ناول

رشتن جي آزادي

خوبصورت لفظن جي خالق ۽ پياري انسان سائين حيدر درياء جو هي ناول جڏهن ڪتاب جي صورت ۾ مليو هو ته مان ٻن ڏينهن ۾ ئي هي ناول پڙهي پورو ڪيو هو۔ سنڌ جي عجيب روايتن سان گڏ رشتن جي ٽوٽ ڦوٽ ۽ پيار جي اظهار تي سندس سٽون سچ ته خوبصورت آهن۔
سندس ناول ۾ اڻ ڳڻيا اهڙا مڪالما آهن جيڪي هتي پيش ڪري سگهجن ٿا پر انهن مان هڪ هيٺ ڏجي ٿو:
ياد رکجان، جيڪو سماج پنهنجي عظيم رشتن جي سڃاڻپ نٿو رکي ۽ رشتن کي پاڻ ۾ ويڙهائي، ورهائي، ونڊي، ورڇي ٿو ڇڏي، ته اها قوم ۽ اهي قبيلا پنهنجي عظمت کي ائين رسوا ڪندا آهن جيئن حضرت عثمان غني سان پنهنجي قوم ڪيو ۽حضرت آدم سان پنهنجي خدا!
۽ بي بي مريم سان پنهنجي قبيلي ۽ مون جهڙن سان پنهنجي پيار ۽ محبت واري خواهش!
  • 4.5/5.0
  • 2755
  • 1104
  • آخري ڀيرو اپڊيٽ ٿيو:
  • ڇاپو 1
Title Cover of book رشتن جي آزادي

سنڌ سلامت پاران

سنڌ سلامت ڪتابي سلسلي جو هي نائون ڪتاب ”رشتن جي آزادي ۔۔۔۔ “ محترم حيدر دريا زئور جو ناول اوهان اڳيان پيش آهي۔ هي ڪتاب اسان جي سنڌ سلامت جي مانواري ميمبر ۽ دوست آفتاب حسين کوهارو جيڪو سنڌ سلامت تي نرمل جي نالي سان ميمبر آهي جي ڪاوشن سان اوهان تائين پهچائي رهيا آهيون۔ هن ڪتاب جو مهاڳ ناليواري ڪهاڻيڪار ۽ ناولنگار سائين اسحاق انصاري پاران لکيل آهي۔

هن کان اڳ سندس پهريون ناول لفظن جي خواهش پڻ سنڌ سلامت تي پيش ڪري چڪا آهيون۔

خوبصورت لفظن جي خالق ۽ پياري انسان سائين حيدر درياء جو هي ناول جڏهن ڪتاب جي صورت ۾ مليو هو ته مان ٻن ڏينهن ۾ ئي هي ناول پڙهي پورو ڪيو هو۔ سنڌ جي عجيب روايتن سان گڏ رشتن جي ٽوٽ ڦوٽ ۽ پيار جي اظهار تي سندس سٽون سچ ته خوبصورت آهن۔

سندس ناول ۾ اڻ ڳڻيا اهڙا مڪالما آهن جيڪي هتي پيش ڪري سگهجن ٿا پر انهن مان هڪ هيٺ ڏجي ٿو:

ياد رکجان، جيڪو سماج پنهنجي عظيم رشتن جي سڃاڻپ نٿو رکي ۽ رشتن کي پاڻ ۾ ويڙهائي، ورهائي، ونڊي، ورڇي ٿو ڇڏي، ته اها قوم ۽ اهي قبيلا پنهنجي عظمت کي ائين رسوا ڪندا آهن جيئن حضرت عثمان غني سان پنهنجي قوم ڪيو ۽حضرت آدم سان پنهنجي خدا!
۽ بي بي مريم سان پنهنجي قبيلي ۽ مون جهڙن سان پنهنجي پيار ۽ محبت واري خواهش!


محمد سليمان وساڻ
سنڌ سلامت ڊاٽ ڪام

ارپنا

پنهنجي هر لکڻي، تاحيات جي لاءِ
سنڌونديءَ جي نانءُ ارپيان ٿو.
۽
پنهنجي نيڪ فرزند وحيد حيدر زئور ۽
سندس پياري دوست، راحيل رحيم زئور
جي نانءِ
۽ سنڌ جي انهن نوجوانن جي نالي،
جيڪي سماجي اوڻائين سبب پنهنجو
پيار حاصل ڪري نه سگهيا !

حيدردريا زئور

مهاڳ

حيدر دريا زئور صاحب سان منهنجي اڳ ۾ ڪا ملاقات نه هئي پر جڏهن سندس پهريون ناول ڇپجي آيو ته مون ناول پڙهي کيس مبارڪباد جي فون ڪئي هئي ۽ اها فون ساڻس رابطي جو پهريون قدم هو. شايد به کيس حيرت ٿي هجي منهنجي فون تي ڇو جو اسان وٽ تخليقن تي داد گهٽ پر واسطن يا لابي جي حساب سان تعريف ڪبي آهي ۽ داد ڏنو ويندو آهي. ان کانپوءِ وقتن بوقتن فون تي رابطو رهندو آهي ۽ هاڻي ته فيس بڪ جي ڪري به رابطو آهي.
هن مونکي پنهنجي ٻي ناول”رشتن جي آزادي“ جو مسودو موڪليو ته جيئن مان ان تي مهاڳ لکي سگهان. حالانڪ دريا جي پنهنجي لکڻي اهڙي آهي جوکيس مهاڳ جي ضرورت ناهي.
اهو ناول جيئن ئي مونکي مليو هو ته مون پڙهي پورو ڪيو هو. پر الائي ڇو چاهيندي به لکي نه سگهيو هيس. حقيقت اها آهي ته لکڻ هن وقت به نه پيو چاهيان. ڇو ته مان چاهيان پيو ته سندس ان تخليق تي ڪو خشڪ قسم جو مضمون نه هجي پر جيئن ڪهاڻيڪار يا ناول نگار ڪا تخليق سرجيندو آهي ته ان کي گهڻو وقت پنهنجي اندر ۾ ولوڙيندو آهي ۽ پوءِ اها گهڙي ايندي آهي جڏهن تخليق لفظن جي صورت ۾ جنم وٺندي آهي جنهن ڪري اها تخليق پاڻ سان گڏ رواني، ڀرپور احساس ۽ هڪ مڪمل تصوير بڻجي ڪينواس تي ظاهر ٿيندي آهي. ان سبب ڪري مان به اندر ۾ هن جي ناول تي لکڻ لاءِ ولوڙيو پئي ته جيئن سندس تخليق سان انصاف ٿي سگهي ڇو جو هي ناول هڪ ڀرپور تخليق آهي جنهن ۾ نه رڳو احساس آهن پر رنگ ۽ خوشبون به آهن.
پر جيئن ته گهڻي دير ٿي وئي هئي ۽ دريا به پنهنجي فقيراڻي اسٽائيل ۾ يادگيريءَ جا اسٽيڪر هڻندو پيي ويو. مون به سوچيو ته کيس شابس آهي صبر ڪرڻ تي پر هاڻي دير نه ڪرڻ گهرجي.
حيدر دريا جو پهريون ناول”لفظن جي خواهش“ هڪ رومينٽڪ ناول آهي. ان ڪري جڏهن سندس هي ناول پهتو ته مون ذهن ۾ اهو رايو رکي ناول پڙهڻ شروع ڪيو ته اهو به روميٽنڪ هوندو. پر جڏهن مون ناول پڙهيو ته هي ناول سندس پهرين ناول کان بنهه مختلف نظر آيو. اهو ڏسي خوشي به ٿي ڇو جو نه ته عام طور تي ليکڪ، پنهنجي هڪ مخصوص اسٽائيل ۾ گم ٿي ويندو آهي ۽ سندس هر ڪهاڻي، ناول، ڪالم يا ڊرامو ساڳو لڳندو آهي اهڙا کوڙ مثال اسان جي سامهون آهن. ناول مختلف قسمن جا ٿي سگهن ٿا جهڙوڪ سماجي، نفسياتي، رومينٽڪ، تاريخي، اينٿروپالاجيڪل، بايوگرافيڪل وغيره. حيدر دريا جو هي ناول”رشتن جي آزادي“ هڪ سماج ناول آهي پر ان ۾ رومانس، نفسيات ۽ سماج جي مسئلن جي رنگن جا شيڊز به شامل آهن.
ناول يا ڪنهن به تخليق جي خاص خوبي اها هوندي آهي ته ان جي اڻت اهڙي هجي جيئن پڙهندڙ ان جو حصو ٿي وڃي. هي ناول به ايئن ئي آهي ۽ ماڻهو ان جي سحر ۾ گرفتار ٿيو وڃي ۽ جيستائين ناول کي پڄاڻيءَ تي نٿو پهچائي تيستائين سڪون نه ٿو ماڻي.
آدجڳاد کان وٺي انساني رشتن ۾ مِٺ محبت رهي آهي ته جنگ و جدل به رهيو آهي. جنهن جو سڀ کان پهرين مثال هابيل ۽ قابيل جي ويڙهه جي صورت ۾ ملي ٿو. انساني رشتا هڪ گهڻو منجهيل سٽ آهي، جنهن کي سلجهائيندي سلجهائيندي ڪڏهن ڪڏهن ماڻهو پاڻ ان ۾ الهجي پئي ٿو. انهن رشتن ۽ انسان جي اٿڻ ويهڻ، ڳالهائڻ ٻولهائڻ سماج ۾ پنهنجو ڪردار نڀائڻ تي سماجي سائنسدانن کوڙ ڪتاب لکيا آهن. نفسيات جي سبجيڪٽ کان وٺي سوشيالاجي تائين انهن ڳالهين کي پروڙڻ ۽ سمجهڻ لاءِ هزارين ڪتاب لکيا ويا آهن.
الفريڊ ايڊلر، ايرڪ ايرڪسن ۽ سگمنڊ فرائڊ کان وٺي ايموشنل انٽيلجنس جي ڳالهه ڪندڙ ڊينيئل گولمين تائين سڀني انساني ورتاءَ ۽ رشتن تي لکيو آهي. ان کان علاوه ڪجهه ليکڪن وري ان کي تخليقي صورت ۾ آندو آهي. حيدر دريا جو هي ناول به ان سلسلي جي هڪ ڪڙي آهي. هن ناول ۾ ڪافي ڳالهيون بحث هيٺ آنديون ويون آهن. جن ۾ پنهنجن جي اوپرائپ کان، وٺي هڪ ماڻهوءَ جي انا جي باهه هيٺ سڙيل خاندان تي بحث ته نه پر تخليقي ذريعي سان احساس ڏياريو ويو آهي، ته وري ڪٿي اهو سوال اٿاريو ويو آهي ته آخر والدين اولاد جي تربيت ۾ ڪيترو ڪنٽرول رکن؟
فطرت ۾ هر ڳالهه ۾ هڪ سائيڪل / چڪر موجود آهي جيئن نائٽروجن سائيڪل آهي جنهن ۾ هوا ۾ موجود نائٽروجن، برسات جي صورت ۾ ٻوٽن وڻن کان ٿيندي جانورن جي کاڌي تائين پهچندي، قدرتي ڀاڻ جي صورت ۾ زمين ۾ پهچي وري اتان گيس جي صورت ۾ هوا ۾ واپس ڦري اچي ٿي. اهڙي ريت زمين جي يا ٻين گرهن جي گردش به هڪ سائيڪل جي صورت ۾ موجود آهي. انسان جو پنهنجو وجود ۽ زندگي به هڪ مڪمل سائيڪل آهي. منهنجي پنهنجي هڪ راءِ آهي ته خاندانن(هتي خاندان ۾ منهنجي مراد هڪ نسل نه پر ڪئين نسل آهن) ۽ قومن ۾ به هڪ سائيڪل موجود آهي، ڪو به خاندان / قوم سدائين ساڳين حالتن ۾ نه ٿي رهي. ڪنهن وقت جيڪڏهن خوشحال آهي ته ڪنهن وقت مسڪين ته وري ڪڏهن ساڳيو اوج ماڻي ٿو.
اها سائيڪل اسان کي حيدر دريا جي ناول”رشتن جي آزادي“ ۾ ملي ٿي. جانو يا جان محمد جيڪو پنهنجي گهر مان تڙجي نڪري ٿو ۽ ربو يا ربنواز جي پيار ۽ مدد سان پڙهي ۽ شادي ڪري معاشري ۾ هڪ سٺو مقام ماڻي ٿو ۽ پنهنجين ٻن ڌيئرن سان رهي ٿو پر وري چاهت، جي چريائپ ۽ خودغرضي جي ڪري ساري گهر کي ڊانوان ڊول ڪري ڇڏي ٿي وري ڳالهه اتي پهچي ٿي جتان شروع ٿي هئي. حيدر دريا رشتن جي ان ڄار کي ڏاڍي احساساتي ۽ تخليقي نموني پنهنجي ناول ۾ آندو آهي جنهنڪري پڙهندڙ ڪٿي به جهول محسوس نه ٿو ڪري پر ان سڄي ماحول جو هڪ جز ٿي وڃي ٿو ۽ اها ئي ليکڪ جي ڪاميابي آهي. ان کان علاوه هن ناول جي ڪردار نويسي به شاندار آهي، هر ڪردار جو پنهنجو هڪ الڳ رويو ۽ اظهارڻ جو ذريعو پنهنجو آهي. مختصر طور ايئن ئي چئجي ته حيدر زئور جو هي ناول سنڌي ادب ۾ هڪ منفرد حيثيت رکي ٿو.

اسحاق انصاري
ڪراچي

پيماني ۾ اوتيل شراب

پيماني ۾ اوتيل شراب

سنڌو درياهه جڏهن ڪئلاش پربت کان پنهنجو سفر شروع ڪري ٿو ته ان ۾ بلا جي مستي ۽ ارڏائي هجي ٿي ۽ شينهن جيئان گجگوڙ ڪندڙ مست سنڌو جڏهن سنڌ ۾ داخل ٿئي ٿو ته سندس آڪار وڌي ٿو ۽ سنڌ ۾ سفر ڪندي منجهس گوتم جهڙي سانت اوتجو وڃي ۽ نگر ٺٽي ۾ پهچندي وشال درياهه ڄڻ ڪنهن نرتڪي جي ڌيمي، چال جهڙي روم تي سمنڊ ۾ سمائجي وڃي ٿو. ڪئلاش جبل کان سانڍيل سڪ جيڪا کيس بيچين ڪندي سفر تي اسهائي ٿي، ان جي پورتڻا هو نگر ٺٽي ۾ ماڻي ٿو.... تڏهن مونکي سمجهه ۾ اچي وڃي ٿو ته، ٺٽي ضلعي ۾ ايڏا مهان ڪلاڪار ڇو ٿا پيدا ٿين؟ جتي سرجڻهار سنڌو پنهنجو اڻانگو سفر پورو ڪري منزل ماڻي سڦلتا پائي، ان ڌرتي تي سونهن، سڪ ۽ سوز جا سلا سدائين اُڳندا رهندا ۽ پنهنجي سرهاڻ سان سنسار کي واسيندا رهندا. سرويچ سجاولي، محمد خان مجيدي، قاسم پٿر، ارشاد ساگر، مريم مجيدي، رنگريز.... کان حيدر دريا تائين ڏات جي ڏيهه ۾ اُهي نالا آهن، جن جي ڪوتائن ۾ سنڌ جي سونهن، سڀيتا ۽ سنڌو جيڏو وشال سينو سمايل آهي.
نج ڳوٺاڻي بيهڪ رکندڙ سادو سودو، پنهنجي ڌن ۾ مگن رهندڙ حيدر دريا کي ڏسي ڪير چوندو ته هي ڪو ڀلوڙ ناول لکندڙ به آهي؟ اسان وٽ عام طور تي ليکڪ به ڪاسميٽڪ خول ۾ رهڻ پسند ڪن. عام طور تي لکڻين کان زياده ڳالهائڻ جي اسٽائل، اٿڻ ويهڻ جي انداز مان اديب محسوس ڪرائين، پر هي فقير ماڻهو سنڌ جي عظيم ناول نگار علي بابا جيئان بلڪل فطري ڏيکائي ڏيندڙ ائين ڄڻ هن ۾ موهن جي دڙي جو روح سمايل هجي.
”لفظن جي خواهش“ کان پوءِ ”رشتن جي آزادي“ سندس ٻيو ناول آهي. هڪ چيني چوڻي آهي ته”عالم ڪتابن تي ڳالهائيندو آهي ۽ ڪاسائي رڍن تي“. حيدر دريا هن ناول ۾ سنڌ جي سماجي بيهڪ تي ٽيڪاٽپڻي ڪندي اُن ۾ موجود ڪُڌين رسمن ۽ رواجن کي ننديندي آئيندي ان اُجالن جا گس گهاٽ ڏسڻ جي ڪوشش ڪئي آهي. سندس ناول جون هي سٽون ان جي ڀرپور عڪاسي ڪن ٿيون.
”هر انسان پنهنجي خدا جي شڪل ۾ پنهنجي ئي ڪرشمي ۽ ڪرامت ۾ پيو جيئي پر اُن جو کيس علم ناهي... جن کي ان جي پروڙ پئي سي علم جو دروازو ۽ سولي تي منصور ٿا سڏائين.“
حيدر دريا جي ناول پڙهڻ سان تلسلسل ٽُٽي نٿو ۽ هڪ ساهي ۾ ان کي ختم ڪرڻ تي دل چوي ٿي.
”موپاسان“ جي راءِ مطابق، ”سٺي ڪهاڻي اُها هوندي آهي جيڪا توهان کي اهو محسوس ڪرائي ته ان جا ڪردار اوهين به ٿي سگهو ٿا.“
حيدردريا جي ناول جو ڪردار ڪريمداد، چاهت، بختاور، جان محمد، عادل، علي احمد... بلڪل ائين محسوس ٿين ٿا، ڄڻ اهي اسان منجهان ئي هجن ۽ اسان منجهه ئي رهندا هجن.
جيئن سنڌي ادب ۾ ناول نويسي ۾ علي بابا ۽ ماڻڪ جو پنهنجو اسلوب ۽ انداز آهي تيئن حيدر دريا جو ناول لکڻ جو به پنهنجو ڏانءُ آهي. ڪردارن کي ناول ۾ ڪيئن سموئجي، منظرڪشي ڪيئن ڪجي ۽ سٽاءُ ڪيئن رکجي، اهو فن کيس بخوبي اچي ٿو. سندس هن ناول ۾ ڪيل منظرنگاري ترگنين ۽ ٻين روسي ليکڪن جي ناولن جي ياد ڏياري ٿي. ناول ۾ ڳوٺاڻي ۽ شهري زندگي جو امتزاج، رهڻي ڪهڻي، روين ۽ قدرن جي ڀرپور عڪاسي ڪئي وئي آهي. هن ناول جي اها خوبي آهي ته ان جا ڊائلاگ ايڏا ته جاندار ۽ وزن وارا آهن جو ان کي آساني سان ڊرامائي تشڪيل ڏئي سگهجي ٿي. چيخوف جا چيل اهي لفظ هت ناول تي ٺهڪي اچن ٿا ته ”سٺو توهان لکندا آهيو جڏهن ته شاهڪار افسانو توهان کي لکندو آهي.“
جتي ناول نگار کي ڪردارن کي نمايان ڪرڻ جو فن اچي ٿو، اتي هن جي ٻولي به ڏاڍي خوبصورت آهي. ناول ۾ آيل تشبيهون، ۽ لفظ ناول جي سونهن کي چار چنڊ لڳائن ٿا.
مثال طور: ”مان جيستائين پنهنجي محبت کي هڪ نظر نه ڏسندو هوس تيستائين باقي سڄو جهان مونکي بدصورت ۽ اداس نظر ايندو هو.“
شايد ڪلا جي اهڙي ئي سونهن کان متاثرٿي سئزرلينڊ جي مصور ”ڪلي پال“ چئي ويٺو ته آرٽ اڄ جي دور جي اڻ ڏٺل جي مصوري آهي.“
حيدر دريا ناول جي روايتي ترتيب ۽ بيهڪ کي ڇڏي اڄ جي دور جي تقاضائن ۽ ضرورتن کي مد نظر رکندي تاريخ، تهذيب، سماجيات، معاشيات ۽ حتاڪه فلسفي تائين هر موضوع کي ناول ۾ مجبور ڪري ٿو. توڻي جو حيدر دريا جي پيش ڪيل نظرين ۽ موضوعن تي اختلاف راءِ رکي سگهجي ٿو. جيڪو آدم جو بنيادي حق به آهي. آءُ آدم کي انهيءَ ڪري به سلام ڪندو آهيان جو منهنجي نظر ۾ جيڪڏهن آدم حڪم عدولي نه ڪري ها ته شايد اسين هي خوبصورت دنيا نه پسي سگهون ها. سو آءُ حيدردريا جي ناول ۾ آيل موضوعن سان ڪي قدر اختلاف راءِ رکندي به ان نتيجي تي پهتو آهيان ته مون ۽ حيدر دريا پارا ڏات ڌڻي، الڳ رستا جهاڳيندي به هڪ منزل جا مسافر آهيون.
حافظ جي هڪ شعر جي تشريح آهي ته: ڪالهه ڏٺم ته ملائڪن مئي خاني جو در کڙڪايو ۽ ماڻهو جي مٽي ڳوهي پيمانو ٺاهيائون.“
حيدردريا ان پيماني ۾ شراب اوتيو آهي. هاڻي اها اسانجي بدنصيبي/ نااهلي چئبي جو اسين ان مان سُرڪ نه ڀريون.

ڀون سنڌي
5 جنوري 2011ع
3684972-0331

جاڳ جي ٻيڙي جو ناکئو

زندگي جي اڙانگين راهن تي هلندي سندس پير اڳي کان به وڌ پختا، اڻ ٿڪ ۽ اجرا ڏٺا اٿم. سندس ڪيل ارڏائين ۽ مشڪل کان به وڌ مشڪل جا جوکم کڻندو ڏسي سندس حوصلي تي رشڪ ايندو آهي. هن 1980ع کان لکڻ شروع ڪيو ۽ شروع کان اڄ تائين اها ئي روانگي. اها ئي ارڏائي ۽ اها ئي سفر جي سختي، پوءِ انهيءَ راهه ۾ ڀلي سمنڊ جي سڃ هجي، دريائي وهڪرن جي هجي، سنڌي جي جهنگلن ۽ ٻيلن جي سرد توڙي گرم راتين جي سفر جي هجي يا وري کيرٿر ۽ هنگلاج جهڙن پربت جبلن جهاڳڻ جي جستجو هجي، پر مون کيس سفر جي ساٿين ۾ مڙني کان پنهنجي رمز ۾ اڳڀرو ڏٺو آهي. حيدر ”دريا“ پنهنجي نالي ۽ تخلص جيئان پنهنجي زندگي ۾ سڀئي جرئتون رکندڙ اٿاهه ساگر جهڙو انسان آهي. سندس من اندر جي نماڻائي به تمام معنيٰ خيز آهي. آئون لفظ ”نماڻائي“ ان ڪري پيو استعمال ڪريان جو سندس والد مرحوم جو تخلص ”نماڻو“ هو، شايد اهو ڳڻ کيس اتان ئي منتقل ٿيل آهي.
سندس قلم جي جيڪا ڪِرڀ آهي اها پٿرن کي ميڻ بڻايو ڇڏي. حيدردريا جي من اندر ۾ سنڌ وسي ٿي ۽ سنڌ نگر ۾ سونهن وسي ٿي، سونهن جي باغيچي ۾ سچائي جي خوشبوءِ جو راڄ آهي. تنهن راڄ جي سنسار ۾ وري سوچن جي آزادي جا جشن آهن، سندس جذبن ۾ آبشارن جو شور به آهي ته نرملتا جو احساس پڻ موجو د آهي. هي پنهنجي سڃاڻپ پنهنجي هن اردو شعر ذريعي به هيئن ٿو ڪرائي:
مين سنده نگر کي نگري کا،
انسان جهان سئ شاد هوا،
کوئي کيا جانئ ميري هستي کو،
يه عشق مينئ آباد کيا.
حيدردريا ٺٽي ضلعي جي ڳوٺ احمد خان زئور ۾ 1961ع ۾ اکيون کوليون، ادبي شعور به اتي ئي سرجس، ادب جي اوائلي پنڌ ۾ ان وقت جي مشهور شاعرن مان، ”پير علڻ شاهه تلي وارو“، ”حافظ احمد لاکو“ سندس فڪري رمز جي راهه جا رهبر رهيا ۽ پاڻ سيد حيات علي شاهه لڪياري (دادو) کان روحاني سلوڪ جا سبق ورتائين.
سندس شروعاتي ڪِرت درزڪو ڪم هو. ان سڳي ۽ سئي سندس اڀرندڙ جواني جي نيئر ۾ ئي پريت جا پيچ ڏئي کيس محبت سان سبي سوگهو ڪري ڇڏيو.
جڏهن کان هن جي زندگي راڳ جا انيڪ رنگ سندس وجود کي گيڙو ويس اوڍائين ٿا ته فطرت جي سونهن جي الفي اوڍي سنسار جي سفر تي نڪري پوي ٿو.
هن وقت پاڻ پرائمري استاد آهي. علم ۽ ادب سان گهري نسبت هئڻ جي ڪري ڪاغذ ۽ قلم به هن جا محبوب رهيا آهن. سندس آڱرين جي مڪتب جا، قلم ۽ بندوق جو ٽريگر تمام هوشيار شاگردن جيان رهيا آهن. تنهن ڪري زندگي جي انتهائي ڏکين ۽ آزمائش جي گهڙين ۾ هميشه ثابت قدم رهيا آهن ۽ سندس زندگيءَ ۾ سدائين سچائي جو راڄ رهيو آهي. هي فطرت جو سچو عاشق سدائين پنهنجي خدا کي پنهنجي اندر ۾ ۽ فطرت جي گوناگون باريڪين ۾ پسي پائي ٿو.
مون کيس عشق ۾ سانوڻي جي درياهه جي وهڪرن ۾ لڙهندو به ڏٺو آهي ته وري ساڌ ٻيلي ۽ ٻڌڪا جي ٽڪرن جيئان سينو ساهيندي اٽل بيٺل پڻ ڏٺو آهي. مون سندس زندگي ۾ سدائين گلن جي گجرن جي هڪ مهڪ محسوس ڪئي آهي. توڻي جو پاڻ سدائين اصولن جي سولي تي لٽڪيل رهيا آهن. جيئن سندس هي شعر آهي ته:
ڪڏهن ڪڏهن صداقتون،
هجن ڪي ڄڻ ڪي قيامتون!
حقيقتون، طبيعتون،
گهرن ٿيون ڏاهه محبتون.
اهڙي طرح اصولن جي سولي تي ان لٽڪاءُ دوران کيس ڪمال جي بصيرت رهي آهي. ان ڪري به جو پاڻ سدائين شاهه لطيف ۽ جي ايم سيد جي عملي فڪر جي درياهه کي ڀٽ شاهه ۽ سن جيئان تمام ويجها رهيا آهن، اها سڳنڌ سندس من ۾ مهڪندي دوستن کي به مهڪائيندي رهي ٿي.
حيدر دريا پنهنجي شاعري/ نظم توڙي نثر ۾ يگانو لکاري آهي، لکڻ ويل هي ڪنهن جي به پرواهه نه ڪندو آهي. هن وٽ عشق ۽ جنگ ۽ بلڪل سڀ جائز آهي. سچ، پچ ته هي مونکي ان وقت سنڌ جي سورهيه صوفين، سنتن ۽ سامين جي ولر جو وڇڙيل ساٿي لڳندو آهي. جنهن ۾ پنهنجي ولر جي وڇوڙي جا آلاپ به آهن ته سماج جي ڪڌن رسمي روايتن جي خلاف بغاوت به آهي ۽ پنهنجي خلقڻهار سان حق جو نباهه چاهيندڙ پڻ آهي. سندس تخليق ۾ انسانن جي ڪيل زيادتين خلاف اعلان جنگ پر انسانيت جي مجبورين/ هيڻائين سان همراهي جو حامي به آهي. سندس وجود ۾ سدائين جاڳ جي تنبوري جون تندون ڇڙيل ئي رهن ٿيون.

غلام نبي زئور
ميرپور بٺورو
2011-01-28

پيش لفظ

پنهنجي پڙهندڙن لاءِ پڌرو ڪندو هلان ته، منهنجو هي ٻيو ناول آهي. پهريون ناول ”لفظن جي خواهش“ بازار ۾ اڻ لڀ آهي. پهريان خيال آيم ته ان جو ٻيو ڇاپو بازار ۾ آڻجي، پر ڪجهه دوستن جي مشوري کان پوءِ پنهنجو هي ٻيو ناول ڇپرائڻ جو ارادو طئي ڪيم. هن ناول ۾ مان پنهنجي طرفان ڪجهه به لکڻ نه پئي چاهيو پر پنهنجي پهرين ناول کي پنهنجي حال تي رهائي، پنهنجو هي ٻيو ناول ڇپرائڻ ۽ ان لاءِ پنهنجي طرفان پنهنجو رايو لکڻ ان ڪري ضروري سمجهيم، ته منهنجو پڙهندڙ ڪٿي ائين نه سمجهي ته، مان پنهنجو پهريون ناول حادثاتي يا اتفاقي طور لکي ويو آهيان! سنڌي ادب ۾ منهنجو ڪو ايڏو وڏو نالو ڪونهي شايد انهيءَ ڪري جو...،
” تون مون کي حاجي چئو ۽ مان توکي غازي چوان “اهو منهنجي ذهني فطرت کان الڳ ۽ پري آهي. منهنجي فطرت، محبت، سچائي ۽ مقصد جي خدائي کي مڃيندڙ آهي. ۽ صلاحيت کي اهميت ڏيندڙ آهي ۽ انصاف به اهو آهي ته، جنهن صلاحيت جو جيترو حق آهي ان کي داد به، نه ان کان وڌ ملڻ گهرجي ۽ نه گهٽ ! پر سچ اهو آهي ته، صلاحيتون پنهنجو انصاف پاڻ حاصل ڪندڙ هونديون آهن. حاجي ۽ غازي واري خواري کڻجي ڇو ؟ پنهنجي صلاحيت سان خوشامد گڏائي سَين هڻي منگتو ٿيڻ، منهنجو عقل ان کان عارِي آهي. سو مان ته، پنهنجي خوشامد کان خود خائف ۽ خفي رهندڙ لکاري آهيان. منهنجون لکڻيون مون کي تمام گهڻو ڀائن ٿيون ۽ مون سان انتهائي پيار ٿيون ڪن. تنهن ڪري مان انهن بِنا جِي نه سگهندس ۽ جو دم آهيان جهان ۾ لکندو رهندس .منهنجن لکڻين جيڪا مونکي عزت ۽ همٿ ڏني آهي. ان جو اندازو شايد منهنجي پڙهندڙ کي نه هجي!
منهنجو هي ناول سنڌي سماج جي بي ترتيب ۽ غير مساوي روايتن جي خلاف هڪ اهڙي تحرير آهي، جنهن ۾ اسان سڀ امير توڙي غريب، پڙهيا ۽ اڻ پڙهيا سڀ پنهنجي هن سماج جي صحيح ۽ غلط هجڻ جو حصو رهيا آهيون ۽ صدين کان اڄ تائين پنهنجي سنڌي سماج ۾ پنهنجو ڪوئي فاتح پيدا ڪري نه سگهيا آهيون ، ۽ تاريخ شاهد آهي ته، دنيا کي تهذيب اسان سيکاري پر اسان خود کي سيکاري نه سگهيا آهيون. اڄ به سنڌي نوجوان حڪومتي فطرت جا عذاب سهندي به پنهنجي ذات ۾ پاڻ وهيڻو رهيو آهي ۽ پنهنجي حفاظت جو احساس هوندي به سماجي اوڻائين کان پاڻ بچائڻ واري سبق کان محروم رهيو آهي! يا ڪجهه لفظن ۾ ائين چئجي ته، سنڌ جو نوجوان سماجي براين ۽ غلط روايتن جي جنگ ۾ رڳو پنهنجي جان جو اڪيلو ۽ ناڪام گوريلو رهيو آهي . زندگي ۽ سماجي انقلاب جي ويڙهه ۾ هي بي هٿيار به رهيو آهي ۽ ان کي موقعو به نه مليو آهي. تنهن ڪري چئي نه ٿو سگهجي ته، اسان مان اهڙي ڪاهلي ۽ ڪم ظرفي جو اصل ڏوهي ڪير آهي !؟ منهنجو هي ٻيو ناول پڙهندڙ لاءِ واضع ڪندو هلان ته، مون کي پنهنجي ڌرتي، پنهنجي ٻولي ۽ پنهنجي قوم جي آجپي کان وڌيڪ اهڙي بهشت جي به طلب ناهي، جنهن ۾ انفرادي طور، حوضِ ڪوثر جو جام پيئندو هجان ۽ جنهن قوم مان جنم ورتم تنهن کي محتاج، مجبور، لاچار ۽ غلامي جهڙي جهنم جي لعنت ۾ ڏسندو رهان ! جيڪڏهن مون کي دؤزخ جي تري ۾ اڇلي، منهنجي قوم کي آزادي جهڙي نعمت ڏني وڃي، ته اهو سودو منهنجي لاءِ انتهائي سستو هوندو.

مهرباني

منهنجي ٻولي ،
سنڌوءَ جي ڇولي،
منهنجي لاءِ ماءُ جي لولي،
غاصِب تو لاءِ آهي گولي.

ساٿ سلامت

حيدر دريا زئور
ميرپور بٺورو، ڳوٺ احمد خان زئورضلع ٺٽو
رابطو: 03022315714
Email: hyderdrya@yahoo.com

اداري پاران

موسيٰ پبليڪيشن سنڌي ادب جي مختلف صنفن بابت مواد پيش ڪري رهيو آهي. هن کان اڳ مختلف موضوع جهڙوڪ، شاعري، سماجي علم، سياسيات ۽ عالمي انقلابن بابت مواد پيش ڪرڻ واري مختصر ڪوشش ڪئي ويئي آهي.
ناول ادب جي هڪ نرالي صنف آهي، جنهن جي سنڌي ادب ۾ وڏي کوٽ پئي رهي آهي، ان ڳالهه جي اهميت کي نظر ۾ رکندي، محترم حيدر دريا زئور جو لکيل هي ناول ”رشتن جي آزادي” شايع ڪري رهيا آهيون. اميد ته پڙهندڙ مواد ۾ رشتن جي آزاديءَ واري تصور مان گهربل لاڀ حاصل ڪري سگهندا.

حبدار علي گاڏهي

قسط 1

”ڪائنات ۾قدرت پنهنجي حڪمت سان شين کي پنهنجي، پنهنجي جوڙ جي شڪل ۾ جوڙيو آهي! انسان، جن، جانور، پکي، جيت ۽ وڻ، ٽڻ وغيره سڀن ۾ نر ۽ مادي واري جنس جي جوڙ ۾ جوڙيو آهي.
جنهن کي خالق جي تخليق جو درجو ۽ اهميت حاصل آهي.
انهن جنسن ۾ جنهن وقت پنهنجي، پنهنجي نسلي واڌ واري ڪشش جيءَ ۾ جاڳيندي آهي، ته پنهنجي مختلف احساس، حِس ۽ حرڪتن جي ذريعي سان هڪٻئي کي ڳولي لهن ٿا!
پر ڪُل ارڙنهن هزار مخلوق ۾، سڀ کان وڌيڪ مهذب، سڀ کان وڌيڪ خطرناڪ ۽ سڀ کان وڌيڪ وڏي شرف واري مخلوق ”انسان“ آهي.
جنهن ۾ هر ماڻهو جي پنهنجي الڳ سوچ آهي، هر ماڻهو جي پنهنجي هڪ الڳ ڪهاڻي آهي، هر ماڻهو جي پنهنجي هڪ الڳ نيت ۽ عمل آهي. ۽ هر ماڻهو جي پنهنجي هڪ الڳ شڪل ۽ صورت آهي. ۽ سندس عمر جي هر هڪ ڏينهن کي به پنهنجي هڪ الڳ اهميت آهي.
اهو انهيءَ ڪري جو، تبديلي قدرت جي هڪ اهم حڪمت آهي.
۽ جتي تبديلي رُڪجي بيهه ٿي وڃي، ته اهو فنا جو مڪان آهي، جنهن جي شڪل تباهي، بربادي، انت ۽ موت جي صورت ۾ رهي آهي! يا، جو، دم سندس جيئاپو آهي به، ته ان جو قدر، مقدار، ان جي اهميت ۽ عمر جو باقي رهيل حصو، ناڪاره، بي مقصد، گيدِي ۽ ڌرتيءَ واري ڌوڙ جي برابر رهيو آهي.“
جانو! پنهنجو ڪم ڇڏي، حڪيم صاحب جي ان فلسفي کي ڌيان ڏئي ٻڌي رهيو هو، هن کي اهي، اهڙيون ڳالهيون سوچ، ويچار ۾ وجهي ڇڏينديون هيون. ۽ انهن سان سندس دلچسپي وڌيڪ به هوندي هئي. هي انهن ڳالهين کي هينئين سان هنڍائي ڇڏيندو هو. ڪيترا ڀيرا هن کي حڪيم صاحب ملامت ڪري چيو هوندو ته، ”تون پنهنجي ڪم سان ڪم رک، تنهنجو ڪم آهي ڦڪيون ڪُٽي صاف ڪرڻ.
دنيا ۾ هر رشتي کان وڌيڪ، مقصد سان رشتو عظيم هوندو آهي. جڏهن تنهنجو ڪوئي مقصد آهي، ته دنيا جا باقي سڀ رشتا توسان آهن، پر جيڪڏهن تون بي مقصد ماڻهو آهين، ته دنيا ۾ بس اڪيلو آهين ۽ تنهنجي ڪائي اهميت ناهي. مان جنهن مريض سان ٿو ڳالهايان، ته تنهنجو اوڏانهن وات ڦاٽو پيو آهي. ۽ ٻيو ڪم سڀ ڇُٽو،...ڏس جانو، منهنجو اهو حمام دستو ٿو ڀڃين؟ ته مان پنهنجي گهر هلندو ڪندوسانءِ!؟“
پر حڪيم صاحب جي اها ملامت به کيس وسريو ويندي هئي. مئٽرڪ پاس ڪرڻ کانپوءِ، ٻه سال کن پڻس وڌيڪ پڙهڻ لاءِ مٿس زور ڀريو، پر پڙهائي تان سندس دل ڀڄي پئي. تنهن ڪري اجائي رُلڻ، کرڻ کان پيءُ کيس حڪيم صاحب وٽ، حڪمت جو ڪم سکڻ لاءِ ڇڏيو. ان حڪيم صاحب وٽ هن چار سال ڦڪيون ڪُٽيون، پر ڪي ٻه، ٽي نسخا سمجهه ۾ آيس باقي رڳو کيس حڪيم صاحب جون فلسفياڻيون تقريرون ياد هيون!
انهن چئن سالن دوران سندس ماءُ، پيءُ ٻئي وفات ڪري ويا.
هڪڙي ڏينهن ڪا ڦڪي ڪٽيندي حڪيم صاحب جو ڪوئي خاص حمام دستو هن ڀڃي وڌو، ته حڪيم صاحب کان ان ڪاوڙ ۾ اهو نقصان برداشت نه ٿيو ۽ پنهنجي شفاخاني مان کيس هلندو ڪيائين ۽ ويچارو بيروزگار ٿي گهر ويهي رهيو.
هي پنهنجي پيءُ جي اولاد مان پاڻ ۾ صرف ٻه ڀائر هئا، جانو عمر ۾ ننڍو هو.
سندس وڏي ڀاءُ ٻه شاديون ڪيون هيون، جنهن کي ٻنهي شادين مان ست ٻار هئا. هي ٻهراڙي جا رهندڙ هئا، سندن پنهنجو ٻني، ٻارو ڪون هو، ۽ سندن گذارو روز جي مزوري يا هارپي وغيره تي هوندو هو.
جانو ڏسڻ، ۾ سهُڻو، قد، بت جو مضبوط ۽ قدآوار، گول ڳٽا، جاڙا ڀرون، ۽ وڏيون روبدار اکيون، هڪ وار غور سان سندس اکين ۾ ڪنهن ڏٺو، ته وري ٻيو گهمرو سندس منهن ۾ ڏسڻ جي ان کي همت ئي نه ٿيندي هئي!
جانو جنهن ڏينهن کان بيروزگار ٿي گهر اچي ويٺو، ته سندس ڀاڄائين جو مٿس روز، روز جو ڪروڌ متو پيو هوندو هئس.
سندس ڳوٺ حيدرآباد ۽ ٽنڊو ڄام جي روڊ سان، حيدرآباد کي ڪجهه ويجهو لڳندو هو. سندن ڳو ٺ جي آسي، پاسي وارين زمينن ۾ اڪثر وونئڻن جو فصل گهڻو ٿيندو هو. جن ۾ سندس ڀاڄايون به مزدوري جي سانگي حد جي زميندارن جو ن ڦٽيون چونڊڻ وينديون هيون پر جانو کي اهو ڪم ڏکيو لڳندو هو. جيڪڏهن جُٺ، ڦِٺ ڪري وٺي به ويندا هئس، ته ڪاڙهي تپڻ کانپوءِ انهن کي اتي ڇڏي پاڻ گهر ڀڄي ايندو هو.
هڪڙي ڏينهن ڦٽين جي چونڊي دوران، ڪو ڏهين، يارنهين وڳي ڌاري هن پنهنجي ننڍي ڀاڄائي کي اتي جي ئي ڪنهن پاڙيسري نوجوان سان ڪنهن پاسيري جڳهه تي کل، خوشي ۽ ٺشڪو ڪندي گڏ ويٺل ڏسي ورتو، ته هن کي پنهنجي اندر غيرت جو غبار چڙهي ويو ۽ سندس من ۾ هڪ عجيب کپت پيدا ٿي پئي ته ”وڏي ڀاءُ کي ٻڌائجي يا مڙئي ماٺ ڪري. پنهنجي غيرت کي اهو ڪِنو پاڻي پيئڻ ڏجي! ۽ ڪنهن کي به ڪجهه نه ٻڌائجي؟ ۽ ماٺ، ماٺ ۾ پنهنجو گهر ئي ڇڏي ڏجي!؟“
انهيءَ سوچ کيس ولوڙ ۾ وجهي ڇڏيو هو. پر ان تي عمل ڪرڻ جي بجاءِ هي وڌيڪ سوچڻ لڳو، ۽ گهڻي سوچ جي ڪري ڪو بهتر فيصلو نه ڪري سگهيو ۽ خيال آيس ته ”وڏو ڀاءُ آهي، اڄ نه، ته سڀاڻي معاملو نيٺ اگهاڙو ٿيندو، ماڻهو کلندا، منهنجي ڀاءُ جو گهر ڦٽندو، بهتر آهي ته، مان کيس اڳواٽ آگاهه ڪيان، ۽ ائين پوءِ ڪنهن ٻڌو، ڪنهن نه ٻڌو، دنيا جي کِل کان گِهرجي کِل وري به خير جي هوندي!“
بس هاڻ اتي هن جي سوچ بيهي وئي ته، ”جيترو جلد ٿي سگهي وڏي ڀاءُ کي ٻڌائڻ گهرجي؟“
۽ پوءِ ان رات ئي، هن پنهنجي ڀاءَ کي سڄي حقيقت ڪري ٻڌائي، پر ڀاڻس بي اعتباري وچان کيس، پنهنجو وات بند رکڻ جي تنبيهه ڪندي چيس ”جانو ڏس! ڳالهه غلط نڪتي، ته مون جهڙو بڇڙو ٻيو ڪٿي ڪو نه ملندئي.؟“
هن ويچاري وڌيڪ وات مان ٻڙڪ به نه ڪڍي، بلڪ سندس ذهن هڪ هلڪي پڇتاءُ وارو جهٽڪو کاڌو ۽ پنهنجي ڀاءَ جي ان بي اعتماد رويي مان هڪ بي جان بُت جيئان خاموش ٿي ويو.
ٻن ڏينهن کانپوءِ، هن کي پنهنجي ان وڏي ڀاءَ گهرجي بند ڪمري ۾ ويهاري چيو ”جانو تون منهنجو سڳو ڀاءُ ته آهين، پر بنهه بيڪار ۽ ڪمينو نڪتين، مون معاملي جي چڱي طرح، سُنهن ساک سان جانچ پڙتال ورتي آهي... جڏهن تو اکيون پوري، بي غيرت ٿي پنهنجي ننڍي ڀاڄائي سان ناجائز تعلقات ڳنڍڻ جي ڪوشش ڪئي ۽ هن جڏهن انڪار ڪيو ته تو ان تي الزام هڻي، مونکي ۽ منهنجي معصوم ٻارڙن جو گهر تباهه ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي آهي.... تنهنجي لاءِ ته منهنجو اندر ٻڙڪي پيو، مان توکي رات جي وچ ۾ ڪُهي، هن گهر جي ڪنهن ڪنڊ ۾ دفن ڪري ڇڏيان، ان کان اڳ ۾ توکي چڱي طرح سان ٿو چوان ته، منهنجو منهن ڇڏي ڪيڏانهن هليو وڃ، هميشه لاءِ هليو وڃ، مان تنهنجي شڪل وري نه ڏسان.... منهنجي نظر تي وري چڙهيو آهين، ته تنهنجي اها سِسي ڪو نه هوندي....هليو وڃ هتان، هينئر جو هينئر!“
اهو ڪو منجهند جو اڳينءَ وارو وقت هو. جانو، ان مهل ئي ڪجهه ڪُڇڻ ۽ چوڻ کان سواءِ پنهنجي وڏي ڀاءُ کي سامهون هٿ ٻڌي گهر مان نڪتو، پيرن ۾ پراڻو ڦاٽل جوتو! جيڪو هن ڪجهه قدم اڳتي هلي لاهي ڦٽو ڪيو، مٿو اگهاڙو، ڪپڙا ميرا، خيسو خالي، ويچارو ڌوٻي جي ڪتي جيئان نه گهر جو نه گهاٽ جو رهيو.
سندس هڪ مامو هو ۽ ٻه ماسيون هُيون، پر انهن کي به هڪ ڏينهن اڳ ۾ سندس وڏي ڀاءُ چئي ڇڏيو هو ته ”هن ڪميني کي اوهان اتي رهايو آهي ته ان جي خون جا ذميوار اوهان هوندا؟“
تنهن ڪري اتان به کيس رڳو هڪڙي ڏينهن جي به پناهه نه ملي. ۽ هاڻ هن پنهنجي ڳوٺ جي آس، پاس پنهنجي ڪنهن يار، دوست وٽ رهڻ به مناسب نه سمجهيو. بس پوءِ پنهنجا وَر کُنجي هن حيدرآباد شهر جو رُخ ڪيو جتي سندس پيءُ جو هڪ پراڻو دوست ربوڌوٻي، نالي رهندو هو. جنهن وٽ ننڍي هوندي پاڻ به پنهنجي پيءُ سان گڏجي، ڪيترا دفعاانجي دُڪان تي ويو هو.
آڪٽوبر جو مهينو هو، سرءُ جي موسم پڇاڙي رهي هُئي، جنهن سنڌ ۾ هميشه وڏا وڏا درخت به هيڻا ڪري انهن جا گُل ۽ گؤنچ ڇاڻي سنڌ کان هميشه گلزاريون کسيون آهن. انهن ڏينهن جانو کي به ان پن ڇڻ واري موسم اداس ڪري اهڙي گوندر سان گڏي ڇڏيو هو، جنهن جي لاءِ هن ڪڏهن سوچيو به، نه هو.
پر هر موسم کي پنهنجي قدرت جي حڪم موجب، پنهنجو اثر، آبادي ۽ نتيجو ڏيئڻو پوي ٿو.
جيڪڏهن بهار ۾ گل کلي خوشبوءَ نه ڏيئن، ته بي بها خوبصورت بهار ڪيئن سڏجي؟
سانوڻ جيڪڏهن پنهنجي گهمسان گهٽائن سان وسڪارا نه ڪري ته تاڙي جي تنوار ڪنهن کي وڻندي!؟
سيارو جيڪڏهن اتر جون سرد هوائون ڇيڙي، سڄڻ ياد نه ڏياري، ته سڪ جي سوز جو اثر ڪنهن کي ڪيئن محسوس ٿيندو؟
ائين بلڪل اهڙي طرح سرءُ جيڪا هر جيءَ ۾ جدائي وجهي سڪ سرس ڪندڙ موسم آهي. جانو به ان موسم جي پڇاڙڪِي ۾ پنهنجن جانَبن کان ڪنهن پن جيئان ڇڻي هميشه لاءِ رُلي پيو هو.
۽ هاڻ سترنهن، ارڙهن سالن جي عمر ۾ پنهنجي ابي جي تعلقاتن ذريعي تڳڻ پي چاهيائين. هن حياتي جي باقي طويل سفر کي ڪنهن طرح آسان ڪري جيئڻ پي چاهيو.
هن زندگيءَ کي پنهنجي جيئاپي جو، حق ادا ڪرڻ پي چاهيو. پر جنهن سماج سندس ستن پيڙهين کي به نسل در نسل سماجي برابري کان محروم رکي سور ڏئي ستائي، ستائي ماريو هو. ليڪن پوءِ به سندس جيءَ ۾ جيئڻ وارو جذبو هو. هن ۾ پاڻ جيئارڻ جي همٿ هئي، سندس سوچ سگهاري، ۽ ارادا مضبوط هئا. پر کيس پنهنجن مان مليل ڌڪار جو ڏک هو، جنهن هن کي اندران اندر جهوري وڌو هو. پنهنجن جي پچار، سندس جيءَ ۾ هر، هر جاڳي پي پيئي، هن کي پنهنجي امڙ جون چيل اهي ڳالهيون به ياد اچڻ لڳيون، جيڪا کيس چوندي هئي، ”جانو! توکي بابهين جان محمد جي نالي سان ٿو سڏي، پر مان توکي جانو ڪري ٿي سڏيان. ان ڪري جو تون منهنجي جان آهين. توکي نه ڪجهه ٿي پيو، ته مان جيئري ئي مري پونديس... ڏس جانو، توکي اڃا ماءُ جي رشتي جو احساس ناهي. اڃا تون ٻار آهين، پر جنهن ڏينهن نه، تون ڪنهن ڳاري ۾ ڳري ۽ اندر جي اُڌمي مان روئي، روئي مونکي ماءُ سمجهي سڏ ڪندين، تنهن ڏينهن توکي ماءُ جي رشتي جو احساس ٿيندو...
جانو پٽ توکي اڃا اها خبر ڪونهي، ته جڏهن اولاد پنهنجي پوري وجود سان، پنهنجي ماءُ جو رشتو ويڙهي، ڪا پڪار ڪندو آهي، تڏهن ماءُ پنهنجي پيرن هيٺيان جنت ڪڍي پنهنجي ان سائل اولاد کي عطا ڪندي آهي.
سندس ماءُ جي انهن يادن کيس هيڪاندو رئاري هيڻو ڪري وڌو ۽ روئڻ وقت ڪو پرچائڻ وارو نه هجي، ته اهو روڳ ماڻهو جي روح ۾ گهر ڪري ويهي ٿو رهي. هونئن به زندگي ۾ اڪيلو ٿي وڃڻ جهڙو اهڙو ڪو ٻيو روڳ شايد نه هجي!؟
ماڻهو پنهنجي اڻ مِٽ ۽ اڻ ڳڻيل رشتن۾ ڳُتيل آهي. اهي سڀئي رشتا جڏهن اچانڪ ٽٽي ٿا پون ته ماڻهو مڪمل يتيم ٿو سڏجي. ۽ پوءِ اهي رشتا عذاب بڻجي سندس لُونءِ، لُونءِ کي لوهار جيئان ٿا ڪُٽين ۽ هو اڪيلو انهن ڀوڳنائن ۾ ڪيترو ڀوڳي ٿو؟ ان لاءِ هينئر حقيو، جانو هجي ها، ته شايد ايئن ئي چوي ها ته ”ماڻهو جڏهن اڪيلو ٿو ٿي پوي، تڏهن وحشتون ۽ ديوانگيون، زماني جون مسڪريون ۽ ٺٺوليون سڀ سندس ساهه سان گڏجي رهن ٿيون. پوءِ ڪنهن مهل انسان، ته ڪنهن مهل عزازيل! اهڙيون ڪيفيتون ڪربناڪ سوچن جو سلسلو جوڙي سي به ساڻس گڏ رهن ٿيون. اُهي سڀئي سلامتي سان پنهنجي ساهه سان گڏ سنڀالي کڻي هلڻ ئي مڪمل انسانيت آهي...
هن دنيا جو خلقيندڙ پاڻ اڪيلو ئي پالڻهار آهي. هيڏي ساري جهان جو جهنجهٽ! پوءِ به ساڻس ڪنهن تعلق جي نسبت سان نه سندس، نه ڪنهن ٻئي جي ڪا شرڪت، شراڪت آهي... واهه!
شايد ان سبب ئي مڪمل خدا ٿو سڏائي. سڀن کان الڳ، سڀن ۾ اڪيلو ۽ پنهنجي ذات جو پاڻ اڪيلو مالڪ! ...
هڪ مڪمل انسان ۾ به اهڙي خودداري، جوهر ۽ جولان هئڻ گهرجي“
جانو پنهنجي نئين عمر ۾ اهڙين سوچن ۽ يادن جي جنگ ۾ جُهري جهڄي پيو هو. پر پوءِ به پاڻ جيئڻ جي سَت ۽ سمجهه اڃا سالم هئس.
هي جنهن مهل شهر پهتو هو، ته سج پنهنجي رتول رنگ ۾ راسيون رنڱي چڪو هو. شهر ۾ وڌيڪ رلڻ، ڦرڻ ڇڏي سڌو ربو ڌوٻي جي دڪان تي آيو. دڪان کليل هو پر ربو موجود نه هو. هي دڪان ۾ هڪ ڪاٺ جي پراڻي ڪرسي تي ويهي رهيو.
هن کي ربو بچپن کان گهڻو قرب ڏيندو هو. پڻس عبدالفتاح۽ ربو جنهن جو سڄو نالو ربنواز هو. ٻئي حيدرآباد ۾ مئٽرڪ تائين گڏ پڙهيا هئا. تڏهن مئٽرڪ ۾ فيل ٿي پيو هو ۽ غربت جي ڪري اتي ئي رهجي ويو. ليڪن پوءِ به ربو سان سندس دوستي قائم ۽ مثالي رهي هئي.
جانو دڪان ۾ ويهي جڏهن دڪان ۾ هيڏانهن، هوڏانهن پنهنجون نظرون تڪيائين، ته سندس پيءُ جو ن اهي ڪچهريون ياد اچڻ لڳس.
جيڪي هو پنهنجي محب دوست، ربو ڌوٻي سان ويهي ڪندو هو.
هن کي ياد آيو ته، سندس نالو کڻندي سندس پيءَ چيو هو. ”ادا ربنواز ٻيلي منهنجو هي جان محمد مونکي سمجهه ۾ نٿو اچي؟ ڏس ڏي ته هن لاءِ هاڻ ڇا ڪجي؟ هي هاڻ پڙهي هرگز نٿو. ٻني ٻارو پنهنجو ذاتي ته آهي ڪو ن، ۽ هارپي مان به ڪجهه حاصل ڪونهي ۽ حڪيم صاحب وٽ به پنج ڏينهن وڃي ٿو ته، ٻه ڏينهن اتان به گسايو وڃي. ائين ته هي هاڻ خراب ٿي ويندو، ٻيلي هن جي لاءِ ته ڪو بِگر بِلو ڏس؟“
تڏهن ربو ڌوٻي سندس لاءِ چيو هو ”يار... جان محمد ته مونکي تمام سياڻو ٿو لڳي، پر تو هن تي اجايون سختيون ڪري، ڪري هن ويچاري جا حال رولي ڇڏيا آهن. مئٽرڪ تائين ته پڙهيو پر پوءِ تو پاڻ هن کي پڙهائي مان ڪڍي ورتو، تون شايد هاڻ هن جي ڪمائي کائڻ ٿو چاهين، ها نه،؟“
”پوءِ ڀلا ٻيو ڇا ڪيان؟ وڏو پٽ به، ته، ٻه شاديون ڪري ويهي رهيو ۽ ٻنهي شادين مان، ٻارڙا به گهڻا ٿي پيا اٿس، ضرورتون وڌڻ لڳيون آهن، ڀلا سڄي عمر ته مان هنن کي ڪمائي ڪون کارائيندس ۽ ٻيو ته سدائين ڪنهن جي لاءِ مائٽ به حيات ڪون ويٺا آهن... ادا پنهنجا ڪلها وهيل هوندن ته ڪنهن جا محتاج ڪون رهندا، ماڻهو کي پنهنجي سمجهه، عقل ۽ هنر هوندو ته، ڪم ايندو!“
”۽ علم تنهنجي خيال ۾ هنن جي ڪم ڪون ايندو، ها نه؟“
”ادا علم ته الله جي به سڃاڻپ آهي، پر سو ته سندس نصيب ۾ نه هو، نه!“
”نصيب ۾ نه هو ڇا؟ هن جي عمر ته اڃا پڙهڻ جي آهي. ۽ تون هن جي قست کي ويٺو ڏوهه ڏيئين، اها ايڏي ناانصافي اولاد سان ناهي ڪبي عبدالفتاح... غربت پنهنجي جڳهه تي بلڪل آهي، پر ان سان گڏ جيڪڏهن ڀاڙيائپ کي گڏائجي، ته ماڻهو بيڪار ۽ ڀاڙِي ٿيو پوي!“ ربو کيس حجت ۾ چيس ۽ ساڳي انداز ۾ جانو جي پيءُ چيو هو ”ربنواز مان غريب ضرور آهيان، پر ٻيلي مونکي هروڀرو ڀاڙيو نه چئو، ياد اٿئي؟ جڏهن پنهنجي سنگتياڻي جي انجام تي ويندو هئين ته مونکي ڪيتريون منٿون ڪندو هئين؟ هاڻي ٻڌائي ڀاڙيو مان يا تون؟“
”ها! اهي يادون ڀلي دُهرائي، پر هاڻ تون همٿ هاري چُڪو آهين، تنهنجي وڏي پٽ ٻه شاديون ڪيون، ان کي ڪجهه ٻارڙا ٿي پيا ته انهن جي روزي روٽي جي ڪارڻ پنهنجو پاڻ کي بس ڀڃي ڀوري وڌو اٿئي... ته پوءِ ٺهيو، هاڻ هي جانو ڪر منهنجي حوالي.؟“
جانو کي اهي پنهنجي پيءُ جون ڪيل ڪچهريون ياد آيون ته، سندس اندر جو سانوڻ اُڌمو کائي بي مُدو اکين مان وسڻ لڳو، هن پنهنجي قميص جي پلاند سان ڳلن تان ڳوڙها ويٺي اُگهيا، ته ربو ڌوٻي اوچتو مٿس اچي بيٺو، ربو سندس اهو حال ڏسي هو پاڻ به ڏکارو ٿي پيو، پر پوءِ خود کي ڏاڍو ڪندي. پنهنجي دل تي ڄڻ پٿر رکندي چوڻ لڳس ”اڙي... جانو تون ڪيڏي مهل آئين!؟“
۽ وري سندس منهن ۾ ڏسي چوڻ لڳس ”اڙي هي ڇا؟ تون روئين پيو؟“
بس ربو جو ايترو پڇڻ ۽ جانو اٿي کيس ڀاڪر پائي اوڇنگارون ڏئي روئڻ لڳو، تڏهن ربو ڌوٻي کيس ڳلي لڳائي دلداري ڏيندي چيس ”نه جانو بس ... روئبو ناهي، ڏس هي بازار آهي، ماڻهو پيا ڏسن، تون هاڻي وڏو ٿي ويو آهين... ماڻهو ڇا چوندا؟... بابا آئون آهيان نه... سڀ ٺيڪ ٿي ويندو... تون به بابهين وانگر ڀاڙيو ٿي پيو آهين... ويهه بابا ويهه...؟“
ربو دلداريون ڏئي کيس ساڳي ڪرسي تي ويهاريس ۽ سندس دڪان ۾ بازاري ماڻهن لاءِ پيل ٿڌي مٽ مان پاڻي جو گلاس ڀري پياريائينس ته، جانو جو تن، من ٺري پيو ۽ مايوس حالت ۾ منهن هيٺ ڪري خاموش ويٺو رهيو.
ربو ڪجهه دير لاءِ ڄاڻي، واڻي شوڪيس ۾ رکيل ڪپڙن کي هيٺ مٿي ڪري، وري به اچي سندس پاسي ۾ ڪاٺ جي بينچ تي ويٺو ۽ هلڪي کنگهڪار ڪري شفيق لهجي ۾ چوڻ لڳس ”جانو بابا هر ماڻهو جي زندگي اڻ ڳڻيل ڏينهن جو هڪ اهڙو سفر آهي، جنهن ۾ هر موسم اچي ۽ وڃي ٿي، هر معاملو اچي ۽ وڃي ٿو، ثواب ۽ گناهه به اچن ۽ وڃن ٿا. پوءِ ظاهر آهي ته، ان اڻ سُونهين سفر ۾ پنهنجا ۽ پراوا به اچن ۽ وڃن ٿا. ماڻهو ڪنهن جي لاءِ ڪيترو روئندو؟ انهن کي ڏس، جن کي دنيا ۾ ڪو پرچائڻ وارو ئي ڪونهي، انهن جا به ته، ابو، امان هئا، اهي به ته زندگي جي هن ساڳي سفر جا مسافر آهن نه!“
ربو جا اهي لفظ جانو جي جيءَ کي وڏو ڏڍ ڏئي ويا ۽ هن منهن مٿي کڻي ربو ڌوٻي جي منهن ۾ ڏسي جهڙو ڪجهه چوندي، چوندي خاموش ٿي ويو ۽ ربو ان ڳالهه ۾ راضي هو ته ”ڀلي خاموش رهڻ فلحال سندس ڪيفيت لاءِ بهتر آهي ۽ جيترو خاموشي کيس سمجهائي، پرچائي سگهي ٿي، اوترو ٻيو ڪير به ان حالت ۾ پاڻ روئي به کيس ريجهائي نٿو سگهي.“
ربو سندس ان خاموشيءَ کي ڪجهه وڌيڪ وقت ڏيئڻ لاءِ بهانو ٺاهيندي کيس چيائين ”جانو مان گهران چانهه کڻي ٿو اچان، گڏجي ٿا پيئون، تون ٿڪل هوندين. هٿ منهن ڌو، اندر کٽ تي ڪجهه دير ٽنگون ڊگهيون ڪر، مان بس اِجهي اچان ٿو، پر جي تڙ ڪريئن، ته هو سامهون حمام آهي، وهنجي به سگهين ٿو؟“
ربو ڌوٻيءَ جو گهر دڪان جي بس ڪجهه قدمن جي فاصلي تي هو.
پاڻ غير شادي شده نانگو مسافر هو. ٿورو وقت ٿيو هئس، جو سندس عورت جنس سان دلچسپي نه رهي هئي. گهر ۾ سندس ٻه ڀائر شادي شده ۽ اولادي هئا. هي پنهنجي دڪان جي ڪمائي پنهنجي ضرورت کانپوءِ، جيترو به ٿيندو هو، پنهنجي ڀائرن جي گهر ڏيندو هو. ۽ اتان کاڌو، پيتو ۽ ٻي هر ضرورت واري شيءَ کيس عزت سان ملندي هئي.
هوپنهنجي ننڍڙن ڀائٽن ۽ ڀائٽين سان انتهائي پيار ڪندو هو. سندس زندگي جي پيار وارو حصو انهن معصومن جي رشتن سان رلِي، ملي ويو هو.
پاڻ اصل هالا شهر جي ڪنهن عباسي خاندان مان هو. سندن چڱي، خاصي زمينداري هئي. هن حيدرآباد جي ڪنهن اسڪول مان مئٽرڪ پاس ڪئي هئي تڏهن کيس تپداري واري نوڪري جي آڇ به هُئي، پر سندس پيءَ پنهنجي خانداني روايت موجب سرڪاري نوڪري کي اهميت نه پي ڏني ۽ کيس پنهنجي زمينداري ۽ شهري ڪاروبار سنڀالڻ لاءِ مقرر ڪري ڇڏيو هو.
پنهنجي پيءُ جي وفات کانپوءِ هن کي زمينداري ۽ وڏي ڪنهن ڪاروبار سان دلچسپي نه رهي ۽ پنهنجي اباڻي ملڪيت مان پنهنجو حصو، پتي سڀ پنهنجي ٻنهي ڀائرن کي ڏئي ڇڏيائين. ربو انهن ڀائرن کان عمر ۾ وڏو هو. سندس باقي ٻئي ڀائر توڻي انهن جون گهرواريون، هن جي هر ڳالهه رکندا هئا، سندس هڪڙو ڀاءُ مذهبي ۽ مُلاڻي ذهنيت وارو هو. سو سندس سوچن، خيالن جي ڪنهن، ڪنهن مهل تنقيد ڪندو هو، پر سو به پرپٺ. منهن تي ته اهو به سندس وڏو احترام ڪندو هو.
ربو پنهنجي جوانيءَ ۾ هڪ خوبصورت، جوان ڪنهن ٻروچ خاندان جي ڇوڪريءَ سان پيار ڪيو هو ۽ هڪٻئي سان واعده اقرار ڪري ڇڏيا هئا ته، ”هميشه جي لاءِ هڪٻئي جا ٿي رهنداسين“، جيڪڏهن پنهنجن مائٽن خانداني ۽ قبائلي خيال کان قبيلائي يا ذات، پات جي فرق سبب پاڻ کي هڪٻئي سان شادي نٿا ڪرڻ ڏين ته اهو الله لڳ وچ ۾ ٻنهي جو گڏيل اقرار رهندو ته ”نه تون ڪنهن ٻي عورت سان شادي ڪندين ۽ نه مان ڪنهن ٻئي مرد سان نڪاح ڪنديس!“
ربو پنهنجي ان پيار جي اقرار تي قائم هو. شايد انهيءَ ڪري ئي سندس ڪاروبار وغيره سان سندس ڪا دلچسپي نه رهي هئي. ليڪن پوءِ به اباڻي ملڪيت جو مالڪ کيس ئي تصور ڪيو ويندو هو.
سندس طبيعت سنجيده، نيڪ دل، اشراف، سخي سوچ، عقلمند ڪتابي، ۽ سخن پرواز ماڻهو هو.
عمر ۾ هاڻ سٺ کان ستر سالن جي اندر هو. پر سندس کِهي پڪي، پختي ۽ هانٺي جو مضبوط.
هن پنهنجي دل جي مرد کي غلط عملن کان مضبوطي سان روڪي رکيو هو. شهر جا ڪجهه ماڻهو ته کيس قلندر ڪري به سڏيندا هئس. بلڪل آزاد خيال ۽ تنهائي پسند ماڻهو هو.
دڪان ۾ هن پنهنجي لاءِ هڪ ننڍڙو گهر به سجائي رکيو هو سندس روزمره جي استعمال جون شيون ۽ رهڻ، سمهڻ جو سمورو انتظام هن دڪان جي ڪمري ۾ سجائي سنڀالي رکيو هو. جنهن ۾ هڪ (Single bed) هڪ نوار تي واڻيل کٽ جنهن تي مهمان مهي لاءِ ويڙهيل بسترو، چار ڪرسيون، هڪ ننڍڙي پر سهڻي ڪاٺ جي ٽيبل، ڪتابن جو ڪٻٽ، هڪ ڪاٺ جي ٺهيل الماري، جنهن ۾ ڪپڙا، پرفيوم، وهنجڻ جي صابڻ کان وٺي روزمره جي استعمال ۾ ايندڙ سڀ شيون موجود هيون پر انهن ۾ جيڪا سندس خاص شيءَ هئي سا هئي (Green Tea) جيڪا هو اڪثر سردي جي موسم ۾ شوق سان پيئندو هو.
ڪمري سان(Attached) باٿ روم، ڪمري جي ديوار تي اترئين طرف کان گهڙيال ۽ ان جي هيٺيان برابر ۾ ٻه فريم ٿيل (Photograph) جنهن ۾ هڪ ذاتي سندس ۽ ٻي جانو جي پيءُ جي تصوير هئي جنهن جي هيٺ نالو لکيل هو. عبدالفتاح سنجراڻي. ۽ هڪ فل سائز ۾ رنگين T.V.
مطلب ته ضرورت لاءِ گهربل سڀ سامان سندس دڪان جي ان گهر نما ڪمري ۾ ڪنهن حد تائين موجود رهندو هو. صرف رڳو کائڻ پيئڻ واري ضرورت هن پنهنجي ڀائرن جي گهر سان جوڙي رکي هئي. ۽ اهو ئي باقي بهانو هو. جنهن کيس پنهنجي ڀائرن ۽ انهن جي اولاد سان سندس رشتي جي ڀرم کي جوڙي رکيو هو.
نه، ته فقيرتن ماڻهو، پنهنجي پريميڪا جي فڪر ۾ سيلاني فقير به ٿي پي سگهيو.
اسان جي سنڌي سماج ۾ هڪ مڪمل انسان جي ڳڻن ۽ وصفن ۾ اهو هڪ وڏو ڳڻ ۽ سٺو عمل آهي ته، پنهنجن قريبي رشتن سان تاحيات پنهنجو سٻنڌ جوڙي رکڻ ۽ انهن سان نباهڻ.
پر ان جي ابتڙ حالت ۾ ان کي انسانيت مان به خارج تصور ڪيو وڃي ٿو.
جانو ان ڪاٺ جي ڪرسيءَ تان اٿي، هٿ منهن ڌوئي اندر ڪمري ۾ ليٽيو پيو هو، پر سندس مٿي ۾ سوچن جو سور اڃا هلڪو نه ٿيو هو. اڃا سندس اکيون آليون، مٿو ڳرو، بدن ساڻو ۽ هينئون ڪچو لڳو پيو هئس. کيس پيءُ جي پيار، ماءُ جي ممتا، ڀاءُ ۽ ڀاڄائين جون بي مروتيون، دوستن ۽ هڪجيڏن واريون حجتون وغيره سڀ سندس سوچ تي وڻ ويڙهيءَ جيئان وڪڙيل هيون. سندس منهن ۽ اکيون دل جي صدمي سبب ڳاڙهاڻ مائل هيون.
هاڻ سرءُ جو ان ڏينهن وارو سج لهي چڪو هو. اونداهه جو راڪاس سڄي شهر ۾ ڊوڙي ويو هو. پر پوءِ به دڪان جي بجلي اڃا بند پئي هئي.
ربو گهران چانهه ته کڻڻ ويو هو، پر اصل ۾ اهو ته، هو هڪ بهانو، تنهن ڪري. ان کي ڄاڻي واڻي به دير ڪري اچڻو هو.سو اُهو پنهنجي وقت سان گهران چانهه کڻي جيئن ئي دڪان تي چڙهيو هو، ته دڪان ۾ اونداهه ڏسي جانو کي سڏ ڪرڻ لڳو.
”جانو...او جانو“
”جي چاچا سائين، مان هيڏانهن ڪمري ۾ آهيان.“
جانو کٽ تان اٿندي چيو، ربو کي ته کيس سڏ ڪرڻ جي ضرورت ڪا نه هئي، پر سندس ڪيفيتن جي تبديلي ۽ پنهنجائپ جو احساس ڏيارڻ خاطر چوڻ لڳو ”اڙي، بابادڪان جي بجلي ڇو ڪون ٿوٻاريئن؟ اونداهي ته ماڻهو جي اندر جا عذاب ٿي جاڳائي!“
۽ چانهه جو ٿرماس رکي خود بجلي ٻاريندي چيائين ”هڪ اها روشني ته آهي، جيڪا انسان جي روحاني راهه گذر ۾ راحت بخشي ٿي.“
هن دڪان ۽ ڪمري جي بجليءَ جا بٽڻ ٻاري دنگ ڪيا ته، جانو به اچي اڳيان بيٺس، سندس منهن ڏسي وري چوڻ لڳو ”ڪوشش ڪجانءِ زندگيءَ جي راهداريءَ ۾ اونداهه کي اچڻ نه ڏجان؟ هٿ منهن ڌوتو اٿئي...؟ وهنتو ڪون آهين...؟
توکي وهنجڻ کپندو هو!؟ ٿڪ لهي وڃئي ها ۽ بدن هلڪو ٿي پوئي ها!“
۽ وري سندس پيرن ۾ ڏسي چوڻ لڳس ”خير! چانهه پيون پوءِ تنهنجي لاءِ ڪو جوتي، چمپل به وٺون، اگهاڙا پير هن عمر ۾ ديوانن جا هوندا آهن، ۽ دنيا انهن تي رحم نه کائيندي آهي! ٻيو ته اسان جي سنڌي سماج ۾ ڪنهن به قسم جي اوگهڙ کي قبول ئي نه ڪيو ويندو آهي ۽ نه ئي ان کي عزت ۽ احترام جي لائق سمجهيو ويندو آهي... سمجهئي جان محمد؟“
”جي چاچا سائين“ جانو ساڳي ڪاٺ واري ڪرسي تي ويهي رهيو، ۽ ربو پنهنجي آسڻ واري ڪرسي ڏانهن ويندي پڇيس ”بک ته گهڻي ڪون لڳي اٿئي؟“
”نه چاچا، ماني ڳوٺان کائي نڪتو هئس!“
جانو اهو ڪوڙ ڳالهايو، پر هونئن به سيني اندر جيڪڏهن سورن جو سانڌاڻو، سنڌيل هجي، ته بک ڪنهن کي لڳندي؟
ربو سمجهي ويو ته، جانو ڪوڙ ڳالهايو آهي. تنهن چانهه جو سُرڪ ڀريندي چيس ”جانو، هڪڙي ڳالهه ياد رکجان، ماڻهو جڏهن پنهنجو پاڻ سان ظلم ڪري، يا زماني جي عذابن سبب، پنهنجو پاڻ کان ڇڄي، اڪيلو يا اڌ ماڻهو جو ٿي پوندو آهي، تڏهن هو ڪوڙ جو سهارو وٺي، ڪوڙ ڳالهائي پنهنجو بچاءُ ڪندو آهي.
پر اصل ۾ اهو هو بيوقوفي ڪري، خود سان اهو فريب ٿو ڪري جنهن ۾ کيس سواءِ رنج ۽ رسوائي جي ٻيو ڪجهه حاصل ئي نٿو ٿئي، سو بابا ڪوڙ کان ڪڏهن به ٽيڪو نه وٺجان.“
جانو به سمجهي ويو ته منهنجي ڪوڙ جٽاءُ نه ڪيو! سو لڄوڻي انداز ۾ سچ ڳالهائيندي چيائين”چاچا مان ماني واقعي کائي ڪون آيو هئس، پر سچ، پچ ته، بک به گهڻي ڪون لڳي اٿم.“
”نه، نه مونکي خبر آهي، گهڻي بک توکي لڳندي به ڪان، پر مان صرف ايترو ٿو چوان ته، ڪنهن به حوالي کان، حجاب ڪري، دل ۾ ڪجهه لڪائي نه رکجان، ضرورت کان وڌيڪ دل ۾ بچت ڪرڻ به ڄڻ قبر جي عذاب برابر آهي.“
جانو ته حڪيم صاحب وٽ اهڙيون ڳالهيون ٻڌي، ٻڌي انهن جي گهرائي کي سمجهڻ جي صلاحيت به ڪنهن حد تائين سڌاري چڪو هو. نه رڳو ايترو پر ڪڏهن، ڪڏهن سندس ذهن ۾ به اهڙي ڪا نئين نرالي ڳالهه يا ڪو عجيب ۽ نئون خيال ذهن ۾ ايندو هئس ته، هو پنهنجو پاڻ تي خود به حيران رهجي ويندو هو، ائين پي لڳو ته، سندس تخليقي قوت ۾ به واڌارو اچي رهيو هو.
چانهه پِي واندا ٿي، بازار مان جوتو وٺي، رات واري ماني کائي، دڪان جو دروازو وارائي اندران بند ڪري ٻئي ڄڻا پنهنجي، گهر نما دُڪان جي ان ڪمري ۾ اچي ويٺا. ربو بيڊ تي ٻه وهاڻا سيرانديءَ کان رکي انهن تي اِرڪ ڏئي ليٽي پيو. ۽ جانو پنهنجي سمهڻ واري کٽ ڇڏي... ڪرسي تي ٿي ويٺو. ڪجهه دير خاموشيءُ کانپوءِ، جانو کان سندس احوال وٺندي ربو پڇيس ”ها جان محمد! منهنجي خيال ۾ ته مان ڪجهه سمجهي به ويو آهيان، يا ٿي سگهي ٿو ڀليو به هجان! پر هاڻ تون ٻڌائي ته، ڇا معاملو آهي، ڇو پريشان آهين؟ بابِهين جي وفات کان پوءِ پندرنهن، سورنهن مهينن کانپوءِ آيو آهين، سو به ڪنهن ڏک، ڏمر کان آيو آهين، ڀاڻهين وڏو ته، سال ٿيا آهن، مون ڏانهن اچي ئي ڪون، ائين پيو لڳي، ڄڻ هن پنهنجي پيءُ وارا واسطا تعلق سڀ ماري، وساري ڇڏيا! پر پنهنجي پي جي سٺن دوستن کي به وساري، وڃائي ويهي رهيو آهي. خير ان تي ميار ناهي. هو ته آهي به هڪ ننڍڙي سوچ، ننڍڙي دل، ننڍڙي ذهن ۽ ٿوري عقل وارو ماڻهو، پر توکي ته مان بچپن کان ڏسندو اچان، تون ذهين، عقلمند ۽ ساڃاهه، سمجهه وارو جوان آهين. تون پنهنجي پيءُ جي پوکي راهي سنڀالڻ واري سمجهه رکين ٿو... منهنجي خيال ۾ مونکان تون پنهنجي دل جي ڳالهه ڪون لڪائيندين؟“
”نه چاچا سائين، توهان ۽ادا علي احمد سجاول وارو، اوهان ٻئي منهنجا ڄڻ پنهنجا آهيو، توهان ته منهنجا... مونکي پنهنجي پيءُ جيئان آهيو، ڀاءُ علي احمد سجاول ۾ ٿو رهي. سو بابا سائين جن جو سڳو سوٽ آهي. ۽ منهنجو هم عمر آهي. بس ڪو مڙئي مهينن جو عمرين ۾ فرق آهي. پر هو هتان کان ڪجهه پرڀرو آهي، ۽ مون وٽ ڀاڙي جيترو پيسو ڏوڪڙ به ڪون هو. توهان حيدرآباد ۾ مونکي هر لحاظ کان ڪجهه ويجها هئا. تنهن ڪري مان پنهنجي ڳوٺان پنڌ ئي پنڌ توهان ڏي هليو آيس.“
جانو جو ڳوٺ ۽ حيدرآباد ايترا ويجها به ته ڪون هئا، جو ماڻهو سندس ڳوٺ کان حيدرآباد تائين پنڌ اچي، وڃي سگهي. ربو ته ڪنهن زماني کان ان فاصلي ۽ گس، پنڌ کان واقف هو. تنهن سندس پنڌ جو اندازو ساريندي پڇيس ”اڙي، واهه ڙي، جوان واهه، تون ڳوٺ کان حيدرآباد تائين لاڳيتو پيرين اگهاڙو پنڌ آيو آهين!؟“
”جي ها! چاچا هاڻ هر، هر توهان سان ويٺو ڪوڙ ڳالهايان اهو ته هاڻ مناسب ڪون ٿيندو ، نه!“
”شاباس جانو! اها اهڙي بردباري ۽ همٿ، تو پنهنجي هميشه سلامت رکي، ته يقين ڪر ناڪاميءَ ۽ نااميدي، تنهنجي اندر داخل ئي نه ٿي سگهندي، دنيا ۾ سچ کانسواءِ باقي سڀ اجائي ڀُل آهي جانو.“
”جي!“ جانو سندس منهن ۾ ڏسي جواب ڏنو.
ربو پنهنجي بيڊ تي ٽيڪ ڇڏي، سڌو ٿي، سندس سامهون ويهندي چيس ”جانو! پنهنجي تڪليف جي وقت پنهنجو ڏکيو حال، رڳو پنهنجي دل کي ٻڌائڻ سان، ماڻهو پنهنجي اندر ۾ هڪ اهڙو زهريلو اثر ٿو پيدا ڪري، جنهن جي جوش ۾ پوءِ اکين مان اهو زهر پاڻي جي شڪل ۾ ائين ٿو اُڀامي جاري ٿئي جيئن ڪنهن مٿانهين جبل تان آبشار هيٺ ڪرندي، هيٺاهين واري پهاڙ کي پرزا ڪري ڇڏيندو آهي. اهڙي طرح پوءِ ته اهو ماڻهو پڌرو ساڳي ٿي پوندو آهي. پر پوءِ پنهنجون همدرديون ضايع ڪري ٿو ڇڏي، ڏک، ڏولاوا ماڻهو کي دل سان نه، دل وارن سان اورڻ گهرجن ته جيئن اندر جي اُساٽ ۽ تن جي تپش جهڪي ٿي وڃي... جانو تون ۽ مان، اسان ٻئي هڪٻئي کان ايتري وٿي تائين هڪٻئي کان پري آهيون، جيئن هي هٿ جون آڱريون، تنهن ڪري جو ڪجهه به ٿيو آهي، بي فڪر ٿي ٻڌائي، مان تنهنجي لاءِ سڀ ڪجهه ڪري سگهان ٿو.“
”جي، چاچا سائين، مان توهان کي پنهنجو سمجهي ته توهان وٽ آيو آهيان، ۽ توهان جوئي، ٿي رهڻ ٿو چاهيان؟“
جانو ائين چئي، پوءِ پاڻ سان ٿيل سموري وارتا کيس سربستي بيان ڪري ٻڌائي ۽ آخر ۾ اکين مان لڙڪ ڳاڙيندي، چوڻ لڳو ”چاچا مونکي واپس ڳوٺ نه موٽائجو، ادو مونکي ڪنهن نه ڪنهن بهاني سان قتل ڪري ڇڏيندو ۽ مان جيئڻ ٿو چاهيان. جيڪڏهن مان هتي توهان وٽ ئي رهان ۽ توهان ان ۾ ڪا ڏکيائي محسوس ڪندا هجو، ته مونکي بس رڳو سجاول جو ڀاڙو خرچ ڏجو مان ڀاءُ علي احمد ڏي سندس ڳوٺ هليو ويندس؟“
ربو سندس ماجرا ٻڌي پنهنجي مرحوم جگري دوست عبدالفتاح کي ياد ڪري آخر پنهنجي دل به رئاري ويٺو. هو پنهنجي بيڊ تان اُٿيو، واٽرڪولر مان پاڻي پيتائين ۽ جانو کي به سندس بنا گهُر جي پياريائين ۽ وري به ڪجهه دير ساڳي حالت ۾ بيڊ تي وهاڻن کي ٽيڪ ڏئي ليٽي پيو. ڪجهه دير سوچ ويچار کانپوءِ، جانو کي مخاطب ٿيندي پڇڻ لڳو ”جانو ڏس! ان معاملي بابت توکان هڪ دفعو پڇڻ منهنجو به ڪو حق ٿئي ٿو. بس مونکي رڳو ايترو ٻڌائي ته، تو پنهنجي ڀاءُ ۽ پنهنجي ننڍي ڀاڄائي بابت جو ڪجهه به چئي ٻڌايو آهي، ان ۾ تون بي ڏوهي آهين يا توکان ڪٿي ڪا غلطي ٿي وئي آهي؟ بس هاڻ جو ڪجهه به تون ٻڌائيندين؟ سچ يا ڪوڙ اهو سڀاڻي وقت به پڌرو ڪري ڇڏيندو!؟“
”چاچا. مون اهڙي ڪائي غلطي ناهي ڪئي. جيڪڏهن مان گنهگار آهيان، ۽ سڀاڻي وقت اهو ثابت ڪري ٿو، ته منهنجو سر تنهنجي پيرن ۾ هوندو، ۽ توهان پنهنجن هٿن سان منهنجو سر قلم ڪري، مونکي دفن ڪري ڇڏجو، مان توهان کي پنهنجو خون اڄ کان ئي معاف ڪري ٿو ڇڏيان، اهو مان عبدالفتاح جو پٽ توهان سان واعدو ٿو ڪري ڇڏيان...!“
هڪ دفعو وري به ربو ڪجهه سوچڻ لڳو، پر هن ڀيري جانو جو نظرون کيس چڱي طرح تڪي رهيون هيون، ڪجهه دير کانپوءِ ربو سندس منهن ۾ ڏسي ٿڌو ساهه ڇڏيندي چيس ”جانو اڄ کان هي دڪان تنهنجي حوالي ۽ مان به تنهنجو... تون منهنجو ٿيئين نه ٿيئين اها الڳ ڳالهه آهي... توکي ڪنهن ٻئي پاسي وڃڻ جي ڪائي ضرورت ناهي. جيسين مان جيئرو آهيان، منهنجي ساهه سان گڏ آهين. تو شام جو اچڻ وقت ئي چيو هو ته، مان جيئڻ ٿو چاهيان، بس پوءِ جيسين سيسيءَ ۾ ساهه اٿم، تيستائين ڪو ٻيو فڪر نه ڪجان، تون نه رڳو پاڻ جيئندين، پر اميد الله ۾ آهي ته، تون ٻين کي جيئڻ سيکاريندين اهو مون ربنواز ڌوٻيءَ جو به توسان واعدو رهيو.“ ۽ پوءِ جانو جي دل وٺڻ خاطر کيس پنهنجو حال محرم بڻائيندي چوڻ لڳس ”منهنجو جيئاپو ٻڌندين؟ ٻڌايان توکي پنهنجو جيئاپو، ته مان ڪيئن پيو پاڻ کي جيئاريان، دل ته چوي ٿي، اڄ مان پنهنجو اندر توسان اوري ڇڏيان جانو. ٿي سگهي ٿو، زندگي جي سفر ۾ ڪڏهن ڪٿي ڪنهن ماڳ تي تنهنجي ڪنهن ڪم اچي وڃي؟“جانو سندس دل جي سچائي ۽ خلوص ڏسي، پنهنجي دل جا بار ڊهندي محسوس ڪيا، کيس خبر ئي نه رهي ته، الائي ڪهڙي لفظ لهجي سندس لڱن تان ٿڪ لاهي ڇڏيو. ان سَرهائيِ ۾ هن اسرار ڪندي چيس ”چاچا، جيڪڏهن مان توهان جي اندر جو احوال ٻڌڻ جي اهل هجان، ته پوءِ اها توهان جي مون تي وڏي عنايت ٿيندي، جو توهان مونکي پنهنجي روح جي رشتي سان ڳنڍيو ٿا!“ ”ها! ڇو نه جان محمد، تون منهنجي دادلي دوست جو پٽ آهين، تون مونکي ٻڌڻ جي بلڪل اهل آهين.“
••••

قسط 2

ربو هڪڙو وهاڻو پنهنجي جهوليءَ ۾ رکي، ان تي پنهنجون ٻئي ٻانهُون ائين رکيائين جو ڄڻ پنهنجي سڄي عمر جو بار انهيءَ ويهاڻي تي اڇلي ڇڏيائين ۽ پوءِ پنهنجي ڪهاڻي جي شروعات ڪندي چوڻ لڳو ”جانو! مان تنهنجي عمر جو هئس ته، عشق منهنجي دل ۾ ڪِتڪتايون ڪرڻ لڳو، مان پنهنجي عمر ۾ ڇوڪرين کي غور سان ڏسڻ ۽ انهن جي جسماني جوڙ جڪ تي پنهنجي دل کي حرصائيندو هئس. ڪڏهن، ڪڏهن ته ڪنهن ڇوڪريءَ سان دل لڳي واري حجت به ڪري وٺندو هئس. منهنجي اهڙي من چلائين آخر هڪ ڏينهن هڪ ٻروچ قبيلي جي نوجوان ۽ خوبصورت ڇوڪريءَ سان منهنجي پيار جو پيوند جوڙي ڇڏيو، ۽ مان ان سان سچو، پچو پيار ڪري ويٺس ۽ ڪجهه ڏينهن کانپوءِ هو به مون سان محبت ڪرڻ لڳي... هُو اسان جي هڪ ايماندار هاريءَ جي لکي، پڙهي ڌيءَ هئي... آهستي، آهستي اسان هڪٻئي سان ائين هڪ ٿي وياسين، جيئن پڙاڏو ۽ سڏ! ... پر اڃا ان معاملي جي ڪنهن کي به ڪا خبر ڪان هئي. تڏهن اسان هالا ۾ ويٺل هئاسين. اڄ به اڃا اسان جون زمينون اتي آباد آهن. اهي ساڳيا هاري، ساڳيا خاندان منهنجي ان محبوبا سميت اتي آباد آهن. مان پنهنجي ان محبوبا واري محبت جي سحر ۾، روز صبح، شام پنهنجي ٻني تي رڳو سندس ڪري ويندو هئس.
اسان جي محبت ۾ روز نوان پيچ پوندا رهيا ۽ اسان جي محبت مضبوط ٿيندي وئي.
جان محمد! قدرت واري دنيا ۾ محبت پيدا ڪري، نه رڳو انسان تي پر هن پنهنجو پاڻ تي ۽ هر ساهه واري تي هڪ وڏو احسان ڪيو آهي.
دنيا ۾ محبت نه هجي ها، ته نه انسان جي انسانيت هجي ها ۽ نه خدا جي خدائي!
نه وڻ ميوا پچائن ها! نه ماکي رس ٺاهي ها!
نه مُلو مسجد اڏي ها، نه شيطان شرارتون جوڙي ها ۽ نه ولِي ولايتون حاصل ڪن ها!
نه تيرٿ، حج ۽ تڪيا جُڙن ها ۽ نه ثواب، گناهه جي ساڃاهه هجي ها!
نه جڳ ۾ رشتا جڙن ها ۽ نه رقيبن ۾ جدائي جو روڳ هجي ها!
هي اسان ساهه وارا سڀ محبت جي صدقي ساڃاهه رکون ٿا، نه ته وڍيي جو ويڄ ته هٿ ئي ڪون اچي ها!
هر ڪوئي ڪوري ڪاغذ جيئان ڳري، سڙي اڪيلو ئي مري ها! نه سماج نه سياست، نه قبيلا ۽ نه قتل عام ۽ نه تون ۽ مان.
بس ڪرم ان آدم جا ٿيا، جنهن آسمانن جي بهشت مان محبت کي هيٺ هن ڌرتيءَ تي آندو ۽ اسان سندس بيِ، بيِ حوا واري محبت جو اولاد ٿي پياسين.
بس ان ساڳي حضرت آدم جي آندل محبت اسان کي به آدم ۽ حوا ياد ڏياري ڇڏيا ۽ اسان هڪٻئي سان شادي جا اقرار ڪري ويٺاسين. توڻي جو اها اڻٿيئڻي ڳالهه هئي. ائين ٿيڻ مشڪل پي نظر آيو.
اسان جي سنڌي سماج ۾ اسان اڃان پنهنجي، پنهنجي ذات جي جيل مان ٻاهر نڪري نه سگهيا آهيون. اڃا تائين سنڌي سماج مڪمل قومي وحدت کان ڄڻ ته محروم آهي. سنڌي سماج اڃا تائين قبيلن خاندان ۽ الڳ، الڳ ذاتين ۾ ورهايو پيو آهي. هڪڙو قبيلو ٻئي قبيلي کان رت جي رشتن ۾ ٽٽو پيو آهي. هڪڙي ذات وارو ٻيءَ ذات واري سان سڱ، سيئاپو نٿو ڪري. ميمڻ، ملاحن سان سڱ نٿا ڪن، ملاح کٽين سان نٿا ڪن، کٽي، ملاحن سان نٿا ڪن، رند، جتوئين سان نٿا ڪن۽ سما لاکن سان نٿا ڪن، ۽ لاکا ٻروچن سان نٿا ڪن ۽ وري ٻروچ قبيلا سنڌ ۾ پنهنجن ٻروچن قبيلن ۾ به ائين ئي ورهايا پيا آهن، ۽ ان کان پوءِ سادات قبيلا به ائين آهن، پوءِ اها الڳ ڳالهه آهي، ته ڪٿي ڪي پيار ڪندڙ ٻه دليون، انهن سماجي غلط اصولن جي پرواهه نه ڪندي پنهنجي پيار جو پرڻو حاصل ڪري ٿا وٺن، پر سي به ته، پنهنجي سماج ۾ جهڙي خوني دشمني ٿا پرائن.
مونکي ۽ منهنجي پريمڪا کي به اهو ئي خوف هو.
سنڌ ۾ ته اسان وٽ مذهبي صورتحال به ساڳي آهي. مثلن: ڪوئي غيرمسلم خاندان ڪلمو پڙهي مسلمان ٿئي ٿو، ته ان سان ڪنهن مسلم خاندان جو رشتو، تعلق ڳنڍڻ ته ڇا؟ پر انهن نون مسلمان ٿيندڙ خاندان جي گهر جو پاڻي پيئندي به، اصل مسلمانن جو ڄڻ روح ٿو خراب ٿئي! ائين سنڌ ۾ سماٽ ۽ ٻروچ قبيلن جي وچ ۾ به اهڙي ڪراهت ذري گهٽ ساڳي عملي حالت ۾ آهي!
مان ۽ منهنجي محبوبا اسان ٻن مختلف قبيلن جا ڄايا هئاسين. هُوءَ ٻروچ ۽ مان سَماٽ!
انهيءَ قبيلائي ورڇ، جيئن اسان ٻنهي کي ڪنهن اڻ ڏٺي خوف ۽ دهشت ۾ رکيو هو. ائين پورو سنڌي سماج، تاريخ شاهد آهي ته، ڌارين قومن اڳيان اهڙي ڪنهن اڻ ڏٺي خوف ۽ دهشت جي سبب، گيدي ۽ غلام رهيو آهي.
جيڪڏهن سنڌي سماج پنهنجي اها بدترين قبائلي ورڇ وارو عمل ڇڏي گڏجي هڪ ٿي وڃي، ۽ پنهنجي قدرتي خون کي ذاتين ۽ قبيلن ۾ ورهائڻ ڇڏي ڏي، ته، نه پيار تي پابنديون هجن ۽ نه گيدي پڻي وارو گنگهر گهارڻو پوي.“
جانو کي سندس ڪهاڻي مان پنهنجو حڪيم صاحب ياد اچي ويو. جيڪو اڪثر پنهنجي تڪيي ڪلام ۾ چوندو هو ”محبت جا مريض مون وٽ ڇاجي لاءِ ٿا اچن؟ انهن بيوقوفن کي پنهنجو مرض پاڻ سمجهه ۾ نٿو اچي، ته مان ڀلا کين ڪهڙيون ڦڪيون، ٻُڪيون ڏيان.“
جانو کي تڏهن به اهو خيال فڪر ۾ وجهي ڇڏيندو هو، ۽ هاڻ جڏهن ربو جو داستان ويٺي ٻڌائين تڏهن به پنهنجو من جهڙو اڌورو، اڌورو پي محسوس ڪيائين. جڏهن هڪجيڏن سان گڏ پڙهندو هو، تڏهن سندس ذهن قومي سياست ڏانهن مائل ٿيو هو. پر پوءِ سماجي اوچ، نيچ واري ڏڦيڙ سبب انهيءَ سطحي سياست ۾ کيس مزو نه آيو ۽ سياسي سرگرميون گهٽائي ختم ڪري ڇڏيائين. ۽ هاڻ ان مهل جيڪو ربو جي واتان ويٺي ٻُڌائين، سو سندس ذهن کي هڪ نواڻ ۽ فڪر ۾ گهرائي پيدا ڪري رهيو هو. هن خاموشي ۽ سڪون سان ويٺي ٻڌو، ۽ جانو جي ان خاموشيءَ ۾ ربو به پنهنجي محبت جي داستان ۾ پيار جا رنگ ڀريندي پنهنجي ڪيفيت عجيب طرح جي محسوس ڪري رهيو هو. ۽ پنهنجي ناحاصل پيار جي ڪَيف ۾ سنڌي سماج تي ڪاوڙ کائيندي چوڻ لڳو ”خبر ناهي سنڌي سماج کي پاڻ ۾ ورهائجي رهڻ واري پِٽ ڪٿان لڳي، الائي ڪٿان اها بيماري لڳيس، جنهن کي پنهنجي غلاميءَ تان غيرت گهٽ، ۽ پيار، محبت جهڙي معراجي معاملي تي وڌيڪ غيرت اچي ٿي!؟
جانو! هُوءَ پڙهي، لکي ذهين ۽ سٺي خاندان جي ڇوڪري هئي، اسان ٻنهي کي پنهنجي سماج جي خوني ريتن ۽ ڪروڌي رسمن جي ڄاڻ هئي، پر محبت ته، مذهبن ۽ ريتن رسمن تي سوچي نه ايندي آهي! دنيا ۾ صرف اهي ٻه شيون آهن جن جي ڪا به موسم ۽ وقت مهل مقرر ٿيل نه آهي. سي آهن هڪڙي ”محبت ۽ ٻيو موت“!
اهي ٻئي حالتن ۽ همدردين سان ڪوئي تعلق نٿا رکن، پر تڏهن اسان ٻنهي پنهنجي عمرين مطابق اڃا محبت ۽ موت جي فلسفي تي سوچيو به، نه هو، اسان تڏهن محبت جي نتيجن کان اڻ ڄاڻ ۽ موت جي انتظار کان آجا هئاسين!
هُوءَ مونکان وڌيڪ خوبصورت هئي. ۽ اڄ به جنهن عمر ۾ هُوءَ آهي. تڏهن به سمجهان ٿو ته، سندس خوبصورتي مونکان سرس هوندي. الائي ڇو منهنجي دل کي اهو يقين آهي ته، مان سندس ئي سونهن مان پنهنجون خوبصورتيون سکيو آهيان!
جان محمد- سچ پڇين ته، بابهين کانپوءِ. اهو پهريون ماڻهو تون آهين؛ جنهن سان اڄ مان پنهنجي دل جي دري کولي، پنهنجو هينئون ويٺو ٺاريان! اهو مون توکي پنهنجي لاءِ مناسب سمجهيو تڏهن، نه ته، هن کان اڳ مان پنهنجي سڄڻ جي سونهن کي سوغات سمجهي پنهنجي سيني ۾ ساهه سان سلهاڙي رکيو هو. پر اڄ سمجهان ٿو مان پنهنجون اهي ڪيفيتون مائِي سسُئي جيئان قبر ۾ کڻي وڃي سمهندس، تنهن کان بهتر ٿيو، سي مان توسان بيان ڪري پيو ڇڏيان، شايد توکي پنهنجي زندگي جي لاءِ به اهڙن تجربن جو علم ضروري هو، ۽ خدا توکي ڪنهن بهاني مون تائين آندو آهي.
تون جئيڻ ٿو چاهين، ماڻهو کي پنهنجي جيئاپي جا پيچرا پاڻ ڳولڻا پون ٿا. پر سو تڏهن جڏهن ڪو مون جيئان پنهنجي پيار کي پرستش ۽ پنهنجي دل کي خدا سمجهي پنهنجي وجو د کي ئي وساري ڇڏي... مونکي تو مان ڪجهه اهڙو ئي نظر اچي ٿو جانو. توڻي جو تون منهنجو رت، جگر ۽ سڳو پٽ نه آهين، پر توکي خبر هوندي ته، حضرت عيسيٰ نبي کي پنهنجو پيءُ ڪون هو. بيِ بيِ مريم کي پنهنجو مرد (مڙس) نه هو ۽ حضرت آدم کي پنهنجا ماءُ، پيءَ ٻئي ڪون هئا.
ياد رکجان، جيڪو سماج پنهنجي عظيم رشتن جي سڃاڻپ نٿو رکي ۽ رشتن کي پاڻ ۾ ويڙهائي، ورهائي، ونڊي، ورڇي ٿو ڇڏي، ته اها قوم ۽ اهي قبيلا پنهنجي عظمت کي ائين رسوا ڪندا آهن جيئن حضرت عثمان غني سان پنهنجي قوم ڪيو ۽حضرت آدم سان پنهنجي خدا!
۽ بي بي مريم سان پنهنجي قبيلي ۽ مون جهڙن سان پنهنجي پيار ۽ محبت واري خواهش!
... جانو! منهنجي محبت جي خبر جڏهن منهنجي والد کي پئي، تڏهن ان مونکي ٻني، ٻاري تي وڃڻ کان منع ڪري ڇڏي. منهنجي والد صاحب کي اهو خوف ٿي پيو هو ته، ٻروچ مونکي قتل ڪري ڇڏيندا. منهنجا والد صاحب مون سان انتهائي محبت ڪندا هئا ۽ منهنجي حالت اها هئي جو مان جيستائين پنهنجي محبت کي هڪ نظر ڏسندو نه هئس، تيستائين باقي سڄو جهان مونکي بدصورت ۽ اداس نظر ايندو هو. مونکي تڏهن اهو محسوس ٿيو ته، محبت تي بندش ماڻهو لاءِ دؤزخ جي عذاب کان وڌيڪ آهي.
هونئن به بيڪار ۽ بي مقصد پابندي ماڻهو جي ذهن کي موڳو ڪري سوچن کي زهر ڏئي، سندس صلاحيت کي ڪنهن اوڙاهه ۾ اڇلي تباهه ۽ برباد ڪري ڇڏيندي آهي.
پر پيار تي پابندي، پاپن کي جنم ڏئي ماڻهو کي پنهنجي هٿرادو دوزخ ۾ جلائي فنا ڪري ڇڏيندي آهي!
مان به پنهنجي والد صاحب جي ان لڳايل پابندي ۾ بي سُکو ۽ بيمارذهن بڻجڻ لڳس، مونکي گهر ۽ شهر کان ٻاهر ڪيڏانهن به وڃڻ جي اجازت نه هئي. مان پنهنجي پيءُ جي عزت ۽ وڏو احترام ڪندو هئس. سندس هر حڪم تي هاڪاري جملا ڳالهائيندو هئس. پر سندس منع ڪرڻ کان پوءِ هڪڙي پاسي مونکي پنهنجي پيءُ جو احترام عزت ۽ادب سامهون هو، ٻي پاسي کان وري قبيلن ۾ ورهايل پنهنجو سماج، جنهن ۾ پيار ۽ محبت کي ڏوهه ۽ غيرت جو نالو ڏئي ڪهاڙين سان ڪُٺو ويندو آهي. ۽ ٽئين پاسي منهنجي محبت ۽ ان سان ڪيل قول ۽ قرار.
انهن تي سوچي، سوچي منهنجن سوچن کي جهڙو ڪينسر جو مرض لڳي پيو هو. مان روئي، روئي پنهنجي والد صاحب کان صرف رڳو هڪ دفعو ملڻ جي اجازت ورتي، پر ان ۾ به اهو شرط لاڳو هو ته، منهنجي اها ملاقات ڏهن منٽن تائين هوندي. ۽ اها آخري به هوندي، ان کانپوءِ ان سان وري نه ملڻ جو به واعدو ۽ قسم ورتائين.
مون سوچيو ته، محبت وارن لاءِ هڪ منٽ جي ملاقات به معراج ڪرايو ڇڏي، ڏهن منٽن ۾ ته مان پنهنجي خدا کي به ڏسي وٺندس.
انهيءَ سوچ ۾ مان پنهنجي پريتم سان ملڻ لاءِ الائي ڪيتريون ڳالهيون ڳولي ٺاهي، سنڀالي کنيون ۽ اهو به فيصلو طئي ڪري ويس ته، آخر ۾ ائين ئي چوندوسانس ته... اي منهنجي محبوبا هاڻ تون مونکي وساري ڇڏ ۽ مان توکي وساري ڇڏيندس!
پر مونکي اڃا اها سمجهه نه هئي، ته محبوبن سان سندن سامهون هٿرادو ۽ نقلي ڳالهيون پنهنجو پاڻ فنا ٿيو وڃن.
پوءِ جڏهن وقت ۽ واعدي موجب ان سان مليس ته پنهنجا پچايل خيال ته الائي ڪيڏانهن ڪري ڇڏيم پر پنهنجي پيءُ سڳي سان ڪيل واعدو به وسري ويم! ۽ اسان ڏهن منٽن ۾ ته هڪٻئي جون ميارون به کُٽائي نه سگهياسين. هڪٻئي کي اهڙيون ميارون ڏيندي، وري به ڪي نوان واعدا ۽ نوان قول اقرار ڪري، اسان هڪٻئي کي، هڪٻئي سان قولن، اقرارن جي مُلهه ۾ وڪڻي ويٺاسين.
اسان ان ڏينهن شايد پورو ڪلاڪ هڪٻئي جي حال تي رناسين ۽ هاڻ هڪٻئي کان موڪلائڻ تي هئاسين، ته سندس ننڍو ڀاءُ جنهن جي عمر شايد ڏهه، يارنهن سال ٿئي ها؟ تنهن اسان کي پنهنجي ٻکن ۾ ان لڪل جڳهه تي ڏسي ورتو هو. جنهن کان پوءِ مٿس به سختيون مڙهيون ويون.
اسان جي پڌرائي سبب اسان جي اها آخري بس ملاقات رهي.
جان محمد! ماڻهو جڏهن پنهنجي نيت ۾ سچا اقرار ڪندو آهي، ته خدا تعاليٰ ڪنهن طرح اهي اقرار قائم ئي رکندو آهي.
مون جنهن وقت پنهنجي والد محترم سان اهو واعدو پي ڪيو ته، مان هُن سان وري بلڪل ڪون ملندس تڏهن خدا شايد منهنجي ان اقرار کي ان وقت ئي قائم ۽ قبول ڪري ورتو هو.
ان آخري ملاقات کانپوءِ. ٻئي، چوٿي ڏينهن تي، سندس خاندان مان ڪنهن سنجيده ماڻهو منهنجي ان عملي محبت جي منهنجي والد صاحب کي ڪا مياري دانهن ڏئي ويو. تنهن کانپوءِ، منهنجي والد صاحب کي منهنجي لاءِ پريشاني ايترو اچي ورايو. جو آخرڪار هالا مان لڏي هميشه لاءِ حيدرآباد اچي آباد ٿياسين.“
ايترو ٻڌائي ربو ائين خاموش ٿي ويو. جو هن ڄڻ پنهنجو قصو پورو ڪري ڇڏيو. ۽ پوءِ سندس ڊگهي خاموشي جو وجهه وٺندي جانو پڇس ”پر توهان هڪٻئي سان شادي ڪرڻ جو واعدو ڪيو هو سو؟“
تڏهن ربو پنهنجي ڪمزرو ۽ جهڙو ڪنهن بيمار آواز ۾ چيو. ”ها اسان جيڪو هڪٻئي سان شادي وارو واعدو ڪيو هو ته شايد ان وقت اتي به خدا موجود هو، ۽ اسان جو اقرار ان ڏينهن کان اڃا تائين قائم رکيو اٿس!“
”ڇا پوءِ توهان جي شادي به ٿي هئي؟“ جانو پڇيس.
”نه!‘ جان محمد ان وقت اسان هڪٻئي سان اهو اقرار ڪري اٿيا هئاسين ته، نه مان ڪنهن ٻي عورت سان شدي ڪندس ۽ نه هو ڪنهن ٻئي مرد سان نڪاح ڪندي! ۽ اڄ به اڃا اسان ٻئي زنده آهيون ۽ پنهنجي اقرار تي قائم به... شايد ٻئي جنم ۾ اسان جو سماج ذاتين ۽ قبيلن ۾ ورهايل نه هجي ۽ پوءِ اسان پيار جو پرڻو به شايد ڪري ڇڏيون!؟“
جانو ڌيان ڏئي سندس داستان ٻڌڻ سان، خود سان ٿيل تعدي به وساري ويٺو، سندس دل چاهيو پي ته، شل خدا ڪري اڃا به ڪجهه ٻڌائي، پر ربو شايد هاڻ پنهنجي روح ۾ ڪجهه رهايو پي. ليڪن پوءِ به جانو سندس پچر اڃا نه پي ڇڏي. ۽ سوچي، سوچي وري هڪ ٻيو سوال پڇيس ”چاچا توهان نالو به ته ان جو ڪون ٻڌايو؟“
تڏهن ربو ٿورو مسڪرائيندي چيو ”ٻڌائڻ لاءِ ته مان. توسان سڄي رات ويهي سگهان ٿو، پر يار باقي نالو! سو ته مان پنهنجي روح ۾ ئي رکڻ ٿو چاهيان. ۽ مان سمجهان ٿو ته، ان تان تون دل ۾ به ڪون ڪندين!!“
رات جو هڪ وڳي جو وقت ٿي چڪو هو، ربنواز ته گهڙيال تي وقت ڏسڻ کانسواءِ به دڪان ۾ ويٺل، سرءُ مند ۾ آيل جيتن جي آواز مان اندازو لڳائي چڪو هو پر جانو ٻهراڙي جي کليل ميدان واري ماحول ۾ چنڊ يا تارن ۾ ڏسي وقت جو اندازو لڳائيندڙ هو! تنهن کي شهر جي روشنين ۽ بند ڪمري ۾ وقت جي خبر ئي نه رهي، ان لاءِ ته دڪان جي ڪمري کان ٻاهر اڃا جهڙو ڏينهن هو! پاڻ تازو ڏکايل هو،تنهن ڪري اڃا به ڪجهه ٻڌڻ جي ڪيفيت ۾ هو. جنهن کي ربو به محسوس ڪيو پي، تنهن سندس سوچ کي گهڙيال جي طرف ڌيان ڏياريندي چيو ”جان محمد هو ڏس رات جو هڪ ٿي ويو آهي. تون به ٿڪل آهين بابا... صبح جو دُڪان ۽ گراهڪن کي به منهن ڏيئڻو آهي... سڀاڻي توکي پهريان، پهريان ڪپڙن تي نمبر هڻڻ، ڪم ڪار جي ترتيب ۽ ڪپڙن جي مصالحن بابت ڪجهه سمجهائڻو آهي... باقي ڪچهريون ته، جيسين آهيان جيئرو تيسين راتيون پنهنجون آهن. پيا مارڪا ڪنداسين.
ربو آهستي آهستي موضوع بدلائڻ لڳو ۽جانو جو ذهن به موضوع تان هٽائڻ خاطر چيائين ”جان محمد، جيڪڏهن تون ڳوٺ واپس وڃڻ چاهين ته، مان توسان گڏجي به هلندس، باقي ٻئي پاسي ڪيڏانهن به وڃڻ جي توکي مان اجازت نه ڏيندس... ‎ٺيڪ آهي؟“
”نه چاچا، مان ڳوٺ واپس نه ويندس، ڳوٺ سان ته هاڻ منهنجو رشتو باقي رهيو آهي موت وارو. سو موت جي اوڏانهن گهرايو ته ٻي ڳالهه آهي. باقي مان پنهنجي خوشيءَ سان ڪڏهن به هاڻ ڳوٺ ڪون ويندس. ...“
”ته بس ٺيڪ آهي... مان هي پنهنجي دڪان جو ڪاروبار تنهنجي ئي حوالي ڪندس، مونکان هاڻ هي ڪم سنڀاليو نٿو ٿئي، مزورن جا ماڻا، ۽ گراهڪن جي گَهه پِيهه مون کي ٿڪايو وجهي، سڄو ڏينهن هڻ هڻان هاڻ نٿي پڄي يار.“
۽ پوءِ بيڊ تي ويهاڻو سري کان ٺاهيندي چيائين ”چڱو هاڻ سُمهنداسين جان محمد... پر چڱن ويچارن چيو آهي ته، سُمهڻ مهل ڪوئي چڱو خيال سوچي پوءِ سُمجهي تو وٽ ڪو اهڙو خيال آهي، ٻڌائيندين؟“
جانو بنا سوچڻ جي چيو ”چاچا سٺو خيال... منهنجي خيال ۾ بس خدا کي ئي ياد ڪري سُمهجي!؟“
”ها، اها به سٺي ڳالهه آهي. پر خدا ته جدا ڪونهي نه، اهو ته ساهه سان گڏ آهي. پر منهنجي چوڻ جو مقصد اهو آهي ته، ڪنهن نئين سوچ جو ڪو نئون خيال، جيڪو صبح جو اٿجي ته بلڪل چڱي طرح ياد هجي، جيئن ذهن تازو رهي . جيئن حضرت علي جو قول آهي ته ”ماڻهو جنهن ڳالهه کي نٿا ڄاڻن، تنهن جا دشمن ٿيندا آهن.“
ربو حضرت علي جو قول ٻڌائيندي، پنهنجي هنڌ تان اٿي بيهي پنهنجا ڪپڙا ڇنڊيندي وري چيائين ”جان محمد! يار بابهين تمام پيارو ماڻهو هو. مان کيس حجت ۾ ڀاڙيو چئي ويندو هئس، پر يار هُو ڀلو ماڻهو هو.
خبر اٿئي هڪ ڀيري مونکي چيائين... ادا ربنواز ٻيلي ڏس ڏي مان پنهنجي دل ڪهڙي ڌوٻي کان ڌوئاريان!؟ تون ته مونکي دل ڌوئي نٿو ڏيئن، مان جو غريب آهيان، پيسو هجي ها ته ڪونه ڪو ضرور سڏي چوي ها ته... اچ هيڏانهن، تنهنجي دل تي ڏس ڪيترا داغ چڙهي ويا آهن، توکي پنهنجي دل تي ڪراهت نٿي اچي؟ اچ هيڏانهن ته تنهنجي دل ڌوئي صاف ڪري ڇڏيون!! ... او... هو... هاءِ هاءِ يار ڪهڙيون خبرون توکي ٻڌايان... تنهنجي پيءُ جون؟ سمهڻ مهل اڪثر تنهنجي بابي جو ڪو نه ڪو خيال مونکي ضرور ياد اچي ويندو آهي.
...چڱو هاڻ شب خير“
۽ پوءِ ٻئي سمهي پيا.

••••

قسط 3

صبح جو ربنواز پنهنجي دستور موجب سج اڀريي کان اڳ اٿيو ۽ ٽي وي کولي قرآن پاڪ جي تلاوت هلڪي آواز ۾ ٻڌڻ ويهي رهيو. ۽ ڪجهه ئي دير کان پوءِ جانو کي سجاڳي ٿي ته، ڪنهن اوپري مهمان جيئان، هڪدم کٽ تي اڀو ٿي ويهي رهيو.
ربنواز سمجهي ويو ته، جانو جي ذهن ۾ اڃا شايد اجنبين واري سوچ آهي، تنهن کيس پنهنجائپ واري احساس ۾ چيس ”بابا هٿ منهن ڌوئي دڪان کول ۽ ڳوٺان کڻي آيل دل جا داغ به ڌوئجان،! پنهنجي اندر جي اذيت کي ماڻهو اڪثر روئي ڌوئيندا آهن، ان کي هميشه لاءِ سنڀالي رکڻ بيوقوفي آهي، جن پنهنجي اندر جي عذاب کي سانڍيو سي پنهنجي عقل، علم، ۽ سوچن کي سنڀالي اڳتي وڌائي نه سگهندا آهن. انهن کي پنهنجا سور پنهنجي آدرش لاءِ وقت ئي نه ڏيندا آهن... معاف ڪجان؟ تون چوندين ۽ سوچيندين ته، چاچا ربنواز صبح ساڻ پنهنجي تقرير چالو ڪري ڇڏي! پر اصل ۾ خبر اٿئي ته رات جو سمهڻ مهل سٺا خيال سوچي سمهڻ ۽ صبح جو ننڊ مان اٿڻ وقت مضبوط خيال ۽ سگهاري سوچ سان پنهنجي شروعات ڪجي. زندگي ۾ جيئڻ، مرڻ وارن اصولن جي پابندي ڪرڻي پوي ٿي.“
”جي چاچا، توهان صحيح پيا چئو، مان ڪوشش ڪندس... پوءِ به توهان ويٺا آهيو نه، مان ته پنهنجي اها وڏي خوشنصيبي ٿو سمجهان!“
جانو کٽ تان اٿندي چيس ۽ پوءِ هٿ، منهن ڌوئي دڪان کولي ان جي صفائي کي لڳي ويو.
بعد ۾ نيرن گڏجي ڪيائون، جنهن کانپوءِ دڪان جي ڪم ڪار جي ترتيب ۽تفصيل کيس سمجهايو ويو. ۽ پوءِ دل لڳائي دڪان جو ڪم ڪندو رهيو سال ٻن جي اندر هن ۾ وڏي تبديلي اچي وئي، ۽ هن سڄو دڪان سنڀالي ورتو، هاڻ هن ربنواز کي رڳو پنهنجي دڪان جي مالڪي ۽ ماليت جي سنڀال رکڻ ۽ ايندڙ ويندڙ گراهڪن سان ڏي، وٺ ۽ ڪچهري، ڪلام تائين محدود ڪري ڇڏيو هو.
شروع ۾ ربو، جانو سان اهو شرط سختي سان لاڳو ڪري ڇڏيو هو ته:
”جان محمد توکي پنهنجي پڙهائي کي ڪيئن به ڪري اڳتي وڌائڻو آهي؟ پوءِ ڀلي پرائيويٽ يا ڪنهن به طريقي پر هاڻ توکي پڙهائي مان هٿ ڪڍڻو ناهي. جيستائين تون گريجوئيشن نٿو ڪرين؟“
۽ جانو پنهنجي واعدي موجب پنهنجي پڙهائي کي پرائيويٽ طريقي سان اڳتي وڌائيندو رهيو.ائين هن ڇهن سالن تائين B.A پاس ڪري خود کي Graduate سڏائڻ وارو حق حاصل ڪري ورتو. ان کان علاوه سندس غير نصابي تعليم ۾ ربنواز پاڻ سندس اهڙي تربيت ڪئي جنهن جي اڳيان سندس سرڪاري B,A واري ڊگري جي به جاءِ نه هئي.
عشق ته استاد، ۽ شاهن جو شاهه، سو جي خود تعليم ڏئي ته، ماڻهو دوزخ مان ٽانڊو کڻي بهشت کي به باهه ڏئي ٿا سگهن، پر عشق جي شاگرد جي تعليم به ستارن کان اڳتي روانو ڪريو ڇڏي. ربنواز به کيس اهڙي فڪر جي ڦرهي جا سبق پي پڙهايا.
جنهن ڏينهن جانو جي بي اي جي رزلٽ آئي هئي، ان رات خوشيءَ ۾ هي ٻئي سڄي رات ڪون ستا هئا.
انهيءَ رات ڪچهري ڪندي، ربنواز اچانڪ تڪڙو اٿي جانو جي پيءُ جي تصوير کي سامهون بيهي چوڻ لڳو ” اي دوست! تون جانو کي پڙهائڻ ۾ ڀاڙيو نڪتين، پر ڏس مون پنهنجي دوستيءَ جو اڌ حق ادا ڪيو، اڄ تنهنجو جانو، مون جان محمد سڏائي ڇڏيو آهي. هاڻ هن جي نوڪريءَ لاءِ تون ايڏاهين پنهنجي خدا کي سفارش ڪجان ۽ مان هن دنيا جي ناخدائن کي چورائيندس... پر تنهن کانپوءِ مونکي پاڻ ڏانهن جلدي گهرائي وٺجان!
ڏس دوست دنيا ۾ گهڻو جيئڻ، سمنڊ ۾ ٻيڙيءَ بنا هلڻ جي برابر آهي. ۽ مون ۾ هاڻ سا سگهه نه رهي آهي! هاڻ ته هي دنيا، يا مون کي نٿي وڻي يا مان دنيا کي نٿو وڻان. بس هاڻ اهڙو جيئڻ،مون کي جهڙو اڌارو پيو لڳي، ۽ مان اهڙي قرض ۾ جيئڻ جهڙو ناهيان.“
ايترو چئي سندس اکيون ڀرجي آيون، جانو سندس ان ارمان کي سمجهي نه سگهيو. ۽ اٿي کيس ڳل ڳراٽڙي ڏئي وٺي اچي سندس ڪرسي تي ويهاريس.
جانو پنهنجي همدردانا ڪيفيت ۾، ڄڻ ڪنهن اڻڄاڻ پيڙاءَ جو درد محسوس ته ڪيو، پر ان وقت ربُو کان ان معاملي بابت ڪجهه پڇڻ لاءِ، سندس ئي ڪيفيت اجازت نه پي ڏني.
ربنواز جي اکين ۾ ڀرجي آيل پاڻي آخر ڳوڙهن جي شڪل ۾ وهي پيو. جانو سندس اهي لڙڪ اگهڻ چاهيا، ته کيس منع ڪندي چيائين ”بابا! انهن کي وهڻ ڏي، اهي اندر ۾ رهجي ويا ته، منهنجو اندر ڪچو ڪري وجهندا، جنهن کي مون نِهائين جيئن راڳي رات ڏينهن سنڀاليو آهي. اهو بند اڄ وري سالن کان پوءِ پنهنجي پُراڻ سبب ٽٽو آهي ته انهيءَ کي وهڻ ڏي، اڄ وري ا ُٿل کائي اکين کي آباد ڪيو اٿس ته، ڀلي من تي رهيل ڪا مَرُ، مصيبت ڌوئي ڇڏي!“
۽ ڪجهه دير جي خاموشي کانپوءِ وري چوڻ لڳو ”جان محمد! بابهين منهنجو حال محرم دوست هو، هو عظيم انسان هو، هن دوستيءَ ۾ مون سان ڪڏهن به دنگ نه ڪڍيو. جڏهن مان راتين جي رولاڪين ۾ پنهجي پريتم سان ملڻ ويندو هئس، ته پروگرام موجب مون سان گڏجي هلندو هو. هڪڙي رات مونکي چيائين ”ربنواز! دنيا ۾ جن کي محبت ملي تن کي به روئيندو ڏٺم ۽ جن کي ڪجهه نه مليو تن کي به تاحيات روئندو ڏٺم هي محبت بنهه ڪو عجيب معاملو آهي هي ته مضبوط کان مضبوط ماڻهو کي به اندران، اندر ٽوڙي، ٽُڪر، ٽُڪر ڪري ڇڏيندڙ آهي... ٿورو پنهنجو خيال رکجان يار؟“
جڏهن اها هدايت بابهين جي ياد آيم، تڏهن پنهنجي اندر جودرياءَ اٿلي پيم يار... سچ، پچ ته محبت ۾ جيئڻ هڪ عجيب ايذاءُ به آهي، ته اندر جي آڪار لاءِ پاڻ مارڻ واري هڪ پيڙاءُ به... زندگي اقرارن جي آکاڙي ۾ جيئارڻ سڀ ڪنهن جي وس جي ڳالهه ناهي. ماڻهو جي اندر ۾ هڪ اهڙي آگ ٻرندي رهي ٿي جيڪا نه وسامي ٿي، ۽ نه جلدي جلائي ڀسم ٿي ڪري! ٿي سگهي ٿو اها نه ڀسم ٿيندڙ آگ دوزخ جي باهه ۽ بهشت جي بهار، ٻنهي کي گڏي خدا اهڙي نه ختم ٿيندڙ جلن جوڙي هجي؟ جيڪا انسان کي جيئڻ ۽ مرڻ جي وچ ۾ رکي ٿي! ۽ ماڻهو نه جيئي ٿو نه مري ٿو!؟“
اهڙي طرح ربو هڪ دفعو وري پنهنجي ماضي جو باب کولي ويٺو. هُو رومانواد ڪون هو، سندس اهو پهريون ۽ آخري پيار هو. جنهن جو هو جانو سان وقت سِر ذڪر ڪندو رهيو. محبت سندس اندر جي اوطاق جا اهي سڀ دريون، دروازا پٽي اڇلي ڇڏيا هئا. جن جي تاڪجڻ سان ماڻهو جومن گُهٽجي، ٻُوساٽجي پنهنجي سوچ ۽ فڪر کي کُٽائي ختم ڪري ڇڏيندو آهي، ۽ سندس نيتون دٻجي ڪِنيون ٿي ڌپ ڪري وينديون آهن.
ربو کي محبت اها راهه ۽ رستو نه ڏيکاريو هو، جنهن ۾ ماڻهو پنهنجي سوچ ۽ خيال سان گڏ گهمندي پاڻ به الائي ڪٿي گُم ٿي ويندا آهن، ته پنهنجن دوستن کي به انهن اڻڄاڻ راهن ۾ رلائي وڃائي ڇڏيندا آهن.
هن کي ته محبت اهي راهون ۽ رمزون ڏنيون هيون جن کي زباني طرح کولي بيان ڪرڻ ته ڇا، پر سندس هڪ نظر جي اشاري سان به ماڻهو محبت جي راهه اختيار ڪري پي سگهيو.
ربو جي انهن پُراثر محبتي بيانن ۽ اشارن جانو کي به محبت جو قائل ڪري ڇڏيو.
ماڻهو جنهن شهر ۾ رهي ٿو، پنهنجي ضرورت وارو وکر به ان شهر مان ئي وٺندو آهي!
جانو ۾ محبت واري اڃ جاڳڻ کانپوءِ، هن گهر ۾ ربو جي سڀ کان ننڍي ڀاءُ جي ڌيءَ زليخا سان پنهنجي سڪ جو سڳو سبڻ شروع ڪري ڇڏيو هو، ۽ زليخا به سندس انهيءَ محبتي محنت کي خوش آمديد چئي ڇڏيو هو. هنن ٻنهي پنهنجي دلين جا آواز ٻڌي ۽ سمجهي ورتا هئا.
پر جانو ان گهر جو ڀاتي ٿي رهڻ جي سبب ان ڪٽنب جي احترام ۾ ۽ ربو جي احسانن سبب هن خود کي لڪائي رکيو هو.
۽زليخا، جانو کي ڌاريي قبيلي جو سمجهي، پنهنجي قبيلي جي خوف کان خود کي ظاهر ڪرڻ مناسب ئي نه پي سمجهيو.
پر جيڪا محبت سندن وچ ۾ اوچتو سبجي سِلائي ٿي وئي هئي. تنهن مان هاڻ ٻئي هٿ ڪڍڻ لاءِ تيار به نه هئا.
ان رات، ربو جنهن مهل پنهنجي دوست جي ياد ۾ خود کي رئاري ويٺو هو ۽ سندس اندر اُڌما کائڻ لڳو هو ان مهل ڪجهه دير کانپوءِ هن پنهنجي ڪيفيت بدلائڻ جي خيال سان جانو کان پڇيو ”جان محمد! هاڻ تون پهريان نوڪري ڪرڻ چاهيندين يا شادي، ڇا ايرادو آهي؟“
تڏهن جانو چيس ”چاچا سائين، اهي ٻئي ڪم منهنجي ته وس کان ٻاهر آهن! نوڪري لاءِ پيسو کپي، رشوت کان سواءِ نوڪري نٿي ملي!۽ شادي لاءِ... پيسو به کپي ته گهر به کپي، جڏهن ته منهنجو نه مِٽ نه مائٽ نه گهر، تڙ ۽ نه پيسو ڏوڪڙ!؟“
”نه ائين نه چئو، مائٽ تنهنجو مان آهيان ۽ ٻيو هو سجاول وارو تنهنجو مائٽ علي احمد، جنهن ڏانهن مهيني ۾ ٽي چڪر ته ڪندو آهين، سو اهڙي ڪم ۾ ڪم نه آيو ته پوءِ ٻيو تنهنجي ڪهڙي درد جي دوا ٿيندو. اسين ٻه ڄڻا ٿينداسين تنهنجي شادي کي منهن ڏئي وينداسين. هڪڙو شادي جو خرچ ڪندو ۽ ٻيو گهر جي معاملي کي منهن ڏيندو بس! ۽ باقي نوڪري ان لاءِ به همٿ ڪان هاربي، تون وڏي همٿ وارو جوان آهين، مان نٿو سمجهان ته نوڪري وٺڻ تنهنجي لاءِ ڏکيو مسئلو هجي؟“
”پر چاچا توهان مون تي اڳيئي ايڏا وڏا احسان ڪيا آهن، جيڪي مان پنهنجي سڄي عمرلاهي ڪون سگهندس ۽ هاڻ وري وڌيڪ شادي وغيره جي لاءِ توهان کي خرچا ڪرايان اهو ته هاڻ مونکي منهنجو ضمير به اجازت نٿو ڏئي.“
”ڏس جان محمد، هونئن ته اسان جي فئملي جو فرد ٿي چڪو آهين، پر اصل سچ اهو آهي ته، تنهجو اهو دلي ۽ روحاني رشتو جهڙوڪر رڳو مون تائين محدود آهي. ۽ منهنجي هاڻي عمر جي لحاظ کان اها حالت آهي جو، مان پنهنجي هڪڙي ٽنگ... جهڙي قبر ۾ داخل ڪيو ويٺو آهيان- باقي هڪڙي ٽنگ اٿم دنيا ۾ ... مان ته هاڻ اهي خواب ئي ڪون ٿو ڏسان، جيڪي منهنجي عمر جا رڳو ڏهه ڏينهن وڌائي سگهن!... ماڻهو جڏهن پنهنجي موت کي ويجهو ايندو آهي. ته سندس حوصلي ۽ همٿ جي پوري خبر تڏهن پوندي آهي. مان ته، اڄ ڪلهه انهيءَ سوچ ۾ آهيان ته، خدا مونکان شل تيستائين حوصلو نه کسي جيستائين منهنجو موت مونکي پاڻ سان وٺي روانو نه ٿئي... پر جان محمد! موت جي ته ڪا مهل نه هوندي آهي. تنهن ڪري مان تنهنجي لاءِ اڃا به ڪجهه ڪرڻ چاهيان ٿو، پر دل ٿي چوي ته، اهو جيترو جلد ٿي سگهي، ان ۾ هاڻ دير نه ڪريان.“
”چاچا مان اوهان جي احسانن جو قرضي آهيان، مان ته هاڻي پنهنجي ذاتي معاملي ۾ ڪجهه ڳالهاءِ به نٿو سگهان.“
”نه جان محمد، انهن کي احسان ڪون چئبو آهي! جنهن کي انسانيت چئبو آهي، تنهن جي ڀلائين کي، قرض جي شڪل ڏئي، ٿورن ۽ مهربانين ۾ شمار نه ڪبو آهي... ڀلا جي مون توتي احسان ڪيا آهن، ته ان جي بدلي ۾، مون تي اهو احسان ڪري، ٻڌائي ته پهريان شادي جو خيال آهي يا نوڪري جو؟“
”چاچا ڇو ٿا مون تي ايڏو زور ڀريو توهان؟“
”ڏس جان محمد، منهنجي هي محبت جي قولن ٻڌي حياتي، هڪ نانگي مسافر جيئان گذري آهي ۽ مان هاڻ پنهنجي سفر جي آخري پتڻ تي اچي بيٺو آهيان. پر پنهنجو موت ويجهو ڏسي مان اڃا ايڏو بيڪار۽ اندر ۾ ڪمزور ناهيان. مان اڃا تنهنجي ڪم اچي سگهان ٿو... بس الاءِ ڇو اها منهنجي اندر جي خواهش آهي، جنهن کي مان ماري نٿو سگهان.“
”مونکي ڪجهه سوچڻ جي مهلت ڏيو چاچا؟“ جانو ويچارگي مان چيو.
۽ربو چيس ”ڀلي ائين به ٺيڪ آهي... پر ٻن ڏينهن تائين، وڌيڪ انتظاري ڪرائي، منهنجي عمر نه کٽائجان؟ هونئن به منهنجي عمر جا ڏينهن شايد ڪي ٿورا باقي بتا هجن!“
”نه چاچا سائين، مان توهان کي ايڏو انتظار نه ڪرائيندس.“
جانو ايترو چئي وري تڪڙو ئي چوڻ لڳو ”هاڻ آرام ڪجي چاچا؟ هو ڏسو گهڙيال ۾ رات جا ٽي پيا ٿين!“
”نه، اڃا سمهون ڪون ٿا، سڀاڻي تون ڳالهيون ڪندين ته، چاچا ربنواز پڇاڙي پيريءَ ۾ بنهه ڀاڙيو ٿي پيو هو! پوڙهو ضرور آهيان پر اڃا تو جهڙي جي ٿڪائڻ جو ناهيان... تون ٿڪو هجين ته پوءِ اها ڳالهه ڪر؟“
”نه، چاچا، مان سمهي پوان ۽ توهان ويٺا هجو، ائين ٿي نٿو سگهي.“
”ته پوءِ، هينئن ڪر... ٻاهر ڏس ڪا هوٽل کليل هجي، ته چانهه پيار؟“
جانو ان مهل ئي اٿيو، ۽ دڪان کان ٻاهر نڪتو، پر سڄو شهر ننڊ جي موت ڳڙڪائي ڇڏيو هو، رات به ڪنهن طوائف جيان ستارن جي رقص ۾ پنهنجي جوڀن تان موٽ کائي هاڻ جهڙو پنهنجن پاپن جي پڇاڙي واري حصي ۾ داخل ٿي چڪي هئي، ماڻهو، ڇيڻهو جو آواز ته ڇا، پر ڪنهن جيتام جي چيچاهٽ به ٻڌڻ ۾ ڪون پي آئي بس رڳو ڪنهن، ڪنهن مهل ڪنهن گاڏي هلڻ جو ڪو هلڪو آواز ٻڌڻ ۾ پي آيو، جنهن مڙئي زندگي جو احساس پي ڏياريو، نه ته ائين پي لڳو ته، جهڙو هي دنيا وري جيئري ئي ڪون ٿيندي!
جانو کي ويجهڙ ۾ ڪا به هوٽل کليل نظر نه آئي ۽ هو خالي واپس اچي چوڻ لڳو ”چاچا پنهنجي ايريا جي اندر ڪائي هوٽل کليل ڪانهي، باقي چئو ته ڪجهه پنڌ اڳتي وڃي ڏسان؟“
”نه بابا! رات جي وقت، شهر ۾ هيڏانهن، هوڏانهن جو رولڙو صحيح نٿو لڳي، حالتون تنگ آهن، امن ته هن ملڪ ۾ڄايوئي ڪونهي... هن ملڪ ۾ امن جي ماءُ سان اجتماعي زنا ڪري ان کي سنڍڪري ڇڏيو اٿن، تنهن ڪري هاڻ هن ملڪ ۾ امن جي اميد رکڻ ئي اجائي آهي! ... چانهه جي ڪوپ تان مڙس ئي چٽ... ڇڏينس کڻي، الماري ۾ ڏس Green Tea پيل هوندي اها تيار ڪر ته ٿڪ لاهيون.“
جانو الماري مان Green Tea ٿوري کنڊ ۽ هڪڙو ڇوڏو دالچيني جو کڻي، سگري ٻاري ڏهن منٽن ۾ ٻه ڪوپ چانهه جا تيار ڪري ورتا. چانهه پي توانا ٿيا ته، سندن ڪچهري ۾ وري هڪ نواڻ اچي وئي. هاڻ جانو جي من ۾ اها هورا کورا پيدا ٿي پئي، ته چاچا ربنواز کي اڄ ڪجهه گهر جي معاملي تي ڳالهرائجي، ته ٿي سگهي ٿو، زليخا جي به ڪا معلومات ملي پوي. انهيءَ خيال سان جان محمد هڪ هلڪي اوگرائي ڏئي پڇيس ”چاچا! گهر ۾ ته سڀئي، توهان جي هڪٻئي کان وڌيڪ عزت ڪندا آهن، توهان محسوس ڪريو ٿا ته، سڀ کان وڌيڪ توهان سان محبت ڪير ٿو ڪري!؟“
ته ربو کلندي چيس ”اهو ساڳي سوال مان توکان پڇان، ته مون کانسواءِ، باقي گهر ۾ تنهنجو وڌيڪ خيال، ڪوئي رکي ٿو؟“
”منهنجي ته ڳالهه الڳ ٿي نه چاچا؟“
”اهوئي ته منهنجي من ۾ گمان رهيو آهي، ته تون گهروارن کان خود کي الڳ رکندو آيو آهين، توڻي جو گهر وارن توکي ڪڏهن ڌاريو تصور نه ڪيو آهي... جان محمد ڪنهن سان گڏ رهڻ کانپوءِ، خود کي الڳ ۽ نرالو رکڻ معنيٰ پنهنجي لاءِ پريشانيون پاڻ پيدا ڪرڻ وارو عمل آهي! ۽ ٻيو ته اهڙو ماڻهو پنهنجو پاڻ ۾ ورهائجو وڃي... زندگي لاءِ ڪنهن قسم جي ورهاست يا ورڇ ماڻهو کي اڪيلو ڪري ڇڏيندي آهي، ۽ اقليت غلاميءَ جو اصل نالو آهي.“
”مون اهو ڪڏهن سوچيو به ناهي چاچا، ته گهروارا مونکي پنهنجو غلام ٿا سمجهن، پر توهان جي ڳالهه کي به رد نٿو ڏئي سگهجي، ليڪن اهو به هڪ سچ آهي ته، دلين جا رشتا ڳنڍيندڙ خدا بي پرواهه جي ذات آهي. باقي انسان ته، رڳو رسمي رشتن جي اٽڪل ۾ ٿو گذاري، ۽ خدا ٿو ڏسي ته، مان توهان ۽ گهر وارن جي تعلقاتن سان ڪڏهن به اٽڪل بازي نه رکي آهي.“
”اڙي بابا جان محمد! ان کان به وڌيڪ وڏو سچ اهو آهي ته، هي زندگي، معاملن جو هڪ اهڙو اڻ کٽ سلسلو آهي، جنهن ۾ نه چاهيندي به، ماڻهو ويچارو اٽڪلون ڪري ٿو. ۽ اها ماڻهو جي مجبوري آهي ته، زندگي جي رشتي سان نباهڻ خاطر، نه چاهيندي به هو ڪڏهن، ڪڏهن اٽڪل بازي ۾ اٽڪي پوي ٿو ۽ زندگي جي معاملي ۾ اهو ايڏو ڪو وڏو ڏوهه به ڪونهي... تو زندگي جي نباهه لاءِ ڪا اٽڪل نه ڪئي آهي، ته اهو تنهنجو ذاتي عمل آهي، پر زندگي ۾ آخر ڪڏهن ڪا اٽڪل ڳلي به پئجو وڃي! ۽ پوءِ اٽڪل سان به اٽڪل ڪرڻي پوي ٿي!“
ربو اهو ايترو ڪجهه ان نيت سان پي چيو ته، هن ٻيڙي تريي، جان محمد کي اسان جي ڪٽنب سان گڏ رهندي لڳ، ڀڳ اٺ سال اچي ٿيا آهن، پر گهر ۾ ڪنهن سان پنهنجي ويجهڙائپ به شايد ٺاهي نه سگهيو آهي. جي سندس دل چاهي ها ته، مان کيس پنهنجي ڪٽنب مان به شادي ڪرائي پي سگهيس، شايد هن خود کي احسانمند سمجهي ان معاملي ۾ پنهنجي نيت کي به ماري ڇڏيو هجي.“
ايترو سوچي، وري خيال آيس ته ”ٿي سگهي ٿو، انسان آهي، سندس سيني ۾ زنده دل پيل آهي... گهر ۾ ڪنهن سان سندس ڪا ويجهڙائپ هجي به؟ ۽ هي ڪنهن ادب، احترام ۽ حجابن وچان چئي ٻڌائي نه سگهندو هجي؟“
بس ان خيال کي اتي ئي روڪيندي، هاڻ هن جانو جي من اندر مان سندس دل جو رايو کوٽي ڪڍڻ جي ڪوشش سان هن جانو کان پڇيو ”منهنجي ڳالهه توکي سمجهه ۾ آئي؟ ته زندگي سان نِباهه خاطر، ماڻهو اٽڪل بازي ۾ اٽڪي پوي ٿو؟“
عجب صورتحال هئي، ٻئي هڪڙيئي ساڳي معاملي جي مُنجهه ۾ هڪٻئي جي دلين ۾ جهاتيون پائڻ لڳا، پر ڪير هو وچ ۾ جنهن ٻنهي جي دلين واري ساڳي راز کي، ٻنهي کان پي لڪايو!؟ شايد اِها ئي اُها هستي آهي، جنهن خود کي به سڀن کان لڪائي رکيو آهي.
جانو پنهنجي دل جو راز ڪجهه ترسي، ترسي ڏيئڻ واري نيت سان جواب ڏنو ”چاچا! ته بس توهان ائين سمجهو ته، مان ڪا اٽڪل ڪري پيو پڇان ته، گهر ۾ سڀ کان وڌيڪ محبت، توهان سان ڪهڙو فرد ڪندو آهي؟“
جان محمد جو ان سوال تي اٽڪي بيهڻ سان، ربو کيس، سڌو، سڌو چئي ڏنو ”جان محمد، توکي تقريبن اٺ سال اچي ٿيا آهن مون سان گڏ رهندي تون مونکي چڱي طرح سمجهي چڪو هوندي ته مان آزاد خيال ۽ کليل ذهن وارو ماڻهو آهيان، جو ڪجهه به چئجي، چئي ڏجي. من ۾ لڪائڻ سان ماڻهو جي ماڻهپي تي زنگ ٿو چڙهي، منهنجي اها ڳالهه توکي هاڻ ڪجهه سمجهه ۾ اچي ٿي؟“
”جي ها، بلڪل... معنيٰ ته پنهنجن سان پردا ڪون ڪبا آهن“ جانو پنهنجو کليو اظهار ڪيو، ته ربو چوڻ لڳس ”ٺيڪ، بلڪل ٺيڪ ته پوءِ هاڻ مان توکان اهو ٿو پڇان ته، جيئن تو ٿوري دير اڳ ۾، خدا وچ ۾ وجهي چيو ته، مون ڪا به اٽڪل بازي نه ڪئي آهي... ائين مان به خدا وچ ۾ وجهي توکان پڇان ٿو، ته گهر وارن مان ڪنهن ماڻهو جي توسان ڪا چاهت، پيار، يا محبت آهي؟“
”جانو خاموش ٿي، ٺري، ٺپي ويو، سوچيائين ته، هاڻ ڪجهه لڪائڻ سان، شايد پنهنجي اعتماد ۽ پنهنجي ساک کي نقصان رسائيندس، بس پوءِ نيٺ دل جهلي چوڻ لڳو ”چاچا پيار، محبت کي ته اٽڪل ڪون چئبو آهي؟“
”ها! تون درست آهين، پر تون ڪجهه دير لاءِ کڻي ائين سمجهه ته ان کي مون پنهنجي ڪنهن مقصد طوراستعمال پي ڪيو... ليڪن مون کي، منهنجي سوال جو، توکي سڌو جواب ڏيئڻو پوندو؟“
۽ جانو بس سڌو، سڌو جواب ڦهڪائي ڏنو ته ”مان سمجهان ٿو ته، زليخا، مونکي چاهي ٿي چاچا“
”۽ تون؟“
”مان توهان سان انڪار نٿو ڪري سگهان؟“ ۽ دل ۾ چيائين کٽي ڀاڳ“
۽ ربو وڏي اتساهه مان چيو ”واهه! ... ويري گڊ ... اڄوڪي رات وارو اوجاڳو سجايو ٿيو جان محمد... ڪنهن ماڻهو کي مڪمل ڪري، مان سمجهان ٿو ته، مون پنهنجي انسانيت مڪمل ڪئي.“
ائين چئي ۽ پوءِ جانو ۾ پنهنجائپ واري نظر سان ڏٺائين، جيڪو ڄڻ ڪنهن گنهگار جيئان ڪنڌ هيٺ ڪيو ويٺو هو، ربو سندس ان احترا ۽ شرم حضوري واري ڪيفيت ٽوڙڻ خاطر سندس دل وڌائيندي چوڻ لڳس ”مان محسوس پيو ڪيان ته، هن وقت تنهنجي من ۾ ان معاملي مطابق هڪ هلڪو خوف آهي. پر اهو هئڻ گهرجي جان محمد... پنهنجائپ لاءِ اهڙو خوف انسان ۾سندس انسانيت کي دائم رکي ٿو... منهن مٿي کڻي مون کي ڏس، مان ڪيڏو خوش آهيان. تو ته، اڄ منهنجي عمر جا الائي ڪيترا ڏينهن وڌائي ڇڏيا.“
جانو منهن مٿي کنيو، ته سندس منهن ۾ گهٻراهٽ ڏسي چوڻ لڳس ”نه! پريشان ٿيڻ جي ضرورت ناهي. خبر اٿئي مان تنهنجي اهڙي اقراري جواب لاءِ ڪيڏي تجسس ۾ هئس... مان ڪنهن انتظار ۾ هئس، مون کي خوف هو، ته ڪٿي تون به مون وانگيان اڪيلو نانگو نه رهجي وڃين!“
جانو ڪجهه دير لاءِ منهن مٿي ڪري، وري به پنهنجو ڪنڌ ائين هيٺ جهڪائي ڇڏيائين جو جهڙو ربو کي پنهنجائپ جو وڌيڪ احساس ڏياري. پاڻ کي وڻائڻ جي ڪوشش ڪندو هجي پر ٻنهي جي وچ ۾ پنهنجائپ هاڻ محبت جي ٻج سان پنهنجون پاڙون پختيون ڪري چڪي هئي. تنهن ڪري ڌاريائپ جي گمان جو وجود ئي نه رهيو هو.
بي اي پاس واري خوشيءَ ۾، سڄي رات ڪچهري ڪندي، هنن کي فجر ٿي چڪو هو اسر واريون صدائون روانيون ٿي چڪيون هيون، شهر ۾ هر طرف کان آذان جي پڪار ٻڌڻ ۾ اچي رهي هئي. آّذان مڪمل ٻڌي ڪلمو پڙهي، ربو چوڻ لڳو ”جان محمد! هاڻ دعاڪجان، ته خدا انهيءَ آذان جي صدقي، اسان جي به التجا اگهائي، ته تنهنجي شادي واري معاملي ۾ ڪا آساني پيدا ٿي پوي؟“
جانو سندس نيڪ نيتي واري اهڙي اظهار مان، پنهنجي من واري خوشي ماپي نه پي سگهيو پر ظاهري طرح پنهنجي من جي اها مسرت لڪائيندي چيائين ”چاچا هاڻ ته ڏينهن ٿي ويو آهي، مان ڏسان، گهر وڃي، ڪو ناشتي جو انتظام ڪيان... ۽ اڄ مان دڪان پاڻهي سنڀاليندس، توهان اڄ آرام ڪجو؟“
”نه! اڄ ڇُوٽي ٿا ڪيون جان محمد... اوجاڳي ۾ ڪم ڪار ڪون ٿي سگهندو، پنهنجو دڪان آهي... مزدور ته ناهيون ڪنهن جا، منجهند کانپوءِ ڏسنداسون ان ڳالهه کي... تون وڃ گهر، ڪو ناشتي جو بلو فلحال ڪر. خالي پيٽ سمهڻ صحت لاءِ سٺو ناهي، باقي دڪان فلحال نه کولجانءِ، بس هڪڙو طاق کولي گهران ڪجهه ٺهرائي اچ... منهنجي لاءِ هڪ اڦراٽو ۽ بيدو آڻجان.“
سج ته اڃا ڪون نڪتو هو، پر ڏينهن پڌرو ٿي چڪو هو. چئني طرفن کان انساني هُل آهستي، آهستي وڌڻ لڳو هو، اهو دنيا جو ڪائون جنم هو، تنهن جي ڪنهن کي ڪا خبر ڪان هئي.
جانو ناشتي جي لاءِ گهر ويو، گهر ۾ اچڻ، وڃڻ ته هن جو رات ڏينهن ٿيندو ئي رهندو هو. پر ان ڏينهن گهر ۾ داخل ٿيڻ وارو انداز ئي سندس نرالو هو. گهر ته اهو ئي ساڳيو، گهر جا ماڻهو به اهي ساڳيا، ڪا شيءَ ڪان بدلي هئي، بدليو هو ته، هاڻ رڳو جانو بدليو هو، ربو سان پنهنجي پيار جو اظهار ڪري ڇڏڻ کانپوءِ، اهو گهر هاڻ سندس محبوبا جو گهر بڻجي پيو هو، گهر جي هر شيءَ کي، سندس نظرن ۾ وڏي اهميت ملي وئي هئي. ائين پي کيس محسوس ٿيو، جو ڄڻ زندگيءَ جون سموريون جنگيون هن کٽي ورتيون هيون.
گهر ۾ داخل ٿيڻ کانپوءِ هن ناشتي ٺهرائڻ کان وڌيڪ، اها پي ڪوشش ڪئي ته، ڪهڙي طرح سان زليخا کي به، ان حقيقت کان هينئر ئي واقف ڪندو وڃا؟
گهر جا تقريبن سڀئي فرد بيدار ٿي چڪا هئا، جانو ناشتي جي لاءِ سڌو اچي زليخا جي ماءُ کي چيو، جنهن کيس چيس ”ها، تون ويهه، مان اِجهي تيار ٿي ڪري وٺان... ويهه وڃجانءِ نه؟... ناشتو کنيو وڃجان... صبح سويلي دڪان تي اچڻ لاءِ ٻار چيو نٿا مڃين ۽ ناشتو ‎ٺريو وڃي ته، ادا ربنواز رنج ٿو ٿئي!“
جانو گهر جي ورانڊي ۾ خالي کٽ پيل ڏسي اڃا ويٺوئي مس ته، ڪمري مان زليخا اکيون مهٽيندي ٻاهر نڪتي، زليخا کي پنهنجي پاسي مان لنگهندو ڏسي، سندس ٻن اکين مان ڄڻ چار اکيون ٿي پيون! هن پنهنجي هوشياري سان، پنهنجي هڪڙي ٽنگ وڌائي، پنهنجو پيرزليخا جي ٽنگ ۾ هنيائين ته زليخا سندس منهن ۾ ڏسي، پنهنجي اکين جي ٻولي ۾ ئي پڇڻ لڳس ”ڇا ٿو چوين!؟“
۽ جانو بنا ڪنهن وقت وڃائڻ جي آهستي چيس ”رات مان پنهنجي پيار واري ڪهاڻي چاچا ربنواز کي ٻڌائي ڇڏي. ۽ هو ڏاڍو خوش ٿيو... شادي ڪندييئن نه مون سان!؟“
۽ زليخا ان ڏينهن واري پنهنجي پهرين کل، جانو سان کلندي هلي وئي.
جانو ۽ زليخا جي پيار واري خبر پوڻ کانپوءِ ربو کي وقت جي رفتار ڄڻ تيز محسوس ٿيڻ لڳي، ٻه مهينا گذري ويا سرءُ جي موسم سور ورهائي رواني ٿي۽ سيارو سڪ جون ڀريون کڻي سنڌ ۾ اچي لٿوهو.
ڊسمبر جو مهينو هو، ربو هاڻ دڪان جي هر ڪم کان آجو، اڪثر پنهنجي ڪمري جي حوالي هوندو هو... هن پنهنجي صحت کي هر حوالي سان سنڀالي رکيو هو. پيريءَ ۾ ته داخل ٿي چڪو هو، پر سندس رت اڃا ڪنوارو هو! هن زندگي ۾ پنهنجي محبت واري پيڙاءُ کانسواءِ باقي ٻي ڪا وڏي بيماري ڪڏهن به نه ڏٺي هئي. ۽ پنهنجي سوچ کي به، بيڪار ۽ بي مقصد خيالن جي بيمارين کان به بچائي رکيو هو.
صاف سٿرو پائڻ، ٿورو ۽ هلڪو کاڌو کائڻ، پورو پُنو آرام، ٺٺ ٺانگر ۽ پيسي، ڏوڪڙ سان دلچسپي نه هئڻ جي برابر!
وقت جو پابند، ۽ زندگي جي معاملي ۾ غير سنجيدگي کي ناپسند ڪندو هو.
هُو حضرت علي رضه جي ان قول کي دُهرائيندو رهندو هو ته ”دنيا وارا سوارن جيئان آهن، جو انهن اڃا مس منزل ڪئي، ته هڪليندڙن کين للڪاريو ۽ اهي هليا ويا... ڳالهايو ته جيئن سڃاتا وڃو، ڇو ته ماڻهو پنهنجي زبان هيٺان لڪل آهي.“(حضرت علي رضه)“
ربو صوفي صنف جو ماڻهو هو، ۽ اڪثر عثمان مروندي (قلندر) جو اهو شعر به دل کي ٻڌائيندو رهندو هو.
”از خيال غير حق، بيگانه باش
ايء دل اگر، عاشق ديوانه باش“
(عثمان مروندي)
”اي دل جيڪڏهن عشق آهي، ته تون ديوانن وانگر رهه ۽ غير حق جي خيال کي دل مان ڪڍي ڇڏ.“
هن پنهنجي محبت ۽ وفا ۾ سچائي سان نباهيو هو، توڙي جو سندس زندگي جي وڻ کي، بادِ خزان جهڙين هوائن لوڏيو، ضرور هو، پر تنهن رڳو، سندس پيار جي پنن کي پي ڇاڻيو، باقي هي سڀ سَٽون سهي چڪو هو.
سندس خيالن جي موسم به ڪيتريون ئي چؤماسن جون هوائون ۽ آلودا طوفان اٿاريا هئا، پر هي ته پنهنجي اندر جو ڌوٻي به پاڻ هو. تنهن خيالن جي گندگي ۽ سوچن جي واچوئڙن سان چڱي طرح ۽ مضبوطي سان مقابلو ڪري، خود کي قابو ڪري رکيو هو.
پر هاڻ دنيا، جهان جا جهڳڙا هن سان وڙهي، وڙهي هو پاڻ ٿڪي پيا هئا. دنيا جي لذت سان، هاڻ نه هن کي ڪا دلچسپي هئي، ۽ نه دنيا کي به هاڻ هن مان ڪو مزو ٿي آيو.
سندس ذهن زماني جي زنگ آلود معاملن کان به آزاد ٿي چڪو هو. بس هاڻ هي رڳو، جانو ۽ زليخا جي شادي جي معاملي ۾ بيچين ٿي پيو هو. شايد سندس زندگي جي مقصدن مان اهو هاڻ آخري مقصد هو، باقي قسمت جا ڪم هن ڄڻ خدا جي حوالي ڪري ڇڏيا.
زليخا جو پيءُ هن جو سڀن کان ننڍو ڀاءُ هو، ان جي عمر تقريبن پنجونجاهه سال کن هئي، پر پاڻ ننڍڙو ذهن، هلڪي طبيعت پوري پني سوچ ۽ مذهبي ذهن وارو ماڻهو هو.
ربو کي ڊپ هو ته، زليخا جو رشتو، جان محمد لاءِ مشڪل قبول ڪري؟ پر ربو خود کي پوءِ به مايوس ڪون پِي ڪيو، هي انهيءَ سوچ ۾ هو ته، ”جانو ۽ زليخا جي شادي ۽ انهن لاءِ هڪ ننڍڙو گهر ڇپر ڇانءُ لاءِ به ضروري آهي.“
سندس سوچ مطابق، اهو معاملو ايترو تڪڙو ايندو، ان لاءِ هن سوچيو ئي ڪون هو، ۽ نه ان جي تياري به ڪئي هئي.
صبح جو وقت هو ربو پنهنجي ڪمري ۾ ليٽيل هو، جانو دڪان جي ڪنهن نئين فٽنگ جي ڪم ۾ سڄي رات ڪون ستو هو. پر ڪم پوءِ به سڄي رات ۾ مڪمل ٿي نه سگهيو هو ۽ صبح جو به جانو ته سمهڻ نه پي چاهيو، پر ننڊ جو موت ماڻهو جو پيڇو ڇڏيندو ئي ناهي.
صبح جو ڪجهه دير کان پوءِ، جانو جي اکين ۾ ننڊ جي موت جلن پيدا ڪري وڌي، آخر تنگ ٿي، دڪان اندران بند ڪري جانو به سمهي پيو ۽ ربو ته اڳيئي ستل هو. سو ٻن ڪلاڪن جي ننڊ کانپوءِ جاڳيو ته، بدن ۾ هلڪو ٿڪ محسوس ڪيائين، سياري جي موسم هئي. راتيون ماڻهن جي خيالن جيئان ڊگهيون ۽ڏينهن نيتن جيئان ننڍڙا هئا.
ربو گهڙيال ۾ ڏٺو ته ڏينهن جا يارنهن ٿيا هئا. هي پنهنجي بيڊ تان اٿيو ۽ وهنجي ڪپڙا بدلائي، بدن هلڪو ڪري، ٽي وي تي خبرون ٻڌڻ ويهي رهيو.
جانو ۾ جواني جو رت هو، جنهن تي ننڊڪاهه ڪري ائين غلبو ڪيو هو، جيئن محمد بن قاسم سنڌ تي ڪاهه ڪري، قتل ۽ غارت جي ذريعي سنڌين جا ذهن بي ستا ڪري ڇڏيا هئا... جانو جو ذهن به ننڊ نهوڙي ائين بي موت ماري بي سَتو ڪري ڇڏيو هو. تنهن پنهنجي ان گهَريِ ننڊ ۾ خواب پي ڏٺو ته، سندس مرحوم ماءُ، سندس هٿن پيرن تي ميندي رکي سندس شاديءَ جا سهرا پئي ڳائي ته وري روئي به پئي! هن پنهنجي ماءُ کان پڇيو ”امان تون روئين ڇو پئي!؟“
ماءُ چيس ”جانو پٽ، هنن ڳوڙهن ۾ غور سان ڏس، منهنجن انهن ڳوڙهن ۾ توکي سڄي دنيا نظر ايندي، جيڪا مون بدنصيب جيئان پنهنجن خواهشن خاطر توکي ماتم ۽ شرنائين جي وچ ۾ منهنجي لڙڪن جيئان ڊوڙندي نظر ايندي... جانو پٽ! هي شادي جي ڪجهه گهڙين واري خوشي، ماڻهو کي دنيا جي الائي ڪيترن اڻ ڏٺل غمن سان به گڏائي ٿي ڇڏي ... بس هڪ ماءُ جي ناتي سان، تنهنجي باقي عمر جي حال تي سوچيندي، منهنجا ڳوڙها ڳڙي پيا. پر تون ڇو ٿو پريشان ٿيئن؟ مان تنهنجي ماءُ آهيان، روئڻ کلڻ ته، هر ماءُ جي مقدر ۾ آهي پٽ!“
”نه امان مان توهان کي روئندو نٿو ڏسي سگهان.“
تڏهن ماءُ کيس پيار وچان، سندس گول ڳِٽي ۾ چهنڊڙو وجهي، ٿورو ڌوڻو ڏنس ته، سندس خواب ٽٽي پيو ۽ پاڻ ڇرڪ ڀري جاڳي پيو ته، سندس اکيون لڙڪن سان ڀرجي آيون، ۽ ربو سندس اکين ۾ ڏسي چيس ”سمهي پئو جان محمد! تو اڃا ننڊ پوري نه ڪئي آهي،تنهنجن اجاڳيل اکين ۾ اڃا ڏس، پاڻي پيو تري!“
جانو دل ۾ چيو ”هاءِ ڙي بي خبري، دلين جا خون هميشه توئي خشڪ ڪيا آهن“
۽ پوءِ خواب واري حقيقت لڪائيندي ربو کي چيائين ”چاچا سياري ۾ ڏينهن جو گهڻو سمهڻ، ماڻهو کي بيمار ٿو ڪري وجهي.“
”ها! اها ڳالهه صحيح آهي.“ ربو سندس جواب سان سهمت ٿيندي چيو.
هاڻ جانو به وهنجي، ڪپڙا بدلائي دڪان کولي ڇڏيو ۽ آسڻ جي ڇنڊ ڦوڪ ڪندي چيائين ”چاچا، بک ڪان لڳي اٿَو؟ يا نيرن پاڻي ڪري ويٺا آهيو.؟“
”اڙي بابا انسان ويچارو ته پنهنجي سڄي عمر ۾ بک مان ته ڀاڪر ڪڍي ئي ڪون ٿو ... مان به ته ماڻهو آهيان معافي ته بک مونکي به ڪان ڏيندي! ... پر مان هاڻي گهر ٿو وڃي کاوان ۽ تنهنجي لاءِ دڪان تي موڪليان ٿو.“
ربو گهر هليو ويو، پر ان ڏينهن گهر پهچندي ئي، زليخا جي ماءُ کي پنهنجي منهن ويهاري چوڻ لڳس ”بس هاڻ توکي گهڻي دير ويهاري، ڊگهيون ڳالهيون ڪون ٿا ڪريون. ڳالهه توکي ٻن اکرن ۾ ٻڌايان ته، پنهنجي ڌيئڙي زليخا، مان پنهنجي دل ۾ جان محمد جي نالي ڪري ڇڏي آهي. تنهنجو ڇا خيال آهي؟“
”ادا تون گهر جو وڏو آهين، مان توکي ڪيئن ٿي جواب ڏئي سگهان. باقي پڻس شل راضي ٿئي، هُن ۾ ته ان ڳالهه جو اُلڪوئي نٿي ڏسان، آهي به روزي، نماز جو پابند، پر کيس نياڻي جو بار نظر ئي نٿو اچي!؟“
”مان ساڻس ڳالهائيندس، پر تون ڪجهه ٽيڪو ڪرائجان... جان محمد لکيو پڙهيو سٺو ڇوڪرو آهي. ۽ وڏي ڳالهه ته، اسان پنهنجو ڪري سنڀاليو آهي، جهڙو گهر جو ڀاتي ٿي رهيو آهي. ۽ سياڻو ڇوڪرو به آهي، بس هاڻي زليخا ان جي آهي، مونکي رڳو تنهنجي مرضي ڏسڻي هئي، باقي هن تو واري مُلي کي سڀ گڏجي پيا منهن ڏينداسين.“
اهڙي طرح سان، ربو زليخا جي ماءُ کي جهڙو مڪمل راضي ڪري ورتو ۽ پوءِ وري، ٻه ٽي ڏينهن سهي، هن ٻنهي زال مڙس کي گڏ ويهاري سندن گڏيل راضپي تي ڳالهه ٻولهه ڪئي ته، سندس ڀاءُ مُلو چوڻ لڳو ”ادا تون درويش آهين! ... جانو جو ته، نه راڄ نه ڀاڳ، نه گهر نه تڙ، مان پنهنجي نياڻي ايئن ان سُڃي سر کي پرڻائي ڇڏيان؟ جنهنجو پنهنجو نه روزگار، نه ڪاروبار! تون ايترو ته سوچ، جنهن زليخا کي تون سورن ۾ٿو وجهين، سا رڳو منهنجي ڌيءُ آهي ڇا؟ تنهنجو به ته ٻچو آهي؟“
تڏهن ربو سندس ذاتي ذميواري جو احساس ڏيئاريندي چيس ”بابا لائق نياڻي جو بار، مائٽ کي ٿڪائي ٿو وجهي، مان پنهنجي نياڻي سمجهي ته، توتان بار لاهڻ ٿو چاهيان!“
”مونکي تون ٿو ٿڪائين، باقي زليخا جي بار ۾ مان ٿڪو ناهيان.“ مُلي ٿورو کَهري لهجي ۾ چيو، پر ربو کيس سنجيدگي سان چيس ”هڪ لائق نياڻي جي پيءُ کي اهڙو ٿڪ هئڻ گهُرجي منهنجا ڀاءُ... تون منهنجي ڳالهه سمجهين ڇو نٿو؟ مون کي به اوتري پياري آهي جيتري توکي... مان هن مان بيزار ٿي، ان کي نه پيو پرڻايان، هُو ته ٻئي هڪٻئي کي پسند ڪن ٿا... اسان کي سندن پسند جو احترام ڪرڻو پوندو!؟“
ته مُلي چيو ”ڏس ادا، اها جيڪا تون پسند واري ڳالهه ٿو ڪرين، ته ان ۾ مان پنهنجي نياڻي کي اڇليندس ته ڪون... ڇا آهي جانو وٽ؟ جو اسان سندن پسند جو احترام ڪريون... مان کيس ٺلهن هٿن تي، پنهنجي سياڻي، سهاڳي خيرات ۾ ڏئي ڇڏيانس، ائين؟“
”ڏس مولوي!مان زليخا جو نصيب وڪڻان ڪون پيو، جو تون اهڙيون ڳالهيون ٿو ڪرين! مان توکي ايترو ٻڌائي ڇڏيان، ته سندن پسند جي خلاف، سڀاڻي ڪو فيصلو ٿئي ٿو... ته اهڙي غلطي جو ذميوار تون هوندين؟ ۽ پنهنجي خدا جي اڳيان، ان جو پڇاڻو توکي ئي ڏيئڻو پوندو؟... تون ڀلي ڏينهن، ٻه، سوچ پر منهنجي مرضي به ڌيان ۾ رکجان؟“... ۽ ٿي سگهي ٿو، منهنجي اها آخري خواهش به هجي!“
ربو جي ايتري ڪوشش کانپوءِ به، سندس ڀاءُ ڪوئي خاطر خواهه جواب ڪون ڏنس، ۽ پوءِ ڪجهه ڏينهن رکي. ربو، هڪ رات جانو کي چيو ”جان محمد! نه تو پاڻ پيسو، ڏوڪڙ گڏ ڪرڻ لاءِ ڪجهه ڪيو، ۽ نه وري مون به توکي اهڙي ڪا صلاح ڏني، پر هاڻ تنهنجي لاءِ ڪجهه پئسن جو هجڻ تمام ضروري ٿي پيو آهي. جنهن جو توکي اڃا علم ڪونهي... تو نوڪري لاءِ درخواست ڏني هئي، ان جي به اڃا ڪا يقين جوڳي اميد نظر نه پئي اچي ۽ مان تنهنجي لاءِ جيڪو فيصلو ڪري ويٺو آهيان، ان کان به تون اڻڄاڻ آهين... خير ان ۾ ته مونکي تون نااميد ڪون ڪندين؟“ جانو سندس هلندڙ بياني ۾ چيس ” چاچا سائين، توهان اها ڳالهه ڪيئن ٿا ڪريو، منهنجو سڀ ڪجهه توهان ئي آهيو، توهان کي نااميد ڪري، مان پنهنجي انسانيت جو قتل ڪون ڪندس، توهان بس رڳو هڪ دفعو، مونکي حقيقت کان واقف ڪريو، ڪٿي ائين نه ٿئي، جو مان اڻ ڄاڻائي ۾، ڪا غلطي ڪري توهان جي دل رنجائي وجهان؟“
”ته پوءِ ٻڌ جان محمد. تنهنجي شادي لاءِ، زليخا جي گهُر ڪري چڪو آهيان، ته زليخا تنهنجي آهي ۽ تنهنجي لاءِ آهي، بس مهيني، ٻن ۾ اسان ٻنهي، توکي ۽ مونکي اهو معاملو حل ڪرڻو آهي؟“
جانو اها ڳالهه ٻڌي، پاڻ تائين دنگ رهجي ويو. کيس اها توقع ئي ڪان هئي ته، پنهنجن کان ڌڪارجي، اڪيلو يتيم ٿي وڃڻ کانپوءِ به، زندگي ۾ ڪا اهڙي شخصيت يا انسانيت به مون تي ايڏو احسان ڪندي، جنهن جي بدلي ۾ مان چند لفظن جي شڪراني کانسواءِ ٻيو ڪجهه عطا ڪري نه سگهندس، هن بس ٽٽل، ڦٽل لفظن ۾ ربو کي چيو ”چاچا ايڏي وڏي ذميواري جو وزن مون تي رکو پيا، جنهن جي مان اهل ئي ڪون هئس.“
”ڏس جان محمد! اوهان هڪٻئي کي چاهيو ٿا، هڪٻئي کي پسند ٿا ڪريو... دنيا ۾ پيار، محبت ئي ته آهي، جيڪا ماڻهو ۾ اهليت پيدا ڪري ٿي، جيڪڏهن تنهنجي من ۾ سچي محبت آهي، ته پوءِ توکي يقين هئڻ گهرجي، ته اهليت تنهنجي محتاج آهي، جيڪا بس رڳو گهربل وقت تي ڪم ايندي رهندي ۽ سڀئي شيون انسان کي هڪ ئي وقت حاصل نٿيون ٿين... هي ڊسمبرجو مهينو آهي ۽ ايندڙ مارچ مهيني ۾ جيئن ئي سموري سنڌ جا گل خوشبوءَ ڏئي کلن... تيئن مان توهان ٻنهي کي ان گلزاري سان گڏ کلندي ڏسڻ ٿو چاهيان... ڇا خيال آهي تنهنجو؟“
”چاچا مان ته ڪجهه نٿو چئي سگهان، منهنجو حال توهان کي ساريو پيو آهي؟“ جانو ويچارگي مان چيو.
”رڳو پنهنجي حال تي سوچي، سوچي پنهنجي دل ٿڪائي وجهڻ، اها ته ڪا مردانگي ڪان چئبي؟ حال کي سنڀالي وٺٻو چريا! رڳو ايترو ٻڌائي مارچ وارو مهينو ٺيڪ رهندو... ڪجهه ٿورو وقت وچ ۾ آهي، پنهنجو ذهن ٺاهي وٺجان... مان هاڻي ڪمزور ٿي چڪو آهيان ۽ جسماني طور مان سواءِ پنهنجي ڳالهين، صلاحن جي باقي تنهنجي ڪا مدد ڪري نه سگهندس... سڀاڻي معاملو ڪهڙي طرح ٿو حل ٿئي، ان لاءِ توکي ذهني طرح تيار رهڻو پوندو.“
ربو، جانو کي هر طرح ۽ هر حوالي کان مضبوط ۽ پُختو ڪرڻ پي چاهيو کيس خدشو هو ته، معاملو خوش اصلوبيءَ سان حل ٿيڻ شايد مشڪل ٿي پوي“ تنهن ڪري هن جانو کي بار، بار پي همٿايو، ته ڪٿي هو پنهنجي اڻ هوند واري ويچار ۾، پنهنجي همٿ نه هاري ويهي“
ربو پنهنجي ڪجهه رقم بينڪ ۾ ٽاري ڇڏي هئي، سابه انهيءَ خيال سان ته، اهي پيسا ڀلي هڪڙي پاسي ٽريا پيا هجن، ڪنهن ڏکئي وقت، مهل ڪم اچي ويندا“ پر انهن پيسن جي خبر ٻئي ڪنهن بِني بشر کي ڪان هئي.
هاڻ هن سوچيو ته ”جي ضرورت پئي ته، ان مان ڪجهه رقم جانو لاءِ ڪڍرائي وٺبي.“
ربو هڪ ڏينهن پنهنجي گهر ۾ وري به، پنهنجي ڀاءُ مُلي سان ساڳيو ذڪر ڇيڙيو، ته زليخا کانسواءِ باقي گهر جا سڀ ڀاتي اچي گڏٿيا هئا. جيئن ئي زليخا جي شادي جو ذڪر گهر ۾ ٿيو هو، ته ڪجهه ڏينهن کان آهستي، آهستي سڄي گهر۾ هاڻ رڳو زليخا ۽ جانو جو ذڪر هو.
سڄو گهر ان رشتي ۾ راضي ۽ خوش هو، بس رڳو هڪ زليخا جو پيءُ جيڪو پنهنجي ضد ۾ اڙيو بيٺو هو! پر هڪ ڏينهن سندس زال انهيءَ بهاني تي راضي ڪري بيهاريو هو ته، ”جانو کي پنهنجو گهر ناٺي ڪري پاڻ سان گڏ رهائينداسين!“
هو ان ڳالهه تي راضي ٿي ويو هو، جڏهن سڀني گهر ڀاتين اڳيان ربو کانئس پڇيو ”تو مونکي اڃا، منهنجي سوال جو جواب نه ڏنو آهي؟... مان چوان ٿو منهنجا ڀاءَ، مونکي سمجهڻ جي ڪوشش ڇو نٿو ڪرين؟ مان تنهنجو وڏو ڀاءُ آهيان، مون کي پنهنجي خاندان جو توکان وڌيڪ اونو آهي... رڳو روزي، نماز تي گهر ڪون هلندا آهن. پنهنجي اولاد جو حق ادا ڪرڻ به فرض آهي. ڇڏ پنهنجي ضد کي... مونکي عزت ڏي، انهيءَ ۾ تنهنجي عزت آهي.“
ربو جي منٿ ميڙ کان علاوه، زليخا جي ماءُ ان معاملي لاءِ هالا مان پنهنجي وڏي ڀاءُ کي گهرايو هو، تنهن به زليخا جي پيءُ کي گهڻو ڪجهه سمجهايو، جنهن کانپوءِ هن پنهنجي ڀاءُ ربو کي چيو ”ٺيڪ آهي! مان توسان انڪار ڪري، تنهنجي دل نٿو ڏکائڻ چاهيان، پر هڪڙي ڳالهه منهنجي به توهان کي رکڻي پوندي.“
ربو تڪڙ مان چيس ”ها ڇو نه، چئو ڪهڙي ڳالهه آهي؟“
مُلو چوڻ لڳس ”مان جانو کي پنهنجو گهر ناٺي ڪري رهائيندس؟“
تڏهن ربو سختيءَ سان چيو ”ائين ته مان هرگز ڪرڻ ڪون ڏيندس، هُن کي تنهنجي نياڻي ڏئي، مان تنهنجي گهر جو غلام هرگز نٿو بڻائڻ چاهيان... شادي کانپوءِ، ماڻهو کي پنهنجي آزاد حيثيت ۽ پنهنجي ذميواري جي احساس سان جيئڻ گهرجي...اهو تون ڄڻ ٻنهي کي، پنهنجي نظر جي غلامي ۾ رکڻ ٿو چاهين، جيڪو مونکي منظور ناهي... هن کي گهر ناٺي رکي، تون سڄي گهر کي ڪروڌ جي وَر ٿو چاڙهين، ائين هي سڄو گهر ڦٽائي، پنهنجي خاندان کي خوار ڪندين؟“
وچ ۾ زليخا جي ماما چيو ”ادا ربنواز، ڏس جان محمد کي تو پنهنجي گهر جي ٻچي جيئان، پنهنجي گهر جو ڀاتي سمجهي ساريو، سنڀاليو آهي، ته هاڻ ڀلا شادي ڪري هن گهر ۾ ئي رهيو، ته ڪهڙو فرق پوندو. پاڙي وارن کي خبر آهي ته، هو هن گهر جي لاءِ هاڻ ڌاريو ناهي، تنهن ڪري هاڻ هڻي، هڻي مُلي کي راضي ڪيو اٿئون، ته وري تون سندس راز نٿو رکين، ادا هاڻ نياڻي تي، سندس مرد جو نالو رکي ڇڏيوسين، هاڻ اهو نالو بدلائي به نٿو بدلائي سگهجي... اسان جي سنڌي سماج ۾ اها اُن نياڻي جي لاءِ گار برابر سمجهيو ويندو آهي.“
ته ربو چيس ”مان سڀ سمجهان ٿو محمد علي، مون کي اها خبر آهي. پر تون سلجهيل ماڻهو آهين، تون اهو ڇو ٿو وسارين ته جان محمد کي گهر ناٺي ڪري ويهارڻ سان، هڪ ته اسان ان کي، سندس ذميوارين کان ڄڻ معذور ٿا ڪريون ۽ ٻيو جڏهن اسان هن کي پنهنجي نياڻي پرڻائي ڏيون ٿا، ته پوءِ هن کي پنهنجي سسُ ۽ سُهري اڳيان کيس باندي ٿا بنايون، اهو ته اسان ان سان ظلم پيا ڪريون، ان کان علاوه اهو اسان پنهنجي سماج ۾ هڪ غلط روايت ۾ واڌارو پيا ڪريون... توکي ته، منهنجو ساٿ ڏيئڻ گهُرجي... هن مون واري ڀاءُ مُلي کي ته، مسجد کان ٻاهر پنهنجو خدا ئي نظر ڪون ايندو آهي، ته باقي ماڻهو ۽سماجي اصول هن کي ڪٿان نظر ايندا.“
۽ وري کلندي زليخا جي ماءُ ڏانهن اشارو ڪندي چوڻ لڳو ”ادا محمد علي! تون پنهنجي هن ڀيڻ کي سمجهاءِ، مان سمجهان ٿو، منهنجي هن ڀاءُ مُلي جي مٿي ۾، اهو بُس انهيءَ درويش ڀريو آهي!“
محمدعلي ته دلي طرح، اڳيئي ربو جي خيالن سان سهمت هو، پر ان ڏٺو ته، فلحال ڪنهن طرح معاملي کي حل ڪري وٺجي، بعد ۾ پوءِ به الله چڱي ڪندو“
پر ربو! جيڪو پنهنجي گهر جي خاندان جو سربراهه هو، تنهن معاملي کي مڪمل طرح صفائي سان حل ڪرڻ پي چاهيو، ان کي اها شادي هر حال ۾ ڪرائڻي هئي. جنهن ۾ زليخا خود به مڪمل سندس چئي پٺيان هُئي... پر ربو سوچيو پي ته ” نياڻي جي پيءُ سان ان معاملي ۾ جبر ڪرڻ مناسب ڪون ٿيندو، پر جي آخر تائين ڳالهه نه مڃيائين ۽ پنهنجو ضد چٻاڙيندو رهيو، ته پوءِ مجبورن ڪوئي طريقو اختيار ڪري به، زليخا، جانو سان پرڻائبي.“
ربو وڌيڪ اڳيان، پويان جي سوچ ئي ڪون پئي ڪئي. بس اها ڄڻ سندس اٽل مرضي هئي. ۽ اٿڻ مهل ربو زليخا جي مامي، محمدعلي کي چيو. ”محمدعلي، توکي تيستائين پنهنجي ڳوٺ هالا واپس ناهي وڃڻو... مونکي هي مُلو راضي ڪري ڏئي پوءِ وڃجان، نه ته منهنجي مئي، خدا منهنجو منهن ڏسڻ به نصيب نه ڪندئي؟“
”ادا الله توکي وڏي حياتي ڏي، اهڙي ڳالهه نه ڪر... ٻيلي مُلي کي الله ساڃاهه ڏي، باقي مونکي ڪائي اميد نظر ڪان ٿي اچي... بس تون ان تي ايترو گهڻو نه سوچ، نياڻي جو ننگ آهي... سڀ سندس دعاڳو آهيون، الله ان جي لاءِ ڪو آسان رستو جوڙيندو.“
۽ پوءِ اهو معاملو گهر ۾ ڪجهه ڏينهن لاڳيتو هلندو رهيو، جنهن ۾ گهر جا سڀ ماڻهو ربو جي فيصلي سان مُتفق هئا، پر زليخا جو پيءُ پنهنجي ضد تان هڪ انچ به هٽڻ لاءِ تيار نه هو.
سندس زال جنهن کيس اهو گهر ناٺي وارو عقل ٺاهي سندس سوچ ۾ وڌو هو، ان به کيس ڪافي سمجهايو، پر آخر اها به تنگ ٿي سندس مخالفت ۾ اچي وئي.
ربو توڻي جو گهر جو وڏو هو، پر هُن مُلي به روزا، نمازون ادا ڪري جيڪي نيڪيون گڏ ڪيون هُيون، انهن جي فخر سندس من ۾، هوڏ، هٺ، تڪبر، بغض ۽ پاڻ وڻائڻ جهڙي غلط سوچ پيدا ڪري ڇڏي هئي!
مُلي چاهيو پي ته،”منهنجن سٺن عملن جي ڪري، گهر۾ منهنجي به ڪا مڃتا هئڻ گهرجي.“
اهڙي طرح زليخا جي پيءُ پنهنجن چڱن عملن کي ڳڻيندي، خود کي خود نمائي جهڙي سوچ ۾ ڦاسائي وڌو هو. تنهن ڪري سڄي گهر ۾، رڳو بس خود پاڻ اڪيلو ئي گهر ناٺي وارو شرط سامهون ڏئي، سڄي گهر کي رنجائي وڌو هو.
جنوري جو سڄو مهينو زليخا جي پيءُ کي مڃائيندي گذري ويو، زليخا جو ماما به موٽي پنهنجي ڳوٺ هالا هليو ويو، پر ويندي، ويندي پنهنجي ڀيڻ کي چڱي طرح هدايت ڪندي چئي ويو ته ” زليخا لاءِ ادا ربنواز، جيڪو به فيصلو ڪري، تون انڪار نه ڪجان، هُن سڄي عمر جو ڪجهه ڪيو ڪمايو آهي، اهو اوهان ۽ اوهان جي ٻچن لاءِ ڪيو آهي، هن پنهنجي اباڻي ملڪيت مان به، ڪجهه ڪون رکيو ۽ هاڻ هُو عمر جي پڇاڙي ۾، اوهان کان رڳو زليخا جي سڱ جي حجت پيو ڪري، ۽ ٻيو هاڻ هو وڏي عمر جو ماڻهو آهي، ٿي سگهي ٿو اها اوهان سان هن جي آخري حجت هجي، تنهن ڪري هن جو تمام گهڻو خيال رکجان ۽ هن کي ڪنهن به قسم جو رنج نه رسي؟“
زليخا جي ماءُ پنهنجي ڀاءُ جي هدايت تي عمل ڪندي، هن پنهنجي پيٽ ڄائي نياڻي جي نصيب جا سڀ اختيار ربو کي ڏئي ڇڏيا. ايتري تائين جو، ربو کيس پنهنجي آخري فيصلي کان واقف ڪندي اهو به ٻڌايس ته ”تنهنجو مڙس جيڪڏهن گهر ناٺي واري ضد تان نه لٿو ته، مان زليخا ۽ جانو جي شادي ڪورٽ مان ڪرائي کين ڪنهن ٻئي پاسي روانو ڪري ڇڏيندس؟“
تڏهن به زليخا جي ماءُ کيس اهو جواب ڏنو ”ادا مان ته چوان ٿي اهو ڪم تون اڄ ڪرين يا سڀاڻي ڪرين؟ مون پنهنجي نياڻي جو ننگ تنهنجي حوالي ڪيو، باقي منهنجو مڙس مونکي نٿو مڃي ۽ نڪي مڃيندو به... بس رڳو اها مون تي مهرباني ڪجو، جو منهنجي مڙس جي ڳالهه دل ۾ نه ڪجو، بس توهان مون ڏانهن ڏسجو، توهان وڏا آهيو، وڏيون نظرون رکجو؟“
بس پوءِ ربو ان نيڪ نمازي ڀاءُ سان زليخا واري معاملي تي، وڌيڪ ڳالهائڻ ئي ڇڏي ڏنو، سندس دل ته، ارمان جو غوطو کاڌو، پر پنهنجي ان ننڍي ڀاءُ کي مهڻو ڪون ڏنائين.
بهار جي موسم به هاڻ اچي منهن ڏيکاريو هو، گلن وارا ٻوٽا، هاڻ ڦُلڙيون وجهي گُل ٻاٽي تي هئا، ٿڌيون، مٺيون واهُونديون ماڻهن جا ذهن ۽ سوچون تازيون ڪري رهيون هيون، بادِ بهار جي ڪري، پکي پکڻ، جيت جڻا ۽ وڻ ٽڻ سڀ تازا توانا نظر پي آيا، سڄي سنڌ ڪنهن سنڌي ڪنوار جيئان، پنهنجا سينگار ڪرڻ شروع ڪري ڏنا هئا.
مارچ جو مهينو اچي ويو، چؤطرف گُلِ، گلزاري لڳي وئي، سڄي سنڌ اڻ ڳڻيل خوشبوئن سان واسجي وئي. هر ماڻهو جي ڪيفيت ڄڻ نکيٽي واري رات جهڙي محسوس ٿيڻ لڳي.
مالهي طرح طرح جا گل پٽي گڏ ڪري، پنهنجي، پنهنجي ملهه وڪڻڻ لڳا هئا، ربو لاءِ به جانو ۽ زليخا ٻنهي ڪنوارن گلن کي هڪٻئي سان گڏ کلائي، هميشه جي لاءِ هڪ ٻئي سان ملائي ڇڏڻ وارو وقت هاڻ جهڙو ربو جي نظرن اڳيان اچي، بيهه کيس چوندو هجي ته ”اي ربنواز ڪجهه سعيو ڪر، ڪٿي اهي گل پنهنجي خوشبوءَ پراڻي ڪري ختم نه ڪري وڃن؟“
۽ پوءِ هن جانو کي پنهنجي صلاح ۾ وٺندي چيو ”جان محمد! مونکي غور سان ٻڌ، هاڻ مان جيئن چوان تيئن ڪرڻو آهي؟“
”چاچا توهان ته الاءِ ڇا ٿا چوڻ چاهيو، پر جيئن به چوندا،مان توهان جي حڪم جو پابند رهندس.“
جانو ان گهر واري معاملي سڄي کان، اڃا الڳ، ٿلڳ هو. کيس ڪا به خبر نه هئي، ته ڇاڇا ٿي گذريو آهي، اهو سڀ ڪجهه ربو پنهنجي راضداري سان ڪيو هو. پر ائين ضرور هو ته، جانو کي به ذهني طرح تيار رکڻ واري جستجوکي هن نه وساريو هو.
ان مهل به ربو پنهنجي شروعات ائين ڪئي ته ”جان محمد، مون ڪافي ڪوشش ڪئي ته، معاملو خوشيءَ، خوشيءَ سان حل ٿي وڃي، جنهن ۾ اسان سڀني جون گڏيل خوشيون هيون ... پر دنيا ۾ خوشين جو مُلهه تمام ڪو وڏو آهي يار... پاڻ نه پهتاسين... سڄي عمر ائين ڄڻ، ڪنهن واڍي جي اوزار جيئان پنهنجي دل جو جوڙ ڳنديندي گذاري ڇڏيم... پر خير! پوءِ به مان سمجهان ٿو ته، تنهنجي ۽ زليخا جي رشتي کي سڄي گهر کان الڳ ڪري، اوهان کي پنهنجي مرضي سان جيئڻ ۽ آزاد حيثيت سان رهڻ وارو حق ادا ڪري، شايد مان ڪجهه سڪون محسوس ڪريان... ۽ سمجهان ٿو، تون به ذهني طرح ان لاءِ تيار هوندين؟ جيڪڏهن تون ان حالت ۾ ناهين! تڏهن به هاڻ سواءِ تنهنجي خودداريءَ جي، باقي ٻيو ڪو به حيلو بهانو، مونکي نظر ڪون پيو اچي!“
جانو ان مهل ڄڻ ائين سمجهي ورتو ته، ”زليخا کٽي ورتم“ پر کٽڻ هارائڻ واري بازي، اڃا مڪمل نه ٿي آهي. جنهن ۾ باقي آخري کلاڙي شايد مان ئي رهيو آهيان!“
۽ پوءِ دل جي ڳالهه لڪائيندڙ ماڻهو جيئان چيائين ”چاچا مان توهان جي حڪم موجب بلڪل تيار آهيان، پر رڳو بس اها پريشاني اٿم ته، منهنجي مالي حالت، هڪ فقيرکان وڌيڪ ڪانهي، مون ته پنهنجي قسمت جو ڌڻي به، اڄ تائين توهان کي سمجهيو آهي، پر پوءِ به، توهان جي ڪنهن حڪم کان، انڪار نٿو ڪري سگهان.“
ربو کي يقين هو ته،جانو ۾ منهنجي تربيت هڪ ڏينهن پنهنجي جوهر جو اثر ضرور ڏيکاريندي! تنهن ڪري جانو جو جواب ٻڌي، هن کي جهڙو پنهنجي محنت جو اجورو هَڪيو تڪيو ملي ويو هجي. ان سوچ ۾ پنهنجي خوش چهري سان جانو کي چوڻ لڳو ”پندرهن مارچ تي تنهنجي ۽ زليخا جي شادي اسان طئي ڪري ڇڏي آهي... پر سا ڪورٽ جي ذريعي! ۽ ها! شادي جي معاملي ۾ هاڻ تنهنجو ڪو، سوال، جواب ڪون هلندو، بس ايئن سمجهه ته، اها مان توسان... پهريون گهمرو ڪا حجت پيو ڪيان... باقي مونکي خبر آهي، ته رهائش جي معاملي ۾، تون پريشان ضرور هوندين؟ پر وچ ۾ اڃا هڪ هفتو پيو آهي. ڪو نه ڪو حل ڳولي وٺبو.“
جانو ان مهل خاموش ئي رهيو، ڪوئي جواب جيڪڏهن ڏئي ته ڏئي به ڪهڙو؟ ويچارو يتيم بي گهر، هڪ ڇنل پُراڻي گل جيئان، سُڪِي پنهنجي قرابت واري خوشبوءِ ئي ڇڏي ويو هو. ۽ ربو کيس ڪنهن مالهي جيئان پنهنجي پيار ۽ قربت واري پاڻي جا ڇنڊا هڻي کيس تازو پي رکيو، نه ته هن پنهنجي زندگي ڄڻ اوڌارو اٽو پي تصور ڪئي!
پندرانهن مارچ تي، شادي واري ڳالهه ٻڌي، جانو وائڙو ٿي ويو. پر سندس شادي واري معاملي تي کيس ڪجهه ڳالهائڻ تي پابندي مڙهيل هئي، ليڪن پوءِ به سندس من ته هرڻ جي چال جيئان ڇُوٽ ۽ آزاد هو. هن سوچيو ته، ”زليخا کي ساڻ وٺي، سندس ماسين يا ماماڻن وٽ وڃي رهنداسين ۽ اتي ڪنهن ڌوٻي وغيره جي دڪان تي مزوري ڪري پيو گذارو ڪندس ۽ زليخا به ذهني طرح آسودي هوندي.!؟“ پر وري خيال آيس ته، ”متان اُهي مونکي رول، يتيم ۽ نڌڻڪو سمجهي، پيا زليخا کي مهڻا ڏيئن، اهو صحيح ڪون ٿيندو!؟“
۽ وري سوچ آيس ته ”سجاول... پنهنجي مائٽ علي احمد ڏانهن هليو ويندس... هُو مونکي جيءُ ۾ جايون ڏيندا، اتي ڪوئي طعني، طُنڪي وارو به ڪون هوندو!“
ليڪن ان لاءِ به اهو سوچي پريشان ٿيڻ لڳو ته ”علي احمد ته ٻهراڙيءَ ۾ ٿو رهي ۽ ٻيو ته هو غريب لڏي وارو ماڻهو آهي، اتي ڪو روزگار جو وسيلو به هٿ ڪون اچي سگهندو ۽ مان انهن تي اجايو بوج ٿي پوندس!“
ان ارادي تان به هٽي ويو ۽ پوءِ اوچتو ياد آيس، ”دادو هليو ويندس، اُها ڪنهن زماني جي پُراڻي مائٽي آهي، منهنجي حال حقيقت جي به کين ڪا پروڙ ڪان پوندي ۽ ٻيو ته، اُهو ڳوٺ شهر سان ويجهو، جهڙو گڏ آهي، ڪوئي پنهنجو روزگار به ڪري سگهندس ۽ ضلعي هيڊ ڪوارٽر آهي، ڪوشش ڪري ڪائي سرڪاري نوڪري به حاصل ڪري سگهان ٿو.“
بس هاڻ هن سوچي، ويچاري پاڻ کي ذهني طرح تيار ڪري ڇڏيو ته ”ضرورت پئي ته، دادو هليو ويندس.“
رات جو سمهڻ مهل، ربو ساڻس ان حال احوال بابت پڇيس ”جان محمد ڪا سوچ ويچار ڪيئي،؟ ڏس شادي ڪورٽ جي ذريعي پئي ٿئي، ان ڪري جو زليخا جو پيءُ، توکي گهر ناٺي ڪري ويهارڻ واري ضد تان نٿو لهي تنهن ڪري مون اهو سوچيو آهي ته، ڪورٽ مان نڪاح ڪرائي اوهان ٻنهي کي ڪجهه وقت لاءِ فلحال ڪنهن ٻئي شهر ۾ رهائجي ۽ پوءِ زليخا جي پيءُ کي آهستي، آهستي راضي ڪري وٺجي، انکانپوءِ هتي ڪو ئي مسواڙ تي گهرڙو وٺي، پنهنجي هن دڪان تي ئي پيو گذارو ڪجانءِ، پر تيستائين تون پنهنجي مڙسي ڪندين ته، ڪا سرڪاري نوڪري به هٿ ڪري وٺندين!؟“
جانو دل ۾ سوچيو ”هاءَ ڙي جانو تنهنجي قسمت! پنهنجن کان ته مري بتاسين، پر هاڻ ته پراون کان به وياسين!“
سنڌي ۾ عام چوڻي آهي ته ”تِر جي گُٿي، سؤ چوٽون کائي“
پوءِ اها الڳ ڳالهه آهي، ته ڪا چوٽ چَٽ ڪريو ڇڏي، ته ڪا چوٽ اهڙيءَ چوٽيءَ تي چاڙهيو ڇڏي، جتي پڄڻ ملائڪن جي به جاءِ ناهي! جانو کي به ظاهري طرح اهي چوٽون اڃا چاڙهي رهيون هيون، پر سندس پيڙائن ۾ لاٿ نظر ئي ڪون پي آئي.
ظاهر آهي ڪنهن مٿانهين منزل ڏانهن ويندي، عذاب، اذيتون ۽ سفر جا سور به گڏئي رهندا آهن. پر اوڏانهن ويندي انهن ايذائن جي لذت سمجهه کان ئي ٻاهر هوندي آهي. پر اتان ڪرندي سالم ۽ سلامت رهڻ! ان لاءِ به ڪا يقيني ۽ آخري راءِ قائم نٿي ڪري سگهجي.
ماڻهو کي پنهنجي زوال جو علم هجي، ته ڪمال جي لاءِ، شايد ڪُسي وڃي، پر قدم ٿي سگهي ٿو اڳتي نه وڌائي!؟
۽ دنيا ۾ اڪيلو ٿي وڃڻ به، ڪنهن قوم يا انسان لاءِ بدترين زوال آهي! جيڪو جانو جي خيال ۾ نه هو پر، اهڙو زوال جهڙو هن کي پاڻ ڏانهن سڏي رهيو هو.
۽ سنڌ ۾ آباد قبيلن به شايد ائين ئي، خود کي هڪٻئي کان الڳ ۽ اڪيلو رکي، صدين کان پنهنجي قومي وحدت کي اهڙي زوال جي حوالي پي ڪيو آهي!
جانو ۽ زليخا به ٻن مختلف قبيلن مان هئا، جانو ٻروچ قبيلي مان ۽ زليخا سماٽ خاندان مان هئي.
سماجي آزادي ڇاکي چئجي؟ اهڙي سوال جو علم جيڪڏهن جانو کي هجي ها ته، شايد ڪسڻ قبولي ها، پر زليخا کي ساڻ وٺي سڀن کي ڇڏي، دادو هرگز ڪون وڃي ها: ۽ نه ڏئي ڏکن ڏاکڙن ۾ پوي ها!
پر جانو جهڙا ته الاءِ ڪيترا، ٽڪرن ۾ ٽٽل هن سماج، پيار جي پنڌ ۾ ستائي، ٿڪائي ڪُهي ڪواب ته ڪري ڇڏيا، پر پنهنجي ذاتيات واري انا تان هڪ انچ به هي سماج هيٺ لهي نه سگهيو!
جانو کي به پنهنجي سماج جي ان حاسد ۽ نفاقي اصولن، مُنجهائي ۽ ڏکائي وڌو هو. ۽ ان خاندان کان به الڳ ٿيڻ وارو عمل وري به جهڙو کيس، پنهنجن کان پري ڪري رهيو هو. پر ويچارو ٻيو ڪري به ڇا پي سگهيو. هن پنهنجي مسئلي کي ڊيگهه ڏيڻ جي بجاءِ معاملي کي کٽائيندي چيو ”چاچا مان دادو هليو ويندس.“
۽ ربو پنهنجي صلاح ڏيندي چيس ”پر دادو کان، تو واري مائٽ علي احمد وارن ڏانهن وڃڻ، منهنجي خيال ۾ وڌيڪ بهتر ٿيندو؟ هو تنهنجا پنهنجا آهن... لاڙ سنڌ وارا ماڻهو، وڌيڪ ٿڌي دل وارا ماڻهو آهن!“
ربو جي خيال ۾ ته، کيس پنهنجن ڏانهن وڃڻ گهرجي، اتي پنهنجائپ ۾ کيس، پنهنجا نوان، پراڻا درد ستائيندا ڪون ۽ نه وري اتي زليخا به ويڳاڻي ٿيندي.
پر جانو کيس مطمئن ڪندي چيس ”چاچا توهان بلڪل درست پيا چئو، پر علي احمد وارا ٻهراڙي ۾ ٿا رهن، جنهن ڪري مان پنهنجي نوڪري وغيره، لاءِ ڪا بهتر ڪوشش ڪري ڪون سگهندس، دادو ۾ رهي مان پنهنجي نوڪري لاءِ وڌيڪ بهتر ڪوشش ڪري سگهان ٿو ۽ مونکي پنهنجي ڪنهن روزگار جا وسيلا به کوڙ ملندا، توهان فڪر نه ڪريو، مان اتي جن وٽ وڃي رهندس، اهي به منهنجي ناناڻڪي وراڪي جا مائٽ آهن.“
بس پوءِ ربو مطمئن ٿيندي چيس ”ٺيڪ آهي! مونکي ڪو اعتراض ڪونهي ... پر مون پنهنجو رايو ان خيال سان ڏنو ته، تون هڪ دفعو وري به ڄڻ اڪيلو ٿي ويندين، مونکي ان جو ڏک به آهي، ته پريشان به ٿيان ٿو، سوچيان ٿو ته، ڪٿي ائين نه ٿئي جو، سارين جي سنگ جيئان، بار، بار پنهجن کان ڇڄي پري ٿيڻ سان، تون پنهنجو حوصلو نه هاري ويهين!؟“
ربو جي ان سواليه سوچ سان، جانو جو اندر هڪ دفعو وري به ڳري ڪچو ٿي پيو، پنهنجن کي وسارڻ، ڏاڍو ڪو ڏک وارو عمل هوندو آهي! ۽ وري زماني جي عذابن ۾، زندگي واڻيي جي اوڌر جيئان گذارڻ به، ڪنهن بازاري ڪاغذ جيئان پراون هٿن جي نُپوڙ ۽ بازاري پيرن جي لتاڙ بڻجو پوي! يا پنهنجن جي ڏنل روڳ ۾، روئي، روئي اکيون ٻيرا ڪرڻ وقت، ڪو دلداري ڏيئڻ وارو به نه هجي! تڏهن ماڻهو اندران اندر ائين ٿو ڀڄي، ڀُري پوي، جو ڄڻ ان جي وري مڪمل ٿيڻ جي اميد ئي باقي نٿي رهي!
جانو جي قسمت به، جانو سان ائين ئي کيڏڻ لڳي هئي... ربو جي ان جملي! جنهن ۾ هن چيس ”سارين جي سنگ جيئان بار بار پنهنجن کان ڇڄڻ!“ انهن لفظن ته کيس هيڪاندو هيڻو ڪري وڌو هئس، ۽ اکيون ڳريون ٿي پيون هئس، هن پنهنجا ٻئي هٿ ربو جي پيرن تي رکندي چيو، ”چاچا مون اڌ مئل، اڀاڳي کي دعا ڪجو... مونکي پنهنجي قسمت جي راند سمجهه ۾ نٿي اچي؟... ماڻهو کي پنهنجي مقدرسان ملڻ جو موقعو مليل هجي ها، ته مان پهرين ملاقات ۾ ئي، پنهنجي مقدر کان کلي ڳالهائڻ واري حجت ئي کسي وٺان ها! هاڻي دعا ڪجو ته، خدا شل زليخا جي صدقي ۾ منهنجو نصيب سڌو ڪري!؟“
۽ ربو پنهنجا پيرسن هٿ جانو جي ڪلهن تي رکندي چيو ”مٿي سڌو ٿي پٽ... ياد اٿئي توکي چيو هئم ته، عيسيٰ نبيءَ جو پنهنجو پيءُ ڪون هو، حضرت آدم کي پنهنجا ماءُ، پيءُ ٻئي ڪون هئا، ۽ بيِ بيِءَ مريم سان پنهنجو مرد ڪون هو. پر پوءِ به دنيا جي هر خطي ۾ اڄ به اهي جهڙا زنده آهن، ۽ شايد قيامت تائين سندن نالا قائم رهندا... انسان کي پنهنجا بهتر ۽ ڪامل عمل زنده رکندا آهن...پنهنجي ماءُ، پيءُ واري رشتي کان به، پنهنجي انسانيت سان رشتو نباهڻ وڌيڪ ڏکيو آهي... بس پنهنجي انسانيت سان رشتو قائم رکجان... ۽ پوءِ باقي دنيا جا رشتا، پنهنجو پاڻ تو ڏانهن پنهنجا هٿ وڌائيندا... پنهنجي قسمت جي شڪايت ڪنهن سان به نه ڪجان، اها ڪمزور، بي همٿ ۽ بي عمل ماڻهن جي سڃاڻپ آهي! ... ماڻهو جڏهن پنهنجي همٿ وڃائي، پنهنجو ايمان بيمار ڪري، پنهنجي شخصي حيثيت فنا ٿيندي ڏسندو آهي، تڏهن ڊگهيون دعائون پنندو آهي... تون دعا پنندڙ کي ڇڏي، عمل پنندڙ کي اهميت ڏجان... جن کي پنهنجو پاڻ سڃاڻڻ وارو فهم ۽ فڪر آهي، اهي ماڻهو دنيا ۾ اڪيلا ناهن هوندا... مان نٿو سمجهان ته، تون پنهنجو پاڻ کي اڪيلو تصور ڪري، پنهنجي انسانيت جي رشتي جو قتل ڪندين! ... ڏکن جون گهڙيون پاڻي تي ڦوٽي جيئان هونديون آهن. انهن گهڙين کي سال سمجهندڙ، عقل کان سُڃا هوندا آهن، سندن حوصلو ڪمزور، نيت بيمار ۽ نظر ڇوٽي هوندي آهي، دنيا ۾ انهن کي رسوائي کانسواءِ ٻيو ڪجهه نه ٿو ملي... تون پنهنجي نظر بيدار، سوچ سخي، عقل سُجاڳ ۽ سُڌ سُلڇڻي رکجان! ... توکي ڪهڙي دعا ڏيان جانو!؟ ... دعا جي لائق ته مان آهيان، هر حوالي کان هيڻو ۽ ڪمزور ٿي چڪو آهيان... هيءَ عمر ته هاڻ، ڪنهن سخيءَ جي کُٽل خيرات پئي لڳي... تون پنهنجي اندر کي خوش رک، خدا تنهنجو مددگار ٿيندو... مايوسي ماڻهو جو گوشت کايو ڇڏي! ۽ انساني رت سندس اُڃ اُجهائيندڙ آهي! سا، ماڻهو کي مَمَ جيئان چٽي ڪنهن ڪم جو نٿي ڇڏي! ... زندگيءَ ۾ جيتري مون مايوسيءَ کان نفرت ڪئي آهي. اوتري مون پنهنجو پاڻ سان محبت به نه ڪئي آهي ... تون دعائون وٺي ڪهڙي جيئاپي ٿو جيئڻ چاهين!؟ ... ماڻهو سڄي عمر دعائن جي سهاري نٿو جِي سگهي! ... تنهنجي لاءِ تنهنجي محبت ئي ڪافي آهي... حياتيءَ جي هڪ گهڙي به، اگرڪوئي محبت بنا ٿو گذاري، ته اهڙو ماڻهو ڄڻ سڄي عمر لاءِ پنهنجو خدا، ئي وساري ٿو ڇڏي... دنيا ۾ جيڪڏهن ڪا عظمت آهي، ته اها محبت ئي آهي. جيڪا اسان کان اڳي به هئي ۽ اسان کان پوءِ به هوندي... ڪير آهي؟ جيڪو دنيا ۾ عزت سان جيئڻ نٿو چاهي؟... پر هي خدا جي نگري آهي، هتي انسان پنهنجي خواهش جي کوج ۾، پنهنجو مان، مريادا وساري ٿو ڇڏي... هر ماڻهو جي اندر ۾ حسرتن جو هڪ وڏو شهراڏيل آهي، جنهن جو هُو حاڪم ٿيڻ ٿو چاهي! پر هُو ان شهر جو فقير به آهي ته بادشاه به پاڻ آهي، پر افسوس اهڙي سمجهه کان محروم آهي! ...
مون کي ڏس! مان پنهنجي محبت جي حسرت ۾ بادشاهه به آهيان، ته فقير به آهيان! ... سماجي بندشن سبب مان فقير آهيان ۽ پنهنجي محبت سان سچائي جي سبب، پنهنجي حڪم جو حاڪم مان پاڻ رهيو آهيان... سڄي عمر پنهنجي محبت جو انتظار ڪندي، مون پنهنجي خدا کي به ڪڏهن رڳو چپن جي دانهن به ڪون ڏني آهي.
هر انسان پنهنجي خدا جي شڪل ۾، پنهنجي ئي ڪرشمي ۽ ڪرامت ۾ پيو جيئي، پر ان جو کيس علم ناهي... جن کي ان جي پروڙ پئي، سي علم جو دروازو ۽ سوليءَ تي منصورٿا سڏائين... بلاول جو سڏ، گوتم جو گيان ۽ لطيف جي وائي... سڀ ڪنهن جي ڪن کي، سمجهه ۾ نٿا اچن... جن سمجهيو، سي پنهنجي ساهه جا سپاهي نٿا رهن...
محبت ته، الائي ڪيترا ميهار، تڙ تان ئي موٽائي ڇڏيا... تون ته خوشنصيب آهين جانو، توکي تنهنجو پيار، پنهنجي جوانيءَ ۾ ئي حاصل ٿيو، سڄي عمر جي انتظار وارو زهر خدا توکي معاف ڪيو... ٻڌائي توکي باقي ڪهڙي دعا جي ضرورت آهي!؟“
۽ پوءِ پنهنجو پاڻ ڏانهن اشارو ڪندي چوڻ لڳو ”هن پوڙهي عمر ۾ ته، دعائون به دير سان ٻڌيون وينديون آهن! پر پوءِ به مان توهان لاءِ دعا گهري پنهنجي خدا کي خوش ٿو ڪريان ته... اي اسان جا پالڻهار، تون انصاف سان فيصلا ڪندڙ آهين... تون، اسان ۽ اسان جي قوم جي وچ ۾ انصاف سان فيصلو ڪر... اي ميزان عدل جا مالڪ، تون جان محمد ۽ زليخا کي نفرت ۽ اوپرائپ جي قيامت کان بچائجان؟... اي، سائي مان سُڪو ۽ سُڪي مان سائو ڪندڙ، رت ۽ پوُنء، ساهه ۽ پساهه جا سائين تون زليخا ۽ جان محمد جي نسل ۾ رت ۽ روح جو رشتو قائم رکجان ۽ قيامت تائين انهن کي ذاتين ۽ قبيلن ۾ ورهائي، ڇڙوڇڙ نه ڪجان؟... آمين.“
ربو پنهنجي دعا وارا هٿ منهن تي گهمائي ڪلمو پڙهيو. ۽ جانو جيڪو لاڳيتو تيستائين بيٺو ئي هو، ربو جي پوري دعا ٻڌي پاڻ به آمين چيائين.

••••

قسط 4

ٻئي ڏينهن ربو جانو کي چيو ”بابا! جان محمد تون دادو وڃين ها، ۽ پنهنجن مائٽن مان ڪنهن سان ملي پنهنجي رهائش وغيره جو ڪوئي جوڳو بندوبست ڪري اچين ها، ته بهتر هو؟“
”جي چاچا سائين مان سڀاڻي نڪري ويندس ۽ ڪوشش ڪندس ته، مان ڏينهڪ ئي موٽي اچان!“
پر اتفاق اهو ٿيو جو، ان رات اوچتو ربو کي هڪ هلڪو دل جو دورو پئجي ويو، ۽ سڀن، سڄي گهر کي سندس اُلڪو ۽ پريشاني وٺي وئي، اهو سندس سڄي عمر ۾ پهريون ڀيرو ائين ٿيو هو، نه ته، محبت جي مريض کي دل جو دورو نه ، دماغ جا دؤرا پوندا آهن، پر ربو کي اهو پهريون ڀيرو، قدرت به کيس حياتي بخشي ڏني هئي. ۽ صبح تائين بلڪل ٺيڪ، ٺاڪ ۽ ساڳي حالت ۾ اچي ويو. البت بدن ۾ هلڪو ٿڪ محسوس ڪيائين پي، پوءِ به هن پندرنهن مارچ ذهن ۾ رکي جان محمد کي پنهنجي منهن چيو ”بابا توکي ته اڄ دادو وڃڻو هو؟ هاڻ ته باقي ٽي ڏينهن وڃي بتا آهن. ڇا تون بغير اطلاع ۽ چوڻ، ٻڌائڻ جي، زليخا کي ساڻ وٺي، ايئن وٽن اوچتو وڃي نڪرندين؟“
”چاچا ڪهڙو فرق ٿو پوي، انهن کي ٻڌائڻ ۽ نه ٻڌائڻ مان؟... مان انهن وٽ مهمان جي حيثيت سان ويندس ۽ پوءِ انهن وٽ، ڏينهن، ٻه رهي، مان پنهنجي لاءِ اتي پاڻ ڪجهه نه ڪجهه ڪري وٺندس، باقي توهان کي هن حالت ۾ ڇڏي، ۽ مان ڪنهن ٻئي پاسي هليو وڃا، اهو ائين ته مان هرگز ڪون ڪندس“
”ڇو؟ ڇا ٿيو آهي مونکي!؟ مان ٺيڪ آهيان، مون گهر ۾ سڀني کي چئي ڇڏيو آهي ته، مون بابت اجايو سوچڻ ڇڏي ڏيو... اڙي بابا! ڪڏهين ڪنهن، حياتي جا کٽل ڏينهن به، ڪنهن کي ڳڻي پورا ڪري ڏنا آهن!؟ ... جان محمد، جيڪڏهن دنيا جي پيٽ ۾ گهڙي، ان جي چڱي طرح سان جانچ وٺندين، ته دنيا توکي کٽل نظر ايندي... دنيا اڃا اڌوري آهي... آهي ڪو اهڙو جيڪو دنيا جي حياتي جا ڏينهن ڳڻي پورا ڪري ڏيکاري؟... خير ڇڏ ان قصي کي، پاڻ وٺون پنهنجي حال کي...!“
ڪجهه دير خاموش رهي، هڪ دفعو وري به، جانو جو ڌيان ساڳي معاملي ڏانهن نيندي کيس چوڻ لڳو ”ته تون مونکي ڇڏي، فلحال ڪيڏانهن وڃڻ لاءِ تيار ناهين؟... ٺيڪ آهي! تنهنجي مرضي، اها تنهنجي ذميواري آهي ۽ پنهنجي پريشانين کي تون پاڻ منهن ڏجان، مان توتي جبر نٿو ڪيان، اڄ جيڪڏهن ڪيڏانهن نٿو وڃين، ته پوءِ ٻي اها ڳالهه ذهن ۾ رکجان، ته تون پنهنجا ڪم ڪار لاهي، واندو ٿي ته، اڄ رات تنهنجن باقي گهربل ضرورتن تي سوچي، ويچاري انهن کي مڪمل ڪري ڇڏيون... پر اها ڳالهه وسارجانءَ نه؟ مان هاڻي آرام ٿو ڪيان ۽ تون پنهنجا ساجُهر ئي ڪم ڪار لاهي وٺ ٺيڪ...؟“
۽ پوءِ ربو ٽنگون ڊگهيون ڪري سمهي پيو، پر جانو ۽ زليخا بابت سوچڻ جي ڪري ڪيفيت بيچين هئس ۽ آرام ڪون پي آيس، گهڻي دير کان پوءِ مڙئي ڪا ٿوري ننڊ جي پنڪي کاڌائين. پر ان ٿوري ننڊ به، سندس ڪيفيت ۾ ڪافي هلڪائي آڻي ڇڏي.
سج لهي ويو، رات پئي، پر هو پنهنجي ڪمري ۾ ئي ليٽيو رهيو، گهروارن به سندس ٻه، چار چڪر سنڀال لڌي، پر زليخا جو پيءُ (مُلو) پنهنجي ان گهر ناٺي واري ضد جي سبب، شرم حضوريءَ کان سندس منهن ڪون پي چڙهيو.
ربو ته دل ۾ اهو سوچي رکيو هو ته ”زليخا جو پيءُ، منهنجي هن بيمار حال ۾، منهنجي منهن چڙهيو، ته شايد هاڻ مان کيس راضي ڪري وٺندس.“ پر هُو به اٽڪل باز ماڻهو هو، گهر وارن کان سندس بابت حال احوال ورتائين پي، پر سندس سامهون ڪون پي آيو.
جانو ڪم ڪار لاهي، واندو ٿيو ته، رات جا ڏهه ٿي چڪا هئا ۽ دڪان جا دروازا ورائي، ربو وٽ ڪمري ۾ آيو ۽ اچڻ شرط سندس دوائن جو پڇيائينس، ته ربو چيس ”تون بس ويهه، منهنجي مدد ڪرڻ وارا ٻيا به آهن، مان بس سڀ ڪجهه کائي پِي ويٺو آهيان، توکي ڪا ضرورت هجي، ته ان جو پورائو ڪري، پوءِ لاڳيتو واندو ٿي اچ ... ياد اٿئي،نه، ته اڄ رات اسان کي ڇا ڪرڻو آهي.؟“
”جي، ها بلڪل ياد اٿم.“ ائين چئي جانو ٻاهر هليو ويو. گهران ماني کائي، بازار مان ٿورو وڙڪي، ڦري ۽ جلد ئي واپس اچي وٽس ڪمري ۾ ويٺو، جانو اڃا ويٺو ئي مس هو ته ربو چيس ”بابا دروازي کي اندران ڪڙو ڏئي بند ڪري اچ؟“
”چاچا اندران ڪڙو وغيره ڏئي آيو آهيان.“
”ته پوءِ ٺيڪ آهي... هاڻ منهنجي ڳالهه ٻڌ؟ مان سڀاڻي توکي پنجاه هزار روپين جو چيڪ صحيح ڪري ڏيندس، اهي پيسا سڀاڻي بينڪ مان ڪڍرائي وٺجان. پر اها ڳالهه ڪنهن سان به ناهي ڪرڻي، ۽ اهي پنجاهه هزار مان زليخا جي مدد طور توکي ڏيئڻ ٿو چاهيان، بينڪ ۾ منهنجا هڪ لک روپيه پيل آهن. تون جي وڌيڪ ضرورت سمجهين، ته اهي سڀ پئسا مان توهان کي ڏئي ڇڏيان، پر جان محمد، حقيقت اها آهي ته، باقي پنجاهه هزار روپيا، مان پنهنجي ٻئي ڀاءَ جي نياڻي جي ڏاج لاءِ رکيا آهن، اڃا به جيئن تون چوين؟“
جانو پنهنجي ذهن کان پيسن جي کوٽ وارو بار هلڪو محسوس ڪندي چيس ”نه چاچا، مان ڀاڙي خرچ کان علاوه ٻيو ڪجهه توهان کان وڌيڪ ڪون گهران ها، پر توهان اهي پنجاهه هزار روپيه زليخا جي نالي، زليخا جي مدد ڪرڻ ٿا چاهيو، ته مان ان ۾ ڪو به اعتراض يا انڪار ڪرڻ وارو حق نٿو رکان، اها زليخا جي مرضي آهي، وٺي يا نه وٺي؟“
تڏهن ربو منع ڪندي چيس ”نه زليخا سان فلحال ان معاملي تي ڪجهه به ناهي ڳالهائڻو، هُن جي تياري مڪمل ٿي چڪي آهي. زليخا جي ماءُ مردن جي مَٽ آهي، تنهن پنهنجي حال مطابق پنهنجي ڌيءُ جون گهربل ضرورتون ٻه مهينا اڳ مڪمل ڪري رکيون آهن.“
جانو ڪجهه به ڪُڇي، پُڇي ڪون سگهيو، وٽس اهڙو ڪو دليل ئي ڪون رهيو هو، جو هاڻ انهن پنجاهه هزار روپين بابت ڪجهه ڳالهائي سگهي!
جانو کي اها به سوچ هئي ته، ڪجهه ڏينهن لاءِ پيسن جي ته ضرورت رهندي، تنهن ڪري پيسا وٺجن يا نه وٺجن؟ ٻئي پاسا کيس وزندار ۽ مشڪل به نظر آيا. ۽ هن لاچار ٿي ان مسئلي کي اتي ئي رهڻ ڏنو.
ربو کيس پنهنجي همٿ ۽ پنهنجي مڙسيءَ سان رهڻ ۽ زندگي سهڻي نموني گذارڻ جون هدايتون ڪري، سندس ايندڙ وقت لاءِ مشڪلن ۽ مسئلن جا تجزيا ڪندي ٻئي سمهي پيا.
ٻئي ڏينهن تي، جانو بينڪ مان پنجاهه هزار روپيا ڪڍرائي، کڻي اچي جڏهن سندس حوالي پي ڪيا ته ربو پيسن وٺڻ کان انڪار ڪندي چيس ”اهي تون پاڻ وٽ محفوظ ڪري رک جان محمد... ۽ اها ڳالهه ذهن ۾ رکجان ته، پيسو دنيا ۾ سڀ ڪجهه به ڪونهي، ته ڪڏهن، ڪڏهن سڀ ڪجهه پيسو ٿي پوندو آهي! تنهن ڪري، هن وقت تنهنجي لاءِ پيسو وڌيڪ اهميت رکي ٿو. پر زندگي ۾ پاڻ کان وڌيڪ پيسي کي اهميت نه ڏجو... بس عمر ائين گذري، جو نه ڪنهن جي اڳيان هٿ ٽنگڻو پوي، ۽ نه ڪوئي ٻيو هٿ اوهان ڏانهن کڄڻ کپي!؟ ... سڀاڻي پندرنهن مارچ آهي. پنهنجي مڪمل تياري ڪري رک... ڪا دل ۾ ڳالهه هجئي ته چئي ڏي؟... منهنجي طرفان ڪائي تڪليف يا ڪو ڏک رسيو هجئي ته مونکي معاف ڪري ڇڏجان؟... يانصيب، وري پنهنجو ملڻ ٿئي يا نه ٿئي... زندگي ڪنهن سان به وفا نٿي ڪري... تنهنجي ۽ منهنجي، هڪٻئي لاءِ وفا به هاڻ پنهنجي پُڄاڻي کي پهتي... هاڻ تون پنهنجي پيار سان وفا ڪجان ۽ مان پنهنجي موت جي وفا جو انتظار ڪندس.“
جانو سندس اهي دل ڏکائيندڙ ڳالهيون ٻڌي، زارو قطار روئڻ لڳو، پر ربو ان ڏينهن کيس پرچائڻ يا دلداري ڏيڻ جي بجاءِ پنهنجي دل مضبوط ڪندي چيس ”روئي وٺ جيترو روئڻ چاهين؟ وري منهنجي اڳيان روئڻ جو موقعو توکي شايد نه ملي... منهنجي ته هتي هي سمهڻ واري جڳهه به موت ڏسي ويو آهي... ڪوشش ڪجان، جيڪڏهن منهنجو ڪانڌي ٿي سگهين ته؟ ضرور ٿجان؟ مئي پڄاڻا منهنجو روح به شايد تنهنجون راهُون ڏسي!؟“
هاڻ ته جانو وڌيڪ هانءُ ڦاڙي روئڻ لڳو، پر پوءِ به ربو سندس هيئين تي هٿ نه رکيو، توڙي جو هاڻ ربو پنهنجو به اندر جهلي نه پي سگهيو، پر هن پنهنجي سچي محبت کي، پنهنجي سڄي عمر ڏئي،پاڻ پلڻ وارا سبق سکي ورتا هئا، تنهن ڪري پنهنجي اندر جو ڳارو پنهنجي ئي من کي پياري ان کي اکين تائين اچڻ نه پي ڏنائين، ليڪن سندس اندر جو انسان جانو کان وڌيڪ وڏيون ڍڪون ڏئي پي رُنو.
جانو روئي، روئي جڏهن صفا ساڻو ٿيو ته ربو کي چوڻ لڳو ”چاچا مونکي ايترو ڇو ٿا رئاريو؟“ ۽ سُڏڪا ڀريندي چيائين ”توهان کي ياد هوندو ته، مون توهان کي چيو هو ته، مان جيئڻ ٿو چاهيان، ۽ هاڻ بار، بار پنهنجن کان ڇڄي، ڪٿي ائين نه ٿئي جو مان پنهنجي جيئڻ واريو راهون نه گم ڪري ويهان؟... ها! باقي توهان تي منهنجو ايترو ڏک صرف آهي، ته توهان مونکي ايترو پيار ڇو ڏنو؟... مونکي پنهنجائپ جو مان مرتبو ڇو ڏنو؟ ۽ جي ڏنو! ته پوءِ مونکي هاڻ پنهنجي روئڻ جو پرچاءُ ڇو نٿا ڏيو!؟ ... ڇا مون يتيم جون غلطيون ۽ بيوقوفيون، مون کي معاف نٿا ڪري سگهو؟“
جانو جڏهن سڏڪا ڀري، ڀري آهستي، آهستي خاموش ٿي ويو ۽ جڏهن سندس من ۾ ماٺار آئي، ته ربو کيس پاڻ ڏانهن سڏي پنهنجي بلڪل ويجهو ويهاري ۽ پاڻکي پڪو ڪندي، ڪندي به آخر اکين مان لڙڪ ڳاڙي چوڻ لڳس ”اهو تنهنجي لاءِ ضروري هو جان محمد! ... کلڻ وقت سڄي دنيا گڏ کلندي آهي! پر روئڻ وقت تمام ڪي ٿورا ماڻهو آهن، جيڪي ڏک جي وقت نظر ايندا آهن! ... تون جيئڻ ٿو چاهين، ته پنهنجي روڳ کي پاڻ پرچائڻ سکي ڇڏ! ... ظاهري ڏک ۾ ته ماڻهو سچو، ڪوڙو ڏڍ ڏيندا آهن، پر اندر جي اجهاڳ روڳ سان ماڻهو اڪيلو رهي ٿو... تون ڇا ٿو سمجهين، مون کي تنهنجي لاءِ ڪو ارمان ڪونهي؟... اڙي تون آئين ته منهنجي حياتي وڌي هئي ۽ هاڻ وڃين ٿو ته، منهنجي حياتي کٽي ٿي... مونکي اهو ٻڌائي مان تنهنجي رشتي کي نانءُ ڪهڙو ڏيان!؟... بس وڌيڪ ڪجهه نٿو چوان، نه ته اندر جو روڳ دل ۽ اکين تان روانو ٿي پيو ته، تنهنجي شادي کان اڳ منهنجي موت سان شادي ٿي ويندي، بس جيڪو هيستائين هڪٻئي کي ڏنوسين، ورتوسين، اهو تنهنجي لاءِ ڪافي آهي.!“
اهڙي طرح جانو کي ٿڌيون ڳالهيون ٻڌائي، خود کي به ٿاڌاري خاموش ٿي ويو.
۽ پوءِ پندرنهن مارچ جو ڏينهن هو، جانو جو ان دڪان واري گهرنما ڪمري ۾، رهڻ آخري ڪجهه ڪلاڪ هئا، صبح جو ناشتي جي وقت هن پنهنجن ڪوتاهين غلطين ۽ دڪان جي ڪاروبار ۾ فائدن، نقصانن بابت پنهنجي محسن ربنواز سان ڪچهريون ڪندي پنهنجن معذرتن ۽معافين جو به اظهار ڪري ڇڏيو.
۽ پوءِ سندس محسن ربنواز جي مڪمل انتظام موجب، ڪورٽ ۾ نڪاح ٿيو ۽ هُو هميشه لاءِ هڪٻئي جا ٿي ويا، ۽ کين ٽيڪسي ڪار تي چاڙهي دادو روانو ڪيو ويو.

••••

قسط 5

ان سڄي عمل دوران، زليخا جي پي کي کُڙڪ ئِي ڪان پئي، هُو صبح جو فجر مهل ستي ماڻهُن گهر مان نڪرندو هو، مسجد ۾ نماز پڙهي، پنهنجو ريزڪي دڪان کوليندو هو، ۽وري رات واري سومهڻي نماز پڙهي، ورد وظيفا مڪمل ڪري گهر ايندو هو ته، سڄو گهر ستل هوندو هو، اهي ٻئي وقت، پنهنجي زال سان رڳو کاڌي مهل ڪا ڳالهه، ٻولهه ٿيندي هيس، باقي رڳو مسجد ۽ پنهنجي دڪان جي حوالي هو. گهر ۾ ڪير مري، ڪير جيئي؟ سا سندس واپاري ذهن ۾ سوچ ئي ڪان هوندي هئي.
ان ڏينهن به دڪان بند ڪري، رات واري نماز پڙهي، دعا، پِٽ مان واندو ٿي، گهر آيو، ته روز جي معمول جيئان، سڄو گهر آرامي هو، رڳو سندس زال سندس اوسيئڙي ۾ جاڳي رهي هئي.
گهر اچي ماني لولو کائي، واندو ٿي، اڃان ويٺو ئي مس ته زال چيس ”ادا ربنواز اڄ زليخا کي، جانو سان پرڻائي، ڪنهن ٻئي پاسي روانو ڪري ڇڏيو! ... اڄ پنهنجي زليخا گهر ۾ ڪانهي.“
اها ڳالهه ٻڌي ملي ويچاري جي وائي به بتال ٿي وئي. ڪيتري دير ته رڳو زليخا جي ماءُ جي منهن ۾ ڏسندو رهيو. ۽ پوءِ هلڪي، ۽ ڳري گڏيل آواز ۾ چوڻ لڳو ”ائين ڇو ڪيائين، مان پيءُ هيس، مونکي پنهنجي نياڻي جي مٿي تي، هٿ رکي، موڪلائڻ ته ڏي ها!؟“
۽ زال کيس پنهنجي ڪم عقلي جو احساس ڏياريندي چيس ”اهو سڀ رڳو تنهنجي اجائي ضد جي ڪري ٿيو... هاڻي جيڪو ٿيو سو پنهنجي ڌيءَ جو نصيب هو. وڌيڪ ادا ربنواز کي ڪجهه نه چئجان، هُو اڳيئي، زليخا لاءِ روئي، روئي بي حال ٿي هاڻ ستو آهي. وڌيڪ سندس حال اڳي به ڪونهي، چئي پيو ته، هاڻ مان دڪان ئي ڪون کوليندس.“
”پر زليخا جي ماءُ، زليخا ڇا سمجهندي، چوندي مان پنهنجي پيءُ هوندي، گهر مان يتيم ٿي نڪتس؟... مونکي ان ڳالهه جو، ارمان پيو ٿئي... ۽ سڀاڻي ماڻهن کي ڪهڙو منهن ڏيکاريندس... ماڻهو ڇا چوندا؟... هرڪو ائين چوندو ڪا ته ڳالهه هئي، جو ڇوڪري لِڪي لِڪي پرڻائي ڇڏيائون؟ اها کل ته مون تي ٿي نه؟... هيڏي عمر ۾ ادا ربنواز اهو چڱو ڪم ناهي ڪيو، مان سندس ننڍو ڀاءُ هئس ان رشتي جو خيال ڪري ها!؟ نه ته ڀلا پيءُ هئس، ان رشتي کي هن ڇو وساريو؟“
۽ وري ربو جي عيب جوئي ڪندي چوڻ لڳو ”بس هُن جو ڏوهه ڪونهي... شادي ڪري ها، نياڻيون ٿينس ها، ته ڪو ڪهڪو اچيس ها، پر پاڻ نانگو مسافر ٿي رهيو، ته زليخا کي به اهڙو سمجهي، روانو ڪيائين، بس!“
”ائين نه چئو، هو گهر جو وڏو آهي. هن سڄي عمر جيڪو ڪجهه ڪيو سو اوهان ٻنهي ڀائرن جي ڪم پيو اچي، ۽ اڄ به هُو چوي پيو ته، دڪان جان محمد پي هلايو، مونکان هاڻ هلاڪي، ڪان ٿيندي، ٻڌائي ڇڏجو ٻنهي ڀائرن کي، ٻنهي مان جنهن کي وڻي، وڃي دڪان سنڀالي!“
تڏهن مُلي مٿين دل سان چيو ”هُون... مونکي ڪون ٿو سندس دڪان کپي... تون سڀاڻي چئجانس ته، مونکي ڏاڍو ڏک آهي... مان هاڻ پنهنجي ڌيءَ جي منهن ڏسڻ لاءِ سڪي ويندس... اهو صدمو مونکي سڄي عمر ڪون وسرندو... منهنجي زليخا هن پرڻائي ڪانهي، پر منهنجي لاءِ هن ڄڻ هميشه ڪاڻ ماري ڇڏي!“
”بس جيڪو ٿيو سو ته ٿي ويو، هاڻ نماز پڙهي، پنهنجي زليخا کي دعا ڪجان... باقي اجائي وِلل سان ماڻهو کلندا.“
۽ پوءِ پنهنجي زال جي سمجهائڻ، مڃائڻ تان، آڌي رات تائين پي ڪروڌ ڪيائين ۽ ائين ڪجهه راتيون پوءِ به پنهنجي زال سان، ڪاوڙ، ڪروڌ ڪري، کيس ڏک ڏوراپا به ڏيندو رهيو، پر پنهنجي وڏي ڀاءُ ربنواز جي سامهون، ڪجهه چوڻ جي پوءِ به همٿ ساري نه سگهيو ۽ آهستي، آهستي واپار جي ڪِرت سندس ذهن بدلائي ڇڏيو.
جانو ۽ زليخا جڏهن دادو پهتا، ته اتي جانو پاڻ کي مهمان سڏائڻ جي بجاءِ، هن ڪجهه ڏينهن اتي وڌيڪ رهڻ جي خيال مان بيوقوفي ڪري اهو ٻڌايو ته، ”اسان ڪورٽ مان پيار جو پرڻو ڪري، توهان جي سام آيا آهيون؟“
زليخا سندس ان غلط بياني تي چيس ”جانو اسان اها غلطي ڪئي آهي... اسان کي سڀ ڪجهه سچ ٻڌائڻو هو... هي ماڻهو الائي ته ڪيئن سمجهن... اسان پاڻ کي هرو، ڀرو چور پيا چورايون؟“
پر جانو کيس مطمئن ڪندي چيس ”نه زليخا اهڙي ڳالهه ناهي. مون اهو ان لاءِ ڪيو ته، ڪجهه وقت هتي رهي، مان ڪوشش ڪري ڪا، نوڪري يا ڪوئي روزگار، وٺي وٺان... هونئن ته هتي گهڻو وقت رهي پيا لڄي ٿيون ها، مهمان جي حيثيت سان ته پاڻ وڌ کان وڌ هڪڙو هفتو رهي پئي سگهياسون، پوءِ ڪهڙي خبر ته قسمت جي ڪاهه ڪيڏانهن ٿئي ها، پر هاڻ ان بهاني، ڪا پريشاني ڪان ٿيندي، ۽ تيسين گذر، سفر جو به مان ڪوئي بِلو ڪري وٺندس.“
پر جانو جيئن سوچيو هو، قصو ان جي ابتڙ ٿي بيٺو، شروع ۾ ڇهن، مهينن تائين ته، جانو کي گهر کان ٻاهر به نڪرڻ ڪون پي ڏنائون، چون پيا ”بابا توهان اسان وٽ سام وتي آ... توهان کي ڪجهه ٿي پيو ته، اهو اسان تي عمر ڀر جو ٽڪو لڳي ويندو... ماڻهو چوندا ايڏا ڀاڙيِ، ها، جو آيل کي امان ڏئي نه سگهيا... نا، بابا، نا مهرباني ڪري ٻاهر ڪاڏي نه نڪرجانءِ... ايڏي ڪا مجبوري يا ضرورت ٿي پئي، ته اسان جو هرماهه به ساڻ هلندو، نه ته، ائين اڪيلو ڪاڏي متان نڪتو آهين، ڀائوءُ!“
۽ وري گهر ۾ پيل هٿيارن ڏانهن اشارو ڪندي چوڻ لڳس ”هيڏي ڏس، هي ڇاجي ڪاڻ رکيا هِن، هتي ڪوئي به خوف نه ڪجانءِ... هي دادو آ... هيڏي ته هروڀرون ڪوئي ماءُ جو لال تڪڙ ڪري ايندو به ڪونه... اَؤن جهڙي، تهڙي جي ته مجال ئي ناهي، جو رڳو تنهجي سکڻي ٻانهن ۾ هٿ وجهي!“
اهڙي طرح هاڻ هي جهڙا جيل ۾ بند ٿي ويا، ڇهن مهينن کانپوءِ به ڪڏهن،ڪڏهن جانو گهرکان ٻاهر نڪرندو هو ته، ميزبانن مان ڪونه ڪو گڏهوندو هئس. هن زليخا جي اعتراض مطابق، غلط ڳالهه ڪري، پنهنجو پاڻ کي پريشاني ۾ وجهي ڇڏيو هو... ۽ هي ڪنهن بيوقوف وانگر، ڄڻ پنهنجي نڪ جي سڌائي تي ويندي کوهه ۾ ڪري پيو هو، ۽ اتي پنهنجي ئي اڳٺ ۾ وچڙي پيو هجي!
جانو صورتحال کي بدلائڻ جي ڪوشش ڪئي، پر ڪو به سندس ڪائي ڳالهه ٻڌڻ لاءِ تيار ئي نه هو... پورو سال مٿس اها سختي رهي ان وچ ۾ ربو کي وري ٻيو دل جو دورو پيو، جنهن جي هو سٽ نه سهي سگهيو ۽ وفات ڪري ويو، ۽جانو ان جو ڪانڌي به ڪون ٿي سگهيو!
هنن کي ڳولڻ لاءِ ربو جي ڀائرن وس ڪري ڇڏيا، پر هن کي پنهنجي ٻروچ مائٽن جهڙو پنهنجي ساهه ۾ لڪائي ڇڏيو هو. سو سندس ڪٿان به ڪو پتو کين ڪون پئجي سگهيو ۽ آخر، جيئرا، مئا سمجهي، دل ڏاڍي ڪري ويهي رهيا.
سال کانپوءِ وڃي جانو کي شهر گهمڻ يا پنهنجو ڪم ڪار ڪرڻ جي کُلي آزادي ملي. جنهن کانپوءِ به هن ڪنهن اٽڪل سان پنهنجي مُحسن ربنواز جي خبر ورتي، ته سندس وفات جو ٻڌي، دل جي صدمي کان بيمار ٿي پيو، ليڪن زليخا کان هن اها خبر لڪائي رکي هئي.
پنهنجي صحت جي سڌري وڃڻ کانپوءِ هن نوڪري لاءِ جاکوڙ ڪري پوليس کاتي ۾ ڪلارڪي حاصل ڪري ورتي.
نوڪري ملڻ کانپوءِ، جڏهن زليخا هن کي بار بار ستايو ته ”چاچا ربنواز جي ڪا خبر چار وٺ؟“
ته هن آخر لاچار ۽ مجبور ٿي زليخا کي ٻڌايو ته ”چاچا ربنواز وفات ڪري ويو!“
تڏهن زليخا ٽي، چار ڏينهن لاڳيتو پنهنجي محبوب چاچي لاءِ روئندي رهي ۽ پوءِ جانو کي چيائين ته هاڻ ته اوڏنهن هلڻ ئي پنهنجو اجايو ٿيندو... منهنجي بابا کي ته، مونکان وڌيڪ مسيت سان محبت هئي... ۽ امان کي خبر آهي، ته مائرون، ڌيءَ جو اولاد ٻين لاءِ ڄڻينديون آهن... بس هاڻ خدا ملايو ته ملنداسين، نه ته انهن جو اونو، دل مان ڪڍي ڇڏ جانو... بس منهنجا ته سڀئي رشتا هاڻ تنهنجي ساهه سان آهن.“
دادو ۾ نوڪري ڪندي جانو کي پنج سال ٿي ويا، هي پنهنجي هڪ مسواڙ واري گهر ۾ رهندا هئا. هنن کي اولاد ۾ هڪ پُٽ ۽ ٻه نياڻيون ڄايون، پُٽ وفات ڪري ويو، نياڻين مان هڪڙي جو نالو چاهت، ۽ ٻي جو نالو صديقا رکيائون. چاهت وڏي ۽ صديقا ننڍي هئي.
دادو جي گرمين زليخا کي هاڻ تنگ ڪري وڌو هو، تنهن ڪري جانو کي چوندي رهندي هئي ته” جانو! تون پنهنجي بدلي ڪرائي ته وري به هلي حيدرآباد ۾ رهون، هتي گرمي ته ننڍڙين کي به تنگ ٿي ڪري- جانو ڪوشش ڪري پنهنجي بدلي ته ڪرائي، پر سا حيدرآباد جي بجاءِ کيس سيوهڻ ۾ مقرر ڪيو ويو. سيوهڻ ۾ به زليخا جا ماماڻا ۽ماسيون رهنديون هيون، ۽ سندس ماءُ به اصل اتي جي هئي، ۽ هڪ دفعو وري به زليخا جهڙو پنهنجن سان اچي گڏي.
سيوهڻ ۾ سرڪاري ڪوارٽر جي سهولت نه هئڻ سبب، هي پنهنجو الڳ مسواڙ تي گهر وٺي ان ۾ رهڻ لڳا.
چاهت ۽ صديقا به، هاڻ اسڪو ل وڃڻ جيڏيون ٿي ويون هيون، انهن جي پڙهائي جو ماءُ، پيءُ ٻنهي کي تمام گهڻو خيال رهندو هو.
سيوهڻ ۾ اچي، جانو پنهنجي سجاول واري مائٽ علي احمد سان به اچڻ، وڃڻ وارو سلسلو قائم ڪري ورتو، ۽ علي احمد هون. به سندس گهڻي عزت ڪندو هو، پر جانو جو پوليس ڊپارٽمينٽ ۾ نوڪري ڪرڻ کانپوءِ، علي احمد ساڻس وڌيڪ ويجهڙائپ ٺاهي ورتي، علي احمد کي ايتري تعليم ڪون هئي، هو پنهنجي غربت جي ڪري ٻن درجن کان مٿي پڙهي ڪون سگهيو هو.
علي احمد کي اولاد ۾ ٽي ٻار هئا، جنهن۾ هڪ پٽ ۽ ٻه نياڻيون، پٽ جو نالو ڪريمداد ۽ ڌيئرن مان هڪڙي جو نالو حليما ۽ ٻيءَ جو نالو شهربانو هو، شهرُو سڏيندا هئس.
سندس پٽ ڪريمداد، جان محمد جي ڌيئرن، چاهت ۽ صديقا جي وچ واري عمر جو هو.
سيوهڻ ۾ جانو، ڪلارڪ مان آفيسر ٿي ويو، آفيسر ٿيڻ کانپوءِ کيس بدلي ڪري حيدرآباد ۾ مقرر ڪيو ويو، پر حيدرآباد هاڻ اهو ساڳي حيدرآباد ڪون رهيو هو، جو جانو کي رات جو ٻه لڳي کانپوءِ ڪاهوٽل کليل نطر نه اچي، انهن ڏهن، ٻارَنهن سالن ۾ حيدرآباد جي دنيائي بدلجي ويئي هئي، شهر جي آبادي، ٽريفڪ، وڏيون وڏيون بلڊنگون، واپار، هوٽلون، سئنيما حال، وڏا وڏا شو روم...مطلب ته، جڏهن رات جي وقت حيدرآباد ۾ گهمندي، جانو کي ڪُتن جو ڊپ ٿيندو هو، پر هاڻ ڪُتن کي، ماڻهن جو ڊپ ٿيندو هو. تنهن ڪري جانو پنهنجي رهائش سيوهڻ ۾ ئي مناسب سمجهي، ۽ اتي ئي رهندو هو. پر حيدرآباد ۾ اچي هن پنهنجي مالي حالت به ٺيڪ ٺاڪ نموني ٺاهي ورتي ۽ پوءِ پنهنجا ٻارڙا وٺي حيدرآباد ۾ هڪ ننڍڙي مسواڙي بنگلي ۾ رهڻ لڳو؛ ۽ پنهنجن ننڍڙين کي به بهتر تعليم سان لڳائي ڇڏيائين ۽ زليخا به جهڙو پنهنجن باقي حال حيات مائٽن سان گڏجي پئي پر ڪجهه وقت کانپوءِ سندس ماءُ به وفات ڪري وئي، ته باقي سندس مائٽن کيس قرب ڏيئڻ ڇڏي ڏنو، ته هن به پنهنجي اچڻ، وڃڻ وارو واسطو به ڇڏي ڏنو. ۽ علي احمد سان هنن پنهنجا تعلقات وڌائي ڇڏيا.
هڪ ڀيري جانو پنهنجا ٻار ٻچا وٺي، علي احمد جي ڳوٺ ويو، تڏهن هن علي احمد تي زور ڀريو ته، ”اهو تو وارو پٽ ڪريمداد منهنجي حوالي ڪر ته، مان حيدرآباد ۾ ڪنهن چڱي اسڪول ۾ پڙهايانس؟“
پر علي احمد کي اولاد مان پٽ صرف اهو هڪڙو ڪريمداد هو، تنهن پنهنجو گڏيل، سڏيل خيال ڏيکاريندي چيو ”ادا! آهي منهنجو اهو هڪڙو... مان کڻي تنهنجي حوالي ڪيانس، پر ماڻس ڀاڳان کي پوءِ ڪير پيو سمجهائيندو، پرچائيندو!؟“
علي احمد جي گهر واري ٺپ اڻ پڙهيل هئي، ۽ عقل جي ڀورڙي هئي، سگريٽ ٻيڙيءَ جي به موالڻ هئي. علي احمد پاڻ پيئندو هو، ته هو به ساڻس ڀائيواري ڪندي، ڪندي موالڻ ٿي وئي هئي. سندس نالو سڄو، ڀاڳوند هو، پر سڏيندا ڀاڳان هئس.
سنڌي سماج ۾ ماڻهو کي اڪثر سندس اڻپوري يا اڌ نالي سان سڏيو ويندو آهي. جيئن انگريزي سماج ۾ نالي ۾ واڌارو ڪري، نالي جي پٺيان هڪ ٻيو وڌيڪ نالو ڏيندا آهن، تيئن سنڌي سماج ۾ وري نالي کي کُٽائي اڌ نالي سان سڏيندا آهن. ائين علي احمد جي زال ڀاڳوند مان ڀاڳان ۽ سندس ڌي شهربانو مان شهرُو ٿي پيون هيون. ائين ٿو لڳي، ڄڻ اسين ماڻهو ئي اڌورا آهيون!
جانو ڪريمداد جي لاءِ علي احمد کي چيو ”تون ڀاڄائي کي ڪيئن به ڪري راضي ڪر؟ هتي ڪريمداد رُلي رُلي اجايو خراب ٿي ويندو! هتي مان ڏسان پيو، ٻهراڙيءَ ۾ تعليم آهي ئي ڪان، مان کيس ڪنهن سٺي اسڪول ۾ داخل ڪرائي ڇڏيندس!“
جانو کي پنهنجي دل ۾ اهو احساس هو ته، جيئن مونکي منهنجي مُحسن چاچا ربنواز، پڙهائي، پرچائي هڪ مڪمل ماڻهو ڪيو، تيئن مان به، علي احمد جي پٽ ڪريمداد کي سٺي تعليم ڏياري، پنهنجو روحاني سڪون به حاصل ڪريان، ته زليخا کي به پٽ جي اولاد جي ڪمي محسوس ڪان ٿيندي!“
هن جڏهن زليخا سان اها صلاح ڪئي، ته زليخا خوشيءَ وچان چيو ”ائين جي ٿي پوي، ته مان مٺائي ورهايان.“
تڏهن جانو کي پنهنجو ماضي ياد اچي ويو، ۽ سوچڻ لڳو ته، چاچا ربنواز پنهنجي محبوبا سان ڪيل اقرار موجب شادي ڪان ڪئي، ۽ مونکي پنهنجي سڳي ڀاءُ گهر مان تڙي ڪڍي ڇڏيو هو، مان يتيم ۽ بيواهو ٿي چاچي ربنواز وٽ پنهنجي پيٽ پالڻ لاءِ پاڻ هلي ويو هئس، ۽ علي احمد کي مان پاڻ منٿون پيو ڪيان، ته جيئن سندس پٽ کي چڱي تعليم حاصل ٿئي، پر خدا جي قدرت هي چريو منهنجي ڳالهه ئي نٿو سمجهي!“ ... پر جانو کي پنهنجو پٽ نه هئڻ سبب شايد اهڙي حقيقت سمجهه ۾ نه پي آئي ته، سنڌي سماج ۾ پٽ جي اولاد کي ڌيءَ جي اولاد کان اهميت وڌيڪ مليل آهي ، اهڙي طرح علي احمد کي به پنهنجو جهڙو تهڙو پٽ پيارو هو.
جانو جي ڪافي سمجهائڻ ۽ ليلائڻ کانپوءِ به، علي احمدهٿ ٻڌي انڪار ڪيو، جانو کي فلحال جيئن، تيئن ڪري ان ڳالهه تان لاٿو. پر جانو جڏهن سندس مهماني کائي واپس پي ويو، ته هن علي احمد کي چڱي طرح سان حجت ۾ چيو ”علي احمد اهو ڪريمداد تون، مونکي ڏيئين نٿو، پر ياد رکجان، اهو آهي منهنجي پتيءَ جو؟“
ماڻهو پنهنجا سور پنهنجي خدا کان به ڄڻ گهري وٺندو آهي، اها اهڙي حجت نه جانو کي سمجهه ۾ هئي ۽ نه علي احمد به اها ڳالهه سمجهي، بس علي احمد ويچارو کلي ماٺ ڪري ويو.
۽ ويندي ويندي آخر ۾ وري زليخا علي احمد کي چيو ”ادا هاڻ تون جان محمد جي ان حجت واري ڊپ کان تون ڪريمداد کي پڙهائيندين ته ضرور، پر پڙهي، پڙهي ان پڙهائي مان کڻي ماستر ٿئي، پر اسان ته کيس ڪنهن وڏي عهدي تي رسائي ڇڏيونس ها!“
هاءِ ڙي انسان! تنهنجون اهي اڻ ڏٺي اونهي ۾ ٽٻيون هڻڻ، خدا جي قدرت کي ته نٿو سمجهي، پر خود پنهنجي قدرت کان به اڻڄاڻ!
وقت پنهنجي ڪروَٽ ڪيئن ٿو بدلائي؟ ان سان گڏ ته ڪڏهن ڪنهن ننڊ ئي نه ڪئي آهي: جي سُمهي ٿو پوي ته، وري ڄڻ قيامت ۾ اٿندو ۽ جي جاڳي ٿو پوي ته سندس وري سمهڻ جو ڪنهن کي ڪو گمان ئي نٿو رهي.
جان محمد ۽ زليخا به پنهنجي پيار جي محلي ۾ آباد ۽ عام ماڻهن کان الڳ، نرالي زندگي جي سفر ۾ پنهنجي پيار جي قدرت به سمجهي نه سگهيا هئا.
پريت ۽ ميِت جي حاصل، خوشيءَ ۾ هو وقت جي عظمت ۽ سندس ظُلمت به وساري چڪا هئا.
۽ وقت! سندن اڳيان، پويان پي ٺاهيون، ڦٽايون، تن جو کين احساس ئي ڪون هو. هنن ته بس رڳو، پنهنجي نينهن جي ننڊ ۾ پي خواب لڌا. ۽ وقت وري به ماڻهو جي خيال جيئان تڪڙو گذري ويو... جانو جون ٻئي ڌيئرون چاهت ۽ صديقا، انٽر پاس ڪري يونيورسٽيءَ ۾ پڙهڻ لڳيون، ۽ علي احمد جي پٽ ڪريمداد انٽر اڌ ۾ ڇڏي ڏنو.
پاڪستان ۾ وقت جو فوجي چيف آف آرمي اسٽاف، جنرل ضياءُ الحق... ذوالفقار علي ڀٽو جي، چونڊيل سياسي حڪومت جو تختو اونڌو ڪري، ملڪ تي مارشل لا هڻي، ملڪ جو پاڻ والي ٿي ويهي رهيو، جنهن ۾ نوي ڏينهن ۾ چونڊن جو ڪوڙو اقرار ڪري يارنهن سال ملڪ تي حڪمراني ڪيائين. هن پنهنجي دؤر ۾، سنڌ جي تعليم کاتي ۾ مسجد اسڪول جو بنياد وجهي، پنهنجي تعليمي پاليسي موجب، پرائمري ماستري جون ڀرتيون شروع ڪري ڇڏيون جنهن ۾، مڊل پاس نوجوان ۽ رٽائر ماسترن کي به رشوت ذريعي پرائمري ماستر جا آرڊر پي مليا، ڪائي، سمجهه، سوچ جي سڃاڻپ ڪان هئي، انهيءَ دٻڙ دؤنس ۾ ڪريمداد کي به پرائمري ماستري جو آرڊر ملي ويو. ۽ هُو Father of nation بڻجي ويو، جنهن جي خوشيءَ ۾ سندس اڻ پڙهيو پيءُ ماپيو نه پيو ماپجي، اها هئي زليخا واري وائي، جنهن چيو هو ته ”ڪريمداد وڌ ۾ وڌ پرائمري ماستر ٿيندو.“ ۽ هاڻ انتظار هو، جان محمد جي انهن الفاظن جو جنهن چيو هو ته، ”ڪريمداد منهنجي پتيءَ جو آهي.“
ڪريمداد جي ان سرڪاري نوڪري کان علاوه علي احمد جي اباڻي ملڪيت مان ٻه ايڪڙ زرعي زمين به هئي. سندس گذارو چڱي نموني سان پي ٿيو... هاڻ علي احمد پنهنجي اڪيلي ان پٽ ڪريمداد کي پنهنجي ڳوٺ مان پي پرڻايو. سندس شاديءَ جا ڏينهن چٽا ڪري، جڏهن جان محمد کي پنهنجي پٽ جي شادي جي دعوت ڏيئڻ ويو، ته جان محمد پنهنجي دلي رنجش مان ڪاوڙ ڪندي چيس ”علي احمد تو ڪريمداد جي شادي لاءِ ايڏي تڪڙ ڇو ڪئي؟ ڇڏينس ها، ته هو اڃا ڪجهه پڙهي ها؟ پر هاڻ هن جو پڙهائي تان چاهه کڄي ويندو، اهو تون ظلم پيو ڪرين علي احمد؟“
جان محمد ته پنهنجي مالي خوشحالي موجب ته ٺيڪ پي چيو، پر علي احمد جي غربت ته علي احمد جي کيِسي ۾ هوندي هئي، تنهن جي جان محمد جي جهان کي خبر ئي ڪان هئي.
علي احمد ويچارو هڪ ته اڻ پڙهيو، ٻيو غريب، غربت ۽ بي علمي قدرت جي انسان سان ان کان وڏي بي رحمي ته ٻي ڪا چئي نٿي سگهجي!
علي احمد ته پنهنجي ان ٻه مُنهين مصيبت ۾ جڪڙيل هو، تنهن کي پنهنجي اڪيلي ۽ سڪيلڌي پٽ لاءِ، شادي ۽ سندس روزگار جي وڏي پريشاني رهندي هئي. جنهن کي هن پنهنجي حياتيءَ ۾ ئي مڪمل ڪرڻ پي چاهيو، هن پنهنجي ان سوچ موجب چيو، ”ادا توهان صحيح پيا چئو جان محمد! پر پڙهڻ تان هو هٿ ئي کڻي ويو هو، ٺلهو پي رُليو، ليڪن هاڻ هن کي ماستري ملي آهي، ان مان پگهار مليس ٿو. باقي هو سندس شادي جو مسئلو، سو منڱائي ڇڏيوهومانس ۽ هاڻي بس پنهنجي حياتيءَ ۾ اهو بار به لاهي ٿو ڇڏيان، باقي هاڻ اڳتي سندس مرضي؟“
۽ وري وڌيڪ جان محمد کي پنهنجي رشتي جو احساس ڏيئاريندي چيس ”ڏس هاڻ تون ۽ مان پنجاهه سالن کان ٽپي ويا آهيون، هي عمر اڌ صدي جو ڄڻ ڳڙڪائي وئي، ۽ منهنجي ته نظر به الاءِ ڇو گهٽبي وڃي، ڀلا انڌو ٿي ويهي رهندس، تنهن کان اڳ ۾، پٽ جي خوشي ته ڏسي ڇڏيان، ڪهڙي خبر نصيب ڪيستائين ساٿ ڏئي؟“
تڏهن جان محمد چيس ”ها خير، تنهنجو ٻچڙو آهي، مان انهيءَ ۾ ڪو ناراض ڪون آهيان... پر علي احمد توکي پنهنجن خوشين کان وڌيڪ هاڻ پنهنجي پٽ جي خوشين تي سوچڻ گهرجي ها! اسان پنهنجن خوشين جي خاطر پنهنجي اولاد جون عمريون ئي کٽائي تباهه ڪري ڇڏيندا آهيون! ... حالانڪ اسان کي پنهنجون خوشيون به هاڻ، پنهنجي اولاد کي ڏيئڻ گهرجن، اسان پنهنجي عمر جي حصي واريون خوشيون کائي چڪاسين، هاڻ اسان پنهنجي ذاتي خوشيءَ لاءِ جيڪا طلب رکنداسين سا سڀاڻي، اسان جي اولاد لاءِ خراب هوندي... تون ته تڪڙ ڪري، پنهنجي پٽ جي شادي واري خوشي ڏسڻ ٿو چاهين، پر منهنجون ته ٻه ٻه نياڻيون اڃا ويٺيون آهن، تڪڙ ڪيان ها ته، مان ڪيان ها!پر اهڙي تڪڙي خوشيءَ مان به ڪهڙو فائدو، جيڪا تڪڙي ڪُتيِءَ جيئان انڌا گلر ڄڻي... اهڙا تڪڙا فيصلائي ته، مائيٽن کي پنهنجي اولاد مان ڏک وٺي ڏيندا آهن!... ڪٿي ائين ته ڪونهي، جو مون توکي چيو هو ته، ڪريمداد منهنجي پتيءَ جو آهي، ۽ تون ان ڊپ وچان، تڪڙو پرڻائي پيو قابو ڪرينس!؟“
علي احمد ننڍي سمجهه وارو ماڻهو هو، جان محمد جون ڳجهارتون، هن ڪون پي سمجهيون ۽ انهن تي وڌيڪ سوچڻ جي بجاءِ، هن رڳو پنهنجن تعلقاتن جي سچائي پيش ڪندي چيس ”نه، نه پنهنجا ڪهڙا ويڇا آهن. جان محمد؟ هُو تنهنجي پتيءَ جو آهي، ته مونکي ان تي خوشي ٿي ٿئي... ڪريمداد ڪيترا ڀيرا اوهان ڏانهن آيو، ويو آهي، ته مون ڪڏهن به دل ڪوسي نه ڪئي آهي! ۽ مان ته هن کي اوهان جي لاءِ الاهي چوندو آهيان، هو توهان سان رڳو بي رُخو ٿي ڳالهائي، ته مان هڏ ڀڃي ڇڏيانس، ۽ هو اهڙو آهي به ڪون، هو توهان جو ئي ٻچو آهي، توهان جي ڪنهن خدمت ۾ ڪم اچي، ته مونکي خوشي ٿيندي، پر منهنجي خيال ۾ ته، هو توهان جو تمام گهڻو خيال رکندو آهي.“
”نه علي احمد! ادا تو منهنجي ڳالهه نه سمجهي، ائين هو سٺو ڇوڪرو آهي. عقلمند آهي، منهنجي توڙي سڄي گهر جي عزت ڪندو آهي، ۽ هو ايڏو بي سمجهه به ڪونهي، جو مان سندس شڪايت ڪيان... الله توکي بچائي ڏئي، ڀلي تون پنهنجي خوشي ڏس، پر علي احمد، توکي سندس خوشين جي به پارت هجي... ٺيڪ آهي، تون پنهنجي سمجهه ۾، اهو سڀ ڪجهه، سندس خوشين لاءِ پيو ڪرين، پر اصل ۾ اها به تنهنجن ذاتين خوشين مان، هڪ تنهنجي، پنهنجي خوشي آهي. مائٽ ۽ اولاد جو رشتو، عظيم آهي، پر ان عظمت جو خيال پهريان والدين کي وڌيڪ رکڻ گهرجي... پر جيڪڏهن ان ۾ ماءُ ۽ پيءُ رڳو پنهنجي خوشي ۽ پنهنجي مانَ، مرتبي جي اميد رکي، پنهنجي اولاد کي پنهنجي حڪم جي غلامي ڪرائيندو، ته پوءِ ان اولاد جي دل ۾ ان مقدس رشتي جي عظمت ۽ احترام قائم نٿا رهن، جنهن جو مائٽ به دل ۾ ته ڏکندو محسوس ڪندو آهي، پر ڪڏهن، ڪڏهن ته اهو معاملو ايترو بگڙيو وڃي، جو ان عظيم رشتي جي تند قائم ئي نٿي رهي! ۽ ٽٽڻ کانپوءِ جيڪي مصيبتون ۽ مشڪلاتون، ٻنهي جي وچ ۾ پيدا ٿين ٿيون، سي ته پوءِ دوزخ جي تري کان به هيٺ وڃيو نڪرن، نتيجي ۾ اهو پوءِ سڄي عمر جو سور ٿيو پوي!!“
”ها! تون سچ ٿو چوين جان محمد، پر اهي معاملا، مان سمجهان ٿو، ان خاندان ۾ پيدا ٿين ٿا، جنهن خاندان جون، وڏيون جاگيرون، ۽ مال ملڪيتون هجن، اسان مسڪين ماڻهو، مون وٽ ته ڪا ايڏي ڌن، دولت ڪانهي، جنهن جي لالچ ۾، اسان مٿس اجايون سختيون ۽ پابنديون مڙهيون، مون وٽ ته بس رڳو، ٻه ايڪڙ اباڻي ٻني آهي، سا به شادي کانپوءِ، سندس ئي حوالي ٿو ڪريان، پوءِ ته ٻن ويلن جو ماني ٽُڪر به اسان جو، سندس هٿ، وس هوندو، وڌيڪ الله ساڃاهه ڏيندس.“
۽ جانو سندس عقل تي عجب کائيندي چيس ”علي احمد، تون ته درويش ماڻهو آهين! چريا مائٽ ۽ اولاد جو رشتو، روح جي ڌاڳي سان سبيل هوندو آهي، جيڪو جيترو مضبوط آهي، اوترو اهو ان کان وڌيڪ ڪمزور آهي! ۽ جيترو اهو رشتو اسان کي کليل، خلاصو ۽ وڏو نظر اچي ٿو، اهو اوترو ئي مخفي، ڳجهو ۽ ضخيم آهي... جيڪڏهن گهڻي ڌن، دولت جي سبب اهو رشتو متاثر ٿئي ٿو ته هيڪاندي غربت ۽ مسڪيني به ماڻهو کان پنهنجي مَت کسيو وٺي... اڻ هوند، اهو فتنو آهي، جيڪو پيار، محبت، امن ۽ ڀائيچاري ۾ اختلاف وجهي، رشتن جي نباهه ۾ ڏکيائون ۽ جدايون وجهندڙ آهي! ... هي رشتو ته، درمياني روين، آزاد سوچ ۽ شفيق برتاءُ سان پنهنجي عمر جي پڄاڻي تائين قائم رهي سگهي ٿو! ...صالح ۽ نيڪ اولاد ڪڏهن به ائين نه چاهيندو آهي ته، پنهنجي والدين کي رُسوا ڪريان ۽ نه ئي مائٽ به سوچي سمجهي ائين چاهيندو آهي ته، منهنجو اولاد، بدچلن، بي علم، بيڪار ۽ بي عمل بڻجي؟...پر اهو سڀ مائٽ جي پنهنجي حاڪماڻين روين، غلط فيصلن ۽ بي جا، سختين ۽ حد کان وڌيڪ اميدون وابستا رکڻ جي سبب، هن رشتي جون روحاني تندون ڪمزور ٿي، آخر ڳري، مري ٿيون پون ۽ مري ويل شيءَ کي وري جيئارڻ، اهو ته انسان جي وس ۾ ئي ڪونهي! ... تون ته عام ماڻهن وانگر، پنهنجي غريبي ڏسي، رڳو اميرن تي ٿو سوچين علي احمد!پر پيءُ جي حيثيت سان به سوچ؟ توکي ڪريمداد جي آئيندي لاءِ رڳو ٻه ايڪڙ ٻني پئي نظر اچي، پر علم، اخلاق، عقل، انسانيت، انسان دوستي، ۽ آزاد سوچ کي به ته اهميت ڏيئڻ گهرجي... ڪجهه شيون اهڙيون به دنيا ۾ آهن علي احمد! جيڪي امير به حاصل نٿا ڪري سگهن ۽ اهي شيون غريبن کي به حاصل آهن. ليڪن جيتري انهن جي اهميت آهي. اوترو انهن جو غريب وٽ قدر نه هوندو آهي... مثلن، سچائي، سادگي، ايمانداري، محبت ۽ اولاد وغيره، اهي ته دنيا جي ڪنهن به امير کان خريد نٿا ٿي سگهن، جيڪي غريبن کي مفت ۾ مليل آهن، پر انهن جو وٽن قدر ئي ڪونهي! ... ۽ سڄي دنيا ۾ ائين ڪونهي، علي احمد! اهو اسان وٽ، اسان جي سماج ۾، پنهنجي ذاتياتي ۽ خانداني اوچائي جي سبب، پنهنجي ئي سماج ۾ پاڻ کي قبيلن، ذاتين ۽ خاندان ۾ ورهائي رکڻ سان، اهڙيون ٻيون الائي ڪيتريون لاتعلقيون ۽ بي قدريون آهن، جنهن جي ڪري، پنهنجي هر رشتي جو ماتم، اسان پنهنجي مٿي پاڻ پٽيندا آهيون ۽ هڪٻئي لاءِ احساس ئي نه رکندا آهيون! ... خير ڇڏيون ٿا انهن ڳالهين کي، تون چوندين ته، آيس جان محمد کي دعوت ڏيئڻ ۽جان محمد مونکي بِلائتي جُٺ ڪري ڇڏي!!“
علي احمد کلي ڏنو ۽ کل، خوشي واري انداز ۾ ئي چيائين ”تون سچ پيو چوين ادا جان محمد. اها جُٺ ڪونهي، پر منهنجي غريباڻي حال جو قد به ننڍو، ته سوچ ۽ نطر جي ڊيگهه به اوتري آهي، هر هڪ پيءُ پنهنجي اولاد ۾ڌيءَ لاءِ سوچ الڳ رکندو آهي ته پٽ لاءِ الڳ، مون ڌيئرن جو بار لاهي ڇڏيو، باقي پٽ لاءِ سوچي، سوچي، منهنجي عقل شايد اتي ئي دنگ ڪيو، ته پٽ کي شادي ڪرائي ڇڏيان.“
۽ جان محمد خلوص وچان چيس ”بس پوءِ اچبو... تو ته ڏينهن چٽا ڪري دعوت به ورهائي ڇڏي آهي. مونکي دعوت نه ڏيئن ها، ته به اسان ته اچون ها... ادا وڏي خوشيءَ سان کائينداسين پر مان ته، هڪ رات کان وڌيڪ تو وٽ ڪون ٽڪي سگهندس ۽ نه وري مون تي ايڏو زور ڪجانءِ؟“
”ائين ڪيئن ٿيندو جان محمد، تون ڪريمداد جي شادي کائڻ اچين ۽ مون وٽ ٻه ڏينهن به نه رهين؟ واهڙي واهه ائين ڪو ٿيندو ڇا؟... ڳوٺ وارا ڇا چوندا؟ هونئن اچو ته پنهنجي مرضيءَ سان رهيا پيا آهيو ۽ شادي جي موقعي تي، رات رهي صبح مان واپسي ڪندا... اهو ته مون تان ماڻهو کلائيندا؟“
۽ جان محمد پنهنجي مجبوري ڏيکاريندي چيس”ادا علي احمد، هي نوڪري ڪونهي، سرڪاري گڏهه ٿيڻو ٿو پوي. سو به پوليس کاتي ۾، جنهن ۾ هڪڙي پاسي بالا آفيسرن جي روين سبب ماڻهن جي لعنت، ملامت ۽ گارگند ته ٻئي پاسي سرڪاري سلاميءَ لاءِ سڏ، ڪوئي منسٽرجو دورو آهي، ته به اسان جي پُڇ مهٽ ٿئي، ڪنهن جو ڍڳو چوري ٿي وڃي ته، به اسان تي گار جي سِيڙهه ۽ ڪوئي پيار جو پرڻو ڪري ته به ڪورٽ ۾ اسان ٽنگيا بيٺا آهيون؟... اسان سان پنهنجي سماج جي روين به اسان کي انسانيت مان ڪڍي ڇڏيو آهي... ڇا ڪريون؟ هتي هن رشوت جي راڄ ۾، پنهنجن جا ته ڪانڌي به ڪڏهن، ڪڏهن ڪون ٿا ٿيون... پنج ڏوڪڙ رشوت وٺون ٿا، ته آفيسر به سڏجون ٿا، ۽ جي نٿا وٺون، ته زال به گڏجي نٿي سُمهي! ڇا ڪريون؟ مان ته عزت ۽ ذلت جي وچ ۾ ويٺو آهيان... تون جي شادي جي تاريخ بابت مونکان صلاح ڪري وٺين ها، ته پوءِ ڪا اهڙي تاريخ وچان ڪڍون ها، جو مان ٻٽي ڏينهن تو وٽ رهي پوان ها! ۽ ٻارڙا به خوش ٿين ها. پر هاڻ ڪريمداد جي شادي وارين تاريخن ۾ مان ايترو مصروف آهيان، جو هڪڙي رات وچان ڪڍڻ به مشڪل ٿيندي... پر اچبو، نه ايندس، ته وري توکي پرچائڻ ڏکيو ٿي پوندو، پر جي مونکي تنگ ڪري رهائڻ جي ڪوشش ڪندين، ته پوءِ موراڳي پاڻ هڪٻئي کي به پرچائڻ ۾ ڏکيا ٿي پونداسون. تنهن ڪري مهرباني ڪري، شاديءَ ۾ گهڻن ماڻهن جي اڳيان مونکي ان معاملي ۾ مجبور نه ڪجان، باقي! شادي کان پوءِ ڪنهن فرصت جي وقت ڳوٺ اينداسين، ۽ تنهنجون سڀ سڪُون لاهينداسون.“
پر علي احمد جي روح کي ته، اها ڳالهه وڻي ڪون پي، هن ويچاري سوچيو هو ته، شادي واري ڏينهن جان محمد جي موجودگي، مهمانن ۽ آيلن اڳيان مون غريب جي مانَ ۾ واڌارو ٿيندو، ماڻهو منهنجا لاڳاپا ڏسندا ۽ ڪريمداد، منهنجي پٽ جي به عزت وڌندي“
سندس سوچ هئي ته، گڏيل خوشيءَ ۾ ماڻهو جو اندر الاهي هلڪو ٿيو پوي، ذهني سڪون ٿو ملي، ماڻهو پنهنجي ڪيفيت ۾ پنهنجو پاڻ کي به ڏاڍو ٿو وڻي، تڏهن ته دنيا به وڻي ٿي، نه ته ماڻهو پنهنجو پاڻ کي نٿو وڻي، ته پوءِ دنيا کي به نٿو وڻي!“
علي احمد ائين، اهڙي طرح پنهنجي پٽ جي ڪاڄ ۾ پاڻ وڻائڻ پي چاهيو جنهن لاءِ هن جانو کي راضي ڪرڻ جي ڪوشش پي ڪئي، پر پڇاڙي جڏهن نااميد ٿيو، تڏهن وري سندس زال زليخا ۽ سندس ڌيئرن چاهت ۽ صديقا لاءِ مٿس زور ڀريندي چيائين ”ٺيڪ آهي. پوءِ تون ڀلي هليو اچجان، پر ٻارڙن کي ته اجازت ڏجان، اهي ته ٻه ڏينهن رهن؟... انهن کي ته اسان ڪون ڇڏينداسين ۽ واپسي انهن جي! منهنجو ذمو... ڪريمداد آهي، پاڻهي ٻارڙا تو وٽ پهچائي ويندو بس!“
ان تي جان محمد چيس ”ادا ٻارڙا توهان وٽ ڇڏي اچان، انهيءَ لاءِ مونکي ڪو به اعتراض ڪونهي، بلڪ اُهي ته ان ڳالهه تي وڌيڪ خوش ٿيندا، پر پوءِ هتي ڪير ڪندو؟... مان اڄ تائين نوڪر ناهي رکيو، گهر ۾ سڀ ڪجهه اسان پنهنجي هٿ سان پاڻ ڪندا آهيون، توکي ته خبر آهي، بچپن کان ئي مان پنهنجي محنت جو قائل آهيان... چاچو ربنواز مرحوم هو، تنهن به مونکي اهو ئي ماڻهپو ڏنو تنهن ڪري مان ڏاڍو پريشان ٿيندس، هتي آئي ويئي جي به ڪير ڪندو؟... علي احمد توکي هڪڙي نئين ڳالهه ٻڌايان ته، ڪريمداد جي شادي کانپوءِ، ٿي سگهي ٿو، جلد ئي منهنجي مقرري، ايڏهين اوهان ڏانهن ٺٽي ۾ ٿئي، پوءِ ته بس، ويجها ٿي پونداسون، ٺٽو ۽ اوهان جو ڳوٺ ايڏو ڪو وڏو مفاصلو منهنجي خيال ۾ ته ڪونهي ۽ پوءِ ته اوهان اسان مان بيزار ٿي پوندا؟“
”اها ڳالهه ڪيئن ٿو ڪرين جان محمد؟ اسان توهان مان بيزار ٿي پونداسين؟... الله اهو ڏينهن نه ڏيکاري، جيسين جيئرا آهيون. هڪٻئي کي ڪون ڇڏينداسين اهو تو تي ۽ مون تي ڇڏيل آهي، باقي پويان پوءِ، پوين جي مرضي!“
ته جان محمد ان ۾ واڌارو ڪندي چيس ”علي احمد! ادا پوين کي به پنهنجي مرضيءَ تي ڪون ڇڏبو، اسان انهن کي هڪٻئي لاءِ ڪيترو ويجهو ٿا رکون، اهو ته اسان تي ڇڏيل آهي نه... واسطا اچڻ ۽ وڃڻ سان زنده رهن ٿا، ماڻهو هڪٻئي جي منهن ڏسڻ لاءِ سڪي، ته سمجهه واسطن مان روح نڪري ويو، باقي يادون ۽ پچارون، سي ته پوءِ ٿيون، مڙئي مئن تي ميارون ڪرڻ... جيئن اسان ۽ چاچا ربنواز جو خاندان، هڪٻئي ڏانهن اچ، وڃ ختم ٿي ته، ڄڻ هڪٻئي لاءِ مري وياآهيون. بس!“

••••

قسط 6

ان ملاقات ۽ ڪريمداد جي شادي کانپوءِ، هنن پنهنجن تعلقاتن کي وڌيڪ ويجهو ڪري پنهنجي گهرائپ وڌائي ڇڏي هئي، شادي وارن ڏينهن چاهت ۽ صديقا، پورو هفتو وٽن رهيون ۽ شادي کان مهينو کن پوءِ، جانو وري به پنهنجا ٻارڙا وٺي اچي وٽن ڳپل ڏينهن رهيو، تڏهن هنن ۾ پنهنجون ڪي باقي پراڻيون وڇوٽيون به پوريون ٿي ويون، انهن ڏينهن ئي ڪريمداد جي دوست عادل آزاد جو به چاهت ۽ صديقاسان ميل، ملاقات جو سلسلو شروع ٿي ويو هو، پر سندس پيءَ جان محمد سان سندس اڃا پوري سڃاڻپ ئي ڪون ٿي هئي، باقي علي احمد ۽ جان محمد جي قربت اوڙي پاڙي جي ماڻهن ۽ راڄن ۾ سندن پراڻن رشتن تي وڌيڪ نوان رنگ چڙهندا ڏٺا. هي هڪٻئي لاءِ ايترا قربائتا ۽ ويجها ٿي پيا جو هر ڪو ائين سمجهڻ لڳو ته، هي ڪي پنهنجي ابن، ڏاڏن کان وٺي گڏ هئا.
ڪريمداد جي شادي کانپوءِ، ڪجهه مهينن ۾ ئي تڪڙو جان محمد حيدرآباد کان ٺٽو، بدلي ٿي آيو.
ٺٽي ۾ هن کي پنهنجي پيسن سان به، پنهنجي پسند جو گهر ملي نه سگهيو، ۽ مجبورن مسواڙي گهر ۾ رهڻ لڳا، پر گهر وڏو، ڪشادو ۽ چڱي نموني سان سجايل هو، گهر ۾ چار ڪمرا، اٽيچڊ باٿ، صاف سٿرو ڪچن هو ۽ اهو هڪ وڏو ويڪرو، هوادار ۽ روشن گهر هو.
هاڻ علي احمد جي خاندان ۽ جان محمد جي خاندان جي وچ ۾ هڪٻئي لاءِ اچڻ، وڃڻ وارو فاصلو، مڙئي ڪو پنجٽيهه چاليهه ڪلو ميٽرن جي مفاصلي تي هو.
جان محمد جون، ڌيئرون چاهت ۽ صديقا ماسٽرس جي ڊگري کانپوءِ پڙهائي وارو سلسلو ختم ڪري ويهي رهيون... گهر ۾ واندڪائي جي ڪري، هنن جو علي احمد جي ڳوٺ ڪريمداد ۽ عادل وٽ اچڻ، وڃڻ وڌي ويو هو، ڳوٺ ڪريمداد وٽ وينديون هيون ته، مهينن جا مهينا پنهنجي سڳي چاچي جو گهر سمجهي رهيون پيون هونديون هيون، ۽ جان محمد هنن کي، بچپن کان ئي، آزاد خيال ڇڏي ڏنو هو، هنن کي ڪو به روڪڻ، ٽوڪڻ ۽ جهل پل وارو ڪون هو، ڳوٺ ۾ اوڙي پاڙي جي لحاظ کان هنن جو ٻيو واسطو عادل آزاد جي گهر سان به چڱي نموني سان جُڙي ويو هو، عادل کي جان محمد سان ملڻ جو تجسس هوندو هو، پر ان سان رڳو هڪ ڀيرو ڪريمداد جي شادي ۾ مڙئي ڪا ملاقات ٿي هئس.
علي احمد پنهنجي پٽ ڪريمداد کي چئي ڇڏيو هو ته ”ڪريمداد، بابا هي نوجوان لکيون پڙهيون ڇوڪريون آهن، متان مونکي وڏو سمجهي، ڪنهن احترام ۽ حجاب کان ڪجهه چئي گهري نه سگهن، ۽ تون نوجوان آهين، تون هنن کي وڌيڪ سمجهندين ۽ توسان حجاب ڪون ڪنديون، تنهن ڪري اهي تنهنجي بِلي آهن، ۽ تون انهن جو گهڻو خيال پيو رکجان، بس مونکي چاچهين جان محمد ان معاملي ۾ ڪا شڪايت نه ڪري!؟“
ڪريمداد ته هونئن به رات ڏينهن سندن ئي خاطرداري ۾ ساڻن گڏ ئي گڏ رهڻ لڳو هو، وري جو وڌيڪ پنهنجي پيءُ به چيس، ته هن کي انهن سان اٿڻ، ويهڻ لاءِ اڃا به وڌيڪ آزادي ملي وئي، ۽ پنهنجي ماستري واري ڊيوٽي وغيره سڀ وساري هڪ نوڪر جي حيثيت سان انهن جي ڀائڻ، چتائڻ کي لڳي ويو... پر اها ڳالهه ڪريمداد جي زال بختاور کي، جنهن جي هٿن مان اڃا ميندي جي خوشبوءَ پئي ايندي هئي، تنهن کي نه پئي وڻي!
بختاور اڻ پڙهيل ۽ ان ساڳي ڳوٺ جي ڇوڪري هئي... سنڌ ۾ سٺ سيڪڙو اڃا شايد ائين آهي ته، پرائمري ماستر جي زال گهڻي ڀاڱي اڻ پڙهيل ئي آهي.
ڪريمداد به پرائمري ماستر هو ۽ سندس زال بختاور الف به پڙهيل ڪان هئي، تنهن ڪري پنهنجي مڙس کي چاهت ۽ صديقا سان گهڻو گهرو ٿيندو ڏسي، کيس طرح طرح جا گمان ٿيڻ لڳا. انهن وهمن جي ڪري، هن پنهنجي ماءُ، جيڪا تمام جهيڙالوُ قسم جي عورت هئي، تنهن جي من ۾ به وهم ڀري ڇڏيا.
بختاور پنهنجي زناني حسد ۾ اچي چاهت ۽ صديقا کي اٽڪلن سان ڪريمداد کان پري، ۽ ڇٽو رکڻ جي ڪوشش پي ڪئي، ۽ اهو سندس فرض ۽ حق به هو، ته هو پنهنجي مڙس جو بچاءُ ۽ حفاظت ڪري.
پر سندس اهڙين حرڪتن کي جڏهن چاهت، محسوس ڪري ورتو ته ان پنهنجن تعلقاتن ۾ بختاور کي هاڻ ليکيو ئي ڪون پي، ۽ صديقا جو ان حساس معاملي ڏانهن ڌيان ئي ڪون هو... هُو پنهنجي ڀيڻ چاهت کان تمام گهڻو مختلف هئي، ماڻهن جي حرڪتن ۽ نيتن کي ڏسڻ، پرکڻ جي کيس عادت ئي ڪون هئي... پر چاهت! ماڻهو جي اندر ٻاهر واري تور، تڪ جي ماهر هئي.
ڪريمداد کي شادي واري سال ۾ ئي ڌي ڄائي، ته هن چاهت کان پڇيو ”چاهت! ننڍڙي جو نالو ڪهڙو رکجي؟“
انهن ڏينهن ٻئي ڀيڻون ڪريمداد جي ڳوٺ رهيل هيون، چاهت ڪريمداد جي گهر ترسيل هئي ۽ صديقا عادل آزاد جي گهر، پر نالي رکڻ واري تجويز مهل صديقا ان مهل اڃا هاڻ اچي بيٺي هئي، جڏهن ڪريمداد چيو ”چاهت! ننڍڙي جو نالو ڪهڙو رکجي؟“ ته چاهت پهريان چيو ته ”سندس ماءُ کان پڇ، مون کان ڇاجي ڪاڻ ٿو پڇين، منهنجو تجويز ڪيل نالو هن کي پسند اچي الائي نه اچي، مُراڳو اوهان کي پاڻ ۾ ويڙهائي وجهان، تنهن مان ڪهڙو فائدو؟“
تڏهن ڪريمداد کلي چيس ”هُو چري اڻ پڙهيل آهي، تنهن کي نالن جي ڪهڙي خبر! هن کي ته خيري، مُوري کانسواءِ ٻيا نالا ئي ڪون ايندا، تنهنجو نالو ڏس ڪهڙو سٺو آهي! مونکي بس اهڙو ئي ڪو نالو تجويز ڪري ڏي نه؟“
ته وچ ۾ صديقا چيس ”ادا ڪريمداد، ڀيڻ چاهت صحيح پئي چوي، توهان پهريان ڀاڄائي بختاور کان پڇو، ٿي سگهي ٿو، پاڻ کي ڪو سٺو نالو ٻڌائي به؟“
ته ڪريمداد کيس اڻ ٻڌو ڪندي چيس ”توهان کي ڪير ٿو چئي، مان چاهت کي پيو چوان!“ ۽ چاهت کي مخاطب ٿي چوڻ لڳو ”چاهت! نالو توکي ئي رکڻو آهي... نه ته مان چاچا جان محمد کي شڪايت ڪندس ته، چاهت اسان تان هاڻ خيال کڻي وئي آهي. ۽ اسان کي پنهنجو نٿي سمجهي... جي تون نالو نٿي رکين، ته مان پنهنجي ننڍڙي کي نالي بنا سڏيندس!“
۽ چاهت به رک رکاءُ ڪون ڪيس، سڌو سنئون جواب ڏيندي چوڻ لڳس ”ها ڀلي چئجانس! ائين ته پوءِ اسان مان تنهنجي جان ته ڇُٽي پوندي، ۽توکي بهانو ٺاهي مڙئي اسان مان جان ڇڏائڻي آهي، ته پوءِ تون اهو سڌو ڇو نٿو چوين ته، اسان هاڻ اوهان مان ٿڪجي پيا آهيون.“
ڪريمداد ڏٺو ته معاملو ٺهڻ جي بجاءِ شايد بگڙي ٿو، تنهن هڪدم چيس ”توهان نه ايندا ته ڇا ٿي پيو، مان اوهان ڏي ايندس پيو، مونکي ته ڪير به ڪون روڪيندو... تون اهي اٽڪلون نه ڪر، نالو توکي رکڻو آهي“
ايتري ۾ ڪريمداد جي ماءُ ڀاڳان، کين بحث ڪندو ٻڌي وٽن اچي ويجهي ٿي، چوڻ لڳي ”ڪريمداد ڇو؟ ڇاهي؟ مونکي ته ڪجهه ٻڌايو؟“
”امان ڪجهه ڪونهي، ڇڏ اسان پاڻ ۾ آهيون.“ ڪريمداد ڇڙٻيندي چيس، ۽ چاهت چيس ”نه ماسي نه، مان ٿي توکي ٻڌايان!“
اهو ٻڌي ڪريمداد پيار ۽ حجت وچان اشارن، اشارن ۾ چاهت تي اکيون ڪڍڻ لڳو، پر چاهت سندس هڪڙي به نه ٻڌي، ۽ ڪريمداد جي ماءُ کي چوڻ لڳي ”ماسي ڪريمداد پيو چوي ته، امان ڀاڳان کي چئو ته، منهنجي ڌيءُ تي نالو رکي، اڄ ٽيون ڏينهن آهي، نالو ته اڄ رکڻو آهي.“
اهو ٻڌي ڪريمداد جي ماءُ کل مان ٻڏي وئي، سندس کل جي ڪري سڄي گهر جو ڌيان هنن ڏانهن ڇڪجي ويو، ۽ ۽ سڀئي ڇوڪريون، مايون مِڙي اچي هنن وٽ گڏ ٿيون، ۽ ڪريمداد جي ماءُ کان پڇڻ لڳيون ”ڇا هي ماسي، ڇو پئي ايتري کلين، اسان کي به ٻڌايو نه؟“
سڀئي مکين جيئان مڙي ويس ۽ ان کل ۾ ئي چوڻ لڳي ”مونکي پيا چون ته، ننڍڙي جو نالو تون رک، هاڻي مان نالو رکنديس، بيگي، يا ڀانا، ته وري پاڻ ڪاوڙجي پوندا، ڀلا مون اڻ پڙهي بلا کي، نالن جي ڪهڙي خبر!“
ته سڀئي ڪريمداد جي ماءُ ۾ ڏسي کلڻ لڳيون، پر ڪريمداد جي ڀيڻ شهرُو، جيڪاٽي درجا پڙهيل هئي، ۽ چالاڪ ذهن هئي، تنهن چاهت جي پاسي ۾ بيهي چاهت کي هرين، هرين چيو ”چاهت تون سمجهائي نه ادا ڪريمداد کي، امان ڪهڙو نالو رکندي، هو ته پنهنجي نالي تان ئي کلندي آهي، سا ٿي ننڍڙيءَ جو نالو رکي.“
ڪريمداد ويجهوبيٺل هو، تنهن اهو ٻڌي ورتو، سو پنهنجي ڀيڻ شهرُو کي چوڻ لڳو”مون ته چيو ئي چاهت کي آهي، امان جي نالي مون چيو ئي ڪونهي. اهو چاهت ڪوڙ هنيو آهي.“
اهاڳالهه سڀني ٻڌي ۽ سڀئي چاهت کي چوڻ لڳيون ”ڪريمداد صحيح پيو چوي، چاهت نالو تون رک ڇو؟ ڪريمداد جي دل پئي چوي ته پوءِ نالي رکڻ ۾ ڇاهي؟“
”ڪريمداد جي دل پئي چوي“ اهي لفظ ٻڌي، چاهت جڏهن ڪريمداد جي منهن ۾ ڏٺو، ته ڄڻ سندن دلين جون ڌڙڪنون گڏجي ويون، ۽ نظرون دلين جي دڙڪنن مان گذري پار ٿي ويون، سندن چپ اهڙا خشڪ ٿي ويا، جو ٻئي ڄڻ صدين کان هڪٻئي لاءِ پياسا هئا، سندن اها ڪيفيت ڪريمداد جي ڀيڻ شهرُو پرکي ورتي ۽ چاهت کي چوڻ لڳي ”چاهت! ڪريمداد جي پاران اسين سڀ ٿيون توکي منٿ ڪريون، ته ننڍڙي جو نالو تون ئي کڻي رک... ٻين کي وڻي نه وڻي پر ڪريمداد کي ته وڻندو نه... ڏس هُو ڪريمداد ڪيئن پيو تو ۾ ڏسي... بس منهنجي ڀائيڙي جي دل نه ٽوڙ، جهڙو، تهڙو به کڻي نالو رک؟“
۽ پوءِ چاهت پنهنجن خشڪ چپن سان ڪريمداد ڏانهن ڏسندي چيو ”پو مان نالو رکانس ٿي...سورٺ“
تڏهن شهرُو تڪڙيِ، تڪڙي پنهنجي ڀاڄائي بختاور ڏانهن گهر جي ڪمري ڏانهن وئي، جتي ٻن ڏينهن کان بختاور ويم جي سبب گهر ۾ اندر پنهنجي ڄايل ڌيءُ سان گڏ پنهنجي ماءُ سميت ويٺل هئي، تنهن کي شهرُو وڃي ٻڌايو ته، ”چاهت، تنهنجي ڌي جو نالو سورٺ رکيو آهي.“
ته بختاور کي جهڙو ڪو هينئين ۾ چڪ پئجي ويو، چوڻ لڳي ”ڇو پاڻ ڪريمداد اڻ پڙهيو هو ڇا؟... پنهنجي ڌيءُ تي نالو رکڻ به ڪون پي آيس؟... چاهت کي ڪهڙو حق هو، منهنجي ڌيءَ تي نالي رکڻ جو، آئي ٽانڊو کڻڻ ۽ ٿي ويٺي بورچاڻي.“
شهرُو سندس منهن خراب ٿيندو ڏسي چيس ”ائين نه چئو ڀاڄائي؟ هُو اسان جا مائٽ آهن، هُن کي تنهنجي ڌيءَ تي نالي رکڻ جو شوق ڪون هو، پر اسان سڀن ان تي زور ڀريو تڏهن نالو رکيائين.“
ته بختاور چڙ وچان چيس ”ها! مون کي خبر آهي... آئون ڪيترن ڏينهن کان پئي ڏسان، اوهان انهن کي پنهنجي مٿي تي چاڙهي کنيو آهي، ۽ تريءَ تي مکڻ رکي پيون کارايو، نه!“
”اهي توکي اجايا وهم پيا جاڳن.“ شهرُو چيس.
تڏهن ڪريمداد جي سسُ جيڪا اتي پنهنجي ڌيءَ بختاور جي آڍَ مک جي خيال سان آئي هئي، تنهن شهرو کي جهٽ ڏيندي چيو ”ها، ها اهي وهم آهن... توکي ته شرم ئي ڪون ٿو ٿئي، اڄ ٽيون ڏينهن آهي، منهنجي ڌيئڙي جيئن ويم ڪري هتي هن ڪنڊ ۾ پئي آهي، تيئن رڳو، پنج روپين واري گوري وٺي ڏني اٿن؟... اهو ته ٺهيو، پر ڪريمداد کان پڇ، پنهنجي ڌيءَ جو رڳو منهن چڱي طرح ڏٺو اٿس؟... رات ڏينهن رڳو انهيءَ چاهت جي سنڀال ۾ آهي... تون انڌي آهين، نه، تون ئي ڪريمداد ۽ چاهت جي وچ ۾ ڪُٽڻپو پئي ڪريئين ۽ بختاور کي ٿي چوين ته، توکي وهم ٿي پيا آهن... مان چوانءِ ٿي شهروُ، اهو وچ وارو ڪُٽڻپو ڇڏي ڏي؟“
شهروُ کي پنهنجي منهن سامهون اهڙي سچ ٻڌڻ سان جهڙو ڪتي چڪ پائي وڌو هو، ۽ انهيءَ سور وچان ائين چوندي اتان اٿي ته ”اوهان جي مرضي اها آهي، ته خدا ڪندو ائين ٿيندو!“
۽ ڪاوڙ وچان ان ڪوٺيءَ مان ٻاهر نڪتي ته، سندس منهن ڳاڙهو لڳو پيو هو، جيئن ئي اندر گهڙي هئي، ته چاهت جون نظرون سندس انتظار ۾ هيون، ٻاهر آئي ته چاهت ڏٺو ته سندس منهن ٽامو لڳو پيو آهي. هُو ته سڀ ڪجهه سمجهي وئي، پوءِ به شهرو کي خفا ڪندي چيائين ”نيٺ نه رهيئن، وڃي بختاور کي ٻڌايئي ته، نالو چاهت رکيو آهي... ڏاڍي خوش ٿي هوندي نه؟“
شهرو جي من ۾ ٻرندڙ باهه تي، جهڙو ڪنهن گاسليٽ هاري وڌو هو، ۽ ڪاوڙ مان ڳالهين ۾ وڌاءُ ڪندي چوڻ لڳي ”اسان ته ڪريمداد جي ان شادي ۾ راضي ڪون هئاسين، پر بابا ۽ امان ته اسان جي ڳالهه ئي ڪان ٻڌي! اسان جو ڀاءُ پوڙهو ٿي ويو هو، ان لاءِ سنڱ مليو ڪون پي، سو اها ڇِتي اسان جي ڀاءُ جي ڇاتيءَ ۾ کڻي هنيائون.“
۽ آخر۾ شيطاني دؤنس ۾ اچي، بيوقوفي ڪندي، سڀن جي سامهون، اهو به چئي ڏنائين ته ”بابا اسان جي ڳالهه ٻڌي ها! ۽ تڪڙ نه ڪن ها، ته اڄ چاهت کي، اسان پنهنجي سهڻي ڀاءُ سان ڪون پرڻايون ها!“
ان مهل ڪريمداد ۽ چاهت، هڪٻئي ڏانهن چور نظرن سان ڏسڻ لڳا، ۽ شهرو جي ان طوفاني بيان، چاهت ۽ ڪريمداد جي دلين کي هڪٻئي سان گڏجڻ جي جهڙي کلم کلا دعوت ڏئي ڇڏي، ۽ سندن ڀاونائن ۾ هڪ نئون روپ رنگ ڀرجي ويو. ٻنهي هڪٻئي جي اکين ۾ ائين ڏٺو، ڄڻ سندن دليون چونديون هجن ته ”اها ڳالهه به سچي آهي.“
۽ زمانو کڻي، ڀلي چوي ته، اهو ڪم شهرو پي ڪيو، پر نه، دلين جي دلالي ته عشق پاڻ ڪندو آهي، ماڻهو ته ويچارو پنهنجي ڀاڳ جو رڳو بس ڀاڳيو آهي. ان کي ڪاهڻ، هڪلڻ، ۽ وارڻ وڪڻڻ وارو ته ازل کان ئي عشق رهيو آهي، ۽ پوءِ ان ڏينهن جهڙو ڪنهن عشق کي سڏ ڪندي چيو ته ”او دلين جادلال... هيڏانهن اچ... هنن دلين جو ته سودو ڪرائي ڇڏ!؟“
۽ پوءِ ڪنهن کي ڪا خبر ئي ڪان رهي، ۽ سندن دلين جو سودو ڪنُ، تي ڪُن ٿي ويو.
تنهن کانپوءِ جلد ئي، ٻئي ڏينهن تي يا ٽئين ڏينهن تي چاهت انهيءَ بهاني سان ڪريمداد کي پاڻ سان گڏ وٺي وئي ته ”اسان کي ٺٽي، پنهنجي گهر ڇڏي اچ؟“
۽ پوءِ اتي هن ڪريمداد کي پاڻ وٽ مهينو سڄو روڪي ڇڏيو. ڪريمداد پنهنجي مٿينءَ دل سان مڙئي بس، پنهنجي ڊيوٽي ۽ پنهنجي ڄاول ڌيءَ جا بهانا ٺاهيا، پر سندس هڪ به نه هلي. سندس ڪپڙا لٽا ڌوئڻ، استري ڪرڻ، وهنجڻ لاءِ پاڻي گرم ڪرڻ، ۽ سندس کائڻ، پيئڻ تائين، سڀ ڪجهه چاهت سندس لاءِ پنهنجن هٿن سان ڪرڻ لڳي.
ڪريمداد جي ڀيڻ شهروُ، چاهت کي، بختاور ۽ سندس ماءُ جي خلاف اُبتيون، سُبتيون ڳالهيون ٺاهي، ٻڌائي سندس مغز اجاين ڳالهين سان ڀري چاهت کي ضد ۾ آڻي ڇڏيو هو. تنهن ڪري ڪريمداد کي پنهنجو ڪرڻ لاءِ، سندس زناني طبيعت ۾ هڪ هٺيلو ضد به اڀري پيو هو. جنهن بابت سندس ڀيڻ صديقا پنهنجي ماءُزليخا کي اهو سڀ ڪجهه ٻڌائي ڇڏيو هو جيڪو هن ڪريمداد جي گهر ۽ ڳوٺ وارن جي واتان، ٻڌو ۽ ڏٺو هو.
زليخا کي پنهنجي لائق نياڻين جو اُلڪو اڳيئي هو، تنهن صديقا کي منع ڪندي چيو ”اها ڳالهه بابهين سان نه ڪجان صديقا، توکي ته خبر آهي، چاهت ضد تي ٿي چڙهي ته پوءِ ڪنهن جي به ڪان ٿي ٻڌي!
۽ صديقا کي پنهنجي دل جو انت ڏيندي چوڻ لڳي ”مان به چوان ته، چاهت سڄو ڏينهن ڪريمداد جي ڪپڙن کي چهٽي پئي آهي! ته اها ڳالهه آهي... صديقا ڏس تون ٻنهي جي وچ ۾ نه اچجانءِ، ڳالهه وڌي ته، تنهنجي ۽ چاهت جي وچ ۾ به، مونکي خوف پيو نظر اچي ۽ ان کانسواءِ بابهين ۽ ڪريمداد جي پيءُ، ٻنهي جي وچ ۾ به، ڪجهه ٿي سگهي ٿو، مان پاڻهي ان معاملي کي ڏسان ٿي، توکي تنهنجي ڀيڻ جو لاچار وڌيڪ هئڻ گهرجي؟“
صديقا پنهنجي ماءُ کي چيو ”پر امان ڪريمداد جي شادي ٿيل آهي، هو هڪڙي ڌيءُ جو پيءُ به ٿي ويو، اهو هاڻ ڪيئن ٿيندو!؟“
ته ماءُ چيس ”ڪيئن به ٿئي، پر توکي پنهنجي ڀيڻ وڌيڪ آهي يا هن جي ڌيءَ... اسان کي پنهجو گهر وڌيڪ آهي، اسان کي اوڏانهن ڌيان ڏيئڻ گهرجي، تڪڙ ڪري چاهت کي سندس ضد تان لاهڻ سان، پنهنجي گهر جي باهه ۾ مرچ دُکائڻ جي برابر ٿيندو... توکي اها ڳالهه ايتري تڪڙي سمجهه ۾ ڪون ايندي، بابهين جي ڪن تي اها ڳالهه ايندي، ته سندس طبيعت وڌيڪ بگڙندي، هن کي شگر جو اثر ٿي ويو آهي، پريشاني سندس لاءِ وڌيڪ خراب آهي، اوهان جي معاملي ۾ هن کي اڳيئي ٿوري ڪجهه پريشاني ٿيڻ لڳي آهي... ڪيترن ڏينهن کان اوهان جا ڊوميسائيل ٺاهرائڻ جي چڪر ۾ آهي، ته ڊوميسائيل اڃا نه پيا ٺهن... چوي پيو ته، جيئي سنڌ جا ڪجهه نوجوان ضلعي هيڊ ڪوارٽر تي آيا هئا، ۽ ڌمڪيون ڏئي ويا آهن ته، سنڌ جي ٻين ضلعن کان آيل ماڻهن کي ڊوميسائيل ڏيندا ته، اسان احتجاج ڪري، بک هڙتال تي ويهنداسون... ۽ بابهين جو خيال هو ته، توهان لاءِ هن ضلعي جو ڊوميسائيل ٺاهرائي توهان جي نوڪرين جو انتظام ڪجي. ۽ اڃان رات پي چيائين ته، ڪريمداد کي چوان ته، سندس ڳوٺ واري يونين ڪائونسل مان چاهت ۽ صديقالاءِ سندن برٿ سرٽيفڪيٽ وٺرائي ڏئي، ته پوءِ هن ضلعي جا ڊوميسائيل ٺهي ويندا... پر هاڻ هي نئون معاملو سندس ڪن تي پيو ته، سڀئي ڪم سور ٿي پوندا، تنهن ڪري، اسان جو ڀلو ان ۾ آهي ته، ماٺ، محبت۾ جيڪو ڪجهه ٿئي پيو ان جي فلحال چُر پچار نه ڪجي. ۽ اڳتي جيڪو ٿيندو تنهن کي تڏهن ڏسبو. هن وقت بس تون ڪنهن کي به ڪجهه نه چئجان؟“
صديقا کي پنهنجي ماءُ جي هيڏي ساري قصي بياني مان سڀ کان وڌيڪ جيڪا ڳالهه سندس ذهن ۾ ويٺي، سا هئي سندن نوڪرين بابت، تنهن ڪري سندس سموريون سوچون سندس ان ذاتي مقصد تي بيهي ويون، ۽ پنهنجي ماءُ سان پنهنجي هم خيالي ڏيکاريندي چيائين ”امان ادا ڪريمداد ته اندر ٽي،وي تي ويٺو آهي، پوءِ توهان ئي چئوس نه، ته اسان جا برٿ سرٽيفڪيٽ وڃي ٺاهرائي اچي؟“
صديقا جو ذهن تبديل ٿيل ڏسي، زليخا پنهنجي مامتاجو هانءُ ڪجهه هلڪو محسوس ڪيو، ۽ دل ئي دل ۾ پنهنجي پيار وارو پرڻو به ياد اچي ويس! ۽ دل جي انهيءَ هلڪائي سان صديقاکي چيائين ”ها مان ته چوانس ٿي، پر ڪريمداد کي بابهين جي ڳالهه وڌيڪ سمجهه ۾ ايندي ۽ ڪجهه اثر به ڪندي.“
پر صديقا جلدبازي ڪندي، انهيءَ مهل ئي، وڃي ڪريمداد کي چيو ”ادا توهان کي بابا، ياد پيو ڪري، شايد ڪوئي ڪم اٿس“
ان مهل جان محمد ڪنهن سرڪاري لک پڙهه سان پنهنجي ڪمري ۾ مصروف هو، ۽ ڪريمداد جيئن ئي سندس ڪمري ۾ داخل ٿيو، ته کيس ڏسندي ئي جان محمد چيس ”ڪريمداد ڪٿي گم آهين بابا، مون رات کان توکي ياد پي ڪيو!“
”مان اتي ئي گهر آهيان چاچا، ڳوٺ وڃڻ جي ڪيان ٿو ته، گهر وارا اجازت ئي نه ٿا ڏيئن!“
هن چاهت جو نالو کڻڻ جي بدلي گهر جو نالو کڻي چاهت کي دل ۾ لڪائي ڇڏيو.
”ڇو؟... ڇا ڳالهه آهي؟... بابا تون پنهنجي ڊيوٽي جو خيال رک نه! ... تون هڪ پرائمري استاد آهين، ۽ پنهنجي فرض ۾ غفلت ڪرڻ نه گهرجي، مون سمجهيو پي ته، تون ڊيوٽي ٽائيم کان پوءِ ٿو هتي اچين!؟“
۽ صديقا جيڪا تڪڙو ئي، سندس پويان ڪمري ۾ داخل ٿي هئي، تنهن ڄڻ ڪريمداد جي جان ڇڏائيندي چيو ”بابا ڪريمداد کي اسان هتي روڪيو آهي!“
”ڇو بابا، ڇا جي ڪري“
جان محمد ان جو اصل سبب وٺڻ پي چاهيو، پر صديقا حيقيت کي گول، مول ڪندي ٻڌايس ”بابا اسان سندس ڳوٺ وڃون ٿا ته، ٻه ٻه مهينا اسانکي نٿا ڇڏن، تنهن ڪري ادي چاهت چيو ته، تعلقاتن ۾ رڳو هڪ طرفو بار مناسب نٿو رهي. ان جو بيلنس ضروري آهي، نه، ته ماڻهو هڪٻئي مان ٿڪجي ٿو پوي!“
جان محمد کي سندس سوچ ته پسند آئي، پر کيس اها خبر نه هئي ته اهڙي بهترين سوچ ڪنهن لفاظي ڪوڙ جي لباس ۾ ويڙهيل آهي! هو هڪ فرض شناس آفيسر هو، تنهن انهن سڀني ڳالهين کي هڪڙي پاسي ڇڏي، فرض جي اهميت جو احساس ڏيئاريندي چيو ”بابا هي ته هڪ پرائمري استاد آهي، هن تي وڏي ذميواري عائد ٿيل آهي...خبر اَٿو استاد وقت جو پيغمبر ۽ قوم جو ابو هوندوآهي، جيڪڏهن پنهنجي پيغمبري کي ڪوئي پٺيرو ٿو ٿئي، ته ان جي حالت زڪريا نبي جي حالت جهڙي ٿيو وڃي، جنهن کي پنهنجي قوم ڪرٽ واهي چيريو هو... اسان جي سماج ۾ هونئن به پرائمري ماستر کي ته بس رڳو ٻارڙن جو ڌرار تصور ڪيو ويندو آهي! پر جيڪڏهن ماستر به انهن معصوم شاگردن کي جانور سمجهي پڙهائڻ ڇڏي ڏي، يا غفلت ڪري ته پوءِ پاڻ وري ڪهڙي جهان جو انسان سڏائيندو...؟ بابا اسان اڄ ڪلهه پنهنجي هن خونريز سماج ۾ پيا رهون، تنهن جي لاءِ بهتر تعليم ضروري آهي... ڏسو وقت اچي ويو آهي، دنيا سڄي هڪڙي ٻوليءَ ۾ پئي گڏ ٿئي، ۽ اسان آهيون، سي پنهنجي سماج ۾ هڪڙيئي رت ۽ راڄ ۾گڏجي هڪ ٿي نه سگهيا آهيون... اسان اڃا تائين اُهي اٻوجهه، بي علم ۽ سادا سخي پيا سڏجون، جيڪي پنهنجي وات جو گِرههُ پنهنجي ڪنهن بُکيي دشمن کي به ڏئي ڇڏيندا آهيون، پر جڏهن پنهنجي پيٽ لاءِ ڪو گرِههُ ٿا گهرون ته گولي ٿي ملي... اوهان نوجوان الائي ڇو، اها ڳالهه اڃا سمجهي نه سگهيا آهيو! هي دنيا هڪڙي بٽڻ تي اچي بيٺي آهي! ۽ اسان اڃان بک تي بيٺا آهيون! ... اڙي بابا اسان لاءِ، ڪنهن نبِي جي گهران ڪجهه به اچڻو ناهي، هي وقت جو استاد ئي ته، وقت جي راهه جو رسول هوندو آهي! ... بابا ڪريمداد هتي رهي ٿو پوي ته، ڀلي رهيو پيو هجي، سندس ئي گهر آهي، پر هن کي پنهنجي ڊيوٽي کان روڪيندا نه ڪيو!!“
ايڏي شفيق ۽ نيڪ هدايت کانپوءِ به، ڪريمداد ڪنهن عام ماستر واري روايتي عادت موجب ڪوڙ ٺاهيندي چيو ”چاچا مان باقاعده ڊيوٽي ڪندڙ آهيان، پر ڪڏهن، ڪڏهن جي موڪل ته اسان جو حق ٿئي ٿو نه؟ مونکي ڪا ضرورت پوندي آهي ته پنهنجي موڪل منظور ڪرائي پوءِ ڪيڏانهن نڪرندو آهيان، پر ائين گسائيندو ناهيان.“
”ڪريمداد بابا گوسڙو استاد جي عزت به ڪهڙي آهي، سندس پگهار ته آفيسر کائي ٿا وڃن ۽ پاڻ وري به ساڳي بک جي لعنت ۾ پريشان. تون اهو سٺو ٿو ڪرين، پنهنجي آفيسر جي اجازت سان ٿو سڀ ڪجهه ڪرين... اسان جي قومي وجود جي سلامتي ۽ ٻولي جي بقا ته آهي تعليم سان... استاد ۽ قومي نسل جو رشتو هڪ اهڙو اٽل آزاد ۽ مقدس رشتو آهي، جنهن کي اسان خدا ۽ بندي واري رشتي جو درجو ڏيون ته شايد وڌاءُ ڪون ٿيندو ان رشتي کي پنهنجو پورو علم، عقل، ۽ رت، ست ڏئي ان سان نباهڻ جا سڀئي فرض پهريان، پهريان استاد کي ادا ڪرڻ گهرجن، پر اسان جي ويجهي تاريخ ۾ اهڙو ڪو مثال مشڪل سان ملندو... اسان جي سماج ۾ ته، اسان جو ماستر پنهنجي پيءُ سان به ڪوڙ ٿو ڳالهائي، ۽ پيءُ وري پنهنجو پاڻ سان ڪوڙو... مطلب ته ڪوڙ، چوري، ٺڳي، بي ايماني وغيره انهن براين جو اسان پنهنجي سماج ۾ هڪ مڪمل سلسلو باقائده جوڙي ڇڏيو آهي. ۽ هاڻ ان کي سچ جي صندوق ۾ لڪائڻ جي ناڪام ڪوشش پيا ڪريون، پر مسئلو رڳو هاڻ اهو آهي، ته اهڙي صندوق اسان کي هٿ نٿي چڙهي... ۽ اها سچ جي صندوق آهي، وقت جو استاد... هاڻي تون ٻڌائي ڪريمداد، ته اسان ڇا پيا ڪريون!؟“
جان محمد اهو سڀ ڪجهه، ڪريمداد کي پنهنجي فرض شناسي واري احساس کي جاڳائڻ ۽ ان کي بيدار رکڻ لاءِ پي چيو، پر ڪريمداد جڏهن کان چاهت کي ويجهو ٿيو هو، ۽ محبت جي منڊلي ۾ گهڙيو هو ته سندس ساهه، پساهه سڀ چاهت جي صورت ۾ اٽڪيل هئس ۽ باقي ٻين سڀن فرضن ۽ ذميوارين سان سندس رڳو فرضي تعلق وارو رشتو جڙيل هو.
ماڻهو پنهنجي پيار، محبت واري شروعاتي مرحلي ۾ ته، سچ ۽ ڪوڙ جي به صحيح سڃاڻپ نٿو رکي، ته باقي ذميواريون ۽ فرض ادائيگيون، نئين عشق جي اڳيان، ڪجهه وقت جي لاءِ، شايد فوت ٿيو وڃن.
ڪريمداد به ائين پنهنجي راههِ محبت جي مسافري واري سفر ۾ سچ ۽ ڪوڙ، فرض ۽ ڪوتاهي جي قائدن ۽ خسارن کان به آجو ۽ علحدا ٿيڻ لڳو هو. هن جي ته سوچن به چاهت کانسواءِ ڪنهن ٻئي پاسي، سفر ڪرڻ ئي ڇڏي ڏنو هو ان ڏينهن به چاهت جي پيءُ، جان محمد کيس پنهنجي فرض ادائگين جو احساس ته ڏياريو پي، پر هن سندس اهي هدايتون، ڄڻ ڪنهن غير حاضر ذهن، ماڻهو جيئان ٻڌيون، ۽ کيس جان محمد کان اهو پڇڻ به وسري ويو ته، ”چاچا جان محمد! توهان مونکي ڪهڙي خيال يا ڪهڙي ڪم لاءِ پي ياد ڪيو؟“
سندس اها مسلسل خاموش حالت ڏسي، آخر، نيٺ صديقا ان ڳالهه کي ورجايو ته، ”بابا توهان، ادا ڪريمداد کي ڪو، ضروري ڪم پي چيو؟“
تڏهن جان محمد به پنهنجو ذهن موٽائيندي چيو ”ها! صديقا چڱو ٿيو ياد ڏيارئي، منهنجو به هاڻ اهو حال ٿيندو وڃي“ ۽ پنهنجو کٻو هٿ، پنهنجي منهن تان گهمائيندي، ڪريمداد کي چوڻ لڳو ”ڪريمداد! منهنجو خيال هو ته، مان صديقا ۽ چاهت کي، ڪوشش ڪري نوڪرين سان لڳائي ڇڏيان، هنن کي M.A ڪندي سال ٿي ويا آهن، پر مسئلو اهو آهي ته، هن ضلعي ۾ سندن ڊوميسائيل نه پيا ٺهي ملن، هي پنهنجا قومپرست نوجوان ته، اسان حيدرآباد وارن کي به پنجابي ٿا سمجهن الاءِ ڇا؟... بس بابا ڇا ڪريون، هن اسان جي سماج ۾ ته نيت جو به ڪو وجود آهي الائي نه، پر نظر، جا اها ايتري اٿس! ... سڀاڻي ته مُلا به چوندا ته، اوهان حيدرآبادي اسان جي ضلعي جي مسجدن ۾ نماز به، نه پڙهو،!... خير اسان جي مسلماني ته، خبر ناهي ته محمد بن قاسم سان گڏ ٻوري ۾ ٻڌجي واپس وئي يا الائي ته اتي ئي رشوتن جي راڄ ۾ پئي رُلي، تنهن تي ته ميار ئي ناهي... سو اصل مسئلو اهو آهي ڪريمداد، ته هنن لاءِ هن ضلعي جا ڊوميسائيل ٺاهرائڻا آهن. ان لاءِ تون ڪوشش ڪري اوهان جنهن يونين ڪائونسل ۾ رهو ٿا، ان مان مونکي، چاهت ۽ صديقا جا برٿ سرٽيفڪيٽ وٺرائي ڏي، پر ايپليڪيشن ۾ اسان جي رهائش تون پنهنجي ڳوٺ جي ڄاڻائجان، نه، ته وري به گڙٻڙ ٿي ويندي، بس رڳو سرٽيفڪيٽ وٺرائي ڏي، باقي شين کي مان پاڻهي منهن ڏيندس، ڀلا اهو ڪم توکان ٿي سگهندو نه؟“
”ڇو نه چاچا، اهو ته منهنجو ذاتي ڪم ٿيو، بلڪل ڪرائي وٺبو.“
”ها پر ڏسجان، ٻه ڏوڪڙ رشوت جا خرچ ٿين ته، ڪنداسين ... ۽ اهو ڪم ڪرائڻو آهي؟؟“
جان محمد ان ڪم جي لاءِ ڪريمداد کي سختيءَ سان پابند پي ڪيو، ته ڪريمداد چيس ”چاچا رشوت ڏيئڻ جي نوبت ئي ڪان ايندي، اتي يونين ڪائونسل جو سيڪريٽري، عادل آزاد جو پنهنجو ويجهو مائٽ آهي، بس اهو مان عادل کي ٿو چوان ۽ اهو ايڏو وڏو مسئلو ڪونهي، بس ڪم ٿي ويندو.“
عادل آزاد جو نالو ٻڌي، جان محمد پنهنجي ذهن تي زور ڏيندي چيو ”عادل...آزاد...ها! ...هاها ان سان تنهنجي شادي ۾ منهنجي ملاقات ٿي هئي ڪريمداد! پر سا مڙئي ڪجهه ٿوري دير لاءِ شايد اسان جي پاڻ ۾گفتگو ٿي هئي، منهنجي خيال ۾، سٺي ذهن وارو نوجوان آهي؟“
”جي.ها“ ۽ پنهنجي دوست جي وڌيڪ ساراهه ڪندي ڪريمداد چوڻ لڳو ”چاچا هو هڪ سٺو شاعر ۽ ليکڪ به آهي، ۽ شايد هن وقت سنڌي ادبي سنگت سنڌ جي ڪنهن شاخ جو سيڪريٽري به آهي.“
ڪريمداد اڃا ماٺ مس ڪئي، ته عادل بابت صديقا چوڻ لڳي ”بابا توهان عادل کي ڪون سڃاڻو ڇا؟ اسان ادا ڪريمداد جي ڳوٺ وينديون آهيون ته، مان اڪثر اتي رهندي عادل آزاد جي گهر آهيان، هن جي ڀيڻ منهنجي بهترين دوست آهي، نه رڳو عادل، پر سندس سڄي گهر جا ماڻهو قربائتا آهن.“
”اڇا! ائين آهي ته پوءِ واهه... ڪريمداد دنيا جو ڪهڙو به ڪم. ڪنهن فضيلت ڀريي يا ڪنهن مخلص ماڻهو جي هٿان ٿيندو آهي، ته يار، مون کي ڏاڍو سڪون محسوس ٿيندو آهي. پر اهڙا ماڻهو ته ملندا قسمت سان آهن... بابا وٺي اچ نه ڪيڏي مهل... عادل آزاد کي، مون سان ملائينس يار... هتي... هتي پنهنجي گهر وٺي اچينس، ڪنهن مهل... اڇا هاڻي ڪم جي يادگيري...؟ پر جيترو جلدي ٿي سگهي... هان؟“
”چاچا يادگيري سان بلڪل... اهو ڪم ڪرائي مان ۽ عادل، گڏجي اينداسين.“
ڪريمداد اهڙا ڪم ته ڳوليا پي، جن جي ذريعي هن چاهت جي پيءُ کي ويجهو ٿي، سندس دل ۾ رهڻ جي ڪوش پي ڪئي.
ڪريمداد ته هاڻ، سڄي گهر کي، پاڻ وڻائڻ وارا وجهه پي ڳوليا، هن ڪوشش پي ڪئي ته، ڳولي، ڳولي سندن اهي ڪم ڪريان، جن جي ذريعي سندن گهر ۾ پنهنجي هڪ منفرد سڃاڻپ ٺاهي وٺان!
هن ته چاهيو پي، جيڪڏهن گهرجي صفائي، ٻوهارو ۽ رڌ پچاءُ ڪرڻ ڏيئن ته، اهو به ڪندس! ائين هن هاڻ جو ڪجهه به ڪيو پي، تنهن ۾ هن هاڻ پنهنجي عقل جو چوڻ گهٽ، ۽ دل جي چئي کي وڌيڪ اهميت پي ڏني.
۽ پيار محبت جي رشتي ۾ ائين ئي ٿيندو آهي، ماڻهو پنهنجي عقل کان آجو ٿيو وڃي، عقل ويچارو دل جو نوڪر ٿي ويندو آهي، ۽ ماڻهو پنهنجي دانائي جا سڀئي دستور دل جي حوالي ڪري ڇڏيندو آهي، ۽ عقل اڪيلو رهجي ويندو آهي، جيڪو پوءِ هر وقت هٿ جوڙ واري غلامي ڀريندو آهي. ۽ ماڻهو ۾، ان حالت کي، زماني ڪڏهن به بخش ناهي ڪيو. ڪريمداد! جڏهن کان چاهت ۽ صديقا کي پنهنجي ڳوٺان واپس وٺي سندن گهر آيو هو ته تڏهن کان سندن گهر ٺٽي ۾ ئي سڄو مهينو لاڳيتو رهيو پيو هو. ۽ تڏهن کان ئي، سندس ڳوٺ جي عورتن، سندن محبتي معاملي ۾ گهٽ وڌ، ڳالهيون ڪري، معاملو وڌائي جهڙو وڻن تي چاڙهي ڇڏيو هو.
سندس سسُ ته، نه رڳو اوڙي، پاڙي وارن سان گنديون ۽ ڪِنيون ڳالهيون ڪيون، پر سندن باري ۾، ڪريمداد جي گهر ۾ سندس ماءُ پيءُ سان ايڏو ته حشر ڇڏايو، جو سندس پيءُ علي احمد ويچاري، آخر ڪريمداد جي دوست، عادل آزاد کي روئي وڃي دانهن ڏني ته ”عادل! ڪريمداد جا ڪم ڏسين پيو، پيريءَ ۾ پيو رنن هٿان منهنجي ڏاڙهي پٽائي! ابامون پوڙهي جي پٽڪي جي ته پارت ڪرينس، ڀلا مون شادي ڪرائي گهر وارو ڪيومانس، ته اهو ڪو ڏوهه ته ڪون ڪيم... سندس اهي ارادا هئا ته کڻي ٻڌائي ها! هاڻي هو پرائي ننڍي، نيٽي ڇوڪري گهر ۾ پئي آهي، آئون مڙهو ماڻهو... سندس سسُ ته، مونکي هاڻ پنهنجي گهر ۾به ويهڻ نٿي ڏئي... اباعادل ٻيلي ڏس همراهه کي، هتي ماڻهن طرح طرح جون ڳالهيون ڪري، منهنجي ته مت منجهائي ڇڏي آهي!“
عادل! حساس ذهن، فلسفياڻي سوچ، سنجيده طبيعت ۽ رحماني دل وارو نوجوان هو. هن کي ڪريمداد جي پيءُ علي احمد جي روئڻهارڪي حالت تي، خود روئڻ اچي ويو. ۽ دلداري ڏيندي چيائينس ”ڪاڪا اهڙي ڳالهه ڪونهي... اهي اڻ پڙهيون، بي سمجهه اسان جي ڳوٺ جون عورتون، انهن اجائي کڻي ووءِ، ووءِ ڪئي آهي. انهن جي رڙ ته، راڄ ويڙهايو ڇڏي، ان ڪروڌ ڏانهن تون ڌيان ئي نه ڏي. ان زناني ضد ۽ اجائي هاءِ گهوڙا سان ماڻهو پنهنجا مائٽاڻا واسطا ۽ رشتا، ڇڏي ته ڪون ڏيندو؟“
عادل جي دلداري ۽ ان جي سمجهائڻ کانپوءِ به، علي احمد جي دل تان ڄڻ آزار لٿوئي ڪون. ۽ عادل کي کليل لفظن ۾ چوڻ لڳو ”مان ائين نٿو چوان ته، اوڏانهن انهن وٽ، اچڻ، وڃڻ ڇڏي ڏي،... رڳو پنهنجي زال سنڀالي بس... گهر جو ڪروڌ ته، گهر جي گهڙي جو به پاڻي سُڪايو ڇڏي. منهنجي ته رنن رت سُڪائي ڇڏي آهي. سندس سسُ ته، ايڏي وات اگهاڙي آهي، جو ماڻهن کي پئي چئي ته... علي احمد جي پٽ ڪريمداد کي، جان محمد جي ڌيءَ چاهت، ڀڄائي کڻي وئي آهي!“
اها نرالي ڳالهه ٻڌي، عادل آزاد کان ذري گهٽ کل نڪري وئي، ۽ ان کلڻي لهجي ۾ ئي چيائينس ”ها! پر ڪاڪا علي احمد، اسان جي سماج ۾ اڳي ڪڏهن ائين ٿيو ڪونهي، پر هاڻ منهنجي خيال ۾ ته، ائين به ٿيڻ گهرجي، ان ڪم ۾ الائي ڇو، اسان جا ماڻهو دير پيا ڪن؟... ڪاڪا ڪيئن، ائين ٿيڻ گهرجي نه!؟“
عادل سندس رُٺل ڪيفيت کي کلائڻ جي خيال سان پي چيس، پر هن جي ڪيفيت ۾ ڪا خاص تبديلي کيس نظر نه آئي، ته وري ڳالهه ٺاهيندي چوڻ لڳس ”ڪاڪا مونکي به، منهنجا دوست ائين پيا چون ته ، توکي پنهنجو پيءُ شادي نٿو ڪرائي، ته تون به پنهنجي سنگتياڻي کي چئو ته، توکي ڪيڏانهن نه ڪيڏانهن ڀڄائي کڻي وڃي!؟“
هاڻ ان ڳالهه کي، هن حقيقت نه پر هڪ سنجيده مذاق ئي سمجهيو، جي هو اها حقيقت ئي سمجهي ها، ته هو وڌيڪ روئي پوي ها. انڪري جو ڪريمداد، سندس اڪيلو پٽ هو. ۽ ان سان سندس پيار به تمام گهڻو هو. ايترو جو، ڪريمداد ۾ جهڙو سندس ساهه پيل هو، ڪريمداد ڇا به ڪري، ڪجهه به ڪري، ڪيڏو به نقصان ڪري وجهي، يا گهر کي باهه ڏئي ساڙي ڇو نه ڇڏي، پر پنهنجي پٽ کي، منهن تي چوندو ڪجهه ڪون هو، بس رڳو، سندس يارن دوستن کي، دانهن ڏيندو هو ۽ پوءِ ماٺ ڪري ويندو هو. تنهن ڪري ڪريمداد کي سندس ڪو به کٽڪو، خوف نه رهندو هو ۽ ڪڏهن، ڪڏهن ته پنهنجي پيءُ جي ان اَٿاهه پيار مان ناجائز فائدو به وٺندو هو.
هاڻ ان معاملي ۾ به ائين پي ٿيو، ماڻهن کيس ڪريمداد لاءِ طرح طرح جا طعنا ۽ مهڻا ڏئي، ڪريمداد لاءِ کيس رئاري وڌو هو، پر پوءِ به، پنهنجي پٽ لاءِ سندس دل ۾ ڪا ڪاوڙ، ڌڪار يا رنج رسامو ڪون هو، دل جي گهڻي چاهه سبب، بس اهو رڳو ڏکندو کيس هو، ته ماڻهن کي گلا، غيبت جو موقعو ملڻ نه کپندو هو!
گلا، شڪوا ڪرائڻ جو ته ڪريمداد کي به ڪو شوق ڪون هو، ۽ نه وري عشق ۽ محبت جي پيءُ ۽ پٽ جي رشتي سان ڪا دشمني هئي.
ها البت! پيار، بي پرواهه، هر تعلق کان لاتعلق، خودمختيار، شاهن جو شاهه آهي، ان کي ڪنهن جي دل ۾ يا ڪنهن جي گهر۾ گهڙڻ واري اجازت جي ضرورت نه هوندي آهي! ۽ جنهن وٽ جيترو به وقت رهي. اهو ان جي پنهنجي مرضي ۽ منشا تي هوندو آهي.
پيار نه پيءُ آهي نه پٽ، نه پيار ڪنهن کي ڄڻيو آهي، ۽ نه پيار کي ڪنهن ڄڻيو آهي!
ماءُ جي مامتا ۽ پيءُ جي ارواح، انهن ٻنهي کان پيار ته آجو ۽ آزاد آهي.
جي پيار کي شڪل ۽ صورت هجي ها، ته انسان کي شڪل ۽ صورت ۾ پيدا ٿيڻ جي ضرورت ئي نه هئي.
پيار ته اک جي نظر ۽ زبان جو ذائقو آهي!
پيار جو گهر، دل جي هڪ ڌڙڪن کان ٻي ڌڙڪن جي وچ ۾ آهي، پيار ته گل جي خوشبوءَ آهي، ماکي جي مٺاڻ آهي ۽ پيار سمنڊ جو وجود آهي!
۽ پيار ته ڪربلا جي اڃ آهي.
تنهن جي ڪريمداد جي پيءُ، علي احمد ويچاري کي ڪهڙي خبر، ان ويچاري ته، نه پيار ڪيو، ۽ نه پيار وارن جو وطن به وڙڪيو هو!
هي ويچارو ته ان سماج جو فرد هو، جنهن ۾ پيار تي جهالت وارو اُماس رنگ چڙهيل هو.
علي احمد ويچارو، سادو، سودو فقير منش ماڻهو، هن ته عشق جي اڱڻ جو پاڻي به ڪون پيتو هو، تنهن کي ڪهڙي خبر ته، عشق ماڻهو کي اتي ٿو ڇڏي، جتي عقل جا قبرستان هوندا آهن، ۽ ماڻهو جي ساڃاهه سُڃي ٿي ويندي آهي، انسان، انسان جي سڃاڻپ ڪندي پنهنجي ئي وجود ۾ وڃائجي ويندوآهي.
هاءِ! ڇا حالت هوندي شاهه لطيف ڀٽائي جي، جنهن جي سمنڊ سڄو هڪ سُرڪيءَ جيتري به اڃ اُجهائي نه سگهيو!
ڪريمداد جو خيال، اڃا ڳوٺ اچڻ جو ڪون هو، پر برٿ سرٽيفڪيٽن واري ڪم، ۽ پڻس جي هاءِ گهوڙا، کيس واپس ڳوٺ آندو ته، سندس گهر دوزخ بڻيل هو، گهر اچي اڃا ويٺو ئي مس، ته سندس ماءُ پاسو وٺي اچي ويٺي، هن پنهنجي ماءُ جي منهن ۾ ڏٺو ته صحرا جي ڪنهن ٿڪل مسافر جيئان، سندس ماءُ جي اکين ۾ پاڻي ڀرجي آيل هو، هن کيس پنهنجي اڻ ڄاڻ، بي رحم حالت ۾ سندس دل تي هڪ وڌيڪ زخم جو واڌارو ڪندي چيس ”ڇو امان، مان ڪو جيل مان پيو اچان ڇا، تنهنجون اکيون ڀرجي آيون آهن!؟“
”جيل ۾ ته اسين آهيون پٽ، خدا توکي جيلن کان بچائي!“
ماڻس سندس، بيپرواهي تي ٿورو هچڪي وئي، ۽ ڪريمداد هڪ دفعو وري به، کيس مهڻائتو ڪندي چيس ”پوءِ ميسڻو منهن ڪري، روئڻهارڪي ٿي ويٺي آهين، ائين به ڪو ڪبو آهي ڇا، هاڻي مان وڏو ٿي ويو آهيان، شادي ڪيم، اولاد وارو ٿيس، ۽ تون اڃا تائين مونکي ننڍڙو ٻار سمجهي منهنجي لاءِ پريشان ٿي ٿيئين؟“
ڪريمداد کي ڪهڙي خبر ته، پيار جي بادشاهي ۾ هر ڪوئي معصوم ئي هوندو آهي. اها ته صرف ماءُ جي مامتا کي ئي خبر هوندي، جنهن جو سڄو وجود، خدا سندس اولاد جي رت ۽ گوشت سان گڏي ڇڏيندو آهي پر ڪريمداد کي پنهنجي وجود ۾ پنهنجي ماءُ ته محسوس ئي ڪون پي ٿي، جنهن پنهنجي پوتيءَ جي پلئهُ سان پنهنجي اکين جا لڙڪ ۽ نڪ جو پاڻي اگهندي چيس ”پريشان، تنهنجي ڪيڏانهن وڃڻ سان ڪون ٿي ٿيان پٽ، پر تنهنجي پويان گهر ۾ جيڪو دونهون دکيو آهي، تنهن جي توکي خبر ڪونهي، ان ته، منهنجي اندر جون اڳڙيون ساڙي ڇڏيون آهن!“
اهو شام جو پوياڙي وارو وقت هو، آگسٽ جو مهينو هو، برساتن سنڌ ۾ ڌوڙيا مچائي ڏنا هئا، کنوڻين جي تجلين ۽ گوڙين جي گهُوگهاٽ ماڻهن جون دليون پي دَهڪايون.
سندس پيءُ علي احمد پنهنجي ٻنيءَ ۾ پوکيل سارين جي سار، سنڀال لهي گهر آيو ته، ڪريمداد کي ماءُ سان گڏ ويٺل ڏسي دل ۾ خيال ڊوڙيس ته، ”ماڻس، ڇوري کي گهٽ، وڌ ڳالهيون ٻڌائي، ان چرِي ته، سندس مٿو ڪڍي ڇڏيو هوندو!“
سو تڪڙو، تڪڙو اچي، زال کي چيائين ”ڀاڳان، پاڻي جو ڪونرو ته ڀري ڏي، سڄو گپ ٿي ويو آهيان!“
ان بهاني سان کيس اتان اٿاري، پاڻ اچي ڪريمداد کي ويجهو ٿيو، هڪٻئي سان ملي حال احوال ڪندي، پڻس چيو ”ڪريمداد! تنهنجي عادل، ٻه، چار گهمرا پڇا ڪري ويو آهي. ٻه ٽي ڏينهن ٿيا آهن، تنهنجي پڇا پيو ڪري، ڪم ته ڀانيان ٿو ڪو اٿس...مون پڇيومانس پر مونکي نه پيو ٻڌائي!“
علي احمد کي کٽڪو هو ته، ماڻس کيس ابتيون، سبتيون ڳالهيون ٻڌائي سندس دل تي، وڌيڪ اثر وجهندي ۽ سندس ذهن خراب ٿيندو، تنهن ڪري جيترو جلد عادل سان ملندو، اوترو سندس لاءِ سٺو ۽ گهرجي ڀلائي لاءِ به بهتر ٿيندو.
ڪريمداد کي هونئن به عادل جي گهرج گهڻي هئي، برٿ سرٽيفڪيٽن واري ڪم جو اونو هئس، ويتر جو پڻس نياپو ڏنو، ته گهر جو پاڻي به ڪون پيتائين ۽ عادل جي گهرڏانهن روانو ٿيو.
برساتن جي ڪري، ڳوٺ ۾ گپ گارو گهڻو هو، تنهن ڪري اڪثرماڻهو پنهنجي گهرن ۾ ويٺل هئا، ڪريمداد ۽ عادل هڪٻئي جي گهر، بنا ڪنهن سڏ سلوڪ ۽ اطلاع جي هڪٻئي ڏانهن ايندا ويندا هئا.
عادل ڪريمداد کي پنهنجي گهر ايندو ڏسي، قربائتن لفظن ۾ وڏي آواز چوڻ لڳو ”امان! ڪو ٺلهو ٺڪر گهر ۾ هجي ته، ڀڃي وجهو اڄ ڪريمداد مس، مس ڪو قسمت سان آيو آهي!“
ڪريمداد به حجائتو ٿيندي جواب ۾ چيو ”ڪو ٿڌو گهڙو نه ڀڃجو، ٿڌا گهڙا اڄ ڪلهه ملن ئي ڪون ٿا!؟“
سندس جواب ٻڌي عادل خوش ته ٿيو، پر ويجها ٿي جڏهن هڪٻئي سان مليا، ته ڪريمداد جو منهن کيس هاريل ۽ اُٻاڻڪو لڳو، ائين محسوس ڪيائين ته، جهڙوڪر ڪريمداد پنهنجي ڪا قيمتي شيءَ ڪنهن ٻئي کي ڏئي، پاڻ ڄڻ مُلول ۽ اَٻالو ٿي ويو هجي!
ڪريمداد سان سڄي گهر جا ماڻهو مليا، پر هر ڪنهن کيس عجب جي نظر سان پي ڏٺو، پر عادل جي ڀيڻ جيڪا تمام حسين ۽ خوبصورت هئي تنهن ته منجهائس اکيون ڪڍيون ئي ڪون پي.
سڀن شايد اهو پي سوچيو، ته چاهت جي محبت ۾، ويچارو بدنام ٿيو! ... پر هاڻ سندس گهر جو حال، الائي ته ڪهڙو ٿيندو!؟“
عادل سندس لٿل منهن ڏسي چيس ”ڪريمداد هيڏانهن... پاڻ هيڏانهن اندر ڪمري ۾... پنهنجي منهن اڪيلا ٿا ويهون... ڇڏ مائين جي منهن کي، اهي تنهنجو مٿو کپائي ڇڏينديون!“
ڪمري ۾ ويهڻ کانپوءِ، عادل هن کان تڪڙيون تڪڙيون خبرون وٺندي پڇيو ”پهريان اهو ٻڌائي ڪريمداد، تون گپ، گاري ۾ آيو آهين، ته ضرور ڪو ڪم هوندو؟“
ڪريمداد پنهنجي پيءُ واري نياپي کي اتي ئي ڇڏيندي، هن کي جيڪو برٿ سرٽيفڪيٽن وارو ڪِل مٿي ۾ لڳل هو، تنهن جو هن عادل کي سڄو ذڪر ڪري ٻڌايو.
عادل جواب ۾ چيس ”خير اهو ڪو مسئلو ڪونهي، اهو ڪم ته ڪرائي وٺنداسين پر اهو ڪم تو پنهنجي ذمي ڪيئن کنيو؟ سائين جان محمد پاڻ به ته هڪ آفيسر ماڻهو آهي، اهو ڪم ته هو، ڪهڙي به طرح، ڪنهن به ٽائون ڪاميٽي مان ڪرائي سگهي ٿو!؟“
”تنهنجو چوڻ به درست آهي عادل پر هو چاهي پيو ته، سندن رهائش هتي جي... هن پنهنجي ڳوٺ جي هجي!“
”اڇا... تنهن جي معنيٰ ته، سندن ارادو اڃا ڪو ٻيو، وڏو آهي؟“
”خبر ناهي، هن ته الائي ڇا، وڌيڪ سوچيو آهي... پر ڊوميسائيل کانسواءِ، هن ضلعي ۾ سندن لاءِ نوڪرين جي ڪوشش ته اجائي آهي نه؟“
”ڪريمداد توکي ڪجهه سمجهه ۾ ڪون پيو اچي!؟“
۽ ڪريمداد عادل جي سوچ کي نه سمجهندي، پنهنجي عقل جي ڳالهه ڪندي چوڻ لڳو ”ڇا سمجهجي؟... هُو ڪي بهارِي يا بنگالي ته ڪونهي، جو هميشه لاءِ هتي جا ٿي ويندا! ۽ اسين اقليت ۾ اچي وينداسين!؟“
”نه ڪريمداد، منهنجو اهو مقصد ڪونهي،... سنڌ ڌرتي جو ڄائو، ياڪو پاڻ کي سنڌي سڏائي، هتي سنڌي ٿي رهي ٿو، ته اهو ڪهڙي به ضلعي مان ڊوميسائيل وٺڻ چاهي ٿو ته، اهو ان جو حق هئڻ گهرجي، پر ڊوميسائيل ڪنهن به هڪڙي ضلعي جو حاصل هئڻ گهرجيس، وڌيڪ نه... منهنجي چوڻ جو مقصد اهو هو ته، اسان سنڌ واسي ته اڳيئي پاڻ کي، ذاتين، قبيلن، وڏيرن، سردارن، اتر ۽ لاڙ جي نالن ۾ ورهائي، خود کي هڪٻئي کان گهڻو پري نڪرندا وڃون... اڄ اسان هڪٻئي کان ضلعن جو حق کسيون، سڀاڻي تعلقن جا، پوءِ ڳوٺن جا ۽ آخر اسان هڪٻئي جا ذاتي حق به هڪٻئي کان کسڻ لاءِ لهي اينداسين! ...
جڏهن ته اسان اڳ ۾ ئي، سرداري (Culture) ذريعي، قبيلن کي هڪٻئي لاءِ هيڻو ۽ ڏاڍو رکي، انهن کي هڪٻئي کان الڳ، الڳ رکي، کين هڪٻئي جي انساني حقن کان به محروم ڪري ڇڏيو آهي. ۽ هاڻ ائين اسان فردن، فردن ورهائجي پنهنجي قومي اڪائي واري حق کان به محروم ٿي وينداسين! ... ڪريمداد منهنجو مقصد اهو ڪونهي، ته انهن کي ڊوميسائيل ملڻ نه گهرجن، منهنجو مقصد هو ته، تنهنجو سائين جان محمد وارن سان گهُرو تعلقاتن ۾ ايترو ويجهو ٿيڻ ۽ سندن ضروري ڪم پنهنجي مٿي پاڻ ڪرڻ، اهو سڀ ڪجهه توکي پاڻ پنهنجي لاءِ سمجهه ۾ اچي ٿو... مونکي ان تي ڪو اعتراض ڪونهي، پر منهنجي خيال ۾، تنهنجي پنهنجي گهر تي اثر ضرور پوندو؟“
ڪريمداد کي ڪجهه ته ڳالهه سمجهه ۾ آئي به پي، پر پوءِ به هن عادل کان پڇيو”ڇو... ڇا اهڙي ڪا ڳالهه ٿي آهي ڇا؟“
۽ عادل ڄاڻي، واڻي ڳالهه لڪائيندي چيس ”خير، مونکي ته پوري خبر ڪونهي... پر منهنجي خيال ۾ ڪجهه ٿئي ضرور پيو... تون هينئر پنهنجي گهران آيو هوندين، تو ڪجهه محسوس ڪون ڪيو؟“
عادل جي ان سوال تي سوچڻ سان، سندس ماءُ جا چيل اهي لفظ ذهن تي تري آيس ته ”ڪريمداد تنهنجي پويان، گهر ۾ جيڪو دونهون دُکيو آهي، تنهن ته منهنجي اندر جون اڳڙيون ساڙي ڇڏيون آهن.“
ڪريمداد اهي ساڳي لفظ جڏهن عادل جي انهن لفظن سان ملايا ته ”ڪجهه ٿئي ضرور پيو“ تنهنکانپوءِ هن کي ڳالهه ڪجهه سمجهه ۾ آئي ۽ پوءِ پنهنجي دل سان ڳالهائيندي چيائين
”اي دل چئجان پنهنجي خدا کي، ته محبت منهنجي لڪائي!
پر جي، لِڪي سگهي نه، ته پوءِ مونکي، نه ڪجهه ٻڌائي!“
ائين ڪريمداد پنهنجي دل سان ڳالهيون ڪري، ان سڄي معاملي ۾ پاڻ کي ٻين کان لڪائڻ پي چاهيو.
شايد سڄي دنيا ائين ئي ڪندي آهي ته، پنهنجي پيار جون ڳالهيون، پنهنجي دل سان بي ڌڙڪ ٿي اوريندي آهي، پر پنهنجي محبت جو سچو اظهار عام سان نه ڪندي آهي!
شايد اهوئي محبت جو پهريون اخلاق آهي، جنهن ۾ ماڻهو پنهنجي خاموش فڪر سان وڙهي، وڙهي. آخر پنهنجي اندر مان پنهنجي اصليت ڳولهي لهي ٿو
ڪريمداد جي به اڃا شروعات هئي، هن پيار جي پرائمري درجي ۾ اڃا ته هڪ باب به پورو نه ڪيو هو، تنهن جي لاءِ محبت جو اظهار بدنامي ۽ خلق جي خواري کانسواءِ ٻيو ڪجهه نه هو! تنهن ڪري هن، دوستن ۽ مائٽن سڀن سان ڪوڙ ڳالهائي پنهنجي ڄڻ جان ڇڏائڻ پي چاهي.
پر دوستن کان به، اصليت کي لڪائي، خود کي اڪيلو ڪري، سڀن کي ڄڻ الجهاءُ ۾ پي وڌو ۽ اهو هن پنهنجي لاءِ به چڱو نه پي ڪيو.
ان مهل به هن منهن جي پڪائي ڪندي عادل کي جواب ۾ چيو ”عادل“ چاچا جان محمد جي فيملي سان، اسان جو ڪو نئون يا اڄ جو تعلق ڪونهي، مان اڃا پرائمري اسڪول ۾ پڙهندو هئس... مونکي ياد آهي تڏهان کان چاچا جان محمد ۽ منهنجو والد هڪٻئي سان تمام ويجها ۽ گهرا هئا. اڄ جيڪڏهن مون انهن تعلقاتن کي وڌيڪ عزت احترام ۽ مانَ ڏنو آهي، ته ڇا اهو غلط ٿيو آهي؟... باقي جيستائين منهنجي پنهنجي گهر جو معاملو آهي، ته ان کي تون ۽ مان سمجهون ٿا... هي اسان جو حاسد سماج جنهن ۾ اسان جي عورت جو به اهم ڪردار رهيو آهي، سا ته زال ۽ مڙس جي رشتي کي رڳو ايستائين ٿي سمجهي ته، جيڪڏهن ڪو مرد پنهنجي زال سان هڪڙيئي بستري تي گڏجي نٿو سمهي يا پنهنجي زال سان هم بستري واري عمل ۾ هڪ ڊگهو وقفو وجهي ٿو وڃي، ته ان مڙس کي، نه مڪمل مرد تصور ٿو ڪيو وڃي ۽ نه ئي ان کي پنهنجي زال ۽ گهر هلائڻ جي اهل سمجهيو ٿو وڃي!“
عادل سندس جواب سان مطمئن نه ٿيندي چيس ”خير، تنهنجو اهو خيال پنهنجي جڳهه تي درست به کڻي هجي، پر زال ۽ مڙس جو هڪ الڳ ۽ عظيم رشتو آهي ۽ بلڪل آزاد به، پر ان ۾ سسُ، سُهرو ۽ ساليِ، ڀاڄائي وغيره مداخلت ڪري، ڪوئي ڪروڌ مچايو آهي، ته ان رشتي کي طلاق جهڙي موت کانسواءِ ٻيو ڪجهه نه مليو آهي! تنهن ڪري لکئي، پڙهيي گهر جي فرد جو، اهو فرض آهي ته، پنهنجي اڻ پڙهيل گهر کي پنهنجو وقت ڏئي ۽ ان کي پاڻ سنڀالي؟“
”يار عادل! ڏهن ڇڙواڳ چرين جي وچ ۾، تون هڪڙو سياڻو ماڻهو ڇڏيندين، ته ڇا هو پاڳل ڪون ٿي ويندو؟ آئون ته سمجهان ٿو، ان کي جيئڻ ئي ڪون ڏيندا!؟“
”ڪريمداد، چرين ۾ سياڻو يا سياڻن ۾ چريو، اهي سڀ اجايون ڳالهيون آهن، ماڻهو ۾ پنهنجن صلاحيتن جو اعتماد آهي، ته ڏهن چرين ته ڇا؟ پر هو پنهنجي ڏهن جاني دشمنن، جي وچ ۾ پنهنجي زندگي جو وقار بحال رکي ٿو! زندگي ته احمقن جي اڳيان، پويان گذري ٿي، پر پوءِ به زندگي سان لاڳاپيل اهم رشتا، جنهن ۾ ماءُ، پيءُ، زال، ڀيڻ، ڀاءُ وغيره، انهن سان ته، ڪنهن نه ڪنهن طرح سچائي سان نباهڻ لازم هوندو آهي.“
بس پوءِ ڪريمداد، مڙئي پاڻ ڇڏائڻ جي خيال سان چيو ”ها، ان حوالي سان ته مان، پنهنجي ماءُ، پيءُ سان بلڪل ادب ۽ احترام سان پيش ايندو آهيان، باقي منهنجي گهرواري آهي! سا ته ظاهر آهي، پنهنجو اباڻو گهر ڇڏي، نئين گهر ۾ آئي آهي، ته ان کي پنهنجي خودمختياري جا احساس ڪجهه مئل تصور ضرور ٿيندا.“
۽ عادل هاڻ ان بحث کي وڌائڻ جي بجاءِ کٽائڻ جي نيت سان چيس ”ڪريمداد! مان هڪڙي ڳالهه چوان؟ جيڪڏهن اها تون پاڻ تائين رکين ۽ دل ۾ به نه ڪرينءَ ته؟“
”ها چئو، تنهنجي ڳالهه مان دل ۾ ڪندس يار“ !
عادل، خوش اخلاق، سچ ڳالهائو ۽ دوستي جو سچو ۽ خلوص وارو ماڻهو هو، ۽ ڪريمداد! نيتن اٽڪل باز، ڪم ڪڍائُو ۽ ضرورت جي وقت، ڪوڙ کان به ڪم وٺي ويندو هو. پر عادل ڪڏهن به، بي اعتمادي مٿس ڪان ڪئي، ان ڏينهن به عادل مٿس اعتماد ڪندي چيس ”ڪريمداد تنهنجي گهر ۾، ڪو وڏو ڪروڌ پيو هلي، جنهن کان تنگ ٿي، ڪاڪا علي احمد مون کي تنهنجي دانُهن ڏني ته، رنن منهنجو رت سُڪائي ڇڏيو آهي، گهر ۾ ته ماني به کائڻ نٿيون ڏيئن، ڪريمداد کي چئو ته، پنهنجي گهر ڏانهن ڌيان ڏئي، ڪا گهٽ، وڌائي ٿي وئي، ته مان ماڻهن کي منهن ڏيکارڻ جي لائق نه رهندس!“
عادل جي ان دانهن پُڄائڻ تي، ڪريمداد کيس پنهنجي دوستيءَ جي فرض ادائگي جو احساس ڏياريندي چيس ”يار تون بابا کي سمجهائين هانه، ته هو زالن جي اجائي هُل ڏانهن ايترو ڌيان ئي نه ڏي!؟“
”تون ڇا ٿو سمجهين ڪريمداد؟ مون ان سان تنهنجي شڪايت ڪئي هوندي! مون هن کي اهو سڀ ڪجهه سمجهايو، پر ڪريمداد يار، گهر تنهنجو آهي، گهر جو معاملو باقي دنيا جي معاملن کان الڳ، حساس ۽ پرده پوش به هوندو آهي. اسان جي سماج ۾ ته سڀ کان وڌيڪ ڏکيو، ڏکائيندڙ ۽ نهايت نازڪ معاملو آهي، ته اهو گهر جو معاملو آهي، جنهن ۾ تعليم جي کوٽ، ڪمزور صلاحيتن، خلوص جي ڪمي ۽ سماجي اڻ برابري جي سببن، اسان گهرو معاملن ۾ ذهني طرح دٻجي انهن جي اجاين ضرورتن ۽ رسمن، رواجن جا غلام بڻيل آهيون.
گهرجي ڪنهن پراڻي يا نئين معاملي جي بگڙڻ سان، اڪثر گهر جي ڪنهن فرد کي ايتري آزادي ۽ اختياريون مليل ئي نه هونديون آهن، جيئن هو پنهنجي خود مختيار حيثيت سان، ان جو ڪوئي حل ڳولي ڪڍي، يا ان لاءِ ڪوئي پنهنجو مڪمل فيصلو ڏئي سگهي! ان مهل بس گهر جا ننڍا، وڏا فرد اجائي وات خوري، ۽ اجايو هُل حشر مچائي، هڪٻئي لاءِ به رنج رسامو ۽ دل آزاري ٿا پيدا ڪري وجهون! ... مان توکي انهيءَ حوالي سان پيو چوان ڪريمداد. وڌيڪ تنهنجي مرضي... پوءِ تون، ان معاملي ۾، دوستن سان واضح رهين يا الڳ، ڪو فرق ڪون ٿو پوي، ڇو ته، اهو تنهنجو ذاتي معاملو آهي، ڪوئي دوست ان ۾ دخل اندازي ڪري، ته اهو ان جي لاءِ به مناسب ڪون چئبو!“
ڪريمداد ته، هو به ان ڳالهه ۾ راضي ته، هرڪو پنهنجي منهن ماٺ۾ رهي، ته جيئن هو پنهنجي پيار، محبت وارو سفر، پنهنجي آزاد سوچ سان. بنا ڪنهن روڪ، ٽوڪ جي طئي ڪري سگهي! ۽ سندس دل جي خواهش واري حاصلات جي، ڪنهن کي ڪا خبرئي نه رهي، پر چاهت جي سوچ ان جي ابتڙ هئي، ان ته ڪريمداد واري سسُ جي ضد ۾ اچي سرعام پنهنجي ڏاڍائي سان، سندس ڌيءَ بختاور کان سندس مڙس ڪريمداد کسڻ پي چاهيو.
چاهت طبيعتن سخت مزاج، ارڏي، اڙانگي ۽ بلڪل بااختيار ڇوڪري هئي، هو پنهنجي معاملي ۾ ڪنهن کي به ڪجهه ٻڌڻ، ڪرڻ برداشت ئي نه ڪندي هئي. ۽ ڪريمداد ته ان جي اڳيان، ويچارو بس ڳوڀ خدا جو هو! سو ٻين دوستن، مائٽن کي ته اٽڪل ۽ نموني سان منهن ڏئي ويندو هو، پر چاهت جي اڳيان، ائين هوندو هو، جيئن هر ماڻهو پنهنجي محبوب اڳيان بي زبان بڻيل هوندو آهي!
عادل کان به اٽڪل سان جان ڇڏائيندي، سندس خيالن کي زباني اهميت ڏيندي چوڻ لڳو ”بس يار عادل، هن دُڌ چريي، ۽ اڻ پڙهيي راڄ ۾ به هر حال، جيئڻو ته آهي نه، جٿي راضي ته ڪو روئڻ ۾ به ڪونهي، ته کلڻ ۾ به ڪونهي!“
ته عادل ان تي تبصرو ڪندي چيس ”ڪريمداد، تو واري ڳالهه تان مونکي ذهن ۾ ياد آيو... ۽ مون ڪافي سوچيو ۽ ڏٺو به آهي ته، اسان جي سماج رڳو روئڻ سٺو سکيو آهي. جيڪا هڪ غلاميءَ جي نشاني آهي... پرائي پٿر تي روئڻ، پنهنجي حال تي روئڻ، پاڻي جو نه هئڻ ۽ فصل سُڪي سڙي تباهه ٿي وڃڻ تي روئڻ، بيگناهه جيل ۾ پوڻ تي روئڻ، سرڪاري نوڪري نه ملڻ تان روئڻ، مينهن جو مري پوڻ يا ٻڪري وغيره جو چورائجي وڃڻ تي به اڳيان، پويان ڍڪو ڍِڪ! ... انهيءَ روڄ راڙي جا ته، اسين عادي ٿي ويا آهيون، ڪڏهن، ڪڏهن ته، ائين لڳندو آهي، ته جهڙو اسان جي سماج ۾ اهو ناٽڪ بڻجي ويو آهي ۽ اسان ڄڻ ناٽڪي بڻجي پيا آهيون، ۽ خوف ٿو ٿئي ته، ڪٿي ائين نه ٿئي، جو دنيا اسان جي ان روڄ راڙي کي اهميت ڏيئڻ ئي ڇڏي ڏئي... روئجي به ايترو جو اڳلي کي احساس به ٿئي، يا ايترو جو ماڻهو ۾ پنهنجي ارمان وارو احساس ئي مري پوي ۽ اڳلي کي نفرت ٿي پوي! ... ڪيترين ئي آسائشن، سهولتن ۽ آسودگين هوندي به، اسان روئڻ جا ڄڻ شوقين ٿي ويا آهيون... مطلب ته جا شيءَ اسان جي پنهنجي آهي... نٿي ملي، ته به پيا روئنداسين... جا شيءَ اسان کي نٿي کپي ۽ ان مان اسان جي جان نٿي ڇُٽي، ته ان تي به اسين روئڻهارڪا... ۽ جيڪا شيءَ وڙهي وٺجي! سا به اسان روئي ٿا گهرون! خبرناهي ته، اسان ڪهڙي حالت ۾ آهيون!؟“
عادل پنهنجو اهو بيان وچ ۾ روڪيندي، ڪريمداد کي معذرت واري انداز ۾ چوڻ لڳو ”معاف ڪجان ڪريمداد! مون اهو تنهنجي والد تي سوچي ڪون پي چيو. متان سمجهين ته، بابا، عادل کي منهنجي، روئي دانهن ڏني ۽ عادل ان کي ناٽڪ بڻائي ويهي رهيو... سچ پڇين ته، ڪاڪا علي احمد جنهن مهل روئي، مونکي تنهنجي دانهن ڏني ته خدا جو قسم، ان مهل منهنجي دل به روئي ڏنو... يار اسان ڏاڍا هيڻا ماڻهو آهيون ڪريمداد، ٿوري ٿوري ڳالهه تان، هينئون ڦارون، ڦارون ٿيو پوي، پر سو رڳو پنهنجن ڪمزور حالتن وقت، باقي هوند ۽ ڍؤ جي وقت، پنهنجي، پنهنجي مفادن ۾ اسان هڪٻئي کان الڳ، ورهايل ۽ وڇڙيل آهيون، تڏهن غلامي گهر ۾ ڪاهي پئي آهي! ... مثلن: هڪڙي قبيلي سان، ڪو ٻيو قبيلو پنهنجي مفاد جي سبب ظلم پيو ڪندو، ته ٽيون قبيلو وري تاڙيون وڄائي کڳيون پيو هڻندو آهي... يا ڪنهن قبيلي جي عزت ۽ غيرت سان ڪوئي ڌاريو کيڏندو پيو، ته ٻيا ان خواري کي پنهنجي خواري سمجهڻ جي بجاءِ، وڌيڪ ان کي پٻيون ڏئي رونشو، وڌايو ڇڏن! ... الائي ڇاهي... خبر ناهي ته، اسين ماڻهو الائي ڪهڙي ذوق ۽ ضمير جا آهيون!؟ بهرحال تون دل ۾ نه ڪجان يار، مونکي بس ائين ئي ذهن ۾ اچي ويو.“
”ڪمال آهي عادل! تون ائين ڇو ٿو سمجهين يار، ڀلا جيڪي حالتون اسان پنهنجون عادتون ڪري ڇڏيون هجن، انهن کان ته انڪار نٿو ڪري سگهجي نه، مان هجان، تون هجين يا اسان جي والدين مان ڪوئي هجي، اسان رهون ته، هڪڙي ساڳي سماج ۾ ٿا نه، اها ڳالهه مڃڻي ٿي پوي ته، اسان پنهنجي مفاد، ذاتي انائن ۽ پنهنجي خانداني اهميتن جي الڳ، الڳ وثوق ۾ هڪٻئي لاءِ احساس نٿا رکون.“
ڪريمداد، چاهت جي پيءُ جان محمد جي واکاڻ ڪندي عادل کي ٻڌائڻ لڳو ته ”چاچا جان محمد به ائين چوندو آهي ته، اسان پنهنجي قومي سگهه، ۽ سماجي قوت کي الڳ، الڳ قبيلن ۾ ورهائي، صدين کان پنهنجي قومي وحدت کي پنهنجي مڪمل آجپي کان محروم ڪندا اچون، نتيجي ۾ اسان ڌارين جي هلانئن ۾ قتل ۽ غارت گيريءَ جو شڪار رهيا آهيون، مثلن: پير صبغت الله راشدي، ڌارين سان وڙهيو ته، سنڌ جي سڀني قبيلن ساٿ نه ڏنو، هوشو شيدي وڙهيو، ته به ائين ٿيو، ۽ صوفي شاهه عنايت وڙهيو، ته سنڌ جي سڀني قبيلن سندس ساٿ ته ڪون ڏنو، پر ڪجهه قبيلن ته، اختلاف رکي مخالفت به ڪئي! ... سو اهو ان ڪري نه، ته اهي سڀ قبيلا بزدل هئا، موت کان ڊنا يا اهي جگنجوُ ڪون هئا، پر اصل ۾ اهي اڄ جيئان ان وقت به، هڪٻئي کان رت ۽ نسل ۾ الڳ، الڳ هئا... چون ٿا ته رت پنهنجن جي ڪوس تي ڪڙهندو آهي... هو ان وقت به اڄ جيئان هڪڙي قوم جي شڪل ۽ حالت ۾ ته هئا، پر پنهنجي قبيلائي ۽ جگري جدائين جي ڪري، هڪڙن جو رت تريو پي، ته ٻين رڳو ٻڌو ۽ ڏٺو ويٺي ۽ هڪٻئي لاءِ ڪوبه ڪهڪو کين ڪون پي آيو!“
ڪريمداد، جان محمد جي باري ۾ اڃا به گهڻو ڪجهه ٻڌائڻ پي چاهيو، پر عادل وچ ۾ موضوع بدلائيندي چيس ”يار سائين جان محمد تمام ڪو ڏاهو ۽ سمجهو ماڻهو آهي نه؟“
”ها عادل، ان ماڻهو جي هڪ عجيب اسٽوري آهي، ڪو ربنواز ڌوٻي هو، تنهن کيس پاليو پڙهايو ۽ کيس پنهنجي خاندان مان ئي سندس پسند مطابق شادي به ڪرائي ڇڏيائينس، چاچو جان محمد پاڻ ٻروچ خاندان مان آهي، پر شادي عباسين مان ڪئي اٿس، اهي به سندس عزيز ٿيا، ۽ اسان جو ته، ڏاڏاڻڪو هڪ آهي، ته پوءِ هڪڙو ئي خاندان سڏبو، يا جيئن اوهين ملاح ۽ منهنجا ماماڻا ٻروچ، اوهان هڪٻئي جا عزيز ۽ رشتيدار آهيو، ته اوهان جو هڪٻئي لاءِ رت به تانگهيندو، ايئن سڄي سنڌ هجي نه، هڪٻئي لاءِ وچ ۾ رت جا سڌا نه هجن، پوءِ ٿي سنڌي قوم پنهنجي وحدت ۾ مڪمل ۽ سگهاري، پوءِ ته ڪنهن ڌاري يلغار جي ڪاهه ته ڇا، پر هن قوم جي سامهون، سَولو ساهه به کڻي نٿي سگهي، ۽ نه وري اسان هڪٻئي لاءِ رونشو يا روڄ راڙي جهڙو مذاق بڻباسين“
”ها بس اها هڪڙي سوچ آهي ڪريمداد! ... انکي مڪمل ڪرڻ جو وقت شايد ويو هليو، يا آهي به ڪون، يا ٿي سگهي ٿو ته، اهو وقت هاڻ اچي ۽ اهو سڀ ڪجهه اسان کي ئي ڪرڻو پوي!! پر مون سائين جان محمد جي ڳالهه پي ڪئي... يار نرالو ماڻهو آهي نه... ڪيڏي مهل ڪا ڪچهري ڪجيس؟“
”ها بلڪل... پر هو ته، توکي پيو ياد ڪري عادل... منهنجي شادي ۾ ڪا اوهان جي ملاقات ٿي هئي، تنهنجي الائي ڪهڙي خوبي کان متاثر ٿيو هو، چئي پيو ته، عادل آزاد کي ڪيڏي مهل پنهنجي گهر وٺي اچ ته ڪو ڪچهرو، ڪلام ڪريون. سو مون توکان پڇڻ بنا، ئي هن کي ٽائيم ڏنو ته، برٿ سرٽيفڪيٽ ٺاهرائي، مان ۽ عادل ٻئي گڏجي اينداسون. بس هاڻ اهو سرٽيفڪيٽن وارو ڪم ٿئي، ته هلنداسين ۽ هڪڙي رات رهي، سٺي نموني سان ڪچهري ڪري، ٻئي ڏينهن موٽي اينداسين.“
۽ آخر ۾ ڪريمداد وري به جان محمد جي واکاڻ ڪندي ٻڌايس ته، ”عادل ان ماڻهو لاءِ بس ڇا چئجي، وڏي دل، وڏي همٿ وارو تمام Sober ۽ اصل رڄ راڻو مڙس آهي. ڪمال جو ذهن اٿس، جيتري قدرمون کيس ٻڌو آهي ته، زندگيءَ جا انيڪ تجربا اٿس، سندس چيل هڪ اهم ۽ وزنائتي ڳالهه توکي ٻڌايان، جيڪا هن سنڌ جي آزادي بابت ٻڌائي اُها هن ٿي سگهي ٿو هڪ آفيسر جي حيثيت سان چئي، ٻڌائي هجي... هو چوي پيو ته، هي سنڌ جا قومپرست نوجوان آزادي کي ته، مذاق ٿا سمجهن... آزادي ڪا وتائي فقير جو لطيفو آهي ڇا؟... ڀتا خوري، بليڪ ميلنگ، ڪلهن تي ڪاريون پٽيون ٻڌڻ، يا روڊن تي من چلا رڙيون ڪندي، نعرا هڻڻ سان آزادي ملندي آهي ڇا؟... پهريان سوال اهو ته، آزادي گهرن ڪنهن کان ٿا، پوءِ اهو سوال ٿو اچي ته، آزادي وٺجي ڪيئن؟...ته ان لاءِ پهريان پنهنجي قوم ۾ غلامي پسند ذهن واري بيماري جو کين علاج ڳولي ڪڍڻو پوندو، جيڪڏهن اهڙي بيمار ذهن جي اُپاءُ لاءِ ٻيو ڪو به شفا بخش نسخو هٿ نٿو چڙهي ته پوءِ ان غلام ذهن بيمار لاءِ پهريون ۽ آخري قدم اهو آهي ته... جيڪڏهن توهان جو پيءُ غلام ذهن آهي ته سندس رشتو پنهنجي روح ۾ قتل ڪري ڇڏيو... جيڪڏهن توهان جي ماءُ غلام ذهن آهي، ته ان کي گهر ۾ بند ڪري ڇڏيو... جيڪڏهن توهان جي زال، غلام ذهن آهي، ته ان کي طلاق ڏئي ڇڏيو...۽ جيڪڏهن توهان جو سڄو خاندان ئي غلام ذهن آهي، ته پوءِ ٻين کي ٻليدان تي چاڙهڻ بجاءِ خود کي قرباني جو ٻڪرو سمجهي قتل ڪري ڇڏيو... جيڪو پنهنجي خانداني غلامي مان آجپو حاصل نٿو ڪري سگهي، سو آزادي گهري ڪنهن کان ٿو... ڇا رياست جي حڪمران! ان غلام گڏهه کان، ٿو آزادي گهري... جيڪو جنهن مهل هينگ ٿو ڏئي، ته چوي ٿو اهو سامراج کي پيو دٻايان ۽ جنهن مهل پويان گئس ٿو ڇڏي، ته چوي ٿو ڪجهه ڊڄان به ٿو، بس مڙئي مذاق پي ڪيم!... هي قوم پرست نوجوان پنهنجي اهڙي غلام حاڪم، گڏهه ۾ آزادي جي اميد ڪيئن ٿا رکن، تڏهن چوان ٿو ته، انهن آزادي کي، وتائي فقير جو لطيفو سمجهي رکيو آهي! “
••••

قسط 7

ان اهڙي گفتگو دوران ٻنهي دوستن هڪٻئي مان پنهنجا گهربل مقصد حاصل ڪري ورتا، عادل کي مليل ڪريمداد جي پيءُ واري دانهن، هن ڪريمداد جي دل ۽ دماغ تائين پهچائي ڇڏي ۽ ڪريمداد کي پنهنجي محبت واري معاملي بابت پنهنجي دل جو راز پنهنجي دل ۾ رکي، عادل کي مطمئن به ڪرڻو هو، ته چاهت جي خاندان سان عادل کي اڃا ڪجهه ويجهو به ڪرڻو هئس، جنهن ۾ هن پنهنجي پيار جي پيچري ۾ شايد ڪا وڌيڪ سهولت ڏٺي هئي. سو ڪم به هن پنهنجي پرَ ۾ جهڙو ڪجهه روانو ڪري ڇڏيو.
ماڻهو زندگي جي سفر ۾ هميشه پنهنجي مقصد جو ئي مسافر آهي. پوءِ ڪڏهن اهو مقصد راهُن ۾ ئي رُليو وڃي، ته ڪڏهن ان حاصلات واري خوشيءَ ۾ ماڻهو پاڻ خود هڪ رنگين شام بڻجو پوي ۽ زندگي جو تماشو سندس طابع ٿيو وڃي.
ان اهڙي حاصلات جي سفر ۾ ماڻهو ڪڏهن عادل بڻجي انصاف جو ڳولائو آهي، ته ڪڏهن ڪريمداد بڻجي ڪروڌن جي ور ٿو چڙهي وڃي ۽ ڪڏهن ته وري جان محمد جهڙا جاکوڙي ۽ جانباز ڪردار، زندگي جي ڍنڍ ۾ روحاڪي پکي جيئان رُلندي، رُلندي بي رحم شڪارين جو شڪار ٿيو وڃن!
زندگي جو اهو سفر ائين ئي، انصاف ۽ ناانصافين جي وچ ۾ هيٺ، مٿي ۽ اڳتي، پوئتي ٿيندي، ٿيندي آخرپنهنجي اصل ٿاڪ تي وڃيو ٿَڪ ڀڃي! جنهن کانپوءِ نه ڪروڌن واري ڪراهت! نه انصاف جو انتظار ۽ نه راهُن جو رولڙو!
ائين عادل ۽ ڪريمداد! ٻنهي دوستن کي سچ ۽ ڪوڙ جو سودو هڪٻئي سان ڪندي سج لهي مُنهن اونداهو ٿي ويو. آسمان ۾ جُهڙالو هئڻ ڪري، وقت کان وڌيڪ اونداهو نظر پي آيو، ۽ ڪنهن، ڪنهن مهل هلڪيون ڦڙيون وسڻ جي ڪري، هوا ۾ ٿڌ وڌي وئي هئي.
ڪريمداد، عادل جي گهر مان ٻاهر نڪتو ته بدن ۾ هلڪِي ڏڪڻي محسوس ڪيائين، جنهن سندس ڪيفيتن کي به ٺاري ڇڏيو.
سندن گهر هڪٻئي کي سڏ، پنڌ کان به ويجها هئا، ڪريمداد پنهنجي گهر آيو ته، گهر ۾ مڪمل خاموشي هئي، ان مهل سندس سسُ به سندس اچڻ جو ٻڌي، ساڻس ملڻ آئي هئي، تنهن ڪريمداد سان ڪوئي بحث يا تڪرار ته ڪون پي ڪيو، پر سندس منهن اُٿليل هو، سو هن اهو ڪريمداد کي پنهنجي ڪروڌي ڪيفيت جو احساس ڏيارڻ پي چاهيو، ۽ ڪريمداد اهو محسوس ڪندي، پنهنجي پاليسي اها اختيار ڪئي ته ”ڀلي منهن سڄائي مونکي نفرت ۽ ڪراهت سان ڏس، پر رڳو اجايو هُل هنگامو ڪري، وات وڄائي، بدنامي جا ٺڪر نه ٺڙڪائج؟“
۽ ان مهل انهيءَ سيڪ ۽ ڪاوڙ ۾ ئي، ڪريمداد پنهنجي ٻن مهينن جي ڄاول ڌي سورٺ جو به منهن نه پي ڏسڻ چاهيو ۽ حقيقت ۾ ان پنهنجي ڌيءَ سان ايڏو چاه به ڪون هئس، توڻي جو سندس ان ڌيءَ جو نالو خود چاهت پاڻ رکيو هو، پر ويچاري معصوم سورٺ جو پيار محبت وارو حصو، پتي به سندس پيءَ کان چاهت وڏي خوبصورتيءَ سان کسي ورتو هو. ۽ سورٺ ويچاري کي هاڻ بس رڳو، سَکڻو پيءُ وارو حق مليل هو، جيڪو هن کان هاڻ خود خدا به کسي ڪون پي سگهيو. نه ته، چاهت ضد ۾ اچي، اهو ليڪو لتاڙڻ جي به ڪوشش ڪري پي سگهي!
ڪريمداد دلي طرح ته پنهنجي ان معصوم ڌيءَ سان به ڪا ويجهڙائپ رکڻ نه پي چاهي. جيڪو ان معصوم جو قدرتي حق هو! پر ويچاري ان معصوم سورٺ کي ڪهڙي خبر ته، مان پنهنجي ابي ۽ امان جي وچ ۾، رڳو سورن جو سامان بڻيل آهيان. سا ته پنهنجي پيءُ کي سڏ ڪري، پاڻ سان گڏ ويهاري، پنهنجي ماءُ جو درد ۽ غم گهٽائڻ واري اڃا عمر ۾ ئي ڪان هئي. پر سندس ماءُ بختاور جي من ۾ اها تانگهه هئي. ته سورٺ جو پيءُ، اسان سان پيار ڪري، خوش ٿئي، ۽ اسان جي وچ ۾ ويهي، اسان جا حال ٻڌي ۽ پنهنجي دل جون ڳالهيون ٻڌائي، ليڪن سندس لاءِ ڪريمداد ۾ اها دل ئي هاڻ نه رهي هئي، جيڪا سندس روح کي راحتون بخشي، ۽ من جي ڪروڌ کي ماٺار ڏئي، سندس اندر جي اميدن جو احوال وٺي کيس يقين ڏياري سگهي ها ته، ”بختاور! پاڻ پنهنجي سورٺ کي پڙهائينداسين، هن کي ڊاڪٽر يا وڪيل ڪنداسين، هڪ سٺي خاندان ۾ سندس شادي ڪرائينداسين،...هي ڏس! ڪيڏي نه سهڻي آهي!... هي نازڪ هٿ، ننڍڙيون آڱريون، سنهڙا چپ... هي ڏس نڪ ته، ڪيڏڙو ننڍڙو اٿس... ۽ هي سندس ناسي اکيون ڏس، قدرت انهن کي ڪيڏو نه خوبصورت جوڙيو آهي؟... ۽ سڀ کان وڌيڪ هن جو اسان سان رشتو! ڪيترو آزاد ۽ ڪيڏو نه مضبوط آهي، جيڪڏهن اسان پاڻ چاهيون، ته اسان خود به هاڻ هن رشتي کان الڳ نٿا ٿي سگهون!؟“
پر ڪريمداد ۾ اهڙيون سوچون اڌ مئل خيالن جي شڪل ۾ به باقي وڃي ڪجهه بتيون هيون، سندس صحتمند سوچن جا سڀئي خيال، بس رڳو چاهت تائين محدود هئا!
ڪريمداد سرٽيفڪيٽ ٺاهرائڻ واري ڪم سان جيترا ڏينهن به پنهنجي گهر هو، ته بختاور ويچاري پاڻ گهڻوئي ٺاهيو سينگاريو ايتري تائين جو، جيئن مرد کي پنهنجي جسماني سگهه ۽ مضبوط عضون جو جذبو، ڪنهن خوبصورت عورت جي چاهه ۾، ان عورت جي نظرن ۾، پنهنجي نماءُ لاءِ اهو جذبو اڀاريندو آهي، تيئن بختاور به، پنهنجي عورتاڻي سونهن ۽ جسماني، اڀريل عضون جو نماءُ به ڪريمداد لاءِ صبح، شام پي ڪيو، پر ڪريمداد لاءِ سندس ان سينگار جي اهميت، هڪ زنده لاش جي برابر ئي رهي!
ڪريمداد جي ان بي رُخي ۽ روٺ منهن تان، هڪ ڏينهن بختاور نيٺ چئي ڏنس، ”ڪريمداد مون تنهنجو ڪهڙو ڏوهه ڪيو آهي؟ تون مون سان سولو ڳالهائين به نٿو؟... مان توکان ڪجهه گهران ته نٿي؟... ۽ هي ننڍڙي سورٺ، تنهن وٽ ويهڻ، ڏسڻ يا ان سان کلڻ ۽ کلائڻ ته ٺهيو، پر اڄ تائين ان جي باري ۾ تو مونکان ڪڏهن پڇيو ئي ناهي!...ايڏي بي مُروتي... ڇو... مون ڇا ڪيو آهي!؟“
۽ ڪريمداد، پنهنجي نقلي قرب جو، احساس ڏيئاريندي چيس ”بختاور! اهڙي ته، ڪا، ڳالهه ڪونهي، مان ته بس جهڙو آهيان تهڙو ئي آهيان، زماني جا ڪم ڪار آهن، مصروفيت آهي، وقت ڪون ٿو ملي بس... سورٺ لاءِ ته، جهڙو مان پيءُ آهيان، ساڳي تون به ماءُ آهينس! ... هيءَ تنهنجي هنجهه ۾ آهي، ته اهوئي ان جي امن جو گهر آهي ۽ ان جي صحت، صفائي لاءِ به تنهنجو ئي ڌيان وڌيڪ بهتر آهي! ... ها باقي! اها ڳالهه آهي ته، تنهنجي ماءُ اجايو ڪروڌ ڪري، گهر جو ماحول ٿورو خراب ڪيو آهي. پر ان لاءِ به تون ۽ مان آهيون نه! ... بس توکي رڳو امان ۽ بابا جو ٿورو خيال رکڻ گهرجي، هو پوڙها ٿي ويا آهن، هنن جو هاڻ ڪو حال ڪونهي، انهن سان رڳو ها ۾ جيءَ ملائينداسين، ته هو بس ان ۾ خوش هوندا! باقي تون اجايو نه سوچ، ڪجهه به ڪونهي، سورٺ جو گهڻو خيال رکندي ڪر؟ مون کي ڇڏي ڏي، اها اسان جي پرڻي، جي پهرين نشاني آهي!“
۽ سندس ذهن ۾ لفظ ”آخري نشاني“ به هئا پر ڪيئن چوي ته، سورٺ اسان جي پرڻي جي پهرين ۽ آخري نشاني آهي بختاور“
حالانڪ، سندس من ۾ اهڙو اڌو گابرو فيصلو طئي به ٿيل هو، ته ننڍڙي سورٺ اسان جي پرڻي جي آخري نشاني آهي، ليڪن بختاور جي ذهن ۾ اهڙو تصور اڃا نه اڀريو هو.
ها! باقي عام عورت جيئان، پنهنجي مڙس جي لاءِ سندس من ۾ اها، اهڙي بيماني ضرور جاڳندي هئي، ته هو پنهنجون جنسي ضرورتون مونکي ڇڏي، ڪنهن ٻئي هنڌان نه پوريون ڪري!؟
پر ڪريمداد جي جنسي نيچر ايڏي خراب ڪون هي، ٿورو شهوت پرست هو، پر ان ۾ اهي خوبيون به هيون ته، ڪوئي ان کي پنهنجي جنسي گناهه ۾ شريڪ نٿي ڪري سگهيو. ليڪن پوءِ به هن چاهت کي رڳو پنهنجي جنسي حوس جي ڪري چاهيو هو ۽ چاهت جي خوبصورتي ۾ اهي خوبيون واضح هيون، ته ڪوئي به ان کي جنسي خواهش واري خيال سان، جيءَ ڀري، ڏسي پي سگهيو. ۽ چاهت ان لحاظ کان بردبار ۽ مضبوط ذهن جي مالڪ هئي. ڪريمداد جيڪڏهن پنهنجي اهڙي خواهش ان سان ظاهر به ڪري ها، تڏهن به، هو ناراض ته ڪان ٿئي ها، پر ڪريمداد جي ان ذهنيت مان ڪريمداد کي پنهنجي شادي لاءِ جلد کان جلد آماده ڪري وڃي ها. ۽ ڪريمداد جي سسُ کي اهو، اهڙو تڪڙو ۽ تازو ڌڪ، اهڙو ته اثر ڪري ها، جو بس ڄمار پئي ياد ڪريس ها!
حالانڪ ڪريمداد جي سسُ لاءِ، چاهت جي من ۾ اهڙو ئي ارادو هو، پر ان لاءِ وچ ۾ صرف سندس پيءُ جان محمد آڏو هو، نه ته ڪر سندس من ۾ اُڀامي آيل اهو زهريلو ضد هن تڪڙو ئي پورو ڪرڻ پي چاهيو. جيڪو سندس پيءُ جي احترام سبب، ايڏو تڪڙو حاصل نه پي ٿيو، تنهن ڪري ٿڌي دماغ ۽ پنهنجي تيز حرفتبازي سان هن ڪريمداد کي بختاور کان کسي پاڻ ڏانهن ڇڪي ورتو هو.
بختاور ته ان جي ڀيٽ ۾ سادو ذهن ۽ نج ٻهراڙي جي اٻوجهه ڇوڪري هئي. سندس ذهن ئي هڪ طرفو هو، تنهن پنهنجي نڪاح ٻڌل ڪريمداد کي رڳو ٿورو ڪجهه چيو پي، ته ان لاءِ به سندس اندر۾ هڪ اهڙو خوف ويٺل هو، جيڪو کيس پنهنجي مڙس سان سرعام کلڻ ۽ کلي چڱي طرح سان دل کولي ڳالهائڻ کان به، ڊيڄاريندو رهندو هو! جنهن کي سنڌي سماج ۾، هڪ هٺيلي مرد لاءِ سندس زال جو احترام ۽ ادب چيو ويندو آهي!
بختاور به شايد پنهنجي ان سماج جي اهڙي مرض جي مريضا هئي. جڏهن ڪريمداد چيس ”بختاور، هي ننڍڙي سورٺ اسان جي پرڻي جي پهرين نشاني آهي!“
تڏهن به ان کي ائين ڪون چئي سگهي ته ”پوءِ پنهنجي پيار جي نشاني ڪٿي آهي ڪريمداد؟“
هو ان جملي ۾ احترامن خاموش ٿي وئي هئي. بختاور اهو سوچيو ته ”ٺيڪ آهي، منهنجي بدلي رڳو ننڍڙي سورٺ جو خيال پيو رکي، تڏهن آهستي، آهستي کيس منهنجو خيال به هڪ ڏينهن ضرور ايندس!“
پر ڪريمداد جي سوچن جا سڀئي رُخ، بختاور جي اميدن کان ابتڙ هئا، ڪريمداد کي پنهنجي سنڌي سماج جي ان پهلوءَ وڌيڪ آساني پيدا ڪري پي ڏني ته، ”مرد پنهنجي موجوده زال جي اجازت جي بغير به، ٻيون ڪيتريون به شاديون ڪري سگهي ٿو!“
تنهن ڪري، ڪريمداد لاءِ چاهت سان شادي ڪرڻ وارو مسئلو ايڏو ڪو ڏکيو مسئلو ڪون هو، هو نه هو، ته رڳو سندس سسُ، جنهن راڄ، برادري ۾ پنهنجي دانهن پي ڊوڙائي، ته ان سان گڏ، سندس ماءُ پيءُ کي به سوڙهو ۽ سُڪ ڪيو ويٺي هئي.
جيستائين ڪريمداد گهر کان ٻاهر ڪنهن ٻئي پاسي يا چاهت وٽ هوندو هو، ته ٻئي، چوٿين ڏينهن تي، ڪريمداد جي گهر وارن سان، ڪنهن نه ڪنهن بهاني، پنهنجي دل جي باهه پئي هلڪي ڪندي هئي. ۽ سندس اُهي ڪارروايون، شهرُو ڪنهن نه ڪنهن طرح سان چاهت ڏانهن پئي موڪليندي هئي.
ائين هڪ ڏينهن ڪريمداد جي منهن کي چُهٽي پئي، ڪريمداد پهريان کيس پنهنجي ماءُ جي نظر سان پي ڏٺو، پر جڏهن هُو خود پنهنجي سڃاڻپ ڇڏي چوڻ لڳي ”تون منهنجي ڌيءُ کي ڪجهه ڏيئين ۽ ڏسين به ڪون ٿو... رات بهاني به، کانئس پري ڪتن جيئان اڪيلو ستو پيو آهين... ۽ ڏينهن جو وڃيو، هوڏانهن پنهنجي سُريت، چاهت سان سُمهين... توکان پوءِ، سٺو هو ته، پنهنجي ڌيءُ کي ڪنهن چور سان پرڻائي ڇڏيان ها! ۽ پنهنجي ڌيءَ جي ڪا پهاج ته اکين سان ڪان ڏسان ها!“
ڪريمداد پنهنجي ئي گهر ۾، پنهنجي زال جي اڳيان اهڙا جملا ٻڌي طلاق ڏيئڻ لاءِ به تيار ٿي ويو، پر پڻس کيس ٿڌي دماغ سان سمجهائيندي چيس ”بابا ڪريمداد! مرد پنهنجا ننگ ناهن ڇڏيندا اهو ڪهڙو مرد، جيڪو پنهنجي زال کي پنهنجي جيئري ٻيو مرد ڏئي! ٻيلي جيسين آئون جيئرو آهيان، اهو داغ مون تي نه هڻ يار... نڀاهي سگهين ته نباهه، نه ته اسين پيا اٽو کارائينداسينس.“
ته ڪريمداد چيس ”پر بابا! ان روز روز جي کل کان ته هميشه جان ڇُٽي پوندي!“
”نه پٽ! اها کل هڪڙي ڏينهن جي ڪونهي... طلاق ڏيندين ته، اسان تي هميشه جي خواري ٿيندي... وري ڪنهن ٻئي مرد سان شادي ڪرائي، تنهنجي سامهون ان سان گڏ سُمهارينديس! ... جي تون طلاق ڏيئڻ ٿو چاهين، ته پهريان پنهنجي گهر جا ٽپڙ ٻڌ، ۽ ڪو ٻيو پڊ هلي آباد ڪر... هتي پنهنجي غيرت کي چرچو ڪون بڻائينداسين.“
ڪريمداد ته پنهنجي چاهت جي خاطر پنهنجو گهر ڊاهي، اتان لڏڻ لاءِ به تيار هو، پر هو پرائمري ماستر هو، ۽ ٻني جا صرف ٻه ايڪڙ هئا، سندس مالي حالت اهڙي هئي، جو هو فلحال نئين گهر اڏڻ جي سگهه ۾ ئي نه هو، هن پنهنجي اها ٻه ايڪڙ ٻني وڪڻڻ لاءِ پيءُ کي چيو ته، پيءُ چيس ”ڪريمداد، ٻني ۽ وني به ڪا وڪڻبي آهي ڇا؟ آهي اها ٻه ايڪڙ ٻني، اها به وڪڻون ته باقي ڇا بچندو، زناني زور ۾ اچي، ٻني وڪڻي پڇاڙي پننداسون ڪون؟ تون انهيءَ ڇتي رن جي چڪ، وات سان پنهنجو ذهن خراب نه ڪر. توکي ڪا ڏکي ٿي لڳي، ته ڀلي ٻٽي ڏينهن چاچهين جان محمد ڏانهن هليو وڃ، پنهنجو ذهن بدلائي اچ، ۽ ٻيو جيئن وڻئي تيئن ڪر، پر اها طلاق ۽ هتان لڏڻ واري حالت ۾ ڪون آهيون، هتان لڏي، ڪنهن اڪيلي هنڌ ويهڻ جو دؤر به ڪونهي!“
اهو ان مهل رات جو ڪو سومهڻي جو وقت هو، برساتون مڪمل ختم ٿي ويون هيون، آسمان ۾ ڪو ايڪڙ ٻيڪڙ رول بادل چنڊجي روشني تي ڏسڻ ۾ پي آيو، سرءُ جي موسم شروع ٿي چُڪي هئي، مڇرن جي ڪري، مليريا عام جام هو، ۽ علاج اڻ لڀ! ڪجهه ڏينهن کان عادل کي به، مليريا جي بخار ، هڻي سُڪائي وڌو هو، ۽ گهر کان ٻاهر ڪيڏاهن ڪون پي نڪتو، پر ان کان اڳ ۾، چاهت ۽ صديقا جا برٿ سرٽيفڪيٽ يونين ڪائونسل جي آفيسن مان ٺاهرائي گهر پهتو هوته، کيس بخار ڪيرائي وڌو هئس، جنهن ڪري، ڪجهه ڏينهن کان ڪريمداد ۽ سندس، ملڻ ڪون پي ٿيو.
ان رات گهر ۾ ان جهيڙي کان پوءِ، ڪريمداد پنهنجي ذهني اُلجهاءُ سبب گهر کان ٻاهر نڪتو ۽ عادل جي گهر وڃڻ جو خيال، ڪندي، ڪندي ڪُمهلو وقت سمجهي، ۽ پوءِ ٻاهر وڙڪي ڦري سُتي ماڻهن، پنهنجي گهر اچي سمهي پيو، ٻئي ڏينهن نيرن پاڻي ڪري، عادل جي گهر هليو ويو ۽ عادل بخارن جي ڪري، ڪمزور ٿي پيو هو، ڪريمداد عادل کي ڏسندي ئي، محسوس ڪري ويو ته، سندس طبيعت شايد ناچاڪ آهي، هن عادل کان پڇيو، ”ڇاڳالهه آهي؟ ڪافي ڪمزور ٿي ويو آهين؟“
”ٻه ٽي ڏينهن لاڳيتو بخارن ۾ هئس ڪريمداد. تن بس ڪمزور ڪري ڇڏيو، پر ڪريمداد، هڪڙي ڳالهه تي ڏاڍي حيرت کائيندو آهيان، يار بخار ۾ وري شاعري مونکي گهڻو ستائيندي آهي! حالانڪ اهڙي ڳالهه ڪنهن سان ڪرڻ به چريائپ آهي ؟“
۽ ڪريمداد حيراني مان چيس ”اڇا! ته پوءِ ڪو نئون شعر ٻڌائي نه؟“
ڪريمداد جو لهجو خوشامد جهڙو هو، پر عادل سندس خوشامدي کي نظرانداز ڪندي چيس ”ڇڏ يار! وري بخار چڙهي ويندو... تون ٻڌائي ڪهڙا حال آهن... چانهه پيئندين؟“
۽ عادل گهروارن کي چانهه جو چئي ڇڏيو، ٿوري دير ۾ ئي عادل جي اها خوبصورت ڀيڻ ئي چانهه کڻي آئي، جيڪا خبر ناهي ته ڪهڙي خيال کان ڪريمداد جي منهن مان ته نظرون ڪڍندي ڪان هئي، چانهه جي وقت هن پنهنجي ڀاءُ عادل کي چيو ”ادا! ڀاءُ ڪريمداد توهان کي ڪون ٿو ٻڌائي... چاهت جي ڪري سندس گهر ۾ روز جو جهيڙو متل آهي!؟“
تڏهن ڪريمداد ششدر ٿي ويو، ۽ عادل کيس شڪ جي نگاهه سان ڏسندي، پنهنجي ڀيڻ کي چوڻ لڳو ”پنهنجو سماج ئي سڄو جهيڙاڪ لڳو پيو آهي! ڪريمداد ڪجهه نه ٻڌائيندو، ته ڪهڙو فرق ٿو پوي، اهو ته اسان ماڻهن جو روز جو معمول آهي، پر اسان نئين نسل کي اوڏانهن هاڻ گهڻوڌيان ڏيئڻ ئي نه گهرجي! اسان کي جيڪو ڪرڻو آهي، سو اسان کي پنهنجو اعتماد، پنهنجي اندر پنهنجو وثوق ۽ مضبوطي پيدا ڪرڻي آهي، انهن روز، روز جي جهيڙن ۽ ڪروڌن ته اسان جي سماجي ڪارپت کي ڪارو ڪيو آهي، تنهن ڪري، اوڏانهن ڌيان ڏيئڻ ۽ ان کي اهميت ڏيئڻ سان، ماڻهو ذهني طرح بيمار ٿيو پوي... منهنجي خيال ۾ ڪريمداد به ان کي ايڏي اهميت ڪون ٿو ڏئي... ڪريمداد ڪيئن، مان صحيح پيو چوان نه؟“
”ها توهان غلط ڪون پيا چئو“ هن عادل جي ڀيڻ ڏانهن نظرون کڻندي وري چيو ”پر ڀيڻ صبا به صحيح پئي چوي، منهنجي گهر ۾ ته، سسُ مون واري وڏو ٻائيتال مچائي رکيو آهي، ته اوڙي، پاڙي وارا اوڏانهن ڌيان ڏيئن ٿا، شايد ائين توهان جي گهر تائين به، ڪا ڳالهه آئي هوندي، تڏهن ته، ادي صبا به ڳالهه ڪري پئي.“
ڪريمداد پنهنجي ذاتي معاملي کان مڪمل لاتعلقي پي ڏيکاري، پر عادل جي ڀيڻ، صبا اها ڳالهه ڪري ٻنهي کي حيران ڪري ڇڏيو ته ”نه ادا، اسان ته ٻڌو آهي، تنهنجي سسُ پنهنجي ڌيءَ بختارو لاءِ طلاق پئي گهُري!؟“
تڏهن عادل ٿڌو ساهه کڻي، ڪريمداد کان حيراني مان پڇيو ”ڪريمداد، معاملو ايستائين وڃي پهتو آهي ڇا!؟“
”نه! مونکي ته اهڙي خبر اڃا ڪانهي، اها ڳالهه الائي ڪيئن اُٿي آهي!“
ڪريمداد ته، ڪوڙ هڻي پاڻ لڪائي ويو، پر صبا ڏٺو ته، اهڙي ڳالهه ڪري، مون غلطي شايد ڪئي آهي، ۽ معاملو سڄو، سڀاڻي الزام جي شڪل ۾ مون تي ايندو، تنهن پنهنجي بچاءُ ۾ چيو ”ادا ائين هجي نه هجي، پر ڀاءُ ڪريمداد جي سسُ تمام ڏنگي، ۽ منهن چڙهه مائي آهي، ان اها ڳالهه ڪئي هوندي ته، ڪري سگهي ٿي... اڃا ڪجهه ڏينهن اڳ، پنهنجي گهر آئي هئي، ته صديقا ۽ ادي چاهت وارن بابت پئي چوي ته، اهي هچائون الائي ڪٿان آيون، منهنجي بختاور جو ته، بخت ئي رولي ڇڏيائون... انهيءَ چاهت، ته، منهنجي ناٺي ڪريمداد کي الائي ڪهڙي قرب جا پاڻي پياريا آهن، جو ڪريمداد جو پنهنجي زال تان ارواح ئي کڄي ويو آهي! وڃي ٿو ته ڏينهن جا ڏينهن اتي، انهيءَ وٽ پيو آهي... تڏهن امان رڳو ايترو چيس ته، ادي ڇوڪريون ته اسان جي گهر به گهڻو اينديون آهن، هو ته سياڻيون سيبتيون ۽ بااخلاق آهن، ناحق ڪنهن جي نياڻيءَ کي بدنام ڪرڻ اها سٺي ڳالهه ڪانهي! ... بس پوءِ ته ڪاوڙجي پئي ۽ پِٽيندي، پاراتا ڏيندي هلي وئي ۽ هاڻ ته پنهنجي گهر اچي ئي ڪان ٿي.“
عادل سوچيو ته، هيءَ چري منهنجي ڀيڻ، ڳالهيون صفا سڌيون ڪري، ڪريمداد کي وڌيڪ پريشان پئي ڪري، سو پنهنجي ان ڀيڻ کي ڪنهن هڪڙي پاسي ٽارڻ جي خيال سان کيس چيائينس ” هاڻ پنهنجي گهر نٿي اچي ته ڇڏي ڏيوس... پر صبا، ڀيڻ هاڻ تون هينءَ ڪر، هي چانهه جا خالي مگها کڻي وڃ ۽ هو ٻاهر کٽ تي ڏس، مون دوائون پي، غلطي وچان اتي ئي ڇڏيون آهن، سي اتان کڻي، ٻارڙن کان ڪٿي هٿيڪيون ڪري رک؟“
صبا، جيئن ئي ڪمري مان نڪتي، ته عادل موضوع بدلائيندي چيو ”ڪريمداد، هو سرٽيفڪيٽن وارو ڪم ڪرائي آيو آهيان، ۽ پاڻ ٻه ٽي ڏينهن هڪٻئي سان گڏياسين ڪون پي... گهر پيا آهن، جيڏي مهل به وڃي ته کنيو وڃجان.“
آچر جو ڏينهن هو، موڪل جي ڪري ٻئي واندا هئا، تنهن ڪري ڪريمداد کي به ايڏي جلدي ڪان هئي، پر عادل موضوع بدلايو ته، هن به دلچسپي وٺندي چيس ”سرٽيفڪيٽ ڀلي تو وٽ ئي پيا هجن، تون وقت ڪڍي، ڪنهن مهل ٽائيم ڏي ته، چاچا جان محمد، ڏانهن گڏجي هلنداسين،... مان اڪيلو ويندس ته هو وري، تنهنجي پڇا ضرور ڪندو. مون ان سان واعدو ڪيو هو ته، اسان ٻئي گڏجي اينداسون ۽ تو به ته چيو هو هلنداسين؟“
اڙي يار! سائين جان محمد کي ته، هاڻ اها ڳالهه ئي ذهن تان لهي وئي هوندي... هڪ ته هو آفيسر ۽ ٻيو وري هو پوليس جو ماڻهو! اهڙيون ڳالهيون، اهي ماڻهو ائين ئي ڪري ڇڏيندا آهن!“
”غلط! ...عادل! ... چاچا جان محمد جي باري ۾ اهڙي ڳالهه ڪڏهن سوچجان به نه، ... اهو تون جڏهن، ان سان روبرو ملندين، تڏهن چئجان، اڳ ۾ اهو سڀ اجايو آهي!“
”نه خير... ائين ته هو واقعي ڀلو ماڻهوآ هي... خبر اٿئي ڪريمداد؟ تنهنجي شادي۾، هن هڪ سٺي ڳالهه ڪئي هئي ته، اسان پنهنجي سماج ۾، هي جيڪو وڏن، وڏن خرچن وارين، شادين جو رواج وڌو آهي، تنهن ۾ ته معاشي فائدو ۽ سماجي سڌاري جو ڪوئي عنصر ظاهر ۾ ته،نظرئي ڪون پيو اچي،... هي ايڏا وڏا ڪاڄ، جن ۾ ٻه، ٻه سؤ، ٽي، ٽي سؤ ديڳيون پچن ٿيون. جانور ڪسن ٿا، تنهن ۾ ته کائڻ وارو به قرضي ته کارائڻ وارو به قرضي، ڇو؟ اسان ماڻهن ان اجائي ٺٺ ۾ ڏٺو ڇاهي!؟“
ڪريمداد، ان مهل اتي ويٺلن مان، ڪنهن به کيس ڪو جواب ڪون ڏنو، مون بس ٿورو ايترو چيومانس...سائين اسان اهو پنهنجي ذاتي قد، ڪاٺ وڌائڻ جي خيال سان، ڪندا آهيون، پر توهان جو چوڻ درست آهي، ته اهو سڀ هاڻ اسان جي سماجي قدرن ۾ گڏجي، ڪنهن اهم روايت جي شڪل بڻجي ويو آهي.“
تڏهن چوڻ لڳو ”پر جيڪڏهن اهو ايترو بي ترتيب خرچو، اسان ساڳي پنهنجن انهن شادين وارين خوشين مهل، ترتيب سان، پنهنجي تهذيب ۽ ثقافت تي خرچ ڪريون ته، ڇا ماڻهو اسان تان کلندا؟“
ڪريمداد ! اهو سوال سائين جان محمد اڃا پورو ئي نه ڪيو هو، ته کيس ماني لاءِ سڏ ٿيو، ۽ پوءِ وري اسان هڪٻئي سان ڪون گڏجي سگهياسين... تنهنجي ڳالهه صحيح آهي ڪريمداد ! هو بلڪل هڪ منفرد ماڻهو آهي، اصل ۾ اهڙا ماڻهو اسان ۾ ڪي تمام ٿورڙا آهن، جيڪي پنهنجي سنڌي سماج تي سوچن ٿا، ۽ ان جي ڳُڻن اوڻائين تي، ڌيان ڏئي، پوءِ موقعو مهل ڏسي، ان جي عام ۾ ڇنڊڇاڻ به ڪن ٿا... اهڙن ماڻهن سان ملڻ گهرجي ۽ سٺا بحث مباحثا ڪرڻ گهرجن، پرمونکي اڃا جهڙو تازو بخارن سٽيو آهي، ۽ ڪمزوري جي ڪري، ڪيفيتون ڪجهه اهڙيون چلوِليون ٿي پيون آهن، جو ڪيڏانهن نڪرڻ تي دل ئي نه پئي چوي.“
پر ڪريمداد کي پنهنجي دل جي بيچيني ۽ سندس گهرجي کِٽ، کِٽ ڳوٺ ۾ بيزار ڪري وڌو هو، تنهن ڪري پڻس جي وقتي صلاح مان فائدو وٺي، هن اتان ڀڄڻ پي چاهيو، هن عادل کان وقت جي گهر ڪندي چيو”خير ايڏي تڪڙ به ڪونهي... منهنجي صلاح آهي ته، اڄ آچار آهي ۽ وري ايندڙ آچار جي رات تي اتي هلي ڪچهري ڪبي، تيستائين منهنجي خيال ۾ تنهنجي طبيعت نارمل ٿي ويندي!؟“
”نه! طبيعت... هاڻي بخار ته ڪون ٿا اچن، بس ٿوري ڪمزوري رهي ٿي... پر ٺيڪ آهي، تو صحيح وقت رٿيو آهي، هلنداسين.“
عادل ايترو چئي ٿوري خاموشيءَ کان پوءِ وري چوڻ لڳو ”خير، اهو ته ٺيڪ ٿيو، ۽ طئي به ٿيو ته هلنداسين، پر ڪريمداد مونکي تنهنجي گهروارو معاملو، الائي ڇو، ٿورو ائين بس ڪجهه... غير متوازن پيو لڳي، ڇو؟ ائين ڇو پيو ٿئي يار!؟“
”عادل، اهو ائين آهي بس! جيئن تو سويل پي چيو ته، اهو هاڻ اسان لاءِ روز، روز جو معمول بڻيل آهي... سو سماجي حوالي کان الائي ڪيتريون اهڙيون ڪميون، پيشيون آهن، جيڪي ماڻهو جي ذهن ۽ زندگي جي معاملن ۾ ڪافي برا اثر ڇڏن ٿيون، پوءِ ان ۾ نه رڳو فرد پر خاندان به متاثر ٿين ٿا،... ماڻهو جيڪڏهن پنهنجي صلاحيتن کي صحيح استعمال نٿو ڪري، ته ڪڏهن، ڪڏهن ڪو نقصان به واقعي ٿيو پوي. ٿي سگهي ٿو منهنجي لاءِ به، ڪا اهڙي صورتحال پيدا ٿي پئي هجي، جنهن جي مونکي اڃا پوري خبرنه هجي!“
ڪريمداد اهو پنهنجي دوست سان سراسر ڪوڙ پي ڳالهايو، ۽ ڪجهه سچ جيڪڏهن چيائين پي، ته اهو به ائين، اشارن، اشارن ۾، جهڙو پنهنجي دوست عادل کي اڳواٽ آگاه ڪندو هجي ته، ”ڪڏهن، ڪڏهن نقصان به ٿيو پوي.“
ڪريمداد خود کي ته پوري خبر هئي۽ ذهني طرح پاڻ تيار به هو، ته بختاور ۽ مان، هاڻ گهڻو وقت شايد هڪڙي ٿانءُ ۾ گڏجي کائي ڪون سگهنداسين“ پر سندس پيءُ جو چيل اهو جملو ته، ”مرد پنهنجي ننگ تان هٿ ڪون کڻندا آهن“ تنهن کيس وڌيڪ منجهائي به وڌو هو. ۽ وقتي طور ڪجهه دير لاءِ کيس اڳتي به ڌِڪي ڇڏيو هو.
عادل کي به، ڪجهه محسوس ٿيو ته، ڪريمداد ڪجهه لڪائي پيو، تنهن پنهنجي وڌيڪ خاطري ڪرڻ خاطر، وري وڌيڪ کليل لفظن ۾ پڇيس ”ڪريمداد، ڪٿي ائين ته ڪونهي، جو ڪجهه غلط ماڻهو وچ ۾ اچي ويا آهن، جن کي عام طور تي فتني باز چيو ويندو آهي، جن جو ڌنڌوئي، فتنيبازي، فساد ۽ نفرتون پيدا ڪرڻ آهي! يا ائين کڻي چئون ته، پرايا گهر ڦٽائيندي، کين خوشي ٿيندي آهي!؟“
تڏهن ڪريمداد، ڦڪي کل کلندي چيس ”جيڪڏهن ائين هوندو ته اهي ماڻهو به اسان مان ئي هوندا، ڇا ٿو ڪري سگهجي اهڙن ماڻهن لاءِ... گهر جو چور ته چُلهه جي چڻنگ هوندو آهي. بس جيڪي ٿيندو تنهن کي ان وقت ڏسبو.“
هن عادل جو ذهن جهڙو هاڻ ان موضوع تان، هٽائڻ پي چاهيو، پر عادل جنهن کوج ۾ هو، اها کيس اڃا حاصل ڪون پي ٿي. تنهن ڪري هن بلڪل سڌو نشانو تڪيندي پڇيس ”اڇا! ته پوءِ ان صورتحال جي خبر، چاهت، سندس ماءُ يا گهر جي ڪنهن فرد کي به پئي هوندي!؟“
”ٿي سگهي ٿو، پر يقين سان نٿو چئي سگهجي، باقي تو واري ڳالهه ته، اسان جا ماڻهو... ڪو چڱو ڪم چوين، ته واندائي ڪونهي، باقي ٻن کي ويڙهائڻ لاءِ ته، واندائي وانداآهن ،سو ٿي سگهي ٿو، اهڙيون ڳالهيون اتي پهتيون به هجن.“
”جيڪڏهن اهڙي ڪا غلط خبر اتي پهتي آهي، ته ڇا؟ تعلقاتن تي اثر ڪون پوندو!؟“
عادل جي ان سوال تي، ڪريمداد ڪجهه وائڙو ٿي ويو، کيس خبرهئي ته، منهنجي سسُ هتي جيڪي واڄا وڄايا آهن، انهن جا آلاپ ته، چاهت تائين روز پهچندا هوندا. جنهن جي عادل کي به اڳ يا پوءِ خبر ته ضرور پئجي ويندي.“
بس ٻُڏ تر ۾ اچي ويو، پهريان سوچيائين ته، ڪريمداد ڪر اڄ اعلان ته، منهنجي سسُ ۽ چاهت جي وچ ۾ جيڪا جنگ ڇڙيل آهي، تنهن ۾ چاهت جنگ کٽيو بيٺي آهي، ۽ مان هڪ هارايل سپاهي جيئان، پنهنجا هٿيار ڦٽا ڪري، سندس حُسن جي هٿڪڙين جو، باندي بڻيل آهيان، ۽ هاڻ جيڪا به سزا منهنجي لاءِ منتخب ٿي، ان لاءِ اوهان دوستن کي، منهنجي معافي جي اپيل جي لاءِ تياري ڪرڻي پوندي!“
۽ وري خيال آيس ته، اها اجائي تڪڙ ٿيندي ڪريمداد! ... پاڻي کان اڳي ڪپڙا لاهڻ يا وقت کان اڳي واڪو ڪرڻ بيوقوفي آهي... تڪڙ نه ڪر ڪٿي ائين نه ٿئي جو، مور جي هلڻي سکندي، ڪانگ واري وک به وڃائين! ... ائين ته پوءِ لوٽي کان ٻنڌڻو، ڳرو ٿي پوندو... ٿورو بُت جهل ڪريمداد، ۽ وقت جي تقاضا کي مرضي تي ڇڏي ڏي!!“
ڪريمداد پنهنجي اهڙي ٻڏتر واري سوچ ۾ هو، ته عادل سندس چهري واريون ريکائون پڙهندي، پنهنجي گُمان واري گرامر کي سمجهي ويو ته، اڄ يا سڀاڻي، پر ڪريمداد ڪم کان ويو!“
پوءِ به هن الائي ڇو، اهو بهتر نه سمجهيو ته، هڪ دوست جي ذاتي معاملي ۾، ائين بنا دعوت جي، دخل اندازي ڪري، سندس لاءِ بي وقتي الجهن کي سُلجهائجي!“
شايد ڪريمداد جي خود ڳالهين لڪائڻ جي ڪري، سندس دل ائين ڪرڻ لاءِ، اجازت نه پي ڏنس ۽ ڪريمداد کي سوچن ۾ ڏسي، ان کان پڇڻ لڳو ”ڇا ڳالهه آهي ڪريمداد؟ يڪو ٻڏي وئين، مون ڪا غلط ڳالهه ته ڪون ڪئي آهي نه!؟“
ته ڪريمداد ٻُڏل ڪُوئي جيئان، هڪدم منهن مٿي کڻندي چيو ”نه نه، عادل تون اهڙيون ڳالهيون هر هر ڇو ٿو ڪرين؟... ماڻهو جيڪي ڳالهيون اڳ ۾ ڪري چڪا هجن، انهن مان ڪا ڳالهه، جيڪڏهن اسان هڪٻئي سان ڪريون ٿا، ته اهو اسان انهن ڳالهين ۾ بس رڳو ڀاڱي ڀائيوار ٿا ٿيون، اهي ڳالهيون، غلط هجن يا صحيح، پر اهي اهڙيون ڳالهيون اسان جون ٺاهيل يا پيداڪيل ته ناهن! ۽ ها!انهن ڳالهين جي حمايت ۾ جيڪڏهن اسان وڃون ٿا، ته پوءِ انهن جي غلط، صحيح جو تعَين ڪرڻ ضروري آهي، سو به تڏهن، جڏهن انهن جو ڪو وجود به هجي، باقي منهنجي سسُ جهڙي هوائي عورت جي ڳالهين تي، مان به هوا ٿي وڃان، اهو ائين ته ٿي نٿو سگهي ۽ نه تون به ايترو سوچ عادل! ...ٺيڪ آهي، ڪڏهن، ڪڏهن حالتن جو ٽڪراءُ ٿيندو آهي، پر ان لاءِ بهتر دوست هوندا آهن، جن جو سهارو ڪم اچي ٿو، پر منهنجي لاءِ ته، پوءِ تون سڀن کان مونکي وڌيڪ ويجهو آهين، ان لحاظ کان ڪجهه ڳالهيون مان، کڻي توسان نه ڪيان، لڪايان، تڏهن به توکان اهي لڪي ته ڪون سگهنديون... سو بهرحال غلط يا صحيح! دوستن کي منهن تي چئي، ٻڌائي ڇڏڻ گهرجي! نه ته، ٻي حالت ۾ انهن کي دوست ته ڪون چئبو آهي.“
هن پنهنجا اُڀتا، سڀتا ٺاهه، ٺاهي، وڌ کان وڌ عادل کي مطمئن ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي ۽ عادل، سندس لڪل سوچ ۽ ويڙهيل نيت کي پوري طرح پرکي نه سگهيو، پر پوءِ به ڪنهن حد تائين، اهو هن سمجهي ورتو ته، ڪريمداد ڀلي ڇا به پيو چوي، پر ڪُنڍي ته ڪلين وچ ۾ لڳل اٿس، تنهن ڪري هاڻ اهو ضروري ڪونهي ته، هڪ سٺي دوست کي، هروڀرو، ابتا، سبتا دليل ڏئي، سندس دل جو راز کولي کيس ڪوڙو ثابت ڪجي، اهو چڱو نٿو لڳي! ۽ اجايو زور ڀري دوستن کي، سندن ئي ڳالهين ۾ ڪوڙو ثابت ڪرڻ، دوستي جهڙي عظيم رشتي جي لاڳاپي لاءِ به اها سٺي سوچ ڪان چئبي.“
اهو سوچي عادل، ڪريمداد کي هاڻ وڌيڪ ڇيڙڻ ڇڏي ڏنو، ۽... ڳالهين مان ڳالهيون ڪندي کين وقت جو احساس ڪون رهيو هو، ڏينهن جا ٻارنهن ٿي ويا هئا، موسم بنهه اڻ وڻندڙ، هر ماڻهو، پنهنجي، پنهنجي سوچ مان به خفا! ڪنهن کي زڪام، ڪنهن کي بدن ۽ مٿي ۾ سور، ۽ ڪريمداد کي ته هونئن به گهڻي سوچ جي ڪري، سڄو سرير سور ٿي پيو هئس!
ڀلا رڳو ڳالهيون ٺاهڻ سان ته، سور ئي حاصل ٿيندا آهن، ڪريمداد به انهن سورن ۾، عادل کان موڪلائي، اٿي ٻاهر اچي پنهنجي گهر ڏانهن ڏٺائين ته، ڪنهن اُجڙي ويل، ويران سپني جيئان محسوس ڪيائين، پنهنجي گهر وڃڻ لاءِ، روح ئي نه پيو چويس، پر پوءِ بي دليو ئي گهر هليو آيو، ۽ گهر ۾ هميشه جيان، سندس اچڻ سان فلحال ائين خاموشي ٿي ويندي هئي، جو ان گهر ۾ ڄڻ انسان جي آبادي محسوس ئي ڪون ٿيندي هئي، ۽ پوءِ ڪجهه دير سهي اهڙو هُل جاڳي پوندو هو، جو ائين لڳندو هو ته، خطرناڪ انسان ته رهندا ئي ان گهر ۾ آهن.
ان ڏينهن به ائين گهر ۾ مڪمل خاموشي ڏسي، هن ائين محسوس ڪيو ته، جهڙو ڪنهن پرائي گهر ۾ آيو هجي.
هن ورانڊي ۾ کٽ تي ويهي، هيڏانهن، هوڏانهن نظر ڊوڙائي ڏٺو ته، سندس ٻئي ڀيڻون، ماءُ سان گڏ ويٺيون آهن، ۽ سندس زال ۽ سندس سسُ انهن کان الڳ ويٺيون آهن، ۽ سندس پوڙهو پيءُ سامهون ٻي کٽ تي پٺيرو ليٽيل هو، ۽ پاڻ به وهاڻو سري کان ڏئي اڃا ليٽيو مس هو، ته سندس ڀيڻ شهرو، سندس سيرانديءَ کان اچي، آهستي، آهستي ڪن ۾ ڪجهه کيس چيائين ته، هڪدم اُڀو ٿي ويهي رهيو ۽ پنهنجي ماءُ کان پڇڻ لڳو ”امان! هي، ادي شهرو ڇا پئي چئي!؟“
۽ ماڻس ڄاڻي، ٻُجهي پنهنجي بي خبري ڏيکاريندي چيو ”ابا، الائي ڇا ٿي چوي؟“ ۽ منهن ۾ گهنج وجهي شهرو کي چوڻ لڳي ”ڇوري، ڇاپي چيئي ڀاءُ کي؟“
”امان مون ادا کي اهو پي ٻڌايو ته، اڄ ڀاڄائي بختاور کي، پنهنجي ماءُ وٺڻ آئي آهي، چئي، پئي ته، ڪريمداد اچي، ان کي ٻڌائي، پنهنجي بختاور کي وٺي ٿي وڃا... هتي ته مُئيءَ کي مينڍن ۾ مڻيان پئي ويا آهن، ٻه مهينا. ٿيا آهن، ته مٿو به ڪون ڌوتو اٿس!“ شهرو ٻڌايو.
”پوءِ مان ته آيو آهيان، ويٺو آهيان، مون سان نٿي ڳالهائي ڇو؟...وٺي ٿي وڃيس، ته پنهنجيءَ کي وٺي وڃي، هو بابا ستو پيو آ، چوينس ته ان سان ڳالهائي...بختاور کي ان، راضي، خوشي مون سان پرڻايو آهي، اهو موڪل ڏيس، ته ڀلي وٺي وڃينس، باقي مون سان اجايو مٿو نه هڻي!“
سندس سسُ اهو سڀ ڪجهه ٻڌو ويٺي، ۽ ڪاوڙ سهي نه سگهي، اٿي اچي ڪريمداد جي اڳيان بيهي چيائين ”مان مٿو ٿي هڻا نه، ... هُو منهنجي ڌيئڙي ائين تو ۾ اکيون وجهي، وجهي سڙي وئي آهي ۽ تو هن کي گڏهه سمجهيو آهي نه.؟“
”ڇا ڪيو آهي، مون هن کي؟“ ڪريمداد اکيون اکين ۾ وجهي چيس، ۽ هن آڪڙجي چيو ”تو ڇاڪيو آهي... اهو توکي مان ٻڌايان... هڪ مڙس پنهنجي زال کي ڇا ڪندو آهي؟... اهو مان پنهنجو، وات اگهاڙو ڪري ٻڌايان؟... ٽي مهينا ٿيا آهن، تون هن سان گڏجي سمهي به ڪون، چوين ٿو، مون ڇا ڪيو آهي!؟“
سندس ان بڙ، بڙ تان ڪريمداد جو پيءُ به اٿي ويٺو ۽ اتان کان ئي چوڻ لڳس ”او مائي ... ڪجهه ساڃاهه ڪر، ڇو اچي روز، روز اسان کي خوار ٿي ڪرين... هڪڙي پاسي هن منهنجي ڇوري اسانکي ڇتو ڪيو آهي، ته ٻئي پاسي تنهنجو اهو ڪاڪڙي تي زور! خبر ناهي ته، تون الائي ڪنهن جي سر جي پويان آهين، الائي ته اسان مان ڪنهن جو سر ٿو وڃي، يا الائي تون پنهنجي سر جي پويان آهين!“
بس پوءِ ته جهڙو ککر کي کڙو لڳي ويو، سڄو ڳوٺ کڻي مٿي تي کنيائين، ۽ وڏي سڏ چوڻ لڳي ”هاڻ اچي تنهنجي اها چاهت ته، ڄُنڊا پٽيانس، انهيءَ بي شرمي، هي ٻيو سڄو راڄ ڇڏي، توکي پنهنجو عاشق ڪيو ٿس... حيدرآباد وارا ڪون وڻيس ۽ هيڏانهن اچي ٿي عشق ڪري... مان چوانءِ ٿي ڪريمداد، منهنجي ڌيءَ کي پنهنجي زال ڪري سنڀال، نه ته منهنجي بختاور لاءِ، مرد مري ڪون ويا آهن! ... مان تنهنجي اڳيان ٻيو مڙس ڏيندي سانس، نه ته، جي غيرت هجئي، ته پنهنجيءَ کي ران سان گڏ رک... متان پوءِ پڻهين علي احمد جا به هٿ نه پونئي... مون گهڻو ئي سٺو آهي، منهنجي نڌڻڪي ڪونهي... تون هٿ ڪڍي ڏس ته، ڪيترا ٻيا گهرڻ وارا آهن ۽ توکي جي چاهت جي سنگت وڌيڪ آهي، ته وڃي منهن اڇو ڪرينس... منهنجي بختاور ڪا ڪُٺل ٻڪري ڪانهي، جنهن کي تو مُردار سمجهي ڦٽو ڪيو آهي... اڄ ته مان وڃا ٿي، پر هاڻ پنهنجي ڌيءَ مون ويڳاڻي ڏٺي آهي، ته مان پنهنجيءَ کي وٺي ويندس، پوءِ جيڪو بابهين کي ڪرڻو هجي، وڃي ڪري، جي نه، ته پنهنجي غيرت کي ڪجهه پاڻي ڏيار، هو تنهنجي لڄ آهي، بي لڄو نه ٿي!؟“
سندس ايڏي وِلل کان پوءِ، ڪريمداد جي پيءُ رڳو ايترو چيس ”ڪون ٿو مائي تنهنجي ڌيءُ سان ظلم ٿئي، وڃ، وڃي پنهنجي گهر، اهي دُهل وڄائي... مردن جي ڳالهه ٿي ڪري، پهريان پنهنجي مرد کي ته غيرت جو پاڻي ڏيئار، جنهن توکي ڇُوٽ، ڇوڙي ڇڏيو آهي، جنهن کي، تنهن کي وات وجهندي گهمين!“
ته هڪ دفعو وري ماحول گرم ٿي ويو، ۽ باهه جهڙو ڀڙڪو ڪري علي احمد کي چوڻ لڳي ”تون چپ ڪر پوڙها! توکي ته هاڻ قبر پئي سڏي! ... تون ته اڄ مرين يا سڀاڻي، تنهنجي ته نظر ئي بيهي وئي آهي! توکي ڪهڙي خبر ته، منهنجي ڌيئڙي سان ڪيڏو ويڌن آهي... پنهنجي جوئي کي سمجهائي، جوئي کي... جيڪا پنهنجو ميسڻو منهن ٺاهيو ويٺي پٽهين جا پير ڪڍي! سڀ ڪم تنهنجي انهيءَ کوٻلي خراب ڪيو آهي... انهيءَ ته اهڙا ڪي منڊ منڊيا آهن، جو منهنجي بختاور بيمار ڪري وڌي اٿس! ... ٻي اها تو واري شهربانو ڪٽڻ ڪُتي، اها ٿي ڪٽڻپاڪري، ڪريمداد جا،... انهن کي نٿو چوين، مون کي پيو چوين ته، مان ڇُوٽ ڇُڙي وتان! ... پنهنجو گهر سنڀال پوڙها، متان سڀاڻي اهي ڪفن به، نه ڏيئنئي!“
پاڙي وارن مان ان مهل، جن ماڻهن اهو سڀ ڪجهه ٻڌو پي، تن ائين پي چيو، ”اڄ ته مائي مت ڇڏي وئي... ڪيڏي ٻيگهيِ مچائي اٿس!“
ته ڪنهن چيو پي ”اها اڳيئي اکين پور آهي... مائي ڪير ته چوندو انهيءَ ڇتيءَ کي!“
ته ڪنهن وري ائين به چيو ”آهي ته مائي به حق تي... پنهنجي زال هوندي، جيڪو پرائي سان پيار ڪندو، اهو ائين پاڻ به بڇڙو ٿيندو، ته ٻين جي عزتن تي به اڇلون ٿينديون، ٻيو ڇا ٿيندو“
ته هڪ لکيي پڙهيي ماڻهو وري هيئن پي چيو ”ان مائي، علي احمد جي پٽ ماستر کي صحيح سڃاتو آهي، اهو لکيو، پڙهيو ۽ ماستر ماڻهو، اجايو سماجي گند ڪري، ڳوٺ جو ماحول پيو خراب ڪري!“
ان مهل ڪريمداد جي ماماڻن مان ڪنهن ڪريمداد کي ائين چيو ته ”ڪريمداد اٿ، نڪر گهر مان، ڇڏ مائي جو منهن، جيسين تون ويٺو هوندين، تيسين ماٺ ڪون ڪندي! ... اجايا ماڻهو پيا کلن، تون وڃ، ڪجهه دير ٻني ٻاري تان چڪر هڻي اچ... تون ويندين تڏهن ڪا ماٺار ايندي، نه ته اتيئي سسُ تو واري کي لهي، اڀري ويندو!“
ڪريمداد، ماٺ مِيٺ ۾ گهر ڇڏي ٻاهرهليو ويو، ان کانپوءِ به ڪجهه دير سندس گهر ۾ٻڙڌول هو، پر پوءِ آهستي، آهستي جيڪو جتي هو، اهو اتي ٺري ٺپ ٿي ويو. پر ان هُل هلاڪي ۾ نه چُلهه ٻري نه ماني ۽ مانجهاندو ٿيو!
سج لهي ميرانجهڙو ٿيو، ته ڪريمداد به لنگهڻ ئي لنگهڻ سوچي، سوچي وري لنگهي پنهنجي گهر آيو، پڻس به سندس ئي پويان، جيئن گهران نڪتو هو، تئين وڃي، ڳوٺ واري مسجد ۾ ستو هو، سو به سانجهي نماز پڙهي پوءِ گهر موٽيو هو، پر ڪريمداد جي ماءُ خوش هئي، ان ڪريمداد جي سسُ کي سڄي ڳوٺ جي اڳيان، پنهنجي اجائي هُل، حشر ۾ بڇڙو ٿيندي ڏسي سندس هانءُ ٺري پيو هو!
ڪريمداد جي سسُ اهو صحيح پي چيو ته، هن پنهنجي پٽ جا پير پاڻ پي ڪڍيا! پر عقل ۾ ڪمزور هئي، کيس اها خبر نه هئي، ته سڀاڻي ڇا ٿيندو؟
ماڻهن ته ان معاملي تي ٻئي ڏينهن به تبصرا پي ڪيا، ۽ اها چُڻ ڀڻُ سڄو هفتو هلي، پر سا رڳو ڳوٺ تائين ڪان هئي، اهي مقالون ماڻهن چاهت تائين به پهچائي ڇڏيون ۽ اها هاڻ رڳو ڪريمداد جي اوسيئڙي ۾ هئي، ان کي اهو وڏو انتظار هو ته، ايڏي کل، خواري کانپوءِ، جنهن ۾ منهنجو ۽ ڪريمداد جو نالو، ٻئي گڏ، گڏ پيا ڳوٺ ۾ ڳائجن، ته ڪريمداد به ضرور ان تي سوچيو هوندو! ضرور ڪي پهه پچايا هوندائين، مونکي به بار بار ياد ڪيو هوندائين.“
چاهت، بس اهڙي انتظار ۾ هئي ته، اهڙو ڪم ٿئي، جنهن سان ڪريمداد پنهنجو گهر ڇڏي، هتي هميشه لاءِ، منهنجو ٿي مون وٽ رهي پوي!“
ائين ته هرڪو ئي پريمي چاهيندو آهي، ته خدا ڪو اهڙو سبب ٺاهي، جو بناڪنهن دير، ۽ انتظار ۽ پريشانيءَ جي منهنجو ميِت مونکي ملي پوي!
پر پنهنجو پيار پائڻ لاءِ ايترا ته پاپرا پٽڻا پون ٿا، جو ماڻهو کي جيئري مري وري جيئرو ٿيئڻو پوي ٿو.
چاهت کي ڪريمداد جي سڪ ته هئي، پر سڪ ۾ سرجندڙ انهن سورن جي ساڃاهه نه هئي، جن سورن ۾ سڪ سانڍيندڙ سنوان، سيبتا ماڻهو به، دنيا ديوانا ڪريو ڇڏي!
پيار جي پانڌيئڙن لاءِ، سڪ واري ڇڪ جو پنڌ هميشه اڻپورو رهيو آهي. عمر کٽيو وڃي، پر پنڌ نٿو کٽي!
انهيءَ پنڌ ته ڪيترا خان کٽائي ڇڏيا، پرنه کٽو، ته پريتم جو پنڌ ڪنهن کان به نه کٽو!
محبت جي ته مسافري آهي اهڙي، جنهن جي سفر جو سامان ته بس رڳو مسافر جو ساه هوندو آهي، ۽ ساهه جي سوديبازي هر ڪوئي ته ڄاڻي به ڪون! ۽ محبت جي معاملي ۾ ماڻهو، پنهنجي خدا کي به خوشي سان گڏائي نٿو سگهي.
هر پيار ڪندڙ پريمي پنهنجي پهرئين پيار جي پيڙاءُ واري سمجهه کان غافل هوندو آهي، پر سڪ جو اولاد ئي سور آهن! جيڪي هاڻ ڪريمداد جي اڳيان، پويان پي ٿيا، ۽ چاهت کي به سڏ پنڌ تي اچي ڇڏيو هئائون ٻئي پريم جي پنڌ ۾ ڪاهي پيا هئا.
عشق اڳيان اٽڪل، هن ابن آدم، ويچاري جي ڇا هلندي، جنهن عزازيل جهڙي عاشق کان سجدي جهڙو ثواب ئي کسي ورتو. تنهن چاهت کي به ٻن واٽن ۾ ورهائي ڇڏيو هو. جنهن جي پهرين سوچ اها هئي ته، ڪهڙي به حالت ۾ڪريمداد کي پنهنجو ڪريان، ۽ ٻيو ڪريمداد واري سسُ جي طرفان ٿيل سندس کل خواري ۽ بدنامي جو بدلو وٺڻ هو!
چاهت جي من ۾ پيار واري پيڙا به هئي ته بدلي واري باهه به هئي. اهي ٻئي طاقتون ڪنهن انسان ۾ گڏجي هڪ ٿي وينديون آهن، ته هڪ اهڙو طوفان اٿارينديون آهن، جنهن جي سامهون دنيا جا عظيم کان عظيم رشتا به پنهنجا روحاني جوڙ جهلي نه سگهندا آهن.
چاهت جي من اندر جي موسم به، اهڙيون ئي طوفاني لهرون اٿارڻ شروع ڪري ڏنيون هيون.
هن هاڻ پنهنجي ماءُ زليخا کي کلم، کلو چئي ڏنو ته ”ڇا به ٿي پوي... ڪيئن به آهي، ڪهڙو به آهي پر مان شادي ڪريمداد سان ڪنديس... تون بابا کي ٻڌائين، ته ڀل ٻڌائي ڇڏ!“
سندس ماءُ ته اهڙي طوفان جا ڌڪا اڳيئي کايو ويٺي هئي، سا پنهنجي جان محمد سان جِيءَ گڏي، جڏهن کان گهر ڇڏي نڪتي هئي، ته وري ان ساڳي گهر جو پاڻي به ڪون پيتو هئائين، ماءُ، پيءُ، ڀيڻون، ڪجهه به ڪون رهيو هئس، سڀئي پنهنجي جان محمد جي سرتان صدقو ڪيو ويٺي هئي.
هاڻ سندس باقي ڪجهه هو، ته اهو جان محمد ۽ سندس صديقا ۽ چاهت! ... سندس شهر به اهي، ماءُ پيءُ به اهي ته گهر ۽ دنيا جهان به اُهي!
سڀ ڪجهه سندس اهي ئي هئا، کيس کلائڻ وارا به اهي، رئارڻ وارا به اهي ته ڪفن ڏيئڻ وارا به اهي ئي هئا!
هن ويچاري پنهنجي زندگي جا سڀئي صدما، صندل جو شربت سمجهي پيِ ڇڏيا هئا. ۽ ڪڏهن ٻاڦ ٻاهر نه ڪڍيائين، ۽ هاڻ پنهنجي ماضي جا مري ويل اهي سور، وري سندس ڌي چاهت جي صورت ۾ سامهون ڏسي رهي هئي، پر هاڻ ته سورن کي منهن ڏئي، پنهنجو پاڻ سنڀالڻ وارو سبق ته هن کي ايندل هو، تنهن چاهت جي اسرار کي سمجهي ورتو هو ۽ ان کي ائين ئي، جهڙي جو تهڙو پنهنجي من جي محل ۾ سمهاري ڇڏيائين، رڳو چاهت کي بس ايترو چيائين ”پنهنجو خيال رک، زندگي جا فيصلا ايڏا تڪڙا نه ڪندي ڪر“
۽ پوءِ مڪمل خاموش ٿي وئي! پر سندس چيل جملي کي چاهت ڪا اهميت ڪان ڏني!
چاهت، ته ضدي ۽ چيڙاڪ طبيعت به هئي، جيئن وڻي تيئن ڪري، سندس فيصلن کي رد ڏئي ڪون سگهندا هئا، سڄي گهر جو حساب، ڪتاب، ڏيئڻ، وٺڻ تائين چاهت جي حوالي هو.
جان محمد کي پٽ جو اولاد نه هئڻ ڪري، کيس چوندو هو ”تون منهنجي ڌيءُ ٿورئي آهين، تون ته منهنجو پٽ آهين!“
ذاتي حوالي کان به، اُها آزادي ۽ اهي سڀ اختياريون حاصل هئس، جيڪي هڪ خوشنصيب ماڻهو کي حاصل هونديون آهن! پر انهن اختيارين جو استعمال ۽ آزاديءَ جي سنڀال، سندس سمجهه کان مٿي هيون، هن انهن ٻنهي نعمتن کي، رڳو ڪريمداد جي حاصل ڪرڻ ۽ ان جي سسُ کي بدنام ڪرڻ لاءِ پي استعمال ڪيو!
پر اهي ٻئي نعمتون، جيڪڏهن ڪنهن ساڃاهه ۽ سمجهه سان استعمال ڪجن، ته ڪا شخصي يا قومي آزادي ته ڇا، پر ماڻهو شيطان کان به پنهنجو خدا کسي سگهي ٿو!
پرچاهت، رڳو ڪريمداد کي پي چاهيو، جنهن ۾ جهڙو سندس خدا رهندو هو، پر جڏهن ته، ڪريمداد خود سندس چاهيندڙ هو. پر وقت! جيڪو هر قوت ۽ ڪرامت کي جنم ڏيندڙ آهي. سو جي انتظار نه ڪرائي، ته خود به پنهنجي احساس سميت فناٿي وڃي!
وقت! چاهت کي به پنهنجي گهڙيِ، گهڙيءَ جي انتظار ۾ روڪي رکيوهو، ۽ چاهت ان اصل وقت کي پي ڳوليو، جنهن ۾ هڪ گهڙيءَ جو به انتظار ڪون ڪبو آهي! جي سندس وس ۾ هجي ها، ته وقت کي ويڙهي گهڙين وارا کيل ئي ختم ڪري ڇڏي ها! پر افسوس وقت کي اجرڪ جيئان ويڙهي، قابو ۾ ڪرڻ ته ڇا؟ پر ڪڏهن ڪنهن، نه سندس احساسن ۽ ارادن کي سمجهيو آهي ۽ نه ڪڏهن ڪو سندس پاسي کان به لنگهيو آهي!هرڪو سندس حڪم جو حامي آهي، ڪو به سندس احڪامن کان انڪار نٿو ڪري!
وقت کي پٺڀرو ويندڙ، واپس ايندي، وري ڪنهن به ڪون ڏٺو، الائي ڪهڙي اوڙاهه ۾ وقت کيس وڃائي، فنا ڪريو ڇڏي!
۽ وقت جي رفاقت جا راهگير، لُڏندي، لُڙهندي غوطا کائيندي ته ڏٺاسين، پر ڪڏهن ڪرندي ۽ ٻڏندي ڪون ٻڌاسين. ۽ جن وقت سان وفا جي بدلي اٽڪل ڪئي، تن کي وقت هيمشه اونڌي راهه جي اوجهڙ ۾ راهي ڇڏيو!
چاهت جو به، وقت سان صلح شايد اميدن جي حاصلات جا اهڃاڻ هئا، ليڪن چاهت، وقت کي ڪون سڃاتو هو، پر وقت چاهت کي ڄاتو پي، اها وقت جي مٿس مهرباني هئي، جنهن کيس تڪڙ جي بدلي، صبر۽ انتظار ڏنو هو، نه ته چاهت پنهنجن اٽڪلن سبب، انهن ٻنهي مان خفا هئي. انتظار ۽ صبر ٻنهي کيس پنهنجي عقل ۾ منجهائي وڌو هو، هن هر گهڙيءَ هڪ نئون فيصلو پي ڪيو، جنهن ۾ هن وقت کي کُٽائڻ پي چاهيو، پر ڪريمداد به وقت جي وات ۾ هو، ان کي اتان ڇڏائڻ لاءِ چاهت جون سوچون ايئن کٽي پي پيون، جيئن وقت کي کٽائيندڙ پاڻ کُٽي پوندا آهن!
سج اڀرندو هو، ته ڪريمداد جو انتظار ڪندي هئي ۽ سج لهي ويندو هو، ته وري سج اڀرڻ جو انتظار ڪندي هئي، ائين وقت پنهنجي طرفان انتظار، جهڙو سندس رت پت سان گڏي ڇڏيو.
جنهن ڏينهن کان، سندس پيءُ، ڪريمداد کي، ڄَمُ سرٽيفڪيٽن لاءِ چيو هو، تنهن ڏينهن کان، هن پنهنجو پاڻ کي به وساري، رڳو ڏينهن ويٺي ڳڻيا! کيس يقين هو ته، ڪريمداد دنيا جا ٻيا سڀ ڪم ڇڏي، رات ڏينهن سرٽيفڪيٽن واري ڪم جي پٺيان هوندو، ۽ اجهوڪي اجهو اڄ يا سڀاڻي ضرور ايندو!
سندس ڊوميسائيل ٺهڻ کانپوءِ، کين پنهنجي پيءُ نوڪريون وٺي ڏيارڻ وارو يقيني واعدو ساڻن ڪري ڇڏيو هو.
۽ چاهت ان واعدي مطابق ئي، ڪريمداد سان شادي رچائڻ جي مڪمل رٿابندي جوڙي ڇڏي هئي.
هن سوچيو هو ته، باباجي رٽائرمينٽ جا پيسا، منهنجي ۽ ڀيڻ صديقا جي پگهار مان ڪجهه پيسن جي بچت ڪري، هڪ سٺو، بنگلي نما گهر ٺهرائينديس، پوءِ ڪريمداد سان شادي ڪنديس ۽ بختاور کي طلاق ڏيئاري، ڏهاڳڻ ڪري، ڪريمداد جي سسُ کي، اهو اهڙو زهر پياريندس، جو سڄي عمر پئي ڦٿڪندي!“
ڪريمداد ۽ عادل کي پنهنجا پروگرام گهٽ وڌ ڪندي، پورا ٽي مهينا لڳي ويا، موسم به سنڌ جي جذباتي نوجوانن جي سوچن جيئان، بدلجي چڪي هئي.
ڊسمبرجو مهينو هو، اُتر واءُ سياري کي سنڌ ۾ پلٽائي وڌو هو، سنڌ جي ساحليءَ پٽيءَ تي، سيِءَ پنهنجون اوطاقون اڏي ڇڏيندو آهي. ٺٽي ۾ به سِيءَ سيسڙاٽ ڪڍائي پي ڇڏيا.
عادل، قد، بت جو سگهو ڀلو، صحتمند جسم، بت ۾ ڀريل ۽سانولي رنگ وارو نوجوان هو. جڏهن ته ڪريمداد، ڪمزور بدن، سنگل باڊي، سنهڙو بدن، قد ۾ عادل کان ڊگهو نظر پيو ايندو هو. چورس منهن ۽ گول نڪ، کلندو هو ته، ڳلن ۾ هڪ ننڍڙي کڏ پئجي ويندي هئس، جنهن کي ”غب غب“ چئبو آهي. ڪنهن شاعر به چيو آهي ته:
”اسان غرق ٿيا سي در غب غب
لاشڪ آهيون لا مذهب!“
ڪريمداد جي ڳلن ۾ اها ننڍڙي کڏ، چاهت کي تمام وڻندي هئي. عادل ۽ ڪريمداد، هڪڙي ڏينهن ائين بس ويٺي، ويٺي، پروگرام ٺاهيو ۽ اوچتو ئي، اوچتو ٺڪ وڃي چاهت جي گهر ڪيائين.
چاهت جي پيءُ جان محمد تي شگر مڪمل ڪنٽرول ڪري وئي هئي ۽ تمام گهڻو ڪمزور ٿي ويو هو، تنهن ڪري گهر کان گهڻو ٻاهر نڪرڻ ته ڇا، پر پنهنجي ڊيوٽي به، باقاعدگي سان ڏيئڻ ڇڏي ڏني هئي.
ٻين کي فرض شناسي جا ليڪچر ڏيندي، ڏيندي، هاڻ خود کان به ڄڻ فرض رُسي ويو هئس! بس بي سَتو ٿيو گهر پيو هوندو هو. ٿورو گهڻو هلڻ، ڦرڻ يا چهل قدمي به گهر جو گهر ۾ ڪندو هو.
گهر ۾ مڪمل رهڻ سان، واندڪائي ۾ سوچي، سوچي، هن کي چاهت ۽ صديقا جي نوڪرين ۽ شادين، ڳڻتين ۾ ڳاري پريشان ڪري وڌو هو، پر سندس همٿ سلامن جي لائق هئي! بنهه بردبار ۽ قوتِ مدافعت به انتها جي هئس، زندگي ۾ ڪيتريون، وسنديون، ڦٽنديون ڏسيو ويٺو هو.
ان ڏينهن عادل ۽ ڪريمداد کي پنهنجي گهر گڏ اچڻ جو ٻڌي ڏاڍو خوش ٿيو هو. هڪدم چيائين ”اهي اڄ منهنجا مهمان آهن، انهن کي هيڏانهن منهنجي ڪمري ۾ موڪليو.“
هن ڳالهه وساري ڪون هئي، عادل کي پاڻ سان گڏ وٺي اچڻ جو، ڪريمداد کي چيل، کيس چڱي طرح ياد هو، هن ٻنهي کي پاڻ ڏانهن پنهنجي ڪمري ۾ گهرايو، پر چاهت ڪريمداد کي پاڻ وٽ روڪي ڇڏيو، ۽ عادل کيس اڪيلو وڃي مليو، ته هن پنهنجي زال زليخا کي چيو ”ڪريمداد ڪٿي آهي؟“
زليخا چيس ”اچي ٿو، ان کي چاهت ڪجهه دير لاءِ روڪيو آهي.“
پر هن اسرار ۽ اُڪير مان چيو ”اڙي چوينس ته، گهڻا ڏينهن پئجي ويا آهن، مونکي ته منهن ڏيکاري، چاهت سان پوءِ پيو ملي؟“
عادل سندس ان شروعاتي ادا کان ڏاڍو متاثر ٿيو، سندس ان خوش سلوڪي مان ئي هن اندازو لڳائي ورتو ته، واقعي، هي ته ملنسار ۽ ملڻ جلڻ جي اهل شخصيت آهي. مون خوامخواه دير لڳائي! هي ايترو ڪمزور ٿي ويو آهي، جي وفات ڪري وڃي ها ته، ساڻس ملڻ واري حسرت شايد رهجي وڃي ها!“
جان محمد، زليخا کي ويهڻ ئي نه ڏنو، بيٺي پير واپس کيس ڪريمداد کي وٺي اچڻ لاءِ چيائين ۽ پوءِ عادل جي منهن ۾ ڏسندي چيائين ”عادل...آزاد... تنهنجو ته نالو ئي دل گهريو وٺي... ڪريمداد تنهنجي دوستيءَ جون نيڪيون ڪندو آهي ... چيومانس ته، پوءِ وٺي اچينس ڪيڏي مهل، پنهنجي گهر... پر وڏي ديرلڳائي آيا... خير، سٺو... حياتيءَ ۾ وري به ملياسين ته سهي... ڪهڙا حال آهن؟... ڇا پياڪريو اڄ ڪلهه؟... توهان جي شاعري ڪيئن پئي هلي!؟“
لاڳيتو هڪٻئي پٺيان، سوال پڇي ورتائين، ائين پي لڳو، ڄڻ هن پنهنجي حياتيءَ جا، باقي ڪي ٿورڙا ڏينهن پي تصور ڪيا.
عادل، منجهي پيو ته، پهريان کيس ڪهڙي سوال جو جواب ڏجي! انهيءَ سوچ ۾ هو ته، ڪريمداد به اچي سلام ڪيو، ۽ جان محمد کي جُهڪي پيرن تي هٿ رکي مليو ته، جان محمد ڪمزور هوندي به، ڪريمداد کي ائين ته ڀاڪر ۾ ڀري، پنهنجي ڇاتيءَ سان گڏائي ڇڏيو، جو جهڙو سندس سڳو پٽ هجي. ان ڀاڪر ۾ ئي کيس، پنهنجي محسن ربنواز ڌوٻيءَ جون يادون سندس ذهن تي تري آيون ۽ ڀاڪر ڪڍي ڪريمداد جي ٻنهي ڪلهن تي هٿ رکي چوڻ لڳو ”ڪريمداد! هڪ ڏينهن مونکي به ائين منهنجي محسن مرحوم چاچا ربنواز، اهڙو ڀاڪر وجهي، هميشه لاءِ مونکي پنهنجو ڪري ڇڏيو هو ۽ ائين اهڙي طرح سان منهنجي ڪلهن تي هٿ رکي مونکي چيو هئائين... جانو هي موسمون به اچن وڃن ٿيون، ڏک ۽ سک به اچن وڃن ٿا، دنيا ۾ ڪا اهڙي شيءَ ناهي، جيڪا اچي ٿي ۽ پوءِ وڃي نٿي، پنهنجا به اچن ٿا۽ پوءِ اڪيلو ڪري هليا به وڃن ٿا. تنهن ڪري تون سارين جي سنگ جيئان، پنهجن کان ڇڄي، حوصلو ڪڏهن به نه هارجان!“
ائين چوندي جان محمد جي اکين ۾، لڙڪ اچي ويا، ۽ پنهنجي زال زليخا ڏانهن اشارو ڪندي چيائين ”هُو ڏس... اها ان جو ڏنل انعام اٿئي، جنهن پنهنجا سڀ وساري، رڳو مون هڪڙي جا ويٺي سور سبي... ڏاڍو ڏکيو آهي يار... زندگيءَ ۾ اڪيلائيءَ جو بار!“
۽ پنهنجي رومال سان اکيون اُگهندي چيائين ”ويهه ڪريمداد ويهه... اسانکي وساريندو نه وڃ يار... ڪهڙي خبر؟ وڏي سڏ جو وقت ڪهڙو آهي!؟“
جان محمد جي ان ويچارگي، زليخا جي هينئن ۾ اهڙو چڪ پاتو جو هانءُ هاريندي چيائين ”ائين روز، روز ڇو ٿو چوين... نه چوندو ڪر ائين، تون جي ويندين ته پوءِ اسان جو هت ڪير آهي!؟“
”هي ڇا ويٺا آهن، ڪريمداد ۽ عادل آزاد... اهي آهن نه ... پنهنجا... ڪريمداد ڪيئن، سمجهائي نه، پنهنجي جيِجيءَ کي؟“
ڪريمداد ڇاچوي، تنهن جي ته ساهه به، مڪمل سندس ٿيڻ لاءِ سَٽون پي کاڌيون، پر ايتري منجهس جرئت ڪان هئي، جو سڌو، سڌو کيس چئي ڏئي ته، ”چاچا مان ته سڄو اوهان جو آهيان، بس ٿوري وچ ۾ ڪا وٿي آهي، اها به تنهنجي احترام جي ڪري وچ ۾ سنَڌو وجهي پيل آهي“
بس پوءِ مڙئي ڳالهين ۾ ڀائيواري ڪندي، چوڻ لڳو ”جِي جيِ به ته صحيح ٿي چوي، اسان ته اوهان جا آهيون، پر اوهان به ته اسان جا پنهنجا آهيو، ائين اهڙيون ڳالهيون ڪري، اسان جون دليون ته نه ڏکايو نه.“
تڏهن جان محمد چوڻ لڳو ”اڙي يار... اسان کي جن جيئري جدا ڪيو، سي به ته پنهنجا هئا، پر جيئون پيا نه، ڪنهن کي ڪنهن جي لاءِ حياتيءَ جي بخشش ته ڪون ٿي ملي نه، مان چوان نه چوان ڪهڙو فرق ٿو پوي، پر اها واٽ جيڪا سڀن لاءِ جُڙي آهي، تنهن تي ڪوئي خوشيءَ سان جيڪڏهن نه ويندو، تڏهن به وٺڻ وارا ته وٺي ويندس، ان کان بهتر آهي ته، ماڻهو اهڙي حقيقت نه وساري، ۽ اڳواٽ پنهنجي دليري سان، تياري ۾ رهي! ڀلا اوچتو اچي موت سڏ ڪري، ته اهڙو اوچتو سڏ ماڻهو کي ڀاڙيو ڪريو وجهي، تنهن ڪري پيا مڙئي هڪٻئي کي ياد ڏياريون!“
۽ پنهنجي ... زليخا ڏانهن نظر کڻندي چيائين ”نه ته ڀلا هنن هيهڙن باوفا ماڻهن کي ڇڏڻ تي، روح ته راضي ڪون هوندو نه!“
جان محمد ائين چئي، ڪجهه دير سڀن کي ڄڻ لاجواب ڪري ڇڏيو ۽ ان تي وڌيڪ ڳالهائڻ، ڪنهن کي مناسب ڪون پي لڳو
شام جا شايد ست ٿيا هئا، ڪمري جو دروازو کليل هو، سرديءَ جي ڪري، ٻاهر ڪافي ٿڌ هئي، ڪنهن، ڪنهن مهل ڪمري ۾ به ٿڌي لهر ڊوڙي پي آئي، جيڪا کين کليل دروازي جي ياد ڏيئاريندي ڄڻ چوندي هجي ”ڪمري جو دروازو بند نه ڪندا ته مان ائين هر هر اچي اوهان جون ڳالهيون ٻڌي، اهي ڳالهيون وري ٻاهرين کي وڃي ٻڌائينديس“
پر سندس ان هلڪي سياٽي ڏانهن ڪنهن به ڌيان ڪون پي ڏنو، عادل کي ٿوري ٿڌ محسوس ٿي، پر سو جان محمد جي قياسي خيالن کي ڌيان ڏئي ٻڌي رهيو هو، تنهن ڪري ان هلڪي ٿپڪي واري ٿڌ، سندس توجه کي بدلائي نه سگهي، ۽ عادل چاهيو پي ته، سندس انهن اداس ۽ نراس ڪندڙ ڳالهين ۾ ساڻس ڪا ڀاڱي ڀائيواري ڪريان، پر کيس وچ ۾ ڳالهائڻ لاءِ جان محمد وجهه ئي ڪون پي ڏنس، بلڪ عادل کي پاڻ ڏانهن متوجه ڏسي، وري به شروعاتي سوال دهرائيندي عادل کي چوڻ لڳو ”ها! عادل آزاد، توکان مان لاڳيتا ٻه، ٽي سوال پڇي ويٺس، پر وچ ۾ وري ڪريمداد آيو، تنهن ڪري ذهن وري ٻي پاسي هليو ويو، سو... ڪيئن ڀلا، شاعري وغيره ته اڃا هلي پئي نه“
ته عادل مزاح واري انداز ۾ چيس ”ها سائين، بس ڪنهن مهل مونکي پئي هلائي، ته ڪنهن مهل مان پيو هلايانس، پر گاڏو مڙئي هلي پيو!“
”ها گاڏو هلندو رهي ته سٺي ڳالهه آهي پر... هي جيڪا ڪيڏي مهل توکي پئي هلائي، اها صورتحال توکي سمجهه ۾ اچي ٿي؟ يا مون کي اهڙي خيال جو وزن ڳرو پيو لڳي...؟“
ايترو اڃا مس چيائين ته، صديقا ۽ چاهت ڪمري ۾ داخل ٿيون ۽ عادل پنهنجو جواب ڏيئڻ کان اڳ ۾ ڪجهه دير چاهت ڏانهن ڌيان ڏئي ۽ پوءِ جواب ۾ چيائين ”توهان جي سوال کي وزن آهي بلڪل، پر مان توهان جي ان خيال کي مڪمل شايد سمجهي نه سگهيو آهيان؟“
تڏهن صديقا پنهنجي پيءُ ڏانهن ڌيان ڏنو، هن عادل واري جواب جي ذريعي، ان سوال کي نئين سري سان ٻڌڻ پي چاهيو، پر جان محمد پنهنجي چيل جملي جي وضاحت ڪندي چيو ”شاعري کي شاعر پنهنجي سمجهه، فڪر ۽ فهم مطابق، پنهنجي ذهن جي طابع رکي ٺاهي، بڻائي ٿو ته ٺيڪ آهي، اهو سائنسي علمي ۽ عقلي عمل آهي، پر شاعري جيڪڏهن، پنهنجي اثر، اهميت ۽ پنهنجي ضياافروزي جي سبب شاعر کي پنهنجي پويان هلائي ٿي، ته اها غير سائنسي، غير شعوري، يا ائين کڻي چئون ته، اهو سمجهه کان مٿانهون يا ڪجهه عجيب ڪون ٿو لڳي؟“
۽ انهيءَ سوال ڪريمداد کي، پريشان پي ڪيو، جواب ته عادل کي ڏيئڻو هو، پر ڪريمداد انڪري پريشان پي ٿيو، جو ان کي سنڌي ادب جي ڪائي ڄاڻ ڪان هئي، توڙي جو پاڻ پرائمري ماستر هو، ۽ سنڌ جو پرائمري ماستر سنڌي ادب جو مطالعو ئي نٿو ڪري، تنهن ڪري سنڌي ادب جي اهميت ۽ ان جي تاريخي حيثيت کان سنڌ جو استاد گهڻي ڀاڱي بلڪل بي علم ۽ اڻ ڄاڻ رهيو آهي! تنهن ڪري جيئن ئي شاعري جو موضوع ڇڙيو هو، ته ڪريمداد ڪجهه سوڙهو، سوڙهو ٿيڻ لڳو، هن لهرايو پي ته، ڪٿي اهڙو سوال مون تي نه اچي ڪڙڪي“ پر جان محمد سياڻو ماڻهو هو، ۽ ٻيو ته ڪريمداد جو بچپنو به جهڙو سندس نظرن اڳيان گذريو هو، ڪريمداد جي صلاحيتن جي کيس پوري خبر هئي، ته، ڪريمداد جو ذهن، ٻئي هر حوالي کان قابل آهي، پر ادبي ۽ سياسي لحاظ کان ٺهلو ٺڪر! تنهن ڪري ساڻس ادب تي ڳالهائي کيس لڄي نه پي ڪرڻ چاهيو. البت صديقا سنڌي ۾ ايم اي ڪريو ويٺي هئي، تنهن ان موضوع ۾ دلچسپي ورتي پي، ۽ جان محمد جي به شايد اها مرضي هئي ته، عادل کي صديقا جي صلاحيتن کان ڪجهه متعارف ڪرائجي“ شايد ان خيال سان ئي هن انهيءَ سوال جي آخر ۾ صديقا کان ئي پڇيو ”صديقا! تون ڪيئن ٿي سمجهين، مان غلط سوال ته نه پيو ڪريان!؟“
صديقاپاڻ کي ڪرسي تي ٿورو ٺاهيندي جواب ڏنو ”بابا توهان جو سوال، توهان جي پنهنجي سوچ مطابق درست آهي، پر فڪري حوالي کان، فڪر به هڪ حقيقت آهي، ڪنهن شاعر کي جيڪڏهن پنهنجي شاعري، پنهنجو پاڻ نه وڻائيندي ته هو پنهنجي تخيل ۽ فڪري گهرائي ۾ اڳتي وڌي نه سگهندو، تنهن ڪري، اهو به درست ٿيندو ته، ڪڏهن، ڪڏهن شاعري اڳيان ۽ شاعر ان جي پويان رهي ٿو، ۽ ٻئي هڪٻئي لاءِ لازم ملزوم آهن.“
جان محمد، صديقا جي واکاڻ ۾ عادل کي چوڻ لڳو ”عادل! صديقا جو، جواب ٻڌئي؟ ٻيلي اوهان نوجوان اسان کان اڳتي پيا وڃو- بس اسان کي هاڻ پنهنجي عمر راهي ڇڏيو، اها ڳالهه مڃبي ته، اسان رڪجي، رهجي وياسين ۽ اوهان سٺو... اڳتي نڪرو پيا، ...اها سٺي ڳالهه آهي ۽ اوهان کي اڳتي اچڻ گهرجي، سياسي، سماجي، علمي، ادبي هر حوالي کان... ۽ اسان جتي ڇڏيون پيا، اوهان اتان کان اڳتي نڪرو پيا، اهو اسان جي بقا جو هڪ سٺو اهڃاڻ آهي.“
ايتري ۾ صديقا ڪمري مان ٻاهر هلي وئي، ۽ عادل سندس صلاحيتن کان اهو پهريون دفعو، چڱي طرح واقف ٿيو هو، اڳ ۾ ته بس رڳو عام ۽رواجي طرح سان سندن ملڻ پيو ٿيندو هو، پر ان ڏينهن سندس گفتگو جي ادا ۽ ذهني وسعت کان واقف ٿيندي سندس دل لوڏو کاڌو ته ”عادل ايڏي دير ڪري، پنهنجو پاڻ سان ظلم ڪري ڇڏيئي، ڪريمداد جيئان ويجهو رهين ها، ته اڄ تنهنجي ۽ صديقا جي جوڙي ڪيڏي نه سُندر ۽ دلين کي وڻندڙ هجي ها! پر هاڻ ته تون پنهنجي سؤٽ کي دل ڏئي ان سان شادي جو به عهد ڪري چڪو آهين... ۽ عادل! هاڻ تون به ڪريمداد نه ٿي يار!“
عادل پنهنجي ان حال جي افسوس ۾ هو ته، زليخا، جان محمد کي چيو ”ڀلا هاڻ، ڪجهه کائڻ پيئڻ به انهن کي ڏيندين يا رڳو ڳالهين سان سندن پيٽ ڀريندين؟ ماني ٿڌي پئي ٿئي، نه کائيندا ته، صديقا بک هڙتال ڪندي دير ئي ڪان ڪندي. بس! هاڻ اٿو هي ڪرسيون هڪڙي پاسي ڪريو... ماني کائي وٺون، پوءِ اوهان جي مرضي؟“
ڪمرو وڏو ۽ خلاصو هو، جيئن ۽ جڏهن کان ان گهر ۾ سندن رهائش ٿي هئي، ته هنن گهر بدلايو نه هو، ۽ اهو ڪمرو جان محمد جي رهڻ، ڪرڻ ۽ لکڻ، پڙهڻ جي حوالي هو، پاڻ ٻئي زال مڙس، انهيءَ ڪمري ۾ ئي سمهندا هئا، سڄو ڪمرو، تمام خوبصورتيءَ سان سجايل هو، پر سڄي ڪمري ۾ ٻه شيون ته اڃا به اهڙيون هيون، جيڪي هر ڏسندڙ کي متاثر ڪري پي سگهيون، انهن ۾ هڪڙو هوڪتابن جو ڪٻٽ، جيڪو لاتعداد ڪتابن سان سٿيل هو ۽ ٻيو ڪمري جي اُترين ديوار تي لڳل ٽي خوبصورت تصويرون، جنهن ۾ هڪڙي تصوير سندس،محسن ربنواز ڌوٻيءَ جي، ٻي تصوير وچ ۾ سندس ۽ ٽيون نمبر تصوير، سندس والد عبدالفتاح جي هئي، جيڪا کيس پنهنجي محسن ربنواز ان ڏينهن ڏني هئي، جنهن ڏينهن هن زليخا سان ڪورٽ ۾ نڪاح ڪيو هو.
ٺٽي ۾ جان محمد جي ٻه ڀيرا بدلي به ٿي، پر پنهنجي ڌيءَ چاهت جي اسرار تي، اهي ٻئي ڀيرا پنهنجون بدليون هن روڪرائي ڇڏيون هيون.
جنهن مهل ماني جي انتظار لاءِ، ڪمري ۾ ڪرسيون وغيره هڪڙي پاسي ڪرڻ لڳا، تنهن مهل، ڪريمداد، زليخا کي چوڻ لڳو ”جي جيِ! ماني ٻاهر ورانڊي ۾، جنهن وڏي ٽيبل تي،اڳ ۾ گڏجي کائيندا آهيون، ان تي ئي کائڻ گهرجي ها! هن ڪمري جي هي سڄي ترتيب، هيٺ مٿي ڪري، اڳيان پويان ڪري ڇڏينداسين... اهو ائين ڇو ڪجي؟“
ته زليخا جي بدلي جان محمد چيس ”ڪريمداد اها ٽيبل وڪڻي ڇڏيم،... اها ٽيبل وئي ڪرسين سميت... ٽي،وي ۽ ٻيو هو تو ڏٺو هو هن، ٽائليٽ واري سائيڊ تي هڪ وڏو لوهه ۽ ڪاٺ جو ٺهيل پڃرو رکيل هوندو هو، جنهن ۾ ڪنهن مهل ڪبوتر، ڪنهن مهل ٻاٽير، ته ڪنهن مهل ٽرڪيون يا تتر ويٺل هوندا هئا، اهو صديقا جو شوق هو، سو به ويو! ... پر ڪريمداد مونکي ڏک رڳو بندوق جو آهي يار، اها مونکي نه وڪڻڻ کپندي هئي، اڄ ان جي ڏاڍي ضرورت محسوس ڪندو آهيان... پر ڇا ڪجي، ضرورت هئي ڏئي ڇڏيم!“
ڪريمداد، عجب کائيندي پڇيس ”پر چاچا اهو سڀ اوچتو... ائين سڀ شيون...!؟“
”ڇو وڪڻي ڇڏيون“اهي آخري لفظ، ڪريمداد روڪي ڇڏيا. ”اڙي بابا، پنهنجون هيون... وقت تي ڪم ڏئي ويون... هاڻي هي چاهت ۽ صديقا آهن نه، نوڪريون ملندن ته،... پاڻهي وري وٺي پيون گڏ ڪنديون!“
جان محمد گهر مان نه رڳو اهي ڪجهه فرنيچر وغيره جون شيون وڪيون هيون، پر گهر جي زيورن مان به ڪجهه ڪون رهيو هو، هن اهي سڀ شيون وڪڻي، انهن مان وڏوخرچ هن پنهنجي بيماري تي ڪري ڇڏيو ته، به صحت ياب نه ٿيو، ۽ ان کان علاوه صديقا ۽ چاهت جي پڙهائي، گهرجي مسواڙ، بجلي، واٽرسپلاءِ، ۽ تنهن کانپوءِ روزمره جي ضرورتن جو وڌي وڃڻ وارو خرچ، انهن سڀني خرچن کي رڳو سندس هڪڙو سُڪو پگهار، پورو پئي نه سگهيو ۽ مجبورن اهو سامان هن وڪڻي ڇڏيو.
پر ان مهل ڪريمداد جڏهن، انهن شين وڪڻڻ واري سبب پڇڻ تي پنهنجو وڌيڪ اظهار ڪرڻ لڳو، ته جان محمد پنهنجي بيماري جو سبب ڏيندي چيس ”ڪريمداد، يار هن شگر منهنجا لاهه ڪڍي ڇڏيا آهن. ڇاڪيان، پر پوءِ به اڃا جان نٿي ڇڏي!“ ۽ پنهنجي گهر ڀاتين ڏانهن اشارو ڪندي چيائين ”مان ڏسان پيو، منهنجي اڃا هنن کي گهڻي ضرورت آهي، نه ته هن نڀاڳي، شگرتي خرچ ڪرڻ جي ضرورت ڪون هئي... پر ڇا ڪجي؟ اڃا ڪنهن کي منهنجي جيئاپي جي ضرورت آهي يار، تنهن ڪري اڃا پيا جيئون، پوءِ جيستائين جيئارينَ!“
عادل جون ته اهي شيون‎ ڏٺل ڪون هيون، ڪريمداد جون اهي سڀ شيون ڏٺل هيون، ۽ انهن جي اهميت کان به واقف هو، تنهن ڪري ان افسوس کان، هن انهن تي وڌيڪ ڳالهائڻ مناسب ئي نه سمجهيو، پر ارمان ۾ سندس ڇاتي ساهه سان ڀرجي وئي هئي! ان کي به هن اتي ئي ڄڻ ڳڙڪائي ڇڏيو.
۽ وري جنهن مهل، دسترخوان تي ماني لڳي، ۽ سڀ گڏجي ماني کائڻ لڳا، تنهن مهل به، ڪريمداد ڏٺو ته، اڳ ۾ چار، چار، پنج پنج نمونا، کاڌي ۾ هوندا هئا، ۽ اڄ هي رڳو دال ۽ ڪريلا آهن. هن جڏهن انهيءَ تجسس مان، پليٽن وغيره ڏانهن پنهنجون نظرون پي گهمايون، تنهن مهل به جان محمد کيس تاڙي ورتو هو، ته ڪريمداد کاڌي بابت پيو سوچي! تنهن ڪري هن کاڌي جي معاملي ۾ به پنهنجي غربت کي لڪائيندي چيو ”ڪريمداد، هي تو واري جِيِ جيِءَ زليخا نه، جيڪا آهي سا گهر ۾ ته، هاڻ دال ڀاڄي کانسواءِ ٻيو ڪجهه پچائڻ ئي نٿي ڏئي! چئي ٿي توکي شگر آهي جان محمد؛ تون ڪِري ڪريئن ڪون ٿو، جيڪا شيءَ ٿو ڏسين، سا چوين ٿو مونکي ڏيو، بس انهيءَ ڪري، هاڻ گهر ۾ ڪو مهمان وغيره اچي ته، دال ۽ ڪريلا روز رکيا آهن. اڄ اوهان کي به، منهنجي ڪري دال سان دوستي ڪرڻي پئي يار، چانهه ۾ به منهنجو گذارو هاڻ Green Tea تي آهي... يار سچ ٿا ماڻهو چون ته، گهر ۾ ڪو هڪڙو مستقل مريض آهي، ته سڄو گهر بيمار!“
ته ڪريمداد جي بدلي عادل جواب ڏنو ”سائين اسان ته خير سان جيڪو نصيب، سو وڏي عزت ۽ محبت سان ويٺا کائون، پر سنڌ جي معاشي حالت اها آهي، جو اسان کي يقين هئڻ گهرجي ته، هن مهل ڪو اهڙو گهر به هوندو، جنهن ۾ رڳو رُکيِ ماني به ڪون پچائي هوندن! ڪوئي بک ۾ سمهندو، ته ڪنهن وٽ هيڏي سِيءَ ۾ به سمهڻ لاءِ اوڇڻ ڪون هوندو! ڪن جا ٻچا بکيا هوندا، ته ڪن جا لڱ اگهاڙا... ان لحاظ کان اسان هي اميراڻو کاڌو ويٺا کائون!!“
جان محمد جيڪي ڳالهيون، پنهنجي غربت جي مجبوري کان پي لڪايون، تن کيس اهو احساس ڏياريو ته، ”مان پنهنجي حق ۾ هاڻ، اجايو ڪوڙ پيو ڳالهايان.“ تنهن ڪري ترديد ڪندي چيائين ”سچ ٿو چوين عادل، خدا خاص ۽ دنيا خسيس آهي! انسان هن خسيس دنيا جي مختلف خواهشن ۾ رڳو بس، پنهنجي لاءِ ٿو سوچي، پنهنجو حال، پنهنجو بچاءُ، پنهنجو مال ۽ پنهنجي ذات، ماڻهو خود کان اڳتي پنهنجي نظر کي وڃڻ ئي نٿو ڏئي... جيڪي مون چيو... شايد مونکي چوڻ نه کپندو هو، پر Sorry چئي وياسين يار!“ ۽ کلندي چيائين ”آئينده، عادل جي هوندي، سوچي ڳالهائبو!“
صديقا سندس سڄي ڳالهه سمجهي وئي هئي ته، بابا اهو سڀ پنهنجي غربت تي پردا پي چاڙهيا، پر عادل کيس اڌ ۾ ئي روڪي ڇڏيو.“ تنهن ڪري صديقا جي دل تي عادل جي صلاحيت وڌيڪ اثرڪيو، پر پنهنجي ماٺيڻي طبيعت هئڻ ڪري، ڪجهه ڳالهائڻ ته ڇا، پر ڪنهن جي ڪاڻ ئي ڪون پي ڪڍيائين، سا رڳو، ٻڌڻ ۽ ڏسڻ تائين محدود هئي، ڪوئي وڻي نه وڻي يا ڪنهن کي وڻا ۽ نٿي وڻا، ان پاسي تي سندس لاڙو، ليکو هوندو ئي ڪون هو، بس پنهنجي مستي، پنهنجي هستي، ڪنهن کي ڪو انت ئي ڪان ڏيندي هئي، ڪير ڀائي ٿو ته ڀلائِي ان جي، نٿو ڀائي ته خدا ڪري خوش هجي! نه ڪنهن سان گهَرو ٿيئبو، نه ڪنهن جي ڪبي گلا، پنهنجي ڪر، پنهنجي ڀر!“
اهو سندس سوچن جو محور هوندوهو، پر ماڻهو جي سڃاڻپ ته سندس ڳالهائڻ سان ئي آهي، نه چوندو نه پڇندو، ته خدا به ڇا ڏيندس ها باقي! ڪڇڻ، پڇڻ بند، ته پوءِ اها قلندري سوچ آهي ۽ اسان جي سماج ۾، ان صديقا جيئان پنهنجي سڃاڻپ ئي وڃايو ڇڏي، توڙي جو اهڙي سوچ رکندڙ ماڻهو، پنهنجي سماج کان الاءِ ڪيترو گهڻو مضبوط هوندو آهي! جڏهن پنهنجي سڃاڻپ گهٽجندي محسوس ڪندو آهي، تڏهن پنهنجن گمنام سوچن جي احساسن ۾، هڪ ڏينهن اهڙو به اچي ويندو آهي، جنهن ۾ هو پنهنجي به پرواهه نه ڪندو آهي!
صديقا به پنهنجي اهڙي صلاحيت واري نوجوان ڇوڪريءَ هئي، هو ته مرداني عقل کان به اڳتي سوچي ويندي هئي، پر ماٺ کيس وڌيڪ مٺي لڳندي هئي. ۽ پنهنجن خاموش خيالن ۾ ئي خوش!
ان رات ماني دؤران به، هن ڏٺو ۽ ٻڌو سمجهيو سڀ ڪجهه ويٺي عادل، ڪريمداد، چاهت، پنهنجا ماءُ، پيءُ، سڀني کي پنهنجي ذهن ۾ ضبط ڪريو ويٺي هئي، ائين پي لڳو ته، ان مهل سندس تعلق رڳو ماني سان هو، باقي ٻين کاڌي دؤران ڳالهاءِ جهڙو کاڌو پي کُٽايو!
خلقڻهار انسان کي سندس سوچن ذريعي، سندس نظرن سميت، ائين ٿو لڪائي ڇڏي، جو پوءِ پنهنجو پاڻ کي ڳوليندي، ڳوليندي، پنهنجي خدا کي به ڳولي ٿو وٺي، ۽ پوءِ وڌيڪ کيس ڪجهه ڳولڻ جي ضرورت ئي نٿي رهي!
صديقا جون نظرون به ائين، ٻين جون ڳالهيون ڳولڻ جي بجاءِ جيڪو ڪجهه کيس نظر ايندو هو، پنهنجن سوچن ۾، وڏي بيپرواهي سان لڪائي ڇڏيندي هئي! بس ڪنهن جي ناماچاري، ۽ وڏ ماڻهپائي جي پويان هلڻ، هن کي پسند نه هو، سندس ڪيتريون اهڙيون سٺيون يا خراب عادتون، چاهت کي ته هرگز پسند نه هيون!
هي هيون ته، ٻئي هڪڙي ئي ماءُ، پيءُ جو اولاد، پر مهانڊن، طبيعتن ۽ خيالن، خواهشن تائين، منجهن وڏو فرق هو!
سڀ ماني کائي فارغ ٿي، ٿوري گهڻي چهل قدمي وغيره ڪري، ٻيا سڀ اچي ساڳي ڪمري ۾ ويٺا، پر صديقا، عادل سان پنهنجي منهن ڪجهه ڳالهائي، پنهنجي ڪمري ڏانهن هلي وئي. شايد هن کي آرام جي ڪجهه ضرورت هئي. هو صحت ۾ چاهت کان ڪمزور هئي، سردي جي ڪري، ان رات ٿڌ معمول کان وڌيڪ هئي، تنهن ڪري هن پنهنجي صحت جي سنڀال ۾ وڃي پنهنجو بسترو وسايو هو. باقي سڀ پنهنجن نئين مهمان، عادل آزاد جي خوش آمديد ۾ محفل مچائي ويهي رهيا.
گفتگو جي شروعات وري به جان محمد ڪئي، هن پنهنجي محسن ربنواز ڌوٻيءَ جو حوالو ڏيندي چيو ”عادل! منهنجو محسن ربنواز چوندو هو، ته اسان سنڌي خود کي ذاتين ۽ قبيلن ۾ ورهائي، هڪ اهڙي راهه اختيار پيا ڪريون، جنهن ۾ پنهنجي قومي تعلق کي اهميت نه ڏئي، پنهنجي قومي وحدت کان محروم ٿيڻ لڳا آهيون! تڏهن مونکي سندس اهو خيال پوري طرح سمجهه ۾ نه پي آيو ته پاڻ وضاحت سان چوڻ لڳو، ته سنڌ ۾ مذهبي حوالي کان اڪثريت سان رهندڙ ماڻهو ٻن ڌرمن جا رهن ٿا، هڪڙا مسلم ۽ ٻيا هندو.
پرلساني حوالي کان سندن قومي سڃاڻپ ۽ قومي تشخص بلڪل هڪڙو ۽ ساڳي سنڌي آهي. جنهن ۾ ڪنهن به قسم جو ڪو گمان ۽ شڪ به ڪونهي. ۽ مذهبي حوالي کان، تاريخ شاهد آهي ته، سنڌي قوم ۾، مذهبي تضاد، نفرتون ۽ ڪنهن به قسم جو ڪوئي جهيڙو جنگ ڪڏهن به ناهن ٿيا! ۽ ٻولي ۾ به، ڪنهن به قسم جو اختلافي پهلو ڪونهي، سماجي نفاق به ڪونهي ۽ ڪٿي به ڪا ڪاڻ ۽ ڪينو نظر ڪون ٿو اچي، پوءِ به ٻئي مذهبي ڌريون الائي ڇو، خانداني ۽ ذاتيات واري انا جي ڌٻڻ ۾ ڦاٿل رهيون آهن! ۽ خود کي قبيلن ۾ ورهائي، ذاتين ۾ ونڊي، ورڇي ڇڏيو آهي! ۽ پنهنجي مڪمل ايڪي واري قوت ڪمزور پي ڪئي آهي! مثلن: سنڌ ۾ قسمت سان ڪو اهڙو ڳوٺ هجي، جنهن ۾ ميمڻ، ملاح، رند، جتوئي، پالاري، پنهنور وغيره وغيره هڪڙي ئي ڳوٺ ۽ ويڙهي ۾ پنهنجن رشتن ۾ گڏيل، سڏيل آباد ويٺل هجن!
اهڙ و ڪو ڳوٺ ورلي نظرايندو، جنهن ۾ هڪ کان وڌيڪ ڪي ٻه چار، ذاتيون پنهنجي ذات ۽ نسل سان گڏيل هڪڙي ڳوٺ ۾ آباد هجن! ٺيڪ آهي. پنهنجو ڳوٺ، ۽ پنهنجي ذات پنهنجي نالي سان قائم رکڻ سٺي ڳالهه آهي ۽ هڪ سڃاڻپ آهي، پر پنهنجي ذات ۽ پنهنجو قبيلو ، قومي نسل، قومي رشتن ۽ قومي ايڪي کان ڌار رکڻ اهو ڪهڙو مهذب پڻو چئبو؟ائين ته بس رڳو وقتي همدرديون هڪٻئي جي ڪم اچي سگهن ٿيون، پر مستقبل ۾ ايندڙ وقت لاءِ ان ۾ ڪنهن وجود جي ڪا بقا ته نظر ڪون ٿي اچي ۽ نه وري ڪنهن ڌاري يلغار جي ڪنهن قتل عام ۽ غارت گيري جي وقت ڪا قومي غيرت يا رت جي رشتي واري قدرتي تانگهه تڙپ ۽ روحاني حميت جو احساس ۽ ڇڪ به ٿيندي. جنهن جي ذريعي ماڻهو جي اندر ۾ قرباني وارو جذبو جنم وٺندو آهي.
سنڌ ۾ جڏهن به اسان جي قومي بقا تي حملا ٿيا آهن، تڏهن به سماجي حوالي سان، هر قبيلي پنهنجي، پنهنجي بقا ۽ بچاءُ لاءِ هڪ ذاتي عداوتي واري رنگ ۽ جذبي ۾ جنگ وڙهي آهي. پر مڪمل طور تي سنڌ جا ٻنهي مذهبن وارا سنڌي مڪمل طور تي پنهنجي هڪ قومي شڪل اختيار ڪري، پنهنجي قومي بقا واري جنگ اڃا نه وڙهيا آهن. وڌ ۾ وڌ ڪي چند نالي چڙهيا قبيلا هڪٻئي سان گڏجي ڌارين سان مهاڏو اٽڪايو آهي، تن به نقصان کاڌو آهي. انهن نقصانن واري تجربي کانپوءِ به پنهنجي نسلي رشتن ۾ ناهن گڏيا ۽ اهڙي بيگانگي ته تمام خطرناڪ حد تائين فنا ڪندڙ عمل آهي، خدا تعاليٰ به ته، انسان کي پنهنجي بقا جي، جنگ لاءِ پاڻ ۾ پنهنجي صف بندي کي مضبوطي سان سلامت رکڻ ۽ هڪٻئي لاءِ قرباني جو جذبو رکڻ تان خوش ٿئي ٿو. پر انسان پنهنجي ڪم عقلي جي ڪري پنهنجي قسمت جي لاءِ به قدرت کي ڏوهه ٿو ڏئي.“
سڀئي جان محمد جي ان حواليا بيان کي، غور سان ٻڌي رهيا هئا. جڏهن ان وچ ۾، جان محمد ٿورو وقفو ڏنو، ته عادل چيس ”سائين مان توهان جي ان محترم محسن جي سوچ سان بلڪل متفق آهيان. ۽ حقيقت ۾ انهيءَ بي غرض ۽ اجنبي سوچ واري عمل جي سبب ئي، اسان جا اڻ ڳڻيا بانڪا به ڪٺا آهن، ته بُبا به ڪپيا آهن. دنيا ۾ محڪوم قومن کي فنا ڪرڻ يا غلام رکڻ وارا رويا به، ائين، اهڙي طرح سامراجي قوتن پنهنجا رويا بدلائي ڇڏيا آهن!“
۽ ڪريمداد، هڪدم عادل جي ڳالهه سان ڳالهه ملائيندي چيو ”عادل، منهنجي ڏاڏي مرحوم هڪ ڀيري ڳالهه ڪئي هئي ته، هڪ وڏو سيٺيون قسم جو واڻيو، منهنجو دوست هو، ورهاڱي وارين بغاوتن ۾، جڏهن سنڌ مان لڏپلاڻ شروع ٿي هئي، تڏهن ان منهنجي ديوان دوست مونکي چيو هو، ٻروچ هڪڙي ڳالهه توکي ٻڌائي ٿو ڇڏيان، ڏس اسان واڻيا امن پسند رهيا آهيون. ۽ هاڻ پنهنجي سر بچائڻ خاطر اسان پنهنجي جنم ڀومي ڇڏي ڀڳا وڃون پيا. پر ياد رکجانءِ ته، اسان کڻي اوهان مسلمانن کي ٻُڪن ۾ پي پاڻي پياريو، پر هاڻ هتي ايندڙ اوهان جا نوان مسلمان ڀائر، اوهان کي جوُتن ۾ پاڻي پياريندا. ۽ پوءِ، سنڌ جي زميندار قبيلن ۽ جاگيردار خاندانن کي خبر پوندي ته، اسين سنڌي ڪيترا اڻڄاڻ، ڀليل ۽ پاڻ ۾ ڇڙوڇڙ هئاسين!“
۽ زليخا، جيڪا هڪ ملي جي ڌيءَ هئي، مذهبي ماحول ۾ پڙهي پلي هئي. تنهن چيو ”اها ڳالهه ان واڻيي جي ٿي سگهي سچي به هجي. پر تڏهن ته واڻيا به ڪٽر مذهبي هئا. مسلمانن کي ڳئون جو ٻچو به ڪهڻ ڪون ڏيندا هئا!“
”اها الڳ ڳالهه آهي زليخا، جان محمد سندس اصلاح ڪندي چيو. ڪون ڪُهڻ ڏيندا هئا، ته به مسلمان ته ڳائو ڍور ڪُهندا هئا نه- پر ڀلا ماڻهو جو ڪوس ته تڏهن ڪون هو. ۽ نه ئي پنهنجو پاڻ کي ڪُهندا هئا. پر هاڻ اسان کي پنهنجو پاڻ ڪُهڻ کانسواءِ ٻيو ڪو رستو نظر اچي ٿو؟ گهڻا نوجوان روز خودڪشيون ڪندا آهن. ۽ گهڻا روز پيار جي ڏوهه ۾ ڪسندا آهن. ۽ اهو اسان تي ڪنهن آيل جو احسان آهي. جڏهن اسان جو خدا هڪ آهي، لسانيات هڪ آهي. ٻولي هڪ آهي، ته پوءِ پاڻ ۾ هٿرادو ورهاست، ان جو ڇا؟ ڪهڙو مقصد آهي. ايتري ساري ويجهڙائي ۽ هڪجهڙائي هوندي به، پوءِ باقي ڪهڙيون بلائون اسان جي وچ ۾ اچي ويون آهن. جيڪي اسان جي رت ۽ نسل ۾ نفرتون ڀري، اسان کي هڪٻئي کان الڳ ۽ پري پيون رکن!؟“
تڏهن صديقا، جنهن ڪجهه دير اڳ ۾ اٿي وڃي پنهنجو بسترو وسايو هو، سا پنهنجي بستري مان ٿوري گرمائش حاصل ڪري، وري به اچي ويٺي هئي. تنهن تبصرو ڪندي چيو ”بابا! ڳالهه رڳو هڪٻئي کان الڳ رهڻ ۽ هڪٻئي کي نه سمجهڻ جي ڪونهي. پر پنهنجائپ کان محروم، رت جي رشتن کان الڳ الڳ سماجي اڻبرابري، خانداني ۽ قبائلي دنگل، انهن سڀن گڏجي، اتحاد، ڀائيچاري، سياسي، سماجي، معاشي، ۽ پيار، محبت جهڙين حالتن تي به تمام بُرا ۽ خطرناڪ اثر ڇڏيا آهن. مثلن: پيار محبت ڪرڻ ڏوهه- پاڻي جي وارن تان ويڙهه- اليڪشني سياست ۾ نفرتون، هڪڙي قبيلي جو ٻئي قبيلي کان سنڱ جو رشتو گهرڻ کي غلط چوڻ، ۽ سمجهڻ، اها سڄي صورتحال انهيءَ بيگانگي ۽ ذات پرستي جي ڪري پيدا ٿي آهي. جنهن کي اسان پنهنجي سماج جي بنيادي ورهاست چئي سگهون ٿا.“ ۽ وري تاريخي حوالو ڏيندي چيائين ”جيڪڏهن مذهبي حوالي کان ڏسجي ته، مديني ۾ اوس ۽ خزرج قبيلي وارا مسلمان پڻ ائين قبيلن ۾ ورهايل هئا.پر حضرت محمد صلي الله عليه وآله وسلم جن جڏهن مڪي مان هجرت ڪري مديني آيا، تڏهن انهن قبيلن کي هڪٻئي سان گڏائي سندن قبائلي سنڌو ختم ڪري ڇڏيو.جيڪي اسلامي تاريخ ۾ انصار ٿا سڏجن. پر هتي سنڌ ۾ عربن قتل ۽ غارت گيري ۽ لٽ ماري ڪري. رڳو هڪڙي محمد بن قاسم ارڙنهن هزار مڻ سون حجاج بن يوسف کي موڪلي ڏنو. ان کان علاوه سنڌ کي سڻڀو ملڪ ڏسي جيڪي عرب جنگجو، سنڌ ۾ ئي رهي پيا. انهن به پاڻ وٽ چڱي خاصي مايا ميڙي رکي هئي. سنڌ۾ مستقل رهائش کانپوءِ انهن بعد ۾ پاڻ کي سيد سڏائي سنڌ ۾ ڪمزور ۽ بي علم قبيلن کان پاڻ کي مٿانهون سڏائي، وڏي، ننڍي ۽ ڏاڍي، هيڻي جو تصور ڏئي انهن قبيلن کي ڇڙوڇڙ ڪري وڌيڪ هڪٻئي کان پري ڪري ڇڏيو. جنهن ۾ نه رڳو نسل پرستي ۽ بنيادپرستي جنم ورتو، پر ائين سنڌ ۾ الائي ڪيتريون سماجي برايون اُڀري مٿي آيون. انهن مان خاص ڪري، پدري نظام کي هٿي وٺرائي، عورت جا بنيادي حق مسخ ڪري، کيس غلام سمجهي، کانئس رڳو نسل ورتو ويو. پر هاڻ به اڃا سچائي مئي ناهي- ۽ سنڌ ۾ آباد اڄ جو سيد جيڪڏهن چاهي ته سنڌ ۾ هندو،توڙي مسلم قبيلا جيڪي هڪٻئي جي رشتن کان پري ۽قومي اڪائي کان الڳ آهن. انهن جا پاڻ ۾ رشتا ڪرائي. سنڌ جي قومي وحدت کي بقا بخشي سگهن ٿا. پر شايد اهو سوال باقي پوءِ به رهي ٿو ته سنڌ ۾ ساداتن جي به ساڳي حالت آهي. مطلب سڄي سنڌ جي اها حالت آهي جو هڪ ذات وارو ٻي ذات واري کان سنڱ ٿو گهري ته ان کي غلط عمل يا ڄڻ چرچو ۽ ٺٺول سمجهيو وڃي ٿو.“
صديقا ته پنهنجي عمر جي حساب سان، سنڌ جي سماجي اڻبرابري جو بيان پنهنجي جذبات ۽ حالتن کي گڏائي ڪيو. جنهن کي سندس ماءُ غور سان ٻُڌي ۽ پنهنجو رايو ڏيندي چيس ”اهو ان ڪري صديقا، جو اسان وٽ هڪڙي ذات وارا ٻي ذات واري کان، رشتي جي گهُر ڪن ٿا ته ان رشتيداري جي گهُرجا به آداب، تميز، اصول ۽ اهميت ڏسڻي پوندي آهي. ماڻهو ته پنهنجي اهليت به نه ڏسندا آهن ۽ رشتي جي گهُر ڪري ڇڏيندا آهن. ائين باقي سڀني اصولن کي بلڪل وساريو ويندو آهي!“
”نه امان، ائين ڪونهي، صديقا چيو. اهو توهان وارو سوال ته وري به ان حقيقت جو ورجاءُ آهي. جنهن کي اوچ نيچ وارو سبب چيو وڃي ٿو. اصل ۾ ڇاهي جو اسان ماڻهن وٽ سماجي سطح تي، اهڙو اڳواٽ ڪو قومي دستور جڙيل ئي ناهي. جنهن ۾ امير، غريب يا ننڍي، وڏي يا هيڻي، ڏاڍي جو هڪٻئي لاءِ احساس يا پنهنجائپ واري ڪا واضع شڪل ٺهندي هجي ۽ جنهن جي ذريعي ذاتيون ۽ قبيلا هڪٻئي کي برداشت ڪري سگهن. مثلن: توهان ۽ بابا جي شادي- اهو هڪ زنده مثال آهي، توهان هڪڙي خاندان مان ۽ بابا سائين ٻئي خاندان مان هو. توهان کي توهان جي چاچي ربنواز هڪٻئي سان پرڻائي ته ڇڏيو، پر توهان پنهنجي،پنهنجي خاندان کان ڪٽجي اڪيلا ٿي ويا، توڻي جو توهان ۾ پنهنجي خاندان سان گڏجي رهڻ وارا سڀ اخلاق ۽ اصولي وصفون به هيون. پر روايتن خانداني ۽ ذاتياتي ورهاست اوهان کي انهن کان الڳ ڪرڻ تي مجبور ڪري ڇڏيو. جنهن کي توهان جو چاچو ربنواز به شايد سمجهي ۽ سنڀالي نه سگهيو ۽ اوهان هڪ سماجي سطح جي سادي، سرد جنگ وڙهي هڪٻئي کي حاصل ڪيو. ته ڇا اڄ جو نوجوان به پهريان پاڻ کي پنهنجي چاهيندڙ جي خاندان ۾ خود کي ضم ڪري ۽ اڌ عمر جو ان خاندان جي نوڪري ڪري ۽ پوءِ وڃي پنهنجو پيار حاصل ڪري، ائين ته پوءِ، تيستائين دلين مان اهو دم ئي نڪري ويندو!“
صديقا جي انهن لفظن کي چاهت پنهنجي اهڙي ڌيان ۽ انداز سان ٻڌو جو دل ۾ چوڻ لڳي ”مونکي به پنهنجي پيار لاءِ، پنهنجي سماج جي ڪٽر روايتن کي الوداع چوڻو پيو، ته ڄڻ مان پنهنجي خانداني روايت کي نئون روح بخشي، پنهنجو پيار حاصل ڪيو، ۽ پوءِ مونکي ڪنهن کي ڪجهه چوڻ جو اختيار ئي ڪون رهندو!؟“
۽ صديقا جي ان بيان ڪريمداد کي به، ڄڻ اها دعوت پي ڏني ته، ”اٿئي ڪا چاهت لاءِ اندر ۾ اُڃ، ته لهي اچ ميدان تي، ۽ ڪر اڄ پنهنجي محبت جو اعلان.“
انهيءَ سوچ ۾ ڪريمداد ڪجهه چوي پيو، پر ان کان اڳ ۾ عادل، صديقاجي حمايت ۾ چيو ”ماڻهو کي پنهنجو حق حاصل ڪرڻ لاءِ، ويڙهه ته ڪرڻي پوي ٿي، پوءِ اهو حق! زر، زمين جي شڪل ۾ هجي، ڪنهن جائداد، ۽ مڏي ملڪيت جي شڪل ۾ هجي يا پيار محبت ۽ آزادي جي صورت ۾ هجي!؟“
عادل جو بيان اڃا اڻپورو هو، ته ڪريمداد اُٻهرائي مان چوڻ لڳو، ”عادل ان ۾ ان ويڙهه جي نوعيت کي به نظر ۾ رکڻو پوندو نه، جنهن ۾ رشتن ۽ تعلقاتن جو احترام، پنهنجي جان جي حفاظت، ماحول جي نزاڪت، پنهنجي معاشي سگهه، خانداني وقار ۽ ان جي اهميت، پنهنجي ۽ پرائي جي سڃاڻپ ۽ ان سان گڏ ماڻهو کي پنهنجي زندگي جي مستقبل بابت به ويچار ڪرڻو پوندو...!؟“
سندس خيال کي جان محمدرد ڏيندي چيس ”ڪريمداد! جيڪڏهن ماڻهو پنهنجي عقل، سمجهه ۽ پوري انصاف سان اهو طئي ٿو ڪري، ته مان پنهنجي حقيقي حق لاءِ ٿو وڙهان، ته پوءِ اها تو واري سوچ ته ماڻهو لاءِ ان ويڙهه ۾، ڪو ڪار آمد هٿيار ڪون چئبو، اها اهڙي سوچ ته ماڻهو کي ان ويڙه ۾ ڪمزور ڪندي، ۽ اجايو وقت وٺي، کيس ٿڪائي به وجهندي، ۽ هڪ دفعو ماڻهو ٿڪي ٿو پوي، ته پوءِ اها اُر ان جي همٿ کي ٽوڙي، ڀڃي ڀُڪ ڪري، سسُت ۽ بزدل بڻائي گيدي ڪري ٿي ڇڏي! ... معاف ڪجان؟ ناراض نه ٿجان ڪريمداد؟... جيڪڏهن اهڙي سوچ واري ماڻهو کي اسان ڪا سڃاڻپ يا نالو ڏيون ته ان کي بي عمل، بي ترتيب يا بزدل ماڻهو به چئي سگهجي ٿو!“ ۽ وري چاهت، جيڪا ڪافي دير کان لاڳيتو خاموش ويٺي هئي، تنهن کان پڇڻ لڳو ”چاهت! تون ڪيئن ٿي سمجهين، صديقا ۽ ڪريمداد جي خيالن ۾، ڪو فرق يا تضاد توکي ڏسڻ ۾ اچي ٿو؟“
”ها بابا! فرق ته توهان به واضع ڪري ڇڏيو آهي، باقي تضاد ڪجهه اهو ئي آهي ته، مثلن: صديقا چوي پئي ته، پنهنجي حق حاصل ڪرڻ لاءِ، پنهنجي پوري اڌ عمر وڃائڻ نه گهرجي، ۽ جيئن به، جهڙي به صورتحال پيش اچي، ته وقت وڃائڻ جي بجاءِ، ان سان مهاڏو اٽڪائڻ گهرجي. ۽ ڪريمداد جو خيال آهي ته، ان معاملي ۾ سوچي ويچاري، ڏسي وائسي، هر لحاظ کان شين جي تميز، لحاظ ۽ ادب احترام کانپوءِ پنهنجو قدم کڻڻ گهرجي!“
”۽ جنگ ۾ ته سڀ جائز آهي، ڪيئن عادل صحيح پيو چوان نه،؟“ جان محمد عادل کان پڇيو، ۽ عادل سندس بيان کي ٿورو اڳتي وڌائيندي چيس ”ها سائين! پر اسان جڏهن، پنهنجي حق واري جنگ جي ڳالهه ٿا ڪريون، ته انهيءَ ۾ پنهنجو سر ڏيئڻ به ثواب آهي.“
عادل جي ان بيان کانپوءِ، ڪريمداد ڏٺو ته، مان چاهت اڳيان، هار کائي پيو وڃان، تڏهن پنهنجي خيال جي وضاحت ۾ چوڻ لڳو ”عادل اصل ۾ مون انهيءَ خيال سان پي چيو ته، اسان هڪ ذاتي حق واري ويڙهه جي ڳالهه پيا ڪريون، ته ان ذاتي حق واري ويڙهه ۾ حڪمرانن يا سرڪاري ادارن سان ٽڪراءُ نه هوندو آهي، بلڪ سڌو سنئون، ماڻهو پنهنجي سماجي ٽڪراءُ ۾ هوندو آهي... اُن... مون اُن سماجي ٽڪراءُ ۽ ويڙهه جي حوالي سان پي چيو!“
تڏهن چاهت چيس ”پر جيڪڏهن اهو سماج خود، غلط روايتن ۽ هڪ بي ترتيب معاشري جي شڪل ۾ آهي، ته پوءِ توهان کي ان سماج جي ادب ۽ احترام کان وڌيڪ وقت کي اهميت ڏيئڻ گهرجي نه!“
ائين چئي، چاهت جهڙو ڪريمداد کي پاڻ ڏانهن ڇڪي ورتو، ۽ ڄڻ خبردار ڪندي چوندي هجيس ته ”پيار جي ميدان ۾ جنگ جون عقلي رٿابنديون ڪارگر ئي ناهن هونديون، اچين ته، سر تريءَ تي کڻي اچ، اهي گوهيون ۽ گهُتون ڇڏي ڏي!! ڪرين ٿو پيار ۽ پڇائين پيو پاتڻي!!“
جنهن مهل چاهت چيو ته، وقت کي وڌيڪ اهميت ڏيئڻ گهرجي، تنهن مهل جان محمد پنهنجي زليخا کي چيو ”زليخا ٻڌين پئي نوجوانن جون خبرون، تنهنجي ۽ منهنجي جنگي محبت جو به ڪو وقت هو، هاڻ، پنهنجو پيار ئي پوڙهو ٿي ويو آهي، ۽ هي دؤر هنن دوستن جو آهي، ڀلا توکي به پاڻ وارو دؤر ياد هوندو؟ اڄ توکي ڪو فرق ڏسڻ ۾ اچي ٿو؟“
”مونکي ته ڪو فرق ڏسڻ ۾ ڪون پيو اچي، اڳي اهڙي پسند کي گناهه چيو ويندو هو، پوءِ وڌ ۾ وڌ اهو رشتو ڏيئڻ کان انڪار ڪري ڇڏيندا هئا، پر هاڻ ته، اهڙي پسند جو اظهار ڪرڻ واري کي قتل ڪيو وڃي ٿو... اڳ ۾ نوجوانن جي خواهش کي هيسائي هيٺ ڪيو ويندو هو، ۽ هاڻ ان هيسائڻ جي نتيجي ۾ نوجوان خودڪشيون ڪريو ڇڏن ۽ زندگي جي رشتي لاءِ ڪا آزادي يا اختيار مليل ئي ناهي! ۽ نه وري هاڻ اڃا تائين به، نوجوانن ۾ اهڙي همٿ به نظر اچي ٿي، جو پنهنجي بي ترتيب معاشري جي غلط روايتن ۾ ڪو سڌارو آڻي، پنهنجي سماج ۾ ڪو نئون اتساهه جاڳائين يا ڪا نواڻ ڪا نئين تبديلي آڻي رڳو پنهنجي دل واري بهتر خواهش لاءِ آزادي حاصل ڪري سگهن! تون ٻڌائي ڪهڙو فرق پيو آهي؟... اڄ به ائين ئي آهي، جو ماڻهو پنهنجون نياڻيون ويهاري، ويهاري، پوڙهيون ڪري ڇڏيندا آهن، ويچارين جو اڇو مٿو ٿيو وڃي! ... پر پوءِ به ڪنهن ٻي ذات واري کي سندن رشتو نٿا ڏيئن! ۽ پنهنجي به حالت اها آهي، جو راڄ برادري کان ڪٽيل! ... ڪالهه به اڪيلا هئاسين، ته اڄ به اڪيلا آهيون!؟“
”اڙي چري، ڏاڍا سولا آهيون، سماج جي بدنام بندشن کان جيڪو آجو آهي، سو خوشنصيب آهي، اسان پنهنجي سماج کي، پنهنجي حالت مطابق ڪجهه ڏيون نٿا ته ڏکايون به ڪون ٿا. پٽ جو اولاد پنهنجو نه هوندي به، پنهنجن ڌيئرن سان ڪيڏا خوش ۽ خودمختيار آهيون! ڪو به سماجي ڪروڌ اسان جي اڳيان پويان ڪونهي، ٻئي ويٺيون آهن، چاهت ۽ صديقا، ٻنهي کان پڇ؟ اسان مان خوش آهن يا اسان مٿن پابنديون مڙهيون آهن!؟“ لکيون پڙهيون آهن، سڀ ڪجهه سمجهن ٿيون!“
عادل ته سمجهي ويو، ته سائين جان محمد پنهنجي اعتماد جي حد کي شايد پرکي نه سگهيو آهي! جان محمد ته پنهنجن ڌيئرن جي اعتماد ۾ اهو سڀ ڪجهه بي ريا ٿي چئي ڇڏيو، پر سندس پويان، ڪريمداد جي سسُ وارو جيڪو ڪروڌ اٿيو هو، جنهن کين سڄي ڳوٺ ۾ بدنام ڪري ڇڏيو هو، تنهن جي جان محمد کي اڃا ڪا ڪل ئي ڪون هئي، هو نه هاڻ ڪريمداد جي ڳوٺ ويندو هو، ۽ نه ڪريمداد جي سس کان به اهو پهتو، جو جان محمد تائين پنهنجي ڪا دانهن ڪوڪ رسائي ها! اهڙو عقل شايد پڇاڙي تائين کيس نه آيو.
۽ جان محمد به، پنهنجون خوبصورت ڌيئرون ڄڻي، انهن کي پالي پڙهاءِ جوان ڪري، پوءِ به پنهنجي ڪروڌي سماج جي ڪيني، حسد ۽ ساڙ کان خود کي آجو سمجهي، پنهنجي بي خبري سان، وڏي ڪنهن قرار ۾ هو.
پر زليخا کي خبر هئي، ته چاهت، ڪريمداد لاءِ جو ڪجهه ڪري پئي سا نه رڳو سماج سان پر جان محمد جي جيءَ سان به هڪ اهڙو جهيڙو آهي، تنهن جي خبر جڏهن کيس پوندي، تڏهن کيس اهو فرق ضرور محسوس ٿيندو ته، شخصي آزادي ۽ سماجي آزادي ۾ ڪهڙي تميز ۽ ڪهڙو فرق آهي، هن وقت ته ٻين کي پيو ليڪچر ڏئي، پر سڀاڻي اسان جو ڇا ٿيندو، ڪٿي مان ته غلطي نه پئي ڪيان، اهو سوچيندي هن ان سوچ مطابق ڪجهه چوڻ پي چاهيو پر چوڻ وقت رڳو پنهنجي خدا جو سهارو وٺندي چيائين ”ڪير ڪيترو ۽ ڪهڙي طرح به جيئي، پر پنهنجي خلقڻهار جا احسان وسارڻ نه گهرجن، هر ڪنهن کي پنهنجي حڪمت سان جيئاريندڙ آهي... منهنجي والد صاحب، توکي رڳو پنهنجو گهر ناٺي بڻائڻ پي چاهيو، پر چاچي ربنواز کي اها ڳالهه پسند نه هئي، ۽ شايد خدا کي به اهو فيصلو پسند نه هو، خدا ته انصاف سان فيصلا ڪندڙ آهي، ۽ هاڻ به الله مان اها ئي اميد آهي، ته باقي جيسين جيئاري ته بس رڳو پنهنجي محتاجي سان ماري؟“
”خير خدا پنهنجا احسان ڪنهن کان پڇي يا ٻڌائي ڪون ڪندو آهي زليخا. پر ماڻهو جڏهن پنهنجو پاڻ سان ناانصافي ڪندو آهي، تڏهن خدا به ان سان انصاف نه ڪندو آهي!“
اهو هن زليخا لاءِ ڄڻ سندس دل جي ڳالهه ڪئي هئي، زليخا کيس پنهنجي وهميل نظر سان به ڏٺو، پر جان محمد پنهنجي گفتگو جو رخ موڙيندي چيو ”اوهان ڪيئن ٿا سمجهو، اسان جو سماج پنهنجو پاڻ سان پيو ناانصافي ڪري يا صلاحيتن جو فقدان آهي!؟“
گهڙي کن ته سڀئي خاموش ٿي ويا... ڪريمداد! جيڪو چاهت جي پيش ايندڙ، پنهنجي گهرو ماحول ۽ مسئلن جي معاملي ۾ پريشان ۽ ذهني طرح منتشر پي رهيو، ۽ پنهنجي معاشري جي سماجَت ۾ رهندي به ٻي شادي ڪرڻ واري معاملي ۾ ڪجهه ڏکيائي محسوس ڪري رهيو هو، ۽ صبح شام انهيءَ سوچ ۾رهندو هو ته، ڪيئن ۽ ڪهڙي طرح، منهنجي سسُ جي واويلا بند ڪجي؟“... سندس خيال ۾ ته، هو اڻ پڙهي آهي،ضدي آهي، حاسد آهي، بيوقوف آهي، ۽ الائي ڪهڙو ڪهڙو ڪِن سندس ذهن ۾ ڀرجي ويندو هو، ۽ ان مهل جان محمد واري سوال جي جواب ۾ انهيءَ ڪيفيت ۾ ئي چيائين ”منهنجي خيال ۾... مان سمجهان ٿو، اسان جي سماج ۾، بُري ڀلي جي سڃاڻپ ۽ صحيح غلط فيصلن واري پرک جي صلاحيت جو فقدان آهي.“
”نه نه“ عادل چيو ”هاڻ ائين ناهي... هاڻ سمجهه ۽ صلاحيتن ۾ ڪافي واڌارو آيو آهي، پر اسان ان کي پنهنجي سچائي سان استعمال نه پيا ڪريون، اڳ ۾ فيصلا بهتر نه هوندا هئا، ۽ هاڻ بهتر ماڻهو ملڻ جو فقدان آهي! ... مثلن اهو ماڻهو، جيڪو ڪنهن دٻاءُ، لالچ، ريا، حمايت، ۽ اٽڪل بازيون ڇڏي، پنهنجي اندر جو عدل قائم رکي سگهي... هاڻ اڪثر ائين ٿيندو آهي ته، انصاف جي وقت، انصاف ڪندڙ صلاحيتن وارا فرد، اول ته وقت ئي نٿا ڏيئن، پر ڪنهن بهاني سان اسان اهو ڪم انهن کان وٺڻ چاهيون، ته پوءِ ڪنهن دٻاءُ يا لالچ وغيره ۾ اچي، معاملي نبيرڻ لاءِ سُنوايون ڏئي ڍر ڪري... معاملي کي اينگهائي، اينگهائي، جڏهن ڏسندا ته، ڌرين ۾ ماٺار اچي وئي آهي، ۽ ڌريون ٿڪي پيون آهن، تڏهن اٽڪل بازي ڪري، معاملي کي اڌوري شڪل ۾ ئي هڪڙي پاسي ڪري ڇڏيندا، نتيجي ۾ معاملي جا بنيادي سبب، پوري صفائي سان ڪنهن کي معلوم ئي نٿا ٿين، ته پوءِ ڪنهن کي ڪيئن اهڙو يقين پورو بيهندو، ته هي چور ۽ هو شاهه ٿيو، اهڙي طرح ماڻهو هڪڙي پاسي سرڪاري انصاف لاءِ پيا سڙن ته ٻي پاسي اسان پنهنجن ئي انهن اٽڪلن ۾ ٽنگيا پيا آهيون.“
”ته پوءِ معنيٰ، ائين اهڙي اٽڪلبازيءَ ۾ ته، خدا به اسان سان انصاف ڪون ڪندو نه“ جان محمد چيو.
”ظاهر آهي، جيڪو خود تي رحم نٿو کائي، ان تي خدا به رحم ڪون ڪندو ۽ ائين پوءِ اسان ماڻهو بس اڌورا ۽ اڻ پورا ئي رهنداسين. جيئن منهنجو هي شعر آهي ته:
اڌورا، اڌورا اسين ماڻهو سمورا،
خواب، سوچون، خيال سپنا، سوال اڌورا،
اسين ماڻهو سمورا، اڌورا، اڌورا!
عادل جو اهو شعر ٻڌي، جان محمد ڪيتري دير تائين، رڳو سندس منهن ۾ ويٺي ڏٺو، شعر ته سڀني کي پسند آيو، جنهن جي ساراهه جو سڀني اظهار ڪيو، پر ڪريمداد خاموش ئي خاموش، شايد ان کي پنهنجي حالت موجب ڪنهن رحم جي گهرج گهڻي هئي.
محبت ۾ ماڻهو سان بي رحمي ٿئي ٿي ته هو سوچي، سوچي ديوانگي تائين پهچي وڃي ٿو. اتان بچي ٿو ته، پوءِ انتهائي بي رحم ۽ ڪٺور دل بڻجي، سماجي اصولن جي لتاڙ ڪري، به، پنهنجي دل جي ضرورت پوري ڪري ٿو. ڪريمداد به عام رواجي طرح سماجي اصولن جي لتاڙ ڪرڻ لاءِ تيار هو، پر ديوانگي هن کي هرگز قبول ڪان هئي، ۽ چاهت انهن ٻنهي حالتن کان الڳ پنهنجي ارادي تي مضبوطي سان قائم هئي. هو پنهنجو فيصلو مڪمل ڪري چڪي هئي، ۽ وقت کي پنهنجي مرضي واري رفتار تي ڇڏي ڏنو هو.
••••

قسط 8

ان رات واري ڪچهري کانپوءِ عادل به چاهت جي خاندان سان تمام ويجهو ٿي ويو هو. ۽ وري وڌيڪ، انهن کان موڪلائي ڳوٺ وڃڻ وقت زليخا، جان محمد کي سڀني جي اڳيان چيو ته ”جان محمد! عادل کي مان پنهنجي ايمان موجب پنهنجي دين جو پٽ ڪري ٿي رکان... هاڻ هي منهنجو ٻچڙو آهي ۽ منهنجي مئي پڄاڻان، هي منهنجي سڳي پٽ واري حيثيت سان منهنجي وارثي جو مالڪ هوندو!“
بس پوءِ ته، عادل جهڙو ان فيملي جو فرد ٿي ويو، هڪٻئي کي ڏيئڻ، وٺڻ، دعائون، دعوتون سڀ ڪجهه مان مرتبي وارو ٿي پيو، چاهت ۽ صديقا لاءِ به، عادل جو گهر ڄڻ سندن هڪ سڳي ڀاءُ جو گهر بڻجي پيو. صديقا ته اڳيئي عادل جي فيملي سان ويجهي هئي، پر چاهت ڪافي سوچ ويچار کانپوءِ، اهو طئي ڪيو ته ڪريمداد جي ذهني الجهن سبب عادل جي گهر اسان جي رهائش وڌيڪ بهتر رهندي.“ عادل جي تعلقاتن کانپوءِ، سڄو ڳوٺ هنن ڄڻ پنهنجو تصور پي ڪيو، ليڪن پوءِ به ڪريمداد جي سسُ جو دماغ ۽ دل چاهت جي صورت کي قبول ڪرڻ لاءِ تيار نه هئا. جنهن مهل به وجهه لڳندو هئس ته نياپا نِئاء ڪري به، سندس بدذاتي ۽ بدنامي ضرور ڪندي هئي.
ڪريمداد سوچي، سوچي هاڻ پنهنجي زال بختاور کي، پنهنجي ماءُ جي گهر وڃڻ تان بند ڪري ڇڏيو هو، انهيءَ ڪاوڙ کان، ڪريمداد جو پيءُ جنهن مهل به، سندس سسُ جي منهن لڳندو هو، ته اها سندس عزت جا ڇِلر، ڇوڏا به لاهي وٺندي هئي.
اهڙي طرح ڪريمداد جي ان عمل کانپوءِ، بختاور جي باقي ٻين رشتيدارن ۽ ڪريمداد جو خاندان هڪٻئي سان وڙهي، وڇڙي، هڪٻئي لاءِ بدگمانيون ۽ بي اعتماديون پيدا ڪري، هڪٻئي جا سڄڻ، سيڻ ٿي رهڻ جي بجاءِ هڪٻئي لاءِ نفرت، ڌڪار، ۽ ڪروڌ کانسواءِ، قرب قرابت ۽ پيار محبت جو نالو ۽ اهڃاڻ به ڪون ڇڏيو هو. ٿورو گهڻو ڪو احساس هو ته، اهو ڪريمداد جي سُهري کي هو، جيڪو اڪثر لڪي، لڪي ڪريمداد کي چوندو هو ته ”ابا ڪريمداد، منهنجي بختاور جي پارت اٿئي، تون مون ڏانهن ڏسجان؟ تنهنجي سسُ جي ته مت مُئل آهي، تنهن ته اجائي کڻي خلق کلائي آهي!“
ڪريمداد کي اوڏي مهل ته رحم ايندو هو، پر پنهنجي سسُ جي بدسلوڪي ۽ چاهت جي خوش سلوڪي جي ٽڪراءُ ۾ کيس پنهنجي ذهن تان وساري ڇڏيندو هئس... اصل ۾ ڪريمداد جو سُهرو شخصيت ئي اهڙي هئي. جيڪو ايڏي ويڙهه ۽ هڪٻئي سان وڙهي ڍانگي ٿيڻ کانپوءِ به، ڪنهن کي ياد ئي ڪون هو.
خبر ناهي اهڙا آزاد مزاج ماڻهو، پنهنجن ڪيفيتن ۾ ان وقت پنهنجي خدا بابت ڇا سوچيندا آهن؟
هڪ ڀيري هن ويچاري لڪي لڪي ڪو ڪريمداد سان پي ڳالهايو، ته سندس زال ڏسي ورتو، بس پوءِ ته ويچاري سان اهڙي حالت ڪيائين جو ويچاري کي سمهڻ، کائڻ سڀ وسري ويا. ۽ جهنگ منهن ڪري، سڄو ڏينهن جهڙو رڳو بس پنهنجي خدا سان پي صلاحون ڪيائين.
ڪريمداد واري سسُ جي اهڙي بي مروت ۽ تيز طبيعت جي سبب ڪنهن، ڪنهن مهل بختاور به منجهائنس ٿڪي پوندي هئي. پر ڇا ڪري؟هڪ ته سندس سڳي ماءُ هئي ۽ ٻيو سندس ٿورو گهڻو بچاءُ به اها ماءُ هئي تنهن ڪري پنهنجي ماءُ سان هر معاملي ۾ هڪ هئي، ۽ اهو چاهت به نه پي چاهيو، ته بختاور پنهنجي ماءُ جو پاسو ڇڏي، ڪريمداد جو ساٿ ڏئي منهنجي لاءِ وڌيڪ پريشاني پيدا ڪري.
ان سڄي معاملي ۾، صرف ٻه ماڻهو سڀن کان الڳ هئا، جنهن ۾ هڪڙي صديقا ۽ ٻيو ڪريمداد جو سُهرو هو ۽ وري ڪا ڏکيائي جيڪڏهن هئي، ته اها عادل جي لاءِ هئي، ڪريمداد جو پيءُ علي احمد، صبح شام عادل وٽ ڪريمداد جو دانهين هو، ليڪن ڪريمداد، عادل سان چاهت واري شادي جي معاملي ۾ قطعي سچو ڪون هو، ۽ عادل جي دل صديقا لاءِ هپ جهپ ڪئي پي. پر ان جي لاءِ ٻه ٽي سبب هئا، پهريون ته سنڌي سماج ۾ ان حقيقت کي تمام غلط نظر سان ڏٺو وڃي ٿو ته، ڪنهن کي پنهنجي گهر جو خاص مهمان ڪري، پوءِ ان سان عشق به ڪجي، ٻيو ته عادل پنهنجي ڪزن سان محبت ڪندو هو ۽ ان سان سندس شادي جو عهد ڪيل هو، تنهن ڪري ٻه تلوارون هڪڙي مياڻ ۾، اهو انساني فطرت جي خلاف هو ۽ ٽيون، جيڪو سڀن کان وڌيڪ معتبر سبب هو، اُهو اهو هو ته، صديقا جي ماءُ زليخا، عادل کي پنهنجي دين جو پٽ ڪري سڏيو هو- جنهن کي سنڌي سماج ۾ سڳي پٽ جيئان ان جي هڪ الڳ ۽ وڏي اهميت هئي، تنهن ڪري عادل هاڻ صديقا، يا چاهت ٻنهي مان ڪنهن سان به شادي نه پي ڪري سگهيو. ۽ ٻنهي کي پنهنجي سڳي ڀيڻ جي نظر سان ڏسندو هو.
انهن سڀن... ان سماجي ڳنڍجوڙ ۽ تعلق واسطن جي رتبن ۽ روايتن کي جڙندي ۽ انهن ۾ ويجهڙائپ ايندي ڪريمداد جي ڌيءُ، سورٺ به اٺن ڏهن سالن جي اچي ٿي. چاهت ۽ صديقا، ٻنهي کي سرڪاري نوڪريون به ملي ويون، پر جان محمد جي لاءِ تمام ڏکيو وقت اچي ويو، هُو نوڪري تان رٽائر ٿيو ۽ شگر سان گڏ فالج مٿس ايڏو حملو ڪيو جو، ان اڌ رنگ جي ڪري سندس ساڄو پاسو ڪنهن صحرا جي وڻ جيئان سُڪي ڇوڏا ٿي ويو ۽ اٿڻ ويهڻ کان به ويچارو ٿي ويو! ۽ بس رڳو پنهنجي ڪمري ۾ بستري تي ...ڀاڙي ۾ کٽي ويل ڪنهن مسافر جيان پيو هوندو هو! ۽ زليخا رات ڏينهن سندس پيراندي کان پئي هوندي هئي! ۽ هاڻ سندس روزا، نماز، حج، ۽ زڪوات سڀ سندس اهو پوڙهو پريمي جان محمد هو! جيڪو هاڻ رڳو ٿورو ڳالهائيندو هو، ته پنهنجي وات جون گگون به پنهنجي وات سان روڪي ڪون سگهندو هو، ۽ ٻين لاءِ جهڙو ارمان ۽ افسوس جو سامان بڻيل هو!
سنڌي سماج ۾ اها به هڪ وڏي بي حسي آهي ته گهر جو ڪو وڏي عمر وارو فرد، جيڪڏهن ڪنهن وڏي ۽ ڊگهي بيماري سبب لاڳيتو بستري تي ڪري ٿو پوي ته اڪثر گهر جا ڀاتي پنهنجي بيزاري جو احساس پيا ڏياريندا. جان محمد سان اهڙو سلوڪ ته ڪون پي ڪيو ويو، پر هو ڏاهو ته هو پنهنجي سماج جي ان بدسلوڪي واري عمل کان واقف هو، تنهن ڪري ڪنهن، ڪنهن مهل پنهنجي ڏاهپ واري ڏهاڳ ۾ اکين مان لڙڪ ڪري پوندا هئس، جن کي زليخا ڏسي پاڻ به روئي پوندي هئي!
زليخا ويچاري تي ته هاڻ ڏکن، ڏولاون جا پهاڙ ڪري پيا هئا، هڪڙي پاسي کيس پنهنجي پياري مڙس جي بيوسي ۽ لاچاري وارو عالم هو، ته ٻئي پاسي پنهنجي لائق ڪنوارين ڌيئرن جي پريشاني ۽ اُلڪو!
جڏهن جان محمد اڃا سگهو ڀلو هو، تڏهن زليخا چيو هئس ته، ”جي تون اجازت ڏيئين ته چاهت ۽ صديقا جي رشتن لاءِ مان ڪريمداد جي ڳوٺ مان ئي، ڪنهن سٺي رشتي لاءِ ڪا جانچ، پڙتال ڪيان؟“
تڏهن جان محمد چوندو هئس ”اهو سندن مرضي جي خلاف ٿيندو، جڏهن پاڻ پنهنجي مرضي جو ڪوئي خيال ڏيکاريائون، ته پوءِ سندن لاءِ سڀ ڪجهه ڪري وٺنداسين، فلحال اسان پنهنجي مرضي مٿن ڪون مڙهينداسين، پر جيڪڏهن پنهنجي راضي خوشي، اهڙو اظهار توسان ڪن، ته تون هر طرح جي سندن مدد ڪجانءِ!“
پر پيار ۽ قيامت جي خبرڪنهن کي آهي، زليخا ته جان محمد جون اهي هدايتون سانڍي سنڀالي رکيون هيون، پر کيس اها خبر ته هرگز ڪان هئي ته پنهنجن ڌيئرن جي سنڀال مون هڪڙي سر تي ايندي، تنهن ڪري، هڪ ماءُ جي حيثيت سان، پنهنجون ڌيئرون به سندس ڌيان مان نڪرنديون ئي ڪون هيون!
هڪ ڏينهن چاهت، صديقا کي چيو ”صديقا ڀيڻ، منهنجي ڪجهه مدد ڪنديئين؟“
”ڇو نه ڀيڻ... مان پنهنجي ڀيڻ جي مدد ڇو ڪون ڪنديس، ٻڌائي ڪهڙي مدد ڪيان؟“ صديقا چيو
”مان ۽ ڪريمداد، اسان پاڻ ۾ شادي پيا ڪيون، جنهن لاءِ مان اڄ امان کي اعتماد ۾ ٿي وٺڻ چاهيان، تون بس ان مهل ٿورو پاسو کڻجان؟“
۽ صديقا کي اها ڳالهه پسند نه آئي، هڪدم چيائين ”واهه ادي واهه اهو وري ڪهڙو ڌمچر ٿي مچائين، ڳوٺ وارا اڳيئي اسان کي الائي ڪهڙي نظر سان ٿا ڏسن، عادل جي ڪري مس وڃي منهن ڏيکارڻ جهڙا ٿيا هئاسين، وري جي تون اهو ڪم ٿي ڪرين، ته پوءِ اسان کي ڪير ٻن آڱرين جو به هٿ ڪون ڏيندو ۽ گهر جون گهريتڙيون ٿي مرنديوسين!“
هن صديقا جي ان سوچ کي احمقاڻو خيال تصور ڪري، ان کي ڪائي اهميت ڪان ڏني، اُلٽو کيس مهڻي هاب ڪندي چيائينس ”توکي ته ڪنوارو روح کڻي مرڻو آهي، ته ڀلي ڪنواري ويٺي رهه، مان ته شادي ڪنديس... ڀلي تون منهنجي مدد نه ڪر، جيڪڏهن امان به مونکي ساٿ نه ڏنو، ته نه ڏي، مان ڪريمداد سان شادي ڪنديس، پوءِ ڌمچر ڇو ٿو مچي ڀلي ممڻ مچي يا بنڀٽ ڇو نه ڀڙڪيِ پون، مونکي ڪنهن جي به پرواهه ناهي!“
”۽ بابا! جيڪو هن حال ۾ آهي؟ ان تان ڇا گذرندي؟“ صديقا چيس؛ ته پاڻ چوڻ لڳي ”انهيءَ لاءِ ته مان امان کي ٿي اعتماد ۾ وٺڻ چاهيان، ته جيئن بابا جي صحت تي ڪو اثر نه پوي، پر تون جي منهنجي مدد نٿي ڪرڻ چاهين، ته مونکي تنهنجي ايڏي ضرورت به ڪونهي، مان پاڻ امان سان ڳالهائي، ان کي راضي ڪري سگهان ٿي.“
”ها پوءِ پاڻ وڃي ڳالهائينس، مونکان اهو غلط ڪم ڪون ٿيندو.“ ... انهيءَ جواب چاهت جي طبيعت کي گرم ڪري ڇڏيو، ٻنهي ڀيڻن ۾ وڏو اختلاف پئجي ويو، ۽ ٻئي هڪٻئي سان جهيڙڻ لڳيون، ته ان هل تي سندن ماءُ وچ ۾ اچي ڪجهه سرچاءُ ڪرايو ۽ پوءِ ان مهل ئي، چاهت پنهنجي ماءُ کي، هڪڙي پاسي ويهاري، کيس پنهنجي ان پريمي، ضدي ارادي کان واقف ڪيائين، ته سندس ماءُ کي سڄي ڳالهه سمجهه ۾ اچي وئي، کيس اهو به يقين ٿي ويو ته، چاهت جيڪي چوي پئي، سو هي ضرور ڪندي ۽ اهو سندس ذهن ۾ اڳيئي هو ته، هڪ ڏينهن اهڙو ضرور اچڻو آهي، پر اهو علم کيس نه هو، ته اهو معاملو ان وقت ايندو جڏهن منهنجو جان محمد اهڙي حالت ۾ هوندو، جنهن کي مان اهڙي حساس معاملي بابت ڪجهه ٻڌائڻ جي همٿ به ساري نه سگهنديس، هن پنهنجي ڌيءَ جي سوچ کي ذهن ۾ رکندي چيو ”چاهت، هڪڙي هدايت ڪيانءِ ٿي، ان تي پهريان عمل ضرور ڪجانءِ؟“
”امان ڪجهه وڌيڪ ڪرڻ جي ضرورت به ناهي، مون ڪريمداد کي چئي، سمجهائي ڇڏيو آهي، هو هتي گهر ۾ ئي مولوي کي وٺي ايندو ۽ گهربل شاهد به آڻيندو، بس رڳو نڪاح جي رسم ادا ٿيندي، وڌيڪ ڪو به هُل هنگامو نه ٿيندو.“
”مون ڪجهه ٻئي حوالي کان پي چيو چاهت!“
”توهان الائي ڇاپي چوڻ چاهيو؟“
”منهنجو مقصد هو ته، پهريان تون پنهنجي بابي سان ان معاملي ۾ مل... ۽ ٻيو ڏسو، مان اڪيلي اوهان لاءِ ڪجهه به نه پئي ڪري سگهان، جيئن تو پنهنجي لاءِ ڪهڙي به حال ۽ حالت ۾ پنهنجو حق ڪريئين پئي، پر صديقا، تنهنجي ڀيڻ - اوڏانهن الاءِ ڇو، ڪا سوچ ئي ڪانهينس ڪا. مونکي ته ان جي به ڏاڍي ڳڻتي آهي، خبر ناهي ته، سندس قسمت ڪيئن آهي؟ بس تون ان جي وڏي ڀيڻ آهين، ان جي توکي پارت هجي،ان جو خيال رکندي ڪر؟“
چاهت پنهنجي ماءُ کي راضي ڏسي، پنهنجي ذهن تان جهڙو اڌ بار جو هلڪو محسوس ڪيو ۽ کيس مڙئي خوش ڪرڻ خاطر صديقا بابت ڪوڙو دلاسو ڏئي ڇڏيائينس، باقي پنهنجي پيءُ لاءِ هن ماءُ کان مدد گهري ته ماءُ چيس ”پهريان مان بابهين سان ڳالهه رکان ٿي پوءِ بعد ۾ تون مون سان گڏ هججان؟“
ٻئي ڏينهن زليخا پنهنجي محبوب مڙس جي بيڊ تي، پيرانديءَ کان ويهي، کيس آهستي آهستي، نرمائي سان چوڻ لڳي ”اڄ مان جيڪا ڳالهه چوانءِ پئي، ان کان انڪار نه ڪجانءِ! ... جيڪڏهن اسان انڪار ڪنداسين تڏهن به، هاڻ ڪوئي فرق پوڻو ناهي، ۽ اسان جو انڪار اسان لاءِ ارمان ۽ افسوس بڻجي پوندو، تو سڄي عمر مونکي ائين ئي چيو آهي ته، سارين جي سنگ جيئان، پنهنجن کان ڇڄي حوصلو نه هارجان! سو تنهنجو اهو چوڻ، مان پنهنجي هينئين سان هنڍائي رکيو آهي. ۽ اڄ هڪ دفعو وري به، پنهنجي حوصلي سنڀالڻ جو وقت اسان کي آڏو آيو آهي!“
جان محمد، پنهنجي زليخا ڏانهن، اهڙيون ته ڇڪي اکيون جهليون جهڙو چوندو هجي ته، ”ٻڌائي، ترسائين ڇو پئي؟ هاڻي منهنجي بيوسي سان پيار ڪرڻ ڇڏي ڏي... مان تنهنجي ايتري محبت جو بار کڻڻ جي هاڻ اهل ناهيان رهيو!“
زليخا به پنهنجي جاني جي منهن ۾ لاڳيتو، انتظار جي نظر سان ڏسندي رهي، ۽ ڪجهه لمحن کانپوءِ، جان محمد پنهنجي بيوس زبان سان ٽٽل ڦٽل لفظن ۾ پڇيس ”چئو... ڇاٿي چوين... مون ته، سڄي عمر... توسان انڪار ناهي ڪيو... اڄ اهڙي ڳالهه ڇو پئي ڪرين؟“
زليخا سندس بي تابي ڏسي هڪدم چيس ”پنهنجي چاهت ڪريمداد سان نڪاح پئي ڪري ۽ هُو هتي ئي رهندو!؟“
جان محمد لاءِ زندگي ۾ پهريون ڀيرو، زليخا سان انڪار لاءِ پنهنجي ذهن ۾ سوچ آئي هئي، سا به ان حالت ۾ جڏهن هُو، اڌ رنگ واري مرض جي ڪري، گهڻي ڳالهائڻ جي وس ۾ ئي نه هو، نڪاح واري ڳالهه تان کيس ايڏو رنج ڪون رسيو هو، ... پر هُو هتي رهندو... انهيءَ جملي، جهڙو سندس جيءَ جهوري وڌو هجي، هن لاءِ پنهنجي زندگي جو ڄڻ سڄو ڪتاب کلي اکين اڳيان آيو هو، کيس ياد آيو ته، انهيءَ گهر ناٺي واري معاملي تان، منهنجي محسن، چاچي ربنواز مرحوم مونکي زليخا سميت، پاڻ کان ايترو پري ڪري ڇڏيو، جو مان سندس ڪانڌي به ٿي نه سگهيس، اڄ اها تاريخ پاڻ کي ورجائي، وري منهنجي سامهون آئي آهي! سا به ان وقت، جڏهن مان اهڙي روايتي جنگ وڙهڻ جي سگهه ۾ ئي ناهيان... يا خدا منهنجي مدد ڪر... اهڙي پڪار ڪري، سندس جيءَ گهڻو ئي لڇڻ ۽ ڦٿڪڻ لڳو، پر ڪڇڻ جي ڪا واهه نه ڏسي اکين مان آب هاريندي چيائين ”مان ته ڪجهه نٿو ڪري سگهان زليخا،... شايد منهنجي چوڻ جو اهو وقت اچي ويو آهي... ته مان پنهنجي وات سان ئي پنهنجي لاءِ چوان ته... بي وس اٺن بار ڇڏيا... بس زليخا... مان خداجي فيصلي تي ڪجهه نٿو ڳالهائي سگهان... چون ٿا، خدا پنهنجي انسان جهڙي سوکڙي جي سلامتي لاءِ ... اهو حڪم جاري ڪيو ته ... هڪڙي انسان جو قتل... پوري عالِم انسان جو قتل آهي... پر عالم اڃا اهو... واضح ڪري نه سگهيا آهن... ته اهو قتل انسان جي دل جو... انسان جي ضمير جو يا ان جي ايمان ۽ انسانيت جو يا رڳو ساهه جو... زليخا، خدا جو حڪم ۽ ان جو فيصلو، هي ويچارو فقير انسان... ڇا سمجهي سگهندو!؟“
زليخا کي به پنهنجي اندر ڪا شيءَ کائي رهي هئي، پنهنجي جانيءَ جي رحم جوڳي حالت ڏسي، پنهنجا لڙڪ روڪي نه سگهي ۽ پيرن کان سيرانديءَ ڏانهن سرڪي، پنهنجي جاني جي ڇاتي ۾ پنهنجو منهن لڪائي چوڻ لڳي ”تون سمجهين ٿو ته، مان سگهي آهيان، پر منهنجي اندر کان پڇيو اٿئي، ته مُئي آهيان، يا جيئري!“
ائين چئي هو تيستائين پنهنجي جاني جي ڇاتي تي پئي هئي، جيستائين، جان محمد جون اکيون واهڙ واهي، مٿس وسڻ لڳيون، ۽ جڏهن پنهنجي مٿي تي ٿڌاڻ محسوس ڪيائين، ته منهن مٿي کڻي کيس چوڻ لڳي ”ائين نه ڪر جاني، مون کان تنهنجي اها حالت سَٺي نٿي ٿئي، تون جي ائين ٿو ڪرين، ته باقي منهنجو ٻيو هتي ڪير حال محرم آهي، جنهن کي مان تنهنجي دانهن، ڏئي چوان ته، منهنجو جاني مونکي هاڻ رڳو رئاري ٿو؟“
ائين ٻئي ڄڻا ڪجهه دير لاءِ هڪٻئي کي رئاري، پنهنجي سماجي ڏهاڳ کي ڏڍ ڏئي، ڪجهه هانءُ هلڪو ڪري، جان محمد پڇيس ”پنهنجي، ڀيڻ کي خبر اٿس؟... ۽ چئجانس، مان نڪاح ۾ ويهڻ جي حالت ۾ ناهيان... پر جيڪڏهن ادو علي احمد نڪاح جي وقت موجود هجي ته بهتر... اهو تون ڪريمداد کي چئجان... پڻس کي... نڪاح وقت وٺي اچي؟“
ايترو چئي، جان محمد جا ڦڦڙ ساهه مان ڀرجي پيا، پاڻ ڪجهه دم پي پَٽيائين ته زليخا چيس ”مان ته چوان ٿي، اسان ٻئي پنهنجي دل تي پٿر رکي، ان معاملي کان الڳ هجون، تنهنجو ڇا خيال آهي؟“
”چاهت سان ڳالهائي ڏس... جي اسان کي معاف... ڪري سگهي... ته اسان بخشش ۽ ... نجات جي اهل آهيون! ... اسان کي هاڻ روح کان آزادي ملي... ته مان چڱو سمجهندس!“۽ پوءِ اکيون پوري ڇڏيائين.
پر ائين ته ڪڏهن ٿيوئي ناهي، ته جان محمد جيئان ڪوئي پنهنجي خدا کان، پنهنجي روح جي نجات گهري ۽ روح انسان جي نسن وارين نوڙين مان ڇِنائي، پنهنجي مماتي ماڳ وڃي، پنهنجي نجات جا نظارا ماڻي. اهو ته بس ڪنهن ڪرب وتِي ڪيفيت جو رڳو هڪ احساس هوندو آهي، جيڪو من ۾ ماتمي روڳ وروڌ واري پيڙاءُ پيدا ڪري، ماڻهو جي همٿ ۽ قدامت کي ڪمزور ڪري ٿو ۽ ماڻهو ويچارو ان حالت دوران رڳو تن کي تسلي ڏيئڻ خاطر ئي ائين چوندو آهي!
جان محمد کي به پنهنجي ڏِيل کي ڏڍ ڏيئڻ بنا ٻيو ڪوئي سهارو نظر ڪون پي آيو، زليخا بس رڳو هئي، جيڪا سندس جيِءَ به هئي ته جهان به هو. تنهن سندس روح ريجهائيندي چيس ”مان چاهت کي سمجهايان ٿي، ۽ اڄ رات اسان پاڻ ۾ ويهي، سڄي معاملي جي صورتحال کي، ڪنهن هڪڙي پاسي ڪري وٺنداسين!“
پر ان رات معاملو هڪ پاسي ٿي نه سگهيو، ۽ ٻئي ڏينهن صبح جي وقت چاهت، سندس ماءُ ۽ سندس پيءُ، ٽنهي هڪٻئي کي روئي، رئاري چاهت کي پنهنجن اختيارن جي غلط استعمال تي هدايت ڪندي، کيس پنهنجي ضد تي بحال رهڻ جي اجازت ڏني ۽ چاهت پنهنجي والدين جي ان رنجش کي به ڪا اهميت ايتري ڪان ڏني.
آخر ۾ جڏهن ان ڪمري مان ٻاهر نڪرڻ لاءِ اٿي ته، وڏي ڪنهن اٽڪل سان، پنهنجي پيءُ کي مسڪرائڻ تي مجبور ڪري، پنهنجي پيءُ کي ان روئڻ سان گڏ، ٿورو کلائي ٻاهر نڪتي ته، صديقا کي ورانڊي ۾ بيٺل ڏٺائين، جنهن سندس سڄي ماجرا ٻاهران ٻڌيِ بيٺي. جنهن مهل هڪٻئي کي ٻئي ڀيڻو مُنهان، منهن ٿيون، ته صديقا چيس ”چاهت ڀيڻ، تنهنجو اهو ضد، سنڌ جي سڀني ضلعن ۾ ڳائبو، بابا پنهنجي نوڪري دؤران سڄي سنڌ ۾ هليو آهي، هاڻ سندس نالو تنهنجي پٺيان ڳائبو! اڳ ۾ اسان پنهنجي بابي جي نالي پٺيان سڏبيون هيوسين، تون اهو سماجي لحاظ کان به سٺو نه پئي ڪرينءَ. ڪريمداد پنهنجي پهرينءَ زال سان به نباهي ڪون سگهيو، ڪهڙو عيب هو بختاور ۾، تون بختاور جو گهر ڊاهي، پنهنجو گهر اڏڻ ٿي چاهين، پر اهو ايڏو آسان ڪون ٿيندو، تنهنجي مرضي ڀيڻ، پر مان سمجهان ٿي ڏاڍي ڏکي ٿينديئين!؟“
پر چاهت سندس نيڪ نيت صلاح کي، پنهنجي ڪنڌ جي هلڪي انڪاري ڌوڻي سان ڪنڌ ڇنڊيندي هلي وئي.
انهن ڏينهن اها اونهاري جي موسم هئي، سانوڻ سنڌ ۾ وسڻ جا سايا پي ڪيا، فضا ۾ بادلن جي ڀر، ڇنڊ لڳي پئي هئي، ڪنهن مهل اتر طرف کان ڏکڻ طرف ڏانهن سندن ڊوڙ هئي، ته ڪنهن مهل اولهه کان اوڀر طرف ڀڄ، ڀڄان ۾هئا، چؤماسي جي هوائن ڪريمداد جيئان، سڄي ماحول کي منجهائي وڌو هو، گرم هوائن ۽ آگم جي اُگم ۾ جان محمد جي من جيئان ماڻهو وگهري پيا هئا. صديون ٿيون هيون سانوڻ کي هن ساڳي ڌرتيءَ تي وسندي، پر نه ڪڏهن پنهنجي مند مٽائي هئائين ۽ نه سندس گهمسان گهٽائون علي احمد جيئان پوڙهيون ۽ پريشان ٿيون هيون بس رڳو سندس هوائن جا رخ، ڪريمداد جيئان، زندگي جي راهن ۾ واريون وڇائي پراڻا پيچرا لٽي پي ڇڏيا، ڪريمداد به ائين پنهنجي زندگي کي ٻه واٽي تي آڻي، پنهنجن سوچن کي ورهائي ڇڏيو هو. هڪڙي پاسي سندس پيرسن پيءُ، جيڪو پنهنجي عمر سان گڏ پنهنجي نظر به گهڻي کپائي چڪو هو، ۽ ٻيو پنهنجي بهتر دوست عادل آزادکي به پنهنجي سڄي معاملي کان بي خبر رکي، دوستي جي ڀرم کي دوکو ڏنوهو.
۽ ٽئي پاسي چاهت جو اڌ زنده بيمار پيءُ، جنهن جي سامهون ويهي، چاهت سان ڳنڍيل، پنهنجي جيءَ جي جڙيِ جو ذڪر ڪرڻ جي منجهس همٿ ئي ڪان هئي، ان گهڻ مُنهين سوچ ڪريمداد کي ڪنهن نه ڪم جو ڪري ڇڏيو هو، سندس عقل بس رڳو اهو ڪم پي ڪيو ته، چاهت سان نڪاح ڪرڻو آهي... پنهنجي پيار کي پائڻو آهي، ۽زندگي هن ڪروڌي سماج ۾ آزاد گذارڻي آهي...!
آخر سندس اميدن ڀريو اهو ڏينهن به آيو، چاهت سان سندس نڪاح ٿيو، ۽ هنن اها ڪروڌي جنگ کٽي، هڪٻئي کي اهڙي طرح فتح ڪري ورتو، جو ان جي ڪنهن کي ڪا کُڙڪ ئي ڪان پئي!
ڪريمداد کي، چاهت سان نڪاح ڪندي ٽي مهينا گذري ويا، پر پنهنجي ڳوٺ وڃي پنهنجي ماءُ، پيءُ جي به سار ڪان لڌائين، پر چاهت انهن ٽن مهينن دوران ڪريمداد جي سسُ کي. ڳوٺ نياپو اماڻي موڪليو ته، مون ڪريمدادسان نڪاح ڪري، ڪريمداد کي پاڻ وٽ گڏ وهاريو آهي، هجئي همٿ ته اچي هاڻ وٺي وڃينس، نه ته هاڻ، تون پنهنجي بختاور جو ڪو بِلو ڪر... تو جيئن چيو هو، تئين مون، توکي ڪري ڏيکاريو... ماڻهو دنيا ۾ جو ڪجهه چاهي، حاصل ڪري سگهي ٿو، پر توکي جيترو عقل ۽ اخلاق آهي، ته اهو ڪم به توکي اوترو آيو! ... مان ڪجهه ڏينهن کان پوءِ، ڳوٺ اينديس، سو رڳو ايتري لاءِ، جو رڳو ڏسان ته، باقي تو ۾ ڪيترو دم آهي!؟“
ان نياپي ملڻ کانپوءِ، ڪريمداد جي سسُ، ڳوٺ ۾ قيامت مچائي ڏني، نه رڳو ڪريمداد جي ماءُ، پيءُ سان حالت ڪيائين، پر راڄ برادري ۾ اهڙو ڪو چڱو نه هو، جنهن واٽ دانهين نه هئي، پر ڪير ڪجهه ڪري ته ڪري به ڇا پي سگهيو، هرڪو سندس دانهن ٻڌي پيو چويس ته، مائي هاڻي اجائي واويلا نه ڪر، اها اجائي ياحسين ڪري خلق نه کلائي، جيڪو ڪجهه ٿيو آهي، رضا خوشيءَ سان ٿيو هوندو، تنهنجي ناٺي ٻي شادي ڪئي ته گناهه ته ڪون ڪيو اٿس مرد چار چار شاديون ڪندا آهن!!“
اهڙن جوابن ته، هيڪاندو سندس هانءُ ۾ باهه ٻاري ڏني، پنهنجي سماج ۾ انصاف، پنهنجي مرڻ کان اڳ، مئل تصور پي ڪيائين، ڪري ته هاڻ ڪري به ڇا، پنهنجي وڍيي جو، ته ويڄ نه طبيب!
جڏهن ٻيون سڀ واهون وينديون ڏٺائين، تڏهن رڳو ڪريمداد جي ماءُ، پيءُ ان جي ڀيڻ شهرو ۽ عادل تي صبح، شام سندس ڪاهه هئي.
ڪريمداد جي پيءُ ته، پنهنجي پَر ۾، جان محمد تي ڏک ڪڍي جيئن پنهنجي خاموشي اختيار ڪئي، ته يڪي ماٺ ۾ هو، ۽ عادل پنهنجي دوست جي اهڙي لڪ لڪوٽي واري ارمان ۾، ڪنهن کي ڪجهه چوڻ ۽ ڳالهائڻ جي ته، خود کي اهل ئي نه پي سمجهيو.
چار مهينا کن گذريا ته ڪريمداد جي پيءُ عادل کي چيو ”عادل- يار تو وارو اسانکي پيريءَ ۾ ائين ڇڏيندو، اهو ته مون سوچيو ئي ڪون هو، اسان ته پنهنجو الله به وساري، سندس آسري هئاسين، پر هاڻ ته اسان کان پنهنجو خدا به ويو، ڪير هن انڌي عمر ۾ اسان جي سار لهندو. بختاور! سندس زال آهي... سا ته روئي روئي بيمار ٿي پئي آهي ۽ سندس سسُ جو اسان تي صبح، شام لعنت جومينهن پيو وسي، ابا تون ڪو بِلو ڪر. وڃي سمجهائينس، نه ته اسان جو ته ڪانڌي به هاڻ ڪير ڪون ٿيندو!؟“
ان مهل ائين پي لڳو ته، علي احمد جي جسم تان گوشت ڄڻ سڀ ڪنهن ڪوري ورتو هو، سندس اهڙي هيڻائي کي ڏسندي، عادل چيس ”ڪاڪا ڪانڌي ٿيڻ واري ڳالهه ڪيئن ٿو ڪرين، ماڻهو جيسين جيئرو يا مئل آهي، تيستائين هن ڌرتيءَ تي هو پنهنجي خدا جي امانت آهي. ڪوئي اولاد جيڪڏهن، مائٽ کي اڪيلو ڪري ٿو ڇڏي ته پنهنجي ڪفن، دفن جي ڳڻتي ان اولاد کي ڪرڻ گهرجي! مائٽ ويچارو ته، پنهنجي بدن جي کل به، پنهنجي اولاد جي ڪفن لاءِ ڏيئڻ ۾ راضي هوندو آهي پر اولاد جي نالائق ٿو ٿئي، ته پنهنجي قسمت کي پاڻ ٿُڏا هڻي، پنهنجي پاڻ ٿو ڦٽائي! پر تون دلجاءِ ٿي، ڪريمداد کي ائين ڪرڻ ڪون ڏينداسين، ڀلا جيڪو ٿيڻو هو، سو ته ٿي ويو، بس ان لاءِ ٿوري سهپ ۽ صبر کان ڪم وٺڻو پوندو. تون گهٻرائي نه.“
”ابا رڳو ايترو بس پڇجانس، جيڪڏهن پاڻ اتي خوش آهي، ته اسان جو ڪو اعتراض ڪونهي، پر پنهنجي زال بختاور ۽ سندس ڌيءَ سورٺ کي وٺي وڃي، پاڻ وٽ ويهاري، اسان وقت ڪڍي وينداسين. پر بختاور ۽ سورٺ جي هتي ڪير ڪندو؟ پيا روز، روز ماڻهو کلندا، اهو خواري جو کارو اسان کان ته هاڻ ڪون ڍڪيو ٿيندو!“
۽ بختاور! سا جڏهن پنهنجن احساسن ۾ اندرجي دکندڙ ارمان ۾ روئي وجهندي هئي، ته سورٺ به پنهنجي ماءُ کي روئندو ڏسي، پاڻ به ان سان گڏ روئي پي وڌائين، جنهن کي ڏسي ڪريمداد جو پيءُ به روئي پي پيو... ائين سڄي گهر ۾ روحاني روڳ جي هڪ زنجير ٺهي پئي هئي! بختاور پوءِ سورٺ، پوءِ ڪريمداد جو پيءُ تنهن کانپوءِ سندس زال ڀاڳان ۽ آخر ۾ ڪريمداد جي ڀيڻ حليما، جيڪا سڀن کان وڌيڪ دل جي هيڻي هئي، هڪ بس رڳو شهرو هئي، جنهن جي دل ڄڻ کيرٿر جبل جو ڪو پٿر هو! جنهن جون اکيون انهن احساسن ۾ روئڻ ته ڇا پر رڳو ڇنڀيائين به ڪون پي، ائين پي لڳو ته، اهي اکيون جهڙيون کيس ڌاريون لڳل هيون! ڪريمداد جي سسُ ته، گهڻيون ڪرٽيون کاڌيون ان شهرو تي پي. شهرُو تي جنهن مهل نظر پي پيس ته، ڀانءِ ته کيس ڪچو کائي ڇڏيان، پر جيسين شهرُو کي ڪچو کائي، تيسين شهرُو پنهنجي ڀاءُ ڪريمداد کي چاهت سان پرڻائي جهڙو کيس ڪنهن ڳورپٽ جيئان ڪچو کائي ڇڏيو هو.
هاڻ ڪريمداد ۽ چاهت جي شادي کي هي پهريون سانوڻ هو. سڄي سنڌ ۾ سانوڻ ڀرجي چڪو هو، فضا ۾ ڪڪر ڊوڙي، ڊوڙي پنهنجي آبي جسم جو رنگ بدلائي چڪا هئا، سندن ڊوڙون به ڍريون ٿي ويون هيون، اتر ۽ اوڀر طرف جي ڪنڊ کان، رات جي وقت کنوڻين کلڻ شروع ڪري ڏنو هو، عادل! ڪريمداد ۽ چاهت سان ڳالهاءِ، ڪريمداد جي مائٽن جي هينئين تي ڪو ٿڌو ڇنڊو هڻي، تيستائين سانوڻ جو وسڪارو وڏي، ڌام ڌوم سان وسي پيو، ڌرتيءَ جو سينو ۽ ماڻهن جا لڱ، مغز ٺري ڪنول جهڙا ڪومل ٿي پيا هئا. چاهت ۽ ڪريمداد جي سوچن به تبديلي کاڌي. ويڪيشن جا ڏينهن آهن، سانوڻ جي موسم آهي، ڳوٺان چڪر هڻي اچجي، وڻ ٽڻ، پکي پکڻ ۽ ڌرار به ڌُوپجي اُجرا ٿي پيا هوندا، هتي هي شهر جي ڳتيل آبادي ۾، وسڻ جا ويس ڌاري، روز روز جيڪي آگم پيو ڪري، تنهن جو اُگم ته شهر ۾ ماڻهو کي ساڙي پچايو ڇڏي! ٻهراڙيءَ جي کليل فضا ۾، سانوڻ جا سينگار ڏسيو، ماڻهو جي جان ٺريو پوي، قدرت جا سڀئي ڪرشما ته آهن ئي سنڌ جي ٻهراڙيءَ ۾، سنڌ کي ته خدا اهڙي سونهن بخشي آهي، جهڙو سڄي سنڌ کي خدا پنهنجي صورت تي ٺاهيو هجي! هر طرف حيرت ۽ حقيقت جي دعوت پئي سڏيندي آهي. وسندين ۽ واهڻن ۾ وسڪارا ڏسي، ماڻهو جي من ۾ ته ولايت جاڳيو پوي، مان ته چوان ٿي، ڪوئي اگر خدا جي خوشي ڏسڻ چاهي، ته سانوڻ رُت ۾ سنڌ جي سونهن ۽ سينگار ڏسي ته اکيون ۽ دل، دماغ سڀ، خدا جي خيال ۾ خوش ٿي ٺري پوندس، ڪو ماڳ ۽ مڪان سنڌ ۾ اهڙو ڪونهي، جنهن جي ڏسڻ سان ماڻهو جي من ۾ شبنمي خوشبوءِ ۽ روح جاڳائيندڙ راحت نه هجي!“
اهي اهڙيون سوچون ۽ صلاحون ڪري، ڪريمداد ۽ چاهت ٻئي ڳوٺ آيا، پر چاهت جي اسرار تي سڌو عادل جي گهر پهتا، ۽ چاهت جو ڪريمداد سان اهو شرط طئي ٿيل هو ته، ”توکي پنهنجي ذاتي گهر وڃڻ ۽ بختاور سان ملڻ جي اجازت هرگز نه هوندي!؟“
۽ ڪريمداد اهو شرط اکيون پوري قبول ڪيو هو. تنهن ڪري هن عادل جي گهر ئي، پنهنجي ماءُ ۽ ڀيڻ شهرو کي گهرائي، ڳوٺ جي پوري ماحول جو احوال ورتو. پر سندس پيءُ علي احمد ويچارو پاڻ وٽس هلي آيو، ۽ ڳالهين دوران کيس چيائين ”ڪريمداد، توکي پنهنجو گهر هوندي، هتي رهي مون تان ماڻهو کلائڻ نه کپندا هئا؟“
تڏهن ڪريمداد پنهنجي پريميڪا چاهت، ۽ پنهنجي ميزبان عادل جي اڳيان، اڍنگي لهجي ۾ کيس ڇنڀيندي چيو ”اڻ پڙهيو ته، نيٺ وري به اڻ پڙهيو! پر سڄي عمر ۾ عقل به ڪون سکيئي بابا- عادل جي گهر رهي پيس، ته توتان ماڻهو پيا کلن، ته تون اچي، هتي مون سان مليو آهين، ماڻهو ته پوءِ توتان به کلندا، توکي ماڻهن جي کل ڏکي ٿي لڳي ۽ آئون توکي، کل ۽ خواري ٿو لڳان ته پوءِ هتي اچي، مون سان ملڻ جي ضرورت ڪهڙي هُئي...؟ انهيءَ سواليه جملي سندس پيءُ کي جهڙو سڪرات ۾ وجهي ڇڏيو، ويچارو عادل جي منهن ۾ ڏسي وري چاهت جي منهن ۾ ڏسي، ۽ چاهت جي منهن ۾ ڏسي وري پنهنجي پٽ ڪريمداد جي منهن ۾ ڏسي، پلڪ گهڙيءَ ۾، سڄو خشڪ ٿي ويو، ۽ اکين ڏرا ڏئي سندس منهن کوکو ڪري ڇڏيو، شايد دل جي سهاري جي کوٽ پي محسوس ڪيائين، ائين پي لڳو ته ساهه به نه پيو نڪريس!
هڪ پيءُ کي پيريءَ ۾ پنهنجي اڪيلي پٽ جي ڪهڙي ضرورت هوندي آهي؟ اهو ته ان علي احمد کان ئي پڇجي ها! تڏهن به ان رشتي جي تعلق جي پوري خبر ته ڪنهن به ماءُ، پيءُ کي ڪون هوندي ته، هي رشتو ڪهڙي سڳي سان سبيل آهي، جنهن جو ٽٽڻ يا ٽاڪو پوڻ ته ناممڪن آهي پر ڪريمداد جيئان سخت، اڍنگي يا رڳو بي رُخي لهجي ڳالهائڻ سان به مائٽ ويچارو ان وقت جهڙو موت جو مهمان بڻجو پوي ۽ پوءِ ان صدمي کان بتال نه به کڻي ٿئي، پر پنهنجي اولاد جي ٺڪرائڻ کانپوءِ، پنهنجي سماج ۾ کيس احمق، پاڳل يا نڌڻڪو چيو ويندو آهي، جنهن سان سندس جيئاپي جا باقي عمر وارا ڏينهن به سندس لاءِ اجيرڻ بڻجو پون!
علي احمد پنهنجي پٽ جي ان اچانڪ بدليل بي مُروت لهجي واري ٻولي کي سختي سان منهن ڏيئڻ جي ته، نه ڪيفيت ۾ هو، نه حالت ۽ پهچ ۾ هو، بس رڳو کيس پنهنجي رشتي جي ڄڻ ياد ڏياريندي چوڻ لڳس ”ڪريمداد، تون سڀ سڃاڻپ ڇڏي، ڀلي اڻ سڃاڻو ٿي ڳالهاءِ، پر بابا اسان جا ته ميت به سڀاڻي ماڻهو تنهنجي حوالي ڪندا، پوءِ تنهنجي مرضي، انهن جو به وارث ٿيئين يا نه ٿيئين!؟“
سندس ان لاچار ۽ بيوس حالت تي عادل جو هينئون ڪڙهي ڪواب ٿي پيو، پر ٻنهي، پيءُ ۽ پٽ جي وچ ۾ ڪڇڻ به ڪٺل ڪڪڙ جهڙي ڪيفيت پي لڳس، هن سوچيو پي ته، ٻنهي جي درميان، ڪا وچٿري واٽ وٺي، ڪنهن نه ڪنهن طرح سان سندن ان دکدائڪ معاملي جو ڪوئي حل ڪڍجي. عادل ويچاري ته مکڻ مان وار ڪڍڻ واري ترڪيب پي سوچي، پر علي احمد ته مکڻ جيئان وگهري چڪو هو ۽ ڪريمداد وار واري گهنڊي ڇڏي ڪان پي!
ڪريمداد پورا ڏهه ڏينهن عادل جي گهر رهيو، پر نه بختاور سان مليو نه پنهنجي ڌي سورٺ جو به منهن ڏٺائين.
بختاور کي آسرو هو ته، سورٺ جي صدقي مان به سندس منهن ڏسندس پر اها حسرت سندس هينئين ۾ هڏڪي ٿي رهجي وئي. ۽ ڪريمداد واپس هليو ويو .
سندس سسُ پنهنجا سڀئي وارا وڄائي، آخر ٿڪي ۽ کُٽي پنهنجو منهن مٿو پٽي خاموش ٿي وئي، علي احمد پنهنجي ٻي ڪا به واهه نه ڏسي آخر جان محمد سان پنهنجي حال اورڻ جو ارادو ڪيو، جنهن جي به هاڻ حالت اها هئي جو ٿورو ڪجهه ڳالهائيندو هو، ته سندس وات مان گگون لار ڪري وهڻ لڳنديون هيون.
هڪڙي ڏينهن ڪريمداد پنهنجي پيءُ کي، اوچتو سندن گهر جي ورانڊي ۾ ويٺل ڏسي ککو وکو ٿي ويو ۽ پنهنجي پيءُ سان ملڻ کان اڳ ۾ چاهت کان پڇيائين ”هي- بابا ڪيڏي مهل آيوآهي؟“
۽ چاهت حقارت وچان ٻڌايس ”اهو مڙهو هاڻ اچي ويٺو آهي، گهڻو وقت ٿيو آهي؟ بابا جو بيمار ٿي بستري تي ڪرڻ؟ هن کي اسان جي مائٽي هاڻ ياد پئي آهي- مونکي پيو چوي ته، مان جان محمدجي طبيعت پڇڻ آيو آهيان- ان پنهنجي کي ماني لولو کارائي هڪڙي پاسي ٽار، نه ته وري هت به خُلم ڪري ڪندو بابا کي پريشان!“
ڪريمداد کي چاهت جي سامهون ته، ڪجهه ڪڇڻ جي جرئت ئي ڪان ٿيندي هئي، مجال آهي جو پنهنجي ڪا اختلافي راءِ به رکي سگهي، بس مڙئي ماڻهو ٿي پنهنجي پيءُ مان به اچي جهليو هو، چاهت جو مٿس ايترو اختيار هو، جو اها جيڪڏهن چويس ته، بابهين کي گلي مان جهلي، هتان هن گهر مان ڌڪا ڏئي ٻاهر ڪڍ“ ته هوانڪار ڪرڻ جي سگهه ئي ساري نه سگهي ها!
هن کي چاهت، پنهنجي پيءُ بابت جو ڪجهه به چيو، تنهن لاءِ هي ٻڙڪ به ٻولي نه سگهيو، بيوس ٿي، ڄڻ ڪنهن ملازم جيئان، پنهنجي پيءُ کي هٿ ڏئي، سندس پاسي ۾ ويهي کيس آهستگي سان چوڻ لڳو ”بابا تون هيڏانهن ڇو آيو آهين درويش، تنهنجو ڪو ڪم ڪار ٿيندو هجي، ته مونکي نياپو ڪري، چئي موڪليندو ڪر، هيڏانهن نه ايندو وڃ، گاڏين ۾ لهندي، چڙهندي، ڪٿي ڪري پنهنجا عضوا ڀڃائيندين، ته ماڻهو مون تان کلندا، چوندا ته ويچاري جو ڪير ڪونهي تڏهن پيو ڌڪا کائي، تون بس گهر ويٺو رهه، ڪيڏانهن نڪرندو نه وڃ!؟“
جيڪي ڳالهيون علي احمد پاڻ کيس چيون هيون، اهي ساڳيون ڳالهيون ڪريمداد جي واتان، نقلي همدردي جي صورت ۾ ٻڌي کيس چوڻ لڳو ”بابا مان جان محمد وٽ آيو آهيان، هي منهنجو پراڻو مائٽ ۽ جگري دوست آهي، مان ڪنهن کي تنگ ڪرڻ جي خيال سان ڪون آيو آهيان، هتي ماڻهن کي ڪهڙي خبر ته تون منهنجو پٽ آهين، بس مان ڪجهه دير جان محمد سان ملي، سندس طبيعت جو پڇي، وري تڪڙو ئي واپس ٿو وڃان، ڪم ڪار هوندو ته تون پري ڪون آهين پٽ، تون منهنجو اُلڪو نه ڪر!“
علي احمد ايترو چئي وري هيڏانهن، هوڏانهن لوڻو هڻي چوڻ لڳو ”ڪريمداد! بابا مان هيڏانهن آيس پي، گاڏي ۾ ڪو لليجو منهنجا پيسا ڪڍي ويو يار، مون وٽ واپسي لاءِ ڀاڙو ڪونهي، مونکي ڀاڙي لاءِ ڪجهه ڏوڪڙ ڏجانءِ، ۽ کيسي ۾ هٿ وجهي -مون وٽ روپيو به ڪون رهيو آهي!“
ان سوال تي ڪريمداد سڄو وسهامي ويو، ڇو ته، جان محمد جو بيمار ٿي بستري تي پوڻ کانپوءِ، گهر جو هاڻ باقي به جيڪو ڏيئڻ وٺڻ هو، سو سڀ چاهت جي اختيار هو. هُوءَ پنهنجي پيءُ واري پينشن، صديقا جي پگهار، ڪريمداد جي پگهار، اهو سڀ پوري حساب ڪتاب سان پاڻ وٽ پنهنجي حوالي رکندي هئي، سڀن کان هڪڙي، هڪڙي پيسي جو پڇاڻو وٺندي هئي. ڪريمداد کي پنهنجي پيءُ لاءِ ڀاڙي جا پيسا به، چاهت کان ئي وٺڻا هئا، تنهن ڪري پريشان پي ٿيو ته، الائجي ڏيندي به يا نه! هن پنهنجي پيءُ کي ته هائوڪار جي ورندي ڏني، پر اڳيان کيس اميد ڪان هُئي.
هاءِ ڙي زندگي، تنهنجي سفر جا پنڌ، رنگ ۽ پيچرا، ڪيڏا ڏوجهرا ۽ ڏنگ ٿي ڏيئين!
قاتل تون، مقتول به تون،
توکي ڪوئي ڪيئن ته سمجهي،
عذابِ جان ۽ انمول به تون!
منجهيل، منجهيل ۽پريشان حال، ڪريمداد پنهنجي پيءُ کي وٺي جان محمد جي ڪمري ۾ داخل ٿيو ، ته زليخا ۽ صديقا اڳيئي اتي ويٺل هيون، جان محمد، علي احمد کي ڏسي، ان سان اٿي ملڻ جي ڪوشش ڪئي، ته زليخا روڪيندي چيس ”ڏس توکي پاڻهي اٿڻ واري سگهه هاڻ ڪٿي رهي آهي، تون جي اٿي نه ملندين، ته ادا علي احمد توتي ميار ڪون ڪندو“ ۽ ٻه ويهاڻا سندس پٺيءَ کان ڏيندي- اچي هي هنن تي ليٽي پئو؟“
هو انهن ويهاڻن تي ليٽي ته پيو، پر اٿي بيهي، علي احمد کي ڀاڪر پائي کيس پنهنجي ڇاتيءَ سان لڳائڻ واري حسرت کان محروم ٿيڻ جي ڪري، سندس سرير کي سڪون ئي نه پي آيو.
هن علي احمد کي سڏي، پنهنجي ويجهو ته ويهاريو، پر ڪجهه ڳالهائڻ واري شڪتي، ٻنهي مان موڪلائي وئي. ايئن پي لڳو ته، ڪمري ۾ ڪجهه گهڙين لاءِ زندگي جو احساس ئي نه هو، ۽ پوءِ ڏسندي ئي ڏسندي جان محمد کان ڍِڪ نڪري وئي ۽ سڀ سندس پرچائڻ ۾ پورا هئا، علي احمد به، پنهنجن اکين تي هٿ رکي، هيٺ منهن ڪري، پاڻ کي لڪائي پي رنو، پر ڪنهن به کيس ڪا آٿت، يا پرچاءُ ڪون پي ڏنو ۽ جان محمد سندس اهو حال ڏسي انهيءَ احساس ۾ چيو ”اسان هاڻ، ڪنهن جي پرچائڻ سان به... نٿا پرچي سگهون... اسان جي سماج ۾ ته اسان جهڙا بيمار عمرين وارا ماڻهو، دلين جي نظرن کان محروم هوندا آهن! ... اسان کي پنهنجي حال تي ڇڏي ڏيو... اسان جي مرضي سان ته، اسان جو... ساهه ڪون نڪرندو... ٻيا سڀ هتان... هليا وڃو... اسان جي سڃاڻپ... اسان وٽ ئي آهي... اوهان... ان کي... ڪون ... سمجهي سگهندا!“
هونئن ته هر ذڪر دعا تي ختم ٿيندو آهي، پر سنڌ ۾ پيار جو ذڪر هميشه دغا تي ختم ٿيو آهي، سهڻي، سسئُي، سورٺ، ۽ مومل جي محلن کان پنڌ ڪندي اهو فريبي ڪرب جان محمد جي گهر تائين پهتو هو.
ٻيا سڀ آهستي، آهستي ٿي ڪمري مان نڪري ويا، علي احمد پنهنجي جڳهه تي ساڳي حالت ۾ ويٺو رهيو، ۽ باقي زليخا، سا جان محمد کي روئندو ڇڏي ٻاهر وڃڻ لاءِ راضي نه هئي، سا بس- وڃان؟ ويهان؟ جي سوچ ۾ جان محمد جي منهن ۾ تڪي بيٺل هئي، ۽ جان محمد کيس نماڻي منهن سان بيٺل ڏسي، اکين جي اشارن سان ئي چئي ڇڏيائين ويهه، تون نه وڃ... تون جي وڃي ٿي، ته باقي ڇا ٿو بچي!“
۽ چاهت ڪمري مان نڪرندي ئي، ڪريمداد کي تيز لفظن ۾ چيو ”توکي مون چيو، ان مڙهي کي ماني کارائي، روانو ڪر، ۽ تو وري وٺي وڃي بابا جي اڳيان اڇليس، اهو ايئن هڪ ٻه ڀيرا وري ڪيئي ته، بابا کي هي ايئن ئي ماري ڇڏيندو، هاڻ ته سندس اميد پوري ٿي! هاڻ مهرباني ڪري جيترو جلد ٿي سگهي، هتان ڪڍي کيس ڳوٺ روانو ڪرينس.“
ڪريمداد سندس ان تيز مزاج لهجي کي، ٿڌي ڪرڻ خاطر چيس ”بابا کي ڪجهه پيسن جي ضرورت آهي، وٽس ڀاڙي جا پيسا به ناهن، ڪجهه پيسا جيڪڏهن ڏيئين، ته مان ماني کارائي کيس هينئر ئي روانو ٿوڪيان، نه ته سڄو ڏينهن ويٺو هوندئي؟“
ڪريمداد جي ان مسخري پن تان کيس چڙ ته لڳي، پر پاڻ کي ضابطي ۾ آڻيندي چوڻ لڳي ”ڪريمداد ڏس، توکي شهر ۾ رهڻ وارن خرچن جي ڪا خبر ڪانهي، پاڻي، بجلي، گئس، ايجوڪيشن، عيدون، شاديون، مسواڙ ، مهمان وغيره ۽ ذاتي خرچ! رڳو تنهنجي سگريٽن جو خرچ ٻن هزارن کان مٿي ٿيو وڃي ۽ مٿان وري تنهنجا اهي کٽل مائٽ، هڪڙا، بيمار ٻيا جڏا سڀ تنهنجي ڪري هتي اچڻ شروع ٿي ويا آهن، ائين ته پوءِ هي گهر نه هلي سگهندو، ۽ اڃا ته اسان پنهنجو پلاٽ وٺي، پنهنجو ذاتي گهر ٺاهڻ جو پيا سوچيون!؟“
”نه پر ڀلا...هن وٽ ڀاڙو ڪونهي ته هو ڇا هتان پنڌ ته ڪون ويندو، ڀاڙي جا پئسا ته هن کي ڏيئڻا پوندا!؟“
ڪريمداد اصل ڳالهه لليجن واري لڪائيندي چيس، ته پاڻ چوڻ لڳي ”ته پوءِ ڪري ڏينس ڪٿان، مون وٽ ته هينئر ڪونهن ڪي!“
”چاهت اهو ڇاهي ڀلا؟ مان بازار ۾ وڃي پنندس ڇا؟“ اهو سوال، چاهت کي پنهنجي خانداني اهيمت موجب ڪجهه بُرو لڳو ۽ پوءِ وچ ۾ شرط لاڳو ڪندي چيائين ”ڪريمداد ڏس، اڄ ته مان ڏيئانءِ ٿي پر آئينده لاءِ چئي ڇڏينس ته، هيڏانهن اچڻ جي ضرورت ناهي!“
”مان اڳ ۾ ئي چئي ڇڏيو اٿمانس، ڪون ايندو بس!“
ڪمري ۾ علي احمد ۽ جان محمد به ڄڻ پنهنجا جگر وڍيو، هٿن تي رکيو ويٺا هئا.
پهريان شروعات علي احمد ڪندي چيس ”جان محمد! ادا مان لاچار ٿي تو وٽ آيو آهيان، منهنجي ڪرڻ وارو ٻيو ڪير ڪونهي، ڪريمداد جي ڇڏي اچڻ سان، ٻه ايڪڙ ٻني سا به رُلي وئي، هن سال سا آباد ڪون ٿي سگهي، ۽ کاڌي لاءِ جيڪو ان پاڻي رکيو هئم، سو به کائي، کپائي ڇڏيوسين، گهر ۾ ڪنهن، ڪنهن مهل ته اٽو به ڪونهي، ڪريمداد پنهنجي پگهار مان ڪجهه ڪون ٿو ڏئي! اسان ته وِهائي• تي پيا ويلو ڪڍون، مان اڪيلو اکين کان به معذور ٿيندو وڃان. تون ڪجهه سمجهائينس، مونکي محتاج ڪري نه ماري!؟“
۽ جان محمد پنهنجي اڌ سڪڙيل چپن ۽ ڏيڍي وات سان چوڻ لڳو ”علي احمد! ... ادا منهنجي حالت هي ڏسين پيو... مان ته پنهنجي حال تي به هاڻ... ڪجهه چئي ڳالهاءِ نٿو سگهان... دل ته چوي پئي، اچ ته ڀاڪر وجهي... ٻئي مري پئون... ۽ پوءِ نه پاڻ هجون ۽ نه هڪٻئي کي ڪجهه چئي سگهون... تون ته ڪريمداد لاءِ پيو چوين... پر مونکان پنهنجن جو پڇيو اٿئي... هي منهنجي زليخا... منهنجي ايتري نه ڪري ها، ته مونکي پنهنجي پيڙاءُ ۾ ئي، گهڻا ڏينهن اڳ مُئو ٻڌين ها! ... ادا علي احمد! ... وري به اهو شڪر... جو قبرکي ويجها پئجي... پوءِ پيا پنهنجو اندر وڍيون... پيريءَ ۾ پنهنجن کي، پنهنجي پارت ڪرڻ به... ڄڻ پنهنجو پاڻ کي پِٽڻو ٿو پوي... ادا جيڪا وئي سا وري موٽي ڪان ايندي... ۽ جيڪا آهي... سا وسان نه وڃائجي... اهو عمر جو ڏهاڳ ڏسڻو پوي ٿو... جڏهن جان ئي نٿي جٽا ڪري ... ته پوءِ... پنهنجا ڪهڙا... ويهي پار ڪڍون! ... علي احمد... ادا... جيئن گذري... تيئن گذار يار!!“
”ائين نه چئو جان محمد، ادا مان ڪيڏانهن ويندس، منهنجي ته چري زال، ڀاڳان به، منهنجي لاءِ صبح، شام جي بيماري بڻيل آهي ۽ ڪريمداد جي ڌي سورٺ، سا ته يتيمن جيئان، رات ڏينهن، پئي ماءُ سان گڏ رڙي وڌيڪ نه، ته به پنهنجي ڌيءَ ۽ پنهنجي زال ته سنڀالي، اسان ته پنهنجا کلا پاڻ کائي گذارو ڪري وينداسين، پر سندس ننڍي نيٽي زال، اها به ته سندس لڄ آهي، ان جو انگ ته کيس ڍڪڻوآهي! ڀلا اوڏانهن نٿو پڄي سگهي، ته پنهنجي کي وٺي اچي هتي گڏ ويهاري!؟“
انهيءَ سوال زليخا کي کُٽڪي ۾ وجهي ڇڏيو، ۽ ٻنهي کي مخاطب ٿيندي تمام سليقي سان چيائين ”بختاور جي اُتي ڳوٺ ويٺي آهي، ته سندس ٻيا سڀ عزيز، قريب، ساڻس گڏ ويٺا آهن، هتي اچي وڌيڪ ويڳاڻي ٿيندي، ۽ ٻيو ته، منهنجي چاهت، تمام ڪڙڪ طبيعت واري ڇوڪري آهي، سا بختاور کي هتي، برداشت ڪري ڪون سگهندي، اهو ته هيڪاندو هڪٻئي لاءِ ڏک پرائينداسين. مان ڪريمداد کي پنهنجي منهن سمجهائينديس، پيو ڪنهن اٽڪل، نموني سان بختاور کي به سنڀاليندو!“
۽ وري علي احمد کي چوڻ لڳي ”ادا علي احمد، ٿيئڻي کي ته ڪو ٽاري نٿو سگهي، اسان به تو جيئان، پنهنجا وس وڃائي ويٺاآهيون، وري به الله جون مهربانيون ٿيون، جو هڪٻئي سان گڏجي پياسون، نه ته نوجوانن کي سنڀالڻ ڏاڍو ڏکيو ٿي پيو آهي، منهنجي صديقا به، اڃا ائين ويٺي آهي، ان جي اُلڪي ۾ ته، ننڊ ئي ڪون ايندي آهي، بس الله جي امان ۾ آهيون!“
”ها ادي!تون ئي ڪريمداد کي سمجهائي.“ علي احمد چيو. ”تنهنجي ڳالهه رکندو!“
ايتري ۾ ڪريمداد آيو، ۽ پنهنجي پيءُ کي ماني جي بهاني سان اتان اٿاري، ماني کارائي، کيس ڳوٺ روانو ڪري آيو، ۽ ڳوٺ ته ڪريمداد جي سسُ علي احمد جي انتظار ۾ هئي، ان کي خبر پئجي وئي هئي ته علي احمد ڪريمداد ڏانهن ويو آهي، تنهن کي اندازو هو ته، علي احمد اتان ضرور بي مانو ٿي موٽندو، پر ڳوٺ پهچي ته مان ٿي مانُ ڏيانس. علي احمد اڃا مس اچي پنهنجي گهر پير ڇڏيا، ته ڪريمداد جي سسُ پڄي وئي، ”ٿي آئين پنهنجي ڪرمِي پٽ کان، مون ته ٻڌو هو، توکي به ڪون پي ڇڏيائون؟ رهي پوين ها اتي، هتي ٻئي زال، مڙس انڌا ٿي پندا ڇا؟ تون ته اتان به پنهنجو هينئون ٻڙڪائي آيو هوندين، اهو تو وارو سدورو، جيڪو پنهنجي زال ۽ ڌيءَ کي ٻه وال ڪپڙي جا نٿو وٺي ڏي، سو ته سڀاڻي اوهان کي ڪفن به وٺي ڪون ڏيندو، مان ته چوان ٿي شل ڪانڌي به اوهان جو ٿئي!؟ تيسين پڙهائي پنهنجي ڪرمي پٽ کي- ماستر ڪيو ٿس، جيڪو سڀاڻي قبر تي قُل به ڪون پڙهندس، انکان ته چور سٺا آهن، پنهنجي لڄ ليههِ ته سنڀالن ٿا، اهو تو وارو پِٽيل پٽ، پنهنجي زال ٺهيو پر پنهنجي نياڻي جي ننگ جي به خبَر ڪونهيس، ته ڪير پيو ان جا انگ ڍڪي!؟ مان چوانءِ ٿي پوڙها، نباهي ته نباهي، نه ته چوينس ته منهنجي بختاور مان هٿ ڪڍي، مان پنهنجي کي ايئن سڄي عمر ويهاري ساڙينديس ڪان!؟“
علي احمد ويچارو ته، هر طرف کان بيوس ۽ لاچار ٿي پيو، هڪڙي پاسي پنهنجي پٽ، سندس سڃاڻپ ئي ڇڏي ڏني هئي، ته ٻي پاسي بختاور ۽سورٺ جن جي ڪپڙي لٽي، کاڌي پيتي، ۽ اگهائي، بيماري جي پريشاني ته ٽئين پاسي، جان محمد! جنهن کي هن سڳي ڀاءُ جيئان، سڄي عمر سندس عزت ۽ احترام ڪيو هو، اهو هاڻ خود به رحم جوڳي حالت ۾ هو، جنهن کي هي ڪجهه به نه پي چئي سگهيو، ها البت عادل باقي هو، جنهن سان هي پنهنجي پٽ کان مليل عذاب ۽ اذيتون دل کولي بيان ڪري پي سگهيو، بس پوءِ جنهن مهل به ڪريمداد لاءِ سندس دل ڦٿڪارو ڪندي هئي، ته عادل وٽ وڃي، روئي پنهنجي دل جو بار هلڪو ڪري ايندو هو، اهڙي طرح ائين ڪريمداد جي سوچن ۾ سڙي، سڙي، ايڏو ته هيڻو ۽ ڪمزور ٿي ويو هو، جو ڪوئي به ماڻهو جڏهن سندس حالت تي سوچيندو هو، ته ان جي دل ۾ ڪريمداد لاءِ نفرت ۽ حقارت جو خيال جاڳي پوندو هو.
عادل ته هاڻ علي احمد کي ڏسڻ سان ئي، اندران، اندر من ۾ سڄو ڄڻ جُهري پوندو هو، جنهن سندس هر ضرورت ۽ ڪم، ڪارين ۾ مدد پي ڪئي، پر پوءِ به عام چوڻي آهي ته، پنهنجي ۾ هٿ پرائي ۾ اکيون!
پيريءَ ۾ پنهنجي پٽ کان مليل محتاجي، ماڻهو کي پنهنجي سماجي محتاجي ڏانهن ڌوڪيندي آهي، تڏهن اهڙي پيءَ کي پنهنجي سماج ۾ جيئڻ لاءِ، سندس ڪيفيتون ڪيڏيون ڪربناڪ ۽ اذيت ڀريون هونديون!؟ شايد جيئڻ واري خواهش ئي فوت ٿي ويندي هوندي! ۽ اهڙو جيئڻ ئي موت ۽ سندس دهشت جي اهميت وڌائي ٿو!
بختاور جي ڪيفيتن ۾ به چارئي موسمون آيون ۽ ويون هليون، پر ڪريمداد کيس، رڳو هڪ وارو پنهنجو سکڻو منهن به ڪون ڏيکاريس، نه پاڻ آيو نه ڪو نياپو نه دلداري! ويچاريءَ کي وساريائين به ايئن جو جهڙو، سنڌ جي آزادي لاءِ، گوريلو بڻجي، جهنگ منهن ڪري ويو هو! ۽ هن ويچاريءَ جي جواني جي سونهن سڙي سُڪل صوف جهڙي ٿي وئي. عادل انهن سڀني حالتن تي سوچيندي، سوچيندي، آخر هڪ ڏينهن ڪريمداد وٽ وڃي نڪتو، هي اهو سوچي نڪتو. هو ته، سڄي گهر مان ٻيو ڪير کڻي منهنجي ڳالهه نه سمجهي ۽ نه مان ڏي، پر جيِ جيِ زليخا، جنهن مونکي پنهنجو پٽ ڪري سڏيو آهي، مونکي پنهنجي ساهه جيئان سنڀالي ٿي، سا ته مونکي مانُ ڏيندي. هن اتي وڃي پهريان ڳالهيون ئي پنهنجي دين واري ماءُ سان رکيون، ڳالهين مان ڳالهيون ڪندي، آخر هن پنهنجي ان ماءُ کي چئي ڏنو ”امان اهو ايڏو ظلم ته، ڪريمداد کي ڪون جُڳائي، پيريءَ ۾ پنهنجي ماءُ، پيءُ کي رئارڻ، ڇا خدا اهڙي اولاد کي خوشيون نصيب ڪندو؟ تون هڪ ماءُ آهين، پنهنجي هينئين تي هٿ رکي ڏس، جيڪڏهن ڪريمداد جي جڳهه تي، ادي چاهت ائين ڪري ها، ته ڇا تنهنجي دل کيس وساري پي سگهي؟“
”عادل پٽ! مان پنهنجي ڪهڙي هينئين تي هٿ رکي ڏسان، منهنجو هينئون ته، چاهت سَگهو ڇڏيو ئي ڪونهي، مان ته ان زهر کي زم زم سمجهي، اڳيئي پيو ويٺي آهيان، تون ته الائي ڪيئن ٿو سمجهين پٽ، پر پروردگار جو قسم، تو ساڻ منهنجي روح جي تند ائين اٽڪيل آهي، جيئن هڪ پاسي چاهت ۽ صديقا تيئن ٻئي پاسي تون آهين! جان محمد کي ڇڏي باقي مون کان ڪوئي منهنجي دل جو رشتو پڇي، ته اهو تون آهين، مون توتي اوجاڳا ته ڪون ڪيا آهن، پر پوءِ به الائي ڇو- مونکي ايئن لڳندو آهي، ته شايد ڪنهن جنم ۾ مون توتي اوجاڳا به ڪيا آهن! تون مون تي ضرور وسهندين. ڪريمداد جي گهر جي ڪا ڳالهه ٻڌندي آهيان، ته اندر اڌو اڌ ٿي ويندو اٿم- مان سڀ سمجهان ٿي عادل پٽ، ته هڪ ماءُ ڪهڙي حسرت سان، پنهنجو اولاد پالي، نپائي جوان ڪندي آهي؟ ۽ پوءِ ان جي جدائي واري جهوري ۾، الائي ڪيترا پيءُ به يعقوب نبي جيئان، روئي، روئي انڌا ٿي ويندا آهن- پر بابا منهنجي دل انڌي ڪونهي سڀ ڪجهه ڏسان پئي، پر ڇاڪريان، چاهت منهنجي به ڪا ڳالهه نٿي رکي، ۽ سندس روين مان، مونکي ته هاڻ صديقا جي ڳڻتي به وڌيڪ ٿي پئي آهي! اڄ تون آيو آهين، ته چاهت سان تون پاڻ ڳالهاءِ ڏس، دل چوي پئي هو تنهنجي ڳالهه رکندي!“
”ڀلي... امان تون چوين ٿي ته، مان ادي چاهت سان ڳالهائي ٿو ڏسان- رڳو بس، ٻن ڏينهن لاءِ ڪريمداد کي اجازت ڏي، ته هو پنهنجي پيءُ، ماءُ سان پنهنجي غلطي جو ڪفارو ادا ڪري اچي!؟“
عادل چاهيو پي ته ڪنهن نه ڪنهن بهاني سان، اڄ ئي ڪريمداد کي ساڻ وٺي ڳوٺ وڃجي، پر هزار حيلن کان پوءِ به اهو ڏينهن ۽ اهارات اتي رهڻا پيا. هن ڏينهن جي وقت، جان محمد سان عام ڪچهري ڪئي، پر رات واري ماني کائي جڏهن سڀ گڏجي ويٺا، تڏهن عادل غلطي وچان، سڀني جي اڳيان، پنهنجي مقصد جو اظهار ڪندي چوڻ لڳو ”سائين جان محمد! مان ڪريمداد جي حوالي سان آيو هئس، ڪاڪا علي احمد ويچاري جي حالت تمام ضعيف آهي، سندس ڪرڻ وارو ٻيو ڪوئي ڪونهي، ٻني ٻارو سڀ رُلي ويا اٿس. مان ته چيومانس ٻني ڪنهن کي مقاطي ۾ ڏئي ڇڏ-پر درويش مڃي ئي ڪون ٿو- چوي پيو اها ڪريمداد جي امانت آهي! پنهنجي سنڀالي ته سنڀالي نه ته سندس مرضي- ۽ ٻيو سچ پچ، سڄو گهر اجڙي ويو آهي! ڪريمداد جي هتي رهڻ سان به، ڪاڪا علي احمد کي ڪو اعتراض ڪونهي، مان انهيءَ خيال سان آيس ته، ڪريمداد ٻن ڏينهن لاءِ رڳو، ڳوٺ وڃي، پنهنجي ٻني ٻاري جو به ڪو جوڳو انتظام ڪري اچي، ماءُ، پيءُ جي هينئين تي به ڪو ٿڌو ڇنڊو هڻي اچي ۽ انکان علاوه ڀاڄائي بختاور ۽ سندس ڌي سورٺ انهن جي حالت ٻڌائڻ ۽ بيان ڪرڻ جوڳي به ڪانهي، انهن ويچارين کي به منهن ڏيکاري اچي- ڪوئي جيڪڏهن انسانيت کي رنجائي ٿو، ته ان کي پنهنجي خدا جي رنجش سَهڻي پوندي- ۽ خدا جو رنج انسان جي سهپ کان ٻاهر هوندوآهي. ڪريمداد جي غلطين جو ته، خدا اسان سندس دوستن کان به پڇاڻو ڪندو، سو منهنجي دل چوي ٿي ته ڪريمداد کي هڪڙو موقعو ڏجي ته هي، پنهنجي والدين جي جيئري ئي سندن دل جو ڏکندو لاهي اچي!؟“
بس يڪي ماٺ ٿي وئي- اڪثر سڀني جو نظرون چاهت جي طرف هيون، پر سندس شوخ رخ ڏسي، ڪنهن ڪجهه چوڻ جي توفيق ئي نه ساري. عادل هڪ دفعو وري به، بلڪل ڌيرج سان چوڻ لڳو ”اصل ۾ ڇاهي جو- سماجي حوالي کان- مجموعي طور، اسان ماڻهو بلڪل بي سمجهه ۽ بي حس آهيون، ڪهڙو به معاملو هجي، ان کي اسان جو عام ماڻهو رڳو ٺٺول، ڪيني، حسد، بدنيتي ۽ الائي ڪهڙين، ڪهڙين گندين سوچن ۽ غلط نظرن سان ڏسي ٿو. جڏهن ته پاڻ ماڻهو، تمام شريف، امن پسند ۽ خانداني طور تي سادا ماڻهو آهيون... ته پوءِ ڇو؟ ماڻهن کي اسان هاڻ وڌيڪ ڳالهيون ٺاهڻ، بنائڻ ۽ وڌائڻ لاءِ موقعو ڇو ڏيون؟ مان ته سمجهان ٿو ائين ڪرڻ سان اسان جي بيوقوفي ٿيندي! اسان ڪنهن ماڻهو جي اختلاف ۾ جيڪڏهن آهيون، به ته ان کي اخلاقي ويڙهه ذريعي مڃائي پنهنجي عزت ۽ مان کي معتبر رکڻ گهرجي. ... نه ئي ڪنهن غلط ماڻهو جي لاءِ غلط تدبيرون سوچي، پوءِ ان تي عمل ڪري پنهنجي اهميت گهٽائڻ گهرجي... ٺيڪ آهي! غلطيون ٿي وڃن ٿيون، پر انهن کي، درست ڪرڻ جو موقعو وڃائڻ نه گهرجي، مان سمجهان ٿو جواني جي عمر ۾ پنهنجن غلطين جو ازالو ڪرڻ سڀ کان وڏي عبادت آهي، ته ان لحاظ کان ڪريمداد لاءِ به اهو موقعو آهي، ته جيسين سندس پوڙها ماءُ، پيءُ زنده آهن، ته انهن جي پيرن تي هٿ رکي، سندن دلين تان غمن جو غبار لاهي اچي؟“
وري به اهائي ساڳي خاموشي، ساڳي ماٺ، ڪوئي تڪڙ ڪري ڳالهائڻ ئي نه پيو چاهي! نيٺ جان محمد هڪ پيءُ جي حيثيت سان عادل جي سوچ کي اهميت ڏيندي چيو ”عادل! بابا تون جيڪا ڳالهه پيو ڪرين... اها ڪا جهڙي تهڙي يا ڪا من گهڙت ڳالهه ڪانهي... اها وڏي اهميت ۽ عزت... واري ڳالهه آهي- ۽ ساهي کڻندي- پر بابا ان تي ڪوئي ڌيان ڏئي... به سهي نه... باقي ... بس رڳو وقت جو فائدو... يا پنهنجا هٿرادو سبب ۽ موقعا ٺاهي... اهو ته بس ائين... جهڙو ماڻهو پنهنجو خانداني وقار... ان جي اهميت ۽ مان مرتبو... سڀ جهڙا هو... وقت کي گروي ڏئي... ڇڏيندو آهي... بس پوءِ تو واري ڳالهه ته- وري به ساهي کڻندي- اسين ماڻهو بي سمجهه ۽ بي ترتيب اڳيئي آهيون... وقت جي نزاڪت کي سمجهندا ئي ناهيون... او... جڏهن وقت عزت ۽ ناموس تان... مذاق اڏائي خوار... ۽ بدنام ڪري ڇڏيندو آهي... تڏهن وڃي ڪا ڳالهه سمجهه ۾ اچي ٿي... پر پوءِ وقت... جيڪو پاڻ سان گڏ کڻي وڃي ٿو... سو ته... وري واپس... نٿو ملي!“ ۽ پنهنجي کٻي ٻانهن سان، ڪريمداد ۽ چاهت ڏانهن هٿ کڻي سڌو اشارو ڪندي چيائين ”بس ٻئي اهي سامهون ... ويٺا اٿئي عادل... جي تنهنجي ڳالهه سمجهه ۾ اچين ٿي... ۽ ان کي اهميت ڏيئن ٿا... ته ان ۾... سندن فائدو آهي... نه ته ڀلا... اسان ته کين... ڪجهه چوڻ واري... حجت ئي... ڇڏي وياسين يار!“
ڪجهه چوڻ واري حجت ئي ڇڏي وياسين- ان آخري جملي، ٻين سڀن جي دل تي هڪ ڏکڻو احساس ڇڏيو، پر چاهت پنهنجي رخ ۾ ڪا تبديلي ڪان ڏيکاري ۽ صديقا پنهنجي دل تي بار محسوس ڪندي چئي ڏنو ”بابا ائين ڀلا ڇو ٿا اسان کي پاڻ کان الڳ ڪري، اسان کي يتيم ڪريو؟ توهان جيئن آهيو، جهڙي به حالت ۾، جهڙا به آهيو، پر آهيو ته اسان جا پيءَ نه، پوءِ هڪڙو پيءُ جيڪڏهن، پنهنجي اولاد مان، پنهنجن سڀن حجتن کي نااميدي جو نانءُ ڏئي ڇڏي! ته پوءِ دنيا ته ڇا پر، خدابه ان اولاد مان خفا ٿي پوندو!“
اهو صديقا ته پنهنجي دل جي رشتي وچان چيو، پر چاهت کي ان سوال نيتن ڇيڙي وڌو، ”صديقا! اهو تون منهنجي ۽ بابا جي وچ، ۾ ڇيڻا ڀوِري نه ڪر، مان ايتري بيوقوف به ناهيان، جو تون بابا جي دل ۾ منهنجي لاءِ، نفرت پيدا ڪري، مون کي گهر ۾ سڀن کان الڳ ڪري سگهين؟ تون ته چوين ٿي، مان شادي به ڪون ڪنديس، تنهنجو ته عقل به اهو، ايترو آهي، ته پوءِ گهر جي معاملي ۾ تون وڌاءُ ڇو ٿي ڪرين؟“
صديقا پنهنجي ماٺيڻي طبيعت سبب گهڻُو ڪون ڳالهائيندي هئي، پر جيڪو ٿورو ڪجهه ڳالهائيندي هئي ته سچ چئي ڏيندي هئي. ان مهل به هن پهريون ڀيرو سڀن جي اڳيان چاهت کي چئي ڇڏيو ”مان شادي ڪيئن ڪنديس، تو شادي ڪري، پنهنجي خاندان جو ايڏو نالو جو ڪڍايو آهي، ته مون سان شادي ڪندو به هاڻ ڪير!؟ ماڻهن جي وات تي رڳو اسانجي گهر جي مقال ۽ تنهنجي پيار جون پچارون آهن. مون ۾ هاڻ هرڪو، ڄڻ ڪنهن ڪراهت جي نظر سان ٿو ڏسي، تو ته جهڙو منهنجي پاران، منهنجي شادي به تو پاڻ ڪري ڇڏي- ته مان هاڻي شادي ڪري، ڪنديس به ڇا!؟“
بس ايترو چئي، صديقا ڪمري مان نڪتي هلي وئي، پر سندس ان صاف۽ سڌي سچ، چاهت جي ان ڏاڍ ۽ معتبراڻي رويي کي ڪافي ڪمزور ڪري ڇڏيو، ۽ لهجو بدلائيندي عادل کي مخاطب ٿي ”ادا عادل، توهان جو ڪجهه چئو پيا، مان ان کان انڪار ڪون ٿي ڪيان، باقي مون بابا کي به ۽ امان کي به چيو آهي ته، بختاور کي مان پنهنجي گهر ۾ گڏ رهائي ڪون سگهنديس، ڏسو انهن ماڻهن جو ماحول اسان جي سمجهه ۽ سهپ کان ٻاهر آهي، بختاور جي ماءُ جيڪا ڪريمداد جي گهر جي حالت ڇڏائي آهي. اها ساڳي حالت، مان پنهنجي گهر جي ته ڪرڻ ڪون ڏينديسانس، ها باقي! ڪريمداد جيڪڏهن بختاور کي طلاق ڏئي ڇڏي، ته پوءِ چاچا علي احمد ۽ ماسي ڀاڳان سان منهنجو ڪو به اختلاف ڪونهي، باقي ائين، ڪريمداد کي ٻني جي بهاني گهرائي پوءِ اتي ست راڄي گڏ ڪري ۽ پوءِ پنهنجي هٿرادو سر پنچي ۾، ڪريمداد کي ڪندا ڪنهن ڏوهه جو ڏوهاري ۽ پوءِ ان جي سزا ته، سڌي سنئين اسان کي ڏيندا. ۽ ان کان علاوه هوءَ جيڪا بختاور جي ماءُ ويٺي آهي، سا به ته، وڏا گهاٽ گهڙيو ويٺي آهي! دعائون، ڌاڳا، تعويذ، پليتا، الاءِ ڇاڇا ڪريو ويٺي آهي، مان ته ڪريمداد کي ان گهر جو پاڻي به پيئڻ ڪان ڏينديس!!“
عادل سندس ان وهميل سوچ تي حيران ٿي ويو، ڀوتارن ۽ سرپنچي تي ته، سندس موقف ڪنهن حد تائين درست هو، پر ڌاڳن، ۽ تعويذن واري معاملي تي، عادل سندس اعتماد ۽ عقيدي جي خيال سان چيس ” ڏس ڀيڻ- مونکي غور سان ٿورو ٻڌ، ڌاڳن ۽ تعويذن جو دؤر هاڻ نه رهيو آهي، اسان ته هاڻ اهو سمجهي چڪا آهيون ته، اسان جو خدا، اسان جي سچائي، محنت، محبت ۽ اسان جي بهتر نيتن کي ڀاڙا ڏيندو آهي. باقي انهيءَ ڌاڳي، تعويذ ۽ ڦوڪي، ڦيڻي واري مدي خارج عقيدي جو زنگ اسان پنهنجي ذهن تي نه چاڙهيون ته وڌيڪ بهتر ٿيندو. باقي طلاق جي حوالي کان- توکي خبر آهي الائي نه، ته دنيا ۾ زندگي لاءِ ٻه شيون ذلت آميز ۽ خطرناڪ آهن، هڪ طلاق ٻيو موت- موت مرد ۽ عورت لاءِ ساڳي اهميت رکي ٿو. ليڪن طلاق! اسان جي سماج ۾ عورت لاءِ هڪ ذلت ڀريو عمل آهي!
اسان وٽ طلاق شده عورت کي، بدچلن، بيواهه، بڇڙي، بيڪار ۽ هاڻ ته ويچاريءَ کي ڪارِي جي نالي سان به سڏيو وڃي پيو. منهنجي ڀيڻ، اسان وٽ طلاق کي رڳو عورت جي تذليل لاءِ استعمال ڪيو ويندو آهي. سنڌ جي سٻاجهڙي عورت ويچاري، جنهن کان جانورن وارو ڪم ورتو ويندو آهي! سا ويچاري ته جنسي حوالي کان، پنهنجن عضون مان بيزار آهي، پيار، محبت جو ته نالو به سندس زبان تي نٿو سَٺو وڃي، ته پوءِ اهڙي حالت ۾ به جيڪڏهن ان کي طلاق ڏني وڃي، ته ڇا اها ان جي تذليل نٿي ڪئي وڃي... ٺيڪ آهي. ”تنهنجي چوڻ سان ڪريمداد، بختاور کي طلاق ڏي ٿو، پر ان جو سبب!؟ ... منهنجي ادي- منهنجي ڀيڻ، جيئن ڪنهن کي بي سبب موت نٿو ملي، ائين طلاق به ڪنهن کي بي سبب نٿي ڏئي سگهجي- پوءِ ڪير ڪهڙي به دين، ڌرم سان تعلق رکندو هجي! ۽ ڪجهه دير چاهت جي منهن ۾ ڏسندي عادل چيو- دنيا ۾ طلاق کي مرد، پنهنجي عياشي ۽ ذهني آسودگي طور استعمال ڪيو آهي! ان کي ڏسي اسان پنهنجو سماجي ٻيڙو به اوڏانهن هاڪاريو، نتيجي ۾، اسان پنهنجي تهذيب، اخلاق ۽ وقار ۽ پنهنجي سڃاڻپ تائين ٻڏندا وڃون! چلو ٺيڪ آهي- اهو به سڀ پنهنجي تهذيب ۽ قومي سڃاڻپ سڀ هڪڙي پاسي ٿا رکون- پر رشتن جو تقدس ۽ انهن جي سڃاڻپ؟ انهن کي ته ڪنهن کڏ ۾ پوري، سندن سڃاڻپ نٿا وڃائي سگهون نه؟ انهن مان زال ۽ مڙس جي رشتي کي به، پنهنجي سماج ۾ ڪا اهميت، ۽ پنهنجي ڪا سڃاڻپ آهي، ان کان بنا ڪنهن سبب جي لاتعلق ٿيڻ، اهو پنهنجو پاڻ سان توڙي سماج سان ڪهڙو انصاف چئبو- ۽ وري سندس ئي خيال ورجائيندي عادل چيس،- ها باقي بختاور کي ڪاري ڪري ڪُهي ۽ پوءِ ان لاءِ پنچائت ڪوٺائي، ان ۾ ڪي به، لولها لنگڙا ڀوتار ويهاري، انهن کان سندس بدچلن، ڪِني ۽ ڪاري هجڻ جي فتويٰ وٺجي! بس پوءِ اهو هڪڙو سبب آهي، جيڪو اسان جي سماج ۾ ڪارِي سائي جيئان پکڙي پيو آهي! پر سو به ته، اهڙو عمل ڀلا پنهنجو خاندان نٿو اختيار ڪري سگهي. اڃا به ڀيڻ جيڪا تنهنجي مرضي- مان ته خدا جو قسم توهان جي معاملي ۾ مخلص آهيان. مون ۾ ڪوئي شڪ، گمان نه ڪجو!“
”ادا مان توهان ۾ ڪوئي شڪ گمان نٿي ڪيان- چاهت چيو- ڏسو مان پنهنجي زندگيءَ سان ڪريمداد کي شريڪ ڪري، اهو مون درست ڪيو يا غلط ڪيو آهي- سا الڳ ڳالهه آهي. پر بقول توهان جي ته، هاڻ مان پنهنجي ان رشتي جي سڃاڻپ تان هٿ ڪان کڻنديس نه- پوءِ اسان جي سماج ۾ ڪي غلط روايتون آهن، ته انهن جي خاتمي جو مون اڪيلي سر ته ذمو ڪون کنيو آهي- مان پنهنجي وَر کي اهڙي سماج ۾ قربان ٿيڻ ڪان ڏينديس- جنهن ۾ مان پنهنجو گهر ڦٽائي، پوءِ وري به دنيا جي لعنت، ملامت پنهنجي ۽ پنهنجي خاندان جي لاءِ سر تي کڻان؟ جيڪو ٿي ويو سو ته ٿي ويو، هاڻ مان ان کي ڪهڙي به حالت ۾، پنهنجي وسان وڃڻ ڪون ڏينديس، پوءِ ان لاءِ سڀاڻي جو ڪجهه به سامهون اچي ٿو- ان کي منهن ڏبو، مان اڄ اوهان سڀن جي اڳيان اهو به واضح ڪري ڇڏيان ته، منهنجو ڪريمداد کي باقاعده چيل آهي ته، جيڪڏهن ڪريمداد ڳوٺ اچي، پنهنجا تعلقات اتي بحال ڪري ٿو، ته مان خودڪشي ڪري ڇڏينديس ۽ منهنجو اهو خون سندس گلي ۾ هوندو، تنهن ڪري توهان به ناراض نه ٿجو، مان ڳورهاري آهيان، مونکي ان معاملي ۾ وڌيڪ پريشان نه ڪريو!“
چاهت جي مڪمل انڪار کانپوءِ، سندس ماءُ زليخا، عادل کي نااميد ۽ مايوس ڏسي، هڪ دفعو هن پنهنجي طرفان چيس ”چاهت! پنهنجي ڀاءُ عادل کي ائين نااميد ڪري نه موٽائي، ڪجهه ڪون ٿيندو- تنهنجو ڪو به نقصان ڪون ٿيندو- ان جو عادل پاڻ ذمو کڻي ٿو- ڏس ڀلا اسان جي ٻي ڪهڙي برادري آهي، آخر سڀاڻي اوهان کي به ته، دنيا ۾ اٿڻو ويهڻو آهي! راڄ، برادري جيئاپي جو وڏو وقار ۽ سهارو هوندو آهي!“
زليخا ايترو چئي بس ڪيو ته وري سندس پيءُ جان محمد- جيڪو سماجي اڻ برابري تي وڏا وڏا ليڪچر پيو ڏيندو هو، ۽ هاڻ سو خود ويچارو ان برابري کان ٻاهر هو. چوڻ لڳو ”چاهت ... ڌيءُ تنهنجو چوڻ به درست آهي... اسان جي سماج ۾ بهتر نيتن جي کوٽ آهي... ڀلا اسان به انهن ماڻهن جيئان پنهنجي اندر ۾ کوٽ پيدا ڪري... انهن جهڙا ته ڪون ٿينداسين... عادل اوهان جو ڄڻ سڳو ڀاءُ آهي... اها ته اوهان جي خوشقسمتي آهي،... جو هڪ بهتر سوچ، سٺي نيت... ۽ خلوص وارو ماڻهو... اوهان جي، پنهنجي هڪ سڃاڻپ ٿي پيو آهي... اڄ ان کي جيڪڏهن... تون دل شڪسته ڪري ٿي موٽائين... ته اهو هڪ بهتر فيصلو يا سٺي سوچ ڪان چئبي- ۽ ٿوري ساهي کڻي- ڏس مون کان پوءِ... اوهان جو هي ڀاءُ عادل ئي آهي... جيڪو سڀاڻي ڏک، سک جي وقت اوهان جي ڪم ايندو... ڪريمداد به ويٺو آهي... ڀلي ڪريمداد به ٻڌي ڇڏي... ته تو ڪريمداد کي پيسن ڪون وٺي ڇڏيو آهي... تنهن ڪري سڀاڻي اوهان جون به... پاڻ ۾... ڪي گهٽ وڌايون ٿين ٿيون...ته انهن جو حل به... شايد عادل هجي! ... تون اميد سان آهين... سڀاڻي خدا توکي ٻچن وارو ڪندو ... اهي سڀاڻي ڪنهن کي... چاچا، ماما ڪري سڏيندا؟... ۽ صديقا جيڪا ڪاوڙ ڪري اٿي وئي... ڇا ان کي توهان... واقعي... ان حال ۾... رهائيندا!؟ ... جيڪڏهن ... تنهنجا اهڙا... فيصلا آهن... ته پوءِ بس... ائين ئي ٿيندو!“
جان محمد کي گهڻي ڳالهائڻ جي سگهه نه هوندي به، هن پنهنجي خاندان جي وقار جي دائمي لاءِ ڪوشش ڪري، ساهيون کڻي، کڻي به پي ڳالهايو ۽ سندس واڇن مان گِگون ڪري پي پيون ته، زليخا کيس سنڀاليو ويٺي هئي، سندس ان ڏکيائي سان ڳالهائيندڙ چڱي هدايت کي به چاهت اڻ ٻڌو ڪري، پنهنجي وضاحت ۾ چوڻ لڳي ”بابا، مان پنهنجو اهو فيصلو ڀلا، سڄي عمر جي لاءِ ته ڪون ڪيو آهي، پر هن وقت، جيڪا اتي ڳوٺ جي صورتحال اسان بابت آهي، انکان توهان بي خبر آهيو، توهان کي ڪهڙي خبر ته، اتي ماڻهو اسان جي باري ۾ ڇا ڇا نه پيا چون!؟ تنهن ڪري ڪجهه وقت جي لاءِ ڪريمداد جو اوڏانهن وڃڻ، مونکي چڱو سنوڻ نه پيو لڳي. ڀلي ادا عادل سڀني معاملن جو ضمو کڻي- پر ماڻهن جا وات ته، ادا عادل به بند نٿو ڪري سگهي ۽ ٻي ڳالهه ته، پوءِ منهنجو ڇا ٿيندو؟ ها باقي، مون طئي ڪيو آهي ته، هي سيپٽمبر جو مهينو آهي، ۽ ايندڙ سال جون، جولاءِ واري ويڪيشن ۾ مان، ڪريمداد ۽ ڀيڻ صديقا ٽئي گڏجي، ڳوٺ ادا عادل جي گهر وڃي رهنداسين، پوءِ اتي جا جيڪي به رنج، رساما آهن، يا ڪي غلطيون ۽ ڪميون، پيشيون آهن، انهن جي ڪنهن طرح سان تلافي ڪري وٺبي، ليڪن هن وقت مان ٻرندي باهه ۾ ڪريمداد کي ڪان اڇلينديس ۽ نڪي مان پنهنجي خاندان کي، سماج جي غلط ماڻهن هٿان بدنام ۽ بڇڙو ٿيڻ ڏينديس، پوءِ اوهين رنج رهو يا راضي- ۽ مونکي هاڻ وڌيڪ ان معاملي ۾ مجبور نه ڪيو“
چاهت جي ان جواب تي سڀن جا ذهن سُن ٿي ويا، سڀن جي سوچن عقل، تجربن، صلاحن ۽ صلاحيتن کي چاهت پنهنجي محبت جي حق ۾ هٺ ڌرمي شامل ڪري سڀن کي رد ڪري ڇڏيو، سڀڪو پنهنجي، پنهنجي جڳهه تي، پنهنجو پاڻ کي جهڙو اوپرو سمجهڻ لڳو، عادل ته پنهنجو پاڻ مان به، خفي ٿيڻ لڳو، کيس ارمان به هو، رنج به هو ۽ ان سان گڏ پڇتاءُ ۾ به هو، دين جي ماءُ، دين جو پٽ- هڪ عجيب رشتو جڙيو هو، جنهن جي روحاني ڪشش جي پوري خبر هڪ خدا کي ۽ ٻي ان ماءُ، پٽ کي، باقي سماج ۾ ان کي بدنيت ماڻهو مصنوعي رشتو به چوڻ لڳا هئا. سڳو پٽ ته حضرت آدم به ڪنهن جو ڪون هو، پوءِ به ملائڪن پي سجدا ڪيس، ۽ آسمانن جي بهشت مان محبت کڻي انساني سماج لاءِ ڌرتي تي آندائين!
عادل کي ته خبر هئي، ته منهنجي ۽ امان زليخا جي رشتي کي، اسان جي سماج ۾ ان جو هڪ الڳ رتبو ۽ هڪ الڳ اهميت واري، سڃاڻپ آهي، ۽ ان رشتي کي ڇنڻ يا ان کان الڳ ٿيڻ لاءِ، ان وقت تائين، انتظار ڪرڻو پوي ٿو، جيستائين ٻنهي مان ڪنهن هڪ جي فوتي ٿي وڃي!
چاهت جي صاف، صاف انڪار کانپوءِ، نه رڳو عادل جي ذهن تي عجيب ڪيفيتن جا قافلا ڊوڙي پيا هئا، پر چاهت جو بيمار پي ٻئي اکيون پوري ائين خاموش ۽ سرد ٿي ويو، جو خبر نه پي پئي ته، منجهس پساهه به آهي يا نه؟
زليخا ته، ڄڻ چڪيءَ جي ٻنهي پُڙن ۾ پيسجي رهي هئي- رات جا ٻارنهن ٿي چڪا هئا، ڪمري ۾ پنجن ماڻهن جي موجوده هوندي به جهڙو مڪليءَ تي ڪنهن چؤڪنڊيءَ ۾ پنجن خاموش قبرن جو ماحول هجي!- ڪنهن،ڪنهن کان نه وڌيڪ پڇيو نه چيو آهستي، آهستي ٿي هر ڪو وڃي پنهنجي، پنهنجي بستري ۾ ننڊ جي موت سمهي پيو.
••••

قسط 9

ٻئي ڏينهن ڳوٺ وڃڻ وقت، زليخا عادل کي اهو چئي سندس دل خوش ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي ته، مان ڪنهن طرح سان ڪريمداد کي ڳوٺ موڪلينديس، پر اها خبر جيئن چاهت کي نه پوي، تون ڪريمداد کي ڏينهڪ واپس موٽائجان؟“
پر اها خبر زليخا ۽ عادل ٻنهي کي نه هئي، ته چاهت ڪريمداد جي ڀيڻ شهرو جي معرفت، ڳوٺ ۾ ٿئي، ٿيندي جي، پوري خبر پئي رکندي هئي.
ڳوٺ جي ماڻهن مان ٻيو ڪير به سندن گهر ايندو هو ته، چاهت، سندن ايتري خاطرداري ڪندي هئي، جو واپس ڳوٺ وڃي، چاهت جي ساراهه ۾ سندن وات ڪون گڏبو هو، پر ڪريمداد جي گهر جو ڪو فرد يا سندس ساهرن جي ڌُر جو ڪو عزيز وٽن ايندو هو، ته چاهت انهن کي بي عزتو ڪري، ڪُتن سان گڏ کارائي کين روانو ڪندي هئي! تنهن ڪري ڳوٺ ۾ سندس هر طرح جي پچار رهندي هئي، جيڪي کائي پيِ ڀاڙو خرچ وٺي خوش ٿي موٽندا هئا، سي ڳوٺ واپس اچي مٿس ڪلما پيا پڙهندا هئا، ۽ جيڪي بي عزت، بدنام ۽ بڇڙا ٿي موٽندا هئا، سي سندس بدنامي، ۽ بُرائي پيا ڪندا هئا.
نيڪي ڪرڻ وارا ته، ٻه ڏينهن سندس ماني جي نيڪي ڪري، ۽ پوءِ سندس ماني وارو ذائقو به وساري ڇڏيندا هئا، پر بُرائي ڪرڻ وارن جو وات بند ئي ڪون ٿيندو هو. جڏهن، تڏهن پيا سندس پچر ڪندا هئا.
عادل جيستائين ڳوٺ نه پهتو هو، تيستائين علي احمد جو ساهه اندر ٻاهر پي ٿيو، ڏينهن جو ته هر هر وڃو عادل جي پڇا ڪري، پر سج لٿو رات پئي ته، نظر جي ڪمزوري سبب، ٻاهر نه نڪرڻ جي ڪري، بيچيني ۾ سڄي رات ڪريمداد جو آسرو، ڪندي ڪندي، سج اڀري ويس.
جڏهن عادل سچو، ڪوڙو دلاسو، کڻي ڳوٺ آيو، ته علي احمد کي اڳيئي پنهنجي گهر ويٺل ڏٺائين، ان کي ڏسڻ سان ئي، پنهنجي دل کي ايترو ڳرو محسوس ڪيائين، جو ڀانءِ ته فلحال ڪريمداد بابت هڪ حرف به نه ڳالهايان، ليڪن عادل کڻي ڪجهه نه ٻڌائي ها، پر هو ته ڪريمداد جي زير زبر تائين خبر وٺڻ آيو هو. سو ته عادل خود به سمجهيو پي، پر ڪيئن دل جهلي کيس چوي ته، ”ڪاڪا علي احمد! هاڻ پنهنجي پٽ جي بدلي، رڳو پنهنجو ڪفن پيو ياد ڪر، شايد ڪريمداد جي اچڻ کان اڳ تو وٽ پنهنجي خدا جو سڏ جلدي پڄي وڃي“
عادل کيس ويجهو ٿي جڏهن پنهنجي روح جي نظر سان ڏٺس، ته ان مهل جهڙو کيس سچ، پچ مرندي نظر آيو!
هن ٿڌي دل سان الاءِ ڪيتريون کيس آٿتون ڏنس، سچ، ڪوڙ سڀ گڏائي، کيس خوش ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي، پر ڄڻ پنهنجي پٽ ڪريمداد تان، پنهنجي پٽ هجڻ جو ويساهه ئي کڄي ويو هئس. عادل جي گهڻي دلجوئي کان پوءِ هن پنهنجي مئل آواز ۾ ائين ڳالهايو، جهڙو عادل کيس، ڪريمداد لاءِ خيري خبر ڪون ٻڌائي هئي، پر ڪريمداد جو ڄڻ، کيس ڄاڻ ڏنو هو.
سڀئي آسرا لاهي، اٿي پنهنجي گهر وڃڻ جي ڪيائين ته، ان مهل عادل جي دل ائين پي سندس لاءِ سَٽون کاڌيون، جو ڀانءِ ته سندس ساهه سان گڏجي پوان ۽ کيس سندس ڪريمداد پٽ جا وڍ سڀ وسري وڃن، پر ائين ته خدا جي خدائي ۾ ٿيو ئي ناهي، جو هڪ همدرد ماڻهو پرائي هڏ جا سور، پنهنجي هڏ ۾ هڻي ڇڏي! ائين جي هجي ها، ته دنيا ۾ ماڻهو پنهنجون برايون سڀ، ٻين جي پٺن تي اڇلي ڇڏن ها! پوءِ ٻيا ته الائي ڪيئن، پر عادل جهڙا همدرد ۽ حساس ماڻهو پراون گناهن ۾ ئي گَسي وڃن ها! ۽ پٿر پرائو، سور پنهنجا اهو به عظيم ڪوڙ پڌرو ٿي پوي ها!
علي احمد، ڏڪندو، سهڪندو، پنهنجي دل کي پنهنجو هڏ چٽائيندو، خبر ناهي ته ڪنهن کي پنهنجي روح جي پڪار ڏيندي، عادل کان اٿي پنهنجي گهر آيو ته، ويچاري ماءُ کي به اندر ۾ اوسيئڙو، ته منهنجي ڪريمداد جي ڪا خير جي خبر ٻڌان! سابه رڙهي اچي پنهنجي مڙس علي احمد جو مٿو کائڻ لڳي- ٻڌو اٿم عادل آيو آهي، پنهنجو ڪريمداد ڪڏهن ايندو؟ اهو عادل کان پڇيو هُيئي- پڇينس ها ته پنهنجي چاهت کي به پاڻ سان وٺي ايندو يا؟“
۽ علي احمد اوڏي مهل، جيڪوپنهنجي جيءُ مان بيزار هو، سو سندس منهن ۾ منهن وجهي خاموش ٿي ويو، تڏهن زال چيس ”ائين منهنجي منهن ۾ ڇا ٿو ڏسين؟ ڪريمداد ڪڏهن ايندو؟ اهو عادل کان پڇيو هئي؟؟ پڇينس ها ته، چاهت کي پاڻ سان گڏ وٺي ايندو؟؟ يا اڪيلو ايندو؟؟ ڀلي اچي ته، پوءِ هروڀرو ان کي، هتي رهڻ لاءِ گهڻو تنگ نه ڪجان! هتي ماڻهو پنهنجي خدا جي عبادت به، پنهنجي مرضي سان ماڻهو کي نٿا ڪرڻ ڏيئن. چوڏهين صدي کانپوءِ، هاڻ پيا چون ته، اوهان کي پنهنجي نبي صه جي به ڪا سڃاڻپ ڪونهي! اسان کي ته پنهنجي مرضي وارو خدا به پنهنجي دل ۾ رکڻ نٿا ڏيئن، ته پوءِ ڪريمداد هتي رهي ڇا ڪندو؟ ماڻهو وجهندس ڪنهن ڏچي ۾، بس ٻچڙو اچي منهن ڏسئونس پوءِ ڀلي اوڏانهن هليو وڃي!“
علي احمد حيرت جي نظر سان ڏسندي چيس ”زندگي ۾ پهريون ڀيرو ماڻهن بابت ڪا صحيح ڳالهه ڪئي اٿئي- اهو ايترو عقل توکي پهريان اچي ها، ته ايڏي لوڙهه ۾ ڪون پئون ها! هاڻي ته جيترا ڏينهن به جيئڻو آهي، ماڻهن جون لعنتون سهي به، ماڻهن جي مرضي سان ئي جيئڻو آهي! ڪريمداد جي هيڏانهن اچڻ جو مون آسرو ئي لاهي ڇڏيو.“
”ائين نه چئو، دعا ڪرينس، ڇو ڪون ايندو. هتي ڪنهن جو خون ڪون ڪري ويو آهي؟ نه ڪنهن جي ٻانهن کڻي ويو آهي؟؟“
”ڪهڙي دعا ڪريانس- خون ته پاڻ ڪون ڪري ويو آهي، پر ماڻهن سندس نالي سان اسان جون دليون ڪُٺيون آهن. مان بد دعا ته ڪون ٿو ڏيانس، پر ڊڄان پيو ته، خدا کيس پنهنجي مرضي سان شل معاف ڪريس- خدا جا فيصلا پنهنجا هوندا آهن- خدا پنهنجي فيصلي جي لاءِ، اسان جو انتظار ته ڪون ڪندو، نڪي اسان کان پڇي، پنهنجي مرضي هلائيندو؟“
”اسان کان پڇي نه پڇي، پر اسان ته پنهنجي ٻچڙي جي پارت ڪري ٻڌائي ڇڏيونس!“
”پارت به ان کي ڪبي آهي ڀاڳان- جيڪو ٻيي جي ٻڌي به سهي نه، هو ته اسان جا حال ڏسي پيو، روئي، روئي انڌا ٿي ويا آهيون. اٽو به کٽيو وڃي پر ڪريمداد جي من ۾ ايتري به نٿو وجهي، جو هتي اچي رڳو اسان جا سور ڳڻي وڃي! هوڏانهن ادا جان محمد آهي، تنهن جا ادي زليخا ته لڙڪ اگهي، اگهي پنهنجا ڪپڙا پسائي ڇڏيا آهن! خبر ناهي ته اسان جي اولاد جي عقل کي الائي ڪٿان اهڙي اڏوهي لڳي آهي- جو پنهنجن جي ته سڃاڻپ ئي ڇڏيندا وڃن- تون ته چوين ٿي، ڪريمداد هتي رهي ڇا ڪندو- پر ائين نٿي چوين ته اهڙي ساڃاهه ۾ هتي اچي ڇا ڪندو- بس ڀلي وڃي پاڻ کي وڻائي، جڏهن اسان وانگر پنهنجي عمر ۾ ٿڪندو، تڏهن پنهنجي سونهن ۽ ساڃاهه جي خبر پوندس، اسين ته هينئر ڪون ٿا وڻونس نه؟“
”ڇو ڪون ٿا وڻونس، اها اجائي ڳالهه نه ڪر، اسان ڄڻيو آهي، اسان جو پنهنجو ٻچڙو آهي. ضرور زمانو آهي، نوجوان آهن، زماني سان ته هلڻو ٿو پوي؟“
ڀاڳان منهنجو وات چوري، هروڀرو منهنجي ڦٽن تي لوڻ نه وجهه- مان اڳيئن ڀيري وٽن ويو هئس ته، پنهنجي اُن نُنهن، سندس ئي سامهون، منهنجي دل ڄڻ منهنجي سيني مان ڪڍي پي ڪُٺي، پر ڪريمداد الف جو بي به ڪون چيس، تڏهن سمجهان ٿو، اسان کان جهڙي هاڻ هو نفرت ٿا ڪن!“
”تنهنجي سمجهه اُڀتي آهي، اولاد ڪو مائٽ سان نفرت به ڪندو آهي! اهو ايترو نه سوچيندو ڪر، چريو ٿي ويندين، ماٺ سڀ کان مِٺي آهي. ماڻهن جي کل تي ناهي کلبو، نڪي ماڻهو پنهنجي کِل تان ٻيا ماڻهو کلائيندو، تون اجايا ماڻهو نه کلائي، پاڻ تان!؟“
”ماڻهو ڪو رهيو به آهي ڇا- جيڪو اسان تان هاڻ کلندو، ماڻهو هاڻ کلي، کلي ٿڪي پيا آهن، هاڻ ته مونکي بيواهو فقير سمجهي- خيرات ڏيئڻ جي نيت سان ٿا ڏسن، ڇا ٻڌايان توکي- ته عذابن ڪهڙا، ڪهڙا منهنجا عضوا وڍيا آهن- تڏهان ته ڊڄان پيو- ته شل خدا اسان کان پڇي ڪو فيصلو نه ڪري- هي دل ڪنهن جي هٿ وس ڪانهي- اها جنهن مهل دانهين ٿي، ته ڌڻي جو دم به ڪڍيو ڇڏي- روح جي رڙ خدا کانسواءِ، ڪنهن کي ٻڌڻ ۾ ڪان ايندي آهي! بس ڇڏ کڻي ان ڳالهه جي پچر!!“
علي احمد پاڻ ته ماٺ ڪري ويو، پر ڀاڳان، سندس ڦٽ، ڦلوري، ڦلوري نيٺ کيس رئاري وڌائين ۽ جنهن مهل روئي پوندو هو، ته ائين لڳندو هو، ڄڻ قيامت سندس روح ۾ قيد آهي!
ٻه مهينا کن گذريا، ته عادل وٽ ڪريمداد جي عيوض، صديقا اچي نڪتي. عادل کي اها صورتحال سمجهه ۾ نه آئي، هو ٻه طرفي سوچ ۾ ڦاسي پيو، ڇاڪاڻ ته، ڳوٺ ۾ اڃا جان محمد جي خاندان لاءِ ماحول فضيلت ڀريو نه هو. عادل کي انهيءَ پريشاني پي ورتو ته ڳوٺ جي ڪا عورت صديقا سان گهٽ وڌ ڳالهائي، سندس بي عزتي يا کيس بي آبرو نه ڪري، باقي صديقا پاڻ بولڊ ڇوڪري هئي، هن کي اها تميز هئي ته، ڪنهن سان ڪيئن ڳالهائجي، البت ٿوري سادي زبان ۽ هاڻ ڪنهن نه ڪنهن الجهن ۾ ورتل معلوم پئي ٿيندي هئي! هروڀرو ڪنهن سان گهڻي ڪون لڳندي هئس.
گهر ۾ پنهنجي ڀيڻ چاهت سان اختلافن کانپوءِ، هاڻ ڪجهه عجيب، عجيب پئي لڳندي هئي. مثلن گهر ۾ چاهت يا ان جي واسطي، تعلق وارا ماڻهو اچن ته، انهن سان ملڻ، ڳالهائڻ ته ڇا، پر انهن کي هاڻ هٿ به ڪون ڏيندي هئي- گهر ۾ پنهنجي ڪمري ۾، چاهت جي دخل اندازي ته ڇا، پر ان جي بدن جو ڪپڙو به ان ڪمري ۾ برداشت ڪون ڪندي هئي. پگهار مان به هاڻ چاهت کي هڪ روپيو به ڪون ڏيندي هئي، پگهار کڻي، پنهنجي ماءُ جي اڳيان رکندي هئي، ان مان جيترو ڪجهه ملندو هئس سو پنهنجين ساهيڙين تي خرچ ڪري ڇڏيندي هئي. جنهن تان چاهت ۽ سندس وچ ۾ تلخيون وڌنديون رهيون، پر ماءُ وچ ۾ اچي کين ٿاڌاريندي رهندي هئي.
هڪڙي ڏينهن ته سندن وچ ۾ ايڏي گرما گرمي وڌي وئي جو چاهت کيس چئي ڏنو... ايڏي جي دادلي آهين، ته پنهنجو الڳ گهر وٺي وڃي ويهه، پوءِ اتي ويٺي پنهنجون مهمانڻيون کارائي- مان انهن کي هاڻ هن گهر ۾ برداشت ڪان ڪنديس.“
جنهن تان صديقا روئي پنهنجي ماءُ کي دانهن ڏني، ”امان هتي چاهت هاڻ روز، ٻي ڏينهن تي، منهنجي بي عزتي ٿي ڪري، آخر، مان ڀلا، ڇو روز روز جي بي عزتي سهان، مان عادل جي ڳوٺ وڃي ٿي رهان!“
ماءُ کيس پرچاءُ، سرچاءُ ڏئي، فلحال ته ان ضد تان لاهي ڇڏيس ليڪن دلي طرح اهو يقين ٿي ويو هئس ته، چاهت هاڻ ڪنهن به حالت ۾ مونکي برداشت ڪان ڪندي.“ تنهن ڪري هن ان پريشاني جو حل، ان گهر کي ڇڏڻ سمجهيو ۽ ان خيال سان ئي اوچتو عادل جي ڳوٺ وڃي نڪتي، پر پنهنجي ماءُ، پيءُ کي ٻڌائي آئي هئي. اهي سياري واري ويڪيشن جاڏينهن هئا. عادل گهر ۾ سڀن کي چئي ڇڏيو ته سندس چڱي طرح جي سنڀال پيا رکجو“ صديقا ٻه ڏينهن ته، عادل سان ڪنهن به قسم جو ڪو ذڪر ڪون ڪيو ۽ پوءِ عادل جي ڀيڻ ۽ سندس ساهيڙي صبا سان صلاح ڪري هن عادل کي چيو ”مان توهان وٽ- هتي رهڻ ٿي چاهيان؟“
عادل وائڙو ٿي ويو، هن کي سمجهه ۾ نه پيو اچي ته، قدرت هن خاندان ۾ الائي ڇو اهڙو وچڙ وڌو آهي، نوجوان ڪنواري، ڳوٺاڻو ماحول ۽ تنهن کان علاوه سندس اٿڻ، ويهڻ به عام عورتن کان مختلف ۽ نرالو، عادل سندس سڀني ذميوارين کان لهرائيندي چيس ”تون هتي رهين ٿي ته ڀلي رهه- هي تنهنجو پنهنجو ئي گهرآهي. پر اهو ته مناسب ڪون ٿيندو، جو پنهنجي پوڙهي پيءُ کي بيماري جي حالت ۾، اُتي ڇڏي هتي رهين. اها ته خود سائين جان محمد لاءِ به تڪليف واري ڳالهه ٿيندي، ۽ ٻيو اهڙي حالت ۾ ماڻهو به الائي ڪهڙا، ڪهڙا تبصرا ڪندا، توهان ته الائي ڪيئن ۽ ڪهڙي لحاظ سان اهو فيصلو ڪيو آهي!؟“
صديقا پنهنجي خاموش طبيعت ۽ کليل ذهن واري سوچ جي سبب زندگيءَ سان اٽڪل بازي ڪري، ڳالهيون ٺاهڻ، بنائڻ جي عادت ئي ڪون سانڍي هئي. هن عادل کي به ان وقت قصو کولي ٻڌايو ته،- ادي چاهت، اتي روز، روز منهنجي بي عزتي ٿي ڪري، مان اتي تنگ ٿي پئي آهيان، اڃا ته بابا ۽ امان آهن، پر پوءِ ته مونکي هڪڙي ڏينهن لاءِ به برداشت نه ڪندي. تنهنڪري مون بس ائين ئي سوچيو آهي ته، مونکي پنهنجي لاءِ اڳواٽ ئي ڪجهه ڪرڻو پوندو ۽ اوچتو مونکي ڌڪا ڏئي گهر مان ڪڍي ڇڏيائين ته پوءِ مان ڪيڏانهن وينديس!؟
عادل کي سمجهه ۾ ئي نه پيو اچي، ته هيڏي سنجيدا، بردبار ۽ باهمٿ ڇوڪري، هي الائي ڇا پئي ڪري، کيس پنهنجي بيمار ۽ لاچارپيءُ جو به خيال نٿو اچي- عادل جي دل ۾ چاهت لاءِ به ان جي اهميت گهٽجڻ لڳي ته، چاهت شايد پنهنجي ارڏائي ۾- هن جي همٿ ٽوڙي ڇڏي- ۽ هن جو ذهن يا ته بيهه ويو آهي، يا اُلٽو سوچڻ لڳو آهي، ۽ وري ڪريمداد تي به، چڙ اچڻ لڳس، هونئن ته، پيار محبت جو مجبوريون ڏيکاري ڪريمداد عادل کي مطمئن ڪري ويندوهو، پر جڏهن چاهت پنهنجو گهر به ڦٽائڻ لڳي، تڏهن ڪريمداد جي خاموشي، اختيار ڪرڻ- اها عادل کي تمام غلط ۽ ڏکي ڳالهه پي لڳي. هن صديقا کي تمام سهڻي سلوڪ سان سمجهايو- صديقا ڀيڻ! ڏس گهر ۾ ننڍيون، وڏيون ڳالهيون ٿين ٿيون، گهر جا ٺڪر ته هڪٻئي سان لڳندا رهن ٿا، جنهن تان ڪڏهن، ڪڏهن ائين به ٿيندو آهي، جو ماڻهو کي پنهنجو منهن به نٿو وڻي- پر گهر جي ڪٽنب ۾، گهر ڀاتين جو پاڻ ۾ گڏيل هڪ اهڙو رشتو هوندوآهي. جنهن جي وچ ۾ ليڪو ڪڍي خود کي الڳ ڪرڻ، پهرين ته اهو فطرت جي خلاف آهي- ماڻهو پنهنجي اخلاقي قدرن کان محروم ٿيو وڃي- سماجي اهميت به گهٽجو وڃي- صديقا ڀيڻ- قدرت جي ڳنڍيل ڪنهن به جوڙ کي جڏهن ٽوڙي، مروڙي الڳ ڪجي ٿو- ته اهو تمام خطرناڪ ۽ ايذائيندڙ عمل آهي- پر جيڪڏهن اسان رشتن کان ٽٽي الڳ ٿا ٿيون، ته ان ۾ ماڻهو جا دل جهڙا عضوا به ٽٽن ٿا- صلاحيتون به ٽٽن ٿيون- اخلاقي معيار به ٽٽي ٿو ۽ سماجي طور تي، الائي ٻيا ڪيترا اخلاقي تعلقات به ٽٽن ٿا- بلڪ ايستائين جو ماڻهو پنهنجي مڪمل انسانيت کي به ڇيهو رسائي ٿو! سو منهنجي ڀيڻ، سڀ ٺيڪ ٿي ويندو- توکي پنهنجي ماءُ- پيءُ جي ڪري اهو فلحال برداشت ڪرڻو پوندو. ۽ ان کانپوءِ جيڪڏهن ڪجهه ٿئي ٿو، ته تون گهٻرائي نه، هي گهر ته پوءِ به تنهنجو پنهنجو آهي. پر انکان اڳ ۾ ٿي سگهي ٿو، خدا توکي پنهنجي ڀيڻ چاهت جي گهر کان وڌيڪ سٺو گهر عطا ڪري ڇڏي!“
صديقا عادل کي غور سان پي ٻڌو ۽ هڪ حاضر ذهن ماڻهو جيئان پنهنجي بردبار حيثيت ۾ چوڻ لڳي ”نه مان بس- شادي وغيره جي جنجهٽ ۾ پوڻ نٿي چاهيان- شايد منهنجي قسمت ۾ ئي ڪونهي- ۽ انهن ڏچن کان الڳ آجي زندگي گذارڻ ٿي چاهيان- ماڻهو پنهنجي من جي منشا جي پويان سڄي عمر پيو سڙندو آهي، شايد خدا منهنجو من ساڙي- ان مان منهنجي تڪڙي جان ڇڏائي ڇڏي- ڪڏهن، ڪڏهن ته پنهنجي دل جي ڳالهه ڪندي به، ماڻهو کي پنهنجو پاڻ تي ڪراهت ٿيڻ لڳندي آهي! منهنجي حالت به اڄ ڪلهه اهڙي آهي!؟ رڳو ڀيڻ چاهت جي شادي به، ڪيڏي خانداني بدنامي ٿي آهي- مان ته ڊڄان ٿي. ڪٿي منهنجي شادي ڪرڻ سان- وري نه بدنامي ٿي پوي! چاهت جي شادي تان به، جيڪڏهن بابا اگهو نه هجي ها، ته انهيءَ رنج ۾ شايد ڪنهن ٻئي پاسي هليا وڃون ها- هن وقت به جنهن تڪليف ۾ بابا آهي. تنهن ۾ کيس بيماري کان وڌيڪ چاهت جي روين ڏک ڏنا اٿس- مان ته اهو سڀ ڪجهه پنهنجي اکين سان ڏسي سهي نٿي سگهان، بابا ۽ امان جي انهن ڏکين حالتن کي ڏسي مان پنهنجي زندگي کي مڃائي محدود ڪري ڇڏيو آهي. مان ته پاڻ کي پاڻ جيئارڻ وارا سبق پئي سيکاريان- سو هاڻ زندگيءَ جي مڙني موسمن جو خير هجي- ٿي سگهي ٿو- ”مان جنهن کي چاهيان...!خدا ان کي چاهيندو هجي!!“
مان جنهن کي چاهيان- خدا ان کي چاهيندو هجي؟ انهيءَ جملي مطابق هن عادل کي ڄڻ پنهنجي زندگي بابت مڪمل ٻڌائي ڇڏيو- پر عادل اوڏانهن ڪون سوچيو- عادل کي بس رڳو ان جي ان نئين ۽ نرالي فيصلي حيران ڪري ڇڏيو- ۽ صديقا کان ان معاملي جو هن اصلي حقيقي ۽ واضح سبب پڇيو ئي ڪون، جيڪو صديقا شايد ائين چئي لڪائي ڇڏيو ته، مان پنهنجي زندگي کي مڃائي، محدود ڪري ڇڏيو آهي“ پر ڇو- اهو عادل هن کان پڇيو ئي ڪون. عادل ان معاملي کي ڇيڙڻ جي بجاءِ صرف ايترو رڳو چيس ”صديقا ڀيڻ زندگي جا فيصلا ماڻهو تبديل ڪندو رهي ٿو- اهو زندگي جو دستوري عمل رهيو آهي- تنهن ڪري زندگي جي اصولي فيصلن ۾ ڪجهه نرمي ۽ ڪجهه گنجائش ضروري هوندي آهي- تبديلي کي قبول نه ڪرڻ يا ان کان انڪار ڪرڻ- ڪنهن به حوالي کان ماڻهو پنهنجي شخصي بقا کي سلامت نٿو رکي سگهي!“
صديقا هڪڙو هفتو سڄو عادل جي گهر رهي، ان وچ ۾ هڪ دفعو بختاور جي ماءُ سان سندس ڏيٺ ٿي، سا بس کيس ڏسڻ ساڻ شروع ٿي وئي- هڪڙي ته اڳ ۾ پنهنجي پيار جو پرڻو ڪري، ان کي پاڻ وٽ ويهاري ڇڏيو ۽ هاڻ وري تون- الائي ڪنهن جي گهر تي ٽانڊو رکڻ آئي آهين... هي جو هيڏي اُرهه سان سڄي ڳوٺ ۾ مٿي اگهاڙي پئي گهمين- ڪنهن جي نه ڪنهن جي گهر جو گهڙو ته تون به سُڪائڻ آئي آهين؟ آئون ته چوان ٿي اوهان ماڻهن کي خدا جو به حيا ڪونهي- بختاور منهنجي جو- اوهان گهر ڦٽايو، هن مڙهي علي احمدکي رئاري، اوهان انڌو ڪري ڇڏيو...ائِي! خدا ڪندو ته، اوهان جون اکيون اونڌيون ٿينديون. ۽ اوهان هڪٻئي کي به سڃاڻي ڪون سگهنديون- اوهان منهنجي بختاور جو گهر اُجاڙيو ، ۽ خدا ڪندو اوهان جا عضوا اُجڙندا! آئون ته هاڻ رات، ڏينهن ويٺي رب کي ستايان، نيٺ ته منهنجي دانهن رسندي، ۽ رسول ڪندو ته اوهان جا روح رُلندا!؟“
صديقا کي سندس بددعائن تڪليف ته ڏني، پر جواب ۾ هن هڪ حرف به ڪون ڳالهايو ۽ نه ئي وري، اها ڳالهه هن عادل يا عادل جي ڀيڻ، سندس ساهيڙي صبا سان به ڪئي! توڻي جو عادل جي ڀيڻ صبا سان سندس تمام گهڻي گهرائپ هئي. پوءِ به هن پنهنجي ان اذيت کي بس دل ۾ ئي دفن ڪري ڇڏيو. هو ڳوٺان گهمي ڦري جڏهن پنهنجي گهر پهتي ته، چاهت جو خيال پهريان هو ته ڳوٺ وارن بابت ڪجهه پڇانس- پر صديقا جو سڄو هفتو اتي رهي پوڻ به کيس ناگوارا گذريو. تنهن ڪري ٻه ڏينهن ته هن پنهنجي پر ۾ کيس ليکيو ئي ڪون پي ته- مونکي تنهنجو ڪو لاچار به آهي ڇا- ڪنهن مهل ڪو منهن ڏنائينس ٿي، ته تنهن ۾ به ڌڪار جهڙو تاثر شامل هو- جنهن صديقا جي دل کي وڌيڪ تڪليف پي ڏني!
وقت پنهنجي بي پرواهيءَ سان، ڪنهن جو به خيال نه ڪندي گذري ويندو آهي. وقت دنيا جي عظيم يتيم حضرت آدم جو به گذري ويو، ته وقت عيسيٰ نبي جو، رومين جي اڏيل صليب تي به گذري ويو! يونس نبي جو مڇي جي پيٽ ۾ گذريو ۽ ابراهيم جو آڙاهه ۾ گذري ويو، وقت! يوسف جي نيلامي جو به گذري ويو، ته منصور کي سوليءَ تي به گذري ويو، انهيءَ وقت پنهنجي ساڳي رفتار سان- ڪربلا ۾ به ڪنهن جو انتظار نه ڪيو!
وقت سڄي جهان ۾ ورهايل آهي- ماڻهو کي به پنهنجي سمجهه جيئان ٿورو، گهڻو يا ڏکيو، سکيو، پر سڀ ڪنهن کي مليل آهي.
چاهت کي نائين مهيني ڌيءُ ڄائي، ۽ ان جو نالو به، هن حسد مان سورٺ رکيو، گهر ۾ تڪرار مچي ويو ته، سورٺ نالو ڪريمداد جي ڌيءَ جو اڳ ۾ آهي- وري ٻي ڌيءُ جو به ساڳيو نالو، اهو ڪهڙو مذاق آهي، تنهن ڪري، پنهنجي ڌيءَ جو نالو ڀلي چاهت پاڻ ئي رکي، پر ڪو ٻيو نالو هئڻ گهرجي.“
پر چاهت پنهنجي ئي هوڏ تي قائم- منهنجي ڌيءَ جو نالو سورٺ ئي هوندو- ڪنهن کي ڳالهه ڏکي ٿي لڳي يا نالو نٿو وڻي ته نه وڻي. مان پنهنجي ڌيءَ تي ٻيو ڪوبه، نالو رکڻ نه ڏينديس!“
”تون اسان سڀن کي کڻي کڏ ۾ اُڇل، ماءُ چيس- پر پنهنجي بيمار پيءُ جو خيال ڪر، ان جي خواهش کي ڇو ٿي رُلائين- پنهنجي پيءُ جو رايو توکي رکڻو پوندو؟“
”بابا جون ته خواهشون کٽن ئي ڪون ٿيون- چاهت وڏي آواز چئي ڄڻ پنهنجي پيءُ کي ٻڌائيندي هجي- مون سوُر کائي پنهنجي ڌيءُ ڄڻي آهي- تنهن ۾ به بابا جي خواهش اٽڪي پئي آهي، آخر اسين به ته انسان آهيو، اسان جون به ڪي خواهشون آهن- ان جو ڪنهن کي به خيال ڪونهي.“
اهي لفظ جان محمد کي، ڪنهن خودڪش بمبار جيئان ٿي لڳا ۽ زليخا سندس احساسن کي ٺارڻ لاءِ، تڪڙي سندس ڪمري ۾ گهڙي، ته هو پٺن کان وهاڻن جو ٽيڪ ڏئي ويٺل هو. سندس اکيون پوريل هيون، پر اکين مان پاڻي نيسارا ڪري پي وهيو.
اهو نماشام جو وقت هو، سج جو رنگ ڪاسائي جي اڏيِ جهڙو پي نظر آيو، چون ٿا اهو دعائن جي ناقبولي جو وقت هوندو آهي. مڪروهه وقت- شايد انهيءَ وقت تي نفرتون ۽ سزائون جنم وٺن ٿيون- ڪنهن چيو هو ته، قيامت واري ڏينهن جو به اهڙوئي نظارو هوندو ۽ پلڪ گهڙيءَ ۾ سزائن ۽ جزائن جو حساب ٿي ويندو ۽ پوءِ وري دنيا جو ڪائون جنم هوندو- تنهن بابت رڳو چيل هو ته-
”وري اوهان جي مرڻ کانپوءِ، اوهان کي جيئرو ڪيوسون، ته مانَ اوهين شڪرانو ڪريو“ (سورة بقرة)
جنهن مهل، زليخا پنهنجي مٿي جي ڪپڙي سان، جان محمد جو لڙڪن ۾ پُسي ويل منهن اگهڻ لڳي، تنهن مهل اکيون کولي، زليخا جي منهن ۾ ڏسي- پاڻ زباني اظهار ڪرڻ پي چاهيائين ”او زليخا... اڄ ته چاهت منهنجي ساهه جون به سڀ نسون وڍي ڇڏيون- پوءِ به الاءِ ڇو هن نڙيءَ مان ساهه نڪري ئي نٿو- اڄ ته چاچا ربنواز جا چيل اهي لفظ به منهنجي زبان تان نٿا اٿلن ته، سارين جي سنگ جيئان پنهنجن کان ڇڄي حوصلو ڪڏهن نه هارجان- مان ڇاڪيان زليخا- حوصلو سنڀالڻ ته ڏاڍو ڏکيو آهي- حالتن ته هوش به کسي ورتو آهي.“
اهو سڀ ڪجهه، جان محمد پنهنجي زبان سان، زليخا کي چوڻ جي ڪوشش پي ڪئي، پر سندس زبان مڪمل جواب ڏئي ڇڏيو- هڪڙو لفظ به سندس زبان ڳالهائي نه سگهي، ائين لڳو ته، ڄڻ اوچتو ئي اوچتو سندس آواز کي، ڪنهن گهٽا ڏئي، اندر ئي اندر ماري ڇڏيو ۽ خدا سندس زبان کان پنهنجي آواز واري سگهه کسي ورتي. ۽ سندس آواز هميشه لاءِ سرڪاري، بينڪ جي ڪنهن لاڪر جيئان بند ٿي ويو.
زليخا وڏي ڪوشش ڪئي ته، ڪجهه ڳالهائي وجهي، پر لاچار ۽ بيوس ٿي، روئي، روئي پنهنجون اکيون سڄائي، پنهنجي جاني جي ڇاتيءَ ۾ منهن لڪائي چوڻ لڳس ”او جانو... ائين نه ڪر، مون سان تنهنجي ڪاوڙ ڪون ٿي ٺهي، مون سڄي عمر توکي پنهنجي خدا جيئان سمجهيو آهي، مون کان غلطيون ٿيون هجن ته مونکي معاف ڪر، نه ته جا وڻئي سا سزا ڏي، پر مون سان ڳالهائي- ڳالهائيندين نه، ته مونکي ڪيئن خبر پوندي، ته منهنجو جاني، مون سان ڪهڙي ڳالهه تان رنج ٿيو آهي؟“
زليخا جو اهو روڄ راڙو، جان محمد جي جيءَ کان برداشت نه پي ٿيو، ۽ پنهنجي کاٻي هٿ سان زليخا کي پنهنجي ڇاتيءَ تان هٽائي، کيس کاڏي هيٺيان هٿ ڏئي، وري پنهنجي چپن تي هٿ رکي ڄڻ چوندو هجي ته- بس نه رُو زليخا- منهنجي ته زبان کان آواز ڇڄي ويو آهي- مان ڳالهائي هاڻ نٿو سگهان- مان توکان ناهيان رُٺو زليخا- پر منهنجي قسمت جو خدا، اڄ مونکان رُسي ويو- چاهت کي چئو ته، اڄ منهنجون خواهشون به سڀ ختم ٿيون، مونکي منهنجي زبان به کُٽائي ڇڏيو. مان هاڻ ڪنهن کي به پنهنجي تمنا لاءِ تنگ نه ڪندس!“
دل جو دل ۾ ايترو چئي، پنهنجي ان هڪڙي ٻانهن جو، زليخا کي ڀاڪر پائي، ان کي پنهنجي ڇاتيءَ تي ليٽائي، پنهنجو منهن، زليخا جي ڪلهن واري پٺئين حصي تي رکي، ڪجهه دير ائين ئي هڪٻئي ۾ منهن هڻي پيل هئا، ته صديقا اچي، سندن ان المياتي صورتحال کي ڏسي، گهڻي دير کانپوءِ، کين سامت ۾ آندو.
پر چاهت کي ٽن ڏينهن کان پوءِ خبر پئي ته- اسان جي پيءُ جو ڳالهائڻ بند ٿي ويو آهي.
تازي مئل ماڻهو تي ته هر ڪوئي روئي ٿو وجهي، پر ٽيِجهو، ڏهو ۽ چاليهي کانپوءِ ته سڳو پيءُ به ڪون ٿو روئي! چاهت کي به اهڙي ڪيفيت وارو ئي ڏک ٿيو هو ۽ ان ڳالهه جو کيس احساس ئي ڪون ٿيو ته، منهنجي روين جي سبب اهو سڀ ٿيو يا ٿئي پيو“ ۽ هن پنهنجي پيءَ جي رڳو ويجهو بيهه، ايترو به ڪون چيس ته- بابا الله وڏو آهي، همٿ نه هارجو، مونکي معاف ڪجو، مونکي ته خبرئي اڄ پئي آهي“، ان جي بدلي ۾ هن ڪريمداد جي بي عزتي ڪندي چيو ”تون به مونکي ڪون ٿو ٻڌائين ته بابا جو آواز بند ٿي ويو ته ڪو ڊاڪٽر وٺي، سندس طبيعت ڏيکارجي ها! ڪيڏو ڪِنو ٿيندو وڃي ڪريمداد- مان ڇا – گهر ۾ توکي ٻين جهڙي نظر نٿي اچان؟“
ڪريمداد به ان مهل ڪو رک رکاءُ ڪون ڪيس- ڇو؟... تنهنجي نظر گهر ۾ ڪون ٿي پوي ڇا؟ مونکي پئي چوين... هي صديقا روز ڊاڪٽر وٺي ٿي اچي- اهو ڪون پي ڏٺئي ڇا؟ پنهنجي غلطين کي منهنجي ڳچيءَ ۾ نه ويڙهه! ٻيو به ڪو چوندو ته، گهر جي ماڻهن جو وڏو خيال ٿي رکي- مونکي ته جيئن وڻئي تيئن ذليل ۽ بڇڙو ڪر، پر چاچا جان محمد جي معاملي ۾ مونکان هاڻ سَٺو ڪون ٿيندو، تو منهنجي بابي کي بي عزتو ڪيو، ادا عادل کي بي مانو ڪيو، صديقا سان روز حالتون ٿي ڇڏائين، ته به مان ڪون ڪڇيس، پر چاچا جان محمد مونکي پنهنجي پيءُ کان به وڌيڪ آهي. تنهنجو ته پوءِ به سڳو پيءُ آهي- تون ته ان کي ايترو به ياد نٿي ڪرين جيترو ماڻهو، گهر ۾ نوڪر کي ياد ڪندو آهي.“
”اڇا...؟ ته اڄ تو به پنهنجي نيت جو ميٽر چالو ڪري ڇڏيو، مون ڇا پنهنجي هي زندگي ان لاءِ توکي ڏني- ته گهر ۾ سڀن جي اڳيان مونکي بي عزتو پيو ڪر- مان بابا کي نوڪر واري حيثيت به نٿي ڏيان- اهو تون الائي ڪهڙي نيت سان پيو ڳالهائين- ٺيڪ آهي! مان بيڪار آهيان، ته پوءِ تون سنڀال نه گهر کي- اهڙو جي هجين ها، ته پهريان پنهنجي پيءُ، جي ته سنڀال لهين ها! باقي هتي وڏي آواز ۾ مونکي بڇڙو ڪري پنهنجي لاءِ بابا جي اڳيان پنهنجا نمبر پيو ٺاهين؟ مونکي پيو چوين؟ تو وري ڪهڙا مائٽن کي موڙ ٻڌايا آهن!؟“
ڪريمداد ويچاري، ڪا بي وقتي ٻانگ ته ڏني، پر هاڻ چاهت پنهنجي زبان جا سڀئي دروازا کولي ڇڏيا- جيڪي پابنديون پاڻ مڙهيائين، يا جيڪي به هن هوڏ ۽ هٺ ڌرمي ڪري غلط فيصلا پي ڪيا، سي سڀ هن ڪريمداد جي ڪنڌ ۾ ويڙهي لٽڪائي ڇڏيا! سڄو ڏينهن دڙي، دڙي سج لاهي ڇڏيائين، پر ڪنهن به وچ ۾ ڪون ڳالهايس!
جان محمد جو ته، هونئن به آواز بند ٿي ويو هو، جنهن ڏينهن کان سندس ڳالهاءُ بند ٿيو هو، ان ڏينهن کان زليخا ۽ سندس ڌيءُ صديقا هڪٻئي لاءِ وڌيڪ ويجهيون ٿي ويون ۽ چاهت سان گهڻو وچڙڻ ئي ڇڏي ڏنائون- باقي ڪريمداد! تنهن جي پيار به هاڻ رڳو ساڻس جنسي خواهش وارا خواب پي ڏٺا- پر پوءِ به سندس حُسن ۾ الائي ڪهڙي حڪمت خدا خلقي ڇڏي هئي، جو ڪريمداد مڪمل سندس ضابطي هيٺ هو، ۽ سندس حُسن جي خوبصورتين ۾ قيد ٿيل هو. سندس اڳيان ڪا مجال ڪون هلندي هئس:- ڪڏهن ڪو اتفاق سان، سندس فڪر ۾ فطرت ڊوڙندي هئي، ته ساڻس ڪجهه گرم رڳو ٿي ويندو هو ته، پوءِ ٽن ڏينهن تائين رڳو سندس حسن جا وصف واکاڻي پيو پرچائيندو هئس! ياشايد چاهت ۾ ان پنهنجن حسين خوبصورتين کان علاوه، ڪا ٻي اهڙي قدرتي ڪشش به هئي، جنهن ڪريمداد جا پنجئي حواس پنهنجي قابو ۾ رکياهئا، ۽ ڪريمداد پنهنجا ٻني، ٻارا گهر گام، ماءُ، پيءُ، زال بختاور ۽ پنهنجي ڌي سورٺ سميت، سڀن تان هٿ کڻي، سندس جهول ۾ پي جهُليو.
••••

قسط 10

جان محمد کي هاڻ علي احمد سان ملڻ جي ايڏي ته اڃ۽ اُڪير ٿي پئي هئي، جو هر، هر علي احمد سندس هينئين ۾ پي هُريو، پر ڇاڪري، پنهنجا وس ويچاري کان سڀئي موڪلائي ويا هئا، ليڪن انسان جي حياتيءَ ۾ سندس آخري خواهش تي خدا کي به شايد وڌيڪ رحم پئجو وڃي- جو کيس ڪنهن آس جي اُڃ ۾، سندس روح کي اڃو نٿو رکي!
جان محمد جي ساهه ۾ به شايد علي احمد جي سڪ گڏجي پئي هئي! هو گهڙيءَ، گهڙيءَ ۾ پنهنجي ڪمري جي دروازي ڏانهن پيو ڏسندو هو، ته علي احمد ته ڪون پيو اچي!؟
۽ پوءِ شايد- فَاذُڪُرُونِيُ اَذڪُرَڪُم- اهو اقرار سچو ثابت پي ٿيو. ۽ ائين ئي ٿيو، ته هڪ ڏينهن علي احمد ۽ عادل ٻئي گڏجي سندس گهر اچي نڪتا- پر ان وچ ۾ وقت جي هڪ وڏي وٿي پئجي وئي هئي، ليڪن پوءِ به جيئن ئي جان محمد جي ٻنهي تي نظر پئي، ته درد ۽ خوشي، مسرت ۽ اذيت سڀني گڏجي، سندس ڪيفيت ۾ هڪ اهڙو سوز ۽ سرور پيدا ڪيو، جنهن جي لذت ۾ کيس ٻيا ته سڀ سور فلحال وسري ويا، پر سندس ڳالهاءُ بند ٿيڻ وارو سور اڃا نئون هو، تنهن سندس جِيءَ ۾ جِهير پي وڌا!
هو جان محمد سان ڪجهه ڳالهائين، تنهن کان اڳ ۾، زليخا کين سندس طبيعت بابت سڀ ڪجهه ٻڌائي ڇڏيو. جنهن ۾ سندس آواز بندٿيڻ واري صدمي کان عادل وات تي سامهون هٿ رکي رڳو کيس ڏسندو ئي رهيو، پرعلي احمد، روئڻ کانسواءِ رهي نه سگهيو.
عادل، علي احمد جي اها حالت ڏسي، ان ڪرب مان ڪڍڻ جي نيت سان کيس چيائين ”ڪاڪا علي احمد! ائين ته پوءِ اسان، سائين جان محمد جي همٿ کي پيا هيڻو ڪريون؟ اسين ته آيا آهيون سندس همٿ کي سلام ڪرڻ. پر جيڪڏهن اسان ڪا دعا يا درمان نٿا ٿي سگهون، ته پوءِ ائين روئي نه رڳو سندس لاءِ، پر سڄي گهر جي لاءِ به ڏکن جو ڏيئو پيا ٻاريون. توهان اسانجا وڏِڙا، جيڪڏهن اسان کي رڳو روئڻ ٿا سيکاريو، ته باقي خوشيون، اسان رڳو خواب ۾ ڏسنداسين ۽ اسان جو حوصلو ته اسان جي ڪم جوئي ڪون رهندو!“
عادل جي ان همدرداڻي رويي مان، جان محمد کي پنهنجو چيل اهو جملو ياد آيو، جيڪو هن پاڻ ان ساڳي ڪمري ۾، ڪجهه سال اڳ ۾، عادل ، ڪريمداد، چاهت ۽ زليخا، سڀني جي وچ ۾ گڏيل طور چيو هو ته- شاباش نوجوانو، اسان جتي ڇڏيون پيا، اوهان اتان کان پنهنجي شروعات پيا ڪريو. اهو اسان جي بقا جو هڪ سٺو اهڃاڻ آهي!“
اهي پنهنجا لفظ جڏهن ياد آيس، تڏهن اٿي عادل کي ڀاڪر پائي، چمي ڏيئڻ جو خيال آيس، پر سا حسرت به، سور بڻجي سندس ساهه سان گڏجي وئي! ۽ رڳو عادل جي منهن ۾ ڏسي پنهنجن نظرن جي اڃ پي پيتائين.
علي احمد به پنهنجن ڪمزور اکين جا لڙڪ اگهي، ڪجهه پاڻ کي قابو ۾ آڻي چوڻ لڳو ”ادا جان محمد...تون مونکان وڌيڪ ڀاڳن وارو آهين يار، منهنجي زبان مونکان ته نڀاڳي جهلجي نٿي- تو ته وڃي پنهنجي دل سان دوستي لڳائي پر مونکي خدا تعاليٰ ولِل مان واندو ئي اڃا نٿو ڪري! مان اها وللِ هڻي توکي به وَيل ۾ وجهڻ آيو هئس. پر مالڪ توتي مهر ڪري، توکي ان عذاب کان ئي آجو ڪري ڇڏيو.يار مونکي به ڪا دعا ڪر ته، اکيون هونئن به اچي ٿڪيون آهن، باقي زبان تي ته تالو هڻي، خدا مونکي به تو جيئان خاموش سڪون ادا ڪري؟ هاڻ هن عمر ۾ ڳالهائڻ به پنهنجي ڳچي جو ڳٽ ٿيو پوي، ڪير نٿو ٻڌي، ته به زبان ته پئي زهر اوڳاريندي آهي- انهيءَ زبان ته اهڙا ذائقا چکايا اٿم، جو ڄڻ ته، نفرتون منهنجي منهن ۾ موري پيون آهن. بس ادا تون مونکان اڳ جان ڇڏائي وئين، مون تي اڃاالائي ڪيترو ڪرب ڪڙهندو!؟“
زليخا، علي احمد جي ان گفتگو ۾ ايذاءُ محسوس ڪندي چيو ”بس ادا! ماڻهو کي ته پنهنجي من جي به خبر نٿي رهي- اهي امتحان ته سڀ اوچتو اچي ڪڙڪندا آهن. جن مان جيئري ئي گذرڻو پوي ٿو، ڏکيائي جي وقت ته، دل کي به ڏڍ ڏکيو ٿو لڳي ۽ صبر توڙي سهپ، سڀ سور بڻجو پون، پر پوءِ آهن ته سڀ انسان جي لاءِ- بس هُو وڏو سخي ۽ ٻاجهارو آهي، اسان به سندس ٻاجهه ۾ اکيون اٽڪايو ويٺا آهيون، اميد آهي ته، ٻاجهه سان ٻيڙو اُڪاريندو!؟“
جان محمد، زليخا جي ان ٻاجهاري ٻولي مان اهو محسوس ڪرڻ لڳو ته، شايد اهي صدائون رڳو منهنجي موت لاءِ پيون اٿن“، پر هو مضبوط دل ماڻهو هو، پنهنجي ان وهميل احساس جوڪنهن کي انت ئي ڪون پي ڏنائين- ليڪن انسان پنهنجي وجود کي ته نٿو لڪائي سگهي! ڪيڏا به حيلا ۽ همٿون ڪري، پر پوءِ به فنا جي منزل اکين اڳيان ڏسي، سندس سڀئي عضوا، سندس چئي چوڻ جا پابند نٿا رهن! اهو ئي وقت، انسان کي پنهنجي وجود جي جدائي تي، وڌيڪ ايذائيندڙ وڌيڪ اذيتناڪ ۽ سڀکان وڌيڪ پنهنجي حال تي رئاريندڙ ٿئي ٿو. جي مرڻا اڳ مئا ۽ مري ٿيا نه مات- هي جهان انهن، اهڙن، جيئري مري جيئڻ وارن جو آهي- حق جي راهه تي گپ ۾ گيدي بڻجي عمر گذاريندڙ ته گدڙن جي جهان ۾ ٿو رهي، سو سماج جا سور ته ڇا پنهنجي مٿي جي جُونءَ به ساري نه سگهندو آهي. زندگي ته ڪربل جو سفر آهي، هن ۾ ڪرب جي اڃ جان محمد جيئان شربت سمجهي صبح، شام پيئڻي پوي ٿي!
جيئن موت کي پنهنجي ساهه سان گڏ ويٺل ڏسي، ماڻهو کي پنهنجي فڪر ۾ فنا جو تصور اجايو تڙپائي ٿو- جان محمد به اهڙي سوچ ۾ سڙندو رهندو هو، سندس بيمار حالت تي جيڪو به ماڻهو سندس عيادت لاءِ ايندو هو ته ان کي جان محمد مان هاڻ رڳو موت نظر ايندو هو. ۽ هر ڪو روئي اٿندو هو، ائين هر ڪوئي سندس مضبوطي کي، پيو لوڏيندو هو! پر هن ڪڏهن به بزدل ٿي موت کي ليلائيو ڪون، کيس خبر هئي ته موت کي منٿ ڪرڻ، پنهنجي وجود سان نفرت کان وڌيڪ ٻيو ڪجهه به ناهي. ۽ اها ته سا پنهنجو پاڻ سان دشمني ڪرڻي پوي ٿي“
هن زليخا کي اشارن ۾ چيو ”هنن کان پڇ سندن ڪوئي خاص ڪم هجي ته ٻڌائين، مان اڃا چٺي چپاٽي لکي پڙهي سگهان ٿو“
پر زليخا کي خبر هئي ته، کيس لکڻ ڪرڻ سان وڏي تڪليف ٿي ٿئي، تنهن ڪري، هن سندس اشارو پوري طرح سمجهي ٻُجهي به، سندس تڪليف جي بچاءُ ۾، ڳالهه بدلائيندي چيو ”ادا علي احمد، جان محمد چوي پيو ته، مونکان ڪي غلطيون، چڪون ٿيون هجن ته مونکي معاف ڪري ڇڏجانءِ؟“
زليخا جي ان بدليل بيان تان، جان محمد جي من ۾ اها دانهن اُٿي ته ”هاءِ...او... منهنجي زليخا، اڄ تو به جهڙو مونکي چئي ڏنو ته، پنهنجو پاڻ سنڀال!“
زليخا توڻي جو، سندس تڪليف جي بچاءُ ۾ اهو هٿرادو ڪوڙ ٺاهي ٻڌايو، پر ڪوڙ پنهنجي بچاءُ لاءِ هجي يا ڪو وڌاءُ هجي- نئون هجي يا پراڻو، سو ته ماڻهو جي وقار کي فنا ڪندڙ آهي. زليخا تڪڙ ۾ اهو سوچيو ئي ڪون، ته اهو معمولي ڪوڙ به، منهنجي جانيءَ جي جيءَ کي ڳاهي ڇڏيندو!
جان محمد ان ڏک وچان، پنهنجو اشاري وارو ڳالهائڻ به بندڪري ڇڏيو!
منهجند جو وقت هو ۽ مئي جو مهينو، گرمين هر گهر ۾، پگهر سان ڪپڙا پي پسايا، ماڻهن جي بغلن ۾ بدبوءِ ائين گهر ڪريو ويٺي هئي، ڄڻ اهي بغل نه هئا، ڪوئن جا آکيرا هئا. هر ماڻهو جي سوچ تڪڙو ساهه پي کنيو، ڪريمداد ۽ صديقا، پنهنجي پنهنجي ڊيوٽي تان موٽيا هئا، چاهت پنهنجي ڪنهن حقي موڪل سبب گهر ۾ اڳيئي موجود هئي- ڪريمداد، پنهنجي پيءُ ۽ عادل سان اڃا مليو ئي ڪون هو، ته چاهت کيس اڳ ۾ ئي پنهنجي نيت جو ڪروڌ ڪاڙهيندي چيس ”اڄ هو تو وارو مڙهو- وري آيو اٿئي پنڻ، پهريان سندس ڀاڙي خرچ جو انتظام ڪري، پوءِ وڃي ملينس، توکي چيو هئم ته، هيڏانهن اچڻ کان کيس منع ڪري ڇڏ، پوءِ وري ڇاجي لاءِ آيو آهي؟ سويلي کان ويٺو آهي، هاڻ ته بابا کي پورو ڪري پوءِ ويندو- اِن تو واري جڏي پيءُ کي روئڻ کانسواءِ، خدا ٻيو ڪجهه ڪونهي ڏنو ڇا؟“
ڪريمدد وائڙو ٿي پڇيس ”پر- وٺي ڪير آيو اٿس؟ ڪنهن سان گڏجي آيو آهي؟“
”وٺي ڪير ايندس- چاهت چيو- پيو هوندو ادا عادل کي پويان ٽِنڊڙي، پوءِ ادا عادل ڀلا ڪيڏانهن ڪريس ها! وٺي آيو ٿس پاڻ سان- پر هاڻ وڃي اتان اٿارينس ته ادا عادل کي ماني کارايون!؟“
صديقا ته جيئن آئي تيئن هلي وئي پنهنجي پيءُ جي ڪمري ڏانهن، سا اتي عادل کي ڏسي ويهي رهي، ڪريمداد اتي ويو، ۽ عادل سان خير عافيت ڪري، پنهنجي پيءُ کي، ماني جي بهاني سان اتان اٿارڻ جي ڪوشش ڪئي- پر علي احمد اتان اٿڻ تان صاف انڪار ڪري ڇڏيو- مان هتان اٿندس ته ڳوٺ هليو ويندس. جيڪا گهڙي هتي آهيان، جان محمد وٽ ئي ويٺو هوندس- ابا هاڻي هي گهڙين جي گڏجاڻي ۾، ڇو ٿا اسان کي هڪٻئي کان جدا ڪريو- ڪهڙي خبر ته وري گڏجون يا نه گڏجون!“
ڪريمداد واپس اچي، گهر جي ڪنهن ملازم واري انداز ۾ چاهت کي ٻڌايو بابا اتان نٿو اٿي- پوءِ ڀلا سڀني کي اتي ئي ماني کارائجي ڇو، ڪهڙو فرق ٿو پوي؟“
”ڇو؟ ڇاجي لاءِ نٿو اٿي؟ چاهت آڪڙ مان چيو- مان پاڻهي ٿي اٿاريانس، اکين کان اڌ ماڻهو، اتي بابي جي ڪمري ۾ ٻوڙ، ٻاڙي هاري ڪندو ڪن، ايترو به عقل ڪونهينس، ٻاهر اچي فضيلت سان ماني کائي“ ائين هلندي چوندي، ڪمري جي دروازي تي وڃي بيٺي. چاچا علي احمد، توهان هيڏانهن ٻاهر اچي ماني کائو؟“
علي احمد ارمان وچان تڙي کڙي جواب ڏنس- بابا مان تنهنجي ماني کائڻ ڪون آيو آهيان، مان بس اتي ئي ويٺو آهيان- هتي ڪو ٽُڪر مليو ته کائيندس نه ته به خير آهي- اوهين ڀلي کائو!“
چاهت کي اهو جواب پسند نه آيو، هن هڪ دفعو وري به چيس- چاچا اتي ماني جي هار وِير ٿيندي، توهان کي اسان ماني جي لاءِ پيا چئون، ته اها ڳالهه توهان کي ڏکي ڇو پئي لڳي؟“
ائين چوندي چاهت اندر ڪمري ۾ گهڙي، ته ڪريمداد جون پريشانيون ماڪوڙين جيئان، سندس سوچن جي ڪيفيت ۾ سرڻ لڳيون- هن سوچيو ته- خدا ڪري، شل بابا ڪوئي ڪچو، ڦڪو گفتو نه وات مان ڪڍي!؟“ هو انهيءَ سوچ ۾ هو ته، علي احمد چيو ”امان! ڪا ڏکي ڳالهه لڳندي، ته به توکي ان جو ڪهڙو ڏک ٿيندو!؟“
”ڇو چاچا علي احمد! مان انسان ناهيان ڇا؟“ چاهت چيس ۽ علي احمد نماڻو منهن ڪري چيس ”نه بابا، تون انسان ته آهين، پر الائي ڇو تنهنجي طبيعت کان مان ڊڄان ٿو، شايد مان مڙهو ماڻهو، مون ۾ هاڻ جهٽ،جهڙپ جو جهلو رهيو ناهي تڏهن شايد!“
بس پوءِ، ته چاهت جي طبيعت کي ڄڻ ڪنهن ٻاٻري جو تئو اچي ويو ۽ ڀڙڪو ڏئي چوڻ لڳي ”چاچا مان ڪا ڇتي ناهيان ٿي، نڪي جانور آهيان جو ماڻهن کي جهٽ ۽ جهڙپون ڏيندي وتان- تون هتي اچين ته، توکي کارائي پياري، ڍؤ ڪرائي پڇاڙي ڀاڙا خرچ به ڏيون، پوءِ به تون هتان ڳوٺ وڃو منهنجون گلائون ڪرين- تون اڇي ڏاڙهي ۾، اُتي ماڻهن کي ٿو چوين ته، اها زال ايڏي ڪا ضديري آهي، جوپرائي، پنهنجي به ساڃاهه نٿي ڪري- وڃ کڻي ته ماڻهو جو منهن پٽيو وٺي- مون الائي ڪنهن جا منهن پٽيا آهن-تنهنجي ته نڪ تي به ڪا رهڙ ڪونهي- پوءِ به جي تنهنجو هتي منهن ٿو پٽجي، پوءِ ڇاجي لاءِ ٿو اچين؟ ۽ هتي اچي وري اهڙو ميسڻو منهن ٿو ٺاهين، جو ٻيو ڪوئي سمجهندو ته، هي ڪو خدا جو ولي آهي. پر تو جيڪي ڳوٺ ۾ ڳالهيون ڪيون آهن سي ته شيطان کان به ڪون ٿينديون. اُهي جي تنهنجا پول پڌرا ڪريان- ته بابا کي ڪر تنهنجي شڪل کان به نفرت ٿي پوي!“
تڏهن وچ ۾ ماءُ چيس ”چاهت ڪجهه حيا ڪر، سُهرو اٿئي- سُهرو پيءُ جي برابر هوندو آهي!“
وچ ۾ ڪنهن جوڳالهائڻ ته، چاهت جي طبيعت کي وڌيڪ تيز ڪري ڇڏيندو هو، ان مهل به سندس ماءُ جو اهو ٿورو چوڻ به کيس ڄڻ چُوچڙي ٿي لڳو. ۽ تِيسي ۾ اچي چوڻ لڳي ”هي منهنجو سُهرو آهي- امان تون هن کي ٿي منهنجي پيءُ جي برابر ڪرين؟ هي جيتري وڏي عمر جو آهي- اوترو وڏو گلا خور آهي! هن منهنجي لاءِ ڳوٺ وڃي چيو آهي ته- اها زال ڪونهي زهر آهي- پنهنجي پيءُ جو به حيا نٿي ڪري- منهنجي پٽ کي ته الاءِ ڇا...پياريو ٿس، جو رات ڏينهن پيو سندس پير چٽي- ۽ امان! تون هن کي بابا جي برابر ٿي چوين مان چوان ٿي، ڪڍوس هن گهر مان هينئر جو هينئر هتان ڪڍوس- نه ته مان پاڻ ٿي اٿاري ڪڍانس.“
ڪريمداد کيس ويجهو ٿي، ڀاڪر پائي ٿڌي ڪرڻ جي کيس ڪوشش ڪئي، ته سندس ٻانهون اڇليندي چيائين ”پري ٿي مون کان- مان چوانءِ ٿي مونکي هينئر ويجهو به نه اچ- پهريان هن پنهنجي- جڏي کي هتان ڪڍي روانو ڪر...؟“
ته ڪريمداد چيس ”ڀلا ماني ته کائڻ ڏينديئينس- ماني به، نه کائي...؟“
”نه نه، ڪونهي هن جي لاءِ مون وٽ ماني- بچي پئي ته ٻاهر گهٽي ۾ اڇلي ڇڏينديس- جانور کائي ويندا!“
ڪريمداد هاڻ ٻي واهه نه ڏسي، عادل ڏانهن لڪي اشارو ڪيو ته ”ٻيلي هاڻ تون منهن ڏيئينس؟“
عادل اڃا پنهنجي جڳهه تان چُريو ئي مس ته هو سمجهي وئي ۽ اتان چوڻ لڳس ”ادا توهان اسان جي وچ ۾ نه اچو، مان هينئر پنهنجي وس ۾ ناهيان- هن پوڙهي مونکي تمام گهڻو ذليل ۽ بدنام ڪيو آهي- مون کي هن کان تڪليف آهي- مان هينئر ڪنهن جي ڪان ٻڌنديس- توهان به اجايو پوءِ دل ۾ ڪندا!“
ايترو چئي عادل جي دل ڏکائي، سندس نظرن ۾ ته پاڻ کي ڪيرائي چڪي هئي. ان اجائي جذباتي هُل ۾ عادل جي به سڃاڻپ ڇڏي، ايترو پي هن ڳالهايو جو عادل جون نظرون کيس ڏسي، ڏسي ٿڪي پيون هيون، تنهنڪري عادل چيس ”نه منهنجي ڀيڻ،مان توهان جي وچ ۾ ڪون ٿو اچان- اسان ٻئي ٿا وڃون-ڪاڪا علي احمد کي ته وٺي مان آيو هئس- سائين جان محمد جي گهڻي ناچاڪي جو ٻڌي، مان چيو مانس ته، هل مان توکي وٺي ٿو هلان- پر هاڻ توهان کي اها ڳالهه نه وڻي ته اهڙي ڪا ڳالهه ڪونهي- زندگي ۾ ائين ٿيندو آهي- مان وري ڪنهن ٻي مهل ايندس!!“ ۽ وري علي احمد کي چوڻ لڳو ”ڪاڪا علي احمد منهنجي خيال ۾ تو جيءَ ڀري سائين سان ڪچهري ڪري ورتي- هاڻ ڀلا هلجي- سائين جان محمد کان موڪلايو ته هلون!؟“
جان محمد الائي ڪيڏي مهل کان اکيون پوري پي رنو، ويچارو زليخا کي به ان مهل وسري ويو هو. تنهن جي ڪنهن به سار ڪون پي لڌي، جنهن مهل علي احمد کانئس موڪلائڻ جي ڪئي، تڏهن سڀن ڏٺو ته جان محمد جي اکين مان پاڻي ڪون پي وهيو، پر جهڙوڪورو رت پي وهيو! پوءِ به چاهت کان ايترو ڪون ٿي سگهيو جو رڳو چوي کڻي ”ادا عادل، ماني کائي پوءِ وڃو!“
۽ هو جان محمد سان ڳالهائڻ جي سگهه نه ساري- جنهن مهل ٻاهر پي نڪتا، تنهن مهل زليخا روئي عادل کي چيو ”عادل...ابا خبرناهي ته اسان جو الائي ڇا ٿيندو... بس منهنجي، هن صديقا جي توکي پارت آهي عادل!“
عادل ڪنهن سڳي پٽ جيئان، پنهنجي هڪڙي ٻانهن جو کيس ٻک وجهي، دلداريون ڏيندو، پنهنجي اکين ۾ ڀرجي آيل پاڻي اکين ۾ ئي جهلي، علي احمد کي ساڻ وٺي، ڳوٺ هليو ويو.
۽ علي احمد پنهنجي پٽ اڳيان، پنهنجي هيڏي ساري تذليل ٿيندي به، پنهنجين اکين مان، هڪڙو لڙڪ به ڪون ڳاڙيو، ائين پي لڳو ته، هن روئي، روئي، اکين جو پاڻي سڪائي، پنهنجون اکيون، سُڪو ٺڪر ڪري ڇڏيون هيون. ۽ هاڻ جيڪو به هو- سو سڀ سندس جيءَ اندر ۾ ڄڻ قاتل زهر ٺهي پيو هو.
••••

قسط 11

عادل ۽ علي احمد شام جو نيرڻي وچينءَ مهل ڳوٺ پهتا. گهر اچي عادل کي ته معاملو سمجهه ۾ ئي نه پيو اچي ته، آخر ان معاملي جو ڇا ڪجي؟ ۽ ڪهڙي طرح سندن خانداني دوريون گهٽجن!؟
علي احمد ته جيئن ئي پهتو ته، ساڻو ٿي کٽ تي سمهي پيو، چون ٿا جنهن مهل سندس پوڙهي زال ڀاڳان، پنهنجي پٽ ڪريمداد بابت ڪجهه پڇيس ته، هن کي اُلٽيون شروع ٿي ويون، ۽ ايتريون ته، اُلٽيون ڪيائين، جو پڇاڙي، سندس پيٽ مان رڳو سائو ۽ ڪِنو، زهر جهڙو پاڻي پي نڪتو ۽ انهيءَ رات ئي تقريبن ٻه وڳي ڌاري هن پنهنجو دم ڌڻي حوالي ڪيو- جنهن کانپوءِ به ڪجهه دير تائين اهو زهر جهڙو پاڻي سندس وات مان وهيو پي!
جنهن مهل دم ڏنائين، ان مهل ئي، ڪريمداد جي مامي، جنهن ڪريمداد سان ڳالهائڻ ڪرڻ سڀ ڇڏي ڏنو هو، تنهن عادل کي سندس گهر ۾ ننڊ مان اٿاري اچي ٻڌايو ته- پوڙهو علي احمد وفات ڪري ويو. ڪريمداد کي وٺي اچ، يا ڪيئن به ڪري کيس گهرائي وٺ!؟“
عادل جئين ئي اها ڳالهه ٻڌي، ته ڪا شئي سندس سڄي وجود کي ڪپي، ڪوري ۽ سندس حلق ۾ اچي ڦسي بيهه رهي! ۽ اشڪ آلود اکين سان دل ۾ چيائين ”او منهنجا بدنصيب دوست- قيامت ۾ توکان ته پنهنجو پيءُ به انڪاري هوندو!“
”وَالُاَرَحَامَط اِنّ الله کَانَ عَلَيکُم رَقيِباً.“ (سُورةُ النِسَآءِ)
۽ مائٽي (ڇنڻ کان (به ڊڄو) ڇو ته الله اوهان تي نگهبان آهي.
بس پوءِ ان مهل ئي، گاڏي ڪري، عادل رات جو چار وڳي ڪريمداد جي گهر جو در وڃي کڙڪايو، ته ڪريمداد پاڻ نڪري آيو، عادل اجايو وقت وڃائڻ بجاءِ کيس بيٺي پيرن چيو ”مان گاڏي ڪري آيو آهيان، گهر وارن کي به تيار ڪر ته ڳوٺ هلون- ڪاڪا علي احمد وفات ڪري ويو. ۽ تنهنجو پيءُآهي، توکي اتي جلدي پهچڻ گهرجي. مان بس اتي اِتيئي بيٺو آهيان، توهان رڳو تياري ڪري اچو ته هلون ۽ ها سائين جان محمد کي فلحال نه ٻڌائجو؟“ ڪريمداد ڪجهه ڳالهائي ڪون سگهيو ۽ واپس وڃي، چاهت کي ننڊ مان اٿاري، کيس چيائين، ”اُٿ ڪپڙا بدلائي- ننڍڙي سورٺ کڻ- جلدي ڪر ڳوٺ هلون- بابا گذاري ويو آهي- ادا عادل ٻاهر گاڏي سان بيٺو آهي؟“
چاهت کيس بستري ۾ ئي جواب ڏنو- مان ڇا هلي ڪنديس؟ تون وڃين ته ڀلي وڃ!“ ”پر ادا عادل چوي پيو ته، چاهت کي وٺيو هل- پوءِ تون کڻي ادا عادل جي گهر رهجان!؟“
”مان پنهنجي هن معصوم کي ڪٿي پئي رولينديس- مون کي ڏکيائي ٿيندي- تون ادا عادل کي چئو ته، ننڍڙي سورٺ جي ڪري، چاهت ڪون ٿي هلي بس- ڇڏ منهنجي جان- ننڊ خراب نه ڪر منهنجي!“ ۽ هاڻ ڪريمداد پنهنجي بيوسي مان چيس ”ٺهيو ڀلا مونکي ڪجهه پيسا ته ڏي؟“ ”هاڻي مان اٿان ڪون ٿي، ٽيبل جي خاني ۾ ٻه سؤ پيا آهن، سي کنيو وڃ!“ ”ٻه سؤ مان ڇا ٿيندو؟ ڪريمداد چيو- منهنجو پيءُ هو چاهت، مونکي ڪفن، دفن جو خرچ ڪرڻو آهي!؟“
تڏهن ڪروڌ مان چاهت پنهنجي مٿان پيل چادر اڇليندي اُٿي ۽ الماري ڏانهن ويندي چيائين ”هاڻي مرن ته به، خرچ اسان تي- پنهنجي ٻني هئس وڪڻي نٿي ڇڏيائين ڇو؟ ۽ پوءِ هزار روپيا ڏيندي چيس- اچي بس اهي آهن. بجلي جي بقايا ڏيڻي هئي، پر هاڻ اهي به جهڙا مفت ۾ ويا!“ ڪريمداد هزار روپيا کيسي ۾ وجهي، ٻاهر اڪيلو نڪتو، ته عادل چيس ”تون اڪيلو ٿو هلين ڪريمداد؟“ها.“ ڪريمداد ڪوڙ ڳالهائيندي چيو- ننڍڙي سورٺ جي طبيعت ٺيڪ نٿي رهي عادل...بس هلو؟“
”نه ڪريمداد، اهو ٺيڪ نٿو لڳي- ادي چاهت نٿي هلي ته صديقا کي وٺيو هل- سڄي گهر مان تنهنجو سکڻو هلڻ اهو ته مناسب ئي ڪون ٿيندو؟“ڪريمداد لاچار واپس ويو- ۽ صديقا کي ننڊ مان اٿاري، رڳو بس ايترو ئي چيائين ”بابا ڳوٺ وفات ڪري ويو آهي!“ بس هڪدم بسترو ڇڏيندي ڏهن منٽن ۾ ئي پنهنجي ماءُ کي ٻڌائي هلي آئي. پر صديقا جي چاهت سان ڪريمداد ڳالهه ئي ڪون ڪئي ۽ صبح جو سج اڀرندي ئي ڪريمداد جڏهن ٽن سالن کانپوءِ پنهنجي ان جنمي گهر ۾ پير رکيا ته، بختاور جي اکين کي اهڙي آسيس آئي، جو ان لاءِ ته گهر ۾ ڄڻ قضيو ٿيو ئي ڪون هو! تدفين جو سڀ خرچ عادل پاڻ ڪيو، جنهن مهل ڪريمداد ان خرچي جو پڇيس ته کيس چوڻ لڳو ”ڪريمداد! موت هر ماڻهو جي ڳولا ۾ آهي- اهو توکي ۽ مونکي به هڪ ڏينهن ڳولي وٺندو- پر تو جيئان موت کي ڪنهن جوڏس ڏييئڻ، اهو ڪم ڪيئن نه اڻڄاڻائي ۾ ٿيو وڃي؟ پر ڪريمداد! هاڻ پنهنجي پوڙهي ماءُ کي ائين نه وسارجان يار!“ ڪريمداد رڳو عادل جي منهن ۾ ڏٺو ۽ خاموش ٿي ويو-رات جي وقت، اوڙي پاڙي وارا پٿر تي اچي گڏ ٿيا ته ڪريمداد کي پنهنجي پيءُ جي پٿر تي ويٺل ڏسي، هر ڪنهن پنهنجو تبصرو شروع ڪري ڏنو ڪو چوي پيو ته ”ٻيلي چڱو ٿيو پنهنجي پيءُ جو ڪانڌي ته ٿيو!“ ته ڪو چوي پيو ”اڙي نڀاڳو، رڳو پنهنجي خواري کان آيو آهي- نه ته مُئيِ ته جهڙي ماڻس به پئي آهي- پر هاڻ ويچاري پراون درن تي پئي ڌڪا کائيندي!؟“
ته ڪنهن وري الله لڳ بي ڊپو ٿي وڏي آواز چيو ”ادا جنهن جي انسانيت ئي پنهنجي مئل هجي، ته اهو مرده ماڻهو، مائٽ لاءِ ته جهڙو جيئرو، تهڙو مئل- ڪريمداد نه اچي ها، تڏهن به ڪاڪا علي احمد جي مَيت کي اسان ڌپ ڪرڻ ٿورو ئي ڏيون ها!“ ۽ هڪڙو شخص ڪريمداد کي ويجهو ئي ويٺل هو، چيو پي ”مرڻو ته هر ڪنهن کي آهي، پر چاچو علي احمد ويچارو، جيئري ئي مُئن واريون خبرون پيو ڪندو هو، اهوعادل هو، جنهن سندس مئل دل ۾ ساهه پي وڌا، نه ته اڄ ڪلهه نباهڻ ڏاڍو ڏکيو آهي!“ ان رات جيتري دير به ماڻهو تڏي تي ويٺل هئا، سي مُئن جون مقالون ڇڏي، پڇاڙي تائين، رڳو ڪريمداد تي ڳالهائيندي، آهستي، آهستي سڀ اُٿي ويا.
ٻئي ڏينهن صبح جو ڪوئي اٺي وڳين ڌاري، عادل پنهنجي گهر ويٺو هو، ته پاڙي جي ڪنهن ماڻهو اچي ٻڌايس ”عادل! اوطاق تي ڪو نئون مهمان آيو آهي، تنهنجي پڇا پيو ڪري، پر چوي پيو ته، ڀائوُ عادل سان مونکي ٿورو جلد ملايو.“ عادل ان مهل ئي وڃي ان شخص کي رڳو هٿ ڏنو، ته ان بناڪنهن پڇڻ، ڳاڇڻ جي خود چئي ڏنو ”ادا مونکي جيِِ جِيءَ زليخا موڪليو آهي. هتي توهان وٽ سائين جان محمد جي نياڻي، ادي صديقا آيل آهي، سائين جان محمد رات وفات ڪري ويو، مونکي ڀيڻ صديقا لاءِ موڪليو ويو آهي!“
عادل کانئس وڌيڪ ڪجهه پڇي، ان کان اڳ ۾ سندس اندر واري شاعر چيو ”واهه جهان جا خلقڻهار، تنهنجو دنيا ۾ رشتن جو رسو ڳنڍڻ- رُئارين گڏ، کلائين به گڏ، ۽ وري پاڻ ڏانهن گهُرائين، تڏهن سڀ ڪنهن کي جُدا جُدا- ماڻهن کي عذابن ۽ گناهن ۾، ڪيئن تو لڪائي رکيو آهي.“ جان محمد جي وصيت ٿيل هئي ته ”مونکي پنهنجي محسن ربنواز ڌوٻي جي پيرانديءَ کان دفن ڪجو.“ تنهن کي سندس محسن جي پيرانديءَ کان دفن ڪيو ويو- پر علي احمد جي ته وصيت ئي رُلي وئي!! ڀاڳان پنهنجي ڌيءُ جي گهر ئي عمر گذاري مئيِ ۽ صديقا، پنهنجي ماءُ کي ساڻ وٺي عادل آزاد جي ڳوٺ اچي رهڻ لڳا- ۽ سڄي عمر نه پاڻ کي سجايائين سينگاريائين ۽ نه شادي ڪيائين!!

جتن جاڙيجن سان، صلح ڪر سنگهار،
تون وڳ ڇڏين ٿو ويسرا، هوءَ چمڪيا چوڌار،
تو جيڏا تو يار، لاکي ڪَئِين لڏائيا. (شاه)

24 _نومبر_2009 ع
