سنڌ سلامت ڊجيٽل بوڪ ايڊيشن سلسلي جو نئون ڪتاب اوهان اڳيان پيش ڪجي ٿو. هي ڪتاب”لاٽ“نامياري ليکڪ، شاعر، صحافي ۽ سنڌ پرست شمشير الحيدري جي شاعريءَ جو مجموعو آهي.
”لاٽ“ پهريون دفعو1962ع ۾ طارق اشرف ڇپايو جيڪو اڻ لڀ ٿي ويو. 2012ع ۾ لاٽ جو ٻيو ڇاپو نئون نياپو اڪيڊمي، سچل ڳوٺ ڪراچيءَ پاران ان وقت شايع ٿيو جڏهن شمشير الحيدري آغا خان اسپتال ڪراچيءَ جي بيڊ تي زندگيءَ جا آخري ڏينهن ڪاٽي رهيو هو.
شمشير الحيدري جو تعارف ڪهڙن لفظن سان ڪجي، هو دبنگ صحافي، اڙٻنگ ايڊيٽر، آزاد نظم جو بنيادڪار، منفرد گيتڪار، با شعور ناٽڪ نگار، باوقار اسٽيج سيڪريٽري خود دار انسان، سماجي ورڪر ۽ ان سان گڏ سند يافته حڪيم پڻ هيو. هو هر فن مولا هو، هو مست هو، ملنگ هو، ڀوڳائي هو. اين جي وي هاءِ اسڪول ڪراچي ۽ نور محمد ھائي اسڪول حيدرآباد ۾ داخلا نه ڏيڻ وارن کي اها خبر نه ھئي ته هي ٻار اڳتي هلي وقت جو وڏو شاعر ٿيندو ۽ سنڌي ادب جو هڪ روشن منارو ثابت ٿيندو.
ٿورائتا آهيون پياري دوست، سنڌ سلامت جي مانواري ميمبر، بدين سان تعلق رکندڙ شاهنواز ٽالپر جا جنهن ڪتاب ڪمپوز ڪري سنڌ سلامت ڪتاب گهر ۾ پيش ڪرڻ لاءِ موڪليو.
محمد سليمان وساڻ
مينيجنگ ايڊيٽر ( اعزازي )
سنڌ سلامت ڊاٽ ڪام
sulemanwassan@gmail.com
www.sindhsalamat.com
books.sindhsalamat.com
فهرست
---
پبلشر جو نوٽ
سنڌي ادب ھوند ڪڏھوڪو فنا جي تَھن ھِيٺ دَٻجي ختم ٿي وڃي ھا! جي سنڌي ادب جا گھڻ گھرا ڪُڏي ڪنڌ نه ڪپائن ھا . . . زبانون نه ڪپائن ھا . . . ڦاھين تي نه چڙھي پون ھا . . .
اڄ جيڪي اَمُلھه ليک لکڻيون اسان جي پلئه پيون آھن. سي ته ڄڻ، ان رات جو اولڙو آھن، جا ٺٺي جي چئوواٽن تي سنڌ ڌڻين جي بتن منجھان سِير ڪري وھي نڪتي هئي يا ڦاھيءَ جي ڦندن تان آخري ھڏڪيءَ جو پڙلاءُ....!! جيڪو اڄ به ڪن لائي سڻڻ سان چڱيءَ پر سُڻي ۽ ھَنڊائي سگھجي ٿو . . .
ڀٽائيءَ جي پکڙيل روشنيءَ جي آکٽ ۽ اَپار اوجر ۾ . . . اياز جي سنيھن، سرٻاٽن ۽ چنگھاڙن ۾. . . استاد جي آھن ۽ دانھن ۾ . . . شميشر جي صدائن ۾ . . .
چئوڦير جي انڌڪار ۾، سنڌي ادب، اديب ۽ ادب چاھڪ گھڻن کان اڳتي آھن ۽ جڳ ۾ ڪتابن جي ڀيٽا ڀيٽ ۾ ڪنھن ڏاھي دوست چواڻي: ”اڄ سنڌ ۾ روز جي حساب سان ڏيڊ ڪتاب پڌرو ٿئي ٿو. . !!“
اھا ڪا ھِھڙي ٺوڳي روڳي جڳ ۾ گھٽ ملھائتا آھي!؟.
پر پوءِ ھِت اھو سوال ٿو اُٿي ته، آخر اھي ڪير آھن؟ جي اھڙي جُڳ ۾ روشنيءَ ۾ پيا سنڌ امڙ کي جرڪائن ۽ واٽھڙن کي دڳ لائن . . . ؟
ھي جو چئوڦير انڌڪار ۾ اڻڳڻيا ڏيئا ٻري رھيا آھن تن ۾ تيل وَٽِ ڪير آھن!!!؟
اڄ جو شمشير کي پَسون ٿا ته رڙ نڪري وڃي ٿي ”ابول“! ھي ئي ته اُھي ھئا جن کي ٺٺي جي گھٽين، گھاٽن ۽ چئوواٽن تي چيڙي ڦاڙي لوڻ پئي ٻرڪياويا، سندن ڄڀون نڙين منجھان پٽيون / ڪٽيون پئي ويون . . . ۽ جن پوءِ به دل ئي ۾ به ورنايو پئي: ”مرنداسين ته مٽيءَ مان! پنھنجي ڦٽندا سرخ گلاب.“
۽ ھي گلاب ته ڏسو! جو اڄ ڪوماڻيو پيو وڃي، سڄو جيون ادب کي دان ڪندڙ، وڏن وڏن ليکڪن، ڪھاڻيڪارن، شاعرن جون تخليقون سنواري سينگاري انھن کي جڳ آڏو بي مثال بڻائي ڇڏيندڙ ”ماڻھو“ اڄ جيون جي ٻه واٽي تي ھيڪل وياڪل ويٺو آھي، شايد جنھن وٽ چڱو ڀلو ڪو گھر به ڪونھي، پوياڙيءَ جي پاڇولن ۾ سنگت ساٿ ۽ سرڪار جو ساٿ به ڪونھي . . .
ھي ڪتاب: ”لاٽ“ ڇپرائي پڌرو ڪرڻ سندس ڏات ۽ مان جو ڪاٿو ته ناھي پر پوءِ به اسان ھن ڪارج کي پنھنجي پر ۾ ھڪ موچارو مقصد سمجھون ٿا. . . .
اوھان ڇا ٿا سمجھو ان جي خبر چار ڏيندا ته ڪل پوندي . . .
شميشرالحيدريءَ لاءِ دعائن سان گڏ ھيءَ سوکڙي شل کيس قبول پوي.
انعام عباسي
ايتري قدر .........
ھي 1990ع جي ڏھاڪي جي ڳالھه آھي. ڪراچي پريس ڪلب ۾ مون شمشيرالحيدري صاحب کي پھريون ڀيرو ڏٺو ته مشھور ڳائڻي مھجبين قزلباش جو ڳايل سندس ڪلام ”تون ياد وري آئين“ سامھون ٿي بيٺو. سنھڙو سيپڪڙو پر عزم ۽ ارادن جو ھماليه! ھن جو عزم ۽ سندس بدن ھڪٻئي جي خلاف ھيا. ڳالھه سمجھه ۾ نه آئي. ان کان اول، ھن جي ادارت ھيٺ شايع ٿيندڙ ”نئين زندگي“ ۽ ٽماھي ”مھراڻ“ جا پراڻا رسالا قمبر ۾ اسانجي دوست مرحوم ڊاڪٽر محبت ٻرڙي جي ڪري خاص پڙھائي ھيٺ رھيا ھئا. ايم آر ڊي جي جدوجھد ۾ وري رجعت پسندي جي القابن سان سٿيل روزاني ”مھراڻ“ جھڙي اخبار کان ڪم وٺڻ جي ڪري شمشير ان ھلچل جو ميڊيائي ھيرو بڻجي چُڪو ھيو. پريس ڪلب ۾ ھن جي ويجھو وڃي ويٺس. نه حال نه حوال، بس جيڪو نئون آيو سو خبرون ۽ ڪچھري ۾ شامل ٿيندو ٿي ويو. مختلف ماڻھن جون ڳالھيون ٻڌي اوچتو پنھنجي تڪئي ڪلام کي اچاريندو ويو. . . ايتري قدر!
ھن پنھنجي ڄمار جو ھڪ قاعدو ٺاھيو آھي ته جيڪي صحيح سمجھجي، ان تي بيھي رھجي. حالتون ۽ ميدان ڪھڙا به ھجن، ڳالھه اھائي ڪجي جيڪا پاڻ کي درست محسوس ٿئي. پير صاحب پاڳاري جي اخبار جنھن کي رجعت پسندي جا سڀ القاب مليل ھئا تنھن ۾ شمشير اھو ئي ڪيو جيڪو سندس زندگيءَ جو نَيَم يا اصول رھيو ھو. ٽن مھينن ۾ اخبار کي آسمان تي پھچائي پاڻ لامارا ڏيندو اچي ڦھڪو ڪيائين. ڪرڻ مھل ھن ضرور چيو ھوندو. . . .ايتري قدر. . . !
ھن ڪتاب جي ڇپائي جي ڪھاڻي الاھي وڏي آھي. اھا ڏُکائيندڙ ۽ دل وندرائيندڙ آھي. ڏُکائيندڙ ھن معنى ۾ ته، ڪتاب کي اٺ مھينا اڳ اچڻو ھيو، ان جا پرنٽر، پبلشر، ڪمپوزر، پروف ريڊر سڀ ٻيا ھيا. ڪتاب جو مسودو ڪراچي مان ٿيندو، ٺٽي ضلعي جي ميرپوربٺوري کان حيدرآباد پھتو. ان شھر مان ڪتاب کي شايع به ٿيڻو ھو، انجي مھورت جو لافاني ڪاڄ به ٿيڻو ھيو. وندرائيندڙ ھن معنى ۾ ته، جن ڪتاب ڇپائڻ جو وعدو ڪيو ھيو، ان جا ھر دفعي اھي زبردست سچائي تي ٻڌل جملا ملندا ھيا ته ” ڪتاب جُلد لاءِ موڪليو آھي“ ۽ ”بس رڳو بائينڊر کان کڻائي اوھان ڏي ڪراچي موڪلڻو آھي“ پر، اھا خبر پوءِ پيئي ته ڪتاب جو مسودو ۽ سندس سچائي ھڪ ھنڌ پنڊ پھڻ ٿي ويا ھئا. مون پاڪستان ڪواٽر ۾ سندس جھوپڙي نما گھر ۾ اھو قصو ٻُڌي سندس ئي تڪيوڪلام ورجايو. . . ايتري قدر!
تاريخ ۾ لکيل آھي ته، مغلن جو ھڪ اھڙو دور به آيو ھو جڏھن، سزا کاڌل جوانن جون مائرون پُٽن کي ملندڙ سزائن ختم ڪرڻ جي گھُر نه ڪنديون ھيون، پر وقت جي بادشاھ کي ٻاڏائي چونديون ھيون ته سندن اولاد کي جيڪا سزا ملي سا خير، ھاڻي رڳو ان جو لاش وڻ تان لاھي ڏيو ته مٽيءَ ماءُ حوالي ڪجي. سو شمشير جي چوڻ تي سندس نظمن جي مسودي کي انتظار جي ڦاسيءَ واري اوچي وڻ تان لاھڻ لاءِ واڪا ڪرڻ شروع ڪياسين. انھن ڪچھرين ھلندي، مون شمشير الحيدري صاحب کي چيو ته آرٽس ڪائونسل ڪراچيءَ ۾ سندن جيئري ڏينھن ملھائڻ جو ڪم ضروري آھي. ھدايت بلوچ، غفار تبسم ۽ ستار ڀٽي جي موجودگي ۾ ان پروگرام جي تاريخ ۽ ڳالھائڻ وارا طئي ڪيا ويا. شميشر وري پنھنجي مھربان دوستن جا نالا ڏنا ته اھي ضرور گھرائجو. آرٽس ڪائونسل ۾ ساڻس 19 مئي 2012ع تي شمشيرالحيدري سان تاريخي رھاڻ ڪئي ويئي. ناميارا ڳالھائڻ وارا، سوين منظم حاضرين ۽ سندس ڪتابن جي مھورت جو پروگرام ڪيو ويو. ان تاريخي موقعي تي ھي ڪتاب حيدرآباد مان شايع ٿي ان رھاڻ ۾ پيش ٿيڻو ھيو. پر ”مسودو“ ڪتاب نه ٿي سگھيو.
ھي ڪتاب اوھان جي ھٿن ۾ آھي. مونکي پندرنھن ڏينھن اڳ پي ڊي ايف طرز جو فائيل مليو، ان ڪري ان کي ٻيھر ڪمپوز ڪرائڻو پيو پوءِ وري ان جا پروف ڏسڻا پيا.
شمشيرالحيدري ڪيتري قدر وڏو شاعر، اديب، صحافي ۽ ايڊيٽر آھي، ان جي باري ۾ وڌيڪ اوھان ڄاڻو ٿا. اسان ھي ڪتاب ڇپائي ھاڻوڪن نسلن تان ذلتن جو بار گھٽايو آھي. اسان چاھيون ٿا آرٽس ڪائونسل ۾ سنڌي پڙھندڙن جي ھڪ ريڊرز ڪلب ھجي، ھڪ ايسوسيئيشن ھجي، ھڪ گڏپ ھجي. ان جا ٻه چار ھزار ميمبر ھجن. ھر ميمبر ماھوار معمولي في ڀري. انھن ميمبرن کي ھر سنڌي اديب جو شايع ٿيندڙ ڪتاب نج پج مُور واري قيمت تي ملندو رھي. آرٽس ڪائونسل اھڙي نموني ھڪ ناٽڪ منڊلي تي سوچي رھي آھي ته جيئن سنڌي ناٽڪ ٻيھر مرده خاني مان موٽي اچي سماج ۾ پنھنجو ڪردار ادا ڪري. اھي ڪلب ميمبر ھر مھيني پنھنجي ڪُنٽبن سان اھڙا ناٽڪ مفت ۾ ڏسي سگھندا.
اسان ان ئي خيال کان ھن ڪتاب جي قيمت بلڪل ٿوري رکي آھي. اسان ھر بھترين ڪتاب جي مھورت ڪرائي، ھزارين پڙھندڙن کي ان ۾ گھُرائي ھڪ ئي ڏينھن ۾ ڪنھن به سنڌي اديب جو ڪتاب خاص ڪري سندن پھريون ايڊيشن پھرين سَٽَ ۾ اوھانجي سڳورن ھٿن تائين پھچائڻ جو خيال ۽ رٿا رکون ٿا. سنڌي اديب جو زندگي ۾ ھڪ ڪتاب، ان جو ھڪ ايڊيشن ۽ ان جو ھڪ ھزار ڇپجي، سا ڳالھه اسان کي قبول ڪانھي، اسان اھا غلط روايت ۽ سنڌي ليکڪن جي ورھين کان حوصلي شڪني زبردست ٻڌيءَ ۽ زبردست محنت سان تبديل ڪنداسين. ان واسطي ھن ڪتاب ۾ الڳ فارم ڏنو ويو آھي جيڪو اوھان ڀري موڪليندا. اوھانجي آٽوميٽڪ ميمبر شپ ٿي ويندي.
ھن ڪتاب جي سلسلي ۾، ان جي پروفن ۽ ڇپائي ويندي قيمت جي باري ۾ اوھانجا جيڪي به ويچار ھجن، تن جي باري ۾ اسان کي ڄاڻ ضرور ڏيندا. اوھانجا مشورا ۽ تنقيدون اسان جي رھبريءَ جا ڪي رستا ٺاھي سگھنديون. ايتري قدر . . . .
شمشير جي لفظن ۾
يقين آھي ته ايندا پٺيان اچڻ وارا،
اچي ھتي ئي ڪندا پنھنجي وقت جي منزل؛
انھن جي لاءِ ڀلا ڪا ته روشني گھرجي،
مچائيندا جي وڌي اڳتي عزم جي محفل!
منھنجي ڪلام جو مختصر مجموعو، 1962ع ۾ طارق اشرف ڇپايو ھو. اسي صفحن جي انھي ڪتابڙي ۾ مختلف صنفون ڏنل ھيون، انھن گذريل پنجاھ سالن ۾ ٻه نسل مٿي چڙھي آيا آھن، جنھن دوران مختلف صنفن ۾ ڪلام جو وڏو ذخيرو موجود ٿي ويو آھي پر ھن مجموعي ۾ رڳو جديد انداز جا نظم ئي ڪٺا ڪيا ويا آھن. جديد نظم، اسان کي يورپي ٻولين وٽان مليو آھي، جيڪو بند جي شاعري ۽ آزاد نظم جي صورت ۾ لکيو رھيو آھي. انگريزيءَ جي سانيٽ ۾ چوڏھن سٽن جي مقرريءَ کان سواءِ ڪا به اھڙي ڳالھه نه آھي، جيڪا سنڌيءَ ۾ نه ايندي ھجي، البته ترائيل ۾ ڪافي تجربا سنڌي شاعرن ڪيا آھن. آزاد نظم، جيڪو اڳي اختلافن جي وڙ چڙھيل ھو، تنھن کي ھاڻي نطم جي مُستند صورت مڃيو ويو آھي.
ھن مجموعي ۾ بند ۽ آزاد نظم، ٻنھي صنفن جو ڪلام پيش ڪيو ويو آھي. ھي مجموعو ”نئون نياپو اڪيڊمي“ ڪراچيءَ پاران شايع ٿي رھيو آھي، جيڪو اڪيڊمي پاران ڇپجندڙ منھنجو پھريون ڪتاب آھي. جيڪو منھنجي لاءِ خاص اعزاز جي برابر آھي ان لاءِ آئون اڪيڊمي جي سرپرستن ڊاڪٽر ايوب شيخ ۽ انعام عباسي جو حجت منجھان ٿورائتو آھيان. جنھن ھن ڪتاب جي پڌري ڪرڻ توڙي ان جا پروف وڏي ڌيان سان چيڪ ڪرڻ جو ڪم ڪُل ملائي ٻن ھفتن ۾ پورو ڪرڻ لاءِ پنھنجي ذمي کنيو.
1962ع واري ڇپيل ڪتابڙي جو نالو ”لاٽ“ رکيو ويو، جيڪو وري نظمن جي ھن مجموعي تي، مواد جي خصوصيت سبب ساڳيو ئي رکيو ويو اٿم.
آخر ۾ آئون پنھنجي پُٽ سليم حيدريءَ جو ٿورائتو آھيان، جنھن ھن ڪتاب جي مواد گڏ ڪرڻ ۽ ترتيب ڏيڻ لاءِ ڪافي دلچسپي ورتي.
ڪٿان ڪٿان خلقان اچن،
شھر سيوھڻ وچ ميلي مچن،
در در ڌوم ڌمالان لڳن،
گھر گھر گھنڊ گھڙيالي وڄن،
مست مگن سب ناچو نچن،
جڳ دي ڪارڻ بڻيا سھارا جندڙي دا . . . .
سنڌڙي پياري پرور دي ھي
سنڌڙي سھڻي سرور دي ھي
سنڌڙي حاڪم حيدر دي ھي
سنڌڙي شاھ سُخنور دي ھي
سنڌڙي سچل شاعر دي ھي
نا بيدرد تونگر دي ھي
نا ڪنھن سگ ستمگر دي ھي
سنڌڙي لعل قلندر دي ھي
ڌم ڌما ڌم مست قلندر سنڌڙي دا . . .
مزدورن جو عالمي ترانو
(مزدورن جي عالمي تراني ”انٽرنيشنل“ جو ترجمو)
اٿو اٿو، بکن جا ماريل اٿو!
اٿو اٿو، ڏکن جا ڏاريل اٿو!
اي ڳڻتين جا ڳاڙيل، مصيبتن جا ماريل،
صدين جي سازباز سان، صليب تي سمھاريل،
اٿو اي وقت جا وساريل اٿو!
اٿو جو ھاڻي فيصلي جو سج پيو ڪَني ڪڍي،
اٿو جو ھاڻ ھڪ نئون جھان پيو جنم وٺي،
اٿو نصيب جا ڌڪاريل اٿو!
ڏسو ته ھو روايتن جا ڪاڪ محل پيا ڪرن،
ڏسو ته ھو غلامين جا ڪوٽ ڍير پيا ٿين،
اٿو مصيبتن جا ماريل اٿو!
اٿو جو ھاڻ پنھنجي ھيءَ جنگ آھي آخري،
سنڀاليو پنھنجا مورچا، محاذ تي وري وري،
اٿو اي ڳڻتين جا ڳاڙيل اٿو!
اٿو نئين نظام کي سلام سڀ ڪريون ملي،
نئون نياپو ”انٽرنيشنل“ جو عام ٿئي ڀلي،
اٿو اي وقت جا وساريل اٿو!
-----------------------------------------------------------------------
ڪورس
مک فنڪار: دين محمد شيخ
ڌُن: ڪريم شھاب الدين
”نئين زندگي“ ڪراچي: اپريل مئي 1975ع
23 اپريل 1974
پي ٽي وي تان پھرين مئي تي پيش ٿيو.
مجرو
ڏيک ڪوئي خودي دا خيال،
اسان عشق ڪيتا ھي اپڻي نال.
اسان صورت ڀي سينگار ڀي ھون،
اسان دل ڀي ھون، دلدار ڀي ھون.
آپي جلوھ تي آپ جمال،
اپڻي ٿيوسي آپ مثال. . .
اسان نور برھ دي بستي دا،
اسان حسن ٿيو سي ھستي دا.
آپي ھجر تي آپ وصال،
اپڻي ٿيوسي آپ مثال.
ڪٿ مومل کلدي ڪاڪ محل،
ڪٿ سسئي رلدي جھنگ جبل:
آپي جواب تي آپ سوال. . .
اپڻي ٿيوسي آپ مثال. . .
ڏيئي جي لاٽ وسامي وئي ته ڇا رھندو؟
اڃا ته ڪيئن محبتن جا مرحلا ايندا!
اڄوڪي رات جي مومل جو حال ڇا ٿيندو،
۽ ڪيئن ڏينھن جي راڻن جا قافلا ايندا؟
يقين آھي ته ايندا پٺيان اچڻ وارا،
اچي ھتي ئي ڪندا پنھنجي وقت جي منزل:
انھن جي لاءِ ڀلا ڪا ته روشني گھرجي،
مچائيندا جي وڌي اڳتي عزم جي محفل!
محبتن جا اھي مرد پھلوان ھوندا،
ڪندا ھوا کي مسخر، ۽ رات کي برھم
فلڪ جو اوج انھن جا اچي قدم چمندو،
نرالي نور جا مشعل جلائيندا ھر دم.
ڏيئي جي لاٽ ته ھر حال ۾ رھي قائم،
اھوئي منھنجي مقدر جو فيصلو آھي:
پھاڙ جھڙا ارادا رکان ٿو سيني ۾،
ھوا جي زور کان زيادھ ئي حوصلو آھي.
حقيقتن کي طبيعت جي روشني پھتي،
اڄوڪي دور جو دانا ڪري پيو محنت:
زمانو طئي ڪري آيو خيال جي بستي،
نرالي نور کي روڪي نٿي سگھي طاقت!
لطيفي لات
وقت تي حالات جا پاڇا پيا،
چوطرف خاموشين شورش ڪئي،
ظلمتن کي رقص جو موقعو مليو،
روشني چپ چاپ منھن موڙي وئي،
روح کي بيچينيون گھيري ويون،
دانھن کان مايوس ٿي، سُڏڪا ڀري،
زندگيءَ قيديءَ جيان روئندي رھي:
ڪيئي صديون، ڪيئي سال،
عقل جي تاريخ موٽي پئي وئي.
تنھن گھڙيءَ،
وقت جي شاعر جي دل تڙپي اٿي!
ڌيان جي کڙڪي کُلي،
روح کي پرواز جي طاقت ملي،
ذھن ۾ لھرائي ويئي زندگيءَ جي روشني،
۽ اچي ويئي نظر،
پنھنجي ماضيءَ جي خبر:
شاعرن جو شھنشاھ مصروف ھو،
پنھنجي نغمن ۾ ڀريائين پئي اثر:
ڪُل زمانو وقت جي آلاپ سان سرشار ھو،
۽ سڄي تاريخ ڄڻ بيھي رھي،
ڪو زمانو ٿي ويو،
ظلمتون ۽ روشنيون اينديون رھيون،
دوبدو ٿينديون رھيون،
ھر گھڙي ھڪ آزمائش،
ھر گھڙي ھڪ امتحان،
ڪير ڪنھن جو ترجمان؟
ھر طرح جون نعمتون موٽي ويون ٺڪرائجي،
ھار کائي ويا زماني جا فريب،
آخر ڀڙڪي اٿي دوزخ جي آڳ،
يعني مرڪي پئي جنت جي ڪنيز:
ظلمتن جا ڇا خبر،
وقت جو شاعر مگر مصروف ھو،
جنھن جي دل ۾،
روشني جو راڄ ھو، سوراج ھو.
وقت تي حالات جا پاڇا پيا،
چوطرف خاموشين شورش ڪئي،
ظلمتن کي رقص جو موقعو مليو،
ڪيئي صديون، ڪيئي سال:
وقت جو شاعر اڃا ڳائي پيو،
زندگيءَ جي ساز تي،
پنھنجي لطيفي لات کي!
ڪاڪ محل
زندگي ڪاڪ محل آھي ڪو رنگا رنگي،
جنھن ۾ مقصد ٿو سدا ناز ڪري مومل جان،
دور کان دل لڀائي، نه اچڻ ڏئي ويجھو،
ڪير آھي جو لنگھي پار پوي مشڪل مان؟
روز اميد، ڪري ھار ۽ سينگار نوان،
پاڻ کي خوب سجائي، ٿي لڀائي دل کي،
عارضي سونھن تي ھِرکي ڪئين جوڌا ۽ جوان،
راھ ڀلجي ۽ وساري ٿا ڇڏن منزل کي.
ڪير منزل کي رَسي؟ ڪير ٿو ماڻي مومل؟
جان جادوءَ مان ڀلا ڪوئي ڇڏائي ته سھي!
ڪوئي لاھوتي لنگھي اڳتي، وڃي مقصد ڏانھن،
ڇال ڇورين جا ڏسي، ڪوئي لنوائي ته سھي!
ھا، مگر مينڌرا منزل کي رَسي ئي رھندا،
جادونگريءَ جا طلسمات ٽٽي ئي رھندا!
عقل ۽ عزم جا راڻا ويا اڳتي ڌوڪي،
پنھنجي حالات جي مومل کي پسي ئي رھندا!
مال موھي نه سگھيو، ڪاڪ کان جھلجي نه سگھيا،
ڇال ڇورين جا لنگھي ڪاپڙي وڌندا ئي رھيا:
مون کي شاھ ڀٽائيءَ جي وري ياد آئي،
پنھنجي مومل سان ملڻ جي آ وري اڄ وائي.
پيدائش
اڄ وري تاريخ جا دفتر کليا،
اڄ وري انسان جا جوھر کُليا.
اڄ وري جاڳيو زماني جو ضمير،
اڄ وري انصاف تي ڏمريو اسير.
اڄ وري زنجير سان سرچاءُ ٿيو،
اڄ وري زندان جو ٺھراءُ ٿيو.
اڄ وري اظھار تي پھرو لڳو،
اڄ وري منصور ڦاھيءَ تي چڙھيو.
اڄ وري لٽجي ويو فطرت جو باغ،
اڄ وري ڦاٽي پيو ھستيءَ جو داغ.
اڄ وري تھذيب کي ٺوڪر لڳي،
اڄ وري زخمي ٿيا دل جا ڌڻي.
اڄ وري تخليق کي شاعر مليو،
اڄ وري دنيا کي پيغمبر مليو!
انقلاب جي سرحد
حُسين ابن عليءَ کي شھيد ٿيڻو پيو،
خدا جي راھ ۾ انصاف کي به مرڻو پيو:
فلڪ کي ظلم جو ھي اھتمام ڪرڻو پيو،
قضا کي دين جي خاطر يزيد ٿيڻو پيو.
سدائين ڪوڙ کٽيو جبر جي سھارن تي،
دٻائي سچ کي تقدير جي حوالن سان:
رکي سياھيءَ جو الزام چنڊ تارن تي،
عجب مذاق انڌيرن، ڪيو اجالن سان.
جو زھر پيتو ھو سقراط ڪنھن زماني ۾،
گلن جي ماڪ، ستارن جو نور بڻجي ويو:
حيات جنھن جي طلب ۾ رھي ٿي سرگردان،
اھو ئي وقت جو دل جو سرور بڻجي ويو.
ڳلي جا طوق بدلجن پيا سدا، ھر سُو،
ڏکي نه آھي صدين جي حساب جي صورت:
صليب مان ٿي اچي اڄ بھار جي خوشبو،
عجيب آھي اھا انقلاب جي صورت.
گھڙيءَ گھڙيءَ کي زماني جي زندگيءَ حاصل،
ھزارين سال به تاريخ ۾ ويا گم ٿي:
جتي جتي به جُھڪيو حق جي اڳيان باطل
شفق ٿي چمڪي اتي انقلاب جي سرخي.
ڏسي ٿو ڪير ڀلا آفتاب تي سرحد،
ٻڌائي ڪير سگھيو آ خواب جي سرحد:
ڪروڙين ذھن فقط ھڪ ڪتاب جي سرحد،
وسيع آھي اڃا انقلاب، جي سرحد.
آرزو جو سفر
لامڪانيءَ جي فساني کان وٺي،
لازمانيءَ جي زماني کان وٺي،
جسم جي بي انتھا تاريڪين ۾،
جاودانيءَ جي سفر ۾ سرگرم آھي ازل جي آرزو.
تون به ڪنھن جي ابتدا،
مان به ڪنھن جي انتھا:
تنھنجي منھنجي زندگي
تنھنجي منھنجي ماءُ جي دمدم دعائن جو اثر:
تنھنجي منھنجي زندگي جا صبح شام،
تنھنجي منھنجي پيءُ جي اڻکٽ اميدن جو ثمر
جسم جو ھر ھڪ جنم
ڪئين ڪروڙين آرزومندن جو موجودھ مقام:
بس ازل جي آرزو آھي مدام،
جاودانيءَ جي سفر ۾ تيزگام.
اي سندم دمدم دعائن جا نرالا شاھڪار!
زندگي تابندگي جا رازدار!
اچ ته مان تو کي ڪريان اڄ الوداع،
جسم جي تاريڪ راھن کان جدا:
مان ازل جي انتھا ۽ تون ابد جي ابتدا
اي سندم اميد جا براق ، صد صد مرحبا!
(ماھوار روح رھاڻ حيدرآباد اپريل 1965 ع سال نامو)
پيشڪش
ابتدا ۽ انتھا جي وُسعتن تي ڦھليل،
زندگيءَ جو شھرُ، شھرِ لازوال،
شورشن ۽ حادثن جي سلطنت،
جنھن جي ھڪڙي ڪنڊ تي،
شورشن ۽ حادثن جي آسپاس،
دور اُفتاده بلنديءَ جو مقام،
جنھن تي قائم آھي ھڪڙو خوشنما حيرت جو باغ،
پُرسُڪون ۽ پر فِضا، تنھائين، خاموشين جي سرزمين.
وقت جو مالھي عجيب،
ڪنھن عجب اڻڄاڻ شھزاديءَ جي لاءِ منتظر،
دل کي اکين ۾سمائي،
درد جو دريا وھائي،
پيو سدا پوکي محبت جا نوان تازا گلاب
پيشڪش جي لاءِ خوشبو جو ثمر.
مدتن کان پوءِ ڪڏھين، اوچتو،
شورشن ۽ حادثن جي سلطنت جي شاھزادي،
زندگيءَ جو حسن بانو،
وقت جي اڻٿڪ اميدن جي گلابن ۾ ٿئي ٿي جلوه گر:
دل ئي دل ۾ مسڪرائي،
قرب جون ٻانھون وڌائي،
پيار سان پنھنجو بنائي،
ٿي ڪري،
درد جو تحفو قبول
تخليق
ڪيئي اربين سال ڌرتيءَ جو وجود،
ڪئين ڪروڙين سال آدم جو جنم:
دم بدم تخليق جي ميدان ۾،
پيار پُڄائڻ شرط ھستي ۽ عدم.
ڪيترو نئون ۽ وري ڪيڏو قديم،
زندگيءَ جي راھ جو ھر ھڪ قدم:
ھر گھڙي گويا ازل کان ٿي شروع،
ھر گھڙي گويا ابد تي ٿي ختم.
سونھن ۽ سرھاڻ جي تقدير ۾،
مُکڙين جي مرڪ لٽبي ئي رھي:
سجُ ڪِرڻا ئي اپائيندو رھيو،
چنڊ جي چانڊاڻ ساڳئي ئي رھي.
ھجرت
اربين سالن کان ھي سورجمندل آھي قائم پنھنجي توازن سان،
ايامن کان ڌرتي پنھنجي محور تي ھردم گردش ۾ آھي،
ايامن کان چنڊ ۽ تارا ڪتيون اڀ ۾ پيا ٿا چِلڪن چمڪن،
سمنڊ ۽ دريا، جھنگ جبل، ھي وڻ ٽڻ ٻوٽا چوڌاري،
پکين، جيتن، حيوانن جون ذاتيون لک ھزارين،
ڌرتيءَ ھيٺان ڌن جون کاڻيون، پاڻيءَ منجھه حياتي،
ڪڪرن مان برسات وسي ۾ مٽي سونھن اپائي،
ھي سڀ ڇا جي لاءِ؟
ٺھيل ٺڪيل مانڊاڻ ھي سارو،
آخر ڪنھن جي لاءِ؟
ڪنھن کي آڇي فطرت پنھنجو ايڏو عظيم الشان ھي تحفو،
جيڪو ھن مانڊاڻ جي مقصد ماڻڻ لئه تخليق اندر تخليق جو نئون مانڊاڻ اڏي،
ڌرتيءَ تي نت نوان نرالا منظر ڪي ايجاد ڪري؟
سو ته فقط انسان ئي ھو،
ساريءَ مخلوقات ۾ اشرف.
فطرت جو شاگرد اھو انسان وڏو ونھواري ھو،
ڌرتيءَ کي سينگارڻ لئه سھڪاري ھو،
پاڻي، مٽيءَ، باھ، ھوا ۾ ھن ھزارين. . . .
گھُپ انڌيرن ، انت اجالن جي طلسم سان،
حُسن ۽ حيرت جي سنگم تي،
سوين ھزارين ڪاڪ محل تخليق ڪيا.
فطرت جي چٽساليءَ اندر،
فنڪاريءَ جي بيحد خوب ڪماليت سان،
تبديلي جا رنگ رچايا.
فطرت جي ھمراز انھيءَ انسان، گھڻيون آسيسون ماڻي،
ڌرتيءَ تي ڏاھپ جي مثالي تھذيبن جا جھنڊا کوڙيا،
پولارن ۾ پيھي ھن زمان مڪان جا ڀيد پروڙبا،
اشرف مخلوقات، انھيءَ اڙٻنگ وَڙولِيا دَنگَ سمورا.
ٽھڪ ڏنا شيطان انھيءَ دانائيءَ جي نادانيءَ تي،
عَقل جي آڪڙخانيءَ تي،
پوءِ امالڪ،
ھڪڙي اڻکٽ مرڪ، شرارت جي چڻنگن سان ڀريل، ھن جي جھنم راز چپن تي ڀڙڪي پيئي
پوءِ يڪايڪ،
صدين تائين بارودن، بم گولن جا ازغيبي ڪئين پڙلاءَ فضا ۾ گونجي ويا.
بارودن، بم گولن جي ازغيبي پڙلائن تي موھت، مست مگن ٿي،
اشرف مخلوقات تڪبر جي گھوڙي تي، سنج رکي نافرمانيءَ جا،
فطرت کان تخليق جي ھر ڪا گوءِ کٽڻ لئه،
ھن جي سڀ مانڊاڻ کي چڪنا چور ڪرڻ لئه،
مٽيءَ، پاڻيءَ، باھ، ھوا ۾ ڀري ڇڏيا انبار سراسر بارودن جا.
ڌرتيءَ کان آڪاس، سڄو ماحول ويو، ٿي زھريلو،
سج، چند، تارن، ڪتين جو سنسار ڏڪي ويو،
سمنڊ ۽ دريا، صحرا ۽ ڪهسار ڪنبي ويا،
پکين، جيتن، حيوانن جا ساھ سڪي ويا،
فطرت جو سارو ئي سھڻو باغ لڳو انسان اجارڻ جي پويان،
تڏھين غيض غضب سان ڀرجي،
فطرت پنھنجي اصولن، قانونن، اختيارن جي طاقت سان،
پنھنجو ردعمل ڏيکاريو، بيحد سختيءَ، بيرحميءَ سان،
سج سوا نيزي تي اچڻ لاءِ پنھنجي تپش کي تيز ڪيو،
سمنڊ مڇرجي پيا ۽ ھوا سان طوفانن جا بند ڀڃڻ جي سٽ سٽي،
جبلن پنھنجا آدجڳادي، اڻکٽ، اڻ ملھه، برف ذخيرا ڳاري دريائڻ ۾ اڇلڻ شروع ڪيا،
دريائن برفاني دنيا جو سڀ پاڻي خالي ڪرڻ لئه، سمنڊ سان ڳٺجوڙ ڪيو،
باھ قيامت بڻجي جبلن جي چوٽين کي ڌماڪن سان ڏاري ڦاڙي،
پٿرن کي پاڻيءَ جيئن پگھاري، ڦوھارن جي صورت ۾،
ڄڀين، الن، ٽانڊن جي برسات وسائي،
ڌرتيءَ پيداوار جي قوت پوڻي ڪئي،
مٽيءَ پاڻيءَ نين نرالين بيمارين کي جنم ڏنو،
ٻوڏن، سوڪھڙن، بيمارين، ڏرت ڏڪارن، طوفانن، ڀونچالن جو ھڪ کيل عجائب جاري ٿي ويو.
ڌرتيءَ تي انسان جو آئيندو ھاڻي ناممڪن ٿي پيو.
ڪڏھين اڳتي، سج جا ڪرڻا چڻنگون بڻجي ،
سڀ جيوت کي ساڙي ڳاري رک ڪندا،
ڪڏھين اڳي ڌرتيءَ جو ھي گولو،
سج سان ايئن ٽڪرجي وِکري ويندو، جيئن ڪو واريءَ ڪوٽ ھوا ۾ ڪڻو ڪڻ ٿي وڃي اڏامي.
اشرف مخلوقات جو اھڙو مرضيءَ جھڙو انت ڏسي،
خوشيءَ وچان شيطان ھنبوڇيون ھڻي، تڪبر سان، اھڙا زھريلا ٽانڊن سان ڀريل ٽھڪ ڏنا،
جن جنت جي ديوارن کي گرمائي ڇڏيو
۽ ڇرڪ ڀري رضوان ڪنن تي ھٿ رکيا.
فطرت، جيڪا پنھنجي پياري ٻالڪ يعني اشرف مخلوقات جي رھبر آھي،
۽ جا اراڏاين تي ھن کي سيکت ڏيندي آئي آھي،
تنھن کي آخر ترس اچي ويو.
ٻي گھڙيءَ ۾، ھن جي مڻيادار چپن تي ھڪ آفاقي مُرڪ کنوڻ جيان تجلا ڏيندي ترندي آئي،
جنھن سان يڪايڪ پولارن جون راھون جڳ مڳ چمڪي ويون،
فطرت جي منشا جي اشاري سان انسان ڏسي ورتو آئيندي جو خواب،
نئين ڪنواري ڌرتيءَ ڏانھن ھجرت جو خواب.
ڌرتيءَ جو فرزند ڪَري پيو نئين نويلي ڌرتيءَ ڏانھن ھجرت جي تياري،
جنھن جي ڪنواريءَ مٽيءَ اندر سانڍيل ھونديون ڪئين ڪروڙين سالن جون سوغاتون،
جنھن جي زرخيزريءَ جي سگھه پراڻي، ڌرتي جي پھرئين ئي ڏينھن برابر ھوندي،
جنھن جي ھوا ۽ پاڻي، کاڌو ميوا، ڊگھو جياپو آڇيندا.
جنت جھڙي ، جنت ھوندي نئين ڪنواري ڌرتيءَ
فطرت جو فرزند ڪَري پيو جنت ڏانھن ھجرت جي تياري.
مٽيءَ جو ماڳ
جيون ڪوئي، جھوٽو آھي،
پوءِ به حياتي، اڻکٽ ۽ بي انت مسافر،
پنڌ جو ڪوئي ڇيھه نه ڇيڙو،
پوءِ به زماني جي راھن تي،
ڪيئي ڄمارن جي ھيءَ گاڏي،
اڄ به رھي ٿي اڳتي ھلندي،
مٽيءَ جي ھي ماڳ اڃا ڀِي سُر ۽ سازَ جي من موھيندڙ آلاپن سان گونجي پيو.
ڪڏھن ھن جي ”اڄ“ جي ڪائي سُھڻي سُھڻي ”ڪالھه“ به ھئي،
حال جي ھر ھڪ ڳِڙکِي پويان،
ماضيءَ جي ڪا سندر صورت،
سوچ لوچ جا ڳھڻا پائي،
پاڻ لُڀائي، ويٺي ٻھه ٻھه ٻَھڪي چَھڪي.
ڪنھن جي آس ۽ پياس جو تحفو،
ڪنھن جي سوچ جو گوشو گوشو،
پنھنجي سڃاڻپ جي نشاني ھر ڪو ڇڏي ويو.
مٽيءَ جي ھن ماڳ اندر،
ڀاڳ سَڀاڳَ جي اُھڃاڻن جو انت نه آھي
قبن ۾ مدفون محبت، عظمت واريون ڪيئي ڪھاڻيون،
گذريل گھڙين جي راھن تان، گذري ويندڙ پانڌيئڙن جون ڪيئي نشانيون،
جھور پراڻيون:
اڻکٽ ھسوارن جي گھوڙن جا ٽاپولين جا پڳ ۽ پيرا،
فتحمندن جا دڳ ۽ ديرا.
مٽيءِ جو ھي ماڳ اڃا ڀِي سُر ۽ سازَ جي من موھيندڙن آلاپ سان گونجي پيو،
پوءِ به رڳو خاموشيءَ جا بيجوڙ پڙاڏا ٻڌجن ٿا،
ڪڏھين ھن جي ”اڄ“ جي ڪائي سُھڻي سُھڻي ”ڪالھه“ به ھئي.
حال جي ھر ھڪ ڳڙکيءَ پويان،
ماضيءَ جي ڪا سندر صورت،
سوچ ۽ لوچ جا ڳھڻا پائي، پاڻ لڀائي،
ويٺي ٻھه ٻھه ٻھڪي چھڪي.
ھنِ ئي ھنڌن تي ڪڏھن وساريل وقتن پنھنجو اوج ڏٺو ھو،
ھن ئي ھنڌن تي ڪڏھن گلن تي بلبل پنھنجو رقص ڪيو ھو،
ڪنھن جي آس ۽ پياس جو تحفو،
ڪنھن جي سوچ جو گوشو گوشو،
پنھنجي سڃاڻپ جي نيشاني ھر ڪو ڇڏي ويو.
ھن ئي ھنڌن تي ھنرمندن جي ھٿن عجب شھڪار سنواريا،
اھڙا اھڙا وکر وھايا،
پئي پئي جي ڪڏھن نه ھرگز ٿين پراڻا.
اھڙا وينجھرَ،
جيڪي ڏات جا ڏيئا ٻاري، رات کي ڏينھن جو روپ ڏئي ويا،
ھاڻي سڀ ڪجھه مٽيءَ جي سيني ۾ آھي،
پوءِ به ھت ئي،
گذريل ڏينھن جي سا جڳمڳ جوت جلي ٿي،
جِھرمِر جِھرمِر، جَڳمڳ جوت جلي ٿي،
ڪِرڻو ڪِرڻو ذرڙن کي چمڪائي، چوڏس چنڊ ڪري ٿو،
ڪين منجھاران ڪُل ڪري ٿو.
منھنجي سھڻي پيار جي سنگم جي سھڻي ۽ پياريءَ ياد ۾:
ڪنھن مومل جي خوشين جي گھڙين جي ساٿي،
يا ڪنھن ٻانھياريءَ جي ڳورين ٻانھن کان وڇڙيل ڪا ٻانھين،
ڇِڻڪي ڇِمڪي، سُڏڪي سُڏڪي چُپ ٿي ويئي.
ھي مڻيا، ھي ماڻڪ موتي،
سورٺ جو سينگار بڻيا ھئا:
مارئي جي لَڄَ، لِيلا جي لئه مُوھ بڻيا ھئا:
نوريءَ جي لئه نياز بڻيا ۽ سَسُئيءَ جي لئه سورن جي سوغات بڻيا ھئا:
ھي مڻيا، ھي ماڻڪ موتي،
روپ وتيءَ ڪنھن ڪونجل ناريءَ پنھنجي ڳچيءَ ۾ پاتا ھوندا:
جوڀن جذبا جاڳيا ھوندا:
ٻھڪيون ھونديون ڀاڳ سڀاڳ جو روشن راتيون.
ڪنھن جي آس ۽ پياس جو تحفو،
ڪنھن جي سوچ جو گوشو گوشو:
پنھنجي سڃاڻپ جي نيشاندھي ھر ڪو ڇڏي ويو.
ڪلھه جي ڏات جو سورھيه سياڻو،
اڄ جو ڄامُ، سُڀان جو راڻو!
--------------------------------------------------------------------------------
مرڪزي خيال عطا ”شاد“ جي ھڪ مختصر نظم
تان، پي ٽي وي لاءِ تصويري فيچر 16 04 1979
الوداع
ڪير دروازي تي آھي،
رات جي پوئين پھر،
ھن مھل، ھن حال، سيءَ واءُ ۾!
ڪو مسافر؟ يا وري ھن شھر جي ڪا پيار سوديندڙ معزز حسن بانو؟
مرحبا، اي معزز حسن بانو!
اچ، اندر اچ.
منھنجي ھِن مَشعل جي ھَلڪي روشنيءَ ۾.
ڪيڏي سردي آھي ٻاھر!
ھن ھھڙيءَ لڱ ساريندڙ ھوا ۾،
ڪيئن نڪتي آھين تون؟
بت سڄو تنھنجو رڦي پيو،
ھٿ ڏڪن پيا ۽ ٽنگون ٿڙڪن پيون:
ويھه ھن صندليءَ کي سيري، ھن بخاريءَ جي اڳيان،
باھ تي پنھنجا ٺريل ھٿ پير سيڪ.
ترڪماني انَ جو ھي ڪشمشي ڪمبل ڪلھن تان
لاھي ھن صندوق تي ليٽائي ڇڏ،
۽ ھي وٺ چندن جون ڪاٺيون،
باھ ۾ وجھه،
جيئن تنھنجي ساھ کي سرھاڻ جو ساھَسُ ملي:
تيستائين آءُ تنھنجي لاءِ ڪريان قنديل ڪافوريءَ کي روشن،
جيئن ڏسان، سونھن جا ڪھڙا وکر آندا اٿئي.
سونھن جو درياھ وھي پيو. . .
جنھن جي ڇولين ۾ رڳو پيا مرڪ جا موتي ڇُلن،
جنھن جي موجن تي رڳو پيا تير نظرن جا تَرن،
جنھن جي لھرن ۾ جوانيءَ جون ھٺيليون پوپريون،
ٿڙڪنديون، ڀڄنديون وتن،
جنھن جي ڪنڌين تي رڳو چاھت جون چنبيليون ٽڙن،
سونھن جو درياھ وھي پيو. . . .
ناھي جنھن جو آرپار ،
جنھن جي ھر قطري ۾ نيرانين نگاھن جو خمار،
ھر نظارو جنھن جو، قدرت جو نرالو شاھڪار،
حيرتن ئي حيرتن جا ڪاڪ، جنھن پاسي نھار.
آه، ڏاڍي دير ٿي وئي، اي معزز حسن بانو،
مان ته ويٺو ھوس ھاڻي واپسيءَ جي لئه تيار،
بس سواريءَ جو ڪيم پئي انتظار:
ڪنھن به ٽاڻي اچڻو آھي آسماني مَڪڙو گھوڙو،
جيڪو ڪنھن مھلت بنا ٿيندو فرار.
تيسين ھڪڙي التجا مون کي ڪرڻ ڏي،
اي معزز حسن بانو!
جنھن گھڙي وارد ٿئي ھو مَڪڙو گھوڙو،
ھائو، پنھنجي انھي ساڳي ڪائناتي خوش نظر سان،
بدخشاني لعل جھڙن لال چپڙن جي مدامي مرڪ سان،
مون کي ڪج تون الوداع،
مون تي تنھنجو ھي وڏو احسان ٿيندو،
۽ اھو ئي سونھن جو سرمايو شايد،
منھنجي لاءِ آخري تسڪين جو تحفو ٿئي.
. . . مان جڏھن ڳچ سال اڳ،
پيار جي وکري وکر جون خوب خرزينون ڀري،
ڏور کان آيس ”عدم نگري“ ولايت مان ھتي،
تنھنجي ھن شاھي شھر ۾،
ھڪڙو معمولي، ننڍو گمنام سوداگر ھئس،
پوءِ آئون پيار جي ناياب جنسن جي بدل،
سونھن جون ڪمياب ۽ نادر وَٿون ڏوريندو سوديندو رھيس. . .
رنگ ۽ آواز جون سونيون ۽ روپيون اشرفيون،
مشڪ بو وارن جو ريشم، رت ورنن چپڙن جون لعلون،
شبنمي ڏندن جا موتي، ڏورين ٻانھن جي مرمر،
ڪونئرن پيرن ھٿن جا بخمل، ۽ الماس خوابي اکڙين جا،
ڪي ته بيحد بي بھا چيزون مليون:
ناز ۽ انداز، شوخي ۽ شرارت جا گھڻائي خوشنما گوھر مليا:
گيت مالائون سريلن ٽھڪڙن جون،
۽ ڏکڻ جي ھير جھڙين ٿڌڙين مرڪن جون چانڊوڪيون،
گرم لڙڪن جي ٻاڦ:
سادگي، سچائي، قرباني، وفا، پاڪيزگي، صبر ۽ حيا جا،
جيڪي چندن ھار مون ڏوري ڏٺا،
تن جو ڪوئي ملھه نه ھو.
مون به خرزينن جا منھن کولي ڇڏيا:
پيار جا جيڪي به وڙ آندا ھئم،
سونھن جي سودي ۾ بيپرواھ آڇيندو رھيس،
ڏاڍيون ڪي اڻلڀ شيون مون وٽ ھيون،
ڪاش، تون ھيڪر ڏسين ھا، اي معزز حسن بانو!
ھجر جا فانوس، وصل جا چراغ،
آس جا قنديل، اوسيئڙي جي آڳ،
سڪ جون سرخيون، شڪ جون لاليون،
اک اڙي جا ڪجل سرما، دل لڳيءَ جون شان واريون مينديون،
چاھتن جون ڦلڙيون ۽ جيءَ جڙيءَ جون چوٽيون،
نينھن نسبت جون مُنڊيون ۽ دل چريءَ جون چوڙيون،
قرب جا ڪنگڻ، اڪيلائي جا آئينا، ملاقاتن جا ڇلڙا،
پنڌ جا پازيب، کٽڪن جا وڇونئڙا، شادمانيءَ جا ٽِڪا.
۽ وري ٻڌ اي معزز حسن بانو!
ڪھڙا ڪھڙا مون وکر آھن وھايا بيمثل،
علم جا مشعل، عمل جون دوربينيون ۽ عقل جون شطرنجون،
سوچ جا سونگا، انھن اندر خيالن جي عطر سا تَر ٻُڙا،
حوصلن جون دٻليون ۽ خود اعتمادي جا ٻٽونئڙا،
عزم جا گلدان ۽ ھمت جا دُنگ،
جن ۾ احساسن جا عنبر، مشڪ جذبن جي ۽ يادن جا گلاب،
پيار جي وکري وکر جي ڄاڻ لئه، جدوجھد جا جام، شربت
زندگيءَ جا فھم وارا،
۽ صُراحيون سُرت واريون،
آھ، مون ڇا ڇا نه سوديو،
۽ وري ڇا ڇا نه ورڇيو!
. . . ھاءِ ڪيڏا ورھيه گذريا ويا ھتي،
وقت جي پيرن جي کُڙڪي جي ڪڏھن ڪل ئي نه پيئي
ڄڻ ته ڪلھه ئي ھن حويليءَ ۾ اچي ترسيو ھئس!
پر معزز حسن بانو! ھو ته ڏس،
منھنجي ھن بادام جي سھڻي سگھاري وڻ کي ڇا ٿيو؟
ڦرَ ته ھي ڪجھه سال ٿيا، اندر ئي اندر پاڻ کايو ڇڏي
مان ڏسان پيو ۽ سھان پيو ھن جا سڀ انگل مذاق،
اڄ ته ھن تي ڪي وڃي ٿورائي پن آھن بچيا
ھي به شايد منھنجي ئي سنبت جو ٿيندو.
منھنجا سڀ ساٿي ايئن ئي مَڪڙو گھوڙو ويو کڻي،
ڏس نه قدرت جو مذاق، ڪيڏو سنجيدو ۽ سخت!
پر معزز حسن بانو!
تو ٻڌو ھوندو ضرور:
”ڪوئلن جو، جو ڪري واپار تنھن جا ھٿ به ڪارا، منھن ڪارو.“
بس ايئن ئي آھي شايد:
سونھن جي سودي ۾ ڪائي سونھن واري،
منھنجي وارن کي وئي چاندي ٿڦي، سھڻو ڪري!
ڪيئن به آھي،
شھر جي ھر حسن بانو وٽ ھئي ڇا ھاڪ ۽ ڇا ساک منھنجي
پيار جي وِکري وَکر جي!
تون به ڏس، منھنجي اھائي ساک سمجھي آئي ھئين!
. . . ۽ مان اڄ موٽي وڃان پيو،
سونھن جي سنسار جا سارائي سرمايا سيھڙي،
زندگيءَ کي پيار جو مفھوم بخشي،
ھڪڙي سُرھي ساک واري،
شاھ سوداگي جي حيثيث کڻي.
پر ھو تڪڙو مَڪڙو گھوڙو؟
ڪيئن چئجي،
ھو به شايد گفتگو پنھنجي ٻڌي ترسيو ھجي،
ھائو، جيڪا ھوءَ گھڙي گذري وئي،
ھائو جيڪا ھيءَ گھڙي گذري پئي،
سي ئي شايد ٿي وڃن قدرت جي قدمن ۾ قبول!
معاف ڪج اي حسن بانو!
منھنجي ڳالھين تي نه آڻج ڪو خوشامد جو گمان،
تو ٻڌو،
پيار جو ھر ڪو وکر مون وٽ ته ڍيرئون ڍير ھو،
۽ نه آءُ رھيس ڪو ويسرو،
سڀ کپائي، اڄ ته پالھو ٿي وڃان پيو:
خالي خرزينن جي اندر،
نالي ماتر،
خاڪ جي رتي به ناھي.
سچ چوان ٿو اي معزز حسن بانو!
سونھن جو سوڳنڌ کڻي سچ ٿو چوان:
سونھن جي سڀني وڙن ۾ تون ته مالامال آھين،
جي ڏٺم تن ۾ نه ھئي ڪا تنھنجي پائي جي امير:
تون ته مٿي جي مٿانھيءَ کان وٺي
پيرن جي ترين تائين آھين ڪو صنم،
تون مجسم سونھن آھين،
تون سڄي ئي سون آھين.
ڪاش، مان پھرئين ئي ڏينھن تو کي ڏسان ھا،
۽ سمورو پيار جو وکرو وکر تنھنجي سر تان اوري گھوري،
تنھنجي قدمن ۾ رکان ھا،
ھڪڙي مفلس جو سو نذرانو حقير!
ڪيترو ئي تڇ سھي،
ھان، اچي، ھي چپٽيءَ احساسن جي عنبر جي وٺي ڇڏ،
ھيءَ ذرڙي مشڪ جذبن جي به کڻ،
۽ ھي وٺ ڳاڙھو گلاب ياد جي خوشبوءَ جو،
ڪيئن الائي طاق تي رھجي ويون ھي چند چيزون،
بس اھي ئي قبول اي معزز حسن بانو!
. . . خوب! خوب!
تون ته ڪا دل جي به ڏسجين ٿي امير!
مون ته پنھنجا آخري احساس ۽ جذبا به تو کي ڏئي ڇڏيا،
ڪيئن ڪريان اظھار تنھنجي قرب جو؟
ڇا ٿي سوچين حسن بانو؟
مون کي وڃڻو ئي ته آھي،
تو کي رھڻو ئي ته آھي:
جيسين نازل ٿئي اچي ھو مَڪڙو گھوڙو،
اچ ملھايون شادمانيءَ جو جشن،
تنھنجي پياريءَ سونھن جي ۽
منھنجي سھڻي پيار جي سنگم جي سھڻي ۽ پياري ياد ۾؛
آءُ روشن ٿو ڪريان ساري حويلي جا سڀئي فانوس، سڀ قنديل
۽ مشعل سڀئي ،
پوءِ گڏجي پاڻ ڏينداسين سلامي،
پنھنجي ساٿي پنھنجي ھن محبت جي شاھد،
ھن اڪيلي پوڙھي وڻ کي.
مان ٻڌان پيو،
ڪو وڏو مَشَاق، فطرت جو مغني،
اڻلکن ملڪوتي سازن جي انوکيءَ ليءَ تي پراسرار آفاقي سرن ۾،
ڳائي پيو ڪو ابدي نغمو،
جنھن سان سارين ڪائناتن جون اکيون،
ھوريان ھوريان،
ننڊ ۾ ٻڏنديون وڃن.
. . . . ھا اھو ئي واپسيءَ جو گيت آھي:
اچ، اندر اچ، ڪيڏي سردي آھي ٻاھر!
منھنجي پياري حسن بانو!
منھنجي احساسن جو عنبر،
مشڪ جذبن جي ۽ ياد جو گلاب،
پيار پنھنجي جون نشانيون،
سانڍي رکجئين،
۽ سدا رکجانءِ روشن ھن حويلي جا اھي قنديل فانوس ۽ مشعل سڀئي،
جيئن اسان جي اڄ جي شاھد،
ھن اڪيلي وڻ کي اونداھيءَ جا پاڇا گم نه ڪن!
ھائو، تنھنجي لال چپڙن جي اھا روشن مدامي مرڪ مون سان ساڻ رھندي . . . .
الوداع!
منھنجي پياري حسن بانو، الوداع!
چنڊ سان چاھ
سچ جي سونھن جو ديدار ڪرڻ جي خاطر،
سونھن جي سچ کي ھڪوار پسڻ جي خاطر،
سچ ۽ سونھن جا ساکي سھي سنبري نڪتا،
زندگيءَ جا لاءِ اڳو پوءِ مرڻ جي خاطر.
ھي ته صدين جا پراڻا اھي حربا آھن ،
جن کي ھر دور ۾ حاصل ٿي فقط ناڪامي،
جن کي ھر دور ۾ دھرائي ڏٺو آھي تو،
جن سان ھر دور ۾ ھارائي وئي سلطاني.
تو وري حُسن کي پھري ۾ لڪايو آھي،
تو وري عشق تي الزام لڳايو آھي،
تو وري ظلم کي مھمان بڻايو آھي،
تو وري زندھ ضميرن کي ستايو آھي.
تون وري زھر کي ماکيءَ سان ملائي ويٺو،
تو وري حق جو آواز دٻائين ويٺو،
تون وري قيد جي ديوار اڏائين ويٺو،
تون وري سچ کي گوليءَ سان اڏائين ويٺو.
منھنجي تخليق جي انسان کي ڦاھيءَ چاڙھي،
تون وري مون سان مقابل به ٿيڻ ٿو چاھين.
توکي معلوم به آھي ته اڳين جو ڇا ٿيو،
تو وري پنھنجو تماشو به ڏسڻ ٿو چاھين!
تون نه ٿو ڄاڻين ته مان وقت جو فرزند آھيان،
منھنجي لئه آد کان ھي راند جو ميدان آھي.
ڪوئي مون کان نه کٽيو آھي سِرن جي بازي،
منھنجي ھر چال ۾ نئين دور جو انسان.
محاذ (بلوچن جي مزاحمتي جنگ بابت)
ھڪڙي پاسي بم بارود،
۽ ٻئي پاسي دل جو ودو:
جنگ لڳي وئي آھي زود!
بستيءَ بستيءَ آھي ھجوم،
ھڪڙا ظالم ٻيا مظلوم،
ھر ھنڌ آھي ھڪڙي ڌوم،
رھڻو ناھي ڪو محڪوم،
مارينداسين سڀ مردود،
جن جي فاتحا ۽ نه درود:
بند ڪريو سڀ ساز سرود،
جنگ لڳي وئي آھي زود!
(ماھوار ”روح رھاڻ“ حيدرآباد جولاءِ 1964ع)
زندگي جا سؤ سوال
زندگيءَ جا سؤ سوال
ڪير ٿو پورا ڪري؟
آھي ڪو مائي جو لال،
آھي ڪو حاتم جي ھمت جو مثال،
موٽ ۾ ماڻي محبت جو وصال:
زندگيءَ جا سؤ سوال
ڪير ٿو پورا ڪري؟
زندگيءَ سان پيار
زندگيءَ ڪيڏي حسين،
زندگيءَ ڪيڏي جوان،
زندگيءَ جون قربتون ڪيڏيون عجيب!
حسن حيرت ۽ جواني جون گھڙيون
ھر محبت جي فساني جون ڪڙيون:
آرزوئن جي زمين،
حسرتن جو آسمان،
ھر جوانيءَ جي نگاھن جو نصيب.
زندگيءَ جھومي پئي،
زندگيءَ ڳائي پئي،
زندگيءَ سان جھوم جھوم،
زندگيءَ سان ڳاءِ ڳاءِ،
موت کان انڪار ڪر،
زندگيءَ سان پيار ڪر،
زندگيءَ سان پيار ڪر!
(ماھوار ”روح رھاڻ“ حيدرآباد جون 1964ع)
خدايا
خدايا، خدايا، زمينن جا مالڪ،
خدايا، خدايا، اي آدم جا خالق،
اي آدم جا خالق،
زمينن جا مالڪ،
خبر آھي تو کي خداوندِ عالم،
ته تنھنجين زمينن تي،
تنھنجي خدائيءَ ۾
شيطانن جي بادشاھي ھلي ٿي،
ھتي سيم و زر جي خدائي ھلي ٿي؟
خبر آھي تو کي، خداوندِ عالم!
پُور
ڪير ٿو ڪنھن لئه جيئي،
ڪير ٿو ڪنھن لئه مري،
ڪير ٿو بنجي زماني جو اسير،
ڪير ٿيندو بي ضمير.
زندگي تقدير جو تحفو سھي،
موت آدمزاد جو ورثو سھي،
زندگي ڇو موت ۾ پائي نجات،
موت ڇا جي لئه پيئي آبِ حيات؟
05.03.1966
ڪينجھر جي اڪيلي ڪونج
زبان گونگي، اکين ۾ ڳوڙھا، ڪنن ۾ گولين جي گونج آھي،
ھي ڪير آڪاس ڏي اڏاڻو، اداس صدين جي سونجھه آھي.
ھوا ۾ بارود جي ڌماڪن جي تيز بدبو،
گھٽين ۾ بيھوش آھي خوشبو:
سڄي شھر جي دلين دماغن ۽ ساھ سينن ۾ مونجھه آھي.
آھي ڪو نظير بي نظير جو؟
اگر ھجي، جتي ھجي، اچي ھتي، ڏسي اچي نشان اوچتو تير جو.
خيال ۾، خطاب ۾، سوال يا جواب ۾،
نظر اچي ٿي ڪنھن کي اھڙي ھستي ڪائي خواب ۾،
اچي ٻُڌائي منصفن اڳيان ضرور، بالضرور فيصلو ضمير جو.
شھيد ٿي، سعيد ٿي، سا موت کان بعيد ٿي،
ڏسي ٿي پنڌ پيچڙا، نظر نظر جي ديد ٿي،
وڌائي ويئي ھمتن جي باب ساڻ قصور داروگير ھو.
سموري جڳ ۾ نامور، پنھنجي تر جي تاجور،
دردمند عوام جي ۽ امن جي پيامبر،
نرالو ھي شاھڪار، صاف آھي ڪرشمو، سنڌ جي خمير جو.
ھمسفرو!
چپ چاپ ھلو،
ھوشيار ھلو،
اي ھمسفرو!
ماحول ڀيانڪ ٿو ڏسجي،
ڪٿ راھ جا خطرا آھٽ تي جاڳي نه پون!
اي ھمسفرو!
چپ چاپ ھلو.
خاموش! ذرا ھوشياريءِ سان!
اڄ رات ڪٺن آئي آھي،
ھي راھگذر منزل جي سفر ۾ سڀني کان دشوار گذر آئي آھي!
ھلندا ته ھلو، اي ھمسفرو!
اڄ رات اچانڪ پئجي ويئي،
ان دشتِ مصائب ۾ پھچي،
جو دشتِ مصائب ٻڌجي ٿو بيرحم درندن جو مسڪن:
جنھن جھنگل ۾،
ھن کان اڳ ۾،
ڪئين قافلا ڦرجي لٽجي ويا،
۽ ڪيئي مسافر، پنھنجو متاع و مال لٽيرن کي بخشي،
ھن جھنگل جي خنزيرن جي خوراڪ بنيا!
اي ھمسفرو!
ھڪٻئي کي سنڀاليندي گذرو!
رستي جي ڪنارن ۾ ئي ھتي،
اونداھن گھرن غارن ۾،
ڪئين لُنڊيون، ٽَڪلا، ڳوراھيون
ھڻ کڻ ۽ ھزارين ازدھائون،
ڪئين نانگ وڇون،
خوراڪ جي لئه، چالاڪ بڻيا، ڦڻ ڦھلائي گھمندا ھوندا!
چپ چاپ ھلو
ھن جھنگل جي پُر ھول وڻن جي پاڇولن ۾ ڀوت آھن!
خاموش ھوا کي ڪن آھن:
جاڳي نه پون پاڇولن جا خونخوار بگھڙ،
ڀڙڪي نه اٿن، تاريڪ فضائن جي گَھِرَن غارن جي اندر
پوشيده نظر بگھڙن جي نگاھن جا شعلا!
ھوشياريءِ سان
اي ھمسفرو!
ھن جھنگل ۾ چيتا ۽ ببر ۽ ڳوڙپٽون،
۽ بُجِر رڇن جا ٽولا،
۽ سوئر ٽولن جا ٽولا،
ھر وقت شڪارن جي پويان،
ڦرندا ئي وتن ٿا چڪر ۾!
ھلندا ته ھلو، اي ھمسفرو!
اڄ رات ڪٺن آئي آھي،
ھوشيار رھو ۽ دم سانڍي، ھلندا ئي ھلو. . ..
ليڪن ھي ڇا؟
ڪجھه ساھ جي تيزيءَ جي ھلڪا آواز ڪنن کان گذرن ٿا،
۽ قدمن جي آھٽ به قريب ئي ٻڌجي ٿي،
شايد ڪي رھزن موقعي جي ڳولا ۾ ڊوڙون ٿا پائن،
ھيِءَ راھزنن، نانگن ۽ مِرُن، پُر خوف انڌيرن جي دنيا؟
ڀلجان ته نٿو، اي ھمسفرو!
ھا ياد آيو:
ھا ھا، ھي اھو ئي رڻ آھي!
خوش ٿيو ۽ مبارڪ ملھايو!
ان دشتِ مصائب مان ئي ھينئر گذرون ٿا اسين،
جنھن جي پويان،
ٿورائي قدم،
منزل جي سندر ديويءَ جو اسٿان آھي
جت شوخ، حسين، شفاف بدن ڪنيائون
سفيد ۽ صاف لباسن ۾، ھر دم،
مصروفِ تبسم ۽ رقصان،
شيدائي بنيون،
منزل جي ويرين کي ٿيون سڏن!
ڪجھه ٻُڌجي ٿو، اي ھمراھيو؟
ڪن لائي ٻڌو:
منزل جي مندر جي گھنڊ جو آواز ٻڌو ٿا، اي ساٿيو؟
بس، چند قدم منزل آھي!
اڳتي ئي ھلي منزل ٿيندي!
ھلندا ئي ھلو، وڌندا ئي ھلو،
تاريڪ فضائن جا سينا ھمت جي چراغن سان چيري،
وڌندا ئي ھلو!
ڪجھه عزم سفر کي تيز ڪريو:
ھيءَ رات اجھا گذري ويندي،
۽ صبح جي ظاھر ٿيندي ئي منزل جي پڄاڻي ٿي ويندي!
اي ھمسفرو،
بس جاڳ رکي،
ھوشياريءَ سان،
ھلندا ئي ھلو:
ھڪ ٻئي کي سنڀاليندي گذرو!
بس چند قدم،
بس چند قدم منزل آھي!
ھلندا ئي ھلو،
ھلندا ئي ھلو،
اي ھمسفرو!
مسرت جي منزل
زمانو نه بيٺو،
ڪڏھن قافلا زندگيءَ جا نه بيٺا!
ھي منزل جا دوکا، ھي دوکن جي منزل،
ھي خوش فھميون ۽ غلط فھميون،
ھي منزل جي رخ تي ھزارين ئي وڻڪار جا ڪاڪ محلات،
پنھنجي ڪمالات جي دلڪشيءَ سان،
ھر ھڪ راھرو قافلي کي، ايئن ئي، پيا عيش آرام
جون دعوتون التجائون سڃيندا!
نھايت ئي مسرور آھن نگاھون،
نھايت ئي مشڪوڪ آھن نظارا
تصور جي تخليق جا ڪارناما،
ھي بيجان پٿر، ٿر جي مورن ۽ شيرن جي بيروح،
بي پھچ بتن جو سؤ سؤ قطارون،
ھي گمراھين جون ھزارين مزارون،
مڙئي ڪوڙ آھن. (مگر چند آثار الزام جي دائرن ۾ نه آھن)
اھي سڀ نظارا،
اسان کان اڳي ئي، زماني جي راھن تي پنھنجي
قدم آزمائي ڪندڙ پيشروئن جي جولان جي ڌوڙ آھن.
مسرت جي منزل جي تاريخ بيحد پراڻي پراڻي،
ازل کان ابد جي مسلسل ڪھاڻي!
ھي منزل نما سائبانن جا کنڊر،
ھر ھڪ راھرو قافلي جي نشاني،
شڪسته ۽ ويران:
انھن تي تعجب ڪريو يا نه ڪريو،
اھي سڀ ايئن ئي، اتي ئي، زماني جي پرزور،
پيرن ۾ پامال ٿيندا!
گھڻي دير ٿي ويئي انھن کي تڪيندي،
وري رات ٿي ويئي انھن کي تڪيندي،
وري رات آئي، وري صبح ٿيندو،
ايئن ئي، انھن رات ۽ ڏينھن جي سلسلن ۾،
زماني جي رفتار جو علم عرفان دٻجي وڃي ٿو!
زماني جي تاريخ تي ھڪ نظر،
ٿي بخشي ازل ۽ ابد جو شعور،
مسرت جي منزل طرف ھڪ قدم،
ڏئي ٿو نئين زندگي کي جنم:
سدا لازوال آھي انسان جي عظمتن جو ظھور!
اھا آھي بس زندگيءَ جي حڪايت،
اٽل آھي بس وقت جي رھگذر تي نظارن جي
تبديلين جي روايت،
ته اي ھمسفر ساٿيو، مھربانو،
مسرت جي منزل جا راھي جوانو!
پُڪاري پئي وقت جي عام نوبت:
نرالن نظرن جي تخليقن جا ڪارناما، اوھان جي
جھان ساز نظرن ۾ مستور آھن،
خوشيءَ جا خزانا، مسرت جا ھي لمحا تازا ترانا،
اوھان جي سخن ساز شيرين زبانن جا دستور آھن،
اوھان جي صدا صاف فڪر و عمل ۾،
حياتيءَ جي فنڪارين جا ھزارين ئي شھڪار معيار موجود آھن
مسرت جي منزل پڪاري پئي:
عبث آھي ماحول جي مٽجندڙ منظرن تي قناعت،
اٿو، ڪُوچ ڪريو!
قدم باقدم، وقت جي رھگذر تي،
خوشيءَ جي ترانن جي جھونگار ڪريو،
نرالن نظارن جو اظھار ڪريو!
۽ جيڪي طلسمات جي ڪاڪ محلات ۾ کوئجي ويا،
انھن کي ڇڏي ڏيو، ايئن ئي، سندن حالتن جي حوالي:
ڀلي وائڙن جيان نگاھون ڄمائي،
بنا سرت، چپ چاپ، بيٺا رھن سائبانن جا بيڪار کنڊر تڪيندا!
انھن تي تعجب ڪريو يا نه ڪريو،
اھي سڀ، ايئن ئي، اتي ئي زماني جي پر زور پيرن ۾ پامال ٿيندا!
زمانو نه بيٺو،
ڪڏھن قافلا زندگيءَ جا نه بيٺا!
ڪاغد جو گل
ختم ٿي ويا رنگ و بُو جا مشغلا،
ويا وڌي ضبطِ فُغان جا مسئلا:
باغبان ڏيکاريو ڏاڍو ڪمال،
پر اڃا رھجي ويو ھڪڙو سوال:
تون به اي قدرت جا قائل، ڪجھه ته کُل،
ڀونئر ڪيئن سونگھي ڀلا ڪاغذ جو گل؟
وقت آھي بادشاھ،
وقت کي آھي سلام.
وقت ڪنھن جي لاءِ ترسي ڪونه ٿو.
وقت ويندو نيٺ گذري، جو ويو گذري سو موٽي ڪونه ٿو.
وقت ڪيئن گذري ويو، ڪل ئي نه پيئي،
سڀ غلط آھي، غلط آھي ، غلط!
وقت بيحرڪت ، سراسر بيوجود:
لازمانيءَ ۾ مڪانيت جو حسنِ اتفاق،
ڪھڪشاني روشنين، اونداھين جو کيل، گردش
ابتدا کان انتھا تائين فقط ھڪڙي خيالي شاھراھ،
جنھن تي دم دم زندگيءَ جا قافلا گذرن پيا،
وقت گذري ڪونه ٿو،
پاڻ ئي گذرون پيا.
انت بحر ۾
ھڪڙي لھر پري کان اڀري،
ڊوڙي آئي ڪناري ڏانھن:
پٿر سان خود کي ٽڪڙائي
ريتيءَ ذرڙن کي جرڪائي،
گم ٿي ويئي انت بحر ۾.
انت بحر جي انت تري ۾،
سھسين سھڻا موتي سپچن،
جن سان جل پرين جون ٽوليون،
ڀري ڀري سڀ پنھنجيون جھوليون،
ويون ڪناري تي ورکائي،
سورج داتا کي شرمائي.
مشورا
چوي ڪير ٿو،
ته تون ڪجھه نه ڪر؟
ڀلا ڪير ٿو تو کي روڪي،
ته تون پنھنجي حسن دو روزه تي نازان نه ٿي،
جوانيءَ جي دولت تي شادان نه ٿي؟
چوي ڪير ٿو،
ته تون پنھنجي جوڀن جياريل، بھارن جي بخشيل، سُريلي ۽
شفاف، نرمل ۽ نازڪ، گلابي بدن تي،
سدا صاف، ريشم ۽ ڪمخواب و مخمل جي زرتار پوشاڪ پھرڻ
ڇڏي ڏي:
نه ڪر سينڌ سرمو،
۽ پنھنجن خيالن کي دل جي ئي ويران خانن ۾ جڪڙي،
تبسم جي چپڙن تي شوخيءَ جي سرخي لڳائڻ ڇڏي ڏي؟
چوي ڪير ٿو زماني کي قائل بڻائڻ ڇڏي ڏي؟
مگر ياد رک،
ته جوڀن جياريل، بھارن جو بخشيل، تنھنجو سريلو ۽ شفاف
نرمل ۽ نازڪ گلابي بدن ۽ زرتار پوشاڪ جو روپ رنگ
فقط آب و رنگ –
اھو منھنجو حسنِ نظر ئي ته آھي!
۽ تنھنجو تبسم؟
خيالن جي تاريڪ ويرانين ۾ تمنا جي گمنامين جو پڙاڏو،
فقط شور و شر!
مقدر جي کُھري ۽ ڪاري نرڙ تي،
نھايت ئي مبھم،
فقط چند ليڪا:
۽ صدين کان مان پنھنجي فڪر و عمل سان،
حياتيءَ جي ھڏکي
تحرڪ جو رت روح ڏيندو رھان ٿو:
مصور جي دستِ ھنر جو ڪرشمو؟
اھو منھنجو خون جگر ئي ته آھي!
مگر بنده پرور،
ھي تنھنجو ۽ منھنجو فسانو ته ناھي!
ايئن ئي،
خيالن جي لھرن تي لڏندي،
ستارن تي شايد نظر پئجي ويئي:
ايئن ئي سھي،
ڪڏھن تو به آھي ستارن تي سوچيو؟
محبت جي جذب و ڪشش جو عمل!
محبت جواني، محبت مقدر، محبت ئي تخليق جو روپ رنگ.
محبت خدا!
ته اي مھربان،
ڪڏھن منھنجي ميرن ۽ ڦاٽل ۽ بوسيده ڪپڙن،
۽ دامن جي چتين تي نفرت جون نظرون سڃيندو نه ڪر،
غريبن جي صورت ۽ حالت تي پنھنجي تبسم جا طعنا تڇيندو نه ڪر،
محبت جو مُنھڙو مٽيندو نه ڪر:
چوي ڪير ٿو
ته تون ڪجھه نه ڪر!
فرصت
تنھنجي ياد سراپا سھڻي،
سورھن ئي سينگار ڪري،
منھنجي من مندر جي در تي بيٺي آھي،
آس لڳائي:
ھوءَ نياري ھئي، ڏاڍي نياري،
ايڏي نياري،
جنھن کي ڏسندي، دل ۾ دردن دود دکيا ٿي:
اکڙيون ھن جون انتر منتر، جادو جنتر قد،
مڙي ڏٺو جنھن پنڊ پھڻ ٿيو، رستا راھون رد.
پوءِ ھڪڙي ڏينھن ايئن ٿيو،
ھڪڙي وحشي ظالم شخص ( جنھن جي ھو طلاقيل ھئي)
وجھه وٺي،
اھڙي سھڻيءَ، پياري نياريءَ صورت کي گھوگھا ڏئي ماري ڇڏيو!
ڇا جي لاءِ؟
جيڪا ھن لاءِ ھميشه بڻجي ويئي حرام
سا وري ڪيئن ٻئي جي لاءِ ٿئي حلال!
يعني ”منھنجي چکيل ڀاڄي، ٻيو ڪيئن کائيندو؟“
اي مالڪ، اي خالق، ساري جڳ جا پالڻھار!
قادر قدرت وارا، سائين ”دوست مٺا دلدار“
ھڪڙو عرض اگھائج، مولا
پنھنجي ھن گناھن ڀريل، عاجز گندي بندي جو:
. . . ھن کان پوءِ ھن کان پوءِ . . .
(معاف ڪجئين، اي منھنجا مولا!)
ھن کان پوءِ ھن ڌرتيءَ تي،
سھڻي پياري صورت ڪا تخليق نه ڪج،
۽ جي نرمل نازڪ ماڻھو ڌرتيءَ تي رھن پيا،
سڀ جا سڀ ناپيد ڪري ڇڏ!
ھڪ ئي پل ۾، ھيڪاندا!
ڀل ته اھا بيقدري ۽ بيذوقن واري
بيدردن، بيرحمن واري دنيا،
سونھن کان خالي،
پيار کان خالي،
بدروحن جو دوزخ بڻجي!
جنھن ۾ ڪنھن کي آئيني ۾ شڪل ڏسڻ جي لوڙ نه رھندي:
ڪنھن کي پاڻ وڻائڻ خاطر،
وھنجي سھنجي، ڌوتل ڪپڙا پائي،
عطر لڳائي،
ڪنگي ڏيئي، وار سجائي،
ماڻھو بڻجي،
جڳ سان گڏجي جيئري رھڻ جي آس نه رھندي،
پوءِ اکين مان گھورَ، چپن تان مرڪ اڏامي ويندي،
دلين اندر چاھت واري جوت اجھامي ويندي،
چڙ اندر جي اڌما ڏيندي، ذھنن کي ساڙيندي، جسمن کي ڳاڙيندي،
ھر ڪنھن منظر ۾ نفرت جا ڀوت پيا دانھيندا،
ھر ڪنھن چھري مان وحشت جي ڏائڻ ليئا پائي، ڏند ڪڍي پيئي،
ٽھڪ ڏيئي ڊيڄاريندي:
تڏھين پاڻا ، بيزاريءَ مان ھر ڪو پنھنجو ماس پٽيندو،
تڏھين ھر ڪو ھڪ ٻئي جو پيو رت چٽيندو.
اڀ ۾ ڪتيون، چنڊ۽ تارا پوءِ به ھوندا،
سمنڊ ۾ مڇيون ۽ موتي پوءِ به ھوندا،
ڪڪر ھوا ۾ پوءِ به ترندا، مينھن به پوندا،
پکي پسون ۽ وڻ ٽڻ وليون، باغ بھار پوءِ به ھوندا،
بس ھڪ ماڻھوءَ ذات نه ھوندي،
اڀ کان ڌرتيءَ تائين شاھي دوزخ ۾، بدروحن جو واسو ھوندو!
منھنجا مولا،
تون سونھارو، سونھن سان پيار ڪرين ٿو،
بس، تون پنھنجي سونھن جي صدقي،
سونھن سان پنھنجي پيار جي صدقي،
پنھنجي ھن گناھن ڀريل عاجز، گندي بندي جو ھي عرض اگھائج:
ڀل ھي دنيا بدروحن جو دوزخ بنجي!
بيشڪ مان به انھيءَ دوزخ ۾، بدروحن سان شامل ھوندس،
جيڪو پوءِ سڪندو رھندس پنھنجي وڃايل سھڻيءَ صورت
واري پياري ماڻھو لئه!
بخش ڪجئين، اي بخشڻھار!
پنھنجيءَ سونھن جي صدقي!
01.06.1996
اڌ صديءَ جو داستان
عمر جي معصوم، مخلص مرحلن ۾،
زندگيءَ جي راھ تي،
ھمسفر ھڪڙو مليو ھو
اھڙو ئي معصوم، مخلص،
جھڙي ھن جي عمر ھئي.
ڪا خبر ئي ڪانه ھئي ڪھڙو سفر ھو،
ڪا خبر ئي ڪانه ھئي، ساراه ڪيڏانھن ٿي وئي،
ڪا خبر ئي ڪانه ھئي، اڳتي ڪٿي منزل به ھئي
بيخبر اکڙيون ھيون،
بيخبر دلڙيون ھيون.
بس ايئن ئي بيخبر،
وقت جي وڻراھ تي،
ٽھڪ ڏيندا، کيڏندا، کلندا، ڪڏھن پوپٽ ۽ ڀنڀوريون جھليندا،
يا وري،
رنگ برنگي گل پَٽي جھوليون ڀريندا،
چند تارن کي تڪيندا،
ھڪٻئي جو ھٿ جھلي،
جھومندا، ڳائيندا، ھلندا ٿي رھياسين:
ڪيستائين؟ڪنھن طرف؟
ڪا خبر ئي ڪانه ھئي.
پنڌ سارو ھو گلن جي فرش تي،
ھر قدم سرھاڻ جون اوتون ھيون،
ھڪڙي ئي موسم بھاريءَ جي ھئي،
ڇانورا وڻڪار جا، بادل ھئا، بوندون ھيون.
اڌ صدي جي ڳالھه آھي،
زندگيءَ جي راھ تي،
حال واري موڙ تي،
اڄ وري سو ھمسفر سامھون اچي بيٺو ھئم!
بت بڻيا حيرت وچان،
ايئن تڪيندا ٿا رھون ھڪٻئي جا چھرا،
ڄڻ ڊٺل ڪنھن چِٽ جون ليڪون خيالن ۾ ملائي،
رنگ تن ۾ يادگيرين جا ڀري،
ڪا تصور جي پرانھينءَ ڪنڊ ۾ دٻجي ويل تصور ٺاھيندا ھجون.
ھوريان ھوريان،
پوپٽن، گلڙن ۽ ڀنڀورين جا ڪيئن منظر اڀرن ذھن ۾،
روح ۾ سرھاڻيون پالوٽ ڪن ٿيون،
۽ يڪايڪ،
ھن جون اکڙيون ٻوٽجي، ڇرڪ سان ٻيھر کلن ٿيون جنھن گھڙيءَ،
ھن جي چپڙن تي سوين رابيل مرڪي ٿا پون:
۽ وري،
ٻيءَ گھڙيءَ،
مرڪ جا رابيل سڀ ڪومائجي، وکري وڃن ٿا،
۽ اکين ۾ ھڪ وڏي گجگاھ جنگل جا نظارا ڇوھ سان پيھي اچن ٿا،
سڏ پڙاڏا، ويجھڙا ٿي، ذھن ۾ گونجڻ لڳن ٿا،
ھو ڪنن تي ھٿ رکي، ٻيھر اکيون ٻوٽي ڇڏي ٿو،
مان ڏسان ٿو،
سو ڪنول چھرو ڪٿي؟
وقت جي وڻراھ تي، جر جھنگ جي بيرحم ڪوسين، تيز طوفاني ھوائن،
ھن جو سارو جسم لوساٽي ڇڏيو ھو:
گل گلابي ڳل ھئا ڪنڊن سان رھڙيل،
۽ لڦون پيرن جون چِڪيون پئي اڃان.
ھڪ ٻئي کان جي پڇي پڇجي ته ڇا؟
ھڪ ٻئي کي جي ڏسي ڏسجي ته ڇا؟
ماجرا ساڳي ھئي، دل جي ڪٿا ساڳي ھئي،
آپ بيتي ھن جي منھنجي، برملا ساڳي ھئي،
ھو اکيون کولي چوي ٿو ايترو:
سمنڊ تان اڏري اچڻ ٿيو ھو ھتي،
سمنڊ تان اڏري وري وڃڻو اٿم.
سوچيان ٿو،
اڌ صدي جو ھڪ ”زمان“ جو فاصلو گذريو ته ڇا،
اڌ صديءَ جو ٻيو ”مڪان“ جو فاصلو بڻجي ويو:
زندگاني ڄڻ ”زمان“ جي ۽ ”مڪان“ جي فاصلن جو جھنگ آھي،
جنھن جي ڪنڊن ساڻ ڦٽجڻ ھر محبت جي مسافر جي اصل تقدير آھي.
مون ٽنگي آھي سندم دل جي پراڻي ڀت تي،
وقت جي ڊٺل اھا تصوير، جنھن تي رنگ ليڪا يادگيرين جا
ڀريندس پيو انھيءَ منظر کي جوڙڻ جي لئه،
جو ھجي منھنجي ۽ منھنجي ھمسفر جي درميان خالي
”زمان“ جي ۽ ”مڪان“ جي فاصلن کان.
ٽه ماھي ”مھراڻ“ 3.1995
تھذيب دشمن
ڳالھه ڳُجھڙي به ھئي،
ڳالھه پڌري به ھئي:
ڪالھه پوئين پھر
ڪير آيا ويا،
راڄ ساري اڳيان ڏئي ساري کري کي ويا چوچڙيءَ:
باھ ڀنڀٽ ڪيا،
ڪي ته ماڻھو مئا،
ڳوٺ جو ڳوٺ کن ۾ ويو سارو سڙي.
ڳوٺ جي رک مٿان،
دونھن ۽ دز منجھان،
ھڪ جُڳن جي جھريل جھور ٻُڍڙي ٿي دلدوز دانھون ڪيون:
ڇو ڀلا ڳوٺ منھنجو ئي ھر ھر اجاڙيو وڃي ٿو،
اباڻن ڪکن کي ئي ساڙيو وڃي ٿو؟
اڙي ڪوئي آھي جون مون ڏي اچي؟
اڙي راڄ وارا،
اڙي راڄ وارا،
اھا وارتا ڪو ته مون کان پڇي،
ڪير آيا ويا، ڪنھن ڏني چوچڙي،
ڪوئي آھي جو مونکي سڃاڻي سگھي،
ڪو ته مون کان پڇي،
منھنجي ٻانھينءَ جي چُوڙن تي تاريخ جا نقش ڄاڻي سگھي؟
مان ته آھيان مھين جي دڙي جي اھا نِرتڪي،
جنھن سوين بار ھن ”سک نگر“ جي دٻيل کنڊرن جي مٿان
ڳوٺ ٺھندي ڏٺا، ڳوٺ ڊھندي ڏٺا.
ڪير ايندا رھيا،
ڪير ايندا رھيا،
ڪير ڏيندا رھيا ھر دفعي ڳوٺ کي چوچڙي؟
مان جُڳن کان انھن کي، انھن جي اريءَ ۽ پريءَ کي سڃاڻان،
ھو دھشت ۽ وحشت جا باني مباني
ھي شيطان ثاني.
ھي تھذيب دشمن، ھي تھذيب دشمن ھي تھذيب دشمن ئي آھن نڀاڳا،
مھين جي زماني کان سنڌوءَ ڪنارن جي تھذيب تي سَڙن پوسرن ٿا.
اڙي راڄ وارا،
اڙي راڄ وارا،
اچو ۽ ڏسو، منھنجي ھٿ تي ھي تھذيب دشمن
خبيثن کي شھه مات جي چال آھي لکيل:
اوھانجي، شاھڪار تھذيب آھي قديم ۽ عظيم
ڪرشمو فقط آھي سنڌوءَ جي پاڻيءَ سندو:
جي پاڻي نه آھي ته سنڌو ڪٿي؟
جي سنڌو نه آھي ته تھذيب ڇا؟
ته اي راڄ وارا،
وڃي پنھنجي تھذيب جي لاءِ سنڌو بچايو،
۽ سنڌوءَ جي لئه ان جو پاڻي بچايو:
نجات آھي پاڻي،
جيات آھي پاڻي،
ھي پيغام آھي مھين جي دڙي جي ٻڍي نرتڪيءَ جو، اوھان جي امڙ جو.
جڳ سارو ئي ڏسي رھيو ھو،
اک ڇنڀ اندر،
ٻاٽ انڌيرا،
ٽڙي پکڙجي،
وٽڙي ويا ھئا.
باھ ڪٿي ھئي؟
ٽانڊن جي رک جي ڍيرن تي،
جھومي جھومي،
گلڙا خوش ٿي کلي رھيا ھئا!
سُندرتا جي ساري ٿي ھئي،
ڪٺوَرتا جو موت ٿيو ھو،
اڄ کان ڪيئي صديون اڳ ۾،
سندربن ۾ باھ لڳي ھئي،
جنگل منگل رک اڏري ھئي.
اڄ کان ڪيئي صديون اڳ ۾،
سندربن ۾ گل ٽڙيا ھئا،
جنگل منگل سرھاڻين جا ساٺ ٿيا ھئا،
سندرتا ۽ ڪٺورتا جي وچ ۾ ڀاري جنگ لڳي ھئي،
سندرتا جي ساري ٿي ھئي،
ڪٺورتا جو موت ٿيو ھو،
سندرتا جي جيت امر آ،
ڪٺورتا جو موت امر آ،
ھتيا پاپ جي پوڄا وارو،
سندرتا جي پريت امر آ!
(پي ٽي وي جي مشاعري ۾ پڙھيو ويو)
اچي، جيڪو اچي
سچ جو مچ متل آھي، اچي جيڪو اچي،
دونھين دردن جي دُکيل آھي، اچي جيڪو اچي.
رنگ ٽانڊن جو، اماڙين جو، الن ڀڀڙن جو،
رنگ ئي رنگ رتل آھي، اچي جيڪو اچي.
ڏيھه تي ايڏو ڏمر ڪھڙو قصور،
مڇريل مھراڻ جي موجن ۾ گھور
وقت جي درياھ سان ڪھڙو غرور،
ھر ھچا سان ٿيڙ کائي ٿو شعور
دور نئين تعمير جو آھي نه دور،
اي ميان ”شمشير“ ڇو آھين ملور.
(پھرين مئي 1973ع تي ريڊيو پاڪستان ڪراچي پاران ٻوڏ بابت ڪرايل مشاعري لاءِ ٻيا شاعر: سنڌي علي محمد مجروح ۽ اياز قادري، اردو: حمايت علي شاعر، جميل الدين عالي ۽ صبھا اختر. ٻيھر حيدرآباد ريڊئي پاران ڪرايل مشاعري ۾ پڙھيو ويو)
روزاني ”جاڳو“ ڪراچي ۾ ڇپيو: جولاءِ 1992ع
نيرين اکڙين وارو چنڊ
رات، عورت جي زلفن جي رنگت کڻي،
بيد جي شاخسارن سان گڏجي وئي،
مان نديءَ جي ڪناري، خيالن جي موجن تي ھسوار ھلندو رھيس.
اوچتو راڳ آلاپ جون تيز لھرون اٿيون،
سارو ماحول پر ڪيف، پر سوز نغمن سان گونجڻ لڳو.
ڇا خبر، وقت جي ڪھڙي رفتار ھئي،
چند گھڙين اندر، ايتري ئي فقط پيئي مونکي خبر،
ھوس حاضر حسنين جي جھرمٽ اندر
جن جي صورت گلابن کي گھايل ڪري،
جن جو جوڀن بھارن کي برھم ڪري،
ھار سينگار ۾ سرس ھر ڪا ڄڻي:
تاج پاڻيءَ جي بيداغ گلڙن جو پھري ۽ گردن ۾ مکڙين جي مالا وجھي،
سا سراپا ھئي پرين جي راڻي بڻي.
ڪيستائين سي ھڪٻئي جي ڳچين ۾ ٻانھون وجھي،
ڳائينديون، مرڪنديون، ٽھڪ ڏينديون رھيون.
مون پڇيو، ”ڪنھن جي خاطر ٿيون ڳايو اوھين؟“
سڀني مرڪي چيو، ”جن جي موٽي اچڻ جون اميدون اٿئون.“
ھڪ ڄڻي پيءُ جي لاءِ ھئي منتظر،
ٻئي ڄاڻي ڀاءَ لاءِ حيران ھئي،
جنھن کي ليڪن ھئي آس محبوب جي واپسيءَ جي
سڀن کان زيادھ پريشان ھئي.
مان نديءَ جي ڪناري، اداس ۽ اڪيلو، خيالن جي موجن تي،
ھسورا، اڳتي وڌيس:
جنھن گھڙيءَ پنھنجي پويان يڪايڪ نگاھون ورائي ڏٺم،
چنڊ نيرين اکين سان ڪئي پئي سدم رھنمائي!
”سھڻي“ حيدرآباد : ٻيو پرچو.
(سورھينءَ صدي جو يوناني شاعره بلز سھڻين تشبيھن ڪري مشھور آھي، فرانس جي جڳ مشھور اديب پيري لوئي 1926ع ۾ سندس نظمن کي نظماڻي نثر ۾ ترجمو ڪري ”سانگ آف بلز“ نالي سان شايع ڪيو. بلز جي ھڪ نظم جو ھي منظوم سنڌي ترجمو پيري لوئيءَ جي ترجمي تان ڪيل آھي.)
ويراني بلندرالحيدري/ عراقي شاعر
ساڳيو رستو، ساڳي گھٽي،
ساڳيا گھرڙا، ھڪ ٻئي سان لاڳو،
ساڳي ئي خاموشي،
ڪالھه ايئن ئي چوندا ھئاسين،
پاڻ سڀاڻي مرنداسين، ٻيھر جاڳي اٿنداسين:
باک ڦٽڻ سان،
جيئن جيئن رستو روشن ٿيندو،
گھر گھر اندران
ننڍڙن ننڍڙن ٻارن جا آواز انھيءَ تي
گونجي ويندا.
پنھنجي گذريل حالت، پنھنجون ڳالھيون
پنھنجون بيزاريءَ ۾ جيئندڙ زالون،
پنھنجون پٿرن جھڙيون، شيشي جھڙيون اکيون،
تن تي ھو سڀ کلندا، ٽوڪون ھڻندا، يادن کان بي بھروه ھوندا
تن کي جھوني رستي جي ڪا ڄاڻ نه ھوندي
ھو سڀ کلندا، ٽوڪون ھڻندا،
ڇو جو پنھنجي ڪل جو باعث کين نه
ڪنھن کان پڇڻو پوندو.
ڪالھه ايئن ئي چوندا ھئاسين
”پنھنجي موقعي سازيءَ سان،
وقت اسان جو ٺاھ ڪرائي،
ھڪ ٻئي سان گڏي ڇڏيندو
جيڏانھن ھڪڙو دوست اٿيو
ھوڏانھن ٻئي سڀ وير ڇڏيو“
ڪلھه جو ڏينھن به ڪيڏو گھرو
جذباتي ھو،
جو به چيوسين، شايد سمجھي
ڪين سگھياسين،
وقت اسان کي ھڪ ٻئي ساڻ ملايو آھي.
ليڪن ھڪڙو دوست اڃان بي دوست
بنيو،
ٻئي جي لئه واجھائي بيٺو،
ھاڻي سان جذبات جي گھرائي به وئي،
۽ آھن ساڳئي رستي تي،
ساڳي گھٽي، ساڳيا گھرڙا، ھڪ ٻئي سان لاڳو،
ساڳي ئي خاموشي،
۽ ٻئي پاسي، ھوڏانھن،
بند ٿيل درين جي پويان
وڏيون، ڦاٽل، ڏتڙيل اکيون،
پنھنجن ٻارن جي موٽڻ لاءِ
واجھائيندي،
پٿر جھڙيون، شيشي جھڙيون بڻجي ويون آھن،
خوف اھوئي آھي،
ڏينھن ختم ٿي ويندو!
رستو گم ٿي ويندو.!
(بلندالحيدري، اترئين عراق جي ڪُرد علائقي ۾ ڄائو. عراقي صدر صدام حسين جي مخالفت ڪرڻ سبب 1982ع کان لنڊن ۾ جلاوطن ھيو. 6 آگسٽ 1996ع تي 70 ورھين جي ڄمار ۾ لنڊن ۾ گذاري ويو. 1950ع جي ڏھاڪي کان، عربي لٽريچر ۾ آزاد نظم کي جدت ڏيندڙن منجھان آھي.)
تون مون کي باھ ۾ ساڙيندين،
مان توکان مور نه مرڻي آن:
جو سئو سئو ڏوئيون روز گَھڙي،
تنھن ڊکڻ سان مان پرڻي آن:
جا آڌيءَ مانجھيءَ ٻوڙ رڌي،
جا مرڻِي پرڻي ڀت رڌي:
مان ورڻي آن، مان ورڻي آن
مان ڏوئي آن، مان ڏوئي آن،
مون ڪيئي ڀت رڌيا آھن!
ھفتيوار ”اعلان حق“ بدين 6.1.1992
قطعا
نظر جي ڳالھه زبان سان ڪجي ته ڪئين ڪجي،
اِھا ئي ڳالھه جھان سان ڪجي ته ڪيئن ڪجي:
ھي ظلم آھي اسان سان اوھان جي محفل ۾،
اوھان جي ڳالھه اوھان سان ڪجي ته ڪيئن ڪجي!
سدا ظلم جي مات چوندا رھياسين،
سرعام ھر بات چوندا رھياسين:
اوھان ڪيترو ئي دٻايو، ڌُتاريو،
اسين رات کي رات چوندا رھياسين.
27.7.1959
دِل جي پُر شوق دلاسن تي ھليا آياسين،
سُونھن وارن جي سَلامن تي ھليا آياسين،
ڪنھن شھنشاھ جو فرمان اسان تي نه ھَليو،
نينھن وارن جي نياپن تي ھليا آياسين.
درياھ کي قطري جي ضرورت سمجھو،
لڙڪن جي طلاطلم جي حقيقت سمجھو:
دل دوست جي فرقت ۾ ٿي روئي جڏھين،
انسان جي انسان سان الفت سمجھو.
جھانِ عشق جو سردار آخري آھيان،
حضورِ حسن ۾ حاضر وري وري آھيان،
ملنگ، مست، الستي، قلندري آھيان،
عجيب آھيان، ھزارن ۾ ”حيدري“ آھيان.
مشھور سندم نغمه سرائي آھي،
ھر حرف ۾ تدبير سمائي آھي:
مان جنھن کي جيئارڻ ٿو گھران، سو جيئندو،
تقدير جي تشريح اجائي آھي.
زماني جي تقدير بنجي چڪا،
نئون سج، نئون ڏينھن، نئين روشني:
انڌيرن جو رکوال سوچي پيو،
ته ڪيئن مارجي فڪر جي زندگي.
ڪڏھن ڪڏھن ته اوھين خود به ٿا وڃو وسري،
اسان جي دل کي ڪڏھن ڪو قرار ئي ڪونھي:
اسان کي آھي زماني تي دسترس حاصل،
اوھان جي ياد کان ليڪن فرار ئي ڪونھي.
ٻڌون ٿا ته اڄ چاره گر ٺيڪ ناھي،
مليريا جو گويا مڇر ٺيڪ ناھي،
ٺلھي جام تي سر جُھڪايو ٿا، قبلا،
اوھان جي به شايد نظر ٺيڪ ناھي.
سھسين سھڻيون، سائر ٻوڙيون، سائر ٻوڙيو پاڻ،
انت بحر جي اندر جي ير ڪا نه پئيسين ڄاڻ،
عمر سڄي ”شمشير“ گذاري پاڻ به سھڻن سان،
”سچل“ جي سرڪار ۾ پھچي، حُسن ڏٺوسين ھاڻ.
سںدرتا کی جیت امر ہے
آج سی کتںی صدیاں پہلے
دھرتی کی اک سںدربن میں آگ لگی تھی
جھپٹ جھپٹ کر، لپک لپک کر،
شعلوں نے یوں رقص کیا تھا
جںگل مںگل راکھہ اڑی تھی
آج سے کتںی صدیاں پہلے
دھرتی کی اک سںدربن میں پھول کھلے تھے،
چںچل شوخ ہوائیں ایسے ڈول رہیں تھیں
جںگل مںگل مہک اٹھے تھے
ندیا سب کچھہ دیکھہ رہے تھی
بادل، چاند ستارے، سورج، دیکھہ رہے تھے
سات سمںدر دیکھہ رہے تھے
ساری دھرتی دیکھہ رہی تھی
گھورے گھورے مںش بھی دیکھے
اڑتے اڑتے پںچھی دیکھے
آگ لگی تھی،
پھول کھلے تھے
سںدربن میں سںدرتا اور کٹھورتا کے بیچوں بھاری جںگ لگی تھی،
انگاروں میں کیسے کیسے پھول کھلے تھے
پھولوں میں انگارے بھڑ بھڑ بھڑک رہےتھے
آگ برابر بڑھتی رہتی
پھول مگر سکاتے رہتے
جگ ساراہی دیکھہ رہا تھا
پلک چھپک میں
سںدربن کا کونا کونا
دھواں دھواں
اندھیاروں میں ڈوب گیا تھا
سسک سسک کر ندیا روئی
بلک بلک کر بادل روئے
سورج، چاند ستارے، دھرتی، سات سمںدر روئے
مںش نے رو رو کر سر ٹکرائے
گرتے گرتے پںچھی روئے
سںدربن میں ایسی ہیا
سںدرتا پر ایسی بپتا
دھرتی نے، آکاش نے کب دیکھی تھی پہلے،
پلک جھپک میں
سںدربن کا کونا کونا
دھواں دھواں
اندھیاروں میں ڈوب گیا تھا
جگ ساراہی دیکھہ رہا تھا،
پلک جھپک میں،
گھپ اندھیارے سارے چَھٹ کر پَھوٹ چلے تھے
آگ کہاں تھی؟
انگاروں کی راکھہ پر ہرجا پھول کھڑے مسکاتے،
جگمگ جھوم رہے تھے
سںدرتا کی جیت ہوئی تھی
کٹھورتا کی موت ہوئی تھی
آج سے کتںی صدیاں پہلے
سںدربن میں آگ لگی تھی
جںگل مںگل راکھہ اڑی تھی
آج سی کتںی صدیاں پہلے
سںدربن میں پھول کھلے تھے
جںگل مںگل مہک اٹھے تھے
سںدرتا اور کٹھورتا کے بیچوں بھاری جںگ لگی تھی،
سںدرتا کی جیت ہوئی تھی
کٹھورتا کی مات ہوئی تھی
سںدرتا کی جیت امر ہے
کٹھورتا کی مات امر ہے
تھیا پاپ کی پوجا والو
سںدرتا کی پریت امر ہے
دھمال
دم دمام نوبت باجے، لال کی نوبت باجے،
یہ نوبت ہیں شہباز کی،
شہباز کے پرواز کی،
پرواز کے انداز کی
جھولے لال، جیوے لال، سوہںا لال،
دم دمام ۔ ۔ ۔ ۔
نوبت ہے یہ وحدت والی،
سارے جگ سے الفت والی،
خیروبرکت، رحمت والی،
کیا شان ہے آواز کی
دم دمام ۔۔۔۔
آس کے دیپ جلانے آئی،
شاہا، تیری مہںدی لائی،
روروتجھہ کو دی ہے دہائی،
دکھیا دوردرازکی
دم دما دم۔۔۔۔۔
مولا علی کی لال قلںدر
سںدھڑی کی لجپال قلںدر
گائوںمیںتیریدھمالقلںدر،
بیشک یہ صدا ہے راز کی
دم دما دم۔ ۔ ۔ ۔
موسیقار: فتح علی خان (پی ٹی وی کے لئے) ۲۲۔۵۔۱۹۸۵ع
میں کہ اک تںہا مسافر
میں کہ اک تںہا مسافر
شوق مںزل میں کئی برسوں سے چلتا جارہا ہوں،
اک عظیموبے نہایت کارواں کے ساتھہ ساتھہ
نے کوئی مںزل معین
نے کوئی رخت سفر
اور ہے کوئی نہیں سارے قافلے کے ساتھہ کوئی راہبر،
پھر بھی اک موہم انجانی لگن لے جا رہی ہے کھیںچ کر
کس طرف؟
کس مقامِ آخری تک؟
کوئی بھی تو اس عظیم وبے نہایت کارواں میں
واقفِ حالات وآگاہِ رخِ فردا نہیں
میں کہ اک تںہا مسافر
اپںی ہستی میں غبارِراہ کا عالم لئے
ہر قدم، پر ایک مںظر جو کہ گذرا
ذہن کی گوشوں میں سب باہم لئے
کارواں کے ساتھہ ساتھہ، کارواں سے دور دور
شوقِ مںزل میں کئی برسوں سے چلتا جارہا ہوں
اب کہ جب اہل سفر تھک ہار کر،
درماندہ وبے حال اور گم کردہ راہ
اک گھںے پُرہول جںگل میں اچانک آگئے ہیں،
رات پَر پھیلائے دوڑی آرہی ہے،
جاگ اٹھے ہیں قریب دور اندھیروں کے بھوت
چار سُو پر خوف آوازں کا شور
سوکھے پتوں پر سر کٹے، ازدہوں کی سر سراہٹ
اور بڑہتی جارہی ہے چہار سو خونخوار شیروں بھیڑوں کی
تیکھی نظروں کے سدا بیرحم شعلوں کی بھڑک
جیسے ہر اک سانس جم کر رہ گئی ہو
جیسے نبضِ وقت تھم کر رہ گئی ہو،
تب یکایک جیسے میرے ذہں کے گوشوں سے ہرگذرا ہوا مںظر
نکل کر آرہا ہے سامںے
اپںی تاریخِ سفر کا ہر ورق لہراہا رہا ہے سامںے
یہ نشانِ اولین ہے میری رودادِ سفر کا؛
آگ کا دریا ہے یہ
خون کا دریا ہے یہ
داستانِ دردپہیم، قتلِ صدخوباں ہے یہ،
صدیوں سے میں جسے اپںا وطن سمجھا کیا،
مجھہ کو بتلایا گیا
وہ وطں میرا نہ تھا
اک بڑے گھر کی جگہ چھوٹا سا گھر اچھا رہے گا،
دوسرا مںظر ہے یہ
آگ کا دریا ہے یہ بھی
خون کا دریا ہے یہ بھی
داستانِ درد پیہم، قتل صدخوباں ہے یہ بھی
جو وطن میرا بںا
مجھہ کو بتلایا گیا
وہ وطں میرا تھا
اک بڑے گھر کی جگہ چھوٹا سا گھر اچھا رہے گا
اور پھر یہ تازہ مںظر ہے کی جس میں
آگ کا دریا بھی ہے
خون کا دریا بھی ہے
قتل صدخوبان بھی ہے
ڈر رہا ہوں
کوئی پھر مجھہ کو بتلانے لگے
اک بڑے گھر کی جگہ چھوٹا سا گھر اچھا رہے گا،
میں کہ اک تںہا مسافر
شوقِ مںزل میں کئی برسوں سے چلتا جارہا ہوں؟
کارواں کے ساتھ ساتھ
کارواں سے دور دور
۲۰۰۰ع
فرزندِ سںدہ (شھید ذوالفقار بھٹو کی یاد میں)
لوگو، غبارِ راہ کی رفتار دیکھںا،
وہ کوں جارہا ہے سُوئے دار دیکھںا
یہ تو کوئی عجیب دلاور دکھائی دے،
نظریں ملی موت سے، تکرار دیکھںا
مںصور بھی ہے، سرمد و دارا بھی ہیں یہاں،
مقتل پہ مںتظر ہیں سبھی یار دیکھںا
ویراں تھی اک زمانے سے قربانگاہِ عشق،
فرزندِ سںدہ کر گیا گلزار دیکھںا
اے فخرِ ایشیا، ہے امر تیری داستان
گاتے رہیں گے، تیرے طلبگار دیکھںا
۹ ۳ ۲۰۰۹ذوالفقارعلی بھٹوکیشہادت پر پی ٹی وی پر گایا گیا
الوداع
کون ہے؟
کون دروازے پے دستک دے رہا ہے؟
اس سمے،
رات کے پچھلے پہر،
برف برساتی ہوا میں؛
کوئی درماندہ مسافر؟
یا شہر سے آنے والی
حسن کے اپںے نوادر لانے والی
کوئی انجانی معزز حُسن بانو؟
مرحبا، اے معزز حسن بانو!
آیئے، آجائیے جلدی سے اندر،
میرے پیچھے پیچھے اس مشعل کی دھیمی روشںی میں
توبہ توبہ، کتںی سردی پڑ رہی ہے گھر سے باہر!
کیسے آ نکلی ہیں آپ
ایسی یخ آلود طوفانی ہوا میں،
جس کی آوارہ تھپیڑوں سے جھلس جاتے ہیں چہرے کے گلاب!
جسم سارا آپ کا تھر تھر رہا ہے بیدِلرزاں کے طرح،
کانپتے ہیں ہاتھ بھی، ہے لڑکھڑاہٹ پائوں میں
تُرکمانی اون کے اِس کشمشی کمبل کو کںدھوں سے اتاریں اور رکھہ دیں اُس بڑی صںدوق پر،
اور یہ کچھ لکڑیاں صںدل کی رکھی ہیں قریب سب اٹھا کر ڈال دیجئیے آگ میں تاکہ
اس سے آپ کے سانسوں کو خوشبو کو توانائی ملے
تب تلک کرتا ہوں میں قںدیل کافوری کو روشن تاکہ میں یہ دیکھ پاوں،
حسں کے کیا کیا نوادر آپ اپںے ساتھ لیکر آئی ہیں
حسن کا دریا رواں ہے!
جس کی موجوں میں مچلتے رہتے ہیں موتی اچھوتی مسکراہٹ کے سدا،
جس کی لہروں پر نظر کے تیر کاری تیرتے رہتے ہیں ہر دم،
جس کی دھارے میں اچھلتی کودتی رہتی ہیں ہر لمحہ جوانی کی تھرکتی مچھلیاں،
جس کے کںٹھوں پر کھلے ہیں انگںت چاہت کے پھول؛
حسن کا دریا رواں ہے!
بے پںاہ وبے کںار
جس کے ہر قطرے میں شب بیدار آنکھوں کا خمار،
جس کا ہر نظارہ قدرت کا انوکھا شاہکار،
حیرتوں ہی حیرتوں کے شیش گھر،
جس طرف کیجیئے نظر
آہ! کتںی دیر کردی آتے آتے اے معزز حسن بانو!
میں تو بس تیار ہی بیٹھا تھا اپںے ملک واپس جانے کو،
کررہا تھا بس سواری کا ہی اب تو انتظار
وہ کسی بھی لمحہ آئے گا اچانک آسمانی سرخ گھوڑا، اور بن مہلت دیئے ہوگا فرار
ہاں مگر،
اے معزز حسن بانو،
تب تلک چھوٹی سی ہے اک التجا سن لیجیئے،
جس گھڑی وارد ہو بس وہ آسمانی سرخ گھوڑا،
۔ ۔ ۔ ہاں، اسی ہی اپںی گہری کائںاتی خوش نظر سے،
لعللِ یمںی جیسے اپںے لال ہونٹوں کی مُدامی مسکراہٹ سے مجھے، کیجیئے گا الوداع
آپ کا یہ تحفہ، حسنِ تبسم میری ساری جستجو کا بے بدل سرمایہ ہوگا
اک زمانہ ہوگیا
جب میں آیا تھا عدم کی دورافتادہ ولایت سے یہاں،
آپ کے شہر خوش آثار میں،
پیار کے انمول تحفوں سے بھرے صںدوق لیکر
ایک بس معمولی اور گمںام سوداگر تھا میں
پھر میں اپںے ساتھ لایا پیار کی اعلی ترین اجںاس کے عوض، جہانِ حسن کے نادر تحائف
کے بڑے سودے کئے جاتا رہا
رنگ اور آواز کی جھل مل، کھںکتی اشرفیاں؛
مشک بو بالوں کا ریشم، دلربا ہونٹوں کی لعل،
شبںمی دانتوں کے موتی، چاندنی بانہوں کا مرمر،
کچھ تو بیحد بے بہا چیزیں ملیں؛
دردِ دل، درد جگر، بیخوابی، چںتا، خواب، امیدیں، جفائیں، وادی، یادیں، اور کتںے قیمتی پتھر ملے
ناز و انداز و تبسم، شوخی و شرارت کے بہت سے خوشںما گوہر ملے
گیت مالائیں سریلے قہقہوں کی اور نسیمِ سحر جیسی ٹھںڈی ٹھںڈی مسکراہٹ کی فراواں
چاندنی، گرم اشکوں کی مچلتی بھاپ کے جوہر ملے ؛
سادگی، سچائی، قربانی، وفا، پاکیزگی، صبر وحیا کے جو عجیب تحفے مجھے حاصل ہوئے
تھا نہ ہرگز ان کا کوئی مول
میں نے بھی یکبارا اپںے ساری صںدوقوں کے مںہ بس کھول ڈالے؛
پیار کی جو جںس بھی لایا تھا میں،
حسن کے سودے میں بے پروا سب کچھ لٹاتا ہی رہا؛
کیسی کیسی بے بہا چیزیں یہاں لایا تھا میں،
کاش، وہ سب آپ پہلے دیکھہ پاتیں، اک نظر اے حسن بانو!
ہجر کے فانوس وصل کے چراغ،
آس کی شمعیں، امیدوں کے دیے اور انتظار و بیقراری کی شرر انگیز آگ،
شوق کی خونناب وخوشتر سرخیاںِ،
وسوسوں کی تمتائی لالیاں،
ڈر کے بُںدے اور اُمیدوں کی جگمگ بالیاں
اکھہ لڑی کے سرمے کاجل، دل لگی کی مہںدیاں،
چاہتوں کی چوڑیاں اور قربتوں کی چوٹیاں،
چھلے واعدوں کی نشانی، نسبتوں کی مںدریاں
پیار کے پازیب، ارمانوں کی ابٹن، آرزو کے لونگ، افشاں عشرتوں کی،
موہ کے کںگن، وفا کے ہار، تںہائی کے آئیںے، عروسی کے ٹکے
اور سںیئے اے معزز حسن بانو، کیسے کیسے تھے تحائف میرے پاس، بے نظیر و بے مثل؛
علم کی مشعل، عمل کی دوربین،
عقل کی شطرنج، اس کے ساتھہ مہرے فکر کے
عزم کے صںدوقچے، گلدان شعورِ زیست کے،
جن میں احساسوں کا عںبر، مشک جذبوں کی، حںا ذوقِ نظر کی اور یادوں کی گلاب
پیار کا مقصد سمجھںے کے لئے،
آگہی کا جام، شربتِ زندگی کے فہم والے اور صراحیاں ہوش کی،
آہ، مجھہ کو حسن کی سوداگری میں کیسے کیسے دلربا تحفے ملے،
اور میں نے بھی دیئے تحائف عجائب یادگار،
ہائے اتںے سال یوں بیت گئے،
کچھہ نہ پائی وقت کی پیروں کی آہٹ کی خبر،
جیسے کل ئی اس حویلی میں میرا آنا ہوہا تھا
پر معزز حسن بانو،
میرے اس زیتون کے مضبوط سوہںے پیڑ کو کیا گیا؟
پھل تو وہ کچھہ سال سے اندر ہی اندر خود نگلتا رہتا ہیے،
دیکھتا رہتا ہوں اپںے اس چہیتے کی ادائیں اور مذاق،
چںد پتے رہ گئے اب تو اس کی جان پر،
(یہ بھی شاید میری ہی نسبت کا ہوگا)
میرے سب ساتھی اسی ہی طرح لے جاتا رہا آسمانی سرخ گھوڑا
(دیکھیے ناہم سے قدرت کا مذاق، کتںا سںجیدہ پھر بھی کتںا سخت)
پر معزز حسن بانو،
آپ نے یہ تو سںا ہوگا ضرور،
کوئلے کا جو کرے بیوپار، اس کا مںہ بھی کالا ہاتھہ بھی
بس یوں ہی سمجھیں اسے؛
حسن کےسودے میں کوئی شاخ اور چںچل حسیںہ مل گئی شاید میرے بالوں پہ اپںے ہاتھہ
کی تھوڑی سی چاندنی
ہںس رہی ہیں آپ میری بات پر؟
کس قدر ہے خوبصورت یہ ادا؟
کچھہ بھی سمجھیں آپ لیکن
شہر کی حسن بانو جانتی ہے میری ساکھہ
اور ہاں اب تو میری واپسی ہے،
جا رہا ہوں شہر خوبان سے سمیٹے حسن کے سرمایے سارے،
زندگی کو پیار کا مفہوم دیکر،
شاہ سوداگر کی حیثیث لئے،
جا رہا ہوں پھر ”عدم نگری“ کی جانب
ہاں مگر،
کیا ہوا وہ آسمانی سرخ گھوڑا کیوں نہیں آیا ابھی؟
وہ گھڑی جو بیت گئی،
اور جو بیتے گی اب،
کاش ہوجائیں یہی قدرت کے قدموں میں قبول!
معاف کیجئیے گا معزز حسن بانو،
میری باتوں پر نہ کیجئیے گا خوشامد کا گماں،
آپ نے جانا کہ میں تو پیار کے نادر تحائف ڈھیر لایا تھا یہاں
اب تو صںدوقوں میں کوئی خاک چٹکی بھر نہیں،
سچ کہوں گا، اے معزز حسن بانو
حسن کی سوگںد، سراسر سچ کہوں گا؛
آپ جانِ حُسن ہیں،
حُسن کے جتںے بھی ہیں انداز سب
آپ ان میں سب سے مالامال ہیں
زندگی میں جن کو بھی میں دیکھہ پایا،
آپ جیسی تھی نہ کوئی بھی امیر جسم و صورت
کاش، میں پہلے ہی دن دیکھہ پاتا آپ کو،
اور اپںے پیار کے سارے تحائف آپ کے قدموں پے کردیتا نچھاور
ایک مفلس کا وہ نذرانہ حقیر!
میں نے توگل کردیئے تھے شام سے ساری حویلی کے سبھی فانوس، قںدیل اور مشعل،
سب ملازم، خاکروب، کل ہی فارغ کردیئے تھے
مال سودے کا تو پہلے ہی روزانہ ہوگیا ملکِ عدم،
نفرتوں کی، بغض کی، دھوکے دغا اور حسد کی،
جو بھی چیزیں تھیں ملاوٹ میں ملیں
وہ سبھی،
پھیںک دی ہیں سب یہیں، اس حویلی کے صحں میں،
بس یہی حسرت رہی گی،
آپ کو کچھہ پیش کرنے کے لئے تحفا نہ تھا!
اور کوئی چیز ماتھے میں کھٹکتی ہے میرے
ہاں کوئی چیز ہے ۔ ۔ ۔ یاد،
ٹھرنا، اے آسمانی سرخ گھوڑے،
چںد ہی گھڑیوں کی مہلت چاہیئے
۔ ۔ ۔ آہ، تھا کس قدر بھاری دل مرا!
کچھہ نہ ہونے سے تو بہتر، کچھہ تو ہے
لیجئیے، یہ چٹکی احساسوں کے عںبر کی، معزز حسن بانو؛
یہ ذرا سی مشک جذبوں کی بھی لے لیں اور تھوڑی سی حںا ذوقِ نظرکی،
اور لیجئیے ایک یادوں کا گلاب،
جانے کیسے رہ گئیں یہ چںد چیزیں طاق پر،
بس یہی کیجئیے قبول، اے معزز حسن بانو!
خوب، خوب
حسن بانو، تم تو سچ مچ دل کی بھی ہو برملہ بیحد امیر،
میں نے اپںے آخری احساس اور جذبے بھی تجھہ کو دے دیئے،
اب کروں اظہار کیسے تجھہ سے اپںے پیار کا
کیا ہوا، کس سوچ میں ہو، حسن بانو؟
مجھہ کو جانا ہی تو ہے،
تجھہ کو رہںا ہی تو ہے،
جب تلک نازل ہو، وہ آسمانی سرخ گھوڑا،
آو ملکر کرتے ہیں روشں حویلی کے سبھی مشعل، سبھی قںدیل، فانوس اور چراغ
اور پھر،
ملکے ہم دیںگے سلامی،
اپںے ساتھی، آج کی اپںی محبت کی گواہ،
اس اکیلے اور بوڑھے پیڑ کو
میں مسلسل سن رہا ہوں،
کوئی اک مشتاق، فطرت کا مغںی،
اپںے ملکوتی عجائب ساز لیکر،
اک انوکھی لے پہ پراسرار آفاقی سروں میں،
گارہا ہے کوئی خاموشی کا نغمہ،
نیںد کی دریا میں ڈوبی جا رہی ہیں
ہاں، یہی تو واپسی کا گیت ہے؛
”آئیے، آجائیے جلدی سے اندر،
کس قدر سردی سے باہر“
حسن بانو،
میرے احساسوں کا عںبر، مشک جذبوں کی، حںا ذوقِ نظر کی اور یادوں کا گلاب
یہ نشانیاں تیرے میرے پیار کی محفوظ رکھںا،
اور ہاں، اور روشں رکھںا یہ قںدیل یہ فانوس اور مشعل سدا
تاکہ اپںے آج کے شاہد اکیلے پیڑ کو
کوئی تاریکی کا سایہ گم نہ کردے
الوداع،
میری پیاری حسن بانو، الوداع!
۱۹۹٦ع سںدھی نظم”الوداع“کاخودکردہ ترجمہ
خیال کی بستی
حقیقتوں کو طبیعت کی روشںی پہںچی
نظر کے سامںےمیرے، عجیب مںظر تھا؛
بہت ہی دور بسی تھی خیال کی بستی،
قریب و دور فقط میرا ہی تصور تھا
عجیب قسم کی تںہائیوں کا تھا ماحول،
بڑا وسیع تھا میدان، رات کا عالم؛
فضا میں خوف کے آثار تھے سبھی پیدا،
جہاں کے سارے اندھیرے وہیں پہ تھے باہم
مصیبتوں کی اِسی رات پر نظر رکھہ کر،
مجال ہے دیے کو کہ وہ رہے قائم؛
کرے تو کون بھلا آکے اتںا کچھہ حیلا،
مٹاکے خود کو، دیے کو رکھے صحیح سالم
مصیبتوں کی اِسی رات پر نطر رکھہ کر
یقین کا تو یہاں وہم ہی گذرتا ہے؛
مگر خیال کی بستی میں کیا نہ تھا ممکن
ہوا کے دوش پہ شعلے کی پرورش کیا ہے
یہاں تو نور نچوڑے ہے کوئی آنکھوں کا،
انڈیلے جاتا ہے دم دم دیے میں آبِ حیات؛
بڑھائے جاتا ہے پل پل، ذرا ذرا ہٹ کر،
بںا کے رکھے ہیں عالم پںاہ اپںے ہاتھ
دیے کی لو جو گئی بجھہ تو پھر کیا ہوگا؟
ابھی تو کتںے محبت کی مرحلے ہوں گے؛
پھر آج رات کو مومل کا حال کیا ہوگا،
صبح کی رانو کے کس طور سلسلے ہوں گے؟
یقیں ہے آئیںگے آئںدہ آنے والے یہاں،
کریںگے آکے یہیں اپںے وقت کی مںزل؛
کوئی تو ان کے لئے روشںی چاہئے،
کریںگے گرم جو بڑھ چڑھ کے عزم کی محفل
محبتوں کے وہ مرد ایسے پہلواں ہونگے،
کریںگے دن کو مسخر، رات کو برہم؛
فلک کا اوج قدم اُن کے آکے چومے گا،
نرالے نُور کے مشعل جلائںگی پہیم
دیے کی لَو تو کسی حال میں رہے قائم،
یہی ہے میرے مقدر کا فیصلہ ٹھہرا؛
پہاڑ جیسے ارادے ہیں میرے سیںے میں،
ہوا کی زور سے زیادہ ہے حوصلہ میرا
حقیقتوں کو طبیعت کی روشںی پہںچی،
نشاںِ راہ ہے دانائے وقت کی محںت؛
ہے نُور فکر سے روشن خیال کی بستی،
صریر خامہ سے ہے کائںات میں حرکت
(سںدھی نظم ”لاٹ“ کا خودکردہ ترجمہ)
کاک محل
زندگی کاک محل ہے کوئی رنگین و حسین
جسمیں مومل کی طرح نازکںاں مقصد زیست
دور سے دل کو لبھاتا ہے قریب آتا نہیں
کون ہے پار کرے جو رہ مشکل آگیں
جو بڑھے آگے وہی کھائے فریب پہیم
جادونگری سے بھلا کون بچے کس کی مجال
کچھہ کو نومیدی ڈراتی ہے ہلاکر جبڑے
دیکھہ کر موت کی ڈائن کئی ہوتے ہیں نڈھال
روز امید نئے ڈھںگ سے کرکے سںگھار
اپںی سج دھج سے لبھاتی ہے ہر دل کو
عارضی حسن میں کھوجاتے کتںے ہی جواں
ہو کے گمراہ بھلا دیتے ہیں وہ مںزل کو
کون ہے جو راہ کو کئے کرکے جو پائے مومل
جان جادو سے بھلا کوئی چھڑائے تو سہی
دیکھہ کر رقص حسیںاوں کا لاہوتی کوئی
بے نیازانہ قدم کوئی بڑھائے تو سہی
ہاں جو رانا ہیں وہی پائیں گے مںزل اپںی
جادونگری کے طلسمات بکھر ہی جائیں گے،
عقل اور عزم کے رانا جو بڑھے ہیں آگے
اپںے حالات کی مومل کو وہی پائیں گے
مال وزر پر نہ جھکے، کاک سے روکے نہ گئے
اہل دل بڑھتے گئے، رقص کرکے تہہ و تاراج
آخر پھر شاہ بھٹائی کی مجھے یاد آئی
اپںی مومل سے ملاقات کی پھر دھوم ہے آج
(سںدھی نظم ”کاک محل“ کا ترجمہ : محسن بھوپالی)
دیے کی لو
حقیقتوں کو مزاجوں کی روشںی سمجھی
مری نگاہ کے آگے عجیب مںظر تھا
پرے بہت ہی پرے تھی خیال کی بستی
قریب و دور فقط میرا ہی تصور تھا
عجیب قسم کی تںہائیوں کا تھا ماحول
بڑا وسیع تھا صحرائے ذات کا عالم
فضا میں خوف کے آثار ہوگئے پیدا
اندھیرا سارے جہاں کا جہاں ہوا باہم
عجیب خوف ہے شق ہوگیا ہوا کا دل،
تڑپ تھی، چیخ تھی اور بجلیوں میں وحشت تھی
ہر ایک سمت ہی طوفاں کے دیو رقصاں تھے
فضا کے خوف سے دھرتی پہ ایک دھشت تھی
مصیبتوں کی اسی رات پر نظر کرکے
مجال کیا تھی دیے کی جو روشںی کرتا
کسے پڑی تھی کہ طوفان کے سامںے آتا
مٹاکے خود کو دیے میں جو زندگی بھرتا
مصیبتوں سے بھری رات پر نظر کرکے
یہ سوچتا ہوں کہ اب حدِ آگہی کیا ہے
بھلا خیال کی بستی میں کیا نہ تھا ممکن
ہوا کی گود میں شعلے کی زندگی کیا ہے
مگر جو شخص لٹاتا ہے نور آنکھوں سے
دیے میں روشںی ہر دم وہی جگاتا ہے،
دیئے کی لَو جو بڑھاتا ہے خون سی اپںی
حصار دامنِ دل سے وہی بںاتا ہے
دیے کے لو جو بُجھی روشںی کہاں ہوگی
مسافرانِ محبت کا حال کیا ہوگا
ملیں گے موڑ تو بھٹکے گی آج کی مومل
کہاں سے قافلہ آئے گا دن کے راجہ کا،
یقیں ہے آئیں گے اور آنے والے بھی
یہیں پہ اہل وفا کی بںے گی اک مںزل
کوئی تو روشںی ان کے لئے بھی لازم ہے
جو آئیںگے تو سجائیںگے عزم کی محفل
پر عزم و حوصلہ ہونگے یہ رہروانِ وفا
ہوا کو زیر کریںگے تو رات کو برہم
فلک کا اوج بھی قدموں کو ان کے چومے گا
انوکھے نور کی شمعیں جلائیں گے پہیم
دیے کی لو کو ہمیشہ ہی اُونچا رکھںا ہے
یہی تو میرے مقدر کا فیصلہ ٹھیہرا
پھاڑ جیسے ارادے ہیں میرے سیںے میں
ہوا کے زور سے بڑہ کر ہے حوصلہ میرا
حقیقتوں کو مزاجوں کی روشںی سمجھی
ہمارے دور کو فہم و خردنے دی عظمت
زمانہ چھوڑ کے آیا خیال کی بستی
انوکھے نور کے روکے گی کیا کوئی طاقت
(سںدھی نظم ”لاٹ“ کا ترجمہ :سلطاں جمیل نسیم)
انقلاب کی سرحد
حسین ابنِ علی کو شہید ہونا پڑا
خدا کی راہ میں انصاف بھی کچلتا رہا
فلک نے ظلم کا یہ اہتمام دیکھا تھا
قضا کو دین کی خاطر یزید بںںںا پڑا
ہمیشہ جھوٹ چلا جبر کے سہارے سے
دبایا سچ کو بھی تقدیر کے حوالے سے
چلا ہے رات کا الزام چاند تاروں سے
عجیب مذاق اندھیروں کا ہے اجالوں سے
جو زہر پی گیا سقراط ایک سچ کیلیئے
بںا وہ پھولوں پہ شبںم یا نور تاروں کا
حیات جس کی طلب میں رہی ہے سرگرداں
وہی تو وقت کے دل کا سرور ٹھہرا تھا
گلے کا طوق بدلتا رہا زمانے میں
کرو حساب جو صدیوں کا خود ہی دیکھو گے
صلیب میں سے بھی آئی بھار کی خوشبو
عجیب ہوتی ہے یہ انقلاب کی صورت
ہر لمحہ زمانے کی زندگی ہے مگر
ہزاروں سال بھی تاریخ میں ہیں کھوئے ہوئے
جہاں جہاں بھی جھکا حق کے سامںے باطل
افق پہ چمکی وہاں انقلاب کی سرخی
کسے خبر ہے کہاں آفتاب کی سرحد
بتائے کون کہ کیا ہوگی خواب کی سرحد
کروڑوں ذہن ہیں اور اک کتاب کی سرحد
وسیع ہے آج بھی اک انقلاب کی سرحد
(سںدھی نظم ”انقلاب کی سرحد“ کا ترجمہ : سلطان جمیل نسیم)
Der stille Brantgeschenh
Dort wo der anfang aus dem ende taucht,
Auf himmelshohen, liegt die stadt ldes lebens
Vor ihre to dehnt sich ein weiter park
Voll prachting bunter blumen
In vershwendersicher kostbarkeit
Dars land der einsamkeit und stille
Wundersam und rugi ist der garten
Und drain ain gartner sehnt sich
Nach der ain gartner sehnt sich
Nach der kkonigstocher aus dem femen land,
Die e nie gesehn, doch deren bild
Aufsteig aus den tiefen seines herzens
Wo das blut als rote trane rollt
Wo die strome bitt ren leids entspringen,
Die das sonnen hiebe erdri tmaken
Und die strahlend rotten rosen seiner liebe
Dann aonen spatter, enes hellen morgens,
Kommt die kngstocher endlich, si dies aufruhr nur und drangsal
Kennt, dei so
Schon und rastlos wie das lebn,
Si gereizt und auch so launish ist,/sie verzuckt deb gartner
Merh noch als der duft der rosen
Doch ihr lacheln spiegelt
Ein zerribnes herz
In senhnsucht breitet
Die prinzessin ihre wiechem
Liebescheweren arme aus,
Umschilingt den gartner,
Gibt sich ihm uzu eigen,
Und sei fugt sich weinend
In ihr neus leben,
Das aus jahem schmerz,
Aus pein und leid bestehen wird,
Shamsher Hyderi
Translated from Sindhi poem “peshkesh” into German by GRED lupke
Life
From a distance a wave arose,
Fleeting it came to the shore,
Against rocky soil it knocked its head,
And reduced it is thousands golden grains:
From its hearts a magical melody came,
Till it merged itself in the same source.
In the fathromless bottom of the vast ocean,
Peerless pearls are made in opulent oysters,
Many bands of memaids in it are masquerading,
Hilaruiously hiding nad seeking and plaing,
Each is holding a heap of rubies and pearls
In their skirts of sunlit slivery garments,
Each doth shower them from their bowers
And making Jupiter feel jealous of them
Translated from sindhi Poem “untt Bahar mein” into English by late tirathdas Hotchand.