ڪتاب جو نالو: ’سنڌ ۽ سچ جي ساڃاهه‘ [’سنڌو حرفي‘- ٻاونجاهه اکري]
موضوع : شاعري
شاعر : محمد بخش ’مشڪور‘ ڦلڪارو
ڇاپو : پهريون
سال: 2016ع
تعداد: هڪ هزار
ٽائٽل ڊزائين: عبدالرسول عباسي
ڪمپوزنگ: عارف قريشي
سيٽنگ ۽ لي آئوٽ: راز محمد لغاري
ڇپائيندڙ: ’ريڊيو وائس آف سنڌ‘، لنڊن ۽ ’ورلڊ سنڌي ڪانگريس‘
ڇپيندڙ: سمبارا پرنٽرز اينڊ پبلشرز حيدرآباد سنڌ. 03003513966
قيمت: 400 روپيا
:
SINDH AEN SACH JI SANJAH (Sindhoo Harfi)
(Poetry)
Poet: Muhammad Bux ‘Mashkoor’ Phalkaro
Edition: First, 2016
Composing: Arif Qureshi
Tittle Desigine: A.R Abassi
Setting & Layout: Raaz Muhammad Laghari
Published By: Radio ‘Voice of Sindh’ London & ‘World Sindhi Congress’
Printed By: Sambara Printer & Publisher Hyderabad Sindh. 03003513966
Price: Rs.400/=
ارپنا
شهيد مخدوم بلاول،
سيد شاهه حيدر سنائي،
صوفي شاهه عنايت شهيد،
شاهه عبدالطيف ڀٽائي،
سائين جي ايم سيد،
شيخ اياز
۽
عبدالواحد آريسر
جي نانءِ !
سنڌ سلامت پاران
سنڌ سلامت ڊجيٽل بوڪ ايڊيشن سلسلي جو نئون ڪتاب ”سنڌ ۽ سچ جي ساڃاهه“ اوهان اڳيان حاضر آهي. هي ڪتاب نامياري محقق ۽ شاعر مشڪور ڦلڪاري جي سنڌي ٻوليءَ جي پهرين ’ٻاونجاهه اکريءَ‘- ’سنڌو حرفي‘- ۽ ٻئي ڪلام تي مشتمل آهي.
ڊاڪٽر هدايت ڀٽو لکي ٿو:
”هيءُ ڪتاب سنڌي ٻوليءَ جو هڪ منفرد ڪتاب آهي. هيءَ سنڌي ٻوليءَ جي ’ٻاونجاهه اکري‘ ۾ لکيل پهريون شاعريءَ جو ڪتاب آهي، هن کان اڳ ۾ سنڌي ٻوليءَ ۾ ’ٽيهه اکريون‘ ته شاعرن لکيون آهن، پر ڪنهن به هن کان اڳ ۾ ’ٻاونجاهه اکري‘ نه لکي هئي: انهيءَ ڪري هن ڪتاب جي منظر عام تي اچڻ سان اسان جي سنڌي شاعريءَ جو جمودُ ٽٽندو ۽ وڌيڪ ’ٻاونجاهه اکريون‘، لکڻ جو رواج پوندو. “
هي ڪتاب ريڊيو وائس آف سنڌ لنڊن ۽ ورلڊ سنڌي ڪانگريس جي سهڪار سان 2016ع ۾ ڇپايو ويو. ٿورائتا آهيون سائين مشڪور ڦلڪاري جا جنهن ڪتاب جي سافٽ ڪاپي موڪلي سنڌ سلامت ڪتاب گهر ۾ پيش ڪرڻ جي اجازت ڏني.
محمد سليمان وساڻ
مينيجنگ ايڊيٽر ( اعزازي )
سنڌ سلامت ڊاٽ ڪام
sulemanwassan@gmail.com
www.sindhsalamat.com
books.sindhsalamat.com
ساڃاهَه ۽ عشقَ جو سفر
محقق تاريخدان، لائق استاد ۽ قومي شاعر ’مشڪور‘ ڦلڪاري جي هن ’سنڌي ٻاونجاهه اکريءَ‘ يعني سندس شاعريءَ جي ڪتاب ’سنڌ ۽ سچ جي ساڃاهه‘ تي پنهنجا ويچار لکڻ ۽ ڇپائي پڌري ڪرڻ مهل انتهائي سرهائي محسوس ڪري رهيو آهيان . هن ڪتاب جو مواد ’مشڪور‘ صاحب جي آواز ۾ ’ريڊيو وائس آف سنڌ، لنڊن‘ تان نشر ڪيو ويو آهي، اُن ڪري مون مواد کي چڱي ڌيان سان ٻُڌو آهي. هن ڪتاب ۾ شامل شاعري، جتي وطن سان پيار جو درس ڏئي ٿي، اتي وطن جي ڏکن سُورن جي خاتمي لاءِ جدوجهد ڪرڻ تي پڻ اُتساهي ٿي. اُن کان علاوه هن تاريخ جي ڄاڻو شاعرَ، جتي سنڌ جي تاريخي ڪردارن جي امرتا کي پنهنجي شاعريءَ جي جادوءَ سان موثر نموني جرڪائڻ جي ڪوشش ڪئي آهي، اُتي هن سنڌ جي صوفي بزرگن جي ڪلام جي پيغامَ جو، ’عالمگيريت‘ سان فڪري ناتو جوڙيندي،
’بين الاقوامي امن مشن‘ کي سگهاري ڪرڻ جيِ پڻ ڪوشش ڪئي آهي. اُنهيءَ لاءِ اهو وڏي واڪي چئي سگهجي ٿو ته ’مشڪور‘ جي شاعري، سنڌ جي بزرگن جي ’پيغام سنڌ‘ جي پڻ تشريح آهي، جنهن کي اڳتي هلي، عالمي ادارن وٽ مڃتا ملڻي آهي.
هيءُ ڪتاب نه صرف سنڌ، پر دنيا جي انسانيت کي ’جياپي ۽ امن‘ جو گَس ڏسي ٿو. اها منهنجي خوش قسمتي آهي، جو سنڌ جي تاريخدان ۽ قومي شاعرَ مشڪور ڦلڪاري جي شاعريءَ جو ڪتاب ’سنڌ ۽ سچ جي ساڃاهه‘ شايع ڪرڻ جي سعادت مون کي نصيب ٿي رهي آهي. جڏهن اسان جي ساٿي، جعفر ميمڻ سان صلاح بيٺي ته مشڪورڦلڪاري جو ڪتاب ’ريڊيو وائس آف سنڌ، لنڊن‘ پاران شايع ڪرائجي ته مون اُن سلسلي ۾ ’ورلڊ سنڌي ڪانگريس‘ جي ساٿي هدايت ڀُٽي صاحب سان رابطو ڪيو، ۽ اسان گڏيل طور ڪتاب ’سنڌ ۽ سچ جي ساڃاهه‘ ڇپائڻ جو فيصلو ڪيو. انهيءَ سلسلي ۾ مان ’ورلڊ سنڌي ڪانگريس‘ جي محترم لکو لُهاڻي، ڊاڪٽر هدايت ڀُٽي ۽ سانئڻ روبينه شيخ جو به دل جي گهراين سان ٿورائتو آهيان.
مشڪورڦلڪارو، سنڌ جي قومي تحريڪ جي مُهاڙي دستي ۾ ڪم ڪندو رهيو آهي. سائين جي. ايم. سيد جي ويجهن ساٿين ۽ ڪارڪنن ۾ شامل رهيو آهي. سائينءَ جي وڇوڙي بعد به هيءُ سنڌ جي ’قومي تحريڪ‘ کي سگهاري ڪرڻ ۽ متحد رکڻ لاءِ جاکوڙ جاري رکيو اچي. سندس عشق اڃا تائين ماٺو نه ٿيو آهي. پاڻ قومي فرض سمجهي، اُنهن ميڙاڪن ۾ شريڪ ٿيندو رهيو آهي، جتي اڄ به سنڌ جا عاشق گڏجن ٿا. علمي ادبي خدمتن تي پاڻ ملڪي ۽ بين الاقوامي مڃتا به ماڻي چڪو آهي. کيس پوريءَ سنڌ ۾ ۽ سنڌ کان ٻاهر به احترام جي نظر سان ڏٺو وڃي ٿو .
دنيا جو اهو دستور رهيو آهي ته نئين نسل کي اُن جي تاريخ کان تعليمي ادارن معرفت ڄاڻ ڏني ويندي آهي. اِهو سلسلو پرائمريءَ کان يونيورسٽيءَ تائين جاري رهندو آهي. پر اسان جي قوم کي شروع کان وٺي تاريخ جي اهڙيءَ ڄاڻ کان محروم رکيو ويو آهي. بدنصيبي اِها رهي آهي ته هتي غاصبن کي ’هيرو‘ ڪري پيش ڪيو ويندو رهيو آهي. اسان جو نئون نسل تاريخَ بابت سچي ۽ اصل ڄاڻ کان محروم رهيو آهي. وري به سنڌ جا محقق ۽ تاريخدان، جس لهڻن، جن سنڌ جي ’مزاحمتي تاريخ‘ کي ڪتابن ۾ محفوظ ڪيو آهي. انهيءَ سلسلي ۾ مشڪور ڦلڪاري جون ڪاوشون به هڪ قومي ورثي جي حيثيت رکن ٿيون.
هن موقعي تي مان اهو به ٻڌائيندو هلان ته، مشڪور ڦلڪاري جوسنڌجي تاريخ بابت پنجويهن (25) ليڪچرن جو مواد پڻ ’ريڊيو وائس آف سنڌ، لنڊن‘ تان سيريز جي حيثيت ۾ نشر ڪيو ويوآهي، جيڪو خود هڪ تاريخي اثاثو آهي .انهيءَ کان علاوه گذريل چئن سالن دوران مختلف موضوعن تي سنڌ جي اهل قلم ساٿين ۽ سنڌ جي عاشقن جو تمام گهڻو مواد نشر ڪيو ويو آهي، جيڪو مواد اسان وٽ محفوظ آهي. اُن يادگار ’قومي ورثي‘ کي ڪتابي صورت ڏيڻ، اسان سڀني جي گڏيل ذميواري آهي. اُن لاءِ اسان جي ساڃاهه وند پبلشنگ ادارن کي اڳتي اچڻ گهرجي. منهنجي اها به ڪوشش آهي ته ’ريڊيو وائس آف سنڌ‘ تان پبلشنگ جو سلسلو جاري رکجي.
مون 1985ع ۾ ’سجاڳ پبليڪيشن‘ نالي هڪ ادارو قائم ڪيو هو، جنهن جو پهريون ڪتاب، محترم فقير محمد لاشاريءَ جو ’ڌرتيءَ جي دانهن‘ ڇپايو ويو هو. اُنهن ڏينهن ۾ ’سنڌ سجاڳ مئگزين‘، ڪراچيءَ مان شايع ٿيندي هئي، ۽ ف. م. لاشاري صاحب اُن جو ايڊيٽر هو، پر مالي مجبورين سبب اهو پبلشنگ ادارو اڳتي هلي نه سگهيو.
سنڌ ۾ ڪافي پبلشنگ ادارا، مختلف نالن سان ڪم ڪري رهيا آهن. اها ڏاڍي اُتساهيندڙ ڳالهه آهي ته اڄ به سنڌي ڪتاب وڏي انگ ۾ شايع ٿين پيا، ڪتابن جي رونمائيءَ لاءِ ميڙاڪا ٿين ٿا ۽ سنڌي ڪتاب وڪرو به ٿين ٿا. اهو سجاڳيءَ جو وڏو ثبوت آهي. هڪ طرف سنڌ دشمن قوتن پاران سنڌي ٻوليءَ کي ميسارَڻ جون سازشون ٿين پيون ، ته ٻئي طرف اهل علم ۽ باشعور ماڻهن طرفان سنڌ جي قومي وجود کي بچائڻ سان گڏ، سنڌ جي آجپي ۽ بهتر آئيندي لاءِ جاکوڙ، وڏي جوش ۽ جذبي سان جاري آهي، جنهن ۾ اسان شعور ۽ فهم جي هٿيار سان وجود جي بقا جي ويڙهاند وڙهي رهيا آهيون. انهيءَ ۾ هر هڪ کي پنهنجي حصي جو ڪم ڪرڻو آهي .
’ريڊيو وائس آف سنڌ، لنڊن‘، قومي شعور بيدار ڪرڻ واري مقصد لاءِ ڪم ڪري رهيو آهي. مان صرف ايتري گذارش ڪندس ته توهان جتي به هُجو، قومي شعور پيدا ڪرڻ لاءِ توهان جيڪي به پروگرام ڪري رهيا آهيو، اُنهن جي رڪارڊنگ اسان ڏي نشر ڪرڻ لاءِ موڪليو. هيءُ ريڊيو وائس آف سنڌ، لنڊن‘، ميڊيا جو واحد ذريعو آهي، جتان بنا ڪنهن فرق جي سمورين سنڌ دوست ڌرين کي اهميت سان هر مسئلي تي وقت ڏنو وڃي ٿو. علمي ادبي ۽ قومي پروگرامن جي مڪمل رڪارڊنگ نشر ڪئي وڃي ٿي. اسان سمجهون ٿا ته هيءُ ڪم ڪنهن هڪ فرد جي وس جي ڳالهه ناهي . مون ڪم جي شروعات ڪئي آهي. پر اُن کي مڪمل ’قومي اداري‘ جي صورت ڏيڻ لاءِ توهان جي مڪمل ساٿ ۽ سهڪار جي ضرورت آهي، ته جيئن سنڌ جي ’ضمير جي آواز‘ کي وڌيڪ موثر ۽ سگهاري انداز سان دنيا جي سامهون آڻي سگهجي، ۽ سنڌي قوم کي سندس درد ۽ ان جي علاج کان آگاهي ڏئي سگهجي. ان کان علاوه اهو به مقصد آهي ته مستقبل جي مؤرخ کي سنڌ جي دردن ۽ اهل سنڌ جي جاکوڙ جا دستاويزي ثبوت پڻ فراهم ڪري ڏنا وڃن، جن جي روشن00يءَ ۾ اسان جا ايندڙ نسل، پنهنجي قومي ارتقا جو سفر جاري رکي سگهن .
آءٌ هڪ دفعو وري به ’مشڪور ڦلڪاري‘ کي جس ڏيندس، جنهن ’ريڊيو وائس آف سنڌ‘ سان مڪمل سهڪار ڪيو آهي. مان اُميد ٿو ڪريان ته هيءَ سلسلو باقاعدگيءَ سان جاري رهندو.
موقعي جي مناسبت سان مان اُنهن سمورن دوستن ۽ ساٿين جو به ٿورائتو آهيان. جن ’ريڊيو وائس آف سنڌ‘ جي پروگرامن کي اثرائتي بنائڻ لاءِ مون سان مڪمل سهڪار ڪيو آهي.
شال! سنڌ آباد ۽ خوشحال ٿئي ۽ سنڌي ماڻهو سکيا ۽ ستابو ٿين!
هن ڪتاب ’سنڌ ۽ سچ جي ساڃاهه‘ تي ٻه اکر لکندي، مون کي فخر ۽ خوشي محسوس ٿي رهي آهي، ڇاڪاڻ ته هيءُ ڪتاب سنڌي ٻوليءَ جو هڪ منفرد ڪتاب آهي. منهنجي نظر ۾ هن ڪتاب جون ٽي وڏيون اهميتون آهن: هڪ طرف، هيءَ سنڌي ٻوليءَ جي ’ٻاونجاهه اکري‘ ۾ لکيل پهريون شاعريءَ جو ڪتاب آهي، هن کان اڳ ۾ سنڌي ٻوليءَ ۾ ’ٽيهه اکريون‘ ته شاعرن لکيون آهن، پر ڪنهن به هن کان اڳ ۾ ’ٻاونجاهه اکري‘ نه لکي هئي: انهيءَ ڪري هن ڪتاب جي منظر عام تي اچڻ سان اسان جي سنڌي شاعريءَ جو جمودُ ٽٽندو ۽ وڌيڪ ’ٻاونجاهه اکريون‘، لکڻ جو رواج پوندو. ٻئي طرف، هن ڪتاب جي شاعريءَ سان سنڌي ماڻهن ۾، خاص ڪري قومي ڪارڪنن ۾ نئون جوش ۽ جذبو پيدا ٿيندو، ۽ سندن دلين ۾ موجود ’جيجل سنڌ‘ جو عشق، شعور، ساڃاهه ۽ سچائيءَ سان سگهارو ٿيندو . ٽئين طرف، هن ڪتاب ۾ موجود شاعريءَ ذريعي ’سنڌي تصوف‘ ۽ ’سنڌ جي بزرگن‘ جي پيغام کي دنيا تائين پهچائڻ جي ڪوشش پڻ ڪئي وئي آهي، جنهن سان بارود جي ڍيرَ تي ويٺل وجود جي بقا جي لاءِ ’پريشان انسانيت‘ کي به جيئڻ جو دڳ ملي پوندو، گڏوگڏ سنڌي تصوف جي بين الاقوامي حيثيت پڻ اجاگر ٿيندي.
انهيءَ ڪري پڪ اٿم ته هيءُ ڪتاب، سنڌ جي ’ادبي تاريخ‘ ۾ اهم حيثيت رکندو. پهريون ڀيرو سنڌي ٻوليءَ جي ’ٻاونجاهه اکري‘ ۾ مڪمل شاعريءَ جو اهڙو گهڻ پاسائون فڪري ڪتاب لکڻ ، سنڌ سان
بي پناهه عشق جي جذبي کان سواءِ ناممڪن آهي. سنڌ جي هن بي لوث عاشق، جنهن وڏيءَ محنت سان هيءَ ٻاونجاهه اکري مڪمل ڪري، نه صرف فڪري جمود ٽوڙيو آهي، پر سنڌي ٻوليءَ جي تاريخ ۾ هڪ قدم اڳتي کنيو آهي. انهيءَ ڪري مشڪور ڦلڪاري جو هيءُ عشق جو پورهيو، نه صرف سنڌ، پر دنيا جي عظيم ميراث بڻجي پيو آهي.
هن ڪتاب جون ڪيتريون ئي قسطون، سائين امداد علي اوڍي صاحب جي ’ريڊيو وائس آف سنڌ، لنڊن‘ تان نشر ٿيڻ بعد، هن سنڌ جي عشق ۾ فنا ٿيل فقيرماڻهوءَ جي ڏاهپ، عشق ۽ ثابت قدمي، نه صرف مُون لاءِ اُتساهه جو سبب بڻي، پر پوريءَ دنيا ۾ رهندڙ سنڌ جي عاشقن جي دلين ۾ سنڌ جو عشق سمنڊ جيان ڇوليون هڻڻ لڳو آهي، ۽ سنڌ جي عاشقن جي چپن تي مشڪورَ جا گيت پڻ گونجڻ لڳا آهن. اڄ مشڪور جي شاعري
بين الاقوامي طور ڦهلجي، سنڌيت جي عظمت کي اوچو ڪري رهي آهي. انهيءَ لاءِ ’ورلڊ سنڌي ڪانگريس‘ ۽ ’ريڊيو وائس آف سنڌ‘ جي دوستن اها ضرورت محسوس ڪئي ته سنڌي ٻوليءَ جي هن اهم ڪتاب کي ڇپائي، سنڌ ۽ سنڌ کان ٻاهر پوريءَ دنيا ۾ عام ڪيو وڃي ته جيئن هيءُ ڪتاب دائمي حياتي ماڻي ۽ اسان جا ايندڙ نسل هن ڪتاب ذريعي شعور ۽ ساڃاهَه جو سفر جاري رکن، ’سنڌي وطن دوستيءَ‘ جي روايتن کي قائم رکندي، ’عالمي امن ۽ انسانيت جي بقا‘ جي جدوجهد ۾ پنهنجو لاڀائتو ڪردار ادا ڪن ۽ ’بين الاقوامي امن مشن‘ ۾ دنيا جي فڪري اڳواڻي ڪن. شال، عشق جو هيءَ سفر پنهنجي منزل ماڻي سوڀارو ٿئي!
ڊاڪٽر هدايت ڀٽو
ورلڊ سنڌي ڪانگريس
اڃا رُڃ مان رَڙ اچي ٿي اچي ٿي!(مهاڳ)
انسانَ جڏهن ڳالهائڻ شروع ڪيو، ۽ مهذب ٻولي سکي، تڏهن کان ئي هن پنهنجن احساسن ۽ جذبن جي اظهار جو ذريعو شاعريءَ کي بنايو، نه ڪِه نثر لکيو. شاعري ئي ’خدا جي صحيفن‘ جي زبان هئي، ڇاڪاڻ ته شاعري ئي انسان جي من کي موهيندڙ، جيءَ کي جهوريندڙ ۽ هيانوَ کي گهايل ڪندڙ شيءِ آهي. اڄڪلهه ماڻهو شاعريءَ کي مقصد جي بدران تفريح، محبوب جي سينگار ۽ لفظن جي علم عروض موجب سٽاءَ کي سڀڪجهه سمجهن ٿا، پر آءٌ سمجهان ٿو ته، شاعري، ڏاڍي ڏکي شيءِ آهي. اهڙي ڏکي، ڄڻ آسمان جي ستارن جي جهرمر سان محبوب جي سينڌ سنوارڻ، يا سمنڊ جي موتيءَ جو پاڻي ڪڍي، خوبصورت اک جو لڙڪ بنائڻ، يا ڪنهن ظالم ۽ سفاڪ ارغون جي تلوار جي گهاءَ سان ميدان جنگ ۾ دولهه دريا خان جي دل چيرڻ، يا روپلي ڪولهيءَ تي تشدد ڪري کانئس سچي ڪرائڻ- اهڙي ڏکي شيءِ آهي شاعري!
سنڌ جي قومي تحريڪ جوباني، محترم سائين جي. ايم. سيد، شاعريءَ جي اُنهيءَ تاثير کان واقف هو، جنهن جڏهن ’قومي تحريڪ‘ شروع ڪئي، ته اُن وقت قومي تحريڪ ۾ عشق جي روح ڦوڪڻ لاءِ هن جيڪي چونڊ ڪتاب لکارايا، تن مان هڪ ڪتاب ’سنڌ جي قومي شاعري‘ جي چونڊ تي مبني.به هو، جنهن ۾ ڀاڳو ڀان کان وٺي نياز همايونيءَ تائين سڀني شاعرن جا چونڊ قومي شعور سان ڀرپور شعر ڏنل هئا- ڇو ته سيد کي خبر هئي ته، شاعري اُها شيءِ آهي، جيڪا نه رڳو ڀنڀور کي باهه لڳائيندي آهي، پر مئل دلين ۾ زندگيءَ جي حرارت به پيدا ڪندي آهي. اُن کان علاوه شاعري، غلاميءَ ۾ ورتل اُداس روحن ۾ تازگيءَ سان گڏ همت جو روحُ به ڦوڪيندي آهي.•
اُها شاعري ئي هئي، جنهن عرب جي بدو قبيلن کي سالن جا سال ميدانِ جنگ ۾ اڏول رکيو. اُها شاعري ئي آهي، جنهن جي ڪري قرآن پاڪ جي فصاحت کي عرب جي قومي شاعر ’امراءُ القيس‘ جي شاعريءَ سان ڀيٽيو ويندو هو، ته ڇا قرآن پاڪ به ’امراءُ القيس‘ جي شاعريءَ سان ٺهڪي اچي ٿو يا نه؟ اُن ڪري سائين جي. ايم. سيد، سنڌي ادبي سنگت ۽ ٻين ادبي تنظيمن کي خاص اهميت ڏيندو هو. سائين پنهنجي سالگرهه جي جلسن ۾، شاعرن ۽ راڳيندڙن کي بي پناهه اهميت ڏني، ۽ ڪڏهن به هو شاعري ٻڌندي بيزاري محسوس نه ڪندو هو. مون کي شيخ اياز ٻڌايو ته: ’هڪ ڀيري سائينءَ جي سالگرهه جي جلسي ۾ سٺ هزار ماڻهو آيا هئا. ايوب خان جي طرفان تقرير ڪرڻ تي بندش هئي، اُن ڪري سائينءَ چيو ته: ’اياز! تو جيڪو شاعريءَ ۾ ڊرامو ’دودي سومري جو موت‘ لکيو آهي، اُهو پڙهي ٻڌاءِ!.‘ سائينءَ جي حڪم تي جڏهن مون اُهو نظم پڙهيو ته، اُن منهنجي شاعريءَ، سٺ هزار ماڻهن تي وجد طاري ڪري ڇڏيو.“ اُن سلسلي ۾ رڳو اڪيلو شيخ اياز نه هو، سائينءَ وٽ ته نياز همايوني، مومن مليرائي، استاد بخاري، راشد مورائي، خاڪي جويو، تاج جويو ، جمن دربدر، حليم باغي، ابراهيم منشي، عبدالحڪيم ارشد، محمد خان مجيدي، ابراهيم منشي، روشن ڪلهوڙو، ارڏو اُترادي، يا هن ڪتاب جو ليکڪ مشڪور ڦلڪارو سڀ ايندا هئا. سائين اُنهن کي وڏيءَ عزت جي نگاهه سان ڏسندو هو، ڇو ته سندن شاعري، ماڻهن جي رَت ۾ حرارت ۽ زندگيءَ ۾ اُتساهه ڀريندي هئي. اُنهيءَ ڪري سائين ائين سمجهندو هو ته، سنڌ جي سائي ڪُک مان جيستائين اهڙا قومي شاعر جنم وٺندا رهندا، تيستائين منهنجي سنڌ مرڻي ناهي.
شاعريءَ جي اُنهيءَ تعريف کان پوءِ، اڄ مون کي ڪجهه سالن کان پوءِ، پنهنجي پراڻي ۽ بااعتماد دوست مشڪور ڦلڪاري جو سنڌي ٻوليءَ جي ’ٻاونجاهه اکريءَ‘ تي مشتمل شاعريءَ جو هيءَ ڪتاب ڏسڻ جو موقعو مليو آهي. گاهي ماهي ڪجهه پڙهڻ جو وجهه به مليو. سچ پچ ته مشڪور جي شاعريءَ جو هيءَ ڪتاب، سنڌي ادب جي تاريخ ۾ هڪ اهم ڪارنامو آهي. سنڌي ادب جي تاريخ ۾ بدين جي مولانا حاجي احمد ملاح، قرآن مجيد جو ’منظوم سنڌي ترجمو‘ ڪري، دنيا جي ادبي تاريخ ۾ سنڌي ٻوليءَ جو ڳاٽ اوچو ڪري ڇڏيو. وري مشڪور ڦلڪاري پراڻيون سڀ روايتون ٽوڙي، عربيءَ جي ’ٽيهه اکريءَ‘ بجاءِ سنڌي ٻوليءَ جي ’ٻاونجاهه اکريءَ‘ تي شاعريءَ جو هي پهريون ڪتاب لکي، تخليق جي دنيا جو جمود ٽوڙي، اهم ڪارنامو سرانجام ڏنو آهي. مشڪور ڦلڪاري جي شاعريءَ ۾ سنڌ جي نه صرف درد ڪٿا موجود آهي، پر هن اُنهن دردن جو درمان پڻ ڏَسڻ جي ڪوشش ڪري، هڪ سڄاڻ ۽ محب وطن قومي شاعر جو فرض به ادا ڪيو آهي. مشڪور جي شاعري پڙهي، مون کي شيخ اياز جو شعر ياد آيو ته:
مئي ناهه مڪلي، اڙي او اُمارا!
اياز اڄ وتاسين پٿر جا پنارا.
بس، مون کي خوشي ٿي آهي ته منهنجو دوست ۽ پراڻو ساٿي مشڪور، نه صرف جسماني طرح، پر ذهني ۽ جذباتي طور به ائين زنده آهي، جيئن سائين جي. ايم. سيد جي حياتيءَ ۾ زندهه هو.
هڪ ويٽنامي شاعر لکيو آهي ته: ”جڏهن ويٽنامي گوريلا دشمن جي فوجي ڪئمپن تي حملو ڪرڻ ويندا آهن، ته اُنهن جي کيسن ۾ ويٽنامي شاعرن جا انقلابي گيت هوندا آهن. سندن وڃڻ کان پوءِ اسين سندن کيسن جي سلامتيءَ جي دعا گهرندا آهيون.“- ۽ آءٌ جڏهن ڪنهن شاگرد کي تعليمي اداري ۾ پڙهندي ڏسندو آهيان ته دعا گهرندو آهيان ته، شال! هي ٻار وڏو ٿي، جيجل سنڌ جي ڪُکِ کي ڪاڻيارو نه ڪري!
واقعي مشڪور جي سڄي حياتي، عملي جدوجهد ۾ گذري آهي. هو ٻاٽ اونداهين ۾ لاٽ ٻاريندڙ، سيد جي فڪر کي سنڌ جي واهڻ واهڻ، وستي وستيءَ ۾ پهچائڻ لاءِ پيرين پنڌ نڪتل عشق جي قافلي جي مُهڙ وارن پانڌيئڙن ۾، اسان سان گڏ نه صرف هلندو رهيو، پر هو سنڌ جي ماڻهن جي ذهنن ۾ عشق جي چڻنگ کي ڀڀڙ بڻائيندڙ شاعرن ۾ به شامل رهيو آهي. هن نه صرف شاعري ڪئي آهي، پر هن صوفين جا سُنگَ ٺاهي، سنڌ جي ڳوٺن ۾ ’سمنگ چارڻ‘ وارو ڪردار به ادا ڪيو آهي. بوقت ضرورت هي سنڌ جي ڳوٺن ۾ صوفين جو سنگ وٺي ويندو هو، جڏهن ماڻهو صوفي راڳ ٻڌڻ لاءِ گڏ ٿيندا هئا ته هي وري سنڌ جي تاريخ ٻڌائي، ماڻهن کي موجوده بي حسيءَ جو احساس ڏياريندو هو. سنڌ جو شايد ئي ڪو ڳوٺ رهيل هجي، جتي مشڪورُ، سيد جي فڪر پهچائڻ لاءِ نه پهتو هجي. هن ۾ هر قسم جي ماحول ۾ ضم ٿيڻ جي بي پناهه صلاحيت موجود آهي. هو سڄي زندگي عشق جي راهن تي بغير لالچ ۽ لوڀ جي هلندو رهيو آهي ۽ هن سنڌ جي ڪُکِ کي ڪڏهن به ڪاڻيارو نه ڪيو آهي، اها ئي سندس عشق جي سچائي آهي ته هو ڪالهه به سنڌ لاءِ زندهه هو، ۽ اڄ به فڪري طور سنڌ جي وڃايل وجود جي ڳولا جي سفر ۾، سُک نه سمهڻ واري کاهوڙيءَ جو ڪردار ادا ڪري رهيو آهي، ۽ هو زندهه آهي!
ڪنهن ماڻهوءَ کان پڇيو ويو ته: ”تون زندهه آهين؟“ اُن چيو ته: ”هائو! آءٌ زندهه آهيان.“ پڇڻ واري پڇيو ته: ”ڪيئن؟“ هن ورندي ڏني ته: ”گهُمي ڦري سگهان ٿو.“ وري ٻئي کان پڇيو ويو ته: ”ڇا تون به زندهه آهين؟“ هن به جواب ڏنو: ”هائو!“ پڇيائينس: ”ڇو ۽ ڪيئن؟“ هن جواب ڏنو ته: ”آءٌ زندهه اُن ڪري آهيان، جو آءٌ سوچيان ٿو.“
ڪارل مارڪس جي وفات تي اينگلس، مشهور جملو لکيو هو ته: ”1884ع ۾ دنيا جي دردن تي سوچيندڙ هڪ ماڻهوءَ ڪارل مارڪس جي دماغ سوچڻ ڇڏي ڏنو.“ پر مون کي خوشي آهي ته، قومي تحريڪ جو شاعر مشڪور ڦلڪارو، جيڪو ڪجهه وقت بيمار هئڻ جي باوجود، اڄ به زندهه، تروتازه ۽ توانائيءَ سان ڀرپور سوچ رکي ٿو، ۽ سنڌ سان محبت جي روشنيءَ جو ڏيئو روشن رکيو اچي. سندس سنڌ سان عشق ۽ سچائيءَ جو ثبوت، هي ڪتاب پڻ آهي، جنهن ۾ هن سائين جي. ايم. سيد جي ’مڪتبِ عشق‘ مان سکيل سبق کي پنهنجي شاعريءَ جي رنگن جو گيڙو لباس پارائي، ’پيغامِ سنڌ‘ کي عام ماڻهن تائين پهچائڻ لاءِ ڀٽائيءَ جي ڇڏيل تنبور جون ٻيهر تندون ڇِڪي، جُوءِ کي جاڳائڻ جي ڪوشش ڪئي آهي. هن سندس شاعريءَ ذريعي لطيف جي فهم، سچل جي بغاوت، ساميءَ جي ڌيرج، حمل فقير جي سماجي تنقيدَ، صوفي صادق فقير ۽ خليفي نبي بخش جي ڪيڏاري، بيدل فقير جي هُجت، روحل سائينءَ جي ايڪتا جي فلسفي، منٺار فقير راڄڙ جي اُميدَ، عبدالرحيم گرهوڙيءَ جي اسرار و رموز جي نُقطن،
شيخ اياز، نياز همايونيءَ، استاد بخاريءَ ۽ راشد مورائيءَ جي سنڌ پرستيءَ جي فڪري روشنيءَ جا موتي سهيڙي، هڪ عشق جي لافاني مالها جوڙي آهي، جنهن جي پائڻ سان سنڌ جي اُجڙيل سونهن جي موٽڻ جي پڪ جي اُميد تي، عشق جا قافلا هلندا رهندا.
مشڪور ڦلڪاري، نه صرف ’پيغام سنڌ‘ جي فلسفي کي شاعريءَ جو روپ ڏئي، ’سنڌ جي عالمگيريت‘ کي اجاگر ڪيو آهي، پر هن ’سنڌ جي تاريخ‘ جي امر ڪردارن کي پڻ حياتِ جاوداني ڏني آهي. هن پنهنجي رهبر، سائين جي. ايم. سيد جي ’فڪري عالمگيريت‘ بابت لکيو آهي ته:
فڪر جيئينم سيد جو، آهي ’پيغامِ سِنڌ‘،
ڇُٽندي جنهن سان جِند، دنيا جي مظلوم جي!
هن صوفي ’شاهه عنايت شهيد‘ کي ڪهڙي نه اُتساهيندڙ ڀيٽا ڏني آهي، جيڪا عشق جي ’اذانِ سحر‘ آهي، جيڪا سُتلن کي ڀڙڪو کائي جاڳڻ تي مجبور ڪرڻ لاءِ ڪافي آهي:
’طريقت شاهه عنايت‘ جي، جي سڀئي پاڻ سِکون،
ته کڻي ڪجهه وِکون، ماڻيون پنهنجو آجپو!
اُنهيءَ کان علاوه هن تاريخدان شاعرَ، لطيف جي سورمين کان سواءِ، جيجل سنڌ جي لوئي، لڄ، عزت ۽ آجپي لاءِ پنهنجي سر جا نذرانا ڏيندڙ هر شهيد جي قربانيءَ جي اهميت کي ’سيد جي فڪر‘ جي روشنيءَ ۾ اجاگر ڪري، سڀني تاريخي ڪردارن کي امر ڪري ڇڏيو آهي.
هي سنڌو نديءَ جي مستيءَ کي ماٺو ڪندڙ ڊئمن جي سازش خلاف وڏي واڪي چئي ٿو ته:
ٿَــرُ ٿي ويندي سنڌڙي، سُڪو جي مهراڻ،
مون سان تون ڪا هاڻ، ڳالهه نه ڪر ڪنهن ڊئم جي!
ٿر نه ڪر تون سنڌڙي، نه ته ٿيندي رتوڇاڻ،
وڏي جنگ جنگاڻ، پنهنجي ٿيندي پاڻيءَ تي.
تاريخ جي ڄاڻوءَ، هن شاعر، سنڌ جي سموري سونهن موٽائڻ لاءِ، جتي همت، ٻڌي، مسلسل جدوجهد ۽ ٿڃ ملهائڻ جي تلقين ڪئي آهي، اُتي علم جي روشنيءَ سان ساڃاهه ۽ شعور جي اهميت تي پڻ زور ڏنو آهي:
ٻاريو ڏيئا عِلم جا، ٽوڙيو چُپِِ چُپات،
ته ماٺ جي مماتِ، تڙي ڪڍون سنڌ مان.
مطلب ته مشڪور جي شاعري، سنڌ جي ازلي روحَ جي پڪارَ، سائين جي. ايم. سيد جي ’پيغام سنڌ‘ جي تشريحَ ۽ تاريخ جي بيچين دراوڙ جي دانهَن آهي.
منهنجي دعا آهي ته هو سنڌ جي دردن تي سوچيندو، لوچيندو ۽ پوريءَ سگهه سان لکندو رهي، ۽ کيس ڪڏهن به مولانا عبيد الله سنڌيءَ وانگر ائين نه چوڻو پوي ته: ”آءٌ پرهه ڦٽيءَ ويل ڪنهن ٻرندڙ ڏيئي جو آخري جهٽڪو آهيان.“
پلي آس ٿر مان نه آ ٿوهرن،
ڀٽائي! ڏسين ٿو وڄون ٿيون ورن!
ڪڏهن سِنڌ جي سينڌ ميري نه ٿئي،
ڪڏهن موڙ تَنهن جا نه مُرجهائجن!
-
عبدالواحد آريسر
18.11.2009
سنڌوءَ جي ساڃاهَه جو سفيرُ
سنڌي لوڪ شاعريءَ جي صنفن ۾ ’ٽيهه اکري‘ هڪ اهم، سهڻي ۽ سُريلي صنف آهي. ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ لکيو آهي ته:
’ٽيهه اکريءَ‘ مان مُراد اُهو نظم آهي، جو عربي ’الف-بي‘ جي اکرن مطابق هجي. عربي ’الف-بي‘ جا اُصولي اکر جملي اٺاويهه (28) آهن.... البته ٻارڙن کي الف همزو ’ء‘ ۽ ’ل‘ ۽ ’ا‘ جي گڏيل صورت ’لا‘ سيکارڻ خاطر اُستادن اُنهن کي پڻ ٻن جدا جدا اکرن جي صورت ۾ ’هه‘ کان پوءِ [ترتيب ۾] داخل ڪيو.... ۽ پوءِ اهو سلسلو عام رائج ٿي ويو. انهن ’ٽيهن اکرن‘ جي سلسلي مطابق جوڙيل نظم کي فارسيءَ جي لحاظ سان ’سِي حرفي‘ ۽ خالص سنڌي اصطلاح موجب ’ٽيهه اکري‘ چيو ويو....
.... عربي توڙي فارسي ’باب نامن‘ ذريعي ’الف‘ ۽ الف سان شروع ٿيندڙ لفظن، ’ب‘ ۽ ب سان شروع ٿيندڙ لفظن، ۽ اهڙيءَ طرح باقي اکرن ۽ اُنهن سان شروع ٿيندڙ لفظن اُچارڻ جي مشق سان ’تجنيس حرفيءَ‘ جي پڻ مشق ٿيندي رهي، جا صنف ’ٽيهه اکريءَ‘ جو ڪارڻ بڻي.... اهڙيءَ طرح ٽيهن ئي اکرن پويان ملايل نظمَ جي ٽيهن بندن يا بيتن کي ’سِي حرفي‘ (ٽيهه اکري) سڏيو ويو.“ (مهاڳ: ’ٽيهه اکريون‘، ڀاڱو پهريون ص 1-2)
تجنيس جي صنعت ’ٽيهه اکريءَ‘ جي جان آهي، مثلاً:
هي ئون حرف حسابَ جو، پسڻ ٿين پري!
(لطيف)
اُن کان سواءِ ’تجنيس صوتي‘ به ٽيهه اکريءَ ۾ استعمال ڪئي وئي آهي، مثلاً:
الف الکُ من ۾، ڪيو ڪاپڙين!
- ٽيهه اکريءَ ۾ ’تجنيس‘ واري اصول کي اڳيان رکي، اُن جي سٽاءَ ۾ اها به شاعرن تبديلي آندي ته ’الف- بي‘ جي اکرن کي مصرع جي مُنڍ ۾ رکڻ بدران، مصرع ۾ مختلف جاين تي جاءِ ڏني وئي، مثلاً:
تڪيو نه تي منهنجو ڌڻيءَ ڌار ڪئو!
(حافظ حاجي حامد)
- ڪن اُستاد شاعرن ’الف ب‘ جي اکرن سان بيتن يا بندن شروع ڪرڻ واري سلسلي کان هڪ وک اڳتي وڌائي، شروعات اهڙن اکرن سان ڪئي، جن جي منڍ وارا اکر سلسليوار ’الف-ب‘ جا هئا: مثلاً:
آهيمِ الله آسرو، سدا منجهه سريرَ،
باري تون بغداد ۾ ميران محي الدين!
(مخدوم عبدالله واعظ)
عام طرح ’ٽيهه اکريءَ‘ جو هيءُ مقبول عام سٽاءُ آهي.
ڊاڪٽر نبي بخش بلوچَ، سنڌي شاعرن جي ’ٽيهن اکرين‘ تي مشتمل، سنڌي لوڪ ادب سلسلي جا پنجين ۽ ڇهين نمبر وارا ٻه ڪتاب: ’ٽيهه اکريون‘ (ڀاڱو پهريون) ۽ ’ٽيهه اکريون‘ (ڀاڱو ٻيو) ترتيب ڏئي، سنڌي ادبي بورڊ کان 1960ع ۽ 1961ع ۾ ڇپائي پڌرا ڪيا هئا. پهرئين جلد ۾ شاهه لطيف کان وٺي محمد فقير کٽياڻ تائين شاعرن جون 53 ٽيهه اکريون، ۽ ٻئي جلد ۾ 80 سنڌي ۽ سرائيڪي ٽيهه اکريون شامل ڪيون ويون آهن. هتي شاهه لطيف جي سِنڌي ۽ روحل فقير جي سرائيڪي ’ٽيهه اکرين‘ مان هڪ هڪ مثال پيش ڪجي ٿو:
الف الکُ مَن ۾، ڪيو ڪاپڙين،
سي حرف ڌاران هيڪڙي، ٻيو ڪين ٻُجهن،
فرض فنا في الله جو، عين عبادت اُن،
’قل هو الله احد‘ ٿا، منجهان پِرت پڙهن،
سعادت سَرين، گُر کي گڏيا ڪاپڙي!
(شاهه: سُر رامڪلي، ٽيهه اکري)
رِي رانجهن دي سِڪ جِنهان ڪون، هر دم رهي هميشان،
سهڻي سيج نه ڀانوين تنهان، ڪيتي پريم پريشان،
سي عاشق صادق نرڀؤ نيهي، اٽڪي رهن نه خويشان،
’روحل‘ در دلبر دي بِکيا، پايا خير درويشان!
(روحل: سرائيڪي ٽيهه اکري)
سنڌي، فارسي، سرائيڪي ۽ پنجابي شاعريءَ ۾ ’سي حرفيون‘/ ’ٽيهه اکريون‘ لکيون ويون ۽ اُهي ’عربي الف-ب‘ تي آڌاريل آهن. سنڌي ٻوليءَ جي ’الف-ب‘ ٻاونجاهه اکرن تي مشتمل آهي، اُن ڪري شايد اسان جي ڪلاسيڪي توڙي عوامي شاعرن ’ٻاونجاهه اکرن‘ تي مشتمل ’ٻاونجاهه اکري‘ نه لکي آهي، ڇو ته سنڌي ’الف-ب‘ جي پٽيءَ ۾ ڪي اکر، خاص ڪري: ’ڃ ، ڱ، ڙ ۽ ڻ‘ اهڙا آهن، جن سان شروع ٿيندڙ لفظ، وقت جي وهڪري ۽ رَوَ ۾ وهندي، اُچارجڻ بند ٿي ويا آهن، بلڪ اهڙا اکر ئي متروڪ ٿي ويا آهن، اُن ڪري شاعرن ’ٻاونجاهه اکري‘ لکڻ جي ڪوشش نه ڪئي آهي. پر تحريرن ۽ شاعريءَ جي تذڪرن ۽ لُغتن ۾ سنڌيءَ ۾ ’ٻاون اکري‘ ۽ ’ٻاونجاهه اکري‘ لفظ مستعمل رهيا آهن، جنهن مان معلوم ٿئي ٿو ته شايد ماضيءَ ۾ ڪي ’ٻاونجاهه اکريون‘، لکيون ويون هجن، پر سردِست ڪو ثبوت نه هئڻ ڪري، اُن تي بحث نه ٿو ڪري سگهجي.
منهنجي آڏو منهنجي پياري دوست، قومي سفر جي ساٿي، ساڃاهه وند دوست ۽ شاعر محمد بخش ’مَشڪورَ ڦلڪاري‘ جي ’ٻاونجاهه اکري‘ شاعريءَ جو پورو ڪتاب موجود آهي، ۽ مون کي حڪم ٿيو آهي ته نه رڳو اُن جي شاعرانه نوڪ پلڪ دُرست ڪريان، پر هن شاعريءَ جي ڪتاب تي مهاڳ پڻ لکان!
آءٌ ويجهي ماضيءَ ۾ ٽُٻي هڻان ٿو ته مون کي اسان جو هڪ ٻيو ’قومي ساٿي ۽ شاعر‘ ذهن تي تري اچي ٿو: روشن ڪلهوڙو، جيڪو رهاڪو ته محبت ديري جتوئيءَ جو هو، پر نوابشاهه شهر ۾ ڪنهن بئنڪ جو گارڊ هو، ۽ اسان جي ’قومي تحريڪ‘ جو سرگرم ڪارڪن رهيو هو. هن ڪي نظم ’سانوڻ وچولائيءَ‘ جي نالي سان به لکيا هئا، پر سنڌي ادبي سنگت سڪرنڊ ۽ نوابشاهه جي گڏجاڻين ۾ ’روشن‘ نالي ۽ تخلص سان ڊگها ڊگها قومي نظم پڙهندو هو. هُن پهريون ڀيرو ’ٻاونجاهه اکري نظم‘ لکيو هو، ۽ اُن کي سنڌي شاعريءَ جو ’ڪارنامو‘ سڏيو ويو هو، پر مون کي جيتريقدر ياد آهي ته روشن ڪلهوڙي، سنڌيءَ جي نج ۽ منفرد اکرن ’ڱ، ڃ، ڙ، ڻ‘ سان شروع ٿيندڙ ڪو لفظ پنهنجي شعر ۾ ڪم نه آندو هو، پر اُنهن جي الف-ب جي پٽيءَ ۾ پڙهائجندڙ اُچارن کي استعمال ڪيو هو، مثلاً: ’ڱ= سڱ، ڃ= مُڃ، ڙ= ماڙي، ۽ ڻ= وڻ.‘ پر مشڪور ڦلڪارو، سنڌي ٻوليءَ جو پهريون شاعر آهي، جنهن سنڌي الف-بي جي ٻاونجاهه اکرن تي مشتمل هي ’ٻاونجاهه اکريءَ‘ وارو مڪمل ڪتاب لکيو آهي. آءٌ آريسر صاحب سان ان ڳالهه ۾ سؤ سيڪڙو سهمت آهيان ته:
”[مشڪور ڦلڪاري جو] هيءُ ڪتاب، سنڌي ادب جي تاريخ ۾ هڪ اهم ڪارنامو آهي. بدين جي مولانا حاجي احمد ملاح قرآن مجيد جو منظوم سنڌي ترجمو ڪري، دنيا جي ادبي تاريخ ۾ سنڌي ٻوليءَ جو ڳاٽ اوچو ڪري ڇڏيو. وري مشڪور ڦلڪاري پراڻيون سڀ روايتون ٽوڙي عربيءَ جي ’ٽيهه اکري‘ [سي حرفي] بجاءِ سنڌي ٻوليءَ جي ٻاونجاهه اکريءَ تي شاعريءَ جو هي پهريون ڪتاب لکي، تلخيق جي دنيا جو جمود ٽوڙيو آهي!“
مشڪور ڦلڪاري جو هيءُ ’ادبي ڪارنامو‘ رڳو اُن ڪري اهم نه آهي ته هن پهريون ڀيرو، ’سنڌي ٻاونجاهه اکري‘ لکي آهي يا ’ٻاونجاهه اکريءَ‘ جو مڪمل پهريون ڪتاب لکيو آهي، پر هِن جو سڀ کان وڏو اهو به ڪارنامو آهي ته هن سنڌي ٻوليءَ جي اُنهن متروڪ اکرن سان شروع ٿيندڙ لفظ به ڳولي ۽ پُڇي، پنهنجي شاعريءَ ۾ ڪم آندا آهن. سنڌي ٻوليءَ ۽ ادب جي تاريخ ۾، سڀ کان اڳ، سنڌي لئنگئيج اٿارٽيءَ جي انتظاميه [ڊاڪٽر فھميده حسين ۽ مُون] سنڌ جي تاريخ جي ’پهرين جامع انسائيڪلوپيڊيا سنڌيانا‘
[9 جلدَ] ڇپائي پڌرو ڪرڻ سان گڏ، سنڌي ٻوليءَ جا ٻه متروڪ لفظ ’ڃُوڃڻ‘ ۽ ’ڙاڪ‘ هٿ ڪري، اُن ۾ داخل ڪيا هئا، پر مشڪور ڦلڪاري جو اُن کان به وڏو ڪارنامو آهي ته هن سنڌي ٻوليءَ جي چئن مخصوص اکرن: ’ڃ، ڱ، ڙ، ڻ‘ سان شروع ٿيندڙ لفظ [پُڇي ۽ هٿ ڪري] سنڌي شاعريءَ جي منفرد صنف ’ٻاونجاهه اکري‘ جي شاعريءَ ۾ ڪتب آڻي، شاهڪار ڪم سرانجام ڏنو آهي.
هن ’ٻاونجاهه اکريءَ‘ جي حُسناڪي ۽ اهميت بيان ڪرڻ کان اڳ، آءٌ چاهيندس ته متروڪ سنڌي لفظن سان شروع ٿيندڙ ڪجهه مثال هيٺ پيش ڪري، مشڪور ڦلڪاري جي ڪارنامي کان پڙهندڙن کي روشناس ڪرايان:
ڃ: ’ڃُوڃڻ‘ ڇني آءُ تون، سارا دلبر دوستَ،
پنهنجو هڏ ۽ پوست، ڄمُ نه ڪانئرَ ڪُک جو!
[ڻي: ’ڻوڻ‘ جو اُچار]
جڏهن مشڪور ڦلڪاري انسائيڪلوپيڊيا سنڌيانا ۾ ’ڃ ۽ ڙ‘ سان شروع ٿيل ’لفظ‘ پڙهيا ته هن مون کي مبارڪون ڏيندي چيو ته:
”تون ته مون واري مِشن کي پورو ڪري رهيو آهين.“ مون کيس چيو: ”پاڻ شاگرد ۽ ساٿي ڪنهن جا آهيون؟“
چيائين: ”شاگرد سائين جي. ايم. سيد جا ۽ ساٿي عبدالواحد آريسر جا!“
تنهن تي چيومانس ته: ”لطيف، جي. ايم. سيد، اياز ۽ آريسرُ- سنڌ مان ڪڍي ڇڏ ته باقي ڇا بچندو؟“
چيائين: ”اِنهن ئي ته يار! اسان کي سنڌ ماءُ سان محبت ۽ سنڌي ٻوليءَ سان عشق جو سبق ڏنو آهي.“
چيم: ”ته پوءِ پاڻ ٻنهي جو مشن ساڳيو آهي، سنڌي ٻوليءَ تي تحقيقَ ۽ اُن جي عظمت جي اُپٽار“-
ائين مون کيس جڏهن ’ڃ‘ سان شروع ٿيندڙ لفظ ’ڃياري‘، ’ڱ‘ سان شروع ٿيندڙ لفظ ’ڱڱو‘ ۽ ’ڻ‘ سان شروع ٿيندڙ لفظ ’ڻڻو چڻو‘ [سوٻٽ چڻو] ٻُڌايو ته سچ پچ فون تي رڙيون ڪري چيائين: ”بس بس پيارا! منهنجو ڪم ٿي ويو، هاڻي آءٌ انهن لفظن تي توکي شعر ٿو لکي ڏيکاريان!“ مون کيس چيو ته: ”اهي لفظ سانڍي رک، اڃا توکي گهڻو ڪجهه لکڻو آهي، گهڻو ڪجهه ووڙڻو آهي ۽ گهڻو ڪجهه سنڌ کي ڏيڻو آهي، آريسر صاحب جي نقش قدم تي هلي، وري ’قومي ڪچهرين‘ کي جيارڻو آهي ۽ سنڌي ٻوليءَ جي حُسناڪي ۽ نج نبار لفظن کي پرکڻو ۽ ڳولڻو آهي!“
مشڪور ڦلڪارو، ’قومي تحريڪ‘ جي سچن، جاکوڙي ۽ مرد مجاهد ڪارڪنن مان آهي، جيڪي زماني جي ڏاڍ اڳيان نه جُهڪيا، نه رُڪيا، نه وِڪيا ۽ نه ٿِڙيا. آءٌ يقين سان چوان ٿو ته مشڪور جهڙا ڪارڪن، ڪنهن تحريڪ جو ڀاڳُ، ويساهُه ۽ اُتساهُه هوندا آهن. مون، مشڪور، آريسرَ ۽ سرور سهتي گڏجي، سنڌ جون وستيون ووڙيون آهن، گهيڙ ۽ گهاٽ، پها ۽ پيچرا ڏٺا ۽ ڏوريا آهن، ۽ سنڌ جي ڪُنڊ ڪڙڇ ۾ ’لطيف ۽ سيد‘ جو پيغام پکيڙيو آهي، ۽ اُن رستي ۾ ڪنهن به ڪَنڊِ، رڪاوٽ، پٿر ۽ پهاڙَ کي ليکيو نه آهي ۽ هميشه لطيف سائينءَ جي هنن سٽن کي پنهنجي آڏو رکيو آهي ته:
جي تون پهڻ پٻَ جو ته لڱ منهنجا لوهه
آڏو ٽَڪر ٽَرُ، متان روهَه رتيون ٿئين!
مشڪور ۽ مون ’قومي قافلي‘ ۾ ميلن جا ميل پنڌ ڪيا آهن، ساهي نه پٽي آهي، دڳُ ۽ ماڳ نه مٽايو آهي ۽ وچن ڪيو آهي ته:
اُتي ئي آهينِ، جتي اوهان ڇڏيون،
اکيون عبداللطيف چئي، ماڳ نه مٽائين!
مشڪور ڦلڪاري، ’سنڌوءَ جي ساڃاهه‘،’پيغام لطيف‘ ۽ ’سيدَ جي سنيهي‘ سان آدجڳاد کان جيڪو نينهن لڳايو آهي، سندس هيءَ ’ٻاونجاهه اکري‘، اُن جو سچو پچو ثبوت آهي: جنهن جي لفظ لفظ، سِٽ سٽ، بَند بند، بيت بيتَ، وائي، ڪافيءَ توڙي ڀڄنَ، گيتَ ۽ نظمَ مان، مٽيءَ جي مهَڪ ۽ سنڌوءَ جي اُجري ۽ آبحيات جهڙي جل جي سُڳنڌِ، من کي مهڪائي ڇڏي ٿي:
گنگا جمنا امرت امرت،
ليڪن ٿڃُ ته سنڌو آهي!
(نارائڻ شيام)
مشڪورَ، ’سنڌ جي ٿڃ‘ ملهائي آهي ۽ ماءُ جي مٽيءَ جو مانُ مٿانهون ڪيو آهي.
سندس هيءَ ’ٻاونجاهه اکري‘، سنڌي شاعريءَ ۾ هڪ نئين باب جي ابتدا آهي. مشڪور ڀلي سنڌي شاعريءَ جو وڏو شاعر نه به هجي، پر هن جي شاعري، نون شاعرن لاءِ، سنڌ جي مٽيءَ سان واڳيل شاعرن لاءِ، ’پرهه جو پيغام‘ ۽ ’نئين صبح جي نويد‘ ضرور آهي:
الا! سنڌ جيئي، جيئي سڀ جهانُ،
ماڻهپو مهانُ، گونجن گيت امنَ جا!
اڄوڪي ’مفاد پرستيءَ‘ جي دنيا ۾ ’سنڌ‘ جي آزاديءَ سان گڏ ’ڪُل جهان جي سلامتي‘، ’ماڻهپي جي مهانتا‘ ۽ ’اَمن جي گيتن جي گونج‘ واري مشڪور جي شاعري، ’امن عالم‘ جو منشور آهي:
هُو ’بم، بارود، ائٽم ۽ جنگ‘ جو سخت مخالف آهي. اڄ جڏهن ’دين‘ جي نالي تي ’دهشتگردي‘ ۽ ’امن‘ جي نالي تي اَمن جي مرڪزن- مسجدن، مندرن، امام بارگاهن، ديولن، اسڪولن ۽ درسگاهن- تي بارودي حملا/ خودڪش حملا ٿي رهيا آهن، اُن وقت مشڪورَ جي شاعري ’انسانيت جو نوحو‘ آهي:
هو ’سنڌ‘ ماءُ سان گڏ، ’سنڌوءَ جي شادابيءَ‘ جو به ڪانکي آهي. هُو ’سنڌوءَ‘ تي ڊئم ٻڌندڙن، کي للڪاري، ’سنڌ جو آواز‘ بنجي ٿو:
ٿر نه ڪر تون سنڌڙي، ٿيندي رتو ڇاڻ،
وڏي جنگ جنگاڻ، پنهنجي ٿيندي پاڻيءَ تي!
مشڪور به سيد ۽ آريسر جيئن ’عدم تشدد‘ [اهنسا] جو پيروڪار آهي، پر ’دفاعي جنگ‘ ۽ ’ديس جي سلامتيءَ‘ لاءِ مزاحمت جي هر حڪمت عمليءَ جو حامي آهي.
مشڪور ڦلڪاريءَ جي ’ٻاونجاهه اکريءَ‘، جي اهم خوبي اها آهي ته هر اکر ’بيتن‘ جي لفظن سان شروع ٿئي ٿو ۽ اُن ئي اکر واريون ڪافيون، ڀڄن ۽ نظم، ڇند وديا [ماترڪ ڇند] ۽ عروض جي وزنن تي آڌاريل آهن- اها نواڻ به مشڪور کي سنڌي ’ٽيهه اکرين‘ ۽ ’ٻاونجاهه اکرين‘ جي کيتر ۾ منفرد بڻائي ٿي. ڪجهه مثال هيٺ ڏجن ٿا:
ڪافي (1): پيارُ مقدس هاريءَ وانگي
هرڻي ڪنهن اُڃياريءَ وانگي
ساروڻيون ۽ سُڏڪا، سپنا،
لاهياريءَ جي کاريءَ وانگي
[غزل نما، ماترڪ ڇند تي ’ڪافي‘]
ڪافي (2): چٽي ڳالهه چئي پيو سڀن کي سڻايان،
مان ڌرتيءَ جو عاشق، پيو عشق ڳايان.
ڻ: ڻَڻو چڻو معنيٰ، ڪاڙهڻ بعد به نه ڳرندڙ چڻو يا مٽر جو داڻو.
ڻڻو چڻو جيئن، رَجهي نه ڪاڙهڻ سان،
اسان سڄڻ تيئن، پيار لڪايو لوڪ کان.
ء: ئوئان، ئوئان معنيٰ، تازي ڄاول ٻار جي روئڻ جو آواز.
ئوئان ئوئان ڪندي، روئندي ڄائو ٻالڪ،
سمجهي ڪو سالڪ، احساس انهي درد جو.
مشڪور روانيءَ سان جڏهن بيت پڙهي بس ڪئي، ته آءٌ اٿي کيس دلي طور سلام ڪندي ڀاڪرين پئجي ويس .سندس کوجنا ۽ تحقيقي ڪم کان متاثر ٿيندي، مون کي لڳو، ڄڻ شاهه سائين مشڪور جهڙن ماڻهن لاءِ ئي چيو هو ته:
سهسين سجن اڀري، چوراسي چنڊن،
باالله ري پرين، سڀ اونداهي ڀانئيان!
ٻوليءَ ۽ ادب جي آسمان تي ڪئين سج اڀريا، ۽ ڪئين چنڊ چمڪيا، پر مڻيا ۽ مٿڀرائپ شايد مشڪور جي انتظار ۾ هئي .
اهڙيءَ طرح مسلسل جاکوڙ سان مشڪورڦلڪاري، سنڌي الفابيٽ جي ٻاونجاهه اکرن سان شروع ٿيندڙ پنهنجي ’ٻاونجاهه اکري‘ پوري ڪندي، ڪاميابيءَ جي آسمان کي ڇهي ورتو. سنڌي سڀيتا جي هزارين سالن جي ارتقائي سفر ۾ سنڌي ماڻهو پنهنجي ادبي خزاني ۾ ’ٽيهه اکريون‘ ته لکي سگهيا هئا ، پر اڃا ٻاويهه اکر رهيل هئا . هن بي مثال ڪم ۾ مشڪور ڪيتري محنت ڪئي هوندي ، ڪيتري جاکوڙ ڪئي هوندي ۽ ڪيترا اوجاڳا ڪيا هوندا ، اها خبر ته کيس ئي هوندي . پر سندس انهيءَ عظيم ڪارنامي تي سڄي قوم مشڪور جي مشڪور آهي . منهنجي خواهش آهي ته سنڌ جون يونيورسٽيون، مشڪور جي هن بي بها تخليق ’سنڌو حرفي‘ تي کيس مڃتا طور پي. ايڇ. ڊي جي اعزازي ڊگري ڏين . سڌريل ملڪن ۾ ائين ئي ٿيندو آهي. ڪاش! اسان وٽ به قدردانيءَ جا اهڙا جذبا پيدا ٿي پون .
مشڪور ڦلڪارو، سادو، کلمک، سهپ رکندڙ ، هٿ جوڙ ڪندڙ فقير منش آهي. جيڪي مليو، سو کائي وٺبو ، جيڪي هوندو، سو پائي وٺبو. پنگريي ۾ سائين نورمحمد سمي جي ورسيءَ ۾ وياسين، منتظمين طرفان سمن جي قبيلي جي سردار سان گڏ ڊِنگ قسم جا جاهل وڏيرا اسٽيج تي ويهاريا ويا هئا . مشڪورُ چوڻ جي باوجود مٿي اسٽيج تي نه ويٺو ۽ هيٺ پنڊال ۾ ئي عام خلق سان گڏ ويهي رهيو ، ۽ سندس چپن تي مسڪراهٽ هئي . جڏهن جلسي کي مخاطب ٿيو ته پنهنجي علم ۽ ڏاهپ جي ڳالهين سان سڀني ماڻهن کي پنهنجي جادو بيانيءَ سان پنڊ پهڻ ڪري ڇڏيائين . مون ڏٺو ته اسٽيج تي ويٺل سڀني ڊِنگ وڏيرن جا ڪنڌ جُهڪي ويا ۽ سندن جهالت شرمسار ٿي وئي.
مشڪور، سدائين هٿ ٻڌي سڀني کي ’محبوب سائين‘ چئي مخاطب ٿيندو آهي، انهيءَ ڪري کيس سڄيءَ سنڌ جا ماڻهو ’محبوب سائين‘ سڏيندا آهن .پر منهنجي لاءِ هو ’محبوب ضربيان ڪروڙ ،ارب ، ۽ پدم سائين‘ آهي. مشڪور جا چار پُٽ آهن: هڪڙو جهنگ مان مٺيون ماکيون لاهڻ جو ماهر آهي ، ٻيو پائدار ۽ سچو عشق ڪندڙ عاشق آهي، ٽيون نمبر پٽ سادو الله لوڪ ۽ ماٺيڻو آهي ، چوٿون نمبر پٽ تيز ترين ذهانت جو مالڪ آهي. سندس چار نياڻيون پڻ محنتي ۽ ماڪ ڀنل چانڊوڪيءَ رات جهڙيون معصوم ۽ نماڻيون آهن. سندس گهر واري منهنجي ڀاڄائي وفاشعار، حيادار، ڪمزور، پر وڏي سگهڙ ۽ ورڪر عورت آهي. هوءَ گهر جو سمورو ڪم اڪيلي سر پاڻ سر انجام ڏيندي آهي. اُنهن سڀني جي وصفن کي پاڻ ۾ گڏ ڪجي، ته مشڪور ٺهيو پوي . مشڪور جي همت ، سهپ ۽ فقيريءَ جو هڪ زبردست مثال اِهو به آهي ته جڏهن 2011ع جي ٻوڏ ۾ سندس گهر جي ڀر واري ’سونپاري ڍنڍ‘ اُٿلي پئي ته سندس سمورو الهه تلهه ۽ گهر ٻُڏي ويو. هو صرف پنهنجي جان بچائي، ٻچا وٺي دربدر ٿي ويو . انهيءَ حالت ۾ جڏهن آءٌ ساڻس ملڻ ويس، ته سندس چهري تي ڪنهن به قسم جي ڪربَ، ڏک يا مايوسيءَ جو نالي ماتر به نشان نه هو. هو پنهنجي بي سروسامانيءَ تي ننڍڙا ٽهڪ ڏئي رهيو هو. جنهن پٺيان سنڌ جي هزارين بي گهر ٿيل ماڻهن جو تمام وڏو درد لڪل هو، جيڪو مون محسوس ڪيو.
مشڪور خالي شاعر ناهي، هو گهڻ پاسائين شخصيت آهي. هو هڪ بهترين شاعر سان گڏ نثرنويس، محقق، تاريخدان، ڪالم نگار، ٻڌندڙن کي پنڊ پهڻ ڪندڙ قهر جو مقررُ، لطيف جو پارکو، قومي ورڪر، بهترين ليڊر، سٺو منتظم، غريب پرور، تعليمي ماهر، حڪمت جو ڄاڻو حڪيمُ، علم الاعداد ۽ نجوم جو ڄاڻو، سماج سڌارڪ ، بهترين دوست ۽ هرفن مولا آهي. هڪ ئي وقت ايتريون صلاحيتون رکندڙ ماڻهو سنڌ ۾ تمام گهٽ ۽ نه هئڻ جي برابر آهن.
مشڪور موقعي جي مناسبت سان هر وقت تيار هوندو آهي. هڪ دفعي ’ثقافتي ريلي‘ پيا ڪڍون، مشڪورَ ’ثقافتي ترانو‘ منٽن ۾ تيار ڪري ورتو. ’سنڌي ٻولي قومي ٻوليءَ‘ لاءِ احتجاج پيا ڪريون ته مشڪور سنڌي ٻوليءَ جي عظمت تي عاليشان گيت ٺاهي پيش ڪيو . ڪهڙو به موضوع هجي، ڪهڙي به تنظيم جو پروگرام هجي، ڪهڙي به قسم جا سامعين يا ناظرين هجن، مشڪور تقرير لاءِ اٿيو ته هال گونگو ٿي ويندو. سندس لهجو عاليشان، ڌيمو ۽ چٽو، لفظن ۽ جملن جو اڻکٽ سمنڊ، عملي جدوجهد جو اتساهه ۽ سچائي، ڳالهه ڪندي، ٿورو بيهي، ٻڌندڙن جو ڌيان ڇڪائڻ جي استادانه مهارت سان هو پوري مجموعي کي پاڻ سان گڏ کڻي، وٺي اهڙي ڳالهه ڪندو، جو تاڙين جي گونج ٿي ويندي. هو ناظرين کي کِلائڻ ۽ روئاڙڻ جي وڏي مهارت رکندڙ مقرر به آهي .
سندس نثر جو ڪتاب ’ٿر جي لوڪ ڏاهپ ۽ سائنس‘ پڻ ڇپجي چڪو آهي. جنهن ڪتاب پڻ پنهنجي انفراديت سان ادبي حلقن ۾ وڏي مڃتا ماڻي آهي. هي موجوده ڪتاب ’سنڌ ۽ سچ جي ساڃاهه‘ ذهنن ۾ ڪيڏا طوفان ٿو آڻي ، ان جي شاهدي ته ايندڙ وقت ڏيندو . افسوس، مشڪورَ جي زندگيءَ جو وڏو قلمي پورهيو اڻ ڇپيل حالت ۾ سندس گهر ٻڏي وڃڻ سبب پاڻيءَ جو کاڄ ٿي ويو. اهو مواد پڻ هزارين صفحن تي لکيل مون پاڻ سندس گهر ۾ ڏٺو هو ، جنهن سان ڪيترائي ڪتاب ڇپجي ميدان ۾ اچن ها ۽ سنڌ ۾ هڪ وڏو ذهني انقلاب اچي ها . مشڪورڦلڪاري، جيڪي ريڊيو ’وائس آف سنڌ‘، لنڊن تان سنڌ جي قديم تاريخ ۽ ٻين موضوعن تي ليڪچر ڪيا آهن ، تن کي پڻ پوريءَ دنيا ۾ حيرت ۾ وجهندڙ موٽ ملي آهي . ڦلڪارا جي ننڍڙي شهر مان بي گهر ٿيل هي فقير ماڻهو، هن وقت پوريءَ دنيا جي سنڌين جو هيرو ۽ محبوب ليکڪ آهي.
زماني جي گردشن ، بي گهر ٿيڻ ، اڀري سڀري ماستريءَ تان رٽاير ٿيڻ، غربت ۽ محرومين هوندي به وطن جي عشق ، ٻوليءَ ۽ ادب کي سرخرو ڪرڻ واري جاکوڙَ، سوچڻ، لوڙڻ، لوچڻ ۽ جيئڻ جي جاکوڙ کيس شگر ۽ ٻين بيمارين ۾ مبتلا ڪري ڇڏيو آهي. پر هي سنڌ جي عشق ۾ فنا ٿيل فقيرُ، انهن بيمارين کي ليکي ئي ڪو نه ٿو . هن جي سوچ ۽ قلمي پورهيئي جي هر وک اڳي کان اڳري آهي.اسين سنڌي ماڻهو مشڪور جا مشڪورُ آهيون، جنهن سنڌي قوم کي ’ٿرجي لوڪ ڏاهپ ۽ سائنس‘ جهڙي تحقيقي ڪتاب کان پوءِ وري هي’سنڌو حرفي‘ يعني ’سنڌي ٻوليءَ جي ٻاونجاهه اکريءَ‘ تي مشتمل شاندار ڪتاب ڏنو آهي. آءٌ مشڪور جي عشق ۾ ايترو مستغرق آهيان ، جو لکندي ڍاپان ئي نه ٿو، پر ڪتاب جي ضخامت وڌڻ جي ڊپ کان اِتي ئي دل تي پٿر رکي، مشڪور جي عظمتن کي شاهه صاحب جو هي بيت منسوب ڪندي، بس ٿو ڪريان ته:
جان آهن اوطاقن ۾، تان ڪي ساڻن اور،
ڏهه ڏهه ڀيرا ڏينهن ۾، پاڻ مٿانئن گهور،
ويا جي هنگلور، ته ڪرمين ملن ڪاپڙي.
ڊاڪٽر عزيز ٽالپر
5 مارچ 2016ع
سندي جوڳيان ذاتِ (ليکڪ جوتعارف)
مشڪور ڦلڪاري جو اصل نالو محمد بخش، ذات ڦلڪارو، سندس والد جو نالو شير محمد خان ڦلڪارو آهي، جيڪو پيشي جي لحاظ کان هاري هو. مشڪور جو جنم 3 اپريل 1955ع تي ڳوٺ صوفي آباد، تعلقي ماتلي ، ضلعي بدين ۾ ٿيو، هن وقت ٽنڊي محمد خان جي پيپلز ڪالونيءَ ۾ رهائش پذير آهي. پرائمري تعليم ڳوٺ صوفي آباد مان حاصل ڪيائين. 1972ع ۾ هاءِ اسڪول رِپ شريف ، تعلقي تلهار، ضلعي بدين مان مئٽرڪ جو امتحان پاس ڪيائين. سنڌ يونيورسٽي ڄامشوري مان پرائيويٽ طور ايم. اي ماس ڪميونيڪيشن جي ڊگري حاصل ڪري، سنڌ لا ڪاليج مان ايل. ايل. بي ڪيائين . قائد اعظم ميڊيڪل ڪاليج راولپنڊيءَ مان طب ۽ اليڪٽرو هوميو پيٿڪ ۾ ڊپلوما ڪورس ڪيائين . 1973ع کان تعليم کاتي ۾ ملازمت اختيار ڪيائين. ڦلڪارا قبيلي جو هي پهريون ماڻهو آهي، جنهن مئٽرڪ پاس ڪري سرڪاري ملازمت حاصل ڪئي، جنهن بعد ڦلڪارا قبيلي جي ماڻهن ۾ پڙهائيءَ جو رجحان وڌيو. 1973ع کان ادبي پورهيي جي شروعات ڪيائين ، شاعري ، مضمون ، ڪهاڻيون ۽ مقالا لکيائين ، ٻه تاريخي ناول ’۽ سنڌو مُرڪي ڏنو‘ ۽ ’آخري شام‘ لکي چڪو آهي ، جيڪي ڇپجي نه سگهيا آهن . 1977ع کان سنڌي ادبي سنگت جو باقاعدي ميمبر آهي، سٺي تخليقڪار سان گڏ بهترين نقاد پڻ آهي. تاريخ جي موضوع تي وڏي دسترس حاصل اٿس. 1978ع ۾ سنڌي ٻوليءَ جي ٻاونجاهه اکرن تي ’سنڌو حرفي‘ جي نالي سان بيت لکيائين، جيڪو سنڌي ادب جي تاريخ ۾ پهريون تجربو هو. اُن کان پهرين ٽيهه اکرين تي کوڙ شاعرن طبع آزمائي ڪئي هئي، جيڪا روايتي طور هلندڙ هئي ۽ آهي. سندس اها ٻاونجاهه اکري ’سنڌو حرفي‘ ڇپائڻ جي واعدي طور ’لاڙ ادبي سوسائٽيءَ‘ جي سرواڻ محمد سومار شيخ ورتي هئي ، پر جلد ئي سومار شيخ جي مالي حالت سندس بيماريءَ سبب ڪمزور ٿي وئي ، جنهنڪري اها ’سنڌو حرفي‘ ڇپجي نه سگهي ۽ شيخ صاحب جي وفات بعد اهو مسودو به گم ٿي ويو. مشڪور ڦلڪاري انهيءَ پهرين سنڌو حرفيءَ جا بيت، 1979ع ۾ سن شهر ۾ ٿيندڙ ’حيدر شاهه سنائي ادبي ڪانفرنس‘ ۾ پڙهيا، جنهن تي سائين جي. ايم. سيد انهن بيتن کي پسند ڪندي، کيس ڀرپور داد ڏنو هو ۽ انهيءَ ڪم کي وڌائڻ لاءِ همت افزائيءَ به ڪئي هئي، اُن کان متاثر ٿي، 1980ع ۾ روشن ڪلهوڙي، ٻاونجاهه اکرن تي هڪ طويل نظم لکيو هو، پر روشن ڪلهوڙو به ان نظم کانپوءِ ’سنڌو حرفيءَ‘ ۾ وڌيڪ ڪجهه لکي نه سگهيو ، ڇو ته نج سنڌي اکرن ’ڃ ،ڙ، ڱ ، ڻ ، ۽ ء‘ سان شروع ٿيندڙ لفظ کيس ملي نه سگهيا. ان بعد مشڪور ڦلڪاري ٻيهر هڪ نئين ۽ مڪمل ’سنڌو حرفي‘ لکي ، جنهن ۾ 520 بيت ، ڪافيون، ڀڄن ، ترانا ، لولي ۽ وايون شامل آهن ، جيڪو سندس وڏو ادبي ڪارنامو آهي. سندس اها سنڌو حرفي، شاعريءَ ۾ صرف ٻاونجاهه اکرن تي طبع آزمائي ناهي، پر فڪري طور ’پيغام سنڌ‘ جي تشريح آهي، جنهن ۾ سنڌ جو ازلي رُوح سمايل آهي. مشڪور ڦلڪارو هن وقت به ’سنڌي ادبي سنگت‘ شاخ ٽنڊي محمد خان، ’عوامي ادبي فورم‘ سميت مختلف علمي ادبي فورمن ۽ سياسي ۽ سماجي تنظيمن سان گڏ ڪلهو ڪلهي ۾ ملائي علمي ، ادبي، سياسي ۽ سماجي سرگرميون جاري رکندو پيو اچي. سنڌي ادبي سنگت شاخ ٽنڊي محمد خان جو ڪيترائي ڀيرا ڪائونسلر ۽ ڪاروباري ڪميٽيءَ جو ميمبر پڻ چونڊيو ويو. هو 1978ع کان سنڌ جي قومي تحريڪ جي باني رهبر سنڌ سائين جي. ايم. سيد جي صحبت ۾ رهندي، سائين جي. ايم. سيد جي وڇوڙي تائين سنڌ جي قومي آزاديءَ لاءِ سرگرم ڪردار ادا ڪندو رهيو. سائين جي. ايم. سيد جي وفات کان پوءِ قومي تحريڪ کي هڪ منظم قوت ۾ تبديل ڪرڻ واري مقصد خاطر جڏهن ’جيئي سنڌ قومي محاذ‘ جو بنياد پيو ته مشڪور ڦلڪارو، اُن جي پهرين ’جيئميسٽ ڪائونسل‘ جو ميمبر پڻ بڻيو. سنڌ جي قومي تحريڪ جا لاها چاڙها هن پنهنجي اکين سان ڏٺا آهن، اُن عرصي دوران قومي سياست جي سموري اُٿل پُٿل جو اکين ڏٺو شاهد پڻ آهي. هُو هن وقت اُهي سمورا تجربا ايندڙ نسل جي رهنمائيءَ لاءِ سهيڙي رهيو آهي. هن وقت به هو پنهنجو سمورو وقت لکڻ ۾ گذاري رهيو آهي، سندس ٽي ڪتاب، (1) سوچون منهنجي ساهه جون (ايڪانيڪيون)، (2) جيڪو گهاريم جيئن (آتم ڪهاڻي) ۽ (3) سنڌي سماج جي تاريخ ، سندس قلم هيٺ تڪميل جي آخري مرحلن ۾ آهن.
مشڪور جو شمار سنڌ جي انهن تمام ٿورن ماڻهن ۾ ٿئي ٿو ، جن کي ’سنڌ جي انسائيڪلو پيڊيا‘ طور سڃاتو وڃي ٿو ، اهو ئي سبب آهي، جو هو سنڌ جي ڪنڊ ڪڙڇ ۾ ٿيندڙ علمي ۽ ادبي سرگرمين جو رُوح روان آهي. سندس ڄاڻ جي شهرت سنڌ کان ٻاهر به ڦهليل آهي، اهو ئي سبب آهي جو جڏهن به ڪو پرڏيهي محقق سنڌ ۾ تحقيق لاءِ ايندو آهي ته مشڪور ڦلڪاري سان ملڻ کان سواءِ سنڌ بابت پنهنجي تحقيق کي نامڪمل سمجهندو آهي، اهڙي ڳالهه جو اعتراف لنڊن جي تحقيقي ادارن سان لاڳاپيل ’الائيس البينيا‘ پنهنجي جڳ مشهور ڪتاب ’امپائرس آف انڊس‘ ۾ پڻ ڪري چڪي آهي. هندستان سان واسطو رکندڙ پوپٽي هيراننداڻي، ڄيٺو لالواڻي ، گنگارام سمراٽ ۽ ٻيا ناليوارا اديب به مشڪور جي ڪردار ۽ ڄاڻ جي مڃتا کيس پنهنجي ڪتابن ۾ ڏئي چڪا آهن. تاريخ جي موضوع تي سندس ڪيترائي مضمون، مقالا ۽ ڪالم سنڌي اخبارن ۾ شايع ٿيندا رهيا آهن. مشڪور کي سندس علمي ۽ ادبي خدمتن جي مڃتا طور ڪيترائي ايوارڊ ۽ مڃتا سرٽيفڪيٽ پڻ ملي چڪا آهن، جن ۾ ’ منهنجو ٽنڊو محمد خان فيسٽيول‘ ۾ مڃتا ايوارڊ، سنڌ يوٿ نيٽ ورڪ پاران ’بيسٽ پوئيٽ اينڊ رائيٽر ايوارڊ‘، روس جي ماسڪو ريڊيو جي ولتينا چستاڪوف پاران ’مڃتا سرٽيفڪيٽ‘، هندستان جي سنڌي اديبن پاران ’نهرو ايوارڊ‘، قابل ذڪر آهن . اپريل 2015ع ۾ سندس ڪتاب ’ٿر جي لوڪ ڏاهپ ۽ سائنس‘ پڻ ڇپجي پڌرو ٿي چڪو آهي، جنهن ۾ هن ٿر جي لوڪ ڏاهپ کي جديد سائنسي انداز ۾ پيش ڪري، هڪ وڏو ڪارنامو سرانجام ڏنو آهي. ان کانسواءِ انٽرنيٽ تي ’ريڊيو وائيس آف سنڌ، لنڊن‘ تان سندس تاريخي مضمون ۽ ليڪچر سموري دنيا ۾ ٻُڌا وڃن ٿا. هيڏي ساري عالمي مڃتا جا موتي چونڊيندڙ، شاهه لطيف جي سُر رامڪليءَ جو هي جوڳي فقيرُ، پنهنجي مزاج ۽ ذاتي زندگيءَ ۾ تمام سادو ۽ سٻاجهو ماڻهو آهي، زماني جا لاها چاڙها ۽ ستم ظريفيون، سندس چپن جي مُرڪ کي مات نه ڪري سگهيا آهن، نه ئي مفاد پرستيءَ جو راڪاسُ، سندس ماڻهپي کي ڳڙڪائي سگهيو آهي. هي کاهوڙيءَ انسان، ’تتيءَ ٿڌي ڪاهه‘ واري جذبي سان سرشار ٿي، پوري ڄمار ڌرتيءَ جي عشق جي راهن جي اُڀن ڪاون مٿان پيرين اُگهاڙو پنڌ ڪندو رهي ٿو. زندگيءَ جي مشڪل مرحلن ۾ ورچي نه ويهڻ وارو هي کاهوڙي ڪردار جيئڻ سان گڏ جاڳندو پڻ رهيو آهي. شال! سندس عشق سلامت رهي ۽ پنهنجي سُندر خوابن جي ساڀيان ماڻڻ ۾ سوڀارو ٿئي. سندس هي ڪتاب ’سنڌ ۽ سچ جي ساڃاهه‘ (سنڌو حرفي) نه رڳو سنڌي شاعريءَ جو اهم تاريخي دستاويز آهي، پر فڪري طور سنڌ جي دردن جي تشريح جو ناياب باب آهي، هڪڙي نئين ۽ منفرد جستجو آهي، جدوجهد آهي، جدوجهد جي هڪ ڀرپور تاريخ آهي ، جنهن ۾ رڳو فتحن جا جشن ناهن، پر شڪستن سان پيار به آهي. حوصلي ۽ همت جو هماليه هن ڪتاب جي سونهن جو سبب آهي. اميد ته سنڌي ادب جو هي ناياب ڪتاب، نه رڳو سنڌ ۾ رهندڙن، پر سنڌ کان ٻاهر به سنڌي ٻوليءَ سان چاهه رکندڙن لاءِ نه رڳو ڪشش جو سبب بنجندو، پر اُنهن وٽ هن جي حيثيت هڪ شاندار ادبي تاريخ واري به هوندي ، جيڪا ادبي تاريخ اسان جي ايندڙ نسلن لاءِ فخر جو سبب بڻيل رهندي.
اعظم ڀٽي
سنڌي ادبي سنگت ٽنڊو محمد خان
عشقُ اٽل مُنهنجو (پنهنجي پاران)
’صدقي حضرت عشق تان‘ ۽ ’حق محبوب سائين‘ جا نعرا ، مون ننڍپڻ ۾ ئي پنهنجي ڳوٺ ’صوفي آباد‘ جي آسپاس رهندڙ صوفي فقيرن کان ٻڌا هئا. ننڍپڻ ۾ منهنجي ڪنن ۾ اذان کان وڌيڪ اِهي آواز پهتا هئا. اُنهن فقيرن جون صوفي محفلون روزانو يا هڪ نه ٻئي ڏينهن، آسپاس جي درگاهن يا ڳوٺن ۾ پيون هلنديون هيون، ميدانُ فقير، صوفي عمر نانگو، صوفي گلڻ نانگو، چاندي فقير، ڳاڙهو فقير،
قاسم علي شاهه، صوفي فقير يارمحمد رند، ۽ ٻيا صوفي محمد فقير کٽياڻَ جا طالب، ڏينهن جو پنهنجو ڪم ڪار ڪندا هئا ۽ رات جو ڪٿي نه ڪٿي محفل مچايو ويٺا هوندا هئا. اسين ٻارَ به ويجهيءَ ڇڪ ۾ انهن جون محفلون پيا ٻڌندا هئاسين . ائين ننڍپڻ ۾ ئي مون کي صوفي ماحول مليو: جيتوڻيڪ منهنجي قبيلي ۾ اڪثريت چورن ۽ ڦورن جي هئي. جيڪي ڏاڍ مڙسيءَ کي ئي پنهنجو مسلڪ ۽ مذهب سمجهندا هئا. اسان جي قبيلي جو آءٌ پهريون ٻارُ هئس، جيڪو اسڪول ۾ پڙهيس. اسان جو قبيلو ڦلڪارا، رند بلوچ قبيلي جي هڪ شاخ آهي. ميرن جي دور حڪومت ۾ اسان جي قبيلي کي سماواتي پرڳڻي (لڳ ٽنڊي محمد خان) ۾ هڪ جاگير به مليل هئي، جتي هن قبيلي جو هڪ وڏو ڳوٺ هو، جيڪو اڄ به ’ڦلڪارا‘ جي نالي سان ننڍو شهر ۽ يونين ڪائونسل جي حيثيت رکندڙ آهي: جنهن شهر ۾ هن وقت هڪ گهر به ڦلڪارن جو موجود ناهي . ميرن جي دور ۾ ٻين بلوچ قبيلن جيان ڦلڪارا قبيلي کي به ميرن جي فوج ۾ شامل ڪيو ويو هو، انهيءَ ڪري ڦلڪارا قبيلي، هالاڻي، مياڻي ۽ دٻُي جي جنگين ۾ مير حڪمرانن جو ساٿ ڏنو. ميرن جي ناڪامي ۽ انگريزن جي قبضي بعد ’ڦلڪارا‘ قبيلو، سنڌ جي انهن تمام ٿورن قبيلن ۾ شامل هو، جيڪي راڻي وڪٽوريا جي سالگرهه ۾ شامل نه ٿيا هئا. نتيجي طور ڦلڪارا قبيلي کي انگريز مخالف باغي قرار ڏنو ويو، ۽ ميرن جي طرفان مليل جاگير تان کين بيدخل ڪرڻ لاءِ مٿن ملٽري آپريشن ڪيو ويو، جنهن ڪري ڦلڪارا قبيلو پنهنجو ڳوٺ ڇڏي، ٽنڊي غلام عليءَ جي ڀرسان هڪ گهاٽي جهنگل ۾، جيڪو ’ڪنڊياري جي ڇَن‘ جي نالي سان سڏبو هو، لڏي، ولي محمد فقير جي نالي سان ڳوٺ ٻڌي وڃي ويٺا ، جتي هو انگريزن جي لڳاتار ملٽري آپريشنن سبب خانه بدوشيءَ جي حالت ۾ روزگار جا سمورا ذريعا بند ٿيڻ ڪري، چورين ۽ ڦرلٽ تي پنهنجو گذران ڪرڻ لڳا. ائين هو سماج کان ڪٽجي بلڪل وحشي بنجي ويا هئا. منجهانئن اها حيوانيت، پاڪستان ٺهڻ بعد به صفا ختم نه ٿي سگهي هئي. اهڙي قبيلي ۾ منهنجو والد شيرمحمد خان، جيڪو هڪ مولوي ميانجي ’بچل دل‘ جي صحبت ۾ اچي پڙهڻ ۽ لکڻ سکي ويو ۽ ميانجيءَ جي صحبت منجهس ماڻهپو پيدا ڪيو ، ان ڪري هن کي قبيلي جي ماحول کان نفرت ٿي ويئي، جڏهن ته منهنجو ڏاڏو سرمست خان به اڳي ئي فقير قسم جو ماڻهو هو. مٿان وري منهنجي والد پنهور قبيلي جي هڪ عورت سان پيارَ جو پرڻو ڪيو ، ته ڦلڪارا قبيلي وارا مٿس ناراض ٿيا. ان ڪري، منهنجو ڏاڏو ۽ والد، ڳوٺ مان لڏي ويجهو ئي ڳوٺ صوفي آباد ۾ اچي ويٺا، جتي تاجپور جي نواب حاجي محمد علي خان جون زمينون هيون. منهنجي والد ۽ ڏاڏي ، نواب صاحب جي ٻنين تي هارپو شروع ڪيو. ائين مون هڪ غريب هاريءَ جي گهر ۾ امڙ سوڍي پنهور جي پيٽان جنم ورتو. جيئن ته نواب حاجي محمد علي خان، صوفي نواب ولي محمد فقير لغاريءَ جي صوفي خاندان جو اهم فرد هو ۽ پاڻ صوفي هئڻ سان گڏ هڪ وڏو علم دوست بزرگ قسم جو انسان هو . هن ڳوٺ صوفي آباد ۾ اسڪول قائم ڪرايو، جتي مون اٺين درجي تائين تعليم حاصل ڪئي. غربت سبب مون وڌيڪ تعليم حاصل ڪرڻ لاءِ هاءِ اسڪول رپ شريف (لڳ تلهار) ۾ داخلا ورتي، جتان وڏيري محمد رحيم ٿيٻي طرفان ’مفت بورڊنگ هائوس‘ جي سهوليت سبب مئٽرڪ جو امتحان پاس ڪري، ڦلڪارا قبيلي جي پهرئين پڙهيل نوجوان جو اعزاز حاصل ڪري ورتم. اُن بعد مون کي ماستريءَ جي نوڪري به ملي وئي. ائين هن قبيلي مان پهرئين سرڪاري ملازم جو رتبو به مون کي حاصل ٿيو، جنهن سان منهنجي قبيلي ۾ تعليم پرائڻ جو شوق پيدا ٿيو، ۽ اڄ منهنجي قبيلي جا اڪثر ماڻهو پڙهيل لکيل آهن.
منهنجي زندگيءَ جي سکيا جي عمل ۾ آسپاس جي صوفياڻي ماحولَ، زميندار نواب حاجي محمد علي خان لغاريءَ جي اوطاق تي عالمن ۽ اديبن جا ميڙاڪا ۽ محفلون، ۽ نواب صاحب جي محبت ڀريي رويي، تعليم جي حاصلات لاءِ غربت ۽ دربدري، ڏاڏي، ڏاڏيءَ، امڙ ۽ ابي جي بيوسيءَ جا زخم، مون کي ننڍپڻ ۾ ئي نصيب ٿيا. اڳتي هلي سائين جي. ايم. سيد [جنهن کي اسين سڀ پيار مان ’سائين جيئينم‘ سڏيندا آهيون]، مون ۾ سنڌ جي عشق جي چڻنگ دکائي، بقول شاهه لطيف جي:
سرڄيس ته سور، سامايس ته سُکَ ويا،
اهي ٻئي پُور، مون نماڻيءَ نصيب ٿيا.
انهيءَ ڪري مون ۾ عشق جي راهن جي ’آتش نمرود‘ جون صعوبتون سهڻ جي شڪتي وڌي وئي، جنهن سبب مون کي عشق جي پنڌ ۾ ڪڏهن به شرمساريءَ جو منهن نه ڏسڻو پيو آهي.
’زندگي‘ ڪجهه ڪري وڃڻ جو نالو آهي. گمناميءَ جي موت مرڻ کان بهتر آهي ته ماڻهو ڄمي ئي نه. بقول سچل سرمست جي ته: ’سوئي ڪم ڪريجي، جنهن وچ الله آپ بڻيجي.‘ اهي نصيحتون، مون کي منهنجي هڪ استاد بزرگ ڪامريڊ يعقوب حاجاڻي ’ساقيءَ‘ ڪيون هيون، اُن وقت منهنجي عمر 14 سال هئي. اُنهن نصيحتن ئي منهنجي زندگيءَ ۾ اهڙو روحُ ڀريو، جو آءٌ مسلسل عشق جي سفر ۾ ثابت قدميءَ سان هليو آهيان ۽ هميشه نواڻ جي ڳولا ۾ ڏوريندي، نه کرڪڻا لاٿا اٿم ، نه ئي نڀاڳي ننڊ منهنجو ڪڏهن پاسو ورتو آهي. مون هميشه پنهنجي عشق جي سلامتي پئي گهُري آهي .اهوئي سبب آهي، جو مون پنهنجي عشق جو جيڪو به ٿورو گهڻو سفر ڪيو آهي ، اُنهيءَ مان مطمئن آهيان. مون کي پنهنجي ڪيل پنڌ تي ڪو به پڇتاءُ ڪونهي. پنهنجي ضمير جو اهو اطمينانُ، منهنجي وڏي ۾ وڏي دولت آهي، جنهن املهه دولت تي آءٌ ڪابه سودي بازي ڪرڻ لاءِ تيار ناهيان ،۽ اهو ئي منهنجي فقيريءَ جو راز آهي. جو آءٌ فقير هوندي به بادشاهن کان وڌيڪ سُڪون جي زندگي گذاريان پيو.
منهنجي زندگيءَ جي شروعاتي خوشنصيبي اها به هئي، ته مون کي ننڍپڻ ۾ ئي زندگيءَ جي سڀني ڪڙين حقيقتن جو ذائقو چکڻ جو موقعو مليو، ۽ پوءِ مون زندگيءَ جي شاهراه تي هلندي ، سڀني ڪڙن، مِٺن، کٽن ۽ کارن ذائقن جي شناسائي حاصل ڪري ورتي. اگهاڙي پيرين تتل زمين تي پنڌ ڪرڻ کان وٺي، هوائي جهازن جي آرامده ’اڏامندڙ قبر‘ جي سفر تائين، آءٌ سفر جي سمورين هيٺانهين ۽ مٿانهين کي سمجهي ويس. ڪڻڪ جي ڏاري جي پٽڙِي ۽ پاڻيءَ ۾ اوٻاريل رَٻَ، سُڪل جوئر ۽ ٻاجهرَ جي ڍوڍي کي پاڻيءَ ۾ پُسائي کائڻ کان وٺي، سمورن طعامن جي ذائقي کان واقف آهيان. مون کي هفتن جي بکن ۾ پاهه ٿيل، هڙٻاٺيون ۽ پاسراٽيون نڪتل ماڻهوءَ جي محروميءَ کان وٺي، اوبرون بچائيندڙ ۽ الٽيون ڪري وري کائيندڙ ماڻهوءَ جي هَوس جي پڻ ڀليءَ ڀت ڄاڻ آهي :جيڪو ئي منهنجو علم آهي، جنهن تي مون کي ناز آهي.
آءٌ بنيادي طور ’سنڌي صوفي‘ آهيان، مون کي ’اصحاب صفه‘ ۽ ابن عربيءَ جي اسلامي تصوف، ويدن جي ويدانيت (تصوف)، آڌُوتي تصوف، گرونانڪ جي ’صلح ڪل‘ واري تصوف، ۽ راجا اندر، مخدوم بلاول، حسين بن منصور حلاج، سرمد شهيد، صوفي شاهه عنايت شهيد ۽ سائين جيئينم سيد جي وطن دوست سنڌي تصوفَ جي رازن جي ڄاڻ آهي. مون کي ننڍپڻ کان ئي صوفي راڳ ٻڌڻ جو موقعو مليو، جنهن ڪري ئي، آءٌ شاهه لطيف جي ’نفي ۽ اثبات‘ جي فلسفي واري ’اويسي رنگ‘ ۽ سچل سرمست، مهدي شاهه، محمد فقير کٽياڻ، جانڻ چَن جي سرمستيءَ کي سمجهڻ جهڙو ٿيس. اهو ئي سبب آهي، جو منهنجي هن سنڌي ٻاونجاهه اکري ءَ: ’سنڌو حرفيءَ‘ ۾ ترتيب ڏنل ڪلام ۾، اوهان کي تصوف جا اهي سمورا رنگ ڏسڻ ۾ ايندا. گڏو گڏ پنهنجي رهبر سائين جيئينم سيد جي’پيغام سنڌ‘ جي فلسفي جو روح پڻ منهنجي شاعريءَ ۾ ساهه کڻندي اوهان کي نظر ايندو.
آءٌ هميشه نواڻ جي تلاش ۾ رهيو آهيان ، ڇو ته آءٌ پَروَرتِيءَ (تقليد) جي خلاف آهيان، منهنجي بي چين روح کي هميشه نَروَرتِيءَ (تخليق) جي ڳولا رهي آهي. انهيءَ ڪري، جڏهن مون سنڌي شاعريءَ جي مطالعي دوران ٽيهه اکريون ڏٺيون ۽ پڙهيون ته مون کي خيال آيو ته اُهي ته عربي زبان جي الفابيٽ موجب لکيون ويون آهن، جڏهن ته سنڌي ٻوليءَ ۾ ٻاونجاهه اکر آهن. اُنهيءَ لاءِ سنڌي ۾ ’ٽيهه اکرين‘ لکڻ بجاءِ ’ٻاونجاهه اکريون‘ لکڻ کپن . انهيءَ خيال اچڻ شرط مون ٻاونجاهه اکريءَ ۾ سُر سسئيءَ جا بيت لکيا. اها ٻاونجاهه اکري، جڏهن مون1979ع ۾ سن ۾ ٿيندڙ شاهه حيدر سنائيءَ جي ميلي دوران
’ادبي ڪانفرنس‘ ۾ پڙهي ته مون کي وڏو داد مليو، ۽ خاص طور منهنجي رهبر سائين ’جيئينم سيد‘ منهنجي تمام گهڻي همت افزائي ڪئي ۽ انهيءَ ڏِس ۾ وڌيڪ ڪم ڪرڻ جي هدايت پڻ ڪئي. انهيءَ کان متاثر ٿي، منهنجي دوست روشن ڪلهوڙي پڻ ٻاونجاهه اکريءَ ۾ هڪ نظم لکيو هو، جيڪو پڻ پسند ڪيو ويو. انهيءَ ڳالهه مون ۾ وڌيڪ اُتساهه پيدا ڪيو. مون انهي چئلينج کي قبوليندي، سسئيءَ بعد سر مارئيءَ ۾ پڻ ٻاونجاهه اکري لکي ۽ انهن ٻنهي ٻاونجاهه اکرين کي’سنڌو حرفيءَ‘ جو نالو ڏنم. منهنجي بزرگ دوست ۽ لاڙ جي محقق، محمد سومار شيخ، منهنجي انهيءَ ڪم کي ساراهيو، ۽ 1980ع ڌاري هن بزرگ ۽ اُتساهيندڙ ماڻهوءَ، لاڙ ادبي سوسائٽي بدين، طرفان ’سنڌو حرفي‘ ڇپائڻ جو واعدو ڪري، مون کان اهو مسودو ورتو ، پر شيخ صاحب جي غربت ۽ بيماريءَ سبب اهو مسودو ڇپجڻ بجاءِ گم ٿي ويو. روشن ڪلهوڙو صاحب به شايد انهيءَ ٻاونجاهه اکريءَ ۾ لکيل نظم کان اڳتي ڪم نه ڪري سگهيو، ۽ جي ڪو وڌيڪ ڪم ڪيائين، ته به اهو منظر عام تي نه آيو، ليڪن منهنجي جاکوڙ جاري رهي، سنڌي ٻوليءَ جي ڪجهه اکرن ’ڃ ، ڙ، ڱ، ڻ، ء‘ سان ڪو به اکر شروع نه ٿي ٿيو، جيڪو عام طور گفتگوءَ ۾ استعمال ٿيندو هجي، جنهن مشڪلات سبب ئي اڳ ۾ سنڌو حرفي نه لکجي سگهي هئي . منهنجي شروعاتي پهرين سنڌو حرفيءَ لکڻ دوران پڻ مون کي انهن اکرن سان شروع ٿيندڙ اکر نه ملي سگهيا هئا ، ۽ نه ئي روشن ڪلهوڙو صاحب اهڙا لفظ ڳولڻ ۾ ڪامياب ٿيو هو . مون پهرين سنڌو حرفيءَ ۾ اسڪولن ۾ پڙهايل استادن طرفان لهجي جو استعمال ڪيو هو، مثال طور هڪ بيت هو ته:
’ڙي ماڙي‘ نه محلات، نه وڻي ڀُونءِ ڀنڀورَ جي،
تن ۾ اهائي تات، پڄان پنهونءَ ڏي پنڌ ڪري.
يا
’ڻي وڻ‘ نه سُجهي واٽَ تي، جت ڪيان مانجهاندو،
پيو پنهونءَ سان پاندو ، جنهن ڇِڪي آنديس ڇپرين.
پر حقيقت ۾ آءٌ انهن اکرن سان شروع ٿيندڙ اصلَ لفظن جي تلاش ۾ هئس، منهنجي اطمينان لاءِ پهرين ’سنڌو حرفي‘ ڪافي نه هئي، اهو ئي سبب هو، جو آءٌ اصل لفظن واري سنڌو حرفيءَ جي تلاش ۾ رهيس. مسلسل ڳولا ڪندي، مون کي پياري دوست تاج جويي، ۽ ٻين ماڻهن جي واتان ڪجهه سنڌي ٻوليءَ جا متروڪ ٿيل لفظ ملي ويا، جيئن ’ڃ‘ سان شروع ٿيندڙ لفظ ’ڃُوڃڻ‘ [معنيٰ وَنگ ، ڍَنگ.]، ’ڙ‘ سان شروع ٿيندڙ لفظ ”ڙاڪون“ [معنيٰ درياهه جي پيٽ ۾ پاڻيءَ جي سُڪڻ بعد ٻيٽ ۾ پيل ڦوٽون يا ڏارَ.] ’ڱ‘ اکر سان شروع ٿيندڙ لفظ ڱڱو [معنيٰ ڳاڙهو، ڳڀرو، ڳاڙهو ڳٽول.] ۽ ’ڻ‘ سان شروع ٿيندڙ لفظُ ڻُڻو چڻو [معنيٰ ڪاڙهڻ بعد به نه ڳرندڙ چڻو يا مٽر جو داڻو، سو ٻٽ چڻو] ائين آخرڪار ڳولا جو سفر منزل تي پهتو، ۽ مون 2007 کان باقاعدي ٻاونجاهه اکري [سنڌو حرفيءَ] سنڌي ادبي سنگت ٽنڊي محمدخان جي هفتيوار ادبي گڏجاڻين ۾ پڙهڻ شروع ڪئي ، جتي پڻ سڀ دوست منهنجي اتساهه جو سبب بڻيا . خاص طور علم موسيقي ۽ شاعريءَ جي فن جي ڄاڻو ڀاءُ، رفيق ’آس‘ لغاريءَ جي تنقيدي نظر منهنجي ڪيل ڪم کي بي عيبو بنائڻ ۾ مدد ڪئي . حڪيم يوسف کتري، ڊاڪٽر عزيز ٽالپر، سائين تاج ٽکڙائي، انعام ٽکڙائي ، سارنگ شاهه، عاشق ڳاهي، سومار سنگم ، صالح امير ، قادر بخش ’حاتم‘ مگسي (مرحوم)، عثمان علي زئور ۽ ٻين دوستن جي تنقيد ۽ مشورا، منهنجي هن اهم ڪم کي فني ۽ فڪري طور سگهارو بنائڻ ۾ ڪارگر بڻيا.
اهڙيءَ ريت 2009ع ۾ مون سنڌو حرفيءَ ۾ ترتيب ڏنل هي ٻاونجاهه اکري- شاعريءَ جو ڪتاب مڪمل ڪري ورتو. ڪتاب مڪمل ڪرڻ بعد مون هن ڪتاب جو مهاڳ لکڻ لاءِ سائين جيئينم سيد جي فڪري شارحَ ۽ مون کي انتهائي ويجهو رهندڙ ۽ بي انتها پيارُ ڏيندڙ، منهنجي اڳواڻ، محترم سائين عبدالواحد آريسر جي چونڊ ڪئي، ڇو ته آريسر صاحب هڪ طرف منهنجي حال ۽ خيال کي سمجهندڙ، مون کي وڌيڪ ويجهو رهندڙ دوست هو، ٻئي طرف هو منهنجي تخليق ’ٻاونجاهه اکري ‘(سنڌو حرفي: جنهن ۾ مون فڪري طور پيغام سنڌ کي سمجهائڻ جي ڪوشش ڪئي آهي)، جو سنڌ ۾ وڏو شارحُ هو. انهيءَ لاءِ مون جڏهن کيس پنهنجي خواهش کان واقف ڪيو، ته هو پنهنجا سمورا ڪم ڇڏي، مون وٽ آيو ۽ لڳاتار ٻه ڏينهن مون وٽ رهي، منهنجي ڪتاب جو مطالعو ڪري، ڀرپور مهاڳ لکي ڏنائين، جيڪا ڳالهه آءٌ پاڻ لاءِ وڏو اعزاز سمجهان ٿو. سندس خواهش هئي ته هي ڪتاب جلد ڇپجي پڙهندڙن تائين پهچي، پر افسوس سندس حياتيءَ وفا نه ڪئي، ۽ ائين نه ٿي سگهيو. سنڌو حرفيءَ جي مڪمل ٿيڻ بعد، مون پنهنجي سموري ٽڙيل پکڙيل شاعري به هن ڪتاب ۾ شامل ڪئي ته جيئن منهنجي سموري شاعري، هڪ هنڌ محفوظ ٿي سگهي. ائين هيءُ ڪتاب منهنجي سموري شاعريءَ جو مڪمل ڪتاب بنجي ويو.
آءٌ بنيادي طور هميشه ’ڏٺي مان به ڏسجي‘ واري وڏڙن جي سوچ سان اتفاق ڪندي ، هر ڪم کي اطمينان سان پورو ڪري، پوءِ سُک جو ساهه کڻندو آهيان. سنڌي ٻوليءَ جي ٻاونجاهه اکريءَ ۾ هن ڪلام کي مڪمل ڪرڻ ۽ مهاڳ لکرائڻ بعد، منهنجيءَ دل ۾ اهو خيال پيدا ٿيو، ته سنڌي ٻوليءَ جي هن بنيادي ڪم ۾ سمورين غلطين جو ازالو ڪرڻ جي ڪوشش ڪجي ته جيئن هن رستي جا سمورا ڪنڊا دور ٿين ، ۽ منهنجي پويان ايندڙَ، هن رستي جا قافلا پنهنجو سفر بغير ڪنهن مشڪلات جي جاري رکي سگهن. اُنهيءَ لاءِ مون پنهنجي هن ڪم جي تڪميل جي اطمينان لاءِ ، پنهنجي هن ڪم جو سمورو مسودو پنهنجي ’عشق جي سفر جي ٻئي ساٿي‘ ۽ مون کي وڌيڪ ويجهي رهندڙ دوست، تاج جويي جي حوالي ڪيو، جيڪو نه صرف منهنجن سمورين ڳالهين کي چڱيءَ ريت سمجهي ٿو ، پر منهنجي ڪيل پنڌ جو اکين ڏٺو شاهد هئڻ سان گڏ، منهنجي فڪري اڏام ۽ عشق جي پيڙا کي پروڙڻ جي به صلاحيت رکندڙ آهي. مون مٿس اعتماد رکندي، کيس پنهنجي نظر چُڪن ۽ غلطين جي اصلاح جا سمورا حق ڏيندي ، کيس عرض ڪيو ته هن مسودي جي مواد کي چڱيءَ ريت جانچي، اڇو اُجرو ڪري ڏئي، ۽ پنهنجي ڀرپور راءِ پڻ لکي ڏي! پر تاج جويو، جيڪو انتهائي مصروف ۽ گهڻ ڪاريو ماڻهو آهي ، تنهن هن مسودي کي ڪجهه مهينا پاڻ وٽ رکي ڇڏيو. جڏهن به پُڇا ڪريان ته چوي اڃا انتظار ڪر. منهنجي گهڻي تنگ ڪرڻ تي، هن منهنجي فون کڻڻ به ڇڏي ڏني. انهيءَ سموري عرصي ۾ منهنجو انتظار ۽ تاج جويي جي آسرن، اسان کي پاڻ ۾ هڪٻئي کان خفا ۽ پري ڪري ڇڏيو. پر جڏهن مون کي سندس اصلاح ڪيل مسودو واپس مليو ته دل خوش ٿي ويئي. ڇو ته هن مسودي جي هر هڪ لفظ کي انتهائي باريڪ بينيءَ سان ڏٺو هو، ۽ شاعريءَ جي وزن بحر کي به ٺيڪ ڪيو هو. ايتري دلچسپي شايد ئي منهنجو ڪو ٻيو دوست يا ٻيو ڪو سنڌي ٻوليءَ جو ڄاڻو وٺي سگهي ها. مسودي ملڻ بعد مون کي پنهنجي تڪڙ ۽ بيزاريءَ تي ڏاڍو افسوس ٿيو ۽ اسان جي دوستي ۽ پيار هڪ ڀيرو وري نئين ’نرواڻ‘ حاصل ڪري ورتي. تاج صاحب، جيڪو سنڌي ٻوليءَ جو عاشق هئڻ سان گڏ، سنڌي لئنگئيج اٿارٽيءَ ۾ نوڪريءَ دوران سالن جي تجربي جي بنياد تي سنڌي ٻوليءَ جي باريڪ نقطن کي جانچڻ ۾ مهارت رکي ٿو، تنهن پيار جي پورهيي سان، منهنجيءَ هن تخليق کي بي عيبو بنائي، مستند هئڻ جو سونو نڪ وڌو. انهيءَ ڪري هن ڪتاب کي پڙهندڙن لاءَ پيش ڪندي، منهنجو ڳاٽ فخر مان اوچو آهي
منهنجي پياري نوجوان ساٿي، اعظم ڀٽيءَ، منهنجي زندگيءَ جو مختصر خاڪو پڙهندڙن جي ڄاڻ لاءِ لکي ورتو. سندس خلوص ۽ محبتون، مون سان هر وقت گڏ رهيون آهن. هن نوجوان، مون سان واعدو ڪيو آهي ته منهنجي عشق جي سفر جي پوئواري ڪندي، منهنجي رهيل ڪم کي پورو ڪرڻ لاءِ جدوجهد ڪندو رهندو، شال! سندس واعدو ۽ جيجل سنڌ جو عشق لانجهو ٿي قوم وٽ مياري نه ٿئي! ساڳي طرح آئون پنهنجي دوستن ڊاڪٽر عزيز ٽالپر ۽ جعفر ميمڻ جو پڻ ٿوارائتو آهيان . جن هن ڪتاب جي باري ۾ ۽ منهنجي باري ۾ پنهنجا رايا لکي هن ڪتاب جي سونهن ۾ اضافو ڪيو .
هن ڪتاب جي ڪمپوزنگ دوران پياري دوست عارف قريشي صاحب جا وڏا وڙ، جنهن رات ڏينهن جنون جي حد تائين سچائيءَ سان ساٿ ڏنو. سندس ساٿ کان سواءِ غلطين کان صاف ڪمپوزنگ ۾ مشڪلاتون پيش اچن ها. عارف قريشي صاحب جي مون سان محبت جو اندازو مون کي ان ڏينهن ٿيو، جڏهن هن ڪمپوز ڪيل سڄي ڪتاب جي پرنٽ پنهنجي کيسي مان خرچ ڪري عاليشان جلد بندي ڪري مون کي گهر پهچائي، جيئن آءٌ پنهنجي تخليق کي ڇپجڻ کان اڳ ۾ ڏسي نظرثاني ڪري سگهان. آءٌ تاج صاحب جي آفيس جي ڪارڪن، محترم راز محمد لغاريءَ جو به ٿورائتو آهيان، جنهن شام جو گهر ۾ ويهي هن ڪتاب جي لاجواب سيٽنگ ڪئي ۽ لي آئوٽ تيار ڪيو.
سنڌي ٻوليءَ ۾ لکيل پهرين ٻاونجاهه اکريءَ ’سنڌو حرفيءَ‘ جي تڪميل سان، جتي مون کي روحاني سڪون مليو، اتي اها چنتا پڻ رهي ته، هي ڪتاب جلد ڇپجي پڌرو ٿئي، ڇو ته هن ضخيم ڪتاب جي ڇپائڻ جي پُڄت مون ۾ نه هئي. انهيءَ انتظار ۾ وقت گذرندو ويو. هڪ ڏينهن مون کي منهنجي پياري دوست جعفر ميمڻ مشورو ڏنو، ته توهان پنهنجي ٻاونجاهه اکريءَ کي ’ريڊيو وائس آف سنڌ، لنڊن‘ تان پيش ڪريو، جنهن ڳالهه تي منهنجي رضامنديءَ کي ڏسندي، هن ريڊيو وائس آف سنڌ، لنڊن جي سرواڻ محترم امداد علي اوڍي سان اهڙي ڳالهه ڪئي. محترم امداد علي اوڍو صاحب، جنهن پنهنجي سموري ڄمار، سنڌ جي عشق جي اڀن ڪاون مٿان هلندي گذاري آهي، تنهن منهنجي ’ٻاونجاهه اکري‘ باقاعدگيءَ سان نشر ڪرڻ جي خوشيءَ سان حامي ڀري. اهڙيءَ ريت ريڊيو وائس آف سنڌ، لنڊن تان هفتيوار هر جمعي ڏينهن تي سنڌو حرفيءَ جا پروگرام نشر ٿيڻ لڳا. پوريءَ دنيا ۾ سنڌ جي عاشقن جي طرفان منهنجي ٻاونجاهه اکريءَ کي وڏي مڃتا ملي ، جيڪا ڳالهه آءٌ نه صرف پنهنجي لاءِ، پر سموري سنڌي قوم لاءِ فخر جو باعث سمجهان ٿو.
ڪتاب جي مڪمل ٿيڻ جي خبر ملندي ئي منهنجي پياري دوست، فقير غلام قادر ڪيريي صاحب، ’مهراڻ ادبي سٿ سنڌ‘، پاران هن ڪتاب ڇپائڻ جي حامي ڀري. پر ٻئي طرف، سنڌ جي ضمير جي عالمي ترجمان اداري ’ريڊيو وائس آف سنڌ، لنڊن‘ جي سربراهه ڀاءُ امداد علي اوڍي ۽ پوريءَ دنيا ۾ سنڌيت جي پرچار ڪندڙ سنڌين جي بين الاقوامي تنظيم ’ورلڊ سنڌي ڪانگريس‘ طرفان ڀاءُ هدايت ڀُٽي صاحب، هن ڪتاب کي ڇپائي منظر عام تي آڻڻ لاءِ گڏيل طور مون سان رابطو ڪيو ۽ گڏوگڏ منهنجي ذاتي نگرانيءَ ۾ ڪتاب ڇپائي پڌرو ڪرڻ جي ذميواري پڻ مون تي رکي سندن مقصد هو ته هر لحاظ کان سنڌي ٻوليءَ جي ٻاونجاهه اکريءَ ۾ پهريون ڀيرو ترتيب ڏنل هيءُ ڪلام، سنڌوحرفي، ڇنڊجي ڦوڪجي، بي عيب ٿي، منهنجي هٿان منظرعام تي اچي ته جيئن سنڌي ٻوليءَ جي ٻاونجاهه اکريءَ ۽ سنڌي تصوف جي ’پيغام سنڌ‘ جي ڦهلاءَ لاءِ، آئنده ڪم ڪندڙ شاعرن جي همت افزائي ٿئي. ريڊيو وائس آف سنڌ لنڊن ۽ ورلڊ سنڌي ڪانگريس جي اهڙي عاشقانه رندي جذبي مون کي مجبور ڪيو ته پياري غلام قادر ڪيريي صاحب کان معذرت ڪندي، هيءُ ڪتاب مٿين ادارن جي مالي مدد سان پنهنجي نگرانيءَ ۾ ڇپائي پڌرو ڪريان . گڏوگڏ مٿين ادارن جي اهڙي بي لوث جذبي ۽ سنڌ سان فنائيت واري عشق جي جذبي ۽ مون فقير تي اعتمادَ، منهنجي همت افزائي، ۽ سندن محبت کي آءٌ نه صرف پنهنجي لاءِ اعزاز ٿو سمجهان، پر انهن جلاوطن ٿيل حلالي سنڌي ٻچڙن [جن پنهنجي وات جي گرهه مان ڪجهه رقم ڪڍي، سنڌ جي عشق جي سفر جي راهه ۾ پنهنجي عشق جا اڻمٽ نشان ڇڏيا آهن.] جي هن قدم کي سنڌ جي تاريخ ڪڏهن به وساري نه سگهندي ۽ اهڙو اعزاز سندن نصيب ۾ اچڻ، سندن سڀاڳ جو پڻ اهڃاڻ آهي . مون فيصلي ڪرڻ وقت اهو سوچيو ته هڪ طرف دوست غلام قادر ڪيريو صاحب آهي، جيڪو اڪيلي سر هيءَ بار کڻي، جيجل سنڌ جي ٿڃ ملهائڻ لاءِ بي چين آهي، ته ٻئي طرف سنڌ جا جلاوطن ٿيل حلالي ٻچڙا، جيڪي پنهنجي سنڌ سان سچي عشق جو ثبوت ڏيڻ ٿا چاهين، جن جي خلوص کي سلام ڪندي، مون هائوڪار ڪري ڇڏي. دوست غلام قادر ڪيريي صاحب به منهنجي انهيءَ فيصلي کي خوشيءَ سان قبولي، جلاوطن ڀائرن جي عشق کي سلام ڪيو. ائين مون کي هن ڪتاب کي توهان تائين پهچائڻ جو سهارو ملي ويو .
ڪتاب جي ڇپجڻ جي تياريءَ جي مرحلي دوران، سنڌ جي هڪ بزرگ مصور محترم عبدالرّسول عباسيءَ، انتهائي پيار سان پنهنجو تخليقي نُور نِچوئي، ڪتاب جو شاندار ٽائيٽل مفت ۾ ٺاهي ڏنو، ۽ سنڌ جي عاشقن جي لسٽ ۾ پنهنجو نالو لکائڻ ۾ سوڀارو ٿيو. منهنجي هن عشق جي سفر جي ’رنڍا روڙ‘ ڪيئن ٿي لڳي، انهيءَ جو پتو ته اڳتي پوندو . شال! هي ڪائو ڪچ، صرافن وٽ اگهامي قبول پوي!
[b]مرشد کي سڏ (نظم)
[/b]
ساڻيهه ڪر سنڀال ڀٽائي،
ڀونءِ مٿي ڪر ڀال ڀٽائي!
شاهوڪاري بنگلن تي مان ڇيرين جا ڇمڪار ٻڌان ٿو،
عورت جي عصمت جا سودا، نوٽن جا وهنوار ڏسان ٿو،
لوئيارين جي لڄ تي گهيرا، طبلن جا ٻڌ تال ڀٽائي!
صبر جي تلقين هاڻي يار! ناصح ڏي ڇڏي.
سونهن پئي مون کي سڏي ، ۽ سنڌ پئي مون کي سڏي.
گهگهه ٻوسٽ گهٽ ۾، ڪيئن ساهه پيو گُهٽجي اڃا،
سونهن تي پهرا چڙهيل، ۽ چاهه پيو گُهٽجي اڃا،
ماڻهوءَ جو ماڻهو منجهان، ويساهه پيو گهٽجي اڃا،
تون چوين ٿو آءٌ ويهان، ڪوڙ سان گوڏو گڏي.
سونهن پئي مون کي سڏي، ۽ سنڌ پئي مون کي سڏي.
مان گهڻئي ٿو ڀاءُ ڪريان، ڀاءَ هو ٿيئن نه ٿا،
خون جا هيراڪ قاتل، کير هو پيئن نه ٿا،
امن کي ايمان سمجهي، يار! هو جيئن نه ٿا،
تون چوين: آئون ويهان، اوڏا اتي پکڙا اڏي،
سونهن پئي مون کي سڏي، ۽ سنڌ پئي مون کي سڏي.
دين من هو ڪين ڄاڻن، دين جي دوکي لُٽينِ،
خودڪُش حملا ڪري، قاتل پڙهن سورت ’وتين‘،
هو منافق ۽ فريبي، پئسي تي وڪڻن پيا دين،
تون چوين ٿو ٿيءُ ڪافر! ڪوڙ جي ويهه تون تڏي،
سونهن پئي مون کي سڏي، ۽ سنڌ پئي مون کي سڏي.
سنڌ وٽ پيغام اعليٰ، امن جو، اتحاد جو،
درد جي آهي دوا، ۽ داد هر فرياد جو،
فيصلو چُڪتو ٿيندو، تار يخ جي هر ياد جو،
پيو چوي مشڪور ڀي ڪر ڏاڍ کي پنهنجي ڏَڏي،
سونهن پئي مون کي سڏي، سنڌ پئي مون کي سڏي!
ض
ضامن آهه ضميرُ، ماڻهو جي ماڻهپي جو،
من ۾ مفتي پِير، جن سمجهيو سي صالح ٿيا.
پيار، محبت، الفت جي، منصوري ٿي ڪار سيکاريئين،
آزادي، سان ساهه کڻڻ جو، واهه ٿي وهنوار سيکاريئين،
تاريخن جي ورقن وانگر، سانگيئڙن جي سار سيکاريئين،
عشق سچائيءَ جي توکي مان، ڀري ڀري ڏيان جهولي ٻچڙا!
لولي ڏيان مان لولي ٻچڙا!
ڌرتي تي آ ڌاڪو جن جو، تن تي وڃجان موت ٿي ڪڙڪي،
باغي توکي دنيا چوندي، ڀنڀٽ ٿي تون پئجان ڀڙڪي،
هٿ تنهنجي ۾ اوچو اوچو، پوي آزادي جهنڊو ڦڙڪي،
ڪالهه به تنهنجون پيڙهيون وڙهيون، رت رڱيل هر چولي ٻچڙا!
لولي ڏيان مان لولي ٻڄڙا!
ڏاڍ کي ڏارڻ ڏنگا نڪتا، ويرين جا ڪي ونجهه نه رهندا،
ڏوٿي هرڪو ڏانٽو کڻندو، پوءِ ڏکن جا ڏنجهه نه رهندا،
ڊيلون مور ۽ سونهن به نچندي، قيدي ڪي ڀي هنج نه رهندا،
مانجهين سان گڏ مقتل ۾، تنهنجي به هوندي ٽولي ٻچڙا!
لولي ڏيان مان لولي ٻچڙا!
جهانگين جا جو جهڳا جلائي، تن سان ڪجان تون جهيڙو ٻچڙا!
مونجهه منجهان سڀ مارو ڪڍجان، مقتل ۾ ڪج ميڙو ٻچڙا!
منهنجي ٿڃ جي نُک ملهائي، ساڙج ويرين ويڙهو ٻچڙا!
منهنجي ٿڃ آ سيڙهو سنڌوءَ جو، ڇوهه ڀريل آ ڇولي ٻچڙا!
لولي ڏيان مان لولي ٻچڙا!
پٺن ۾ هوندئي گهاءُ گوليءَ جو، منهنجو نه هوندين پٽ ابا تون،
وڙهندي وچ مان واپس ورئين، منهنجو نه هوندين پٽ ابا تون،
غلاميءَ سان ٺاهه ڪيئي جي، منهنجو نه هوندين پٽ ابا تون،
منهنجو هوندو سوئي ٻچڙو، کيڏي رت جي هولي ٻچڙا!
لولي ڏيان مان لولي ٻچڙا!
مشڪور سنڌو ماءَ انهيءَ جي، دودو دولهه دلير جو هوندو،
ڌارين سان جوڪينڪي ٺهندو، پنهنجن سان جنهن وير نه هوندو.
سنڌ امڙ جي عشق ۾ هلندي، پوئتي جنهن جو پير نه هوندو،
ٿڃ منهنجيءَ جي لڄ رکڻ لئه، ڏيان پئي توکي لولي ٻچڙا!
لولي ڏيان مان لولي ٻچڙ!
اڳئي مشڪورُ مان آهيان سوائي سُرڪ ڏي ساقي!
پرين ڏي پنڌ لئه مون کي ٿي گهرجي يار بيباڪي،
ڪري جاني جفا جيڪر، ڀُري هي پيار نه ٿِي ڀورا.
[b]ڪافي[/b]
هاءِ! اياڻا عينڪ پاتئي،
پنهنجو چهرو ڪونه سڃاتئي!
سڏڪا سڏڪا هرڪو ماڻهو،
ڪين ڳراٽيءَ ڪنهن کي لاتئي.
لهندڙ سج جو آهين مجاور،
شفق جي ڳاڙهاڻ نه ڄاتئي!
ڳالهيون تو وٽ هيون گلن جون،
ڪنڊن ۾ ڇو پلئو ڦاٿئي،
وڪڻي وئين تون ديس سمورو،
سنڌوءَ جي ڇا ٿڃ نه ڌاتئي!
رات ڀٽائي تو وٽ آيو.
پنهنجو سمجهي ڪينڪي پاتئي.
مشڪور تولئه ڏياچ هو چارڻ.
ڪونه سريلو گيت ڪو ڳاتئي.
[b]ڪافي
[/b]
هيڏي رات رنجوري ڇو.
وقت جي اکر ڀوري ڇو؟
آڌي مانجهي پورهيت ڪاهي،
پوءِ به نه پاندي پوري ڇو؟
ريل جي پٽڙيءَ وانگر ساجن،
پنهنجي وچ ۾ دوري ڇو؟
هارين جا ڏس ٻار اٻالا،
جيجل آس اڌوري ڇو؟
شاهه عنايت سرمد پارا،
روز چڙهن پيا سوري ڇو؟
مشڪور جي دل کاميو کامي،
ڏات به ٻرندڙ کوري ڇو؟
[b]نظم[/b]
هاڻ به سنڌي هيڻو ناهين، ويرين تي ڪر وارو وار،
ٻيهر سنڌ جياري وڃ تون، تار يخن ۾ لک ڪردار.
صدين کان تون سنڌ امڙ جو، سورهيه سپوٽ سوڍو آهين،
سالن کان تو سنڌ بچائي، جيجل جو تون جوڌو آهين،
ڌاڙيلن جون دليون ڌڙڪن توکان، تون ڄڻ دودو آهين،
وقت آيو ٻيهار اٿڻ جو، آرڻ ڏي ڪر ارڏا آر:
هاڻ به سنڌي هيڻو ناهين!
اسلامي ڪئين آٿر پائي، فوج يزيدي جڏهين آئي،
ڌرتيءَ خاطر واهه وڙهيو هئين، جيجل جي تو ٿڃ ملهائي،
راجا ڏاهر سان تو گڏجي، سورهيائيءَ جي پت نڀائي،
راڻي لاڏيءَ سان ڀي گڏ هئا، سورهيه سنڌي لکين يار:
هاڻ به سنڌي هيڻو ناهين!
ڀونگر، دودي، ننگر سان گڏ، سنڌوءَ جي تو ساک بچائي،
خلجين کي تو کوهي ماريو، قهرين جي ڪيئه خوب ڪٽائي،
ٻاگهل ٻائي تنهنجي ڄائي، لڄ وارا تو لڄ بچائي،
لڄ عزت ۽ غيرت وارا، غاصب کي ڪر اڄ تون غار!
هاڻ به سنڌي هيڻو ناهين!
ارغون ۽ افغاني آيا، جن هئي ساري سنڌ تپائي،
مخدوم بلاول سان گڏجي، ڪئي تو تن جي خوب تباهي،
گهاڻي گهڙندي تيل ۾ ڪڙهندي، ڏاڍن جي تو ڏاهَه ڏڪائي،
ڏاڍا ڏاڍا ناهن توکان، ڏاڍن کي ٿي ڏاڍو ڏار!
هاڻ به سنڌي هيڻو ناهين!
يارُو، نُورو، حمل جت ۽ واسع شاهه جئن وار ڪيو،
جهوڪ ۾ توئي جانب جاڳي، پنهنجو سر ٻلهار ڪيو،
’شهيدن جي گنج‘ ۾ گڏجي، تو ئي اڏيءَ تي آر ڪيو،
شاهه عنايت سان ڀي گڏ هئا، ڏانٽا تنهنجا ٽيهه هزار!
هاڻ به سنڌي هيڻو ناهين!
دُٻي، مياڻي منجهه به تو ئي، فرنگين جو هو ساهه سڪايو،
’مَرسُون مَرسُون سِنڌ نه ڏيسُون‘ تو هو نعرو خوب لڳايو،
يورپ جي تاريخن ۾ تو، مَرڪي پنهنجو نانءَ لکايو،
هوشوءَ سان ڀي گڏجي تو هو، موت جو پاتو ڳچيءَ هار:
هاڻ به سنڌي هيڻو ناهين!
صدين کان ئي تون رهيو آن، حقن جو رکوال مٺا!
هئه هئه تنهنجا حال هي هيڻا، بکن ۾ بيحال مٺا!
پاروٿو ڪو ڳڀو ناهي، قهرين ڪيو ڪنگال مٺا!
ٻاروهي تي رت ولوڙين، پوءِ ڀي گونگا گار جي وار!
هاڻ به سنڌي هيڻو ناهين!
جڏهن کان ڌاريا دشمن آيا، تڏهن کان توتي ويل وَسن پيا،
جيل ۽ ڦاهيون تڏهن کان تو لئه، ڪونڌر تنهنجا روز ڪُسن پيا،
هر هنڌ هاڃي هوڙهيائيءَ سان، هينئڙا ڪي هر روز ڦِسن پيا،
مانجهي بڻجي يار اٿي پئو ، موذين تي ڪر مارو مار!
هاڻ به سنڌي هيڻو ناهين!
رئيس، وڏيرن، ميرن پيرن ڀي آ توکي ماري ماريو،
مُلن، مودين، سيٺين ڀي آ، سهڻا تو کي ساڙي ماريو،
ملڪن، خانن، ڄامن ڀي آ، تو کي رت روئاڙي ماريو.
مڙئي ماري تنهنجا ظاهر، تن سان ڪر تون قهري ڪار:
هاڻ به سنڌي هيڻو ناهين!
پنجوڙن مان ڪڍ تون ڌرتي، وڃ تون سنڌوءَ ٿڃ ملهائي،
’جيئي سنڌ‘ جا نعرا گونجن، قهرين جا ڇڏ ڪوٽ ڪنبائي،
پيار امن کي يار پکيڙي ، ڇڏ تون سنڌ کي بهشت بنائي،
آجيون ڪر تون مرڪون پنهنجون، رهي نه ڪائي ننگي نار.
هاڻ به سنڌي هيڻو ناهين!
تون جي جاڳين جوڌو آهين، ڏنجهه ڏولاوا ٽُٽي پوندا،
ويرين جا ڪي ونگ نه رهندا، ڦٽ سمورا ڇُٽي پوندا،
اڱڻ تي اونداهه نه رهندي، عيد جا چنڊ ڪي ڦٽي پوندا،
مشڪور ٿيندا مارو سڀئي، هو جمالو ساڻ جهونگار!
هاڻ به سنڌي هيڻو ناهين!
سسئيءَ جي همت به اوهان ۾، مومل جي عظمت به اوهان ۾،
سهڻيءَ جي محبت به اوهان ۾، مارئيءَ جي عصمت به اوهان ۾،
ٻاگهيءَ جي غيرت جا راکا، صدا ڀاڳوءَ ڀان جي.
سنڌو ديش زندهه باد !
اوهان جي ٻولي ۾ آهي، لاک رتولي لولي لولي،
لوليءَ سان جا جاڳي اٿي ٿي، باغين جي سا ٽولي ٽولي،
ننگن خاطر جنگ ڏسان ٿو، غاصب سان گهمسانَ جي،
سنڌو ديش زندهه باد !
پاپ نگر جي پاڙ اکيڙي، ڏاڍ جا ڏونگر ڏاريو يارو!
ڪاتيءَ هيٺان ڪنڌ رکي اڄ، جيجل جوءِ جياريو يارو!
آزاديءَ جو عشق اُتانهون ، پرواهه ڪريو نه ڪا جان جي.
سنڌو ديش زندهه باد !
*
چئو سٽا
تنهنجا چپ مڌ جي پيالن جيان،
۽ شاعر جي نازڪ خيالن جيان،
پرين شال جوڀن تون ماڻي سگهين،
هي دنيا جون نظرون دجالن جيان.
چڻا ڪين آهيون چٻاڙي سگهو ٿا،
نه ڪي قلف آهيون، جو تاڙي سگهو ٿا،
اسين دودي هوشو ۽ هيمونءَ جا وارث،
رڍون ڪين آهيون، جو واڙي سگهو ٿا.
چمڻ لئه ڇولين کي ڪنارا ٿا گهرجن،
دکيءَ دل کي دلبر سهارا ٿا گهرجن،
مڃان ٿو ته آ عشق ارڏو ازل کان،
مگرسونهن کي سونهن وارا ٿا گهرجن.
ڏنگيل ڪنهن ڏات جي پيڙا، خوابن جيئن رهان ٿو مان،
ٽنبيل ٽانڊن تي سيخن ۾، ڪبابن جيئن رهان ٿو مان،
مگر پوءِ ڀي ٿو مرڪان، نه مان مايوس ٿيو آهيان،
مُڇون غيرن اڳيان وٽيان، نوابن جيئن رهان ٿو مان.
غلاميءَ جي راتين کي ٽارڻ گهرون ٿا،
سچائيءَ جو نئو ن سج اڀارڻ گهرون ٿا،
ڇڏي تسبي مصلو، کنيو سين تنبورو،
ٿيڻ ديس پنهنجي جا چارڻ گهرون ٿا.
وجهان ڇو نه ڀاڪر، ڏيان ڇو نه چُميون،
لڳي سر سنڌوءَ سان آهيان سنڌ واسي،
ڇڏي ڪيئن وڃان مان، مهاجر ته ناهيان،
ڀڄي جيڪو ڀونءِ تان، مٽي تنهن اڻاسي.
*
واڳونءَ جا ڳوڙها (نثري نظم)
هو سنڌوءَ جي سورن جي
ڪهاڻي ٻڌائي
کيسي مان رومال ڪڍي ،
پنهنجا ڳوڙها اگهندي ،
اسٽيج تان هيٺ لٿو،
جلسي ۾ ويٺل
ڪپڙن ڦاٽل هڪ پوڙهو هاري اٿيو ،
نهايت عقيدت مان
هن جا هٿ چمڻ لئه اڳتي وڌيو ،
۽ هو پنهنجا هٿ
ڪوٽ جي کيسي ۾ لڪائي
روانو ٿي ويو ،
سوچيم،
ڇا ماڻهو به
واڳونءَ جيان ڳوڙها ،
ڳاڙيندو آهي!
*
محبت جي روشني (نثري نظم)
مون پنهنجي پرينءَ کي ارپي ڇڏيون:
سموريون سڪون جون گهڙيون
خواهشون ۽ خوشيون ،
۽ هن جي وکن هيٺان اکين کي وڇائي
گيتن جا ڪيئي ڪبوتر اڏائي ،
سندس ڪيو مون استقبال ،
۽ صدين کان پنهنجو خالي جهول
هڪ منگتي جيان ڇڏيو مون ڦهلائي ،
پر
موٽ ۾ هن نه وڌا منهنجي خالي ڪشڪول ۾ ،
مرڪن جا ڪي به سِڪا ،
۽ تو ئي چيو هو محبت ۽ روشني موٽ کائيندا آهن،
ڇا اهو سڀ ڪوڙ هو ،
چيو مانس يار !
تو شايد پنهنجي محبت جي روشني ،
چنڊ تي ناهي اڇلي ،
جو تنهنجي اڱڻ ۾ چانڊوڪي پکڙي !
*