ناول

هينئڙو ٻہ اڌ

هي ناول هڪ پڙھيل لکيل ۽ شاعراڻو مزاج رکندڙ نوجوان جي ڪجهه آواره ۽ ڪجھه سنجيده روين جي عڪاسي ڪري ٿو، جيڪو غير هموار ۽ نامناسب حالتن جي هٿن ۾، ڪڏهن چاهتن سان لڪ لڪوٽيون ڪري ٿو، ته ڪڏھن وري سونهن ۽ جوڀن جي رنگبرنگي وادين ۾ زندگيءَ جي زخمن کي وقتي طور وسارڻ جا جتن ڪري ٿو. ذھني طور پسمانده ماڻهن جي صحبت ۾، منطقي ۽ عقلي آڱرين ۾ دليلن جي بلورن سان، حقيتن جا نشانا وٺڻ ڪيترو مشڪل آھي؟ اهو هن ناول جي درمياني صفحن جي ڪپڙن جو رنگ آھي! انساني فطرت جي چڱاين توڻي مداين تي مشتمل سماجي ڪردارن ۽ سالن کان تصور جي تالاب ۾ وهجندڙ واقعن کي، قلم جي بيساخته چميءَ ناول جو روپ ڏيئي ڇڏيو آھي!

4.5/5.0
4946
1212
آخري ڀيرو اپڊيٽ ٿيو:
ڇاپو 1

حق ۽ واسطا محفوظ

ڪتاب جو نالو: هينئڙو ٻه اڌ
موضوع: ناول
ليکڪ: ناشاد رحم علي
ڇاپو پهريون: جون 2016ع
لي آئوٽ: پرڪاش ڪرماڻي
ڇپيندڙ: سنڌيا پبليڪيشن

ارپنا

آئون پنهنجو هي ڪتاب انهن لڙڪن جي نالي ارپيان ٿو، جن کي اگھندڙ آڱرون ملي نه سگھيون. آئون پنهنجو هي ڪتاب، انهن واعدن جي نالي ارپيان ٿو، جيڪي پورڻتا سان پرڻجڻ جي اوسيئڙي ۾ پوڙها ٿي پيا. آئون پنهنجوهي ڪتاب، ان البيلي حسن جي نالي ارپيان ٿو، جيڪو حسن شناس اکين جي ديدار کان محروم رهجي ويو! آئون پنهنجو هي ڪتاب ان حساس سوچ جي نالي ارپيان ٿو, جيڪا وحشت سان وڙهي وڙهي ٿڪجي پئي آهي! آئون پنهنجو هيءُ ڪتاب ان مٿاهين سچ جي نالي ارپيان ٿو، جيڪو تاريخ جي هر دؤر ۾، اڻڄاڻائيءَ جي اونداهه، پسند جي پهري ۽ رهزنيءَ جي چادر ۾ لڪيل رهجي ويو آهي!

سنڌ سلامت پاران

سنڌ سلامت ڊجيٽل بوڪ ايڊيشن سلسلي جو نئون ڪتاب ”هينئڙو ٻه اڌ“ اوهان اڳيان پيش آهي. هي ڪتاب نامياري ليکڪ ناشاد رحم علي جو لکيل ناول آهي.

هي ناول هڪ پڙھيل لکيل ۽ شاعراڻو مزاج رکندڙ نوجوان جي ڪجهه آواره ۽ ڪجھه سنجيده روين جي عڪاسي ڪري ٿو، جيڪو غير هموار ۽ نامناسب حالتن جي هٿن ۾، ڪڏهن چاهتن سان لڪ لڪوٽيون ڪري ٿو، ته ڪڏھن وري سونهن ۽ جوڀن جي رنگبرنگي وادين ۾ زندگيءَ جي زخمن کي وقتي طور وسارڻ جا جتن ڪري ٿو. ذھني طور پسمانده ماڻهن جي صحبت ۾، منطقي ۽ عقلي آڱرين ۾ دليلن جي بلورن سان، حقيتن جا نشانا وٺڻ ڪيترو مشڪل آھي؟ اهو هن ناول جي درمياني صفحن جي ڪپڙن جو رنگ آھي! انساني فطرت جي چڱاين توڻي مداين تي مشتمل سماجي ڪردارن ۽ سالن کان تصور جي تالاب ۾ وهجندڙ واقعن کي، قلم جي بيساخته چميءَ ناول جو روپ ڏيئي ڇڏيو آھي!

هي ڪتاب 2016ع ۾ سنڌيا پبليڪيشن پاران ڇپايو ويو. ٿورائتا آهيون پياري دوست پرڪاش ڪرماڻي جا، جنهن ڪتاب جي ڪمپوز ڪاپي سنڌ سلامت ڪتاب گهر ۾ پيش ڪرڻ لاءِ موڪلي.

اوهان سڀني دوستن، ڀائرن، سڄڻن، بزرگن ۽ ساڃاهه وندن جي قيمتي مشورن، راين، صلاحن ۽ رهنمائي جو منتظر.

محمد سليمان وساڻ
مينيجنگ ايڊيٽر ( اعزازي )
سنڌ سلامت ڊاٽ ڪام
sulemanwassan@gmail. com
www. sindhsalamat. com
books. sindhsalamat. com

پنهنجي پاران : سوچن جو سنگرام!

هي ناول پيار جي رنگين ڪيفيتن، ازدواجي تلخين، ۽ انسان جي فطري رؤين جي ڪشمڪش جو سادو داستان آھي، جنهن ۾ پيار جي شادي، ان بيرحم سچائيءَ جو گونگهٽ لهرائي ٿي ته محبت ۽ شادي ٻه متضاد حقيقتون آھن! ان ڪري هن ناول جو مناسب عنوان ”ناڪام محبت“ هجڻ گهرجي ها. پر جيئن ته هن ناول ۾، ٻن مختلف سوچن جي سنگرام ڀرسان، سماج، زندگي ۽ نفسيات سان لاڳاپيل ٻه مختلف ٽڪراءُ موجود آھن. قديم ۽ جديد قدرن جي سنگم تي ستل مسافر وقت سان واسطو رکندڙ ھن ناول جا ڪردار، اڪثر ٻن متضاد رؤين ۾ وروڪيل آھن، ان ڪري هن ناول جو نالو ”هينئڙو ٻه اڌ“ به گهڻو اوپرو نٿو لڳي!
مون هي ناول 2009ع جي آڪٽمبر کان ڊسمبر جي پڇاڙيءَ تائين لکيو هو. هي ناول هڪ پڙھيل لکيل ۽ شاعراڻو مزاج رکندڙ نوجوان جي ڪجهه قدر آواره ۽ ڪجھه قدر سنجيده روين جي عڪاسي ڪري ٿو، جيڪو غير هموار ۽ نامناسب حالتن جي هٿن ۾، ڪڏهن چاهتن سان لڪ لڪوٽيون ڪري ٿو، ته ڪڏھن وري سونهن ۽ جوڀن جي رنگبرنگي وادين ۾ زندگيءَ جي زخمن کي وقتي طور وسارڻ جا جتن ڪري ٿو. ذھني طور پسمانده ماڻهن جي صحبت ۾، منطقي ۽ عقلي آڱرين ۾ دليلن جي بلورن سان، حقيتن جا نشانا وٺڻ ڪيترو مشڪل آھي؟ اهو هن ناول جي درمياني صفحن جي ڪپڙن جو رنگ آھي! انساني فطرت جي چڱاين توڻي مداين تي مشتمل سماجي ڪردارن ۽ سالن کان تصور جي تالاب ۾ وهجندڙ واقعن کي، قلم جي بيساخته چميءَ ناول جو روپ ڏيئي ڇڏيو آھي!
هن قلمي پورهئي جي سفر ۾، مونسان جن مانائتن ماڻھن جون محبتون همقدم ٿي هليون آھن، انهن ۾ محترم منور ساگر، مانائتو مصطفيٰ هنگورجو، پيارو پرڪاش ڪرماڻي، امر عبدالستار ٻاڪڙ، عبدالله آس هنگورجو ۽ سون سريکو شاعر امر ساهڙ شامل آھن. سنڌيا پبليڪشن جهڙي باوقار ۽ هنڌ سنڌ مشهور اداري طرفان هي ڪتاب اوهانجي هٿن ۾ اچڻ سچ ته مون لاءِ اعزاز آھي، آئون سنڌيا جي وس وارن دوستن جو ٿورائتو آھيان.
هن ناول جا سمورا نالا، ڪردار ۽ واقعا فرضي آھن. ڪنهن به قسم جي هڪجهڙائيءَ کي اتفاق سمجهڻ گهرجي.

ناشاد رحم علي
اسلامڪوٽ ٿرپارڪر
21 مئي2016ع
Cell:03213429032-03468922422
Email:nashadrahimali@gmail. com

دلچسپ ۽ منفرد ترين ناول!

اديبن جي دنيا اديبن کي نيبھه ھجي. نقادن جي دنيا نقادن کي مبارڪ هجي-پاڻ آھيون باذوق پڙھندڙ! ۽ هن ناول کي هڪ پڙھندڙ جي نظر سان ئي ڏسي رهيا آھيون.
شروعاتي صفحن وارا خط، ٿي سگهي ٿو، مطالعي جي ٻاڙ تي نه هِريل ۽ اڻ شاعراڻي مزاج جي مالڪ پڙھندڙن کي گهٽ involve رکن، پر شروعاتي ڪجھ صفحا لتاڙڻ بعد آخر تائين حيرت ۽ تجسس کي ڦُلوريندو، هي ناول پڙھندڙ کي هڪ ئي ويهڪ ۾ پنا پورا ڪرڻ تي مجبور ڪري ٿو(پساه پورا نه. !)
ٿر، لاڙ ۽ ناري جي پس منظر ۾ رچيل سمورا ڪردار ۽ واقعا انوکا پر حقيقتن سان همڪنار لڳن ٿا. ناشاد جي مخصوص رومانوي اسلوب ۽ سهڻي نثر، انهن کي چار چنڊ لڳايا آھن. ٿر جي فطري ماحول جا رنگ جڏھن به ناشاد جي قلم مان نڪرن ٿا ته ٿري ڏڪار، بک ۽ بدحالي پڙھندڙ کان وقتي طور وسريو وڃن ۽ ليکڪ وارو گليمرائيزڊ ٿر، پنهنجي فطري ۽ تهذيبي حسن سميت سامهون اچي بيهي ٿو!
هن ناول وارو دلڪش، ڪٿي عاشق، ڪٿي فلسفي، ڪٿي مظلوم ته ڪٿي وري قابل رشڪ لڳي ٿو. عورتاڻي ڪيفيت جي رنگينين کان ويندي گهريلو مسئلن جي تلخين تائين، خود غرض طبيعتن جي قباحتن کان ويندي دل جهوريندڙ حسن جي ادائن تائين، هن ناول جا ڪردار اسانجا پنهنجا ۽ اسانجي آسپاس جا لڳن ٿا، پر قيمتي قلمي پوشاڪ ان کي نئون رنگ ۽ ڍنگ ڏيئي ڇڏيو آھي. راول، گلاب، حڪيمه، سلمه، ماهپاره دلڪش، ڌونئر، قاسم ۽ نازيه ۽ نصرت تائين ڀلوڙ ڪردارن جي قهقشان ۾، ”وڌيڪ سٺو ڪهڙو “ وارو سوال لاجواب ٿي پوي ٿو!
هن ناول ۾ ڪٿي به نعريبازي، وڌاءُ يا وري خيالي وهڪرا ناهن بلڪه ھر هنڌ حقيقت نگاريءَ جا رنگ نظر اچن ٿا، البته ناشاد جي آرٽسٽڪ ۽ دلڇُھندڙ نثر ان کي قلم جا سورنهن سينگار ضرور ڪرايا آھن.
پاڻ دعوائن ۽ رد دعوائن واري کٽراڳ کان هيستائين بچيل رهيا آھيون. ڪنهن تخليق کي شاهڪار يا ردي چوڻ جو حق به پاڻ کي ناهي. پر بحيثيت پڙھندڙ ھي ناول مونکي سنڌي ادب جو دلچسپ ترين ۽ منفرد ترين ناول ضرور لڳو. آئون يونيورسٽي لائيف ۾، ”رهجي ويل منظر“ ۽ ”نيٺ گونگي ڳالهايو“ کي وري وري پڙھندو هئس، پر هن ناول به مونکي اڄڪلھه جي ذميوار مصروف زندگيءَ باوجود وري وري پڙھڻ تي مجبور ڪيو!
مغرب ۾ ناول پاپولر ۽ اهم صنف ليکيو وڃي ٿو. نوبل پرائيز جي هسٽري به هن صنف جي اهميت ڏانهن ڌيان ڇڪائي ٿي، پر اسان وٽ شارٽ ڪٽ، سکڻي جذباتيت ۽ ابهام پسنديءَ سبب ميڊيا، سوشل ميڊيا، ادبي ميڙاڪن، ۽ فيسٽيولس ۾ شاعريءَ کي ايترو ته اڇاليو ويو آھي، جو ايئن لڳندو آھي ڄڻ رڳو شاعري ئي ادب آھي، بلڪه ڪڏھن لڳندو آھي ڄڻ اسانجي سڀني مسئلن جو حل به شاعريءَ ۾ لڪيو پيو آھي! اهڙي ادبي ماحول ۾ ناشاد ناول جهڙي محنت طلب ۽ صبر آزما صنف سان دوستي رکي، ان سان ڀرپور انصاف ڪيو آھي-اهو قابل تحسين ڪم آھي!
ناول جي ڪن جملن مونکي گهڻو ڪجھه سوچڻ تي مجبور ڪيو. ڪيترن ئي جملن جي کراڙ مان ٻه ٽي ڪڻا حاضر آھن:
”ٻن ڪيفيتن ۾ انسان ڪوڙ ڳالهائي نه سگهندو آھي، هڪ موت جو خوف ۽ ٻيو جنسي انتهائن جي آسپاس“
”سامهون نظر ايندڙ روشنيون ڏسي لڳي ٿو، ڄڻ ڪاري ڪري ماريل عورتن جي ڪنن جا سونا جهومڪ، هوائن جي دوش تي لٽڪيل آھن!“
”درد جو درياءُ پي وڃڻ ۽ لڙڪن جا ڪيئي مينهن وسائڻ کانپوءِ، هڪ سطح اهڙي به ايندي آھي، جڏھن انسان چاهڻ جي باوجود روئي ناهي سگهندو! “

مصطفيٰ هنگورجو ايڊوڪيٽ
مٺي ٿرپارڪر 16/5/2016

لالچن ۽ شھرتن کان بينياز شخص! (ليکڪ جو خاڪو)

ھُو جيڪو نه پاڻ کي بخش ڪندو آھي، نه ئي ٻين سان رعايت ڪندو آھي، پر سنگتين ساٿين سان ڪڏھن ڪڏھن وهي ويندو آھي. ”وهڻ“ مان اهو مطلب نه ورتو وڃي ته انهن سان اهي خوبيون منسوب ڪري ڇڏيندو آھي، جيڪي مَنجهن نه هونديون آھن. پر وهڻ مان منهنجي مراد اها آھي ته انهن جي حقيقي خوبين کي نرالي نموني اظھاري ڇڏيندو آھي، جنهن ڪري اهي ڪردار انوکي اهميت جا حامل ٿي پوندا آھن. آئون اڪثر هن سان شڪايت ڪندو آھيان”خامين تي به کُليو ڇو ڪون لکئي ؟“ ته چوندو آھي ”آئون انهن تي لکندو آھيان جن جي خوبين کي خاميون بنائي گهڻو لکيو يا گهڻو ڳالهايو ويو آھي، يا مرڳو نه لکيو ويو آھي!“
نرالي نثر نويس، تشبيھه جي بادشاھ ۽ جملن جوڙڻ جي جادوگر هن دوست، پنهنجو پاڻ کي هن ناول ۾ گهڻو اظهاريو آھي پر هن جا رهجي ويل پار هيٺيان آھن.
(1) هو لالچن ۽ شهرتن کان بينياز شخص آھي. پاڻ ٻڏائي هن جي ڀر مان به ناهي گذري. پاڻ کي شاعر ليکڪ وغيره بدران سادو ڳوٺاڻو ۽ بيذرر شخص سڏائڻ ۾ ڪڏھن به قباحت محسوس ناهي ڪندو.
(2) هن جون دوستيون اشتهار ۽ دشمنيون اگهاڙي تلوار آھن!
(3) هو وفاداري ۽ خاموشيءَ جي واٽن تي هلندو آھي ته مخدوم امين فهيم جو مريد لڳندو آھي پر خاموشيءَ کي ٽوڙيائين ته ذوالفقار مرزا جون سڪون لهي وينديون آھن!
(4) ٿر جي علمي ادبي لڏي کان هن کي ”جيئري جون ايليا“ واريون شڪايتون آھن، جڏھن ته هُنهن کي وري هن مان خوشونت سنگھه وارا خطرا آھن!
(5) نوجوان ٿري ادب پڙھندڙ ۽ ريڊيو ٻُڌندڙن ۾ ھن کي جيتري مقبوليت ملي آھي، اوتري شايد ئي ڪنهن ٿري ليکڪ کي ملي هجي. هن جا ليک/ڪتاب ۽ ريڊيو پروگرامن مقبوليت جا جيترا ريڪارڊ ٽوڙيا آھن، اوترو ئي قلمڪارن جي تنظيمن/ادارن ۽ چويارين هن کي بيدرديءَ سان رد/ نظرانداز ڪيو آھي، پر حيرت جي ڳالھه اها آھي ته غير ٿري تحقيقدانن جي لکڻين ۾ هن جا ريفرينسز موجود آھن. ڏسو ڪتاب رڻ ڪڇ (سومار شيخ) ۽ ٻيا رسالن اخبارن ۾ ڇپيل آرٽيڪل
(6) ٿر ۾ ھن جي نثر جيترو اثر ڇڏيو آھي، ۽ ان کي جيترو ڪاپي ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي ويئي آھي، ان جو اندازو ان مان لڳائي سگهجي ٿو ته هو ريڊيو پروگرامن مان موڪلائڻ محل چوندو آھي “ته پوءِ موڪلايون-بس اوهان کان پري ڪٿي آھيون“ هن جي ان موڪلاڻي کي خطن، عام محفلن ۽ ريڊيو پروگرامن تائين، نوجوانن جيترو رڳڙيو آھي، اوترو مشڪل سان ئي ڪنهن جملي سان حشر ٿيو هوندو! هن جو تخلص 1994 کان هن سان گڏ آھي پر گذريل رڳو ڏھن يارهن سالن ۾ هن وارو ساڳيو تخلص اپنائيندڙ ٿري نوجوانن تي نظر ڊوڙايو ته هن جي اثرانگيزي جو اندازو ٿي ويندو!
(7) نوان ۽ نرالا موضوع هو الاءِ ڪٿان آڻيندو آھي؟ سارو سنگهار ۽ احسان راهمين جهڙا ڪردار ۽ ”ٿر ۾ موسمياتي اڳڪٿيون ۽ انهن جي سائنسي حقيقت“، ”ٿر ۾ گهوڙا ڊوڙا ۽ روڙا“ جهڙا ڪيئي ڇرڪائيندڙ عنوان اسانکي هن وٽان ئي پهريون ديدار ڪرائين ٿا. پوءِ ٻياِ ھمراه انهن کي پراڻو ڪن ته ڀلي ڪن!
(8) داداگيريءَ ۾ کيڙيا ڀيليا ڪندڙ ھي همراھ دوستي ۽ پنهنجائپ ۾ سُئيءَ جي پاکي مان به گذري ويندو آھي!
(9) هن سندس مشھور سٽن ”سمنڊ جي ڇولين ۽ دل جي ٻولين جون ڪي به وضاحتون نه هونديون آھن!“ وانگر اڪثر اڻوضاحتو رهڻ ئي پسند ڪيو آھي!
(10) ھن جو هڪ طويل مقالو ”ٿر جي فطرتي ۽ معاشرتي زندگيءَ جا رنگ“ تحقيقي انداز ۾ ٿر ۽ ٿري زندگيءَ جي انهن باريڪين تان پردو هٽائي ٿو، جيڪي اڳ ڪٿي به اسانکي ايئن لکيل نظر نٿيون اچن!
(11) هن غير اقتداري ۽ مشڪل وقت ۾ ھڪ سياسي شخصيت تي ڪتاب لکيو ته قلمڪارن طرفان هن کي درٻاري ليکڪ جا مهڻا مليا، جڏھن ته اقتداري ڏينهن ۾ ساڳي سياستڪارن تي مضمون/ شاعري لکندڙن ۽ مراعاتون/عهدا وٺندڙ تي ڪنهن به آڱر نه کنئين! پر هن ڪتاب لکيو ته پنهنجن توڻي پراون ”سياسي وڏيرن“ هن جو جيئڻ حرام ڪري ڇڏيو ۽ مونکي اقبال جون سٽون ياد اينديون رهيون. ”تيري آزاد بندون ڪي، نه يي دنيا نه وھ دنيا“
(12) هڪڙي فوبيا هر ڪنهن کي هوندي آھي، پر هن کي ٽي فوبيائون آھن. 1وفاداري، 2 سچ ڳالهائڻ ۽ 3 عملي صفائي. انهن سان هن ڪيتري قدر نڀايو آھي اهو وقت تي ڇڏيون ٿا، پر هن جيڪي ذاتي نقصان کاڌا آھن، آئون ان جو اڪيلو شاهد نه آھيان!
(13) هن ذاتي زندگي توڙي ريڊيو واري ادبي پروگرام ۾ جن جن نوجوانن جي ٽيلنٽ کي پالش ڪري اڳتي آندو ۽ پذيرائي ڏني، انهن واھ واھ ملڻ بعد هن کي ايئن وساري ڇڏيو جيئن هي پاڻ ڪنهن تي ٿورو ڪري وساري ڇڏيندو آھي!
(14) هن وٽ سستي ۽ آرام پسندي ايتري آھي جو ويٺي واري وريو وڃي پر اُٿي پوي ته گهڻن کي پوئتي ڇڏيو ڏي.
(16) هو جيترو تعريف ڪرڻ ۾ ڪنجوس ناهي اوترو ئي تنقيد ڪرڻ ۾ به ”سخي“ آهي. جيڪي ڳالهيون عمومن ٻيا لڪائيندا آھن، هو بيباڪيءَ سان اھي اظھاري ڇڏيندو آھي
(17) هو انقلابي آھي پر هن وٽ انقلاب جو تصور پهرين پاڻ کان شروع ٿئي ٿو ۽ عمل ۽ قول جي هڪجهڙائي هن وٽ انقلاب جو پهريون شرط آھي!
(18) هو ٺڳي ۽ منافقت کي جهٽ پٽ سمجهي وٺندو آھي ۽ ان خلاف مضبوط اسٽينڊ وٺندي دير ناهي ڪندو، ان ڪري هن جي دشمنن ۾ ٺڳن ۽ منافقن جو تعداد گهڻو آھي!
(19) هن وٽ سنڌ جي خوشحاليءَ جو تصور شاعري، ليکن، ليڪچرن، ۽ نعريبازيءَ بدران عملي سچاين تي مشتمل آھي!
(20) هن وٽ ڪا به دعوا ناهي پر هن وٽ ڪيترن ئي دعوائن جا دليلن سان رد قد موجود آھن! ۽ ھن جو ڪم وري دعوا کان وڌيڪ دعوا طور خاموش گواهي ڏيندئي نظر ايندو آھي!
(21) هن ملهي جو تڙ ۾ قائم موسيپوٽي جي گهر ۾، 1977ع ۾ جنم ورتو. سنڌ يونيورسٽي جي گريجوئيٽ ھن دوست جا هن کان اڳ ٽي ڪتاب ”هوا جا نيڻ“، ”ڀٽن جي ڀُڻ ڀُڻ “ ۽ ”اڄ گهرجين هت“ ڇپجي چڪا آھن. هن جا ڪيترائي ليک مختلف اخبارن ۽ رسالن ۾ ڇپيا آھن. پاڻ ڪجھه وقت هڪ اخبار جو ايڊيٽر به رهيو آھي.
اهو ڪير. . . ؟جي ها اهو منهنجو پيارو يار ناشاد رحم علي آھي!!

فقير منور ساگر
خميساڻي هائوس
اسلامڪوٽ ٿر 12/4/2016

ناشاد جي شاهڪار نثر آڌار ڏنل راءِ

سڀ کان وڏو نقاد ته ماڻھو جي مٿي ۾ ويٺل ھوندو آهي. ڪن ماڻهن جي اها اهليت ئي ناهي هوندي ته انهن تي تنقيد ڪئي وڃي. اهي پنهنجن عيبن کي تعريف جي ڪڇ ۾ ستل ڏسڻ جا عادي ٿي ويندا آھن.
تنقيد جي ته لفظي توڙي عملي معنيٰ ئي غلط رائج ٿي وئي آھي. ياري باشي، سفارشي ۽ دشمني واري ڪلچر ۾ مون کي ته نٿو نظر اچي ته ڪو سٺو نقاد پئدا ٿيندو يا ٿي به ويو ته اسين ان جي آجيان ڪنداسين. ان لئي بهتر آھي ته لکڻ وقت مٿي ۾ ويٺل نقاد کي ”جاگتي رهنا“ جو آواز ڏيئي پوءِ لکڻ گهرجي ۽ اھا ڳالھه اسان جي هن هاڻوڪي ٽهي پاڻ لئي طئه به ڪري ورتي آهي. ڪنهن به نقاد جي رحم ڪرم کان سواءِ جيئندڙ هي پورو نسل، جنهن ۾ آئون پاڻ به شامل آهيان ته منهنجو ڀاءُ ناشاد رحم علي موسيپوٽو به شامل آهي.
ناشاد جي هن ناول جو توڙي جو مون مسودو ته بنھه پڙهيو به ناهي، ڪن ٻين سببن ۽ انيڪ مصروفيتن ايتري مهلت ئي نه ڏني، جو هن ناول کي سندس پهرين ارتقائي صورت ۾ پڙهجي ها، پر پوء به آئون پاڻ سان ناشاد جي پراڻن واسطن ۽ سندس پڙهيل اڳوڻي شاهڪار نثر جي آڌار تي اهو لکڻ ۾ ڪو به عار نٿو محسوس ڪريان. مون کي چؤماسي جي مينهَن جهڙي پَڪ آھي ته ناشاد جي قلم ايئن اجايو کيڙي ۾ پنڌ نه ڪيو هوندو. هن ناول ۾ ناول ضرور شامل هوندو، موضوع سان نڀايل هوندو. تيلي مان ٿنڀ ٺاهڻ جهڙي ڪا به ڳالھه نه هوندي. آئون ناشاد ۽ ناشاد جي هن ناول لئي هڪ جيترو دعاڳو آهيان.

روحل ڪالرو
لاهور 23/5/2016

ناول

---

گمنام خط ۽ مونجھارا

ياسمين تازو ئي هن ننڍڙي شهر جي سرڪاري اسپتال ۾ بدلي ٿي آئي هئي. نئين شهر جي اوپري ماحول ۾ هوءَ پاڻ کي ايڊجسٽ ڪري نه پئي سگهي. ٻن ٻارن ۽ پوڙهي پيءَ سان گڏ مسواڙي جاءِ ۾ رهندي هئي. هڪ سال اڳ سندس طلاق ٿي هئي ۽ طلاق کان سگهو ئي پوءِ هن کي پنهنجي ضلعي مان بدلي ڪري ٿر ضلعي ۾ مقرر ڪيو ويو هو. ٿر جي هن ننڍڙي شهر جي زندگي هن کي عجيب محسوس ٿي هئي. هن شهر جو هر ماڻهو هڪٻئي سان ڪنهن نه ڪنهن رشتي ۾ پوئل هو، وک وک تي ڄاڻ سڃاڻ جو احساس وکريل هو. ننڍي کان ننڍي خبر به چند ڪلاڪن ۾نه رڳو سڄي شهر ۾ پکڙجي پوندي هئي، پر آسپاس جي علائقي ۾ به ڳالهين جو موضوع بڻبي هئي. ياسمين سان اسپتال ۾ ملندڙ هر عورت هن سان جهٽ پٽ هجتي ٿيڻ چاهيندي هئي ۽ هن کان هن جي ذاتي زندگيءَ متعلق سوال پڇندي هئي. ياسمين کي انهن سوالن کان الرجي ٿيڻ لڳندي ۽ موٽ ۾ هوءَ پڇڻ وارن کي ڇڙٻ ڏيئي موضوع بدلائي ڇڏيندي هئي. سادڙيون عورتون هن جي تمام گهڻي عزت ڪنديون ۽ هن جي هر سختيءَ کي سادگي سان سهنديون هيون، ڇو ته هوءَ هن علائقي ۾ اڪيلي ليڊي هيلٿ وزيٽر هئي. جنهن کي سڀئي ڊاڪٽرياڻي چوندا هئا. سرڪاري اسپتال ۾ ڊيوٽي ڪرڻ سان گڏ، هوءَ پارٽ ٽائيم ۾ پرائيوٽ ڪلنڪ تي به ڪم ڪندي هئي. بوريت ۽ پريشانيون هن جي زندگيءَ ۾ ترسيل هيون. هن جي عمر 28 سال هئي، هڪ گهر جي اجڙڻ کانپوءِ ٻيو گهر آباد ڪرڻ جا سپنا هن جي اکين ۾ روهيڙي گل جيان ڳڀجي رهيا هئا، جن کي ناهموار حالتن جون هوائون مرجهائي رهيون هيون! هن جي احساس جي وڻن کي اڻپورڻتا جي اڏوهي کائي رهي هئي ۽ جڙن وڇيرن جهڙا هن جا بيقابو جذبا، اڪيلائي جي انڌار ڀونئري ۾ پلجي رهيا هئا. آئيني اڳيان اچڻ هن کان وسري ويو هو. سينگار جي سامان ۾ به هن جي دل نه لڳندي هئي.
بهار جي هڪ خوشگوار صبح ٽاڻي، هوءَ جيئن ئي اسپتال پهتي ته اڳ موجود دائيءَ سليمت هن کي لفافو ڏيندي چيو ”هينئر هينئر ٽپالي ڏئي ويو آهي“ هن حيرت مان لفافو کڻي ڏٺو، جنهن تي سندس نالو ۽ ايڊريس سهڻن اکرن ۾ لکيل هئا. ”خط لکڻ وارو ڪير ٿي سگهي ٿو“ هن سوچيو. طلاق کانپوءِ ساهرن ته هن سان قطع تعلق ڪري ڇڏيو هو، والد سان گڏ رهندي هئي. هن کي ڪو به ڀاءَ نه هو. البته هڪ ڀيڻ ڏورانهين شهر ۾ رهندي هئي. ان جو اولاد ڪڏهن هن سان ملڻ ايندو هو. انهن مان ڪنهن به ڪڏهن هن کي خط نه لکيو هو. ”آخر خط ڪنهن لکيو آهي. . . . . ؟“هن اتاولي ٿيندي لفافو کوليو، لفافي مان هڪ ڊگهو خط هن جي اکين اڳيان پکڙي پيو.
مٺي جانان
شال سدائين چانڊوڪيءَ جيان جرڪندي ۽ مرڪندي رهين !
جانان بهار جون راتيون ڏاڍو بيقرار ٿي پيون آهن. خاص طور هتي لاڙ ۾ رات جي پوئين پهر، جڏهن سامونڊي گهميل هوائون گهلن ٿيون ته جذبن جي دلبري اکين ۾ ڪيئي خواب ٽانڪي وڃي ٿي. چانڊوڪين جا ٽهڪ، پيار جي قيدي دلين کي چهڪ هڻندا رهن ٿا ۽ شام ويلا لوسڻ جي ساون کيتن مٿان ٻگهه پکين جون ا‎ڏارون، يادن جا ڪيئي شهر ڦلورين ٿيون. بهار جي انهن ئي رنگن مونکي هي ڪنوارو خط لکڻ تي مجبور ڪيو آهي. تنهنجو پيار منهنجي وجود مان ڦوٽهڙي جيئن ڦٽي پيو آهي. مون بي انتها ڪوشش ڪئي ته اظهار کي دل ۾ دفن ڪري ڇڏيان، پر لاڙ جي ڌرتيءَ تي هاريل بهار جي رنگن ۾ بيقابو بڻجي پيل احساس، لفظن جو روپ ڌاري تو تائين پهچي چڪا آهن، پر الميو اهو آهي جو منهنجي محبت هڪ طرفي آهي. مڃان ٿو ته پيار ڪرڻ جي حماقت مون ڪئي آهي، تو نه ڪئي آهي. اجنبي رشتن جي سوداگري مون ڪئي آهي، تو ته نه ڪئي آهي! منهنجا هي بي ترتيب لفظ پڙهي توکي يقينن حيرت ٿيندي ته، آئون ڪير آهيان جو توسان روبرو ملڻ بنا ئي محبت جي دعويٰ ڪري رهيو آهيان، پر جانان محبتون ملڻ جون محتاج ڪٿي هونديون آهن ؟ وڇوڙن ۾ پروان چڙهيل پيار، وصل جون واٽون ڳولڻ بنا ئي پنهنجا رستا پاڻ ٺاهيندو آهي. تنهنجن دلرُبا ڪاڪلن ۾ ايتري ته سونهن آهي، جو ان کي ڇُهندڙ آڱريون به ڪيتريون نه ڀاڳن واريون هونديون! تنهنجي اکڙين جون ادائون، هزارين حياتين جي حسن کان مٿڀريون آهن. تنهنجي چپن تي ڀلجي ويهندڙ پوپٽن کي، گلابن جو گُمان ٿيندو آهي! تنهنجي چقمقي ٻانهن ۽ بخملي ڀاڪرن ۾، صدين جا ٿڪ لاهي سگھجن ٿا!
عشق کان يرغمال بڻيل منهنجيءَ دل، زوري مونکان هي خط لکرايو آهي. توسان ڪڏهن به روبرو نه مليو آهيان. سپنا ڪلينڪ اڳيان تنهنجي رڳو هڪڙي جهلڪ ڏٺي هئم. تنهنجين ڪجلين اکين ۾ ڪجهه نه ڪجهه ته هو جانم، جو پنهنجي دل تنهنجن ڊگهن وارن ۾ وڃائي ويٺس. تون يقينن سوچيندئين ته هڪ نظر ۾ عشق ٿي وڃڻ جي دعويٰ يا ته مذاق آهي يا وري چريائي! پر جن سان روحن جا رشتا هوندا آهن، تن سان دنياداريءَ جا دستور لاڳو ڪري نٿا سگهجن. تون مونکي ڏٺي به ڪونه سڃاڻدئين، پر مون توکي پهرين نظر ۾ سڃاڻي ورتو هو. تون منهنجي هُيئين، منهنجي آهين، ۽ منهنجي رهندئين! توسان جنم جنم جو رشتو آهي، ۽ اهڙا رشتا تعارف جا محتاج هوندائي ناهن!
منهنجو هي خط پڙهي، منهنجي بيوقوفيءَ تي کلي پوندئين يا وري ڪاوڙ مان معصوم لفظن جو هي پنو ڦاڙي ڇڏيندئين. ڪاڳر ڦاڙين ته تنهنجي مرضي، پر هنن مسافر محبتن کي ڊسٽربن ۾ متان اڇلائين، ڇو ته لڙڪن سان وضو ڪندڙ لفظن سان اها بيحرمتي نه ٿي جڳائي!
معصوم لفظن جي پارت هجنئي! وري ملبو
تنهنجو نه ٿي سگهيل، تنهنجو بيچين ساگر
ياسمين خط پڙهي ڇرڪي آسپاس نهاريو. ايئن ڄڻ ڪو ڏسي ته نه رهيو هو. سندس آفيس جي ڪمري ۾ دائي سليمت کان سواءِ ڪو به موجود نه هو. جيڪا پاڻ ڌياني ڪنهن مريضه سان ڳالهائي رهي هئي. ياسمين دلجاءِ ڪندي وري خط پڙهيو. خط جو لفظ لفظ هن کي حيرت جو جزيرو محسوس ٿيو. خط ۾ لاڙ جو پسمنظر رچيل هو. هن لاڙ ڪڏهن ڏٺو به نه هو. لکڻ واري پاڻ کي اڻ ڏٺل ڄاڻايو هو، سندس نالو بيچين ساگر يا ته شاعراڻو تخلص هو يا وري فرضي اسم! مجموعي طور سڄو خط هن لاءِ ڳجهارت بڻجي پيو. هن کي خط لکڻ واري شخص تي شديد ڪاوڙ آئي. خط ڦاڙي ڊسٽربن ۾ اڇلائڻ لاءِ هٿ اڳتي وڌايائين، پر هٿ رڪجي پيئس، لڙڪن سان وضو ڪندڙ لفظ وارو جملو ياد آيس. هن ڦاٽل خط جا ٽڪرا ڪمري جي دري کان ٻاهر اڇلي ڇڏيا. واهوندي واءُ جو جهونڪو، ڦاٽل ڪاڳرن کي وکيري ويو.
اڄ الاءِ ڇو؟ هن کان اسپتال جو ڪم ڪار نه پئي ٿيو. واپس گهر آئي ته گهر جون ڀتيون به اجنبي شخص جي اوپري خط جيان اوپريون اوپريون محسوس ٿيئس. اجنبي شخص هن جي اعصابن تي تجسس جو ٿوهر بڻجي وچڙي پيو. هن کي پنهنجو پاڻ تي چڙ آئي. ”ڪنهن واندي مذاق ڪيو هوندو، آئون هروڀرو پريشان ٿي رهي آهيان، روبرو مليو ته جوتي جي کڙيءَ جي ماپ معلوم ٿي وينديئس “. هن ڄڻ ته پنهنجو پاڻ کي تسلي ڏني. ڪمري جو در بند ڪري سمهڻ جي ڪوشش ڪيائين ته خط ۾ لکيل سندس ڪجلين اکين ۽ ڊگهن وارن وارو ذڪر ياد آيس جهٽپٽ اٿي ديوار تي ٽنگيل آئيني اڳيان اچي بيٺي. اکين ۽ وارن کي مختلف زاوين سان ڏسڻ لڳي. اجنبي شخص جو مبهم عڪس آئيني ۾ ترندي محسوس ٿيئس. شرمائي آسپاس ڏسڻ لڳي. پنهنجو پاڻ تي کل آيس. واپس اچي پلنگ تي ليٽي پيئي.
ٽن ڏينهن تائين هن جي سوچ تي گمنام خط لکندڙ شخص جو تصور گنگهور گهٽا جيئن ڇانئيل رهيو. اسپتال ۾ هوندي هئي ته ڪمري جي دريءَ مان ڦاڙيل خط جا ٽڪرا ڏسڻ لاءِ جهاتي پائيندي هئي. پر پوءِ آهستي آهستي اهو خيال هن کان دُور ٿيڻ لڳو. هن جي زندگي وري معلوم تي اچڻ لڳي.
***

وري هڪ صبح هوءَ اسپتال جي گائيننگ روم ۾ هڪ عورت جي ڊي اين سي ڪرائڻ کانپوءِ دوائن جي پرچي لکي واپس اچي پنهنجي ڪمري ۾ ڪرسي تي ويٺي. ”گڊ مارننگ“ چئي اندر ايندڙ پوسٽ مين هن کي ٻه لفافا ڏيئي واپس هليو ويو. هن لفافن کي چتائي ڏٺو، ٻنهي لفافن تي ساڳي لکت هئي. گمنام خط لکندڙ اجنبي شخص جو تصور، هن جي سوچ ۾ اٽڪي پيو. خيال آيس ته ٻنهين لفافن کي خطن سميت ڦاڙي دريءَ کان ٻاهر اڇلي ڇڏجي. هوءَ اٿي اچي دريءَ وٽ بيٺي. اڳ ڦاڙيل خط ياد آيس، ان ۾ لکيل جملا ياد آيس، اهو خط وري پڙهڻ لاءِ دل انگل ڪيئس. هن دريءَ مان جهاتي پاتي، ڦاٽل خط جا ٽڪرا، هوائون الاءِ ڪيڏانهن کڻي ويون هيون. واپس اچي ڪرسيءَ تي ويٺي. هڪڙو لفافو کوليائين ته منجهان ڊگهو خط نڪري آيو.
مٺي جانان
شال بهارن ڀاڪر توکان پل به پري نه ٿين !
جانان ! اڄ تو کي بهار تي ڊگهو خط لکڻ چاهيان ٿو، ڇو ته چنڊ جي مٽيءَ مان چورايل تنهنجو بدن بهار جو دلنشين سڏ آهي ۽ بهار جي موسم پيار جي محبوب علامت آهي، سوچيان پيو بهار جي نظارن ۽ تنهنجي تصور ۾ ڪهڙي عجيب هڪجهڙائي آهي. ڪجهه دير پهرين سرنهن تي ويٺل ڪوئل ڪوڪيو پئي ته مونکي بي اختيار تنهنجي ياد تڙپائڻ لڳي هئي. جهٽ پٽ پين پنو کڻي توکي خط لکن ويٺو آهيان. سوچيان پيو هيءَ بهار جي بيچيئي موسم ڪيتري نه کينچلي آهي. ٽارين تي گل ٽڙيا آهن، ڪچڙا گونچ لامن تي لڏيا آهن ۽ پوپٽن جا رنگ برنگي پر، ڪومل ڪلين سان لائون به لهن پيا. هي بهار جا رنگ، ڪن وڇڙيل دلين جو ڏوراپو به بڻيا آهن، ته ڪٿي وري ڪنهن ٽٽل ٽاريءَ تي اٽڪيل جدائيءَ جو ذرد رنگ، پيار جي قيدي نماڻين اکين کي، ويل وقت جون بي رحم خزائون به ياد ڏيارڻ لڳو آهي. پٿر جي شهر جي ديوارن تي نکريل رتا پيلا گل، انهن معصوم چاهتن جو هار لڳن ٿا، جن چاهتن ڪنهن جي ڳچيءَ ۾ ٻانهون هار پائڻ جا خواب لڌا آهن! باغن ۾ ويٺل بلبل جا ٻول، انبن جي ٻور سان سرگوشيون جڏهن به ڪندا آهن، ته انهن پنن جي بيوسي جا نوحا به ڪٿي نه ڪٿي ڀُڻڪو ضرور ڪندا آهن، جن کي پنڇڻ جون هوائون هرسال ڇاڻينديون رهن ٿيون. انهن اداس دلين جي درد جا گيت به اهي ئي هوائون ڳائينديون آهن، جيڪي ڪنهن برباد ڳوٺ جي ديوارن تان گذرنديون آهن، جتي جون ٻليون حسرت مان ڊٺل باورچي خانن کي ڏسنديون آهن !
ٿر جي ڀٽن تي ڪنڊين جي نفيس ٻُور ۽ ماڇڪ پيروئن سان کينچل ڪندڙ اهي چلولا پکي، انهن وڻن جي آکيرن کي ڪيئن وساري سگهندا، جن وڻن تي وڄون ڪريون آهن، جن جي ٽارين تي ڪهاڙين جا ڳن اُڀا ٿيا آهن ۽ اهي البيلا پيار به ڪيئن وسري سگهندا، جن تي جدايون اويليون اينديون آهن. هن ممنوع موسم جون راتيون وري ٿڌيريون هجن ٿيون- پوئين پهر جون وياڪل چانڊوڪيون ۽ واهوندي واءُ مان ڇڻندڙ رات راڻيءَ جو هڳاءُ - جهڙو پرين جي وڳي جو ساءُ ! رات جو اجري آڪاش جي ستارن هيٺان سمهيءَ پرينءَ کي ياد ڪرڻ جا هي پهر به ڪيڏا نه پيارا ۽ نيارا آهن ! پر جانان شهر جي بي روح مشيني زندگي جيئندڙ ماڻهن کي ڪهڙي خبر ته بهار جا اجرا صبح، چنچل شامون ۽ ڀنل ڀنل راتڙيون، زندگيءَ جو ڪهڙو انمول سرمايو آهن. اهي آڱريون جن سدائين فائيل ڦلوريا آهن، انهن کي ڪهڙي خبر ته ريشمي زلفن جهڙيون گل جون پنکڙيون ڪيترو حساس آهن. جن اکين سدائين جهڳڙا ٽائيپ فلمون ڏٺيون آهن. انهن کي نيرين اڪ ڦلڙين سان چلولائي ڪندڙ مور پکيءَ جو منظر ناهي موهيندو. بڪواس ٻڌڻ جون هيراڪ ۽ خوشبوءُ کان خالي سماعتون به بلبل جا گيت سمجهي نٿيون سگهن. اٽي ۽ لٽي کان اڳتي ڪجهه نه سوچيندڙ ۽ سدائين ملڪيت ميڙڻ لاءِ سرگرم ماڻهن جون بي احساس اکيون پڻ موسم جا مزاج پرکي ۽ پروڙي ناهن سگهنديون! جوڳين جا ڪستا، کدڙن جون تاڙيون ۽ بنگلن جا ماڻهو به بهارن جون ٻوليون ۽ لوليون سمجهي ناهن سگهندا.
جانان ! مون هي خط توکي لاڙ جي ٻهراڙي مان بيدمشڪ جي وڻ هيٺان ويهي لکيو آهي. تنهنجي يادن جا رستا لتاڙيندي، بهارن جي رنگن ۾ ايترو ته وڃائجي ويس، جو الاءِ ڪهڙن ڪهڙن احساسن جا گونگهٽ لهرايا اٿم. تون بور ته نه ٿي آهين نه! تنهنجي بوريت سڄي ڪائنات کي بور بنائي ڇڏيندي. تنهنجيون مرڪون ستارن کي کلائيندون آهن ۽ تنهنجا ٽهڪ هوائن کي رقص ڪرائيندا آهن. تون سدائين مهڪندي رهو، گلن جيان! فطرت توکي ايئن ئي ٽڙندئي ڏسڻ چاهي ٿي.
تنهنجي ريشمي وارن جي ڇانءُ ۾ ٿڪ ڀڃڻ جو آرزومند بي چين ساگر
ياسمين خط پڙهي ڪجهه سوچيو ۽ پوءِ ٻيو خط کولي پڙهڻ لڳي.
مٺي جانان !
شال تنهنجا ڪجل ڀنا نيڻ ڳوڙهن جي دوستي کان دُور رهن !
جانان! هڪ خط توکي ڪالهه لکيو هئم ۽ اڄ وري هي ٻيو خط لکي رهيو آهيان. سوچيان ٿو هي ڪهڙو پيار آهي، جنهن ۾رڳو آئون تڙپي رهيون آهيان. هڪ طرفي محبت ۾ رڳو خط لکي رهيو آهيان. تنهنجي رد عمل جي به خبر نه اٿم، تون منهنجي خطن جي باري ۾ به الاءِ ڇا سوچيندي هوندئين؟! خوف ٿو ٿيئيم ته متان منهنجي هيءَ محبت صحرا جو سڏ بڻجي رهجي نه وڃي. ڇو ته موسمون به مٽجي وينديون آهن، چاهتون به گهٽجي پونديون آهن، دلبرين جا به ڪي دنگ هوندا آهن، پيار جي به ڪا پڄاڻي هوندي آهي، نيٺ ته خوابن جو به انت اچي ويندو آهي ۽ واسطن جي واٽ به آخرڪار کٽي پوندي آهي. جتي زندگيءَ جو به ڪو اعتبار ڪونهي، اتي مسافر محبتون ڪيئن سدائين ساڳي رهي سگهنديون!
مون توسان پيار ڪيو آهي، اها ڪا وڏي ڳالهه ناهي، دنيا ۾ لکين ڪروڙين ماڻهو هوندا، جيڪي ڪنهن نه ڪنهن سان پيار ڪندا هوندا، پر عجيب ڳالهه اها آِهي جو آئون توسان اهڙو پيار ڪريان ٿو، جنهن جي ڪا به تشريح ممڪن ناهي. نه توسان ڪڏهن مليو آهيان ۽ نه ئي تو مون کي ڏٺو آهي ۽ نه ئي پنهنجو نالو توکي ٻڌايو اٿم، ڇا اها انوکي ڳالهه ناهي !؟ منهنجي خيال ۾ هجڻ اهم ناهي هوندو، پر ٿيڻ جي نوعيت ئي هجڻ کي اهم يا انوکو بڻائي ٿي. جيئن ڪنهن باغ مان هٺيليون هوائون انب ڇاڻينديون آهن، ته اها بس عام ڳالهه هوندي آهي، پر جڏهن ڪوئي بنا اجازت جي انهن لامن کي لوڏي، انب پٽي فرار ٿي ويندو آهي ته اها ڳالهه اهم واقعو ٿي پوندي آهي. رات جي خاموشيءَ ۾ سڄي رات ڪتا ڀونڪندا رهندا آهن، ڪو به خاص ڌيان ناهي ڏيندو، پرساڳي ڪتا ڇتا ٿي ڪنهن کي ڏاڙهيندا آهن ته اها ڳالهه اهم ٿي پوندي آهي. هفتن، مهينن ۽ سالن جو ليکو ڪرڻ ويهي رهجي ته الاءِ ڪيترا کٽا مٺا گرهه اسين کائي ويندا آهيون، انهن جو تعداد ڳاڻيٽي کان مٿاهون هوندو آهي. پر هڪ گرهه اونارن جو يا اٽڪيل هڪ داڻو به ڏاڍو ڏکيو لڳندو آهي!ساڳي طرح ڪير ڪنهن کان وڇڙي وڃي ٿو، اها ڪا وڏي ڳالهه ناهي، پر وڇڙي وڃڻ کانپوءِ ڪو ڪنهن کي وساري ڇڏي ٿو، اها بنهه وڏي وارتا بڻجو پوي! پل به پري نه ٿيندڙ ماڻهو ڪڏهن ڀلجي به ياد نه ڪن، سالن جا ساٿ مجبورين جا محتاج بڻجيو پون، سالن جو صحبتون وقت وسارائي ڇڏي، ڇا اها وڏي ڳالهه ناهي! ڪنهن کي زخم ڏئي وري پڇجي ته ڪهڙاحال آهن؟ پرپٺ گلائون ڪجن، منهن تي مٺ مٺ سان دوستيءَ جي دعوا ڪجي- ڇا اها وڏي ڳالهه ناهي!؟
وعدا وسري ويندا آهن، پيار وسري ويندا آهن، احسان وسري ويندا آهن، اهي اکيون وسري وينديون آهن، جن جا لڙڪ ڪڏهن ڪڏهن هٿن سان اگهبا آهن!اهي چپ وسري ويندا آهن، جن مان ڇڻندڙ ڳالهيون ڪڏهن گلن جون موسمون لڳنديون آهن. اهي آڱريون به وسري وينديون آهن، جن مان لاهي ڏنل ٽڪي جا ڇلڙا، ڪڏهن لکن جي سوکڙي سمجهبا آهن- بس انسان آهي ئي بيوفا - پنهنجي مالڪ کي به وساري ويهي ٿو رهي، سُرهن ناتن ۽ بي عنوان رشتن کي وسارڻ ڀلا ڪهڙي وڏي ڳالهه آهي!؟
جانان !؟ الاءِ ڇو تنهنجو پيار منهنجي وجود کي خوشبو جيئن واسي رهيو آهي ۽ آئون احساسن جي انهن رستن تي رلان ٿو، جتي پنهنجو پاڻ وسري ويندو آهيان. ڪڏهن پنهنجو پاڻ سان ڳلهايان ٿو ۽ ڪڏهن وري ڀوڳنا جي عجائب گهر ۾، درد آشنائيءَ جا انوکا تجربا ڪريان ٿو.
جڏهن درد دل مٿان اچي ويندا آهن ۽ خوابن جا شهر اجڙڻ لڳندا آهن، ته حسرتون ميلي ۾ وڃائجي ويل ٻهراڙيءَ جي ٻار جيان روئڻهارڪيون ٿي پونديون آهن. پاڻ وندارائڻ لاءِ سپنا ڪلينڪ اڳيان تنهجي ڏٺل وجود جو تصور دلآويز ڪندو آهيان ۽ اهي ئي لمحا يادن جي اجرڪ اوڍي من جي هندوري ۾ سمهي پوندا آهن، بس ڪڏهن ڪي سارون انهن کي جاڳائي وجهنديون آهن، يادن جي برسات ۾ اهي لڙڪ لڙڪ ٿي ڇڻي پوندا آهن ۽ خطن ۾ پوئجي تو تائين پهچندا آهن.
لکيم تو ڏي لفافي ۾ ڳجهيون ڳالهيون هيون ڪي ڪي
لکيم ساري سموريون پر، اڃا روئندي رهيون ڪي ڪي.
چانڊوڪي رات ۾ ٿر جي ڀٽن تي بيٺل ڦوڳ جهڙا ڪن لمحن جا ڀوڳ، الاءِ ڇو جيون جوڳ بڻبا آهن، ته يادن جون آرسيون ويل وقت جا چهرا ڏيکاري ڪڏهن، اڻپورا سوال پڇنديون آهن ۽ ڪڏهن روئاري، ته ڪڏهن کلائي وجهنديون آهن. ستارن هيٺان سمهي جڏهن اڌ رات جي امبر تي نهار وجھندو آهيان ته سمورو آسمان يادن جي آرسي ڀاسندو آهي، هر ستارو ڪا سار لڳندو آهي. تون ئي ٻڌائي جانان! اڌ رات جي کليل دروازن ۾ کتل اکين جا اڻپورا اوسيئڙا ڪٿي رکجن ۽ ڪيڏانهن ڪجن !؟
جانان! توسان ملڻ لاءِ دل ته گهڻي ماندي آهي، پر ڇا ڪجي، ڪي الڪا، ڪي انديشا، ڪي مجبوريون آهن، جن توکان پري ڪري ڇڏيو آهي.
توکان ڏور هوندي به توکي ويجهو
تنهجو بي چين ساگر
***

ٻئي خط ياسمين جي پرس ۾ موجود هئا. هن ڪيسٽي شاعري ٻڌي هئي. جاسوسي ۽ تفريحي ڊائجسٽ پڙهيا هئا، رشتيدارن ۽ سهلين جا روايتي خط ڏٺا هئا. پر هي خط هن کي بنهه نرالا محسوس ٿيا، ڪن جملن هن جي سوچ کي جنجهوڙيو هو. ڪن سٽن جا منظر ۽ تاثر، هرهر هن جي اکين اڳيان ڦري رهيا هئا. ياسمين هنن خطن کي منفرد محسوس ڪيو. خط لکڻ وارو گمنام شخص، هن کي الڳ ماڻهو محسوس ٿيو. ياسمين ڄاڻُوسُڃاڻو ۽ لهه وچڙ ۾ رهندڙ ماڻهن جي متعلق سوچڻ شروع ڪيو، هن سوچيو: ”ٿي سگهي ٿو ڪو ڄاتل سڃاتل ماڻهو، اظهار جي سگهه نه ساري پري کان تير نشاني تي هڻڻ جي ڪوشش ڪري رهيو آهي. “ سڄو هفتو هوءَ مختلف نالن تي سوچيندي رهي ۽ گمنام خط وري وري پڙهندي رهي. گمنام ۽ غيريقينيءَ جي رڻ ۾ رلندي ٻه نالا هرهر هن جو ڌيان ڇڪائيندا رهيا، هڪ هن جي سهيلي شگفته ۽ ٻيو ڊاڪٽر لونگ. . . !
شگفته ڏانهن شڪ وڃڻ جو سبب اهو هو جو شگفته هن جي ڇيڳري سهيلي هئي. ڪڏهن ڪڏهن هن سان عجيب ۽ چيڙائيندڙ مذاق ڪندي هئي. هن کي تنگ ڪرڻ ۽ سرپرائيز ڏيڻ شگفته جو دلچسپ مشغلو هو. پر ياسمين جي ٿر ۾ پوسٽنگ ٿيڻ کانپوءِ شگفته جو هن سان رابطو ڪٽيل هو. ياسمين سوچيو:”ٿي سگهي ٿو شگفته کي ڪٿان نئون پتو معلوم ٿيو هجي ۽ شگفته مذاق طور خط لکيا هجن. شگفته جي رائيٽنگ هن لاءِ ڄاتل سڃاتل هئي. پر ٿي سگهي ٿو، هن اهي خط ڪنهن ٻئي کان لکرايا هجن“. گهر جي ڪمري جي بيڊ تي ستل ياسمين سوچيندي رهي. ”شگفته خط ڪنهن ٻئي کان لکرايا آهن ته اهو پڪ سان ڪو وڏو شاعر هوندو، پر اهو ڪيئن ٿو ٿي سگهي ته اهو هڪ ئي وقت لاڙ ۽ ٿر جون تشبيهون استعمال ڪندو رهي ۽ سپنا ڪلنڪ جو حوالو به ڪٿان آيو؟ ۽ وڏي ڳالهه ته خطن جي ڪيفيت ۾ شامل هجڻ کانسواءِ رڳو ٻئي جي چوڻ تي اهڙا خط ڪيئن ٿا لکي سگهجن!؟“ ياسمين دل ئي دل ۾ انڪار ڪيو. شگفته کي رد ڪرڻ کانپوءِ هن ڊاڪٽر لونگ تي سوچڻ شروع ڪيو. ڊاڪٽر لونگ هن سا گڏ سرڪاري اسپتال ۾ ڪم ڪندو هو. هن سان سدائين عزت سان ملندو هو. پر هن ڏانهن شڪ وڃڻ جو سبب اهو هو جو هو اسپتال ۾ منعقد ٿيندڙ هر تقريب ۾ ڪمپيئرنگ ڪرڻ لاءِ سدائين اڳيان اڳيان هوندو هو. مائيڪ تي روايتي شعر پڙهي ٻڌندڙن کان داد وصول ڪرڻ لاءِ ڪمپئرنگ بابت رايو پڇندو ۽ اڪثر فخر سان اهو ٻڌائيندو هو ته يونيورسٽي ۾ پاڻ شاعري به ڪندو هو ۽ ڇوڪريون هن کان شعر ٻڌڻ جي فرمائش ڪنديون هيون. ڊاڪٽر لونگ اڪثر اخبارن مان لطيفا پڙهي ٻين کي ٻڌائيندو هو ۽ پاڻ کلندو هو، پاڻ کي وڏو شاعر سمجهندو هو ۽ ٻين مان به اها اميد رکندو هو ته هن کي وڏو شاعر مڃيو وڃي. هن کي ماڻهن کان اها شڪايت هئي ته سٺن ماڻهن جو قدر ناهي رهيو.
ياسمين سوچيو: ”ٿي سگهي ٿو ڊاڪٽر لونگ سچ پچ وڏو شاعر هجي ۽ هن جي اها شڪايت بجا هجي ته قدردان مري ويا آهن. بيقدريءَ جي ان خوف کان هن گمنام ٿي خط لکيا هجن. “
ڊاڪٽر لونگ جو وجود، هن اڳيان ڳجهارت بڻجي پيو. هن کي لونگ جي رائيٽنگ ڏسڻ جو ڪڏهن موقعو نه مليو هو. هن فيصلو ڪيو ته هو سڀاڻي ڊاڪٽر لونگ جي اصليت معلوم ڪندي. ٻئي ڏينهن اسپتال ۾ هوءَ جيئن ئي ڊاڪٽر لونگ جي ڪمري ۾ داخل ٿي ته ڊاڪٽر لونگ ڪو رسالو پڙهي رهيو هو. ياسمين کي ايندي ڏسي هن وڏو ٽهڪ ڏنو. چيائين
”مونکي خبر هئي ته اوهان ضرور ايندا “ ياسمين جو شڪ، پڪ ۾ بدلجي پيو. شرمندگي ۽ ڪاوڙ جي مليل جليل احساسن ۾، هوءَ ڪرسي تي ويهي رهي. ڊاڪٽر لونگ رسالي مان ڪنهنجو قول وڏي آواز سان هن کي پڙهي ٻڌايو ”جتي دنيا جي هر طاقت ختم ٿي وڃي ٿي، اتي اهو ڪم لفظ ڪن ٿا“.
ياسمين کي پڪ ٿي ويئي ته ڊاڪٽر لونگ کي پنهنجن لکيل لفظن تي پڪو ڀروسو هو ۽ هن کي اڳواٽ خبر هئي ته مان هن سان ملڻ ضرور اينديس. ياسمين کي ڊاڪٽر لونگ جي تڪبر کان چڙ محسوس ٿي. هوءَ ڪرسيءَ تان اٿي ٻاهر وڃڻ لڳي. ڊاڪٽر لونگ سڏ ڪندي چيو ”اوهان جنهن ڪم لاءِ آيا، ان جو پڇڻ بدران جلدي واپس وڃي رهيا آهيو¬¬¬¬¬¬¬¬¬¬¬¬¬¬¬¬¬¬¬¬¬¬¬¬¬¬¬¬_ڇو؟“. ياسمين کي ڊاڪٽر جو هر جملو طنز جو تير محسوس ٿي رهيو هو. ياسمين بيهه رهي. ڊاڪٽرلونگ ٽيبل جي خاني مان ٻه لفافا ڪڍي ياسمين کي ڏيندي چيو ”لفافا ڏاڍا وزني آهن“.
لفافن تي رائيٽنگ به گمنام خطن واري ساڳي موجود هئي. ڊاڪٽر لونگ کلندي چيو:”هي خط اوهانکي هيڏانهن ڇڪي آيا آهن، نه ته اوهان ڪٿي ٿا اچو!“
ياسمين جي صبر جو پئمانو لبريز ٿيڻ لڳو. هن ڪاوڙ ۽ ڪروڌ مان ڊاڪٽر لونگ کي گهوري ڏٺو. ڊاڪٽر لونگ چيو:”ڪالهه اوهان اسپتال نه آيا، ٽپالي اوهان جا خط ڏئي ويو. دائي سليمت اوهانکي ٻڌايو هوندو. مونکي خبر هئي ته اوهان خط کڻڻ ضرور ايندا“.
ياسمين جي سڄي ڪاوڙ لهي ويئي. چيائين :”دائي سليمت اڄ موڪل تي آهي. آئون ايئن ئي هلي آيس. سٺو ٿيو سهيليءَ جا خط ملي ويا“. ڊاڪٽر لونگ چيو:”اوهان جي سهيلي ڊگھا ڊگھا خط لکندي آهي. لفافا ڏاڍا ڳرا آهن“. ياسمين کلندي چيس:”سهيلي شاعره آهي، ابتيون سبتيون ڳالهيون لکي، ڪيئي صفحا ڪارا ڪندي آهي “.
ڊاڪٽر لونگ سنجيده ٿيندي چيس ”سٺي ڳالهه آهي، آئون به دوستن کي ڊگها خط لکندو آهيان. هي ڏس هڪ دوست کي خط لکيو اٿم، سڀاڻي پوسٽ ڪندس“ ياسمين ڊاڪٽرلونگ جو دوست کي لکيل خط ڏسڻ لڳي. جنهن جي نه رڳو رائيٽنگ گمنام خطن کان مختلف هئي. پر ٻنهي جي انداز بيان، نفاست ۽ اسٽائيل ۾ پڻ زمين آسمان جو فرق هو. ڊاڪٽر لونگ جي لکيل خط ۾عام ٻڌل لطيفا، بي ربط عام ڳالهيون، رسمي دعا سلام، بي سواد شعرن ۽ سکڻين ميارن کانسواءِ ڪجهه به ڪو نه هو. ياسمين کي پنهنجو پاڻ تي ڪاوڙ آئي ته هن ڊاڪٽر لونگ تي شڪ ڇو ڪيو؟ گمنام خطن کي هن خط سان ڀيٽڻ، لفظن جي توهين محسوس ٿيئس. ان وقت هن کي ڊاڪٽر لونگ ڪجهه نيچ ۽ گمنام خط لکندڙ اجنبي شخص بنهه معتبر محسوس ٿيو.
واپس ايم سي ايڇ ۾ سندس ڪمري ۾ اچڻ کانپوءِ هن هڪ لفافو کوليو ۽ منجهان ظاهر ٿيندڙ خط کولي پڙهڻ لڳي.
مٺڙي جانان. . . . . . . . .
شال تنهنجي دل دولابن کان بچيل رهي ۽ اکيون پرک جي پيچرن تي هلنديون رهن.
جانان! تنهنجي محبت ۾ مون آئينا ڀڄي ڇڏيا آهن ۽ ڪيلينڊر ڦاڙي ڇڏيا آهن. وقت جو احساس به رڳو رات جي پاڇن ۽ سج جي ڪرڻن مان ڦٽي ٿو. خبر ناهي اڄڪلهه ڪٿي آهيان، پر لڳي ٿو اتي ئي اٽڪيو پيو آهيان، جتي سپنا ڪلينڪ اڳيان تنهنجو پهريون ۽ آخري ديدار ڇڏي ويو هئم. وقت جي تبديلي به مون لاءِ رات ڏينهن ۽ موسم جي مٽا سٽا سان مشروط بڻجي پيئي آهي. پر منهنجي ڀانئڻ، نه ڀانئڻ سان ڪهڙو ٿو فرق پوي، وقت بدلجي رهيو آهي ۽ اها به حقيقت آهي ته بدلجي ويل وقت گهڻو ڪجهه بدلائي ويو آهي. انساني زندگيءَ جا طور طريقا ته بدليا ئي آهن، پر انساني سوچ جا انداز به بدليا آهن. رشتن جون ريتون ۽ واسطن جا رنگ به هاڻي ساڳيا ناهن رهيا. ڏيڻ وٺڻ، ملڻ وڇڙڻ، اچڻ وڃڻ، رُسڻ پرچڻ، چاهڻ ڌڪارڻ ۽ روئڻ کلڻ جا پئمانا به ته ساڳيا ناهن رهيا. بس وقت بدليو آهي! هاڻ ته چنڊ جي چاهه ۾ چانڊوڪين سان ياريون رکندڙ نيڻ به بلبن جي مصنوعي روشنيءَ ۾ اهڙا ته گم ٿيا آهن جو، وونڻن جي کيتن مٿان لٿل چلولي چانڊوڪيءَ جا منظر به کين ياد ناهن رهيا! سون روپي جي سوداگر وڻجهارن جي مهانتا جا مثال، اڪائونٽ هولڊرن جي حصي ۾ آيا آهن، پرهه ڦُٽيءَ مهل وٿاڻن ۾ وڄندڙ چڙن ۽ چنگن جا سدا سرها آواز ٻڌي جاڳندڙ سماعتون، هاڻ گهنٽين ۽ الارم جي آواز جون هيراڪ بڻجي پيون آهن. کير جي ماٽيءَ ۾ گهاٽي لسيءَ مٿان ترندڙ تازي مکڻ جا چس چکندڙ چپن به هاڻ آئسڪريم جي چمچن ۾، ماضيءَ کي وساري ڇڏيو آهي، بس وقت بدلجي پيو آهي! سچائيءَ جي سرهاڻ ۽ خلوص جا خزانا به اهڙا کٽا آهن، جو سازشي ذهن ۽ موقعي پرست ماڻهو مهندار بڻجي اڳيان آيا آهن. جن گندي ۽ گرهه جي هٻڇ ۾، نه ڪڏهن رشتن جو احترام رکيو آهي ۽ نه ئي وري دوستين جا ڀرم سنڀاليا آهن، بيساختگين کي انائن اچي ڀيليو آهي. رشتن ۾ ملاوٽون رهجي پيون آهن ۽ ايئن دلين جي آرسيءَ ۾ زماني جون سموريون تصويرون ابتيون آهن. پيار جي خوشبو به پراڻي ٿي پئي آهي. حرمچ ڪنجرن جي ٽونئرن ۾ ٽانڪيل نگهائون، هاڻ ميڪ اپ جي رنگن ۾ اٽڪيون آهن! رومالن ۾ ويڙهيل ڦوٽن ۽ مصري تڙن جا سرها سنيها، هاڻ مارڪيٽ ۾ موجود پاروٿنsms هٿان هارائي گم ٿي ويا آهن. ٽيليفون جي گهنٽين تي منتظر سماعتن، قاصد ڪانگن جي ٻولين تي اعتبار ڪرڻ ڇڏي ڏنو آهي. لازوال محبتن جا شهر، اڏوهي کاڌل نقشن جا ڏيک ڏيڻ لڳا آهن. چنچل چاهتون، رنگين جذبا ۽ ستارن جهڙا سندر احساس، بيحسين جي خزان ۾ رلي ويا آهن. اکين جي ٻوليءَ مان جهاتي پائيندڙ صدائون، صحرا جو سڏ بڻيون آهن، اڳي ته ايئن ڪون هو- بس وقت بدليو آهي!
اُس ۾ ڌوئي سڪايل هلواڻ جي ڪپڙي جيان زماني ته رنگ مٽايا آهن، پر پرينءَ جي طلسمي وجود سان ڳنڊير ول جيان وروڪيل هينئڙي جا اتاولا احساس ۽ انوکيون آسون سدائين ساڳي رهنديون اچن. مڃون ٿا سهڻي ۽ سسئيءَ جهڙين چاهتن جي تجديد ناهي ٿي، پر اڄ به الائي ته ڪيترين لٽايل جوانين جي، جلايل اکين جون ڦٽايل ننڊون، جدائيءَ ۾ جلن ٿيون ۽ پرينءَ جو پڇن ٿيون. سانوڻي رُت ۾ ڀوڏيسر جي ڀونءُ تي مورن جي درديلي پڪار ۾ پرين جي پچار اڃا به ٻڌجي ٿي. اڃان به چانڊوڪين ۾ وهنتل لاڙي راتين ۾، چنڊ ۽ چڪور جون رهاڻيون رچن ٿيون ۽ محبتون مچن ٿيون. سپنن جي وستين ۾، پرين جي پوڄاري هستين جون سونهن شناس اکڙيون، ستارا ڳڻين ٿيون ۽ سارين جهڙا انتظار ڇڙين ٿيون. اڄ به پرديسي پرينءَ جي سڪ ۽ ملڻ جي ڇڪ ۾ چانڊوڪين جا ٽهڪ ۽ چهڪ، سوجهاڪن تائين اوجاڳن ۾، ڪنڊن جي سيج سجائين ٿا. ممنوع محبت ۾ پروان چڙهيل بيچين جذبا، چوٽيءَ جي گجرن ۾ قابو ٿيل زلفن جيان بيوس بڻيل آهن! ڇلن تي وڪاميل دليون ئي ٻڌائي سگهن ٿيون ته، ساز ۽ آواز جي سرهاڻ ڇا ٿيندي آهي!؟ حساس سماعتون ئي سمجهن ٿيون ته ڪنهن وڇڙيل ڪونج جي ڪرڪ ۽ سانوڻي رت ۾ ٿر جي ڪنهن اڪيلي ڀٽ تان هوائن ۾ وکريل بانسريءَ جو درد فطرت جي ڪهڙي چغلي آهي!؟ رات جي پوئين پهر، ڪومل پير جي ڇير جو ڇمڪو ۽ ڪڻڪ رنگين ٻانهنُ جي ڪنگڻ جو چمڪو، آخر ڪهڙو راز آهي؟ ڀنل پهرن ۾ پرينءَ جي وڳي جي هڳاءُ سان گڏ، بي ترتيب ساهن جو سرگم ڪهڙي ڪهاڻيءَ جو عنوان آهي!؟ ڪينجهر ڪنڌيءَ تي ڪوئل جي مٺڙي لات ۽ اڪ ڦلڙين مٿان ڀونئرن جي جهنڪار ڪهڙن سُرن جو ردهم آهي؟ پر اهو سڀ ڪجهه اهي سماعتون وساري ويهنديون آهن، جيڪي ٻهروپي آواز کان دوکو کائي ويهنديون آهن. جن جي صدمن ساڻي دل ۾ وقت رڳو حسرتن جون تربتون ٺاهي ويندو آهي. بس اڻکُٽ انتظار ۾ جاڳي گهاريل راتين جا اوجاڳا، ڪڏهن ڪڏهن پڇندا آهن. ”ڇا پائي پراڻا ڪيل ڪپڙن جيان پيار به بدلائبا آهن. “
مٺڙي جانان! تون منهنجي روح ۾ رچي ويئي آهين. تنهنجو حسن منهنجي احساسن ۾ پيوند ٿي پيو آهي. تنهنجو جوڀن منهنجن جذبن کي جنجهوڙي رهيو آهي. سوچيان ٿو ته تون منهنجي اڻٿانيڪي تصور جي دريافت آهين ته پوءِ هي اڻ منزلي مهم ڇا لاءِ !؟
تنهنجي ياد ۾ پاڻ وساريندڙ _ تنهنجو بي چين ساگر
ياسمين خط جون آخري سٽون ٻيهر پڙهيون ۽ پوءِ ٻيو خط کولي پڙهڻ لڳي
مٺڙي جانان !
شل تنهنجن نيڻن منجهه بهارن جا سپنا سلامت رهن
ڪالهه توکي هڪ خط لکيو هئم، پر پوسٽ ٿي نه سگهيو. اڄوڪي خط سان گڏ پوسٽ ڪندس، الاءِ ڇو جيستائين خط پوسٽ نه ڪندو آهيان، تيستائين لفظ اُماڙيون بڻجي ڏنڀيندا رهندا آهن. اڻ پوسٽ ٿيل ۽ اڻ اظهاريل لفظ مون لاءِ وڏو عذاب هوندا آهن! عذاب ته بنهه گهڻا آهن، آخر ڪهڙا ڪهڙا توسان شيئر ڪجن؟ هڪ اهڙي منافق دئور اسانجي حياتيءَ جي چيچ جهلي آهي، جڏهن رشتا، رشتا نه رهيا آهن. دليون دماع جون محتاج بڻيون آهن. دوستيءَ جا ڍنگ ۽ پيار جا رنگ به ته ساڳيا نه رهيا آهن. خلوص جي کوٽ ۽ سچائيءَ جي ڏڪار ۾ دل جي ڌرتيءَ مٿان احساسن جا ڪوهنڊير ۽ جذبن جون پپون به سُڪنديون رهيون. مصروفيتن جي نالي ۾ ماڻهن وٽ خط لکڻ جيترو وقت به ڪون بچيو! درن تي اٽڪيل جهاتين ۽ محبوب ملاقاتن جا لمحا، اويلين انائن ڀيلي ڇڏيا. اهو سڄو تماشو، امبر تي رُلندڙ چنڊ ڏسندو رهيو. پر نه پيار جي باغيچي کي پاڻي مليو ۽ نه ئي دل جي ڌرتي سيراب ٿي سگهي. ٻيو ته ٺهيو، ڄاتل سڃاتل هجتي لبن وٽ سرخي سجائڻ لاءِ ته وقت موجود رهيو، پر ڪنهنجو حال پُڇڻ جيترو وقت ڪونه بچيو! اسان ته زندگي کان ڪجهه به ڪونه گهريو هو، پر زندگيءَ اسان کان بنهه گهڻا مطالبا ڪيا. هونئن به لڙڪن کانسواءِ، زندگيءَ کي ڏيڻ لاءِ اسان وٽ ڪجهه به ڪونه هو! اهي لڙڪ جيڪي ڪڏهن ڏوراپو بڻجي ڳلن تي آيا، ڪڏهن اڌوري ڪهاڻي بڻجي مٽيءَ ۾ ڇڻندا رهيا ۽ ڪڏهن وري مٺو مٺو درد بڻجي دل جي درن تي دستڪ ڏيندا رهيا. اسين ته ڪچڙي ننڊ جا اهي خواب بڻياسين، جن جي ڪابه ياد به باقي ناهي رهندي. اسين انهن اُجڙيل تربتن جي مٽي بڻياسين، جن کي ڪوبه مجاور ناهي ملندو. اسين روهيڙن جا اهي گل بڻياسين، جيڪي صحرا ۾ ڦُٽا ۽ رڳو ٻڪرين کاڌا. نه ڪڏهن حالتن اسان سان رعايت ڪئي ۽ نه وري اسين ڪڏهن حالتن سان ٺهي سگهياسين. ايئن به نه هو ته ڪو خوشين اسانجا اڱڻ ڪو نه چميا پر اسانجون خوشيون به عارضي هيون، بلڪل ايئن جيئن ٿوهرن جي ٽارين تي ڀلجي ويهندڙ پکي، جلدي اڏامي ويندا آهن، جيئن وسندڙ بارش ۾ پاڻيءَ جا ڦوٽا تڪڙا ٽٽي پوندا آهن، جيئن آڪاش تان گذرندڙ جيٽ جهازجو ليڪو کن پل ۾ وکري ويندو آهي ۽ جيئن طوفان ۾ ٻاريل ڏيئا جلد ئي وسامي ويندا آهن، ايئن اسانجون خوشيون به عارضي هيون. ايترو عارضي، جيترا اسانجا سهارا! ماضيءَ جو ليکو چوکو ڪرڻ ويهون ٿا ته، اڻ پورڻتا جو پنڌ، اڌورا زخم آڇي ٿو. پر پوءِ به اسان انهن اکين کي سلام ڪرڻ وساريو ناهي، جن اکين ڳوڙهن سان ناتا نڀايا آهن. جن پرک جي پيچرن تي حسن جي چيچ جهلي، بي منزل نگاهن جا رولڙا ڪيا آهن! جيئن سونارو سون مان ٿڪبو ناهي، جيئن مور جو مينهن ڪڻين مان ڍئو ناهي ٿيندو، جيئن سخيءَ جي دل ڏيڻ مان ناهي ٿڪبي ۽ جيئن سيلاني پيرن جي آس، پرديس جي پنڌ مان ڪڏهن به پوري ناهي ٿيندي، بلڪل ايئن حسن جون هيراڪ اکيون، محبوب منظرن مان ڪڏهن به ٿڪبيون ناهن. ڇو ته جيئن موسيقي روح جي غذا هوندي آهي، ايئن سونهن پرست اکين جي غذا، دلڪش نظارا ئي هوندا آهن، جن جو ڪجل انهن البين اکين جي دنيا کي آباد رکندو آهي. نرمل نيڻن جا نياپا سمجهندڙ نيڻ، سونهن جي سنسار مان مسحور منظرن جا موتي، ايئن ڳوليندا آهن، جهڙوڪر کنڀيون چُنڊيندڙ ڪولهي ٻارڙا !
هر ٻانهن ۾ چوڙيون ناهن سونهنديون. هر نڪ، ڦليءَ جي سينگار سان سهڻو به ناهي لڳندو! ٻيرن تي پٽوريون ناهن اوڍائيبيون ۽ نه ئي مَڪار سياستڪارن تي هاريل گل، ڪڏهن گلدستي جو ڏيک ڏيندا آهن. بس ايئن ئي ڪجل هرڪو پائيندو آهي، پر اک، اک جو ڦير ضرور آهي! هر دل درد آشنه ناهي هوندي ۽ هر اک حسن شناس به نه ٿي هجي. بس ڪي اکيون ئي هونديون آهن، جيڪي حجابي نگاهن مان ڦٽندڙ پيار ۽ پنهنجائپ جي ڪٿ ڪري سگهنديون آهن. حسن جي دلبريءَ جو وجود پارکو اکين سان ئي مشروط هوندو آهي. اهو حسن ڪهڙي ڪم جو، جيڪو شاعرانه نظرن کان به روپوش رهجي وڃي! ٿري روهيڙن جا اهي گل، جن کي اُٺ کائيندا رهن، پر مالها ۾ پوئجي ڪنهن گلدستي جو سينگار نه بڻجڻ، اهي ته ان اڻجهل جوڀن جيان هوندا آهن، جيڪو سڄي ڄمار پرهيزگاريءَ جي چوديوارين جي اذيتناڪ خاموشي ءَ ۾، پنهنجو پاڻ کان لاجواب سوال پڇي پڇي نيٺ پوڙهو ٿي پوندو آهي!
سانوڻي رت جي جُهڙڦُڙ جهڙالي صبح ٽاڻي، بانورن بادلن جي چمڪيلين چوٽين تان انڊلٺ جون چلولايون به، ڪي ڪي نيڻ تجسس مان ڏسندا آهن. ڪارونجهر جي ڪور تان اڌ رات جي اُڀرندڙ نماني چنڊ جو اوسيڙو به، ڪي ڪي اکيون ڪنديون آهن. پن ڇڻ جي اداس شامن ۾، بيد مشڪ جي لامن تان لهندڙ سج جو پيلڙو چهرو به، ڪن ڪن نگاهن کي البيلايون ارپيندو آهي. گلابي چهرن تي جوانيءَ جي نشاني بنجندڙ مست موهيڙن مٿان به، ڪي ڪي اکيون اٽڪنديون آهن. بس ڪي ڪي نيڻ ئي هوندا آهن، جيڪي جيون جي راهن تي حسن جو هٿڙو جهلي دل جي دنيا سينگارينداآهن. تنهنجي چوٽيءَ جو گل ٿيڻ لاءِ بيقرار _ تنهنجو بيچين ساگر
ياسمين ٻنهين خطن کي پرس ۾ رکي ڇڏيو. ان وقت هن کي پنهنجن ضديلن هٿن سان فاڙيل پهرئين خط تي بنهه گهڻي پيشماني ٿي رهي هئي. هوءَ بي ساخته اُٿي وڃي دريءَ وٽ بيٺي. هن کي خبر هئي ته ڦاٽل خط جا ٽڪرا، هوائون اڏاري ويون آهن، پر پوءِ به هن دريءَ کان ٻاهر حسرت آميز نگاهه وڌي ۽ واپس ڪرسيءَ تي اچي ويٺي. گمنام خط لکندڙ اجنبي شخص، سواليه نشان بڻجي هن جي سوچ ۾ اٽڪيل رهيو. هوءَ واپس گهر آئي تڏهن به اجنبي شخص متعلق سوچيندي رهي. ان سوچ ۾ انيڪ سوال، وسوسا ۽ مٺا مٺا درد چنبڙيل هئا. پر نه ڄاڻ ڇو؟ ياسمين جي اها سوچ کيس اڻڄاتي خوشي ارپي رهي هئي. نه رڳو اجنبي شخص جو اڻ ڄاتو تصور، هن جي مٿان ماڪ جيئن ڇانئجي رهيو هو. پر گمنام خطن جون ڪي سٽون، ڪي جملا ۽ ڪجهه لفظ، هن کي هرهر خيال ۽ تاثر جي انوکي بارش ۾ ڀڄائي رهيا هئا!
آڌيءَ رات جو جڏهن بجلي هلي ويئي ته، هوءَ اڱڻ تي کٽ رکي ليٽي پيئي ”هن جا ٻه ننڍڙا ڇوڪرا پوڙهي پيءَ جي پاسي ۾ ورانڊي منجهه ستل هئا. چانڊوڪيءَ جي نرم ۽ ٿڌي چني ڌرتيءَ مٿان اوڍيل هئي. ياسمين چتائي چنڊ کي ڏسڻ لڳي، جيڪو آڪاش جي رڻ ۾ اڪيلو بيٺل هو. هيستائين پهتل گمنام خطن ۾چنڊ، چانڊوڪي ۽ ان مناسبت سان موجود تشبيهون، هن جي هانءُ ۾ هرهر ڪتڪائي ڪرڻ لڳيون. چنڊ ۽ چڪور جي نرالي ناتي متعلق هن اڳي به ٻڌو هو، پر اڄ هن کي ٻنهي وچان موجود دوري ۽ چنڊ جي لاحاصل وجود جو احساس شدت سان محسوس ٿيڻ لڳو! چنڊ کي هن اڳي به ڏٺو هو، پر گمنام خط پڙهڻ پڄاڻا هن جي تصور، جنهن رنگ ۾ رڱيل هو، ان ۾ اڄ چنڊ جو وجود، هن لاءِ بلڪل ڌار محسوسات ۽ محظوظات کڻي، اندر ۾ اڻ تڻ مچائڻ لڳو هو. ننڊ هن جي اکين کان ڏور هلي ويئي هئي. آڌي رات جو شبنمي ڇهاءُ ۽ ڀنل بستري جا چلولا احساس، هن جي بدن مان سسڪارا سوريندا رهيا. لُونءُ لُونءُ ڪانڊارجڻ واري ڪيفيت ۾، گمنام خطن جي لکاري اجنبي شخص جي اڻ موجودگيءَ جو احساس، هن کي تڙپائيندو رهيو. پاسا ورائيندي چنڊ کي ڏسي هوءَ سوچيندي رهي:
“هن وقت ٿي سگهي ٿو، هو به ڪٿان چنڊ کي ڏسندو هجي. جيئن مونکي هن جي مبهم ياد تڙپائي رهي آهي، ايئن ٿي سگهي ٿو ته هو به مونکي ياد ڪندو هجي!“.
ياسمين کٽ تان اٿي اڱڻ تي هلڻ لڳي. ورانڊي ۾ ستل پوڙهو ڀڻڪيو: ”اندر مڇر لڳن پيا، مونکي به ننڊ ڪو نه ٿي اچي. “. ياسمين سندس ها ۾ ها ملائيندي، ٻاهر رکيل دلي ڀرسان وڃي بيٺي. دلي مان لڳا تار ٻه گلاس پاڻي جا ڀري پيئڻ کانپوءَ، واپس اچي ليٽي پيئي. پر سندس اکين ۽ ننڊ وچان وڇوٽي موجود رهي. اجنبي شخص کي هن ڪڏهن به نه ڏٺو هو، پر پوءِ به خطن وسيلي هن جي چاهت خوشبو جيان هن جي اندر ۾ اوتجي رهي هئي. هن کي سمجهه ۾ نه پئي آيو ته هن جو پيار ڪهڙي ڏاڪي تي پهتو آهي. پر لاشعوري طور هوءَ اجنبي شخص کي چاهڻ لڳي هئي. هن جا خط وري وري پڙهندي، سڄو ڏينهن هن جي باري ۾ ئي سوچيندي هئي. سندس اها ڪيفيت هن پاڻ لاءِ به واضح نه هئي، هڪ پاسي هن کي، نالو لڪائي گمنام خط لکي، ايترو ديده دليري سان پيار جون گستاخيون ڪندڙ شخص تي ڪاوڙ هئي، جو هوءَ پنهنجي ظاهري انا جي تسڪين خاطر، هن کان انتقام وٺڻ جا پوهه پچائيندي هئي، ته ٻئي طرف اجنبي شخص جا خط هن کي وڻندا هئا. لفظن مان ظاهر ٿيندڙ هن جي شخصيت جا ڪجهه پاسا کيس متاثر ڪري رهيا هئا. ٻنهين متضاد ڪيفيتن مان پوئين ڪيفيت، گذريل ڪجهه ڏينهن کان هن مٿان حاوي ٿي رهي هي. طلاق کانپوءِ هن اڳيان بي معنيٰ بڻجي پيل پنهنجو وجود، وري نئين اتساهه سان اڳيان اچي رهيو هو. هوءَ سوچيندي هئي:”ڪو ته آهي، جيڪو پرپٺ مونکي چاهي ٿو. مون لاءِ لکي ٿو، مون لاءِ تڙپي ٿو ۽ مون لاءِ سوچي ٿو“. اڻ ڏٺل شخص، هن وٽ پنهنجي بي پناهه محبت جو يقين ڏيارڻ ۾ ته ڪامياب ويو ئي هو، پر گڏوگڏ عورتاڻي نفسيات جي انهن ڪمزورين کي فوڪس ڪندي، هنجي بدن جي حقيقي خوبين جي تعريف، دلڇهندڙ لفظن ۽ تشبيهن سان ڪئي هئائين، ته هو اڌ ڪلاڪ آئيني کان پري ٿي نه سگهي هئي. اڻ ڏٺل شخص جا خط هن کي احساسن جي انهن محبوب وادين ۾ آڻي بيهاريندا هئا، جتان ڪيئي مسرور منظر هنجي اندر ۾ انوکي هلچل مچائيندا هئا. ۽ هن جي انهن ڪيفيتن سان آشنائي ٿيندي هئي، جيڪي هيستائين هن جي اندر ۾ هوندي به هن کان لڪيل هيون. اڳي هوا هن لاءِ، رڳو گرمي گهٽ ڪرڻ جو نالو هو، پر هاڻي صبح جي هوا ۾ هن لاءِ عجيب احساس اوتيل هئا. اڳي اونداهي رات، هن کي بي معنيٰ ڀاسيندي هئي، پر هاڻ امبر تي ستارن جي سيج، هن لاءِ بامعنيٰ بڻجي پيئي. اڳي بهار جو تصور، هن وٽ گرمي، سرديءَ جي گهٽتائي ۽ وڻ ڦوٽ کان اڳتي ڪجهه به ڪو نه هو. پر هاڻ بهار جا ڪيئي رنگ، هن جي ڪيفيت ۾ اٽڪي پيا هئا! هن جي 28 سالن جي زندگيءَ ۾ پهريون دفعو پيار جي انوکي ڪيفيت، گونگهٽ لاهي پنهنجو چهرو ڏيکاري رهي هئي ۽ گمنام خطن جا البيلا لفظ، هن جي دل _دڙي ۾ ڪجهه نه ڪجهه کوٽي رهيا هئا، جتان دريافت ٿيندڙ احساسن جا آثار، هن پاڻ لاءِ به حيرت انگيز هئا. !

اداس ڇوڪري ۽ پُرفريب ڪيفيتون

هوءَ پنهنجي آفيس ۾ موجود هئي. دائي سليمت هنکي پاڻيءَ جو گلاس آڻي ڏنو. هن يڪ ساهيءَ ۾ گلاس خالي ڪيو. گمنام خطن متعلق سوچڻ لڳي. ٻه هفتا گذري چڪا هئا، ڪو به خط نه آيو هو، هن کي گمنام خطن جو بي چينيءَ سان انتظار هو، هن سوچيو:”هر هفتي هن جا ٻه خط پهچندا آهن پر پويون هفتو به ڪورو گذري ويو، هي هفتو به پڄاڻيءَ تي پهچي پيو، پر هن جو ڪو به خط ناهي آيو. ياسمين جي بيچيني وڌندي رهي. هن سوچيو: “ٿي سگهي ٿو، اجنبي شخص خط لکڻ بند ڪري ڇڏي !“ خطن جي بند ٿيڻ جو تصور، هن لاءِ عذيتناڪ هو، هن ٻئي هٿ مٿي تي رکي ڇڏيا. دائي سليمت هن جي ڀرسان اچي بيٺي، پريشانيءَ مان پڇيائين: ”باجي اوهان ڪجهه پريشان لڳي رهيا آهيو- ڇا ٿو ٿئي ؟“ ياسمين مٿي تان هٿ لاهيندي، وراڻيو: ”ڪجهه ناهي، مٿي ۾ هلڪو سور اٿم“ هن اصل ڳالهه لڪائڻ لاءِ پرس مان زينيڪس گوري ڪڍي، پاڻيءَ سان ڳڙڪائي ڇڏي. خيال آيس :”ٿي سگهي ٿو ٽپالي ايم ايس آفيس ۾ ڊاڪٽر لونگ يا ڪنهن ٻئي کي خط ڏيئي ويو هجي“. خيال آيس: ”دائي سليمت کي مردانه وارڊ ڏانهن موڪلجي، خطن جي پڇا ڪرائجي“. پر جلد احساس ٿيئس ته ايئن هوءَ اجايو ٻين جي نظر ۾اچي ويندي ۽ ڪنهن نه ڪنهن جو ڌيان لاڳيتو ايندڙ خطن ڏانهن ڇڪجي سگهي ٿو. هن بيزاريءَ مان ڪرسيءَ تي پاسو ڦيرايو. کيس خبر هئي ته هن شهر جي ماڻهن ۾ ڳالهين جا ڏڙا اڇلائڻ جي عادت هئي ۽ ننڍڙيون ننڍڙيون ڳالهيون وڏا اسڪينڊل ٺهندي دير نه ڪنديون هيون. ان ڪري هن احتياط ۽ هوشياريءَ سان خطن وارو معاملو هيستائين لڪائي رکيو هو، پر اڄ هوءَ خطن جي انتظار ۾ بي چين ٿي رهي هئي، ۽ اهڙيون ئي ڪيفيتون، عشق کي مشق جيان ڊسڪور ڪري وجھنديون آهن. کيس ڊپ هو ته متان وچان ڪٿان، خط اغوا نه ٿي وڃن. هن مرداني وارڊ ۽ ايم ايس جي آفيس مان چڪر لڳائڻ جو فيصلو ڪيو. ”ڪنهن کي خط مليا هوندا ته مونکي ڏسي ڏيئي ڇڏيندو“. هن دل ئي دل ۾ سوچيو ۽ ڪرسيءَ تان اٿي ڪمري کان ٻاهر نڪرڻ لڳي. سامهون اينداڙ ٽپالي تي نظر پيئس ته اڻجهل خوشي جي لهر، هن جي جسم ۾ برقي ڪرنٽ جيئن ڊوڙڻ لڳي. پر هن پاڻ تي ضابطو رکي، ٽپالي کي نظر انداز ڪري ڇڏيو. ٽپالي هن کي سڏ ڪندي چيو:”ميڊم اوهان جا خط آهن“ هوءَ بيهه رهي. ٽپالي ٻه لفافا ڏيئي هليو ويو. هوءَ واپس ڪرسي تي ويهي، لفافا کولي خط پڙهڻ لڳي
مٺڙي جانان
شال تنهنجي دل جي بدن ۾ زماني جو ڪو ڪنڊو نه لڳي !
جانان! هونئن ته توکي هر هفتي ٻه خط لکندو آهيان. پر پوئين هفتي توکي خط لکي نه سگهيس. ان جو سبب، بي رحم مصروفيتن جي ستم ظريفي هئي. بهرحال اڄ توکي وري خط لکان پيو، جنهن کي ڪالهه لکيل خط سان گڏ اڄ پوسٽ ڪندس. جلد تو تائين پهچندا. هڪ هفتي جي غير حاضري معاف ڪجان. فقيرن تي ميارون ڪون ڪبيون آهن. حالتن هٿان مجبور ٿي پيل ماڻهو، وڇڙي وڃڻ جا ويلا ۽ ۽ وري ملڻ جو تاريخون ياد رکي ناهن سگهندا. اکين سان اکيون ملڻ باوجود به هڪ ٻئي کي ڏوراپو ڏيئي ناهن سگهندا. سڪي ويل وڻن جون ٽاريون پکين سان شڪايتون ناهن ڪنديون. اجڙي ويل شهرن جون ديوارون، سيلانين کي ميارون نه ڏينديون آهن. ساڳي طرح دل جي ڌرتي جڏهن برباد ٿي پوندي آهي ته، سنگدل صنم کان برباديءَ جو ڪارڻ نه پڇندي آهي. مري ويل مسرتن ۽ رهجي ويل حسرتن جا حساب ڪتاب ته پيار ۽ پنهنجائپ ۾ ڪبا آهن. ٽٽي پيل ناتن ۾ ته پيار جي کاتن جا پنا به ڦاٽي پوندا آهن. آئينا پٽ تي ڪري ٽٽندا آهن ته ڇڻڪو ٿيندو آهي، ڌرتي گرم ٿيندي آهي ته، زلزلا ايندا آهن ۽ دريا سڪي ويندا آهن ته، مٽي اڏامندي آهي، پر جڏهن دل ٽٽندي آهي ته ڪو به طوفان ناهي ايندو. بس رڳو درد جي راک بچندي آهي، جيڪا نه ڏيڻ جهڙي ۽ نه ئي وٺڻ جهڙي !
جانان تنهنجي پيار ۾ عجيب ڪيفيتن کي ڦلورڻ لڳو آهيان، ڇا سوچيان ٿو؟ ڇا لکان ٿو؟ مون پاڻ کي خبر نه ٿي پئي. تنهنجي اڌوري عشق جي اُڻ تُڻ ۾ تصور جي ريت مٿان ڪيئي چٽ چٽيندو آهيان ۽ وري ڊاهيندو به آهيان، تون ته ناهين، تنهنجيون يادون آهن. هونئن به جڏهن وقت گذري ويندو آهي ته پويان رڳو يادن جا کنڊر باقي رهجي ويندا آهن. ڪڏهن ڪڏهن سنگسار خوابن جا مقبرا، ان اڌوري عشق جي ڪهاڻي ياد ڏياريندا آهن، جيڪو عشق، ڪڏهن ڪڏهن زماني جي خاردار راهن تان هلندو آهي، ڪڏهن ڪنهن بانوري بادل جو ٽهڪ بڻجي نيري امبر تي نچندو آهي. ڪڏهن اجڙيل بستين جي روح جو سڏڪو بڻجي، ويران رستن تي وڇائجي ويندو آهي. بس اڌوري عشق جي اڻ تڻ وسري به ناهي وسرندي. جيئن ڪن وڻن جون ڄمارون سالن نه پر صدين تي مشتمل هونديون آهن. ساڳي طرح لازوال عشق به وقت جي قيد کان مٿاهون هوندو آهي. جيئن پريت جا پنڌ ڪندڙ پکين ۽ مسافر اکين جا ڪي به ٺڪاڻا نه هوندا آهن، ايئن پيار جي ڪا به تشريح ناهي. بس اکيون اٽڪنديون آهن، ته دليون ڀٽڪنديون آهن. پيار جي ٻولي اکيون سمجهنديون آهن ۽ اندر جا اڻجهل جذبا، درد جي دلبريءَ کان آشنه ٿي، ڪيفيتن جا اهي ورق ڦلورڻ لڳندا آهن، جنهن ۾ ڪو ڪنهن کان پري هوندي به ويجهو هوندو آهي! سمونڊن ۾ لڙ ناهن ٿيندا، جبلن کي ڪلر نه لڳندو آهي. ستارن کي سلهاڙ ڏيئي نه سگهبا آهن ۽ چنڊ تي دز به ناهي چڙهندي، ساڳي طرح لازوال عشق جي گلشن کي وڇوڙن جون خزائون اجاڙي نه سگهنديون آهن. ڪير ٿو چوي ته پيار پوڙها ٿي پوندا آهن؟ ڪير ٿو چوي ته جدائيءَ ۾ جاڳندڙ اکين کي ننڊ اچي ويندي آهي؟ ۽ ڪير ٿو چوي ته وقت جو ٻهارو، يادگيرين جون تصويرون به ٻهاري ويندو آهي !؟
جڏهن توکي ڏٺو هئم، ته توسان ڪنهن بي عنوان رشتي جو احساس اکيون مهٽي اٿي پيو هو. پر جڏهن کان باقاعدگيءَ سان توکي خط لکڻ لڳو آهيان، ته اهو رشتو وڌيڪ گهرو ٿيڻ لڳو آهي ۽ هاڻي ته هر جذبي ۾ ڪا ئي نرالي ڪشش ۽ اڻ ڄاتي خوشبوءِ ليٽڻ لڳي آهي. ايئن جيئن وڻ ڦوٽ رت جي هنن مهڪندڙن راتين ۾، ٿر جي نفيس واري ءَ مٿان ڦوڳ جي ڪنهن اداس پاڇي ۾، ڪو بي جوڙ ڪاريهر ليٽڻ لڳندو آهي، يا وري لاڙ جي هڳاءُ هاڻي چانڊوڪيءَ ۾، ڪوئي بانسري وڄائيندو آهي. ڇو ته کيس اهو الڪو هوندو آهي ته جيڪو ڇلڙو هن گلاب ٻوٽي مٿان رکيو هو، اهو پرينءَ تائين پهتو به يا الاءِ نه؟ اهڙا ڪومل رشتا اڪثر فرش تي ڪريل شيشي جي گلاس جيان ٽتي پوندا آهن. بلڪل ايئن جيئن پوئين پهر جا خواب اکين ۾ ٽٽي پوندا آهن. جيئن جهنگ جا ڪنڊا هاريءَ جي هٿن ۾ جهري پوندا آهن ۽ جيئن پهريون دفعو عشق جو اظهار ڪندڙ عاشق جا لفظ شرميلن چپن تي وکري پوندا آهن، پر ڪي نظارا ته اکيون ٻوٽي به پسي سگهجن ٿا، ڪي لفظ ته، خاموش رهي به ڳالهائي سگهجن ٿا. ڪي نياپا ته، نه ڏيئي به ڏيئي سگهجن ٿا ۽ ڪنهن کان دُور رهي به، ڪنهنجي بدن جي خوشبوءِ پري کان جهٽي سگهجي ٿي !
توسان ڳالهيون ڪندي پيار جا ٿڪ لهي پوندا آهن. تڏهن ئي ته ڊگها خط لکندو آهيان. ڪا خبر ناهي ته منهنجا خط پڙهي، تون ڇا سوچي رهي آهين؟ اها به خبر ناهي، ته منهنجي پيار جي متعلق تنهنجو رايو ڇا آهي؟ منهنجي خطن کي، تو دل ڪٻٺ جي ڪهڙي خاني ۾ رکيو آهي؟ منهنجي پيار جو اظهار غير روايتي آهي، منفرد آهي ۽ منفرد شيون ايترو جلد قابل قبول نه بڻبيون آهن. اهي يا ته رد ٿينديون آهن يا وري انهن خلاف سازشون ۽ بغاوتون ٿينديون آهن! بهرحال آئون مطئمن آهيان ته، مون منهنجي پيار جا احساس تو تائين پهچائي ڇڏيا آهن، اها تنهنجي مرضي آهي ته تون انهن کي ديواني جو خواب سمجهي لتاڙي ڇڏين ٿي يا وري انوکي محبت جي منفرد اظهار کي مثبت موٽ ڏيئي، دل جي ان گلدستي ۾ سجائين ٿي، اها ئي آس، جنهن ۾ اهي ڊگهو پنڌ ڪري تو تائين پهتا آهن!
غير يقينيءَ جي صليب تي لٽڪيل _ تنهنجو بيچين ساگر
ياسمين خط پڙهي سوچيو: ”چريو اجنبي اجايو شڪ ڪري رهيو آهي، محبت ڪري ٿو ته سامهون ڇو نٿو اچي؟“ هن پنهنجي ساءِ سوچيو. پر هن کي احساس نه هو ته اجنبي جن حالتن مان خط لکي رهيو هو ۽ جن فاصلن هن کي روڪي رکيو هو. اتان بدگمانيون ڦُٽڻ ته فطري عمل هو. ياسمين ٻيو خط کولي پڙهڻ لڳي.
مٺي جانان. . . . . .
شال تنهنجن لبن جا سُرندا ٽهڪن جا سرگم ڇيڙيندا رهن!
جانان! آئون توکي اڄ ان سانوري ڇوڪريءَ جي متعلق ٻڌائڻ چاهيان ٿو. جنهن هڪ طرفي محبت جا زخم سٺا آهن۽ جنهن جو بارشن جهڙو پيار، پهاڙن تي وسي ضايع ته ٿيو آهي، پر صحرا جي سڪ تائين پهچي ناهي سگهيو. هن به هڪ سال اڳ ان چريائيءَ جي شروعات ڪئي هئي. جيڪا شايد اڄڪلهه آئون توکي بيمقصد خط لکي ڪري رهيو آهيان. آئون لاڙ جي جنهن ڳوٺ ۾ رهان ٿو، اتي جي اسڪول ۾ ڏيڍ سال اڳ سلمه نالي ماسترياڻي بدلي ٿي آئي هُئي. علمي ادبي شوق، هن کي منهنجي ويجهو گهيلي آيو هو. اسانجون اڪثر رهاڻيون ادبي نوعيت جون هونديون هيون. پر اڳتي هلي مون محسوس ڪيو ته هُوءَ مون ۾ دلچسپي وٺي رهي آهي ۽ وقت سان گڏ اسانجو تعلق گهرو ٿيندو رهيو. منهنجي زندگيءَ جا چند حسين پل به ساڻس گڏ گذريا آهن ۽ هن طرفان لکيل محبتي خطن جي موٽ ۾، مون به ڊگها خط کيس لکيا آهن. پر حقيقت اها آهي ته ان تعلق کي آئون اڄ تائين پيار جو نالو ڏيئي نه سگهيو آهيان. ڇو ته منهنجي ذهن ۾ جنهن محبوبه جو تصور آهي، ان تي سلمه پورو لهي نه سگهي آهي. هن جي سيرت صدا بهار آهي، پر هن جي صورت ۾ جيڪي نقش، آئون ڳوليان ٿو، اهي منجهس ناهن. تڏهن سوچيان ٿو هر انسان جي اندر ۾ محبوب جو تصور اڳواٽ ئي لڪيل هوندو آهي، پوءِ جڏهن اها ساڳي يا ٿورو گهڻو ملندڙ جلندڙ هستي ملندي آهي ته، انسان پنهنجو وڃايل پيار ڳولي وٺندو آهي !
سلمه خوشفهمي جي صحرا ۾، جڏهن گهڻو اڳتي نڪري آئي ته، هن پنهنجي خطن ۾ مون اڳيان شاديءَ جو پروپوزل آڻي رکيو ۽ تڏهن ئي مون کيس اڳتي وڌڻ کان روڪي ورتو هو. کيس خط ۾ لکيم ته:”آئون ياسمين نالي عورت سان پيار ڪريان ٿو، جيڪا منهنجي مٽيءَ ۾ ڳوهيل آهي. هن جي موجودگيءَ جي احساس سان ئي منهنجي دل ڌڙڪي ٿي، هوءَ ئي سندم جيئڻ جو جواز آهي. توسان حياتي جا انمول لمحا گڏ گذريا آهن، دل جي اٿاهه گهراين سان تنهنجي عزت ڪندو آهيان، پر شادي ڪري نٿو سگهان. شادي ڪيم ته ياسمين سان ڪندس ڇو ته هو ءَ ئي سندم هينئڙي جو وڃايل ٻيو اڌ آهي! اها ئي حقيقت آهي ۽ حقيقت کان منهن موڙڻ بيوقوفي آهي. تون مناسب سمجهين ته آخري ڀيرو مونسان ضرور مل، جيئن تلخ سچائي جي ڪنڊن مٿان بيهي الوداع جي اذيت ۾ هڪ ٻئي کي خدا حافظ چئي سگهون!“
منهنجي خط جي جواب ۾، اداس ڇوڪري ءَ جو اداس ڪري وجهندڙ آخري خط پهتو آهي، جنهن مونکي ڏاڍو روئاريو آهي. لکيو اٿس:
”تنهنجو خط پهتو، حقيقت بياني ۽ صاف گوئي ڏاڍي وڻي. گمراهي ۾ رکڻ بدران وقت سر معذرت لاءِ مهرباني!
تنهنجو ڪو به قصور ناهي، سڄي گڙٻڙ منهنجي قسمت ۾ آهي، جڏهن به هٿ جي لڪيرن ۾، نصيبن جا پيرا کڻان ٿي ته، هر ليڪو اڌ مان شروع ٿي، اڌ ۾ ختم ٿي وڃي ٿو. ايئن جيئن هر ڪهاڻي اڌ مان شروع ٿي، اڌ ۾ ئي ختم ٿي وڃي ٿي. جيئن جُهڙ ڦُڙ جهڙالين راتين ۾ آسمان جا ستارا چٽا نظر ناهن ايندا، ايئن جيون جو ڪو به ڪردار، يادن جي آرسي ۾ واضح نظر نٿو اچي. رڳو ايئن به ناهي ته هر سپني بيمنزل مسافرين جا پنڌ جهاڳيا آهن. رڳو ايئن به ناهي ته هر خوشي پارس پٿر جيان افسانو بڻجي، اڻ لڀ ٿي آهي ۽ رڳو ايئن به ناهي ته هر خواهش حسرتن جي مزارن جي مجاوري ڪئي آهي. پر ٿيو ايئن آهي جو، ڪڏهن ڪڏهن اکين مان دربدر ٿيل ڪو نڌڻڪو ڳوڙهو، خزان رسيده پن جيان ڳلن تان ڇڻيو آهي. ڪڏهن ڪي معصوم مُرڪون، چيٽي کنوڻ جي چمڪي جيان، آس نراس جي امبر تي وڃائجي ويون آهن. بس ڪڏهن ڪڏهن مسافر دل جو ڪو ئي هيڪلو جذبو لادوا بڻجي پيل مريض جيان اڪيلائي ۾ منهن ڍڪي رنو آهي ۽ ڪڏهن وري بيگار ڪئمپ تي ڪم ڪندڙ ٻار جهڙو ٻالا ڀولو احساس، سراب آسرن تي ڌتارجي کليو آهي ۽ محرومين سان مليو آهي. جڏهن به ساروڻين جي ديس ۾ سوچ جا پير پهچن ٿا ته، توسان گڏ گهاريل دلفريب لمحن جا منظر، اکيون مهٽي اٿي پون ٿا. جن ۾ ڪي بانورا ٽهڪ لڪيل آهن، حُسن جون ڪي دلبريون ليٽيل آهن ۽ توسان رچيل املهه ڳالهين جا صفحا کليل آهن. هاڻ ته بس اهي ئي ساروڻيون زندگيءَ جو سرمايو رهنديون!
بهرحال اڄ مون محسوس ڪيو آهي ته، جذباتي تعلق خودفريبيءَ کانسواءِ ٻيو ڪجهه به ناهي. هر رشتو مطلب جي چوڌاري چڪر لڳائي ٿو. هر سپنو سماجي روين جو محتاج بڻجي ٿو. هر ماڻهو ڪنهن نه ڪنهن سطح تي خود غرضيءَ جي گپ ۾ ترڪيل آهي، ڇا چئجي ۽ ڇا نه چئجي. . ؟! المين جي آئيني ۾ هاڃيڪار حقيقتون به نظر نه اينديون آهن!
تنهنجو خط پڙهي ڪابه حيرت نه ٿي، ڇو ته ڪجهه ڏينهن کان تنهنجي روئي مان، مون سڀ ڪجهه سمجهي ورتو هو. بس توکان انڪار ٻڌڻ چاهيم ٿي، جيئن پنهنجي چري دل کي سمجهائي سگهان. پر تنهنجي بيدرد انڪار جي باوجود به بيچيئي دل مڃي ئي نه ٿي! سوچيان ٿي، آئون اجڙيل خوابن جو شهر ڇو بڻي آهيان، محرومين جي پنج ڪڻي رڳو منهنجي حصي ۾ ڇو آئي آهي؟ اهو ئي سوچي انهن وڻن جيان ٿي پئي آهيان، جن وڻن تي وڄون ڪرنديون آهن ۽ جن تي پکي به رانديون ڪرڻ گواره نه ڪندا آهن! مون سڀ شوق وساري ڇڏيا آهن يا وري وسري ويا آهن. هونئن به توکانسواءِ ياد رکڻ لاءِ مون وٽ رهيو به ڇا آهي. . . !؟. متان اهو سمجهين ته وڌاءُ يا مبالغو پئي ڪريان. اڻڀن وارن جي بدتر شڪل جو ٻيو ڪهڙو ڀلا مبالغو ٿي سگهندو ؟ لڙڪن جي سنگت ۾ ڪجل کان منهن موڙي ويندڙ نيڻ، ٻيا ڪهڙا لفظ ڳولي سگهندا!؟ تون ئي ٻڌا ڍوليا. . . . . . ويران واٽن تي ڦٽي پيل ٿوهر، ڪتن جي گهيري ۾زخمي ٿيل مور پکي، رات جي پوئين پهر اکين مان هارجي وهاڻن ۾ جذب ٿيل لڙڪ، بدذوق ذهنن جي محفل ۾ ضايع بڻيل بانورا نظم ۽ صحرا ۾ ڦٽي پيل روهيڙن جهڙا بدنصيب مون پارا ماڻهو، پنهنجي بدحالي لاءِ ڀلا ٻيا ڪهڙا لفظ، اڌارا آڻي سگهندا!؟ تون ئي ٻڌائي ڍوليا. . ؟ چوندا آهن ته وقت مرهم بڻبو آهي، پر جي وقت ئي زخم بڻجي پوي، ته مرهم ڪٿان آڻجي؟!
هٿ جي لڪيرن ۾، زندگيءَ جي لڪير ته ملي ويندي آهي، پر جيئري مري وڃڻ واري لڪير، ڪٿي ڳولجي!؟ مون فلسفو ته نه پڙهيو آهي، پر تنهنجا خط پڙهي، زندگيءَ سان لاڳاپيل سادا ۽ سلوڻا سوال سمجهڻ لڳي آهيان. يا مرڳو ايئن نه به هجي! جيئن اسين سمجهندا آهيون، ضروري ناهي ته اهو ايئن ئي هجي. جيئن اسين ٻڌندا آهيون، اهو ايئن هجڻ به ضروري ناهي. توکي جڏهن پهرين نظر ۾ ڏٺو هئم ته، مونکي صفا پنهنجو ئي لڳو هئين، پر وقت جي هن موڙ تي، تون منهنجو هوندي به، ڪنهن ٻئي جو آهين!
توسان ملڻ کان اڳي، زماني وارن کان تنهنجون گلائون ٻڌيون هئم، پر ملڻ کانپوءِ تنهنجي ساراهه جا سرڪ ڀرڻ مجبوري بڻجي پيئي. اهوئي شايد اصل ۾ ڪجهه هجڻ ۽ محسوس ڪرڻ جو فرق آهي!
ڊگهي وڇوٽيءَ کانپوءِ تنهنجو خط پهتو آهي. اهي ئي ساڳي دلڪش لفظ، ساڳي ڀنل ڀنل ڳالهيون، ساڳي معصوم انداز، ساڳي کينچلو لهجو! تنهنجو خط پڙهي روئي ويٺي آهيان. جن آڱرين سان ڪڏهن تنهنجا وار سنواريا هئم، انهن آڱرين سان اڄ پنهنجا لڙڪ اگهڻا پيا اٿم. تو خط جي آخر ۾ لکيو آهي ته تون مونسان آخري ڀيرو ملڻ چاهين ٿو. پر منهنجا ڍوليا. . . . آئون تنهنجي اها خواهش پوري ڪري نٿي سگهان. تنهنجي دل شاهد هوندي ته اڄ تائين منهنجي گنهگار زبان مان ڪڏهن به تولاءِ انڪار ناهي نڪتو. پر اڄ منهجو هي پهريون انڪار، يقينن توکي ڏکوئيندو. آخر ڇا ڪجي، آئون به کير ڇڏي، پاڻي پيئڻ جي هيراڪ ناهيان. جڏهن تون ئي منهنجو ناهين رهيو، ته پوءِ ٻن لمحن لئه تنهنجو چوري چوري ملڻ ڪهڙي ڪم جو!؟. جتي ڇانگون وڃائجي وڃن، اتي هڪڙو ڇيلڙو ڪير ڇيڪاريندو!؟ جتي ٻيلا ئي ٻري وڃن، اتي چند سلا سنڀالڻ مان ڪهڙو فائدو!؟ جتي مالهائون ئي هٿن مان هليون وڃن، اتي ٻن ٽن مڻڪن کي ڪير ميڙيندو!؟“
جانان! اداس ڇوڪريءَ جو خط هتي ان لاءِ لکيو اٿم، جيئن ڪابه ڳالهه توکان لڪيل نه رهي. توکان ڪجهه لڪائيندي پاڻ کي مجرم محسوس ڪريان ٿو. هيستائين نالي سميت چند پهلو، توکان رڳو مجبوريءَ تحت لڪايا اٿم. ايندڙ خطن ۾ اهي لڪيل پهلو، توسان شيئر ڪندو رهندس. ٿي سگهي ٿو ان کان اڳي پنهنجي ملاقات ٿي پوي! خبر ناهي منهنجن خطن جو ڪهڙو رد عمل نڪتو آهي؟ سندءِ رشتيدارن تائين ڳالهه ته ناهي پهتي نه!؟ يا وري تنهنجي شهر ۾ ڪوئي فسانو ته ناهي ٺهيو نه؟ جيڪڏهن منهنجي خطن سان توکي ڪا تڪليف پهچي ٿي ته منع ڪري ڇڏجان، وري خط نه لکندس. ايندڙ خط ۾ پنهنجي ائڊرس لکندس ۽ ها- ظالم خط ضرور لکجان!
اڌوري عشق ۾ اڌورو رهجي ويل _ تنهنجو بي چين ساگر
ياسمين خط پڙهي ڪروڌ ۽ بيقراريءَ ۾ ويڙهجي ويئي. هن کي اداس ڇوڪريءَ کان شديد نفرت ٿيڻ لڳي. هن جي دل چاهيو ته، هوءَ هينئر جو هينئر، اداس ڇوڪريءَ وٽ پهچي وڃي ۽ کيس گلي مان جهلي، اهو ٻڌائي ته : ”رن دلي! تون منهنجي حق تي ڌاڙو هڻي رهي آهين. هو ته منهنجو آهي. منهنجي پيار کان پري ٿي وڃ. ڪتي ڪٿان جي!“ هن ڪاوڙ ۽ ڪروڌ مان پويون خط ڦاڙي ڇڏيو. ايئن هن جي انا جي ٿورڙي تسڪين ٿي، ته هن اداس ڇوڪريءَ جا لفظ ڦاڙي ڇڏيا! رقابت جي ڪروڌ ۾، هن کي اجنبي شخص صفا پنهنجو پنهنجو ۽ اداس ڇوڪري دشمن محسوس ٿي رهي هئي. ان ڪيفيت ۾ هن کي پنهنجن حواسن تي ضابطو نه رهيو. خط ڦاڙڻ کانپوءِ هن آفيس ۾ ايندڙ مريضه عورت کي به ڪافي ڇڙٻون ڏنيون. پر هن جي ڪاوڙ نه پئي لٿي! ماسي سليمت هن جي اوچتو بدليل ڪيفيت کان پريشان ٿيڻ لڳي. سندس ڀرسان اچي احترام مان پُڇيائين :”باجي اوهانجي طبيعت ٺيڪ ته آهي نه!“. جواب مليو: ”منهنجي نگاهن کان پري ٿي وڃ. آئون ڪنهن به عورت کي ڏسڻ نٿي چاهيان. سڀني مريضن کي دروازي کان ٻاهر روڪي ڇڏ. دروازو بند ڪري مونکي اڪيلي ڇڏي ڏي. “.
دائي سليمت خوف ۽ حيرت مان دروازو ٻيڪڙي ٻاهر نڪري ويئي. اوندهه گاڏڙ ڪمري جي اڪيلائيءَ ۾ ياسمين جو ذهن اذيتناڪ سوچن جي آماجگاهه بڻجي پيو. ڪاوڙ، بيزاري، ساڙ ۽ وهمن جي ور چڙهيل وجود، پولو گرائونڊ جيان درد جي سنبن هيٺان لتاڙبو رهيو. ڏکوئيندڙ ڪيفيتن جا گهوڙا، هن جي وجود ۾ ڊوڙندا رهيا. اجنبي شخص مٿان هوءَ دل ئي دل ۾ پنهنجو ذاتي حق جتائي رهي هئي. ملڪيت پسندي واري ان پيار ۾، هن کي ڪابه حصيداري قبول نه هئي! اداس ڇوڪريءَ جي رقابت ۾، اجنبي شخص لاءِ هن جو اهو جبلي پيار جاڳي پيو، جنهن ۾ ڪجهه ڦُرجي وڃڻ جي خوف کان بچا طور جاندار، مرڻ مارڻ لاءِ تيار ٿي پوندو آهي! هن کي پهريون دفعو اجنبي شخص جي ائڊريس جي اڻهوند، شدت سان محسوس ٿي. هن به اجنبيءَ کي طويل خط لکڻ ٿي چاهيو، بلڪل ايئن جيئن اداس ڇوڪريءَ لکيو هو. پر هن محبت سان ڀرپور جملا لکڻ چاهيا ٿي، جنهن ۾آئيندي جا ڪيئي محبوب سپنا سمايل هئا. ان وقت هن کي پهريون دفعو اها محرومي محسوس ٿي ته هوءَ اداس ڇوڪري جهڙو خط لکي ڪونه سگهندي. محرومي جي ان احساس ۾، هن کي پنهنجي هار ۽ اداس ڇوڪريءَ جي جيت محسوس ٿي. هن جهڙپ ڏيئي سامهون ٽيبل تان پئڊ ۽ پين کڻي ورتا. پنهنجي ساءِ اجنبي شخص ڏانهن خط لکڻ لڳي. کيس پيار جي پڪ ڏيارڻ سان گڏ، اداس ڇوڪريءَ کان خفا ڪرڻ خاطر ڪيئي ڇوڏا لاهيندڙ لفظ به لکندي رهي. جڏهن خط لکي ورتائين ته پڙهڻ لڳي، تڏهن کيس محسوس ٿيو ته، هوءَ اداس ڇوڪريءَ جهڙا خيال لکي نه سگهندي. هن کي پنهنجي خط، پنهنجن لفظن ۽ پنهنجو پاڻ کان نفرت ٿيڻ لڳي. اندر ئي اندر ۾ کيس وري پنهنجي شڪست جو احساسس ٿيو. هن پنهنجو لکيل خط ڦاڙي ڇڏيو. هن اڳيان وهمن جا ولر ورڻ لڳا. کيس محسوس ٿيو ته ٿي سگهي ٿو: ”متان اجنبي ۽ اداس ڇوڪريءَ جو ٽٽل رابطو وري بحال ٿي وڃي. ايئن به ٿي سگهي ٿو ته مونسان ملڻ کانپوءِ اجنبي مون مان به خفا ٿي، وري اداس ڇوڪري ڏانهن ڇڪجي وڃي ۽ ايئن به ٿي سگهي ٿو ته هوءَ نڀاڳي، چنڊي، هن کي مون خلاف ڀڙڪائي!“. ياسمين کي اداس ڇوڪريءَ جي موجودگيءَ جو احساس هانءُ ۾ هٿوڙا هڻندو رهيو.
اجنبي شخص ڪير هو؟! جنهن هن کي عشقيه خط لکي، هن جي دل جي پکيءَ کي پيار جي ڄار ۾ ڦاسائي ورتو هو. بنا ملڻ ۽ بنا ڏسڻ جي، هوءَ هن کي چاهڻ لڳي هئي. حيرت جوڳي ڳالهه اها هئي جو، هن جو نالو به کيس معلوم نه هو. پر پوءِ به هوءَ مٿس مالڪي جتائڻ لڳي هئي! اجنبي شخص هيستائين جوابي خط لکڻ لاءِ، پوسٽل ائڊريس به نه لکي هئي، ڇو ته ان جي مدد سان هن تائين پهچي سگهاڻو پئي. ٻئي ڳالهه اها هئي جو هن شايد تجسُس ۽ سسپنس ۾، لفظن جي خمارن سان، لاشعوري طور ياسمين جي مخصوص نفسيات ٺاهي ڇڏي هئي. جنهن ۾ هوءَ باقائده خطن جو انتظار ڪرڻ لڳي هئي. جن جي ٻاڙ ۾، هوءَ بيقرار ٿي پوندي هئي. هيستائين اجنبي پنهنجو مخصوص خاڪو جوڙي چڪو هو. ياسمين جي سوچ ۾ هن جا مبهم خدوخال چٽيل هئا ۽ هوءَ ايئن ئي هن متعلق سوچڻ لڳي هئي! اجنبي آهستي پر ترتيب سان هن جي نفسيات کي ڇهي، سندس سوچ کي گهربل رُخ ۾ موڙي رهيو هو. پر هن جي اظهار، انداز ۽ ڪردار تائين، هر رنگ افساني جهڙو هو. جنهن ۾ ياسمين پاڻ کي ڪنهن فلمي ڪهاڻيءَ جو حصو سمجهي رهي هئي. اجنبي پهرين خط ۾ ياسمين جو ڌيان ڇڪائڻ لاءِ، هن جي تعريف ڪئي هئي. پوءِ کيس پنهنجي انفراديت ۽ اٿاهه پيار جو يقين ڏياريو هئائين ۽ هاڻي اداس ڇوڪريءَ جي ڪهاڻي ٻڌائي، عورتاڻي رقابت کي جاڳائي ورتو هئائين، جيئن رقابت جي احساس ۾ جبلي پيار جي جذبي کي متحرڪ ڪجي! ان ڪيفيت ۾ عام طور ويجھا پري ٿي پوندا آهن ۽ پري وارا ويجهو اچي ويندا آهن! اجنبي شايد ان نفسياتي حقيقت کان واقف هو!
ياسمين سڄو هفتو پريشاني ۽ چڙچڙاهٽ جو شڪار رهي. هن جي مزاج جي اها تبديلي سندس پوڙهي پيءُ ۽ گهر ۾ ڪم ڪندڙ بورچياڻي به محسوس ڪئي. جن سان هن مٿي ۾ لاڳيتو شديد سور جو ڏٽو ملايو. هن کي اجنبي جي ايندڙ خط جو بي چيني سان انتظار هو، جنهن ۾ هن پوسٽل ائڊريس لکڻ جو واعدو ڪيو هو. هن کي اهو تجسس به اٿاري ويهاري رهيو هو ته اجنبي جو اصل نالو ڇا هو؟ ۽ سندس ائڊريس ڪهڙي هئي؟!

تعارفي خط ۽ ڌونئر ڍڳي

هوءَ جيئن ئي اسپتال پهتي، دائي سليمت کيس ڳرو خاڪي لفافو ڏنو. جنهن تي پوسٽ جو ٽڪليون لڳل هيون. هن تڙتڪڙ ۾ لفافو کوليو ۽ منجهس ٽانچڻي لڳل فل سائيز ڪاڳرن تي لکيل مواد پڙهڻ لڳي.
شال تنهنجي ڳلن تي باکن جي ڦٽڻ جون شاهديون هر وقت موجود رهن!
خط ڏسي تنهنجي ذهن ۾ پهريون سوال هيءَ گھوماٽيو هوندو ته اڳي هر هفتي ٻه خط لکندو آهيان، پر اڄ هڪڙو ڇو؟ ان لاءِ عرض ته هن خط ۾ ٻن خطن کان به وڌيڪ مواد موجود آهي ۽ ايئن ٻن هفتن جي ڪوٽا مڪمل!
جانان! تون يقينن منهنجي متعلق ڄاڻڻ چاهين ٿي. پر سڀ ڳالهيون توکي هينئر ٻڌائي نٿو سگهان. تنهنجو تجسس ڪجهه ٿڌو ڪرڻ لاءِ اهو ٻڌائڻ ضروري سمجهان ٿو ته اصل ۾ آئون ٿر جو آهيان. هتي لاڙ جي جنهن ڳوٺ ۾ رهان پيو، اتي سندم مائٽاڻي ڄاڻ سڃاڻ آهي. منهنجو چاچو سارنگ سانگي، ڏڪار جي ڏينهن ۾، هتي ئي ڍور ڪاهي ايندو هو ۽ وسڪاري جي ويل سڪار جي سانگ ۾ وري ٿر موٽي ويندو هو. چاچا سارنگ جو اصل واسطو اڄ ڏينهن تائين برقرار آهي. هن ڳوٺڙي جا ماڻهو، مون کي گهرڀاتيءَ جيان پنهنجو سمجهندا آهن. ڪجهه وقت کان آئون هتي زمين جو مقاطعو کڻي ترسيل آهيان. هينئر جتان ويهي توکي خط لکي رهيوآهيان، اتان چاچوسارنگ، ڪيئي سال اڳ کُونٽن سان ٻڌل پنهنجن ڍورن کي ڏسندو هو، مونکي به ٻالڪپڻ ۾، هنج تي کڻي چاچا سارنگ هتان جون ڪيئي ڪهاڻيون ٻڌايون هيون. گهڻيون ته وسري ويئم، پر هڪ ڪهاڻيءَ جو تاثر اڃان تائين تصور ۾ سمايل آهي. چاچا سارنگ سانگي جي ٻڌايل واقعي ۽ سندم سئوٽ راول جي ڪيل ڳالهه کي، آئون مختصر ڪهاڻيءَ جي رنگ ۾ لکي رهيو آهيان.
وسڪاري جي ويل وري هئي. ٽوليءَ مان ٽٽل ڪو هيڪلو مسافر بادل، مندائتي مينهن جون ڪجهه ڪڻيون کڻي، لاڙ پٽ جي ڪلرانٺي ڀونءِ مٿان رمجهم لائڻ لڳو هو. برسات ته هلڪي وٺي هئي، پر لاڙ جي چيڪي مٽي، پلر جي ان پالوٽ کي به اندر ۾ اوتڻ لئه، تيار نه هئي. آسپاس گپ ۽ چڪ جي موجودگي، پير ترڪڻ جو جوکم بڻيل هئي. سارنگ سانگي اڪيلي بچيل ڌونئر ڳنئون کي، کونٽي سان ٻڌي واپس اچي ويٺو، ترڪي ڪرڻ سبب ساڄي ٽنگ ۾ لڳل ڌڪ مان سور جي هلڪي سٽ محسوس ٿيئس. سارنگ سانگيءَ اکيون ٻوٽي ڇڏيون. ٿڌو ساهه کڻي، سامهون ڌونئر ڳئون تي نظر وڌائين، جيڪا رسي جا ٻنڌڻ ٽوڙڻ لئه آتي هئي. ڏور ٿر واري پاسي کنوڻ جا اهاءُ، ڍڳيءَ جي بيچينيءَ ۾ اضافو ڪندا رهيا. سارنگ جي اندر ۾ به آنڌمانڌ مچڻ لڳي. ٿر پهچڻ جي آس، پڃري ۾ تازو قيدي ڪيل پکي جيان اتاولي ٿيڻ لڳي. حسرت مان کنوڻ جا کيل ڏسڻ لڳو. پنهنجي ڳوٺ ۽ کنون جي رخ ۾ هڪجهڙائي ڳولڻ لڳو. محرومي، غيريقيني ۽ آس نراس جا گڏ وچڙا احساس، سندس دل کي مهٽيندا رهيا. هيل به ٿر وسندو يا الاءِ نه ؟! ملهاري مند جي شامن ۾، ولر واريندڙ ڌنارن جي بانسري، ٻنين تان موٽندڙ هارين سان سرگوشيون ڪندي يا الاءِ نه! جاٽولين ۾ وڃڻ ويل، ڀنل واريءَ گھرڙا ٺاهيندڙ سندس ٻارڙا، جھنگ مان پيون ۽ ڳاڱيان آڻڻ جي فرمائش ڪري سگھندا يا الاءِ نه!؟ ۽ سانوڻ جي صبحن ۾، مکڻ رکيل ٻاجھر جي ماني، لسيءَ سان کائيندي، سندس سهاڳڻ جي اها شرميلي مرڪ، وري الاءِ ڪڏهن ڏسڻ نصيب ٿيندي، جيڪا هن آخري دفعو 10 مهينا اڳ تڏهن ڏٺي هئي، جڏهن هو ڍڳيون ڪاهي بئراج ڏانهن پنڌ پيو پيو هو. موڪلائڻ مهل سندس ڀرپور نظرون، سڪينه جي چهري تي اٽڪي پيون هيون ۽ سڪينه جي شرميلي مرڪ، وڇوڙي جي واريءَ ۾، لوٽيءَ مان هاريل کير جيان وڃائي ويئي هئي. سارنگ جي هٿن مان پٽا لڳيل وانجھيل لٺ، سرڪي زمين تي اچي ڪري هئي ۽ پوءِ ستن ڍڳين جو ولر ڪاهي لاڙ جي ڪلرانٺن پوٺن تي اچي پهتو هو. جتي ستن ڍڳين جو پيٽ ڀرڻ لاءِ سخت محنت ڪرڻي پوندي هيئس. سنڌوءَ ۾ پاڻيءَ جي اڻاٺ هئي. ڍنڍون ۽ واهه ڪڏهن سڪل، ته ڪڏهن ساوا هوندا هئا. مائٽاڻي ڄاڻ سڃاڻ جي سهاري، جن واسطيدارن وٽ ترسيل هو، تن سندس سٺي مدد ڪئي هئي. گاهه چاري کان ويندي، ماني ڳڀي تائين، سڀ ڪجھه کيس ميزبانن کان ملندو رهيو. سندس سڄو ڏينهن پوٺن تي ڍڳيون چاريندي گذرندو هو. ڪڏهن ڪڏهن گھر ۽ ڳوٺ جي ڪا ياد روئاري وجھندي هئس ۽ هو ڪو ٿري گيت جھونگاري وجھندو هو! جڏهن به لوسڻ جي ساون کيتن مٿان، ڪنهن سفيد ٻگهلي کي، ڏکڻ اوڀر ڏانهن اڏندي ڏسندو هو ته، بيساخته سندس دل به هٿن سان نڪرڻ لئه سنبريندي هئي. سارين جي سرهاڻ، هن جي اندر جي انهن احساسن جا کاٽ هڻندي هئي، جن احساسن ۾ ٿري ڌرتيءَ جي ڀنل ڀنل خوشبوءِ اوتيل هئي ۽ اتي ئي هن جو ڳوٺڙو هو، اتي ئي زال سڪينه ۽ ٻه ٻارڙا، ڏڪار جي ڏينهن ۾ سندس واپسيءَ جي اوسيئڙي ۾، آڱرين تي مهينا ڳڻي رهيا هئا، هن جي دل ته گھڻو ئي ٿي چاهيو ته هو جھٽ پٽ ٿر هليو وڃي، پر آسمان جي ڪتين جيان سندس ستن ڍڳين جو جُھڳٽو، هن لاءِ هڪ وڏو سوال بڻجي پيو هو. اهوئي ڍڳين جو ولر پاڻ ۽ سندس گھر وارن لاءِ ڪل ڪائنات هو. اهوئي ولر هنن لاءِ نه رڳو گذر سفر جو اڪيلو ذريعو هو. پر گڏو گڏ انهن ڍڳين جا مخصوص نالا، نزاڪتون ۽ روين ۾ به، هنن لاءِ عجيب ڪشش هئي. اهوئي سبب هو جو، انهن ڀٽارين جي جياپي خاطر، هتي هن پنهنجي دل تي پٿر ٻڌو هو، ۽ هُتي ٻن ٻارن سان گڏ سڪينه پڻ اڻکٽ انتظار جي ٿوهر کي ڀاڪر ۾ ڀريو هو! پر هڪ ڌُنڌلي آس هئي ته ايندڙ سال وسڪارو ورندو، مينهن وسندا، گاهه ڦٽندا ۽ وري ماروئڙن جا ميلا مچندا ۽ مور نچندا. اهائي سڪار جي سنڌ هئي، جنهن هر محروميءَ تي مرهم رکيو ٿي!
سيارو گذري ويو، لاڙ جي وڻن، بهارن جا ويس وڳا پائڻ شروع ڪيا، پر سارنگ سانگيءَ جي اندر ۾ ڊگھي خزان ترسيل هئي. هن پنهنجا جذبا ڄڻ ته ڍورن جي ڳچيءَ ۾ ٻڌل ڳانين، چنگن ۽ چڙن ۾ پوئي ڇڏيا هئا. جيڪي کيس هر ويل بيچين بڻائيندا هئا. هن جا سمورا سپنا، ڄڻ ته ايندڙ سال جي بيوفا بادلن وٽ گروي هئا! ڪڻڪن جا لابارا لٿا ته، هن جي ڍورن به ڍئو ڪيا ۽ مينهوڳي مند، جيئن جيئن ويجھو اچڻ لڳي، هن جي جذبن ۾ به جڙن وڇيرن جيئن آوارگي اچڻ لڳي. پر اهي عارضي خوشيون، ٿري کنڀين جيئن ڊگھي عمر ماڻي ڪون سگھيون. هڪ رات هن جا پنج ڍور چوري ٿي ويا. صبح سويل ڳوٺاڻن واهراڙو ته ڪيو، پر ڀرواري وڏيري جي ڳوٺ پيرا وڃائجي ويا. ڪجھه ڏينهن پڇا هلندي رهي، ڀنگ تي ڍور واپس ملڻ جا دلاسا به ملندا رهيا. باقي بچيل ٻن ڍورن مان هڪ ڍڳي، ان خرچ ۾ کپي ويئي، پر مليو ڪجھه به ڪون. آسرن جا پيرُون، نااميديءَ جي لُڪ ۾ هڪ هڪ ٿي ڇڻندا رهيا ۽ نيٺ اها رات به اچي پهتي، جڏهن وسڪاري جو پهريون ڪڪر بارش جون ڪي ڪڻيون کڻي لاڙ تي اچي برسيو. مند جي پهرئين کنوڻ جون مرڪون، ٿري ڀٽن جا سڏڙا، اشارن ۾ ارپڻ لڳيون. ڌونئر ڍڳي پيرن ۾ ٻڌل رسو ڇنائڻ لاءِ زور لڳائڻ لڳي. ڍڳيءَ جي بيجپيءَ ۾، ٿر وڃڻ جي شديد خواهش تڙپي ٿي. سارنگ سانگي ست پيڙهياتو ڀاڳيو ۽ ڍورن جي روين جو پارکو هو. کيس خبر هئي ته ٿري ڍڳين ۾ وسڪاري جي ويل، قدرتي سوجھيون سجاڳ ٿي پونديون آهن ۽ اهي ٿر کان ٻاهر جتي به هونديون، رات پيٽ ۾ ان هوري ۾، ٿر ڀڄي وينديون. سارنگ جي اندر ۾ به اڻتڻ هئي. دل چاهيس: هينئر ئي ٿر هليو وڃي ۽ اٺي جي هوا ۾ پنهنجي ڳڱاٽيل ڳوٺ کي ڏسي. پر هڪ بييقيني هئي، جيڪا هرهر دل ۾ وڍ وجھندي رهي. ”هي کنوڻ به الاءِ ڪٿي پيئي وسي! اسانجي ڳوٺ تي مينهن وسي پيو يا الاءِ نه!؟ آئون صبح سويل ڍڳي ڪاهي هليو ويندس. پرجي ڳوٺ مينهن نه وٺو هوندو ته ڍڳي بک مرندي. ماڻهون کلندا، چوندا ”کنوڻ تي مال مورک ڪاهيندا آهن“.
اوچتو ڍڳيءَ جي رنڀ هن کي خيالن مان جاڳائي وڌو. بيقرار ڍڳي رسيءَ ۾ وچڙي ڪري پيئي، سارنگ ڊوڙ پائي ڍڳيءَ وٽ پهتو. تڪڙو تڪڙو رسيءَ جا ٻنڌڻ کولي ڇڏيائين. ڍڳي آجي ٿيڻ کانپوءِ اٿي بيٺي. سارنگ چتائي ڏٺو. ڪجھه سوچيندي ڍڳيءَ کي وري رسيءَ سان ٻڌائين ۽ واپس بستري تي اچي ليٽيو. دل ئي دل ۾ فيصلو ڪيائين ته، صبح سويل ڍڳي ڪاهي ڳوٺ هليو ويندس. بستر تي پاسا ورائيندي الاءِ ڪيڏي مهل سندس اک لڳي ويئي. صبح سويل ننڊ مان جاڳندي ئي، سندس نگاهه خالي کُونٽي وٽ ٽٽل رسيءَ تي اٽڪي پيئي. ڍڳي رسو ٽوڙائي، ٿر رواني ٿي ويئي هئي. سارنگ سانگي پيرا کڻي ڍڳيءَ جي پٺيان هلڻ لڳو. سڄو ڏينهن پڇائون ڪندو، پيرا کڻندو رهيو، پر ڍڳي ته هن کان به تڪڙي هئي ۽ ٿر ڏانهن رخ رکي وڃي رهي هئي. سارنگ کي خوف هو ته متان هيءَ ڍڳي به ڪن شاهينگ چورن جي ور چڙهي نه وڃي. اڳئين ڳوٺ ۾ رات پئجي ويئس. صبح سويل وري ڍڳيءَ جو پيرو کنيائين، پر ٿورڙو اڳيان پيرو وڃائجي ويو ۽ سارنگ هٿ مليندو رهجي ويو! آسپاس گھڻو ئي وڙولُون وڌائين، پر ڍڳيءَ جو پتو پئجي نه سگھيو. نيٺ سمورا آسرا پلي، ٿر ويندڙ بس ۾ چڙهي ويٺو.
بس ڳوٺ کان ڪجھه پرڀرو گذري ٿي. بس مان لهڻ کانپوءِ سڌو ڳوٺ جو رخ رکيائين. ٻٽي ڏينهن اڳ برسات وٺي هئي، ٿر جي واريءَ مان ڪنوار جي وڳي جھڙو هڳاءُ وکري رهيو هو. آسمان چوڏهينءَ جي چانڊوڪيءَ ۾، ڪنجري جي ٽڪن جيئن چٽو چمڪي رهيو هو. هڪ ڀٽ پوئتي ڇڏي، اڳئين ڀٽ جي چڙهائي چڙهيو ته، ڀٽ جي هنج ۾، سندس ڳوٺ جا چونئرا نظر اچڻ لڳا. ڀرسان ڳوٺاڻي ترائي، چنڊ جي روشنيءَ ۾ آرسيءَ جو اولڙو ڀاسڻ لڳي، واهوندي واءُ ۾ ڀرسان بيٺل ڦوڳ جي لڏندڙ ٽارين جا پاڇا، چانڊوڪيءَ ۾ عجيب منظر آڇن لڳا. رات جي سانت ۾، ڏور ڪٿي ڪو مور پڪاري رهيو هو. سارنگ سانگي ڀٽ جي چوٽيءَ مٿي صاف سٿري ريٽ تي ويهي رهيو. هن 10 مهينا اڳ، جڏهن هن ڳوٺ کي ڇڏيو هو ته هر پاسي ڏڪار جي ويرانيءَ جو واسو هو. وني سڪينه ۽ ٻارن کان سڄي سال جي جدائيءَ جو صدمو به سندس سامهون هو، پر هڪ آس هئي، هڪ سپنو هو، جنهن سان هن جي دل آباد هئي، هن وٽ ستن ڍڳين جو ولر هو، جنهن کي ڏڪار کان بچائڻ لاءِ هن بئراج علائقي جا پنڌ ڪيا هئا. پر هن جا ڏک ۽ ڏاکڙا ڪنهن ڪم جا ڪون ٿيا. اڄ هن وٽ هڪڙي ڍڳي به موجود نه هئي، هن جو اندر، مند مٽي ويل ڇانهين جيئان خالي خالي ٿي پيو هو. وني ۽ ٻارن سان ملڻ جي تانگهه ۽ تڙپ هڪ پاسي هئي ته، ولر وڃائڻ جي محرومي ٻئي پاسي هئي. سارنگ سوچيو: ”گهر وڃي سڪينه کي ڪهڙو جواب ڏيندس، ته ڍور ڪيڏانهن ويا!؟ پاڙي وارا ولر ورائيندا ته اسان جي اندر جا احساس ڪهڙا هوندا. سڪينه کي رُکي سُڪي ماني چٻاڙڻ لئه، پاڙي وارن کان لسي پنڻي پوندي! گزر سفر لاءِ ڪنهن ڀاڳئي وٽ پگهاردار ڌنار بيهڻو پوندم. ٻارڙا جڏهن ننڍڙن گابڙن سان ٻين ٻارن کي کيڏندي ڏسندا ته، سندن حسرتن ڀريل نگهائن کي ڪيئن ڏسي سگهندس !؟“ سارنگ جي سوچ ۾ آئيندي جا انديشه، ڪنڊن جيئن اٽڪي پيا. سندس دماغ چڪرائجڻ لڳو. اکين اڳيان اوندهه ٿڙڻ لڳي. اٿڻ جي ڪوشش ڪيائين ته پير ٿاٻڙجڻ لڳس. ٿاٻڙجي ڀٽ جي چوٽيءَ تان هيٺ ترڪڻ لڳو. بدن ساڻو ٿي پيئس، توازن وڃائي ويٺو. ڀٽ جي هيٺيائين ڏانهن بولاٽيون کائيندو رهيو. نرم واري کيس رهنڊن ۽ رهڙن کان ته محفوظ رکيو، پر هموار زمين تي پهچي، اٿڻ جي ڪوشش ڪيائين ته اٿي نه سگھيو. ڪجھه دير ساهي پٽي سامت ۾ آيو ته اٿي بيٺو. هليو ته قدم ڏانوڻ ڏنل اٺ جيئن ڳرا تي پيئس. گھر جي گھٽيءَ وٽ سندس پاليل ڪتو ڀونڪندو سامهون آيس. پر جلدي مالڪ کي سڃاڻي ورتائين ۽ پڇ لوڏي آجيان ڪرڻ لڳو. ڪتي جي ڀونڪ ۽ سارنگ جي پير جو کڙڪو ٻڌي سڪينه سجاڳ ٿي پيئي، ڊوڙ پائي سامهون آئي. ٻنهين جي دل چاهيو ته ڊگھيءَ دوريءَ دوران کين مليل زخمن کي ڳڻي، هڪٻئي جي ڪلهي تي ڪنڌ لاڙي روئي پئجي. ڪنهن ڏوراپي، ڪنهن چلولائي، ڪنهن چاهت ۽ ڪنهن کٽي مٺي کينچل جي، وري تجديد ڪجي! پر ٿري زندگيءَ جي حيا جي هُرکر، ٻنهين وچان ديوار بڻجي پيئي. سارنگ خالي خالي نظرن سان سڪينه ڏانهن ڏسڻ لڳو. سڪينه جي شرميلي مرڪ، احساسن ۾ ڊوڙڻ لڳي، پر چپن تي اچي نه سگھي. سارنگ جي خاموشي، سڪينه کي بيقرار ڪرڻ لڳي. پنهنجائپ جي احساس ۾، اوپرائپ جو واسو وچڙي پيو. ماحول جي پراسراريت ٽوڙن لئه سڪينه ڳالهايو:”تو مونکي وساري ڇڏيو!“. سارنگ ڳالهائڻ چاهيو، پر ڳالهائي نه سگھيو. سڪينه جي بيچينيءَ ۾ واڌارو ٿيندو رهيو، ماٺ جو هر لمحو، ڪاوو بنجي پيو. سڪينه کي ڳالهائڻ لاءِ لفظ نه پئي سجھيا. ايئن ئي پڇيائين :”مونکان وڌ توکي تنهنجا ڍور مٺا آهن!؟
سارنگ جي سوچ جو آنچل، درد جي ٿوهرن ۾ اٽڪي پيو. وائڙو ٿيندي، چيائين: ”سڀ ڪجهه لٽائي موٽيو آهيان سڪينه!“. سڪينه ڪجهه نه سمجهندئي، ٻئي هٿ مٿي تي رکي روئڻ لڳي. سارنگ پاڻ سنڀالي ورتو. ننڍڙن ٻارن جيئن سڪينه کي ماٺ ڪرائڻ لڳو. ۽ پوءِ پنج ڍور چوري ٿيڻ، هڪ وهڙي پڙيءَ تي وڪامڻ ۽ ڌونئر ڍڳيءَ جي گم ٿيڻ واري وارتا سڪينه کي سڻائڻ لڳو. سڪينه جو اندر آلي بنڊ جيئن ٻرندو رهيو. سارنگ جي اکين مان ٻٽا ٻٽا لڙڪ، پنڇڻ جي پنن جيئن ڇڻندا رهيا. سڪينه ضبط ڪندئي سارنگ کي آٿت ڏني: ”ڇال تون چڱو ڀلو هجين، سُڃي جو سر وڃي، ڀاڳيئي جو مال. رب روزي ڏيندو. ٻين کان پيرائتيون، آڌياريون وٺي، وري ڇانگون ڇيڪارينداسين. ڪي ڪونهين، ڇال تون چڱو ڀلو هجين!“ سڪينه جي آٿت سارنگ کي وري جيون ۾ دلچسپي ۽ آئيندي ۾ آسرو آڻي ڏنو. ماءٌ، پيءَ جي ڀُڻ ڀُڻ ٻڌي ٻئي ٻارڙا، راول ۽ سونا جاڳي پيا. ڊوڙ پائي سارنگ کي چنبڙي پيا. ڪنڌ ۾ ڀاڪر وجهي پيار ڪرڻ لڳا. راول چيو: ”بابا مون ڀٽ تي راند ڪندئي چنگ لڌو آهي، ڌونئر ڍڳيءَ جي ڪنڌ ۾ ٻڌندس“. ننڍڙي سونا چيو: ”آئون اڪ جي ڦلڙين جي مالها ٺاهي، ماروڙيِ ڳئون جي سڱن ۾ ٻڌنديس ابا“. ٻارن جون اهي معصوم ڳالهيون ٻڌي سڪينه ۽ سارنگ جي دل گدري جي ڦارن جيئن ڦٽي پيئي. اوچتو گھر جي گھٽيءَ تي ڍڳي رنڀڻ لڳي. ڪتو هڪ ڀونڪ ڪري خاموش ٿي ويو. سڪينه لوڻا هڻندي، چيو : ”گھٽيءَ تي رنڀندڙ ڍور جي رنڀ، هُوبهو پنهنجي ڌونئر ڍڳيءَ جھڙي آهي!“ سارنگ چيس: ”ڳوٺ جو ڪو ڍور هوندو!“ وري ٻي رنڀ ٿي. سڪينه گدگد ٿيندي چيو: ”هيءَ ته منهنجي ماروئڙيءَ جي رنڀ آهي!“ سارنگ ڇڙٻيندي چيس: ”چري آهين ڇا؟ ماروڙي ته چورن جي کونٽي چڙهي ويئي، واپس ڪٿي ٿي اچي!؟“ ننڍڙي سونا وچ ۾ ڳالهايو : ”بابا جڏهن به ڌاريون جانور پنهنجي گھٽيءَ تي ايندو آهي ته پنهنجو ڪتو ڀونڪي ڀڄائي ايندو آهي، هينئر ڪتو ماٺڪو ڇو بيٺو آهي؟!“ سارنگ سوچ ۾ پئجي ويو. اوچتو هڪ خيال کيس ڇرڪائي وڌو : ”جانورن جون سُوجھيون ڏاڍو تيز آهن، ٿري ڍور مينهوڳي مند ۾ بئراج علائقي ۾ ترسي نه سگھندا آهن ۽ وجھه وٺي ٿر ۾ اباڻي واڙي تي پهچي ويندا آهن. “ سارنگ ٽپ ڏيئي اٿي بيٺو. سامهون سندس چوري ٿيل پنجن ئي ڍورن سميت ڇهين ڌونئر ڍڳي به موجود هئي، جنهنکي سڪينه ڪٽڪاريو پئي.
سارنگ سانگي اسي سالن جي ڄمار ۾ گذاري ويو. زال سڪينه جي موت کانپوءِ سارنگ ڀاءُ قاسم سان گڏ ئي رهندو هو. هن پنهنجي ڌيءَ سونا جو بدو ڏيئي قاسم کي پرڻايو هو. پر مڙس مري وڃن کانپوءِ سونا طرفان پيار جو پرڻو ڪرڻ سبب، قاسم پنهنجي ساهرن توڻي، سونا سان قطح تعلق ڪري ڇڏيو هو. قاسم سڀني ڀائرن مان ننڊو هجڻ باوجود پڳدار هو. ان ڪري سندس ٻنهين ڀائرن سارنگ ۽ ماستر گلاب، هن جي فيصلي کي قبول ڪري ورتو هو. اهو ئي سبب آهي جو سارنگ سانگي جي مرڻ وقت، سندس اڪيلي ڌيءَ سونا، پنهنجي پيءَ جو منهن ڏسي نه سگھي هئي. مرڻ کان هڪ ڏينهن اڳ سارنگ سانگي، قاسم کان انتهائي بيوسيءَ مان پڇيو هو، ”راول ڪڏهن ايندو؟ ”قاسم کيس ورندي ڏيئي نه سگھيو هو، اکين منجھه پاڻي ڀرجي آيو هئس. کيس آٿت ڏيندي چيو هئائين: ”ڪو ڇوڪرو موڪليون ٿا. سڀاڻي اچي ويندو“. سارنگ خاموش ٿي ويو هو. سندس پٽ راول ان وقت ڪاليج جو پرينسيپال هو. جنهن وقت سارنگ سانگي، هن کان ڏور ٿر جي ڏورانهين ڳوٺ ۾ مري رهيو هو، ان وقت پروفيسر راول، پنهنجي آفيس ۾ ڪرسيءَ تي ويٺل هو. هن جي اڳيان ٽيبل تي ڪاغذن جي ٿهي موجود هئي. انهن ڪاغذن تي کيس اڄ ئي صحيحون ڪرڻيون هيون. سڀاڻيءَ کان موڪلون شروع ٿيڻيون هيون. هن وٽ وقت ٿورو هو ۽ ڪم گھڻو. ڪال بيل تي هٿ رکيائين، پٽيوالو ڊوڙندو سامهون اچي بيٺس، پٽيوالي کي چانهه آڻڻ جو چئي پاڻ ڪم ۾ جنبي ويو. ٿوري دير پڄاڻا پٽيوالي چانهه جو ڪوپ ٽيبل تي رکندي احترام سان چيو: ”سائين ٻاهر برڪت نالي شخص توهان سان ملڻ گھري ٿو“ راول چانهه جو ڪوپ کڻندي وراڻيو: ”پندرهن منٽن کانپوءِ اندر اماڻينس“.
پٽيوالو در ٻيڪڙي ٻاهر هليو ويو. پروفيسر راول چانهه جوسرڪ ڀري، اوپري شخص تي سوچڻ لڳو، جيڪو پندرهن منٽن کانپوءِ هن سان ملڻ وارو هو. برڪت ڪير ٿي سگھيو ٿي؟. ڪنهن وقت جو هن جو پيارو دوست، جنهن پرائمري کان مئٽرڪ تائين هن سان گڏ تعليم حاصل ڪئي هئي. ٻنهين جا ڳوٺ به هڪٻئي کي ويجھو هئا. شهر جي هاءِ اسڪول ۾ پڙهڻ وقت کين چارميل ڊگھو پنڌ ڪري اسڪول پهچڻو پوندو هو. سياري جي صبحن ۾ سڪل ٻُوهن ۽ کپن کي باهه ڏيئي سيءُ لاهيندا هئا. اونهاري ۾ اسڪول کان موٽندي، ڄارين جا رتا پيلا پيرُون کائي پيٽ ڀريندا هئا. وسڪاري جي آڙنگائي تتل ڏينهن ۾، شهر کان واپس ورندي چاچا ڏني جي ٻنيءَ مان گلاليا ڇانهيان ڇني کائيندا هئا. برڪت ۽ راول جي رفافت، سالن جي سنگت ۾ بدلجي ويئي. راول ۽ برڪت سدائين گڏگڏ هوندا هئا. راول درياءُ دل ۽ ڪڏهن به ليکو نه ڪندڙ هو. هن جو ڪوبه سڳو ڀاءُ نه هو. ڀاءُ جي محروميءَ مان ڦٽندڙ سمورو پيار، برڪت تي نڇاور ڪيو هئائين. راول اسڪول ٻاهران جڏهن به ڇولا، چڻا ۽ پڪوان وٺـندو هو ته، برڪت کي گڏ کارائيندو هو. پر برڪت جڏهن به ڪجھه وٺندو هو ته، ڪنهن ڪم جو بهانو گھڙي، ٻاهر وڃي کائيندو هو. جيئن راول حصيدار نه بڻجي. ڪڏهن چنڊ چانڊوڻي راول کي ڪجھه کارائيندو هو ته، ٻين ساٿين اڳيان هرهر احسان جتائيندو وتندو هو. برڪت فطرتن مفت خوريو ۽ موقعا تاڙيندڙ هو. سدائين وٺڻ جي پويان پويان، ڪڏهن ڪجھه ڏيڻ هن سکيو ئي نه هو. ننڍڙي ۽ غير اهم ڳالهه کي وڏي ڪري پيش ڪرڻ، هن جو دلچسپ مشغلو هو. ٻي جي احسان کي يا ته پنهنجي چالاڪي سمجھندو هو يا وري ٻي جي بيوقوفي! منهن تي مٺ مٺ ۽ پرپٽ گلائون، هن جي عادت جو حصو هيون! ڪنهن جي به تعريف ۽ سٺائيءَ کي هن ڪڏهن به دل سان قبول نه ڪيو. چڱائي ۽ برائيءَ جا تصور، هن وٽ چٽا هئا ئي ڪون. ان ڪري غلط بياني، هن جي زبان کي وڻ ويڙهي جيان وروڪيل هئي. خلوص کان خالي هن جي دل ۾، ڪنهن رشتي لاءِ ڪوبه احترام نه هو. هن جا هٿ دوستن جي پٺيءَ ۾ ڇرو هڻڻ لاءِ، هر ويل ڦڙت هوندا هئا. هن جي انهن سمورين بيسرائين کي سماجي نظام هٿي ڏني هئي. اهڙو سماجي نظام، جنهن ۾ چالاڪي ۽ ڏاهپ کي، ساڳي ڳالهه سمجھبو آهي. دولت ۽ طاقت کي ڪاميابيءَ جي نشاني سمجھيوآهي. لباس، ڪرسي، ڪار، بنگلو۽ بينڪ بيلنس جا ماڻ ماپا، شخصيتن جي قد ڪاٺ جي ڪٿ ڪندا آهن. هيرو ازم، عملي ڪارنامن بدران نعريبازيءَ سان ملي پوندو آهي!. اهڙي سماج جي تاش ۾، برڪت جوڪر پتي جيان جت ڪٿ فٽ ٿي ويندڙ شخص هو. جڏهن ته راول اهليت باوجود خودداري ۽ دل جو چيو مڃڻ ڪري سدائين مس فٽ ئي رهيو!
ميٽرڪ ڪرڻ کانپوءِ ٻنهين وٽ واندڪائيءَ جو ويلو ترسي پيو. راول قلمي صلاحيتن سان مالامال هو. هن جا لکيل ليک اخبارن ۾ مقبوليت ماڻي رهيا هئا. هڪ نئين جاري ٿيندڙ ڏهاڙي اخبار ۾کيس ڪالمن جي صفحي جو انچارج مقرر ڪيو ويو. دلچسپ اسٽوريون، محبوب ڪالم ۽ غير روايتي انداز، اخبار جي سرڪيوليشن ۾ ريڪارڊ واڌارو آندو. ساڳي اخبار ۾ برڪت به جيئن تيئن پروف ريڊر مقرر ٿيو. برڪت جي پروف ريڊنگ به راول ڪرڻ لڳو، جيئن اخبار جي ڪوالٽي تي ڪو فرق نه اچي. راول سان ساڙ کائيندڙ ڪيترائي ملازم، برڪت جي نااهليت کي بهانو بڻائي ايڊيٽر تائين راول جو شڪايتون پهچائڻ لڳا. برڪت جون دشمنيون ۽ ڪوتاهيون به اڪثر راول کي ڀوڳڻيون پونديون هيون. برڪت هن جو دوست هو، ۽ دوستن لاءِ سڀ ڪجھ سر تي سهڻ، راول جو ئي شيوو هو. اداري ۾ گڏ ڪم ڪندڙ ملازمن جي لابيءَ سازشون، بهتان، سفيدن وڻن جيان وڌائي ڇڏيا، تڏهن راول، برڪت کي دفتري ڪم مان هٽارائي، اسٽاف رپورٽر مقرر ڪرايو ۽ اهو ئي ڪم برڪت جي مزاج سان ٺهڪندڙ ثابت ٿيو. دفتر کان ٻاهر ماڻهن جي سمونڊ ۾، برڪت لاءِ خبرن جي کوٽ نه هئي. هن جي لکيل خبرن ۾ شروع شروع ۾ ڪيئي غلطيون هونديون هيون. جيئن ٻهراڙيءَ ۾ مقرر نمائدن جي رپورٽنگ ۾ هونديون آهن، ۽ سب ايڊيٽر پنهنجو فرض سمجھي درستگيون ڪندو آهي. پراڳتي هلي برڪت ان ڪم جو بنيادي ڳالهيون سکي ورتيون، گڏوگڏ اداري جي آڙ وٺي، شخصي مفاد ماڻڻ ۾ لڳي ويو. جتي لوڀي هوندا آهن، اتي ٺوڳي بک ناهن مرندا. ناجائز ذريعن سان ملڪيت ميڙيندڙ ۽ ٻيا ڪيئي قانون شڪن ماڻهو، پنهنجا ڪڌا ڪرتوت لڪائڻ لاءِ، هن جي مٺ گرم ڪرڻ لڳا. برڪت عزتدار ماڻهن جي پٽڪي ۾ به هٿ وجھڻ شروع ڪيو. هر روز ايڊيٽر جي آفيس ۾، ماڻهن جا ميلا متل هوندا هئا. جيڪي پنهنجو موقف يا اڳ ڇپيل خبر جي ترديد ڇاپڻ لاءِ ڳري قيمت ڏيڻ سان گڏ منٿ ميڙ به ڪندا هئا. خبرن جو مهانڊو ڦيرائڻ ته، صفا سولو آهي. مظلوم تي حملي کي ٻن ڌرين ۾ جھيڙو لکي سگھجي ٿو!پريمي شادي لاءَ وقتي روپوشيءَ کي، مُبينه اغوا ۾ به بدلائي سگھجي ٿو. برڪت سان گڏ ايڊيٽر جا به ٺٺ ٿيڻ لڳا. هن جي انا جي تسڪين سان گڏ، دولت جي به ريل ڇيل ٿيڻ لڳي. برڪت ايڊيٽر لاءِ کاٽائو پٽ ثابت ٿيو ۽ ايئن هن کي سڀني کان ويجھو ماڻهو به! اهي ئي ملازم جيڪي اڳي برڪت جي خلاف سازشن ۽ گلائن مان نه ورچندا هئا، سي هن جي ساراهه جا ڍڪ ڀرڻ لڳا. هر ڪو هن کي ويجھو ٿيڻ لڳو. جڏهن ساڳي اخبار جي مالڪ طرفان هڪ پرائيويٽ ٽي- وي چينل شروع ٿيو ته، اخبار جي ايڊيٽر کي ٽي- وي چينل تي ذميواريون سونپيون ويون. اڳوڻي انچارج ايڊيٽر ويندي ويندي برڪت کي پنهنجي جاءِ تي انچارج ايڊيٽر مقرر ڪرائي ڇڏيو. هاڻي برڪت جا ٻئي هٿ گيهه ۾ هئا. هن جي پويان چاپلوسين ماڻهن جا هجوم هئا. جن ۾ اهي ماڻهو به شامل هئا. جن ڪنهن دور ۾ هن جا پير ڪڍڻ لاءِ ننهن چوٽيءَ جا زور لڳايا هئا. خوشامدي ماڻهن جي ان هجوم ۾، راول جي جڳه ٺهي نه پئي سگھي. ڪنهن وقت، راول جي شاگرد ۽ دوست واري سڃاڻپ رکندڙ، برڪت جي رويي ۾ هاڻ، باس واري بيرخي اچڻ لڳي هئي. هن راول جا فون اٽينڊ ڪرڻ به گھٽائي ڇڏيا هئا. راول ان مزاج تي پورو لهي نه پئي سگھيو. هڪ ڏينهن جڏهن راول کي ڳوٺاڻي دوست جي شادي ڪاڄ جو دعوتنامو مليو ته، راول پير پير ۾ ڏيئي برڪت جي آفيس ۾ پهتو. برڪت ملاوتي مرڪ سان آجيان ڪندي، هن کان پڇيو: ”مون لاءِ ڪهڙو حڪم آهي؟“. راول وراڻيو
: ”ڳوٺاڻي دوست کمون جي شادي آهي. ٻن ڏينهن لاءِ ڳوٺ پيو وڃان موڪل کپي“. برڪت ڪجھه سوچندي وراڻيو : ”اڄڪلهه سياسي موسم گرم آهي. اوهانجو اخباري ڪم سنڀالڻ لاءِ، هتي ترسڻ ضروري آهي. “ راول چيو: ”ها پر سياست کان کان وڌيڪ مونکي دوستيءَ ۾ دلچسپي آهي. “ برڪت سنجيدهه ٿيندي، چيس : ”توکي ملازمت ۾ دلچسپي رکڻ گھرجي. ادارو اوهانکي پنج هزار پگھار ڪم لاءِ ڏي ٿو، ان لاءِ نه جو، اوهان شادين جي ڪاڄن ۾ گھمندا رهو“ راول ورندي ڏنس :
”هن اداري جي بهتري لاءِ اسان راتين جون ننڊون ڦٽايون آهن. پنج هزار پگھار اسانجي ڪم کان گھڻي گھٽ آهي. ٽن چئن مهينن کانپوءِ ٻه ٽي ڏينهن موڪل ته اسانجو به حق آهي نه!“ برڪت بيرخيءَ مان چيو : “هتي اسانجو موضوع حق ۽ ناحق ناهي. ڀلا اهو ٻڌائي ته کمون، اهوئي ساڳي آهي نه، جيڪو اٺين ڪلاس تائين پاڻ سان گڏ پڙهندو هو. ڏاڍو هوشيار شاگرد هو. هڪ ڏينهن دير ڪري اسڪول آيو، ماستر مرغو ٺاهي، ساٿي شاگردن کان ٿڏا هڻاياس، ان بيعزتيءَ کانپوءِ ڪڏهن به اسڪول ڪون آيو. وڃي مائٽن جو ٻڪريون چاريائين“ برڪت وڏو ٽهڪ ڏيئي پڇيو“: ”اهوئي کمون نه؟“ راول هائوڪار ۾ ڪنڌ لوڏيو. برڪت ڳالهه جاري رکندي چيو: ”ان ڌراڙ ٻڪراڙ جي شاديءَ ۾ رڍن ٻڪرين ۽ ڍورن جا ولر هوندا. ڇا ڏسندين؟“ راول بيزاريءَ مان وراڻيو:”توهان وٽ جيڪي ترجيحون ۽ اوليتون آهن، ضروري ناهي ته آئون به ايئن سوچيان،. منهنجي نظر ۾، دعوتون سڪ جا سڏڙا آهن. جن منجھان خلوص جي خوشبوءِ ايندي آهي!“
برڪت چهري تي بيسرو گھنڊ وجھي، سختيءَ مان چيو: ”گھڻا هر زمين کي ڏبا، آئون توکي واضح ٻڌايان، موڪل نه ملندي، ملازمت مٺي اٿئي ته ماٺڙي ڪري ويهي رهيو!“ راول ڪرسيءَ تان اٿي بيٺو. چيائين : ”نوڪري ويئي ته آئي آڱوٺي تان، دوست جي شاديءَ ۾ شريڪ ٿيندس“. برڪت حيرت مان چيو: ”عجيب ڳالهه آهي، ڌراڙ ٻڪراڙ کمونءَ جي شاديءَ ۾ ڇا رکيو آهي!؟“ راول واپس ويندي چيو : ”تون دولت جي دنيا جو رهندڙ آهين برڪت، توکي ڪهڙي خبر ته ڪنهن مسڪين مگر مخلص دوست هٿان، پيار مان پياريل رٻ، آب حيات کان وڌيڪ اهم آهي!؟“
برڪت ڪاوڙ مان چيو: ”آئون تنهنجو باس آهيان. منهنجو حڪم نٿو مڃين“.
راول وراڻيو: ”اڄ پنهنجي نوڪري ڇڏڻ جو فيصلو ڪري چڪو آهيان. جيستائين تو دوستيءَ جي ٻولي ۾ حڪم پئي ڏنا، تيستائين اکين تي هئا. پر هاڻي تنهنجي ٻولڪي بدليل آهي. خير. . . . آئون توکي ۽ تنهنجي نوڪريءَ کي نيڪ تمنائن سان خدا حافظ ٿو چوان. اوهانکي اوهانجو هي ادارو مبارڪ هجي- آئون هلان ٿو“
برڪت مصنوعي کل کلندي چيو: ”ڪو فرق نه پوندو راول- تون پنهنجي پير تي ڪهاڙي هڻي رهيو آهين. “
راول ويندي ويندي بيهه رهيو. ڪنڌ پوئتي ورائي برڪت سان مخاطب ٿيو: ”برڪت توکي دولت، ڪرسي ۽ رتبي جي چڪر منجھائي ڇڏيو آهي. پر پوءِ به تون منهنجو دوست آهين ۽ دوست رهندين. اسين اهي البيلا ماڻهو آهيون، جيڪي نقصان ته کائي ويندا آهيون، پر ڪنهن سان ويساهه گھاتي ڪري ناهيون سگھندا. دماغ جا دليل نه مڃي، دل کان دوکو ته کائي ويهندا آهيون، پر آزمائش ۾ پير پوئتي ناهيون ڏيندا. رهزن هٿن سدائين اسان جي ڪلهن تان بندوقون ڇوڙيون آهن. پر هر دفعي، اسان سڀ ڪجھه سمجھندي به فريب کاڌا آهن، ۽ ڪڏهن به ڪو ڏوراپو ناهي ڏنو! اسين سچ جي راهن تي هرهر ڪٺا آهيون، پر اسان شهيدن جي لسٽ ۾ شامل ٿيڻ لاءِ آڱوٺن کي ڏانٽن جا وڍ ناهن ڏنا ۽ اسانجي دل به ان ارڏي گھوڙي جيان آهي. جنهن جي رڪيب ۾ دوستن کانسواءِ، ٻيو ڪو به پير پائي ئي نه سگھندوءَ“ راول آفيس مان ٻاهر هليو ويو.
اخباري ملازمت ڇڏڻ کانپوءِ، ڪجھه وقت هن وٽ مالي هٿ منجھه ۽ کيسا خالي هجڻ وارو دؤر ترسي پيو. پر هن ليڪچرشپ لاءِ ڪميشن جو امتحان پاس ڪري ورتو. جلدي کيس ليڪچرار طور سرڪاري ملازمت ملي ويئي. اها اخبار، جنهن جي آبياري هن پنهنجي پگھر سان ڪئي هئي، هن جي ڇڏڻ کانپوءِ ان جو معيار ڏينهون ڏينهن ڪرڻ لڳو، ڪڏهن ڪڏهن ساڳي اخبار پڙهڻ لاءِ ملندي هئس ته، غير دلچسپ سرخيون، بي سواد ڪالم، ناڪام عاشقن جون ڊائريون ۽ رڌپچاءُ جون ترڪيبون پڙهي، هن جون اکيون رت جا لڙڪ هارڻ لڳنديون هيون. اخبار ڇڏڻ کانپوءِ راول ڪڏهن ڪنهن اخبار لاءِ ڪو ڪالم نه لکيو. هن جي دل به ان پکي جيان هئي، جيڪو هڪ آکيرو اجڙڻ کانپوءِ، جلدي ٻيو ٺڪاڻو ڳولي ناهي سگھندو ۽ انهن لامن تي لڏڻ لاءِ وري وري تانگھائيندو آهن، جتي هن ڪي لاتيون، ڪي باتيون ڪيون هونديون آهنء!
ليڪچرار ٿيڻ کانپوءِ راول جي ساٿين ۾ اضافو ٿيڻ لڳو. ڪاٽن ڪپڙا ۽ چشما پاتل ڪيئي پڙهيا لکيا، هن جا ساٿي، جڏهن ايوننگ واڪ تي هن سان گڏ هلندا هئا، ته راول اڪثر پنهنجي غريب دوستن وٽ بيهي ڳالهيون ڪرڻ لڳندو هو، جن مان ڪو موچي، ته ڪو هوٽل جو بيرو ۽ ڪو وري پٽيوالو به هوندو هو. انهن مان ڪو ويهڻ جي صلاح ڪندو هئس، ته ويهي رهندو هو. نه ڏسندو کٽ، نه ڏسندو پٽ، بس انهن سان انهن جھڙو ٿي ويهي ڳالهيون ڪندو. ڪپڙا ڇنڊيندڙ ۽ ٽشو پيپر سان پگھر اگھندڙ، هن جي ساٿين جي نڪ ۾ وٽ پئجي ويندا! اهي انهن سان گڏ ويهڻ، پنهنجي رتبي جي تذليل سمجھندا، هڪٻئي سان راول جي ذهني حالت تي ڀڻ ڀڻ ڪندا ۽ نيٺ هڪ هڪ ٿي، هن کان پري ٿي ويا، پر راول پنهنجي دل کان پري ٿي نه سگھيو. پرنسپل جون ذميواريون ملڻ کانپوءِ به، هن جي رويي ۾ ڪا تبديلي ڪون آئي. ساڳيو فقير منش ماڻهو، مرضيءَ جو موليٰ، رڪشن ۾ رلندڙ، پيرين پنڌ ڪندڙ، نه ڪالهه تي پڇتاءُ، نه سڀاڻي لاءِ پريشان. بس جھڙو اندران تهڙو ٻاهران، زندگيءَ جي راهن تي راضي رهندڙ- هڪ دلبر شخص !!
پروفيسر راول جنهن وقت، پنهنجي آفيس ۾، چانهه پيئندي برڪت نالي شخص تي سوچي رهيو هو. ان وقت ويهه سال اڳ جو زمانو هن جي اکين اڳيان ڦرندو رهيو.
ويهن سالن کان برڪت کي نه ڏٺو هئائين، هن جو تجسس وڌندو رهيو. پندرهن منٽن کانپوءِ هن سال ملڻ وارو شخص ڪير ٿي سگھيو ٿي. برڪت هجي يا وري ڪو ٻيو!؟
“هن چانهه جو خالي ڪوپ رکيو. واچ ۾ وقت ڏٺائين، ”پندرهن منٽن مان ڏهه منٽ گذريا هئا، پنج منٽ باقي هئا. الاءِ ڇو؟ هن جي اڳيان برڪت جي ٻالڪ پڻ واري تصوير ڦري رهي هئي. هو اتاولو ٿيڻ لڳو. پندرهن منٽن جو وقت، هن لاءِ پندرهن صديون ٿي پيو. راول پنهنجو هٿ ڪال بيل تي رکڻ کان روڪي نه سگھيو. پٽيوالو اڳيان اچي بيٺس. پٽيوالي کي چيائين : ”برڪت نالي شخص کي اندر موڪل“. ٻئي لمحي برڪت هن جي سامهون موجود هو. هن جو ننڍپڻ جو دوست، اهوئي ساڳي ٻهروپي انداز، اهائي مصنوئي مرڪ ۽ اهوئي ساڳي خوشامدي لهجو. راول برڪت کي ڀاڪر پائي مليو، عزت سان ڪرسي تي ويهاريائين. پٽيوالي کي چانهه آڻن جو چئي، برڪت کان حال احوال وٺڻ لڳو. برڪت ٻڌايس : ”يار اڄڪلهه قاسم آباد ۾ رهان ٿو. اخبار بند ٿي ويئي. هڪ مل ۾ مينيجر آهيان!“
راول جي اندر ۾ آيو ته کيس چوي ”اڃا مل بند ناهي ٿي!“ پر خاموش رهيو. برڪت چيس : ”تنهنجو پٽ ضرياب، قاسم آباد ڪاليج ۾ پڙهي ٿو نه؟“ راول هائوڪار ۾ ڪنڌ لوڏيو. برڪت ڳالهه جاري رکي: ”ساڳي ڪاليج ۾ منهنجو ڇوڪرو رجب، تنهنجي پٽ جو هم ڪلاس آهي. اتان ئي مونکي اوهاجي هتي هجڻ جي خبر پيئي. هڪ ڪم وجھي هليو آيو آهيان. “.
راول کان ڇرڪ نڪري ويو: ”مون ۾ ڪهڙو ڪم ٿي سگھي ٿو “. ”بس مڙئي معمولي آهي، تنهنجي ڏائي هٿ جو کيل!“
راول سواليه نظرن سان برڪت کي ڏسڻ لڳو. برڪت وراڻيو ”قاسم آباد ڪاليج جا امتحاني پرچا هتي، اوهان جي ڪاليج ۾ چڪاس لاءِ آيل آهن“.
”ته پوءِ ان ۾ ڪم جي ڪهڙي ڳالهه آهي؟“
برڪت ڪياڙي کهڻ لڳو. راول جي بيقراري وڌندي رهي. نيٺ برڪت چيو : ”اصل ۾ منهنجي ڇوڪري جي ميڊيڪل ۾ سليڪشن ڪرائڻي آهي. گذريل سال اهو ڪم مون ڏي وٺ سان بورڊ مان ڪرايو هو. پر هن سال پکي پاڻهي اچي ڳوڙهي سان لڳو آهي. تون هن سال جون مارڪون وڌائي سگھين ٿو. گھربل مارڪون ملڻ کان پوءِ رجب ڊاڪٽري ۾ سليڪٽ ٿي ويندو “ راول حيرت مان برڪت کي ڏسڻ لڳو. برڪت وري چيو: ”پرچا چيڪ ڪرڻ وارا به تنهنجا ماتحت ليڪچرار هوندا. “ راول مايوسي مان وراڻيو: ”افسوس، اهڙو ڪم ڪرڻ جو آئون سوچي به نٿو سگھان، پرچا چيڪ ٿي چڪا آهن. اڄ ئي واپس موڪليون پيا“، برڪت تڪڙ مان وراڻيو : ”چيڪ ٿي چڪا آهن ته، مڙئي خير آهي. انگن کي بدلائي سگھجي ٿو“راول معذرت واري لهجي ۾ ورندي ڏيندي چيو : ”دوستيءَ ۾ سر گھرين ته حاضر آهي، پر ڪم اهڙو رک، جنهن ۾ ضمير ملامت نه ڪري !“
برڪت اصليت تي لهي آيو. چيائين:”تون منهنجو ننڍپڻ جو يار آهين، اهو خسيس ڪم توکان نٿو پڄي! ياد اٿئي اهي ڏينهن، آئون توکي اسڪول ۾ چڻا ڇولا ۽ پڪوان کارائيندو هئس. هڪ دفعي صبح سويل مون واٽ تي ستل بلا کان توکي بچايو هو“. راول جي لبن تي بيساخته مرڪ تري آئي. هن کي اهو صبح ياد آيو، جڏهن ٻئي اسڪول اچي رهيا هئا. ڀرسان بيٺل وڻ وٽان هڪ خونخوار ڪتي، برڪت تي حملو ڪيو. برڪت جي قميص جي چال ۾، ڪتي جو چڪ پئجي ويو. برڪت زور زور سان رڙيون ڪرڻ لڳو، ڀرسان بيٺل راول نه ڪئي هم، نه تم، سڌو ڪتي جي ڪنن ۾ هٿ وڌائين. ڪنهن ماهر ملهه پهلوان جي واري جيان ڪتي کي چوڦير ڦيراڻ لڳو. گهمائي گھمائي جڏهن ڪتي مان هٿ ڪڍيائين ته، ڪتو پري وڃي ڪريو. ڪتي کي ڦيري اچي ويئي، پير ٺاهه تي نه پئي آيس، ٿڙندو ٿاٻڙجندو، هڪ طرف وڃڻ لڳو. راول پوئتي لوڻو ڦيريو ته پاسي واري ڄار تي چڙهيل برڪت، حيرت ۽ خوف مان پري ويندڙ ڪتي کي ڏسي رهيو هو. ڄار تان لهي جڏهن زمين تي آيو ته، هن جي قميص ڦاٽل هئي ۽ شلوار به آلي هئس! ان حالت ۾ اسڪول وڃڻ مناسب نه هو. ٻئي ڄڻا واپس گھر وڃڻ لڳا. واپسيءَ ۾ اڳيان ويندڙ برڪت، گس تي ويٺل لنڊي بلا ڏٺي. جھٽ پٽ پير جي جوتي سان ماري وڌائين. داد طلب نظرن سان گدگد ٿيندي، راول کي چيائين:
”ڏس توکي مون بلا کان بچائي ورتو. مون ڪيئن نه ڦڙتيءَ سان بلا ماري، منهنجي دل ته ڏس!“.
برڪت هن ڳالهه جو هر ملندڙ سان ذڪر ڪيو. ٻئي ڏينهن اسڪول ۾ هر ساٿي اڳيان بلا مارڻ واري ڳالهه جو ذڪر ڪندو رهيو ۽ ان ننڍڙي ڳالهه کي به پنهنجي ڪارنامي طور ڳڻائيندو رهيو. جڏهن ته راول ۽ ڪتي جي مقابلي جو ذڪر ڪنهن اڳيان به نه ڪيائين. نه ئي راول ان ڳالهه جو احوال، ڪنهن سان اورڻ ضروري سمجھيو. راول انهن ماڻهن مان هو، جيڪي ڪندا ته گھڻو ڪجھه آهن، پر ظاهر ڪجھه به ناهن ڪندا. جڏهن ته برڪت جھڙا ماڻهو ڪندا گھٽ آهن، ۽ ظاهر گھڻو ڪجھه ڪندا آهن! ۽ ٻنهين جي وچان، اهوئي بنيادي فرق هو.
راول کي گم ڏسي، برڪت چيو: ”وائڙو ڇو ٿيو آهين، منهنجا احسان توتي اڃان به گھڻا آهن. آخر منهنجو ننڍڙو ڪم ڇو نه ٿو ڪرين“
راول عذيت جي سمونڊ ۾ ٻڏڻ لڳو. بيوسيءَ مان چيائين: ”دوستيءَ ۾ آئون پنهنجو پاڻ کي ته نقصان ڏيئي سگھان ٿو، پر اهڙو ڪو به ڪم نه ڪندس، جيڪو سڄي ڄمار مون کي پڇتاءُ جو ڪاريهر بڻجي ڏنگيندو رهي“.
برڪت زور ڏيندي چيو :”جڏهن آئون اخبار جو ايڊيٽر هئس، تو نوڪري ڇڏڻ وقت چيو هو ته آئون تنهنجو دوست هئس ۽ رهندس ۽ تون ڪنهن آزمائش ۾ پير پوئتي نه ڏيندين ! اڄ تولاءِ آزمائش آهي، هڪ طرف منهنجو پٽ، ٻئي طرف تنهنجو پٽ!. “
راول حيرت مان پڇيو:”تنهنجو پٽ، منهنجو پٽ، ڇا مطلب ؟“
برڪت مصنوعي مرڪ مرڪندي چيو: ”تنهنجو پٽ رجب گذريل سال جي امتحان ۾ پهريون نمبر رهيو هو. هن سال به سندس مارڪون گھٽ ڪون هونديون. هن جو سيٽ نمبر 22848 آهي. جڏهن ته منهنجي پٽ رجب جو سيٽ نمبر 22846 آهي. صرف ڇڪي کي اٺي ۾ بدلائڻو پوندو. ڪو فرق نه رهندو. باقي اٺ کي ڇهه ۾ آڻڻ لاءِ معمولي ڊاٺ ٿيندي. “ راول جي دل آزمائش جي ڪنڊن ۾ وچڙي پيئي. دوستيءَ جي آزمائش ۾ هو سدائين سرخرو رهيو هو. پر اڄ هن جي اڳيان وڏي آزمائش آيل هئي. هن کي برڪت جي ڪابه مجبوري نه هئي، پر هن کي مجبور ان دل ڪيو، جنهن دل، سدائين قرباني ڏيئي دوستيءَ جا ڀرم رکيا هئا.
ڏهن منٽن کانپوءِ ضرياب ۽ رجب جا امتحاني پيپر، راول جي ٽيبل تي موجود هئا. برڪت انگن کي بدلائي دادطلب نظرن سان راول ڏانهن ڏٺو، چيائين: ”بورڊ ۾ ان ڪم جا لک سوا لڳي وڃن ها، “
پروفيسر راول خاموش رهيو. برڪت ڪرسيءَ تان اٿي وڃڻ لڳو. راول ڏکوئيندڙ آواز ۾ چيو: ”اسين انهن عجيب رشتن جا اسير آهيون، جن رشتن کي دولت جي هن دنيا ۾ سمجھي نٿو سگھجي. اسين انهن املهه وفائن جا سوداگر آهيون، جن جي قيمت موجوده مارڪيٽ ۾ ڪريل آهي. اسانجي سچائي، انهن ماڻهن اڳيان تماشو بڻي آهي، جن بي پتن اٺن جيان، انهن ئي وڻن کي کاڌو آهي، جن وڻن سان اهي ٻڌبا آهن ۽ اسان دوستيءِ جي ديويءَ کي راضي رکڻ لاءِ، پنهنجن ئي هٿن سان، پنهنجي دل ۾ ڇرا هنيا آهن!“ برڪت لاپرواهيءَ سان ڪمري مان ٻاهر نڪري ويو.
برڪت جي ٻاهر نڪري وڃڻ کانپوءَ، برڪت کي ضمير چُهنڊڙي هنئي: ”تو پنهنجو نقصان ڪيو يا پوري معاشري جو؟!“ هو زندگيءَ ۾ پهريون دفعو، پڇتاءٌ جي پاڻيءَ ۾ ٻڏڻ لڳو. سگھوئي پوءِ پٽيوالو ڪمري ۾ داخل ٿيو. احترام سان چيائين : ”سر اوهانجو ڳوٺاڻو آيل آهي، اندر موڪليانس“. ”ها ها منهنجو ڳوٺاڻو، هينئر ۽ هتي. . . . . ؟!“
ٻئي لمحي هن جي اڳيان سندس ڳوٺائي مکڻ موجود هو. جنهن کيس ڀاڪر ۾ ڀريندي چيو: ”يار وقت تمام ٿورو آهي. سارنگ جي طبعيت صحيح ناهي. اوهان جلد هلو!“ راول ڪجھه سالن کان شهر ۾ ئي رهندو هو. هن پيءَ کي شهر هلڻ لاءِ تمام گھڻو زور ڀريو. پر سارنگ شهر ۾ رهڻ کان ٺپ انڪار ڪري ڇڏيو. سارنگ ڀاءُ قاسم سان گڏ ئي رهندو هو. شهر ۾ هن جو ساهه منجھندو هو. ان ڪري پٽ راول سان گڏ شهر ۾ رهڻ بدران هن ڳوٺ ۾ رهڻ کي ئي ترجيح ڏني.
پر جنهن وقت پروفيسر راول پٽ ضرياب ۽ گھر واريءَ سان گڏ ڳوٺ پهتو، ان وقت سندس والد سارنگ جو لاش دفنائڻ لاءِ قبرستان ڏانهن کڻي وڃي رهيا هئا. جنهن وقت پروفيسر راول، پنهنجي پيءُ جي جنازي کي ڪلهو ڏنو، ان وقت هن کي سارنگ جو اهو ڪلهو ياد آيو. جنهن تي چڙهي ننڍپڻ ۾، هن ڪيئي منظر جھٽيا هئا، ڇيڳرايون ڪيون هيون ۽ ڀيڻ سونا سان گڏ ڪيئي معصوم کيٽا ڪيا هئا. ان وقت هن سچ پچ خيالن ئي خيالن ۾ پاڻ کي پيءَ جي ڪلهي تي چڙهيل محسوس ڪيو. پر ٻيو ڪلهو خالي هو، اتي ننڍڙي سونا موجود نه هئي!
***

مٺي جانان! چاچا سارنگ جي زندگيءَ جو احوال، ان ڪري لکيو اٿم، جيئن مون طرفان لاڙ ۾ رهڻ ۽ ٿر ۾ منهنجي خانداني پس منظر متعلق ڄاڻي سگھين. اهي ڳالهيون افسانوي رنگ ۾ ان ڪري لکيو اٿم، جو انهن جا سمورا ڪردار ۽ واقعا، حيرت انگيز طور انوکا، دلچسپ ۽ افسانوي آهن. اميد ته توکي پڙهي گھڻي بوريت نه ٿي هوندي. بابا قاسم، امان حڪيمه ۽ چاچا گلاب جي زندگيءَ جا احوال به ڏاڍا عجيب آهن. وقت مهلت ڏني ته ايندڙ خطن ۾، اماڻڻ جي ڪوشش ڪندس، جيئن تون نه رڳو مونکي سمجھي سگھين، پر منهنجي خانداني پس منظر ۽ ٿري رهڻي ڪهڻيءَ جي چند پاسن کان به واقف رهين.
حجابن ۾ وڃائي ويل اڌوريءَ چميءَ جي هرکر
جھڙو – تنهنجو بيچين ساگر.
ڏس پتو
بيچين ساگر
صفوان ڪلينڪ، ٽنڊو باگو
ضلع بدين.
ياسمين جي لبن تي، ڪينجھر جي ڇولين جيان مرڪون ترڻ لڳيون. اجنبيءَ جي اڌوري ئي سهي، پر ڪجھه سڃاڻپ ته سامهون آئي هئي. ياسمين کي اهو ڄاڻي خوشي ٿي ته اجنبي، آسپاس رهندڙ ڪو ٻهروپيو هجڻ بدران ٽنڊي باگي ڀرسان ڪنهن ڳوٺ ۾ رهندڙ شخص آهي. جنهن جو اصل ڳوٺ ٿر ۾ ڪٿي آهي. آخر ۾ سندس پوسٽل ائڊريس به موجود آهي. ياسمين جي خوشيءَ جي ڪا حد نه رهي. کيس پنهنجي پيار ڏانهن ويندڙ ڌنڌلو پيچرو معلوم ٿي چڪو هو. بلڪل ايئن جيئن ڪنهن ٿري اوٺار کي گھڻي وقت کان وڃايل پنهنجي ڏاچيءَ جي پير جو نشان، ڪنهن ڀٽ تي نظر ايندو آهي! ياسمين به پنهنجي پيار جو طرف معلوم ٿيڻ پڄاڻا، اوندهه ۾ جھوتون پائڻ بدران واضح رخ ۾ ڏسي رهي هئي.
رات جو جڏهن بستري مٿان ليٽي ته، دير تائين سمهي نه سگھي. ڪجھه ملي پوڻ جي اڻ لکيءَ خوشي جي احساس ۾ آئيندي جو ڪو محبوب سپنو سمائجي ويو. هن جي ذهن ۾ ٽنڊي باگي شهر جو نالو هرهر دهرائجي رهيو هو. اهو شهر ڏٺل ته نه هئس، پر ٻڌل ضرور هئس. هوءَ دير تائين ان شهر جي آسپاس رهندڙ اجنبي شخص ۽ سندس چاچي سارنگ سانگيءَ جي متعلق سوچندي رهي، اجنبي شخص طرفان چاچس سارنگ ۽ سئوٽ راول جي متعلق ڪهاڻي نما لکيل ڳالهين، بنهه گھڻو متاثر ڪيس. فلمو ڏسڻ ۽ جاسوسي ناول پڙهڻ جي هيراڪيءَ سبب هوءَ انهن ڳالهين ۾ تمام گھڻي دلچسپي وٺي رهي هئي. هن کي ايندڙ خط جو انتظار هو جنهن ۾، اجنبيءَ جي والد قاسم، ماءُ حڪيمه ۽ چاچي گلاب جو ذڪر ٿيڻو هو. اجنبيءَ پوئين خط ۾ ساڻس اهڙو واعدو ڪيو هو. اجنبيءَ جي خاندان جي ڪهاڻيءَ جي شروعات کيس انوکي ۽ دلچسپ لڳي هئي. هن پاڻ به اجنبيءَ سان جيون ساٿياڻي بڻجڻ جا خواب سجائي رکيا هئا. ان ڪري پاڻ کي به ان عجيب ناول جي ڪنهن ڪردار طور ڏسي رهي هئي! سندس اکين جي آکيري مان ننڊ جو پکي اڏامي چڪو هو ۽ هوءَ اجنبي سڄڻ جي خيالن ۾، ڪتڪائي ڪندڙ جذبن سان کينچيل ڪري رهي هئي. دير تائين سوچن جي سفر ۾، ننڊ ۽ جاڳ جي سنگم تان، هن فيصلو ڪيو ته هوءَ صبح سويل اجنبي سڄڻ کي خط لکندي. جيئن هن کي به احساس ٿئي ته کيس به ڪو ياد ڪري، ننڊون ڦٽائي ٿو.
***

هن سرڪاري اسپتال مان پنجن ڏينهن جي موڪل وٺي ڇڏي ۽ پوڙهي پيءُ سان سهيلي کي خط لکڻ جو بهانو ڪري، پوسٽ جا لفافا گھرايائين. الڳ ڪمري م ويهي، هن اجنبيءَ جي پوئين خط کي وري پڙهيو. آخر ۾ لکيل ڏس پتي تي، هن جون نظرون اٽڪي پيون، ٻيو ته سڀ ڪجھه ٺيڪ لڳس، پر اجنبيءَ جي نالي بيچين ساگر کيس وري شڪ جي صليب تي لٽڪائي ڇڏيو. هن سوچيو: ”جڏهن اجنبي پاڻ به پوئين خطن ۾، هڪ هنڌ بيچين ساگر کي پنهنجي فرضي نالي طور مڃي چڪو آهي. ته پوءِ هن ائڊريس ۾ اهو فرضي نالو ڇو ڏنل آهي؟ فرضي نالي واري ائڊريس تي خط ڪيئن پهچندو؟ ڇا سمورو ڏس پتو فرضي ته ناهي؟ هن کي سمورو کيل، مومل جو ٽڪساٽ محسوس ٿيو. جنهن ۾ ناتر جھڙو ڪو ڪردار کيس اجايو ڌتلائي، گھويون ڏيئي رهيو هو. هن جھٽ ڏيئي خط ڦاڙي ڇڏيو. هٿ ۾ جھليل پين کي مروڙي ٽوڙي ڇڏيائين. ٽٽل پين جا ٻه اڌ ديوار ڏانهن اڇلائي، اٿي بيٺي. هن کي اجنبي شخص تي شديد ڪاوڙ آئي ۽ هوءَ تيزيءَ سان ڪمري مان ٻاهر نڪري ويئي.
هن ارادو ڪيو ته، هوءَ هاڻ ڪڏهن به اجنبي شخص جو خيال، دل ۾ ڪون آڻيندي. ان ڪوشش ۾ هوءَ اجنبيءَ کي وسارڻ جي ريهرسل ڪندي رهي. پنهنجي ساءِ هن ارادو ڪيو ته اجنبي شخص جو ايندڙ ڪنهن به خط کي هاڻ هوءَ نه پڙهندي ۽ لفافو کولڻ بنائي ڦاڙي ڊسٽربن ۾ اڇلائي ڇڏيندي. جيئن لفظن جي خوشبوءِ مان ڦٽندڙ پيار جي پيڙا کان بچي سگھجي!
ٻئي ڏينهن شام جو، هوءَ سپنا ڪلينڪ جي ڊليوري روم ۾ گائيننگ ٽيبل مٿان ستل حامله عورت کي، سينٽو جي ڊرپ لڳائي، پاڻ ڀرسان چيئر تي ويهي رهي. ڪمري کان ٻاهر مريضائن جا اٽينڊنٽ ويٺل هئا. جن مان هڪ ملوڪڙي مهانڊي وارو نوجوان لاڳيتو، هن ڏانهن ڏسي رهيو هو. ياسمين انهن نگاهن کان نطرون بچائڻ جي ناڪام ڪوشش ڪندي رهي. هن طرفان دل اندر دٻايل اجنبي پيار جو سيلاب، ٻاهر نڪرڻ لاءِ پنهنجا رستا پاڻ ٺاهڻ لڳو. هن جي ذهن ۾ اجنبي شخص جا خود ساخته خدوخال اڀرڻ لڳا. هن ڀانيو: اهوئي اجنبي سڄڻ آهي. جنهن جلد هن سان ملڻ جو واعدو ڪيو هو. اڄ مريضه جي وارث طور سندس سامهون موجود آهي. هن کي ڪرسيءَ تي بيچيني محسوس ٿي. اٿي وڃي ڊرپ لڳيل عورت جي پاسي ۾ بيٺي. اتي هن پاڻ کي ڪنهن حد تائين رليڪس محسوس ڪيو، ڇو ته هاڻ هوءَ ٻاهر بيٺل نوجوان جي نظرن جي نشاني کان بچيل هئي. هن اجايو ڊرپ جي رفتار گھٽ وڌ ڪئي ۽ واپس اچي ڪرسيءَ تي ويٺي. بيساخطه هن جون نظرون سامهون بينچ تي ويٺل نوجوان ڏانهن کڄي ويون. نوجوان جي چپن تي مرڪ پکڙي پيئي، شايد کيس احساس ٿي پيو هو ته، ياسمين هن ۾ دلچسپي وٺي رهي هئي. ياسمين لاءِ سامهون ويٺل نوجوان جي موجودگيءِ ۾، اجنبي سڄڻ جو گمان، دلڪش هرکر جو باعث بڻجي پيو. اوچتو بجلي هلي ويئي. ڊسپينسر ميڻ بتي ٻارڻ جي تياري ڪرڻ لڳو. ياسمين اسپتال جي اڱڻ ۾ اچي بيٺي. ڀرسان ئي بينچن تي اٽينڊنٽس ويٺل هئا. جن ۾ مشڪوڪ نوجوان به موجود هو. ياسمين آسمان تي چمڪندڙ چوڏهينءَ جي چنڊ تي نظر وڌي، جنهن سان ڪائي ڀٽڪي ويٺل اڪيلي ڪڪري کينچل ڪري جدا ٿي رهي هئي. نوجوان ڀرسان ويٺل شخص سان ڳالهائي رهيو هو. هيلوڪي ڏڪار به ٿرين کي ٽوٽا چٻائي ڇڏيا آهن. ماڻهو بک ٿا مرن“ نوجوان ياسمين ڏانهن ڏسندي ڳالهايو. ڀرسان ويٺل همراهه وراڻيو “هائو ٻيلي، ڪالهه آئون ڀٽ چڙهيس ته، ڄار هيٺيان ٻه مور مئل ڏٺم“. نوجوان خود نمائي خاطر کيس ڇڙٻيندي چيو : ”مور مئا ته آيا ٺُٺيئي تان، بک ۽ بيماريءَ ۾ رڍون مري چٽ پيون ٿين“. ياسمين ڇرڪي پيئي. نوجوان طرفان مورن لاءِ ڳالهايل جملي کيس مايوس ڪيو!
هن سوچيو: ”اجنبي ته مورن لاءِ اهڙي لاپرواهي ۽ بيزاري رکي نٿو سگھي“. ڳالهيار قسم جو نوجوان پهريون ڀيرو ياسمين سان مخاطب ٿيو. : ”بجلي جي وڃڻ، اوهان کي ڏاڍو پريشان ڪيو. واقعي بجلي کانسواءِ زندگي اڌوري آهي“. ياسمين سوچيو: ”بجلي جي اهميت تي ڳالهائيندڙ نوجوان چنڊ ۽ چانڊوڪيءَ تي ته اڃان هڪ لفظ به ناهي ڳالهايو. هن کي پڪ ٿيڻ لڳي ته اهو نوجوان اجنبي خط لکاري سڄڻ ٿي نه ٿو سگھِي. ان وقت بجلي موٽي آئي ۽ هوءِ واپس وڃي، ڪرسيءَ تي ويٺي. اڱڻ تي لڳل بلب جي روشنيءَ ۾ نوجوان ساڳي جاءِ تي موجود هو. کيسي مان هزار هزار جا نوٽ ڪڍي ڳڻي رهيو هو. رکي رکي ياسمين ڏانهن ڏسي رهيو هو، پر هاڻي ياسمين جي چهري تي نه رڳو خود اعتمادي موٽي آئي هئي، پر سندس نظرن مان نفرت جا اُلا به نڪري رهيا هئا. هن سوچيو: ”نوجوان طرفان غير ضروري پئسن جو ڳاڻيٽو، دراصل ياسمين کي ملڪيت کان مرعوب ڪري پاڻ پڏائڻ جي ٽرڙائي آهي. اجنبي خط لکاري ايترو گھٽيا ٿي نٿو سگھي“.
ياسمين ٽپ ڏيئي اٿي بيٺي ۽ تڪڙي ٻاهر بينچ تي ويٺل نوجوان ڏانهن وڌڻ لڳي. نوجوان خوشفهميءَ مان اکيون ڦاڙي کيس ڏسڻ لڳو. نوجوان جي سامهون پهچي، ياسمين زور سان ڳالهائيو: ”اڙي او ڪميڻا، واهيات، زندگيءَ ۾ ڪڏهن عورت نه ڏٺي اٿئي. جو گابي وانگر ڌوڏا ڦاڙي مونکي ڏسين ٿو. تون ڇا ٿو سمجھين؟ آئون تنهنجن پئسن کان متاثر ٿيندس!“. نوجوان کي ڪنبڻي وٺي ويئي. وائڙو ٿيندي چيائين :”ادي تون منهنجي ڀيڻ آهين!“. ڀرسان ويٺل اڌڙوٽ شخص، هٿ ٻڌندي ايلاز ڪيا. : ”امان ڊاڪٽرياڻي معاف ڪر. اسانجو ڇوڪرو ٻهراڙيءَ جو جھنگلي آهي. معاف ڪريو“.
ياسمين سختيءَ مان چيو: ”هن ٽرڙي کي هتان اٿار، آفيس جي ڪمري ۾ وڃي ويهه!“
ڇوڪرو ۽ همراه بينڄ تان اٿي ويا. ياسمين واپس اچي ويٺي. ٽشوپيپر سان پگھر اگھي ورتائين.

ڌنڌلو فيملي پورٽريت

هوءَ سرڪاري اسپتال ۾، پنهنجي آفيس اندر موجود هئي. ٽپاليءَ ٻه ڳرا لفافا ٽيبل تي رکندي چيو: ”ميڊيم اوهانجي سهيليءَ لفافا مهانگا ڪري ڇڏيا آهن. ءَ هن منهن ورائي ٽپاليءَ ڏانهن نهاريو. ٽپالي آفيس جي در منجھان ٻاهر نڪري رهيو هو. هن لفافن تي نگاهه وڌي، جيڪي ٽيبل تي موجود هئا. هن کي ياد آيو ته هوءَ اجنبيءَ جا خط، ڪڏهن به نه پڙهڻ جو واعدو پاڻ سان ڪري چڪي هئي. هوءَ تذبذب جي پاڻيءَ ۾ ترڻ لڳي. سندس ڪيفيت رڻ مان موٽندڙ ان اڃايل ماڻهوءَ جھڙي ٿي پيئي، جيڪو ويرانيءَ ۾ ڪوري دلي مٿي ويٺل نانگ مارڻ پڄاڻا پاڻيءَ ۾ زهر هجڻ جي کٽڪي سبب، پيئان نه پيئان واري ڪيفيت ۾ وچڙي پوندوآهي! هن هٿ وڌائي ٻئي لفافا کڻي ورتا. ٻئي لمحي سندس نظرون ڊسٽربن تي اٽڪي پيون. کيس آڳاٽو اجنبيءَ جو لکيل جملو ياد آيو “ لڙڪن سان وضو ڪندڙ لفظن سان اها بيحرمتي نه ٿي جڳائي!بيساخته هن جون نظرون ڊسٽربن تان هٽي، لفافن تي اٽڪي پيون. هن پاڻ کي ڪوڙي آٿت ڏيندي سوچيو: “ٿي سگھي ٿو، هنن خطن ۾ ڪٿي، اجنبيءَ جو نالو يا وڌيڪ معلومات لکيل هجي. پاڻمرادو سندس اڱريون خط کولڻ لڳيون.
پياري جانان
شال تنهنجي ڳلن کان موسم جون چميون منهن نه موڙين!
جانان! هي اونهاري جا تتل ڏينهن، ناري جي پٽن تي ڪڻڪ جي ختم ٿيل کرن مٿان اڏامندڙ ڌوڙ ۽ مرچن جي ٻيجي سان گڏ پنهنجا خواب پوکيندڙ محنت ڪش، هٿن جي حرڪت! لاڙپٽ جي ڪلراٺي ڀونءِ تي آڳاٽي ساريال جي وهر سان گڏ، ڪمند جي ساون کيتن مٿان محبوب نظم جي لفظن جھڙن اڇن پکين جون اڏامون!
هن موسم جو به پنهنجو حسن آهي جانان! هي گرم گرم موسم، واٽن تي واهوندي ۾ اڏامندڙ دز، گھاٽن وڻن جون ڇاهون ڳوليندڙ پگھريل وجود، ڪوسا ٿي ويل پهر ۽ ٿڌا ٿيندڙ جذبا، هن موسم جا ئي پار آهن. باغن جا انب پچڻ واري هن گرم رت ۾، تتل ڏينهن جي منجھند ويل پچندڙ انبن سان ٽارين تي ٽلندڙ رنگبرنگي طوطن جون رهاڻيون رچنديون آهن، ته ڀانت ڀانت جي طوطن جون چلولايون ايئن لڳنديون آهن. ڄڻ پهرئين پيار جا نخريلا جذبا، ڪنهن ممنوع شرارت جو شغل ڪري رهيا هجن! پر ٻئي طرف هوڏانهن وري ٿري اواڙن جي آسپاس آلي واريءَ جي ٿڌاڻ ڳوليندڙ ٻاٻيهن جا بدن، ڪوسي لڪ ۾ لوساٽيا آهن ۽ تتل واريءَ تي هلندڙ اگھاڙن پيرن جو الميو، لڦن ۽ ڇالن جو روپ وٺي، غربت جي مجبوري بڻيو آهي. پر ساڳي وقت ڄار جي لامن تي لڏندڙ رتن پيلن پيرُوئن جي رنگت مٿان، جڏهن پيرون چڳندڙ مورن جي کنڀن جا خوبصورت رنگ نروار ٿيندا آهن ته، صحرا جي ان دل آويز منظر کي دل ئي دل ۾ داد به ڏيڻو پوندو آهي!
جانان! تون ٿر ۾ آهين ۽ تنهنجي اوسي پاسي ڀٽن تي، جوڀن جي موهيڙن جهڙا پيرون به پڪا هوندا. ڄارين جي ٻيڙانگين مٿان عاج جا اڇا چوڙا پاتل ٻانهُن، رنگبرنگي ٽارين کي به پڪ سان ٻکيو هوندو ۽ ايئن لوٽا ڀريندڙ آڱرين جي ڇلن کي، پيروئن جو رس به ضرور لڳو هوندو! ڪنهنجي ياد ۾ آيل هڏڪيءَ سان گڏ چونڊيل اهي پيرُون، تنهنجي شهر جي رستن تي به ضرور وڪاڻا هوندا. تنهنجي نرم گلابي چپن اگر هيستائين پيرُوئن جو رس چکيو آهي ته، ٻاراتڻ جي پريت جي جذبن جھڙا، هيلوڪا مٺا مٺا پيرون توکي مبارڪ هجن!
مٺي جانان!ٰ هيستائين توکي لکيل منهنجا لفظ، مونکي چغلي هڻي رهيا آهن ته، تون منهنجو نالو ٻڌڻ لاءِ تڙپي رهي آهين. مونسان ملڻ جي به توکي جلدي آهي! ٿي سگھي ٿو، ايئن نه به هجي، بهر حال آئون جيڪو آهيان، جيئن آهيان. هيستائين توکي لکيل خطن ۾ پاڻ کي ڊسڪور ڪندو رهيو آهيان، هونئن به اسان ماڻهن جا پروفائيل به، اسان جيئن وکريل ئي آهن. اسين ماڻهو ته آهيون ئي ماهي کير جي گوگھن جھڙا حساس ۽ وڻ وڻ جي ڪاٺيءَ مان ٺاهيل آشياني جھڙن سپنن جا رکوالا! ٻن متضاد، دؤرن جي سنگم تي اکيون اُپٽيندڙ اسين ماڻهو، ڪميڻي وقت جون رهزنيون ڏسي رهيا آهيون. پڪل پيروئن جھڙيون اسانجيون نرم دليون به، غير فطري معاشري جي ٿوهر سان وچڙيل آهن. نئين نويلي ڪنوار جيئن اڀرندڙ سج جي ترورن جھڙا اسان جا خيال به هاڻ، ڄيٺي هوائن ۾ اڏندڙ واريءَ جيان بيمنزل ۽ بيوس ٿي پيا آهن. پکراج پٿر جي رنگن جيان ٻانڌڻا، اسانجا احساس ٻير جي ٻوٿارن تي سهارو وٺندڙ وڻ ويڙهي جيان، زخمن ئي زخمن ۾ پروان چڙهيا آهن. ڪارونجھر چوٽيءَ جهڙيون اڏول اسانجون اميدون، زماني جي آڪاش تي چيٽي ڪڪري جيان هاڻ بيمعنيٰ ۽ بيمقصد بڻجي پيون آهن. تترن جيان هلواڻ جي ڀڳُوئينءَ جو ڳاڙهو ڪپڙو ڏسي، پاڻ وساريندڙ اسين ماڻهو، تصور جي ساحل تي سپنن جي اڌ ڊٺل جھوپڙين ۾ خانه بدوش ٿي، اسان رڳو هما پکي جھڙين اڻلڀ خوشين جا پيرا کنيا آهن. ڪچاٽ سٽ جي سڳن جيان، اسان جا سهارا هرهر ٽٽا آهن. درد دل، ٻرندڙ جبل جي لاون جيان ويراوير وڌيو آهي. سچ ته سورن جي سنگت ۾ جيئڻ جا جتن ڪندڙ اسان ماڻهن جو کلڻ ۽ ملڻ به مهانگو ٿي پيو آهي!
جيون جي راهن تي، دل جي چيچ جھلي هلندڙ اسين حقير فقير ماڻهو، تعبيرن جي تلاش ۾، خوابن سان ياريون رکندا رهون ٿا. پر سراب رستن جي رولاڪيءَ اسان کي اڪثر اهو سيکاريو آهي ته، ڪڏهن ڪڏهن منزلون اکين اڳيان اچي، پوءِ به پري ٿي پونديون آهن، نازڪ ناتن ۽ سرهن رشتن جي سوداگريءَ، اسان کي اهوئي سمجھايو آهي ته، محبتن جي مالها جوڙڻ لئه، دليلن جا ڌاڳا ضروري ناهن هوندا. جيئن جبلن تان وهي ايندڙ نديءَ وهڪرا، سمونڊ تائين پاڻمرادو پهچي ويندا آهن. جيئن سائيبيريا مان اڏامي، سنڌ ايندڙ مسافر پرديسي پکين کي ڪينجھر پهچڻ لاءَ ڪوبه گائيڊ درڪار ناهي هوندو ۽ جيئن ڪڻڪن جا ڪچڙا آڀو پچڻ ويل، ڪڇ ڪوهه جي ڪونجين کي سنڌ اچڻ لاءِ ويزا وٺڻي نه ٿي پوي، بلڪل ايئن، جڏهن اکيون اکين جا پيغام سمجھڻ لڳنديون آهن، ته پيار جو ڪوبه پيغام رائيگان ناهي ويندو. سُکن جي سڌ ۾، سورن جا سامان جھول ۾ جھلي، پنهنجا ڳوڙها پاڻ اگھڻ جو آرٽ به، اسان کي عشق سمجھايو! دنيا وٺڻ جي واٽ ورتي ۽ اسان وڃائڻ جي واديءَ ۾، کڻت جون کاته بنديون ئي ڦاڙي ڇڏيون. هجومن ۾ هلڻ جي هيراڪي، اسان ته نه ڪئي هئي، پراڪيلائيءَ جي آشياني ۾ به، زماني جا امتحان رڳو اسانجي حصي ۾ آيا آهن!
دل جي دادلي دنيا، رشتن جي ڪچائي، ڦڪائيءَ کي به ڪڏهن ناهي ڏٺو. انڪري محبتن جي ٻن ٽن لفظن جا بکيا، اسين البيلا ماڻهو، سدائين دوستيءَ جي نالي ۾، دولابن جو زهر پيئندا رهيا آهيون. ڇا ڏنو؟ ڇا ورتو ؟ ڪجھه مليو، ڪجھه نه مليو! اسان ليکو ئي ناهي ڪيو. ڪنهن کي اسان ساريو آهي، ڪنهن اسان کي وساريو آهي! بس ايئن ئي زندگيءَ جو گاڏو به هلندو رهي ٿو. ڏک اهو ناهي ته، پراون کان پهتل زخم، ڳڻڻ کان ڳپل آهن. پر افسوس، اهو آهي ته ڏک ڏيڻ جي معاملي ۾ پنهنجا به پوئتي ناهن رهيا.
بس جانان! اهوئي اسانجو سيلف پورٽريٽ آهي!
تنهنجي خط جي اوسيئڙي ۾ اتاولو- تنهنجو بيچين ساگر
ياسمين خط پڙهي ٿڌو شوڪارو هنيو ۽ پوءِ ٻيو لفافو کولي مواد پڙهڻ لڳي.
مٺي جانان
شال تنهنجو پيار، سازشن کان بچيل رهي!
جانان! توسان بابا قاسم، امان حڪيمه ۽ چاچا گلاب جي زندگين جا دلچسپ پهلو ٻڌائڻ جو واعدو ڪيو هئم. ان ئي ڪڙي طور، امان حڪيمه جي المناڪ حياتي ۽ بابا قاسم جي غير معمولي موت جي وارتا، ڪهاڻيءَ جي رنگ ۾ لکي رهيو آهيان. جيئن تون ان کي چاچا سارنگ سانگيءَ جي ڪهاڻيءَ واري تسلسل ۾ سمجھي سگھين.
*
حڪيمه جي عمر پنجاهه سال هئي. مٿي جي وارن تي چانديءَ جھڙو رنگ هارجي چڪو هئس. ٻه نياڻيون ۽ ٻه پٽ به جوان جماڻ هئس. گھرداريءَ ۾ وس واري عورت هئي. ڳوٺ جون عورتون کيس عزت جي نگاهه سان ڏسنديون هيون. آخر ڳوٺ جي چڱي مڙس جي ئي ته زال هئي. وٽن رب جو ڏنو سڀ ڪجھه هو. هوءَ هردلعذيذ، رحمدل ۽ حساس طبعيت جي مالڪ هئي. هن جي دل، حادثن جي انيڪ گھوڙن جي سنبن هيٺيان، لاڳيتو لتاڙبي رهي هئي. هن حالتن جي جبر کي شدت سان محسوس ڪيو هو، هن ڀوڳنا ۽ درد جي دڳن تي زماني جي بيسرائين جا سواڳت ڪيا هئا. پر هن ڪڏهن به ڪا شڪايت نه ڪئي هئي. ٻاڦ ٻاهر ڪڍڻ جو هنر، هن کي ايندو ئي نه هو، هن بي زبان حسرتون ۽ گونگا سپنا ته رڳو ڀرت ڀريندي ٽڪن ڀيڙا ٽانڪيا هئا. هن جي مڙس قاسم گھريلو معاملن ۾ ته هن جو هر راز رکيو هو، پر سماج يا برادريءَ جي ڪنهن به معاملي ۾، هن کي زبان کولڻ جو حق بلڪل ئي نه هو. ٻيو ته ٻيو، پاڙي جي ڪابه عورت قاسم اڳيان ڳالهائڻ کان لنوائيندي هئي. قاسم سٺ ورهن جي زندگي، مخصوص اصولن جي پاسداري ڪندي گزاري هئي. سخت مزاج ۽ ضديلي قاسم جي زندگي، بهادري، ۽ اڏولتا جي انيڪ واقعن سان عبارت هئي. مسڪينن جي حق رسائيءَ لاءِ ڪيترن ئي ظالمن سان ٽڪرون کاڌيون هئائين. آسپاس تر ۾، ايماندار ۽ انصاف پسند طور مشهور هو، پر هن جا اصول، حڪيمه جي برباد زندگيءَ سان انصاف ڪري نه سگھيا هئا. حڪيمه، جنهن سان ٻٽيهه سال اڳ هن جي شادي ٿي هئي. حڪيمه جي بدي ۾ هن پنهنجي ڀاءُ جي ڌيءَ سونا جو سنگ حڪيمه جي ڀاءُ لاءِ ڏنو هو. پنجن سالن پڄاڻا، پور جوڀن ۾ حڪيمه جي ڀاءُ جي حادثي موت کانپوءِ هڪ سال اندر سندس زال سونا پسند جي شادي ڪري ڇڏي. قاسم پنهنجي سالي جي موت کان پوءِ پنهنجي ڀائٽيءَ جي شادي ڪرائڻ لاءِ زور ڀريو پر سندس سهري اهو چئي انڪار ڪري ڇڏيو ته “آئون پنهنجي اڪيلي مرحوم پٽ جي بيوهه کي ڪنهن ٻئي سان پرڻائي نٿو سگھان“ ۽ پوءِ قاسم سندس ڀائٽيءَ طرفان پسند جي شاديءَ جي باغي فيصلي جو ذميوار، پنهنجي سهري کي سمجھي ساهرن سان قطع تعلق ڪري ڇڏيو. حڪيمه والدين کان ٽٽي ويئي. راڄن ڀاڳن ٺاهه لاءِ ڪيئي منتون ميڙون ڪيون، پر قاسم پنهنجي ضد تي اٽل رهيو. حڪيمه جو اڪيلو ڀاءُ سندس مائٽاڻي خاندان ۾ واحد نوجوان هو. جنهنجو ڪمهلو ۽ پراسرار موت، هن خاندان لاءِ تباهيءَ جو طوفان کڻي آيو. سندس بيوهه جي لوميريج کانپوءِ، حڪيمه سان لاتعلقي، هن خاندان لا مصيبتن جو سامان ٿي پيئي. هن خاندان جون اپاهج آسون ۽ حڪيمه جا زخمي خواب، هڪٻئي سان ملڻ کان به محروم بڻيل هئا!حڪيمه لاءِ پنهنجو اهو اباڻو ڳوٺڙو به ممنوع حسرت بڻجي پيو، جنهن ڳوٺ جي گھٽين ۾، هن ننڍڙي ڀاءُ سان گڏ، جھرڪين پويان ڊوڙي رانديون ڪيون هيون. ڳوٺ جا اهي وڻ، جن جي ڇانءُ ۾ ويهي، هن سهلين سان گڏ گڏيون پرڻايون هيون، انهن جون جيءُ جھوريندڙ يادون، هن جي رڳ رڳ ۾، ديويءَ جي ڪنڊن جيئن اٽڪي پيون. اهو پوڙهو پيءُ، جنهنجي هنج ۾ ويهي، هن ڪي چلولاليون ۽ ڪي چاڳ ڪيا هئا. ان سان ملڻ جي آرزو به، هن لاءِ موت جي سزا سڻايل قيديءَ جيان بيوس بڻجي پيئي هئي. وقت لنگھندو رهيو، سالون گذرنديون رهيون. هن جي اباڻي قبرستان ۾ به سندس اباڻن جا ڪتبا وڌندا رهيا. زمانو هن جو دشمن هو. هن صبر ۽ ماٺ ۾ وحشي وقت جا وار برداشت ڪيا هئا. هوءَ ساهراڻي ڳوٺ ۾ پرديسڻ هئي. هانءُ جا حال ۽ اندر جا سور، آخر ڪنهن کي سڻائي. هن جي اها جيجل ماءُ، جيڪا ننڍپڻ ۾ هن کي مٺڙي لولي ٻڌائيندي هئي ته هن کي ننڊ ورائي ويندي هئي. هن جا سمورا ٿڪ لهي ويندا هئا. نرم وارن ۾ آڱريون ڦيرندي هئي ته، هن کي ننڊ ورائي ويندي هئي. اهائي جيجل، بي سهارا پوڙهپڻ ۾، هن کان پري اڪيلي ڌيءَ سان ملڻ جي سڪ ساهه ۾ سانڍي مري رهي هئي. حڪيمه کي هن جي لاش جو ديدار به نصيب نه ٿيو. ماءُ جي موت جي خبر ٻڌي حڪيمه، رسم موجود پار ڪڍي روئي به نه سگھي هئي. ڇو ته قاسم جي ناگواريءَ جي خوف کان پاڙي جون عورتون، ان رسم جي پورائي ۾، سندس هٿ ونڊائڻ لاءِ تيار نه هيون. دردن هن جي هانءُ کي ڌوٻيءَ جي هٿن جيئن نپوڙيو هو، ته هن جي ماٺ به گونگن لڙڪن جو روپ ڌاري ڳلن تي تري آئي هئي! هن جون ٻه نياڻيون ۽ ٻه پٽ به جوان ٿي چڪا هئا. سندس موڀي پٽ کي سرڪاري نوڪري به ملي هئي ۽ گڏوگڏ شعرو شاعري ۾ به، شاعر تبسم جي نالي سان سڃاڻپ ملي هئس. ڪيئي سال گذري چڪا هئا، حڪيمه مائٽياڻي خاندان جي ڪنهن به فرد جو ڪڏهن منهن ڪون ڏٺوهو، ڪڏهن ڪي ساڙيليون مايون، حڪيمه کي ڏکوئڻ لاءِ، هن جي خاندان جي بربادي ۽ سندس وڏڙن جي نڌڻڪائيءَ ۾ مرڻ جون خبرون به هڪٻئي سان ونڊينديون هيون. پر حڪيمه انهن کي ٻڌواڻٻُڌو ڪري ٻئي پاسي هلي ويندي هئي. هن جي خاندان جا سمورا وڏڙا هڪ هڪ ٿي گذري ويا. پر هن جو والد سڄي تباهي اکين سان ڏسندڙ اڪيلو ڀاتي، اسي سالن جي ڄمار ۾ اڃان جيئرو هو. جنهن جي پالنا، سندس نوڪر ڪري رهيا هئا، جن جون نظرون هن جي خانداني زمين تي اٽڪيل هيون.
مينهوڳيءَ جي هڪڙي گھميل شام ۾، حڪيمه پنهنجي گھر جي اڱڻ تي اداس بيٺي هئي. ڪا پراسرار بيقراري هن جي اندر ۾ اٽڪي پيئي هئي. آسمان تي ڊوڙندڙ ڪارا ڪڪر، هن جي وسريل خيالن کي ڦلوري رهيا هئا. وٺي جي هوا ۾، ڀرسان بيٺل نم جون ٻه ٽاريون هڪٻئي سان کينچل ڪري جدا ٿي رهيون هيون. اڪ جي پتن تي وکريل مينهن ڪڻيون، ڪنهن اڌوري نظم جا لفظ لڳيون پئي. حڪيمه اباڻي پار ڏانهن حسرت سان ڏسي رهي هئي. سندس شاعر پٽ تبسم ڀرسان اچي بيٺو. ماءُ کي اداس ڏسي پاڻ به ملول ٿي پيو. ماءُ جو ڌيان ڇڪائڻ لاءِ اڏامندڙ مڪڙن ڏانهن اشارو ڪندئي چيائين: “ٿر ۾ مڪڙ رڳو وسڪاري ۾ ظاهر ٿيندا آهن!؟“.
حڪيمه لڙڪ اگھندي وراڻيو”پٽ ننڍپڻ ۾ هي مڪڙ ڀينوريءَ ۾ جڏهن به ٽولا ٺاهي، اسانجي ڳوٺ وٽان لگھندا هئا، ته آئون ننڍڙي ڀاءُ سان گڏ انهن کي جھليندي هئس، ۽ پوءِ انهن جون سيخون ٽانڊن تي پچائي کائيندا هئاسين. ڀنل ڀٽن تي کنڀيون چنڊيندي، مورن جا ڇڻيل کنڀ هٿ ايندا هئا ته امان کي آڻي ڏيندا هئاسين. جيڪا انهن مان هوا هڻڻي ٺاهيندي هئي. سيجڙائيءَ جي موسم ۾، منهنجو پيءُ اسانکي ڀينوريءَ جي سيءَ کان بچائڻ لاءِ ڪونڀٽ جي ڪاٺ جا مچ ٻاريندو هو. جنهن تي هٿ سيڪيندي، دودي سومري، اوڍي ڪيهر ۽ سڏونت سارنگها جون آکاڻيون، بابا کان ٻڌندا هئاسين. اڄ منهنجو اهو پوڙهو پيءُ نوڪرن جي آسري الاءِ ڪيئن هوندو؟! کيس ماني به ملي هوندي يا الاءِ نه!؟ مون ڪيئي سال هن کان ڌار گذاريا آهن. پر اڄ الاءِ ڇو منهنجو ابا مونکي ڏاڍو ياد ٿو اچي. حڪيمه جي اکين مان لڙڪ ٽمڻ لڳا. تبسم به لڙڪ روڪي نه سگھيو. ان ئي لمحي، حڪيمه جي پيءُ جو پراڻو هاري، اٺ سميت گھر جي گھٽيءَ تي ظاهر ٿيو. پنجويهه سالن پڄاڻا، پنهنجي ڳوٺ جو ماڻهو ڏسي، حڪيمه جي احساسن ۾ عجيب اڻتڻ ٿيڻ لڳي. اباڻي ڳوٺ مان ايندڙ هاريءَ نه رڳو حڪيمه جي والد جي طبيعت جي شديد خرابيءَ جي خبر ٻڌائي پر سندس اهو التجا آميز نياپو به قاسم کي ٻڌايو ته، مرڻ کان اڳ هو ڌيءَ حڪيمه کي آخري ڀيرو ڏسڻ چاهي ٿو. پر سهري جي اها آخري التجا به، قاسم ٺڪرائي ڇڏي. هاريءَ کي چيائين: ”منهنجي سهري جي بيحالي جو مونکي ڏک ضرور آهي. پر آئون پنهنجا ڪيل فيصلا واپس وٺي ڪون ڄاڻان. منهنجي سهري کي چئجان ؛ ”منهنجي شاديءَ ۾ ڀري ڄڃ جي اڳيان تو اهو چيو هو ته ماڻهو ته مڙس ماڙهوءَ جي پاڙي ۾ ويهڻ به وڏائي سمجھندا آهن. مونکي فخر آهي ته آئون پنهنجي نياڻي ان مڙس ماڙهوءَ ناٺيءَ جي حوالي ڪريان پيو. جنهن جي زبان به هڪڙي ۽ ڳالهه به لوهه تي ليڪو. ”. قاسم مٺيون ڀڪوڙي ڇڏيون. پنهنجي جاءِ تان اٿي بيٺو. هاريءَ کي مخاطب ٿي چيائين: ”سهري کي چئجان ته تنهنجي ارڏي ناٺيءِ جي زبان، اڄ به اهائي ساڳي آهي. جنهن تان هٽي نه پنهنجي نظرن ۾ ڪرڻ پسند ڪندس ۽ نه ئي تنهنجي پراڻي فخر کي ميرو ٿيڻ ڏيندس“. قاسم تڪڙيون تڪڙيون وکون کڻي وڃڻ لڳو. حڪيمه پنهنجي جاءِ تي پٿر جيئن خاموش رهي. تبسم ڊوڙندو قاسم جي اڳ ڦري بيهي رهيو. چيائين:”تنهنجي کوکلي انا، منهنجي ماءُ تي هيترا سال ظلم ڪيا آهن. اڄ تنهنجي اصولن ۽ منهنجي حياتيءَ وچان آخري معرڪو ٿيندو! امان کي موڪل ڏي نه ته آئون پنهنجي حياتيءَ جو ڏيئو وسايان ٿو. هڪ پاسي تنهنجا خودساخته اصول آهن. ٻئي پاسي منهنجي حياتي، فيصلو تو وٽ آهي!“. تبسم تيز وکون کڻي، کوهه ڏانهن وڃڻ لڳو. قاسم سوچ ۾ پئجي ويو. تبسم جي شخصيت ۾ کيس پنهنجي جوانيءَ واري ضد جا عڪس نظر آيا. کيس خبر هئي سڄي اولاد مان تبسم جي شخصيت سندس جھڙي هئي. هن محسوس ڪيو ته تبسم پنهنجي ضد تان ڪڏهن به ڪون مڙندو. کوهه ڏانهن ويندڙ تبسم کي سڏ ڪيائين. تبسم بيهه رهيو قاسم چيس: ”پنهنجي اٺ تي پاکڙو رکي، تنهنجي ماءُ کي، پيءُ سان ملائي اچ. پر واپس جلد اچجو. قاسم اوطاق ڏانهن هليو ويو، تبسم اٺ تي پاکڙو رکي، ماءُ سان گڏ، ناناڻن جي ڳوٺ وڃڻ لڳو. حڪيمه جي اندر، عجب جھڙي آنڌمانڌ هئي. هڪ طرف پنهنجويهن سالن کانپوءِ اباڻي ڳوٺ، پيءُ کي ڏسڻ پي ويئي، ته ٻي طرف قاسم جي ناراضگي به کيس جھوري رهي هئي. هن زندگيءَ ۾، قاسم جي مرضيءَ جي ابتڙ ڪوبه ڪم نه ڪيو هو. اڄ پهريون ڀيرو، وقت کيس اهو ڏينهن به ڏيکاري ڇڏيو. هن کي خبر هئي ته قاسم طرفان مجبوريءَ ۾ ڏنل موڪل ۾، سندس ذري برابر به راضپو ناهي. مڙس جي دل آزاري کيس تڙپائيندي رهي. ڳوٺ جا وڻ ۽ پيءَ سان ملڻ جي آرزو کيس بيقرار ڪندارهيا. پٽ تبسم سان گڏ اٺ مٿي پوئينءَ چونڪ ۾ پيل سندس وجود، ٻن متضاد ڪيفيتن جي ويڙهه جو ميدان بڻجي پيو. جتي نصيبن جون ديويون هن سان پريڪٽس ميچ کيڏي رهيون هيون!
ٻن ڪلاڪن جي مسافريءَ کانپوءِ اباڻي ڳوٺ جي خوشبوءُ پري کان محسوس ٿيڻ لڳس. اهي وڻ وڏا ٿي پيا هئا، جيڪي هن ننڍپڻ ۾ پوکيا هئا. اباڻي گھر پهتي ته، کپ جي نوڙين سان واڻيل کٽولي تي، سندس والد ستل نظر آيس. ڊوڙي وڃي کيس ڳراٽي پاتائين. سندس صنعيف پيءَ اٿڻ جي ڪوشش ڪئي، پر اٿي نه سگھيو. ڌيءَ جا هٿ چمندو رهيو. ٻنهين جي اکين جا بند ڀڄي پيا. لڙڪ لارون ڪري وهڻ لڳا. ڳپل ديرگذري ويئي. حڪيمه جي والد جھيڻي آواز ۾ ڳالهايو :”ڌيءَ آئون پنهنجي خاندان جي تباهيءَ جو بدنصيب شاهد آهيان. پٽ جي مرڻ جو هڪڙو ئي سور هو. پر تو جيئريءَ جا سئو سور سانڍيا اٿم. ڪاري مٿي جو انسان ڏاڍو آهي. ڇا ڪريان اڃان پيو جيئان!“ اوچتو خاموش ٿي ويو. چپ ٿڙڪڻ لڳس، رڦندي چيائين:”غلطي منهنجي هئي قاسم جي ڳالهه ڪون مڃيم. قاسم جھڙي ناٺيءَ جي هٿن ۾، مون توکي سدائين محفوظ سمجھيو آهي. ڌيءَ تون وڏي ٿي ويئي آهين، پر مون لاءَ تون اڄ به اهائي ننڍڙي حڪي آهين، جنهنکي اٺ تي چاڙهيندو هئس ته روئي پوندي هئي. اڄ مرڻ وقت دلجاءِ اٿم ته قاسم جي پاڇي ۾، توکي زماني جي ڪا ڇيت ڪون لڳندي. اوچتو وڏو ڇرڪ ڀريائين. ڄڻ ڇرو لڳو هئس. جھيڻي لهجي ۾ چيائين:”توکي اچڻ نه گهربو هو، ڇوته آئون قاسم کي سڃاڻا، هن جي زبان ڦري نه ٿي سگھي. تنهنجو هتي هجڻ، قاسم جي موت جو ثبوت آهي!“. ساهه ۾ وڏو ڏچڪو آيس ۽ هن جون اکيون هميشه لاءِ پورجي ويون.
حڪيمه والد جي لاش جي کٽ ڀرسان ڏکاري ويٺل هئي. تبسم نوڪرن ۽ آس پاس جيڳوٺن سان گڏ تدفين جي تياري ۾ رڌل هو. پراوچتوگھران ايندڙ ماڻهو، قاسم جي آپگھاتي موت جي خبر کڻي آيو. تبسم ۽ حڪيمه جي دليون ڏهين محرم جو پڙ بڻجي پيون. ساڳي اٺ تي واپس ويندي، حڪيمه جون سوچون ساٿ ڇڏي ويون هيون، ڪجھه به هن جي وس ۾ نه هو. ڄڻ هوءَ دهل هئي، جنهن کي جيون جو ڏانڊيو بيرحميءَ سان وڄائي رهيو هو. قاسم جي ميت تي پهچي، حڪيمه جي ضبط جون ديوارون ٽٽي پيون. ماٺ جا مينار ڪرڻ لڳا. هوءَ چرين وانگي اوڇنگارون ڏيندي رهي. تبسم پنهنجا لڙڪ روڪي ورتا، ڀڻڪيو :”آزمائش جو معرڪو، توهان کٽي ورتو پاپا! منهنجي جيت عارضي هئي!“
قاسم جي وڇوڙي کانپوءِ حڪيمه چونئري ۾ بند ٿي رهجي ويئي. اڪثر گھر ۾ ئي رهندي هئي. ٻن سالن کانپوءِ هڪ صبح سويل رمتي جوڳيءَ، سندس گھر اڳيان صدا هنئي. جوڳيءَ جي سئين جي آواز ۾ کيس پنهنجائپ جي آسيس محسوس ٿي. هوءَ اٿي درتائين هلي آئي، جوڳيءَ کي خيرات ڏيئي پڇيائين :”فقير نالو ڇا اٿئي؟“ جوڳيءَ ڪجھه سوچندي وراڻيو ”پيرو“. ”منهنجي مرحوم ڀاءُ جو نالو به پيرو هو“ جوڳيءَ اداس ٿيندي وراڻيو ”تنهنجو اهو بدنصيب ڀاءُ آئون آهيان“. حڪيمه بيزاريءَ مان ڇڙٻ ڏيندي چيو: ”چرچا ٻين سان ڪر، خيرات ملي هاڻ ڀڄ، نه ته تبسم کي ٿي سڏيان!“. تبسم ۽ ٻيا گھر وارا به پهچي ويا. جوڳي جي اکين مان لڙڪ وهڻ لڳا. چيائين :”حڪي آئون تنهنجو ننڍڙو ڀاءُ پيرو آهيان. حڪيمه دڙڪو ڏيندي وراڻيو :”ڇويھه سال اڳ چونئري جي باهه ۾ جلي فوت ٿيل منهنجو ڀاءُ جيئرو ٿي نه ٿو سگھي!“. جوڳيءَ معصوميت مان پڇيو: ”تنهنجو ڀاءُ ڳوٺ کان پري کوهه واري ٻنيءَ تي، چاري سان ڀريل چونئري ۾ ستل هو نه، جڏهن باهه لڳي؟“
حڪيمه حيرت سان چيو: ”ها، ها ڳوٺ کان پري هئڻ ڪري ڪو به سندس مدد لاءِ پهچي ڪون سگھيو“. جوڳيءَ ورائي پڇيو:”ان چونئري کان سڏ پنڌ پري، جوڳين جو سرو به لٿل هو نه؟“
حڪيمه کي جوڳيءَ کان ڊپ ٿيڻ لڳو. خوف کي لڪائيندي، چيائين:”باهه لڳڻ واري رات کان اڳئين ڏينهن تائين، اهو سرو اتي موجود هو“ جوڳيءَ چيو:“جنهن رات آئون، ان چونئري ۾ ستل هئس، ان رات چار جوڳي آڌي رات جو تازو مري ويل پنهنجي ڪنهن پوڙهي جوڳيءَ جو اڌ جليل لاش کڻي اتي آيا. جنهن کي منهنجي کٽ تي رکي تيل هاري باهه ڏنائون ۽ پوءِ سڄو چونئرو جلڻ لڳو. منهنجي اکين تي پٽيون ٻڌي الاءِ ڪيڏانهن کڻي ويا!“ حڪيمه پنهنجي منهن ڀڻڪي :”باهه لڳڻ جي باري ۾ انومان هو ته پيري جي ٻيڙيءَ مان لڳي هئي. پر لاش سڃاڻڻ جھڙو ڪون هو“. جوڳيءَ ڳالهه جاري رکي:”جوڳي رڻ ڪڇ جي پٽي پار ڪري، هن پار هليا ويا، پوءِ راجستان ۽نيٺ ڪوهستان ۾ دردر جو پاڻي پياريندا رهيا. وڏي جوڳيءَ منهنجي شادي به پنهنجي ڌيءَ سان ڪرائي ڇڏي. 20 سالن تائين مون تي پهرو هلندو رهيو. ٻٽي ڀيرا ڀڄڻ جي ڪوشش ڪيم، پر سخت سزائون ڏيئي واپس وٺي ويا. پوءِ مونکي خبر پئي ته منهنجي اڳئين زال سان شادي ڪرڻ جي خواهشمند شخص، مونکي مارڻ جو ناٽڪ ڪرڻ لاءِ، جوڳين کي ڳري رقم ڏني هئي. جوڳي ٿڌو ساهه کڻي وري ڳالهايو:”منهنجا جوڳڻ ڄايا ٻار به جواڻ آهن، هاڻ مون تي ڪو به پهرو ڪونهي. ادي رڳو توکي ڏسڻ آيو آهيان. جلدي واپس هليو ويندس. هي وٺ هزار روپيه، هڪ ڀاءُ طرفان ڀيڻ لاءِ تحفو!“
حڪيمه اکيون ڦاڙي جوڳيءَ کي ڏسڻ لڳي، جنهن جي چهري جا نقش هوبهو سندس ڀاءُ جھڙا هئا. پر پڪ ڪرڻ خاطر جوڳيءَ کي چيائين:”منهنجي ڀاءُ کي ننڍي هوندي، پُٺن تي ڦٽ ٿيا هئا. جن تي ٻه جاڙا ڏنڀ ڏنل هئا“. جوڳيءَ پٺن تان ڪپڙو لاٿو. سندس پٺن تي جاڙن ڏنڀن جا نشان موجود هئا. حڪيمه کيس ڀاڪر ۾ ڀري ورتو، ايئن ڄڻ وري وڃائجي نه وڃي!
ڪجھه ڏينهن کانپوءِ حڪيمه جو ڀاءُ پيرو به اوچتو هارٽ اٽيڪ ۾ گذاري ويو. . حڪيم جو پٽ تبسم پرائمري ماستر، جڏهن ته ٻيو پٽ لاڙ ۾ زمينداري ڪندو آهي. سندس ڏير گلاب، جيڪو ڀر واري ڳوٺ ۾ رهندو هو، سو به هڪ ڏينهن پٽ روشن سان ملڻ، جيئن ئي ويو ته واپس نه وريو. گھڻو پوءِ نازيه نالي عورت، هن جي وفات تي سندس ڊائري ڪنهن رسالي ۾ ڇپائي هئي. اها ڊائري ۽ وڏڙن کان ٻڌل ڳالهه کي، ڪهاڻيءَ جي رنگ ۾ لکي رهيوآهيان.
ماستر گلاب، اڱڻ تي بيٺل روهيڙي هيٺيان موجود هو. سندس پراڻو پاليل مور پکي, روهيڙي جي لامن تي لڏي رهيو هو. ڦڳڻ جو نماڻو صبح، ٿر جي ڀٽن تي ليٽيو پئي. ٿڌڙي هير جي جھونڪي سان روهيڙي جي ٽارين ۾ ٽاهه پئجي ويو. ڪنهن لام تان ڇڻندڙ هڪ ڳاڙهو گل ٻڍڙي گلاب جي هنج ۾ اچي ڪريو. هن گل کي هٿن ۾ کڻي ورتو. نظر جي عينڪ کي جانئينو ڪندي، گل کي چڱيءَ طرح ڏسڻ لڳو. گل جي رنگت ۽ ڪوملتا ڏسي کيس ٽيهه سال اڳ ڏٺل نصرت جو چهرو ياد اچڻ لڳو. جنهنجون ڳاڙهيون ڳلون گلاليي ڇانهئين جي ڦار لڳنديون هيون، جنهن جي گل جھڙي چهري تي ڪلجين اکين جون نهارون، سونهن جي انوکي تشريح ڀاسنديون هيون. گوڏن جي سروڀر ايندڙ ڪارا ڊگها زلف، پدمڻي عورت هجڻ جي چغلي هڻي رهيا هئس. ڀريل ۽ سڊول بدن جي مالڪ نصرت، گلاب جي زندگيءَ ۾ ايئن آئي هئي، جيئن آڙنگائي تتل صحرا تي وٺي جو واءُ ورندو آهي ۽ جيئن سڪل وڻن تي وري گونچ ڦٽي پوندا آهن. نصرت سان گلاب جي پهرئين ملاقات تڏهن ٿي هئي، جڏهن مٺي ضلعو، پراڻي ميرپورخاص ضلعي جو حصو هوندو هو. گلاب پرائمري ماستر هو. هن جي بدلي ڊگھڙيءَ ڀرسان هڪ ڳوٺ ۾ٿي هئي، جتي اسڪول جي ڀر ۾ ئي نصرت جو گھر هو. هن جي ماني به نصرت جي گھران ئي ايندي هئي. نصرت پاڻ به ان ڳوٺ جي گرلس پرائمري اسڪول ۾ ماسترياڻي هئي. نصرت جو سٺ ورهن جو پوڙهو مڙس رشيد، ماني کڻي ايندو هو، ۽ گلاب سان دير تائين ڳالهيون ڪندو رهندو هو. ڀورڙو ۽ سادڙو رشيد عرف شيدو، گلاب سان ايترو ته ويجھو ٿي ويو جو، اڪثر گلاب کي مانيءَ جي مهل گھر وٺي ويندو هو. نصرت گلاب لاءِ سٺاسٺا طعام رڌيندي هئي. گلاب ٿري لوڪ ادب جا ورق ڦلوريندو هوته، سگھڙپڻي جي سرهاڻ چوڏسا پکڙي پوندي هئي، مرشد لطيف جا بيت گلاب جي چپن تان دلڇهندڙ اسلوب ۾، ترڪندا هئا. گلاب شاهه جي بيتن جو ترجمو جڏهن به رشيد کي ٻڌائيندو هو ته، ماني گھڙيندڙ نصرت جا هٿ ويلڻ تي بيهه رهندا هئا، ۽ دانگھيءَ ۾ پچندڙ ماني سڙي پوندي هئي. ان لڪاءُ کي گلاب اک ٽيٽ ڪري ڏسندو هو ته، نصرت جي لڄاري مرڪ پشيمانيءَ جي تاثر م ويڙهجي پوندي هئي. رشيد ڳالهين ۾ گلاب کي ٻڌايو هو ته سندس ڀاءُ جي خون بدلي، نصرت جو سنڱ کيس چٽيءَ ۾ مليو هو. نصرت جي ڪک مان رشيد کي هڪ ڌيءَ نازيه جو اولاد هو، جيڪا پرائمري اسڪول ۾ گلاب وٽ پڙهندي هئي. نصرت پنهنجي ڌيءَ کي اهو چئي گلاب وٽ پڙهڻ لاءِ ڇڏيو هوته اولاد مائٽ وٽ صحيح پڙهي نه سگھندوآهي. گلاب کي ان ڳوٺ ۾ ٻار پڙهائيندي هڪ سال گذري ويو. جڏهن به هو اسڪول جي اڱڻ ۾ اچي بيهندو هو ته، نصرت ڀت تان کيس ٽڪ ٻڌي ڏسندي هئي. نصرت جي چهري جا وڄ¬_ وراڪا کيس بيچين بڻائي وجھندا هئا. هن جي دل چاهيندي هئي ته نصرت کي اکين ۾ ويهاري لوڪ کان لڪائي ڇڏي، پر هڪ بينام واسطو ۽ گونگو ڀرم، هن کي ايئن ڪرڻ کان روڪي وٺندو هو. هوءَ رشيد جي لڄ هئي، شيدو جنهن هن کي عزت ڏيئي ٻچن ۾ ويهاريو هو، جنهنجو داڻو پاڻي کائي، ٻيائي ڪرڻ مڙس جو وڙ ڪون لڳس، هن پنهنجي دل تي پٿر ٻڌي ڇڏيو هو، چري دل جي چاهت کي روڪي ورتو هئائين. محبت جي جذبن جو مچ، ضبط جي پاڻيءَ سان وسائي ڇڏيو هئائين، زندگيءَ کي آزمائش سمجھي، پنهنجي پيار کان پاسيرو ٿي بيٺو هو. نصرت جي هر اڳرائي، هن بيرحميءَ سان ٺڪرائي ڇڏي هئي.
هن نصرت کي بظاهر نظر انداز ڪرڻ شروع ڪيو، پر هن جي اندر محبت جو جذبو لوسڻ گاهه جيان وڍڻ باوجود ويراوير وڌڻ لڳو.
هڪ سانجھه ننڍڙي نازيه هڪ ڪاغذ کڻي آئي، کيس ڏيندي چيائين: “ امان ڏنو آهي”. گلاب ڪاغذ کوليو، مٿس لکيل هو.
اکين ۾ ٿي ويهه ته، واري ڇپر ڍڪيان
تارن ۾ ڪر تڪيو، ڇپر ۾ ٿي ڇيهه
توکي ڏسي نه ڏيهه، آئون نه پسان ڪو ٻيو!
گلاب بيت وري وري پڙهيو. نصرت جي ماڌري زبان سنڌي نه هئي، پوءِ به هر لفظ درست لکيل هو. گلاب جي اندر اُڻتڻ وڌڻ لڳي. بيساخته سندس هٿ قلم ڏانهن وڌڻ لڳا، ساڳي ڪاغذ جي ٻئي پاسي لکيائين
ڀنڀيون هڏ م ڀير، کڻ سُبتيون سپرين
توجي چاهه چلايون، تن وڌو جيءَ سين وير
ڪجل اک ۾ ڦير، تنهنجين رُکين ئي رڻ ڪيو!
ڪاغذ نازيه کي ڏنائين، نازيه ڪاغذ کڻي واپس هلي ويئي. رات جو اسڪول جي اڱڻ ۾ سُتل پيو گلاب جو وجود، پيار جي فطري جذبن ۽ مصنوعي اصولن جي ويڙهه جو ميدان بڻجي پيو. اندر جا اڌما، ضبط جي تلوارن جا ڌڪ سهندا رهيا. نيڻن کان ننڊ رسي ويس. سڄي رات پاسا ورائيندو رهيو. رکي رکي شاهه جو بيت سندس دل ۾ ڪاريهر جيئن وراڪا وجھڻ لڳو، بلند آواز ۾ اچاريائين
هُن تاري، هن هيٺ، هت منهنجا سپرين
سڄڻ ماکيءَ ميٽ، ڪوڙا ٿين نه ڪڏهن
هن بيت ختم ئي مس ڪيو ته ڀرسان بيٺل نصرت اچاريو
نيڻ نه ننڊون ڪن، ڀڳو آرس اکڙئين
اجھاميو ٻرن توکي، ساريو سپرين
گلاب ڇرڪ ڀري اٿي بيٺو. وائڙو ٿي نصرت کي ڏسڻ لڳو. الاءِ ڪيتري دير کان نصرت اتي بيٺي هئي. نصرت کلندي چيو:
”منهنجي دل جا چور، تون سکيو ڪيئن سمھندين!“. گلاب خاموش رهيو. خاموشي ڊگھي ٿيڻ لڳي ته نصرت سنجيده ٿيندي، وري ڳالهايو:”منهنجي دل منهنجي وس ۾ ناهي گلاب ! تون منهنجو پهريون ۽ آخري پيار آهين. مونکي پنهنجو نه ڪندين گلاب ؟!“.
نصرت جي ان جرئتمنديءَ گلاب کي عجب جو شهر ٺاهي وڌو. سندس اصولن جا ڀرم پيار جي جذبن کان شڪست کائڻ لڳا. سندس دل چاهيو ته هو نصرت اڳيان پنهنجي اصولن جي هار تسليم ڪندي، اهو اعتراف ڪري ته هو به نصرت لاءَ ايئن ئي تڙپي ٿو، جيئن مور مينهن لاءِ، چڪور چنڊ لاءِ، ۽ دليون دل وارن لاءِ ! پر سگهوئي پاڻ سنڀالي ورتائين، ڄڻ منجهس ڪا ازغيبي قوت اچي ويئي هئي. نصرت کان پُٺيرو ٿي چيائين: ”مڃان ٿو ته تون منهنجي پهرين ۽ آخري محبت آهين. تنهنجي پيار ۾ تڙپڻ ۽ پنهنجن جذبن جو قتل ڪرڻ، منهنجو مقدر آهي. تنهنجو پيار منهنجي دل ۾ خوشبوءِ جيئن پاڻمرادو داخل ٿي چڪو آهي. اهومتان سمجھين ته مون توکي ٺڪرائي ڇڏيو آهي. پر مون ته پنهنجو پاڻ کي اصولن جي سوليءَ تي ٽنگي ڇڏيو آهي. پيار دل جا در ڀڃي ٻاهر اچي نه سگھندو. اسين سنڌي ماڻهو، انوکن واسطن جا امين آهيون. جنهن گھر جو نمڪ کائون ان گھر جي ڌڻيءَ سان ويساهه گھاتي، اسانجو وڙ ڪونهين. بگھڙ به گھنڊيءَ واريءَ جو ٽارو ڪندو آهي. آئون ته پوءِ به انسان آهيان. مردن ۽ گھوڙن جو انت ناهي لهبو نصرت!. منهنجي برداشت جو امتحان نه وٺ مٺي! گلاب جي اکين مان لڙڪ وهڻ لڳا. نصرت به لڙڪ روڪي نه سگھي، پير پير ۾ ڏيئي واپس وڃڻ لڳي! اسڪول جي در وٽ پهچي، شاهه جو بيت اچاريائين.
نينهن نيهائين جيئن، ڍڪيو ڪوه ڍڪئين
ڄرنه ڄيري ڇڏي ته رڇ پڇندا ڪيئن
تون پڻ ڪريج تيئن، جيئن ڪنڀار ڪن ڪنن سين!
گلاب رات جو باقي حصو سمهي ڪو نه سگهيو، هن جي پيار ۽ ضمير وچان ويڙهاند هلندي رهي. هن جي منڙي جي ماٽي منجهه، احساسن جو ڌونئرو، سوچ جي جهرڻي سان ولوڙبو رهيو. هن واسطن جو ڀرم رکڻ خاطر پيار کي قربان ڪرڻ جو فيصلو ڪري ورتو. صبح سويل سندس اکين ۾ اوجاڳي جي ڳاڙهاڻ اٽڪيل هئي. شهر ويندڙ بس ۾ سوار ٿي ٻه ڏينهن آفيسن جا چڪر ڪاٽيندو رهيو. ٽئين ڏينهن پنهنجي ڳوٺ جي اسڪول جو آرڊ مليس، ليٽر کڻي بيدخل ٿيڻ لاءِ اڳوڻي اسڪول پهتو. ننڍڙي نازيه کيس ڪاغذ آڻي ڏنو، جنهن تي لکيل هو.
سر لوهيڙا ڳڀيا، ڪسر نسريا
تو ڪيئن وسريا، ڍوليا ڏينهن ملڻ جا
گلاب پنهنجو مختصر سامان سهيڙڻ شروع ڪيو، سندس خبرون ٻڌڻ وارو ريڊيو، نصرت جي گهر رهجي ويو، گلاب اهو کڻڻ مناسب نه سمجهيو، ان سان سندس بدليءَ جي خبر نصرت کي پئجي سگهي ٿي. اسڪول جي ٻارن کان به موڪلائي نه سگهيو. ننڍڙي نازيه کي ڪاغذ ڏيندي چيائين:”نصرت کي ڏيئي ڇڏجان!“ ڪاغذ تي تي شاهه جو بيت لکيل هو:
جيڪو فيراقان، سو وصالئان نه ٿئي
اچي اوطاقان، مونکي پرينءَ پري ڪيو
گلاب ڳوٺ موٽي آيو. ڳوٺاڻي اسڪول ۾ ٻارڙا پڙهائڻ لڳو. ڏينهن لنگهيا، سال لنگهيا، پر هڪ لمحي لاءِ به نصرت کانئس وسري نه سگهي. هن جي وڇوڙي ۾ به ڪو مٺو درد هو، هن جي دلربا يادگيرين جي انوکي خوشبوءِ، هن جي وجود کي نازبوءِ جي واس جيان واسي ڇڏيو هو. گلاب شوقين مڙس هو، ڀلن اٺن ۽ بڻيادي گهوڙن کي سينگارڻ ۽ سواري ڪرڻ، سندس خاص شغل هوندا هئا. سفيد ڪپڙا، اڇو پٽڪو، زري لڳل چاملي جتي، هٿ ۾ نيٽ، صبح سويل جاڳڻ، ريڊيو تان بي بي سي ٻڌڻ، شاهه جو رسالو پاڻ سان گڏ رکڻ، پکي پالڻ ۽ وڻ پوکڻ، هن جي عادت ۽ سڃاڻپ هوندا هئا. گلاب پنهنجو سمورو ڌيان اڪيلي پٽ جي پڙهائيءَ تي ڌري ڇڏيو هو، هن پنهنجي پگهار مان پائي پائي بچائي پٽ روشن کي ڪاليج تائين پڙهايو، پر يونيورسٽي پڙهائڻ لاءِ جڏهن وٽس پئسوکٽي پيو ته، پٽ جي آئيندي خاطر وقت کان اڳ ريٽائرمينٽ وٺڻي پيئس. پينشن جي پئسن مان روشن جو يونيورسٽي خرچ ڀرڻ لڳو. تعليم مڪمل ٿيندي ئي روشن کي 17 گريڊ جي نوڪري ملي ويئي. هن ڳوٺ اچڻ گهٽائي ڇڏيو. ماءُ جي موت تي ٻن ڏينهن لاءِ ڳوٺ آيو، پر پوءِ سالون لنگهي ويون، هن ڳوٺ جو منهن ڪون ڏٺو، گلاب پڇائون ۽ نياپا ڪندو رهيو، پر روشن ڳوٺ ڪون آيو. گلاب کي ڪنهن ٻڌايو ته روشن اتي شهر ۾ شادي به ڪئي هئي. گلاب هن جي شاديءَ کي پسند جو حق سمجهي، قبول ڪري ورتو، پر گلاب کي اها شڪايت ضرور هئي ته، روشن پنهنجي ڳوٺ ۽ پيءُ کي بيدرديءَ سان وساري چڱو نه ڪيو هو. پوڙهپڻ ۾ گلاب کي پنهنجي پٽ جي سهاري جي گهرج هئي.
جنهن وقت گلاب روهيڙي جي وڻ هيٺيان ڇڻيل گل کي هٿن ۾ جهلي، نصرت جي يادن ۾ ٻُڏل هو، ان ويل سندس پراڻو يار الهرکيو، ڀرسان اچي بيٺو، گلاب کي ڀاڪر پائيندي چيائين: “يار گل ۾ ڇا ڏٺو اٿئي !؟” گلاب يادن جي ننڊ مان جاڳي پيو. الهرکئي سان ڀاڪر پائي مليو. کيس پنهنجي چونئري تي وٺي آيو. الهرکئي لاءِ چانهه ٺاهڻ خاطر ڪاٺيون چلهه ۾ وجهڻ لڳو. الهرکئي پڇيس : ”هٿ جي ماني ڪڏهن کان ڪرڻ لڳو آهين ؟“ گلاب چلهه دکائيندي وراڻيو : ”يار هڪڙي نياڻي هئم. پرائي پاڙي پرڻايم. پوئين اليڪشن ۾ هُن پاڙي هڪڙي پارٽي کي ووٽ ڏنا ۽ اسانجي پاڙي ٻئي پارٽي کي، پولنگ تي جهيڙو ٿي پيو. ٻئي پاڙا وڙهي ويا. مرڻي پرڻي اچڻ وڃڻ بند، اڳي ڌيءَ جي گهران ماني ايندي هئي. هاڻ ماني ته ٺهي مورڳو ڌيءَ جو منهن ڏسڻ کان به سڪي ويوآهيان !“ الهرکئي مٿو کهندي ڳالهه جي سر جهلي : ”يار اسانجي ڳوٺ جو به ساڳيو حال آهي. گهر، گهر کي پيو کائي، ڪٿي ڪنهن جو يڪسالو پيو ڪٽجي، ڪٿي ماستر پيو بدلي ٿئي، ڪٿي جهيڙو پيو ٿئي، هڪڙا وڏيرا، هڪڙي پاسي، ٻيا ٻئي پاسي، روز روز پوليسون ۽ آفيسر اچن، وڏيرن جا خرچ مفت، وٺ وٺان لڳي پيئي آهي!“ گلاب ٿڌو ساهه کڻي چيو: ”اهو به دؤر هوندو هو، ڳوٺن ۾ ٻڌي ۽ امن هو، صبر ۽ شڪر جي دولت هئي، شادين ۾ طعام سادا هوندا هئا، پر محبتون ۽ خوشيون هونديون هيون. ڀلا اٺ ۽ گهوڙا گهمندا هئا ته واهه واهه ٿي پوندي هئي، اڄڪلهه مهانگا طعام آهن، شاميانه آهن، روشنيون ۽ رنگ آهن، پر ڪلفتون ۽ ڪينه وڌي ويا آهن. هل. . . . . . . . . . . . . . . . ڪاٺين جي ڇني م ڪا محبت هوندي هئي. الهرکئي وڏو شوڪارو ڀريو، چيائين اڳي سيم ۾ وڏا وڻ هوندا هئا، هاڻ اهي به وڍجي ويا. جهنگلي جانور به شڪارين جو کاڄ ٿي ويا. برساتون وسڻ به گهٽجي ويون، اڳي ڪو ڇورو ٻاڪر ڏوهه ڪندو هو ته چار چڱا، ڏوهي کي ڏوهي ڪري ڏنڊ ڏوهه ڪندا هئا، هاڻ ته ڪوڙ جي ڪُني چڙهي پيئي آهي، اڳي سڄي ڳوٺ جا ماڻهو ڪانڀو ڪڍي وٿاڻن ۾ اچي ويهندا هئا، رايون رنڀنديون هيون، ڪچهريون ۽ ڪوڏ هوندا هئا. اوطاقن ۾ سگهڙپڻي جو سامان ورهائبو هو، آئي جو آڌرڀاءُ ٿيندو هو، هاڻ ته مهمانن کان به اوطاقون وسري ويون آهن. ميزبانن وٽ مهمان جو مان به مٽجي ويو آهي. هل ڪو وقت هو، پيار ۽ ٻاٻوه مان پياريل رٻ ۾ ڪا سيري هوندي هئي، ڪاڄن ۾ ڦنڊرن جو گوشت، ڀانءِ ته آڱريون کائي ڇڏيان، پر هاڻ ته ڪپهه جهڙي مُرغي_توبهن!!“. گلاب چانهه ڪوپن ۾ اوتي، هڪ ڪوپ الهرکئي ڏانهن وڌائيندي چيائين: ”وقت جي حال جي چال ڏسي، اکين کي اعتبار ئي نٿواچي ته، ڪي هي اسانجا ڳوٺ آهن. اڳي ڳوٺ جي حدن جا سمورا چراگاهه، جهنگلي جيوت، وڻ پکي ۽ لنگهه سڀ ڳوٺاڻن جي گڏيل ملڪيت هئا. انهن جو بچاءُ به سڀ گڏجي ڪندا هئا. چوپائي مال جا ڊٽ هوندا هئا، اسر ويل هر گهر مان ولوڙي جو آوازايندو هو. مکڻ رکيل ٻاجهر جي ماني ڏڌ سان کائيندي، ڪيڏو چس ڏيندي هئي!. سچي کرتائي گيهه جا وسناڻ به وڻندڙ هوندا هئا، پر جڏهن کان کير وڪاڻا، تڏهن سڀ ڪجهه وڪجي ويو، ۽ پئسو ڪميڻي شيءِ ٿي اڀريو. محبت، محابو، ماڻهپو دنگ ننگ، رشتا ناتا، ڪجهه به ساڳيو ناهي رهيو!“ گلاب اداس ٿي پيو. سُرڪ سرڪ ڪري چانهه پيئڻ لڳو. وڏو سرڪ ڀري وري ڳالهاڻو :”غربت اڳي به هئي، پر سهپ ۽ سادگي هئي، زندگيءَ ۾ سڪون ۽ خوشيون هوندا هئا، اڄڪلهه ته وٺ پڪڙ ايتري وڌي وئي آهي جو، زندگي بي آرام بڻجي پيئي آهي. هٻڇ ۽ لالچ ايترا وڌي ويا آهن جو، ماڻهن ڀٽون ۽ پاساڙا به پوکڻ شروع ڪيا آهن“ الهرکئي سندس جملي کي جهٽي ورتو، چيائين:
”اڄ تنهنجي ڊاڀي ٻني منجهان لنگهيس پئي ته ڏٺم تنهنجا هاري ڀٽ جي پاساڙي جا وڻ وڍي رهيا هئا، سوچيم گلاب ته ايترو اکپُور ناهي جو ڀٽون کيڙي، پڪ سان اهو ڪم هارين جو هوندو !“ گلاب کان ڇرڪ نڪري ويو، ڪوپ ۾ بچيل چانهه هارجي پيئي، :”منهنجا هاري بئراج ويل آهن، مينهن وٺي جو ايندا. اڄ منهنجي ٻنيءَ جا وڻ وڍيندڙ ماڻهو پڪ سان وڏيري يعقوب وارا آهن. جن ٻه سال اڳ منهنجي زمين جا ڪوڙا کاتا ٺهرائي، ٻن ٻنين تي قبضو ڪيو هو. ڪامورن جي آفيسن جا چڪر ڪاٽي ٿڪجي پيئس، حق رسائي ڪو نه ٿي، منهنجو سچ سدائين رشوت ۽ سفارش جي اڳيان هار کائيندو رهيو، پر اڄ آئون پنهنجو فيصلو پاڻ ڪندس، هاڻ يعقوب منهنجي جيئري، منهنجي ٻنيءَ مان وڻ وڍي نه سگهندو !“
گلاب لڪڻ کڻي اٿي بيٺو. الهرکئي اٿي وڃي ٻانهن مان جهليئس، سمجهايندي چيائين :”ڏس تون پيرسن ماڙهو، يعقوب جي ٽولي کي ڇا ڪري سگهندين!؟ هنن جي پارٽي چڙهيل آهي، اجايو ماڻهو کلندا، توکي آئون صلاح ڏيان، زمين جو وارث تنهنجو پٽ روشن آهي، تون وٽس وڃ، سڄي حقيقت ڪجان، آفيسر ماڻهو آهي، سندس هٿ ڊگها هوندا، ڪو نه ڪو کڙتيل ڪڍندو“. الهرکئي جي ڳالهه گلاب کي دل سان لڳي. چيائين ”واهه جي ڳالهه ڪيئي اٿئي، روشن جي نئين آفيس جو پتو مون وٽ لکيل آهي، هينئر ئي وڃان ٿو، پر منهنجي هن پاليل مور پکيءَ جي پارت اٿئي، ٻه ٽي ڏينهن ۾ موٽي ايندس. “
گلاب ڇڪڙي جي اسٽاپ تي پهتو، پريان سندس ٻنيءَ ۾ يعقوب جا ماڻهو، وڻ وڍي رهيا هئا. نفرت ۽ ڪروڌ، هن جي وجود مان ٿوهر ٿي ڦٽي پيا. ڇڪڙي ۾ چڙهي ويٺو. ڇڪڙي جا لوڏا کيس پنهنجي زندگيءَ جي بسيرائيءَ جيئن محسوس ٿيا. ايندڙ رات هڪ ننڍڙي شهر ۾، جهوپڙا هوٽل تي ترسيو، ٻئي ڏينهن منجهند ويل حيدرآباد ۾ روشن جي آفيس ۾ پهچي ويو. روشن پنهنجي ڪمري ۾ دوستن سان گڏ چانهه پي رهيو هو. گلاب کي ڪمري ۾ ايندي ڏٺائين ته، پٽيوالي کي روڪڻ جو اشارو ڪندي، چيائين: ”پوڙهي کي پنج منٽ ٻاهر ويهار، فارغ ٿي، ملان ٿو. “ گلاب کي حيرت ٿي. هن جو سڳو پٽ هن کي سڃاڻي نه پئي سگهيو. گلاب بيهڻ بنا اڳتي وڌندي چيو :”روشن مونکي به نه سڃاتئي، مان تنهنجو پيءٌ گلاب آهيان!“. روشن ڪرسيءَ تان اٿي، گلاب کي سامهون آيو، گلاب جي وڌايل ڀاڪر کي نظر انداز ڪندئي، کيس ٻانهن مان جهلي ٻاهر تاڻيندي چيائين: ”تون پنهنجو ڪم اڪلائيءَ ۾ ٻڌائي. هليا مونسان گڏ“. گلاب وائڙن جيان روشن جي ڀرسان هلڻ لڳو. روشن گلاب جي ڪن ۾ سڙٻاٽ ڪندئي چيو: ”بابا منهنجي ماتحت ملازمن ۽ دوستن اڳيان تون پاڻ کي منهنجو پيءُ ظاهر نه ڪر. تنهنجي لباس بيوقوف ڳوٺاڻي جهڙي آهي، منهنجي بيعزتي نه ڪرائي!“ گلاب پگھر اگھندي، جھيڻي آواز ۾ چيو ته: ”پوءِ کڻي گھر جو پتو ٻڌائي، منهنجي نُنهن جي مٿي تي به هٿ رکڻو اٿم!“ روشن سندس ڳالهه ڪٽيندي وراڻيو: ”نه نه هرگذ نه، ڪلثوم کي مون ٻڌايو هو ته بابا ريٽائر ڪمشنر هو، گھڻو اڳ مري چڪو آهي. هي هزار روپيه وٺ، ڊرائيور کي چوان ٿو، توکي سٺي هوٽل تي ڇڏي ايندو، ڪمرو وٺجان، آئون واپسيءَ ۾ توسان مليو ويندس!“. گلاب جو رت ٽهڪڻ لڳو. ٻانهن ڇڏائيندي، وڏي واڪ چيائين: ”آئون تنهنجو پيءُ آهيان، پينو فقير نه! پنهنجي اصليت کي نه وسار روشن!“ پوشاڪ هر ماڻهوءَ جي ذاتي پسند جو معاملو آهي. شخصيت جو معيار هر گذ نه! جيئن تنهنجو نالو روشن، تنهنجي روشن خياليءَ جي ضمانت نٿو بڻجي، ايئن تنهنجي مهانگي پوشاڪ، تنهنجي نيچ شخصيت کي لڪائي نه ٿي سگھي. آئون وڃان ٿو پر ياد رک، منهنجي هي موجلي ٿري جتي، تنهنجي ظرف کان هرحال ٻيڻي آهي. منهنجو هي ننڍڙو لڪڻ، تنهنجي شخصيت کان گهڻو وڏو آهي، هي پراڻا ڪپڙا، تنهنجي ڪاري دل کان وڌيڪ صاف سُٿرا آهن، ۽ منهنجي هن اڇي پٽڪي جو هر ور، تنهنجي ڪوڙي ٺٺ ٺانگر جي ڪميڻي ٻهروپ تي ڀونڊو آهي! آئون تنهنجي هزار روپين جي نوٽ تي ٿڪڻ به پسند نه ڪندس!“ آفيس جي ڪمرن مان سڀ ملازم ٻاهر اچي ويا. هڪٻئي سان سڙٻاٽ ڪرڻ لڳا. روشن پنهنجي شرمندگي لڪائڻ لاءِ وڏي آواز ۾چيو ”جهونو مينٽل ڪيس آهي، وڃڻ ڏيوس!“ طنزيه ٽهڪن جا ٽولا، آفيس جي ديوارن سان ٽڪرائجڻ لڳا. گلاب تيز تيز وکون کڻي وڃڻ لڳو. ٻاهر روڊ تي آيو ته گاڏين جا هارن ڪتن جيان ڀونڪڻ لڳا. هن جو ذهن ان سُڪل وڻ جيان ٿي پيو، جنهن کي هڪ ئي وقت ڪيئي ڪهاڙا ڪپيندا آهن. هن جون سوچون کپ جون ڪاٺِيون بڻجي پيون، جن مان وقت جو ٻارڙو ٽانڊو ٻارڻ لاءِ آگيو ڪڍي رهيو هو!
روڊ تي هلندي هڪ ڪار جي هيٺيان ايندي ايندي بچيو. ڪار جي ڊرائيور دريءَ مان منهن ڪڍي کيس ٻه ٽي اُڳرا اکر آکيا ۽ اڳتي وڌي ويو. گلاب لوڻو ڦيريو ئي مس ته اڳيان هڪ رڪشه بريڪ هنيو. رڪشه ڊرائيور کلندي چيو ”چاچا قرض ۾ جهليل آهين ڇا؟“ رڪشه ڊرائيور کلندي اڳتي گذري ويو. پُر هجوم رستي تي گلاب کي پنهنجي زندگي بي معنيٰ ۽ قابل نفرت محسوس ٿي. هن سچ پچ ڪنهن گاڏي هيٺيان اچي زندگي کان انتقام وٺڻ جو فيصلو ڪري ورتو. سامهون ايندڙ ڪار جي اڳيان اچڻ جي ڪوشش ڪيائين ته ڪار زوردار بريڪ سان بيهي رهي، ڪار جا ٽائر چيچاٽ ڪري ڦرڻ بند ٿي ويا، زندگي هڪ ڀيرو ٻيهر هن کي هارائي ويئي! هڪ خوبصورت نوجوان عورت ڊرائيونگ سيٽ تان لهي، گلاب جي سامهون اچي بيٺي. انتهائي احترام سان چيائين ”سائين توهان ماستر گلاب ته ناهيو!؟“. جيڪو ڪجهه ٿيو هو، جيڪو ڪجهه ٿي رهيو هو، تنهن گلاب کي ايترو ته بد دل بڻائي ڇڏيو هو جو، هن جو ڪنهن لفظ، ڪنهن رشتي ڪنهن واسطي ۽ ڪنهن جملي تي ڪوبه اعتبار نه رهيو هو، هو بي اعتبار اکين سان عورت کي ڏسڻ لڳو. عورت جي نيڻن ۽ نقشن ۾ نصرت جا عڪس هُوبهو نظر آيس. عوررت انتهائي معصوميت مان چيو”آئون نازيه آهيان. اوهانجي شاگردياڻي هجڻ تي فخر اٿم!“. گلاب پنهنجو هٿ عورت جي مٿي رکي ڇڏيو. نازيه بنهه عزت سان گلاب کي ڪار ۾ ويهاري، پنهنجي آفيس وٺي آئي. ملازمن اڳيان فخر سان گلاب جو تعارف ڪرائڻ لڳي”هي آهي استاد گلاب، شاهه سائين جو پارکُو ۽ سگھڙ. آئون چوٿين ڪلاس ۾ سائينءَ جي شاگردياڻي هيس. مون پنهنجي زندگي ۾ سائين جھڙو مهان ماڻهو ناهي ڏٺو!“ گلاب سوچيو”پٽ روشن کي پڙهائڻ بدران ڌيءَ سُکان کي پڙهايان ها ته پڪ سان نازيه جيئن دل کي ٿڌو ڇنڊو هڻي ها!“
نازيه گلاب کي گھر وٺي آئي. لنچ ڪرڻ کانپوءِ ٻئي نصرت جي ڪمري ۾ آيا. گلاب ديوار تي اکيون اٽڪائي ڇڏيون. سندس جوانيءَ جي تصوير نصرت جي ڦوٽوءَ ڀرسان ڀت تي فريم ۾ لڳل هئي. نازيه رموٽ کڻي ٽي وي آن ڪئي، ٽي ويءَ تي خبرون هلي رهيون هيون. نازيه چيس ”سائين توهان خبرن ٻڌڻ جا ڏاڍا شوقين هئا“ گلاب ڪنڌ لوڏيو. چيائين ”ها اڃان تائين ريڊيو تان بي بي سي جون خبرون روز ٻڌندو آهيان“ نازيه کي ڪجھه ياد آيو، نصرت جي الماڙيءَ ۾ رکيل پراڻُو ريڊيو کڻي گلاب کي ڏيندي چيائين ”ڳوٺان لڏڻ ويل، اوهانجو هي ريڊيو به امان گڏ کڻي آئي هُئي، ۽ سنڀالي رکيو اٿس “
گلاب جي حيرت جي حد نه رهي، ڪافي سال اڳ نصرت جي گھر وسري ويل ريڊيو، نصرت سنڀالي رکيو هو. گلاب بيتابيءَ مان پڇيو :”نصرت ڪٿي آهي؟“. نازيه وراڻيو :”امان صبح سويل ڊرائيور سان گڏ ڪار ۾ ڪيڏانهن نڪري ويئي آهي. ڏاڍي دير ٿي چڪي آهي، اڃا ناهي پهتي!“ ان ئي وقت نازيه جي موبائل فون جي گھنٽي وڳي. نصرت جي نمبر تان ڪال اچي رهي هئي. نازيه ڀڻڪي :”امان جي ڪال آهي“. ڪال وصول ڪندي اسپيڪر کولي ڇڏيائين. سامهون سندس ڊرائيور جو آواز آيو ”باجي اوهان جلد سول اسپتال پهچو!“. نازيه اٿي بيٺي. پڇيائين ”ڇو خير ته آهي!“. ڊرائيور جو ڏڪندڙ آواز آيو، “ اڄ ميڊئم گھران نڪرندي ئي ڊرائيونگ سيٽ سنڀالي ورتي. آئون پوئين سيٽ تي ويهي رهيس. ميڊم هيڪلن رستن تي بيمقصد گاڏي ڊوڙائيندي رهي. رکي رکي هڪ شعر جھونگاري رهي هئي ”آيا آس ٿيام ٻاروچا ڀنڀور ۾“ ۽ پوءِ ميڊم، گاڏيءَ جو رُخ ڀٽ شاهه ڏانهن موڙي ڇڏيو. ڀٽائيءَ جي درگاهه تان حاضري ڀري، جيئن ئي ٻاهر نڪتي، سندس اکيون اوپريون ۽ پراسرا ٿي پيون. واپس ايندي ڪار جو سامهون ايندڙ ٽرالر سان ٽڪر ٿي پيو. ميڊم کي گھڻا ڌڪ لڳا آهن“.
نازيه ۽ گلاب سول اسپتال جي ايمرجنسي وارڊ پهتا ته ڊاڪٽر کين ٻڌايو، :”ميڊم کي هوش اچي ويو آهي. پر هوءَ هرهر گلاب ۽ نازيه نالي رشتيدارن جو پُڇي رهي آهي. روم نمبر 12 اٿس“.
گلاب ۽ نازيه روم نمبر 12 ۾، هڪئي وقت داخل ٿيا. نصرت جون اکيون گلاب جي چهري تي اٽڪي پيون. ڄڻ کيس سڃاڻڻ جي ڪوشش ڪري رهي هئي. چٽي آواز ۾ شاهه جو بيت اچاريائين
هيين اوڏا سپرين، هئا ڪي سوين
موسين ويل واٽون ڪيون، تون ڪٿ هئين
مون ڀانيو مئين پر جانب آهين جيئرو!
گلاب کي پنهنجو وجود وڍ جندي محسوس ٿيو. اندر جي دنيا ان انڌار ڀونئري جھڙي لڳيس. جنهن ۾ روشنيءَ جو ڪوبه ڪرڻو ڀلجي به ناهي ايندو. چئو طرف چمڙن، نانگن ۽ وڇوئن جا وجود هوندا آهن. چند لمحن جي وقفي کانپوءِ نيٺ، گلاب نصرت جي اکين ۾ اکيون ملائيندي، شاهه جو بيت اچاريو
اتي ئي آهين، جتي اوهان ڇڏيون
اکيون عبدالطيف چئي ماڳ نه مٽائين
ٻي در واجھائين ته ڪڍي ڪانون کي ڏيان
نصرت جي چپن تي لازوال مرڪ تري آئي. چهري تي سدابهار سڪون ڇانئجي پيو. جھيڻي آواز ۾ بيت اچاريائين، پر بيت پورو ٿي نه سگھيو. ساهه جو سڳو ٽٽي پيس. بيت جي هڪ سٽ ڪمري ۾ واڪا ڪندي رهي.
”سيئي جوڀن ڏينهن جڏهن سڄڻ سفر هليا“
***

مٺي جانان! سئوٽ روشن سان ڪيترن ئي سالن کان اسانجي خاندان جو ڪوبه رابطو ناهي رهيو. هن وقت امان حڪيمه منهنجي ڀاءُ تبسم سان گڏ ڳوٺ ئي رهندي آهي. آئون جڏهن به ڳوٺ ويندو آهيان، مونکي ڀاڪر ۾ ڀري پڇندي آهي:”ڪنوار ڪڏهن ٿو آڻين، منهنجا ڪونڌر پٽ؟ يا مون کي موڪل ڏي!؟ آئون مختلف بهانا گھڙي کيس مطئمن ڪندو آهيان پر سندس اکين جي ٽيٽ مان لڳيم ٿو ته کيس مطئمن ڪري نه پيو سگھان ۽ هوءَ جلدي تبسم جيان مون لاءِ به پاڻ رشتو ڳوليندي.
پرين تنهنجو خط ناهي پهتو، ڇو؟ ڇا آئون اهو. سمجھان ته منهنجي لاءِ تنهنجي دل ۾ ڪابه جاءِ ناهي!؟
تنهنجي پيار لاءِ خالي ڪشڪول کڻي صدا هڻندڙ_ تنهنجو بيچين ساگر ڊگھو خط پڙهڻ پڄاڻا، ياسمين کي ٻن ڳالهين پريشان ڪيو. هڪ اها ته اجنبي اڃا تائين پنهنجو ۽ اصل ڳوٺ جو نالو لڪائي رکيو هو. اگر ايئن نه هجي ها ته، هوءَ اسپتال ۾ ايندڙ عورتن کان اجنبي جي متعلق گھڻو ڪجھه ڄاڻي وٺي ها، ڇو ته ٿر جي هر عورت آسپاس جي ڪيترن ئي ڳوٺن جي متعلق لڪڙتار وسيلي بنهه گھڻي معلومات رکي ٿي. ياسمين کي پريشان ڪندڙ ٻي ڳالهه، هن خط جو اهو جملو ته ”هوءَ جلد ئي تبسم جيان مون لاءِ به پاڻ رشتو ڳوليندي“ ياسمين حقارت مان خط کي ڏٺو ۽ ڏند ڪرٽي، حڪيمه تي خارکائن لڳي.

دلڪش ۽ ملڻ جي اُڻتڻ

ٽنڊي باگي لڳ لاڙي ڳوٺ ۾ رهندڙ چوويهن ورهن جو نوجوان دلڪش ٿري، پنهنجي ميزبان منٺار جي گھر اڳيان ٻٻر جي وڻ هيٺيان کٽ تي ويٺل هو. ڪجھه دير اڳ هن شهر ويندڙ ڇوڪري کي ٻه لفافا پوسٽ جي دٻي ۾وجھڻ لاءِ ڏنا هئا. لفافا موڪلڻ کانپوءِ هن ياسمين سان پنهنجي پيار ۽ هيستائين پرپٽ لکيل خطن جي امڪاني پاسن تي سوچيو: هن سپنا ڪلينڪ اڳيان ياسمين جي رڳو هڪڙي جھلڪ ڏٺي هئي. جنهن کيس زندگيءَ سان ڀرپور ڪيفيتن تي آڻي بيهاريو هو. هن جي دل ياسمين لاءِ تانگھائڻ لڳي هئي. هن پيار جي اظهار لاءِ گمنام خطن جي اٽڪل هلائي، پر هيستائين کيس اها خبر پئجي نه سگھي هئي ته هن جي خطن ياسمين تي ڪهڙو اثر ڇڏيو هو؟! هو. مورڳو ايئن ته نه هو ته ياسمين اهي خط پنهنجن وارثن کي ڏيکاريا هجن ۽ اهي کيس ڳولي رهيا هجن! يا وري ياسمين انهن خطن کي احمقاڻو فعل سمجھي نظر انداز ڪري ڇڏيو هجي. ايئن به ٿي سگھيو ٿي ته ياسمين پنهنجي ڪاوڙ ڪڍڻ لاءِ، هن جي روبرو ملڻ تائين انتظار ڪري رهي هجي. دلڪش ٿريءَ کي پنهنجن لفظن تي بي پناهه ناز هو. ان ڪري هن ياسمين جي ردعمل جي پرواهه ڪرڻ بنا آهستي پر لڳاتار خط لکيا هئا. سندس ذهن ۾ اهوئي خيال هو ته، پٿر تي لاڳيتو ڪرندڙ پاڻي ڦڙو جيڪڏهن سوراخ ٺاهي سگھي ٿو ته پوءِ لفظن سان لوهي دليون به پگھاري سگھجن ٿيون. ان ڪري هن وٽ اهو مضبوط امڪان به موجود هو ته شايد ياسمين هن سان ملڻ جي اوسيئڙي هجي!
هن سکي ستابي گھراڻي ۾ اک کولي هئي. سندس ڏاڏو گجرات ڏانهن ڍڳن جو واپار ڪندو هو، اتان سون ۽ چاندي وٺي ايندو هو. ڏاڏس جي موت کانپوءِ، ڦوهه جوڀن ۾ ڪجھه وقت پيءُ قاسم به ان ڪاروبار کي جاري رکيو، پر ورهاڱي کانپوءِ هنن جي وڏي رقم اوڌر جي صورت ۾ ڪڇ گجرات ۾ رهجي ويئي ۽ هنن جو اهو ڌنڌو به رڪجي پيو. پر پوءِ به قاسم ۽ سندس ڀائرن وٽ زمين، چوپايو مال ۽ سون چانديءَ جي صورت ۾ ايتري ملڪيت ضرور هئي جو، اهي ڪنهن اڳيا هٿ ڊگھيرڻ بنا ئي آسان ۽ عزت ڀري زندگي گذاري، پنهنجو وارو وڄائي ويا.
والد جي حادثاتي موت کانپوءِ، دلڪش ٿري جي تعليم ڪجھه متاثر ضرور ٿي. پر سندس ماستر ڀاءُ تبسم جي دلچسپي باعث هن بي، اي تائين تعليم حاصل ڪري ورتي. سرڪاري نوڪرين تي بندش باعث آسپاس تمام گھڻي بيروزگاري پکڙيل هئي. ان ڪري هن گھريلو آمدنيءَ ۾ ڀاءُ تبسم سان ٻانهن ٻيلي ٿيڻ جو فيصلو ڪيو. ماءُ حڪيمه هن کي قاسم جي بچائي رکيل چانديءَ جي سڪن جي ننڍڙي ڳوٿري آڻي ڏني. جنهن کي رپين ۾ بدلائي هن لاڙ ۾ اچي زمين جو مقاطعو کنيو.
هن کي خبر هئي ته هن اهڙي وقت شعور جي واڳ ورائي هئي، جڏهن سندس گھراڻو، موروثي ڪاروبار ختم ٿيڻ سبب بدليل گھرجن ۾ پير کپائي نه پي سگھيو. ٿر ۾ آمدنيءَ جي ٻين ذرين جي اڻهوند ۽ لاڳيتو ايندڙ ڏڪارن سبب، هنن جو چوپايو مال تيزيءَ سان گھٽجي رهيو هو، مڊل مين واپارين جي من مانيءَ سبب سندن چوپائي جي قيمت اٺ حصا ڪريل هئي. جنس جي اگھن جو به ساڳيو حال هو. خانداني طور چڱ مڙسيءَ جي ڪري، سرشت ۾ آيل آرام پسنديءَ هنن کي محنت مشقت کان پُٺيرو ڪري ڇڏيو هو. اهڙين حالتن ۾ ٽنڊي باگي ڀرسان مقاطعو کڻي، هن رٺل قسمت کي وري آزمائڻ ٿي چاهيو. هن ۽ سندس خاندان لاءِ انهن مجبورين کان به وڌيڪ مجبوريون سماجي هيون، هي گھراڻو ست پيڙهياتو شاهوڪار ۽ ڀڳدار رهيو هو. نه رڳو ڳوٺ پر آسپاس جي راڄن ڀاڳن ۾ به چڱو چوکو اثر هو. ان ڪري ماڻهن وٽ هن گھراڻي لاءِ اميدون ۽ تصور اڃا به ساڳي هئا. شادي مرادي ۽ ڏڻ ڏهاڙي، ڏي وٺ وقت هن گھراڻي مان وڏيون اميدون رکبيون هيون. ساڳي طرح تبسم ۽ دلڪش جي ذاتي هلت چلت مان پڻ وڏن واري اُٿي ويٺيءَ جي اميد رکبي هئي. جڏهن به اهي پيادل هلندا ته هر ڪو کانئن پڇندو هو ته ”ابا اوها جا وڏا ته سدائين ڀلن گھوڙن ۽ اٺن تي چڙهيا، اوهين ٽنگون ٺوڪيندي، سٺا نٿا لڳو!“ انهن جهڙا ٻيا انيڪ زهريلا جملا ۽ سوال سندن ڪڍ لڳا ايندا هئا. اهڙن لمحن ۾ دلڪش جي دل چوندي هئي ته هو سڀن اڳيان ماڻهن جي آسماني تصورن کي زمين تي لاهي، اهو اعتراف ڪري ته سندن خاندان جون مالي حالتون ساڳي نه رهيون آهن. اسان ۾ اڳيون اميدون نه رکو، پر هن کي اهو به احساس هو ته ايئن ڪرڻ سان سندن گھڻگھرن کي صدمو رسندو ۽ مٺگھُرن کي اجايو ريچڪ چڙهندو. ان سان گڏ خاندان جا پڇ ڍاوا دشمن، مجبورين مان فائدو وٺي، نوان جھيڙا شروع ڪندا. ان ڪري هن ڀريل بندوق وارو ڀرم برقرار رکڻ ۾ ئي ڀلو ڀانئيو.
تبسم وٽ اٺ ۽ گھوڙي چڙهڻ لاءِ موجود هئا، پر تبسم ۽ دلڪش لاءِ انهن جي ٽهل ٽڪور به وڏو مسئلو هو. جھنگ مان ڪانا ۽ چارو آڻڻ، کوهن مان پاڻي ڇڪڻ جھڙا ڪم هنن جي آرام پسند طبعيت لاءِ مشڪل بڻيل رهيا. بدليل وقت ۾ اٺن گھوڙن تي ٿيندڙ محنت ۽ خرچ تي نظر رکڻ کانپوءِ ٻنهين ڀائرن انهن جي پالنا کي جاري رکڻ بدران سمورا جانور آڌيارا پيرائتا، پنهنجن هارين کي ڏيئي ڇڏيا ۽ ايئن پنهنجي اکين اڳيان ڌنار ملازمن کان چوپائي مال جي سنڀال وارو خانداني طريقيڪار، هاڻ نيٺ مال ڀائيواري تي، ٻين کي ڏيڻ ۾ بدلجي پيو. پرائمري ماستر تبسم جي پگھار گھريلو خرچن جي پورائي لاءِ موچارو وسيلو هو. ان کانسواءِ زمين ۽ چوپائي جي آمدني به سندن سهارو هو. هن گھراڻي جو ڪو به ڀاتي ٻني ٻاري يا چوپائي جي سنڀال جو ڪم نه ڪندو هو، ان ڪري ڪيئي ماڻهو سندن سکي ستابي زندگيءَ تي رشڪ ڪندا هئا ۽ سندن لاءِ وڏ ماڻهپي وارو خاڪو پڻ جڙيل هو.
دلڪش ٿري گھريلو آمدني جي انهن بنيادن مان مطمعن نه هو. کيس خبر هئي ته بدليل دؤر جي گھرجن پٽاندر آمدنيءَ ۽ خرچن ۾ توازن رکجي نه پيو سگھجي، ۽ نيٺ حقيقت جي اس ۾ برف جو اهو محل پٽ پئجي سگھي ٿو. ان ڪري هن لاڙ ۾ اچي زمين جو مقاطعو کنيو. اتي به منجهس ماڻهن طرفان مالي حيثيت کان وڌيڪ اميدن، کيس منجھائي وڌو هو، جتي جتي به هوندو، کيس مجبورن ملاوٽ ڪرڻي پوندي هئي. دل چاهيندي هئس ته هو ٻارن سان گڏ ڪرڪيٽ، بلور کيڏي، پر ايئن ڪندو هو ته ماڻهو چوندا هئس ”دلڪش ٻار آهين ڇا؟!“ ڪڏهن ڪڏهن پينٽ شرٽ پائيندو هو ته پڇندا هئس ”رانن کي لغام ڪڏهن کان چاڙهيو اٿئي!“. اکين تي چشمو رکندو هو ته پڇندا هئس ”انڌن جي ٽوليءَ مان ڪڏهن ٽٽو آهين؟“. اهڙا انيڪ سوال هئا، جن کيس ٻين جي پسند تحت زندگي گذارڻ جو پابند بڻائي رکيو هو! هن اُٺ ڪتاب پڙهيا هئا. سندس لکيل علمي ادبي پورهيو به لاڳيتو ميڊيا تي اچي رهيو هو. پر وقت جي ستم ظريفيءَ هن کي جنهن سوسائيٽي سان لهه وچڙ ۾ رکيو هو، ان جا قدر سندس اوليتن کان بلڪل مختلف هئا. هن کي پنهنجي فطري بيساختگي، مڙهيل ملاوٽ منجهه زخمي محسوس ٿي رهي هئي! سبب اهو هو ته پاڻ سماجي ارتقا جي جنهن هاڃيڪار موڙ تي موجود هو، اتي پراڻا طور طريقا ۽ قدر، تيزيءَ سان ٽٽي ۽ نوان جڙي رهيا هئا. نئون سماجي سيٽ اپ تبيديليءَ جي نالي ۾، سدا بهار پراڻن قدرن کي به ڳڙڪائي رهيو هو، جڏهن قدامت پرستي ڪن دقيانو سي قدرن مان هٿ ڪڍڻ لاءِ تيار نه هئي. رهڻي ڪهڻيءَ جي انهن ٻن متضاد ٽڪرائن ۾، اوليتن جي جوڙ جڪ هن لاءِ عزاب بڻجي پئي هئي!
هن جو ڳوٺ ٿر جي ڀٽن ۾ جديد سهولتن کان پرڀرو هو. جتي لاڳيتو رهندڙ ڏڪارن باعث غذائي اڻهوند اڳيان هئي. کير مکڻ جي عدم دستيابي ۽ ٽرانسپورٽ جي نه هجڻ سبب ساين ڀاڃين کان اڻواقف ڏٻرا چهرا غربت جي تصوير بڻيل هئا. اهو ته ٿرين جو صبر، شڪر ۽ حوصلو هو جو، هنن ٿر ۾ رهي ان سماجي چوڻي کي جياريو پئي ته ”ڀلي بک ڀرم جي شال م وڃي شان!“
پنهنجي خاندان ۾ به پسند جو فرق سندس سامهون اڀري رهيو هو. هن جي ماءُ حڪيمه، پنهنجي پسند مطابق هن لاءِ رشتو ڳولي رهي هئي. سنهڙي، سيپڪڙي، وڏو نڪ ۽ ڊگھي ڳچي، ننڍا چپ، اُلهي ڪُلهي اڇا چُوڙا، سڀوٽ ڪنجرو! شرميلي اهڙي جو ماڻهن اڳيان مٿي تان چُني لهيس ته ٻه ٽڪ ماني نه کائي! ٻه ٽي ڀيرا پڇڻ کان پوءِ رڳو هڪ لفظ ها، نه ۾ ورندي ڏي. ڪم جي اهڙي سويچار جو مال جي ڇيڻي مان اڳڻ راڳيندي دير ئي نه ڪري. ڪپڙا ۽ گج سبي! اهي ئي معيار هئا، جن مطابق حڪيمه هن جي لاءِ ڪنوار ڇوڪري ڳولي رهي هئي. جڏهن ته هن جي پسند جا معيار مختلف هئا. مضبوط ۽ متوازن جسم، ڪڻڪائون رنگ، شرارتي اکيون، چقمقي ٻانهون، کليل ڊگھا وار، جديد فيشني لباس، هر موضوع تي کلي ڳالهائيندڙ بيباڪ عورت! ظاهر هو ته اهڙي ڪنوار حاصل ڪرڻ لاءِ هن کي پڙهيل لکيل ڇوڪرين مان انتخاب ڪرڻو هو. پر انهن شهري معيارن تي هيءُ پاڻ به پورو لهي نه پئي سگھيو گاڏي بنگلو ۽ بينڪ بيلنس نه ئي سهي، پر نوڪري، الڳ گھر ۽ شهر ۾ مستقبل رهائش جهڙا شرط هن لاءِ به اڻ ٿيڻا هئا! جڏهن ته سرڪاري نوڪريءَ لاءِ هن جو چڙهيل پارٽيءَ سان تعلق ۽ بااثر سان واسطو
ضروري هو، ٿري اين جي اوز جا باس وري اقربا پروريءَ ۾ پورا هئا يا وري ڳالهائيندڙ ۽ خوددار بدران کين ماٺيڻن ۽ جي حُضوري ڪندڙ ملازمن جي ضرورت هئي، ان لاءِ دلڪش غير موزون ماڻهو هو!
دلڪش ٿري ان اڻجهل جوڀن جا پيچرا لتاڙي رهيو هو، جتي ڪنهن جي ڀاڪر جي گرمي ڇڪيندي آهي. جوڙ کان خالي بسترن جا چلولا احساس راتين جي ننڊ ڦٽائيندا آهن ۽ اڌ رات جا ڪچڙا خواب، جوڀن کي انهن مخمور وادين ۾ آڻي بيهاريندا آهن، جتان ممنوع جوڀن پنهنجا رستا پاڻ گھڙيندو آهي!
چوويهن ورهن جي دلڪش ٿري جا پويان پنج سال ڏاڍا بيقرار گذريا هئا. جنهن ۾ کيس گداز وجود جي شديد گھرج باوجود شديد کوٽ محسوس ٿي هئي. هن جي ڳوٺ ۾ سندس برادريءَ جا رڳو ٻه ٽي گھر هئا، جڏهن ته باقي برادري وارا پري پري جي ڳوٺن ۾ پکڙيل هئا. جتي سندس روز مرهه جو اچڻ وڃڻ ٿي نه سگھندو هو. هن سان ٻي مشڪل اها هئي جو ٻي ڪنهن هنڌ هن سهارو ڳولڻ جي ڪوشش ٿي ڪئي ته برادريءَ جو فرق آڏو اچي بيٺو ٿي!
6 سال اڳ جھڙڦُڙ جھڙالي منجھند ويل، گھمڻ لاءِ پنهنجي ٻنيءَ تي پهتو هو ته ٻاجهر جي گھاٽن ۽ ڊگھن سلن ۾ سنگھه لڻيندڙ سندس هارياڻيءَ، هن کان چرچي ۾ سنگھه لُڻائڻ جي حجت ڪئي ته هن ٻاجهر جو ڊگھو سنگھه لڻي سندس ڪانبي ۾ وجھندي پڇيو :”سوني تنهنجي پڙي ۾ ايترا ڀُرٽ ڪيئن ڦاٿا آهن!“ سونيءَ نخري مان وراڻيو: ”پڙو ريشم جو آهي، تڏهن گھڻا ڀرٽ لگا آهن، پر تون ڀرٽ چنڊائڻ ۾ مدد نه ڪندين!“ ڍاٽڪي لهجي ۾ ڍاٽياڻيءَ جي اها ڍاٽڪي هُجت کيس نسوري نيئنڊ محسوس ٿي هئي. پر نا تجربيڪاريءَ جي لڄاري ڪيفيت ۾ ڪجھه ڪڇي نه سگھيو هو. سوني ٻاجهر جي ساون سلن منجھه ڀنل واريءَ تي ويهي پڙي جي پلاند مان ڀرٽ چنڊڻ لڳي ته هن جون لڄاريون نظرون ريشمي پڙي جي آسپاس اٽڪي پيون! تڏهن سونيءَ هن کي هُجت ۾ ٻانهن مان جھلي لابارو ڪرايو هو! سانوڻي رُت جي ان منجھند ويل انوکي تجربي مان گذريو هو. پهريون ڀيرو هن جي آشنائي اندر ۾ لڪيل ان ڪيفيت سان ٿي هئي، جتي هن پاڻ ۽ سونيءَ کي هڪئي وجود ڀانيو هو! ان ويل هن هوا ۾ لڏندڙ ٻاجھر جي ٻُوڙن ۾ فطرت جا محبوب رقص ڏٺا هئا! ڏُور ڪنهن ڀٽ تي ڌنار جي وڄايل بانسري، هن کي زندگيءَ جو گيت لڳي رهي هئي. جڏهن هن ڀنل واري تان اٿي ڪپڙا ڇنڊي پگھر اگھيو هو ته ڀنل واري هن کي گداز پلنگ لڳي هئي، جنهن تي هن وري ليٽڻ چاهيو هو!
۽ پوءِ ان موسم جا ڪيئي دلربا لمحا، سونيءَ جي صحبت ۾، ٻاجھر جي ٻوڙن ۽ ڄار جي پوٿارن ۾ لڪي ويا هئا. تڏهن هن وٽ اڃان مقدار تي معيار حاوي نه ٿيو هو!سونيءَ کان پوءِ هن جي زندگيءَ ۾ چند عورتون ٻيون به آيون، پر ڪا به هن کي ڊگھي رفاقت ڏئي نه سگھي. مڙس سان گڏ محنت مزدوري لاءِ بئراج ويل سوني، جڏهن کان هڪ زميندار جي قرضي بڻجي نجي جيل حوالي ٿي، هن کان وڇڙي هئي، تڏهن کان ساٿ ۾ آيل هر وجود، اڳٺ جي ٻڌ ڇوڙ کان اڳتي سندس دل ۾ جاءِ جوڙي نه سگھيو. ڪنهن ملاقات جو احسان جتائي هن کي دور ڌڪيو، ته ڪنهن وري سماجي رڪاوٽن سبب ناتو ڇنو. پر ڏيڍ سال اڳ جڏهن کان لاڙ جي ڳوٺڙي ۾ رهڻ لڳو هو ته، تازو ئي اتي بدلي ٿي آيل ماسترياڻي سلمه، هن کي زندگيءَ سان ڀرپور محبت کان آشنا ڪيو هو. ٻنهي جا قلمي لاڙا هڪ جهڙا هئا. شروع شروع ۾ هڪٻئي کان ڪتاب رسالا کڻي پڙهڻ، رسالن ۽ ريڊيو لاءِ مواد موڪلڻ سان ئي منجهن ويجھڙائي وڌي هئي، پر اڳتي هلي سندن طبيعتن جي هڪجھڙائيءَ، کين مضبوط ذاتي تعلق ۾ جڪڙي ڇڏيو هو. پوءِ هڪ ڏينهن ڪمري جي اڪيلائيءَ ۾ ٻنهين جي هڪٻئي جي لڪيل صلاحيتن سان واقفيت ٿي هئي. ٻنهين احساسن جي رستن تي، محظوظات جا ڪيترائي ٻير ڇاڻيا هئا ۽ ايئن هڪٻئي کان آشنائيءَ جو اهو سفر، خود شناسيءَ جو به انوکو تجربو بڻيو هو ۽ ايئن لاڳيتو سندن ملاقاتون، اسڪول جي چوديواريءَ ۾ ڀتين جي ڪنن ۾ ڀڻ ڀڻ ڪنديون هيون. سلمه هن جي هر محبت کي قبول ڪيو هو، سهسين راز رکيا هئا، ۽ سندس وجود کي پيار ۽ پنهنجائپ جي خوشبوءِ سان ايئن واسي ڇڏيو هو، جيئن نازبوءِ جي سرهاڻ ڀرسان گھُلندڙ هوا جي خوشبوءِ، نڪن کي معطر بڻائي ڇڏيندي آهي!
هڪ سال تائين سلمه سندس زندگيءَ ۾ ڀرپور طرح سان شامل رهي. پر گذريل ڇهن مهينن کان جڏهن سلمه پنهنجي ڳوٺ بدلي ٿي هئي، تڏهن کان سندن تعلق ماٺو ٿيڻ لڳو هو. ڪڏهن ڪڏهن سلمه جي گھر وڃڻ ٿيندو هئس، پر سلمه جي ماءُ هن کي ڏٺي نه وڻندي هئي، ڇو ته اها پوڙهي هر وقت کانئس ملڪيت ۽ آمدنيءَ متعلق سوال پڇندي هئي ۽ هرهر رومال ۾ ويڙهيل سندس اهو پيغام هوندو هو ته هن جي مالي مدد ڪئي وڃي. ڏوڪريءَ جي هر ڳالهه مان کيس مڪاري ۽ چالبازيءَ جي بدبوءُ محسوس ٿيندي هئي. آهستي آهستي ڏوڪريءَ کي به هن کان بُڇان ٿيڻ لڳي. جنهن شخص جون اسان کي ڳالهيون نه وڻنديون آهن، ان کي نيٺ اسان کان نفرت ٿي پوندي آهي! ايئن دلڪش جو وجود به، ڏوڪريءَ جي اکين ۾ ڪٽر بڻجي هُٽڪڻ لڳو هو، ڇو ته هي نه رڳو ڏوڪريءَ جي اميدن تي پورو لهي نه پئي سگھيو، پر هُن جون ڳالهيون ٻڌڻ کان به لنوائيندو هو.
ڏوڪريءَ ٻن وڏين ڌيئرن مان پنهنجن ڏهٽين ۽ ڏهٽن جي پوري ٽيم پاڻ سان گڏ رهائي هئي، جنهن ڪري درجن کن ماڻهن کان وڌيڪ ڪٽنب لاءِ، سلمه جي پگھار ناڪافي بڻجي پيئي هئي. ڏوڪريءَ دلڪش مان نااميد ٿيڻ کان پوءِ، تر جي وڏي زميندار ڪريم بخش سان واسطو وڌايو هو. جنهن جي اچ وڃ وڌڻ ڪري، دلڪش کي پنهنجو وجود بيمعنيٰ محسوس ٿيڻ لڳو هو، ويتر ڏوڪري سلمه جي اڻموجودگيءَ مان فائدو وٺندي، رومال ۾ ويڙهي طعنن جا تير هڻندي هئس. ”ٿريو ۽ نانگ سامهان اچن ته پهرين ٿريي کي مارجي!“ جملي جي زهر کي مذاق جي ڪيپسول ۾ لڪائڻ لاءِ وڏو ٽهڪ ڏيندي هئي. ڪڏهن ڪڏهن وري ڪنهن سان مخاطب ٿي چوندي هئي. :”دشمنن جي در تي بيهارڻ لاءِ ڏڪار جي ماريل ٿريي کان وڌيڪ موزون ٻيو ڪو ٿي نٿو سگھي!“. ڏوڪريءَ جا اهي جملا، هن لاءِ نه اچڻ جي سگنل طور ڪافي هئا. هن ڪيئي ڀيرا سلمه سان ڏوڪريءَ جي انهن روين جون شڪايتون به ڪيون پر ڏوڪري مٿس ايترو ته حاوي هئي جو، سلمه چاهڻ باوجود به ڏوڪريءَ کي ڪجھه چئي ڪونه سگھي. ويتر دلڪش کي صبر ۽ شڪر جي تاڪيد ڪندي رهي ۽ ايئن دلڪش جي دل ۾ ويڇا وڌندا رهيا. چئن مهينن کان سلمه سان سندس تعلق ٽٽل رهيو هو، چند هفتا اڳ سلمه طرفان شاديءَ جي پيشڪش کي رد ڪندڙ خط لکڻ پچاڻا سلمه جو بس آخري خط آيو هو.
جڏهن دلڪش ٿري منٺار جي گھر اڳيان ٻٻر جي وڻ هيٺيان کٽ تي ويٺل هو، تڏهن موٽر سائيڪل تي شهر ڏانهن ويندڙ منٺار هن کي شهر هلڻ لاءِ صلاحيو. چند لمحا سوچڻ کان پوءِ هن ڪمري ۾ رکيل ٿيلهو کنيو ۽ موٽر سائيڪل تي چڙهي ويٺو. منٺار ۽ ٻين حيرت مان ٿيلهو کڻڻ جو سبب پڇيو ته هن وراڻيو: ”ڳوٺ وڃان ٿو، سگھوئي موٽي ايندس، زمين جي نظرداري ڪجو!“ پوءِ جڏهن ٽنڊي باگي مان ٿر ويندڙ بس ۾ چڙهي ويٺو ته ٿر وڃڻ جي پيارڙي تصور سان گڏ، ياسمين جي شهر اسلامڪوٽ مان گذرڻ جو کينچلو احساس به، سندس دل جي ڀٽ تي سينڊُون هڻندو رهيو. بس جڏهن اسلامڪوٽ جي حدن ۾ داخل ٿي ته ياسمين جي موجودگيءَ جي خوشبوءِ پري کان سندس سواڳت ڪيو. هن خالي خالي نظرن سان آسپاس نهاريو، پر ڪٿي به هوءَ نظر ڪونه آئي! اسلام ڪوٽ هن لاءِ ڪو نئون شهر نه هو. ٻالڪپڻ ۾، والد قاسم سان گڏ اٺ يا گھوڙي تي چڙهي هن شهر ۾ ايندو هو. هاءِ اسڪول ۾ پڙهڻ دوران هتي ڪيتريون ئي رانديون ڪيون هئائين. نمن هيٺيان هن ڪيترائي خواب پوکيا هئا، ۽ هن شهر جي رستن تي هڪ جيڏن سان گڏ، هن جون ڪيئي رولاڪيون پکڙيل هيون، پر اڄ الاءِ ڇو؟ هن شهر ۾ ياسمين جي موجودگيءَ جو احساس، هن لاءِ عجيب اُڻ تُڻ بڻجي پيو. هن کي پنهنجي لکيل گمنام خطن جا ڪيئي جملا، يادن جي رمجھم ڏانهن ڇڪيندا رهيا. روڊ ڪناري عمارتن جي ديوارن مان، ياسمين جي هُجڻ جو گمان، هرهر کيس شيشن مان ٻاهر نيهارڻ تي مجبور ڪندو رهيو ۽ سندس اندر ۾ اٽڪيل اتاولائي، ياسمين کي ڏسڻ لاءِ، شهر مٿان اڏندڙ پکين سان گڏجي کيس اڏامڻ جو خيال ارپيندي رهي! هن سوچيو: ”اهي پکي هينئر هينئر ياسمين کي ڏسندا هوندا“. هن انهن گھرن ڏانهن نهاريو، جتي سندس خيال موجب ياسمين جو گھر ٿي سگھيو ٿي. سوچيائين :”هينئر هتي ياسمين موجود هوندي، پر الاءِ ڇا ڪري رهي هوندي؟!“
آخري اسٽاپ تي “گاڏي خالي ڪريو“ جي آواز کيس خيالن جي هجوم مان ٻاهر آندو. بس مان لهڻ کان پوءِ هن هڪڙي جھوپڙا هوٽل تي چانهن پيتي ۽ پوءِ ڳوٺ ويندڙ ڇڪڙي ۾ سوار ٿيو. گھر پهتو ته سندس ٻڍڙي ماءُ حڪيمه ڀاڪر ۾ ڀريندي چيس ”چئن مهينن کان پوءِ گھر آيو آهين. تنهنجون اهي ديرون هاڻ گھڻو هلڻ ڪونه ڏينديس، سمورو بندوبست ڪري ڇڏيو اٿم. صبح ته ٿئي!“ دلڪش حيرت مان پڇيو ”صبح جو ڇا ڪنديئن امان!؟“ حڪيمه رازداريءَ واري نوع ۾ وراڻيو :”محسن جي ڇوڪري جنت جو سنڱ گھريو اٿم. ڇوڪري اٺ درجا پاس آهي، سڀاڻي منڱڻي ڪنداسين“. دلڪش ماءَ جي ڳالهه کي ٺڪرائيندي چيو :”امان اهو رشتو مونکي قبول ناهي. مونکي چند مهينا موڪل ڏي، آئون پاڻ ئي تو لاءِ ننهن ڳولي ايندس“حڪيمه کي ٿورڙو صدمو پهتو، پر پٽ جي ڳالهه کي رد ڪري نه سگھي، چيائين سڀاڻي محسن وارا مڱڻيءَ لاءِ زور ڀريندا، کين ڇا چوان؟“ دلڪش صلاح ڏيندي چيو ”کين ٻه ٽي مهينا انتظار ڪرڻ جو چئجان، هروڀرون تڪڙا هجن ته سندن مرضي“ حڪيمه دلڪش جي ڪن ۾ سڙٻاٽ ڪندي پڇيو”پر اهو ٻڌائي ته تو ڪهڙي ڪنوار ڳولي آهي!“ دلڪش ماءُ جي دل رکڻ خاطر وراڻيو ”بس آهي هڪڙي مڊهم (ڊاڪٽرياڻي)، ٻه ٽي مهينا انتظار ڪرڻو پوندو!“ حڪيمه گدگد ٿيندي چيو ”آئون صدقي وڃان، دير جو ڪجھه ڪونهي، مڊهم ننهن ملي، اهڙا نصيب ڪٿي. “ حڪيمه دير تائين پٽ دلڪش کان مڊهم جي حوالي سان سوال پڇندي رهي ۽ موٽ ۾ دلڪش مختلف جواب گھڙي کيس مطئمن ڪندو رهيو.
***

دلڪش ٿري اسلام ڪوٽ جي پوسٽ آفيس ۾ پنهنجي دلبر دوست، رمضان وٽ ويٺل هو. اسلامڪوٽ ۾ هن جو گھڻو وقت، گھاٽي يار رمضان پوسٽ ماسٽر سان گڏ گذرندو هو. اڄ چار مهينن کان پوءِ رمضان سان ملڻ ٿيو هئس، جيڪو کيس ڏوراپو ڏيئي چئي رهيو هو ”يار دلڪش توکي ٽنڊو باگو، اهڙو ڀانءُ پيو آهي، جو اسان کي مورڳو وساري ڇڏيو اٿئي!“ دلڪش وراڻيو :”ٽنڊي ۾ مصروفيتون وڌيل هيون، جنهن ڪري ٿر تان ڀيرو ڀڃڻ ۾ دير ٿي ويئي. “ رمضان مرڪندي وراڻيو: ”تنهنجين وڌيل مصروفيتن جي ته اسان کي خبر پئجي ويئي، پر اهو ٻڌائي ته گمنام خطن وارو ايڊونچر ڪٿي پهتو؟“ رمضان جي پوئين جملي کيس ڇرڪائي وڌو. هونئن ته رمضان سندس همراز دوست هو ۽ هنن هڪٻئي کان ذاتي زندگيءَ جا ڪيترائي پوشيده موضوع شيئر ڪيا هئا، پر دلڪش ياسمين کي لکيل خطن وارو معاملو هيستائين، رمضان کان ڳجھو رکيو هو. ان جو سبب اهو هو جو معاملو شروع ٿيڻ کانپوءِ رمضان سان ملاقات نه ٿي هئس. اڄ ساڻس ملڻ لاءِ ايندي، هن سوچيو هو ته اهو موضوع رمضان سان شيئر ڪندو. پر رمضان جي آخري جملي ۾، معاملي کان واقفيت واري اشاري، کيس منجهائي وڌو. هيستائين اهو راز سندس اندر ۾ ئي لڪيل هو، پوءِ رمضان کي خبر ڪيئن پيئي؟! هن کي پڪ ٿي پيئي ته سڄو معاملو گڙٻڙ جو شڪار هو، ۽ ياسمين طرفان ئي گمنام خطن تي ٿيندڙ جارحانه رد عمل جو نتيجو هو، جو ڳالهه سڄي شهر ۾ مشهور ٿي، رمضان تائين پهتي هئي. هن اڻڄاڻ ٿي رمضان کان پڇيو:”ڪهڙو ائڊونچر؟ ڇا مطلب؟؟“ رمضان رازداريءَ واري انداز ۾ کانئس پڇيو”معاملو اڳتي نڪري چڪو آهي. عورت کي تنگ ڪرڻ جي شڪايت حد جي ايس، ايڇ، او تائين به پهتل آهي. مون اوهان جي انوالمينٽ سمجھي مسئلي کي ڪجھه ٿڌو ڪيو آهي. اگر اوهان ان ۾ شامل ناهيو ته آئون روڪيل معاملي کي ڍر ڏيان“. دلڪش تجسس مان پڇيو ”پر اوهانجو هن مسئلي سان تعلق ڪيئن جڙيو؟“ رمضان مصنوعي مرعوبيت مان وراڻيو:”جيڪو به تعلق هجي، آئون چاهيان ته هينئر جو هينئر اوهان سان ڏچو ٿي سگھي ٿو. “ پنهنجي پيارڙي يار رمضان جي واتان پهريون ڀيرو ڌمڪي آميز دُوري محسوس ٿيئس. اوچتو هن ۾ بيپناه ارڏائي ۽ اعتماد جا اثر اڀرڻ لڳا. لاپرواهيءَ مان چيائين :”ڊيئر اوهان جي مهرباني جو اوهان هيستائين مونکي بچائڻ جي ڪوشش ڪئي. پر هاڻ اوهان اها تڪليف نه ڪجو!“ رمضان پهريون ڀيرو پيار، پنهنجائپ ۽ همرازيءَ مان چيو: ”پيارا آئون تنهنجو سڄڻ آهيان، هيستائين توکي پريشان ڪرڻ لاءِ ڊرامو ڪري رهيو هئس. تون اجايو سنجيده ٿي وئين. “ دلڪش کي پنهنجي چڙ ۽ جارحيت تي شرمندگي محسوس ٿي، هو چور جي مٿي تي چڙي هجڻ جيان پنهنجي وهم جي گپ ۾ ترڪي رهيو هو،. رمضان هجت مان پڇيس: ”سچ ٻڌائي خط ڪنهن لکيا؟“
ان وقت هن کي رمضان بنهه پيارڙو ۽ سٻاجھڙو لڳو. هن به ساڻس ڊرامو ڪرڻ جو فيصلو ڪيو، سندس پوئين سوال جي ورندي ڏيندي چيائين ”گھٽ ۾ گھٽ مون ته نه لکيا آهن“ رمضان حيرت مان ڏسندي چيو ”مونکي تنهنجي سنڌي رائيٽنگ ڏسڻ جو گھڻو موقعو ته نه مليو آهي، پر تنهنجيون لکڻيون اخبارن ۽ رسالن ۾ پڙهيون اٿم. گمنام خطن ۾ لفظن ۽ خيالن جي آميزش، تنهنجي ئي لڳي ٿي ۽ ٻي ڳالهه ته خط ٽنڊي باگي مان ئي لکيل آهن. تون به اتي هُئين!“ دلڪش پراعتماد لهجي ۾ وراڻيو: ”اهو رڳو اتفاق آهي“ رمضان کيس ننهن کان چوٽيءَ تائين ڏسندي پڇيو:”ڇا اهو به اتفاق آهي ته خطن جو لکاري اصل ۾ ٿريو آهي ۽ سندس لکڻين ۾ جابجا ٿر جو ذڪر ملي ٿو؟“ دلڪش ڪجھه سوچيندي وراڻيو ”مونکان سواءِ به کوڙ ٽنڊي باگي ۾ ليکڪ ۽ شاعر آهن ۽ قلمڪار لاءِ ڪنهن به علائقي جي تشبيهه ڳولڻ ڪو مسئلو نه آهي. “ رمضان گھري سوچ ۾ چپ ڀڪوڙي ڇڏيا، پنهنجي ساءِ چيائين ”عجيب ڳالهه آهي!“ دلڪش مصنوعي تجسس مان چيو. ”ٽنڊي باگي جي سمورن قلمڪارن کي آئون ويجهي کان سڃاڻان. پر توکي خط ڪنهن ڏيکاريا؟!“ رمضان ٽيبل جو خانو کوليندي ڳالهايو”عورتاڻي ائڊرس تي لاڳيتو ڳرا لفافا آيا ته شڪي ٿي پيئس، احتياط سان لفافا کولي چند خطن جون فوٽو اسٽيٽ ڪاپيون پاڻ وٽ رکيم ۽ وري کونئر لڳائي لفافا ساڳي حالت ۾ لکيل ائڊريس تي موڪلي ڇڏيم“ رمضان کيس ٽن خطن جون فوٽو ڪاپيون ڏيندي چيو: ”مون وٽ ٽن خطن جون ڪاپيون آهن، ڌيان سان پڙهي ڏس، جيئن ڪو رستو نڪري سگھي“. دلڪش ڏيکاءُ واري تعجب مان خط ڏسڻ لڳو. چند لمحن کان پوءِ ٻهه ٻهه ٿيندي چيائين: ”بس هاڻي مون چور سڃاتو. “ رمضان دلچسپيءَ مان پڇيو “ڪير!؟“ دلڪش وراڻيو : ”رائٽنگ عثمان جي لڳي ٿي“ رمضان بيتاب ٿيندي پڇيو ”ڪهڙو عثمان؟“ دلڪش وراڻيو:”عثمان ٽنڊي جو صحافي آهي، مونسان تمام گھڻو هجتي آهي. خطن جون ڪاپيون، مونکي ڏي جيئن، ايندڙ ڀيري لاڙ وڃڻ وقت کيس تنگ ڪريان“ دلڪش سک جو ساهه کنيو جو، سندس رشتيدارن جي ذڪر تي مشتمل پوين خطن مان ڪنهن به خط جي ڪابه ڪاپي نه هئي. ٻئي دوست ڪجھه دير ساڳي موضوع تي ڳالاهيندا رهيا. نيٺ دلڪش وڏا وڏا ٽهڪ ڏيندي چيو ”شروع شروع ۾، تو مونسان ڊرامو ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي ۽ پوءِ مون توکان وڌيڪ ڪامياب ايڪٽنگ ڪئي ۽ ايئن مون پوئين ملهه ماري بازي کٽي ورتي“
رمضان پڇتاءُ واري مرڪ مرڪندي چيو: ”تنهنجين ڳالهين تي يقين ڪرڻ جو سبب اهو هو جو مون هن کان اڳ ڪڏهن به تنهنجي واتان غلط بياني ناهي ٻڌي ۽ ٻيو ته تون حساس معاملا به بي ججھڪ مونسان شيئر ڪندو رهيو آهين. سو مونکي تنهنجي اداڪاريءَ تي حقيقت جو گمان ٿيو. ”ٻئي دوست وڏا وڏا ٽهڪ ڏئي کلندا رهيا ۽ گمنام خطن جي امڪانن تي ڳالاهيندا رهيا. ٻنهين کي اهو ڄاڻڻ جي شديد خواهش هئي ته گمنام خطن ياسمين تي ڪهڙو اثر ڇڏيو هو؟ اهو اثر معلوم ڪرڻ لاءِ، گھڻي سوچ ويچار ۽ بحث مباحثي کان پوءِ ٻن طريقن تي متفق ٿيا، جن تي بهتر عمل ٿيڻ جي صورت ۾، دلڪش جي ياسمين تائين رسائي ٿي سگھي ٿي يا وري ياسمين جو موڊ معلوم ٿيڻ ممڪن هو. پهرين منصوبي مطابق دلڪش جي ٻن ڳوٺائي دوستن نياز ۽ ملهار کي، ڪنهن مريضه جي بيماريءَ جو بهانو ڪري ياسمين وٽ پهچڻو هو. تڪليف جي فرضي نوعيت ٻڌائي پرپٺ علاج جي پرچي لکائڻ لاءِ چوڻو هو. ياسمين جي موجودگيءَ ۾ نياز اچڻو هو. هن کي ئي ملهار کي بيچين ساگر نالي دوست جا سلام ڪجھه اهڙي انداز سان پهچائڻا هئا، جيئن ياسمين جي سماعتن تائين بيچين ساگر نالو چٽائي سان پهچي سگھي. ان کان پوءِ ياسمين جي چهري جي تاثر ۽ باڊي لينگويج مطابق ئي عمل ڪرڻو هو. نالو ٻڌڻ کان پوءِ مثبت دلچسپي ۽ ٿڌي مزاج جي صورت ۾، بيچين ساگر متعلق وڌيڪ تفصيل ٻڌائڻا هئا. جڏهن ته ياسمين جي ڪاوڙ يا آڏي پڇا جي صورت ۾ ملهار ۽ نياز کي بيچين ساگر سان رڳو قلمي سڃاڻپ ظاهر ڪرڻي هئي ۽ اهو ٻڌائڻو هو ته بيچين ساگر جي ائڊريس کين رسالي مان ملڻ کان پوءِ ساڻس قلمي دوستي جڙي هئي. کين چوڻو هو: ”هڪ ئي ڳوٺ سان تعلق هجڻ ڪري، بيچين ساگر هڪ کي خط لکندو آهي ته ٻي کي سلام ضرور لکندو آهي“. ٻي منصوبي مطابق رمضان کي سندس پاڙيسرڻ دائي سلامت کان ياسمين تي ٿيندڙ خطن جي رد عمل متعلق پڇڻو هو ۽ دائي سليمت وسيلي بيچين ساگر جو نينهن نياپو اماڻي، ياسمين جي موٽ معلوم ڪرڻي هئي.
دلڪش ۽ رمضان ٻنهين منصوبن جي مختلف پاسن تي گفتگو ڪندا رهيا، ياسمين جي سخت روئيي جي صورت ۾، هن ۽ سندس وارثن جي سخت ردعمل کان وڌيڪ، سماجي رسوائي جو خطرو موجود هو. ڇو ته لڪڙ تاڙ باعث ڪنهن عورت سان بدفضيلتي حرڪت جي خبر، ڪلاڪن ۾ آسپاس پکڙجي سگھي ٿي ۽ کين ٽرڙا، هلڪڙا ۽ ٻيا قابل نفرت لقب ملڻ جو خطرو هو، بلڪه اهو ڪم، سندن وارثن لاءِ پڻ بيعزتي ۽ مهڻو بڻجي ڪنڌ جھڪائڻ جو سبب بڻجي سگھيو ٿي. دلڪش کي ايندڙ هفتي ۾، پهرين منصوبي تي عمل ڪرائڻو هو، نه ٿيڻ جي صورت ۾ رمضان کي منصوبي نمبر2 تي عمل ڪرڻو هو.
***

دلڪش ٿري پوسٽ آفيس ۾ رمضان جي سامهون ڪرسيءَ تي موجود هو. هن ٻه لفافا کيسي مان ڪڍيا ۽ مٿن ڌنڌلا ٺپا هڻڻ لاءِ چيو. رمضان لفافن تي ڪجھه ايئن ميرانجھڙا ٺپا هنيا. جو ڏسڻ واري کي اها خبر پئجي نه سگھي ته لفافا ڪهڙي شهر مان پوسٽ ڪيل آهن. دلڪش جا هي ٻه خط، ٻن هفتن جي وڇوٽيءَ پڇاڻا، ياسمين ڏانهن وڃي رهيا هئا دلڪش لاڳيتن خطن ۾ وڇوٽي وجھڻ نه ٿي چاهي، بلڪه هن ياسمين جي سوچ کي هر حال اپڊيٽ رکڻ چاهيو ٿي، جيئن نئين نينهن جي چارم کي سرد مهري نه ڀيلي! هن نه ٿي چاهيو ته ياسمين کي اسلام ڪوٽ ۾ سندس موجودگيءَ جو پتو پئجي، ۽ هوءَ آسپاس جي ڪنهن وهم ۾ وچڙي نه پوي. ان ڪري هن لاڙي ڪيفيت ۾ لکيل ٻن خطن تي ميرانجھڙا ٺپا لڳرائي، ٽپاليءَ هٿان ياسمين ڏانهن اماڻي ڇڏيا.
خط موڪلڻ کان پوءِ رمضان کانئس پڇيو ”پلان نمبر1 جو ڇا ٿيو؟“ دلڪش مايوسيءَ مان وراڻيو: ”اهو ناقابل عمل ٿي پيو آهي. “رمضان تعجب مان پڇيو: ”سو وري ڪيئن؟“ دلڪش ٻڌايو ”نياز ۽ ملهار کي مون ريهرسل ڪرائيندي محسوس ڪيو ته، ٻئي نه رڳو خود اعتماديءَ جي کوٽ جو شڪار آهن. پر ياسمين جي امڪاني سخت روئيي کان بنهه گھڻو خوفزده به آهن، ان ڪري منصوبي جي ڪاميابيءَ جا امڪان اٽي ۾ لوڻ جيترا وڃي بچيا آهن ”رمضان بيوسيءَ مان پڇيو نيٺ ڇا ٿيندو؟“.
دلڪش اکين ۾ اکيون وجھندي چيس: ”توکي ئي پلان نمبر 2 تي عمل ڪرڻو پوندو“ رمضان محروميءَ مان وراڻيو:”مون سڄو هفتو ان تي سوچيو آهي، پر اهو منصوبو به ناقابل عمل لڳي ٿو“. دلڪش بيچين ٿيندي پڇيو ”ڪيئن!؟“. وراڻيائين ”سليمت سندم پڙيسري ضرور آهي، پر سندس تعلق ٻي برادري سان هجڻ سبب، کيس همراز بنائڻ ٿورڙو مشڪل آهي. کڻي ڪوشش ڪجي به سهي، پر هڪ ته مٿس مڪمل ڀروسو ڪري نه ٿو سگھجي، ٻيو ياسمين جي رضامنديءَ جي به خبر ناهي ۽ ٽيون وري ڳالهه کلڻ کان پوءِ سڄو نزلو مون تي ڪريو ته مون لاءِ مسئلا ٿيندا، آئون ملازم ماڻهو!“ دلڪلش ٿريءَ مرڪندي چيس : ”لڳي ٿو پلان نمبر 3 تي عمل ڪرڻو پوندو“ رمضان اتاولو ٿيندي پڇيو “ڇا پلان نمبر 3 به تيار آهي. ؟!“
دلڪش پر اعتماد لهجي ۾ وراڻيو ”آف ڪورس!“ رمضان پيار مان پڇيو ”مونکي نه ٻڌائيندين يار؟!“. دلڪش ڏڍ ڏيندي چيس:”ايندڙ هفتي اڇا ڪارا ڇڻي پوندا، تيستائين انتظار منهنجان مٺڙا!”. دلڪش ڪجھه سوچيندي پوسٽ آفيس کان ٻاهر نڪري ويو.
***

ياسمين اسپتال جي ڪمري ۾ داخل ٿيندي ئي پهريان ٽيبل جو خانو کولي نهاريو ۽ ان کان پوءِ ماسي سليمت ڏانهن سواليه نظرن سان ڏٺو، ان اميد سان ته من ڪجھه دير اڳ ٽپالي خط ڏيئي ويو هجي؟ پر خالي خاني ۽ دائي سليمت جي خاموشيءَ، کيس مايوس ڪيو. هن سوچيو ٻه هفتا گذري چڪا آهن، اجنبيءَ جو وري خط ناهي پهتو. ڇا اداس ڇوڪري کيس مونکي خط نه لکڻ لاءِ آماده ڪري ورتو آهي؟ ڇا مون طرفان خط نه لکڻ سبب بد دل ٿي، هن خط لکڻ بند ڪري ڇڏيا؟ ڇا هن جا خط هاڻي وري ڪڏهن مونکي پڙهڻ نصيب ڪونه ٿيندا. ؟ هن جي دل لاجواب سوالن جي بحري قذاقن هٿان يرغمال بڻجي پيئي. درد ۽ بيوسيءَ جي احساسن ۾، اڻ کٽ انتظار جي ڪاتي کيس وڍيندي رهي. پويون سڄو هفتو هن ڪاون تي هلي گذاريو هو. سرڪاري اسپتال ۾ پنهنجي ڪمري ۾ ويهي، کليل در ڏانهن، هن جي اکين نهارڻ جي لاءِ، الاءِ ته ڪيترا پنڌ ڪيا، ڪٿان به ٽپالي نظر ڪونه آيو. ٽپاليءَ جي مخصوص لباس ۽ انداز ۾ به، هن لاءِ عجيب احساس اٽڪي پيا. هونئن به هيستائين اڏيل سندس پيار جي ماڙيءَ جو بنياد ته، بيٺل ئي پوڙهي ٽپاليءَ جي جھونن هٿن تي هو! هن سوچيو. :”آئون به ڪيڏي نه اياڻي آهيان، پنهنجي پيار جي به ڪهڙي هام هڻان؟ پرديسي پرين، نه ڏٺل نه وائـٺل، هڪڙو هفتو خط نه اچي ته سمورا ڀرم، سمورا آسرا چڪنا چور! محبت جو ڪاڪ محل به ٽپال جي برف تي بيٺل آهي، رڳو خط اچڻ بند ٿئي ته ڪجھه به باقي نه رهي. ٺلهو ڏوراپو ڏيڻ جو موقعو به نه ملي!!
هن جي چهري تي پگھر جا ڦڙا ڦُٽي پيا. سوچيائين: ”اجنبي ته ملڻ کان به مهانگو، ڪنهن کان پڇان؟ ڪنهن سان رُسان؟ ڪنهن سان پرچان؟! سڀ ڪجھه ڇا ٿي رهيو آهي؟ ڪيڏانهن پيئي وڃان. . . . . . ؟ بيمنزل راهون. . . . . . صحرا جو سراب! ڪهڙو پيار؟ ڪهڙو رشتو؟ خودفريبي کانسواءِ ٻيو ڇا. . . . . ؟!
هن جي اکين اڳيان اونداهه ڦرڻ لڳي، مٿو چڪرائڻ لڳس، ماسي سليمت کان ٻانهن جو سهارو وٺي، ڊائيننگ ٽيبل تائين پهچي ليٽي پئي. ماسي سليمت پريشان ٿيندي هن جي طبيعت پڇي. پر ياسمين منهن تي چني اوڍي اهو چيو ته ”آئون ڪجھه دير لاءِ سمهان ٿي“.
ٿورڙي دير کان پوءِ ٽپالي ٻه لفافا دائي سليمت کي ڏيندي چيو ”ياسمين باجي جا آهن“ اهو جملو ٻڌي ياسمين اٿي ويٺي. ٽپاليءَ حيرت مان پڇيو ”باجي اوهان ستا آهيو!؟“ ياسمين بيرخيءَ مان وراڻيو: ”بس، طبيعيت ٺيڪ نه آهي“. واپس ڪرسيءَ تي اچي ويهڻ کان پوءِ خط پڙهڻ يا نه پڙهڻ متعلق ڪنهن فيصلي تي پهچي نه سگھي. هن کي خبر هئي ته هر خط پڙهڻ کان پوءِ، هوءَ غير محسوس طور پيار جي سحر ۾ جڪڙجي رهي هئي. هر خط اچڻ وقت کيس خوشي ته ڏني ٿي، پر پڙهڻ کان پوءِ وري اداسي ۽ محروميءَ جي درد، جيڪي ڇوڏا لاٿا ٿي، ان کان بهتر هو ته مورڳو خط ئي نه پڙهجن ۽ اجنبي سڄڻ جي روبرو اچن تائين انتظار ڪجي، لفظن ۾ لکيل ڪيفيتون سچيون هونديون ته پرديسي پرين، پاڻهين پهچي ويندو! هن ٻئي خط کڻي پرس ۾ رکي ڇڏيا. سگريٽ دکائي ڪش هڻڻ لڳي. سگريٽ اڳي به پيئندي هئي. پر گمنام خطن جي اچڻ کان پوءِ آهستي آهستي، هوءَ زري گھٽ چين سموڪر ٿيڻ ڏانهن وڌي رهي هئي. خط پرس ۾ رکڻ کان پوءِ، هوءَ هُوران کُوران ۾ کامڻ لڳي. خط پڙهان_ نه پڙهان!؟. کيس خطن جي ٻاڙ بيقرار ڪرڻ لڳي. سندس ڪيفيت سگريٽ ڇڏڻ جي ناڪام ڪوشش ڪندڙ ماڻهوءَ جهڙي ٿي پيئي!
ڪجھه دير پاڻ تي ڪنٽرول ڪرڻ کان پوءِ، نيٺ سندس آڱريون بيقابو بڻجي، پرس منجھان خط ڪڍڻ لڳيون. ٻي لمحي ڊگھو خط سندس اڳيان اکيون ڀڃڻ لڳو.
مٺڙي جانان
شال تنهنجي من گلستان مان ڪو به سپنو ڪنوارونه ڇڻي!
جانان! هيستائين ڪن مجبورين، توسان ملڻ کان روڪي رکيو اٿم. ويتر اڃان تائين تنهنجي طرفان نه پهتل خط، ماڳهين وسوسن ۾ ويڙهي ڇڏيو آهي! تون الاءِ ڪهڙي گل جو پوپٽ ٿي پيئي آهين؟ آئون ته ان معذور جھوني شخص جيان ٿي پيو آهيان، جنهن کي جنگي حراس ۾. لاڏائو قبيلي رُڃ ۽ اُڃ ۾ اڪيلو ڇڏي ڏنو هجي! تنهنجي طرفان خطه نه لکڻ، سچ ته منهنجي دل کي اُداس راهن تي آڻي بيهاريو آهي. جتان هر آس پاڻي ولوڙڻ جيان بي لاب بڻجي پيئي آهي. اهڙي ڪيفيت ۾ آخر توکي لفظن جي ڪهڙي سوکڙي موڪليان؟ توکي خط لکڻ لاءِ ڪهڙو انگل ڪريان؟ فاصلن ۾ ته هجتون به ناهن هلنديون! جيئن برباد شهرن ۾ تفريح گاهون تعمير ناهن ٿينديون، جيئن زنگجي پيل ڇلن کي، گلابي آڱرين جا ڇهاءُ نصيب ناهن ٿيندا، جيئن لٽجي ويل تربتن جي مٽي، گلن جي ورکا جو اوسيئڙو به ناهي ڪندي، ايئن ئي بيمزه بڻجي پيل رشتن ۾، ڪجھه به چئي ناهي سگھبو!
گرميون ٿينديون آهن، ته مينهن وسندا آهن، واهوندا ورندا آهن ته ٽارين تي گل گونچ ڦٽي پوندا آهن، ساڳي طرح دل جي ڌرتيءَ مٿان جڏهن درد جا ٿوهر ڦٽي پوندا آهن، ته اکين جو هر هڪ لڙڪ ڪنڊو بڻجي، نيڻن جي ريشمي جھوليءَ ۾، اٽڪي پوندو آهي! هر عمل جو رد عمل هوندو آهي، پر توکي لکيل ڊگھيءَ چميءَ جھڙا منهنجا خط، هيستائين تنهنجي موٽ کان محروم آهن ۽ ايئن مون وٽان آسرن جون مبهم ريکائون به وڃائجي رهيون آهن. ايئن جيئن ماڪ ڀنل صبحن ۾ سج لڪي ويندو آهي، ۽ جيئن ڪاوڙ جي ڪڪرن ۾، هجتن جون انڊلٺ ريکائون نظر نه اينديون آهن، اهڙي ئي ڪيفيت ۾، ڪڏهن ڪڏهن قلم هٿ ۾ کڻبو آهي ته قلم به روئي پوندو آهي، لفظ سڏڪي پوندا آهن، بلڪل ايئن جيئن واريءَ ۾ ڇڻندڙ مينهن ڦڙا وري ڪڏهن به نظر نه ايندا آهن يا وري سڪي ڇڻي ويل پن، هوائن جي هٿن حوالي ٿيڻ پڄاڻا وري واپس نه ورندا آهن!
جانان! پاڻ به ڪهڙي انوکي رشتي ۾ جڪڙيل آهيون. . . ؟ دوري ۽ اجنبيت ۾ پروان چڙهيل پيار. . . . . نه عمل جي ڪا واٽ واضح ۽ نه ئي وري رد عمل جي ڪائي ڪل، تون ڪيئن آهين، آئون ڪٿي آهيان، ڪا خبر ناهي؟! وقت ۽ حالتن ٻنهين کي، ڪچاٽ ڌاڳي جي رشتي ۾ لٽڪائي ڇڏيو آهي، اهڙو رشتو جنهن جو نه ماضي موچارو، نه حال ۾ ڪو حال، ۽ نه آئيندو آس رکڻ جهڙو!؟ هونئن به سُئيءَ کان سنها ۽ ننهن تي پاڻي جھلڻ جھڙا نازڪ ناتا، جڏهن فاصلن ۾ ڦاسي پوندا آهن، ته بدگمانيون به وڌي وڻ تي پونديون آهن ۽ ايئن شڪ جي ڪينچي اعتماد جي ڪپڙن کي ڪٽڻ لڳندي آهي. سچ ته تڏهن پيار جا احساس، ايئن وڃائجي پوندا آهن، جيئن بينائي جھڪي ٿيل ڪنهن جھوني عورت کان، ڪڏهن مڻيان وڃائجي ويندا آهن، ڪڏهن سڳو وجھندئي، سئي وڃائجي ويندي آهي، ۽ هوءَ انهن کي پراڻن ڪپڙن جي هڙن ۾ ايئن ڳوليندي آهي، جيئن هن جوانيءَ ۾ ڪڏهن ڪجل ڳوليو هوندو آهي! اهڙي ڪيفيت ۾، رشتو ٽوڙڻ لاءِ پاڻمرادو جڙندڙ هوائي بهانا به، وقتي طور پنهنجو پاڻ کي مطمئن ڪرڻ لاءِ ڪافي هوندا آهن. پر جيئن ڪکن ۾ باه ناهي لڪندي، جيئن اکين ۾ ڳوڙها ناهن لڪندا، ايئن ئي بهانن جي ڀريءَ ۾ بيوفائيءَ جو ڪاريهر به سدائين ناهي لڪندو! ۽ نيٺ دل جي آئيني ۾ اڇا ڪارا ظاهر ٿي پونداآهن!
جانان اسان وٽ جيتري بيوفائي لفظ سان زيادتي ٿي آهي، ان هن زهريلي لفظ کي به قابل رحم بڻائي ڇڏيو آهي. ڪو ڪنهنجي پسند تي پورو ناهي لهندو ته جھٽ پٽ کيس بيوفا جو لقب ڏيئي ڇڏبو آهي. پاڻ بيوفا بڻجي ٻئي ۾ وفا جي اميد رکبي آهي ۽ ڪڏهن وري وفا کي به بيوفائيءَ جو نالو ڏيئي ڇڏبو آهي. هن لفظ کي اڪثر معشوقن سان منسوب ڪيو ويو آهي. جڏهن ته بيوفائي انفرادي عمل آهي. ان کي ڪنهن حلقي سان ڳنڍي نٿو سگھجي! جيترا وات اوتريون ڳالهيون. جيترا ذهن اوتريون سوچون ۽ جيترا وجود، اوتريون وارتائُونَ! هي دنيا به وڻ وڻ جي ڪاٺيءَ مان ٺهيل ڄڻ ڪوئي آشيانو آهي، ڪيئي وڻ پکي جيت جڻا، ۽ انسان پنهنجي پنهنجي حصي جي آڪسيجن تي جيئن ٿا. قسمين قسمين چهرا، طرهين طرهين طبعيتون، ۽ رنگ رنگ جا رويا! ڪو کلندي روئي پوي، ڪو روئيندي کلي پوڻ جي اٽڪل ڄاڻي! ڪو ڏيندي خوش ٿئي، ڪو وٺڻ جي ڪرت ۾ قابو. ڪو علم جي اڃ اجھائڻ لاءِ سڄي ڄمار سرگردان، ڪو جھالت جي دلدل ۾ چئني پيرين چُور! ڪنهن کي عزت جي آرزو، ڪنهن کي شهرت جو شوق ۽ ڪنهن کي وري دولت جا انبار ڪٺا ڪرڻ جي آس، هر ويل اٿاري ويهاري ٿي. ڪو سهڻن سپنن سان سوچن جا سنسار سجائي ٿو، ڪو محبت جا وکر ورائيندي وهي کٽُائي ٿو ۽ ڪو وري منافقت جون تُوتليون وڄائي، وقت وڃائي ٿو، بس پنهنجي پنهنجي ظرف جي ڳالهه آهي.
جڳ جو چرکو به عجب آهي. ڪن ماڻهن وٽ چڱائيءَ جا ٻه ٻول ٻولڻ جيترو وقت ناهي. ڪو وري گلا غيبت مان واندو ناهي. ڪٿي وري فضوليات جا ڇيڙا ڇڪيندڙ هٿ، ڪنهن جي سکڻي تعريف جا تاج محل اڏڻ ۾ پورا آهن. ڪي دليون آسرن جي اڃ ۾ خوابن جا ٿوهر لتاڙين ٿيون، ته ڪٿي وري ڪنهن کي اڻ گهريا پيار به ملي پون ٿا. ڪن لبن جا حڪم ٻڌڻ لئه ڪيترا سارا ڪن منتظر آهن، ته ڪٿي وري ڪنهن جون صدائون سُڻڻ وارو به نه آهي! ڪنهن جو کير به کارو، ڪنهن جو لوڻ به مٺو! بس وقت وقت جي ڳالهه آهي.
ڪن ماڻهن سان حالتون ڄڻ ته هم صلاح هجن ٿيون، ۽ ڪن سان وري رتيءَ جيتري به رعايت نٿيون ڪن. ڪٿي آسمان بوس عمارتون جڙن ٿيون، ڪن وٽ وري مٿو لڪائڻ لاءِ جھوپڙي به ناهي. ڪٿي ڪتا حلوا کائين ٿا، ته ڪٿي وري ڪنهن جا ٻار ”ڪڻ ڏند وير“ جهڙن ڏينهن ۾ بکيا سمهن ٿا. ڪٿي گڏهه گج پائين ٿا، ته ڪٿي مسڪينن جي ڦاٽل ڪپڙن جون چتيون لڳائڻ لاءِ به ڪپڙو ناهي. ٿيڻ ته ايئن نه گھرجي پر ٿئي ٿو، ڇا ڪجي؟ ڪي ماڻهو حسرتن ۾ ڄمي ۽ حسرتن ۾ مري وڃن ٿا، ڪٿي خوشيون ڪنهن جي حڪم جون ٻانهيون هونديون آهن، ته ڪٿي وري ڪي ماڻهو، خوشين جي ڪڍ لڳي پوڙها ٿي پوندا آهن. ان اڻبرابريءَ تي ڪو آڱر ناهي کڻندو. ڪنهن نه ڪنهن سطح تي، گھڻائي ضمير جي عدالت ۾ مجرم آهي! پر پنهنجو احتساب ڪرڻ ڏاڍو ڏکيو عمل آهي. ان ڪري ٻين جون جوئون ڳولڻ جو گراف سدائين سوايو رهيو آهي. جيڪي آڱريون الزام بڻجي ٻين ڏانهن کڄنديون آهن، اهي ڪڏهن به پنهنجي ڪردار جي ڪٿ ڪري نه سگھنديون آهن. جيڪي چپ، سدائين سکڻي تنقيد جا سرڪ ڀريندا آهن، اهي ڪڏهن به ڪنهن جي سٺائيءَ جي ساراه ڪري نه سگھندا آهن. جن ذهنن سدائين سازشون سٽيون آهن، اهي ڪڏهن به عقل، ادراڪ ۽ عظمت جا مينار ماڻي نه سگھندا آهن. سچ، سونهن ۽ سرت جي سوجھرن سان سنگت رکڻ وارا، حقيقتن کي هر حال تسليم ڪندا آهن ۽ ضمير سان رجوع ڪرڻ جو آرٽ به اهڙن ئي مهان ماڻهن کي ايندو آهي. جن جون دليون دريا ۽ سوچون ساگر هونديون آهن. جيڪي ٻين جي مجبورين تي سرها ۽ ڪنهن جي خوشي ڏسي ارها ناهن ٿيندا. ٻي طرف اهڙا کوکلا وجود آهن، جن کان ٻين جي چڱائي برداشت ناهي ٿيندي ۽ جن وٽ محبوبيت، مهانتا ۽ معيار جو هر پئمانو، پنهنجي سکڻي انا ۽ پسند جو پابند هوندو آهي. پر حقيقت اها آهي جو، سچ جو صبح، افواهن جي کاري سان ناهي لڪندو. ڪو مڃي نه مڃي، ٽوهه گدرا ناهن بڻبا ۽ ڪنهن جي پسند تي پورو نه لهندڙ حقيقتون به، هرگز بيڪار نٿيون بڻجن. پر ڇا ڪجي، ذاتي پسند جا چشما پائيندڙ اکين کي گلدستا به ٿوهر نظر ايندا آهن.
احساسن جي سرگوشي ڊگھي ٿي ويئي _ معذرت!
پيار مان تنهنجو ساڳيو _ بيچين ساگر
ياسمين پهريون خط پڙهڻ پڄاڻا ٻئي خط تي اکيون اٽڪائي ڇڏيون.
مٺڙي جانان
شال تنهنجي دل مٿان مسرور جذبن جي بارش وسندي رهي!
جانان! تون، مون لاءِ پارس پٿر جيان اڻلڀ ڇو بڻين آهين؟ تنهنجو پيار مون لاءِ سحرا جو سڏ ڇو ٿيو آهي؟! مون طرفان دل جو ماس ڪوري، تولاءِ نڪرندڙ هزارين لفطن جي موٽ ۾، ٻه ٽي لفظ، اُڌارا ئي سهي، موڪلين ته ها! لفظن جي ڪنجوسي مبارڪ هجئي!
جانم سپنا ڪلينڪ اڳيان تنهنجي اڻپوري ديدار، مونکي هيستائين ايترو تڙپايو آهي، ملڻ کانپوءِ واري ڪيفيت ته ماڳهين اذيت ناڪ هوندي! توسان ملڻ اکين جو حادثو هو ۽ توکان وڇوڙو سانحو بڻجي سامهون آيو آهي! سچ پڇين سجني، ته آئون پنهنجي پيار تي سوچيان ٿو ته اڻپورڻتا جو پاڇو اڳيان اچي بيهي ٿو ۽ کن پل جي خوشيءَ کان پوءِ، درد جي طويل رات جو تصور وڪوڙي وجھي ٿو. جيئن سمنڊ جي ڪناري صدين جي اوسيئڙي ۾، لهرن سان لائون لهندڙ ساحل، ڪڏهن به ڇولين سان ڊگھيون ڪچهريون ڪري نه سگھندو آهي. آڪاش تي موجود ”ڀٽون“ نالي نکٽ ڪڏهن به ”هرڻ ستارن“ جي جھڳٽي کي ڏسي ناهي سگھندو! ٿر جي اڃاري ڌرتي ۽ بانورن بادلن جو رهاڻيون به، بس وسندڙ مينهن ڪڻين جي روپ ۾، ڪجھه لمحا، ڪجھه ڏينهن ۽ ڪجھه هفتا ئي هونديون آهن. انهن مختصر ملاقاتن کانپوءِ، نازڪ ناتا ۽ رنگبرنگي رشتا، کنوڻ جو کاڄ بڻيل وڻ جي سڪل ڇوڏن جيان ٿي پوندا آهن!
دل گلشن ۾ جڏهن به وڇوڙن جو اڻائو واءُ گھلندو آهي ته، جذبن جا گلاب ۽ احساسن جون ڪومل ڪليون به مرجھائي پونديون آهن. ملڻ ۽ کلڻ جا پهر ته کن پل ۾ گذري ويندا آهن، پر نه گذري سگھندا آهن ته، صرف هجر جا لمحا، اهي گھڙيون، جن ۾ ڪوئي لڪي لڪي روئندو آهي. وٺي جي هٺيلي هوا ۾، هڪٻئي سان ملي وري جدا ٿيندڙ نم جون ٻه ڀنل ٽاريون، هڪ ٻئي کي ڀاڪر پائي ناهن سگهنديون. خوابن ۾ هجتي بڻيل وجود، حقيقت جي آئيني ۾، هٿڙو ملائڻ جيتري هجت به نه رکندا آهن! ويندڙ گاڏيءَ جي شيشن مان، نماڻا نيڻ کڻي نهاريندڙ چهرا، ماڻهن جي سمنڊ ۾الائي ڪٿي گم ٿي ويندا آهن! بس ايئن ئي غير معمولي محبتن جي بستر تي اڪثر وڇوڙا ليٽيل رهندا آهن ۽ ايئن دل جي دنيا ”لاڄو لڳل“ ڳوٺ جي کامي ويل گھرن جيان نه ڏسڻ جهڙي ٿي پوندي آهي. جتي ڪي ڪراڙيون، سندن سڙي ويل سامان جي راک، بيوسيءَ مان ڏسنديون آهن! تڏهن يادن جا ولر، اڪيلائيءَ جي وڻن جا اهي ڏينڀو ٿي پوندا آهن، جن کي ڪن چلولين سوچن جا ٻارڙا ڇيڙي وجھندا آهن. پر جيئن آسمان مان ٽٽندڙ تارا، الوپ ٿي پوندا آهن، ايئن ئي يادون به وقت سان گڏ وڃائجي وينديون آهن. محبتون صحرا جا ٿوهر ته ناهن هونديون، جيڪي ويرانيءَ ۾ به وڏا ٿي ويندا آهن! محبتون ته گلابن جي ٻوٽي کان به حساس هجن ٿيون، جن کي هر روز پنهنجائپ جو پاڻي گھرجي!
جانان!
تنهنجو وڇوڙو به ڄڻ ڪو ٿوهرن جو ڪمبل آهي، جنهن کي هانءُ تي اوڍي، مون تنهنجين يادن سان ڪچهريون ڪيون آهن! توسان نه ملي سگھڻ جي محرومي، مونکي جھونين تربتن تي رکيل ٺڪر جي ٿانءُ جيان روز جھوري رهي آهي. آئون انهن لڙڪن جو روپ ٿي پيو آهيان، جن کي اُگھندڙ آڱريون ملي نه سگھيون. آئون انهن اڻڀن وارن جو روح بڻيو آهيان، جن کي ڪنگيءَ به دوستي رکڻ جي قابل نه سمجھيو! آئون انهن چهرن جي ڪهاڻي ٿي پيو آهيان، جن کي آئينا ڏٺي ڏينهن ٿي ويندا آهن! ڇا تون منهنجي نڌڻڪي جيون جي وارثي نه ڪندئين. ؟!
توسان ملڻ جي اڻ تڻ ۾ اتاولو_تنهنجو نه ٿي سگھيل، تنهنجو بيچين ساگر
خط پڙهڻ کان پوءِ ياسمين جي اکين ۾ لڙڪ تري آيا. پهريون ڀيرو هن کي اجنبيءَ تي رحم اچڻ لڳو. پوئين خط جي آخري لفظن، هن جي هانءُ ۾ هٿ وڌا ۽ هن جي همدرديءَ جا جذبا، اجنبي سڄڻ جي تصوراتي وجود تي نڇاور ٿي پيا. هن دل ئي دل ۾ فيصلو ڪيو ته جلد ئي اجنبي شخص جي ڄاڻايل ائڊريس تي خط لکندي. هن ٻئي خط لفافن ۾ وجھي، پرس ۾ رکي ڇڏيا.

پهرين ملاقات

دلڪش ٿري پوسٽ آفيس ۾ داخل ٿيو ته رمضان پنهنجي ڪم ڪار ۾ رڌل هو. دلڪش تي نظر پيئس ته ٽپ ڏئي اٿي بيٺو، ڀاڪر پائيندي چيائين: ”عاشق زهر پياڪ، وهه ڏسي وهسن گھڻو“ دلڪش کي سندس جملي ۾ ٿورڙي طنز محسوس ٿي. فرصت ۽ اڪيلائي ملندي ئي رمضان پڇيو: ”پلان نمبر 3 جو ڇا ٿيو؟“ دلڪش سوچيندي وراڻيو ”چند هفتن لاءِ مؤخر ڪرڻ جو ارادو ڪيو اٿم“. رمضان مرڪندي چيو: ”شاعر رڳو خيالي پلاءُ پچائيندا آهن. سندن منصوبا به هوائي لغڙ جيان هوندا آهن، جن جو عمل کان سئو ڪوهه جو ڇيٽو هوندو آهي“. دلڪش مٿي جي وارن ۾ هٿ ڦيريندي وراڻيو:”اها توهانجي راءِ ٿي سگھي ٿي“. رمضان کان ٽهڪ ڇڏائي ويو، چيائين: ”اهو منهنجو مشاهدو آهي دوست“ دلڪش کي بيچيني ٿيڻ لڳي. رمضان جي جملن ۾ کيس پنهنجي بيوسي نظر اچي رهي هئي، رمضان سنجيده ٿيندي چيو: ”ڏس دوست! تو چئن مهينن کان پنا ڪارا ڪيا آهن. ڪجھه وريو ناهي. منصوبه ٺاهڻ ۽ ڊاهڻ کان سواءِ، عملي طور توهان ڇا ٿا ڪري سگھو؟“ دلڪش خاموش رهيو. رمضان ڳالهه جاري رکي:”مونکي خبر آهي، تنهنجو اهو عشق جيئن خوابن ۾ ڄائو آهي، ايئن خوابن ۾ مري ويندو. نه تون روبرو ٿيڻ جي جرئت ڪري سگھندين ۽ نه ئي هوءَ خط لکڻ جي تڪليف گواره ڪندي“.
دلڪش اٿي بيٺو. پرجوش لهجي ۾ چيائين: ”مونکي ٻن هفتن کانپوءِ پلان نمبر 3 تي عمل ڪرڻو هو، پر هدايت جي ڪيپسول ۾ ويڙهيل، تنهنجن مٺن مهڻن، مونکي ايمرجنسي پلان4 تي عمل ڪرڻ لاءِ هينئر ئي آماده ڪري ورتو آهي!“. رمضان حيرت مان پڇيو: ”پلان 4. . . . . . . . . . . ڇا مطلب؟“ دلڪش اعتماد مان وراڻيو: ”آئون هينئر ئي، رورل هيلٿ سينٽر ۾ ياسمين سان ملڻ وڃي رهيو آهيان. “ رمضان غير يقينيءَ مان پڇيو ”سچ پچ!؟“ دلڪش ورندي ڏيڻ بنا ئي پوسٽ آفيس مان ٻاهر نڪري آيو.
ٻاهر اچڻ کان پوءِ هن R. H. C جو رخ رکيو. پلان نمبر4 ۾، کيس صحافيءَ جو ڪردار ادا ڪرڻو هو ۽ ياسمين کي اهو ٻڌائڻو هو ته پاڻ صحافي هو ۽ ٽنڊي باگي مان خاص طور ٿر ۾، صحت جي صورتحال تي اسٽوري ڪرڻ لاءِ نڪتل هو. ٽنڊي باگي جو نالو ٻڌڻ کان پوءِ، ياسمين جي امڪاني رد عمل ۽ چهري جي تاثرات موجب کيس اڳتي عمل ڪرڻو هو.
دلڪش ٿري سرڪاري اسپتال جي احاطي ۾ داخل ٿيو ته سندس دل، زور زور سان ڌڙڪڻ لڳي. اها هستي جنهن کي هيستائين هن، خوابن جي شوڪيس ۾ سجائي رکيو هو، جنهن کي هن لفظن جي پيالن ۾، انوکي عشق جا انوکا اظهار اوتي اماڻيا هئا، چند لمحن بعد هُن جي سامهون ٿيڻ وارو هو. هڪ طرف بي انتها محبت جي ميلاپ جي خوشي کينچل ڪري رهي هئي، ته ٻي طرف ياسمين جي بي رخي ۽ نفرت جو انديشو، سندس جيءُ جھورڻ لڳو هو. هن سوچيو: ”مون معصوم لفظن جا انيڪ گلاب، کيس ڀيٽا ڪيا آهن، پر سکڻا لفظ کيس ڇا ڏئي سگھيا هوندا!. ؟ محبت جي دعوا ته منهنجي آهي. هن مان محبت جي ڪهڙي اميد رکجي، جڏهن ته، ڪڏهن روبرو به نه مليا آهيون!“. هن پاڻ کان پڇيو: ”خوشفهمين جو ڪاغذ محل اڏي، ڪيڏانهن وڃي رهيو آهين؟“ هن جا وڌندڙ قدم رڪجي پيا. چهري تي پگھر اچڻ لڳس. کيسي مان رومال ڪڍي، پگر اگھي ورتائين. واپس موٽڻ جو ارادو ڪيائين ته، رمضان جو چهرو سندس اکين اڳيان ڦرڻ لڳو! اوچتو هن جي وجود ۾، خود اعتماديءَ جي لهر ڊوڙي اُٿي ۽ سندس وکون وري اڳتي وڌڻ لڳيون.
ياسمين جي آفيس جي ڪمري ٻاهريان، ٻهراڙيءَ جي عورتن جو هجوم موجود هو. جيڪي اتي حامله عورتن کي W. F. P طرفان مفت ملندڙ گيھه جا دٻا وٺڻ لاءِ موجود هيون. هجوم مان جڳهه ٺاهيندو ڪمري جي گيٽ تائين پهتو. گيٽ تي دائي سليمت کي چيائين ”آئون صحافي آهيان. آئل جي ورهاست متعلق ڊاڪٽرياڻي سان ملڻ گھران ٿو“. سندس جملا ڪمري ۾ موجود ياسمين به ٻڌا، جيڪا حامله عورت کي گيهه جو دٻو جاري ڪرڻ لاءِ ليٽر ٺاهي رهي هئي. ياسمين دائي سليمت کي صحافي اندر اماڻڻ جي اجازت ڏني ته، دلڪش سندس ڪمري ۾ داخل ٿيو. ڪرسيءَ تي ويهندي ئي صحافتي اتاولائيءَ مان پڇيائين: ”ٻاهر سوڙهي جڳهه تي حامله عورتن کي ويهڻ ۾ تڪليف ٿي رهي آهي. اوهان ان لاءِ ڪهڙا اپاءُ ورتا آهن؟“ ياسمين سوچيندي وراڻيو ”اسپتال طرفان ٿڌي پاڻيءَ جو انتظام ٿيل آهي. هوا لاءِ ورانڊي ۾ ٻه پکا به لڳل آهن. باقي گيهه جو دٻو نمبر سان ملي ٿو. ها_ پر توهان جو تعارف؟“ دلڪش کي ٿورڙي شرمندگي محسوس ٿي. هن تعارف کان اڳ ئي سوال پڇڻ شروع ڪياهئا. دلڪش تعارف ڪرائيندي وراڻيو: ”صحافي دلڪش. ٽنڊي باگي کان آيو آهيان. ٿر ۾ صحت جي صورتحال تي اسٽوري ڪري رهيو آهيان. “ ياسمين پنهنجي ساءِ ڀڻڪي: ”ٽنڊو باگو!“. هوءَ سوچ ۾ ٻڏي وئي، دلڪش ٿري، سندس چهري تي تاثر ڳولڻ جي ڪوشش ڪندو رهيو، پر حيرت انگيز طور ياسمين جو چهرو سوچ ويچار کان سواءِ، ٻي ڪنهن به تاثر کان خالي هو. دلڪش کي بيچيني ٿيڻ لڳي. ياسمين ماٺ کي ٽوڙيندي پڇيو ”ڇا ٽنڊي باگي ۾ صحافتي موضوع کٽي پيا آهن، جو ٿر ڏانهن نڪتا آهيو؟“ دلڪش جھٽ پٽ پاڻ سنڀاليندي وراڻيو: ”موضوع کوڙ آهن پر لُٻيل، ۽ پاروٿا، ڪجھه نواڻ جي تلاش ٿر گھيلي آئي“. ياسمين جي چپن تي لڄاري مرڪ جھاتي پائي گم ٿي وئي. ان ئي لمحي ڪمري جي در وٽان هڪ عورت زور سان سڏيندي چيو: ”او دليا! آئون تنهنجي ڳوٺ جي آهيان ۽ ٻن ڏينهن کان پنڌ ڪيا اٿم، گيهه نٿو ملي، ڊاڪٽرياڻي کي چئو ته دٻو ڏي!“
دلڪش کي پيرن هيٺان زمين کسڪندي محسوس ٿي. ٽنڊي باگي جي صحافي هجڻ واري سندس ناٽڪ جي ڪاڪ محل جي، سر سر وڄڻ لڳي. هن جي ڳوٺ جي شودر ڪاسٽ جي عورت، هن کي پنهنجو ڳوٺائي ظاهر ڪري، ياسمين اڳيان کيس مشڪوڪ بڻائي ڇڏيو هو!
دلڪش کي خاموش ڏسي، در تي بيٺل عورت گونگھٽ هٽائيندي چيو: ”آئون سوني آهيان، تنهنجي ڪنهن وقت جي هارياڻي، گيهه جو دٻو وٺي ڏي نه!؟“ هن اها هُجت ڍاٽڪي زبان ۾ ڪئي هئي، جنهن احترام جي آميزش ۾، هجت جو وزن وڌائي ڇڏيو!. دلڪش حيرت ۽ گٻراهٽ مان عورت جي چهري تي اکيون اٽڪائي ڇڏيون، جيڪا اهائي ساڳي سوني هئي، جنهن سان گڏ هن شوق مان ”لابارا“ ڪيا هئا! پر غربت، وقت کان اڳ کانئس سونهن ۽ جوڀن ڦري ورتا هئا ۽ جنهن چهري تي، هن جي اڌورين چمين جا نقشا اتاريل هئا، اهو غربت جي تيزاب ۾ کامي، رنگ، روپ ۽ رعنائي وڃائي، بدصورت بڻجي پيو هو. دلڪش سوچيو: ”چهرن تي تيزاب هاريندڙ هٿن تائين قانون پهچي سگي ٿو، پر جن چهرن تي غربت جي ڏائڻ تيزاب هاري ٿي، ان جي F. I. R ڪنهن تي ڪٽرائجي!؟“ ياسمين حيرت مان ڪنهن پل سوني، ته ڪنهن پل دلڪش کي ڏسڻ لڳي. ياسمين جي حيرت ۽ تجسس کي محسوس ڪندي، دلڪش مصنوئي ٽهڪ ڏيندي ڳالهايو: ”اصل ۾ آئون ٿريو آهيان. چند سالن کان ٽنڊي باگي ۾ رهندڙ آهيان. سوني منهنجي ڳوٺائڻ ۽ هارياڻي رهي آهي، اڄ ڪافي سالن کان پوءِ کيس ڏٺم ته سڃاڻي نه سگھيس. وقت هن کي ڪيترو نه بدلائي ڇڏيو آهي!“ گيٽ تي بيٺل سوني ڀڻڪي: ”زميندار جي ڪئمپ تي ساڍا ڇهه سال بيگار ڪندا رهياسين، ٻچا بچن ڪامريڊ قادر جا، جنهن اسان کي آزاد ڪرايو“. ياسمين ڳالهه ڪٽيندي ماسيءَ کي گيهه جو دٻو سونيءَ کي ڏيڻ جو حڪم ڏنو. سونيءَ ڪجھه وڌيڪ ڳالهائڻ چاهيو، پر ياسمين ڇڙٻيندي چيس: ”گيهه مليو هاڻ هل، ڳوٺائيءَ سان ڪچهري ڳوٺ ۾ ڪجان“. هن جي پوئين جملي جي تلخي ۽ طنز، سونيءَ ۽ دلڪش سميت، در تي موجود ٻين عورتن به محسوس ڪئي، جن مان ڪن ته ٽهڪ ڏيئي، هڪ ٻي سان تاڙي به ملائي ورتي!
ياسمين ماين طرفان شور ڪرڻ تي ڪاوڙ ڪندئي، دائيءَ سليمت کي در ٻيڪڙي، ميل وارڊ مان هڪ عورت جو الٽرا سائوند ڪرائڻ جو چيو. در بند ٿيڻ بعد ياسمين دلڪش جي چهري تي نظرون کُپائي ڇڏيون. ننهن کان چوٽيءَ تائين ڏسندي، سندس پراسرار خاموشي، دلڪش جا ڇوڏا لاهيندي رهي، دلڪش سندس نظرن ۾ مشڪوڪ بڻجي پيو هو. سوني طرفان ساڻس ڄاڻ سڃاڻپ جي اظهار، هن کي مصنوئي خول مان ٻاهر آڻي بيهاريو هو، ماحول جي بيچينيءَ کي محسوس ڪندئي، دلڪش چرچي ۾ پڇيو: ”ميڊم ايترو ڌيان سان مونکي ڏسي رهيا آهيو، ڇا منهنجي مٿي تي سنڱ نڪري آيا آهن ڇا؟“. ياسمين ڀوڳ کي نظرانداز ڪندي، وراڻيو: “نه _ هن اسپتال ۾ جانورن جو نه، پر انسانن جو علاج ٿيندو آهي!“ ياسمين جي سنجيدگيءَ، دلڪش کي محطاط بڻائي ڇڏيو. دلڪش دل ئي دل ۾ سوچيو: ”ياسمين جيڪڏهن هنگامو ڪيو ته، آئون صحافي هجڻ واري ڳالهه تي پڙ ڪڍي بيهه رهندس!، ان جي ثابتيءَ لاءِ اخباري ڪارڊ به موجود آهي. “ هن پاسي واري کيسي ۾ هٿ هڻي، پراڻي اخباري ڪارڊ جي موجودگيءَ جي تصديق ڪئي. ياسمين سندس اکين ۾ اکيون ملائيندي پڇيو: ”توهان جو نالو ڇا آهي؟“ دلڪش لاپرواهيءَ مان وراڻيو: “دلڪش ٿري“. مايوسيءَ جو تاثر، ياسمين جي چهري تان ڊوڙ پائي موٽي ويو! ”ڇا توهان جو ٻيو نالو به آهي؟!“ پهريون دفعو ياسمين جي چهري تان هٺ ۽ غرور جا پاڇا گم ٿيڻ لڳا. لهجي ۾ التجا آميزيءَ جي جھلڪ شامل ٿي پئي. دلڪش کيس عجيب نظرن سان ڏسندي وراڻيو:”هر انسان جي اندر ۾، هڪ ٻيو انسان به هوندو آهي. جنهنکي ٻاهر جون اکيون ڏسي نه سگھنديون آهن!“ ياسمين جي چهري تي مرڪ موٽي آئي. رازداريءَ مان پڇيائين: “هاها _ اهو ڪير آهي؟“ دلڪش رڳو عاشقانه نگاهن سان ڏسندو ئي رهيو. ياسمين بيقراريءَ مان پڇيو:”سندس نالو بيچين ساگر ته نه آهي؟!“ دلڪش کي پڪ ٿي پيئي ته گمنام خطن، ياسمين جي دل ۾ ايتري جاءِ ضرور جوڙي هئي جو، هوءَ گھٽ ۾ گھٽ سخت رد عمل نه ڏيکاريندي. دلڪش سندس نگاهن ۾ نگاهون اوتي، چيو: ”جنهن البيلي شخص تولاءِ ڪيئي ڏينهن، ڪيئي راتيون، رت جا لڙڪ رنا آهن، اهو تنهنجو مجرم تنهنجي اڳيان موجود آهي!“. ياسمين جي اکين ۾ آلاڻ ڀرجي آئي، دلڪش سمجھي نه سگھيو ته اهي ڳوڙها خوشيءَ جا هئا، يا غم جا هئا!؟ ياسمين ڦڪي مرڪ مرڪندي چيو ”ذليل! تنهنجن ظالم خطن مونکي ڏاڍو تڙپايو آهي!“. دلڪش کي اهو جملو، عورتاڻي انا جي شڪست جو اعتراف محسوس ٿيو! جڏهن ته جملي ۾ موجود لفظ ذليل، پنهنجي لغوي معنيٰ جي ابتڙ، بنهه پنهنجائپ ۽ هجت ۾ ويڙهيل محسوس ٿيو. هن جي دل چاهيو ته هو ياسمين کي ڀاڪر ۾ ڀري، لوڪ کان لڪائي ڇڏي، يا وري هن جي ڪلهي تي ڪنڌ لاڙي روئي پوي. دلڪش ڏوراپو ڏيندي چيو: ”جانان! تو خط جو جواب ڇو نه لکيو؟“ ياسمين پيار مان ڏسندي وراڻيو: ”مونکي تنهنجي ائڊرس اصلي هجڻ جو يقين نه هو“. دلڪش شرارتي نگاهن سان ڏسندي چيو: ”آزمائي ته ڏسين ها“ ياسمين وراڻيو ”خط لکان ها ته تون ايترو جلد نه اچين ها“.
ٻنهين جي دل چاهيو ته پل به پري نه ٿين. پر سازشي شهر جي ماحول جي کين خبر هئي، ان ڪري دلڪش وري ملڻ جو واعدو ڪري موڪلايو. موڪلائڻ مهل ياسمين جي اکين ۾ آلاڻ هئي. ويندي ويندي ياسمين سان هٿ ملايائين، ته گداز هٿ جي گرميءَ جي ڪشش کيس پاڻ ڏانهن ڇڪيو. پر دل تي پٿر رکي اسپتال کان ٻاهر نڪري آيو. ٻنهين کي پڪ هئي ته هاڻ هو ايترو آسانيءَ سان هڪ ٻئي کان پري ٿي ڪونه سگھندا. ان ڪري سندن دل _ ڪتاب جي ورقن ۾، وري ملڻ جون اميدون، مور کنڀن جيان موجود هيون!.
دلڪش ٿري پوسٽ آفيس ۾ داخل ٿيو ته رمضان جي سواليه نظرن سندس سواڳت ڪيو. دلڪش جي هشاش بشاش چهري جي فاتحانه مرڪ، رمضان کي اتاولو بڻائي ڇڏيو. هن ٽيليفون جو بل کڻي ايندڙ شخص کي جلد فارغ ڪيو ۽ پوءِ دلڪش کان حال احوال وٺڻ لڳو. دلڪش سموري ماجرا ٻڌايس ته بي اعتباري ڪندي، پڇيائين: ”تون مونسان ڊرامو ته نه ڪري رهيو آهين؟!“.
***

اسپتال کان موٽندي ياسمين جا قدم هلڪا هلڪا ٿي پيا، ڄڻ سالن جو بار هن تان لهي پيو هو. طلاق کانپوءِ بيرنگ بڻيل هن جي زندگي ۾، دلڪش جو پيار نوان رنگ پينٽ ڪرڻ لڳو هو. پهرين ملاقات ۾ ئي دلڪش کيس پنهنجي لفظن جيان سهڻو، من موهڻو ۽ منفرد لڳو هو. پهرين ملاقات ۾، جڏهن کيس دلڪش جي اصليت معلوم ٿي هئي ته هن اڳيان شاديءَ جو تصور آرس ڀڃي جاڳي پيو هو. هن خيالن ئي خيالن ۾، پنهنجن مينڌي هاڻن هٿن ڏانهن ڏٺو هو. ان وقت شرميلي احساس جي چادر ۾ ويڙهجي، هن دلڪش ڏانهن ڏٺـو هو، جيڪو بند دروازي ڏانهن ڏسي رهيو هو!
ياسمين جڏهن گھر پهتي ته هن پنهنجي ٻنهي ٻارن کي ڀاڪر ۾ ڀري چميون ڏنيون. ٻنهي ٻارن هڪ ٻئي جون شڪايتون ڪيون ۽ ماءُ کان خرچي گھري. ياسمين هر هڪ کي ڏهن رپين جا ٻه نوٽ ڏنا، پر ٻار راضي نه ٿيا ڪبير ٻانهن جي گھڙي ۽ بشير ريڊيو وٺي ڏيڻ جو مطالبو ڪيو، ياسمين کين سمجھائيندي چيو: ”اوهان اهي شيون اڳي به ڪيترائي دفعا ورتيون ۽ ٽوڙيون آهن، وري اڄ وٺندا، سڀاڻي ٽوڙي ڇڏيندا، مون وٽ ايترا پئسا ناهن جو اوهان کي وٺي ڏيان“. پر ٻئي ٻارڙا روڄ راڙي ۾ لڳي ويا. جڏهن روڄ راڙي اثر نه ڪيو ته، گھر جا برتن کڻي ٽوڙڻ لڳا. ياسمين جو پوڙهو پيءُ جمال خان پنهنجي عادت موجب ٻارڙن کي نصيحتون ڪندو رهيو، پر اٺ ۽ ڏه سالن جي انهن ڇيڳرن ٻارن لاءِ سندس نصيحت، سانن لاءِ مک وانگر هئي. ياسمين جي گھريلو ملازمه پنهنجو زخمي هٿ ڏيکاريندي، ياسمين کي دانهن ڏني”باجي ڪبير منهنجو هٿ ڦٽيو آهي، ۽ بشير پاڻي جو دلو ٽوڙي ڇڏيو آهي“ ياسمين ڪاوڙ ۾ پاراتا ڏئي، ٻارن ڏانهن الر ڪئي. ٻئي ٻار ڊوڙي گيٽ وٽ وڃي بيٺا. ڪبير چيو، ”آئون ڪراچيءَ جي گاڏي ۾ چڙهان ٿو. بشير ڌمڪي ڏني، “ ريڊيو نه مليو ته آئون اوهان جي سمهڻ کان پوءِ رسيءَ سان ٻڌل ٻڪري کولي ڇڏيندس، جيئن وڃائجي وڃي ۽ اوهان کي چانهه لاءِ کير نه ملي. “ اوچتو جمال خان جو ڏهٽن لاءِ سانڍيل پيار جاڳي پيو. ياسمين کي چيائين:”امان! ٻارن جي دل آزاري نه ڪر، پيءُ کان محروم آهن“ ياسمين پرس کولي ٻارن کي گھڙي ۽ ريڊيو وٺڻ لاءِ پئسا ڏنا ته، ٻئي ٻار گدگد ٿيندا بازار هليا ويا. ياسمين باورچي عورت کي ماني آڻڻ لاءِ چيو ۽ بيڊ تي ويهي رهي.
ياسمين کي بيڊ تي ويهندي محسوس ٿيو ته بيڊ جي پاسي واري پٽي ٽٽل آهي. هوءَ جھٽ پٽ بيڊ تان لهي جمال سان گڏ کٽ تي وڃي ويٺي. ماني کڻي ايندڙ باورچي عورت کي سخت لهجي ۾ چيائين ”اڄ وري بيڊ ٽٽو آهي!؟“. باورچياڻي افسوس ڪندي وراڻيو:”تنهنجن ٻارن بيڊ تي ملهه راند پئي ڪئي ۽ ٽپا پئي ڏنا، مون گھڻو ئي چيو پر مڃين ئي نه!“ ياسمين سختيءَ مان چيو: “تون روڪين ها نه!“.
باورچياڻي ٻانهن تي لڳل زخم ڏيکاريندي روئڻهارڪي لهجي ۾ چيو ”روڪيم تڏهن بشير مونکي ٻانهن تي لٺ هڻي ڪڍي، چاچي جمال به گھڻو ئي سمجھايو پر مڙيا ڪونه“. ياسمين خاموش ٿي ويئي. جمال ڳالهاڻو ”ڪبير ۽ بشير دادلا آهن. ياسمين جي طلاق کان پوءِ ٻارن جي پيءُ، ٻار وٺڻ لاءِ ڪورٽ ڪئي پر اسان ٻه سال کيس وڙهي ٻار وٺي ورتا هئا. “ باورچياڻي انهن جملن ۾ ڪابه دلچسپي نه ورتي. جمال جون اهي ڳالهيون هن ڪيئي ڀيرا ٻڌيون هيون. جمال انهن ماڻهن مان هو، جن وٽ محدود موضوع هوندا آهن، جن کي وري وري رڳڙيندي، اهو ناهن ڏسندا ته ٻڌندڙ تي ڪهڙو اثر ٿئي ٿو! جمال، ٻارن جي حاصلات لاءِ ياسمين سان گڏجي ڪيل پنهنجي جدوجهد جي ڊگھي وارتا ٻڌائيندو رهيو. باورچياڻي کي منجھند جي بچيل ماني پنهنجي ٻارن کي کارائڻ لاءِ جلدي گھر وڃڻو هو. پر جمال خان جي ڳالهه نه ٻڌي، هن پنهنجي روزيءَ تي لت ڏيڻ جو رسڪ کڻڻ نه ٿي چاهيو. کيس خبر هئي ته جمال خان جي ناپسنديدگي، نيٺ ياسمين تي به اثر انداز ٿي سگھي ٿي! هوءَ بي دليءَ مان جمال خان جون ڳالهيون ٻڌندي ۽ بور ٿيندي رهي. هن جي تصور ۾ بکايل ٻارن جون اکيون آليون ٿينديون رهيون، جيڪي سندس اوسيئڙي ۾، ٽري ويل ٽاڻي جي بک سان جھيڙي رهيا هئا. جمال جي ڳالهه ڊگھي ٿي پئي. نيٺ ياسمين کي مداخلت ڪرڻي پيئي : ”بابا هاڻ اوهين پنهنجي ڪمري ۾ وڃو، آئون سمهان ٿي“. ياسمين ڪمري جون دريون بند ڪري، کٽ تي ليٽي پيئي. اکيون بند ڪيائين ته دلڪش جو وجود هن جي تصور ۾ سرڪي آيو. ان تصور منجھان کيس عجيب آسيس محسوس ٿيڻ لڳي. سندس احساس، دلڪش جي يادن جي چيچ جھلي، چهل قدمي ڪرڻ لڳا. هن جي دل چاهيو ته هوءَ سدائين انهن خيالن جي سمنڊ مٿان ترندي رهي!
اوچتو هن کي هڪ خيال ڇرڪائي وڌو : ”دلڪش وري ڪڏهن ايندو؟“ هن سوچيو: ”هن وري ملڻ جو واعدو ڪيو آهي، ٿي سگھي ٿو، هن جو وري ملڻ ٻن مهينن تي محيط هجي“. ياسمين کي بيچيني محسوس ٿيڻ لڳي. خطن جي اذيت ناڪ انتظار جي تجربي، کيس بيحد حساس بڻائي ڇڏيو هو. بييقين انتظار جوتصور هن لاءِ عذاب بڻجي پيو. هن پنهنجو پاڻ کي آٿت ڏيندي سوچيو: ”دلڪش جو ڳوٺ پري ناهي، اچڻ ۾ دير ڪيائين ته ڪرائي تي ٽيڪسي کڻي، اتي هلي وينديس“ هن پاڻ کي تسلي ڏني. ٻي لمحي وهم جي ٻي ڇيت، سندس هانءُ ۾ کپي ويئي. ”دلڪش ٽنڊي باگي هليو ويو ته پوءِ. . . . . . . . . . !؟ “. هن جون ٻوٽيل اکيون کلي ويون. هن وري اهو سوچي پاڻ کي مطئمن ڪيو ته سرڪاري اسپتال ۾ دلڪش جي ڳوٺ جون شودر عورتون اچن ٿيون، جن هٿان چٺي موڪلي هوءَ کيس گھرائي وٺندي ۽ پوءِ تاڪيد ڪندي ته هو بنا ٻڌائڻ جي ٽنڊي باگي نه وڃي. حاڪميت ۽ ملڪيت جي ان احساس ۾ دلڪش کيس وڌيڪ پيارو ۽ پنهنجو پنهنجو لڳو!
***

دلڪش ٿري ڳوٺ کان شهر ايندڙ ڇڪڙي جي ڇت تي ويٺو ته ڇڪڙو ڪچي رستي جي ڌوڙ اڏائيندو شهر ڏانهن وڌڻ لڳو. ياسمين سان ملڻ جي رنگين تصور ڇڪڙي جي اڙانگي سفر کي به آسان بنائي ڇڏيو. پر هڪ حقيقت هن کي ٿورو پريشان بڻائي وڌو. ڇڪڙي جي مسافرن مان چند اکيون، هن ۾ اٽڪي پيون هيون. چپندڙ نظرن جي گھيري ۾ هن پاڻ کي بيچين محسوس ڪيو. هن پريشانيءَ ۾ ڪپڙن ڏانهن ڏٺو، پر ڪٿي به کيس ڪو داغ يا ٽوٽو نظر نه آيو. هن بيساخته مٿي تي هٿ ڦيرائي وار ڇنڊيا، جيئن اها تسلي ڪجي ته ڪچي رستي جي اڏندڙ ڌوڙ ۾ ڪوئي ڪک پن ته وارن ۾ ناهي ڦاٿو، جيڪو ڄاتل سڃاتل مسافرن جي ڌيان جو مرڪز بڻجي رهيو هو. پر وارن ۾ کيس نه ته ڪو ڪک پن لڌو ۽ نه ئي مسافرن جي غير معمولي ڌيان جو ڪو سبب سمجھه ۾ آيو. اهي مسافر آسپاس جي راڄن جا سندس سڃاڻو هئا. هڪ همراهه هن ڏانهن ڏسندي چيو ”اڄ ڪلهه ڏاڍا خوش آهيو سائين!“ همراهه جي ڳالهه کيس سمجھه ۾ نه آئي،. چپندڙ نظرن ۾ پاڻ پريشان ٿي رهيو هو، پر ماڻهو کيس خوش ڏسي رهيا هئا!
ڇڪڙي مان لهي اسلام ڪوٽ جي ننڍڙي شهر جي پراڻي ڇوٽڙي بازار مان لنگھيو ته ٻين ماڻهن جون نظرون به مٿس اٽڪي پيون. هن کي ياد آيو ته ٻه سال اڳ جڏهن هن اخبارن لاءِ ڪالم لکيا هئا ته، هن شهر جي ماڻهن کيس ايئن ئي حيرت مان ڏٺو هو، جيئن اهو انهن جي تر جو، انهن ئي منجھان نه پر ڪو معزز شخص هو. پر آهستي آهستي اهو چارم گھٽجي ويو ۽ هاڻ وري انهن نگاهن جي دلچسپي کيس سمجھ ۾ نه آئي. بزار مان لنگھندي ڪن ماڻهن هن کي هوٽل جي چانهه لاءِ صلاحيو پر معذرت ڪري اڳتي وڌي ويو. پوسٽ آفيس ۾ پهتو ته رمضان شرارتي مرڪ سان سندس سواڳت ڪيو. رسمي حال کانپوءِ رمضان ٻڌايس :”يار تنهنجي معاشقي جي خبر، سڄي شهر ۾ جھنگ جي باهه جيئن پکڙجي پئي آهي. حيرت آهي جو ايترو جلد، اها خبر ايتري عام ڪيئن ٿي آهي؟“. رمضان جي ڳالهه ٻڌڻ کانپوءِ دلڪش کي پاڻ تي اٽڪيل پرُتجسس نگاهن جو سبب سمجھه ۾ اچڻ لڳو. هن کي خبر هئي ته ٿر جي گھٽ مصروف ۽ غير گنجان آباديءَ ۾ خبرون ڪيئن نه جلدي، بيپاڙي ول جيئان پکڙنديون آهن. سنسني خيز خبرون پکيڙڻ جي هيراڪ چپن وٽ هاڻ هي پاڻ دلچسپ موضوع بڻجي پيو هو، انهيءَ ڳالهه جو کيس چڱيءَ ريت احساس هو. کيس اهو به محسوس ٿيو ته ياسمين سان ملاقات وقت گيهه وٺڻ لاءِ آيل عورتن، دائي سليمت يا ياسمين جو ميسيج کڻي ايندڙ شودر عورت مان ڪنهن هڪ وات مان اها ڳالهه ليڪ ٿي هئي. جيئن ته ياسمين کي سڀ ڊاڪٽرياڻي چوندا هئا ۽ دلڪش پاڻ چڱي مڙس جو پٽ ۽ قلمڪار هو، تنهن ڪري ان قصي کي اهميت ۽ دلچسپي ملي هئي. هن کي خاموش ڏسي رمضان رازداريءَ مان چيو : ”ٿاڻي جي هڪڙي سپاهيءَ به مونکان تنهنجي معاشقي متعلق پڇيو، پر مون لاعلمي ظاهر ڪئي“. دلڪش وراڻيو: ”مهرباني!“. رمضان صلاح ڏيندي چيس :”باهه ٻري وئي آهي، تون ڪجھه ڏينهن لاٰءِ ٽنڊي باگي هليو وڃ“ دلڪش مرڪندي وراڻيو: ”عشق ۽ مشق لڪائي نه لڪندا. هونئن به مارئي سينڊ ۾ ڪونه ڳائبي. ڀل ته فسانو ٺهي دنگ ڪري، آئون افيئر جو حصو ٿيڻ کي انجواءِ ڪندس!“.
پوسٽ آفيس مان نڪري، هو جيئن ئي، اسپتال پهتو ته کيس ڏسي ياسمين ٿورڙي پريشان ٿي پيئي. سندس پريشانيءَ جو اهو تاثر محسوس ڪندئي، دلڪش کي عجب لڳو ته آخر ياسمين کي سندس هتي اچڻ ڇو برو لڳو هو!؟. ياسمين پريشانيءَ مان آسپاس نهاريندي دائي سليمت کي گائننگ روم ڏانهن موڪليندئي، دلڪش کي چيو : ”پنهنجي پيار جي خبر الاءِ ڪيئن اسپتال جي ڊاڪٽرن کي پئجي چڪي آهي. ڪالهه ايم ايس مونکي آفيس ۾ گھرائي توهانجي هتي نه اچڻ ۽ اسپتال ۾ پنهنجي نه ملڻ جي سخت تنبيهه ڪئي آهي“. دلڪش کي پڇتاءُ ۽ درد گاڏڙ رهنڊ لڳي. اداس لهجي ۾ پڇيائين: ”ڇا بدمزاج ڊاڪٽر جي اها تنبيهه، هر هنڌ ملڻ تي لاڳو رهندي؟!“ ياسمين کي هن جملي ۾ موجود شڪايتي ميار جي زهر ماري وڌو. انتهائي پيار مان وراڻيائين: ”منهنجا مٺا! آئون توکي هتي اچڻ کان روڪيان ته نه ٿي، پر ڊاڪٽر جي رويي جي ڳالهه ٻڌائي رهي آهيان. هونئن به تنهنجي لاءِ هر رسڪ کڻڻ لاءِ تيار آهيان. “ دلڪش کي ياسمين جو اهو انداز بنهه پنهنجائپ وارو لڳو. بيساخته سندس نظرون ياسمين جي اکين سان ٻکجي پيون. هن جي اندر مان محبت، پيار ۽ پنهنجائپ جا احساس، سندس نگاهن ۾ اوتجي آيا، جن کي ياسمين به محسوس ڪيو! دلڪش چيو: ”تنهنجي عزت خاطر، هاڻ ڪڏهن به اسپتال نه ايندس، ملڻ لاءِ ڪا ٻي واٽ ڳولڻي پوندي“. ياسمين چيس: ”اڄ موڪل کانپوءِ توهان منهنجي گھر اچجو، بابا کي مطمئن ڪرڻ لاءِ ڪو بهانو گھڙي وٺجو“. دلڪش ڪجھه سوچيندي چيو: ”تون ايئن سمجھه ته منهنجي وابستگي ريڊيو حيدرآباد سان آهي. نوان آواز ڳولڻ لاءِ تو تائين پهتو آهيان. وڌيڪ ڳالهين لاءِ اڄ توسان ملڻ تنهنجي گھر اچي رهيو آهيان“. ياسمين کان پوپٽ جھڙو ٽهڪ ڇڏائي ويو. چيائين: ”واهه! ڇا ته ڪهاڻي گھڙي اٿئي. ڪاش اهو سچ هجي ها! ننڍپڻ ۾ آئون ريڊيو شوق سان ٻڌندي هئس. ريڊيو تي ڪمپيئرنگ ڪرڻ جي شوق جو ذڪر، مون بابا سان اڪثر ڪيو آهي. “ دلڪش ڪجھه سوچيندي چيو:”اوهان جي والد صاحب جيڪڏهن ڪمپيئرنگ جي معاوضي، ۽ پروگرام ڪرڻ جي حتمي تاريخ متعلق پڇيو ته پوءِ. . . . . . ؟!“ ياسمين وراڻيو: ”نه نه، بابا ايئن نه پڇندو، بس هو مطمئن ٿي ويندو“ دلڪش ياسمين جي گھر اچڻ جو واعدو ڪري اسپتال مان ٻاهر نڪري آيو.
***

جڏهن دلڪش ياسمين جي گھر جو در کڙڪائي رهيو هو ته شام جا 3 ٿي رهيا هئا. ياسمين دلربا مرڪ سان دروازو کولي کيس اندر وٺي آئي. ياسمين جو ڪرائي وارو گھر ورانڊن سميت ٻن جاڙن ڪمرن تي مشتمل هو. ننڍڙي دروازي جي ڪري ٻئي ڪمرا هڪ ٻئي سان ڳنڍيل هئا. هڪ ڪمري جو دروازو ٻاهر به کليو ٿي، جيئن ان کي بيٺڪ طور به استعمال ڪري سگھجي. دلڪش جون اکيون گھر جي لوڪيشن جو جائزو وٺـنديون رهيون. ياسمين سان گڏ ڪمري ۾ داخل ٿيو ته جمال خان کٽ تي ويٺل هو ۽ ٻئي ڇوڪرا کٽ تي ماني کائڻ ۾ مصروف هئا. دلڪش احترام سان جمال خان کي کيڪاريو. جمال خان جي عمر سٺ سال هئي. جسماني طور صحت مند ۽ مٿي جا وار اڇا هئس. سندس چهرو ڪنهن به تاثر کان خالي هو. دلڪش کي محسوس ٿيو ته ياسمين واتان سندس جو تعارف جمال خان سان اڳ ئي ٿيل هو.
مختصر خاموشيءّ بعد جمال خان چيو:”ياسمين ننڍڙي هئي ته آئون ريڊيو وٺي آيو هئس. شروع ۾ ياسمين ريڊيو سان کيڏندي هئي، پر پوءِ هوءَ ريڊيو جا پروگرام ٻڌڻ لڳي. . !“ ياسمين جمال خان جي ڳالهه ڪٽيندي چيو: ”منهنجو اهو شوق نوڪري ملڻ تائين جاري رهيو“ دلڪش موضوع جي گھرج کي سمجھندي چيو: ”منهنجي وابستگي اڄڪلهه ريڊيو پاڪستان سان آهي. اسان کي هڪ پروگرام لاءِ هڪ زنانه آواز جي ضرورت آهي، شايد ياسمين ان لاءِ موزون رهندي. “ جمال خان جھٽپٽ وراڻيو: ”ياسمين صلاحيتن سان مالا مال آهي. ڏکي کان ڏکيو ڪم به هن اڳيان آسان ٿي پوندو آهي. . . . . . . . . . . “ ۽ ايئن جمال خان، ياسمين جي ننڍپڻ، شادي ۽ ملازمت تائين زندگيءَ جو احوال اوريندو رهيو. ياسمين جون خوبيون ڄڻ کيس پنهنجيون خوبيون محسوس ٿي رهيون هيون. جمال خان خاص طور انهن ڳالهين تي وڌيڪ زور ڏيئي رهيو هو، جڏهن سندس بقول زندگيءَ جي مشڪل مرحلن ۾ هن ياسمين جي رهنمائي ڪئي هئي. جمال خان جي ڊگھي وارتا جاري رهي. دلڪش سک جو ساهه کنيو جو جمال خان، هن کان ياسمين جي ريڊيو تي پهچڻ متعلق وڌيڪ سوال ڪونه پڇيا. هن نوٽ ڪيو ته جمال خان کي پڇڻ کان وڌيڪ ٻڌائڻ سان دلچسپي هئي ۽ هو ٻڌندڙ جي رد عمل کان به بلڪل بي نياز شخص هو.
باورچياڻي بدران ياسمين پاڻ ماني کڻي آئي. جمال خان اڳ ئي مانيءَ مان فارغ ٿي چڪو هو. ان ڪري دلڪش کي اڪيلي سر ماني کائڻي پيئي. گھربل شيون ياسمين پاڻ کڻي رهي هئي. هڪ مرحلي تي هن بشير ۽ ڪبير کي پاڻي آڻڻ لاءِ چيو پر ٻئي ڄڻا ٻڌو اڻٻڌو ڪري، ڇڪو راند کيڏڻ ۾ مصروف رهيا. دلڪش ماني کائيندو رهيو، جمال خان جي اڻکٽ وارتا جاري رهي. حيرت انگيز طور سندس موضوع چيوگم جيان اينگھندو رهيو. انهي دوران ڪبير ياسمين کي خرچي ڏيڻ لاءِ زور ڀريو. سندس آواز ٻڌي بشير به اچي پهتو ۽ ٻئي ياسمين کان خرچي گھرڻ لڳا. ياسمين ٻنهين کي ڏهه رپين جا ٻه نوٽ ڏنا ۽ اهو به ياد ڏياريو ته صبح کان هيستائين اهي ٻه دفعا اڳي ئي خرچي وٺي چڪا هئا. پر ڇوڪرن ڏهن روپين تي بس نه ڪئي، ڪبير چيو ته هن کي سائيڪل ڪرائي تي هلائڻ، فلم ڏسڻ سميت سنبوسا کائڻا آهن. جڏهن ته بشير اسڪولي دوستن سان گڏ پيپسي پيئڻ ۽ وڊيو گيم کيڏڻ لاءِ وڌيڪ خرچيءَ جو مطالبو ڪيو. ياسمين وٽ ان وقت شايد کُلا پئسه موجود نه هئا، ان ڪري هن ڏيڻ کان مجبوري ظاهر ڪئي. ڇوڪرن روڄ راڙو شروع ڪري ڏنو. گھربل خرچي وٺڻ لاءِ هل هنگامو وڌيو ته دلڪش ماحول جي تلخيءَ کي ختم ڪرڻ لاءِ کيسي کي هٿ هنيو. ياسمين جي اکين ۾ هلڪي شرمندگي رهجي ويئي.
جمال خان جي ڊگھي وارتا شام 5 وڳي تائين جاري رهي. هتي دلڪش ٻه ڳالهيون نوٽ ڪيون، هڪ ته ياسمين کي دلڪش جي بوريت جو احساس ڇو ڪونه ٿيو؟ ٻيو ته ڇا هوءَ جمال خان کي رڳو ان ڪري صحيح سمجهي رهي هئي، جو هو سندس والد هو. نيٺ ياسمين شام جي چانهه هوٽل تان آڻڻ لاءِ جمال خان کي روانو ڪيو. ڪمري ۾ اڪيلائيءَ جا لمحا ملندئي ئي، انوکن احساسن ۽ جذبن جي دلبريءَ جي بارش وسڻ لڳي، جنهن دلڪش جا سمورا ٿڪ لاهي ڇڏيا. هن آسپاس ڏسندي ياسمين کان پڇيو: ”اوهان رات جو ڪٿي سمهندا آهيو؟“ ياسمين وراڻيو: ”اسان سڀ گھر ڀاتي ٻاهر اڱڻ تي پٽ پنکو رکي سمهندا آهيون. “ دلڪش مرڪندي چيو: ”اڄ رات تون هن ڪمري ۾ سمجھان. رات 12 وڳي کانپوءِ آئون هن ڪمري جي گليءَ ڏانهن کُلندڙ ڄاريءَ واري دريءَ تي هلڪي دستڪ ڏيندس. تون وچئين در مان ڀر واري ڪمري ۾ پهچي، پويون چور دروازو کولجان. آئون هليو ايندس“ ياسمين مرڪي پيئي. پڇيائين: “ايترو جلدي اهڙو منصوبو ڪيئن ٺاهيئي“.
دلڪش به مرڪندي وراڻيو: ”جنهن وقت جمال خان ڳالهيون ٻڌائي رهيو هو. ان وقت منهنجو ڌيان ظاهري طور سندس ڳالهين ۾ هو، پر اصل ۾ آئون توسان اڄ ئي ملڻ جو منصوبو ٺاهي رهيو هئس ۽ خيالن ئي خيالن ۾ چور دروازي مان توسان ڳجھو ملڻ جي ريهرسل ڪندو رهيس ۽ جيئن. ئي اڪيلائي نصيب ٿي ته منصوبو تو اڳيان رکيو اٿم. “ ياسمين مصنوعي رعب مان چيو: ”آئون ايئن ئي ڪنديس، پر سامهون گھر واري همراهه جو خيال رکجان، بيٺڪ ۾ ويهي دير تائين جاڳندو آهي. “
چانهه پيئڻ کانپوءِ دلڪش رسمي طور عورت ياسمين بدران، جمال خان سان الوداعي هٿ ملايو. ياسمين تي هن رڳو حسرت آميز نگاهه وڌي. ياسمين جي اکين ۾ کيس اڄ رات ملڻ جو واعدو اٽڪيل نطر آيو!
دلڪش جي وڃڻ کانپوءِ ياسمين جمال خان اڳيان دلڪش جي ساراهه جا ڍُڪ ڀريا، جن ۾ دلڪش جي ڳوٺان ايندڙ انهن عورتن طرفان ٻڌايل حوالا به شامل هئا، جيڪي انهن دلڪش ۽ سندس خاندان متعلق ٻڌايا هئا. جيئن ته ياسمين ۽ دلڪش جي پهرينءَ ملاقات بعد، انهن عورتن کي ياسمين ۽ دلڪش جي تعلق جي خبر پئجي چڪي هئي. ان ڪري انهن جيترو ٿي سگھيو، اوترو وڌائي، سڌائي دلڪش جي تعريف ڪئي. جيئن ياسمين جي خوشنودي حاصل ڪري، گيهه جو دٻو وٺي سگھجي. اهي ڳالهيون ياسمين کان جمال خان تائين پهچندي، پهچندي وڌيڪ مبالغه آرائيءَ ۾ ويڙهجي پيون. ڇو ته ياسمين جمال خان اڳيان دلڪش کي وڻائڻ چاهيو ٿي، جيئن هن جي اندر ۾ سانڍيل دلڪش سان شاديءَ جي حسرت جي پورائيءَ جو وقت اچي ته، جمال خان کي “ها”ڪرائڻ ۾ آساني ٿئي. جمال خان به اڪثر ماڻهن جيان هر ڳالهه کي پنهنجي پسند مطابق محسوس ڪرڻ جو قائل هو، ان ڪري پنهنجي شخصي معيارن موجب ڳالهه جو اثر قبول ڪندو هو! کيس پسند ايندڙ ۽ ويجھن رشتيدارن جي ٻڌايل ڳالهه صحيح، جڏهن ته ڌارين ۽ ناپسنديده ماڻهن جي ڳالهه غلط لڳندي هئي. هن وٽ صحيح ۽ غلط جا تصور، مذهبي، سماجي ۽ ذاتي مفادن مان گھڙيل خود ساخته ميارن جا محتاج هئا!
ياسمين کي ايندڙ رات جو الڪو بيچين بڻائي رهيو هو. هن جي نگاهه هر هر وال ڪلاڪ تي اٽڪي رهي هئي. گھڙيال جي ڪانٽن جيان سندس دل به تيزيءَ سان ٽُڪ ٽُڪ ڪري رهي هئي. باورچياڻيءَ کي هن بک لڳڻ جو بهانو ٻڌائي، رات جي ماني معمول کان ڪجھه سوير پچائڻ جو حڪم ڏنو. نيل پالش هڻڻ کانپوءِ هن ٽٿ پيسٽ جو استعمال ڪيو ۽ پوءِ هوءَ ٻاهر اڳڻ تي رکيل کٽ تي اچي ليٽي. بنا شڪ جي ايندڙ رات هن لاءِ خوشيءَ جي رات هئي. جنهن جو انتظار ڊگھي عرصي تائين، هن جي شعور ۽ لاشعور ۾ اٽڪيل رهيو هو! پر الاءِ ڇو؟ سماجي جرم جي چور احساس، هر هر سندس خوشين ۾، رخنو ٿي وڌو! ۽ ايئن هوءَ ايندڙ رات جي ڪٺن انتظار ۾، دلڪش سان ملڻ جي پُراسرار ڪيفيتن تي سوچي، خوشي ۽ شرمندگيءَ جي احساسن جي اجرڪ ۾ ويڙهجي رهي هئي، ته ٻئي طرف سماجي جرم جي انديشي ۾، پنهنجو پاڻ سان اٽڪي رهي هئي. اڳئين خيالن جو سحر، بهرحال پوئين خيالن تي حاوي هو!.
سج لٿو ته سانجهه جي ستارن آڪاش جي سينڌ سجائي ڇڏي. ياسمين ستارن تي نظر وڌي ته هن کي تازو خريد ڪيل چڪني جو بلو جوڙو ياد آيو. جنهن جي چولي تي ستارون ايئن جڙيل هيون، جيئن آسمان تي تارا. هن سوچيو: ”اڄ هوءَ اهو ئي وڳو پائيندي“. پر ٻئي لمحي هن کي خيال آيو: “نه اهو جوڙو گرم ۽ کُهرو آهي ۽ اهڙن موقعن لاءِ نامناسب به!“ ٻئي لمحي هن جو خيال، گلابي رنگ جي سنهين ريشمي وڳي ڏانهن هليو ويو. هن فيصلو ڪيو ته هوءَ اڄ رات لاءِ اهوئي جوڙو پائيندي. ان وقت بشير ۽ ڪبير هڪٻئي سان وڙهي رهيا هئا. بشير جا داٻا ۽ ڪبير جون دانهون ياسمين جي خيالن کي وکيرڻ لڳا. انهن محبوب خيالن ۾، اهو رخنو ياسمين کي ناگوار لڳو.
رات جي مانيءَ کانپوءِ باورچياڻي پنهنجي گھر هلي ويئي. ياسمين ڪپڙن جي ڪٻٽ مان ڳاڙهو جوڙو ڪڍي، باٿ روم ۾ هلي ويئي. تيز بلب جي روشنيءَ ۾، شاور هيٺان هن جي نرم بدن تان شيمپو ترڪندو رهيو. سفيد شيمپوءَ جي نفيس ڇهاءُ ۾، کيس پنهنجو بدن نئين دريافت محسوس ٿيو. ساڄي ٽنگ تي شيمپوءَ جي هاريل گھاٽي ڦُڙي تي نظر پيئس ته، هوءَ لڄاري مرڪ ۾ شرم ٻوٽي بڻجي پيئي!
باٿ روم مان نڪري، ڳاڙهو جوڙو پائي، هوءَ آئيني اڳيان اچي بيٺي، بلب جي تيز روشنيءَ ۾ سندس چهرو چمڪي رهيو هو. ڳاڙهي جوڙي ۽ دلڪش سان ملڻ جي خوشيءَ، سندس رنگت ۾ زبردست نکار آندو هو. اڄ آئيني ۾ کيس پنهنجي تصوير سٺي لڳي رهي هئي. هن وارن کي ڦڻي ڏيئي بڪل لڳايو ۽ هلڪو ميڪ اپ ڪري پرفيوم هنيو. کيس خيال آيو: ”ڏينهن جو دلڪش سان ملڻ کان هن وقت وڌيڪ سهڻي لڳي رهي آهيان. ڪاش! هن وقت دلڪش مونکي ڏسي!“. پر ٻئي لمحي هن کي هڪ خيال، ٿورڙو مايوس ڪيو ته دلڪش رات جي اونڌاهيءَ ۾ چور دروازي مان داخل ٿيندو ۽ بلب وسائڻ مجبوري هوندي، ان ڪري هو کيس ڳاڙهي جوڙي ۾ ڏسي نه سگھندو! آئيني تان هٽي هن ٻاهر اڱڻ تي نظر وڌي. جمال خان جي کٽ ڀرسان ڇوڪرا ستل هئا. جڏهن ته جمال خان کٽ تي پاسا ورائي رهيو هو. هوءَ اڱڻ تي هلي آئي. جمال خان کي چيائين: ”بابا آئون ڪمري اندر بيڊ تي سمهان ٿي، ڇت پنکي ۾ وڌيڪ هوا آهي. “
واپس ڪمري ۾ اچڻ کانپوءِ هن وري آئيني ۾ پنهنجي تصوير ڏٺي ۽ وال ڪلاڪ تي نظرون اٽڪائي ڇڏيون. رات جا پوڻا يارهن ٿيا هئا. هن کي گھڙيال جي ڪانٽن جي رفتار بنهه سست محسوس ٿي. هن کي خيال آيو ته چاٻيءَ تي هٿ رکي، گهڙيال جي ڪانٽن کي اڳتي ڪري ڇڏجي. پنهنجي ان احمقاڻي خيال تي، هوءَ پاڻ ئي مرڪي پيئي.
***

دلڪش ٿري ياسمين وارن کان موڪلائي جيئن ئي بس اسٽاپ تي پهتو ته ڪيئي نگاهون مٿس اٽڪي پيون. کيس نگاهن جي دلچسپيءَ جي ڪارڻ جي خبر پئجي چڪي هئي، ان ڪري انهن کي نظر انداز ڪري اڳتي وڌندو رهيو. کيس اڄوڪي رات هن شهر ۾، ڪنهن واسطيدار وٽ ترسڻو هو، جتان آڌي رات جو ياسمين سان ملڻو هئس. هن جي سوچ ۾ ڪيترن ئي مقامي دوستن ۽ واقفڪارن جا نالا ايندا رهيا. جن تي هو منتخب يا رد ڪرڻ جي انداز سان سوچيندو رهيو. ڪيئي نالا رد ٿيڻ پڄاڻا نيٺ ٽي نالا، آپشن طور هن جي سوچ ۾ تري آيا. رمضان، رحمت علي ۽ ديا رام. بيشڪ رمضان هن جو دلبر دوست ۽ گھڻگھرو هو، پر سندس سوچ سماجي ضابطن جي تابع هئي. وڏڙن جي پسند تي هلڻ به سندس مجبورين ۾ شامل هو. هن جي خيرخواهيءَ تي شڪ نه هو، پر سندس خلوص، ڳالهين ۽ مشورن تائين محدود هو. عملي طور رسڪي ڪمن کان لنوائيندڙ هو. ان ڪري دلڪش وٽس ترسڻ جي زحمت ڏيڻ مناسب نه سمجھي. رحمت علي دلڪش کي پنهنجو دوست سمجھندو هو، پر دلڪش کيس عليڪ سليڪ کان وڌيڪ دوستيءَ جي جاءِ ڏيئي نه سگھيو هو. ان جو سبب ٻنهين جي طبعيتن جا فرق هئا. رحمت ٻئي جي دانگهيءَ تي لولو پچائڻ جون اٽڪليون ڳوليندڙ ۽ ڪم ڪڍائيندڙ شخص هو. قربانيءَ جي جذبي کان خالي ۽ چاپلوسيءَ جا تاج محل اڏيندڙ انسان! بيوقوفيءَ جي حد تائين جذباتي ۽ پنهنجي تعريف ٻڌڻ جو ڪوڏيو هو. افواهه ٻڌڻ ۽ افواهه پکيڙن جو هيراڪ، لٻاڙي ۽ چالباز! طاقتور ۽ بااثر ماڻهو سندس آئيڊيل هئا! اهڙي ماڻهوءَ تي اعتبار ڪرڻ ايئن هو، جيئن بڊي جي ڪوسي رات ۾، ٿري ڀٽن تي اگھاڙن پيرن هلڻ باوجود اها اميد رکجي ته نانگ بلا جي ڏنگ کان محفوظ رهبو!
ديا رام هن جو ڳوٺائي دوست هو. جنهن جي عمر 18 سال هئي. دير سان اسڪول ۾ داخل ٿيڻ سبب ڏهين ڪلاس ۾ پڙهي رهيو هو. سچار، مخلص ۽ سنگت ۾ سڀ ڪجھ سر تي سهندڙ نوجوان هو! سوچڻ ۽ سمجھڻ جي صلاحيت سان مالا مال، دوستيءَ ۾ دوکو کائي پوءِ به نه پڇتائيندڙ! بيڊپائي، مضبوط ارادي ۽ ثابت قدميءَ جي سينڌ سينگاريندڙ فُقرا طبعيت ڇوڪرو!. ياسمين سان ملڻ جي واعدي واري رات به ترسڻ لاءِ ديا رام کان وڌيڪ بهتر آپشن کيس ڪو ٻيو نه سُجھيو ۽ ايئن هن جا پير، ڪرائي جي مڪان ۾ رهندڙ ديا رام ڏانهن وڌڻ لڳا. وٽس پهتو ته هن پرجوش ڀاڪر پائي سندس سواڳت ڪيو. خوش خير عافيت پڄاڻا ديا رام پڇيس: ”مون هڪ ڳالهه ٻڌي آهي، سچ آهي يا افواهه. ؟“ دلڪش سوال م لڪيل مقدص سمجھي ورتو. مرڪندي وراڻيائين: ”بلڪل سچ. !“ ديا رام حيرت مان پڇيو ”نه نه. . . . . . !؟“ دلڪش ياسمين سان هيستائين هليل سندس معاشقي متعلق کيس ٻڌايو ۽ پوءِ ٻئي دوست ايندڙ رات رٿيل ملاقات جي منصوبي تي ڳالهائڻ لڳا.
رات جي ماني کائڻ کانپوءِ دلڪش ٿريءَ جون نظرون، هرهر هٿ ۾ ٻڌل گھڙيءَ تي اٽڪي رهيون هيون. هو ديا رام سان ڪچهري به ڪندو رهيو ۽ رکي رکي تصور ئي تصور ۾ ياسمين سان پهرين ملاقات جي امڪاني لمحن جي محبوب خيالن مان به آنند ماڻيندو رهيو. پر اڻکُٽ انتظار ۾، گهڙيءَ جا ڪانٽا، ڄڻ سلائي مشين جي سُئي هئا، جن ۾ سندس دل ڪپڙي جيان سبجي رهي هئي!
ساڍا ٻارنهن وڳي، هو ياسمين جي گھر ڏانهن روانو ٿيو. ڳوٺ ٽائيپ هن شهر ۾ ماڻهو جلد سمهڻ جا عادي هئا. جمالياتي چوريءَ جي احساس مان ملندڙ فطري مسرت جي آشنائيءَ کيس عجيب ڪيفيت ۾ آڻي ڇڏيو. پهريون ڀيرو کيس مهم جوئي ۽ احتياط مان اڀرندڙ انوکن جذبن جھنجھوڙي وڌو! بس اسٽاپ جي آسپاس سمورا دڪان بند ٿي چڪا هئا. هر پاسي ويراني جو واسو هو. هڪ جھوپڙا هوٽل تي ايڪڙ ٻيڪڙ ماڻهو ڏٺاڻا پئي، جيڪي شايد بيرا هئا ۽ سمهڻ جي تياري ڪري رهيا هئا. دلڪش انهن جي نظرن کان بچڻ لاءِ پاسي وارو رستو منتخب ڪيو. جنهن جي هڪ پاسي ڊگھا نم موجود هئا. ڏُور ڏُور ٻرندڙ بلبن جي روشني، نم جي ٽارين ۾ وچڙي رهي هئي. نم جي پاڇن منجھان هلندي هن پاڻ کي، ڪنهن حد تائين لڪيل ۽ رليڪس محسوس ڪيو. هن کي خبر هئي ته جيڪڏهن ڪنهن کيس ڏسي ورتو ته پهريون سوال ميزائيل بڻجي مٿس ڪرندو “ڪير آهين؟ ڪيڏانهن ٿو وڃين؟“ سڃاڻپ ٿيڻ کانپوءِ في الحال ته کيس ڪو، نه ڪو روڪيندو پر ياسمين ۽ سندس تعلق جي باهه جيئن پکڙيل خبر مٿان اهو نئون چوٻول تيل بڻجي ڪرندو ۽ سندس مخالف ان کي هاءِ لائيٽ ڪري، حد جي پوليس کان هن ۽ ياسمين کي تنگ ڪري سگھيا ٿي.
پنجاهه قدم اڳتي هلڻ کانپوءِ هوٽل تي بيٺل ماڻهو، هن جي نظرن کان اوجھل ٿي ويا ۽ هن سڪون جو ساهه کنيو ته هاڻ هو ڪنهن جي نظر ۾ اچڻ بنا، ياسمين تائين پهچي ويندو. پر چند قدم هلڻ کانپوءِ سامهون اوندهه مان هڪ پاڇو کيس پاڻ ڏانهن چُرندي نظر آيو. دلڪش بيهه رهيو. پاڇو هن ڏانهن وڌي رهيو هو. جيئن جيئن اڳتي آيو پئي، ان جو وجود واضح ٿيندو رهيو. دلڪش اندازو لڳايو ته ننڍي قد جو هڪ شخص، نمن هيٺان اوندهه مان هن ڏانهن اچي رهيو هو. لمحي لاءِ خيال آيس ته ساڄي پاسي نڪري وڃجي، پر ان پاسي روشنيءَ ۾ ظاهر ٿيڻ جو خطرو هو. ٻيو ته سامهون ايندڙ شخص مٿس شڪ ڪري سگھيو ٿي، جيڪو کيس ويجھو پهچي چڪو هو. دلڪش ساڳي رخ ۾ سامهون هلڻ لڳو.
”ڀائو ڏي خبر ڪير مڙس آهين؟“ سامهون ايندڙ ماڻهوءَ پڇيو. ”پنهنجو ادا“ دلڪش وراڻيو. ”دليو آهين يا آئون ڀلجان ٿو؟“ جهوني پڇيو ”هائو چاچا ساڳيو“ دلڪش ورندي ڏني. جهوني چيو:”ٻيلي نظر گھٽ آهي، پر اڃان سُرت گھٽي ڪونهي، ماڻهوءَ کي وک مان ئي سڃاڻان!“
جهوني جي پوئيين جملي ۾ لڪيل اشاري، دلڪش کي اهو احساس ڏياريو ته شايد آڌي رات جو هن شهر ۾ دلڪش جي موجودگيءَ کيس جھوني وٽ شڪي بڻائي ڇڏيو هو. دلڪش جهوني جو شڪ مٽائڻ لاءِ چيو: ”چاچا پانڌي! هلڪو بخار ٿي پيو آهي، سوچيم ڊاڪٽر لونگ جي اسپتال تان ڪمپائونڊر کان انجيڪشن هڻائي اچان، متان صبح تائين بخار وڌي وڃي!. “ جهونو پانڌي خاموش رهيو. دلڪش کي جھوني پانڌيءَ جي خاموشي معنيٰ خيز لڳي. اڻوڻندڙ خاموشي ٽوڙيندي پڇيائين ”چاچا تون مڙهو مڙس، اوندهه ۾ ڪيڏانهن نڪتو آهين؟“. ”ابا گھر ٻڌل گابو کُلي ويو، ان کي ڳولڻ نڪتس. وڃڻ جو سور ته ڪونهين، پر گابو هينئر نه لڌو ته صبح سويل ڍڳي ڏهڻ ڪونه ڏيندي. “ پوڙهي افسوس مان وراڻيو. دلڪش چيس ”چڱو چاچا آئون هلان ٿو“. پوڙهي وراڻيو ”هائو ٻيلي، جوان آهيو موج ڪريو!“ جھوني جي جملي ۾ به طنز لڪيل هئي.
دلڪش ساڳي رخ ۾ اڳتي وڌندو رهيو. ڪجھه اڳتي هلي هن پوئتي لوڻو ڦيريو. هن کي حيرت ٿي ته جھوني جو ڌنڌلو وجود، اڃان اتي ئي نظر اچي رهيو هو، جتي هن ڇڏيو هو. هن اندازو لڳايو ته شايد جھوني پانڌيءَ تائين به هن ۽ ياسمين جي معاملي جي خبر پهتل هئي ۽ جڏهن جھوني پانڌيءَ کيس اويلو ياسمين جي گھر جي آسپاس ڏٺو ته مٿس شڪ ڪيائين. جھونو اڃان تائين اُتي ان لاءِ بيٺل هو، جيئن تسلي ڪري ته دلڪش ڊاڪٽر لونگ جي ڪلينڪ ڏانهن مڙي ٿو يا ياسمين جي گھر ڏانهن؟!
دلڪش پوڙهي کي چقمو ڏيڻ لاءِ ساڄي طرف گھُچي هنئي. ڏيڍ سئو کن وکون هلڻ کانپوءِ کاٻي طرف مڙيو. ڪجھه مفاصلي کانپوءِ وري کاٻي طرف هلڻ لڳو. ٿورڙي دير کانپوءِ، هو ياسمين جي گھر جي پوئينءِ دروازي وٽ موجود هو.
هلڪي اوندهه ۾ هن آسپاس نهاريو. اها تسلي ڪرڻ کانپوء ته ڪو به کيس نٿو ڏسي، هن ياسمين جي ڪمري جي پوئين دريءَ تي، ساڄي هٿ جي آڱر سان ٺونگ هنئيِ. دريءَ جي لوهي ڄاريءَ مان هلڪو آواز اُڀريو، ٻي لمحي بيڊ چُرڻ ۽ ان تان ڪنهن جي لهڻ جو کڙڪو ٿيو. دلڪش پوئين در وٽ اچي بيٺو، چند سڪنڊن کانپوءِ دروازي جو هڪ تاڪ کليو ۽ دلڪش اندر داخل ٿيو. ياسمين جھٽپٽ دروازي جو تاڪ ٻيڪڙي، ڪُنڊو بند ڪيو. گھر جا سڀ بلب وساميل هئا، گھگھه اوندهه ۾، ڪجھه به نظر نه پئي آيو. دلڪش اوندهه ۾ جھوتون پائيندئي، ياسمين جي ٻانهن ۾ هٿ وڌو، جيڪا ڇهڻ ۽ محسوس ڪرڻ جي سهاري، ٻنهين ڪمرن وچان کلندڙ در ڏانهن وڌي رهي هئي. اوندهه ۾ دلڪش لاءِ ياسمين جي بدن جو ڇهاءُ برقي ڪرنٽ جيان، لُونءِ لُونءِ ڪانڊاريندڙ تجربو هو! انهن لمحن ۾، هن کي زندگي بنهه پراسرار لڳي هئي. انهن مختصر گھڙين ۾ هن، محسوسات جي ان انوکي تهه کي ڦلوريو هو، جيڪو هيستائين هن جي اندر ۾ هوندي به هن کان لڪيل هو! شايد ڪي احساس انسان جي اندر هوندي به سڄي ڄمار رڳو ان ڪري ستل رهجي ويندا آهن، جو انهن کي ڦلوريندڙ محرڪ ملي نه سگھندا آهن! دلڪش اوندهه ۾ هلندي بنهه آهستي آهستي وکون کڻي رهيو هو، جيئن جيترو ٿي سگھي انهن لمحن کي ڊيگھه ڏيئي سگھجي. ڍري وک کڻندي دلڪش جو گوڏو ڪمري ۾ رکيل کٽ کي ٽڪريو ۽ کٽ جي چيچاٽ جو آواز ڪمري ۾ پکڙجي پيو. ياسمين دلڪش جي هٿ کي زور ڏيندي سڙٻاٽ ۾ چيو : ”هوش ڪر، کٽ جو آواز بابا کي جاڳائي سگھي ٿو!“ ڪمرن کي ملائيندڙ سوڙهي دروازي مان لنگھندي، دلڪش ۽ ياسمين جا جسم، هڪٻئي کي ايترو ويجھو ۽ چنبڙيل هئا، جو هڪ ٻئي جي دل جي چرپر محسوس ڪرڻ مشڪل نه هئي. دلڪش ۽ ياسمين ان عجيب ويجھڙائيءَ ۾، رڳو ڇُهڻ ۽ سنگھڻ جي حواسن سان هڪٻئي کي محسوس ڪري رهيا هئا. جسم جي لمس، ڪپڙن جي هڳاءُ ۽ پرفيوم جي البيلي خوشبوءَ ۾، سندن جذبا ايئن چرپر ڪري رهيا هئا، جيئن ڀريل تلاءُ تي وسندڙ وڏ ڦڙي ۾، جر جا ڦوٽا!
بيڊ جي نرم فوم تي ويهڻ کانپوءِ دلڪش ۽ ياسمين هڪٻئي جي چهرن تي ايئن چميون وکيرڻ لڳا جيئن مورن جو جوڙو ڀٽ تي هاريل داڻا چڳي رهيو هجي! ٻئي ڄڻا سرور جي سمنڊ ۾ ترڻ لڳا. دلڪش ڪنهن ماهر ٽوٻوءَ جيان گھرائين جا گس ڳولڻ لڳو. بيقابو جذبن جو طوفان برپا ٿي پيو. ٻئي وجود، هڪ ٻئي ۾ وڃائجي وڃڻ لاءِ اتاولا ٿي پيا. ڪيفيتن جي لهرن تي لڏندي، هنن فطرت جو اهو ذائقو چکيو، جيڪو ٻن وجودن کي پاڻ ۾ ملائي، نئين تخليق کي جنم ڏيندو آهي. طوفان آيو گذري ويو، خاموشي ڇانئجي ويئي.
”ذليل ڪٿان جو!“. نيٺ ياسمين جي جملي سانت کي مات ڏني. دلڪش کي ياسمين جو پويون جملو بنهه پيار، پنهنجائپ ۽ هجت جي رنگ ۾ رنڱيل محسوس ٿيو ۽ ايئن ٻئي دير تائين سڙٻاٽن ۾ ڳالهائيندا رهيا. ٻنهين کي هڪ ٻئي جي ٻانهن جا هار پاتل هئا ۽ سڙٻاٽن جي اها ڪچهري، جتي ويل وقت جي دُورين ۾ وڃايل لفظن کي ڦلوري رهي هئي، اتي آئيندي جا محبوب سپنا به لفظن جو روپ ڌاري، چپن تي رانديون ڪرڻ لڳا هئا.
آسپاس جي گھرن مان ڪڪڙ ٻي ٻانگ ڏني ته دلڪش، ياسمين کان موڪلايو. ياسمين دريءَ جي ڄاريءَ مان ٻاهر نهاريو. سامهون گليءَ جي پرينءَ ڀر، هڪ سپاهي ڀت تي ويهي سگريٽ ڇڪڻ ۾ مصروف هو. ياسمين دلڪش کي آڱر مان جھلي واپس بيڊ تي ويهاريو ۽ سامهون گليءَ ۾ پوليس واري جي موجودگيءَ کان آگاهه ڪيو. ڪافي دير انتظار کانپوءِ ياسمين ۽ دلڪش وري دريءَ وٽ وڃي بيٺا. سپاهي اڃان اتي ئي موجود هو. سندس نگاهه ياسمين جي دروازي تي اٽڪيل هئي. ڪجھه وڌيڪ دير انتظار کانپوءِ به جڏهن سپاهي اتي ئي موجود رهيو ته ياسمين پريشانيءَ مان دلڪش کان سڙٻاٽ ۾پڇيو: ”هاڻ ڇا ٿيندو؟ بابا اُٿڻ وارو آهي؟!“ دلڪش وراڻيو: ”ڏسجي ڇا ٿو ٿئي!“. صبح جي روشنيءَ جا پهريان ڪرڻا آسمان تي پکڙڻ لڳا. تارا تيزيءَ سان لڪي رهيا هئا. ياسمين ۽ دلڪش ڄاريدار دريءَ جي سوراخن مان گليءَ ۾ ويٺل سپاهي کي ڏسي رهيا هئا، جنهن کي سامهون واري گهر جي، باب جي صبح جي سوجهري ۾وجود وڃائيندڙ روشني چٽو ڪري رهي هئي. دلڪش چور دروازي مان ٻاهر نڪري نه ٿي سگھيو. سپاهي هن کي ياسمين سان ناجائز تعلق جو الزام هڻي، تنگ ۽ رسوا ڪري سگھيو ٿي. جڏهن ته ياسمين هن کي وڌيڪ دير گھر ۾ ترسائڻ کان لاچار هئي، ڇو ته جمال خان جي اٿڻ جو وقت ٿي چڪو هو. صبح جو سوجھرو، درين جي وٿين مان اندر اچڻ لڳو. ياسمين پريشانيءَ مان ڪمري ۾ چڪر ڪاٽڻ لڳي. ٻاهرين باٿ روم ۾ بالٽي ۽ لوٽو ٽڪرائجڻ جو آواز اڀريو، شايد جمال خان جاڳي پيو هو. دلڪش ۽ ياسمين مشڪل صورتحال ۾ ڦاٿل هئا. هنن وري جھاتي پائي دريءَ جي وٿين مان سپاهي کي ڏٺو، جيڪو اڃان اتي ئي موجود هو. ياسمين پريشان ٿيندي پڇيو: ”توهان کي هيڏانهن ايندي ڪنهن ڏٺو ته نه هو. ؟!“ دلڪش وراڻيو: ”هڪ بد مزاج پوڙهو واٽ تي مليو هو، جيڪو شايد شڪجي پيو هو. “ جملو پورو ڪري دلڪش سپاهي ڏانهن ڏٺو، جنهن جو مهانڊو صبح جي روشنيءَ ۾ چٽو نظر اچن لڳو هو. سپاهي راتوڪي پوڙهي جي ئي برادريءَ جو ۽ سندس پاڙي ۾ رهندڙ هو. دلڪش ڪجھه سوچيندي وري سڙٻاٽ ۾ڳالهايو: ”پوڙهي کان في الحال ته گوهي ڏيئي، نڪري آيس پر هن شايد منهنجو پيڇو ڪيو هو. جڏهن کيس منهنجي هتي موجودگيءَ جو پتو پيو هوندو ته هن شايد سپاهيءَ کي ٻڌايو هوندو، جيئن اويلو گھر مان نڪرندو ڏسي، ناجائز تعلق جي الزام ۾ مونکي ۽ توکي بليڪ ميل ڪري سگھجي “. ان وقت جمال خان جي کنگھڻ جو آواز آيو، جيڪو اڱڻ تي هلي رهيو هو. اڱڻ ڏانهن کلندڙ دروازو، دريون، ۽ ڪمرن جا بلب بند هئا، ان ڪري اندر ڏسي نه ٿي سگھيو. هو دروازي تائين هليو آيو ۽ دروازو کڙڪائي، وڏي آواز ۾ چوڻ لڳو: ”ياسمين بابا جاڳ، اٿڻ جو وقت ٿي چڪو آهي“. هن ساڳيو جملو ٻه دفعا ورجايو. ”ها بابا ها“ ياسمين جو آواز، مايوسيءَ جي کوهه مان اڀريو. جمال خان واپس اڱڻ تي رکيل کٽ ڏانهن موٽي ويو. ياسمين پنهنجي ساءِ، مايوسيءَ مان سڙٻاٽ ڪيو: ”هائي گھوڙا هاڻ بابا اڳيان ڪنڌ کڻڻ جهڙي نه رهنديس!“ دلڪش سپاهيءَ ڏانهن ڏٺو، جيڪو ساڄي طرف مڙيو ۽ پوءِ واپس وڃڻ لڳو. ويندي ويندي هن ڪنڌ ڦيري ياسمين جي در ڏانهن ڏٺو ۽ پوءِ ساڄي طرف گھٽيءَ ۾ گم ٿي ويو. ياسمين جي منهن تي سرهائي موٽي آئي، هن دلڪش جي آڱر جھلي، ٻنهين ڪمرن جي وچئين در مان لنگھي، ڀر واري ڪمري جي پوئين در تي اچي بيٺي. آهستي آهستي هن دروازي جو هڪ طاق کوليو، دلڪش تيزيءَ سان ٻاهر نڪري کاٻي پاسي جي گھٽيءَ مان مڙي ويو، ياسمين دروازي جي طاق جو ڪڙو چاڙهي ڇڏيو. ٻئي ڏينهن تائين دلڪش ۽ ياسمين طرفان، رات جو چوري ملڻ جي خبر، سڄي شهر ۾ پکڙجي پيئي. هڪ پوڙهي عورت ته اها خبر جمال خان تائين به پهچائي ڇڏي. جيئن ته گھر جي آمدنيءَ جو اڪيلو وسيلو ياسمين هئي، ان ڪري جمال خان مٿس گھڻي سختي ڪرڻ جي پوزيشن ۾ بلڪل ئي نه هو. پر جيئن ته اهو معاملو خود ياسمين جي ساک لاءِ هاڃيڪار هو، ان ڪري هوءَ بنهه گھڻو محتاط ٿي پيئي. هن دلڪش کي به ڪجھه وقت لاءِ ملڻ کان روڪي ڇڏيو. بندش جي احساس، بيقرارين کي وڌائي ڇڏيو. ننڍڙي شهر جي گھٽي گھٽيءَ ۾ سازشن جي بارودي سرنگون وڇائجي ويون. ياسمين جي گھر جي پوئين دروازي جي سامهون واري بيٺڪ ۾، گھر ڌڻي دير تائين جاڳڻ لڳو، جيئن دلڪش چوري ياسمين جي گھر ۾ داخل ٿئي ته پوليس کي اطلاع ڏجي. هن سهوليت خاطر بيٺڪ ٻاهران تيز روشنيءَ وارو وڏو بلب لڳرائي ڇڏيو. ننڍڙي صحرائي شهر جي خاموش ۽ غير مصروف زندگيءَ ۾، اهو موضوع دلچسپ ڪٿا بڻجي پيو. ماڻهن جي اڪثريت، دلڪش ۽ ياسمين جي مخالف بڻجي پيئي. جيئن ماڪوڙا ٻرن مان نڪري، هجوم جو حصو بڻجي هڪ رخ ۾ هلندا آهن، ايئن ئي ماڻهن جي سوچ به انفرادي حدون اورانگھي، هڪ طرفي هلڻ لڳي. جنهن جو بنياد دلڪش ۽ ياسمين کي هرحال ڌار ڏسڻ تي بيٺل هو! ان ۾ ٽن قسمن جا ماڻهو شامل هئا. هڪ اهي جن ۾ مالڪانه ۽ جنسي رقابت جاڳي پيئي هئي. انهن لاءِ اهو برداشت ڪرڻ مشڪل هو ته هڪ پڙهيل لکيل جوان اڪيلي عورت انهن کي ملڻ بدران هڪ ڳوٺاڻي ڇوڪري جي هٿن ۾ هلي ويئي. ٻيو قسم دلڪش کي ذاتي طورناپسند ڪندڙ ماڻهن جو هو، جن لاءِ دلڪش جي هر خوشي ڪنڊن جي گرهه مثل هئي ۽ انهن هر صورت ۾ کيس ڏکارو ڏسڻ چاهيو ٿي. جڏهن ته ٽيان ماڻهو قدامت پرست هئا، جيڪي هر غير روايتي سرگرميءَ جا مخالف هئا. انهن لاءِ ياسمين ۽ دلڪش جو معاشقو، لسيءَ جي گلاس ۾ ڪري پيل مک جيان، ناگوار ۽ اُلٽي آڻيندڙ هو. ڇو ته سندن خيال موجب، ان سان سندن عورتن ۽ نوجوان نسل تي خراب اثر پئجي رهيا هئا. ان عمل جي حوصلا شڪني نه ٿيڻ جي صورت ۾، پريمي جوڙن جو لاڙو اڀري سگھيو ٿي. انهن ٽنهين قسمن جي ماڻهن سان اهي ماڻهو به گڏجي رهيا هئا، جيڪي پاڻ سوچڻ ۽ سمجھڻ بنا، اڪثريتي ڳالهين جا اثر جھٽپٽ قبول ڪري وٺندا آهن.
ياسمين کان هڪ مهيني جي دُوري، دلڪش لاءِ عذاب بڻجي پيئي. ملڻ جي آس، مبهم ٿي پيئي. سماجي رڪاوٽن، سندس اندر ۾ بغاوت جي لاڙن کي جنم ڏنو. ممنوع محبت، اڻجھل جذبن جي آماجگاهه بڻجي پيئي. ٽٽل رابطن ۾، اڻ اظهاريل احساس، دل جي ڌرتيءَ مٿان ٿوهر جيئن ڦٽڻ لڳا. هن ياسمين کي خط لکڻ جو ارادو ڪيو پر انهن حالتن ۾ پوسٽ ذريعي خط لکڻ کيس رسڪي عمل لڳو. هن شهر جي اسپتال ۾ آئل وٺڻ لاءِ ويندڙ سندس هارياڻين هٿان خط اماڻڻ جو فيصلو ڪيو. شام جي تنهائي ۾، هن قلم ۽ ڪاغذ کنيا، سندس گھر ڀرسان اڪيلي ڀٽ تي ويهي، خط لکڻ لڳو. آسمان تي ڪڪر ڇانئيل هئا. ٿڌي هير گهلي رهي هئي. واريءَ مٿان سائي گاهه جي چادر ڍڪيل هئي. ڀٽ جي لهواريءَ تي، ڍڳين جو ولر چري رهيو هو. ڏُور هيٺيائينءَ ۾، ٻڪرين ۽ رڍن جا ولر نظر اچي رهيا هئا، ڌنار ڇوڪرا بانسريون ۽ بورينڊا وڄائي رهيا هئا. ڪي ٻارڙا ڳاڱيان، پپون ۽ کُنڀيون چُنڍڻ ۾ رُڌل هئا. آسپاس جي سونهن اکين ۾ اوتن پڄاڻا، هن خط جي شروعات ڪرڻ چاهي ته، ياسمين جي وجود سان لاڳاپيل يادون، هن جي سوچ ۾ ايئن سلهاڙجي پيون، جيئن گلن تي ڀنئورا ۽ پوپٽ پهچي ايندا آهن!
مٺڙي جانان
شال تنهنجي محبوب مک تي جوڀن جي جوت جھيڻي نه ٿئي!
تون مونکان ڏور آهين، پر يادن ۾ مونسان ڀيڙي ويٺي آهين. تنهنجي بدن ۾ چقمقي ڪشش آهي، تنهنجا ناسي نيڻ جُھڪن ٿا ته، لمحن کي گرهڻ لڳي وڃي ٿو. نظرون نظرن سان ملن ٿيون ته ڪائنات مهڪي پوي ٿي. تنهنجي مرڪ وڄ جو وراڪو آهي ۽ تنهنجا ٽهڪ ڪلواڙي جي سنگيت جھڙا آهن. تنهنجي هلڻي مور جي ٽور آهي ۽ تنهنجيون ڳالهيون، پايل جي ڇم ڇم جو رڌم لڳن ٿيون. تنهنجين ادائن ۾ گلابن جي تازگي آهي ۽ تنهنجو چهرو انڊلٺ مان چورايل رنگن جو امتزاج لڳيم ٿو! تنهنجي مونسان ويجھڙائي ماڻهن جي گلي ۾ مرچ جيان اٽڪي پيئي آهي. اهي پاڻ کي ڌار ڏسڻ چاهين ٿا. هي اهي ئي ماڻهو آهن، جيڪي سونهن سچ، ساڃاهه ۽ پيار جا ازلي دشمن آهن. جن هڏن تي اکيون اٽڪائيندڙ ڪتن جيئن، سونهن کي ڏسي ٿڪون ته ڳڙڪايون آهن پر انهن جي اکين سدائين سونهن کي برباد ڏسڻ جا سپنا ڏٺا آهن. انهن جي وحشي هٿن روهيڙي لامن تي ڪهاڙا اڀا ڪيا آهن. سچ سدائين انهن جي هاضمي جي خرابيءَ جو ڪارڻ رهيو آهي. فتوائون ڏيئي عقل کي سنگسار ڪندڙ اهڙن ماڻهن جي رهزن ذهنن، سدائين محبت جي خلاف سازشون سٽيون آهن، فطرت کي گٽر ۽ انسانيت کي ڏينڀوئن جو مانارو بنائڻ لا سرگرم اهي ماڻهو، دنيا کي جنگ جو ميدان ڏسڻ چاهين ٿا. جن ماڻهن ڪڏهن لڙڪن جو قدر ناهي ڪيو، اهي مرڪون ڪيئن ورهائي سگھندا؟! جن هٿن سدائين ورتو آهي، انهن اڳيان ڪشڪول ٽنگڻ جو ڪهڙو فائدو؟! جن ذهنن ٻڌڻ سان ڪڏهن دلچسپي ناهي رکي، انهن کان ڪجھه خاص ٻڌڻ جي اميد ڪهڙي رکبي؟! نفرت جا نغارا وڄائيندڙ، محبت جو پيغام ڪيئن پروڙي سگھندا؟! شڪاري جبلت ۾، دهلن تي نچندڙ ماڻهن ۾، بکايل مورن کي چوڳو ڏيڻ جي اميد ئي فضول آهي! پر اهڙا ماڻهو هر دور ۾، بظاهر ڪامياب ٿيڻ باوجود هارائيندا رهيا آهن. تون يقين ڄاڻ ته اهي ماڻهو، پنهنجو ڪجھه به بگاڙي ڪين سگھندا. وڇوڙا عارضي آهن، آئون تنهنجو آهيان، تون منهنجي آهين. ارادن جي مضبوطي، عمل جي ڪاميابيءَ جي ضمانت هوندي آهي، بس پنهنجائپ جي ٻهروپ ۾، دشمنن جي ڏنگ کان محتاط رهجان!
توسان رابطو ٽٽل آهي، ڪيئن ملان؟! تنهنجي عزت خاطر توکان پري ٿي ويو آهيان، پر آخر ڪيترا ڏينهن؟! اهو سوال بڙڇي جيان هرهر هانءُ ۾ کپندو رهي ٿو. توسان آخري ملاقات جا خمار اڃان تائين اندر ۾ اوتيل آهن، پر سوچيان ٿو ڇا اها پهرين ملاقات ئي آخري ثابت ٿيندي؟! ڇا اسين زماني وارن جي سازشن هٿان هارائي، قسمت تي بوتانو ڏيئي ويهي رهنداسين؟ ڇا تون آزمائش جي صحرا ۾، درد جي سفر مان هٿڙو ڇڏائي هلي ويندئين؟! فيصلو توکي ڪرڻو آهي. آئون تو لاءِ سڀ ڪجھه سر تي سهڻ لاءِ تيار آهيان، محبت جو مينار فتح ڪرڻ لاءِ، مونسان گڏ، تلوارن جي سامهون نه هلندئين ياسمين؟!
توسان ملڻ جي انتظاري اوندهه ۾ دل جي اماڙي ٻاري جيئندڙ _ بيچين ساگر.
دلڪش خط لکي پورو ڪيو. ڌنار ڇوڪرن جي هوڪي جو آواز، سندس سماعتن سان ٽڪرايو، هن اچرج مان ڇوڪرن ڏانهن ڏٺو، جيڪي ٻُوهه جي ٻُوڙن مان ڀڙڪو کائي ڀڄندڙ سهي پويان ڊوڙي هوڪا ڪري تاڙيون وڄائي رهيا هئا. دلڪش واپس گهر ڏانهن مڙيو.
ٻئي ڏينهن اسپتال ويندڙ هارياڻيءَ هٿان، ياسمين کي خط اماڻيائين. خط کڻي ويندڙ هارياڻيءَ واپس اچي اهو ٻڌايو ته ياسمين خط کڻي پرس ۾ رکي ڇڏيو. ٻين عورتن جي موجودگيءَ سبب، هوءَ ڪجھه به ڳالهائي نه سگھي. دلڪش ايندڙ ڪجھه ڏينهن، ياسمين جي خط جو انتظار ڪندو رهيو. ياسمين جي عشق ۾ دوريءَ جو احساس کيس جھوري رهيو هو. ٿر جي ڀٽن تي وکريل سانوڻيءَ جا رنگ به هن جي دل کي وندرائي نه سگھيا. سونهن جو هر ڏيک، هن جي تانگھه ۽ تڙپ ۾ واڌارو ڪندو رهيو. ڪٿي به کيس سڪون نه پئي آيو. چند ڏينهن لاءِ هن لاڙ وڃڻ جو فيصلو ڪيو.

لاڙ تان آخري ڀيرو ۽ اڻپورڻتا

لاڙ ۾ هن جي پهرين رات، دل ۾ ڪتڪائي ڪندڙ هئي. رات جي مانيءَ کانپوءِ هن جا ميزبان ڊگھي ڪچهري ڪري جڏهن اٿيا ته، هن اڱن تي رکيل کٽ تي ليٽي، اکيون آسمان جي ستارن تي کپائي ڇڏيون. هن کي خيال آيو ته هو ستارن کي چُنڊي قميص جي جھول ڀري، جيئن هو ننڊپڻ ۾، اڪ ڦُلڙيون، ڳاڱيان ۽ ڪوهنڊير چنڊي جھول ڀريندو هو! پر ٻئي لمحي پنهنجي ان احمقاڻي سوچ تي مرڪي پيو. دير تائين هن جي من _ کري مٿان عجيب خيالن جي هلر هلندي رهي، ياسمين کان جدائيءَ ۾ هن جا احساس، چانورن جيان ڇڙجندا رهيا.
اوڀر کان چنڊ اڀري رهيو هو، گھميل سامونڊي هوا گھلي رهي هئي. هن جي نيڻن کان ننڊ رٺل هئي. آسمان تان ڪو اڪيلو بادل ترندو وڃي رهيو هو. هن جي دل بادل کي کٽ بڻائي ليٽڻ جو انگل ڪيو. ان خيال کيس عجيب سرور ارپيو. ياسمين تائين پهچڻ لاءِ بادل جي سواري کيس بهترين سهارو لڳي. هن بادل جي رخ جو اندازو لڳائي سوچيو: ”اهو بادل ياسمين جي شهر مٿان گذرندو ۽ پوءِ ملڪي سرحد پار ڪري ويندو“. اوچتو هن کي سرحدي چوڪين جو خيال آيو. پر وري هن سوچيو: ”سرحدون ته زمين تي آهن، آسمان تي ڪابه سرحد ناهي. بادلن، هوائن، روشنين، پکين، آوازن ۽ خوشبوئن لاءِ ڪي به سرحدون ناهن!“. هن اڀرندڙ چنڊ ڏانهن ڏٺو، جيڪو الاءِ ڪيترين سرحدن تان گذري رهيو هو، هن لاءِ ڪا به ويزا ضروري نه هئي!. وري هن جي نگاهه هڪ وڏي ستاري تي اٽڪي پئي. جيڪو هن کي ڪرڪيٽ جي بال جيان لڳو. ان کان ڪجھه پري کير ڌارا بائونڊري لائين جيان محسوس ٿيئس. هن کي خيال آيو ته بال کي زوردار هٽ هڻي، جيئن اهو بائونڊري لائين پار ڪري وڃي. پر هن کي چنڊ، ڪيچ جي تاڙ ۾ بيٺل ڦُڙت فيلڊر جيان لڳو. کانئس ڇرڪ ڇڏائي ويو. هو جھٽ پٽ کٽ تان اٿيو، دلي مان پاڻي پيءُ، منهن تي پاڻيءَ جو ڇنڊو هڻي، واپس اچي ويٺو. هن سوچيو کيس عجيب خيالن ڇو وڪوڙيو هو؟!
شايد ياسمين کان وڇڙڻ جو صدمو جھرڻي جيان، هن جي لاشعور جو ڌونئرو ولوڙي رهيو هو. جنهن مان ڦُٽندڙ مبهم خيالن جا گھوگھه، سندس سوچن تي تري رهيا هئا. الاءِ ڪيڏي مهل، هن جي اک لڳي ويئي. خوابن ۾ هن پاڻ کي ڪنهن وڏي ڀٽ جي هيٺائينءَ ۾ محسوس ڪيو. هن ڀٽ جي چوٽي چڙهڻ جي جي ڪوشش ڪئي. ياسمين هن جي آڱر جي سهاري چوٽي چڙهڻ جي ڪوشش ۾ رڌل هئي، اوچتو آسپاس نانگن بلائن جا ولر وري آيا. هن ياسمين کي ڀاڪر ۾ کڻي ورتو ۽ چڙهائي چاڙهڻ لاءِ هٿ پير هڻڻ لڳو. نانگ بلائون، هن جي پيرن ۾ وچڙڻ لڳا. هن پاڻ کي انهن کان ڏنگجندو محسوس ڪيو. ياسمين جي رڙين ۽ رتو رت جسم سان چوٽيءَ کي ويجھو ٿيڻ لڳو. سندس بدن جو ست ساڻو ٿي پيو. قدم ڳرا ۽ بدن ڍرو ٿيندي محسوس ٿيئس. هن چوٽي تائين پهچڻ جي آخري ڪوشش ڪئي. ڀرسان ڪي نانگ ڦڻ کڻندي ۽ اڀا ٿيندي محسوس ٿيئس، جن جا ڏنگ ياسمين کي لڳڻ شروع ٿي ويا. هن کان دانهن ڇڏائي ويئي ۽ ايئن خواب مان جاڳي پيو. اک کلڻ کانپوءِ هن حيرت مان پاڻ کي ڏٺو. آسپاس صبح جو سوجھرو پکڙجي پيو هو.
اهو سڄو هفتو، هن ڳوٺ جي ڀرسان ساون کيتن ۾ گھمندي، ان ڳوٺ جي دوستن سان تاش کيڏندي گذاريو. ٻي هفتي ٽنڊي باگي آيو، جتي هڪ پُرهجوم جھوپڙا هوٽل تي، سلمه جو خط مليس، هن خط کولي پڙهڻ شروع ڪيو.
ڍوليا!
مونکان پاڻ ڇڏائڻ جون واڌايون هجنئي!
تنهنجي دل شاهد هوندي ته هيستائين مون توسان هر وچن پاڙيو آهي. پر پوئين خط کي آخري خط جو نالو ڏيڻ باوجود اڄ وري خط لکي رهي آهيان. اها واعدهه خلافي معاف ڪجان. مونکي اميد آهي ته مئلن کي بي ميارا سمجھي در گذر ڪندين!موهن جي دڙي تي ڪهڙيون ميارون!
پيارا تنهنجون مصروفيتون توکي مبارڪ هجن، مون لاءِ ته هاڻ پنهنجي واندڪائي به مهڻو ٿي پيئي آهي! ويل وقت شايد توکي گھڻو بدلائي ڇڏيو آهي. واٽون جڏهن رخ موڙي وينديون آهن ته، اتي وڻ ٻوٽا ڦٽي پوندا آهن. ڳوٺ جڏهن اجڙي ويندا آهن ته، پويان کنڊر رهجي ويندا آهن. سمنڊ جڏهن هٽي ويندو آهي ته، پويان رڻ جي اڪيلائي رهجي ويندي آهي. پر جڏهن ماڻهو بدلبو آهي ته، ڪجھه به باقي ناهي رهندو. بدلجي ويل ماڻهوءَ جون رڳو يادگيريون هونديون آهن، جيڪي مڪار وقت جو مصنوعي ٽهڪ لڳنديون آهن!
پيارا! ترتيب، تورتڪ ۽ زندگي سنوارڻ جو سليقو، تنهنجي شهر جي تهذيب ٿي سگھي ٿو، پر اسان ته ڪڏهن ليکو ڪرڻ سکيو ئي نه آهي. پاڻ ڇڏائڻ جو هنر سنڀالي رکجان، اسان لاءِ ته تنهنجيون يادون ئي ڪافي آهن!
ٻڌو اٿم! اسانجي آسپاس به آيو آهين، پر مونسان ملڻ فضول سمجھيئي، هن هيڏي وڏي حادثي کي، آئون ڪٿي لڪايان!. تنهنجا اهي خط به مون وٽ پيا آهن، جن ۾ تون مونسان ملڻ جي شديد خواهش ظاهر ڪندو رهيو آهين ۽ اڄ وري وقت جي هن وراڪي تي تنهنجا هي زخم، انهن آڱرين سان ڪيئن ڳڻيا، جن آڱرين ڪڏهن تنهنجا وار سنواريا هئا ۽ هاڻ اهي پنهنجا ڳوڙها پاڻ اگھي اگھي ٿڪجي پيون آهن. ڇا تون مونکي لکيل پنهنجن سمورن خطن جي لفظن تان به دستبردار ٿي چڪو آهين؟!.
اڄ وري تنهنجي ياد آئي آهي. توسان گڏ گھاريل لمحن جون سدا سُرهيون ساروڻيون، من جي ڀوڏيسر تلاءَ مٿان ترڻ لڳيون آهن. تنهنجو اٿڻ، تنهنجو ويهڻ، تنهنجو اچڻ، تنهنجو وڃڻ، تنهنجو ملڻ، تنهنجو وڇڙڻ، تنهنجو روئڻ، تنهنجو کلڻ، تنهنجو ڏيڻ، تنهنجو وٺڻ، تنهنجو ڏسڻ، تنهنجو ڳالهائڻ، تنهنجو سڀ ڪجھه، ٻين کان الڳ ۽ نيارو هو! ۽ مونکي ياد اچي ٿو، اهو سڀ ڪجھه، جيڪو تنهنجو هو ۽ تون منهنجو هئين! پر منهنجو ٿي نه سگھئين. ڪنهنجو هجڻ ۽ ڪنهنجو نه ٿي سگھڻ، ٻه الڳ حقيقتون آهن، جن کي مان بيان ڪري نه ٿي سگهان. تون هجين ها ته پڪ سان دل کي مهٽو ڏيندڙ تشبيهه ڳولي اچين ها، ڇو ته لفظ تو وٽ ايئن ايندا آهن، جيئن زائرين زيارتگاهن تي ايندا آهن. مونکي ياد اچي ٿو، هڪ ڀيري اڌ کليل در منجھان ٻاهر وسندڙ بارش کي ڏسي رهيا هئاسين. جڏهن مينهن وسي اُڪاڻو هو، تڏهن تو منهنجي آڱر مان، تنهنجو ئي ڏنل ڇلڙو لاهي، اڱڻ تان وهندڙ پاڻيءَ منجھه اڇلائي ڇڏيو هو ۽ پوءِ پاڻيءَ جون لهرون، ان بيوس ڇلڙي کي الاءِ ڪيڏانهن کڻي هليون ويون. مون جڏهن احتجاج ڪندي توکي چيو هو: ”تنهنجو ڏنل ڇلڙو، تو مونکان ته ڦري ورتو، پر هاڻ ته اهو تنهنجو به ناهي رهيو!“. اوچتو تون اداس ٿي ويو هئين. اداس ٿيڻ کانپوءِ تنهنجيون ڳالهيون، روهيڙي جي ٽارين جيان محبوب مالهائون ٿي پونديون هيون. تو چيو هو: ”هي ڇلڙو، نه تنهنجو هو، نه منهنجو هو. دراصل هي ڇلڙو ڪنهنجو به نه هو. جيئن تون منهنجي هوندي به منهنجي ناهين، آئون تنهنجو هوندي به، تنهنجو ناهيان. پاڻ ٻئي هڪٻئي جا هوندي به هڪٻئي جا ٿي نٿا سگھون!“ ۽ اڄ آئون سوچيان ٿي، ڪنهن جو هجڻ ۽ ڪنهن جو نه ٿي سگھڻ، ٻه الڳ حقيقتون ڇو آهن!؟ پاڻ هڪٻئي جا هوندي به، هڪٻئي جا ٿي ڇو نه سگھياسين؟!
توسان ملڻ يقينن اتفاق هو، پر توکان وڇڙي وڃڻ به حادثو بڻجي پيو. شايد انساني زندگي به اتفاق ۽ حادثن وچان هلندي آهي. اتفاق ۽ حادثا به ته اوچتو ئي ٿيندا آهن. حياتيءَ جو وجود به اوچتو ٿيندو آهي. موت به اوچتو ايندو آهي ۽ عشق به اوچتو ٿيندو آهي. تون به اوچتو مليو هئين ۽ هڪ ڏينهن، اوچتو ئي اوچتو هليو وئين، منهنجي زندگيءَ مان. تو ته بيعنوان ناتو ڇني ڇڏيو، پر تنهنجون يادون اڃان تائين دل جي ريشمي ڪپڙي ۾ ڀُرٽن جيان چهٽيون پيون آهن. تون ياد ڪندو هوندي الاءِ نه؟! پر جڏهن به هڏڪي ايندي آهي، دل کي ڪوڙي آٿت ڏيندي آهيان ته شايد تو ياد ڪيو آهي! جڏهن به اڱڻ تي ڪانوُ ٻولندو آهي ته، بي بنياد وهن ۾ وڪوڙجي، پاڻ کي سکڻو دلاسو ڏيندي آهيان ته تون ايندي ضرور!
آخر ۾ توسان هڪ اعتراف ڪرڻ چاهيان ٿي، جيڪو ٻٻر جي ڪنڊي جيان ڪيترن ئي ڏينهن کان هانءُ ۾ هٽڪي رهيو آهي. تون منهنجي زندگيءَ ۾ آيل ٻيو مرد آهين. توکان پوءِ ٽيون ماڻهو وڏيرو ڪريم بخش هو. جنهن کي مون مجبورن قبول ڪيو هو، ڇو ته گھر جا خرچ پورا ڪرڻ ڪري، سڄي گھر تي سندس حڪم هلندو هو. انهيءَ ظلم کان نجات لاءِ مون توکي شاديءَ جي آفر ڪئي. پر تنهنجو انڪار منهنجي دل جي کل لاهڻ لاءِ ڪافي هو! مونکي ذرو به عجب ڪونه لڳو، ڇو ته ڪريم بخش جي اچ وڃ ۽ امان جي رويي کانپوءِ، تنهنجو اهو ئي جواب ٿي سگھيو ٿي. بي رحم حالتن ۾، توسان ڪيل انهي بيوفائيءَ جي داغ کي، مان ضمير جي ڌوٻي گھاٽ تي ڌوئي نه سگھي آهيان!
توکان ڌار ٿيڻ جي صدمي کانپوءِ، ڊيوٽي تان لاڳيتو غير حاضري سبب سسپين ٿيڻو پيئم. بحالي جي ڪوشش م بالا آفيسر وٽ حاضر ٿيئس ته هن رشوت گھري، جنهن کي ڀرڻ منهنجي وس ۾ نه هو. جڏهن رشوت ڏيڻ کان لاچاري ڏيکاريم ته، هن هڪ رات گڏ سمهڻ جو بيهودو مطالبو ڪيو. درخواست ڦاڙي ٽيبل تي اڇلي آفيس کان ٻاهر نڪري آيس، پگھار بند ٿيڻ کانپوءِ امان جا مونسان جھيڙا وڌي ويا. رات به چڱو چوکو جھڳڙو ٿيو هو. مون زندگيءَ جي ذليل دلدل کان ڇوٽڪاري لاءِ، پنهنجو انت آڻڻ جو فيصلو ڪري ورتو آهي. هن خط کانپوءِ تنهنجي زندگيءَ مان منهنجي رفاقت ختم سمجھجان. توکي مبارڪون، مان مري رهي آهيان.
تنهنجي مجرم سلمه. . . . . !
خط پڙهڻ کانپوءِ دلڪش پاڻ کي ديويءَ جي ڊينگھرن تي پٺن اگھاڙو ليٽيل محسوس ڪيو. هن جي سوچ ۾، عذابن جا ڪنڊا چڀڻ لڳا. هن جو دماغ چڪرائجڻ لڳو. اکيون بند ڪيائين ته آسپاس ويٺل سندس دوستن پريشانيءَ مان کيس ڌونڌاڙيندي پڇيو: ”ڇا ٿيو؟. . . ڇا ٿيو!. . “ هن اکيون کولي هٿ جي اشاري سان پاڻي گھريو. يڪ ساهي پاڻيءَ جو گلاس پيئڻ کانپوءِ هن جي اندر ۾، هڪ ڌنڌلي اميد، وسامندڙ باهه جي آخري شولي جيان ٽمڪي پيئي ۽ هو اٿي بيٺو.
جڏهن هو پنهنجي دوست سان گڏ ڪار ۾، سلمه جي ڳوٺ وڃي رهيو هو ته هن کي سلمه جي هجڻ جو مبهم آسرو هو، هن سوچيو ٿي ”سگھي ٿو: سلمه اڃان زندهه هجي ۽ هو کيس آپگھات کان بچائي وٺي“. اهو آسرو کيس ايئن لڳو، جيئن ڪنهن ٻڏندڙ ماڻهو کي ٻوڙي جو سهارو ملندو آهي! ڪار جيئن ئي سلمه جي گھر اڳيان بيٺي ته اندران روئڻ پٽڻ جو آواز، دلڪش جي سماعتن سان ايئن ٽڪرائجڻ لڳو، جيئن طوفاني برسات ۾ تيز هوائون ڪچن گھرن جي ڀتين کي ڀيٽيون هڻنديون آهن. اتي بيٺل جھوني افسوس مان ٻڌايو ته سلمه پيٽ ۾ سور سبب گذاري ويئي. دلڪش سمجھي ورتو ته سلمه جي آپگھات کي طبعي موت جي پردي پويان لڪايو پيو وڃي. جيئن پوليس جي پڇا ڳاڇا ۽ معاشري جي اڻوڻندڙ سوالن کان بچي سگھجي. دلڪش ڪار ڊرائيور کي واپس هلڻ جو اشارو ڪيو ته پوئين سيٽ تي ويٺل سندس دوست حيرت مان پڇيو: ”پونئيرن سان تعزيت نه ڪندين ڇا؟“ دلڪش اداس لهجي ۾ وراڻيو : ”سلمه کانپوءِ ڪنهن وٽ وڃان؟“ دوست چيس: ”ڪراڙيءَ وٽ هلون“. دلڪش جي وجود مان نفرت ۽ ڪروڌ جون ٽاريون ڦٽي پيون، پر وڌيڪ سوالن کان بچڻ لاءِ ڳالهه بدلائيندي وراڻيائين: ”اڄ سلمه جي سوڳوار تڏي تي وڃڻ جي همت نه اٿم، وري ڪنهن ٻئي ڀيري“
واپس موٽندي دلڪش جي دل مٿان دردن جا قافلا گذرندا رهيا. ڪنهن وقت هن جو روح ريجھائيندڙ يادگيريون، هاڻ هن جي لڙڪن جا کاٽ کڻي رهيون هيون. ڊرائيور هٿ اڳتي وڌائي ٽيپ رڪارڊر آن ڪري ڇڏيو.
”عشق هاڻي ڪجي ڪنهن سان، جان جو جانان رهيو ناهي!“
دلڪش جو وجود عذابن جو چيچڙو ٿي پيو، جنهن ۾ هن جا احساس ڄانڀي جيان پيڙجندا رهيا. لڙڪن جو رس اکين مان نڪرندو رهيو! رستي تي شهر ويندڙ هڪ نينگر نظر آيو ته دلڪش ڊرائيور کي ڪار روڪڻ جو اشارو ڪيو. نينگر سلمه جي پاڙي جو رهندڙ هو. دلڪش کيس پاڻ سان گڏ اڳئين سيٽ تي ويهاريو ۽ ڪار شهر ڏانهن ويندڙ رستي تي ڊڪڻ لڳي. دلڪش پيار مان نينگر کان پڇيو: “بابا هينئر شهر پيو وڃين، خير ته آهي؟“ نينگر وراڻيو: ”وڏيري ڪريم جا سگريٽ کٽي ويا، گھرايا اٿس. . . . اڄڪلهه سلمه جي گھر تڏي تي ويٺل آهي. “ دلڪش خاموش ٿي ويو. چند لمحا رکي هن وري پڇيو: “بابا سلمه کي ڇا ٿيو؟“ نينگر اداس ٿيندي وراڻيو :”سائين بس رات جو پيٽ ۾ قدرتي سور پيئس، جيستائين وڏيري جي ڳوٺان ڏاڪدار (ڪمپائونڊر) آيو، تيستائين هوءَ گذاري ويئي. دلڪش جي چپن تي ماٺ جا ڪنڊا چنبڙي پيا، جن کي هو سوچ جي سئيءَ سان هٽائڻ جي ڪوشش ڪندو رهيو.
ماٺ جي مختصر وقفي کانپوءِ دلڪش نينگر کان پڇيو: “پيٽ ۾ سور جي تڪليف وقت پاڙيوارن سلمه کي ڏٺو هو، يا مرڻ کانپوءِ کين خبر پيئي؟“ ڇوڪر افسوس مان وراڻيو: ”پاڙيوارن کي ٻڌائڻ لاءِ وڏيري ڪريم مونکي ئي موڪليو هو. تڏهن سلمه هن دنيا ۾ نه هئي“ دلڪش جلدي مان پڇيو: ”ان وقت تون ڪٿي هئين بابلا ؟“ نينگر وراڻيو :”ان رات آئون سلمه وارن جي گھر اڱڻ تي ستل هئس، سڄو ڏينهن وڏيري جي ٽپال ڪري رات جو ماني کائي کٽ تي ليٽيس ته ننڊ اچڻ لڳي. پر اوچتو اک کلي ويئم. . . . . . . . . “ نينگر جي چهري تي خوف جا پاڇا ظاهر ٿي وري گم ٿي ويا. وري ڳالهه جاري رکندي چيائين: ”مونکي فجر محل وڏيري جاڳايو، ۽ پوءِ آئون پاڙيوارن کي ٻڌائڻ هليو ويس. واپس آيس ته سلمه جي لاش ڀرسان ڏاڪدار جي پاسي ۾ ويٺل وڏيري ڪريم ٻڌايو ته سلمه کي سور جي تڪليف ٿيندي ئي هو ڊاڪٽر کي وٺي آيو، پر ڊاڪٽر جي اچڻ کان اڳ ئي هوءَ هن دنيا ۾ نه رهي“ دلڪش ڌيرج مان پڇيو: ”ان رات کٽ تي ليٽڻ کانپوءِ جلد ئي تنهنجي اک ڪيئن کلي ۽ پوءِ توکي ڊپ ڇو ٿيو؟“ نينگر جي چهري تي وري خوف جون ريکائون ظاهر ٿيڻ لڳيون. ڄڻ ڪجھه ٻڌائڻ جي ڪوشش باوجود، ڪجھه ٻڌائي نه ٿي سگھيو،. دلڪش آٿت ڏيندي چيس: ”ٻڌائي ٻڌائي، ڊڄ نه!“ نينگر هٻڪندي هٻڪندي وراڻيو: ”سلمه جي ماءُ، سلمه کي دڙڪا ڏنا ته منهنجي اک کلي ويئي“ دلڪش پڇيس: ”دڙڪا ڏيئي ڇا چئي رهي هئي؟“. نينگر ڪجھ سوچيندي وراڻيو: ”چيائين وڏيري جو چوڻ مڃ، وڏيرو توتي ساهه پساهه ٿو ڏي ۽ تون ٻن مهينن کان ڳالهائين به نٿي. ڇوري توکي ڪنهن ڪامڻ ڪيا آهن_ ڇا؟“ دلڪش پڇيس: ”سلمه ڇا چيو؟“ هن وراڻيو. ”سلمه چيو پليت مونکي اڳي ئي پليت ڪيئي، اڃان جان نٿو ڇڏئين. منهنجين اکين کان ٽري وڃ ظالم، مونکي هٿ نه لاهي“. دلڪش تجسس ۽ ڏک مان پڇيو:”پوءِ ڇا ٿيو؟“ نينگر وراڻيو:”پوءِ سلمه جي ماءُ جو آواز ٻڌم چيائين:”متان ڇڏئين وڏيرا، مڙس ماڻهو آهين، ڇوري ڪيئن ٿي منهن اٽڪائي. مستي ڪري ته مڻڪو ڀڃيس“ هو خاموش ٿي ويو. دلڪش پڇيو: ”ان کان پوءِ تو ڇا ٻڌو؟“ وراڻيائين: ”پوءِ زوردار ڌڪ جو آواز ٻڌم ۽ ان سان گڏ هلڪي رڙ جو آواز آيو، ۽ ان کانپوءِ ماٺ ٿي ويئي. مونکي ڊپ لڳو، مون پاڻ کي رلي ۾ لڪائي ڇڏيو“. دلڪش پڇيس: ”پوءِ تو ڇا ٻڌو؟“ سوچ ۾ ٻڏي ويو، ڄڻ ڪجھه ياد ڪرڻ جي ڪوشش ڪري رهيو هو. نيٺ ڳالهاڻو: ”وڏيري ڪريم چيو هاڻ ته ماڳهين ڏچو ٿي ويو، تون نه چوين ها ته آئون هٿ ئي نه لاهيان ها. سلمه جي ماءُ ڪاوڙ مان چيس، مون مڙئي هن کي ڊپ پئي ڏنو، سچ پچ توکي. . . . . . . . . . . لاءِ ته نه چيو هو. “ نينگر اداس ٿي پيو. دلڪش پنهنجي ساءِ چيو: ”ڇا مرڊر ڪيس!؟“ نينگر ڪجھه نه سمجھندي وراڻيو: ”پوءِ مونکي ننڊ اچي ويئي ۽ مون ڀوائتا خواب پئي ڏٺا. جڏهن سلمه کي پيٽ ۾ سور پيو ۽ ڊاڪٽر آيو ته آئون ستل هئس. دلڪش کي ٻارڙي جي سادگي عجيب لڳي. ڪار شهر جي حدن ۾ داخل ٿي ته هن ڊرائيور کي پوليس ٿاڻي ڏانهن مڙڻ جو اشارو ڪيو.
ٿاڻي تي دلڪش جي موجودگيءَ ۾ نينگر هٻڪندي هٻڪندي سڄي ڳالهه S. H. O کي ٻڌائي ته دلڪش چيو ”صوبيدار صاحب! نينگر جي بيان کانپوءِ ڪنهن به شڪ جي گنجائش ناهي رهي. سلمه جو موت نسورو قتل آهي. هوءَ ٻن مهينن کان وڏيري کي نو لفٽ ڪندي رهي هئي. جيڪا ڳالهه سندس ماءُ کي نٿي وڻي، ڇو ته وڏيرو گھر جا سمورا خرچ ڀريندو هو. جيڪي سلمه جي سسپين ٿيڻ کانپوءِ وڌي ويا هئا. سلمه جي ماءُ پنهنجي تجربي جي بنياد تي اندازو لڳايو هوندو ته انهن حالتن ۾ وڏيرو گھڻو وقت خرچ ڀري نه سگھندو. هن سلمه کي وڏيري سان ٺهڻ لاءِ راضي ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي هوندي، پر ناڪام ٿيڻ پڄاڻا هن وڏيري کي زبردستي، سلمه کي قائل ڪرڻ لاءِ چيو هوندو. واقعي واري رات هن جي چوڻ تي وڏيري سلمه ۾ هٿ وڌا، مزاحمت ڪرڻ تي وڏيري جو زوردار ڌڪ سلمه جي ڪنهن نازڪ عضوي تي لڳي پيو. جيڪو سندس موت جو سبب بڻيو هوندو. سلمه جي موت جي تصديق ٿيڻ پڄاڻا، ڏوڪري ۽ وڏيرو ڪجھه دير لاءِ وائڙا ٿيا هوندا ۽ ڏوڪريءَ کي خيال آيو هوندو ته سندس آمدنيءَ جو آخري ذريعو به بند ٿي چڪو آهي. پر جلد ئي هن هڪ ٻي ترڪيب آزمائي هوندي. جيئن سلمه جي قتل جو راز فاش ڪرڻ جو دٻاءُ وجھي، وڏيري کان ڊگھي عرصي تائين خرچ وٺي سگھجي. نينگر جو ٻڌايل سندس اهو جملو ان سفر جي پهرين وک هو ته ”مون کيس ڊپ پئي ڏنو، سچ پچ توکي. . . . . . . . . . لاءِ ته نه چيو هو“، ۽ ايئن ڏوڪري ۽ وڏيري ڪريم گڏيل مفادن تحت، هڪٻئي سان ملي، سلمه کي پيٽ ۾ سور ڄاڻائي، ڪمپائونڊر جيڪو وڏيري جي ڳوٺاڻي اسپتال تي رهندڙ ۽ سندس خدمتگذار آهي، گھرايو هوندو. جيئن معاشري وارن اڳيان سندس اوچتي موت جو ڊرامو ڪري سگھجي. صوبيدار حيرت مان دلڪش ڏانهن نهاريندي وراڻيو: ”اهو سڀ ڪجھ مون اڳ ئي سمجھي ورتو آهي. آئون هينئر ئي سرزمين تي وڃان ٿو“ دلڪش اعتماد مان چيو: ”صاحب! آئون ڪورٽ تائين ٻڌل آهيان. بس سلمه جو خون لوڙهڻ نه گھرجي. “ صوبيدار پوليس موبائيل ڏانهن وڌندي وراڻيو: ”کٽڪو نه ڪر آئون ترن مان تيل ڪڍڻ خوب ڄاڻان ٿو“
دلڪش ٿاڻي مان ٻاهر اچڻ کانپوءِ پنهنجي ميزبان منٺار جي ڳوٺ پهتو. جتي ايندڙ چئن ڏينهن تائين بستر تي ليٽيل رهيو. سلمه جي غير معمولي موت جي صدمي کيس ساڻو ڪري ڇڏيو هو. هن جو وجود وڙهندڙ سانن جي پيرن هيٺان لتاڙجندڙ ٻوڙن جيئن جھري، ڀڄي ۽ ڀري رهيو هو. پنجين ڏينهن هن کي خبر پيئي ته سلمه جي ڪتل جي انڪوائري لاءِ ويندڙ صوبيدار، وڏيري ڪريم جي اوطاق تي رات ترسي موٽي آيو. سلمه جي موت جو سبب به پيٽ جو سور مڃيو ويو. دلڪش محسوس ڪيو ته سلمه جي ماءُ جيان صوبيدار به وڏيري جو همراز بڻجي پيو هو ۽ ايئن سلمه جو خون لڙهي رهيو هو. دلڪش کي تصور ۾ انيڪ سنڌي نياڻين جا لاش، ناانصافي جي رڻپٽ ۾ نڌڻڪا پيل نظر آيا. جن جو ماس ڳجھون ۽ بگهڙ پٽي رهيا هئا! هن سوچيو: ”سرمائيداريءَ جي عروج، پئسي کي غريب طبقي جي پهچ کان پري، رڳو مخصوص هٿن جي حاصلات بڻائي ڇڏيو آهي. معاشي ٻاڙائيءَ ۾، پئسي جي ڳولا، ڪيڏي نه وڏي ڪميڻپائيءَ کي جنم ڏنو آهي. رشتا ناتا، محبتون، دوستيون، دلبريون ۽ ٻيو الاءِ ڇا ڇا پئسي جو محتاج بڻجي پيو آهي! موجودهه وقت ۾، انيڪ سماجي برائين جي جڙ پئسو آهي. انساني حياتي، چند ٽڪن عيوض وڪامي وڃي ٿي،. رت جا رشتا به، پئسن جي تارازيءَ ۾ بنهه هلڪا بڻجي پيا آهن!“
ٻئي ڏينهن هن زمين جي مقاطعي جا حساب ڪتاب ڪيا ۽ مقاطعي جو ڪاروبار ختم ڪري واپس ٿر روانو ٿيو. سلمه جي وڇوڙي کانپوءِ، لاڙ ۾ هن جو ڪجھه به باقي نه رهيو هو. موڪلائڻ مهل هن جي اکين مان وهندڙ ٻٽن ٻٽن لڙڪن، هن جي ميزبانن کي به روئاري وڌو!
ٿر ڏانهن ايندڙ بس ۾شهر جون حدون ٽپڻ کانپوءِ، هن جون نظرون بس جي شيشن مان ٻاهر لغڙ جيئن اڏامڻ لڳيون. ساريالي فصل مٿان ٻگهه پکين جا ولر، اتاوليون اڏارون ڪري رهيا هئا. چڙهندڙ سج جي روشنيءَ ۾، ٻنين ۾ واريل پاڻيءَ چاندي جهڙو رنگ پکيڙي ڇڏيو هو. ڦٽيون چونڊيندڙ هٿن جا ڇلا ۽ چنين جي ستارن جا اولڙا، نرمل نظارا آڇي رهيا هئا. آسپاس وڏن لوڙهن ۽ ڊگهن وڻن وارا ڳوٺ، جهٽ پٽ گذري ويندڙ منظر بڻجي، دلڪش جي اکين اڳيان ايندا رهيا ۽ هن جي سوچ، سلمه جي ڳوٺ ۾، ٻٻر جي ڊينگهرن تي سڪندڙ آلن وڳن جيان، لوڙهن تي لٽڪي پيئي، جتي سلمه جون يادون ڪنڊن جيئن هن جي احساسن ۾ ٽُٽڻ لڳيون. بس ۾ لڳل ٽيپ ريڪارڊر مان، هيئين ۾ هٿ وجهندڙ آواز اڀري رهيو هو.
“تون پڇين ٿو پرين، مان هليو ڇو ويس!؟“
***

دلڪش جي لاڙ وڃڻ جي خبر، ياسمين مٿان کنوڻ بڻجي ڪري پيئي. فاصلن ۾ وڌي ويل بدگمانيون، گهڙي گهڙيءَ جو گهاو بڻجي پيون. سلمه سان رقابت جي احساس ۾، دلڪش جي لاڙ ۾ موجودگي، کيس ڀڳل هڏ جي عذاب جيئن ڀاسڻ لڳي! هن سوچيو: ”دلڪش ۽ سلمه وري ملي ويا. هاڻ هوءَ کيس مونکان بدظن ڪرڻ جا حيلا هلائيندي. ٿي سگهي ٿو هاڻ ٻنهين جي شادي ٿي وڃي، مون سان ملڻ ۾ رڪاوٽن کانپوءِ دلڪش جي سوچ بدلجي سگهي ٿي. “ اهو سوچيندي هن کي پنهنجي هار ۽ سلمه جي جيت محسوس ٿيڻ لڳي. ان وقت هن پاڻ کي بنهه گهڻو بيوس محسوس ڪيو. بلڪل ايئن جيئن ننڍپڻ ۾ هوءَ ڪپڙي مان ٺاهيل گُڏڙين مان سيون آرپار هڻندي هئي ته اهي بي حرڪت ۽ بي آواز رهنديون هيون! بيوسيءَ جي ان احساس، سندس وجود کي چڙ ۽ نفرت جي شعلن ۾ وڪوڙي ڇڏيو. هوش ۽ حواس جي حدن تان اوراگهيندي، هن سلمه کي ڪچيون گاريون ڏيڻ شروع ڪيون. اکين مان لڙڪ ٽمڻ لڳس ۽ سندس سڄو جسم پگهر ۾ آلو ٿي پيو. اها سڄي رات هن جاڳندي گذاري ڇڏي. صبح هن اسپتال مان جلد موڪل ڪئي ۽ ننڊ جي گوري وٺي ڪمري م سمهي رهي.
سندس اک کلي ته شام جا پنج ٿي رهيا هئا. ڪجهه دير وڌيڪ بستر تي ليٽيل رهڻ کانپوءِ هن چانهه پيتي. ڊگهي ننڊ کيس رات واري هيجاني ڪيفيت مان آجي ۽ ڪنهن حد تائين رليڪس بڻائي ڇڏي هئي. هن وري دلڪش سان پنهنجي تعلق ۾ حائل رڪاوٽن تي ويچار ڪيو. سلمه جو خيال ايندي ئي وري کيس نفرت ۽ چڙ جي چڻنگ دُکندي محسوس ٿي، پر هاڻ ان ۾ راتوڪي شدت نه رهي هئي. تڏهن هن دلڪش سان جلد کان جلد شادي ڪرڻ جي منصوبي تي سوچڻ شروع ڪيو.
دلڪش سان شادي ڪرڻ لاءِ هن کي ڪجهه ڏکيائون محسوس ٿيون. سڀ کان پهريان جمال جي رضامندي ضروري هئي، ان کانپوءِ برادري ۽ چند ويجھهن رشيدارن جي ناراضگي کي منهن ڏيڻو هو. پر سڀ کان وڏي مشڪل اها هئي ته ٻن ٻارن ۽ پوڙهي جمال خان جي ڪفالت ۽ گڏ رهائش سميت دلڪش کي انهي تي رضامند ڪرڻو هو ته شاديءَ بعد هو نه رڳو کيس ملازمت کان نه روڪيندو، پر لاڳيتو شهر م رهائش به ڪرائيندو. اهي مسئلا جيترا وڏا هئا، ياسمين انهن کي ان شدت سان بلڪل ئي نه ورتو، ڇو ته هن هميشه خواهشن کي حقيقتن تي حاوي رکيو هو! خواهشن جي حصول لاءِ هوءَ ”هجڻ “ تي سوچڻ بدران ”ٿيڻ“ لاءِ گهڻو ڪجهه ڪري گذرندي هئي. اهو انداز هن لاءِ ڪڏهن معجزاڻيون خوشيون کڻي ايندو هو، ته ڪڏهن وري چڙچڙي مايوسي ۾ هوءَ قسمت تي بهتان ڏيڻ لڳندي هئي. اهو ئي سبب آهي جو هوءَ شاديءَ سان لاڳاپيل اصل مسئلن بدران وڌيڪ گهرائي سان، اهو سوچي رهي هئي ته ڪهڙا ڪهڙا زيور گهرجن، ڪهڙي رنگ جا ۽ ڪيترا وڳا خريد ڪجن ۽ شاديءَ جي جوڙي ۾ هوءَ ڪيئن لڳندي ؟! خوابن جي ان آئيني اڳيان، هوءَ ڪيترن ئي خيالن جا وڳا پائيندي ۽ لاهيندي رهي. انهن خيالن مان هوءَ تڏهن سجاڳ ٿي، جڏهن ڪبير ۽ بشير هڪٻئي سان هاٿاپائي ڪندا، وڙهندڙ جهرڪين جيان جُهوڙ ٿي، هن جي ڀرسان اچي ڪريا. اهو جهيڙو ختم ڪرائڻ لاءِ هن کي دڙڪا، ڌمڪيون ۽ نصيحت سميت چاليهه روپيه به خرچ ڪرڻا پيا. خرچي کپائڻ لاءِ ٻئي ٻار بازار هليا ويا. ٻارن جي وڃڻ کانپوءِ به هوءَ دير تائين، شاديءَ جي رنگين تصور ۾ وڃايل رهي. ايندڙ ڪجهه ڏينهن، انهن خيالن جو سحر هن مٿان ڇانئيل رهيو.
***

منجهند ويل هوءَ جيئن ئي ڊيوٽي تان موٽي رهي هئي ته، ٻهراڙيءَ جي هڪ عورت کيس لاڙ مان موٽندڙ دلڪش جي ڳوٺ ۾ موجودگي جو اطلاع ڏنو ۽ ان ئي لمحي ياسمين، دلڪش جي ڳوٺ ملهاسر وڃڻ جو فيصلو ڪري ورتو. هوءَ دائي سليمت سان گڏ گهر آئي ۽ جمال خان کي اهو چئي ڪرائي جي ٽئڪسي آڻڻ لاءِ چيو ته هوءَ هڪ هيلٿ ورڪر سهيلي سان ملڻ لاءِ، سندس ڳوٺ وڃي ٿي. دائي سليمت، ڪبير ۽ بشير سان گڏ، جڏهن هوءَ ڪرائي جي ٽيڪسي ۾ دلڪش سان ملڻ لاءِ وڃي رهي هئي ته، دلڪش سان ملڻ ۽ سندس ڳوٺ ڏسڻ جو تجسس کيس تڙپائي رهيو هو. انهي سان گڏوگڏ دلڪش جي گهر وارن جي رويي جو سوال به، سندس سامهون واسينگ جيان ويٺل هو!؟
گاڏي ڀٽن وچان ڪچي رستي تي ڊڪي رهي هئي. آسپاس هاري ٻنين ۾ لابارو ڪري رهيا هئا. ٻاجهر جا پڪل سونهري سنگهه، هوا تي رقص ڪري رهيا هئا. چمڪندڙ اس ۾ ننڍڙا ٻارڙا، ڳاڙھ ڳريا ڇانهيا کائي رهيا هئا. ڪٿي ڪٿي ڪو مور چڀڙن جو ٻج چُڳي رهيو هو ۽ ايئن هر زندگي پنهنجي پنهنجي رستي تي روان دوان هئي. پر هن لاءِ دريءَ کان ٻاهر ڏسندڙ لاءِ ڪو به منظر دل بهلائيندڙ نه هو. هن جي اندر ۾ شاديءَ جي رنگبرنگي خيالن ۽ دلڪش سان ملڻ جي اڻتڻ اڳيان، ٻاهر جا نظارا اوليت ماڻي نه پئي سگهيا!
گاڏي جڏهن دلڪش جي گهر اڳيان بيٺي ته سڀئي گهروارا گرم جوشيءَ سان ياسمين سان ملڻ گهٽيءَ تائين نڪري آيا. چونئري ۾ ويهڻ کانپوءِ ياسمين کي دلڪش جي گهروارن جي رؤيي ۾، مهمانوازي کان به ڪجهه اڳتي، ڪنهن رشتي جي مهڪ محسوس ٿي! ان انوکي آڌر ڀاءُ کي انجوائي ڪندي، ياسمين ڏٺو ته دلڪش جي گهر ۾ صرف هڪ پڪو ڪمرو موجود هو ۽ جڏهن ته باقي پنج ڪچا چونئرا هئا. ڪچو اڱڻ بنهه ڪشادو هو. جڏهن ته آسپاس سڀني گهرن جا ڊگها لوڙها، وسيح ايراضيءَ تي پکڙيل هئا، ان ڪري تازي هوا، گهر جي ڪنهن به ڪنڊ ۾ ڊوڙون پائي سگهي ٿي. هن کي ڪنهن به گهر ۾ چوپائي مال جو، ڪِلو نظر نه آيو. جنهن ڪري گندگيءَ جو ڪو نشان به نه هو. ياسمين کي دلڪش جي اڻموجودگي ڪجهه ڪجهه رهڙيندڙ محسوس ٿي. پر جلد ئي اڪيلي ڀٽ تي ويٺل دلڪش کي هڪ ٻار سڏي آيو، جنهن ايندي ئي مسرورمُرڪ سان سندس آجيان ڪئي ۽ سامهون کٽ تي ويهي رهيو. چونئري ۾ موجود فرد هڪ هڪ ٿي کسڪي ويا ته دلڪش چيو: ”غريبخاني کي ميزبانيءَ جو شرف بخشڻ لاءِ مهرباني! ۽ ها- زماني وارن جي اکين منجهه ڌوڙ وجهي مونسان ملڻ جي جرئت ڪرڻ لاءِ شاباش!“
ياسمين مرڪي وراڻيو: “دلڪش! اها تنهنجي محبت جي ڪشش آهي، جيڪا ڇڪي آئي!“. چند لمحن لئه ڳالهين جو واسينگ ٿارو هڻي ويهي رهيو!. اهڙي ماٺ، جنهن ۾ هڪٻئي جي پيار جو واس احساس ۾ اوتي، لفظن ۽ اشارن جي اڻمحتاج ٻولي، گهڻو ڪجهه ٻڌائيندي آهي!
نيٺ ياسمين خاموشيءَ مان ڦاٽ کائيندي، پڇيو: “شهر ۾ ملڻ رسڪي ٿي پيو آهي، هتي به هرهر اچڻ ممڪن ناهي. ڪوحل ٻڌايو؟“
”جوکم، احساس محبت ۾ انتها آڻيندوآهي. هڪٻئي کان ڌار هوندي به گڏ آهيون. هونئن به توسان محبت ڪرڻ کانپوءِ دلفريب يادگيرن ۾، آئون فراق ۽ وصل جو فرق وساري ويٺو آهيان! “
ياسمين هُجتي ڇڙٻ ڏيندي چيو: “هاڻ خطن وارا ڊائلاگ نه هلندا، مون سان سچ پچ محبت ڪرين ٿو ته شادي ڪر!“. دلڪش وراڻيو: “توسان شاديءَ لاءِ مون اڳ به گهر وارن کي ٻڌايو هو، پر توسان ملڻ کانپوءِ هاڻ جڏهن منهنجي محبت انتهائن کي ڇُهڻ لڳي آهي ته، سوچيان ٿو متان شادي پڄاڻا تلخ سچايون، ان انوکي محبت جي عروج کي زوال ۾ نه بدلائي ڇڏين. “
”بڪواس!! محبت ڪرڻ وارا پاڻ آهيون، ان کي ٽوڙڻ، نه ٽوڙڻ به پنهنجي وس ۾ آهي. پاڻ ٻئي پنهنجي محبت جي پير تي ڪهاڙي نه هڻنداسين ته، محبت مرڻ جو سوال ئي پيدا ڪونه ٿو ٿئي“
دلڪش چيو “اهو ته صحيح آهي، پر گهڻو ڪجهه انسان جي وس ۾ نه هوندو آهي. حالتن جي هٿن ۾ هلندڙ زندگيءَ جو ڪاروهنوار، انساني مرضي جو محتاج ناهي هوندو. وقت جي گردش مان پاڻمُرادو ڦٽندڙ حقيقتون ۽ هرهر ملڻ مان جنميل تضاد، نيٺ ويڇا وڌائي ڇڏيندا آهن “
ياسمين ناگواريءَ مان چيو: ”بيوفائي! شادي نٿو ڪرين ته صاف چئي ڇڏ، بهانا نه گهڙ، مونکي خبر آهي تنهنجي مائٽن ۽ برادري وارن، توکي شادي کان روڪيو آهي. تون انهن کان ڊڄين ٿو. آئون عورت ٿي ڪري ايترو اڳتي نڪري آئي آهيان. هاڻ تون مون کي رڻ راهي ٿو ڪرين“. دلڪش وراڻيو: ”ايترو جلد بيوفا جو لقب ڏيڻ لاءِ ٿورا ! آئون درپيش موجود، امڪاني ڪنڊن متعلق توکي ٻڌائي رهيو آهيان، جيئن محبت جا ڪنوارا پير زخمي نه ٿين ۽ تون جذباتي ٿي رهي آهين“. ياسمين چيو:”ڏک پنهنجن تي ٿيندو آهي، توسان محبت ڪريان ٿي، ان ڪري اڇلايل گل به پٿر جيئن لڳيم ٿو. “. دلڪش ڳالهائڻ چاهيو: ”فرض ڪريو پنهنجي شادي. . . . “. ياسمين سندس ڳالهه کي ڪٽيندي چيو:”آئون پنهنجي محبت کي مفروضن ۾ وڃائڻ نه ٿي چاهيان“
دلڪش چيو:”عملي زندگيءَ ۾، حسين محبت جون دلبريون برقرار رکڻ مشڪل هونديون، اهو توکي مفروضو لڳي ٿو. پر ڇا اهو به مفروضو آهي ته تنهنجي پوڙهي پيءُ ۽ ٻن ٻارن جو ڇا ٿيندو؟ ڌار رهيا ته ڪيئن ۽ ڪٿي؟ گڏ رهيا ته انهن جي مزاج تي پورو لهڻ، مون لاءِ ڪيئن رهندو؟ آئون بيروزگار، جڏهن تون ملازم آهين، انهي صورت ۾ معاشي تضاد آڏو ايندا. مون لاءِ لاڳيتو توسان گڏ رهڻ دوران، ڳوٺاڻي گهر ۽ رشتيدارن کي سنڀالڻ يا روزگار سان لڳڻ لاءِ وقت ڪڍڻ ڪيترو مشڪل هوندو؟ ڇا اهي سڀ مفورضا آهن؟!“
ياسمين وراڻيو: ”دنيا ۾ هر مسئلي جو حل موجود آهي. منهنجي شاديءَ کان پوءِ بابا منهنجي ڀيڻ سان گڏ رهندو. ڇوڪرن کي ٻن ٽن سالن ۾، سندن والد وٺي ويندو. باقي توکان سواءِ منهنجو ڪير آهي!؟ شادي کانپوءِ تون ئي گهر جو وسوارو هوندين. آئون سرڪاري ڊيوٽيءَ کانپوءِ پرائيويٽ ڪلينڪ تي ڪم ڪنديس. پنهنجي ڪلينڪ کولي ڏيندين ته اتي ڪم ڪنديس. آڻڻ چاڙهڻ جي ذميواري ۽ ڏيتي ليتي تنهنجي هٿ ۾ هوندي. ڳوٺ تنهنجي ماءُ ۽ ڀيڻن جو گذرسفر خانداني زمين تي هوندو. کوٽ ٽوٽ ۾ هڪٻئي کي سنڀالبو. مهيني ۾ هڪ ٻه ڀيرا ڳوٺ ايندا رهنداسين، جيڪو شهر کان پري ناهي!“
دلڪش وراڻيو: ”چوڻ جي حد تائين ته اهو ٺيڪ آهي، پر ڪرڻ ۾ ڪافي پيچيدگيون آهن! جيڪي حالتون توسان لاڳاپيل آهن، ان لاءِ اهڙو گهوٽ سازگار رهندو، جيڪو گهر ناٺيءَ جا فرض فرمانبرداريءَ سان پورا ڪري. ان ڪم لاءِ آئون غيرموزون ماڻهو آهيان. “
ياسمين جي چهري تي ڪاوڙ ۽ بيزاريءَ جا تاثر اڀرڻ لڳا. چيائين: ”وري ساڳي ڳن، ساڳي ڪهاڙي! تو ڀل برادري ۽ سلمه جي چورت تي هل! تون ڇا ٿو سمجهين ته تنهنجي انڪار کانپوءِ آئون جڳ ۾ جيئنديس! مون بابا سميت سهلين کي به ٻڌائي ڇڏيو آهي ته آئون ۽ دلڪش شادي ڪري رهيا آهيون. انهن اڳيان ڪهڙو نڪ کڻنديس“
“دلڪش چيو:”پليز ياسمين سمجھڻ جي ڪوشش ڪر! ويچاري سلمه مري چڪي آهي. آئون ڪنهنجي به ڊڪٽيشن نه وٺندو آهيان. تون ڇا چئي رهي آهين؟ “
”گهڻا هر زمين کي ڏبا آهن. تون منهنجو پيار آهين، آئون توکانسواءِ زنده رهي نه سگهنديس. شادي نٿو ڪرين ته مولا ڪري خوش هجين. جلد ئي منهنجي موت جي واڌائي ٻڌندين!“ ياسمين اٿي بيٺي.
دلڪش چيو: ”ويهه ته سهي ماني تيار ٿي رهي آهي“
. ”آئون ڪجهه نه کائينديئس“ هوءَ چونئري کان ٻاهر نڪري ويئي. اڱڻ تي پهچي، هن ڀرواري چونئري ۾ ويٺل دائي سليمت ۽ ڀرسان ڄار تي چڙهي ڳوٺ جي ٻارڙن سان راند ڪندڙ ڪبير ۽ بشير کي هلڻ لاءِ سڏ ڪيو. حڪيمه سميت ٻيا گهروارا به مُڙي آيا ۽ ياسمين کي ڪجهه دير ترسڻ ۽ ماني کائڻ لاءِ زور ڀرڻ لڳا، پر ياسمين لڙڪ لاڙيندي ۽ انڪار ڪندي رهي. گهٽي تي پهچي هوءَ ويهي رهي. سندس حالت نيم بيهوشيءَ واري ٿيڻ لڳي. آسپاس موجود عورتون ۽ ٻار پريشان ٿي پيا. حڪيمه ڊوڙندي دلڪش وٽ پهتي، پريشاني مان پڇيائين: “ويچاري نياڻيءَ کي ڇا چيو اٿئي، ڏک ۾ بيهوش ٿي پئي آهي“
”امان! مون ڪجهه نه ڪيو آهي، رڳو شادي ڪرڻ کان لاچاري ڏيکاري اٿم“
”گهوڙا آئون مُٺيس! شاديءَ کان انڪار ڇو ٿو ڪرين؟ نياڻيءَ کي اٺ چاڙهي خوار ڪيئي، هاڻ پير پوئتي ٿو ڪرين. بابلا ايئن نه ڪر! منهنجي ننڍڙي غلطيءَ، مون کان قاسم ڦري ورتو. تون ياسمين جي حياتيءَ سان کيڏي رهيو آهين. اُٿ! ياسمين کي بچائي، هوءَ مري ويندي. “ حڪيمه پنهنجي چني دلڪش جي پيرن تي اڇلائيندئي، ايلاز ڪيا. دلڪش حڪيمه سان گڏ تيز تيز وکون کڻندو، ياسمين تائين پهتو. جيڪا پٽ تي ليٽيل هئي، سندس حالت نيم بيهوشيءَ واري هئي. دلڪش سندس ڪنڌ پنهنجي گوڏي تي رکندي سڏ ڪيو. “ياسمين او ياسمين!“ هن اڌ کليل اکين سان دلڪش کي ڏٺو. دلڪش چيو: ”ياسمين! جيئن تون چاهيندئين، ايئن ٿيندو. اُٿ! اسين سڀ ڏاڍا پريشان ٿي رهيا آهيون“
ياسمين وري اکيون پوري ڇڏيون. دلڪش جي هانءُ ۾ وڍ پوڻ لڳا. سلمه جي موت جو صدمو سهندڙ دلڪش، ياسمين سان به اهڙي موڪلاڻي جي رسڪ برداشت ڪرڻ جي حالت ۾ بلڪل ئي نه هو! ڪرڻ، نه ڪرڻ، جي ڪشمڪش ۾، هن اُن هڪ گهڙيءَ جي گهيڙ تان ٽپ ڏيئي وڏو فيصلو ڪري ورتو: ”ياسمين تون برابر صحيح آهين. محبتن کي حاصل ڪري، وري وڃائي ويهڻ، وڏي خود فريبي آهي. خزائن جي خوف کان گلن جي سنگت کي ڇڏي ڏبو ته، گلستان ۾ ٻج ڪير ڇٽيندو؟!. جيڪڏهن ايندڙ اونده جي انديشن ۾، چانڊوڪين کي پُٺي ڏبي ته، ڪير ڪندو چنڊ جي اڀرڻ جو اوسيئڙو؟! ۽ جيڪڏهن ٻوڏ جي ڊپ ۾ پنهنجي ڪچي گهر جو اونو ڪري، بارشن کان منهن موڙي ڇڏبو، ته نه سڪا وڻ ساوا ٿيندا ۽ نه ئي ڪا اک لامن تي لڏندڙ پکين جا پيار ڏسي سگهندي! آئون پنهنجي محبت وڃائڻ جي غلطي هرگذ نه ڪندس. توکي پنهنجي ڪندس، توسان شادي ڪندس، ڪوبه توکي مونکان ڌار ڪري نه سگهندو. اُٿ ياسمين اُٿ! تنهنجن هٿڙن جي مهنديءَ جي مهڪ، پاڻ ۾ سمائڻ لاءِ هوائون بيقرار آهن!“
ياسمين گهٻرائٽ واري انداز ۾ اکيون کوليون ۽ پاڻي گهرڻ کانپوءِ وري اکيون ٻوٽي ڇڏيون. دلڪش چيو:”اٿي ويهه، منهنجي جيون ساٿياڻي! شاديءَ کانپوءِ محبت جي اڙانگي سفر جون وکون، مختلف رُخ ۾هلڻ لڳنديون آهن. اهوئي سفر هٿ ۾ هٿ ڏيئي هلڻ لاءِ هوندو آهي، اڌ ۾ هٿڙو ڇڏائي وڃڻ لاءِ نه!“
ياسمين اٿي ويٺي. هن پاڻيءَ جو گلاس پيتو ۽ واپس ساڳئي چونئري ۾ ساڳي کٽ تي هلي ويٺي. ٿوري دير ۾، نارمل ٿيڻ پڄاڻا، هن ماني کاڌي ۽ پوءِ دلڪش ۽ سندس گهر وارن کي سمجهائڻ واري نوع ۾ چوڻ لڳي ”ٻن ڏينهن کانپوءِ اوهان جا ماڻهو، رشتو گهرڻ لاءِ اچن. بابا ڪجهه به چوي اوهين ڌيان نه ڌرجو. کيس مطئمن ڪرڻ منهنجو ڪم آهي “
۽ ايئن ڪجهه دير وڌيڪ صلاحون ڏيڻ کانپوءِ، هوءَ اکين ۾ آئيندي جا سپنا سجائي، هلي ويئي.
***

نومبر جي نماڻي شام ۾، دلڪش پنهنجي اوطاق جي اڱڻ تي بيقرار بيٺو هو. هن جون اکيون شهر ڏانهن ويندڙ رستي تي اٽڪيل هيون. بي چين ڪندڙ اوسيئڙي ۾، هوءَ رکي رکي اڱڻ تي بي مقصد چهل قدمي به ڪري رهيو هو. هن کي ڀيڻ صاحبان، ڀاءَ تبسم ۽ ڀاڄائي سارا جي اچڻ جو انتظار هو، جيڪي جمال خان کان رشتو گهرڻ لاءِ ٽيون ڀيرو شهر ويل هئا. شام واري گاڏي لنگهي ويئي، پر اهي نه موٽيا هئا.
پهريون ڀيرو انهن جڏهن جمال خان کان رشتو گهريو هو ته تپي باهه ٿي ويو هو. هن تبسم وارن کي ڪچيون گاريون ڏيڻ شروع ڪيون. پرڀرو ويٺل ياسمين آڱر چپن تي رکي، چپ رهڻ جو اشارو ڪيو هو. ان ڏينهن جمال خان جي ڌمڪي آميز انڪار کانپوءِ، جڏهن واپس روانا ٿيا هئا ته ياسمين چيو هو: ”اسانجي برادري ۾ اهو رواج آهي، رشتو گهرڻ وارا گاريون سهندا آهن. اوهين هفتي کانپوءِ ٻيهر اچجو. بابا راضي ٿي ويندو“
هڪ هفتي کانپوءِ وري ويا هئا ته جمال خان جي انداز ۾ ڪو خاص فرق نه هو. سواءِ ان جي ته هو ياسمين جي اڻموجودگيءَ ۾ تبسم جي پيرن تي ڪري پيو هو ته کيس رشتي لاءِ مجبور نه ڪيو وڃي. ان مان اهو ظاهر ٿي رهيو هو ته جمال خان ياسمين اڳيان بنهه بيوس هو. موٽڻ مهل ياسمين دلداري ڏيندي چيو: ”بابا جو انڪار دلڪش کي متان ٻڌايو، ڏک رسندس. اوهان وري اچجو، ڪڪڙ جو ٻچو ڏيڻ وارو به انڪارته ڪندو نه !“
تبسم مايوسي مان وراڻيو: ”ڪڪڙ جي ٻچي ۽ انسان ۾ فرق آهي ادي ! ڪڪڙ ڏيڻ واري جو تعلق سودي کانپوءِ ختم ٿي ويندو آهي، پر رشتو ڳنڍڻ کانپوءِ، انساني تعلق گهرو ٿي پوندو آهي. جيڪي رشتا تلخين سان جڙندا آهن، اهي اڪثر غير جٽاندار ثابت ٿيندا آهن. “
ياسمين شرمندگي مان چيو: ”ادا، بابا جي ڪن نه ڪجو، پوڙهو آهي مهرباني ڪري وري اچجو “
موٽي اچڻ کانپوءِ تبسم سربستو احوال دلڪش کي ٻڌايو هو. ٻئي ڏينهن دلڪش مختصر خط لکي هڪ عورت هٿان ياسمين کي موڪليوهو، جنهن ۾ هن لکيو:
”اوهان جي والد صاحب جي بيدرد ۽ رسوا ڪندڙ انڪار تي ڪابه حيرت ناهي، پر اهو پڇتاءُ ضرور اٿم ته منهنجي خاطر ڀاءُ تبسم وارا ڊي گريٽ ڇو ٿيا آهن؟ بهرحال هاڻي انهن مان ڪو به رشتو گهرڻ لاءِ نه ايندو مهرباني !“ ان کانپوءِ لاڳتو ياسمين جا خط ۽ نياپا ايندا رهيا ته، وري کيس هڪ موقعو ڏنو وڃي. سندس والد راضي هو. انهن ئي التجائن کانپوءِ، دلڪش ڪوشش ڪري تبسم وارن کي ٽيون ڀيرو رشتو گهرڻ لاءِ وڃڻ تي رضامند ڪيو هو ۽ نومبر جي نماڻي شام ۾، جنهن وقت دلڪش اوطاق جي اڳڻ ۾، تبسم وارن جي اچڻ جو اوسيئڙو ڪري رهيو هو. تڏهن به اها اڻتڻ کيس اتاولو ڪري رهي هئي ته تبسم وارن کي ڪهڙي موٽ ملندي؟ اچڻ ۾ ايتري دير ڇو ؟!“
دلڪش پُرتجسس اوسيئڙي ۾، اڳڻ تي ٽهلندو رهيو. ڪجهه دير کانپوءِ چونئري جي پاڇي ۾ رکيل کٽ تي ليٽي پيو. عين ان وقت، سوني پنهنجي ننڍڙي پٽ ڏونگر سان گڏ، سندس ڀرسان اچي بيٺي. روئڻ سبب سندس اکيون ڳاڙهيون ۽ سُڄيل هيون. دلڪش جي اکين سان اکيون مليس ته اوڇنگارون ڏيئي روئڻ لڳي. دلڪش پريشانيءَ مان کيس ماٺ ڪرائڻ کانپوءِ پڇيو: ”سوني ڇا ٿيو؟ روئين ڇو ٿي، خير ته آهي ؟! “
سونيءَ چنيءَ سان ڳوڙها اگهندي وراڻيو: ”ڏونگر کي سيٺ ماريو اهي“
دلڪش جي نگاهه بيساخته ڏونگر تي اٽڪي پيئي، جنهن جو چهرو اٻاڻڪو ۽ اکيون لڙڪن هاڻيون هئس. سوني بيٺي بيٺي ڏونگر کي چيو: “پُٺان تا کميس پرهين ڪر ته مُنجيري ڌڪ ڏسي“. ڏونگر پٺن تان قميص مٿي ڪئي ته لٺـين جا نشان چٽا نظر اچي رهيا هئا، جن تي ڦُٽي آيل رت جي ڳاڙهاڻ ۾، چمڙي سُڄيل هئي. دلڪش حيرت مان پڇيو ”سيٺ ماريو پر ڇو؟“
سونيءَ وراڻيو: ”ڏونگريو سيٺ لجپت جي کڏي تي ڪم ڪندو اهي. گاليچا ٺاهڻ وارو ماستر ته هر روز ماريندو اهي، پر اج سيٺ پاڻ ڏاڍو ماريو. ڇورو لڪي ڀجي آيو اهي، سڀاڻي سيٺ هتي هليو ايندو. جا ڏونگر کي ٻڌي کڻي ويندو، جا قرض اوگاڙندو جا ته مورڳو پوليس کان ٻڌائيندو. هاڻ ڪا مدد ڪر“ سوني دلڪش جي پيرن تي چني اڇلايندي منٿ ڪئي. دلڪش دلداري ڏيندي چيس: ”کٽڪونه ڪر سڀ ٺيڪ ٿيندو، پر تون کٽ تي ويهه ته سهي!“ سوني پٽ تي ويهي رهي. سندس ڀرسان ڏونگر به ويهي رهيو. دلڪش وري کٽ تي ويهڻ لاءِ چيس، پر هوءَ پٽ تي ئي ويٺي رهي. ايئن ڄڻ هوءَ پنهنجي سماجي حيثيت کان واقف هئي. ننڍڙو ڏونگر به ڪنهن اڻ ڄاتي خوف ۾، سندس ڀرسان لڪيل سهي جيان، ڇپي ويٺل هو. دلڪش کيس چتائي ڏسڻ لڳو. هن جو قد، هاٺي ۽ مهانڊا، هوبهو دلڪش جهڙا هئا. دلڪش جي تصور ۾، ٻالڪپڻ جي پنهنجي اها بليڪ انڊ وائيٽ تصوير اڀرڻ لڳي، جيڪا هن پنهنجي والد قاسم جي هنج ۾ ويهي ڇڪرائي هئي. ان تصوير ۽ ڏونگر جي شڪل ۾ حيرت انگيز هڪ جهڙائي هئي! ڏونگر کي چتائي ڏسندڙ دلڪش جي محويت کي محسوس ڪندي، سونيءَ چيو: ”ڏونگر مون وٽ توهجي نشاني اهي. آخري ڀيرو پنهنجي لڪي گڏجڻ کي، سوا اٺ سال ٿيا آهن. ڏونگر به هاڻ ساڍن ستن سالن جو ٿيو اهي. “. دلڪش اکيون ڦاڙي ڏونگريي ڏانهن ڏٺو. سونيءَ فخر سان چيو: ”سڄو تون ڇڪي ويو اهين رنڱ، قد، مهانڊو، هوبهو تو جھڙو“
دلڪش وري چتائي ڏونگر ڏانهن ڏٺو. پيار ۽ پنهنجائپ جي عجيب احساس، دلڪش جي دل ۾ ڪتڪائي ڪئي ۽ هن کيس پاڻ ڏانهن سڏي، ڀاڪر ۾ ڀري ورتو. ڏونگر بي اعتباري، احساس ڪمتري ۽ معصوم حيرت مان ڪڏهن دلڪش ڏانهن، ته ڪڏهن وري پنهنجن ميرن ڪپڙن ڏانهن ڏسندو رهيو. معصوميت مان پڇيائينِ: ”سائين اوهان به اڇوت اهيو؟“ دلڪش مرڪندي وراڻيو ”نه نه!“ ڏونگر ڇرڪ ڀريندي چيو: ”پوءِ ته مون اوهان کي پليت ڪري ڇڏيو!؟”دلڪش سونيءَ ڏانهن نهاريو. سوني چيو: ”ڏونگر سيٺ جي جاءِ ۾، هن جي پيئڻ جي گلاس ۾ پاڻي پيتو ۽ گلاس پليت ٿيڻ جي ڪاوڙ ۾ ئي، سيٺ هن کي ماريو آهي. تو ڏانهن ايندي مون هن کي سمجهايو پئي ته پان اڇوت اهيون. پان لاءِ الڳ ٿان رکيل آهن. ٻين جي ٿان کي هٿ لاهينداسين ته او به پليت ٿي پوندا“
جملو پورو ڪري سوني خاموش ٿي ويئي. ڪجهه دير دلڪش کي ٽڪ ٻڌي ڏسڻ کانپوءِ، چيائين “اوهان جيئن ڏونگر به ڏاڍو ڳالهيار اهي، مونکان پڇين پئي: ”پانکي پليت ڪنهن ڪيو اهي!“ چيم”پوئيين جنم ۾ پان ڪو ڏوهه ڪيو هو. . “ چئي: ”ڇا پان ڪنهن سيٺ جي گلاس ۾ پاڻي پيتو هو؟“چيم”ڏوهه ته الاجي ڪهڙو ڪيو هو پر هينئر پوئين جنم جي ڪنهن ڏوهه جي سجا ڀوڳي رهيا اهيون!“ پڇئين ”اها سجا ڪنهن ڏني اهي؟“ چيم “ڏوهه ٿيڻ کانپوءِ ڀڳوان رسي ويو. ان ئي اسان کي سجا ڏني اهي“ پڇئين “ڀگوان کي راجي ڪيئن ڪبو آهي؟“ چيم:”مندر ۾ پوجا ڪرڻ سان ڀگوان راجي ٿيندو اهي“. چئين ”پانهنجي پاڙي ۾ ته ڪو به مندر نه اهي. سلام ڪوٽ ۾ وڏا مندر اهن، هلو ته اتي پوجا ڪري ڀگوان راجي ڪريون“ آئون ماٺ رهيئس پان ئي چئين ”اتي سيٺ ۽ ڀگت ويٺا اهن، پانکي اندر گهڙڻ ئي ڪون ڏيندا، ڇو ته پان اڇوت اهيون!. “
دلڪش ڏونگر ڏانهن ڏٺو، جيڪو دلچسپي سان ماءُ جون ڳالهيون ٻڌي رهيو هو. دلڪش، ڏونگر کي وارن تي پيار ڪيو. ڏونگر دلڪش جي ڪپڙن تي حسرت مان هٿ ڦيريندي پُڇيو: ”اوهان هي ڪپڙا ڪٿان ورتا اهن؟“
”مون اهي شهر مان خريد ڪيا آهن“
”اوهان ايترا گهڻا پئسه ڪٿان آندا اهن؟“
”مون ڪمائيءَ مان بچايا آهن“
”رگو ڪمائي ڪرڻ سان پئسا ڪيئن ملندا؟ “
”محنت سان ڪم ڪبو ته پئسه ملندا “
”اوهان ڪوبه ڪم نه ڪندا اهيو، اوهان جو ڪم هاري ۽ ڌنار ڪندا اهن. اسين سڄو ڏينهن ڪم ڪندا اهيون. امان ٻني جو، آئون کڏي جو، ۽ ابا سجو ڏينهن شهر ۾ همالون کڻندو اهي، پر اسان کي سٺا ڪپڙا وٺڻ ۽ سٺو کاڌو کائڻ لاءِ پئسه نٿا ملن. ائين ڇو آهي سائين؟ ائين ڇو آهي؟!“
دلڪش لاجواب سوالن جي رڃ ۾ ڀٽڪندو رهيو. لاجواب سوالن جا جواب يا ته ڳوڙها بڻجي اکين مان وهي نڪرندا آهن يا وري ٿوهر بڻجي وجود ۾ ڦٽي پوندا آهن! دلڪش کي خاموش ڏسي ڏونگر پنهنجي ساءِ ڳالهاڻو ”اسان کي پئسه نٿا ملن، اي پڪ سان پوئين جنم جي سجا اهي، اسانکي پئسه ڪين ملندا؟ اسين ته پليت اهيون، تڏهان ئي ته اسانجا ٿانءُ الگ رکيل هوندا اهن!“
دلڪش جي وجود ۾ هڪ ٻيو سوال شيشي جي گلاس جيئن ٽٽي پيو: ”انسان لاءِ انسان وٽ الڳ ٿانءُ!؟ پر ڇو. . . . ؟!“
دلڪش ٽپ ڏيئي اٿي بيٺو. سوني ۽ ڏونگر لمحن لئه ڏڪي ويا. دلڪش چونئري جي جالي تي اڇوتن لاءِ الڳ رکيل ڪولهو ڪوپ ۽ گلاس کڻي ورتا ۽ زور سان اڱڻ تي اُڇلايائين، گلاس ۽ ڪوپ جا ٽڪرا سڄي اڱڻ تي پکڙجي پيا. دلڪش کيسي ۾ هٿ وجهي، پئسن جي ٿهي ڪڍي ورتي. سونيءَ کان پڇيائين: ”سيٺ لجپت جو قرض ڪيترو آهي؟“
سونيءَ معصوميت مان ورڻيو”ڏهه هزار روپيه“
دلڪش کيس 11 هزار ڏيندي چيو: “ڏهه هزار سيٺ کي ڏجو، باقي پئسن مان ڏونگر لاءِ ڪپڙا، جتي ۽ ڪتاب خريد ڪجئو. سڀاڻي کان ئي ڏونگر اسڪول وڃي، سندس خرچ آئون ڀريندس“. سوني نماڻين نظرن سان کيس ڏسڻ لڳي. سندس نظرون احسانمنديءَ جي بار ۾ ٿاٻڙجي رهيون هيون ! ان مهل ئي ڳوٺاڻي اسٽاپ تي ڇڪڙي جو هارن وڳو، دلڪش جا پير بيساخته اسٽاپ ڏانهن وڌڻ لڳا.
ڇڪڙي مان لهندڙ تبسم، صاحبان ۽ سارا جا چهرا مرجهايل هئا. دلڪش سمجهي ورتو ته جمال خان جي انڪار جا اثر، تبسم وارن جي چهرن تي ڦٽي آيا هئا. واپس گهرن ڏانهن ايندي تبسم چيو: ”جمال خان رشتي ڏيڻ کان کتو جواب ڏيئي ڇڏيو آهي، ياسمين اسانکي وري وري ڪوشش ڪرڻ لاءِ چيو، پر هر دفعي جمال خان جا گُٿا لفظ ٻڌڻ کانسواءِ ڪجهه به پلئه پئجي نه سگهيو“ دلڪش خاموش رهيو. صاحبان چيس”ڀاءُ تون مايوس نه ٿي تولاءِ رشتا کوڙ “. سارا چيو: ”لڳي ٿو ياسمين ۽ جمال خان وچان وڏو جهيڙو ٿيو هوندو. ياسمين جمال جي باربار انڪار ۽ آڪڙيل رويي تي ڪاوڙيل هئي. ”تبسم چيو: “ها ايئن ٿي سگهي ٿو، پر جمال خان هرگز نه مڃيندو، ڇو ته ياسمين جو رشتو ڏيڻ پڄاڻا اصولي طور ياسمين جي ڪمائيءَ تان سندس حق ختم ٿي ويندو، ياسمين کي پرڻائي، پاڻ بک مرڻ جي رسڪ کڻڻ ڏکي ڳالهه آهي! “ صاحبان به ها ۾ ها ملائي.
***

ياسمين پهريان ته جمال خان جي انڪار کي والدين جو روايتي انڪار سمجهيو، پر پوءِ هن جڏهن جمال خان کي سمجهائيندي چيو: ”ڏس بابا ! آئون جوان آهيان ۽ ملازمت سبب روز ڪيترن ئي مردن سان ملڻ جلڻ به ٿئي ٿو، هن سماج ۾ ڇڙي عورت لاءِ وک وک تي مسئلا پيدا ٿين ٿا. مذهب به ڇڙي عورت لاءِ جهٽ پٽ شاديءَ جو حڪم ڏيئي ٿو، ته پوءِ اوهان منهنجي آيل رشتي کان انڪار ڇو ٿا ڪريو؟ “
جمال خان وراڻيو: “ڌاريان ماڻهو ٻارن کي ڪو نه سنڀاليندا، ڌارين ۾ تنهنجو رشتو، ٻارن جي آئيندي لاءِ هاڃيڪار آهي“ ياسمين چيس: “اگر ڌارين ۾ رشتو نٿا ڪريو ته پوءِ پنهنجن ۾ ڪريو، اڳيون رشتو به پنهنجن ۾ ٿيو هو !“ جمال خان خاموش ٿي ويو. اهو سوچي کيس ڏک پهتو ته پوڙهپڻ ۾ هوءَ ئي سندس سهارو هئي، پر کيس، سندس ذرو به فڪر نه هو! جمال خان جي اها خاموشي، ياسمين کي اڻ سڌي ”هاڪار“ محسوس ٿي ۽ هن جمال خان کي وڌيڪ مطئمن ڪرڻ لاءِ چيو:”ڏسو! شاديءَ کان پوءِ ٻار به مونسان گڏ هوندا، اوهين به مونسان گڏ رهندا. باقي برادريءَ جا چند ماڻهو ناراض ٿي سگهن ٿا، اهي به ٿرکان ٻاهر رهن ٿا، ڪهڙو ٿو فرق پوي، “ جمال خان حيرت مان اکيون ڦاڙيندي پڇيو: ”ڇا شاديءَ کانپوءِ دلڪش کي مون ۽ ٻارن جي گڏ رهڻ تي ڪوبه اعتراض ناهي!“ ياسمين اعتماد مان وراڻيو: ”دلڪش سٺو ماڻهو آهي، سڀ ٺيڪ ٿي ويندو. اوهين بي فڪر رهو“ جمال خان ماٺ رهيو. ياسمين اتساهه مان چيو: ”ٻه دفعا اوهان جي انڪار کان پوءِ، دلڪش وارا مايوس ٿي پيا آهن، انهن رشتو گهرڻ لاءِ وري ڪڏهن به نه اچڻ جو قسم کاڌو آهي، پر مون هڪ ڀيرو وري اچڻ لاءِ مس مس راضي ڪيا آهن. انهن جي گهرن جون عورتون، مونسان اسپتال ۾ ملڻ اينديون آهن. انهن ٻڌايو ته اهي سڀاڻي وري آخري اميد سمجهي رشتو گهرڻ ايندا، اوهان انڪار نه ڪجئو. اهي رشتي تان هميشه لاءِ هٿ کڻي ويندا. اوهانجو انڪار ٻڌي دلڪش خودڪشي به ڪري سگهي ٿو“. جمال خان دل ئي دل ۾ سوچيو: ”دلڪش آپگهات ڪيو ته آيو آڱوٺي تان، پڻ ڇُٽندي جان!“ پر دل جي ڳالهه چپن تي آڻي نه سگهيو، مالي طور ياسمين جي محتاجيءَ، سندس اندر جي آواز کي، اندر ۾ ئي دٻائي ڇڏيو. ياسمين چيو: ”ڏسو بابا! منهنجي زندگي، ٺهڻ جو اوهان وٽ آخري موقعو آهي!“ اوچتو جمال خان جي مرجهايل چهري تي مرڪ موٽي آئي. هن دل ئي دل ۾ ان مسئلي جو حل ڳولي ورتو، جنهن کيس گذريل چند هفتن کان پريشان ڪري ڇڏيو هو. هن دل ئي دل ۾ فيصلو ڪيو ته آخري ڀيرو رشتو گهرندڙن کي هو انڪار ڪري ڇڏيندو، جنهن کان پوءِ اهي وري نه ايندا. دلڪش آپگهات ڪيو ته ان جو ذميوار هو پاڻ هوندو. جمال خان جي چپن تي وري مڪار مرڪ تري آئي پر ياسمين کي ان مرڪ ۾ هڪ والد طرفان ڌيءَ جي زندگي ٺهڻ جي سپني جي ساڀيان جي خوشي نظر آئي! ان وقت جمال خان، ياسمين کي بنهه ٻاجھاري هستي محسوس ٿيو.
ٻئي ڏينهن تبسم وارا جيئن ئي پهتا ته ياسمين کين چانهه پياري، پنهنجي هٿن سان ناشتو ٺاهڻ لڳي ويئي. جمال خان به پنهنجي مهمانن سان گرم جوشي سان مليو. جمال خان جي رويي جي ان تبديليءَ، سڀني کي خوشفهميءَ جي بوتل ۾ وجهي ڇڏيو. ياسمين جي اکين ۾ شاديءَ جي سپنن جا ڪنول ڪڪورجڻ لڳا. مهمانن کي منجهند جي ماني کارائڻ کانپوءِ، هوءَ بيمقصد سپنا ڪلينڪ تي هلي ويئي. جيئن تبسم وارا نويڪلائيءَ ۾ جمال خان سان رشتي جي ڳالهه ڪري سگهن. هن نج سنڌي ڇوڪري ءَ جيان رشتي جي ڳالهه ٻولهه دوران پاڻ کي پاسيرو رکڻ ٿي چاهيو! صاحبان جمال خان کي چيو: ”چاچا اسين رشتي لاءِ آيا آهيون“ تبسم چيو: ”هرهر اوهانکي تڪليف ڏيندي شرمنده آهيون، پر اوهان وڏي دل جا مالڪ آهيو. اميد ته اسانکي رشتيداريءَ جي قابل سمجهي عزت بخشيندوء!“
جمال خان جي چهري جا رنگ بدلجڻ لڳا. تبسم کي مخاطب ٿيندي چيائين: ”تون مون لاءِ تنهنجي ڀيڻ جو رشتو ڏي !؟“ تبسم ڪو به جواب نه ڏنو. چند لمحن کانپوءِ جمال خان چيو: ”ڏس! منهنجي ڳالهه توکي ڏکي لڳي نه! ايئن تنهنجي ڳالهه به مونکي ڏکي لڳي ٿي، اوهانکي اڳ به ٻه دفعا معذرت ڪئي اٿم. پوءِ وري به اڄ ڪهڙي نڪ سان آيا آهيو!“ تبسم کي خيال آيو ته چوي: ”اڄ اسين آيا نه آهيون، پر گهرايا ويا آهيون. اسان جي گهرج ۽ تنهنجي ٺٺول ۾ فرق آهي !“ پر ياسمين خاطر خاموش رهيو.
ياسمين سپنا ڪلينڪ تان واپس موٽي آئي ته بورچيخاني ۾ موجود سندس بورچياڻيءَ کيس جمال جي انڪار متعلق ٻڌايو. سندس سپنن جو شيش محل ٽڪرا ٽڪرا ٿيڻ لڳو. کيس جمال خان تي شديد ڪاوڙ اچڻ لڳي. هن وڏي مشڪل سان پنهنجو پاڻ تي ڪنٽرول ڪيو! مهمانن کي منجهند جي ماني کارائڻ کانپوءِ هن کين شام تائين ترسائي ڇڏيو. شام جو هن تبسم کي الڳ ڪمري ۾ گهرائي چيوته هو اڃا هڪ ڀيرو جمال خان سان رشتي متعلق ڳالهائي، پر تبسم، معذرت ڪندي چيو”هرهر جي بيزاريءَ کان هڪ دفعي جي لاتعلقي بهتر آهي!“ پر ياسمين پنهنجي ڳالهه تي پڙ ڪڍي بيٺل رهي: ”آخري دفعو چئوس !“ نيٺ ياسمين جي خواهش خاطر، وڃڻ وقت تبسم چيو: ”چاچا جمال! هاڻ اسين هلون ٿا“ جمال خان وراڻيو:”ماشاءُ الله“ تبسم چيس: ”چاچا اسين وري به التجا ٿا ڪريون ته اسانکي ائين خالي نه موٽائي!”جمال خان ڪاوڙ مان وراڻيو: ”اوهان ڪهڙي ٻولي سمجهندا آهيون؟ سويل منهنجي ڪيل ڳالهه اوهان کي سمجهه ۾ ڪو نه آئي !؟“ تبسم مايوسيءَ مان ياسمين ڏانهن نهاريو، ياسمين جي چهري تي ڏک ۽ ڪاوڙ جا مليل جليل رنگ وکريل هئا. تبسم، ياسمين کان موڪلائي، صاحبان ۽ سارا سان گڏ، دروازي مان ٻاهر نڪري ويو!
تبسم وارن جي وڃڻ کانپوءِ، ياسمين جمال خان جي سامهون وڃِي بيٺي. هن جي وجود ۾ نفرت ۽ ڪاوڙ جا ٽانڊا دکي رهيا هئا. هن جمال خان جي اکين ۾ اکيون وجهندي پڇيو: “ڇا تون مون کي سڄِي ڄمار ڇڙي ڏسڻ چاهين ٿو؟ ڇا تون چاهين ٿو ته آئون ڪمائيندي رهان، تون کائيندو رهين!؟ منهنجي خوشيءَ کان وڌيڪ توکي پنهنجي پيٽ جو الڪو آهي!؟ “
جمال خان حيرانيءَ مان وراڻيو: ”تون مونکي دشمن ٿي سمجهين! ڌاريان تو کي ڏک ڏيندا ته ڇيت مون کي لڳندي، منهنجو فرض بڻجي ٿو ته توکي غلط ڪم کان روڪيان “
ياسمين سختيءَ مان چيو: ”ڇا تنهنجي فرض ۾ اهو شامل ناهي ته منهنجي شادي ڪرين. آئون سالن کان ڇڙي ويٺي آهيان. زماني وارا الاءِ ڇا ڇا چوندا هوندا، پر تنهنجي ڪن تي جُون ئي نٿي سُري! تون هميشه ديني هدايتون ڪندو آهين، ڇا اها تنهنجي ديني ذميواري ناهي ته تون منهنجي شادي ڪرائين ؟“ جمال خان کي منجهه ٿيڻ لڳي. ياسمين ڪڏهن به هن کان اهڙا سوال نه پڇيا هئا، ان ڪري پهريون ڀيرو ياسمين جو اُگرو رويو هن لاءِ آنڌ مانڌ بڻجي پيو. ياسمين جي حقن ۽ پنهنجي فرضن کان وڌيڪ، ياسمين کي شاديءَ کان روڪڻ وارو سوال، هن اڳيان وڌيڪ اهم بڻيل هو. اڪثر ڪري ديني حقن ۽ فرضن جي تبليغ ڪندو رهندو هو، پر اهو پهريون ڀيرو هو جو سندس پسند اڳيان اهي رڪاوٽ بڻجي پيا هئا، ۽ هن انهن کي پهريون ڀيرو ان زاويي سان پاڻ تي لاڳو ڪري ڏٺو هو!. هونئن به فرضن کان پُٺيرو ٿيڻ جو ڪارڻ اڪثر بي ڌياني، سستي، پسند ۽ مفاد هوندا آهن.
جمال خان خاموش رهيو. هو دلڪش تي خار کائڻ لڳو، محرومي جو انتها پسندانه اظهار ساڙ هوندو آهي ۽ جمال خان کي اها محرومي ڏنگي رهي هئي ته، هن جي پيارڙي ڌي ءَ ياسمين، دلڪش کي حاصل ڪرڻ لاءِ، سندس مشورن کي ٿُڏي رهي هئي.
جمال خان جي خاموشيءَ، هڪ ڀيرو ٻيهر ياسمين کي خوش فهميءَ ۾ وجهي ڇڏيو، سندس ڪاوڙ ختم ٿي وئي. معصوميت مان منٿ ڪندي چيائين: ”اڃا به وقت ويو ناهي، اوهانجي هاڪار منهنجي زندگي سنواري سگهي ٿي“ياسمين جي نرم ۽ عاجزانه رويي، جمال خان کي وڌيڪ شهه ڏني. هن ڌوڏا ڦاڙيندي وراڻيو: ”ايئن ٿي نٿو سگهي. . . . . . . . . . . منهنجي جيئري ايئن ٿي نٿو سگهي“
ياسمين اچرج مان جمال خان کي ڏٺو. کيس خود فريبيءَ جو احساس ٿيڻ لڳو. هن رعب مان جمال کي چيو: ”آئون پاڻ ڪمايان ٿي، پنهنجو کانءُ ٿي، تنهنجو مون تي ڪهڙو حق آهي جو حڪم ٿو هلائين؟!. آئون عورت آهيان، کوٽ ٽوٽ ۾ قرض کڻي به گهر جو گاڏو هلايان ٿي، تون پيءُ آهين، ڪڏهن گهر جو ڪو بار کنيو اٿئي؟! مر. . . . . چاهين ٿو ڀل مري وڃ، پر آئون ڪورٽ ۾ وڃي پنهنجو حق حاصل ڪنديس“
جمال خان وڏي اوڇنگار ڏيئي چيو:”ٻارن کي حاصل ڪرڻ جي ڪيس ۾ آئون هر ڏک سک ۾ توسان گڏ هئس، آئون تنهنجو پيءُ آهيان، مون توکي پاليو آهي، اڄ تون مونکي ايئن ڌڪارين ٿي !“
ياسمين جارحانه رويو برقرا رکندي چيو: ”هاڻ مونکي خبر پيئي آهي ته ٻار حاصل ڪرڻ ۽ مڙس کان عليحدگي لاءِ تنهنجو اڪسائڻ اصل ۾ همدردي نه پر مطلب هو، جيئن منهنجي ڪمائي تي تنهنجو حق پڪو ٿئي. پر هاڻ ڪن کولي ٻڌي ڇڏ. آئون پنهنجي ديني ۽ قانوني حق موجب شادي ڪنديس. تولاءِ ٻه آپشن آهن، يا ته تون هينئر ئي مونسان گڏ، ملهاسر هلي رشتو پڪو ڪر، يا هي گهر ڇڏي هليو وڃ “
جمال خان اٿي وڃي ٿيلهو کنيو ۽ ان ۾ پنهنجا ڪپڙا وجهڻ لڳو. جيئن رسي وڃڻ جو احساس ڏياري، ياسمين جي دل ۾ همدردي پيدا ڪري سگهجي. ٿيلهو ڪڇ ۾ وجهي در تائين ايندي، هن ياسمين جي سڏ جو انتظار ڪيو، ته هوءَ کيس نه وڃڻ لاءِ منت ميڙ ڪندي، پر ياسمين جي خاموشيءَ هن جي ڌنڌلين اميدن جا لاهه ڪڍي ڇڏيا!
جمال خان در تي پهچي بيهه رهيو، رحم طلب نگاهن سان، اڱڻ تي ويٺل ياسمين ڏانهن ڏسندي چيائين: ”ياسمين بابا، کاڌو پيتو معاف ڪجان! ياسمين چيس: “ مونکي به معاف ڪجان “ جمال خان کي اهو ڏسي بنهه گهڻو رنج رسيو ته ياسمين کيس ترسن لاءَ هڪ لفظ به نه ڳالهايو. جمال خان در جو هڪ طاق کوليو، نه کڄندڙ قدمن سان اڳتي وڌڻ لڳو. سندس ڪيفيت لشڪر ۾ زوري شامل ڪيل ان فوجيءَ جهڙي ٿي پيئي، جنهن جي پويان پنهنجن جون گوليون ۽ اڳيان جنگ جو ميدان هوندو آهي!
”اڃان به وقت ناهي ويو سوچي وٺ!“ ياسمين جو آواز جمال خان جي ڪنن تائين پهتو. هو در جي چائنٺ تي بيهي رهيو. ياسمين چيس: ”ڪجهه هوش ڪر رسي ٽپڙ ويڙهي ويندي سٺو ٿو لڳين يا پنهنجي هٿن سان منهن ڌوئي، رشتو ڏيندي سٺو ٿو لڳين ؟!“
جمال خان وڏي اوڇنگار ڏني ۽ واپس اچي ياسمين جي ڀرسان بيٺو. روئندي چيائين:”مون چاهيو ٿي ته ڌارين کان بچجي پر تنهنجو ضد. . . . . . . . . . . . . . !“ هو جملو پورو ڪري نه سگهيو. ؟! ياسمين چيس: ”برادري وارن ڪڏهن توکان رشتو گهريو. منهنجي طلاق کانپوءِ ته انهن ڪاوڙجي تعلق ٽوڙي ڇڏيو آهي. هونئن به طلاق کانپوءِ ٻن ٻارن سان گڏ رشتي لاءِ ڪير راضي ٿيندو؟“ جمال خان ڪو به جواب ڏيئي نه سگهيو.
جمال خان سان گاڏيءَ ۾ چڙهي ملهاسر ويندي، ياسمين کي پنهنجي منزل اکين اڳيان نطر اچڻ لڳي. منزلون جڏهن اکين اڳيان هونديون آهن، ته نه سفر جا ٿڪ ياد رهندا آهن ۽ نه آئيندي جا انديشا ڌيان ڇڪائي سگهندا آهن ! آسپاس کان بي نيازيءَ جي ڪيفيت ۾، انسان منزل ملڻ کانپوءِ امڪاني واقعن ۽ سببن کان لاتعلق بڻجي ويندو آهي !
گاڏي دلڪش جي گهر اڳيان بيٺي ته ياسمين، جمال خان سان گڏ دلڪش جي اڱڻ تي هلي آئي. هاڻ هوءَ ريتن، رسمن ۽ لوڪ جي دستورن کان بلڪل لاپرواهه هئي. ميزبانن جون حيرت واريون نظرون، مهمانن تي اٽڪيل هيون. لاڳيتو رشتيداريءَ کان کُتو انڪار ڪندڙ جمال خان کي جڏهن اهو چوڻو پيو ته کيس اهو رشتو قبول هو ته پهريون ڀيرو ڪنهن کي به پنهنجي ڪنن تي اعتبار نه آيو. حڪيمه رشتو پڪو ڪرڻ جي تسلي خاطر، ڳوٺ جون عورتون گهرائي ڳيت ڳارايا ۽ ڳُڙ ورهايو.

شادي ۽ تلخيون

دلڪش انتهائي سادگيءَ سان شادي ڪئي ۽ ڪنوار کي مختصر ڄڃ ۾ گهر وٺي آيو. خانداني دهلاريءَ دهل وڄايو. عورتن شاديءَ جا سهرا ڳايا ۽ ويجهن عزيزن گهورون گهوريون. ٻي ضلعي ۾ رهندڙ مائٽن مان، چند ماڻهن جي امڪاني مزاحمت کان بچاءُ لاءِ، ياسمين جي عدالتي بيان کي ضروري سمجهيو ويو. دلڪش جي گهروارن چاهيو هو ته وڏو ڪاڄ ڪجي، ڪشادو ڇنو، متاري ڦنڊر جو گوشت، پلاءُ، چاشني، ڳائڻ وڄائڻ، رقص ۽ آخر ۾ ترگس، جنهن ۾ سهڻن سنجن وارن گهوڙن ۽ رنگين جُهلن وارن اٺن جي ڊوڙ ۽ پوءِ واهه واهه! پر دلڪش لاءِ اهو سڀ ڪجهه ڏيکاءُ ۽ پئسي جي ضيان کان وڌيڪ، ڪجهه به ڪين هو. احبابن جي خواهش خاطر ايئن ڪري به ها، پر سندس مالي حالت به ان جي موڪل ٺپ نه ٿي ڏني. ان ڪري هن احبابن جي اڻوڻت ۽ سماجي عيب جوئيءَ جي ڪابه پرواه ڪون ڪئي. هونئن به هن زندگيءَ ۾ سماجي ساراھ يا بدنامي کي، ڪڏهن به خاص اهميت نه ڏني هُئي. ايئن سوچي ها ته ياسمين سان سندس شاديءَ جو ٿيڻ به امڪان کان ٻاهر هو!!.
سهاڳ رات عورتن روايتي سنوڻ ساٽ ڪيا، عورتن جي چرچن ۽ ڀوڳن ۾، موڙ ٻڌل دلڪش کي، اهو الڪو تڙپائي رهيو هو ته متان ياسمين ڪنهن ڀوڳ تي چڙي پوي، پر حڪيمه سڀني عورتن کي سمجهائي ڇڏيو هو ته ياسمين سان ڪوبه هُجتي مذاق نه ڪيو وڃي، ڇو ته هوءَ پرديسڻ ۽ پڙهيل لکيل ڪنوار هئي. ان ڪري ڪنهن به ياسمين سان بي تڪلفي نه پئي ڪئي. عورتن جي ان جهرمٽ ۾، دلڪش کي پنهنجين حقيقي سالين جي شديد کوٽ محسوس ٿي رهي هئي!
جڏهن گهوٽ ۽ ڪنوار کي اڪيلي ڪمري ۾، سندن بستر تي آندو ويو ته ٻاهريان آيل مهمان عورتن مان هڪ ڪنواريءَ ڇوڪريءَ ويندي ويندي شرميلي شرارت مان چيو: ”مايون ڏسو ته سهي، کٽ چيچاٽ ڪندڙ ته ناهي، ماڳهين سڀن جي ننڊ ڦٽائي!“ ياسمين خارن مان ڇڙٻ ڏيندي وراڻيو: ”پهرئين تون ليٽي ڏس، جيئن اها خبر پوي ته چيچاٽ ڪري ٿي يا نه!؟“ ڪنواريءَ ڇوڪريءَ ياسمين جي ان ڇڙٻيلي مذاق تي ناراض ٿيڻ بدران محظوظ ٿيندي، عجيب ادا مان وراڻيو: ”پر اڄ اهو نيڪ ڪم اوهانکي سونپيل آهي!“ ياسمين تپي باھ ٿي ويئي. ڪنوار وارو حجاب هڪ پاسي رکندي، ست سُريون ٻڌائڻ لڳي. ”رن ڪِني! بيحياءُ، بيشرم، ڪُتي!“ ياسمين ڪاوڙ مان وڦلڻ لڳي. دلڪش سندس ڀرسان ويهندي پيار مان چيو: ”ياسمين شاديءَ جو موقعو هوندو ئي خوشي ۽ مذاق لاءِ آهي، ڪاوڙ نه ڪر!“ياسمين ڇڙٻ ڏيندي چيو: ”ڌوڙ جي خوشي، رنون مونکي مهڻا ڏيئي ويون آهن“ دلڪش افسوس مان وراڻيو: ”ڇوڪري مهمان آهي، ڇا چئون!“ ياسمين روئڻ لڳي: ”منهنجو ڀاڳ ڦٽو، ڌارين ۾ ڦاٿيس، برادريءَ کان ٽٽي ويئس. ڌارين ۾ مهڻا ويٺي ٻڌان، ڪو پنهنجو ناهي، جنهن کي دانهن ڏيان!“ دلڪش دلداري ڏيندي چيو: “تون عام مذاق کي سيريئس وٺي رهين آهين، تون پاڻ کي اوپري نه سمجهه! تنهنجي برادريءَ وارا ڪاوڙجي پيا آهن ته ان ۾ منهنجو قصور ناهي. باقي آئون تنهنجو آهيان ۽ تنهنجو رهندس“. ياسمين لڙڪ اگهندي وراڻيو: ”تون ڌاريون آهين، تڏهن ئي پنهنجين عورتن جو پاسو وٺي رهيو آهين!“ دلڪش خاموش رهيو. هن محسوس ڪيو ته ياسمين جهيڙالي ڪيفيت ۾، سوچڻ ۽ سمجهڻ جي صلاحيت کان محروم ٿي رهي هئي.
خاموشيءَ جا ڳپل پل گُذري ويا،
دلڪش ڳالهاڻو”ان ڳالهه کي وساري ڇڏ، بس اڄوڪي رات جي هر هڪ لمحي کي يادگار بڻائڻ جي ڪوشش ڪر، جيئن زندگيءَ جي شام ۾، ڪڏهن، هنن لمحن جي ياد، جوڀن جي سرابن ۾ ويڙهيل ڪيفيت ۾ جيئڻ جو دلاسو بڻجي سگھي“.
ياسمين ۽ دلڪش چوماسي جي ڪڪرن جيان، هڪٻئي جي وجود ۾ وڃائجي رهيا هئا! خوشي ۽ سرور سمايل زندگيءَ ۾، کين لڳو ڄڻ وڇوڙن ۾ وڃائجي ويل لمحا، جيون جو ڪٻاڙو هئا. اصل زندگي ته اها هئي، جنهن ۾ رڳو هڪٻئي جي وجود جو احساس، هزارين حياتين تي حاوي هو!
بي فڪر ۽ خوشين سان آراسته لمحن جو سفر، هڪ هفتي تائين به هلي ڪونه سگھيو. شاديءَ جي پنجين ڏينهن دلڪش جي برادري وارن جو جرڳو ٿيو، جنهن ۾ انب، برادري وارن اڳيان اها شڪايت ڪئي ته سندس ڌيءَ جنت جو رشتو دلڪش لاءِ، سندس ماءُ طرفان گھريل هو، ٻن مهينن کانپوءِ مڱڻي ٿيڻي هئي. پر دلڪش ڌارين ۾ شادي ڪري برادريءَ جي زبان تان ڦري ويو. ان لاءِ برادري مٿس دٻاءُ وجھي، ياسمين کي طلاق ڏياري، جيئن جنت کي دلڪش سان پرڻائي سگھجي.
جرڳي ۾ تبسم ۽ دلڪش اهو موقف اختيار ڪيو ته جنت سان ڪابه مڱڻي ٿيل نه هئي، ان ڪري اهو رشتو ڪرڻ لاءِ اهي پابند نه هئا. پر برادريءَ وارن اهو چئي مٿن دٻاءُ وڌو ته اوهان جي ماءُ، اجايو انب کي آسري ۾ رکي، ڌارين ۾ شادي ڪئي. هاڻ انب وٽ رشتيداريءَ جو ڪو به آپشن ناهي بچيو، ان ڪري ياسمين کي طلاق ڏيئي، دلڪش جي شادي جنت سان ڪئي وڃي. ٻي صورت ۾ برادريءَ مان نيڪالي ملندي، پر تبسم ۽ دلڪش اهو فيصلو مڃڻ کان انڪار ڪري ڇڏيو. برادري وارن آخري آپشن اهو به رکيو ته ڀل ياسمين کي طلاق نه ڏجي، پر جنت جو رشتو قبول ڪيو وڃي ۽ ان جي بدلي تبسم جي ننڍڙي ڌيءَ جو رشتو، انب جي ڇوڪري لاءِ ڏجي. تبسم ۽ دلڪش انهيءَ آپشن کي به ٺڪرائي ڇڏيو ۽ ايئن برادريءَ وارن تبسم ۽ دلڪش جي خاندان کي برادريءَ مان نيڪالي ڏيئي ڇڏي. نيڪاليءَ جو مطلب اهو هو ته برادريءَ وارن مان ڪو به ماڻهو، تبسم وارن سان نه ڳالهائيندو، نه شادي غميءَ ايندو ۽ نه ئي رشتيداري ڪندو!
حڪيمه ۽ ياسمين بيقراريءَ مان ڀتين تان جھاتيون پائي، جرڳي جو فيصلو ٻڌڻ لاءِ اتاوليون ٿي رهيون هيون. ياسمين جي اندر ۾ ان الڪي جو ڪاريهر ڏنگ هڻي رهيو هو ته متان دلڪش برادريءَ جي دٻاءُ ۾ اچي کيس طلاق ڏيئي نه ڇڏي! سندس نيڻن جو درياءُ، پنبڻين جا بند ڀڃڻ لاءِ بيچين ٿي رهيو هو. تبسم ۽ دلڪش کي ايندي ڏٺائون ته گھٽيءَ تائين هليون آيون. حڪيمه اتاولائيءَ پڇيو: ”پٽ ڇا ٿيو؟“ تبسم وراڻيو: ”چڱن مڙسن ياسمين کي طلاق ڏيڻ يا انب سان سنڱابندي ڪرڻ جو شرط رکيو. جيڪو اسان ٿڏي ڇڏيو. “ حڪيمه گدگد ٿيندي وراڻيو: ”سٺو ڪيو!“ دلڪش چيو: ”ان انڪار جي سزا طور پنهنجي خاندان کي برادريءَ مان خارج ڪيو ويو آهي، ان فيصلي جو حڪم هر ان ماڻهوءَ تي لاڳو رهندو، جيڪو پاڻ سان سڌو يا اڻسڌو واسطو رکندو. “ حڪيمه جي چهري تي هئيڊ هارجي پيئي. صدمي مان وراڻيائين. ”گھوڙا، ڪٿان جا ڪونه رهياسين. پنهنجو وڏو گھر، هرڪو برادريءَ مان تڙيل جو مهڻو ڏيندو“ تبسم چيو: “ڪو فرق نه پوندو“ ياسمين وراڻيو:”فرق وڏو پوندو تبسم! برادري وڏو سهارو هوندي آهي، اوکيءَ سوکيءَ جو آڌار!“ دلڪش جھٽ پٽ وراڻيو:”اهي تصور مدي خارج ٿي چڪا آهن. ڪڙم ۽ قبيلي جو تصور، ان دؤر ۾ مضبوط ٿيو، جڏهن انسان کي شڪار لاءِ افرادي قوت جي گھرج هوندي هئي. ڌارين قبيلن ۽ خونخوار جانورن کان بچاءُ لاءِ به، ڪڙم قبيلي جو سهارو کپندو هو. جنهن وقت انسان جي موت کي ازغيبي قوت جي انتقامي ڪاروائي سمجھبو هو، تڏهن مردي کي ٺڪاڻي لڳائڻ ۽ ان خوف کان نجات لاءِ قبيلي وارن جي موجودگيءَ جو سهارو وٺڻ جو رواج پيو. انهن رواجن جي باقيات، اڃان تائين ايئن هلندي اچي جو، شادي غميءَ ۾، قبيلي وارن جو سهارو وٺبو آهي. مخالف قبيلي وارن سان ويڙهه، پنهنجن سان سنڱابندي، ۽ سماجي تحفظ لاءِ، هٿ پير هڻڻ به، ڪنهن نه ڪنهن شڪل ۾، ان تسلسل جو حصو آهن. پر برادريءَ تي ڀاڙڻ جي هاڻ ضرورت ناهي رهي. اڪيلو فرد به پنهنجو وجود سلامت رکي سگھي ٿو“ ياسمين چيو: ”اڪيلو ماڻهو نه کلندي سونهي، نه روئندي سونهي! “ دلڪش وراڻيو: ”اهو رڳو محبتن جو معاملو آهي“ حڪيمه چيو: ”ڊگھيون ڳالهيون ڇڏيو، جيڪو ٿيو، سٺو نه ٿيو!“
شاديءَ جي پندرهين ڏينهن، ياسمين شهر واري گھر هلڻ جو ضد ڪيو، حالانڪه اسپتال مان هن جي ڊگھي موڪل ٿيل هئي. سرد موسم ۾، ٻهراڙيءَ جو ماحول وڻندڙ هو. دلڪش چاهيو ٿي ته موڪل جا ڏينهن، ڳوٺ ۾ ئي گذارجن، پر جمال خان ڳوٺ ۾ پاڻ کي ايڊجسٽ ڪري نه پئي سگھيو. هڪ ته ڳوٺاڻو گھر کيس ياسمين کان وڌيڪ دلڪش جي ملڪيت محسوس ٿي رهيو هو، جنهن ۾ ٻين گھر ڀاتين جي به شراڪت هئي. ٻيو وري حڪيماڻو شوق پورو ڪرڻ لاءِ، گھربل دٻيون ۽ گھوٽا به شهر واري گھر ۾ موجود هئا، جنهن ڪري هن ياسمين کي ڀڻڪي ۾ چيو:”هاڻ شهر هلجي “ ۽ ٻئي ڏينهن ياسمين شهر هلڻ جي سنبت ڪئي. دلڪش کي پهريون دفعو، پنهنجي ذاتي زندگيءَ ۾ جمال خان جو وجود، اگري مداخلت محسوس ٿيو. هن ياسمين کي سمجھائڻ واري نوع ۾ چيو: ”ڏس هتي توهان جي والد لاءِ الڳ چونئرو منتخب آهي، جتي کيس ضرورت جي هر شيءُ ملي ٿي. پاڻ تي ڪو به ڪم ناهي، شام ۽ صبح رڳو نرم نرم اس ۾ چهل قدمي ڪريون ٿا. موڪل جا باقي ڏينهن هتي ئي گذارجن، شهر ۾ رهڻ لاءِ ته سڄي زندگي پيئي آهي“ ياسمين خاموش ٿي ويئي. دلڪش محسوس ڪيو ته ياسمين جي خاموشي ظاهري طور شهر هلڻ جي سنبت ملتوي ڪرڻ لاءِ هائوڪار هئي، پر اصل ۾ ڳوٺ ترسڻ واري ڳالهه کيس ناگوار لڳي هئي!
ياسمين اڪيلائيءَ ۾ جمال خان کي ڪجھه ڏينهن وڌيڪ ڳوٺ ۾ رهڻ لاءِ مطمعن ڪيو ۽ پوءِ پهريون ڀيرو گھريلو ڪم ڪار ۾ جنبي ويئي. کٽ تي ماني کڻي آڻڻ لاءِ حڪم هلائيندڙ ياسمين، حڪيمه ۽ ٻين گھروارن طرفان گھريلو ڪم ڪار کان محبت ڀري منع باوجود، جڏهن گھرداريءَ ۾ هٿ ونڊائڻ لڳي ته دلڪش کي ان جو سبب سمجھه ۾ نه آيو. کيس اهو سبب تڏهن سمجھه ۾ آيو، جڏهن هو اڪيلي ڀٽ تان چهل قدمي ڪري، گھر واپس اچي رهيو هو. گھٽيءَ تي پهچي کيس محسوس ٿيو ته ياسمين، حڪيمه سان جھيڙو ڪري، گھٽ وڌ ڳالهائي رهي هئي. ياسمين جي نظر جڏهن دلڪش تي پيئي ته هوءَ زور زور سان روئي، مظلوميت جو اظهار ڪرڻ لڳي. حڪيمه هڪ لفظ به نه ڳالهايو، پر دلڪش محسوس ڪيو ته حڪيمه جي خاموشي ئي دردن جي ٻولي هئي، جنهن سڄي ڄمار کيس سورن جي ساٿ ۾، صدمه سهڻ لاءِ همٿايو هو! ياسمين کي ان ڳالهه وڌيڪ چڙ ڏياري ته حڪيمه خاموش ڇو هئي. هوءَ حڪيمه کي بيقابو ڪرڻ لاءِ هِتان هُتان جا مهڻا ۽ طعنا ڳوليندي رهي پر حڪيمه ڄڻ پنهنجا چپ سبي ڇڏيا هئا، بلڪل ايئن جيئن ڪڏهن هوءَ پنهنجي مڙس قاسم اڳيان زبان کي ڏانوڻ ڏيئي، ڪوبه ڏوراپو ڏيئي نه سگھندي هئي! حڪيمه ۽ دلڪش جي ماٺ ۾ ياسمين کي مشترڪ مصلحت محسوس ٿي رهي هئي ۽ اها ئي ڳالهه کيس وڌيڪ جذباتي بڻائي رهي هئي. هن جھيڙي جو رخ، دلڪش ڏانهن موڙيندي چيو: ”تنهنجي لاءِ مٽ مائٽ ڇڏيم ۽ تون ماڻهين جو پاسو وٺي رهيو آهين. “ دلڪش بيزاريءَ مان کيس ياد ڏياريندي چيو: ”مون ته اڃان تائين ڪجھه به ناهي چيو! “ ياسمين تپي باهه ٿي پيئي، سخت لهجي ۾ چيائين:”اهو ئي ته ڏک آهي جو تو هيستائين پنهنجي ماءُ کي ڪجھه ناهي چيو. آئون ڌارئين آهيان، تڏهن توکي منهنجي ڏکي نه ٿي لڳي!“ هوءَ اوڇنگارون ڏيئي روئڻ لڳي. گھر ۾ هلڪو ڦلڪو هنگامو برپا ٿي پيو. پاڙي وارا ڀتين تان ڪن ڏيڻ لڳا. ان وقت حڪيمه پنهنجي پوتي ياسمين جي پيرن تي اڇليندي منت ڪئي. ”ڌيئم! مون توکي ڪجھه ناهي چيو. مون توسان همدردي ڪندي رڳو اهو چيو ته ڌيءَ تون ڊاڪٽرياڻي آهين، ماني نه پچائي، متان توکي تڪليف پهچي. پر منهنجي ان ڳالهه کي ڦيرائي، تون الاءِ ڪڄاڙو چئي رهي آهي، پر پوءِ به اها ڳالهه توکي ڏکي لڳي آهي ته آئون معافي وٺان ٿي!“ حڪيمه جي معافيءَ، ياسمين کي وڌيڪ چيڙايو، ڇو ته حڪيمه جي معافي، دلڪش ۽ پاڙي وارن جي نظر ۾، ياسمين کي قصوروار ظاهر ڪري رهي هئي. هن حڪيمه کي ڇڙٻيندي وراڻيو: ”پنهنجي غليظ پوتي، منهنجن پيرن کان پري ڪر، آَئون اڇوت ڪولهڻ ته ناهيان، جنهن کي تون ماني پچائڻ نه ٿي ڏئين! مونکان ايتري نفرت اٿّو، پوءِ رشتو ڇو گھريو!“ پريان ويٺل جمال خان ڀڻڪيو: “پاڻ ڪولهي آهيون ۽ هي سيد آهن!! “ دلڪش کي جمال خان جو اهو جملو تلوار جيان لڳو، پر هن پاڻ تي ضبط ڪري ورتو. ياسمين دلڪش کي حڪم ڏيندي چيو: ”هينئر ئي ڪرائي جي گاڏي گھرائي ته شهر هلون. “
گاڏي آڻڻ لاءِ هڪ ڇوڪري کي موڪليندي، دلڪش کي حڪيمه جي تذليل آزميز معصوميت ۽ بيوس خاموشي عظمتن جو مينار ڀاسڻ لڳي!.
اسلام ڪوٽ ۾ مسواڙي جاءِ تي پهچڻ کانپوءِ ياسمين جو رويو جهٽ پٽ بدلجي ويو. هن دلڪش کان پيار مان پڇيو: ”چانهه ٺاهي اچان ؟ “ دلڪش ناراضگي مان وراڻيو: “نه مونکي ضرورت ناهي“ رات جي ماني لڳڻ وقت به دلڪش ساڳيو جواب ڏنو. ياسمين محسوس ڪيو ته دلڪش کانئس خفا هو، اهو پهريون دفعو هو، جو ياسمين ۽ دلڪش وچان روسامي جي ريکا ليٽي پيئي هُئي. فرق رڳو اهو هو جو ياسمين جي ناراضگيءَ ۾ انا ۽ ارڏائي جي آميزش اٽڪيل هئي، جڏهن ته دلڪش جي روسامي ۾، زيادتيءَ جي ذلت ۽ صدمي جي ساڻائي سمايل هُئي! هن سوچيو:”تذليل کانپوءِ حڪيمه جي دل تي ڇا گذري رهيو هوندو؟ برادريءَ مان نڪتل هجڻ جا ويڻ ٻڌي سندس گهر وارا ڇا سوچيندا هوندا؟ ياسمين جو هل هنگامو ٻڌڻ لاء، ڀتين تان جهاتيون پائيندڙ مخالف پاڙيوارن ڪهڙيون ڪهڙيون ڳالهيون ٺاهيون هونديون!؟ ۽ معاشري ۾ سندن اميج ڇا بيهندو!؟ کيس ياسمين ئي انهيءَ معاملي جي ذميوار محسوس ٿي. هن پاڻ کي پهريون ڀيرو ياسمين کان بنهه دُور بيٺل محسوس ڪيو!
رات جو بستري تي ليٽڻ کان اڳ ياسمين ڪمري جو بلب وسايو ۽ پنهنجي بستري تي ليٽي پيئي. سرد رات ۾، گرم بستري جي چلولن احساسن ۾، ڪجهه دير پاسا ورائڻ کانپوءِ هوءَ پنهنجي کٽ تان اٿي دلڪش جي بستري ۾اچي ليٽي. دلڪش ياسمين جي موجودگي تي ڪو به رد عمل نه ڏيکاريو. چند لمحن جي اوپري ماٺ کان پوءِ، ياسمين دلڪش جو هٿ کڻي پنهنجي چپن تائين آندو ۽ انکي بيخوديءَ مان چمڻ لڳي. هڪئي بستري ۾، ٻن جوانين جي رومانوي چرپر اڳيان، ڪابه مصنوئي رڪاوٽ گھڻو جٽاءُ ڪري ناهي سگھندي. ايئن ڪاوڙ جي ڪوٽ جون سرون، هڪ هڪ ٿي ڪرنديون رهيون. سرور جي پينگهه تي لڏندي، هنن کان سڀ ڪجهه وسري ويو، ناراضگي، صدمو ۽ پنهنجو پاڻ به !مدهوشيءَ جي موسم پڄاڻيءَ تي پهتي ته دلڪش باٿ روم ڏانهن هليو ويو. اتان موٽي واپس اچي ليٽيو ته کيس احساس ٿيو، ياسمين سان سندس ناراضگيءَ ۾ اڳوڻي شدت نه رهي هئي. جذبن جي بارش، هن جون سڀ ناراضگيون لوڙهي کڻي ويئي هئي. دلڪش سوچيو: ”فردن، قبيلن ۽ قومن وچان موجود نفرتن جا داغ ڌوئڻ لاءِ جنس کان وڌيڪ موثر ڪو صابڻ آهي ئي ڪون! پريمي جوڙا، قبيلائي نسلي، مذهبي ۽ ملڪي نفرتون، ياد رکي نه سگهندا آهن! کيس ياد آيو ته ماضيءَ ۾ ڪي ڪمزور حڪمران، طاقتور پاڙيسري حڪمرانن سان سنڱابندي ڪرڻ جي ڪوشش ڪندا هئا، جيئن سندن راڄواڙا ۽ رياستون محفوظ رهي سگهن. اهو عمل به جنس جي ڪرشماتي اثرن جو اعتراف هوندو هو!“
ايندڙ ڇهن مهينن تائين دلڪش ۽ ياسمين جي وچان محبتن جا موتي ورهابا رهيا. پيروئن جهڙي پيار، ٻنهين جي زندگين کي خوش ذائقه بڻائي رکيو هو. نه سندن اکيون، هڪٻئي کي ڏسڻ مان ٿڪبيو هيو، نه سندن چپن جو چمڻ مان ڍؤ ٿيندو هو، ۽ نه ئي ٻه وجود، هڪٻئي ۾ سمائجڻ جي خوشبودار خيالن مان خفا ٿيندا هئا! پر هڪ حقيقت دلڪش جي دل ۾ ڀڳل ڪنڊي جيان چڀندي رهي، سا هئي گڏ رهندڙ ياسمين جي رشتيدارن جا رؤيا! جمال خان دلڪش جو گهر ڌڻيءَ وارو حق تسليم ڪرڻ لاءِ تيار نه هو. ٻيو وري سندس فضول گفتگو، دلڪش جي ڪنن جا ڪيڙا بڻجي پيئي هُئي.
پهرن جا پهر، ها-هُون ڪندي جمال خان جو ڳالهيون ٻڌڻيون پونديون هئس. جيڪو ڪجهه دلڪش ٻڌائڻ چاهيندو هو، اهو جمال خان جي سمجهه کان مٿاهون هو. جڏهن ته جمال خان جون وري وري ورجايل ڳالهيون، دلڪش کي بور بڻائينديون هُيون! سُهري جي احترام ۾ لڪائڻ باوجود دلڪش جي چهري تي اڪثر بيزاري ۽ بوريت جا تاثر اُڀري ايندا هُئا، پر جمال خان فطري طور چهرا شناسيءَ کان پاسيرو هو، جنهن ڪري دلڪش جي بيوسي ڪابه همدردي حاصل ڪري نه سگهي هئي. دلڪش سڄو ڏينهن پاڻ کي اڻٿانيئڪو محسوس ڪندو هو، ڇو ته بشير ۽ ڪبير، هر وقت ڪنهن نه ڪنهن بيسُرائيءَ ۾ مشغول هوندا هئا. ڪونه ڪو جهيڙو، ڪو نه ڪو انگل، ڪنهن پل دانهون، ڪنهن پل دهمان ۽ ڪڏهن وري ٽوڙڦوڙ! دلڪش پاڻ کي چڙيا گهر جي ڪنهن جانور جيان محسوس ڪري رهيو هو!
دلڪش ان انتظار ۾ سڀ ڪجهه سهندو رهيو ته نيٺ ياسمين کي هن جي اڻوڻت جو احساس ٿيندو ۽ هوءَ ئي ڪو تدارڪ ڪندي. پر ياسمين جي بيحسي کيس مايوس ڪندي رهي. هڪ ڀيري هن ياسمين اڳيان جمال خان ۽ ڇوڪرن جي طرز عمل تي احتجاج ڪندي چيو:”تنهنجو والد صاحب صبح کان شام تائين رڳو مون کي نصيحتون ٿو ڪري ۽ تنهنجن پٽن ته گهر کي گدو بندر ٺاهي ڇڏيو آهي. اهڙي ماحول ۾ چڱو ڀلو ماڻهو به بتال ٿي سگهي ٿو!“ ياسمين جو اکيون ٽانڊا ٿي پيون. غير متوازن لهجي ۾ چوڻ لڳي: ”هان! منهنجي رشتيدارن کان توکي ايتري نفرت آهي، جو توکي ڏٺي به نٿا وڻن. ڇيڻي سان ڀتيون راڳيندڙ تنهنجي ماءُ کان توکي نفرت ڇو نه آهي؟! هتي تون ڏکيو آهين، باقي پنهنجي جهنگلي ڳوٺ ۾ خوش هئين، منهنجو نصيب ڦٽو جو توسان شادي ڪيئم. پر ڪتو ڇا ڄاڻي ڪڻڪ جي ماني! تون ته رڍون ٻڪريون چارڻ جي لائق هئين“ ياسمين اوڇنگارون ڏيئي روئڻ لڳي. دلڪش خاموش ٿي ويو. کيس اُلڪو ٿيو ته جنهن واليوم سان ياسمين ڳالهائي رهي هئي، اهو آواز آسپاس جي گهرن تائين پهچي سگهيو ٿي. هن نه ٿي چاهيو ته سندس گهريلو معاملا ٻين اڳيان تماشو بڻجن.
ان ننڍڙي جهڙپ کانپوءِ ياسمين جي شخصيت ۾، اڻ- سيبائيندڙ عنصر وڌيڪ چٽائيءَ سان واضح ٿيڻ لڳا. دلڪش جي هر هدايت، هن کي گار جيان لڳندي هئي. رشتيدارن جي ڪنهن به خاميءَ متعلق هوءَ ڪجهه به ٻڌڻ لاءِ تيار نه هئي. معمولي ڳالهين ۽ واقعن کي، هوءَ وڏي جهيڙي ۾ بدلائي ڇڏيندي هئي. جهيڙاڪ ڪيفيت ۾، هوءَ دلڪش جي رشتيدارن متعلق خود ساخته عيب جوئي ڪرڻ لڳندي هئي. اهو موضوع هن لاءِ ايترو ته پسنديده بڻجي پيو هو، جو هر موضوع کي ان سان ملائي ڇڏيندي هئي! اهڙن موقعن تي دلڪش، اڪثر خاموش رهندو هو، ڇو ته هن جي هڪ جملي جو حساب برابر ڪرڻ لاءِ ياسمين وڌيڪ ويهه زهريلا جملا ايترو زور سان ڳالهائيندي هئي، جيئن پاڙيسري به ٻُڌن ۽ دلڪش جي به دل آزاري ٿئي. کيس خبر هئي ته دلڪش گهريلو جهيڙا ٻين کي ٻڌائڻ کان لنوائي ٿو، ان ڪري اها بليڪ ميلنگ سندس مؤثر هٿيار بڻجي پيو!
دلڪش جي ڪيترن ئي ڏينهن جو سڪون برباد ٿي پيو. پر هن سوچيو: ”ياسمين جي حمل جا آخري مهينا آهن، حمل جي آخري ٽماهيءَ ۾ ڪيترن ئي عورتن کي چڙچڙاهٽ ٿيندي آهي. ڊليوريءَ کانپوءِ ياسمين جو رؤيو نارمل ٿي ويندو. “ پر ڊليوريءَ کانپوءِ به ياسمين جو رؤيو نارمل ٿي نه سگهيو. البته دلڪش کي هڪ وندر ملي ويئي. هو اڪثر ننڍڙي چانڊوڪيءَ کي راند ڪرائيندو هو. هوءَ تيزي سان وڌي رهي هئي ۽ ايتري ئي تيزيءَ سان سندس پيار به دلڪش جي دل ۾ وڏو ٿي رهيو هو!.
ياسمين پرائيويٽ اسپتال تي ڪم ڪرڻ ڇڏي ڏنو هو. دلڪش به مطئمن هو ته ياسمين تان ڪم جو بار هلڪو ٿئي ۽ هوءَ سڪون سان چانڊوڪيءَ جي سارسنڀال لهندي رهي. گهريلو خرچ پورا ڪرڻ لاءِ، دلڪش ڳوٺاڻي زمين ۽ چوپائي مال مان پورائي ڪندو هو. ڳوٺ ۾ رهندڙ گهروارن ذرو به احتجاج نه ڪيو، ڇو ته اهي دلڪش کي بنهه گهڻو ڀائيندا هئا ۽ هو گهريلو معاملن ۾ شروع کان ئي وس وارو هو.
ياسمين، دلڪش جي رشتيدارن سان گهڻو تڻو ميل جول گهٽائي ڇڏيو هو. ڪڏهن چنڊ چانڊوڻي دلڪش سان گڏ ڳوٺ ويندي هئي ته رات رهي واپس موٽندي هُئي ۽ پوءِ ڪيترن ئي ڏينهن تائين اهو احسان جتائيندي رهندي هئي، تبسم شهر ايندو هو ته ڀاءُ، ڀاڄائيءَ سان ملي ويندو هو. دلڪش اڪيلو ڳوٺ ويندو هو ته ٻئي ڏينهن ياسمين گاڏي موڪلي کيس گھرائي وٺندي هئي. هر دفعي ڪونه ڪو بهانو گھڙيل هوندو هو ”چانڊوڪي کي بخار آهي، تون ڳوٺ ويٺو آهين. منهنجو ته ناهين، پر اولاد جو ته ٿي!“ دلڪش ۽ حڪيمه جڏهن گڏجندا هئا ته حڪيمه جي اکين مان ٻه ٽي لڙڪ لڙي پوندا هئا. ٻن خاموش لڙڪن کانسواءِ، حڪيمه ڪجھه به ڪين ڳالهائيندي هئي. دلڪش به ياسمين جو موضوع ڇيڙڻ کان پاسو ڪندو هو. ٻنهين کي هڪٻئي جي مجبورين جي خبر هئي ۽ حالتن جي ان جبر کي ڄڻ سڀني قبول ڪري ورتو هو!.
دلڪش هڪ ٻه دفعا ملازمت لاءِ به اپلاءِ ڪيو پر ياسمين هر دفعي اهو چئي کيس انٽرويو ڏيڻ کان روڪي ڇڏيو ته ”تون ڏوراهين ماڳ نوڪري ڪندين ته مون وٽ ڪير رهندو؟“ ياسمين جي شخصيت ۾ حسد ۽ ملڪيت پسنديءَ جا آثار ڏينهون ڏينهن وڌي رهيا هئا. دلڪش محسوس ڪري رهيو هو ته ياسمين کي سهڻين عورتن کان الرجي هئي. نه رڳو ڪنهن سهڻي عورت سان دلڪش جو ڳالهائڻ کيس هضم ٿي نه سگھندو هو، بلڪه سهڻين عورتن جي مرد رشتيدارن سان دلڪش جي واسطن کي ٽوڙڻ لاءِ هوءَ انهن کي برو ڀلو چئي جھيڙا ڪندي هئي!
جھڳڙالي ڪيفيت ۾، هوءَ اڪثر ايبنارمل ٿي پوندي هئي. شديد جنون ۾ ڪنهن به ضابطي جي پرواهه ڪرڻ بنا، اجايو وڦلڻ لڳندي هئي. اهڙن موقعن تي دلڪش، هن سان وات اٽڪائڻ بدران ٽي_وي جو آواز وڌائي ڇڏيندو هو. يا وري ڪجھه دير لاءِ ٻاهر هليو ويندو هو. پر ياسمين پوءِ به زبان کي لغام نه ڏيندي هئي. ماٺ تڏهن ڪندي هئي، جڏهن سندس ابتيون سبتيون ڳالهيون، آسپاس جي ڪيترن ئي ماڻهن تائين پهچنديون هيون ۽ پوءِ ڪيترن ئي ڏينهن تائين دلڪش کي، ماڻهن جي شڪي نگاهن ۽ چڀندڙ سوالن کي منهن ڏيڻو پوندو هو!
دلڪش زندگيءَ ۾، ڪيترن ئي عورتن کي ڪاوڙ ۾ ايبنارمل ٿيندي ڏٺو هو. پر تڏهن هن، ان فعل کي اڻپڙهيل عورتن جي جاهلاڻي روش سمجھيو هو. پر ياسمين کي ساڳي حالت ۾ ڏسڻ کانپوءِ، هن کي پڙهيل ۽ اڻپڙهيل جي تخصيص بيمعنيٰ لڳي. هن سوچيو ”ارتقا جي ڊگھي سفر ۾، مردن جي نسبت، عورتن جي ذهن کي، نشونما جا موقعا گھٽ مليا آهن. گھريلو مصروفيتن ۽ پردهه پوشيءَ ۾، سندن جسماني، شعوري ۽ لڪيل صلاحيتن کي اجاگر ٿيڻ لاءِ خارجي محرڪ نسبتن گھٽ ملي سگھيا آهن. ڊگهو جينياتي پنڌ ڪري ايندڙ اثر، اڪثر عورتن جي قول ۽ عمل ۾ ڏسي سگھجن ٿا!“ هو پنهنجي ساءِ مرڪي پيو. هن سوچيو ”منهنجا هي خيال عورتن سان همدردي ڪندڙ فردن تائين پهتا ته دقيانوسي، جاهل ۽ ٻيا الاءِ ڪهڙا القاب ملندم! پر منهنجا خيال، منهنجي ذهن ۾ آهن ۽ ذهن ۾ جھاتي پائڻ واري ڪل اڃان ايجاد ئي ناهي ٿي!“ پنهنجي ئي سوچ تي پاڻ وري کلي پيو. هن وري سوچيو: ”ٿي سگھي ٿو منهنجي سوچ غلط هجي. پر اهو پئمانو ٻين تي به لاڳو ٿي سگھي ٿو. هونئن به غير جانبداري ڪٿي آهي؟! هر انساني قول ۽ عمل کي، غير حقيقي گمانن ۽ ذاتي پسند کان پاسيرو رکڻ بنهه مشڪل عمل آهي! البته غير جانبداريءَ کي سطحن ۾ ورهائي سگھجي ٿو، جنهن ۾ جيترو سڌارو ٿيو هوندو، اهو اوترو ئي غير جانبدار هوندو!“ هن هڪ نهار آسمان تي وڌي ۽ وري سوچيو: ”ان ۾ ڪو شڪ ناهي ته ڪي انساني جٿا ۽ طبقا، ڪن خاص حالتن جي اثر هيٺ هوندا آهن، جنهن ڪري اتان جي اڪثريت هڪجھڙن طور طريقن جو شڪار رهندي آهي. پر مجموعي طور تي خامين ۽ خوبين جي ڪٿ ڪرڻ، ناانصافي آهي، ظالم کان مظلوم، سچي کان ڪوڙي ۽ باوفا کان بيوفا تائين، انساني ڪردار جا انيڪ رنگ، انفرادي فعل هوندا آهن! عورتن جي حقن جا دهل وڄائڻ وارن کي، هر عورت مظلوم ۽ هر مرد ظالم نظر ايندو آهي. وڏيرن ۽ پوليس وارن تي تنقيد ڪرڻ وارن کان چڱا مڙس ۽ فرض شناس پوليس وارا وسري ويندا آهن. آمريت کان نفرت ڪرڻ وارن کي هر آمر شيطان ۽ هر جمهوري اڳواڻ فرشتو لڳندو آهي. جڏهن ته انفرادي عمل جي حد تائين ساڳيو تصور ابتو به ٿي سگھي ٿو! ورهاڱي ۾ يا پوءِ، سنڌ مان لڏي ويندڙ ديس واسين جي رومانس ۾، جڏهن اسين لکڻ ويهندا آهيون ته، غير جانبداريءَ جي تقاضا اها آهي جو، اسين پنهنجو پاڻ کان اهو به پڇون ته، ورهاڱي وقت سنڌ ۾ پنجاب جھڙا خوني فساد نه هئا، پوءِ به لڏيندڙن کي ڌرتيءَ جي سڪ بدران مذهبي ڇڪ ڇو ڇڪي ويئي؟! اهي سويچار ساڻيهه واسي، ساڳي قوم جي ساڳي ٻولي ڳالهائيندڙن سان، سنڌي ريتن رسمن موجب شادي غمي ٻارن ٻچن سميت اچ وڃ وارو واسطو رکڻ بدران، مذهبي بنياد تي پنهنجين برادرين تائين ڇو محدود ٿي ويا؟ ڪاروباري استحصال کان ويندي، هڪجھڙن اڇوت سنڌين لاءِ الڳ برتن مخصوص ڪرڻ تائين، انيڪ شڪايتون ٿي سگھن ٿيون؟ هڪ شڪايت اها به ڪري سگھجي ٿي ته اڄڪلهه ته ورهاڱي جھڙيون حالتون ناهن، پوءِ ڀلا ساڳي لڏپلاڻ جو سلسلو ايڪڙ ٻيڪڙ ڇو جاري آهي؟ پاڙيسري ملڪ ڏانهن لڏيندڙ انهن برادرين مان ڪا ڇوڪري ٻئي مذهب جي سنڌي نوجوان سان پيار پرڻو ڪندي آهي ته، سڄي ڪميونٽي اٿي پوندي آهي ۽ لڏي وڃڻ جي ڳالهه ياد ڏياري ويندي آهي. ڇا پاڙيسري ملڪ ۾ پسند جي پرڻي تي بندش آهي؟!. ڇا اسين لبرل ۽ سيڪيولر ٿي مذهبي ۽ سماجي باقيات کان سردست ڪيئن ٿا منهن موڙي سگهون!؟ خودساخته اجتمائي ذهني تصورن ۾، اسين جذيات جا فرق وساري ويهندا آهيون. جبري طور مذهبي تبديليءَ تي ”ڳالهائڻ“، جڏهن آسپاس حاوي ٿي پوندو آهي ته، پيار پرڻي جي حق لاءِ رياستي قانون جو سهارو وٺڻ خاطر، مذهب کي ڍال بنائيندڙ جو آواز دٻجي پوندو آهي. سڪن سان گڏ ساوا سڙي ويندا آهيون. مرحومن کي فرشتو، وڏيرن آمرن کي شيطان، ڪرپٽ سياستدانن کي جمهوريت جو حسن ۽ پرڏيهه لڏي ويندڙن کي مظلوم سمجهندا آهيون، تڏهن اسين سندن ڪردار جي خامين خوبين سان حقيقي انصاف ڪري نه سگهندا آهيون. سماج ۾ اقليت تي اڪثريت ظلم ڪندي آهي، پر اقليت جي حق ۾ بنا جزئيات ڳالهائيندي، اسين اقليت منجھه موجود، ٻي ”اقليت“ سان ظلم ڪري ويهندا آهيون، ڪٿي به کين نمائندگيءَ جو حق ملي ناهي سگهندو آهي! “. اوچتو سندس سوچ، پٿرن جي بارش ۾ بيهي رهي. هڪ مختلف خيال، هن جو ڌيان ڇڪايو: ”آئون هر سوچ ۽ عمل کي انفرادي فعل سڏي رهيو آهيان ته پوءِ ڪي ڳالهيون، ڪن طبقن ۽ برادرين سان منسوب ڇو ڪري رهيو آهيان؟ عورتن جي حقن جي ڳالهه ڪرڻ وارن جو به هڪ حلقو آهي، وڏيرن خلاف لکڻ وارا به ججها آهن. سنڌ مان لڏڻ وارن جو تعداد به گهڻو آهي. انهن سڀني لاءِ منهنجي سوچ ساڳي ڇو آهي؟!“ هن پنهنجو پاڻ کي رد ڪري ڇڏيو. ڪجهه دير اڳ سوچيل ڳالهيون کيس غلط محسوس ٿيون. هن ٻئي هٿ مٿي رکي ڇڏيا. شاديءَ کان پوءِ اهو پهريون موقعو هو جو، هن ڪنهن موضوع تي ايترو گهرائيءَ سان سوچيو هو. هن کي خيال آيو: ”ٿي سگهي ٿو ياسمين جي زيادتين منهنجي لاشعور ۾ نفرت ڪٺو ڪري ڇڏي آهي، جنهن جو زهر منهنجن خيالن ۾ اوتجي آيو آهي. “ هن پنهنجو پاڻ کان پڇيو:”ياسمين ۽ منهنجي معاملي ۾ به آئون ڌر آهيان، ڇا آئون ياسمين کي غلط ثابت ڪرڻ جو حق رکان ٿو!؟“ هن کي چڪر اچڻ لڳا. سندس ذهن ۾ متضاد خيال جي جنگ ڇڙي پئي. ڪيئي خيال ايندا رهيا، ڪيئي مرندا رهيا ۽ ڪيئي دليل جي رد ۾ زخمي ٿيندا رهيا. خيالن جي هن افراتفري ۾، هن جو ذهن سُنڍ ٿيڻ لڳو. هن خيالن کان فرار ٿيڻ چاهيو، پر خيالن جا ولر سندس ڪڍ لڳا آيا، هن سوچيو:”هي عجيب خيالن جي ڇڪتاڻ، مونکي بتال ڪري وجهندي!“. هٿياربند خيالن کان بچڻ لاءِ هن کي مخمور بستري جي شديد گهُرج محسوس ٿي.
***

دلڪش ۽ ياسمين جي شاديءَ کي پنج سال گذري چڪا هئا. پنجن سالن جو اهو عرصو، روز جي جهيڙن ۽ تلخين سان ڀرپور رهيو هو. ياسمين جي رشتيدارن جون مداخلتون، ويراوير وڌي رهيون هيون. طلاق کانپوءِ ياسمين سان ناراض رهندڙ سندس رشتيدارن جو ميل جول، وري بحال ٿي پيو هو ۽ ايئن دلڪش جي دل آزاريءَ جا اسباب به اڻکٽ ٿي پيا هئا. چانڊوڪيءَ کانپوءِ ياسمين ۽ دلڪش جي جهوليءَ ۾ ننڍڙي برکا آئي هئي. اهي ٻئي نينگريون دلڪش جي واحد وندر هيون. برکا ته اڃا کير پياڪ ۽ ماءُ جي جهوليءَ ۾هئي پر چانڊوڪيءَ جو سڄو وقت دلڪش سان گڏ گذرندو هو. ماءُ ۽ پيءُ وچان ”هلندڙ سرد جنگ“ کي هوءَ سمجهي نه سگهندي هئي. ڪڏهن ماءُ، ته ڪڏهن پيءُ جي جهوليءَ ۾، سندس معصوم خوشين جي ورکا ٿيندي رهندي هئي.
دلڪش لاءِ گهر جون ديوارون، بوريت ۽ بيسرائيءَ جو بار بڻجي پيون هيون. ياسيمن سان هن جي خيالن جي ڏي وٺ جڏهن به ٿيندي هئي ته، هلڪي ڦُلڪي جهڙپ يا تلخ رسامي تي منتج ٿيندي هئي. ڪنهن به خاص موضوع تي ڳالهائڻ کان اڳ ۾، ياسمين جو اڳواٽ مائينڊ سيٽ جوڙيل هوندو هو ۽ هوءَ هروڀرو دلڪش سان اختلاف ڪندي هئي. ايئن ڪرڻ سان هوءَ لاشعوري طور، پنهنجي مائٽن جي پوزيشن مضبوط ڪرڻ جا جتن ڪرڻ سان گڏ، دلڪش کي غلط ثابت ڪرڻ جي ڪوشش ڪندي هئي!
جمال خان، ڪبير، بشير ۽ ياسمين، اڪثر هڪٻئي سان ڪچهري ڪندا هئا. ڪڏهن ڪڏهن دُور کان ايندڙ ڪو مٽ مائٽ ايندو هو ته سندن موضوع ڊگها ٿي پوندا هئا. دلڪش اهڙن موقعن تي اڪثرانهن کان پري ٿي پوندو هو. گهر جي ڪنهن ڪنڊ ۾ ڪو نه ڪو ڪتاب کڻي پڙهندو رهندو هو يا وري ٽي وي کولي ڏسڻ ويهي رهندو هو. پر ٽي وي ڏسڻ دوران به، گهر وارن سان سندس پسند جو تضاد آڏو ايندو هو. دلڪش نيوز، بحث مباحثا ۽ ڊاڪيومينٽري پروگرام ڏسڻ کي ترجيح ڏيندو هو، جڏهن ته باقي گهر وارن کي ڊراما ۽ فلمون ڏسڻ جو جنون هو. انهن کي ٻي ڪنهن به پراوگرام سان ذرو به دلچسپي نه هوندي هئي. ان ڪري اڪثريتي راءِ جو احترام ڪندي، دلڪش کي پنهنجي پسند کي ذبح ڪرڻو پوندو هو!
هڪ شام دلڪش الڳ ڪمري ۾ ڪتاب پڙهي رهيو هو ته، سندس ڀرسان هڪ ٻار اچي بيٺو دلڪش ڪنڌ ورائي ٻار ڏانهن ڏٺو. جيڪو اسڪولي ڊريس ۾ بنهه پيارڙو لڳي رهيو هو. دلڪش جون اکيون حيرت مان ٻار تي اٽڪي پيون. جنهن جي چهري تي هرڻيءَ جهڙي معصوم مسڪراهٽ ڇال ڏيئي رهي هئي. پر ٻي لمحي هو دلڪش لاءِ اوپرو نه رهيو هو. اهو ئي ساڳي ڏونگريو هو، جنهن کي دلڪش سيٺ جي کڏيءَ تان ڇڏائي اسڪول داخل ڪرايو هو، جنهن لاءِ هو خرچ پکي جا پئسا لڪ ڇپ ۾ سونيءَ کي ڏيندورهندو هو. ڳپل وقت کان پوءِ ڏونگريي کي ڏسندي دلڪش جي اکين کي ان ڪري يقين نه آيو هو جو، کڏيءَ جو ڪم ڇڏڻ ۽ اسڪول ۾ پڙهڻ سبب، ڏونگريي جي رنگت ۽ جسامت ۾ زبردست نکار آيو هو!
دلڪش ڪتاب هڪ طرف رکي ڏونگريي کي ڀاڪر ۾ ڀري پيار ڪيو ۽ پوءِ پڇيو: “تنهنجي پڙهائي ڪيئن پيئي هلي ڏونگر ؟“ ڏونگر احسان مندي مان وراڻيو: ”اوهانجي مهرباني جو کڏيءَ جي ڪم مان جان ڇٽي، هينئر چوٿون درجو پاس ڪري پنجين ڪلاس ۾ آيو آهيان “
دلڪش کيس شاباش ڏيندي چيو: ”واه واهه! ايئن محنت، جستجو ۽ شوق سان پڙهائي جاري رک، شال سدائين پهريون نمبر ماڻين !“
ڏونگريي خوشي مان چيو: ”گذريل سال ۽ هن سال، امتحان ۾ آئون پهريون نمبر رهيو آهيان. . . . . . . . . . . . . . . “ دلڪش 50 جو نوٽ کيسي مان ڪڍي، انعام طور ڏونگريي کي ڏيندي چيو: ”هي تنهنجو انعام. . . . . . . . شاباش ! “
اوچتو ڏونگريي جي چهري تي مايوسي پکڙجي پيئي: چيائين : ”امتحان ۾ پهريون نمبر ته آئون ايندو آهيان، پر اسانجو ڪلاس ٽيچر، پنهنجي رشتيدار ڇوڪري کي مانيٽر ٺاهي ڇڏيندو آهي، ائين ڇو آهي؟ “
دلڪش وٽ ڏونگريي جي سوال جو ڪو به جواب نه هو!
ڏونگريي چيو: ”مانيٽر مونسان نه ٺهندو آهي، ٻئي ٽئي ڏينهن، ڪوڙيون چُغليون هڻي، استادن کان موچڙا کارائيندو آهي“
ڪجهه لمحن جي اداس ڪندڙ ماٺ کانپوءِ، ڏونگريو وري ڳالهاڻو: ”ڪلاس ۾ جڏهن ڪو استاد موجود ناهي هوندو ته، ڪي شرارتي ڇوڪرا گوڙ ڪندا آهن، پر استاد ان گوڙ جي سزا سڀني شاگردن کي ڏيندا آهن. ڪي شاگرد لٺين کائڻ ۽ بيعزتي ڪرائڻ تي هريل آهن، پر بيگناهه مليل اها سزا مون کي ڏاڍي ڏکي لڳندي آهي! ايئن ڇو آهي جو چند ڇوڪرن جي شرارت جي سزا سڀني کي ملي ٿي ؟ “
دلڪش ڪاوڙ ۽ ڪروڌ مان وراڻيو: “اهو ئي ته الميو آهي جو اسان وٽ ڀليءَ لاءِ اشارو ۽ ڊڊِيءَ لاءَ لڪڻ واري سماجي چوڻيءَ تي عمل نه ٿو ٿئي، تڏهن ئي ته سُڪن سان گڏ ساوا سڙندا آهن !“
ڏونگريي ڪجهه سوچيندي چيو: ”ڪجهه ڏينهن اڳ شهر جي ڀنگين جڏهن ٻهارا ڇڏي هڙتال ڪئي هئي ته استادن اسڪول جو ڪاڪوس صاف ڪرڻ لاءِ مونکي ئي چونڊيو هو، ڇو ته مين پرائمري اسڪول ۾ آئون ئي اڪيلو اڇوت ڇوڪرو هئس، ايئن ڇو ٿيو؟“ دلڪش پاڻ کي لاجواب سوالن جي خاردار تارن ۾ وچڙيل محسوس ڪيو. ڏونگريو وري ڳالهاڻو: ”ڪجهه ڏينهن اڳ اسانجي اسڪول ۾ حب الوطنيءَ جي موضوع تي تقريري مقابلو ٿيو هو، استادن ٻين وڻندڙ شاگردن کي تقريرون ته لکي ڏنيون، پر هرهر عرض ڪرڻ کانپوءِ به مونکي تقرير لکجي نه ملي. نيٺ مون هڪ پراڻي اخبار مان هڪ نظم چونڊيو، جنهن جو عنوان هو: ”ڌرتي تو تي سيس نمايان، مٽي ماٿي لايان!“ اهو نظم جڏهن مون استادن اڳيان ڳايو ته هيڊ ماستر مونکي ٻه لڪڻ هڻي اهو چيو ته باغي شاعري ڳائڻ ڏوهه آهي“
دلڪش ڪنڊيدار خاموشي ۾ ويڙهجي پيو.
ڏونگريو وري ڳالهاڻو: ”ٻه لٺيون لڳڻ کانپوءِ به تقريري مقابلي ۾ حصو وٺڻ وارو منهنجو شوق ماٺو ٿي نه سگهيو. نيٺ مون پنهنجي ڳوٺ جي ڇوڪري کان تقرير اڌاري کنئي، جنهن ٻڌايو ته اها تقرير اوهان کيس گهڻو اڳ لکي ڏني هئي“
دلڪش کي ياد آيو ته گهڻو اڳ هن جي هڪ ڳوٺائي ڇوڪري آزاديءَ جي ڏينهن تي هن کان لکائي هئي، جنهن هاءِ اسڪول ۾ پهريون نمبر حاصل ڪيو هو، دلڪش تجسس مان پڇيو: ”پوءِ ڇا ٿيو“
ڏونگر وراڻيو: ”مون ان ڇوڪري اڳيان اڌ ڪلاڪ ۾ اها تقرير برزبان ياد ڪري ورتي ۽ پوءِ تقريري مقابلي ۾ بنا سڏڻ جي اسٽيج تي پهچي ويئس، ڪمپيئرنگ ڪندڙ استاد مونکي دڙڪو ڏيئي واپس موٽايو پر اسٽيج تي ويٺل هڪ معزز مهمان مونکي مائيڪ تي تقرير ڪرڻ جي موڪل وٺي ڏني. مون تقرير ڪئي ته اتي موجود ڪجهه ماڻهن تمام گهڻيون تاڙيون وڄايون، مونکي تمام گهڻي خوشي ٿي پر اها خوشي ان وقت ڏک ۾ بدلجي ويئي، جڏهن اسڪول جي استادن پوزيشن کڻندڙ شاگردن جي نالن جو اعلان ڪيو، جنهن ۾ منهنجو نالو شامل نه هو. هڪ مهمان وڏي واڪ منهنجي تقرير جي باري ۾ پڇيو ته استادن اها ورندي ڏني ته ڏونگر جي تقرير ڪاليج ليول جي هئي، ان ڪري ان کي مقابلي م شامل رکي نه ٿو سگهجي“ ڏونگريو خاموش ٿي ويو. دلڪش جي دل مان دردن جا دونهن نڪرڻ لڳا. مختصر خاموشيءَ کان پوءِ ڏونگري معصوميت مان پڇيو: “ٻئي ڏينهن آئون اسڪول ويئس ته استاد بنا سڏڻ جي اسٽيج تي چڙهڻ جي ڏوهه ۾ مونکي ڪڪڙ ٺاهي سزا ڏني. ڇا تقرير ڪرڻ به ڏوهه آهي؟!“ دلڪش جي چپن تي بليڊ جي ڌار جهڙا لفظ مڙي آيا.
”ناانصافي! ناانصافي! هتي بدبودار جمود ڇانئيل آهي. زندگي بيسُرن پئمانن جي منحوس دلدل ۾ ڦاسي پيئي آهي. توازن وڃائي ويٺل معاشري ۾، انصاف جو چهرو ڏيکاريندڙ آئينو آهي ئي ڪونه! مخصوص هٿن جي ميراث بڻيل اختيارن، انساني حقن کي اونڌي منهن سمهاري ڇڏيو آهي. “. ڏونگر وري ڳالهاڻو:”استاد ڪاپيون لکائڻ کي جيترو ضروري سمجهندا آهن، اوترو ياد ڪرائڻ ۽ سمجهائڻ تي زور نٿا رکن. ڪاپيون لکڻ ۾ ئي ڏينهن گذريو وڃي، مطالعي لاء وقت ڪٿان اچي؟ ڊگها ۽ ورجائل ڪورس ڀلاڀلي!“
دلڪش پنهنجي ساءِ چيو: ”اسان وٽ هر ڪم ڪاغذن ۾ ٿيندو آهي، سڀ ڪجهه ريڪارڊ ۾ ڏيکارڻ لاءِ هجي ٿو!ان جو معروضي اثر ڀل نه هجي. ڏونگريا! هو چاهين ٿا ته تون سوچڻ، سمجھڻ ۽ ڳالهائڻ جي صلاحيت کان محروم هجين. انهن جھڙو ٿي، بيمقصد ڳالهائين. بڪواس ٻڌين ۽ انسانيت کي ايذائيندڙ عملن سان دنيا کي لُڙ بڻائين. پر مونکي يقين آهي ڏونگريا ته تون، ان رهزن ۽ الٽي آڻيندڙ تماشي جو حصو نه بڻبين! تون منفرد آهين ۽ منفرد رهندين، پر مونکي ڊپ اهو آهي ته هي معاشرو، توکي سولائي سان جيئڻ ڪونه ڏيندو. هتي هر دؤر ۾ ڳالهائيندڙ زبانن کي ڪپيو ويو آهي. ٻڌندڙ ڪنن ۾ تتل شيهو ڀريو ويو آهي، ۽ سوچيندڙ دماغن جو ميڄالو، کوپڙين کان ڌار ڪيو ويو آهي. . . . . . . . !“ لفظ دلڪش جو ساٿ ڇڏڻ لڳا. هن جي زبان وچڙڻ لڳي. هن جا ڪپڙا پگھر ۾ آلا ٿي پيا. هن ٻئي هٿ مٿي تي رکي ڇڏيا. ڏکاري ڪيفيت ۾، هو اڪثر ايئن ئي ڪندو هو. ڏونگريي کي خوف ۽ پشيماني محسوس ٿي. هن ماحول جي گرمائش گھٽائڻ لاءِ دلڪش جو رکيل ڪتاب، هٿ ۾ کڻي موضوع بدلائڻ جي ڪوشش ڪئي ”هي ڪهڙو ڪتاب آهي؟“ ڏونگريي دلڪش جي جواب جو انتظار ڪرڻ بنا ئي، ڪتاب جي ٽائيٽل جا لفظ اچاريا ”وحشي جيوت جا نشان“ ڪجھه دير سوچڻ کانپوءِ، هن حيرت مان دلڪش کان پڇيو:”وحشي جيوت جا نشان ڪهڙا هوندا آهن؟“
دلڪش مٺيون ڀڪوڙي، هيٺيون چپ ڏندن وچان ڏيئي، سوچ ۾ پئجي ويو. سوچ جي ٽٻيءَ مان اٿندي، چيائين: ”جتي زنگجي پيل ضميرن، بي پرک ذهنن ۽ سازشي سوچن جي اڪثريت هوندي آهي، اتي اهي نشان گهڻا هوندا آهن، اتي ٻوڙا ٻڌندا آهن، انڌا ڏسندا آهن ۽ منڊا ڊوڙڻ جي مقابلن جا چيمپيئن ٿي پوندا آهن!“
دلڪش کي وري سنجيدهه ٿيندي ڏسي، ڏونگريي موضوع مٽايو.
”توهان هي ڪتاب مونکي ڏيو، آئون پڙهي واپس ڏيئي ويندس“
دلڪش پيار ۽ پاٻوهه مان وراڻيو: ”اها ڪا پڇڻ جي ڳالهه آهي، ڀل کڻي وڃ پر پڙهجان ڌيان سان!“
ان ئي لمحي ياسمين ڪمري ۾ داخل ٿي. ڏونگريي تي نظر پيئس ته چهري ۾ گھنڊ وجھي، دلڪش کي چيائين:”تون ٻاهر ته رول ڇورن سان ڪچهريون ڪندو آهين، مونکي خبر آهي پر اهي رهاڻيون نيٺ گھر تائين پهچي وينديون، گھٽ ۾گھٽ اها اميد نه هئم!“
دلڪش ڏونگريي ڏانهن نهاريو. جنهن جي چهري تي اداسيءَ جي چادر وڇائجي رهي هئي. ڏونگريو ڪتاب کڻي، دروازي کان ٻاهر وڃڻ لڳو. ياسمين ڇڙٻيلو سڏ ڪندي پڇيو: ”ڇورا ڪتاب ڪيڏانهن کڻي ٿو وڃين؟“ دلڪش چيو: ”ڀل کڻي وڃي مون ڏنو آهي“. ياسمين تپي باهه ٿي پيئي، ڪروڌ مان چيائين: ”متان ڇڏين گھر ۾ڪا شيءُ! ڇورا ڇڏ ڪتاب!“ دلڪش جي صبر جو پئمانو لبريز ٿي پيو. ڪاوڙ مان چيائين: ”تون ۽ تنهنجا رشتيدار، ڀلجي به ڪڏهن ڪو ڪتاب نٿا پڙهو، ٻين کي پڙهڻ ڇو نٿا ڏيو؟“ دلڪش جو ڳالهائڻ، ياسمين لاءِ باهه تي تيل جي ڇنڊي جيئن ڀنڀٽ بڻجڻ جو سبب ثابت ٿيو. هن وک وڌائي، چماٽ هڻي، ڏونگريي کان ڪتاب ڦري ورتو، جيڪو بيٺڪ جي دروازي مان رفو چڪر ٿي ويو. ياسمين زهريلن لفظن سان دلڪش جا ڇوڏا لاهڻ لڳي. دلڪش جو ضبط به ٽٽڻ لڳو. هن به زوردار چماٽ کيس وهائي ڪڍي. ياسمين ڳاڙهي ٿيل ڳل تي هٿ رکي، زور زور سان دانهون ڪرڻ لڳي. چانڊوڪي ۽ برکا روئڻ لڳيون، ڪبير ۽ بشير گھر ۾ موجود نه هئا. جمال خان به پنهنجي ٻيءَ ڌيءَ سان ملڻ لاءِ ميرپورخاص ويل هو. ياسمين جون دانهون ٻڌي پاڙيوارا به ڀتين تان جھاتيون پائڻ لڳا. ياسمين جي رڙين ۾ تکا طعنا، اڳرا لفظ به اوتجڻ لڳا. دلڪش کي ڪاوڙ ۽ بيچيني محسوس ٿيڻ لڳي. هو گھر کان ٻاهر وڃڻ لڳو. دروازي تي پهتو ته روئندڙ چانڊوڪيءَ ڊوڙي اچي کيس ٽنگن ۾ ڀاڪر پاتا. هن روئندڙ چانڊوڪيءَ کي ڀاڪر ۾ ڀري هنج تي کڻي ورتو ۽ دروازي کان ٻاهر نڪري آيو. دروازي جي ٻاهران هن جي اڳيان هڪ سوال، واسينگ جيان ڦڻ کڻي بيهه رهيو. ”ڪيڏانهن؟!“ جنهن جو هن وٽ ڪو به جواب نه هو. هو ساڄي طرف واري سوڙهي گھٽيءَ ڏانهن مڙيو، سامهون دروازي تي بيٺل حسين عورت، چهري تان گونگھٽ هٽائيندي، هن کان پڇيو: ”تنهنجي زال توسان روز جھيڙو ڇو ڪندي آهي؟“. گلابي چپن تان ترڪيل، ان سوال جي جواب ۾ هن پاڻ کي گونگو محسوس ڪيو! سهڻي عورت هن کي خاموش ڏسي، شرارتي مرڪ سان چيو: ”مونکي توسان همدردي آهي“ عورت جي هن جملي ۾ چنچل ادا، نيڻن جي پنهنجائپ، روح جي چُغلي ۽ لهجي جي نغمگيءَ سان گڏ، هجتي چرچي جو چهچٽو به شامل هو. جنهن وقتي طور ئي سهي، دلڪش جي دل جا سمورا ٿڪ لاهي ڇڏيا! دلڪش هجت مان وراڻيو: ”هينئر سچ پچ تنهنجي همدرديءَ جي ضرورت اٿم“ خوبصورت عورت نخريلي مرڪ سان پڇيو: ”اڳي ڇو نه، هينئر ڇو؟“ دلڪش ڪجھه سوچيندي وراڻيو: ”تون ياسمين سان ملڻ اسان جي گھر ايندي رهي آهين، پر ياسمين جي موجودگيءَ سبب، مون توسان ڪڏهن به ڳالهائڻ جي ڪوشش نه ڪئي، مگر الائي ڇو تنهنجو وجود مون لاءِ پرڪشش تجسس بڻجي پيو آهي. ته سچ پڇين سپنا ٽيوب لائيٽ جيان چمڪندڙ تنهنجن پيرن تي اڏندڙ نظر پيئي ته اندازو لڳايو هئم، گونگهٽ ۾ تنهجو چهرو، کنوڻ جي اُهاءُ جھڙو هوندو! تنهنجين ڪڻڪ رنگين ٻانهن تي هوائي نگاهه اٽڪي هئي ته انومان ٿيو ته تنهنجو چهرو انڊلٺ جي رنگن جو مرڪب هوندو! پر اڄ پهريون دفعو جڏهن گهونگھٽ هٽيل تنهنجو چهرو ڏسڻ جو موقعو مليو اٿم، ته سوچيان ٿو آسمان جي چنڊ ۽ ڌرتيءَ جي چنڊ ۾ ڪيتري نه مشاهبت آهي!“ پهريو ڀيرو شرميلي تاثر ۾ وروڪجي پيل عورت چيو: ”آئون ايتري سهڻي ناهيان، تون هرو ڀرو وڌاءُ ڪري رهيو آهين“. دلڪش چيو: “اسان وٽ لفظن جو ايترو ته غير موزون استعمال ٿيو آهي، جو هاڻ ڪنهن کي به لفظن تي اعتبار ناهي رهيو. پر حقيقت اها آهي ته تون حسن جي عالمي مقابلي ۾ شرڪت لاءِ بيشڪ حقدار آهين!“ عورت مرڪندي وراڻيو: ”بس بس! اڄ جي لاءِ ايترو ئي ڪافي آهي“ ۽ پوءِ هن پوئتي هٽي دروازو ٻيڪڙي ڇڏيو. دلڪش اڳتي هلڻ لڳو. دلبر عورت سان انوکي ملاقات جا خمار، هن کي سانوڻي بوندن جيئن پُسائي رهيا هئا. هوءَ جنهن جو نالو سپنا هو. پوئين چئن مهينن کان، هفتي ۾ هڪ ٻه ڀيرا ياسمين سان ملڻ ايندي رهندي هئي. هونئن ته ياسمين کي ڪنهن به سهڻي عورت سان گھڻو ميل جول پسند نه هوندو هو. علاج جي مشوري لاءِ ايندڙ عورتن کي هوءَ بيٺڪ جي ڪمري مان ئي چيڪ ڪري، دوائون لکي موٽائي ڇڏيندي هئي، پر سپنا جي ويجھڙائيءَ کي هوءَ ان ڪري به بيرخيءَ سان ٺڪرائي نه سگھي هئي جو سپنا، فيشن ايبل ڪپڙا سبڻ جي ماهر هئي ۽ ياسمين هن کان ئي ڪپڙا سبائيندي هئي. انهيءَ کانسواءِ آءِ برو سيٽ ڪرائڻ ۽ ڪاسميٽڪ جي استعمال متعلق به، ياسمين کي سپنا جي ضرورت پوندي هئي. ڇو ته هن ننڍڙي شهر ۾ ڪو به بيوٽي پارلر جو دڪان نه هو.
سپنا جڏهن ياسمين وٽ ايندي هئي ته دلڪش ٻئي ڪمري ڏانهن هليو ويندو هو. ڇو ته کيس خبر هئي ته سپنا جي آسپاس سندس موجودگي، ياسمين کي ناگوار لڳندي، ان ڪري هن بظاهر سپنا جي وجودگيءَ کي نظر انداز ڪري ڇڏيو هو، پر هو لڪ ڇپ ۾ چور نگاهن سان، هن قابل رشڪ اپسرائي حسن کي ڏسڻ جي ڪوشش ڪندو رهندو هو. هن سدائين سپنا جو چهرو گھونگھٽ ۾ لڪيل ڏٺو. هوءَ ڪڏهن پڙو پولڪو، ڪڏهن ساڙهي، ته ڪڏهن وري شلوار چولو پائيندي هئي. هن وٽ رنگن جي چونڊ، سدائين دل مهٽيندڙ هوندي هئي. گھر کان ٻاهر گليءَ ۾ به هن سپنا کي ڪافي ڀيرا ڏٺو هو، پر ٻين واٽ ويندڙن جي موجودگيءَ سبب، ڪو به غير معمولي رويو رکي نه سگھيو هو! پر اڄ سپنا نه رڳو گھونگھٽ هٽائي هن سان هجتي گفتگو ڪئي هئي، پر سنسان گليءَ ۾، هن پنهنجي البيلي چاهت جو اڻسڌو اظهار، لفظن جي ڪشڪول ۾ آڻي، هن اڳيان رکيو هو! ان محبوب ملاقات، دلڪش جي دل منجھان گھريلو جھيڙي جا ڪنڊا وقتي طور چُنڊي ورتا هئا.
”پپا دڪان!“
ڪلهي چڙهيل ننڍڙي چانڊوڪيءَ هن کي پنهنجي موجودگيءَ جو احساس ڏياريو. هن خيالن مان جاڳندي، دڪان ڏانهن وکون وڌايون. ننڍڙيءَ کي ٽافيون ۽ چپس وٺي ڏيڻ کانپوءِ، هو بس اسٽاپ ڏانهن وڌڻ لڳو. بس اسٽاپ تي، هن جا ڪيئي ڄاڻو، سُڃاڻو موجود هئا، جن کيس چانهه لاءِ صلاحيو. هن جھوپڙا هوٽل تي ويهي، چانهه پيتي. ڪن واسطيدارن چانڊوڪيءَ کي خرچي ڏني ۽ ڪن وري دلڪش جي قسمت تي رشڪ کائيندي اهو چيو: ”مرد ۽ گھوڙي جو ڀاڳ، پن آڏو هوندو آهي، ڏسو دلڪش کي ڊاڪٽرياڻي زال ملي آهي. شهر ۾ ٺٺ سان زندگي گذاري رهيو آهي“. ان وقت دلڪش کي پنهنجي کوکليپڻ جو احساس، شدت سان ٿيڻ لڳو. هن جي دل چاهيو ته هو سڀني اڳيان ڪوڙ جا ڪوٽ ڪرائي، اهو ٻڌائي ته ”آئون پنهنجو سُک، ڳوٺ ۾ ئي ڇڏي آيس. اوهان ٻاهران مونکي جيترو خوش ڏسي رهيا آهيو، آئون اندران ايترو ئي ڏکارو آهيان!“ پر هو ڪجھه به چئي نه سگھيو. ٻهراڙيءَ جا سمورا واسطيدار، شام جي آخري بسن ۾ چڙهي، پنهنجي پنهنجي ڳوٺن ڏانهن وڃڻ لڳا. هن جي دل به انگل ڪيو ته چانڊوڪيءَ کي هنج تي کڻي، ڳوٺ ويندڙ بس جي ڪنهن خالي سيٽ تي، پاڻ کي اڇلي ڇڏي پر سماجي قدرن جي مٽيءَ ۾ ڳوهيل هڪ خيال، هن جي اڳ جھلي بيهه رهيو: “جمال خان ميرپورخاص ويل آهي، آئون به ڳوٺ هليو ويس ته ياسمين جو اڪيلو هجڻ برو لڳندو. ڪو ڄاڻو سڃاڻو گھر لنگھي آيو ته ڇا سوچيندو؟!“
سج لٿو ته سرمئي سانجھه، پنهنجا پر پکيڙي ڇڏيا. شهر جي اڪيلي ٻه ماڙ هوٽل جي ڇت تي رکيل کٽ مٿي موجود هو. ننڍڙي چانڊوڪي مينگو جوس پيئڻ ۾ مشغول هئي، دلڪش پيپسي بوتل جا ڍڪ ڀري رهيو هو. هوٽل جي مٿاهين، گراهڪن کان خالي هئي. صرف هڪ ڪنڊ ٻه نوجوان ڪرڪيٽ جي ورلد ڪپ متعلق ڳالهائي رهيا هئا. دلڪش سامهون نظر ايندڙ شهر جي بلبن تي نطر وڌي ته کيس محسوس ٿيو: ”ٻاهر جي روشني اندر جي اوندهه ۾ سوجھرو ڪري نه سگھندي آهي!“ هن پنهنجي پاڙي ڏانهن ڪنڌ ورائي، سپنا جي گھر جي سنوت جو اندازو لڳائڻ جي ڪوشش ڪئي. جتي بلب جي روشني، رات جي اوندهه سان اٽڪي رهي هئي. هن سوچيو: ”بلب جي روشني، سپنا جي چهري تان موٽ کائڻ کانپوءِ، سنهري تالاب مان گذرڻ جو منظر پيش ڪري رهي هوندي!“ پنهنجي ان البيلي خيال تي پاڻ ئي مرڪي پيو. هن نگاهه ڦيري، پنهنجي گھر جي سنوت ۾ آڻڻ جي ڪوشش ڪندي، سوچيو: ”هُتي منهنجو گھر آهي، جتي بلب وساميل آهن. اتي ئي ڪٿي ياسمين مونکان، دنيا کان ۽ پنهنجو پاڻ کان بيزار ويٺي هوندي. هوءَ الاءِ ڇا سوچيندي هوندي؟ چماٽ لڳڻ کانپوءِ، هوءَ انتقامي جذبي ۾ ڪجھه به ڪرڻ لاءِ سوچي سگھي ٿي. ڇو ته انتقام انڌو آهي! ٿي سگھي ٿو هوءَ مون مان معافيءَ جي اميد رکندي هجي! يا مرڳو ايئن ٿي سگھي ٿو ته هن کي پنهنجي اڳرائي ۽ جھيڙي جا سبب پيدا ڪرڻ تي پشيماني ٿي هجي ۽ هوءَ مونکان معافي وٺڻ جو سوچي رهي هجي، نه نه غلطي جو اعتراف ڪرڻ جو ادراڪ منجھس آهي ڪونه!“ هن پوئينءِ خيال کي رد ڪري ڇڏيو. وري هن کي خيال آيو: ”متان ايئن ته ناهي غلطي منهنجي هجي، نه نه ايئن ٿي نه ٿو سگهي. ها ٿي سگهي ٿو، آئون به انسان آهيان ۽ انسان جو وڏو الميو اهو آهي جو، ڪڏهن به ايمانداري سان پنهنجو تجزيو ناهي ڪندو، نه نه. . . . . ڪري ناهي سگهندو! اڪثر ماڻهن کي مڪار ڪيفيتون، تجزيو ۽ غلطي جو اعتراف ڪرڻ نه ڏينديون آهن. پر آئون ته ڪا مڪاري نه ڪري رهيو آهيان. ڪنهن سان ڪريان، پنهنجو پاڻ سان!“ وري هن جي اندر مان آواز آيو: ”پنهنجو تجزيو ۽ غلطي جو اعتراف نه ڪرڻ جو ٻيو سگهارو سبب اهو به آهي ته، انسان بنيادي طور خود غرض آهي ۽ اڪثر ماڻهن جو ذهن، پنهنجي غلطيءَ جي ڪٿ ڪرڻ کان ئي قاصر هوندو آهي!. ڇا ايئن ته ناهي جو پاڻ کي ناقدانه نظر سان ڏسڻ لاءِ، منهنجو ذهن، منهنجو ساٿ ڏيڻ کان ئي لاچار هجي!؟“ هن وٽ ان سوال جو ڪو به جواب نه هو. هو چانڊوڪيءَ کي هنج تي کڻي اٿي بيٺو. هوٽل جو بل ادا ڪري ٻاهر نڪري آيو. پنهنجي گهر ڏانهن ويندي، هن جي سوچ جي ريشمي وڳي کي، جتي سپنا سان ٿيل تازي ملاقات جون ٿڌيون هيرون ڇُهي رهيون هيون، اتي ياسمين سان ٿيل جهيڙي جا ڪنڊا به چڀي رهيا هئا. سپنا جي گهر اڳيان وري گذرندي، هن جون نظرون دروازي تي چنبڙي پيون، پر دروازي جون اکيون ته پوريل هيون!گهر پهتو ته ننڍڙي چانڊوڪيءَ هنج تان لهي، ماءُ ڏانهن ڊوڙ پاتي، جيڪا بستري تي ليٽيل هئي. دلڪش پنهنجي بستري تي ويهي رهيو. هن ڏٺو ته سندس ماني ڀرواري جالي تي ڍڪي رکي هئي. هن چانڊوڪيءَ سان گڏ ماني کاڌي ۽ بستري تي ليٽي پيو. ٻنهين زال مڙس وچان، هڪ لفظ جي به مٽا سٽا ڪو نه ٿي !
***

دلڪش ۽ ياسمين جي جهيڙي کانپوءِ، روسامي جي رات ڊگهي ٿي پيئي. چند خفا خفا رسمي جملن کان اڳتي ڪابه ڳالهه ٻولهه نه ٿي هئي. ٻنهين وٽ روسامي جا مضبوط جواز هئا ۽ هرڪو ٻئي کي اهو احساس جتائڻ لاءِ روسامي جو تاثر پکيڙڻ جي ڪوشش ڪري رهيو هو ته ساڻس ناانصافي ٿي هئي. پيار جي پوکيل احساس جي فصل جو ڀيلاڙ شروع ٿي چڪو هو ۽ اتي تلخي ۽ سرد مهري جا ڪنڊيدار سلا ڦٽڻ شروع ٿي چڪا هئا. پيار ۽ محبت جون ڳالهيون، پهرين بصرن، پٽاٽن ۽ باورچي خاني جي باهه تان گذريون هيون، نيٺ هاڻي ڪلفت ۽ ڪروڌ جي کاري سمونڊ ۾ ٽٻي هڻي وڃائجي رهيون هيون! ٻن مهينن جي ان رهڙيندڙ روسامي جون سڄيون ساريون سٺ راتيون، اڪيلائيءَ ۾ پاسا ورائيندي گذريون هيون. پر ٻنهين جي مصنوعي انا، فطري گهرجن اڳيان گوڏا کوڙي نه سگهي هئي!
عيد ويجهو آئي هئي ته ياسمين پنهنجي ڀيڻ وارن سان ملڻ لاءِ، جمال خان ۽ ٻارن سان گڏ، ميرپورخاص رواني ٿي ويئي ۽ دلڪش گهر ۾ اڪيلو رهجي ويو. خالي خالي گهر جي ديوارن ۾، هن کي بوريت ۽ بيچيني ٿيڻ لڳي. تنها واندڪائي ۾، هن جي جڙن وڇيرن جهڙن اُتاولن جذبن، هڪ سوچ جي آڱر جهلي ورتي، جنهن ۾ سپنا جي ملڻ جو مبهم آسرو اٽڪيل هو. هن سوچيو: ”اڄ سپنا سان ملڻ جو بهترين موقعو آهي. اڳي سدائين اڪيلائي جو وجهه نه ملڻ سبب، هن سان ويجهو ملڻ جي آس قتل ٿيندي رهي آهي، پر اڄ ياسمين به موجود ناهي ۽ گهر به خالي آهي. ها پر سپنا کي ڪيئن خبر پوي ته آئون سندس منتظر آهيان. “ پوئين خيال، هن کي ٿورڙو دل ڀڳو ڪيو. پر وري هن پاڻ کي آٿت ڏيئي سوچيو:”عيد تي ڳوٺ وڃڻ ۾، اڃا ٽي ڏينهن باقي آهن، تيستائين سپنا ياسمين سان ملڻ خاطر هتي اچي سگهي ٿي. “
سڄو ڏينهن اوسيئڙي جي مٺي مٺي درد ۾ بيقرار ٿيندو رهيو. پر ڏينهن گذري ويو، سپنا جي اچڻ جو سپنو، سپنو ئي رهيو ! شام جو هن سوڙهي گهٽيءَ جا ٻه ٽي چڪر لڳايا، پر ڪٿي به سپنا نظر نه آئي. سپنا جي گهر جي دروازي تي پهچي، سندس نظرون بيهي رهنديون هيون، ڇو جو اتان کان اڳتي هن جي پيرن کي وڃڻ جي، سماجي اجازت مليل نه هئي! هن رات جي ماني هوٽل تي کاڌي ۽ واپس گهر اچي بستري تي ليٽي پيو.
ٻئي ڏينهن منجهند کان اڳ، هن سوڙهي گهٽيءَ جا ٻه ٽي چڪر لڳايا، پر ڪٿي به کيس سپنا نظر نه آئي ! منجهند جي ماني هن هوٽل تان کاڌي ۽ پوءِ سامهون گهٽيءَ ۾ کُلندڙ بيٺڪ جي ڪمري جو در کولي، ڪرسي تي ويهي رهيو، بيٺڪ جي ڪمري جي پوئينءِ دروازي جي اڳيان لنگهندڙ گهٽي جي هڪ ڇيڙي تي عورتن جو مندر هو، جتي سپنا به ڪڏهن ڪڏهن پراٿنا ڪرڻ ويندي هئي. ان گليءَ جي ٻئي ڇيڙي تي ليڊيز ڪپڙي ۽ ڪاسميٽڪ جا دڪان هئا، ان ڪري اتان عورتن جي اچ وڃ جاري رهندي هئي. دلڪش، دير تائين ڪرسيءَ تي ويٺل رهيو ۽ اڳيان کير جهڙيون شهري عورتون رنگن جي جهرمر ۾، خوشبوءِ وکيرينديون گذري رهيون هيون، پر ڪٿان به سپنا جي سرهاڻ محسوس نه ٿي رهي هئي!
دلڪش ڪافي دير ڪرسيءَ تي ويهڻ کانپوءِ، اٿيو ۽ بيٺڪ جو در بند ڪري، ٻئي ڪمري ۾ بيڊ تي ليٽي پيو. بستري تي پاسا ورائيندي، هن کي نرم ۽ گداز بدن جي کوٽ شدت سان محسوس ٿي! هن سوچيو:”ڪاش هينئر ڪٿان سپنا اچي وڃي! گليءَ مان گذرندئي، سپنا گھر جو در کليل ڏسندي ته، ياسمين سان ملڻ جي خيال سان هلي ايندي، پر در کليل آهي يا الاءِ نه!؟ “ان بييقينيءَ ۾، هو بيڊ تان اٿي بيٺو. ڪمري کان ٻاهر اچي هن ڏٺو ته، در کليل هو. پڪ ڪرڻ کانپوءِ هو واپس اچي بيڊ تي ليٽي پيو. بييقينيءَ جي بر ۾ گم ٿيندڙ انتظار ۾، پاسا ورائيندي اوچتو هن کي اڱڻ تي، ڪنهن جي قدمن جي آهٽ ٻڌڻ ۾ آئي. هو جھٽ پٽ اٿي بيٺو. قدمن جو آواز ورانڊي تائين پهچي چڪو هو. هن ڏٺو ته هٿن تي تازي مهندي لڳيل هڪ شهري ڇوڪري موجود هئي، جنهن جي پويان پوڙهي عورت به گڏ هئي. جنهن پڇيو:”ڊاڪٽرياڻي ڪٿي آهي؟ “
هن وراڻيو: “ميرپور خاص ويل آهي“.
جوان ڇوڪريءَ شرميلي لهجي ۾ پڇيو: ”ڪڏهن ايندي؟“ دلڪش مرڪندي وراڻيو: “عيد کانپوءِ“
ٻئي عورتون واپس هليون ويون. هڪ خيال دلڪش جي جسم ۾ چهنڊڙي هڻي چيو:”ڪاش ميندي رتن هٿن واري ڇوڪري اڪيلي هجي ها، ساڻس گڏ پوڙهي عورت نه هجي ها !“
دلڪش جي دل اندر اڻپورو اوسيئڙو، مست اٺ جيئن ليٽندو رهيو. ڏينهن جو باقي رهيل حصو به، سپنا جي نه اچڻ جا زخم کائي گذري ويو. انهي دوران جوان ۽ پوڙهي عورت جو هڪ ٻيو جوڙو به آيو ۽ علاج لکائڻ ۽ علاج جي صلاح خاطر ياسمين جي پڇا ڪري موٽي ويو. دلڪش جي دل ۾ ساڳي خيال چهنڊڙي پائي گم ٿي ويو !
ٻئي ڏينهن صبح سويل ننڊ مان جاڳڻ کانپوءِ، دلڪش پنهنجا ڪپڙا ۽ ٻيو سامان بريف ڪيس ۾ وجهي، هڪ پاسي رکي ڇڏيو. هن کي شام جي آخري ڇڪڙي ۾ ڳوٺ وڃڻو هو، جتي عيد جي تيارين ۾ هن جا رشتيدار سندس منتظر هئا.
دلڪش هوٽل تي چانهه ۽ پيٽيز سان ناشتو ڪيو. سوڙهي گهٽي ۽ ٻين گهٽين ۾ بي مقصد چڪر لڳائي، واپس گهر موٽي آيو ۽ بيڊ تي ليٽي ڪتاب پڙهڻ لڳو. هن جي اندر ۾ اسريل، سپنا جي انتظار جو گلاب، پورڻتا جو پاڻي نه ملڻ سبب ڪومائجي چڪو هو. هاڻي ان آپشن تي سوچڻ ۾ اڳوڻي رنگيني نه رهي هئي. محروميءَ جي ماڪ، هر رنگ کي ڌنڌلو بڻائي ڇڏيو هو!
ڪتاب جا ورق ورائيندي چند لمحا ئي مس گذريا هئا ته، ٻاهرئين در وٽان ڪنهن جي قدمن جي آهٽ سان گڏ، ڇير جي ڇم ڇم جو آواز ويجهو اچڻ لڳو. هن ڪتاب هڪ پاسي رکيو ۽ اٿي بيٺو. برانڊي ۾ چنڊ جيئن پرگهٽ ٿيندڙ سپنا جو وجود ڏسي، هن کي پنهنجي اکين تي يقين نه آيو. پيلي وڳي ۾ چانڊوڪيءَ جيئن ويڙهيل سپنا جو وجود تجلا ڏيئي رهيو هو. هن جو چهرو گهونگهٽ ۾ چهڪ ڏيندڙ هو، پر وڏي هيل واري سينڊل مان جهاتي پائيندڙ پيرن ۽ چقمقي ڪشش رکندڙ ٻانهن جي رنگت، اها چغلي هڻڻ لاءِ ڪافي هئا ته سنگ مرمر جهڙي بدن تي، انڊلٺ کان اڌارا ورتل رنگن جي شاهڪار مصوري ٿيل هئي!
“سپنا تون. . . . . . . . . !“ هن هٻڪندي چيو:
”ڇا آئون هتي اچي نه ٿي سگهان ؟! “ سپنا هجت مان پڇيو. دلڪش وراڻيو “ڇو نه. . . . ؟! تنهنجي لاءِ ئي ته ٻن ڏينهن کان انتظار جا ڏيئا ٻاري رکيا اٿم“. سپنا آسپاس نهاريندي پڇيو:”ياسمين ڪٿي آهي؟“ سمورا گهر ڀاتي عيد ملهائڻ، ميرپورخاص ويل آهن. مون کي به ڳوٺ وڃڻو هو پر ٻن ڏينهن کان تنهنجي اچڻ جي آسري ۾، خالي ڪمرن جي اڪيلائيءَ سان ڳالهيون ڪري رهيو آهيان. “ سپنا لڄاري مرڪ مرڪندي وراڻيو: ”مونکي خبر ئي نه هئي، نه ته ڪالهه اچان ها. اڄ گهر اڳيان گذرڻ ٿيو ته سوچيم: ياسمين سان مليو وڃان “
دلڪش بي تڪلفانه انداز سان اڳتي وڌي، سپنا کي ڳل ڳراٺي پائڻ جي ڪوشش ڪئي ته هن: ”نه. . . نه“ ڪندي مصنوعي مزاحمت جي ٿورڙي ڪوشش ڪئي پر جلد ئي هن سان گڏ بيڊ تي ويهي رهي. دلڪش جي اکين اڳيان خوشين جي قهقشان چمڪي پيئي، هن جون ڳالهيون بهار جا گل ٿي پيون: “سپنا تنهنجا سپنا ڏسندي سال ٿي ويا آهن، پراڄ تون ساڀيان بڻجي منجهي سپنن ۾ هلي آئي آهين !“
اوچتو سپنا ٻاهريون در کليل هجڻ ڏانهن ڌيان ڇڪائيندي، حاڪمانه لهجي ۾ چيو: ”در کليل آهي، ڪو به اچي سگهي ٿو. وڃ در بند ڪري اچ !“
بي مثال حسن جي حڪم جي فرمانبرداري، دلڪش کي بنهه من _ موهڻي لڳي! ٻاهرئين در جي ڪنڊي بند ڪرڻ کانپوءِ، دلڪش پاڻ کي سمنڊ جي سطح تي هلندي محسوس ڪيو ۽ هوائون هن سان همڪلام هيون! واپس ڪمري ڏانهن ايندي، هن جي قدمن کي ڄڻ چقمق ڇڪي رهي هئي!. جنهن حسن جا حولا، هن قديم راجائن ۽ مهاراجائن جي محلن ۾، خيالي تصويرن، پرين جي آکاڻين ۽ ڏند ڪٿائن ۾ ٻڌا هئا، اهو دادلو حسن، ڪمري جي بيڊ تي، هن جو منتظر هو! دلڪش بيڊ تي ويٺو ئي مس ته سپنا کيس چنبڙي پيئي. دلڪش کي حيرت اها ٿي ته سپنا هن سان پيار ۽ محبت جون ڳالهيون ڪرڻ بدران، هن جي جسم کي ڦلورڻ لڳي هئي!
سپنا دلڪش جي ڳلن ۽ چپن تي اڻ ڳڻين چمين جي آلاڻ پکيڙي ڇڏي. ان کانپوءِ هن دلڪش جي ٻانهن تي موجود گهاٽن وارن ۾ آڱريون ڦيريون ۽ هن جي قميص جا گلي وارا بٽڻ کولي ڇڏيا. دلڪش جي ڇاتيءَ تي موجود گهاٽن وارن مان ظاهر ٿيندڙ مردانه وجاهت، هن کي پنهنجي نسواني ڪوملتا جو احساس ڏياريو ! سپنا جي دل چاهيو ته دلڪش جي ڪشادي سيني ۾، پنهنجو پاڻ کي لڪائي ڇڏي.
سپنا جي جذبن جي بيچيني، ويرا وير وڌي رهي هئي. هن جي اکين ۾ مخمور ڳاڙهاڻ اوتجي آئي هئي. دلڪش هيستائين، ڪنهن خاص چرپر بنا رڳو سپنا جي حرڪت مان محظوظ ٿي رهيو هو، پر هاڻ هن جا جذبا، وسڪاري ۾ ڀٽ تان ٽهي لهندڙ ٻاڪرن ڦرن جيان بي قابو بڻجي پيا هئا. سرور جا خزانا کوٽيندي، سپنا هڪ تجربيڪار تانتر ٽائيپ نوجوان جي هٿن ۾، ڄڻ پنهنجو پاڻ کي نئين سر دريافت ڪري رهي هئي. نئون انداز، نوان زاويا، دلربا ڇهاءَ، نرالا محرڪات، ۽ محبوب احساسن ۽ جذبن مان اڀرندڙ سريلو سرور! ٻئي وجود، هڪٻئي سان ڀرپور انصاف ڪري رهيا هئا ۽ ايئن نيٺ سرور جي سمنڊ مٿان جذبن جو طوفان شدتن کي ڇهي جهڪو ٿي پيو. جنهنجي نشاني طور ٻه ٽي پگهر جا ڦڙا، بيڊ جي سروٽيل چادر ۽ سپنا جي ٽٽل چوڙيءَ جا ٻه ٽي ٽڪرا باقي رهجي ويا !
مختصر ماٺ کانپوءِ، سپنا ٻئي ٻانهون دلڪش جي گلي ۾ وجهندي چيو: ”منهنجا مٺا، مونکي ڇڏين متان، آئون توکانسواءِ جيءُ نه سگهنديئس !“
دلڪش سندس گهاٽن ۽ ڪارن وارن تي پيار ڪندي وراڻيو:”توکان ڌار ٿيڻ جي جسارت، گهٽ ۾ گهٽ مون ۾ ته ناهي!“ سپنا چند لمحا خاموش ٿي ويئي، ان کانپوءِ هن وري ڳالهايو: “منهنجي سهيلي پُشپا سچ چوندي آهي ته ٻهراڙيءَ جا مرد، محنتي ۽ سخت جان هوندا آهن. انهن جو هر عضوو ٽائيٽ ۽ مضبوط هوندو آهي، منهنجو اڄوڪي تجربو ٻڌائي ٿو ته هو ءَ برابر سچ چوندي آهي !“
دلڪش کيس عاشقانه نظرن سان ڏسندي چيو: “تنهنجا شهري بابو، ٻهراڙي وارن کي لانڍ ۽ جاهل چوندا آهن ۽ انهن سان ڪو به سماجي تعلق نه رکندا آهن، سواءِ گراهڪ ۽ دڪاندار واري تعلق جي ؟!“
سپنا وراڻيو: ”ها مرد برابر ايئن سمجهندا آهن ۽ ٻهراڙِي وارن کي گهر ۾ وٺي اچڻ کان به نٽائيندا آهن. ايتري قدر جو دڪان جي ڪم لاءِ پگهار تي رکيل مزدورن کي به، بيٺڪ يا الڳ مڪان ۾ ترسائيندا آهن. “
سپنا کي چيڙائڻ لاءِ دلڪش طنزيه سوال پڇيو: ”ڇا تنهنجي مڙس وٽ ڪو مزدور رکيل ناهي ؟ٰ! “
سپنا اطمينان مان وراڻيو: “ٻهراڙيِ جو هڪ نوجوان پگهاردار آهي پر منهجو مڙس ان کي بيٺڪ ۾ ترسائڻ بدارن الڳ پلاٽ ۾ ٺاهيل ڪمري ۾ ترسائيندو آهي ۽ پاڻ به اڪثر راتيون اتي سمهندو آهي. منهنجون جيڏيون مونسان مذاق ڪري چونديون آهن ته تنهنجي مڙس پاڻ لاءِ مڙس ڳولي ورتو آهي، تون به ڳولا ڪر ! “ دلڪش سپنا کي کولڻ لا، ذهن ۾ تري آيل هڪ خيال شيئر ڪندي چيو: ”جيڪي ماڻهو صدين کان گهٽ محنت طلب ڪم ڪندا رهيا آهن، انهن جو موجوده نسل، ٿولهه، شگر، جلد پوڙهائپ ۽ مرداني ڪمزورين وغيره جو شڪار آهي، ڇا تون پنهنجي مڙس مان جنسي طور مطمئن آهين؟“
سپنا بيزاريءَ مان وراڻيو: ”ڌوڙ جي مطمئن! جيڪو پاڻ پنهنجي پورائي لاءِ ٻين جي پويان هلي، اهو ٻين کي ڪيئن مطمئن ڪندو؟! سيڪنڊن جو کيل، آئون نه گهر جي، نه گهاٽ جي !“
دلڪش محسوس ڪيو ته هوءَ، سچ چئي رهي هئي. هن سوچيو: ”ٻن ڪيفيتن ۾ انسان ڪوڙ ڳالهائي نه سگهندو آهي، هڪ موت جي ويجهڙائي ۽ ٻيو جنسي ڪيفيتن جي انتها جي آسپاس!“
ڪجهه دير وڌيڪ ڳالهيون هليون ته ٻاهريون دروازو زور زور سان ٺڪيو! دلڪش ۽ سپنا، ڇرڪي هڪٻئي ڏانهن نهاريو. انهيءَ دوران دروازو وري زور سان ٺڙڪيو.
دلڪش ۽ سپنا عجيب نظرن سان هڪٻئي ڏانهن ڏٺو. دلڪش تيز تيز وکون کڻندو، دروازي ڏانهن هليو ويو. ڪجھه دير کانپوءِ واپس آيو ته سپنا پڇيو: ”ڪير هو؟“
دلڪش وراڻيو: ”تنهنجي سس هئي“ سپنا بييقينيءَ ۽ ڊپ مان پڇيو: ”سچ ٻڌائي؟“ دلڪش وراڻيو: ”سچ پچ تنهنجي سس، تنهنجو پڇي رهي هئي. چيائين پئي ته هن توکي مندر، ليڊيز دڪانن ۽ تنهنجي سهيلين جي گھر ڳوليو آهي. در کلندي ئي هن اندر اچڻ جي ڪوشش ڪئي پر مون ٻڌايو مانس ته ياسمين گھر ۾ ناهي، آئون اڪيلو آهيان، تڏهن هوءَ بيهي رهي ۽ تنهنجو پڇي وري پاسي واري گھٽيءَ ڏانهن مڙي ويئي. “
سپنا پريشان ٿيندي چيو: ”برابر مونکي گھڻي دير لڳي ويئي آهي، توسان گڏ وقت گذرندي دير ئي نه ڪئي! ڪاش تون سڄي زندگي مونسان گڏ هجين ها!“ دلڪش پيار مان چيو: ”آئون تنهنجي بهتر مستقبل لاءِ دعاڳو آهيان“ سپنا چيو رڳو دعا مان ڇا ورندو؟ ”اسانجي برادريءَ جا ضابطا ڏاڍا سخت آهن. نه عليحدگي، نه ٻي شادي. “ سپنا خاموش ٿي ويئي. ڪجھه سوچيندي چيائين: “مونکي ڀڄائي هلندين؟ آئون تنهنجي لاءِ مٽ مائٽ، اوڙو پاڙو، ذات پات ۽ دين ڌرم به ڇڏڻ لاءِ تيار آهيان!“ دلڪش ڀوڳ ڪندي چيو: ”۽ پوءِ، توکان زوري مذهب ڦيرائڻ ۽ اغوا جي الزام ۾ جهليو پيو هجان!“. هوءَ خاموش رهي. دلڪش موضوع مٽائيندي چيس:”تنهنجي سس توکي ڳولڻ لاءِ مندر واري گھٽيءَ ۾ ويل آهي. تيستائين تون دروازي مان نڪري پنهنجي گھر هلي وڃ. پري ڪنهن پاڙي ۾ رهندڙ سهيليءَ سان ملڻ جو بهانو گھڙي وٺجان. ايئن نه ٿئي جو متان تنهنجي پوڙهي سس، ڄاڻايل سهيليءَ جي گھران چڪر لڳائي آئي هجي!“. سپنا مخمور موڪلاڻيءَ بعد، هن جي مشوري تي عمل ڪيو ۽ تيزيءَ سان دروازي مان نڪري، پنهنجي گھر هلي ويئي. دلڪش دروازي جي وٿيءَ مان ڏسي، اها تصديق ڪئي ته سپنا کي دروازي مان نڪرندي ڪنهن ڏٺو ته نه هو!

ميرپورخاص ۾!

عيد جي ٻئي ڏينهن، دلڪش ڳوٺان موٽي آيو. ساڳي ڏينهن ياسمين وارا به پهچي ويا ۽ ايئن سپنا ۽ دلڪش جو وري ملڻ ٿي نه سگھيو. سپنا، ياسمين جي گھر جا چند چڪر لڳايا پر اک ٽيٽ ڏسڻ کان اڳتي، ڪير به وڌي نه سگھيو. انهيءَ دوران ياسمين، شايد سپنا جي دلڪش ۾ دلچسپي محسوس ڪري ورتي هئي، جو هن سپنا سان بيرُخي ۽ ڌڪار وارو رؤيو رکڻ شروع ڪري ڇڏيو هو!
ٻي عجيب ڳالهه اها هئي ته ميرپورخاص مان موٽڻ کانپوءِ، ياسمين پاڻ مرادو دلڪش سان سرچي پيئي هئي. سندس رؤيي ۾ انتهائي پيار، پاٻوهه ۽ پنهنجائپ جي خوشبوءِ رچيل هئي. انهيءَ رؤيي جو هر رنگ، دلڪش کي ياسمين سان ڪيل پنهنجي ننڍڙي بيوفائيءَ جو زخمي احساس ياد ڏياريندو هو!
ميرپورخاص مان موٽڻ کانپوءِ چوٿين ڏينهن، ياسمين اهو انڪشاف ڪيو ته هن ڇهن مهينن جو پروفيشنل ڪورس ڪرڻ لاءِ، پبلڪ هيلٿ اسڪول ۾ داخلا ورتي آهي ۽ ايئن کين ايندڙ پندرهن ڏينهن ۾، ميرپورخاص شفٽ ٿيڻو هو. جتي هن سندس مائٽن جي پاڙي ڀرسان ئي ڪرائي جو مڪان وٺي ڇڏيو هو. هوءَ اهو فخر سان ٻڌائي رهي هئي ته داخلا کان ويندي مڪان حاصل ڪرڻ تائين، سندس مٽن مائٽن تمام گھڻي مدد ڪئي هئي. دلڪش پنهنجي اختلاف جو اظهار، انتهائي نرمي ۽ احتياط سان ڪيو. ”خرچ پنهنجو، پوءِ داخلا وٺرائي ڏيڻ ۽ ڪرائي جو مڪان وٺڻ ڪهڙو ڪارنامو آهي؟. ٻي ڳالهه ته گھر جو ڌڻي هجڻ ناتي، توکي ۽ تنهنجي مائٽن کي مونسان مشورو ڪرڻ کپندو هو. ياسمين ان جي جواب ۾، محدود وقت هجڻ سميت ڪجھه ٻيا بهانا گھڙي ورتا. دلڪش پنهنجي ناراضگي اندر ۾ لڪائي ڇڏي ۽ خاموشيءَ سان ميرپورخاص شفٽ ٿيڻ جي تيارين ۾، ياسمين جو هٿ ونڊرائڻ لڳو.
اسلامڪوٽ مان لڏو کڻي ميرپورخاص ڏانهن ويندي، سپنا جي پويان رهجي وڃڻ جو جھوريندڙ احساس، سڄي سفر ۾، بس جي سيٽ تي، دلڪش جي ڀرسان ئي ويٺل رهيو! جيڪو رکي رکي سرگوشين ۾ سپنا کان وڇڙڻ جو ڏوراپو، کيس ياد ڏياريندو رهيو! ميرپورخاص ۾ به اهو الميو، ڪجھه ڏينهن تائين هن جي آسپاس بار بار ڀڻ ڀڻ ڪندو رهيو. پر آهستي آهستي وقت گھڻو ڪجھه وسارائي ڇڏيو!.
ميرپورخاص ۾ هن جا شروعاتي چار مهينا، نه سمجھه ۾ ايندڙ حالتن جي حوالي ٿيل هئا. ياسمين کيس التجا آميز تلقين ڪئي هئي ته سندس مائٽن سان سهڻو سلوڪ روا رکي، ڇو ته اهي پنهنجي ناٺيءَ مان بااخلاق، ماٺيڻي ۽ فرمانبردار هجڻ جي اميد رکندڙ هئا. دلڪش ياسمين جي دل رکڻ خاطر سندس صلاح تي عمل ڪرڻ لاءِ، ڇهن مهينن لاءِ پاڻ کي بدلائڻ جو مشڪل فيصلو ڪري ورتو. هن ياسمين جي برادريءَ جي رواجن موجب وڏڙن اڳيان مٿي تي ڪپڙو ڍڪڻ، زائفافن اڳيان نظر جھڪائي رکڻ ۽ هدايت ٻڌڻ وقت، بنا ڪنهن اختلاف يا سوال پڇڻ جي، اسڪولي ٻارن جيئن رڳو ڪنڌ ڌوڻڻ سميت، انيڪ پابنديون پاڻ تي مڙهي ڇڏيون هيون ۽ اهو سڀ ڪجھه هن جي طبيعت جي ابتڙ هو!
دلڪش کي حيرت اها ٿي ته هن جي ساهرن مان ڪنهن به کيس پنهنجي گھر وٺي وڃڻ جي لائق نه سمجھيو هو ۽ نه ئي هن سان پنهنجائپ وارو ميل جول رکيو هو. صرف ٻه ڪراڙيون عورتون ۽ ٻه جھونڙا هن کي هدايتون ڏيڻ لاءِ اڪثر ايندا رهندا هئا. هڪ ڪراڙي رحمت هن کي اڪثر ٻاراڻا ۽ کل جوڳا درس ڏيندي هئي. هڪ ڏينهن هن کي سمجھائيندي، چيائين: ”پٽ جڏهن ڪنهن وٽ وڃبو آهي ته اسلام عليڪم چئبو آهي ۽ ان جي جواب ۾ چئبو آهي وعليڪم سلام“ ڪراڙيءَ اهي جملا، طوطي جيئن دلڪش کي رٽائڻ جي ڪوشش ڪئي. دلڪش ڪراڙيءَ جي دل رکڻ خاطر، سندس حڪمن تي عمل ڪيو. ڪراڙيءَ کي جڏهن پڪ ٿي ويئي ته سندس ڏنل سبق ياد ٿي ويو آهي ته هن چند حلال ۽ حرام جانورن جا نالا ياد ڪرايا ۽ پوءِ پنهنجي روحاني پيشوا جا فرمان ٻڌائي رواني ٿيڻ لڳي. دلڪش کي حيرت اها ٿي ته ياسمين انتهائي احترام ۽ تعظيم سان ڪراڙيءَ کان موڪلائڻ بعد دلڪش کي چيو: ”ماسي رحمت ئي اسان جي برادريءَ ۾، سنڱابنديون ڪرائيندي آئي آهي!“ دلڪش حيرت مان ڏسندي وراڻيو ”پوءِ ته گھوٽن ۽ ڪنوارن جو خير هجي!!“
ان کانپوءِ ايندڙ رات، دلڪش دير تائين سمهي نه سگھيو هو. هن پاڻ کي ذلالتن جي دلدل ۾ ڦاٿل محسوس ڪيو هو. تڏهن هن پنهنجي زندگيءَ کي گار ڏيئي سوچيو هو. ”ڪيڏانهن ويو منهنجو مطالعو؟ ڪيڏانهن ويئي منهنجي اهليت؟ ڪيڏانهن ويو منهنجو علم؟! ۽ ڪيڏانهن ويئي منهنجي شخصيت؟! ايبنارمل ماڻهو مونکي جاهل سمجھي، پارٽ پڙهائي رهيا آهن. هائي زمانا!، هائي قسمت! منهنجو هاڻ اهو قدر وڃي بچيو آهي!“ هن جي اکين ۾ ڳوڙها، ٿوهر بڻجي ڦٽي آيا. هن پنهنجو پاڻ کي آٿت ڏيڻ لاءِ مختلف اخبارن ۽ رسالن ۾ ڇپيل پنهنجن انهن مقالن، مضمونن ۽ ڪالمن متعلق سوچڻ شروع ڪيو، جن کي علمي ۽ ادبي حلقن ۾ تمام گھڻي پذيرائي ملي هئي. هن پنهنجن انهن شعرن تي سوچيو، جن کي مشاعرن ۾ پڙهندي، هن لاءِ گھڻيون تاڙيون وڳيون هيون. هن پنهنجن انهن اڻڇپيل ڪتابن تي به سوچيو، جيڪي هو پئسي جي اڻهوند باعث اڃان ڇپائي نه سگھيو هو. کيس پنهنجا اهي مداح به ياد آيا، جن مختلف وقتن تي، هن کان آٽوگراف ورتا هئا. تڏهن وڃي هن کي ڪجھه ڪجھه اعتبار آيو ته هو ايترو جاهل نه هو، جيترو هن جا ساهرا سمجھي رهيا هئا! هن محسوس ڪيو ته سندس ساهرن جي دنيا ئي ڌار هئي، انهن جو ذهن فقط پنهنجي برادري، فرقي ۽ آڻڻ چاڙهڻ تائين محدود هو. ننڍا توڙي وڏا پنهنجي جماعت جي روحاني پيشوا جي حڪمن تي اکيون ٻوٽي عمل ڪندڙ هئا. جماعتي طور طريقن کي ئي سڀ ڪجھه سمجھندا هئا. سندن نظر ۾ غير جماعتي ماڻهو جاهل ۽ ڀليل هئا.
اثر انگيز گفتگو ڪندڙ هڪ شخص، دلڪش سان خاص طور ملڻ لاءِ آيو. جنهن هن کي پنهنجي جماعت ۾ آڻڻ لاءِ ٻه ڪلاڪ تائين هدايت ڪئي. دلڪش نيٺ بيزار ٿي چيو: ”ڇا اهو ڪافي ناهي ته آئون مسلمان آهيان؟!“ واعظ ڪندڙ شخص جھٽ پٽ وراڻيو: ”نه. . . . . رڳو مسلمان هجڻ ڪافي ناهي، مسلمانن ۾ ٽيهتر فرقا آهن، انهن مان صرف هڪڙو صحيح رستي جو راهي آهي!“ دلڪش پهريون ڀيرو سندس اکين ۾ اکيون وجھندي رڳو اهو چيو: “توهان رانگ نمبر ملايو آهي سائين!“ سامهون ويٺل شخص، سندس مقصد سمجھي ويو ۽ چهري تي نانگواريءَ جو تاثر آڻي هليو ويو.
ان کانپوءِ ياسمين جي برادريءَ وارن جو، دلڪش وٽ اچڻ وڃڻ گھٽ ٿي ويو. هن جي ڪيترن ئي مٿو کائيندڙ ڳالهين مان جان ڇٽڻ سان گڏ، ان اذيتناڪ سوال مان به جند آجي ٿي پئي، جنهن ۾ پڇندا هئا: ”تون ڪم ڪهڙو ڪندو آهين؟!“ ڪم مان انهن جي مراد سرڪاري ملازمت هئي. ڪي نودولتيا ته هن کي احساس محروميءَ ۾ مبتلا ڪرڻ ۽ پنهنجي برتريءَ جي نمائش لاءِ وڏن ۽ سڻڀن عهدن تي ڪم ڪندڙ پنهنجن عزيزن جون وارتائون ڇيڙي وهندا هئا. پر هاڻي انهن جو اچڻ وڃڻ گھٽجي ويو هو. شايد کين احساس ٿيو هو ته دلڪش انهن لاءِ غير موزون ماڻهو هو. هن وٽ ان جھوني به اچڻ ڇڏي ڏنو هو، جيڪو اڪثر منجھند ويل دلڪش سان ڪچهري ڪرڻ ايندو هو ۽ ان جي منجھند واري ننڊ ڦٽائيندو هو. اهو جھونو پاڻ کي اديب ۽ عالم سمجھڻ جي خوشفهميءَ ۾ به مبتلا هو. هن کي ان ڳالهه تي فخر هو ته هن جي پڇيل سوالن جا جواب وڏا وڏا عالم به ڏيئي نه سگھندا آهن. هن جا سوال به هن جيئن عجيب هوندا هئا. ”قاعد اعظم جو ڏاڏو ڪهڙي تاريخ تي ڄائو هو؟ مينار پاڪستان جي اڏاوت ۾ ڪيترن مزدورن حصو ورتو هو؟، ٽيپو سلطان آخري جنگ ۾، جنهن گھوڙي تي چڙهيو هو، ان جو رنگ ڪهڙوهو؟ اهو پهاڪو ڪنهن ايجاد ڪيو هو ته کٽر پنهنجو ته هاري پر پرايو به هارائي؟“ دلڪش هن جي اڳيان اڪثر پنهنجي وجود جو احساس به وساري ويهندو هو. ، ۽ پاڻ کي رڳو هڪ ٻڌندڙ ظاهر ڪرڻ لاءِ ”ها هون“ ڪندو رهندو هو. ڪڏهن ڪڏهن رستي ڏانهن کلندڙ ڪمري جي دريءَ مان، جھوني کي پري کان ايندي ڏسندو هو ته پاسي واري در مان نڪري، ڀر واري دڪان ۾ ويهي رهندو هو ۽ لاڳيتو ان رستي جي ڇيڙي ڏانهن ڏسندو هو، جتان جھوني کي واپس وڃڻو هوندو هو! جھونو اڪثر ڪمري ۾ دلڪش کي نه ڏسي مايوسيءَ مان موٽي ويندو هو پر ڪڏهن ڪڏهن ٻن ٻن ڪلاڪن تائين هن جي موٽڻ جو اوسيئڙو ڪندو هو. دلڪش جنهن دڪان تي ويهندو هو، ان جي مالڪ جو تعلق هڪ ٻئي فرقي سان هو، جيڪو منجھند ويل جي گرميءَ ۾ گرهاڪن جي اڻموجودگيءَ جو فائدو وٺي، دلڪش کي پنهنجي فرقي جي صداقتن متعلق ٻڌائيندو هو. پنهنجي فرقي وارن طرفان ڪڏهن ڪڏهن منعقد ٿيندڙ ميڙاڪن ۽ گڏجاڻين ۾ هلڻ لاءِ به زور ڀريندو هو. ان وقت دلڪش لاءِ ميرپورخاص جو شهر بنهه سوڙهو ۽ ساهه منجھائيندڙ ٿي پوندو هو!
ياسمين جي تربيتي ڪورس دوران، جڏهن پئسي جي هٿ منجھه ٿي پيئي هئي ته، گهربل رقم جي پورائي لاءِ دلڪش، ڏهن ڏينهن لاءِ ڳوٺ آيو هو. جتي هن پنهنجي ماءُ حڪيمه کي اڳ کان وڌيڪ ڪمزور ۽ نٻل ڏٺو. کيس دلڪش کان دوريءَ جو احساس، اندر ئي اندر ۾ اڏوهي بڻجي کائي رهيو هو. پر حڪيمه پنهنجي طبيعيت موجب پنهنجي پٽ اڳيان ڪا به شڪايت آڏي ڪونه آندي، ڄڻ کيس دلڪش جي مجبورين جو ڳوڙهو احساس هو!
دلڪش هارين وٽ پالنا لاءِ ڏنل پنهنجي چوپائي مال مان، ٻه اٺ، هڪ وهڙي ۽ ويھه ڇيلا وڪرو ڪيا. هارين جو حصو پتي ڪڍڻ کانپوءِ به هن وٽ وڏي رقم موجود هئي. خرچ پکي لاءِ حڪيمه ۽ تبسم کي ڪجھه پتي ڏيئي، باقي رقم کيسي ۾ وجھي، اسلام ڪوٽ مان ميرپورخاص ويندڙ بس ۾ چڙهي ويٺو هو.
جرواريءَ کان والڪرٽ روڊ تائين، هن ڪرائي جو رڪشو کنيو، گھر پهتو هو ته چانڊوڪي ۽ برکا کيس چنبڙي پيون. هن ٻنهين ڌيئرن سان راند روند ڪئي ۽ کين خرچي ڏني ۽ پوءِ کٽ تي ويهي رهيو. سندس ڀرسان ٻي کٽ تي ياسمين ويٺل هئي، جنهن جي پاسي ۾، ساڻس گڏ تربيتي ڪورس ڪندڙ سندس سهيلي سارا ويٺي هئي. سارا پنجابي لهجي ۾، ياسمين کي ٻڌائي رهي هئي ته ڪيئن نه ڏکڻ پنجاب جي هڪ بااثر سندس سنڱ وٺڻ لاءِ هن جي پيءُ کي بليڪ ميل ڪيو هو. هڪ رات غنڊن کان سندن الهه تلهه ڦرائي، ڪچي گھر کي باهه ڏياري هئي ۽ پوءِ سارا جو والد، پنهنجي زال ۽ اڪيلي ڌيءَ جي جان بچائي سنڌ آيو هو. جتي چند سالن ۾، نه رڳو روزيءَ روٽيءَ جا مسئلا حل ٿيا هئا، بلڪه وٽن رهڻ لاءِ پڪو گھر به موجود هو. سارا اهو به ٻڌايو ته چند مهينا اڳ سندس والد فوت ٿي چڪو هو.
دلڪش جي ذهن ۾ چند سوال ڏنگ هڻي رهيا هئا، پر ياسمين جي امڪاني ناراضگيءَ سبب سارا کان پڇي نه سگھيو هو. چانڊوڪي ۽ برکا، هن جي هنج ۾ کيڏي رهيون هيون. اوچتو برکا هٿ وڌائي، هن جي کيسي مان نوٽن جي ٿهي ڪڍي وکيري ڇڏي هئي. هزار ۽ پنج سئو جا ڪيئي نوٽ کٽ تي پکڙجي پيا هئا. دلڪش نوٽ ميڙي کيسي ۾ وجھي ڇڏيا. هن ڏٺو ته سارا اک ٽيٽ انداز سان، هن جي کيسي کي ڏسي، پوءِ ياسمين کان پڇيو “توهان جو مڙس ڪهڙي نوڪريءَ ۾ آهي؟“
ياسمين لاپرواهيءَ مان کلندي وراڻيو: “اڃان تائين ته بيروزگار آهي. هونئن به هن تان ڪم معاف آهي. آئون جو آهيان ڪمائڻ لاءِ!“ دلڪش محسوس ڪيو ته ياسمين جو اهو جواب، سارا کي مطئمن ڪري نه سگھيو هو! پر سارا، الاءِ ڇا سوچي خاموش ٿي ويئي هئي. ڪجھه دير وڌيڪ ڳالهيون ڪرڻ کانپوءِ، ياسمين رات جو ماني ٺاهڻ لاءِ جڏهن باورچي خاني ڏانهن رواني ٿي، ته سارا به جھٽ پٽ اٿي هن سان گڏ هلڻ لڳي، ايئن ڄڻ ياسمين جي وڃڻ کانپوءِ دلڪش وٽ اڪيلو ويهڻ کيس پسند نه هو.
رات جي ماني کائڻ کانپوءِ، سارا اوچتو ڦاٽ کاڌو، ”آئون هينئر جو هينئر گھر وينديس. “ياسمين حيرت مان ڏسندي پڇيو: ”توهان اچڻ وقت ٻڌايو هو ته توهان اڄوڪي رات هتي ئي ترسندؤ؟!“ سارا جلديءَ مان وراڻيو: ”ان وقت مونکي اهو ياد نه رهيو هو ته مونکي ئي امان کي، رات جي دوا پيارڻي آهي ۽ نه ئي مونکي اهو ياد هو ته سڀاڻي آچر آهي، ۽ بابا جي روح کي ايثال ثواب پهچائڻ لاءِ، پاڙي جي نينگرين کي قرآن خواني ڪرڻ جو سڏ ڏنل آهي، ان لاءِ صبح سويل کير آڻيندڙ کيرڙيي کان ٻه ڪلو اضافي کير به وٺڻو آهي“ ياسمين ڪجھه سوچيندي چيو: ”هينئر رات جا ڏھ ٿيا آهن، آسپاس ڪو رڪشو به نه ملندو. تون اڪيلي. . . . . . . . !؟“ سارا پر اعتماد لهجي ۾ وراڻيو: ”هونئن ته آئون اڪيلي به وڃي سگھان ٿي، ڇو ته مون زندگيءَ ۾، مردن کي جوتي جي نمبر کان وڌيڪ اهميت ناهي ڏني. بسن، آفيسن ۽ روڊن تي ڪيترن ئي مردن کي جوتا هڻي اهو سبق سيکاريو اٿم ته عورت کيڏڻ جو رانديڪو ناهي، جو جھٽ پٽ اوهان جي هٿن ۾ هلي اچي، مگر اوها صحيح ٿا چئو ته هن بيگا وقت عزتدار عورت جو اڪيلو هلڻ سٺو نٿو لڳي!“
سارا جا جوشيلا جملا ٻڌي، ياسمين به پاڻ کي روڪي نه سگھي. ”مرد بنهه ڪميڻا هوندا آهن، عورت کي ايئن ڏسندا آهن، جيئن ٻلو، ڪوئي کي ڏسندو آهي. . . . . “ سارا کيس جملو پورو ڪرڻ نه ڏنو. : ”مرد ڇا به سمجھن پر عورت جي عزت پنهنجي وس ۾ آهي. هونئن به عورت جو زيور حياءُ آهي. مذهب به اسان کي اهو ٿو سيکاري ته پنهنجي عزت جي حفاظت ڪريو، بيحيائيءَ کان بچو. منهنجو مرحوم بابا چوندو هو ته ڪڏهن به برقي کانسواءِ گھر مان متان نڪرين ۽ نه ئي غير مرد سان ڪڏهن بيتڪلفي ڪجان. . . “ سارا ڳالهه پوري ڪري سواليه نظرن سان ياسمين کي ڏسڻ لڳي. ياسمين ڪجھه سوچيندي پڇيو: “هينئر اوهان ڪيئن ويندا؟!“ سارا دلڪش ڏانهن اشارو ڪندي چيو: ”ادا کي چئو ته مونکي ڇڏي اچي“ ياسمين مشڪل فيصلي جو زهريلو ڪيپسول ڳڙڪائڻ لاءِ ڳيت ڏيئي چيو: ”توهانجو ادا، ٿر جي ٿڪائيندڙ سفر تان موٽيو آهي، الاءِ هلندو يا نه!؟“ سارا اعتماد سان چيو: ”ادا ايترو خود غرض ۽ بي وڙو ناهي، جو مونسان گڏ هلڻ کان انڪار ڪري. “ سارا لفظ ادا تي وڌيڪ زور ڏنو، جيڪو دلڪش کي ڪڏهن ڏاڍو مٺو، ته ڪڏهن وري بنهه کارو لڳندو هو. ياسمين ڪجھه سوچيو ۽ پوءِ دلڪش ڏانهن ڏسندي، بيدليءَ مان چيو: “سارا کي گھر ڇڏي جلد موٽي اچو“. سارا ڪمري مان برقو پائي، ياسمين کان موڪلايو ۽ دلڪش سان گڏجي، پنهنجي گھر ڏانهن هلڻ لڳي. شارٽ ڪٽ ڪرڻ لاءِ، هن سوڙهين ۽ اونداهين گھٽين جي به پرواهه نه پئي ڪئي. هوءَ دلڪش سان گڏ ڪلهو ڪلهي سان ملائي هلي رهي هئي، ڇا ته بولڊ ڇوڪري هئي. هڪ سوڙهي گھٽيءَ مان گذرندي، هڪ ٻه ڀيرا هن جو جسم دلڪش کي لڳو ته دلڪش اسپرنگ جيان ڇرڪ کائي پرتي هٽي ويو. هر ڀيري دلڪش جي ڪنن ۾، ياسمين جي اڳيان سارا جي ڳالهايل جملن جا پڙاڏا گونجي پيا ”مون زندگيءَ ۾، مردن کي جوتي جي نمبر کان وڌيڪ اهميت ناهي ڏني. . . . . . . . . . . . . مردن کي جوتا هڻي، اهو سبق سيکاريو اٿم ته عورت کيڏڻ جو رانديڪو ناهي. . . . !“
چند قدم اڳتي هلڻ کانپوءِ، سارا هڪ سوڙهي گھٽيءَ ڏانهن مڙي ويئي، جتي اوندهه نسبتن وڌيڪ هئي. شروع ۾ هوءَ ايترو اعتماد سان هلي رهي هئي، ڄڻ ڪو جنگي سورمو، پنهنجي فتح ڪيل، علائقن جو معائنو ڪرڻ لاءِ نڪتو هو. پر چند قدم اڳتي هلڻ کانپوءِ، هوءَ بيهي رهي. دلڪش به ٻه قدم اڳتي هلي بيهه رهيو. سارا کيس ويجھو هلي آئي. پنهنجو هٿ ڏيئي چيائين: ”منهنجي هٿ سان هٿ ملائي پوءِ هلون، جيئن اونداهيءَ ۾ هلندي مونکي آساني ٿئي. “ دلڪش پنهنجو هٿ هن ڏانهن وڌائي ڇڏيو. سارا هٿ ۾ هٿ ملائيندي هلڪو زور ڏنو ته دلڪش جي من ۾، سارا لاءِ موجود سمورا گمان غلط ثابت ٿي پيا. هن جو مردانه اعتماد موٽي آيو ۽ دلڪش جي ڳراٽڙِيءَ، ٻنهين وچان موجود دُوريءَ جي ديوار ڊاهي وڌي. ڊگھي قد ۽ وڏي هيل واري جتيءَ جي ڪري، بيٺي بيٺي چمي ڏيڻ ۾ سارا کي خاص ڪوشش ڪرڻي ڪونه پيئي. ان ئي گھٽيءَ ۾ سارا جو گھر موجود هو، جنهن جي لوهي در کي ٻه ڀيرا کڙڪائڻ کانپوءِ سارا جي پوڙهي ماءُ دروازو کوليو. دلڪش واپس وڃڻ لاءِ اجازت گھري پر سارا چيو: ”ترس، آئون بيٺڪ جو در کوليان ٿي. “ هوءَ ماءُ سان گڏ اندر هلي ويئي. ڪجھه گھڙين کانپوءِ بيٺڪ جي ڪمري جو بلب ٻريو ۽ پوءِ دروازو کليو. دلڪش اندر وڃي بيڊ تي ويٺو. سارا برقعو لاهي ڪليءَ ۾ ٽنگيو ۽ پوءِ هن سان گڏ بيڊ تي ويهي رهي. اداسيءَ مان چيائين: ”اڄڪلهه اسين مالي مشڪلاتن جو شڪار آهيون. مون گذريل ٽن مهينن کان نئون جوڙو به ناهي ورتو. مونکي پئسه گھرجن “. دلڪش کيسي مان پنج سئو جو نوٽ ڪڍي، سندس تريءَ تي رکندي چيو: ”سڀاڻي نئون جوڙو خريد ڪجانءِ. “ ياسمين چيو: ”سينڊل، ميڪ اپ ۽ نئون پرس به وٺڻو اٿم. “ دلڪش پنج هزار جو ٻيو نوٽ ڏيندي چيو: “اڃان ته پهرين ملاقات به مڪمل ناهي ٿي، فرمائشون وڌي ويون آهن. “ سارا جي چهري تي مفتوج علائقن جو معائنو ڪندڙ جنگي سورمي جھڙو اعتماد نه رهيوهو، اتي هاڻي پهرين چوري ڪندي پڪڙجي پيل شخص جيئن ڦڪائي ڦهليل هئي!
هن جا چپ ٿلها، نڪ ويڪرو ۽ اکيون ننڍيون پر شرارتي ۽ رنگ ڳورو هئس. ڀريل بدن ڪجھه موٽو لڳي رهيو هو. جوڀن جي ڏايا، هن کي پرڪشش بڻائي ڇڏيو هو. سارا چيس: ”جلدي ڪريو، پويان ياسمين شڪي ٿي پوندي“ دلڪش وراڻيو: ”اهو منهنجو مسئلو آهي. جيئن توهان مونکان پنهنجيون فرمائشون پوريون ڪرايون آهن، ايئن منهنجيون فرمائشون به پوريون ڪريو. “. سارا خاموش رهي. کيس محسوس ٿيو ته هن کي ورتل پئسن جو پورو معاوضو چُڪائڻو هو! تيز بلب جي روشنيءَ ۾، هوءَ هر حڪم جي پيروي ڪري رهي هئي ۽ دلڪش لاءِ اهو پهريون ڀيرو هو جو ٽڪن سان ورتل رتيءَ جي رهاڻ سان سندس آشنائي ٿي رهي هئي، جنهن ۾ هن جو ڪردار حاڪمانه هو ۽ اهو سپنا واري ملاقات جي فرمانبردار رول کان گهڻو مختلف هو. ”تو مونکي ڏاڍو رڳڙيو ۽ ولوڙيو آهي“. سارا جي جملي ۾، احسان جتائڻ جي آميزش اٽڪيل هئي. دلڪش سوچيو ”ڪن ماڻهن سان دوستي ۽ احسانمنديءَ جي بار ۾، نڀائڻ کان پڙ تي وهنوار ڪرڻ بهتر آهي!“. اهوئي سوچي هن سارا کان پڇيو:”چئبو ته اڃان حساب برابر ناهي؟“ سارا مرڪندي وراڻيو: ”نه. . . . بلڪل نه!“ دلڪش سيريئس ٿي پڇيو: ”بقايا ٻڌايو؟“ سارا وڏو ٽهڪ ڏيئي چيو: ”مون ته مذاق ڪيو پئي، اوهين سنڌي سچ پچ ڀورڙا آهيو، جيترو تو انجوائي ڪيو، شايد مون اڄ ان کان به وڌيڪ انجوائي ڪيو آهي، حساب ته اتي ئي برابر ٿي ويو، باقي تنهنجي ڏنل ۽ منهنجي ورتل خرچي ته بونس آهي!“ دلڪش کيس تاڙي ملائي روانو ٿيو ته پويان سارا چيو:”تو، منهنجو گھر ڏسي ڇڏيو آهي، جڏهن دل چاهي هليو اچجان، تنهنجو قرض اڃان مون تي رهيل آهي. !“ واپس گهر ڏانهن ايندي، دلڪش کي ٽڪن ۽ ٽونئرن وارو گج پاتل اها ارڏي ٿرياڻي ياد آئي هئي، جنهن جي روح ۾ مارئيءَ جي روح جو واسو هو، جنهن جو ڳوٺ، هن جي ڳوٺ جي ڀرسان ئي هو، جنهن کي دلڪش گهڻا سال اڳ، ياري رکڻ لاءِ ڇڪيو هو، پر ان عورت، هن جي هر التجا کي بيدرديءَ سان ٿڏي ڇڏيو هو. دلڪش جي ٻن سالن جي ڪوشش تڏهن صفا ختم ٿي ويئي هئي، جڏهن هڪ ڏينهن ترائيءَ تي دلا کڻي ايندڙ ان عورت اڪيلائي ۾ هن کي سمجهايو هو: ”تون ڀائين ٿو، آئون ڪا اڪ جي ماکي آهيان، جنهن کي تون تڪڙو ڇاڻي وٺندين، منهنجو مڙس جيئرو ويٺو آهي، جيڪو منهنجو پهريون ۽ آخري پيار آهي. مونکي ڇا ٿو کپي جو آئون توسان ياري رکان. مون پهرين ڏينهن توکي ادا چيو هو، اڄ تائين توکي ننڍو ڀاءُ سمجهان ٿي، انڪري هيستائين تنهنجيون شرارتون سهندي رهي آهيان. نه ته هن کان اڳ ۾ توکي خبر پئجي وڃي ها ته مون لاءِ تون ڪهڙي باغ جي موري آهين ؟“ دلڪش خاموش ٿي ويو هو. ان عورت ترائي جي پاڻي مان دلو ڀريندي چيو هو.
”مون کي لڳي ٿو، تون تڙ تڙ جو پاڻي پيئندڙ رول پکي آهين. ٿورو ٿورو سڪڻو، ٿورو ٿورو لُڌو. . . . . . . . . . . پر ڀيڻ جي هڪ ڳالهه ڌيان سان ٻڌي ڇڏ. . . . هن زماني ۾ توکي تو جهڙيون ڪيئي مايون ملي وينديون، پر تون اها محبت ماڻي نه سگهندين، جنهن ۾ سينڌ تي هٿ رکي ڪيل وچن تان، سهسين سِسِيون ڪپائي ڇڏبيون آهن. يارن جا ڏنل ڦوٽا ۽ مصريءَ تڙن کي ساهه جيئن سانڍي رکبو آهي ۽ پڄاڻا پرين، ڀنڀور کي باهه ڏبي آهي! “ دلڪش گهر پهتو هو ته ياسمين ڪاوڙ مان پڇيو: ”هيتري دير ڪٿي هئين ؟“ دلڪش کي خبر هئي ته سارا جو گهر ياسمين جو ڏٺل نه هو. هن احسان جتائيندي مصنوعي ڪاوڙ مان چيو: ”تنهنجي سهيليءَ مان ماڳهين ڦاسي پيئس، هڪ سندس گهر پري ٻيو، وري شارٽ ڪٽ ڪرڻ لاءِ، سوڙهين گهٽين مان گهر جو گس ڀلجي ويئي، ٽيون وري گهر ۾ ننڊ ستل سندس امڙ، جاڳڻ ۽ در کولڻ ۾ ويهه پنجويهه منٽ لڳائي ڇڏيا !“
***

اها جون جي گرم شام هئي. چانڊوڪيءَ جي گلي ۾ سوپاري اٽڪي پيئي هئي. مارئي ميڊيڪل سينٽر جي روم نمبر8 ۾ ننڍڙي چانڊوڪيءَ جو علاج هلي رهيو هو. دلڪش جي اکين جو ٺار ننڍڙي چانڊوڪي، زندگي ۽ موت جي ڪشمڪش ۾، نماڻا نيڻ کڻي، ڪنهن ويل ماءُ، ته ڪنهن ويل پيءُ ڏانهن ڏسي رهي هئي. دلڪش جي دل منجهان سورن جون سُيون، آرپار لنگهي رهيون هيون !
ڊاڪٽر انور جي چهري تي مايوسي ڇانيئل هئي. چانڊوڪيءَ کي ساهه کڻڻ ۾ رنڊڪ ٿي رهي هئي. سندس نراڙ تي، پگهر جا ڦڙا ڦٽي رهيا هئا. نڪ تي لڳايل آڪسيجن ماسڪ، هٿ جي وين ۾ لڳل ڪينولا ۽ منجهندڙ ساهه سبب ٿيندڙ کنگهه باعث، هوءَ بنهه گهڻي بيزار ٿي رهي هئي.
چانڊوڪي پنهنجن معصوم روين ۾، غير معمولي ذهانت جي حامل لڳندي هئي. هن جو گهڻو وقت ماءُ بدران پيءُ سان گڏ گذرندو هو. دلڪش هن کي هنج تي کڻي وڏو ڪيو هو ۽ ايئن چانڊوڪيءَ جو پيار، دلڪش جي دل مٿي پروان چڙهيو هو، اهو ئي ڪارڻ هو، جو ماريه ميڊيڪل سينٽر جي روم نمبر 8 ۾، چانڊوڪي کي تڙپندي ڏسي. دلڪش جو وجود وڍجي رهيو هو!
جڏهن به دلڪش ڳوٺ سنبرندو هو ته اڪثر ننڍڙي چانڊوڪي، معصوم خوشي مان چوندي هئي. “پپا ملهاسر هلنداسين!”. چانڊوڪي جي ٻاتڙن ٻولن ۾، وچڙيل اهو جملو، دلڪش کي انوکو سرور آڇيندو هو. پر مارئي ميڊيڪل سينٽر جي روم نمبر 8 ۾، بنهه تڪليف ۾ مبتلا چانڊوڪيءَ جي التجا آميز نهارن مان نڪرندڙ اهو جملو دلڪش جي دل ۾ بليڊ بڻجي ڦري رهيو هو:”پپا ملهاسر هلنداسين“ دلڪش جا حواس طوفاني هوائن ۾ ، ڀٽ تي بيٺل اڪيلي نم جي ٽارين جيئن لڏي رهيا هئا. هن چاهيو ته هو مارئي ميڊيڪل سينٽر جي ڀتين سان مٿو ٽڪرائي چوي ته ”نه امان نه. . . . . اڄ ملهاسر نه هلنداسين !“ هن پاڻ تي گهڻو ضبط ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي پر پڃري جو در کُلندي ئي اڏامي ويندڙ قيدي پکي جيان اهو جملو هن کان ڇڏائي ويو “نه امان نه، اڄ ملهاسر نه هلنداسين!“
توائي لهجي ۾، هن جو اهو جملو ٻڌي، نرس کان ڇرڪ نڪري ويو. ٻه قدم پوئتي هٽي حيرت مان پڇيائين: ”دلڪش صاحب مون سمجهيو نه، اوهان ڇا چيو. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ؟!“
جواب ۾ دلڪش پاڻ کي پاڻيءَ ۾ ڪري پيل ٿال مان هارجي پيل اناج جي داڻن وانگر وکريل محسوس ڪيو! ڪجهه به چئي نه سگهيو. ياسمين صورتحال کي سنڀالڻ جي ڪوشش ڪئي. ”اصل ۾ دلڪش کي چانڊوڪي سان گهڻو پيار آهي، سندس هي حالت کانئس ڏٺي نه ٿي ٿئي“ نرس دلداري ڏيندي وراڻيو: “سڀ ڪجهه ٺيڪ ٿي ويندو“
رات جو آخري پهر زخم زخم ٿي گذري رهيو هو. چانڊوڪي ءَ جي ساهه ۾ سوڙهه ٿي رهي هئي. ياسمين صدمي ساڻي ڪيفيت ۾، چانڊوڪيءَ ڀرسان ويٺل هئي. اوچتو چانڊوڪي جو ساهه ڏچڪن ۾ وچڙڻ لڳو. دلڪش پريشانيءَ مان ڊاڪٽر کي سڏڻ لاءِ ڊوڙ پاتي، ڊڪٽر سان گڏ واپس موٽيو ته روم نمبر 8 جي در وٽ اڇو ايپران پاتل نرس، پيشمانيءَ مان ڊاڪٽر کي چيو: “سر پيشنٽ. . . . . . . . . . ايڪسپائر. . . . . . !“
دلڪش جي اکين اڳيان اماس پکڙجي پيئي، مارئي ميڊيڪل سينٽر جون ديوارون ذهني زلزلي ۾ لڏڻ لڳيون. هن جو وجود ان شخص جهڙو ٿي پيو، جيڪو باهه لڳل عمارت جي ستين ماڙ تان ٽپ ڏيڻ جي آخري ڪوشش ڪري رهيو هجي! ياسمين جي سڏڪن جو آواز، هن جي ڪنن ۾ تتل شيهو بڻجي داخل ٿي رهيو هو! ڪمري ۾ داخل ٿيندي ئي هن جي نظر چانڊوڪي جي بي جان جسم تي پيئي هئي ۽ هن پنهنجي حواسن کي واچوڙي ۾ اڏندڙ ڪپهه جي ذرڙن جيئن وکرندي محسوس ڪيو هو. ان کان پوءِ هن کي خبر نه پيئي ته هن ڇا ڪيو هو ۽ ڇا ٿيو هو!؟. هو سامت ۾ تڏهن آيو هو جڏهن ياسمين جي جملن جا پڙاڏا هن جي ڪنن۾ گونجيا هئا ”تون مرد ٿي ڪري به ايترو ڪمزور حواس ٿي رهيو آهين. ڏس آئون عورت آهيان، پوءِ به پاڻ کي صبرمند رکي رهي آهيان. رب جي رضا کان ڪير ڏاڍو ٿيندو، تون ڪجهه به ڪرين چانڊوڪي موٽي ڪو نه ايندي! پاڻ کي سنڀال دلڪش. “
دلڪش پاڻ کي سنڀالڻ جي ڪوشش ڪئي هئي ته هن محسوس ڪيو ته هن کي چار پنج ماڻهو جهلي بيٺا هئا ۽ هن جي ساڄِي هٿ جي تري مان رت ٽمي رهيو هو. هڪ جملو هن جي چپن تي اچڻ جي ڪوشش ڪرڻ لڳو ”اوهين سڀ منهنجي ڌيءَ جا قاتل آهيو”پر هن ضبط ڪري ورتو ڄڻ زهر جو درياءُ هو، جيڪو هن هڪ ئي تڪ ۾ پيءُ ورتو هو! هن جي ساڄي هٿ تي ملم پٽي ڪئي ويئي ۽ ان کانپوءِ هو چانڊوڪي جو لاش کڻائي گهر آيو هو، جتي هن جي ساهرن جو هجوم گڏ ٿي ويو. عورتن کي لاش وٽ هڪ پاسي ويهاريو ويو، جڏهن ته دلڪش ٻئي پاسي مردن سان گڏ موجود هو. هرڪو هن سان پنهنجائپ ۽ همدردي جو اظهار ڪري رهيو هو، جن ۾ اهي ماڻهو به شامل هئا، جيڪي عام حالتن ۾، هن کي سخت ناپسند ڪندا هئا. تڏهن دلڪش محسوس ڪيو ته رواجن ۽ رسمن جا ڏيکاءُ، حقيقي ۽ اندر جو آواز ناهن هوندا!
دلڪش جي ساهرن جو يڪراءَ فيصلو هو ته چانڊوڪيءَ کي سندن آبائي قبرستان ۾ سپرد خاڪ ڪيو وڃي، پر دلڪش ان ڳالهه تي پڙ ڪڍي بيهي رهيو ته چانڊوڪيءَ کي سندس ڳوٺ ملهاسر جي اباڻي قبرستان ۾ دفن ڪجي. دلڪش جي هوڏي طبيعت کي محسوس ڪندي، ياسمين پنهنجن رشتيدارن کي چيو ته چانڊوڪي جي موت جي صدمي، دلڪش کي بنهه گهڻو حساس بڻائي ڇڏيو آهي. اسپتال ۾ به ايبنارمل ٿي پيو. ڊاڪٽر کي گلي مان جهلي چيائين: ”اوهين سڀ منهنجي ڌيءَ جا قاتل آهيو. اوهان وٽ ساهه جي نلي ۾ ڦاٿل سوپاري ڪڍڻ لاءِ سڪر مشين نه هئي ته پوءِ اسان کي ريفر ڇو نه ڪيو، رڳو آڪسيجن ۽ اينٽيبايوٽڪس اصل علاج ته نه هو. اسپتال جي ملازمن هن کي وڏي مشڪل سان قابو ڪيو. پوءِ به دروازي کي مڪ هڻي پنهنجو هٿ ڦٽي وڌائين. دلڪش پنهنجي ضد تان اصل نه لهندو، ڇڏيوس ته چانڊوڪي جو لاش ملهاسر کڻائي هلي“
چانڊوڪي جو لاش ملهاسر کڄي رهيو هو ته دلڪش کي هرهر هڪ جملو ڪنڊن جي گرهه جيئن ڳڙڪائڻو پئجي رهيو هو
”ملهاسر هلنداسين !“
۽ ايئن اهو جملو چانڊوڪيءَ کي ملهاسر جي قبرستان ۾ دفنائڻ تائين، دلڪش جي دل ۾ سُيون بڻجي ٽنبجندو رهيو!

جهيڙا، بدمزگي ۽ طلاق

ٽريننگ ختم ٿيڻ پڄاڻا، واپس اسلامڪوٽ اچڻو پيو هئن ۽ هتي دلڪش کي وڌيڪ ذميوار ۽ محتاط رهڻو پوندو هو. جڏهن ته ياسمين جو رؤيو وڌيڪ جارحاڻو هو! هوءَ دلڪش کي هرهر اهو احساس جتائيندي هئي ته، هن دلڪش جي خاطر، پنهنجن کان پري ٿي، ٿر ۾ رهڻ جي تڪليف برداشت ڪئي هئي. نه ته جيڪر هوءَ بدلي ڪرائي واپس ميرپورخاص هلي وڃي ها!
آهستي آهستي ياسمين جي شخصيت وڌيڪ چڙچڙي ٿي رهي هئي. هن جي دلچسپين جو محور پنهنجي ذات بڻجي رهي هئي ۽ هن پنهنجن ٻارن ۽ رت جي رشتيدارن کي ئي سڀ ڪجھه سمجھڻ شروع ڪيو هو. ڏيتي ليتيءَ جي معاملن ۾ به، هن دلڪش کي ڌار رکڻ جي ڪوشش شروع ڪري ڇڏي هئي. ان جا ٻه سبب هئا، هڪ ته ميرپورخاص مان موٽڻ پڄاڻا ياسمين جڏهن اڳوڻي مڪان ۾ رهڻ کان انڪار ڪيو هو ته دلڪش کيس ڪاروباري لوڪيشن تي مسواڙي جڳهه ۾ شفٽ ڪيو هو، جتي رهائش سان گڏ ڪلينڪ هلائڻ لاءِ به الڳ پوشن هو ۽ ايئن اتي حيرت انگيز طور پرائيويٽ ڪلينڪ جي آمدني پنجوڻي ڇهوڻي ٿي پيئي هئي. جنهنڪري پئسن جي ان ريل ڇيل ۾، ياسمين نه ٿي چاهيو ته دلڪش جي ڪا به مداخلت يا نظرداري هجي. ٻيو سبب اهو هو ته آمدني تي دلڪش جي نظر هجڻ سبب، هوءَ ٿر کان ٻاهر رهندڙ پنهنجي برادري وارن تي خرچ ڪرڻ کان قاصر هئي، جنهن ڪري هن چاهيو ٿي ته هاڻ دلڪش کي مالي معاملن کان پاسيرو ڪجي! اهو ئي سبب هو جو، هوءَ مالي معاملن ۾ غير واجبي بهانا گھڙي جھيڙي جا سبب پيدا ڪندي رهندي هئي.
ڪلينڪ جي آمدني مان هن ميرپورخاص ۾، مهانگو گھر خريد ڪري ورتو هو ۽ سندس خيال هو ته ڪجھه ڏينهن کانپوءِ هوءَ جڏهن اوڏانهن شفٽ ٿيندي ته دلڪش به اتي هلڻ لاءِ آسانيءَ سان رضامند ٿي ويندو. پر دلڪش نه رڳو ميرپورخاص هلڻ کان صاف انڪار ڪري ڇڏيو پر ياسمين طرفان اوڏانهن گھر وٺڻ تي به پنهنجي ناراضگيءَ جو اظهار ڪيو ۽ ايئن ياسمين ۽ دلڪش وچان جھيڙو چوٽ چڙهندو رهيو.
”ميرپور هلڻ کان توکي آخر تپ ڇو ٿو چڙهي؟!“
”ميرپور ۾ ڇا رکيو آهي!“
”ڪجھه ناهي بس مائيٽاڻو شهر آهي. هونئن به هر ماڻهو، وڏي شهر ۾ سيٽل ٿيڻ چاهي ٿو. تون آهين جو بر ۾ خيما کوڙڻ مان نٿو ڍاپجين!“
“پر آئون ميرپور نه هلندس“
“ته وڃي ملهاسر ۾ ڌوڙ پائي، مون بدلي ڪرائي ڇڏي آهي، هفتي اندر هلي ويندس. “
“پر توکي اجازت ڪنهن ڏني“
”پنهنجو برو ڀلو سمجھان ٿي، تون ڪير ٿيندو آهي، مونکي اجازت ڏيڻ نه ڏيڻ وارو؟!“
”تون جيستائين نڪاح جي ٻن ٻولن ۾ مونسان ٻڌل آهين، تيستائين مونسان مشورو ڪرڻ تنهنجي فرض ۾ شامل آهي. “
”تون آخر چوڻ ڇا ٿو چاهين؟“
”اهوئي ته نه آئون ميرپور هلندس ۽ نه ئي توکي اوڏانهن وڃڻ جي اجازت ڏيندس!“
”تون ٿيندو ڪير آهين مونکي روڪڻ وارو. . . . . . . . . . . . !“ ياسمين جي زبان تاجن گھوڙيءَ جيئن ڊوڙڻ لڳي. ڪيترن ئي زهريلن لفظن جي ڌوڙ اڏرڻ لڳي، آخر اهوئي ڪجھه ٿيو، جيڪو گھڻو اڳي ٿي پئي سگھيو، الاءِ ڪيئن هيستائين ٿيڻ کان رهجي ويو هو.
”طلاق!“
دلڪش پنهنجو مختصر سامان بريف ڪيس ۾ بند ڪيو، جنهن ۾ اهي خط به شامل هئا، جيڪي هن ڪڏهن انتهائي پيار مان ياسمين کي لکيا هئا. پر اڄ بدليل وقت ۾، اهي خط ياسمين جي اکين جيئن هن کي گھوري رهيا هئا!
چانڊوڪيءَ جي اوچتي وڇوڙي، هن کي جھوري وڌو هو. پر ننڍڙي برکا جو وجود، هن لاءِ سهارو بڻيل هو. هن پنهنجي وجود جو سمورو پيار، برکا تي نڇاور ڪرڻ شروع ڪيو هو. پر هاڻ طلاق کانپوءِ، هن کي برکا کان به وڇڙڻو پئجي رهيو هو. ڇو ته برکا جي عمر ايتري نه هئي، جو هوءَ قانوني طور هن کي پاڻ سان گڏ رهائڻ جو حق رکندو هجي!
بريف ڪيس کڻڻ کان اڳ، هن سموري گھر کي حسرت سان ڏٺو، ايئن ڄڻ هر شيءِ کي آخري ڀيرو ڏسندو هجي! هرهڪ شيءِ، جيئن جو تيئن موجود هئي، پر ڪجھه ته هو، جيڪو موجود نه هو!؟
دلڪش برکا کي ڀاڪر ۾ وجھي، دير تائين پيار ڪيو. ننڍڙي برکا ٻاتڙن ٻولن سان پڇيو: ”پپا تو ڪيڏانهن ونين ٿو، تو روئين ڇو ٿو؟!“ دلڪش ٻئي ڪمري ڏانهن اشارو ڪندي چيو: ”تنهنجي امان توکي سڏي رهي آهي. تون وڃ!“ ٻئي ڪمري مان ياسمين جي سڏڪن جو آواز اچي رهيو هو.
در مان ٻاهر نڪرندي کيس برکا ڏسي ورتو، ۽ اوڇنگارون ڏيئي روئڻ لڳي. ”پپا موکي به باجار وٺي هل، او پپا. . . . . . . !“
اڱڻ تي بيٺل جمال، بشير ۽ ڪبير چپندڙ نگاهن سان دلڪش ڏانهن نهاريو ۽ انهن مان ڪنهن برکا کي دڙڪو ڏنو. روئندڙ برکا جو آواز ڪجھه پنڌ هن جو پيڇو ڪندو رهيو.
”پپا مونکي به باجار وٺي هل“
ڳوٺ ڏانهن ويندڙ ڇڪڙي جي اڳئين سيٽ تي ويهي، هن اکيون ٻوٽي ڇڏيون. کيس خبر هئي ته ياسمين کي ڏنل طلاق، سندس مائٽن کي بنهه گھڻو ناگوار لڳندي. کيس اهو به احساس هو ته سندس خاندان ۾، اهڙي نوعيت جي طلاق، ڪڏهن به نه ٿي هئي. ان ڪري علائقائي رواجن موجب، اهو سڀ ڪجھه ذلت ۽ بدناموسيءَ جو ڪارڻ بڻبو. کيس اهو به احساس هو ته ننڍڙي برکا کان دُوري ناقابل برداشت حد تائين اذيتناڪ بڻبي. پر انهن سمورن احساسن جا زهريلا ڍڪ کيس مجبور پيئڻا پئجي رهيا هئا، ڇو ته سندس وس ۾ ڪجھه به ڪين هو!
اهو به هڪ ڏينهن هو، جڏهن ڪجهه سال اڳ ڇڪڙي ۾ چڙهي، ياسمين سان ملڻ شهر ڏانهن اچي رهيو هو، تڏهن ننڍڙين مشڪلاتن باوجود ڪيترو نه هلڪو ڦلڪو ۽ مسرور هو، پر اڄ ڊگھي وڇوٽيءَ کانپوءِ جڏهن ياسمين کان وڇڙي ڳوٺ وڃي رهيو هو ته سندس هينئڙو ٻه اڌ ٿيل هو. هن جي دل ڪتاب مٿان درد جا اڻ ڳڻيا داستان رقم ٿي چڪا هئا!
هڪ عجيب حقيقت اها به هئي ته سندس دل جي ڪنهن نه ڪنهن ڪنڊ ۾، ڪٿي نه ڪٿي نجات جو کينچلو احساس به ليٽي رهيو هو، جيڪو تاحال مايوسين جي ڌوڙ ۾ ڍڪيل هو! بي اونو ٿي ڳوٺ وڃي رهيو هو. ڄڻ ڪو ڏانوڻ هو جيڪو نڪري چڪو هو!
ايئن به نه هو ته شاديءَ کانپوءِ سندس ڳوٺ وڃڻ نه ٿيو هو، پر حقيقت ۾ پابنديءَ جو ”اڻ ڄاتل الڪو“ سندس سوچن ۾ سلهاڙيل رهندو هو. ياسمين گڏ هوندي هئي ته هر وقت دلڪش کي پاڻ کان پري ٿيڻ نه ڏيندي هئي. ويجھو رهندئي، ڪو نه ڪو جھنجھٽ رهندوئي رهندو هو. ياسمين کانسواءِ ڳوٺ ايندو هو ته هڪ نه ته ٻئي ڏينهن، دلڪش کي وٺڻ لاءِ ياسمين طرفان موڪليل ٽئڪسي گھٽيءَ تي اچي هارن هڻندي هئي. ايئن دلڪش جڏهن به ڳوٺ آيو، ڄڻ لولو چلهه ۾ وجھي آيو!
ڇڪڙو ڀٽ جي چڙهائي چڙهي رهيو هو. دلڪش جون اکيون ٻوٽيل هيون. سندس تصور ۾ ڳوٺ جا منظر ڊوڙون پائي رهيا هئا. صحرا جي بستي، ڀٽن جون چوٽيون، مال جا وٿاڻ، چڙن جي چُڻ ڀڻ، ڊيلن جو ڊوڙون، اڪن جا ڦُليا ۽ ٻيو الاءِ ڇا ڇا هو، جيڪو سندس سوچن جي آرسيءَ مان ليئا پائي رهيو هو!
هن جون نظرون ڀر واري ڀٽ تي بيٺل روهيڙي جا گل چنڊيندڙ ٻارن تي اٽڪي پيون. کيس پنهنجو ٻالڪپڻ ياد اچڻ لڳو.
اهي به ڏينهن هئا، جڏهن جيجل جي جھوليءَ ۾، مٺري لولي ٻڌي ننڊ اچي ويندي هئس. ڌرتيءَ کان امبر تائين پکڙيل چانڊاڻ ۾، پوئين پهر جي ٿڌاڻ ۽ وٿاڻن ڏي ورندڙ مال جي چڙن جو سنگيت، ڪيئن نه دل منجھه ڪتڪائي ڪندو هو. فجر مهل ڪڪڙن جون ٻانگون ۽ کير جي ولوڙن جو آواز ڪيئن نه سماعتن ۾ سرهاڻ اوتيندو هو. وٿاڻن ۾ ڪانڀون ڪڍي ويٺل وڏڙن جو ڳالهيون ۽ کوهن تان ٻيلهڙا ڀريندڙ پاڻيارين جا گفتا، ڄڻ ته ڪالهوڻي ڪالهه جي ڳالهه هئي!
سانوڻيءَ جو مينهن ڀٽن تي اوڙڪون ڪري وسندو هو. مورن جا ٽهوڪا ۽ ڌنارن جون بانسريون، کيس ڪيڏيون نه وڻنديون هيون. سائي چادر ڍڪيل پوٺن تي، هڪ جيڏن سان بلور راند ڪندي کٽڻ ۽ هارائڻ جا لمحا به ڪيڏا نه عجيب هوندا هئا. ان وقت هر هار کيس فتح جو سنيهو لڳندي هئي. پر اڄ ڳوٺ ڏانهن ويندڙ ڇڪڙي جي اڳئين سيٽ تي هن محسوس ڪيو ته هو زندگيءَ جي وڏي راند هارائي موٽي رهيو هو.
ٻالڪپڻ ۾ واريءَ جا گھرڙا ٺاهڻ لاءِ، ڀٽن جي ريت کي ڦلوريندي، هن جي سرشت ۾ سدائين جوڙڻ جي جدوجهد جنبيل هوندي هئي، پر اڄ هو پنهنجي زندگيءَ جو مضبوط رشتو ٽوڙي موٽي رهيو هو! ننڍپڻ ۾ هن جڏهن به اڪن جي نيرين ڦلڙين يا روهيڙي جي رتن پيلن گلن کي ڪٿي ڇڻيل ڏٺو ٿي ته، جھٽ پٽ مالها ۾ پوئڻ جي ڪوشش ٿي ڪيائين، پر اڄ هن جا پنهنجا سپنا وکريل هئا، جن کي سنوارڻ هن جي وس کان ٻاهر هو!
ننڍپڻ ۾ هن تيز برسات جي طوفاني هوائن کانپوءِ، جڏهن به ڪنهن پکيءَ جو آکيرو اجڙيل ڏٺو ٿي ته، هن جون اکيون آبشار ٿي پونديون هيون، پر حيرت جي ڳالهه اها هئي ته اڄ پنهنجو گھر اجڙي وڃڻ کانپوءِ به، هن جي نيڻن منجھه، ڪا به بُوند نه هئي! زندگي ۾ آيل ڏڪارن، اکين جو جر سڪائي ڇڏيو هو يا وري درد جي شدت سمجھڻ لاءِ، لڙڪن وارو پئمانو ئي غلط هو. ننڍپڻ ۾ پنهنجي ٻڪرين جي ڇانگ مان جڏهن به ڪو ڇيلڙو ڇڄي، ڌار ٿي ويندو هو ته، هن جي اکين مان راتين جي ننڊ اڏامي ويندي هئي، پر اڄ هن جي معصوم ننڍڙي برکا، هن کان ڌار ٿي پيئي هئي ۽ هن کي ايندڙ راتين جو الڪو نهوڙي رهيو هو ته، کيس ننڊ ايندي به يا الاءِ نه!؟ ننڍڙي برکا کان ڌار ٿيڻ جي تصور، هن جي وجود ۾ اذيتناڪ بيچيني آڻي ڇڏي. ڇڪڙي جي سيٽ تي هن پاسو ڦيري دريءَ کان ٻاهر نهاريو. رستي جي ڀرسان ڀٽ جي لهواريءَ ۾، ڪنهن تازي مئل ڍور کي ڳجھون کائي رهيون هيون، هن کي محسوس ٿيو ته برکا کانسواءِ سندس وجود به ان ڍونڍ جيان هو، جنهن کي ڳجھون کائي رهيون هيون. ٻوٽيون ٻوٽيون، هڏن کان ماس ڌار. . . . . . . . . . . . . . . !!
ننڍڙي برکا. . . . . . . جيڪا هر وقت ساڻس گڏ هوندي هئي. چانڊوڪيءَ جي حادثاتي موت بعد هن ئي سندس ويران وجود کي آباد ڪيو هو. چانڊوڪيءَ جون سڪون لاهڻ لاءِ، دلڪش اڪثر برکا کي پيار مان چانڊوڪي سڏيندو هو، ان چانڊوڪيءِ کان ڌار ٿيڻ جو تصور ئي، ٽارچر سيل جي عذاب جيان هو!
***

دلڪش ٿري پنهنجي گھر جي اڱڻ تي موجود هو. ڦڳڻ جي اداس شام لڙي چڪي هئي. هن جو مزاج وري ڳوٺاڻي زندگيءَ تي هرڻ لڳو هو. برکا کان جدائيءَ جي صدمي، هن جو جيءُ جھوري وڌو هو. ڪڏهن ڪڏهن ياسمين جي رفاقتن جي ڪا کينچلي يادگيري، هن کي بيچين بڻائي وجھندي هئي! ڄاڻو سڃاڻو ماڻهن طرفان اڪثر کانئس ياسمين ۽ برکا متعلق سوال پڇبا هئا، جيڪي کيس وڍي وجھندا هئا. پر هاڻ هو انهن سوالن جو به عادي ٿيڻ لڳو هو!هزارين درد هوندي به، هن جي هيستائين جي زندگي قابل رشڪ انداز ۾ گذري هئي، پر ياسمين کان جدا ٿيڻ بعد، هاڻ هو لوڪ وارن جي نظر ۾ قابل رحم بڻجي پيو هو. اهو ئي مظلوماڻو انداز هن کي ناگوار لڳندو هو.
ڦڳڻ جي اداس شام ٽاڻي، جنهن وقت هو، گھر جي اڱڻ تي رکيل کٽ تي ويهي سگريٽ جا ڪش هڻي رهيو هو، ان وقت خالي خالي گھر جي اڪيلائي، هن جي وجود کي ٻاجھر جي سنگهن جيئن هلر هيٺان ڳاهي رهي هئي. هن کي اهي شامون ياد اچڻ لڳيون، جيڪي اڱڻ ۾ ويهي، هن برکا کي کيڏائيندي گذاريون هيون. ننڍڙي پتڪڙي برکا، ٻاتڙ، ا ٻاتڙا ٻول پپا. . . . پپا. . . . پر اڄ برکا بنا وحشي ماحول هن کي کائڻ اچي رهيو هو! برکا جون ڪيئي يادون، هن جي اکين ۾ لڙڪن جي رمجھم بڻجي پيون!
ياسمين کان ڌار ٿيڻ کانپوءِ لاڳيتو ڳوٺ ۾ ترسيل هو. هن نه ٿي چاهيو ته شهر وڃي ڄاڻو سڃاڻو ماڻهن جي اُگرن سوالن کي منهن ڏيئي! هن جي تنهائي پسند طبيعت لاءِ، ڳوٺاڻو ماحول سازگار هو، نه تڙ تڪڙ، نه وٺ وٺان، نه هڻ پٽ، ٽينشن فري لائيف. . . . . . . . . اهائي ته زندگي هئي. هن شهري ماحول کي ڪڏهن به دل سان قبول نه ڪيو هو، پر چند مجبورين هن کي ڊگھي عرصي تائين ڳوٺ کان پري ڪري ڇڏيو هو! ڳوٺ اچڻ کانپوءِ هن پنهنجو موبائيل فون بند ڪري پيتيءَ ۾ رکي ڇڏيو هو، ڇو ته هتي ڳوٺ ۾، ڪنهن به نيٽ ورڪ جا سگنل موجود نه هئا. چند ڏينهن موبائيل جي اڻهوند جي بيچيني کيس تڙپائيندي رهي هئي، پر پوءِ هن ان حقيقت کي قبول ڪري ورتو هو، شايد ڪاري مٿي جي انسان ۾، پاڻ کي ماحول مطابق هيرائڻ جي قدرتي حيرت انگيز صلاحيت موجود آهي. رابطه ڪاريءَ جو ڏڪار هن لاءِ رحمت بڻجي پيو. ڇو ته جڏهن موبائيل رينج ۾ هوندو هو ته، هرهر مس ڪالز، ميسيجز ۽ ڪالز جي ڀرمار، هن کي بيزار بڻائي وجھندي هئي. فرسٽريشن جو شڪار واندن ماڻهن جون مس ڪالون، ايس ايم ايس. . . خبر نه پوي ته الاءِ ڪير آهي؟ وٽس بيلنس ناهي ڇا؟ وري جو بيڪ ڪال ڪجي ته نه ڄاڻ نه سڃاڻ، همراهه مرڳو ٻئي کي بيوقوف بڻائڻ جي چڪر ۾ پورو، نمونيبازيون. . . . . ! ڪا سيريس مصروفيت ڇو نه هجي، پر ڪنهن ڄاتل سڃاتل جي ڪال اٽينڊ نه ڪجي ته همراهه ماڳهين رسي پوي. ٻي کي بيوقوف بنائڻ جي ماليا خوليا ۾ مبتلا بيوقوف ماڻهن جا عجيب عجيب ميسيج! نوان نوان نمبرز، بدليل سمون، ڪيئن خبر پوي ته ڪير آهي؟ ڪال ڪر ته ٻولڪي ئي ٻي، ڪال نه ڪر ته ٻي ڏينهن ميارن جون ڀريون! آخر حساس ماڻهو ڪري ته ڇا ڪري؟! اهوئي سبب هو جو شهر ۾ رهندي به اڪثر هن جو موبائيل فون بند رهندو هو. پر واقفڪارن جون چٿرون هن کي ايئن ڪرڻ کان روڪينديون هيون. موبائيل جو بند هئڻ ياسمين لاءِ به وهم جو ڪارڻ بڻبو هو. هن کي اهو سڀ ڪجھه عجيب لڳندو هو. ڄڻ ته ٻين جي پسند هن کي پنهنجي پسند ۽ شخصي آزاديءَ کان محروم بڻائي رکيو هو! هن سوچيو هو. ”هتي انيڪ ماڻهن جون زندگيون رانديڪا بڻيل آهن. ٻين جي پسند، سماج جا معيار، وک وک تي رڪاوٽون. . . . . . . . . . موبائيل فون ته ضرورت جي شيءُ آهي، پر ماڻهن ان کي وڏ ماڻهپي جو معيار ٺاهي ڇڏيو آهي. ساڳي طرح گاڏي بنگلو ۽ پوشاڪ به ضرورت جون شيون آهن، پر ماڻهن ان کي عزت جو پئمانو ٺاهي ڇڏيو آهي!“
ڳوٺ ۾ اچڻ کانپوءِ هن جا سمورا رابطا ڪٽيل هئا. نه ٽيليفون، نه خط، نه اي_ميل. سندس فارغ وقت لکپڙهه ۽ مطالعي ۾ گذرندو هو. صبح ۽ شام جي وقت ڀٽن تي چهل قدمي ڪرڻ يا وري ڳوٺاڻي گرائونڊ تي ڪرڪيٽ کيڏڻ، هن جا دلچسپ مشغلا هئا. رابطا ڪٽيل زندگي هن کي آئيڊيئل لڳندي هئي. ميل جول جون مجبوريون ۽ ايسوسيئيشن جو آزار، هن کي سدائين ڏکيو لڳندو هو. پر هاڻي پرسڪون زندگيءَ ۾ رهندي هن کي محسوس ٿي رهيو هو ته، هن جو اهو لائيف اسٽائيل سندس واسطيدارن کي بلڪل ئي پسند نه هو. هن جا بدخواهه هن جي انهيءَ انداز کي زوال ۽ مايوسي سمجھي چٿرون ڪندا هئا. جڏهن ته سندس گھڻگھرن جو خيال به لڳڀڳ ساڳيو هو، فرق رڳو اهو هو ته اهي هن مان اها اميد رکندا هئا ته دلڪش دنيا کان ڪٽيل نه رهي. شهرن ۾ وڃي تعلقات پيدا ڪري، سياسي واسطا وڌائي، ترقي ڪري ۽ سڀني جو ڀرجھلو بڻجي. پر دلڪش ان مزاج تي پورو لهي نه سگھيو هو. هن کي سندس گھڻگھرن جي اميدن ۽ خواهشن جو پورو پورو احساس هو، پر هن جي خيال ۾ ٻين جي خواهشن پٽاندرزندگي گذارڻ هڪ وڏو فريب هو! ”آخر ٻيا جيڪو ڪم پاڻ ڪري نٿا سگھن، اهو هن کان ڪرائڻ ڇو ٿا چاهين؟!“ هن سوچيو هو.
ڳوٺ جي پرسڪون ۽ کليل ماحول ۾ رهندي، ڪيترو نه فطرت ڏانهن موٽڻ لڳو هو. فجر مهل ننڊ مان جاڳڻ، چانهه پيئي جھنگ ڏانهن نڪري وڃڻ. واپس اچي کوهه مان نڪرندڙ تازي پاڻيءَ ۾ وهنجڻ، ناشتي ۾ ٻاجھر جي ماني، مکڻ ۽ لسيءَ سان کائڻ، منجھد ويل مڱن مليل چانورن جي کچڙي، ماحول جي ماٺار ۾ مطالعو، شام جو وري سير سپاٽو ۽ راند روند ۽ سانجھه ويل وٿاڻن ڏانهن وري آيل مال جا ولر ڏسڻ ۽ پوءِ رات جي مانيءَ کانپوءِ ٺريل رات جي تنهائيءَ ۾ آسپاس جي دڙن تي، هڪجيڏن سان ڪچهريون ۽ رانديون يا وري اڪيلو اڪيلو هلندئي، پنهنجو پاڻ سان ڪيل ڳالهيون!! ڇا ته دلڪشي هئي، ڇا ته دلبري هئي ۽ ڪيڏو نه سڪون هو!
ڦڳڻ جي اداس شام ٽاڻي، جڏهن هو گھر جي اڱڻ ۾ ويٺل هو، تڏهن ئي سندس ماءُ حڪيمه جي طبيعيت بگڙڻ لڳي هئي، ياسمين ۽ دلڪش جي طلاق جي صدمي اڳي ئي حڪيمه جي وجود کي اڏوهي جيان کائي ڇڏيو هو پر ان شام هارٽ اٽيڪ جو حملو حڪيمه لاءِ موتمار ثابت ٿيو. جنهن جيجل جي جھوليءَ ۾، هن ٻاتري ٻوليءَ جا ٻول ٻوليا هئا، ان جيجل کان هميشه جي جدائي، هن جو وجود وڄائي ڇڏيو هو. هو ٻارن جيان اوڇنگارون ڏيئي رنو هو، جيئن هو ٻالڪپڻ ۾ پنهنجي امان سان ڪا شڪايت، ڪو فرياد ڪندي روئي پوندو هو. لڙڪ ساڳيا هئا، لهجو ۽ انداز ساڳيو هو، پر فرق رڳو اهو هو ته، هاڻي هن وٽ زندگيءَ جي ڀوڳنائن جون انيڪ فريادون هيون پر سندس لڙڪ اگھڻ وارو ڪير به نه هو!
حڪيمه جي آخري رسمن جي ادائيگيءَ دوران دلڪش ڏکارو ڏکارو رهيو. هر ڪو هن کي آٿت ڏيڻ جي ڪوشش ڪندو رهيو. عورتون پار ڪڍي ( وڏي آواز سان روئڻ ) جي رسم ۾ شريڪ ٿينديون رهيون. دلڪش کي حيرت اها ٿي ته جيڪي عورتون جيئري مرحومه سان رقابت رکنديون هيون، سي پڻ وڏي آواز ۾ روئي مرحومه جا ڳڻ ڳائي رهيون هيون! شايد مرده پرستي به انساني فطرت آهي. ڪجھه ڏينهن تائين، تعزيت لاءِ ايندڙن جو ميڙاڪو مچيل رهيو. انهي دوران ڪيترن ئي فضول رسمن جي ادائيگي جاري رهي، جن ۾ دلڪش کي ڪو خاص منطق نظر نه آيو، پر لوڪا چاري جي تقاضا بهرحال اهميت جوڳي هئي!دلڪش کي سدائين اهو ڏسي حيرت ٿيندي هئي ته سندس آسپاس جڏهن به ڪوئي بيمار ٿي اسپتال پهچندو هو ته، سندس ڳوٺان مردن ۽ عورتن جا ولر، مريض جو حال پڇڻ لاءِ پهچي ويندا هئا. جنهن سان هڪ طرف اسپتال جي عملي جي ناپسنديدگي، ته ٻي طرف ”مهمانن“ کي رڳو چانهه پيارڻ جو خرچ به چيل چٻي ڪريو ڇڏي. ايئن بيماري جو خرچ ڀوڳيندڙ مريض لاءِ، عيادت ماڳهين عذاب بڻجيو پوي. ساڳي طرح تعزيت لاءِ ايندڙ ماڻهن جو به ساڳيو حال! ويتر ٻارن جا ولر به گڏ آڻڻ نه وسارين! ۽ ايئن ميزبان اهڙو قرضي ٿئي جو ايندڙ ڪيئي سال قابو!هن سوچيو: ”ماڻهن کي آخر احساس ڇو نٿو ٿئي؟! انهن وٽ به آخر ضمير هوندو، ڇا جو ضمير؟؟! جهالت جي دز ۾ ضمير جو آئينو ڌنڌلو ٿي پوندو آهي!“ حڪيمه جي آخري رسمن کانپوءِ ٻن مهينن تائين تعزيت لاءِ ايندڙن جو سلسلو هلندو رهيو. هڪ ڏينهن ڪراچيءَ ۾ رهندڙ هن جي واسطيدار ٿري فيملي وارا آيل هئا. رسمي تڪلفات کانپوءِ هڪ عورت ياسمين کان طلاق ٿيڻ متعلق، هن کان ڪيئي سوال پڇيا. ڳالهين دوران ان عورت پڇيو: ”ادا دلڪش ! تون شاعري به ڪندو آهين نه ؟“
”ڪڏهن ڪندو هئس!“.
”ها مونکي خبر آهي، تنهنجي ڪمري ۾ هيترا سارا ڪتاب ڏسي سمجھي ورتم ته، تون شاعري ڪندو هوندين. “
”ڇا گھڻا ڪتاب پڙهڻ وارو هر ماڻهو شاعري ڪندو آهي؟ “.
”ها_ آئون جنهن ميڊم جي گھر ڪم ڪندي آهيان، ان وٽ به ڪتابن جا ڪٻٽ ڀريا پيا آهن ۽ شاعري به ڪندي آهي ۽ ها_ مونکي هاڻ ياد آيو ته ميڊم ڪنهن ٽي وي چينل تي ڏڪار تي رپورٽ ڏني هئي. هن مونکان ٿر جي باري ۾ ڪافي ڳالهيون پڇيون هيون. پر آئون اڻپڙهيل آهيان، تنهن ڪري صحيح جواب ڏيئي نه سگھيس، تون پڙهيل آهين، شاعر آهين. ميڊم کي ٿر جي باري ۾ ٻڌائج، ميڊم ڪتاب به لکندي آهي، تنهنجو نالو به ڪتاب ۾ لکي ڇڏيندي. اچي هي وٺ فون نمبر“.
دلڪش بيدليءَ مان فون نمبر وارو پنو وٺي، کيسي منجھه رکي ڇڏيو.

ماهپاره

وسڪاري جي ويل وري هئي. هڪ سال جي ڏڪار کانپوءِ مال سانگي بئراج ويل مارو ماڻهو موٽڻ لڳا هئا. ڌرتيءَ جا پيار، سائي گاهه جو روپ ڌاري ڦٽڻ لڳا هئا. ترايون تار هيون، هارين هر هلايا هئا ۽ مورن جا ٽهوڪا توڻي پکين جون ٻوليون هوائن ۾ نچڻ لڳيون هيون. اهڙي ئي من موهڻي موسم ۾، ڪا کينچلي اڻ تڻ دلڪش جي اندر ۾ آنڌ مانڌ آڻي رهي هئي. البيلي اڪيلائيءَ جو احساس، هن کي بيچين بڻائي رهيو هو. عورتاڻي ساٿ جي اڻهوند، هن کي آتو ڪري رهي هئي. هن لاءِ رڳو اهو خيال ئي عذاب بڻجي رهيو هو ته هن کي باقي ساري زندگي ڇڙو گذارڻي پوندي! سماجي رواجن موجب هڪ ته ٻي شادي ڪرڻ مشڪل هئي، ٻيو وري هن وٽ بدي جو سنڱ باقي بچيو ئي نه هو! دلڪش کي اهو الڪو به جھوري رهيو هو ته آخر ڪيستائين ٻين وٽ مهمان ٿي رهندو؟! خوشبودار موسم جون ڇڙواڳ هوائون، دلڪش کي سک سان سمهڻ نه ڏيئي رهيون هيون. شام جي ڀاڪر مان سرڪندڙ سج، اولهه جي آسمان تان ترڪي رهيو هو. پيلڙي سج جا ٿڪل ڪرڻا، تراين جي پاڻيءَ تي اولڙا هڻي رهيا هئا. جھرڪيون واريءَ ۾ وهنجي رهيون هيون. ڪڪڙ، مينهن جا ماماڻا چُڳي رهيا هئا. دلڪش پنهنجي گھران نڪري، ڀرواري اڪيلي ڀٽ تي چهل قدمي ڪرڻ لڳو. سامهون ڪن بستين جا منظر، مڌ جي پيالي جيان لڳي رهيا هئا! ڏُور ڀٽن جا ڌنڌلڪا منظر، ڪنهن اڌ وسريل سهڻي خواب جيان لڳي رهيا هئا. تڏهن ئي دلڪش جي تصور ۾، انهن عورتن جا وجود وراڪا ڏيڻ لڳا، جن سان هن ماضيءَ ۾ سدا بهار لمحا گذاريا هئا. پر حالتن جي ڪشمڪش ۾، اهي سڀئي وجود هن کان ڏور ٿي چڪا هئا. کيس خبر هئي ته هاڻ انهن سان وري ڪڏهن به ملي نه سگھبو. البته سوچڻ لاءِ چند نوان آپشن به موجود هئا. هن انهن آپشنز تي سوچڻ شروع ڪيو پر ڪو به کيس تسلي ڏيئي نه سگھيو. ڇو ته هن جي پسند جا معيار ايترا ته اونچا ۽ انوکا ٿي چڪا هئا جو آسپاس موجود ڪا به عورت، انهن خود ساخته معيارن تي پورو لهندڙ ته ٺهيو، مورڳو متضاد محسوس ٿي رهي هئي. هن جي وجود ۾ محروميءَ مان نسرندڙ درد جي چڻنگ ڦٽڻ لڳي. ”ڇا هاڻ هو ڪڏهن به ڪنهن حسين عورت جي ڀاڪر جي گرمي ماڻي نه سگھندو؟ زندگيءَ جي هڪ بنيادي ضرورت، هاڻ هن وٽ رڳو سپنن ۾ ايندي؟ باقي سڄي زندگي رڳو ڇڙو رهندئي، خالي بسترن جي اڪيلائي، هن سان ڪهڙي ڪهڙي ويڌن ڪندي!؟“ سڀ ڪجھه سوچيندي هن کي ڀوانٽيون اچڻ لڳيون. دلڪش ٿڌي ريٽ تي ويهي رهيو. واريءَ تي ليڪا پائيندي، هن سوچيو: ”پسند ناپسند کي پاسيرو رکجي، بس رڳو اکيون ٻوٽي ضرورت جي پورائي. . . . . . . . . . تصور ۾ ڪو ٻيو پسنديدهه وجود. . . . . !!“
دلڪش ڪنڌ کڻي سامهون ڀٽ جي لهواريءَ ڏانهن نهاريو. ٻڪرين جي ڇانگ ۾ به سانُ ڇيلا هڪ ٻي سان وڙهي رهيا هئا. اوچتو هڪ خيال هن جي اندر ۾ ڪتڪائي ڪرڻ لڳو! هڪ خيالي وجود، هڪ شهري عورت جي ويجھڙائيءَ جي آَس! هن کيسي مان موبائيل فون ڪڍي ورتو، جنهن جو گذريل پنجن مهيننن کان ڪال طور استعمال ٿيو ئي نه هو، سواءِ ڦوٽو ڇڪڻ ۽ گانا ٻڌڻ جي! ڪڏهن ڪڏهن گيم کيڏبو هو. هن ٻٽونءَ جي کيسي مان هڪ سم ڪڍي موبائيل فون ۾ لڳائي ۽ پوءِ ڀٽ جي وڌيڪ چڙهائيءَ ڏانهن، سگنلز جي ڳولا ۾ هلڻ لڳو. هن کي اهو ڪنڊرو اُلڪو چڀي رهيو هو ته متان لاڳيتو واهپي ۾ نه رهڻ سبب، سم بند نه ٿيل هجي. پر چڙهائي تي چڙهڻ ۽ سگنل اچڻ پڄاڻا کيس معلوم ٿيو ته نه رڳو اڃان سم فعال هئي، پر. بيلينس به اڃان موجود هو. هن کيسي ۾ هٿ وجھي اهو ڪاغذ ڪڍي ورتو، جيڪو ٻه مهينا اڳ ڪراچيءَ کان ايندڙ عورت کيس ڏنو هو ۽ جنهن تي ڪنهن ميڊم جو موبائيل فون نمبر لکيل هو! هن هٻڪندي هٻڪندي، نمبر ملايو. گھنٽي وڄڻ سان گڏوگڏ دلڪش جي دل جي ڌڙڪن به وڌندي رهي. رنگ وڄي بند ٿي وئي، جواب نه مليو. اڻڄاتي محروميءَ جي ڪا ڇولي هن جي من_ ساحل سان ٽڪرائجي موٽي ويئي! ڪجھه دير لاءِ هو ڏُور پولارن ۾، لهندڙ سج جي لالاڻ سان اکيون اٽڪائي ويٺو رهيو ۽ پوءِ هن ساڳي نمبر وري ملايو. هن ڀيري چند سيڪنڊن پڄاڻا آواز آيو، ”هيلو ڪير صاحب؟ “. هن ڀيري سريلي ۽ پر اعتماد سوال جي جواب ۾ دلڪش جا چپ بيساخته چرڻ لڳا!
”صحرا جي ڀاڪر مان هڪ اجنبي شخص اوهان سان مخاطب آهيان. مونکي خبر آهي ته اڄڪلهه جي دؤر ۾ ڄاتل سڃاتل ماڻهن وٽ به، ڪنهن سان ڳالهائڻ لاءِ وقت ناهي، اتي ڀلا اجنبين سان ڪير ڳالهائيندو؟“ ٻئي پاسي حيرت گاڏڙ خاموشيءَ جو مختصر وقفو. . . . ۽ پوءِ : ”تون جنهن معاشري جي ڳالهه ڪري رهيو آهين، اتي ته شناسا ماڻهو به اڻسُڃاڻو ٿي ڳالهائڻ جي اداڪاري ڪندا آهن. ڀلا ٻڌائي ٿون ڪهڙي قسم جو اداڪار آهين؟! “. عورت جي پراعتماد حاضر جوابيءَ، دلڪش کي لوڏي ڇڏيو. ”فطرت کان پري ٿي ويل معاشري مان جڏهن بيساختگيون موڪلائي وينديون آهن، تڏهن ماڻهن جي اڪثريت ملاوٽ جي گپ ۾ ترڪي پوندي آهي. اهڙي ئي ماحول ۾، نارمل رؤين تي به اداڪاريءَ جو گمان ٿيندو آهي. ڀلا ٻڌايو منهنجي حقيقت بيانيءَ تي اوهانکي اداڪاريءَ جو گمان ڇو ٿيو؟!“.
”هڪ ته تنهنجي ڳالهائڻ ۾ ايترو اعتماد آهي، جو ڪنهن حجتيءَ کانسواءِ ڪو به مونسان ايئن ڳالهائڻ جي جرئت ڪري نه سگھندو آهي ۽ ٻيو اهو ته توهان طرفان پنهنجي موجودگي صحرا جي ڀاڪر مان ظاهر ڪرڻ. وڏو ڪوڙ آهي، ڇو ته مونکي پنهنجو اهڙو ڪو سڃاڻو نٿو سجھي، جيڪو صحرا ۾ هجي!؟“
”مون ڪڏهن چيو ته آئون تنهنجو سڃاڻو آهيان !؟“
”اوهه. . . . . . . سوري. . . . . . . . . . . پر توهان ڪير آهيو ۽ ڇا ٿا چاهيو؟“
دلڪش محسوس ڪيو ته عورت جو لهجو هاڻ ڪجھه ڪجھه غير متوازن ٿي رهيو هو. پهريان ندامت ۽ پوءِ ڪاوڙ جو اڻ_ لکو احساس اڀري رهيو هو. دلڪش وراڻيو: ”هارائڻ جو احساس ئي ڪاوڙ جو جنم بڻبو آهي. پر حقيقت اها آهي ته انائن جي اهميت ته رڳو ويجھڙائي ۽ ڄاڻ سُڃاڻ ۾ هجڻ کپي. پر هتي ته معاملو ئي ابتو آهي. نه توکي ڏٺو اٿم، نه توکي سڃاڻا ۽ نه ئي توکي ويجھو آهيان! “
”مگر آهين ڪير. . . ؟“
”حالتن جي ڪشمڪش ۾، جڏهن انسان کان پنهنجي سڃاڻپ جو احساس وسري ويندو آهي، تڏهن تعارف ٻڌائڻ جو ڪو به جواز ناهي بچندو. درد جون وصفون واضح ناهن هونديون! لڙڪن جو رنگ بس هڪڙو ئي هوندو آهي!“
“توهانجون ڳالهيون فلسفي ۽ شاعريءَ جو عجيب امتزاج آهن ۽ توهان جي گفتگو مان به لڳي ٿو ته توهان پڙهيا لکيا ۽ مهذب انسان آهيو. ان ڪري اخلاقي طور اوهانکي هاڻ پنهنجو تعارف ڪرائڻ گھرجي!“
”نالو دلڪش ٿري، صحراءِ ٿرپارڪر جي هڪ ڏورانهين بستيءَ ڀرسان، ڪنهن اڪيلي ڀٽ تان ڳالهائي رهيو آهيان، توهان جو نمبر ڪراچي مان آيل هڪ عورت وٽان مليو، جيڪا شايد اوهان وٽ ڪم ڪار ڪندي آهي. جنهن ٻڌايو ته اوهان ٿر جي زندگيءَ متعلق ڄاڻڻ چاهيو ٿا ۽ اهو به ٻڌو اٿم ته اوهان قلمڪاري به ڪندا آهيو، سوچيم بارشن ۾ وهنجندڙ شام جا ڪجھه لمحا، ڪنهن منفرد هستيءَ سان ڳالهائي سجايا ڪجن! “
”اوهه. . . . . . باجي نوريءَ ڏانهن ته منهنجو ڌيان ويو ئي ڪونه، ها هوءَ برابر ٿر جي آهي. پوئين ڏينهن موڪلون گذارڻ ڳوٺ ويئي هئي، ويچاري صفا ڀورڙي آهي. خير. . . . . . . توهان سان ڳالهائي ڏاڍو سٺو لڳو. هونئن به مونکي شهرن کان وڌيڪ ٻهراڙيون وڻنديون آهن. بطور شاعره ۽ ڪهاڻيڪاره، منهنجين تخليقن جا اڪثر ڪردار، ڳوٺاڻي ماحول مان ورتل آهن. وفا، خلوص ۽ رشتن جي ڀرم جھڙا ڳڻ ته هاڻ رڳو ڪٿي ڪٿي، ٻهراڙين ۾ بچيا آهن. . . . . !“.
”انسان جيترو فطرت کي ويجھو هوندو آهي، اوترو ئي خالص هوندو آهي، جڏهن ته فطرت کان هٽيل زندگي، ملاوٽي قدرن کي جنم ڏيندي آهي! ۽ ٻهراڙيون ته آهن ئي فطرت جون پاڙيسرياڻيون !“
“توهان صحيح ٿا چئو. . “
”ترقيءَ جي نالي ۾ مليل سهولتن، انسان کي ايترو ته مشيني ٺاهي ڇڏيو آهي، جو هاڻ رهزنين ۽ چالاڪين کي به سياڻپ جو نالو ملي چڪو آهي. ! هاڻ ته سوفسطائي قسم جا ماڻهو، مبلغ ۽ رهبر بڻجي اڳتي اچي رهيا آهن!“ ڪال ڪٽجي ويئي، بيلنس ختم ٿيڻ جو نياپو مليو. وري ٽيليفون جي گھنٽي وڄڻ لڳي. دلڪش نمبر ڏٺو، ساڳيو ئي هو.
”هيلو. . . . هيلو ماهپاره پيئي ڳالهيان. اوهان سان ڏاڍي پسنديده گفتگو ٿي رهي هئي، ڪال ڪٽجي ويئي تڏهن نمبر ملايو اٿم، هاڻ ٻڌايو. . . . ؟“
”ڇا ٻڌايان. . . . ؟ انسان وٽ پنهنجي باري ۾ ٻڌائڻ لاءِ، جڏهن ڪجھه بچندو ئي ناهي تڏهن ٻين جا فسانا ٻڌائي، پاڻ کي وندرائڻ جا خود فريب جواز ڳولبا آهن. مونسان به ساڳيو معاملو آهي. “
“ پنهنجي باري ۾ نه ئي سهي، ٻين جي باري ۾ ٻڌايو؟! “
“انهن هوائن جي باري ۾ ڇا ٻڌايان، جيڪي هينئر صحرا جي بدن تان ڪتڪائي ڪري گذري رهيون آهن؟! هڪٻئي سان ڀاڪر پائي ملي، وري جدا ٿيندڙ بادلن جا وڇوڙا، ڪهڙن لفظن ۾ بيان ڪجن !؟ پوڙهن وڻن سان دوستيون نڀائيندڙ پکين جون، ڀلا ڪهڙيون ڳالهيون ڪجن !؟ واريءَ گھرڙا ٺاهي، وري تراين ۾ ترندڙ ٻارڙن جون ڇيڳرايون ۽ کونچرايون، اظهار جي ڪهڙن چولن سان سينگارجن؟ نيري آسمان هيٺيان، ريگستان جي ڀوري بدن تي ڦُٽندڙ گاهن ۽ گلن کي لفظن جي آئيني ۾ ڪيئن ڏيکارجي؟! بورينڊن جا گيت ۽ مورن جي ٽهوڪن جا ڇلا، مڪمل طور اظهار جي آڱرين ۾ آڻي ئي نٿا سگھجن!؟ محسوسات جي شرح جي ماکي ڇاڻي ناهي سگهبي!“
”توهان لفظن جا مصور لڳي رهيا آهيو. ٿر متعلق توهانجون ڳالهيون ٻڌي آس اڀري رهي آهي ته ڪاش ٿر گھمڻ اچي سگهان ۽ توهان کان ٿر جي رهڻِي ڪهڻي، تاريخ ۽ لينڊ اسڪيپ متعلق، گھڻو ڪجھه ٻڌجي ۽ پوءِ ڪتاب لکجي!“
”توهان هيستائين ڇا لکيو آهي؟“
“ٻه ڪهاڻين جا مجموعا، هڪ تحقيقي ۽ هڪ شاعريءَ جو ڪتاب اردو ۾ ڇپجي چڪا آهن ۽ توهان وٽ. . . . . ؟“
”مون وٽ وساريل پنن تي اُتاريل، ڪجھه اداس نظم، چند نڌڻڪا غزل ۽ ڪي بي ترتيب افسانا موجود آهن، هڪ اڻپورو ناول، پنهنجي جيون جيان اڻپورتا جي پنڌ ۾ ڀٽڪيل آهي!“
”چئبو ته پنهنجا مشغلا ساڳيا آهن؟“
”ها بلڪل “
“ڪهڙي قسم جا ڪتاب پڙهندا آهيو ؟“
”منهنجي زندگيءَ ۾ ٻه شيون اهڙيون آهن. جن جي گھڻائيءَ مان انتخاب ڪرڻ لاءِ، پسند ۽ ڪوالٽيءَ جو خيال صرف تيستائين رکندو آهيان، جيستائين اهي پهچ کان پري هونديون آهن. انهن مان هڪ ڪتاب آهن“
”۽ ٻيو. . . . . . . . !“
”ڇا اهو ٻڌائڻ ضروري آهي!؟“
“ڇا اهو لڪائڻ ضروري آهي !؟“
”مون جھڙي صاف گو ماڻهوءَ لاءِ هرگذ نه ! “
”ته پوءِ ٻڌايو“
”عورت!؟“
”صافگوئي وڻي، ڇا ته انوکو خيال ۽ پيارڙي تشبيهه آهي! “
”مهرباني “
ڳالهين مان توهان مونکي ڏاڍا دلچسپ شخص معلوم ٿي رهيا آهيو. توهان سان روبرو ملڻ جو تجسس رهندو. فون تي رابطو رکجو”.
“ٺيڪ آهي خدا حافظ“
“او_ ڪي بائي“
ماهپاره سان فون تي ڊگھي ڪچهريءَ کانپوءِ، دلڪش پنهنجو پاڻ کي بنهه هلڪو ڦلڪو محسوس ڪيو. ڊگھي وڇوٽيءَ کانپوءِ هن ڪنهن وڻندڙ عورت سان هرکُر واري گفتگو ڪئي هئي. نفيس ۽ نازڪ آواز جي ڇهائن، هن جي سماعت ۾ محبوب خوشبوءِ ۽ تازگي آڻي ڇڏي هئي!
هيستائين ٿيل ڳالهه ٻولهه مان، اهڙي ڪا به اڳڀرائي نه ٿي هئي، جنهن مان دلڪش کي خوشفهمي پيدا ٿي سگھي. پر دلڪش دل ئي دل ۾ مطمئن هو ته هن هڪ اهم عورت سان رابطو قائم ڪري ورتو هو ۽ پهرين ملاقات ۾ ئي پنهنجو چڱو تاثر ڇڏڻ ۾ ڪامياب ٿي چڪو هو.
دلڪش هر شام ساڳي ڀٽ تي ايندو رهندو هو. موبائيل سيٽ کي حسرت سان ڏسڻ باوجود، هو الاءِ ڇو ماهپاره کي وري ڪال ڪري نه سگھيو هو! اڄ به سندس هٿ ۾ موبائيل فون موجود هو، هن سوچيو: ”ماهپاره کي مس ڪال ڏجي“، پر مس ڪال ڏيڻ هن کي هميشه ڪُڌو ڪم لڳندو هو. وري هن سوچيو: ”ميسيج ڪجي، پر ڇو؟! ۽ ڇا لاءِ ؟! منهنجي هن عورت تي آخر ڪهڙي هجت آهي، جو ميسيج ڪريان؟“
عجيب اڻ تڻ ۾ هن سوچيو: ”ڪال ڪريان“ پر وري هن سوچيو: ”ڪنهنکي ڪال ڪرڻ لاءِ گھڻي ڄاڻ سڃاڻ هجڻ ضروري آهي يا وري ڳالهائڻ لاءِ ڪو ڪم يا بهانو هجڻ گھرجي_ پر مون وٽ ته ڪجھه به ناهي. . . . . . . . !!؟“
هن بيوسيءَ مان موبائيل سيٽ ڏانهن ڏٺو ۽ عين ان وقت موبائيل فون جي رنگ وڄڻ لڳي. هن اسڪرين تي نمبر کي ڌيان سان نهاريو ۽ هن جي خوشيءَ جي ڪا انتها نه رهي!
”هيلو. . . . . . . . دلڪش اسپيڪنگ!“
“اوهه دلڪش ڪٿي آهين؟ “
”اتي ئي آهيان، جتي تنهنجي پهرين ۽ آخري ڪال ڇڏي ويئي هئي. منهنجو مطلب آهي ساڳي ڀٽ آهي ۽ ساڳي شام جي تنهائي آهي. “
”مان هڪ هفتي کان ٽرائي ڪري رهي آهيان، تنهنجو نمبر نٿو لڳي؟“
”نمبر لڳڻ لاءِ ڀٽ جي مخصوص چڙهائيءَ جو هجڻ ضروري آهي. جڏهن ته آئون چڙهائيءَ تي هوندو آهيان، تڏهن توهان ڪال نه ڪندا آهيو ۽ جڏهن توهان ڪال ڪندا آهيو، تڏهن آئون هتي نه هوندو آهيان. “
”توهان پنهنجي موجودگيءَ جو احساس ڏيارڻ لاءِ مس ڪال ڏيو ها!“
”توهان جو نمبر ملائڻ لاءِ منهنجيون آڱريون هر هر اتاوليون ٿيون آهن. پر هر ڀيري مون پنهنجين آڱرين کي رڳو حسرت سان ڏٺو آهي. الاءِ ڇو ڪال ڪري نه سگھيو آهيان!؟“
”تنهنجيون آڱريون يقينن سهڻيون هونديون، تنهنجين ڳالهين جيان! ۽ تنهنجو علائقو به پڪ سان سهڻو هوندو، تنهنجن لفظن جيان! ڪاش! آئون اهو سڀ ڪجھ جلد کان جلد ڏسي سگھان!“
“ماهپاره توهان کي ڪنهن روڪيو آهي؟ هليا اچو نه! توهان جي ميزباني، مون لاءِ خوشقسمتي هوندي! “
”دلڪش مون ڪيترائي علائقا گھميا آهن، ڪافي وقت کان اندروني سنڌ جي زندگي ڏسڻ جو تجسُس اٿم، پر سوچيان ٿي اوهان ڏانهن ڪيئن اچجي؟! پنهنجي گاڏيءَ ۾ اچان ته رهنمائي ڪير ڪندو؟!“
”توهان هيئن ڪريو جو، ڪراچيءَ کان مٺي ايندڙ اي سي ڪوچ ۾ چڙهو، آئون توهان کي مٺيءَ ۾ رسيو ڪري وٺندس!“
”ها ان باري ۾ سوچي سگھجي ٿو! پر توهان ڪجھه پنهنجي علائقي جي باري ۾ ٻڌايو، ڇا آهي جيڪو ڏسڻ جھڙو آهي؟“
”ڏسڻ لاءِ اهي ڀٽون آَهن، جيڪي قوم پرست گوريلن جي سينن جيان اڏول بيٺيون آهن. ڏسڻ لاءِ اهي ڏهر آهن، جيڪي ڏڪار جي ڏينهن ۾، صدائون هڻندڙ جوڳڻ جي ڪشڪول جيان خالي خالي لڳي رهيا آهن. ڏسڻ لاءِ وڻن کي وروڪيل گولاڙي جون اهي ٽاريون آهن، جيڪي جھونن سنڌين جي پٽڪي ورن جھڙو ڏيک ڏيئي رهيون آهن! ڏسڻ لاءِ چوپائي مال جا اهي ولر آهن، جيڪي نئين نينهن جي جذبن جيان ڀٽن تي اتاولا ڀٽڪي رهيا آهن. ڏسڻ لاءِ مينهوڳي مند جي هوائن ۾ لڏندڙ مور جا اهي کنڀ آهن، جيڪي ايئن ڦڙڪي رهيا آهن، جيئن پهريون ڀيرو عشق جو اظهار ڪندڙ چپ ڦڙڪندا آهن!“
“دلڪش. . . . دلڪش توهان ڳالهائيندي ڳالهائيندي شاعري ڪندا آهيو، ڇا ته غذبناڪ جملا آهن!“
”ماهپاره اها منهنجي ٻولي ناهي، اها ان فطرت جي ٻولي آهي، جنهن جي ڀاڪر ۾ بيهي، آئون توهان سان مخاطب ٿيو آهيان!“
“دلڪش هڪ مهيني کانپوءِ، آئون مستقل طور آمريڪا هلي وينديس، مون وٽ بنهه ٿورو وقت بچيو آهي، پر تنهنجين ڳالهين مونکي ٿر ڏسڻ لاءِ بيچين بڻائي ڇڏيو آهي! سڀاڻي هن وقت وري رابطو ٿيندو، تيستائين مان ڪنهن فيصلي تي پهچي وينديس! ٺيڪ آهي!“
“ٺيڪ آهي! “
“او_ ڪي بائي “
دلڪش موبائيل کيسي ۾ رکڻ پڄاڻا، نيري امبر ڏانهن نهاريو، ٻاٽيبڙ پکين جو هڪ ولر اڏامندو وڃي رهيو هو. ڌرتيءَ تي ساوڪ جو تهه وڇايل هو. دلڪش ڪجھه ڪجھه سوچيندو، واپس گھر ڏانهن ورڻ لڳو.
ٻئي ڏينهن سج ڀٽن تان ليئا پائڻ لڳو ته، دلڪش به گھرن جي ڀرسان صدين کان ڪنهنجي اوسيئڙي ۾ بيٺل اڪيلي ڀٽ جي چڙهائي چڙهڻ لڳو. ڀٽ جي چوٽيءَ تي چڙهڻ پڄاڻا، هن موبائيل فون آن ڪيو. سگنلز جي تصديق کانپوءِ، هن بيلنس معلوم ڪيو، رڳو مس ڪال جيترا پئسا موجود هئا. هن سوچيو: “ماهپاره کي مس ڪال ڏئي، موجودگيءَ جو احساس ڏيارجي!“ پر ٻئي لمحي وري هن کي خيال آيو: “مس ڪال ڏيڻ ته مونکي هلڪڙن ماڻهن جو ڪم لڳندو آهي. آخر اهڙو ڪم ڇو ڪجي، جنهن سان ماڻهو پنهنجين نظرن ۾ پاڻ ڪرڻ لڳي!“ ۽ ايئن هن ماهپاره جي ڪال اچڻ جو اوسيئڙو ڪرڻ جو فيصلو ڪيو. لمحا گذرڻ لڳا، ويل ٽرڻ لڳي. انتظار جا ڪاوا دل جي ڪومل بدن ۾ ٽٽندا رهيا. ماهپاره جي رنگ، نه آئي، ته نه آئي! دلڪش ايئن محسوس ڪيو، ڄڻ ٻٻر کي ڀاڪر ۾ ڀريندي، هن کي صديون گذري چڪيون هيون!
سج ڀٽن پويان ٽُٻي هڻڻ لڳو، دلڪش اٿي بيٺو، لمحي لاءِ کيس مس ڪال ڏيڻ جو خيال آيو. پر پوءِ وري هن پنهنجو پاڻ کي روڪي ورتو. ڪجھه دير وڌيڪ چهل قدمي ڪرڻ کانپوءِ هن ميسيج موڪلڻ جو فيصلو ڪيو.
محترمه ماهپاره!
تنهنجي ڪال اچڻ جي اوسيئڙي ۾، منهنجي دل جي گودڙي، محروميءَ جي ڪنڊن سان ڀرجي پيئي آهي! اڄوڪي شام ڪال ڪرڻ وارو تنهنجو واعدو، رونقن جي شهر جي الاءِ ڪهڙي ويساري ۾ وروڪيل آهي!؟ ٻُڏندڙ سج سان گڏ، کُٽندڙ آسرن جي اُڻ تُڻ، الاءِ ڪهڙن ڪهڙن احساسن کي کوٽڻ لڳي آهي! توهان کي آخر ڪهڙو ڏوراپو ڏيان؟ ويران واٽن جا مسافر، ميٽرو پوليٽن شهرن جي مخمور ماڻهن تي آخر ڪهڙيون هُجتون هلائي سگھندا؟!
آسمان تي چنڊ جو ٽڪرو پرگھٽ ٿي پيو آهي، پر ماهپاره! تون الاءِ ڪٿي آهين. ڪجھه ديرکانپوءِ ايندڙ رات جي اوندهه سان، چنڊ جي جھيڻي جھيڻي روشني اکيون اٽڪائڻ جي ڪوشش ڪندي، پر تنهنجي شهر کي بلبن جون روشنيون ڀاڪر ۾ ڀري وٺنديون، آخر توکي ڪيئن خبر پوي ته تنهنجي فون جو انتظار ڪندي، تنهنجو غائبانه وجود منهنجي تصور جي تالاب ۾ ترڻ لڳو آهي. چنڊ جو بدن تنهنجي چهري جي چغلي هڻي رهيو آهي، تنهنجن کليل وارن جي خوشبوءِ، هتي جي هوائن ۾ اوتجي آئي آهي! ۽ منهنجي دل پوپٽ بڻجي انهن گولاڙي گلن تي اڏرڻ لڳي آهي، جن گلن تي تنهنجن چپن جو گمان ٿيو آهي!
ماهپاره! توکان وسري ويل تنهنجي واعدي تي، پنهنجو پاڻ کي ڪيسين ڌتلائجي!؟ ان کان اڳ جو آسپاس بلائون ٻرن مان ٻاهر نڪري اچن، مون کي گھر به وڃڻ گھرجي! لڳي ٿو فلائنگ ڪس توڏانهن اماڻڻ واري آس، دل ئي دل ۾ دفن ڪرڻي پوندي، ڇو ته ايتري هجت ئي ڪٿي آهي؟!
دلڪش ميسيج جو متن، بار بار پڙهيو. ماهپاره سان پنهنجي تعلق جو جائزو وٺڻ پڄاڻا، ڪافي لفظ ۽ جملا کيس قابل اعتراض محسوس ٿيا پر هن جي دل ميسيج موڪلڻ لاءِ انگل آرا ڪرڻ لڳي. هن اهو سوچي پنهنجو پاڻ کي مطئمن ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي ته پيار جي شروعات ڪرڻ وقت ايئن ئي ٿيندو آهي. عام ڳالهيون به قابل اعتراض لڳنديون آهن ۽ ايئن هن ميسيج سينڊ ڪري ڇڏيو! ميسيج موڪلڻ کانپوءِ کيس محسوس ٿيو ته هن بنهه هلڪڙائيءَ جو ڪم ڪيو هو. جنهن عورت سان صرف ٻه ڀيرا ٽيليفونڪ ڳالهه ٻولهه ٿي هئي ۽ جنهن سان ڪڏهن روبرو ملاقات ٿيل به نه هئي، ان کي اهڙي قسم جو ميسيج موڪلڻ، کيس بنهه بد فضيلتو ڪم محسوس ٿيو. ماهپاره کي چنڊ جي بدن سان تشبيهه ڏيڻ کان ويندي، فلائنگ ڪس تائين ڪيترائي لفظ ۽ جملا ڇيرا ۽ ڄيرا بنجي، هن جي دل کي داغيندا رهيا! ڪجھه دير وڌيڪ ڀٽ تي چهل قدمي ڪرڻ پڄاڻا دلڪش گھر ڏانهن موٽڻ لڳو. ايندڙ ٻن ڏينهن تائين، هو نه سمجھه ۾ ايندڙ ڪيفيت ۾ مبتلا رهيو. ماهپاره جو خيال هن جي تصور ۾، کچري ٻار طرفان ٻير تي اُڇلايل پٿر جيان لاڳيتو اٽڪيل رهيو. هن کي خيال آيو ته ماهپاره سان وري ڪڏهن به رابطو نه ڪجي. پر وري هن کي خيال آيو ته، ماهپاره کي لاڳيتو سُريلا ميسيج اُماڻجن، پٿر تي ڪرندڙ پاڻيءَ ڦڙو به نيٺ سوراخ ٺاهي ڇڏيندو آهي! پر ٿي سگھي ٿو ”هن عورت کي اهو سڀ ڪجھه متاثر ڪرڻ لاءِ ناڪافي هجي!، ها ايئن ٿي سگھي ٿو، پر هر ماڻهوءَ جي ڪانه ڪا قيمت هوندي آهي. ڪو هزار، ڪو لک، ڪو ڪروڙ تي وڪامي ويندو آهي. پر ڪي ماڻهو پئسن سان خريد ناهن ٿيندا. پر انهن جو به ڪو ملهه هوندو آهي. جڏهن به کين خبر پيئي ته سندن ملهه صحيح ڪٿيو ويو آهي ته، بس اهي ڇلڙن جي سوٿيءَ تي ئي وڪامي پوندا آهن! ڪن ماڻهن جو ملهه موت ئي هوندو آهي، پر موت انهن کي ماري ناهي سگھندو!“
خيالن جي پُرپيچ ڄار ۾، الجھندي کيس ترائيءَ تي دلو ڀريندڙ اها ٿرياڻيءَ ياد اچڻ لڳي، جنهن هن کي بيدرديءَ سان ٺڪرائي ڇڏيو هو ۽ جنهن هن کي تڙ تڙ جو پاڻي پيئندڙ ڇيڳڙو پکي سڏيو هو. دلڪش سوچيو: ”مون ان عورت جي غلط قيمت مقرر ڪئي هئي. صرف عارضي رفاقت جو عاجزاڻو عرض! جڏهن ته ان عورت جي قيمت پنهنجي مڙس سان وفا ۽ منهنجي ڪردار ۾ شفافيت سان مشروط هئي، جنهن کي آئون کٽل خريدار سمجھي نه سگھيو هئس!“
ماهپاره کي ميسيج موڪلڻ بعد ٽئين ڏينهن، دلڪش جي پيرن ۾ وري اڪيلي ڀٽ تي چهل قدمي ڪرڻ لاءِ ڪتڪائي ٿيڻ لڳي! هن سوچيو: ”موبائيل گڏ کڻي وڃجي، متان ماهپاره ڪال ڪرڻ جي اوسيئڙي ۾ هجي، پر سندس رد عمل الاءِ ڪهڙو هوندو!؟ ٿي سگهي ٿو سندس ڪال اٽينڊ ڪرڻ پڄاڻا شرمندگيءَ جو منهن ڏسڻو پوي“. وري هن کي خيال آيو: “ٿي سگهي ٿو، هن پنهنجو رد عمل ميسيج جي صورت ۾ موڪليو هجي !”اهو ئي سوچي، هن موبائيل کنيو ۽ اڪيلي ڀٽ ڏانهن وڃڻ لڳو. شام جا پاڇا وڌي رهيا هئا.
اڪيلي ڀٽ جي چوٽيءَ تي چڙهڻ کانپوءِ، هن موبائيل ۾ ٻي بيٽري لڳائي، جيڪا هن اڄ ئي شمشي توانائيءَ تي چارج ڪئي هئي، سگنلز اچڻ بعد ميسيج ٽيونُ وڄڻ لڳي. هن تجسس مان ميسيج کولي پڙهيا، پر سڀئي ڪمپني طرفان اماڻيل هئا. مايوسيءَ مان هن فون کيسي ۾ رکي ڇڏيو. واريءَ تي ويهي هن آڱرين سان ڪيئي ليڪا پاتا ۽ وري ڊاهي ڇڏيا. هن جي تصور جا ڌنڌلا عڪس، تجريدي آرٽ جو روپ ڌاري، واريءَ تي وراڪا پائي رهيا هئا ! اوچتو کيسي ۾ رکيل موبائيل جي ڪال بيل دلڪش کي خيالن جي ڊگهي ٽُٻيءَ مان ٻاهر آڻي ڇڏيو. موبائيل جي اسڪرين تي ماهپاره جو ڄاتل سڃاتل نمبر مسڪرائي رهيو هو، پر اڄ دلڪش ۾ اها جرئت ۽ اعتماد نه رهيو هو جو، ماهپاره جي ڪال اٽينڊ ڪري سگهجي! گهڻو اڳ عورتن سان بي ججهڪ، پيار جو اظهار ڪرڻ وارو، ڪيترن ئي موقعن تي خطرناڪ عورتن سان رسڪي ڇيڙڇاڙ ڪرڻ وارو دلڪش، اڄ بنهه شرمندگي، هٻڪ ۽ اعتماد جي کوٽ محسوس ڪري رهيو هو. بيرحم وقت جي خزان، هن جي رنگ روپ تي اثر ته ڇڏيا هئا، پر طلاق کانپوءِ، ٻهراڙيءَ ۾ رهندي، هن جي ڊانوا ڊُول حيثيت به، هن تي اثرانداز ٿي هئي. محرومين جو ورجاءُ، انساني شخصيت کي اعتماد جي اڻهوند جو آئينو ٺاهي ڇڏيندو آهي! موبائيل جي گهنٽِي وڄي، وڄي بند ٿي ويئي. پر دلڪش ڪال اٽينڊ ڪرڻ جو ست ساري نه سگهيو. هڪ ڀيرو، ٻه ڀيرا،. . . . . . ڪجهه دير کانپوءِ، ميسيج ٽيون وڄڻ لڳي. دلڪش ميسيج کوليو، لکيل هو: ”منهنجي ڪال توهان لاءِ ممنوع ڇو بڻجي پيئي آهي، اڃا ڳالهائڻ تي ٽئڪس ناهي لڳو! مون طرفان مقرر وقت تي ڪال نه ڪرڻ واري ڳالهه کي، دل جي چُنيءَ ۾ اڃان ناراضگيءَ جي ڳنڍ ڪريو ٻڌيو ويٺو آهين! شابش هجنئي! مون سان ٿيل ٽريجڊيءَ جو به ته ٻڌين ها !
دلڪش ميسيج پڙهي، پشيمانيءَ جي پاڻيءَ ۾ پسڻ لڳو. هن ڇا سوچيو هو ۽ ماهپاره ڇا سوچڻ لڳي هئي! هن جي دل چاهيو، هينئر ئي هينئر، ماهپاره کي ڪال ڪري يا معذرت وارو ميسيج موڪلي، پر بيلينس نه هجڻ واري محروميءَ، هن کي ماري وڌو. هن سوچيو: ”ماهپاره ٻيهر ڪال ڪندي به، يا الاءِ نه!؟ پر دل جي ڪنهن ڪنڊ ۾، اها خوشي به هئس ته ميسيج پڙهي هوءَ ناراض نه ٿي هئي. ٻوڙو انتظار ڪندي ڳپل پل گذري ويا، هن کي ڪليڪٽ ڪال ڪرڻ جو خيال آيو، پر اها هن کي ڪريل حرڪت لڳي.
کنوڻ تي مال ڪاهڻ جھڙو آسرو ڪندي ڪيئي لمحا گذري ويا. سج لهڻ لڳو، مال جا ولر واپس وٿاڻن ڏانهن ورڻ لڳا. رات جو چاڙهائو ڪندڙ ٿرياڻين جي چونئرن مان دُونهن نڪري رهيا هئا. تڏهن ئي موبائيل جي گھنٽي وري وڄڻ لڳي. دلڪش جي خوشيءَ جي ڪا حد نه رهي. ان خوشيءَ ۾ هو اٿي بيٺو ۽ ڪال رسيو جو بٽڻ دٻائي ڇڏيائين.
”هيلو “
“هيلو “
“مٺڙا ماڻهو ڪهڙا حال آهن؟“
”حال پڇي ڇا ڪندئين جان!“
”ڇو اڃان تائين ناراض آهين ڇا؟“
”جان! توکان ناراض ٿي ڪيئن سگھبو؟ بلبل باغن سان ناراض ٿي ڪيڏانهن ويندو؟! پوپٽ گل کان دوستي ٽوڙيندو ته ٻيو ڪير ياري رکندو؟ هرڻ گاهه کان رسندو ته، بک مرندو؟! پکي آسمان کان رسندا ته، پرچائيندو ڪير؟!“
”تنهنجن جملن ۽ خيالن کي داد ڏيڻ کانسواءِ رهي نٿو سگھجي. پر اهو سڀ ڪجھه، جيڪڏهن خوبصورت مبالغو آهي ته ته ٺيڪ آهي، پر ان ۾ جيڪڏهن هڪ پرسنٽ به حقيقت آهي ته پوءِ، توکي يقينن مايوسي ٿيندي، ڇو ته تون مونکي وقت جي اهڙي موڙ تي مليو آهين، جڏهن گھڻو ڪجھ منهنجي وس ۾ ناهي رهيو. “
”انسان جن شين کي بظاهر پنهنجي وس ۾ سمجھندو آهي، ڪن حالتن ۾ اهي به وس ۾ ناهن رهنديون! ان ڪري وقت جي هن موڙ تي، حاصل ۽ لاحاصل جو فرق، مون لاءِ بي معنيٰ ٿي پيو آهي. تون مونکان دُور، منهنجي پهچ کان پري، وڇوڙن جي سمونڊ ۾ ترندي رهو، آئون تنهنجي خيالي وجود کي تصور جي شوڪيس ۾ سجائي رکندس!“
”توهان مونکان اڃان تائين ناهي پڇيو ته توکي ڪال ڪرڻ جي واعدي واري ڏينهن، مونسان ڇا وهيو واپريو!؟“
”ٻڌايو!“
”ان ڏينهن آئون شاپنگ تي ويئي هيئس. واپسيءَ ۾ منهنجي سهيليءَ جي گھر آيس جيڪو رستي تي ئي هو. ٿڌو پي موڪلايم ته هن رات جي ماني، گڏ کائڻ لاءِ بنهه گھڻو زور ڀريو. پر مونکي توسان ڳالهائڻو هو، ان ڪري ضروري ڪم جو غذر پيش ڪيم. پر هوءَ ضد تان لهڻ جو نالو ئي نه وٺي رهي هئي. اهو پهريون ڀيرو هو، جو مون سندس ڪنهن فرمائش کي بيدرديءَ سان ٺڪرائي ڇڏيو. باٿ روم يوز ڪري، کانئس موڪلايم ته هن منهنجو پرس مونکي ڏيندي چيو: ڊنر تي تنهنجو انتظار ڪنديس، وقت ملي ته اچجان. مون ڪار ۾ چڙهندي چيو: ”ٺيڪ آهي“. واپس گھر پهتيس ته توسان ڳالهائڻ جو وقت ٿي چڪو هو. پرس کوليم ته موبائيل غائب هو. مون وٽ ٻه ٻيا موبائيل سيٽ موجود هئا، ٻه ٽي سمون به هيون پر تنهنجو نمبر ته آپريشنل سم ۾ هو، جيڪا گم ٿيل موبائيل ۾ هئي. بهرحال ڪجھ سمجھ ۾ نه پئي آيو، دماغ چڪرائجڻ لڳو. توسان ڳالهائڻ جو وقت گذرندو رهيو. ڪار ۾ چڙهي سهيليءَ جي گھر پهتيس. مونکي ڏسي مرڪڻ لڳي، چيائين: ”ڏٺئي ڊنر تي اچي وئين نه! شاباش منهنجي فرمانبردار دوست!“ بهرحال موبائيل مليو تيسين رات پئجي وئي تنهنجو نمبر ملايم، نه پئي لڳو. صرف تنهنجو SMS مليو، تڏهن کان لاڳيتو ٽرائي ڪري رهي آهيان. اڄ وڃي مس مس رابطو ٿيو آهي!“
“اوهه. . . . مونکي افسوس آهي، ۽ تنهنجي شرارتي سهيليءَ تي ڪاوڙ به! نڀاڳي ماڳهين رقيب ٿي لڳي آهي!“
”ٽهڪ. . . . . . . . . خير ٻڌ! مون ٿر اچڻ لاءِ سامان پيڪ ڪري رکيو آهي، مٺي ايندڙ اي_سي ڪوچ متعلق معلوم ڪيو اٿم، سڀاڻي سوير، ان ۾ سوار ٿينديئس. شام پنج وڳي مٺيءَ پهچنديئس. ايئن نه ٿئي جو تون غائب ۽ تنهنجو موبائيل فون آف!“
”جانان. . . . . جانان! تون ايئن ڇو ٿي چوين! سڀاڻي مٺي شهر جي پرهجوم بس اسٽاپ تي هڪڙو تنها ماڻهو، تنهنجي آجيان ۾ دل جو ديپ ٻاري رکندو، ڏُور کان ايندڙ بسن جي هارن سان ڇرڪندو هوندو! ۽ ويندڙ وقت مان ڇڻندڙ انتظار جي شيشن کي، احساسن جي زبان ۽ جذبن جي پنبڙين سان ميڙيندو هوندو!!“
”ڏس دلڪش! عورت هوندي به، توهان تي ايترو اعتماد ڪيو اٿم. ٻڌو اٿم اندروني سنڌ ۾ ڌاڙيل ڪلچر ۽ بدامني آهي، پوءِ به تنهنجين ڳالهين مونکي ايترو متاثر ڪيو آهي جو، سوچيم: ان کان اڳ جو پرديس هلي وڃان، مون وٽ هڪ مهينو بچيو آهي، توکي ۽ تنهنجي علائقي کي ڏسيو وڃان، هونئن به مونکي مهم جو، ايڊونچر سان ڀرپور ۽ پُرخطر زندگيءَ جو حسن موهيندو آهي !. ملڻ کان اڳ وڇڙي وڃڻ کان بهتر آهي ته ملي پوءِ وڇڙي وڃون!“.
”تنهنجين ڳالهين مان لڳي ٿو ته توسان ملڻ کانپوءِ، روئڻ منهنجو مقدر هوندو، پر اهڙيون ڳالهيون ڪري ملڻ کان اڳ ۾ ئي روئارين ڇو ٿي؟!“.
“تنهجين ڳالهين جيان تون به ڏاڍو جذباتي آهين. حقيقتن جو زهر، اسان سڀني کي ڪڏهن نه ڪڏهن، پيئڻو پوندو! زندگيءَ ۾ مليل سدابهار لمحن جي سنگت کي، آئيندي جي انديشن ۾، بي مزهه بڻائڻ به بيوقوفي آهي. بهرحال ڪافي ڳالهيون آهن، جيڪي روبرو ڪنداسين، مونکي توڏانهن اچڻ لاءِ تياري ڪرڻي آهي. صبح سويل اٿڻو پوندم. شام پنج وڳي مٺي پهچنديس. ان کان اڳ هروڀرو انتظار جي ڪيفيت کي پنهنجي ويجھو اچڻ متان ڏيئين! ٺيڪ آهي نه!؟“.
”ٺيڪ آهي، پنج وڳي مٺيءَ جي بس اسٽاپ تي هوندس. پنهنجو فون کليل رکجان!“
”او- ڪي بائي!“
***

دلڪش اسلام ڪوٽ کان مٺيءَ ويندڙ بس ۾ چڙهيل هو. موسم ۾ وڻندڙ تبديلي اچي چڪي هئي. بارش جا آثار پيدا ٿي پيا هئا. دلڪش سوچن جي صحرا کي جھاڳي رهيو هو.
”ماهپاره ڪيئن هوندي؟ ڪهڙي هوندي؟ سندس عمر، سندس شڪل شبيهه ڪيئن هوندي؟ متان ايئن نه ٿئي جو، کيس ڏسي پڇتائڻو پوي! “
دلڪش کي ڪافي وقت اڳ وارو واقعو ياد اچي ويو. رسالن ۽ اخبارن ۾ ڇپيل سندس تحريرون پڙهي، هڪ ڇوڪري مٿس پرپٺ عاشق ٿي پيئي هئي. هن طرفان لکيل خطن ۾، نه رڳو فون نمبر لکيل هو، پر ملڻ جي شديد خواهش جو به اظهار ٿيل هو. ٽيليفون تي راز ۽ نياز جون ڳالهيون، ڪجھه ڏينهن هلڻ کانپوءِ نيٺ مٺيءَ ۾، ملاقات جو پروگرام ٺهيو هو. پر دلڪش کي پهريون جھٽڪو تڏهن لڳو، جڏهن هن ڇوڪريءَ کي روبرو ڏٺو هو. نه رڳو سندس اکيون چٻرا ڪڍندڙ هيون، پر رنگ، جسامت ۽ لڇڻ تائين، دلڪش لاءِ ڪجھه به قابل ڌيان نه هو ۽ پوءِ دلڪش وڏي مشڪل سان پنهنجي جان ڇڏائي هئي. دلڪش پنهنجو پاڻ سان کيٽو ڪندي سوچيو: ”ڇا تاريخ پنهنجو پاڻ کي دهرائي رهي آهي!“ دلڪش بس جي شيشي مان ٻاهر نهاريو، ٿري وڻن تي گونچ ڦٽل هئا، ڌرتيءَ تي گاهه جي سائي ساڙهي وڇايل هئي.
مٺيءَ جي بس ٽرمينل تي لهڻ کانپوءِ، دلڪش ڀر واري هوٽل ۾ داخل ٿيو. چانهه جا سُرڪ ڀريندي، هن سوچيو: ”ماهپاره کي ترسائڻ لاءِ هوٽل جو ڪمرو بهتر رهندو يا ڪنهن دوست جي جڳهه! هوٽل جي نسبت ڪنهن دوست جو مڪان بهتر رهندو، جتي پرائيويسي ۽ سانتيڪو ماحول هوندو. پر ماهپاره سان ٿيل گفتگو مان لڳي ٿو ته هوءَ اپر ڪلاس جي آهي، سو هن لاءِ جڳهه جي حالت ۽ STANDAR جو به خيال رکڻو پوندو!“ دلڪش کي ٻه دوست اهڙا سُجھيا، جن جون جڳھيون ڪجھه حد تائين، ماهپاره کي ترسائڻ جي قابل هيون پر هڪ دوست جي جڳھه جو باٿ روم غير معياري هو، ان ڪري هن اهو آپشن رد ڪري ڇڏيو. باقي بچيل هڪ دوست متعلق هن کي، غير يقيني اها ٿي پيئي ته، اهو مٺيءَ ۾ هوندو يا نه! هن ان دوست جو موبائيل نمبر ملايو.
”هيلو فاضل! دلڪش پيو ڳالهايان “
”او جاني! ڪيئن آهين؟ “
”بلڪل ٺيڪ، يار تو ۾ ڪم پيو آهي!“
”حڪم ڪر جاني!“
”منهنجا مهمان اچي رهيا آهن، ترسائڻ لاءِ تنهنجو مڪان گھربل آهي“
”واهه سائين واهه! اها به ڪا پڇڻ جي ڳالهه آهي، مون توکي اڳ ئي چيو هو ته جڳهه جي هڪ چاٻي توکي ڏيئي ڇڏيان“
”تڏهن ضرورت نه هئي، اڄ ضرورت پيئي اٿم“
”خير آئون ڳوٺ وڃي رهيو آهيان، تون ڪٿي آهين؟ توکي چاٻي ڏيندو وڃان! “
”آئون ٿر بس ٽرمينل جي اولهه پاسي واري هوٽل تي موجود آهيان“
”بس آئون پڄان ٿو “
”ٺيڪ آهي!“
ڪجھه ئي دير ۾ فاضل پهچي ويو. دلڪش کي ڀاڪر ۾ ڀريندي، پڇيائين: ”ڪٿي هُئين، ڇا ڪري رهيو هُئين، مورڳو عيد جو چنڊ ٿي پئين“
”زمين تي هئس، ڪجھه نه ڪرڻ واري آسمان تان، خوابن جا ستارا چورائي رهيو هئس ۽ منهنجي وجود ۾ ڏهين محرم جو چنڊ ترسيل هو! “
”ابتيون ڳالهيون اڃان نه ڇڏيون اٿئي، خير اهو ٻڌائي ڀاڄائيءَ کي طلاق ڇو ڏنئي؟“
”سبتيون ڳالهيون ڪرڻ وارا، اهي ڳالهيون هوٽلن تي ناهن پڇبيون!“
”سوري! هونئن به آئون هينئر تڪڙو آهيان، هفتي کن کانپوءِ موٽندس. ٻي دفعي توسان ڏي وٺ ڪبي. اچي هي وٺ چاٻيون!“
”پر ترس چانهه ته پيءُ “
“نه نه ٻاهر دوست جيپ ۾ ويٺا آهن“
دلڪش چاٻين جو جھوڙو کڻي، فاضل جي جڳهه تي پهتو. هڪ ڪمري ۾ ٻه کٽون رکيل هيون. ٻئي ڪمري ۾ هڪ ڊبل بيڊ، هڪ ميز ۽ چار ڪرسيون پيون هيون. ڊگھي وڇوٽيءَ کانپوءِ ڪنهن سانتيڪي جاءِ تي، اڪيلائيءَ جي احساس ۾، ملڻ جو اوسيئڙو ڪندي، ڪنهن عورت جو تصور، هن جي بدن ۾ عجيب ڪتڪايون ڪرڻ لڳو. انتظار جون سُيون هن جي دل ۾ چڀنديون رهيون. ٻه ٽي ڀيرا هن ماهپاره جو نمبر ملايو، پر جواب نه ملي رهيو هو. آسرو، بييقيني ۽ وسوسن جو ڪوسو پاڻي، هن جي هانوءُ مٿان هارجندو رهيو!
شام جا سوا چار ٿيا ته، هن جڳهه جو تاڙو بند ڪيو. ڀر واري هوٽل تان چانهه جو ڪپ پيءُ، بس ٽرمينل ڏانهن ويندڙ رڪشي ۾ سوار ٿيو. بس ٽرمينل تي پڄي، هن گھڙيءَ ۾ وقت نهاريو. اي سي ڪوچ پهچڻ ۾، باقي ويهه منٽ بچيا هئا، ڄڻ ويهه صديون هن جي سامهون بيٺل هيون!
هن جون نظرون، هرهر گھڙيءَ جي ڪانٽن تي اٽڪي رهيون هيون ۽ آڱريون ماهپاره جو نمبر ريڊائيل ڪرڻ جي ڪرت ۾ قابو! پر ڪو به جواب نه ملي رهيو هو. شام جا پنج ٿي چڪا هئا. دلڪش بيصبري ۽ اتولائيءَ مان اٿي بيٺو. هوٽل مان نڪري ڏيپلو، چيلهار ۽ اسلام ڪوٽ ڏانهن ايندڙ_ويندڙ بسن وٽ ماڻهن جي هجوم ۾ وڃي بيٺو. اجتماعيت جي احساس ۾، هن جي شخصي اڻتڻ ڪجھه قدر گھٽجي پيئي. ڀرسان بيٺل ماڻهو، هڪٻئي سان ڀڻڪيا پئي. ”اڄ اي سي ڪوچ ڏاڍي دير ڪئي آهي، پر ايندي ضرور!“
دلڪش کي ان شخص جو جملو ڏاڍو سٺو لڳو. هن جي دل چاهيو، ان شخص کان وري وري پڇي ۽ ساڳي رايو وري ٻڌي! پر ڏور کان ايندڙ اي سي ڪوچ جي هارن، هن جي خيال کي مٽائي ڇڏيو. اي سي ڪوچ جي تاڙ ۾ بيٺل رڪشا، هيڏانهن هوڏانهن ٿيڻ لڳا، ايئن جيئن ٻرن ۾ پاڻي داخل ٿيڻ پڄاڻا ماڪوڙا بدحواس ٿي ڊوڙندا آهن! هن جلدي جلدي ”ماهپاره جو نمبر ملايو پر جواب نه مليو. هن کي مايوسي ۽ محروميءَ جو زبردست ڪرنٽ لڳو. “ اي سي ڪوچ ۾ ماهپاره هجي ها ته سندس فون نمبر ضرور لڳي ها. هن مونسان ڏاڍي پٽي ڪئي آهي!“
ڪتن جيئن ڀونڪندڙ رڪشن جا هارن، هن جي خيالن کي منتشر ڪندا رهيا. هو دل ئي دل ۾ ماهپاره تي چڙندو رهيو! اوچتو کيسي ۾ رکيل موبائيل فون جي گھنٽيءَ وڄڻ لڳي. فون ڪندڙ شخص تي هن کي، ڪجھه ڪجھه چڙ محسوس ٿي. ماهپاره جي نه اچڻ جي صدمي، هن کي نفرت ۽ ڪروڌ جي ڪيفيت ۾ وروڪي وڌو هو. اهو ئي سبب هو جو هن وقت، هو ڪنهن جي به فون ڪال وصول ڪرڻ لاءِ، پنهنجو پاڻ کي ذهني طور آماده ڪري نه پئي سگھيو!رنگ وڄي بند ٿي پيئي، چنڊ سيڪنڊن کانپوءِ وري رنگ وڄڻ لڳي. دلڪش ڏند ڪرٽيندي کيسي ۾ هٿ وجھي موبائيل ڪڍي ورتو، اسڪرين تي ماهپاره جو نمبر مرڪي رهيو هو.
”هيلو!“
”اوهه دلڪش! تون ڪٿي آهين، آئون ڏاڍي پريشان آهيان!“
”وري ڇا ٿيو؟!ٰ“
”ٿيندو وري ڇا، مونکي گھرائي، پاڻ گم، ڪال رسيو به نٿو ڪرين؟!“
”آخر تون آهين ڪٿي؟ صبح کان ٽرائي ڪري رهيو آهيان، نمبر نه پيو لڳي!“
”نمبر ڌوڙ جو لڳندو، چارج وڃڻ جي خوف کان موبائيل بند رکيو هئم، اي سي ڪوچ مٺي پهچي چڪي آهي، تون ڪٿي آهين؟!“
”بس ايئن سمجھه ته تنهنجي ڀر ۾ بيٺو آهيان، ٻن منٽن ۾ پهچان ٿو. “ دلڪش فون کيسي ۾ رکڻ کانپوءِ اولهه طرف نهاريو، اي سي ڪوچ ۽ دلڪش جي وچان 30 وکن جو مفاصلو ۽ ڪجھه ڪيبينن ۽ ريڙهن جون قطارون موجود هيون. هن جو ذهن تجسس جو سنگرام ٿي پيو. ”ماهپاره ڪيئن هوندي، ڪهڙي هوندي؟“ هن کي پنهنجي خوابن جا شيش محل ڌڏندي محسوس ٿيڻ لڳا!!
دلڪش ريڙهن ۽ رڪشن جي هجوم مان جاءِ ٺاهيندو، اي سي ڪوچ طرف وڌڻ لڳو. ڪوچ مان مسافر لهي چڪا هئا، صرف اسلام ڪوٽ ويندڙ مسافر سوار ٿي رهيا هئا. هن آسپاس نهاريو، هڪ خوبصورت عورت تي هن جون اکيون اٽڪي پيون. پر ٻئي لمحي کيس مايوسي تڏهن ٿي، جڏهن هوءَ پنهنجي وارث سان گڏ رڪشي ۾ سوار ٿي هلي ويئي. ڪوچ جي ويجھو پهچي، هن چئو طرف نهاريو، پر ڪٿي به کيس مطلوبه عورت نظر نه آئي. هن کي محسوس ٿيو ڄڻ ماهپاره هن سان عجيب مذاق ڪري، گھوئيون ڏيئي رهي هئي. هن بيدليءَ مان ماهپاره جو نمبر وري ملايو، هن کي انديشو هو ته ماهپاره موبائيل بند ڪري ڇڏيو هوندو. پر جڏهن رنگ وڄڻ لڳي ته هن جي پيٽ ۾ ڪجھه ساهه پيو.
”هيلو يار آئون پريشان آهيان!“
“ماهپاره تون ڪٿي آهين؟ “
”آئون ڪوچ ۾ ويٺي آهيان “
دلڪش کان ٽهڪ ڇڏائي ويو، چيائين: ”نون مسافرن سان ايئن ئي ٿيندو آهي. آئون ڪوچ جي گيٽ تي بيٺو آهيان، تون لهي اچ!“
چند ئي سيڪنڊن ۾ هڪ پروقار عورت هيٺ لهي آئي. جنهن کي گلابي رنگ جو وڳو پاتل هو. اکين تي ڪارو چشمو ۽ پيرن ۾ هيل وارا سينڊل پاتل هئس. نازڪ ۽ نفيس رنگ روپ واري، هوءَ سهڻي عورت، اپر ڪلاس جي حور لڳي رهي هئي! دلڪش سندس سامهون اچي، شرميلي مرڪ سان سندس سواڳت ڪيو.
“آر يو دلڪش؟! “
”ييس آءِ ايم “
ماهپاره جو سامان رڪشه ۾ رکڻ کانپوءِ، هن رڪشه واري کي دوست جي جڳهه جو پتو ٻڌايو. ماهپاره سان گڏ رڪشه ۾ ويهندي، هن کي محسوس ٿيو ته اها سواري ماهپاره جي سماجي رتبي جي خلاف هئي! بازار مان گذرندي هن محسوس ڪيو ته ڪيترن ئي ماڻهن جون نظرون سندس رڪشه تي چنبڙي پيون هيون. جڳهه جي ڪمري ۾ سامان رکڻ کانپوءِ ماهپاره باٿروم جي پڇا ڪئي ته هن هڪ طرف اشارو ڪندي سندس رهنمائي ڪئي، اٽيج ۽ ٽائلس لڳل باٿروم جي اڻهوند، دلڪش کي محروميءَ ۾ مبتلا ڪري ڇڏيو! دلڪش ڀر واري هوٽل تان ٻه پيپسي بوتلون کڻي آيو، تيستائين ماهپاره فريش ٿي بيڊ تي ويهي رهي. دلڪش ڪرسي سوري ڀرسان اچي ويٺو. ماهپاره پيپيسيءَ جو ڍڪ ڀريندي ڪجلين اکين سان نهاريندي پڇيو: ”ٻاهر آسمان تي ڪڪر ڇانئيل آهن، ڇا بارش جا آثار پيدا ٿي پيا آهن؟“
”ها اڄ برسات وسڻ جا وڏا امڪان آهن “
”ٿر جو تصور مون وٽ ويراني ۽ رڃ وارو آهي، پر اڃان تائين مونکي اهڙي ڪابه شيءَ نظر ناهي آئي“
”اڃان ته مٺيءَ ۾ پهتي آهين!“
دلڪش ۽ ماهپاره دير تائين، ڳالهين جي ڳوٺ ۾ رلندا رهيا ۽ پوءِ دلڪش هڪ دوست جو نمبر ملايو، جنهن پنهنجي ڪار ۾ دلڪش ۽ ماهپاره کي گڍيءَ ڀٽ تي پهچائي ڇڏيو. گڍيءَ جي ڀٽ تان مٺي شهر جو منظر، مڌ جي پيالي جيان پيارو لڳي رهيو هو. آسمان تي ڇانئيل ڪارن ڪڪرن، سانجھه جي چنيءَ کي ڪجھه سويل سرڪائي وڌو هو. مٺي شهر جا بلب روشن ٿي پيا هئا. ماهپاره چيو: “ايئن ٿو لڳي ڄڻ چنڊ، هزار ٽڪرن ۾ ورهائجي، مٺي شهر تي ڇڻي رهيو آهي!“
دلڪش چاهيو ته چوي: ”آسمان جو چنڊ، ٽڪرا ٽڪرا ٿي ويو، پر ڌرتيءَ جو چنڊ ته منهنجي ڀرسان محفوظ آهي!“ پر جيڪو ڪجھه هن چوڻ چاهيو، چئي نه سگھيو هو. اڄ هن جو هر رؤيو تڪلف جي تابوت ۾ بند هو. هن ماهپاره تي ڪابه هجت نه پئي هلائي. ان جو سبب ماهپاره جي پروقار، معتبر ۽ شاهوڪارانه شخصيت هجڻ سان گڏوگڏ، دلڪش جي مڊل ڪلاس واري طبقاتي حيثيت هئي. انهيءَ سان گڏوگڏ، گذري ويل وقت جي اڻڳڻيل زخمن، هن کي بيحد حساس بڻائي ڇڏيو هو! دلڪش جي اجھاڻيل اجھاڻيل رؤيي کي شايد ماهپاره به محسوس ڪري ورتو هو. پڇيائين: ”فون تي ڳالهائڻ وقت تون ڪيترو نه بي تڪلف، چنچل ۽ تيز ترار لڳي رهيو هئين پر هاڻي پرتڪلف ۽ ماڻيٺو ماڻيٺو ڇو آهين؟ سامهون چمڪندڙ بلبن جو نظارو توکي ڪيئن ٿو لڳي؟“
دلڪش لڄاري مرڪ سان ڳالهه گھڙيندي چيو: ”آئون دراصل ٻن ٽن تشبيهن مان ڪنهن مناسب تشبيهه جي چونڊ ڪرڻ لاءِ سوچي رهيو هئس“
”تشبيهون مونکي ٻڌائي، انتخاب آئون ڪنديس!“
”ايئن ٿو لڳي، ڄڻ هڪ ئي وقت هزارين جگنو اڏري رهيا آهن يا وري ڪينجھر جي پاڻيءَ ۾، ڦڳڻ جي اونداهيءَ جا ستارا عڪس بڻجي رقص ڪري رهيا آهن!“
”اوهه! ڇا ته دلبر تشبيهون آهن، ڇا ٻي به ڪا تشبيهه آهي؟“
”ها هڪ مبهم خيال آرس موڙي رهيو آهي، بس اظهار لاءِ لفظ گھربل آهن!“
”ها به ٻڌايو؟“
دلڪش ڪجھه سوچيندي وراڻيو: ”سامهون نظر ايندڙ روشنيون ڏسي، لڳي ٿو ڄڻ ڪاري ڪري ماريل عورتن جي ڪنن جا سونا جُھومڪ، هوائن جي دوش تي لٽڪيل آهن!“
”اوهو. . . . ڇا ته غصب جي تشبيهه آهي!“
دلڪش ۽ ماهپاره ڳڙ جھڙيون ڳالهيون ورهائيندا رهيا. انهيءَ دوران دلڪش جي من ۾ ڪافي ڀيرا چور احساس چهنڊڙي هڻندا رهيا، پراڄ الاءِ ڇو دلڪش، پاڻ ۾ اهو اعتماد ساري نه سگھيو هو، جيڪو اعتماد سڄي ڄمار سندس ساٿي رهيو هو ۽ جنهن اڪثر موقعن تي، هن کي برتر ۽ حاوي هجڻ جو البيلو احساس ارپي، انيڪ مورچن جو فاتح بڻايو هو! پر وقت جي هن موڙ تي، ماهپاره جي اڳيان، احساس ڪمتريءَ جي قينچي، حوصلن جا هلواڻ ڪٽي ڇڏيا هئا! واقعي، طبقاتي وڇوٽين جا فرق، روين جو تعين ڪندا آهن.
ڪافي دير کانپوءِ، دلڪش ڪال ڪري ساڳي دوست جي ڪار گھرائي ورتي. رات جي ماني پارڪر هوٽل جي ڪمري نمبر 4 ۾ کائڻ کانپوءِ، واپس جڳهه تي موٽي آيا. ماهپاره جي مرڪن، ڳالهين، ادائن، دلڪش جي دل ۾ هُورا کُورا پيدا ڪري ڇڏي هئي. وڏي وڇوٽيءَ کانپوءِ، نويڪلائيءَ ۾ حسين عورت جي قربت ۾، حسن جي ريل ڇيل، هن جي اندر ۾، انوکا ٿڌڙا ڪڍي رهي هئي! هرهر هن جي دل چاهيو ته هو ماهپاره کي ڀاڪر ۾ ڀري اهو چوي: ”تون منهنجي زندگيءَ ۾ آيل آخري عورت آهين. مونکي سهارو ڏي. هرڪو مونکي ڇڏي ويو آهي، تون متان ڇڏئين!“ پر دلڪش ان حوالي سان ڪجھه به چئي نه پئي سگھيو. ٽيليفون تي ڪيل ڪچهري ۽ ميسيج کانپوءِ، هن کي پڪ ٿي پيئي هئي ته انهي معاملي ۾ اڳڀرائي ڪرڻ سان ماهپاره هروڀرو مائينڊ نه ڪندي. ڇو ته ماهپاره ايتري ٻالا ڀولي ته نه هئي، جنهن هيستائين جي تعلق مان، دلڪش جي دل جي ڳالهه کي سمجھيو نه هجي! پر ايتري ساري اڳڀرائي ٿيڻ جي باوجود دلڪش پاڻ ۾ ايترو ست ساري نه پئي سگھيو، جو ماهپاره سان وڌيڪ فري ٿي سگھي. هن جو لهجو جانئيتو نه هو. هن کي لفظ نه پئي سُجھيا! هن کي صحيح اندازو نه پئي ٿيو ته آخر ماهپاره جي من ۾ ڇا هو!؟ هوءَ آزاد ماحول جي فارورڊ عورت هئي، هن جي رؤين مان خوشفهميءَ جو شڪار ٿيڻ، خود فريبيءَ برابر هو! انهيءَ کانسواءِ هوءَ دلڪش وٽ مهمان هئي. هن دلڪش تي انوکو اعتماد ڪيو هو ۽ دلڪش وٽ به ته آخر دل هئي!
رات جي پهرين پهر جي ويندڙ لمحن ۾، ماهپاره جو وجود دلڪش لاءِ ناقابل تعبير خواب بڻجي پيو. ماهپاره هن لاءِ ويجھو هوندي به پري ٿي پيل منزل ٿي پيئي هئي!
ٻاهر هلڪي هلڪي بارش وسڻ شروع ٿي پيئي. اڱڻ ۾ وسندڙ مينهن ڪڻين جو منظر، بلبن جي روشنيءَ سان وچڙي محبوب نظارو بڻجي رهيو هو. ماهپاره بيڊ تان اٿي، دريءَ وٽ وڃي بيٺي. اڱڻ ڏانهن کلندڙ دري کوليندي چيائين: “دلڪش هيڏانهن اچ، ڇا ته جادوگر منظر آهي!“
دلڪش هن جي ڀر ۾ وڃي بيٺو، ماهپاره جي سحرانگيز بدن ڀرسان، هن کي پنهنجي جسم ۾، دلفريب هلچل ٿيندي محسوس ٿي رهي هئي. لمحي لاءِ هن کي پنهنجو پاڻ، بي ضبط بڻجندي محسوس ٿيو. هن جي ڪيفيت سترهين صديءَ جي ان لالچي ۽ ناقابل شڪست حڪمران جھڙي ٿي پيئي، جيڪو دولت سان مالامال رياستن تي حملو ڪرڻ وارو هوندو آهي! هن تي جبلي وحشت جو واسو حاوي ٿيڻ لڳو. هن سوچيو: ”ڇا جو ضابطو؟ ڇا جا اخلاقي قدر، ڇا جو پيار؟ هيءَ گھڙي وري نه ايندي! هيءَ تنهائي، هيءَ بارش ۽ هيءَ حسن جي اپسرا، وري ملي نه ملي!؟ هڪ پرديسڻ اڪيلي عورت ڪهڙي مزاحمت ڪندي؟! “
هن جون اکيون ماهپاره تي ترڪڻ لڳيون. لمحي لاءِ ماهپاره دريءَ کان هٽي ويئي. هن جي اکين ۾ اوپرائپ جا عڪس چٽا ٿي پيا. دلڪش دري کان ٻاهر نهاريو. بارش جو زور وڌي رهيو هو. دلڪش جي ڪيفيت جا رنگ بدلجڻ لڳا. هن ۾ سنجيدگي، ساڃاهه، ۽ معصوميت موٽي آئي! دلڪش ۽ ماهپاره جون نظرون ملي وري ڌار ٿي ويون. دلڪش نماڻائيءَ مان پڇيو: ”ماهپاره! تون هيڏانهن نه ايندئين جان!؟“ ماهپاره ڪجھه سوچيو ۽ پوءِ بوجھل بوجھل قدمن سان دريءَ وٽ اچي بيٺي. دلڪش پناهه گاهه ڳوليندڙ نگاهن سان، هن جي اکين ۾ جھاتي پاتي. دل ۾ ڪتڪائي ڪندڙ مرڪ، ماهپاره جي چپن تي ڊوڙ پائي موٽي ويئي! بارش جو پاڻي، اڱڻ جي فرش تان ڇڻ ڇڻ ڪندو گذري رهيو هو. عجيب حد بندي، انوکن فاصلن ۽ ممنوع چاهتن ۾ گذرندڙ لمحن جون ستم ظريفيون، دلڪش جي اندر ۾ آند مانڌ مچائي رهيون هيون! دلڪش ۽ ماهپاره دريءَ وٽ بيٺا هئا، چوماسي جون ڪي آوارهه مينهن ڪڻيون، دريءَ جي لوهي سيخن کي لڳي، سندن چهرن تي ڦوهارو هڻي رهيون هيون!
دير تائين وسندڙ بارش کي ڏسڻ کانپوءِ، ماهپاره کي بيڊ واري ڪمري ۾ ڇڏي، پاڻ ٻئي ڪمري ۾ رکيل کٽ تي ليٽي پيو. هن جي اکين کان ننڊ ٽاهه کائي پري ٿي پيئي هئي! هن ڪيترن ڏينهن کان ماهپاره سان ڀاڪر پائڻ جا منصوبا ٺاهيا هئا، پر اڄ اهو ميوو به هن لاءِ ممنوع بڻجي پيو هو. ياسمين کي خطن سان قائل ڪرڻ وارو، اداس ڇوڪريءَ تي خاموش رهي به حاوي ٿيڻ وارو، سپنا کي اکين ئي اکين ۾ ڇڪڻ وارو، ۽ سارا کي دولت جي چمڪ سان متاثر ڪرڻ وارو ۽ فون تي خود ماهپاره سان بنهه فري ٿيڻ وارو دلڪش، اڄ ڪيترو نه بدليل بدليل هو! هن کي پنهنجو پاڻ تي اعتماد نه هو، حالتن هن کي حساس بڻائي ڇڏيو هو. ڪافي اڳڀرائي ٿيڻ باوجود، ماهپاره اڳيان هن جا چپ سبيل هئا! عام رواجي لمحن کي، حسين ۽ سجايا بڻائڻ واري دلڪش جي، اڄوڪي خوبصورت رات اجائي وڃي رهي هئي. جنهن جي ڏک ۾ پاسا ورائيندي هن کي نيٺ ننڊ ورائي ويئي!
***

ماهپاره ۽ دلڪش ڪار ۾ سوار هئا. پارڪر جي پٽن جي خوشبوءُ پري کان محسوس ٿي رهي هئي. چوماسي جون گھميل هوائون گھلي رهيون هيون. پتل جي ٿانءُ جھڙو سونهري صبح، چمڪي رهيو هو. ڏور ڏور ڪٿي ڪو مور ٽهوڪي، مينهن جي محبت جو گيت ڳائي رهيو هو. ٽوڊي ڪار پڪي رستي تي ڊڪي رهي هئي. ماهپاره دريءَ جو شيشو هٽائي ٻاهر ڏسندي پڇيو: ”اڄ هتان جي موسم متعلق موسمياتي کاتي وارن جي ڪهڙي اڳڪٿي آهي. هتي سرڪاري طور موسم جي اڳڪٿي اڪثر غلط ثابت ٿيندي آهي، البته هتان جو فطري موسميات کاتو ڪافي فعال آهي! “
”اهو فطرت جو موسميات کاتو ڇا آهي؟ “
“ٿر ۾ معاش جا ٻه ذريعا آهن، چوپائي مال جي پالنا ۽ کيتي ۽ اهي ٻئي ذريعا سڌو سنئو، مينهن سان مشروط آهن، ان ڪري مينهن سان هتان جي ماڻهن جو جذباتي رشتو آهي، ان ڪري هتان جي ماڻهن جون نظرون، وڌيڪ باريڪ بينيءَ سان آڪاش تي اٽڪيل هونديون آهن!“
”جناب! آڪاش تي اٽڪيل نگاهن جو، موسم جي اڳڪٿيءَ سان ڪهڙو تعلق آهي؟“
”تعلق سڌو آهي! جيئن تنهنجي سوال پڇڻ جو انداز غضب جو آهي، ايئن انهن نگاهن جو مشاهدو به غضب جو هوندو آهي“
“وضاحت ڪريو، مان نه سمجھيس!“
”گھرائيءَ سان سمجھڻ لاءِ ته هتان جي معاشرتي زندگيءَ ۾ جذب ٿيڻو پوندو، پر حقيقيت اها آهي ته موسم جا مزاج ۽ ماحول جي ماهيت پرکيندڙ اکين وٽ الڳ ماڻ ماپا هوندا آهن“
”مثال طور!“
”اها ثابت ٿيل حقيقت آهي ته ڪن جاندارن ۾ سُوجھيون ۽ ڇهان حس موجود هوندا آهن، جيڪي انهن کي ماحول سان مطابقت ۽ بچاءُ طور ڪم ايندا آهن. هتان جي جاندارن جو جياپو، جيئن ته مينهن تي دارومدار رکي ٿو، ان ڪري انهن جا غير معمولي رؤيا، ڏڪار ۽ سُڪار جو سنديشو بڻيا آهن، جنهن کي سگھڙ ڀاڳيا سمجھي وٺندا آهن!“
”بلڪل صحيح“
”آسمان جي ڪن ستارن جي موجودگي يا غير موجودگي به ڏڪار، سڪار جو اهڃاڻ ٿي پوندي آهي. انهيءَ کانسواءِ ڪڪرن جي ساخت ۽ چرپر، هوا جو رخ ۽ جاندارن جي حرڪت مان به موسم جي اڳڪٿي ڪري سگھبي آهي. “
“ڪڪرن ۽ هوا جي رخ واري ڳالهه ته سائنسي چئبي، پر آسمان جي ستارن واري ڳالهه ٺلهو عقيدو لڳي ٿي!“
”نه، اها هقيقت آهي، مشتريءَ جو زمين کان ويجھو گذرڻ، ,سج, چنڊ گرڻ ۽ چنڊ جي ڪن راتين ۽ سامونڊي لهرن جا زمين تي اثر ٿيندا آهن، اها ته سائنسي ڳالهه آهي نه!؟“
“ها. . . . . . . “
“ته پوءِ ٿرين جي ان مشاهدي کي عقيدو ڪيئن ٿو چئي سگھجي؟“
”ها- اها ڳالهه تحقيق طلب آهي“.
”ڌوئي سڪايل ڪپڙن جي ٽائيمنگ مان هتان جا ماڻهو، هوا ۾ موجود گھم جو اندازو لڳائيندا آهن. جڏهن ته درجه حرارت جي وڌڻ جي خبر ڄمايل کير جي خراب ٿيڻ مان پوندي آهي. واچوڙا وري هوا جي گهٽ دٻاءُ ٺهڻ جي شروعاتي نشاني هوندا آهن. “
“ڌونئري واري ڳالهه ڪيئن؟“
”ڌونئرو ڄمڻ لاءِ مخصوص بيڪٽيريا گھربل هوندا آهن، جڏهن ته اوچتو موسمي تبديلي ۽ گرمي پد وڌڻ سان بيڪٽيريائي عمل، ڊسبيلينس ٿي پوندو آهي ۽ کير خراب ٿي پوندو آهي! “
”اوه! ڇا ته منطق آهي!“
ڳالهين جون ڳٺڙيون کلنديون رهيون. ڀالوا جي ڀونءَ ۽ ڀوڏيسر جي ڀر مان گھمندي، گھمندي ماهپاره ۽ دلڪش نظارن جا انيڪ پوپٽ پڪڙي رهيا هئا. قديم تهذيب جون شاهديون، تاريخ جي پيرن جا نشان، ۽ فطرت جا عجوبا، ڪارونجھر جي ڪور تي پکڙيا پيا هئا. دلڪش ڪنهن ماهر گائيڊ جيان، انهن متعلق معلومات ماهپاره سان شيئر ڪري رهيو هو. مارئيءَ جو کوهه، ڀوڏيسر جو تلاءُ، ڀوڏيسر جي مسجد، ٻاين جو ٻيسڻو، چشمه، نديون ۽ ٻيو گھڻو ڪجھه هو، جيڪو جبل جي جوءَ ۾ پکڙيو پيو هو.
آنچلاسر جي آسپاس پهتا ته هلڪي هلڪي جھُڙڦڙ وسڻ شروع ٿي پئي. اُڀ ڪارن ڪڪرن سان ڀرجي ويو. دلڪش ۽ ماهپاره بارش ۾ پُسندا رهيا. جيئن جيئن بارش وڌڻ لڳي، تيئن تيئن پٿرن تي وسندڙ مينهن جي پاڻيءَ جا وهڪرا تيزيءَ سان وهڻ لڳا. ماهپاره دلڪش جي هٿ ۾ هٿ ڏيئي، دلاويز مرڪ مرڪندي چيو: ”هاڻ واپس هلڻ گھرجي، مونکي جبل جي وهڪرن کان ڀئو ٿو ٿئي!“
دلڪش ۽ ماهپاره واپس ڪار تائين آيا ۽ پوءِ ڪار بارش ۾ وهجندڙ ننگر جي شهر کي الوداع چئي واپس ڊوڙڻ لڳي. وسندڙ بارش ۾ گاڏي هلائڻ ۾ ڏاڍي دشواري محسوس ٿي رهي هئي، پر دلبر موسم ۾، اهو سڀ ڪجھه ڪنهن دلنشين خواب جيان لڳي رهيو هو. دلڪش وٽ ماهپاره کي ايندڙ رات ترسائڻ لاءِ مٺي ۽ اسلام ڪوٽ جا آپشن موجود هئا، پر هن ڀيري هن ملهاسر کي ترجيح ڏني. کيس محسوس ٿيو هو ته ماهپاره وٽ رُتبي جي ريس نه هئي!
سندس اوطاق جي چونئري ۾ ٻه کٽون رکيل هيون. ڀرسان هڪ لانڍي هئي ۽ ان جي پٺيان هڪ پڪو باٿ روم موجود هو. چونئري ۾ رکيل کٽ تي ويهڻ کانپوءِ ماهپاره ڇت ڏانهن ڏسندي حيرت مان پڇيو: ”هن مان ته آسمان جا ترورا نظر اچي رهيا آهن، پر برسات جو پاڻي اندر نه پيو اچي ڇو!؟“
”اها ئي ته ٽيڪنڪ آهي! چونئري جي بناوت ڇٽيءَ نما آهي. بارش جو پاڻي تري ويندو آهي، پر هوا جو مڪمل گذر رهندو آهي“
ڪجھه دير ۾ ئي تبسم چانهه کڻي آيو. چانهه جا گرم گرم سرڪ ڀريندي ماهپاره پڇيو ”هتي بجلي ناهي، گئس ناهي، مٺو پاڻي ناهي. پوءِ به اوهان هتي رهيا پيا آهيو؟“
دلڪش چيس: ”جيئن بجلي جي ايجاد کان اڳ جا انسان حالتن تي هريا پيا هئا، ايئن اسين به حالتن جا هيراڪ آهيون. جڏهن ته سڪل ڪاٺين جا انبار موجود هوندي، گئس جي هروڀرو اڻهوند آڏو ناهي ايندي. جڏهن ته پيڙهين کان جر جي پاڻيءَ جي هيراڪيءَ سبب مٺي پاڻيءَ جي مجبوري هروڀرو اڳيان ناهي ايندي!“
”هتي جي ڪهڙي خوبي آهي، جنهن اوهان کي هتي رهڻ تي مجبور ڪيو آهي؟!“
دلڪش ڪجھه سوچيندي چيو ”هڪ فطرت جو ڀاڪر، ٻيو صاف سُٿرو مٿاڇرو، ٽيون امن!“
”ڪيئن! “
”هتان جي زندگيءَ جو هر رنگ فطري آهي. جڏهن ته امن جو حال اهو آهي جو لکين رپين جي ماليت جو چوپايو مال، هفتن تائين وڃايل رهڻ باوجود چوري ناهي ٿيندو ۽ نه ئي هتان جي گهرن کي عام طور تالو بلڪ در ڏيڻ جو رواج آهي “
”هتي تعليم جي شرح بنهه گھٽ آهي. انسان بنيادي طور خود غرض به هوندو آهي، پر پوءِ به امن جو اهو مثال عجيب آهي!“
“ماهپاره، انهيءَ ۾ ڪو به وڌاءُ ناهي. حقيقت اها آهي ته انساني شخصيت جي تعمير ۾ حالتن جو هٿ سوايو هوندو آهي. جيئن ته هتان جون حالتون، معروضي طور ڏوهي ذهنيت لاءِ حوصلا شڪن رهيون آهن، ان ڪري امن پسنديءَ پنهنجا پر پکيڙيا آهن!“
“تفصيل سان سمجھايو. . . . . . ! “
هتي ڳُتيل آبادي ناهي، جنهن ڪري ماڻهن جي سمنڊ ۾لڪڻ جو وجھه ناهي ملندو. ڇڙوڇڙ آباديءَ باعث، آسپاس جي ماڻهن سان ڄاڻ سُڃاڻ ۽ سندن ڪمن ڪارن تي نظر رکڻ جو رجحان آهي. سماج به ڏوهي ماڻهن کي سٺو ناهي سمجھندو، جنهن ڪري ڏوهي سرگرميون گهڻو وقت لڪي ناهن سگھنديون! هتي جي زمين نرم آهي، جنهن ڪري پيرن جا نشان لڪندا ناهن. انهيءَ کانسواءِ پاڻيءَ جو ذريعو رڳو کوهه آهن، جيڪي وسندين ۾ هوندا آهن. جھنگ ۾ لڪندڙ ڏوهارين کي پاڻي ناهي ملندو، ٻيو وري جھنگ ۾ مال ڳوليندڙ ڌنار، مشڪوڪ ماڻهن کي جلد ئي سوگھو ڪري وٺندا آهن. اهي بنيادي سبب آهن، جڏهن ته انهيءَ کانسواءِ ٻيا به کوڙ سبب آهن، جن هن علائقي کي امن جي مثالي آماجگاه بڻائي رکيو آهي“.
”هي علائقو واقعي دلچسپ ۽ حسين آهي!“
ڪجھه دير وڌيڪ ڳالهيون هلنديون رهيون ۽ ان کانپوءِ رات جي ماني کڄي آئي. ٻاجھر جون مانيون، ڪڻڪ جا ڦلڪا، ديسي ڪڪڙ جي ٻوڙ سان گڏ، کنڀين جو ساڳ، مريڙي جو کاٽيو، مکڻ جو وٽو، ماکيءَ جي ننڍڙي بوتل ۽ ڇانهين جون ڀُڳل ڪريون، هوبهو چپس، ڌونئرو، لسي، چڀڙن جي ڀاڄي، ٿري ميهن ۾ٺاهيل چانور، الڳ ٿالهيءَ ۾ منڱن جي ساين ڦرين مان ڪڍيل داڻا.
دلڪش، ماهپاره سان گڏ ماني کائيندو رهيو ۽ ٿري کاڌن متعلق ماهپاره جي سوالن جا جواب به ڏيندو رهيو. مانيءَ مان واندا ٿي ٻاهر آيا ته موسم ۾ ڊرامائي تبديلي اچي چڪي هئي. آسمان صاف هو، ۽ چوڏهينءَ جو چنڊ آسمان تي مرڪي رهيو هو. تازو وٺل برسات کانپوءِ فضا ۾ دل ڇُهندڙ ٿڌاڻ ۽ ڦُنڪي موجود هئي!
تبسم گھران ٻه بسترا کڻي آيو. چونئري ۾ موجود کٽن تي لڳائڻ کانپوءِ، دلڪش سان مخاطب ٿيو: ”هاڻ وڃان ٿو، ڪنهن شيءِ جي ضرورت هجي ته ٻڌايو؟ “
”توهان ڀل وڃو، بس توهان جا ٿورا“
”ڪا ڳالهه ناهي ۽ ها صبح واري چانهه ڪهڙي ٽائيم آڻيان؟“
”ٺيڪ اٺ وڳي ميڊم اٿندي آهي “
”او- ڪي، آئون وڃان ٿو“
تبسم جي وڃڻ کانپوءِ، دلڪش ٻاهريون گيٽ اندريان بند ڪيو ۽ پوءِ اڱڻ تي چهل قدمي ڪندڙ ماهپاره جي ڀرسان اچي بيٺو. ماهپاره آسمان ڏانهن ڏسندي چيو: ”ڪهڙي نه دلبر چانڊوڪي آسمان مان ڇڻي رهي آهي“ دلڪش سندس ”ها ۾ ها“ ملائيندي سوچيو: ”ماهپاره جو بدن به ڪنهن چانڊوڪيءَ کان گھٽ ناهي، پر ڪيڏي نه بدقسمتي آهي جو، اها چري چانڊوڪي اڃان تائين مون لاءِ ممنوع بڻيل آهي“ دلڪش جي دل ۾ چور احساس زور سان چهنڊڙيون پائڻ لڳا. گذريل 29 ڪلاڪن کان ماهپاره هن سان گڏ گڏ هئي. ڪڍئيءَ جي گود کان ڪارونجھر جي ڪور تائين، بارش ۾ پُسڻ، مرڪن ۾ مخمور ٿيڻ، ٽهڪن جي ساگر ۾ ترڻ، هٿ هٿ ۾ ڏيئي هلڻ، ڳالهين جا ڳيرا اڏارڻ ۽ اکين ئي اکين ۾ هڪٻئي تي هجتون هلائڻ باوجود، اڃان تائين دلڪش پاڻ ۾ اهو اعتماد ڪٺو ڪري نه سگھيو هو، جيڪو هيستائين هن کي ڪيترين ئي عورتن جي بدن جا شهر گھمائيندو رهيو هو! هن جيڪو ڪجھه چوڻ چاهيو ٿي، چئي نه پئي سگھيو، جيڪو ڪجھه ڪرڻ چاهيو ٿي، ڪري نه پئي سگھيو. جيڪو ڪجھ ڏسڻ چاهيو ٿي، ڏسي نه پئي سگھيو! شايد ماهپاره هن کي حدن ۾ رکڻ چاهيو هو! انتهائي بيوسيءَ مان هن ماهپاره کان پڇيو “ اندر رکيل کٽ ٻاهر کڻي اچان، جيئن ان تي ويهي، توهان چانڊوڪيءَ مان لطف اندوز ٿي سگھو؟!“
”نه نه، توهان کي تڪليف ٿيندي “
منع باوجود، دلڪش کٽ کڻي آيو ۽ ان کانپوءِ ويڙهيل بسترو لڳائي ماهپاره کي چيائين: ”اچو ويهو“
ماهپاره کٽ تي ويهڻ کانپوءِ، دلڪش کي صلاحيو “توهان بيٺا ڇو آهيو؟ اچو ويهو نه!“
دلڪش سندس ڀرسان اچي ويٺو. هن سوچي سمجھي اهڙو انداز اپنايو، جيئن کٽ تي ويهڻ وقت سندس جسم ماهپاره کي بنهه ويجھو ۽ ڇهندڙ هجي. جيڪڏهن ماهپاره کي اهو سڀ ڪجھ اڻ سيبائيندڙ لڳي، ته به اهو سڀ ڪجھ نادانسته عمل جي خول ۾ ويڙهجي وڃي!
دلڪش جي ويهڻ جي اسٽائيل تي ماهپاره ڪو خاص ردعمل ظاهر نه ڪيو، سواءِ ان جي جو هن ڪجھه پرڀرو سرڪڻ جي ڪوشش ڪئي، پر دلڪش جڏهن ايترو ئي کيس ويجھو ٿيڻ جي ڪوشش ڪئي ته هن پنهنجي ان ڪوشش کي ختم ڪري ڇڏيو. دلڪش پولارن ۾ ڏسندي چيو: ”ڪڏهن خواب حقيقتون ۽ ڪڏهن حقيقتون خوابن جيان لڳنديون آهن. هڪ هفتو اڳ خواب ڏٺو هئم ته چانڊوڪيءَ ۾ وهنجندڙ تاج محل ڏسي رهيو آهيان. تجلا ڏيندڙ سنگ مرمر کي ڇهڻ جي آرزو ۾، اک کلي پيئي هئي. تڏهن سوچيو هئم آئون اهو شخص سيلاني نه آهيان، تاج محل جو سنگ مرمر نه ڪڏهن ڏسي سگھندس ۽ نه ڪڏهن ڇهي سگھندس. پر اڄ تنهنجي پاسي ۾ ويهي سوچيان ٿو، هي لمحا ان خواب کي ڪيترو نه ويجھا آهن!“
”ها برابر، ڪڏهن ڪڏهن حقيقتن تي ڪنهن خواب جي تعبير جو گمان ٿيڻ لڳندو آهي. جيئن مون مهينو کن اڳ خواب ۾ پاڻ کي بيابان ۾ گلاب جي ٻوٽي ڀرسان بيٺل ڏٺو هو. جنهن مان ڪيئي گل ڇني، مون جھول ڀريو هو. ان جي تعبير هوبهو سچ ثابت ٿي رهي آهي“
“ڪيئن؟“
بيابان جي تعبير هن صحرائي علائقي سان واسطو رکي ٿي. جڏهن ته اوهان جا خلوص ۽ ميزبانيون، گلاب جي ٻوٽي سان ڀيٽي سگھجن ٿيون. جڏهن ته هتان جون يادون اهي گل آهن، جن سان مون جھول ڀريو هو!“
”ڇا ته زبردست تعبير سوچي اٿئي! منهنجي خواب جي تعبير ته ٻڌائي!“
”مان تعبيرون ٻڌائيندڙ ڀوپو ته ناهيان! “
”ڀوپن جي مٿي تي سنڱ ناهن هوندا. “
ماهپاره ڪجھه سوچيندي چيو: ”ايئن سمجھه ته تون، جنهن شيءُ کي تاج محل جيترو اهم سمجھين ٿو. ان کي تون ڏسي سگھندين، ڇهي سگھندين!“
”سچ پچ! “
“گھٽ ۾ گھٽ تعبير ته اهوئي ٻڌائي ٿي“
دلڪش ٻهڪندي چيو: ”گذريل ڪيترن ئي ڪلاڪن کان، جنهن مونجھاري مونکي وڪوڙي وڌو هو، تنهنجي ٻڌايل تعبير، مونکي ان جو حل ڪڍي ڏنو آهي. جيڪو فيصلو آئون ڪري نه پئي سگھيس، اهو توهان جي واتان ٿي ويو آهي!“
ماهپاره حيرت مان پڇيو: ”ڇا مطلب؟“
دلڪش وراڻيو: ”مون اک کلڻ کان اڳ تاج محل کي ڇهڻ جي تمنا چپن سان ڪئي هئي، جيڪا ڳالهه اجھو هاڻي سچ ثابت ٿي رهي آهي. دلڪش کيس ڳراٽڙي پائي ڳلن تي چميون هاريندي پڇيو: ”ڇا هي ڳاڙها ڳل، سنگ مرمر جھڙا ناهن. “
ماهپاره دل کي مهٽو ڏيندڙ لهجي ۾ چيو: ”تون عام حالتن ۾ مونسان اهڙي هجت ڪرين ها ته منهنجو ردعمل، تنهنجي توقع کان بنهه مختلف هجي ها پر جيڪو ڪجھه ٿيو آهي ۽ جيڪو ڪجھه ٿي رهيو آهي، اهو عام رواجي نه آهي. مهينو اڳ منهنجو خواب ڏسڻ، هڪ ڌارئين مرد تي اعتبار ڪري وٽس مهمان ٿيڻ، ۽ ڪالهه کان توسان گڏ گھمندي، ڪجھه عجيب عجيب محسوس ڪرڻ، اهو سڀ ڪجھه عام رواجي نه آهي!“
آسمان مان ڇڻندڙ رات راڻي، بستري کي ٿڌو بڻائي رهي هئي، دلڪش ۽ ماهپاره سحرانگيز احساسن سان کينچل ڪري رهيا هئا. چانڊوڪي ۾ تجلا ڏيندڙ ماهپاره جو سنگ مرمر جھڙو بدن، هن جي اڳيان تاج محل جيئن جرڪي رهيو هو. جنهن کي چپن سان ڇهڻ واري خواب جي اڻپوري آرزو پوري ٿي رهي هئي. صحرا جي پراسرار چانڊوڪيءَ ۾، ماهپاره سان ايئن ملڻ جو ايڪشن، هن لاءِ ڄڻ ڪو خواب هو. ڊگھي عرصي کانپوءِ ڪنهن خوشبودار عورت، دلڪش جي بستري کي سينگاريو هو، جنهن ڪري سرور جو سمنڊ، لهرون ۽ ٽُٻيون، ڪجهه به ته عام رواجي نه هو!
”دلڪش تون منهنجي زندگيءَ جو اڻوسرندڙ ڪردار آهين. جيئن تون منفرد آهين، جيئن تنهنجيو ڳالهيون منفرد آهن، تيئن تنهنجي ذات سان لاڳاپيل هر پهلو منفرد آهي!“
”دلڪش خاموش رهيو“
هڪئي وقت دلڪش ۽ ماهپاره جا ٽهڪ، ڀنڀورين جيئن اڏامي، چانڊوڪيءَ ۾ گم ٿي ويا. ماهپاره باٿ روم ۾ گھڙي ويئي. واپس آئي تيستائين دلڪش واندو ٿي کٽ تي اچي ليٽيو هو. ماهپاره به سندس ڀرسان اچي ليٽي، ٻنهين هڪڙي اجرڪ ۾ پاڻ کي لڪائي ڇڏيو، ڇو ته اڌ رات جي ولهه هلڪي سرديءَ جو احساس آڻي رهي هئي!
***

ٿر ۾ ماهپاره جي اها ستين ۽ آخري رات هئي. صبح پنج وڳي، هن کي ڪراچي ويندڙ بس ۾ سوار ٿيڻو هو. مٺيءَ جي شهر جا بلب چمڪي رهيا هئا. ماهپاره ۽ دلڪش ان ڪمري جي ڇت تي موجود هئا، جتي هنن جي پهرين رات گذري هئي. رات جا ٽي ٿي رهيا هئا، هنن هيستائين رات جي هر لمحي کي، زندگيءَ سان ڀرپور انداز ۾، هٿ ملائي موڪلايو هو. باقي صرف ٻه ڪلاڪ رهجي ويا هئا، جنهن کانپوءِ مٺيءَ کان ڪراچيءَ ويندڙ اي سي ڪوچ جو آخري هارن، هن دلبر رفاقت جي پڄاڻيءَ جو اعلان بڻجڻو هو. ماهپاره موبائيل سيٽ ۾ وقت ڏسندي چيو: ”باقي صرف ٻه ڪلاڪ بچيا آهن“
دلڪش سرد آهه ڀريندي وراڻيو: ”اهي ٻه ڪلاڪ به گذري ويندا، پر نه گذري سگھنديون پوپٽن جھڙيون تنهنجيون يادگيريون، جن کي تلخ سوچن جي ڪوريئڙي ڄار مان گذرڻو پوندو! نه گذري سگھندا توکان وڇڙي وڃڻ جي درد جا اهي ڇڪڙا، جن کي ٿر بڻجي پيل دل جي لڪن تان ڊگھا پنڌ ڪرڻا پوندا! “
ماهپاره اداسيءَ مان وراڻيو: ”جاني! مون توسان ملڻ ۾ گھڻي دير ڪري ڇڏي يا تو، يا مورڳو مقدر جي ڪاتب پنهنجي ملڻ جو غلط وقت مقرر ڪيو هو. بهرحال جو ڪجھه به ٿيو آهي، ۽ جيڪو ڪجھه ٿيڻ وڃي رهيو آهي، غلط آهي، حادثاتي آهي ۽ اذيتناڪ آهي. ڪنهن ويل مونکي پڇتاءُ جي پيڙا گھائڻ لڳي ٿي ته مان هتي ڇو آيس؟ جيڪڏهن آيس ته پوءِ توکي ايترو ويجھو اچڻ ڇو ڏنم؟ توکي اهو سڀ ڪجھه اڳواٽ ڇو نه ٻڌايم، جيڪو هيستائين توکان لڪائي رکيو اٿم!“
ماهپاره جي اکين مان لڙڪن جو مينهن وسڻ لڳو. هن ٽٽل ڦٽل لهجي ۾ چيو: ”مونکي معاف ڪجان جاني. . . . . . . . . . جو ڪجھه ٿيو آهي، لاشعوري ۽ اتفاقي ٿيو آهي. . . . . . . تنهنجو فون ڪرڻ، منهنجو هتي اچڻ ۽ ننڍڙين چاهتن جو وڏو ٿي وڃڻ، ڪجھه به سوچيل سمجھيل نه آهي! منهنجي ان خواب جي تعبير آهي، جيڪو مون مهينو کن اڳ ڌٺو هو!“
ماهپاره جي اکين مان لڙڪن جون بوندون برسنديون رهيون. دلڪش پهريان ته کيس وائڙن وانگي حيرت مان ڏسڻ لڳو، پر پوءِ هن پاڻ سنڀاليندي چيو: ”چري خوابن تي ڪهڙو اعتبار! اهي ته اڻپورين خواهشن ۽ مبهم تصورن جا اولڙا هوندا آهن. تون خوابن تي ڪهڙو ڏوهه ڏئين ٿي، ڪڏهن ڪڏهن حقيقتون خوابن جھڙيون مبهم ۽ تجريدي ٿي پونديون آهن!“
ماهپاره لڙڪ اگھندي چيو: ”هاڻ مونکي سڀ ڪجھه ٻڌائڻ گھرجي، جيڪو مون هيستائين توکان لڪايو آهي!“
”تنهنجو پيار ايترو تڪڙو، جن شدتن کي ڇهڻ لڳو آهي، اتي ڪجھه لڪائڻ، ڪجھه ٻڌائڻ، ڪجھه نٽائڻ ۽ ڪجھه ستائڻ، ايترو اهم ناهي رهيو، جيترو توکان جدا ٿيڻ پڄاڻا، ايندڙ راتين جي اڪيلائيءَ جي اڻتڻ!“
ماهپاره روئڻهارڪي لهجي ۾ چيو: ”مون جنهن خواب متعلق توهان کي ٻڌايو هو، ان جي آخري حصي ۾ مون اهو به ڏٺو هو ته گلن جو جھول ڀري واپس وڃڻ کانپوءِ، مونکي احساس ٿيو ته منهنجي دل ان گلاب جي ٻوٽي وٽ وسري ويئي آهي. اها کڻڻ لاءِ آئون جڏهن اتي پهتيس، تڏهن مون پنهنجي دل کي گلاب جي ٽاريءَ تي چنبڙيل ڏٺو، دل کڻڻ جي ڪوشش ڪيم ته گلاب جو ٻوٽو پاڙئون پٽجي آيو. ان جي تعبير سوچيان ٿي ته هانءُ ڦاٽڻ لڳيم ٿو!“
”چري اهو ويرانين ۾ وڏو ٿيل ٻوٽو آئون آهيان. کٽڪو نه ڪر، پاڙان پٽجي پيس ته به اتي ڪو ٻيو ٻوٽو، وڇوڙن جي علامت بڻجي ڦٽي پوندو!“
ماهپاره ٻارن جيئن دلڪش کي چنبڙي پيئي. سڏڪن هاڻي لهجي ۾ چيائين: ”ڪاش تون مونسان ڪجھه عرصو اڳ ملين ها!“
”ڪجھه خبر هجي ها، ڪجھه حالتون اهڙيون هجن ها، ڪجھه تون دير نه ڪرين ها، ڪجھه آئون تڪڙ ڪريان ها، ۽ ڪجھه مقدر ساٿ ڏيئي ها، ته ڪجھه عرصو اڳ اڳ ملون، ها پر ڪجھه نه ڪجھه آهي، جيڪو ٿيڻ نه گھرجي ها، پر ڪجهه ٿي پيو آهي! “
”تون لفظن سان کيڏڻ لڳو آهين پر مان درد جي دلدل ۾ ڦاسي پيئي آهيان“
”ننڍپڻ ۾ جڏهن به اداس ٿيندو هئس ته بلورن سان کيڏي پنهنجو پاڻ کي وندرائيندو هئس. پر اڄ جڏهن بلور ناهن رهيا، ته لفظن سان کيڏڻ جي ڪوشش ڪري رهيو آهيان! پنهنجو پاڻ کي فريب ڏيئي رهيو آهيان!“
”فريب ته مون پنهنجو پاڻ کي ڏنو آهي جاني! توکان ڪجھه لڪائڻ يقينن فريب آهي، پر هيستائين توسان جيڪو ڪجھه لڪايو اٿم، اهو ان ڪري جو جيئن تون کلندي کلندي مليو هئين، ايئن توکي مرڪندي مرڪندي ڏسڻ چاهيو اٿم، ۽ ايئن ئي توکان مرڪندي مرڪندي وڇڙڻ چاهيان ٿي!“
“ان لاءِ بهتر آهي ته تون مونکي سڀ ڪجھه ٻڌائي ڇڏ! حالتن جا حادثا، مون لاءِ نوان ناهن. درد جي پالوٽ مون پهريون دفعو ناهي ڏٺي. حيرت انگيز حقيقتن کان آشنائي رڳو، اڄڪلهه جي ڳالهه ناهي. غير متوقع گمانن ۽ اوچتن وڇوڙن سان دوستي بنهه پراڻي رهي آهي!“
ماهپاره پيشانيءَ تي مڙي آيل وارن کي جانئيتو ڪندي، ڪجھه چوڻ چاهيو، پر چئي نه سگھي. ڄڻ نڙيءَ ۾ هڏي اٽڪي پيئي هيئس. هن ڳيت ڏيئي وري ڳالهايو: ”توهان هيستائين مونکي پنهنجي معاشقن، شادي ۽ طلاق متعلق گھڻو ڪجھه ٻڌايو آهي، اهائي تنهجي اعليٰ ظرفي آهي، پر مون وقتي طور ئي سهي، جو ڪجھه توکان لڪايو آهي، اهو ضرور ٻڌائينديس، ڇو ته توکان لڪائي سڄي ڄمار، ضمير جو بار مونکان نه کڄندو!“
“آخر اهڙو ڇا آهي، جيڪو تو مونکان لڪايو آهي!“
”بس اهو ئي ته. . . . . . . . . . . . . . . “. هوءَ جملو پورو ڪري نه سگھي. ٿڌو ساهه کڻي اکيون جھڪائيندي چيائين: ”منهنجي مڱڻي ٿيل آهي، هن مهيني، پنجويهين تاريخ تي منهنجي شادي ٿيڻي آهي!“ هن ڪجھه لمحن لاءِ دلڪش جي چهري جو جائزو ورتو، پر دلڪش ڪو به ردعمل ظاهر نه ڪيو. آخري پهر جي ٿڪل چنڊ کي ڏسندو رهيو. ماهپاره چيو: ”شاديءَ کانپوءِ، مان فرحاد علي سان گڏ آمريڪا هلي وينديئس. ٽيليفون تي تنهنجيون ڳالهيون، تنهنجو SMS ۽ مختلف علائقا گھمڻ وارو منهنجو شاعراڻو شوق، مونکي هيڏانهن گھيلي آيو. غير مرد تي ايئن اعتبار ڪري نٿو سگھجي، پر الاءِ ڇو مونکي تنهنجين ڳالهين مان اڻڏٺي پڪ ٿي پيئي هئي ته، تون ڪنهن سان به ويسا گھاتي ڪري نه سگهندين. ڪنهن کي به دوکو ڏيئي نه سگھندين. منهنجي ان اندازي جي تصديق تڏهن ٿي، جڏهن روبرو توکي ڏٺم. ڇو ته تنهنجين اکين ۾ رهزني، غرور ۽ وحشت بدران سچائي، سادگي ۽ معصوميت نظر اچي رهي هئي! پر پهرين رات، هن ئي ڪمري جي دريءَ وٽ جڏهن پاڻ بارش ڏسي رهيا هئاسين، تڏهن مون تنهنجين اکين ۾ عجيب تبديليءَ ڏٺي هئي. تڏهن توکان ڏور هٽي ويئي هيس، پر جلد ئي سڀ ڪجھه نارمل ٿي پيو. ان وقت تون مونکي ويجھو ٿيڻ جي ڪوشش ڪرين ها، ته شايد منهنجي مزاحمت تنهنجي توقع کان وڌيڪ شديد هجي ها. پر تنهنجي ٽائمنگ غضب جي هئي. تون پنهنجن لفظن ۽ رؤين سان پير پير ۾ ڏيئي، دل جي دروازي منجھان، مون ۾ داخل ٿيندو رهيو آهين. تو پنهنجي خواب جي مونکان تعبير پڇي، ڳالهين جي ڳهر مان مونکان اهو ڪجھه چورايو، جيڪو تو چوڻ چاهيو ٿي! مون توکي حدن ۾ رکيو ٿي پر تون وجود جا تالا ٽوڙي مون ۾ گھڙي وئين! دنيا جي خطرناڪ ترين عورت به توسان پڄي نه سگھندي!“
دلڪش خاموش ويٺو رهيو، ماهپاره کيس ڳل تي ٿٻڪي هنئين، ايئن ڄڻ چڪاسي رهي هئي ته، هُو ماڻهو هو يا پٿر جي مورتي! ماهپاره وري ڳالهايو: ”مان توسان فون تي رابطي ۾ رهنديس. تون مونکي پنهنجو بينڪ اڪائونٽ نمبر ڏيئي ڇڏ. مان توکي تنهنجين ضرورتن جيتري رقم اماڻيدي رهنديس!“
دلڪش کان ڇرڪ نڪري ويو: ”تو به منهنجي قيمت غلط ڪّٿي آهي ماهپاره!!“ هن ماهپاره جي اکين ۾ ڏسندي چيو: ”پنهنجي زندگيءَ جي چوپڻيءَ مان منهنجو کاتو ختم ڪرڻ کانپوءِ، منهنجو بينڪ اڪائونٽ نمبر وٺي ڇا ڪندئين!؟ جتي تاج محل جھڙا ماڻهو ملي وري وڃائي وڃن، اتي چند ٽڪن جي بيک ڀلا ڪير گھرندو؟!“
ماهپاره ضبط ڪري نه سگھي، اوڇنگار ڏيئي روئڻ لڳي. دلڪش پريشانيءَ مان کيس ماٺ ڪرائڻ جي ڪوشش ڪئي. هن کي الڪو ٿيو ته آسپاس جي گھرن ۾ روئندڙ عورت جو آواز پهتو ته ڇا سوچيندا!
ماهپاره سامت ۾ آئي ته چيائين: ”مونکي ايئن ميارن سان نه مار جاني! لفظن سان قتل ڪيل ماڻهن جا روح به مري ويندا آهن! تون منهنجي وفا کي آزمائڻ چاهين ٿو ته، مان توکي پنهنجي زندگيءَ جو فيصلو ڪرڻ جو حق ڏيان ٿي. تون وس وارو آهين. چاهين ته توسان سڄي زندگي گڏ گذارڻ لاءِ تيار آهيان، مونکي صرف پنهنجن پوئين رشتن تان دستبردار ٿيڻو پوندو ۽ اڳوڻي زندگيءَ جي طرز عمل کي وسارڻو پوندو. مان تنهنجي خاطر ان لاءِ به تيار آهيان. ٻيو آپشن اهو آهي ته وفا جو يقين ڏيارڻ لاءِ، تنهنجين اکين اڳيان، پنهنجي زندگيءَ جو انت آڻڻ لاءِ به تيار آهيان. فيصلو توکي ڪرڻو آهي. جلدي ڪريو، توهانکي اڌ ڪلاڪ جي مهلت آهي!“
دلڪش سوچن جي ڌنڌ ۾ وڃائجڻ لڳو. خيالن جي ڊگهي لانگ مارچ کانپوءِ، هن چيو: ”آئون پنهنجي پيار جو پکي، شاديءَ جي پنڃري ۾ قابو نه ڪندس. آئون ڪچڙين چاهتن جي انبڙين کي، وڇوڙن جي لامن تي لڏندي، لمندي ۽ پچندي ڏسڻ چاهيان ٿو! ماهپاره تون ڀل هلي وڃ، آئون توکان ڌار جيئڻ جي ڪوشش ڪندس. “
”ڏس سوچي وٺ“
”بس اهو ئي منهنجو فيصلو آهي“
خاموشيءَ جي ڊگھي پنڇڻ کانپوءِ، دلڪش موبائيل فون ۾ وقت ڏسندي چيو: ”هاڻ هل ته هلون، توهانجو سامان بريف ڪيس ۾ وجھون!“
ٻئي ڄڻا سيڙهي لهي هيٺ آيا، سامان بريف ڪيس ۾ وجھڻ کانپوءِ، دلڪش پنهنجي ٿيلهيءَ مان ٿر جي هٿرادو هنر مان ٺاهيل ڪجھه شيون ٻاهر ڪڍيون. هڪ رڍن جي اُن مان ٺهيل رنگ برنگي لوئي هئي ٻيو ٿري ڀرت جو نادر نمونو ٽڪن ۽ ٽؤنرن وارو گج، ٽيون هڪ اهڙو پرس، جنهن مٿان آرٽ جي دنيا جي انوکي ڪردار سنهين سئيءَ سان ڀرت ڀريل هو. جڏهن ته چوٿون آئٽم هٿرادو هوا هڻڻ جو قديم اوزار واءُ هڻڻي هئي، جنهن مٿي ڀرت سان مور جي پکن جون ٽڪليون، شاهڪار ڊزائين سان جڙيل هيون. دلڪش اهي شيون ماهپاره کي ڏيندي چيو: ”منهنجي طرفان ناچيز تحفا قبول ڪجان! جڏهن آئون نه هوندس، تڏهن هي حقير سوکڙيون، ٿي سگھي ٿو توکي منهنجي ياد ڏيارين!“
ماهپاره جي اکين ۾ لڙڪ ڦُٽي آيا، بيحد ڏکاري ۽ التجا آميز لهجي ۾ چوڻ لڳي: ”چيم نه! مونکي لفظن سان قتل نه ڪر!“
دلڪش خاموشيءَ سان سامان بريف ڪيس ۾ وجھڻ لاءِ ماهپاره جي مدد ڪئي ۽ ڪمري ۾ لڳل گھڙيال ۾ وقت ڏٺو، ساڍا چار ٿي چڪا هئا. دلڪش بريف ڪيس کڻندي چيو: ”ٽرمينل تائين پيادل هلنداسين، وقت کي ڏانوڻ ڏيئي، جدائيءَ کي ٽارڻ جي خود فريبيءَ ۾، پاڻ کي وندرائڻ جي ڪوشش ڪريون ٿا!“
گيٽ جو تالو بند ڪري، پڪي روڊ تي هلڻ لڳا. قدم ڳرا، چپ خاموش، اکين ۾ لڙڪ لڪائڻ جي ڪوشش ۽ اندر ۾ آنڌ مانڌ!
بس ٽرمينل تي پهتا ته اي سي ڪوچ لڳي بيٺي هئي. دلڪش بريف ڪيس ڪوچ ۾ رکي، ماهپاره لاءِ سيٽ والاري، هيٺ لهي آيو. ماهپاره کي چيائين: ”ڀر واري هوٽل تان گرم گرم چانهه پيئڻ جيترو وقت اڃان باقي آهي. ڇا تون موڪلاڻيءَ جي پلن جو زهر، چانهه جي سرڪن سان ڳڙڪائڻ ۾، منهنجي مدد نه ڪندئين!؟“
ماهپاره روئڻهارڪي نهار سان ايئن ڏٺو، ڄڻ چوندي هجي: ”بس بس وڌيڪ نه ڳالهائي، مان ضبط ڪري نه سگھنديس، هنجھون هاري روئي پونديس!“
هوٽل تي رکيل ڪرسين تي آمهون سامهون ويهي، چانهه جا سرڪ ڀريندي، اکين ۾ اکيون ملائي نه پئي سگھيا. آسپاس ويٺل ماڻهن کي، ڪنهن عورت جو ايئن هوٽل تي ويهڻ عجيب لڳي رهيو هو. ماهپاره چيو: ”جاني، تنهنجو ڇا خيال آهي ته آئون واپس وڃي توکي وساري ڇڏينديئس؟“
”ڪجھه به چئي نٿو سگھجي!“
“چريا! تون دل جي جنهن گوشي ۾ موجود آهين، اوستائين اڃا ڪير به ناهي پهتو!“
”اڃان تائين، واري دعوا ته درست آهي، پر ڪيئن چئجي ته اهو دل جي رستي جو آخري ڇيڙو آهي، ممڪن آهي ايندڙ وقت ۾ اتان کان ڪو ٻيو رستو نڪري پوي!“
”محبت، انڊرگرائونڊ جوڙيل محل ۾ رکيل ڪو دفينو ته ناهي، جو ان تائين پهچڻ لاءِ هڪ گھٽيءَ کان، ٻي گھٽيءَ تائين رڪاوٽون، رستا ۽ سيڙهيون هونديون!“
”محبت دفينو ڀل نه هجي، پر محبت قديم دؤر جي وڻجھارن طرفان چمڙي ۽ ڪپڙي جي ڪيترن ئي تهن ۾ ويڙهيل کٿوريءَ جھڙي ضرور آهي، جنهن جي خوشبو جو اثر، جيئن جيئن ور کولبا، تيئن تيئن وڌندو رهندو. پر هڪ سطح اهڙي به ايندي آهي، جڏهن ان خوشبوءُ جو ڇيڙو ٿي پوندو آهي. اهائي ان جي انتهائي سطح هوندي آهي. “
”ڇا انسان ننڍڙيون ننڍڙيون چاهتون ڪندي ڪندي، جڏهن انتهائي محبت تي پهچندو آهي، تنهن کانپوءِ ننڍڙيون چاهتون ڪرڻ جي قابل ناهي رهندو؟!“
“محبت جيتري شديد هوندي ردعمل به اوترو ئي شديد هوندو. شديد محبت کانپوءِ انسان روحاني طور يا ته پوڙهو ٿي پوندو آهي، يا بتال ٿي پوندوآهي يا مورڳو مري ويندو آهي!“
ماهپاره محسوس ڪيو ته آسپاس موجود ماڻهو، سندن ڳالهين ۾ دلچسپي وٺي رهيا هئا. هڪ شخص پنهنجي رٻڙي ڪرسي اڳتي سوريندي، پنهنجي معلومات جي نمائش ڪئي. ”عشق ۽ مشق لڪيا ناهن رهندا. “
ماهپاره ناگوار نگاهن سان، ڏانهنس نهاريو.
ٻئي ڪرسي تان هڪ ڳوٺاڻو جھونو اٿيو ۽ ماهپاره جي ڀرسان اچي بيٺو. ماهپاره جي مٿي تي هٿ رکندي پڇيائين: ”ڌيءَ تون ڪير آهين؟“
ماهپاره بيوسيءَ مان دلڪش ڏانهن نهاريو، دلڪش وراڻيو: ”اهوئي ته ٿري زندگيءَ جو حُسن آهي!“
اي سي ڪوچ جي ڪنڊيڪٽر ڪوچ رواني ٿيڻ جو هوڪو ڏنو. مسافر تڪڙا تڪڙا ڪوچ ڏانهن روانا ٿيا.
ماهپاره سيٽ تي ويهڻ کانپوءِ، پاسي وارو پردو هٽائي ڇڏيو. ڪوچ رڙهڻ لڳي، ماهپاره دلڪش جي اکين ۾ اکيون اٽڪائي، چپ چوريا، شايد ڪجھه چئي رهي هئي. دلڪش به ڪوچ سان گڏ وکون وڌائيندي ڪجھه چيو، پر اندريون آواز اندر رهجي ويو، ٻاهريون آواز ٻاهر رهجي ويو. وچان سائونڊ پروف سفيد شيشو موجود هو. پر چهري جا تاثرات آواز کان وڌيڪ سگھارا هئا، جن تي وڇوڙي جو نظم لکجي رهيو هو. ڊرائيور گيئر بدلايو دلڪش پويان رهجي ويو، ڪوچ اڳتي نڪري ويئي.

چرپڻ ۽ پڇاڙي

دلڪش پنهنجي ڪمري ۾، ڪنهن گھري سوچ ۾، غوطا کائي رهيو هو. ماهپاره هن کي فون تي رابطو رکڻ جي تاڪيد ڪئي هئي. پر هن ڳوٺ اچڻ کانپوءِ موبائيل سيٽ بند ڪري پيتيءَ ۾ رکي ڇڏيو هو. ماهپاره جي وڇوڙي کانپوءِ، ساحلن تان اُس چورائيندڙ ڇوڪرين جھڙا چنچل احساس، هن جي زندگيءَ مان هليا ويا هئا. اداسين جي هجوم مان رستو ڳوليندڙ سوچن، هن کي بيحد حساس بڻائي ڇڏيو هو. ڪڏهن ڪڏهن هن کي پنهنجي ڌيءَ برکا عرف چانڊوڪيءَ جي ياد ستائڻ لڳندي هئي!
اها جنوريءَ جي سرد شام هئي. اتر جون هٺيليون هوائون، سردي پکيڙي رهيون هيون. تڏهن دلڪش جو پاڙيسري ڇوڪرو ڊوڙندو آيو. جنهن جي گھر ۾ انٽينا لڳل وائيرس فون رکيل هو. هن توائي لهجي ۾ چيو: ”ماما دلڪش، ياسمين ماسيءَ جو فون آيو آهي، چيائين برکا سخت بيمار آهي، مارئي ميڊيڪل سينٽر جو روم نمبر 8 آهي، دلڪش کي چئو ته ڏسڻ اچي!“
دلڪش جو ذهن زلزلي جي آماجگاه ٿي پيو. هن جا خيال ٿريشر ۾ صاف ٿيندڙ ڪڻڪ جي ڪکن پنن جيئن وکرڻ لڳا. بدحواسي ۽ بيخياليءَ جي وهڪري ۾، هو کٽ تان اٿي بيٺو ”مارئي ميڊيڪل سينٽر. . . . . . . . روم نمبر 8. منهنجي برکا، منهنجي چانڊوڪي! هاءِ گھوڙا هو منهنجي ڌيءَ کي ماري ڇڏيندا. هو ڏسو قاتل ڊاڪٽر. . . . . ! هوءَ اڇي ائپران واري نرس. . . . . . . !!؟“ دلڪش رڙيون ڪندو، ساڳي جملا ورجائيندو، اڱڻ تي ڊوڙڻ لڳو.
گھر ڀاتين توڻي پاڙيسرين جو هجوم گڏ ٿي ويو. هرڪو دلڪش جي بدليل ذهني حالت تي، حيرت ۽ مايوسيءَ ۾ وچڙڻ لڳو. ڪو جِن ڀوت جو اثر هجڻ جو انومان لڳائڻ لڳو ته، ڪو وري دماغي ڪل ٿڙڻ جا اندازا لڳائڻ ۾ محو هو. ڪٿي ڪٿي ڪارو جادو ۽ ويرمٺ هڻڻ جا چؤپول ٿي رهيا هئا، ته ڪٿي وري اوچتي صدمي ۾ ذهني حالت بگڙڻ جون ڳالهيون به هلي رهيون هيون، پر پويون ڳالهيون اٽي ۾ لوڻ برابر اقليت ۾ هيون!
دلڪش کي وڏي مشڪل سان سنڀالڻو پئجي رهيو هو. ڪنهن ڪنهن ويل هو جنوني انداز ۾”چانڊوڪي چانڊوڪي“ چئي ڀڄڻ جي ڪوشش ڪندو هو ته ڪنهن ويل ”منهنجي ڌيءَ کي ماري ڇڏيندا“ چئي مشتعل ٿي پوندو هو. اسلام ڪوٽ جي ڊاڪٽرن، هن کي ننڊ جون گوريون ۽ دماغ کي قوت پهچائيندڙ دوا تجويز ڪئي پر اهو علاج به ڪارگر ثابت ٿي نه سگھيو. ڪجھه ڏينهن لاڳيتي ڳهر ۾ رهڻ کانپوءِ، هن جي ذهني حالت بهتر ٿي نه سگھي. هو پهرن جا پهر، يا ته خاموش رهندو هو يا پنهنجي منهن اُبتيون سُبتيون ڳالهيون ڪندو هو.
تبسم پنهنجي ڀاءُ جي علاج لاءِ، ڪيترن ئي ڊاڪٽرن جي اسپتالن جا پنڌ ڪيا. دماغ ۽ نفسيات جي ماهر ڊاڪٽرن کان علاج ڪرايو، پر ڪو به فرق اڳيان اچي نه سگھيو!
مريض جي هڪ ڳالهه نفسياتي ڊاڪٽرن کي منجھائي ڇڏيو هو. هو ڪڏهن به مخاطب ڪندڙ جي ڪنهن به ڳالهه جو جواب نه ڏيندو هو. جڏهن به هن سان ڳالهائبو هو، هو چپ ٿي پوندو هو. اهڙو جھڙي ڀت! هن ڪڏهن به ڪنهن جي ڪنهن ڳالهه جو جواب نه ڏنو، سواءِ حيدرآباد ۾ سائڪلاجسٽ مهرالنساءِ جي ڪلينڪ تي، جتي هن وڏي مٿاڪُٽ کانپوءِ چند سوالن جي جواب ۾ مجھول، بي ربط ۽ اڍنگا جملا ڳالهايا هئا.
ڊاڪٽر مهرالنساءِ چئي رهي هئي: ”توهانکي پنهنجي ڌيءَ چانڊوڪيءَ سان ڏاڍو پيار آهي. توهان هن کي ڪيترو پڙهايو آهي؟“
”هن کي اسگمنڊ فرائيڊ جي تحليل نفسيءَ واري سڄي ٿيوري ياد آهي، تنهنجو سُنهن برزبان ياد. . . . . . . . !“
ڊاڪٽر مهرالنساءِ مرڪندي چيو: “ ڏاڍو سٺو، توهان ڏاڍا ڀلا ماڻهو آهيو، ڀلا اهو ٻڌايو چانڊوڪي ڪٿي آهي؟ ”
”چنڊ مان ڇڻي رهي آهي، مريخ تي وڻ پوکڻ جي تمنا کي ڏند ناهن هوندا. . . . . کيري هاها. . ٽهڪ. . . ! ماڻهن کي ملندڙ حالتون مختلف هونديون آهن، جينياتي اثر مختلف هوندا آهن ۽ عقيدا به، پر پوءِ به سزا جو قانون سڀني لاءِ ساڳيو ڇو آهي ؟، ڊاڪٽر ٻڌايو ايئن ڇو آهي. . . . ؟“
ڊاڪٽر مهرالنساءِ ڌيرج سان وراڻيو: ”اها ڳالهه علمي ۽ وزندار آهي، پاڻ ان موضوع تي پوءِ ڳالهائينداسين. “
”ڳوٺ ۾ منهنجي ٻڪري پاڻي پيئڻ لاءِ کوهه تي وڃڻ، برسات کان بچڻ ۽ ڌڻي سڃاڻڻ سميت پاڻ سان لاڳاپيل چند ڳالهيون ته سمجھي سگھي ٿي، پر اهو سمجھي هرگذ نه سگھندي ته آئون سندس ڌڻي هينئر ڪٿي ۽ ڇو موجود آهيان؟ ايئن ئي انسان ڪيتري به ترقي ڪري، ڪائناتن جا راز پروڙي نه سگھندو، ڇو ته ان جي دماغ ۾ اها گنجائش ئي ناهي!، سائنس ته بليڪ هول جي اندر به جهاتي پائي نٿي سگهي، سا بگ بينگ کان اڳتي ڏسي ڪيئن سگهندي!؟. . . . . . . . . . . . . . . . جديد طرز زندگي ۽ ٽيڪنڪ جي استعمال، انسان کان علم جون باطني گهرايون ڦري ورتيون آهن، انسان ظاهري هنر جي افراتفريءَ ۾، غيرسنجيدگيءَ طرف وڌي رهيو آهي، تڏهن ئي ته هاڻ موسيقي به ٻڌڻ بدران ڏسڻ جي شيءِ ٿي پيئي آهي“
ڊاڪٽر مهرالنساءِ، پهرين ته حيرت مان دلڪش ڏانهن نهاريو ۽ پوءِ سندس چهري تي پنهنجي ڪاميابيءَ جا تاثرات اڀرڻ لڳا. هن ڳالهه جاري رکندي چيو: ”توهان بنهه ذهين ۽ ڄاڻو انسان آهيو، ملازمت ڇو نٿا ڪريو. . . . . . ؟“
”ڊاڪٽر صاحبه اسان جي ڳوٺ ۾ ٽٽل تارن جي برسات وٺي هئي، تڏهن ماهپاره امريڪا هلي ويئي هئي؟“
“ماهپاره ڪير آهي؟ “
“هوءَ پيرا شوٽ ذريعي ساحل تي لٿل آخري مسافر هئي. “
ڊاڪٽر مهرالنساءِ دلچسپي وٺندي پڇيو:
”هوءَ ڪٿي آهي “
”ڪولمبس وڏو ظالم شخص هو. . . . . . !“
”توهان سان ماهپاره جو ڪهڙو رشتو آهي؟“
”ڳوٺ کي باهه، ڪاٺين مان ٻارن جي ڪڍيل آگيئي مان لڳي. . . . . . . . . ماڻهو مور جھلي، پڃرن ۾ وجھي. فيڪرين جو بارود ٺاهيندا آهن. “
“عورت جي حقيقي عمر ته بستري تي معلوم ٿيندي آهي. . . !“
ان کانپوءِ ڊاڪٽر مهرالنساءِ گهڻي ڪوشش ڪئي، پر هو خاموس ٿي ويو. ڊاڪٽر مهرالنساءِ تبسم کي هدايت ڪئي ته، هوءَ هاڻ هر روز مريض سان ملاقات ڪندي. تبسم ٻن هفتن تائين مريض کي ڊاڪٽر مهرالنساءِ جي علاج هيٺ رکيو پر هن جيئن ماٺ جو روزو، رکيو ته وري نه ٽوڙيو!
ڊاڪٽرن جي علاج کان نااميد ٿيڻ پڄاڻا، تبسم لوڪ وارن جي چوڻ تي لڳي، عاملن، ۽ پيرن، مرشدن جا در به ڀيٽيا، پر مريض صحتياب ٿي نه سگھيو. البته انهيءَ دوران تبسم جو بنهه گھڻو سرمايو ضايع ٿيندو رهيو! انهيءَ کانسواءِ عاملن طرفان اهو به ٻڌايو ويو ته ڳوٺ ۽ برادريءَ جي ڪجھه ماڻهن طرفان دلڪش تي ڪارو جادو ڪيو ويو آهي. پر تبسم جيئن ته پاڻ پڙهيل لکيل ۽ دلڪش جي صحبت ۾ رهيل هو، تنهن ڪري عاملن جي انهن ڳالهين تي ڌيان نه ڏنو ويو. هن کي خبر هئي ته انهن عاملن ڪيتريون ئي برادريون ۽ راڄ ويڙهائي ڇڏيا. انهيءَ ڪري هن ان فتني تي ڌيان نه ڏنو. پر ايئن ڪرڻ سان کيس پنهنجن ئي رشتيدارن جي ناراضگيءَ ۽ مهڻن کي منهن به ڏيڻو پئجي رهيو هو! جنن ڀوتن کي روڪڻ لاءِ پيرن مرشدن جا ڏنل ڌاڳا، دلڪش جلد ئي ٽوڙي موڙي اڇلي ڇڏيندو هو، ۽ پوءِ ڀڻڪندو:
“انسان جو عقيدو ايترو ئي ڪمزور آهي، جيترو هي ڌاڳا“
ڏينهن لنگهيا هئا، گونگو زمانو گذريو هو. تبسم ۽ ٻين گھر ڀاتين کي، دلڪش جي صحت، صفائيءَ ۽ سار سنڀال ۾ گھڻي مشڪل پيش اچي رهي هئي. پر ان هوندي به هنن دلڪش تي خاص ڌيان ڌريو هو.
اها خزان جي زرد منجھند ويل هئي. جيپ جو آواز ٻڌي، تبسم ٻاهر نڪري آيو. جيپ مان ياسمين سان گڏ برکا لٿي هئي، جنهن کي دلڪش اڪثر چانڊوڪي چوندو هو. هوءَ ڪيترو نه وڏي ٿي وئي هئي، تبسم کي پنهنجين اکين تي اعتبار نه پئي آيو. هن ۾ دلڪش جا نقش ڪيترا نه چٽيءَ طرح موجود هئا. ياسمين تبسم سان اکيون ملائي نه پئي سگھي، پر تبسم جي پرخلوص ۽ بااحترام انداز کانپوءِ، هن ۾ اعتماد موٽي آيو. برکا سان مخاطب ٿي چيائين: ”هي آهي تنهنجو چاچو تبسم. “ ۽ پوءِ، تبسم کان پڇيائين: ”توهان پنهنجي ڀائيٽي سڃاتي؟“ تبسم وراڻيو: ”مون گاڏيءَ مان لهندي ئي کيس سڃاتو، هوبهو دلڪش جا نقش، چپ، اکيون ۽ نڪ، هوبهو!“
ياسمين ڪنڊن جي گرهه جھڙو جملو ڳالهايو: ”دلڪش جي ناچاڪيءَ متعلق ٻڌو هئم، هينئر ڪٿي آهن؟“
تبسم دلڪش جي ڪمري ڏانهن ويندي چيو: “هيڏانهن اچو “
ياسمين ۽ برکا ڪمري ۾ پهتيون ته دلڪش پنهنجي ڌن ۾ گم سُم ويٺو هو. دلڪش کي ڏسڻ کانپوءِ ياسمين جي اکين مان لڙڪ ڦٽي آيا. هن دلڪش سان ڳالهائڻ جي بنهه گھڻي ڪوشش ڪئي، پر هو خاموشيءَ جي ٽٻيءَ ۾ ٻڏل رهيو.
”هي ڏس برکا، تنهنجي چانڊوڪي، تنهنجي ڌيءَ توکي ڏسڻ آئي آهي!. آئون آهيان ياسمين، ڪنهن وقت جو تنهنجو پيار، تنهنجي زال!“
انهن جملن جو دلڪش تي ڪو به اثر نه ٿيو. هو رکي رکي دروازي کان ٻاهر ڏسڻ جي ڪوشش ڪندو رهيو، ايئن ڄڻ کيس ڪنهنجو انتظار هو!
ياسمين، برکا کي ڪن ۾ چيو ”تون چئو مان آهيان چانڊوڪي“
برکا جذباتي لهجي ۾ چيو “پپا مان برکا آهيان، تنهنجي ڌيءَ چانڊوڪي!“
اوچتو دلڪش اٿي بيٺو. ٻاهر ڊوڙ پائيندي چيائين: “اڙي گھوڙا منهنجي ڌيءَ چانڊوڪيءَ کي ماري ڇڏيندا هو ڏسو قاتل ڊاڪٽر!“
ياسمين، تبسم ۽ ٻيا، هٿ مليندا ئي رهجي ويا. دلڪش انتهائي تيزيءَ سان ڳوٺاڻي کوهه ڏانهن ڊوڙ پاتي. تبسم گھٽيءَ تائين آيو، تيستائين دلڪش کوهه کي ويجھو پهچي چڪو هو. تبسم رڙ ڪندي چيو: “متان دلڪش متان!“ دلڪش کوهه جي منهن تائين پهچي ويو. تبسم کوهه جي آسپاس حسرت سان نهاريو، جيئن ڀرسان بيٺل ڪو ماڻهو هجي ته کيس اشارن سان چوي ته هو دلڪش کي جھلي وٺي، پر آسپاس ڪوبه موجود نه هو. تبسم ۽ کوهه وچان 200 فٽن جو فاصلو موجود هو. تنهن ڪري فيصلائتن لمحن ۾ تبسم جي دلڪش تائين پهچ ناممڪن هئي! دلڪش کوهه جي منهن تي پهچي، کن پل لاءِ ترسي آسپاس نهاريو. تبسم وري ساڳيو هوڪو ورجايو”متان دلڪش متان!“
پر ٻئي لمحي سڀني ڏسندڙن کان دانهن نڪري ويئي. دلڪش 150 فوٽ اونهين، پنج فوٽ ويڪري ۽ پڪين اٽن سان ٺهيل کوهه ۾ ٽپو ڏيئي ڇڏيو. دلڪش جي موت جي پڪ ٿي پيئي، رشتيدارن ۾ روڄ راڙو پئجي ويو.
ڪيئي ڳوٺاڻا کوهه تي گڏ ٿي ويا. ڳوٺ ۾ لڳل اڪيلي PTCL وائرليس فون وسيلي قانوني تقاضائن موجب حد جي پوليس کي اطلاع ڏنو ويو. کوهه تي موجود هر ماڻهوءَ جي اک آلي هئي. سڀني کان وڌيڪ ڏکوئيندڙ منظر، برکا جا سڏڪا ۽ آلاپ هئا!
اوچتو کوهه مان پاڻيءَ جي ڦڙ ڦڙاهٽ جو مبهم آواز ٻڌڻ ۾ آيو. ڪن ماڻهن آواز جي گواهي ڏني، ڪن وري ان ڳالهه تي ڪو ڌيان نه ڌريو. چند لمحن جي خاموشيءَ کانپوءِ ساڳي نوعيت جو آواز وري ٻڌڻ ۾ آيو. تڏهن تبسم سڀني کي خاموش ٿيڻ جي گذارش ڪندي چيو. ”کوهه ۾ ڪرندڙ ماڻهن ۾ پنجانوي سيڪڙو ماڻهو حياتي وڃائي ويهندا آهن. پر پنج سيڪڙو اهي امڪان به موجود آهن ته، ڪي ماڻهو صحيح سلامت يا معمولي چوٽ کائي ٻاهر نڪري اچن. پر انهيءَ جو دارومدار ان ڳالهه تي آهي ته مٿان ڪرندڙ ماڻهو وچ ۾ ڪٿي پاسي تي ٽڪرائجڻ بدران سڌي سنوت ۾ پاتال منجھه 2 کان اڍائي فوٽ پاڻيءَ منجھه لڳي!“
اتي موجود سڀني ماڻهن ۾ دلچسپي ۽ تجسس جا تاثرات پيدا ٿي پيا. تبسم کيسي منجھان ننڍڙو آئينو ڪڍي، ٽپهريءَ جي سج ۽ کوهه جي سنوت ۾ آڻي، ان جو اولڙو پاتال جي پاڻيءَ تي هڻندي، اندر ڏسڻ جي ڪوشش ڪئي. کوهه جي اوندهه سان وڙهندڙ اولڙي جي ڪرڻن ۾، هن کي انساني پاڇولو نظر اچڻ لڳو. جنهن جي چرپر هن کي پراميد بڻائي ڇڏيو. تبسم وڏي آواز سان سڏ ڪيو : ”دلڪش! او دلڪش! ادا دليا! “ ٻئي لمحي تبسم جي جملي جو پڙاڏو گونجيو
“دلڪش اودلڪش، او دليا!“
پر چند ساعتن ۾ ئي کوهه مان آواز آيو “ادا تبسم آئون اڃان جيئرو آهيان. “
کوهه کي ويجھو بيٺلن کان ڇرڪ نڪري ويو. تبسم گدگد ٿيندي، کوهه تي جھڪندي چيو: “دلڪش يار تون چڱو ڀلو ته آهين نه!؟“
“صفا چڱو ڀلو! صفا ٺيڪ ٺاڪ!“
”اڙي يار دليا! تون ننڍپڻ ۾ مونسان لڪ لڪوٽيون ۽ ڀوڳ ڪندو هئين. اڃان به اهي شرارتون نٿو ڇڏين. يار دليا! کيٽا ڇڏ، آئون پوڙهو ٿي چڪو آهيان!“
“مون توکي ڏاڍو پريشان ڪيو آهي ادا “
”ڏس دليا! تڪڙو جذباتي ٿي پئين! بهرحال هاڻ ٻڌ ٻاهر ڪيئن ايندين، ماڻهو اندر واريون. . . . . . . . !؟“
”اڙي نه نه رڳو ورت اندر واريو! مان پاڻهين ٻاهر پهچي ويندس“
دلڪش کوهه جي منهن تان هٽي، ياسمين وٽ اچي بيٺو. بي انتها خوشي لڪائيندي چيائين: ”حيرت انگيز حقيقت سامهون آئي آهي، دلڪش جو کوهه ۾ ڪرڻ وارو حادثو، هن لاءِ ذهني طور ٺيڪ ٿيڻ جو سبب بڻجي پيو آهي. هن جي ڳالهين مان لڳي ٿو ته هاڻ هو ذهني طور نارمل آهي“
ڪيترن ئي چپن تان، غير يقينيءَ ۾ ڀنل هي لفظ نڪتا
”سچ پچ. . . . . . . . . . . . . . . . !؟“
”مون ڪيترن ئي ماڻهن کان اهڙن ماڻهن متعلق ٻڌو هو، جيڪي ڪنهن اوچتي صدمي يا حادثي ۾ ذهني توازن وڃائي ويهندا آهن، پر وري اوچتي حادثي، مٿي جي هلڪي چوٽ، خوشي يا هجوم واري ڪيفيت ۾، سندن ذهني حالت نارمل ٿي پوندي آهي، لڳي ٿو هي ڪيس به ساڳي نوعيت جو آهي!“
ياسمين ڪجھه سوچيندي چيو: ”منهنجي مشاهدي ۾ هڪ عورت جو ڪيس آيل آهي، جنهن کي اولاد نه ٿيندو هو. اوچتو هڪ ڏينهن مڙس جي مڱڻي ٿيڻ جي خبر ٻڌي، هوءَ چري ٿي پيئي. چئن سالن کانپوءِ ڳوٺ ۾ ٿيندڙ شاديءَ جا گيت ڳائيندڙ عورتن کيس سڏي، پاڻ سان گڏ ڳيت ڳارايو ته اوچتو هن جي ذهني حالت بحال ٿي پيئي!“
”دلڪش جي ذهني حالت بگڙڻ جو خاص سبب لاشعور ۾ لڪيل چانڊوڪيءَ جي موت جو صدمو ۽ برکا جي بيماري جي خبر ٻڌڻ جي صدمي جو زوردار ٽڪراءُ هو ۽ ان جي بحاليءَ جو سبب ساڳي نوعيت يا ملندڙ جلندڙ سوچ سان، کوهه ۾ ڪرڻ دوران هيجاني ڪيفيت ۽ ممڪن آهي ڪا هلڪي ڦلڪي چوٽ به هجي!“
کوهه ۾ رسو وارڻ وقت دلڪش، تبسم کي ياد ڏياريو”پاساڪڙ ورت نه اُماڻيندين؟!“
ٻئي ورتون وارڻ بعد تبسم وڏي آواز سان دلڪش کي پاڻ کي قابو ڪرڻ جي تاڪيد ڪئي ۽ پوءِ جڏهن ماڻهو رسو ڇڪي رهيا هئا ته، کوهه جي ڀرسان هڪ پوليس موبائيل اچي بيٺي، جنهن مان ٽي سپاهي ۽ هڪ انسپيڪٽر هيٺ لهي آيا. تيستائين دلڪش کوهه کان ٻاهر اچي چڪو هو. هن رسن کان پنهنجو پاڻ کي آجو ڪندي، ياسمين ڏانهن نهاريو. ياسمين جي اکين ۾ ندامت، التجا ۽ ڏک جا پاڇا ڊگھا ٿي پيا هئا. دلڪش جي ٻانهن تي چند رهڙن سميت مٿي تي معمولي نوعيت جو ڌڪ لڳل نظر اچي رهيو هو، جنهن تي رت جو نشان موجود هو. دلڪش سڀ کان پهريان برکا کي غور سان ڏٺو ۽ پوءِ اڳتي وڌندي پنهنجو ڀاڪر پکيڙي ڇڏيائين: ”برکا منهنجي ڌيءَ تو پپا سان ملڻ ۾ ايتري دير ڪري ڇڏي!؟“ برکا پنهنجن جذبن تي ضابطو رکي نه سگھي، سڏڪا ڀري روئڻ لڳي، ايئن جيئن هو ننڍپڻ ۾ معصوم انگل آرا ڪندئي، دلڪش جي ڪلهي تي ڪنڌ لاڙي روئي پوندي هئي. دلڪش سندس مٿي تي هٿ رکندي چيو: ”درد جو درياءُ پي وڃڻ ۽ لڙڪن جا ڪيئي مينهن وسائڻ کانپوءِ، هڪ سطح اهڙي به ايندي آهي، جڏهن انسان چاهڻ جي باوجود روئي ناهي سگھندو. آئون به ان سطح تي پهتل آهيان. توسان گڏ روئي نٿو سگھان ڌي!“
چند لمحن جي اذيتناڪ ماٺ کانپوءِ پوليس انسپيڪٽر اڳتي وڌندي انتهائي احترام سان چيو: ”سر آئون انسپيڪٽر ڏونگر مل آهيان، ڏونگريو. . . . . . . !“
دلڪش کيس ڀاڪر ۾ ڀريندي چيو: ”اڙي ڏونگريا، تنهنجي ڳل تي لڳل چماٽ جو درد، مون هر وقت پنهنجي هانءُ ۾ هُٽڪندي محسوس ڪيو آهي!“
ڏونگريي، مرڪي ياسمين ڏانهن نهاريو، ياسمين اکيون جھڪائي ڇڏيون، ان ئي لمحي هڪ ڪرائي جي جيپ ڀرسان اچي بيٺي، جنهن مان هڪ عورت انتهائي وقار سان هيٺ لهي آئي. هن سان 9. 8 سال جو ٻارڙو به گڏ هو، جنهن جا نقش هوبهو برکا سان ملندڙ هئا. دلڪش عورت کي مخاطب ٿي چيو: ”ماهپاره! جيئن قسمت پاڻ کي ملائڻ ۾ دير ڪئي هئي، ۽ جيئن تو موٽي اچڻ ۾ دير ڪري ڇڏي، ايئن مون مرڻ ۾ به دير ڪري ڇڏي آهي. !“
ماهپاره وراڻيو: ”جان علي ڪافي وقت کان توسان ملڻ لاءِ بيقرار ٿي رهيو هو. پر ڪجھه ڏينهن کان مونکي به توسان ملڻ لاءِ پراسرار بيچيني تڙپائي رهي هئي. چند اڻٽر رڪاوٽون آڏو نه اچن ها ته، جيڪر گھڻو اڳ تو وٽ پهچي وڃان ها! بهر حال اڄ مان تنهنجي امانت توکي ڏيڻ آئي آهيان. جان علي تنهنجو پٽ آهي، مون کيس آمريڪا جي سٺن اسڪولن ۾ تعليم ڏياري آهي!“
دلڪش هڪ ٽڪ جان ڏانهن ڏسندو رهيو ۽ پوءِ کيس ڀاڪر ۾ ڀريندي چيائين: ”ماهپاره! جان پنهنجي محبت جي آخري نشاني آهي. کيس ڏسي مونکي احساس ٿيو آهي ته پنهنجو وڇوڙو به ايترو ئي وڏو آهي، جيڏو جان علي!“
دلڪش آسپاس عجيب نهار وڌي ۽ پوءِ ياسمين ڏانهن ڏسندي چيو: ”توکان وڇڙڻ ويل سوچيو هئم ته هڪٻئي کي وساري ڇڏينداسين، پر اڄ احساس ٿيو اٿم ته تون به منهنجي دل جي ڌرتيءَ جي ڪنهن نه ڪنهن، حصي تي قابض آهين. شايد منهنجو هينئڙو ٻه اڌ ٿيل آهي!“
اوچتو دلڪش جا پير ٿڙڻ لڳا. هن جي وات مان رت جي گُرڙي وهڻ لڳي. اندر ۾ لڳل ڪنهن ڳجھي چوٽ جو اثر نمايان ٿيڻ لڳو. تبسم کيس پٽ تي سمهاري، سندس ڪنڌ پنهنجي گوڏي تي رکي ڇڏيو. دلڪش ٽٽل ڦٽل لهجي ۾ ڳالهايو: ”زندگيءَ جي آخري لمحن ۾، اهو اعتراف ٿو ڪريان ته بطور والد، آئون پنهنجا فرض پورا ڪري نه سگھيو آهيان. اولاد جو پيار شايد منهنجي نصيب ۾ لکيل نه هو. پيءُ جي شفقت ۽ ويجھڙائي اوهانکي ڏيئي نه سگھيو آهيان، ان لاءِ مونکي معاف ڪجو، مٺڙِي برکا، ڏونگريا ۽ جا. . . . . جان! “
دلڪش جون اکيون هميشه لاءِ پورجي ويون.