خٽڪ جڏهن سينيٽر هوندو هو ته دوستن جي پٽن جي شادين ۾ وڃڻ لاءِ کيس ڀاڙو به نه هوندو هو اهو اجمل خان اڄ جڏهن سينيٽر به ناهي ۽ آڪٽوبر کان سندس پگهار به بند آهي ته به هو دوري تي نڪتل آهي جنهن مان لڳي ٿو ته عنقريب ڪجهه نه ڪجهه سياسي سيٽ اپ جي حوالي سان ٿيڻ وارو آهي. اجمل خٽڪ جي خاموش مشن بابت اسفند يار ولي تحفظات جو اظهار ڪندي سندس نوڪري وڃائڻ ۾ ڪا ڪسر نه ڇڏي آهي پر اجمل خٽڪ شايد اهو ڏاڪو ٽپي ويو آهي ۽ هو پنهنجي ۽ دوستن جي پڇاڙي ٺاهڻ ۾ اهم ڪردار ادا ڪندو.
(19 فيبروري 2000ع)

جسقم- متحده گڏيل سرگرميون، سياسي پنڊتن جي نظر ۾

جسقم- متحده گڏيل سرگرميون، سياسي پنڊتن جي نظر ۾

ضياءُ الحق جڏهن ذوالفقار علي ڀٽي مرحوم کي جيل ۾ وڌو هو ته غلام مصطفيٰ جتوئي ۽ کر سميت پ پ قيادت ٿڌائپ کان ڪم وٺندي احتجاجي تحريڪ کان ايئن پرهيز ڪري رهي هئي جيئن اڄ مسلم ليگ جي قيادت ڪري رهي آهي. ڀٽي کي بچائڻ لاءِ بيگم نصرت ڀٽو جيڪو ڪردار ادا ڪيو، اڄ اهڙو ئي ڪردار بيگم ڪلثوم نواز ادا ڪري رهي آهي. ڀٽي واري ڪيس کي 23 سال گذري ويا آهن پر اڄ فرق صرف نالن جو آهي. ضياءَ الحق بدران مشرف، ڀٽو بدران نواز، نصرت بدران ڪلثوم، جيتوڻيڪ 23 سال هڪ جنريشن جو عرصو آهي پر ان ۾ پاڪستان اندر ڪا تبديلي نه آئي آهي. اسٽيبلشمينٽ توڙي سياستدانن جي روين، سوچن ۽ ڪردارن ۾ ڪا گهڻي تبديلي نه آئي آهي. اڄ جڏهن ڪلثوم نواز احتجاجي تحريڪ جي ڳالهه ٿي ڪري ته ليگي قيادت ان کان لنوائي رهي آهي. سينيٽر سرانجام خان جيڪو ليگ جو جنرل سيڪريٽري به آهي تنهن جي گهر 2 ڏينهن اڳ يعني 18 فيبروري تي رات جو اجلاس ٿيو جنهن ۾ سرتاج، اعجاز الحق، مجيد ملڪ، راجا ظفر الحق وغيره هئا. ان اجلاس ۾ بظاهر ته 2 مارچ تي پشاور ۾ ٿيندڙ مسلم ليگ جي مرڪزي ڪاميٽي جي اجلاس لاءِ ايجنڊا تيار ڪئي وئي پر ان اجلاس ۾ بيگم ڪلثوم نواز جي احتجاجي تحريڪ هلائڻ واري پاليسي جو سخت نوٽيس ورتو ويو. ليگي ليڊر متفق هئا ته هن موقعي تي تحريڪ هلائڻ سندن وس جي ڳالهه ناهي. ان بعد 19 فيبروري تي بيگم ڪلثوم نواز سان ملاقات ڪري هن کي سمجهايو ويو ته هوءَ تحريڪ جي ڳالهه نه ڪري ڇو ته ان سان نواز شريف جو ڪيس ڪمزور ٿيندو ۽ عدليا ناراض ٿيندي. 19 فيبروري تي راولپنڊي ۾ شام جو هلڪي بوندا باندي واري ماحول ۾ ڪارنر گڏجاڻي کي خطاب ڪندي ڪلثوم نواز کان اهو چورايو ويو ته ”فوج سان ٽڪر نه کائينداسين، عدليا تي اعتماد آهي ته اها انصاف ڪندي. پارٽي قيادت مان مطمئن آهيان. تحريڪ هلائڻ جو فيصلو نه ڪيو آهي.“
مسلم ليگ وارا پر اميد آهن ته ايندڙ 10 ڏينهن ۾ نواز شريف/ جهاز ڪيس جو فيصلو اچي ويندو. مسلم ليگ وارا سزا اچڻ جي صورت ۾ سنڌ هاءِ ڪورٽ ۾ اپيل ڪندا. امڪاني طور چيف جسٽس سيد ديدار حسين شاهه جي سربراهي ۾ بينچ جڙندي جيڪا اپيل جي سماعت ڪندي جنهن ۾ هڪ اندازي مطابق 3 کان 6 مهينا لڳي سگهن ٿا. جيڪڏهن سنڌ هاءِ ڪورٽ دهشتگردي ڪورٽ جو فيصلو برقرار رکيو ته وري سپريم ڪورٽ ۾ اپيل ويندي ۽ جيسين عدالتن مان اپيلن جو فيصلو نه ايندو تيسين مسلم ليگ وارا پنهنجي هاڻوڪي موقف مطابق تحريڪ نه هلائيندا. سرانجام خان ڪاوش سان ڳالهائيندي ان ڳالهه جي به تصديق ڪئي ته عدالتن ۾ جيسين ڪيس هلندو تيسين تحريڪ نه هلائبي. جيتوڻيڪ في الحال تحريڪ نه هلائڻ واري معاملي تي ليگي ليڊرن ڪلثوم نواز کي قائل ڪري ورتو آهي پر اهو اتفاق راءِ گهڻو وقت هلندي نظر نٿو اچي. ايندڙ ٻن کان ٽن هفتن ۾ ليگي قيادت سان بيگم ڪلثوم نواز جو ڦڏو ٿي سگهي ٿو. جيئن ئي خاص عدالت جي جج رحمت حسين جعفري جو فيصلو آيو، ڪلثوم نواز تحريڪ هلائڻ واري موقف تي زور ڏيندي.
ڪراچي ۾ ايم ڪيو ايم ۽ جيئي سنڌ قومي محاذ جي گڏيل احتجاجي مظاهري تي پوليس جيڪا لٺين جي عنايت ڪئي ۽ جيڪو ساڻن سلوڪ ڪيو ويو آهي ان کان پوءِ ته پ پ هجي يا پائي، جي ڊي اي هجي يا مسلم ليگ، تحريڪ هلائڻ کان سڀ توبهه ڪندا. ايم ڪيو ايم ۽ جسقم مظاهري سان جيڪو سلوڪ ٿيو اهو هڪ لحاظ کان ٻين پارٽين کي سگنل آهي ته آئنده جيڪو به ايئن ڪندو ان جو حشر انهن کان به خراب ٿي سگهي ٿو. جيڪڏهن حڪومت چاهي ها ته ايم ڪيو ايم ۽ جسقم ليڊر شپ کي اڳواٽ ئي گرفتار ڪري ڇڏي ها پر کين لٺيون هڻي ڪپڙا ڦاڙي، رتو رت ڪري گرفتار ڪرڻ جو فيصلو شايد ڪنهن مصلحت وچان ئي ڪيو ويو هو.
ايم ڪيو ايم لاءِ ته مشهور آهي ته انهن کي ٻئي ٽئين سال ايجيٽيشن جي ضرورت هوندي آهي جيئن هو Intact (سالم) رهي سگهن پر هن دفعي ايم ڪيو ايم وارن سان گڏ سنڌين به پادر کاڌا آهن. جيئي سنڌ وارا جن لاءِ عام تاثر اهو آهي ته کين مار موچڙي جي پرواهه نه هوندي آهي تن کي هن دفعي اهو ٿيو آهي ته نه صرف سنڌي اخبارن پر ملڪ جي انگريزي ۽ اردو اخبارن به کين ڪوريج ڏني آهي. دنيا جي اليڪٽرانڪ ميڊيا به ان جلوس کي ڪوريج ڏني جنهن ۾ زي ٽي وي ته ڪجهه وڌيڪ ئي مهرباني ڪئي آهي.
مسلم ليگ ۽ پ پ سان اتحاد ڪري ڪري بيزار ٿي پيل ايم ڪيو ايم هاڻي جسقم وارن ڏانهن هٿ وڌايو آهي. هونئن ته اهو فطري اتحاد ٿو لڳي. هيستائين جسقم ۽ ايم ڪيو ايم سهڪار بابت ڪا به حتمي راءِ قائم نه ٿي سگهي آهي. مبصرن جا ان معاملي بابت ٻه رايا آهن: (1) پهريون رايو اهو آهي ته ايم ڪيو ايم وارن اها ضرورت محسوس ڪئي آهي ته هو پنهنجي فطري اتحادين يعني سنڌين سان گڏجن ۽ گڏجي جدوجهد ڪن. چيو وڃي ٿو ته راند جي پس منظر ۾ موجود ڌرين نئين صورتحال ۾ اهو داءُ کيڏيو آهي ته پيپلزپارٽي جي Base area (بنيادي علائقي) کي ڪمزور ڪيو وڃي ۽ ان لاءِ سنڌ ۽ سنڌي ماڻهن کي نئون فورم ۽ آپشن فراهم ڪيو وڃي جيئن هو پ پ جي دائري مان نڪري اچن. ان ٿيوري مطابق چيو وڃي ٿو ته اهو ڪم لوڪل اسٽيبلشمينٽ جي مرضي ۽ منشا موجب ٿي رهيو آهي ۽ نه رڳو پ پ پر مسلم ليگ جو Base area ڪمزور ڪرڻ لاءِ به حڪمت عملي جڙي رهي آهي. جنهن لاءِ فاروق لغاري، عمران خان يا ڪنهن ٻئي کي هٿي ڏياري ويندي. ٻئي ڪم هڪ وقت ڪرڻ سان راند جو پرچو آئوٽ ٿي سگهي ٿو تنهنڪري في الحال سنڌ ۽ بعد ۾ پنجاب تي طبع آزمائي ٿيندي. جيڪڏهن ان ٿيوري کي کڻي هڪ لمحي لاءِ مڃجي به سهي ته اهو معاملو ته جسقم ۽ ايم ڪيو ايم جي مقصد مطابق ٿو لڳي جنهن لاءِ لٺيون کائڻ انهن لاءِ ڪو مهانگو سودو ناهي. پر سوال اهو ٿو پيدا ٿئي ته جيڪڏهن اهو سڀ ڪجهه لوڪل اسٽيبلشمينٽ جي خواهش موجب هجي ها ته پوءِ الطاف حسين جي بيانن ۾ اسٽيبلشمينٽ کي ايڏو گهٽ وڌ نه ڳالهايو وڃي ها ۽ پوليس وارا به ايترو تشدد نه ڪن ها. هي ته پهريون مظاهرو هو جنهن ۾ ايم ڪيو ايم وارن کان وڌيڪ گرفتاريون به سنڌين جون ٿيون ۽ موچڙا به سنڌين کاڌا. آفتاب شيخ جي واسڪوٽي ۾ ته گهنج ئي نه پيو پر بشير قريشي جا لٽا ليڙون ڪيا ويا. ڪراچي ايم ڪيو ايم جو ڳڙهه هو تنهنڪري جيڪڏهن مٿين ٿيوري درست هجي ها ته ايم ڪيو ايم جا ماڻهو وڌيڪ هجڻ کپن ها. (2) ان حوالي سان جيڪا ٻي ٿيوري گردش ۾ آهي، تنهن ۾ ”پرڏيهي هٿ“ جو ڪردار ٻڌايو وڃي ٿو. هي ٿيوري وڏا ور وڪڙ کائي اتي اچي ڇيهه ڪري ٿي ته متحده جا ڀارت سان ”مختلف معاملا“ آهن، (جيتوڻيڪ الطاف حسين ساک تي ان الزام جي ترديد ڪندو اچي ٿو) ۽ جيڪڏهن سرحدن تي ڀارت ڪا گڙ ٻڙ ڪرڻ جو ارادو رکندو هوندو ته ان وقت ڀارت کي اها ڳالهه suit ڪندي ته پاڪستان اندر ڪو هنگامو متل هجي. ضروري ناهي ته الزامن تي ٻڌل اها ٿيوري درست هجي پر متحده پاران جسقم کي اڳيان ڪري پاڻ پوئتي رهڻ واري حڪمت عملي ڪيترن ئي حوالن سان معنيٰ خيز ضرور آهي.
عام طور تي اسان وٽ اهو رواج ٿي ويو آهي ته هر مثبت ڳالهه مان به ڪنڊا ڪڍيا ويندا آهن ۽ ڪنهن به معاملي کي منفي انداز سان جيترو ڏٺو ويندو آهي اوترو مثبت انداز ۾ نه ورتو ويندو آهي. ان حوالي سان ايم ڪيو ايم ۽ جسقم جي اتحاد ۽ سندن گڏيل سرگرمين بابت اهي ۽ انهن کان علاوه جيڪي به اندازا يا ٿيوريز گردش ۾ آهن سي ضروري ناهي ته صحيح هجن يا ان انداز ۾ هجن. انهن جو اتحاد نيڪ نيتي تي به ٿي سگهي ٿو ڇو ته ماضي ۾ اهي ٻئي ڌريون هڪ ٻئي جون سهڪاري رهيون آهن.
ليفٽيننٽ جنرل امجد جيڪو احتساب بيورو جو سربراهه آهي سو اڄڪلهه لنڊن ۾ آهي. بظاهر تاثر اهو مليو آهي ته هو احتساب ڪيسن جي سلسلي ۾ ويل آهي ۽ هن نواز فيملي خلاف ڪرپشن جي ڪيسن ۾ مواد، ثبوت ۽ تحقيقات ۾ مدد لاءِ ايف آءِ اي جي اڳوڻي جلاوطن ڊائريڪٽر جنرل رحمان ملڪ سان به رابطو ڪيو آهي. رحمان ملڪ لاءِ چيو وڃي ٿو ته هو واپس وطن ايندو ۽ احتساب بيورو سان گڏ ڪم ڪندو. هڪ اطلاع اهو به آهي ته جنرل امجد بينظير ڀٽو سان به رابطو ڪندو. خبر ناهي ته ان اڻ تصديق ٿيل اطلاع ۾ ڪيتري صداقت آهي پر چوڻ وارا چون ٿا ته مسلم ليگ ۽ پ پ ۾ ويجهڙائپ وارين هوائي خبرن ۽ رابطن وارين رپورٽن بعد جنرل امجد جيڪو چيف ايگزيڪيوٽو جو اعتبار وارو ساٿي آهي سو مشرف جي مينڊيٽ سان لنڊن ويو آهي ۽ مستقبل بابت ڪجهه معاملن تي سڌي طرح يا اڻ سڌي طرح بينظير سان جنرل امجد جو رابطو ٿيندو. جيڪڏهن جنرل امجد ۽ بي بي ۾ ڪنهن معاملي تي ڏي وٺ ٿي ته ملڪ ۾ في الحال عبوري ۽ بعد ۾ مستقل سياسي سيٽ اپ وارن معاملن تي عملدرآمد ۾ آساني ٿيندي. ملاقات جي ايجنڊا جي حوالي سان ته ڪا به تصديق ٿيل ۽ ٺوس معلومات ناهي پر اندازو اهو آهي ته متان لانگ ٽرم سيٽ اپ طور ملڪ ۾ صدارتي طرز حڪمرانيءَ جو نظام رائج ڪرڻ ۽ شارٽ ٽرم طور عبوري سيٽ اپ لاءِ بي بي جي صلاح سان ڪنهن ماڻهو جي مقرري جي ڳالهه ٿئي. ڏسجي ته انهن معاملن بابت محترمه ڪهڙا شرط رکي ٿي. آصف جي آزادي سندس پارٽي يا ماڻهن لاءِ کڻي مسئلو نه به هجي پر بي بي لاءِ ته وڏو مسئلو آهي ۽ اهو به ٿي سگهي ٿو ته آصف آزاد ٿيڻ بعد لنڊن يا دبئي ۾ ئي محترمه سان گڏ رهي ۽ شارٽ ٽرم وارو چلو گذرڻ تائين ٻئي انتطار ڪن.
(21 فيبروري 2000ع)

عدالت فوجي ايڪشن جي سببن جو به جائزو وٺندي: چيف جسٽس

عدالت فوجي ايڪشن جي سببن جو به جائزو وٺندي: چيف جسٽس

چيف جسٽس ارشاد حسن خان چيو آهي ته سياستدان جڏهن اقتدار ۾ هوندا آهن ته عدليا جا اختيار صلب ڪندا آهن ۽ آمر بڻجي ويندا آهن ۽ جڏهن اقتدار کان ٻاهر هوندا آهن ته قانون جي حڪمراني ۽ جمهوريت جا چيمپئن بڻجڻ جي ڪوشش ڪندا آهن. اهڙا ريمارڪس هن ڪالهه 12 آڪٽوبر واري قدم خلاف مسلم ليگ سميت مختلف ڌرين پاران داخل ڪيل هڪجهڙين درخواستن جي سماعت دوران ڏنا. چيف جسٽس جي سربراهي ۾ جوڙيل فل ڪورٽ جنهن ۾ 12 ئي جج شامل هئا. تنهن 7 هڪجهڙين پٽيشنز جي سماعت روزانو ڪرڻ جو فيصلو ڪندي ڪيس جي ڪارروائي اڄ خميس تائين ملتوي ڪري ڇڏي. چيف جسٽس ارشاد حسن خان چيو ته عدالت انهن سببن جو به جائزو وٺندي جنهن ڪري 12 آڪٽوبر جو قدم کنيو ويو. فل ڪورٽ بينچ ۾ جسٽس بشير جهانگيري، جسٽس اعجاز نثار شيخ، جسٽس عبدالرحمان خان، جسٽس شيخ محمد رياض، جسٽس عارف چوڌري، جسٽس منير اي شيخ، جسٽس راشد عزيز خان، جسٽس ناظم حسين صديقي، جسٽس قاضي محمد فاروق، جسٽس افتخار محمد چوڌري ۽ جسٽس راڻا ڀڳوانداس شامل آهن. ڪالهه عدالت ۾ ليگي ايم اين اي ظفر شاهه جي وڪالت سابق اٽارني جنرل چوڌري فاروق ڪئي، مسلم ليگ جي مک پٽيشن جنهن ۾ الاهي بخش سومرو ۽ وسيم سجاد درخواست گذار هئا تنهن جي وڪالت ڪندڙ ايڊووڪيٽ خالد انور، عمر بنديال، سعديه، رفيق راڄواڻا ۽ نواز قصوري به موجود هئا. جڏهن ته ٻين درخواست گذارن ۾ وهاب الخيري، شاهد اورڪزئي، اقبال حيدر، امتياز حسن گيلاني ۽ فضل الاهي صديق پنهنجي درخواستن جي پاڻ پيروي ڪرڻ لاءِ عدالت ۾ موجود هئا. حڪومت پاران وڪالت لاءِ اٽارني جنرل عزيز اي منشي، ڊپٽي اٽارني جنرل تنوير بشير انصاري، ايڊيشنل ايڊووڪيٽ جنرل سنڌ سرور خان، ايڊووڪيٽ جنرل بلوچستان اشرف تنولي ۽ عدالت جا معاون وڪيل شريف الدين پيرزاده ۽ ايس ايم ظفر به موجود هئا. ڪالهه اربع تي سماعت شروع ٿي ته ظفر علي شاهه جي وڪيل چوڌري محمد فاروق دليل ڏيندي چيو ته اسان جنرل پرويز مشرف، ليفٽيننٽ جنرل محمود ۽ وفاق پاڪستان کي ڌر بڻايو آهي. اڄ اسين اهڙي ٻه واٽي تي بيٺا آهيون جتي ملڪ ۽ قوم جي قسمت جو فيصلو ڪرڻو آهي. هن چيو ته 1959ع ۾ مولوي تميز الدين ڪيس جو فيصلو جيڪڏهن مختلف هجي ها ته پاڪستان جي تاريخ به مختلف هجي ها. هن چيو ته درخواست گذار جي جواب ۾ آئيني معاملا اٿاريل آهن پر جواب ۾ ڪجهه اهڙا معاملا به آهن جن جو ڪيس سان واسطو ناهي. اسان جي پٽيشن جي جواب ۾ سابق وزيراعظم ۽ سندس ساٿين تي الزام مڙهيا ويا آهن ۽ ڪافي نقطن جو جواب نه ڏنو ويو آهي. چيف جسٽس چيو ته اوهين اصل نقطي تي اچو، ان تي چوڌري فاروق چيو ته هي ڪيس وڏي اهميت جوڳو آهي. ان لاءِ وقت کپندو. چيف جسٽس چيو ته جيترو وقت کپي ڏينداسين پر اوهين موضوع تي ڳالهايو، سڀ جج هن ڪيس ۾ مصروف آهن ۽ 99 سيڪڙو عام ماڻهن جا ڪيس التوا ۾ هليا ويا آهن. اوهين اوپننگ بيٽسمين آهيو. چوڌري فاروق چيو ته جنرل مشرف جو 12 آڪٽوبر وارو قدم غير آئيني هو ۽ هن جو چيف ايگزيڪيوٽو ٿيڻ به آئين کان مٿانهون عمل آهي. هن چيو ته چونڊيل وزيراعظم نواز شريف ۽ سندس ڀاءُ شهباز شريف کي گرفتار ڪيو ويو ۽ هڪ مهيني بعد پي ٽي وي تي خبر هلائي وئي ته هو جهاز هائيجيڪنگ ڪيس جا ملزم آهن. ان عرصي دوران ڪنهن به عدالت غير قانوني حراست جو نوٽيس نه ورتو. هن چيو ته جنرل مشرف ۽ 10 ڪور جي ڪمانڊر جنرل محمود جو اهو قدم قومي مفاد جي خلاف ۽ غداري جي زمري ۾ اچي ٿو. هن چيو ته اسان جي پٽيشن ۾ اهو چيل آهي ته قومي ۽ صوبائي اسيمبليون ۽ سينيٽ معطل ڪرڻ ۽ ججن کان پي سي او هيٺ حلف کڻائڻ کي غير آئيني قرار ڏئي عبوري حڪم جاري ڪيو وڃي. هن چيو ته اڳ ۾ پي سي او هيٺ حلف کڻڻ جو خدشو ظاهر ڪيو ويو هو جيڪو بعد ۾ صحيح ثابت ٿيو. چيف جسٽس چيو ته عبوري حڪم واري گذارش ته سابق چيف جسٽس سعيد الزمان صديقي رد ڪئي هئي. ان بعد چوڌري فاروق 12 آڪٽوبر واري چيف ايگزيڪيوٽو جي خطاب جا ٽڪرا پڙهيا ۽ 14 آڪٽوبر تي جاري ڪيل پي سي او جا حصا به پڙهيا. هن ان حصي تي زور ڏنو جنهن ۾ چيل هو ته عدالتون معمول مطابق ڪم ڪنديون رهنديون پر چيف ايگزيڪيوٽو خلاف ڪنهن به ڪيس جي سماعت نه ڪنديون. چوڌري فاروق چيو ته اهڙي اعلان جي ڪا به آئيني گنجائش ناهي. جڏهن اهو ثابت ڪريان ته عدالت کي ان حڪم کي غير موثر قرار ڏيڻو پوندو. هن چيو ته اسان جي مؤڪل ڪنهن تي به گند نه اڇلايو آهي، پر ٻئي پاسي الزام لڳن ٿا. چيف جسٽس چيو ته اسين تڪراري ڳالهين کان پرهيز ڪري رهيا آهيون. وڌيڪ اختيار رکڻ ڌار مسئلو آهي ۽ انهن جي استعمال جو طريقو هڪ ڌار معاملو آهي. مون اڳ ۾ به چيو آهي ته اسين مضبوط بار ۽ انصاف جي فراهمي ۾ يقين رکون ٿا.
چيف جسٽس چوڌري فاروق کي چيو ته هو نقطي وار دليل ڏئي ۽ ٻين جو وقت برباد نه ڪري. اسان جي ڪوشش نظام جو تحفظ ڪرڻ آهي. اسين بار ۽ بينچ کي بچائڻ چاهيون ٿا. ان مقصد لاءِ ئي چيف جسٽسز ڪاميٽي اهم فيصلا ڪيا آهن. چوڌري فاروق چيو ته 52 سالن جي تاريخ ۾ ملڪ کي ملٽري جي مداخلت وارو ڪردار برداشت ڪرڻو پيو آهي. مون کي اهو ٻڌي حيرت ٿي آهي ته 97ع جون چونڊون بقول موجوده سرڪار ته جعلي هيون. جڏهن ته اهي چونڊون بينظير دور ۾ مقرر ٿيل چيف اليڪشن ڪمشنر جسٽس (ر) فخر عالم ڪرايون هيون ۽ هر پولنگ تي فوجي به موجود هئا. مان دعويٰ سان چوان ٿو ته 97ع جي چونڊن ۾ ٿوري به گڙٻڙ نه هئي. چيف جسٽس پڇيو ته چونڊن ۾ ڪيترو سيڪڙو ووٽ پيا هئا جنهن تي چوڌري فاروق چيو ته 50 سيڪڙو، خالد انور چيو ته اليڪشن ڪميشن جي رپورٽ مطابق 36 سيڪڙو ووٽ پيا هئا. چوڌري فاروق چيو ته آئين ۾ اهو لکيل آهي ته هي ملڪ الله جي ملڪيت آهي ۽ ان تي حڪمراني جو حق صرف چونڊيل حڪمرانن کي آهي. چيف جسٽس چيو ته بدقسمتي سان سياستدان جڏهن اقتدار کان ٻاهر هوندا آهن ته قانون جي حڪمراني، آئين جي بالادستي ۽ جمهوريت جا چيمپئن بڻجندا آهن جڏهن ته اقتدار دوران هو عدليا جا اختيار صلب ڪندا آهن ۽ آمر بڻجڻ جي ڪوشش ڪندا آهن. چوڌري فاروق چيو ته صرف سياستدان نه، هن چيو ته محمود خان ڪيس ۾ اوهان عدليا جي آزادي، جمهوريت، پارٽي نطام، قرآن ۽ سنت کي آئين جو اهم جزو قرار ڏنو آهي. هن چيو ته جڏهن پاڪستان ملٽري ايڪشن ذريعي ناهي ٺيهو ته پوءِ عوامي ووٽ سان چونڊيل نمائندن کي حڪمراني کان ڇو ٿو روڪيو وڃي؟ هن چيو ته انساني حقن ۽ بنيادي حقن جي اسلام ۾ به وڏي اهميت آهي ۽ جمعته الوداع جي خطبي ۾ حضور صلي الله عليه وسلم، بنيادي حقن کي پورو ڪرڻ جو حڪم ڏنو آهي ۽ آئين جو آرٽيڪل 2-اي اهو ئي آهي. هن چيو ته جڏهن سڀ چيف جسٽس عدليا جي دائره سماعت جا اختيار صلب نه ڪرڻ بابت فيصلو ڏئي چڪا آهن ته به عدليا جو دائره سماعت محدود ڪرڻ جا حڪم جاري ٿين ٿا. هن آئين جي آرٽيڪل 8 جو حوالو ڏنو ۽ چيو ته ان مطابق هر شهري تي ملڪي وفاداري لازم آهي. قانون جي نظر ۾ فوجي يا شهري هڪجهڙا آهن ۽ آرٽيڪل 2-بي هيٺ قانون کان ڪنهن به طرح انحرافي نٿي ڪري سگهجي. آئين کي اورانگهڻ ڌرتي سان غداري ڪرڻ برابر آهي، جيڪو به ايئن ڪري يا ان ۾ ڪو ڪنهن جي مدد ڪري ته اهو به غداري جي زمري ۾ اچي ٿو. چوڌري فاروق آئين جي مختلف شقن 69، 48 (1)، 199 (3)، 232، 233، 234، 236 (2)، 239(5)، 245 (2) جا حوالا ڏنا ۽ چيو ته آئين ۾ اهو واضح آهي ته فوج حڪومت جي تابع آهي. سمورا اختيار صدر ۽ وزيراعظم سڌي طرح يا پنهنجي نامزد ڪيل نمائندن ذريعي استعمال ڪندا آهن. هن چيو ته آرٽيڪل 90 هيٺ حڪومت ئي قاعدا ۽ ضابطا مرتب ڪندي آهي. صدر به وزيراعظم جي مشوري جو پابند آهي. ايمرجنسي جي حوالي سان ذڪر ڪندي هن چيو ته آئين ۾ ان بابت ڌار باب ڏنل آهي جنهن ۾ صدر کي مالياتي ۽ انتظامي لحاظ کان ايمرجنسي نافذ ڪرڻ جو اختيار حاصل آهي. چوڌري فاروق آئين ۾ ڏنل آرمي جي حلف جو متن پڙهي ٻڌايو ۽ چيو ته ان ۾ واضح آهي ته فوج سياست ۾ مداخلت نه ڪرڻ جو حلف کنيو آهي. هر فوجي آفيسر ان حلف جو پابند آهي ته هو آئين جي تابع رهندو. اهڙي آئيني وضاحت بعد اهو واضح ٿئي ٿو ته چيف ايگزيڪيوٽو جنرل مشرف جا فرمان غير آئيني آهن ۽ آئين جي انحرافي برابر آهن. چيف جسٽس چيو ته ضياءُ الحق جي مارشل لا ۾ ته پٽيشن جي سماعت به نه ٿي هئي. هاڻي ته عدالت سماعت به ڪري رهي آهي. چوڌري فاروق چيو ته منهنجو مسئلو اهو آهي ته پٽيشن ۾ اٿاريل اعتراضن جو لکت ۾ جواب نه ڏنو ويو آهي. جڏهن هن پٽيشن تي عدالت 7 ڊسمبر تي جوابدارن کي نوٽيس جاري ڪيا ته ان مهل اٽارني جنرل چيو هو ته جنرل مشرف چيف ايگزيڪيوٽو آهي تنهنڪري هن کي ذاتي حيثيت ۾ نوٽيس نٿو جاري ڪري سگهجي. چيف جسٽس چيو ته اختيار واري سوال تي آخر ۾ غور ٿيندو. اوهين اصل معاملي بابت دليل ڏيو. چوڌري فاروق چيو ته جڏهن موجوده حڪومت نواز دور جي پرڏيهي پاليسي سميت مختلف پاليسين کي جاري رکيو پئي اچي ته نواز حڪومت هٽائڻ جو جواز ڪهڙو هو؟ هن چيو ته 77ع ۾ جڏهن نظريه ضرورت هيٺ مارشل لا کي درست قرار ڏنو ويو ته ان وقت حالتون مختلف هيون. موجوده حالتون مختلف آهن. هن چيو ته جيڪڏهن مشرف حڪومت بهتري لاءِ قائم ٿي هئي ته اڄ تائين ڪهڙي بهتري آئي آهي؟ احتساب جو حال اهو آهي ته 90، 90 ڏينهن ماڻهو بنا عدالتي رمانڊ جي قيد رکيا ٿا وڃن، ڪيس نٿا ٺاهيا وڃن، اڃا تائين ڪا به اقتصادي بهتري نه آندي وئي آهي، اسٽيٽ بئنڪ جون رپورٽون ان جو ثبوت آهن. هن جا دليل جاري هئا ته عدالت وقت ختم ٿيڻ ڪري سماعت ملتوي ڪري ڇڏي.
(2 مارچ 2000ع)

زميندار ڪنوينشن ۽ اسلام آباد وارن جو تجسس

زميندار ڪنوينشن ۽ اسلام آباد وارن جو تجسس

پاڪستان جي ڪل ملڪي پيداوار (جي اين پي) ۾ زرعي شعبي جو حصو 24.6 سيڪڙو آهي ۽ زرعي شعبي ۾ ليبر فورس 44.15 سيڪڙو ڪم ڪري ٿو. يعني ڪل ملڪ جي پورهيو ڪندڙن مان 44.15 سيڪڙو جو گذر سفر زرعي شعبي تي آهي. 91-90ع ۾ زرعي شعبي ۾ ڪل ملڪ جي ليبر فورس جو 47.45 سيڪڙو ڪم ڪندو هو پر 97-96ع جي آخري سروي مطابق 44.15 سيڪڙو ليبر اڄ به هن شعبي سان سلهاڙيل آهن. 99-98ع جي اڪنامڪ سروي مطابق زرعي شعبي ۾ صرف هڪ سال جي سيڙپ 46 ارب رپيا رڪارڊ ڪئي وئي هئي. ڪمند، ڪپهه، ڪڻڪ، چانور ۽ مڪئي هن ملڪ جا مک فصل آهن. پاڪستان جي زرعي شعبي ۾ پيداوار وڌائڻ جي گنجائش تمام گهڻي موجود آهي پر حڪومتي پاليسين سبب آبادگار پيداوار وڌائڻ جي قابل ناهن. گذريل ڪجهه سالن جو ئي مثال وٺو ته جنهن سال پٽاٽن يا بصر جي پيداوار وڌي ٿي ته اگهه مري وڃي ٿو نتيجو اهو ٿو نڪري ته ٻئي سال پٽاٽا ۽ بصر ٻاهران گهرايا وڃن ٿا. ان ۾ ڪو شڪ ناهي ته زرعي شعبو پاڪستان جي معيشت ۾ ڪرنگهي جي هڏي واري حيثيت رکي ٿو پر ان ۾ سڌارن توڙي بهتري لاءِ ڪڏهن به سنجيدگي سان درست نموني ڪم نه ڪيو ويو آهي. اها هن ملڪ ۽ عوام جي بدقسمتي رهي آهي ته زرعي پاليسي ان شعبي سان لاڳاپيل ماڻهن بدران صنعتڪار ٺاهيندا آهن. ڪاٽن پاليسي جنرز ٺاهيندا آهن ۽ ڪڻڪ جي پيداوار وارين ڪاميٽين ۾ فلورملز وارن کي شامل ڪيو ويندو آهي. واسطيدار شعبي جي زميندارن توڙي هارين کان ڪڏهن پڇيو به نه ويندو آهي ته ڇا ڪجي. اڄ به ملڪ ۾ آمريڪا ۽ برطانيا مان زراعت ۾ پي ايڇ ڊي ڪندڙ سياستدانن جي ڀيٽ ۾ فصلن جي موضوع تي سنڌ جو هاري وڌيڪ ڄاڻي ٿو.
تازو ڪنگري هائوس تي سنڌ جي 250 کان وڌيڪ وڏن زميندارن جو تاريخي ميڙاڪو ٿيو آهي جنهن ۾ پڻ لڳ ڀڳ انهن ئي ڳالهين جو روئڻ رنو ويو آهي. اها به حقيقت آهي ته هاري ۽ زميندار کان ايئر ڪنڊيشنڊ ڪمري ۾ ويٺل آڙهتي يا سيٺ وڌيڪ ٿو ڪمائي، آخر ايئن ڇو آهي؟ ان صورتحال کي توازن ۾ آڻن لاءِ مستقل پاليسي جڙڻ گهرجي. سنڌ جي زميندارن اڄ پنجاب کان پاڻي جو پورو حصو وٺڻ جو به مطالبو ڪيو آهي. سدائين سنڌ جي پاڻي جي جنگ وڙهندڙن ۾ انهن ماڻهن جو ڪردار وڌيڪ رهيو آهي جن وٽ جريب زمين جو به ناهي پر ان طبقي جي مڃتا لاءِ ڪڏهن زميندارن زحمت نه ڪئي، پر حالتن نيٺ کين مجبور ڪيو آهي ته هو اها ڳالهه ڪري رهيا آهن جيڪا سنڌ جي کاٻي ڌر جي سياسي ڪارڪنن جو دائمي موقف رهي آهي. زميندارن جي ميڙاڪي ۾ پير پاڳاري کان وٺي علي گوهر مهر تائين سنڌ جا سياسي توڙي غير سياسي زميندار توڙي آبادگار، آڪسفورڊ جا پڙهيل توڙي اڻپڙهيل سڀ گڏ ٿيا. شايد 50 سالن ۾ اهو پهريون دفعو آهي جو زميندارن پنهنجي حقن جي ڳالهه ڪئي آهي. هن ملڪ جي حاڪم طبقي ۾ صنعتڪارن جو اثر رسوخ نه فقط تمام گهڻو آهي پر جيڪڏهن ايئن چئجي ته زميندارن کان وڌيڪ آهي ته معقول ٿيندو. زميندار وٽ ليبر فورس 44.15 سيڪڙو آهي جيڪڏهن هو احتجاج ڪرائين ۽ جدوجهد ڪن ته هنن وٽ جيترا مفت جا ورڪر آهن ايترا ڪنهن سياسي پارٽي وٽ به ناهن. اڄ پنجاب ۾ تصديق ٿيل ٻج ملي ٿو پر سنڌ ۾ ڪيڙي کاڌل ٻج عام آهي. فصل جو اگهه پنجاب ۾ وڌيڪ ۽ سنڌ ۾ گهٽ آهي ڇو ته پنجاب جي فصل جي ڪوالٽي ڀلي آهي. هاڻي اها ڪوالٽي ڀلي ڪيئن ٿي؟ ظاهر آهي ته Input موزون آهن. اها سهولت سنڌ ته ڇا پر جيڪڏهن بلوچستان کي به ملي ته ڪوالٽي ڇو نه ڀلي ٿيندي؟
سنڌ جي زميندارن لينڊ ريفارمز جي به مخالفت ڪئي ۽ وڌيڪ زمين رکڻ جي حق ۾ اسلام جو حوالو به ڏنو آهي. ڪيترن ئي مذهبي مڪتبه فڪر جو چوڻ آهي ته اسلام ۾ ”جيڪو کيڙي سو کائي“ وارو نظام ڏسيل آهي ۽ زمينداري جو تصور ئي ناهي پر زميندار جڏهن دين ۾ اهڙيون گنجائشون ٻڌائين ٿا ته يقيناً انهن وٽ پنهنجا دليل ۽ ثابتيون هونديون. هڪ لمحي لاءِ جيڪڏهن زميندارن جي ڳالهه کي صحيح سمجهجي ته به سوال اهو ٿو پيدا ٿئي ته ڇا هو هارين جي حقن جي حمايت ڪندا؟ جيڪي حق پاڻ زميندار پنهنجي لاءِ گهرن ٿا، ڇا هارين لاءِ به هو اهڙا ئي حق گهرندا؟ جيڪڏهن ڏٺو وڃي ته اڄ جو دور مئنيجمينٽ جو دور آهي ۽ زور ۽ ظلم يا ناانصافي جي آڌار تي هلندڙ روايتون ختم ٿي رهيون آهن. زميندارن کي اڄ نه ته سڀاڻي هاري جي حيثيت ۽ ان جي حقن جي حمايت ڪرڻي پوندي. ان لاءِ زميندار کي هاري ته مجبور نه ڪري سگهندا پر سسٽم ۽ وقت ان کي مجبور ڪندو. 50 سالن کان هارين جي حيثيت ۽ حقن بابت نئين سر قانون سازي نه ٿي سگهي آهي، هن وقت هارين ۽ زميندارن وچ ۾ نئين سماجي قانوني معاهدي جي ضرورت آهي. هارين جي حقن ۾ 50 سيڪڙو اهميت منهنجي حساب سان ان جي عزت نفس جي آهي ته هاري کي عزت ڏيو ۽ انسان سمجهو. جيتوڻيڪ حالتون گهڻي قدر تبديل ٿي چڪيون آهن پر اڃان به ڪجهه اهڙا روايتي ظالم زميندار موجود آهن جيڪي هاري سان گار کانسواءِ ڳالهائڻ لاءِ تيار ناهن، اڃان به اهڙيون اوطاقون ڪٿي نه ڪٿي موجود آهن جتي هاريءَ کي مٽيءَ واري فرش تي ويهڻ جي به زميندار اجازت مشڪل سان ڏئي ٿو. اها سوچ تبديل ڪرڻ جي ضرورت آهي. سڀ زميندار به هڪجهڙا ناهن. زميندار جيڪڏهن هارين جي هارپي ۽ هاري مزدور وارو ڪردار قبول ڪري ۽ ان کي قانوني تحفظ به ڏئي ته زميندارن کي مفت ۾ سياسي فورس ملي ويندو جيڪو سندن سياسي مضبوطي جو سبب به بڻجي سگهي ٿو.
پير پاڳاري پاران ڪنوينشن گهرائڻ واري معاملي تي هتي هڪ راءِ اها پئي ظاهر ڪئي وڃي ته هن اقتداري سياست ۾ پنهنجا ڪارڊ وڌائڻ لاءِ اهو ڪنوينشن گهرايو آهي جيڪو بظاهر هڪ غير سياسي فورم تان سياسي پريشر به تيار ڪري سگهي ٿو. پير صاحب زميندارن واري غير سياسي فورم کي جيڪڏهن سڀاڻي رڳو پاڻي جي مسئلي تي ئي پنجاب خلاف استعمال ڪيو ته به هتان جي اسٽيبلشمينٽ لاءِ مسئلو کڙو ٿيندو. جيتوڻيڪ زميندار ڪنوينشن جون خبرون هتان جي ”فوجي ميڊيا“ ۾ ته ڊسپلي ماڻي نه سگهيون آهن پر پوءِ به مشرف حڪومت جي مشينري ان ڪنوينشن جو سخت نوٽيس ورتو آهي. ڪالهه غير متوقع طور تي اهڙن ماڻهن مون کان فون ڪري پڇا ڪئي ته آخر اهو ڪنوينشن هاڻي ڇو گهرايو ويو آهي، ڇا اهو فورم اينٽي پنجاب ڪردار ادا ته نه ڪندو؟
حڪومتي حلقن جو خيال آهي ته ”جيئن ته مشرف حڪومت لينڊ ريفارمز ڪرڻ چاهي پئي، وڏيرن ۽ زميندارن کان سرڪاري ڦٻايل زمين واپس وٺي هارين کي ڏيڻ چاهي ٿي، زرعي آمدني تي ٽيڪس لڳائڻ چاهي ٿي، تنهن ڪري ان کان بچڻ لاءِ سنڌ جا زميندار متحد ٿيا آهن.“ حڪومت جي موقف ۾ ڪيترو دم آهي اهو ته وقت ٻڌائيندو پر وقت جي هن مرحلي تي هن ڪانفرنس جي پس منظر بابت هنن جو منطق ڏاڍو سگهارو آهي. سڀاڻي جڏهن زميندارن جي وڌيڪ سوڙهي ٿيڻ جا امڪان پيدا ٿيا ته زميندارن کي نه فقط پنهنجي بچاءَ لاءِ حڪمت عملي جوڙڻي پوندي پر سندن ٿنڪ ٽئنڪ کي پنهنجي نئين فورم تان پنجاب جي مخالفت واري امڪاني الزام کي لاهڻ لاءِ به معقول رٿا بندي ڪرڻي پوندي.
جيتوڻيڪ هن وقت پاور سيڪٽر ۾ زميندار جو ايترو اثر ناهي جيترو صنعتڪار جو آهي ۽ زرعي پاليسي به اڻ سڌي ريت صنعتڪار ئي ڊڪٽيٽ ڪرائيندو رهيو آهي پر ان جو اهو مقصد هرگز ناهي ته ڪو زميندارن جي نمائندگي ناهي رهي. ڏٺو وڃي ته زميندار کي نمائندگي وارو حق ته صنعتڪار کان وڌيڪ مليل رهيو آهي پر ماضي جو تجربو اهو ٻڌائي ٿو ته زميندار سدائين تپيدار ۽ ايس ايڇ او جي بدلين جي عيوض پاليسي سازي واري ڪردار تان هٿ کڻندو رهيو آهي ۽ ڪڏهن به پاليسي سازي ۾ هن پنهنجو ڪردار ادا نه ڪيو آهي. جنهن جي نقصان جي 100 سيڪڙو ذميواري به مٿس آهي. اها فطرت جي تقاضا آهي ته زميندار کي پنهنجي مالي آمدني توڙي سياسي سگهه وڌائڻ لاءِ هاڻي رستو تبديل ڪرڻ گهرجي. هن جو فطري اتحادي هاري آهي، پر ٻنهي فطري اتحادين کي حالتون اتر ۽ ڏکڻ ڪرڻ چاهين ٿيون. وقت جي تقاضا اها آهي ته تپيدار ۽ ايس ايڇ او تي ڀاڙڻ بدران زميندار کي پنهنجي ان فطري اتحادي تي انحصار ڪرڻ گهرجي جيڪو سندس بزنس ۾ ساڻس شيئر هولڊر به آهي. ضرورت رڳو سوچ تبديل ڪرڻ ۽ رويا مٽائڻ جي آهي. هارين کي اهل عيال سميت سرڪار جي ڦٻايل زمين واري حق ملڪيت جيان سمجهڻ وارو رويو تبديل ڪرڻ گهرجي. اهو تمام ڏکيو ڪم ته آهي پر پير پاڳاري جهڙي سيزنڊ سياستدان لاءِ ايترو ڏکيو ناهي. جيڪڏهن هو پنهنجي ساٿي زميندارن کي هارين لاءِ اهڙي سوچ پيدا ڪرڻ جي ڏس ۾ قائل ڪري ته مسئو حل ٿي سگهي ٿو.
(10 مارچ 2000ع)

ذڪر ڀوربن ۾ ٿيل “پاڪستان پريس سيمينار” جو!

ذڪر ڀوربن ۾ ٿيل “پاڪستان پريس سيمينار” جو!

برٽش هاءِ ڪميشن، برٽش ڪائونسل جي تعاون سان 19 کان 22 مارچ تائين ”پاڪستان پريس سيمينار“ جي عنوان سان ڀوربن جي پرفضا ماحول ۾ واقع پرل ڪانٽينينٽل هوٽل ۾ سيمينار منعقد ڪيو ويو. سيمينار جو بنيادي مقصد ميڊيا جي آزادي جي اهميت اجاگر ڪرڻ، پاڪستان جي ميڊيا جي برطانيا سميت دنيا جي آزاد ميڊيا سان ڀيٽ ڪرڻ، جديد ٽيڪنالاجيءَ جي ميڊيا ۾ اهميت ۽ پاڪستان ۾ فوجي حڪومت جي قيام بعد ميڊيا جي صورتحال تي بحث ڪرڻ وغيره ڄاڻايو ويو. جيتوڻيڪ ملڪ جي مختلف ۽ اڪثر حصن ۾ گرمي جي مند اچي رهي آهي پر پوءِ به اسلام آباد کان 70 ڪلوميٽرن جي مفاصلي تي واقع ڀوربن ۽ مريءَ جي پهاڙن تي اڃا برف ڄميل آهي جنهن ڪري موسم ٿڌي آهي. 19هين مارچ تي شام جو برٽش ڪائونسل جي آفيس کان 5 وڳي شام جو روانگي ٿي. پوڻن ٻن ڪلاڪن بعد ڀوربن پهتاسين. ڊنر کانپوءِ 30 سالن جو صحافتي تجربو رکندڙ بل ڪرڪ مين (Bill kirkman) جيڪو وولفسن ڪاليج پريس فيلوشپ پروگرام جو 1982ع کان 1996ع تائين باني ڊائريڪٽر رهيو ۽ اڄڪلهه ڪيمبرج سوسائٽي جي سيڪريٽري هئڻ سان گڏ ڪيمبرج ميگزين جو ايڊيٽر به آهي تنهن ”سٺو صحافي ڪيئن ٿجي؟“ واري موضوع تي ليڪچر ڏنو. هن جو چوڻ هو ته سٺو صحافي ٿيڻ لاءِ غير متعصب، غير جانبدار، ايماندار ۽ ساک وارو هئڻ ضروري آهي. 20 مارچ تي صبح جو 9 وڳي سيشن شروع ٿيو. جنهن ۾ ماحولياتي ماهر جهان آرا معين ”ماحوليات ڪنهن جي ذميواري؟“ جي عنوان تي ليڪچر ڏنو. هن جو چوڻ هو ته جيتوڻيڪ ٽئين دنيا ۾ اڃا ماڻهو پيٽ جي مسئلن ۾ ڦاٿل آهن ۽ هو ماحولياتي مسئلن بابت گهٽ سوچين پيا پر ان موضوع تي شعور ۽ بيداري ضرور پيدا ٿي رهي آهي. عام بحث دوران مون منڇر ڍنڍ جو مسئلو اٿاريو ۽ چيو ته آر بي او ڊي جو کارو ۽ زهريلو پاڻي ڍنڍ ۾ وڃڻ ڪري ايشيا جي وڏي ۾ وڏي ڍنڍ تباهه ٿي رهي آهي جنهن سبب ڪيترين پيڙهين کان ڍنڍ جي ڪناري آباد ملاحن جي روزي جو ذريعو ختم پيو ٿئي، آبي جيوت لاءِ خطرو وڌي ويو آهي، نه حڪومت ٿي ڌيان ڏئي ۽ نه اين جي اوز، جهان آرا چيو ته واقعي اهو وڏو مسئلو آهي. ان لاءِ اسين معقول پليٽ فارم تان مهم هلائينداسين. ماحوليات واري معاملي تي بحث دوران جهان آرا معين شڪايت ڪئي ته ميڊيا ان معاملي کي اهميت نه ٿي ڏئي. ڪوريج گهٽ ٿي ڏني وڃي. هن جو موقف هو ته ماحولياتي مسئلن بابت عوام ۾ شعور پيدا ڪرڻ لاءِ ميڊيا کي جيڪو ڪردار ادا ڪرڻ گهرجي يا جيڪا ميڊيا جي ذميواري آهي اها پوري نه پئي ڪئي وڃي.
ماحوليات واري معاملي تي بحث ۾ حصو وٺندي ڪيمبرج يونيورسٽي جي انٽرنيشنل افيئرز جي ليڪچرر پال ڪارنش (Paul Cornish) جيڪو اڳ ۾ برٽش فوج ۾ ڪيپٽن هو ۽ استعيفا ڏئي استاد بنجڻ جي ڪوشش ڪئي ۽ ڪامياب به ٿيو هو، تنهن چيو ته مستقبل ۾ ماحوليات جا مسئلا وڌندا اڄ کان تياري جي ضرورت آهي. هن چيو ته هر سال سمنڊ جي سطح هڪ ملي ميٽر بلند ٿي رهي آهي جنهن سان ايندڙ ڪجهه سالن ۾ وڌيڪ مسئلا پيدا ٿيندا. بحث ۾ حصو وٺندي پرويز هود ڀائي چيو ته ڪالاباغ ڊيم جو مسئلو فني معاملي سان گڏ ماحوليات جو به مسئلو آهي. ساڳئي ڏينهن تعليم جي اهميت بابت پروفيسر پرويز هود ڀائي جيڪو قائداعظم يونيورسٽي ۾ فزڪس جو پروفيسر آهي تنهن ۽ بائلاجميل ان موضوع تي تفصلي روشني وڌي. نائلاجميل اڳ ۾ سنڌ ايجوڪيشن فائونڊيشن ۾ ڪم ڪندي هئي. هاڻي لاهور ۾ ”اداره تعليم و آگاهي“ نالي پنهنجي اين جي او هلائي رهي آهي. نائلاجميل جو چوڻ هو ته ميڊيا جو معاشري ۾ بهتر توڙي خرابي پيدا ڪرڻ ۾ اهم ڪردار آهي. هن چيو ته پاڪستان ۾ تعليم تباهه آهي، 50 سيڪڙو اسڪول وڃڻ جي عمر وارا ٻار اسڪول نٿا وڃن. پنجاب ۾ پاڪ فوج جي تعداد کان وڌيڪ تعليم کاتي جا ملازم آهن پر هو ڪم نٿا ڪن. سرڪاري اسڪولن جو حال خراب آهي. هن چيو ته ايچي سن ڪاليج لاهور ۽ قائداعظم يونيورسٽي اسلام آباد سرڪاري شعبي جا ادارا هوندي جيڪڏهن سٺي ڪارڪردگي ڏئي سگهن ٿا ته ٻيا سرڪاري ادارا ڇو نه ٿا ڏين؟ هن ميڊيا تي تنقيد ڪندي چيو ته تعليمي سرگرمين ۽ مسئلن کي ڪوريج نه ٿي ملي. اسان کي گهرجي ته ميٽرڪ پاس ماسترن بدران گريجوئيٽ ماستر ڀرتي ڪيون، نصاب تبديل ڪجي ۽ نصاب جي ٻولي جو وڏو مسئلو آهي تنهن ڪري انهن معاملن بابت راءِ عامه ٺاهڻ ۽ پريشر وجهڻ لاءِ ميڊيا معاشري کي سجاڳ ڪرڻ لاءِ ڪردار ادا ڪري. پرويز هود ڀائي چيو ته پاڪستان ايٽم بم ٺاهي ڌماڪا ڪري ڀارت سان برابري قائم رکڻ بدران ٻين شعبن تي ڌيان ڏئي هن چيو ته آمريڪا ۾ نيو ڪليئر فزڪس ريسرچ جي هڪ اداري ۾ 140 پي ايڇ ڊي هولڊر ڪم ڪن ٿا جن ۾ 14 ڀارتي آهن هڪ به پاڪستاني ناهي. مائيڪرو سافٽ بزنس ۾ 30 سيڪڙو ڀارت جو حصو آهي. پاڪستان سافٽ ويئر جي بزنس مان هر سال 2 ڪروڙ ڊالر ڪمائي ٿو پر ڀارت 50 ارب ڊالر ڪمائي ٿو. هن چيو ته پاڪستان ۾ 91ع دوران 60 سيڪڙو ٻار اسڪول ويندا هئا ۽ 98ع ۾ اهو تعداد گهٽ ٿي 58 سيڪڙو ٿيو آهي. پاڪستان ۾ انٽر جي شاگرد کي سائنس جي جيتري ڄاڻ آهي، جاپان جي 6هين درجي واري شاگرد کي ان کان وڌيڪ آهي. اسان جو تعليمي نظام ۽ نصاب فرسوده آهن. هن چيو ته ٽيڪسٽ بڪ مافيا نصاب جي تبديلي ۾ رڪاوٽ آهي. پرويز هود ڀائي فيڊرل انٽرميڊيٽ بورڊ جو هڪ صفحي وارو امتحاني پيپر ڏيکاريو جنهن ۾ 46 غلطين جي نشاندهي ٿيل هئي. هن چيو ته جڏهن استادن جو اهو حال آهي ته شاگردن جو ڇا هوندو؟ بل ڪرڪ مين چيو ته ميڊيا جو رول تعليم جي ميدان ۾ به اهم آهي. لنڊن جي اخبارن فناشنل پوسٽ ۽ ٽائمز وانگر پاڪستاني اخبارن کي به تعليم بابت خصوصي صفحا شايع ڪرڻ گهرجن. ٽيڪسٽ بڪ پاليسي ڊي سينٽر لائيز هئڻ گهرجي. نصاب اپ ڊيٽ هجي ۽ ان لاءِ ميديا کي پريشر گروپ جو ڪم ڪرڻ کپي. هڪ سوال تي پرويز هود ڀائي چيو ته نيوي جي بدين ۾ تباهه ٿيل اينٽلانٽا جهاز جي قيمت مان پاڪستان جي 22 يونيورسٽين جو ٻن سالن جو خرچ پورو ٿي سگهي ٿو پر بدقسمتي سان اسان جا حاڪم ڌيان نٿا ڏين. هن چيو ته امتحان پرائيويٽ فرمز کي وٺڻ جي اجازت ڏني وڃي. استادن جي تربيت لاءِ نجي شعبي کي اهميت ڏيو، استاد پي ٽي سي وغيره جي ڊگري پئسن تي وٺن ٿا. مون پنهنجي راءِ ڏيندي چيو ته هن وقت پاڪستان ۾ مختلف ٻولين ۾ تعليم سبب تعليمي معيار گهٽ ٿي رهيو آهي. سنڌ ۾ ته پي ايڇ ڊي به سنڌي ٻولي ۾ ڪرڻ جي اجازت آهي يعني نصاب سنڌي ۾ آهي. دنيا ۾ ترقي جي ٻولي انگريزي آهي ڇو ته ڪمپيوٽر ۽ سائنس جي ٻولي انگريزي آهي ان ڪري اسان کي مڊل تائين مادري ٻولي يا اردو ۾ تعليم ملڻ گهرجي ان بعد هر قسم جو نصاب انگريزي ۾ هجي ان کانسواءِ ترقي نه ٿيندي. ان تي پرويز هود ڀائي ۽ نائلا جميل کانسواءِ بل ڪرڪ مين ۽ پال ڪارنش به ان تجويز جي حمايت ڪئي.
سيمينار ۾ 30 صحافي پوري ملڪ مان شرڪت ڪري رهيا هئا جن ۾ سنڌي اخبارن مان 2 ڄڻا هئاسين. هڪ مان ۽ ٻيو قاضي اسد عابد، قاضي اسد چيو ته ان ۾ ڪو شڪ ناهي ته ميڊيا جو ڪردار اهم آهي ۽ ڪنهن حد تائين ميڊيا ڪردار ادا به ڪري پئي. هن ڪالاباغ ڊيم بابت چيو ته ان مسئلي تي سنڌي پريس اهم ڪردار ادا ڪيو آهي پر اردو ۽ انگريزي پريس جو موقف غيرجانبدارنه رهيو آهي. هر هڪ لکندڙ ڌار انگ اکر ڏنا آهن ۽ اهو مسئلو تڪراري رهيو آهي. ان بعد مانجهاندو ٿيو ۽ واڪ جو اهتمام به ڪيو ويو. هتي اهو ذڪر ڪرڻ به ضروري آهي ته اسان جڏهن ماحوليات بابت بحث پورو ڪيو ته هڪ مقامي صحافي ٻڌايو ته ڀوربن جي جنهن فائيو اسٽار هوٽل ۾ اسين ويٺا آهيون اهو خود هتان جي مقامي آبادي لاءِ وڏو ماحولياتي مسئلو آهي ڇو ته هوٽل مٿي ٽڪري تي آهي ۽ آبادي هيٺ آهي. هوٽل جي گٽرن جو ڪنو پاڻي هيٺ آبادي ۾ وڃي ٿو جنهن سبب گندگي ۽ بدبوءِ کانسواءِ بيمارين جو به وڏو سبب بڻجي ٿو. 20 مارچ واري ڏينهن شام جو سيشن ۾ مان شريڪ نه ٿيس ڇو ته واپس اسلام آباد اچي ڪم ڪرڻو هو.
21 مارچ تي صبح جو 9 وڳي ”علائقائي تعاون، پاڪستان ۽ ان جا پاڙيسري“ جي عنوان تي پال ڪارنش، بل ڪرڪ مين ۽ ليفٽيننٽ جنرل(ر) طلعت مسعود ڳالهايو. ٻنهي انگريزن جو موقف هو ته پاڪستان کي ڪشمير ۾ مداخلت نه ڪرڻ کپي. ڪشميري ويڙهاڪن جي مدد بند ڪرڻ گهرجي. ڀارت سان سهڪار وڌائي، واپاري ناتا قائم ڪري امن ۽ سلامتي لاءِ اپاءَ وٺڻ گهرجن. جنهن تي پاڪستاني صحافين ڀرپور تنقيد ڪئي ۽ چيو ته ڪشمير مسئلو پاڪستان جي بقا جو معاملو آهي. ڀارت ظلم پيو ڪري، ڪشميرين جون عزتون لٽي قتل عام پيو ڪري پر مغربي دنيا خاموش آهي. مغربي دنيا جو اهو ڊبل اسٽينڊرڊ آهي. ڪشمير تي جذباتي صحافين مقررن کان ڊگهيون تقريرون ڪيون ته وقت پورو ٿيڻ تي هو. مون ڳالهائڻ چاهيو پر پروگرام هلائيندڙ بل ڪرڪ مين چيو ته نه وقت ناهي. مون چٽ لکي هن کي ڏني جنهن ۾ لکيم ته ”ڪشمير مسئلي جا ذميوار اوهين برطانيا وارا آهيو ڇو ته 1947ع ۾ ويندي ويندي اوهان برطانوي اهڙي علائقائي ورڇ ڪري ويا جو ڪشمير ڀارت کي ڏئي ويا ۽ مسئلو پاڪستان جي ڳچي ۾ پئجي ويو. تنهنڪري هاڻي اوهان جو فرض آهي ته ساڳيو ”ڪشمير مسئلو“ حل به اوهين برطانيا وارا ڪرايو.“ بل ڪرڪ مين جڏهن اها چٽ پڙهي ٻڌائي ته ٽهڪڙو پئجي ويو ۽ ڪنهن آواز ڏنو ته اها حقيقت آهي. جنرل طلعت جيڪو ڪولمبو واري سيمنار ۾ به اسان سان گڏ هو تنهن چيو ته ڪشمير مسئلي جي حل لاءِ پاڪستان جو جيڪو طريقو ۽ پاليسي آهي اها غلط آهي ان سان ڪڏهن به مسئلو حل نه ٿيندو. هن چيو ته افغان پاليسي به پاڪستان جي غلط آهي ڇا ڏنو آهي افغان پاليسي اسان کي؟ افغان ۽ ڪشمير پاليسي پاڪستان کي تبديل ڪرڻ گهرجي. هڪ رٽائرڊ جنرل جي اهڙي موقف تي انگريز ماهر ته خوش هئا پر پاڪستاني صحافي وٽ سٽ کائي رهيا هئا پر وقت ختم ٿيڻ ڪري اهو سيشن پورو ٿيو ۽ چانهه جو وقفو ٿيو. بل ڪرڪ مين آيو ۽ چيو ته تو واري چٺي ڏاڍي سٺي هئي. مون چيو مهرباني. مون هن کان پڇيو ته اوهان پهرين ڏينهن سٺي صحافي هئڻ بابت ليڪچر ڏنو هو، هاڻي ٻڌايو ته ڪشمير مسئلي تي بحث بعد اوهان کي ڪيئن لڳو؟ مون کيس چيو ته اوهان هندستان جي وڏي ۾ وڏي انگريزي اخبار هندو ۾ ڪالم لکندا آهيو ۽ نئين دهلي ۾ به هن قسم جا سيمينار ڪيا آهن. ڪيئن تجربو رهيو خاص ڪري ڪشمير مسئلي تي، پاڪستان ۽ هندستاني صحافين جي ڪردار ۽ موقف بابت اوهان جو ڇا رايو آهي؟ بل ڪرڪ مين ٽهڪ ڏنو ۽ چيو ته ”ڪشمير مسئلي تي هندستان ۽ پاڪستان جا صحافي، سياستدان لڳندا آهن.“
چانهه جي وقفي بعد ”ميڊيا جو عورتن ڏانهن رويو“ جي موضوع تي ”ريسرچ سينٽر آف وومن ۽ ميڊيا“ جي ڊائريڪٽر تسنيم احمد ليڪچر ڏنو. هن چيو ته عورتن بابت خبرون شايع ڪرڻ وقت ميڊيا جو رويو متعصبانه ۽ توهين آميز آهي. هن انگريزي ۽ اردو اخبارن جا حوالا ڏنا ۽ چيو ته اخبارن وارا مرچ مصالحا هڻي چٽ پٽيون خبرون شايع ڪري عورتن جي توهين ڪن ٿا. هن هڪ خبر پڙهي جنهن جي سرخي هئي ته ”مستري سرون اوساريندو رهيو. اوباش نوجوان سندس زال جو پلستر ڪري ويو.“ يعني خبر اها هئي ته مستري اوساري ڪري رهيو هو، ان دوران ڪو همراهه سندس گهر ۾ گهڙي پيو ۽ هن جي زال سان ڏاڍائي ڪري ويو. هن چيو ته پريمي جوڙن تي ڇاپا هڻڻ اخبار جو ڪم ناهي. باغ ۾ گهمندڙن کي پوليس تنگ ٿي ڪري ۽ اهڙن ڪيسن ۾ اخبار وارن ۽ پوليس جو ڳٺ جوڙ آهي. هن چيو ته ميڊيا جو مثبت رول محدود آهي ۽ عورتن جي معاملي ۾ منفي رول وسيع آهي. هن چيو ته زينب نور ڪيس ۾ ميڊيا جو ڪردار ساراهه جوڳو هو. تسنيم وڌيڪ چيو ته زنا ۽ اجتماعي لڄالٽ وارين خبرن ۾ عورتن جا نالا نه ڏيو، تصويرون شايع نه ڪريو. هن چيو ته تقريبات ۾ خوبصورت عورتن جا فوٽو ڪڍي شايع ڪرڻ وارو سلسلو به بند ڪيو. هن چيو ته ڇا خوبصورت رڳو عورتون آهن، مرد خوبصورت ناهن؟ اخبارون خوبصورت مردن جا فوٽو شايع ڇو نٿيون ڪن؟
مانجهاندي کان پوءِ هوٽل جي پوئين پاسي اوپن آڊيٽوريم ۾ گروپ فوٽو لاءِ سڏيو ويو. جنهن ۾ برٽش هاءِ ڪميشن ۽ برٽش ڪائونسل جا ملازم به آيل هئا. ناصر ڪاظمي سان گڏ ميزباني ۾ پينسليوپ ڊين ۽ هڪ ٻي انگريز ناري به گڏ هيون. برٽش هاءِ ڪميشن جو فرسٽ سيڪريٽري روان ليگزٽن جيڪو تاريخ ۾ ڏاڍي دلچسپي رکي پيو ۽ موهن جي دڙي جي تهذيب بابت مون کان وڌيڪ ڄاڻي پيو اهو به ڪافي سرگرم هو. گروپ فوٽو بعد ”پريس فريڊم بمقابله پريس ريگيوليشن“ جي عنوان تي دي نيوز اخبار جي ايگزيڪيوٽو ايڊيٽر طلعت حسين ليڪچر ڏنو. هن چيو ته پاڪستان ۾ بظاهر پريس تي پابندي مڙهڻ جا سڌا قانون ته ناهن پر اڻ سڌا قانون 110 کان وڌيڪ آهن. جن ۾ نام نهاد قومي مفاد ۽ سيڪرٽ ايڪٽ قابل ذڪر آهن. هن چيو ته هر حڪومت جڏهن به جهن به اداري يا فرد (اخبار يا صحافي) خلاف ڪارروائي ڪرڻ چاهيندي آهي ته قومي مفاد جي اوٽ ۾ الزام هڻي پريشان ڪيو ويندو آهي. هن چيو ته ان ڳالهه جو تعين ٿيڻ گهرجي ته ڪهڙا ڪهڙا مسئلا قومي مفاد جي ڀڃڪڙي ۾ اچن ٿا. ايئن نه ٿئي جو جيڪو صحافي حڪومت خلاف لکي ان کي نجم سيٺي جيان ڪاٺ ۾ هنيو وڃي. هن چيو ته پاڪستان ۾ اخبار انڊسٽري جي مالڪن جي سوچ ڪمرشل آهي. هن چيو ته پاڪستان ۾ پروفيشنل ازم اڃا ناهي آيو. ڊان جي حارث چيو ته اخبارون بيگار ڪئمپون آهن گهٽ پگهار تي گهٽ تجربيڪار ۽ گهٽ تعليم يافته ماڻهو رکن ٿا. جنهن سان ڪرپشن به ٿئي ٿي. ان تي طلعت چيو ته خرچ وڌيڪ هئڻ ڪري مالڪن جون مجبوريون به آهن. جنهن تي مون چيو ته اڄ ڊمي اخبارن جا مالڪ به لکا پتي ۽ ڪروڙ پتي آهن. اهي نج منافعي جو 50 سيڪڙو جيترو به خرچ نٿا ڪن. قاضي اسد چيو ته اخباري صنعت ۾ ناتجربيڪار مالڪ سيڙپ ڪن ٿا انهن مسئلو پيدا ڪيو آهي. جيڪو چاهي ٿو ڊڪليئريشن وٺي اخبار ٿو ڪڍي ۽ اخبارون ايتريون وڌي ويون آهن جو حقيقي اخبار وارن کي اشتهار گهٽ ٿا ملن جنهن ڪري هنن سان مالي مسئلا آهن. مطيع الله جان پريس ڪائونسل جوڙڻ جي مخالفت ڪندي چيو ته هن ملڪ ۾ صحافين کي معلومات تائين رسائي حاصل ناهي. سرڪار وارا ڪا ڄاڻ نٿا ڏين ان ماحول ۾ مالڪن جو دٻاءُ آهي ته خبرون ڏيو جيڪڏهن ڪا غلط خبر شايع ٿئي ته سڀاڻي پريس ڪائونسل صحافين کان پڇاڻو ڪندي. هن چيو ته ان جا ڀيانڪ نتيجا نڪرندا. هن چيو ته اڳ ۾ سرڪار هر شهري کي ماني ڏيڻ جو بندوبست ڪري پوءِ چوريءَ جي سزا هٿ ڪپڻ مقرر ڪئي وڃي. صحافين کي اڳ ۾ درست معلومات ۽ گهربل معلومات فراهم ڪرڻ لاءِ سرڪار کي پابند ڪريو پوءِ پريس ڪائونسل ذريعي سزا ڏيڻ جو آپشن ڀلي رکو. هن اخباري مالڪن جي تنظيم تي تنقيد ڪندي چيو ته اي پي اين ايس سي يا سي پي اين اي ڪڏهن به اهو مسئلو نه اٿاريو آهي. اشتهارن کانسواءِ ٻيو ڪو به اخباري مالڪن جو مسئلو ناهي رهيو. اخباري مالڪن کي پنهنجو رويو مٽائڻو پوندو. برطانوي ماهر بل ڪرڪ مين ٻڌايو ته برطانيا ۾ اخبار ڪڍڻ لاءِ ڪنهن لائسنس جي ضرورت ناهي. جنهن وٽ پئسو آهي، اچي ۽ اخبار ڪڍي پر پروفيشنل روايتن جي پاسداري لازمي آهي ان لاءِ معاشرو پاڻ اخبار کي مجبور ڪندو ته هو اخلاقي ضابطي جي دائري ۾ رهي. هن چيو ته برطانوي پريس ضابطه اخلاق مطابق نه هلڻ جو تصور ئي نه ٿي ڪري سگهي. هن چيو ته لنڊن ۾ 10 ڊيلي اخبارون صبح جو شايع ٿيڻ واريون آهن ۽ 9 هفتيوار شايع ٿينديون آهن. عام ڏينهن تي روزانو انهن جي ڪل سرڪيوليشن هڪ ڪروڙ 30 لک ۽ آچر تي ڏيڍ ڪروڙ هوندي آهي. برطانيا جا 4 ڪروڙ ماڻهو اخبارون پڙهن ٿا. هر اخبار فخر سان سرڪيوليشن جيڪا جائز آهي اها پڌري ڪندي آهي. ان تي هڪ صحافي چيو ته پاڪستان ۾ سرڪيوليشن لڪائي وڃي ٿي. اشتهار وٺڻ مهل اخباري مالڪ سرڪيوليشن هڪ لک ظاهر ڪن ٿا پر ٽيڪس ڏيڻ مهل هڪ هزار ظاهر ڪن ٿا.
رات جو برطانوي هاءِ ڪمشنر سر ڊيوڊ ڊين ۽ ليڊي ڊين ڊنر ڏنو ۽ بعد ۾ جاويد جبار کي ڳالهائڻو هو پر اسين ان سيشن ۾ شريڪ نه ٿي سگهياسين. پروگرام مطابق 22 تي هر ڪنهن کي واپس اچڻو هو پر ڪجهه دوست 21 تي رات جو ئي واپس آيا.
(23 مارچ 2000ع)

پاڪستان ۽ آمريڪا جا لاڳاپا ڊيڊ لاڪ ڏانهن وڌي رهيا آهن

پاڪستان ۽ آمريڪا جا لاڳاپا ڊيڊ لاڪ ڏانهن وڌي رهيا آهن

گهرو کاتي جو وفاقي وزير معين الدين حيدر آمريڪا ۾ آهي ۽ ايف بي آءِ جي چيف سميت ڪافي آمريڪي عملدارن سان ملاقاتون ڪري ڪلنٽن-مشرف ملاقات ۾ بحث هيٺ آيل معاملن تي عملدرآمد جون خاطريون به ڪرايون آهن. اسامه بن لادن جي گرفتاري، ڪشميري ويڙهاڪن کي ٿڌو ڪرڻ، افغانستان مان ٽريننگ ڪئمپون ختم ڪرڻ، افغانستان ۾ قومي حڪومت ٺاهڻ، ڀارت خلاف پروپيگنڊا بند ڪرڻ وارن معاملن تي ڪلنٽن جيڪو ڪجهه ليڪچر ڏئي ويو ان تي عملدرآمد جي طريقيڪار بابت معين الدين حيدرآمريڪين سان ڳالهائي رهيو آهي. موجوده حڪومت جو ”شهباز شريف“ معين الدين حيدر اڃا آمريڪا ۾ آهي پر آمريڪا جي فيڊرل انويسٽيگيشن بيورو (ايف بي آءِ) جو چيف ڀارت جي دوري لاءِ روانو ٿي چڪو آهي. ايف بي آءِ جو سربراهه لوئيس فريهه Loius Freeh پاڪستان به ايندو ۽ صورتحال جو جائزو وٺڻ کان پوءِ هو وڃي واشنگٽن ۾ رپورٽ پيش ڪندو. ڪلنٽن ته ٺهيو پر لوئيس به اڳ ۾ ڀارت پيو وڃي ۽ پاڪستان بعد ۾ پيو اچي. مبصرن جو خيال آهي ته پاڪستان ڪشمير معاملي تي ”ٿڌو“ ان حد تائين ٿيڻ لاءِ تيار ناهي جنهن حد تائين آمريڪا فرمائش ڪري پيو، اهو ئي سبب آهي ته پاڪستان ۽آ مريڪا ۾ ان معاملي تي ڊيڊ لاڪ ڏانهن صورتحال وڌي رهي آهي.
ڪلنٽن جي دوري بعد جنرل پرويز مشرف چئن ملڪن جي 7 ڏينهن واري دوري تي ويو هو ۽ هاڻي موٽي به آيو آهي. هو ملائشيا، سنگاپور، ٿائي لينڊ ۽ برونائي، جتي به ويو سڀني حاڪمن چيو ته مشرف جي دوري جو مقصد اهو هرگز نه ورتو وڃي ته ڪو اسين فوجي حڪومت کي جمهوري حڪومت تي ترجيح ٿا ڏيون. ان ڊگهي دوري جي ڪري آخري ڏينهن تي ٿائي لينڊ جي وزيراعظم سان ملاقات بعد جيڪا بئنڪاڪ ۾ هن پريس ڪانفرنس ڪئي آهي تنهن ۾ هن ڏکڻ اوڀر ايشيائي ملڪن تي زور ڀريو آهي ته هو به يورپي يونين جيان متحد ٿين ۽ اڳ ۾ موجود Asean فورم کي وڌيڪ سگهارو ڪيو وڃي. ماضي جو رڪارڊ گواهه آهي ته جڏهن ذوالفقار علي ڀٽو اسلامي ملڪن جو بلاڪ ٺاهڻ ۽ اينٽي آمريڪا پاليسي طور ان جي ڪردار کي وسيع ڪرڻ لاءِ ڪوشش ڪئي ته هن کي ڦاهي چاڙهيو ويو. آف دي رڪارڊ Cause of action (عمل جو جواز) جيڪو به هجي پر گهڻا دفعا اهو لکيو ويو آهي ۽ سمجهيو به وڃي پيو ته ڀٽو جو قتل رڳو قصوري جي قتل ڪري ڪو نه ٿيو. ڪالهه پوري ملڪ ۾ ذوالفقار ڀٽو مرحوم جي ورسي ملهائي وئي. اڊيالاجيل جيڪو هاڻي پارڪ جي صورت ۾ موجود آهي ان ۾ ڦاهي گهاٽ واري جاءِ تي ٺاهيل هڪ يادگار وٽ ڪالهه پيپلن قرآن خواني به ڪئي ۽ دعائون به گهريون، خير اهو هڪ ڌار موضوع آهي.
فوج جي بطور اداري جي حيثيت ۾ اهو چيو پيو وڃي ته هو ڪشمير مسئلي تان ايئن هٿ کڻڻ لاءِ هرگز تيار ناهي جيئن آمريڪا فرمائش پيو ڪري. تنهن ڪري مشرف ڪشمير معاملي تي هيستائين بلڪل غير لچڪدار موقف رکيو پيو اچي جنهن جي نتيجي ۾ آمريڪي/ڀارتي رد عمل نظر پيو اچي. اهو به ٻڌڻ ۾ آيو آهي ته جنرل مشرف پنهنجن ساٿين کي چئن ملڪن جي دوري بعد ان معاملي تي Convince (قائل) ڪرڻ جي ڪوشش ڪندو ته ”ڪو به پاڙيسري ۽ اسلامي ملڪ جيئن ته کلي نموني پاڪستان جي موقف جي تائيد نٿو ڪري تنهن ڪري پاڪستان جي بقا خاطر ڪشمير مسئلي تي پاڪستان کي لچڪدار موقف اختيار ڪرڻو پوندو.“ اڄ اربع تي ڪابينا جو اجلاس رٿيل آهي جنهن ۾ به ان مسئلي تي غور ٿيندو ۽ ايندڙ 72 ڪلاڪن اندر ملٽري ليڊر شپ جو اجلاس به متوقع آهي. جيڪڏهن ان معاملي تي ”سڀ“ قائل ٿي ويا ته پوءِ ته ٺيڪ آهي نه ته ٻي صورت ۾ افواهه اڏائيندڙ چون ٿا ته چند مهينن ۾ جنگ جو خطرو وسيع ٿي ويندو. اهڙي سموري امڪاني صورتحال تي فوجي حڪومت جي فعال ادارن جي ڪرڙي نظر هوندي ۽ انهن جا تجزيه نگار به ان تي ضرور غور ڪندا.
مبصرن جو خيال آهي ته آمريڪا مشرف جي بدران ڪنهن ٻئي فوجي جرنيل جي اقتدار ۾ اچڻ جي حق ۾ ناهي ڇو ته Moderate (متعدل) هئڻ جي ڪري مشرف کي وڌيڪ قبوليت حاصل آهي. تنهن ڪري اهو طئي آهي ته مشرف حڪومت کان پوءِ وري ڪنهن ٻئي فوجي سربراهه جي حڪومت نه ٺهندي پر چونڊون ڪرائي ڪا به چونڊيل حڪومت آڻڻي پوندي. اهڙي صورتحال جي بوءِ سنگهندي پيپلزپارٽي جي قيادت اپريل جي آخري هفتي کان سياسي مظاهرا ڪرڻ ۽ تحريڪ جو ٽيمپو جوڙڻ جون تياريون به ڪري پئي، جنهن جو واضح اشارو ۽ اعلان پ پ لنڊن جي صدر خواجا شفيق به ڪيو آهي جنهن جي تازو محترمه سان ملاقات به ٿي هئي. هڪ راءِ اها به آهي ته پ پ عالمي صورتحال جو فائدو وٺندي موجوده حاڪمن کان آصف ۽ بي بي خلاف ڪيسن وارن معاملن ۾ رليف وٺڻ لاءِ دٻاءُ وجهڻ لاءِ به اهڙي پاليسي اختيار ڪري سگهي ٿي. ماضي جي روايت مطابق جيئن ته مسلم ليگ کان پوءِ اصولي طور اقتدار ۾ اچڻ جو وارو پ پ جو آهي تنهن ڪري مٿي ظاهر ڪيل خدشي جي نتيجي ۾ جيڪڏهن عالمي قوتن فوجي حڪومت کي هٽائڻ ۽ جمهوريت جي بحالي لاءِ ٿورو داٻو ڪيو ته به فائدي ۾ پ پ هوندي.
چيو پيو وڃي ته مشرف حڪومت لاءِ هي وقت تمام ڏکيو آهي، جيڪڏهن ٻن هفتن اندر ڪشمير مسئلي ۽ اسامه بن لادن وارن معاملن تي سرڪار نتيجا نه ڏنا ته پوءِ صورتحال سنگين ٿي سگهي ٿي.هيستائين جي حڪومتي چرپر مان اهو واضح طور اشارو مليو آهي ته هو اسامه واري سوال جا معنيٰ خيز نتيجا ڏيڻ ۾ سهڪار ڪري سگهن ٿا پر ڪشمير معاملي تي Cool Down (ٿڌو) ڪرڻ ۽ اهو به آمريڪي خواهشن جي حد تائين ڏکيو آهي.
سفارتي حلقن جي حوالي سان مبصرن جو چوڻ آهي ته آمريڪا سميت پوري دنيا ان ڳالهه تي متفق آهي ته ڪشمير مسئلي جي حل لاءِ ڪنهن به سياسي حڪومت جي موجودگي کان وڌيڪ هي وقت آئيڊيل آهي. اهو ئي سبب آهي ته آمريڪا ڪشمير مسئلي جي حل لاءِ غير معمولي حد تائين سرگرم آهي. ڪجهه مبصر ان راءِ جا به آهن ته جيڪڏهن ڪشمير مسئلي تي هاڻوڪي حڪومت آمريڪي فرمائشن مطابق فيصلو ڪرڻ ۾ ڪامياب وئي ته پوءِ حڪومت جو مدو سالن ۾ به ڊيگهه کائي پيو سگهي. ٻي صورت ۾ ”معاملو مهينن جو باقي نظر اچي ٿو“ هن سازشين جي شهر ۾ اهي به سرٻاٽ آهن ته حڪومت اسامه کي آمريڪا حوالي ڪرڻ تي راضي ٿي آهي پر حڪومت سختي سان ان جي ترديد پئي ڪري ته هنن کي اسامه جي خبر ئي ناهي، پر پوءِ به اهي افواهه هتي عام آهن.
(5 اپريل 2000ع)

اٽڪ قلعي ۾ قيد راءِ ونڊ جا راجا نواز ليگ اڻ اعلانيه طور نواز شريف کي بينظير جيان تاحيات سربراهه ج مرتبو ڏئي ڇڏيو

اٽڪ قلعي ۾ قيد راءِ ونڊ جا راجا نواز ليگ اڻ اعلانيه طور نواز شريف کي بينظير جيان تاحيات سربراهه ج مرتبو ڏئي ڇڏيو

نواز شريف کي نواز ليگ جي قيادت تان هٽائڻ وارو معاملو ٽري ويو آهي. بظاهر ايئن پيو لڳي ته اهو مسئلو ويجهڙائي ۾ ٻيهر ڪر نه کڻندو. في الحال جيڪو وايو منڊل آهي ان کي ڏسندي اهو چئي سگهجي ٿو ته واقعي ايئن هوندو، پر حقيقت ان جي ابتڙ ٿي لڳي. مسلم ليگ جي آچر واري اجلاس بعد رات جو پوڻي ڏهين وڳي بريفنگ ڏيندي راجا ظفرالحق اهو چيو هو ته جنهن کي به نواز شريف کي مسلم ليگ جي صدارت تان هٽائڻ جي غلط فهمي ذهن ۾ آهي اها ختم ٿيڻ گهرجي. انهن لفظن جو سڌي طرح اهو مطلب ٿو نڪري ته نواز شريف به بينظير جيان پارٽي جو تاحيات سربراهه رهندو. ان کي ڪير به هٽائي نٿو سگهي. پي پي ۽ مسلم ليگ ۾ فرق اهو آهي ته پ پ وارن آن دي رڪارڊ بينظير کي تاحيات ليڊر مقرر ڪرڻ جو ٺهراءَ پاس ڪيو پر مسلم ليگ اڻ اعلانيل طور نواز شريف کي تاحيات سربراهه جو رتبو ڏيڻ جو ٺهراءُ منظور ڪيو آهي. بقول بيگم عابده حسين جي ته جيڪي سياسي پارٽيون يا ليڊر جمود جا قائل هوندا ۽ Statusco چاهيندا آهن. اهي پاڻ به محدود دائري ۾ منجمند ٿي ويندا آهن. ان دليل ۾ ڪافي وزن آهي ۽ واقعي به صورتحال ايئن ئي لڳي ٿي، جنهن جا چٽا نتيجا ڪجهه عرصي ۾ واضح نموني نظر اچڻ شروع ٿيندا.
نواز شريف کي صدارت تان هٽائڻ واري معاملي تي هم خيال ماڻهن جن ۾ بيگم عابده، ميان اظهر، سرور چيما، مقبول نيازي، فخر امام، احسن اقبال، منصور حيات، وغيره شامل آهن. انهن جي لسٽ ڪافي ڊگهي آهي. اهي في الحال تڪڙ نه ڪندا ۽ وقت جو انتظار ڪندا. جيئن ئي کين موقعو ملندو ته پنهنجو ڪم ڪندا. بيگم عابده ۽ سندس حامين جي ٿڌي رويي سبب جيتوڻيڪ في الحال مسلم ليگ جي ورهائجڻ جو خطرو ٽري ويو آهي، پر ختم ناهي ٿيو. هن وقت جيڪڏهن عليحدگي ٿي به ته عابده وارن کي ان سطح تي پذيرائي حاصل نه ٿيندي. ڇو ته في الحال اها فوري گهرج اسٽيبلشمينٽ جي به ناهي. اسٽيبلشمينٽ چاهي ٿي ته بينظير ۽ نواز شريف ٻنهي کي عدالتي پروسيس ذريعي نه صرف پارلياماني سياست کان نااهل قرار ڏيئي آئوٽ ڪيو وڃي، پر کين پارٽي قيادت کان به محروم ڪيو وڃي. سياسي حلقن موجب نواز شريف جي حمايت ۾ محترمه جا بيان به ان خوف جو نتيجو آهن. نواز کي سزا ملڻ بعد جيتوڻيڪ مسلم ليگ پاران پنجاب ۾ اهو چئي احتجاج نه ڪيو ويو ته شڪر ڪريو جان بچي سنڌ جي جج جسٽس رحمت حسين جعفري مهرباني ڪئي، جو گهٽ کان گهٽ سزا ملي. جيئن ئي سنڌ هاءِ ڪورٽ نواز ڪيس جي ڪارروائي شروع ڪندي تيئن سپريم ڪورٽ بينظير ڪيس جي سماعت ڪندي. سياسي حلقا اهي وسوسا ڏيکاري رهيا آهن ته ٻئي عدالتون شايد انهن اڳواڻن لاءِ هيٺين عدالتن جا فيصلا برقرار رکن. شهباز شريف، عباس شريف ۽ حسين نواز جيڪي ويجهي ماضي ۾ رائيونڊ جا راجا سڏبا رهيا آهن. اهي اڄڪلهه اٽڪ قلعي ۾ قيد آهن. اها ته وقت وقت جي ڳالهه هوندي آهي، ته ڪڏهن ريل ۾ ته ڪڏهن جيل ۾. آصف زرداري به ساڳئي حال ۾ آهي، ڳچ عرصي کان جيل ۾ رهڻ ڪري هو ته اتي رهڻ جو ڄڻ ته عادي ٿي ويو آهي. ڏکيا سکيا ڏينهن هر ڪنهن تي ايندا آهن پر ڪجهه ماڻهن تي اوچتو بنا سبب ۽ ڪجهه ماڻهن تي اعمالن سبب به اُهي ڏينهن اچي ويندا آهن. بقول معطل ايم اين اي ميان وحيد جيڪو ضياءَ الحق جو انتهائي ويجهو عزيز هوندي به اڄ تسليم ڪري ٿو ته نواز ۽ شهباز اعمالن سبب اندر آهن. شهباز ۽ حسين نواز واري ڪيسن جا فيصلا ايندا رهندا ۽ ڪيس داخل به ٿيندا رهندا. سياسي حلقن موجب موجوده دور ۾ سندن ٻاهر اچڻ مشڪل آهي. جيتوڻيڪ سنڌو درياءَ جي ڪپ تي واقع اٽڪ قلعو مارشل لاءِ جي زماني ۾ مشهور ٽارچر سيل هو پر هاڻي ان جي اها شهرت نه رهي آهي. اڊيالا ۽ ڪراچي جيلن کان اٽڪ وارو قلعو پر فضا ماحول ۽ مقام تي آهي، پر گرمين ۾ جڏهن جيل تپندو آهي ته ان مهل سنڌوءَ جي هيئين ڏاريندڙ ڇولين جي ڦوهار هوا ۾ ملي به اها تسڪين قلعي جي ڪمرن تائين نه پهچائي سگهندي آهي. جنهن جي خواهش ان ۾ قيد ماڻهن جي هوندي آهي.
هيستائين مسلم ليگ جي ڊي فيڪٽو صدر جا اختيار استعمال ڪندڙ ضياءِ ڪابينا جي اطلاعات واري وزير راجا ظفر الحق پاڻ کي غير متنازعه بڻائي رکڻ جي ڪوشش ڪئي آهي، جيئن سڀاڻي ڪنهن به وقت ضرورت پوڻ تي هو اهم ڪردار ادا ڪري سگهي، بلڪه فيصلائتو ڪردار ادا ڪري سگهي. راجا ظفر الحق جي اسٽيبلشمينٽ سان پراڻي ويجهڙائپ رهي آهي. سڀاڻي جيڪڏهن مسلم ليگ ۾ قيادت واري سوال تي اتفاق راءِ نه ٿيو ۽ ڌار گروپ ٺهيو به، ته ان وقت جيڪڏهن راجا ظفر الحق باغي گروپ سان ويو ته ان سان نه صرف راءِ عامه پر مسلم ليگ جا ڪافي ماڻهو نواز کان ٽٽندا، تنهن ڪري هن کي في الحال اسپيئر ڪيو پيو وڃي.
آچر واري اجلاس ۾ راجا ظفرالحق تقرير دوران انڪشاف ڪيو ته 12 آڪٽوبر تي صبح جو 10 وڳي ان وقت جي راولپنڊي واري ڪور ڪمانڊر ۽ آءِ ايس آءِ جي هاڻوڪي سربراهه ليفٽيننٽ جنرل محمود، مظفر آباد مان فون تي جنرل مشرف سان ڪولمبو ڳالهايو ۽ کيس ٻڌايو ته اڄ نواز شريف اوهان کي هٽائي جنرل ضياءَ کي مقرر ڪندو. اسان نواز کي گرفتار ڪرڻ ۽ قبضو ڪرڻ جو انتطام ڪري ڇڏيو آهي. جنهن تي جنرل مشرف چيو ته ”ويلڊن“ خبر ناهي ته راجا اهو انڪشاف ڪهڙي معلومات آڌار ڪيو آهي پر لاهور مان چونڊجندڙ ميان عبدالمنان نجي ڪچهري ۾ ٻڌايو ته اسان وٽ محمود ۽ جنرل مشرف جي ڳالهه ٻولهه جا ٽيپ آهن. جيڪي ثابت ڪن ٿا ته فوج اقتدار تي قبضي جو اڳ ۾ ئي پلان ٺاهيو هو.
جيڪڏهن اهو موقف درست مڃجي به سهي ته اها ڳالهه واضح ٿئي ٿي ته نواز حڪومت ڪمزور ٿي چڪي هئي. نواز شريف جي ساٿين ۾ شايد هاڻوڪن حاڪمن جا ڪجهه خير خواهه موجود هئا. ڇا جنرل ضياءَ الدين ئي ته ڪٿي اهو ڪم نه ڪرايو هو؟ اهو سوال مٿئين صورتحال ۾ ڪافي واسطيدار آهي.
ميان منان ٻڌايو ته مظفر آباد جو ٽيلي فون سسٽم فوج جي انتظام هيٺ آهي، تنهن ڪري اهو وڌيڪ محفوظ سمجهندي جنرل محمود جنرل مشرف سان ڳالهايو هو. خبر ناهي ان ۾ ڪيتري صداقت آهي پر مسلم ليگ جي ان معطل ايم اين اي دعويٰ ڪئي آهي ته هنن وٽ ٽيپ آهن. ميان منان کي ڳالهين دوران جڏهن ٿورو Provoke ڪيو ويو ته هن جذبات ۾ اچي ٻڌايو ته ڪراچي جي ڪور ڪمانڊر جنرل عثماني ۽ جنرل مشرف جي ڳالهه ٻولهه جي ٽيپ به اسان وٽ آهي. جنهن ۾ جهاز هائيجيڪ ٿيڻ بعد جنرل مشرف عثماني کان پڇيو ته ”ڪير ٿو ڳالهائي!“ عثماني چيو ته ”عثماني آهيان“ مشرف چيو ته ”تون عثماني نٿو لڳين“ عثماني چيو ته ”يقين ڪريو سر، عثماني آهيان“ مشرف پڇيو ته ”تنهنجي ڪتي جو نالو ڇا آهي؟“ عثماني پنهنجي ڪتي جو نالو ٻڌايو ته ان بعد مشرف چيو ته ٺيڪ آهي؟ عثماني تون ئي آهين هڪدم هوائي اڏي جو ڪنٽرول سنڀاليو ۽ اسان جو جهاز لينڊ ڪرايو.“ بقول ميان منان جي ته ان ڳالهه ٻولهه جا ٽيپ به مسلم ليگ وٽ آهن ۽ ڪجهه ٻيا ٽيپ به آهن، جيڪي مسلم ليگ سپريم ڪورٽ ۾ پيش ڪندي. هن چيو ته فوج اقتدار تي قبضي جو پلان اڳ ۾ ئي تيار ڪيو هو ۽ اهو اسين عدالت ۾ ثابت ڪنداسين. هن اشارو ڏنو ته انهن ٽيپس جي ڪاپي اقبال رعد (نوازشريف جو وڪيل) کي به ملي هئي. جنهن کي قتل ڪيو ويو ۽ آفيس مان اهي ٽيپس چوري ڪيا ويا. انهن جي بئي ڪاپي اسان وٽ آهي ۽ اسين موقعي جي انتظار ۾ آهيون. جيڪڏهن ميان منان، جيڪو نواز فيملي جي گهر جو ماڻهو آهي، جي اها دعويٰ صحيح آهي ته پوءِ اهو معاملو حڪومت لاءِ مسئلا پيدا ڪري سگهي ٿو.
ڪجهه اخبارن ۾ شهباز شريف ۽ ڪلثوم نواز ۾ گرما گرمي جي حوالي سان به خبرون شايع ٿيون آهن. اٽڪ قلعي ۾ جڏهن ڪلثوم نواز شهباز شريف ۽ پنهنجي پٽ سان ملڻ وئي هئي ته ان مهل ٻنهي ۾ تلخي ٿي پئي هئي. شهباز شريف سخت لهجي ۾ جڏهن ڪلثوم کي چيو ته اوهين ماٺ ڪري ويهو ته ان تي ڪلثوم چيو مان اوهان لاءِ ئي سڀ ڪجهه ڪريان پئي. شهباز چيو ته اوهان پارٽي ٽوڙي رهيا آهيو. سياست ۾ ملوث نه ٿيو وڃي گهر ويهو. ان تي ڪلثوم ڳوڙها ڳاڙيندي چيو ته جيستائين منهنجو مڙس ٻاهر نه ايندو، آئون گهر نه ويهنديس. ٻنهي ۾ تلخي بعد حسين نواز مداخلت ڪئي. ڪلثوم نواز آچر واري رات مسلم ليگ جي اجلاس ۾ جڏهن شجاعت سان گڏ آئي ته ليگي نوجوان نعرا هنيا ته نواز فيملي هيرو هيرو، باقي سڀ زيرو زيرو، ان تي چوڌري شجاعت ڪاوڙجي پيو ۽ اجلاس ۾ ڪجهه منٽ ويهڻ بعد طبيعت خراب هئڻ جو بهانو ڪري هليو ويو. شجاعت، جنهن جو لاڙو به بيگم عابده وارن ڏانهن وڌندو پيو اچي، سڀاڻي جيڪڏهن اهو هنن سان گڏجي پيو ته نواز ليگ مسلم ليگ ۾ تبديل ٿي ويندي. بيگم عابده ڪاوش ڪچهري ۾ اهو تسليم ڪيو ته شجاعت مون سان مليو هو ۽ هن ڪجهه وقت نواز کي هٽائڻ واري مسئلي تي خاموش رهڻ بابت ڳالهايو. بيگم عابده جي گفتگو مان جيڪو اندازو ٿيو ان مان ته لڳي ٿو ته شجاعت بيگم عابده کي مشورو ڏنو آهي ته اوهين گرائونڊ ورڪ مڪمل ڪريو ۽ پوءِ قيادت جي تبديلي جي ڳالهه ڪريو.
جيئن مون منڍ ۾ به لکيو آهي ته قيادت جي تبديلي وارو بحران بظاهر ٽري ويو آهي پر باخبر سياسي مبصرن موجب حقيقت اها آهي ته ان ڪم لاءِ حڪمت عملي تبديل ڪئي وئي آهي. يعني خاموشي سان گرائونڊ ورڪ ڪري مناسب وقت تي مڪمل قوت سان ميدان ۾ داخل ٿجي. مسلم ليگ ۾ مستقبل قريب ۾ وري قيادت جو ڦڏو اٿندو ۽ اهو فيصلائتو مرحلو هوندو. نه صرف مسلم ليگ نواز شريف کان کسي ويندي پر پ پ به بيبي کان کسڻ جي ڪوشش ڪئي ويندي.
(11 اپريل 2000ع)

“نظريه ضرورت”جو پڙاڏو وري گونجي ٿو

“نظريه ضرورت”جو پڙاڏو وري گونجي ٿو

سپريم ڪورٽ ڪجهه وقفي بعد وري گذريل ٻن ڏينهن کان لڳاتار مشرف حڪومت جي قيام خلاف، ان جي حمايت ۾ ۽ نواز حڪومت جي برطرفي خلاف ڌار ڌار داخل ڪيل 7 آئيني درخواستن جي سماعت شروع ڪئي آهي. نامياري قانون دان جنهن کي وهاب الخيري هر فوجي حاڪم جو مشير سڏيندو آهي تنهن يعني شريف الدين پيرزادي، جڏهن نواز شريف کي ڪالهه دليلن دوران ”مرحوم“ وزيراعظم نواز شريف چئي مخاطب ٿيو ته عدالت ۾ ويٺل خالد انور سميت مسلم ليگ جا وڪيل جن ۾ ظفر علي شاهه جهڙو جذباتي ماڻهو به هو، اعتراض وارڻ کانسواءِ ماٺ رهيا. سردار نسيم جهڙا ايم پي اي ۽ وسيم سجاد جهڙا قانوندان، گوهر ايوب ۽ سرتاج عزيز جهڙا سياستدان به ڪجهه ڪڇي نه سگهيا. 6 صفحن تي مشتمل 20 نقاطي دليلن بابت فارموليشن پيپر جڏهن شريف الدين پيرزادو پيش ڪيا ته چيف جسٽس ارشاد حسن خان نشاندهي ڪندي چيو ته ”اوهان ڄاڻي واڻي لفظ ”مرحوم“ استعمال ڪيو آهي يا ٽائيپنگ ۾ غلطي ٿي آهي؟ پيرزادو چيو ته جيڪو لکيو آهي اهو درست آهي. شريف الدين پيرزادو سينيئر ترين وڪيل آهي ۽ سپريم ڪورٽ جو سابق چيف جسٽس سعيد الزمان صديقي توڻي هاڻوڪي بينچ ۾ ويٺل جسٽس رياض احمد شيخ هن جا جونيئر رهيا هئا. هن کي پنهنجي قانوني علم جي سحر تي ايڏو ناز هوندو آهي جو هر ڪيس کٽن لاءِ وڙهندو آهي. سجاد علي شاهه هڪ ڪيس ۾ هن خلاف فيصلو ڏنو ته جيسين سجاد شاهه کي نواز شريف سان ملي گهر نه موڪليائين تيسين سڪون نه مليو هئس. شريف الدين بابت سجاد علي شاهه به چيو هو ته جيڪڏهن اهو نواز وارن سان گڏ نه هجي ها ته نواز حڪومت 97ع ۾ ئي ختم ٿي وڃي ها.
ذوالفقار ڀٽو کان حڪومت کسي مارشل لاءِ هڻندڙ ضياءَ الحق جو پهريون جاري ڪيل فرمان لکڻ وارو ۽ عدالت ۾ ڪيس جي وڪالت ڪرڻ وارو به شريف الدين پيرزادو هو. بيگم نصرت ڀٽو ڪيس 1977ع ۾ نظريه ضرورت جيڪو 15هين صدي ۾ ٺهيو ۽ ان وقت جي حاڪمن، شهنشاهن ۽ بادشاهن جو محبوب نظريو هو تنهن کي زندهه ڪندي ان جو سهارو وٺي سپريم ڪورٽ کان مارشل لا کي جائز قرار ڏياريو هو. جيتوڻيڪ اسين اڄ 21هين صدي ۾ آهيون پر اڄ به فوجي حڪومت جي دفاع ۾ سڄي عمر قانون جا ڪتاب پڙهڻ بعد به هن کي 12 آڪٽوبر جي دفاع لاءِ ڪو نئون قانوني دليل ۽ جواز ته نه مليو پر ساڳيو 6 صديون اڳ وارو نظريه ضرورت نئين نموني پيش ڪيو آهي.
اسلام جو جهڙي طرح ضياءَ دور ۾ سهارو ورتو ويو هو، ساڳئي نموني شريف الدين اڄ به اسلام جو سهارو وٺندي 1688ع وارو هڪ ڪتاب کڻي آيو هو جنهن جا اکر پڙهڻ جوڳا نه هئا ۽ جڏهن پڙهڻ شروع ڪيائين ته انتهائي ويجهي واري عينڪ لڳل هوندي به اکر پڙهي نه پئي سگهيو پر پنهنجي حق ۾ اسلامي ڪتاب جا دليل ڏئي رهيو هو. ياد رهي ته مشرف پهرين تقرير ۾ ”اسلام کي ايڪسپلائيٽ“ نه ڪرڻ جي سخت هدايت ڪئي هئي.
1977ع ۾ جڏهن ضياءَ الحق جي مارشل لا کي درست قرار ڏيڻ لاءِ نظريه ضرورت جو سهارو ورتو ويو هو ته ان وقت عدالت مشروط طور اهو چئي ان کي جائز سڏيو هو ته آئنده وري اهڙي روايت قائم نه ڪجو. ساڳئي فورم تي اڄ وري عمر جي لحاظ کان بزرگي وارو درجو حاصل ڪندڙ شريف الدين پيرزادو ڏڪندڙ هٿن سان پيپر بڪ اٿلائي رهيو هو پر هن جي آواز ۾ لرزش نه هئي. گرجدار آواز ۾ لفظن جي سحر ۾ جڏهن هو ڳالهائي رهيو هو ته ان وقت عدالت ۾ به خاموشي هئي. هن ڪيس ۾ عدالت جي معاونت ڪندڙ وڪيل ايس ايم ظفر جنهن کي اداڪاره شبنم جو ڪيس وڙهڻ بعد شهرت ملي اهو وڪيلن واري قطار مان اٿي مسڪرائيندو هال ۾ عوامي سيٽن تي وڃي ويٺو ۽ پنهنجي ڪنهن دوست سان ڪچهري ڪندو رهيو. شريف الدين پيرزادو جڏهن انائونسرز وانگر مائيڪ جي مٿان وات رکي چيو ته ”ماءِ لارڊ نصرت ڀٽو ڪيس 77ع جي آڌار تي گهانا، ۽ يوگنڊا وارن پنهنجي پنهنجي ملڪن ۾ لڳل مارشل لا کي درست قرار ڏيڻ لاءِ سهارو ورتو هو. خبر ناهي اها فخر جوڳي ڳالهه هئي يا شرم جوڳي ته دنيا جا مختلف ملڪ مارشل لاز کي جائز قرار ڏيڻ لاءِ دنيا ۾ جڏهن روايتن ۽ قانون جي ڳولا ڪن ٿا ته کين مثال پاڪستان جو ملي ٿو ۽ هو پاڪستان کي بنياد بڻائي مارشل لا کي جائز قرار ڏين ٿا. نظريه ضرورت کي اڄ جيڪڏهن فرانس، جرمني، اٽلي يا دنيا جا ٻيا جج، قانوني ماهر يا مذهبي اڳواڻ جائز سڏين ٿا ته ان جا جواز به ٻڌائين ٿا. اهي ايڏا ته ٺوس جواز آهن جيڪڏهن اهڙا جواز پيدا ٿين ته پوءِ ان نظريي کي جائز سڏي سگهجي ٿو پر اسين پنهنجي مفادن لاءِ انهن جوازن جي ايجاد به پاڻ ڪريون ٿا، ڀلي اهي منطقي هجن يا نه. نظريه ضرورت منهنجي ڪم علم ۽ عقل آڌار هڪ مشروط نظريو آهي جنهن جو بنياد ”جيڪڏهن“ تي آهي مطلب ته جيڪڏهن صورتحال سنگين ٿي وڃي، جيڪڏهن رياستي مفاد خطري ۾ هجي، جيڪڏهن ملڪ ٽٽڻ جو خدشو هجي، انارڪي پيدا ٿيڻ جو انديشو هجي ۽ آئين يا قانون ڪو چارو فراهم نه ڪري ته پوءِ ان جو استعمال جائز قرار ڏنل آهي. اسان وٽ ان جو استعمال جيئن ۽ جهڙي نموني ٿيندو رهيو آهي ان جو مثال اوهان آڏو موجود آهي. جهڙي طرح اسيمبلي ٽوڙڻ لاءِ 58(2) بي واري شق جو سدائين غلط استعمال ٿيو، ساڳئي نموني نظريه ضرورت جو به ٿيندو رهيو آهي.
هن ڪيس ۾ شريف الدين پيرزادي وٽ نظريه ضرورت جي سهاري کانسواءِ ٻيو ڪو به منطقي دليل ناهي. جيتوڻيڪ هو 3 ڏينهن دليل ڏيندو يعني اربع تي ۽ سڀاڻي خميس تي به هو ڳالهائيندو پر هن وٽ به خالد انور جيان مواد گهٽ آهي. اڄڪلهه عدالتن ۾ آئيني معاملي بابت دليلن دوران گهڻو وقت وٺڻ وڪيلن جو فيشن بڻجي ويو آهي. سومر ڏينهن وهاب الخيري سڄو ڏينهن تقرير ڪندو رهيو جنهن ۾ قانوني نقطا گهٽ ۽ سياسي وڌيڪ هئا. پيرزادو به ڪالهه نظريه ضرورت جو فلسفو ٻڌائيندو رهيو ۽ هن وٽ حمايت ۾ Case law رڳو هڪ 1977ع ۾ سپريم ڪورٽ جو نصرت ڀٽو ڪيس جي فيصلي وارو دليل آهي. ڪالهه دليلن دوران شريف الدين پيرزادي هڪ سٺي ڳالهه ٻڌائي. هن قائداعظم جي ساٿي ۽ سيڪريٽري ڪميونيڪيشن جي عهدي تان رٽائر ڪندڙ ڪاموري مسرت زيدي جي يادگيرين واري ڪتاب ۾ لکيل واقعو ٻڌائيندي چيو ته مسرت زيدي لکيو آهي ته ”حسني هائوس تي مختلف مسلم اڳواڻن سان ملڻ لاءِ مائونٽ بيٽن کي 30 مئي تي اچڻو هو، پر هو 28 مئي تي پهچي ويو. ان بعد 29 مئي تي به هو مليو جنهن بعد قائداعظم اڌ ڪلاڪ تقرير ڪئي. ان بعد سوال شروع ڪيا. هڪ همراهه پڇيو ته اوهان پاڪستان ته ٺاهيو ٿا پر ان ڳالهه جي ڪهڙي گارنٽي آهي ته ان تي مفاد پرست ٽولو حاوي نه ٿي ويندو. ٻيو سوال پڇيو ويو ته بنگلاديش ايڏو پري آهي اهو ڪيئن گڏ هلي سگهندو؟ ان تي قائداعظم چيو ته پاڪستان ٺهڻ بعد ان جي حفاظت عوام ڪندو، نه مان ڪري سگهندس ۽ نه مون کان پوءِ ايندڙ اڳواڻ ڪري سگهندا. جيستائين سوال آهي بنگلاديش جي گڏ رهڻ جو ته جيڪڏهن انهن جي حقن جو احترام ڪيو ويو ته هو ڪڏهن به ڌار نه ٿيندا.“ پاڪستان ٺهڻ کان اڳ، بنگلاديش گڏ ٿيڻ کان اڳ ڌار ٿيڻ واري خدشي بابت هڪ ڪاموري جي سوال ۽ قائداعظم جي جواب ٻڌڻ بعد ته ٻنهي ڳالهين ۾ وزن ٿو لڳي پوءِ ته واقعي به رسول بخش پليجو حق تي آهي ته قائداعظم عظيم ليڊر هو. بنگلاديش جي عليحده ٿيڻ جي سببن بابت اڄ سوچيون ٿا ته سبب اهو ئي ٿو سامهون اچي جيڪو قائداعظم پاڪستان ٺهڻ کان اڳ ٻڌايو هو.
شريف الدين جي ابتدائي دليلن بعد خالد انور صحافين وٽ آيو ۽ چيو ته ”ٻڌو ڇا ٿو چوي همراهه،“ مون چيو مانس سائين اوهان ته اڳ ۾ نظريه ضرورت کي Hit ڪندي ان کي دفن ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي هئي پر اڄ شريف الدين ان کي کوٽي اوهان آڏو آڻي پيو. ان تي خالد انور کليو ۽ چيو ته ”عجيب اتفاق آهي تاريخ جو الميو آهي.“ اهو چئي هو وري شريف الدين ڏانهن ويو ۽ ٻئي کلي رهيا هئا. ايئن پئي لڳو ڄڻ ته هو پيرزادي جي تعريف ڪري رهيو هجي جيئن وڪيل ڪندا آهن. منهن تي هڪ پر پٺ ٻي، ٻاهر آياسين ته ايس ايم ظفر سامهون بيٺو هو مون هن کان پُڇيو ته سائين ڇا تبصرو آهي. چيائين اهو دليلن دوران ٻڌائيندس. باقي حيرت آهي ته شريف الدين پي سي او جو سهارو نه ورتو آهي ڇو ته پي سي او ۾ لکيل آهي ته مشرف خلاف ۽ پي سي او خلاف ڪا به عدالت ڪيس جي سماعت نه ڪندي پر پيرزادي ان جو سهارو ناهي ورتو. جنهن بعد عدالت جي پوزيشن ڏکي ٿي وئي آهي. ڏسجي ته شريف الدين باقي ٻن ڏينهن ۾ ڇا ٿو رنگ لائي. هن ڪيس ۾ شريف الدين بعد اٽارني جنرل عزيز منشي ڳالهائيندو جنهن بعد خالد انور جواب ڏيندو. ان دوران ٻين درخواستين جن ۾ اقبال حيدر، شاهد اورڪزئي، امتياز خان ۽ ٻيا شامل آهن انهن کي به 15 کان 20 منٽ ملندا. جنهن بعد آخر ۾ ايس ايم ظفر دليل ڏيندو. ان مان لڳي ٿو ته هي ڪيس اڃا هڪ ڏيڍ هفتو وڌيڪ هلندو.
(3 مئي 2000ع)

ڪورٽ سڳوري جي فيصلي جا ويجها ٿيندڙ ڏينهن

ڪورٽ سڳوري جي فيصلي جا ويجها ٿيندڙ ڏينهن

فوجي حڪومت جي قيام ۽ 12 آڪٽوبر واري قدم خلاف ڪيسن جي سماعت آهستي آهستي منطقي پڄاڻي ڏانهن وڌي رهي آهي. ڪالهه اٽارني جنرل عزيز اي منشي دليل ڏنا ۽ اڄ جمعي تي به دليل ڏيندو، جنهن بعد ڪيس جي سماعت ايندڙ سومر تائين ملتوي ٿيندي ۽ وري ٻن ڏينهن جي ساهيءَ بعد ڪم شروع ٿيندو. ڪالهه وقت ختم ٿيڻ کان 10 منٽ اڳ يعني 12:50 تي جڏهن عزيز منشي اوچتو اهو چئي دليل ڏيڻ بند ڪيا ته باقي هو جمعي تي ڳالهائيندو ته جج حيران ٿي ويا ۽ چيف جسٽس چيو ته:
Please talk, whatever you want, tel us about present general situation till our chair pullers reach and take over to us.
(مهرباني ڪري تيسين ته ڳالهايو، جيڪو وڻيو سو چئو، اسان کي موجوده صورتحال بابت ئي ٻڌايو، جيسين اسان جا ڪرسيون ڇڪڻ وارا اچن ۽ اسان کي اٿارين) ان تي ٽهڪڙو پئجي ويو. سپريم ڪورٽ ۾ سڄو قصو ۽ ڪيس ئي Take over بابت پيو هلي. تڏهن ئي شايد چيف جسٽس جنهن لاءِ مشهور آهي ته هو Speaking Judge آهي. ان کان رهيو نه ٿيو ۽ مٿيون دلچسپ ۽ شايد طنزيه جملو چئي ڏنائين. سپريم ڪورٽ ۽ هاءِ ڪورٽن ۾ اڪثر اوهان ڏٺا هوندا ته سفيد طرن (شمله) وارا دربان ججن جي آمد جو اعلان به ڪندا آهن ته وري ججن کي ڪرسين تي ويهارڻ لاءِ اهي ڇڪي کين ويهاري ٻاهر وڃي فرش تي ويهي اوٻاسيون ڏيندا آهن ۽ اٿڻ مهل به اهي اچي ڪرسيون ڇڪيندا آهن ته جج اٿندا آهن. ڪرسيون ڇڪڻ جو ڪم هونئن ته احترام ۽ آداب سبب به آهي پر ٻيو سبب اهو هوندو ته اعليٰ عدالتن جا معزز جج عمر جي لحاظ کان بزرگ هئڻ ڪري کين ايڏيون وڏيون ڳريون ۽ ڊگهيون ڪرسيون سورڻ ۾ شايد ڏکيائي به ٿيندي آهي.
سپريم ڪورٽ اسلام آباد ۾ شاهراهه دستور Constitution Avenue تي واقع آهي. آئين ته اڄڪلهه ناقابل عمل آهي ۽ ان معاملي بابت ئي عدالت ۾ ڪيس هلي پيو. هي اهو آئين آهي جنهن کي ضياءَ الحق ڪاغذ جو ٽڪرو قرار ڏئي ڦاڙڻ جي ڌمڪي ڏيندي ڪتاب کي رديءَ جي ٽوڪري جي پاسي ۾ اڇلائي اهو پيغام ڏنو هو ته Might is Right (طاقت ئي سڀ ڪجهه آهي) ان آئين جي نالي سان ڳنڍيل هن شاهراهه تي اڏيل اوچي عمارت هڪ ته ٺهيل ئي اوچي پهاڙي تي آهي ٻيو ته ان جي ڇت تمام گهڻي اوچي آهي. عدالتي ڪمرو نمبر 1 جي ڇت 80 فٽ کن اوچي آهي جيڪا عدالت جي عظمت جي علامت به آهي. ان اوچي ڇت واري عدالت جي مختلف روشندانن ۾ جنگلي ڪبوترن جا آکيرا به آهن. ڪيس جي سماعت دوران جڏهن ڪبوتر اڏامي رهيا هئا ته اي سي جي ٿڌي هوا تي آکيرن مان ڪبوترن جا ننڍڙا ڇڻيل پر اڏامي ڪڏهن ججن واري پاسي پئي ڪريا ته ڪڏهن وڪيلن مٿان ته ڪڏهن صحافين مٿان. ان اونچي عمارت جي سنگ مرمر وارين ڀتين تي رٽائرڊ چيف جسٽسز جون تصويرون ٽنگيل آهن. سجاد علي شاهه جي تصوير لڳائڻ جي مخالفت ڪندڙ سعيد الزمان صديقي جي به اڃا تصوير نه لڳائي وئي آهي.
سپريم ڪورٽ ۾ ڪالهوڪي دليلن دوران 3 اهم نقطا اهڙا آهن جن جو ذڪر ڪرڻ لازم آهي. هڪ ته شريف الدين پيرزادو ۽ عزيز منشي ٻئي جيڪي سرڪاري وڪيل آهن، ٻئي سينيئر به آهن ته ماهر قانوندان به آهن، ٻئي بزرگ به آهن ته بقول چيف جسٽس ارشاد حسن خان جي ته ٻنهي جون نظرون به ڪمزور آهن. پيرزادي ۽ منشي ۾ هڪ نقطي تي اختلاف راءِ آهي. پيرزادو چوي ٿو ته عدالت کي عدالتي نظرثاني Judicial Review جو اختيار آهي ۽ منشي چوي ٿو ناهي. پيرزادي جو خيال آهي ته آئين کان مٿانهين يا ماورا صورتحال ۾ به عدليا جو ”جائزي“ وارو حق موجود آهي پر منشي چوي ٿو ته غير معمولي ۽ موجوده صورتحال جهڙي حالت دوران عدليا جو رياستي مفاد خاطر جائزي وارو حق نٿو رهي. جيتوڻيڪ منشي جو موقف ٻڌڻ بعد ڪالهه چيف جسٽس ورجائي ورجائي آبزرويشن پئي ڏنو ته چيف ايگزيڪيوٽو جي ڪنهن به عمل يا حڪم جو جائزو وٺڻ بابت عدالت کي اختيار ۽ حق حاصل آهي. ڏسجي ته منشي ان کي ڪيئن ٿو Define ڪري. اهو به دلچسپ اڪيڊمڪ قانوني بحث هوندو جيئن ججز ڪيس ۾ لفظ مشوري (Consultation) بابت 15 ڏينهن بحث هليو هو. بهرحال هن ڪيس ۾ ايتري بحث جو امڪان ناهي ڇو ته عدليا جو موقف واضح آهي ته عدالت کي نظرثاني جو حق آهي.
ٻيو اهم نقطو اهو آهي ته هن ڪيس جا درخواست گذار يعني انهن جو وڪيل خالد انور جيڪو Devine Right of kings (حاڪم/ بادشاهن کي خدائي حق حاصل آهي) وارو نظريو پنهنجي دفاع ۾ پيش ڪيو هو ۽ حڪومتي ڌر جيڪا وفاقي ڌر آهي پر هن ڪيس ۾ دفاعي ڌر جي وڪيلن ”نظريه ضرورت“ مان ”رياستي ضرورت جو نظريو“ پيدا ڪري عدالت ۾ پيش ڪيو آهي. هن وقت سپريم ڪورٽ ۾ هلندڙ ڪيس بابت جيڪڏهن اهو چئجي ته Doctrine of Necessity Vs Devine Rights of King آهي ته غلط نه ٿيندو. خالد انور جو چوڻ هو ته بادشاهه جيڪو ڪجهه ڪيو اهو صحيح هو ڇو ته هو بادشاهه هو، هن کي قانوني طور اهو حق هو پر ان بادشاهه جي ماتحت بادشاهه ايئن ڇو ڪيو، جيئن بادشاهه ڪيو جنهن جو کيس قانوني حق نه هو.
منشي ۽ پيرزادي جو خيال آهي ته ضرورت ايجاد جي ماءُ آهي ۽ رياستي ضرورت عظيم تر آهي ان تي ٻه رايا نٿا ٿي سگهن. جهڙي طرح جنگ يا محبت ۾ هر شيءِ جائز هوندي آهي اهڙي طرح جڏهن صورتحال ايڏي سنگين ٿي وڃي جو ملڪ جي محافظن کي ورهائڻ ۽ وڙهائڻ جو سوال پيدا ٿئي ته ان وقت رياستن جي تحفظ خاطر ضرورت مطابق ڪجهه به قدم کڻي سگهجي ٿو جيڪو ان ضرورت واري اصول مطابق خود بخود قانوني بڻجي وڃي ٿو. جڏهن خالد انور جا دليل ٻڌون ٿا ته لڳي ٿو هو صحيح آهي ۽ جڏهن منشي ۽ پيرزادي جو فلسفو ۽ منطق ٻڌون ٿا ته هو به غلط نٿا لڳن. شاباش آهي انهن ججن کي جيڪي فيصلو ڏيندا آهن.
ٽيون دلچسپ نقطو اهو آهي ته سپريم ڪورٽ ۾ هن ڪيس جي سماعت دوران آئين ۾ چيڪ ۽ بيلنس جي کوٽ جو ذڪر زور شور سان ڪيو پيو وڃي. ”دفاعي ڌر“ جو موقف آهي ته 58(2) بي يعني صدر جي اسيمبلي ٽوڙڻ وارو ۽ فوجي سربراهه مقرر ڪرڻ توڙي برطرف ڪرڻ جو اختيار جيڪو صدر کي حاصل هو، اهو بهتر هو . 13هين ترميم ذريعي اهو اختيار ختم ڪري آئيني اختيارن جو توازن بگاڙيو ويو جنهن سبب اهڙي صورتحال پيدا ٿي آهي. منشي ۽ پيرزادو اٺين ترميم کي آئيڊيل قرار ڏئي رهيا آهن ۽ اها ترميم آئين ۾ اختيارن جي توازن لاءِ شامل ڪرڻ جا حامي آهن. اڄ ٻئي چون ٿا ته نواز حڪومت ۾ 13 منٽن ۾ 13هين ترميم ختم ڪئي وئي جيڪا زيادتي هئي پر 2 سال اڳ ساڳئي عدالت ۾ فلورڪراسنگ کي روڪڻ بابت منظور ڪيل 14هين آئيني ترميم خلاف جڏهن نوابزادي نصرالله پٽيشن داخل ڪئي هئي ته ان وقت شريف الدين پيرزادو نواز حڪومت جي وڪالت ڪندي پيش ٿيو هو ۽ پارليامينٽ جي بالادستي تي ليڪچر ڏيندي اتفاق راءِ سان منظور ڪيل ترميم برقرار رکڻ ۽ ان کي ختم نه ڪرڻ جي ڳالهه ڪئي هئي. ساڳيو پيرزادو هو جنهن چيو هو ته آئين ۾ ترميم جو حق پارليامينٽ کي آهي، عدليا کي آئيني ترميم ختم ڪرڻ جو اختيار ناهي. جنهن نواز حڪومت ۽ پارليامينٽ 13هين ترميم پاس ڪئي ان ئي 14هين ترميم پاس ڪئي هئي. ان پارليامينٽ جي ان وقت تعريف ڪندي هو ۽ اڄ ان پارليامينٽ کي ڪرپٽ پارليامينٽيرين جو ڳڙهه سڏيندي اها ڪڏهن بحال نه ڪرڻ جي ڳالهه ٿو ڪري. سجاد علي شاهه کي جڏهن نواز شريف هٽايو ته شريف الدين پيرزادي ان جي حمايت ڪئي پر جڏهن اختيار استعمال ڪندي نواز شريف فوجي سربراهه تبديل ڪيو ته ان جي مخالفت پيو ڪري. سجاد شاهه جو ڪيس وڙهڻ لاءِ حفيظ پيرزادي جو جهاز به روڪيو ويو هو ۽ اسلام آباد ۾ لهڻ نه ڏنو ويو هو ۽ عدالت حفيظ جا آخري دليل ٻڌڻ کانسواءِ سجاد شاهه کي هٽائڻ جو فيصلو ڪيو هو ته ان کي شريف الدين درست قرار ڏنو هو ۽ حفيظ جو جهاز روڪڻ تي نواز شريف جي ساراهه به ڪئي هئي پر اڄ ٻن سالن بعد جڏهن مشرف جو جهاز نواز شريف روڪيو ته ان کي پيرزادو غلط ٿو سڏي.
سجاد علي شاهه سان گڏ 2 جج اهڙا هئا جن 13هين ترميم کي رد ڪرڻ وارو فيصلو ڪيو هو اهي معزز جج جناب جسٽس بشير جهانگيري ۽ جسٽس منير اي شيخ آهن جيڪي موجوده بينچ ۾ به شامل آهن. جڏهن ته ان وقت سعيد الزمان صديقي واري بينچ جنهن زباني حڪم ذريعي 13هين ترميم کي درست ۽ آئيڊيل قرار ڏيندي 58(2) بي کي غلط سڏيندي سجاد شاهه واري اٺين ترميم بحال ڪرڻ جي فيصلي کي رد ڪرڻ جو حڪم ڏنو هو ان بينچ ۾ موجود چيف جسٽس جناب جسٽس ارشاد حسن خان، جسٽس شيخ اعجاز نثار ۽ جسٽس شيخ رياض به شامل هئا جيڪي به موجوده بينچ ۾ شامل آهن. انهن ججن آڏو اڄ جڏهن منشي ۽ پيرزادو 58(2) بي کي آئيڊيل قرار ڏين پيا تن لاءِ يقينن ان سوال جو فيصلو ڪرڻ ڏکيو ٿيندو. چوندا آهن ته وقت جهڙو ڪو منصف ناهي هوندو. تاريخ جو ڪٽهڙو ضمير واري ماڻهو لاءِ جيل جي ڪال ڪوٺڙي کان به بدتر ۽ عذاب وارو هوندو آهي. اچو ته ڏسون ته موجوده چيف جي سربراهي ۾ جوڙيل 12 رڪني بينچ ڪهڙو فيصلو ٿي ڏئي.
(5 مئي 2000ع)

هڪ ڀيرو وري ”نظريه ضرورت“ واري فارمولي تحت سويلين حڪومت جي برطرفي جائز قرار

هڪ ڀيرو وري ”نظريه ضرورت“ واري فارمولي تحت سويلين حڪومت جي برطرفي جائز قرار

نيٺ سپريم ڪورٽ 23 سالن بعد نظريه ضرورت هيٺ هڪ دفعو وري فوجي حڪومت کي جائز قرار ڏئي ڇڏيو آهي. چيف جسٽس ارشاد حسن خان جي سربراهي ۾ 12 رڪني بينچ اتفاق راءِ سان فيصلو ڪيو آهي ته جنرل مشرف 12 آڪٽوبرتي جيڪو فوجي قدم کنيو، اقتدار تي قبضو ڪيو ۽ نواز شريف کي هٽائي ڇڏيو، اهو اپاءُ جيتوڻيڪ آئين مطابق ته ناهي پر نظريه ضرورت مطابق اهو جائز فيصلو آهي. عدالت جنرل مشرف کي آئين ۽ هر قسم جي قانونن ۾ ترميم جو حق به ڏنو آهي ۽ هيستائين جيڪي نوان قانون ۽ ترميمون ڪيون ويون آهن انهن کي به جائز قرار ڏنو آهي. فيصلي ۾ صلاح ڏني وئي آهي ته حڪومت ٽن سالن تائين اقتدار ۾ رهي، احتساب ڪري اليڪشني سُڌارا آڻي، نيون ووٽر لسٽون ٺاهڻ، بعد چونڊون ڪرايون وڃن. اهڙي ريت 12 آڪٽوبر 99ع کان وٺي 12 آڪٽوبر 2002ع تائين جنرل مشرف کي حڪمراني ڪرڻ جو حق ملي ويو آهي. جيتوڻيڪ 3 سال معنيٰ 36 مهينا ٿين ٿا پر عدالت جي حڪم ۾ چيل آهي ته 3 سالن جي مدي ۾ آخري 3 مهينن اندر اليڪشن ڪرائڻ لازمي هوندو. يعني مشرف حڪومت وٽ 36 مهينا آهن. 12 آڪٽوبر 99ع کان ڪالهه تائين 7 مهينا ٿي ويا آهن، باقي 29 مهينا اڃا مشرف وٽ آهن. ان حساب سان 12 جولاءِ 2000ع کان مشرف سرڪار لاءِ اها ڳالهه مينڊيٽري هوندي ته هو هر صورت ۾ اليڪشن جو اعلان ڪري ۽ اليڪشن شيڊول پڌرو ڪري. مون خميس ڏينهن عدالتي ڪارراوئي ڏسڻ بعد مضمون لکيو ۽ رڳو 2 صحفا لکڻ بعد ڇڏي ڏنو. ڇاڪاڻ جو مون کي احساس ٿيو ته ڪٿي اهو توهين عدالت جي زمري ۾ نه اچي. ٻن صفحن واري لکيل ان مضمون ۾ مون لکيو هو ته مشرف کي مشن مڪمل ڪرڻ لاءِ سيپٽمبر 2002ع تائين جو وقت گهربل آهي ڇو ته مشرف 8 آڪٽوبر 2002ع تائين آرمي چيف جي عهدي تان رٽائر ٿيندو. ان کان اڳ ۾ هو صوبائي اسيمبلين، قومي اسيمبلي ۽ سينيٽ جي چونڊ ڪرائيندو ۽ امڪان آهي ته پاڻ کي صدر چونڊرائيندو. 2 ڏينهن اڳ لکيل انهن 2 صفحن ۾ مون اهو به لکيو ته ڊسمبر 2000ع کان شروع ٿيندڙ مڪاني ادارن جون چونڊون آگسٽ 2001ع تائين مڪمل ٿينديون ۽ 14 آگسٽ تائين ضلعي حڪومتن جو نظام فنڪشنل هوندو. جنهن بعد 2001ع جي آخر تائين يا 2002ع جي شروع ۾ صوبائي اسيمبلين جي چونڊ ٿيندي ۽ سيپٽمبر 2002ع جي شروع واري ڏهاڪي ۾ قومي اسيمبلي جي چونڊ ڪئي ويندي. اقتدار چونڊيل نمائندن کي سيپٽمبر جي ٽئين هفتي ۾ منتقل ٿيندو ۽ سيپٽمبر جي آخري هفتي يا 5 آڪٽوبر 2002ع کان اڳ سينيٽ جي چونڊ به ٿي ويندي. مزيدار ڳالهه اها آهي ته فيبروري 2002ع ۾ معطل قومي اسيمبلي ۽ صوبائي اسيمبلين جو مدو ختم ٿيندو. سينيٽ جا اڌ ميمبر مارچ 2000ع ۾ ختم ٿي ويا. باقي رهيل ميمبر مارچ 2002ع ۾ ميمبري کان محروم ٿيندا. اهڙي طرح 2002ع اليڪشن جو سال آهي جنهن ۾ ضلعي، صوبائي ۽ قومي اسيمبلين جا نوان ميمبر ايندا ۽ سينيٽر به نوان چونڊبا. تيستائين اليڪشني سڌارا مڪمل ٿيندا. نيون ووٽر لسٽون ٺهنديون. موجوده پارليامينٽيرين مان 50 سيڪڙو کان وڌيڪ نااهل ٿيندا ۽ آئنده اهڙو نظام وضع ٿيندو جنهن ذريعي پڙهيل لکيل ۽ نوجوان مڊل ڪلاس جا ماڻهو مٿي ايندا.
سپريم ڪورٽ ڪالهه سماعت ختم ٿيڻ بعد 11 وڳي صبح جو چيو ته عدالت 12 يا 12:30 وڳي اهو ٻڌائيندي ته فيصلو اڄ جاري ٿيندو يا نه. عدالتي ڪمرو نمبر هڪ جنهن ۾ حد کان وڌيڪ پيهه هئي. تنهن ۾ ماڻهو انتطار ڪندا رهيا. اوچتو رجسٽرار ايم اي فاروقي آيو ۽ اعلان ڪيائين ته فيصلو 2:30 وڳي جمعي نماز بعد ٻڌايو ويندو. سڀ ماڻهو هليا ويا ۽ وري 2 وڳي کان عدالت ۾ ماڻهن جي آمد شروع ٿي وئي.2:20 وڳي تائين وري ڪمرو ڀرجي ويو پر ايم اي فاروقي ٻيهر آيو ۽ چيائين ته 4 وڳي فيصلو ٻڌايو ويندو. ماڻهو وري واپس هليا ويا. صبح 9 وڳي کان عدالت ۾ آيل صحافي ٿڪل قدمن ۽ خراب نظرن سان موٽڻ شروع ٿيا.
مزيدار ڳالهه اها آهي ته ڪالهه گادي واري شهر ۾ شديد گرمي هئي. اڍائي وڳي اوچتو ايترا ڪڪر اچي ويا جو گرمي گهٽ ٿيڻ شروع ٿي ۽ برسات جي موسم ٿي وئي پر جڏهن فيصلو ملتوي ڪيو ويو ته اوچتو ڪڪر به هٽي ويا ۽ وري سج نڪتو ۽ ساڳي گرمي شروع ٿي. پوڻي چئين وڳي تائين وري ڪڪر ڇانئجي ويا ۽ هوا هلڻ شروع ٿي. 4 وڳي فيصلو آيو. اڌ ڪلاڪ فيصلو پڙهڻ ۾ لڳو. فيصلو چيف جسٽس پڙهيو ۽ ٻيا جج ٻڌندا رهيا. اهو پهريون دفعو آهي ته ڪو فيصلو سپريم ڪورٽ جي ججن قرآن پاڪ جي تلاوت ڪرڻ بعد ٻڌايو هجي. ”قل اعوذبرب الفلق“ کان شروع ڪري قرآني دعا تي ختم ڪيائين. 5 منٽن ۾ دعائون پڙهندي الله اڪبر چوندي فيصلو پڙهڻ شروع ڪيو. فيصلو ٻڌي ٻاهر نڪتاسين ته طوفان هلي رهيو هو ۽ مٽي جي طوفان سبب ويجهيون عمارتون به نظر نه پئي آيون، تڪڙ ۾ آفيس پهتاسين ته آفيس آڏو بيٺل وڻ جو ڏار ڀڳل هو ۽ اڌ روڊ بلاڪ هو. ان مان اوهين طوفان جي شدت جو اندازو لڳائي سگهو ٿا. ڪجهه دير بعد ڪڻ ڪڻ به شروع ٿي وئي. خبر ناهي ته فيصلي بعد اهو قدرت جو احتجاج هو يا خوشي جو اظهار. قدرت کي ئي خبر. فيصلي کان اڳ اٽارني جنرل کلندو جڏهن اندر آيو ته صحافين چيو ته فيصلي جو اندازو هن جي مسڪراهٽ مان لڳائي پيو سگهجي، جڏهن ته خالد انور جو منهن لٿل هو. ليگي به وڏي تعداد ۾ آيل هئا پر سڄي ڀريل ڪمري ۾ رڳو 3 عورتون ويٺل هيون جن ۾ هڪ شاهد خاقان عباسي جي ڀيڻ بيريسٽر سعديه عباسي، ٻي هڪ عورت اندازاً ليگي پئي لڳي جڏهن ته ٽين آمريڪي سفارتخاني جي اهلڪار هئي.
عدالت جي ان فيصلي بابت ناميارا وڪيل اهو چئي تبصري کان انڪار پيا ڪن ته هو تفصيلي فيصلو پڙهڻ بعد تبصرو ڪندا. خالد انور چيو ته اسين فيصلي مان مطمئن ناهيون، عوام ٻڌائيندو ته فيصلو صحيح آهي يا غلط.
جيتوڻيڪ سماعت دوران ججن جا تبصرا جاندار هئا ۽ انهن جو جائزو وٺبو ته ٻڌايل فيصلو عجيب لڳندو. پر ملڪي تاريخ گواهه آهي ته اهڙا فيصلا ڀلي عدليا جا هجن يا حڪومت جا، اهي متوقع ئي هوندا آهن. جسٽس دوراب پٽيل جيڪو هاڻي آنجهاني ٿي ويو آهي. تنهن جي وفات کان پوءِ هن جو تازو هڪ ڪتاب آڪسفورڊ پريس وارن شايع ڪيو آهي. جنهن جو نالو ”ٽيسٽامينٽ آف اي لبرل“ آهي. ان ۾ دوراب پٽيل لکيو آهي ته ”ملڪي تاريخ ۾ ڪڏهن به عدليا فوج خلاف فيصلا نه ڏنا آهن ۽ عدليا فوج جي خلاف فيصلا ڏيڻ کان لنوائيندي آهي.“ دوراب پٽيل جو اهو موقف ڪيترو درست آهي ان جو فيصلو عوام ڪندو پر هو اهڙو ماڻهو هو جنهن ضياءَ الحق دور ۾ پي سي او هيٺ حلف کڻڻ کان انڪار ڪيو هو. هن ڀيري چو پچو اها هئي ته فيصلي ۾ سينيٽ بحال ٿيندي ۽ فوج کي ڏيڍ سال کان ٻن سالن ۾ چونڊون ڪرائڻ لاءِ پابند ڪيو ويندو پر ايئن نه ٿيو.
23 سال اڳ جڏهن ضياءَ الحق مارشل لا هنيو هو ته ان وقت نصرت ڀٽو ان کي چئلينج ڪيو هو. ان وقت عدالت اهو فيصلو ڏنو ته نظريه ضرورت هيٺ ضياءُ الحق درست فيصلو ڪيو آهي. جنهن کي جائز قرار ڏيندي عدالت هن کي آئيني ترميم جو به اختيار ڏنو هو. ان وقت به فوجي حڪومت جي وڪالت شريف الدين پيرزادي ڪئي ۽ هاڻي به فوجي حڪومت جي وڪالت شريف الدين ڪئي آهي. ٻئي ڀيرا نظريه ضرورت هيٺ غير آئيني قدم کي جائز قرار ڏيارڻ جو ڪريڊٽ هن کي حاصل آهي.
ٽين دنيا جي اڪثر ملڪن ۾ مارشل لا لڳائڻ جي جسٽيفڪيشن لاءِ هيستائين پاڪستاني سپريم ڪورٽ جا مثال ڏنا ويندا هئا. پاڪستاني عدالت جي فيصلي جي آڌار تي دنيا ۾ فوجي اپائن ۽ مارشل لائي اپائن کي جائز قرار ڏنو ويندو هو. هاڻي هي وري نئون انداز ۽ جواز انهن ملڪن کي ملي ويو آهي.
اهو معاملو به غور جوڳو آهي ته هي شايد ڪجهه ڪيسن مان هڪ آهي. جنهن ۾ عدالت جي معاون وڪيل جي موقف جي ابتڙ فيصلو ڏنو ويو آهي. ايس ايم ظفر جيڪو واحد عدالت جو معاون وڪيل هو تنهن عدالت تي زور ڀريو هو ته فوجي قدم کي غير آئيني قرار ڏيو ۽ پارليامينٽ بحال ڪيو پر عدالت معاون وڪيل جي صلاح جي به ابتڙ فيصلو ڏنو.
جن 12 ججن فوجي قدم کي جائز قرار ڏيڻ جو ”تاريخي“ فيصلو ٻڌايو. انهن ۾ چيف جسٽس ارشاد حسن خان (پنجاب) جسٽس بشير جهانگيري (سرحد) جسٽس شيخ اعجاز نثار (پنجاب)، جسٽس عبدالرحمان (سرحد)، جسٽس شيخ رياض احمد (پنجاب)، جسٽس محمد عارف (پنجاب)، جسٽس منير احمد شيخ (پنجاب) جسٽس راشد عزيز خان (پنجاب)، جسٽس ناظم حسين صديقي (سنڌ) جسٽس افتخار محمد چوڌري (بلوچستان) جسٽس قاضي محمد فاروق (سرحد) جسٽس راڻا ڀڳوانداس (سنڌ) شامل آهن. خبر ناهي ته فيصلن کي ڪهڙي حوالي سان تاريخ ساز چيو ويندو آهي. بهرحال فيصلو وڏا اثر ڇڏيندو.
(13 مئي 2000ع)

انٽرويو:

انٽرويو:



جڏهن فوج اسان جي آهي ته اسين فوج کان
پري ڇو رهون؟ اجمل خٽڪ

ڪاوش: اي اين پي سان زندگي جي رفاقت ڪيئن ختم ٿي، هاڻي ڪيئن ٿا محسوس ڪريو، عليحدگي جا سبب ڇا آهن؟
اجمل خٽڪ: افسوس آهي ته ساٿين کان عليحدگي ٿي وئي آهي. نظم ضبط جي خلاف ورزي سبب مون کي ڪڍيو اٿائون. جيڪي الزام هڻن ٿا ان بابت ته انهن کان ئي پڇو باقي منهنجي زندگي کليل ڪتاب جيان آهي. جيڪي ماڻهو مون کي سڃاڻين ٿا انهن الزامن تي يقين نٿا ڪن. مان انهن جو جواب ڏئي پنهنجو وات خراب ڪرڻ نٿو چاهيان، ڇو ته مان قومي مفاهمت جي ڳالهه ڪريان ٿو.
ڪاوش: اعظم هوتي کي احتساب کان بچائڻ ۽ مشرف ملاقات سبب ته ڪو اختلاف نه هو؟
اجمل خٽڪ: جڏهن اوهان کي خبر به آهي ته پڇو ڇو ٿا؟ جڏهن احتساب سڀني جو ٿئي ٿو ۽ جنهن مال کاڌو آهي ان خلاف ڪارروائي ٿئي ٿي ته پوءِ ٿيڻ گهرجي. مشرف سان ملاقات بابت ولي خان کي سمورا تفصيل ٻڌايا هئا. هو مطمئن هو رڳو قومي مفاهمت واري معاملي تي هو خوش نه هو. مان وري به چوندس ته جن سان جنم جو ساٿ رهيو انهن کان ڌار ٿيڻ تي خوش ناهيان.
ڪاوش: ملڪ ۾ ايتريون سياسي پارٽيون موجود آهن. سڀني جو لڳ ڀڳ پروگرام ساڳيو آهي، اوهان نئين پارٽي ٺاهڻ جي ضرورت ڪيئن محسوس ڪئي. اوهان جي پروگرام ۾ نئين ڳالهه ڪهڙي آهي. ماڻهو اوهان وٽ ڇو اچن؟
اجمل خٽڪ: مون نئين سياسي پارٽي ناهي ٺاهي، جيڪا پارٽي پاڪستان ٺهڻ بعد باچا خان، عبدالصمد خان اچڪزئي، غوث بخش بزنجو، سائين جي ايم سيد يا شيخ عبدالمجيد سنڌ ۽ پنجاب مان افتخار الدين وارن ٺاهڻ جي ڪوشش ڪئي يا جنهن مقصد جي تڪميل جي ضرورت لاءِ نعپ ٺاهي وئي. مون بزرگن جي ان مشن خاطر ان پراڻي پارٽي کي زندهه ڪيو آهي. اڄ جيڪي به پارٽيون موجود آهن. انهن مان هر هڪ اقتدار حاصل ڪرڻ چاهي ٿي. ڳالهه عوام جي ڀلي جي ڪري ٿي، پر عوام کي ڏنو ڇا اٿائون؟ نعپ تي ڀٽو پابندي هنئي هئي. ان بعد نعپ جي ليڊرن ڌار گروپ ٺاهيا، مان سڀني سان ملندس. لطيف آفريدي اسان جو برخوردار، محمود اچڪزئي منهنجي دوست جو پٽ آهي ۽ ٻچو آهي. عطاءُ الله مينگل پراڻو ساٿي آهي. سائين امداد محمد شاهه به پنهنجو آهي. سندس پٽ جلال شاهه، يوسف لغاري سڀ ساٿي آهن. انهن سان رابطو ڪري نعپ کي وسيع ڪندس. اجمل خٽڪ چيو ته پاڪستان جنهن مقصد لاءِ ٺهيو هو ان جي حصول لاءِ نعپ ٺهي ته قومن جي حقن جو احترام ڪيو هڪ ٻئي جي مفادن جو خيال ڪريو. هن چيو ته اڄ پاڪستان ڏکئي دور ۾ آهي قومي مفاهمت جي سخت ضرورت آهي. هن چيو ته سائين سان مشورا هلن ٿا. مان ڪو به فيصلو مڙهڻ نٿو چاهيان. نالو به دوستن جي مشوري سان طئه ڪيو آهي ۽ عهديدار به مشوري سان مڪمل ڪندس. اسان جو پروگرام سماجي انصاف، عوامي بهتري، قومن جا حق تسليم ڪرڻ، تنگ نظري ختم ڪرڻ، غير جمهوري روايتن جو خاتمو، حقيقي جمهوريت جو قيام عمل ۾ آڻڻ آهي. وچ ۾ ڪاوش جي سوال تي هن چيو ته نعرن سان پارٽيون نه هلنديون آهن. اسان جي پارٽي توڙي ڪارڪنن ۽ اڳواڻن جو ڪردار سڀني کان مختلف آهي. اسين پاڪستان کي مضبوط ڪرڻ چاهيون ٿا.
ڪاوش: خٽڪ صاحب اوهان جي سياسي زندگي تي نظر وجهبي ته نظرياتي طور تي اوهان سياسي زندگيءَ ۾ 3 دفعا يو ٽرن (U-Trun) ورتو آهي. شروع ۾ اوهين ڪميونزم جا پرچارڪ هئا بعد ۾ قومپرستيءَ جا علمبردار ٿيا ۽ هاڻي وفاقيت واري نظريي جا حمايتي ٿيا آهيو، ان بابت اوهان جو ڇا خيال آهي، نظرياتي طور 3 وڏيون تبديليون ڪيئن آيون؟
اجمل خٽڪ: ڪاوڙ ۾ مون نظريو نه بدلايو آهي. لفظن ۾ نه ڦاسايو، اوهان سنڌ وارا ته منهنجا پنهنجا آهيو مون کي تنگ ڪرڻ ته نه آيا آهيو. سڀ ماڻهو چون ٿا ته خٽڪ سڄي حياتيءَ ۾ نظرياتي ماڻهو رهيو ڪڏهن به نظريو نه بدلايو، اوهين آهيو جو ابتي ڳالهه ٿا ڪريو ڪمال آهي.
ڪاوش: سائين اسان اوهان جي راءِ معلوم ڪرڻ پئي چاهي، چيڙائڻ نه آيا آهيون؟
اجمل خٽڪ: مون نظريو ناهي بدلايو، منهنجي مقصد ۾ به تبديلي نه آئي آهي. بنياد ۽ مقصد سياسي جدوجهد جو ساڳيو آهي. ٺيڪ آهي سياسي سائنسي ٻولي ۾ ڪميونزم، نيشنل ازم ۽ فيڊرل ازم جي ڌار ڌار تشريح آهي. مان انهي لفظي فرق ۾ نٿو پوان. منڍ کان وٺي مان ان نظريي جو حامي آهيان ته پٺاڻن جي به انهن مفادن جي حمايت نه ڪندس جن سان سنڌين يا پنجابين جي مفادن جي حق تلفي ٿيندي هجي. مان چاهيان ٿو ته سنڌي، پٺاڻ،پنجابي، بلوچ يا سرائيڪي اهڙن حقن جي ڳالهه نه ڪن جن سان سنڌين پٺاڻ ۽ سرائيڪين ۽ پنجابين کي حق ملن.
ڪاوش: بنگالين جهڙا حق! پوءِ قومي مفاهمت ڪيئن ٿي؟
اجمل خٽڪ: مان رڳو حقن جي ڳالهه ٿو ڪريان ٻيو مقصد نه وٺو.
ڪاوش: جيڪڏهن رڳو حقن جي ڳالهه آهي ۽ انهن قومن جي برابري جي حقن جو مسئلو آهي ته ان لاءِ ته پونم موجود آهي، ڇا اوهين پونم ۾ شامل ٿيندا؟
اجمل خٽڪ: پونم منهنجو ٻچو آهي. مان ان کان ڌار ناهيان، پونم ۾ شامل ڇو ٿيان. مان ته پونم وارن کي ئي نعپ ۾ آڻيندس. نعپ پونم وارن جي آهي، اي اين پي جي ڊسپلين سبب پونم کان پري ڪيو ويو. جيڪو ڪجهه پونم ليڊرن جي ذهن ۾ آهي اهو سڀ ڪجهه نعپ ۾ آهي.
ڪاوش: اوهين نعپ جو تنظيمي ڍانچو ڪڏهن مڪمل ڪندا. ان لاءِ ڪو ٽائيم فريم ذهن ۾ ٺاهيو اٿوَ يا....؟
اجمل خٽڪ: مان پاڪستان جي سمورن سياسي، مذهبي ۽ قومپرست اڳواڻن سان ملندس. سڀني جمهوريت پسندن کي چوندس ته گڏ ٿيو. قومي معاملن تي نعپ ۾ شامل ٿيڻ جي دعوت به ڏيندس. ساڻن مشورا ڪري پوءِ ڍانچو جوڙبو. منهنجي ذهن ۾ ڪا ڊيڊ لائين ناهي.
ڪاوش: هيستائين ڪنهن سان رابطا ٿيا آهن؟
اجمل خٽڪ: سڀني سان رابطا آهن. نالا ڪنهن جا نه کڻدس. سڀني جا نالا نٿو ٻڌائي سگهان. اهڙن اهڙن ماڻهن رابطا ڪيا آهن، جو اوهين حيران ٿي ويندا. جن جا نالا رهجي ويندا اهي ڏک ڪندا. جلد اوهين ڏسندا ته اسين صوبائي تنظيم جو اعلان به ڪنداسين. ماڻهو مون سان پاڻ رابطا ڪن پيا. اي اين پي جا ڪارڪن مون سان گڏ آهن. اڪثر ايم اين ايز، ايم پي ايز ۽ اهم ماڻهو به اسان سان رابطي ۾ آهن.
ڪاوش: سائين مشرف ملاقات بعد اوهان جي اي اين پي کان عليحدگي ۽ نعپ ٺاهڻ بابت عوام ۾ تاثر اهو آهي ته اوهين مشرف جي مدد سان ٿرڊ فورس جي ضرورت پوري ڪندا ۽ فوجي حڪومت جي بي ٽيم طور مدد ڪندا.؟
اجمل خٽڪ: ڪير ٿو چوي! ماڻهو الزام هڻن ٿا ته مان ڇا چوان! کلندي مان پنهنجو ڪم ڪرڻ چاهيان ٿو. الزامن هڻڻ وارن جي الزامن جو نه جواب ڏيندس نه ان سبب مايوس ٿي ماٺ ڪندس. منهنجي ساٿين کي منهنجي خبر آهي ته مان ڇا آهيان. مان دنيا جي وڏن حاڪمن کان ڪجهه نه ورتو ملنگ ٿي موٽي آيس ته مشرف کان هن عمر ۾ ڇا وٺندس.
ڪاوش: منهنجو مقصد اهو نه هو پر سياسي تعاون بابت معلوم ڪرڻ پئي چاهيو؟
اجمل خٽڪ: بي ٽيم اڳ ۾ ڪنهن جي نه رهياسين ته هاڻي ڇو ٿينداسين؟ اهي الزام ته پونم ٺهڻ وقت به لڳا هئا، بهرحال مان ان ۾ پوڻ نٿو گهران.
ڪاوش: جي ڊي اي بابت ڇا خيال آهي. ڇا اوهين جي ڊي اي ۾ شامل ٿيندا؟
اجمل خٽڪ: مان جي ڊي اي کي مڃان ئي نه ٿو. هو جهيڙي جي ڳالهه ٿا ڪن مان مفاهمت جي ڳالهه ٿو ڪريان. جي ڊي اي ڇا آهي؟ ان معاملي تي ته ولي خان به ناراض ٿيو ته جي ڊي اي خلاف نه ڳالهاءِ. سوال ئي پيدا نٿو ٿئي ته نعپ کي جي ڊي اي ۾ شامل ڪريون.
ڪاوش: ڪالاباغ ڊيم بابت اوهان جو هاڻي موقف ڇا آهي؟
اجمل خٽڪ: ڪهڙي ڳالهه ٿا ڪريو، اوهين مون کي چيڙائڻ آيا آهيو يا تنگ ڪرڻ. مون چيو ته مان قومي مفاهمت جي ڳالهه ٿو ڪريان، تڪراري معاملي بابت نه پڇو. مان قومي مسئلن تي اتفاق راءِ چاهيان ٿو. مان نٿو چاهيان ته پنجاب جو نقصان ٿئي ۽ سرحد جو فائدو ٿئي.
ڪاوش: اسان جو مقصد اوهان کي تنگ ڪرڻ نه، پر اهو معلوم ڪرڻ آهي ته اوهان معاملن کي ڪالهه ڪيئن ڏٺو، اڄ ڪيئن ٿا ڏسو. (کلندي) اوهان گرم نه ٿيو. اسين ته اهو پيا چئون ته ڪالهه سينيٽ ۾ تقريرون ڪندي اوهان چوندا هئا ته ڪالاباغ ڊيم پٺاڻن جي لاشن تي ٺهندو اهو ملڪي سالميت لاءِ خطرو آهي. اڄ ڇا موقف آهي؟
اجمل خٽڪ: مون جيڪو ڪالهه چيو اهو ڪالهه هو، مفاهمت جي نعري بعد منهنجي ذاتي راءِ ختم ٿي وئي آهي. بس ايترو چوندس ته هر هڪ قوم ٻئي قوم جي مفادن جو احترام ڪري. پنهنجي مفادن لاءِ ٻين جو نقصان نه ڪريو. مان مفاهمت ٿو ڪرائڻ چاهيان.
ڪاوش: اوهين هر هر قومي مفاهمت جي ڳالهه ڪريو ٿا. آخر ڪهڙن معاملن تي مفاهمت چاهيو ٿا. ايشوز ڪهڙا آهن؟
اجمل خٽڪ: مان چاهيان ٿو ته ملڪ جا سڀ فيصلا قومي اتفاق راءِ سان ٿين. ملڪي سطح تي مفاهمتي ڪائونسل ٺاهي وڃي، جنهن ۾ فوج به هجي، سياستدان به هجن. سڀ گڏجي فيصلو ڪن. عالم دين، مذهبي اڳواڻ، سڀني کي نمائندگي ملڻ گهرجي. مان پاڪستان کي ٽڪڙا ٽڪڙا نٿو ڪرڻ گهران. مضبوط ڪرڻ چاهيان ٿو. انصاف ڀرئي معاشري جو قيام برابر جي بنياد تي سڀني جو احترام ۽ مفادن جو خيال ڪيو وڃي. قومي مفاهمتي ڪائونسل هوندي ته ايئن ٿيندو.
ڪاوش: سنڌ جا قومپرست الزام هڻندا آهن. خود سائين جي ايم سيد به چوندو هو ته جن مقصدن لاءِ پاڪستان ٺهيو بعد ۾ ان تان ڦري ويا ۽ اسٽيبلشمينٽ سدائين پاڪستان جي نالي تي پنجاب جي مفادن جو تحفظ ڪيو ۽ ٻين جو استحصال ڪيو؟
اجمل خٽڪ: بابا اها ڳالهه ته اسين به چئون ٿا ته مستقبل ۾ ان کي روڪڻ لاءِ قومي مفاهمت ڪائونسل ٺاهيو. جيڪا چيڪ رکي. سائين جي ايم سيد پاڪستان ٺاهڻ وارن مان هو. مان به چوان ٿو ته جنهن مقصد لاءِ پاڪستان ٺهيو ان تي هلائڻ لاءِ نعپ ٺاهي آهي. هيستائين فوج کي نظر انداز ڪيو ويو. مان چوان ٿو ته فوج کي به ڪائونسل ۾ شامل ڪجي ڏنڊو ۽ طاقت فوج وٽ آهي. انهن کانسواءِ ڪائونسل بي معنيٰ ٿيندي. اڄ جيڪڏهن سياستدان هڪ نقطي تي اتفاق ڪن ۽ فوج نه ڪري ته ڇا ٿيندو؟ جهيڙو ٿيندو نه، ان جو فائدو ڪنهن کي ٿيندو؟ مان تڏهن چوان ٿو ته فوج کي به شامل ڪريو. مان پاڻ کي فوج جو نمائندو نٿو سمجهان. مان عوام ۽ سياستدانن جو نمائندو آهيان. اڄ ملڪ خطرناڪ حالتن مان گذري پيو. سرحدن جي صورتحال خراب آهي. ملڪ ۾ اندروني طور افراتفري ان ماحول کي وڌيڪ خراب ڪندي. ان ڪري هن وقت سخت ضرورت مفاهمت جي آهي. هن چيو ته موجوده خطرناڪ صورتحال ۾ به قومي مفاهمت نه ٿي ته ملڪ به نه رهندو. مان اپيل ٿو ڪريان سڀني کي. اي سنڌيو، اي پنجابيو، اي پٺاڻو، بلوچو گڏ ٿيو. ملڪ کي سخت خطرو آهي، قومي مفاهمت جي سخت ضرورت آهي.
ڪاوش: خٽڪ صاحب! سنڌ جي سياسي ڌرين خاص ڪري قومپرستن جو خيال اهو آهي ته پاڪستان کي برابري جي بنياد تي هلائڻ هڪ ٻئي جي مفادن جي احترام ۽ مفاهمت وارن معاملن تي سدائين پنجاب مثبت موٽ نه ڏني آهي. هاڻ ڪيئن ممڪن آهي؟
اجمل خٽڪ: پاڪستان کي بچائڻ لاءِ پنجاب کي مثبت موٽ ڏيڻي پوندي، هاڻي به نه ڏني ته ان جو ڏوهه هنن مٿان هوندو. اسين پنهنجو ته ڪم ڪريون. جيڪو نه ڪندو ان جو ڏوهه ان تي آهي. مان پراميد آهيان ته پنجاب مثبت موٽ ڏيندو، ڇو ته هن مهل ملڪ جي وجود ۽ بقا جو مسئلو آهي.
ڪاوش: اوهين جنهن خطري جو ذڪر ڪريو ٿا. ان ۾ ڇا اوهان کي پاڪ ڀارت جنگ جو خطرو به محسوس ٿئي ٿو؟
اجمل خٽڪ: بلڪل، هندستان پاڪستان جي جنگ جو وڏو خطرو ۽ خدشو موجود آهي. پاڪستان سياسي، سماجي امن امان، فرقيواريت،دهشتگردي، مطلب ته اندروني طور تمام گهڻن مسئلن جو شڪار آهي.
ڪاوش: سائين اڄ تائين اوهان جي سياست جو محور عوام هو ۽ سدائين چوندا هئا ته ”عوام طاقت جو سرچشمو آهي“ هاڻي چئو ٿا ته فوج طاقتور آهي، ان کانسواءِ مسئلا حل نه ٿيندا؟
اجمل خٽڪ: اوهين برخوردار تنگ ڇو ٿا ڪريو. مون ڪڏهن انڪار ڪيو ته عوام طاقت جو سرچشمو ناهي. عوام وٽ به طاقت آهي. فوج جي طاقت کان به انڪار نٿو ڪري سگهجي. ٻنهي قوتن کي ملڪي مفاد ۾ استعمال ڪرڻ جي ضرورت آهي.
ڪاوش: منهنجي معلومات موجب ته دنيا ۾ ڪڏهن به ڪٿي به فوج سماجي انصاف ۽ جمهوريت واري معاشري جو قيام عمل ۾ نه آندو آهي. پاڪستان ۾ ايئن ٿيو ته اهو معجزو هوندو. اوهين ڪيئن ٿا سمجهو؟
اجمل خٽڪ: مان وسيع بنياد تي سوچيان ٿو. فوج به اسان جي آهي. ان کان پري ڇو رهان. ان جي طاقت جو انڪار نٿو ڪري سگهجي. اڄ سياسي قوتون حالتن مطابق ڪردارا دا ڪن فوج نه مڃو ۽ سڀاڻي ڪجهه به ٿيو ته ڏوهه فوج جو هوندو، سياستدانن تي الزام نه لڳندو.!
ڪاوش: ڇا اهو سمجهيو وڃي ته جنرل مشرف سان ملاقات بعد اوهين فوج ۽ سياستدانن يا عوام ۾ جيڪو خال پيدا ٿيو آهي اهو ڀرڻ جي ڪوشش پياڪريو ۽ ان ڏس ۾ اوهان کي جنرل مشرف جي حمايت ۽ مرضي حاصل آهي؟
اجمل خٽڪ: مان سياستدانن جو نمائندو آهيان. مون کي مشرف جي مرضي سان ڇا وڃي. اوهان ڪهڙيون عجيب ڳالهيون ٿا ڪريو. مون سڄي زندگي پنهنجي مرضيءَ سان سياست ڪئي. اڳ ۾ ڪنهن جرنيل جي مرضي نه مڃي آهي ته هاڻي ڪيئن مڃيندس. مان اهو ٿو چوان ته ماضي کي ڀلجي وڃو. فوج ڇا ڪيو يا سياستدانن ڇا ڪيو. نئين صديءَ ۾ نئين شروعات ڪريو. ملڪ جي وسيع تر مفاد ۽ قومي مفاهمت لاءِ اختلاف ۽ اعتراض ختم ڪيا وڃن. مان بينظير ڀٽو، جتوئي، پاڳاري، مسلم ليگ سميت سڀني سان ملندس. فوج سان منهنجو ڪو تعلق ناهي.
ڪاوش: اوهان جي مفاهمتي سياستدانن سان ملڻ بعد اوهان کي مشرف سان ڳالهائڻو پوندو.؟
اجمل خٽڪ: اڳ ۾ سياستدان ته متفق ٿين پوءِ مشرف سان ڳالهائبو. اڳ ۾ رابطا مڪمل ڪبا. اتفاق راءِ لاءِ راهه هموار ڪندس، بعد ۾ ڪانفرنس گهرائبي ۽ ان بعد مشرف سان ڳالهائيندس ته هاڻي اوهين ڇا ٿا چئو. مان چاهيان ٿو ته فوج سپريم ڪورٽ پاران ڏنل مدت کان پوءِ اقتدار ۾ نه رهي. مفاهمت تيستائين هوندي پوءِ اليڪشن ٿيندي. نعپ به حصو وٺندي. جيڪو کٽندو اقتدار ان کي ملندو. مان چاهيان ٿو ته سياستدان سڀ گڏجي اتفاق راءِ ڪن ته سپريم ڪورٽ پاران ڏنل مدت کان فوج تجاوز نه ڪري ان لاءِ مفاهمت پيدا ٿئي.
ڪاوش: سائين! اڄڪلهه جنرل مشرف اختيارن جي عدم مرڪزيت ۽ ضلعي حڪومتن جي قيام جو جيڪو فارمولا ڏنو آهي، ان جي اوهين حمايت ڪريو ٿا؟
اجمل خٽڪ: ڳالهه سٺي آهي. پر ان جي شڪل ڪهڙي ٿيندي. ان بابت ڪجهه به نه چوندس. ڇو ته مان ڪا ذاتي راءِ ظاهر ڪري پاڻ کي تڪراري نٿو بڻائڻ گهران.
ڪاوش: جيڪو ڪجهه مشرف حڪومت ڪري پئي جنهن واٽ تي هلي پئي ڇا ان سان جيڪي خطرا اوهين ڏسو ٿا. اهي ٽري ويندا. ڇا مشرف حڪومت درست طرف ۾ ڪم ڪري پئي؟
اجمل خٽڪ: اڃا تائين مون کي ڪا به ڪارڪردگي نظر نه ٿي اچي پر مشرف ڇا ڪري هو هڪ ڦوڪ سان مسئلا حل ته نٿو ڪري سگهي نه، سياستدانن کي گڏجي اهو طئه ڪرڻ گهرجي ته جيڪڏهن هو صحيح ڪري ٿو ته پوءِ هن سان سهڪار ڪن. هن وقت حڪومت کي به قوم جي سهڪار جي ضرورت آهي.
ڪاوش: اوهان سجاد علي شاهه کي ڪيئن ٿا سمجهو، ڇا هن کي به شامل ڪندا؟
اجمل خٽڪ: سجاد علي شاهه سادو، سچو، ايماندار ماڻهو آهي. مان هن جي ڪهڙي تعريف ڪريان. هو انتهائي ڄاڻو ۽ ڀلو شخص آهي، هن سان رابطو ڪندس. ملاقات به ڪندس هو موزون ترين ماڻهو آهي.
ڪاوش: اوهان ٻين ڪهڙن رٽائرڊ جرنيلن، ججن ۽ ڪامورن سان ملندا؟
اجمل خٽڪ: جنرل ڪرامت ڀلو ماڻهو آهي. حميد گل سان ڪو رابطو ناهي. اصغر خان سان ملاقات ٿي آهي پر هن جي ڌار پارٽي آهي. اسلم بيگ پاڻ رابطا ڪري پيو، هينئر به اوهان جي سامهون فون آيو هو.
ڪاوش: فرض ڪريو اوهين سياستدانن ۾ مفاهمت پيدا ڪريو ٿا ۽ جيڪو فارمولا سياستدان قومي مفاهمت جو ڏيڻ ٿا چاهيو اهو فوج نه مڃي ته پوءِ ڇا ڪندا؟ يا اوهان ان ڏس ۾ مشرف جي مرضي معلوم ڪئي آهي؟
اجمل خٽڪ: مان مشرف جي نه پر پنهنجي مرضيءَ سان هي سڀ ڪجهه ڪريان پيو. سياستدان گڏ ٿين فارمولا ڏين پوءِ مشرف وٽ کڻي ويندس. جيڪڏهن هو نه مڃيندو ته پوءِ اسين سڀ هن خلاف جدوجهد ڪنداسين ۽ قوم کي ٻڌائينداسين ته هي جرنل مفاهمت نٿو چاهي.
ڪاوش: تازو سپريم ڪورٽ ۾ رابطن دوران خالد انور چيو هو ته سموري وفاقي حڪومت جي خرچن کان وڌيڪ بجٽ فوج جي آهي. پوءِ ملڪ کي ڦرڻ قومي دولت لٽڻ جو الزام فوج تي هنيو وڃي ٿو اوهان جو ان بابت ڇا خيال آهي؟
اجمل خٽڪ: توهان مڙو نٿا اڃا، ڇو ٿا مون کي تنگ ڪريو. ان بابت مان چوان ٿو ته ڪير پڇي سگهي ٿو فوج کان. پڇو اوهان هنن کان ته ايترو خرچ ڇو ٿا ڪريو؟ ان لاءِ ئي ته چوان ٿو ته قومي مفاهمتي ڪائونسل ٺاهيو، جيڪا سڀني کان پڇي سگهي.
ڪاوش: توهان بزرگ سياستدان آهيو، توهان کي ڇو تنگ ڪنداسين. مفاهمت بابت آخر ۾ ڀلا ٻڌايو ته ڪهڙن بنيادن ۽ ايشوز تي مفاهمت چاهيو ٿا؟
اجمل خٽڪ: خدا جي واسطي مان ته سياستدانن کي چوان ٿو ته ملڪي مفاد خاطر مفاهمت لاءِ سوچو. جڏهن مفاهمت پيدا ڪرڻ لاءِ سوچ پيدا ٿيندي ته ايشوز ۽ معاملن جو تعين ڪرڻ بعد جو مسئلو آهي. جيڪو ڏکيو ناهي. سياستدان سڀ متفق ٿين ته 3 سالن جي سپريم ڪورٽ واري مدت بعد شفاف بنيادن تي چونڊون ٿين. فوج تجاوز نه ڪري ۽ پارليامينٽ بحال ٿئي.
(10 جون 2000ع)

ڪالاباغ ڊيم جي قبر ڪشائي کان پاسو ڪريو

ڪالاباغ ڊيم جي قبر ڪشائي کان پاسو ڪريو

اٽڪل گذريل 30 سالن کان تڪراري بڻيل ڪالاباغ ڊيم وارو مسئلو هونئن ته دفن ٿي چڪو هو ڇو ته پنجاب کانسواءِ باقي ٽنهي صوبن جي صوبائي اسيمبلين ان ڊيم کي هاڃيڪار سڏيندي رد ڪيو هو پر تازو لاهور هاءِ ڪورٽ ۾ ”پروفيشنل درخواستي“ وڪيل جي پٽيشن تي اٽارني جنرل ۽ چئني ايڊووڪيٽ جنرلز کي نوٽيس جاري ٿيا آهن. ڪالاباغ ڊيم جيڪو زندهه دفن ٿيل لاش جيان آهي اهو نه مري ٿو نه چڙهي ٿو. ماضي ۾ هيوي مينڊيٽ هوندي به نواز شريف توڙي بينظير حڪومتون ان معاملي بابت فصيلو نه ڪري سگهيون. ذوالفقار ڀٽو توڙي ضياءَ الحق جي زماني ۾ به ان معاملي جو حل نه نڪتو. ماضي ۾ سدائين اهو ڏٺو ويو آهي ته فوجي توڙي سياسي حڪومتن عوام جو اصل مسئلن ڏانهن ڌيان هٽائڻ لاءِ ڪالاباغ ڊيم جي قبر ڪشائي ڪرڻ جي ڪوشش ڪري ماڻهن کي Non issues ۾ الجهائي رکيو آهي. موجوده حڪومت جيئن ته خود اهو مسئلو نه ڇيڙيو آهي ۽ هي عدالتي معاملو بڻجي ويو آهي تنهن ڪري اسين ان جي ميرٽ ۽ ڊي ميرٽ تي نٿا ڳالهايون.
ڪالاباغ ڊيم منڍ کان وٺي تڪراري مسئلو رهيو آهي جنهن به اداري يا فرد ان جي حمايت يا مخالفت ۾ راءِ ڏني آهي ته اهو به متنازعه بڻيو آهي. عالمي بئنڪ ۽ ايشيائي بئنڪ جڏهن هن رٿا لاءِ قرض ڏيڻو ڪيو ته ملڪ جي ٽنهي صوبن مخالفت ڪئي ۽ بعد ۾ هو به اهو چئي هٿ ڪڍي ويا ته جيسين اتفاق راءِ نه ٿيندو تيسين هو فنانس نه ڪندا. ڪالاباغ ڊيم جو ڪاٿو هن وقت 10 کان 12 ارب ڊالر لڳايو پيو وڃي. جيڪڏهن ايترا پئسا هجن ۽ اڄ ڪم شروع ٿئي ته گهٽ ۾ گهٽ 6 کان 8 سال ڊيم مڪمل ڪرڻ ۾ لڳندا. پاڪستان 52 سالن ۾ 32 ارب ڊالر جو قرض کنيو آهي پر هن هڪ رٿا لاءِ 12 ارب ڊالر قرض هڪ ڏينهن ۾ حاصل ڪرڻ تمام ڏکيو ڪم آهي. جيڪڏهن پاڪستان جا سمورا قومي ادارا نجي شعبي کي وڪرو ڪيا وڃن ته به 12 ارب ڊالر نه ملندا. آخر ايڏي رقم ڪٿان ايندي؟ جهڙي طرح نواز شريف لاهور –اسلام آباد موٽر وي تي 80 ارب خرچ ڪيا ۽ قومي ناڻو ضايع ڪيو ته ان رٿا جو ڇا ٿيو؟ اڄ موٽر وي جي سار سنڀال وارو ساليانو خرچ ڪرڻ جيتري رقم به ٽول ٽيڪس مان نٿي ملي. جيڪڏهن اهي 80 ارب رپيا جي ٽي روڊ تي خرچ ٿين ها ته ڪراچي کان پشاور تائين جي ٽي روڊ ڊبل ٿي وڃي ها. ايئن ئي غلط ترجيحون نقصانن جي صورت ۾ سامهون اينديون رهيون آهن.
هن وقت سوال اهو آهي ته ڇا ايترو پاڻي آهي جو ڪالاباغ ڊيم ۾ جمع ڪري سگهون؟ اڄ قيامت خيز گرمي ۾ به ايترو پاڻي ناهي جو منگلا ۽ تربيلا ڊيم جو پيٽ ڀري سگهجي ته ڪالاباغ ڊيم ڪٿان ڀربو! شروع ۾ اهو دليل ڏنو ويو ته بجلي پيدا ڪرڻ ضروري آهي ان لاءِ ڪالاباغ ڊيم ٺهڻ گهرجي. اڄ ملڪ ۾ ايتري بجلي آهي جو ڀارت کي بجلي ايڪسپورٽ ڪرڻ لاءِ ڳالهيون ٿين ٿيون. هاڻي ٿا چون ته آبپاشي مقصد لاءِ ڊيم ٺهڻ گهرجي. ٺيڪ آهي، پر اڳ ۾ پاڻي ته پيدا ڪريو، پاڻي ڪٿان ايندو جو ڪالاباغ ڀربو!؟
هاڻي جڏهن لاهور هاءِ ڪورٽ ڪالاباغ ڊيم جو ڪيس ٻڌڻ لاءِ منظور ڪيو آهي ته ان سان عجيب صورتحال پيدا ٿي آهي. ڪالاباغ ڊيم جيڪو شروع کان وٺي فني مسئلو رهيو آهي ان کي سدائين سياسي مسئلو ڄاڻايو ويو آهي. ان معاملي ۾ جيڪو به ادارو پيو آهي اهو اڻ ڌريو نه رهيو آهي. آئين مطابق صوبن وچ ۾ تڪراري مسئلو ”گڏيل مفادن واري ڪائونسل“ ۾ ويندو آهي. ڪنهن به عدالت ۾ نه، عدليا ۽ حڪومتي اعليٰ اختيارين کي ان معاملي ڏانهن هاڻي کان ڌيان ڏيڻ گهرجي ته ڇاهي عدالتي اختيار ۾ آهي يا نه؟ پر جيڪڏهن لاهور هاءِ ڪورٽ جو جج ان کي قابل سماعت سمجهي ٿو ته ان حڪم خلاف ڪالاباغ ڊيم وارا سڀاڻي سپريم ڪورٽ ۾ به وڃي سگهن ٿا. خدا نه ڪري، جيڪڏهن سڀاڻي لاهور هاءِ ڪورٽ ڪالاباغ ڊيم جي حق ۾ فيصلو ڪري ۽ سنڌ، سرحد ۽ بلوچستان هاءِ ڪورٽن ۾ ان جي مخالفت ۾ ڪيس داخل ٿيا ته پوءِ ڇا ٿيندو؟ هونئن به 3 صوبن جون اسيمبليون بمقابله پنجاب اسيمبلي اڳ ۾ ئي آهن. هي عوامي ادارا آهن ۽ عوام جي راءِ به انهن ادارن کان مختلف ناهي. سنڌ جي سياسي تاريخ ۾ ڪالاباغ ڊيم خلاف جيڪو اتفاق راءِ آهي ايترو ٻئي ڪنهن مسئلي تي نه رهيو آهي. رسول بخش پليجو ۽ ٻين جڏهن ڪالاباغ ڊيم ۽ بهارين خلاف مظاهري جو سڏ ڏنو هو ته 90 واري ڏهاڪي جي آخر ۾ ان وقت جيترا ماڻهو ڪراچي ۾ گڏ ٿيا هئا اوترا ماڻهو سنڌ جي تاريخ ۾ شايد گڏ نه ٿيا آهن. نواز دور ۾ ڪالاباغ ڊيم خلاف اٽڪ پل تي سرحد جي عوام جو جيڪو ميڙاڪو ٿيو اهو اوترو اڳ ۾ ڪڏهن نه ٿيو. سخت گرمي ۾ اُس ۽ اڃ سبب بي حال ماڻهن جو سمنڊ جيڪو اوٻاوڙي ۾ گڏ ٿيو هو اهو به گهٽ ڪو نه هو. چوڻ جو مطلب ته سرحد ۽ سنڌ ۾ جيڪي به وفاقي توڙي صوبائي پارٽيون آهن سڀني ۾ اتفاق راءِ آهي ته ڪالاباغ ڊيم انهن صوبن لاءِ فائديمند ناهي ۽ اهو واحد Issue آهي جنهن تي مڪمل هم آهنگي آهي. نواز شريف مئي 98ع ۾ جڏهن ڪالاباغ ڊيم ٺاهڻ جو اعلان ڪيو ته سنڌ مسلم ليگ به ان تي گوڙ ڪيو هو.
ڇا حڪمرانن کي اندازو ناهي ته هي حساس مسئلو آهي. جيڪڏهن ايئن نه هجي ها ته اڄ تائين ڊيم ٺهي وڃي ها. ايندڙ سال جي بجيٽ ۾ تربيلا جي کاٽي ڪرائڻ ۽ منگلا جون ديوارون اونچيون ڪرڻ لاءِ ڪروڙين رپيا رکيا ويا آهن. اهو ڪم ٿيڻ بعد 2 ملين ايڪڙ فٽ وڌيڪ پاڻي جمع ڪري سگهبو پر اصل ڳالهه ته اها آهي ته پاڻي ڪٿي آهي؟ اڳ ۾ هي ڊيم ته ڀريو پوءِ ٻئي جي ڳالهه ڪريو. غازي بروٿا ٺهڻ بعد بجلي وارو مسئلو ته اڃا وڌيڪ حل ٿيندو ئي سهي پر ان بعد پاڻي جمع ڪرڻ وارن ذخيرن جي گنجائش به وڌندي.
هن وقت جنهن پاسي صورتحال وڃي پئي اها حڪومت ته ٺهيو پر ملڪ لاءِ هاڃيڪار آهي جڏهن سرحدن تي خطرو آهي ان وقت ڪالاباغ ڊيم جهڙي حساس معاملي تي ملڪ ۾ اندروني خلفشار اڃا وڌيڪ خطرناڪ صورتحال پيدا ڪري سگهي پيو.
(27 جولاءِ 2000ع)

ليگ جو اندروني انتشار ۽ سياسي پارٽين ۾ ڀڃ ڊاهه وارو سلسلو

ليگ جو اندروني انتشار ۽ سياسي پارٽين ۾ ڀڃ ڊاهه وارو سلسلو

مسلم ليگ (ن) اندروني انتشار جو جيترو اڄڪلهه شڪار آهي اهڙو ڪڏهن به نه رهي آهي. جهڙي طرح سنڌي ماڻهو هڪ ٻئي جون ٽنگون ڇڪي هڪٻئي کي ناڪام ڪرڻ جي ڪوششن ۾ رڌل هوندا آهن. بجاءِ ان جي ته هو نيڪ نيتي ۽ ايمانداري سان اڳتي وڌن بلڪل اهڙي طرح مسلم ليگي اڳواڻ به ساڳئي طرز تي عمل پيرا آهن. عام تاثر اهو آهي ته مسلم ليگ کي ڪلثوم نواز هائيجيڪ ڪري چڪي آهي. اڄ به مسلم ليگ ۾ نواز شريف جي جيل مان موڪليل هدايتن ۽ ڪلثوم نواز جي فرمانن تي وڌيڪ عمل ٿئي ٿو. راجا ظفرالحق، مجيد ملڪ، شجاعت ۽ ٻين جي ڪو به ڳالهه مڃڻ لاءِ تيار ناهي. مسلم ليگ جو ڪارڪن لڏو اڄ به ڪلثوم نواز سان گڏ آهي. سرحد ۽ بلوچستان جا 75 سيڪڙو ڪارڪن ۽ مک اڳواڻ به نواز/ڪلثوم سان گڏ آهن. جيتوڻيڪ ڪلثوم نواز پاران ”تحفظ پاڪستان ڪاروان“ (8 جولاءِ کان 10 جولاءِ تائين لاهور کان ٿيندو جي ٽي روڊ ذريعي پشاور پهچندو) ۾ راجا ظفرالحق اينڊ ڪمپني ۽ ميان اظهر اينڊ ڪمپني وارن شرڪت کان اڻ سڌي طرح انڪار ڪيو آهي پر پوءِ به ان ريليءَ جي ناڪاميءَ جا امڪان گهٽ ٿا لڳن. اڄڪلهه جي غير سياسي موسم ۾ جيڪڏهن ڪلثوم نواز 2 کان 5 هزار ماڻهو به لاهور کان پشاور تائين واري ريلي ۾ آڻي وئي ته هيڻي ٿيندڙ مسلم ليگ ۾ ساهه پئجي ويندو. ان صورت ۾ مجموعي ملڪ جي سرگرمين کان سنڍ ٿي ويل سياسي قوتن کي نئون پيغام ملندو ۽ ڀؤ به ڀڄندو. جيتوڻيڪ ملڪ ۾ سياسي سرگرمين تي بندش آهي ۽ ان جي باوجود به ڪلثوم نواز ريلي جي قيادت ڪري پئي، اهو هڪ حوالي سان حڪومت واري بندش سبب پيدا ٿيل خوف جو ٽيسٽ ڪيس به هوندو. جيڪڏهن حڪومت طاقت جي زور تي ان ريلي کي روڪيو ته مسلم ليگ کي ملندڙ مقامي توڙي عالمي سطح واري ڪوريج ان لاءِ انتهائي فائديمند ٿيندي، جيڪڏهن حڪومت کين نه روڪيو ته مسلم ليگ تي مجموعي طور مثبت اثر پوندا. راجا ظفرالحق سميت سمورا ليڊر شامل نه هئڻ جي باوجود به جيڪڏهن ڪلثوم ڪاميابي سان ريلي ڪڍي وئي ته هن کي مسلم ليگ جي قيادت سنڀالڻ ۾ آساني ٿيندي. جنهن جا امڪان تمام گهڻو روشن آهن. مسلم ليگ جي قيادت هونئن ئي اڄڪلهه ڪلثوم نواز ڪري پئي پر سندس اها ريلي مسلم ليگ جي مستقبل جو واضح فيصلو ڪندي.
هن وقت راجا ظفرالحق، شيخ رشيد، اعجازالحق، شجاعت، مجيد ملڪ ۽ سرتاج عزيز وارا جن بابت خيال ظاهر ڪيو پيو وڃي ته هو اسٽيبلشمينٽ جا هم خيال ماڻهو آهن. انهن جو زور آهي ته مسلم ليگ ۾ چونڊون ڪرائي ظفرالحق کي قيادت ڏئي نواز شريف کي آئوٽ ڪيو وڃي. مزيدار ڳالهه اها آهي ته هي ليڊر پاڻ ۾ جيڪي معاملا طئي ڪن ٿا ان کان هٽي ڪري ڪلثوم نواز ۽ نواز شريف سان به رابطن ۾ رهن ٿا. هنن سڀني طئي ڪيو هو ته ڪلثوم نواز جي ريلي ۾ شامل نه ٿيندا پر چوڌري شجاعت جنهن نواز شريف خلاف اڻ سڌا، تکا ۽ چڀندڙ بيان پئي ڏنا ان ڪلثوم نواز سان رابطو ڪري سندس ريلي کي 8 جولاءِ تي گجرات ۾ مانجهاندي جي ماني ڏيڻ جي آڇ ڪئي جيڪا هن قبول ڪئي. اها خبر جڏهن شيخ رشيد، راجا ظفرالحق ۽ ٻين کي پئي ته هنن شيخ رشيد کي موڪليو جنهن فري اسٽائيل ۾ شجاعت سان ڏند چڪ ڏنا ۽ کيس چيو ته ٻٽو رويو نه هلو واضح ڪيو ته توهان ڪنهن سان گڏ آهيو؟ شجاعت هن کي چيو ته مان اوهان سان گڏ آهيان پر ڪلثوم ريلي کي ماني کارائڻ جو واعدو ڪيو اٿم، اهو نه ٽوڙيندس. ان تي هو پاڻ ۾ اٽڪي پيا. چيو وڃي ٿو ته فخر امام ۽ ميان اظهر گروپ کي به شجاعت ۽ ظفرالحق وارن پريشر وجهڻ لاءِ پاڻ چيو آهي، جيئن ميان اظهر وارن جي پارٽي ٽوڙڻ جي ڌمڪين جي بنياد تي نواز شريف کان راجا ظفرالحق وارا پارٽي چونڊون ڪرائڻ وارو فيصلو آساني سان مڃرائي سگهن. راجا ظفرالحق ان معاملي تي نواز سان ڳالهايو به هو جنهن بعد نواز شريف کي اها خاطري به ڪرائي وئي ته هو هن کي ئي پارٽي صدر چونڊرائڻ جي ڪوشش ڪندا. راجا ظفرالحق جي اهڙين خاطرين بعد نواز شريف پارٽي چونڊن لاءِ راضپو ته ظاهر ڪيو پر ڪجهه ڏينهن بعد 6 وڌيڪ نائب صدر ڪنهن سان به صلاح ڪرڻ کانسواءِ مقرر ڪري ڇڏيا. اصل ۾ مرڪزي مجلس عامله جنهن کي مرڪزي صدر ۽ ٻيا عهديدار چونڊڻ جو اختيار آهي ان ۾ نواز شريف پنهنجي حامين جو تعداد وڌائڻ لاءِ 6 نائب صدر مقرر ڪيا. اها ڳالهه به نوٽ ڪرڻ جي آهي ته اقتدار ۾ اعجاز شفيع کي ايم ڪيو ايم خلاف ڳالهائڻ تي غدار ۽ ليگي حڪومت جو دشمن سمجهيو ويندو هو. سيف الرحمان هن خلاف ٽيڪس چوري جي ڪيس جي جاچ به شروع ڪئي هئي. جڏهن ته بلوچستان وارو سردار يعقوب ناصر جيڪو ريلوي جو وزير هو ان کي هن ڪرپشن جي ڏوهه ۾ وزارت تان هٽايو هو، اهي ٻئي تازو مقرر ٿيندڙ 6 نائب صدرن ۾ شامل آهن. اڄ ڪلهه آزاد مبصرن ۾ اها راءِ عام آهي ته اسٽيبلشمينٽ جي ڪوشش آهي ته نواز شريف کي چونڊ عمل ذريعي آئوٽ ڪجي پر نواز شريف هاڻي جنرل مشرف سان بنا اجازت راجا ظفرالحق ۽ ميان اظهر جي ملاقاتن کان پوءِ پارٽي ۾ چونڊون ڪرائڻ لاءِ راضپو ظاهر ڪرڻ، بعد به پنهنجي ڳالهه تان ڦري ويو آهي.
ان کان علاوه گادي واري شهر ۾ سياسي تبصري نگار اهو به خيال ظاهر ڪري رهيا آهن ته موجوده حڪومتي مشينري سياسي پارٽين ۽ اتحادن کي ٽوڙڻ ۾ مصروف آهي. اجمل خٽڪ جي اي اين پي کان عليحدگي سبب پارٽي في الحال ته ٽوڙ ڦوڙ جو شڪار آهي پر ڊگهي عرصي ۾ ان جو اي اين پي تي منفي اثر نه پوندو. ان بعد ميان اظهر جي متحرڪ ٿيڻ ۽ 4 جولاءِ واري اجلاس ۾ پارٽي ٽوڙڻ جي اعلان کان هڪ ڏينهن اڳ جنرل مشرف سان ملاقات کان پوءِ مسلم ليگ کي متحد رکڻ جون ڳالهيون ڪرڻ اهي اشارا ڏين ٿا ته راجا ظفرالحق ۽ ساٿي ميان اظهر اينڊ ڪپني گڏجي مسلم ليگ کي هائيجيڪ ڪندا. آئنده سرڪاري مسلم ليگ راجا ظفرالحق جي سربراهي ۾ هوندي ۽ نواز ليگ کي ٽوڙڻ لاءِ به اسٽيج تيار آهي. باقي رهي پ پ ۽ ايم ڪيو ايم انهن لاءِ به ڪم هلي پيو. چون ٿا ته امين فهيم کي نگران عبوري سيٽ اپ جيڪو 2002ع تائين هلندو ان ۾ وزيراعظم مقرر ڪرڻ جي آڇ ٿي آهي پر هن غلام مصطفيٰ جتوئي جو مثال ڏيندي في الحال اقتدار جي ٻيڙي ۾ ويهڻ کان انڪار ڪيو آهي. امين فهيم لاءِ گادي واري شهر جي باخبر حلقن جي دعويٰ آهي ته هن کي مستقبل جو زويراعظم بڻائڻ لاءِ ڪم هلي پيو. بينظير ڀٽو جي نااهلي بعد پ پ وارن جيڪڏهن مخلوط حڪومت ٺاهي ته ان ۾ به وزيراعظم جو اميدوار هو ئي هوندو. ڪجهه حلقن جو خيال آهي ته عبوري سيٽ اپ ۾ راجا ظفرالحق يا مخدوم امين فهيم کي اعليٰ عهدو ڏيڻ تي ته اتفاق آهي پر اهو طئي نه ٿيو آهي ته ڪنهن کي ڏنو وڃي. امين فهيم جو مطالبو ۽ ڪوشش اها آهي ته هو چونڊن بعد Take over ڪرڻ لاءِ تيار آهي في الحال نه. جڏهن ته راجا ظفرالحق ٻنهي صورتن ۾ تيار آهي. هڪ خيال اهو به آهي ته اميدوارن جي ڳولا توڙي اسٽينڊ باءِ انتظام عبوري سياسي سيٽ اپ لاءِ مڪمل آهن پر اقتدار جي مالڪن جي مخصوص ۽ طاقتور گروپ ۾ ٿورڙو اختلاف راءِ ٿي پيو آهي. هڪ گروپ جو خيال آهي ته سياسي سيٽ اپ ضرورت آهي، سويلين ماڻهن کي ڪابينا ۾ شامل ڪيو وڃي. چيف ايگزيڪيوٽو جو عهدو به شفاف ڪردار ۽ ڪنهن سويلين ماڻهو کي ئي ڏنو وڃي. ڀلي پوءِ پي سي او ۾ تبديلي ڪري چيف ايگزيڪيوٽو کان وڌيڪ اختيار صدر کي ڏئي جنرل مشرف ان عهدي (صدر) تي هليو وڃي. ان راءِ وارن جو تعداد اڪثريت ۾ آهي. اقليتي گروپ وارن طاقت ور ماڻهن جو خيال آهي ته ريفارمز واري ايجنڊا مڪمل ڪرڻ لاءِ جيڪو سيٽ اپ آهي اهو ئي هلڻ گهرجي. موجوده صدر چونڊيل آهي اهو ئي ڪم ڪري. عبوري سيٽ اپ اچڻ بعد ريفارمز ايجنڊا تي ڪم سست ٿي ويندو. ان ”معمولي“ اختلاف راءِ نبيرڻ لاءِ ڪم هلي پيو. ڏسجي ته ڪهڙي معاملي تي اتفاق راءِ ٿئي ٿو.
مستقبل جي حوالي سان فيصلو چٽو ٿيڻ بعد ئي مسلم ليگ جي مستقبل جو به فيصلو ٿيندو. قيادت جي تبديلي واري سوال تي مسلم ليگ جي جنرل سيڪريٽري ۽ معطل سينيٽر سرانجام خان سميت سرحد جي سڀني اڳواڻن ۽ ڪارڪن لڏي پاڻ کي پري رکيو آهي. سرانجام خان ۽ صابر شاهه اهو به چون ٿا ته ”ليگ ۾ قيادت جو بحران پنجاب جي ليڊرن جو پيدا ڪيل آهي. حل به اهي ڪڍن، اسين بعد ۾ ڏسنداسين، في الحال نواز شريف سان گڏ آهيون.“ سرحد ۾ اي اين پي توڙي پ پ سميت سڀني کان وڏي جماعت مسلم ليگ ئي آهي جيڪڏهن سرڪار وارا سرحد ليگ تي ڪم نه ڪري سگهيا ته نواز ليگ جي ٽٽڻ جي باوجود به نواز شريف واري لڏي جو اثر غير موثر نه ٿي سگهندو. هڪ ٻئي تي عدم اعتماد بلڪه بي اعتباري، هڪٻئي خلاف خفيه سازشن ۽ مونجهارن جو شڪار مسلم ليگ بابت سياسي مبصرن جو خيال آهي ته قيادت جي جنگ ايتري ته گهڻ رخي ٿي وئي آهي جو ڪا به اڳڪٿي ڪرڻ مناسب نه ٿي لڳي پر ساڳئي وقت مبصرن جو خيال آهي ته سياسي پارٽين ۾ ڀڃ ڊاهه وارو سلسلو رڳو اي اين پي کان شروع ٿي مسلم ليگ تي ختم ڪو نه ٿيندو پر اهو سفر اڳتي هلندو.
(6 جولاءِ 2000ع)

ٿي سگهي ٿو ” ڪنهن به وقت!!“

ٿي سگهي ٿو ” ڪنهن به وقت!!“

گادي واري شهر ۾ اڄڪلهه هڪ نئين ٿيوري مارڪيٽ ۾ اچڻ واري آهي. ڊرائنگ رومز مان نڪري مارڪيٽ تائين پهچڻ ۾ ڪنهن به معاملي کي 4 ڏينهن کان هڪ هفتو لڳي ويندو آهي. نئين ٿيوري جو تت اهو آهي ته ”ايندڙ 3 مهينن اندر ملڪ ۾ سياسي سيٽ اپ بحال ٿيندو. عبوري نظام ۾ وزيراعظم هوندو ۽ سندس ڪابينا به هوندي. جنرل مشرف سلامتي ڪائونسل جو چيئرمين ٿيندو ۽ اهو عهدو تمام طاقتور بڻايو ويندو. هر فيصلي جي مجاز اها ڪائونسل هوندي. فوج اڪثر ادارن مان واپس هلي ويندي، رڳو مانيٽرنگ وارو ڪردار فوج جو باقي بچندو. مستقبل جي عبوري توڙي مستقل سيٽ اپ جي حوالي سان بينظير ڀٽو سان رابطو به ٿيو آهي ۽ ڪالاباغ ڊيم ٺاهڻ جي حمايت واري آڇ تي هن کي آئيڊيل آفر ٿي آهي!!“ جيتوڻيڪ چون ٿا ته ڪالاباغ ڊيم جي حمايت لاءِ ”قومي اخبارن“ لاءِ لکندڙ وڏن ليکڪن جي خدمت حاصل ڪئي وئي آهي پر هيستائين حامد مير ۽ نصرت جاويد سينيئر ڪالم نگار، کانسواءِ ڪو به ڪالاباغ ڊيم بابت حقيقي موقف اختيار ڪرڻ لاءِ تيار ناهي.
آرمي ۾ چيف آف جنرل اسٽاف جو عهدو به ايترو ئي اهم سمجهيو ويندو آهي جيترو آرمي چيف جو، اڄڪلهه ليفٽيننٽ جنرل عزيز ان عهدي تي آهي. سندس بيج نيم ته تمام ننڍڙو يعني ”عزيز“ آهي پر هو پنج ئي وقت نماز جو پابند ۽ تهجد گذار به آهي. رٽائرمينٽ بعد جن به فوجي جنرلز ڪتاب لکيا آهن. انهن سڀني ۾ ٻه ٽي جملا هڪ جهڙا آهن.، ”چيف آف جنرل اسٽاف جي طاقتور حيثيت، ڪجهه معاملن تي ان جو آرمي چيف سان مختلف موقف رکڻ، سياست ۾ فوج جي مداخلت جي نفي ڪرڻ“ وغيره شامل آهن. جنرل (ر) شير علي پٽودي پنهنجي ڪتاب “Soldiering and politics in Pakistan” ۾ فوج جي سياست ۾ مداخلت جي سختي سان مخالفت ڪئي آهي. جنرل (ر) شير علي پٽودي پنهنجي ڪتاب ۾ لکي ٿو ته هو ڪشمير جي آزادي جو حامي هو. فوج ۾ بنگالين سميت سنڌين جي شموليت جو به حامي هو. 1948ع ۾ جڏهن هو برگيڊيئر هو ۽ ڄمون تي قبضي لاءِ 30 هزار فوج سان گڏ چڙهائي ڪئي وئي ته ان دور جو ذڪر ڪندي هو لکي ٿو ته لياقت علي خان (وزيراعظم) هن کي روڪيو هو. جڏهن هو ايل او سي جي دوري تي ويو هو ته ان وقت هن لياقت علي خان کي چيو ته بنگالين کي نظرانداز نه ڪريو، فوج ۾ کين شامل ڪريو. بعد ۾ لياقت علي خان کان پوءِ اهو مسئلو ايئن ئي رهيو. برگيڊيئر پٽودي ميجر جنرل ٿي ويو ۽ آخرڪار چيف آف جنرل اسٽاف ٿي ويو. ان وقت ايوب خان آرمي چيف هو ۽ سهروردي وزيراعظم هو. فوج ۾ پٺاڻن جي وڌيڪ ڀرتي به ان عرصي ۾ ٿي. پارليامينٽ ٺهراءُ پاس ڪيو ته بنگالين کي به فوج ۾ شامل ڪريو. ايوب خان ان وقت آرمي ايجوڪيشن ڪور ختم ڪري عام رواجي امتحانن ذريعي پٺاڻن کي فوج ۾ آفيسر مقرر ڪيو، جنهن جي جنرل پٽودي مخالفت ڪئي. ايوب خان جيڪو ان وقت دفاع وارو وزير به هو، تنهن اقتدار تي قبضي جو پلان ٺاهيو ته جنرل پٽودي ساڻس اختلاف ڪيو ۽ استعيفا ڏئي سهروردي سان مليو ۽ کيس ٻڌايو ته ايوب خان توکي هٽائي مارشل لا لڳائڻ چاهي ٿو. سهروردي هن کي ملائيشيا ۾ سفير طور موڪليو ۽ ايوب خان کان پڇيو ته تون هي ڇا ٿو ڪرين؟ ايوب خان قسم کڻي انڪار ڪيو پر ڪجهه ئي ڏينهن بعد هن اهو ئي ڪيو جيڪو پٽودي سهروردي کي ٻڌايو هو. پٽودي دهلي جو هو. نواب خاندان سان سندس تعلق گڏيل هندستان دوران به هو. اڄڪلهه جيڪو ڀارتي فلمن جو هيرو سيف علي خان آهي اهو به پٽودي آهي ۽ جنرل پٽودي جو ڀائٽيو آهي. پٽودي به نمازي، پرهيزگار ۽ تهجد گذار هو. ان وقت فوجي ميس ۾ شراب جي بار هوندي هئي. يحيٰ خان ان زماني ۾ برگيڊيئر هو، جنهن کي شراب پيئڻ تي پٽودي دڙڪا ڏنا هئا. ايوب خان بعد يحيٰ خان اقتدار سنڀاليو ته بنگال جي عليحدگي واري تحريڪ عروج تي هئي ۽ هن جنرل پٽودي کي اطلاعات جو وزير بڻايو ۽ بنگال موڪليو ته هو تحريڪ کي ٿڌو ڪري پر پٽودي کيس چيو ته بنگالين کي فوج ۾ شامل ڪرڻ ۽ هڪ وڏي صوبي جي حق تلفي ڪرڻ جي مون نشاندهي 48ع ۾ ڪئي هئي. ان وقت جيڪڏهن ازالو ٿئي ها ته اڄ بنگال عليحده نه ٿئي ها. هن وقت بنگالين جو پوئتي هٽڻ مشڪل آهي. ان جي باوجود به هو ڍاڪا ويو ۽ بنگالي اڳواڻن سندس احترام ڪيو پر ڳالهه ڪو نه مڃي. خير اها ته ماضي جي تاريخ آهي. بهرحال جنرل پٽودي جو اهو ڪتاب فوج ۾ ڏاڍو مشهور آهي ۽ خاص ڪري اهو ڪتاب هر چيف آف آرمي اسٽاف جو محبوب ڪتاب رهيو آهي.
اڄڪلهه جنرل عزيز جيڪو پڻ پٽودي جيان ڪشمير ۾ رهيو آهي. اهو سنڌين ۽ بلوچن کي فوج ۾ وڌ کان وڌ شامل ڪرڻ جو حامي آهي. پير پاڳاري تازو هڪ اخبار کي ڏنل انٽرويو ۾ جيڪي حقيقتون ٻڌايون آهن انهن ۾ هڪ ڳالهه اها به آهي ته پاڪستان جي فوج جي وڏي اڪثريت پنجاب جي ساڍن ٽن ضلعن جي آهي. پنجاهه سالن کان پوءِ اهڙيون حقيقتون بيان ڪرڻ واري پاڳاري جي انداز تي هتي جي پاور سرڪل ۾ اهو رايو ڏنو پيو وڃي ته پير پاڳاري جو اسٽيبلشمينٽ سان غير اعلانيه طور اڻڄاتل مدت تائين نشرياتي رابطو منقطع ٿي ويو آهي. خير سبب ڪهڙو به هجي پر پير صاحب جيڪو ڪجهه چيو آهي اهو سنڌ ۽ سنڌين لاءِ فائديمند آهي.
چيو وڃي ٿو ته فوج جي وسيع تر بطور اداري جي مفاد خاطر سينيئر سطح تي اها راءِ مستند بڻجي چڪي آهي ته فوج کي سياست ۾ مداخلت کان پري رکڻ گهرجي. گهڻو وقت سويلين معاملن ۾ رهڻ بعد فوج تي به ڪرپشن جو الزام لڳي سگهي ٿو. (اها ڳالهه جنرل پٽودي هينئن لکي آهي ته فوج کي عوامي مسئلا اڪلائڻ جو موقعو مليو ۽ مالي معاملا سندس هٿ ۾ آيا ته اها به ڪرپٽ ٿي ويندي، فوج بچيل ان ڪري آهي جو ان کي موقعو نه مليو آهي) تنهن ڪري سيڪيورٽي ڪائونسل ٺاهي وڃي. جنهن جو سربراهه جنرل مشرف ٿئي ۽ پي سي او ۾ ترميم ڪئي وڃي جيئن سيڪيورٽي ڪائونسل جو چيئرمين بااختيار هجي. ملڪ ۾ عبوري سيٽ اپ قائم ڪيو وڃي ۽ ايماندار سياستدانن کي رکيو وڃي. ڪالاباغ ڊيم سميت مختلف معاملن تي به راءِ ۾ اختلاف آهي. اها سوچ پڻ آهي ته جڏهن پاڻي آهي ئي ڪو نه، موجوده تربيلا ۽ منگلا ڊيم ئي ڪو نه ٿا ڀرجن ته پوءِ ڪالاباغ ڊيم ڪٿان ڀرينداسين؟ اهڙي راءِ رکندڙ وڌيڪ چون ٿا ته پاڻي ڪشمير مان اچي ٿو اڳ ۾ ڪشمير آزاد ڪرايو جيئن پاڻي وڌيڪ اچي پوءِ ڀلي ڊيم ٺاهيو.
هتي اها به چوپچو عام آهي ته بينظير ڀٽو کي وري هڪ دفعو ٻيهر ڪنهن جنرل جو نياپو پرڏيهه ۾ مليو آهي ته ڪالاباغ ڊيم جي آڇ تي اوهان کي اقتدار ۾ آڻي سگهجي ٿو. خبر ناهي ته ان ۾ ڪيتري صداقت آهي، بلڪه پ پ جي ويجهن حلقن جو چوڻ آهي ته جيڪڏهن بينظير ڀٽو کي اهڙي ڪا آفر ٿي به ته هوءَ ان کي ڪڏهن به قبول نه ڪندي. باقي چوڻ وارا چون پيا ته عبوري سياسي سيٽ اپ جو قيام ۽ فوج جي وڏي حد تائين سڌي طرح سويلين معاملن ۾ مداخلت گهٽائي کين ”بيڪ ٽو بيرڪ“ ڪرڻ واري معاملي تي عملدرآمد لاءِ ايندڙ 4 کان 8 هفتا انتهائي اهم آهن. ڇو ته بارڊر تي صورتحال خراب ٿيندي پئي وڃي. بهرحال ان سڄي وايو منڊل ۾ تبديلين جي خوشبو سنگهڻ ۾ مهارت جا دعويدار تبديلي لاءِ وڌ ۾ وڌ 3 مهينن جو ٽائيم فريم ڏيندڙ گهٽ کان گهٽ مدت معلوم ڪرڻ واري سوال جي جواب ۾ چون ٿا ته ”ڪنهن به وقت!!“
(21 جولاءِ 2000ع)

هيليڪاپٽر ڪيس: نواز جي نااهلي ۽ ليگ جو بحران

هيليڪاپٽر ڪيس: نواز جي نااهلي ۽ ليگ جو بحران

۽ هاڻي هيليڪاپٽر ڪيس ۾ به نواز شريف کي سزا ملي آهي ۽ سندس شريڪ ملزم سيف الرحمان کي باعزت بري ڪيو ويو آهي. خميس تي محفوظ ڪيل فيصلو ڪالهه ٽاڪ منجهند جو سنڌوءَ جي کاٻي ڪپ تي واقع پهاڙي تي ٺاهيل اٽڪ قلعي جي ايئر ڪنڊيشنڊ عمارت ۾ جڏهن جسٽس فرخ لطيف جوابدارن جي موجودگي ۾ ٻڌايو ته نواز شريف کي ڪا حيرت ڪو نه ٿي. جيتوڻيڪ هي ٻيو ڪيس آهي جنهن ۾ نواز شريف کي ته سزا ملي پئي پر سندس شريڪ ملزمن کي باعزت بري ڪيو ٿو وڃي. ان بابت ڪيترائي مبصر حيران آهن ته جڏهن هڪ ڏوهه ۾ هڪ ملزم آزاد ٿئي ٿو ته ٻيو ملزم سزا ڇو ٿو کائي؟ جيتوڻيڪ انهيءَ پهلو هيليڪاپٽر ڪيس سان دلچسپي رکندڙن جي ذهن ۾ پڻ ڪيترائي سوال اڀاري ڇڏيا آهن پر جيئن ته هي عدالت جو فيصلو آهي تنهن ڪري ان فيصلي جي سببن بابت وڌيڪ گهرائيءَ ۾ نٿو وڃي سگهجي.
هيليڪاپٽر ڪيس جو 72 ڏينهن ۾ فيصلو ٿي ويو ۽ نواز شريف جنهن پاڻ ترت انصاف لاءِ خصوصي عدالتون ٺاهيون ۽ ان وقت جي احتساب قانون کي اڪثريت جي اضافي اختيار سان لاڳو ڪيو هو، هاڻ سندس ساڳيو ئي ٺاهيل قانون هن جي ڳچيءَ ۾ پيو آهي. جون 93ع کان 97ع تائين نواز شريف ملڪيت جا غلط تفصيل ڏيندو رهيو. هن آگسٽ 93ع ۾ 550 ڊالر في ڪلاڪ (اڏام وارو عرصو) جي حساب سان روس کان MI-8 هيليڪاپٽر ڪرائي تي حاصل ڪيو پر 2 مهينن بعد آڪٽوبر 93ع ۾ هن 8 لک ڊالر ۾ ساڳيو هيليڪاپٽر عبدالرحمان نالي رجسٽر ڪرائي خريد ڪيو. ان جي مرمت تي 80 هزار ڊالر ۽ پائلٽ جي پگهار ۽ پيٽرول تي 13 لک 77 هزار رپيا خرچ ڪيا ويا. بعد ۾ اهو هيليڪاپٽر ڪريش ٿي ويو هو. اهو ڪڏهن به هن ملڪيت ۾ ظاهر نه ڪيو. هن اهو هيليڪاپٽر اليڪشن مهم لاءِ ورتو هو. جنهن ۾ 28 ماڻهن جي ويهڻ جي گنجائش هئي.
نواز شريف کي آيل هاڻوڪي سزا خلاف ڪو به خاص احتجاج نه ٿيو آهي. ٻيو ته ٺهيو پر ايترو به نه جيترو ڪراچي ۾ جهاز سازش ڪيس ۾ ٿيو هو. جهاز ڪيس جو فيصلو سنڌ ۾ آيو، جج به سنڌ جو هو جنهن ۾ ڪجهه قانوني ماهرن پاران هن کي وڏي سزا اچڻ جا امڪان به ظاهر ڪيا پئي ويا پر سنڌ جي عدالت کيس وڏي ۾ وڏي سزا ڪو نه ڏني هئي پر پنجاب جي عدالت پاران وڌ ۾ وڌ سزا ڏيڻ وارو آپشن استعمال ڪيو ويو آهي ۽ هن کي 2 ڪروڙ ڏنڊ، 14 سال سخت پورهئي سان ٽيپ ۽ 21 سالن لاءِ نااهل قرار ڏنو ويو آهي. قانوني ماهرن جو چوڻ آهي ته ان کان وڌيڪ ان ڏوهه جي سزا قانون ۾ ڪو نه هئي.
مسئلو رڳو نواز شريف کي سزا اچڻ جو ناهي پر ان سان گڏوگڏ جيڪي ٻيون ڪوششون ٿي رهيون آهن انهن جي نتيجي ۾ نواز شريف نه صرف سياسي بحران پر گهريلو بحران جو به شڪار ٿي رهيو آهي. شهباز شريف ۽ نواز شريف ۾ ڪلثوم نواز جي ابتن سبتن بيانن، سعيد مهدي ۽ سيف الرحمان جي مهربانين سبب ايترا اختلاف ٿي ويا آهن جو معاملو هاڻي وڏي پاڻي ۾ پهچي چڪو آهي. ميان شريف به ان معاملي تي شهباز شريف جي حمايت پيو ڪري. حمزو شهباز ۽ ٻين کي به نواز شريف تي ڪاوڙ آهي. خود نواز شريف جا پٽ به والد ۽ ماءُ جي پاليسي ۽ عمل تي خوش ناهن. پريشاني جي عالم ۾ جيڪڏهن نواز شريف بدستور چيڙاڪ انداز نه ڇڏيو ته خانداني اختلاف ملڪيت جي ورهاڱي کان رائيونڊ جي ورهاست تائين وڌي ويندا ۽ عدالتن جي زينت بڻبا. ان ڏڦيڙ جي نتيجي ۾ جيڪي الزام لڳندا ۽ راز فاش ٿيندا اهي احتساب بيورو لاءِ نوان ڪيس ٺاهڻ جو موثر مواد فراهم ڪندا.
خانداني ورهاڱي کان وڌيڪ خطرناڪ صورتحال سياسي فرنٽ تي ٿي رهي آهي. نواز شريف کي بلڪل اڪيلو ڪرڻ جي ڪوشش پئي ٿئي. اڄ ليگ ۾ قيادت جو بحران جنهن نقطي تي پهچي چڪو آهي تنهن ۾ سڀاڻي نواز شريف کي شيخ رشيد اهو به چئي سگهي ٿو ته پارٽي معاملن ۾ مداخلت نه ڪريو. اهو مرحلو نواز شريف لاءِ سياسي خودڪشي ڪرڻ برابر هوندو. بيگم ڪلثوم نواز نه صرف خانداني پر سياسي معاملن کي منجهائي ايترا مسئلا پيدا پئي ڪري جو نواز شريف جو گهيرو تنگ ٿيندو پيو وڃي. نواز شريف جو سياسي ڪيريئر ختم ڪرڻ لاءِ جيڪي ڪوششون ٿي رهيون آهن انهن جي ڪاميابي جو امڪان هاڻي روشن ٿيندو پيو وڃي. 30 جولاءِ تي سڏايل مسلم ليگ واري مرڪزي ڪاميٽي جي اجلاس ۾ ٿي سگهي ٿو ته هن کي هٽائڻ جو فيصلو نه ٿي سگهي پر جيڪا نواز شريف جي خلاف سياسي ۽ خانداني طور گهرو جنگ جهڙي صورتحال آهي اها ميچوئر ٿيڻ ۾ گهڻو وقت نه لڳندو.
موجوده حالتن ۾ جڏهن نواز شريف کي خاندان، ملڪيت ۽ سياست سميت هر شيءِ جي ورهاست وارو خوف ۽ خطرو آهي، هو پاڻ جيل ۾ آهي. اهڙي انتشار ۽ مايوسي واري ماحول ۾ لڳي ٿو ته هو وري ڪو ٻيو ڪارگل ڪرائسيس جهڙو انڪشاف نه ڪري.
هن دفعي سزا بعد حڪومت کي ڊپ هو ته پنجاب ۾ وڌيڪ رد عمل ٿيندو ۽ نواز شريف ڪٿي وري حمايت حاصل ڪرڻ نه شروع ڪري ۽ هن جو گراف وڌي نه وڃي. اهڙي خوف ۽ خدشي سبب ئي معلوم ٿيو آهي ته حڪومت ڪالاباغ ڊيم ٺاهڻ جو اعلان ڪري پنجاب جي عوام کي خوش ڪرڻ ۽ نواز شريف جي حمايت وڌڻ کي روڪڻ لاءِ ڪوشش ڪئي آهي. جيتوڻيڪ اهو دليل ايترو وزندار نٿو لڳي پر ان کي يڪسر نظر انداز به نٿو ڪري سگهجي. ڇو ته اها حڪومت کي به خبر آهي ته ڪالاباغ ڊيم ٺاهڻ اڪ مان ماکي لاهڻ جهڙو ڪم ناهي. فني ۽ سياسي طور ايتري اختلافي بڻيل مسئلي جيڪو خود حڪومت جي ڳچي ۾ پئجي سگهي ٿو ظاهر آهي ته بنا سوچ ويچار جي ڪو نه اٿاريو ويو هوندو. تنهن ڪري اهو دليل ڪافي حد تائين موزون لڳي ٿو ته ڪالاباغ ڊيم ٺاهڻ لاءِ لپ سروس ۾ تيزي جو هڪ سبب يقينن اهو هوندو ته نواز شريف خلاف فيصلي تي ڪنهن به امڪاني رد عمل کي Cool Down ڪري سگهجي.
سپريم ڪورٽ جي فيصلي موجب موجوده حڪومت جو مدو 12 آڪٽوبر 2002ع تائين آهي، سپريم ڪورٽ جي حڪم واري شيڊول کي ڏسبو ته جون 2002ع ۾ عام چونڊون ڪرائڻيون پونديون ۽ آڪٽوبر ۾ اقتدار چونڊيل نمائندن حوالي ٿيندو. هتي سوال اهو آهي ته جڏهن نئين سياسي حڪومت ايندي ته ان بعد نواز شريف کي مليل سزا جي حيثيت ڪهڙي هوندي؟ جيئن ضياءَ الحق پنهنجي دور ۾ ڪيل آئيني ترميمون بحال رکڻ جي شرط تي جوڻيجو حڪومت بحال ڪئي هئي. جيڪڏهن ان روايت موجب موجوده سرڪار به ايندڙ حڪومت لاءِ اهو شرط رکيو ته پوءِ نواز شريف سان سرانجام خان ۽ صابر شاهه به نه رهندا. بينظير سياڻپ اها ڪئي جو هوءَ اپيلن جي سماعت ۾ دير ڪرائيندي رهي پر نواز شريف ترت انصاف جي چڪر ۾ سڀ ڪارڊ شو پيو ڪندو اچي. خير سياسي ذهن ۽ ڏاهپ جو به ڪمال هوندو آهي ان لاءِ هن شريف تي ڪهڙي ميار آهي.
هيليڪاپٽر ڪيس لمحي لمحي جي ڪهاڻي:
• جهاز اغوا ڪيس ۾ 25 سال ٽيپ جي سزا ملڻ بعد برطرف وزيراعظم نواز شريف کي فورن هيليڪاپٽر ريفرنس کي منهن ڏيڻو پيو.
• ايم آءِ 8 هيليڪاپٽر ريفرنس جي شنوائي سرڪار پاران اٽڪ قلعي ۾ خاص طور تي قائم ڪيل احتساب عدالت ۾ ڪئي وئي.
• احتساب عدالت جي جج جناب فرخ لطيف ريفرنس جي ڪارروائي 72 ڏينهن ۾ مڪمل ڪئي.
• نواز شريف ۽ سيف الرحمان کي هيليڪاپٽر ريفرنس جي شنوائي لاءِ پهرين جون تي ڪراچي مان هڪ خاص اڏام وسيلي راولپنڊي آندو ويو.
• پهرين جون تي ئي نواز شريف کي شام جو 5 لڳي 35 منٽن تي ۽ سيف الرحمان کي 5 لڳي 20 منٽن تي اٽڪ قلعي پهچايو ويو.
• احتساب عدالت ۾ قومي احتساب بيورو پاران 920 صفحن تي ٻڌل هيليڪاپٽر ريفرنس داخل ڪيو ويو.
• 2 جون کان احتساب عدالت جي جج شنوائي شروع ڪئي.
• احتساب عدالت جي رجسٽرار راجا محمد شفيق جي هدايت تي عدالتي ڪمري ۾ لائوڊ اسپيڪر لڳايا ويا.
• سرڪاري ڌر پاران نيب جو پراسيڪيوٽر جنرل فاروق آدم، ڊپٽي پراسيڪيوٽر جنرل راجا محمد بشير ۽ الياس صديقي پيش ٿيا ۽ جوابدارن جي پيروي مجيب الرحمان، ملڪ رفيق، ظفر علي شاهه ۽ سعيديه عباسي ڪئي.
• ساڳئي ڏينهن 2 جون تي جوابدارن تي فرد جرم لاڳو ڪئي وئي.
• فرد جرم موجب نواز شريف تي 93ع کان 97ع تائين پنهنجا اثاثا لڪائڻ ۽ آمدني جا وسيلا پڌرا نه ڪرڻ، جڏهن ته سيف الرحمان تي ايم آءِ 8 هيليڪاپٽر جي خريداري ۽ اهو استعمال ڪرڻ ۾ مدد جا الزام هنيا ويا.
• ساڳئي تاريخ (2 جون) تي نواز شريف ۽ سيف الرحمان پنهنجن وڪيلن سوڌو عدالتي ڪارروائي جو بائيڪاٽ ڪيو. جيڪو آخر تائين جاري رهيو.
• سرڪاري ڌر پاران عدالت کي 22 شاهدن جي لسٽ ڏني وئي.
• جون تي نواز شريف عدالتي وقفي دوران صحافين سان ڳالهه ٻولهه دوران ڪارگل جي معاملي تي تڪراري بيان ڏنو.
• نواز شريف پاران ورتل هيليڪاپٽر ۾ 28 ماڻهن جي ويهڻ جي گنجائش آهي جڏهن ته عام هيليڪاپٽر ۾ 6 کان 12 ماڻهو ويهڻ جي گنجائش هوندي آهي.
• (23 جولاءِ 2000ع)

12 آڪٽوبر جي تبديليءَ ڇاڇا تبديل ڪيو؟

12 آڪٽوبر جي تبديليءَ ڇاڇا تبديل ڪيو؟

اڄ جنرل مشرف جي سرڪار کي هڪ سال پورو ٿيو. جنرل مشرف لاهور ۾ پريس ڪانفرنس کي خطاب دوران هڪ سال جي ڪارڪردگي بيان ڪندي ضلعي حڪومتن جي قيام لاءِ مسودو تيار ڪرڻ، احتساب ذريعي 25 ارب رپيا وصول ڪرڻ، اقتصادي بدتري کي روڪڻ، ٽيڪس جو دائرو وسيع ڪرڻ لاءِ سروي وارو ڪم شروع ڪرڻ کانسواءِ پنهنجي حڪومت جي حاصل ڪيل ڪاميابين جي حوالي سان ٻي ڪا به دعويٰ نه ڪئي آهي. ڪرپشن روڪڻ جي دعويٰ به ڪئي وئي آهي ۽ حسب روايت مخالف سياستدانن ۽ اخبارن جي ڪردار تي تنقيد ڪندي فرمايو ويو آهي ته هو رڳو منفي رخن تي نظر وجهن ٿا. اسين حڪومت جي ڪارڪردگي جو جائزو وٺڻ کان اڳ سوال جو مختصر جائزو وٺڻ ٿا چاهيون ته ”ڇا مشرف نه هجي ها ۽ ڪو ٻيو هجي ها ته مسئلا حل ٿي وڃن ها؟“ جواب اچي ٿو هرگز نه!! ڪير کڻي اختلاف ڪري به سهي ان کي مڪمل حق آهي پر ماضي ۾ مسلم ليگ ۽ پ پ دورن جو رڪارڊ ڏسڻ سبب مان گهٽ ۾ گهٽ ان راءِ جو حامي آهيان ته ڪير به هجي هڪ سال ۾ مسئلا حل نٿو ڪري سگهي.
جنرل مشرف صوبائي خودمختياري تي وري زور پيو ڏئي، ته هو مرڪز کان اختيار صوبن کي ڏيندو، جيڪڏهن هو وڌيڪ اختيار کڻي نه به ڏئي پر ايترو جيئن ويسٽ پاڪستان لاءِ صوبائي خودمختياري جو مطالبو ڪيو ويو هو. صوبن کي اوتري خودمختياري ته گهٽ ۾ گهٽ هينئر ڏيڻي پوندي. جيتوڻيڪ هلندڙ ڏهاڪي کان وٺي ٽنهي صوبن جي قومپرستن ۽ نيم قومپرست سياسي اڳواڻن جي اها راءِ رهي آهي ته ”هاڻي هن ملڪ کي 73ع جي آئين واري فارمولي تي وڌيڪ نٿو هلائي سگهجي. ملڪ کي موجوده حالت ۾ بهتر نموني هلائڻ لاءِ نئين معاهدي جي ضرورت آهي. صوبن وچ ۾ برابري جي بنياد تي اختيارن جي ورڇ واري نئين فارمولي ۾ ئي هن ملڪ جي بقا آهي. اها ضرورت فوج به محسوس ڪندي رهي آهي. نيشنل ڊفينس ڪاليج ان موضوع تي ڪافي سفارشون به اقتدار ڌڻين کي موڪليندي رهي آهي. شايد اهو ئي سبب آهي ته مشرف حڪومت صوبائي خودمختياريءَ ۾ ايمان رکي ٿي. ماضي جي سياسي حڪومتن سدائين مرڪز مضبوط ڪرڻ لاءِ صوبن جا رهيل سهيل اختيار به کسيا آهن پر هاڻي جيڪڏهن مشرف بي اختيار صوبن کي بااختيار بڻائڻ ۾ ڪامياب وڃي ٿو ته اها هن جي ڪاميابي هوندي. هاڻي صوبن کي اهڙا اختيار گهرجن جيئن ڪا به وفاقي حڪومت سنڌ اسيمبلي يا ڪنهن ٻي صوبائي اسيمبلي کي ايس ايڇ او ذريعي تالو هڻائي ميمبرن کي روڊ تي بيهاري نه سگهي.
هڪ سال جي اقتدار ۾ 24 ملڪن جا دورا ڪرڻ دوران 48 ڏينهن پرڏيهه ۾ گذارڻ واري جنرل مشرف جي پريس ڪانفرنس ۾ هڪ ڳالهه واضح ٿي وئي آهي ته آگسٽ 2002ع ۾ عام چونڊون ٿينديون. هن پڪو اشارو ڏنو آهي ته معطل قومي ۽ صوبائي اسيمبليون بحال ٿي سگهن ٿيون. جيڪڏهن اسيمبليون بحال ٿيون به سهي ته چوڻ وارا چون ٿا ته اهي موجوده حڪومت جي ڪاررواين کي قانوني شڪل ڏيڻ لاءِ هونديون. ان پس منظر ۾ آمريڪي نائب وزير خارجه ڪارل انڊر فرٿ جو اهو چوڻ ته اسيمبليون بحال ٿيڻ گهرجن معنيٰ خيز آهي. ان نئين اميد ۽ آسري سبب معطل ميمبر وري اميدن جي نئين آسري ۾ 6-8 مهينا ڪڍي ويندا ۽ سرڪار خلاف ڪنهن وڏي ڇڪتاڻ ۾ نه پوندا. جنرل مشرف جنهن جي آرمي چيف جو مدو 8 آڪٽوبر 2001ع تي ختم ٿيندو اهو جنرل جڏهن عام چونڊون آگسٽ 2002ع ۾ ڪرائڻ جي ڳالهه ڪري ٿو ته سوين صحافين مان ڪو هن کان اهو نٿو پڇي ته آخر اهي چونڊون ڪيئن ۽ ڪير ڪرائيندو. اخبارن، صحافين ۽ سياستدانن تي ڪاوڙ ڪندڙ جنرل آڏو لاهور جي وڏين ۽ قومي اخبارن جا ايڊيٽر ۽ نالي وارا اڪثر صحافي سوال پڇڻ بدران تعريف لاءِ ايتري ته تمهيد ٿا ٻڌن جو سندس سوال، سوال بدران تعريفي تقرير ٿيو پوي. پروفيشنل ازم جا پرچارڪ ۽ صحافت جي آزاديءَ جا علمبردار ان وقت پنهنجي حيثيت جو تعين به نٿا ڪري سگهن ۽ هڪ لمحي لاءِ پنهنجو پاڻ کي به وساري ويهن ٿا.
مشرف جي هڪ سال واري دور بابت آمريڪا جو اهو چوڻ ته ”هن سرڪار مشڪلاتن باوجود به ڪافي ڪاميابي حاصل ڪئي آهي.“ ڪافي معنيٰ خيز آهي. ان مان آمريڪا جي نيت کڻي ڇا به هجي پر مشرف حڪومت کي ان سان هٿي ضرور ملندي. National secrets جي جهنڊي هيٺ بند ٿيل اهي فائيل ان ڳالهه جو ثبوت آهن ته ماضي ۾ ملڪي ۽ قومي مفادن خاطر ملڪي اميج بهتر ڪرڻ لاءِ آمريڪا ۽ برطانيا جي ڪنهن اخبار ۾ وقت جي حڪمرانن جي حق ۾ خبر شايع ڪرائڻ لاءِ به قومي خزاني سان جيڪي حشر سياسي حڪومتن ڪيا اهي به گهٽ ڪو نه هئا.
پاڪستان ۾ گذريل 15 سالن کان سياسي توڙي موجوده فوجي حڪومتن جي پاليسين ۾ غير مستقل مزاجي اسان جي اڄوڪي اقتصادي بحران جو وڏو سبب آهي. اهو ئي سبب آهي ته اڄ پاڪستان جا سيڙپڪار به ٻاهر پيا وڃن ته ٽيڪنيڪل مين پاور به ٻاهر پيو وڃي. Flight of Capital and skilled manpower جيترو مشرف حڪومت ۾ ٿيو آهي اوترو شايد ماضي جي ڪنهن به هڪ سال ۾ نه ٿيو آهي. ان جو ذميوار رڳو مشرف حڪومت جو هڪ سال ناهي پر ماضي جا اهي 15 سال به آهن جن غير يقيني جي ڪيفيت پيدا ڪري ماڻهن جو اهڙو ذهن ٺاهيو آهي. هاڻي پاڪستان جو مولوي هجي يا سياستدان، واپاري هجي يا سماج سڌارڪ، فوجي آفيسر هجي يا سول ڪامورو هر ماڻهو ان ڪوشش ۾ آهي ته هو پنهنجو اولاد پرڏيهه شفٽ ڪري. ان سوچ کي ختم ڪرڻ ۽ اعتماد بحال ڪرڻ لاءِ مستقل مزاجيءَ کي اوليت ڏيڻي پوندي.
مشرف حڪومت جي قيام بعد هن جنهن 7 نقاطي ايجندا جو اعلان ڪيو هو تنهن جي اهم نقطن ۾ احتساب ذريعي ڪرپشن جي خاتمي، مهانگائي تي ڪنٽرول ۽ اقتصادي بحالي، نجڪاري تيز ڪري قرضن جو بار گهٽائڻ، ٽيڪس چوري روڪڻ ۽ دائرو وسيع ڪرڻ، قرض خورن کان قرضن جي واپسي ۽ بنيادي جمهوريت جي بحالي جنهن ۾ اقتدار جو مالڪ عوام هجي، وارا قابل غور نقطا هئا، جيستائين احتساب تيز ڪرڻ جو تعلق آهي ته اهو عوام آڏو آهي ته حڪومت کي ڪيتري حد تائين ڪاميابي ٿي آهي. هڪ پٺاڻ آفيسر چيو ته ”منظور وٽو ۽ نڪئي کانسواءِ پنجاب ۾ ڪنهن به قابل ذڪر ماڻهو خلاف ڪارروائي نه ٿي آهي، يعني سزا نه ملي آهي. جڏهن ته سرحد ۽ بلوچستان تي ڏنڊو وڌيڪ پيو هلي. سنڌ تي به مهرباني ٺيڪ آهي. سياستدان هجن يا ڪامورا، واپاري هجن يا ٺيڪيدار، پنجاب جي ڀيٽ ۾ ٻين تي ڏنڊو وڌيڪ آهي.“ ان پٺاڻ آفيسر جي راءِ سان کڻي ڪير سهمت نه به ٿئي پر اهو ته صحيح آهي ته اڃا تائين احتساب جي لٺ ان انداز ۾ ڪو نه پئي وهي، جنهن جي دعويٰ ڪئي وئي. اڄ به زرعي بئنڪ وارن 50 هزار ۽ لک رپين جي قرض ڊيفالٽرن خلاف جيتري باهه ٻاري آهي. اوتري ڪروڙن ۽ اربين رپين جي قرض وٺندڙن خلاف ناهي. جيتوڻيڪ ڊسمبر تائين 100 اهم سياستدان ۽ ڪامورن کي سزائون ملڻ لاءِ غيراعلانيه پروگرام تيار هو پر ان تي عمل ٿيندي نظر گهٽ ٿو اچي. باقي ڪرپشن جي تناسب ۾ ڪافي فرق پيو آهي. چون ٿا ته مختلف معاملن ۽ ڊيلز ۾ ڪرپشن گهٽ ٿي آهي ۽ ڪنهن به عالمي اداري پاڪستان کي ڪرپشن سبب ريٽنگ ۾ وڌيڪ گهٽ درجو ناهي ڏنو. ان ۾ ڪجهه حلقن موجب حڪومت هڪ حد تائين ڪاميابي حاصل ڪئي آهي، پر ساڳئي وقت ڪجهه حلقن جو اهو به چوڻ آهي ته اصل ۾ وڏيون ڊيلز ٿيون ئي ناهن ته ڪرپشن به وڏي پيماني تي ڪو نه ٿي آهي. ڪئناڊا جي هڪ ڪمپني کي پاڪستان ۾ پي ٽي سي ايل جي موبائيل ڪمپني شروع ڪرڻ جو جيڪو ٺيڪو مليو. هن حڪومت جي هيستائين اها ئي وڏي ڊيل آهي. ان بابت ڪافي سگهارا شڪ جا بنياد آهن پر سيلف سينسر شپ سبب معاملي تي روشني نه پئي آهي.
مهانگائي وڌڻ تي پاڻ جنرل به پريشان آهي. هن اقرار ڪيو آهي ته مهانگائي وڌي آهي پر هو ڪنٽرول ڪري رهيا آهن. ڏٺو وڃي ته 25 سيڪڙو تائين مهانگائي ۾ اضافو ٿيو آهي. 12 مهينن ۾ چار دفعا پيٽرول وڌيو. گئس جا اگهه 15 سيڪڙو وڌيا، بجلي جي سبسڊي سان گڏ ڪڻڪ جي سبسڊي به ختم ٿي، فون، تيل، گئس ۽ بجلي جا اگهه مسلسل وڌي رهيا آهن، جنهن سبب هر شيءِ ۾ اضافو يقيني آهي ڇو ته اهي ئي مهانگائيءَ جا بنياد آهن. ڀاڙي ڪرائي کان وٺي وڏي ۾ وڏي پراڊڪشن جي قيمتن ۾ واڌ ٿيندي رهي ٿي. تيل، بجلي، گئس ۽ فون جي بلن ۾ واڌ سان سڌي طرح قيمتون ۽ قيمتن سان سڌي طرح عوام متاثر ٿي رهيو آهي. کنڊ، اٽو ۽ مصالحه وغيره هر شيءِ جي قيمت ۾ واڌ آئي آهي. جنرل مشرف جو اهو اقرار ته ”ڊالر جي ڀيٽ ۾ رپئي جي قيمت ۾ 12 سيڪڙو گهٽتائي آءِ ايم ايف جي چوڻ تي ٿي آهي.“ اصل ۾ اهو اقرار آهي ته اسان جي معيشت عالمي ادارن وٽ قيد آهي. جيڪڏهن اسين ڪا بهتري پيدا ڪرڻ جي نيت سان ڪجهه ڪرڻ چاهيون ته مالياتي ادارن جي دٻاءَ تي بدتري ڪرڻي پوي ٿي. جنرل مشرف شروع ۾ چيو هو ته اسين نجڪاري ذريعي قرض لاهينداسين پر جيتوڻيڪ منافعي ۾ هلندڙ ادارا نجي شعبي حوالي ڪرڻ جون ڪوششون ڪيون ويون پر اهي به اڃا وڪرو نه ٿي سگهيا آهن.
ان ڪري قرض به گهٽ ڪو نه ٿيا، گهٽ ته ٺهيو پر الٽو وڌي رهيا آهن. همراهه ته اربين ڊالر به قرض وٺڻ لاءِ تيار آهن پر ملن نٿا. ڏکين شرطن تي ري شيڊولنگ ۽ تازو ٿيل ڊي ويليو ايشن سبب قرضن جي ادائگي تي سخت دٻاءَ آهي. ٽيڪس چوري روڪڻ ۽ ٽيڪس وارو دائرو وسيع ڪرڻ واري دعويٰ ۾ ڪافي حد تائين ڪاميابي نظر اچي رهي آهي. مشرف حڪومت واپارين جي ناراضگي جي باوجود سروي واري عمل ۾ ابتدائي طور ڪاميابي حاصل ڪئي آهي. جنهن جو کيس داد ملڻ گهرجي. ڇو ته ان جا مستقبل ۾ ڪافي مثبت اثر ٿيندا. قرضن جي واپسي واري معاملي ۾ ايڏي گهڻي ڪاميابي حاصل ناهي ٿي هاڻي ته نيب وارا، اسٽيٽ بئنڪ جي گورنر واري ڪاميٽي جي اجازت کانسواءِ 10 لک ۽ ان کان وڌيڪ قرضن وارن خلاف ڪارروائي به نٿا ڪري سگهن. باقي رهيو بنيادي جمهوريت جي بحالي وارو مسئلو، ان جو جيڪو قانون 4 آڪٽوبر تي سنڌ ۽ ٻين صوبن لاڳو ڪيو آهي. اهو ڪافي متضاد آهي. ان مسودي موجب عوام کي رڳو يونين ڪائونسل جا 19 ميمبر چونڊڻ جو حق آهي باقي تعلقي، سٽي ۽ ضلعي ڪائونسل ناهي. يعني انهن کي يونين وارا ميمبر چونڊيندا. ان لحاظ کان ته لڳي ٿو ته عوام کان ووٽ جو حق ئي کسيو ويو آهي. اهڙو سوال ليفٽيننٽ جنرل (ر) نقوي کان پريس ڪانفرنس ۾ مون پڇيو به سهي پر هن مطمئن ڪندڙ جواب ڪو نه ڏنو. اهو نئون نظام عوام کي حڪمراني جو حق ڏيندو؟ يا مسئلا پيدا ڪندو؟ انهن ٻن سوالن جي جوابن ۾ اڪثريت في الحال آخري سوال سان متفق آهي. خدا ڪري ايئن نه هجي پر سياسي پنڊت چون ٿا ته هي سڄو قصو مرڪز مضبوط ڪرڻ جي ايڪسر سائيز آهي.
فوجي حڪومت جنهن کي مارشل لا حڪومت نه پيو چيو وڃي تنهن جي اقتدار ۾ اچڻ بعد فوج جهڙي اداري جي هر فورم تي سڌي طرح ملوث ٿي وڃڻ سان ان اداري جو سياسي ٿي پوڻ جو خدشو وڌي رهيو آهي. سياسي هجي يا سماجي، اقتصادي هجي يا فني هر فورم ۽ فرنٽ تي اڄڪلهه فوجي آفيسرن جي موجودگي جيتوڻيڪ ايوب خان ۽ ضياءُ الحق واري زماني کان ڪنهن حد تائين گهٽ آهي پر فوجي حڪومت هوندي به مارشل لائي حڪومت نه هئڻ سبب اها فوجين جي ظاهري موجودگي خطرناڪ حد تائين کڻي نه به چئجي ته ان کي غير خطرناڪ حد تائين هئڻ به نٿو سڏي سگهجي. هن وقت 70 سفيرن ۽ هاءِ ڪمشنرز مان 2 درجن جي لڳ ڀڳ رٽائر فوجي انهن عهدن تي آهن. سلامتي ڪائونسل ته 90 سيڪڙو حاضر سروس ۽ رٽائرڊ فوجين جي ئي آهي. ڪا اهڙي وزارت ناهي جتي فوجي ڀائر نه هجن. ڪميونيڪشن جو وزير هجي يا اين ايڇ اي جو پورو ادارو، سڄي اداري ۾ ڪمانڊنگ پوزيشن ۾ رٽائرڊ فوجي آفيسر آهن. قومي شاهراهه ٺاهڻ جا ته ٺيڪا به هاڻي ايف ڊبليو او کانسواءِ ٻئي کي شايد ئي ملندا هجن. سمنڊ مان مڇي مارڻ وارا معاملا نيوي حوالي آهن ته سنڌ جون ڍنڍون ۽ ڍورا رينجرز حوالي آهن. ڏکڻ سنڌ جي ڪنهن ڍنڍ جي مڇي جو ٺيڪو ”صاحبن“ وٽ ئي آهي. سنڌ، سرحد ۽ بلوچستان ٽنهي صوبن ۾ هڪ هڪ ڪور آهي، تنهن ڪري ڪور ڪمانڊر به هڪ آهي، باقي پنجاب ۾ 6 ڪور آهن تنهن ڪري ڪور ڪمانڊر به 6 آهن. هو سماجي ڀلائي وارن ڪمن ۾ سرگرم آهن. مطلب چوڻ جو اهو ته هر فورم تي سپاهي کان وٺي ليفٽيننٽ جنرل تائين سڀ سرگرم عمل هئڻ ڪري باقاعده نظر اچي رهيا آهن. ملڪ، فوج ۽ قوم جي گهڻ گهرن جي راءِ آهي ته فوج جي ايڏي سطح تي Physical presence گهڻي وقت تائين اداري جي مفاد لاءِ هاڃيڪار ٿي پئي آهي. جڏهن ايوب خان جي دور ۾ فوج جي ان پئماني تي کليل موجودگي هئي ته پنجاب جي هڪ شاعر استاد دامن هڪ شعر چيو هو ته
پاڪستان ديان موجان ئي موجان
جدهر ويکو فوجان ئي فوجان.
(آڪٽوبر 2000غ)

سي ايس ايس ۽ سنڌ

سي ايس ايس ۽ سنڌ

1999ع ۾ سي ايس ايس جو امتحان پاس ڪندڙ 441 اميدوارن مان رڳو 236 اميدوارن کي نوڪريون ملنديون جڏهن ته امتحان پاس ڪرڻ باوجود به 205 اميدوار نوڪرين کان محروم رهندا. هن سال جيئن ته ڪل نوڪرين جون 240 سيٽون خالي آهن. جن مان سنڌ شهري ڪوٽا وارين 18 جاين مان 4 جايون خالي رهنديون جيڪي ايندڙ سال ڀريون وينديون ڇو ته سنڌ شهري ڊوميسائيل وارا هن سال پاس ئي 14 اميدوار ٿيا آهن. نوٽ ڪرڻ جهڙي ڳالهه اها آهي ته ميرٽ وارين 24 سيٽن مان سنڌ شهري ڊوميسائيل تي امتحان پاس ڪندڙن مان هڪ به اميدوار ڪواليفاءِ نه ڪري سگهيو آهي. انهن 24 ميرٽ وارين سيٽن مان پنجاب 18 سيٽون، سرحد جا شاگرد 4 ۽ سنڌ ٻهراڙي ڊوميسائيل وارا 2 اميدوار عبدالحفيظ عمراڻي ۽ جاويد سونهارو ساهو وال ميرٽ وارين سيٽن مان حصو وٺندا. انهن ٻنهي کي پسند جو سروس گروپ ملندو. سنڌ ٻهراڙيءَ جي ڊوميسائيل وارا امتحان پاس ڪندڙ 46 اميدوار آهن ۽ خالي سيٽون رڳو 28 آهن. جيئن ته 46 مان 2 ڄڻا ميرٽ تي هليا ويا ان ڪري 26 وڌيڪ اميدوار سنڌ ٻهراڙي جي ڪوٽا تي ايندا ۽ مجموعي طور سنڌ ٻهراڙي وارن 46 پاس ڪندڙ اميدوارن مان 28 ڄڻن کي نوڪري ملندي. اهو پهريون دفعو آهي ته سنڌ شهري ڊوميسائيل وارا ميرٽ تي ڪواليفاءِ نه ڪري سگهيا آهن ۽ سنڌ ٻهراڙي وارن ميرٽ جون 2 سيٽون حاصل ڪيون آهن. اهو رجحان ان ڳالهه جي نشاندهي ڪري ٿو ته سنڌ ٻهراڙي وارن اميدوارن ۾ ٽيلينٽ وڌي پيو.
سنڌ شهري ڊوميسائيل تي هن دفعي جيڪي سمورا 14 اميدوار پاس ٿيا آهن انهن سڀني کي نوڪري ملندي ڇو ته هنن جون سيٽون وڌيڪ آهن ۽ اڃا به 4 سيٽون بچيل آهن. جيڪڏهن سنڌ شهري ڊوميسائيل تي 4 اميدوار وڌيڪ پاس ٿين ها ته انهن کي به نوڪري ملي ها. اهو رجحان ظاهر ڪري ٿو ته ايندڙ سال جيڪا ايلوڪيشن ٿيندي ان ۾ سنڌ شهري ۽ سنڌ ٻهراڙي جون تقريباً هڪ جيتريون سيٽون هونديون. ان ڪري سنڌي شاگرد جيڪي ٻهراڙي جي ڪوٽا وڌيڪ هئڻ جي تاثر سبب امتحان ٻهراڙي جي ڪوٽا تي ڏين ٿا اهو غلط آهي. انهن مان ڪجهه هلندڙ سال شهري ڊوميسائيل تي امتحان ڏين ته انهن کي فائدو ٿيندو ۽ ميرٽ ۾ گهٽ نمبر هوندي به سنڌ شهري ڊوميسائيل تي نوڪري جلد حاصل ڪندا. ڇو ته سنڌ شهري جون وڌيڪ سيٽون خالي آهن. گذريل 2 سالن کان سنڌ شهري ڊوميسائيل وارن جون سيٽون بچنديون پيون اچن. هن سال جن 46 سنڌ ٻهراڙي جي اميدوارن مان 28 اميدوارن کي نوڪريون ملنديون. انهن ۾ مٿي ڄاڻايل 2 ميرٽ وارن کانسواءِ 28 ٻين جن کي نوڪريون ملنديون تن ۾ عرفان علي بلوچ، خالد حيدر شاهه، رفيق احمد ٻرڙو، جاويد علي مهر، نعيم احمد شيخ، جنيد احمد ميمڻ، منير احمد شيخ، مسرور عالم ڪولاچي، محمد يونس چانڊيو، منظور عالم ڪولاچي، طارق حسين شيخ، فيصل بشير ميمڻ، رحمت الله وسطڙو، احمد علي سروهي، پير خالد احمد قريشي، عظميٰ صديقي، ضياءَ آگرو، گرڌاري مل، راشد حسين جمالي، تنوير احمد شيخ، امجد علي اعواڻ، آغا وسيم پٺاڻ، مس ناصره پروين، رضوان طارق، طارق علي شاهه جيلاني، معشوق احمد بلوچ، ڀرج لال دوساڻي ۽ تنوير عالم اوڍو شامل آهن. مجموعي طور سنڌ جي پاس ٿيل 60 اميدوارن مان 44 اميدوارن کي نوڪريون هن سال نه ملنديون جن ۾ 3 ڇوڪريون ۽ 41 ڇوڪرا شامل آهن. 3 ڇوڪرين مان هڪ سنڌ شهري ڊوميسائيل واري ۽ 2 سنڌ ٻهراڙي جي ڊوميسائيل واريون آهن. هن خبر ۾ سنڌ ٻهراڙي وارن جن اميدوارن جا نالا جنهن ترتيب سان آهن اها سندن ميرٽ واري ترتيب آهي. هر اميدوار ان ترتيب کي نظر ۾ رکي هر هڪ سروس گروپ لاءِ خالي سيٽن جي حساب سان پنهنجي لاءِ ملندڙ سروس گروپ جو اندازو لڳائي سگهي ٿو.
هن سال پنجاب جي 269 امتحان پاس ڪندڙ اميدوارن مان 132 کي نوڪري نه ملندي. پنجاب جي 137 اميدوارن کي نوڪري ملندي. ڇو ته هنن جون پنهنجون سيٽون ته 119 هيون پر 18 ميرٽ واريون نوڪريون به هنن حاصل ڪيون آهن. سرحد جي 74 اميدوارن مان 41 نوڪرين کان محروم رهندا. سرحد جون خالي سيٽون 29 هيون پر 4 ڄڻن کي ميرٽ واريون به ملنديون. مجموعي طور سرحد جي 33 اميدوارن کي نوڪري ملندي. بلوچستان مان 16 پاس ٿيا، هنن جو هڪ اميدوار به ميرٽ تي ناهي آيو، هنن کي 10 سيٽون ملنديون باقي نوڪرين کان محروم رهندا. آزاد ڪشمير جي 6 مان 3 ۽ فاٽا جي 16 مان 7 اميدوارن کي نوڪريون نه ملنديون. هنن مان به ڪو اميدوار ميرٽ تي ناهي آيو.
سپيريئر سروسز ۾ جيڪي 10 گروپ آهن انهن مان اڪائونٽس گروپ ۾ 29 سيٽون خالي آهن. جن مان 3 ميرٽ، 15 پنجاب، 3 سنڌ ٻهراڙي، 2 سنڌ شهري، 3 سرحد، هڪ بلوچستان، هڪ فاٽا ۽ هڪ آزاد ڪشمير کي ملندي. ڪامرس ۽ ٽريڊ گروپ جون 6 سيٽون آهن. جن مان 3 پنجاب، هڪ سنڌي ٻهراڙي ۽ هڪ، هڪ سرحد ۽ بلوچستان کي ملندي. ڪسٽمز ۽ ايڪسائيز گروپ ۾ 40 سيٽون خالي آهن. جن مان 4 ميرٽ، 19 پنجاب، 4 سنڌ ٻهراڙي، 4 سنڌ شهري، 5 سرحد، 2 بلوچستان ۽ هڪ هڪ فاٽا ۽ آزاد ڪشمير کي ملندي. سڀ کان وڌيڪ سڻڀو سمجهيو ويندڙ ۽ طاقتور گروپ ڊسٽرڪٽ مئنيجمينٽ (ڊي ايم جي) ۾ 22 سيٽون خالي آهن. جن مان 2 ميرٽ، 12 پنجاب،3 سنڌ ٻهراڙي، هڪ سنڌ شهري، 3 سرحد ۽ هڪ فاٽا کي ملندي. پرڏيهي سروس ۾ 13 جايون خالي آهن. جن مان 2 ميرٽ، 7 پنجاب، هڪ سنڌ شهري هڪ سنڌ ٻهراڙي ۽ هڪ ، هڪ سرحد ۽ بلوچستان کي ملندي. انڪم ٽيڪس گروپ جي 38 خالي جاين مان 3 ميرٽ، 20 پنجاب، 5 سنڌ ٻهراري، هڪ سنڌ شهري، 4 سرحد ۽ ٻه ٻه بلوچستان ۽ فاٽا کي ملنديون. انفرميشن گروپ جي 17 سيٽن مان 2 ميرٽ، 8 پنجاب، 2 سنڌ ٻهراڙي، 3 سنڌ شهري، 2 سرحد ۽ هڪ بلوچستان کي ملندي. پوليس گروپ ۾ 54 سيٽون آهن. جن مان 6 ميرٽ، 26 پنجاب، 6 سنڌ ٻهراڙي، 4 سنڌ شهري، 6 سرحد، 2 بلوچستان، 2 فاٽا ۽ هڪ آزاد ڪشمير کي ملندي. پوسٽل گروپ جي 10 سيٽن مان هڪ ميرٽ، 5 پنجاب، 2 سنڌ ٻهراڙي، هڪ سنڌ شهري ۽ 2 سرحد کي ملنديون. ريلوي گروپ جي8 سيٽن مان هڪ ميرٽ، 4 پنجاب، هڪ سنڌ ٻهراڙي، هڪ سنڌ شهري، 2 سرحد ۽ هڪ فاٽا کي ملندي.
موجوده نتيجن مان هڪ رجحان اهو به سامهون آيو آهي ته سنڌ شهري ڊوميسائيل وارا سرڪاري نوڪرين کي ترجيح نٿا ڏين. هو ڪاروبار، ڪمپيوٽر ۽ بزنس ايڊمنسٽريشن وغيره جي شعبن يا نجي شعبي ۾ نوڪرين ڏانهن وڌيڪ ڌيان ڏئي رهيا آهن ۽ سي ايس ايس جي نوڪري هنن لاءِ آئيڊيل نه رهي آهي. ڏٺو وڃي ته ڊي ايم جي، پوليس، فارين سروس، انڪم ٽيڪس ۽ ڪسٽمز کانسواءِ باقي جيڪي به سروس گروپ آهن، اهي جن کي به ملندا آهن ته سي خوش ناهن هوندا. جيئن ته اهو به هڪ رجحان پيدا ٿي پيو آهي ته نوڪري به ڀلي ملي ۽ اها به طاقت ۽ پئسي واري ملي. سڌي طرح طاقت ۽ پئسو ته پوليس ۽ ڊي ايم جي ۾ آهي، باقي جيڪي گروپ آهن انهن ۾ پئسو آهي پر پاور ناهي.
(28 آڪٽوبر 2000ع)

ڇا مستقبل جي سياسي سيٽ اپ جي اڳواڻي پٺاڻ قيادت ڪندي؟

ڇا مستقبل جي سياسي سيٽ اپ جي اڳواڻي پٺاڻ قيادت ڪندي؟

پنجاب کانسواءِ پاڪستان جي باقي ٽنهي صوبن جن کي مظلوم قومن جا صوبا به سڏيو پيو وڃي انهن ۾ سرحد (پختونخواهه) واحد صوبو آهي جنهن کي سياسي قيادت وڌيڪ سنجيده ملي آهي. پٺاڻن کي فوج ۾ ايوب خان جي زماني ۾ وڏي پئماني تي ڀرتي ڪيو ويو ۽ سول سروسز ۾ پٺاڻن کي وڏو حصو خان عبدالعلي خان جي ڪري مليو. ولي خان جو ڀاءُ عبدالعلي جڏهن لاهور جي مشهور ڪاليج ايچيسن جو پرنسپل ٿيو ته هن لاتعداد پٺاڻن کي اسڪالر شپ ڏئي بهتر تعليم ڏياري، سي ايس ايس جو امتحان پاس ڪرڻ ۽ ميرٽ تي پنجابين سان مقابلو ڪري ڪاميابي حاصل ڪرڻ جو اهل بڻايو. اسفنديار ولي سميت سوين پٺاڻ جڏهن عبدالعلي خان پڙهايا ته پٺاڻن ۾ ڪوالٽي واري تعليم جو شوق وڌيو ۽ هونئن به پٺاڻ سياسي قيادت توڙي ڪامورا عالمي بئنڪ موجب ڪرپشن جي لحاظ کان سنڌ ۽ بلوچستان وارن کان وڌيڪ بچيل آهن. سنڌي عوام جي جيڪڏهن پٺاڻ عوام سان ڀيٽ ڪجي ته ان لحاظ کان سنڌ جو عوام وڌيڪ باخبر، ڄاڻو ۽ چالاڪ آهي پر پٺاڻن جي قيادت وڌيڪ ڄاڻو آهي. اقتدار ۾ رهندي به عوامي نيشنل پارٽي جي اعظم خان هوتي ۽ فريد طوفان کانسواءِ ڪنهن تي ڪرپشن جو الزام ناهي لڳو. هونئن ته سرحد صوبو ۽ خاص ڪري ان جا قبائلي علائقا ۽ پشاور شهر ٻه نمبري ڪمن جي حوالي سان منشيات ۽ اسمگلنگ جي حوالي سان ڪافي شهرت رکي ٿو ۽ پوري ملڪ جي ٻين سڀني صوبن کان اڳتي آهي. ڪا به دنيا جي اهڙي شيءِ ناهي جنهن جو نقل پشاور ۾ نه ملي پر هنن جا اهڙا رويا ۽ روزمره جي زندگي پٺاڻ سياستدانن تي منفي اثر گهٽ وڌا آهن.
تازو 15 ڏينهن ۾ 2 دفعا پشاور وڃڻ جو اتفاق ٿيو، پهريون دفعو ته پرڏيهه مان آيل سامان جيڪڏهن اسان جي ضرورت ۽ حيثيت موجب هجي ته اهو خريد ڪرڻ ۽ ٻيو دفعو پونم جي اجلاس جي ڪوريج ڪرڻ لاءِ، ٻنهي ڀيرن ڪارخانو بازار وياسين ڇو ته ماڻهو پشاور اچي ۽ ڪارخانو بازار نه وڃي ته ڄڻ پشاور آيو ئي ڪو نه. ٻين قلعن جيان پشاور شهر ۾ واقع قلعو به ملٽري/ پيرا ملٽري فورسز جي قبضي ۾ آهي. تنهنڪري اهو ته گهمڻ کان ويو باقي ٻيو هر قسم جو مال جام آهي. اڄڪلهه جاپاني، ملائشيا، سنگاپور، هانگ ڪانگ ۽ تائيوان جو مال اچڻ بند ٿي ويو آهي. چين، ايران ۽ ڪجهه وچ ايشيائي رياستن جو مال هتي جام پيو اچي. هڪ پٺاڻ چيو ته حڪومت پاران اسمگلنگ تي سختي ڪرڻ ۽ افغانستان ۾ طالبان وارن جي جهيڙي سبب هڪ ته مال نه پيو اچي ٻيو جيڪو اچي ٿو اهو ماڻهو وٺن به نٿا. ملڪ ۾ مهانگائي وڌڻ ۽ عوام جي قوت خريد گهٽ ٿيڻ تي جيترا ڪارخانو بازار جا پٺاڻ دڪاندار پريشان آهن ايترو ئي ملڪ جي عوام کي به ڳڻتي آهي. ايوب جي زماني ۾ چوندا آهن ته 4 آنا ڪلو کنڊ جو اگهه وڌيو هو ته عوام روڊن تي اچي ويو هو ۽ حڪومت گوڏا کوڙيندي فيصلو واپس ورتو هو. اڄڪلهه کنڊ 30 رپين کان ٿيندي 34 رپيا ڪلو تي بيٺي آهي پر مجال آهي جو ڪو احتجاج ڪري. ڪجهه ماڻهو چون ٿا ته عوام هاڻي سياستدانن جي چال ۾ نه ايندو ۽ هو انهن جي خواهشن لاءِ پاڻ کي عذاب ۾ نه وجهندو. سرڪاري ڌر جا پروگرام هجن يا ٻيو ڪجهه ماڻهن کي هاڻي ته ڌريون ڀاڙي ۽ ڏهاڙي جا پئسا ڏئي وٺي ٿيون اچن. تازو جنرل نقوي وارن بهاره ڪهو ۾ جيڪا مڪاني چونڊن جي سلسلي ۾ پولنگ جي ريهرسل ڪرائي هئي ان ۾ اڌ عورتون ۽ مرد 50 رپيا ڏهاڙي ۽ گهران کڻي اچڻ ۽ ڇڏي وڃڻ جي شرط تي آيا هئا باقي اڌ رونشي ڪوڏيا هئا. ڏهاڙين جي مزدوري وارا بل تپيدارن ڀريا بلڪل ايئن جيئن سياسي حڪومتن ۾ وزيرن جي دورن وقت صوبيدار ۽ تپيدار خرچ ڀريندا آهن. بهرحال جيئن ته اها نظام جي تبديلي ۽ عوام جي قسمت بدلائڻ جي نيڪ ڪم جي ايڪسرسائيز هئي تنهنڪري ان بابت وڌيڪ ڪو نه ٿا ڪجهه چئون. اسان ڳالهه پئي ڪئي پشاور ۽ پٺاڻن جي.
سرحد مان منشيات جي پوک ڪندڙن جي اولاد کي سرڪاري نوڪريون ڏيڻ جي شرط تي ڀنگ ۽ ڏوڏي جي پوک روڪائڻ ۾ حڪومت ڪامياب وئي آهي ۽ هٿيار ٺاهيندڙ دره آدم خيل ۽ لنڊي ڪوتل جي هٿيار ٺاهيندڙ ماهرن کي آرڊيننس فيڪٽرين يعني فوجي هٿيار ٺاهيندڙ فيڪٽرين ۾ نوڪريون ڏئي کانئن غير قانوني ڌنڌو ڇڏايو پر اسمگلنگ جو ڌنڌو ڪندڙن کي حڪومت منٿون ڪري مهلت پئي ڏئي ته ٻيلي اوهين قانوني ڪم ڪريو. سنڌ ۾ جيڪڏهن ڪو قانوني ڪم به ڪري ته موچڙي جو زيپٽ ٿو پوي ڀلي پوءِ اهو ايوب خان جي دور ۾ ون يونٽ خلاف احتجاج هجي يا ضياءَ جي زماني ۾ ايم آر ڊي واري تحريڪ، خير نصيب ۽ قسمت جي ڳالهه آهي. سنڌ سان ته مرڪز جون خاص مهربانيون آهن. جتي ڌاڙيلن کي امن فورس ٺاهڻ جو حق به ملي ٿو ته ڌاڙيل مار فورسز به ڌاڙيلن کي ٺاهڻ جو اختيار آهي پوليس هجي يا انتظاميا سڀ چون ٿا ته عوام جي ذاتي جهيڙن جا فيصلا عدالتون نه ڪنديون پر جرڳن ۾ ٿيندا. هي ته قانوني طور جهان خان پيا مضبوط ڪن. سنڌ جي سياسي قيادت کان معذرت سان ته ڇا مٿي ڄاڻايل سنڌ ۽ سرحد جي معمولي مثالن بعد اهو چوڻ غلط آهي ته اهو سمورو ڪريڊٽ واسطيدار صوبن جي سياسي قيادتن کي وڃي ٿو. خير وري اسين پشاور ۽ پٺاڻن واري موضوع تان ٿڙي وياسين.
پشاور ۾ سينيٽر عاقل جيڪو اسلام الدين شيخ وانگر ارب پتي آهي ان جي گرينز هوٽل ۾ پونم جو اجلاس هو. اسان جي الله ٻڌي سرڪار (ڪاوش) جي خرچ تي پرل ڪانٽينل هوٽل ۾ رهائش ملي. اجلاس جي ڪوريج لاءِ گرينز تي وياسين ۽ بريفنگ دوران پشاور جا صحافي به جام هئا ۽ اهي به ايترا ئي ڪميٽيڊ لڳا جيترا پنجاب جا صحافي، جيڪي ڪشمير جي معاملي تي جهادي ۽ انتها پسند ڌرين جي عظيم مجاهدن جو ڪردار ادا ڪندا آهن بلڪل اهڙي طرح صوبائي ۽ قومي خودمختياري واري سوال تي پشاور جا پٺاڻ صحافي به لڳا. پونم جي ڪنوينر افضل خان 9:30 رات جو بريفنگ شروع ڪئي خوامخواهه جو اچي ڊگهو ٿلهه ٻڌائين ان بدران جيڪڏهن قادرمگسي يا عوامي تحريڪ جو ڪو نمائندو به ڳالهائي ها ته يقينن سٺي نموني بريف ڪري ها. پونم وارا هجن يا قومپرست ڌريون چاهي ڪهڙي به صوبي جون اهي اڄ تائين ميڊيا مئنيجمينٽ نه سکي سگهيا آهن. اڪثر اجلاس رات جو ۽ بريفنگ 10 ۽ ساڍي ڏهين تائين پئي هلندي. ٻئي ڏينهن اڳ ۾ ته خبر مشڪل سان هلندي يا ته اڌ ڪي هلندي يا وري هلندي ئي نه. صبح جو اکيون مهٽي نيراني اخبارون ڏسي هڪ گار لاهيندا ته ٻي چاڙهيندا ته اخبار وارن ظلم ڪيو! سائين فوٽو ته ٺهيو خبر ئي نه هلايائون. پڪ ايجنسي سازش ڪئي هوندي. پنهنجا افعال ڪو نه ڏسندا صحافين ماني کائي چيو ته خبر سڀاڻي هلائينداسين. مون چيو واهه جو ڌڪ ٿيو بنا ماني ڀڳس ۽ هوٽل مان اچي فيڪس ڪئي صبح جو اسلم قاضي جڏهن بل ڀريو ته چيائين هتي به نه مڙين!
پشاور گهمڻ دوران چوري جي گاڏين جا پرزا وڪڻڻ واري مارڪيٽ ڀرسان گذر ٿيو. ڏاڍي رش هئي. اڪثر ماڻهو ڊيزل انجڻ ڪرائڻ ۽ استعمال ٿيل اسپيئر پارٽس خريدڻ لاءِ آتا هئا. اڳ ۾ ڪارخانو بازار ۾ رش هوندي هئي هاڻي اسپيئر پارٽس جي بازار ۾ رش هوندي آهي. جنهن ماڻهو پنهنجي گاڏي ۾ ڪو قيمتي پرزو وجهرايو هجي ۽ سندس گاڏي چوري ٿي وئي هجي ته اهو هن کي پشاور جي اسپيئر مارڪيٽ ۾ ملندو. گهمندي ڦرندي اهو به نوٽ ڪيم ته راشن جي دڪانن تي به نسوار جون پڙيون اٽي جي ٿيلهين وانگر رکيل هيون.پشاور جي ته ڪجهه فٽ پاٿن جا رنگ به نسوار سبب ساوا ٿي ويندا آهن ۽ لڳي ايئن پيو ته هاءِ ويز وارن جي 25 سيڪڙو بجيٽ فٽ پاٿ تي ڪارو ۽ هيڊو رنگ ڪرڻ تي خرچ ٿيندي هوندي.
پونم جي اجلاس کان اڳ هوٽل جي لابي ۾ ويس ته احمد نوناري، لغاري ۽ فتاح سميجو به ويٺا هئا. ملياسين سنڌي ۾ ڪچهري پئي ڪئي سين ته پٺاڻ پريشان لڳا پيا هئا، ڇو ته هو پشتو ۾ ڪچهري ڪري رهيا هئا ۽ اسين سنڌيءَ ۾، خير هنن ٻڌايو ته هو ڊاڪٽر قادر مگسي سان گڏ آيا آهن باءِ روڊ 2 گاڏيون ڀري آيا آهيون. دل ۾ چيم ڊاڪٽر قادر اهو چڱو ڪيو ته همراهن جي هوا تبديل ڪئي نه ته سنڌ ۾ ته اڄڪلهه خودڪشين جي سيزن آهي. ڪيڏو به پڙهيل لکيل هجي پر معاشي پريشانين سبب خودڪشي کان ته گهٽ ڳالهه ئي نٿا ڪن. هي همراهه جيڪي هن سان گڏ هئا اهي في الحال ان لهر ۾ ڪو نه لڙهندا. الله ٻين کي عقل ڏيندو ۽ کين همت ڏيندو ته هو مايوسي ۽ پريشاني سبب زندگي ۾ مقابلو ڪرڻ جي راهه تي هلندا ۽ راهه فرار اختيار نه ڪندا. خير وري اسين پاڻ سياسي قيادت واري بحث تان ٿڙي وياسين.
اڄڪلهه خبرون پيون هلن ته اي اين پي، پي پي، بي اين پي ۽ مسلم ليگ ۾ سياسي تعاون ۽ پاور شيئرنگ جا معاملا طئي ٿي ويا آهن. مسلم ليگ مڃي ورتو آهي ته مستقبل ۾ بينظير وزيراعظم ٿئي. سرحد ۾ وڏ وزارت اي اين پي کي ملي. بلوچستان ۾ مينگل ۽ پنجاب ۾ مسلم ليگ (شهباز شريف) ۽ سنڌ ۾ پيپلزپارٽي کي ملي. حڪومت قائم ٿيڻ بعد 73ع جي آئين ۾ وسيع پئماني تي ترميم لاءِ چئني صوبن مان برابري جي بنياد تي ڪاميٽي ٺهندي ۽ اهي ترميمون پارليامينٽ مان منظور ڪرايون وينديون. چون ٿا ته اهو فارمولو اسفند يار ولي تيار ڪيو آهي جيڪو بينظير ۽ نواز شريف منظور ڪيو آهي. نواز شريف ڪلثوم نواز کي مائڪرو ڪيسٽ تي پنهنجو آواز رڪارڊ ڪري فارمولو تسليم ڪري خاطري ڪرائي آهي ۽ اها ڪيسٽ ڪلثوم نواز اسفنديار ولي کي ڏياري به موڪلي آهي. چيو وڃي ٿو ته ان فارمولي تي عمل لاءِ تياري هلي رهي آهي ۽ قوي امڪان آهي ته سڀ ڌريون گڏجي مڪاني چونڊن جو بائيڪاٽ ڪري جلد چونڊون ڪرائڻ لاءِ تحريڪ هلائين. ملڪ جي مستقبل جي تحريڪ ۾ به پٺاڻ قيادت ئي محرڪ بڻجندي نظر پئي اچي.
(21 نومبر 2000ع)

نيٺ مسلم ليگ ورهائجي وئي!

نيٺ مسلم ليگ ورهائجي وئي!

نيٺ مسلم ليگ ورهائجي وئي. هيستائين نواز حامي لڏي جو پاسو ڳرو آهي ڇو ته شجاعت ليگ وارا اڃا منجهيل آهن ۽ اهو فيصلو نه ڪري سگهيا آهن ته هنن کي ڪرڻو ڇا آهي. ڪالهه مسلم ليگ هائوس تي جڏهن شجاعت ۽ ٻيا موجود هئا ته سڄو ڏينهن صلاح مشورا ڪرڻ بعد به هو ڪنهن حتمي نتيجي تي نه پهچي سگهيا هئا. هنن اهو ته چيو ته نواز شريف کي صدر نٿا مڃين پر صدر ڪير آهي ان سوال جو هو ڪو جواب نه ڏئي سگهيا.
گادي واري شهر ۾ ٻنهي ڌرين بابت سياسي پنڊتن جا عجيب غريب رايا آهن، ڪلثوم/ نواز ليگ جنهن کي نفسياتي طور هيستائين سرسي حاصل آهي. ان بابت هڪ تاثر اهو آهي ته گهڻو عرصو اها ليگ جٽاءَ نه ڪري سگهندي ۽ چند ڏينهن ۾ امڪان آهي ته جي ڊي اي ۾ شموليت جو فيصلو ڪندڙ، اجلاس ۾ شرڪت ڪندڙ اڌ کان وڌيڪ اڳواڻ شجاعت ليگ ۾ اچي ويندا ۽ چوندا ته هنن جي ڊي اي/ پ پ سان اتحاد جي مخالفت ڪئي هئي. باقي نواز ليگ ۾ وڃي سرانجام خان، صابر شاهه، سليم ضياءَ ۽ شاهه محمد شاهه بچندا، شجاعت ليگ ۾ ”برڪت وجهڻ“ لاءِ ڪم شروع ٿي ويو آهي. لفظ ”برڪت“ ته تبليغي جماعت جو اصطلاح آهي، جڏهن هنن جو ٻوڙ کٽندو آهي ته چوندا آهن، ”برڪت ڊالو!“ مون پاڻ اها برڪت ڏٺي ته هڪ دفعي پورو ديڳڙو کڻي وضو واري جاءِ تي نل هيٺان رکيائون ۽ پاڻي ڀري اچي ديڳڙو باهه تي رکيائون. جنهن بعد سڀني لاءِ ٻوڙ پورو ٿيو. برڪت ذريعي تبليغ وارا ته ويلو ٽاري ويا پر ان اصطلاح جو بنيادي مقصد ۽ پس منظر ثابت ٿو ڪري ته برڪت سان اوهين عارضي طور ڪم ته ٽپائي سگهو ٿا پر اهو ڪو مستقل حل ناهي. شجاعت ليگ، مستقبل جي وڏي پارٽي بڻجڻ واري راءِ رکندڙ جو خيال آهي ته مسلم ليگ کي اسٽيبلشمينٽ جي حامي جماعت طور قائم ڪرڻ کان وٺي مضبوط ڪرڻ تائين گذريل 10 سالن کان جيڪا سيڙپ ڪئي وئي آهي. ان ۾ جان، مال ۽ وقت لڳو آهي تنهن ڪري هر قيمت تي اسٽيبلشمينٽ مخالف پ پ ٽائيپ قوتن جي توڙ لاءِ هو مسلم ليگ کي بچائيندا ۽ هر قيمت تي بچائيندا. نواز ليگ بابت مشاهد حسين ڪاوش سان پينل انٽرويو ۾ پهريون دفعو جڏهن 2 سال اڳ چيو هو ته هاڻي مسلم ليگ ”اينٽي اسٽيبلشمينٽ پارٽي“ بڻجي وئي آهي ته ان وقت ڪنهن کي يقين نه پئي آيو ۽ اڄ اهو ثابت ٿي ويو ته واقعي مشاهد صحيح چيو هو. نواز ليگ مان نواز شريف کان سواءِ ٻين کي متحد رکڻ ٻن سالن کان وٺي اسٽيبشلمينٽ جي ضرورت آهي جنهن جي تڪميل لاءِ ايندڙ ڪجهه هفتن ۾ وڏا ڪرشما ٿيندا.
عام خيال اهو آهي ته نواز ليگ جي جي ڊي اي ۾ شموليت بعد چٺا ليگ عليحده ٿيندي ۽ پاڳارو، چٺا ۽ شجاعت گروپ گڏجي سرڪاري ليگ ٺاهيندا. پاڳارو سرپرست يا رهبر هوندو ۽ چٺا صدر ٿيندو. جيتوڻيڪ اهڙي امڪان کي رد نٿو ڪري سگهجي پر هي جيڪا به سياسي ڀڃ ڊاهه ٿئي پئي ان بعد مستقبل ۾ ان بعد ڪا به وڏي اڪثريتي جماعت نه رهندي. نواز ليگ جڏهن اينٽي اسٽيبلشمينٽ ٿي چڪي آهي ته سڀاڻي اها پ پ کي ڌڪ هڻي سگهي ٿي ڇو ته ٻنهي جو فليور ساڳيو هوندو. نتيجي ۾ مستقبل قريب ۾ Hung parliament وارو 5 سال پراڻو خواب پورو ٿي سگهي ٿو.
نواز ليگ وارن جو خيال آهي ته هنن کي ڪو لهر لوڏو ناهي، سرحد ۽ پنجاب جي مسلم ليگ (ن) مستقبل ۾ به وڏي پارٽي رهندي. اهڙي راءِ وارن جو اهو به خيال آهي ته شجاعت ليگ جلد تباهه ٿيندي، اعجاز الحق ۽ همايون اختر جماعت اسلامي ۾ هليا ويندا. خورشيد قصوري ۽ فخر امام وارا پ پ ۾ هليا ويندا ۽ شجاعت اڪيلو رهجي ويندو. جيتوڻيڪ ستار لاليڪا اڄ چوڌري شجاعت کي دنيا جو عظيم انقلابي رهنما سڏڻ ۾ دير ئي نه پيو ڪري ۽ ايڏيون ته کيس ٽيڪرون ٿو ڏئي جو ڪالهه پريس ڪانفرنس ۾ شجاعت شرمندو ٿيندي کيس چيو ته بس وڌيڪ نه چئو. ستار لاليڪا ڪالهه تائين نواز شريف جي گاڏي جي پٽن واري مٽي کڻي اها شيشي ۾ وجهي رکندو هو ۽ چوندو هو ته هي نوادرات برابر آهي، ساڳيو لاليڪا نواز شريف جي جيل وڃڻ بعد سزا ملڻ کان پوءِ 6 ڏينهن به نه ترسيو ۽ نواز شريف خلاف ايترو ڪڙو ڳالهائيندو هو ڄڻ هن کيس الائي ڇا ڪيو هجي.
هيستائين صورتحال ايتري ته منجهائيندڙ آهي جو ڪا به حتمي راءِ قائم ڪرڻ ڏکي آهي. ٿلهي ليکي اهو سمجهه ۾ اچي پيو ته سرڪاري ليگ جيڪا به هجي، جيتري به هجي اها سدا حيات زنده رهندي. نواز ليگ کي تمام گهڻا جهٽڪا لڳندا، جنهن بعد به اها فنا نه ٿيندي بلڪه سرحد ۽ پنجاب جا Base camp برقرار رهندا. ڪالهه راجا ظفر الحق سرانجام خان ۽ ظفر علي شاهه، نوابزادي نصر الله سان ملاقات ڪئي ۽ جي ڊي اي ۾ شموليت بابت ابتدائي ڳالهيون ڪيون. هنن طريقيڪار طئي ڪرڻ بابت ڳالهايو آهي ۽ ٿي سگهي ٿو ته نئين اتحاد جو نالو ”ايم آر ڊي“ رکيو وڃي. ليگ وارن جي خواهش آهي ته جڏهن هو ايم آر ڊي ٽائيپ ڪنهن اتحاد جو اعلان ڪندا ته ان بعد 2001ع جي شروع ۾ هو تحريڪ هلائڻ لاءِ ان پليٽ فارم کي استعمال ڪندا. جي ڊي اي، جي حامي ليگ واري لڏي جي ڪجهه ماڻهن کي اهو خدشو آهي ته هاڻي بينظير ڀٽو جي بارگيننگ پوزيشن بهتر ٿي ويندي ۽ هوءَ حڪومت سان ڊيل ۾ اپرهينڊ تي رهندي ڪجهه به ڪري سگهي ٿي. جنهن سان مسلم ليگ (ن) کي في الحال ته جهٽڪو لڳندو ۽ گهر گهاٽ جي نه رهندي پر پ پ جي اهڙي امڪاني فيصلي يا چال جي نتيجي ۾ پ پ کي شديد سياسي نقصان ٿيندو ۽ مسلم ليگ جو ان صورت ۾ لانگ ٽرم مستقبل روشن ٿيندو.
(22 نومبر 2000ع)

۽ هاڻي حاضر آهي هڪ نئين پيشڪش:“اين ڊي اي!”

۽ هاڻي حاضر آهي هڪ نئين پيشڪش:“اين ڊي اي!”

26 نومبر تي لاهور ۾ ملڪ جي اڪثر وڏين پارٽين جن وٽ 75 سيڪڙو عوامي نمائندگي (ووٽن مطابق) آهي، تن گڏجي نئون اتحاد ٺاهڻ جو اعلان ڪيو آهي. جيتوڻيڪ نئين اتحاد جي نالي جو اعلان ناهي ڪيو ويو پر اجلاس ۾ شريڪ ڌرين جو چوڻ آهي ته نيشنل ڊيموڪريٽڪ الائنس (اين ڊي اي) جنهن کي سنڌيءَ ۾ ”قومي جمهوري اتحاد“ سڏيو ويندو، واري نالي هيٺ جدوجهد ڪئي ويندي. نئين اتحاد بابت چيو وڃي ٿو ته پاڪستان جي تاريخ ۾ پهريون دفعو سڀ اهميت واريون مختلف نظريا رکندڙ ڌريون فوجي راڄ خلاف متحد ٿيون آهن. اهو به قابل ذڪر پهلو آهي ته هي پاڪستان جي تاريخ جو واحد اتحاد آهي جيڪو اينٽي اسٽيبلشمينٽ آهي ۽ ان کي ٺهرائڻ بدران ڊاهڻ لاءِ ”اهم ادارا“ سرگرم آهن. هن اتحاد جي مستقبل ۾ ٿيندڙ اثرن جي حوالي سان ٻه رايا آهن: هڪ راءِ اها آهي ته هي بي بي ۽ بابو بچايو اتحاد آهي. بينظير ۽ ڪلثوم نواز مڙس بچايو مهم لاءِ هي اتحاد ڪيو آهي ۽ هي اتحاد مستقبل ۾ اقتدار پاڻ وٽ رکڻ لاءِ بلڪه اقتدار جي حصول جو اتحاد آهي ۽ عوام کي ان مان ڪو فائدو نه ٿيندو. اها راءِ حامد ناصر چٺا، پير پاڳاري، فاروق لغاري، عمران خان، طاهر القادري، قاضي حسين احمد ۽ موجوده سرڪار جي آهي.
ان اتحاد بابت ٻي راءِ اها آهي ته هن اتحاد ۾ شامل ڌرين جي ليڊرن اهو طئي ڪيو آهي ته هو آئنده هڪ ٻئي جا پٽڪا نه لاهيندا، پارليامينٽ ۽ جمهوريت کي مضبوط ڪندا، هڪٻئي جو احترام ڪندا ۽ آئين جي روح مطابق فوج سميت سمورن رياستي ادارن کي آئين جي طابع رکندا. عدليا جو احترام ڪندا، حقيقي احتساب ڪندا، صوبن کي خودمختياري ڏني ويندي. 40ع جي ٺهراءَ تي عمل ٿيندو. مرڪز 4 کاتا پاڻ وٽ رکي باقي صوبن کي ڏيندو) پارليامينٽ کي ڪمزور ڪرڻ وارن کي بغاوت جي ڏوهه ۾ سزا ڏيندا، سياسي معاملن ۾ مداخلت ڪندڙن کي فارغ ڪيو ويندو يا پاڻ اقتدار ڇڏي هليا ويندا. وغيره وغيره، بظاهر ته هي هڪ سهانو خواب ٿو لڳي پر ڪجهه مبصرن جو خيال آهي ته هاڻي بابو ۽ بي بي سڀني اهو تسليم ڪيو آهي ته بقول احسن اقبال جي ته سڀ سياسي بلوغت کي پهچي ويا آهن. تنهنڪري هاڻي هو عوام سان ڌوڪو نه ڪندا. جيتوڻيڪ گذريل 50 سالن کان به وڌيڪ سياسي عرصي جي تاريخ سياستدانن جي سهانن خوابن سان ڀريل آهي پر ساڳئي وقت فوجي حاڪمن جي سبز باغن ۽ کير جي ندين وهائڻ جي مثالن سان به مالا مال آهي. غلط يا صحيح، سياستدانن کي وري به ان حوالي سان فوقيت حاصل آهي ڇو ته اهو ڪم انهن جو ئي آهي، تنهنڪري الائي ڇو هنن جي نئين سياسي آرڊر واري خوبصورت خواب تي هڪ دفعو ترس ٿو اچي ته جيڪر انهن جي دام ۾ ڦاسجي ۽ عوام کي آخري دفعو سياستدانن تي رحم ۽ ترس کائي کين همٿائڻ گهرجي.
ان اتحاد بابت چيو وڃي ٿو ته ان جو بنياد وسيع صوبائي خودمختياري تي ٻڌل هوندو. اي اين پي، پونم ۽ ايم ڪيو ايم وارا ڪڏهن به وسيع تر صوبائي خودمختياري ڏيڻ جو لکت ۾ معاهدو ڪرڻ کانسواءِ هن اتحاد جي مقصدن جي حصول لاءِ ٻارڻ نه بڻبا. چيو وڃي ٿو ته بينظير ۽ نواز شريف به ذهني طور تي راضپو ظاهر ڪيو آهي ته صوبن کي خودمختياري ملڻ گهرجي. جيتوڻيڪ ٻه ٻه ڀيرا هو ٻئي اقتدار ۾ رهيا آهن. اي اين پي، پونم ۽ ايم ڪيو ايم به اقتدار ۾ رهيا پر نه ڪڏهن بي بي ۽ بابو صوبائي خودمختياري ڏني ۽ نه ئي ”مظلومن“ مطالبو ڪيو. ٻنهي جي ماضين کان واقفيت هوندي به الائي ڇو لڳي ٿو ته هن دفعي ٻنهي خيالن ۽ چالن ۾ حقيقي تبديلي اچڻ جو پڪو گمان ٿئي پيو. ان اتحاد جي مستقبل جي نتيجن جي حوالي سان خيالي تصوير جيڪا ڊرائنگ رومز جي زينت بڻجي رهي آهي. تنهن موجب سيپٽمبر 2001ع ڌاري نئين اتحاد پاران عام چونڊون ڪرائڻ لاءِ تاريخ جو اعلان ڪرڻ ۽ نگران قومي حڪومت جي قيام واري مطالبي تي تحريڪ هلندي. جيڪڏهن تحريڪ کانسواءِ معاملا طئي ٿيا، جنهن جو قوي امڪان آهي ته پوءِ تحريڪ جي ضرورت نه پوندي. سيپٽمبر واري ڊيڊ لائين ڏيندڙ چون ٿا ته فطرت جو قانون جيڪڏهن عمل ۾ نه آيو ته پوءِ اها ضرورت پيش ايندي پر جيڪڏهن قانون قدرت عمل ۾ آيو ته صورت سيپٽمبر 2001ع کان اڳ تبديل ٿيندي، جنهن کي اسين وڌيڪ بحث هيٺ نٿا آڻيون.
هوڏانهن نئين اتحاد کي ڪائونٽر ڪرڻ لاءِ اقتدار ڌڻي به هڪ نئون اتحاد ٺهرائڻ جا خواهشمند آهن. ان کان اڳ مسلم ليگين کي متحد ڪرڻ ضروري آهي. موجوده سياسي تبديلين دوران حسب معمول پير پاڳاري جا دلچسپ بيان به اهو ڏس ڏيندا رهيا آهن ڄڻ هاڻي پير صاحب جو پراڻو پ پ مخالفت وارو دائره ڪار وڌي ليگ تائين ڦهلجي چڪو هجي. 6 مهينا اڳ پير صاحب جي اينٽي پنجاب هجڻ واري روئي کي ذهن ۾ رکندي ڏسجي ته سندس موقف ايندڙ ڏينهن ۾ ڪهڙي پاسي ٿو وڃي؟ حڪومت اڄ ڪلهه ڪوشش ۾ آهي ته راجا ظفرالحق، مجيد ملڪ، الاهي بخش ۽ چوڌري نثار علي خان کي شجاعت ليگ ۾ شامل ڪرائڻ لاءِ زور ڀرجي ۽ اهو جلد عين ممڪن به آهي. ان مسلم ليگ ۾ پير پاڳاري، حامد ناصر چٺا، ڪبير واسطي ۽ ڪو ٻيو اهڙو جيڪو گمنام ليگي هوندو تن کي ملائي هڪ جاندار ”هيوي ويٽ مسلم ليگ“ ٺاهي ويندي. جنهن بعد ان ليگ سان قاضي حسين احمد، عمران خان، طاهر القادري ۽ فاروق لغاري جهڙا نيڪ مرد گڏبا ۽ هڪ نئون اتحاد وجود ۾ ايندو. ايندڙ عام چونڊن ۾ اهي ٻئي اتحاد هڪٻئي جي آمهون سامهون ايندا، جيڪڏهن قانون قدرت عمل ۾ نه آيو ته!!
مون هڪ ڀيري آءِ ايس آءِ جي اڳوڻي سربراهه ليفٽيننٽ اسد دراني جيڪو اڄڪلهه سعودي عرب جو سفير آهي، جو انٽرويو ڪيو ۽ ضياءَ الحق جي قتل (ان وقت هو برگيڊيئر هو ۽ ضياءَ جي قتل جا الزام هن تي به لڳا هئا) بابت سوال پڇيو ته هن چيو ته ”اصل ۾ ادارا سپريم هوندا آهن ۽ فرد سپريم نه هوندا آهن، جيڪڏهن ادارن جي تقدس ۽ احترام خاطر فردن جي قرباني ڏيڻي پوي ته فوجي اصول موجب ان تي عمل ڪرڻو پوندو آهي ۽ ڪجهه قتل اجتماعي ۽ ادارن جي مفاد ۾ هوندا آهن.“ ڪاوش ۾ شايع ٿيل ان انٽرويو ۾ هن اهو ڪو نه چيو هو ته ضياءَ جو قتل بطور فوج اداري جي مفاد ۾ هو پر ان جي جواب ۾ جنرل دراني اصول ٻڌايو هو.
پاڪستان جنهن جو بنياد 40ع وارو ٺهراءُ هو جيڪو هن ملڪ جي سڀني يونٽن کي برابري جي بنياد تي وسيلا مهيا ڪرڻ جو دستاويز هو ۽ پاڪستان جي تخليق جو بنياد هو. ان ۾ جيڪي صوبائي خودمختياري جا اصول ٻڌايل آهن. اهي اصل ۾ قومي خودمختياري جا اصول آهن. جيڪڏهن انهن اصولن پٽاندڙ هي ملڪ هلي ها ته ڪڏهن به جمهوريت يا سياستدانن کي ايڏي شرمندگي کڻڻي نه پوي ها، جيتري اڄ سندن سامهون آهي ۽ نه ئي ان سان اسٽيبلشمينٽ ڪڏهن ايتري سگهاري ٿئي ها جيتري هاڻي آهي.
(28 نومبر 2000ع)

اي آر ڊي ٽٽل اميدن کي ڪهڙا ٽاڪا لڳائيندو؟

اي آر ڊي ٽٽل اميدن کي ڪهڙا ٽاڪا لڳائيندو؟

1977ع جي شروع ۾ ذوالفقار علي ڀٽو خلاف پاڪستان نيشنل الائنس ( پي اين اي) ٺهيو، مولانا مفتي محمود جي سربراهي ۾، ان اتحاد جي جدوجهد سبب 5 جولاءِ 1977ع تي مارشل لا لڳو، پي اين اي ۾ ساڄي ۽ کاٻي ڌر جون اڪثر جماعتون شامل هيون. ڇو ته اهو اتحاد بقول پ پ وارن جي ته ايجنسين ٺهرايو هو. ان اتحاد ۾ نعپ تي پابندي سبب نئين ٺاهيل پارٽي نيشنل ڊيموڪريٽڪ پارٽي (اين ڊي پي)، جنهن جو سربراهه شيرباز مزاري هو، تنهن ۾ ولي خان، مير غوث بخش بزنجو وارا به شامل هئا. ان کان علاوه پروفيسر غفور سميت اڪثر ساڄي ڌر جا ليڊر به هئا. جيئن ته ان اتحاد تڪڙ ۾ مقصد ماڻي ورتو، ان ڪري هي اتحاد ڀٽو جي وڃڻ بعد خودبخود ٽٽي ويو. پي اين اي، جا ڪافي ماڻهو ضياءَ الحق جي مارشل لا ۾ شامل ٿيا پر پروفيسر غفور سميت ڪجهه وزير به ٿي ويا. ضياءَ الحق جي مارشل لا جڏهن 90 ڏينهن کان وڌي وئي ته به سياسي اتحاد جوڙڻ لاءِ ڪنهن پيش رفت نه ڪئي. چار سال انتظار ڪرڻ بعد وري نوابزادو نصر الله ميدان ۾ آيو ۽ هن 1981ع جي شروع ۾ ”ايم آر ڊي“ نالي وڏو اتحاد قائم ڪيو. اهو اتحاد به جمهوريت جي بحالي لاءِ هو. پي اين اي واريون ڪجهه جماعتون جن ڀٽو کي اقتدار مان ڪڍڻ لاءِ اتحاد ٺاهيو هو، سي به ايم آر ڊي ۾ شامل ٿيون. انهن ۾ اصغر خان، غوث بخش بزنجو، ولي خان، جي يو آءِ، محمود خان اچڪزئي وغيره شامل هئا. پي اين اي ۾ ته اين ڊي پي جي پليٽ فارم تي بزنجو ۽ ولي خان هڪ پارٽي ۾ هئا پر 81ع تائين اين ڊي پي ٽن حصن ۾ ورهائجي چڪي هئي. بزنجو بعد ۾ پي اين پي ٺاهي، ولي خان، اي اين پي ٺاهي ۽ اين ڊي پي کي شيرباز مزاري برقرار رکيو پر ٽئي ڌريون ايم آر ڊي ۾ شامل رهيون. ان اتحاد ٺهڻ کان هڪدم پوءِ جهاز اغوا ڪيس ٿيو جنهن لاءِ ايم آر ڊي وارن چيو ته هي آءِ ايس آءِ وارن اسان جي اتحاد کي ناڪام ڪرائڻ لاءِ ڊرامو ڪيو آهي. خير 81ع ۾ ٺهيل اينٽي اسٽيبلشمينٽ اتحاد ”ايم آر ڊي“ 83ع ۾ ٻن سالن جي ڪوششن بعد تحريڪ هلائڻ لاءِ سڏ ڏنو ۽ تحريڪ هلي.
جيڪڏهن اسين ماضي قريب کان اڄ تائين پيش آيل سياسي واقعن تي غور ڪريون ته 77ع کان 83ع واري زمين جهڙيون ئي حالتون نظر اچن ٿيون ۽ سياسي اتحاد ۽ واقعا به بلڪل اهڙا ئي لڳن ٿا، صرف ڪجهه نالن جو فرق آهي. اڄ به اسان کي ”جي ڊي اي“ ۽ ”اي آر ڊي“ پراڻي پي اين اي ۽ ايم آر ڊي جهڙا لڳن ٿا. فرق اهو آهي ته ڀٽو کي هٽائڻ لاءِ پي اين اي ٺهيو ۽ نواز شريف کي هٽائڻ لاءِ جي ڊي اي ٺهيو. پي اين اي جي تحريڪ سبب ضياءَ الحق فوجي راڄ قائم ڪيو ۽ جي ڊي اي جي تحريڪ ۽ نواز جي غلطين سبب جنرل مشرف فوجي راڄ قائم ڪيو. جهڙي طرح پي اين اي ڀٽو هٽايو مقصد ماڻيو ته ڪجهه ڌرين وڃي ضياءَ فوجي حڪومت جوائن ڪئي. تهڙي ريت نواز هٽايو مهم ڪامياب ٿيڻ بعد جي ڊي اي، جي ڪجهه ڌرين غير اعلانيه طور مشرف حڪومت کي سهارو ڏنو. پي اين اي ختم ٿيڻ بعد 4 سالن کان پوءِ ايم آر ڊي ٺهي پر جي ڊي اي جي مقصد جي حصول جي هڪ سال بعد اي آر ڊي ٺهي آهي. ايم آر ڊي کي تحريڪ هلائڻ لاءِ 2 سال گرائونڊ ورڪ ڪرڻو پيو ۽ 83ع ۾ تحريڪ هلائي وئي. جڏهن ته اي آر ڊي ان عرصي جي ڀيٽ ۾ ٿورو اڳ تحريڪ هلائڻ تي غور پئي ڪري پر اهو امڪان موجود آهي ته شايد هو سپريم ڪورٽ پاران مشرف کي ڏنل مدت پوري ڪرڻ جو انتظار ڪن. جيڪڏهن ايترو انتظار نه به ڪن ته اي آر ڊي وارن کي هوم ورڪ ڪرڻ لاءِ گهٽ ۾ گهٽ 3 مهينا گهرجن. ايم آر ڊي جي تحريڪ جي ڪاميابي جا ان زماني ۾ امڪان وڌيڪ هئا پر موجوده حالتن ۾ اي آر ڊي جي تحريڪ جي ڪاميابي جا امڪان ايترا گهڻا ڪو نه آهن. اهو ته خير جلد ئي پتو پئجي ويندو ته اي آر ڊي وارا ڪڏهن ٿا عوامي تحريڪ شروع ڪن پر ان جي ناڪامي وارن خدشن جا خوف هنن کي به ذهن ۾ آهن.
مٿي ذڪر ڪيل تشبيهي واقعن ۽ سياستدانن جي ڪار گذارين بعد جيڪڏهن نتيجو ڏسجي ٿو ته اهو ساڳيو آهي ته هر اتحاد چاهي اهو پرو اسٽيبلشمينٽ هجي يا ان جي خلاف پر سڀني اتحادن جي وڏين ڌرين انهن اتحادن کي اقتدار جي حصول لاءِ استعمال ڪيو ۽ ڏاڪڻ بڻائي، سياسي ڪلچر تبديل ڪرڻ، جمهوري ادارا مضبوط ڪرڻ جا واعدا ۽ پڌرناما ايم آر ڊي وقت به ڏنا ويا، پر عمل جيڪو ٿيو سو اسان سڀني جي سامهون آهي. صوبائي خودمختياري جا سهانا خواب اڳ ۾ به ڏيکاريا ويا ۽ هاڻي اي آر ڊي وارا به عوام جي اکين کي ساڳين ئي خوابن جون بشارتون ڏئي رهيا آهن. ايم آر ڊي جنهن جو سربراهه نصر الله هو، ان جا اهي واعدا ڪالهه به هئا ته اڄ اي آر ڊي جي سربراهه طور به سامهون آهن. ٻيا ته ٺهيو پر نصر الله جهڙا ماڻهو به ڪشمير ڪاميٽي جي چيئرميني تي چپ ڪري ويا هئا. بينظير هجي يا نواز شريف ٻنهي جو رڪارڊ گواهه آهي ته هنن جمهوريت هوندي به صوبن کان مارشل لا ۾ کسيل خودمختياري واپس ته جيڪا ڏني، الٽو اسلام آباد مان صوبن کي ڪنٽرول ڪرڻ جا نوان طريقا متعارف ڪرايا، صوبائي خودمختياري صوبن کي نه ڏيڻ جو سبب پ پ وارا اهو ٿا ٻڌائين ته هنن وٽ اقتدار ۾ ايتري اڪثريت ڪو نه هئي جو هو آئين ۾ ترميم ڪن. کڻي اهو ڪمزور دليل مڃجي به صحيح پر ان جو ڪير جواب ڏيندو ته سيلز ٽيڪس ۽ سي وي ٽي جيڪي پوري دنيا ۾ صوبائي ٽيڪس آهن، اهي مرڪز کي ڪنهن ڏنا؟ ساڳيو حال نواز ليگ جو آهي ته آرٽلري ميدان ٿاڻي جي پنجابي ايس ايڇ او معرفت هن سنڌ جي 3 ڪروڙ عوام جي چونڊيل 109 سنڌ اسيمبلي ميمبرن کي اسيمبلي عمارت ۾ داخل ٿيڻ نه ڏنو ۽ روڊ تي ريڙهيون پارايون، اهڙا لاتعداد مثال آهن ته پ پ هجي يا مسلم ليگ ٻنهي مرڪز کي مضبوط ڪيو آهي. هنن جو ماضي ان حوالي سان مشڪوڪ رهيو آهي. هاڻي ڪهڙي گارنٽي آهي ته سڀاڻي هو صوبن کي وڌيڪ اختيار ڏيندا؟ وڌيڪ جيڪڏهن نه ئي ڏين پر رڳو اهو لکي ڏين ته باقي بچيل نه کسيندا.
سياستدانن جي اهڙن واعدن تي اعتبار ڪرڻ لاءِ نه دل ٿي چوي، نه دماغ اجازت ڏيندو پر ڇا ڪجي؟ فوجي راڄ کان ته وري به سياستدان ئي چڱا آهن. اهو دنيا جي سڀني مهذب معاشرن ۽ قومن جي باشعور ماڻهن جو اصول رهيو آهي ته هو چمڪيلي ڪلف لڳل وردي وارن حاڪمن کان وري به حقه ڇيڪو سياستدانن کي ئي حڪمراني جو حق ڏين ٿا. ان بابت ٻه رايا ٿي ئي نٿا سگهن ته عوام تي حڪمراني جو حق ڪنهن وردي واري کي هئڻ گهرجي. خدا ڪري ته اي آر ڊي وارا پنهنجي واعدن تي قائم رهن ۽ اقتدار ۾ اچڻ بعد به هنن جو عقل طاقت جي بي لغام گهوڙي تي سواري دوران سندن رهنمائي ڪري.
جهڙي طرح ماضي اسان کي ٻڌائي ٿو ته اينٽي اسٽيبلشمينٽ اتحادن کي ڪمزور ڪرڻ لاءِ هائيجيڪنگ جهڙا ڪيس به ٿيندا رهيا آهن ته هاڻي ڏسجي ته اي آر ڊي جي نتيجي ۾ ڇا ٿو هائيجيڪ ٿئي؟ جيڪڏهن کڻي هائيجيڪنگ جو ڪيس نه به ٿئي ۽ طريقه واردات تبديل به ٿئي ته ان تي به نظر رکڻي آهي ته ڇا ٿو ٿئي يا ڇا ٿي سگهي ٿو. آن گرائونڊ صورتحال مان ته لڳي ٿو ته هن دفعي هائيجيڪنگ جي ڪيس بدران ڪائونٽر اتحاد جڙندو.
”اي آر ڊي“ جي قيام سان نه صرف مرحوم جي ڊي اي ٽوڙ ڦوڙ جو شڪار ٿيو پر مسلم ليگ نواز گروپ به وڌيڪ ورهائجي ويو آهي. ان بابت ته اڳ ۾ لکيل ساڳيو آپشن آهي ته سرڪاري مسلم ليگ متحد ٿيندي ۽ پوءِ هو جماعت اسلامي سميت عمران خان، طاهر القادري ۽ فاروق لغاري سان گڏجي شايد ڪائونٽر اتحاد ٺاهين. سڀاڻي جڏهن به حالتون تبديل ٿيون، چاهي اهي سپريم ڪورٽ جي ڏنل مدت ختم ٿيڻ بعد ان جي حڪم تي ٿين يا اي آر ڊي جي تحريڪ جي نتيجي ۾ يا قدرتي قانونن جي قابل عمل ٿيڻ سان تبديلي اچي. جنهن به صورت ۾ تبديلي آئي ته ايندڙ چونڊن ۾ اي آر ڊي بمقابله ڪائونٽر اتحاد هوندا. جيڪڏهن کڻي مسلم ليگ (ن) ۽ پ پ چونڊ اتحاد نه به ڪيو تڏهن به ۽ جيڪڏهن ڪيو به صحيح تڏهن به ايندڙ پارليامينٽ اسٽيبلشمينٽ جي پراڻي 5 سالا خواهش موجب Hung parliament ئي ٺهندي.
نئين ٺهيل اتحاد اي آر ڊي جي جمهوريت جي بحالي واري تحريڪ جو دارومدار انهن جي نيت جي سچائي ۽ سڀاڻي جي سياسي سيٽ اپ جي مزاج ۽ سياسي ڪلچر تبديل ڪرڻ جي گارنٽي سان گڏ وسيع ترين صوبائي خودمختياري بابت اسٽامپ پيپر تي لکت ۾ ڪيل معاهدي جي بنياد تي هوندو. ڇو ته هن دفعي رڳو صوبن ۾ ئي حيثيت برقرار رکڻ جون خواهشمند ڌريون پوءِ اي اين پي هجي يا ايم ڪيو ايم، پونم هجي يا ڪو ٻيو اهي ماضي جي تجربن ۽ دوکن بعد پڪي گارنٽي کانسواءِ مار کائڻ لاءِ تيار نه ٿيندا.
(5 ڊسمبر 2000ع)

اٽڪ قلعي کان سعودي عرب تائين جي اڏام

اٽڪ قلعي کان سعودي عرب تائين جي اڏام

نواز شريف نيٺ سموري خاندان سميت ملڪ ڇڏي سعودي عرب هليو ويو آهي. ڪالهه اٽڪ قلعي ۾ جڏهن ڪلثوم نواز مڙس سان ملي موٽي آئي ته هن جي چهري جا تاثر عجيب هئا. رات جو نائين وڳي سندس گهر پهتاسين ته ڪافي تعداد ۾ صحافي موجود هئا. ڪلثوم نواز ”ڊيل ٿيڻ“ کان انڪار ڪندي چيو ته ڪا ڊيل ناهي ٿي پر هن جي چهري مان لڳي پيو ته هوءَ سچ ڪو نه پئي ڳالهائي. ٽن چئن مهينن ۾ موٽي اچڻ جو اعلان ڪري هوءَ گهر رواني ٿي وئي. اسين سندس ڪرائي جي گهر واري لان ۾ شامياني هيٺان ويهي رهياسين. ڪجهه دير بعد سيءُ وڌي ويو. موٽي اچي آفيس ۾ خبرون فائيل ڪري ڪلثوم جي گهر واپس پهتاسين ته هر ڪو پريشان هو. نواز شريف جو ڦيڻي نڪ وارو فوٽوگرافر ذوالفقار بلتي، مسلم ليگ جا ملازم ۽ مشاهد الله خان جهڙا جيالا پريشان هئا.سيد ظفر علي شاهه، احسن اقبال جهڙا شاهه کان وڌيڪ شاهه جا وفادار ته نظر ئي ڪو نه پئي آيا ڄڻ ته هو ڪوما ۾ هجن. مون بلتي کان پڇيو ”او بلتي تيرا ڪي بڻي گا؟“ ته هو ماٺ ٿي اداس نگاهن سان ڏسي چپ ڪري ويو پر ان تي وڏو ٽهڪڙو به پئجي ويو. ان مهل ڪنهن لاءِ خوشي جو موقعو هو ته ڪهن لاءِ عذاب هو. ڪنهن کي نوڪري وڃڻ جو غم هو ته ڪنهن کي جيل مان ڇٽڻ جي خوشي هئي. ڪلثوم نواز پهرين ماڙ واري بيڊ روم ۾ ويٺي هئي ته طاهره اورنگزيب ۽ نجمه حميد ساڻس ملڻ آيون، هو موٽي ويون ته سيف الرحمان ۽ مجيب الرحمان جون زالون آيون. جن به ڪلثوم کي چيو هوندو ته اسان کي اڪيلو ڇڏي نه وڃي. ڏسندي ئي ڏسندي لاهور جي رائيونڊ ۽ ماڊل ٽائون مان سامان جي هڪ ٽرڪ آئي. ان ۾ قالين، ڪپڙن جا بيگ، هيٽر ۽ ڪمبل مطلب ته هر شيءِ هئي. 11 بيگ ٽرڪ مان لاهي ڪلثوم جي ڪمري ۾ نيون ويون. هن تلاشي وٺي لسٽون ٺاهي اهو سامان وري چوڌري جعفر جي گهر امانت طور موڪلي ڏنو. اڌ سامان کڻي اها ٽرڪ هوائي اڏي تي هلي وئي. ان دوران اطلاع مليو ته شهباز شريف ڪراچي کان هتي آيو آهي ۽ عباس شريف آزاد ٿي رائيونڊ پهتو آهي. رات 4 وڳي تائين بک تي انتظار ڪري لاهه نڪري ويا هرڪو اوٻاسيون ڏئي رهيو هو ته اوچتو گوڙ ٿي ويو. بيگم ڪلثوم نواز ڏاڪڻ لهندي ٽپ ٽپ ڪندي آئي پئي هن جي پويان جاويد هاشمي ۽ تهمينا دولتانه هئا. ڪاري جرسي ۽ ڪاري پوتي پائي جڏهن هوءَ هيٺ آئي ته بظاهر هن جي ڊريس ماتم جو منظر پيش ڪري رهي هئي پر هن بٽياڻي جو گول مٽول چمڪدار چهرو ٻهڪي رهيو هو. هن مسڪرائيندي چيو ته اسين وڃون پيا. صحافين پڇيو ته 6 ڪلاڪ اڳ ۾ توهان چيو ته ڊيل ناهي ٿي، ڪا خبر ناهي ته ڪڏهن وينداسين، اوهان ڪوڙ ڇو ڳالهايو؟ ڪلثوم چيو ته ان مهل مون کي خبر نه هئي هاڻي پي ٽي وي ذريعي اطلاع مليو آهي.هن چيو ته اسان معافي نامو داخل ناهي ڪيو، جيڪڏهن حڪومت وٽ آهي ته ظاهر ڪري. اسان کي ٻاهر موڪليو ٿو وڃي. مختصر ڳالهه ٻولهه بعد ڪلثوم گاڏي ۾ ويٺي، سندس ڀائٽيو احسن لطيف عرف موٽو گاڏي هلائي رهيو هو. ان کان اڳئين سفيد پاجارو ۾ مريم صفدر، ڪيپٽن صفدر، جنيد صفدر ۽ هڪ سيڪيورٽي گارڊ ويٺل هئا. ڪلثوم سان گڏ عاصمه نواز ۽ مهر النساءِ صفدر ويٺا. 4 لڳي 5 منٽن تي صبح جو گاڏيون گهران نڪتيون ته مسلم ليگ جو ڪو به ليڊر يا ڪارڪن گهر تي موجود نه هو. ڪلثوم جي هڪ نوڪرياڻي در تي بيهي اداس چهري سان الوداع ايئن ڪري رهي هئي ڄڻ هن کي مالڪن جي قيد مان آزاد ٿيڻ تي خوشي گهٽ پر نوڪري وڃڻ جو غم وڌيڪ هجي. ٻنهي گاڏين کي ڪڍڻ بعد 51 نمبر گهٽي جي ٻنهي ڇيڙن تي پوليس رستو بلاڪ ڪري ڇڏيو. 15 منٽن تائين هنن ڪنهن کي به نڪرڻ جي اجازت نه ڏني، جڏهن گاڏيون نامعلوم مقام ڏانهن روانيون ٿي ويون ته 15 منٽن بعد گهٽي کلي.
اطلاعن موجب گاڏيون راولپنڊي جي 10 ڪور واري ميس ۾ پهتيون جتي شهباز ۽ نواز اڳ ۾ ئي موجود هئا. هنن گڏجي روزو رکيو. نواز شريف ۽ حسين نواز کي اي پي سي ۾ اٽڪ مان گڏ آندو ويو. 12 آڪٽوبر بعد پيءُ پٽ جي پهرين ملاقات بڪتربند گاڏي ۾ ٿي. بعد ۾ هنن کي فوجي ايئرپورٽ چڪلالا آندو ويو. ڪنهن زماني ۾ ان جاءِ تان نواز شريف جي ڪري جهاز دير سان روانا ٿيندا هئا پر ڪالهه آچر تي هو جهاز لاءِ انتظار ڪندو رهيو. سعودي شهزادي سليمان سان هن جي ملاقات به ٿي. ان دوران لاهور کان خاص جهاز ذريعي ميان شريف، شميم اختر، نصرت شهباز، نوڪر، نوڪرياڻيون ۽ ٻيا گهر ڀاتي به آيا، جن کي به لائونج ۾ آندو ويو. شميم اختر کي وهيل چيئر تي جهاز مان لاٿو ويو ۽ لائونج ۾ آندو ويو. شهباز ۽ نواز، ميان شريف ۽ والده جي پيرن تي ڪري پيا. والده روئڻ لڳي. ميان شريف غشي جي حالت ۾ هو ۽ ان کي اسٽريچر تي آندو ويو. ايئن اهي هي ملڪ ڇڏي هليا ويا. جهاز ۾ جيڪي ويا، تن ۾ ميان شريف، شميم اختر، نواز شريف، ڪلثوم نواز، حسين نواز، سائره نواز، مريم نواز، ڪيپٽن صفدر، مهر النساءِ صفدر ۽ جنيد صفدر، شهباز شريف، سندس زال نصرت شهباز، ڌيءَ جويريا شهباز، ربيه ۽ رباب شهباز، عباس شريف، سندس زال صفيه عباس، ڌيءَ سلميٰ عباس، ذڪريا حسين، عزيز عباس، يوسف عباس ۽ بينا عباس خاندان جي ڀاتين ۾شامل آهن. جڏهن ته 3 نوڪرياڻيون نسيم مختيار، زبيده مختيار ۽ حاجره شامل آهن.
(11 ڊسمبر 2000ع)

اي آر ڊي جو مستقبل ۽ هڪ ٻي ڊيل جا امڪان

اي آر ڊي جو مستقبل ۽ هڪ ٻي ڊيل جا امڪان

مشرف حڪومت هٽائڻ ۽ جمهوريت بحال ڪرڻ واري هڪ نقطي تي جدوجهد ڪرڻ لاءِ ملڪ جي سمورين وڏين پارٽين پاران ٺاهيل ملڪي تاريخ جي مبينه وڏي ۾ وڏي اتحاد ”الائنس فار ريسٽوريشن آف ڊيموڪريسي“ (اي آر ڊي) کي 15 ڏينهن به پورا نه ٿيا ته نواز شريف کي خفيه ڊيل ذريعي پرڏيهه موڪلي اي آر ڊي کي پنڪچر ڪيو ويو. ايتري ترت جوابي حڪومتي ڪارروائي مان سندس اتحاد بابت پريشاني جو اندازو لڳائڻ گهڻو مشڪل ناهي. جيتوڻيڪ اڃا ”اي آر ڊي “ اهو ڌڪ ئي ڪو نه پچايو آهي ته ٻيو وار ڪرڻ جي تياري به مڪمل ٿي وئي آهي. عيد کان پوءِ عوامي تحريڪ جي خوشفهيمت رکڻ وارن لاءِ شايد اها خبر پريشاني جو سبب بڻجي ته ليگي بابن سرتاج ۽ سومرو، وسيم سجاد ۽ گوهر ايوب ڪالهه شجاعت سان ملاقات ۾ اتفاق ڪيو آهي ته هو اي آر ڊي کان عليحدگي لاءِ جاويد هاشمي تي دٻاءُ وجهندا. نواز شريف پاران ملڪ ڇڏڻ کي بينظير ڀٽو پاران دوکو قرار ڏيڻ ۽ روزانو پ پ وارن پاران نواز کي چور قرار ڏيڻ وارن بيانن جو مسلم ليگي اڳواڻن سخت نوٽيس ورتو آهي. راجا ظفرالحق ۽ جاويد هاشمي جو چوڻ آهي ته هو ”اي آر ڊي“ جي ايندڙ اجلاس ۾ پ پ خلاف احتجاج ڪندا ۽ کين نوٽيس به ڏنو ويندو ته هو هڪٻئي خلاف نه ڳالهائڻ واري معاهدي جي پاسداري ڪن. جڏهن ته ساڳئي وقت پيپلزپارٽي وارن سوچيو آهي ته ايندڙ اجلاس ۾ هو مسلم ليگ کان دوکو ڪرڻ جي وضاحت پڇندا. مليل اطلاعن موجب هن وقت پ پ وارا مسلم ليگ کي اي آر ڊي مان خارج ڪرڻ ۽ مسلم ليگ وارا عليحده ٿيڻ لاءِ سنجيدگيءَ سان سوچي رهيا آهن. پ پ وارن کي خدشو اهو آهي ته ڪٿي اڳ ۾ وري ليگ وارا نه وارو ڪري وڃن. بهرحال مسئلو اهو ناهي پر ڳالهه اها آهي ته پ پ ۽ مسلم ليگ جنهن کي پاڳارو باهه ۽ پاڻي جو ميلاپ ٿو سڏي، اها ڪا غلط راءِ ناهي انهن ٻنهي ملڪ جي وڏين جماعتن جي گڏجڻ کي اڄ 17 ڏينهن پورا مس ٿيا آهن ته هڪٻئي خلاف نان اسٽاپ بيان بازيون شروع ٿي ويون آهن ۽ بدگمانيون به اخراج ۽ عليحدگي واري حد تائين پهچي چڪيون آهن .اهڙي صورتحال سبب ته شڪ پيو ٿئي ته شايد عيد کان اڳ ئي ڪٿي معاملو خلع يا طلاق تائين نه پهچي وڃي. اي آر ڊي ٺهڻ سان ملڪ ۾ نئين سياسي ڪلچر پيدا ٿيڻ جون اميدون ته خير موجوده صورتحال سبب ئي پڄاڻي تي پهچي رهيون آهن پر ملڪ، جمهوريت ۽ نظام جي ڀلائي سوچيندڙن کي ان معاملي بابت سوچڻ ضرور گهرجي ته آخر اهي ڪهڙا هٿ آهن، ڪهڙي طاقت آهي، جيڪا ملڪ جو ڪرپٽ ۽ ڄنڊا پٽ وارو ڪلچر تبديل ٿيڻ نٿي ڏئي؟
نواز ڊيل جي حوالي سان هيستائين ڪافي ڪجهه اخبارن ۾ اچي چڪو آهي پر حڪومت ۾ ويٺل اهم ماڻهن کي به اڃا شايد علم ناهي. زرداري کي توبهه جي شرط تي معافي ڏيڻ جا اعلان ڪندڙ معين حيدر کي جڏهن پرڏيهه مان 9 ۽ 10 ڊسمبر تي فون پئي آيا ته هو يقين ئي نه پيو ڪري ته ڪو حڪومت نواز شريف کي ڇڏي رهي آهي، ملڪ جي پوليس ۽ پئراملٽري فورسز جي سربراهه کي مجبور ٿي 10 ڊسمبر تي چيف ايگزيڪيوٽو جي پرنسپل سيڪريٽري طارق عزيز کي فون ڪرڻي پئجي وئي ته ”صورتحال ٻڌايو ته ڇا پيو ٿئي.“ سندس اهڙي ڄاڻ واري عالم بعد ته اهو واضح ٿي ويو آهي ته موجوده حڪومت ۾ شامل وفاقي وزير هجي يا رٽائرڊ جرنيل، پوليس ۽ پئراملٽري فورسز جو سربراهه هجي يا پريس، ڊيل ڪندڙ سويلين ۽ نان سويلين حاضر سروس سينيئر ترين آفيسرن کي به ڪا خبر ناهي ته ٿئي ڇا پيو؟ 10 ڊسمبر تي شام 5 وڳي تائين راشد قريشي کي به خبر نه هئي ۽ هو چيف سان ملاقات لاءِ وقت گهري رهيو هو، حڪومت جي ٻنهي طاقتور سمجهيو ويندڙ عهديدارن جي حڪومتي معاملن بابت باخبر هئڻ جو اندازو لڳائڻ لاءِ هڪ ٻيو مثال هي آهي ته 11 ڊسمبر تي معين حيدر اخبار وارن سان ڳالهائيندي چيو ته معطل اسيمبلين جي بحالي واري امڪان کي رد نٿو ڪري سگهجي. حڪومت وٽ ان سميت ٻيا به آپشن آهن. ساڳئي ڏينهن ميجر جنرل راشد قريشي چيو ته اسيمبلين جي بحالي جو ڪو امڪان ناهي حڪومت اهو آپشن ئي ختم ڪري ڇڏيو آهي. جنهن حڪومت جا اهم ماڻهو لاعلمي ۽ غيريقيني واري ڪيفيت جو شڪار هجن ته اتي عوام جو ڪهڙو حال هوندو!
بقول ڪجهه پ پ وارن جي ته آصف زرداري ڪالهه تائين پارٽي لاءِ وڏو خطرو بڻيل هو ۽ ڪجهه ماڻهو ته اهو به چون پيا ته آصف زرداري مان جيڪڏهن اڄ بي بي هٿ ڪڍي ته پارٽي آسمان تي پهچي ويندي، بي بي لاءِ مشڪلاتون ختم ٿي وينديون پر اهڙيون خواهشون رکندڙ پارٽي وارن توڙي گهڻ گهرن صحافين سڀني جي راءِ کي بينظير ڀٽو Over rule ڪندي رهي. اڄ اهڙو وقت آيو آهي ته اهي ساڳيا ماڻهو چون ٿا ته هاڻي سڄي پارٽي جي عزت آصف زرداري جي هٿن ۾ آهي جيڪڏهن ڊيل جي نتيجي ۾ هن آزادي ماڻي ۽ پرڏيهه هليو ويو ته سڄي پارٽي تباهه ٿي ويندي، تنهن ڪري آصف زرداري کي وڌيڪ قرباني ڏيڻ گهرجي ۽ پارٽي جي ساک بچائڻ گهرجي. چوندا آهن ته وقت وڏو منصف آهي. ڪالهه تائين پارٽي جي سڀني ڪمزورين ڪوتاهين جا الزام آصف تي هڻي ان کي ذميوار قرار ڏنو ويو پر اڄ اهو ساڳيو شخص انهن ماڻهن جي عزت جو محافظ بڻجي ويو آهي. زرداري جو مون کي چيل اهو جملو اڄ تائين نه وسريو آهي، جيڪو مون ڪافي دفعا هنن ڪالمن ۾ ورجايو به آهي. جڏهن مرتضيٰ جو قتل ٿيو هو ته هن آڪٽوبر 96ع جي پهرين هفتي ۾ وزيراعظم هائوس ۾ سنڌي اخباري مالڪن، ايڊيٽرن (ڪاوش کان سواءِ) ۽ ورڪنگ جرنلٽس (جن ۾ سهيل سانگي، غلام حيدر کوکر ۽ مان شامل هئاسين) سان ڳالهائيندي چيو هو ته ”جيل اسان لاءِ نئون ناهي، منهنجي قسمت ئي اهڙي آهي جو يا محل ۾ يا جيل ۾، وچ واري جاءِ پاڻ ڏٺي ئي ناهي.“ ان مهل مرتضيٰ جي قتل جي حوالي سان هن جي موقف سان ڪيل اختلاف راءِ تي اڄ به قائم آهيون. خير اهو ڌار مسئلو آهي، اسان ڳالهه پئي ڪئي زرداري جي ڪالهوڪي ۽ اڄوڪي حيثيت جي ته وقت ڪيئن ڦيرو کاڌو آهي! وقت ثابت ڪيو ته بينظير ڀٽو ايڏن دٻائن جي باوجود به عزم تي پختي رهي ۽ ڪالهه ساڻس دل ئي دل ۾ اختلاف ڪندڙ اڄ سندس ڏاهپ ۽ فهم جا ڪلما پيا پڙهن.
اڄ جيڪڏهن زرداري رڳو ڏنڊ به ادا نه ڪري صرف آزاد ڪرڻ جي سادي هڪ درخواست ڪري ته حڪومت پنهنجي خرچ تي هن کي دبئي ۾ ڇڏي اچڻ لاءِ تيار آهي پر زرداري ڊيل جي نتيجي ۾ آزاد نه ٿيڻ جو اعلان ڪيو آهي ۽ جيل ۾ رهڻ ۾ ئي هن عافيت سمجهي آهي. ظاهر آهي ته حڪومت جي اها خواهش هوندي ته حساب برابر ڪرڻ لاءِ ۽ پنجاب ۽ سنڌ جي ليڊرن ۽ قيدين سان سلوڪ ڪرڻ وارا ٻه قانون هئڻ جو تاثر ختم ڪرڻ لاءِ زرداري ٻاهر وڃي پر جڏهن زرداري ٻاهر نه وڃڻ جو اعلان ڪيو آهي ته ڇا اهو ممڪن ناهي ته هاڻي جيل ۾ آصف تي ٻاهر وڃڻ لاءِ دٻاءُ وڌايو ويندو؟ جڏهن ڪلثوم نواز حاڪمن سان ڊيل فائنل ڪري پيڪنگ شروع ڪرائي ته نواز شريف ان وقت تائين ٻاهر وڃڻ کان انڪاري هو، کيس رڳو 5 ڏينهن شيونگ جو سامان نه مليو ۽ رات جو دير تائين جاڳايو ويو ۽ مڇرن کاڌو ته هن کي دل جو مرض به ٿيو ته بلڊ پريشر به ٿيو، اهو تشدد نواز کي 4 ڏينهن ۾ ملڪ ڇڏڻ لاءِ راضي ڪري ويو ته ڇا اهو تشدد سڀاڻي زرداري تي ڪو نه ٿيندو؟ زرداري جو حقيقت ۾ ته اصل امتحان شروع ئي هاڻي ٿيندو.
هن وقت بينظير ڀٽو جي واپسي جا چرچا پيا هلن. هر ڪو دشمن توڙي سڄڻ، مخالف توڙي حامي بينظير کي چوي ٿو ته اوهين جلد وطن اچو قوم کي اوهان جي ضرورت آهي. جيتوڻيڪ بينظير ڀٽو پاڻ به ان کي درست سمجهي پئي پر پوءِ به جلد بازي نه پئي ڪري. 14 ڊسمبر واري مرڪزي ڪائونسل ۽ فيڊرل ڪائونسل جي گڏيل اجلاس ۾ ان معاملي بابت فيصلو متوقع آهي پر پوءِ به بينظير ڀٽو جلد بازي نه پئي ڪري. پاڪستان جي تاريخ تي نظر وجهبي ته سنڌ سان تعلق رکندڙ ليڊرن جن ۾ لياقت علي خان به هو، ذوالفقار علي ڀٽو به ته محمد خان جوڻيجو به ۽ بينظير ڀٽو به آهي انهن سڀني سان مرڪز پاران ٻٽي معيار وارو رويو رکيو ويو آهي، اڄ به جيڪڏهن پنجاب جي عوام ۽ اسٽيبلشمينٽ لاهور ۽ لاڙڪاڻي، سنڌ ۽ پنجاب واري فرق کي دل سان ختم ڪرڻ لاءِ عملي اپاءُ نه ورتا ته پوءِ مستقبل جون حالتون اڄوڪين حالتن کان به وڌيڪ سنگين ٿي سگهن ٿيون.
(13 ڊسمبر 2000ع)

متحده جي قلابازي ۽ سنڌ جو موقف

متحده جي قلابازي ۽ سنڌ جو موقف

متحده قومي موومينٽ جي سربراهه الطاف حسين پاران سنڌ نه ورهائڻ جو اعلان ڪرڻ ۽ پنجابي اسٽيبلشمينٽ خلاف حق حاصل ڪرڻ لاءِ سنڌين سان گڏجي جدوجهد ڪرڻ ۽ سنڌين کان معافي وٺڻ بابت جيڪي اعلان ڪيا ويا آهن، اهي ڪي نوان ناهن، ڇو ته ڳچ عرصي کان ان لاءِ ماحول جوڙڻ جي ڪوشش هلندڙ هئي ۽ ايم ڪيو ايم مناسب موقعي جي انتظار ۾ هئي ته هو ڪهڙي وقت اهڙو اعلان ڪري، اڄوڪي ”آف پوليٽيڪل سيزن“ ۾ ايڏو وڏو اعلان به مارڪيٽ ۾ ڇانيل جمود کي ڄڻ ٽوڙي ناهي سگهيو ۽ الطاف حسين جو ايڏو وڏو اعلان ڄڻ هڪ وڏي تالاب ۾ بيٺل پاڻي ۾ اڇلايل ان پٿر جيان ثابت ٿيو آهي جنهن جا هلڪا بلبلا ۽ دائرا اک ڇنڀ ۾ ئي ختم ٿي ويندا آهن. ڪاوش جي هنن ئي ڪالمن ۾ اٽڪل هڪ سال اڳ 21 فيبروري تي مون اهو اشارو ڏنو هو ته پيپلزپارٽي جي Base camp ڪمزور ڪرڻ لاءِ ايم ڪيو ايم وارا پاڻ کي سنڌي سڏائي سنڌ سطح تي سياست ڪندا. جنهن جو باقاعده اعلان ڪالهه الطاف حسين ڪري ڇڏيو آهي.
الطاف حسين جيڪو ڪجهه چيو يا ڪيو آهي، جيتوڻيڪ ان ۾ ڪافي دير ڪئي آهي پر پوءِ به ”جيڪڏهن“ هن اهو سڀ ڪجهه نيڪ نيتي سان ڪيو آهي ته هن کي ان جي مثبت موٽ ضرور ملندي. سنڌي ۽ اردو ڳالهائيندڙ سنڌ جا رهواسي آهن، هنن جو مرڻ جيئڻ سنڌ ۾ آهي، هنن جا مفاد به سنڌ سان لاڳاپيل آهن، پر پوءِ به اڄ تائين ڪوٽا سسٽم جو مسئلو هجي يا ڪالاباغ ڊيم جو، ايم ڪيو ايم سنڌين جي راءِ جي ابتڙ موقف اختيار ڪيو آهي. بهارين جي سنڌ ۾ آبادڪاري جو مسئلو هجي يا وفاق ۾ سنڌ جي حصي جو معاملو هجي، چاهي اهو نوڪرين ۾ هجي يا ناڻي وارن معاملن ۾، ايم ڪيو ايم رڳو پنهنجي مفادن جي مطابق احتجاج ڪيو آهي. الطاف حسين لطيف جي ڌرتي کي ماءُ سڏڻ ۽ ان جا شعر پڙهي جذباتي نموني سنڌين کي حق وٺي ڏيڻ جي تڪڙ ۾ جيڪا هام هنئي آهي. سنڌ جا ماڻهو ان جي آجيان به ڪري سگهن ٿا پر شايد ان کان اڳ سالن کان لنڊن ۾ خود ساخته جلاوطني گهاريندڙ الطاف حسين جي واتان سنڌي ماڻهو بهارين کي سنڌ ۾آ باد نه ڪرڻ ۽ ڪالاباغ ڊيم جي کليل مخالفت جو اظهار اهڙي ئي انداز ۾ ٻڌڻ چاهين ٿا، جهڙي نموني سنڌي ماڻهو پاڻ ڪندا رهيا آهن.
ڪير به منهنجي هيٺ ڏنل راءِ سان اختلاف ڪري سگهي ٿو، سڀني کي حق آهي پر پنهنجي عقل موجب آئون اهو درست سمجهان ٿو ته سنڌ ۾ بيناد رکندڙ ڌر Sindh based پارٽي جيڪڏهن سنڌ ۾ پ پ مخالف سياسي پليٽ فارم فراهم ڪري ته سنڌي ماڻهو پنهنجي وابستگي پ پ کان تبديل ڪري سگهي ٿو پر شرط اهو آهي ته اهو پليٽ فارم نيڪ نيتي سان سنڌ ۽ سنڌ واسين جي اجتماعي مفادن لاءِ هجي. 97ع جي چونڊن ۾ مسلم ليگ کي جيڪا به ٿوري گهڻي موٽ ملي، تنهن مان اهو واضح ٿئي ٿو ته سنڌي ماڻهو پنهنجي ترجيح بدلائڻ چاهي ٿو پر پڪ هجي ته هو سنڌين کي پنهنجو ڪندا.
الطاف حسين هاڻي جڏهن ”مهاجر“ تان هٿ کنيو آهي ۽ پاڻ کي اردو ڳالهائيندڙ سنڌي چوڻ جو اعلان ڪيو آهي ته ان سان وري سوال اهو ٿو اُڀري ته آخر ”اردو ڳالهائيندڙ سنڌي“ جو اصطلاح ڇو؟ اصل ڳالهه آهي ئي Identity and Entity جي. آخر هو ڇو ٿو ڌار پنهنجي شناخت برقرار رکڻ چاهي؟ سنڌ ۾ جيڪي بلوچي ڳالهائيندڙ ماڻهو آيا هئا، سي گهرن ۾ اڃان به پنهنجي مادري ٻولي ڳالهائين ٿا پر انهن ڪڏهن اهو ڪو نه چيو ته هو بلوچي ڳالهائيندڙ سنڌي هوندا. ساڳي طرح سرائڪي ڳالهائيندڙ ۽ پشتو ڳالهائيندڙ پٺاڻ (شڪارپور ۽ گهوٽڪي وارا) جيڪي سنڌ ۾آ باد ٿيا تن به سرائڪي يا پشتو ڳالهائيندڙ سنڌي پاڻ کي ڪو نه سڏايو، آخر الطاف حسين ايئن ڇو پيو ڪري؟
هتي الطاف حسين جي اردو ڳالهائيندڙ سنڌي ٿيڻ واري اعلان کي مثبت نظرن سان ڪو نه پيو ڏٺو وڃي، وڌيڪ خدا کي خبر ته حقيقت ڇا آهي پر گادي واري شهر ۾ڪجهه حلقن وٽ تاثر آهي ته الطاف حسين جي اها گيم اسٽيبلشمينٽ جي تارن سان ڳنڍيل آهي. بيگم نصرت ڀٽو 80ع واري ڏهاڪي جي وچ ڌاري چيو هو ته ايم ڪيو ايم ضياءَ الحق ٺاهي هئي، جيئن پ پ کي ڪمزور ڪري سگهجي. ان سوال جي الطاف حسين ڪافي دفعا وضاحت به ڪئي آهي ۽ ترديد به ڪئي آهي. ان لاءِ وٽس اهو دليل آهي ته جيڪڏهن ايم ڪيو ايم پرو اسٽيبلشمينٽ جماعت هجي ها ته مٿس ڪڏهن به فوجي آپريشن نه ٿئي ها. ڪنهن حد تائين ان دليل ۾ وزن آهي پر هن ملڪ ۾ ته نواز ليگ به اسٽيبلشمينٽ ٺاهي هئي. جڏهن نواز اينٽي اسٽيبلشمينٽ رول ادا ڪيو ته هن کي في الحال زيرو ڪيو ويو. جيئن ته ايم ڪيو ايم خلاف پڻ ساڳيو ڪم ٿيو هو پر اها جماعت فڪر يا ڏنڊي جي زور تي تمام گهڻو منظم هئي ۽ اها ختم نه ٿي سگهي. اڄڪلهه مئنيجمينٽ جو دور آهي ڪهڙو به شعبو هجي بهتر مئنيجر عقل جي آڌار تي گيم ڪندا آهن. خير اسين الطاف جي نئين اعلان بابت ڳالهائي رهيا هئاسين. جيڪي حلقا چون ٿا ته الطاف جو اهو اعلان ”تارن“ سان ڳنڍيل آهي. اهي دليل اهو ٿا ڏين ته هن ملڪ ۾ فوج ۽ ايجنسين خلاف سخت کان سخت لهجي ۾ جيترو الطاف ۽ ايم ڪيو ايم وارن ڳالهايو ايترو ڪنهن به جماعت نه ڳالهايو، ان باوجود به سندن حب الوطني ڪنهن به قسم جي شڪ کان مٿانهين رهي. جڏهن اها ايم ڪيو ايم ”اي آر ڊي“ ۾ شامل ٿي هئي ته ان وقت هن کان پ پ دور ۾ ٿيل ايڪسٽرا جوڊيشل ڪلنگس الائي ڪيئن وسري ويون هيون. جڏهن حڪومت اي آر ڊي کي ڪمزور ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي ته اوچتو متحده وارن کي اهو معاملو ياد اچي ويو ۽ هنن اي آر ڊي کان ڌار ٿيڻ جو اشارو ڏنو. هڪ ڏينهن هنن عليحدگي جو اشارو ڏنو، ٻئي ڏينهن نواز شريف ملڪ ڇڏي ويو. انهن ٻنهي واقعن اي آر ڊي کي ته پنڪچر ڪري ڇڏيو، جيڪو هاڻي ڳنڍائڻ لاءِ نوابزادو نصرالله ۽ بي بي سرٽوڙ ڪوشش ڪري رهيا آهن پر اهو پنڪچر ڳنڍجڻ ۾ اڃا وقت لڳندو. فيبروري 2000ع ۾ مشرف حڪومت هٿان ڪراچي ۾ مار کائيندڙ متحده وارن جڏهن ماڻهو ڇڏائڻ لاءِ اي آر ڊي مان عليحده ٿيڻ جو فيصلو ڪيو ته ان جو فائدو يقينن حڪومت کي ٿيو. رڪارڊ شاهد آهي ته ڪابينا جڏهن ملڪ دشمن بيان ڏيندڙن جو نوٽيس ورتو ته ٺٽي جي ننڍڙي ڳوٺ ۾ بشير قريشي تي تقرير ڪرڻ سبب ته بغاوت جو ڪيس داخل ٿيو پر ڪنهن ٻئي تي نه ٿيو. اهو فرق به ايم ڪيو ايم تي ڪنهن جي هٿ هئڻ جو شڪ پيدا ٿو ڪري. هاڻي جڏهن مشرف حڪومت نواز کانسواءِ مسلم ليگ ۽ بي بي کانسواءِ پ پ کي برقرار رکڻ لاءِ ڪيل اعلان تي عمل ڪرائڻ لاءِ سرگرم آهي ته ايم ڪيو ايم پاران وري سنڌي ٿيڻ جو اعلان ڪيو ويو آهي. ”منفي سوچ رکندڙ“ اهو ٿا چون ته ايم ڪيو ايم جيئن ته Sindh based پارٽي آهي تنهن ڪري ان کي رڳو شهرن نه پر پوري سنڌ جي سياسي پچ تي پ پ سان مقابلي ۾ آڻڻ لاءِ اهو سڀ ڪجهه ڪرايو پيو وڃي. پ پ جيڪا هن وقت ان جوڀن ۾ ناهي رهي. ان کي هاڻي ان جي بيس ڪيمپ ۾ ڪمزور ڪرڻ لاءِ اها ايڪسر سائيز ڪجهه نه ڪجهه ڦل ضرور ڏيندي.
نيتن جي خبر ته خدا کي، جيڪڏهن الطاف حسين جي سنڌي ٿيڻ واري نيت ٺيڪ آهي ته پوءِ اردو ڳالهائيندڙ سنڌي ڇو؟ جيڪڏهن الطاف اعلان ڪري ته 6 هفتن اندر متحده جا سمورا ماڻهو سنڌي سکي سگهن ٿا. رڳو اجرڪ پائڻ سان سنڌي ٿيڻ وارو فارمولو هاڻي پراڻو ٿي ويو آهي. جيڪڏهن الطاف حسين پنهنجي عمل سان سنڌين کي پنهنجي ٿيڻ جو احساس ڏيارڻ ۾ ڪامياب ويو ته هن جي سنڌ جي قيادت واري خواب کي پورو ڪرڻ لاءِ Potential ڪافي موجود آهي.
(10 جنوري 2001ع)

نيٺ هم خيال ليگ هڻي وڃي هنڌ ڪيو

نيٺ هم خيال ليگ هڻي وڃي هنڌ ڪيو

نيٺ هم خيالن هڻي وڃي هنڌ ڪيو ۽ لاهور جي هڪ ميان نواز مان جان ڇڏائي ٻئي آرائين ميان اظهر کي پنهنجو ليڊر بڻائڻ جو اعلان ڪري ڇڏيو آهي. چئني صوبن کان ناليوارا مسلم ليگي اڳواڻ اجلاس جي اهميت وڌائڻ لاءِ خاص دعوت تي آيل هئا، جن ۾ ظفر الله جمالي، حميده کهڙو ۽ نثار محمد خان وغيره به شامل هئا. اعجاز الحق ته شايد نه چاهيندي به ميان اظهر کي اسٽيج تي گهرائي چمي ڏئي کيس صدر چونڊڻ جو اعلان ته ڪيو پر جلسو ڦٽڻ کان پوءِ جنهن بيزاري واري عالم ۾ تيز وکون کڻندي واپس وڃي رهيو هو اهو منظر ڏسڻ جهڙو هو. نئون چونڊيل صدر ميان اظهر ته اڃا پنڊال ۾ موجود ئي هو ته شجاعت ۽ ظفرالله جمالي به گاڏين ڏانهن ايئن پئي ويا، ڄڻ سندن عذاب مان جان ڇٽي هئي.
طارق عزيز نيلام گهر جي ڪمپيئرنگ واري اسٽائيل ۾ جڏهن ڪمپيئرنگ ڪئي ته ايئن پيو لڳي ته هن به ڪافي عرصي بعد مائيڪ جو مزو پئي ورتو. هڪ موقعي تي اسٽيج تي رش ٿي وئي ۽ لاهور مان آندل ميان اظهر جا حامي جيڪي سندس فوٽو چوڌاري جلهيو بيٺا هئا، اهي جڏهن آٽو گراف وٺي رهيا هئا ته طارق عزيز سخت لهجي ۾ ميان اظهر کي چيو ته ”صدر صاحب آٽو گراف بند ڪريو بعد ۾ اوهان کي ڪلهن تي به کڻڻو آهي. ان وقت ڏجو، اسٽيج تي رش ٿي وئي آهي“ ته ويچاري ميان اظهر قلم کيسي ۾ رکيو ۽ هن ڏانهن متوجهه ٿي ويو. جيئن نيلام گهر جو ڪو شريڪ انعام جي آسري ۾ طارق عزيز ڏانهن تڪيندو آهي، هڪ موقعي تي ميان اظهر جڏهن اسٽيج تي آيو ته طارق عزيز کيس چوندو رهيو ته ڪارڪنن جي نعرن جو جواب ڏئي هٿ مٿي کڻ Wave ڪريو.
جيتوڻيڪ سياسي پارٽين جي سرگرمين تي سرڪار پابندي لڳائي آهي. اي آر ڊي کي يوم پاڪستان جي جلسي جي اجازت نه ڏني ۽ هن جلسي کان 2 ڏينهن اڳ لاهور ۾ اي آر ڊي وارن تي شيلنگ به ڪئي وئي ۽ لٺيون به وسايون ويون پر هن مسلم ليگ جي شو لاءِ انتظاميا خاص انتظام ڪيا هئا. ڪرڪيٽ گرائونڊ ۾ تنبو هڻي قناتون لڳايون ويون ۽ ايڪو سائونڊ تي ايڏو ته آواز هو جو پاڙي وارا به ناخوش هوندا. مرگلا روڊ جي ٻنهي پاسي پوليس وارا روڊ بلاڪ ڪري بيٺا هئا. روڊ توڙي مسلم ليگ هائوس، پنڊال توڙي پاسي واري علائقي ۾ ڊگها بينر ايترا ته لڳل هئا جو اهو شڪ پيو ٿئي ته ايترا بينر هن ليگ جي ڪارڪنن لڳايا ڪيئن هوندا. پنڊال ۾ ڪجهه سادن ڪپڙن ۾ همراهه وائرليس کنيو هلندا رهيا ۽ اهڙا اهلڪار مسلم ليگ جا بئج لڳائي گهمي رهيا هئا.اجلاس ۾ شريڪ ڪجهه دوستن ٻڌايو ته کين هوٽلن ۾ رهائش، کاڌي پيتي ۽ ٽڪيٽ جو به خرچ مليو آهي. حسب حيثيت ڪنهن کي جهاز ته ڪنهن کي ريل ۽ بس جا ڀاڙا مليا آهن. سنڌ مان آيل ”پيارا“ ٺلها لوڻا ڦيريندا رهيا. ڪڏهن حليم صديقيءَ سان پئي فوٽو ڪڍرايائون ته ڪڏهن غوث بخش مهر سان، اعجاز الحق جو ننڍو ڀاءُ انوار الحق بانس جي لڪڙي کي ٽيڪ ڏئي اُڀي پير بيٺو هو ۽ ڀاءُ جي تقرير غور سان ٻڌي رهيو هو. هن کي ڄڻ ته اڄوڪي پنڊال جا ماڻهو اوپرا پئي لڳا. ڇو ته ڪو هن کي نه سلام پيو ڪري نه ڀاڪر پيو پائي. شيخ رشيد پنڊال ۾ ڏسڻ ۾ نه آيو.
هن پنڊال ۾ فخر امام ۽ بيگم عابده حسين موجود هوندي به غير موجودگي جو احساس ۽ تاثر ڏئي رهيا هئا. عابده حسين کي طارق عزيز “Brain behind party” قرارڏيندي 3 دفعا مختلف موقعن تي اعلان ڪري کيس اسٽيج تي اچڻ جي دعوت ڏني پر ”چاندي“ نه چڙهي.
ميان اظهر جڏهن اجرڪ پائي اسٽيج تي تقرير لاءِ آيو ته ڊگهي تقرير ڏسي نواز شريف جيان پريشان ٿيندي پنا ڳڻڻ لڳو. هن جي انگريزي ۾ تقرير جون ڪاپيون به تيار ڪرايون ويون هيون پر هن قومي ٻولي ۾ تقرير ڪئي. تقرير دوران مقننه، ڪارڪنو، استحڪام ۽ ٻين اهڙن لفظن جيڪي هن کي شايد ڏکيا لڳا. انهن جي ادائيگي دوران هو هٻڪندو رهيو. مقننه کي ممڪنه پڙهيائين ته اخبار وارا کليا ۽ چيو ته نواز جو به شروع ۾ اهو حال هو لڳي ٿو ميان اظهر ريهرسل ناهي ڪئي. هن ”ڪارڪنو“ کي اڳ ۾ ”ڪارڪرنو“ پڙهيو ۽ بعد ۾ درست ڪيو. ان تي هڪ صحافي چيو ته ”ڪاڪروچو“ چئي پيو ڇا؟ جن جو ذڪر پير صاحب پاڳارو ڪري چڪو آهي ۽ چيو هئائين ته مشرف حڪومت اسيمبليون بحال نه ڪندي في الحال ڪاڪروچ پئي ڪڍي. ڊگهي تقرير دوران همراهه سهڪي پيو آخرڪار ”اسپيڊ بريڪر“ تي جيئن اسپيڊ مرندي آهي ايئن هن به تقرير پوري ڪئي ۽ الائي ڪنهن پاران پارايل اجرڪ سان نرڙ تان پگهر اگهيائين. مزيدار ڳالهه اها هئي ته هن تقرير جي پڄاڻي مهل بلڪل اهي لفظ ورجايا، جيڪي نواز شريف تقرير کان پوءِ يا قوم کي خطاب بعد جيڪي چوندو هو ”الله آپ ڪا حامي و ناصر هو.“ هڪ موقعي تي جڏهن ميان اظهر چيو هو ته ”آئو اب لوٽ چلين“ ته هن جو جملو مڪمل ٿيڻ کان اڳ ئي هڪ صحافي چيو ته ”اهو ته انڊين فلم جو نالو آهي.“ ميان اظهر چئي رهيو هو ته اميرن بدران عوام جي پارٽي بڻائيندس ۽ ”آئو اب لوٽ چلين عوام ڪي پاس.“
قمر راڄپر، عبدالحميد مغيري، حميد شيخ ۽ ڪرشن ڀيل جيڪي نواز شريف تي اقتدار دوران ڪلما پڙهندا هئا انهن کي پنڊال ۾ ڏسي حيرت ٿي ته اهڙا ڪارڪن به ٽرين جي ٽڪيٽن ۽ هڪ فون ڪال واري همراهه کي خوش ڪرڻ لاءِ هڪ لمحو به نٿا لڳائين. ايئن پئي لڳو ته اهي ڪارڪن دوست اڄ هم خيالن جي هجوم ۾ بي واهن وانگر گهمڻ کي اهميت ڏئي رهيا آهن ته سڀاڻي ضياءَ الحق مرحوم جي قبر تي وڃي ختمه پڙهڻ ۾ به دير نه ڪندا.
پنڊال ۾ سنڌي ٽوپين ۽ اجرڪن وارا همراهه ڪافي پئي لڳا بلڪه توقع کان وڌيڪ جنهن تي هڪ پنجابي صحافي طنز ڪندي چيو ته اسان پنجابي لوٽن کان اڄ سنڌي لوٽا گهڻا آهن. جڏهن انهن سنڌي لوٽن جي هجوم ۾ ظفر الله جمالي ڪالاباغ ڊيم جو نالو کڻڻ کانسواءِ ”هڪدم وڏا ۽ ننڍا ڊيم ٺاهڻ، جو ٺهراءُ منظور پئي ڪرايو ته سنڌ جا اُڀا هٿ ڏسي ڪنڌ هيٺ ٿي ويو.
جلسي گاهه ڏانهن ويندي فيصل مسجد چوڪ کان وٺي پنڊال تائين مختلف جاين تي پيلا ۽ گلابي ڪپڙا ۽ پٽڪا پائي ڇيرين جي ڇمڪار ڪندي پنجابي ڍول تي ڀنگڙا ڊانس ڪرڻ لاءِ به خصوصي ٽيمون مقرر ڪيل هيون. اجلاس ڦٽڻ بعد ڀنگڙا پارٽين اچي دهل تي ڪٽڪو لاتو ۽ ڊانس پيش ڪئي. ان کان اڳ ماني جي ٽريل مهل تي جڏهن ”پيارن“کي موقعو مليو ته قناتون ٽوڙي ٽيبلن تان ٽپا کائي ماني تي ايئن جوان اچي ڪڙڪيا جو اهو منظر به وسارڻ جوڳو نه هو، ڪنهن کي چانور ڦٻيا ته ڪنهن کي ماني ۽ ڪنهن کي ٻوٽيون ۽ ڪنهن کي رسُ.
ڳچ عرصي کان هم خيالن جي لڏي ۾ ليڊر جو مسئلو، جيڪو مسئله ڪشمير کان گهٽ ڪو نه هو، نيٺ اهو ڪالهه طئي ته ٿي ويو پر سوال اهو آهي ته هاڻي ڇا ٿيندو. ڪاروبار ڇڏي ميان اظهر ڪيترو وقت پارٽي کي ڏيندو. جلسا جلوس ڪيئن ڪندو، پاڪستان ۾ شخصيتن سان منسوب پارٽين واري ڪلچر ۽ عوام جي اهڙي سوچ واري ماحول ۾ هو ڪهڙي حڪمت عملي اختيار ڪندو. ان سميت اهڙا لاتعداد سوال آهن.، جيڪي نه صرف مبينه طور سرڪاري ليگ جنهن کي مشاهد الله خان وارا مشرف ليگ ڪوٺي رهيا آهن ان جو ۽ ميان اظهر جو مستقبل ڇا ٿو ٿئي. خود ميان اظهر لاءِ پڻ هڪ وڏو چئلينج آهي. جيڪڏهن وڻ وڻ جي ڪاٺي گڏجڻ واري مثال موجب هو ليگ کي Take off نه ڪري سگهيو ته خود انهن ڌرين لاءِ به دشواري پيدا ٿيندي ته هو وري اسٽيبلشمينٽ جي حامي ۽ هم خيال مسلم ليگ کي ڪنهن ٻئي معرفت متحد رکي سگهن. سياسي مبصر اهو گمان ظاهر پيا ڪن ته هن ليگ جو گهڻو عرصو گڏ رهڻ مشڪل ٿو لڳي ۽ پنجاب جو عوام به شايد ئي اظهر ليگ کي نواز ليگ جو متبادل سمجهي!.
(26 مارچ 2001ع)

بينظير ڪيس فيصلائتي مرحلي ۾ داخل ٿئي ٿو

بينظير ڪيس فيصلائتي مرحلي ۾ داخل ٿئي ٿو

فيبروري 1979ع ۾ ذوالفقار علي ڀٽو کي سپريم ڪورٽ ڦاهي جي سزا ٻڌائي هئي. سزا ٻڌائيندڙ بينچ شروع ۾ 9 رڪني هئي پر سماعت هلندي هلندي. جسٽس قيصر خان جي مدت پوري ٿي وئي ۽ هن کي رٽائر ڪيو ويو، باقي 8 جج بينچ ۾ بچيا هئا، جن مان جسٽس وحيد الدين، جيڪو بيمار هو، تنهن کي علاج لاءِ اسپتال داخل ڪيو ويو. جسٽس وحيد الدين آخر تائين چوندو رهيو ته هو بيمار ناهي ۽ کيس بينچ ۾ شامل ڪيو وڃي پر هن کي بينچ مان خارج ڪيو ويو ۽ فيصلو 7 رڪني بينچ ڪيو. جن مان چئن ججن ڦاهيءَ جي حمايت ڪئي ۽ ٽن ججن مخالفت ڪئي. دنيا جي عدالتي تاريخ جو شايد اهو پهريون واقعو هجي ته سماعت دوران هڪ جج رٽائر ٿي ويو ۽ ٻيو جج جيڪو سموري سماعت مڪمل ڪرڻ تائين ته بينچ ۾ شامل هو پر هڪ ڏينهن اسپتال چيڪ اپ ڪرائڻ لاءِ ويو ته کيس ضياءُ الحق جي سرڪار چيو ته ”سرڪار ججن جي صحت جو خاص خيال رکندي آهي ۽ اوهين مڪمل صحتياب ٿيڻ بعد ٻاهر ايندا.“ هو چوندو رهيو ته هو بيمار ناهي پر سرڪار هن کي بيمار ڊڪليئر ڪيو. هن چيو ته ”مان فيصلو لکي سگهان ٿو“ پر سرڪار کيس چيو ته ”اوهان آرام ڪريو.“ ڇو ته جسٽس وحيد الدين ڪيس جي سماعت دوران جيڪي ريمارڪس ڏنا هئا ۽ جنهن طريقي سان اعجاز بٽاولوي، جيڪو سرڪار جو وڪيل هو. ان کان سوال پڇندو هو، آبزرويشن ۽ ريمارڪس ڏيندو هو، تنهن مان واضح ٿي چڪو هو ته هو به انهن ٽن ججن سان گڏ بيهندو جن ڦاهي جي مخالفت ڪئي هئي جنهن 7 رڪني بينچ ۾ انهن چئن ججن ڦاهي جي حمايت ڪئي، تن ۾ جسٽس انوار الحق (چيف جسٽس)، جسٽس نسيم حسن شاهه، جسٽس چوهاڻ ۽ جسٽس محمد اڪرم شامل هئا. جسٽس محمد اڪرم، بينظير ۽ آصف کي سزا ڏيندڙ جج جسٽس قيوم جو والد هو ۽ سپريم ڪورٽ جو ايڊهاڪ جج هو. جن ٽن ججن ذوالفقار علي ڀٽو کي باعزت آزاد ڪرڻ جو حڪم ڏنو، تن ۾ جسٽس دراب پٽيل، جسٽس حليم (جيڪو بعد ۾ چيف جسٽس بڻيو) ۽ جسٽس صفدر شامل هئا. بعد ۾ نظرثاني واري درخواست داخل ڪئي وئي ۽ ان جو به فيصلو ساڳيو آيو ۽ ايئن ذوالفقار علي ڀٽو کي 4 اپريل 1979ع تي اڊيالا جيل راولپنڊي ۾ ڦاهي ڏني وئي.
اها ته ڀٽو ڪيس جي مختصر تاريخ هئي، جنهن جي باري ۾ اڪثر سياسي ڪارڪنن کي ڄاڻ هوندي، اسان اڄ ان جو ذڪر ان ڪري ڪيو ته اڄ ڪلهه سپريم ڪورٽ ۾ بينظير ۽ آصف زرداري کي مليل سزا خلاف اپيلن جي سماعت هلندڙ آهي ۽ اها سماعت هاڻي فيصلائتي موڙ تي پهچي وئي آهي ڪالهه ٠سومر ڏينهن عبدالحفيظ پيرزادي گرجدار آواز ۾ جڏهن اٽارني جنرل جا دليل پوري ٿيڻ کان پوءِ جسٽس قيوم جي گفتگو واري ٽيپ بابت داخل درخواست تي دليل شروع ڪيا ته عدالتي ڪمري ۾ سانت ڇانيل هئي، جج به کيس غور سان ٻڌي رهيا هئا، پيپلزپارٽي جا اڳواڻ به ڪافي تعداد ۾ آيل هئا. مخدوم امين فهيم، خورشيد شاهه، يوسف ٽالپر، خالد کرل، قائم علي شاهه، آفتاب ميراڻي، جنرل سروپ، اين ڊي خان، ناهيد خان ۽ ٻيا اڳواڻ ڪافي تعداد ۾ موجود هئا ۽ ڳچ عرصي کان پوءِ ڪالهه عدالتي ڪمرو ڀريل پئي لڳو، اڳواڻن کانسواءِ ڪارڪن به گهڻي تعداد ۾ آيل هئا.
ڪالهه جڏهن سماعت شروع ٿي ته اٽارني جنرل عزيز منشي دليل شروع ڪيا. هن جا دليل سرڪاري وڪيل ايس ايم ظفر کان مختلف نه هئا. حفيظ پيرزادي جي ان اعتراض ته ”اٽارني جنرل کي ڌر نه ٿيڻ گهرجي ۽ غير جانبدار ٿي قانوني راءِ ڏيڻ گهرجي.“ جو نوٽيس وٺندي جسٽس شيخ رياض اٽارني جنرل کي ڇنڊ پٽي ۽ چيو ته ”اوهان عدالتي آفيسر آهيو يا حڪومت جا وڪيل؟ جو ڌر بڻجي دليل ٿا ڏيو!“ جنهن تي اٽارني جنرل ڪجهه لمحن لاءِ چڪرائجي ويو پر جسٽس بشير جهانگيري مداخلت ڪندي معاملو ٿڌو ڪيو ۽ اٽارني جنرل کي چيو ته ” اهي دليل ايس ايم ظفر ڏئي چڪو آهي، اوهان نئين ڳالهه ڪريو ۽ اڳتي هلو“ اٽارني جنرل بعد ۾ دليل سميٽيندي مطالبو ڪيو ته ٽرائل ڪورٽ جو فيصلو برقرار رکيو وڃي. سندس اهو به چوڻ هو ته ”بينظير ۽ آصف کي سزا درست ملي آهي.“ ان کان اڳ هڪ موقعي تي جڏهن اٽارني جنرل چيو ته ”سوئيز عدالت مني لانڊرنگ بابت اڃا جانچ ڪري رهي آهي ۽ جانچ مڪمل ناهي ٿي.“ ته حفيظ پيرزادي کان اوچتو رڙ نڪري وئي ته ”پوءِ ڪيس ختم آهي.“
اصل ۾ ته هن ڪيس ۾ جيڪي سوئٽزرلينڊ کان شاهديون آيل آهن ۽ جيڪي دستاويز آيا هئا اهي سوئيز حڪومت بينظير ۽ آصف لاءِ موڪليا ته اهي کين ڏنا وڃن، ته جيئن هو مني لانڊرنگ ڪيس ۾ ٿيندڙ جاچ ۾ جنيوا ۾ صفائي پيش ڪري سگهن. پاڪستان جي جنيوا واري سفارتخاني اهي ڪاغذ پاڪستان موڪليا ۽ سيف الرحمان کي خبر پئي ته هن اهي دستاويز پاڻ وٽ رکيا ۽ بينظير وارن کي کڙڪ ئي نه پئي.سيف الرحمان انهن دستاويزن کي سوئيز عدالتي ڪارراوئي جا دستاويز ڄاڻائي لاهور احتساب ڪورٽ ۾ پيش ڪيا ۽ انهن دستاويزن جي بنياد تي بينظير ۽ آصف کي سزا ملي. بينظير ۽ آصف جي وڪيلن جو موقف آهي ته سوئٽزرلينڊ مان آيل اهي دستاويز هڪ ته حڪومت لاءِ نه آيا هئا، ٻيو ته اڃا انهن دستاويزن کي درست قرار ڏيڻ جو فيصلو جڏهن سوئيز عدالت ئي نه ڪيو آهي ۽ جنيوا ۾ ڪارروائي هلندڙ آهي ته انهن دستاويزن کي درست قرار ڏئي ۽ عدالتي دستاويز ڄاڻائي پاڪستاني ڪورٽ ڪيئن ٿي سزا ڏئي سگهي؟!! اهو هن ڪيس جو وچور آهي.
26 فيبروري 2001ع کان سپريم ڪورٽ جي 7 رڪني بينچ اپيلن جي سماعت شروع ڪئي آهي. اهو تاريخ جو عجيب اتفاق آهي ۽ تاريخ پاڻ ورجائي ٿي ته ڀٽو کي جنهن جج سزا ڏني، ان جي پٽ بينظير کي سزا ڏني، سپريم ڪورٽ ڀٽو کي سزا، فيبروري جي مهيني ۾ ڏني ۽ سپريم ڪورٽ 22 سالن بعد فيبروري ۾ ئي بينظير جي سزا خلاف اپيل جي سماعت شروع ڪئي آهي. موجوده 7 رڪني بينچ ۾ ڪو به اهڙو جج ناهي جيڪو ايندڙ چند مهينن ۾ رٽائر ٿئي. باقي ڪو بيمار ٿي پوي ته خدا کي خبر! قانوني ماهرن جو چوڻ آهي ته ذوالفقار علي ڀٽو ڪيس جي سماعت ڪندڙ بينچ نه ٽٽي ها ته 9 مان 5 جج ڦاهي جي خلاف ۽ 4 حق ۾ فيصلو ڏين ها پر جيڪي 7 جج بچيا هئا. انهن مان به چئن ڦاهي جي حق ۾ ۽ ٽن مخالفت ۾ فيصلو ڏنو هو، يعني ان 7 رڪني بينچ جو 4-3 سان فيصلو آيو هو. جڏهن ته هن بينچ ۾ به 7 جج آهن. جيئن ته اسين اڳ ۾ چئي چڪا آهيون ته بينظير ڪيس فيصلائتي مرحلي ۾ داخل ٿي چڪو آهي ۽ وڪيلن جو خيال آهي ته ايندڙ جمعي تائين سماعت مڪمل ٿي ويندي. ٿي سگهي ٿو ته عدالت مختصر حڪم جاري ڪري فيصلو ٻڌائي يا وري فيصلو محفوظ ڪري ڇڏي. اڄ اڱاري تي به حفيظ پيرزادو دليل ڏيندو. جنهن بعد اربع ۽ خميس محرم جي ڪري موڪل هوندي ۽ وري سماعت جمعي ڏينهن ٿيندي. جيئن ته سپريم ڪورٽ ۾ جمعي تي سماعت 9:30 صبح کان 11:30 منجهند تائين ٿيندي آهي. تنهنڪري جمعي تي ڪارراوئي مڪمل نه ٿي ته اڌ کان هڪ ڪلاڪ تائين عدالت مقرر وقت کان وڌيڪ به ويهي سگهي ٿي ۽ ڪيس جي سماعت جمعي تائين مڪمل ڪرڻ جو اشارو جسٽس بشير جهانگيري ڏئي به چڪو آهي ته عدالت 9 اپريل کان نيب آرڊيننس خلاف اسفنديار، بينظير ڀٽو، حاڪم زرداري، نصر الله ۽ ٻين جي 15 درخواستن جي گڏيل سماعت ڪندي، ان ڪري جمعي تي هن ڪيس جي سماعت مڪمل ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي ويندي.
(3 اپريل 2001ع)

سپريم ڪورٽ جي تفصيلي فيصلي ۾ ڇا چيل آهي؟

سپريم ڪورٽ جي تفصيلي فيصلي ۾ ڇا چيل آهي؟

سپريم ڪورٽ جي 7 رڪني بينچ بينظير ڀٽو ۽ آصف کي ايس جي ايس ريفرنس ۾ مليل سزا ختم ڪرڻ بابت 6 اپريل تي جيڪو مختصر حڪم جاري ڪيو هو، تنهن جو تفصيلي فيصلو ڪالهه جاري ڪري ڇڏيو آهي. فيصلي بابت فاروق نائيڪ جيڪو آصف زرداري جو وڪيل به هو، تنهن جو چوڻ هو ته سپريم ڪورٽ جيڪو فيصلو لکيو آهي ۽ جن معاملن جو ذڪر ڪيو آهي ۽ جيڪي لفظ استعمال ڪيا آهن ان بعد ته ايئن ٿو لڳي ته هي ڪيس رمانڊ ناهي ٿيو پر منڍ کان ختم ٿي ويو آهي. هن جو چوڻ هو ته سپريم ڪورٽ جيتوڻيڪ ٻيهر ٽرائل لاءِ چيو آهي پر هاڻي جڏهن ان ڪيس جو نئين سر ٽرائل ٿيندو ته فيصلو اسان جي ڪافي مدد ڪندو ۽ خود ٽرائل ڪورٽ لاءِ گائيڊ لائين به فراهم ڪندو.
اها حقيقت آهي ته جنهن کليل نموني ۾ سپريم ڪورٽ جي 7 رڪني بينچ اتفاق راءِ سان 55 صفحن واري فيصلي ۾ لکيو آهي اهو پڙهڻ بعد ته ايئن ٿو لڳي ته بينظير ڀٽو جا ان ڪيس بابت جيڪي بيان هئا اهي 100 سيڪڙو درست لڳن ٿا. وزيراعظم نوازشريف جسٽس قيوم ۽ سندس زال کي قانون جي خلاف ورزي ڪندي سفارتي پاسپورٽ جاري ڪيا. عدالت پنهنجي فيصلي ۾ ان معاملي جو سخت نوٽيس وٺندي چيو آهي ته ”جسٽس قيوم ذاتي فائدو حاصل ڪندي پاسپورٽ ورتا. اهو عمل ظاهر ڪري ٿو ته جج جا نواز شريف، سيف الرحمان سان گهاٽا لاڳاپا هئا ۽ ان وقت جو وزيراعظم (نواز) بينظير ڀٽو جو سياسي مخالف هو جيڪا ڳالهه ڪنهن کان به لڪل ناهي“ ان کانسواءِ عدالت لکيو آهي ته ”ملڪ قيوم جو ڀاءُ پرويز ملڪ جنهن کي نواز پنهنجي سيٽ خالي ڪري ايم اين اي چونڊرايو، اهو عمل به جج جي نواز شريف سان ذاتي لاڳاپن کي ظاهر ڪري ٿو. 27 اپريل 98ع تي جسٽس قيوم جنهن ڏينهن ملڪيت ضبط ڪرڻ جو حڪم ڏنو ته 3 ڏينهن بعد هن کي وزيراعظم، رولز معطل ڪري سفارتي پاسپورٽ ڏنا جيڪي سيف الرحمان کيس خاص طور پهچائي آيو.اهو عمل ذاتي مفاد کي ظاهر ڪري ٿو.“
عدالت جي رڳو ان پيراگراف کي پڙهڻ بعد جسٽس قيوم جي جج هئڻ بابت قانوني ماهرن جي راءِ آهي ته هن کي پاڻ استعيفا ڏيڻ گهرجي. ڏٺو وڃي ته اهو عمل، سياسي بنيادن تي پنهنجي پسند جا جج مقرر ڪرڻ واري پاڪستاني حاڪمن جي خواهش ۽ ان تي ڪيل عمل جي نشاندهي به ڪري ٿو. نواز شريف هجي يا بينظير ٻنهي تي ذاتي پسند جي بنياد تي ججن جي تقرري جا الزام لڳا هئا، هاڻ سياسي ڌرين لاءِ اهو بهتر موقعو آهي ته هو ان مان سبق پرائين. سپريم ڪورٽ جي فيصلي ۾ چيو ويو آهي ته ”14 ڊسمبر 98ع تي ايس جي ايس ريفرنس لاهور کان راولپنڊي بينچ منتقل ڪرڻ لاءِ سپريم ڪورٽ جيڪو حڪم جاري ڪيو، ان جي غلط تشريح ڪندي چيف جسٽس لاهور هاءِ ڪورٽ (راشد عزيز خان هاڻوڪو سپريم ڪورٽ جو جج) ججن کي به راولپنڊي موڪليو، جڏهن ته راولپنڊي ۾ جج موجود هئا. جسٽس قيوم کي لاهور کان راولپنڊي موڪلي چيف جسٽس وقت بوقت جيڪي نوٽيفڪيشن جاري ڪيا اهو معاملو دفاع جي وڪيلن جي ان دليل جي حمايت ڪري ٿو ته ججن کي راولپنڊي موڪلي نه صرف قومي خزاني کي نقصان پهچايو ويو پر جسٽس قيوم جو هن ڪيس ۾ ذاتي مفاد به ثابت ڪري ٿو ته جسٽس قيوم رٿيل مقصد ۽ مفاد خاطر ڪيس جو پيڇو ڪندو رهيو.“ سپريم ڪورٽ نه صرف اهو لکيو پر چيو آهي ته ”ڪيس جي جلد اڪلائڻ واري ڳالهه به اکيون کولي ٿي ڇڏي ته آخر تڪڙ ڇو هئي؟“
جيتوڻيڪ ڪالهه گادي واري شهر ۾ اهي افواهه هئا ته سپريم ڪورٽ جي جج جسٽس راشد عزيز استعيفا ڏئي ڇڏي آهي پر ان افواهه جي تصديق ڪٿان به نه ٿي سگهي. جڏهن جسٽس راشد عزيز سان رابطو ڪيو ويو ته معلوم ٿيو ته هو لاهور هليو ويو آهي. جڏهن ته جسٽس قيوم به ڪالهه لاهور ۾ فيمليءَ سميت پنهنجي گهر موجود نه هو. سپريم ڪورٽ پاران قومي خزاني کي نقصان پهچائڻ ۽ جسٽس قيوم جي رٿيل مقصد جي تڪميل لاءِ لاهور کان روزانو راولپنڊي اچڻ بابت جيڪو پيراگراف لکيو ويو آهي. ان بابت قانوني ماهرن جو خيال آهي ته ملڪ قيوم جي وڃڻ جي اجازت چيف جسٽس هجڻ ڪري راشد عزيز ڏني ۽ هن جي ٽيپ به موجود آهي. تنهن ڪري سپريم ڪورٽ هن کي به ان معاملي ۾ فيئر پلي نه ڪرڻ جو ذميوار قرار ڏنو آهي.
سپريم ڪورٽ فيصلي ۾ لکيو آهي ته ”زرداري کي دفاع لاءِ شاهد پيش ڪرڻ جي اجازت نه ڏيڻ ٽرائل ڪورٽ جي ناانصافي آهي. هڪ ته هن جي ملڪيت ضبط هئي، جنهن ڪري هو ڀلوڙ وڪيل نه ڪري سگهيو، ٻيو ته هن کي شاهد پيش ڪرڻ به نه ڏنا ويا. سرڪاري شاهدن تي جرح به آصف کي نه ڪرڻ ڏني وئي، جيڪا بي واجبي آهي. ڪيس جي مک سرڪاري شاهدن وي اي جعفري ۽ ٻين جا بيان رڪارڊ نه ڪرڻ، تڪڙ ۾ ڪميشن موڪلڻ ۽ 4 ڏينهن ۾ دفاع جي وڪيلن کي سوئيزرلينڊ موڪلڻ جو وقت ڏيڻ، ڪيس کان ٻين ملزمن کي عليحده ڪرڻ وارا معاملا جلد بازي ۾ فيصلو ڪرڻ لاءِ ڪيا ويا ۽ قانون جي تقاضا پوري ڪرڻ کانسواءِ جلد بازي ۾ فيصلو ڏيڻ ظاهر ڪري ٿو ته جسٽس قيوم متعصب هو.“ عدالت لکيو آهي ته ”اعليٰ عدالت جي ججن بابت تصور ڪيو ويندو آهي ته هو پنهنجي ضمير جا پاڻ محافظ هوندا آهن. ڪنهن جج تي تعصب جو الزام لڳي ته هو پاڻ سماعت ڪرڻ يا نه ڪرڻ جو فيصلو ڪندو آهي. ان مان سندس تعصب جو اندازو لڳائڻ مشڪل هوندو آهي پر هن ڪيس ۾ جج جو تعصب واضح نظر اچي رهيو آهي. اٽارني جنرل خود تسليم ڪيو ته چيف جسٽس کانسواءِ ڪنهن جج کي پاسپورٽ جاري نٿو ڪري سگهجي. عدالت واضح سمجهي ٿي ته جج ذاتي مفاد حاصل ڪيو آهي ۽ اهو قدم جسٽس قيوم، سيف الرحمان ۽ نواز شفريف وچ ۾ قريبي تعلق ثابت ڪري ٿو جيڪي هن ڪيس ۾ ڌر هئا ۽ بينظير ۽ آصف جا مخالف هئا. انهن جي مخالفت کان سڀ واقف آهن ۽ نواز شريف جو اهو بيان به عدالتي رڪارڊ تي آهي ته ”پيپلزپارٽي جو نالو ٻڌي سندس خون ٽهڪي ٿو.“ فيصلي ۾ عدالت چيو آهي ته اپيل ڪندڙن جي ملڪيت بحال ڪرڻ بابت هڪ ٻي بينچ جو حڪم جيڪا هڪ ٻئي ريفرنس جي سماعت ڪري رهي هئي، اسان آڏو پيش ناهي ڪيو ويو. ان سان به جج قيوم جو تعصب ختم نه ٿيو پر ان ۾ اڃا واڌارو ٿيو. بينظير ڀٽو بنام صدر پاڪستان ڪيس جي فيصلي موجب ان معاملي تي عدالتي راءِ متفق آهي ته هڪ جج جنهن جو ڪنهن ڪيس سان ذاتي يا مالي مفاد وابسته هجي ته هو سماعت نٿو ڪري سگهي.
فيصلي ۾ چيو ويو آهي ته ”عدالت تعصب جو تفصيلي جائزو ورتو آهي ۽ دنيا جي عدالتي ماهرن جي مختلف جڳ مشهور ماهرن پاران عدالتي تعصب بابت لکيل ڪتابن جو اڀياس به ڪيو آهي ۽ انهن جو حوالو ڏيندي چيو آهي ته گارنر جي ڪتاب ”انتقامي قانون“ مطابق تعصب ثابت ٿئي ته جج ڪيس جي سماعت ناهي ڪندو. لارڊ ڊينن موجب جتي جج جو مفاد هجي اهو تعصب جي زمري ۾ اچي ٿو.“ فيصلي ۾ چيو ويو آهي ته ”حڪومتي وڪيل ايس ايم ظفر به تسليم ڪيو ته جسٽس قيوم ۽ سندس زال کي قانون جي ابتڙ سفارتي پاسپورٽ جاري ڪيو ويو.“ عدالت فيصلي ۾ ضابطهءِ اخلاق جي حوالي سان چيو ويو آهي ته ”هڪ جج کي اهڙي ڪيس جي سماعت کان پاسو ڪرڻ گهرجي، جنهن ۾ سندس مخالف ڌر سان ڪو واسطو هجي، انصاف نه صرف هئڻ گهرجي پر ڏسڻ ۾ به اچي. ڇو ته اهو ضروري آهي ته جج ڪنهن به قسم جي سڌي يا اڻ سڌي مفاد حاصل ڪرڻ کان پاڻ کي پري رکي.“ ان حوالي سان عدالت لارڊ ڊينن جي هڪ فيصلي جو حوالو ڏيندي چيو ته ”ان ۾ جج جان مينن جي فيصلي جو تعصب ثابت ڪيو ويو هو.“ عدالت انور بنام ڪرائون ڪيس جو حوالو ڏيندي فيصلي ۾ چيو آهي ته ”تعصب ثابت ٿيڻ تي ان وقت فيڊرل ڪورٽ ڪيس جي ٻيهر سماعت جو حڪم ڏنو هو. جسٽس منير چيو هو ته اهو ملزم جو حق آهي ته ان ڪيس جي سماعت شفاف ۽ عدالتي ذهن سان گڏ هجي.“
سپريم ڪورٽ فيصلي ۾ لکيو آهي ته ”جنهن طريقي سان ٻين ملزمن جو ڪيس عليحده ڪري ٻن ملزمن کي سزا ڏني وئي. ان سان ته اکيون کليل ئي رهجي وڃن ٿيون. ملزمن جو ٽرائل عليحده ڪرڻ جو قانون موجود آهي پر هن ڪيس ۾ ته سمن جاري ڪرڻ بعد جج انتظار به نه ڪيو. ضابطه فوجداري جي شق 342 جي خلاف ورزي رڳو ان ڪري ڪئي وئي ته ٽرائل ڪورٽ جلد بازي ۾ فيصلو ڏنو. ٽرائل ڪورٽ بينظير بدران سندس وڪيل جو بيان رڪارڊ ڪرڻ ۾ به قانوني گهرج پوري نه ڪئي. بينظير کي بيان نه ڏيڻ به، تعصب ظاهر ڪري ٿو.“ سپريم ڪورٽ دستاويزن جي تصديق لاءِ ڪميشن سوئيزرلينڊ موڪلڻ واري طريقڪيار کي جلد بازي ۽ پراسرار قرار ڏيندي لکيو آهي ته ”اسان کي افسوس سان چوڻو پوي ٿو ته سپريم ڪورٽ جي هدايت کي مڪمل طور تي نظر انداز ڪيو ويو. عدالت کي دستاويزن جي قابل قبول هئڻ بابت جائزو وٺڻ گهرجي ها. خبر ناهي ته ڇو جلد بازي سان فيصلو ڪيو ويو.“ عدالت چوي ٿي ته ”رڪارڊ مان لڳي ٿو ته جسٽس قيوم ساٿي جج جسٽس نجم الحسن ڪاظمي، جيڪو غير مستقل جج هو، ان تي اثر انداز ٿيو.“ جسٽس نجم الحسن پاڻ کي مستقل ڪرڻ لاءِ ڀڄ ڊڪ ڪندو رهيو. ان ڏس ۾ کيس پڪو ڪرڻ لاءِ 27 مئي 97ع، 26 مئي 98ع ۽ 13 مئي 99ع جي نوٽيفڪيشن جو عدالتي نوٽيس ورتو آهي. جن موجب جج نجم کي هڪ سال لاءِ جج مقرر ڪيو ويو. وري هڪ سال جو واڌارو ڪيو ويو ۽ بعد ۾ هن کي پڪو ڪيو ويو. بار ڪائونسل جي ٺهرائن جن ۾ چيو ويو ته جج عدالتي ذهن آزاداڻي نموني استعمال نٿا ڪن، بينظير ۽ زرداري کي سياسي طور آئوٽ ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي پئي وڃي. ٽيپس مان لڳي ٿو ته نواز شريف پاران خالد انور ۽ سيف الرحمان خفيه طور ججن سان رابطي ۾ هئا. سپريم ڪورٽ جي ان فيصلي سان پيپلزپارٽي کي موجود جمود واري سياسي ماحول ۾ ڪافي اخلاقي مدد ملندي. ڪالهه جڏهن صبح جو 10 وڳي فيصلو آيو ته سڀني کان اڳ ميديا سيل مان نذير ڌوڪي سپريم ڪورٽ پهتو ۽ فيصلي جي ڪاپي وٺي بنا پڙهڻ جي حد کان وڌيڪ خوش ٿيندي آفيس پهتو ۽ فيصلي کي فلاپي ڊسڪ تي ڪاپي ڪري لنڊن موڪلي ڇڏيو. ٿي سگهي ٿو ته محترمه ان مهل اڃا آرام ۾ هجي. ڇو ته لنڊن ۾ ان وقت صبح جا 5 ٿيا هوندا پر هي فيصلو پڙهڻ بعد جيتري هوءَ خوش ٿي هوندي ايتري خوشي شايد ئي ڪنهن کي ٿي هجي ڇو ته هن کي پنهنجا جاري ڪيل بيان اڃا وسريا نه هوندا جن ۾ ڪيل ذڪر ئي سپريم ڪورٽ جي فيصلي ۾ آهي.
سياسي، صحافتي ۽ سفارتي حلقا ان فيصلي کي اڳ ۾ ئي بيلنس قرار ڏئي چڪا آهن ۽ سندن راءِ آهي ته ان سان عدالتي وقار ۾ به اضافو ٿيندو، ان فيصلي بعد نيب آرڊيننس خلاف متوقع فيصلو به گهٽ نه هوندو. اهو به چيو وڃي ٿو ته سپريم ڪورٽ جو هي فيصلو جتي بينظير ڀٽو جي بارگيننگ پوزيشن مضبوط ڪندو، اتي ساڳئي وقت سياسي صورتحال ۾ به سندن پير پختا ڪندو.
(19 اپريل 2001ع)

ڇا حڪومت بينظير کي بيڪ فُٽ تي کيڏائڻ چاهي ٿي؟

ڇا حڪومت بينظير کي بيڪ فُٽ تي کيڏائڻ چاهي ٿي؟

بينظير ڀٽو کي جڏهن احتساب عدالت جي جج راولپنڊيءَ جي هڪ اسڪول جي عمارت ۾ ٺاهيل عدالت ۾ عدالتي وقت ختم ٿيڻ کان پوءِ 4:30 وڳي شام جو 3 سال قيد بامشقت جي سزا پئي ٻڌائي ته عين ان وقت عدالت کان ڏيڍ ڪلوميٽرن جي مفاصلي تي جي ايڇ ڪيو جي ڪاميٽي روم ۾ جنرل مشرف جي صدارت ۾ ڪور ڪمانڊرز ڪانفرنس به هلي رهي هئي. جنرل مشرف جي 12 آڪٽوبر 99ع تي اقتدار سنڀالڻ کان وٺي جيڪي به فرمان، اعلان ۽ بيان جاري ڪيا ويا آهن، اهي بي وقتا جاري ٿيندا رهيا آهن، بي وقتي مان هتي مراد اهڙي وقت تي جيڪو صحافين ۽ اخبارن کي معقول ۽ موزون نه لڳندو هو.فوجي حڪومت جي ان انداز تي اهو شڪ هوندو هو ته هو ان ڪري ايئن پيا ڪن جيئن گهٽ کان گهٽ اخبارن ۾ سندن انهن فرمانن بابت عوام کي آگاهي ملي. خير اهو ته سرڪاري ڪاروهنوار جو معاملو هو، جيئن وڻين سو ڪن پر بينظير جهڙي هاءِ پروفائيل ليڊر جي ڪيس ۾ احتساب عدالت سرڪاري آفيسن جي وقت 3:30 کان به هڪ ڪلاڪ دير سان جيڪو فيصلو ڏنو اهو عجيب انداز ۾ ڏنو.
جڏهن کان ايس جي ايس ڪيس ۾ جسٽس قيوم پاران ڏنل سزا سپريم ڪورٽ ختم ڪئي هئي ان ڏينهن کان وٺي نيب وارا ڪنهن نه ڪنهن طريقي سان بينظير ڀٽو کي وري سزا ڏيارڻ لاءِ سرگرم هئا ۽ نيٺ لکين رپيا پگهار تي نيب جي قانوني مشاورت ڪندڙ ماهر جيڪي زرداريءَ سان ڪورٽ ۾ ڪچهريون ڪري مستقبل جي نوڪرين جي حوالي سان واسطو پڪو ڪرڻ جي چڪر ۾ کيس لطيفا به ٻڌائيندا آهن، اهي ئي ماهر نيب جي سيڪشن 31 اي هيٺ بينظير کي سزا ڏياري موجوده مالڪن کان مبارڪون وصول ڪري رهيا آهن ۽ هاڻوڪي نوڪري به پڪي ڪري رهيا آهن.
چون ٿا ته سپريم ڪورٽ جي فيصلي کان اڳ حڪومت ۽ پ پ ۾ مستقبل جي سياسي معاملن جي حوالي سان ڪجهه نقطن تي هم خيالي ئي هئي ۽ ان هم خيالي جي نتيجي ۾ ئي هڪ انٽيليجنس آفيسر عبدالرحيم جو 5 سالن کان پوءِ ستل ضمير جاڳائي ججن جي گفتگو جا ٽيپ بينظير تائين پهچائي کيس دفاع جو مضبوط بنياد فراهم ڪيو ويو پر جيئن ئي سپريم ڪورٽ جو فيصلو آيو ته بي بي منهن ڦيرائي ڇڏيو ۽ حڪمرانن جي رابطن جون ورنديون اوچي ڳاٽ سان ڏيڻ شروع ڪيون. ان ڪيس سبب دنيا کي بينظير ڀٽو اهو ٻڌائڻ ۽ يقين ڏيارڻ ۾ ڪامياب ٿي وئي ته سندس خلاف ڪيس سياسي دشمني جي بنياد تي قائم ڪيل آهن. ڪجهه حلقن جو خيال آهي ته جيڪڏهن ان انٽيليجنس آفيسر جو ضمير نه جاڳي ها ته بي بي هيستائين عطاءُ الله مينگل معرفت ايم ڪيو ايم سان گڏجي پونم جي پليٽ فارم تان سياست جو اعلان ڪري چڪي هجي ها ۽ اها صورتحال موجوده حاڪمن لاءِ هرگز قابل قبول نه هجي ها.
حڪمران ڌر سمجهي ٿي ته نيب آرڊينسن جي شق 31-اي هيٺ 3 سال سزا ملڻ بعد بينظير ڀٽو وري شايد اوترو ئي بيڪ فٽ تي هلي ويندي جيترو جسٽس قيوم جي فيصلي سبب وئي هئي ۽ هن جي بارگيننگ پوزيشن به ڪمزور ٿيندي پر سياسي پنڊتن جو نقطه نظر ان کان بنهه مختلف آهي. سياسي مبصرن جو خيال آهي ته ايس جي ايس ڪيس ۾ ڌڪ پچائڻ بعد هاڻي بينظير بيڪ فٽ تي نه کيڏندي ڀلي حڪمران يارڪر هڻن، ڇو ته غير حاضريءَ تي ٻڌايل سزا جي ايتري اهميت ناهي جيتري ڪنهن ڪرپشن يا ٻئي ڏوهه ۾ مليل سزا جي هئي يا هجي ها. اها ڳالهه به نوٽ ڪرڻ جهڙي آهي ته عدالت ۾ حاضر نه ٿيڻ سبب نيب جي سيڪشن 31-اي ۾ وڌ ۾ وڌ سزا 3 سال آهي. جسٽس قيوم جي گفتگو واري ٽيپ ۾ خود جسٽس قيوم ۽ سيف الرحمان ۾ ان معاملي تي اختلاف هو ته وڌ ۾ وڌ سزا ناهي ڏبي، ان سان جج جي ساک متاثر ٿيڻ جو سوال پيدا ٿئي ٿو. جڏهن جسٽس قيوم جهڙو جج جنهن لاءِ سپريم ڪورٽ چئي چڪي آهي ته هو متعصب جج هو ۽ هن جو ان ڪيس ۾ مفاد ۽ مذموم مقصد هو. سو به چوي پيو ته قانون ۾ وڌ ۾ وڌ لکيل سزا نه ڏيڻ گهرجي، پر احتساب عدالت وڌ ۾ وڌ سزا ڏني آهي.
احتساب عدالت جي سزا خلاف هاءِ ڪورٽ ۽ سپريم ڪورٽ ۾ اپيلن جو حق آهي. جنهن کان پوءِ هاءِ ڪورٽ پنهنجو فيصلو ڏيندي ۽ وري سپريم ڪورٽ فيصلو ٻڌائيندي، مطلب ته ترت انصاف فراهم ڪرڻ جي اصول تي جيڪڏهن عمل به ڪيو وڃي ته به سال ڏيڍ کان گهٽ عرصو ڪو نه لڳندو ۽ ان ڏيڍ سال جي عرصي ۾ تبديلي جا جهولا به گهلندا.
بينظير ڀٽو کي مليل سزا بعد ڪشمير مسئلي جي حل لاءِ مشرف- واجپائي ملاقات کي ملڪ مان سياسي حمايت ملڻ جا امڪان حڪومت پاڻ گهٽائي ڇڏيا آهن. ڪشمير مسئلي تي جيڪو به ٿئي ان کي سياسي ڌرين جي حمايت لازمي وٺڻي پوندي ۽ هن عمل سان ان ۾ اڃا وڇوٽيون وڌنديون. اپوزيشن جي گرينڊ الائنس اي آر ڊي ۽ حڪومت ۾ ڇڪتاڻ به وڌندي ۽ حڪومت پاران ايندڙ بجيٽ جيڪا 16 جون تي ايندي ان کان اڳ ان بجيٽ ۾ ۽ ان بعد جيڪي حڪومت ٽيڪس لڳائيندي اهو عمل اي آر ڊي کي حڪومت جي مخالفت جو هڪ گرائونڊ فراهم ڪندو. حڪومت ۽ اي آر ڊي جيڪي بظاهر ڇڪتاڻ ڏانهن وڌن پيا، ان صورتحال ۾ اي آر ڊي جي عوامي همدردي ۽ حمايت ۾ واڌارو ئي ٿيندو.
جيڪڏهن ڪا ڊيل نه ٿي ته آگسٽ کان پوءِ سيپٽمبر تائين اي آر ڊي ڇڪتاڻ واري فضا وڌائڻ لاءِ تڪڙا قدم کڻندو. شايد ان معاملي کي مشرف حڪومت سرڪاري ملازمن جي پگهار وڌائڻ واري اعلان سان به پوءِ بهتر ڪري نه سگهندي. هن فيصلي سبب هلندڙ سال وطن موٽڻ جي خواهش رکندڙ بينظير ڀٽو شايد هڪ دفعو وري پنهنجي واپسي جي شيڊول تي نظر ثاني ڪري ۽ واپسي وڌيڪ ڪجهه عرصي لاءِ ملتوي ڪري.
ڪشمير مسئلي جي حل جي حوالي سان حاڪمن ۾ جيڪڏهن هم آهنگي ڪنهن به لمحي ڪنهن به موقعي تي ٽٽي ته پوءِ بينظير ڀٽو جي واپسي جو شيڊول پوئتي ٿيڻ بدران اڳتي به ٿي سگهي ٿو ۽ اي آر ڊي جي ڇڪتاڻ مرحليوار ڍڳو پير پيران واري پاليسي بدران تيز به ٿي سگهي ٿي. جيڪڏهن ڪنهن ماڻهو جي پوسٽنگ ۽ عهدي جي سوال تي ملڪ جي ميٽرو پوليٽن جيڏي شهر ۾ فوجي حڪومت هوندي به ڪامياب هڙتال ٿي سگهي ٿي ته ڪشمير مسئلي تي هم آهنگي نه هئڻ سبب ته ملڪ ۾ ڪجهه به ٿي سگهي ٿو.
(12 جون 2001ع)

ڪشمير مسئلو ۽ مشرف جون مشاورتي ملاقاتون

ڪشمير مسئلو ۽ مشرف جون مشاورتي ملاقاتون

صدر جنرل مشرف 14 کان 16 جولاءِ تائين ٽن ڏينهن جي دوري تي ڀارت وڃڻ کان اڳ هتان جي سياستدانن، اخباري ايڊيٽرن ۽ درگاهي پيرن سان ملاقات ڪري ڪشمير مسئلي بابت صلاح مشورا مڪمل ڪري چڪو آهي. هاڻ هو پرڏيهي آفيس ۽ فوجي ادارن ۾ بريفنگ وٺندو ۽ پوءِ پنهنجن ڪمانڊرن سان مشورو ڪري نئين دهلي روانو ٿيندو. 14 جولاءِ تي دهلي پهچڻ کان پوءِ هو ڊنر ڪري 15هين تي صبح جو آگري روانو ٿيندو. تاج محل جي حوالي سان شهرت رکندڙ آگري شهر ۾ ڳالهين ڪرڻ واري ڀارتي منطق جو پتو نه پيو آهي ته آخر ڳالهين لاءِ هنن آگري جي چونڊ ڇو ڪئي آهي! باقي ٻه ڏينهن آگري شهر وارن جي آمدني ۾ ڪافي اضافو ٿيندو. ڇو ته دنيا جي پوري ميڊيا ان جي ڪوريج لاءِ ايندي، ان کان علاوه پاڪستان ۽ هندستان جي ميڊيا کانسواءِ سرڪاري وفد به ڪافي هوندا.
ملاقات ۾ ٿي سگهي ٿو ته مشرف ڪشميري چانهن پيئڻ چاهي پر واجپائيءَ جي مينو ۾ ڪشميري چانهن هوندي ئي ڪو نه، تنهن ڪري مشرف کي هندستان جي ميزباني تي تنقيد جو حق حاصل هوندو. باقي واجپائي، بيگم مشرف کي بنارسي ساڙهين سميت ڪافي تحفا ڏيڻ لاءِ توشه خانه وارن کي اڳ ۾ ئي چئي چڪو آهي. واجپائي جيڪو، سياستدان هئڻ سان گڏ شاعر به آهي، ۽ هن جي پنهنجي آواز ۾ ترنم سان چيل مشاعري واري ڪئسيٽ مون وٽ به آهي پر هن جي شاعريءَ ۾ ايتري سگهه ناهي. ان کان ته حسن درس جي شاعري ڪمال جي آهي. شاعري ڳائڻ ، لاءِ سنڌ جي شاعرن کي ڳائڻن جي خوشامد ڪندي ڏسڻ جو ته اتفاق ٿيو آهي پر واجپائي به ان ڏس ۾ وسان ڪو نه گهٽايو آهي ۽ مهدي حسن کان وٺي دلير مهدي تائين سڀني جون دعوتون به ان چڪر ۾ ڪندو رهيو آهي. پاڪستاني سرڪار کي به هن جي شاعراڻي شوق جو اندازو آهي ۽ اهو ئي سبب آهي جو احمد فراز کي اڳواٽ ئي واجپائي سان ملاقات لاءِ موڪليو ويو آهي. خبر ناهي ته احمد فراز ڪشمير مسئلي تي ڳالهين لاءِ مشرف- واجپائي ملاقات لاءِ ماحول کي ڪيترو سازگار بڻائيندو. ڇو ته فراز جي سمورن دوستن جي اها يڪراءِ آهي ته شام جي ڪچهري ۾ فراز ڪجهه دير کان پوءِ اهو ئي ڪجهه ڪندو آهي جو سڪل شاخن مان به گلاب جا گل ٽڙي پوندا آهن.
جيستائين جنرل مشرف سياستدانن، عالمن، صحافين ۽ پيرن سان مشورا نه پئي ڪيا ته پ پ ۽ مسلم ليگ سڀني پئي بيان ڏنا ته قومي مسئلي تي مشورو نه ڪرڻ غلط آهي. جڏهن هن ملاقات لاءِ دعوتون ڏنيون ته ملڪ جي ٻنهي وڏين جماعتن شرڪت نه ڪئي ۽ نوابزادي نصرالله به انڪار ڪري ڇڏيو. مسلم ليگ (ن) وارن کي حڪومت خير دعوت ئي نه ڏني هئي، پر هن پ پ جي ها ۾ ها ملائي مشرف ملاقات جو بائيڪاٽ ڪيو. جيڪڏهن اسفند يار ولي ۽ آفتاب شيخ نه اچن ها ته مشرف ملاقات جي شايد ايتري اهميت نه رهي ها پر انهن جي ملاقات بعد خود اي آر ڊي وارن کي به اندازو ٿي ويو هوندو ته ايم ڪيو ايم ۽ اي اين پي جا اسٽيبلشمينٽ سان تعلقات بهتر آهن. حڪومتي حلقن جو خيال آهي ته مخدوم امين فهيم، نوابزادو نصر الله ۽ راجا ظفرالحق ذاتي معاملن بابت ته مشرف سان ملاقات ڪرڻ ۾ دير نه ڪئي پر قومي معاملي تي ملاقات کان انڪار ڪري پنهنجي لاءِ پاڻ غلط تاثر قائم ڪرايو آهي. حڪومت جي ان راءِ ۾ ڪنهن حد تائين دم به آهي ۽ مستقبل قريب ۾ ان نقطي کي بنياد بنائي حڪومت انهن پارٽين خلاف ڪجهه نه ڪجهه ڪري سگهي ٿي. سياستدانن سان ملاقات ۾ اڪثريت انهن جي هئي جيڪي فوٽو سيشن وارا هئا. اها ته سڀني کي خبر آهي ته ڪو به حڪمران ڀلي مشورا ڪري پر ڪندو اهو ئي آهي جيڪو اختيارن جي طاقتور گهوڙي تي سوار سندس من، محدود هم خيالي همنوا ۽ حلقهءِ احباب چوندا آهن. هتي هم خيال مان مراد ميان اظهر وارا ناهن، اهي ته ويچارا نالي جا هم خيال آهن. جنرل مشرف جيڪو ملڪ ۽ فوج سميت سمورن ادارن جو سربراهه آهي، تنهن کي خبر آهي ته ڪنهن جو مشورو اهم هوندو آهي. اعلان لاهور ۽ ڪارگل معاملن ۾ خود جنرل مشرف مشورا ڏيندو هو ته ڇا ڪرڻ گهرجي ۽ اڄ اهو ماڻهو جڏهن مشورا وٺي ٿو ته اهو عجيب لڳي ٿو. حامد ناصر چٺا جڏهن مشرف کي چيو هو ته اوهين واجپائي سان ملاقات کان پوءِ گڏيل پريس ڪانفرنس ضرور ڪجو ته ان تجويز تي خبر هوندي به ته ايئن شيڊول ۾ ناهي پر پوءِ به جنرل مشرف پرڏيهي سيڪريٽري کي چيو ته، ”چٺا صاحب ڀلو پوائنٽ ٻڌايو آهي، اوهين انتظام جي ڪوشش ڪجو“ پر پرڏيهي سيڪريٽري انعام الحق اجلاس ۾ چئي ڏنو ته، ”ايئن نه ٿيندو. شيڊول فائنل آهي.“ ان تي چٺا وري چيو ته، ”اوهين آگري ۾ اڪيلي سر پريس ڪانفرنس ڪريو، اجمير ۾ آخري ڏينهن پريس ڪانفرنس مشڪل ٿيندي، عالمي ميڊيا نه ايندي.“ ان تي مشرف چيو ته، ”اهو بلڪل صحيح آهي،“ ظاهر آهي ته ميڊيا جي اهميت جو اندازو ته ڪبير علي واسطي ۽ حامد ناصر چٺا کي ئي ٿي سگهي ٿو ڇو ته هنن جي بقا ميڊيا تائين محدود آهي.
ٻي ملاقات صدر مشرف ملڪ جي لڳ ڀڳ ڏيڍ درجن انگريزي، اردو ۽ سنڌي اخبارن جي ايڊيٽرن سان ڪئي. ايڊيٽرن جي ملاقات جي حوالي سان حامد مير ۽ علي قاضي ڪجهه تفصيل لکي چڪا آهن ۽ اسان جي ”قومي ايڊيٽرن“ جي ڪارنامن تي روشني وجهي چڪا آهن، جيڪي هر اقتدار ۾ ويٺل حڪمران جي شان ۾ درٻاري شاعري کان وڌيڪ تعريفون ڪندا آهن ۽ حڪومت کان ٻاهر وڃڻ بعد هو برائي جو ذميوار انهن کي قرار ڏيندا آهن. بهرحال ملاقات ۾ جتي ڪجهه ايڊيٽر صاحبان مشرف کي اهو جواز ٻڌايو ته قومن جا ليڊر رڳو چونڊيل ماڻهو نه هوندا آهن ۽ قائداعظم جو مثال پيش ڪندي چيو ته اهو ڪهڙو چونڊيل هو ته اڄ تائين اهڙو دفاع ته مشرف پاڻ به پنهنجو نه ڪري سگهيو آهي. ايوب خان کان وٺي مشرف تائين ٻئي نموني ڪروڙ پتي ٿي ويل انهن ”قومي ايڊيٽرز“ جي قلم ۾ واقعي طاقت ٿي لڳي.
جنرل مشرف سياستدانن (جن ۾ مذهبي جماعتن جا ليڊر به شامل هئا) سان با وردي ايوان صدر جي پيش امام جي امامت ۾ نيٺ ظهر جي نماز به ادا ڪئي. مشرف جي اوچتو نماز ادا ڪرڻ تي سندس سيڪيورٽي وارا به پريشان ٿيا ۽ موقعي تي موجود هڪ همراهه موجب ته هنن مان ڪن ته وضو ڪو نه ڪيو ۽ ائين صفن ۾ اچي بيٺا. شايد سندن فجر واري نماز وارو وضو ظهر تائين هلندو هجي. جنرل مشرف جي باوضو هئڻ بابت شڪ نه ڪرڻ گهرجي ڇو ته هو نماز پڙهڻ لاءِ تيار ٿي آيو هوندو. 8 قسمن جي ملٽي ڊش ماني وارو منظر به صحافين جي ماني جي دعوت جهڙو هو. جيئن صحافي مفت جي ماني تي ڪڙڪندا آهن ۽ آخر ۾ پهچندڙ اسان جهڙن چنڊن کي خالي پليٽ به هٿ نه ايندي آهي پر جيئن ته هي شاهي کاڌو هو تنهن ڪري پليٽن ۽ ماني جي کوٽ ڪو نه هئي ته به ڪجهه حضرات جون پليٽون ڏسڻ جهڙيون هيون.
ڪشمير تي مشورن لاءِ ٽئين اهم ملاقات ملڪ جي مختلف درگاهن جي گادي نشينن جي هئي، جن به ملاقات ۾ ڪشمير مسئلي تي ها ۾ ها ملائي اوقاف کاتن جي خلاف شڪايتن جا دفتر کوليا ۽ جنرل کي چيو ته صوبائي اوقاف کاتن کي هدايت ڪريو ته درگاهن تي رکيل چندن ۽ نذراني وارين پيٽين کولڻ جو حق سجاده نشينن کي هئڻ گهرجي يا نذرانو وصول ڪرڻ جو مڪمل حق گادي نشين کي ڏيو ڇو ته قبرن ۽ مزارن جي مرمت جو خرچ به هو ئي برداشت ڪن ٿا. جيتوڻيڪ تعليمي شعور وڌڻ، مهانگائي عروج تي پهچڻ ۽ بي روزگاري ۾ اضافي سبب درگاهن جي آمدني به گهٽ ٿيندي وڃي پئي ۽ مٿان وري اوقاف وارن جي منٿلين سبب گادي نشينن جو گذران يقينن ڏکيو ٿي ويو آهي.شايد اهو ئي سبب هو ته گادي نشين ڪشمير کان وڌيڪ پيٽ لاءِ فڪرمند هئا ۽ هئڻ به گهرجي. ٽن اهم ملاقاتن جي مختصر پس منظر بعد ڪشمير جي قومي مسئلي تي لکين رپين جا خرچ ڪري گهرايل انهن ماڻهن جي مشورن واري مشاورتي اجلاسن جي اهميت جو اندازو يقينن اوهان کي ٿي ويو هوندو. جيئن ته اسان مٿي به لکيو آهي ته اصل مشورو پرڏيهي آفيس ۽ فوجي ادارا ڏيندا. تنهن ڪري هاڻي جنرل مشرف انهن کان مشورا وٺڻ لاءِ اجلاس گهرائيندو.
جنرل مشرف پيرن جي مشوري تي ڀارت جي دوري جي شروعات درٻار تي حاضري کان ڪندو ۽ دهلي ۾ ڊنر کان پوءِ آگري ۾ ڳالهيون ڪندو ۽ واجپائي سان مانجهاندو ڪري حضرت معين الدين چشتي جي درگاهه تي اجمير شريف ۾ حاضري ڀري واپس وطن ايندو. اجمير شريف به شايد هو ان ڪري پيو وڃي جو هو پاڻ به چشتي سيد آهي ۽ اجمير شريف واري بزرگ سان ڪا نسبت اٿس، نه ته درگاهن کان هو لنوائيندو آهي. ماضيءَ ۾ جولاءِ جو مهينو فوجي حاڪمن لاءِ ڳرو ثابت ٿيو آهي. شايد ان سبب ڪري جنرل مشرف دوري جي واپسي ۽ شروعات درگاهن تي حاضري سان پيو ڪري.
(3 جولاءِ 2001ع)

ڄامشورو ڦاٽڪ، سکر جيل ۽ اٽڪ قلعو

ڄامشورو ڦاٽڪ، سکر جيل ۽ اٽڪ قلعو

ڦٽل ميلي جي ميدان جيان ڏيک ڏيندڙ ڄامشورو ڦاٽڪ به افغاني پٺاڻن جي اک کان بچي ناهي سگهيو. هاڻي ته ڄامشوري جي هوٽلن تي به پٺاڻ پهچي ويا آهن. جتي اڳ جلال چانڊيو ۽ فوزيا سومرو جا ڪلام هلندا هئا اتي اڄ سنڌين کي سمجهه ۾ نه ايندڙ پٺاڻ گلوڪاره مهه جبين خانه، نغمه ۽ سردار ٽڪر، زرشاد خان ۽ ٻين فنڪارن جا پشتو ڪلام پيا هلن. جتي سنڌ يونيورسٽي جي هاسٽلن مان سگريٽن جا سوٽا هڻندي اوڌر تي ماني کائڻ لاءِ ڪامريڊن جا قافلا ايندا هئا ۽ ماروي هاسٽل جون مارويون اينديون هيون، اڄ ان ڄامشورو ڦاٽڪ تي ويراني جو واسو آهي، ڪجهه هفتا اڳ رات جو دير سان ماني کائڻ لاءِ وڃڻ ٿيو ته ٻه ٽي بلب ٽمڪي رهيا هئا، هڪ ڪيبن تي ويٺل همراهه گراهڪ نه هئڻ سبب پاڻ ئي پنهنجا پان کائي سگريٽ ڇڪي رهيو هو. ماني جو معلوم ڪيوسين ته پٺاڻن جي هوٽل تي مانيءَ جو ڏس مليو. صندل نما کٽن تي ويهي تڪڙ ۾ تيار ڪيل اڌ ڪچي اڌ پڪي ڪڙاهي کاڌيسين. سنگت سان گڏ ماني کائي موٽياسين ته ڄامشورو کان رونقون کسيندڙ باءِ پاس بابت سوچيو. جنهن مهانگائي جي عذاب هن دور ۾ آسپاس جي سنڌين جو روزگار به کسي ڇڏيو آهي. ساڳئي وقت ان باءِ پاس هزارين مسافرن جي سفر جي سهولت به مهيا ڪئي آهي. بهرحال ڪجهه وٺڻ لاءِ ڪجهه ڏيڻو به پوندو آهي. اهو زندگي ۾ ٻيو ڀيرو هو ته ڄامشورو ڦاٽڪ رات جو گهمڻ جو موقعو مليو. پهريون ڀيرو ته ان وقت ڏٺو جڏهن ڦاٽڪ ڦوهه جواني ۾ هو پر هن دفعي سندس رُسي ويل رونقن سبب هي ڦاٽڪ به غريب بيوهه جيان پئي لڳو، خدا ڄاڻي ٿو ته وري هن کي مرڪون ملنديون به الائي نه.
گذريل مهيني سنڌ جي سير دوران جيل وڃڻ جو به زندگي ۾ پهريون ڀيرو اتفاق ٿيو. پاڻي جي کوٽ خلاف مظاهرو ڪرڻ جي ڏوهه ۾ گرفتار 239 اسيرن مان ڪجهه دوستن سان ملاقات ٿي، جن ۾ کوڙ سارا معصوم ٻار به هئا. کين ڏسي حيرت ٿي ته سنڌ جو معاشرو جيڪو Over politicised آهي، تنهن ۾ جمهوريت جي بحالي لاءِ ڦٽڪا ۽ ڦاهيون انهن کاڌا جن جا ووٽ به داخل نه هئا. پاڻي جي کوٽ خلاف سنڌ ۾ مظاهرا ڪندي لٺيون ۽ جيل انهن سٺا جن کي هڪ جريب به زمين جو ناهي، انهن قومپرستن جي ڪوششن ۽ جدوجهد تي سنڌ جي زميندارن تي ڪا همدردي ظاهر نه ڪئي پر ڪرپشن جي پئسن مان زمينون خريد ڪندڙ انهن پوليس وارن کي به اک ۾ ڪڪر ڪو نه آيو، جن انهن معصومن کي ”پاڻي ڏيو“ جهڙا نعرا هڻڻ جي ڏوهه ۾ ٻٻرلوءِ مان گرفتار ڪري بغاوت جي ڏوهه ۾ ڪيس داخل ڪري جيل اماڻي ڇڏيو. سينٽرل جيل سکر جا سپاهي جيڪي قيدين کان وڌيڪ شدت سان ملاقاتين جو انتظار ڪندا آهن تن کي ملاقات لاءِ چيو. سکر هاءِ ڪورٽ جي ڊپٽي رجسٽرار بخشڻ مهر جي معرفت جيل ۾ ”پاڻي ڏيو“ واري معصوم مطالبن جي ڏوهه ۾ قيد ڳوٺ جي نوجوان ڇوڪرن سان ملاقات لاءِ 12 فٽ اونچي دروازي جي ساڍن ٽن فٽن واري دريءَ مان ڪنڌ نوائي اندر وياسين، ٻانهن تي ٺپو هڻي پهرين ماڙ تي کاٻي پاسي واري بلاڪ ۾ شايد پوسٽ برانچ واري ڪمري ۾ ويهاريائون. ڇڳل ڪرسين ۽ ڀڳل بئنچن واري هن ڪمري ۾ اڌ کان وڌيڪ جاءِ ڪٻٽ سان ڀريل هئي. جنهن ۾ قيدين جي سنسر ٿيل خطن ۽ درخواستن جا دفتر ڀريا پيا هئا. زبير احمد، هدايت الله، حضور بخش، علي حسن ۽ چاچو محراب مليا. ڪچهري دوران ڪمري جي ڏاکڻي پاسي واري دريءَ کان ڦاهي گهاٽ جي کولين، پڪن ۽ ڪچن قيدين جي وارڊن ۽ سياسي قيدين جي وارڊ جي زيارت ڪرايائون. ڄاريءَ مان منجهند هوندي به ٿڌي هوا هلي رهي هئي. غور سان ڏسڻ تي قيدين جا ڪاغذ پٽ ڏسندڙ جيل عملي واري چاچو ڪم ڇڏي ڌيان سان اسان ڏانهن ڪن ڪيائين، ته ڪٿي هي جيل ٽوڙڻ ته ڪو نه آيا آهن.
پاڻي ڏيو جو مطالبو ڪرڻ جي ڏوهه ۾ قيدي بڻايل انهن معصومن سان سندن بابت ڪالم لکڻ جو ڪيل واعدو نڀائڻ ۾ ته ڪافي ڏينهن لڳي ويا آهن. ٿيڻ ته ايئن کپندو هو ته بي زمين پر باضمير ماڻهو جيڪي سنڌ جو پاڻي چورائڻ تي احتجاج جي صدا بلند ڪري رهيا هئا، انهن جي سار سنڀال سنڌ جي زميندارن کي لهڻ گهرجي ها، ڪيسن مان جان ڇڏائڻ لاءِ مدد به ڪرڻ گهرجي ها، پر هنن کي ڪير چوي. حساب ته انهن ٻٻرلوءِ وارن پوليس وارن سان به ٿيڻ گهرجي ها جيڪي هم زبان هوندي به سنڌ ۾ رهندي سنڌ جو کائيندي، ڪمداري وارو ڪردار ادا ڪيو اٿائون، پر ڪير ڪري، ڇا ڪجي آخر هو به ته سنڌي آهن.
سنڌ ۾ پاڻي بابت احتجاج ڪرڻ بابت ڪجهه سنڌ دوست حلقن جي راءِ مختلف آهي. هنن جو چوڻ آهي ته پاڻي جي کوٽ خلاف ڌرڻا هڻي جلوس ڪڍي سنڌ ۾ جيڪا احتجاج جي سگهه هئي اها نان اشو ۾ ضايع ڪئي وئي، جڏهن اهي احتجاج ماٺا ٿيا، احتجاج ڪندڙ جيل حوالي ٿيا ته رٿيل رٿا هيٺ هڪدم 150 سال کان تڪراري بڻيل ٿل ڪئنال جي تعمير شروع ڪرڻ جو اعلان ڪيو ويو. جيڪو احتجاج ٿل ڪئنال جي تعمير تي ٿيڻ گهرجي ها اهو هنن اڳ ۾ ڪرايو ۽ مبينه طور سنڌ دشمن رٿا ٿل ڪئنال جي تعمير تي سنڌ ۾ ڪو موثر احتجاج نه ٿي سگهيو. نه ڪو سنڌ جو هوچي منهه هوشيار ٿيو، نه ڪنهن چي گويرا دانهن ڪئي. پونم جي پليٽ فارم تان مذمتي ٺهراءُ به پاس نه ٿي سگهيو. سنڌي اخبارن جي ڪجهه احتجاج بعد ٻيو ڪجهه نه ٿيو گريٽر ٿل ڪئنال جي تعمير شروع ٿي وئي. جيڪڏهن اخبارون ڪنهن معاملي تي سنڌ جي سياسي ڌرين کان وڌيڪ مزاحمت ڪن ٿيون ته پوءِ ڪجهه دوست ميڊيا تي اهو چوندي به نٿا ڪيٻائين ته اخبارن کي سياسي پارٽين جي طابع هجڻ گهرجي!! افسوس ته اهو آهي ته سنڌ جي حاڪم سومرو کان ته ان فوجي دائود پوٽو جيترو به ڪو نه ٿو پڄي جو حق جي ڳالهه ڪري. ڏسجي ته متحده ۽ جسقم وارا ان معاملي تي هاڻ ڇا ٿا ڪن؟
اٽڪ قلعو به لڳ ڀڳ انهن ئي ڏينهن ۾ وري ڏسڻ جو اتفاق ٿيو، جڏهن ڄامشورو ڦاٽڪ ۽ سکر جيل جو درشن ڪيوسين. آصف زرداري جي ڪيس سبب ڪابل ۽ سنڌو درياءَ جي سنگم وٽ کاٻي ڪلهي تي پهاڙي تي سوا چار صديون پراڻو قلعو به ڪمال جو آهي. ان ۾ فوجي ڪمانڊوز رهن ٿا ۽ ان تاريخي ماڳ ۾ احتساب عدالت به آهي. هن قلعي کي ڏسي به اچرج ٿيندو آهي ته دنيا جون مهذب قومون ۽ ملڪ قلعن ۽ تاريخي ماڳن جي تحفظ لاءِ ڪروڙين رپيا خرچ ڪن ٿا ۽ انهن کي سياحت لائق بڻائين ٿا، پر قلعه هجن يا هاسٽلون، تاريخي عمارتون هجن يا ڍنڍون، پاڪستان ۾ انهن تي قبضو قانون لاڳو ڪندڙ فورسز جو آهي. تاريخي ماڳن کي عوام جي تفريح جوڳو بڻائڻ بدران هٿيارن ۽ بارودن جا گودام بڻايو ويو آهي. دهشت ۽ تشدد جو ڪارخانو بڻايو ويو آهي. اٽڪ ضلعي جي گٽرن جو پاڻي ڪابل جي سنگم کان ٿورو پوءِ اچي سنڌوءَ ۾ پوي ٿو ۽ هي شينهن درياءَ گنگا وانگر هزارين گناهگارن جا گناهه ڌوئي ڪيتريون ئي ڪهاڻيون سيني ۾ سانڍي پاڻ کي پاڪ ڪندو اڳتي وڌي ٿو. هن درياءَ سالن کان پنهنجي معشوق کي چمي ناهي ڏني پر پوءِ به ماٺ آهي ۽ سمنڊ جي ڳل ڏسڻ لاءِ ناراض ناهي ٿيو، نه رستو ٿو مٽائي نه ئي دانهن ٿو ڪري. هن درياءَ جي ڊيمن ۽ ٻين دريائن مستي ماري ڇڏي آهي. جواني کسي ڇڏي آهي. هاڻي ته سنڌ جو هي درياءَ به پوڙهو ٿيندو پيو وڃي.
ان درياءَ جي ڪنڌيءَ تي جلال الدين اڪبر پاران 1581ع ۾ اڏايل هن قلعي جتي 1956ع کان ”ايس ايس جي ڪمانڊوز“ وارا موجود آهن، 5 نومبر 1996ع کان قيد آصف زرداري جيڪو هاڻي پنهنجي اڻ ڄاتل مدت واري قيد جا آخري ڏينهن پيو ڪاٽي ته هن جي همدردن ۾ به اضافو ٿيو آهي. هڪ ڏينهن ڪچهري دوران چيائين ته ”ماڻهو وڏا استاد آهن“ مون چيو ڇو؟ چيائين ” جيڪي سٺا دوست هوندا هئا، اهي به جيل اچڻ بعد اکيون ڦيرائي ويا آهن.“ هن نالو کڻڻ کانسواءِ ٻڌايو ته هڪ دوست کي گهوڙيون ڏنيون هيم. انهن جا ڪجهه ٻچا به ٿيا آهن. هڪ دوست انهن جي نسل مان گهوڙا گهريا. مون خط ڏنو مانس پر هن منهنجي دوست کي موٽائي ڇڏيو. ساڳئي طرح اعليٰ نسل جي ڪتن بابت ٻڌايائين ته اهي به هڪ ٻئي دوست کي ڏنا هئم. ساڳئي طرح ان دوست به ڪتن جا ٻچا ڏيڻ کان انڪار ڪيو آهي. بهرحال آصف ٻاهر آيو ته گهوڙن ۽ ڪتن جا ٻچا ته ٺهيو پر هي دوست سڀ ٻچا پيش ڪندس.
جيتوڻيڪ بينظير ڀٽو ڪاوش ۾ ڪالهه شايع ٿيل انٽرويو ۾ حڪومت سان هلندڙ ڳالهين جي نتيجي ۾ جلد هم خيال ٿيڻ کان انڪار ڪيو آهي پر سياسي پنڊتن جو خيال آهي ته مشرف واري فوجي حڪومت ۽ پ پ هڪٻئي جي ضرورت آهن، انهن ۾ اڄ نه ته سڀاڻي همخيالي ٿيڻي آهي. بظاهر ته اڄڪلهه پ پ ۽ حڪومت جون هڪٻئي تي بندوقون سڌيون آهن پر ڪجهه ڏينهن ۾ وري اهو عارضي ڊيڊ لاڪ ٽٽڻ جو امڪان آهي. نويد قمر ۽ حاڪم علي زرداري شايد طبي بنيادن تي ۽ ضمانت تي آزاد ٿين. ايئن ٿيڻ سان وري ٻنهي ڌرين ۾ رابطا بحال ٿيندا ۽ ڪجهه ويجهڙائپ به پيدا ٿيندي.
(10 سيپٽمبر 2001ع)

جنگ ۾ ڦاٿل آمريڪا ڪهڙين تجويزن تي پيو سوچي؟

جنگ ۾ ڦاٿل آمريڪا ڪهڙين تجويزن تي پيو سوچي؟

اڄ افغانستان تي آمريڪا ۽ سندس اتحادين جي حملن کي اڻويهون ڏينهن آهي. انهن حملن ۾ 1000 عام ماڻهو ته مارجي ويا آهن، اسپتالون ۽ فوجي اڏا ته تباهه ٿيا آهن پر طالبان خلاف شروع ڪيل جنگ ۾ طالبان کي ڪو گهڻو نقصان ناهي پهتو. ماهرن جو چوڻ آهي ته آمريڪا اهي حملا پاڪستان پاران فراهم ڪيل انٽيليجنس ۽ پنهنجي ٽيڪنالاجي وسيلي حاصل ڪيل معلومات جي آڌار تي ڪيا، پر هيستائين آمريڪا ڪو به وڏو ٽارگيٽ پورو ناهي ڪري سگهيو. آمريڪي پرڏيهي وزير ڪولن پائول جڏهن پاڪستان جي دوري تي آيو هو ته هن هتي اهڙي قسم جو احتجاج به نوٽ ڪرايو هو ۽ انهن ڏينهن ۾ ئي مليل نئين معلومات جي آڌار تي جڏهن آمريڪا حملا ڪيا ته ملا عمر جي زال ۽ ٻار مارجي ويا هئا. ڪارروائيءَ سبب آمريڪا جي هيانءَ تي ٿورو ڇنڊو پيو هو، پر اڄڪلهه آمريڪا سخت پريشان آهي. دنيا جي ايڏي وڏي سپرپاور ۽ فول پروف انتظامن وارن ملڪن ۾ جڏهن 11 سيپٽمبر تي ورلڊ ٽريڊ سينٽر برباد ٿيو هو ته آمريڪا جي پوري دنيا ۾ ساک متاثر ٿي هئي. جڏهن آمريڪا ۽ برطانيا 7 آڪٽوبر تي افغانستان خلاف حملا شروع ڪيا ته ان وقت آمريڪا سميت پوري دنيا اهو پئي چوي ته هاڻي چند ڏينهن ۾ طالبان جو صفايو ٿي ويندو پر اڄ اڻويهون ڏينهن آهي ۽ ڪو به مک طالبان ڪمانڊر نه آمريڪي فوجين کي هٿ آيو آهي ۽ نه ئي ڪنهن طالبان ڪمانڊر جي مرڻ جو ڪو اطلاع آهي. ان سان گڏ نه ملا عمر ۽ نه ئي اُسامه کي ڪو نقصان پهتو آهي.
اهڙي صورتحال دنيا کي حيران ۽ آمريڪا کي پريشان ڪري ڇڏيو آهي. 60ع واري ڏهاڪي جي پڇاڙي ۾ غالباً 1967ع دوران عرب- اسرائيل جنگ جو فيصلو 6 ڏينهن ۾ ٿي ويو هو. اسرائيل مصر جي فوجي سگهه تباهه ڪري ڇڏي هئي. اردن، مصر ۽ شام جي مختلف علائقن تي اسرائيل قبضو به ڪيو هو ۽ 3 ملڪ 6 ڏينهن ۾ هٿيار ڦٽا ڪري چڪا هئا. پاڪستان ۽ ڀارت ۾ 1965ع ۽ 1971ع واريون جنگيون به 13 ڏينهن اندر ختم ٿي ويون هيون. جيتوڻيڪ انهن جنگين ۾ روايتي فوج ۽ روايتي هٿيار استعمال ڪيا ويا پر پوءِ به 71ع ۾ پاڪستان 13 ڏينهن هٿيار ڦٽا ڪري جان ڇڏائي هئي. دنيا ۾ جنگين بابت اهڙي قسم جي تاريخ جڏهن ڏسون ٿا ته آمريڪا ۽ برطانيا جي افغانستان سان جنگ به جلد ختم ٿيڻ گهرجي ها، پر طالبان اڻويهه ڏينهن بعد به هٿيار ڦٽا ناهن ڪيا. اهڙي صورتحال بابت طالبان حامي ماڻهن جو چوڻ آهي ته طالبان سان خدا جي مدد گڏ آهي. جنگي ماهر چون ٿا ته آمريڪا کي جيڪي ٽارگيٽ بابت معلومات آهي، سا غلط آهي. بهرحال ڪجهه به هجي، پر اهو مڃڻ مراد آهي ته طالبان اڃا هٿيار ڦٽا ناهن ڪيا، اڄڪلهه دنيا ۾ اهو بحث پيو هلي ته اسلامي شدت پسند ترقي يافته دنيا لاءِ خطرو آهن، اڄوڪي دنيا ۾ روايتي جنگ جو تصور تبديل ٿيندو پيو وڃي. آمريڪا کان وڌيڪ دنيا ۾ ڪنهن به ملڪ وٽ هاءِ ٽيڪ ۽ جنگي اوزار ۽ ايٽم بم ناهن، پر ان ملڪ جو سڪون خودڪش حملن لاءِ تيار اسامه بن لادن جي چند هزار ماڻهن ڦٽائي ڇڏيو آهي. جيڪڏهن ڪو خودڪش جوان بم ٻڌي آمريڪي ايٽمي پلانٽ اڏائي ته آمريڪا تباهه ٿي سگهي ٿو يا دنيا جو ڪو به ملڪ تباهه ٿي سگهي ٿو. جيڪڏهن ڪنهن به تنظيم جا 150 کان 200 تائين مجاهد خودڪش حملا ڪن ته ڪنهن به ملڪ جي تباهي ممڪن آهي. اهڙي خوف مغربي دنيا ۾ عدم تحفظ جي نئين خيال کي جنم ڏنو آهي ۽ هاڻي مغربي دنيا اهو طئي ڪري چڪي آهي ته هو اسلامي شدت پسندن جو خاتمو ڪندا، اڃان ته آمريڪا طالبان مان ئي جان ناهي ڇڏائي پر چئي پيو ته ان بعد آمريڪا ۽ سندس اتحادي دنيا جي ٻين ملڪن جتي به مجاهد، فدائي ۽ خودڪش سوچ وارا ماڻهو آهن. انهن کي نشانو بڻائيندو. مذهبي ڌرين جي دعويٰ آهي ته طالبان کان پوءِ ايندڙ نشانو پاڪستان بڻبو. جيتوڻيڪ آمريڪا ۽ پرويز مشرف ان امڪان کي رد به ڪري چڪا آهن، پر مذهبي اڳواڻن کي يقين آهي ته پاڪستان به آمريڪا جي هٽ لسٽ تي آهي. خير اهو ته ايندڙ وقت ئي ٻڌائيندو، پر جيڪڏهن آمريڪا دنيا مان انهن فدائين جي خاتمي لاءِ جنگ جاري رکي ته دنيا ۾ اهو تاثر يقين ۾ بدلجي ويندو ته اها جنگ ”عيسائيت بمقابله اسلام“ آهي. اهڙي صورت ۾ ڀلي مسلمان ملڪن جون حڪومتون آمريڪا جي حمايت ڪنديون رهن، پر اڪثر مشرق وسطيٰ جي انهن ملڪن ۾ بغاوت جو امڪان پيدا ٿيندو ۽ ڀلي سعودي عرب جي شهنشاهيت هجي يا ڪنهن ٻئي ملڪ جي فوجي حڪومت انهن جو وجود خطري ۾ پئجي سگهي ٿو. جيڪا ڳالهه دنيا ۾ تمام وڏي تبديلي جا آثار نمودار ڪري رهي آهي. اڄڪلهه افغانستان ۾ وسيع البنياد حڪومت جي قيام جون ڳالهيون هلن ٿيون، پاڪستان ۽ سعودي عرب سميت دنيا جا اڪثر ملڪ ظاهر شاهه جي سربراهي ۾ افغانستان اندر وسيع البنياد حڪومت جي حمايت ڪن ٿا. چين به حمايت ڪري ٿو، جتي سياسي پارٽين تي بندش آهي. سعودي عرب به وسيع البنياد حڪومت جي ڳالهه ڪري ٿو ۽ افغان عوام جي راءِ سان حڪومت ٺاهڻ جي ڳالهه ڪري ٿو، پر اهو حق سعودي عرب پنهنجي عوام کي نٿو ڏئي. اتي هڪ خاندان جي حڪومت هلي ٿي. خود پاڪستاني سرڪار به وسيع البنياد حڪومت جي حامي آهي. ڇا انهن ملڪن جي حاڪمن کان ڪير اهو پڇي سگهي ٿو ته اوهين پنهنجن ملڪن ۾ ته One man rule (هڪ شخص جي حڪمراني) چاهيو ٿا، پر افغانستان ۾ عوام جي راءِ سان حڪومت ٺاهڻ چاهيو ٿا. ڇا انهن ملڪن جا سربراهه پنهنجن ملڪن تي عوام جي راءِ واري حڪومت قائم ڪندا؟ اسين ٻين کي سٺيون صلاحون ته ڏيون ٿا، پر پنهنجي معاملي ۾ ڪنهن جي صلاح قبولڻ ۽ مڃڻ لاءِ تيار ناهيون.
گادي واري شهر جي باخبر حلقن ۾ سفارتي ذريعن جي حوالي سان اهي خبرون هلن پيون ته 18-19 ڏينهن ۾ آمريڪي ۽ برطانوي فوجن کي افغانستان ۾ ٿيل ناڪامي کان پوءِ آمريڪا سنجيدگيءَ سان سوچي پيو ته هو اسلامي ملڪن جي مسلمان فوج به پاڻ سان گڏ شامل ڪرڻ کان پوءِ افغانستان تي حملا ڪري، زميني آپريشن ذريعي ڪابل خالي ڪرائڻ لاءِ آپريشن ۾ سعودي عرب، مصر، ترڪي ۽ پاڪستان سميت اسلامي فوج کي شامل ڪرڻ بابت به بحث هلن پيا. آمريڪي سفارتڪارن جو خيال آهي ته ان سان دنيا ۾ ”غير مسلم بمقابله مسلمان“ وارو تاثر به ختم ٿيندو. هاڻي جڏهن اتر اتحاد به ڪجهه ٻوٽو ناهي ٻاريو ۽ هو اندروني اختلافن جو شڪار ٿي رڳو پنهنجي علائقن جا چڱا مڙس ٿيڻ تائين محدود آهن، هنن وٽ اڄڪلهه ڊالر ۽ هٿيارن جا ته گودام ڀرجي ويا آهن، پر طالبانن سان وڙهڻ جو نتيجو هو به ناهن حاصل ڪري سگهيا. ان صورتحال سبب به آمريڪا پريشان آهي ته آخر ڇا ڪجي؟ روس افغانستان ۾ 10 سال جنگ وڙهي ۽ هن جا 10 سالن ۾ ايترا فوجي نه مئا، جيترا ڏيڍ ٻن سالن ۾ چيچنيا ۾ مئا هئا. ان ڪري روس به پريشان آهي ۽ اهڙي صورتحال ۾ انهن لاءِ ان تجويز کي انتهائي معقول سمجهڻ جو منطق سمجهه ۾ اچي ٿو ته اسلامي ملڪن جي مسلمان فوج کي طالبان سان وڙهايو وڃي. برطانيا جي گورکا ريجمينٽ به ناڪام ٿي وئي آهي. نيپال ۽ ڀارت جي گورکن تي مشتمل برطانوي فوج جي اها ريجمينٽ پهاڙي علائقن ۾ جنگ جو وسيع تجربو رکي ٿي، پر اڃان اها فوج به مطلب ماڻي ناهي سگهي. گادي واري شهر ۾ افواهه آهن ته آمريڪي سفارتخاني ۾ ايف بي آءِ ۽ سي آءِ اي، وارن جون ڪافي ٽيمون آيون آهن جن هيستائين 3 درجنن کان وڌيڪ پاڪستاني شهرين کان پڇا ڳاڇا ڪئي آهي ۽ 6 کان وڌيڪ پاڪستانين کي گرفتار به ڪيو آهي. خدا بهتر ڄاڻي ٿو، ڇو ته انهن افواهن جي تصديق ڪير به ڪرڻ لاءِ تيار ناهي.
(26 آڪٽوبر 2001ع)

بينظير جو ڀارتي دورو، مشرف ۽ ڪشمير پاليسي!

بينظير جو ڀارتي دورو، مشرف ۽ ڪشمير پاليسي!

بينظير ڀٽو جي ڀارتي دوري دوران ڪيل ڳالهين مشرف حڪومت کي چيڙائي وڌو آهي ۽ فوجي حڪومت سان پ پ جي هلندڙ ڳالهين جي نتيجي ۾ پيدا ٿيل ويجهڙائي تمام گهڻو متاثر ٿي آهي. سياسي مبصرن جو چوڻ آهي ته مشرف حڪومت کي بينظير جي ڀارتي دوري جي صورت ۾ عالمي قوتن پاران اهو اشارو مليو آهي ته هو عالمي ڌرين سان تعاون گهربل حد تائين وڌائي نه ته کيس نتيجن لاءِ تيار رهڻ گهرجي. سفارتي ۽ سياسي حلقن ۾ افغانستان جي معاملي کان وڌيڪ اڄڪلهه بينظير ڀٽو جي ڀارتي دوري بابت تبصرا هلن پيا ۽ بحث جو موضوع به خود جلاوطني ۾ رهندڙ اڳوڻي وزيراعظم آهي. بينظير ڀٽو کي تاس راند ته خبر ناهي ايندي هوندي يا نه، پر جنهن نموني هوءَ درست وقت تي پنهنجا پتا کيڏندي رهي آهي ۽ گيم کٽيندي رهي آهي، ان مان ته لڳي ٿو ته هوءَ سٺي کيڏاري آهي. اڳ ۾ هن لاءِ چيو ويندو هو ته بينظير رڳو سنڌ ڪارڊ استعمال ڪندي رهي آهي، پر هاڻي هن جنهن نموني ڀارت جو دورو ڪري پاڪستان ۾ هلندڙ سياسي راند کي نئون موڙ ڏنو آهي، ان ۾ هن جو پلڙو ڀاري پيو لڳي.
سياسي مبصرن جو چوڻ آهي ته بينظير ڀٽو موجوده حالتن ۾ ڀارتي دوري لاءِ وقت جي چونڊ جو جيڪو فيصلو ڪيو آهي، اهو انتهائي اهميت جوڳو آهي. جيتوڻيڪ هيستائين سرڪاري طور آمريڪا يا ان جا اتحادي دهشتگردي خلاف جنگ پاڪستان يا ڪشمير تائين وسيع ڪرڻ جا انڪاري رهيا آهن، پر ان هوندي به پاڪستاني ماهر ۽ خاص ڪري مذهبي ڌرين ۾ پهرين ڏينهن کان اها راءِ هئي ته افغانستان کان پوءِ ڪشمير جو وارو آهي. بينظير ڀٽو جڏهن ڀارت جو دورو ڪيو آهي ته ان دوران هن 2 نقطا انتهائي اهم اٿاريا آهن. هڪ ته لشڪر طيبه دهشتگرد تنظيم آهي۽ ٻيو ته ڪشمير مسئلي کي پاڪ ڀارت جي تعلقات ۾ رڪاوٽ سمجهي ٻين معاملن کي نظر انداز نه ڪرڻ گهرجي. هيستائين مشرف حڪومت جي ڪشمير پاليسي يا ڀارت بابت پرڏيهي پاليسي اها آهي ته ”اڳ ۾ ڪشمير پوءِ ٻيا معاملا“ ۽ ان ڪري ئي ڪشمير مسئلي سبب پاڪ-ڀارت تعلقات ڊيڊ لاڪ جو شڪار ٿيندا رهيا آهن. بينظير ڀٽو مڪمل طور ان جي ابتڙ پاليسي اختيار ڪئي آهي. جيتوڻيڪ پ پ وارا ان جي ترديد ڪن ٿا پر سياسي مبصر ان تي يقين ڪرڻ لاءِ تيار ناهن ته ڪو بينظير ڀٽو ڀارت جو دورو ۽ ان دوران ڪشمير بابت ڪيل ڳالهيون آمريڪا ۽ يا عالمي ڌرين جي مشورن کانسواءِ ڪيون هونديون، بينظير ڀٽو جي اپوزيشن ۾ هئڻ دوران سندس قائداڻين صلاحيتن تي شايد ئي ڪو شڪ ڪري، پر ان هوندي به عام تاثر اهوآهي ته بينظير ڀٽو اهو سڀ ڪجهه آمريڪي ساٿين جي مشوري سان ڪيو آهي. بينظير جي ڀارتي دوري، مشرف حڪومت کي عالمي برادري جو پيغام ڏنو آهي ته جيڪڏهن ”لشڪر طيبه“ تنظيم کي دهشتگرد قرار ڏئي انهن خلاف ڪارروائي نه ڪئي وئي ته متبادل طور تي پ پ اقتدار ۾ اچي اهو ڪرڻ لاءِ تيار آهي. ٻيو ته جيڪڏهن مشرف حڪومت پاڪ- ڀارت تعلقات ۾ اڳ ۾ ڪشمير مسئلي جي حل وارو شرط ختم نه ڪيو ته ان لاءِ به اسٽينڊ باءِ طور محترمه تيار آهي. اها کليل حقيقت آهي ته پ پ لبرل جماعت آهي ۽ انتها پسندن سان هن جي ڪڏهن به نه ٺهي آهي. ان ڪري اهو الزام هڻڻ ته رڳو اقتدار لاءِ بينظير ڀٽو اهو سڀ ڪجهه ڪري پئي درست نه ٿيندو، يعني پ پ جي فڪري ۽ شعوري طور به اها ڪوشش ۽ خواهش آهي ته معاشرو انتهاپسندي کان بچائجي، بينظير جي انهن بيانن بعد هاڻي اهي اشارا درست ٿا لڳن ته افغان معاملي بعد پاڪستان ۾ انتها پسند ڌرين خلاف شايد ڪارراوئي ٿئي.
ڏٺو وڃي ته افغانستان ۾ هاڻي معاملو تيزيءَ سان سميٽجڻ ڏانهن وڃي پيو. باقي بچيل سچيل طالبانن جو گهيرو تنگ ٿيندو پيو وڃي ۽ ڪنهن به وقت ملا عمر ۽ اسامه جي مارجڻ جو اطلاع ملي سگهي ٿو، ڇو ته اهي ٻئي زندهه گرفتار ٿيڻ کان مرده گرفتاري ۾ پختو يقين رکن ٿا. ڪجهه اهم حلقن ۾ گذريل چند ڏينهن کان وثوق سان چيو پيو وڃي ته اُسامه مارجي چڪو آهي ۽ آمريڪا ڄاڻي واڻي اها خبر ظاهر نه پيو ڪري، ڇو ته جيڪڏهن آمريڪا اهو پڌرو ڪري ڇڏيو ته اسامه مارجي ويو آهي ته آمريڪي حملن تي ان بعد دنيا ۾ وڏو احتجاج ٿيندو ته هاڻي اهي حملا جاري رهڻ جو جواز ناهي يا ان جي رد عمل طور دنيا ۾ ڪجهه به ٿي سگهي ٿو. آمريڪين سميت مغربي دنيا ۾ اهو يقين آهي ته اسامه جنهن ڏينهن قتل ٿيو ان ڏينهن سندس ساٿي دنيا جي مختلف ملڪن ۾ رد عمل طور وڌيڪ دهشتگردي ڪندا ۽ مغربي دنيا ان ڏس ۾ حفاظتي اپاءَ به وٺي پئي.
جهڙي طرح افغانستان ۾ پنهنجي دوست طالبان حڪومت کان رات ئي رات مشرف حڪومت لاتعقلي ظاهر ڪئي هئي اهڙيءَ طرح ڪشمير ۾ وڙهندڙن کان لاتعلقي ظاهر ڪرڻ حڪومت لاءِ انتهائي مشڪل آهي، پر ناممڪن ناهي. جڏهن اسٽينڊ باءِ طور هن کي بينظير نظر اچي رهي آهي، ان صورتحال ۾ ته لڳي ٿو ته واقعي ڪشمير مسئلو ايندڙ سال حل ٿي ويندو. گذريل 30 سالن کان ڪشمير ۽ افغان پاليسي هميشه اسٽيبلشمينٽ ٺاهي آهي ۽ سياسي ڌرين لاءِ اها پاليسي شجر ممنوع طور رهي آهي. هاڻي جڏهن افغان پاليسي ناڪام ثابت ٿي آهي ته حميد گل کان وٺي موجوده همراهن تائين سڀ ڪنڊ ۾ روئي رهيا آهن. سڀاڻي جيڪڏهن ڪشمير مسئلي جو حل اهو نڪتو ته ڪنٽرول لائين تسليم ڪئي وڃي. معنيٰ جيڪو ڀارت وٽ آهي، اهو ڀارت جو ۽ جيڪو پاڪستان وٽ آهي، اهو پاڪستان جو. خدا ٿو ڄاڻي ته آمريڪا ۽ سندس اتحادين جي نيت ڇا هي، پر ايئن ٿيو ته حڪومت لاءِ تمام ڏکيو مرحلو هوندو. بينظير جنهن حڪمت عملي هيٺ ڍرو رويو اختيار ڪندي ڪندي اوچتو جيڪو جارحاڻو رويو اختيار ڪيو آهي، اهو مشرف حڪومت کي مجبور ڪري سگهي ٿو ته هو پ پ سان ڳالهائي. جيڪڏهن مشرف حڪومت ڪاوڙ ۾ ڪو غلط قدم کنيو ته هن جي 2002ع کان پوءِ به صدر رهڻ وارو پلان شايد ساڀيان نه ٿي سگهي.
جنهن طرح ڀارتي قيادت بينظير جو گرمجوشيءَ سان آڌر ڀاءُ ڪيو آهي ۽ مثبت رويو ظاهر ڪيو آهي، اهو مشرف حڪومت لاءِ پريشاني جو سبب ٿي پيو سگهي پر ڀارت جي ته اها چال به ٿي سگهي ٿي ۽ جڏهن بينظير ڀٽو بطور وزيراعظم ڀارتي قيادت سان ملي ته پوءِ ڏسبو ته ڀارت جو رويو ڪهڙو آهي. جيڪڏهن ماضيءَ تي نظر وجهجي ته اها حقيقت آهي ته جڏهن به پاڪ- ڀارت سياسي قيادتن ۾ ڳالهيون ٿيون آهن ته مثبت پيش رفت ٿي آهي پر آگره ڳالهين جو ڪو کڙتيل نه نڪتو. ان تي مبصرن جو چوڻ آهي ته موجوده حالتن ۾ مشرف حڪومت لاءِ ” اڳ ۾ ڪشمير پوءِ ٻيا معاملا“ واري پاليسي تبديل ڪرڻ لازمي ٿي پيو آهي. ڏسڻو اهو آهي ته مستقبل ۾ مشرف حڪومت ان ڏس ۾ ڇا ٿي ڪري؟ مشرف حڪومت ۽ پ پ ۾ هلندڙ ڳالهيون هيستائين ته نرم ۽ گرم جي وچولي ڪيفيت ۾ هيون پر هاڻي انهن ڳالهين جو به فيصلا ڪُن موڙ اچڻ وارو آهي يا ته اهي ڳالهيون ڪامياب ٿينديون يا مڪمل طور ناڪام ٿينديون، ٻڏتر واري ماحول مان هاڻي معاملا نڪري آيا آهن. بظاهر ته پ پ جو پلڙو ڀاري ٿي ويو آهي ۽ جيڪڏهن مشرف حڪومت ڪاوڙ ۽ جلد بازي ۾ ڪو تڪڙو قدم کنيو ته ان جو ٻين کي ته نقصان ٿئي نه ٿئي پر مشرف حڪومت لاءِ مشڪلات ۾ اضافو ضرور ٿيندو.
ملڪ جي مستقبل جي سياسي تيارين جي سلسلي ۾ امڪان آهي ته حڪومت پاران مسلم ليگ کي متحد ڪري ان جي قيادت لاءِ شهباز شريف کي نامزد ڪيو وڃي. جيئن ته اسٽيبلشمينٽ وڏي لاڏ ڪوڏ سان مسلم ليگ کي پاليو ۽ ٺاهيو هو. هاڻي ميان اظهر جي سربراهي ۾ ليگ جڏهن ڪو ٻوٽو ناهي ٻاريو ته ان ڪري شهباز شريف حڪومت لاءِ ڏکيو سودو نه هوندو. جيڪڏهن حڪومت ايندڙ چونڊن ۾ ميدان خالي ڇڏيو ته مذهبي ڌريون اهو خال ڀرينديون، مذهبي ڌرين وٽ جڏهن ڪجهه به ناهي، مطلب ته پارليامينٽ ۾ ايتري نمائندگي به ناهي ته به اهي مٿي جو سور آهن. جيڪڏهن انهن کي هڪ دفعو به پارليامينٽ جي نمائندگي ملي ته مستقبل ۾ هو ڪنهن کي وٺ نه ڏينديون. ان ڪري اسٽيبلشمينٽ مسلم ليگ وارو آپشن ضايع نه ڪندي. شهباز شريف سان مون جده فون ڪري ڳالهه ٻولهه ڪئي، هو پاڪستان اچڻ لاءِ آتو آهي. هن واپسيءَ جي ڊيل کان ته انڪار ڪيو، پر پاڪستان اچڻ لاءِ شديد خواهش ظاهر ڪئي. نواز شريف سان شهباز شريف جا اختلاف به هاڻي لڪل نه رهيا آهن، خود پاڻ شهباز ان جي نه تصديق ڪئي نه ترديد ڪئي. ٻئي ڀائر نواز ۽ شهباز هاڻي پاڻ ۾ ڏند چڪ ٿا ڏين ۽ نواز جي عملن سبب پوري خاندان جي ملڪ بدري تي شهباز چڙيل آهي.
ايندڙ سال چونڊن کان اڳ شهباز جي وطن واپسي واري امڪان کي نظر انداز نٿو ڪري سگهجي. جيڪڏهن شهباز آيو ته حڪومت جي موجب هو مسلم ليگ (ن) کي به (ق) سان ملائڻ ۾ ڪامياب ويندو. چون ٿا ته ان سان نواز شريف جو سياسي مستقبل به ختم ٿي ويندو ۽ ميان خاندان بدستور سياست ۾ به رهندو. ان فارمولي تي ڏسجي ته ڪيئن ۽ ڪڏهن ٿو عمل ٿئي. مستقبل ۾ ڪشمير مسئلي جي حل بعد طاقتور ترين اسٽيبلشمينٽ جو ڪردار ۽ سائيز به گهٽ ٿيڻ جا امڪان آهن. ان وقت جيڪڏهن پ پ جو متبادل فورس موجود نه هوندو ته اسٽيبلشمينٽ جي پوزيشن به ڪمزور هوندي.
(30 نومبر2001ع)

هي سال ملڪ ۾ وڏين اندروني تبديلين جو سال هوندو

هي سال ملڪ ۾ وڏين اندروني تبديلين جو سال هوندو

جيتوڻيڪ اڄ کان نئين سال جي شروعات ٿي چڪي آهي پر اهو نئون سال هن ملڪ لاءِ پنهنجي پاند ۾ ڪهڙيون نيون اميدون ۽ توقعات کڻي پيو اچي، تنهن لاءِ هن سال کي گذري ويل سال جي واقعن جي تسلسل سان ڏسڻو پوندو، گذريل سال مجموعي حوالي سان پاڪستان جي سياست ۽ سياستدانن لاءِ تمام ڏکيو ۽ مشڪلاتن وارو سال رهيو. گذريل سال جيتوڻيڪ جمهوريت جي بحالي واري سلسلي ۾ اندروني طور تي حڪومت مٿان سياسي پارٽين جو دٻاءُ رهيو. پر 11 سيپٽمبر جي واقعن کان پوءِ حڪومت مٿان آمريڪي دٻاءُ نهايت وڌي ويو. نتيجي ۾ حڪومت وٽ آمريڪي گهرجون پوريون ڪرڻ کانسواءِ ٻي ڪا راهه نه بچي. ان کانسواءِ مذهبي پارٽين جي اڳواڻن مٿان پڻ دٻاءُ رهيو، جنهن هيٺ ڪيترائي اڳواڻ نظربند ٿيا ته گرفتار به ٿيا، افغانستان تي آمريڪي حملن سبب پڻ مذهبي پارٽين جي احتجاجن سبب صورتحال ڳنڀير رهي. گذريل سال سياست تي پابندي برقرار رهي. ڪجهه نوان اتحاد ٺهيا، ڪجهه پارٽيون انهن کي ڇڏي ويون، سياسي ڀڃ ڊاهه بدستور جاري رهي، ملڪ ۾ مڪاني چونڊون ٿيون ۽ اختيارن جي هيٺين سطح تائين ورڇ وارو پلان عمل ۾ آيو.
اڄ کان شروع ٿيل نئون سال 2002ع جيتوڻيڪ پاڪ، ڀارت ڇڪتاڻ جو ڊپ پاڻ سان کڻي پيو اچي، تنهن هوندي به پاڻ سان گڏ ڪي نيون اميدون پڻ آڻي پيو، انهن اميدن مان هڪ عام چونڊون ٿيڻ جي اميد آهي، جلاوطن سياستدانن ۽ سياسي حڪومت جي قيام واريون اميدون به هن ئي سال سان وابسته آهن، جيڪڏهن پاڪ، ڀارت جنگ لڳي ته عام چونڊون پوئتي ٿي سگهن ٿيون، پر جيڪڏهن چونڊون مقرر وقت تي ٿي به ويون ته انهن جي نتيجن تي هرڪو شڪ به ڪندو ته ڌانڌلي جا الزام به هڻندو، پر هٿ ڪير به نه کڻندو. هاڻي ته حڪومت ۽ بينظير جا رابطا به ڳجها نه رهيا آهن، محترمه پاڻ اعتراف ڪيو آهي ته آءِ ايس آءِ جي ڊپٽي ڊائريڪٽر جنرل احتشام ضمير مسلسل محترمه سان رابطي ۾ آهي. تازو دبئي ۾ جنرل تنوير نقوي ۽ آءِ ايس آءِ جو سربراهه جنرل احسان گڏجي محترمه سان مليا هئا. ان ملاقات ۾ مستقبل جي سياسي سيٽ اپ بابت ڳالهيون ٿيون هيون، پر محترمه کين چيو ته هوءَ سڌي ريت مشرف سان ڳالهائڻ چاهي ٿي، اوهين وچ وارا سان کي هڪ ۽ هنن کي ٻي ٿا ٻڌايو. محترمه کي جنرل محمود جو (جڏهن هو آءِ ايس آءِ جو سربراهه هو) ان وقت جو اندازو ۽ تجربو هو، تنهن ڪري هن نقوي ۽ احسان سان ڳالهه سڌي ڪئي.
باخبر حلقن موجب مشرف ۽ بينظير جي اڻ سڌن رابطن بعد ٻنهي ۾ هاڻي ملاقات تي به اتفاق ٿي ويو آهي ۽ اها ملاقات جلد متوقع آهي. جيڪڏهن پاڪ-ڀارت ڇڪتاڻ بدستور جاري رهي ۽ جنگ واري صورتحال بڻي ته پوءِ اها ملاقات کلم کلا ٿيندي، ان صورت ۾ بينظير، نواز شريف، شهباز شريف ۽ الطاف حسين کي عام معافي ڏئي وطن آندو ويندو، ٻي صورت ۾ بينظير-مشرف ملاقات شايد کليل نموني نه ٿئي، هيستائين وارن رابطن بابت ڄاڻ رکندڙن جو چوڻ آهي ته حڪومت ۽ پ پ ۾ مستقبل جي سيٽ اپ بابت اتفاق آهي، عام چونڊون ٿينديون، پ پ سمورين جماعتن کان وڌيڪ اڪثريتي پارٽي طور ڪامياب ٿيندي پر اڪيلي حڪومت ٺاهڻ جي پوزيشن ۾ نه هوندي، حڪومت چاهي ٿي ته پ پ مخلوط حڪومت ٺاهي ۽ اها اسيمبلي مشرف کي صدر چونڊي، ايندڙ حڪومت جي سربراهي ڀلي بينظير وٽ هجي پر صدر مشرف کي ٿيڻ کپي. ان معاملي تي اصولي اتفاق آهي پر بد اعتمادي ٻنهي ڌرين ۾ موجود آهي، پ پ وارن کي خدشو آهي ته ڪٿي مشرف اسان سان ڌڪ نه ڪري، وزيراعظم بينظير کي بڻائڻ جي ڳالهه ڪري عين وقت تي ڦري نه وڃي، ساڳئي طرح مشرف کي خطرو آهي ته ڪٿي ساڻس بينظير وري غلام اسحاق واري ڪار نه ڪري، ٻيا معاملا طئي ٿيڻ بعد رڳو اها بداعتمادي هنن جي معاهدي ۽ ڊيل ۾ رڪاوٽ آهي، اهو ئي سبب آهي ته نقوي ۽ جنرل احسان کي محترمه چيو ته اوهين صدر مشرف کي چئو ته هو ملاقات ڪري. باخبر حلقن جي دعويٰ آهي ته بينظير ۽ مشرف ۾ هم خيالي بعد به مشرف مستقبل جي حڪومت جي حوالي سان ڪارڊ پنهنجي هٿ ۾ رکڻ چاهي ٿو. هيستائين جيڪا پلاننگ ٿي آهي يا سرڪار اپاءُ وٺي پئي. ان مطابق ايندڙ عام چونڊن ۾ 60 کان 70 جي وچ ۾ سيٽون پ پ کي ملنديون، ٻئي نمبر تي هم خيال هوندا، هم خيالن ۽ پ پ جي سيٽن ۾ 5 يا 7 جي انگ جو فرق هوندو، اهڙي طرح ايم ڪيو ايم، نواز ليگ، تحريڪ انصاف، اصغر خان واري پارٽي، ملت پارٽي، جماعت اسلامي، جي يو آءِ، شهيد ڀٽو ۽ ٻين اهڙين جماعتن کي به ايڪڙ ٻيڪڙ سيٽون ملنديون، آزاد اميدوار به خير سان گنج هوندا. اهڙي قسم جا نتيجا انجنيئرڊ اليڪشن کانسواءِ ممڪن ناهن. جيڪڏهن پ پ کي حڪومت ملي ته ڌانڌلي جا الزام گهٽ لڳندا، پ پ حڪومت ٺاهي ته اها مخلوط حڪومت هوندي، جيڪڏهن اليڪشن کان پوءِ به پ پ گڙ ٻڙ ڪئي ته حڪومت هم خيال ٺاهيندا، بينظير ڀٽو وردي واري صدر مشرف کان وزيراعظم جو قسم کڻڻ لاءِ تيار آهي.“ هڪ پ پ اڳواڻ ڪچهري دوران چيو ته پ پ لاءِ مشرف کان حلف کڻڻ مسئلو ناهي، هوءَ ته ضياءُ الحق کان به قسم کڻن لاءِ تيار هئي جنهن 88ع جي عام چونڊن ۾ پ پ حصو وٺڻ جو اعلان ڪيو هو، ان وقت صدر ضياءٌ الحق هو، جيڪڏهن سندس جهاز وارو حادثو نه ٿئي ها ۽ هو صدر رهي ها ته محترمه هن کان ئي حلف کڻي ها. هاڻي جنهن ون ٽو ون مشرف پ پ ملاقات جو انتظار آهي تنهن ۾ ئي قسم ڪتاب کڄندا. ڏسجي ته اها ڪڏهن ٿي ٿئي.
جيڪڏهن پ پ ۽ حڪومت ۾ سمجهوتو نه ٿيو، جنهن جا امڪان گهٽ آهن (يعني سمجهوتو ٿي ويندو) ته ان صورت ۾ به جنهن نموني جي انگن اکرن واري پارليامينٽ ايندي، اها مشرف لاءِ آئيڊيل آهي. حڪومتي ايڪسرسائيز موجب ٻنهي صورتن ۾ چاهي بينظير سان سمجهوتو ٿيڻ يا نه پر پارليامينٽ ۾ اڪثريت صدر مشرف حامين جي هوندي ۽ هو پاڻ کي صدر چونڊرائي ويندو، ان کي ڪير به نٿو روڪي سگهي، باخبر حلقن جو اهو به چوڻ آهي ته نه رڳو مرڪز پر صوبن ۾ به مخلوط حڪومتون ئي ٺهنديون، شير پائو، سليم سيف الله ۽ بيگم نسيم ولي سرحد ۾ ڀائيوار هوندا، ياد رهي ته شير پائو جو ڀاءُ حيات شير پائو جڏهن مارجي ويو هو ته قتل جو ڪيس اي اين پي تي داخل ٿيو هو، اسفنديار به گرفتار ٿيو هو پر هاڻي اهو قصو پراڻو ٿي ويو آهي.
پنجاب ۾ پرويز الاهي وڏ وزارت جي جنون ۾ آهي. سندس اها خواهش نواز ليگ سان رهندي پوري نه ٿي سگهي پر هاڻي، سندس خواب ساڀيان ٿيندو. پنجاب اسيمبلي ۾ هم خيال پهرين نمبر تي، ٻئي نمبر تي پ پ هوندي. بلوچستان ۾ اچڪزئي، مينگل، بزنجو سڀ گڏجي حڪومت ٺاهيندا. جڏهن ته سنڌ ۾ اڪيلي وڏي پارٽي ته پ پ ئي هوندي پر حڪومت ٺاهڻ لاءِ ٻين نه تڏهن به اقليتن وارن جي ضرورت کين ضرور پوندي، سنڌ ۾ به مخلوط حڪومت هوندي، متبادل طور ايس ڊي اي اڳواڻ وڏ وزارت حاصل ڪرڻ جا خواهشمند آهن ۽ ان لاءِ ڪوششن ۾ مصروف به آهن. جيڪڏهن پ پ وارن جو ڪانٽو فٽ نه ٿيو ته سنڌ ۾ ايس ڊي اي حڪومت ٺهندي پر ان کي اپوزيشن تمام سخت ملندي. حڪومت جي اهڙين سوچن سبب ئي پ پ، مشرف سان ٺهڻ جو فيصلو ڪيو آهي.
دبئي ۾ صدر مشرف جي نمائندي طور ملاقات ڪندڙ قونصل جنرل امان الله لاڙڪ کي جيڪو 12 نقاطي ورڪنگ پيپر ڏنو ويو آهي، ان ۾ به اصل ۾ ته اهي ئي معاملا آهن جيڪي مشرف- پ پ ملاقات ۾ طئي ٿيڻا آهن. هونئن ته صدر مشرف کي اهو پيپر نومبر ۾ آءِ ايس آءِ ڏنو هو ڇو ته بقول خود بينظير ڀٽو جي ته هن اهو پيپر پاڻ آءِ ايس آءِ کي هٿئون هٿ ڏنو هو. اڳ ۾ مشرف ان تي گهڻو غور نه ڪيو هو پر موجوده صورتحال ۾ ان کي اهميت ڏئي رهيو آهي. ايندڙ سال عام چونڊن جي حوالي سان اهي به چوٻول آهن ته جيڪڏهن پ پ سان حڪومت جو ٺاهه ٿئي يا نه ٻنهي صورتن ۾ معين حيدر ۽ شوڪت عزيز هم خيالن جي ٽڪيٽ تي ايم اين اي يا سينيٽر چونڊ وڙهندا، جيڪڏهن پ پ سان ٺاهه نه ٿيو ته هم خيالن جو وزيراعظم شوڪت عزيز ٿيندو، باقي ميان اظهر پيو سگريٽ ڇڪيندو ۽ مسلم ليگ جو صدر رهندو، ڇو ته ميان اظهر پاڻ ٺهراءُ پاس ڪرايو هو ته پارٽي جا عهديدار حڪومتي عهدا نه وٺندا. چونڊن کان هٽي ڪري ڏسجي ته ملڪ ۾ انتها پسنديءَ کي گهٽائڻ لاءِ حڪومت مٿان آمريڪي دٻاءُ وڌندو ڏسڻ ۾ پيو اچي، ان ڏس ۾ جيتوڻيڪ ڪجهه جهادي تنظيمن جا اثاثا منجمند به ڪيا ويا آهن، پر لڳي ايئن ٿو ته آمريڪا ان ڏس ۾ اڃان وڌيڪ اڳڀرائي چاهي ٿو، جنهن جو اندازو آمريڪي صدر بش جي تازو ڪجهه بيانن مان پڻ لڳائي سگهجي ٿو. جنهن ۾ هن مشرف حڪومت کي انتها پسندن جي خاتمي لاءِ وڌيڪ فيصلائتا قدم کڻڻ تي زور ڀريو آهي. جيڪڏهن مشرف حڪومت انهيءَ دٻاءَ هيٺ اچي ٿي ته پوءِ هن سال مذهبي تنظيمن تي وڏي پئماني تي ڪريڪ ڊائون جي توقع آهي. جيتوڻيڪ ڀارت سرحدن تي جنگ وارو دٻاءُ مستقل وڌائيندو پيو اچي پر ڀارت جو اصل ٽارگيٽ به پاڪستان مٿان انتها پسندن خلاف فيصلائتو قدم کڻن بابت آهي. ڏسجي ته ان حوالي سان هن سال صورتحال ڪيئن ٿي بيهي. هن سال ملڪ جو ٻيو وڏو مسئلو معاشي مسئلو آهي. جيتوڻيڪ گذريل سال پاڪستان مٿان قرض جو ڪجهه قدر بار گهٽ ٿيو، پئرس ڪلب پاران قرض ري شيڊول ڪرڻ سان گڏ، جاپان پاران 55 ڪروڙ ڊالر قرض ري شيڊول ڪيو ويو، هالينڊ هڪ ڪروڙ 60 لک ڊالر جو قرض معاف ڪري ڇڏيو آهي. آمريڪا معاشي پابندي هٽائي امداد بحال ڪرڻ جو فيصلو ڪيو، جيڪڏهن ملڪي صورتحال ۾ ڪا وڏي اٿل پٿل نٿي اچي ته پاڪستان جي معيشت گهڻي ڀاڱي استحڪام حاصل ڪري وٺندي، پر جيڪڏهن پاڪ، ڀارت جنگ لڳي ته پوءِ هن ملڪ جي معيشت وري ڪيترائي سال پوئتي پئجي ويندي مجموعي طور نئون سال پاڪستان لاءِ اندروني طور وڏين تبديلين جو سال هوندو. سياستدانن جي به لاٽري کلندي ته عوام جو خدا ساڻي ٿيندو.
(18 جنوري 2002ع)

انتهاپسند لاڙن جي زور ٽٽڻ جي شروعات!

انتهاپسند لاڙن جي زور ٽٽڻ جي شروعات!

جواني ترڪيءَ ۾ گذارڻ ۽ تعليم پرائڻ سبب ئي شايد جنرل پرويز مشرف ترڪ اڳواڻ ڪمال اتا ترڪ کان زندگي ۾ وڌيڪ متاثر ٿيو هو. ڪمال اتا ترڪ خلافتي طرز حڪومت واري ترڪيءَ کي يورپي ملڪن جهڙو ايڊوانس ملڪ بڻائڻ ۾ اهم ڪردار ادا ڪيو هو. اتا ترڪ جي ٻين خوبين کانسواءِ هڪ وڏي خوبي اها به هئي ته هن اسلامي ملڪ ترڪي مان مذهبي جنونيت کي ختم ڪري ڇڏيو. انتهاپسندي ۽ جنونيت، تشدد جو مک ڪارڻ هوندا آهن ۽ تشدد تباهيءَ جو بنياد هوندو آهي. انتهاپسندي ۽ جنونيت ڪنهن به معاملي ۾ درست يا مذهبي علامت نه ڄاتي ويندي آهي. پاڪستاني معاشري ۾ به مذهبي جنونيت ۽ انتهاپسنديءَ جا لاڙا تيزيءَ سان وڌي رهيا آهن. هر ڪنهن کي خبر آهي ته اسلام محبت جو درس ڏئي ٿو، جيڪو بندوق جي زور تي ڪنهن کي به مسلمان ڪرڻ جي خلاف آهي پر هتي ته ڪيترائي مسلمان هڪ فرقي کان ٻئي فرقي ۾ آڻڻ ۽ مخالفن کي هيسائڻ لاءِ بندوق جي استعمال کي عين اسلامي قرار ڏيڻ ۾ دير ئي نه ڪندا رهيا آهن. باقي جيڪي حقيقي مذهبي عالم حضرات آهن. تن کي ڀلي ڀت اها ڄاڻ آهي ته اسلام ۾ فرقي بازي جائز ناهي، تشدد پسنديءَ واريون ڪارراويون غير اسلامي آهن ۽ مسجدن ۽ امام بارگاهن ۾ هڪٻئي جي مخالفن کي مارڻ هرگز جهاد ناهي.
مشرف حڪومت جيڪي به اپاءَ ورتا آهن، انهن بابت سواءِ واسطيدار متاثر گروپن جي سڀني کي خوشي ٿي آهي، عام ماڻهو سندس ان پاليسيءَ جي ساراهه ڪن ٿا، جيڪي مذهبي ذهن جا ماڻهو آهن اهي اهڙن اپائن جي حمايت ڪن ٿا، ان ۾ ڪو شڪ ناهي ته، ماضيءَ ۾ مسجدون انقلابي تحريڪن جو مرڪز رهيون آهن پر جنهن ملڪ ۾ 98 سيڪڙو مسلمان هجن، ان صورت ۾ انهن انقلابي مرڪزن تي سماجي سڌارن ۽ امن آشتيءَ جي ذميواري وڌيڪ لاڳو ٿئي ٿي. گاديءَ واري شهر ۾ باشعور ماڻهن جي راءِ آهي ته جيتوڻيڪ هٿياربند جهادي گروپ افغان جنگ جي پيداوار آهن پر هاڻي جڏهن انهن جي ”خالقن“ ئي کين غلط قرار ڏيڻ شروع ڪيو آهي ته ان فيصلي تي عمل ڪرڻ ۾ ڏکيائي ٿيندي، ڇو ته انهن تنظيمن تي پابندين سان خود ايجنسين اندر به گهڻا بحث شروع ٿيندا. ذوالفقار علي ڀٽو کان پوءِ جنرل مشرف پهريون حڪمران آهي، جنهن پاڪستاني خفيه ايجنسين ۾ سڌارن ۽ انهن جي ري اسٽرڪچرنگ لاءِ پيپر ورڪ مڪمل ڪيو آهي، صدر مشرف اڪثر ڪري چوندو رهيو آهي ته ايجنسيون فعال ڪردار ادا نه پيو ڪن، حڪومتي حلقن جو چوڻ آهي ته جهادي تنظيمن بعد ايجنسين جي ري اسٽرڪچرنگ جو ڪم شروع ٿيندو ۽ جنرل مشرف وڏي پيماني تي ايجنسين جي ري اسٽرڪچرنگ ۽ ريفارمز بابت فيصلا ڪندو.
1979ع ۾ افغانستان مان سوويت يونين جي واپسي بعد فارغ ٿيل اهي جهادي جڏهن پاڪستان موٽيا ته هتي آهستي آهستي فعال ٿيڻ لڳا ۽ 1988ع ۾ باقاعده تنظيمون ٺهڻ شروع ٿيون. افغان جهاد بعد انهن تنظيمن ڪشمير ۾ جهاد جو نعرو هنيو ۽ ڪشمير ڏانهن رخ ڪيو. ڀارت ۽ پاڪستان ۾ ڪشمير مسئلو هيستائين حل نه ٿيڻ جو سبب ڪشمير جو پاڻي آهي. جيڪو ٻنهي ملڪن جي جياپي جو وسيلو آهي، ڇو ته ٻنهي ملڪن جي معيشت جو دارومدار زراعت تي آهي. ڀارت جڏهن وولر بئراج تعمير ڪرڻ شروع ڪيو ته اهي جهادي تنظيمون ئي هيون جن ان کي تباهه ڪيو ۽ سندن اهو ڪارنامو پاڪستان ۾ واسطدار ڌرين کي تمام گهڻو پسند آيو هو، پر پوءِ انهن جهادين جي اوٽ ۾ فرقيواراڻن گروپن به دڪانداري چمڪائڻ شروع ڪئي. جن پنجن تنظيمن لشڪر طيبه، جيش محمد، سپاهه صحابه، تحريڪ جعفريه، تحريڪ نفاذ شريعت محمدي تي پابندي لڳي آهي. انهن مان شروعاتي ٻن تنظيمن جو ڪشمير ۾ ڪم آهي. باقي پاڪستان ۾ فرقيواراڻن فسادن جا الزام لڳندا رهيا آهن، ڪير صوفي محمد کان اهو نٿو پڇي ته اڍائي هزار جو لشڪر افغانستان وٺي ويو ۽ اڍائي سئو ماڻهو موٽائي آيو. پاڻ به واپس آيو. آخر هن پاڻ افغانستان ۾ شهادت ڇو نه قبول ڪئي؟
هيستائين ڪنهن به سياسي حڪومت اهڙين انتها پسند ڌرين خلاف ڪو قدم ان ڪري نه کنيو هو جو هر ڪنهن کي ڊپ هو ته هو مزاحمت ڪندا، جيتوڻيڪ مزاحمت جو گمان ۽ خدشو ته هاڻي به موجود آهي پر ان هوندي به جنرل مشرف اهو قدم کنيو آهي. هتان جي عام ماڻهن، واپارين، ڪامورن، سماجي حلقن ۾ مشرف حڪومت جي اهڙن اپائن بابت مثبت راءِ ڏسڻ ۾ آئي آهي ۽ هو ساراهه به ڪن ٿا. ٻئي پاسي جيڪي به لبرل ۽ ترقي پسند سوچ واريون سياسي ۽ سماجي ڌريون آهن. انهن کي به خوشي ٿي آهي پر حقيقت اها آهي ته انهن ڌرين نان سويلين هئڻ سبب مشرف جي تعريف ۾ ڪنجوسيءَ جو مظاهرو ڪيو آهي. ڏٺو وڃي ته پ پ سميت ٻين ڌرين جي به خواهش اهائي هئي جيڪو مشرف ڪيو پر جيتري واکاڻ ٿيڻ کپي ها هنن اها نه ڪئي آهي. انهن ڌرين کان هٽي ڪري جماعت اسلامي، جي يو آءِ ۽ متاثر ڌرين جو چوڻ آهي ته مشرف حڪومت اهي قدم آمريڪا ۽ ڀارت جي دٻاءَ ۾ اچي کنيا آهن. مذهبي ڌرين پاران اهو الزام موجوده حالتن ۾ فٽ ته لڳي ٿو، پر جيڪڏهن حقيقت پسندي سان ڌٺو وڃي ته ان ۾ ٻاهريون دٻاءُ نه پر خود جنرل مشرف جي پنهنجي سوچ ۽ خواهش جو عمل دخل گهڻو آهي. 14 آگسٽ تي جڏهن سپاهه محمد ۽ لشڪر جهنگوي تي پابندي وڌي وئي هئي ته ان وقت نه ڀارتي فوج بارڊر تي هئي ۽ نه آمريڪا ۾ 11 سيپٽمبر وارا ڌماڪا ٿيا هئا. جن ٻن تنظيمن کي نگراني هيٺ رکيو ويو هو، انهن تي 12 جنوري تي پابندي وڌي وئي. رهيو سوال مدرسن ۾ نصاب جي تبديلي جو ته اهو به غلط قدم ناهي. جيڪڏهن ڪو پيش امام انگريزي به پڙهيل هجي. ڪمپيوٽر به هلائي سگهي، انٽرنيٽ جي دنيا به ڏسي سگهي ته هو هرگز تنگ نظر، جنوني ۽ رجعت پسند نه ٿو ٿي سگهي. اهو امام مسجد 800 کان 15 سئو جي پگهار ۽ نمازين جي مانين جو محتاج نه هوندو پر معاشري ۾ بهتر مقام حاصل ڪري سگهي ٿو. جيستائين لائوڊ اسپيڪرز جي استعمال جو تعلق آهي ته ان جو مثبت استعمال اهو آهي ته ماڻهو اذان ٻڌي عبادت لاءِ الله جي گهر اچن، پر اوهين ڏسو ته ان جو غلط استعمال ڪيترو آهي. وڏن شهرن ۾ اسپتالن ۽ گهرن لڳ جيڪي مسجدون آهن. انهن تي اعليٰ ڪوالٽي ۽ ايڪو سائونڊ وارا 4 کان 6 هيوي ڊيوٽي اسپيڪر لڳل آهن، هر طرف هڪ هڪ لائوڊ ته لازمي هوندو، صبح جو جڏهن ان ايڪو سائونڊ مان مختلف آواز اچن ٿا ته اسپتال ۾ داخل مريض جن ۾ ٻار به شامل هوندا آهن، اهي ته ڇرڪ ڀري اٿن ٿا، گهرن ۾ به جنهن جا گهر پاسي ۾ آهن، انهن جا ٻار به ڇرڪ ڀري ٿا اٿن، اذان جي حد تائين ته ٺيڪ آهي، ڪنهن کي اعتراض نه ڪرڻ گهرجي پر ان کانسواءِ اضافي ڳالهيون يا کنگهه کڙڪا ته نه ڪرڻ گهرجن.
سياسي مبصرن جو خيال آهي ته مشرف حڪومت جيڪي اهي اپاءَ ورتا آهن. انهن تي عمل ڪرڻ ڏکيو ضرور آهي پر ناممڪن ناهي. غير ملڪي ميڊيا وارا جنرل مشرف جي انهن اپائن تي خوش ته آهن پر حيران به آهن، هو منطقي نقطه نظر کان اها به جانچ ڪن پيا ته ڪٿي اهي اپاءَ وقت ٽپائڻ لاءِ ته ناهن. ڪٿي اهي فرضي ۽ زباني ڪلامي ته ناهن بهرحال جيڪڏهن جنرل مشرف ايندڙ اسيمبلي تائين صدر رهيو ته يقينن ان پاليسي تي عمل ٿيندو. افغانستان ۾ طالبان راڄ بعد جڏهن اهي گمان پيدا ٿيا ته پاڪستان ۾ به ايئن ٿيندو ۽ هتي به بندوق جي زور تي ڏاڙهي رکڻ جا فرمان جاري ٿيندا پر گذريل ٻن مهين دوران افغاني ماڻهن جيئن حجم ڳولڻ شروع ڪيا، ۽ جيترو حج جي سيزن ۾ مڪي وارا حجم ڪمائيندا آهن، ايترو انهن بزنيس هن دفعي افغاني حجمن جو به ٿيو. بهرحال جيڪڏهن حڪومتي اپاءَ قابل عمل بڻجي ويا ته ان ۾ ڪو شڪ ناهي ته پاڪستان ۾ معاشرتي ۽ سماجي طور تمام وڏي مثبت تبديلي ايندي.
(14 جنوري 2002ع)

اڳتي ڏسو ته اڃان ڪهڙا ٿا ڪمال ٿين!

اڳتي ڏسو ته اڃان ڪهڙا ٿا ڪمال ٿين!

ان ۾ ڪو شڪ ناهي ته قومي اسيمبلي جون سيٽون وڌائڻ، عورتن ۽ ٽيڪنو ڪريٽس کي نمائندگي ڏيڻ ۽ اقليتن لاءِ ڌار چونڊ نظام ختم ڪرڻ وارا صدر جنرل پرويز مشرف جا فيصلا تاريخي آهن، جيڪڏهن ڏٺو وڃي ته پيپلزپارٽي کان تحريڪ انصاف تائين سمورين سياسي جماعتن (مذهبي جماعتن کانسواءِ) جي منشور ۾ به اهي نقطا شامل آهن. صدر مشرف ڄڻ ته انهن پارٽين جي منشور تي عمل ڪيو آهي. هڪ وڏي سياسي پارٽي جي اڳواڻ تبصرو ڪندي چيو ته ذوالقفار ڀٽو کان پوءِ صدر مشرف جي صورت ۾ پاڪستان کي هڪ اهڙو ليڊر مليو آهي، جنهن ۾ فيصلي ڪرڻ جي سگهه به آهي ته عمل ڪرائڻ به ڄاڻي ٿو. ضياءُ الحق واري فوجي راڄ ۽ جنرل مشرف جي حڪومت ۾ تمام گهڻو فرق آهي. ضياءُ الحق اسلام جي اوٽ ۾ آئين ۾ ترميم ڪئي. جنهن سبب انتهاپسندي جا رجحان وڌيا، هاڻي جنرل مشرف انتهاپسند ۽ رجعت پسند لاڙا ختم ڪرڻ لاءِ اپاءَ وٺي رهيو آهي، جهادين خلاف ڪاررواين، طالبان خلاف آمريڪا جو ساٿ ڏيڻ، مدرسن کي ريگوليٽ ڪرڻ، گڏيل چونڊ نظام متعاف ڪرائڻ سميت جنرل مشرف جيڪي به فيصلا ڪيا آهن. انهن جي واکاڻ مغربي دنيا ۾ حد کان وڌيڪ ٿي رهي آهي، مغربي دنيا جن معاملن ۾ لبرل پاليسي جي توقع بينظير ڀٽو جهڙن ليڊرن کان ڪري پئي پر جنرل مشرف ان کان وڌيڪ ڪري رهيو آهي. هڪ صحافي جي بقول ته جنرل مشرف بينظير جهڙن سياستدانن جي کپت گهٽائي رهيو آهي، هاڻي ته پ پ سميت سمورين سياسي جماعتن کي پنهنجي منشورن تي نظرثاني ڪرڻي پوندي، سياسي ڌرين وٽ وڪڻڻ لاءِ هاڻي گهڻو ڪجهه گهٽبو پيو وڃي. جيڪو ڪجهه جنرل مشرف ڪيو آهي، اهو عالمي مارڪيٽ سان گڏوگڏ مقامي سياسي مارڪيٽ جي حساب سان به بهتر آهي. جنهن جو ڪنهن نه ڪنهن حد تائين فائدو عوام کي به ٿيندو. صدر مشرف ته هاڻي ڊارلنگ آف ويسٽ (مغرب جو محبوب) ٿي ويو آهي پر ان سان گڏوگڏ ڊارلنگ آف پاڪستان به ٿيندو پيو وڃي.
صدر مشرف کي هيستائين ته ذاتي فائدو گهٽ ٿيندو، سياستدان بظاهر آن دي رڪارڊ ته ڪجهه نٿا چون پر ڊرائنگ رومز ۾ ويهي اها تنقيد ڪن ٿا ته صدر مشرف فرد واحد آهي ۽ فرد واحد کي آئين ۾ ترميم جو اختيار نه هئڻ گهرجي. هيستائين ڪيل انهن فيصلن لاءِ آئين ۾ ترميم ڪرڻي پوندي ۽ آئيني ترميم لاءِ هن هڪ رستو ٺاهيو آهي، گڏيل چونڊ نظام رائج ڪرڻ ۽ سيٽون وڌائڻ لاءِ آئيني ترميمن کي ته شايد ڪو چئلينج ئي نه ڪري پر جيڪڏهن ڪنهن ڪيو به ته سپريم ڪورٽ انهن ترميمن کي عوامي مفادن لاءِ نقصان ده قرار نه ڏيندي، عوام جي اڪثريت به انهن ترميمن خلاف ناهي.
جيئن ته مون مٿي لکيو آهي ته صدر مشرف اهڙن مثبت معاملن سبب آئين ۾ ترميم ڪرڻ جو هڪ رستو حاصل ڪيو آهي، هاڻي جيڪي هو وڌيڪ ترميمون ڪندو اُهي خطرناڪ هونديون. صدر مشرف جلد ئي آئين ۾ اها ترميم به ڪندو ته ڪو ماڻهو 2 دفعن کان وڌيڪ وزيراعظم نٿو ٿي سگهي، گريجوئيٽ هئڻ واري شرط سبب ته 97ع جي اسيمبلي وارن ميمبرن مان ته اڌ کان وڌيڪ خودبخود نااهل ٿي ويندا پر وزيراعظم جو عهدو 2 دفعا کان وڌيڪ نه رکڻ واري ترميم جي تلوار جيڪا ٺپجي پئي ان سان بينظير ۽ نواز شريف جو به صفايو ٿي ويندو. خبر ناهي ته ان تي عوام ڪيترو رد عمل ظاهر ڪندو پر شايد انهي امڪاني خدشي جي بوءِ پ پ قيادت سونگهي ورتي آهي ۽ 20 جنوري تي بينظير جي هدايت تي خصوصي طور ايمرجنسي ۾ سينٽرل ايگزيڪيوٽو ڪائونسل ۽ وفاقي ڪائونسل جو گڏيل اجلاس اسلام آباد ۾ طلب ڪيو ويو آهي. صدر مشرف به امڪان آهي ته جلد ئي اهڙن فيصلن جو به اعلان ڪري ڇڏيندو، جنهن ۾ معاملو رڳو 2 دفعا کان وڌيڪ وزيراعظم هئڻ تي پابندي تائين محدود نه رهندو پر قومي سلامتي ڪائونسل ٺاهڻ واري ترميم به اچڻ واري آهي. انهي ترميم تحت قومي سلامتي ڪائونسل جو سربراهه صدر هوندو، وزيراعظم ۽ اپوزيشن ليڊر، سينيٽ جو چيئرمين ۽ قومي اسيمبلي جو اسپيڪر، چئني صوبن جو هڪ هڪ نمائندو پرڏيهي، دفاع ۽ ناڻي وارا وفاقي وزير به ان جا ميمبر هوندا، اهو ادارو ايٽمي معاملن کان وٺي هر اهم فيصلي ڪرڻ ۾ مجاز هوندو، اسيمبلي ٽوڙڻ ۽ حڪومت ختم ڪرڻ لاءِ فيصلي جو اختيار به هن اداري کي هوندو، هيستائين وارن فيصلن تي ته هرڪو خوش آهي پر جيڪي فيصلا هاڻي ٿيڻا آهن. انهن جو سوڳ موجوده فيصلن جون خوشيون به کسي ڇڏيندو. معاملو رڳو قومي سلامتي ڪائونسل تائين نه بيهندو پر ڪم اڳتي به هلندو، جيڪي ماڻهو اين آر بي (ٿنڪ ٽئنڪ) جي ڪارڪردگي تي شڪ ڪندا هئا انهن جي دماغ جا ڪمالات ته هاڻي آهستي آهستي ظاهر ٿيندا، ٿورو صبر ڪريو!!
ٻڌڻ ۾ آيو آهي ته سياسي پارٽين واري قانون ۾ به ترميم لاءِ پُلندو تيار آهي. جنهن ۾ پارٽي سربراهه سميت مک عهديدارن جي خفيه ووٽ ذريعي هر 3 کان 4 سالن ۾ چونڊ لازمي قرار ڏيڻ سميت سياسي پارٽين ۾ جمهوري لاڙا ۽ رجحان پيدا ڪرڻ بابت به لاتعداد ترميمون تجويز ڪيل آهن، جيڪا پارٽي پنهنجي ليڊر جي چونڊ وارو طريقو اختيار نه ڪندي حساب ڪتاب جي آڊٽ نه ڪرائيندي، اليڪشن ڪميشن ان جي رجسٽريشن ختم ڪري ڇڏيندي. اهڙي قسم جون ترميمون جمهوري سسٽم لاءِ ڪيترو خطرناڪ هونديون، اهو اڃا به بحث طلب مسئلو آهي. آمريڪا ۾ به اهڙي پابندي موجوده آهي ته جيڪو 2 دفعا صدر ٿيندو اهو ٽيون دفعو نه ٿي سگهندو. تنهن ڪري آمريڪا سميت مغربي دنيا صدر مشرف جي اهڙين ترميمن تي شايد ڌيان نه ڏيندي ۽ پٽڪو ڪندڙ پارٽين جي ڳالهه کي به ڪوئي نه ڪنائيندو.
هي ته هيون قانون ۾ تبديليون پر اڃا چونڊ قانون ۽ رولز ۾ ترميمون جيڪي رات ڏينهن جي محنت سان جسٽس (ر) ارشاد حسن خان تيار ڪري رهيو آهي. جيڪڏهن اهي قابل عمل ٿي ويون ته پاڪستان ۾ سياسي ڪلچر ئي تبديل ٿي ويندو. مالڪن جي گمان ۾ به اهڙيون ترميمون ۽ تجويزون نه هونديون جيڪي جسٽس (ر) ارشاد حسن خان تيار ڪري رهيو آهي. جيتوڻيڪ ماضي ۾ ڪو به چيف جسٽس اليڪشن ڪمشنر ٿيڻ نه قبوليندو هو ڇو ته اها عام جج جي پوسٽ آهي ۽ هونئن به رٽائرڊ چيف کي مليل فائدا چيف اليڪشن ڪمشنر کان گهڻا وڌيڪ آهن، پر جيتري محنت جسٽس (ر) ارشاد حسن خان ان عهدي تي اچڻ لاءِ ڪئي آهي ان ۾ اهي قول قرار، واعدا ۽ عهد به شامل آهن، جيڪي ارشاد حسن خان ڪري رهيو آهي. جسٽس ارشاد حسن خان جنن وانگر ڪم ڪندو آهي. هو واندو هرگز نه ويهندو آهي، مثبت هجي يا منفي هن جو ذهن ڪمپيوٽر کان به وڌيڪ تيز ڪم ڪندو آهي. وڏين سياسي ڌرين کي اين آر بي واري ٿنڪ ٽئنڪ کان هي اڪيلي ٿنڪ ٽئنڪ وڌيڪ ڏکي لڳندي.
ڏسجي ته مستقبل قريب ۾ وڌيڪ ڪهڙا ٿا پهاڙ ڪرن، جيڪڏهن اهي ترميمون اچي ويون ۽ عمل به ڪيو ويو جيڪو اڻٽر آهي ته وڏن وڏن ليڊرن جي سياست مان دلچسپي ختم ٿي ويندي. ايندڙ عام چونڊن بعد گهڻيون سيٽون کٽڻ جي باوجود به وزيراعظم نه ٿيڻ بابت ميان اظهر ته پنهنجو ذهن ٺاهي ڇڏيو آهي پر امين فهيم لاءِ هاڻي آئيني ۽ قانوني طرح رستو صاف ٿيندو پيو وڃي.
(18 جنوري 2002ع)

واگها جي ويران ريلوي ا سٽيشن ڪنهن جي انتظار ۾ آهي؟

واگها جي ويران ريلوي ا سٽيشن ڪنهن جي انتظار ۾ آهي؟

60ع واري ڏهاڪي جي شروع ۾ آمريڪي پرڏيهي کاتي پاران ڪشمير مسئلي جي حل لاءِ ”چناب فارمولي“ جي نالي سان هڪ تجويز پيش ڪئي وئي هئي. ان فارمولي موجب درياءَ چناب کي عالمي سرحد تسليم ڪرڻ جو چيو ويو هو. فارمولي مطابق مسلم اڪثريت وارا علائقا آزاد ڪشمير ۽ هندو اڪثريت وارا علائقا ڀارت حوالي ٿيڻا هئا. اهو فارمولو جوزف ڪاربل ڏنو. جوزف ڪاربل ڪلنٽن جي پرڏيهي وزير ميڊلن البرائيٽ جو والد هو. البرائيٽ ڊيموڪريٽس جي حڪومت ۾ 2 ٽرم رهڻ باوجود پنهنجي والد جي فارمولي تي عمل نه ڪرائي سگهي، نه ئي ان تي زور ڀريو. ميڊلن البرائيٽ جو مڙس البرائيٽ صحافي هو. ڪشمير جي حل واري ان چناب فارمولي موجب آزاد ڪشمير واري علائقي جي ماڻهن کي بعد ۾ ريفرنڊم جو حق به ملڻو هو، جنهن ۾ کين اهو فيصلو ڪرڻو هو ته هو پاڪستان سان گڏ رهندا يا آزاد ملڪ جي حيثيت ۾ رهندا. تقريباً 47 سال اڳ ڏنل جوزف ڪاربل جي ان فارمولي تي هن وقت سنجيدگيءَ سان غور هلي رهيو آهي.
چيو ويندو آهي ته برطانيا ڪشمير کي اهڙي طرح تقسيم ڪري ويو جو ڪشمير ڀارت کي ۽ مسئلو پاڪستان کي ڏئي ويو. جيتوڻيڪ ڀارت سرڪاري طور اهو تسليم نٿو ڪري پر ڀارت جي سول سوسائٽي جا لاتعداد ادارا، تنظيمون ۽ ماڻهو مختلف فورمز تي اهو تسليم ڪري چڪا آهن ته هندستان ۽ پاڪستان ۾ ڇڪتاڻ، دورين ۽ نفرتن جو مک ڪارڻ ڪشمير آهي. 1948ع، 1965ع، 1971ع ۽ 1991ع (ڪارگل) وارين ويڙهين ۽ جنگين ۽ اڄوڪي خوف ۽ ڇڪتاڻ واري صورتحال جو مک ڪارڻ به ڪشمير آهي. جيتوڻيڪ کوکرا پار سرحد ته ڳچ عرصي کان بند پئي آهي، پر هاڻي واگها بارڊر به بند ٿي ويو آهي. واگها جي روڊ واري سرحد تي اڄ به روزانو شام جو ساڍي چئين وڳي رسمي پريڊ ٿئي ٿي، ٻنهي پاسن کان ماڻهو ڏسڻ اچن ٿا ۽ ويراني جي ماحول ۾ عجيب سوچون کڻي واپس وڃن ٿا. واگها جي ريلوي اسٽيشن ته صفا سنسان آهي، رات جو ڪتا ٿا گهمن پر پوءِ به ريلوي اسٽاف هيٽر هلائي ويران اسٽيشن تي ويٺو رهي ٿو. ڇنڇر ڏينهن ساڍا چار ڪلاڪ نواز شريف واري موٽر وي ذريعي سفر ڪري واگها بارڊر تي پهتاسين، ”شڪاگو ٽربيون“ جي خصوصي رپورٽر مس ڪم بارڪر به گڏ هئي. اسين گاڏي واگها بارڊر تي لڳل گيٽ کان تقريباً اڌ ڪلوميٽر پري پارڪ ڪري، پنڌ ڪري سرحد وٽ پهتاسين. رستي ۾ ڪسٽمز، ايف آءِ اي، اميگريشن ۽ ٽوئرازم وارن جون آفيسون به ويران لڳيون. جڏهن کان سرحد بند ٿي آهي تڏهن کان هتان جي ايف آءِ اي ۽ ڪسٽمز وارا اهلڪار به حد کان وڌيڪ پريشان آهن. ايف آءِ اي جي ٻن اهلڪارن نالو ۽ عهدو ٻڌائڻ کان انڪار ڪندي مختلف سوالن جا جواب ڏيندي ٻڌايو ته هفتي ۾ دوستي بس سروس جون ٻه بسون ڀارت وينديون هيون ۽ 2 بسون واپس اينديون هيون. هر هڪ بس ۾ 35 کان 40 مسافر هوندا هئا. ماڻهو مٽن مائٽن سان ملڻ ويندا هئا، ڪجهه تحفا کڻي ويندا هئا، ڪجهه کڻي ايندا هئا، ڪڏهن اسان جو به ڀلو ٿي ويندو هو. هاڻي الله الله پيا ڪريون. مس ڪم بارڪر کي شايد پنهنجي ايڊيٽر ٻڌايو هو ته پينٽ شرٽ پائي نه وڃجان ۽ ان ڪري هن هڪ ڏينهن اڳ اسلام آباد مان بند ڳلي وارا پاڪستاني ڪپڙا (شلوار قميض) خريد ڪيا هئا، پوتي به پاتي هئائين، هن کي ڏسي ڪري ئي شايد ڪسٽم وارن احوال ڪيا هئا، اڪيلو هجان ها ته شايد ايتري لفٽ نه ڪرائين ها. انهن چوڪين تان ٿي اسين سرحد تي لڳل گيٽ وٽ پهتاسين، ٻنهي پاسن جي دروازن کي ٻنهي ملڪن جي جهنڊي وارو رنگ ٿيل هو. گهري خاڪي وردي وارا ڀارتي رينجرز ۽ ڪاري مليشي شلوار قميض وارن پاڪستاني رينجرز جي جوانن کي ڊگهن طرن وارا پٽڪا پاتل هئا. هندستاني قد جا هلڪا هئا. پاڪستاني ست ۽ ساڍن ستن فٽن وارا جوان، لڳي پيو ته پوري رينجرز مان ڳولي ڳولي وٺي آيا هئا. آهستي آهستي ٻنهي پاسن کان ماڻهو گڏ ٿيڻ شروع ٿيا، هڪٻئي جي ماڻهن کي ڏسي رينجرز وارا جيڪي سڄو ڏينهن ماٺ ميٺ ۾ هوندا آهن، هڪٻئي کي اکيون ڦوٽاري ڏسڻ لڳا ۽ جي ٿري رائيفل جي کڙڪندڙ ميگزينن تي هٿ هڻي مڇون وٽي هڪٻئي ڏانهن تڪيندا رهيا. ٻنهي ملڪن پنهنجي پاسن کان پنهنجي پنهنجي ماڻهن لاءِ خوبصورت لان، بئنچون ۽ ڪرسيون لڳايون آهن. ڀارتي پاسي کان ڊولپيمنٽ ٿوري وڌيڪ لڳي رهي هئي. ساڙهيون ۽ جينز پاتل ڀارتي عورتون ۽ ڇوڪريون، پوڙها ۽ نوجوان ڪيمرائون ڳچين ۾ لڙڪائي ايڏي خوف ۽ ڊپ واري ماحول جي باوجود به پڪنڪ ملهائڻ لاءِ وڏي تعداد ۾ آيا هئا. ڀارت جي پريڊ واري حد تي ساڄي پاسي نظارو ڪرڻ لاءِ اسٽيڊيم جيان تمام سٺي ويهڪ لاءِ جاءِ ٺاهيل هئي. ايڪو سائونڊ تي ڀارتي فلمي گانا هلي رهيا هئا. ”غدر“ فلم جي گاني ”مين نڪلا گڊي ليڪر، رستي ۾ اڪ موڙ آيا“ جڏهن هلي رهيو هو ته لاتعداد ڀارتي ڪرائوڊ وارا شايد حسرتن ۽ آسن سان پاڪستاني پاسي ڏسي رهيا هئا ۽ لڳي رهيو هو ڄڻ هو به لاهور ڏسڻ جا خواهشمند هئا. جنهن جاءِ تي ٻنهي ملڪن جي سرحدن تي لوهي، گيٽ لڳل آهن. ان جاءِ کان پاڪستان واري پاسي ٺيڪ ساڍن 27 ڪلوميٽرن بعد لاهور شهر آهي. جڏهن ته ايتري ئي مفاصلي تي ڀارت واري پاسي امرتسر آهي. سرحد وٽ گيٽ جي اوڀر واري پاسي هڪ جاءِ اهڙي هئي جتي ڪو به جنگلو وغيره نه هو، رڳو 3 انچن جي سفيد چوني جي پٽي هئي، جيڪا امن سرحد جي نشاندهي پئي ڪري. ٻنهي پاسن جي ماڻهن انهن سمورين رڪاوٽن نه هجڻ واري جاءِ تي ٺاهيل ننڍڙي برج کي هٿ لائي هڪٻئي جي ڌرتين تي قدم ٽپائي فوٽو پئي ڪڍايا. سندن اتساهه، آسن ۽ اميدن مان ته لڳو پئي ڄڻ ته هو ان سرحد کي تسليم ئي نٿا ڪن. هو بنا ويزا هڪٻئي جي حدن ۾ اچڻ لاءِ آتا پئي لڳا. ان موقعي تي ڪم بارڪر ۽ مون کي ميجر غوري بريفنگ ڏئي رهيو هو ته ڀارتي پاسي کان سندن ميجر غير ملڪين جي هڪ وفد کي به بريفنگ ڏئي رهيو هو، اسان جي وچ ۾ رڳو برج هئي. ڪا رڪاوٽ نه هئي. ڀارتي ميجر پاڪستان واري پاسي ٻه ٽي قدم هلي آيو ۽ ميجر غوري سان هٿ ملايائين، هنن عليڪ سليڪ ڪئي ۽ پوءِ هو واپس هليو ويو. ايستائين پاڪستاني پاسي پريڊ ڏسڻ لاءِ ٺاهيل اسٽيڊيم نما ويهڻ واري جاءِ تي قومي نغما هلي رهيا هئا. الله اڪبر جي زور دار نعرن ۽ ڪلاشنڪوف جي برسٽ هلڻ جي آوازن واري ڪيسٽ پئي هلي. پاڪستان واري پاسي مردن لاءِ ڌار گيلري آهي، عورتن لاءِ ڌار آهي، عورتون گهٽ مرد گهڻا هئا. ”چاچا ڪرڪيٽ“ واري اسٽائيل جو هوبهو هڪ پوڙهو اڀ ڏاريندڙ ”نعره تڪبير ۽ نعره حيدري“ جا نعرا هڻي رهيو هو. ايتري ۾ پريڊ شروع ٿي. ٻنهي پاسي جي رينجرز جا 8-8 جوان پريڊ ۾ حصو وٺندا آهن. پريڊ دوران ٻنهي ملڪن جا جوان ٽنگ مٿي تائين کڻي اهڙي نموني روڊ تي دافوڙو پيا هڻن جو کڙڪي تي ڇرڪ پيو نڪري. مون ميجر غوري کان پڇيو ته ”هنن جي بوٽن جا ترا ته ڌڪ ئي نه جهليندا هوندا؟“ چيائين ”هنن کي هر هفتي ۾ نوان ترا لڳرائڻ لاءِ خصوصي الائونس ڏيندا آهيون.“ ٻنهي پاسن کان هڪ هڪ جوان تمام تيزي سان گيٽ ڏانهن آيا، گيٽ کولي رسمي طور هٿ ملائي واپس آيا. وري ٻي جوڙي آئي، اهي اڳين کان وڌيڪ ڪاوڙ ۾ آيا. سندن اکين ۾ ڄڻ ته رت تري رهيو هو. جهنڊي جي پاسن ۾ بيٺا، ٽين جوڙي به ساڳئي نموني آئي ۽ جهنڊا لاٿائون، جهنڊا لاهڻ مهل پاڪستاني سپاهي جهنڊو آهستي آهستي لاهي رهيو هو ۽ ڀارتي جهنڊي کان مٿان مٿان رکي پاڪستان جي بالادستي جو احساس ڏياري رهيو هو. ان کان پوءِ چوٿين جوڙي آئي ۽ ايترو ته ڪاوڙ ۽ خار ۾ اچي ٺڪاءُ ڪري پنهنجا دروازا بند ڪيائون ڄڻ اجهو ٿا وڙهن. تقريب پوري ٿي ته اونداهي به ڪر کنيو، تيز تيز گهمندي واپس آياسين، هڪ ننڍڙو چارپائي هوٽل هو. کٽن تي ويهي چانهن پيئندي آس پاس جي ڳوٺاڻن کان احوال پڇياسين ته ڇا خبرون آهن. نرڙ ڳوٺ جي محمد عارف ۽ ڀان جي الله بخش ٻڌايو ته ”بارڊر جي اوڀر واري پاسي آبادي ناهي. اولاهئين پاسي ڏهاڪو ڳوٺ آهن. اندازي موجب هڪ لک جي آبادي آهي.“ نرڙ ڳوٺ ۾ رڳو 2 هزار گهر آهن. 80 سيڪڙو آبادي مائٽن ڏانهن منتقل ٿي وئي آهي. عارف ٻڌايو ته ”هو چار ڀائر آهن. والده ۽ والد سميت ٻارن ٻچن سوڌو 35 گهرڀاتي آهن. جن مان 4 ڀائر والد، والده، هڪ ڀاڄائي ۽ هڪ ڀائٽي گهر ۾ آهن. باقي هن پنهنجي زال ۽ ٻارن کي پتوڪي ۾ ڇڏيو آهي. هن چيو 20 ڏينهن کان ٻار ڀيڻ جي گهر ۾ آهن، سڪ به لڳي آهي. جنگ جو خوف گهٽ ته ٿيو آهي پر اڃا ٽريو ناهي. هزارين ڀارتي فوجي پنهنجي بارڊر تي ويٺا آهن ۽ جيسين واپس نه ويندا، تيسين خوف ختم نه ٿيندو.“ تيستائين اوندهه مڪمل طور ڇانئجي وئي هئي ۽ ڀارتي سرحد تي لڳل سرچ لائيٽون به ٻري چڪيون هيون، جيئن ڪراچي ريل ذريعي ويندي اسٽيل ملز وٽان بتين جي قطار خوبصورت لڳندي آهي، اهڙيءَ طرح سرحد تي لڳل سرچ لائيٽون به سهڻيون پئي لڳيون.
اسين عارف سان گڏ ويران ٿيل واگها ريلوي اسٽيشن تي وياسين. نظارو ڪري نرڙ ڳوٺ وياسين. هي ڳوٺ 48ع ۾ هندستان کان آيل مهاجرن آباد ڪيو. ميون قوم جي انهن ماڻهن جي ٻولي لياقت آباد ۽ حيدرآباد جي تيلين واري ٻولي پئي لڳي. قمبر جي گوپانگن وانگر لفظ لفظ سان هڪٻئي کي گار پئي ڏنائون. ڳوٺاڻا آمريڪي عورت کي حيرت ۽ حسرت مان ڏسي رهيا هئا. مال جي سڪايل ڇيڻن جي مچ تي ويٺلن کي ڏسي ڪم بارڪر کان ٽهڪ نڪري ويو. اتي ڳوٺاڻن ٻڌايو ته اڄڪلهه ڪجهه گهرن جا ماڻهو واپس آيا آهن. ڪولن پاول ۽ ٽوني بليئر جي دورن بعد ماحول بهتر ٿيڻ جي اميد ته پيدا ٿي آهي پر اڃا خوف برقرار آهي. واپسي تي عارف ڪڻڪ جي فصل ۾ وڇايل بارودي سرنگهون ڏيکاريون، ڪجهه جاين تي پاڪ فوج جا جوان به ڏسڻ ۾ آيا. واگها ريلوي اسٽيشن جي ڪوارٽرز ۾ به پاڪ فوج جا چاق ۽ چوبند دستا ويٺل نظر آيا. اسين واپس لاهور جي پرل ڪانٽينينٽل هوٽل ۾ آياسين، ڪم بارڪر اسلام آباد کان هلڻ کان اڳ ئي ڌار ڌار ڪمرا بڪ ڪرايا هئا. اهي ڪمرا بارگين بعد پاڪستانين کي 6 هزار في رات لاءِ ڏيندا آهن، پر هن آمريڪي عورت کان 210 ڊالر في ڪمرو چارج ڪيائون. اهو ٻڌايو مانس ته چيائين ”اخبار وارا ڀريندا. امير ڪمپني آهي.“ رات جو کائي پي لڪشمي چوڪ جو چڪر هڻي پنهنجي پنهنجي ڪمري ۾ ستاسين. صبح جو داتا درٻار تي وياسين. گيٽ تي بورچين ورايو، چيائون ديڳ جو نذرانو ڏيو. 6 ڪلو چڻا پلاءُ جي ديڳ جا 250 ريٽ ٻڌايائون. انهن مان جان ڇڏائي ته اچي فقيرن گهيرو ڪيو. الله جي نالي نه، پر ڪپڙن کان ڇڪي سلطان راهي اسٽائيل ۾ خيرات پئي گهريائون. بوٽ جمع ڪرائي درگاهه جي حد ۾ داخل ٿياسين، آمريڪي عورت کي ڏسي عورتن توڙي مردن جا هجوم پئي گڏ ٿيا. ايتري ۾ هڪ ملنگ آيو. هر آڱر ۾ منڊي پاتل هئس، چيائين ”هي آمريڪي ظالم آهن، هيءَ سڀاڻي اخبار ۾ لکندي ته مسلمان سڀ فقير آهن، هن سان نه ڳالهايو.“ اهو ملنگ انگريزي ڳالهائي رهيو هو، ڪم بارڪر کي سڌيون ٻڌائي الله الله ڪندو هليو ويو. هجوم ۾ بيٺل هڪ همراهه ٻڌايو ته ”هي پائليٽ هو. فقيري رنگ چڙهيس. سڀ ڇڏي درگاهه تي ويٺو هوندو آهي.“ سهيل نالي هڪ نوجوان ماءُ ۽ ڀيڻ سان گڏ دال ماني ورهائي رهيو هو. ٻڌايائين ته آمريڪي ملٽي نيشنل ڪمپنيءَ جو ملازم آهي. هن چيو ته جڏهن پريشان ٿيندو آهيان ته هتي ايندو آهيان. سرڪار جي زيارت بعد خوش ٿي ويندو آهيان. اسان بوٽ ورتا ته بوٽ رکندڙ گونگو هو، چيائين ”100 رپيا ڏيو، انگريزياڻيءَ جو بوٽ آهي.“ 50 ڏئي جان ڇڏائي. ڊرائيور چيو ته موٽر وي تي ننڊ ٿي اچي. جي ٽي روڊ سان هلنداسين. شير شاهه سوري وارو گرينڊ ٽرنڪ روڊ پڻ هاڻي ڊبل ٿي ويو آهي ۽ موٽر وي جهڙو ئي آهي، اهو وٺي شام جو واپس ماڳ موٽياسين. ڪم بارڪر جي انارڪلي گهمڻ ۽ مجرا ڪندڙن جا انٽرويو ڪرڻ جي خواهش پوري نه ٿي. چيائين، ”اڃا 3 هفتا آهيان، بسنت ۾ لغڙ ڏسڻ اينديس، مٿئين مهيني پوءِ انارڪلي تي به اسٽوري ڪنديس.“
(23 جنوري 2002ع)

آخر ڪير ڳالهائيندو؟

آخر ڪير ڳالهائيندو؟

گريٽر ٿل ڪئنال وارو منصوبو منظور ڪيو ويو آهي پر حيرت جي ڳالهه اها آهي ته 5 مهينن کان ان ڪئنال جي کوٽائي جاري آهي. 5 ڪلوميٽر کوٽائي مڪمل ٿي وئي آهي ۽ ان کان پوءِ منظوري ورتي وئي آهي. 5 مهينا اڳ سنڌ جو گورنر محمد ميان سومرو ۽ ناڻي وارو وزير حفيظ شيخ سنڌ سڪائڻ واري هن رٿا کي منظور ڪرڻ واري اجلاس ۾ ماٺ رهيا هئا. سياسي حڪومتن ۽ ٽيڪنڪوڪريٽ حڪومتن ۾ ڪهڙو فرق آهي. ان جي خبر ڪالهه سڀني کي پئجي وئي هوندي، جڏهن گريٽر ٿل ڪئنال رٿا منظور ڪئي وئي. اڻ چونڊيل حڪومتن سنڌ کي سدائين نقصان ڏنو آهي، پوء چاهي اهو منصوبو اين ايف سي جو هجي يا گريٽر ٿل ڪئنال بابت هجي. سنڌ سان ٿيل ناانصافين جو داستان جيڪڏهن مورخ لکيو ته پڪ سان مهذب دنيا جي ڪنهن به پڙهندڙ جا ڳوڙها ڳڙي پوندا. اڻ چونڊيل حڪومتن ۾ سنڌ جي نمائندگي ڪندڙ پنهنجا عهدا ڦرجي وڃڻ جي ڊپ کان سنڌ جي حقن تي ڳالهائڻ کي ڄڻ ته غير ضروري تصور ڪندا آهن. سنڌ جي سڄاڻ سياستدانن، دانشورن، اديبن ۽ وڪيلن کي به الائي ڇا ٿي ويو آهي، جو هنن جي ڪن تي ڪا جونءَ نه ٿي چري!
گريٽر ٿل ڪئنال جو نالو بدلائي هاڻي فلڊ ٿل ڪئنال رکيو ويو آهي، جنهن جي اڃا فزيبلٽي به تيار ناهي ڪئي وئي ۽ بنا فزيبلٽي جي اها رٿا شروع ڪئي وئي آهي. 30 ارب 46 ڪروڙ 70 لک رپين جي خرچ واري هيءَ رٿا 7 سالن ۾ مڪمل ٿيڻي آهي ۽ وقت شاهد آهي ته موٽر وي جيان فلڊ ٿل ڪئنال به ڏيڍوڻ تي وڌيڪ رقم کائيندو ۽ 45 ارب رپين جي لڳ ڀڳ هن تي خرچ ايندو. نواز شريف جي خوابي خواهشگاهه جي پورائي لاءِ موٽر وي 30 ارب جي ڪٿ سان شروع ٿيو. 80 ارب تي پهتو جهڙيءَ طرح موٽر وي مڪمل ڪرڻ لاءِ سنڌ سميت ٽنهي صوبن جي هاءِ ويز جي بجيٽ موٽر وي ۾ منتقل ڪئي وئي هئي. اهڙيءَ طرح پنجاب جو هيءُ ٿل واهه پاڻي جي سمورين رٿائن جي رقم ڳڙڪائيندو. فلڊ ٿل ڪئنال سڪيءَ تي پيل اهو واڳون آهي، جيڪو سڀني صوبن جا وسيلا هضم ڪندو.
سنڌ ۾ ڪيٽي بندر ٺاهڻ جي رٿا شروع ڪئي وئي. 13 ارب ڪٿ هئي، پر وفاقي حڪومت ۾ ويٺل ڪامورا، جيڪي بظاهر ملڪي مفادن جا دعويدار آهن، تن 94لک ڊالر نقصان گهران ڀري ”قومي مفاد“ ۾ سنڌ جي اها رٿا رد ڪرائي. سموريون قانوني تقاضائون پوريون ڪرڻ بعد شروع ڪيل سنڌ جي اها رٿا ته رد ڪئي وئي پر قانونن، قاعدن ۽ طريقيڪار جي انتهائي سنگين خلاف ورزي ڪندي ٿل فلڊ ڪئنال جي رٿا منظور ڪئي وئي آهي. ٿل ڪئنال بابت سڀ کان اڳ بنيادي سوال اهو آهي ته پاڻي آهي ڪٿي جو هيءُ واهه کوٽيو پيو وڃي! چشما جهلم لنڪ ڪئنال جڏهن ٺاهيو ويو ته ان وقت چيو ويو هو ته ”هيءُ موسمي واهه آهي.، سدائين نه وهايو ويندو ۽ جڏهن به سنڌ چوندي پنجاب ان کي بند ڪندو.“ پر پنهنجي حياتي ۾ اهو ڪئنال شايد ئي ڪڏهن بند ٿيو هوندو. وقت گذرڻ سان جڏهن سي جي لنڪ کي قانوني قرار ڏياريو ويو ته هاڻي ان پيدائشي غير قانوني واهه مان وري ٻيو غيرقانوني واهه ٿل فلڊ ڪئنال ڪڍيو پيو وڃي. ٿل فلڊ ڪئنال جي مڪمل ٿيڻ بعد سنڌ کي پيئڻ جو پاڻي به جيڪڏهن مليو ته به شڪراني جا نفل پڙهيا ويندا.
چيو وڃي ٿو ته پنجاب سرڪار جي هڪ وڏي لابي جنهن جا مختلف مفاد ان رٿا سان واڳيل هئا، اها هن رٿا جي پويان هئي. 30 ارب جي هيءَ رٿا سڀاڻي 45 ارب ۾ پوندي ۽ 45 ارب مان عالمي بئنڪ جي انگن اکرن موجب جيڪڏهن 35 سيڪڙو واري ڪرپشن جي شرح سان حساب لڳائجي ته به ان مافيا کي نقصان نه ٿيندو. سنڌ سڪائڻ جو هيءُ منصوبو وفاق خلاف به سازش لڳي ٿو. ايڏي خطرناڪ رٿا هوندي به نه سنڌ جو ڪو پير ٿو ڳالهائي نه مير، نه وڏيرو اک ٿو پٽي نه سياستدان، نه ئي ڪامورو ڪجهه ڪري ٿو.
سرائڪي قومپرست اڳواڻن سان ڪچهري ٿي. کانئن پڇيم ته ”ڇا هيءُ واهه اوهان جي فائدي جي رٿا آهي؟“ ڇو ته بکر، ليه ۽ جهنگ وارا ضلعا سرائڪي ماڻهن جا آهن ته هنن چيو ته ”اصل ۾ انهن علائقن ۾ رٽائرڊ فوجين کي زمينون الاٽ ٿيل آهن، ۽ انهن جي غير آباد زمينن کي آباد ڪرڻ لاءِ هيءُ واهه کوٽيو پيو وڃي، سرائڪي عوام کي ڪو فائدو نه ٿيندو.“ جيئن ايوب جي زماني کان سنڌ ۾ فوجين کي زمينون ڏئي بيراج قائم ڪيو ويو. اهو ساڳيو تماشو هاڻي سرائڪي عوام سان ڪيو ٿو وڃي. انهن سرائڪين جو ته خيال هو ته جيڪڏهن سنڌ تحريڪ هلائي ته سرائڪي به ساڻن گڏ هوندا. گريٽر ٿل ڪئنال ذريعي انهن ضلعن ۾ 15 لک 34 هزار 500 ايڪڙ زمين آباد ڪرڻ لاءِ سنڌ جي ڪروڙين ايڪڙ زمين بنجر بڻائي پئي وڃي. جيڪڏهن اها رسم هلي آهي ته پنهنجو محل ٺاهيو، ٻئي جي ڀلي جهوپڙي جُهري ته خدا خير ڪري.
سنڌ جي قدرتي وسيلن کان وٺي سرڪاري عهدن تائين يا ته غير سنڌي ويٺا آهن يا سنڌين جي لباس وارا بي وس بت ويٺا آهن. سنڌ جي حقن بابت ڳالهائڻ جي ڏوهه ۾ ڪرسي کسجڻ وارو ڊپ ختم ڪرڻ لاءِ ڪنهن نه ڪنهن کي قرباني ڏيڻي پوندي. جيڪڏهن سابق گورنر عظيم دائود پوٽي جهڙا 3-4 ماڻهو هجن ۽ اهي همت ڪن ته ڪافي حد تائين سنڌ جو ڀلو ٿي سگهي ٿو. اسان جا سنڌ واسي سنڌ جي وسيلن ته ٺهيو، پر تترن، تلورن ۽ سيهڙن جا شڪار به غير سنڌين کي ٿا ڪرائين ۽ ٻوريون ڀري کين لاهور ۽ راولپنڊي ڏياري ٿا موڪلين. سنڌ جو پاڻي، زمين، قدرتي وسيلا ته ٺهيو هاڻي پکي پکڻ به سنڌ جا ناهن رهيا. سنڌ ۾ گئس، تيل ۽ معدني وسيلن جا جيترا به پراجيڪٽ آهن، انهن ۾ 80 سيڪڙو کان وڌيڪ ملازم غير سنڌي آهن. گهوٽڪي جي آئل فيلڊ هجي يا اتي موجود ٻيا ادارا انهن جي هيڊ آفيس اسلام آباد ۾ آهي. آفيسرن کان وٺي چوڪيدار، نائب قاصد ۽ ڀنگي به راولپنڊي ۽ فيصل آباد ۽ پنجاب جا آهن. انهن ادارن جي اسڪولن ۽ مسجدن ۾ استاد ۽ پيش امام به پنجاب مان آندل ماڻهو آهن. جن علائقن ۾ اهي فيلڊز آهن، تن جي وڏيرن کي مانيون ۽ منرل واٽر جون بوتلون ڏئي انهن ڪمپنين وارا راضي ڪيو ويٺا آهن. ناراض ٿئي ته 3 ڪروڙ سنڌ جي عوام جي چونڊيل نمائندگي ختم ڪري آرٽلري ميدان ٿاڻي جو هڪ ايس ايڇ او سنڌ اسيمبليءَ کي تالو هڻي چونڊيل نمائندن کي روڊ تي بيهاري ٿو ڇڏي، پر ڪير به ڪجهه محسوس نٿو ڪري، جيڪڏهن ميڊيا ضمير جنجهوڙي ٿي ته چون ٿا ته ميڊيا سياست ۾ مداخلت نه ڪري.
افسوس اهو آهي ته سنڌ جي پاڻي جي مالڪيءَ لاءِ رڙيون اهي ٿا ڪن، جن وٽ ويسو به زمين جو ناهي. ڪجهه وقت اڳ جڏهن پير پاڳاري سنڌ جي زميندارن جو اجلاس گهرايو هو ته ان جو نوٽيس اقتداري ايوانن ۾ اسان جي سالن جي رڙين کان وڌيڪ ورتو ويو هو.
(2 مارچ 2002ع)

هن تسلسل کي ڇا چئجي؟

هن تسلسل کي ڇا چئجي؟

ماضيءَ جي حڪمرانن جيان هاڻي صدر جنرل پرويز مشرف به اهو چوڻ شروع ڪيو آهي ته ”عوام صبر ڪري رات وچ ۾ سڀ ڪجهه ٺيڪ نٿو ڪري سگهجي.“ جڏهن ته اڄ کان 30 مهينا اڳ اقتدار سنڀالڻ وقت صدر مشرف چيو هو ته هو سڀ ڪجهه جلد بهتر ڪري ڇڏيندو. بهتر ڇا ٿيو آهي؟ ان سوال جو جواب اسين عوام تي ڇڏيون ٿا، جيڪو بهتر منصف آهي. سياسي حڪومتن جي زماني ۾ حڪمران پنهنجي سويلين يارن دوستن کي ٺٺ ڪرائيندا هئا ۽ هاڻي شايد ئي ڪو سول ادارو هجي، جنهن ۾ رٽائرڊ فوجين کي اهم عهدا نه مليا هجن. آزاد ڪشمير جي صدارت هجي، وفاقي وزارتون هجن يا سرحد جي گورنر شپ، پي ٽي سي ايل هجي يا پاسڪو، ڪي پي ٽي هجي يا پورٽ قاسم، ريلوي هجي توڙي نيشنل هاءِ وي هر طرف رٽائرڊ فوجي ڀائرن کي نوڪريون مليون آهن، سياسي حڪومتن تي اهڙا ڪم ڪرڻ سبب ڪرپشن جا الزام لڳايا ويا، ڪيس ٺاهيا ويا. بهرحال هاڻ ساڳئي سلسلي کي ڇا چئجي؟ اهو به عوام تي ڇڏيون ٿا. موجوده حڪومتن ۾ بجلي، گئس، تيل ۽ فون جا اگهه ٽي ٽي دفعا وڌايا ويا آهن ۽ پوءِ به حڪومت چوي ٿي ته ”غربت جو خاتمو اولين ترجيح آهي!“
جيڪڏهن 30 مهينن جي مشرف حڪومت جي ڪارڪردگي تي نظر وڌي وڃي ۽ هر شعبي جو جائزو ورتو وڃي ته ڪهڙي تبديلي آئي آهي سواءِ استاد دامن جي هن شعر ”پاڪستان ديان موجان ئي موجان، جدر ويکو فوجان ئي فوجان“ کانسواءِ ڪا تبديلي نظر نٿي اچي. بلدياتي نئون نظام ڪنهن حد تائين سٺو عمل هو، پر ان جا نتيجا بهتر ناهن نڪري سگهيا. گهوٽڪي ضلعي ۽ لوهي يونين ڪائونسل جي ناظمن گرلز اسڪول بند ڪرائي زوري قبضو ڪري اسڪول کي ناظم جي آفيس ۾ تبديل ڪيو ته به ان جو ڪو نوٽيس نه ورتو ويو. اين آر بي وارن کي آگاهه ڪيو ويو، پر هنن وٽ شايد وقت نه هو. بهرحال اهڙا کوڙ واقعا هوندا، هر ضلعي هر شهر ۽ هر يونين ڪائونسل ۾ زيادتين جا داستان عوامي زبان تي عام هوندا، ڇا نئون نظام انهن جي زخمن تي پها رکڻ ۾ ڪامياب ويو آهي!
گادي واري شهر جي ڊرائنگ رومز ۾ ”سازشي عناصرن“ وري هاڻي اهي ڳالهيون عام ڪرڻ شروع ڪيون آهن ته ”حڪومت جا پويان پساهه آهن“. انهن ”عناصرن“ جي راءِ آهي ته گوادر پورٽ جي تعمير ۾ تڪڙ ۽ چين کي اهو ڪم ڏيڻ واري حڪومت جي پاليسي سبب آمريڪا خوش ناهي. ان ڌر جو چوڻ آهي ته جڏهن آمريڪي لاش ڍوئي ٿڪجي پيا هئا، تڏهن آمريڪي عملو واپس نه گهرايو، پر اسلام آباد جي چرچ ۾ 2 آمريڪي مرڻ تي عملو واپس گهرائڻ وارو انداز شايد گوادر جي سنگ بنياد تي ناراضگي جو اشارو آهي. جيتوڻيڪ ميڪسيڪو کان موٽندي صدر بُش سان صلاح بعد ڪولن پاول صدر مشرف کي فون ڪري چيو هو ته ”عملو واپس گهرائڻ اوهان جي حڪومت تي عدم اطمينان ناهي.“ پر پوءِ به ڊرائنگ روم جا سازشي ان کي انتهائي معنيٰ خيز قرار ڏئي رهيا آهن.
اخباري خبرن موجب ملڪ جي حساس اداري ”آءِ ايس آءِ“جي ري اسٽرڪچرنگ، افغان ڊيسڪ ۽ سياسي سيل تقريبا ختم ڪرڻ، ڪشمير سيل محدود ڪرڻ، عملو واپس ڪرڻ، فنڊز گهٽائڻ واري مسئلي تي به اقتداري حلقن ۾ ڳڻتي ظاهر ڪئي پئي وڃي. اهي ڊرائنگ رومي عناصر اهو به چون ٿا ته ”هاڻي اهم فيصلن ۾ فيصلائتن فورمز تي اختلاف راءِ وارو رجحان وڌي رهيو آهي.“ ايوب خان سان اختلاف ڪري بنگلاديش جي ڳالهه ڪندڙ حسين شهيد سهروردي جي شايد ڀاڻيجي بيريسٽر ۽ وزير قانون شاهده جميل ۽ مذهبي معاملن وارو وزير غازي به ريفرنڊم واري سوال تي اختلاف راءِ رکن ٿا. باقي شوڪت عزيز ۽ زبيده جلال وزيراعظم جي آسري سبب هر معاملي ۾ هائوڪار ڪن ٿا. ٻڌڻ ۾ اچي پيو ته جنرل مشرف وڏي پئماني تي فوجي ۽ سويلين سطح تي ڪامورڪي ۽ ڪابينا ليول تي ردوبدل ڪرڻ وارو آهي. مالڪ ڪانسي تي به اڄ ڪلهه قسمت جي ديوي ناراض آهي. انٽيليجنس وارن تي ته صدر هونئن ئي ناراض آهي. هيستائين ڪيل خطابن ۾ شايد ٽيون دفعو هو ايجنسين جي ڪردار تي عدم اطمينان ظاهر ڪري چڪو آهي، ٿي سگهي ٿو اهو ئي سبب هجي جو صدر مشرف پنهنجي هم ڪلاسي طارق عزيز، جيڪو سندس پرنسپل سيڪريٽري به آهي. ان ذريعي اهم سياسي ٽاسڪ پورا پيو ڪري. اهو الائي ڪنهن جو ڪارنامو آهي ته ٽيون دفعو نصرالله، امين فهيم ۽ ٻين کي پنجاب بدر ڪيو ويو آهي. اي آر ڊي کي جلسا ڪرڻ نٿا ڏنا وڃن ۽ جماعت اسلامي کي پروٽوڪول ڏئي اجازت ڏني وڃي ٿي. ان لاءِ به ”ڊرائنگ روم عناصر“ چون ٿا ته ”اهڙن عملن سان ملڪي توڙي عالمي سطح تي اهو پيغام ڏنو وڃي ٿو ته هڪ دفعو ٻيهر بنياد پرستن کي سهولتون ڏنيون پيون وڃن. ڊرائنگ رومي عناصر رڳو ان تي بس نٿا ڪن پر اهو به چون ٿا ته ”صدر مشرف جا اهي صلاحڪار بينظير ۽ نواز شريف کي آئوٽ ڪرڻ لاءِ اهڙا ته فيصلا ڪرائين ٿا جيئن هو مجبور ٿي اهڙو ڪارڊ کيڏن. جنهن سان هٽ ئي چٽ ٿئي.“ اڄ 6 سالن تائين نواز ۽ مشرف حڪومتون بينظير کي ڪنهن ڪيس ۾ سزا ڏئي نه سگهيون ته آخر هن کي آئوٽ ڪيئن رکي سگهن ٿيون؟ ڏنڊي ۾ طاقت ضرور آهي پر ان طاقت جي غلط استعمال جا نتيجا بنگلاديش جي صورت ۾ سامهون اچي چڪا آهن. سياسي حلقن جو چوڻ آهي ته ”بينظير ڀٽو کي جيڪڏهن ديوار سان لڳايو ويو ته هوءَ سنڌ ڪارڊ استعمال ڪندي ۽ پيرپاڳارو جيڪو اڄڪلهه بيمار آهي. اهو اڳ ۾ ئي چئي چڪو آهي ته هي قومي فوج ناهي، جيڪڏهن پاڳارو بينظير سان گڏجي بيٺو ۽ پنجاب لاءِ ڌار ٽي وي جي ڳالهه ڪندڙ جاڳ پنجابي جاڳ جو نعرو هڻندڙ نواز شريف به ساڻن گڏ بيٺو ته بقول خورشيد شاهه جي ته ميان اظهر واري ليگ، طاهر القادري، عمران خان ۽ فاروق لغاري جهڙا همنوا ته ٺهيو پر خود حڪومت جا ”پنهنجا“ به کيس بچائي نه سگهندا.“
سياسي پنڊت چون پيا ته جنرل مشرف جيڪڏهن صدر ٿيڻ لاءِ ريفرنڊم ڪرائي ۽ بينظير ڀٽو، نواز ليگ ۽ جماعت اسلامي کي اعتماد ۾ نه ورتو ته 83ع جهڙي تحريڪ جي امڪان کي رد نٿو ڪري سگهجي، جنهن ۾ هڪ دفعو ٻيهر عوام بمقابله اسٽيبلشمينٽ اچي.
”ميرا لونگ گواچا“ وارو مشهور گيت ڳائيندڙ مسرت نذير جو ڀيڻيوو سيد افتخار گيلاني اڄڪلهه صدر مشرف کي اهڙا ته آئيني ۽ قانوني مشورا ڏئي رهيو آهي جو تازو هڪ ڊنر ۾ شريف الدين پيرزادو به شرمائي رهيو هو. پيرزادو ريفرنڊم واري سوال تي منجهيل هو ۽ سندس انداز ان سوال تي فيصلائتي فورمز تي سخت اختلافن هئڻ جو اشارو ڏئي رهيو هو. شريف الدين جو خيال آهي ته اڃا اهو طئي ناهي ٿيو ته ريفرنڊم ڪرايو وڃي يا نه. اپريل فول ڊي تائين صدر مشرف وري غير اعلانيه مشيرن سان مشورو ڪري پوءِ فيصلو ڪندو ته ريفرنڊم ٿيڻ گهرجي يا نه، جيڪڏهن ريفرنڊم ڪرائڻ جو فيصلو ٿيو ته پوءِ اهو ئي ٿيندو ته ووٽ ڪير ڏئي. ملڪ جا ساڍا 6 ڪروڙ ووٽر ووٽ ڏين يا 20000 جي لڳ ڀڳ ضلعي، تعلقي ۽ يونين ناظم ۽ نائب ناظم ووٽ ڏين. جيڪڏهن ريفرنڊم ٿيو ته عام چونڊن تي فرق پوندو ۽ خبر ناهي ته حڪومت ايندڙ ڏينهن ۾ ڪهڙو ٿي فيصلو ڪري. چوندا آهن ته Man proposes God disposes (بندو سوچيندو آهي ۽ ڪندو الله آهي).
(25 مارچ 2002ع)

ريفرنڊم: ڏسون ته عدالت ڪهڙو ٿي فيصلو ڪري؟

ريفرنڊم: ڏسون ته عدالت ڪهڙو ٿي فيصلو ڪري؟

صدارتي ريفرنڊم جيڪو 30 اپريل تي رٿيل آهي، تنهن جي آئيني حيثيت کي چئلينج ڪرڻ بابت سپريم ڪورٽ ۾ سماعت جاري آهي ۽ امڪان آهي ته سڀاڻي جمعي تائين سماعت مڪمل ٿي ويندي. ڪالهه سماعت دوران جڏهن 11 وڳي اڌ ڪلاڪ جو وقفو ٿيو ته سينيئر وڪيل عبدالحفيظ پيرزادو، جيڪو آئين جو خالق به سمجهيو ويندو آهي، اهو صحافين وٽ هلي آيو ۽ چيائين ته ”اوهان خبرون شايع ڪيون آهن ته مون 10 لک رپيا حڪومت کان في ورتي آهي. اها غلط خبر آهي.“ صحافين کيس چيو ته ”اسان کي شريف الدين پيرزادو ٻڌايو آهي ته هر هڪ سرڪاري وڪيل کي ڏهه ڏهه لک رپيا ملندا.“ حفيظ چيو ته ” بلڪل غلط آهي، مون کي قانون واري وزارت وارن چيو هو ته 7 لک رپيا اوهان جي ٽيم لاءِ منظور ڪيا آهن ۽ مان في نه وٺندس، اها في منهنجي جونيئر وڪيلن جي آهي.“ ان تي هڪ صحافيءَ کيس چيو ته ”اوهين سينيئر ترين وڪيل آهيو، اوهان جو ماضي غيرآئيني حاڪمن خلاف ڪيس لڙندي گذريو. هاڻي ڪهڙي مجبوري هئي ته اوهين في وٺڻ جي بنا فوجي سرڪار جو ڪيس ٿا وڙهو؟“ حفيظ چيو ته مان 73ع جو آئين بچائڻ چاهيان ٿو ۽ جمهوري قوتن ڏانهن اقتدار جي آسانيءَ سان منتقليءَ لاءِ هيءَ قرباني ڏئي رهيو آهيان.“ ان تي مون چيومانس ته ”جن وڪيلن ضياءُ الحق جو دفاع ڪيو هو. انهن به اوهان جهڙو عذر پيش ڪيو هو، اوهان ۽ انهن ۾ ڪهڙو فرق ٿيو؟“ ته حفيظ چيو ”اوهين سمجهو نٿا، مان بحث ڪرڻ نٿو چاهيان.“ اهو چئي هو هليو ويو.
حفيظ پيرزادو، جنهن جي قانوني ڄاڻ مهارت ۽ تجربي کان ڪو به انڪار نٿو ڪري سگهي، پر سوال اهو آهي ته آخر اصل سبب ڪهڙو آهي، جو هيءُ فوجي حڪومت جو بنا فيس جي دفاع پيو ڪري؟ مون کي هڪ صحافي دوست ٻڌايو ته 12 آڪٽوبر 99ع تي نواز شريف جي گرفتاري ۽ جنرل مشرف جي اقتدار سنڀالڻ جي ٻئي ڏينهن هڪ فائيو اسٽار هوٽل جي مالڪ ڊنر ڏنو، جنهن ۾ حفيظ به شامل هو. بقول ان سينيئر صحافي دوست جي ته کيس ڪنهن فون ڪيو ته عبوري آئيني حڪم جاري ٿيڻ وارو آهي، اها خبر جڏهن حفيظ کي پئي ته هو ڪاوڙيو ۽ چيائين ته ”منهنجي صلاح کانسواءِ اهو ممڪن ناهي!!“ حفيظ پيرزادو، افتخار گيلاني ۽ شريف الدين پيرزادو ٽئي قانون جا سابق وزير آهن ۽ هن ڪيس ۾ سرڪار جا وڪيل آهن، سرڪار سياڻپ ڪندي جماعت اسلاميءَ جي جواب لاءِ ساڄي ڌر جي شريف الدين کي ڪيس ڏنو آهي. اي آر ڊي وارن جي درخواست خلاف سرڪاري دفاع لاءِ حفيظ پيرزادو آهي. اي آر ڊي ۾ پ پ وارا به شامل آهن ۽ هنن جي سامهون پ پ جي باني ٽيم جي اڳواڻ حفيظ پيرزادو کي آندو ويو آهي، جڏهن ته سپريم ڪورٽ بار وارن سامهون افتخار گيلاني کي منهن ڏيڻ لاءِ چيو ويو آهي. هڪ صحافيءَ تبصرو ڪيو ته اهڙن جمهوريت پسند وڪيلن جو Advocates of authoritarianism جي حق ۾ شامل ٿيڻ سٺو اضافو آهي ۽ انهن ڌرين کي مستقبل ۾ به ڪو مسئلو نه ٿيندو. هڪ وڪيل چيو ته اسان کي حيرت آهي ته حفيظ ۽ گيلاني اڄ فوجي حڪومت جي دفاع ڪندڙن جي بئنچن تي ويٺا آهن!
جيتوڻيڪ سپريم ڪورٽ ۾ ريفرنڊم خلاف ڪيس هلندڙ آهي ۽ ان حوالي سان ڪجهه به چوڻ ڏکيو آهي پر بار ڪائونسل ۾ چانهن جي وقفي تي مختلف نتيجا ڪڍي وڪيل شرط لڳائڻ لاءِ به تيار هوندا آهن. ڪجهه وڪيلن جو چوڻ آهي ته پي سي او هيٺ حلف کڻندڙ جج پي سي او هيٺ جاري ٿيل حڪم خلاف فيصلو نٿا ڏئي سگهن ۽ ريفرنڊم کي جائز قرار ڏنو ويندو، ڇو ته ماضيءَ ۾ ضياءُ واري ريفرنڊم جو مثال موجود آهي. وڌ ۾ وڌ اهو ٿيندو ته 30 اپريل واري جنرل مشرف جي ريفرنڊم جي پارليامينٽ مان توثيق ڪرائڻ کي لازمي قرار ڏنو ويندو. ڪجهه وڪيلن جو خيال آهي ته 5 جج حمايت ۾ فيصلو ڏيندا ۽ چار شايد موقف مختلف رکن، فيصلو ڏيندڙ بينچ ۾ ٽي سنڌي ڳالهائيندڙ جج به شامل آهن. ڪجهه مبصرن جو خيال آهي ته جماعت اسلامي، جيڪو ڪجهه ڪري پئي، يعني ريفرنڊم خلاف روڊن تي توڙي عدالت ۾ جيڪا جنگ وڙهي پئي ان جو هڪ طرح سان فائدو سرڪار کي پهتو آهي. انهن مبصرن جو خيال آهي ته ريفرنڊم مخالف ڌرين جڏهن گڏجي احتجاجي تحريڪ جو فيصلو ڪيو ته قاضي حسين احمد هڪدم ۽ اوچتو لاهور کان راولپنڊي تائين لانگ مارچ جو اعلان ڪري ريفرنڊم مخالف تحريڪ کي هائيجيڪ ڪري ورتو ۽ ان کي Defuse به ڪري ڇڏيو. مٿان سپريم ڪورٽ ۾ درخواست داخل ڪري ڇڏي ۽ سپريم ڪورٽ به ريفرنڊم جي آخري ڏينهن ۾ سماعت شروع ڪئي. هر ڪنهن جو ڌيان عدالتي فيصلي ڏانهن آهي. جيڪو جلد ۾ جلد به آيو ته ريفرنڊم جي پولنگ کان 48 ڪلاڪ اڳ ايندو. عدالتي فيصلي جي انتظار سبب ريفرنڊم مخالف ڌريون پنهنجيون سرگرميون تيز نه ڪري سگهيون آهن ۽ جيڪڏهن عدالت ريفرنڊم جي حق ۾ فيصلو نه ڏنو ته پوءِ احتجاج لاءِ انهن وٽ وقت نه هوندو. حڪومت کي فائدو اهو ٿيندو ته هو چوندا ته ملڪ جي اعليٰ عدالت فيصلو ڏنو آهي. اهڙي ماحول ۾ محدود حلقي جي خوشفهميءَ ۾ مبتلا ڪجهه مبصرن جو خواهش تي ٻڌل تجزيو هي آهي ته ”عدالت ريفرنڊم خلاف فيصلو ڏيندي، ڇاڪاڻ ته حڪومت ريفرنڊم جو اعلان ڪري ڦاسي پئي آهي ۽ عدالت معرفت جان ڇڏائڻ پئي چاهي!“ ان حلقي جو چوڻ آهي ته عدالت ريفرنڊم جي خلاف فيصلو ڏيندي. حڪومت ريفرنڊم نه ڪرائيندي، سندن ڀرم به رهجي ويندو ۽ عدليه جو مان به عوام ۾ وڌندو. بهرحال اهڙا سڀ رايا ۽ تبصرا جلد ختم ٿي ويندا جڏهن عدالت فيصلو ڪيو ته سڀ پڌرو ٿي ويندو. هتي ايس ڊي اي جي وفد جي صدر سان ملاقات جو ذڪر ڪرڻ ضروري سمجهان ٿو. ڇو ته ان ۾ حفيظ پيرزادو جي ننڍي ڀاءُ مجيب پيرزادو صدر کي صلاح ڏني هئي ته هو سپريم ڪورٽ کان ريفرنڊم کي جائز قرار ڏياري ته سڀ مسئلا حل ٿي ويندا. صلاح مجيب پيرزادي جي هئي. عدالت ۾ جماعت اسلامي وئي ۽ دفاع حفيظ پيرزادو پيو ڪري. افتخار گيلاني ۽ حفيظ پيرزادو، جيڪي ٻئي پ پ جي باني ڀٽو جا ساٿي هئا. اهي هاڻي جنرل مشرف جي ريفرنڊم جا حامي آهن.
وہ دن گئے جب اہل دل انکار کرتے تھے
آج کل تو ہر جگہ فرد کی بازار لگتی ہے۔
ڪالهه سپريم ڪورٽ ۾ ڪلنٽن جي ڪلاس فيلو هئڻ، هارورڊ ۾ پڙهائڻ، برطانيا ۽ آمريڪي عدالتن ۾ پيش ٿيڻ جي دعويٰ ڪندڙ جماعت اسلامي جي وڪيل بيريسٽر فاروق حسين پنهنجا دليل مڪمل ڪيا. جنهن بعد سپريم ڪورٽ بار جي حامد علي خان ايڊووڪيٽ انتهائي بهتر ۽ پروفيشنل طريقي سان 30 منٽن ۾ پنهنجا دليل مڪمل ڪيا، پر جيترا قانوني ۽ منطقي دليل هن ڏنا، ايترا واضح دليل اڍائي ڏينهن دليل ڏيندڙ هارورڊ جي پروفيسر جا به نه هئا. حامد علي خان دنيا ۾ ٿيل ريفرنڊمز جو رڪارڊ پيش ڪندي چيو ته 1944ع کان 1996ع تائين 52 سالن ۾ 21 ملڪن ۾ 100 ريفرنڊم ٿيا پر ڪنهن به ريفرنڊم ۾ ڪنهن عهدي جي چونڊ شامل نه هئي. پاڪستان ۾ هيءَ ٽيون ريفرنڊم آهي ۽ ٽئي ريفرنڊم فوجي جنرل پنهنجي اقتدار جي ڊيگهه ۽ عهدو حاصل ڪرڻ بابت ڪرائي رهيا آهن. هن عدالت کي ٻڌايو ته نيوزيلينڊ ۾ 14 ريفرنڊم رڳو شراب جي پاليسي بابت ٿيا.
هيستائين ته اڃا ريفرنڊم مخالف وڪيلن جا دليل ٻُڌا ويا آهن ۽ ڏسجي ته ريفرنڊم جي حق ۾ ڪهڙا ٿا دليل اچن. ڏسجي ته هن ڪيس جي پڄاڻي ڪيئن ٿي ٿئي. مولانا ابوالڪلام آزاد جي چواڻي موجب ته ”قانون ڪوريئڙي جو چار آهي، جنهن ۾ مک ته ڦاسي سگهي ٿي، پر ڍڳو نٿو ڦاسي سگهي.“
(25 اپريل 2002ع)

ووٽر ڇو گهٽ هئا؟

ووٽر ڇو گهٽ هئا؟

نيٺ ڪالهه ريفرنڊم ٿي ويو، خبر ناهي ته عوام ريفرنڊم مخالف سياسي جماعتن جي سڏ کي مان ڏنو يا حسب روايت عدم دلچسپي ظاهر ڪندي ريفرنڊم ۾ ٻاهر نڪرڻ کان پاسو ڪيو. پاڪستان ۾ 88ع ۾ ٿيل عام چونڊن کان وٺي 97ع تائين چئن عام چونڊن ۾ ٽرن آئوٽ جو جائزو وٺون ته ٽرن آئوٽ جو رجحان مسلسل طور گهٽ رهندو آيو آهي. عام چونڊن ۾ وري به ٽرن آئوٽ 25 سيڪرو کان وڌيڪ رهيو، پر هن ريفرنڊم ۾ اهو رجحان ظاهري طرح ممڪن حد کان به تمام گهڻو گهٽ رهيو. اهڙيءَ صورتحال ۾ جنهن ”خاموش اڪثريت“ جي جنرل مشرف دعويٰ ڪندو رهيو آهي، ڏٺو وڃي ته اها خاموش اڪثريت هاڻي به خاموش رهي آهي. ريفرنڊم ۾ ٽرن آئوٽ گهٽ هئڻ جا ڪهڙا مک سبب ٿي سگهن ٿا. اچو ته انهن جو جائزو ٿا وٺون.
سڀ کان اهم سبب اهو آهي ته جنرل مشرف مک سياسي پارٽين سان تڪراري رويو اختيار ڪيو آهي، پيپلزپارٽي، مسلم ليگ (ن)، جماعت اسلامي ۽ ان جي ٻين 5 مذهبي اتحادي جماعتن جيڪي متحده مجلس عامله ۾ شامل آهن. ان کانسواءِ پ پ ۽ مسلم ليگ سميت اي آر ڊي ۾ شامل ننڍيون وڏيون لاتعداد جماعتون به ريفرنڊم خلاف هيون. حڪومت شايد انهن سان جارحاڻو رويو رکيو، جنهن ڪري ريفرنڊم ۾ گهٽ ووٽ پيا، جيڪڏهن جنرل مشرف ريفرنڊم کان اڳ انهن جماعتن سان ڊائيلاگ ڪري ها ۽ کين ڳالهين ۾ مصروف رکي ها ته شايد ان سطح تي مخالفت نه ٿئي ها. هاڻي ريفرنڊم جي مخالفت ڪندڙ جماعتون اها دعويٰ ڪنديون ته عوام سندن چوڻ تي بائيڪاٽ ڪيو. جنرل مشرف پاران فاروق لغاري، ميان اظهر، عمران خان، عمر اصغر ۽ طاهر القادريءَ تي وڌيڪ انحصار ڪيو ويو. انهن جي عوامي سگهه جو جنرل مشرف کي ريفرنڊم ۾ اندازو ٿي ويو هوندو. صدر صاحب هڪ غلطي اها به ڪئي ته فوجي حڪومتن سان 50 سالن کان فطري اتحادي رهندڙ مذهبي جماعتن جي حمايت به هن وڃائي ڇڏي. جماعت اسلامي ۽ ٻين ضياءُ الحق واري ريفرنڊم جي حمايت ڪئي پر انهن جي حمايت حاصل ڪرڻ ۾ به جنرل مشرف ناڪام رهيو.
عين وقت تي ايم ڪيو ايم سان ان جي خواهشن موجب معاملا طئي نه ٿيڻ سبب سنڌ جي شهرن ۾ ڪراچي ۽ حيدرآباد سميت ووٽنگ جي شرح گهٽ رهي. جنرل جلسو ته تمام وڏو ڪري ويو، پر ووٽ ايترا وٺي نه سگهيو. شايد حڪومتي مشيرن جي راءِ آهي ته جلسن ۾ ايڏي تعداد ۾ ماڻهو دنيا ڏسي چڪي آهي. تنهن ڪري ووٽ به اوترا ملي ويندا، جيڪڏهن ماڻهن ووٽ نه ڏنا ته فرشتا زندهه آباد. سنڌ جي شهري علائقن ۾ ايم ڪيو ايم ۽ ٻهراڙيءَ جي علائقن ۾ پ پ توڙي قومپرستن جي مخالفت سبب ووٽ نه مليا. پنجاب ۾ ووٽنگ جي شرح سنڌ کان ته بهتر رهي، پر اها ايتري هرگز نه هئي، جيڪا اطمينان بخش حد تائين هجي. سرحد ۾ عوامي نيشنل پارٽي جي گول مول رويي ۽ خاموش مخالفت جو به ووٽ گهٽ ملڻ ۾ ڪافي عمل دخل آهي. سرحد جو گورنر صدر صاحب جو انتهائي پنهنجو ماڻهو آهي، تنهن ڪري هو دٻا خالي وڃڻ نه ڏيندو ۽ جڏهن نتيجا ايندا ته اوهين يقين ڪريو ته سرحد جو ٽرن اوور سڀني صوبن کان وڌيڪ هوندو.
ووٽ گهٽ ملڻ جو هڪ ٻيو مک سبب اهو به آهي ته ريفرنڊم جي ڏينهن عام موڪل نه ڪئي وئي. جنهن سبب مارڪيٽ، بازارون، ڪاروبار ۽ ڪاروباري مرڪزن جو پاڻ جائزو ورتو ته معلوم ٿيو ته جيڪي ماڻهو دڪان يا نجي آفيس کولي ويٺا آهن، اهي بند ڪري ڪيئن ووٽ ڏيڻ ويندا. موڪل نه ڪرڻ جو سرڪار کي اهو فائدو ٿيو ته سرڪاري ملازمن جا 80 کان 90 سيڪڙو ووٽ ته مليا، پر انهن جو تعداد عام ماڻهن جي ڀيٽ ۾ ايترو نه هو، جنهن ڪري اهو سودو حڪومت کي مهانگو پيو. اڪثر پولنگ اسٽيشنن تي نه پرزائيڊنگ آفيسر هئا، نه اهي معززين هئا، جيڪي ريفرنڊم لاءِ حڪومت مقرر ڪيا هئا ۽ سندن لاءِ الائونس به منظور ڪيو. مون جي سڪس ٽو ۾ ارم مارڪيٽ جي پويان هڪ اسڪول ۾ قائم پولنگ اسٽيشن تي ووٽ ڏنو. اسسٽنٽ پرزائيڊنگ آفيسر ٻڌايو ته صبح جو 9 کان شام 4 وڳي تائين اڍائي سئو ماڻهو آيا آهن، عورتن جو تعداد تمام گهٽ هو. ان بعد پي ٽي وي جي هيڊ آفيس ۾ پولنگ تي سرڪاري ملازمن ووٽ ڏنا. پي بلاڪ ۾ ايس ۽ آر بلاڪ وارين پولنگز تي به سرڪاري ملازم وڏي تعداد ۾ ووٽ ڏيندي نظر آيا. هاليڊي ان هوٽل، جي پي او، ايف ايٽ، سپر مارڪيٽ جي پولنگز تي به ايتري رش نظر نه آئي. راولپنڊي ۾ مال روڊ، ويسٽرج (اعجاز الحق جو علائقو). صدر، مري روڊ، ڪاليج روڊ، سڪس روڊ تي به ڪا رش نظر نه آئي. پولنگ اسٽاف اوٻاسيون ڏيندو رهيو، جيڪي ڪئمپون هيون، انهن ۾ به 18 سال کان گهٽ عمر جا ڪجهه ٻار ۽ چند ووٽرز جي عمر جيترا ماڻهو ويٺا هئا. ”بحريه ٽائون“ هائوسنگ اسڪيم وارن 200 ديڳيون پلاءُ جون پولنگز تي ورهايون. اهڙيءَ طرح ٻين به تمام گهٽ خرچ ڪيو. هن ريفرنڊم جو اهو پهلو اهم آهي ته بينر ۽ پوسٽر ٺهرائڻ ۽ مانيون کارائڻ لاءِ خرچ ته ماڻهن ڪافي ڪيو، پر ووٽرن کي پولنگ تي آڻڻ ۾ هو ناڪام رهيا. عورتن جو تعداد پولنگز تي بنهه گهٽ نظر آيو.
مون کي 4 دوست اهڙا مليا، جن مان هڪ دوست 6 ووٽ ڏنا، ان همراهه ساڳئي پولنگ تي ٻه دفعا ووٽ ڏنا. ٻئي دوست 4 ووٽ ڏنا، ٽئين دوست به چار ووٽ ڏنا، جڏهن ته ٻئي همراهه رڳو ٻه ووٽ ڏنا. جيڪا ”اڻ مٽ“ مس لکين رپين جي لاڳت سان تيار ڪرائي وئي، اها پاڻي هڻڻ بعد لهي وئي. اليڪشن ڪميشن پاران ايتريون رعايتون ڏنيون ويون، جن ۾ بنا ووٽر لسٽ ۽ بنا شناختي ڪارڊ ووٽ ڏيڻ، 18 سال جي عمر وارن کي ووٽ جو حق ڏيڻ، پسند جي پولنگ تي ووٽ ڏيڻ وغيره جون سهولتون هيون، ان جي باوجود به ووٽنگ جو رجحان تمام گهٽ رهيو. جيڪڏهن پسند جي پولنگ تي بنا ووٽر لسٽن جي ووٽ ڏيڻ جو حق عام چونڊن ۾ ملي ته ووٽنگ جي شرح يقينن 70 کان 80 سيڪڙو هوندي.
مان جي سڪس ۾ موچي وٽ ويس. باجوڙ ايجنسي جا اهي ٻئي پٺاڻ ڀائر گذريل 5 سالن کان ان ٺيلهي تي ويهندا آهن. هنن کان پڇيم ته ووٽ ڏنو آهي، هنن چيو ته ”نه“ مون پڇيو ڇو؟ چيائون ته ”بينظير ڀٽو ۽ نواز شريف جي دور ۾ به اسان موچڪو ڪم ڪندا هئاسين ۽ هاڻي به موچڪو ڪم ڪريون پيا، اسان لاءِ جهڙا بينظير ۽ نواز شريف هئا، تهڙو مشرف آهي. اسان جيڪڏهن ووٽ ڏيڻ وڃون ها ته ان دير ۾ 3 بوٽ پالش ڪري 15 رپيا ڪمائي وٺنداسين. اسان لاءِ حق حلال جي اها 15 رپين واري ڪمائي اهم آهي.“ ووٽنگ شرح جيتري به هجي پر ريفرنڊم ته خير سان جنرل صاحب کٽي ويو آهي پر سوال اهو آهي ته ريفرنڊم ۾ عوامي شرڪت جي اها شرح ڏسڻ بعد ڏسجي ته صدر مشرف پنهنجو رويو سياسي قوتن ڏانهن تبديل ڪري ٿو يا نه. جي هن اڃا وڌيڪ مخالفت وارو رجحان روا رکيو ته يقينن مستقبل ۾ سياسي قوتن ۽ حڪومت جو ٽڪراءُ ٿي سگهي ٿو. جنهن سان عدم استحڪام پيدا ٿيندو.
ريفرنڊم ڪرائڻ جو مقصد عالمي دنيا ۽ پاڪستان ۾ طاقت جي محور قوتن کي جنرل مشرف جيڪو نياپو ڏيڻ چاهي پيو ته عوام جي وڏي اڪثريت هن سان گڏ آهي ان ۾ هو گهڻو ڪامياب ناهي ويو ۽ سياسي حلقن موجب ريفرنڊم ”بائونس بيڪ“ ڪري ويو آهي. ڏسجي ته ان بائونس بيڪ جا نتيجا ڪڏهن ۽ ڪهڙا ٿا نڪرن؟ حڪومت ڀلي عدالتي ۽ عوامي حمايت جي دعويٰ ڪري پر ريفرنڊم جا نتيجا ”بائونس بيڪ“ ڪندا ۽ ان ۾ گهڻو وقت به ڪو نه لڳندو.
(پهرين مئي 2002ع)

ڇا تبديليءَ وارو مهينو بينظير کي واپس آڻيندو؟

ڇا تبديليءَ وارو مهينو بينظير کي واپس آڻيندو؟

پيپلزپارٽيءَ جي جلاوطن چيئرپرسن بينظير ڀٽو آگسٽ جي آخري ڏهاڪي ۾ پاڪستان پهچڻ جو فيصلو ڪري ڇڏيو آهي. امڪان آهي ته اهڙو اعلان آگسٽ جي شروع واري هفتي يا جولاءِ جي آخر ۾ ڪيو ويندو. جيتوڻيڪ افتخار گيلاني پارٽي ڇڏي چڪو آهي پر بينظير ڀٽو کي وطن نه موٽڻ جون صلاحون ڏيندڙ کوڙ افتخار گيلاني اڃا به موجود آهن. بقول صحافي حامد مير جي ته دبئي ۾ هڪ اجلاس دوران جڏهن بينظير ڀٽو جي واپسيءَ بابت غور ٿي رهيو هو ۽ جڏهن ڪجهه اڳواڻن بينظير کي وطن واپسيءَ جي صلاح ڏني ته گيلانيءَ ڳوڙها ڳاڙيندي، روئندي محترمه کي چيو هو ته جيڪي اوهان کي وطن واپسيءَ جي صلاح ڏين ٿا اهي اوهان جي خاندان جا دشمن آهن. اوهان جو والد ڦاهي چاڙهيو ويو، انهن اڳواڻن ڪجهه نه ڪيو. اوهان جا 2 ڀائر ماريا ويا، تڏهن به ڪجهه نه ٿيو، هن مهل اوهان تي الزام لڳائي، ڪوڙن ڪيسن ۾ ڦاسائي سزا ڏيڻ جي تياري ٿي رهي آهي، خدا جي واسطي اوهان في الحال وطن نه ورجو. سڀني کان وڌيڪ وفاداري جتائيندڙ افتخار گيلاني ٿوري ئي عرصي بعد پارٽي ڇڏي هليو ويو.
30 اپريل واري ريفرنڊم کان اڳ هڪ اهم اداري جو سربراهه سنڌ جي نامياري قانوندان حفيظ پيرزادو جي گهر ويو ۽ ساڻس ون ٽو ون ڪچهريءَ ۾ کيس قائل ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي ته هو سرڪار ۽ آصف زرداريءَ ۾ ڊيل ڪرائي. حفيظ کيس جواب ڏنو، جنهن بعد ٻنهي جي مشترڪه دوست هڪ هوٽل جي مالڪ هڪ ميٽنگ جو انتظام ڪيو ۽ حفيظ اها ڳالهه مڃي ورتي. حفيظ پيرزادي سان ان ملاقات ۾ هڪ ڊيل ڪرائڻ وارو معاملو ۽ ٻيو ريفرنڊم ۾ سرڪار جي وڪالت وارو معاملو بحث هيٺ آيو. جڏهن هڪ اهم اداري جو سربراهه حفيظ کي وٺي ايوان صدر ۾ جنرل مشرف سان ملاقات ڪرائي ته صدر مشرف انتهائي پرجوش نموني حفيظ جو استقبال ڪيو ۽ چيو ته ”مون کي بي حد خوشي ٿي آهي ته اوهين ڪيس ۾ اسان جو دفاع ڪندا، هاڻي اسين کٽون ئي کٽون.“ جنرل مشرف کيس اهو به چيو ته ”مون کي يقين نه هو ته اوهان اسان جي مدد لاءِ تيار ٿيندا.“ جيتوڻيڪ حفيظ پيرزادو سياسي مارڪيٽ ۾ هلندڙ انهن ڳالهين جي ترديد ٿو ڪري ته ڪو هن حڪومت ۽ آصف وچ ۾ ڪا ڊيل ڪرائڻ لاءِ ڪوشش ورتي هئي ۽ هن هڪ صحافي کي چيو هو ته ”ڊيل وغيره ڪرائڻ منهنجو ڪم ناهي.“ بهرحال اتان جي حلقن ۾ اهي چوٻول آهن ته ڪجهه هفتا اڳ هڪ سياستدان آصف سان ملاقات لاءِ پمز اسپتال ويو هو. تفصيلي ڪچهري دوران جيڪو ڪجهه هن سياستدان آصف زرداري سان ڳالهايو. ان جو وچور اهو هو ته صدر مشرف ريفرنڊم ذريعي 5 سالن لاءِ صدر رهندو، جيسين هو آهي، تيسين اوهين جيل ۾ هوندا يعني 6 سال جيل ڀوڳيو آهي ۽ 5 سال اڃا وڌيڪ جيل ۾ رهندا، ان ڪري اوهين به طبي بنيادي تي ضمانت ڪرائي پرڏيهه هليا وڃو ۽ 5 سالن کان پوءِ وطن اچجو. ظاهر آهي اها ڌمڪي نما آڇ آصف ته ڇا ڪنهن کي به ڪمزور ڪري سگهي پئي، پر آصف زرداري حسب معمول عينڪ ٺاهي، شهپر وٽي چيو ته ”رک مولا تي“ ظاهر آهي ته آصف ڪو نيلسن منڊيلا ناهي، پر ان جي باوجود به جنهن انداز ۾ جواب ڏنو، اهڙو جواب يقينن هڪ باهمت ۽ بهادر ماڻهو ئي ڏئي سگهي ٿو. حڪومت ان چڪر ۾ هئي ته ڪنهن طريقي سان آصف سان سڌي ڊيل ڪئي وڃي ۽ بينظير ڀٽو کي خبر ئي نه پوي پر 6 سالن کان جيل ڪاٽيندڙ آصف زرداري هن سياستدان کي چيو ته ”توهان جي مهرباني، منهنجو فڪر نه ڪريو، اوهين بي بي سان ڳالهايو. محترمه کانسواءِ مان ڪجهه به ڳالهائي نٿو سگهان. مان به بي بي کي چوندس اوهين ساڻس رابطو ڪريو.“ آصف اهو به چيو ته ”اوهين بابا (حاڪم زرداري) لاءِ ڪجهه ڪري سگهو ته ڪريو، هو پوڙهو ماڻهو آهي، نظربند آهي، سندس طبيعت ناساز آهي هن جا ڪيس ختم ڪرايو.“ ڪجهه حلقن جو خيال آهي ته حاڪم زرداري وارو پيشگي شرط هو، جهڙي طرح آمريڪا وڃڻ کان اڳ مشرف سان مخدوم امين فهيم ملاقات کان اڳ نويد قمر جي آزادي ۽ منظور وساڻ جو ڪيس ختم ڪرڻ جا شرط رکيا هئا. اهڙيءَ طرح زرداري-حڪومت يا پ پ- حڪومت ڊيل واري آئيڊيا تي ڳالهائڻ کان اڳ حاڪم زرداريءَ جي آزادي ۽ سندس پرڏيهه علاج لاءِ روانگي جي اجازت پيشگي شرط هئا.
آصف جي اهڙي جواب بعد انهيءَ سياستدان اچي سرڪاري نمائندن کي ٻڌايو. جنهن ڪچهريءَ ۾ بعد ۾ دير سان امين فهيم کي به گهرايو ويو. امين فهيم کي سڄي قصي کان آگاهه ڪرڻ بعد کيس دبئي وڃڻ لاءِ چيو ويو. صبح جو امين فهيم دبئي روانو ٿي ويو. محترمه سان ملاقات ڪري احوال ڏنائين، محترمه کيس چيو ته ”جنرل مشرف اسان جي خلاف اعلان جنگ ڪيو آهي، اوهان نئين آڇ ڪهڙي آندي آهي؟ اها ڊيل ڪرڻ لاءِ ته سالن کان حڪومت آڇ ڪري پئي.“ پ پ حلقن جو چوڻ آهي ته محترمه سخت لهجو اختيار ڪندي چيو ته ”اوهين حڪومتي سازش جو شڪار نه ٿيو ۽ آئنده صدر يا ڪنهن حڪومتي نمائندي سان ڪا به ملاقات نه ڪريو.“ امين فهيم لاهور ريلي کان هڪ ڏينهن اڳ موٽي آيو، ٻئي ڏينهن سنگت کي احوال ڏنائين، جنهن بعد سرڪار جي هڪ اهم نمائندي محترمه سان ملاقات جي خواهش ظاهر ڪئي. خبر ناهي ته اها ملاقات ٿي آهي يا نه؟ پيپلزپارٽي ۽ حڪومت ۾ بظاهر پيدا ٿيل ڊيڊ لاڪ ۽ ٻنهي ڌرين پاران اختيار ڪيل هڪٻئي خلاف سخت لهجي جي باوجود خفيه رابطا هلندڙ آهن.
ڪرسٽينا روڪ جي پاڪ-ڀارت دوري جي ڪامياب نه ٿيڻ جي صورت ۾ ٻنهي ملڪن ۾ وڌندڙ سنگين ڇڪتاڻ بابت سفارتي ۽ سياسي حلقن ۾ سخت ڳڻتي ظاهر ڪئي پئي وڃي. انهن حلقن جي دعويٰ آهي ته پاڪستان ۽ هندستان جنگ ڏانهن وڌي رهيا آهن. جنگين بابت ڄاڻ رکندڙن جو خيال آهي ته جنگ جي صورت ۾ سنڌ ۽ ڪشمير وارين سرحدن تي دشمن جي نظر هوندي، انهن جو چوڻ آهي ته ڪشمير ۾ 15 آگسٽ کان پوءِ موسم جنگ لائق نه رهندي، يعني ڀارت جيڪڏهن ڪجهه ڪيو ته اهو 15 آگسٽ تائين کيس مڪمل به ڪرڻو پوندو. اهڙيءَ صورتحال ۾ حڪومتي ٿنڪ ٽينڪ جو خيال آهي ته حالتون پاڪستان ۾ تيزي سان تبديل ٿينديون ۽ بينظير ڀٽو جي ضرورت پيش اچي سگهي ٿي، ان ڪري ساڻس ڊيڊ لاڪ جي باوجود هڪ رستو حڪومت کليل رکڻ چاهي ٿي. حفيظ پيرزادو ان ڏس ۾ کين معقول ماڻهو لڳي ٿو. ان سلسلي ۾ جڏهن مون آصف سان ملاقات دوران کانئس پڇو ته، هن حفيظ پيرزادو جي رابطن جي تصديق ڪئي ۽ چيو ته ”مشرف 5 سال ٿو رهي يا 5 مهينا اهو وقت ٻڌائيندو، مان شهيد ڀٽو جو پوئلڳ آهيان، ڊيل جو سوال ئي پيدا نٿو ٿئي. ڊيل واري سياست ڪرڻي هجا ها ته نه مان 6 سال جيل ڪاٽيان ها، نه بي بي جلاوطن ٿئي ها.“ هن چيو ته ”جڏهن بقول جنرل مشرف ته حڪومت کي اسان جي ضرورت ناهي ته پوءِ اسان سان ڇو ٿا خفيه رابطن جي ڪوشش ڪن، ڳڻتي ته اسان کي هئڻ گهرجي، پر حڪومت اسان لاءِ فڪرمند ڇو آهي؟“ حفيظ پيرزادي وارن رابطن بعد جڏهن جنرل مشرف نوابشاهه جو دورو ڪيو ۽ فريال ٽالپر سندس آڌر ڀاءُ ڪيو ۽ جلسو به ريفرنڊم لاءِ ڪرايو ته ان وقت ماڻهن کي تمام گهڻا شڪ پيدا ٿيا هئا ته شايد ”ڊيل“ فائينل ٿيڻ واري آهي. ان بابت مون آصف کان پڇو ته هن چيو ته ”بابا نظربند آهي، مان جيل ۾ آهيان، منهنجو ڀيڻوو ملڪ کان ٻاهر آهي، ڀيڻ اڪيلي آهي، اسين پاڻ ته مشڪلاتن ۾ آهيون ۽ انهن جو مڙس ٿي مقابلو به ڪريون پيا، پر اسين پنهنجي نياڻين کي ڇو تڪليف ۾ وجهون.“ فريال جي مشرف لاءِ جلسي جي حوالي سان نوابشاهه جي هڪ پ پ اڳواڻ سان ڪچهري ٿي ته هن چيو ته ”ٿي سگهي ٿو ته فريال اهو سمجهندي هجي ته سڀاڻي اليڪشن ۾ ڀائو بيهندو، کيس ٽڪيٽ نه ملندي ۽ هوءَ ناظمي ڇو وڃائي.“
تازو دبئيءَ ۾ ٿيل اجلاس دوران محترمه پنهنجي واپسيءَ بابت ساٿين سان صلاحون ڪيون، جتي اڪثريت جي راءِ اها هئي ته هاڻي محترمه کي وطن موٽڻ گهرجي. اهو پهريون دفعو هو ته پارٽي وارن جي اڪثريت محترمه کي جلد موٽڻ جي صلاح ڏني، جنهن بعد هن پارٽي اڳواڻن کي چيو ته هو ڪي به 3 تاريخون واپسيءَ لاءِ تجويز ڪري کيس ڏين، جن مان واپسيءَ جي تاريخ جي چونڊ هوءَ پاڻ ڪندي. بينظير ڀٽو جي ويجهو رهندڙ پ پ جي حلقن مان ڄاڻ ملي آهي ته محترمه آگسٽ جي آخري ڏهاڪي ۾ وطن موٽندي. ڪجهه اڳواڻن کيس جولاءِ ۾ اچڻ جي صلاح ڏني ۽ ڪجهه اڳواڻن کيس 14 آگسٽ جي تاريخ ڏني. محترمه کي سڀني چيو ته هوءَ لاهور ۾ لينڊنگ ڪري، غلام مصطفيٰ کر به وري محترمه سان مليو ۽ لاهور اچڻ جي صورت ۾ هن 50 هزار ماڻهو اڪيلي سر استقبال لاءِ آڻڻ جي حام به هنئي آهي. حڪومتي حلقن جو خيال آهي ته بينظير ڀٽو کي حڪومت جيل بدران بلاول هائوس يا زرداري هائوس ۾ نظربند ڪندي. بهرحال آگسٽ اهڙو مهينو آهي، جيڪو ملڪ ۾ فوجي حڪومتن جي تبديلين جو سبب بڻبو آهي. هي آگسٽ به پاڻ سان ڪافي تبديليون کڻي ايندو. ڏسجي ته اهي ڪهڙيون تبديليون آهن. بينظير جيل ۾ وڃي يا نظربند هوءَ ان لاءِ ذهن ٺاهي چڪي آهي. اڄڪلهه پاڪستان جي سياست ۾ قيادت جي بحران واري ماحول ۾ هن کي خبر آهي ته هن کانسواءِ ٻيو ڪير به ناهي، تنهن ڪري هوءَ هر قيمت تي وطن موٽڻ لاءِ ذهن ٺاهي چڪي آهي. شايد اهو ئي سبب آهي ته سيد مشاهد حسين به بينظير سان تازو ملاقات ڪئي آهي. نواز حڪومت جي زماني جا ڪافي قصا به کيس ٻڌايا ۽ محترمه مشاهد حسين جي صلاحيتن جي واکاڻ به ڪئي. اڳ ۾ سيد مشاهد حسين فرحت الله بابر معرفت محترمه کي سلام موڪليندو هو ۽ هاڻي پاڻ ملاقات ڪري مشورا ڪيا آهن. جيڪڏهن ايندڙ حڪومت پيپلزپارٽي جي آهي ۽ سيد مشاهدحسين اطلاعات جو وفاقي وزير ٿئي ٿو ته ان تي ڪنهن کي حيران ٿيڻ نه گهرجي.
سرڪار ۽ پ پ ۾ آخري ۽ تازو رابطو سردار عبدالقيوم ذريعي ٿيو آهي، ان جا تفصيل جڏهن مليا ته ڪاوش جي هنن ڪالمن جي نظر ڪنداسين، سردار عبدالقيوم اهو ماڻهو هو، جيڪو پي اين اي ۾ شامل هو ۽ هن پي اين اي ۽ ڀٽو کي ويجهو آڻن ۾ اهم ڪردار ادا ڪيو هو پر جڏهن پي اين اي سان ڀٽو جو ٺاهه ٿيڻ وارو هو ته سردار قيوم ضياءُ الحق جي حڪم تي پي اين اي کي ڇڏي، سندس ڪئمپ ۾ هليو ويو هو. هو بزرگ آهي. هن سان منهنجون 2 ملاقاتون آهن. هڪ ملاقات آزاد ڪشمير جي شهر نيلا بٽ ۾ نواز شريف مشاهد حسين سان گڏ ۽ ٻي ملاقات واشنگٽن پوسٽ جي نمائندي ڪريگ وٽ لاڪ سان گڏجي سندس انٽرويو ڪرڻ دوران ٿي هئي. سردار قيوم اسان جي فوجي حڪومتن جو بزرگ آهي. هن کي سياست جي رمزن جو وسيع تجربو آهي. نواز شريف سان ڪجهه ناراضگين بعد وري ڀٽو خاندان لاءِ هن جي دل ۾ جڳهه به وڌي آهي. حفيظ پيرزادو ۽ سردار قيوم وارا چينل پ پ ۽ حڪومت جي ويجهڙائي جا موثر ذريعا ثابت ٿي سگهن ٿا.
(8 مئي 2002ع)

هن بجيٽ سنڌ کي ڇا ڏنو؟

هن بجيٽ سنڌ کي ڇا ڏنو؟

پهرين جولاءِ کان شروع ٿيندڙ مالي سال 2003-2002ع لاءِ حڪومت وفاقي بجيٽ جو اعلان ڪري ڇڏيو آهي. 7 کرب 42 ارب رپين جي بجيٽ ۾ عام ماڻهن ۽ پگهاردار طبقي لاءِ ڪا به رعايت ناهي ڏني وئي، ناڻي واري وفاقي وزير شوڪت عزيز کان ڪالهه جڏهن پوسٽ بجيٽ پريس ڪانفرنس ۾ پڇيو ويو ته هيءَ ڪهڙي بجيٽ آهي، جنهن ۾ ڪارون ۽ موٽر سائيڪلون سستيون ڪيون ويون آهن، تيل صابڻ ۽ بجلي مهانگي ڪئي وئي آهي، ڇا ماڻهو گاڏيون ۽ موٽر سائيڪلون کائيندا؟ ته حسب معمول عوام دوست بجيٽ جي 3 ڪلاڪن تائين دعويٰ ڪندڙ شوڪت عزيز وٽ ان سوال جو حسب روايت مسڪرائي ٽارڻ کان سواءِ ڪو رستو نه هو، اليڪٽرانڪ ڪلڪيوليٽر، جهاز ۽ انهن جو سامان به سستو ڪيو ويو آهي ۽ عام ماڻهو اهي سستا ڪيل سامان ڪيترو خريد ڪندا آهن، ان جو فيصلو عوام تي ڇڏيون ٿا. عام ماڻهن ۽ پگهاردار طبقي کي هن بجيٽ مان وڏيون اميدون هيون، جيڪي پوريون نه ٿيون. ملازمن جا خرچ جنهن تيزيءَ سان وڌن پيا، پيٽرول، بجلي، فون، ڪپڙا کاڌو ۽ دوائون مطلب ته هر شيءِ ڏينهون ڏينهن مهانگي ٿيندي وڃي ٿي، پر انهن جي پگهارن ۾ اضافي بدران ملندڙ ان بونس تي به ٽيڪس هڻي ڇڏي آهي، يعني هڪ لحاظ کان سندن پگهارون گهٽ ٿيون آهن. سراسري طور جائزو وٺڻ بعد معلوم ٿيندو ته هيءَ بجيٽ لوئر مڊل ڪلاس ۽ مڊل ڪلاس لاءِ هرگز فائدي واري ناهي. حڪومت ته اها به دعويٰ ڪئي آهي ته هن بجيٽ ۾ ڪا ٽيڪس ناهي لڳائي وئي، پر ڇا هو ٻڌائيندا ته ”بجيٽ کان چند هفتا اڳ پيٽرول، گاسليٽ، گيهه، کاڄرو تيل، بجلي، گئس جا اگهه وڌائڻ ٽيڪس نه هئي“ اقتصادي ماهرن جو خيال آهي ته آءِ ايم ايف سان ٽن سالن واري ڪيل معاهدي موجب هر سال ڪسٽمز ڊيوٽي گهٽ ڪرڻ ۽ يوٽيلٽي بلز (بجلي، گئس، پيٽرول) تي اگهن ۾ واڌ ڪرڻي آهي ۽ حڪومت ان ئي فارمولي تي عمل پيرا آهي.
حيرت جوڳي ڳالهه اها آهي ته حڪومت ايندڙ بجيٽ ۾ 20 ارب 79 ڪروڙ 40 لک رپين جي سبسڊي ڏني آهي، پر ان رقم مان زرعي شعبي لاءِ هڪ ٽڪو ناهي رکيو ويو. زراعت جيڪا 25 سيڪڙو جي ڊي پي ۾ حصو رکي ٿي. ان لاءِ هڪ ٽڪو به ناهي پر واپڊا، ڪي اي ايس سي، پاسڪو ۽ نيشنل ريفائنريز وغيره لاءِ اربين رپيا سبسڊي جو اعلان ڪيو ويو آهي. لاڙڪاڻي ۾ شهدادڪوٽ ٽيڪسٽائل ملز سرڪاري مل آهي، سالن کان بند آهي. ان لاءِ هلندڙ سال هڪ ڪروڙ رپيا رکيا به ويا پر ان مان هڪ رپيو به رليز نه ڪيو ويو. ايندڙ سال فوجي فرٽيلائيزر، (اردن) لاءِ هڪ ارب رپين جي سبسڊي ڏني وئي آهي. نه فوجي فائونڊيشن سڃي آهي نه دنيا جو امير ملڪ اردن سڃو آهي، انهن ٻنهي جي هن اداري ”ايف ايف سي-جارڊن“ لاءِ پوءِ به هڪ ارب جي سبسڊي آهي، پر شهدادڪوٽ ٽيڪسٽائيل ملز، جنهن جي مزدورن جا چُلها وساميل آهن تنهن لاءِ بجيٽ ۾ ڪا رقم ناهي. پنجاب صوبي کي ڪڻڪ ايڪسپورٽ ڪرڻ لاءِ 2 ڪروڙ 30 لک رپين جي سبسڊي ملي آهي پر سنڌ لاءِ هڪ ٽڪو به ناهي. پنجاب جي ڪڻڪ، جيڪا ٻاهر موڪلي وڃي ٿي. ان جو ٻاهر اگهه گهٽ آهي، ڇو ته ڪڻڪ جي اها ڪوالٽي ناهي ۽ دنيا جا مختلف ملڪ پنجاب جي گهرايل ڪڻڪ جانورن جي چاري لاءِ استعمال ڪن ٿا. ان ڪري اگهه گهٽ ملي ٿو. اگهه جو جيڪو فرق پوي ٿو اهو پورو ڪرڻ لاءِ وفاق پنجاب کي سبسڊي ڏئي ٿو. اسان کي ان تي اعتراض ناهي، پنجاب اسان جي ملڪ جو ئي حصو آهي پر اسين گذارش اها ٿا ڪريون ته اها ڪرم نوازي ٻين صوبن تي به ٿيڻ گهرجي. سنڌ ۾ ڪنريءَ جي مرچن ۽ سنڌ جي بصرن جا آبادگار جڏهن پيداواري اگهه کان به گهٽ رقم وصول ڪن ٿا. ڦٽين جا آبادگار تباهه ٿين ٿا ته انهن کي به سبسڊي ملڻ گهرجي. سنڌ جي ڦٽي، بصر ۽ مرچ به ايڪسپورٽ ٿين ٿا، ڇا انهن جو حق ناهي ته جنهن سال کين اگهه لاڳت کان گهٽ ملن ته سندن نقصان پورو ڪيو وڃي. انهن مسڪين حال آبادگارن جي سڄي سال جي محنت ته رائيگان وئي، محنت جو اجورو ڀلي نه ملي پر انهن کي لاڳت ته ملڻ گهرجي. 3 سالن بعد جڏهن ورلڊ ٽريڊ آرگانئيزيشن (ڊبليو ٽي او) رجيم تي عمل ٿيندو ته ان وقت تائين پاڪستان جي زراعت، جنهن کي ملڪ جي ڪرنگهي جي هڏي قرار ڏنو وڃي ٿو، اها تباهه ٿي ويندي. پاڪستان ۾ زرعي اپت لاءِ استعمال ٿيندڙ شين ٻج، ڀاڻ، زرعي دوائن، مشينريءَ جي استعمال وغيره جي قيمت وڌندي پئي وڃي ۽ زرعي جنسن جا اگهه گهٽ ٿي رهيا آهن. جڏهن ٽن سالن بعد ٽيرف جي شرح 20 کان 25 سيڪڙو هوندي ته ان وقت هر شيءِ ٻاهران گهرائڻي پوندي. ٻاهران ايندڙ ڪڻڪ ۽ ڦٽي ملڪ ۾ پيدا ٿيل جنسن کان سستي پوندي، جنهن جي نتيجي ۾ يقينن ڪارخانيدار ٻاهرين مال کي ترجيح ڏيندا. هئڻ ته ايئن گهرجي ته حڪومت زراعت کي سبسڊي ڏئي. 3 سالن بعد ايندڙ طوفان کي منهن ڏيڻ لاءِ ان شعبي کي پاڻ ڀرو ڪري، پر هتي گنگا الٽي پئي وهي.
ايندڙ سال جي بجيٽ ۾ به حسب معمول سالن کان جيڪي انگ اکر ڏنا ويا آهن. پوءِ اهو ٽيڪس جي وصولي جو ٽارگيٽ هجي يا صوبن کي وفاق کان ملندڙ رقم وارا انگ اکر هجن، بجيٽ ڪتابن ۾ ڄاڻايل 5 هزار کان وڌيڪ انگن اکرن ۾ ڪو به هڪڙو اهڙو حدف ناهي، جيڪو گذريل 10 سالن ۾ حڪومت پورو ڪيو هجي. ترقياتي خرچ يا مختلف شعبن جي بجيٽ پيش ڪرڻ وقت انگ اکر وڌيڪ ڄاڻايا ويندا آهن ۽ سال جي پڄاڻيءَ تي ڄاڻايل وصولين کان وصوليون گهٽ ۽ ڄاڻايل خرچن کان خرچ وڌيڪ هوندا آهن. ايندڙ سال دفاعي بجيٽ هڪ کرب 46 ارب 2 ڪروڙ 20 لک رپيا آهي. ان ۾ رٽائرڊ فوجين جي پينشن واري 34 ارب 83 ڪروڙ رپين جي رقم جيڪا سول خرچ ڄاڻايل آهي، ملائجي ته دفاعي بجيٽ حقيقي معنيٰ ۾ هڪ کرب 80 ارب 85 ڪروڙ 20 لک رپيا ٿئي ٿي. گذريل 2 سالن کان دفاعي بجيٽ مان دفاعي پينشن جي رقم خارچ ڪرڻ شروع ڪئي وئي آهي. جيئن بظاهر دفاعي بجيٽ گهٽ نظر اچي. هلندڙ مالي سال جي جڏهن بجيٽ پيش ڪئي وئي هئي ته ان وقت ڄاڻايو ويو هو ته خسارو 186.9 ارب رپيا ٿيندو، جيڪو جي ڊي پي جي 4.9 سيڪڙو برابر هوندو، پر هاڻي جڏهن سال پورو پيو ٿئي ته اهو خسارو وڌي 257.1 ارب رپيا ٿي ويو آهي. جيڪو جي ڊي پي جي 7 سيڪڙو برابر آهي. ايندڙ سال خساري جي ڪٿ 162.5 ارب رپيا ڪئي وئي ۽ اها رقم جي ڊي پي جي 5 سيڪڙو برابر آهي. هلندڙ سال جي تجربي بعد ته لڳي ٿو ته اهو خسارو وري به 7 سيڪڙو ئي رهندو. هاڻي ته 11 سيپٽمنبر وارو واقعو به نه ٿيندو جو پرڏيهي امداد ملندي. خود حڪومت ايندڙ سال ناڻي ۾ واڌ جي شرح ۾ واڌ جو اندازو لڳايو آهي. يعني پهرين جولاءِ کان شروع ٿيندڙ مالي سال ۾ مهانگائي اڃا وڌندي. ڊالر جو اگهه به وڌندو. حڪومت خسارو ته 162.5 ارب ڄاڻايو آهي پر هو خسارو پورو ڪرڻ لاءِ انحصار پرڏيهي امداد تي ڪندي آهي ۽ باقي بجيٽ جي کوٽ رڳو 31.1 ارب ڄاڻائي وئي آهي. جيڪا مقامي بئنڪن کان قرض وٺي پوري ڪئي ويندي.
ايندڙ مالي سال دوران ملندڙ پرڏيهي گرانٽس واري رقم مان به سڀ کان گهٽ پرڏيهي گرانٽ سنڌ کي ملندي، سڀني کان وڌيڪ سرحد ۽ پوءِ پنجاب کي ملندي. پنجاب ۾ لاهور هوائي اڏي جو ٽرمينل ٺاهڻ وارو ڪم به پرڏيهي قرض مان هن سال شروع ٿيندو. شهباز شريف ۽ نواز شريف جو اهو خواب هاڻي هيءُ حڪومت پورو ڪندي. ڏٺو وڃي ته پنجاب جي ميگا پراجيڪٽس لاءِ جيتري رقم بجيٽ ۾ آهي، اوتري وفاق جي کاتي ۾ ڪنهن صوبي جي ناهي. گريٽر ٿل ڪئنال لاءِ 30 ارب وفاقي حڪومت ڀري پئي پر لياري ايڪسپريس وي لاءِ وفاق فنڊ ڏيڻ بدران سنڌ حڪومت کي قرض پيو ڏئي. پنجاب لاءِ 30 ارب هڪ رٿا لاءِ وفاق ڀري ٿو پر سنڌ لاءِ 3 ارب به نٿو ڏئي. اهڙن روين ۽ پاليسين تي ڇا سنڌ کي احتجاج جو حق ناهي، ڇا اهو چوڻ ٺيڪ نه ٿيندو ته سنڌ ننڌڻڪي آهي؟ ٽيڪس وصولي ۾ سنڌ 65 سيڪڙو حصو ڏئي ٿي پر وفاق مان سنڌ کي ملي 23 سيڪڙو به نٿو. سنڌ سان وڏي زيادتي اها آهي ته فنڊز جي ورهاست وارو فارمولو اڃا تبديل نٿو ٿئي. آئين موجب صوبن ۾ فنڊز آباديءَ جي تازن انگن اکرن موجب ورهائڻ لازمي آهن. 98ع ۾ آدمشماري ٿي آهي. 5 سال ٿيا آهن. رپورٽ اچي وئي آهي پر آباديءَ جي انهن انگن اکرن موجب ورڇ جو فارمولو تبديل نٿو ڪيو وڃي، ڇو ته سنڌ ۽ سرحد جو حصو نئين فارمولي ۾ وڌندو ۽ پنجاب جو حصو گهٽ ٿيندو. 1981ع ۾ جڏهن آدمشماري ٿي هئي ته ان ۾ سنڌ جي آبادي گهٽ ۽ پنجاب جي آدمشماري وڌي وئي هئي. جنهن سال 81ع جي آدمشماري جي رپورٽ آئي ته پنجاب سرڪار ڏنڊي جي زور تي ان ئي سال يعني 83ع ۾ وسيلن جي ورڇ نئين فارمولي تي ڪرائڻ ۾ ڪامياب وئي پر هاڻي 98ع واري آدمشماري کي 5 سال ٿي ويا آهن پر ان جي نتيجن موجب ورڇ جو فارمولو تبديل ڪرڻ کان پنجاب سرڪار پڙ ڪڍي بيٺي آهي، ڇو ته پنجاب جو حصو گهٽ ٿي رهيو آهي ڇا اهو انصاف آهي؟
(17 جون 2002ع)

گريجوئيشن جو شرط ختم نه ٿيو، ڏسون ته ڇا ٿو ٿئي؟

گريجوئيشن جو شرط ختم نه ٿيو، ڏسون ته ڇا ٿو ٿئي؟

سپريم ڪورٽ ڪالهه گريجوئيشن جنهن کي عرف عام ۾ 14 درجا ۽ بي اي پاس هئڻ سڏيو ويندو آهي، ان کي قومي، صوبائي اسيمبلين ۽ سينيٽ جي اميدوارن لاءِ لازمي قرار ڏئي ڇڏيو آهي. سپريم ڪورٽ جي 5 رڪني بينچ عدالت ۾ گرمين جي موڪلن جي باوجود به سماعت ڪري ڪالهه اهڙو فيصلو ٻڌائي ڇڏيو آهي، بينچ ۾ چئني صوبن سان تعلق رکندڙ جج شامل هئا، جن ۾ جسٽس منير اي شيخ (پنجاب)، جسٽس ناظم حسين صديقي (سنڌ) جسٽس افتخار محمد چوڌري (بلوچستان) ۽ جسٽس قاضي محمد فاروق (سرحد) شامل هئا. سپريم ڪورٽ اڍائي ڏينهن سماعت ڪئي ۽ مختصر ترين فيصلو ٻڌائيندي گريجوئيشن جي شرط کي چئلينج ڪرڻ واريون 5 ئي درخواستون خارج ڪيون ويون آهن ۽ گريجوئيشن وارو شرط برقرار رکيو ويو آهي. اهڙي فيصلي بعد سپريم ڪورٽ جي ڪمري ۾ ويٺل متاثر سياستدانن جا منهن لهي ويا ۽ روئڻهارڪي انداز ۾ حسرت ۽ حيرت وچان ملڪ جي اعليٰ عدالت جي پي سي او هيٺ حلف يافته ججن ڏانهن ڏسي رهيا هئا. عدالتي ڪمري ۾ مسلم ليگ (ق) ۽ اي اين پي جا اڳواڻ ۽ ڪارڪن وڏي تعداد ۾ ويٺل هئا. اسفند يار ولي، گوهر ايوب خان، قصوري سميت ايترا ته ماڻهو موجود هئا جو ڪمري ۾ گهٽ ۽ ٻوسٽ محسوس ٿي رهي هئي. مسلم ليگ (ق) جي عورتن جو تعداد به تمام گهڻو هو، اڪثر نقاب پوش عورتون هيون. متاثر جماعتن جي ماڻهن سخت مايوسي ۽ افسوس جو اظهار ڪندي چيو ته ”پاڪستان جو 97 سيڪڙو عوام چونڊن ۾ حصو وٺڻ کان محروم ٿي ويندو.“
سپريم ڪورٽ جي سماعت ڪندڙ بينچ جي سمورن ججن جا ريمارڪس پهرين ڏينهن کان وٺي ڪالهه آخري ڏينهن دليل ختم ٿيڻ جي چند منٽن کان اڳ تائين اهڙا هئا جو اڪثر وڪيل، سياستدان ۽ صحافي ان راءِ جا هئا ته عدالت گريجوئيشن جو شرط ختم ڪري ڇڏيندي، پر جيئن ئي دليل ختم ٿيا سماعت مڪمل ٿي ته 5 ئي جج واپس چيمبر ۾ هليا ويا. حسب معمول عدالتي ڪمري ۾ سياستدان ۽ صحافي پنهنجا پنهنجا اندازا لڳائيندا رهيا ته فيصلو ڇا هوندو. ڪافي انتظار بعد چيف جسٽس جي سربراهيءَ ۾ 5 ئي جج واپس موٽي آيا ۽ چيف جسٽس شيخ رياض جڏهن مائيڪ آن ڪرڻ کانسواءِ فيصلو ٻڌائڻ لاءِ کنگهه کڙڪ شروع ڪئي ته عدالت ۾ ايتري ۽ ايئن سانت هئي ڄڻ ڪو موجود ئي ناهي. ان وقت گوهر ايوب خان سميت عدالت ۾ ويٺل نان گريجوئيٽ اميدوارن جا ته شايد ساهه به مٺ ۾ هئا ۽ جڏهن عدالت فيصلو ٻڌايو ته ”درخواست رد ڪريون ٿا. فيصلو متفقه آهي، سبب بعد ۾ ڄاڻائينداسين، مختصر حڪم آهي.“ ته عدالتي ڪمري ۾ موجود هر شخص جو چوڻ هو ته ”هيءُ غير متوقع فيصلو آهي، لڳي ٿو ته ججن جو آخري وقت تي ذهن تبديل ٿيو آهي.“ ججن جي اهڙي فيصلي ڏيڻ لاءِ ذهن جي تبديليءَ جا ڪيترائي سبب ٿي سگهن ٿا پر ان ۾ 2 اهم سبب آهن.
هڪ سبب اهو ٿي سگهي ٿو ته اٽارني جنرل مخدوم علي خان اهو قانوني نقطو اٿاريو ته ”چونڊن ۾ حصو وٺڻ شهرين جو بنيادي آئيني حق ناهي، پر Statutory Right (عام قانوني حق) آهي. تنهنڪري بنيادي حقن جي دائري ۾ هن حق کي نه آندو وڃي.“ جهڙيءَ طرح سپريم ڪورٽ ۾ فوجي حڪومتن کي جائز قرار ڏيارڻ لاءِ قانوندانن هميشه نظريهءِ ضرورت جو سهارو ورتو آهي، اهڙيءَ طرح اٽارني جنرل هن ڪيس ۾ دليلن دوران ان نقطي سان گڏ اهو نقطو به اٿاريو هو ته ملڪ ۾ ايمرجنسي لاڳو آهي ۽ ان صورت ۾ بنيادي حق هيٺ درخواست داخل نٿي ڪري سگهجي. ٻيو نقطو اهو ٿي سگهي ٿو جنهن نقطي ججن جا ذهن عين وقت تي تبديل ڪري ڇڏيا هجن، ته اهو حڪومت پاران ملڪ جي پٺتي پيل ضلعن ۾ گريجوئيشن جي ڊگري رکندڙن جو ضلعي وار تفصيل عدالت ۾ پيش ڪيو ويو. ان لسٽ موجب 22 ضلعن مان هر ضلعي ۾ سون جي تعداد ۾ گريجوئيٽ هئا. جيڪڏهن ڏٺو وڃي ته انهن دليلن بعد به سماعت مڪمل ڪرڻ کان چند منٽ اڳ جج اهي ريمارڪس ڏيندا رهيا ته بلوچستان ۽ سرحد جي پٺتي پيل علائقن ۾ تعليم جو مسئلو آهي، ووٽر کي پسند جو اميدوار چونڊڻ جي حق کان روڪي نٿو سگهجي وغيره. جڏهن جج چيمبر ۾ هليا ويا ۽ عدالت ۾ پيش ڪيل مواد ۽ دليلن تي غور ڪيو هوندو ته يقينن هو ان نتيجي تي پهتا هوندا، جيڪو انهن فيصلو ڏنو. وڌيڪ خدا کي خبر آهي ته سمورن ججن پاران ڏنل ريمارڪس ته ”اڳ ۾ حڪومت تعليم جو انتظام ڪري پوءِ گريجوئيشن جو شرط لاڳو ڪري.“ ان جي باوجود به آخري مرحلي ۾ ڪهڙن سببن ڪري فيصلو اهو آيو، ان جا تفصيل ته تفصيلي فيصلي ۾ ئي هوندا.
سپريم ڪورٽ جي ان فيصلي بعد مبينه طور سرڪاري سرپرستيءَ ۾ ٺاهيل مسلم ليگ (ق) جي جنرل سيڪريٽري گوهر ايوب خان پارٽيءَ جي عهدي تان استعيفيٰ ڏئي ڇڏي آهي. گوهر ايوب بااصول ماڻهو آهي. ڪافي دفعا وزارتن ۾ رهيو پر مٿس مالي ڪرپشن جا الزام گهٽ لڳا آهن، گوهر ايوب استعيفيٰ ڏئي وڏي جرئت ۽ همت جو مظاهرو ڪيو آهي. ڪاش اهڙي همت ۽ جرئت ٻيا به نان گريجوئيٽ سياستدان ڏيکارين!!
سپريم ڪورٽ جي فيصلي بعد ملڪ ۾ گريجوئيشن جو شرط لاڳو ٿي ويندو. جنهن سبب سوين رٽائرڊ فوجي ۽ سول ڪامورا جيڪي سياست ۾ هئا ۽ وڏيرا، پير، مير، نوابزاده، جاگيردار، خان ۽ سردار به پارلياماني سياست مان آئوٽ ٿي ويندا. سالن کان سياست ۾ رهندڙ نوابزاده نصرالله خان، غلام مصطفيٰ جتوئي ۽ مير بلخ شير مزاري پاران برک سياستدان، جنرل مجيد ملڪ جهڙا فوجي سياستدان به هاڻي رٽائر ٿي ويندا. خدا عقل ڏنو بيگم عابده حسين کي جنهن امتحان ڏئي جان ڇڏائي، ڏسجي ته بهاولپور يونيورسٽي سندس پيپرن جو نتيجو ڇا ٿي ڏئي. هن فيصلي جو مثبت پهلو اهو به آهي ته پڙهيل لکيل ماڻهو ايندا، نئون سياسي ڪلچر پيدا ٿيندو، پراڻن روايتي سياستدانن مان جان ڇٽندي، نئون نسل اڳتي ايندو.
حڪومت پاران گريجوئيشن جو شرط لاڳو ڪرڻ جا ڪجهه منفي پهلو به آهن، جن موجب پاڪستان جهڙي ترقي پذير ملڪ، جنهن ۾ تعليم جي شرح دنيا جي گهٽ ترقي يافته ملڪن ۽ ڏکڻ ايشيا جي سمورن ملڪن جن ۾ سري لنڪا ۽ بنگلاديش به شامل آهن، انهن کان گهٽ آهي. پاڪستان ۾ تعليم تي سالياني خرچ جي رقم ڪل ملڪي پيداوار جي شرح جو 2.5 سيڪڙو آهي ۽ اها خرچ جي شرح به دنيا جي گهٽ ترقي يافته ملڪن کان گهٽ آهي. جڏهن رياست سرڪاري طور تعليم جو بندوبست نٿي ڪري، نجي ادارا ڳاٽي ٽوڙ في وٺي تعليم ڏين پيا ته ان ملڪ ۾ اهو شرط رکڻ مناسب ناهي. پاڪستان ۾ 98ع جي آدمشماري موجب گريجوئيشن جي ڊگري رکندڙن جو تعداد 17 لک آهي ۽ 14 ڪروڙ جي آباديءَ ۾ رڳو 17 لک گريجوئيٽ آهن. انهن 17 لک گريجوئيٽس مان 25 سال ۽ ان کان مٿي عمر وارا رڳو ساڍا ٻارنهن لک آهن، جن ۾ 9 لک مرد ۽ ساڍا ٽي لک عورتون آهن. 25 سال کان مٿي وارن جو انگ اسان ان ڪري ڏنو آهي ته ان کان گهٽ عمر وارا گريجوئيٽ چونڊن ۾ حصو نٿا وٺي سگهن. ڇو ته اسيمبلي ميمبر لاءِ گهٽ ۾ گهٽ عمر 25 سال آهي. اسين جيڪڏهن سادي طرح سوچيون ته 12 لک گريجوئيٽس مان گهڻا گريجوئيٽ اهڙا هوندا آهن. جيڪي اليڪشن جو خرچ برداشت ڪري سگهندا ۽ سماجي حيثيت وارا هوندا؟ واضح رهي ته نوڪرين ۾ جيڪي ماڻهو آهن، اهي به انهن ۾ شامل آهن. ٿلهي ليکي اسين حساب ڪريون ته هڪ لک گريجوئيٽ نوڪرين ۾ هوندا، هڪ لک عورتون گهريلو سسٽم ۽ سيٽ اپ ڪري هرگز سياست ۾ نه اچي سگهنديون. باقي 10 لک گريجوئيٽ بچن ٿا. 10 لک مان 5 لک گريجوئيٽ اهڙا هوندا، جيڪي بيروزگار ۽ پئسي پئسي لاءِ محتاج هوندا ۽ هو ايم اين اي ۽ ايم پي اي جي چونڊ جو سرڪاري طور مقرر ڪيل ترتيبوار خرچ 10 لک ۽ 6 لک خرچ نه ڪري سگهندا. ضروري ناهي ته اهي ڪنهن سياسي پارٽي جا ميمبر هجن. منهنجي دوستن ۽ واقف ڪار ماڻهن مان 100 جي لڳ ڀڳ گريجوئيٽ هوندا. انهن مان 5 سيڪڙو به اهڙا ناهن، جيڪي اليڪشن جو خرچ برداشت ڪري سگهن. اهڙي صورتحال ۾ ڏٺو وڃي ته ملڪ ۾ رڳو چند هزار ماڻهو جن وٽ وسيلا آهن، اهي ئي سياست ڪري سگهندا، سو هاڻي ڇا صورتحال بيهندي؟ اهو فيصلو عوام تي ڇڏيون ٿا. گريجوئيشن جي شرط جي فيصلي جو سڀ کان وڌيڪ فائدو مذهبي جماعتن کي ٿيندو، ڇو جو مدرسي جا فارغ التحصيل هاڻي چونڊ وڙهي سگهندا. مذهبي ڌرين لاءِ ڄڻ ته هن فيصلي سان چاندي ٿي وئي آهي.
گريجوئيشن جي شرط بعد سياسي پارٽين ۾ اميدوارن جو قحط پيدا ٿيندو. هاڻي ته ڪٿي اهي اشتهار نه اخبار ۾ شايع ڪرائين ته ”ضرورت آهي هڪ وفادار، ايماندار گريجوئيٽ جي“ اهڙي شرط بعد ته اسان پارن جا به ايمان خراب ٿين ٿا، پر خرچ ڏسي ٿڌو شوڪارو ڀري ساڳئي پگهار تي ڪم ڪرڻو ٿو پوي.
جنرل مشرف صاحب جيڪڏهن واقعي نيت سان چاهي ٿو ته سياسي جماعتن جو ڪلچر تبديل ٿئي. ملڪ جو سياسي ڪلچر تبديل ٿئي ته پوءِ نان گريجوئيٽ وزير به نه کڻو. انهن کان به قوم جي جان ڇڏايو. صدر ۽ گورنر لاءِ به گريجوئيشن جو شرط رکو. اوهين پي سي او ذريعي ڀلي پاڻ کي آجو قرار ڏيو پر ٻين لاءِ ته اهو شرط لاڳو ڪريو.
(12 جولاءِ 2002ع)

ڇا پ پ کي اڪيلو ڪرڻ ۾ سرڪار ڪامياب ويندي؟

ڇا پ پ کي اڪيلو ڪرڻ ۾ سرڪار ڪامياب ويندي؟

اڄ 5 آگسٽ تي ملڪ جي سمورين سياسي جماعتن کي اليڪشن ڪميشن ۾ چونڊ نتيجا ۽ پارٽي آئين جون ڪاپيون جمع ڪرائڻيون آهن ۽ ان حوالي سان اڄ آخري تاريخ آهي. حڪومت پاران لاڳو ڪيل مختلف قانونن موجب ڪنهن به ڪيس ۾ سزا کاڌل ڪو به شخص پارٽيءَ جو عهديدار نٿو ٿي سگهي ۽ نه ئي پارليامينٽ جو ميمبر ٿي سگهي ٿو. اڳ ۾ حڪومت عمران خان جي ڏنل معلومات بعد ابتدائي چڪاس کان پوءِ جاچ ڪرائي ۽ حڪومت کي خبر پئي ته بينظير گريجوئيٽ ناهي ۽ حڪومت گريجوئيشن جو شرط لڳايو، پر غير جانبدار تصديق بعد ثابت ٿيو ته بينظير ڀٽو وٽ گريجوئيشن جي ڊگري آهي، جيڪا شايد آصف وٽ نه هجي ۽ ان چڪر ۾ حڪومت اهو شرط برقرار رکيو. جنهن بعد قانون جوڙيو ويو ته سزا يافته شخص پارٽي عهدو ۽ پارليامينٽ جو ميمبر ٿيڻ لائق نه هوندو. ان سڄي دٻاءُ جي باوجود بينظير ڀٽو، جنهن کي غير حاضريءَ جي بنياد تي ڪيسن ۾ احتساب عدالت سزا ڏئي چڪي آهي، ان وري به پارٽيءَ جي چيئرپرسن جو عهدو پاڻ وٽ رکيو. سندس اهو عمل هن دفعي وري حڪومت سان جهيڙي ڪرڻ جو اشارو آهي. هوڏانهن حڪومت به مڪمل طور جهيڙي جي موڊ ۾ آهي.
تازو ڪيل انٽرويو ۾ مون بينظير ڀٽو کان پڇيو هو ته ڇا اهو صحيح آهي ته اوهان جدي جي دوري وقت نواز شريف، ڪلثوم نواز ۽ شهباز شريف سان ملاقات ڪري چونڊ اتحاد بابت ڳالهايو هو ۽ معلومات موجب ڪلثوم نواز ها به ڪري ڇڏي هئي پر شهباز شريف اختلاف ڪندي تحفظات ظاهر ڪيا هئا؟ ان سوال جي جواب ۾ محترمه چيو ته ”اوهين ان جو جواب شريف خاندان کان وٺو.“ ايتري مختصر جواب وري ڪيترن سوالن کي جنم ڏنو، يعني بينظير ڀٽو ملاقات جو انڪار نه ڪيو ۽ نه ئي وري چونڊ اتحاد بابت ٿيل ڳالهين کان انڪار ڪيو. بينظير جواب اهڙو ڏنو. جنهن کي نه انڪار ڪوٺي سگهجي پيو ۽ نه وري اقرار چئي پيو سگهجي. هڪ ڊپلوميٽڪ قسم جو جواب هو. جنهن جي ڪا به سياسي معنيٰ نڪري سگهي پئي، خير ملڪ جي ٻن وڏين پارٽين جي سربراهن وچ ۾ جدي ملاقات ٿي يا نه؟ پر انهن خبرن حڪومت کي سخت پريشان ڪري ڇڏيو. سرڪار آخري ڪارڊ طور هڪ اردو اخبار جي مالڪ ۽ تحريڪ پاڪستان جي ڪارڪن کي جدي موڪليو، جنهن شريف خاندان سان ڳالهيون ڪيون ۽ هڪ ٻي ”ڊيل“ بابت ڳالهايو. چيو وڃي ٿو ته ان ڊيل موجب نواز شريف کي مسلم ليگ جي قيادت ڇڏڻي هئي جنهن کان پوءِ راجا ظفرالحق يا شهباز شريف کي صدر ٿيڻو هو. ڊيل جي وڌيڪ ڪهاڻي اها آهي ته نواز شريف پاران قيادت ڇڏڻ جي موٽ ۾ حڪومت کي نواز شريف کانسواءِ شريف خاندان جي سڀني ڀاتين کي ملڪ اچڻ جي اجازت ڏيڻي هئي. چيو وڃي ٿو ته ان قصي ۾ بزرگ اخباري مالڪ کانسواءِ چوڌري نثار جو به وڏو هٿ هو. جڏهن چوڌري نثار کي حڪومت آزاد ڪيو هو، گذريل سال تن ڏينهن ۾ مون هڪ ڪالم ۾ ذڪر ڪيو هو ته چوڌري نثار في الحال خاموش رهندو، اوچتو سرگرم ٿيندو ۽ حڪومت هن کي .”سيڪنڊ لاسٽ“ ڪارتوس طور استعمال ڪندي. هاڻي چوڌري نثار اوچتو سرگرم ٿيو آهي، جنهن ڪجهه گهربل نتيجا حڪومت کي ڏنا آهن ۽ اڃا ڏيندو.
هاڻي حڪومت جي ڪوشش آهي ته پيپلزپارٽيءَ کي اڪيلو ڪيو وڃي، ان لاءِ سڀاڻي جڏهن پ پ وارا پارٽي چونڊن جا نتيجا جمع ڪرائيندا ته ان وقت نيب وارا اليڪشن ڪميشن ۾ بينظير ڀٽو کي مليل سزائن وارا دستاويز پيش ڪندا، پوءِ ٿيندو اهو جو نيب پاران ڏنل دستاويزن جي بنياد تي اليڪشن ڪميشن بينظير ڀٽو کي نوٽيس جاري ڪندي. پ پ وارن جي دعويٰ آهي ته بينظير ڀٽو چيف اليڪشن ڪمشنر جي نوٽيس تي وطن ايندي ۽ اهو تاثر ڏيندي ته هوءَ ملڪ مان ٻاهر عدالتي اجازت سان وئي هئي ۽ هاڻي اليڪشن ڪميشن جي نوٽيس تي حاضر ٿيڻ لاءِ اچي پئي. بينظير جي ملڪ ڇڏڻ ۽ اچڻ جا ڇا سبب آهن، اهو هڪ ڌار داستان آهي، جيڪو ٻئي ڀيري لکبو، في الحال 3 آگسٽ تي ڪاوش سالگره جي پرچي ۾ هائيڊ پارڪ ۾ شايع ٿيل ڪنهن اڻ ڏٺي دوست ۽ پنهنجي قاري موجب ته مون واري اينٽينا اڃا اهڙي ڄاڻ ان حوالي سان حاصل نه ڪئي آهي، جيڪا ڪوڙي يا سچي افواهه جي روپ ۾ حاضر خدمت ڪئي وڃي. پ پ وارا چون ٿا ته هاڻي بينظير ڀٽو جي وطن اچڻ وارو معاملو هفتن نه، پر ڏينهن جو قصو آهي، پ پ جي هڪ دوست ته قرآن شريف کڻي دعويٰ ڪئي ته بينظير ڀٽو 31 آگسٽ کان اڳ ملڪ ۾ هوندي. خبر خدا کي، باقي جنهن پچ تي بينظير ڀٽو هلي پئي اهو وڏي جهيڙي ۽ ٽڪراءُ وارو رستو آهي.
مستقبل جي سياسي منظر بابت اسلام آباد جي سياسي نجومين/سازشين ۾ اڄ ڪلهه اختلاف آهن. هڪڙن جي راءِ آهي ته اعجازالحق جي ڏيڍ سال اڳ قائم ٿيل ”ق ليگ“ ۾ اختلاف ٿيا آهن. اعجازالحق ”ضياءُ ليگ“ ٺاهي آهي ۽ اليڪشن کان اڳ اختلاف معنيٰ خيز آهن. نواز شريف پاڻ قائد ٿي شهباز کي صدر بڻايو آهي. اهو سڀ ڪجهه اوچتو يا حادثاتي طور نٿو ٿئي پر حاڪم وقت جي صفن ۾ فيصلا ڪُن ڪردار جي مالڪ چند ماڻهن مان ڪجهه ماڻهن جي خواهش ۽ سوچ جي نتيجي ۾ اهو سڀ ڪجهه ٿي رهيو آهي، جنهن جو حاصل مطلب اهو ته مرد اول جنرل پرويز مشرف سان ڪجهه فيصلا ڪُن فورم جا ميمبر اختلاف راءِ اختيار ڪري چڪا آهن ۽ انهن ڪم به شروع ڪيوآهي.
ٻي راءِ رکندڙ سياسي نجومين جو چوڻ آهي ته حڪومت ۽ شريف خاندان ۾ معاملا طئي ٿي ويا آهن، هاڻي حڪومت جو سڄو فوڪس پ پ کي اڪيلو ڪرڻ تي آهي. جيڪڏهن پ پ جي چوڻ تي اي آر ڊي حڪومت خلاف تحريڪ هلائڻ جو فيصلو ڪيو ته مسلم ليگ (ن) اي آر ڊي مان عين وقت تي ايم ڪيو ايم وانگر عليحده ٿي اي آر ڊي کي ٺس ڪري ڇڏيندي ۽ حسب روايت سڀ مسلم ليگيون چاهي اهي ”ن“ هجن ”ق“ يا ”ضيا ليگ“ توڙي ”جوڻيجو“ ۽ پاڳاري جي ليگ هجي يا اهڙو ڪو ٻيو غير موثر ليگي گروپ سڀ نان گريجوئيٽ سابق وزيراعظم غلام مصطفيٰ جتوئي جي سياسي اتحاد ۾ شامل ٿيندا. اهڙيءَ طرح حڪومت اڪيلي سر پ پ کي مارڻ لاءِ پنهنجي حق ۾ وڏو سياسي محاذ ٺاهيندي، جنهن بعد باباءِ جمهوريت جي بي بي کي تنها ڪيو ويندو. متحده محاذ شهباز جي نئين پرواز واري ڇانو ۾ ايندو ۽ هن دفعي وري آءِ جي آءِ کان وڏو اتحاد ٺهندو. چيو وڃي ٿو ته پراڻي آءِ جي آءِ لاءِ ته اسلم بيگ ڪروڙ رپيا ورهايا هئا، خبر ناهي ته هن دفعي وري ڪير ايئن ڪندو؟ هن دفعي مهراڻ بئنڪ جو يونس حبيب ڪير ٿيندو؟ اهو به وڏو سوال آهي. خير يو بي ايل جي خريداريءَ جو هڪ خواهشمند يونس حبيب ٿي سگهي ٿو. بظاهر جنرل پرويز مشرف اهو تاثر ڏئي رهيو آهي ته هو جيڪي به آئيني ترميمون ڪري رهيو آهي، سي عوامي ڀلائي لاءِ آهن، پر هن مهل تائين وارين ترميمن کي ڏسبو ته انهن مان اها ڳالهه واضح ٿي ويندي ته هو، جيڪي ڪجهه ڪري رهيو آهي. تنهن ۾ وڏو حصو اهڙين ترميمن جو آهي، جنهن سان ڪنهن به صورت ۾ بينظير ڀٽو کي ٻاهر رکي سگهجي. ان مان هڪڙو اشارو واضح ملي ٿو ته سياسي ڌرين مان هو گهڻي کان گهڻو خوفزده بينظير ڀٽو مان ئي آهي. ايتري حد تائين جو هو پ پ کي ته قبول ڪري ٿو پر بينظير کانسواءِ . ڪالهه نواز شريف پاران اوچتو ليگ جي صدارت تان دستبردار ٿيڻ ۽ شهباز شريف جو بنا مقابلي صدر چونڊجي وڃڻ مان واضح ٿئي ٿو ته حڪومت خلاف پ پ ۽ نواز ليگ جو ڪاڪ ٽيل جلد ئي وکرڻ وارو آهي. جنرل پرويز مشرف پاران هر قيمت تي بينظير ڀٽو مان جند ڇڏائڻ واري جيڪا حڪمت عملي رٿي وئي آهي. ان مان ٿي سگهي ٿو ته جنرل پرويز مشرف کي اقتدار جي حوالي سان فائدو رسي، پر ان جو مجموعي نتيجو ڪو بهتر نه نڪرندو. اهو عام تاثر آهي ته سنڌ جي نمائندگي بينظير ڀٽو يا پ پ ڪري رهي آهي. ان تاثر جي بنياد تي ڏٺو وڃي ته بينظير کي اڪيلو ڪرڻ جو سنڌ جي ماڻهن وٽ سڌو سنئون اهو پيغام ويندو ته ڄڻ سنڌ کي اڪيلو ڪيو ويو آهي. اهو ان ڪري به جو سنڌ جون ڀلي ڪيتريون ئي ڌريون جنرل مشرف واري ڪيمپ ۾ هجن پر اتان جي ماڻهن جي اڪثريت بينظير ڀٽو کي ئي پنهنجو نمائندو سمجهي ٿي.
اهڙي سياسي ماحول ۾ 50 سالن جي بينظير ڀٽو جيڪا چوي ٿي ته ”هاڻي بلاول جوان آهي، باقي ڀينرن کي سنڀاليندو“ جنهن جو مقصد ته بينظير ڀٽو جيل وڃڻ لاءِ ذهن ٺاهي چڪي آهي. خوف آهي ته ان صورت ۾ وري ڪٿي ماضي واري فلم ته نه رپيٽ ٿيندي. جيڪڏهن سياسي نجومين جي ٻي راءِ صحيح آهي ته پوءِ ته معاملو سڌو آهي يعني ميدان تي يا بينظير ڀٽو يا جنرل پرويز مشرف مان ڪو به هڪ هوندو ۽ ٻئي پنهنجي سياسي وجود جي بقا ۽ اقتداري سيج جي خواهش لاءِ آخري ڪارڊ به استعمال ڪندا. بينظير ڀٽو وٽ تاس جي پتن مان آخري بچيل پتو سنڌ ڪارڊ ئي هوندو. جنرل پرويز مشرف جيڪو هن وقت پاڻ کي هر لحاظ کان سياسي طور طاقتور بڻائي رهيو آهي. اهو پاڻ تي ڪنهن به حملي جي پيش نظر خوف ۽ حفاظت خاطر بُلٽ پروف جيڪٽ پائي ته ڪافي عرصي کان هلي رهيو آهي پر بينظير جي آخري سياسي ڪارڊ، جنهن جي پٺيان فيصلائتي فورم ۾ اختلافن وارو عنصر به شامل آهي، ڏسجي ته پاڻ کي ڪيئن ٿو بچائي؟
مون اڳ ۾ به لکيو هو ته سال 2002ع جنهن جي اڳيان ۽ پويان ٻه ئي ٻه آهن، اهو جنرل پرويز مشرف لاءِ ڏاڍو ڏکيو سال آهي. هاڻي اهو سال وڌيڪ ڏکين مرحلن ۾ داخل ٿيڻ شروع ٿي ويو آهي ۽ ان اڳيان پٺيان ٻن ٻن واري انگ جي سال جا ٻه مهينا آگسٽ ۽ سيپٽمبر ئي خطرناڪ آهن. انهن ٻن مهينن ۾ ئي سڀ طئي ٿيڻو آهي. مستقبل جي سياسي ماحول، بينظير ڀٽو ۽ جنرل مشرف جي قسمت جا فيصلا به انهن ٻن مهينن ۾ ٿيڻا آهن. آگسٽ مهيني جا 8، 18 ۽ 28 وارا ڏينهن چڱا ناهن، خدا هر ڪنهن کي حفاظت ۾ رکي.
(5 آگسٽ 2002ع)

آئيني پيڪيج، جنهن ۾ صوبائي خودمختياريءَ کي جاءِ نه ملي!

آئيني پيڪيج، جنهن ۾ صوبائي خودمختياريءَ کي جاءِ نه ملي!

نيٺ ملڪ جي سمورين سياسي ڌرين جي مخالفت باوجود به صدر جنرل پرويز مشرف 29 آئيني ترميمون لاڳو ڪرڻ جو حڪم جاري ڪري ڇڏيو آهي. سياسسي ڌرين پاران رسمي مخالفت واري بيان کانسواءِ ڪو به رد عمل سامهون ناهي آيو نه ئي معاشري جي ٻين شعبن ۽ سول سوسائٽيءَ جي تنظيمن ان تي ڪو احتجاج ڪيو آهي. جنهن عمل مان لڳي ٿو ته اهي ترميمون قبول ڪيون ويون آهن. آئيني ترميمن لاڳو ڪرڻ لاءِ صدر جنرل پرويز مشرف جواز ٻڌايو آهي ته ”اسيمبلين ۽ سينيٽ جون سيٽون وڌائڻ، عورتن لاءِ سيٽون مخصوص ڪرڻ، گڏيل چونڊ نطام وغيره سميت منظور ڪيل ترميمن ۾ ڪافي ترميمون اهڙيون آهن، جيڪي هر سياسي پارٽيءَ جي منشور ۾ شامل هيون ۽ انهن جا واعدا سياسي پارٽيون ووٽ وٺڻ وقت ڪنديون هيون. اهي واعدا 30 سالن ۾ پورا نه ڪرڻ جو سبب اهي جماعتون اهو ڏينديون رهيون ته کين پارليامينٽ ۾ اڪثريت نه هئي، حقيقت ۾ سمورين ڌرين کي 97 کان 99ع تائين 12 سال مليا، نواز ليگ جي حڪومت ۾ جڏهن هارس ٽريڊنگ ختم ڪرڻ لاءِ پارٽي سربراهن کي آمراڻا اختيار ڏيڻ وارا معاملا آيا ته سمورين جماعتن پاران اتفاق راءِ سان اهي آئيني ترميمون منظور ڪري سگهجن پيون پر هنن ايئن نه ڪيو. جنهن مان ثابت ٿيو ته انهن پارٽين شخصي ۽ پارٽي مفادن کي عوامي مفادن تي اوليت ڏني.“
صدر جنرل مشرف جيڪي به آئيني ترميمون ڪيون آهن، بهتر آهن رڳو اعتراض اهو آهي ته ترميمون پارليامينٽ ڪري ها. ان نقطي تي سياسي جماعتن سان آئون بلڪل سهمت آهيان ته اهو قانوني ۽ آئيني اختيار پارليامينٽ جو آهي ۽ پارليامينٽ ئي ڪري ها. جيڪڏهن ضياءُ الحق جهڙو آمر پارليامينٽ ۾ وڃي سگهي ٿو ته ان جي ڀيٽ ۾ لبرل جنرل مشرف ڪجهه معاملن ۾ پارليامينٽ سان رجوع ڇو نٿو ڪري سگهي؟ صدر مشرف جنهن وقت تي انهن ترميمن جو اعلان ڪيو آهي، اهو به اهم آهي. نامينيشن فارم ڀرائڻ ۾ مصروف سياستدان ان تي ڪو رد عمل نه ڏئي سگهيا. بينظير ڀٽو ۽ شهباز شريف جي آئوٽ ٿيڻ سبب پارٽين لاءِ ڄڻ ته هيءُ اشو ئي نه رهيو. اهڙيءَ طرح ترميمون صدر کي ڦٻي ويون ۽ مخالفت ڪندڙ مخالفت نه ڪري سگهيا. لڳي ايئن ٿو ته هاڻي صدر صاحب جنهن پوزيشن ۾ آهي، ان تي 5 سال رهڻ جو اعلان به ڪري ڇڏيو آهي. گهڻن ماڻهن جو ته اهو به تجزيو آهي ته پاڻ کي پنج سال پڪو رکڻ وارو اعلان ته اڃا پهريون مرحلو آهي. ان کان وڌيڪ عرصي تائين به هو پاڻ کي اقتدار ۾ رکي سگهي ٿو پر ان جو اعلان مرحليوار ڪندو رهندو ۽ پوءِ اهي مرحلا سڄي حياتيءَ لاءِ به ٿي سگهن ٿا. جيتوڻيڪ تازو هڪ پرڏيهي ميگزين کي ڏنل انٽرويو ۾ صحبا مشرف ۽ جنرل مشرف جي استاد رٽائرڊ ڪرنل چيو هو ته ”جنرل مشرف اڄڪلهه ڊنل آهي، پر اهو نٿو مڃي ۽ هر هر چوي ٿو ته هو ڪنهن کان نٿو ڊڄي.“ پريس ڪانفرنس ۾ به هن اها ڳالهه ٻه دفعا ڪئي. حقيقت اها آهي ته ڳچ عرصي کان صدر مشرف جي سيڪيورٽي ايتري ته سخت ڪئي وئي آهي جيڪا انتهائي غير معمولي حد تائين آهي. آگسٽ جي وچ ڌاري هن کي ڪراچي اچڻو هو ۽ سڄي شهر ۾ ناڪابندي، تلاشي ۽ سخت سيڪيورٽيءَ جا انتظام هئا پر صدر نه آيو ۽ چيو ويو ته اها سيڪيورٽي ٽيسٽ هئي. هر وقت بلٽ پروف جيڪٽ پاتل جنرل مشرف جي پريس ڪانفرنس دوران به سيڪيورٽي سخت هئي ۽ سندس سيٽ صحافين کان به گهڻو پري هئي. صحافين جي هجوم ۾ به پاڻ کي عدم تحفظ جو شڪار سمجهندڙ صدر مشرف ڀلي چوي ته هو ڊنل ناهي، پر صورتحال ان جي برعڪس آهي. جنرل مشرف هڪ غير ملڪي اداري کي ڏنل انٽرويو ۾ چيو هو ته هو هر وقت پستول پاڻ سان گڏ رکندو آهي، چاهي هو صدر جي ڪُرسيءَ تي هجي يا ڪور ڪمانڊرز جي ڪانفرنس جي صدارت ڪندو هجي. سياستدان سان ملندو هجي يا رات جو گهر ۾ ستل هجي پستول ساڻس گڏ هوندو آهي. بهرحال جنرل مشرف ڀلي کڻي ڪيترو به خوف زده هجي پر سياسي پارٽيون سنڍ ٿي ويون آهن. انهن ۾ ايترو دم ناهي جو کيس هٽائي سگهن. ٿورو گهڻو آسرو پ پ مان هو ته اها شايد ٽڪراءُ ۾ اچي پر پنهنجي والد جي ٺاهيل ”ٿري پيز“ يعني پ پ پ واري پارٽيءَ سان گڏ بينظير ڀٽو پارليامينٽيرين جي چوٿين ”پي“ لڳائي پارٽيءَ ۾ ترميم ۽ تبديليءَ جي شروعات ڪئي آهي، جيڪا هاڻي ”اتي رُڪندي ڪو نه، پر هاڻي ان ۾ پنجين ”پي“ جو اضافو چونڊن کان پوءِ ٿيندو، جڏهن ”پاڪستان پيپلزپارٽي پروگريسو پارليامينٽيرين“ (پي پي پي پي پي) ٺهندي. سياسي مُبصرن ۽ خود پ پ جي جيالن جو چوڻ آهي ته پروگريسو پ پ ٺاهي بي بي وڏي غلطي ڪئي آهي. هاڻي ”عوام“ جي ڌار پارٽي آهي ۽ ”خاص“ جي ڌار آهي. يعني جيڪڏهن ڪنهن کي جيل وڃڻو آهي يا ڏندا کائڻا آهن ته پ پ ۾ وڃي جيڪڏهن اقتداري ايوان ۾ وڃڻو آهي ته اهو پروگريسو پ پ ۾ وڃي، جيڪڏهن حڪومتي حڪم آڏو سر تسليم خم ئي ڪرڻو هو ته پوءِ بهتر حل اهو هو ته محترمه پارٽي مفاد ۾ امين فهيم تي اعتماد ڪندي کيس چيئرمين بڻائي ها، پاڻ رهبر ٿي وڃي ها. جيالن موجب بي بي جي اها غلطي سندس ليڊر طور سروائيو ڪرڻ آڏو هڪ سواليه نشان بڻجي وئي آهي.
خير اسان ڳالهه پئي ڪئي آئيني ترميمن جي، صدر مشرف اعلانيل 29 آئيني ترميمن جو جڏهن پريس ڪانفرنس ۾ حتمي اعلان پئي ڪيو ته ان وقت هن چيو هو ته جن ترميمن تي وڌيڪ تنقيد ٿي انهن کي هن ڇڏي ڏنو آهي، جڏهن ته حقيقت ان جي ابتڙ آهي. سڀ کان وڌيڪ تنقيد اسيمبلي ٽوڙڻ ۽ فوجي سربراهن جا ڀرتي وارا اختيار صدر کي ڏيڻ ۽ قومي سلامتي ڪائونسل جي قيام تي ئي هئي، پر اهي ٻئي ترميمون بنا پرواهه ڪندي ڪيون ويون آهن. سڀ کان وڌيڪ ساراهه ۽ مطالبو صوبائي خودمختياري ڏيڻ وارين ترميمن بابت هو، اهي صدر مشرف پيڪيج مان خارج ڪري ڇڏيون آهن. حقيقت اها آهي ته 1973ع وارو آئين اتفاق راءِ سان منظور ٿيڻ جو هڪ وڏو سبب ۽ ڪارڻ اهو هو ته صوبن کي 10 سالن بعد يعني 83ع ۾ مڪمل صوبائي خودمختياري ملڻي هئي. ڪنڪرنٽ لسٽ ختم ٿيڻي هئي پر اها نه 83ع ۾ ٿي نه 93ع ۾ ٿي ۽ نه هاڻي 3/2002ع ۾ ٿي آهي. موجوده حڪومت جو وڏي ۾ وڏو نعرو هو ته اختيارن جي هيٺين سطح تي منتقلي ۽ ان چڪر ۾ هيٺان کان شروعات ڪندي صوبن جا اختيار کسي ضلعن کي ته ڏنا ويا، پر مرڪز جو هڪ اختيار به صوبن کي نه مليو. بقول اسفند يار ولي ته واقعي هاڻي صوبا ته رڳو پوسٽ آفيس بڻجي ويا آهن. مون اهو معاملو سوال ذريعي صدر آڏو اٿارڻ پئي چاهيو پر سرڪاري ڪامورن سوال ڪرڻ جو وارو نه ڏنو ۽ حسب روايت جن کي هنن پرچين تي سوال لکي ڏنا هئا انهن کي ڀرپور موقعا ڏنا ويا، جن دل کولي تعريف جا بند ٻڌا. بعد ۾ پي ٽي وي وارن کي کُٽي کنيو جو مون کان تبصرو رڪارڊ ڪرايائون. ان ۾ به مون صوبائي خودمختياريءَ کي نظر انداز ڪرڻ تي ڳالهايو پر هنن کي ڳالهه نه وڻي ۽ قومي خبرنامي ۾ هنن اهو نشر نه ڪيو. صوبائي خودمختياري پاڪستان جهڙي ملڪ جي بقا، مضبوطي ۽ مالياتي طور پاڻ ڀرو ٿيڻ جو واحد ذريعو آهي پر خبر ناهي ڇو 47ع کان وٺي ملڪ تي حڪمراني ڪندڙ هر فوجي توڙي سول حڪمران صوبن جا اختيار کسي وفاق کي ڏنا آهن. تعليم، صحت، زراعت، مڪاني ادارا، ماحوليات سميت لاتعداد کاتا وفاق ۽ صوبن ۾ ساڳيا آهن ۽ هروڀرو ڊبل خرچ ٿي رهيو آهي. ”اهي جيڪڏهن صوبن کي ملن ته وفاق جو 50 کان 60 ارب رپيا ساليانو خرچ بچي سگهي ٿو ۽ عوام کي به سهولت ملندي“ پر خبر ناهي ڇو ان کي هرڪو نظر انداز ڪري ڇڏي ٿو. صدر مشرف جي نيت تي اسين شڪ نٿا ڪريون پر يقين ڪيئن ڪريون ته آخر ڪهڙي مصلحت هئي. ان ۾ ڪهڙو قومي مفاد هو جو صوبائي خودمختياريءَ بابت هر شق پيڪيج مان خارج ڪئي وئي. حڪومت جڏهن آئيني ترميمن جو اعلان ڪيو هو ۽ چيو هو ته اڳ ۾ صوبن کان ضلعن کي ۽ پوءِ مرڪز کان صوبن کي اختيار منتقل ٿيندا ته ڪاوش جي هنن ئي ڪالمن ۾ مون ان وقت ئي اهو خدشو ظاهر ڪيو هو ته حڪومت صوبائي خودمختياري نه ڏيندي. افسوس آهي ته صدر مشرف جي مشيرن کانئس اهڙو فيصلو ڪرايو. ماضيءَ جي حڪمرانن جيان ڪير ايئن سمجهندو ته جنرل مشرف هن معاملي ۾ ماضيءَ وارن کان مختلف آهي. (23 آگسٽ 2002ع)

مستقبل جي حڪومت ڪمزور ۽ اپوزيشن مضبوط هوندي؟

مستقبل جي حڪومت ڪمزور ۽ اپوزيشن مضبوط هوندي؟

دنيا جي مختلف ملڪن ۽ ادارن جا درجنين مبصر عام چونڊن جي مانيٽرنگ ۽ مشاهدي لاءِ سڀ انتظام ڪري چڪا آهن. هزارين ماڻهن کي 800 رپيا کان 2000 روزانو جي حساب سان Hire به ڪيو ويو آهي. 11 سيپٽمبر وارن واقعن بعد هوٽل انڊسٽري، ٽيڪسي ڊرائيورز ۽ رينٽ اي ڪار جو ڪاروبار ڪندڙن جي وري غير معمولي ڪمائي شروع ٿي وئي آهي. هن دفعي ڪمائيءَ جي سطح 11 سيپٽمبر کان ته بنهه گهٽ آهي پر معمول کان وڌيڪ آهي. دنيا جا سڀ مبصر هڪ ئي سوال پڇن ٿا ته ڌانڌلي ڪيئن ٿيندي آهي؟ پاڪستان ۾ ڌانڌليءَ جا نج ۽ نوان طريقا ته آڙيڪاپ سياستدان ئي ٻڌائي سگهن ٿا ۽ اسان جا ماڻهو پوري دنيا ۾ هر جوڙ جو ٽوڙ ڳولڻ ۾ مهارت جي حوالي سان مشهور به آهن پر هن دفعي ڏسجي ته اهي روايتي ڌانڌلي باز ڪهڙا ٿا طريقا ختيار ڪن.
عام چونڊن بابت جاري ٿيل اعلان، اليڪشن ڪميشن جا نوٽيفڪيشن ۽ حڪومت جا قانون بظاهر ته صاف ۽ شفاف چونڊون ڪرائڻ لاءِ هڪ حوالي سان فول پروف انتظام آهن، پر اصل سوال اهو آهي ته ڇا انهن تي عمل ٿيو آهي يا ٿيندو؟ چيف اليڪشن ڪمشنر اعلان ڪيو ته عام چونڊن تائين ڪا بدلي نه ٿيندي، پر هاڻي جڏهن اليڪشن ۾ باقي 10 ڏينهن وڃي بچيا آهن ته به بدليون اڃا جاري آهن. هزار خان بجاراڻيءَ جي ضلعي جيڪب آباد کان وٺي کارڙو سيدن جي ضلعي عمر ڪوٽ تائين ڪالهه به بدليون ۽ مقرريون جاري هيون. چيف اليڪشن ڪمشنر اعلان ڪيو ته ڪو به سرڪاري عهديدار ۽ عملدار ڪنهن اميدوار جي حمايت نه ڪندو ۽ نه ان لاءِ ووٽ گهرندو پر چئني گورنر هائوسز ۾ غير اعلانيه چونڊ سيل هاڻي ڳجها نه رهيا آهن. گجرات ۾ جتي چوڌري شجاعت بمقابله چوڌري احمد مختار (پ پ) آهن ۽ هارائڻ جي ڊپ سبب چوڌري شجاعت حسين اين اي 74 بکر مان به وڃي فارم ڀرايو آهي. جتان مخالفن کي ٻڌي ڪُتا ڇڏڻ جي حوالي سان شهرت رکندڙ هلاڪو خان جي خاندان وارن چوڌري شجاعت کي پنهنجي سيٽ ڏئي ڇڏي آهي، جنهن ڪري هو اتان به چونڊن ۾ حصو وٺي رهيو آهي. چوڌري شجاعت حسين جو گجرات ۾ ڪانٽي جو مقابلو ٿيندو ۽ اتي هو هارائي به سگهي ٿو، ڇو ته جيڪڏهن هن کي کٽڻ جي پڪ هجي ها ته هو اوپري تڪ بکر مان فارم جمع نه ڪرائي ها جتي کيس هڪ ووٽ جي به ذاتي حيثيت ۾ اميد ناهي. ان چوڌري شجاعت سان گجرات ۾ پنجاب جو گورنر جلسي ۾ ملاقات ڪري ماڻهن کي ”حڪومتي سڌارن“ جي حامين کي ووٽ ڏيڻ جي تلقين پيو ڪري. ٿي سگهي ٿو ته ڪنهن جي نظر ۾ اهو ڪمزور مثال هجي ۽ پوءِ به ڪو چوي ته حڪومت ڪنهن جي حمايت نه پئي ڪري، پر بهرحال اها هڪ حقيقت آهي. ڇا ميان اظهر جي ڪالهوڪي ان بيان جنهن ۾ هن چيو ته اسان جي پارٽي اڪثريت سان ڪاميابيءَ بعد جنرل مشرف کي 5 سالن لاءِ پارليامينٽ مان صدر چونڊيندي، ان بعد ڪا گنجائش باقي بچي ٿي ته حڪومت سندن طرفداري نه پئي ڪري. ٻيو ته ڇڏيو، پر ٻڌڻ ۾ اهو به آيو آهي ته اسان جو سنڌ وارو گورنر 25 سيپٽمبر تي عمرڪوٽ ۾ سنڌ جي وڏ وزارت جي اميدوار سيد مظفر حسين شاهه جي حمايت لاءِ ماڻهن کي ووٽ ڏيڻ جو چئي آيو آهي. خبر ناهي ته اهو عمل ڌانڌليءَ جي زمري ۾ اچي ٿو الائي نه، پر ان بابت اليڪشن ڪميشن کي پنهنجي حڪم تي عمل نه ٿيڻ بابت ازخود کڻي نه ئي صحيح ته ڪنهن جي آهه ۽ پڪار تي ئي ڌيان ڏيڻ گهرجي. اهڙي قسم جي مبينه ڌانڌليءَ جا ڪيترائي مثال آهن. مثال طور چوڌري شجاعت پاران ڪروڙين رپيا قرض معاف ڪرائڻ جي باوجود به ڪنهن نوٽيس نه ورتو، عمران خان کي هارائڻ لاءِ ڪروڙين رپين جي ڪرپشن واري ڪيس ۾ قيد ”شادي خيل“ اليڪشن جي ڪري آزاد ٿي ويو، پر ميرپورخاص مان علي نواز شاهه لک رپئي جي چڪر ۾ نااهل ٿي ويو. مقبول شيخ اهل ٿيو پر اڪبر لاسيءَ جي ڀاءُ تي ڏيڍ لک جي غبن جو الزام هو، جنهن سان اڪبر جي ڳالهه ٻولهه به بند آهي پر اهو اڪبر به نااهل ٿي ويو. 10 آڪٽوبر تي رٿيل عام چونڊن جي ”شفاف“ بنيادن تي ڪرائڻ جا اهي ته معمولي مثال آهن. چونڊن کان اڳ ته اهو ٿيو، هاڻي چونڊن واري ڏينهن ڇا ٿو ٿئي. اها خبر بعد ۾ پوندي. حڪومت، عدليا ۽ اليڪشن ڪميشن پاران عام چونڊن جي شفاف هئڻ بابت لاڳو ڪيل قانون، ڏنل فيصلن ۽ جاري ڪيل نوٽيفڪيشنز ۽ اعلانن وارا فائيل پڙهڻ بعد ڪير به ماڻهو چونڊن ۾ ڌانڌلين بابت تر جيترو به شڪ نٿو ڪري سگهي. ڇو ته ڪاغذي ڪارروائي ايتري ته اعليٰ ۽ معياري آهي جو اسان کي گُمان ٿيندو آهي ته اسين پاڪستان ۾ آهيون يا سوئيزرلينڊ ۾، پر زميني حقيقتون ان جي ابتڙ آهن. انهن سمورن معاملن بابت مُبصر ۽ سندن نمائندا نوٽيس وٺي رهيا آهن. ڏسجي ته هو ڪهڙيون ٿا رپورٽس ڏين. منهنجي ڪجهه مبصرن سان ملاقات ٿي آهي ۽ هنن جو رويو جيڪو مون ڏٺو ته سندن راءِ هئي ته پاڪستان جهڙي ملڪ ۾ فوجي حڪومت جي نگرانيءَ ۾ ٿيندڙ عام چونڊن دوران اهي واقعا غير متوقع ناهن پر ان هوندي به جيڪڏهن جمهوريت بحال ٿئي ٿي ۽ چونڊيل حڪومت اچي ٿي ته سٺي ڳالهه آهي.
هيستائين ملڪ جي مختلف حصن مان (آئون سڄي ملڪ جي دعويٰ نٿو ڪريان) جتان به دوستن، اخبارن ۽ ميڊيا معرفت چونڊ سرگرمين بابت ڄاڻ ملي آهي، ان آڌار تي اهو چوڻ ۾ هرگز وڌاءُ ناهي ته بطور پارٽي پ پ نظر ايندڙ ڌر آهي، باقي سيٽون ڪيتريون ٿا کڻن، ووٽ گهڻا ٿا کڻن، اها ڌار ڳالهه آهي پر پارٽي سطح تي سرگرمين جي حوالي سان پ پ جتي ڪٿي نظر اچي رهي آهي. چونڊ مهم جي حوالي سان هيستائين منظم مهم متحده مجلس عمل وارن هلائي آهي. پ پ وارن جي چونڊ مهم به هاڻي ڏينهون ڏينهن زور وٺي پئي. باقي پارٽين بابت اهو نٿو چئي سگهجي ته خاموش آهن پر انهن جو طرز، نمونو ۽ طريقه ڪار مختلف هئڻ ڪري اهو تاثر پيدا نه ٿي سگهيو آهي، جيترو متوقع هو. لاهور ۽ راولپنڊيءَ ۾ هن دفعي پ پ وري پنهنجي وڃايل نمائندگي حاصل ڪندي نظر اچي رهي آهي. پ پ پارليامينٽيرينز جي مرڪزي اڳواڻ ذاتي ڪچهريءَ ۾ ٻڌايو ته نواز شريف بينظير ڀٽو کي فون ڪري راجا ظفرالحق جي مقابلي ۾ راولپنڊي ۽ حافظ سلمان بٽ جي مقابلي ۾ لاهور وارا پ پ اميدوار ”ن“ ليگ جي حق ۾ دستبردار ڪرائڻ لاءِ چيو آهي. اڃا تائين کين بينظير جي جواب جو انتظار آهي. اين اي 118 لاهور مان ميان اظهر جو مقابلو ڪندڙ مسلم ليگ (ن) جي حافظ سلمان بٽ جي حق ۾ پ پ اميدوار چوڌري عبدالقادر کي هٿ کڻائڻ لاءِ پ پ تيار آهي، پر راجا ظفرالحق جي حق ۾ راولپنڊيءَ جي اين اي 54 مان زمرد خان کي پ پ هٿ کڻائڻ لاءِ تيار ناهي، ڇو ته هن تڪ تي اعجاز الحق ۽ راجا ظفر الحق کان وڌيڪ کٽڻ جو امڪان پ پ وارن جو آهي. جڏهن ته مسلم ليگ (ن) لاهور مان 117 تان جهانگير بدر جي حق ۾ حافظ سلمان کي هٿ کڻائڻ سميت پ پ کي تمام سٺي ڊيل ڏني آهي پر اڃا ان ڏس ۾ پ پ وارا فيصلو نه ڪري سگهيا آهن. مسلم ليگ (ن) ۽ پ پ وچ ۾ جلد ان حوالي سان حيران ڪندڙ فيصلا متوقع آهن. اعجاز الحق جيڪو تڪڙ ۾ ”ضياءَ ليگ“ ٺاهي ويٺو. هاڻي جڏهن هڪ به سيٽ کيس ملڻ جو امڪان ناهي ته وري چوڌري شجاعت جون حاضريون پيو ڀري ته کيس کٽرايو وڃي. وزيراعظم جا خواب ڏسندڙ اعجازالحق هاڻي ايم اين اي ٿيڻ لاءِ به پريشان آهي.
عام چوندن ۾ بينظير ۽ نواز شريف جي آئوٽ ٿيڻ بعد حڪومت پاران شفاف ۽ غير جانبدار چونڊن جي ڪيل انتظامن ۾ ٿيندڙ چونڊن کان پوءِ ايندڙ حڪومت ڪهڙي هوندي وارو سوال حڪمران حلقن ۾ بحث جو اهم موضوع آهي. گذريل ڀيري واري ڪالم ۾ چونڊ نتيجن جي خواهشمندن جي خواهشن جي حوالي سان ٿلهي ليکي اسان جائزو پيش ڪيو هو. جيڪڏهن پ پ ۽ مسلم ليگ جو اتحاد برقرار رهيو ۽ هو حڪومت نه به ٺاهي سگهيا ته مضبوط ترين اپوزيشن جو ڪردار اهڙو ادا ڪندا جو مستقبل جي ناتجربيڪار وزيراعظم لاءِ پارليامينٽ ۾ اچڻ ايترو آسان نه هوندو. سرحد ۾ پ پ وارن اي اين پي سان جيتري ڪسُ کاڌي آهي ان مان ته لڳي ٿو ته اي اين پي به اپوزيشن ۾ ايندي. ٿورين گهڻين سيٽن سان متحده مجلس عمل به جيڪڏهن اپوزيشن ۾ ويٺي ته ڇا مستقبل جي اسيمبلي هلي سگهندي؟ صدر جنرل پرويز مشرف ته چوي ٿو ته ايندڙ اسيمبلي 5 سال مدت پوري ڪندي پر جيڪا صورتحال جُڙي پئي، ان ۾ مدت پوري ٿيندي نظر نٿي اچي.
اسٽيبلشمينٽ آڏو عام چونڊن بعد ملڪ ۽ خاص ڪري سنڌ ۾ حڪومت ٺاهڻ جي حوالي سان سوال ”مٿي جي سور“ کان گهٽ ناهي. هاڻي ايم ڪيو ايم پاران وڏو وزير نامزد ڪرڻ واري خواهش لڪل ناهي رهي پر ان جي مخالفت ڪندڙ جيڪو طاقتور دليل پيش ڪري رهيا آهن ته ماضيءَ ۾ فوجي آپريشن دوران فوج توڙي سول ادارن جا ڪيل سرڪاري الزامن وارا اعلان اڃا به رڪارڊ تي آهن ته سندن اڻ سڌا يا سڌا لاڳاپا ڀارتي ادارن سان رهيا آهن. اهڙيءَ صورتحال ۾ ماضيءَ ۾ الزام هڻندڙ ڌريون ايم ڪيو ايم جي تعاون سان امتياز شيخ، مظفر شاهه ۽ لياقت جتوئيءَ کي ئي وڏو وزير بڻائڻ لاءِ آپشن استعمال ڪنديون. ايم ڪيو ايم کي ناراض ڪرڻ ڪنهن جي به وس جي ڳالهه نه هوندي. ڇو ته جڏهن کان الطاف حسين سنڌ جي حقن جي ڳالهه شروع ڪئي آهي ته متحده وارا پ پ سان اتحاد ڪري سنڌ ۾ حڪومت ٺاهڻ جو آپشن به استعمال ڪري سگهن ٿا. اهڙيءَ صورتحال ۾ سنڌ ۾ اپوزيشن جي حيثيت اها وڃي رهندي، جيڪا 97ع ۾ قومي اسيمبليءَ ۾ پ پ جي هئي. سنڌ ۾ پ پ –ايم ڪيو ايم جي گڏيل حڪومت جنهن جو بظاهر امڪان بنهه گهٽ آهي، ٺهي ته اها پهريون دفعو سنڌ جي 2/3 اڪثريت واري حڪومت هوندي.
(30 ڊسمبر 2002ع)

اقتداري گيم جي آخري مرحلي ۾ پ پ جو ڪردار

اقتداري گيم جي آخري مرحلي ۾ پ پ جو ڪردار

گذريل هڪ هفتي کان حڪومت ٺاهڻ لاءِ هلندڙ جوڙتوڙ وارين ڪوششن بعد ڪالهه تائين اها صورتحال هئي ته پ پ جو پتو ڪٽجي رهيو هو، جڏهن ته مسلم ليگ (ق) جي حڪومت ٺاهڻ لاءِ راهه هموار ٿي رهي هئي. متحده مجلس عمل ۽ ٻين سان مخدوم امين فهيم جيڪي به ملاقاتون ڪيون انهن جو ڪو کڙتيل نه نڪتو. اقتدار جي سيج ماڻڻ لاءِ مخدوم امين فهيم جي مسلم ليگ (ق) سان رابطن ۽ شجاعت سان ملاقات واري عمل هڪ پاسي پ پ ڪارڪنن جي دل رنجائي ته ٻئي پاسي پارٽي قيادت ۾ به سخت اختلاف پيدا ڪيا. رضا رباني، صفدر عباسي، ناهيد خان ۽ خورشيد شاهه سميت اڪثر پ پ اڳواڻ قائد ليگ سان رابطن ۽ ملاقات جي حق ۾ ناهن. ڪالهه تائين انهن کي ڪنگز پارٽي سڏيندڙ، ڌانڌليءَ جي پيداوار قرار ڏيندڙ ۽ جنرل مشرف جي بي ٽيم جو خطاب ڏيندڙ پ پ جيڪا شجاعت کي چور ۽ ڊيفالٽر قرار ڏئي رهي هئي ان چوڌريءَ جي گهر وڃي جڏهن مخدوم امين فهيم ملاقات ڪئي ته پ پ وارن وٽ اصولي سياست جي حوالي سان باقي ڇا رهيو!! ماڻهو سوال ڪن ٿا ته سياست کي عبادت سڏيندڙ اقتدار لاءِ ايترا آتا ڇو آهن. ڇا جمهوريت ۽ سياست نالو ئي اقتدار جو آهي؟ اهي اهڙا سوال آهن، جيڪي عام ماڻهن توڙي پ پ ورڪرز اٿاري رهيا آهن. پ پ جا اندريان ۽ ان کان ٻاهر جا ڪيترائي حلقا اهو سوال به پڇن ٿا ته مخدوم صاحب هونئن ته ٿڌي مزاج جو سلڇڻو ماڻهو آهي پر ڇو پنهنجي پاڻ کي اقتداري راند جي 5 ڏينهن واري ٽيسٽ ميچ ۾ پڌرو ڪري ڇڏيائين؟ سندس همدردن توڙي معتقدن کي به افسوس ٿي رهيو آهي ته آخر مخدوم صاحب ڇا پيو ڪري!
سياستدانن جي اهڙن روين ئي سياست جي معنيٰ ۾ اڻ وڻندڙ محاورا ايجاد ڪرايا آهن. شاباش هجي ملڪ کان ٻاهر ويٺل بينظير ڀٽو کي، جنهن وري به وقت تي ڪارائتو پتو کيڏي گيم کي فورن بچائي ورتو ۽ مخدوم امين جي ڪوششن سان پ پ جو ڪٽيل پتو وري ساهه کڻڻ لڳو. بي بي مخدوم معرفت متحده مجلس عمل جي اجلاس کان هڪ رات اڳ جڏهن فضل الرحمان کي نياپو موڪليو ته اوهان پاڻ کي متحده مجلس عمل پاران وزيراعظم نامزد ڪرايو، پ پ اوهان جي حمايت لاءِ تيار آهي. ان کان اڳ چوڌري شجاعت متحده مجلس عمل وارن سان معاملا فٽ ڪري ڇڏيا هئا، پر بينظير جي ان پتي چوڌرين جي گيم خراب ڪري ڇڏي ۽ متحده وارن به وزيراعظم ٿيڻ جا ڏينهن ۾ خواب ڏسڻ شروع ڪيا. مخدوم صاحب شايد ايترو سادو آهي جو هن کي تڏهن به خبر نه پئي ته جڏهن بي بي فضل الرحمان جي حمايت جو کيس ئي نياپو ڏنو آهي ته به هو ٻئي ڏينهن شجاعت سان ملڻ ويو.
اسلام آباد ۾ 16 آڪٽوبر تائين جي رابطن ۽ ملاقاتن بعد جيتوڻيڪ صورتحال چٽي ته نه هئي پر ڌانڌلي جي صورتحال ۾ به مسلم ليگ (ق) جي حڪومت ٺاهڻ بابت اشارا نظر اچي رهيا هئا. اهڙي ماحول ۾ پ پ کي وري گيم ۾ داخل ڪرڻ لاءِ ٻيهر بينظير ڀٽو نوابزاده نصرالله معرفت قاضي حسين احمد کي نياپو ڪرايو ۽ هڪ دفعو ٻيهر پاسو وري پ پ جي حق ۾ پلٽجي ويو. ڪالهه 17 آڪٽوبر تي صبح جو روميو جيولٽ جا سگار پيئندي نوابزاده نصرالله هلي وڃي قاضي حسين احمد سان ملاقات ڪري اهڙي ڳالهه ڪئي.جنهن بعد قاضي حسين احمد خوش ٿي هڪدم هلچل ۾ اچي ويو. فضل الرحمان ۽ مولانا نورانيءَ سان ملاقاتون ڪري وري شام جو قاضي حسين احمد نوابزادي جي گهر پهچي ويو ۽ ساڻس احوال اوريا آهن. نوابزادو جنهن چونڊن ۾ ايترو خرچ ڪيو، پ پ وارن سندس سامهون اميدوار به نه بيهاريو ته به چونڊون هارائي ويو ۽ لڳي ٿو ته خرچ به کٽي ويو اٿس ۽ شايد ان ڪري بل ادا نه ڪرڻ سبب سندس اسلام آباد واري گهر جو فون به ڪٽيل آهي. بل نٿو ڀري، باقي سگار اڃا به اعليٰ ترين نسل ”روميو جيوليٽ“ کان گهٽ نٿو پيئي. سڀاڻي حڪومت پ پ ۽ متحده مجلس عمل جي ٺهي نه ٺهي پر 16 تاريخ تائين گيم کان آئوٽ ٿيل پ پ کي نوابزادي نصرالله وري اکاڙي ۾ آڻي ڇڏيو آهي. بظاهر ته ايئن ٿو لڳي ته پ پ ۽ متحده مجلس عمل جي گڏيل حڪومت جنرل مشرف کي ڪنهن به قيمت تي قبول نه هوندي ۽ اها صورتحال از خود چونڊ نتيجا رد ڪرڻ واري اعلانن جي گناهه کي دعوت ڏيڻ برابر هوندي، پر پوءِ به نوابزادو ان لاءِ سرگرم آهي. مرڪز ۽ سنڌ ۾ پ پ ۽ متحده مجلس سان گڏجي حڪومت ٺاهڻ وارو خوبصورت خيال پيش ڪندڙ نوابزادو نصرالله جيڪو جوڙ توڙ جي حوالي سان موجوده سياستدانن جي عمر جيترو تجربو رکي ٿو، تنهن جي سرگرمين سبب صورتحال نئون رُخ اختيار ڪري ورتو آهي. جيڪڏهن نصرالله جي ڪوشش ڪامياب ٿي وئي ته پوءِ صدر مشرف کي قومي سلامتي ڪائونسل جي قيام واري خواهش قربان ڪرڻي پوندي ۽ مسلم ليگ (ق) به هنن سان گڏجي قومي حڪومت ٺاهيندي. پ پ ۽ متحده مجلس عمل ڀلي قسم کڻي مشرف سان واعدا ڪيا ته به هو مٿن اعتماد نه ڪندو، ان ڪري انهن ٻنهي ڌرين جي گڏيل حڪومت جو سوال سمجهه کان مٿي آهي.
سياسي پارٽين جي حامي اميدوارن جي تعداد بابت هن وقت ڪجهه نٿو چئي سگهجي، ڇو ته آزاد ميمبر مسلم ليگ (ق) پ پ ۽ متحده مجلس عمل وارن سميت سڀني سان واعدا ڪن ٿا ته هو سندن حمايت ڪندا ۽ شامل به ٿيندا. ٻيو وڏو اهم مسئلو اهو آهي ته ڪيترا اڳواڻ اهڙا آهن. جيڪي ٻن ٻن سيٽن تان کٽي آيا آهن. مثال طور متحده مجلس عمل جا ٻئي مک اڳواڻ قاضي حسين احمد ۽ فضل الرحمان ٻن ٻن قومي اسيمبليءَ جي حلقن مان ڪامياب ٿيا آهن. فاروق لغاري به ٻن تڪن تان ڪامياب ٿيو آهي. چوڌري شجاعت به ٻن تڪن تان ڪامياب آهي. اعتزازا حسن به ٻن تڪن مان ڪامياب ٿيو آهي. هو جڏهن حلف کڻندا ته هڪ تڪ جي ميمبر طور کڻندا، هر پارٽيءَ جا ووٽ گهٽ هوندا. ٻيو ته غوث بخش مهر ۽ لياقت جتوئي سميت ڪجهه اهڙا ميمبر به آهن، جيڪي قومي ۽ صوبائي اسيمبليءَ جي تڪ تي ڪامياب ٿيا آهن. انهن کي به هڪ هڪ سيٽ ڇڏڻي آهي. ان سان به مرڪز توڙي صوبن ۾ پارٽي پوزيشن تي فرق پوندو. هن وقت جڏهن هڪ هڪ ووٽ قيمتي آهي. ان وقت ميمبر جيڪڏهن وڌڻ بدران گهٽ ٿيڻ شروع ٿيا ته ان سان به سياسي ماحول تي فرق پوندو ۽ امڪان آهي ته ننڍي چونڊ ۾ جن ڌرين جا ميمبر سيٽون خالي ڪندا. انهن تي سندن مخالف اتحاد ذريعي جوڙ توڙ ڪري انهن جا نتيجا تبديل ڪري سگهن ٿا. ڪالهه قومي اتحاد جي اجلاس ۾ فاروق لغاريءَ کي پارلياماني ليڊر ٺاهيو ويو آهي ۽ جڏهن مسلم ليگ ق، ظفرالله جماليءَ تي هٿ رکيو آهي ته فاروق لغاري به پاڻ کي وزيراعظم نامزد ڪرايو آهي. ڏسجي ته هر پارٽيءَ پاران ڌار ڌار نامزد ڪيل انهن وزيراعظمن جو حشر ڇا ٿو ٿئي؟ فاروق لغاري تي ته پ پ وارا مُئي مارائي به ڪو نه بيهندا. ان ڪري اهڙي منظر ۾ هڪ تجويز جيڪا غور هيٺ آهي، ان موجب زبيده جلال جهڙي ڪنهن غير جانبدار ۽ غير تڪراري ماڻهوءَ کي سامهون آندو وڃي. قومي حڪومت جيڪڏهن ٺهي ته ان لاءِ ته زبيده جلال جهڙو ئي ڪو اميدوار سڀني لاءِ قابل قبول هوندو.
هنن عام چونڊن جي نتيجن بعد جيڪي گروپ سامهون آيا آهن. انهن ۾مُک اڳواڻ بي اي جي شرط يا ڪنهن ٻئي قانوني نقطي سبب نااهل ٿيڻ يا چونڊ هارائڻ سبب آئوٽ ٿيڻ جي ڪري انهن جي ڄڻ ته پارلياماني راند مان دلچسپي ئي ختم ٿي وئي آهي. پيپلزپارٽيءَ ۾ بينظير ڀٽو ناهي، هوءَ جيڪڏهن هجي ها ته شايد صورتحال ئي مختلف هجي ها. پاڻ آئوٽ رهڻ ڪري اڃا تائين هنن پنهنجي پارلياماني ليڊر جو فيصلو ناهي ڪيو. مسلم ليگ (ق) مان ميان اظهر چونڊ هارائڻ بعد ميان منير ۽ طارق عزيز سان گڏ غم غلط ڪري رهيو آهي. چوڌري شجاعت کي خبر آهي ته هن جي سئوٽ پرويز الاهيءَ لاءِ پنجاب جي وڏ وزارت گهرجي ۽ اها ملڻ بعد هو پاڻ اڪثريتي پارٽيءَ جي چڱي مڙس هجڻ جي باوجود به وزيراعظم نٿو ٿي سگهي. ان ڪري هو به ٻين لاءِ ايتري دلچسپي نٿو وٺي، جيتري پنهنجي لاءِ وٺي ها. قومي اتحاد، جنهن ۾ ڪارڪنن کان ليڊر وڌيڪ آهن، اتي به جتوئي صاحب ۽ ٻيا رسمي طور اجلاسن ۾ ته اچن ٿا پر دل سان ايتري ڀڄ ڊڪ ڪو نه ٿا ڪن. اجمل خٽڪ گهر آرامي آهي. متحده مجلس عمل ۾ فضل الرحمان جي نامزدگيءَ بعد قاضي حسين ۽ مولانا نورانيءَ جي اها دلچسپي ناهي، جيڪا سندن پنهنجي ڪيسن ۾ هجي ها. اهڙيءَ طرح مسلم ليگ (ن) وارن جو چيئرمين راجا ظفرالحق هارائڻ بعد هاڻي ته پريس ڪانفرنس به نه پيو ڪري. جاويد هاشمي جيل ۾ آهي ۽ ان کي هو ليڊر نامزد ڪندا.
حڪومت جي تشڪيل ۾ انهيءَ ڪري به مونجهارا آهن جو متحده مجلس عمل پاران گڏيل حڪومت جي تشڪيل ۾ سهڪار لاءِ لياقت بلوچ جي سربراهيءَ ۾ جيڪا ڪاميٽي ٺاهي وئي آهي، ان ڪاميٽيءَ وٽ ٻين ڌرين سان ڳالهائڻ لاءِ ليگل فريم ورڪ آرڊر ذريعي ٿيل ترميمن کي رد ڪرڻ، نيشنل سيڪيورٽي ڪائونسل جو خاتمو ۽ جنرل مشرف پاران آرمي چيف ۽ صدارت مان ڪنهن به هڪ عهدي کي ڇڏڻ جهڙا تڪراري نقطا شامل آهن. اهي اهڙا نقطا آهن، جن تي مسلم ليگ (ق) جو جنرل پرويز مشرف جي حق ۽ متحده مجلس عمل جو ان جي خلاف موقف آهي. هوڏانهن جماعت اسلاميءَ جا اڪثر ڪارڪن پڻ پيپلزپارٽيءَ سان اتحاد جي مخالفت ڪري رهيا آهن پر جي يو آءِ جا ڪارڪن ان ڪري به پيپلزپارٽيءَ جي ويجهو ٿيڻ جا حامي آهن جو پيپلزپارٽيءَ مولانا فضل الرحمان جي وزارت عظميٰ ۾ حمايت ڪرڻ جا اشارا ڏنا آهن. جيستائين مولانا فضل الرحمان جي وزيراعظم ٿيڻ جي ڳالهه آهي ته ان معاملي کي مبينا طور اسٽيبلشمينٽ جي حمايت يافته پارٽي مسلم ليگ (ق) ان ڪري به قطعي قبول نه ڪندي جو فضل الرحمان جي پارٽي طالبان جي حامي رهي چڪي آهي ۽ هو پاڻ به اهڙا بيان جاري ڪندو رهيو آهي ته ”پاڪستان ۾ ڪو آمريڪي نظر اچي ته ان کي گولي هنئي وڃي.“ عام چونڊن کي 7 ڏينهن گذري چڪا آهن. جوڙ توڙ جي سر ٽوڙ ڪوششن بعد به اڃا اهو واضح ناهي ته ڪير حڪومت ٺاهيندو ۽ حڪومت ٺهندي به يا نه!
(18 آڪٽوبر 2002ع)

هر ڌر “قومي مفادن” ۾ سڀ ڪجهه ڪرڻ لاءِ تيار آهي!

هر ڌر “قومي مفادن” ۾ سڀ ڪجهه ڪرڻ لاءِ تيار آهي!

چونڊن کي 16 ڏينهن گذري چڪا آهن، اڃا تائين ڪا به ڌر حڪومت لاءِ اڪثريت ثابت نه ڪري سگهي آهي نه ئي ڌرين ۾ اتفاق ٿيو آهي. حڪومت سازي جي 3 مک کيڏارين پ پ، مسلم ليگ (ق) ۽ متحده مجلس عمل وارا پنهنجي پنهنجي ڌر پاران نامزد ڪيل وزيراعظمن واري ضد تان هي سٽون لکڻ تائين هٽيا ناهن، پر ٽنهي ڌرين سڀاڻي سومر تائين حتمي فيصلو ڪرڻ لاءِ اعلان ڪيو آهي. نوابزادو نصرالله جيڪو ناراض ٿي لاهور ۾ ويٺو هو، تنهن کي پ پ تي ڪاوڙ هئي ته هي اي آر ڊي جي اجلاس ۾ جڏهن طئي ڪري ويا ته هو مسلم ليگ (ق) ۽ قومي اتحاد وارن سان نه ڳالهائيندا پر ان هوندي به پ پ وارن جا انهن سان رابطا جاري هئا. پ پ جي اهڙي ڊبل گيم سبب نوابزادو ناراض هو. جنهن کي بينظير ڀٽو جي هدايت تي مخدوم امين فهيم ۽ رضا رباني پرچائي اسلام آباد وٺي آيا. نوابزادو نصرالله جيڪو پاڪستاني سياسي تاريخ ۾ اپوزيشن جي علامت رهيو آهي. تنهن اسلام آباد پهچندي ئي ڪم تيز ڪري ڇڏيو آهي. 25 ۽ 26 آڪٽوبر جي وچ واري رات مولانا شاهه احمد نوراني رات جي پيٽ ۾ نوابزاده سان ملاقات لاءِ آيو ۽ هنن گڏجي حڪومت سازيءَ بابت ڳالهيون ڪيون پر نوابزاده کين چيو ته هو مسلم ليگ (ق) بدران پ پ سان گڏجي حڪومت ٺاهين. مولانا نوراني جيڪو پڻ پ پ تي ناراض هو، تنهن جو موقف هو ته پ پ وارا هڪ ڏينهن هڪ ڳالهه ڪن ٿا ٻئي ڏينهن ٻي ۽ پردي جي پويان وري ٽين ڳالهه ڪن ٿا. ناراض نورانيءَ کي ٿڌي مزاج وارو نوابزادو نيٺ ٿڌو ڪرڻ ۾ ڪامياب ويو ۽ نوراني کيس چيو آهي ته هو آچر تي (اڄ) کين جواب ڏيندو.
اڄ مولانا نوراني پنهنجي ساٿين سان مشورو ڪندو. جنهن بعد هو شام جو يا رات جو نوابزادي سان ملي کيس پ پ سان گڏجي حڪومت ٺاهڻ بابت حتمي جواب ڏيندو. متحده مجلس عمل وارن جو چوڻ آهي ته حڪومت جو مٿن دٻاءُ آهي ته هو مسلم ليگ (ق) سان گڏجي حڪومت ٺاهين. متحده مجلس عمل جي هڪ اڳواڻ جو چوڻ آهي ته پيپلزپارٽيءَ جا هن وقت حڪومت سازي يا جمهوريت جي بحاليءَ کان وڌيڪ اهم مقصد به آهن. انهن ۾ هڪ ته بينظير ڀٽو جي وطن واپسي ۽ کيس عدالتن مان رليف، ٻيو مسئلو 6 سالن کان قيد آصف زرداريءَ جي آزادي آهي. متحده مجلس عمل موجب انهن مسئلن جي حل لاءِ پ پ وارا ڪجهه به ڪري سگهن ٿا. جيڪڏهن متحده مجلس عمل ۽ پ پ وارا گڏجي نوابزادي معرفت حڪومت ٺاهڻ لاءِ راضي به ٿي وڃن ته ان صورت ۾ جيڪڏهن جنرل مشرف جي حڪومت پ پ وارن کي قائد ليگ سان گڏجي حڪومت ٺاهڻ لاءِ چوي ۽ سندن ”قومي مسئلا“ حل ڪرڻ جي خاطري ڪرائي ته پ پ وارا دير ئي ڪو نه ڪندا ۽ نتيجي ۾ نوابزادو ۽ متحده مجلس عمل وارا پاڻ ۾ پيا پٽيندا. نوابزادي کي ان جو ماضي ۾ به تجربو آهي. جڏهن هو شام جو تحريڪ هلائڻ لاءِ اعلان ڪري پيو ته صبح جو اخبار ۾ غلام اسحاق خان ۽ پ پ ۾ ٺاهه جي خبر پڙهي مٿو چڪرائجي ويو هئس. ماضيءَ جي ان تجربي کانسواءِ تازو تجربو گذريل هفتي جو اٿس. نوراني ۽ نصرالله پ پ جي انهن پلٽن تي وڏو غور ويچار ڪيو آهي. پ پ جي مسلم ليگ (ق) سان رابطن جو جيتوڻيڪ مخدوم ڪالهه نوابزادي کي انڪار ڪيو ۽ چيو ته هاڻي هو ساڻن نه ملندو پر ان تي اڃا کين شايد پڪ ناهي. مخدوم امين فهيم ۽ چوڌري شجاعت جي ملاقات واري خبر ٻڌي غلام مصطفيٰ ڪورائي ۽ علي گل ڪيريو ٿڌو شوڪارو ڀريندي چيو ته ”ظهور الاهي جنهن ڀٽو کي ڦاهي ڏيڻ جو فيصلو لکڻ وارو قلم لک رپئي ۾ خريد ڪيو هو. تنهن سان ڀٽو جي محبت ۾ حساب چڪتو ڪرڻ لاءِ زندگي داءُ تي لڳائيندڙ لالا اسد جي روح کي ڪيڏي آٿت ملي هوندي.“
ڪالهه نوابزده نصرالله سان ملاقات ۾ اهو طئي ٿيو ته پ پ ، مسلم ليگ (ن) ۽ متحده مجلس عمل گڏجي حڪومت ٺاهين ۽ مسلم ليگ (ق) کي حڪومت ٺاهڻ نه ڏني وڃي. ان ڏس ۾ امين فهيم کي اهو ٽاسڪ مليو ته هو متحده قومي موومينٽ سان ڪراچيءَ ۾ ڳالهائي. اڄ آچر تي نوابزاده کي جواب ڏيندو ته هنن ڇا ڪيو. امين فهيم رات ڪراچيءَ ۾ انهن سان ملاقات ڪري معاملا طئي ڪندو. جڏهن ته فوٽو سيشن لاءِ اڄ آچر تي صبح جو نائن زيرو مان ٿي ايم ڪيو ايم سان ملاقات ڪري موٽي ايندو. پ پ وارن جو چوڻ آهي ته مخدوم جون هيستائين جيڪي به سرڪار سان ملاقاتون ٿيون آهن انهن ۾ سندن ٻئي مسئلا حل ڪرڻ جي کين ڪا خاطري ناهي ڪرائي وئي. اهو ئي سبب آهي ته هاڻي پ پ وارن جو مشن آهي ته مسلم ليگ (ق) وارا ڪنهن به قيمت تي حڪومت نه ٺاهين. ڏسجي ته ان ٽاسڪ ۾ هو ڪيتري حد تائين ڪامياب ٿين ٿا.
ڪالهه اسلام آباد ۾ افواهه هئا ته صدر جنرل پرويز مشرف جيڪو سومر تي جده روانو ٿي رهيو آهي. هو نواز شريف وارن سان ملندو. سرڪار وارا ان جو انڪار ڪن ٿا پر حيرت جوڳي ڳالهه اها آهي ته جيڪڏهن جنرل مشرف جو سرڪاري دورو آهي ته هن کي سعودي عرب جي گادي واري شهر رياض وڃڻ گهرجي. جده جي مختصر ۽ اوچتي دوري جو مطلب سمجهه ۾ نٿو اچي. افواهي همراهه اهي افواهه ٿا پکيڙين ته جنرل مشرف شايد ”قومي مفاد“ ۾ نواز خاندان کي معاف ڪري وطن موٽائي اچي. عقل ته ايئن تسليم نٿو ڪري ته ڪو جنرل مشرف ايئن ڪندو پر هن جڏهن ڊيل ڪري نواز شريف کي جده روانو ڪيو هو ته ان کي به عقل تسليم نه پيو ڪري ۽ ڪلثوم نواز جهاز ۾ سوار ٿيڻ وقت به چيو هو ته اسان ڊيل ناهي ڪئي، جلد موٽي اينداسين. افواهي لڏي جو خيال آهي ته شهباز شريف کي في الحال وطن اچڻ ڏنو ويندو. نواز شريف کي پاڪستان کانسواءِ دنيا جي ٻين ملڪن ۾ وڃڻ ڏنو ويندو. خدا کي خبر ته حقيقت ڇا آهي، پر ڪڏهن ڪڏهن اهي افواهي به ڪم جي ڳالهه ڪري ويندا آهن. ان افواهي لڏي جو چوڻ آهي ته جيستائين صدر مشرف جده مان نه موٽندو، تيسين اجلاس نه گهرايو ويندو، بعد ۾ تاريخ جو اعلان ڪيو ويندو.
مسلم ليگ (ق) وارا جيڪي هاڻي ويهاڻي کي ٽيڪ ڏئي ويٺا آهن، تن جو چوڻ آهي ته هو ئي حڪومت ٺاهيندا، ڇو ته ظاهر آهي 18 آزاد ميمبر رضا خوشيءَ سان غير مشروط طور مسلم ليگ (ق) ۾ شامل ناهن ٿيا. هنن کي آڻڻ وارن آندو آهي. انهن جي پويان ڪي فرشتا هوندا. انهن فرشتن جي اهڙي عمل واضح ڪري ڇڏيو آهي ته مسلم ليگ (ق) حڪومت جو وڏو حصو وٺندي. ان کان وڌيڪ واضح ثبوت اهو آهي ته صدر جنرل مشرف جي ڪابينا جا وفاقي وزير مسلم ليگ (ق) وٽ سينيٽ جي سيٽن لاءِ درخواستون ڏئي چڪا آهن. ڇا ان بعد به امڪان آهي ته مسلم ليگ (ق) حڪومت نه ٺاهيندي!! مسلم ليگ (ق) وارن جي دعويٰ آهي ته جن فرشتن آزاد ميمبرن کي آندو آهي. اهي ئي متحده مجلس عمل وارن کي وٺي ايندا. متحده مجلس عمل جي اها خواهش آهي ته هو اهڙي حڪومت ۾ شامل ٿين جنهن ۾ هنن کي وڌ ۾ وڌ حصو ملي پر ڏسڻو اهو آهي ته هو فيصلي ۾ بااختيار ڪيترو آهن. وڏو حصو ته هنن کي پ پ سان گڏجڻ بعد ئي ملي سگهي ٿو. ڇو ته قائد ليگ وارن وٽ جن 4 وزيرن سينيٽ لاءِ درخواستون ڏنيون آهن. اهي ته سڀاڻي به وزير هوندا. جڏهن حڪومت ٺاهڻ کان اڳ جنرل مشرف ڪابينا ٺاهي رهيو آهي ته ان ۾ ظاهر آهي کين ڇا ملندو.
مبصرن جو خيال آهي ته جيڪڏهن متحده مجلس عمل وارا پ پ سان ويا ته فرشتا سرگرم ٿي ويندا ۽ هو قانون ۾ ترميم ڪري جنهن پارٽي جي ٽڪيٽ تي جيڪي چونڊيا آهن. تنهن کي جمهوريت جي بحالي واري عظيم تر مفاد ۾ پارٽي بدلائڻ جي اجازت ڏني ويندي، ڇو ته حڪومت اهو چوندي ته اسين سياسي ڌرين کي وقت ڏنو، پر هنن حڪومت نه ٺاهي. هاڻي سڀني کي آزادي آهي. جيڪڏهن ايئن ٿيو ته پ پ جي 64 ايم اين ايز مان اٽڪل 3 درجن ايم اين ايز 100 جي اسپيڊ سان سفر ڪري اچي قائد ليگ جي ڪئمپ ۾ پهچندا. جيڪڏهن حڪومت ايئن نه به ڪري ۽ پ پ وارن جا ٻه ”قومي مسئلا“ حل ڪري ڇڏي ته هو به مسلم ليگ (ق) جي غير مشروط حمايت جو اعلان ڪرڻ ۾ دير ڪو نه ڪندا. حڪومت سازيءَ لاءِ منجهيل صورتحال هاڻي منطقي انجام ڏانهن وڌي پئي ۽ جلد پردو کڄڻ وارو آهي.
حڪومت سازيءَ لاءِ پارٽيون ڪهڙي به پاليسي اختيار ڪن، ڪهڙا به داءَ پيچ لڙائين پر موجوده پارلياماني صورتحال ۾ حڪومت سازي لاءِ آخري آپشن وري به صدر جنرل مشرف وٽ آهي. پ پ وارن جي ”قومي مسئلا حل ڪرائڻ لاءِ اختيار ڪيل پاليسيءَ جي موٽ ۾ ڏسجي ته حڪومت ڪيتري انتها تائين وڃي ٿي، جيتوڻيڪ پ پ اڳواڻن جي دعويٰ موجب جنرل مشرف سان رات جو ڪيل مخدوم جي خوشگوار ملاقات ۾ به معاملا طئي نه ٿي سگهيا آهن. پر پوءِ به مخدوم صاحب ماڻهن کي چوي ٿو ته هو ”قومي مسئلا حل ڪرڻ ۾ ڪامياب ٿي ويندو“ ڇو ته خود مخدوم صاحب جي وزيراعظم ٿيڻ لاءِ جيڪي حالتون هن وقت حق ۾ آهن. اهڙي آئيڊيل صورتحال وري شايد پيدا نه ٿئي. ڏسجي ته قسمت جي ديوي مٿس مهربان ٿئي ٿي يا نه، نوابزاده نصرالله جنهن سان ڪالهه راجا ظفرالحق به ملاقات ڪئي ۽ پ پ کي اپوزيشن ۾ آڻڻ لاءِ چيو تنهنجو خيال آهي ته پ پ حڪومت سازيءَ لاءِ ڪوشش بدران اپوزيشن ۾ ويهي رهي ته اپوزيشن مضبوط ٿيندي ۽ پارليامينٽ جو هلڻ آسان نه هوندو، نتيجي ۾ وري اليڪشن ٿي ته اي آر ڊي جي سگهه ۾ اضافو ٿيندو.
(27 آڪٽوبر 2002ع)

آصف سان ٿيل خفيه ملاقات جا ڪهڙا نتيجا نڪرندا؟

آصف سان ٿيل خفيه ملاقات جا ڪهڙا نتيجا نڪرندا؟

29 ۽ 30 آڪٽوبر جي وچ واري رات خفيه سياسي سرگرمين ملڪ جي سياستدانن پاران حڪومت سازي لاءِ ڪيل ڪوششن بعد پيدا ٿيل صورتحال جو وري رُخ موڙي ڇڏيو آهي، جيئن ته اسان اڳ ۾ به لکيو هو ته هن ملڪ ۾ هر ڏينهن، بلڪه هر ڪلاڪ ۾ صورتحال تبديل ٿي رهي آهي. مٿي ڄاڻايل تاريخ تي ٽويوٽا ڪرولا 2002ع ماڊل ڪار، جنهن جو نمبر 3693 IDK هو. اها رات جو سوا ڏهين وڳي پمز اسپتال جي وي آءِ پي وارڊ، جتي آصف علي زرداري قيد آهي. اتي آئي ۽ آصف کي کڻي هلي وئي. 29 آڪٽوبر تي صبح جو ”اتفاقيه زرداري شيرپائو ملاقات ٿي“ جنهن آصف زرداري سان عدالت ۾ 2 ڪلاڪ ڪچهري ڪئي، پر هن هوا لڳڻ ئي نه ڏني. آصف زرداري شام جو زرداري هائوس مان گرم ڪپڙا گهرايا. وهنجي سهنجي پنهنجي پسند جو گري فلينيل پرفيوم هڻي رات جو روانو ٿي ويو ۽ رات جو هڪ لڳي 40 منٽن تي ساڳئي ڪار ۾ واپس آيو پر هن جي پويان مخدوم امين فهيم پنهنجي مرسڊيز گاڏي نمبر هالا-1 ۾ آيو، جڏهن ته ٽئين گاڏي بليڪ ڪلر جي هئي. جنهن تي وڏي انٽينا به لڳل هئي. اطلاع ملڻ شرط رات جو پوڻي ٻارهين کان پوڻي هڪ وڳي تائين وي آءِ پي وارڊ جي سامهون پارڪنگ ۾ بتيون بند ڪري مان به گاڏيءَ ۾ ويهي لڪاءُ ڏسندو رهيس. مخدوم امين فهيم موجب ته هو ٻاهر نه ويا هئا. هنن جون گاڏيون اينديون وينديون رهيون، پر هنن ڳالهيون اسپتال ۾ ئي ڪيون. مان سمجهان ٿو ته اهو صحيح ناهي. ڇو ته ان رات جو اکين ڏٺو شاهد آئون به آهيان. آصف علي زرداري، جنهن کي انٽرنيشنل ڊائلنگ واري فون گذريل هڪ هفتي کان ئي مليل هئي ۽ مسلسل بينظير ڀٽو سميت گهر وارن ۽ پارٽي توڙي سرڪاري ساٿين سان رابطن ۾ هو. هتي اهو ذڪر ڪرڻ ضروري آهي ته جنهن ڪار ۾ آصف کي اسپتال مان نيو ويو هو، اها ساڳئي گاڏي هئي جيڪا مساوات بلڊنگ ۾ جتي پيپلزپارٽيءَ جي ميڊيا آفيس آهي ۽ مخدوم جي هڪ دوست جو فليٽ به آهي اتي بيٺل هئي. دبئي روانگي واري ڏينهن ڪچڙي منجهند ڌاري ان ساڳئي گاڏيءَ ۾ هڪ ڪلين شيو همراهه آيو هو ۽ مخدوم کي دبئي روانگي کان اڳ خاص نياپو ڏئي هليو ويو هو ۽ اها روئداد به مون اکين سان ڏٺي هئي.
آصف زرداريءَ جي خفيه سرڪاري بااختيار ماڻهن سان ملاقات جي نتيجن بابت چيو وڃي ٿو ته اهي نتيجا شايد اڄ يا سڀاڻي اچن. هنن جي ان ملاقات ۾ آصف زرداريءَ جي وڃڻ ۽ پاڻ ۾ ڳالهيون ڪرڻ جا آصف کي ڪيترائي فائدا ٿيندا. هڪ ته سرڪار هن سان ڳالهيون ڪري اهو تسليم ڪيو ته زرداري جيل ۾ هجي يا ٻاهر هجي ”بادشاهه گر“ اهو ئي آهي. ٻيو ته مخدوم امين فهيم، جيڪو سرڪار سان سندن پاران ڳالهائي رهيو هو. ان تي ڄڻ ته هن کي اطمينان نه هو ۽ هو پاڻ ڳالهيون ڪرڻ پيو چاهي. جڏهن اڄ قيد ۾ هوندي به آصف سان حڪومت ڳالهائي ٿي ته سڀاڻي به کين ڳالهائڻو پوندو ۽ هاڻي پ پ پاران مخدوم صاحب نياپا ته کڻي ويندو. پر منهان منهن ڳالهين لاءِ هاڻي آصف جو رستو کليو آهي. ڳالهين دوران هن بينظير ڀٽو سان آمريڪا ۾ رابطو ڪري ساڻس به ڳالهايو ۽ باخبر هئڻ جي دعويدار حلقن جو چوڻ آهي ته حڪومت سازيءَ کان وٺي، بينظير ۽ آصف کي رليف ڏيڻ بابت مختلف معاملن بابت ڳالهيون ٿيون آهن. حڪومت جي آڇ هئي ته آئيني ترميمن جي حمايت ڪريو ته سرڪار مرڪز ۾ امين فهيم کي وزيراعظم ۽ سنڌ ۾ به پ پ کي حڪومت ڏيڻ لاءِ تيار آهي. في الحال زرداريءَ کي ضمانت تي آزاد ڪيو ويندو. بينظير ڀٽو کي وطن اچڻ تي گرفتار نه ڪيو ويندو ۽ سندن ڪيس آهستي آهستي ختم ڪيا ويندا. بينظير ڀٽو سان ڳالهائڻ بعد زرداريءَ جو زور هو ته مون کي اوهان 6 سال مُفت ۾ رڳڙو ڇو ڏنو. جڏهن اڄ ڳالهايو ٿا ته ان جو مطلب اسين صحيح آهيون ته منهنجي 6 سالن جو حساب ڪير ڏيندو؟ قصو ڪوتاهه ته زرداري هنن کي چيو ته بينظير ڀٽو ۽ منهنجا ڪيس ختم ڪرڻ بابت معاهدو ڪيو، پ پ آئيني ترميمن بابت حڪومت جي مدد لاءِ تيار آهي. جنهن تي کين جواب مليو ته صدر جنرل پرويز مشرف ملڪ کان ٻاهر آهي ۽ هو اچي ته ساڻس مشوري بعد هو ڪو جواب ڏئي سگهن ٿا. ان کان پوءِ هو واپس هليو آيو. حڪومت جي سڌيءَ طرح زرداريءَ سان ڳالهائڻ واري مجبوري حڪومت جي ڪمزوريءَ جو وڏو ثبوت آهي. جنرل پرويز مشرف جيڪو کلم کلا چئي رهيو هو ته بينظير يا مان، يعني هوءَ ايندي ته هيءُ (جنرل مشرف) نه هوندو. هاڻي آخر ڪهڙي مجبوري آهي جو هو پ پ سان ڳالهائين ٿا؟
بظاهر لڳي ٿو ته واقعي حڪومت آئيني ترميمن جي پارليامينٽ مان منظوري ۾ مشڪلات محسوس ڪندي پ پ سان ڳالهايو آهي. ٻيو اهو ته متحده مجلس عمل جي وڏي طاقت ۾ سامهون اچڻ سبب بينظير ڀٽو جي آمريڪا واري دوري دوران ٿيل ڳالهين سبب پيدا ٿيل دٻاءَ جي ڪري حڪومت ايئن ڪيو آهي. عالمي دٻاءَ سبب حڪومت جي پاليسين ۾ نرمي اختيار ڪرڻ جي راءِ رکندڙن جو چوڻ آهي ته سڀاڻي (يعني تمام جلد) جڏهن آمريڪا عراق تي حملو ڪندو ته ان وقت جيڪڏهن پاڪستان ۾ اڌ پارلياماني طاقت ان جي مخالفت ڪندي ته نه صرف عالمي طور آمريڪا لاءِ مسئلا پيدا ٿيندا، پر خاص ڪري ان صورتحال ۾ جتي چين، فرانس، جرمني ۽ روس جهڙا ملڪ ان جا مخالف آهن. اتي پاڪستان ۾ به مخالفت وڌيڪ هئڻ سان اسلامي ملڪن ۾ وڏو مسئلو پيدا ٿيندو. انهيءَ ڪري آمريڪا جي لاءِ پاڪستان ۾ گهٽ ۾ گهٽ صورتحال بهتر هئڻ واري سندن خواهش سبب شايد سياسي معاملن جو رُخ تبديل ٿيو آهي. بينظير ڀٽو جي ڏکڻ ايشيا بابت نائب آمريڪي پرڏيهي وزير ڪرسٽينا روڪا سان ملاقات ۽ واشنگٽن پوسٽ جي ايڊيٽوريل بورڊ سان ڳالهين جو به اهو اثر ٿي سگهي ٿو.
29 آڪٽوبر تائين جيڪي به روزانو اڌ درجن جي حساب سان سياسي ڌرين جون ملاقاتون ٿينديون رهيون آهن. انهن ۾ هر ڌُر پنهنجي علم، عقل، طاقت ۽ خواهش موجب جيڪي به فيصلا ڪيا، اصل صورتحال ان جي برعڪس لڳي پئي آهي. جنهن مان ثابت ٿئي ٿو ته حڪومت سازي لاءِ جڏهن به موجوده سرڪار ڪو نئون پتو کيڏي ٿي ته اقتدار جي خواهشن جا غلام اسان جا سياستدان اصولن جو جنازو ڪڍڻ ۾ دير ئي نٿا ڪن. ڪالهه تائين نوابزادو نصرالله ۽ مسلم ليگ (ق) وارا هڪٻئي جي ”مهذبانه“ سياسي مخالفت ڪري رهيا هئا پر زرداريءَ جي خفيه مشن بعد چوڌري شجاعت حسين غلام مصطفيٰ جتوئي کي ساڻ ڪري وڃي نوابزادي نصرالله جو در جهليو ۽ اقتداري سيج ماڻڻ جي حوالي سان ساڻس نه چاهيندي به فرمائش تي ملاقات ڪئي آهي. نصرالله جي به ظاهر آهي ته مسلم ليگ (ق) سان ذاتي دشمني ته ناهي ان ڪري شجاعت جڏهن وٽس لنگهي آيو ته هن به روايتي حال احوال ته ڪو نه ڪيا هوندا ۽ حڪومت سازيءَ بابت ئي سازباز ڪئي هوندي. انهن جي ملاقات جا فوري تفصيل ته دستياب نه ٿي سگهيا آهن پر ڏينهن ٻن ۾ معاملا چٽا ٿي ويندا ۽ اصولن جي دعويدار نوابزاده نصرالله لاءِ شجاعت جي ملاقات ۾ ڪيل ڳالهين جو نتيجو هن لاءِ ٽيسٽ ڪيس هوندو. چيو وڃي ٿو ته آصف زرداري سان خفيه ڳالهين جو هڪ ٻيو دور به ٿيڻ وارو آهي ۽ صدر جنرل مشرف، جيڪو ڪالهه شام 6 وڳي سعودي عرب جو دورو مڪمل ڪري موٽي آيو آهي، اهو ڏسون ته ڪهڙو سگنل ٿو ڏئي.
صدر جنرل پرويز مشرف روزانو نوان قانون جاري ڪري رهيو آهي. 2 ڏينهن اڳ هن هڪ دلچسپ قانون جاري ڪيو آهي. جنهن موجب قومي ۽ صوبائي اسيمبليءَ جو ڪو به هارايل اميدوار، جنهن چونڊن ۾ حصو ورتو، اهو سينيٽ جي سيٽ لاءِ اهل نه هوندو. ان قانون سياستدانن ۾ ٿرٿلو مچائي ڇڏيو آهي. چيو وڃي ٿو ته جيڪڏهن اهو قانون نه اچي ها ته ڪنگز پارٽيءَ وٽ سينيٽ لاءِ جن وفاقي توڙي صوبائي وزيرن درخواستون جمع ڪرايون آهن. انهن کي ٽڪيٽون نه ملي سگهن ها. ڇو ته بيگم عابده حسين، فخر امام، ميان اظهر سميت لاتعداد مسلم ليگ (ق) جا مُک اڳواڻ، جيڪي سينيٽ جا اميدوار هئا، اهي ڦڏو ڪن ها. ساڳئي طرح پ پ ۾ به ڦڏو پيو هلي ته آفتاب ميراڻي، جهانگير بدر، احمد مختار ۽ خالد کرل سميت هارائيندڙ اميدوارن مان ڪنهن کي سيٽ ملي. ان قانون سبب سياسي پارٽين تان هارايل اميدوارن جو دٻاءُ گهٽ ٿيندو. حڪومت جو چوڻ آهي ته ان قانون جو مقصد عوام جي رد ڪيل اميدوارن کي پارليامينٽ کان پري رکڻ آهي ۽ هيءُ قانون عوامي خواهشن موجب آهي. جيئن ته هڪ هفتو اڳ اسين لکي چڪا هئاسين ته حڪومت عجيب و غريب قسم جا قانون آڻڻ واري آهي. اڄڪلهه پنجاب جي قانون واري وزير رانا اعجاز احمد ۽ وفاقي قانون واري وزير خالد رانجها ۾ ڦڏو پيو هلي. رانا اعجاز احمد ٿو چئي ته باخبر هو آهي ۽ خالد رانجها چوي ٿو ته مان وڌيڪ باخبر آهيان. فلورڪراسنگ جي اجازت ڏيڻ وارو آرڊيننس جاري ٿيڻ بابت رانا اعجاز چوي ٿو ته اهو جلد ايندو، جڏهن ته خالد رانجها چوي ٿو ته اهڙي ڪا تجويز غور هيٺ ناهي. هنن وزيرن کي وڏا بيان ڏئي شهرت حاصل ڪرڻ جو جيڪو چسڪو لڳو آهي، ان سبب ئي هو هڪٻئي کان وڌيڪ وڏيون ڳالهيون ڪري رهيا آهن.
29(31 آڪٽوبر 2002ع)

حڪومت سازي ۾ پ پ جو پلڙو ڀاري ٿي ويو؟

حڪومت سازي ۾ پ پ جو پلڙو ڀاري ٿي ويو؟

خبر ناهي ڪهڙي سبب ڪري آصف علي زرداريءَ هن دفعي نه ايم اين اي لاءِ فارم ڀرايو نه ايم پي اي لاءِ ۽ نه ئي سينيٽرشپ لاءِ اميدوار آهي. سندس ئي پارٽيءَ جي مخالف لڏي وارن جو چوڻ آهي ته هو گريجوئيٽ ناهي. ان ڪري هن فارم نه ڀرايو پر سندس همدردن جي دعويٰ آهي ته زرداري هن دفعي ڄاڻي واڻي ڪو به اهڙو عهدو نٿو رکڻ چاهي. جنهن سبب مخالفن کي مٿس تنقيد جو موقعو ملي. آصف علي زرداري جنهن جو چوڻ آهي ته هو لنڊن جي اڪنامڪ ۽ بزنس وارن تعليمي ادارن جو گريجوئيٽ آهي. تنهن کي مسلسل جيل ۾ اڄ ستون سال شروع ٿي ويو آهي. 4 نومبر 1996ع تي لاهور جي گورنر هائوس ۾ رات جو نظربند ٿيل آصف اڄ تائين قيد ۾ آهي ۽ اڄ کيس ستون سال شروع ٿي چڪو آهي پر پوءِ به خبر ناهي ته هو ڪيترو عرصو جيل ۾ رهندو؟ آصف زرداري جيڪو سياسي جوڙ توڙ جي حوالي سان تمام گهڻي شهرت رکي ٿو. جنهن منظور وٽو کي 13 سيٽن تي پنجاب جو وڏو وزير بڻايو. ان سان گڏ پي پي کي ٻئي دفعا 1988ع ۽ 1993ع ۾ اقتدار ۾ آڻڻ لاءِ جوڙ توڙ جو ڪريڊٽ به هن کي ئي وڃي ٿو. زرداري جيل ۾ هجي يا وزيراعظم هائوس ۾، هن کي پروٽوڪول سرڪار پاران ساڳيو ئي ملي ٿو. اڄ به جڏهن هن کي جيل کان ٻاهر آندو وڃي ٿو ته اڳيان پويان پوليس، هوٽر ۽ سائرن وڄن ٿا.
ڪالهه ساڻس احتساب عدالت ۾ ملاقات ٿي ته هو تمام گهڻو خوش ۽ هشاش بشاش لڳو پيو هو. ماڻهن جا انبوهه ساڻس هٿ ملائڻ لاءِ قطار ۾ بيٺا هئا. زرداريءَ جي ابتدائي 3 سالن دوران ته هن سان ڪو به ملاقات لاءِ نه ايندو هو، پر آهستي آهستي ماڻهن اچڻ شروع ڪيو. اڳ ۾ پ پ ورڪر ۽ پوءِ پارٽي اڳواڻن به عدالتن توڙي جيل ۾ ساڻس ملاقاتون شروع ڪيون ۽ هاڻي 6 سالن بعد هن سان ملاقات لاءِ ماڻهن جا انبوهه گڏجن ٿا. آصف زرداري ايم اين اي يا سينٽر ته نه ٿيڻ چاهيو، پر هو ڪالهه به ”بادشاهه گر“ هو ۽ اڄ به ”بادشاهه گر“ آهي. ڪالهه هن پنهنجي زال جيڪا سندس قائد به آهي، تنهن جي حڪومت سازيءَ لاءِ جوڙ توڙ ڪئي، اڄ هو مولانا فضل الرحمان لاءِ لابنگ ڪري رهيو آهي، جيل ۾ هوندي به حڪومت سازيءَ لاءِ جڏهن فعال ۽ فيصلا ڪن رابطا آصف زرداري ڪيا آهن. ان بعد ئي پي پي جو حمايت يافته وزيراعظم جو اميدوار مولانا فضل الرحمان اڄ 175 ايم اين ايز جي حمايت جي دعويٰ ڪري رهيو آهي. 6 سالن کان قيد آصف اڄ به آزادي لاءِ ڊيل بابت چئي ٿو ته ڊيل صرف اها ٿيندي ته سرڪار ڪيس واپس وٺي. مخدوم امين فهيم، جيڪو پنهنجي چوگرد گڏ ٿيل هر ڳالهه تي همنوا بڻيل همراهن جي حرڪتن سبب زرداريءَ کان ڏور ٿي ويو هو ۽ ٻنهي وچ ۾ غلط فهميون پيدا ٿي پيون هيون، هاڻي اهي غلط فهميون ختم ٿي رهيون آهن پر ان هوندي به دلين يا دماغ ۾ پيدا ٿيل ڌنڌ آسانيءَ سان شايد ختم نه ٿئي. ان ڪري ئي اهو چيو وڃي ٿو ته جيڪڏهن هاڻي به وزيراعظم لاءِ سرڪار مخدوم کي آشيرواد ڏنو ته به پي پي وارن جو اصرار هوندو ته پي پي جڏهن بنا بينظير حڪومت ٺاهي ته ان صورت ۾ وزيراعظم پنجاب پي پي مان ٿيڻ گهرجي. ڇو ته سنڌ ڪوٽا تي محترمه پاڻ ايندي آهي ۽ جيڪڏهن پي پي کي موقعو به مليو ته به اعتزاز احسن اميدوار هوندو. مخدوم پارلياماني ليڊر ضرور هوندو پر وزيراعظم جو اميدوار نه، جهڙيءَ طرح متحده مجلس عمل ۾ آهي ته وزيراعظم جو اميدوار مولانا فضل الرحمان آهي ۽ پارلياماني ليڊر قاضي حسين احمد آهي.
آفتاب شعبان ميراڻي، جيڪو غير متوقع طور تي هارائي ويو آهي، ان حوالي سان به پي پي حلقن ۾ سرٻاٽ آهن ته مخدوم صاحب جي سرڪاري ۽ سياسي مهربانين سان ميراڻي آئوٽ ٿي ويو. هو ايم اين اي ته نه ٿي سگهيو، پر پوءِ به مخدوم لاءِ وزيراعظم جي ڪليئرنس بينظير ڀٽو اڃا نه پئي ڏئي. هارايل ميراڻيءَ کي گهرائي مخدوم امين فهيم سان پي پي وارن هن کي ڄڻ ته چنبڙائي ڇڏيو آهي. بينظير ڀٽو مخدوم کي پابند ڪيو آهي ته هو سياسي ڌرين سان ملاقاتون ڪري يا سرڪاري نمائندن سان، انهن سمورين ملاقاتن ۾ آفتاب شعبان ميراڻي موجود هوندو. مخدوم بابت سندس پارٽي اڳواڻن جي راءِ آهي ته هو ٿڌي مزاج وارو ماڻهو هئڻ ڪري سرڪاري ڌر کي نه پارٽيءَ جو واضح موقف ٻڌائي ٿو سگهي نه وري سرڪار جو موقف پارٽيءَ وارن کي درست ٿو ٻڌائي. ايئن ڪرڻ لاءِ مخدوم جو خيال آهي ته جيئن ٻنهي ڌرين ۾ تلخي پيدا نه ٿئي ۽ ڳالهين جا دروازا بند نه ٿيڻ گهرجن. مخدوم جو اهو جذبو نيڪ نيتيءَ تي ٻڌل آهي. پر ان انداز ۽ جذبي جو فائدو سرڪار توڙي پ پ مان ڪنهن کي به نٿو ٿئي.
ڪالهه اسلام آباد ۾ حڪومت سازيءَ جي خواهشمند ڌرين سرٽوڙ ڪوششون جاري رکيون ۽ سڄو ڏينهن سياستدانن ۾ ملاقاتون جاري رهيون. پي پي حلقن جو چوڻ آهي ته هن مولانا فضل الرحمان جي جڏهن وزيراعظم لاءِ حمايت جو فيصلو ڪيو هو ته کين يقين ئي نه هو ته مولانا ايتري حمايت حاصل ڪري ويندو جو حڪومت ٺاهي ويندو. هاڻي جڏهن مولانا جي الله ٻڌي آهي ته هو وزيراعظم ٿيندي نظر اچي رهيو آهي ته پ پ وارا به پريشان آهن ۽ سرڪار وارا انهن کان وڌيڪ پريشان آهن. پي پي وارن ته سوچيو هو ته هو مولوين جي ڪلهي تي بندوق رکي جنرل مشرف سان جهيڙو ڪندا ۽ اپوزيشن ۾ ويهندا پر هاڻي هو جڏهن حڪومت پيو ٺاهي ته پ پ وارن وڏيون فرمائشون ڪرڻ شروع ڪيون آهن ۽ غير مشروط طور مولانا جي حمايت کان پي پي لنوائي رهي آهي. اي آر ڊي ۽ متحده مجلس عمل جي گڏيل وزيراعظم جي اعلان لاءِ آچر تي نوابزادي اجلاس گهرايو پر امين فهيم نه آيو. خورشيد شاهه، رضا رباني ۽ ناهيد خان آيا ۽ نوابزاده کي ٻڌايو ته اڳ ۾ پاور شيئرنگ فارمولو طئي ڪريو. ڪالهه عدالت ۾ ملاقات مهل آصف مخدوم کي وري به ساڳئي ڳالهه چئي ته سرڪار جيڪڏهن بينظير ۽ سندس خلاف داخل ڪيس واپس وٺي ته ساڻن ڳالهايو نه ته ساڻس نه ملو. جيتوڻيڪ مولانا فضل الرحمان کي 175 ميمبرن جي حمايت ملڻ واري صورتحال بعد سرڪار وري مخدوم کي وزيراعظم ٿيڻ جي آڇ ڪئي آهي، جنهن بعد هو وري سرگرم ٿيو آهي.
وزارت عظميٰ جو مسلم ليگ (ق) مان اميدوار مير ظفرالله جمالي ڪراچيءَ ۾ پاڳارو ۽ ايم ڪيو ايم وارن سان ملڻ بعد اسلام آباد آيو ۽ آفتاب شير پائو سان ملاقات ڪري، فاروق لغاري سان مليو ۽ ٻنهي جي حمايت حاصل ڪرڻ ۾ ڪامياب ٿي ويو آهي. اي آر ڊي جو اجلاس به ٿيو، جنهن ۾ وري مخدوم ڪو نه آيو ۽ هنن اصولي طور تي فضل الرحمان جي حمايت جو فيصلو ڪيو آهي. هوڏانهن ايم ايم اي وارن جو اجلاس به هلندو رهيو، جنهن ۾ هنن سينيٽ جي سيٽن بابت فوري ويچار ڪيو ۽ پي پي جي بي وفائيءَ تي افسوس به ظاهر ڪيو پي پي جي حمايت حاصل هئڻ تائين مولانا فضل الرحمان ۽ قاضي حسين احمد قومي اتحاد وارن سان ڪو رابطو نه ڪيو، پر پ پ جا تيور بدلجندي ڏسي قاضي حسين احمد ۽ فضل الرحمان فاروق لغاري سان مليا ۽ بدليل صورتحال تي ڳالهه ٻولهه ڪئي. سرڪاري پريشانيءَ جو ويجهي کان مطالعو ڪندڙ سياسي حلقن جي دعويٰ آهي ته هو بينظير ڀٽو ۽ آصف زرداريءَ کي رليف ڏيڻ لاءِ رضامند ٿيڻ تي سنجيدگيءَ سان غور ڪري رهيا آهن. پ پ ۽ مسلم ليگ (ق) کي ملائي گڏيل حڪومت ٺاهڻ واري تجويز تي وري سنجيدگيءَ سان غور شروع ڪيو ويو آهي. هي سٽون لکڻ وقت اي آر ڊي ۽ متحده مجلس عمل جو گڏيل اجلاس جاري هو، ڏسجي ته ان جو ڇا ٿو نتيجو نڪري ۽ اوهان کي فرنٽ پيج تي ان حوالي سان پڙهڻ لاءِ گهربل مواد به ملي ويندو.
گاديءَ واري شهر ۾ ڪالهه افواهه گرم هئا ته ايم ڪيو ايم ۾ وري اختلاف تيز ٿي ويا آهن. الطاف حسين ۽ عمران فاروق ۾ نه ختم ٿيڻ جي حد تائين غلط فهميون پيدا ٿي پيون آهن. ٿي سگهي ٿو ته اختلافن جو اعلان ڪنهن به وقت ٿي وڃي. چيو وڃي ٿو ته متحده قومي موومينٽ جو دائرو سنڌ تائين وسيع ڪرڻ، قومپرستن سان اتحاد ڪرڻ ۽ سنڌين کي ٽڪيٽون ڏيڻ واري معاملي تي عمران فاروق ۽ سندس ساٿي خوش نه هئا. ڪراچي ۽ حيدرآباد ۾ سيٽون وڌڻ ۽ حلقا مرضيءَ موجب ٺهڻ جي باوجود به ايم ڪيو ايم جي کٽيل سيٽن جي انگ ۾ اصافو نه ٿيڻ آفتاب شيخ ۽ ٻين اهم اڳواڻن جي هارائڻ متحده مجلس عمل جي ڪاميابيءَ وارن معاملن جي ڪڙي به عمران فاروق جي الطاف حسين جي پاليسين سان خاموش اختلافن سان مليل آهي. الطاف حسين جيڪو وطن اچڻ جو اعلان ڪري ڪارڪنن کي جذباتي ڪري ڇڏيو آهي. ”جذباتي ڪارڪن“ ڪجهه به ڪري سگهن ٿا. ايم ڪيو ايم ۾ وري توڙ ڦوڙ ۽ اندر جو بحران هڪ دفعو ٻيهر ڪراچيءَ ۾ اڏامندڙ امن جي پکيءَ لاءِ خطري جو سگنل آهي. ڪراچيءَ جي ماڻهن کي ايم ڪيو ايم حقيقي ٺهڻ وقت ٿيل خون خرابو اڃا ياد آهي. جڏهن ”نوگو ايرياز“ جا اصطلاح عام ٿيا. لائينر ايريا ۽ شاهه فيصل ڪالوني سميت ڪيترن علائقن ۾ ماڻهن جا راشن ختم ٿي ويا هئا. پر پرائيويٽ ڪرفيو واري ماحول ۾ هو پيٽ جي باهه وسائڻ لاءِ زندگيءَ جي قرباني ڏيڻ لاءِ تيار نه هئا ۽ انهن بکيو رهڻ کي ترجيح ڏني هئي. الطاف حسين جيڪو ”جذباتي ڪارڪنن“ جي ميڙ کي ڪراچيءَ ۾ جذباتي خطاب ڪيو آهي. ان بعد هن کي يقين آهي ته ڪجهه ڌريون متحده کي ٽوڙي وڏو ٽولو حقيقي وارن سان ملائڻ چاهين ٿيون ۽ عمران ڀائي (عمران فاروق) آفاق ڀائي سان ملڻ وارو آهي. سرڪار تي سخت ناراضگي ظاهر ڪندي الطاف حسين پنهنجي ايم اين ايز کي مسلم ليگ (ق) جي حمايت کان روڪڻ جو چئي اپوزيشن ۾ ويهڻ جو به حڪم ڏنو آهي. اهڙي صورتحال ۾ اي آر ڊي ۽ متحده مجلس عمل جي حڪومت يقيني ٿي وئي آهي ۽ سرڪار سان بارگين ۾ هاڻي پ پ جو پلڙو ڀاري آهي.
(5 نومبر 2002ع)

اسيمبليءَ جو اجلاس ڇو ملتوي ٿي ويو؟

اسيمبليءَ جو اجلاس ڇو ملتوي ٿي ويو؟

سياستدانن جي مطالبي کي سبب بڻائي حڪومت هاڻي 8 نومبر تي سڏايل اجلاس هڪ هفتي لاءِ ملتوي ڪيو آهي، جيتوڻيڪ مخدوم امين فهيم ترديد ڪئي آهي ته هن اجلاس ملتوي ٿيڻ بابت بيان ناهي ڏنو پر جنهن جاپاني نيوز ايجنسيءَ جي حوالي سان پي ٽي وي وارن خبر هلائي آهي، ان جي ساک اهڙي ناهي، جنهن تي شڪ ڪجي. سرڪاري حلقن موجب اصل ۾ ته اجلاس ملتوي ٿيڻ جو خيال ئي مخدوم صاحب جي ان بيان بعد پيدا ٿيو ۽ تڪڙ ۾ چوڌري شجاعت، شيرپائو۽ حامد ناصر چٺا کان به ان جي حمايت ۾ بيان ڏياري اجلاس ملتوي ڪرائڻ جي ليڊ خبر هلائي وئي. مبينه طور انهن سرڪاري سياستدانن جي اهڙي مطالبي کان پوءِ هاڻي ته پڪ ٿي وئي آهي ته حڪومت آئنده جيڪو اعلان ڪندي، ان جو به مطالبو اهي ئي محب وطن ۽ حقيقي جمهوريت جا چيمپئن سياستدان ئي ڪندا. گادي واري شهر ۾ اهي سرٻاٽ آهن ته مسلم ليگ (ق) وارن دعويٰ سان چوڻ شروع ڪيو آهي ته هنن کانسواءِ ڪا حڪومت نه ٺهندي ۽ جيڪڏهن ڪنهن ٺاهڻ جي ڪوشش ڪئي ۽ مسلم ليگ (ق) کي يقين ٿي ويو ته هنن کانسواءِ حڪومت ٺهي پئي ته ان صورت ۾ ملڪ جي وڏي ۾ وڏي پارلياماني پارٽي هجڻ جي ناتي مسلم ليگ (ق) صدر کان ٻيهر چونڊون ڪرائڻ جو مطالبو ڪندي. مشهور پنجابي مهاوري ته ”نه کيڊان گي نه کيڊڻ ديوان گي.“ موجب مسلم ليگ (ق)، پ پ پ ۽ متحده مجلس عمل ان ئي اصول تي عمل پيرا آهن. 5 نومبر تي رات جو ظفر الله جمالي ۽ مولانا فضل الرحمان ۾ جيڪا ملاقات ٿي هئي ان ۾ به هن کي اهڙو اشارو ڏنو ويو ۽ باور ڪرايو ويو هو ته جيڪڏهن مسلم ليگ(ق) سان متحده مجلس عمل وارا نه مليا ته قومي اسيمبليءَ جو اجلاس ملتوي ڪرايو ويندو ۽ ڪالهه ايئن ئي ٿيو آهي. ڪنهن کي حيران نه ٿيڻ گهرجي جيڪڏهن سڀاڻي 10 آڪٽوبر وارين چونڊن جا نتيجا رد ڪرائي ٻيهر چونڊن جو مطالبو به ڪيو وڃي. ظفرالله جماليءَ جي اهڙي اشاري حڪومت جي انداز ۽ ڪجهه سياستدانن جي ارادن بعد هاڻي جمهوريت جي بحالي لاءِ پراميد ماڻهن جي مايوسي وڌي رهي آهي.
ظفرالله جمالي ۽ مولانا فصل الرحمان جيڪي ٻئي وزيراعظم جي عهدي جا اميدوار آهن، تن جي ون ٽو ون ملاقات جا تفصيل ته مليا آهن، پر انهن جو گڏجڻ مشڪل ۽ عجيب آهي. ڪجهه حلقن جي دعويٰ آهي ته پ پ جي بي وفائي ۽ پراسرار انداز بعد متحده مجلس عمل وارن مولانا فضل الرحمان کي ان ملاقات جي صلاح ڏني آهي، جيئن هو ان حڪمت عمليءَ ذريعي پ پ وارن کي جهٽڪو ڏئي سگهن ته جيڪڏهن هو ساڻن گڏ نه آيا ته متحده مجلس عمل ايئن به ڪري سگهي ٿي. عام چونڊن کي هاڻي مهينو ٿيڻ وارو آهي پر سياستدان ڪنهن نتيجي تي نه پهچي سگهيا آهن، جنهن جو سبب سياسي ڌرين جي اقتدار جي اعليٰ عهدن ماڻڻ واري خواهش ئي آهي ۽ جيئن ئي ٿوري صورتحال واضح ٿي رهي آهي ته ان کي وڌيڪ ڌنڌلو بڻائڻ ۾ ڪو نه ڪو سياستدان سرڪار جو نئون سنديس کڻي گهنٽي ٿو وڄائي. ٿي سگهي ٿو ته ان صورتحال پيدا ڪرڻ ۾ حڪومت جو به هٿ هجي، پر استعمال وري به سياستدان ٿين ٿا. 12 آڪٽوبر تي فوجي حڪومت جي قيام ۽ نظريه ضرورت هيٺ ان کي جائز قرار ڏيڻ بعد جڏهن اي آر ڊي جي نالي سان سياسي اتحاد ٺهيو هو ته سڀني سياستدانن عهد ڪيو هو ته آئنده هو ماضي جون غلطيون نه ورجائيندا پر افسوس ته هو ٻن سالن بعد ماضيءَ کان وڌيڪ غلطيون ڪرڻ ڏانهن وڃي رهيا آهن. جمهوريت جا دعويدار ۽ پارليامينٽ جي وجود جي بحاليءَ جا نعرا هڻندڙ اسان جا اصول پسند سياستدان هاڻي وزارت ۽ وزيراعظم جي ميوزيڪل چيئر جي چڪر ۾ پئجي ويا آهن. جيڪڏهن سڀاڻي ڪو به نتيجو نڪتو ۽ وري جمهوريت جا بسترا ڪجهه سالن لاءِ گول ٿي ويا ته عوام ۽ ڄاڻو ماڻهو انهن سياستدانن کي به ان ڳالهه ۾ شريڪ سمجهندا، جيڪڏهن جنرل مشرف اهو چيو ته سياستدانن جي هٺ ڌرمي ۽ اقتدار جي خواهش سبب هو پاڻ ۾ نه ٺهيا ۽ حڪومت وٽ نتيجا رد ڪرڻ کانسواءِ ڪو ٻيو آپشن ناهي ته ان جو تاثر اهو اڀرندو ته سياستدانن کي سياسي نظام ڏنو پئي ويو پر انهن ان کي هلائڻ نه چاهيو. سڀاڻي جيڪڏهن وري جمهوريت جي بحالي 2 سالن لاءِ ملتوي ٿي ته ان جا ذميوار به اهي سياستدان ئي سمجهيا ويندا.
سينيئر سياستدان نوابزاده نصرالله جي بقول ته هن وقت وري 70ع واري صورتحال ورجائي پئي وڃي ۽ اڪثريت جو احترام نه پيو ڪيو وڃي. 1970ع ۾ جڏهن اوڀر پاڪستان ۾ شيخ مجيب الرحمان جي پارٽي ۽ اولهه پاڪستان ۾ ذوالفقار علي ڀٽو جي سربراهيءَ ۾ پ پ اڪثريت حاصل ڪئي هئي ۽ مجموعي طور اڪثريت شيخ مجيب جي هوندي به هن کي اقتدار نه ڏنو ويو ته ملڪ ٽٽي ويو هو. ان وقت به اسيمبلي جو اجلاس سڏائڻ جي باوجود ملتوي ڪيو ويو هو ۽ هاڻي به ايئن ٿئي پيو. نوابزادو نصرالله، جيڪو پاڪستان جي پارلياماني سياست جي سينيئر نشاني آهي. جڏهن اهو 70ع جهڙي صورتحال کي اڄ سان مشابهت ڏئي ٿو ته ان تي سڀني بااختيار ڌرين کي سوچڻ گهرجي ۽ سنجيدگيءَ سان مسئلي جو حل ڳولڻ گهرجي. الائي ڪيترا دفعا واعدن جي باوجود به نوابزادو نصرالله جي سربراهيءَ ۾ اي آر ڊي يا متحده مجلس عمل جي گڏيل اجلاس ۾ اتفاق جي باوجود به اعلان نه ڪرڻ ڏنو ويو. اهو نوابزادو نصرالله جيترو اڄ مايوس آهي، ايترو ڪڏهن به نه ٿيو هوندو. سرڪاري ڌر جي ويجهو رهندڙن جي دعويٰ آهي ته جيڪو کيل نوابزادو کيڏي پيو ۽ اي آر ڊي ٽوڙي جيئن هن متحده مجلس عمل کي حڪومت ٺاهڻ جي سگهه فراهم ڪئي آهي، اها صدر جنرل پرويز مشرف خلاف ڀرپور سياسي حڪمت عملي آهي.
مخدوم صاحب جي خفيه ملاقاتن جو سلسلو بدستور جاري آهي. 5 نومبر تي رات جو ناهيد خان سان گڏ پمز اسپتال ۾ آصف سان ملڻ کان پوءِ هو صدر جي پرنسپل سيڪريٽري طارق عزيز وٽ رات جي Cool mind ڪچهري لاءِ پهتو ۽ 3 ڪلاڪ ساڻس مختلف تجويزن تي ڳالهيون ڪيون. مخدوم جي ويجهن حلقن موجب هن کي هاڻي مسلم ليگ (ق) سان گڏجي حڪومت ٺاهڻ لاءِ سرڪار جو مڪمل سهڪار حاصل ٿي چڪو آهي. الله سندس اميد پوري ڪندو.
ڪالهه مسلم ليگ (ن) وارن جي پارلياماني پارٽيءَ جو اجلاس ٿيو، جنهن ۾ هنن اقتدار ۾ حصو نه وٺڻ جو فيصلو ڪندي اعلان ڪيو ته هو اي آر ڊي جي فيصلن جي مڪمل حمايت ڪندا. مخدوم صاحب ڪالهه حامد ناصر چٺا سان ملاقات ڪئي ۽ وري قومي حڪومت واري ڳالهه ڪئي آهي. شام جو پ پ وارن جي پاڻ ۾ ٿيل ڪچهريءَ ۾ به ڪافي ڏي وٺ ٿي آهي ۽ هاڻي پ پ ۾ مسلم ليگ (ق) سان گڏجي حڪومت ٺاهڻ ۽ متحده مجلس عمل سان حڪومت ٺاهڻ وارن معاملن تي 2 واضح گروپ ٿي ويا آهن. اعتزاز احسن، رضا رباني ۽ صفدر عباسي سميت ڪافي اڳواڻ پنهنجي ناراضگيءَ جو برملا اظهار ڪرڻ بعد خاموش احتجاج ڪندي پاسيرا ٿي ويا آهن. جڏهن ته مخدوم صاحب جي اسلام آباد ڪلب واري ڪمري تي مير هزار خان بجاراڻي، سردارخالد احمد لنڊ، سيد نويد قمر ۽ ڪجهه عملدارن سان ملاقات ٿي هئي ۽ بدستور اڃا رابطا به جاري آهن پر ڪو کڙتيل اڃا ناهي نڪتو. آصف زرداري اسپتال مان زرداري هائوس اسلام آباد منتقل ٿيڻ کان اهو چئي معذرت ڪئي ته اڳ ۾ هن خلاف داخل ڪوڙا ڪيس ختم ڪيا وڃن. آصف علي زرداري، جنهن خلاف نواز شريف ۽ جنرل مشرف جي حڪومتن ۾ مجموعي طور 16 ڪيس داخل ڪيا ويا. انهن بابت آصف زرداريءَ جي وڪيلن ابوبڪر زرداري ۽ قربان کوسو موجب انهن ڪيسن مان هڪ ڪيس ايس جي ايس ۾ کيس سزا ملي، جيڪا سپريم ڪورٽ رد ڪري ٻيهر سماعت جو حڪم ڏنو. جڏهن ته ڪي اي ايس سي جي ٺيڪي ۾ ڪرپشن واري ڪيسن مان هو باعزت آزاد ٿي چڪو آهي. هن کي اسٽيل ملز ريفرنس ۾ سزا مليل آهي، جنهن خلاف اڄ لاهور هاءِ ڪورٽ راولپنڊي بينچ ۾ داخل اپيل جي سماعت ٿيندي. پي پي وارن جو چوڻ آهي ته هو زرداري ۽ سرڪار ۾ ٿيل رابطن بعد ان ڪيس ۾ ضمانت منظور ٿيڻ لاءِ پراميد آهن. ضمانت جي منظوري عدالت جو اختيار آهي، ڏسجي ته ان جو اڄ ڇا ٿو نتيجو نڪري؟ آصف خلاف 4 قتل جا ڪيس آهن. جن ۾ عالم بلوچ، مرتضيٰ ڀٽو، جسٽس نظام ۽ سجاد حسين جا ڪيس شامل آهن. انهن سڀني ۾ هن جي ضمانت ٿي چڪي آهي بلاول هائوس کان سري محل موڪلڻ ۽ خودڪشي جي ڪوشش وارن ٻنهي ڪيسن ۾ به هن جي ضمانت ٿي چڪي آهي. اٽڪ ۾ هن خلاف هلندڙ ملڪيتن، ارسس ٽريڪٽرز ۽ پولو گرائونڊ واري ڪيسن ۾ به ضمانت ٿي چڪي آهي. اي آر واءِ، ايس جي ايس ۽ بي ايم ڊبليو وارا ڪيس راولپنڊيءَ جي احتساب عدالتن ۾ هلندڙ آهن، جن مان بي ايم ڊبليو ريفرنس کانسواءِ باقي ٻنهي ڪيسن ۾ هن جي ضمانت ٿيل آهي. لاهور ۾ داخل منشيات ڪيس ۾ به ضمانت منظور ٿيل اٿس. زرداري جي جيڪڏهن اسٽيل ملز ڪيس ۾ مليل سزا خلاف اپيل منظور ٿئي ۽ سزا معطل ڪئي وڃي ۽ بي ايم ڊبليو ڪيس مان ضمانت منظور ٿئي ته هو آزاد ٿي سگهي ٿو. بي ايم ڊبليو ۾ ضمانت جي سماعت ايندڙ هفتي آهي. سرڪار سان جيڪي ڳالهيون ٿيون آهن، انهن موجب 2 ڪيسن ۾ ضمانت، 2 ڪيس منشيات ۽ ملڪيتن وارو ريفرنس واپس وٺڻ بابت ڳالهيون ٿيون آهن. هو سرڪار جي جواب جو منتظر آهي.
(7 نومبر 2002ع)

حڪومت سازيءَ واري راند جو آخري رائونڊ

حڪومت سازيءَ واري راند جو آخري رائونڊ

هي سٽون لکڻ تائين يعني ڪالهه شام 6هين وڳي تائين سياسي ڌرين ۾ تعاون بابت معاملا طئي نه ٿي سگهيا هئا. سڄو ڏينهن سياستدانن جو پاڻ ۾ ملاقاتن ۽ اجلاسن ۾ گذريو پر اهي ڪنهن به نتيجي تي نه پهچي سگهيا. ٽنهي وڏين پارلياماني پارٽين مسلم ليگ(ق)، پ پ ۽ متحده مجلس عمل قومي اسيمبليءَ جي اسپيڪر ۽ ڊپٽي اسپيڪر لاءِ پنهنجي نمائندن جا فارم جمع ڪرائي ڇڏيا آهن، جڏهن ته مسلم ليگ (ن) پاران رڳو ڊپٽي اسپيڪر لاءِ فارم جمع ڪرايا ويا. مسلم ليگ (ق) پاران چوڌري امير حسين اسپيڪر ۽ سردار محمد يعقوب ڊپٽي اسپيڪر لاءِ فارم جمع ڪرايا. خورشيد قصوري به اسپيڪر لاءِ فارم جمع ڪرايو، پر هڪ ڪلاڪ کان پوءِ هن فارم واپس وٺي ڇڏيو، ڇو ته چوڌري شجاعت حسين هن کي پرڏيهي کاتي جو وزير بنائڻ جو آسرو ڏنو آهي. پ پ پاران اعتزاز احسن اسپيڪر ۽ نبيل گبول ڊپٽي اسپيڪر لاءِ فارم جمع ڪرايا. مسلم ليگ (ن) پاران سردار يعقوب ناصر ڊپٽي اسپيڪر لاءِ فارم جمع ڪرايو. مسلم ليگ (ق) ۽ ان جي اتحادي ڌرين جو اجلاس ٿيو. جنهن ۾ قومي اتحاد وارا به نه آيا ۽ نه ئي فارورڊ بلاڪ جو ڪو نمائندو آيو. ڪالهه قومي اتحاد ۽ مسلم ليگ (ق) ۾ اختلافن جا افواهه گشت ڪندا رهيا. قومي اتحاد وارن اسپيڪر جو عهدو گهريو هو جيڪو ڏيڻ کان شجاعت انڪار ڪيو، جنهن بعد ارباب غلام رحيم کي سنڌ جو وڏو وزير بڻائڻ لاءِ لغاري مطالبو ڪيو پر شجاعت ان تي به ڪو جواب نه ڏنو. سرڪار جي نان سويلين عملدارن سنڌ جي وڏ وزارت لاءِ سيد مظفر شاهه تي اعتراض ڪيو ته هن خلاف ڪيس آهن ۽ انهن ڄڻ ته ارباب غلام رحيم کي ڪليئرسن ڏئي ڇڏي آهي. جڏهن ته سويلين سرڪاري عملدار غوث بخش مهر جي وڏ وزارت لاءِ حمايت ڪري رهيا آهن ۽ چوڌري شجاعت پاڻ لياقت علي جتوئيءَ جي حمايت ڪري رهيو آهي. قوي امڪان آهي ته ارباب غلام رحيم سنڌ جو وڏو وزير ٿيندو يا غوث بخش مهر، ڇو ته انهن جي حامين جو پاسو ڳرو لڳي ٿو. هاڻي مقابلي ۾ 2 ڄڻا بچا آهن، پر ان معاملي ۾ اڃا وقت پيو آهي، جنهن درميان ڪجهه به ٿي سگهي ٿو، ان ڪري پاڻ انتظار ٿا ڪريون ته نيٺ ڇا ٿو ٿئي؟
ڪراچي ۾ نوگو ايرياز جي خاتمي لاءِ آپريشن شروع ٿيڻ ۽ ايم ڪيو ايم حقيقي جي قيادت جي نظربندي بعد متحده قومي موومينٽ مسلم ليگ (ق) جي واضح حمايت جو اعلان ڪيو آهي ۽ ڪالهه نواب مرزا هنن جي پارلياماني پارٽيءَ ۾ به شرڪت ڪئي. سياسي ڌرين وچ ۾ هڪٻئي جي حمايت بابت آخري لمحي تائين حمايت جو فيصلو نه ڪري سگهڻ سبب ايتري سياسي جوڙ توڙ جي باوجود به پارلياماني سياست ۾ ڪڏهن به اهڙي غير يقيني واري صورتحال ناهي رهي، جهڙي صورتحال هن مهل پيش پئي اچي. غيريقيني ايتري آهي جو ڪو اعتبار ناهي ته جنهن پارٽيءَ ٻي پارٽيءَ سان ڪمٽمينٽ ڪئي آهي، سا پارٽي هڪ ڏينهن کان پوءِ ان ڪمٽمينٽ تي بيهندي! البته 1970ع ۾ اهڙي صروتحال هئي. جنهن بعد نتيجن جي صورت ۾ ملڪ کي نقصان ٿيو ۽ بنگلاديش ٺهي ويو. مرڪز ۾ حڪومت سازيءَ لاءِ صبح جو جڏهن توهان اخبار پڙهندا ته رات گذري چُڪي هوندي ۽ ان ۾ ئي معاملا طئي ٿيڻا آهن. 17 ۽ 18 نومبر جي وچ واري رات سرڪاري عملدارن جي ميزبانيءَ ۾ سرڪاري گيسٽ هائوس ۾ سحري تائين ٿيل ڳالهين جو ڪو نتيجو نه نڪري سگهيو هو، تنهن ڪري اڄ صبح تائين معاملا طئي ٿي ويندا. بظاهر ته صورتحال رن آف اليڪشن ڏانهن وڌي پئي. اڄ جيڪڏهن اسپيڪر لاءِ ٽن اميدوارن مان ڪنهن هڪ هٿ نه کنيو ته پوءِ ڪو به اميدوار شايد گهربل ووٽ حاصل نه ڪري سگهي ۽ سڀ کان گهٽ ووٽ کڻڻ واري کي خارج ڪري وري ٻن اميدوارن ۾ مقابلو ٿئي. جيڪڏهن متحده مجلس عمل ۽ مسلم ليگ (ق) ۾ ٺاهه ٿي ويو. جنهن جو امڪان به موجود آهي ته پوءِ اسپيڪر لياقت بلوچ ۽ ڊپٽي اسپيڪر سردار محمد يعقوب ٿيندو. اڄ صبح تائين جيڪڏهن فارورڊ بلاڪ کي اطمينان بخش وزارتون ڏيڻ ۽ سنڌ جي وڏ وزارت لاءِ ارباب غلام رحيم جي حمايت جو مسلم ليگ (ق) وارن فيصلو نه ڪيو ته صورتحال غير متوقع طور تبديل ٿي سگهي ٿي. مسلم ليگ (ق) لياقت جتوئي، غوث بخش مهر، ارباب غلام رحيم، علي محمد مهر ۽ صدر الدين شاهه کي قومي اسيمبليءَ جو قسم کڻڻ لاءِ گهرايو آهي. صدر الدين شاهه سنڌ اسيمبليءَ جي ميمبريءَ جو قسم کڻڻ لاءِ تيار آهي ۽ قومي اسيمبليءَ کان لنوائي پيو. علي محمد مهر به سنڌ ۾ وزير ٿيڻ جو خواهشمند آهي پر شجاعت جو مٿس زور آهي ته مرڪز ۾ ميمبر طور قسم کڻي. انهن 5 ميمبرن جي قسم نه کڻڻ سبب مسلم ليگ (ق) جا ووٽ گهٽ ٿيندا. ان ڪري اڄ ٻن ميمبرن کانسواءِ باقي هتي قسم کڻندا. جيئن جيئن هاڻي وقت گذري رهيو آهي ته وزيراعظم، قومي اسيمبليءَ جي اسپيڪر، ڊپٽي اسپيڪر ۽ سنڌ جي وڏ وزارت ۽ سنڌ ۾ وزير ٿيڻ جي خواهشمندن جي دلين جي ڌڪ ڌڪ تيز ٿي رهي آهي. هاڻي جيئن ته چند ڪلاڪن جو معاملو باقي رهيو آهي ۽ فيصلي جو وقت ويجهو اچي چڪو آهي، تنهن ڪري فيصلي کان پوءِ مايوسيءَ جو منهن ڏسندڙن جو خدا خير ڪري، ڪٿي دل جي ڌڪ ڌڪ ڪو ڌڪ نه هڻي وجهين.
ڪالهه قاضي حسين احمد مخدوم امين فهيم سان ملاقات ڪئي ۽ تعاون بابت ڳالهيون ڪيون، جڏهن ته مسلم ليگ (ن) وارن پارلياماني پارٽيءَ جي اجلاس بعد بريفنگ ۾ ٻڌايو ته هو اي آر ڊي جي فيصلي تي عمل جا پابند آهن، جنهن موجب وزيراعظم فضل الرحمان ۽ اسپيڪر پ پ جو اعتزاز احسن ۽ ڊپٽي اسپيڪر مسلم ليگ (ن) جو سردار يعقوب ناصر ٿيندا. جيڪڏهن صبح تائين اي آر ڊي ۽ متحده مجلس عمل وارن جو اتحاد قائم رهيو ته پوءِ وري صورتحال يڪسر تبديل هوندي. پ پ وارن جو فارورڊ بلاڪ سان به ڳجهه ڳوهه ۾ رابطو آهي ۽ جيڪڏهن ايم ايم اي وارا بدستور اي آر ڊي سان بيٺا ته پوءِ فارورڊ بلاڪ جا 6-7 ووٽ ڪٿي پ پ کي نه ملي وڃن. ساڳئي وقت مسلم ليگ (ق) وارا پراميد آهن ته خفيه ووٽ هئڻ ڪري پ پ جا وڌيڪ ايم اين ايز جن فارورڊ بلاڪ ۾ شموليت ناهي ڪئي، پر اهي به ووٽ مسلم ليگ (ق) کي ڏيندا. ڪامريڊ ڪرشن ڀيل جنهن الزام هنيو آهي ته هن کي شيخ رشيد جي گهر ڪجهه ماڻهو زوري وٺي ويا ۽ هڪ ڪروڙ رپين جي آڇ ڪئي آهي، پر هن انڪار ڪيو آهي. ڪروڙ رپين جو ٻڌي ڪنگلي ڪامريڊ ڪرشن ڀيل جو مٿو ئي چڪرائجي ويو آهي، هڪ پاسي بنا پئسي کيس ايم اين اي چونڊڻ واري نواز شريف جو احسان آهي، ٻئي پاسي ڪامريڊ کي ڪروڙ پتي ٿيڻ جو آپشن آهي. مائٽن کيس ڪروڙ پتي ٿيڻ جو مشورو ڏنو آهي، پر دوستن کيس چيو آهي ته جيڪڏهن هو ايم اين اي رهيو ۽ وفاداري نه بدلائي ته ڪڏهن نه ڪڏهن ڪروڙ پتي ضرور ٿيندو، ڏسجي ته ڪامريڊ ڪهڙا ٿو ڪم ڏيکاري. نواز شريف کي خبر آهي الائي ڪو نه، پر ٿر ۾ هڪ چوڻي آهي ته ”ڀلو ته به ڀيل- مٺو ته به تيل“ ڪرشن کي ڀلو ٿي ثابت ڪرڻو پوندوته هو جهڪڻ ۽ وڪامڻ وارو ناهي. وڌيڪ ايمان مهمان آهي، وڏا وڏا تونگر به لالچ ۽ خوف آڏو پنهنجا سياسي رُخ تبديل ڪري ڇڏيندا آهن پر اها تاريخ آهي ته وفادار ماڻهن کي هميشه سٺن لفظن ۾ ياد ڪيو ويندو آهي.
افواهي اطلاعن موجب معلوم ٿيو آهي ته ايم ڪيو ايم حقيقي وارن پ پ وارن سان رابطو ڪيو آهي ۽ اڪيلي ايم اين اي جو ووٽ ڏيڻ جي خاطري ڪرائي آهي، ڇو ته ايم ڪيو ايم حقيقي جا اڳواڻ نظربند آهن ۽ متحده قومي موومينٽ وارن مسلم ليگ (ق) جي حمايت ڪئي آهي. مير ظفرالله جمالي جيڪو مسلم ليگ (ق) جو وزيراعظم لاءِ اميدوار به آهي، تنهن ڪالهه مولانا اعظم طارق سان ملاقات ڪئي. مولانا اعظم طارق هڪ پابندي لڳل تنظيم جو سربراهه هو ۽ هاڻي ته حڪومت اهو قانون به لاڳو ڪيو آهي ته جنهن شخص جو پابندي هيٺ تنظيم سان لاڳاپو هئڻ جو حڪومت کي شڪ ٿئي ته ان کي هڪ سال لاءِ تحويل ۾ رکي سگهجي ٿو. مولانا اعظم طارق ڪالهه ظفرالله جمالي جي کلم کلا حمايت ڪري ڇڏي آهي.
مير ظفرالله جمالي جڏهن ڪاليج ۾ پڙهندو هو ته ان وقت تائين سندس نالو مير جبل خان جمالي هو. ڄائي ڄم کان ڪاليج جي زماني تائين هن جو نالو رڪارڊ ۾ اهو رهيو پر ڪاليج ۾ هن کي دوست پٽائيندا هئا ۽ ٽوڪيندا هئا ته اوهان پڙهيل لکيل هوندي به جهنگلي نالو ڇو رکيو آهي. ان ڪري جلالي طبيعت واري مير جبل خان والد سان مشورو ڪري اشتهار شايع ڪرائي جبل خان مان ظفر الله خان ٿي ويو. هن جو خاندان هونءَ ته ورهاڱي کان اڳ به مسلم ليگ سان تعلق رکندڙ هو پر هن پنهنجي پارلياماني سياسي ڪيريئر جي شروعات 1977ع کان پ پ پ ۾ شموليت سان ڪئي. جڏهن هو بلوچستان ۾ اطلاعات ۽ آبپاشيءَ جو وزير ٿيو. ان بعد هو خاموش رهيو ۽ 1985ع ۾ پنهنجي دوست خواجا طارق رحيم جي چوڻ تي ضياءُ الحق جي شوريٰ ۾ شامل ٿي مسلم ليگي بڻجي ويو. 1988ع ۾ ضياءُ الحق جي موت بعد پ پ جي تعاون سان بلوچستان جو وڏو وزير ٿيو، پر اڪثريت وڃائڻ جي يقين بعد هن صوبائي اسيمبلي ٽوڙائي ڇڏي ۽ نواب اڪبر خان بگٽي عدالت مان اسيمبلي بحال ڪرائي آيو ءِ پاڻ وڏو وزير ٿي ويو. ان کان پوءِ جمالي وري مسلم ليگ ۾ هليو ويو ۽ مسلسل مسلم ليگ ۾ رهيو. 1990ع تائين هو پاڻ کي مير ظفرالله لکندو هو ۽ بطور سردار دادو جي حاجي محمد بخش جمالي وارن کي سردار تسليم ڪندو رهيو، پر بعد ۾ هن جمالي تنظيم ٺاهي ۽ آهستي آهستي پاڻ کي سردار سڏائڻ شروع ڪيو. مير ظفرالله کي خبر آهي ته جمالين جا اصل سردار دادو وارا جمالي آهن. جن کي هن جا وڏا ٽيڪس به ڏيندا رهيا آهن. هاڻي ان ئي خاندان مان نوجوان فرد رفيق جمالي پ پ ٽڪيٽ تي ايم اين اي ٿيو آهي ۽ اهو به مير ظفرالله کي ووٽ ڪو نه ڏيندو.
مير ظفرالله جماليءَ جو خاندان 1930ع کان سياست ۾ آهي ۽ سندس چاچو مير جعفر خان جمالي ان زماني کان مسلم ليگ ۾ رهيو ۽ قائداعظم جو ويجهو ساٿي هو. مير جعفر خان پاڻ اڻ پڙهيل هوندي به سڄي خاندان کي اعليٰ ترين تعليم ڏياري ۽ سياست ۾ هن جي ڪهاڻي سبب ئي سندس پونئيرن جو رستو کُليو ۽ هن خاندان جا 3 فرد بلوچستان جا وڏا وزير ٿيا، جن ۾ مير ظفرالله جمالي، مير تاج محمد خان جمالي ۽ مير جان محمد خان جمالي شامل آهن. تاج جمالي جهاز ۾ چڙهڻ کان ڊڄندو آهي ۽ وڏ وزارت وارن ڏينهن ۾ جڏهن کيس اسلام آباد ۾ اچڻو هوندو هو ته هو روڊ رستي ايندو هو. جهاز ۾ چڙهڻ کان ڊڄ رڳو بلوچستان جي مير تاج محمد جمالي کي نه، پر خان آف قلات مير احمد يار خان کي به ٿيندو هو.
مير ظفرالله جمالي تي مولانا فضل الرحمان جيڪو نيب جو ڪيس هئڻ جو الزام لڳايو آهي. ان مطابق 1990ع ۾ نگران وڏي وزير جي حيثيت ۾ هن پ پ اڳواڻ اڪبر لاسيءَ جي ڀاءُ عبدالستار لاسيءَ کي ڪيچ فلور ملز لاءِ هزارين ٻوريون ڪڻڪ اوڌر تي ڏني هئي، جنهن تي نيب وارن ڪيس ٺاهيو. شروع ۾ مير ظفرالله جمالي جو به ان ۾ نالو هو پر بعد ۾ خارج ڪيو ويو. عبدالستار لاسي جيل ۾ آهي. اڪبر لاسي هن سان وڙهيل آهي پر ان هوندي به اڪبر لاسيءَ جو نامزدگي فارم ان ڪري رد ڪيو ويو ته هن جي ڀاءُ تي ڪرپشن جو الزام آهي. ڪڻڪ اسڪينڊل ۾ مير جان جمالي ۽ فائق جمالي تي به الزام هئا ۽ فائق جمالي کي سزا ملي چڪي آهي، جڏهن ته جان جمالي ٻاهر هليو ويو هو، جيڪو خيرن سان هاڻي مسلم ليگ (ق) جي تعاون سان موٽي آيو آهي ۽ مير ظفرالله جي حمايت لاءِ پ پ مان فار ورڊ بلاڪ ٺهرائڻ ۾ به اهم ڪردارا دا ڪيو آهي. فارورڊ بلاڪ جو ڪريڊٽ مير ظفرالله جي ويجهي دوست خواجا طارق رحيم ۽ جان جمالي ڏانهن وڃي ٿو.
بهرحال اليڪشن کان پوءِ ڪالهه تائين سياسي ڌرين ۾ جيڪا جوڙ توڙ ٿيندي رهي، اڄ ان جو ڪو نه ڪو حتمي فيصلو ٿي ويندو. جنهن ۾ خبر پوندي ته ڪهڙي ڌر ڪنهن سان گڏ آهي ۽ ڪهڙا ميمبر پنهنجي پارٽين ۾ هوندي به ووٽ ڪنهن ٻي پارٽيءَ کي ڏين ٿا. انهيءَ جو دارومدار انهيءَ ڳالهه تي آهي ته پاور شيئرنگ ۾ ڪهڙي ڌر کي ڪيترو حصو ٿو ملي يا انفرادي طور تي ڪنهن کي ڪهڙي ٿي آڇ ٿئي. ڇو ته هن مهل تائين ڳالهيون ڊهنديون ۽ ٺهنديون رڳو ان بنياد تي رهيون آهن ته ڌريون پاڻ ۾ اختيارن ۽ عهدن تي متفق ناهن ٿيون. جن به ڌرين ۾ اختيارن ۽ عهدن جي ورهاست تي اتفاق ٿي ويندو، سي ڌريون پاڻ ۾ ٺهي وينديون. هاڻي عهدن ۽ رعايتن توڙي اختيارن جون اميدوار رڳو وڏيون سياسي پارٽيون ڪونهن پر انهن پارٽين وٽان ٽوڙيل ميمبر به ڪجهه نه ڪجهه حاصل ڪرڻ جي آسري تي ئي پنهنجي ديرينه پارٽين کان وٿيريڪا ٿي بيٺا آهن. جنهن جو مقصد اهو ٿيو ته وزارتن، صلاحڪارين ۽ مشاورتن وارن عهدن جا حصيدار وڌي ويا آهن ان ڪري لازمي آهي ته انهن عهدن جي انگ ۾ به اضافو ٿيندو. بلڪل ايئن جيئن جيڪڏهن متحده مجلس عمل وارا ٺهن ٿا ته پوءِ ملڪي تاريخ ۾ پهريون ڀيرو نائب وزيراعظم جو عهدو به جڙندو. اڃا ڪٿي ڳالهه آهي. جهڙي نموني جي صورتحال آهي، سا هتان جي عوام کي اڃا گهڻا رنگ ڏيکاريندي.
(19 نومبر 2002ع)

هڪ ووٽ جي برتريءَ وارو وزيراعظم ۽ فارورڊ بلاڪ

هڪ ووٽ جي برتريءَ وارو وزيراعظم ۽ فارورڊ بلاڪ

توقعات کان تمام گهٽ يعني 172 ووٽ کڻي مسلم ليگ (ق) جو مير ظفرالله خان جمالي نيٺ ڪالهه وزيراعظم ٿي ويو. اڄ امڪان آهي ته هو ملڪ جي 20 هين وزيراعظم طور قسم کڻندو. ظفرالله جمالي کي شايد ڪاميابي جو يقين هو تڏهن ئي تقرير کيسي ۾ لکي کڻي آيو هو. مسلم ليگ (ق) کي ڪالهه مليل ووٽن کي جيڪڏهن ڏسجي ته ظفرالله جمالي کي قائد ايوان/وزيراعظم جو مان پ پ جي فارورڊ بلاڪ وارن 10 ڄڻن عطا ڪيو آهي. 342 ميمبرن واري هن ايوان ۾ جيڪڏهن ڏٺو وڃي ته 10 رڪني فارورڊ بلاڪ جي حمايت جي باوجود به هن کي گهربل ووٽن کان رڳو هڪ ووٽ وڌيڪ مليو آهي. 4 ووٽ ڊبل سيٽ وارا ۽ 5 ايم اين ايز پاران قسم نه کڻندڙ علي محمد مهر، ارباب غلام رحيم، صدر الدين شاهه ۽ رئوف صديق (متحده قومي موومينٽ) وارا شامل آهن. جيڪڏهن سڀاڻي ننڍي چونڊ ۾ انهن تڪن تان جمالي جا حامي کٽي به آيا، تڏهن به هن کي 9 ووٽ ٻيا ملندا ۽ هو 342 ميمبرن مان 181 ووٽن وارو ڪمزور ترين وزيراعظم هوندو. اول ته انهن تڪن تي ننڍي چونڊ ۾ نتيجا ضروري ناهن ته مسلم ليگ (ق) جي حق ۾ اچن پر جيڪڏهن کڻي آيا به سهي ته به جمالي 10 ووٽن جي معمولي فرق سان وزيراعظم هوندو ۽ اهي 10 ووٽ فارورڊ بلاڪ جا آهن. قسم نه کڻڻ وارن ۾ بي اين پي جو رئوف مينگل به شامل آهي. جيڪو جلد قسم کڻي اپوزيشن ۾ هليو ويندو.پارليامينٽ ۾ مستقبل ۾ ننڍي چونڊ بعد 3 گروپ هوندا. حڪومت واري گروپ ۾ 181 ميمبر هوندا. متحده مجلس عمل جي پارلياماني ليڊر جي اڳواڻي ۾ 87 ميمبر ۽ مخدوم امين فهيم جي اڳواڻيءَ ۾ 70 ميمبر هوندا. بظاهر اها صورتحال ته (Banana states) جهڙي لڳي ٿي ۽ پاڪستان جي 1950ع واري ڏهاڪي جهڙي به نه، جنهن ۾ وزيراعظم تبديل ٿيڻ معمول جو مسئلو هو. پاڪستان جي 56 سالن جي تاريخ ۾ اڪيلو ذوالفقار علي ڀٽو بطور وزيراعظم مدو پورو ڪري سگهيو، باقي 19 ئي وزيراعظم مدو پورو نه ڪري سگهيا. جيڪڏهن 71ع ۾ ملڪ نه ٽٽي ها ۽ حالتون خطرناڪ نه هجن ها ته شايد ڀٽو به مدو پورو نه ڪري سگهي ها ۽ شايد هن کي مدو پورو ڪرڻ جي ڏوهه ۾ ئي جان جي قرباني ڏيڻي پئي. 1955ع کان 1958ع تائين 5 وزيراعظم تبديل ٿيا جن مان 3 وزيراعظم رڳو 1957ع ۾ تبديل ٿيا هئا. جن ۾ حسين شهيد سهر وردي، ابراهيم اسماعيل چندريگر ۽ ملڪ فيروز خان نون شامل هئا. 172 ووٽن وارو هاڻوڪو وزيراعظم مير ظفرالله جمالي جنهن کي ضياءُ الحق 1985ع ۾ وزيراعظم بڻائڻ چاهي پيو، پر نه ٿي سگهيو، ان جي 17 سالن کان پوءِ خواهش ته پوري ٿي وئي آهي پر خبر ناهي گهڻن ڏينهن لاءِ ڪالهه تائين سڀني کي وزير بنائڻ جا آسرا ڏيندڙ مير ظفرالله جمالي توڙي چوڌري شجاعت ڏسجي ته ڪنهن ڪنهن کي وزير ٿا ڪن. وڻ وڻ جي ڪاٺي گڏجڻ بعد به 172 ميمبر مس ٿيا آهن. فيصل صالح حيات پاران هر هر اهو چوڻ ته هنن جو بينظير سان رابطو آهي ۽ ان بعد اهي خبرون شايع ٿيڻ ته پ پ وارا فارورڊ بلاڪ ذريعي حڪومت سان بارگين ڪري رهيا آهن، ان کان پوءِ ڪالهه پارليامينٽ جي پريس گيلري ۾ توڙي لابيز ۾ صحافي توڙي سياستدانن ۾ سرٻاٽ هئا ته ڪمزور حڪومت کي طاقتور بڻائڻ ۽ ايل ايف او منظور ڪرائڻ لاءِ ممڪن آهي ته پ پ جا باقي بچيل 70 ميمبر به حڪومت جي حمايت ڪري ڇڏين. فيصل صالح حيات ۽ مخدوم امين فهيم ۾ غير اعلانيه سيز فائر ۽ هڪٻئي جي تعريف ڪرڻ واري انداز بعد انهن سرٻاٽن تي ڌيان ڏيڻ لاءِ دل چوي ٿي. بظاهر ته پ پ اڳواڻ نويد قمر، ناهيد خان ۽ ٻيا حڪومت جي حمايت جو انڪار ڪري رهيا آهن پر اڃا به مير هزار خان بجاراڻي ۽ مخدوم امين فهيم سميت لاتعداد ماڻهو ”اصولن تي حڪومت جي حمايت ڪرڻ“ جي راءِ رکن ٿا ۽ ٿي سگهي ٿو ته مستقبل قريب ۾ انهن جون خواهشون حقيقت جو روپ ڌارين. جيڪڏهن جمالي جي حڪومت کي مضبوط بڻائڻ لاءِ جلد ئي ڪو فارمولو نه جڙيو ته هي حڪومت ڪنهن وقت به ڌڙام سان ڪري پوندي. ڇو ته طاهر القادري، حامد ناصر چٺا، اعجاز الحق فارورڊ بلاڪ، ايم ڪيو ايم، قومي اتحاد مان ڪنهن ڪنهن کي وزير بنائيندا. انهن کانسواءِ وڏ وزارت جي قرباني ڏيندڙ غوث بخش اڳ ۾ وزيراعظم ۽ بعد ۾ وزارت جي قرباني ڏني آهي. لياقت جتوئي به وڏ وزارت جي ڊوڙ مان نڪري آيو. همايون اختر ۽ خورشيد قصوري وزيراعظم جي اميدواري ڇڏي آهي. گهرو کاتو شجاعت پاڻ يا انتهائي اعتماد واري همراهه کي ڏيڻ چاهي ٿو. سمجهه ۾ نٿو اچي ته هي ڪنهن کي ڪنهن کي راضي ڪندا. جنرل پرويز مشرف ناڻي، مواصلات ۽ ٻيون به ڪجهه وزارتون ساڳين همراهن لاءِ رکڻ چاهي ٿو. جڏهن ڪابينا ٺهي ۽ آسرا ختم ٿيا ته پوءِ هي وڻ وڻ جي ڪاٺي ڪيئن گڏ ٿيندي. اها صورتحال ته وري 50ع جي ڏهاڪي واري ياد ٿي ڏياري. ڏسجي ته هي حقيقي جمهوريت ۽ گڊ گورننس جو گاڏو گهڻا ڏينهن ٿو هلي؟ ڪالهه قومي اسيمبلي ۾ نئين چونڊيل اسپيڪر جي ڪارڪردگي ڏسي مالڪن کي به مايوسي ٿي هوندي ته هي ڪٿان ۽ ڪيئن تقريرن جي ماهرن، ذاڪرن ۽ عالمن جي مضبوط ۽ ڀرپور اپوزيشن کي ڪنٽرول ڪندو. سندس انگريزي جا پول به ڪالهه ڪافي پڌرا ٿيا. هن جي چيل جملن ته You are take seat, Bells are run تي جيڪي ڪوڪرا، هوڪرا ۽ ٽهڪڙا ٿيا، انهن ته ويچاري امير حسين جا هوش اڏايا آهن. اڃا جڏهن اخبارن ۾ هاڻي کان پوءِ هن تي رحم جي نظر ٿيندي ان بعد ته لڳي ٿو ته هو ڪٿي صحافين تي پابندي نه هڻي ڇڏي. ڪالهوڪي اجلاس ۾ اعجازالحق جڏهن مارشل لا مخالفت ۾ جمهوريت ۽ پارليامينٽ جي بالادستي جي ڳالهه پيو ڪري ته ٿوري دير لاءِ خوشي ٿي، پر هڪدم ذهن آڏو 77ع کان 88ع واري 11 سالن جي راڄ جي ياد به تري آئي، جڏهن ميٽرڪ جي شاگردن کي جيئي ڀٽو جو نعرو هڻڻ تي ڦٽڪا هنيا ويا. جمهوريت جي ڳالهه ڪندڙن کي جيل ۾ وڌو ويو، مظاهرا ڪندڙن کي موت ڏنو ويو، يونيورسٽين ۽ ڪاليجز کي ٿاڻن ۾ بدلايو ويو. ان جو پٽ اعجازالحق انهن ڏوهن ۽ ظلمن کي Justified ته شايد ڪڏهن نه ڪري سگهي ۽ هو چوندو آهي ته ان زماني ۾ هو آمريڪا ۾ هو، پڙهائي مڪمل ڪري بئنڪ آف آمريڪا ۾ آفيسر طور ڪم ڪري رهيو هو. اڄ سندس واتان جمهوريت ۽ آئين جي بالادستي جا لفظ ٻڌي به يقين نه پئي آيو ته ڪو هو دل سان چوندو هوندو. هڪ پاسي ايل ايف او جي مخالفت، ٻئي پاسي ايل ايف او جي حامين کي ووٽ ڏيڻ وقت ئي سندس اظهار راءِ جي ارادن جو فيصلو ٿي ويو هو، پر اسان جي دعا آهي ته هڪ آمر جي پٽ کي الله جمهوريت جي تبليغ جي توفيق ڏئي.
فارورڊ بلاڪ ۾ شامل پ پ جي انهن ڀڳوڙن مان ٽن ميمبرن ڌار ڌار ڪيل ڪچهرين دوران پ پ ڇو ڇڏڻ واري سوال تي چيو ته اسان کي پ پ وارن ڏنو ئي ڇا آهي. ڪنهن 27 ڪنهن 20 سالن جي پ پ سان وابستگي جا حوالا ڏيندي چيو ته اسين اليڪشن پنهنجي خرچ ۽ طاقت تي کٽي ايندا آهيون. هنن کي پارٽي ۾ عزت نه ڏني وئي. مخالفن ۽ دشمنن کي مسلط ڪيو ويو. اڄ ڪهڙي منهن سان پارٽيءَ وارا حساب ٿا گهرن. ڪالهوڪي قومي اسيمبلي اجلاس ۾ طاهر القادري جڏهن انگريزي ۾ تقرير شروع ڪئي ته فضل الرحمان توڙي قاضي سميت اڪثر حضرات هن کي غور سان ڏسي رهيا هيا. مولانا فضل الرحمان ته حجت ۾ الائي ساڙ مان کيس چئي به ڏنو ته اردو ۾ ڳالهايو پر طاهر القادري انگريزي ۾ ئي ارشاد فرمايو ۽ نيٺ مولانا فضل الرحمان سميت 58 عالمن مان اڪثر جي ڪنن تي ترجمو ٻڌڻ لاءِ هيڊ فون پئي نظر آيا. حڪومتي ايم اين ايز ٻڌايو ته وزيراعظم جي چونڊ کان هڪ ڏينهن اڳ نئين چونڊيل اسپيڪر جنهن کي وڌ ۾ وڌ قابل قانوني ماهر سمجهي چوڌري شجاعت، اسپيڪر چونڊايو، تنهنجو ايل ايف او بابت ڏنل بيان تي پهريون ڪلاس چوڌري ورتو ۽ کيس دڙڪا به ڏنا ۽ چيو ته ”آ بيل مجهي مار“ وارو ڪم نه ڪر، چوڌري امير حسين جو تڪيه ڪلام آهي ”چونڪه چناچه“ هر جملي ۾ 3 دفعا چونڪ- چناچه ضرور چوندو آهي ۽ هن جي ان چونڪ چناچه ٻڌي ٻڌي مشهور جملي باز حافظ حسين احمد کان رهيو نه ٿيو ۽ نيٺ اٿي چيائين اسين تو واري چونڪ چانچه مان ڦاٿا آهيون. مولانا فضل الرحمان جڏهن تقرير دوران پهريون دفعو خوبصورت جملو چيو ته ”وفاداري بدلائڻ وارن ميمبرن ضمير نه، پر جنرل ضمير جي آواز تي وفاداري تبديل ڪئي آهي“ ته ايوان ۾ ڏاڍا ڊيسڪ وڳا پر اڪثر صحافي چئي رهيا هئا ته هن اهو جملو حافظ حسين احمد جو چورايو آهي. جنرل ضمير مشهور شاعر ضمير جعفري جو پٽ ۽ آءِ ايس آءِ جي سياسي شعبي جو سربراهه به آهي.
ڪالهوڪي اجلاس ۾ مير هزار خان جڏهن شگفته جماڻي سان سياسي معاملن تي صلاح مشورا ڪري رهيو هو ته اڪثر ايم اين ايز ۽ پريس گيلري وارن جون تير کان تيز نطرون هنن تي کپي ويون. شگفته کي وڏي سياسي جدوجهد بعد جنرل مشرف جي عورتن لاءِ رکيل سيٽن سبب ايم اين اي جو عهدو عطا ٿيو ۽ کيس سياسي قربانين جو صلو مليو آهي. عورتن جي مخصوص سيٽن تي آيل 60 ئي عورتون منهن تي ڀلي نه چون پر دل ۾ Thanks to Musharaf ضرور چونديون هونديون. اجلاس دوران نويد قمر جڏهن وزيرن سان ملڻ ويو ته خير محمد جوڻيجو، نثار ميمڻ ۽ شوڪت عزيز هن سان ڏاڍي چاهه مان اٿي احترام سان هٿ ملايو. هڪ ڏينهن جا اهي مهمان وزير شايد ايڏي تپاڪ سان ان ڪري ساڻس مليا جو کين خبر آهي ته هاڻي هنن جا ڏينهن پورا آهن. مولانا محمد خان شيراني جنهن تي اسلامي نظرياتي ڪائونسل جي ڪچن ۽ ڪمري جو بل هزارين رپيا رهيل هو اهو به خاص توجهه جو مرڪز بڻيل هو. اڇي ڏاڙهي ۽ ڊگهي قد وارو مولانا محمد خان شيراني ڪارو چشمو پائي آئين جو بغور مطالعو ڪري رهيو هو. جنهن تي صحافين چيو ته لڳي ٿو مولانا سان اکين جو مسئلو آهي جو ايوان اندر به ڪارو چشمو پائي ويٺو هو.
(22 نومبر 2002ع)

سنڌ حڪومت لاءِ پ پ ۽ سرڪار ۾ ٺاهه ٿي ويندو؟

سنڌ حڪومت لاءِ پ پ ۽ سرڪار ۾ ٺاهه ٿي ويندو؟

هڪ ووٽ جي اڪثريت واري ڪمزور حڪومت جي وزيراعظم مير ظفرالله جمالي جي صدارت ۾ خير سان سندس ڪابينا جو پهريون اجلاس ڪالهه ٿيو. سالن کان بند پيل سنگ مرمر واري اربين رپين جي لاڳت سان تيار ڪيل تاج محل جهڙن قبن واري وزيراعظم سيڪريٽريٽ ۾ ٿيل ڪابينا جي پهرين اجلاس سان هڪ پاسي عيد جي ويراني بعد جتي هن شهر جون رونقون موٽي آيون آهن ته اتي ٻئي پاسي عوام لاءِ به بي رحم سخت سياري جي موسم ۾ بجلي جا اگهه 12 پئسا في يونٽ گهٽ ڪرڻ وارو حڪومتي فيصلو ڄڻ ته گرم هوا جو جهوٽو ثابت ٿيو آهي. بجليءَ جي اگهه ۾ هر قسم جي صارفين لاءِ 12 پئسا گهٽتائي هڪ لحاظ کان ته معمولي رعايت آهي. ڇو ته بجلي جي استعمال ڪندڙ 50 سيڪڙو غريب ماڻهن لاءِ مهيني جي بل ۾ رڳو 10 کان 12 رپيا گهٽتائي ٿيندي. جڏهن ته مڊل ڪلاس وارن کي 25 کان 30 رپيا ماهوار رليف ملندو. جنهن مان ته گولڊ ليف سگريٽ جو پيڪيٽ به نه ملي سگهندو. بهرحال ان جي باوجود به هن حڪومت جو اهو فيصلو تمام سٺو ۽ ساراهه جوڳو آهي. ڇو ته هتي ته سڌارن جي نالي ۾ بيروزگاري ۾ اضافو ڪري ماڻهن کي خودڪشي لاءِ مجبور ڪرڻ جهڙا فيصلا ٿيندا رهيا آهن. اهڙي ماحول ۾ ڪنهن شيءِ جا اگهه گهٽ ٿين اها وڏي غنيمت آهي. اقتصادي بحالي جي اوٽ ۾ بجلي هجي يا پيٽرول، اٽو هجي يا لٽو، پاڻي هجي يا ماني مطلب ته هر شيءِ جا اگهه وڌايا ويندا رهيا آهن. پوءِ ڀلي ماضي ۾ هيوي مينڊيٽ واري نواز حڪومت هجي يا جنرل پرويز مشرف جي پاور فل حڪومت ڪڏهن به کاڌي پيتي جي شين جا اگهه گهٽ ڪو نه ٿيا. ماضي جي اهڙي مثالي ماحول ۾ موجوده ڪمزور حڪومت جي هيوي ويٽ وزيراعظم کي طاقتور فيصلا ڪرڻ تي داد ملڻ گهرجي. هارس ٽريڊنگ جي نتيجي ۾ مبينا طور وجود ۾ آيل حڪومت اهڙن عوام دوست فيصلن سان ئي ساک ٺاهي سگهي ٿي. جمالي حڪومت هڪ سٺي ابتدا ڪئي آهي. ڏسجي ته عوام ان کي ڪهڙي نظر سان ٿو ڏسي ۽ گهڻن ڏينهن تائين اهو رليف ٿو ملي.
10 آڪٽوبر تي ٿيل عام چونڊن بعد ملڪ ۾ جمهوريت بحال ٿي ۽ بظاهر عوامي حڪومتون ٺهي ويون آهن. مرڪز ۽ ٽن صوبن ۾ عوامي نمائندن جون موجون لڳيون پيون آهن پر پاڪستان ٺاهڻ لاءِ پهريون ووٽ ڏيندڙ سنڌ ۾ اڃا ميمبرن قسم به نه کنيو آهي. سنڌ جي عوام پاران چونڊيل نمائندن جي حڪومت هيستائين نه ٺهي سگهڻ جو سبب ڪهڙو به هجي، پر ذميوار حڪمران ڌر آهي، جنهن کي سنڌ ۾ حڪومت ٺهندي نظر نه آئي ته سڏايل اجلاس ملتوي ڪيا ويا. سنڌ ۾ حڪومت ٺاهڻ کان اڳ گورنر راڄ جا افواهه ڦهلايا ويا ۽ لکين رپيا لڳائي اليڪشن کٽي آيل ميمبرن کي هڪ لحاظ کان ڄڻ ته هيسايو ويو. سنڌ جي اها بدقسمتي آهي ته پاڪستان ٺاهڻ کان پوءِ هيستائين جيڪي به قومي مفاد ۾ فيصلا ٿيا اهي سنڌ لاءِ نقصانڪار ثابت ٿيا آهن. ون يونٽ کان وٺي 10 آڪٽوبر 99ع جي چونڊن تائين سنڌ کي ٻين صوبن جيان فائدو نه ٿيو آهي پر پوءِ به سنڌ جي عوام سدائين وفاق مضبوط ڪرڻ جي دعويدار ڌرين کي پارلياماني پاور ڏئي ثابت ڪيو آهي ته سنڌ وارا مرڪز جي خلاف ناهن پر الائي ڇو ان جي باوجود به سنڌ وارن کي اڃا تائين شڪ ڀرين نگاهن سان ڏٺو وڃي ٿو. 10 آڪٽوبر جي عام چونڊن بعد سنڌ جي نمائنده ڌرين طور پ پ ۽ ايم ڪيو ايم سامهون آيون آهن. باقي ته موسمي پارٽيون آهن. جيڪي ٽيڪن ۽ سهارن تي پيون هلن. هئڻ ته اهو گهرجي ته ٻنهي سنڌ Based ڌرين کي گڏجي حڪومت ٺاهڻ گهرجي ۽ اهڙي مضبوط حڪومت شايد ئي سنڌ کي آئنده ملي پر سنڌ دوستي جي انهن دعويدار پارٽين جي اڳواڻن ۾ انائن ۽ ذاتي مفادن هنن کي هڪٻئي کان پري رکيو آهي. سنڌ سان ماضي ۾ جمهوري توڙي غير جمهوري حڪومتن قابل احتجاج سلوڪ ڪيو آهي. ڪڏهن ايوب خان هڪ ايس ايڇ او ذريعي سنڌ ڪنٽرول ڪرڻ جا ڪارناما ڪري ڏيکاريا ته ڪڏهن نواز شريف اسيمبلي کي تالا هڻائي ميمبرن کي روڊ تي لٺيون هڻائي غوث علي شاهه ذريعي غلطيون ڪندو رهيو. اڄڪلهه سنڌ ۾ وري سورن ڀري ساڳئي ڪهاڻي آهي، پر فرق رڳو اهو آهي ته انهن سياسي ڊرامن جا ڪردار تبديل ٿيل آهن. سنڌ اسيمبلي جو افتتاحي اجلاس سڀاڻي سڏايو ويو آهي، اميد آهي ته هاڻي ملتوي نه ٿيندو ۽ خير سان ميمبر قسم کڻي وٺندا. سنڌ ۾ حڪومت سازي لاءِ اڃا غير يقيني واري ڪيفيت بدستور موجود آهي ۽ حالت اها آهي ته مشڪل ۽ منٿن سان چونڊ کٽڻ وارا همراهه به هن دفعي وڏ وزارت جا اميدوار آهن. سنڌ جي 168 ايم پي ايز مان اڪثريت وڏن وزيرن جي خواهشمندن جي هوندي، ڏسجي ته هن دفعي اقتدار جي ”هما“ ڪنهن جي ڪلهي تي ويهي ٿي. هيستائين ته ارباب غلام رحيم، سردار احمد ۽ نثار کهڙو مضبوط اميدوار ڏسجن پيا پر اقتداري راند جي ڪٺ پتلين جا ڌاڳا جن جي هٿن ۾ آهن، انهن جا ارادا ۽ عزائم آخري وقت تي پڌرا ٿيندا ۽ اهو ئي ٿيندو جيڪو هو چاهيندا. جيڪڏهن ايئن نه ٿيو ته هو 3 اميدوار ميدان ۾ بيهاري رن آف اليڪشن ڪرائڻ جي راهه هموار ڪندا ۽ رن آف اليڪشن ۾ به ساڳيا نتيجا حاصل ڪري ٻيهر اليڪشن ڪرائڻ جي ڳالهه ڪري من پسند نتيجا حاصل ڪري وٺندا. قرض کڻي چونڊجي آيل اڌ کان وڌيڪ ايم پي ايز ته ٻيهر اليڪشن جو ٻڌي وفاداري جا ڪيل وچن به تبديل ڪري ايئن ٿيڻ نه ٿيندا ۽ وري فيصل صالح حيات جهڙو مجاهد جمهوريت بچائڻ لاءِ قرباني ڏئي لوٽن جي اڳواڻي جو اعلان ڪندو ۽ سنڌ تي ”احسان“ ڪندو.
سنڌ ۾ حڪومت سازي لاءِ آخري ڪوششون ڪرڻ لاءِ مخدوم امين فهيم پ پ جي پراڻي باغي ۽ پنهنجي دوست خواجا طارق رحيم المعروف ”ڪي ٽي آر“ معرفت وزيراعظم مير ظفرالله جمالي سان ملاقات ڪري ڳالهيون ڪيون آهن. ڪالهه تائين عاجزانه انداز ۾ سياسي تعاون لاءِ ڳالهيون ڪندڙ مير ظفرالله جڏهن مخدوم سان ملاقات ڪئي ته هن جا انداز ۽ تيور بدليل هئا ۽ شرط به ڏکيا هئا. خبرن موجب جمالي سرڪار فرمائش ڪئي آهي ته آصف زرداري کي جيل کان ٻاهر ۽ بينظير ڀٽو کي ملڪ اندر مرحليوار آڻڻ توڙي سنڌ حڪومت پ پ کي عطا ڪرڻ لاءِ پ پ وارن کي ليگل فريم ورڪ آرڊر تي اعتراض ختم ڪرڻا پوندا. صدر کي وردي ۾ بنا چونڊ جي صدر تسليم ڪرڻو پوندو. فارورڊ بلاڪ وارن کان نه وزارتون واپس ورتيون وينديون نه سندن کاتا تبديل ٿيندا. البته پ پ جي مرڪز ۾ تعاون جي صورت ۾ باقي بچيل ٿڪل وزارتون کين ملنديون ۽ سينٽ جي چيئرمين شپ به پ پ کي ملندي. سرڪار جي اها به فرمائش آهي ته محترمه جي واپسي ڪجهه مهينن بعد ٿيندي. آصف جلدي ٻاهر ايندو. هو چاهي ته ملڪ کان به ٻاهر هليو وڃي. حڪومت ۽ پ پ ۾ سنڌ ۾ حڪومت سازي لاءِ آخري ڳالهين واري انداز بابت ته پ پ وارا نااميد آهن. پر پوءِ به سندن ڪجهه اڳواڻ اڃا مايوس ناهن. جيڪڏهن هنن حسب معمول فيصلي ۾ دير ڪئي ته ڌڪ گسي ويندو وري ڪجهه عرصي لاءِ اندريان اندر، ٻاهريان ٻاهر هوندا، ڏسجي ته محترمه ڇا ٿي فيصلو ڪري. حڪومت ۾ شامل ٿيڻ واري سوال تي پ پ ۾ واضح اختلاف ٿي ويا آهن. مخدوم امين فهيم پنهنجي لاءِ وزيراعظم جو عهدو قربان ڪندي وفاداري ته ڪو نه بدلائي ۽ هاڻي پٽ لاءِ به شايد نه بدلائيندو پر هاڻي پٽ لاءِ هو پاڻ کان وڌيڪ سنجيدگيءَ سان سوچي رهيو آهي.
(11 ڊسمبر 2002ع)

اعتماد جو ووٽ، صدر خاتمي ۽ سنڌ جو گورنر

اعتماد جو ووٽ، صدر خاتمي ۽ سنڌ جو گورنر

ايراني صدر سيد محمد خاتمي 3 ڏينهن جو دورو ڪري خير سان وطن موٽي ويو آهي. جنهن ڏينهن ايراني صدر واپس تهران روانو ٿيو ته اسان جو وزيراعظم مير ظفرالله جمالي پنهنجي پهرين پرڏيهي دوري تي ترڪمانستان روانو ٿي ويو آهي. ايراني صدر جي دوري جا 3 مک مقصد هئا. هڪ ته عراق خلاف ممڪنه آمريڪي حملو، جيڪو فيبروري ۾ متوقع آهي، ان خلاف او آءِ سي جي پليٽ فارم تان گڏيل موقف اختيار ڪرڻ، ٻيو عراق کان پوءِ ايٽمي پروگرام جو بهانو بڻائي ايران خلاف آمريڪي امڪاني ڪارروائي سبب پيدا ٿيندڙ صورتحال ۾ گڏيل حڪمت عملي جوڙڻ ۽ ان کانسواءِ ايران کان گئس پائيپ لائين ڀارت تائين پهچائڻ وارا معاملا ايراني صدر جي دوري جا مک مقصد هئا. ايراني گئس پائيپ لائين بابت پاڪستان سيڪيورٽي جي ضمانت ته ڏني آهي پر ايران کي اطمينان بخش حد تائين مطمئن به نه ڪيو ويو. ساڳئي مقصد لاءِ وزيراعظم جمالي اشڪ آباد روانو ٿي ويو آهي ۽ ترڪمانستان مان گئس پائيپ لائين افغانستان مان گذاري پاڪستان ۾ آڻڻ ۽ بعد ۾ ڀارت تائين پهچائڻ لاءِ معاهدي تي صحيحون ڪيون آهن. آمريڪي ڪمپنيءَ کي جيئن ته ترڪمانستان کان پاڪستان تائين ۽ بعد ۾ ڀارت تائين گئس پائيپ لائين پهچائڻ جو ٺيڪو ملندو. جڏهن ته ايران کان ڀارت تائين واري پائيپ لائين جو ٺيڪو آسٽريليا جي ڪمپنيءَ کي ملڻو آهي. ان ڪري آمريڪا جو زور آهي ته ترڪمانستان واري پائيپ لائين اچي. اڻ سڌي طرح ته اهو طئي ٿي ويو ته پاڪستان پنهنجي مفادن يا دوستن جي مفاد خاطر پاڙيسري ملڪ ايران جي مفاد جي ابتڙ اهو فيصلو ڪري ڇڏيو. عراق ۽ ايٽمي معاملن جي حوالي سان اڳ ۾ توقع ڪئي پئي وئي ته شايد ايراني ۽ پاڪستاني صدر گڏيل پڌرنامو جاري ڪري زوردار نموني موقف پيش ڪندا پر ايئن به نه ٿيو. البته گڏيل بيان ضرور جاري ڪيو ويو آهي. ان مان ته لڳي پيو ته ايران ۽ پاڪستان ۾ جنهن بريڪ ٿرو جو امڪان هو اهو توقعات موجب شايد نه ٿي سگهيو آهي.
ترڪمانستان جو دورو ڪري جيئن ئي وزيراعظم موٽي ايندو ته 30 ڊسمبر تي هن کي اعتماد جو ووٽ وٺڻو آهي. هڪ ووٽ جي اڪثريت واري حڪومت ڏانهن جيتوڻيڪ پ پ جا هاڻي 5 وڌيڪ ايم اين ايز وفاداري مٽائي ويا آهن ۽ فارورڊ بلاڪ جو انگ 15 ٿي ويو آهي ۽ ان لحاظ کان هاڻي 6 ووٽ اضافي ٿي ويا آهن پر ساڳئي وقت ميان اظهر جي معاملي سبب مسلم ليگ (ق) جي رڌڻي ۾ پيل رولي ۽ وزارتن جي اميدن جي آسري تي اجلاسن ۾ پابنديءَ سان شرڪت ڪندڙ ايم اين ايز پاران هاڻي 30 ڊسمبر واري اجلاس ۾ اچڻ لاءِ بهانا ڪرڻ واري معاملي به حڪومت کي حيران ۽ پريشان ڪري ڇڏيو آهي. جيتوڻيڪ وزيراعظم جي حلقن جي دعويٰ آهي ته مير صاحب جا پاڙيسري پيپلزپارٽي وارا مير صاحب کي اعتماد جو ووٽ ڏيندا پر ڏسجي ته معاملو ڪٿي ٿو دنگ ڪري. اعتماد جي ووٽ وٺڻ ۾ 2 ڏينهن بچيا آهن. بظاهر ته اعتماد جو ووٽ نه وٺي سگهڻ جي ڪا صورتحال نظر نه پئي اچي پر ميان اظهر جا حلقا وثوق سان چئي رهيا آهن ته جمالي اعتماد جو ووٽ وٺڻ ۾ ڪامياب نه ٿيندو. ميان اظهر جي حلقن کانسواءِ گاديءَ واري شهر جي سازشي ٿيوريز پيش ڪندڙ جڳادڙين جو موقف به هنن کان مختلف ناهي. انهن وٽ جيڪا ٿيوري هلي رهي آهي، ان موجب اول ته وزيراعطم ظفرالله جمالي اعتماد جو ووٽ شايد نه وٺي سگهندو پر جيڪڏهن وٺي به ويو ته عدم اعتماد واري رٿ چند مهينن کان پوءِ ايوان ۾ ضرور پيش ٿيندي. ڏسجي ته سادي اڪثريت وارو وزيراعظم اعتماد جي ووٽ وارو مرحلو ڪيئن ٿو پار ڪري؟ اها ٿيوري پيش ڪندڙ لڏي جو خيال آهي ته عراق خلاف امڪاني ڪارروائي کانسواءِ عالمي قوتن جي ايجنڊا تي 2 معاملا ٻيا به آهن. جيڪي سڌيءَ طرح پاڪستان سان لاڳاپيل آهن. جن موجب ڪنٽرول لائين کي مستقل عالمي سرحد تسليم ڪرڻ ۽ ٻي ايجنڊا پاڪستان جي ايٽمي پروگرام جي حوالي سان آهي، جنهن جو اظهار ايراني صدر به ڪيو هو. انهن ٻن معاملن سان باوردي صدر جنرل پرويز مشرف جي جمالي واري جمهوري حڪومت جي وجود جي بقا به ڳنڍيل آهي. جيڪڏهن صدر جنرل پرويز مشرف ان امتحان مان پاس ٿي ويو ته پوءِ هن جا 5 سال پڪا آهن، بلڪه اڻ ڄاتل مدي تائين هو حڪمراني ڪندو رهندو پر جيڪڏهن عالمي قوتن ڪو بهانو بڻايو ۽ اطمينان بخش جواب کين نه مليو ته پوءِ صورتحال مختلف هوندي. وزيراعظم مير ظفرالله جمالي جي حڪومت جي حوالي سان صدر جنرل مشرف جي وفادارن هاڻي کان سندس ڪن ڀرڻ شروع ڪيا آهن. صدر جنرل پرويز مشرف کي وزيراعظم جي مخالفن ٻڌايو آهي ته اوهان حقيقي جمهوريت جي بحالي جا واعدا ڪيا هئا ۽ ان سوال کانسواءِ هر معاملي تي ماڻهو اوهان جو احترام ڪن ٿا، پر نيب پاران سرڪار جي ڇانو ۾ ايندڙ مبينه ڪرپٽ ۽ ڪوڙين ڊگرين وارن جا فائيل بند ڪرڻ سبب احتساب به مشڪوڪ ٿي رهيو آهي. تازو نيب جي 9 ڪرپشن وارن ڪيسن ۾ عدالتن مير ظفرالله جمالي جي سوٽ فائق جمالي کي سزائون ڏنيون پر بلوچستان ۾ ڄام حڪومت متحده مجلس عمل جي سزايافته ٻن وزيرن ۽ فائق جمالي کي آزاد ڪري نيب ۽ احتساب جي عمل کي وڌيڪ مشڪوڪ بڻائي ڇڏيو آهي. انهن حلقن جي دعويٰ آهي ته صدر جنرل پرويز مشرف کي اهو به چيو ويو ته جيڪڏهن فائق جمالي 9 ڪيسن ۾ سزا جي باوجود آزاد ٿي سگهي ٿو ته پوءِ بينظير ڀٽو، نواز شريف ۽ آصف زرداري جا ڪيس ختم ڇو نٿا ٿي سگهن. انهن حلقن پاران صدر کي اهو به چيو ويو هو ته جيڪڏهن سنڌ جي گورنر جا ڪيس ختم ٿي ويا، ايم ايم اي جا سزا يافته وزير آزاد ٿي ويا، وزيراعظم جو سزايافته سوٽ آزاد ٿي ويو ته پوءِ 6 سالن کان وڌيڪ عرصي کان مسلسل قيدي رهندڙ آصف زرداريءَ جو ڪهڙو ڏوهه آهي؟ ان معاملي تي صدر سخت نوٽيس ورتو آهي ۽ سرڪاري مشينري هاڻي زرداريءَ کي به رليف ڏيڻ لاءِ بهانا تلاش ڪري رهي آهي. آصف زرداري جنهن جي طبيعت ٺيڪ ناهي. لڳي ٿو ته هن تي قسمت مهربان ٿيڻ واري آهي.
گاديءَ واري شهر جي باخبر حلقن جي دعويٰ آهي ته مخدوم امين فهيم جي استعيفيٰ ۽ يوسف رضا گيلاني جي آزادي محض اتفاق ناهن. حڪومت سازي مڪمل ٿيڻ ۽ ان ۾ ناڪاميءَ جو اعتراف ڪري استعيفيٰ ڏئي وري واپس وٺي اڳ جيان ڪم ڪندڙ مخدوم امين فهيم وري سرگرم آهي. جيتوڻيڪ هاڻي ڪجهه باقي ناهي بچيو پر ان جي باوجود مخدوم صاحب جون پراڻن سرڪاري دوستن سان وري ملاقاتون جاري آهن. جيتوڻيڪ مخدوم صاحب ته انڪار ڪري رهيو آهي، پر سازشي ڌرين جو خيال آهي ته سرڪار مخدوم صاحب کي اسٽينڊ باءِ ۾ رکيو آهي. مير ظفرالله جمالي جي حڪومت لڏڻ جي صورت ۾ مخدوم سرڪار لاءِ آئيڊيل آپشن هوندو. اسلام آباد وارا سنڌ جي وڏي وزير ۽ گورنر بابت چون ٿا ته هنن کي اقتداري راند جو ايترو تجربو ناهي ۽ هنن لاءِ سنڌ حڪومت هلائڻ مشڪل هوندو. سنڌ جو گورنر ته اڳ ۾ هڪ دفعو وزير رهيو آهي پر صوبو هلائڻ جو تجربو هن وٽ ناهي شخصيت ۾ بردباري ۽ ننڍي عمر کان وڏيون سياسي اسائنمينٽ ڪرڻ سبب ٿي سگهي ٿو ته هو ڪم هلائي وڃي. پر سنڌ ۾ ڪجهه ڌريون هن جي مخالفت ڪري رهيون آهن ته اردو ڳالهائيندڙ گورنر نه کپي. سنڌ ۾ وڏو وزير سنڌي ۽ گورنر اردو ڳالهائڻ وارو مقرر ڪرڻ وارو اڻ لکيل قانون ڪافي عرصي کان لاڳو آهي ۽ وڏي وزير جي هوندي سنڌي ڳالهائيندڙ گورنر ته ماضي ۾ به ڪو نه رهيو آهي، ڏسجي ته هيءُ گورنر مخالفن کي ڪيئن ٿو منهن ڏئي.
2 ڏينهن اڳ جڏهن سندس پهريون انٽرويو ڪاوش لاءِ ڪيم ته مون کي توقع نه هئي ته ان عمر ۾ ايم ڪيو ايم جو هوندي به ٿڌي مزاج وارو ڪو ماڻهو ٿي سگهي ٿو. سنڌ ۽ سنڌين جا مسئلا اولين ترجيحي بنياد تي حل ڪرڻ جي حام هڻندڙ گورنر لاءِ اهو ٽيسٽ ڪيس هوندو ته هو عملي طور سنڌ ۽ سنڌين لاءِ ڇا ٿو ڪري. سوال اهو ناهي ته سنڌ جو گورنر پنجابي ڳالهائيندڙ هجي، رٽائرڊ جرنيل هجي، سنڌي هجي يا اردو ڳالهائيندڙ، سوال اهو آهي ته هو سنڌ لاءِ ڪري ڇا ٿو؟ ڪنهن جي خلاف احتجاج جو علم بلند ڪرڻ جو بنياد هن جو رنگ، نسل يا ٻولي نه هئڻ گهرجي، پر ان جا عمل هئڻ گهرجن. اڃا به سنڌ ۾ ڪيترائي اهڙا سنڌي ايس ايڇ اوز هوندا. جن ڪالاباغ ڊيم خلاف احتجاج ڪرڻ تي مظاهرو ڪندڙن جا مٿا ڪوڙائي شهر جو گشت ڪرايو هو. ڇا اهي چڱا هئا؟
(28 ڊسمبر 2002ع)

سنڌ پاران منظور ڪيل ٺهراءُ کي مرڪز مڃيندو؟

سنڌ پاران منظور ڪيل ٺهراءُ کي مرڪز مڃيندو؟

خير سان سنڌ اسيمبلي جي سمورن ميمبرن اتفاق راءِ سان گريٽر ٿل ڪئنال خلاف ٺهراءُ پاس ڪري ڇڏيو آهي. اپوزيشن ۽ حڪومتي ڌرين ۾ مختلف معاملن تي اختلاف آهن پر سنڌ جي سوال ۽ مفاد واري معاملي تي گڏيل راءِ اختيار ڪرڻ هڪ سٺو سنوڻ آهي، سنڌ دوستن لاءِ هڪ مثبت پيغام آهي. جيئن اسيمبلي جي اجلاس کان اڳ ”ڪاوش“ جي هنن ئي ڪالمن ۾ سنڌ جي سڄاڻ ڌرين توڙي ايم پي ايز کي گذارش ڪئي وئي هئي، تيئن هنن اها پوري ڪري ڏيکاري. گريٽر ٿل ڪئنال جي اڏاوت روڪڻ واري ان ٺهراءَ جو ڪريڊٽ ته پيپلزپارٽيءَ کي وڃي ٿو پر حڪومتي ڌر به ان ۾ برابر جي شريڪ آهي. هڪ پاسي سنڌ اسيمبليءَ ۾ جڏهن گريٽر ٿل ڪئنال خلاف ٺهراءَ منظور ڪيو ويو ته ان کان چند ڏينهن اڳ پنجاب اسيمبلي ۾ وڏو ڊيم تعمير ڪرڻ بابت اتفاق راءِ سان ٺهراءُ منظور ڪيو ويو. ان ٺهراءَ جي حمايت پيپلزپارٽي پنجاب وارن به ڪئي. افسوس ۽ حيرت جوڳي ڳالهه اها آهي ته پوري پاڪستان جي نمائندگي جي دعويدار جماعت پيپلزپارٽيءَ جي سنڌ شاخ گريٽر ٿل ڪئنال کي سنڌ دشمن رٿا قرار ڏئي ان کي رد ڪرڻ جو ٺهراءُ پاس ٿي ڪرائي ته پ پ پنجاب وري وڏو ڊيم تعمير ڪرڻ جو ٺهراءُ ٿي منظور ڪرائي. جيڪو يقينن سنڌ جي مفادن جي خلاف آهي. پيپلزپارٽيءَ جي اهڙي ٻٽي رويي سبب ئي اڄ پارٽي مختلف گروهن ۾ ورهائجندي پئي وڃي، جنهن جو نوٽيس پ پ جي گهڻ گهرن، همدردن ۽ مالڪن کي وٺڻ گهرجي. حڪومت ۾ به جڏهن پيپلزپارٽي هئي تڏهن غلام مصطفيٰ کر ڪالاباغ ڊيم جي حق ۽ منظور وساڻ مخالفت ۾ بيان ڏيندو هو. ٺيڪ آهي حڪومت ۾ ته ڪجهه مجبوريون ۽ مصلحتون ٿين ٿيون پر اپوزيشن ۾ رهندي به ساڳيو طريقيڪار اختيار ڪرڻ شايد درست حڪمت عملي ناهي.
سنڌ جي سياستدانن خاص ڪري قومپرست ڌرين کي گڏجي بلوچستان جي سياستدانن سان به ڳالهائڻ گهرجي ۽ گريٽر ٿل ڪئنال خلاف بلوچستان اسيمبليءَ مان به ٺهراءُ منظور ڪرائڻ گهرجي. نثار کهڙو، قائم علي شاهه، ممتاز ڀٽو، رسول بخش پليجو، بشير خان قريشي، قادرمگسي سميت سمورن سياستدانن کي گڏجي بلوچستان مان رٿ منظور ڪرائڻ لاءِ لابنگ ڪرڻ گهرجي ۽ اهو يقين سان چئي سگهجي ٿو ته جيڪڏهن اهي سڀ گڏجي ان ڏس ۾ ڪوشش ڪن ته مون کي نٿو لڳي ته بلوچستان اسيمبلي وارا ڪا موٽ نه ڏيندا، ڇو ته بلوچستان جي آبپاشي جو دارومدار به سنڌ جي پاڻي تي آهي. جيڪڏهن سنڌ کي پاڻي ملندو ته بلوچستان کي به ملندو. ان ڪري پونم ۽ اي آر ڊي سميت جيڪا ڌر جتي آهي، انهن فورمز ذريعي يا خصوصي ڪاميٽي ٺاهي لابنگ ڪري بلوچستان مان به ٺهراءُ پاس ڪرائڻ لاءِ ڪوشش ڪرڻ گهرجي. جيڪڏهن گريٽر ٿل ڪئنال خلاف سنڌ جيان بلوچستان به ٺهراءُ منظور ڪري ته ڪيس تمام وڌيڪ مضبوط ٿي ويندو. سنڌ ۽ بلوچستان اسيمبليءَ مان ٺهراءُ منظور ٿيڻ بعد جيڪڏهن پي پي وارا اهو معاملو قومي اسيمبليءَ ۾ پيش ڪن ته حڪومت جو ڌيان ڇڪائي ان معاملي تي وڏو پريشر پيدا ڪري سگهن ٿا ۽ اهو سنڌ جي نمائندگي نڀائڻ لاءِ سندن لاءِ بهترين موقعو هوندو. پيپلزپارٽيءَ جا اڳواڻ پاڻ ئي نجي ڪچهرين ۾ تسليم ڪندا آهن ته 94ع کان 96ع تائين جهڙو دور وري پي پي جو نه ايندو، جيڪڏهن آئنده ڪڏهن ڪنهن طريقي سان پي پي اقتدار ۾ اچي به وئي ته به هنن جي اختيارن جو دائره ڪار ايترو وسيع نه هوندو. هونئن به 94ع ۾ پاڻي جي ورڇ تاريخي حصي موجب ڪرڻ وارو فيصلو به پي پي وارن ڪيو هو، تنهن ڪري اها غلطي ڌوئڻ لاءِ کين سٺو موقعو آهي. سنڌ اسيمبليءَ پاران گريٽر ٿل ڪئنال جي اڏاوت رد ڪرڻ واري ٺهراءُ منظور ڪرڻ بعد سنڌ حڪومت اخلاقي طور پابند آهي ته هو گڏيل مفادن واري ڪائونسل ۾ اهو معاملو پيش ڪري. بظاهر ته اها اميد ڪرڻ اجائي آهي، پر جيڪڏهن حڪومت ايئن ڪري ٿي ته واهه، واهه. سنڌ دوست ڌرين جن اهو ٺهراءُ منظور ڪرائڻ ۾ اهم ڪردارا دا ڪيو هو. انهن کي ايئن ڪرائڻ لاءِ سنڌ حڪومت تي دٻاءُ وڌائڻ گهرجي. سنڌ حڪومت جيڪڏهن اهو معاملو گڏيل مفادن جي ڪائونسل ۾ رڳو پيش به ڪيو، تڏهن به اهو وڏو ڪارنامو هوندو. وزيراعظم مير ظفرالله جمالي جيڪو سنڌي به تمام سٺي ڳالهائيندو آهي، پر جڏهن کان وزيراعظم ٿيو آهي ته سنڌي ڳالهائڻ کان شرمائي پيو. سنڌي هو ڀلي نه ڳالهائي پر پنهنجي صوبي جي مفادن خاطر ئي صحيح کيس ان معاملي جو نوٽيس وٺڻ گهرجي. گڏيل مفادن واري ڪائونسل ۾ اهو معاملو آڻي سمورين ڌرين جو موقف ٻڌي اعتراض ۽ خدشا دور ڪري پوءِ هن رٿا بابت فيصلو ڪيو وڃي. وزيراعطم جي ويجهن حلقن جو چوڻ آهي ته جمالي صاحب ته سياست تان رٽائر ٿي چڪو هو پر سندس پٽ فريد جا ڪاغذ رد ٿيڻ ڪري قدرتي طور هو ايم اين اي ٿيو ۽ وزيراعظم به ٿيو. هن کي سياسي ڪيريئر جي بلندي ملڻ کان پوءِ هو وري شايد سياست نه ڪري، ان ڪري کيس موقعو آهي ته ڪي تاريخي ڪم ڪري وڃي. صوبن ۾ ايڏي وڏي پئماني تي اختلاف راءِ جي صورت ۾ ظاهر آهي ته ملڪ لاءِ اهو ماحول هرگز خوشگوار ۽ بهتر ناهي. جڏهن عالمي حالتن کي نظر ۾ رکجي ٿو ته پاڪستان لاءِ مشڪلاتون آهن ۽ ان صورتحال ۾ ملڪ اندر صوبن ۾ تضاد ۽ اختلاف راءِ واري صورتحال وري ملڪ لاءِ وڌيڪ مشڪلاتون پيدا ڪري ٿي. تنهن ڪري ملڪ جي گهڻ گهرن کي به ان جو نوٽيس وٺڻ گهرجي.
اڄ جيڪڏهن پنجاب سرڪار جلد کان جلد ۽ وڌ کان وڌ مرڪزي وسيلن مان فائدو حاصل ڪرڻ واري پاليسي تي مسلسل عمل پيرا رهي ۽ غريب جي جهوپڙي ڊاهي پنهنجي محل ٺاهڻ واري پاليسي تي عمل پيرا ٿي ته ان سان صوبن ۾ اختلاف وڌڻ کان سواءِ ٻيو ڪو به نتيجو نه نڪرندو. وزيراعظم نواز شريف سنڌ جي هاءِ ويز جي بجيٽ ختم ڪري هلندڙ ڪم بند ڪرائي رقم موٽر وي تي خرچ ڪرڻ لاءِ حڪم جاري ڪندو رهيو ۽ هاڻي ظاهر آهي ته گريٽر ٿل ڪئنال لاءِ به خدشو آهي ته ساڳيو طريقيڪار اختيار ڪيو ويندو.
(2 مارچ 2003ع)

پاڻي ڪيس: ڪامورن بدران عوام وارثي ڪري!

پاڻي ڪيس: ڪامورن بدران عوام وارثي ڪري!

9 اپريل تي اسلام آباد ۾ ارسا جي صلاحڪار ڪاميٽي جي اجلاس ۾ جيڪا سنڌ جي پاڻي تي ڌاڙي جي ٻي واردات ٿي آهي. جنهن ۾ 10 سالن جي محنت بعد مشڪل سان جڏهن ڪوٽڙي کان هيٺ پاڻي سمورن صوبن جي حصي مان ڇڏڻ بابت مضبوط ڪيس تيار ٿيو ته هڪ ئي ڌڪ ۾ اهو پٽ ڪيو ويو. ان اجلاس ۾ سنڌ جي نمائندگي سنڌ آبپاشي کاتي جي سيڪريٽري امتياز قاضي ۽ او ايس ڊي شجاع جوڻيجو ڪئي. هنن تي الزام آهي ته هنن ڪوٽڙي کان هيٺ پاڻي وچ جي حصي بدران رڳو سنڌ جي حصي مان ڇڏڻ تي اتفاق ڪيو آهي. ان ۾ ڪو شڪ ناهي ته اها خواهش ۽ مطالبو پنجاب جو رهيو آهي. جيڪو امتياز قاضي ۽ شجاع جوڻيجو جي واتان ٻڌو ويو پر سنڌ جي نمائندگي ڪندي انهن 20 ۽ 19هين گريڊ جي ڪامورن آخر ايئن ڪيو ڇو؟
ان سوال جا 2 جواب آهن، هڪ ته اهو ٿي سگهي ٿو ته هو پاڻي جي معاملن ۾ انجنيئرنگ جي حوالي سان اڻ ڄاڻ آهن ۽ نان ٽيڪنيڪل ماڻهو آهن. متان هنن کي خبر نه هجي. اول ته اهو ممڪن ڪونهي، ڇو ته سنڌي ميڊيا گذريل 5 سالن ۾ جيتريون تحقيقاتي رپورٽون پاڻي جي حوالي سان شايع ڪيون آهن. ان بعد واهي پانڌي جي ڇپر هوٽل تي ويٺل ”ڪاوش“ پڙهندڙ کان به پڇو ته هو به چوندو ته ڪوٽڙيءَ کان هيٺ پاڻي سنڌ جي حصي جو نه، پر وچ جي حصي مان ملڻ گهرجي. ٻيو جواب اهو آهي ته متان انهن صاحبان تي مٿان کان دٻاءُ هجي. معلوم ٿيو آهي ته ارسا جي اجلاس کان اڳ رات جو يعني 8 ۽ 9 اپريل جي وچ واري رات جو سنڌ جي نمائندن سان جڏهن ارسا ۾ سنڌ ۽ وفاق جي نمائندن نور محمد بلوچ ۽ نصرعلي راجپوت ملاقات ڪري کين ٻڌايو ته خريف ۾ کوٽ وڌيڪ آهي. اوهين سڀاڻي اجلاس ۾ احتجاج ڪريو. ته سنڌ کان آيل نمائندن قاضي ۽ جوڻيجو کين جواب ڏنو ته کين هدايت ملي آهي ته پنجاب واري پاليسي تي هلو. سنڌ جي نمائندن جڏهن غير رسمي ملاقات ۾ ارسا جي سنڌ ۽ وفاق وارن نمائندن کي اهڙو جواب ڏنو ته هنن جا تاڪ لڳي ويا. اها ساڳئي ڳالهه ارسا اجلاس کان پوءِ به سنڌ جي ڪامورن ڪئي ته پنجاب سان ڦڏي بدران سمجهوتي ۽ مصلحت واري پاليسي تي هلڻ لاءِ کين چيو ويو آهي. حيرت اها آهي ته سنڌ جي پاڻي جو ڪيس جيڪو ڏينهون ڏينهن ڏکيو بڻجندو پيو وڃي ان جي پوئواري ڪرڻ لاءِ مون اڳ ۾ هنن ڪالمن ۾ هڪ تجويز ڏني ته سنڌ ۾ مرحوم عبدالرسول ميمڻ جي نالي سان زرعي يونيورسٽي ٽنڊو ڄام يا ڪنهن ٻئي يونيورسٽي ۾ چيئر ٺاهيو يا سنڌ واٽر ريسرچ سينٽر ٺاهيو، جيڪو پاڻي بابت سنڌ جو ڪيس اپ ڊيٽ ڪري. اسان جا 5-7 ماهر جيڪي باقي بچيا آهن. اهي به عمر جي آخري حصي ۾ آهن، انهن کان پوءِ ڀينگ لڳي پئي آهي. هر ايندڙ سال پاڻي جي حوالي سان سنڌ لاءِ ڏکيو منظر کڻي ايندو. ان ڪري ان حوالي سان سنڌ حڪومت کي هٿ ٻڌي عرض ٿا ڪريون ته سنڌ واٽر ريسرچ سينٽر ٺاهيو. پاڻيءَ جي حوالي سان سنڌ جو ڪيس مضبوط آهي ۽ گذريل ڏيڍ سؤ سالن کان پنجاب ۽ سنڌ وچ ۾ پاڻي جو تڪرار هلي پيو. جنهن جو رڪارڊ به سنڌ جي گهڻ گهرن وٽ موجود آهي. اهو گڏ ڪرڻ ان کي ڪمپيوٽرائيزڊ ڪري ويب سائيٽ تي مواد فراهم ڪرڻ جي ضرورت آهي. جيڪڏهن حڪومت ان صلاح تي عمل نٿي ڪري ته پوءِ سنڌ جي دانشورن، گهڻ گهرن ۽ سنڌ دوستن کي گهرجي ته هو ان ڏس ۾ قدم اڳتي وڌائين ۽ اي اين جي عباسي ۽ ادريس راجپوت سميت باقي بچيل سنڌ جي انجنيئرز کي گڏ ڪري اهو ڪم ڪرڻ گهرجي. ڇو ته جيڪا صورتحال پيدا ٿي رهي آهي. اها مستقبل لاءِ خطرناڪ ثابت ٿيندي ۽ جهڙي طرح پنجاب واٽر ڪائونسل وارن اڳ ۾ چيو هو ته ڪني آڱر وڍي ڀلي آهي. روز روز سنڌ جي ٽان ٽان ٻڌڻ بدران جيڪڏهن سنڌ کي عليحده ڪريو ته سندن جان ڇٽي. اها سوچ پيدا ٿي چڪي آهي. تنهن ڪري رڳو رڙيون ڪرڻ، اخباري بيان ڏيڻ، مظاهرا ڪرڻ مسئلي جو حل ناهي. ان تي عمل۽ تحقيقي ڪم جي شديد ضرورت آهي.
گذريل ڏيڍ سال کان سنڌ ۾ آبپاشي کاتي جا جيترا سيڪريٽري تبديل ٿيا آهن. ايترا پنجاب واري آبپاشي سيڪريٽري ڪپڙا به نه بدلايا هوندا. سنڌ جي آبپاشي کاتي جو نان ٽيڪنيڪل سيڪريٽري رکي انجنيئرز ۽ ايڪسين جي بدلين تي ڪمائي ڪرڻ وارن کي سنڌ تي رحم ڪرڻ گهرجي ۽ ان تي سوچڻ گهرجي ته آخر سنڌ آبپاشي کاتي جو سيڪريٽري نان ٽيڪنيڪل ڪامورو ڇو ٿو رکيو وڃي؟ جڏهن جانورن جو ڊاڪٽر ماڻهن جو علاج ڪندو يا اکين جو ماهر ڊاڪٽر دماغ جو آپريشن ڪندو ته فيصلا ۽ نتيجا اهڙا ئي نڪرندا ته ڪوٽڙي ڊائون اسٽريم ۾ پاڻي وچ نه، پر سنڌ جي حصي مان وڃڻ گهرجي. هي ته خدا ڀلو ڪري نصرراجپوت جو جنهن بريفنگ دوران ”سنڌ جي سپوتن“ جو اختيار ڪيل موقف پريس کي ٻڌايو نه ته اها فلم به سنڌ کي اهڙو ڳچي ۾ پوي ها. جهڙي طرح 94ع وارو بين الوزارتي فيصلو ٿيو آهي ۽ اڄ تائين پنجاب چوي ٿو ته 94ع ۾ سنڌ وارن تاريخي حصي موجب پاڻي جي ورڇ قبولي آهي. صوبن وچ ۾ هم آهنگي پيدا ڪرڻ لاءِ بينظير ڀٽو جي حڪم تي ۽ غلام مصطفيٰ کر جي خواهش تي دادو جي حاجي ظفر لغاري ۽ تڏهوڪي آبپاشي سيڪريٽري علي گوهر شاهه 94ع واري ان فيصلي ۾ سنڌ جي نمائندگي ڪندي سنڌ کي وزارتي فيصلي وارو تحفو ڏنو هو ۽ اڃا سنڌ ان تحفي کي ڀوڳي رهي آهي.
پنجاب جو گورنر هجي يا وڏو وزير، هو پنهنجي صوبي لاءِ لابنگ ڪن ٿا. 4 سال اڳ جڏهن پاڻي بابت تڪرار ٿيو ته سنڌ جي اصولي موقف جي سرحد ۽ بلوچستان به حمايت ڪئي هئي پر پنجاب جي گورنر ليفٽيننٽ جنرل (ر) صفدر سرحد ۽ بلوچستان جي گورنرز کي فون ڪري ذاتي دلچسپي وٺي، انهن صوبن جي نمائندن تي دٻاءُ وجهرايو هو. جنهن بعد سرحد ۽ بلوچستان جي نمائندن رات ئي رات سنڌ جي اصل موقف جي حمايت وارو فيصلو واپس وٺي پنجاب جي حق ۾ ووٽ ڏنو هو. ان کان پوءِ پنجاب جو گورنر خالد مقبول به ساڳيو ڪم ڪندو رهيو ۽ هاڻي پنجاب جي مالڪي جيتري پرويز الاهي پيو ڪري، ايتري سنڌ جو ڪو قومپرست يا وڏو وزير به شايد نه ڪري سگهي. ڪرڻ ته ٺهيو، پر سوچي به نه سگهي. سنڌ جي مالڪي حڪمران ڪو نه ڪندو، ڇو ته هنن کي ماڻهو ڇڏائڻا آهن ۽ آفيسر بدلي ڪرائڻا آهن. سنڌ جي مالڪي سنڌي ماڻهو کي ئي ڪرڻي پوندي.
(13 اپريل 2003ع)

گريٽر ٿل ڪئنال خلاف احتجاج ۽ پنجاب جا دانشور

گريٽر ٿل ڪئنال خلاف احتجاج ۽ پنجاب جا دانشور

سڀني صوبن کان اڳ پاڪستان ٺاهڻ جي رٿ جڏهن اتفاق راءِ سان سنڌ اسيمبليءَ منظور ڪئي هئي ته ان وقت سڀني ”واهه واهه“ پئي ڪئي، سنڌ ۽ سنڌين کي ”محب وطن“ جا لقب ٿي مليا ۽ عمل به جلد ٿي ويو. تازو جڏهن گريٽر ٿل ڪئنال جي تعمير روڪڻ ۽ رٿا ختم ڪرڻ، قومي مالياتي ڪميشن ايوارڊ جي تشڪيل جا بنياد رڳو آبادي نه پر جيڪو صوبو جيترو ٽيڪس ڏئي، اوترو حصو ان کي ڏيڻ بابت جيڪي ٻه ٺهراءُ اتفاق راءِ سان سنڌ اسيمبليءَ پاس ڪيا آهن ته انهن تي پنجاب سرڪار، پنجاب جي دانشورن، صحافين ۽ سماجي تنظيمن سخت رد عمل ظاهر ڪندي سنڌ ۽ سنڌ واسين کي ”غدار ۽ هندو لابيءَ جو ايجنٽ“ قرار ڏنو آهي.
سنڌ حڪومت ٺهراءَ پاس ڪرڻ وقت ته ”ها ۾ ها“ ملائي پر انهن ٺهرائن تي عمل درآمد لاءِ هن وقت تائين ڪجهه ناهي ڪيو. ڇا اهي ٺهراءَ اسيمبليءَ مان پاس ڪرائي اخبارن ۾ خبرون شايع ڪرائي اسيمبليءَ جي رڪارڊ روم ۾ دز چڙهيل فائيلن ۾ بند رکڻ سنڌ حڪومت جو ڪم آهي؟ هرگز نه! هجڻ ته ايئن گهرجي ها ته سنڌ جو وڏو وزير ٻئي ٺهراءَ پنهنجي نوٽ سان گڏ وزيراعظم سيڪريٽريٽ کي اماڻي ها ۽ گڏيل مفادن واري ڪائونسل جي هڪدم تشڪيل جو مطالبو ڪري انهن ٺهرائن تي غور لاءِ ڪائونسل جو اجلاس طلب ڪرڻ جو مطالبو ڪري ها، جيڪو سنڌ جي وڏي وزير ناهي ڪيو. سنڌ ۾ پهريون دفعو هر ٻولي ڳالهائيندڙن جي نمائندن ۽ سياسي ڌرين ۾ گريٽر ٿل ڪئنال خلاف اتفاق راءِ قائم ٿيو آهي. جيتوڻيڪ هن وقت گريٽر ٿل ڪئنال خلاف سنڌ جي احتجاجي تحريڪ ٻن ڪئمپن ۾ ورهايل آهي. هڪ ڪئمپ جي اڳواڻي پيپلزپارٽي ۽ ٻئي جي اڳواڻي متحده قومي موومينٽ پئي ڪري. انهن ڌرين کي سنڌ اسيمبليءَ جي منظور ڪيل ٺهرائن تي عمل درآمد لاءِ متحرڪ ٿيڻ گهرجي. ان سلسلي ۾ متحده قومي موومينٽ جي ذميواري اڃا به وڌيڪ آهي. جو اها حڪومت ۾ آهي. سينيٽ ۽ قومي اسيمبليءَ ۾ رڳو رٿون جمع ڪرائڻ سان مسئلو حل نه ٿيندو. پ پ ته خير اهو به ڪو نه ڪيو، پر ايم ڪيو ايم تي ان ڪري ذميواري وڌيڪ آهي ته مرڪز ۽ صوبي ۾ هنن وٽ اهم وزارتون آهن. گريٽر ٿل ڪئنال خلاف گذريل 100 سالن دوران جيڪا لکت پڙهت ٿي آهي. ريسرچ ٿي آهي، ان ۾ ايترو مواد آهي جو جيڪڏهن ججن وٽ به ڪيس رکجي ته سنڌ ڪيس کٽي سگهي ٿي. سنڌ جي سياسي ڌرين کي عدالتي ۽ حڪومتي فورمز تي اهو ڪيس رکڻ گهرجي ۽ اهڙن ئي سنڌ جي وڪيلن جي ضرورت آهي، جيڪي سنڌ جو ڪيس پيش ڪن. حڪومت چوي ٿي ته ليه، بکر، خوشاب ۽ جهنگ جي غريب عوام جون زمينون آباد ٿينديون پر انهن چئني سرائيڪي علائقن جي سرائڪي پارٽين جو چوڻ آهي ته گريٽر ٿل ڪئنال سرائڪي عوام نه پر فوجين جي زمين آباد ڪرڻ لاءِ ٺهي پيو. جيڪڏهن انهن سرائڪي پارٽين جي ڳالهه غلط آهي، ته ڇا خوشاب جي ضلعي ناطم جو اهو انٽرويو به غلط آهي، جنهن ۾ هن پڻ ساڳئي ڳالهه چئي آهي، جيڪا سرائڪي سياسي جماعت چئي آهي. سنڌ ۾ گريٽر ٿل ڪئنال تي ٿيندڙ احتجاج جو اسلام آباد نوٽيس ورتو آهي ۽ قومي پريس کي ان احتجاج جون خبرون شايع ڪرڻ کان روڪڻ، سنڌ جي ڌرين ۾ اختلاف پيدا ڪرڻ، پوءِ چاهي اهي ليڊرن جي انا جو مسئلو بڻائي اختلاف پيدا ڪري يا لٺ ۽ چٽ جي زور تي. اقتدار جا اصل ڌڻي ”وڙهايو ۽ راڄ ڪريو“ واري چوڻيءَ تي وري عمل پيرا آهن ۽ اهو سنڌ جي سياسي ڌرين تي مدار آهي ته هو هڪ ٻئي تي لٺيون ٿا کڻن يا هٿ ۾ هٿ ڏئي جدوجهد جاري ٿا رکن. تازو ٿل ڪئنال بابت ناڻي واري وزير شوڪت عزيز چيو هو ته، ”اصل ۾ هي گريٽر ٿل ڪئنال نه پر ٿل فلڊ ڪينال آهي.“ جنهن تي مون کانئس پڇيو ته، گذريل 10 سالن ۾ ته ٻوڏ آئي ناهي ۽ جيڪي حالتون آهن، ته ايندڙ 10 سالن ۾ به ٻوڏ نه ايندي. آخر پاڪستان جو پئسو اهڙي رٿا تي لڳائڻ جو ڪهڙو منطق آهي؟“ منهنجي ان سوال تي هن ڪاوڙجي پريس ڪانفرنس ختم ڪري ڇڏي هئي. صاف ظاهر آهي ته هنن جي نيت صاف ناهي. جڏهن چشما- جهلم لنڪ ڪينال ٺهيو، ته چيائون ته اهو سنڌ جي مرضيءَ سان استعمال ٿيندو. جڏهن سنڌ چوندي، بند ڪنداسين. هنن بعد ۾ سياڻپ ڪندي چشما نيوڪليئر پاور پلانٽ لڳايو ۽ چيو ته اها قومي ضرورت آهي، ان ڪري 24 ڪلاڪ هي واهه هلندو.ا ڄ جنهن کي ”فلڊ ڪينال“ ٿا چون، ان تي آباديءَ جون ڳالهيون ٿا ڪن. دنيا ۾ آهي ڪو فلڊ ڪينال، جنهن تي آبادي ٿيندي هجي؟ سمري ۾ ته چيو اٿن ته لکين مڻ ڪڻڪ هر سال وڌيڪ ٿيندي يعني هنن جي نيت صاف ناهي. جڏهن هر سال پيداوار جو هو طئي ڪن ٿا، پوءِ فلڊ ڪينال ڪيئن ٿيو؟ ڇا هر سال ٻوڏ ايندي؟ مون کي حيرت ان وقت ٿي، جڏهن پنجاب جو هڪ سنجيده صحافي به گريٽر ٿل ڪئنال واري معاملي تي چڙي پيو ۽ هن چيو ته، ”مون سدائين ڪالاباغ ڊيم جي خلاف لکيو. ايم آر ڊي تحريڪ ۾ آمر ضياءَ جي زيادتين خلاف لکيو. سنڌ اسيمبليءَ جي تالابنديءَ تي لکيو، قادرمگسي ۽ اسفند يار ولي سان گڏجي پشاور ۾ ڪالاباغ ڊيم جي مخالفت ڪيم پر هاڻي سنڌ سميت ننڍن صوبن جون گاريون ٻڌي ٻڌي تنگ ٿيو آهيان.“ هن چيو ته، ”ڀلي اسان کي عليحده ڪريو!“ مون چيو مانس ته، ”اوهان ايترو کاڌو آهي جو ان جو قرض ٽئي صوبا صدين تائين نه لاهي سگهندا.“ جڏهن پنجاب واٽر ڪائونسل جي حامد ملهي چيو هو ته، ”پاڪستان مان پنجاب آجو ٿيڻ چاهي ٿو، ڇڏيو جان پنجاب جي“ ته ان جو ايترو نوٽيس نه ورتو ويو هو. وري جڏهن پنجاب جي آبپاشي وزير چيما به ملندڙ جلندڙ ڳالهه ڪندي چيو ته، ”گريٽر ٿل ڪئنال جا مخالف هندو لابي وارا آهن“ ته ٿوري اک پٽي پر هاڻي جڏهن صحافي ۽ پنجابي دانشور به اهڙي ڳالهه ٿا ڪن، ته ”جان ڇڏيو“ ته انتهائي افسوس ۽ سنجيدگيءَ سان سوچڻو ٿو پوي. هن ته اهو به چيو ته، ”صدر، آرمي چيف، نائب آرمي چيف، وزيراعظم، سينيٽ چيئرمين ۽ ڪور ڪمانڊرن جي اڪثريت غير پنجابين جي آهي، پنجاب جي ته حق تلفي ٿي آهي.“ مون چيو مانس ته، آقا انگريز کان وٺي نواز شريف جهڙن ٺيٺ پنجابي سياستدانن، جن پنجاب لاءِ ڌار ٽي وي ۽ ڌار بئنڪ جي ڳالهه ڪئي. اهي به گريٽر ٿل ڪئنال نه ڏئي سگهيا ۽ پنجاب کي اهو تحفو غير پنجابي جرنيلن ڏنو. پوءِ به ناخوش آهيو!“ اهو جواب ٻڌي هن حسب معمول مسڪرائي ماٺ ڪئي.
سنڌ اسيمبليءَ جو ٻيو متفقه ٺهراءُ اين ايف سي ايوارڊ جي تشڪيل جو فارمولو تبديل ڪرڻ بابت آهي. وفاق پاران صوبن کان ضلعن ڏانهن ناڻي جي ورڇ جو جيڪو فارمولا ڏنو ويو آهي. اهو فارمولا سنڌ وارا جڏهن وفاق کان صوبن ڏانهن ناڻي جي ورڇ تي لاڳو ڪرڻ جو مطالبو ڪن ٿا ته انهن کي اکيون ٿا ڏيکارين. جڏهن اين آر بي جي صوبائي فنانس ڪميشن جو فارمولو قبول ڪيو ٿو وڃي ته اين ايف سي تي اعتراض ڇو؟ جڏهن بنگال پاڪستان ۾ هو. تڏهن وسيلن جي ورڇ آباديءَ جي بنياد تي ڪرڻ جو پنجاب مخالف هو ۽ اهو ئي سبب هو ته بنگالي جڏهن به موجوده پاڪستان ۾ ڪا وڏي بلڊنگ، بهترين روڊ، هوائي اڏو يا ريلوي اسٽيشن ڏسندا هئا ته چوندا هئا ته هي بنگال جي سڻيءَ جي پئسن مان ٺهيو آهي. هاڻي جڏهن به سنڌ يا ٽئي ننڍا صوبا ڪجهه چون ٿا ته پنجاب جواب ٿو ڏئي ته پاڪستان هلي ئي پنجاب جي ڪڻڪ، چانورن، ٽيڪسٽائل ۽ شگر انڊسٽري تي ٿو. جيڪڏهن گذريل 50 سالن ۾ ورتل پرڏيهي قرض ۽ معاف ڪرايل مقامي قرضن جا تفصيل ڏسون ته 70 سيڪڙو مستفيض پنجاب ٿيو آهي ۽ هاڻي ” پاڪستان کڻو، جان ڇڏيو“ جي ڳالهه به اتان جا ماڻهو ڪن ٿا.
گذريل اين ايف سي ۾ تڏهوڪي سنڌ جي ناڻي کاتي جي سيڪريٽري نويد احسن، جيڪو پنجاب جو آهي، تنهن سنڌ جي مالڪيءَ تان هٿ کنيو ۽ 5 سالن لاءِ سنڌ جي ڳچيءَ ۾ پنجاب پسند اين ايف سي فارمولا وڌو ويو. جنهن بعد نويد احسن کي ترقي ڏئي واپس مرڪز موٽايو ويو هاڻي هو ناڻي واري وفاقي وزارت جو سيڪريٽري آهي. ٽئي صوبا رڙي رڙي بيٺا آهن ته نئون ايوارڊ ڏيو، سال گذري ويو آهي. اصولي طور تي 30 جون 2002ع تي نئون اين ايف سي لاڳو ٿيڻ گهرجي ها پر وس وارن جي مرضي نه هئي. جنهن ڪري ايوارڊ لاڳو ڪرڻ ته ٺهيو پر تشڪيل ئي نه ڏنو ويو. هاڻي به سمري صدر وٽ پيل آهي ۽ ڪميشن تشڪيل ناهي ڏني وئي. گذريل مالي سال ۽ هلندڙ مالي سال بنا نئين اين ايف سي ٽپائي ويا ۽ جهڙا حال آهن ته ايندڙ سال به رڳو بحثن ۾ گذرندو. هاڻي سنڌ جو ناڻو کاتو ايم ڪيو ايم وٽ آهي ۽ اها ڳالهه نوٽ ڪرڻ جهڙي آهي ته اين ايف سي ايوارڊ جي جڏهن تشڪيل ٿيڻ واري آهي ته وري 3 ڏينهن اڳ پنجاب جي ملڪ اسرار کي ناڻي کاتي جو سيڪريٽري ڪيو ويو آهي. گذريل 3 اين ايف سي ايوارڊز تي ريسرچ ڪندڙ سنڌي آفيسر نواز لغاري، جيڪو اين ايف سي بابت 16 سالن جو تجربو رکي ٿو، ان کي او ايس ڊي بڻائي گهر ويهاريو ويو آهي. ڇا سنڌ جو سنڌي وڏو وزير ۽ چيف سيڪريٽري ان جو جواب ڏيڻ جي زحمت ڪندا ته آخر اين ايف سي جي تشڪيل کان اڳ نواز لغاريءَ کي او ايس ڊي ٺاهي ۽ ملڪ اسرار کي گهرائي ناڻي کاتي جو سيڪريٽري ڪرڻ جوڪم هنن کان ڪنهن ڪرايو آهي. ۽ ڇو ڪرايو آهي؟ اسلم سنجراڻي ۽ جميل صديقي وارن سان اهو نواز لغاري ئي گڏ هو، جنهن راتيون جاڳي سنڌ ۽ واپڊا جي وڌيڪ بلن واري ڦڏي ۾ جسٽس شفيع الرحمان جي ثالثي ڪورٽ آڏو سنڌ کي ڪيس کٽايو هو ۽ سنڌ جا 10 ارب رپيا بچايا هئا. اها رقم هو گهر ڪو نه کڻي ويو هو. ان سان سنڌ جي او ڊي ختم ٿي وئي هئي. سنڌ جي ساڃاهه وند ماڻهن، خاص ڪري بشير قريشيءَ کي عرض ڪندس ته هو ايم ڪيو ايم سان اهو مسئلو ضرور اٿاري ۽ سنڌ جي مالڪيءَ لاءِ نٽهڻ اس ۾ جلسا جلوس ڪرڻ سان گڏ ان محاذ تي به ڪم ڪيو وڃي. سنڌ ۾ اڌ کان وڌيڪ وزيرن وٽ جيڪي کاتا آهن. انهن جا نالا به هنن پهريون دفعو ٻڌا. ڪو جهنگلي جيوت، ڪو چوپايو مال، ڪو ڪميونٽي جي ترقي، ڪو بين الصوبائي رابطا، جيڪا هڪ اڌ چڱي چوکي وزارت ڪنهن سنڌي وزير وٽ آهي ته اهي رڳو بدلين ۽ ٺيڪن ۾ پورا آهن. باقي جيڪي ڪم جا کاتا آهن، اقتصادي ترقي ۽ نوڪرين پيدا ڪرڻ وارا کاتا اهي سڀ غير سنڌين وٽ. هاڻي ايم ڪيو ايم جو امتحان آهي ته هو سنڌ جي مجموعي مفادن جي مالڪي ۽ رکوالي ڪيئن ٿا ڪن ۽ سنڌ جي عوام کي نوڪرين ۽ ترقياتي رٿائن ۾ ڪيترو حصو ٿا ڏين. سنڌ جي ناڻي کاتي واري وزير سيد سردار احمد جو اين ايف سي سميت مختلف معاملن تي ڪردار اسان جي سنڌي ڀاءُ حفيظ شيخ کان وڌيڪ موثر ۽ بهتر رهيو آهي. شايد ان ڪري سردار شاهه کي مرڪز ۾ وزارت ناهي وٺڻي ۽ اميد آهي ته ”شاهه جي “ ناڻي کاتي جو سيڪريٽري گهٽ ۾ گهٽ اهڙي ماڻهوءَ کي رکندو، جيڪو سنڌ جي مفادن جو سودو نه ڪري.
ڪوٽڙي ڊائون اسٽريم واري پاڻيءَ جي معاملي وارو سنڌ جو ٺهيل ڪيس خراب ڪندڙ ڪامورن خلاف جاچ رپورٽ ادريس راجپوت ڏئي ڇڏي آهي پر اڃا ڪابينا جي فيصلي جي باوجود سنڌ جو ڪيس خراب ڪندڙ آفيسرن خلاف ڪارروائي ناهي ٿي ۽ اهو ئي سبب آهي ته سزا نه ملڻ ڪري هر ڪو اڃا اڳي کان اڳرو آهي. سنڌ کي نقصان ڏيندڙ سنڌي هجي يا ڪو ٻيو. ان جو احتساب ٿيڻ گهرجي ۽ جيسين ڪنهن خلاف ڪارروائي نه ٿيندي تيسين گدڙ سنڌ ڀيليندا رهندا.
(2003ع)

ٿر واسيءَ کي ڀارت ياترا ڪيتري مهانگي پوي ٿي!؟

ٿر واسيءَ کي ڀارت ياترا ڪيتري مهانگي پوي ٿي!؟

ڪافي عرصو ٿيو آهي، شايد ٻن سالن کان به وڌيڪ جڏهن ٿر جي سرحد تي واقع هڪ ڳوٺ جو اڻپڙهيل ڳوٺاڻو 10 ٻڪريون وڪڻي ڀارت جي ويزا وٺڻ لاءِ اسلام آباد آيو هو. هن تنهن وقت ٻڌايو هو ته ”مون شادي سرحد پار يعني ڀارت جي سرحدي ضلعي ۾ ويٺل مائٽن مان ڪئي آهي ۽ پنهنجي ڀيڻ جي شادي به ان ڳوٺ ۾ ڪرائي آهي.“ پاڪ ڀارت سرحدي ڇڪتاڻ کان وڌيڪ غربت جو سبب ٻڌائيندي هن چيو هو ته، ”ٿر وسڻ بعد هر سال ۽ خشڪ ساليءَ سبب ٽئين سال اسان ان پوزيشن ۾ هوندا آهيون ته هڪ دفعو 15 کان 20 ڏينهن مائٽن سان ملڻ ويندا آهيون. ان لاءِ گهٽ ۾ گهٽ 15 کان 20 ٻڪريون، رڍون وڪڻي مس خرچ پورو ڪندا آهيون. ان همراهه ٻڌايو ته هو ڳوٺان مٺيءَ آيو، جتان سنڌ آيو، مون چيو مانس ته، ”اوهين ٿريا ٿر کي سنڌ ڇو نٿا سمجهون؟ ته هن اڻپرهيل همراهه، جيڪو ڀارتي ويزا وٺڻ لاءِ سفارش ڪرائڻ آيو هو تنهن ڪو مطمئن ڪندڙ جواب ته نه ڏنو پر ميرپورخاص کان هن پاسي واري حصي کي هو سنڌ ئي سڏيندو رهيو. هن جڏهن ٻڌايو ته هو 5 ڏينهن بعد پنڊيءَ پهتو آهي ۽ 7 ڏينهن کان ڀارتي سفارتخاني ٻاهران ڌڪا ٿو کائي. پوليس وارا کانئس 300 رپيا به ڦري ويا آهن پر اڃا هن کي ٽوڪن ناهي مليو. سندس اها ڳالهه ٻڌي اوچتو ذهن ۾ عجيب غريب سوال اڀرڻ شروع ٿي ويا. هن چيو ته، ”خبر ناهي ته ويزا ملندي به الائي نه ۽ اڃا ڪيترا ڏينهن لڳندا!؟ جيڪڏهن ويزا ملي به وئي ته وري لاهور اچڻو پوندو ۽ سمجهوتا ايڪسپريس ۾ هندستان وڃڻو پوندو.“ هو ڳالهائيندو رهيو پر شڪاگو ٽريبون جي صحافڻ ”ڪم بارڪر“ سان گڏ واگها بارڊر گهمڻ، آسپاس جي ڳوٺن جو سير ڪرڻ ۽ واگها بارڊر تي دروازا بند ڪرڻ جي تقريب ڏسڻ وارا منظر منهنجي اکين اڳيان گهمڻ لڳا. ڪافي ڏينهن کان ان معاملي تي لکڻ چاهيندي به نه لکي سگهيس ۽ تازو جڏهن پاڪ-ڀارت بس سروس شروع ٿي ته وري لکڻ لاءِ سوچم پر اوچتو ڪاوش هائيڊ پارڪ ۾ ”کوکرا پار سرحد کلڻ گهرجي يا نه؟ وارو اسان جي دوست انعام شيخ ۽ عطا محمد نهڙي جو بحث پڙهي وري ارواهه کڄي ويو. دانشوري پاڻ کي اچي ڪا نه، اسين سڌي ڳالهه ڪرڻ وارا ماڻهو، ڊپ به لڳي پيو ته ڪٿي وري روز منهنجي خلاف نه اهي خط اچن، ڇو ته سنڌ جي اڪثر دانشورن جي عادت آهي ته هڪ دفعو جيڪو چئي ڇڏيائون، پوءِ ان تي ڪهاڙي کڻي بيهندا ته نه اهو ئي سهي آهي! هن تڪراري موضوع تي لکڻ وقت ذهن ۾ آيو ته ٻيو ڪو مخالفت ڪري يا نه پر اهي دانشور ضرور مخالفت ڪندا، جن جو خيال آهي ته کوکرا پار سرحد کلڻ سان سنڌ اقليت ۾ بدلجي ويندي. ڪڏهن ڪنهن سوچيو آهي ته ڪوسٽ گارڊ ۽ بارڊر فورس ۾ سپاهيءَ کان صاحب تائين سنڌي گهڻا آهن؟ محافظي ڪير پيو ڪري؟ سوال اهو آهي ته جڏهن سرحد بند آهي ته ڇا بنگالين، برمين ۽ ڀارتين جي اچ وڃ ڪير روڪي سگهيو آهي؟ 1988ع ۾ جڏهن سنڌ حڪومت ۾ هڪ شهري لساني تنظيم جي نامزد ڪيل ڪجهه وزيرن بابت خبرون شايع ٿيون ته اهي پاڪستان آيا ئي 1980ع ۾ آهن ۽ 88ع ۾ شهريت وٺي وزير بڻجي ويا ته ڇا کوکرا پار سرحد جي بندش انهن کي روڪي سگهي؟
گورک هل اسٽيشن ٺاهڻ خلاف سپريم ڪورٽ ۾ ڪيس داخل ٿيو هو، جنهن ۾ پنجاب جي ثقافت کاتي ۽ ريلوي جي وفاقي وزير ڌر بڻجي اهو چئي مخالفت ڪئي هئي ته ان سان سندن بزنس ۽ ٽوئرزم جي صنعت متاثر ٿيندي، ان پراسراريت جا به اڃا ڪنهن پيرا نه کنيا آهن ته ڪراچيءَ ۾ ڀارتي قونصليٽ کليل هئڻ وقت دهشتگردي وڌيڪ ڇو ٿيندي هئي ۽ اها تيسين جاري رهندي هئي، جيسين اهو بند نه ٿيندو هو، ان ڪري ته جيئن اهو قونصل خانو بند هوندو ته ماڻهو ويزا لاءِ اسلام آباد ايندا، جڏهن ايندا ته بس وارو هجي يا هوٽل وارو، مسافر خاني وارو هجي يا ڌوٻي، موچي، ٽيڪسي ۽ رڪشا ڊرائيور کان وٺي پوليس وارن تائين سڀني جو ڪم ٿئي ٿو. 10 ٻڪريون وڪڻي 15 ڏينهن تائين ويزا نه ملڻ ڪري همراهه کي هڪ صحافي دوست معرفت جلد ويزا ته ملي وئي پر هن جي آپ بيتي تي افسوس ضرور ٿيو آهي. واگها بارڊر تي ڪسٽم جي ڪمائي هجي يا بارڊر فورس جي، اها پنجاب ۾ اجازت آهي پر سنڌ جي سرحد تي نه.
ڪيٽي بندر رٿا ٺهي ته نواز شريف حڪومت ڏنڊ ڀري اها رد ڪرائي ٿر ۾ ڪوئلو مليو آهي پر ان جي کوٽائيءَ ۾ روز رڪاوٽون ٿا وجهن. جڏهن کوکرا پار سرحد کلندي ته مانڊڻيون ٿرين جون هونديون، چار سنڌي گهراڻا خوشحال ٿيندا، روڊ ٺهندو، ريلوي سرشتو بحال ٿيندو ته ٽوئرزم انڊسٽري کي فروغ ملندو. ڪراچي ۽ حيدرآباد سميت سنڌ بلوچستان جا ماڻهو يا ڏکڻ پنجاب وارا به کوکرا پار کان ويندا، واگها کان ڪو نه ويندا. ان سان هڪ پاسي سنڌ جي خزاني ۾ آمدني وڌندي، ته ٻئي پاسي ماڻهو خوشحال ٿيندا. باقي ان لاءِ اهو چوڻ ته سائين اڳ ۾ سنڌ جي مالڪي وٺو، پوءِ سوچيو ته سرحد کوليون، اهو عجيب منطق آهي. جيستائين تعلق آهي وڌيڪ ڌارين جي اچڻ ۽ سنڌين جو اقليت ۾ بدلجڻ جو، ته ان لاءِ عرض اهو آهي ته هڪ ته کوکرا پار سرحد بند هوندي به اسين اها يلغار روڪي نه سگهيا هئاسين پر هاڻي گذريل ڏهاڪي کان وٺي جيڪڏهن اوهين ڏسو ته ڀارت ۽ بنگلاديش جي ڀيٽ ۾ غربت جنهن شرح سان وڌي پئي، ان ۾ پاڪستان اڳتي آهي. ڀارت جو رپيو ۽ بنگلاديش جو ٽڪو پاڪستاني رپئي کان سگهارو آهي. گذريل ٻن اڍائي سالن کان هنرمند بنگالي واپس بنگلاديش وڃي رهيا آهن. ڪراچيءَ ۾ ڪيترن دوستن ٻڌايو ته هنن وٽ جيڪي بنگالي بورچي هئا اهي ڇڏي هليا ويا آهن، ڇو ته هاڻي اهي چون ٿا جڏهن هو پاڪستان مان 2 هزار رپيا بنگال موڪلين ٿا ته، ٽڪو رپئي کان سگهارو هئڻ ڪري، اها رقم تمام گهٽ ٿئي ٿي.
مٿين حقيقتن کان وڌيڪ اهم ٻي حقيقت اها آهي ته هاڻي سنڌي بيروزگارن جو تعداد ايترو آهي جو هو سنڌ ته ڇا، اسلام آباد ۾ به سپاهي ڀرتي ٿيڻ لاءِ سون جي تعداد ۾ اچن ٿا. سنڌ جي انڊسٽري ڌاڙيلن جا سبب ڄاڻائي پنجاب منتقل ڪئي وئي آهي ۽ هاڻي اهڙا موقعا رهيا ئي ناهن جو هو سنڌ ۾ رهن. بهرحال منهنجو مقصد ان بحث ۾ ڌر بڻجڻ ناهي، مون پنهنجي عملي تجربي مان اهو سکيو ۽ سمجهيو آهي ته هڪ رٿابنديءَ هيٺ وقت بوقت کوکرا پار سرحد بند رکڻ جا بيان ڏياريا ويا آهن. (مان به شاگرد سياست ۾ ان نعريبازيءَ جو حصو رهيس) اسان کي هڪ دائري مان ٻاهر نڪري سوچڻو پوندو ته 21 هين صديءَ ۾ سنڌ، سنڌي ٻولي، ثقافت ۽ آبادي جي اڪثريت کي اسين سرحدون بند رکي بچائي ڪو نه سگهنداسين ان لاءِ هر شعبي ۾ محنت ۽ مقابلو ڪرڻو پوندو.
(2 آگسٽ 2003ع)

ڪالاباغ ڊيم جي نئين راڳڻي!

ڪالاباغ ڊيم جي نئين راڳڻي!

ڪالاباغ ڊيم، جنهن کي پنجاب کانسواءِ باقي ٽنهي صوبن ۾ عام طور تي ”ڪارو نانگ“ سڏيو ويندو آهي. اهو اڄڪلهه وري جوڳيءَ جي پنڊيءَ مان ٻاهر نڪري آيو آهي ۽ هن ڀيري ان اڳ کان وڌيڪ ڦڻ ڪڍي آهي. ڇاڪاڻ ته هن دفعي ان نانگ کي ٻئي قسم جي جوڳيءَ پنڊي مان ڪڍيو آهي.
تازو اي آر ڊي جي اجلاس ۾ جڏهن ڪالاباغ ڊيم جو ذڪر نڪتو ته نواز ليگ جي تمام سمجهو ۽ ڄاڻو سمجهيو ويندڙ اڳواڻ چوڌري نثار علي خان ڏاڍي مزيدار ڳالهه چئي هئي. چوڌري نثار چيو ته، ”ڪالاباغ ڊيم ٺاهڻ لاءِ جڏهن به، جنهن به ڪوشش ڪئي ۽ گهڻو زور ڀريو آهي، تڏهن ان حڪمران جا آخري ڏينهن هوندا آهن،“ چوڌري نثار جي ڳالهه واقعي سوچڻ جهڙي آهي. مون کي چڱيءَ طرح ياد آهي ته بينظير حڪومت ۾ آگسٽ 96ع دوران غلام مصطفيٰ کر جڏهن پاڻي ۽ بجليءَ وارو وفاقي وزير هو ان وقت هن ڏاڍي زور شور سان اهو معاملو اٿاريو ۽ نومبر 96ع ۾ پيپلزپارٽيءَ جي حڪومت ختم ٿي وئي. نواز شريف، جنهن وٽ ٻه ڀاڱي ٽي اڪثريت (جهڙي ۽ جيئن به) هئي، تنهن به ڪالاباغ ڊيم ٺاهڻ لاءِ وسان ڪو نه گهٽايو ۽ بقول چوڌري نثار ته هنن جي به حڪومت هلي وئي. نواز شريف جنهن کي پنجابي قومپرست ليڊر به سڏيو ويندو هو، اهو قومپرست پنجابي ليڊر ٻه ڀاڱي ٽي اڪثريت هجڻ جي باوجود هٿ کڻي ويو.
جنرل مشرف شروع کان وٺي هڪڙي ڳالهه تمام سٺي ڪندو رهيو آهي ته پاڪستان جي سمورن صوبن ۾ هم آهنگي قائم رهي ۽ مضبوط وفاق لاءِ ضروري آهي ته صوبن سان انصاف ٿئي. گذريل 3 ڪور ڪمانڊرز ڪانفرنسز جي سرڪاري طور جاري ڪيل پريس پڌرائي ۾ چيو ويو آهي ته، ”پاڪستان جي اندروني سلامتيءَ کي خطرو آهي.“ جيڪڏهن واقعي به ايئن آهي. ملڪ جي اندروني سلامتيءَ جي نازڪ صورتحال آهي ۽ وفاق کي به مضبوط بڻائڻو آهي. صوبن ۾ به هم آهنگي پيدا ڪرڻي آهي ته پوءِ ڇا اها عقلمندي آهي ته اهڙي دفن ٿيل انتهائي تڪراري معاملي کي ڇيڙي قومي مفاد جي نالي ۾ هڪ صوبي جي خواهش پوري ڪندي، اهو ڊيم ٺاهيو وڃي؟
چئن صوبن جي هن وفاق ۾ پنجاب کانسواءِ باقي ٽنهي صوبن جون صوبائي اسيمبليون اتفاق راءِ سان ڪالاباغ ڊيم خلاف سخت ٺهراءُ پاس ڪري چڪيون آهن. سنڌ ۽ سرحد اسيمبلي ته هڪ کان وڌيڪ ڀيرا اهڙا ٺهراءُ پاس ڪيا آهن. جڏهن 3 حصا ملڪ ان جي مخالفت ڪري ته ڇا پوءِ به اها رٿا ملڪ ۽ قومي مفاد لاءِ بهتر ٿي سگهي ٿي؟ جڏهن هڪ پاسي صوبن ۾ هم آهنگيءَ جي ڳالهه ڪئي وڃي ٿي ڇا اها دانائي هوندي ته اهڙي تڪراري رٿا بابت ٽن صوبن جي چونڊيل اسيمبلين جي راءِ کي زور ۽ زبردستيءَ سان تبديل ڪرايو وڃي؟ ڇا ان سان اندروني سلامتيءَ کي خطرو وڌندو يا گهٽ ٿيندو؟
ڪالاباغ فني لحاظ کان ٽنهي صوبن لاءِ خطرناڪ ڪيئن آهي. ان بابت ته فني ماهر ئي ٻڌائي سگهن ٿا پر مان رڳو ايترو چوندس ته ”ڪالاباغ ڊيم ٺاهڻ ملڪ لاءِ ضروري آهي“ واري ڳالهه جڏهن کان شروع ٿي آهي، ان وقت بجلي پيدا ڪرڻ جو عذر پيش ڪيو ويو، جڏهن ته بجلي وافر مقدار ۾ دستياب ٿي ۽ بقول وفاقي حڪومت پاران قومي اسيمبليءَ ۾ لکت ۾ پيش ڪيل معلومات موجب ته، ملڪ ۾ بجلي گهرج جيتري آهي. جڏهن بجليءَ وارو عذر ختم ٿيو ته پوءِ چيائون، ”آبپاشيءَ جي ضرورت پوري ڪرڻ لاءِ لازمي آهي ته ڊيم ٺهي“ 15 سالن کان جڏهن ڪالاباغ ڊيم جا حامي بجليءَ جو جواز ڏئي رهيا هئا ته ان وقت به سنڌ وارن چيو ته بجليءَ جو مقصد نه پر هي اصل سوال آبپاشيءَ جو آهي. هاڻي جڏهن اها نيت پڌري ٿي آهي. تڏهن چون ٿا ته اهو ڊيم بجليءَ سان گڏوگڏ زرعي مقصد لاءِ آهي. ڪالاباغ ڊيم لاءِ ضياءَ الحق به ڪوشش ڪئي ۽ 1980ع کان پوءِ جون اخبارون کڻي ڏسجي ته اڄ کان 20-24 سال اڳ جڏهن به ڪالاباغ ڊيم ڪر کنيو آهي، ته ماهرن چيو پئي ته 10-15 سال اڳ ڊيم نه ٺهيو ته پاڪستان ۾ خوراڪ جا وسيلا، 50 سيڪڙو گهٽ هوندا ۽ ماڻهو ماڻهوءَ کي مانيءَ لاءِ ماريندو، پر انهن ماهرن ڏٺو ته ڊيم نه ٺهڻ جي باوجود به انهن جي 10-15 سالن جي مدت بعد پاڪستان تاريخ ۾ ڪڻڪ، ميوا، ڀاڄيون ايڪسپورٽ ڪندڙ ملڪ بڻيو. هاڻي ساڳيو ورجاءُ وري آهي ته ايندڙ 10-15 سالن ۾ ڊيم نه ٺهيو ته ملڪ ۾ بک ۽ بدحالي ٿيندي.
حڪمرانن کي اهو ياد رکڻ گهرجي ته قومي اتفاق راءِ زور زبردستيءَ سان نه ٿيندي آهي، ڪالاباغ ڊيم جو مسئلو ٽن صوبائي اسيمبلين مان رد ٿيڻ بعد ته ٻيهر ٿيڻ ئي نه گهرجي، اهو مسئلو اٿارڻ ٽنهي صوبن جي راءِ جي توهين آهي. ڪالاباغ ڊيم بابت اتفاق راءِ ته اڳ ۾ ئي موجود آهي ته اهو نه ٺهي، ان اتفاق راءِ کي ”نفاق راءِ“ ۾ ڇو ٿو تبديل ڪيو وڃي؟ جنرل صاحب ڪالاباغ ڊيم تي اتفاق راءِ لاءِ هاڻي قومي سلامتي ڪائونسل ۾ معاملو پيش ڪرڻ جو فيصلو ڪيو آهي، جنهن ۾ جنرل مشرف سميت 6 حاضر سروس جرنل ميمبر آهن ۽ باقي 7 سويلين آهن، جن مان مخالف ڌر جي ليڊر کانسواءِ باقي سڀ يعني ڇهه ئي جنرل جا حمايتي آهن. حڪمران ڀلي قومي سلامتي ڪائونسل يا گڏيل مفادن واري ڪائونسل ۾ اتفاق راءِ ڪرائين پر عوام ۽ صوبن ۾ اتفاق راءِ ڪڏهن به نه ٿيندو. عوام ۽ صوبن اڪثريت راءِ سان فيصلو ڏئي ڇڏيو آهي ته ڪالاباغ ڊيم وفاق لاءِ خطرناڪ آهي، جيڪڏهن اڃا به ان کي ملڪ لاءِ بهتر قرار ڏنو ويو ته پوءِ ٽنهي صوبن جا ماڻهو اهو سمجهڻ ۾ حق بجانب هوندا ته حڪمران صرف ۽ صرف هڪ صوبي جي مفاد لاءِ ڪم ڪري رهيا آهن. جنرل مشرف ڪالاباغ ڊيم ۽ گريٽر ٿل ڪئنال تي اتفاق راءِ حاصل ڪرڻ لاءِ سنڌ پهتل آهي. سندس مقصد اهو آهي ته ڪنهن به ريت انهن ٻنهي رٿائن بابت رضامندي حاصل ڪجي. جنرل مشرف پنهنجي حڪومت جي وفاقي وزير آفتاب شير پائو کان ان رٿا جي واضح رضامندي ڪيئن حاصل ڪندو. جنهن سرحد اسيمبليءَ مان ان ڊيم خلاف رٿ منظور ڪرائي هئي.
جنرل صاحب چوي ٿو ته هاڻي ٽيليميٽري سسٽم هر بئراج ۽ هيڊ ورڪس تي لڳي ويو آهي. ڪنهن به صوبي جو هڪ انچ پاڻي هيڏانهن هوڏانهن نه ٿيندو. اها زحمت ڪري معلوم ته ڪيو وڃي ته گذريل 6 مهينن کان ٽيليميٽري سسٽم جا ڪمپيوٽرائيزڊ نتيجا ڇا آهن؟ ڪروڙين رپين جي لاڳت سان لڳايل ان سسٽم جي غلط معلومات فراهم ڪرڻ سبب ارسا وارا چارج نٿا وٺن. واپڊا جا انجنيئر تنگ آهن ته اهو ٺيڪ ڪيئن ٿئي؟ جيڪو نظام لڳڻ سان اهي حال آهن ان جي آڌار تي حڪمران ڪيئن اها دعويٰ ڪن ٿا ته ڪالاباغ ڊيم ٺهڻ گهرجي. کڻي اهو سسٽم سڀاڻي ٺيڪ به ٿئي پر ان جو ڊيم سان ڪهڙو واسطو آهي؟
مون کي ته لڳي ٿو ته گريٽر ٿل ڪينال تي جيڪا مخالفت هئي ان تان ڌيان هٽائڻ لاءِ هي شو شو ڇڏيو ويو آهي. هن وقت ڪالاباغ ڊيم جو مسئلو اٿاري ماڻهن جو ڌيان اوڏانهن ڪيو ويندو ۽ آخر ۾ چوندا ته ڀلا ڇڏيو ڪالاباغ کي، ٿل ڪئنال ئي ٺاهڻ ڏيو. ٻيو اهو ته جنرل صاحب جي ڪوشش آهي ته ڪالاباغ ڊيم بجلي پيدا ڪرڻ لاءِ ڪيري اوور ڊيم طور ٺاهڻ لاءِ رضامندي حاصل ڪئي وڃي. ڪيري اوور ڊيم اهو هوندو آهي جتان ڪو به واهه وغيره نه ڪڍيو ويندو آهي، رڳو بجلي پيدا ڪئي ويندي آهي، سنڌ جي ماهرن ۽ دانشورن کي اهو ذهن نشين ڪرڻ گهرجي ته ڪيري اوور ڊيم لاءِ جيڪڏهن هو راضي ٿيا ته سڀاڻي ان جي گارنٽي ڪير ڏيندو ته ان مان واهه نه ڪڍيا ويندا.
چشما- جهلم لنڪ ڪينال ٺهڻ وقت چيائون پئي ته هي موسمي واهه هوندو پر هاڻي سڄو سال هي واهه ڏينهن رات هلي ٿو. چشما- جهلم لنڪ تي هيڊ ورڪس 20 سال اڳ ٺاهيو ويو ۽ هاڻي گريٽر ٿل ڪئنال ان ئي هيڊ ورڪس مان ڪڍيو پيو وڃي. ڇا اها نيڪ نيتي آهي؟ پنجاب ۽ سنڌ جي وچ ۾ پاڻيءَ جي سوال تي 150 سال جي بي اعتمادي ۽ عدم اطمينان جي تاريخ آهي. ان ڪري ڪيري اوور ڊيم تي رضامندي پڻ تمام وڏي غلطي هوندي. هن صورتحال ۾ جڏهن جنرل صاحب ڪالاباغ ڊيم تي اتفاق راءِ لاءِ آيل آهي.ان صورتحال ۾ سنڌ جي حقن لاءِ جاکوڙڻ جي دعويدار متحده قومي موومينٽ لاءِ پڻ امتحان جي گهڙي آهي ته اها ان معاملي بابت ڪهڙو موقف اختيار ٿي ڪري. متحده جي ڪالاباغ ڊيم ۽ ٿل ڪئنال بابت اختيار ڪيل موقف جي تناظر ۾ قوم پرست ڌرين کي به سوچڻو پوندو.
(25 آگسٽ 2003ع)

ستارن جي گردش، بينظير ۽ هڪ نئون پنڊورا باڪس

ستارن جي گردش، بينظير ۽ هڪ نئون پنڊورا باڪس

ڪالهه جمعي ڏينهن صبح جو قومي اسيمبليءَ جو اجلاس شروع ٿيو ته حسب روايت مخالف ڌر نعري بازي ڪندي احتجاج جاري رکيو.”نو مشرف نو“ ۽ ”گو مشرف گو“ جي پراڻن نعرن سان گڏ نئون نعرو ”چور چوڪيدار ڪو، ايڪ ڌڪا اور دو“ جو لڳايو ويو. جيتوڻيڪ مخالف ڌر جي ميمبرن جو تعداد گهٽ هو، رڳو 46 ميمبر هئا پر ان جي باوجود احتجاج جي شدت ۾ ڪو فرق نه پيو.
قومي اسيمبليءَ جي اجلاس ۾ جڏهن مشهور گلوڪاره طاهره سيد جي ڀاءُ ۽ بينظير ڀٽو جي پارٽيءَ جي ٽڪيٽ تي چونڊجي آيل ميجر(ر) سيد تنوير حسين پنهنجي سابقه ليڊر بينظير ڀٽو کي ”ڪرپٽ“ ڪوٺيو، ته ايوان ۾ ناهيد خان جي نه هجڻ جي باوجود به هل هنگامو وڌي ويو ۽ پيپلزپارٽيءَ جي ميمبرن جيترو ئي احتجاج نواز ليگ جا ميمبر به ڪري رهيا هئا. ڪو زمانو هو جڏهن پ پ ۽ مسلم ليگ (ن) جا ميمبر توڙي ڪارڪن هڪ ٻئي کي بد شد چوندا هئا، پر حالتن کين هاڻي ”ڀاءُ ڀيڻ“ ٺاهي ڇڏيو آهي. ڪڏهن ڪڏهن نواز شريف خلاف حڪومتي رمارڪس تي پ پ وارا احتجاج ۾ ”گهوٻي“ هڻي ويندا آهن پر مسلم ليگ (ن) وارا بينظير جي سوال تي دل سان احتجاج ڪندا آهن.
لڳي ٿو ته بينظير ڀٽو جا ستارا گردش ۾ آهن، سوئيز جج جي فيصلي کان پوءِ هاڻي ٻيو موقعو محترمه پاڻ ان وقت حڪومت کي تنقيد جو فراهم ڪيو، جڏهن ڀارت جي هڪ ميگزين کي انٽرويو ۾ هن والاريل ڪشمير جي هيڊڪوارٽر سرينگر تي قبضو ڪرڻ واري پاڪستان فوج جي ٺاهيل پلان کي پڌرو ڪيو. وزيراعظم ٿيڻ وقت جيڪو هن حلف کنيو هو، ان جي ابتڙ هن اها معلومات پڌري ڪئي آهي ۽ هڪ لحاظ کان ان حلف جي خلاف ورزي ڪئي آهي. بينظير ڀٽو ٻه دفعا وزيراعظم رهي آهي، پر کيس هن دفعي جيترو ”ٽف ٽائيم“ جنرل مشرف ڏنو آهي، اهڙو کيس ضياءَ به نه ڏنو. شايد اهو ئي سبب هجي ته هوءَ وڌيڪ پريشان آهي. انٽرويو دوران بينظير ڀٽو چيو ته، جڏهن جنرل مشرف ميجر جنرل هو ۽ ڊائريڪٽر ملٽري آپريشن هو، ان وقت هوءَ وزيراعظم هئي ۽ هڪ بريفنگ ۾ کيس ٻڌايو ويو ته پاڪ فوج پلان جوڙيو آهي ته سرينگر تي قبضو ڪيو ويندو، ان لاءِ روٽ وغيره به تيار هو. سرينگر تي قبضي بعد گڏيل قومون مداخلت ڪنديون ۽ پاڪستان چوندو ته ڪشمير ۾ حق راءِ شماريءَ واري ٺهراءَ تي عمل ڪرايو، ته پاڪستان سرينگر خالي ڪرڻ لاءِ تيار آهي. ان سان ڪشمير مسئلو به حل ٿيندو ۽ ڀارت کي به پاڪستان جي طاقت جي خبر پئجي ويندي. بينظير اهو به چيو هو ته فوج کي هن ايئن ڪرڻ جي اجازت نه ڏني ۽ بعد ۾ ڪارگل تي قبضو ڪيو ويو.
بينظير ڀٽو ظاهر آهي ته ايترو ڄاڻي ٿي ته هن کي ڇا چوڻ گهرجي ۽ هن ڄاڻي واڻي اهو چيو هوندو. سوال اهو آهي ته آخر هن ايئن ڀارتي رسالي کي انٽرويو ۾ ڇو چيو؟ حڪومت ان کي وڏو اشو بڻائي بينظير کي پريشان ۽ بدنام ته ڪندي پر ڏسڻو اهو آهي ته هن خلاف ڪارروائي ڪري ٿي يا نه؟ حڪومتي حلقن جو خيال آهي ته بينظير کي هاڻي يقين ٿي ويو آهي ته هوءَ هاڻي وزيراعظم نه ٿي سگهندي، تڏهن ايئن پئي ڪري. حڪومت جي ان سوچ جو بنياد هو پاڻ ئي بهتر ٻڌائي سگهن ٿا. ڪالهه قومي اسيمبليءَ ۾ جڏهن بينظير ڀٽو خلاف حلف جي خلاف ورزي ۽ رازداريءَ واري قانون جي ڀڃڪڙين جو معاملو غور هيٺ آيو ته دفاع وارو وزير رائو سڪندر اقبال ڄاڻي واڻي نه آيو، ڇو ته هو رک رکاءَ وارو ماڻهو آهي ۽ پراڻي رفاقت سبب اڄ تائين مون هن جي واتان بينظير خلاف گٿو لفظ ناهي ٻڌو.شايد اهو ئي سبب هو ته نصرت ڀٽو جي بيماريءَ وقت هو دبئي عيادت لاءِ وڃي پهتو هو جيتوڻيڪ هو نئون نئون ان وقت PP ڇڏي فارورڊ بلاڪ جي قيادت ڪندي مشرف سرڪار سان ملي چڪو هو.
ميجر (ر) تنوير حسين کي حڪومت ”صحيح“ ڪم تي لڳايو آهي ۽ بينظير ڀٽو جا مخالف، حڪومت جا حامي به ايترو سخت لهجي ۾ نه ڳالهائيندا آهن، جيترو هي پنهنجي 9 مهينا اڳ واري ليڊر جي ”شان“ ۾ ڳالهائي ٿو ۽ ڪڏهن ڪنهن جيالي جي ور چڙهيو ته کيس خبرون ملي وينديون. اسيمبليءَ ۾ اهو مسئلو آڻڻ بعد لڳي ٿو ته حڪومت بينظير خلاف ڪارراوئي به ڪندي ۽ جيڪڏهن حلف سان وفاداري نه ڪرڻ جو هن تي ڪيس هليو ته ان سان وڏو پنڊوڙا باڪس کلندو. پ پ ايم اين اي قربان علي شاهه جي بقول ته، ”پوءِ آئين جي پاسداري ڪرڻ جو حلف کڻندڙ انهن ورديءَ وارن جو ڇا ٿيندو. جن آئين معطل ڪيا آهن. آئين جي معطليءَ کي نظريه ضرورت هيٺ جائز قرار ڏيندڙ هجن يا آئين ڦاڙڻ ۽ آئين کي معطل ڪرڻ وارا، انهن به جڏهن حلف ٽوڙيو آهي، ته انهن جو به حساب ڪتاب ٿيڻ گهرجي“.
قربان شاهه جي ڳالهه ۾ وزن ۽ منطق ته آهي پر هن ملڪ ۾ آئين جي خلاف ورزي ڪرڻ جي سزا جو تعين به آئين جي (آرٽيڪل6 ) ۾ ٿيل آهي پر اڄ تائين ڪنهن کي ان هيٺ سزا نه ملي آهي. 73ع جي آئين جي پهرين خلاف ورزي ضياءَ الحق ڪئي. جنهن آئين کي معطل ڪري پنهنجي فرمان ذريعي حڪم هلايو. سياسي ڌرين وٽ ٻه ڀاڱي ٽي اڪثريت به رهي پرڪنهن به ڪڏهن به ضياءُ الحق جو نالو آئين مان ڪڍڻ لاءِ ترميم نه ڪئي. جيڪي ٻه ڀاڱي ٽي اڪثريت نه هجڻ جو عذر پيش ڪن ٿا. انهن به آئين ٽوڙيندڙ سان سمجهوتا ڪري سدائين مصلحتن تحت حڪومتون حاصل ڪيون.
محمود خان اچڪزئي 10 سالن کان چوندو پيو اچي ته سياستدان جيسين آئين ۽ پارليامينٽ جي بالادستيءَ لاءِ هڪ دفعو اقتدار جي قرباني نه ڏيندا، تيسين غير جمهوري قوتن جي مداخلت ٿيندي رهندي ۽ جيڪڏهن سياستدان اقتدار جي قرباني ڏني ته پوءِ ڪير آئين معطل ڪري نه سگهندو. نه ڪو معطليءَ کي نظريه ضرورت هيٺ جائز سڏڻ جو سوچي سگهندو ۽ اهو ملڪ جي ٻنهي ليڊرن بينظير ڀٽو ۽ نواز شريف تي مدار ٿو رکي ته آئنده هو ڪا ڊيل نه ڪن.
ميجر (ر) تنوير جڏهن بينظير کي ”ڪرپٽ“ قرار ڏئي مخالف ڌر وارن کي اشارا ڪري رهيو هو ته اوهين غدار آهيو، ورديءَ وارن جو ڪجهه بگاڙي نٿا سگهو ته مخالف ڌر وارا ان کي ”لوٽا لوٽا“ چئي رهيا هئا. سيد صاحب پڪائي جي حد ڪندي چيو ته، ”مان سمجهان ٿو ته اوهين مون کي سڏيو ٿا ته ”لوٽ آئو“ پر مان توهان ڏانهن نه ايندس، ڇو ته اوهين لٽيرا آهيو، مس جان ڇڏائي اٿم.“ جوش خطابت ۾ رٽائرڊ فوجي ڀائي اسيمبليءَ جي ايوان ۾ جرنيلن ۽ ڪرنلن کي سلام پيش ڪندي چيو ته اسان جو جرنيل شهيد ٿيندو آهي ۽ جڏهن وردي لاهيندو آهي ته سندس خون مان خوشبو ايندي آهي ۽ مخالف ڌر وارن جي ڪپڙن مان ڪرپشن جي بوءِ ايندي آهي.
(6 سيپٽمبر 2003ع)

دردان دي ماري دلڙي عليل اي!

دردان دي ماري دلڙي عليل اي!

ڪالهه جڏهن پوليس موبائيلز عدالت ۾ سائرن بند ڪيا ته هاءِ ڪورٽ جي هر گيلري ۾ ماڻهن جا هجوم هن کي ڏسڻ لاءِ بيٺا هئا. پوليس عدالتي ڪمري جو دروازو بند ڪري ڇڏيو ۽ چيو ته رجسٽرار جو حڪم آهي ته سواءِ واسطيدار ڌرين ۽ ماڻهن جي ڪو اندر نه ويندو ته انهي تي وڪيلن احتجاج ڪندي در کي لتون هنيون ۽ رجسٽرار جو حڪم رد ڪرڻ جو اعلان ڪيو ته پنجاب پوليس جا بي رحم ڏنڊا بردار سپاهي عدالتي ورانڊي ۾ اچي هجوم جي چوگرد گهيرو ڪري بيٺا. پر هنن سپاهين جي منهن تي اها بي رحمي نه هئي. نيٺ احتجاج رنگ لاتو، آصف علي زرداري سميت سڀني کي هڪ هڪ ڪري اندر وڃڻ ڏنو ويو. جسٽس مولوي انوار الحق ۽ جسٽس تنوير بشير انصاري آيا ۽ سماعت شروع ٿي. سائونڊ سسٽم واري مائيڪ تي آصف پنهنجي وڪالت پاڻ ڪرڻ لاءِ آيو. اڄ کان ٺيڪ 15 ڏينهن پوءِ 5 نومبر تي پيپلزپارٽي جي اڳواڻ آصف علي زرداري کي مسلسل قيد تنهائي ۾ 7 سال پورا ٿي ويندا.
زرداري قانون قائدن جو حوالو ڪو نه ڏنو، پر سياسي طور تي اهو تاثر قائم ڪرڻ ۾ ڪامياب ٿيو ته هن کان انتقام ڇو ٿو ورتو وڃي. هن چيو ته ”مان ڪنهن جگا بدمعاش جو پٽ نه، پر عالمن جو اولاد آهيان. منهنجي پڙ ڏاڏي (حسن علي آفندي) سنڌ مدرسته الاسلام ٺاهيو. جتي قائداعظم ميٽرڪ تائين پڙهيو“ هن چيو ته سندس والد 60ع کان سياست ڪئي. سدائين پارليامينٽ ۾ رهيو، ڪڏهن مٿس ڪرپشن جو الزام نه لڳو، زرداري چيو ته هو جڏهن 35 سالن جو هو ته ان وقت تائين نه هن جي والد، نه سندس خلاف ڪرپشن يا ڪرائيم جو الزام لڳو، پر جڏهن بينظير سان شادي ٿي ته هن جي والد توڙي هن خلاف ڪيس داخل ٿيا ۽ ڪرپٽ ۽ ڪرمنل هجڻ جا الزام لڳا. اسين عوامي نمائنده آهيون، سياستدان آهيون ملڪ سان مخلص آهيون، ڪنهن آڏو جهڪيا ناهيون نه جهڪنداسين. اهو ئي سبب آهي ته ڪيس ٺاهيا ٿا وڃن. پهرين دور ۾ غلام اسحاق خان ڪرپشن جا ڪيس ٺاهيا، پر سندس اقتدار خطري ۾ پيو ته جيل مان ڪڍي، ڪيس واپس وٺي، وزير جو حلف کڻايائين. مان پڇان ٿو ته ان مهل الزام ڪٿي هئا؟
جڏهن آصف زرداري قانون جي ڪتابن بدران خشونت سنگهه جي ڪتاب The end of india جيڪو 3 ڏينهن اڳ اسان جي دوست سردار علي شاهه هن کي تحفي ۾ ڏنو تنهن جو حوالو ڏيندي چيو ته ”جن هٽلري ۽ نازي فورسز جو خشونت ذڪر ڪيو آهي. اهي اسان جي موجوده جرنيلن جهڙا آهن.“ بظاهر بي ذوق لڳندڙ آصف زرداري جڏهن پنهنجي وڪالت پاڻ ڪندي ججن آڏو هيءُ شعر پڙهيو ته:
جس دھج سے کوئی مقتل میں گیا وہ شان سلامت رہتی ہے
یہ جان تو آنی جانی ہے اس جان کی کوئی بات نہیں
هن عدالت ۾ چيو ته هو شهيد ڀٽو، فيض احمد فيض، حبيب جالب جو پوئلڳ آهي، جن ڪڏهن جهڪڻ جو تصور به نه ڪيو. زرداري دعويٰ ڪئي ته هن کي ڊيل ڪرڻ لاءِ مجبور ڪيو ويو، هن انڪار ڪيو ته سختي وڌائي وئي. زرداري عينڪ ٺاهيندي چيو ته مان آخري ساهه تائين وڙهندس.
ذوالفقار علي ڀٽو جي ڪيس جي ڪارروائي ڏٺي ته ڪو نه هئم، مختلف دوستن واتان ٻڌل ڳالهين موجب ته هن کي جڏهن انصاف نه ٿيڻ جو يقين ٿي ويو هو ته يحيٰ بختيار کي هٽائي پاڻ پنهنجي وڪالت لاءِ ججن آڏو آيو هو ۽ هن به قانون جي ڳالهه بدران سياسي تقرير ڪري آخر ۾ چيو هو ته هن کي سرائڪي زبان مٺي لڳندي آهي ۽ هن پنهنجي ڪيس جي پيروي جي پڄاڻي خواجا فريد جي هن شعر سان ڪئي هئي. مون کي پورو شعر ته ياد ناهي پر هي سٽون به هيون ته:
شوق شديد اي درد جديد اي
نه ڪوئي وڪيل نه ڪوئي دليل اي
دردان دي ماري دلڙي عليل اي
زرداري به ڪالهه پنهنجي قائد جي انداز ۾ جڏهن پيروي شروع ڪئي ۽ عين ان انداز ۾ شعر به پڙهڻ شروع ڪيا ته زرداري هڪ نئون زرداري لڳي رهيو هو. فرانس جي مشهور اڳ ڪٿيون ڪندڙ ناسٽرا ڊامس جي ڪتاب جو حوالو ڏيندي جڏهن آصف چيو ته هو ڪيترا سال اڳ چئي ويو آهي ته هڪ عورت سربراهه ايندي، جيڪا برطانيا جي راڻي نه هوندي، ڪنهن ٻئي ملڪ ۾ هوندي، اها دنيا ۾ وڏي تبديلي آڻيندي. زرداري چيو ته هن جو يقين آهي ته اها بينظير ڀٽو آهي ۽ هو وري سربراهه ٿيڻي آهي ۽ هن دفعي دنيا ۾ تبديلي آڻيندي.
گهوڙن ۽ ڪتن جي شوقين آصف زرداري لاءِ شايد چند ماڻهن کي خبر هوندي ته 7 سالن جي جيل آصف کي هاڻي سياستدان سان گڏ مطالعاتي شخص به بڻائي ڇڏيو آهي، جنهن کي شعر به تمام گهڻا ياد آهن، باوجود ان جي ته هو اردو ۽ سنڌي نه لکي ٿو سگهي، نه پڙهي ٿو سگهي.
آصف جو ايمان آهي ته هن سان انصاف ٿيندو ۽ اهو انصاف عوام ڪندو، تاريخ ڪندي، عدالتون ڪنديون. آصف زرداري کي انصاف ڪڏهن ٿو ملي ۽ ڪير ٿو ڏئي اهو ته وقت ۽ حالتون ثابت ڪنديون، پر هن سائين جي ايم سيد کان پوءِ بنا ڪنهن ڪيس ۾ سزا ملڻ باوجود گهڻو قيد ڪاٽيندڙ شخص هجڻ جو اعزاز حاصل ڪيو آهي. اڄ شاهين صبحائي جڏهن آصف تي ڪالم ٿو لکي ته ان ۾ هن کي معصوم، مظلوم ۽ بهادر ماڻهو ٿو سڏي ۽ بينظير ڀٽو اهو ڪالم آصف کي ڄمڻ جي ڏينهن تي سالگره جي تحفي طور ٿي موڪلي. 7 سال قيد ڪاٽي آصف پنهنجي متعلق جڙيل راءِ عامه کي تبديل ڪيو آهي ۽ هاڻي سياست ۾ ۽ خاص ڪري پيپلزپارٽي جي سياست ۾ پنهنجو حق تسليم ڪرايو آهي. جنهن آصف کي بينظير ڀٽو اهو چئي وزير نه ٺاهيندي هئي ته توهان کان وڌيڪ قربانين وارا ويٺا آهن، هاڻي سڀاڻي شايد بينظير ڀٽو اهو عذر پيش نه ڪري سگهندي ۽ کيس ڪو ٻيو عذر تلاش ڪرڻو پوندو!!
صحافي جن ۾ اسان جا دوست عامر متين، شاهين صحبائي ۽ حامد مير به شامل آهن، اهي مون سميت جڏهن لکندا هئا ته زرداري ڪرپٽ آهي، ڏوهاري آهي، مسٽر ٽين پرسينٽ آهي، اڄ اهي سڀ صحافي زرداري کي هڪ ارڏو سياستدان لکي رهيا آهن. زرداري ڪرپشن ڪئي يا نه، اهو ڌار سوال آهي، ڪرپشن بابت فيصلو ته عدليا ڪندي يا عوام ڪندو، اسين هن جي سياسي حوصلي جي ڳالهه ٿا ڪريو. جيڪي ماڻهو زرداري کي غير سياسي، غير نظرياتي ماڻهو سمجهندا هئا انهن هاڻي پنهنجي راءِ ضرور تبديل ڪئي آهي. جيڪي ريڙهي وارا، فروٽ وڪڻندڙ ماڻهو، يا ڪراچي جي دڪانن وارا کنڊ ۽ صوفن جو اگهه 2 رپيا ڪلو وڌڻ تي به چوندا هئا ته زرداري ڪميشن ٿو کائي ان ڪري مهانگائي وڌي آهي هاڻي انهن عام ماڻهن جي راءِ به تبديل ٿي آهي. اڄ اهي رٺل ڪارڪن به زرداري جي حاضري تي اچن ٿا.
ٽڪيٽون نه ملڻ بعد موسمي ماڻهن جي رش گهٽ ٿي ۽ اليڪشن کان پوءِ اقتدار ملڻ واري صورتحال کان پوءِ سياست ۾ سيڙپ ڪندڙن به زرداري جي عدالتن ۾ حاضرين وارا رستا ئي وساري ڇڏيا، پر اڄ به راولپنڊي جا ڪارڪن ۽ پارٽي جا ڪجهه ايم اين ايز ڪي مجبوري کان ته ڪي وري دل سان آصف وٽ اچن ٿا. جتي بقول هن جي ”مفاد پرستن ۽ مطلبين جو انگ گهٽ آهي“ ڪالهه آصف زرداري جڏهن واحد سزا مليل اسٽيل ملز ڪيس ۾ احتساب عدالت جي فيصلي خلاف اپيل جي سماعت لاءِ لاهور هاءِ ڪورٽ جي راولپنڊي واري بينچ ۾ حاضريءَ لاءِ آيو ته سندس پارٽي ايم اين ايز راجا پرويز اشرف، آفتاب شاهه جيلاني، زمرد خان، شيري رحمان کانسواءِ ڪافي تعداد ۾ ڪارڪن، وڪيل ۽ صحافي به موجود هئا.

(23 آڪٽوبر 2003ع)

لاڙڪاڻي ۾ لاقانونيت جي ذڪر جي ضرورت ڪنهن محسوس ڪئي؟

لاڙڪاڻي ۾ لاقانونيت جي ذڪر جي ضرورت ڪنهن محسوس ڪئي؟

سينيٽ جو نائون سيشن، جيڪو 8 جنوري کان شروع ٿيو. اهو ڪالهه 23 جنوري تي اڻڄاتل مدي تائين ملتوي ڪيو ويو آهي، بظاهر ته حڪومت آئيني تقاضا موجب گهربل 90 ڏينهن سال ۾ اجلاس هلائڻ واري مد ۾ 16 ڏينهن ڳڻايا پر ان دوران اجلاس 7 ڏينهن هليو، يعني سيشن 7 ڏينهن ٿيو، پر سينيٽر صاحبان ۽ سينيٽ سيڪريٽريٽ جي عملي کي ڊيلي الائونس سميت ٻيون رعايتون 16 ڏينهن جون مليون. انهن 16 ڏينهن ۾ پاڪستان جي هن بالا ايوان ڇا ڪيو؟ اهو سوال جواب طلب آهي.
جڏهن اسلام آباد ۾ سينيٽ جو اهو سيشن هلي رهيو هو، تڏهن سنڌ ۾ لاقانونيت، بدامني، اغوا، ڌاڙا ۽ ڦرن جون وڏيون وارداتون ٿيون. لاڙڪاڻي ۾ پوري ويگن اغوا ٿي وئي، پوليس مقابلو ٿيو پر ڌاڙيل ڀڄي ويا. 100 سينيٽرن واري ايوان ۾ 22 سنڌ جا سينيٽر آهن. جن مان اڌ کان وڌيڪ سنڌي آهن پر ڪنهن به لاڙڪاڻي ۾ ٿيندڙ احتجاج ۽ اغوا ٿيل ماڻهن جو معاملو نه اٿاريو. پاڪ ڪتاب کڻي پريشان ڦرندڙ انهن اغوا ٿيل ماڻهن جي عورتن جي دانهن ڪوڪ به ڪنهن نه ٻڌي، نه ئي ڪنهن سينيٽر جو ڌيان ان طرف ويو.ڪاوش سميت هر اخبار جا صفحا ڀريا پيا آهن. ڪي ٽي اين هر ڪلاڪ بعد اپ ڊيٽ ڏئي پئي پر ڪنهن کي شايد نه ڪجهه ٻڌڻ ۾ آيو، نه ڏسڻ، ۾، پيپلزپارٽيءَ وارن کان معذرت سان، ته انهن جي ته سياسي گادي ئي لاڙڪاڻو آهي، سندن قائد جو شهر ۽ حلقو به آهي، پر پوءِ به ڪنهن ان مسئلي تي آواز نه اٿاريو، شايد پيپلزپارٽي کي اهڙا عوامي مسئلا اهميت جوڳا نٿا لڳن، شابس هجي وري به جيڪب آباد جي پوڙهي سينيٽر جسٽس (ر) عبدالرزاق ٿهيم ۽ پنجاب جي عورت سينيٽر گلشن سعيد کي، جن لاڙڪاڻي واري معاملي تي سينيٽ ۾ احتجاج ڪيو ۽ پوائنٽ آف آرڊر تي اهو معاملو اٿاريو.
ايم ڪيو ايم، جنهن سنڌ جي مسئلن ۽ حقن بابت سنڌين کان وڌيڪ ڪردار ادا ڪرڻ جا اعلان ڪيا هئا، انهن کي به توفيق نه ٿي ته هو ان مسئلي تي ڳالهائين. هاڻي ته ننڍي چونڊ ۾ کٽي آيل محمد علي بروهي لاڙڪاڻو جو آهي ۽ ايم ڪيو ايم جو به آهي، ان کي ئي ان مسئلي تي احتجاج ڪرڻ کپي ها. شائسته عالماڻيءَ جي مسئلي تي ايم ڪيو ايم وارن الٽيميٽم ڏنو، سنڌ ۽ سنڌين سان همدرديءَ جو احساس ڏياريو پر سنڌ جي اجتماعي مسئلن، پوءِ اهو اين ايف سي جو معاملو هجي يا گريٽر ٿل ڪئنال خلاف احتجاج، ڪالاباغ ڊيم جي مخالفت هجي يا خودڪشي ڪندڙ سنڌين کي روزگار ڏيارڻ جو مسئلو، هنن ڪجهه به نه ڪيو، اهي سنڌ توڙي مرڪز ۾ وزارتن ۾ آهن ۽ اهم وزارتون هنن وٽ آهن، هڪ سال ٿي ويو آهي پر ڇا هو ٻڌائي سگهن ٿا ته سنڌ ۾ گريٽر ٿل ڪئنال خلاف جمع ڪرايل رٿون ايم ڪيو ايم جون ڪنهن غائب ڪيون آهن. ڇا ان عرصي دوران ڪنهن هڪ سنڌي ماڻهوءَ کي نوڪري ڏني وئي آهي؟ بهرحال پيپلزپارٽي هجي يا ايم ڪيو ايم، انهن کي عوامي مسئلن ۽ خاص ڪري سنڌ جي مسئلن تي فوڪس ڪرڻ گهرجي.
عبدالرزاق ٿهيم ڪالهه لاڙڪاڻي ۾ ٿيل اغوائن، ڌاڙن ۽ ڦرن واري مسئلي تي احتجاج ڪيو ۽ چيو ته سندس دل روئي رهي آهي ۽ وزيراعظم کي هن خدا جا واسطا ڏئي سنڌ ۾ بدامني بند ڪرائڻ ۽ اغوا ٿيلن کي بازياب ڪرائڻ لاءِ هدايت ڪرڻ جي اپيل ڪئي. ساڳئي وقت جس ته وري به سينيٽر گلشن سعيد کي هجي، جنهن غير سنڌي هوندي به سنڌ ۾ بدامنيءَ بابت سينيٽ ۾ پهريون آواز بلند ڪيو، جنهن بعد جسٽس (ر) عبدالرزاق ٿهيم زوردار نموني ان معاملي بابت کلي ڳالهايو. سينيٽر ٿهيم جو اهو به چوڻ هو ته سنڌ جا وزير پاڻ ۾ ڄنڊا پٽ ۾ رڌل آهن. انهن کي عوامي مسئلن لاءِ فرصت ئي ناهي. ان ڪري وفاقي حڪومت کي مداخلت ڪرڻ گهرجي. جيتوڻيڪ گهرو کاتي جو وفاقي وزير ڪو نه هو ۽ پارلياماني معاملن واري وزير رضا حيات هراج اها خاطري ڪرائي جان ڇڏائي ته هو ايوان جي تشويش کان سنڌ حڪومت کي آگاهه ڪندو. جنهن وقت اهو معاملو سينيٽ ۾ بحث هيٺ هو. ان وقت سنڌ حڪومت جي ”اختيار ڌڻين“ چوڌري شجاعت کان پنهنجي اختلافن جو نبيرو پئي ڪرايو. ان کان وڌيڪ سنڌ جي ڪهڙي بدقسمتي ٿيندي ته سنڌ جي قسمت جا فيصلا هاڻي گجرات جا چوڌري ٿا ڪن. ان کان وڌيڪ عذاب به شايد اچي، ڇو ته چوندا آهن ته جهڙا افعال هوندا آهن، اهڙو عذاب هوندو آهي. سنڌ جي سياستدانن کي پنهنجي ضمير موجب هڪ سيڪنڊ لاءِ ان معاملي تي ٿورو سوچڻ جي اپيل ٿو ڪريان.
سينيٽ جي اجلاس ۾ ٻيو اهم مسئلو رضا رباني اٿاريو، جيڪو سئي سدرن گئس ڪمپنيءَ جي سوين برطرف ملازمن جي بحاليءَ جو مسئلو هو. پاڪستان جي وڏي ۾ وڏي عدالت يعني سپريم ڪورٽ آڪٽوبر 2003ع ۾ حڪم ڏنو ته ملازم بحال ڪريو. هنن کي ادائگي به ڪريو، پر ڪمپنيءَ عمل نه ڪيو، بعد ۾ 7 رڪني لارجر بينچ سئي سدرن گئس ڪمپني جي ايم ڊي منور بصير ۽ جنرل مئنيجر هيومن ريسورس برگيڊ (ر) آغا احمد گل کي توهين عدالت ڪيس ۾ طلب ڪيو ۽ هنن عدالت آڏو اهو چئي جان ڇڏائي ته نومبر جي پهرئين هفتي ۾ ملازم بحال ڪنداسين. هنن ملازم بحال ڪرڻ بدران سپريم ڪورٽ جي حڪم خلاف نظرثانيءَ واري درخواست داخل ڪئي، پر عدالت وري به چيو ته اڳ ۾ حڪم تي عمل ڪريو، پوءِ نطرثانيءَ واري درخواست جي سماعت ٿيندي. اڃا ڪمپنيءَ ان تي عمل ناهي ڪيو. جڏهن سپريم ڪورٽ جو حڪم حڪومتي ادارا نه مڃيندا، ته پوءِ فردن تي ڪهڙي ميار آهي. عدالتن ڏانهن ادارن جي اهڙين روين سبب جرڳن ۽ وڏيرن جي فيصلن تي ماڻهو ڀاڙڻ شروع ڪن ٿا.
سئي گئس جي انهن ملازمن جي 10 سالن جي پراڻي ڪهاڻي اها آهي ته پ پ دور ۾ 94ع کان 96ع دوران کين ملازمت ملي. سرحد ۽ پنجاب بابت سئي ناردرن ڪمپنيءَ ۾ جن کي به نوڪري پ پ وارن ڏني، انهن مان اڪثريت کي پڪي نوڪري ملي. سنڌ ۽ بلوچستان لاءِ جوڙيل سئي سدرن گئس ڪمپنيءَ ۾ اڪثر ملازمن کي ڊيلي ويجز جا آرڊر مليا. 5 نومبر 96ع تي پ پ حڪومت ختم ٿي. نواز شريف 97ع ۾ آيو. سئي ناردرن وارن جون نوڪريون بچي ويون، ڇو ته اهي سرحد ۽ پنجاب جا هئا. باقي سئي سدرن جا سڀ ملازم برطرف ٿيا. برطرف ملازمن جيڪو سال ٻن ۾ ڪمايو ۽ گهر جا ٽپڙ وڪڻي، زالن ۽ ڀينرن جا ڳهه ڳاري عدالتن ۾ ڪيس وڙهيا. نواز حڪومت قانون ٺاهيو ته ڪارپوريشن ۽ خود مختيار ادارن جي سروس جا معاملا هاءِ ڪورٽ ۾ نه ويندا ۽ سروسز ٽربيونل طئي ڪندا. اهو قانون ان ڪري ٺاهيو ويو ته سروس ٽربيونلز جا جج سرڪاري رٽائرڊ ڪامورا هوندا آهن ۽ حڪومت انهن تي اثر انداز ٿي سگهندي. اهو قانون پاس ٿيڻ وقت پ پ وارن احتجاج ڪيو هو پر سينيٽ جو ان وقت چيئرمين وسيم سجاد هو. جنهن اهو قانون پاس ڪرايو. ملازمن کي ٽربيونل بحال ڪيو. ڪمپنيءَ وارا اپيل لاءِ سپريم ڪورٽ آيا. ملازمن چندا ڪري وسيم سجاد کي وڪيل ڪيو. بقول پ پ وارن جي ته جيڪو مزدور دشمن قانون وسيم سجاد منظور ڪرايو. اهو اڄ ان جي مخالفت ڪندي ڪروڙين روپيا ڪمائي رهيو آهي. بعد ۾ نواز حڪومت وڃڻ ۽ جنرل مشرف پاران سڀني جو ميلو گل ڪرڻ کان پوءِ وسيم سجاد خود سپريم ڪورٽ ۾ ان قانون کي مزدور دشمن سڏي ملازمن جو ڪيس وڙهيو. سپريم ڪورٽ به ملازمن کي بحال ڪيو پر ڪمپني ان تي عمل نه ٿي ڪري هيستائين ٽربيونل کان وٺي سپريم ڪورٽ تائين سئي سدرن گئس جيترا پئسا وڪيلن کي ڪيسن لاءِ ڏنا آهن، اها رقم 1996ع کان 2004ع تائين لڳ ڀڳ ملازمن جي پگهار برابر آهي. هڪ رٽائرڊ برگيڊيئر عدالت جي حڪم تي عمل بدران وڪيلن تي ڪروڙين رپيا خرچ ڪري ٿو پر هن کان ڪو پڇڻ وارو ناهي.
هاڻي سپريم ڪورٽ جو چيف جسٽس ناظم حسين صديقي آهي. جيڪو سنڌ جو آهي، هن سيشن جج کان سنڌ هاءِ ڪورٽ جي چيف جسٽس ٿيڻ تائين عدالتي زندگي جو سفر سنڌ ۾ ڪاٽيو آهي. تنهن 20 جنوري تي ڪمپني کي شوڪاز نوٽيس ڏنو آهي ته 10 ڏينهن ۾ جواب ڏيو ته عدالتي حڪم تي عمل ڇو نه ٿيو آهي.
(24 فيبروري 2004ع)

سائنسدانن کان پڇاڻي پويان رهجي ويل سوال!

سائنسدانن کان پڇاڻي پويان رهجي ويل سوال!

عام تاثر اهو پيو ڏنو وڃي ته هن سال قرباني جي عيد جي موقعي تي حڪومت پاڪستان لاءِ ايٽمي ٽيڪنالاجي فراهم ڪندڙ ۽ ايٽم بم ٺاهيندڙ سائنسدانن کي قربانيءَ جو ٻڪرو بڻائي تمام وڏي قرباني ڪري رهي آهي، سائنسدانن کان ڊي بريفنگ گذريل 2 مهينن کان هلي رهي آهي ۽ معاملو هاڻي ختم ٿيڻ وارو آهي، بلڪه ختم ٿي چڪو آهي. هڪڙن ماڻهن جي راءِ آهي ته جنهن به ڏوهه ڪيو آهي. ذاتي مفاد ۽ لالچ خاطر ايٽمي معلومات وڪرو ڪئي آهي، ان کي سزا ملڻ گهرجي. جڏهن آمريڪي سائنسدانن روس کي ايٽم بم ٺاهڻ بابت معلومات ڏني هئي ته آمريڪي سائنسدانن کي فائرنگ اسڪواڊ آڏو بيهاري برسٽ هڻي قتل ڪيو ويو هو، ڪجهه ماڻهن جو وري خيال آهي ته پاڪستان اهڙو ملڪ آهي جتي چڱو ڪم ڪندڙن سان ڪڏهن به چڱو ورتاءُ ناهي ٿيو. دنيا ۾ بهتر مستقبل جي لاءِ ماضيءَ جي واقعن کي عام ڪيو ويندو آهي. ڏوهارين کي سزا ڏني ويندي آهي ۽ قومي راز به مقرر مدت اندر پڌرا ڪيا ويندا آهن. اهو ٽئين دنيا جي ملڪن جو الميو آهي ته قومي مفاد جو نام نهاد ٺپو هڻي هر ڪم ٺپ ڪيو ويند آهي. صدر جنرل پرويز مشرف کي اهو ڪريڊٽ ملڻ گهرجي ته هن بنگلاديش ٽٽڻ بعد حمود الرحمان ڪميشن جيڪا رپورٽ جوڙي هئي اها پڌري ڪئي.
اسين جنرل مشرف کان توقع ٿا ڪريون ته هو قائداعظم محمد علي جناح، جنهن هي ملڪ ٺاهيو جي موت، لياقت علي خان کي گوليون هڻي قتل ڪرائڻ، قوم جي ماءُ مادر ملت فاطمه جناح کي ايوب خان پاران قتل ڪرائڻ وارين افواهن کان حقيقت بابت ڪميشن جون رپورٽون به پڌريون ڪري جيئن قوم کي ڄاڻ ملي سگهي، اڄ جسٽس نسيم حسين شاهه ذوالفقار ڀٽو کي ڦاهي جي سزا ميرٽ تي نه، پر ضياءُ الحق جي دٻاءَ تي ڏيڻ وارو انڪشاف ٿيو آهي. سڀاڻي ٿي سگهي ٿو ته ڊاڪٽر عبدالقدير خان به راز کولي، ڇو ته چيو پيو وڃي ته هن پنهنجي ڌيءَ کي وڊيو بيان رڪارڊ ڪري پرڏيهه موڪلي ڇڏيو آهي، ان بيان ۾ هن ماضيءَ جي سمورن طاقتور ماڻهن جا نالا به ايٽمي ٽيڪنالاجي منتقل ڪرڻ جي حوالي سان کنيا آهن. ڊاڪٽر قدير جي ڌيءُ جڏهن وڊيو ٽيپ کڻي رواني ٿي وئي ته اسان جي ادارن کي بعد ۾ علم ٿيو ۽ جنهن بعد ڊاڪٽر قدير جو گهيرو وڌيڪ تنگ ٿيو. 1980ع ۾ جڏهن هالينڊ ۾ ڊاڪٽر قدير کي سزا ملي هئي ته ان خلاف اپيل جي پيروي ڪندڙ وڪيلن ۾ ايس ايم ظفر به هو ۽ حڪومت چوڌري شجاعت ۽ ايس ايم ظفر کي ڊاڪٽر قدير وٽ موڪليو ته هو وڊيو ٽيپ منظر عام تي نه آڻي ۽ ان جي ڪاپي فراهم ڪري. خبر ناهي ته اها ئي ڪاپي هن شجاعت ۽ ايس ايم ظفر کي ڏني آهي يا ڪا ٻي ڪاپي، پر وڊيو ڪيسٽ هنن کي ملي. جيڪا مقتدر حلقن غور سان ڏٺي ۽ ان بعد ڊاڪٽر قدير خلاف ڪارروائي جو فيصلو ڪيو آهي. خبر ناهي هيءُ معاملو ڪٿي دنگ ڪندو، پر هيستائين جي صورتحال مان ته اهو واضح ٿيو آهي ته ڊاڪٽر قدير ايٽمي معلومات لبيا ۽ ايران کي وڪرو ڪندڙ مک ڪردار آهي. هن جي پاڪستان ۾ لاتعداد گهرن، پلازن ۽ پراپرٽي کانسواءِ پرڏيهه ۾ وڏن بئنڪ اڪائونٽس جو پتو پيو آهي ۽ ڪافي خبرون شايع ٿيون آهن.
ڊاڪٽر قدير خان تي الزام آهي ته هن زال جي نالي هڪ آفريقي رياست مالي جي گادي واري شهر ۾ شاندار هوٽل ٺهرايو آهي. ڪروڙين رپين جي هن هوٽل لاءِ خاص قسم جو فرنيچر پاڪستان مان مال بردار هوائي جهاز ۾ لبيا جي گادي واري شهر تريپولي پهچايو ويو. جتان روڊ رستي اهو سامان اڳتي پهچايو ويو. اهڙو انڪشاف ڊاڪٽر فاروق ڪيو آهي. جنهن چيو ته هو پاڻ اهو سامان کڻي ويو هو. سوال اهو ٿو پيدا ٿئي ته جيڪڏهن جهاز ذريعي هن ذاتي سامان موڪليو ته ڇا فوج يا خفيه ادارن کي خبر نه هئي. هنن کيس ان وقت ڇو نه روڪيو؟ جيڪڏهن هن اسلام آباد ۾ گهر ۽ پلازه خريد ڪيا ته کانئس ان وقت پڇاڻو يا ڊي بريفنگ ڇو نه ٿي. ظاهر آهي ان وقت اهڙو نوٽيس نه وٺڻ جو مقصد ته سيڪيورٽي جي ذميوارن جي غير ذميواري هئي، جن ايڏي وڏي غير ذميواري جو مظاهرو ڪيو. انهن خلاف ڪارروائي کان پر ڇو ٿا سڙن؟
ڊاڪٽر قدير کي جيڪڏهن هن مهل ڪرپٽ قرار ڏنو ٿو وڃي ته هن جي ڪرپشن هاڻي ڇو ٿي نظر اچي؟ ان بنياد تي ڪارروائي اڳ ۾ ڇو نه ٿي؟ هن جيڪڏهن ڪي آر ايل جي فنڊز مان گهر، هوٽل، پلازه ۽ ٻي ملڪيت ٺاهي ته ان سان گڏوگڏ غلام اسحاق خان انسٽيٽيوٽ لاءِ 150 ڪروڙ به ڏنا، ميانوالي ۾ انسٽيٽيوٽ لاءِ 20 ڪروڙ به ڏنا. اين جي او سيچٽ لاءِ به ڪروڙين رپيا گڏ ڪري پاڪستان جي مختلف شهرن ۾ فلاحي ڪم ڪرايا هئا. ڇا هن جي ذاتي مفاد لاءِ استعمال ڪيل رقم کان ادارا ٺاهڻ لاءِ ڪيل ڪرپشن واري رقم زياده ناهي؟ هن تي ايٽمي ٽيڪنالاجي وڪرو ڪرڻ جو الزام ثابت ٿئي ۽ هن کي سزا به ملي وڃي ته ڇا اهو سوال پيدا نٿو ٿئي ته ڊاڪٽر عبدالقدير خان جيڪو ڪجهه ڪيو ڇا اهو ان وقت جي ”سربراهن“ جي رضامندي کان سواءِ ڪيو هوندو؟
هڪ راءِ اها به آهي ته ذوالفقار علي ڀٽو ۽ ضياءُ الحق ايٽم بم کي اسلامي بم چوندا هئا، ٿي سگهي ٿو ته هنن امير عرب ملڪن مان پئسا اهو چئي ورتا هجن ته پاڪستان اها ٽيڪنالاجي هنن ملڪن کي به ڏيندو؟ ڊاڪٽر قدير خان ته اهو به چئي سگهي ٿو ته هن ضياءُ الحق جي چوڻ تي ٽيڪنالاجي وڪرو ڪئي؟ ضياءُ الحق ۽ جنرل اختر عبدالرحمان پاڻ ته مري ويا، پر هنن جيڪا ملڪيت ڇڏي آهي، ڇا اها قدير خان جي ملڪيت کان گهٽ آهي؟ پوءِ هنن جي اولاد کي به سزائون ملنديون. جيڪي هنن جي ڇڏيل ملڪيت جا وارث آهن؟ جيستائين ڊاڪٽر قدير ۽ ٻين سائنسدانن جا اڪائونٽ پرڏيهه ۾ هجڻ جو تعلق آهي ته شهباز شريف آن رڪارڊ چئي چڪو آهي ته تڏهوڪي حڪومت انهن سائنسدانن جي نالي اڪائونٽ کولڻ لاءِ چيو هو، ڇو ته حڪومت اڪائونٽ نه پئي کولي سگهي.
هيستائين ته مرزا اسلم بيگ جنهن لاءِ چوڌري نثار ۽ بعد ۾ اسحاق ڊار چيو ته هن ايران سان 12 ارب ڊالر عيوض ايٽمي ٽيڪنالاجي جي فراهمي ڪرڻ جو واعدو به ڪيو هو. اسلم بيگ بينظير ڀٽو ۽ آصف نواز جنجوعه نواز شريف کي بطور وزيراعظم ڪي آر ايل جو دورو ڪرڻ نه ڏنو پر جنرل اسلم بيگ بابت اسحاق ڊار اهو به چوي ٿو ته هن ايراني ماهرن کي پاڪ فوج جي وردي پارائي ڪي آر ايل جو دورو ڪرائي هر شيءِ ڏيکاري هئي. جڏهن ملڪ جي چونڊيل وزيراعظمن کي اجازت نه ملي ۽ شوڪت عزيز کي اجازت ملي ٿي ته پوءِ ڇا سمجهيو وڃي؟
)2 فيبروري 2004ع)

انٽرويو:

انٽرويو:



لبيا کي ايٽمي معلومات فراهم ڪرڻ وارو معاملو منهنجي حڪومت کان پوءِ جو آهي: بينظير ڀٽو

ڪاوش: مشرف حڪومت سان اوهان جي تعلقات ۽ رابطن جي تازي صورتحال ڇا آهي؟ پارليامينٽ مان ايل ايف او جي منظوريءَ کي ڪيئن ٿا ڏسو ۽ صدر جنرل مشرف پاران اعتماد جي ووٽ ذريعي پاڻ کي آئيني صدر چونڊرائڻ بابت ڇا چوندا؟
بينظير ڀٽو: مشرف حڪومت سان لاڳاپا نه هجڻ برابر آهن ۽ هن سان ڪو رابطو به ناهي، ڇو ته هن پيپلزپارٽيءَ کي پنهنجي تعصب واري رويي سبب اڪيلو ڪري ڇڏيو آهي، ايل ايف او کي آئين جو حصو بڻائڻ لاءِ پارليامينٽ ذريعي بلڊوز ڪيو ويو آهي ۽ غلط ووٽن جي ڳڻپ به ڪئي وئي. اهي ناجائز ووٽ پيپلزپارٽيءَ سان بي وفائي ڪندڙن جا هئا، جيڪي پارٽي اجازت کانسواءِ بدعنواني ۽ هارس ٽريڊنگ ذريعي ورتا ويا. عالمي طور تي ٿيل تنقيد مان ثابت ٿئي ٿو ته ايل ايف او وارو بل پاس ٿيڻ تڪراري معاملو آهي. 17هين آئيني ترميمي بل جي ايڇ ڪيو ۾ ڊرافٽ ٿيو. بجاءِ ان جي ته چئني صوبن جي صلاح سان ڊرافٽ تيار ٿئي ها. ان ڪري اهو بل عوامي خواهش جي برعڪس آهي. اهو بل هڪ ڊڪٽيٽر کي آئين معطل ڪرڻ جي اختيارن جي حمايت برابر آهي. جنهن سپريم ڪورٽ جا اڌ جج فارغ ڪيا ۽ حقيقي عوامي نمائندن کي چونڊن کان محروم رکيو. ايل ايف او فوجي آمريت جو بدنما چهرو آهي، جنهن آئين کي تباهه ڪيو. بار ڪائونسلز ۽ حقيقي عوامي نمائندن ان بل کي رد ڪيو آهي. اهو آمريتي قانون به هڪ ڏينهن ختم ٿيندو، بلڪه جلد ٿيندو، جيئن ٻين آمرن جا قانون ختم ٿيا هئا. جڏهن صوبن کي ڦٻايل آئيني حق ملندا ته آمراڻا قانون ختم ٿيندا، جنرل مشرف اعتماد وڃائي چڪو هو پر غلط ڳڻپ سبب کيس ڪامياب قرار ڏنو ويو، اعتماد جو وٽ 17هين آئيني ترميم بل جي خود خلاف ورزي هو. پيپلزپارٽي جي ميمبرن جي غيرقانوني ووٽن سان هن اعتماد جو ووٽ ورتو. پيپلزپارٽي جنرل مشرف پاران اعتماد جي ووٽ وٺڻ کي غيرآئيني سمجهي ٿي ۽ جلد ان ڏس ۾ آئيني پٽيشن فائيل ڪئي ويندي.
ڪاوش: نواز شريف سان توهان جو آخري دفعو رابطو ڪڏهن ٿيو هو؟ ڇا اوهان جي ساڻس ڪا روبرو ملاقات به ٿي آهي؟
بينظير ڀٽو: جلاوطنيءَ کان پوءِ نواز شريف سان آمهون سامهون ملاقات نه ٿي آهي پر آڪٽوبر 2002ع جي عام چونڊن بعد اسان جو رابطو ٿيو هو.
ڪاوش: چيو پيو وڃي ته اسامه بن لادن محفوظ هٿن ۾ آهي ۽ آمريڪا ۾ عام چونڊن وقت ان کي منظر تي آندو ويندو. ڇا اوهين سمجهو ٿا ته پاڪستاني سيڪيورٽي ايجنسين جو به ان معاملي ۾ هٿ آهي؟
بينظير ڀٽو: مون به اهو افواهه ٻڌو آهي ته اسامه محفوظ هٿن ۾ آهي ۽ آمريڪي عام چونڊن وقت کيس پيش ڪيو ويندو پر خبر ناهي ته اهو ڪيترو سچ آهي. يقينن اهڙا افواهه ته، اسامه کي آمريڪي چونڊ وقت سامهون آندو ويندو ”هڪ مزيدار لٽڪندڙ گجر“ جيان آهن. ماضيءَ ۾ جڏهن به جنرل آمريڪا ويندو هو ته ڪو نه ڪو ناليوارو انتها پسند گرفتار ٿيندو هو ۽ جنرل ان جو سياسي فائدو حاصل ڪندو هو. جيتري قدر پاڪستاني ايجنسين جي ملوث هجڻ جو تعلق آهي ته اهو انهن کان پڇيو وڃي.
ڪاوش: ملٽري ۽ مولوين جي اتحاد بابت اوهان جي ڇا راءِ آهي؟
بينظير ڀٽو: ملا-ملٽري ڳٺ جوڙ سرد جنگ جي پيداوار آهي. مذهبي جماعتن کي مغرب جي حامي ملڪن ان يقين سان متحده ڪيو هو ته هو ڪميونسٽن سان وڙهندا پر جڏهن مصر ۾ جمال عبدالناصر ۽ ايران ۾ مصدق اقتدار ۾ آيا ته کاٻي ڌر جي جماعتن شڪ ظاهر ڪيو. افغان جهاد کان پوءِ ۽ سوويت يونين جي خاتمي بعد اها راءِ سامهون آئي ته فوج جي ضرورت آهي نه مذهبي جماعتن جي. دنيا ۾ جمهوري عمل جي مضبوطيءَ سبب اهو اپ سيٽ ٿيو ته انهن ڌرين آمريڪا کي دشمن بڻائي ورتو. انتها پسندي ۽ انتهاپسنديءَ جا مک حمايتي اهي آهن، جيڪي ڪنهن زماني ۾ افغان جهاد دوران مغربي اثاثو سمجهيا ويندا هئا. مذهبي جماعتن کي اجازت ملي ته هو تربيتي ڪئمپون قائم ڪن ۽ اهڙو حق ٻين جماعتن کي نه ڏنو ويو، جيڪي انهن جون مخالف قوتون هيون. پاڪستان جي سياسي ڪلچر ۾ ٻن قسمن جون سياسي جماعتون آهن، هڪڙيون حقيقي عوامي ۽ ٻيون هٿ ٺوڪيون ٺاهيل جماعتون. عوام جي نمائندگي ڪندڙ حقيقي جماعتن خلاف سدائين ڪارراوئي ڪئي ويندي آهي ۽ هٿ ٺوڪيون جماعتون هميشه ذاتي مفاد ۾ عوام سان دوکو ڪنديون رهنديون آهن. فوج ايم ايم اي کي ملڪ ۾ اقتدار عام انقلاب ذريعي سنڀالڻ لاءِ مدد ڪري رهي آهي. اهو ئي سبب آهي ته خاموشيءَ سان قاضي حسين احمد کي آمريڪا ۽ مولانا فضل الرحمان کي ڀارت موڪليو ويو، ته جيئن وڏين جماعتن کي ٻاهر ڪري رواجي پارٽين کي ڀائيوار ڪري سگهجي. جنرل مشرف جي خفيه ايجنڊا ايم ايم اي جي پڌري ايجنڊا برابر آهي پر اهو پلان رد ٿيندو. ڇو ته عوام ان کي رد ڪري ڇڏيندو. ايل ايف او پارليامينٽ مان منظور ڪرائڻ ۾ هڪ سال ڄاڻي واڻي دير ڪرائي وئي ۽ مغرب ۾ اهو تاثر ڏنو ويو ته ايم ايم اي کانسواءِ مسئلي جي حل جو ڪو ٻيو آپشن ناهي. جنرل مشرف نه چاهي ها ته ايم ايم اي وارا اهم ڪم عام چونڊن جي ٻئي ڏينهن تي ئي ڪري ڇڏين ها. 2001ع ۾ آمريڪا خلاف وڙهندڙ طالبان جي مددگار ايم ايم اي هاڻي اقتداري ايوانن ۾ پهچي وئي آهي. مون کي يقين آهي ته هنن جنرل مشرف کان مدد جي قيمت وصول ڪئي آهي. هوڏانهن اها خفيه ڊيل پڌري ٿيندي ته حقيقي عوامي قوتن کي پاسيرو ڪري اسٽيبلشمينٽ خلا ڪيئن پيدا ڪيو ۽ ڪهڙي نموني صورتحال کي ”ايڪسپلائٽ“ ڪيو ويو.
ڪاوش: خبرن موجب اوهان تي الزام آهي ته اوهان اتر ڪوريا کي ايٽمي ٽيڪنالاجي ڏئي ملڪ لاءِ ميزائيل نطام حاصل ڪيو، جڏهن ته اڳوڻي آءِ ايس آءِ جي سربراهه (حميد گل) چيو آهي ته اوهان لبيا کي ايٽمي ٽيڪنالاجي وڪرو ڪري پئسا ورتا هئا. اوهان جي ڇا راءِ آهي؟
بينظير ڀٽو: منهنجي دور حڪومت ۾ بينظير ڊاڪٽرائن (نظريو) اهو هو ته پاڪستان ايٽمي ٽيڪنالاجي ڪنهن کي نه ڏيندو. پئسن خاطر، يا ميزائيل ٽيڪنالاجي يا ڪنهن ٻي ٽيڪنالاجي بدلي ايٽمي ٽيڪنالاجي نه ڏني ويندي. اهي ئي عالمي دٻاءَ کي منهن ڏيڻ ۽ پاڪستان جي ايٽمي اثاثن جي تحفظ لاءِ اعتماد جي بحاليءَ وارا وڏا قدم هئا. منهنجي دور ۾ اسلام آباد (پاڪستان) وٽ وڏي تعداد ۾ پئسا موجود هئا ۽ جيڪو چاهيو پئي سو خريد ڪيو ويو. پوءِ انتهائي حساس ۽ جديد ميراج جنگي جهاز هجن يا اگوسٽا آبدوز، انتهائي جديد هاءِ ٽيڪ ٽئنڪون هجن يا ميزائيل، اسان کي ڪنهن ٽيڪنالاجي بدلي ايٽمي ٽيڪنالاجي ڏيڻ جي ضرورت ئي نه هئي، ڇو ته هر شئي خريدڻ لاءِ ڪافي رقم موجود هئي. جيڪڏهن ڪا مٽا سٽا ٿي هوندي ته سا به تڏهن، جڏهن مون کي اقتدار کان ٻاهر اڇلايو ويو ۽ جڏهن پاڪستان جا پرڏيهي ڪرنسي اڪائونٽ منجمند ڪيا ويا هئا. قوم کي اهو معلوم ٿيڻ کپي ته اسان جي ايٽمي اثاثن کي ڪنهن خطري ۾ وڌو. پاڪستان کي اهي ايٽمي اثاثا منهنجي والد ڏنا ۽ مون ايٽمي ٽيڪنالاجي هرگز ايڪسپورٽ نه ڪرڻ جي پاليسيءَ جو اعلان ڪري رول بيڪ ٿيڻ کان بچايو. اهي جن ايٽمي اثاثن کي چاڪليٽ سمجهيو ۽ وڪڻڻ جي ڪوشش ڪئي، اهي نه صرف احمق هئا پر پاڪستان جا غدار به هئا. انهن ايٽمي مواد ڦهلائي نه صرف دنيا کي خطري ۾ وڌو پر پاڪستان کي به خطري ۾ وجهي ڇڏيو. انهن جو احتساب ٿيڻ گهرجي. ڀٽو خاندان پاڪستان جو عزت دار خاندان آهي. لبيا يا ايران کي ايٽمي ٽيڪنالاجي وڪرو ڪرڻ جو سوال ئي پيدا نٿو ٿئي. جيستائين لبيا کي ڀٽو خاندان تي ايٽمي ٽيڪنالاجي وڪرو ڪرڻ جو آءِ ايس آءِ جي اڳوڻي سربراهه جي الزام جو تعلق آهي. ان جي هن پاڻ ئي ترديد ڪئي آهي. مان پڇان ٿي ته لبيا جي صدر جي پٽ سيف قذافي چيو آهي ته هنن 4 ڪروڙ ڊالر ”بم ڊوزيئر“ (بم بابت معلومات) خريد ڪرڻ لاءِ ڏنا هئا. پيپلزپارٽي معلوم ڪرڻ چاهي ٿي ته اها رقم ڪنهن ورتي؟ قدرت جو پنهنجو نطام آهي ته ”هر ڪنهن کي پنهنجي ڪئي جو لوڙڻو آهي.“ اهي ماڻهو جن معصوم ماڻهن کي بدعنوانيءَ جي الزامن ۾ ڦاسايو، هاڻي لبيا ۽ ايران جهڙا دوست ملڪ انهن ماڻهن کي بي نقاب ڪري رهيا آهن. جن پاڪستان جي قومي اثاثن کي ذاتي مفاد خاطر خطري ۾ وڌو. پاڪستاني قوم اهو ڄاڻڻ گهري ٿي ته سيف قذافي ايٽم بم بابت دستاويزي ڄاڻ حاصل ڪرڻ لاءِ جيڪي 4 ڪروڙ ڊالر ڏنا، اهي آخر ڪنهن ورتا آهن؟
ڪاوش: توهان جي پهرين دور اقتدار ۾ جڏهن اوهان چين جو دورو ڪيو ۽ اتان ئي اتر ڪوريا وڃڻ چاهيو، ته ڪجهه ايجنسين اوهان کي روڪڻ جي ڪوشش ڪئي هئي پر اوهين اتر ڪوريا ويا ۽ ميزائيل ٽيڪنالاجي حاصل ڪئي. مان اهو معلوم ٿو ڪرڻ چاهيان ته اوهان کي روڪڻ وارا اداري جي مفاد ۾ ايئن ڪري رهيا هئا يا ذاتي مفاد ۾؟
بينظير ڀٽو: اتر ڪوريا جو دورو رواجي پرڏيهي دورو هو، جنهن جو مقصد ٻطرفا لاڳاپ مضبوط ڪرڻ هو. ان جي ڪنهن انٽيليجنس ايجنسيءَ مخالفت نه ڪئي هئي.
ڪاوش: جنرل مشرف پاران انتهاپسندن خلاف کنيل قدمن کي مغربي ميڊيا مصنوعي قدم قرار پئي ڏئي. اوهان جو ڇا خيال آهي؟
بينظير ڀٽو: منهنجو به اهو ئي يقين آهي ته جنرل مشرف پيپلزپارٽيءَ جي مخالفت ٿو ڪري ڇو ته پ پ واحد جماعت آهي جيڪا انتهاپسندن کي منهن ڏئي سگهي ٿي، جن کي سندن گاڊ فادر ضياءُ الحق منظم ڪيو هو. پابندي لڳل گروپن جو ڪو ليڊر نه گرفتار آهي، نه ئي جلاوطن. پيپلزپارٽي سان خراب سلوڪ ڪيو پيو وڃي. اسان جي چونڊ وڙهڻ تي بندش آهي پر انتها پسند پابندي لڳل جماعتن جي ليڊرن تي بندش ناهي. جنرل مشرف چوي ٿو ته مون وٽ هارورڊ يا آڪسفورڊ جي ڊگري ناهي ۽ هن چونڊن ۾ حصي وٺڻ کان روڪيو. جڏهن مون گريجوئيشن جي ڊگري پيش ڪئي ته هن مون کي روڪڻ لاءِ وري نئون قانون ٺاهيو. مان چوان ٿي ته جنرل وٽ پاڻ وٽ ڊگري ناهي ۽ ملڪ پيو هلائي. هن مدرسي جي سندن تي چونڊ وڙهڻ جي اجازت ڏني. جيڪي مڊل اسڪول سرٽيفڪيٽ برابر آهن. انهن کي يونيورسٽي ڊگري برابر قرار ڏنو. هن هميشه مذهبي جماعتن جي مدد ڪئي ۽ فائدو ڏنو. هڪ پاسي مشرف جهادين تي پابندي لڳائي پر ٻين نالن سان ڪم ڪرڻ جي اجازت به ڏني. ڪجهه پابندي لڳل جماعتن جا ليڊر چونڊ وڙهيا ۽ پارليامينٽ ۾ به پهتا. 11 سيپٽمبر کان اڳ جنرل مشرف اعلان ڪيو ته افغان جهاد ڪشمير ۾ منتقل ٿيو آهي پر 11 سيپٽمبر بعد هن چيو ته پاڪستاني جهادي ڪنهن به ملڪ کي جهاد ايڪسپورٽ نٿا ڪن. مان سمجهان ٿي ته مشرف پنهنجي اڳوڻي فوجي سربراهه کان به وڌيڪ ناقابل اعتبار آهي. جيڪو چوندو آهي ته، ”منهنجي پوئين ڳالهه کي ڇڏيو Cancel My last Announcement (CMLA) ڪير به هن تي يقين يا اعتبار نٿو ڪري سگهي. جيڪي سمجهن ٿا ته جنرل مشرف اقتدار کي ڊگهو ڪرڻ لاءِ جيڪي ڪرتب ڪري ٿو، اهي هن کي في الحال هوشياريءَ سان استعمال به ڪري رهيا آهن. بهرحال اهو قبول ڪرڻ ڏکيو آهي ته ڪارگل جو خالق ڪنهن اهڙي مرحلي مان گذريو هجي. جو امن لاءِ هن جي سوچ ۾ تبديلي آئي هجي. اهو ئي سبب آهي ته اڪثر ماڻهو سوچين ٿا ته هن جا دهشتگردي ٽوڙ اپاءَ حقيقي ناهن پر مصنوعي آهن.
ڪاوش: ايٽمي معلومات فراهم ڪرڻ ۾ اوهين سائنسدانن، سياستدانن ۽ فوجين مان ڪنهن کي وڌيڪ ذميوار سمجهو ٿا؟
بينظير ڀٽو: اها معلومات لبيا ۽ آمريڪا جي ٺاهه بعد پڌري ٿي آهي. جنهن جي نتيجي ۾ لبيا ايٽمي پلانٽ منجمد ڪيو آهي. ان بعد رخ ايران ڏانهن مڙيو. انٽرنيشنل اٽامڪ انرجي ايجنسي ايران جو دورو ڪيو. ايران ۽ لبيا جي ايٽمي پلانٽ جا نمونا پاڪستاني پلانٽ جهڙا هئا. جنهن بعد انٽرنيشنل ايجنسي پاڪستان کي خط لکيو. يو پي آءِ جي رپورٽ مطابق اهو معاملو واشنگٽن ۽ اسلام آباد ۾ ٻن سالن کان بحث هيٺ هو، هاڻي جيڪڏهن ايٽمي ٽيڪنالاجي وڪرو ٿي هئي يا ايڪسپورٽ ٿي ته اهو عمل پيپلزپارٽيءَ جي متعارف ڪرايل پاليسيءَ جي خلاف ورزي آهي. هاڻي اهو ڏسڻ جي ضرورت آهي ته ڇا حڪومت اها پاليسي تبديل ڪئي يا سائنسدانن پنهنجو پاڻ ڪئي يا فوجي محافظن ڪئي، جيڪي ان جي حفاظت جا ذميوار هئا.
ڪاوش: آصف علي زرداري مسلسل ستون سال قيد ڪاٽي پيو، پر اوهان جي سياسي قيادت هن کي دل سان سياسي ليڊر تسليم نه ٿي ڪري. اوهان آصف زرداريءَ جو سياسي مستقبل ڪيئن ٿا ڏسو؟
بينظير ڀٽو: پارٽي ڪيڊر هجي يا نان پارٽي ڪيڊر، سڀ آصف علي زرداريءَ جي ڏيکاريل بهادريءَ جو انتهائي قدر ۽ احترام ڪن ٿا. هن جو سياسي مستقبل روشن ۽ شاندار آهي. ڇو ته هن مشڪل ترين حالتن ۾ پاڻ مڃرايو آهي.
ڪاوش: تاثر اهو آهي ته پ پ محب وطن (پيٽرياٽ) کي اوهان جي خفيه حمايت حاصل آهي. ڇا هنن کي وري پارٽيءَ ۾ واپس قبوليندا؟
بينظير ڀٽو: اهو تاثر هرگز درست ناهي.
ڪاوش: جنرل مشرف پاران هڪ طرفي طور ڪالاباغ ڊيم سميت ٻيا وڏا ڊيم ٺاهڻ واري فيصلي کي ڪيئن ٿا ڏسو؟ ڇا ان سان وڏي صوبي ۽ ننڍن صوبن ۾ پيدا ٿيل بي اعتماديءَ واري فضا وڌيڪ خراب نه ٿيندي؟
بينظير ڀٽو: چئني صوبن ۽ سياسي قوتن جي اتفاق راءِ حاصل ڪرڻ کانسواءِ جيڪڏهن مشرف حڪومت ڊيم ٺاهيو ته اهو تباهه ڪن عمل هوندو. اڳ ۾ ئي وفاق ۽ صوبن وچ ۾ بي اعتماديءَ کي وڌايو ويو آهي. جيڪڏهن اها بي اعتماديءَ واري فضا نظر انداز ڪئي وئي ۽ ڪالاباغ ڊيم جهڙا وڏا ڊيم ٺاهيا ويا ۽ ننڍن صوبن جا اعتراض رد ڪيا ويا ته اهو عمل وفاق لاءِ خطرناڪ ۽ تباهه ڪن هوندو.
(8 فيبروري 2004ع)

هڪ گذري ويل ڏينهن جي ياد!

هڪ گذري ويل ڏينهن جي ياد!

ڪالهه 14 فيبروري تي پوري دنيا ۾ ويلنٽائن ڊي ملهايو ويو. ڪو ان کي عاشقن جو عالمي ڏينهن ٿو چوي ته ڪي وري ان کي عالمي محبت جو ڏينهن، جيتوڻيڪ سينٽ ويلنٽائن جي مرڻ کي ڪيئي صديون گذري چڪيون آهن. پر اڄ ان عيسائي پادري کي دنيا ۾ محبت جي علامت سمجهي عاشق کيس پنهنجو رهنما بڻائي ياد ڪن ٿا. ويلنٽائن ڊي جي تاريخ جي حوالي سان ڪافي متضاد معلومات ملي ٿي ۽ ڪا به ٺوس ڄاڻ موجود ناهي. خود ڪيٿولڪ انسائيڪلو پيڊيا ۾ پڻ ٽن سينٽ ويلنٽائن جو ذڪر آهي، جن مان ٻه يورپ ۽ هڪ آفريڪا جو چيو وڃي ٿو ڏند ڪٿائن آڌار مستند راءِ ۽ اتفاق سال 270ع ۾ تڏهوڪي روم جي بادشاهه ڪلاڊيس (2) واري زماني جي ئي سينٽ ويلنٽائن بابت آهي. ڪيٿوليڪ انسائيڪلو پيڊيا ۾ آفريڪي سينٽ ويلنٽائن بابت گهڻي ڄاڻ موجود ناهي. باقي ٻنهي يورپي سينٽ ويلنٽائنن جي حوالي سان ڄاڻايل معلومات مطابق ٻنهي جي مرڻ جي تاريخ 14 فيبروري چئي وڃي ٿي.
جيتوڻيڪ 1990ع جي ڏهاڪي تائين 80 سيڪڙو کان وڌيڪ پاڪستاني ماڻهن کي ويلنٽائن ڊي جي خبر ئي نه هئي پر هاڻي عالم اهو آهي ته گهڻو ڪري پڙهيل ڳڙهيل طبقي کي معلوم آهي ۽ هر سال اهو ڏينهن ڌام ڌوم سان به ملهايو وڃي ٿو. وڏن شهرن ۾ وڏا اهتمام به ٿين ٿا هر ڪو پنهنجي ويلنٽائن کي تحفا ڏئي پيار ۽ محبت جي احساسن جو اظهار ڪري ٿو. زندگي جي مختلف رشتن نڀائڻ جا عهد به ڪيا ٿا وڃن، سمنڊ هجي يا پهاڙ، هوٽل هجن يا پارڪ هر جاءِ تي جوڙا گهمندي ڦرندي ڏينهن گذارين ٿا ته ڏاڍو سٺو لڳي ٿو ۽ مون کي شمن ميرالي جي ڳايل ان ڪلام جون سٽون ذهن تي تري ٿيون اچن ته:
جوڙيءَ کي جدائي ڏئي ماڻهن کي ملي ڇا ٿو
عاشقن جو عالمي ڏينهن ڪالهه گذري ويو، ڪيترن ماڻهن پنهنجي محبوبن سان اظهار ڪيا، ڪنهن کي اقرار مليا، ڪنهن کي انڪار مليا. ڪنهن کي نه چاهيندي ناپسند جي شادي ڪرڻي پئي، ڪنهن جيل جي ڪوٽڙي ۾، ڪنهن پوليس ڪوارٽرز ۾ اهو ڏينهن گذاريو. زندگيءَ ۾ ڊڄندي ڊڄندي مون هڪ فون ڪري ڪنهن کي ويلنٽائن ڊي تي (وش) ڪيو پر جواب مليو ته ”مون کي ڇو“!
ڪجهه مضمونن ۾ سينٽ ويلنٽائن جي حوالي سان اهو به چيل آهي ته جيلر جي نابين ڌيءَ کي جڏهن هن دعا ڪئي ته سندس بينائي واپس اچي وئي هئي پر حقيقت ۾ ايئن ناهي. جڏهن شادي شده ماڻهن روم جي بادشاهه ڪلاڊيس (2) جي فوج ۾ وڃڻ کان انڪار ڪيو يا انهن جي دلچسپي گهٽ ٿي وئي ته بادشاهه نوجوانن جي شادين تي پابندي هڻي ڇڏي. هڪ ڪيٿولڪ چرچ جو پادري سينٽ ويلنٽائن لڪي لڪي نوجوان جوڙن جون شاديون ڪرائيندو هو ۽ جڏهن بادشاهه کي خبر پئي ته هن کيس جيل ۾ وڌو ۽ موت جي سزا ڏني. جنهن جيل ۾ هو قيد هو، تنهن جي جيلر جي ڌيءَ جوليا نابين هئي. هن جي بينائي بحال ڪرڻ لاءِ دعا ڪرائڻ لاءِ جڏهن ويلنٽائن وٽ وٺي آيو ته هن دعائون ڪيس، پر دعائن سبب هن جي بينائي بحال نه ٿي. سينٽ ويلنٽائن جوليا کي پڙهائڻ شروع ڪيو ۽ پڙهائيندي پڙهائيندي پيار ٿي ويس. جوليا کي ان جو اندازو ۽ احساس ئي نه ٿيو. جڏهن موت جي سزا تي عمل کان اڳ آخري خواهش کانئس معلوم ڪئي وئي ته هن جيلر جي ڌيءَ جي نالي پرچي ڏني، جنهن ۾ لکيو ته ”تنهنجو ويلنٽائن“ اها پرچي ملڻ بعد جڏهن هن کولي ته سندس بينائي بحال ٿي وئي ۽ پرچي پڙهي پڇتايائين پر تيسين سينٽ ويلنٽائن کي موت ملي چڪو هو. اهو به جوليا جي والد هٿان. سينٽ ويلنٽائن جي ان پرچي ۾ بظاهر ته لکيل هڪ جملو هو، پر اڄ به عاشقن کي لڳي ٿو ته ڄڻ ان پرچيءَ ۾ اڄوڪي ڪنهن شاعر جو هي شعر لکيل هوندو
تمہيں اجازت ہے بھول جانا
ہزار سالوں پہ سبط چاہت کی تاريخ بھول جانا
مگر ميری جان سراب ماضی کہ خواب آلود
روز و شب کی وه آخری شام ياد رکهنا
کہ جب تمہاری نگاہ سے اپنی نگاہ چھڑا کر
پلٹ رہا تها تو تم نے کچھہ بھی نہيں کہا تها
مگر ہوا ميں نمی اچانک ہی بڑھ گئی تهی.
مون ته سڄي زندگي سياست جهڙن خشڪ موضوعن تي لکيو ۽ سياسي ڪالم ئي منهنجي سڃاڻپ به بڻيا. عشق مشڪ ٿيو ڪو نه، حسرتون دل ۾ ئي رهيون. گذريل ٽن سالن کان ويلنٽائن ڊي تي لکڻ بابت سوچيندو رهيس. عين وقت تي ڳالهه وسري ويندي هئي. هن دفعي سوچيم هرڪو لکندو. ڪالهه شام منظور ميراڻي اسلام آباد جي ڪوٽاپوري ڪرڻ لاءِ فون ڪيو ۽ مون دل ٻڌي دنيا جي نوجوانن جي محبوب موضوع بابت تڪڙ ۾ هي سٽون قلمبند ڪيون، جي اوهان کي نه وڻن ته معاف ڪجو. خبر ناهي ڇو قسمت ۾ هو يا پنهنجا افعال بڇڙا، جڏهن به جنهن کي چاهڻ جي ڪوشش ڪئي ته نوشي گيلاني جي هن شعر جهڙو جواب مليو.
ابهی ٹهرو ابهی کچھ دن لگيں گے
وصل کو خواہش بنانے ميں
تمہیں اپنا سمجھنے کیلئے دل کو منانے ميں
ابهی کچھ دن لگيں گے
کہیں اظهار کرنے ميں، کہیں اقرار کرنے ميں
ابهی ٹھرو ابھی کچھ دن لگیں گے
هاڻي ته بس جوان جذبن جي باوجود جواني جي گاڏي جڏهن آخري اسٽيشن ڏانهن سفر تي رواني ٿيڻ لاءِ ٽي ٽي جي سيٽي جي انتظار ۾ آهي ته شيخ اياز جون سٽون ذهن جي تهه تي سفر جي تياري ۾ آهن ته:
سون جهڙي اسان کان جواني کسي
وار چاندي ڪيئي عمر ايڏي ٺڳي
سينٽ ويلنٽائين بابت جڏهن به پڙهيم، يا سوچيم ته مون کي سنڌ جو هڪ ڪردار عليم درس ياد ايندو آهي. خبر ناهي هن جو مثال معقول آهي يا نه. اهو فيصلو اوهان تي آهي. سينٽ ويلنٽائن جي زندگيءَ جو وڏو پهلو اهو هو ته هو ماڻهن کي پسند جون شاديون ڪرائيندو هو. ڪيٿولڪ تاريخ ۾ 14 فيبروري تي تنهن زماني ۾ ديوي فيبريوٽا جو هر سال ميلو به لڳندو هو ۽ ان موقعي تي هڪ وڏي دٻي ۾ ڇوڪريون پنهنجا نالا لکي رکنديون هيون ۽ ٻئي ۾ ڇوڪرا. بعد ۾ هڪ ڇوڪرو ۽ هڪ ڇوڪري واري واري سان يعني ڇوڪرو ڇوڪرين جي نالن واري دٻي مان ۽ ڇوڪريون ڇوڪرن جي نالن واري دٻي مان هڪ هڪ نالو کڻنديون هيون. جنهن جو نالو جنهن کي هٿ ايندو هو، ڪڻي وانگر ان جي شادي ان سان ٿيندي هئي. اهڙي صورتحال ۾ سرن جا سورتي سودا اهڙا ٿيندا هئا جو ڪيترا جوڙا هڪ ٻئي کي ناپسند ڪرڻ جي باوجود به ان رسم مطابق مجبور ٿي هڪٻئي کي ڪڻي جي بنا ئي قبول ڪندا هئا. ان رسم کي سينٽ ويلنٽائين غلط سمجهي ان خلاف بغاوت ڪئي هئي. سينٽ ويلنٽائن ته پسند سان شاديون ڪرايون پر هن جي زندگي جو الميو ڏسو ته جنهن کي هن چاهيو (جيلر جي ڌيءَ جوليا) ان سان هن جي شادي نه ٿي سگهي.
عليم درس اهو شخص هو، جيڪو پيرن جون قبرون ڊاهيندو هو ۽ چوندو هو ته پيرن کان نه گهرو الله کان گهرو. جنهن مقام ۾ ڪنهن پير تي ڪا سک ڏٺائين ته رات جو سندس قبر گڏي ميدان ڪري ايندو هو، ڪيترائي دفعا هن کي ماڻهن مرڻينگ ڪيو پر جڏهن ٺيڪ ٿيندو هو ته وري ساڳيا ڪم هوندا هئس. خير قصو ڪوتاهه جڏهن مري ويو ۽ کيس پوريو ويو ته ڪانڌين چيو ته هن جي قبر کي پاڻي نه هڻو ڪهڙا گناهه معاف ٿيندس. ڪانڌي قبرستان مان اڃا نڪتا ئي ڪو نه ته بيٺل سج جي برسات پئي ۽ ماڻهن چيو ته هي ڪو وڏو الله وارو هو ۽ هاڻي هن جي قبر کي درگاهه بڻايو ويو آهي. عليم درس بابت اها معلومات هڪ معتبر مولانا صاحب ڏني هئي.
ڪالهه عاشقن جو ڏينهن گذري ويو، اسلام آباد، جتي هاڻي رات جو ٿڌ ۽ ڏينهن جو گرمي ۾ اضافي واري مند پئي هلي. ان جي فضا به محبت جي احساسن ۽ پيغامن سان معطر هئي. پيار جي آگوش ۾ ڪيترن ئي جوڙن اهو ڏينهن ڄڻ ته جهٽ پل ۾ گذاري ڇڏيو. اسلام آباد جي مختلف مارڪيٽن ۾ گفٽ شاپ وارن جي چاندي هئي ڪتابن جي دڪانن تي به رش ڪافي هئي. نوشي گيلانيءَ ته ويلنٽائن ڊي لاءِ وڏي اهتمام سان خصوصي طور ڪتاب به شايع ڪرايو. گلن جي دڪانن تي رش به ڏسڻ وٽان هئي. ڪيترن ئي هٿن ۾ گلاب جا ڳاڙها گل ۽ گجرا به هئا. الله عاشقن ۽ معشقون کي سلامت رکي ۽ ڪيل قول قرار نڀائڻ جي توفيق ڏئي.
(آچر 15 فيبروري 2004ع)

ذڪر قومپرستن جي بک هڙتال ۽ کوکرا پار سرحد جو

ذڪر قومپرستن جي بک هڙتال ۽ کوکرا پار سرحد جو

هندستان ۽ پاڪستان ۾ کوکرو پار کان موڻا بائو تائين روڊ ۽ ريل رستو کولڻ لاءِ ڳالهيون ختم ٿي ويون. ٻنهي ملڪن ريل رستو کولڻ جو پروگرام ملتوي ڪندي روڊ بحال ڪرڻ جو فيصلو ڪيو آهي. ٻنهي ملڪن ۾ اتفاق ته ٿيو آهي پر روايت مان لڳي ٿو ته ان کي ڪا گهڻي اهميت يا اوليت نه پئي ڏني وڃي. ٻنهي ملڪن ۾ نومبر 2003ع ۾ اتفاق ٿيو هو ته ڳالهيون ٿيڻ گهرجن ۽ کوکرو پار سرحد کلڻ گهرجي پر جيڪڏهن دلچسپي هجي ها ته گذريل ٽن چئن مهينن ۾ گهٽ ۾ گهٽ ٻيو، نه ته سروي جو ڪم ضرور ٿئي ها. گذريل اڱاري ۽ اربع تي جڏهن ٻه ڏينهن ڳالهيون ٿيون ته ٻنهي ملڪن جي وفدن مختلف تجويزن جي مٽا سٽا ڪئي. مليل معلومات مطابق ڀارتي وفد پهرين آگسٽ کان بس سروس شروع ڪرڻ لاءِ چيو ته، پاڪستان چيو، اسان اڃا سروي ئي ناهي ڪئي. ان ۾ گهٽ ۾ گهٽ هڪ سال لڳندو. پاڪستاني ڌر جو موقف هو ته 60 ڪلوميٽر پڪو روڊ ٺاهڻو آهي. جنهن ۾ وڌيڪ وقت لڳندو.
تجزيه نگارن جو خيال آهي ته ڄاڻي واڻي ايتري ڊگهي مدت جو چيو ويو آهي ۽ پاڪستان ڏسڻ چاهي ٿو ته ڳالهين جو نتيجو ڇا ٿو نڪري. آگسٽ تائين ڪشمير تي ڳالهين ۾ پيش رفت ٿي ته پوءِ ئي پاڪستان هن بارڊر کولڻ بابت سوچيندو. هن وقت واهگا سرحد کليل آهي. افغانستان ۽ ايران کان جيڪو مال ٽرانزٽ ٽريڊ ۾ خشڪ ميوو وغيره يا ڀارت کان جيڪو سامان افغانستان وڃي ٿو، اهو به هن وقت واهگا کان ويندو آهي. جيڪڏهن کوکرو پار رستو کلي ٿو ته ايران جي سڄي ٽريفڪ ۽ افغانستان جي قنڌار ۽ هرات سميت ڪيترائي صوبا اهڙا آهن، جن لاءِ مال کوکرو پار کان ويندو. ٿلهي ليکي واهگا بارڊر جي 60 سيڪڙو کان ٽريفڪ کوکرو پار کان ويندي. ڇو ته سنڌ ۽ بلوچستان جا سڀ ماڻهو هتان ويندا. هن وقت 20 ڪلاڪن جو سفر ڪري سنڌ جا ماڻهو لاهور اچن ٿا. جتان وري 15 ڪلاڪن جو سفر ڪري دهلي وڃن ٿا ۽ وري اوترو ئي سفر ڪري کين بمبئي وغيره (سنڌي آبادين وارن علائقن) تائين پهچڻو پوي ٿو. کوکرو پار سرحد کلڻ بعد سنڌ ۽ بلوچستان جي ماڻهن کي جيترو وقت لاهور تائين لڳي ٿو. ايتري وقت ۾ هو بمبئي پڄي ويندا. کوکرو پار سرحد کلڻ جي حوالي سان ڪاوش ۾ شروع ٿيل بحث دوران به مون ڪالم ۾ لکيو هو ته، سنڌي ماڻهن کي جيترو سک ٿيندو، ان جو هو اندازو نٿا ڪري سگهن. اڄ به اوهين اها سرحد کلڻ جي خبر ڪنهن پوڙهي راجسٿاني يا ٿريءَ کي ٻڌايو ته هو اوهان کي ان جي اهميت ٻڌائيندو. اسان جو نئون نسل ان جي ثمر کان بي خبر ان ڪري آهي ته 1965ع کان وٺي هيءَ سرحد بند آهي. هڪ تاثر اهو آهي ته جڏهن ويزا وٺڻ کان وٺي بس توڙي ريل ذريعي ماڻهو لاهور کان وڃن ٿا ته هڪ پاسي هوٽل وارو، موچي، درزي، ڌوٻي، کان وٺي حجم تائين پنجاب جا ماڻهو ڪمائين ٿا. سڀاڻي جيڪڏهن هيءَ سرحد کلي ته جنگل ۾ منگل ٿي ويندو. هن ڏڪاريل علائقي جي ماڻهن جي مک تي مرڪ ايندي.چار پئسا ڪمائيندا، سکيا ۽ خوشحال ٿيندا. آخر ٿرين جي خوشحالي توڙي سنڌ ۽ بلوچن جي آسان آمد رفت تي ڪنهن کي اعتراض ڇو آهي؟ جيڪي چون ٿا ته سنڌ ۾ ڌارين جي لوڌ ايندي، انهن کي صرف اهو سوچڻ گهرجي ته هاڻي کليل سرحد ناهي ڀارت ڪنڊيدار تارون لڳايون آهن. سنڌ ۾ اقتصادي موقعا اهڙا ناهن، جهڙا اڳ ۾ هئا. سنڌي ماڻهو هاڻي ايترو غافل ناهي جيترو اڳ ۾ هو. پاڪ-ڀارت ڳالهين دوران سنڌ جا جيڪي نمائندا شريڪ ٿيا. انهن ۾ سنڌي ته هڪ به نه هو. شايد اهو ئي سبب هو ته هنن سرد مهريءَ جو مظاهرو ڪيو، هڪ موقعي تي جڏهن سنڌ جي هڪ صاحب تعارف ڪرائيندي چيو ته هن جا وڏا الهه آباد جا هئا ۽ پراڻو رشتو ڳنڍي رهيو هو، پر ڳالهين دوران ڀاشن ڏيڻ شروع ڪيائين ۽ جذباتي انداز ۾ چيائين ته پاڪستان لاءِ ممڪن ناهي ته آگسٽ تائين روٽ کلي، ڇو ته ڪسٽمر هال ٺهندو، اميگريشن وغيره لاءِ آفيس ۽ روڊ ٺهندو. ان ڪري وقت لڳندو. ڀارتي وفد جي سربراهه هڪ موقعي تي جهڻڪ ڏيندي پاڪستاني سربراهه کي چيو ته هي ڪير آهي؟ ڳالهيون ته پاڻ کي ڪرڻيون آهن. جنهن بعد اهو همراهه ٿڌو ٿيو. ڳالهين لاءِ آيل وفد ۾ سنڌين جي نمائندگي نه هجڻ ڪا حيران ڪندڙ ڳالهه ناهي. ڇو ته پاليسي سازيءَ ۾ هميشه سنڌي ماڻهن کي پري رکيو ويندو آهي. ٻين پاليسي معاملن ۾ ڀلي صلاح نه ڪريو، پر کوکرو پار ۾ ته پڇو!
ڪوٽا موجب پاڪستان جي وسيلن ۾ 23 سيڪڙو سنڌ جو حصو تسليم ٿيل آهي، پر مان دعويٰ سان چوان ٿو ته ڪنهن به وفاقي اداري ۾ سنڌ کي اها نمائندگي حاصل ناهي. سي ڊي اي هجي يا اسلام آباد پوليس، ڪنهن وفاقي اداري جو معاملو هجي يا ڪا ڪارپوريشن يا خود مختيار ادارو هجي. ڪنهن ۾ به سنڌ کي تسليم ڪيل حصي جي 50 سيڪڙو برابر به نمائندگي ناهي.
سنڌ ۾ جيئي سنڌ قومي محاذ پاران مرڻ گهڙيءَ تائين بک هڙتال هلي رهي آهي. ايترا ڏينهن گذري ويا آهن، حينف بڙدي ته اڳ ۾ سنگل پاسيري هو، الٽو هاڻي سڪي ويو آهي. گريٽر ٿل ڪئنال خلاف ان بک هڙتال جو وفاقي حڪومت ڪو نوٽيس ناهي ورتو. پي پي وارا همدردي ته ڪن ٿا پر سينيٽ ۽ اسيمبليءَ ۾ آواز ناهي اٿاريو. سنڌ ۾ گريٽر ٿل ڪئنال جي مخالفت ڪن ٿا پر اسيمبلي فلور تي ماٺ آهي. ساڳيو حال ايم ڪيو ايم جو آهي. بابر غوري ۽ فاروق ستار وارن ٿل ڪئنال خلاف رٿون جمع ڪرايون آهن پر وري ڪڏهن ان جي پچار ناهي ڪئي. هاڻي ته ايم ڪيو ايم وارا زباني ڪلامي به جسقم جي تحريڪ جي حمايت نٿا ڪن. ايم ڪيو ايم سنڌ ۾ 50 سيڪڙو کان وڌيڪ حڪومت جي مالڪ آهي. هنن کي عمل سان پنهنجي ڪيل دعويٰ ثابت ڪرڻ جو حق آهي. مون کي سنڌ ۾ هلندڙ ان تحريڪ تي وفاقي حڪومت جي رويي کان وڌيڪ افسوس قومي ميڊيا تي آهي. بنگال ۾ جڏهن ماڻهو احتجاج ڪندا هئا، مظاهرا ڪندا هئا پر امن طريقي سان حق گهرندا هئا ته ان وقت به مشرقي پاڪستان جي قومي پريس کين ايئن نظر انداز ڪندي هئي. جيئن هاڻي سنڌ کي نظر انداز ڪري رهي آهي. مون کي ممتاز ڀٽو جي اها ڳالهه ڏاڍي سٺي لڳي ته بک هڙتال ڪري سنڌ جي حقن لاءِ مرڻ کان بهتر آهي ته ٻئي نموني جدوجهد ڪري حق ادا ڪري سگهجي ٿو.
سنڌ جي اديبن، دانشورن بک هڙتال ختم ڪرائڻ لاءِ جيڪو قدم کنيو آهي. اهو ساراهه جوڳو آهي. سڀ گڏجي دوستن کي راضي ڪن. بي حس حڪمرانن جي ٺلهن خاطرين تي بک هڙتال ختم ڪرڻ کان بهتر آهي ته سنڌ دوستن جي سڏ کي مان ڏئي بک هڙتال ختم ڪري جدوجهد جا ٻيا پرامن رستا اختيار ڪرڻ گهرجن. هونئن به حق بک هڙتال سان نه ملندا آهن.
(12 مارچ 2004)