سگنيچر

سنڌ سلامت پاران

سنڌ سلامت ڊجيٽل بوڪ ايڊيشن سلسلي جو ڪتاب نمبر (124) اوهان اڳيان پيش ڪجي ٿو. هي ڪتاب “سگنيچر” ليکڪ حسيب ڪانهيو جو لکيل ناول آهي.
هي ناول نئون نياپو اڪيڊمي سچل ڳوٺ پاران ڇپايو ويو آهي. اسان ٿورائتا آهيون حسيب ڪانهيو صاحب جا جنهن هي ڪتاب سنڌ سلامت تي پيش ڪرڻ جي اجازت ڏني.
اوهان سڀني دوستن، ڀائرن، سڄڻن، بزرگن ۽ ساڃاهه وندن جي قيمتي مشورن، راين، صلاحن ۽ رهنمائي جو منتظر.



محمد سليمان وساڻ
مينيجنگ ايڊيٽر ( اعزازي )
سنڌ سلامت ڊاٽ ڪام
sulemanwassan@gmail.com
www.sindhsalamat.com

ارپنا

انهي شخص جي نالي،
جنهن مون کي Signature
ڪندي ڏسي چيو هو،
“اوهان Signature ڪري رهيا آهيو يا ڪا شيءِ ڊاهي رهيا آهيو!”

قسط 1

شراب ۽ شباب جي محفل عروج تي هئي. هرڪوئي جهومي نچي رهيو هو، هرڪوئي محوِ رقص هو. پر پوءِ به سيٺ سلامت صاحب دارا جو نمبر لڳائيندي چيو، “دارا ناهي ته محفل جو مزو ئي ناهي!” نشي ۾ ڌت سيٺ سلامت صاحب دارا جو نمبر لڳايو پر دارا جو نمبر ئي بند هو؛ سيٺ صاحب کي ڏاڍي ڪاوڙ آئي، هن دارا کي خوب گاريون ڏنيون. توڙي جو دارا جو نمبر بند هو پر پوءِ به سيـٺ سلامت صاحب بار بار سندس نمبر لڳائيندو رهيو ۽ کيس گاريون ڏيندو رهيو.
“دارا کي ڇڏ،” محفل ۾ موجود هڪ دوست جام ڇلڪائيندي سيٺ سلامت کي چيو، “اهو سدائين مصروف هوندو آهي!”
“ها يار...” هڪ ٻيو دوست وراڻيو، “لکندو هوندو ڪو ناول، يا سُتي سُتي به مينيج ڪندو هوندو ڪو پروجيڪٽ.”
“اڙي يار ان کي ڇڏيوس!” هڪ ٻئي چيو، “اهو محفل جي ته ڪم جو ئي ناهي!” هن جي ڳالهه ٻئي پوري ڪندي وراڻيو، “ها، يار، يارن دوستن سان گڏجي ته ڪڏهن پيئندو ئي ناهي باقي!”
“اهو ايندو ئي ڪونه،” هڪ ٻئي به تائيد ڪندي وراڻيو، “جي ايندو ته پيئندو ئي ڪونه! . . . . ان کي پنهنجي انهي ڪمري ۽ بالڪني ۾ ئي رهڻ ڏيو ته بهتر آهي!” “اهو ڏسجو ته ڪنهن ڏينهن انهي بالڪني واري ڪرسي تي ئي ويٺي ويٺي مري ويندو!” پهرئين وراڻيو. ان جي انهي جملي تي وري ٽهڪڙا مچي ويا! ٽهڪ گونجندا رهيا، هڪڙي موالي بي اختيار ٽهڪ ڏيندي چيو، “يار ٻڌايو ته سهي، ڀلا دارا روز شام جو انهي بالڪني ۾ ڇا ويٺو ڪندو آهي آخر؟” “الائجي يار! ٻيلي ڪا خبر ئي نٿي پوي!” هڪڙي چيو.
“سامهون واري ڪنهن بالڪني ۾ ڪا ڇوري ڦاسائيندو هوندو!” ماحول ۾ وري ٽهڪ ڦهلجي ويا.
هڪ ٻئي طنزيه انداز ۾ وراڻيو، “مشاهدو ڪندو هوندو. .. . ليکڪ آهي نه صاحب!”
“ليکڪ به عجيب آهي، گهر مان ٻاهر ته نڪري ئي ڪونه ٿو!” ٻئي چيو، “بس رڳو آفيس جي ڪم سان نڪرندو آهي ته ظاهر ٿيندو آهي، ٻيو روز شام جو انهي بالڪني تي ويٺي ويٺي نظر ايندو آهي ٻيو مڙيئي ٿيو خير!” “انهي بالڪني ۾ ڪرسي تي به همراهه ائين ويٺو هوندو آهي ڄڻ ڪوما ۾ هجي!” وري ٽهڪ!
محفل ۾ موجود سڀئي جام تي جام چاڙهي رهيا هئا ۽ دارا تي خوب ٺٺوليون ڪري رهيا هئا، پر سيٺ سلامت صاحب، پوءِ به سڀني کان بينياز رکي رکي دارا جو نمبر ڊائل ڪري رهيو هو.
ويٺلن منجهان ڪنهن وراڻيو، “اهو ويچارو به مفت مري ويندو.”
“زندگي الائجي ڪيترا ڏينهن آهي.” هڪ دوست وڦلندي چيو، “ماڻهو زندگي جا مزا وٺي يار.”
“سڃو به ڪونهي! جام مال اٿس.” دارا بابت انهن مان ئي هڪ چيو، “NGO’S جو وڏو نالو آهي مسٽر دارا.”
“اسان ته اهو ٻڌو هو ته شراب کي ته خاص ديوتائن ٺاهيو ئي شاعرن، اديبن ۽ فنڪارن جي لاءِ آهي!” هڪڙي چيو، “پر دارا ته الاءِ ڪهڙو اديب آهي!” ان جي اها ڳالهه اتي ئي رهي، ٻئي وراڻيو، “دارا هن دور جو پهريون اديب ئي هوندو جو سڃو ناهي” هن چيو، “ورنه هتي ته اديب ته ويچارا اخبار ۾ ‘توجه طلب’ جي اشتهار جهڙا ٿي ويا آهن سڀ.”
ان ڳالهه تي ٽهڪڙا مچي ويا.
“دارا به ائين ئي روڊن تي رلي وڃي ها، پر قسمت ڀلي هئس جو سيٺ سلامت جهڙو ماڻهو ملي ويس.” ڪنهن چيو، “جنهن کيس ٺاهي ڇڏيو.”
“دارا پنهنجي پاڻ کي پاڻ ٺاهيو آهي،” سيٺ سلامت دارا جو نمبر لڳائيندي لڳائيندي چيو.
هوءَ جيڪا چنچل پدمڻي سيٺ سلامت جي بغل ۾ پئي هئي، سا هئي ردا. ردا مشهور ماڊل ۽ بدنام جسم فروش هئي. سيٺ سلامت کيس اڄ پهريون ڀيرو گهرايو هو. هو سڀني کي پنهنجي ادائن سان موهي رهي هئي ۽ کين پنهنجي هٿن توڙي اکين سان شراب پياري رهي هئي. سيٺ صاحب پنهنجي صوفي تي وکريو پيو هو، هو نشي ۾ هو، ۽ بار بار دارا جو نمبر لڳائي رهيو هو.
نيٺ ڪنهن پل دارا جي قسمت ڦٽي ۽ سندس نمبر کليو. دارا دير تائين ڪال رسيوَ ئي نه ڪئي، نيٺ ڪنهن پل هن ڪال رسيو ڪئي، “جي جي قيامت صاحب! ڇا مسئلو آهي؟” مسٽر دارا سيٺ سلامت کي سيٺ قيامت چوندو هو.
سيٺ سلامت صاحب هيڪر ته دارا صاحب کي خوب گاريون ڏنيون، پوءِ جي هلڪو ٿيس ته چيائين، “جلدي اچ، توکان سواءِ محفل اڌوري آهي دارا!”
مسٽر دارا ان ڏينهن ڪافي دير سان گهر پهتو هو، انڪري هو ڏاڍو ٿڪل ٽٽل هو. ان ڏينهن دارا ڪنهن به اهڙي موڊ ۾ نه هو سو هن سيٺ سلامت صاحب کان معذرت گهري. “سوري يار! اوهان ئي محفل مچايو، مان اڄ ٿڪل آهيان؛ منهنجو اڄ ڪو موڊ نه آهي!”
مسٽر دارا گهڻو ئي معذرت ڪئي پر سيٺ سلامت مڃيو ئي ڪونه! هن پنهنجي ڊرائيور کي چيو، “وڃ، دارا کي گِهلي به کڻي اچ!”
محفل ڏاڍي رنگين هئي، هر ڪوئي مدهوش هو. هر ڪنهن تي خمار هئا. هر ڪوئي مست الست لڳو پيو هو. گلابي جام جهڙي ردا، سيٺ سلامت سميت سڀني کي ڀري ڀري جام ڏئي رهي هئي، ۽ ردا جا ڏنل جام هو ائين بيخود ٿي ڏوڪي رهيا هئا، ڄڻ اهو جام نه هو، ردا پاڻ هئي، جنهن کي هو پل پل پيئندا ٿي ويا.
اوچتو ڪنهن پل دروازو کليو ۽ ٿڪل ٽٽل مسٽر دارا اندر داخل ٿيو. مسٽر دارا تي نظر پوندي ئي تاڙيون ملي ويون، نعرا لڳي ويا؛ هلڪو شور مچي ويو. مسٽر دارا ٻين وانگر هر هر جو هيراڪ نه هو. هو ڪڏهن ڪڏهن پيئندو هو. هن جي مهل موقعي جي ڪنهن کي ڪا خبر نه هوندي هئي. مسٽر دارا اڪثر پنهنجي ئي منهن پيئڻ پسند ڪندو هو؛ هو ان معاملي ۾ محفل جو محتاج نه هوندو هو. اڄ مسٽر دارا جو ڪو به اهڙو موڊ نه هو. هُو اڄ ڏاڍو ٿڪل هو، سو هن اڄ آرام ڪرڻ پئي چاهيو. هو اڄ اچڻ شرط بيڊ تي ليٽي پيو هو. هن جي اک اڃان مس لڳي هئي جو موبائل جي رنگ وڄڻ لڳي هئي، هن دير تائين ڪال رسيو نه ڪئي هئي پر رنگ مسلسل وڄي رهي هئي سو هن ڏاڍي بيزارگي وچان ڪال رسيو ڪئي هئي، سيٺ سلامت کيس اچڻ جو چيو هو ته هن گهڻو ئي معذرت ڪئي هئي پر سيٺ صاحب نشي ۾ پُر هو سو هن هڪ به نه ٻڌي هئي ۽ کيس زوري کڻڻ لاءِ پنهنجي گاڏي موڪلي ڇڏي هئائين. اهو ئي سبب هو جو مسٽر دارا جڏهن دروازي کان داخل ٿيو ته هن جي چهري تي ڪا رونق نه هئي. هن جي چهري تي ٿڪاوٽ جا آثار هئا. هو آيو سڀني سان مليو ۽ ماٺ ڪري بي دلي مان ويهي رهيو. سيٺ سلامت کي دارا جي حالت جو ذرو به احساس نه هو، بلڪهِ ان جي برعڪس سيٺ صاحب ڏاڍو خوش هو، دارا کي زبردستي گهرائي هن کي ڏاڍو مزو آيو. هن ائين ڪري ڄڻ ڪو وڏو معرڪو فتح ڪري ڇڏيو هو. دارا جي بيزارگي جو ڪنهن به ڪو نوٽس نه ورتو، خود سيٺ سلامت به کيس ڪا اهميت نه ڏني، هُن کيس گهُرائي رڳو پنهنجو ضد پورو ڪيو ۽ بس! محفل متل هئي، هرڪو پنهنجي مستي ۾ مست ئي رهيو. دارا کي سيٺ سلامت جي فطرت جي خبر هئي سو هُن اچڻ کان پوءِ ڪنهن تي ڪا ڪاوڙ ڪانه ڪئي ۽ ٻين کان ڪجهه پرڀرو ٿي پنهنجي منهن ٿي ويهي رهيو. ردا جي اک جڏهن دارا تي پئي ته سندس بدن منجهان ڄڻ ته بجلي گذري ويئي. ڇا ته تن بدن هو دارا جو! ڇا ته پُرڪشش چهرو هيس. ڇا ته خوبرو جوان هو دارا! ردا کي عجيب ڪشش محسوس ٿي دارا جي چهري ۾! خاص ڪري نڪ جي پاسي واري تِر، دارا جي چهري کي اڃا به وڌيڪ پُرڪشش بڻائي ڇڏيو هو! ردا اهڙو پورڪشش چهرو اڳ ڪڏهن نه ڏٺو هو! ردا هڪ جام ڀريو ۽ سراپا جام بڻجي وڃي مسٽر دارا جي سامهون بيٺي. هن ڀرپور ناز ۽ انداز سان جهڪي جام دارا ڏي وڌايو پر دارا انڪار ڪندي چيو، “ No thanks! منهنجو موڊ ئي ناهي!”
“ڪجهه اسان جي موڊ جو به فڪر ڪريو جناب!” ردا دارا کي شڪاري نگاهن سان تڪيندي چيو.
مسٽر دارا تي ان عمل جو ڪو خاص اثر نه ٿيو، پر پوءِ به خبر ناهي ته ڪهڙو، پر دارا کي ردا جي چهري ۾ ڪجهه اهڙو اثر ضرور نظر آيو جو هو چاهيندي به ردا جو هٿ موٽائي نه سگهيو. دارا جام وٺي ميز تي رکي ڇڏيو. هن هڪ ڍڪ به نه ڀريو ۽ ويٺو ئي رهيو. هو ڪي گهڙيون ويٺي ويٺي سيٺ سلامت تي اڪ کائيندو رهيو، پر پوءِ دارا جون اکيون ردا جي چهري ۾ گم ٿي ويون؛ ۽ هُو بي سبب کيس تڪيندو رهيو. محفل ائين ئي هلندي رهي، جام ائين ئي ٽڪرائبا رهيا. دارا ان ساري ماحول کان بينياز پنهنجي ئي پر ۾ گم رهيو؛ هُن جو ذهن پنهنجي ئي خيالن ۾ گم هو پر هن جون اکيون اتي ئي هيون جتي هن ڪجهه دير پهرين ڇڏيون هيون؛ هن جون اکيون مسلسل ردا کي ئي چتائي رهيون هيون. ڪافي دير کان پوءِ جڏهن باقي سڀ جام سان جام ٿي ويا تڏهن ڪنهن پل ردا جي اک دارا تي اٽڪي پئي، ردا کي ڏاڍي حيراني ٿي. دارا جون اکيون کيس عجب انداز ۾ گهوري رهيون هيون. ردا پاڻمرادو انهن اکين ڏي ڇڪجي آئي. هوءَ آئي ۽ اچي دارا جي سامهون واري صوفي تي ويهي رهي. هن ڏٺو، هن جو ڏنل جام جيئن جو تيئن ميز تي ئي پيو هو؛ دارا ان مان هڪ ڍڪ به نه ڀريو هو! “اوهان شراب پيئندا ئي ناهيو ڇا؟”
ردا جي انهي آواز تي دارا کي هوش آيو. هن کي اهو احساس ٿيو ته سندس اکيون ردا جي چهري تي ئي کتل آهن. هوش ايندي ئي هن پنهنجيون اکيون ردا جي چهري تان هڪدم هٽائي ڇڏيون. دارا پنهنجي ڪنڌ کي هلڪو ڇنڊڪو ڏنو ۽ واپس صوفي تي موٽي آيو.
ردا پنهنجو سوال وري ورجايو، “اوهان شراب نه پيئندا آهيو ڇا؟!”
“نه! پيئندو ته آهيان پر........” دارا چوندي چوندي چپ رهجي ويو.
“پر........؟”
“پر تڏهن،” دارا چيو، “ جڏهن پيئڻ جي قابل ٿيندو آهيان!”
ردا ڀريل جام ڏي نهاريندي چيو، “يعنى هينئر اوهان شراب جي قابل نه آهيو...”
دارا هائوڪار ۾ ڪنڌ نه ڌوڻيو، هُن رڳو اکين جهڪائي “ها!” ڪئي.
“........ يا شراب اوهان جي قابل نه آهي؟” ردا ڀرپور نگاهن سان دارا ڏي تڪيندي پڇيو.
دارا ليکڪ هو سو هن جڏهن ردا واتان اهو ٻڌو ته هن جي بوريت ڪجهه گهٽ ٿي، هن کي ردا جي وراڻي ڏاڍي پياري لڳي. هوءَ ردا ڏي متوجه ٿيو ۽ چوڻ لڳو، “پيئڻ هڪ فن آهي. پيئڻ اصل ۾ پيئڻ ناهي، اوتڻ آهي.” دارا چيو، “شراب پيئبو ناهي، شراب اوتبو آهي!..... ۽ اوتڻ جي لاءِ، ان جي قابل هئڻ لازمي آهي!” هن چيو، “۽ ها ان قابليت جي لاءِ ڪنهن جستجو جي ضرورت هرگز ناهي! ان قابليت مان مراد انهي سطح جي آهي جتي پهچي شراب لازم ٿي پوندو آهي!”
ردا کي به دارا جي ڳالهه ڏاڍو مزو ڏيڻ لڳي، هوءَ دارا کي ڏاڍي غور سان ٻڌڻ لڳي. دارا چوڻ لڳو، “شراب ائين نه پيئبو آهي، جيئن هي سڀ پين ٿا. اها ته شراب جي توهين آهي. آئون ان جي ته هرگز به حق ۾ ناهيان.” دارا چيو، “اهي سڀ نابالغ رند آهن!”
ردا مسڪرائي ڏنو.
“هي سڀ ته ڄاڻن ئي نه ٿا ته شراب ڇا آهي؟” دارا چيو.
“ڇا آهي شراب؟” ردا پڇيو.
“مون کي خبر ناهي ته شراب ڇا آهي؟” دارا چيو، “مون کي بس ايترو پتو آهي ته شراب نشو نه آهي!”
“واھ! اوهان ته حد ڪري ڇڏي!” ردا تعجب وچان دارا جو جملو دهرايو، “شراب نشو نه آهي!”
“مون کي خبر آهي ته منهنجي اها ڳالھ ڪير به ڪونه مڃيندو ڇو ته هتي نابالغ رندن جو هجوم آهي!” دارا چيو، “مگر حقيقت اهائي آهي ته شراب نشو نه آهي!” دارا وضاحت ڪندي وڌيڪ چيو، “نشو معمول آهي، شراب معمول ناهي!” دارا هلڪي کنگهڪار سان ڳلو صاف ڪيو ۽ ٻيهر ڳالهائڻ لڳو، “هي جيڪي موڊ ٺاهڻ جي نالي تي روز روز پيا شراب سان شغل ڪندا آهن، تن کي ڏسي سچ! منهنجو ته صفا موڊ ئي خراب ٿي ويندو آهي. هي تماشبين آهن، هي رونشي باز آهن!. . . شراب ڪو شُغل ناهي!” دارا چيو، “هنن شراب کي مشغلو ٺاهي ڇڏيو آهي، هنن شراب کي معمول بڻائي ڇڏيو آهي!..... شراب معمول ناهي، ڪو مشغلو ناهي!” هن سنگت ڏي اشارو ڪندي چيو، “هي شرابي ناهن، هي ته بس ان جا عادي آهن. اوهان انيڪ شرابي ڏٺا هوندا، پر آئون اوهان کي اهو ٻڌائي ڇڏيان ته اوهان اڄ تائين شايد ئي ڪو شرابي ڏٺو هوندو!”
ردا خود جي لاءِ دارا واتان لفظ ‘اوهان’ ٻڌي حيران رهجي ويئي! کيس اڄ تائين ڪنهن به اهڙي احترام سان ‘اوهان’ نه چيو هو! هن جڏهن دارا واتان خود جي لاءِ اهو لفظ ٻڌو ته پاڻ کي طوائف بدران راڻي لڳڻ لڳي! هن خود کي دارا جي اکين سان وڏو معتبر ڏٺو. ڪي لمحا هن جون اکيون عاجزي مان جهڪي ويون. پوءِ هن ڪنڌ مٿي ڪيو “ها واقعي! مون اڄ تائين نه ڏٺو آهي دارا صاحب!” هوءَ وراڻي، “........پر اڄ ته يقيناً ڏٺم نه!”
دارا اهو ٻڌو ۽ مسڪرائي ڏنو، پوءِ دارا تسلسل سان وري ڳالهائڻ شروع ڪيو، “شراب هڪ حد آهي، شراب هڪ توازن آهي، هڪ مدار، هڪ محور جو نالو آهي شراب!” دارا ڳالهائيندو رهيو، “تو سميت سڀ اهو ئي سمجهن ٿا ته شراب ٿيڙي ٿو پر آئون اهو نٿو سمجهان”
“.........” ردا جو تجسس وڌيو.
“آئون سمجهان ٿو ته شراب سهيڙي ٿو!” دارا چيو، “آُئون جڏهن پنهنجي حد ۾ نه رهندو آهيان، جڏهن منهنجو توازن بگڙڻ لڳندو آهي، جڏهن آئون پنهنجي مدار، پنهنجي محور کان ٿڙڻ لڳندو آهيان، تڏهن آئون شراب جو استعمال ڪندو آهيان! تڏهن آئون شراب کي اوتي ڇڏيندو آهيان!” هن چيو، “جيئن پاڻي واچوڙي کي ٺاپر ۾ آڻي ڇڏيندو آهي، تيئن شراب مون کي ٺاپر ۾ آڻي ڇڏيندو آهي!”
دارا ڪي گهڙيون خاموش رهيو ۽ پوءِ وراڻيو، “زندگي جيڪڏهن موت کان بدتر ٿي پوي ته اها زندگي جي توهين ئي هوندي آهي!” دارا چيو، “ حقيقت هي آهي ته زندگي جڏهن موت کان بدتر ٿي پوندي آهي، تڏهن آئون هِن شراب سان زندگي کي موت کان بهتر بڻائي ڇڏيندو آهيان.” هن چيو، “آئون جڏهن زندگي مان شديد بيزار ٿي پوندو آهيان تڏهن پکي تي نه لٽڪندو آهيان، بجلي ۾ هٿ نه وجهندو آهيان، نه ئي واھ ۾ ٽپو ڏيندو آهيان.... آئون تڏهن شراب پيئندو آهيان!”
ردا کي دارا جون ڳالهيون ڏاڍو متاثر ڪري رهيون هيون، هوءَ ڏاڍي چاھ سان ۽ دلچسپي سان دارا جون ڳالهيون ٻڌي رهي هئي، ان وچ ۾ دارا چيو، “توهان پڪ سان منهنجي ڳالهين مان بيزار ٿي رهيون هوندؤ.....”
“نه نه! هرگز به نه!” ردا چيو، “اوهان ڳالهائيندا رهو، مان ٻڌندي رهان!” هن چيو، “دارا صاحب، سچ ته اوهان ڳالهائي نه رهيا آهيو، بلڪهِ شراب اوتي رهيا آهيو!” ردا چيو، “اوهان ڳالهائيندا رهو دارا صاحب!”
“زمانو سمجهي ٿو شراب خودفريبي آهي، خودفراري آهي!........ پر ائين ناهي!” دارا ڳالهائڻ شروع ڪيو، “ماڻهو قلندر جي ڌمال تي نچن ٿا، ماڻهو ڀٽائي جي راڳ تي جهومن ٿا، سچل جي رقص تي محوِ رقص ٿي وڃن ٿا، ماڻهو اناالحق جي نعري تي پنهنجي پاڻ مان نڪري ٿا وڃن!” دارا پڇيو، “ڇا اها خودفريبي آهي؟ ڇا اها خودفراري چئبي!!؟؟” دارا پاڻ ئي وضاحت ڪندي وراڻيو، “نه! هرگز نه!”
دارا ميز تي پيل لبريز پيماني ڏي اشارو ڪيو ۽ ڀرپور لهجي ۾ وراڻيو، “شراب رڳو هي ناهي جو ظاهر آهي!...... شراب هڪ باطن به ٿيندو آهي.” هن چيو، “ظاهر ۽ باطن کي جيڪڏهن خامي ۽ خوبي جي خانن ۾ الڳ الڳ ڪجي ته ‘ظاهر’ پوءِ به خامي واري خاني ۾ ٿيندو ۽ ‘باطن’ وري به خوبي واري خاني ۾ ٿيندو....... ان جو وڏو دليل خود خدا آهي... . . . ڇاڪاڻ ته خدا به ظاهر ناهي، باطن آهي!” دارا جو ڳلو خشڪ ٿي ويو، هن ڳيت سان نڙي آلي ڪئي ۽ وري ڳالهائڻ شروع ڪيو، “ .......شراب ته انسان جي اندر ٿيندو آهي. انسان جي دل شراب جو درياھ ٿيندي آهي. ان شراب جي آڏو هن جام جي ته ڪا اوقات ئي ڪانهي ڪا! هوءَ ۽ هي ائين آهن، جيئن قلزم ۽ قطرو!” دارا چيو؛ “ دل جڏهن دماغ تي قابض ٿيندي آهي، تڏهن ئي ماڻهو نچڻ جهومڻ لڳندا آهن، من جڏهن مٿي تي چڙهندو آهي؛ تڏهن ئي ماڻهو محوِرقص ٿي ويندا آهن؛ تڏهن ئي ماڻهو پنهنجي پاڻ مان نڪري ويندا آهن!”
ردا جون اکيون پٿر ٿي ويون. شراب ۾ ايترو نشو ڪٿي هو جيترو دارا جي ڳالهين ۾! هوءَ دارا کي ٻڌندي رهي؛ “شراب اهو ناهي جو زمانو سمجهي ٿو، شراب ته بس بيخودي آهي! اها بيخودي ڪائنات جي ذري ذري ۾ شامل آهي! درحقيقت ڪائنات جو ذرو ذرو شراب سان لبريز آهي!..... درحقيقت ذرو ذرو جهومي نچي رهيو آهي! هر پاسي هر شيءِ هر وقت محوِرقص آهي!” دارا پنهنجي مدهوش دوستن ڏي اشارو ڪندي ردا کي چيو، “اها ته توکي به خبر آهي ته انهن سڀني کي هينئر ڪائنات جهومندي نظر ايندي هوندي، پر ان جو مطلب اهو ناهي ته ڪائنات ڪو هينئر جهومي رهي آهي؛” دارا چيو؛ “ڪائنات ته هونئن ئي هر وقت جهومي نچي رهي آهي، پر اهي جيڪي ان کي هر وقت جهومندي نچندي ڏسي نه سگهندا آهن، سي شراب پيئندا آهن!” دارا ڪجهه صبر ڪري وري وراڻيو، “هتي ته اڪثر ڪم ظرف ئي شراب پيئندا آهن!....” مسٽر دارا ردا جي اکين ۾ گهوريندي چيو، “تنهنجي هوندي شراب جي ضرورت ئي ڪهڙي آهي؟... زماني کي گردش ۾ آڻڻ جي لاءِ ته تنهنجيون اکيون ئي ڪافي آهن!...... هي شراب ته تنهنجي توهين آهي جناب!.......”
سيٺ سلامت جو جام خالي ٿيو ته هن نشي جي گهيرٽ ۾ رڙ ڪئي، “.....جنا...بِ.. عالي......”
ردا اٿڻ ته نه پئي چاهيو پر کيس اٿڻو ئي پيو، ردا اٿي، ويئي، ۽ سيٺ سلامت سميت جنهن جنهن جا جام خالي هئا، هن سي پُر ڪيا. هن هڪ هڪ ڪري هر هڪ کي جام پيش ڪيا ۽ پوءِ وري واپس دارا ڏي اچڻ لڳي، پُٺيان سيٺ سلامت سندس دامن ۾ هٿ وِڌو پر ردا کي روڪي نه سگهيو، ردا پنهنجو دامن ڇڏائي دارا وٽ هلي آئي ۽ پُٺيان سيٺ سلامت ديوداس فلم جا ڪي ڊائلاگ دهرائيندو رهجي ويو.
ردا اچي دارا جي سامهون ويهي رهي؛ دارا ان کان پهرين به ڪيئي ڀيرا شرابين کي ائين شراب پياريو هو، هن اهڙو عمل روز پئي ورجايو هو، پر اڄ کيس پهريون ڀيرو ائين لڳو ڄڻ هن پنهنجي توهين ڪئي هئي!
مسٽر دارا هاڻي خاموش ويٺو رهيو، هن ڪجهه نه ڳالهايو. ردا کي دارا جي ڳالهين ڄڻ ته ڳِهي ڇڏيو هو.
“ڪاغذ جو ٽڪرو هوندو اوهان وٽ؟” ردا دارا کان پڇيو.
“ڇو؟” دارا پڇيو.
“اوهان جي Signature گهرجي ٿي مون کي!” دارا چيو.
دارا وٽ ڪاغذ جو ٽڪرو نه هو، هن ردا ڏي ڏٺو ۽ پوءِ پنهنجي ڪوٽ جي کيسي ۾ هٿ وڌو. دارا پنهنجي کيسي مان ٽشو پيپر ڪڍيو ۽ گوڏي تي رکي Signature ڪرڻ لڳو.
ردا دارا کي غور سان ڏسي رهي هئي. دارا ڪجهه اهڙي انداز سان Signature پئي ڪئي جو ردا چيس، “اوهان Signature ڪري رهيا آهيو يا ڪا شيءِ ڊاهي رهيا آهيو؟”
ردا جو جملو دارا جي دل ۾ لهي ويو، هن ڪنڌ مٿي ڪري ردا ڏي ڏٺو ۽ پوءِ هن ٽشو پيپر تي بمشڪل لکيو، ‘ٺاهڻ کي ڊاهي سگهجي ٿو مگر ڊاهڻ کي ڊاهي نٿو سگهجي!’
ردا اهو ڏسي مُسڪرائي ڏنو. هن ٽشو پيپر تان نگاهون هٽائي دارا جي چهري ڏي چتايو. دارا جو چهرو ڏاڍو دلفريب هو. ردا ڪجهه ترسي وراڻي، “هڪ ڳالهه چوان دارا صاحب!” ٽشو پيپر جو ٽڪرو پنهنجي هٿ ۾ وٺندي ردا دارا کي چيو.
“ ها! چئو.” دارا ڏانهنس ڏسندي چيو.
ردا سندس چهري ۾ نهاريندي چيو، “دارا صاحب، اوهان ايترا پُرڪشش هرگز نه هجو ها، جيڪڏهن اوهان جي چهري تي اهو نڪ جي پاسي وارو تِر نه هجي ها!”
دارا اهو ٻڌي مرڪي پيو ۽ آهستگي سان وراڻيو، “اصل ۾ اهو تِر مون کي بابا کان ورثي ۾ مليو آهي!” دارا چيو، “منهنجي بابا کي به نڪ جي پاسي ۾ اهڙو ئي تِر هو.”
“ڇا اوهان جو بابا .....” ردا ڪجهه چوندي چوندي اداس ٿي رڪجي ويئي.
دارا ردا جي اڌوري ڳالهه سمجهي ويو، وراڻيو، “بابا زنده آهي، پر منهنجي لاءِ نه!”
قصو ته وڏو هو پر الئه ڇو اهو قصو اتي ئي رڪجي ختم ٿي ويو......

◙

قسط 2

ردا رات جي پوئين پهر پنهنجي گهر موٽي. هن پنهنجي ماسيءَ جي ڪمري جو دروازو آهستگي سان کوليو ۽ ڏٺو. ماسي پوئين پهر جي اگهور ننڊ ۾ الوٽ ستل هئي. ردا ماسي جي سار لهي پنهنجي ڪمري ۾ داخل ٿي، ۽ بيڊ تي ليٽي پئي. ردا پهرين جڏهن به ڪنهن محفل مان موٽندي هئي ته اچڻ شرط پنهنجي بستري تي نيستي ٿي ڪري پوندي هئي ۽ بستري تي ڪرندي ئي بس ننڊ ۾ الوپ ٿي ويندي هئي، پر اڄ کيس ننڊ ئي نه هئي. هن جي دماغ تي اڄ دارا حاوي هو. هوءَ دل ئي دل ۾ دارا جون ڳالهيون دهرائيندي رهي. دارا جي ئي ڳهر ۾ ردا جي رات جو پويون پهر ڏاڍي تيزي سان گذري ويو هو. رات کٽي وئي هئي پر دارا جو سحر نه ٽٽو هو. دارا ردا تي پنهنجي ڳالهين سان شراب اوتي ڇڏيو هو جنهن جو خمار دير تائين نه ٿي لٿو. ردا پنهنجي پرس مان دارا وارو ٽشو پيپر ڪڍيو ۽ کولي ڏسڻ لڳي. هن جون اکيون انهي ٽشو پيپر وسيلي ماضي ڏي موٽي ويون. ڪي گهڙيون هوءَ اهو ڏسندي رهي ته هوءَ دارا کان ڪاغذ جو ٽڪرو گهري ٿي پوءِ دارا کائنس پڇي ٿو، پوءِ هي چوي ٿي ته “اوهان جي Signature گهرجي ٿي مون کي!” پوءِ هو ڪي لمحا ڪنڌ کڻي ڏانهنس ڏسي ٿو، پوءِ وري هوءَ پنهنجي ڪوٽ جي کيسي مان ٽشو پيپر ڪڍي ٿو، ۽ پوءِ پنهنجي گوڏي تي رکي Signature ڪرڻ لڳي ٿو. هي دارا کي Signature ڪندي چتائي ڏسي ٿي ۽ کيس مذاق ۾ چوي ٿي، “اوهان Signature ڪري رهيا آهيو يا ڪا شيءِ ڊاهي رهيا آهيو؟” سندس اهو جملو ٻڌي دارا اکيون کڻي کيس غور سان ڪي پل گهوري ٿو ۽ پوءِ ڪنڌ جهڪائي ٽشوپيپر تي بمشڪل هڪ جملو لکي ٿو، ‘ٺاهڻ کي ڊاهي سگهجي ٿو مگر ڊاهڻ کي ڊاهي نٿو سگهجي!’
هوءَ انهي جملي تي ماضي مان واپس حال ۾ موٽي اچي وئي، هن جون نظرون ٽشو پيپر ۾ ئي کتل هيون. ٽشوپيپر تي دارا جي Signature ٿيل هئي ۽ اهو جملو لکيل هو، ‘ٺاهڻ کي ڊاهي سگهجي ٿو مگر ڊاهڻ کي ڊاهي نٿو سگهجي!’ ردا دير تائين دارا جي ڪيل Signature ۽ سندس لکيل جملو ڏسندي رهي، هن جا چپ پاڻمرادو بار بار دارا جو اهو جملو ورجائيندا رهيا، “ٺاهڻ کي ڊاهي سگهجي ٿو مگر ڊاهڻ کي ڊاهي نٿو سگهجي!” ..... “ٺاهڻ کي ڊاهي سگهجي ٿو مگر ڊاهڻ کي ڊاهي نٿو سگهجي!”
پرھ جا آثار ظاهر ٿيڻ لڳا هئا. باک ڦٽڻ لڳي هئي. ردا اڃان تائين ننڊ کان بينياز ليٽي پئي هئي، هن جون اکيون دارا جي آٽوگراف تي اٽڪيون پيون هيون. شهر جي مسجدن ۾ فجر جون آذانون گونجڻ لڳيون هيون. آذانن جي آواز تي ردا کي صبح جو احساس ٿيو. ردا بي خيالي مان پنهنجو هٿ موبائل فون کڻڻ جي لاءِ پاسي واري ميز ڏي وڌايو، پر هن کي موبائل هٿ نه لڳو. ردا جيڏي مهل به رات جو سمهندي هئي ته پنهنجو موبائل پاسي واري ميز تي چارجنگ تي رکي پوءِ سمهندي هئي، پر رات کائنس اهو به وسري ويو هو! موبائل هن جي پرس ۾ ئي پيو هو. ردا هڪدم پرس مان موبائل ڪڍيو. هن چارجنگ تي لڳائي ڇڏيو ۽ وري به پهرين جيان ليٽي پئي ۽ هن پنهنجون نگاهون واپس دارا جي آٽوگراف تي کپائي ڇڏيون. هوءَ بار بار دارا جو لکيل اهو جملو دهرائي رهي هئي، ‘ٺاهڻ کي ڊاهي سگهجي ٿو مگر ڊاهڻ کي ڊاهي نٿو سگهجي!’
هوءَ انهي جملي تي اٽڪي وئي. هن جون نگاهون ڏاڍي غور سان ان جملي کي گهوري رهيون هيون. “ڪيڏو نه عجيب جملو آهي مسٽر دارا!” هوءَ پنهنجي ساءِ چپن ۾ چوندي رهي! “ٺاهڻ کي ڊاهي سگهجي ٿو، مگر ڊاهڻ کي ڊاهي نٿو سگهجي!.........واھ!”
ردا جون اکيون ٽشوپيپر ۾ لاشعوري طور تي دارا کي ئي ڳولي رهيون هيون. ردا جو لاشعور جڏهن شعور تي ڀاري ٿي پيو ته ٽشوپيپر جي ٽڪري مان دارا ظاهر ٿي پيو، دارا کي ڏسندي ئي ردا دارا ۾ گم ٿي وئي. دارا ردا سان ڳالهائڻ لڳو، “ها! هر شيءِ، جيڪا تون ٺهندي ڏسي رهي آهين، سا ڊهي ويندي! ڪائنات ۾ هر ٺهندڙ شيءِ ڊهي ويندي!” دارا ڳالهائيندو رهيو، “مضبوط مضبوط عمارتون، وڏا وڏا بنگلا توڙي ڊگها ڊگها ٽاور، سگهيون سگهيون پُليون توڙي اوچا اوچا پلازا سڀ ڊهي ويندا!...... ڪا به چيز ڊهڻ کان بچي نه سگهندي! هر شيءِ ڊهي ويندي!...... سواءِ ‘ڊهڻ’ جي!” دارا جون ڳالهيون ردا جي روح تائين لهنديون ٿي ويون! ائين لڳي رهيو هو ڄڻ هو صدين کان انهن ڳالهين کي ٻڌڻ لاءِ منتظر رهي هئي، ائين ٿي لڳو ڄڻ، هن لاشعوري طور تي اهو ئي سڀڪجهه ٻڌڻ ٿي چاهيو، جيڪو دارا ڳالهائي رهيو هو! ردا ٻڌندي رهي، ٽشو پيپر جي ٽڪري منجهان نروار ٿي پيل دارا ڳالهائيندو ئي رهيو، “هي جبل، پهاڙ هي ٽڪر هي پٿر ڪيڏا نه مضبوط آهن، پر توکي چڱي طرح اها خبر آهي ته اهي جبل پهاڙ ۽ اهي ٽڪر پٿر سڀ تمام جلد ڪپھ جون ذرڙيون ذرڙيون ٿي اُڏامڻ وارا آهن ردا! هي جنهگل، هي پربت، هي ويرانا، هي ڪاشانا، هي سمونڊ، هي صحرا!.... ڪيتريون نه وسعتون آهن انهن سڀني کي! پر اهي سڀئي وسعتون لفظ ‘ڊهڻ’ جي وات کان وڏيون نه آهن!.... اهي سڀئي وسعتون، هڪ ڳيت سان ئي ڳڙڪائجي وڃڻ واريون آهن ردا!” دارا چيو، “هي جيڪو به ڪجهه ٺهيل آهي يا ٺهي رهيو آهي، سو سمورو درحقيقت ‘ڊهڻ’ جو ئي سامان آهي! مون کي ته ائين ٿو نظر اچي ته اهو سڀڪجهه ڊهڻ جي لاءِ ئي ٺهيل آهي يا ٺهي رهيو آهي! حقيقت هي ئي آهي ته ‘ٺهڻ’ اکين جو ڌوڪو آهي! ‘ٺهڻ’ ته ٺهي ئي نه رهيو آهي! هي جيڪو ڪجهه به ٺهي رهيو آهي، سو ته اصل ۾ ‘ڊهڻ’ ئي ٺهي رهيو آهي!........ڇاڪاڻ ته اهو سڀڪجهه ڊهي ويندو، سواءِ ‘ڊهڻ’ جي!”
ردا دارا جي ڳالهين ۾ مڪمل طرح وڃايل هئي، هوءَ ٻڌندي رهي، دارا وري ڳالهايو، “ هي دنيا ڏس! ڪيڏي نه خوبصورت آهي هي دنيا! . . . . هي صبحون، هي شامون، هي راتيون، هي ڏينهن! هي موسم، هي ماحول! هي چيٽ، هي چانڊوڪيون! هي چنڊ ستارا، هي تارا ڪتيون! هي سڀڪجهه! ڪيترو نه حسين آهي هي سڀڪجهه!....... هي جمادات، هي نباتات! هي حيوان، هي انسان! هرشيءِ ۾ ڪيترو نه حسن آهي ڏس! هي گل ٻوٽا، هي وڻ ٽڻ، هي پکي پکڻ، هي ماڻهو مرون! ڪيترو نه پيارو آهي هي جهان هي جنسار! پر تون ئي ٻڌاءِ ردا، ڇا انهي حسن ۽ خوبصورتي کي ڪا بقا آهي!؟” ڪجهه ترسي دارا وري ڳالهايو، “ٻيو ته ٺهيو ردا، پر تون آئيني اڳيان بيهي ڪجهه گهڙيون خود کي ئي کڻي غور سان ڏس!. . .. . تنهنجو چهرو ڪيترو حسين آهي، ڪيڏي خوبصورت آهين تون!. . .پر ٿورو سوچ ته سهي، ڇا انهي حُسن کي ڪا بقا آهي؟! تون جيڪا سڄو سڄو ڏينهن پنهنجي پاڻ کي ٺاهيندي ئي رهندي آهين ردا!. ... . سو روز روز جو ‘ٺهڻ’ به آخر ڪيستائين؟!!”
ردا ماٺ ئي هئي، هوءَ چاهيندي به ڪجهه ڳالهائي نه سگهي، دارا پاڻ ئي وراڻيو، “نه! هر گز نه! انهي حُسن، انهي خوبصورتي کي لمحي جي به بقا ناهي!..... اهو سڀڪجهه ته هن ئي لمحي ختم ٿي سگهي ٿو!”
ردا ساري رات سمهي نه سگهي هئي، سندس اکيون ترورا ڏيڻ لڳيون. ردا جون اکيون ٽشو پيپر ۾ کتل هيون، ردا جون اکيون اجهامڻ لڳيون، ٽشو پيپر منجهان آهستي آهستي دارا گم ٿيندو ويو. آهستي آهستي دارا ڊهندو ويو ۽ آهستي آهستي سندس جملو ٺهندو ويو! لهرون لهرون ٿي دارا جو عڪس ٽشو پيپر تي وکري ويو ۽ انهن ئي لهرن منجهان دارا جو اهو ساڳيو جملو اڀري پيو، “ٺاهڻ کي ڊاهي سگهجي ٿو، مگر ڊاهڻ کي ڊاهي نٿو سگهجي!”
ردا جون اکيون بند ٿي ويون............

قسط 3

مسٽر دارا رات دير سان گهر آيو هو. هُو ڏاڍو ٿڪل هو. هُو پنهنجي ئي بُت مان بيزار هو. هن ايندي ئي پنهنجو ڪوٽ لاهي هينگر تي ٽنگيو ۽ بيڊ تي ليٽي پيو ۽ اتي ئي الوپ ٿي ويو. مسٽر دارا رات جو ڀلي ڪيڏو ئي دير سان ڇو نه سمهي، پر اها هن جي فطرت هئي جو هُو صبح جو سوير اٿندو هو. ان رات به دارا ڏاڍي دير سان ستو هو پر هُو صبح جو سوير اٿيو ۽ تيار ٿي آفيس هليو ويو. دارا کي پنهنجي آفيس ۾ کوڙ سارا ڪم هئا، اڄ هڪ خاص ميٽنگ به هئي، ڪنهن نئين پروجيڪٽ تي ڪم بابت سوچ ويچار ڪرڻو هو. مسٽر دارا شام تائين آفيس جا اهي سمورا ڪم به اڪلايا ۽ ميٽنگ مان به فارغ ٿي ويو. هُو هاڻي واپسي جا ئي سانباها ڪري رهيو هو، جو پٽيوالو وٽس ڪي ڪاغذ کڻي آيو، جن تي Signature ڪرڻي هئي. مسٽر دارا تڙ تڪڙ ۾ پين کنئي ۽ Signature ڪرڻ لڳو. Signature ڪندي ڪندي مسٽر دارا جا هٿ اوچتو رڪجي ويا، ۽ هُو سوچ ۾ پئجي ويو. پٽيوالو ڪجهه دير خاموش رهيو پر پوءِ نيٺ ٿڪجي وراڻيو، “سائين خير ته آهي؟”
پٽيوالي جي آواز تي مسٽر دارا کان هلڪو ڇرڪ نڪتو ۽ پوءِ هن جلدي جلدي ۾ ڪاغذ Signature ڪري پٽيوالي کي ڏنا. پٽيوالو ڪاغذ کڻي هليو ويو ۽ مسٽر دارا ماٺ ڪري ڪرسي تي ويهي رهيو.
“اوهان Signature ڪري رهيا آهيو يا ڪا شيءِ ڊاهي رهيا آهيو؟” مسٽر دارا جي ذهن ۾ ردا جو چيل اهو جملو گونجڻ لڳو. هُو پنهنجي ساءِ چوڻ لڳو، ‘ڪيڏي نه عجيب ڇوڪري هئي هُو!’ هن هڪ گهرو اونهو ساهه کنيو، ‘مون کي زندگي ۾ ڪڏهن ڪنهن ائين نه چيو!........’ هن سوچيو، ‘ مون ڪيترائي ڀيرا Signature ڪئي پر مون کي اهو ڪجهه ڇو نظر نه آيو؟ جيڪو هُن ڏٺو! مون کي ائين ڇو محسوس نه ٿيو؟ جيئن هُن محسوس ڪيو!’
“اوهان Signature ڪري رهيا آهيو يا ڪا شيءِ ڊاهي رهيا آهيو؟” مسٽر دارا انهي جملي جي پاتال ۾ پيهي ويو. ها! مان Signature ڪندو ئي ناهيان! مان ته ڪا شيءِ ڊاهيندو آهيان. ڪا ٻي شيءِ نه، بلڪهِ پنهنجو پاڻ ئي ڊاهيندو آهيان مان! مان پنهنجي ئي ذات جي نفي ڪندو آهيان! ۽ اها نفي مان گهڻو اڳ کان ڪندو آيو آهيان! مان پنهنجو پاڻ کي گهڻو اڳ کان ڊاهيندو رهيو آهيان؛ ائين ٿو لڳي ڄڻ ازل کان به اڳ کان!......... دارا انهن ئي خيالن ۾ گم هو جو پٽيوالو چانهه جو ڪوپ کڻي آيو، ۽ اچي سندس ميز تي رکي وراڻيو، “سائين هي اسپيشل دود پتي پيئو ۽ جان ٺاهيو!... اڄ اوهان ڏاڍا ٿڪل ٿا لڳو، انڪري خاص اوهان جي لاءِ ٺاهي آيو آهيان!” مسٽر دارا آفيسر هو پر آفيسرن وانگر نه هو. هن جي سڀني سان دوستي هئي. پٽيوالو فضلو به ساڻس دوستن جيان حجتون ڪندو رهندو هو. دارا فضلو سان ٿورو مسڪرايو ۽ پوءِ چانهه کڻي پيئڻ لڳو. فضلو جي اسپيشل دود پتي پيئندي، دارا هڪ اونهو گهرو ساھ کنيو ۽ ميز تي پيل ڪاغذ پاڻ ڏي سوري ان تي Signature ڪئي. هن Signature ڪئي ته سندس ڪنن ۾ وري اهو ئي ساڳيو ردا وارو جملو گونجيو، ‘اوهان Signature ڪري رهيا آهيو يا ڪا شيءِ ڊاهي رهيا آهيو!’ دارا ڪرسي کي ٽيڪ ڏئي آهستي آهستي گرم گرم چانهه جون سرڪيون ڀرڻ لڳو. دارا جي سرڪين ۾ ايترو ته وقفو هو جو گرم چانهه ٿڌي وئي. دارا جون اکيون ميز تي پيل ڪاغذ تي ٿيل سندس Signature تي کتل هيون پر دارا نه ميز ڏسي رهيو هو، نه ميز تي پيل ڪاغذ، ۽ نه ئي ان تي ٿيل پنهنجي Signature! ..... دارا کي انهن مان ڪجهه به نظر نه ٿي آيو. هن کي ڪجهه ٻيو نظر اچي رهيو هو. دارا انهي پنهنجي Signature جي پاتال ۾ پيهي پسي رهيو هو، ڪو ويرانو آهي، ڪو صحرا آهي، جنهن ۾ هُو تنها ڀٽڪي رهيو آهي، هُو رڻ جو راهي آهي، هُو مدتن جو مسافر آهي، هو صدين جي سفر تي آهي! هُو هڪ عرصي کان بنا ساهي جي هلي رهيو آهي. هو گهڻو اڳ انهي راهه جو راهي ٿيو هو. رڻ جو راهي! راههِ فرار جو راهي! ها، هُو راهه فرار جو راهي آهي. دارا ڏسي رهيو هو ته، گهڻو اڳ ڪڏهن ڪنهن لمحي هن جي دل ڀرجي وئي هئي، هن جي دل بي سبب بيچين ٿي پئي هئي. گهڻو اڳ هڪ محفل ۾ هن کي تنهائي وڪوڙي وئي هئي! گهڻو اڳ هڪ هجوم هن کي ويرانو لڳو هو ۽ پوءِ هن بيزار ٿي خودڪشي ڪرڻ چاهي هئي! هن مرڻ چاهيو هو، هن فنا جو ارادو ڪيو هو، بس پوءِ ان کان پهرين بابا بلهي شاھ هن جي ڪلهي تي هٿ رکي چيو هو،
چــل بلــــهيا، چـــل اوتهي چلـيي، جتهـــــي ســـاري اني!
نا ڪوئي سا ڊي ذات پڇاڻي، نا ڪو ئي سا نون مني!
بس پوءِ هن ڪنهن هڪ طرف منهن ڪيو هو ۽ پوءِ انهي اڄاتي طرف هلڻ شروع ڪيو هو. هُو هلندو رهيو هو، هلندو ئي رهيو هو. هُو بنا ساهي جي هلندو ئي رهيو هو! انهي راهه ۾ رڻ هو، رُڃ هئي! پر هو انهي رڻ ۾، انهي رڃ ۾ ڪاهي پيو هو، اهو گهاٽي جو سودو هو، اهو ڏاڍو جوکم وارو ڪم هو، اهو ته فنا کان به مشڪل هو پر هن اهو اوکو جوکو کنيو هو. هو انهي ديس جي ڳولا ۾ نڪري پيو هو، جتي هرڪوئي اجنبي هجي! اوپرو هجي! ها، هو هڪ عرصي تائين انهي رڃ ۾ رلندو رهيو هو، انهي اوپري ديس جي ڳولا ۾ هن صدين جو سفر ڪيو هو، هو هڪ اڄاتي عرصي تائين هلي هلي ٿڪجي پيو هو ۽ پوءِ نيٺ ٿڪجي ٿڪجي هن ڪي پل ساهي جو سوچيو هو، هو بيٺو هو، هن پنهنجي پٿون ٿي ويل پيرن ڏي ڏٺو هو، هن جي پٿون پيرن تي صدين جي سفر جي تاريخ نقش هئي. هن پنهنجي پيرن تان نگاهون هٽائي پٺتي مُڙي ڏٺو هو، هن پٺتي مُڙي صديون ڏسڻ چاهيون هيون، هن پنهنجو اهو سمورو سفر ڏسڻ جي لاءِ پٺتي مُڙي نهاريو هو، پر هن جڏهن اهو ڏسڻ جي لاءِ ڪنڌ ورائي پٺتي ڏٺو ته هن جي اچرج جي انتها نه رهي! هن ڏٺو ته هُو اڃان تائين اتي ئي بيٺو رهيو هو جتان هن صديون اڳ هلڻ شروع ڪيو هو! هن پنهنجي پٿون ٿي ويل پيرن ڏي وري نهاريو هو، هن ڏٺو ته هن جا پير اتي ئي بيٺا هئا جتان هن پهرين وک کنئي هئي! هُن جڏهن صدين جي سفر جي باوجود به پنهنجي پاڻ کي اتي ئي بيٺل ڏٺو تڏهن هن پنهنجي پاڻ کي ڊهندي محسوس ڪيو. هن کي ائين لڳو جيئن هو صديون اڳ پنهنجي پاڻ کي ٺاهڻ جي لاءِ صدين جي سفر تي نڪتو هو، پر اڄ هن جڏهن پٺتي مُڙي نهاريو هو ته پل ۾ ڊهي ويو هو. مدتن جي محنت تي پل ۾ پاڻي ڦري ويو هو! دارا کي اهو سوچي ائين لڳي رهيو هو جيئن هو ازل کان وٺي هڪ دائري ۾ ئي هلي رهيو آهي! ائين جيئن نار ۾ ڏاند هلندو رهندو آهي، هن جون اکيون ٻڌل هونديون آهن هن کي ڪا خبر ئي نه هوندي آهي، هو بس هلندو ئي رهندو آهي، پر سڄو ڏينهن مسلسل هلڻ جي باوجود به هو درحقيقت هڪ وک به اڳتي هلي نه سگهندو آهي! دارا کي ائين لڳو ڄڻ اها راھِ فرار جي راهه هئي، جنهن تي هن گهڻو اڳ هلڻ شروع ڪيو هو. پر هُو فرار ٿي نه سگهيو هو! هن کي ائين لڳو هو، ڄڻ هن هڪ نئين دنيا جي ڳولا ۾ گهڻو اڳ اهو سفر شروع ڪيو هو پر هو صدين تائين اهو سفر طئه ڪري نه سگهيو هو، هو اها دنيا دريافت ڪري نه سگهيو هو! هن گهڻو ئي ڪوشش ڪئي هئي پر هُو هِن دنيا جي حدن منجهان نڪري نه سگهيو هو. دارا کي ائين لڳو هو جيئن هُن هڪ عرصي کان پنهنجي ئي کل مان نڪرڻ جي ٿي ڪئي! هو پنهنجا ئي پر کوهي رهيو هو، پر گهڻو ئي ڪوشش جي باوجود به هو پنهنجي کل منجهان نڪري نه سگهيو هو، هو خود کان آزاد ٿي نه سگهيو هو!.............
.. . .... ڪنهن پل دارا جڏهن انهي پاتال مان ٻاهر نڪتو ۽ هوش سڀناليو ته هن جي نگاهه پنهنجي سامهون واري ڪوري ڪاغذ تي پيئي، جيڪو سڄو هن پنهنجي signature ڪري ڪري ڪارو ڪري ڇڏيو هو. دارا اهو ڪارو ڪاغذ پنهنجي ڪوٽ ۾ وڌو ۽ تڪڙو تڪڙو آفيس مان نڪري گهر ڏي روانو ٿي ويو.....

◙

قسط 4

ردا سان گڏ ٻيو ڪوبه نه رهندو هو. هڪ هُوءَ هئي ۽ ٻيو سندس اها اڌڙوٽ ماسي، جنهن کيس ننڍي هوندي کان ئي پالي وڏو ڪيو هو. ردا جي ماسي رنگ جي سانوري هئي، هن جي ڪوجهي چهري تي ماتا جا نشان به هئا، جن سندس چهري جي بدنمائي ۾ اڃان به وڌيڪ اضافو ڪري ڇڏيو هو. هُن ۾ حسن نالي ڪا شيءِ ئي نه هئي. هن جي اهميت صرف ردا جي ڪري ئي هو. جيڪڏهن هن وٽ ردا نه هجي ها ته ڪير سندس هٿ جو پاڻي به نه پيئي ها پر ردا جيڪري ڪيئي خان توڙي خانان به ساڻس گڏ ويهي کائيندا هئا! ردا، انهي ماسي کي پنهنجي ماءُ جيان سمجهندي هئي ۽ هُوءَ ڪنهن کي به ايتري اهميت نه ڏيندي هئي جيتري انهي ماسي کي! انهي ڳالهه ۾ به هڪ راز هو، اهو راز هي هو ته؛
*****
“تنهنجي ماءُ ڏاڍي حسين هئي ردا!” ماسي وراڻي.
“...............” ردا اهو جملو ٻڌو ۽ لاشعور جي پاتال ۾ پيهي وئي. هن جون اکيون لاشعور جي ڌنڌ ۾ پنهنجي اڻڏٺي امڙ کي ڏسڻ لڳيون. هن ڏٺو، لاشعور جي انهي ڌنڌ مان آهستي آهستي هڪ پُرنور چهرو ظاهر ٿيڻ لڳو. اوندھ ۾ روشني ڦهلجي وئي. رات جي ڪک مان ڏينهن نڪرندي نظر آيو. ردا ڏٺو، هن جي ماءُ واقعي به ڏاڍي حسين هئي. بيپناھ حسين!
“هوءَ ايتري ته حسين هئي جو هڪ نظر کڻي نهاري ته ڪافر به مسلمان ٿي پوي!......... نجو جنهن ڏي اک کڻي نهاريندي هئي، سو کيس وري نهاري نه سگهندو هو!”
“..........” ردا ماٺ ئي رهي ۽ ماسي جي ڳالهين کان بينياز پنهنجي لاشعور جي پاتال ۾ پنهنجي ماءُ کي ڏسندي رهي، ۽ بيحد حسين ڏسندي رهي.
“تڏهن اسان نواب شاهه جي بازار ۾ رهندا هئاسين،” ماسي ڳالهائيندي رهي، “انهن ئي ڏينهن ۾ هتي حيدرآباد جو هڪ وڏيرو اسان جو پراڻو واسطيدار هوندو هو، هن جڏهن پهريون ڀيرو نجو کي ڏٺو ته پهرئين ئي نظر ۾ نهوڙجي ويو! نجو وڏيري کي وڻي وئي، هن جي دل نجو تي ايتري ته فدا ٿي وئي جو هن کي نجو سان ڪو ٻيو گراهڪ ته گوارا ئي نه رهيو. هُو، جيڪو پهرين فصل لٿي ايندو هو، سو هاڻي پهرين مهيني مهيني پوءِ هفتي هفتي تي اچڻ لڳو.” ماسي پنهنجا پوڙها هٿ ردا جي مٿي تي ڦيريندي چيو، “انهي ئي وڏيري جي سال ٻن جي صحبت مان نجو توکي جنم ڏنو.”
اها ڳالهه ته اتي جو معمول هوندي هئي، اهڙين بازارين جو هر ٻار ائين ئي ته جنم وٺندو هو. سو ردا جڏهن اهو ٻڌو تڏهن به کيس ڪا حيراني نه ٿي، هُوءَ خاموشي جي پولارن ۾ پنهنجي ماءُ کي ڏسندي رهي. حسين.... بيحد حسين ماءُ. هُوءَ پولارن ۾ پنهنجي ماءُ کي سِر کان پيرن تائين ڏسندي رهي. هن جڏهن پولارن ۾ اهي پير ڏٺا، جن پيرن جي هيٺـيان سندس جنت هئي، تڏهن سندس ماءُ ايتري ته عظيم ٿي وئي جو هن جي حيراني جي حد نه رهي! هُوءَ پنهنجي ساءِ ئي سوچڻ لڳي، ته جنت، جيڪا الله جي سڀ کان وڏي عنايت آهي، سا ته ماءُ جي پيرن جي هيٺيان پيئي آهي!.... اهو سوچي هن جي نظر ۾ ماءُ اڃا به وڌيڪ معتبر ٿي وئي ته، ماءُ جي پيرن جي هيٺيان جيڪڏهن جنت آهي ته پوءِ ماءُ جي مٿي جي مٿان آخر ڇا هوندو!؟.... . .. . هن اهو سوچيو ته خدا جو رسولؐ به شايد پنهنجي ماءُ کي، پيرن کان مٿي ڏسي نه سگهيو!.... . .. . اهي ڳالهيون خيال ۾ ايندي ئي ردا جي نظر ۾ ماءُ جي عظمت اڃا به گهڻي اوچي ٿيندي ويئي. هن جي ماءُ اڃا به وڌيڪ حسين ٿيندي وئي!... ... طوائف هجي توڙي ستي ساوتري، ماءُ ته وري به ماءُ ئي ٿيندي آهي نه!
ماسي ڪي پل رکي وري ڳالهائڻ لڳي، “اهو وڏيرو نجو تي اهڙو ته پاڳل ٿي پيو جو سڀڪجهه داءُ تي رکي به نيٺ کيس کنڀي کڻي ويو ۽ وڃي نڪاح ڪري ويهاري ڇڏيائين!”
ماسي اهو چئي وري ڪجهه گهڙيون ماٺ رهجي وئي پر ردا جي چهري تي وري به اهڙو ڪو خاص تاثر ظاهر نه ٿيو.... ڪجهه ترسي ماسي وري ڳالهه اڳتي وڌائي، “ان کان پوءِ آئون نواب شاهه ڇڏي حيدرآباد هلي آيس، مون نجو کي گهڻو ئي ڳولهيو پر ان جو ڪو ئي پتو نه پيو!” ماسي پنهنجو هٿ ردا جي مٿي تي ڦيريندي چيو، “تون پنجن مهينن جي مس هُئين جڏهن تنهنجي ماءُ توکي هتي ئي ڇڏي وڏيري سان گڏ هلي وئي هئي! . ... . . ان کان پوءِ تو کي مون ئي پالي وڏو ڪيو آهي!”
اها ردا، جنهن تي ڪافي دير کان ماسي جي ڪنهن به ڳالهه جو ڪو به اثر ڪونه پئي ٿيو، ڪافي ڳالهيون اهڙيون هيون جيڪي ڇرڪائيندڙ به هيون. ڪهاڻي ڏاڍي پُرتجسس به هئي، پر انهي سموري ڪهاڻي جي اختتام تائين ردا جي رُخ تي حيرت جي هڪ به لڪير ظاهر نه ٿي؛ پر تنهن ردا، جڏهن ڪهاڻي جو آخري جملو ٻڌو ته لمحي بدلجي ۾ وئي. “تون پنجن مهينن جي مس هئين جڏهن تنهنجي ماءُ توکي هتي ئي ڇڏي وڏيري سان گڏ هلي وئي هئي! . ... . . ان کان پوءِ تو کي مون ئي پالي تاتي وڏو ڪيو آهي!” هن جڏهن اهو جملو ٻڌو ته نفرت ۽ ڪروڌ ۾ ڀرجي وئي. لاشعور ۾ نظر ايندڙ سندس ماءُ جو حسين چهرو بدنما ٿيندو ويو. هن ڏٺو، ماسي جو آخري جملو سندس ماءُ جي منهن تي ڄڻ تيزاب ٿي هارجي ويو. هن جو منهن ڏسڻ جي قابل نه رهيو! ردا لاشعور مان موٽي شعور ۾ آئي. هن پنهنجي ماءُ کان منهن موڙي، ڪنڌ ورائي پنهنجي ماسي ڏي چتايو، هن ڏٺو، ماسي جي چهري تان ماتا جا نشان ميٽجي چڪا هئا، هن جو ڪوجهو منهن منور ٿي ويو هو! هن جي ماسي جي چهري تي کيس حسن جون تجليون نظر آيون.
ردا ان ئي ڏينهن پنهنجي ماءُ کي وساري ڇڏيو هو. هن کي ماءُ کان وحشت ٿي پئي هئي. هن پنهنجو پاڻ کي ماسي تائين ئي محدود ڪري ڇڏيو هو.
. . . . . . . ماءُ جي عظمت گهٽ نه ٿي هئي، ماءُ جي معتبري تي آنچ نه آئي هئي، بس ٿيو رڳو ايترو هو جو ردا جي ماءُ بدلجي ويئي هئي! هاڻي سندس ماسي ئي سندس ماءُ ٿي پئي هئي....!

◙

قسط 5

دارا شام جو جڏهن آفيس کان گهر موٽيو ته ڏاڍو ٿڪل ٿڪل هو. هُو ايندي ئي بيڊ تي ليٽي پيو ۽ ليٽندي ئي کيس ننڊ اچي وئي. هُو ڪافي دير تائين ستل ئي رهيو پوءِ شام جو اک کليس ته منهن ڌوئي وڃي بالڪني ۾ پيل ڪرسي تي ويهي رهيو. هن کي اتي ويهندي ڏسي ماسي به سندس جي لاءِ چانهه ٺاهڻ لڳي. ردا جيان دارا به اڪيلو ئي هو. هن وٽ به رڳو هڪڙي ماسي هوندي هئي، جيڪا سندس گهر جو ضروري ڪم ڪار ڪندي هئي، فرق رڳو ايترو هو جو ردا جي ماسي سندس سڳي ماسي هئي پر دارا جي ماسي سندس سڳي ماسي نه هئي. ها پر پوءِ به هُوءَ اوپري يا اجنبي نه لڳندي هئي. هُوءَ دارا جي سڳي ماسي ئي لڳندي هئي.
دارا جي اها عادت هوندي هئي جو هُو اڪثر شام جو ڇت واري بالڪني ۾ پيل انهي ڪرسي تي اچي ويهندو هو ۽ لهندڙ سج کي ڏسندو هو. دارا جي اها ئي جاءِ ۽ اهو ئي وقت غور و فڪر جي لاءِ هوندو هو. هُو اتي ويهي ماضي حال توڙي مستقبل جي باري ۾ سوچيندو هو. هُو اتي ئي ويهي پنهنجي ناول يا ڪهاڻي جا پلاٽ سوچيندو هو. اتي ئي ويهي چانهه جي ڪوپ منجهان سپون ڀريندي، دارا فطرت جا عجيب منظر ڏسند هو. دارا جي شام تقريباً انهي بالڪني ۾ پيل ڪرسي تي ئي بسر ٿيندي هئي. اڄ دارا جون اکيون سج ۾ کتل هيون جيڪو شهر جي وڏين وڏين عمارتن ۾ گم ٿيندو ٿي ويو. شهر جون اوچيون اوچيون عمارتون سج کي وقت کان اڳي ئي لاهي ڇڏينديون آهن. سج کي شهر جي عمارتن ۾ گم ٿيندي ڏسي، دارا جي اکين جي آڏو هن جو ماضي ترورا ڏيڻ لڳو. هُو روز شام جو ڳوٺ جي پاسي واري واھ جي ڪپ تي وڃي ويهي رهندو هو، ۽ دير تائين وهندڙ پاڻي کي پُر اسرار نگاهن سان ڏسندو رهندو هو. پاڻي جي دائرن جيان هن جي ڪچڙي ذهن ۾ به سوچن جا سوين دائرا ٺهڻ شروع ٿي ويندا هئا پر هُو انهن کي سمجهي نه سگهندو هو، هُو جڏهن سوچ جي انهن دائرن کي سمجهڻ جي ڪوشش ڪندو هو ته اهي وري ٻئي پل آهستي آهستي ڊهندا ويندا هئا. ائين ئي هُو ڪافي دير انهن ٺهندڙ ڊهندڙ دائرن سان گڏ پاڻ به ٺهندو ڊهندو رهندو هو ۽ پوءِ لهندڙ سج کي تڪيندو هو، جيڪو واھ جي ٻي پاسي واري انبن جي وڏي باغ ۾ لهندي نظر ايندو هو. دارا ڏسندو رهندو هو، سج انبن جي وڻن ۾ لهندو هيٺ ٿيندو ديوين جي ڇانڀرين ۾ آهستي آهستي گم ٿيندو ويندو هو. پوءِ هُو انهي لهندڙ سج کي هٿ لوڏي الوداع چوندو هو ۽ ٻي صبح جو وري اوڀر کان اڀرندي ڏسي سندس آجيان ڪندو هو. دارا کي فطرت سان عجيب لڳاءُ هو. دارا ڪڏهن به خود کي فقط انسانذات سان وابسته نه سمجهندو هو بلڪهِ هو خود کي ڪائنات جي ذري ذري سان سلهاڙيل سمجهندو هو. ڪائنات جو ذرو ذرو پنهنجي وجود جو حصو سمجهندو هو. ٻيا ٻار شام جو راند کيڏندا هئا، موج مستيون ڪندا هئا پر دارا انهن کان دور دور رهندو هو. هُو تنها نظر ايندو هو پر هُو ڪڏهن به تنها نه هوندو هو. هُو فطرت جي ڪنهن نه ڪنهن منظر سان گڏ گڏ هوندو هو. دارا جون خوشيون توڙي غم به ٻين جي لاءِ بي سبب هوندا هئا. هرڪوئي دارا کي حيران و پريشان ڏسي سمجهي نه سگهندو هو ته آخر هو ڇو ائين گم سم آهي؟ دارا جيترو وقت ماڻهن سان رهندو هو ان کان وڌيڪ جمادات، نباتات ۽ حيوانات سان رهندو هو. دارا انهي ۾ ڏاڍي آسودگي محسوس ڪندو هو.
دارا کي ننڍي هوندي کان ئي پڙهائي سان ڏاڍو چاھ هوندو هو پر هُو ڳوٺ جي وڏيري جو اولاد هوندي به گهڻو اڳتي ڪا بهتر تعليم حاصل ڪري نه سگهيو. انهي جو به هڪ سبب هو. سبب هي هو جو دارا وڏيري جي ڏاڏي پوٽي زال جو اولاد نه هو. دارا پنهنجي پيءُ جي پسند واري شادي جي پئداوار هو. دارا جي ماءُ جيئن ته وڏيري جي ڏاڏي پوٽي نه هئي ۽ ٻيو ته هن پنهنجو سڀ ڪجهه ڇڏي وڏيري سان پيار جو پرڻو ڪيو هو سو انڪري وڏيري جي گهر ۾ ان جو نالو ئي ڀاڄوڪڙ ٿي پيو، دارا جيڪڏهن وڏيري جي ڏاڏي پوٽي منجهان هجي ها ته ٻي ڳالهه هئي پر هن جو قصور اهو هو جو هُو ڪنهن ڀاڄوڪڙ جو پُٽ هو سو وڏيري جي گهر ۾ سڀني جي اک جو ڪنڊو هو. دارا جي پيءُ کي پنهنجي ڏاڏي پوٽي زال منجهان به ٽي پُٽ هئا، پر انهن ۾ ڪو لڇڻ ئي ڪونه هو. انهن جو پڙهائي سان ڪو لڳاءُ نه هوندو هو. دارا انهن جي ڀيٽ ۾ بنهه سجاڳ ۽ سرلو هو پر ڳالهه رڳو ايتري هئي ته ڏاڏي پوٽي وارا پُٽ بُڻ بڻياد وارا هئا ۽ دارا بي بڻياد هو! هُو دارا کان ڪيئي ڀيرا وڌيڪ دادلا هئا. سو هُو جو نه پڙهيا ته دارا جي پڙهائي به ڪنهن کان هضم نه ٿي سگهي. بس ائين ئي دارا جيڪو چاهيو سو ٿي نه سگهيو. دارا سان انهن جو رويو شروع کان ئي اهڙو هو جو هو روز اندر ئي اندر ۾ ڊهي پوندو هو. پر ان جي باوجود به دارا دل هارڻ کان پهرين، نااميد ٿيڻ کان پهرين هر ڀيري وري خود کي حوصلو ڏيندو هو ۽ وري پاڻ کي پاڻ سنڀاليندو هو..... ائين هو روز ٺهندو روز ڊهندو رهيو.....
ماسي چانهه کڻي اچي دارا جي اڳيان رکي. ڪوپ جي کڙڪي تي دائرا هڪدم ڌنڌلا ٿي ختم ٿي ويا. دارا ڏٺو، سج اوچين اوچين عمارتن ۾ گم ٿي وقت کان اڳي ئي لهي چڪو هو. دارا هڪ اونهو ساھ کنيو ۽ انهي اونهي ساھ ۾ دارا خود کي مشڪل ننڍپڻ کان ويندي هن بالڪني جي آرامده ڪرسي تائين ڏٺو. اهو اونهو ساھ کڻي دارا چپن ۾ چيو، “مان ته شروع کان وٺي روز ڊهندو روز ٺهندو رهيو آهيان....!” چانهه جي سپ ڀريندي دارا وري پنهنجي ساءِ چوڻ لڳو، “ڪير احمق پاڻ کي پاڻ ٿو ڊاهي، مان ته خود کي سدائين ٺاهيندو ئي رهيو آهيان پر الئه ڇو هر ڀيري وري به ٺهندي ٺهندي ڊهي ويندو رهيو آهيان!......”
دارا جي موبائل جي گهنٽي وڳي. دارا ڪوٽ جي کيسي منجهان موبائل ڪڍي ڪال اٽينڊ ڪئي. کيسي منجهان موبائل ڪڍندي دارا کي ائين لڳو ڄڻ کيسي منجهان موبائل سان گڏ ڪا ٻي شيءِ به نڪتي جيڪا فرش تي ڪري پئي. دارا فون مان فارغ ٿي هيٺ فرش تي نهاريو. دارا جي پيرن ۾ اهو ئي ڪاڳر پيو هو جنهن کي هن آفيس ۾ اهو سوچيندي سوچيندي پنهنجي Signature سان ڪارو ڪري ڇڏيو هو ته، ‘ها! مان Signature ڪندو ئي ناهيان! مان ته ڪا شيءِ ڊاهيندو آهيان. ڪا ٻي شيءِ نه بلڪهِ پنهنجو پاڻ ئي ڊاهيندو آهيان مان!’
انهي ڪاري ڪاڳر کي ڏسندي ئي دارا جون سڀئي سوچون گڊمڊ ٿي ويون.........

◙

قسط 6

هڪ ٿيندي آهي دل جي دنيا، ۽ ٻي ٿيندي آهي دنيا جي دل! اهي، جيڪي دل جي دنيا ۾ رهندا آهن سي دنيا جي دل مان نڪري ويندا آهن، ۽ اهي جيڪي دنيا جي دل ۾ رهندا آهن سي دل جي دنيا ۾ رهي نه سگهندا آهن. دارا دل جي دنيا جو ماڻهو هو سو هن هوش سنڀاليندي ئي پنهنجي هڪ ننڍڙي دل جي دنيا آباد ڪري ڇڏي. ڳوٺ جي ٻاهران، کٻڙن ۽ جِهٽن جي وڻن جي هيٺيان، ڪاٺين ۽ ڪاڳرن جا هٿراڌو رانديڪا ٺاهيندي، جيئن خدا مٽي مان منفرد ماڻهو ٺاهيو، تئين مٽي منجهان دلڪش رانديڪا ٺاهيندي، بهار جي موسم ۾ پوپٽ پڪڙيندي ۽ سانوڻ جي مند ۾ ڀنڀوريون جهليندي ۽ چاندوڪي جي راتين ۾ لڪ لڪوٽي راند کيڏندي دارا زينت سان گڏجي پنهنجي اها دل جي دنيا آباد ڪري ڇڏي. ننڍپڻ ۾ انهن ٻنهي ڄڻن گڏجي هڪ واري جو ننڍڙو گهر ٺاهيو، اهو واري جو گهر ڏسندي ئي ڏسندي ڏينهون ڏينهن سنگِمرمر جي محلن کان مضبوط ٿيندو ويو. هُو ننڍڙا هئا ته اها دل جي دنيا به ننڍڙي هئي، پر جيئن جيئن هُو وڏا ٿيندا ويا، تيئن تيئن سندن اها دل جي ننڍڙي دنيا به وڏي ٿيندي وئي! وقت گذرندو رهيو، وقت ڏاڍي تيزي سان گذرندو رهيو مگر دارا ۽ زينت جي نگاھ ڪڏهن وقت جي ڪانٽن تي پئي ئي ڪانه! هنن جي لاءِ وقت اتي ئي بيٺو رهيو، جتي هنن دل جي دنيا جي پهرين ڪاٺي کوڙي هئي. پيار جي انهي پهرين ڪاٺي کان وٺي دل جي دنيا جي پايـهءِ تڪميل تائين هُو ٻئي ڄڻا ڄڻ ته معراج جي سفر تي هئا، جتي وقت به ساڪن ٿي ويو هو!
دل جي دنيا جو ڪو به مذهب نه ٿيندو آهي، ڪا به قوم نه ٿيندي آهي. دل جي دنيا ۾ رنگ نسل، ذات پات توڙي اوچ نيچ جو ڪو به تصور نه ٿيندو آهي. جڏهن ته دنيا جي دل ۾ اهو سڀڪجهه ٿيندو آهي. دنيا جي دل ۾ انيڪ ديوارون ٿينديون آهن. دنيا جي دل ۾ رنگ نسل ذات پات اوچ نيچ سڀڪجهه ٿيندو آهي. مختصر ايترو ته دل جي دنيا ۾ دل کان سواءِ ٻيو ڪجهه به نه ٿيندو آهي! ۽ دنيا جي دل ۾ سڀڪجهه ٿيندو آهي سواءِ دل جي!
دل جي دنيا ڏاڍي طاقتور ٿيندي آهي، دل جي دنيا ڏاڍي مضبوط ٿيندي آهي پر دل جي دنيا جڏهن دنيا جي دل سان ٽڪرائبي آهي ته ريزه ريزه ٿي ويندي آهي، ڇاڪاڻ ته انهي محاذ تي دل جي دنيا شيشي کان وڌيڪ نازڪ ٿيندي آهي ۽ دنيا جي دل پٿر کان وڌيڪ سخت!
دارا ۽ زينت جي دل جي دنيا به ڏاڍي طاقتور هئي، ڏاڍي مضبوط هئي پر اها به جڏهن دنيا جي دل سان ٽڪرائي، ته ٽائٽنيڪ جيان ٻه اڌ ٿي وئي! ڳالهه فقط ايتري هئي ته دارا ڳوٺ جي وڏيري جو پُٽ هو ۽ زينت انهي وڏيري جي هاري جي ڌيءُ هئي. عجيب الميو هو جو، دارا پڙهي لکي محنت ڪري دنيا ۾ پنهنجو مقام ان ڪري ٺاهي نه سگهيو جو هن جي ماءُ زماني جي نگاهن ۾ ‘ڀاڄوڪڙ’ هئي، ۽ ٻئي پاسي وري هُو زينت سان پيار کي پاڻي ڏئي لائون لهي، پنهنجي دل کي ان ڪري آباد ڪري نه سگهيو جو هن جو پيءُ زماني جي نظر ۾ ‘وڏيرو’ هو! دارا زينت کي حاصل ڪرڻ جي لاءِ گهڻو ئي ڪجهه وڃايو هو پر، اهو سڀڪجهه وڃائڻ جي باوجود به هو زينت کي حاصل ڪري نه سگهيو هو! هُو، ڳوٺ جو امير هو، پر هڪ ڏينهن اهڙو به آيو جو هُو پنهنجي پاڻ کي سڀني کان وڌيڪ غريب لڳو. هُو، چاهيندي به ڳوٺ ۾ رهي نه سگهيو. ڳوٺ هن جي پيءُ جو هو پر پوءِ به هو اتان ڪُوچ ڪري ويو. دل جي دنيا درهم برهم ٿي وئي، زينت هن جي زندگي جي زينت بڻجي نه سگهي، هن جي زندگي جا سمورا رنگ زنگ ٿي ويا! هڪ دنيا هئي جا اجڙي وئي، ڄڻ ته اسرافيل صُور ۾ ڦوڪي ڇڏيو ۽ هڪ قيامت برپا ٿي وئي! ايڏو وڏو حادثو ٿي ويو پر وڏيري جي محل جون ديوارون ايتريون ته اوچيون ۽ مضبوط هيون جو انهن کان ٻاهر ٻڙڪ به نڪري نه سگهي! ڪنهن کي ڪا خبر ئي نه پئي ته دارا ڇو ۽ ڇا جي لاءِ ڳوٺ ڇڏي شهر ۾ هليو ويو! هُن پاسي زينت سان به ائين ئي ٿيو. ڇوڪري هئڻ سبب زينت کي ته دارا کان به وڌيڪ زهر پيئڻو پيو. دارا ته مرد هو سو ڳوٺ ڇڏي شهر به منهن ڪري هليو ويو پر زينت ويچاري ته گهر جي چائنٺ به ٽپي نه سگهي! جنهن ڏينهن هاري جي ڌيءُ وڏيري جي ننهن بڻجي نه سگهي! جنهن ڏينهن هڪ غريب هاري جي ڌيءُ هڪ غريب هاري جي ئي پُٽ سان پرڻي، تنهن ڏينهن دارا اهو ديس ئي ڇڏي ويو. پنهنجو سڀڪجهه وڃائڻ جي باوجود به دارا جڏهن زينت کي حاصل ڪري نه سگهيو ته هن پنهنجو پاڻ کي به شهر جي ديوارن جي جهنگ ۾ وڃائي ڇڏيو! اها ڇيت دارا جي ڇاتي ۾ هميشه جي لاءِ چڀي وئي ته هڪ وڏيري جو پُٽ پنهنجو سڀڪجهه وڃائي به هڪ غريب هاري جي ڌيءُ حاصل ڪري نه سگهيو! هن جي لاءِ هر شيءِ سستي هئي سواءِ ان غريب جي ڌيءُ جي! ۽ افسوس ته ان جو سبب به اهو ئي هو ته هُو امير جو پُٽ هو! هن آھ ڀري چيو، “ڪاش! مان غريب هاري جو پُٽ هجان ها!” بس هن جي آھ زمين ۽ آسمان جي وچ ۾ ڪٿي اٽڪي لٽڪي پئي، هن جي آھ ستين آسمان تي اگهامي نه سگهي ۽ هو ڳوٺ ڇڏي شهر ۾ وڃائجي ويو! هن جي وس ۾ سواءِ انهي وڃائجڻ جي ٻيو ڪجهه باقي بچيو ئي نه هو!
ها، دارا جڏهن پنهنجي دل جي دنيا آباد ڪري نه سگهيو تڏهن هن ردِعمل طور خود کي دنيا جي دل جي حوالي ڪري ڇڏيو! هُو ايتري قدر دنيا جي دل ۾ دفن ٿي رهجي ويو جو پنهنجي رت جي رشتن کي به ملي نه سگهيو! دارا جو پيءُ، پنهنجي پُٽ کي ڌونڌاڙي ڌونڌاڙي ٿڪجي پيو پر سندس پُٽ ۾ ساھ پئجي نه سگهيو! نيٺ سندس پيءُ سڀئي آسرا پلي نااميد ٿي خالي هٿين موٽي ويو پر دارا زندھ ٿي نه سگهيو! دارا جو پيءُ وڏيرو هو، پر غريب ٿي رهجي ويو!
مادي جي تشريح ته ٿي چُڪي آهي پر مادي جي تشخيص اڃا اڌوري آهي!.......... جيئن پٿر، شيشا توڙي شعلا سڀ مادو ٿيندا آهن، تيئن احساس، جذبا توڙي خيال به مادو ئي ٿيندا آهن، مادي جيان اهي به وزن به رکندا آهن ۽ جڳهه به والاريندا آهن. پر حقيقت هيءَ آهي ته اهي ته هن نظر ايندڙ مادي کان به ڪيئي ڀيرا وڌيڪ وزن رکندا آهن ۽ جڳهه به والاريندا آهن! اهي ماڻهو کي ٽوڙيندا آهن ته ٽوڙي مروڙي ڇڏيندا آهن ۽ جيڪڏهن جوڙيندا آهن ته جوڙي سجوڙي ڇڏيندا آهن! ها، دنيا جي دل به مادو ٿيندي آهي ۽ دل جي دنيا به مادو ئي ٿيندي آهي. احساسن ۽ جذبن جي ساهمي ۾ دل جي دنيا، دنيا جي دل کان وڌيڪ ڀاري ٿيندي آهي سو تنهنڪري دل جي دنيا جڏهن درهم برهم ٿيندي آهي تڏهن ڪجهه به سلامت نه رهندو آهي سڀڪجهه ڊانواڊول ٿي رهجي ويندو آهي. هڪ ٻي اهم ڳالهه اها به، ته جهڙي طرح مادو ڪن مخصوص عملن منجهان گذري پنهنجي حالت بدلائيندو رهندو آهي، تهڙي ئي طرح دل جي دنيا به ڪن مخصوص عملن منجهان گذري پنهنجي حالت بدلائيندي رهندي آهي اها ڪڏهن فنا نه ٿيندي آهي! دارا جي دل به جڏهن دنيا جي دل سان ٽڪرائي ته ريزه ريزه ٿي پئي! بس پوءِ ڪن مخصوص عملن منجهان گذري دارا جي دل جي دنيا جي حالت بدلجي وئي. زينت وارو عشق مس بڻجي دارا جي قلم ۾ ڀرجي ويو ۽ دارا عشق مان گذري ليکڪ بڻجي ويو. دارا جڏهن دل بدر ٿيو هو تڏهن هن ردِعمل طور خود کي شهر جي ديوارن سان ٽڪرائي ڇڏيو هو... اها دارا جي خودڪشي هئي. دارا پنهنجو مٿو شهر جي ديوارن سان ٽڪرائي ڇڏيو هو پر دارا مري نه سگهيو هو. دارا خودڪشي ڪري نه سگهيو هو، رهندو ڇا ٿيو هو جو شهر جي ديوارن ۾ زور سان لڳل سندس مٿو جڏهن ڦاٽي پيو هو تڏهن سندس مٿي مان وهيل رت دارا جي قلم جي مس ٿي پئي هئي ۽ اهڙي طرح عجب جهڙو اتفاق اهو به ٿي پيو هو جو دارا خودڪشي ڪندي ڪندي هڪ ٻيو جنم وٺي ويو هو...... دارا پوءِ رڳو دارا نه رهيو هو، هُو هاڻي هڪ نالي وارو ليکڪ به ٿي پيو هو!
دارا شهر ۾ ايندي ئي سگريٽ شروع ڪري ڇڏيا هئا. هُو سگريٽ دکائيندو هو ۽ پوءِ انهي سگريٽ مان نڪرندڙ دونهي جي لاٽن ۾ درهم برهم ٿي ويل پنهنجي دل جي دنيا ڏسندو هو....... سگريٽ جي دونهي ۾ هُو پنهنجو ماضي ڏسندو هو. دونهي جي ٺهندڙ ڊهندڙ ڇلن ۾ هُو خود کي ٺهندي ڊهندي ڏسندو هو. دونهين جي دائرن منجهان زينت ليئا پائيندي هئي.... هُو زينت کي ڏسندو هو.... زينت هڪ پل ۾ ٺهي وري ٻئي پل ۾ ڊهي ويندي هئي. زينت جي انهي ٺهڻ ۽ ڊهڻ سان دارا به ٺهندو ۽ ڊهندو رهندو هو...... پوءِ جيئن سگريٽ سڙندو رهندو هو تيئن دارا به جلندو رهندو هو. دارا سگريٽ جيان سڙڻ لڳو هو...... دارا گهڻو اڳ سگريٽ ٿي سڙي وڃي ها پر کيس سيٺ سلامت جهڙو ماڻهو ملي ويو هو جنهن کيس ائين مفت مرڻ کان بچائي ورتو هو. پوءِ دارا سگريٽ گهٽائي ڇڏيا هئا. هن زينت کي سگريٽ جي دونهي بدران اگربتي جي دونهي ۾ ڏسڻ شروع ڪيو هو.... هُو روز ڏينهن جي يا رات جي پوئين پهر ۾ پنهنجي ڪمري جون بتيون ڊم ڪري هڪ ڪنڊ ۾ اگر بتيون دکائيندو هو ۽ پوءِ اگربتي جي انهي دونهي ۾ زينت کي تڪيندو رهندو هو! اهو معمول به ڳچ عرصو هلندو رهيو هو پر پوءِ جڏهن دارا جو خون آهستي آهستي قلم ۾ مس ٿي ڀرجي ويو هو تڏهن آهستي آهستي ٿيندي زينت به ڏينهون ڏينهن ڌنڌلي ٿيندي وئي هئي.....!
هاڻي هُو لکندو هو يا پڙهندو هو، ياد جيڪڏهن وڌيڪ اداس ڪندي هئي ته وري هڪ سگريٽ دکائيندو هو، يا پنهنجي ڪمري جون سڀئي بتيون ڊم ڪري هڪ ڪنڊ ۾ اگر بتي دکائي ڇڏيندو هو! جيڪڏهن اڃا به مسئلو حل ٿيندي نه ڏسندو هو ته پوءِ نيٺ شراب جو سهارو وٺندو هو! لکڻ، پڙهڻ، سگريٽ دکائڻ، سڀئي بتيون ڊم ڪري اگربتي ٻاري ڇڏڻ يا شراب پيئڻ....... دارا سگريٽ کان ويندي شراب تائين انهن سڀني عملن ۾ لاشعوري طور تي زينت کي ئي ڳولهيندو هو درحقيقت.......



قسط 7

ردا کي اڄ ڪنهن مئگزين کي ڪجهه ٽائٽل شوٽس ڏيڻا هئا سو هُو ميڪ اپ جي لاءِ روبي بيوٽي پارلر ۾ هئي. روبي سندس ميڪ اپ ڪري رهي هئي. ردا شروع کان وٺي روبي وٽ ئي ايندي هئي. سو روبي آهستي آهستي سندس دوست بڻجي پئي هئي. روبي آهستي آهستي ردا کي ڏاڍو چاهڻ لڳي هئي. هن جي دل ردا سان لڳي ويئي هئي، هُو ردا کي مس ڪندي هئي، روبي ردا تي ذري گهٽ ته عاشق هئي، هڪ ڀيري ته ردا جو ميڪ اپ ڪندي روبي ردا کي چيو، “جيڪڏهن آئون مرد هجان ها، ته توسان ئي شادي ڪريان ها!”
روبي گهڻو اڳ پيار جو پرڻو ڪيو هو پر بدقسمتي سان اهو پيار جو پرڻو مهيني ٻن تائين مس هلي سگهيو هو. ڪجهه ئي مهينن ۾ هن جي مڙس سان عليحدگي ٿي وئي هئي ۽ نيٺ طلاق تي دنگ ٿي ويو هو. طلاق کان پوءِ روبي ٻي شادي نه ڪئي هئي. هن انهن ئي ڏينهن ۾ هي بيوٽي پارلر کولي ڇڏيو هو. پوءِ هن جو ڄڻ ته بيوٽي پارلر سان ئي نڪاح پئجي ويو هو. هو اڄتائين بيوٽي پارلر ۾ ئي هئي. هاڻي هُو اڌ وهي کان به اڳتي وڃي رهي هئي، پر پوءِ به هُن بيوٽي پارلر اچڻ نه ڇڏيو هو.
روبي پنهنجي گهنجيل هٿن سان هن جو چهرو سنواري رهي هئي. روبي جي هٿن ۾ ڏاڍو قرار هو. هُو جڏهن به ڪنهن جا وار سنواريندي هئي ته ان عورت جون اکيون پورجڻ لڳنديون هيون. ردا کي به هن جي هٿن ۾ اهڙو ئي احساس محسوس ٿيندو هو. ها، هر ڀيري ائين ئي ٿيندو هو پر اڄ الئه ڇو روبي جي هٿن ۾ ردا کي اهو اڳ وارو قرار محسوس نه پئي ٿيو. روبي پنهنجي گهنجيل هٿن سان ردا کي سنواري سينگاري رهي هئي، ردا جون اکيون سامهون واري آئيني ۾ اهو سمورو منظر ڏسي رهيون هيون. ردا ڏسي رهي هئي، ٻه پوڙها هٿ هڪ جوان چهري کي سنواري رهيا هئا! اهو منظر ڏسندي ڏسندي ردا تي لاشعوري طور دارا حاوي ٿي ويو. روبي جي گهنجيل چهري ۾ چتائيندي ردا سوچڻ لڳي، آئون جيڪا خود کي ايتري قدر سنواري سينگاري رهي آهيان، منهنجو به انجام اهو ئي ٿيڻو آهي! ردا روبي جي چهري ۾ پنهنجو مستقبل ڏسي حيران ٿي رهي هئي. ردا جو عروج هو ۽ روبي جو زوال! روبي جا گهنجيل هٿ جڏهن ردا جو جوان چهرو سنوارڻ لڳا ته ردا کي اهو منظر ائين ٿي نظر آيو، جيئن زوال جا هٿ عروج کي سنواري رهيا هئا! ردا هڪ عرصي کان روبي وٽ ايندي رهي هئي. روبي ڪيئي ڀيرا سندس ميڪ اپ ڪيو هو پر ردا کي اڳ ڪڏهن به اهڙا عجيب خيال نه آيا هئا. ردا کي سدائين روبي جي هٿن ۾ سڪون محسوس ٿيندو هو، روبي جي هٿن جي ڇهاءُ سان هن جون اکيون پورجڻ لڳنديون هيون پر اڄ انهن خيالن ردا کي اهو سڀڪجهه محسوس ٿيڻ نه ڏنو. ردا جي اها بي سڪوني اڄ روبي کي به محسوس ٿي. ردا کي پهرين وانگر پُرسڪون نه ڏسي روبي ڳالهائڻ شروع ڪيو، “هاڻي سَنڌن ۾ اڳي وارو ست نه رهيو آهي ردا!” روبي ڳالهائيندي رهي، “ هاڻي ته بيهي بيهي به ٿڪجي پوندي آهيان!”
ردا ڪجهه چئي نه سگهي. هوءَ چپ ئي رهي. ڪجهه ترسي روبي وري وراڻي، “سوچيان ٿي ته هاڻي گهر ويهي آرام ڪريان پر ڇا ڪيان منهنجي گهر ۾ سواءِ ڀتين جي ٻيو ڪو ڀاتي آهي ئي ڪونه!.... سو آرام ڪٿي!” انسان جي فطرت به ڏاڍي عجيب آهي، جڏهن ڀاتي هوندا آهن ته آرام جي لاءِ فقط ڀتيون ئي چاهيندو آهي، ۽ جيڪڏهن فقط ڀتيون ئي هونديون آهن، تڏهن وري آرام جي لاءِ ڀاتي چاهيندو آهي! ان منجهان ثابت ته اهو ئي ٿو ٿئي ته انسان لاشعوري طور تي آرام ته ڪڏهن چاهيندو ئي ناهي! مرڻ گهڙي تائين به نه! روبي اونهو گهرو ساهه کڻي وراڻي، “هتي وقت جي گذرڻ جي خبر نه پوندي آهي....!” روبي سڄو وقت اهڙيون ئي نراسائي واريون ڳالهيون ڪندي رهي ۽ ردا وٽ سواءِ تائيد جي ٻيو ڪجهه به نه هو، گهڻي ڀاڱي ته هُو ڪجهه ٻُڌي به نه رهي هئي! سو هن رڳو ڪنڌ لوڏي بار بار تائيد پئي ڪئي. انهن ئي ڳالهين ۾ ردا جو ميڪ اپ پورو ٿي ويو پر روبي جون اهي ڳالهيون ختم نه ٿيون.....
ردا جو ميڪ اپ ٿيو، ڊريسنگ ٿي هُو بلڪل تيار ٿي وئي. هاڻي هُو شوٽس ڏئي رهي هئي.
“ايڪشن!”
“ريڊي!”
“ٿوري نخريلي مُرڪ بيبي!”
“سائيڊ پوز!”
“تِرڇي نظر!”
“هلڪي شرارتي ادا!”
ردا ڪي رواجي پوز هنيا، فليش جا تجلا ٿيا. شوٽس ٿي ويا. ڪي ناز ڪي نخرا، ڪي ادائون ڪي انداز زماني کي پاڳل ڪرڻ جي لاءِ ڪيمرا ۾ محفوظ ٿي ويا ها، اهو سڀ ڪجهه ٿي ويو پر اڳ جڏهن به ردا اهڙي عمل منجهان گذرندي هئي ته ڏاڍي چست هوندي هئي، پر اڄ ائين نه هو. اڄ هن جي من جي مستي مري ويئي هئي. ڪيمرا جي اڳيان اڄ هُو اها ردا نه رهي هئي، جيڪا پهرين هوندي هئي! ڪيمرا جي سامهون ردا بناوٽ ته پهرين ئي ڪندي هئي، پر اڄ کيس واقعي به اهو سڀ ڪجهه بناوٽ ئي لڳو هو! اڄ هن کي ڪيمرا جي سامهون پهريون ڀيرو ڪراهت محسوس ٿي هئي! اڄ ڪيئي ڀيرا فوٽوگرافر کي کيس هدايتون ڏيڻيون پيون هيون. اڄ هن کي ڏاڍي مشڪل ٿي هئي. اڄ هُو جڏهن ٺهي جڙي ڪيمرا جي سامهون ٿي هئي ته هن جي چهري جي اڳيان روبي جو گهنجيل چهرو تري ٿي آيو ۽ هن کان چستي موڪلائي ٿي وئي. هُو پل ۾ وسامي ٿي وئي. هن جي چهري جا رنگ اڏامي ٿي ويا! اڄ جو ڏينهن ڏاڍو عجيب گذريو هو. ردا وڏي مشڪل سان مئگزين وارن مان جان ڇڏائي سڌو گهر آئي هئي ۽ اچي پنهنجي ڪمري ۾ ليٽي پئي هئي. هُن کي بوريت جو احساس ورائڻ لڳو هو. هن ماسي کي چانهه جو چيو هو ۽ پاڻ وري سوچن ۾ گم ٿي وئي هئي. ردا جون اکيون ڪمري جي ڇت ۾ کتل هيون، هُوءَ سوچي رهي هئي، دنيا ۾ سڀ کان وڏو ڌوڪو ڪيمرا جي ۽ آئيني جي قسمت ۾ لکيل آهي! انهن ٻنهي جي اڳيان جيڪو به ايندو آهي سو بناوٽ ئي ڪندو آهي! اهو ته لک شڪر آهي جو اهي ٻئي اکيون هوندي به انڌا آهن، جيڪڏهن اهي پنهنجي اکين سان اهو سڀڪجهه ڏسي سگهن ها، ته يقيناً اهي پنهنجيون اکيون پاڻ ئي کوٽي ڪڍي ڇڏين ها! اهو ڏاڍو عجيب خيال هو! اهو خيال ئي ردا جي لاءِ ڏاڍو اوپرو ۽ اجنبي هو! ردا کي احساس ٿيو ته اهو دارا ئي آهي، جيڪو پردي جي پُٺيان کيس اهو چئي ويو آهي! ردا جي حيراني ۽ پريشاني وڌندي ٿي ويئي. هُو خود کي بدلجندي محسوس ڪري رهي هئي. هو پنهنجي پاڻ کان اوپري اجنبي ٿيندي ٿي وئي! هُو پهرين واري ردا ڳولهي رهي هئي. کلندڙ، ٽهڪ ڏيندڙ، پوز هڻندڙ، ناز نخرا ڪندڙ! هو پنهنجو غرور ڳولهي رهي هئي، هُو پنهنجي هستي مستي ڳولهي رهي هئي. هن ڪافي دير تائين اهو سڀڪجهه ڳولهيو پر کيس ڪجهه به نه مليو! هن کي ائين لڳي رهيو هو ڄڻ هن پنهنجو پاڻ وڃائي ڇڏيو آهي. چانهه آئي، هن چانهه پيتي. ڪجهه دير ۾ ماني آئي، هن ماني کاڌي. ماني کان پوءِ وري چانهه آئي، هن چانهه پيتي. شام لڙي وئي، سج لهي ويو، سڄو ڏينهن گذري ويو پر اهو ڏينهن ردا جي ذهن تي بيٺل ئي رهجي ويو. اهو ڏينهن رات تائين ردا جي اکين آڏو ڦرندو رهيو. ميڪ اپ، تياري، روبي جو چهرو... روبي جا گهنجيل هٿ.... هن جو جوان چهرو، روبي جا پوڙها هٿ!... زوال جي هٿن ۾ عروج! روبي جون نراسائي سان ڀرپور ڳالهيون!..... ڪيمرا.....فليش!. . . . اهو ڏينهن گذري نه سگهيو!
ردا جي اکين جي آڏو جڏهن روبي جو چهرو ۽ هن جا هٿ ڦرڻ لڳا، جيڪي هُو بيوٽي پارلر ۾ ويٺي اڳيان آئيني ۾ ڏسي رهي هئي، تڏهن ردا کي ائين لڳو، ته توڙي جو روبي جا گهنجيل هٿ کيس ٺاهي رهيا هئا پر هُو درحقيقت ڊهي رهي هئي!..... هن سامهون واري آئيني ۾ پنهنجي مٿان بيٺل اڌ وهي کان چڙهيل روبي جي چهري ۾ چتائي ڏٺو ته هن جون اکيون روبي جي چهري جي گهنجن ۾ کُپي ويون! روبي جي چهري جا گهنج آهستي آهستي هن جي ذهن ۾ دائرن ۾ بدلجڻ لڳا! هن جي ذهن ۾ دائرا ٺهڻ لڳا...... هُو انهن دائرن ۾ پيهي وئي ته کيس انهن دائرن ۾ وري به اهو ئي دارا نمودار ٿيندي نظر آيو، جو بار بار کيس اهو چئي رهيو هو ته، “‘ٺاهڻ’ کي ڊاهي سگهجي ٿو مگر ‘ڊاهڻ’ کي ڊاهي نٿو سگهجي!”
روبي کان پوءِ هن جي اکين آڏو جڏهن سندس شوٽس ڦرڻ لڳا ۽ هن جڏهن خود کي پوز هڻندي ڏٺو، ٺهي جُڙي بيهندي ڏٺو ته کيس ڏاڍو عجيب لڳو! الئه ڇو کيس اهو سڀڪجهه الٽو محسوس ٿيڻ لڳو. اتي به توڙي جو هُو ٺهي جُڙي ٿي بيٺي پر کيس لڳي رهيو هو ته هُو ٺهي نه بلڪه اصل ۾ ڊهي ئي رهي آهي! اتي به کيس دارا جو اهو ساڳيو ئي جملو بار بار ٻڌڻ ۾ اچڻ لڳو ته، “‘ٺاهڻ’ کي ڊاهي سگهجي ٿو مگر ‘ڊاهڻ’ کي ڊاهي نٿو سگهجي!”
ردا جي بيچيني وڌي ته هُن دارا سان ڳالهائڻ چاهيو. ان جي لاءِ هن ڪال ڪري سيٺ سلامت کان دارا جو نمبر ورتو، ردا جي دل چاهيو ٿي ته هُو دارا سان ڳالهائي. هن گهڻو ئي ڪوشش ڪئي. دارا جي نمبر کي تڪيندي تڪيندي هن ڪيئي ڀيرا پنهنجي آڱر دارا جي نمبر تي پريس ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي پر هر ڀيري هن جو هٿ دارا جو نمبر پريس ڪندي ڪندي رڪجي ٿي ويو! ردا جي ته راند ئي مردن سان هوندي هئي. ردا جو ته ڪم ئي هو مردن کي ورغلائڻ! ردا جڏهن ڳالهائيندي هئي ته ڪنهن مرد کي مجال ئي نه ٿيندي هئي جو هن جي سامهون ڳالهائي سگهي! ها، اڄتائين ردا ڪنهن مرد کي ڳالهائڻ ئي نه ڏنو هو، پر هي ڪهڙو مرد هو، جنهن جو نمبر ملائيندي ملائيندي هر ڀيري سندس هٿ ڏڪي ڪنبي ٿي ويا! دارا ۾ آخر اهڙو ڇا هو، جو هُو هن سان ڳالهائي نه پئي سگهي! ردا پنهنجي ذهن تي گهڻو ئي زور ڏنو، هُو سوچي سوچي ٿڪجي پيئي پر کيس اهو معمو سمجهه ۾ ئي نه اچي سگهيو! هُو دارا کي ڪال ڪري نه سگهي.....
ردا خود کي ريليڪس ڪرڻ خاطر موبائل تي عابده پروين هلائي ڇڏي ۽ اکيون پوري راڳ جي پناهه ۾ هلي ويئي. عابده جي آواز ۾ صوفياڻو راڳ ردا جي روح جي گهراين تائين لهندو ويو. ڳائيندي ڳائيندي عابده هڪ جاءِ تي هڪ اهڙو دوهو چيو جو ردا کي ريورس ڪري وري ٻڌڻو پيو. هن ريورس ڪري اهو دوهو وري ٻڌو.... وري..... بلڪه وري وري ٻڌو! اهو دوهو ٻڌي ردا دل جو غبار هلڪو ٿيندي محسوس ڪيو. هُو پرسڪون ٿي پئي. ڪجهه دير پهرين هن کي ائين ٿي لڳو ته هُو وڃائجندي ٿي وڃي پر هاڻي ان جي برعڪس هن کي ائين ٿي لڳو، جيئن هُو پاڻ کي ڳولهيندي ٿي وڃي! هن زندگي ۾ پهريون ڀيرو پاڻ کي پاڻ دريافت ڪندي محسوس ڪيو!
ردا موبائل جو ميسيج آپشن استعمال ڪيو. هن اهو عابده جو اچاريل دوهو ٽائيپ ڪيو ۽ اکيون پوري دارا جي نمبر تي اماڻي ڇڏيو. اهو دوهو موڪلي هن دارا جي ڪال اچڻ جي ڊپ کان موبائل ئي آف ڪري ڇڏيو..... اهو دوهو هو،
چِٽي چادر لاھ سَٽ ڪُڙيي، پهن فقيران لوئي!
چِٽي چادر داغ لگي سي، لوئي داغ نه ڪوئي!

◙

قسط 8

اڄ آچر جو ڏينهن هو، دارا کي آفيس کان موڪل هئي. دارا صبح سوير اٿيو. هن ڪجهه دير مطالعو ڪيو، پوءِ اخبار آئي، هن اخبار کي مٿاڇري نظر ڏٺو ۽ پوءِ ڪجهه دير ٽي وي ڏسي هن پنهنجي دوست منظور موالي جي دڪان جو رخ ڪيو. دارا جي هڪڙي عادت هئي جو هن جو هوٽل به مخصوص هوندو هو، هن جو درزي توڙي دڪاندار به هڪڙو ئي هوندو هو. هُو پنهنجا واسطا محدود رکندو هو پر مضبوط رکندو هو. دارا جُتي به هڪڙي ئي مخصوص موچي کان پالش ڪرائيندو هو. دارا کي شهر ۾ ڏھ ٻارنهن سال گذري ويا هئا. انهي ڊگهي عرصي ۾ دارا فقيري کان اميري تائين جو سفر ڪيو هو. پر دارا اڄتائين پنهنجو اهو هوٽل، اهو درزي، اهي دڪاندار نه ڇڏيا هئا، جيڪ کيس شهر جي شروعاتي ڏينهن ۾ مليا هئا. دارا جو موچي اڄ به اهو ئي ساڳيو هو، نم جي ڇانوَ وارو! دارا جو درزي به اهو ئي ساڳيو هو، اسٽيشن روڊ جي پاسي وارو مُلان يونس! دارا جو نائي به اهو ئي ڏھ ٻارنهن سال اڳ وارو ئي ساڳيو هو، منظور موالي! دارا جو ٻين سڀني واسطيدارن سان به واسطو ساڳيو ئي هو پر پوءِ به منظور موالي سان دوستي ڪجهه سوائي هئس. منظور موالي کي هرڪو ئي منظور موالي سڏيندو هو پر دارا منظور کي نامنظور سڏيندو هو. منظور اڌ عمر جو چرس جو موالي هوندو هو، جنهن جو هن وڏي شهر ۾ هڪ ننڍو حجم جو دڪان هو. منظور جي هڪڙي خاصيت، جيڪا دارا کي دل سان وڻندي هئي، سا هي هئي ته منظور کُٽل هوندي به هميشه خان نظر ايندو هو. منظور غريب هوندو هو پر ان هوندي به هُو سدائين تيار رهندو هو. دارا ڏهن ٻارنهن سالن جي عرصي ۾ منظور جي ڪڏهن ڏاڙهي وڌيل نه ڏٺي هئي، وار وکريل نه ڏٺا هئا. هن جا وار وڏا هوندا هئا ۽ ڪلهن تائين ڪِريل هوندا هئا. زيتون جي تيل ۾ سدائين ڪارا ڪاريهر پيا لڳندا هئا. دارا هڪڀيري کائنس وڏن وارن جو سبب پڇيو هو ته وراڻيو هئائين، “تو کي خبر ناهي دارا دلبر! هنن وڏن وارن ۾ به وڏي مستي هوندي اٿئي! وار جيترا وڏا هوندا آهن، هستي ۾ ايتري ئي مستي رهندي آهي!” هُو هر وقت ٺهيل ٺڪيل رهندو هو. دارا جڏهن تازو تازو عشق جي چوٽ کائي پنهنجو مٿو شهر جي ديوارن سان ٽڪرايو هو تڏهن اهو منظور موالي ئي هو، جيڪو کيس اتفاقي طرح سان سڀ کان پهرين مليو هو. بس هينئن ٿيو هو جو دارا شهر ۾ لهي ائين ئي بي منزل رستن تي هلڻ لڳو هو، هلندي هلندي نيٺ شام تائين ٿڪجي پيو هو، هن جي وجود تي به ڏاڍو وزن ٿي پيو هو سو هن پنهنجو مٿو هلڪو ڪرڻ خاطر وهنجڻ جو ارادو ڪيو هو ۽ پوءِ بس ائين ئي هُو حمام جي چڪر ۾ اچي منظور موالي جي دڪان تي پهتو هو. منظور موالي هو مست الست، سو کيس ڏسندي ئي شايد سُڃاڻي ويو جو وراڻيو هئائين، “ڏاڍو ٿڪل ٿو لڳين! تازو ڦٽيل ٿو لڳين!” پوءِ بس دارا کي به رڳو هلڪي اشاري جي ئي ته ضرورت هئي! بس پوءِ ائين ئي دارا پنهنجو سمورو احوال منظور موالي سان اوري ڇڏيو هو. پوءِ اهو منظور موالي ئي هو جنهن چرس پياري پياري دارا جي درد کي درد سان ميٽيو هو. هن ئي کيس سنڀاليو هو ۽ پنهنجي عشق جا ڪوڙا سچا قصا ٻڌائي ٻڌائي کيس زندگي ڏانهن موٽايو هو. اهو به منظور موالي ئي هو جنهن کيس سيٺ سلامت سان ملايو هو. ۽ پوءِ اهڙي طرح دارا دل جو ڌڪ پچائي ويو هو! ڏهن ٻارهن سالن جي عرصي ۾ دارا ننڍي ماڻهو منجهان وڏو ماڻهو ٿي ويو هو پر هن پنهنجي شناس نه وڃائي هئي. دارا منظور موالي کي وساري نه ڇڏيو هو، هُو پنهنجا وار اڄ سوڌو منظور موالي کان ئي ٺهرائيندو هو.
دارا اڄ تقريباً مهيني کن کان پوءِ منظور موالي وٽ وڃي رهيو هو. دارا پنهنجي گاڏي تي نڪتو ۽ ڪجهه ئي منٽن ۾ منظور موالي جي دڪان تي اچي پهتو. منظور موالي جي دڪان تي نصرت فتح علي جي قوالي هلي رهي هئي ۽ هو پاڻ وار ٺاهڻ واري ڀڳل ڪرسي تي مونن ۾ منهن وجهي ‘تم اِک گورکهه دهندها هو!’ تي ڪنڌ ڌوڻي رهيو هو. دارا هن کي دور کان ڏٺو ۽ ڪي پل ڏسندو ئي رهجي ويو. منظور موالي جا زيتون جي تيل ۾ تر ٿيل وڏا ڪارا وار ڄڻ ته محوِ رقص هئا! دارا اڳ جڏهن به ايندو هو ته گاڏي منجهان لهندي ئي رڙ ڪري ‘منظور نامنظور’ چئي کيس کيڪاريندو هو پر اڄ هن منظور کي مدهوشي جي عالم ۾ ڏسي اهڙو ڪجهه به نه ڪيو ۽ ان جي بر عڪس چپ چاپ اچي ٻي ڪرسي تي ويهي رهيو. دارا کي ائين لڳي رهيو هو جيئن منظور اڄ محوِ عبادت هو سو انڪري هن به سندس عبادت ۾ خلل وجهڻ مناسب نه سمجهيو. هن مناسب نه سمجهيو ته منظور نامنظور جي عبادت قضا ٿئي سو ماٺ ڪري ويهي رهيو ۽ دير تائين منظور موالي کي جهومندي ڏسندو رهيو. منظور موالي ڪافي دير تائين جهومندو رهيو پر اوچتو بجلي جي وڃڻ جي ڪري نصرت فتح علي جي قوالي بند ٿي وئي ۽ اهڙي طرح منظور جي عبادت به قضا ٿي وئي. بجلي جي وڃڻ تي منظور موالي کان ڪو ڇرڪ نه نڪتو، هن آهستي آهستي پنهنجو منهن مونن منجهان مٿي ڪيو. هن سامهون دارا کي ڏٺو ته مُرڪي ڏنو، “اڙي دارا دلبر تون ڪيڏي مهل آئين؟!”
“ نامنظور صاحب مان ته..........!” دارا جو منظور جي منهن ڏي ڏٺو ته ڳالهائيندي ڳالهائيندي چُپ ٿي رهجي ويو. هُو منظور جي منهن ۾ ڏسڻ لڳو. منظور جي ڏاڙهي اڄ وڌيل هئي. ائين لڳي رهيو هو جيئن هن ٻن هفتن کان شيو ئي نه ڪئي هئي. دارا، جيڪو سدائين منظور کي تيار ڏسندو هو، تنهن اڄ جڏهن منظور جي ڏاڙهي وڌيل ڏٺي ته اچرج ۾ پئجي ويو! “خير ته آهي نامنظور؟” هن چيو، “تو کي ڇا ٿي ويو؟”
“ڪُل خير آهي پيارا!” منظور مسڪرائيندي چيو، “مون کي اهڙو ڪجهه ناهي ٿيو دارا دلبر!”
“پوءِ يار اڄ تنهنجي هي ڏاڙهي ڇو وڌي پئي آهي؟” دارا پڇيو.
“اها ته مون پاڻ ڇڏي آهي يار!” منظور پنهنجي ساءِ چيو، “جيئي سائين ڪريم شاھ!”
دارا کي ڪجهه سمجهه نه آيو، “تون ته سدائين تيار رهندو هئين پيارا؟”
“تيار ته هاڻي ٿيندس پيارا!” دارا جي وارن کي پاڻي هڻندي منظور وراڻيو.
وڌيل ڏاڙهي ۽ ڳاڙهين اکين ۾ منظور موالي اڄ دارا کي صفا صوفي لڳي رهيو هو. “تون ته ختم ٿي ويو آهين!” دارا چيس.
“تون نٿو سمجهين دارا پيارا!” منظور پنهنجا مست وار پنهنجي چهري تان هٽائيندي چيو، “عشق دي الٽي چال!”
“اڙي نامنظور! عشق ته اڳ به کوڙ سارا ڪري چڪو آهين!” دارا چيس، “اڳ ته ڪڏهن اهڙي حالت نه ٿي تنهنجي!” هن چيو، “پهرين ته سدائين تيار رهندو هئين، روز نئين محبوب کي پاڻ وڻائڻ جي لاءِ پيو تيل ڦليل ڪندو هئين!”
“پهرين بندن سان عشق هو، هاڻي خدا سان عشق آهي پيارا!” منظور دارا جا وار ٺاهيندي چيو، “بندن کي پاڻ وڻائڻ جي لاءِ پاڻ ٺاهڻو پوندو آهي، ۽ خدا کي پاڻ وڻائڻ جي لاءِ پاڻ ڊاهڻو پوندو آهي دارا دلبر!....... عشق دي الٽي چال!”
منظور موالي جون ڳالهيون ٻڌي، دارا کي اڄ ڏاڍو تعجب لڳي رهيو هو، منظور چيو، “اصل ۾ هي ڊهڻ ناهي دارا پيارا!” هن چيو، “هي ئي ٺهڻ آهي درحقيقت!.... مگر تون نه سمجهندين...... عشق دي الٽي چال!” منظور موالي ڪجهه ترسي دارا کي چيو، “تون عشق جي اُلٽي اک سان ٿورو ڏس ته منهنجو چهرو ڪيڏو نه زرخيز ٿو لڳي ڏاڙهي سان!...... سچ پچ ته مون کي ته هاڻي بنا ڏاڙهي وارا چهرا صفا ويرانا ٿا لڳن!”
“اڄ ته يار تون صفا صوفي ٿي ويو آهين!” دارا منظور موالي کي چيو.
“جيئي سائين ڪريم شاھ!” منظور موالي آئيني ۾ پنهنهجي پاڻ جانچيندي چيو، “اڃا ڪٿي!..... اڃا ته پاڻ کي ٺاهڻو آهي!”
“ڪير آهي سائين ڪريم شاھ؟” دارا پڇيس.
“منهنجو مرشد آهي يار!” منظور چيس، “هن جي دعا سان مان هاڻي دنيا جي جهنجهٽ کان آزاد ٿيندو ٿو وڃان!”
دارا حيراني وچان منظور کي ڏسندو رهيو. منظور پاسي واري هوٽل واري کي چانهه جو چيو ۽ دارا جا وار ٺاهيندو رهيو. دارا ڪجهه نه چيو، منظور موالي وري ڳالهايو، “يار جڏهن پاڻ کي مڪمل تيار ڪري وٺندس ته پوءِ هي سڀ ڪجهه ڇڏي سائين ڪريم شاھ جي درٻار ۾ هليو ويندس. . . . . اتي ئي وڃي دم پٽيندس. . .. اتي ئي وڃي دم ڏيندس!”
دارا کان وري به ڪجهه ڳالهايو نه ٿيو، هُو ماٺ ئي رهيو. منظور وري ڳالهائڻ شروع ڪيو، “ڏس پيارا، انسان چاهي پاڻ کي ڪيڏو به ڇو نه ٺاهي پر آهي ته وري به هڪ گندي قطري جي پيداوار!...... .. . . پوءِ هروڀرو پاڻ کي ٺاهڻ جو فائدو!؟” دارا ڳالهائيندو رهيو، “بت پرستي اها ٿورئي آهي جيڪا مُلان چوندا آهن........... اهي مُلان ته ڪوڙا اٿئي مٺا!......” دارا کي اڄ منظور جون ڳالهيون ڏاڍيون عجيب پر ڏاڍيون زبردست لڳي رهيون هيون. هُو خاموش ٿي ٻڌندو ئي رهيو، “يار تون ته وڏو پڙهيل لکيل آهين دارا، توکي ته خبر ئي هوندي ته اڳي ماڻهو هر انهي شيءِ جي پوڄا ڪندا هئا جنهن کان کين خوف يا خطرو هوندو هو، جيڪو انهن کان ڏاڍو هوندو هو!”
“ها، اهو ته سچ آهي، اڳي ماڻهن هر انهي شيءِ کي پوڄيندا هئا، جنهن کي پُڄي نه سگهندا هئا!”
“ته پوءِ پيارا ماڻهو اڄ تائين به اتي ئي بيٺل آهن.” منظور چيو، “ماڻهو اڄ به انهن جي پوڄا ڪندا ٿا اچن جن کي هُو پُڄي نٿا سگهن!”
منظور جي اها ڳالهه ٻڌي دارا جو چهرو سوال بڻجي منظور ڏي نهارڻ لڳو. منظور چيو، “ڏس ته سهي، ننڍا ماڻهو وڏن ماڻهن کي ڪيئن نه پيا پوڄين!” هن چيو، “غريب ماڻهو امير ماڻهن جي اڳيان ڏس ته ڪيئن ٿا هٿ جوڙين!”
دارا حيراني وچان منظور جي منهن ۾ تڪيندو رهيو، هن کان اڄ ڪجهه ڳالهايو ئي نه پئي ٿيو، منظور ڪجهه ترسي وري ڳالهايو، “رڳو پٿر ۽ پتل جي مورتين جي آڏو ڪنڌ جهڪائڻ ڪفر ناهي دارا، شيشي ۽ لوھ جي گاڏين جي جي غلامي به ڪفر آهي پيارا!”
هوٽل تان چانهه اچي وئي. منظور چانهه ڪوپن ۾ ڀري هڪ ڪوپ دارا کي ڏنو ۽ ٻيو پاڻ چپن تي چاڙهيندي وري وراڻيو، “اهي مُلان ماڻهن کي دوزخ جا دڙڪا ڏئي ڊيڄاريندا آهن.... چوندا آهن... دوزخ ڪڏهن به ڪونه ڀربو!” منظور اهو چئي پنهنجي پيٽ ڏي آڱر ڪئي ۽ چوڻ لڳو، “هي آهي دوزخ!..... هي دوزخ ڪڏهن به ڪونه ڀربو پيارا!”
دارا جو دماغ چرخ ٿيڻ لڳو. هن ڪڏهن تصور ئي نه ڪيو هو ته منظور اهڙيون ڳالهيون ڳالهائي سگهي ٿو! “بُت جي پوڄا حرام آهي!” منظور پنهنجي بدن تي هٿ ڦيري چيو، “پيارا ان جو مطلب آهي ته هِن بُت جي پوڄا حرام آهي!”
“يار منظور تون ته واقعي صفا صوفي ٿي ويو آهين!” دارا چانهه پيئندي چيو.
“صوفين جا پنڌ پري آهن پيارا!.... صوفي ته سائين ڪريم شاھ آهي!” منظور چيو، “اهي سڀ ڳالهيون انهي مرشد مون کي ٻڌايون آهن پيارا!” هن چيو، “آئون هن جي حاضري تي ويو هئس ته سندس ڪچهري نصيب ٿي!...... شهر کان دور هڪ ويراني ۾ سائين جي درٻار آهي!” منظور چانهه جي سرڪ ڀريندي چيو، “سائين چيو، ڳوري کي سدائين پنهنجي رنگ جو فڪر هوندو. ڪاري کي ڪهڙو فڪر. . . .پاڻ کي ٺاهڻ وارو ته پيو ڇنڊ ڦوڪ ڪندو، پاڻ کي ڊاهڻ واري کي ڀلا ڪهڙي پرواهه؟!. . . . .عشق دي اُلٽي چال!”
“واھ يار!.... ماڻهو توکي منظور موالي ٿا چون پر تون ته منظور مولائي ٿي ويو آهين صفا!” دارا چيو، “يار ڪڏهن مان به سائين ڪريم شاھ جي حاضري ضرور ڀريندس!”
انهن چانهه پي پوري ڪئي، دارا وري دهرايو، “يار سائين ڪريم شاهه وٽ مان به ايندس ڪڏهن!”
“ها ضرور اچجان!” منظور دارا کي چيو.
۽ پوءِ دارا موڪلائيندي چيو، “اڄ تمام زبردست ڪچهري ٿي پنهنجي پيارا!”
منظور موڪلائيندي دارا کي چيو، “ماڻهو سمجهن ٿا ته مان پنهنجي پاڻ کي ڊاهي رهيو آهيان، پر دارا دلبر ائين ناهي” منظور مرڪندي چيو، “آئون ته اصل ۾ هن بُت کي ڊاهي پاڻ کي ٺاهي رهيو آهيان...... عشق دي الٽي چال......!”
دارا جو اڄ منظور سان ڏاڍو عجيب ملڻ ٿيو. هُو اتان کان ٿي گهر آيو. هو وهنجي سهنجي تيار ٿيو، وري سيٺ سلامت سان به ملڻ ويو. هن اتي ئي منجهند واري ماني کاڌي. سيٺ سلامت کان ٿي گهر واپس آيو ته ان وقت شام ٿي چڪي هئي، دارا وري فريش ٿي انهي ئي شام واري جاءِ تي يعنى بالڪني ۾ پيل ڪرسي تي ويهي رهيو ۽ منظور موالي جي ڳالهين جي سحر ۾ گم ٿي ويو. هن کي منظور جي هڪ هڪ ڳالهه ڏاڍي وزن واري محسوس ٿيڻ لڳي. هُو ڪافي دير تائين انهي اڄوڪي گفتگو جي تصور ۾ غرق رهيو، اوچتو هن جي موبائل جي ميسج ٽيون وڳي. هو پل ۾ پاتال مان نڪري ٻاهر پنهنجي جاءِ تي اچي ويو. هن موبائل کيسي مان ڪڍي ميسيج پڙهيو،

چِٽي چادر لاھ سَٽ ڪُڙيي، پهن فقيران لوئي!
چِٽي چادر داغ لگي سي، لوئي داغ نه ڪوئي!

انهي دوهي جي هيٺيان لکيل هو،
I am Rida.
اهو پڙهندي ئي دارا جي اکين آڏو ردا ترورا ڏيڻ لڳي! هن کي ردا جو اهو جملو به ياد اچي ويو هو، جيڪو هن کائنس آٽوگراف وٺندي چيو هو ته؛ “اوهان Signature ڪري رهيا آهيو يا ڪا شيءِ ڊاهي رهيا آهيو!” ردا جي انهي ياد سان دارا جي چهري تي هلڪي مسڪراهٽ ڦهلجي وئي. هُن ردا جو موڪليل اهو دوهو ورائي پڙهيو. دارا انهي دوهي تي ذرا غور ڪيو ته کيس معلوم ٿي ويو ته ردا اهو دوهو ڏانهنس ڇو موڪليو! دارا کي محسوس ٿيڻ لڳو ته ردا تي به انهي پهرين ملاقات جو سحر اڃا طاري آهي. دارا اهو دوهو هڪ ڀيرو وري دهرايو،

چِٽي چادر لاھ سَٽ ڪُڙيي، پهن فقيران لوئي!
چِٽي چادر داغ لگي سي، لوئي داغ نه ڪوئي!

اهو دوهو دهرائيندي ڪنهن ڀيري کيس منظور موالي جو اهو جملو ياد آيو، جنهن ۾ هن چيو هو ته “سائين چيو، ‘ڳوري کي سدائين پنهنجي رنگ جو فڪر هوندو. ڪاري کي ڪهڙو فڪر؟!’“

◙

قسط 9

“ايڪشن!”
“ريڊي!”
“ٿوري هلڪي مسڪراهٽ!”
“چهرو ذرا هن پاسي!”
“اکين ۾ خمار!”
“نظر ترڇي!”
“سائيڊ پوز بيبي!”
وغيره وغيره اهڙا لفظ هئا جيڪي ردا جي ڪنن روز ٿي ٻڌا! اها ردا جي زندگي هئي. ردا جو ڪم ئي جلوه گري هو، جادوگري هو. هر وقت تيار رهڻ، مسڪرائيندو رهڻ، ۽ پنهنجي پاڻ کي ٺاهڻ، اهو سڀ ته ردا جي معمول جو حصو هو، پر دارا جي ملاقات کان پوءِ هُو انهن سڀني ڪمن کان بيزار ٿي پئي هئي. هن کان آهستي آهستي اهو سڀ ڪجهه ڇڏائبو ٿي ويو. هن کي شوٽس کان، ماڊلنگ کان، اداڪاري کان چِڙ اچڻ لڳي هئي. هر وقت پنهنجو پاڻ کي ٺاهيندي رهڻ هن کي بيوقوفي لڳڻ لڳي هئي. جڏهن به هُو ڪنهن شوٽنگ يا ماڊلنگ جي لاءِ پاڻ ٺاهيندي هئي ته کيس دارا جو لکيل اهو جملو ياد اچڻ لڳندو هو ته، ‘ٺاهڻ کي ڊاهي سگهجي ٿو مگر ڊاهڻ کي ڊاهي نٿو سگهجي!’
بس پوءِ آهستي آهستي ٿي هن کان اهو ڪم ڇڏائجي ويو هو. ان کان اڳ ۾ ردا جو موبائل هر وقت سندس ڪن تي ئي رهندو هو، پر پوءِ اهو به آهستي آهستي ڪن کان هٿ، هٿ کان پرس ۽ پرس کان پوءِ آهستي آهستي ٿيندو بيڊ تائين ئي محدود ٿي ويو. ڪال ڪرڻ وارا ڪال ڪري ڪري ٿڪجي پيا، جڏهن کين ڪجهه به حاصل نه ٿيو تڏهن نيٺ مايوس ٿي انهن به وڃي ڪي ٻيا در جانچي ڇڏيا. ردا کي گهڻو ئي ڊائريڪٽرن توڙي ٻين مئگ وارن اداڪاري ۽ ماڊلنگ جي لاءِ زور ڀريو ۽ کيس روشن مستقبل جون ضمانتون ڏنيون پر ردا کان اهو سڀ ڪجهه ڏينهون ڏينهن دور ٿيندو ويو. ردا رات جون محفلون به ويران ڪري ڇڏيون هيون. هن مجرا ۽ رقص سڀ ڇڏي ڏنا هئا. ردا ڪافي ڏينهن کان بيوٽي پارلر تي به نه وئي هئي. روبي، جيڪا ذري گهٽ مٿس عاشق هوندي هئي تنهن به کيس فون ڪري ٻه ٽي ڀيرا ملي وڃڻ جو چيو هو پر ردا ان سان ملڻ به وڃي نه سگهي هئي. ردا هاڻي بس گهر تائين ئي محدود ٿي رهجي وئي هئي.
حقيقت هي هئي ته ردا جڏهن پنهنجي ماضي قريب جو سوچيندي هئي ته کيس به ڏاڍو عجيب لڳندو هو. هُو ته هر وقت تيار رهڻ پسند ڪندي هئي. هو سڄو ڏينهن آئيني جي اڳيان ويٺي هارسينگار ڪندي هئي، صبح کان شام تائين پئي پنهنجي پاڻ کي ٺاهيندي هئي! هن ته زندگي ۾ ڪڏهن اهو تصور به نه ڪيو هو ته هُو ڪو ايتري قدر بدلجي ويندي! اهو سوچي سوچي ردا کي خود کي ڏاڍي حيراني ٿيندي هئي، هن کي خود کي سمجهه ۾ نه ايندو هو ته آخر دارا جي ڳالهين ۾، هُن جي نگاهن ۾، هُن جي آٽوگراف واري هڪڙي جملي ۾ اهڙي ڪهڙي فولادي طاقت هئي جنهن کائنس سڀڪجهه ڇڏائي ڇڏيو هو! ردا کي سمجهه ۾ نه ايندو هو ته دارا سان ملي کيس اچانڪ ئي اچانڪ ڇا ٿي ويو آهي!!
“ردا توکي ڇا ٿي ويو آهي؟” ماسي ڪافي ڏينهن جي صبر کان پوءِ نيٺ اڄ ڳڻتي واري لهجي ۾ پڇيو.
“ڪجهه نه ماسي!” ردا اهوئي عام جواب ڏنو.
“تو پنهنجو ڌنڌو ڇو ڇڏي ڏنو آهي؟” ماسي چيو، “ائين ڪندين ته پوءِ ڪم ڪيئن هلندو ردا؟”
“ماسي مون کان اهو ڪم نٿو ٿئي هاڻي بس!” ردا چيو.
“پر ڇو؟” ماسي پڇيو.
“الئه ڇو ماسي!” ردا چيو، “بس مون کان نه ٿيندو اهو سڀڪجهه هاڻي؟”
“ته پوءِ تون ڇا ڪندين ٻيو؟” ماسي چيو، “پنهنجو گذر سفر مشڪل ٿي پوندو!”
“.................” ردا خاموش ٿي وئي. هن ڪجهه نه ڪڇيو.
“پنهنجو اهو ئي ڪم آهي، پنهنجو جسم پاڻ کي پالي ٿو!” ماسي چيو، “پاڻ جسم کي جسم جي لاءِ ئي کپائينديون آهيون.....” ماسي وات ۾ پان وجهندي وراڻي، “مان ته ٿي وئي آهيان پوڙهي! منهنجي جسم جو ته ڪو ئي خريدار ئي ناهي!” ماسي ٻئي ڪمري ۾ ويندي چيو، “تون به جيڪڏهن ڌنڌو نه ڪندين ته مفت مري وينديون سين!”
ماسي هلي وئي ۽ ردا جي دماغ ۾ اهو جملو گونجندو ڇڏي وئي ته، “پاڻ جسم کي جسم جي لاءِ ئي کپائينديون آهيون!”
ردا ڏاڍي اداس ٿي وئي. ردا اجهامي وئي. ردا کي ڪجهه سمجهه ۾ نه آيو ته هُو ڇا ڪري. سڄو ڏينهن گذري ويو. شام لڙڻ لڳي، ردا انهن ئي سوچن ۾ اداس ئي رهي ته هُو ڇا ڪري!....
نيٺ جڏهن سج شهر جي ديوارن ۾ لڪڻ لڳو ته ردا منهن ڌوئي فريش ٿي. پوءِ هن ٻاهر جو رخ ڪيو. ردا کي ٻاهري ويندي ڏسي ماسي جي چهري تي اميد جون ريکون اڀري پيون. هن هٿ مٿي ڪري الله جو شڪر ادا ڪيو.
ماسي سمجهي رهي هئي ته ردا تي سندس ڳالهين جو اثر ٿي پيو آهي ۽ هو پنهنجي ڌنڌي تي وڃي رهي آهي. هن کي پڪ ٿي ته ردا ڪا شراب ۽ ڪباب جي محفل مچائڻ وڃي رهي آهي.

◙

قسط 10

دارا اڄ هڪ نئون ناول شروع ڪيو هو. هن ڪجهه صفحا لکيا هئا پر پوءِ هُو يڪدم وري لکڻ واري ٽيبل تان اٿي ٻئي ڪمري ۾ هليو ويو هو. اڄ هن جي دل اداس هئي. اڄ هن کي زينت ڏاڍي ياد اچي رهي هئي. پاڻي جڏهن پُل کان مٿي چڙهڻ لڳو ته دل جو غبار لاهڻ خاطر دارا سيٺ سلامت جو رخ ڪيو هو ۽ شراب جو بندوبست ڪيو هئائين. سيٺ سلامت کيس گهڻو ئي چيو هو ته، “اڄ محفل ٿا مچايون، يار ٿا گهرايون، گڏجي ٿا پيون ۽ جيون.” پر دارا سيٺ کان هٿ ٻڌي وڏي مشڪل سان جان ڇڏائي هئي. هُو شام جو موٽي آيو هو. هن شراب جي بوتل پنهنجي ڪمري ۾ رکي ۽ پاڻ فريش ٿيڻ جي لاءِ واش روم ويو ۽ پوءِ ڪجهه فريش ٿي، هُو بالڪني ۾ پيل ڪرسي تي اچي ويٺو هو. ماسي کيس اتي ويٺل ڏسي معمول مُطابق چانهه ٺاهڻ لڳي هئي، پر اڄ هن ماسي کي چانهه ٺاهڻ کان روڪي ڇڏيو هو. هُو پنهنجي اوچي ڪمري کان هيٺ واري هلندڙ ڦرندڙ دنيا ڏسي رهيو هو. هيٺ ڪائنات ڄڻ ته ڪيڙن ماڪوڙن تي مشتمل هئي. دارا جون اکيون جڏهن شهر جي ڳلين تي ڄمي ويون ته دارا کي ڪنهن پل شهر جي انهن تنگ گلين ۾ پنهنجي ڳوٺ جون وڏيون ويڪريون گهٽيون نظر اچڻ لڳيون. اهو ڳوٺ جنهن جي هر شيءِ حسين هئي. هر منظر پيارو هو. اهو ڳوٺ جنهن ۾ هن جي لاءِ هر جاءِ تي مزو ئي مزو هوندو هو سواءِ پنهنجي گهر جي! هن کي پنهنجي گهر ۾ چين ئي نه ايندو هو. گهر جا ڀاتي هن جي لاءِ اوپرا هئا. پر ڳوٺ جا ٻيا سڀ ماڻهو هن کي پنهنجا لڳندا هئا. دارا کي ڳوٺ جا فطرت سان ڀرپور منظر به ڏاڍا وڻندا هئا. پوءِ آهستي آهستي هن کي جڏهن زينت ملي وئي هئي ته هن جي زندگي ۾ عجيب انقلاب اچي ويو هو. هن کان پنهنجي گهر جي اڪيلائي وسري وئي هئي. هن ۽ زينت هڪٻئي سان گڏجي تصور ئي تصور ۾ پنهنجو هڪ ننڍڙو الڳ گهر ٺاهي ڇڏيو هو. انهي گهر جي ٺهڻ کان پوءِ انهن ٻنهي جا جسم رڳو پنهنجي پنهنجي الڳ الڳ گهرن ۾ رهندا هئا پر سندن روح هر وقت انهي ئي ننڍڙي گهر ۾ گڏ ئي رهندا هئا، جيڪو انهن گڏجي تصور ئي تصور ۾ ٺاهي ڇڏيو هو. هنن ٻنهي هڪٻئي جي زندگي ڏاڍي حسين ڪري ڇڏي هئي. هنن هڪ ٻئي جي بي رنگ جيون ۾ انيڪ رنگ ڀري ڇڏيا هئا. پر اهي رنگ گهڻودير جٽاءُ ڪري نه سگهيا هئا. اهي رنگ تمام جلد اڏامي ويا هئا. ڪمري جي بالڪني ۾ ويٺي ويٺي، شهر جي تنگ ڳلين ۾ نهاريندي نهاريندي دارا اهي سڀ رنگ ٺهندي ڊهندي ڏٺا!....... دارا جي دل ڀرجي آئي، دل جي ڀرجڻ سان اکيون به ڀرجي آيون. دارا سڄو سارو ڀرجي پيو. دارا هارجڻ لڳو پر هارجڻ کان پهرين دارا بالڪني مان اٿي ڪمري ۾ آيو. هن پنهنجي ڪمري جي لائٽ ڊم ڪئي. هن اگربتي دکائي. پوءِ هن شراب کي جام ۾ لاٿو ۽ جام کي چپن تي چاڙهي، اگربتي جي دونهي جي ٺهندڙ ڊهندڙ دائرن ۾ زينت کي ٺهندي ڊهندي ڏسڻ لڳو........
دارا رفته رفته وقفي وقفي سان شراب کي پنهنجي دل جي غبار تي اوتي رهيو هو. ٻاهر سج لهي چڪو هو، شهر جون بتيون ٻري چڪيون هيون. ماسي در تي آئي ۽ دارا کي چيائين، “ڪا ڇوڪري آئي آهي ابا. تنهنجو پئي پڇي.”
“ڇوڪري؟” دارا کي حيراني ٿي، پر هن ڪجهه ترسي ماسي کي چيو، “ڀلي اچي ماسي.”
ماسي هلي وئي ۽ ڪجهه لمحن ۾ ڇوڪري اچي وئي.
در کليو، دار ڏٺو، در تي ردا بيٺي هئي.
“ردا...... تون!” دارا پاڻمرادو وراڻيو.
دارا ردا کي ڏسي حيران ٿي ويو ۽ ردا دارا کي ڏسي! دارا جي پيشاني تي پگهر هو. هن جي هٿ ۾ شراب هو. دارا جي اکين ۾ خمار هو. ردا اهو سڀڪجهه ڏاڍي اچرج وچان ڏسي رهي هئي.
دارا ردا کي حيراني منجهان ڏسي رهيو هو پر هن کي جڏهن ردا جي حيراني جو اندازو ٿيو ته هن پاڻ سنڀالي کيس اندر اچڻ جو چيو. “اچ.... اچ.. اندر اچ ردا!”
“اوهان جي عبادت قضا ڪري ڇڏيم شايد!” ردا وراڻي.
“نه نه ردا!” جام خالي ڪندي دارا چيس، “ايترو ڪمزور زاهد ناهيان مان!”
دارا جي دل تان سارو غبار لهي ويو. هاڻي هُو خود کي پهرين کان ڪافي هلڪو محسوس ڪري رهيو هو. دارا ماسي کي ردا جي لاءِ چانهه جو ٺاهڻ جو چيو ۽ پوءِ هُو ٻئي ڳالهائڻ لڳا.
“اڄ لڳي ٿو ڪو ئي درد حد کان وڌي ويو هو!..... اڄ لڳي ٿو موت اوهان جي تمام قريب کان گذري وئي دارا صاحب!” ردا ويهندي چيو.
دارا ڪجهه مسڪرايو، ۽ ماٺ ئي رهيو.
“اوهان جون سڀ ڳالهيون ياد اٿم دارا صاحب!” ردا چيو، “اوهان ئي چيو هو نه ته، ‘زندگي جڏهن موت کان بدتر ٿي پوندي آهي، تڏهن آئون هن شراب سان زندگي کي موت کان بهتر بڻائي ڇڏيندو آهيان.’“.... ردا وراڻي، “اوهان ئي چيو هو ته، ‘جيئن پاڻي واچوڙي کي ٺاپر ۾ آڻي ڇڏيندو آهي، تيئن شراب مون کي ٺاپر ۾ آڻي ڇڏيندو آهي!’“
ردا جون سڀ ڳالهيون دارا کي دل سان لڳيون، پر هن انهن سڀني کان لنوائيندي ردا کان پڇيو، “انهن ڳالهين کي ڇڏ، تون ٻڌا اڄ ڪيئن مون وٽ هلي آئي آهين؟”
دارا جو اهو سوال ٻڌي ردا ڪجهه اداس ٿي وئي هن جي منهن جو پنو لهي ويو. هُوءَ ڪجهه ڳالهائي نه سگهي.
دارا ردا جو چهرو زرد ٿيندي ڏٺو ته وراڻيو، “خير ته آهي ردا؟.... تون اداس ڇو ٿي پئين؟”
ردا شراب جي جام ڏانهن ڏٺو، ۽ پوءِ انهي تان نظرون هٽائيندي هن دارا کي چيو، “سچ ٻڌايان دارا صاحب؟”
“ها ها... چئو ڇا مسئلو آهي؟” دارا هڪدم وراڻيو.
ڪمري جي ڇت ڏي اکيون ڪري ردا هڪ ٿڌو ساھ کڻي چيو، “مون کي الئه ڇو اڄ زندگي موت کان بدتر لڳي!” دارا اهو ٻڌي ڪجهه حيرت ۾ پئجي ويو. ردا ڪي پل رکي وري ڳالهايو، “اڄ دل تي ڏاڍو غبار ٿي پيو، ايتري قدر جو اڄ دل چاهيو ٿي ته پکي تي لٽڪي پوان!......بجلي ۾ هٿ وجهي ڇڏيان!.....ڪنهن واھ ۾ ٽپو ڏئي ڇڏيان!...... پر پوءِ اوهان جي ٻڌايل ڳالهين مون کي ائين ڪرڻ نه ڏنو.” ردا وراڻي، “بس پوءِ مان اوهان وٽ هلي آيس!” هن چيو، “مان ٺاپر جي تلاش ۾ آئي آهيان دارا صاحب!”
دارا ردا جون ڳالهيون ٻڌيون ۽ پوءِ هُو ردا جي لاءِ هڪ جام ٺاهڻ لڳو.
ردا اهو ڏسي وراڻي، “نه نه دارا صاحب، مان شراب پيئڻ نه آئي آهيان اوهان وٽ!”
“ته پوءِ...” دارا پڇيو.
“اوهان ئي ته چيو هو نه ته، ‘شراب پيئبو ناهي، شراب اوتبو آهي!’“ ائين چئي ردا ڪجهه لمحا ماٺ رهجي وئي ۽ پوءِ وري وراڻي، “دارا صاحب، اوهان جڏهن ڳالهايو هو تڏهن مون کي ائين لڳو هو ڄڻ شراب اوتجي رهيو هو!...... اوهان کي خبر ناهي دارا صاحب، اها سڄي رات آئون سمهي نه سگهي هئس!...... . . بس مان اڄ ڏاڍي اداس هئس سو انڪري ئي اوهان ڏي هلي آيس.”
“تون به بلڪل ٺيڪ وقت تي ئي آئي آهين ردا!” دارا چيو، “ اڄ مان به ڏاڍو اداس هئس.”
“ڇا لاءِ اداس هئا اوهان؟” ردا پڇيس.
دارا ڪجهه ماٺ رهي چيو، “ٻڌائيندس ته وري اداس ٿي پوندس!.... ۽ اوهان کي به اداس ڪري ڇڏيندس... “ دارا وري ڳالهه جو رخ مٽائيندي چيو، “ڇڏ ان ڳالهه کي ڪا ٻي ڳالهه ڪر ردا!”
ايتري ۾ ماسي ردا جي لاءِ چانهه کڻي آئي. ردا ڏاڍي بي تڪلفي سان چانهه ٺاهي پيئڻ لڳي. ماحول هاڻي پهرين وارو ڳنڀير نه رهيو هو، هاڻي هُو ٻيئي اداس نه هئا. هُو ٻيئي اڄ پنهنجي پنهنجي منهن ڏاڍا اداس ٿيا هئا پر هڪٻئي سان ملي هنن جو غبار ڪافي هلڪو ٿي پيو هو.
“ملڻ سان هر چيز وڌندي آهي، سواءِ درد جي!” دارا وراڻيو، “درد، ملڻ سان گهٽجي ويندو آهي ردا!”
“درد نه گهٽبو آهي دارا صاحب!” ردا وراڻي، “درد جو احساس ڪجهه گهٽجي ويندو آهي!”
“درد به ته هڪ احساس ئي آهي ردا!” دارا ڪجهه خاموش رهي وراڻيو، “پاڻ ٻئي اڄ ڏاڍا اداس هئاسين... تو وٽ به درد هو، مون وٽ به درد هو، مگر ڏس، ملياسين ته درد گهٽجي ويو آهي نه ردا!”
ردا، دارا جي انهي ڳالهه کي رد ڪري نه سگهي. هن جي چهري تي زرد ئي سهي پر هلڪي مسڪراهٽ ڦهلجي وئي..... . . . .
ردا چانهه پي رهي هئي دارا ماٺ ويٺو هو.
دارا کي ماٺ ڏسي دارا چانهه جي ڪوپ مان سپ ڀريندي مرڪندي چيو، “اوهان منهنجي سامهون شراب پيئڻ ڇڏي ڏنو، پر آئون اوهان جي سامهون چانهه پيئڻ نه ڇڏينديس.”
“اها ڳالهه نه هئي ردا،” دارا وراڻيو، “منهنجي فطرت آهي، آئون ڏوھ ۽ ثواب ڪنهن جي سامهون نه ڪندو آهيان! پنهنجي منهن ڪندو آهيان!”
“چانهه پيئڻ ته نه ڏوھ آهي ۽ نه ثواب!” ردا پڇيو، “پر شراب. . .. ؟!”
“ها، چانهه ته نه ڏوھ آهي نه ئي ثواب!” دارا مسڪرائيندي جواب ڏنو، “پر شراب ڏوھ به آهي ۽ ثواب به!”
“جواب ته ڏاڍو سٺو آهي پر رواجي آهي!” ردا چيو.
“ڪيئن؟” دارا پڇيو.
“مون کي خبر آهي ته هاڻي ڦري سِري اوهان اهو ئي شعر ٻڌائيندؤ ته،

شراب کا اپنا کـو ئي صريح رنگ نهين هـوتا،
شراب تجـــزيــــــئــهِ احـــتســــــاب کــــــــرتــي هي!
جو اهــــل دل هين، بڙهاتــي هي آبـــرو ان کي،
جو بي شعــور هـين ان کو خراب کــــرتي هي!

“ ته پوءِ؟” دارا چپ چوريا.
ردا وري ڳالهائڻ لڳي، “هر بي نمازي اهو ئي چوندو آهي ته درجا دلين تي آهن، ڀٽائي ڪهڙي نماز پڙهي؟ بابا بلهي شاھ ڪهڙا روزا رکيا؟ پر ڇا ڪيترا بي نمازي آهن جيڪي ڀٽائي جهڙا آهن؟ ڪيترا بي روزه آهن جيڪي بابا بلهي شاھ بڻيا آهن؟؟؟”
ردا جڏهن ڳالهائي ماٺ ڪئي ته دارا چيو، “ها، ائين ته بلڪل آهي!..... پر هڪ ڳالهه پڇان؟”
ردا ماٺ ۾ ئي ها ڪئي.
“ڪيترا نمازي آهن، جيڪي ڀٽائي جهڙا آهن؟..... ڪيترا روزيدار آهن، جيڪي بابا بلهي شاھ بڻيا آهن؟؟!”
اهو ٻڌي ردا لاجواب ٿي وئي. هُوءَ ڪجهه ڪڇي نه سگهي.
ردا چيو، “اهو بحث ئي اجايو آهي ردا!”
ڪجهه دير ٻنهي مان ڪنهن به ڪونه ڳالهايو، پوءِ ڪجهه ترسي ردا وراڻي، “ڪجهه به آهي پر مون کي ائين ٿو سمجهه ۾ اچي ته جنهن شيءِ کان منع ٿيل آهي سا ته گناھ ئي آهي!”
دارا اهو ٻڌي مسڪرائي ڏنو. دارا جي اها مسڪراهٽ ردا کي سمجهه ۾ نه آئي. هُوءَ سوال بڻجي دارا جي منهن ۾ گهورڻ لڳي. دارا چيو، “ڪجهه انڪار، انڪار نه ٿيندا آهن.” دارا چيو، “ڪي انڪار به اقرار ئي ٿيندا آهن ردا! ....... تون ته اهي ڳالهيون بهتر نموني سمجهي سگهين ٿي!”
اهو ٻڌي ردا جڏهن دارا ڏي متوجه ٿي ته دارا وري ڳالهايو، “ ڏس نه، اڪثر ائين به ٿيندو آهي جو جيڪڏهن ڪو عاشق پنهنجي محبوب سان محبت جو اظهار ڪندو آهي تڏهن محبت هوندي به محبوب نخرو ڪندي، اقرار جي بدران انڪار ئي ڪندو آهي! هاڻي تون پاڻ ئي ٻڌاءِ ڇا اهو انڪار، انڪار هوندو آهي؟.........” ردا کان اڳ ۾ دارا پاڻ ئي جواب ڏنو، “نه! هرگز نه! مان ته چوان ٿو انهي انڪار جهڙو ڪو اقرار هوندو ئي ناهي!”
دارا جي اها ڳالهه ٻڌي ردا به مُرڪي پيئي. هُو ائين ڪرڻ کان رهي نه سگهي.
“تون منع جي ڳالهه ٿي ڪرين ردا ته هاڻي منهنجي ڳالهه ٻڌ!” دارا کيس مڪمل طرح متوجه ڪري وراڻيو، “روڪيل ڳالهه کان رهي وڃڻ ئي گهرجي، اهو ته بلڪل درست آهي پر ردا، ڪو ڪو روڪڻ، روڪڻ نه هوندو آهي، ڪو روڪڻ، رغبت لاءِ ئي هوندو آهي!”
ردا ڏاڍي دلچسپي سان دارا جون ڳالهيون ٻڌي رهي هئي. دارا پنهنجي منفرد انداز سان ڳالهائيندو رهيو هو، “فرض ڪر آئون هينئر توکي اهو چوان ته، ‘پُٺتي مُڙي نه ڏس!’ ته ظاهر آهي ان ئي لمحي تنهنجي ذهن ۾ اهو خيال ايندو ته پُٺتي مُڙي ڏسان! منهنجي انهي روڪڻ سان ئي تنهنجي ذهن ۾ پُٺتي ڏسڻ جي لاءِ رغبت پيدا ٿيندي!” دارا ڪجهه لمحا ترسي وراڻيو، “هاڻي انهي ئي ساڳي ڳالهه کي ابتو ٿا ڪريون!” دارا ڳالهائڻ لڳو، “هاڻي ڏس ردا ان ڳالهه جو هڪ مطلب اهو به ٿيو ته آئون جيڪڏهن تنهنجي دل ۾ پُٺتي مُڙي ڏسڻ جي رغبت پيدا ڪرڻ چاهيان ته پوءِ ممڪن آهي ته ائين ئي چوان ته، ‘پُٺتي مُڙي نه ڏس!’ صاف ڳالهه اها ردا ته، ڏس، مان جيڪڏهن اهو چاهيندس ته تون پُٺتي مُڙي ڏس ته پوءِ توکي پُٺتي مُڙي ڏسڻ کان منع ڪري ڇڏيندس!..... ان منع جو مطلب منع هرگز نه ٿيندو ردا جي!”
ردا چانهه جي ڪوپ منجهان آخري سپ ڀريندي چيو، “دارا صاحب اوهان جي ڳالهه ته تمام زبردست آهي پر مون کي هڪڙي ڳالهه سمجهه ۾ نٿي اچي.” ردا وراڻي، “محبت ۾ ته ناز ۽ نخري جي گنجائش هوندي ئي آهي پر حلال ۽ حرام واري ڳالهه کي رومال ۾ ويڙهڻ جي ڪهڙي ضرورت؟”
“ضرورت آهي ردا صاحبه!” دارا وراڻيو، “ رومال ۾ ويڙهيل ڳالهه اهو ئي سمجهي سگهندو آهي جيڪو ذهني طور قابل هوندو آهي. ڪم عقل ماڻهو رومال ۾ ويڙهيل ڳالهه سمجهي نه سگهندا آهن ردا!” دارا پنهنجي چهري تان وار هٽايا ۽ پاڻي جو گلاس ڀريندي ڳالهائڻ لڳو، “تون ڪم عقل ناهين ردا، تون پاڻ ئي سڀ سمجهي ويندين، آئون توکي رڳو ايترو ٻڌايان ٿو ته، اهي جيڪي رومال ۾ ويڙهيل ڳالهه به سمجهي نه سگهندا آهن سي ڪم عقل شراب جي قابل نه هوندا آهن، سو انهن جي لاءِ شراب حرام ئي آهي. اهي، جيڪي شراب کي نشو ٿا سمهجن، اهي جن جي مٿي کي ڦيري اچي ويندي آهي، تن کي بيشڪ منع ٿيل آهي،” دارا پاڻي جو گلاس هڪ ئي ساهي ۾ پي، خشڪ نڙي آلي ڪئي ۽ ڳالهه پوري ڪندي وراڻيو، “ باقي اهي، جيڪي رومال ۾ ويڙهيل ڳالهه سمجهي ويندا آهن، اهي جيڪي هن جي قابل هوندا آهن، ڪم عقل نه هوندا آهن، تن جي لاءِ هي، نه ڏوھ آهي نه ثواب!..... اهي ڏوھ توڙي ثواب کان گهڻو اڳتي هوندا آهن!”
دارا جي اها ڳالهه ردا جي چهري تي هڪ پياري مرڪ وکيري وئي، اها مرڪ ان ڳالهه جو ثبوت هئي ته هُو ڪم عقل نه هئي، کيس دارا واري ڳالهه سمجهه ۾ اچي وئي هئي.
دارا ڪجهه دير ترسيو ۽ پوءِ وري وراڻيو، “جيڪڏهن خدا حضرت آدمؑ کي جنت واري ان وڻ جي ويجهو وڃڻ کان نه جهلي ها، ته هُو ايترو جلد جنت منجهان نه تڙجي ها!........ ممڪن هو ته هُو اڃاتائين جنت ۾ ئي هجي ها!” دارا مسڪرائي کليل دري کان ٻاهر نهاريو ۽ ڳالهه پوري ڪندي وراڻيو، “ممڪن هو ته اڃا تائين حضرت آدمؑ کي انهي وڻ ڏي وڌڻ جو خيال ئي نه اچي ها!!”
ردا ائين محسوس ڪري رهي هئي ڄڻ مٿس شراب اوتجي رهيو هو. هُن جا چپ چُپ هئا. هُن جي چهري تي رڳو حيراني ۽ وجداني جون لهرون ٺهنديون ۽ ڊهنديون ٿي رهيون. هُوءَ ڄڻڪهِ شراب ۾ غوطا کائي رهي هئي. ردا جي پُرڪيف حالت تي دارا کي رشڪ اچڻ لڳو. هُو ڳالهائڻ بند ڪري ردا جي چهري تي رقص ڪندڙ خمارن کي ڏسڻ لڳو. ڪجهه دير جي مشاهدي کان پوءِ دارا ردا جي پٿرائجي ويل اکين جي آڏو هٿ هِلائي کيس هوش ۾ آندو ته ردا پاڻ سنڀالي وراڻي، “ اوهان جون ڳالهيون مون تي شديد اثرانداز ٿينديون آهن دارا صاحب!.... اوهان جي لفظن ۾ الائي ته ڪهڙو جادو آهي!”
“هاڻي مکڻ نه هڻ... خبر اٿم ته بور ٿي رهي آهين جام،” دارا چيو، “ماسي کي چانهه جو چوان ٿو.”
ردا مرڪندي وراڻي، “نه، بور ته هرگز نه ٿي آهيان پر چانهه گهرايو، پيئداسين.”
دارا ماسي کي گهرائي چانهه جو چيو ۽ پوءِ هي وري ڳالهيون ڪرڻ لڳا.
“دارا صاحب اوهان کي سچي ڳالهه ٻڌايان.” ردا وراڻي.
“نه،” دارا چيو، “اوهان ڪوڙي ڳالهه ٻڌايو،”
دارا جو خيال هو ته سندس اهو جملو ٻڌي ردا کان ٽهڪ نڪري ويندو پر اهڙو ڪجهه به نه ٿيو. ردا کي سنجيده ڏسي دارا به سنجيده ٿيندي پڇيو، “ٻڌاءِ ردا ڪهڙي ڳالهه ٿي ٻڌائين؟”
“دارا صاحب، مون سان هڪ مسئلو ٿي پيو آهي.” ردا وراڻي.
“ ڪهڙو مسئلو ردا؟” دارا وڌيڪ سنجيده ٿيندي وراڻيو.
“۽ اهو به ٻڌايان ته مون سان اهو مسئلو اوهان ئي ڪيو آهي دارا صاحب!” ردا چيو.
“..... پر ڪهڙو مسئلو؟” دارا عجب مان پڇيو.
“دارا صاحب، سچ اهو آهي ته مان اوهان کان پهرين ڏاڍي خوش هئس. مان هر وقت تيار رهندي هئس.” ردا جون اکيون جهڪي ويون، “دارا صاحب منهنجو ته ڌنڌو ئي هو پاڻ ٺاهڻ سان، سو آئون پاڻ ٺاهيندي رهندي هئس هر وقت!” ردا دارا ڏي نهاريو ۽ چيو، “پر دارا صاحب، اوهان سان ملڻ کان پوءِ مون کان اهو سڀڪجهه ڇڏائجي ويو آهي! اوهان سان ملڻ کان پوءِ منهنجي لاءِ پاڻ ٺاهڻ ، هر هر تيار رهڻ، اهو سڀڪجهه ڏاڍو اوپرو ٿي پيو آهي دارا صاحب!” ردا چيو، “دارا صاحب، پهرين آئون روز راتيون وڏن ماڻهن جي محفلن ۾ گذاريندي هئس، انهن کي شراب پياريندي هئس، پر اوهان سان ان رات واري ملاقات ۾ الائي ته ڇا هو جو ان کان پوءِ مون کي ڪا محفل سجائي ئي نه ٿي!..... اوهان کي سچ ٿي ٻڌايان دارا صاحب ته ان رات کان پوءِ هڪ رات وڏي مشڪل سان آئون ماسي جي زور ڀرڻ تي هڪ محفل ۾ وئي هئس مگر مان اتان تمام جلد ئي واپس موٽي آئي هئس!. . .. “ ردا جي چهري تي ڪروڌ جا آثار ظاهر ٿيا، هن چيو، “مون جڏهن انهن کي شراب پيئندي ڏٺو ته مون کي الائي ته ڇا ٿيو جو منهنجي طبيعت ئي خراب ٿي پئي، بس آئون اٿي هلي آيس......!”
دارا اهو ٻڌي ردا جي چهري ۾ وڃائجي ويو........
“دارا صاحب، مون اهو سڀڪجهه ڇڏي ڏنو آهي......” ردا وراڻي، “دارا صاحب........” هُوءَ ڪجهه چوندي چوندي رڪجي وئي....
“ها؟؟” ردا پڇيو.
“اڄ ماسي ڏاڍي تلخ ٿي پئي، چيائين، ‘تون اگر اهو ڌنڌو نه ڪندين ته کائينديون سين ڇا؟’“ ردا جو ڪنڌ وري هيٺ ٿي ويو. هُو ڪجهه لمحا ترسي وراڻي، “مون ماسي کي چيو، ‘مان ڪو ٻيو ڌنڌو ڪنديس.’ ته ماسي چيو، ‘توکي هرڪوئي سُڃاڻي ٿو سو توکي ٻيو ڪو ڪم ملندو ئي ڪونه هاڻي!’“
دارا اداس ٿي ويو، ردا جون اکيون ڀرجي آيون، هُوءَ وراڻي، “دارا صاحب، ماسي جي اها ڳالهه ٻڌي مان اڄ وڏي مشڪل سان تيار ٿيس، ٻاهر نڪتس.... مون کي وڃڻو ڪنهن ٻي جاءِ تي هو پر منهنجا پير اوهان جي دروازي هليا آيا!.....” ردا جون اکيون ڇلڪي پيون....
اها درد ڪٿا ٻڌي دارا جي دل به ڀرجي آئي پر هن ڳوڙها نه ڳاڙيا، هن ردا جا ڳوڙها اگهندي وراڻيو، “تنهنجا پير بلڪل درست جاءِ تي توکي وٺي آيا آهن ردا!” دارا پاڻي جو گلاس ڀري ردا کي ڏنو ۽ پوءِ کيس اتي ئي ويهاري پاڻ ٻئي ڪمري ۾ هليو ويو. ماسي چانهه کڻي آئي. هن چانهه رکي ۽ چپ چاپ هلي وئي. دارا ٻئي ڪمري مان موٽي آيو. ردا چانهه ڪوپن ۾ لاٿي. دارا سامهون ويهندي پنهنجي گوڏي تي ئي رکي بلينڪ چيڪ تي Signature ڪئي ۽ ردا کي ڏيندي چيائين، “تو کي گهٻرائڻ جي ڪا ئي ضرورت ڪانهي!.... توکي جيتري به ضرورت هجي سا پوري ڪر.”
ردا چيڪ ورتو.... ردا ڳالهائڻ چاهيو پر هن کي لفظ نه نٿي مليا شايد..... دارا ردا ڏي چتايو، ردا جون اکيون بلينڪ چيڪ تي ٿيل دارا جي تي Signature کتل هيون......

◙

قسط 11

اڄ دارا جو سڄو ڏينهن فيلڊ ۾ وزٽ ڪندي گذريو هو. هُو ڏاڍو ٿڪل ٽٽل هو، هُو پنهنجي آفيس پهتو. اڄ ڪافي دير ٿي چڪي هئي، سو سمورو اسٽاف هن کان اڳ هليو ويو هو. آفيس خالي هئي، رڳو اڪيلو فضلو هو، جو سندس انتظار ۾ ويٺو هو. دارا پنهنجي آفيس واري ڪمري ۾ داخل ٿيو. هن ڪرسي تي پاڻ اڇلايو ۽ گهنٽي وڄائي فضلو کي گهرايائين. فضلو آيو ته کيس چانهه جو چيائين، “يار تنهنجي چانهه پيار، مان رڳو تنهنجي چانهه جيڪري آيو آهيان.”
فضلو حڪم جو بندو هو سو دير ئي نه ڪيائين، ويو ۽ ٿوري ئي دير ۾ چانهه ٺاهي کڻي آيو. دارا فضلو جي چانهه پيتي ۽ پوءِ سڌو گهر روانو ٿيو.
دارا گهر آيو ۽ ايندي ئي بيڊ تي ليٽي پيو. ماسي کيس محسوس ڪيو ته اٿي وڃي ماني تيار ڪرڻ لڳي. دارا نه جهڙو آرام ڪيو ۽ پوءِ ماني کان پهرين وهنجي سهنجي فريش ٿي آيو. هن کي هاڻي ٿڪاوٽ جو احساس نه رهيو. هن تيار ٿي ماني کاڌي ۽ پوءِ اڌورو ناول لکڻ ويهي رهيو. هُو ناول جي ڪردارن ۾ گم هو جو ماسي سندس ڪمري ۾ آئي، “دارا پُٽ، تنهنجا مهمان.”
“ سيٺ سلامت.....؟” هن پنهنجي چپن ۾ چيو.
“ نه نه پُٽ.” اهو ٻڌي ماسي وراڻيو، “هُو ته ڦاٽل ڪپڙن ۾ ڪي صفا اٻوجهه ٿا لڳن.... الائي ڪير آهن، تو وٽ آيا آهن.”
اهو ٻڌي دارا کي ڪجهه سمجهه ۾ نه آيو، پر هن ماسي کي چيو، “ ٺيڪ آهي، تون هل. مان پاڻ ئي اچان ٿو، ڏسان ٿو ته ڪير آهن...”
ماسي اهو ٻڌي هلي وئي. دارا ڪمپيوٽر آف ڪيو ۽ هيٺ انهن ماڻهن سان ملڻ هليو ويو.
دارا تنها ئي رهندڙ ماڻهو هو. هڪ ليکڪ هجڻ جي باوجود به دارا نه محفلن ۾ ويندو هو نه ئي ڪن ادبي پروگرامن ۾ شرڪت به ڪندو هو، سو هن جا واسطا به ايترا وسيع نه هئا. جڏهن به ماسي اچي کيس چوندي هئي ته، “دارا پُٽ، تنهنجا مهمان.” ته هُو اهو سمجهي ويندو هو ته سيٺ سلامت پاڻ هوندو يا پنهنجي ڊرائيور کي موڪليو هوندائين. هُو پوءِ اهو به سمجهي ويندو هو ته هوندو ڪو گهمڻ ڦرڻ جو پروگرام يا ڪا شراب شباب جي محفل! بس سيٺ سلامت جو مزاج ئي اهڙو هوندو هو توڙي جو کيس خبر به هئي ته دارا جي طبيعت تنها پسند آهي، پر تنهن هوندي به هُو هروڀرو به دارا کي زوري به گڏ رکندو هو. جڏهن به ڪا محفل مچندي هئي ته دارا وٽ پاڻ ايندو هو يا پنهنجو ڊرائيور موڪليندو هو. جيڪڏهن سيٺ سلامت کان سواءِ ڪو ٻيو هجي ته دارا هرگز نه هلي پر دارا سيٺ سلامت جي دل جي ڀورائي کان واقف هوندو هو سو انڪار نه ڪندو هو ۽ هليو ويندو هو، پوءِ توڙي جو اتي وڃي، دارا جهڙو هوندو هو تهڙو نه هوندو هو، پر سيٺ سلامت جي دل ضرور رکندو هو.
اڄ به ماسي جڏهن کيس مهمانن جو ٻڌايو ته پهرين هن ائين ئي سمجهيو پر پوءِ جڏهن ماسي کيس ڪجهه ٻيو ٻڌايو ته هُو انهن مهمانن بابت سوچيندو سوچيندو هيٺ لهي آيو. هيٺ لهڻ تائين کيس ذهن ۾ نٿي آيو ته آخر اهڙا ڪهڙا مهمان آيا هوندا...؟”
دارا هيٺ مهمان_خاني ۾ آيو ته اتي ويٺل ٻن ٻهراڙي جي پوڙهن کي ڏسي سندس حيراني جي حد نه رهي. هن جي ذهن جي اسڪرين تي سالن جو ماضي لمحن ۾ ڦري ويو... هن ڏٺو اهي سندس ڳوٺ جا ماڻهو هئا، جمعو ۽ صابو. جمعو ۽ صابو ڦاٽل ڪپڙن ۾ سندس عاليشان مهمان_خاني ۾ ويٺا هئا ۽ هيڏانهن هوڏانهن ڪشادي ۽ قيمتي سجاوٽ واري ڪمري کي اچرج وچان ڏسي رهيا هئا. دارا جڏهن ڪمري ۾ داخل ٿيو ته هُو دارا کي سوٽ بوٽ ۾ ڏسي وڌيڪ تعجب ۾ پئجي ويا. جمعو ۽ صابو دارا کي ڏسندي ئي اٿي بيٺا ۽ جهڪي هٿ ڏنائون. دارا انهن جو ڏاڍي چاھ سان آڌر ڀاءُ ڪيو. دارا جو ورتاءُ ڏسي جمعو ۽ صابو ڏاڍا خوش ٿيا ۽ ويهي بي تڪلف ٿي ڳالهائڻ لڳا. جمعي چيو، “رئيس اوهان ته يڪو ڳوٺ ڏي لڙي ئي ڪونه ڏٺو! اڄ اسان جو اچڻ ٿي ويو سو سوچيو سين ته آيا ته هونئن ئي آهيون، سو اوهان کي به ڏسندا هلون.”
صابو چيو، “سائين شهر جون ابتيون سبتيون ڳليون اسان اڻ پڙهيلن کي سمجهه ۾ ئي نه ٿيون اچن، اوهان جو به اصل وک وک تي پڇائيندا پڇائيندا آيا آهيون.”
“چاچا ڀلي آيا، مون کي سچ ته ڏاڍي خوشي ٿي آهي اوهان کي ڏسي، ٻڌايو خير سان شهر اچڻ ٿيو.” دارا پڇيو، “اوهان ته ايندا ئي ناهيو!”
“ها رئيس اسان غريب ماڻهو بيمار ٿيون ته ڪو اچون باقي نه ته عمر ئي گذريو وڃي، شهر اچڻ ئي نٿو ٿئي،” صابو چيو، “شهر سچ پڇو سائين ته اسان کي ته اصل ڀانءِ ئي نٿو پوي! رڳو هُل، رڳو دونهون..... اسان جو ته ساھ ٿو گهٽجي شابش هجي اوهان شهر وارن کي سائين...”
“ ها چاچا ائين ته آهي، پر ٻڌايو ته، اوهان ڪنهن جي دوا وٺڻ آيا اڄ؟” دارا پڇيو.
“ابا هُو سدوري واري ننهن زيني ويچاري پوين پساهن ۾ پئي آهي شهر جي اسپتال ۾، سو اسان ان کي ڏسڻ آياسين.” جمعي وراڻيو.
جمعي جو اهو جملو ٻڌي دارا جو دل ئي دهلجي ويو. “زيني.... زينت...!” هن چپن ۾ اچاريو.
“ها سائين اها ئي.... سائين اوهان کي ته خبر آهي ته ڳوٺ ۾ نه ڪو ڪو قابل ڊاڪٽر نه ڪو ڪو حڪيم طبيب!... ٻيو ته سدورو ويچارو پهرين ئي صفا پاپ لڳو پيو هو سو علاج ٿيو ڪو نه ڇوڪريءَ جو... بس هاڻي ويچاري وڃي جو گهڻي ۾ پئي ته پني سني هتي کڻي آيا آهن.” جمعي ڳالهايو ته وري صابو شروع ٿيو، “سائين اسان جيڪا حالت ڏسي آيا آهيون ته الله کي وڏي قاقت آهي باقي ڇوڪري ۾ هاڻي ڪو حال ڪونهي!”
“ويچاري ننڍي نيٽي ڇوڪري هئي...” جمعي وراڻيو.
“ٻيو ته ادا زال جو هوندو آهي مڙس!” صابو وراڻيو، “سهرو هجي توڙي ڪير هجي پر جيڪڏهن مڙس ۾ لڇڻ ناهي ته پوءِ مائي مُڙس هوندي به جهڙي بيوه!”
“بروبر ادا،” جمعي ڳالهايو، “اهڙي مڙس کان ته نياڻي مئي سهسائي ڇڏجي ته چڱو!” جمعي چيو، “ربو آهي موالي، گهر ۾ رهي ئي ڪونه! انهي جانور کي نه ڪو اون نه الڪو..... سو بس نياڻي ويچاري مفت مري وئي!”
“بس ادا ويچاري جي قسمت ئي اهڙي هئي ڪا!” صابو سڄو ڏوھ قسمت تي ڏيندي وراڻيو.
صابو ۽ جمعو ٻئي زينت جي ابتر حالت تي ڳالهائيندا ئي رهيا ۽ دارا چپ چاپ ٻنهي جون ڳالهيون ٻڌندو رهيو ۽ دل ئي دل ۾ ريزه ريزه ٿيندو رهيو. دارا پاڻ کي ڀڄندو ڀُرندو محسوس ڪيو. هن کي ردا جو اهو جملو ياد آيو، “ اوهان Signature ڪري رهيا آهيو يا ڪا شيءِ ڊاهي رهيا آهيو؟” دارا خود کي اندر ئي اندر ۾ ڊهندي ڏٺو.....
جمعي ۽ صابو جي لاءِ چانهه_پاڻي نوڪر کڻي آيو ته هنن زينت جي حالت تي آهه و زاري ڇڏي، هيڏي هوڏي نهاري دارا کان پڇيو، “ابا شادي ڪانه ڪئي اٿئي ڇا؟”
دارا اهو سوال ٻڌو ته سندس روح ويتر رهڙجي ويو. هُو تار تار ٿي ويو. پر هن پاڻ تي ضبط آندو ۽ انڪار ۾ ڪنڌ ڌوڻي ڇڏيو.
صابو چيو، “سائين هاڻي ته ڪري ڇڏ! گهر واري کان سواءِ گهر ڪهڙو سائين؟”
“ها، اهو ته آهي!” دارا دل تي پٿر رکي وراڻيو.
جمعو ۽ صابو ڪجهه ئي دير ويٺا، ۽ پوءِ موڪلائڻ جي لاءِ اٿيا.
دارا جمعي ۽ صابو کان اسپتال جو نالو پڇيو ۽ کين الوداع ڪري ڇڏيو.
جمعي ۽ صابو کان موڪلائي دارا ڳرا ڳرا قدم کڻندو مٿي پنهنجي ڪمري جي دروازي تي آيو ۽ اتي ئي بيهي رهيو. ڪي گهڙيون اتي ئي اداس اداس بيهڻ کان پوءِ دارا بالڪني ۾ پيل پنهنجي ڪرسي تي ويهي رهيو ۽ وقت کان اڳ شهر جي ديوارن ۾ لڪندڙ سج جي اجهامندڙ ڪرڻن کي گهورڻ لڳو... دارا کي هر طرف زينت ئي زينت نظر اچي رهي هئي. شهر جي ديوارن ۾، سج جي اجهامندڙ ڪرڻن ۾... هر منظر ۾...... زينت. .. . . زينت. .. . .. زينت. . .. ..
دارا جي ذهن تي زينت تري رهي هئي. هُو زينت جي باري ۾ ئي سوچي رهيو هو. ماسي پنهنجي معمول مطابق چانهه کڻي آئي. هو چانهه پئيندي انهي اڻ تڻ ۾ مبتلا هو ته زينت وٽ وڃي يا نه وڃي! وڃڻ جا ته کوڙ سارا سبب هئا پر نه وڃڻ جو فقط هڪڙو ئي ڪارڻ هو. اهو ڪارڻ هي هو ته هن هميشه زينت کي کلندي ٽهڪ ڏيندي ڏٺو هو، هن غريب جي ڌيءَ هوندي به زينت جي منهن تي سدائين مرڪون ڏٺيون هيون. هن زينت جو چهرو سدائين کڙيل ئي ڏٺو هو، اڄ جڏهن هن کي خبر پئي ته اهو چهرو اجهامندو ٿو وڃي ته هن ۾ اهو روشن چهرو اجهامندي ڏسڻ نٿي چاهيو. هن پاڻ ۾اڄ ايتري سگهه نٿي ساري جو هُو انهي ٺهيل ٺڪيل زينت کي اڄ ڊهندي ڏسي! هن جي شادي جڏهن زينت سان ٿي نه سگهي هئي ته هُن شهر جو منهن ڪندي به زينت کي مُڙي نه ڏٺو هو، ڇاڪاڻ ته هن ۾ ايتري همت نه هئي جو هُو زينت کي اداس ڏسي سگهي ها! ها، سو اڄ هُو ڏاڍو اداس هو ۽ پريشان به هو. اڄ چانهه ڪيئن ختم ٿي وئي سا به کيس خبر ئي نه پئي. دارا جڏهن اسپتال وڃڻ جو سوچيو ته هن جو وزن ڏهوڻو ٿي پيو، پر پوءِ به سندس پيرن ۾ ڪا اهڙي طاقتور زنجير هئي جا کيس گهلي گاڏي تائين کڻي آئي! دارا گاڏي ۾ ويهندي ماسي کي چيو، “مون کي شايد واپسي ۾ دير ٿي وڃي، تون منهنجو انتظار نه ڪجان ماسي!” هن اهو چيو ۽ اسپتال روانو ٿي ويو. دارا شهر جي گلين منجهان آهستي آهستي گاڏي هلائيندي ٿي ويو. ها، گاڏي تمام آهستي هلي هئي پر پوءِ به اسپتال تمام جلدي اچي وئي! دارا ڳرن قدمن سان هيٺ لٿو ۽ اسپتال ۾ داخل ٿيو. اتي هن صديق، قالو ۽ جاڙي کي ڏٺو جيڪي بينچ تي اداس ويٺا هئا. دارا کي ڏسي انهن جي اکين ۾ هڪ چمڪ ڊوڙي وئي. دارا کي ڳوٺ وارا ڏاڍو چاهيندا هئا. دارا رئيس جو پُٽ هو پر ڳوٺ وارن سان هرگز اهڙو سلوڪ نه ڪندو هو جهڙو سندس ڀاءُ ڪندا هئا. ڳوٺ وارا دارا جي ڀائرن کان بيزار هوندا هئا پر دارا اهڙو نه هو سو دارا مان سڀئي خوش هوندا هئا. دارا جي ڳوٺ مان وڃڻ کان پوءِ انهن اڄ کيس پهريون ڀيرو ڏٺو هو ته ڏاڍا خوش ٿي پيا هئا. دارا انهن سان مليو، حالي احوالي ٿيو ۽ پوءِ انهن کان زينت جي ڪمري جو پڇيائين، ۽ مٿي ويندڙ چاڙهي چڙهڻ لڳو. چاڙهي تي مٿي چڙهندي چڙهندي دارا جي دل ته اهو ٿي چاهيو ته يڪو ئي مٿي هليو وڃي پر دارا جا قدم ٻي منزل کان مٿي وڃي نه سگهيا. دارا مٿي پُڄي ريسيپشن تان زينت جو ڪمرو معلوم ڪيو ۽ پوءِ زينت جي ڪمري ڏانهن هلڻ لڳو. زينت، سامهون واري ڪمري ۾ هڪ گدلي بيڊ تي ليٽي پئي هئي. دارا جا قدم اتي ئي رڪجي ويا. دارا جون اکيون پٿرائجي ويون. “زيـ....نت!” هن جي چپن بي ساخته اچاريو.
هن ڏٺو، زينت به شهر جي سج جيان وقت کان اڳ لهندي ٿي وئي! هُن جا وار اڻڀا هئا، لٽا ليڙون هئس. زينت جي چهري تان مرڪون غائب هيون. هن جو حسن زوال پذير ٿي چڪو هو... هُو صفا ختم ٿي نظر آئي. دارا ڪي گهڙيون اتي بيٺو رهيو پر ماڻهن ۽ ڊاڪٽرن جي گهڻي اچ وڃ جيڪري هُو اتي بيهي نه سگهيو. دارا آهستي آهستي زينت جي ڪمري ڏانهن وڌي ويو. دارا زينت جي ڪمري ۾ داخل ٿيو ته هن ڏٺو، سندس سهرو ڪنڊ ۾ ڪنڌ هيٺ ڪري ويٺو هو، ڄڻ ته زينت جون آخري گهڙيون ڳڻي رهيو هو. هن جي چهري تي ايتري ته بيزارگي هئي جو دارا کي ائين ٿي لڳو ڄڻ جيڪڏهن هن جي وس ۾ هجي ته هينئر ئي ننهن جي نڙي تي ننهن ڏئي ڇڏي. هن جو به ڏوھ ڪو نه هو، زينت جي زندگي جي ڪا اميد باقي نه هئي، رهندو هن جي آخري هڪ هڪ گهڙي مٿس وڏيري جو قرض ويتر وڌائيندي ٿي وئي! هُو ڏاڍو لاچار هو، مجبور هو. سدوري جيئن ئي دارا کي ڏٺو ته ٽوال ڇنڊي مٿي اٿيو ۽ يڪدم اچي جهڪي سلام ورايائين. دارا هن کي دلداري ڏني ۽ ڪجهه رقم به ڏني. سدوري کي اهو سٺو ته نه پئي لڳو پر هن جي حالت ئي اهڙي هئي جو هُو انڪار ڪري ئي نه پئي سگهيو. سدوري پئسا ورتا ۽ دل ئي دل ۾ دارا جي لاءِ چانهه وٺي اچڻ جو خيال ڪري ڪمري کان ٻاهر نڪري ويو.
دارا هاڻي زينت کي تڪي رهيو هو. زينت جون اکيون بند هيون، ڪاري سائي کيس وڪوڙي وئي هئي. هُو پويان پساھ کڻي رهي هئي. دارا هارايل جواري وارا قدم کڻندو آهستي آهستي اچي زينت جي پيراندي کان ويهي رهيو. دارا زينت جي چهري ۾ چتائي رهيو هو. دارا جون اکيون زينت جي چهري تي ٽڪيل رهيون پر زينت جو چهرو آهستي آهستي ڌنڌلو ٿيندو ويو، اگربتي جي دونهي ۾، سگريٽ جي دونهي ۾، ڇلڪندڙ جام ۾ اڀرندڙ، لهندڙ، ٺهندڙ ڊهندڙ لهرن جي دائرن ۾.......! ۽ انهن لهندڙ اڀرندڙ ۽ ٺهندڙ ڊهندڙ دائرن ۾ وري کيس اهو ماضي ياد اچڻ لڳو هو، اهو خار بڻجي ويل، گلابن جهڙو ماضي! زينت سان گڏ گهاريل هڪ هڪ گهڙي ڏاڍي تيزي سان دارا کي انهن دائرن ۾ ترورا ڏيندي وئي! دارا دير تائين زينت جي چهري ۾ انهي ماضي کي گهوريندو رهيو پوءِ هن ڏٺو، آهستي آهستي حسين ماضي جا اهي سمورا پل دائرن جيان محدود ٿيندا ٿيندا زينت جي اجهاميل اکين ۾ گم ٿي ويا. زينت جون بند اکيون ڄڻ دارا جي انهن شهيد لمحن جون قبرون هيون. زينت جون اکيون دارا جي شهيد ماضي جون مزارون هيون. اڄ زينت جي پيراندي کان ويٺي ويٺي دير تائين دارا زينت جي انهن اکين جي کلڻ جو انتظار ڪندو رهيو. شايد دارا کي هروڀرو به اهو وهم هو ته زينت جون اکيون کلنديون ۽ انهن منجهان ماضي جا شهيد لمحا زنده ٿي اٿي پوندا ۽ هُو انهن شهيدن کي وري شهيد ٿيڻ نه ڏيندو! هُو هميشه جي لاءِ انهن کي سنڀالي رکندو! ها، دارا جي پاڳل دل ۾ شايد اها ئي ڳالهه هئي، سو هُو ڪافي وقت کان زينت جي اکين ۾ پنهنجيون اکيون بنا ڇنڀڻ جي کپائي ويٺو هو. هڪ سراب منجهان گذري، هڪ مدت جي سفر کان پوءِ نيٺ دارا جون اکيون جڏهن اجهامڻ لڳيون تڏهن هن ڏٺو ته زينت جون اکيون کلڻ لڳيون. زينت جون اکيون کلندي ڏسي دارا جي چهري تي زندگي موٽي آئي. آهستي آهستي ٿي زينت جون اکيون ته کلي ويون مگر انهن ۾ دفن ٿيل ماضي جا شهيد لمحا اٿي نه سگهيا! اهو ڏسي دارا جو چهرو وري اداس ٿي ويو. زينت جون اکيون جيئن ئي کليون ته انهن دارا کي ڏٺو ۽ پوءِ بس کليل ئي رهجي ويون! زينت دارا کي پنهنجي سامهون ڏسي دنگ رهجي وئي! هن جي چپن ۾ چُرڻ جي سگهه نه رهي هئي پر زينت ساري سگهه ميڙي سهيڙي سندس نالو اچاريو، “دا........را.....!”
دارا جي نالي سان گڏ زينت کان هڪ گهري اونهي سرد آهه نڪري وئي. انهي آهه جي پُٺيان وڏي آهه و زاري هئي جنهن جي عزاداري جي لاءِ به عمريون درڪار هيون، مگر زينت وٽ وقت جي ڏاڍي ڪمي هئي سو اهو ڪيڏارو زينت جي انهي هڪڙي آهه ۾ دٻجي دفن ٿي ويو!
زينت سان ڳالهائڻ جي لاءِ اڄ دارا وٽ به ڪيئي درد هئا. دارا هن کي ٻڌائڻ ٿي چاهيو ته هُو ڇا جي لاءِ ڳوٺ مان زينت کان بنا موڪلائڻ جي ئي شهر هليو آيو هو! دارا کيس اڄ ٻڌائڻ ٿي چاهيو ته کائنس وڇڙي، هُو ڪيڏو برباد ٿيو آهي! هُو ڪيڏو ڊهي ويو آهي! هن ڪيڏو ڀوڳيو آهي، ۽ اڄ تائين ڀوڳي ئي رهيو آهي! اڄ تائين مسلسل ڊهي ئي رهيو آهي! پر دارا جي حالت به زينت واري ساڳي ئي هئي سو هن به پنهنجي پٿرائجي ويل چپن سان وڏي مشڪل سان زينت جو نالو پنهنجي زبان تي آندو! “زيـ.....نت.......!” دارا کان به انهي نالي سان گڏ هڪ اونهي گهري آهه نڪري وئي ۽ اهو سڀڪجهه انهي آهه ۾ دٻجي دفن ٿي ويو!
سدورو چانهه کڻي آيو، هن دارا کي چانهه ڀري ڏني ۽ ماضي حال جون خبرون چارون ڏيڻ وٺڻ لڳو. پر دارا کي ڪائي ڪل نه هئي. هُو فقط زينت جي چهري ۾ گم هو، هن جي هٿن پاڻمرادو سدوري کان چانهه ورتي، هن جا چپ پاڻمرادو ئي سدوري سان ڳالهائيندا رهيا.
زينت به انهن سمورين گهڙين دوران دارا کي ئي تڪيندي رهي! هو دارا کي سوٽ بوٽ ۾ ڏاڍو تيار ڏسي رهي هئي. دارا کي تيار ڏسي زينت اکيون جهڪائي پنهنجي ڦاٽل چتيون لڳل ڪپڙن ڏانهن ڏٺو! هن جڏهن دارا تان نگاهون هٽائي پنهنجا حال ڏٺا ته ڏاڍي اداس ٿي وئي. زينت پنهنجي ئي پر ۾ انهي تصور ۾ ٻڏي وئي جيڪو حقيقت ٿي نه سگهيو! زينت سوچڻ لڳي؛ ڪاش! جيڪڏهن دارا سان سندس شادي ٿي وڃي ها ته اڄ هن جا حال ههڙا نه هجن ها، هُو به دارا وانگر بلڪل تيار هجي ها، هُو جواني ۾ جهور نه ٿئي ها، هُو علاج جا پئسا نه هئڻ ڪري نه مري ها! زينت سوچڻ لڳي، ڪاش! دارا سان شادي ٿي پوي ها ته ڪيڏو نه ڀلو ٿي پوي ها! اهو تصور ڏاڍو حسين هو پر اکين جي آڏو واري تلخ حقيقت زينت کي گهڻي دير انهي تصور ۾ رهڻ نه ڏنو! هُو پنهنجي حقيقت ۾ موٽي آئي ۽ مايوس ٿي وئي، ۽ مايوس به ايتري جو کيس موت جو به ڪو ڊپ نه رهيو هو. پهرين ته اڃا جيئن تيئن پر اڄ دارا کي عمدي اعلى لباس ۾ ڏسي زينت جي دل پنهنجي زندگي مان ڀرجي وئي. هن هاڻي واقعي به مرڻ ٿي چاهيو بس! ڇاڪاڻ ته هن جي زندگي جي حقيقت هي هئي ته هُو دارا جي زال هجڻ بجاءِ ربو جي زال هئي. هن جو مڙس دارا نه هو، جيڪو هينئر سندس سامهون ويٺو هو، بلڪهِ هن جو مڙس اهو ربو هو جيڪو زال جي اهڙي حالت هوندي به وڏيري جي ڍورن ۾ خوش هو. اها ته شابس هئي سندس سهري سدوري کي جنهن پني پٽي به، کيس آخري گهڙين ۾ شهر جي اسپتال ڀڙو اچي ڪيو هو، نه ته ربو جي آسري تي ته هُو اتي ئي تڙپندي رهي ها، يا شايد هينئر تائين مري به چڪي هجي ها! زينت کي سندس حقيقت رئاري ڇڏيو. هن جي پٿرائجي ويل اکين منجهان ڳوڙها چشما ٿي ڦُٽي پيا!
“امان ڇا ٿيو... زيني!” سدوري جي اک زينت جي ڳوڙهن تي پئي ته هن هڪدم زينت کي پڪاريو. سدورو اٿي وٽس آيو، “مان ڊاٽڪر کي وٺي ٿو اچان پُٽ!...” اهو چئي سدورو تڪڙو تڪڙو ٻاهر هليو ويو.
دارا ڪوشش جي باوجود به ڪجهه ڳالهائي نه سگهيو، هن زينت جي مٿي جي هيٺيان پنهنجو هٿ ڏئي کيس آٿت ڏيڻ جي ڪئي. زينت دارا کي قريب تر ڏسي پنهنجا چپ چورڻ جي ڪوشش ڪئي. دارا کي لڳو هُو ڪجهه ڳالهائڻ ٿي چاهي، دارا پنهنجي چهري جي تاثرات سان کيس ڳالهائڻ جي لاءِ همٿائڻ لڳو. زينت هڪ ڀيرو ٻيهر پنهنجي پوري سگهه ميڙي سهيڙي آخري جملو ڳالهايو ۽ پوءِ هميشه جي لاءِ ماٺ ٿي وئي..... زينت جو دارا سان ڳالهايل ٽٽل ڦٽل لفظن وارو اهو جملو هو، “ دارا.... تون .... ته ڏس.. . ٺــــ .. . . هي ..... وئين...... پر.... پر....... پـ....ر مان... تـ تـ ته ڊهي و ويس...... دا...را!”

◙

قسط 12

“ دارا.... تون .... ته ڏس.. . ٺـــــ . . . هي ..... وئين...... پر.... پر....... پـ....ر مان... تـ تـ ته ڊهي و ويس...... دا...را!” زينت جا اهي آخري لفظ دارا جي دماغ ۾ ائين گهمي رهيا هئا جيئن فرعون جي نڪ ۾ مڇر! زينت جا اچاريل اهي آخري ٽٽل ڦٽل لفظ دارا کي ٽوڙي ڦوڙي رهيا هئا! دارا پنهنجي ڪم ۾ ڏاڍو ڪميٽيڊ رهندو هو پر انهن لفظن جي لرزش کيس ٻئي ڏينهن آفيس وڃڻ نه ڏنو هو! دارا ساري رات اکين تي گذاري هئي، ڪيئي ڀيرا ماسي به کائنس پڇيو هو ته، “ڇا ڳالهه آهي ابا؟” مگر هن هر ڀيري “ڪا ڳالهه ناهي ماسي تون وڃي چانهه ٺاهي اچ!” چئي کيس روانو ڪري ڇڏيو هو.
“دارا.... تون .... ته ڏس.. . ٺـــــ . .. هي ..... وئين...... پر.... پر....... پـ....ر مان... تـ تـ ته ڊهي و ويس...... دا...را!” دارا کي سوٽ بوٽ ۾ تيار ڏسي زماني سان گڏ زينت به اهو ئي سمجهيو هو ته دارا پاڻ کي ٺاهي ڇڏيو آهي. اهو ئي سبب هو جو هن اهي لفظ اچاريا هئا. اِهي، اهي لفظ هئا جيڪي ٻڌڻ کان پوءِ دارا کي پنهنجو لباس ڪنڊا بنجي چُڀڻ لڳو هو! دارا جي دل چاهيو ٿي ته اهو سڀڪجهه ڦاڙي ڦٽو ڪري ڇڏي! هن کي پنهنجي وجود منجهان وحشت ٿيڻ لڳي! اهو ئي افسوس هو، جو پل پل دارا کي اڏوهي جيان اندر ئي اندر کائي کوکلو ڪندو ٿي ويو.
دارا جي دل تي ڏاڍو غبار ٿي پيو هو، اهڙو غبار اڳ ڪڏهن نه ٿيو هئس. هن جو ڏينهن انهي ئي ڪمري ۾ گذري ويو. هن ماني به نه جهڙي کاڌي ۽ بس چپ چاپ بيڊ تي ليٽيو رهيو. هن پنهنجي سوچ مٽائڻ جي لاءِ ڪيئي ٽي وي چينل مٽايا پر هر چينل تي کيس هڪ ئي چهرو نظر ٿي آيو، جواني ۾ جهور ٿي ويل چهرو! درد جي علامت بنجي ويل چهرو! سوال . . . . .. سوال ڪيئي سوال بڻجي ويل چهرو! زندگي جي آخري سرحد تي بيٺل، موت جي منهن ۾ ويندڙ اداس ۽ ڪمزور چهرو! هر چينل تي کيس بس هڪڙو ئي جملو بريڪنگ نيوز بڻجي هلي رهيو هو ، “دارا.... تون .... ته ڏس.. . ٺــــــ . . . . هي ..... وئين...... پر.... پر....... پـ....ر مان... تـ تـ ته ڊهي و ويس...... دا...را!”
شام ٿي ته دارا پنهنجي ڪمري جي لائٽ ڊم ڪئي، هن اگربتي ٻاري، سگريٽ دکايو ۽ شراب کي جام ۾ لاٿو! هن سگريٽ جي دونهين ۾ چتايو، هن اگربتي جي خوشبودار، محوِ رقص دونهين ۾ گهوريو، هن شراب جي جام ۾ اڀرندڙ لهندڙ لهرين ۾ نهاريو. هُو هميشه ائين ئي ڪندو هو. دارا جڏهن به حد کان وڌيڪ پاش پاش ٿي پوندو هو تڏهن ائين ئي ڪندو هو، هُو انهن دائرن ۾ پنهنجو حسين ماضي ڏسندو هو، هُو انهن ٺهندڙ ڊهندڙ دائرن ۾ زينت جو جوان کلندڙ مُرڪندڙ ٽهڪ ڏيندڙ چهرو ٺهندي ڊهندي ڏسندو هو. هن زينت کي انهن دائرن ۾ هميشه ٺهندي ڊهندي ضرور ڏٺو هو مگر هن زينت کي جواني ۾ جهور ٿيندي، نه ڏٺو هو، هن ڪڏهن زينت کي درد جي علامت ٿيندي نه ڏٺو هو، سوال . . . . . . . سوال ۽ ڪيئي سوال ٿيندي نه ڏٺو هو، هن ڪڏهن زينت جي چهري کي زندگي جي آخري سرحد تي بيٺل نه ڏٺو هو، هن انهن دائرن ۾ زينت جو ايترو اداس ۽ ڪمزور چهرو نه ڏٺو هو! پر اڄ....... اڄ هن ڪافي دير انهن ٺهندڙ ڊهندڙ دائرن ۾ زينت جو اهو کلندڙ ٽهڪندڙ جوان چهرو ڳولهيو پر کيس اهو چهرو نظر ئي نه اچي سگهيو! بس پوءِ اڄ جڏهن آخر تائين کيس زينت جو اهو چمڪندڙ چهرو نظر نه آيو تڏهن دارا کي شدت سان اهو احساس ٿيڻ لڳو ته زينت ته سندس دنيا مان گهڻو اڳ ئي وڃي چڪي هئي، پر پوءِ به هن جو هڪ اڄاتو احساس سندس دل ۾ ضرور رهجي ويو هو. دارا کي انهي احساس جو به شعوري طور تي ڪو علم نه هو، پر حقيقت هي ئي هئي ته دارا لاشعوري طور تي انهي احساس جي دم سان هيستائين جو سفر ڪري سگهيو هو! سگريٽ جي دونهين جي ڇلن ۾ گم ٿي وڃڻ، اگربتي جي خوشبودار دونهين جي محوِ رقص دائرن ۾ وڃائجي وڃڻ ۽ شراب جي جام ۾ ٺهندڙ ڊهندڙ لهرن ۾ لڙهي وڃڻ، اهي سڀ زينت جي انهي احساس جون نشانيون هيون جيڪو زينت جي وڃڻ کان پوءِ دارا جي دل ۾ باقي رهجي ويو هو. انهي احساس جو احساس دارا کي اڳ ڪڏهن به نه ٿيو هو، پر اڄ، جڏهن دير تائين کيس زينت جو اهو چهرو نظر نه اچي سگهيو هو تڏهن، زينت سان گڏ اهو احساس به مري ويو هو، ۽ اڄ ئي دارا کي انهي احساس جي مري وڃڻ جو احساس ٿيو هو. اها رات، رات نه هئي، قيامت هئي جا ٿي گذري! صبح ٿيو ته دارا کي ڪئلنڊر ٻڌايو ته اڄ آچر آهي. هن جو خيال هو ته آفيس ۾ وڃي هِن هُن سان وقت گذاريندو پر هاڻي هن جي لاءِ وقت وڏو مسئلو بڻجي پيو. دارا کي سيٺ سلامت جو خيال آيو پر سيٺ سلامت جي طبيعت ۾ سنجيدگي ئي نه هئي، هو هر وقت کلندو کلائيندو رهندو هو سو دارا کي اڄ اتي وڃڻ مناسب نه لڳو! دارا جي طبيعت به ڏاڍي عجيب هئي. ماڻهو جڏهن اداس ٿيندا آهن تڏهن اهڙا ماڻهو ڳولهيندا آهن جيڪي کلندڙ ۽ کلائيندڙ هجن ته جيئن درد ڪجهه هلڪو ٿئي پر دارا زهر جو علاج زهر سان ڪندڙ هو، زخم کي زخم سان ڀريندڙ، درد جو علاج درد سان ڪندڙ هو سو دارا کي درد جي تلاش هئي. دارا دير تائين سوچيندو رهيو ۽ پوءِ هُو پنهنجي ڪمري مان نڪتو، هيٺ لٿو ۽ گاڏي ڪڍي منظور موالي ڏي روانو ٿي ويو. دارا جي گاڏي جي رفتار تيز نه هئي، هُو پنهنجي رمز ۾ سفر ڪندو منظور جي دڪان تي پهچي ويو. هن گاڏي بيهاري، ڪنڌ ورائي دڪان ڏي ڏٺو، ته کيس دڪان بند نظر آيو! دارا کي اهو ڏسي ڏاڍي حيراني ٿي ۽ پريشاني به ٿي، هُو ڪجهه گهڙيون پريشاني جي عالم ۾ اتي ئي بيٺو رهيو، پوءِ کيس پاسي واري ڪنهن ٻئي دڪان واري ٻڌايو ته منظور موالي جو دڪان هفتي کان بند آهي، هُو مولائي سڀڪجهه ڇڏي سائين ڪريم شاھ ڏي هليو ويو آهي! دارا جڏهن اهو ٻڌو ته ڏاڍو اچرج ۾ پئجي ويو. دارا جي دل ڏاڍي اداس هئي. هن وٽ هاڻي ٻي ڪا به واھ نه هئي، هن گاڏي کي نئون رُخ ڏنو ۽ ڪنهن کان سائين ڪريم شاھ جو ڏس پنڌ پڇي انهي ڏي روانو ٿي ويو. گاڏي هلندي رهي ۽ هن بابا بلهي شاهه جو راڳ لڳائي ڇڏيو. راڳ به ڏاڍي عجيب شيءِ ٿيندي آهي! انسان جي فطرت آهي، جو کيس جيڪڏهن ٿوري چهنڊڙي به لڳندي آهي ته ان کي تڪليف ٿيندي آهي! ڪو به انسان پنهنجي مرضي سان ٿوري به درد جي تمنا نه ڪندو آهي، پر راڳ اها واحد شيءِ آهي، جو راڳ جي ٻُڌڻ سان توڙي جو پُراڻا ڦٽ به تازا ٿي پوندا آهن، توڙي جو زخمن کي اڃا به هوا لڳندي آهي، پر پوءِ به انسان وري وري راڳ ٻُڌڻ جي تمنا ڪندو آهي! ڪو به ماڻهو سُتل سور جاڳائڻ نه چاهيندو آهي پر ڪيڏي نه عجيب ڳالهه آهي، جو ماڻهو اهو ئي ڪلام ورائي ورائي ٻُڌڻ جي تمنا ڪندو آهي، جنهن جي ٻُڌڻ سان سُتل سُور جاڳي پون! جيئن جيئن اهو راڳ هلندو رهيو تيئن تيئن دارا جي دل جي ڪيفيت به تبديل ٿيندي رهي. دارا تي هڪ خاموش وجد طاري ٿيندو ويو. دارا پنهنجي پر ۾ تصوف جو عجيب نظارو ڪندو ويو. اهو راڳ ٻڌندي ٻڌندي دارا جي دل جي اسڪرين تي ڪوئي مدهوش ۽ پُرڪيف مست الست ديوانو يگانو محوِ رقص ترڻ لڳو. ڪو ئي هو، جنهن جا وار وڏا هئا، جنهن جا انگ ڀڀوت هئا، جنهن جي ڇتن منجهه ڇائي هئي، ها، ڪوئي اهڙو مستانو هو جو ساري دنيا کان بيگانو هو، دنيا جهان ته ڇا پر هن کي پنهنجي به ڪا خبر نه هئي! هُو پنهنجي مستي ۾ مست هو. هُو مدهوشي ۾ گم هو. هُو زماني جي هر غم کان آجو هو، آزاد هو. دارا بابا بلهي شاهه جو راڳ ٻڌندو رهيو ۽ انهي مست الست جي مستي جو مشاهدو به ڪندو رهيو. ان وچ ۾ دارا جي گاڏي شهر لتاڙي ويراني ڏي وري وئي، هن جهر جهنگ جهاڳيا ۽ ٻه_ ٽي ڪلاڪن جي ڊگهي سفر کان پوءِ پڇائيندي پڇائيندو نيٺ وڃي هڪ بر ۾ لڳل بازار ۾ پهتو. جتي سائين ڪريم شاھ جو ڏيرو هو.
دارا پنهنجي گاڏي هڪڙي پاسي ڪري بيهاري ۽ پاڻ لهي وڃي ٻٻر جي هيٺيان واري نلڪي منجهان هٿ منهن ڌوتائين. هو اڃا نلڪي منجهان نڪتو ئي مس هو جو هن جي نظر هڪ اهڙي همراهه تي پئي جنهن جي هٿن ۾ ڪنگڻ هئا، ڪنن ۾ واليون هيون، هن کي ڪارو جُبو پاتل هو، هن جي ڏاڙهي وڌيل هئي، وار وڏا هئس. انهي همراهه دارا کي ڏسندي ئي دارا کي هيڪر ته اهو ئي مست الست دنيا جهان کان بيگانو ديوانو مستانو ياد اچي ويو جيڪو بابا بلهي شاهه جي راڳ تي سموري سفر دوران سندس دل تي ترندو رهيو هو، پر پوءِ دارا جلد ئي ان شخص کي سڃاڻي ورتو ۽ کيس ڏسي ڏاڍو خوش ٿيو. اهو ڪاري جُبي وارو همراهه ڪو ٻيو نه هو بلڪهِ منظور مولائي ئي هو. منظور مولائي نلڪي تي مٽ ڀرڻ آيو هو. منظور به دارا کي اتي ڏسي ڏاڍو حيران ٿيو ۽ خوش به ٿيو. هن اتي دارا جو وڏي دل سان آڌرڀاءُ ڪيو ۽ کيس وڃي سائين سان ملايو. منظور مولائي جي برعڪس سائين ڪريم شاهه کي اڇو پهراڻ پاتل هو، هن جي ڇتن ۾ ڇائي نه هئي، هن جي هٿن ۾ ڪي ڪنگڻ نه هئا. باقي سائين جا وار وڏا هئا جيڪي ڪلهن تي لڙڪي رهيا هئس. سائين جي چهري ۾ نُور چمڪي رهيو هو. هُو اتي موجود مڙني ۾ منفرد نظر اچي رهيو هو. سائين جي سڀني ساٿين کي ڪارا جُبا پاتل هئا، انهن جا انداز منظور مولائي جهڙا ئي هئا. انهن کان سواءِ ٻيا به ڪافي مُريد ويٺل هئا. هڪ ڳالهه جيڪا دارا کي ڪجهه نئين نظر آئي، سا اها هئي ته سائين ڪريم شاهه پنهنجي مريدن سان بلڪل گڏيو ويٺو هو، سائين ٻين مُرشدن وانگر الڳ ٿلڳ پنهنجي هستي مستي رکندڙ نه هو. منظور مولائي دارا کي وٺي سڌو اچي سائين سان ملايو ۽ سندس ٺيڪ ٺاڪ تعارف به ڪرايائينس. سائين ساڻس ڏاڍي پنهنجائپ منجهان مليو ۽ کيس پنهنجي ڀر ۾ ويجهو ڪري ويهاريائين.
“ابا ڀلا ٻڌايو ته معاف، بندي وانگر ڪجي يا خدا وانگر؟”سائين ڪريم شاهه جي چهري تي عجيب پُر اطمينان مُرڪ ڦهليل هئي.
ويٺلن سڀني سائين جي انهي سوال جي جواب ۾وراڻيو، “سائين خدا وانگر ڪجي!”
“ابا خدا ته اڌورو معاف ڪندو اٿئو!” سائين جي چهري تي ساڳي ئي پُر اطمينان مُرڪ ڦهليل رهي.
“سائين اهو وري ڪيئن؟” سڀني پڇيو. دارا به ڪن ڏنو.
“اهو وري هينئن جو هن ڏسو حضرت آدمؑ کي به اڌورو معاف ڪيو هو نه!”
ويٺلن کي اڃا به ڳالهه دماغ ۾ نه ويٺي، سندن چهرا وري به سوال ئي بڻيا رهيا. اهو ڏسي سائين وراڻيو، “ابا الله جيڪڏهن آدمؑ کي پورو معاف ڪري ها ته هينئر پاڻ جنت ۾ ڪونه هجون ها!!”
سڀني جڏهن اهو ٻڌو ته کلي پيا. دارا کي به اهو ٻڌي سائين تي ڏاڍو پيار آيو، دارا کي ان لمحي ائين لڳو جيئن سائين وتائي فقير جو ٻيو جنم هو! سائين جي ڪچهري ۾ ويٺو ته دارا جي ڪيفيت ڪجهه توازن ۾ آئي، کيس پهرين کان ڪجهه نه ڪجهه فرحت محسوس ٿيڻ لڳي، يا شايد ملڻ سان درد جو احساس ڪجهه گهٽجي ويو هو. هُو چپ چاپ ويهي سائين جون ڳالهيون ٻڌندو رهيو.
ڪچهري منجهان ڪنهن نوجوان پڇيو، “سائين ماڻهو ته سڀ هڪجهڙا آهن پوءِ ڪو هندو ڪو مسلمان، ڪو سِک ته ڪو عيسائي.... اهو سڀ ڪيئن ٿيو؟ ۽ ڪيسيتائين هلندو اهو؟”
“ابا ڳالهه ٻڌ،” سائين وراڻيو، “هن دنيا ۾ اچي انسان ته هونئن ئي لوڙي پيو، پر خدا ته انسان کان به وڌيڪ پيو لوڙي!”
نوجوان سميت ڪنهن کي به اها ڳالهه سمجهه ۾ ئي نه آئي. سائين وراڻيو، “ابا پهرين خدا سج، چنڊ ۽ تارن ۾ قيد هو، پوء هوا، باهه ۽ پاڻي ۾ قيد ٿيو، ان کان پوءِ وري وڻن، جانورن ۽ ماڻهن ۾ قيد ٿي ويو ۽ ان کان پوءِ هاڻي وري اهو مسجد مندر ۽ گرجا ۾ قيد آهي ٻيو وري ڇا... . . ..!”
دارا اهو ٻڌو ته کيس ڏاڍا عجيب خيال اچڻ لڳا، هن سوچيو، ڇا خدا به ارتقا جي عمل منجهان گذرندو رهيو آهي ڇا؟.... نه نه نه!! ائين ته نه آهي!..... پوءِ وري اهو ڳجهه ڳولهڻ جي لاءِ سائين جي چيل ڳالهه تي وري غور ڪيو، ‘پهرين خدا سج، چنڊ ۽ تارن ۾ قيد هو، پوء هوا، باهه ۽ پاڻي ۾ قيد ٿيو، ان کان پوءِ وري وڻن، جانورن ۽ ماڻهن ۾ قيد ٿي ويو ۽ ان کان پوءِ هاڻي وري اهو مسجد مندر ۽ گرجا ۾ قيد آهي.’ ان ڳالهه تي ڪي گهڙيون ڏاڍي ڌيان سان سوچڻ کان پوءِ دارا کي ڪجهه ڪجهه سمجهه ۾ اچڻ لڳو. دارا پنهنجي چپن ۾ چيو، “يعنى عقيدو ئي خدا آهي!” سائين ڪريم شاهه دارا ڏي ائين نهاريو جو دارا کي ائين لڳو جيئن هن سندس اها سموري اڻ چئي ڳالهه سمجهي ورتي هجي!
سڀئي هڪ ڪنان ٿي سائين جي ڳالهه ٻڌي رهيا هئا، سائين مسڪرائيندي وراڻيو، “اڳي اڻڳڻيا خدا هوندا هئا، پوءِ اهي آهستي آهستي ٿيندا ٿيندا گهٽبا ويا. هاڻي وڃي هڪ خدا باقي رهيو آهي!”
سائين ڪريم شاهه اهو آخري جملو اهڙي انداز ۾ ادا ڪيو جو وري دارا جي دل ۾ خيال آيو، “هڪ به ته عدد آهي! هڪ به ته ڳڻجي ٿو!.... جيڪڏهن هڪ آهي ته پوءِ هڪ سؤ به هوندا! هڪ هزار هڪ لک به....!” پر اتي ڪي اهڙي ذهني سطح جا ماڻهو نه ويٺل هئا، جو اهڙيون ڳالهيون سمجهي سگهن ها سو دارا چاهيندي به اهو ڪجهه چئي نه سگهيو ۽ ماٺ رهيو، ۽ چپ چاپ ٻڌندو رهيو. ڪچهري ڳچ دير هلندي رهي، پوءِ ماني جو وقت ٿيو ته گهڻا ساٿي اٿي موڪلائڻ لڳا. سائين کين ماني جو چيو مگر سڀئي ‘مهرباني’ ڪندا روانا ٿيندا ويا. دارا به ٻين وانگر ‘مهرباني’ ڪئي پر دارا کي سائين ۽ منظور مولائي روڪي ورتو، منظور چيس، “يار دارا پيارا ماني کائي پوءِ وڃ!” ته دارا ويهي رهيو.
دارا ۽ سائين گڏجي ماني کاڌي، تنهائي جي انهن لمحن ۾ دارا پنهنجي دل ۾ کُٽڪندڙ اهو خيال سائين سان اوريو ۽ وراڻيو، “سائين هڪ به ته عدد آهي! هڪ به ته ڳڻجي ٿو!.... جيڪڏهن هڪ آهي ته پوءِ هڪ سؤ به ٿي سگهن ٿا! هڪ هزار هڪ لک به....!”
دارا جي اها ڳالهه ٻڌي سائين ڪريم شاهه جي نوراني چهري تي ڦهليل پُرنور مُرڪ ۾ ويتر واڌارو اچي ويو. هن دارا ڏي مُرڪي ڏٺو ۽ پوءِ صبر جو اشارو ڪري ماني کائڻ لڳو.
ڪجهه ئي دير ۾ جڏهن سائين ۽ دارا ماني کائي واندا ٿيا تڏهن سائين دارا کي پنهنجي سامهون ويهاريو ۽ وراڻيو، “سڄي دنيا ‘خدا! خدا!’ ٿي ڪري پر خدا کي تمام گهٽ ماڻهو سمجهن ٿا!” سائين چيو، “خدا اهو هرگز ناهي جيڪو زمانو سمجهي ٿو! ياد رک ته فقط ‘خدا’ خدا ناهي ابا!..... تون بلڪل درست آهين ته هڪ به ته عدد آهي، هڪ به ته ڳڻبو آهي! هڪ، هڪ سؤ، هڪ هزار، هڪ لک اهي سڀ برابر ئي آهن! زمانو خدا کي ‘هڪ’ چئي درحقيقت خود ئي خدا کي هڪ الڳ وجود ۾ ويڙهي ٿو ڇڏي! خدا هڪ ئي آهي پر ائين نه جيئن زمانو چوي ٿو، جيئن زمانو سمجهي ٿو!” سائين ڪريم شاهه مُرڪندي وراڻيو، “الله هڪ ناهي. .. . هڪ الله آهي. .. . بس هڪ الله!!” دارا کي سائين ڪريم شاهه جون ڳالهيون ڳهنديون ويون، هُو چپ چاپ ٻڌندو رهيو ۽ ائين خماربو ويو ڄڻ مٿس شراب اوتجي رهيو هو، سائين وراڻيو، “‘تون’ مڪمل ايمان ناهي. .. . مڪمل ايمان آهي، ‘تون هي تون’!. . .. ڇاڪاڻ ته صرف ‘تون’ چوڻ سان هڪدم ‘مان’ جو تصور اچي ٿو!. . .جيئن تو کي هڪ خدا سان هڪ سؤ، هڪ هزار، هڪ لک جو تصور اچي ويو. .. . “ سائين وراڻيو، “ ‘تون’ درحقيقت ‘مان’ جي ئي دليل آهي بابا. . .. ۽ ‘مان’ شرڪ آهي! ڪفر آهي!. .. . ‘تون هي تون’ مڪمل ايمان آهي، ڇاڪاڻ ته ‘تون هي تون’ منجهان ‘مان’ جو تصور نٿو اڀري! ‘تون هي تون’ مان ڪو به ٻيو تصور نٿو اچي! سو بس اهو ئي مڪمل تصور آهي!” سائين جو چهرو پهرين کان اڃان به وڌيڪ پُر نور ٿيندو ويو، سائين ڳالهائيندو ويو، “ ‘خدا’ خدا هرگز ناهي، بلڪهِ ‘خدائيت’ خدا آهي!.... ‘خدا’ خدائيت آهي. خدائيت عدد ناهي، خدا کي ڳڻي سگهجي ٿو پر خدائيت کي ڳڻي نٿو سگهجي! خدائيت کي الڳ ڪري نٿو سگهجي، نه ئي خود انهي خدائيت کان الڳ ٿي سگهجي ٿو!!!!” سائين ڪريم شاهه الهندي طرف اشارو ڪندي، وراڻيو، “جس آهي مديني واري ميرؐ کي جنهن خدا جي تصور کي، وجود کان آزاد ڪري ڇڏيو!....... مندر ۾ مورت آهي، گرجا ۾ صليب آهي، مگر ڏسو ته مسجد ۾ ڪجهه به ناهي!...”
دارا به اهو ٻڌي مُرڪي ڏنو، ڄڻ هن جي بدن تان ڪو وڏو وزن لهي ويو دارا خود کي هاڻِ پهرين کان گهڻو هلڪو محسوس ڪري رهيو هو. پوءِ دارا منظور مولائي سان ڪي گهڙيون ڪچهري ۾ گذاريون ۽ پوءِ سائين کان موڪلائڻ لڳو. سائين ڪريم شاهه دارا جي چهري ۾ گهوريو ۽ کيس موڪلائڻ مهل چيائين، “دارا، ٻوٽو ٻج کان شروع ٿيندو آهي ۽ پوءِ جڏهن پاڻ ٻج جهليندو آهي تڏهن واپسي ڏي رُخ ڪندو آهي؛ پوءِ فنا جو راهي ٿيندو آهي. ڪائنات جي هر شيءِ ائين ئي اٿئي؛ هر چيز جڏهن ٺهي بس ٿيندي آهي تڏهن ان ئي نقطي تان ڊهڻ شروع ٿي ويندي آهي! هر چيز ٺهڻ ۽ ڊهڻ ۾ ئي لڳي پئي اٿئي بابا!”
دارا سائين جي اها ڳالهه ٻڌي ڪي گهڙيون اتي ئي رڪجي ويو. دارا کي ائين لڳو ڄڻ سائين ڪريم شاهه کي سندس دل جي حال جي سموري سُڌ آهي. دارا ويندي ويندي وري ويهي رهيو. ديوار جي ٽيڪ ڏئي دارا سائين جي سامهون ويهي رهيو. هن کي سائين ڪريم شاهه مسيحا نظر ٿي آيو، هن کي ائين لڳو جيئن سائين سندس درد کان بخوبي واقف آهي. “سائين..... آئون روز روز ٺهي ڊهي، ٺهي ڊهي ٿڪجي پيو آهيان!”
“ته پوءِ پاڻ کي ڊاهي ڇڏ بابا!” سائين دارا کي چيو، “هر شيءِ ٺهندي آهي ته پوءِ ئي مٿس ڊهڻ واجب ٿي پوندو آهي!”....... “تون پاڻ کي پاڻ ئي ڊاهي ڇڏيندين ته بس پوءِ توکي مڪتي ملي ويندي!...... صوفي مونن ۾ منهن وجهي ڇا ڪندا آهن؟..... مومن مسجد ۾ وڃي ڇا ڪندا آهن؟......... اهي سڀ پنهنجي پاڻ کي ڊاهي ئي ته ڇڏيندا آهن بابا!”
دارا جڏهن سائين ڪريم شاهه واتان اها ڳالهه ٻڌي ته کيس پنهنجو اهو جملو ياد آيو جيڪو هن ردا کي آٽوگراف ڏيندي ٽشو پيپر تي لکيو هو، ‘ٺاهڻ کي ڊاهي سگهجي ٿو مگر ڊاهڻ کي ڊاهي نٿو سگهجي!’ اهو ياد ايندي ئي دارا جون الئه ڇو اکيون ڀرجي آيون.
سائين جي چهري تي مُرڪ هئي ۽ دارا جي اکين ۾ ڳوڙها!
“تنهنجي اکين ۾ ڳوڙها آهن ۽ منهنجي منهن تي مُرڪون آهن!.....” سائين دارا کي چيو، “تنهنجي ڳوڙهن ۽ منهنجي مُرڪن جي وچ ۾ ايترو ئي فاصلو آهي، جيترو تون ڏسين پيو ابا!”
دارا جا ڳوڙها بي اختيار ڳڙي پيا هئا. سائين پنهنجي پهراڻ جي دامن سان دارا جا ڳوڙها اگهيا. سائين جي انهي عمل سان کيس زينت ياد اچي وئي، هُو جڏهن پنهنجي دل جا درد ٻڌائيندي زينت جي آڏو روئي پوندو هو ته زينت پنهنجي پوتي جي پلاند سان سندس ڳوڙها اگهندي هئي. دارا کي ان وقت به اهڙو ئي احساس ٿيندو هو جهڙو هينئر کيس ٿي رهيو هو!
ڪجهه دير جي خاموشي رهي. تنهن کان پوءِ دارا وراڻيو، “صوفين جي دنيا ڏاڍي پُرسڪون ٿيندي آهي سائين.” دارا چيو، “سائين آئون جڏهن گهڻو بيچين ٿيندو آهيان ته بابا بلهي شاهه جو ڪلام يا ڀٽائي سڳوري جو راڳ لڳائي ڇڏيندو آهيان.... بس پوءِ مون کي ائين لڳندو آهي، جيئن منهنجي ڪلهي ۾ ڪينرو آهي، مان جوڳي آهيان، مست الست آهيان..... منهنجي ڪائي منزل ڪانهي، مون کي فقط هلندو ئي رهڻو آهي، هلندو ئي رهڻو آهي، پوءِ بس مان پنهنجي پر ۾ هلندو ئي رهندو آهيان، هلندو ئي رهندو آهيان.... ڪنهن هڪ طرف منهن ڪري هلندو ئي رهندو آهيان مان......!!” دارا وراڻيو، “مون کي بابا بلهي شاهه جو اهو دوهو ڏاڍو وڻندو آهي سائين؛
چــــــل بُـــــلهيا! چـــــل اوٿي چليي، جٿي ســــاري انّي!
نا ڪو ئي ساڊي ذات پڇاڻي، نا ڪوئي سانون منّي!”
سائين جي مُک واري مُرڪ وڌيڪ گِهري ٿي وئي، هن دارا کي چيو، “خبر ٿئي صوفي ڇا ٿيندو آهي؟”
دارا پنهنجيون آلوده اکيون مٿي کڻي سائين ڪريم شاهه جي چهري ڏي نهاريو. سائين وراڻيو، “صوفي ٻار ٿيندو آهي!..... يا ائين کڻي چئجي ته ٻار صوفي ٿيندا آهن!. . . ٻار تصوف جو آئينو ٿيندا آهن! تو جيڪڏهن سچو ۽ مڪمل صوفي ڏسڻ چاهين ته ڪنهن درگاهه جو در نه جهلجان، تون ڳلي ۾، گهر ۾، مٽي ۾، گپ ۾ راند ڪندڙ ڪن ٻارن کي ئي ٿورو چتائي ڏسي ڇڏجان! ائين ڪندين ته توکي پوري طرح سان سمجهه ۾ اچي ويندو ته ته صوفي ڇا ٿيندا آهن؟ تصوف ڪهڙي تعليم آهي؟؟ پوءِ توکي تصوف کي پرکڻ جي لاءِ ٿها ڪتابن جا نه پڙهڻا پوندا! نه ئي اجائي مٿا ماري ڪرڻي پوندي!” دارا کي ائين لڳي رهيو هو ڄڻ مٿس شراب اوتجي رهيو آهي. هُوءَ چُپ چاپ ٻڌندو رهيو، سائين چيو، “هر ماڻهو پيدا ٿيندو آهي، پوءِ جوان ٿيندو آهي، پوءِ پوڙهو ٿيندو آهي ۽ پوءِ مري ويندو آهي! ها نه بابا؟”
“ها سائين بلڪل!” دارا اقرار ڪيو.
“پر صوفي ائين نه ڪندو آهي بابا!” سائين ڪريم شاهه وراڻيو، “صوفي ٻار ٿيندو آهي پر جوان نه ٿيندو آهي، نه ئي پوڙهو ٿيندو آهي، اهو ئي سبب آهي جو صوفي ڪڏهن مرندو ئي ناهي!” سائين کيس مسڪرائيندي چيو، “صوفي جو سفر اُبتو سفر آهي... صوفي واپسي جو مسافر هوندو آهي. صوفي ماءُ جي پيٽ منجهان ٻار ٿي ايندو آهي، ۽ پوءِ هتي جيستائين رهندو آهي، تيستائين ٻار ئي رهندو آهي، هُو جواني ڏي وک وڌائي پيريءَ جو خسارو نه کڻندو آهي! ماڻهو ماءُ جي پيٽ منجهان ايندا آهن ۽ اڳتي قبر ۾ هليا ويندا آهن پر صوفي ائين نه ڪندو آهي، صوفي ماءُ جي پيٽ منجهان ايندو آهي ۽ واپس ماءُ جي پيٽ ۾ هليو ويندو آهي بابا!.... . . .. .عشق دي اُلٽي چال!”
دارا کي سائين ڪريم شاهه جون ڳالهيون دل سان لڳيون. هن جي دل به چاهيو ٿي ته هُو به منظور مولائي وانگر سڀڪجهه ڇڏي سائين وٽ اچي آرامي ٿئي پر هُو چاهيندي به اڄ ائين ڪري نٿي سگهيو. هُو اتي جيترو ٿي سگهيو ويٺو ۽ پوءِ سائين کان موڪلائي واپس روانو ٿيڻ لڳو. منظور موالي ٻاهر گاڏي تائين ساڻس گڏ آيو. ۽ پوءِ دارا کي روانو ڪري هُو وري سائين جي اوتاري ڏي هليو ويو.
دارا جي دل تان زينت جو زخم ذرا به هلڪو نه ٿيو هو، پر سائين ڪريم شاهه جي ڳالهين منجهان اهو ضرور ٿيو هو جو هن تي ڄڻ ته شراب اوتجي ويو هو جو انهي جي سرور ۾ درد جي احساس جي شدت ۾ ڪنهن قدر ڪمي آئي هئي. سائين جون ڳالهيون دارا جي دل تي مرهم ٿي رکجي ويون هيون. دارا کي اڄ فرار جو هڪ ٻيو رستو هٿ اچي ويو هو.
شام جا پاڇا لڙي رهيا هئا، دارا جهرجهنگ منجهان واپس شهر ڏي اچي رهيو هو. هن شام جي سج کي هڪ عرصي کان پوءِ شهر جي ديوارن ۾ وقت کان اڳ ۾ ئي لهڻ بدران ٻهراڙي جي ميدانن ۾ لهندي ڏٺو هو. هن اڄ هڪ عرصي کان پوءِ سج کي آخري نظر تائين لهندي ڏٺو ۽ هٿ لوڏي کيس الوداع به ڪيو هو. ها، اڄ هن ٻالڪپڻ جي عادت ورجائي هئي پر اڄ ۾ ۽ انهي ٻالڪپڻ ۾ وڏي وٿي اچي وئي هئي. دارا اها وٿي ختم نه ڪري سگهيو. ان کان اڳي جو زينت جو درد، سائين جي اوتيل شراب تي حاوي ٿي وڃي ها، دارا وري بابا بلهي شاه جي شاعري عابده جي آواز ۾ لڳائي ڇڏي ۽ پوءِ انهي سحر ۾ گم ٿيندو ويو. ڪجهه ئي لمحن ۾ وري دارا جي سامهون اهو ئي وڏن وارن وارو وري اهو ئي ساڳيو مست الست ترورا ڏيڻ لڳو،جيڪو بابا بلهي شاه جي راڳ تي جهومي نچي رهيو هو......

◙

قسط 13

ردا ڪافي ڏينهن کان گهر کان ٻاهر نه نڪتي هئي. ردا ڪافي عرصي کان بلڪل بدلجي وئي هئي. هُوءَ هاڻي اها نه رهي هئي جهڙو هن بابت عام خلق ۾ تصور هو. هن شوبز جي دنيا کي الوداع چئي ڇڏيو هو. ڪيئي شوٽس، ڪيئي محفلون ڪيئي دعوتون هن ٺڪرائي ڇڏيون هيون. ردا جي دروازي تي هاڻي اڳي واري رونق نه رهي هئي. هن پنهنجي سڀني واسطيدارن سان مڪمل طرح ڦٽائي ڇڏي هئي. هن سڀني کي نااميد ڪري ڇڏيو هو. ردا جو موبائل فون به هاڻي رڳو ميوزڪ تائين ئي محدود ٿي ويو هو. هڪ عرصو ٿيو هو جو ردا جي دروازي تي ڪنهن دستڪ ئي نه ڏني هئي، هڪ عرصو ٿيو هو جو ردا کي ڪنهن جي فون به نه آئي هئي. پر ردا کي ان ڳالهه جو ڪو به غم نه هو، هُوءَ ان تبديلي تي بلڪل به اداس نه هئي. هوءَ ذرا به پنهنجي ڪيئي تي پشيمان نه هئي. ردا هاڻي عام گهريلو ڇوڪري وانگر رهڻ لڳي هئي. هن جي زندگي منجهان ٺاهه_ٺوهه نڪري ويئي هئي. اهو سڀڪجهه ڪو به ڄاڻي واڻي ڪري ئي نٿو سگهي، اهڙي قسم جي تبديلي ته پاڻمرادو ئي اچي ويندي آهي، انسان بي اختيار بدلجي ويندو آهي. پهاڙن منجهان چشما پاڻمرادو ڦاٽي نڪرندا آهن، اهي ڪير کوٽي نه ڪڍندو آهي، ٻرندڙ جبلن منجهان لاوا به ڪوئي ٽڪر ٽوڙي نه ڪڍندو آهي، اهي پاڻ ئي پاڻ اوچتو نڪري پوندا آهن. انسان سان به ساڳي ئي حالت ٿيندي آهي، ڪي، ڪي وڏيون وڏيون ناقابلِ تصور تبديليون به ڪنهن محنت مشقت سان يا سوچ ويچار سان نه اينديون آهن، اهي بس اچانڪ اچي وينديون آهن ۽ پاڻمرادو اچي وينديون آهن. ائين کڻي چئجي ته انسان جي اندر به ڪيئي پهاڙ آهن، جبل آهن، انهن پهاڙن ۽ جبلن جون چوٽيون شعور جون چوٽيون هونديون آهن، ۽ انهن شعور جي وڏن وڏن پهاڙن ۽ جبلن جي هيٺيان ڪيئي لاشعور جا ڪٿي ٿڌا ٿڌا چشما ته ڪٿي وري ٻرندڙ جلندڙ لاوا دٻيل هوندا آهن، جيڪي ڪڏهن ڪڏهن پاڻ ئي پاڻ ڦاٽي ٻاهر نڪري پوندا آهن! اهي لا شعور جا لاوا ۽ چشما بيدار نفسن ۾ اڪثر ڦاٽي پوندا آهن نه ته کوڙ سارن جي عمر ئي ائين گذري ويندي آهي، پر پهاڙ پُرزا ٿي نه سگهندا آهن، اهي لاشعور جا لاوا ۽ چشما انهن سان گڏ قبر ۾ ئي دفن ٿي ويندا آهن! ها، سو ردا به پاڻ مرادو ئي بدلجي ويئي هئي، هن خود کي نه بدلايو هو، بلڪهِ ڪا بيخودي هئي، جنهن هُن کي بدلائي ڇڏيو هو.
ردا جي زندگي ۾ آيل اهڙي تبديلي، ساڻس گڏ رهندڙ ماءُ جهڙي ماسي لاءِ ڏاڍي حيراني ۽ پريشاني جي ڳالهه هئي. هُوءَ ردا جي باري ۾ اهو سوچي اداس ٿيندي رهندي هئي ته هينئر سندس جواني ۾ ئي اهڙا حال ٿي ويا آهن ته پوءِ پيريءَ ۾ ڇا ٿيندس! هُوءَ اڪثر موقعو وٺي ردا کي گهڻو ئي سمجهائيندي هئي پر ردا کي دارا جو سهارو هوندو هو سو هُوءَ ماسي کي هر ڀيري اهو چوندي هئي ته، “ماسي الله ڏيندو... رزق جو ٺيڪو هن جو آهي!” ردا ماسي سان اڪثر دارا جون ڳالهيون ڪندي رهندي هئي پر ماسي جي عمر جو اهو ئي تجربو هو سو هُو اهوئي سمجهندي هئي ته هينئر ردا جي جواني آهي سو ڪجهه نه ڪجهه ملي به پيو پر پوءِ جڏهن وارن ۾ چاندي لهندي ته ڪير حال به نه پڇندو! ماسي جي پرورش اهڙي ماحول ۾ ٿي هئي جتي عورتون جواني ۾ ايترو ڪمائي وينديون هيون جو پوءِ جيڪڏهن پيريءَ ۾ ڪير نه به پڇي ته به وقت گذري ويندو هئن. بس اها ئي ڳالهه هئي جيڪا ماسي کي پريشان ڪندي رهندي هئي.
ردا جي دل ته گهڻو ئي چاهيندي هئي ته کيس اهڙي ڪا نوڪري هجي جو هُو ڪجهه نه ڪجهه عزت سان ڪمائي سگهي ۽ گهر جي پوري ڪري سگهي پر مسئلو هي هو جو هڪ ته ردا ايترو پڙهيل نه هئي ۽ ٻيو ته شهر ۾ هرڪوئي کيس ٻئي تعارف سان سُڃاڻيندو هو سو هرڪوئي کيس ڏسندو به ٻي نگاهه سان هو. بس اهوئي سبب هو جو هن ڪڏهن نوڪري جي تلاش جي جرئت ئي نه ڪئي.
اڄ ماسي هڪ ڀيرو وري کيس اهو ئي ساڳيو ترانو ٻڌايو هو. سو اڄ هن جو موڊ خراب ٿي پيو هو. ردا ماٺ ڪري اچي پنهنجي ڪمري ۾ ويهي رهي هئي ۽ ماسي جي تراني بابت سوچي رهي هئي. هُو انهي سوچ ۾ ويٺي هئي جو ماسي ڪجهه ئي دير ۾ وري چانهه جو ڪوپ ٺاهي اچي ردا جي سامهون رکيو. ماسي جي اها عادت هوندي هئي جو هُو پهرين وڙهندي هئي ۽ پوءِ وري پرچائڻ جي خاطر اهڙو طريقو استعمال ڪندي هئي. جلدي جلدي ۾ هڪڙي گرم گرم چانهه ٺاهي ايندي هئس. ردا کي به ماسي جي پرچائڻ واري انهي انداز تي ڏاڍو پيار ايندو هو. ڪيڏي به ڪاوڙ هوندي هئس ته اها انهي گرم چانهه سان پل ۾ ٿڌي ٿي ويندي هئس. ردا وٽ چانهه آئي ته هن ماسي جي محبت تي مسڪرائي ڏنو. اداسائي اڏامي ويس. ردا خاموشي سان چانهه جي ڪوپ منجهان پيئڻ لڳي. ردا چانهه پيئندي پيئندي اڄ وري نوڪري ڪرڻ جي باري ۾ سوچي رهي هئي پر وري کيس اهي ئي ساڳيون سوچون ورائي ٿي ويون. هن چانهه جي ڪوپ مان آخري سپ ڀري ته سندس ذهن ۾ آيو ته دارا صاحب، دنيا وارن کان گهڻو مختلف آهي، هُو NGO`S ۾ ئي سدائين ڪم ڪندو رهندو آهي، سو ڇو نه انهي سان وڃي احوال ڪجي. بس پوءِ اهو خيال ايندي ئي ردا اٿي ۽ دارا ڏي رواني ٿي.
ردا اڄ گهر کان ٻاهر نڪتي ته کيس سڀڪجهه نئون نئون پئي لڳو. ردا اڄ ڪافي ڏينهن کان پوءِ پنهنجي گهر منجهان ٻاهر نڪتي هئي، هن جڏهن ٻاهر جا منظر ڏٺا ته کيس پنهنجو ماضي ترورا ڏيڻ لڳو، هُو ڪيڏي ڦڙتي ۽ چستي سان نڪرندي هئي، پوءِ اڪثر ته کيس روبي وٽ وڃڻو هوندو هو، هن کي گهر جي گهٽي تان اچي نئين سج نئين گاڏي کڻندي هئي. هُوءَ سڌو روبي وٽ ويندي هئي، پوءِ اتان کان تيار ٿي پوءِ ئي رواني ٿيندي هئي. پر اڄ جڏهن هُو پنهنجي گهر کان ٻاهر نڪتي هئي ته کيس ڪا گاڏي کڻڻ ڪونه آئي هئي. اڄ هُن وٽ رڪشا هئي پر ردا خود کي رڪشا ۾ گاڏين کان وڌيڪ پُر سُڪون محسوس ڪري رهي هئي. . ردا کي اڄ روبي جي ياد آئي ته هن سوچيو ته دارا جي آفيس ويندي ويندي واٽ تي اڄ روبي وٽان به ٿيندي ويندي! هن رڪشا واري کي روبي ڏي هلڻ جو اشارو ڪيو.
ردا روبي جي بيوٽي پالر وٽ پهتي ته هن ڏٺو، روبي جو بيوٽي پارلر بند لڳو پيو هو. پاسي ۾ هڪ پنو لڳل هو، جنهن تي روبي جي موت جو اطلاع ڏنل هو! ردا جڏهن اهو اطلاع نامو پڙهيو ته هن جو روح رڙي پيو! هن جي دل کي ڏاڍو گِهرو صدمو رسيو! هن جي دل اجهامي ويئي، هن سوچيو ته واپس هلي وڃي پر وري سوچيائين ته واپس گهر به ڇا وڃي ڪندي؟ درد آهي سو ان لاءِ به دارا ئي بهتر ٺڪاڻو آهي، سو بس روبي کي ياد ڪندي ڪندي ردا دارا ڏي هلي ويئي. . . .
ردا دارا جي آفيس وئي، پر خبر پيس ته دارا صاحب جي طبيعت ٺيڪ ناهي سو هُو موڪل تي آهي. اهو ٻڌي ردا دارا جي گهر ڏي رواني ٿي.

٭٭٭
زينت جي موت، دارا کي اندر ئي اندر کان ٽوڙي مروڙي رهي هئي. زينت جو ڳالهايل آخري جملو دارا جي وجود کي اڏوهي جيان کائي رهيو هو. دارا صفا ٽٽي پيو هو، هُو هفتي کان آفيس به نه ويو هو. هن جا وار به وکري ويا هئا، هن جي ڏاڙهي به وڌي وئي هئي. آفيس جو سڄو عملو کائنس حالي احوالي ٿي ويو هو. سيٺ سلامت به ٻه ٽي ڀيرا ٿي ويو هئس، پر هن تي ڪنهن جي اچڻ وڃڻ جو ڪوئي اثر نه ٿيو هو. دارا ڪنهن کي به اصل حقيقت نه ٻڌائي هئي. دارا دل جو درد دل ۾ ئي رهڻ ڏنو هو. دارا هفتي کان يڪو گهر تائين ئي محدود رهجي ويو هو. ردا جي ماءُ جهڙي ماسي جيان دارا جي به ماءُ جهڙي ماسي هئي، جيڪا دارا جي اهڙي حالت جيڪري ڳڻتين ۾ ڳرندي رهندي هئي. ماسي اهو سوچي سوچي پريشان پئي ٿيندي هئي ته آخر هن کي اوچتو اهڙو ڇا ٿي ويو آهي جو سڄو سڄو ڏينهن هڪ ئي ڪمري ۾ بند ٿيو پيو آهي! ماسي کي ائين لڳو ڄڻ ته کيس ڪا نظر لڳي ويئي آهي سو هن وڃي نظر جو ڌاڳو به وٽايو ۽ اچي دارا کي ٻانهن ۾ ٻڌائي. سيٺ سلامت دارا کي گهڻو ئي سمجهايو ته اسپتال هلون پر دارا لنوائيندو رهيو. اڄ ماسي اداس ويٺي پنهنجي پر ۾ دارا کي دعائون ڪري رهي هئي جو ڪنهن پل دروازي واري گهنٽي وڳي. ماسي سوچيو ته سيٺ سلامت هوندو پر هن جڏهن دروازو کوليو ته ٻاهر ردا بيٺي هئي. ردا پهرين به هڪ ڀيري دارا جي گهر آئي هئي سو ماسي کيس اڄ ڏسندي ئي سُڃاڻي ويئي. ماسي کي ياد هو ته پهرئين ڀيري جڏهن ردا آئي هئي ته دارا جو ساڻس ڏاڍو سُٺو وقت بسر ٿيو هو سو اڄ هن ردا کي ڏٺو ته ڏاڍي سَرهي ٿي پئي. ماسي دروازو کوليو ۽ ڏاڍي پيار سان ردا سان ملي. “دارا آهي ماسي؟” ردا پڇيو.
“ها ها پُٽ!” ماسي چيو، “صاحب کي الائي ته ڪنهن جي ڪهڙي نظر لڳي وئي آهي جو نڪو ٿو دوا وٺي ۽ نه ئي ٿو ٺيڪ به ٿئي، تون چڱو جو آئي آهين، اڄ سمجهائينس ته سيٺ سلامت سان گڏجي اسپتال ته وڃي!” ماسي دارا جي دروازي تائين ردا سان مسلسل ڳالهائيندي آئي. هن ردا کي دارا جي دروازي تي ڇڏيو ۽ پاڻ وڃي چانهه تيار ڪرڻ لڳي.
دارا بيڊ تي ليٽيو پيو هو، بابا بلهي شاه جي وائي هلي رهي هئي. دارا جون اکيون بند هيون. هن جي شيوَ وڌيل هئي، وار وکريل هئس. دارا جي ابتر حالت ڏسي ردا ڪي گهڙيون ته اتي دروازي تي ئي بيٺل رهجي ويئي. دارا صفا مست الست ملنگ لڳي رهيو هو. ڪجهه گهڙيون بيهي جڏهن ردا پنهنجو پير اڳتي وڌايو ته سندس سينڊل جي ٺپڪي تي دارا جو سحر ٽٽي پيو، هن جون اکيون کلي پيون.
اڄ ردا خود به ڏاڍي اداس هئي، هُو خود به اندر ئي اندر ڀڄي ڀُري پيئي هئي، پر وري اڄ هن دارا جي حالت ڏٺي ته هن کان پنهنجو غم ئي وسري ويو. زينت جي موت، روبي جي موت جي مقابلي ۾ گهڻي گهٽ دُکدائڪ هئي سو روبي جي موت جو غم، پاڻمرادو زينت جي موت جي غم ۾ غرق ٿي ويو! ائين ئي ميٽجي ويندو آهي، درد سان درد!
“ اوهانجي عبادت قضا ڪري ڇڏيم شايد!” ردا ڏاڍي اداس لهجي ۾ وراڻيو.
“نه نه ردا!” دارا بيڊ تي ويهندي وراڻيو، “ايترو ڪمزور زاهد ناهيان مان!” دارا جو آواز جهيڻو هو.
ردا کي ياد آيو ته هوءَ جڏهن پهريون ڀيرو دارا وٽ آئي هئي تڏهن دارا شراب پي رهيو هو ۽ هن کيس اهو ئي پهريون سوال ڪيو هو ۽ پوءِ دارا به کيس اهو ئي جواب ڏنو هو جيڪو هن اڄ ڏنو! ردا وري به کيس پهرين ملاقات وارو جملو ورجائيندي چيو، “اڄ لڳي ٿو ڪو ئي درد حد کان وڌي ويو!..... اڄ لڳي ٿو موت اوهان جي تمام قريب کان گذري وئي دارا صاحب!”
دارا جي انهي جملي جي جواب ۾ هن ڀيري دارا اهو ئي پهرين ملاقات وارو ساڳيو جملو نه وراڻيو. هن ڀيري دارا چيو، “ردا، درد هڪ عرصي کان حد کان وڌي ويو آهي!..........آئون هڪ عرصي کان موت جي پُٺيان ڊوڙي رهيو آهيان پر موت مون کي پُڄڻ نٿي ڏئي ردا!”
ردا پهرين ئي دارا جي حالت ڏسي پريشان ٿي پئي هئي پر دارا جو اهو جملو ٻڌي ردا اداس ٿي وئي. “ڇا ٿيو آهي دارا صاحب؟” ردا پڇيو، “ خير ته آهي؟”
دارا ردا جي چهري ۾ چتايو ته کيس عجيب پنهنجائپ نظر آئي. دارا کي ردا جو رُخ پنهنجي وجود جو آئينو ٿي لڳو. هونئن ئي هُو ٻئي جڏهن کان هڪٻئي سان مليا هئا ته کين هڪ عجيب پنهنجائپ جو احساس ٿيو هو. هنن ٻنهي کي ائين ٿي لڳو ڄڻ هنن جو جنم جنم کان رشتو آهي، ائين ٿي لڳو جيئن هُو ٻيئي هڪٻئي جا ئي آئينا هئا. ردا سان دارا جي جيڪا پهرين ملاقات ٿي هئي، ان ملاقات ئي ردا جي زندگي ۾ حيراني جي حد تائين انقلاب آڻي ڇڏيو هو. هُن زندگي ۾ ڪڏهن اهو سوچيو به نه هو ته هُو ايتريقدر بدلجي ويندي! دارا جي داخلا، ردا جي لاءِ ڄڻ ته هڪ رشتي جو اضافو بڻجي پئي هئي. هن جو دارا سان ڄڻ ته هڪ اڄاتو رشتو ٿي پيو هو. هُو جڏهن به اداس ٿيندي هئي، اٻاڻڪي ٿيندي هئي ته کيس دارا جون ڪيل ڳالهيون فولادي قوت بخشي ڇڏينديون هيون. هن سماج ۾ رهندي ردا جيڪو رستو مَٽايو هو، سو انتهائي اوکو هو پر اهو دارا ئي هو، جنهن جي ڏڍ کيس انهي سفر ۾ هيل تائين ثابتِ قدم رکيو هو.
“ڇا ٿيو آهي، خير ته آهي مون کي ٻڌاءِ!” ردا بار بار پڇي رهي هئي. دارا کان ڪيئي ڀيرا اهو سوال ماسي به پڇيو هو، دارا کان اهو ساڳيو سوال ڪيئي ڀيرا سيٺ سلامت به پڇيو هو، پر ردا جي پڇڻ جو انداز ئي اهڙو هو جو دارا کي خبر هئي ته هُو جيڪڏهن ڪجهه به لڪائڻ جي ڪوشش ڪندو ته به اها ردا جي سامهون ناڪام ئي ويندي! ردا جي اکين ۾ لهندڙ آلاڻ مان ئي دارا کي اهو اندازو ٿي ويو هو ته ردا ۾ ۽ ماسي ۾ وڏو فرق آهي، ردا ۾ ۽ سيٺ سلامت ۾ وڏو فرق آهي. دارا جي اهڙي حالت ڏسي، هر ڪنهن جي اکين ۾ آلاڻ لٿي هئي. آلاڻ، سيٺ سلامت جي اکين ۾ به لٿي هئي، آلاڻ ماسي جي اکين ۾ به لٿي هئي، ماسي جا ته ڳوڙها به ڳڙي پيا هئا پر ، اهڙي آلاڻ دارا کي اڳ ڪنهن جي به اکين منجهه نظر نه آئي، جهڙي هُن جي لاءِ اڄ ردا جي اکين ۾ لهي آئي هئي! دارا ردا جي چهري ۾ ڄڻ ته پنهنجي درد جو عڪس ڏسي رهيو هو، ردا سان ڄڻ ته هن جو ڪو ازلي رشتو هو، سو اهو ئي سبب هو، جو اهو درد، جيڪو هُن ڪنهن سان به نه ونڊيو هو، سو درد به دارا، ردا کان لڪائي نه سگهيو. هن اڄ ردا کي پنهنجي زندگي جي سموري درد ڪٿا ٻڌائي. دارا هن کي پنهنجي ڳوٺ کان وٺي ان رات زينت جي آخري جملي تائين وارو سڄو سارو الميو به ٻڌايو ۽ جيءُ ڀري رنو! ردا سامهون کان اٿي آئي ۽ اچي دارا جي ڀر ۾ ٿي ويٺي. درد جي ڪٿا ٻڌائيندي ٻڌائيندي دارا جو ڪنڌ ردا ڪلهي تي ڪِري پيو ۽ هن جون اکيون ردا جي جهولي ۾ ڳڙنديون رهيون. دارا جون اکيون ڳڙندي ڳڙندي ئي پورجي ويون. ردا دارا کي پنهنجي هنج ۾ ڪري ڇڏيو ۽ سندس وارن ۾ پنهنجيون آڱريون ڦيرڻ لڳي. دارا جي ماءُ کيس جنم ڏيندي ئي مري وئي هئي، هُن کي ماءُ جي هنج نصيب نه ٿي هئي. دارا انهي مزي کان پيدائشي محروم رهيو هو. پر اڄ ردا جڏهن کيس پنهنجي هنج ۾ ڪري سندس وارن ۾ پنهنجيون آڱريون ڦيريون هيون ته کيس ائين لڳو هو، ردا، ردا نه هئي، ڄڻ ته دارا جي ماءُ هئي، جيڪا قبر مان نڪري پنهنجي مامتا جو قرض لاهڻ لڳي هئي! دارا کي ائين لڳو ڄڻ هُو ننڍڙو ٻار هو جيڪو پنهنجي ماءُ جي هنج ۾ آرامي هو. دارا تي ڄڻ ته شراب اوتجي رهيو هو. هُو اهڙي طرح الوپ ٿي ويو هو جو هن قيامت جي ڏينهن به اٿڻ نه ٿي چاهيو. ماسي گهڻو اڳي ئي ردا جي لاءِ چانهه ٺاهي ڇڏي هئي، پر هُو ڪيئي ڀيرا دروازي تان ٿي چپ چاپ موٽي ويئي هئي. نيٺ جڏهن شام جا پاڇا لڙڻ لڳا ۽ سج شهر جي ديوارن ۾ لڪڻ لڳو هو تڏهن ماسي ٻيهر چانهه ٺاهي ۽ اندر کڻي آئي. ماسي ڄاڻي واڻي به کڙڪي سان چانهه کي ٽيبل تي رکيو ته جيئن دارا جون اکيون کلي وڃن. چانهه جي کڙڪي تي دارا جون اکيون کليون. هن اکيون مٿي کڻي ڏٺو. ردا جي اکين منجهان ٻه ڳوڙها ڪريا ۽ سندس جسم ۾ جذب ٿي ويا. دارا جو سڄو وجود ردا جي انهن ٻن ڳوڙهن سان ڌوپجي ويو. انهن ٻن ڳوڙهن سان ئي زينت جي تصوير ڪجهه ڌنڌلي ٿي ۽ دارا زندگي ڏي موٽ کاڌي!
ردا اٿي چانهه ٻن ڪوپن ۾ لاٿي ۽ پوءِ هُو ٻئي چانهه پيئڻ لڳا. هنن ٻنهي منجهان ڪنهن ڪجهه به نه ڳالهايو. ٻئي ماٺ رهيا. ماحول ۾ رڳو چانهه جي سرڪين جو ئي آواز ٿي آيو رکي رکي! انهي خاموشي ۾ کوڙ سارو شور به سمايل هو، جنهن ۾ ڪو ئي آواز نه هو. انهي دوران ردا جي اندر ۾ آهستي آهستي ڪا آنڌ مانڌ شروع ٿيڻ لڳي هئي. جيئن جيئن وقت گذرندو ٿي ويو ردا جي انهي آنڌ مانڌ ۾ شدت ايندي ٿي وئي. چانهه جا ڪوپ خالي ٿي ويا ۽ ردا جي دل ڀرجي آئي، سج لٿو، اوندهه ڇائنجڻ لڳي ته ردا ڪو ڏيئو روشن ڪرڻ چاهيو.
“دارا صاحب!” ردا جهيڻي آواز ۾ پڪاريو.
“جي ردا!” دارا جو لهجو ڳرو هو.
“هڪ ڳالهه چوان؟” ردا گهٻرائيندي گهٻرائيندي چيو، “اگر اوهان غلط نه سمجهو ته!”
“چئو ردا!” دارا چيو، “ڇا ڳالهه آهي؟”
ردا ڪي گهڙيون همت سهيڙي گڏ ڪئي پر سگهه نه ساري سگهي ۽ ماٺ ٿي وئي!
“چئو ردا!” دارا کيس ڏاڍي پنهنجائپ منجهان چيو، “ٻڌاءِ نه ڪهڙي ڳالهه؟..... مان هرگز غلط نه سمجهندس ردا تون چئو پليز...”
ردا وري ڪجهه چوڻ جي لاءِ چپ چوريا پر وري به لفظ سندس نڙيءَ ۾ ئي اٽڪي پيا ۽ هُوءَ وڏي ڪوشش جي باوجود به ڪجهه چئي نه سگهي! “ڪ.ڪ.ڪنهن ٻـ.ٻـ . ..ٻئي ڀيري دا.دارا صاحب!” ردا ڏڪي ڏڪي اهو چيو ۽ پوءِ وڃڻ جي لاءِ اٿي بيٺي، “م.م.مان هلان ٿي ها.هاڻي!” ردا جون ڄاڙيون ڏڪي رهيون هيون. هن ۾ الائي جي ڪٿان ايتري حساسيت اچي وئي هئي!
دارا جي دل ۾ تجسس وڌنڌو ويو. هُو ردا سان هيٺ دروازي تائين آيو، ۽ دروازي تي دارا کي روڪي پڇيائين، “ڳالهه ٻڌاءِ پوءِ وڃ ردا پليز.....!”
ردا گهڻو ئي دارا کي “N.N..Next time! N.N..Next time!” چيو پر دارا سندس رستو روڪي بيٺو رهيو.
نيٺ ردا آخري لمحن ۾ پنهنجي پوري سگهه يڪجه ڪئي ۽ ڪجهه لمحن جي وڏي ڪوشش کان پوءِ ڏڪندي ڪنبندي وراڻي، “اوهان مـ مـ مـون سان شـ شـادي ڪندا دارا صاحب؟.....”
ردا جو اهو جملو ٻڌي دارا ڪي لمحا پٿرائجي ويو. ردا پنهنجي پاڻ ۾ پهرين کان ڪجهه وڌيڪ سگهه محسوس ڪئي ۽ وراڻي، “دارا صاحب! مان زينت ته نه ٿي سگهنديس...... پر پوءِ به .... الئه ڇو.......” ردا ڳالهائيندي ڳالهائيندي رڪجي ويئي.....
دارا پنهنجو منهن ٻئي طرف ڪري ڇڏيو ۽ پوءِ کن پل کان پوءِ ورائي ردا ڏي ڏٺائين. ردا جون اکيون هن جي چهري ۾ سوال بڻجي چتائي رهيون هيون. ردا جي معصوم منهن منجهه گهوريندي دارا جي چهري تي پاڻمرادو اقرار جا آثار ظاهر ٿي پيا. اقرار جا اهي آثار ٻئي لمحي مُرڪ بڻجي پيا... ردا اها مرڪ ڏٺي ته کيس پنهنجي سوال جو جواب ملي ويو. هن به مُرڪي ڏنو ۽ دارا جي ٻانهن جي هيٺيان کان ٿي ٻاهر هلي ويئي...... ردا موڪلائيندي موڪلائيندي دارا سان هڪ نئون رشتو جوڙي هلي ويئي.

◙

قسط 14

دنيا جي هر شيءِ، جمع ٿيڻ سان وڌندي آهي، انساني جذبا به ائين ئي آهن، محبت به ملڻ سان وڌندي آهي، خوشي به جڏهن خوشيءَ سان ملندي آهي ته وڌي ويندي آهي مگر درد جڏهن درد سان ملندو آهي تڏهن گهٽجي ويندو آهي! ائين کڻي چئجي ته درد جڏهن درد سان ملندو آهي ته دوا ٿي پوندو آهي! دارا به درد هو، ردا به درد ئي هئي، سو هڪ درد جڏهن ٻئي درد سان مليو ته درد گهٽجي ويو! زخم زخم سان ڀرجي ويو. درد درد سان ميٽجي ويو......! دارا ۽ ردا جڏهن پنهنجا درد ورهائي ڇڏيا ته خوش ٿي ويا.
دارا ۽ ردا جڏهن هڪٻئي کي تسليم ڪيو ته، ٻنهي کي اها ئي تصديق ٿي ته اهي هڪٻئي جو ئي آئينو آهن. اهي ٻئي هڪ ئي تصوير جا ٻه پاسا ٿي لڳا. دارا ۽ ردا کي تقدير اهڙي موڙ تي ملايو هو، جو هاڻي هُو ٻئي هڪٻئي جي لاءِ لازم و ملزوم ٿي پيا هئا. جيڪڏهن هُو هڪٻئي سان نه ملن ها ته شايد ٻيئي ڄڻا فنا ٿي وڃن ها! هر شيءِ ٺهندي ۽ ڊهندي رهندي آهي، اهو ئي فطرت جو ازلي قانون آهي. دارا ۽ ردا به ڊهي چڪا هئا، بس سو انڪري ئي هاڻي شايد هنن کي ٺهڻو ئي هو. هنن ٻنهي هڪٻئي کي زندگي ڏي موٽايو هو. هنن هڪٻئي جي زندگي ۾ رنگ ڀريا هئا. هاڻي هنن کي پنهنجي زندگي پهرين کان ڪافي بهتر لڳي رهي هئي. هو ٻيئي ڄڻا ڊهي ڊهي وري ٺهي پيا هئا. هُو ٻيئي ڊٺل هئا، هنن هڪٻئي سان گڏجي هڪٻئي کي ٺاهڻ جي ڪوشش ڪئي هئي. هُو هڪٻئي کي ٺاهي رهيا هئا. هڪٻئي کي سنڀالي رهيا هئا. هڪٻئي جا وکريل وجود ميڙي سهيڙي رهيا هئا.
هاڻي ردا روز کيس فون ڪندي هئي، موڪل واري ڏينهن وٽس ايندي هئي. ردا جڏهن وٽس ايندي هئي ته ماسي کي به چانهه ٺاهڻ نه ڏيندي هئي. هُوءَ پاڻ بي تڪلف ٿي چانهه ٺاهيندي هئي ۽ ماسي کي به ڏيندي هئي ۽ دارا سان گڏجي پئندي هئي. بالڪني ۾ هاڻي موڪل واري ڏينهن هڪڙي ڪرسي وڌي وئي هئي. ردا ان ڏينهن دارا جي ڪمري جي صفائي به پاڻ ڪندي هئي، ردا ان ڏينهن هر ڪم پاڻ ئي ڪندي هئي. ردا جي سڀاءُ ۾ عجب پنهنجائپ هئي. زندگي ۾ ردا جي اچڻ سان دارا زينت کي وساري ته نه سگهيو پر ايترو ضرور هو جو جيڪڏهن دارا جي زندگي ۾ ردا نه اچي ها ته زينت کان پوءِ هُو زندگي ڏي موٽي ئي نه سگهي ها.
موڪل واري ڏينهن ردا جڏهن دارا وٽ ايندي هئي ۽ چانهه ٺاهيندي هئي، ماني تيار ڪندي هئي ۽ دارا جي ڪمري جي صفائي ڪندي هئي تڏهن اهي سڀ ڪم ڪندي ڪندي ردا کي عجيب قسم جي خوشي محسوس ٿيندي هئي. خوشي شراب وانگر کيس رڳ رڳ ۾ ڊوڙندي محسوس ٿيندي هئي. هُو ان ڏينهن پنهنجي جسم ۾ حرارت محسوس ڪندي هئي.
دارا کان پهرين ردا جي زندگي ڪهڙي هوندي هئي! هر شيءِ هوندي هئي. هر وقت تيار رهندي هئي. ماڊلنگ، شوٽنگ، پوءِ دعوتون، پوءِ محلفون، پوءِ شراب، پوءِ عياشي...... نوٽن جي برسات...... شهرت... دولت... هر شيءِ! ڪا رات خالي نه هوندي هئي، ڪو ڏينهن واندو نه ويندو هو.... اخبارن وارا، رسالن وارا، ڪمرشلز وارا، اسٽوڊيوز وارا.... ڊائريڪٽرز... ويوورز... وڏيرا... جاگيردار.. ڪامورا... سياستدان.... جتي ڪٿي رڳو ‘ردا’، ‘ردا’ ئي هوندي هئي. هر ڪنهن جي چپن تي بس ردا هوندي هئي...... ها اهو سڀڪجهه هوندي به اهڙو سڪون ۽ اطمينان ڪٿي به نه هوندو هو....... جيڪو هاڻي دارا جي انهي اقراري مُرڪ کان پوءِ کيسِ نصيب ٿيو...... ڇو؟؟....
هڪ ڀيري دارا جي ڪمري جي صفائي ڪندي ردا جڏهن انهي ‘ڇو؟؟....’ جو جواب دارا کان پڇيو ته دارا تمام مختصر جواب ڏيندي وراڻيو، “ڇو جو پهرين تو وٽ سڀڪجهه هو مگر ردا نه هئي!”
ردا جڏهن دارا جو اهو جواب ٻڌو ته کيس ائين لڳو ڄڻ هُوءَ ان کان پهرين سماج ۾ اگهاڙي هئي، پوءِ دارا کيس ردا سان ڍڪي ڇڏيو.... ردا وراڻي، “منهنجي ردا تون آهين دارا!........ تو ئي مون کي اهو احساس ڏياريو ته ردا ڇا ٿيندي آهي!”
دارا جي چهري جي اقراري مرڪ، ردا جي زندگي ۾ قرار آڻي ڇڏيو. ردا جا سارا ٿڪ لحظي منجهه لهي ويا. دارا جي انهي مُرڪ ڄڻ ته ردا جا سارا داغ ڌوئي ڇڏيا. هن جو بدترين ماضي دارا جي انهي مُرڪ سان ميٽجي ويو. ردا جي ڪلهن تان ڄڻ ته پهاڙن جو بار لهي ويو. هُوءَ هاڻي پاڻ کي هوا کان به هلڪي محسوس ڪرڻ لڳي. ردا کي پنهنجي ساري زندگي ۾ اهڙو قرار اڳ ڪٿي به نصيب نه ٿيو.
هڪ شام دارا ۽ ردا ٻئي بالڪني ۾ ويٺي چانهه پي رهيا هئا. هنن ٻنهي جون اکيون هيٺ شهر جي تيزي ۾ کتل هيون. هيٺ هر ڪنهن کي تڪڙ ئي تڪڙ هئي. ڪو تڪڙو تڪڙو اچي رهيو هو، ڪو تڪڙو تڪڙو وڃي رهيو هو. صبر ۽ ڌيرج نالي ڪا شيءِ ئي نه هئي. گاڏيون، ڪارون، موٽرون، رڪشا، سائيڪل، پيادل...... هر ڪوئي بس ڊوڙي رهيو هو. هر ڪنهن وٽ وقت تمام گهٽ لڳي رهيو هو.! هيٺ رڳو هلچل ئي هلچل هئي. دارا ۽ ردا مٿي بالڪني ۾ آرام ۽ اطمينان سان چانهه پي رهيا هئا. شهر جي تيزي ڏي تڪيندي تڪيندي ردا پنهنجي ماضي کي ياد ڪري وراڻي، “منهنجي زندگي ۾ به ڪڏهن ڏاڍي تيزي هوندي هئي دارا!....... ائين ئي هلچل هوندي هئي هر وقت! وقت جا ڪانٽا ڏاڍا تيز لڳندا هئا مونکي!..... الائي ته ڪهڙي ڊوڙ هئي..... الائي ته ڪهڙي هوڏ هئي... بس وقت هوندو ئي ڪونه هو..... هر وقت ڀڄ ڀڄان هوندي هئي دارا!”
“۽ هاڻي؟!” دارا پڇيو.
“ ۽ هاڻي...!” ردا هڪ اونهو گهرو ساهه کنيو ۽ وراڻي، “هاڻي ته ائين ٿو لڳي جيئن وقت پنهنجو ٿڪ ڀڃي رهيو آهي! ڪانٽا ڏاڍا مڌم مڌم هلي رهيا آهن. زندگي Soft music جيان ٿي پئي آهي. زندگي ڏاڍي پُرسڪون ٿي پئي آهي هاڻي!”
دارا ردا جي ڳالهه ٻڌي ڪي گهڙيون خاموش ٿي ويو. پوءِ وراڻيو، “ردا، مان جڏهن شهر جي مارڪيٽ منجهان گذرندو آهيان ته مارڪيٽ کي ڏسي ڏاڍو عجيب لڳندو اٿم!” ردا متوجه ٿي ته دارا وري شروع ٿيو، “ مارڪيٽ ۾ هر دڪان ڀريل نظر ايندو آهي، پر ڇا جي لاءِ؟....... . . .. خالي ٿيڻ جي لاءِ!!!” دڪان، ٺيلها، ريڙها، ڪيبنون.... . . .هر شيءِ ڀري پئي آهي پر ڇا جي لاءِ..... . .. ختم ٿيڻ جي لاءِ!!!”
ڪجهه لمحا ترسي شهر جي تيزي ڏانهن اشارو ڪندي دارا ردا سان وري ڳالهائڻ لڳو، “دنيا ڏاڍي تيز هلي رهي آهي نه ردا...!”
“ها.... تمام تيز!” ردا وراڻي.
“ها، دنيا ڏاڍي تيز ڊوڙي رهي آهي ردا!” دارا ڪنڌ مٿي ڪري ردا ڏي نهاريو ۽ پوءِ پڇيائينس، “پر ڪيڏانهن؟؟” دارا چيو، “دنيا ايڏي تيز ڪيڏانهن ڊوڙي رهي آهي؟؟؟”
“.......” ردا ماٺ ئي رهي.
دارا وراڻيو، “دنيا جي آخري منزل فنا آهي!” دارا چيو، “دنيا فنا ڏي ڊوڙي رهي آهي!”
ڪجهه لمحن جي خاموشي کان پوءِ دارا وري ڳالهايو، “جيڪڏهن دنيا کي انهي ڳالهه جي خبر پئجي وڃي. . . . . . ان ڳالهه جو احساس ٿي وڃي ته پوءِ اها تيزي توکي نظر ئي نه اچي ڪٿي!” دارا هلڪو مسڪرايو ۽ وراڻيو، “پوءِ هي سارو سفر Soft music جيان ئي ٿي پوي ردا!.....”
ردا اهو ٻڌي ٽڪ ٻڌي دارا جي چهري ۾ چتائڻ لڳي.
ردا ۽ دارا هڪٻئي کي عجيب موڙ تي سهارو ڏنو هو، ردا دارا جي مُحسن هئي، ردا جي چهري ۾ دارا کي عجيب قسم جي ڪشش محسوس ٿيندي هئي. ردا ڏاڍي خوبصورت به هئي ۽ ڏاڍي پياري طبيعت جي به هئي. پر پوءِ به ردا دارا جي لاءِ زينت ٿي نه سگهي! دارا سندس دل سان عزت ڪندو هو. ردا جڏهن دارا کي شادي جي آڇ ڪئي هئي تڏهن به دارا اها زبردستي قبول نه ڪئي هئي. دارا کي پنهنجي انهي اقرار تي اڄ تائين ڪو پڇتاءُ به نه هو پر انهي سڀڪجهه هوندي به هُو ردا کي زينت بڻائي نه سگهيو هو. جيئن هُو زينت سان پيار ڪندو، تيئن هو ردا سان ڪري نه سگهيو. زينت سان ملڻ ڏاڍو مشڪل هوندو هو، ان سان ملڻ جي لائي سر جو سانگو لاهڻو پوندو هو، رات جي آڌيءَ جو انتظار ڪرڻو پوندو هو، پوءِ ڪيئي لوڙها لتاڙي لڪي لڪي وڏي مشڪل سان نانگن تي پير ڏئي وڃي زينت سان ملڻو پوندو هو. ايترين سارين مشڪلاتن جي هوندي به، دارا پنهنجي زندگي کي داءُ تي رکي به رات جي اونداهي ۾ وڃي زينت سان ملندو هو ۽ کيس ڀاڪر ۾ ڀريندو هو، زينت کي پنهنجي سيني سان لڳائي سندس پيشاني تي چميون ڏيندو رهندو هو، پر هُو اهو سڀڪجهه ردا سان ڪري نه سگهيو. توڙي جو زينت جي ڀيٽ ۾ ردا سان ملڻ تمام آسان هوندو هو. ردا سان ملڻ ۾ ڪا به مشڪل نه هئي، پر تنهن هوندي به دارا ردا کي زينت جيان ڀاڪر ۾ ڀري نه سگهيو، نه ئي کيس پنهنجي سيني سان لڳائي سندس پيشاني تي چميون ڏئي سگهيو! دارا ردا کي اهڙي انداز سان ته ڇُهي به نه سگهيو هو!
“ردا!” دارا پڪاريو.
“جيءُ!” ردا آواز ڏنو.
“هر ڇوڪري اهو ئي چاهيندي آهي ته ان جو چاهيندڙ کيس بيپناهه پيار ڪري، کيس چرين وانگر چاهي. هر ڇوڪري اهو ئي چاهيندي آهي ته کيس پنهنجو ساٿي ڀاڪر ۾ ڀري، پنهنجي سيني سان لڳائي ۽ ان جي انگ انگ تي پيار ڪندو رهي!” دارا پڇيو، “ تنهنجي به ته دل چاهيندي هوندي!... ها نه!؟”
دارا واتان اهو ٻڌي ردا جي چهري تي اداسي تري آئي. ان کان اڳي جو دارا جي نظر ردا جي اداسي تي پوي ها، هن پنهنجو منهن ٻئي طرف ڪري ڇڏيو. ردا پنهنجو منهن ٻئي طرف ڪيو ۽ ڪجهه لمحا چپ چاپ پنهنجا ڳوڙها پيتائين. دارا جي دهرائڻ کان پهرين ئي ردا پنهنجو پاڻ کي سامت ۾ آندو ۽ پنهنجي چهري تي مُرڪ سجائي دارا ڏي نهاريائين. دارا جي چهري تي جڏهن سوال جون ريکون اڀريون ته ردا پنهنجا چپ چوريا، “ها!.... پر....” ردا جا چَپ چُپ ٿي ويا.
“پر......؟” دارا پڇيو.
“... ... . ها پر مان زينت ناهيان!” ردا وراڻي.
ردا جي جواب تي دارا جي دل ڏاڍي اداس ٿي. هن جون اکيون هيٺ ٿي ويون.
“پر دارا! تو کي هڪڙي ڳالهه اها به ٻُڌايان ته... .. . مان ڪڏهن به زينت ٿيڻ جي ڪوشش ئي نه ڪنديس!” دارا کي اداس ڏسي ردا وراڻي، “مان ڪڏهن به تنهنجي دل جي ديس مان زينت کي جلاوطن نه ڪنديس.... بلڪهِ مان ته تنهنجي دل ۾ زينت جي جڳهه کي اڃا به وڌيڪ مضبوط ڪرڻ جي ڪوشش ڪنديس!” ردا وراڻي، “دارا، تو کي زينت جي ياد ۾ جيترو به روئڻو هجي، تون منهنجي ڪلهي تي ڪنڌ رکي روئي سگهين ٿو!”
دارا پنهنجيون جهڪيل اکيون مٿي ڪري ردا ڏي نهاريو، هن کي انهي نظر ۾ ردا جو قد تمام وڏو لڳو. دارا اهو سوچي حيران هو ته ڪا به ڇوڪري اهڙي ڳالهه برداشت نٿي ڪري سگهي، جنهن جي ردا دعوى ڪري ڇڏي آهي! دارا ردا ڏي ڏاڍي معتبر نگاهه سان ڏٺو ۽ چيو، “تون ڪهڙي ڇوڪري آهين ردا!!”
“بس مان اهڙي ئي ڇوڪري آهيان!” ردا چيو.......
دارا کي ردا تي ان لمحي ڏاڍو پيار آيو. دارا جي دل چاهيو ته ردا کي ڀاڪر ۾ ڀري، کيس پنهنجي سيني سان لڳائي ۽ سندس پيشاني تي پيار ڪري پر هُن جا هٿ الئه ڇو ردا ڏي وڌندي وڌندي وري به رڪجي ويا. هُو ائين ڪري نه سگهيو.
ان ئي ڏينهن ردا دارا کان موڪلائيندي کيس چيو، “منهنجو هن دنيا جهان ۾ ڪو ئي ڪونهي!...... سواءِ هڪ ماسي جي، جنهن مون کي ننڍي هوندي کان پالي تاتي وڏو ڪيو آهي. منهنجي ماءُ به اها آهي، پيءُ به اها آهي، منهنجو سڀڪجهه اها ماسي ئي آهي.” ردا چيو، “مان تو کي پنهنجي انهي ماسي سان ملائڻ ٿي چاهيان هاڻي!”
دارا دل سان وراڻيو، “مان صبح جو ئي تنهنجي گهر ايندس ردا.”

◙

قسط 15

“ماسي هڪڙي ڳالهه اوهان سان ڪرڻي اٿم.” ردا صبح سوير واري ناشتي دوران ماسي کي چيو.
“ڪهڙي ڳالهه؟” ماسي چيو، “ٻڌاءِ.”
“مان شادي ڪرڻ ٿي چاهيان هاڻي.” ردا ڪنڌ هيٺ ڪري وراڻي.
“شادي!” ماسي اچرج ۾ پئجي وئي، “ڪنهن سان ؟” ماسي پڇيو.
“دارا سان ماسي!” ردا ٻڌايو.
“دارا تو سان شادي ڪندو؟” ماسي پڇيو.
“ها ماسي.” ردا پنهنجي ماسي جي ڳالهه سمجهي وئي، سو چيائين، “ماسي دارا ٻين مردن جهڙو هرگز ناهي!”
“مردن جي توکي خبر ناهي ردا!” ماسي کي ردا جي ڳالهه نه لڳي، هن چيو، “مرد وحشي ٿيندا آهن!” هن کاڌي جي ٽيبل تان اٿندي ردا کي چيو، “عورت کي فقط شڪاري جي نظر سان ئي ڏسندا آهن.” ماسي سندس ڪلهن تي هٿ رکندي چيو، “مون کي خبر آهي ته دارا صاحب تو سان شادي ڇو ٿو ڪري!”
ردا ڪنڌ مٿي ڪري ماسي ڏي سوال بڻجي نهاريو ته ماسي منهن ٻئي پاسي ڪري چيو، “پئسا وصول ڪرڻ جي لاءِ!”
ماسي جي انهي جملي سان ردا جو روح رهڙجي ويو. هُوءَ هڪدم اٿي بيٺي ۽ وراڻي، “دارا کي شادي جي لاءِ مون چيو آهي ماسي!” ردا وراڻي، “دارا مون کي شادي جو ناهي چيو.”
ردا ائين چئي پنهنجي ڪمري ۾ هلي وئي ۽ اونڌي منهن بيڊ تي ليٽي روئڻ لڳي. ناشتي جي ٽيبل تان ٿانوَ کڻندي ماسي جي دل ميڻ ٿي پئي. هُوءَ آهستي آهستي اٿي ۽ وڃي ردا جي لاءِ هڪڙو گرم ڪوپ چانهه جو تيار ڪري ردا جي ڪمري ۾ آئي ۽ سندس ڀر ۾ بيڊ تي ويهي کيس چيائين، “ردا، تون ڀلي شادي ڪر، مان تنهنجي شادي ۾ ڏاڍي خوش آهيان پر.......” ماسي ڪجهه چوندي چوندي رڪجي وئي. ماسي کي ردا جي ڳوڙهن اڳتي ڳالهائڻ نه ڏنو. هُوءَ خاموش ٿي وئي. ماسي ردا جا الجهيل وار پنهنجي آڱرين سان سنوارڻ لڳي.
ردا ڪنڌ مٿي ڪري ماسي ڏي ڏٺو. اڄ هن کي ڪافي دير تائين ماسي جي چانهه به نه پئي وڻي، نيٺ پوءِ ردا کي جڏهن ماسي جي محبت جو احساس ٿيو ته چانهه پيئڻ لڳي، چانهه پيئندي پئيندي هُوءَ ماسي کي اعتماد ڏيارڻ لڳي، “ماسي، دارا اهڙو ماڻهو ناهي! دارا ڏاڍو بهترين انسان آهي. هُو انسان نه بلڪهِ فرشتو آهي ماسي!”
ردا جون ڳالهيون ماسي جا خدشا ختم نه ڪري سگهيون. ماسي چپن ئي چپن ۾ چيو، “شيطان به ته فرشتو هو!” ماسي جو اهو جملو ردا نه ٻڌو.
ردا ماسي کي چيو، “ماسي، مون اڄ دارا کي هتي گهرايو آهي. تون جڏهن پاڻ ملندين ته خبر پوندئي.” ردا ائين چيو ۽ پاڻ اٿي تياري ڪرڻ ۾ لڳي وئي.
ماسي کي ڪجهه سمجهه ۾ نه آيو ته هُو ڇا چوي. هُوءَ ماٺ ئي رهي. هن ڪجهه نه ڪڇيو.
ردا تيار ٿي رهي هئي. اڄ هڪ عرصي کان پوءِ ماسي ردا کي تيار ٿيندي ڏسي رهي هئي. اڳي جڏهن به ردا تيار ٿيندي هئي ته ماسي جي چهري تي خوشي جي لهر ڊوڙي ويندي هئي پر اڄ ردا کي تيار ٿيندي ڏسي ماسي جي منهن تي هيڊ هارجي رهي هئي، هن جو چهرو زرد ٿي رهيو هو. اڄ هن کي تيار ٿيندي ڏسي ماسي کي ردا جي ماءُ ڏاڍي ياد اچي رهي هئي، جيڪا هڪ عياش وڏيري کي وڻي وئي هئي ۽ پوءِ نيٺ اهو کيس پنهنجي پيار جي ڄار ۾ ڦاسائي هميشه جي لاءِ پاڻ سان کنڀي کڻي ويو هو. ۽ پوءِ ماسي کي پنهنجي ڀيڻ جو منهن ڏسڻ به نصيب نه ٿي سگهيو هو! ردا کي اڄ پنهنجي ماءُ وانگر ئي تيار ٿيندي ڏسي، ردا جي ماسي کي ائين لڳي رهيو هو جيئن اڄ تاريخ وري پنهنجو پاڻ ورجائي رهي آهي! هن کي ائين لڳي رهيو هو ڄڻ هُو اڄ ردا کي به آخري ڀيرو ئي ڏسي رهي هئي. ماسي کي اهو الڪو نه هو ته ڪو ردا کان پوءِ هُو رلي ويندي پر هن کي اهو ارمان ٿي رهيو هو ته هُو ردا جي ماءُ جيان ردا جو به شايد هاڻي ڪڏهن منهن ڏسي نه سگهندي!
ماسي اڃا انهن ئي سوچن ۾ وڃايل هئي جو گهر جي دروازي واري گهنٽي وڳي. گهنٽي جي آواز تي ردا ائين دروازي ڏي بي اختيار ڊوڙ پاتي، ڄڻ ردا کي انهي گهنٽي جي وڄڻ جو صدين کان انتظار هو! ماسي ردا جي رواني ڏسي ويتر گهٻرائجي ويئي. هن جي دل جي رفتار پهرين کان وڌيڪ تيز ٿي ويئي. هن اٿي پاڻي پيتو ۽ آئي جي عزت لاءِ نه چاهيندي به منهن تي مصنوعي مُرڪ سجائي ويهي رهي.
“هي آهي مسٽر دارا!” ردا ڏاڍي ڀرپور انداز ۾ ماسي کي ٻڌايو. ردا جي آواز تي ماسي پنهنجو پاڻ سنڀاليو ۽ پنهنجي چهري تان اڏامي ويل مُرڪ بحال ڪري ڪنڌ مٿي کڻي دارا ڏي ڏٺائين. دارا تي نظر پوندي ئي ماسي جون اکيون پٿر ٿي ويون. هُو دارا جي چهري ۾ گُم ٿي وئي.
“. . .. ۽ هي آهي منهنجي ماسي......” ردا دارا سان ماسي جو تعارف ڪرائيندي چيو، “..... منهنجو سڀڪجهه!” ردا ماسي جي ويجهو ويهي کيس پيار ڀري ڳرهاٽڙي پائي وراڻي، “منهنجا سڀ رشتا ناتا هن سان آهن دارا!”
دارا ڪنڌ جهڪائي ماسي کي سلام ڪيو، ماسي کيس اشاري سان سامهون ويهڻ جو اشارو ڪيو. دارا ماسي جي اشاري تي سندس سامهون ٿي ويٺو.
“هاڻي اوهان ويهي ڳالهيون ڪريو ته آئون ماني ٿي تيار ڪريان.” ردا وراڻي، “ڪجهه صبر کان ڪم وٺجو، مان ڏاڍي سست آهيان ڪم ڪار ۾!” ردا ائين چيو ۽ رڌڻي ۾ هلي ويئي.
هاڻي ڪمري ۾ دارا ۽ ماسي اڪيلا هئا. دارا جي طبيعت ڪجهه شرميلي هئي سو هُو ماسي جي سامهون لڄي لڄي ويٺو رهيو ۽ ماسي کان نظرون چورائي هر هر ڪمري جي در و ديوار جو جائزو وٺڻ لڳو. دارا جون نظرون ڪمري جي در و ديوار جو جائزو وٺي رهيون هيون ۽ ماسي جون نگاهون دارا جي نقش و نگار جون! ماسي کيس انتهائي غور سان گهوري گهوري ڏسي رهي هئي. ردا جي ماسي جون اکيون دارا جي چهري واري انهي تِر تي هر هر رڪجي ٿي ويون جنهن جيڪري دارا جو چهرو ڏاڍو پُرڪشش ٿي لڳو. ردا به جڏهن دارا کي پهرين نظر ڏٺو هو ته سندس نگاهون انهي تِر تي کپي ويون هيون. اڄ ردا جي ماسي کي به ڄڻ ته انهي تِر موهي وڌو هو. دارا ڪجهه ئي گهڙين ۾ اهو محسوس ڪري ورتو ته ردا جي ماسي جون نگاهون کيس انتهائي غور سان گهوري رهيون آهن. دارا هٿ جي ڳالهه ٺاهيندي ڳالهايو، “اوهان مون کي اڳي به ڪٿي ڏٺو آهي شايد!...؟”
“نه! نه!..... نه ته!” دارا جي آواز تي هُو ويتر ٿٿي وٿي ٿي وئي. ماسي کي عجيب الجهن ورائي ويئي. هن گهڻو ئي پاڻ سنڀاليو پر ڳالهه هن کي ڳري لڳي. هن دارا کي چيو، “ مون تو کي اڳي ڪڏهن ڏٺو ته ناهي پر پوءِ به الئه ڇو ڏٺل ڏٺل ٿو لڳين تون!”
دارا کي ماسي جي ڳالهه سمجهه ۾ ئي نه اچي سگهي، هن پڇيو، “اها ته ڪا ئي ڳالهه نه ٿي ماسي!”
ماسي کي وري پنهنجي ڳالهه تي ڪجهه تعجب ٿيو، هوءَ ڪجهه ترسي وراڻي، “تون ته ڪمپني ۾ ڪم ڪندو آهين نه ردا ٻڌايو.”
دارا وراڻيو، “هائو ماسي NGO چوندا آهن ان ڪمپني کي!.... آئون ان ۾ ڪم ڪندو آهيان.”
ماسي جي من ۾ عجيب خلش هئي، هن دارا کي غور سان ٿي چتايو، هن جون اکيون هر هر دارا جي چهري واري تِر تي کپي ٿي ويون. هن پنهنجي اندر جي آنڌ مانڌ کي ختم ڪرڻ ٿي چاهي. هن دارا کان پڇيو، “تنهنجا ماءُ پيءُ؟”
“منهنجي ماءُ مون کي جنم ڏيندي ئي مري ويئي هئي،” دارا جي دل اداس ٿي وئي، “۽ پيءُ زنده آهي پر اهو به منهنجي لاءِ سمجهو ته مري ئي ويو آهي ماسي!”
“ڇو؟” ماسي پڇيو، “ناراضگي ٿي ويئي آهي ڇا ڪا؟”
“نه ماسي،” دارا چيو، “ناراضگي هجي ها ته ختم به ٿي وڃي ها!”
“ته پوءِ...؟” ماسي پڇيو.
“بس هُو امير هو ۽ آئون امير ٿي رهي نه سگهيس سو انڪري . . . . . هن مون کي وساري ڇڏيو ۽ مون هن کي!” دارا ڪمري جي ديوار تي لڳل پينٽنگ ۾ ڏسڻ لڳو، جنهن ۾ شاهه جي سُر رامڪلي جي ‘جي ڀائين جوڳي ٿيان!’ واري هڪ بيت جو منظر چٽيل هو.
“ڇا ڪندو آهي تنهنجو پيءُ؟” ماسي دارا کان پڇيو.
“ ذميندار آهي. جاگيردار.... وڏيرو!” دارا وراڻيو. دارا جون اکيون پينٽنگ ۾ هيون.
“نالو......؟” ماسي پڇيو.
“رئيس امير بخش خان...” دارا مسلسل پينٽنگ ڏي نهاريندي جواب ڏنو.
“رئيس..... امير..... بخش.......!!!” ماسي اهو نالو وڏي اچرج وچان پنهنجي واتان اچاريو.
دارا جو ڌيان ماسي جي اچرج ڏي ويو ئي ڪونه. هن جون اکيون ديوار واري پينٽنگ ۾ هيون.
ماسي جي مٿان دارا جي پيءُ جو نالو وڄ ٿي ڪِريو. خبر ناهي ته ڇا هو انهي نالي ۾؛ جو اهو نالو ڪنن تي پوندي ئي ماسي کي پگهر اچي ويو. هن جو تن بدن تپي ٻري پيو. هن وڏي مشڪل سان پڇيو، “تنهنجا ٻيا ڀاءُ ڀيڻ؟...”
“منهنجو ته ڪو به ڀاءُ يا ڀيڻ ناهي ماسي!” دارا آهستگي سان مڌم مڌم ڳالهائيندو رهيو، “باقي ها، بابا جي ڏاڏي پوٽي زال منجهان ٽي پُٽ ۽ ٻه ڀينرون آهن، جن مون کي ڪڏهن پنهنجو ڀاءُ نه سمجهيو!”
دارا ديوار تان نظرون هٽائي ڪنڌ جهڪائي ڇڏيو ۽ پوءِ ماسي کي پنهنجي درد جي داستان مختصر ڪري ٻڌائڻ لڳو، “اصل ۾ ماسي، منهنجو پيءُ تر جو وڏيرو ۽ وڏو جاگيردار ماڻهو هو، هُو جدي پشتي امير هو. پوءِ اميرن جي ڪمن جي خبر اٿئي!....” دارا اتي ڪجهه رڪجي ويو، پوءِ وري هن ڳالهائڻ شروع ڪيو، “بابا جي هڪڙي شادي ته ڏاڏي پوٽي سان ٿيل هئي پر پوءِ ٻي وري شوق جي شادي ڪيائين. انهي شوق جي شادي منجهان اڪيلو آئون پيدا ٿيس. منهنجي ماءُ مون کي جنم ڏيندي ئي مري ويئي! . .. . . . چڱو ئي ٿيو جو مري ويئي ماسي!” دارا جون اکيون پنهنجي ماءُ جي ياد ۾ آليون ٿي پيون، هن ڪجهه گهڙيون ترسي خاموشي سان پنهنجا ڳوڙها ڳهي ورتا ۽ پوءِ وري ڳالهائڻ لڳو، “ ...... سڀ گهر وارا ٿوري گهڻي ڳالهه تي مون کي رنڊي جو پُٽ، ڀڄوڪڙ جو پُٽ.......!” دارا جي اکين جا بند ڀڄي پيا. هن ٽشو پيپر سان پنهنجا ڳوڙها اگهيا، ۽ پوءِ ڪجهه لمحن جي پُردرد خاموشي کان پوءِ وري وراڻيو، “بس ماسي، هُو اشراف هئا ۽ آئون ڪميڻو، هُو بُڻ بڻياد وارا هئا ۽ آئون بي بُڻياد!.... هُو امير هئا ۽ آئون غريب... سو بس چيم نه ته پوءِ . . . . . هنن مون کي وساري ڇڏيو ۽ مون هنن کي!...”
ماسي جون اکيون به اداس ٿي ويون. هن جو وجود به ڄڻ ته ٻرندڙ جبل ٿي پيو هو. هن جي اندر جي آنڌ مانڌ پهرين کان وڌيڪ شديد ٿي ويئي. هُو اندر ئي اندر ۾ ريزه ريزه ٿي رهي هئي. هن کي دارا جي داستان پنهنجي ماضي سان جڙندي ٿي نظر آئي، جيئن جيئن دارا پنهنجي ڳالهه اڳتي وڌائيندو ٿي ويو تيئن تيئن ماسي جي من ۾ لوڇ پوڇ جي رفتار پهرين کان تيز ٿيندي ٿي ويئي، دارا جي داستان جي ڪڙي ڪڙي هن کي ماضي جي ڪنهن قصي سان ملندي ٿي نظر آئي، “تنهنجي پيءُ پنهنجي شوق واري شادي ڪٿان ڪئي هئي؟” ماسي پڇيو.
“الائجي ماسي مون کي خبر ناهي.” دارا چيو، “مون کي رڳو ايتري خبر آهي ته مون سان جڏهن به ڪو وڙهندو هو ته چوندو هو، “رنڊي جا پُٽ!.... ڀاڄوڪڙ جا پُٽ!!”
دارا جا اهي لفظ ماسي کي ڄڻ ته لحد ۾ لاهيندا ٿي ويا. هُو تڙپي پڄري پئي، هن ڦٿڪي لڇي وڏي همت سان پنهنجي سڄي قوت سميٽي دارا کان آخري سوال ڪيو، ماسي پڇيو، “تنهنجي ماءُ جو نالو نجو ته نه هو؟!!”
دارا جڏهن پنهنجي ماءُ جو نالو ردا جي ماسي جي واتان ٻڌو ته سندس تختا نڪري ويا! هن کان ڇرڪ نڪري ويو. “ها!!......” دارا بي اختيار پڇيو، “اوهان ڪيئن سُڃاڻو؟”
دارا جي سوال تي ماسي جون صحرا اکيون به سمنڊ بڻجي پيون. هن جا چپ ڏڪي لرزي پيا پر چُري نه سگهيا. ڳالهيون ايتريون هيون جو ايترا نه لفظ هئا نه ايترو وقت هو ۽ نه ئي ماسي ۾ اهو سڀڪجهه بيان ڪرڻ جي ايتري همت! ماسي ڪوشش جي باوجود هڪ لفظ به ڳالهائي نه سگهي.
درد ڪنهن کي پي وڃي، اهو ته ممڪن آهي مگر ڪو ئي درد کي پي وڃي اهو ناممڪن آهي. درد کي پي سگهجي ئي نٿو! روئڻ سان دل جو بار هلڪو ٿيندو آهي، اهو انڪري آهي جو روئڻ سان اصل ۾ درد جو اخراج ٿيندو آهي. انسان جڏهن ڪاوڙ ۾ ايندو آهي ته تلخ ٿي پوندو آهي، اها تلخي به درد جو اخراج ئي هوندي آهي. زبان ۽ اک، انسان جي درد جي اخراج جا عام ذريعا آهن، جيڪو هر ڪوئي استعمال ڪندو آهي. ان کان علاوه ٻين کي مارڻ کان ويندي پاڻ کي ماري ڇڏڻ تائين درد جي اخراج جا ٻيا به کوڙ سارا وسيلا آهن. درد به درياهه وانگر ئي ٿيندو آهي، جيڪو جيستائين معمول تي هوندو آهي تيستائين زبان ۽ اک ذريعي وهندو رهندو آهي، پر درد جڏهن ان حد کان وڌي ويندو آهي، درد جڏهن زبان جي تلخي ۽ اک جي ڳوڙهي کان ڳرو ٿي ويندو آهي، تڏهن درد به سيلاب بڻجي پوندو آهي! درياهه تي به جڏهن سيلاب ايندو آهي، درياهه تي به جڏهن چاڙهه ٿيندي آهي، درياهه ۾ به جڏهن پاڻي پُل کان چڙهڻ لڳندو آهي، تڏهن درياهه به ڇا ڪندو آهي جو آباديون برباد ڪري، وستيون ويران ڪري، سڀ ڪجهه کي لوڙهي ٻوڙي به پنهنجا رستا پاڻ ئي ٺاهي وهي ويندو آهي. ها، درد به درياهه ئي ٿيندو آهي. انهي کي به هر صورت ۾ اخراج گهرجي! درد به جڏهن حد کان وڌڻ لڳندو آهي، يا ان جي اخراج جا ذريعا نه رهندا آهن تڏهن درد به درياهه وانگر پنهنجا رستا پاڻ ٺاهي خارج ٿيندو آهي. اهي جيڪي نهائين کان نينهن سکندا آهن ۽ اندر ئي اندر جلندا رهندا آهن پر ٻڙڪ به ٻاهر نه ڪڍندا آهن! ائين هرگز ناهي ته انهن جي درد جو اخراج نه ٿيندو آهي ۽ اُهي درد کي پِي ويندا آهن! درد کي پي سگهڻ ممڪن ئي نه آهي، اهي، جن جي زبان ۽ اک درد جي اظهار جي لاءِ ڪافي نه رهندي آهي، تن جو درد به درياهه جي سيلاب جيان انهن جي وجود کي هنڌان هنڌان ٽوڙي مروڙي پنهنجو رستو پاڻ ٺاهي نڪري نروار ٿي پوندو آهي! پوءِ ڪي شاعر، ليکڪ، اداڪار گلوڪار ٿي ويندا آهن! ته ڪي مجنون مستانا ديوانا بيگانا!. . .. ها، اهي سڀ به درد جي اخراج جا ذريعا آهن پر درد جي انهن سڀني ذريعن کان پوءِ به، اڃا هڪ ذريعو ٻيو به آهي، جيڪو انهن سڀني کان وڌيڪ پُردرد ۽ مختلف ٿيندو آهي! درد جو اهو ذريعو صفا اٻوجهه ماڻهن جي مٿن ۾ لڳل آهي! درد جو اهو ذريعو خاص ڪري عورت جي ئي لاءِ هوندو آهي، ڇاڪاڻ ته هتي مرد کان عورت وڌيڪ اٻوجهه آهي! ها، اهي اٻوجهه ماڻهو، جيڪي درد جي شدت کان شاعر، ليکڪ، اداڪار يا فنڪار ٿي نه سگهندا آهن، اهي جيڪي مجنون مستانا ديوانا بيگانا به نه ٿي سگهندا آهن، انهن جو درد جڏهن درياهه وانگر چاڙهه ڪندو آهي تڏهن لمحن ۾ انهن جا وار سفيد ٿي پوندا آهن، لمحن ۾ انهن جي چهري تي درد جون لڪيرون گهنج بڻجي ظاهر ٿي پونديون آهن! لمحن ۾ اهي جواني منجهان جهور ٿي پوندا آهن! لمحن ۾ اهي چُور چُور ٿي پوندا آهن!!! ردا جي ماسي به درحقيقت اهڙن ئي اٻوجهه ماڻهن منجهان هئي سو اهو ئي سبب هو جو اڄ جڏهن سندس درد سيلاب بڻجي پيو ته هُو به هنڌان هنڌان ڦاٽي پئي! هُوءَ به ڪجهه به ڪڇي نه سگهي! اڄ جڏهن هن جي لاءِ درد جي اخراج جا سڀئي ذريعا ناڪافي ٿي پيا تڏهن نتيجي ۾ درد جو اهو سمورو سيلاب لمحن ۾ ريکون ٿي سندس چهري تي اڀري آيو! ماسي جو چهرو لمحن ۾ بدلجي ويو. هُو پاڻ سراپا درد ٿي پئي. دارا ڏٺو، ماسي جو منهن اهو نه رهيو هو، جيڪو هن پهرين نظر ۾ ڏٺو هو. ماسي جو منهن موهن جو دڙو بڻجي پيو! هزارين سال پُراڻو کنڊر!! ماسي جي منهن جا گهنج ڄڻ ته مبهم تاريخ جا اهي ورق هئا، جيڪي دارا پڙهي نه ٿي سگهيو. Palmistry جا ماهر اها دعوى ٿا ڪن ته هٿ لڪيرون جانچڻ به حقيقت ۾ هڪ سائنس آهي. پر منهنجي دل چوي ٿي، ته چهري جا گهنج جانچڻ به هڪ سائنس آهي! جنهن جي دريافت جي ضرورت اڃاڻ باقي آهي، جهڙي طرح، هٿ لڪيرون ڏسي ڪو ئي مستقبل جو حال ٻڌائي سگهي ٿو، تئين چهري جا گهنج ڏسي، ڪو ئي جيڪڏهن ٻڌائڻ وارو هجي ته ماضي جو حال به ٻڌائي سگهي ٿو! ماسي جو منهن نيلو پيلو ٿي پيو هو. هن جو چهرو درد جي تصوير بڻجي پيو هو. ماسي جي اکين ۾ دارا کي هڪ اٿاهه سمنڊ نظر ٿي آيو، جيڪو ڇوليون هڻي رهيو هو! ماسي جون اهي ڇلڪندڙ اکيون سندس ئي چهري ۾ کتل هيون. دارا خود کي انهن اکين جي سمنڊ ۾ لڙهندي محسوس ڪيو. دارا ماسي جي اکين سان اکيون ملائي نه سگهيو. هن پنهنجو ڪنڌ جهڪائي ڇڏيو.
دارا جڏهن ماسي جي اهڙي حالت ڏٺي ته سندس تجسس انتها تي پهچي ويو! دارا کي سمجهه ۾ نه ٿي آيو ته آخر ماجرا ڇا آهي! دارا ڪي گهڙيون ماسي کي پاڻ سنڀالڻ جي لاءِ ڏنيون ۽ پوءِ وراڻيو، “ڇا ڳالهه آهي ماسي؟؟..... پليز اوهان مون کي ٻڌايو...”
ماسي ڳيت ڏني، دارا کي ائين لڳو جيئن ماسي ڳيت سان زهر جو ڳوڙهو ڳهي ورتو! ڪجهه ترسي ماسي کيس ڪجهه ٻڌائڻ بدران پڇيو، “تنهنجي پيءُ جي چهري تي به اهو ئي تِر جو نشان آهي نه!؟”
“ها!!!....” دارا جي بيچيني اڃان به وڌي وئي! “ماسي اوهان مون کي کولي ٻڌايو ته اوهان منهنجي پيءُ ۽ ماءُ کي ڪيئن ٿا سُڃاڻو..؟” دارا ڏاڍي بيقراري منجهان ماسي کان پڇيو.
ماسي ڪجهه لمحا ماٺ رهي ۽ پوءِ وري به دارا کي ڪجهه ٻڌائڻ جي بدران پڇيائين، “ردا کي سُڃاڻين ٿو؟!”
دارا ردا جي سوال تي ڪجهه صبر ۾ آيو، “مان ردا کي ڪونه ٿو سُڃاڻان... ۽ نه ئي سُڃاڻڻ ٿو چاهيان ماسي!” دارا چيو، “ردا ۾ ڏاڍي پنهنجائپ آهي، پيار آهي، سچائي آهي خلوص آهي. منهنجي لاءِ بس اهو ئي ڪافي آهي!” دارا چيو، “ردا تمام سٺي ڇوڪري آهي.” دارا لڄ شرم واري لهجي ۾ وراڻيو، “ماسي آئون ردا سان شادي ڪرڻ ٿو چاهيان! مون کي ردا هر حال ۾ قبول آهي. پنهنجي ماضي، پنهنجي حال ۽ پنهنجي مستقبل سميت!” دارا ماسي کي چيو، “ماسي جيڪڏهن منهنجي ماءُ هجي ها، ته اوهان وٽ انهي کي وٺي اچان ها ۽ پوءِ اها ڳالهه هُو ئي اوهان سان ڪري ها پر.... “ “جيڪڏهن تنهنجي ماءُ هجي ها ته اها هرگز اها ڳالهه نه ڪري ها دارا!” ماسي دارا جي ڳالهه ڪٽيندي وراڻي.
“ڇا مطلب....!!” ماسي جي ڳالهه دارا کي ڏاڍي عجيب لڳي!
ماسي وٽ هاڻي دارا کي سڀ ڪجهه ٻڌائڻ کان سواءِ ٻيو ڪو چارو ئي نه هو. هن هڪ اونهو گهرو ساهه کنيو ۽ پوءِ دارا کي حقيقت ٻڌائڻ شروع ڪيائين، “اڄ کان ٽيهه سال پهرين جي ڳالهه آهي جو اسان نواب شاهه جي بازارِ حُسن ۾ رهندا هئاسين! مان ۽ منهنجي ڀيڻ نجو!”
دارا جڏهن ماسي جو اهو جملو ٻڌو ته کيس ائين لڳو ڄڻ سندس پيرن جي هيٺيان زمين کسڪي ويئي! هن جا لِڱ ڪاندارجي ويا! هن جي سڄي ڪيفيت ئي بدلجي ويئي! دارا ڪجهه ڪڇي نه سگهيو. هُو اندر ئي اندر بس لُڇڻ پُڇڻ لڳو. ماسي ڳالهه اڳتي وڌائي، “اڄ کان ٽيهه ٻٽيهه سال پهرين اسان جو پُراڻو گراهڪ، سنڌ جو هڪ وڏيرو اسان جي مُجري ۾ آيو. هن نجو جو حُسن و جمال ڏٺو ته مٿس موهت ٿي پيو.. . .. . . اهو وڏيرو هو وڏيرو امير بخش!”
دارا پنهنجي وجود تي وِڄ ڪرندي محسوس ڪئي. هُن جي وجود جو وار وار ماسي جي وڌندڙ گفتگو سان وڍجڻ لڳو! دارا پنهنجي اندر ئي اندر پُرزا پُرزا ٿيڻ لڳو.... ماسي پنهنجي ڳالهه اڃا اڳتي وڌائي، “وڏيرو امير بخش پهرين سال سال ۾ ايندو هو پر نجو جي نينهن کان پوءِ، پهرين ڇهين ڇهين مهيني اچڻ لڳو، پوءِ مهيني مهيني، پوءِ هفتي هفتي...... . . . ۽ پوءِ نيٺ اچي ويهي رهيو ۽ نجو کي پنهنجي پيار جي ڄار ۾ ڦاسائي، نيٺ هڪڙي ڏينهن اتان کنڀي کڻي ويو!”
دارا جي تن بدن ۾ آڳ لڳڻ لڳي. هن جي اندر مان شعلا اُلا ٿي نڪتا! دارا جي وجود ۾ ڄڻ ته ڪو زلزلو اچي ڪڙڪيو هو.! هُن جو مٿو چڪرائجڻ لڳو. هُو ڦٿڪي رهيو هو. ماسي جي ڳالهه اڃا باقي هئي، ماسي پنهنجي ڳالهه اڳتي وڌائي، “نجو کي پنهنجي ڄار ۾ ڦاسائيندي ڦاسائيندي وڏيري اميربخش کي ٻه_اڍائي سال لڳي ويا هئا..... انهن ٻه_ اڍائي سالن جي صحبت منجهان نجو اميد سان به ٿي پئي هئي ۽ انهي وچ ۾ هُن هڪڙي ڇوڪري کي به جنم ڏنو هو،.... نجو منهنجي روڪڻ ڪرڻ جي باوجود به پنهنجو سڀڪجهه هتي ڇڏي وڏيري اميربخش سان ڀڄي ويئي هئي...... هُو پنهنجي ڇهن مهينن واري ڇوڪري به هتي ڇڏي پاڻ وڏيري اميربخش سان گڏ هلي ويئي هئي....... ڇهن مهينن جي اها ڇوڪري هئي..... ردا!!!!” ماسي ڪجهه لمحا ترسي وراڻيو، “تون وڏيري اميربخش جو جائز اولاد آهين ۽ ردا ناجائز!..... پر پوءِ به ردا تنهنجي ڀيڻ آهي دارا.....!!”
ماسي جا لفظ نه هئا، ڄڻڪه ياجوج ۽ ماجوج هئا، جي سڀ ڪجهه ڳڙڪائي ناس ڪري ويا. ماسي جي انهي جملي سان دارا جي دل جي دنيا ۾ ڄڻ ته قيامت برپا ٿي پئي.
دارا جي لاءِ سڀڪجهه ختم ٿي چُڪو هو هاڻي! ڪجهه به باقي نه رهيو هو. هاڻي هن ۾ ردا کي اک کڻي نهارڻ جي به همت باقي نه رهي هئي. دارا اٿيو، بيٺو، دارا پنهنجي سامهون ڀت تي لڳل شاهه جي سُر رامڪلي جي ‘جي ڀائين جوڳي ٿيان!’ واري ڪنهن بيت جي پينٽگ ڏي نهاريو، ويرانو ئي ويرانو هو، جنهن ۾ ڪوئي جوڳي هو جو هلي رهيو هو! دارا هڪ گهڙي انهي کي گهوريو، ۽ پوءِ بنا ڪجهه ڳالهائڻ جي ئي ردا جي گهر مان ٻاهر نڪري ويو......!
دارا آهستي آهستي هلندو ئي رهيو، هلندو ئي رهيو... دارا جي ڪا به منزل نه هئي، دارا جو ڪو به مقصد نه هو.... دارا جو ڪجهه به نه هو... نه گهر... نه شهر... نه يار... نه دوست....نه آفيس... نه لکڻ......!... دارا بي منزل سفر تي بس بنا ڪنهن تعين جي هلي رهيو هو.... دارا جو حافظو ختم ٿي ويو هو... هن وٽ ڪا ياد باقي نه رهي هئي..... نه زينت.... نه ردا..... نه ئي ڪوئي ٻيو.....!
دارا وٽ هاڻي درد ئي نه رهيو هو...... درد جو جواز ئي نه رهيو هو!
***
“ماسي دارا ڪٿي آ!؟” ردا ڪجهه دير ۾ ماني تيار ڪري اندر آئي ته دارا کي نه ڏسي ماسي کان پڇيائين، “ڪيڏانهن ويو دارا؟؟”
ماسي ڄڻ ته پٿر جو بُت بڻجي پئي هئي. هُو ڪجهه ڪڇي نه سگهي! “ماسي دارا ڪٿي آهي؟؟..... “ڪيڏانهن ويو دارا...؟؟” ردا ماسي کي ڌونڌاڙي ڌونڌاڙي پُڇڻ لڳي.
“دارا هليو ويو.....ردا!” ماسي ڪجهه ڳالهايو.
“ڪيڏانهن ويو دارا؟” ردا تڙپي پئي!
“الائي ڪيڏانهن ويو.......” ماسي وراڻي، “پر ويو هليو هميشه جي لاءِ...!”
“ڇا مطلب ماسي؟؟!” ردا حيران ٿيندي ماسي کان پڇيو.
“ها ردا!” ماسي چيس، “هاڻي دارا موٽي نه ايندو تو وٽ!”
“پر ڇو.....؟؟!!” ردا پڄري پئي!
ماسي کيس ٻانهن کان جهلي پنهنجي ڀر ۾ ويهاريو ۽ پوءِ کيس آهستگي سان اهو سارو قصو ردا کي ٻڌائي ڇڏيائين، جيڪو ڪجهه دير پهرين دارا کي ٻڌايو هئائين!
ردا به اهو قصو ائين ئي ٻڌو جيئن دارا ٻڌو هو،. . . . . . ۽ پوءِ هن به ائين محسوس ٿي ڪيو جيئن دارا ڪيو هو. . .. . . . . . هن تي به اهڙي ئي قيامت برپا ٿي جيڪا دارا تي ٿي هئي! . . . .. . .

◙

قسط 16

‘ٺاهڻ کي ڊاهي سگهجي ٿو مگر ڊاهڻ کي ڊاهي نٿو سگهجي!’ ردا جون اکيون ٽشو پيپر تي ڳڙي رهيون هيون. هُوءَ سوچي رهي هئي.
‘هُن کان پهرين منهنجي زندگي ڪهڙي هوندي هئي! مون وٽ ڪيڏي شهرت هوندي هئي، دولت هوندي هئي! مان ڪال گرل هئس. ماڊل هئس، رنڊي هئس مان! هن کان پهرين ڪنهن به مرد مون کي عزت جي نگاهه سان نٿي ڏٺو! هن کان پهرين مون وٽ سڀ ڪجهه هو پر عزت نه هئي. مون وٽ منهنجي هستي مستي نه هئي. مون وٽ منهنجو ڀرم نه هو! ها، اهو سڀڪجهه مون کي هُن ئي ڏنو! مون هُن کان پهرين هر مرد جي اکين ۾ رڳو وحشت ئي ڏٺي! مون کي چيري ڦاڙي چٽ ڪري ڇڏڻ جي ئي تمنا ڏٺي! هُن جي اک کان پهرين مون تي جيڪا به اک پيئي، سا شڪاري اک ئي هئي!...... ڪيڏي نه عزت هئي هُن جي پهرين ئي نگاهه ۾! مون کي اڳ ڪڏهن اهڙي نگاهه نصيب ئي نه ٿي! هُن پهرين ئي ملاقات ۾ منهنجي عزت ڪري مون کي اهو سمجهائي ڇڏيو ته عزت ڇا ٿيندي آهي؟ سچ پچ ته هُن ئي مون کي اهو شدت سان محسوس ڪرايو ته دولت سڀ ڪجهه نه ٿيندي آهي، شهرت سڀ ڪجهه نه ٿيندي آهي، عزت سڀڪجهه ٿيندي آهي! عزت انهن سڀني شين کان مٿانهين ٿيندي آهي! هُن مون کي پهرين ئي ملاقات ۾ معتبر ڪري ڇڏيو! انهي ئي ملاقات مون کي مٽائي ڇڏيو! مان ڇا هئس ۽ ڇا ٿي ويس.....! هُن جي چهري ۾ مون کي پهرين ئي ملاقات ۾ ايتري قدر پنهنجائپ ڇو نظر آئي؟ هن جي چهري ۾اهڙي ڪشش.....! هُو مون کي پنهنجو آئينو ٿي لڳو! هُو مون کي سڀني مردن کان مختلف لڳو... بلڪه ائين ته، هُو مون کي مرد ته لڳو ئي ڪونه!’
ردا سوچي رهي هئي، ‘منهنجو ڌنڌو ئي سجاوٽ سان هو. هار سينگار جي ته ڄڻ مون کي سُتي پيل هئي! ڪيڏو غرور هوندو هو مون کي پنهنجي ناز و ادا تي! ڪيڏو پنهنجي پاڻ کي ٺاهي تيار ڪري هلندي هئس زماني ۾! منهنجي حُسن و جمال جا چرچا هئا هر وات تي! مان پنهنجي هر وک سوچي سمجهي وڏي ٺاٺ سان کڻندي هئس! ذهن ۾ هوندو هو ته هر نظر کي مون منجهه نئين ادا نظر اچي! هر ڀيري نئين لڳڻ جي لاءِ هر ڀيري نئين ٿيندي هئس! هر پل، هر گهڙي تيار ئي رهندي هئس مان! مون کي پنهنجي پاڻ کي ٺاهڻ کان سواءِ ٻي ڪا سوچ ئي نه هوندي هئي! رُوبي به منهنجو ميڪ اپ ڪندي ڪندي مون ۾ گُم ٿي ويندي هئي! رُوبي به منهنجي حُسن تي عاشق هوندي هئي!’ ردا اونهو گهرو ساهه کڻي ٿي، ‘ مون ڪڏهن اهو سوچيو به نه هو ته مون کان اهو سڀڪجهه ڇڏائجي ويندو! ها، منهنجي تصور ۾ ڀلجي به ڪڏهن اهو خيال نه آيو ته ڪو مان ايتري تبديل ٿي وينديس!........’ ردا دارا جي باري ۾ سوچي ٿي، ‘ .... ۽ پوءِ بس هُو منهنجي زندگي ۾ آيو ۽ اهو سڀڪجهه حقيقت ٿي ويو جيڪو مون ته ڪڏهن خواب ۾ به نه سوچيو هو!..... هُن جي پهرين ئي ملاقات ۾ مون کان اهو سڀڪجهه ڇڏائجي ويو! اڄ جڏهن مان انهي ماضي تي سوچيندي آهيان ته ائين ٿو لڳي ڄڻ اهو سمورو ڪوڙ هو جو ڌوڙ ٿي ويو! طلسم هو جو ڊهي ويو!....... هُن مون کي ڊاهي وري ٺاهي ڇڏيو! هُن مون کي نئين سِر ترتيب ڏئي ڇڏيو! ها، هن مون کي ‘چري منجهان چونهن!’ ڪري ڇڏيو!!’ ردا جون اکيون قطرو قطرو ٽشو پيپر تي ڳڙي رهيون هيون، جنهن تي دارا جو جملو لکيل هو، ‘ٺاهڻ کي ڊاهي سگهجي ٿو مگر ڊاهڻ کي ڊاهي نٿو سگهجي!’
ردا جي سوچن جو سلسلو جاري رهيو، ‘اسان جو ملڻ به زندگي جي ڪهڙي نه عجيب موڙ تي ٿيو!’ ردا سوچي رهي هئي، ‘ائين ٿو لڳي ڄڻ زندگي ۾ اسان جو نه ملڻ ته ممڪن ئي نه هو!.... اسان زندگي جي ان موڙ تي ملياسين جنهن تي ئي اسان کي ملڻو هو! زندگي جي انهي موڙ تي اسان کي هڪٻئي جي ئي ضرورت هئي! مون کي هُن جي، هُن کي منهنجي!.........’
ردا سوچي رهي هئي، ‘ڪيڏي نه عجيب ڳالهه آهي جو اسان هڪٻئي کي قبول ڪيو، پر پوءِ به هڪٻئي کي ڇُهي به نه سگهياسين! ڪيڏو نه عجيب اظهار هو الفت جو! ڪير اهو تسليم ئي ڪيئن ڪندو جو ٻه محبت ڪندڙ مليا به سهي، مگر ملي به نه مليا!’ ردا سوچيو، ‘اهو قدرت جو ئي ڪرشمو هو سمورو!..... اهو فطرت جو ئي سڄو چڪر هو جنهن اسان جي رشتي جو ڀرم نه ڀڳو ورنه اسان ته اڻڄاڻائي ۾ ڪجهه به ڪري ٿي سگهياسين!.... ها، اهو فطرت جو ئي ڪمال هو جو هن جي پهرين ملاقات ئي مون کي تبديل ڪري ڇڏيو! هن جي پهرين نگاهه ئي مون کي حيا ۽ شرم جو احساس ڏياري ڇڏيو! .. .. . .. بيشڪ فطرت پنهنجو گس پاڻ ئي ٺاهيندي آهي! فطرت پنهنجو تحفظ پاڻ ئي ڪندي آهي! فطرت پنهنجا خال به پاڻ ئي ڀري ڇڏيندي آهي!’
ردا کي دارا سان اڻڄاڻائي ۾ ڏاڍي معتبر الفت ٿي وئي هئي، پر هاڻي جڏهن مٿس اهو راز فاش ٿي چڪو، ته دارا سندس ڀاءُ آهي تڏهن مٿيون سڀ ڳالهيون سوچيندي سوچيندي ردا جي اها معتبر الفت، عقيدت ۾ بدلجي وئي! ‘ڪيڏو نه پيارو هو دارا!..... جيڪڏهن هُوءَ منهنجي زندگي ۾ نه اچي ها ته مان سڄي زندگي پنهنجي تقدس تائين پهچي نه سگهان ها!’ ردا دارا جي زندگي جي باري ۾ سوچي به ڏاڍي اداس ٿي پئي، ‘ڪيڏو درد مليو دارا کي زندگي ۾!.... هُن جي زندگي رڳو ٺهندي ڊهندي گذري ويئي!... هُن هر ڀيري زندگي ڏي موٽ ٿي کاڌي مگر زندگي هر ڀيري کيس خالي موٽائي ٿي ڇڏيو!..... هُن هر ڀيري پاڻ کي ٺاهڻ جي ڪوشش ٿي ڪئي پر هر ڀيري ڊهي ٿي ويو!.......’
ردا اهو سوچي تڙپڻ لڳي، هينئر دارا جو ڪهڙو حال هوندو......؟ هُو ته مڪمل طور تي ڊهي پيو هوندو!......’ اهو خيال ردا کي ڏاڍو بيچين ڪرڻ لڳو! اهو خيال رفته رفته ردا جي روح تائين لهندو ٿي ويو....
ردا، دارا سان ملڻ ٿي چاهيو! ردا دارا کي فنا ٿيڻ کان بچائڻ ٿي گهريو. ردا موت کان اڳ دارا تائين پهچڻ ٿي چاهيو.....
انهي خيال ردا جي من ۾ اهڙي ته مانڌاڻ مچائي جو نيٺ اڻتڻ جڏهن اخراج جي عام ذريعن کان وڌي ويئي تڏهن سندس قدمن ۾ حرڪت اچي وئي ۽ هُو باقي سڀ ڪجهه وڃائي هڪ دارا جي ڳولها ۾ نڪري ويئي! دارا جا پيرا کڻندي کڻندي هُو پهرين دارا جي گهر وئي، پوءِ سيٺ سلامت وٽ آئي، پوءِ منظور موالي جي دڪان تي پهتي ۽ اتان کان ٿيندي ٿيندي ردا سائين ڪريم شاهه جي اوتاري تائين اچي پهتي!
“دارا هتي آيو هو پر ترسيو ڪونه!” سائين ڪريم شاهه جي اوتاري تي کيس خبر پئي، “هُو هتان هليو ويو!” ردا کي ان کان اڳتي دارا جي ڪا به خبر نه ملي سگهي!
ردا کي سائين ڪريم شاهه جي چهري جي پُرنور مُرڪ ڏاڍو متاثر ڪيو، سائين جي چهري تي عجيب اطمينان هو، ردا چاهيو ٿي ته اتي سائين جي سامهون ئي اکيون پوري عمر گهاري ڇڏجي پر دارا جي تلاش کيس ائين ڪرڻ نه ڏنو! دارا جي ديدار جي اڃ کيس رُڃ ۾ رُلائي ڇڏيو!
سائين ڪريم شاهه جي اوتاري کان پوءِ جڏهن دارا جا پيرا مڪمل طرح ميٽجي چُڪا، تڏهن ردا جي بي منزل سفر جو آغاز ٿيو! اتان نڪري ردا کي ڪجهه به سمجهه ۾ نه ٿي آيو ته هاڻي دارا کيس ڪٿي ملندو؟... هُو هاڻي ڪٿي ملي به سگهندو يا نه؟...! ها، هُن کي ڪا به پڪ نه هئي پر پوءِ به ردا تلاش کي ترڪ ڪري نه سگهي! ردا پنهنجي قدمن کي روڪي نه سگهي. هاڻي ته بس تلاش به نه رهي هئي، هاڻي ته بس تڙپ جو اخراج ئي هو جيڪو ردا کي رِڻ ۾ رلائي رهيو هو. ردا رڻ جي راهي ٿي پئي هئي، هُو بي منزل ڀٽڪندي رهي هئي، هُو بس هلندي رهي هئي. انهي اڄاتي سفر ۾ هلندي هلندي ردا جواني کان پيري تائين جو سفر ڪيو هو. ردا جواني مان جهُور ٿي پئي هئي! هن جي چهري تي گهنج لهي آيا هئا، هن جا وار سفيد ٿي پيا هئا! هن جا پير پٿون ٿي پيا هئا، هن جو چهرو بگڙي ويو هو، هن جا لٽا ليڙون ليڙون ٿي پيا هئا پر نه ئي کيس دارا مليو هو، نه ئي تلاش ختم ٿي سگهي هئي، ان وچ ۾ کيس موت به نه اچي سگهي هئي!
.... . . . . هلندي هلندي ردا زندگي جي آخري سرحد تي پهچي ويئي هئي، هُو هاڻي ساڻي ٿي پئي هئي. هُو ڏاڍي ٿڪجي پئي هئي! ردا جي تشنگي اڃا گهٽ نه ٿي هئي پر هن جي جان هاڻي جستجو کان جواب ڏئي وئي هئي.... اهڙي دل شڪسته عالم ۾ ردا وڃي هڪ اوپري اوتاري تي ڏينهن ٺاريو. ڪنهن درويش جو آستانو هو. اتي ڏاڍي روحانيت هئي. راحت هئي. ردا کي اتي اهو ئي ساڳيو سائين ڪريم شاهه واري اوتاري وارو سڪون محسوس ٿيو. ردا اتي ڪي گهڙيون آرام ڪيو ته سندس اکيون پورجي ويون.... هن کي اتي ڏاڍي فرحت محسوس ٿي. ڏينهن ڪجهه ٺريو ۽ ردا به ڪنهن پل بيدار ٿي ته سندس بند اکيون به آهستي آهستي کُليون.
ردا جون اکيون کليون ته سندس نگاهه سامهون ويٺل صوفي درويش تي پيئي. هُن جا وار وڏا هئا، جي ڪلهن تائين ڪريل هئا! هن درويش جي ڏاڙهي به وڏي هئي! هُن جي چهري تي عجيب اطمينان هو، هُن جي مُک تي اها ئي ساڳي مُرڪ هئي جيڪا ردا کي سائين ڪريم شاهه تي چهري تي نظر آئي هئي! هن درويش جي بدن تي به اهڙو ئي اڇو پهراڻ هو، جهڙو سائين ڪريم شاهه جي بدن تي هو. ردا کي پهرين نظر ته ائين لڳو، ڄڻ هُو سائين ڪريم شاهه ئي هو، پر پوءِ ردا انهي درويش جي چهري ۾ چتايو، ان درويش جي نڪ جي پاسي ۾ هڪ تِر جو نشان هو، جنهن جيڪري سندس چهرو وڌيڪ پُرڪشش ٿي نظر آيو!
ردا جون اکيون صوفي دروِيش جي چهري تي پٿرائجي ويون. ردا ڪافي دير کيس گهوريندي رهي، پر درويش جي چهري تي ڪو ئي اهڙو آثار نه اڀريو جنهن سان هُو اهو محسوس ڪري ها ته اهو صوفي درويش دارا ئي آهي ۽ هن کيس سُڃاڻي ورتو آهي!
صوفي درويش جي چهري ۾ ڪافي دير تائين چتائڻ کان پوءِ ردا پنهنجي پوتي جي ڳنڍ کولي، هن پنهنجي پوتي جي پلاند منجهان پنهنجي ڳوڙهن ۾ ڳريل اهو ٽشو پيپر جو ٽڪرو ڪڍيو جنهن تي دارا جو آٽُو گراف هو، هن اهو ٽشو پيپر دارا کي ڏيکاريو، جنهن تي لکيل هو، ‘ٺاهڻ کي ڊاهي سگهجي ٿو مگر ڊاهڻ کي ڊاهي نٿو سگهجي!’
ان جي هيٺيان دارا جي Signature ٿيل هئي!
صوفي درويش انهي ٽشو پيپر جي ٽڪري ڏي نهاريو، ڏٺو؛ پر پوءِ به هن جي چهري تي حيراني جو ڪو ئي آثار نه اڀريو، هن جي چهري تي اهوئي عجيب اطمينان برقرار رهيو، هن جي منهن تي اهائي ساڳي سائين ڪريم شاهه واري مُرڪ قائم رهي!
ردا انهي صوفي درويش جي چهري تي ئي چتائيندي رهي. انهي صوفي درويش جي چهري ۾ چتائيندي چتائيندي، ڪا ڳجهه جي ڳالهه هئي جا بنا چوڻ جي ئي ردا سمجهي ويئي ۽ نيٺ هڪ لمحو اهڙو به آيو جو انهي صوفي درويش جي چهري وارو عجب اطمينان ۽ مُرڪ ردا جي چهري تائين به ڦهلجي وئي.... ردا اهو عجب اطمينان حاصل ڪري، پنهنجي منهن تي اها ئي ساڳي صوفي درويش واري مُرڪ سجائي هيٺ ڪنڌ ڪري پنهنجي جهولي ۾ پيل ٽشو پيپر جي ٽڪري تي نهاريو، صوفي درويش جون اکيون به انهي ٽڪري کي چتائي مسڪرائي رهيون هيون، جنهن تي لکيل هو،
‘ٺاهڻ کي ڊاهي سگهجي ٿو مگر ڊاهڻ کي ڊاهي نٿو سگهجي!’

◙