سنڌ شناسي

سنڌ جي عالمن جا سونهري ڪارناما

هي مقالا، سنڌ جي ديني عالمن ۽ انهن جي ديني، علمي، ادبي ۽ سياسي خدمتن بابت آهن. اها هڪ روشن حقيقت آهي ته سنڌ جي عالمن ئي، سنڌي زبان جي صورتخطي تيار ڪئي، ان ۾ ڪتاب لکيا ۽ سنڌي علم ادب جي پيڙهه جو پٿر رکيو. نه فقط ايترو، پر سنڌي زبان ۾تعليم ڏيئڻ جو رواج به، سنڌ جي ديني عالمن ئي وڌو. مسلمانن جي اچڻ کان اڳ ۾، سنڌ ۾ ڌرمي تعليم، سنسڪرت زبان ۾ ڏني ويندي هئي ۽ نه سنڌيءَ ۾. ديني مدرسن ۾ جيتوڻيڪ عربي ۽ فارسيءَ ۾، تعليم ڏني ويندي هئي، پر سنڌ جي عالمن، سنڌي زبان ۾ به، تعليم ڏيئڻ جو رواج وڌو ۽ سنڌي زبان ۾، الف اشباع جي سٽا ۾، ڪيترائي ديني ڪتاب لکيا. دادا سنڌي هڪ مقالي ۾ عالمن جي انهن ڪوششن جو جائزو ڏنو آهي، جيڪي هنن سنڌي ادب جي سلسلي ۾ ورتيون.
  • 4.5/5.0
  • 4794
  • 1111
  • آخري ڀيرو اپڊيٽ ٿيو:
  • ڇاپو 1
Title Cover of book سنڌ جي عالمن جا سونهري ڪارناما

حق ۽ واسطا

سنڌ تحقيقي بورڊ جا سڀ حق ۽ واسطا قائم

ڪتاب جو نالو : سنڌ جي عالمن جا سونهري ڪارناما
موضوع : سنڌ جي تاريخ
مصنف : دادا سنڌي
ڇاپو پهريون : فيبروري 1989
ڇپيندڙ : آڪاش پرنٽرز، گاڏي کاتو، حيدرآباد
قيمت : پنجويهه رپيا
ملڻ جو هنڌ : سنڌ تحقيقي بورڊ، پوسٽ باڪس نمبر 19، جنرل پوسٽ آفيس حيدرآباد سنڌ

سنڌ سلامت پاران

سنڌ سلامت ڊجيٽل بوڪ ايڊيشن سلسلي جو نئون ڪتاب ”سنڌ جي عالمن جا سونهري ڪارناما“ اوهان اڳيان پيش آهي جيڪو تاريخي مقالن تي مشتمل آهي. هن ڪتاب جو ليکڪ ناميارو تاريخدان ۽ محقق دادا سنڌي آهي.
هي مقالا، سنڌ جي ديني عالمن ۽ انهن جي ديني، علمي، ادبي ۽ سياسي خدمتن بابت آهن. اها هڪ روشن حقيقت آهي ته سنڌ جي عالمن ئي، سنڌي زبان جي صورتخطي تيار ڪئي، ان ۾ ڪتاب لکيا ۽ سنڌي علم ادب جي پيڙهه جو پٿر رکيو. نه فقط ايترو، پر سنڌي زبان ۾تعليم ڏيئڻ جو رواج به، سنڌ جي ديني عالمن ئي وڌو. مسلمانن جي اچڻ کان اڳ ۾، سنڌ ۾ ڌرمي تعليم، سنسڪرت زبان ۾ ڏني ويندي هئي ۽ نه سنڌيءَ ۾. ديني مدرسن ۾ جيتوڻيڪ عربي ۽ فارسيءَ ۾، تعليم ڏني ويندي هئي، پر سنڌ جي عالمن، سنڌي زبان ۾ به، تعليم ڏيئڻ جو رواج وڌو ۽ سنڌي زبان ۾، الف اشباع جي سٽا ۾، ڪيترائي ديني ڪتاب لکيا. دادا سنڌي هڪ مقالي ۾ عالمن جي انهن ڪوششن جو جائزو ڏنو آهي، جيڪي هنن سنڌي ادب جي سلسلي ۾ ورتيون.

هي ڪتاب 1989ع ۾ سنڌ تحقيقي بورڊ پاران ڇپايو ويو. ٿورائتا آهيون پياري دوست محمد قاسم سومري جا جنهن ڪتاب ڪمپوز ڪري سنڌ سلامت ڪتاب گهر ۾ اپلوڊ ڪرڻ لاءِ موڪليو.
اوهان سڀني دوستن، ڀائرن، سڄڻن، بزرگن ۽ ساڃاهه وندن جي قيمتي مشورن، راين، صلاحن ۽ رهنمائي جو منتظر.


محمد سليمان وساڻ
مينيجنگ ايڊيٽر ( اعزازي )
سنڌ سلامت ڊاٽ ڪام
sulemanwassan@gmail.com
www.sindhsalamat.com
books.sindhsalamat.com

انتساب

سنڌ جي مشهور عالم دين روشن ضمير سياستدان بي بدل اديب، شاعر ۽ روحاني رهبر حضرت مولانا سيد تاج محمد امروٽي رحه جي نالي.

سرها ڏٺم سي جن ساڃاهه سراڻ سين
تيغ تنين جي کي نه لڳي ڪڏهين

شاهه رحه

تعارف : ڊاڪٽر ميمڻ عبدالمجيد سنڌي

سنڌ جي تاريخ تي، اڃا گهڻي ڪم ڪرڻ جي ضرورت آهي، ڇاڪاڻ جو ڪيتريون ڳالهيون، اجاگر ڪرڻيون آهن. خوشي جي ڳالهه آهي جو، ڪجهه نوجوان، انهيءَ سلسلي ۾ محنت ڪري رهيا آهن ۽ سنڌ جي تاريخ بابت، مقالا لکي رهيا آهن . پيارو دادا سنڌي، انهن محنتي ۽ محب وطن نوجوانن مان آهي جيڪي سنڌ جي تاريخ جا، مختلف پهلو نکيڙي، نروار ڪرڻ جي ڪم ۾ رڌل آهن . سنڌ جي تاريخ تي سندس لکيل مقالا ۽ مضمون مختلف رسالن ۽ اخبارن ۾، شايع ٿيندا رهندا آهن. انهن مان، هڪ ئي سلسلي جا، چار مقالا گڏ ڪري، ”سنڌ جي عالمن جا سونهري ڪارناما“ نالو ڏيئي، هن ڪتاب ۾ آندا اٿس.
هي مقالا، سنڌ جي ديني عالمن ۽ انهن جي ديني، علمي، ادبي ۽ سياسي خدمتن بابت آهن. اها هڪ روشن حقيقت آهي ته سنڌ جي عالمن ئي، سنڌي زبان جي صورتخطي تيار ڪئي، ان ۾ ڪتاب لکيا ۽ سنڌي علم ادب جي پيڙهه جو پٿر رکيو. نه فقط ايترو، پر سنڌي زبان ۾تعليم ڏيئڻ جو رواج به، سنڌ جي ديني عالمن ئي وڌو. مسلمانن جي اچڻ کان اڳ ۾، سنڌ ۾ ڌرمي تعليم، سنسڪرت زبان ۾ ڏني ويندي هئي ۽ نه سنڌي ۾. ديني مدرسن ۾ جيتوڻيڪ عربي ۽ فارسي ۾، تعليم ڏني ويندي هئي، پر سنڌ جي عالمن، سنڌي زبان ۾ به، تعليم ڏيئڻ جو رواج وڌو ۽ سنڌي زبان ۾، الف اشباع جي سٽا ۾، ڪيترائي ديني ڪتاب لکيا. دادا سنڌي هڪ مقالي ۾ عالمن جي انهن ڪوششن جو جائزو ڏنو آهي، جيڪي هنن سنڌي ادب جي سلسلي ۾ ورتيون.
سنڌ جا عالمن وقت جي حالتن کان غافل نه رهيا آهن. هو حق ۽ سچ جا علمبردار رهيا آهن ۽ ايماني جوش ۽ جذبي سان سياسي، معاشي ۽ معاشرتي حالتن ۾ اهمڪردار ادا ڪندا رهيا آهن. هنن پنهنجي ملڪ جي حاڪمن سان به مهاڏو ڏنو آهي ته ٻاهرين طاقتن سان مقابلو به ڪيو آهي. انهي ڪري کين ڪيتريون ئي تڪليفون رسيون ۽ ساهه نه قربان ڪرڻو پيو. پر هنن جيڪي حق ۽ سچ سمجهيو ان تي اٽل رهيا ۽ اڏول رهيا ۽ ڪڏهن به مصلحت کان ڪم نه ورتائون . سنڌي عالمن جي حق گوئي ۽ دليري جو هڪ مثال پيش ڪريان ٿو. ميان نور محمد ڪلهوڙي جي ڏينهن ۾ سندس چرچ تي مخدوم عبدالرحمان کهڙن واري جي شهادت جو اندوهناڪ واقعو ٿيو. انهي واقعي تي مخدوم غلام محمد بگائي (ويٺل لڳ مورو) پردرد مرثيو لکيو جيڪو جتوجمعي نماز جي موقعي تي ميان نور محمد ڪلهوڙي جي روبرو پڙهيو. ان ۾ ائين به چئي ڏنائين ته ”ايڏي ڦر نه ڦندءِ، نورا ناوجها“.
پياري دادا سنڌي هن طرف به توجهه ڏنو آهي ۽ هڪ مقالي ۾ سنڌ جي عالمن جي سياسي خدمتب جو جائزو ڏنو اٿس. ان ۾ هن حضرت مخدوم بلال، مخدوم نوح، مخدوم عبدالرحيم گرهوڙي، حضرت پير صاحب پاڳاري، اتر سنڌ جي عالم حافظ محمد صادق، مولانا عبيدالله سنڌي، مولانا تاج محمد امروٽي ۽ٻين عالمن جي سياسي خدمتن جو مختصر مگر جامع نموني ذڪر آندو آهي. حقيقت اها آهي ته آزادي جي تحريڪ ۾ سنڌ جي عالمن نهايت اهم ۽ بنيادي ڪردار ادا ڪيو آهي. ان جدوجهد ۾ کين ڪيتريون ئي تڪليفون رسيون، جيل ڪاٽڻا پيا ۽ ڪيترائي ورهيه جلاوطن رهڻو پيو پر هنن ڪڏهن به پوئتي پير نه هٽايو.
سنڌ جي عالمن نه فقط پنهنجي ملڪ کي علم جي فيض سان مالا مال ڪيو پر سنڌ کان ٻاهر وڃي به پنهنجي علم ۽ فضل جو ڌاڪو ڄمايو ۽ خدا جي مخلوق کي مستفيض ڪيو. هنن سرزمين عرب ۾ وڃي علمي خدمتون سرانجام ڏنيون ۽ حديث، فقهه ۽ ٻين ديني علمن ۾ مشهور ۽ معروف ٿيا. ان کان سواءِ هو هندستان جي مختلف علائقن ۾ وڃي رهيا ۽ اتي به علمي فيض حاصل ڪيو. پياري دادا سنڌي جي ٻن مقالن ۾ اهڙن عالمن جو به مختصر احوال آندو آهي.
هنن موضوعن تي اڳ ۾به لکيو ويو آهي ۽ لکجي رهيو آهي، پر دادا سنڌي جي هي محنت ۽ ڪوشش به پنهنجي جاءِ تي تعريف لائق آهي . خاص طرح سان هڪ ئي سلسلي جي مقالن جو ڪتاب ۾ شايع ٿيڻ تمام سٺي ڳالهه آهي . ان مان سنڌ جي عالمن جي خدمت جو هڪ جامع تاثر ملي ٿو.
دعا آهي ته الله تعالي سندس ڪوششن کي مقبول بڻائي.


ڊاڪٽر ميمڻ عبدالمجيد سنڌي
لاڙڪاڻو سنڌ
19 نومبر 1987

مهاڳ : دادا سنڌي

سنڌ جي سونھاري سرزمين، ھر دور ۾، زندگيءَ جي ھر شعبي ۾، اھڙن عظيم المرتبن بزرگن کي، پنھنجي آغوش ۾ پاليو آھي، جو وڏا وڏا نام نھاد ليڊر، سندن قدمن ۾ ويھڻ، پنھنجي لاءِ عزت سمجھن. اگر قوم جي انھن گھڻگھرن ۽ محسنن جي طويل جدوجھدن کان وطن عزيز جي معصومن کي متعارف ڪرايو وڃي، ته اھي اڄ به، انھن جي حيرت انگيز نتيجن ۽ سونھري ڪارنامن مان مستفيض ٿي سگھن ٿا. انھن بزرگن جي تجربات، مشاھدات ۽ ارشادات جا روشن ڪيل قنديل، اڄ به اسان جي اجتمائي بھبود، سيرت جي تعمير ۽ غور و فڪر جو مرڪز بڻجي سگھن ٿا. سنڌ جا اھي بزرگ جيڪي جھد مسلسل، عمل پيھم ۽ سرچشمئه رشد و ھدايت ھئا، اھي بيڪ وقت روحانيت جا وارث ۽ عسڪري قوتن جا ڌڻي ۽ ڏات جا ڏيئا ھئا، جن علم ۽ عرفان، ايثار ۽ قرباني ۽ علمي جھاد جا چراغ روشن ڪري، پنھنجي وطن کي اعليٰ مقام تي پھچايو.
جڏھن کان ھيءُ خطو، اسلام جي نُور سان منور ٿيو ۽ ان کي ”باب الاسلام“ جو شرف حاصل ٿيو، تڏھن ھِت عالمن ۽ فاضلن جي سدائين ڪثرت رھي. جن ۾ برڪت سان سنڌ جو ھر شھر، قصبو ۽ ڳوٺ علماءِ ڪرام ۽ اولياءِ عظام سان پُر رھيو ۽ انھن جي ظاھري ۽ باطني فيض سان، ھتان جو ھر فرد ٻاھرين خوني انقلابن، طوائف الملوڪي جي تباھ ڪن اثرات ۽ جاگيردارانه نظام جي چڪيءَ ۾ پيسجڻ جي باوجود به ”تصوف“ جي ڇانوَ ۾ ساھ پٽي، خداسان لنوُ لايو آيو ۽ سنڌ جو چپو چپو ”نغمئه توحيد“ سان گونجندو رھيو.
تاريخ شاھد آھي ته ھن ايمان افروز دور ۾، سنڌ جي ڪيترن ئي شھرن ۾، ھڪ ئي وقت تعليم، تصوف ۽ روحانيت جا ڪيترائي مرڪز ھئا، جتي سوين عالم ۽ ھزارين اولياءَ، حق جي طالبن کي علوم دين جي تعليم ۽ تزڪيئه نفس جي تربيت ڏيئي، سنڌ کي ايمان ۽ اسلام جي روشنيءَ سان منور ڪري ڇڏيو. سنڌ جي انھن سپوتن، نه فقط، پنھنجي ساڻيھ جي سرزمين کي، پنھنجين صلاحيتن سان سينگاريو، پر ڏورانھن ڏيھن ۾ وڃي، پنھنجي علم، فضل، فھم ۽ فڪر جو ناماچار ڪيو. انھن سنڌي گوھر آبدارن جي علمي چمڪ دمڪ کان دنيا جي عالمن جو اکيون خيره ٿي ويون، ۽ سندن علمي سڳنڌ ۽ سرھاڻ پوري عالم انسان کي واسي ڇڏيو. سندن فيض سان ڪيئي مئل دليون جيئريون ٿيون. اھي اڄ به زنده آھن، ڇوته انھن جو ونڊيل علم جيئرو آھي. سچ آھي ته الناس موتيٰ، و اھل العلم احياءُ. ( ماڻھو ته مريو وڃن، پر اھل علم ھميشہ زندھ آھن.)
مون ھن ڪتاب ۾ جيڪي چار مقالا پيش ڪيا آھن، تن ۾، سنڌ جي انھن بزرگن ۽ عظيم انسانن جي سونھري ڪارنامن کي، تاريخ جي روشنيءَ ۾ پيش ڪري، سنڌ جي نئين نسل آڏو آڻيان ٿو ته اسانجو ھيءُ نوجوان طبقو، پنھنجن وڏڙن جي ورثي کان واقف ٿي سندن قائم ڪيل راھن تي ھلي، پاڻ ۾ پنھنجن وارا گُڻ ۽ صلاحيتون پيدا ڪري، قوم ۽ ملڪ سان گڏ ”عالم انسان“ کي چمڪائي ۽ روشن ڪري ۽ ائين ئي منھنجي ھيءَ محنت ڪامياب ٿيندي.

”دادا“ سنڌي
داد لغاري

ٻه اکر : ناز سنائي

”سنڌ جي عالمن جا سونھري ڪارناما“، سنڌتحقيقي بورڊ طرفان سنڌ جي تاريخ کي ھڪ ھنڌ گڏ ڪرڻ ۽ ڇپائڻ واري سلسلي جو ٻيو ڪتاب آھي جيڪو سنڌ تحقيقي بورڊ جي لائق ميمبر، محترم دادا سنڌيءَ جو لکيل آھي. سنڌ جي تاريخ سان دلچسپي رکندڙ دوستن لاءِ دادا سنڌيءَ جو نالو ڪو نئون ڪونھي. انھن سمورن کي ڄاڻ آھي ته سنڌ جي تاريخ لاءِ جيڪي ماڻھو جھد پٽي رھيا آھن ۽ جن کي اھو درد آھي ته سنڌ جي تاريخ کي گڏ ڪجي، لکجي ۽ منظر عام تي آڻجي انھن ۾ دادا سنڌي به شامل آھي.
ساڳي طرح سنڌ جي تاريخ سان سمورن واسطيدار ماڻھن کي پروڙ آھي ته سنڌ جي تاريخ لکڻ ڪيڏو نه ڏکيو ۽ ڪٺن ڪم آھي. قلم ڪڍي، ڪاغذ آڏو رکي ليڪا ڪڍڻا ڪونھن، خيالي پلاءَ پچائڻا ڪونھن پر رُڪ جا چڻا چٻڻا آھن، پنھنجي سوچ ۽ عقل کي اھڙي ڪنڍيءَ ۾ ڦاسائي لڇڻو ۽ تڙپڻو آھي، جنھن سان ڪنھن شيءِ جي وجود ۾ اچڻ کان پوءِ اھو چئي سگھجي ته واقعي ڪا شيءِ لکي وئي آھي ۽ ان شيءِ کي قبوليو وڃي. اختلاف راءِ ته ھر قبوليل ڳالھ ۾ به ٿي سگھي ٿو، رکي سگھجي ٿو ۽ رکڻ به گھرجي ۽ اھو حق ھر ھڪ کي آھي. ھر ھڪ ماڻھو پنھنجو اھو حق استعمال ڪري سگھي ٿو.
تاريخ لکڻ لاءِ ڪيترين ڳالھين جي گھرج پوي ٿي، جن جي پورائيءَ کانسواءِ، تاريخ لکڻ ناممڪن آھي. انتھائي گھرو مطالعو، وسيع مشاھدو، تاريخي مواد ۽ تاريخ سان لاڳاپيل ھر اھا شيءِ، جنھن کي اسين لکڻ وقت ڪم آڻي سگھون، ان جو موجود ھجڻ، ان بابت معلومات جو ھجڻ، انتھائي ۽ اشد ضروري آھي ۽ جيستائين ڪنھن به تاريخ لکندڙ کي، اھي سھولتون ميسر ناھن، ايستائين ان مان ڪا چڱي توقع رکڻ ٻٻرن کان ٻير گھرڻ مثل آھي.
ڇوته اسان پنھنجي م‍ؤرخن لاءِ نه اھڙا موقعا فراھم ڪيا آھن ۽ نه سرڪار اھڙيون سھولتون ڏنيون آھن. ان ھوندي به اسان جي مؤرخن ذاتي طرح دلچسپي وٺي اھڙو مواد گڏ ڪري، پنھنجي ليکي جيڪا جستجو ۽ جاکوڙ ڪئي آھي اھا لائق تحسين آھي، سَوھا ڀيرا داد جي لائق آھي ۽ ان صورت ۾ ته اڃا ڳالھ وڌي ٿي وڃي جڏھن مؤرخ، شھرن کان ۽ انھن سمورين سھولتن کان محروم ھجي، جيڪي اتي ان سلسلي ۾ ملي سگھن ٿيون.
دادا سنڌي، ميرپور ماٿيلي کان به پري، ننڍڙي ڳوٺ داد لغاريءَ ۾ ويھي، جتي اخبار ملڻ به مشڪل ھجي، سڄي دنيا کان پري ويھي به جيڪڏھن ھو ڪا شيءِ اسان کي ڏئي ٿو ته اھا سندس سنڌ جي تاريخ سان محبت آھي. سنڌ جي تاريخ ٻڏل ٻيڙيءَ جيان آھي، جيڪا ھزارين طوفانن جي ضد ۾ اچي نيست ۽ نابود ٿي ويئي آھي ۽ سنڌ جا سمورا مؤرخ ۽ عالم ان ڳالھ ۾ رُڌل آھن ته اسان کي اھا ٻيڙي وري نئين سر جوڙڻي آھي، جنھن ۾ اسان سمورن کي چڙھي تاريخ جو طويل ۽ ڏکيو سفر طئه ڪرڻو آھي. جيستائين اھا ٻيڙي ٺھي راس ٿئي، تيستائين ان ٻڏل ٻيڙيءَ جو ھريڙون به اسان لاءِ چڱيون آھن.
”ڀڳي سائي ڀير، جيسين رتو راس ٿئي.“
اسان توڙي سڀ ڄاڻون ٿا ته، اسان جنھن ڪم جي شروعات ڪئي آھي اھو ڏاڍو ڏکيو ۽ ڪَٺن ڪم آھي. گھڻا دوست دل ٿا وڌائين ۽ ڪي کِلي مذاق ٿا اُڏائين، بھرحال سڀ شيون اکين تي، اسان پنھنجو ڪم ڪري ڏيکارينداسين.
پھرين ڪتاب ”سنڌ جي تاريخ جا تحقيقي مسئلا“ سان اسان شروعات ڪئي ھئي ۽ اھو سمورو ڪتاب رڳو ان موضوع تي ھو ته اسان جي تاريخ جا مسئلا ڪھڙا آھن؟ اسان سان ان سلسلي ۾ ڪھڙي ويڌن ۾ آھيون؟ ان جو تدارڪ ڪيئن ڪجي؟
ھي ٻيو ڪتاب ”سنڌ جي عالمن جا سونھري ڪارناما“ به اسان جي تاريخ جو حصو آھي، جنھن ۾ محترم دادا سنڌي، سنڌ جي عالمن جو علم ادب توڙي سياست ۾ ادا ڪيل ڪردار ۽ انھن جي اڻ مٽ ڪارنامن جو ذڪر ڪيو آھي، جيڪو پنھنجي لحاظ کان سٺي معلومات ڏيندڙ آھي.
اسان سمورن ماڻھن کي نه رڳو اسان جي ھن پروگرام جي ڪاميابيءَ لاءِ اپيل ٿا ڪريون پر ھي به عرض ٿا ڪريون ته ھو سنڌ جي تاريخ بابت ڪتاب گڏ ڪرڻ ۾ ”سنڌ تحقيقي بورڊ“ جي مدد ڪن ۽ اسان اھا اميد؛ سمورن ساٿين ۾ رکون ٿا.


ناز سنائي
ٺٽو - 28- فيبروري 1989ع

1. اھل مدارس جو سنڌي ادب ۾ حصو

سنڌ سونھاريءَ جي سرزمين، علم، فن ۽ علوم عاليه جو پراڻي زماني کان سر چشمو رھي آھي. ھتي جا عالم ۽ فقيھه عالمي شھرت جا مالڪ رھيا آھن، جن جي علمي عظمت جو ڌاڪو ساري دنيا ۾ ڄميل رھيو آھي، جنھن جو اعتراف، مشھور محققن ۽ مؤرخن به ڪيو آھي. ابن صبعيه لکي ٿو ته ”سنڌ وارن وٽ علم ۽ حڪمت جو وڏو ذخيرو موجود آھي. مون کي معلوم آھي ته، يونان ۾ اھو سارو ذخيرو سنڌ مان ويو.“ ابو معشر لکي ٿو ته- ”سنڌ جي علم ۽ فن، حڪمت ۽ فلسفي ۽ ان کانسواءِ ساري دنيا جي قومن کان وڌيڪ، سنڌين جي علم ڏانھن رغبت جو اعتراف، دنيا جي سڀني قومن ڪيو آھي.“ اخبار الحڪماءِ ۾ آيل آھي ته ”دنيا جي سڀني قومن ۾، سنڌ علم ۽ حڪمت جو سرچشمو آھي ۽ سنڌ عدل ۽ سياست جو پھريون مرڪز آھي، اسان جي ملڪ کان دور ھئڻ ڪري، سنڌ جا ڪتاب، اسان جي عالمن تائين گھٽ پھتا آھن، تاھم به اسان وٽ جو ڪجھ به آھي اھو تمام گھڻو آھي“ حضرت علي رضه فرمايو آھي ته ”سنڌ جي سرزمين اُھا علم ۽ برڪت واري زمين آھي جتان علم ۽ عرفان جو سج اڀريو“ (مولانا گرامي صاحب سه ماھي مھراڻ 2- 1975 ص نمبر 210)
تاريخ شاھد آھي ته، اسلام جي آمد کان گھڻو گھڻو اڳ ھِت علم جو سرچشمو جاري ھو. ان دور ۾، سنڌي ٻولي جيڪا ذريعه تعليم ھئي، نه صرف ڳالھائي ويندي ھئي، پر لکي به ويندي ھئي، آرين جي دور ۾، قديم سنڌي ٻولي سان ٽڪرجڻ ڪري، سنسڪرت صرف پنڊتن تائين رھجي ويئي، جنھن ڪري قديم سنڌي ٻولي، نئين آريائي ٻوليءَ تي اثرانداز ٿي ۽ سنڌي ٻوليءَ جا لفظ، سنسڪرت سان گڏجي ويا. ڊاڪٽر بلوچ صاحب لکي ٿو ته ”سنڌي ھڪ قديم آريائي ٻولي آھي، جنھنجو بڻ بنياد سنڌو ماٿر جي، سنسڪرت کان اڳ واري دور جي، ڪا ھند آريائي ٻولي آھي. لَھندا ۽ ڪشميري، ھن جون ڀينرون آھن. سنڌي ٻولي خاص ڪري، موھن جي دڙي واري تھذيب جي قديم ٻولي، جا سميرين ۽ بابل جي ٻولين سان نسبت رکي ٿي، کان ئي اثر قبول ڪيا (جامع سنڌي لغات- مھاڳ ص نمبر 19) اھڙي طرح سنڌ ۾ قديم دور کان وٺي سنڌي ٻولي ھئي ۽ ان جي لکڻ پڙھڻ جو رواج ھو.
دراوڙن جي دور ۾، سنڌ ۾ عظيم تمدن ۽ سڌريل زبان جي ان وقت مندرن ۽ پاٽشالائن ۾ تعليم ڏني ويندي ھئي. انھن پاٽشالائن جي پروھتن ويدانت، الاھيات، فلسفي، طب، نجوم، ادب ۽ اخلاقيات تي ڪيئي ڪتاب لکيا. سنڌ جي چپي چپي تي پاٽشالائون ھيون. موھن جي دڙي مان، ھڪ وڏي وڏي درسگاھ جا کنڊرات مليا آھن، جنھنجي چئن ئي پاسن کان، ننڍا ننڍا ٻه ماڙ ڪمرا آھن، جنھن ۾ شاگرد رھندا ھئا، اھا جاءِ ھڪ وڏو پاٽشالا ھو. (سنڌو ماٿر جي تھذيب- محمد ادريس صديقي ص نمبر 42) آرين دراوڙي عالمن جو قدر ڪري، پاڻ سان ملائي، کانئن معلميءَ جو ڪم ورتو. ھن زماني ۾ رشي ۽ براھمڻ عام ماڻھن جا وديا گرو ھئا ۽ کين آتمڪ سکيا يا روحاني تعليم ڏيندا ھئا. ان روحاني تعليم کي عرفان جو درجو مليو ھو ۽ شاگرد استاد جي باري ۾ آيل آھي ته – ”اي اشوني ڪمار ديوتائون! جيڪي اتساھي پوڄاري اوھان جي دل جان سان پوڄا ڪن ٿا، سي توھان جي رٿ گاڏيءَ جي چوڌاري، بيھي اوھان جي ڏات مان، ائين لاڀ ٿا پرائين، جيئن وڌيارٿي (شاگرد) سکيا وٺڻ لاءِ، پنھنجي گرو (استاد) جا ٻول ڌيان ڏئي ٻڌندا ھئا.“ (قديم سنڌ- ڀيرومل مھرچند- ص نمبر 72) ان زماني ۾ زناني تعليم جو به رواج ھو ۽ ڪيئي ھوشيار عورتون پاڙھينديون ھيون جن مان ”گوشا“ نالي ھڪ ماسترياڻي مشھور آھي. ھن ئي زماني ۾، انھن پنڊتن ۽ معلمن ويدن کي لکيو. مورخ سنڌ مولائي شيدائي جو چوڻ آھي ته ”اھي ويد اوائل ۾ سنڌونديءَ جي ڪپ تي لکيا ويا. جڏھن آرين سرسونديءَ کان وٺي، سمنڊ تائين، سنڌونديءَ جي ميدان تي بيٺڪون وڌيون ھيون- “ (تاريخ تمدن سنڌ- ص 61) اھي چار ويد آھن، جن مضمونن جي ورڇ ھيٺينءَ ريت آھي.
(الف) رگ ويد: ھن ۾ ايشور جي استتي، ديوتائن جي ساراھ، سنڌنديءَ جي واکاڻ آھي ۽ پوتر ويچارن ۽ براين کي نندڻ جا بيان آھن
(ب) بحر ويد: ھن ۾ ايگين جي وڌين جي وستار آھي.
(ث) شام ويد: ھي ايشور جي استتي ۽ سوم يگيه بابت آھي. ھندي ۽ سنڌي سنگيت انھيءَ تان ٺھي راس ٿيو.
(ج) اترويد: ھن ڄمڻ کان مرڻ تائين، جيڪي سنسڪار ڪرڻا ٿا پون، تن جي اپٽار ۽ ٽوڻن ڦيڻن توڙي علاجن جا بيان اچي وڃن ٿا. (قديم سنڌ- ڀيرومل مھرچند- ص 76)
ھي ويد، ان دور جي عظيم تخليق ھئا، جن جي ھاڻي به ايتري اھميت آھي.
اشوڪ جي زماني ۾، سنڌ ۾ وڏا وڏا درسگاھ ھئا، جتي پري پري جا عالم اچي تعليم وٺندا ھئا. ان دور ۾، مندرن ۾ تعليم ڏني ويندي ھئي. اتي پوڄاري، محرر، محاسب، معلم، طبيب، جادوگر، خزانچي. مھتمم ۽ جوتشي ھوندا ھئا. انھن مندرن ھڪ طرف تحرير کي فروغ ڏنو، علم ھيئت جي ترقي ٿي، حساب جو ڪم اوج تي رسيو ته ٻئي طرف طب جو ڦھلاءُ ٿيو. گپت گھراڻي جي ڏينھن ۾، سنڌ ۾ پنجن ھزارن کان وڌيڪ پاٺشالائون ھونديون ھيون ۽ ھر ھنڌ ننڍا وڏا مڪتب ھئا. ڪيترن ئي مندرن ۾، پڻ تعليم جو بندوبست ھوندو ھو، جتي ھر قسم جي تعليم تربيت ڏني ويندي ھئي. مندرن ۾ پروھت پاڙھيندا ھئا. چيني سياح فارھيان لکي ٿو ته: ”405ع کان 411ع تائين، سنڌوندي جي علائقن ۾، ڪيئي مندر، مڪتب ۽ دارالعلوم عوام جي تعليم لاءِ وقف ھئا، جتي ھر قسم جي تربيت ڏني ويندي ھئي. ان وقت نالندا ۾، مشھور درسگاھ ھئي، جتي ڏھ ھزار شاگرد ۽ ٻه ھزار استاد ھئا-“ ان دور ۾، انھن مڪتبن جي استادن روايت قائم رکندي، ڪيترائي ڪتاب تصنيف ڪيا، جن ۾ وراھ مھروم جو ڪتاب سوريه سڌانت، آريه ڀٽ جو ڪتاب جوتش جو فن، برھم گيت جو ڪتاب ”اشقت سڌا“ ۽ کنڊڪار مشھور آھن. سرسوتي ۽ سمرتي جا ڪتاب به ھت لکيا ويا. ان کانسواءِ ”علم الحساب“ تي به ڪافي لکيا ويا.
برھمڻي دور ۾، سنڌ ملڪ آسودو ۽ خوشحال ھو. تعليم مندرن ۾ ڏني ويندي ھئي، جن مان ديبل، ھيروا، برھمڻ آباد، پاري نگر، مھانگر، سلقان، نگر ڪوٽ، سيوي، ھنگلاج ۽ اروڙ جا مندر تعليم جا مکيه مرڪز ھئا. انھن مندرن ۾ مذھبي تعليم سان گڏ، ٻين علمن ۾ به تربيت ڏني ويندي ھئي. ھنن مندرن ۾ وڏا وڏا ڪتب خانه ھئا، جن ۾ ھر قسم جو ادب محفوظ ھوندو ھو. سنڌ جي برھمڻ آباد جي، نو وھار مندر ۾، سڀ کان گھڻا ڪتاب ھئا. ان زماني ۾، سنڌ جي غير مسلم عالمن ڪيترائي ڪتاب لکيا، جن مان مشھور آھن، برھمسپت، شرت، مجمع التواريخ، ادب الملوڪ. کنڊيڪ وغيره. ھي سڀ ڪتاب پوءِ عربيءَ ۾ ترجمو ٿيا.
بھرحال اسلام کان اڳ، مڪتبن جي عالمن ڪتابي دنيا ۾ پاڻ چڱو ملھايو.
711ع ۾ محمد بن قاسم سنڌ کي فتح ڪري اسلامي حڪومت قائم ڪئي. ھنن سنڌ جي ماڻھن کي پاڻ ڏانھن مائل ڪرڻ لاءِ، ڪافي ڪوششون ڪيون ۽ ان ڏَس ۾ سڀ کان پھريائين اھو ڪم ڪيائون جو، سنڌ کي پنھنجو مادر وطن تسليم ڪيائون، پوءِ ھتي جي تھذيب ۽ تمدن کان واقف ٿي ھتي جي ئي دستور ۽ زبان کي قائم رکيائون، ۽ عام تعليم ۽ ان جي تحقيق ۽ تلاش جو ڪم شروع ٿيو. عربن جي سنڌ فتح ڪرڻ سان، ھزارھا ھندو اسلام ۾ داخل ٿيا ۽ عربن ڪيترن ئي ھنڌن تي مسجدون جوڙايون ۽ نون مسلمانن کي نماز سيکارڻ ۽ قرآن شريف پاڙھڻ جو بندوبست ڪيائون. ڪيترائي ئي نو مسلم عربي ٻولي پڙھڻ سکيا ۽ سنڌ ۾ اھڙي طرح عالم ۽ مولوي وڌيا. (سنڌي ٻوليءَ جي تاريخ- ڀيرومل مھرچند آڏواڻي) اسلام جي ان اوائلي دور ۾، محمد بن قاسم فوجي ڇانوڻيون قائم ڪيون ۽ سنڌ جي وڏن شھرن ديبل، نيرون ڪوٽ، سيوستان، برھمڻ آباد، الور، ملتان، ديبالپور ۽ قنوج ۾ جامع مسجدون تعمير ڪرائي، منجھن مواعظ ۽ مؤذن مقرر ڪيا، جتي اسلامي تعليم ۽ مسائل سيکارڻ لاءِ استاد مقرر ڪيا. ھن ئي دور ۾، سنڌ ۾ مدرسن جو رواج پيو، جنھن کي اڳتي جحضرت عمر بن عبدالعزيز باقاعدي مستحڪم ڪري، ھن نظام کي تعليم لاءِ اپنايو. انھن مدرسن جي ھڪ خصوصيت ھيءَ ھئي ته اھي حڪومت جي دٻاءَ ۽ اثرات کان گھڻو محفوظ ھئا ۽ مدرسن جي فضا بلڪل آزاد ھئي. ھر مدرسو پنھنجي نصاب، تعليم ۽ طلبه پاليسي جي باري ۾ آزاد ھو، ان سان گڏ مسلمان حڪمران، مدرسن جي ديني، مِلي ۽ علمي معيار کي سامھون رکي انھن جي مالي مدد به ڪندا ھئا. مسلمانن جو اھو تعليمي نظام عوامي ضروريات ۽ حالات جي عين مطابق ھو. انھن مدرسن ۾، جتي قرآن، سنت ۽ فقہ جي تعليم ڏني ويندي ھئي، اتي ٻيا علم به پڙھايا ويندا ھئا. علم الحساب، علم الجغرافيه، علم الطب، علم المنطق، علم التاريخ وغيره. اھوئي سبب آھي جو انھن درسگاھن مان فارغ ٿيڻ وارا فرد جتي اسلامي علم جا عالم، فاضل ۽ ماھر مڃيا ويندا ھئا، اتي ٻين علمن ۾ به گھٽ نه ليکيا ويندا ھئا. ان تعليم جو سڀ کان وڏو فائدو ھي ھو ته ھڪ طرف حڪومت جي انتظامي امور لاءِ افراد ملي ويندا ھئا ۽ ٻئي طرف قوم کي ڊاڪٽر، عالم ۽ استاد مھيا ٿي ويندا ھئا. انھن خصوصيتن ڪري ھي نظامِ تعليم معاشري جي ديني ۽ دنيوي، ٻنھي ضرورتن جي پورائيءَ جو انتظام موجود ھو. جيڪڏھن معاشري کي وڏن طبيبن جي ضرورت پئي ٿي ته مشرقي طب جا ماھر، انھن مدرسن مان آسانيءَ سان ٿي ملي سگھيا. جيڪڏھن حڪومت جي رڪارڊ کي محفوظ رکڻ ۽ بيروني ملڪن سان خط ۽ ڪتابت جي ضرورت ٿي پئي ته انھن ئي مدرسن مان ڪاتب مليو ٿي ويا. (اسلامي معاشري جي تشخص ۾ ديني مدرسن جو ڪردار- نئين زندگي 2/ 1982ع ص 45) انھن مدرسن ۾ پاڙھيندڙ استادن، تدريسي خدمتن سر انجام ڏيڻ کانسواءِ تصنيف ۽ تاليف جي ميدان ۾، جيڪي ڪارناما ڏيکاريا آھن سي اسان لاءِ روشني جي مينار وانگر آھن. علمي ۽ ادبي دنيا ۾ سندن خدمتون، سنگ ميل جي حيثيت رکن ٿيون. انھن مدرسن جي عالمن، مسجدن سان گڏ ڪَچن ۽ ڪکائن حُجرن ۾ ويھي تحقيقي ڪتاب لکيا. اھڙن سنڌي عالمن جا فقہ ۽ حديث تي لکيل ڪتاب اسلامي دنيا ۾ عموماً ۽ ٻاھرين علمي دنيا ۾ خصوصاً مقبوليت حاصل ڪري چڪا آھن. اسلاميات جي پوري ذخيري ۾ ڪيترائي عالم، ڪن اھم ديني موضوعات تي اوليت جو شرف حاصل ڪري چڪا آھن. مثلاً سَن وار سيرت نبي صه ۽ مڪائيب نبوي صه پاران اھم ڪتاب، اول سنڌ ۾، انھن مدرسن جي استادن لکيا ۽ ان کانپوءِ عرب ۽ عجم ۾. سرت ۽ مغازي تي ڪتاب لکيا ويا. اھڙي طرح ساري اسلامي تاريخ ۾، سنڌ جي عالمن کي سَنَد جو درجو مليو ۽ عراق، شام، حجاز، ايران خواھ ھندوستان انھن جھڙو مثال پيش ڪرڻ کان قاصر آھي. مولانا عبيدالله سنڌي رحه، اھڙن عالمن بابت چيو ته ”اوھان سنڌ جي مُلن ۽ مسجد ۾ پڙھائيندڙ امامن کي، حقارت جي نظر سان نه ڏسو، اھي ٿوري علم وارا سنڌي ڪتابن پڙھڻ کانپوءِ، فقہ ۾ اھڙا ته ھوشيار، قابل، ماھر ۽ نڪته سنج آھن جو انھن سان ھندوستان جو ڪو وڏو مفتي، فقيہ ۽ صدر مدرس به فقہ جي مسئلن ۾ مقابلو ڪري نٿو سگھي.“ (تذڪره مشاھير سنڌ- ج اول- مولانا وفائي) ساڳي طرح مولانا گرامي رحه اھل مدارس جي علمي خدمتن بابت لکي ٿو ته ”انھن عالمن، تيل جي ڏيئن تي نور نچوئي، مطالعو ڪري، فقر و فاقه جي زندگي گذاريندي تَڏن تي ويھي ڪِلڪن سان تصنيف ۽ تاليف جو ڪم ڪيو ۽ اھڙا فصيح ۽ دقيق ڪتاب لکيا جن عرب عجم ۾ سنڌ جي ھاڪ ۽ ڌاڪ پيدا ڪئي. سندن قلم ھلندو رھيو، ورق گرداني ٿيندي رھي، حوالا چونڊبا رھيا، عميق ۽ دقيق مسئلن جو تخمينو ٿيندو رھيو ۽ علم جي جوت جلندي رھي.“ (سه ماھي مھراڻ 2/ 1975ع ص 256)
ھن مقالي ۾، مدرسن جي انھن استادن؛ جن سنڌي ادب جي اشاعت، توسيع ۽ واڌاري لاءِ ڪم ڪيو، تن جو تفصيلي ذڪر ڪجي ٿو.
اسلام جي اوائلي دور ۾، جڏھن سنڌ ۾ عربن جي حڪومت جي شروعات ھئي، تڏھن ديبل کي مرڪزي حيثيت حاصل ھئي ۽ اھو علمي شھر بنجي پيو. ھت پھريون اسلامي مدرسو کليو، ھت وڏا وڏا عالم پيدا ٿيا، جن کي ديبلي سڏيو ويو. انھن ۾ ابراھيم بن محمد، ابو قاسم شعيب، ابوالعباس، محمد بن عبدالله اھڙا عالم ھئا، جن کي حديث جي علم تي عبور حاصل ھو. ابو جعفر ديبلي پھريون سنڌي عالم ھو جنھن نبي صلعم جي لکيل خطن تي تحقيق ڪئي. ھنن عالمن تصنيف ۽ تاليف جي ميدان ۾ وڏو ڪم ڪيو. محمد بن قاسم 93ھ ۾ اروڙ ۾ اسلامي درسگاھ قائم ڪري، موسيٰ بن يعقوب ثقفي کي صدر مدرس، شھر جو قاضي ۽ خطيب بڻايو. ھي مدرسو شھر جي جامع مسجد ۾ ھو. وليد بن عبدالملڪ جي ڏينھن ۾ سنڌ ۾ باقاعدي مدرسا کليا ۽ قرآن شريف جي تعليم کي لازمي قرار ڏنو ويو. حضرت عمر بن عبدالعزيز، مسجدن کي تعليم جو مرڪز بڻايو ۽ شاگردن لاءِ وظيفا مقرر ڪيا. (تاريخ تمدن سنڌ- مولائي شيدائي ص نمبر 19- (2)
عربي حڪومت کي جڏھن استحڪام مليو، تڏھن ھنن سنڌ ۾ نوان شھر منصوره، محفوظه ۽ بيضا تيار ڪرايا، جتي عظيم درسگاھون جوڙيون ويون، جن ۾ عراق ۽ بغداد جا عالم اچي اسلامي تعليم ڏيندا ھئا. ان دور ۾ منصوره ۾ يونيورسٽي جي ليول تي ھڪ وڏو مدرسو ھو، جنھنجو صدر مدرس قاضي ابو محمد منصوري ھو. منصوره علمي لحاظ کان، ان زماني ۾ بغداد جو ھم پلئه ھو. ھن مدرسي ۾ عربي سان گڏ، سنڌي ٻولي به پڙھائي ويندي ھئي. مسعودي لکي ٿو ته ”ملتان ۽ منصوره ۽ آسپاس جي علائقن ۾، عربي ۽ سنڌي زبانون ڳالھايون وڃن ٿيون. (جنت السنڌ- مولائي شيدائي ص 34) ان ڪري ھنن مدرسن ئي سنڌ جي ديني ادب کي فروغ ڏنو. جناب غلام علي الانا لکي ٿو ته ”دراصل مذھبي تعليم تدريس ۽ مدرسن، سنڌي علم ادب جي ترقي ۽ سنڌي زبان جي واڌاري ۾ اھم ڪم ڪيو. ھن دور جا وڏا وڏا عالم، سنڌي ٻوليءَ جا نامور شاعر ھئا-“ (ماھنامه نئين زندگي- فيبروري 1982ع ص 35) ھن ئي زماني ۾ منصوره جي رھاڪن جي زبان سنڌي ۽ عربي آھي.“ ابن موقل لکي ٿو ته: ' ملتان منصوره جي حاڪم، عبدالله عمر کي، الور جي راجا مھروگ لکيو ته ”ڪنھن عالم کان اسلامي اعتقادات لکرائي وٽس روانا ڪري ته جيئن ھو اسلامي اصولن ۽ عقيدن کان واقف ٿئي. ان ڪري ھڪ سنڌي عالم، اسلامي عقيدن کي، ھڪ قصيدي ۾ لکي راجا ڏانھن موڪليو. راجا قصيدو پڙھي، شاعر جي قادر ڪلامي، ۽ لياقت جي بي انتھا تعريف ڪري، کيس پاڻ وٽ گھرايو. ھن سنڌي عالم، راجا جي درٻار ۾، ڪيترائي سال رھي، قرآن شريف جو سنڌي ترجمو ڪري، راجا کي ڏنو. (جنت السنڌ- مولائي شيدائي ص نمبر 134) ھن واقعي مان معلوم ٿئي ٿو ته ھن دور ۾، سنڌي ٻولي مدرسن ۾ پڙھائي ويندي ھئي. ھي تفسير ۽ ترجمو، ھن امر جي به گواھي ڏئي ٿو ته، سنڌي ٻوليءَ ۾ پھريون ڪتاب، مدرسي جي ھڪ فرد لکيو ۽ سنڌي ٻوليءَ ۾ ان وقت ايڏي صلاحيت ھئي جو ان کي قرآني تشريح جو ذريعو بڻايو ويو. ھن زماني ۾ منصوره کانپوءِ ديبل، بکر ۽ سيوھڻ به اعليٰ اسلامي تعليم جا مکيه ۽ اھم مرڪز ھئا. انھن علمي مرڪزن مان ڪيترائي عالم فارغ التحصيل ٿي نڪتا، جن جون تصنيفون مشھور آھن. ان زماني جو عالم ابوالقاسم ديبلي، مشھور محدث ٿي گذريو آھي. مطلب ته عربي دور ۾، سنڌ جي مدرسن ايڏا ته بلند پائي جا عالم پيدا ڪيا، جن علمي ۽ ادبي دنيا ۾، پنھنجا اڻ مٽ نشان ڇڏيا ۽ سندن ڌاڪو عرب دنيا ۾ به قائم ٿي ويو.
عربن کان پوءِ سومرن جو دور اچي ٿو، جن سنڌ تي ڪل ٽي صديون حڪومت ڪئي. ديسي مسلمانن جي ھيءَ پھرين وطني حڪومت ھئي، جنھن سنڌ جي تاريخ، ادب، تھذيب ۽ ثقافت ۾ اھم مقام حاصل ڪيو. سندن بھادرانه ڪارناما ۽ رزمي داستان، سنڌ جي تاريخ جو رنگين باب آھن. ھي زمانو، سنڌين ۽ سنڌي زبان لاءِ جاڳرتا جو ھو. ھن دور ۾؛ سنڌي زبان کي پھريون ڀيرو مذھبي تعليم ۽ ديني پرچار جو واحد ذريعو بنايو ويو. ھن دور جو تبليغي ادب سنڌي ٻوليءَ ۾ موجود آھي. 1079ع ۾، سيد نورالدين، سنڌ، ڪڇ ۽ گجرات ۾ آيو، جنھن اسماعيلي مسلمانن کي اسلام جا عقيدا سمجھايا. ھن شريعت جا مسئلا، ويدانيت ۽ تصوف جا اصول، سنڌي شعر ۾ سمجھايا. سندس تبليغي ادب سنڌ جو وڏو ادبي خزانو آھي. (جنت السنڌ- ص نمبر 215) ھن دور ۾ اسلاميات جي تعليم لاءِ خاص جايون ٺھرايون ويون. عالمن کي مدرسن لاءِ، حڪومت ۽ اميرن کان امدادون ملنديون ھيون. سنڌ جي انھيءَ دور جي مدرسن جي عالمن جي مسند درس تان ڪيترن عالمن فيض حاصل ڪيو. خصوصاً منصوره علمي حيثيت کان اھم مرڪزي شھر ھو، ليڪن محمود غزنوي جي حملي ان شھر کي ھميشه لاءِ ويران ڪري ڇڏيو. سومرن جيڪي نوان شھر جناني، محمد طور، ٿري، وگھيه ڪوٽ ۽ دمريلا تعمير ڪرايا، انھن ۾ وڏي پايي جا مدرسا ۽ مسجدون ھيون جتي گھڻا ئي عالم رھندا ھئا. شھرن جي مسجدن لاءِ فقيہ امامت ڪرڻ لاءِ مقرر ڪيا ويا؛ جيئن فقہ حنفي کان مسلمان واقف رھن. اھڙن علمائن لاءِ مدرالصدور سفارش ڪندو ھو ۽ شھرن جا قاضي، علمي ادارن جي صدارت ڪندا ھئا. علماءَ کي ھر طرح ديني آزادي مليل ھئي. مفلس شاگردن جي رھائش، کاڌي پيتي ۽ ڪپڙي لٽي جو بار، حڪومت برداشت ڪندي ھئي. (فرشته- ج اول- اردو ترجمو ص نمبر 108) زماني ۾ اگھم ڪوٽ ۾ ھڪ وڏو مدرسو ھو، جتي ھڪ ئي وقت پنج سؤ شاگرد تعليم وٺندا ھئا. سندن رھائش، خوراڪ ۽ پوشاڪ جو سمورو خرچ امير درويش دائود، ميان حمل ۽ اسماعيل ڪندا ھئا. سيوھڻ جو مدرسو، جنھن کي ”فقھاءِ اسلام“ چوندا ھئا، تنھن کي يونيورسٽي جھڙي حيثيت حاصل ھئي. ھتي مصر جا شاگرد پڙھڻ ايندا ھئا. مخدوم نورالله، شاھ عبدالله، مخدوم عبدالرحمان ۽ مخدوم فاضل شاھ اعليٰ پايي جا عالم ھئا، جن علمي دنيا ۾. پنھنجو نالو ڪڍيو. حضرت برھان الدين بکر جو وڏو عالم ھو، جنھن جي مدرسي جي ھاڪ، دھليءَ تائين پھتل ھئي. ھن زماني ۾ ڪيترن ئي بزرگن تصنيف ۽ تاليف جو ڪم ڪيو. ابو اسحاق ابراھيم سنڌي، امام غزاليءَ جي ڪتاب ”مقدمه التعليم“ جو رد لکيو. (سنڌ جا اسلامي درسگاھ- (ڊاڪٽر محمد جمن ٽالپر ص نمبر 139)
سمن جي دور حڪومت ۾، اسلامي علوم گھڻي ترقي ڪئي. ان جو خاص سبب ھي ھو جو؛ سما سردار ۽ حاڪم پاڻ به علوم ۽ فنون جا قدردان ھئا ۽ علماءُ ڪرام جي عزت افزائي ۽ حوصله افزائي ڪندا ھئا. بادشاھ، ڄام نندو اھل علم، پرھيزگار ۽ خدا ترس انسان ھو. سندس دور ۾ عالم ۽ فاضل وڏن وڏن عھدن تي مقرر ٿيل ھئا. ھن جي علم پروري ڪري، ڪيترائي عالم لڏي اچي ٺٽي ۾ رھيا. ٺٽو ان وقت اسلامي تھذيب ۽ تمدن جو مرڪز بنجي پيو ۽ بغداد ۽ قرطبه جي ڏِک پئي ڏنائين، جتي خراسان ۽ ايران جا عالم درس ڏيندا ھئا. اھڙي طرح ھي شھر دارالعلوم جي حيثيت حاصل ڪري ويو ۽ جيئن پوءِ تيئن ھت مدرسن جو تعداد وڌڻ لڳو. ھن زماني ۾، مدرسن لاءِ جدا جدا عمارتون ھيون. ھر ڳوٺ ۽ شھر ۾، وڏيون درسگاھون کليون. بکر، درٻيلو، ٻٻرلوءِ، پاٽ، ٺٽو، ھالڪنڊي، سيوھڻ ۽ نصرپور، اسلامي تھذيب ۽ ثقافت سيکارڻ جا اڏا ھئا، جتي عالي دماغ بزرگ ۽ بلند پايي جا عالم درس ڏيندا ھئا. حاڪمن طرفان، ھر مدرسي کي خاص گرانٽ ڏني ويندي ھئي. سمن جي اوائلي دور ۾ سنڌي عالمن علم تفسير، حديث ۽ صرف و نحو تي زور ڏنو ۽ ڄام نندي جي زماني ۾ فلسفي ۽ منطق تي توجھ ڏنو ويو ۽ معقولات کي نصاب ۾ داخل ڪيو ويو. علم فقہ تي به ڪافي زور ڏنو ويو ۽ ڪيترن سنڌي عالمن فقہ ۽ منطق تي ڪتاب لکيا. ھن دور ۾ ديني تعليم سان گڏ، شاگردن کي طبي تعليم به ڏني ويندي ھئي. اھڙي طرح شاگرد علمي ميدان ۾، پنھنجو روزگار به حاصل ڪري سگھندا ھئا. ٻي اسلامي دنيا سان رابطي رکڻ لاءِ ٻيون ٻوليون به سيکاريون وينديون ھيون. ھن دور جا مدرسا بغداد، دمشق ۽ ڪوفي جي مدرسن جي ھم پلئه ھئا.
سمن جي دور ۾ بوبڪ جو مدرسو عظيم درسگاھ ھو، جنھن کي مخدوم عبدالڪريم ميران برپا ڪيو، جنھن مان نه رڳو سنڌ پر پوري برصغير فيض پرايو. ھن ئي زماني ۾ مخدوم جعفر بوبڪائي وڏو عالم ۽ مدرس ٿي گذريو آھي. ھو پھريون سنڌي عالم آھي، جنھن تعليم جي اصولن تي ڪتاب لکيو، جنھن جو نالو آھي نھج التعليم. ھن سموري حياتي پڙھڻ پڙھائڻ ۽ لکڻ ۾ پوري ڪئي. ڄام نندي جي ڀاءُ جو ملتان ۾ اعليٰ پايي جو مدرسو ھو. ٺٽي ۾ شيخ عبدالوھاب پوراني، بکر ۾ شاھ قطب الدين، ھالن ۾ مخدوم عبدالرشيد، ڳاھن ۾ مخدوم فخر پوٽي ۽ ٽلٽيءَ ۾ مخدوم بلاول جا مدرسا ھئا، جتي شاگردن کي ديني تعليم سان گڏ قومي ۽ دفاعي ڄاڻ به فراھم ڪئي ويندي ھئي ۽ زندگيءَ جي ھر موڙ تي، مصيبتن کي منھن ڏيڻ جا اسرار و رموز به سيکاريا ويندا ھئا. ھن دور جو عالم مخدوم بلاول رح قابلِ ذڪر آھي. جنھن لاءِ تاريخ معصوميءَ وارو لکي ٿو ته، ھو تفسير ۽ حديث جي علم ۾ تمام ماھر ۽ بلند درجي جو مالڪ ھو. سندس درسگاھ ظاھري علم جي پالوٽ سان گڏ روحاني فيض جو به وڏو مرڪز ھو. سندس شاگردن اڳتي ھلي علمي دنيا ۾ وڏو مقام حاصل ڪيو، جن ۾ مخدوم ساھڙ لنجار، مخدوم رڪن الدين ۽ مخدوم حسن جا نالا قابلِ ذڪر آھن. مخدوم بلاول، سنڌي زبان جو به ھڪ سٺو شاعر ھو. ھي شعر سندس ئي آھي.
سر جنين جا سٽ ۾، پيتي تن پڪا
سرڪ انھيءَ ھيڪڙي، گھائي گھوٽ وڌا.
ان کانسواءِ، مولانا برھان الدين، شيخ محمد بغدادي، سيد ابولغيث بکري به وڏا وڏا عالم ھئا. ھن دور ۾ ملڪ محمد عرف انڙ ولد ڄام فتح علي خان، علم منطق تي ھڪ بھترين ڪتاب ”لذبده“ لکيو جيڪو ان وقت مدرسن ۾ عام طور پڙھايو ويندو ھو. ھن زماني ۾ سنڌي ٻولي ئي مذھبي پرچار ۽ ديني تعليم جو ذريعو ھئي.
1521ع ۾ شاھ بيگ ارغون جڏھن سنڌ تي قبضو ڪيو، تڏھن ھت رت جا درياءَ وھائي ڇڏيائين. ھن کان پوءِ ترخانن به سنڌ ۾ اصلي رھاڪن سان سٺا پير نه کنيا. شاھ بيگ مقامي زبان جي ادارن کي ختم ڪري فارسيءَ کي زور وٺرايو. ھن سنڌ جي ماڻھن کي فارسي تعليم ڏيارڻ لاءِ سادات شڪرالاھي، سادات مازندراني، سادات ميرڪ سبزواري ۽ سادات حسني ھرات، قنڌار ۽ شيراز کان گھرايا. انھن مان ھر ھڪ خاندان شعر، حديث، فقہ ۽ منطق وغيره جي علمن ۾ بلڪل قابل ھو ۽ انھن فارسي شعر جي تعليم ۽ طرز سنڌ ۾ پکيڙي. (سنڌي شاعري- حافظ احسن چنه- نئين زندگي مارچ 1967ع ص نمبر 15) حڪومت جي زبان فارسي ھئڻ ڪري، ان زبان زور ورتو. علماءَ، مورخ ۽ شعراءَ سڀ فارسيءَ ۾ طبع آزمائي ڪرڻ لڳا. ھن زماني ۾، سنڌ جا ٻه تخت گاھ ٺٽو ۽ بکر علمي لحاظ سان ”ارض معموره“ سڏجڻ لڳا. (جنت السنڌ- ص نمبر 167) ارغونن ۽ ترخانن ترڪستان ۽ ايران مان ڪافي بزرگ عالم ۽ اھل قلم گھرائي سنڌ ۾ رھايا.
ارغونن جي اوائلي دور ۾، سيوھڻ ۾ قاضي ڏنو سيوھاڻي مدرسو ھلائيندو ھو، جنھن ۾ سنڌ جي حاڪم، مرزا شاھ حسن تعليم ورتي. قاضي ڏنو علم حديث جو ماھر ھو. شيخ عبدالوھاب پوراني به وڏي پايي جو عالم ھو، جنھن جو ٺٽي ۾ مدرسو ھو، جنھن ۾ پاڻ ديني علمن جو درس ڏيندو ھو. ھو علم فقہ جو ماھر ھو جنھن علم تي ھن جو ھڪ ڪتاب ”جامع فتويٰ پوراني“ مشھور آھي، جيڪو ان وقت ٺٽي ۽ بکر جي مدرسن ۾ پڙھايو ويندو ھو. شاھ حسن ارغون جي ڏينھن ۾، سنڌ ۾ علمي ماحول زور ورتو. جيئن ته ھو عالمن جو قدردان ھو، ان ڪري ڪيتريون درسگاھون ٻيھر کوليون ويون. قاض شرف الدين ۽ مخدوم ميان محمد جو سيوھڻ ۾ مدرسو ھو. مخدوم عبدالعزيز جو ڪاھان ۾ ۽ مولانا قاسم جو بکر ۾ مدرسو ھو. شيخ قطب الدين پٽ شاھ محمود، جيڪو خراسان جو ويٺل ھو، بکر ۾ اچي درسگاھ کوليائين. جمعي تي واعظ به ڪندو ھو. شاھ حسن کيس بکر جو ”شيخ الاسلام“ مقرر ڪيو. ارغونن جي زبان فارسي ھئڻ ڪري، فارسي ٻولي ۽ ادب تي، وڌ ۾ وڌ ڌيان ڏنو ويو. سنڌي عالمن به فارسي زبان ۾ مھارت حاصل ڪري، عربي وانگر فارسي ۾، ايڏا ته بلند پايي جا ڪتاب لکيا، جيڪي فارسي جي ”ادب عاليه“ ۾ شمار ٿين ٿا.
ارغونن ۽ ترخانن کان پوءِ، سنڌ مغلن جي چنبي ۾ آئي. 1612ع ۾، اڪبر بادشاھ پنھنجي استاد ۽ سپھ سالار خان خانان کي، ھڪ وڏو لشڪر ڏيئي، پنھنجي جنم ڀوميءَ تي، رتُ وھائڻ لاءِ موڪليو، جنھن ٺٽي تي ڪاھ ڪري، خون جا درياءَ وھائي سنڌ کي پنھنجي تسلط ھيٺ آڻي، ھِت اُھي قھر ڪيا، جيڪي اڳتي ھلي شاھ عنايت رح جي شھادت جي صورت ۾ ظاھر ٿيا. خان خانان شھرن تي قبضي ڪرڻ کان پوءِ، ماڻھن جي اندر ٻاھر اچڻ جا رستا بند ڪرائي ڇڏيا. جيڪو ٻاھر ٿي نڪتو، تنھن تي توب ۽ تفنگ جا گولا وسايا ٿي ويا ۽ جيڪي اندر رھيا سي ٻارين ٻچين موت جي منھن ۾ ويندا ٿي رھيا. ھنن کي کائڻ لاءِ اَن جو داڻو ته ڇا، پاڻيءَ جو ڍُڪ به نصيب نه ٿي ٿيو. (سنڌ جي طبي تاريخ- ”حصو ٻيو“ نياز ھمايوني ص نمبر 58) انھن ظلمن ۽ سفاڪين کي سھندي به، ھن دور ۾ سنڌ پنھنجي علمي عظمت کي قائم رکيو. ٺٽو، نصرپور، سيوھڻ، بکر، روھڙي ۽ سکر تعليم جا مرڪز ھئا. ھن زماني ۾، ٺٽو تعليمي لحاظ کان عروج تي ھو. ھئملٽن لکي ٿو ته ٺٽي جو شھر دينيات، لسانيات ۽ سياست جي تدريس ۽ تعليم جي سلسلي ۾، شھرت جو مالڪ آھي. ھتي چار سؤ ڪاليج آھن، جن ۾ نونھالن کي انھن علمن جي تعليم ڏني وڃي ٿي. (تاريخ تمدن سنڌ- ص نمبر 172) ھنن ڪاليجن مان مراد مدرسا ئي ھئا، جيڪي ٺٽي وانگر سنڌ جي ڪُنڊ ڪڙچ ۾، ڄار وانگر وڇايل ھئا. شيخ فريد بکري لکي ٿو ته ”ٺٽي جي اوليائن، عالمن ۽ شاعرن جو ڳاڻيٽو محال آھي. ھتي صرف، نحو، دينيات ۽ شاعري عام آھي. مختصر طور اِئين چئجي ته ٺٽو عراق ثاني آھي. (بحواله جنت السنڌ- ص نمبر 618) مغلن جي ڏينھن ۾، دھلي ۽ ملڪ جي ڪند ڪڙڇ کان، ڪيترائي عالم سنڌ ۾ آيا ۽ وري ھتان جي عالمن به ھندوستان جي، ٻين حصن ۾ وڃي علم جي شمع روشن ڪئي. شيخ ابوالحسن، ان وقت سنڌ ۾ وڏو محدث ۽ عالم ھو، جنھن جو بکر ۾ وڏو مدرسو ھو، جنھن ۾ غلام مجددالدين محمد بن طاھر فتي پڙھيو. ھن 133 اعليٰ ڪتاب لکيا. مخدوم ابوالقاسم ٺٽي جو مشھور عالم ھو جنھن وٽ مخدوم محمد ھاشم رح پڙھيو. مخدوم محمد ابراھيم ٺٽوي به ھن دور جو وڏو عالم ھو، جنھن ”شرح مخزن الاسرار“ نالي ڪتاب لکيو. ھن ئي دور ۾ مخدوم نوح رح ولد مخدوم نعمت الله صديقي مشھور عالم ٿي گذريو آھي، جنھن جو سينو دنيا جي سمورن علمن سان ڀرپور ھو. کيس قرآن شريف جي اسرارن تي وڏو عبور حاصل ھو. ھالا ۾ قرآن شريف جو درس ڏيندو ھو. پاڻ قرآن شريف جو فارسيءَ ۾ ترجمو ڪيائون، جيڪو بر صغير ۾، پھريون فاسي جو ترجمو آھي، جنھن کي ھاڻ سنڌي ادبي بورڊ ڇپرايو آھي. سندس ڪتابن ۾ قلمي گنج ۽ ٻين علمن کان سواءِ طب تي به قلمي بياض اچي وڃن ٿا. پاڻ سنڌي ٻوليءَ جو سٺو شاعر ھو. ھن بيت ۾ سندس معاشرتي شعور ۽ نازڪ خيالي ڏسو:
پيئي جا پرڀات، سا ماڪ نه پسو ماڻھنئان
روئي ڏنو رات، ڏسي ڏکوئين کي.
شاھ ولي الله محدث دھلوي رح، ھن ئي دور ۾، سنڌ جي ھڪ وڏي عالم، شيخ الفقراءَ قاري محمد فاضل سنڌيءَ کان، قرات جو فن سکيو. مولوي محمد شريف بن حسين، شاھ ولي الله کان باطني فيض حاصل ڪيو. ھن ئي دور ۾، مٽياري ۾ مخدوم ضياءُ الله جو اعليٰ پايي جو مدرسو ھو. مخدوم صاحب پنھنجي وقت جو وڏو ديني عالم، سنڌي ٻوليءَ جو ماھر ۽ ڪھنه مشق اديب به ھو. پاڻ سنڌي نثر ۾، قرآن شريف جو ترجمو به ڪيائون جيڪو ان زماني جي لحاظ کان وڏي ادبي خدمت ھئي.
ڪلھوڙن جو دور (1737ع -1872ع) سنڌي علم و ادب جو سونھري دور آھي. ھي زمانو سنڌي زبان لاءِ نوان نياپا، نوان موڙ، نيون ڌارائون کڻي آيو. ھنن ڏينھن ۾، سنڌي ٻولي ادب جي ترقيءَ ۾، اھل مدارس اُھي عظيم خدمتون سرانجام ڏنيون، جيڪي ھن ڏس ۾ سنگ ميل جي حيثيت رکن ٿيون. ھن وقت جا وڏا وڏا مدرس، سنڌي زبان جا نامور شاعر به ھئا. ٺٽي جي انھن مدرسن جي استادن ئي، سنڌي ٻوليءَ کي، ھڪ رسم الخط ڏيئي ان کي ھميشہ لاءِ زنده جاويد بڻائي ڇڏيو. مخدوم ابوالحسن، سنڌي ٻوليءَ لاءِ نسخ خط مقرر ڪري، ھڪ صورتخطي ٺاھي ان ۾ “مقدمة الصلوات” ڪتاب لکيو. ھن ڪتاب جي لکجڻ سان، ٻن ڳالھين کي ھٿي ملي. ھڪ ته سنڌي زبان مدرسن ۾ باقاعدي ذريعئه تعليم جي حيثيت سان ڪم اچڻ لڳي، جنھن کي ساري سنڌ جي عالمن تسليم ڪري، پنھنجن مڪتبن ۾ جاري ڪيو ۽ ٻيو ته سنڌي ٻوليءَ لاءِ، سنڌ جي سڀني مدرسن ۾ اصولي طور ھڪ صورتخطي منظور ڪئي ويئي. (خواجه غلام علي الانا- ماھنامه نئين زندگي سيپٽمبر 1971ع) مخدوم ابوالحسن، جيڪو ھڪ مدرسي جو استاد ھو، سو لسانيات جو ماھر ھو ۽ ھن جو ھي ڪتاب سنڌي زبان جي بنيادي ڪتابن مان ھڪ آھي ۽ اسان جي اوائلي ديني ادب ۾، وڏي اھميت رکي ٿو. ھن ڪتاب، سنڌي ٻوليءَ ۾ “لکڻ جي تحريڪ” کي زور وٺرايو ۽ ان کانپوءِ نسخ رسم الخط ۾ ڪتاب لکجڻ لڳا. مخدوم ابوالحسن، سنڌي ٻوليءَ جي صوتخطيءَ لاءِ، عربي حرفن کي بنياد بڻائي، سنڌي آوازن لاءِ حرف مقرر ڪيا ۽ جيڪي حرف عربي زبان ۾ نه ھئا، مثلاً ٻ، ٽ، ٿ، پ، ڄ، ڃ، ۽ ڇ، تن لاءِ مرڪب اکر تيار ڪيائين. سندس انھن خدمتن جو ذڪر ڪندي، ھڪ ھندو مؤرخ لکي ٿو ته: ٺٽي جو ھڪ مولوي ابوالحسن نالي ھو، جو مسلمانن کي مذھبي تعليم ڏيندو ھو. ھن صاحب سن 1700ع، ڌاري ھڪ ڪتاب “مقدمة الصلوات ” نالي لکيو، جنھن ۾ نماز پڙھڻ، وضو سارڻ ۽ ٻين اھڙين ديني ڳالھين جو ذڪر آھي. ھي سنئون سولو ڪتاب، مولوي ابوالحسن سنڌيءَ ۾ جوڙيو، تنھن ڪري ھو صاحب، سنڌي علم و ادب يا ساھت جو بنياد وجھندڙ آھي. ان وقت مسلمان عالم، عام طرح عربي ۽ فارسي ۾ ڪتاب لکندا ھئا. اھي بزرگ اڪثر ٺٽي، سيوھڻ ۽ ٻين ھنڌن جا ھئا. مولوي ابوالحسن جا لکيل ڪي ڪتاب اڳي ئي ھئا پر ھينئر ھي ڪتاب پھريون گھمرو، سنڌي شعر ۾ لکيائين. ان وقت کان وٺي، ٻيا ڪي مسلمان عالم اھڙا ديني ڪتاب لکڻ لڳا. اھڙي طرح جملي پنجاھ کن ڪتاب ابوالحسن جي سنڌي جي نموني لکيل موجود آھن. (سنڌي ٻوليءَ جي تاريخ- ڀيرومل مھرچند ص 228) ساڳي طرح ھڪ ٻئي مدرسي جي سنڌي عالم، مخدوم ضاءُالدين، جنھنجي درسگاھ ۾، مخدوم محمد ھاشم تعليم ورتي، تنھن سنڌي ادب جي خدمت ڪندي اسلامي فقہ ۽ عقائد تي، ھڪ تفصيلي ڪتاب لکيو جنھن کي “ضياءُالدين جي سنڌي” چئجي ٿو.
مخدوم محمد ھاشم ٺٽوي ھن دور جو جيد عالم ٿي گذريو آھي، جيڪو فقہ، حديث، رجال، علم معقول ۽ تفسير وغيره جي سڀني علم ۾ دسترس رکندڙ ھو. کيس سنڌ جو شاھ ولي الله چئجي ٿو. پاڻ مارچ 1724ع ۾ جڏھن عربستان ويا تڏھن مڪي ۽ مديني ۾، شيخ عبدالقادر صديقي ۽ شيخ ابو طاھر مدني کان حديث ۽ ٻين علم جون سَندون وٺي 1127ھ ۾، ٺٽي ۾ “مدرسه ھاشميه” کولي، درس تدريس جو ڪم شروع ڪيائون. سندس علمي شھرت جو آواز ديسان ديس پکڙجڻ لڳو. مخدوم صاحب اعليٰ پايي جو مصنف ھو. ھن ديني خدمت جي ضمن ۾ سنڌي ساھتيه جي خدمت شروع ڪئي ۽ ان ۾ ھر موضوع تي ھزارين صفحا لکيا. مخدوم صاحب اٽڪل ڏيڍ سؤ ڪتاب لکيا، جن ۾ سنڌي ڪتابن جو تعداد تمام گھڻو آھي. سنڌي ٻوليءَ ۾ 514 صفحن جي ڪرائون سائيز تي لکيل قرآن شريف جو تفسير “تفسير ھاشمي” جي نالي سان مشھور آھي. حضور صلعم جي معجزن ۽ فضائل تي مشتمل ڪتاب “ قوت العاشقين” ٻن جلدن ۾ لکيائون. “بناءَالسلام” ۾ قبر ۽ حشر جو احوال ڏنل آھي. فرائض الاسلام، راحته المومنين، مظھرالانوار ۽ زادالفقير سندن لکيل ڪتاب آھن. مخدوم صاحب ھي سڀ ڪتاب پنھنجي مدرسي ۾ پاڙھيندو ھو. سندس تدريسي خدمتن جي ھاڪ ايڏي ته ڦھلجي ويئي جو سيد عبدالرحمان مڪي، عربستان مان ھلي وٽڻ پڙھڻ آيو. ھنجي وفات کان پوءِ، سندس ٻن پٽن عبدالرحمان ۽ عبداللطيف مدرسي کي جاري رکيو. ھنن ٻنھي ڄڻن سنڌي ادب جي خدمت به ڪئي ۽ پنھنجي اباڻي علمي شان و شوڪت جو اعزاز به برقرار رکيو. مخدوم عبداللطيف مدرسي ۾ پڙھائڻ سان گڏ، روزانو عصر جي نماز کان پوءِ، مسجد ۾ حديث جو درس به ڏيندو ھو ۽ ھر جمعي تي جامع مسجد ۾ واعظ به ڪندو ھو. ھن سنڌي ٻوليءَ بابت ڪجھ ڪتاب به لکيا. سندس علمي معيار ڏسي وقت جي حاڪم ميان سرفراز خان ڪلھوڙي کيس فوج ۾ قضا جي عھدي تي فائز ڪيو. سندس فرزند مخدوم محمد ابراھيم به علمي دنيا ۾ پنھنجو ڌاڪو ڄمايو. ھو جيد عالم ۽ مجتھد ھو. ھن کي تقرير ۽ تحرير، ٻنھي ۾ عبور حاصل ھو. ھن ڪيترن ئي مسئلن تي، تحقيقي ڪتاب لکيا. مخدوم غلام محمد، محمد ھاشم ٺٽويءَ جو ڏھٽو ھو ۽ وڏو عالم ھو. ھن پنھنجي ناني جي تصانيف ۽ علمي خدمتن تي ھڪ ڪتاب لکيو. ھو “مدرسه ھاشميه” ۾ مدرس ٿي رھيو.
مخدوم معين ٺٽوي رو ح هن دور جو وڏو عالم آهي. سندس علمي مقام کي ڏسي کيس شاهه ولي الله چيو هو ته ” ومن الرديف لفذر ڪبت غضرا ” تحقيق تون شينهن تي سوار آهين“، تنهنجو ڪوبه ٻيلهه نه ٿو ٿي سگهي. هو شاهه ولي الله جي فرزند سراج لهند شاه عبدالعزيز جو استاد هو . شاهه صاحب کيس استادنا ۽ سيد لکئي يو آهي . (1مولانا گرامي _ سه ماهي مهراڻ _ 1975_2) مخدوم صاحب ڪيترائي ڪتاب لکيا آهن. شيخ محمد حيات عادلپور جي مسجد مان هڪ سر هٿ آئي آهي جنهن تي لکيل آهي ته ” هي اها عظيم درسگاهه آهي، جنهن مان علم ۽ تقوى، فقه ۽اجتهاد جو نور هندستان جي ڏور انهن علائقن تائين پکيڙيو. (مولانا گرامي _ سه ماهي مهراڻ _ 1975_2) علامه صاحب عربي ۾ ڪيترائي ڪتاب لکيا آهن. مخدوم عبدالله جيڪو مخدوم محمد هاشم جي مدرسي ۾ پڙهيو هو. تنهن سنڌي ادب کي مالا مال ڪري ڇڏيو. هن سنڌي ٻولي ۾ هزارين صفحن جا ڪتاب لکيا. جهڙوڪ ڪنزالعبرت، خزانئه اعظم، قمرالهند، بدالمنير، نور الابصار، هفت بهست، تفسير سوره يوسف وغيره، مخدوم عبدالواحد دين محمد به وڏو عالم ۽ مفتي هو. درس ۽ تدريس جو شغل ڪندو هو. هو سنڌي ۽ فارسي جو سٺو شاعر هو. سندس ويهن کان به مٿي ڪتاب لکيل آهن. مخدوم عبدالرحيم گرهوڙي به هن دور جو وڏو عالم ۽ بزرگ هو. هن ننڍپڻ ۾ ئي تفسير، حديث ۽فقهه ۾ مهارت حاصل ڪئي. ننڍي هوندي کان ئي ڪتابن پڙهڻ جو شوقين هو ۽ ايتريقدر علمي تبحر حاصل ڪيائين جو انهيءَ زماني ۾ ساري سنڌ ۾ ٺٽي کان ملتان تائين جهڙس عالم ڪونه هو. مباحثي ۽ مناظري ۾ وڏو دسترس هوس ۽ ڪوبه مٿس غالب پئجي نه سگهندو هو. فقه جي ڪتابن تي اعتماد ڪونه هوس ۽ هميشه پنهنجي اجتهاد تي هلندو هو. (ڊاڪٽر دائود پوٽو رح _ ابيات سنڌي ص نمبر 15) گرهوڙ ۾ سندس وڏي درسگاهه هئي جتي پنهنجن مريدن ۽ شاگردن کي درس ڏيندو هو. سنڌي ٻولي جو سٺو شاعر ۽ تصانيف نويس به هو. گرهوڙي جي سنڌي ۽ ابيات سنڌي، سندس مشهور ڪتاب آهن. حاجي فقيرالله علوي، شڪارپور جو وڏو عالم هو، جنهن جي ظاهري ۽ باطني علمن مان هزارين ماڻهن فائدو ورتو. هن جي ڪتبخاني ۾ سوين ناياب ڪتاب هئا. حاجي صاحب عربي ۽ فارسي ۾ ٻارنهن ڪتاب لکيا. مير علي شير ” قانع“ به هن دور جو وڏو عالم ۽ شاعر آهي، جنهن تاريخ نويسي جي فن ۾ پنهنجو ڌاڪو ڄمايو. هو مخدوم معين ۽ مخدوم رحمت الله جي مدرسن ۾ پڙهيو. سندس ڪتابن جو تعداد ٽيهن کان به مٿي آهي جيڪي عربي ۽ فارسي ۾ آهن. مخدوم عبدالواحد به هن دور جو عالم هو جنهن جون ٽي تصنيفون مشهور آهن.
مطلب ته ڪلهوڙن جي راڄ ۾ سنڌ ۾ آسودگي، خوشحالي، مذهبي تبليغ، تصنيف ۽ تاليف جو عروج هو ۽ هتان جي بزرگن جي هاڪ عرب ۽ عجم تائين ڦهليل هئي. سنڌ ۾ لاڙ کان سري تائين وک وک تي علماءَ سڳورا، صوفياءَ عظام، اولياءَ اڪرام۽ شيرين زبان شاعر موجود هئا. جن مدرسا،درگاهون ۽ خانقاهون کولي سنڌي عوام، سنڌي زبان ۽ سنڌي ادب جي ترقي لاءِ ڏينهن رات محنت ڪئي.
ٽالپرن جي دور ( 1782_1743) ۾ سنڌ ۾ مدرسن جو ڄار وڇايل هو. سنڌ گزيٽيئر ۾ آهي ته ميرن جي دور ۾ روهڙي ۽ ٺٽو گويا سنڌ جون يونيورسٽيون هيون. انهن کان سواءِ سيوهڻ، ٽلٽي، کهڙا، مٽياري، ولهار ۽ چوٽياريون علمي مرڪز هئا. جن کي رچرڊ برٽن ان دور جا ڪاليج لکيو آهي. هر هڪ مدرسي ۾ 5 کان 10 تائين استاد مقرر هوندا هئاب. جن کي 30 کان 60 روپين تائين پگهار ملندو هو. مدرسن ۾ شاگردن کي کاڌو ۽ ڪپڙو مفت ملندو هو. مٽياري جي مدرسي ۾ ويهه ڪمرا هئا. مدرسن کي حڪومت کان گرانٽ به ملندي هئي. (تاريخ تمدن سنڌ _ مولائي شيدائي ص 382) شهرن کان سواءِ سنڌ جي ڳوٺ ڳوٺ ۽ واهڻ واهڻ ۾ مڪتب ۽ مدرسا هئا. خود وقت جا حاڪم عالمن جو قدر ڪندا هئا ڇاڪاڻ ته اهي به علم دوست ۽ سخدور شاعر هئا. دولت کان وڌيڪ ڪتابن کي پسند ڪندا هئا. قيد ٿيڻ وقت به دنيا، دولت، هيرن ۽ جواهرن کي ڇڏي ڪتاب کنيا هئائون. عالمن، درويشن ۽ شاعرن کي وظيفا ڏيندا هئا. مير ڪرم علي ان جو تخلص ڪرم، مير صوبدار جو مير، محمد نصير خان جو حسن ۽ مير علي نواز جو ناز هو. مير حاڪم پاڻ به صاحب تصنف هئا. مير فتح علي خان سسئي پنهون جي قصي کي لکيو. مير مراد علي خان طب ۽ محڪمئه صدوري ڪتاب لکيا. ان کان سواءِ مير ڪرم علي خان جو شاعري جو ڪتاب ” ديوان ڪرم“ مشهور آهي. مير نصير خان ” ديوان جعفر “ تصنيف ڪيو. مير علي مراد خان قرآن شريف هٿ سان لکيو. جيڪو هن وقت ميوزم ۾ موجود آهي. اهڙي علمي ۽ ادبي ماحول ۾ مدرسن جي عالم استادن، تعليم ڏيڻ سان گڏ تصنيف ۽ تاليف جو شغل جاري رکيو ۽ سنڌي ادب کي مالامال ڪيو.
آخوند عزيزالله مٽيارن جو مشهور بزرگ هو. حديث، تفسير، فقهه، تصوف، تاريخ، ادب ۽ عربي زبان تي عبور حاصل هوس. هو مذهبي تعليم مفت ڏيندو هو. غريب ۽ ضرورتمند شاگردن کي قرآن شريف ۽ ٻيا ديني ڪتاب، پنهنجي هڙان خريد ڪري ڏيندو هو. آخوند صاحب سنڌي نثر ۾ پهريون دفعو باقاعدي قرآن شريف جو ترجمو ڪيو. آخوند صاحب جو اهو ڪم سنڌي ادب ۾ اهم حيثيت رکي ٿو. مخدوم عبدالواحد جو پٽ دين محمد وڏو عالم ۽ فقهه هو . سيوهڻ ۾ سندس عظيم درسگاهه هئي. عربي، فارسي، ۽ سنڌي ۾ سندس ويهه ڪتاب لکيل آهن. سندس فتواحن جو مجموعو ” بياض واحدي“ جي نالي سان مشهور آهي. سيد علي محمد شاهه جي دائري ۾ وڏي درسگاهه هئي. جتي شاگردن لاءِ هاسٽل ۽ لنگر جو انتظام هوندو هو. شاهه صاحب کي سنڌي ادب سان وڏي محبت هئي. هن مصلح الفتاح جي نالي سان هڪ ڪتاب لکيو جيڪو سيدن جي سنڌي جي نالي سان مشهور آهي. هي ڪتاب 583 صفحن تي لکيل آهن جيڪو سندس علمي وسعت، تحقيق ۽ تدقيق، فقهي فهم ۽ فڪر تي شاهد آهي. ڪڪڙ جي ٻانگ جي فضيلت تي فارسي ۽ سنڌي ۾ ڪتاب لکيائين. مخدوم فضل الله صديقي پاٽائي به سنڌي ادب جي وڏي خدمت ڪئي. هن ترتيب الصلوات، تصوف نامو، وحدت نامو، نڪاح نامو، زيور نامو، معجزو، سامونڊي، سوداگر ۽ چاليهه حديثون ڪتاب لکيا. مخدوم عبدالصمد قرآن شريف جو تفسير ۽ شرائط الجمع ڪتاب لکيا. ولهار جي مدرسي جو باني، ميون صابر وڏو عالم ۽ سنڌي ٻولي جو شاعر هو. مخدوم نودنگزار و به سٺو شاعر هو. جنهن سنڌي ۾ تفسير تنويرالايمان ۽ تحفته الاسلام ڪتاب لکيا. مير غلام علي مائل ٺٽوي به اعلى پائي جو عالم ۽ شاعر هو. سندس ٻه ڪتاب ڪليات مائل ۽ تذڪره مجمع البغاءَ مشهور آهن. مولوي نورمحمد بوبڪائي ۽ مير حسن الحسيني به درس ڏيڻ سان گڏ، فارسي ۾ ڪافي ڪتاب لکيا. ان کان سواءِ مير صابر علي ۽ خليفو عبدالله نظاماڻي جا نالا به قابل ذڪر آهن. جن عالمن سنڌي ادب جي وڏي خدمت ڪئي.
1843ع ۾ انگريزن سنڌ تي قبضو ڪيو هنن جڏهن سنڌ جو تعليمي نظام ۽ تعليمي معيار ڏٺو تڏهن سندس ڏندين آڱريون اچي ويون ۽انهن انهيءَ جو فراخدلي سان اعتراف ڪيو. سروليم هنٽر لکي ٿو ته ” اسان جي اچڻ کان اڳ ملڪ ۾ مسلمان نه صرف سياسي اعتبار کان بلڪ ذهن ۽ فراست جي لخاظ کان به وڏي طاقت جا مالڪ هئا. سندس نظام تعليم اعلى درجي جي ذهني تربيت جو حامل هو ۽ ٻين مڙني تعليم جي نظامن کان گهڻو مٿي هو“. ساڳي طرح جنرل نيلبين لکي ٿو ته ” دنيا شايد اهڙيون قومون تمام گهٽ آهن جن ۾ هندوستاني مسلمانن کان وڌيڪ تعليم جو رواج هجي. جيڪي اسان جا شاگرد يوناني ۽ لاطيني زبانن جي ذريعي سکن ٿا. هتان جا طالباءَ عربي ۽ فارسي جي ذريعي سکن ٿا. ستن سالن جي مطالعي کان پوءِ هتان جو مسلمان نوجوان، علم جي انهن شاخن جو ايترو ئي واقف ٿئي ٿو. جيترو آڪسفورڊ جو ڪوئي تعليم يافته نوجوان اهي به اهڙي طرح سقراط، ارسطو، بقراط جالينوس ۽ بو علي سينا جي تعلق، سولائي سان گفتگو ڪري سگهن ٿا“. (روشن مستقبل 5 _ ص نمبر 356 ) سنڌ جي تعليم بابت ” ايلس“ لکي ٿو ته ” سنڌ ۾ عربي ۽ فارسي جا مڪتب، دور دراز ڳوٺن ۽ ننڍن ننڍن شهرن ۾ پکڙيا پيا آهن. جن ۾ استادن جي مهارت قابليت جي ناسوري ڪري اوسي پاسي ۽ ڏورانهن هنڌن کان شاگرد وڃي گڏ ٿيندا آهن. ” عادلپور ۾ هڪ بزرگ کي پنجاهه شاگرد پرهائيندي ڏٺو ويو. جن مان اڪثر شاگرد پرانهين پنڌ کان وٽس آيل هئا. هي مڪتب گذريل پنجاهه سالن کان چمڪندو رهيو. پراڻن بيسوده تعليم جي طريقن تي وڏن شهرن ۾ ڪيترائي ادارا قائم ٿيا.جن ۾ اهڙا استاد هئا جي پنهنجن وڏن کان وٺي درس تدريس جو شغل جاري رکندا آيا. اهڙو ٻيو اسڪول ٺٽي ۾ هو. جنهن ۾ هڪ سئو شاگرد هئا. انهيءَ اسڪول جي فارغ التحصيل شاگرد ن کي يڪدم سرڪاري ملازم ڪري رکيو ويندو هو.“ (سنڌ جا اسلامي درسگاهه) انگريزن سنڌ تي مڪمل قبضي ڪرڻ لاءِ ضروري ڄاتو ته هتان جي نظام تعليم کي ختم ڪجي ڇو ته بقول هڪ انگريز ” جڏهن به ڪو ملڪ غلام بنايو ويندو آهي ته فاتح سڀ کان پهريائين هي ڪم ڪندو آهي ته ان قوم جي تعليم کي تباهه ڪيو ويندو يا ان کي تباهه ڪرڻ جي ڪوشش ڪندو آهي. ڇاڪاڻ ته علم ۽ غلامي گڏ رهي نٿا سگهن. ان ڪري ئي سنڌ ۾ به انگريزن اهو ڊرامو کيڏيو. هنن هتان جي رهاڪن جي آزادي ختم ڪري ٻارهن سون ورهين جي نظام کي پاڙان پٽي لارڊ ميڪالي جي هڪ رپورٽ مطابق هت اهڙي تعليمي پاليسي نافذ ڪئي، جنهن اسان جي ديني ۽ ملي تقاضائن کي ختم ڪري، خودداري ۽ عزت نفس جي ٻيڙي ٻوڙي ان منزل تي آڻي بيهاريو، جتي سندن ئي لفظن ۾ ” اسان رنگ ۽ نسل ۾ ته هندوستاني ئي نظر آياسون پر شڪل شباهت ۽ عادات و اطوار ۾ انگريز بڻجي وياسون“. ان جو نتيجو هي نڪتو جو اسان جي تعليم ۾ ماديت خدا فراموشي ۽ اسلام دشمني جو وجود پيو. ان ڪري هتان جو نسل الحاد، دهريت ۽ مغرب پرستي جو مجسمو بڻجي پيو. تڏهن به ان وقت جي هنن ئي بزرگن پيٽ سان پٿر ٻڌي مڪتب ۽ مدرسا هلائي دين جي حفاظت سان گڏ سنڌي ٻولي جي خدمت ڪئي. حالانڪ حڪومت انهن عالمن کي ملا “ Mulla” لکيو آهي جن کي انگريزن طرح طرح جون تڪليفون ڏنيون. مدرسن جو گرانٽون بند ڪيون ۽ ڪن عالمن کي پئسا ڏئي خريدڻ جي ڪوشش ڪئي پر هي مرد مجاهد اڳي کان اڳرا رهيا. کين حڪومت جو چمچو بنائڻ لاءِ هن حڪومت ڌارا، ملا ملا مڪتب جاري ڪري کين سرڪاري پگهار به ڏني پر هنن خود دار انسانن، ان کي ٺڪرائي ڇڏيو. انهن ئي مولوين انهيءَ دور ۾ به علم جا ڏيئا روشن ڪري الحاد ۽ مغرب پرستي جو مقابلو ڪيو ۽ سنڌ جي اٻوجهه عوام ۾ احساس خودشناسي ۽ احساس بالاتري پيدا ڪيو. سنڌ جو هڪ ڪمشنر سر هينري لارينس لکي ٿو ته ” هنن ملن وحشي ۽ اڻ سڌريل قبائلي ماڻهن کي تنظيم ۽ فرمانبرداري سيکاري آهي. ابتدائي وقت ۾ ٻارن کي اطاعت جو اهم سبق سيکاريو وڃي ٿو ۽ هي ” ملا“ جو وڏو احساس آهي.“ (امداد باهمي ۽ تعليم، ڪريم بخش خالد ص نمبر 22)
انگريزن جي شروعاتي دور ۾ ڪيترائي خانگي مڪتب هئا، جتي مولوي ۽ ملا، عربي، فارسي ۽ سنڌي جي تعليم ڏيندا هئا. 1834ع کان 1852ع تائين سنڌ ۾ اهڙا 633مڪتب هئا جتي 8443 شاگرد پڙهندا هئا. جن مدرسن ۾ صرف عربي ۽ قرآن شريف پڙهايو ويندو هو تن مڪتبن جو تعداد 278ع هو ۽ 1906 شاگرد، تعليم حاصل ڪندا هئا. جن مدرسن ۾ عربي ۽ فارسي ٻنهي زبانن جي تعليم ڏني ويندي هئي تن جو تعداد 275 ۽ شاگردن جو تعداد 321 هو. اتر سنڌ ۾ روهڙي، گهوٽڪي، ريتي ۽ وچولي سنڌ ۾ هالا ۽ نصپور تعليمي لحاظ کان مشهور هئا. استادن جي اجرت مختلف هئي جيڪا شاگرد ادا ڪندا هئا ڪي شاگرد گهٽ ڏيندا هئا ته ڪي سرنديءَ وارا وڌيڪ ڀريندا هئا. بلڪل غريب شاگرد مفت پڙهندا هئا. ڪيترن ئي مدرسن جو خرچ پکو زميندرا ڀريندا هئا جنهن ڪري انهن اسڪولن ۾ مفت تعليم ڏني ويندي هئي. ڪي ڳوٺن ۾ آخوند ۽ ميانجي اجرت ملڻ کان سواءِ پڙهائيندا هئا پر هر فصل تي کين ان جو مقرر حصو ملندو هو ۽ عيد براد يا خوشي جي موقعي تي کين سوکڙيون پاکڙيون ملنديون هيون. ايلس لکي ٿو ته اها حيرت جي ڳالهه ڪانه هئي ته ڪو استادن جي ٿورائي هئي يا گهٽ تعليم يافته هئا پر حقيقت اها آهي ته انهي دور ۾ سٺي تعليم ۽ ڄاڻ رکندڙ استادن جي ڪابه کوٽ ڪانه هئي. هو ڪي چند مثال ڏئي ٿو جيڪي دستوري استادن وانگر نظر نه ٿي آيا. سيد ميران ان علي شاهه پنهنجن چوڏهن شاگردن کي مفت پڙهائيندو هو به هو ته وري سندن کاڌي پيتي، رهڻ سهڻ ۽ پوشاڪ جو پڻ مفت بندوبست ڪندو هو. سونگ اٻاوڙي ۾ هڪ موچي جي گهر واري ٻن ڇوڪرن ۽ هڪ ڇوڪريءَ کي پنهنجي خرچ تي مفت تعليم ڏيندي هئي ۽ تانگا اٻاوڙي ۾ هڪ نابينا عورت ٻن ڇوڪرن کي ساڳئي نموني مفت پڙهائيندي هئي. اهڙي سهوليت واري مفت قسم جي تعليم ڪا ورلي ملي هوندي. (سنڌ جا اسلامي درسگاهه _ ص نمبر 389) 1857ع کان پوءِ جڏهن انگريزن جي پاليسي سخت ٿي ويئي ۽ برطانوي تعليم ڪري عوام مان ديني جذبو ۽ اسلامي شعور ختم ٿيڻ لڳو تڏهن سنڌ جي عالمن مدرسن ۽ مڪتبن هلائڻ سان گڏ سنڌي ادب ۽ ٻولي جي به خدمت ڪئي. ڇو نه هنن محسوس ڪيو ته قوم اها ئي زندهه رهي سگهندي جنهن کي پنهنجي ادب ۽ ٻولي جي بقا ۽ سالميت جو اونو هوندو. جناب قريشي حامد علي خانائي لکي ٿو ته ” انگريزن جي صاحبي ۾ نين ايجادن ۽ نئين تعليمي رجحان سببان سنڌ جي مذهبي عالمن اهو محسوس ڪيو ته ديني تعليم ۽ ديني علمن کي عام ڪرڻ لاءِ اهڙو ڪو طريقو اختيار ڪجي جو ان مان هر سنڌي مسلمان علمي ۽ ديني فائدو حاصل ڪري سگهي. ان ڪري مذهبي عالمن، سنڌي زبان ۾ ديني ماهوار رسالا جاري ڪيا جن ۾ اسلام جي اصولن، اسلامي تاريخ، تصوف، فقهه ۽ ديني مسئلن تي ڪافي ڪجهه لکيو ويو ۽ اهو ثابت ڪري ڏيکاريو ته سنڌي زبان ۾ ايتري وسعت ۽ ڪشادگي آهي جو هن ۾ اسلامي علمن جي اصطلاحن، محاورن ۽ خالص مذهبي زبان ۾ استعمال ڪري سگهجي ٿو. (ماهنامه نئين زندگي _ مئي 1986 ع نمبر 15) اهو ئي سبب آهي جو ان دور جي عالمن پڙهائڻ سان گڏ ” لکڻ “ کي به اپنايو ۽ اهي واهڙ وهايائون جيڪي اڄ به علمي پياسن جي پياس اجهائڻ لاءِ ڪافي آهن.
ان دور جي عالمن مان حضرت تاج محمد امروٽي رح جو نالو سر فهرست آهي. جيڪو هڪ عالم دين سان گڏ اعلى پايي جو اديب، شاعر، مدرس ۽ سياستدان هو. حضرت جن 1308هه ۾ امروٽ شريف ۾ هڪ ديني درسگاهه جو بنياد رکيو، جنهن کي ديوبند مدرسي جي طريقي تي جاري رکيو ويو ۽ ان جي معائني ۽ امتحان لاءِ حضرت شيخ الهند کي به گهرايو ويندو هو. هن مدرسي ۾ مولانا عبيدالله سنڌي به پڙهائيندا هئا. امروٽي رح ذڪر ۽ فڪر کان پوءِ قرآن مجيد جي ترجمي ۽ تفسير جو درس به ڏيندا هئا. مولانا سنڌي ادب جي به وڏي خدمت ڪئي. سندس قرآن شريف جو ترجمو سنڌي نثر جو شاهڪار آهي، جنهن کي ” سنڌي ٻولي“ جو اعجازي ترجمو چئي سگهجي ٿو. يوسف زليخا عرف پريت نامو، عروضي شاعري ۾ لکيل هڪ مثنوي به اٿن. ان کان سواءِ سنڌي صحافت جي ميدان ۾ به ” محمود المطابع“ نالي هڪ پريس قائم ڪري اخوان المسلمين نالي رسالو به ڪڍيائون. (حضرت مولانا امروٽي رح _ دادا سنڌي _ ماهنامه الصادق امروٽي نمبر ) مولانا امروٽي سان گڏ هڪ ٻيو به سنڌي عالم مولوي عبدالغاري به درسگاهه ۾ استاد هو،جيڪو ڳوٺ دادلغاري جو رهاڪو هو. هن پريس ۾ به ڪم ڪيو، هو اعلى پايي جو اديب به هو. سندس قرآن شريف جي ڪن سورتن جو تفسير مشهور آهي. سورت يوسف تي فل اسڪيپ سائين 3 سئو صفحن تي ۽ سورت مريم جو تفسير 2 سئو صفحن تي لکيائون. سندس اردو ۾ هڪ ڪتاب ” سرگذشت ڪابل“ ڇپيل آهي. هو سٺا شاعر به هئا. حضرت پير رشدالله شاهه راشدي به سٺا عالم هئا. پاڻ پير جهنڊي واري درسگاهه دارلارشاد“ جا باني هئا. جنهن ۾ مولانا عبيدالله سنڌي، مولوي محمد لغاري ۽ مولوي عبدالله لغاري استاد هئا، حضرت پير صاحب عربي ۽ فارسي ۾ 12 ڪتاب لکيا. مولوي محمد لغاري اصل ڳوٺ دادلغاري جو ويٺل هو. سٺو ليکڪ به هو عربي ۾ شاعري به ڪندو هو. سندس هڪ ڪتاب شهيل المقالت هالا ولى من اقليدس مشهور آهي. مولانا عبدالڪريم چشتي 1946ع ۾ شڪارپور ۾ هڪ ديني درسگاهه ” حماديه“ قائم ڪيائون، سنڌي جا سٺا اديب ۽ صحافي هئا. سنڌي ٻوليءَ ۾ ڏهه ڪتاب لکيائون ۽ ڪيترن ئي اخبارن جا ايڊيٽر به ٿي رهيا. مولانا نور محمد عادلپوري گهوٽڪي ۾ هڪ مدرسي ۾ استاد هو. پاڻ عربي ۽ سنڌي ۾ ڪافي ڪتاب لکيا اٿن. مولوي محمد يعقوب بخاري جو ڳوٺ دادلغاري ۾ مدرسو هو. هو عربي، فارسي ۽ سنڌي جو وڏو ڄاڻو هو. فارسي ۾ 6 ۽ سنڌي ۾ ڪافي ڪتاب لکيا اٿن. مولان بهاءُ الدين ڀائي، سنڌ جي سعدي جو هڪ مدرسو هو. پهريائين دادلغاري جي ڀرسان ڳوٺ مٺي لغاري ۾ ۽ پوءِ پنهنجي ڳوٺ ۾ مدرسو کوليائين. فارسي ۾ 8 ڪتاب ۽ سنڌي ۾ 10 ڪتاب لکيا اٿس. هو هڪ سٺو صحافي به هو . هڪ پريس ”مطبغ بهائيه“ به قائم ڪئي هئائين. مولانا عبدالغفور همايوني جو ڳوٺ همايون ۾ مدرسو هو. هن درس وتدريس سان گڏ سنڌي ۾ ديوان مفتون، فرهنگ همايوني ۽ مجربات همايوني ڪتاب لکيا. مولانا عبدالرحمان شڪارپوري پنهنجي وقت جو بي مثال عالم، فقهه ۽ حديث جو زبردست ڄاڻو ۽ بي نظير مدرس هو. سندس سنڌي، عربي ۽فارسي ۾ ڪيترائي ڪتاب لکيا آهن. جن مان فضائل سيد المرسلين، فضائل جلفاءِ راشدين، مجموعه فتوى ۽ مجموعه رسائل قابل ذڪر آهن. مولانا حسن الله صديقي، پاٽ جو رهاڪو وڏو عالم، متڪلم، مناظر، محقق ۽ فقيه هو. پاٽ ڌرٻيلو، مٽياري ۽ ٻين ڪيترن شهرن جي مدرسن ۾ پڙهائيندو هو. سوني جتوئي ۾سندس مدرسو ” دارالفيض“ نالي هو. پاڻ ڪيترائي ڪتاب لکيا اٿن. جن مان نورالعين ۽ تحفته الطالب مشهور آهن. مولانا وفائيءَ جو چوڻ آهي ته ” هو ڏاڍو سٺو لکندڙ هو“ . مولوي عبدالله جو بنگل ديري۾مدرسو هو. سٺو اديب به هو. فتوى ۽ تحرير نويسي جو ڪم آخر تائين نه ڇڏيائين. طب اڪبر جو فارسي مان سنڌي ۾ ترجمو به ڪيائون. مولوي محمد قاسم جو ڳڙهي ياسين ۾ مدرسو هو. هو فارسي ۽ سنڌي زبانن جو وڏو ڄاڻو هو.فتوى نويسي جي فن ۾ سندس تحريرون سنڌ جي ديني ادب ۾ اهم حيثيت رکن ٿيون. سندس فتوائن جو مجموعو ” فتوى قاسميه“ ڇپيل آهي. ديني تعليم جي مسئلن تي ٻه جامع ڪتاب لکيائون. مولوي محمد ابراهيم ڳڙهي ياسينوي مدرس سان گڏ هڪ بهترين مصنف به هئا. سنڌي ۽ فارسي ٻولين ۾ 12 ڪتاب لکيا اٿن. مولانا عبدالڪريم ڪهاڙو مقرر سان گڏ مدرس به هئا. پنهنجي مدرسي ۾ مولوي عبدالحق شيخ کي استاد مقرر ڪيو هئائون. سنڌي ۾ سندس ڪيترائي ڪتاب لکيائون. مولانا حاجي محمود هالائي به هن دور جو عالم ۽ مفتي هو. حديث، فقه ۽ تصوف ۾ لاثاني لکيو ويندو هو. سندس عربي، فارسي ۽ سنڌي ۾ 19 ڪتاب لکيل آهن. مولانا عبدالڪريم ڏيرو ڳوٺ رضا محمد ڏيري ۾ هڪ مدرسي جو مهتم هو. هو عربي، فارسي ۽ سنڌي جو سٺو عالم هو. سنڌ ۾ علم قرآت کي زور وٺرايائين ۽ هن فن تي سنڌي ۾ ڪجهه ڪتاب به لکيائون. عربي ۾ چار ۽ فارسي ۾ 25 ڪتاب لکيا اٿس. (ماهنامه شريعت سنواح نمبر _ ايڊيٽر مولوي عبدالوهاب چاچڙ ) مفتي صاحبداد خان جمالي، سلطان ڪوٽ ۾ هڪ عظيم درسگاهه کولي. پاڻ وڏا عالم، اديب ۽ صحافي هئا. سنڌي ۾ ڪيترائي ديني ۽ تبليغي رسالا جاري ڪيائون. ان ۾ ابلاغ المبين، مطالبئه حق، نصرت حق، السلام ۽ الهمايون اچي وڃن ٿا. مولوي عبدالخالق ڪنڊياروي وڏا عالم ۽ صحافي هئا، هو نوابشاهه جي جامع مسجد جا پيش امام ۽ خطيب هئا جتي عشاءَ جي نماز کان پوءِ حديث شريف ۽ فجر جي نماز کان پوءِ قرآن شريف جو درس ۽ تفسير بيان ڪندا هئا. پاڻ بلند پائي جا اديب ۽ صحافي به هئا. توحيد ۽ الوحيد ۾ مستقل لکندا هئا. سورت الڪوثر جو ترجمو ۽ تفسير ” تعارف القرآن“ جي نالي سنا لکيائون. صحيح بخاري ۽ مثنوي مولانا رومي جو تفسير به لکيو اٿن. معارف نالي هڪ سنڌي ماهوار رسالو به جاري ڪيائون. جيڪو خالص مذهبي رسالو هو. مولانا دين محمد وفائي هن دور جا اعلى پايي جو اديب، صحافي ۽ محقق ٿي گذريا آهن. هو 22 سال الوحيد جو ايڊيٽر ٿي رهيو ۽ پنجاهه سال سنڌي ادب جي خدمت ڪيائين. 30 سالن کان ماهوار رسالو توحيد ڪڍندو رهيو. 1916 ع ۾ ڪاشف رسالو جاري ڪيائين. ان کان سواءِ هن نصف صدي اندر سنڌ ۾ جيڪي روزانه هفتيوار ۽ ماهنامه نڪتا. تن سڀني کي مولانا پنهنجن مضمونن سان مزين ڪندو رهيو. صحيح بخاري جو ترجمو الهام باري 5 جلدن ۾ ڪيائين. (ڳالهيون ڳوٺ وڻن جون _ سيد حسام الدين راشدي) ان کان سواءِ لطف الطيف شاهه جو رسالو جو مطالعو، تذڪره مشاهير سنڌ ( ٽن جلدن۾) سندس ادبي تاريخي ۽ تحقيقي ڪتاب آهن. خواجه محمد حسن سرهندي مدرسن هجڻ سان گڏ اعلى پائي جو حديث جو عالم هو. عربي، فارسي۽ سنڌي شاعري جو شاعر به هو. سندس ڪتابن ۾ ”تذڪره اصحابه“ به مشهور آهي . مولانا نورمحمد نظاماڻي پنهنجي ڳوٺ ٽنڊي سومر ۾ نورالهدى مدرسي جو بنياد وڌو. ڪجهه وقت بٺوري ۾ هڪ مدرسي ۾ استاد ٿي رهيو هو سنڌي سان گڏ عربي، فارسي ۽ اردو زبانن جو به ماهر هو. سنڌي ادب ۽ صحافت ۾ سندس مقام اوچو آهي.تاريخ سنڌ (ٻن جلدن ۾ ) جهاد اڪبر سندس مشهور ڪتاب آهن. صحافت جي دنيا ۾ نورالالسلام، طيرا ابابيل ۽ مرغ فلڪ مشهور رسالا ۽ اخبارون آهن، مولانا وفائي سندس وفات تي لکيو هو ته مرحوم جي وفات سنڌي علم و ادب، شاعري ۽ ظرافت نويسي جي لاءِ وڏو صدمو آهي. موصوف جي وفات ڪري سنڌ جي علم و ادب ۽ صحافت ۾ جيڪا خلا پيدا ٿي آهي ويجهڙائي ۾ ان جو ڀرجڻ ڏکيو آهي. (پرين جي پچار _ محمد موسى ڀٽو ) هنن چند لفظن مان مولانا جي ادبي مقام جي خبر پوي ٿي. مولانا حاجي محمد شفيع ڳوٺ سوڍر ۾ درس وتدريس جو ڪم ڪندو هو. پاڻ ادب، منطق، حڪمت، فلسفي،فقهه ۽ فتوى نويسي جي فن جا ماهر هئا. عربي، فارسي ۽ سنڌي جا سٺا شاعر به هئا. پير مظهرالدين ابوالقاسم ٺلاهه ضلع لاڙڪاڻي ۾ هڪ مدرسي جا باني هئا. پاڻ سٺي صحافي به هئا. مطبع مظهرالعجائب نالي هڪ لٿو پريس قائم ڪري اتان ماهوار رسالو ” الاخوان المسلمين “ جاري ڪيائون. هي هڪ مذهبي رسالو هو. جنهن ۾ دين اسلام جي تبليغ، شريف ۽ طريقت جا احڪام ڏنا ويندا هئا. مولانا عبدالحق رباني وڏا عالم، مقرر، اديب ۽ صحافي هئا. هو جتي به مدرسه دارالعلوم لڳ حيدرآباد اسٽيشن جا مدرس هئا. ماهوار مبلغ، ماهوار موحد، 15 روزه الفاروق ۽ هفتيوار هلچل جا ايڊيٽر ٿي رهيا. سندن ” زباني پرٽنگ پريس“ به مشهور هئي. (سنڌي رسالن جي تاريخ _ الهرکيو ٻٽ ) مولانا محمد سليمام ٻنوي مشهور ديني درسگاهه ” مظهرالعلوم“ جو باني هو . هن دڙي، ٻني، ٽنڊي حافظ شاهه ۽ ڪوٽڙي ۾ مدرسا قائم ڪيا. هن سنڌي ٻولي جي به وڏي خدمت ڪئي. سندس ڪافيون، مولود ۽ مداحون مشهور آهن. مولوي محمد عثمان نورنگزادو مدرس هجڻ سان گڏ سنڌ جو مشهور اديب نه هو. هن سنڌي ۾ قرآن شريف جي تفسير سان گڏ اٺ ڪتاب به لکيا آهن. هڪ ڪتاب ” علم جعفر“ تي به لکيائين، جنهن جو نالو آهي ” اڪيرالاحمر“ ” في اسرار جز“ پاڻ هڪ سنڌي رسالي ” منٿلي مدرسه“ جو ايڊيٽر ٿي رهيو. هن رسالي سالن جا سال مسلمانن ۾ تعليم لاءِ چاهه پيدا ڪرڻ لاءِ زبردست ڪم ڪيو. اعلى پئماني جا ادبي، معلوماتي، تاريخي ۽ تعليمي مضمون هن رسالي جي زينت بڻيا رهيا. قابل استادن جي سرپرستي ڪري سندس معيار اعلى هو. علامه علي محمد مهيري به وڏو عالم هو. هو لغت جو زبردست ڄاڻو هو. انهيءَ فن تي هن هڪ ڪتاب به لکيو صلح حديبيه ۽ قصيده برده سندس مشهور ڪتاب آهن. مولانا حاجي محمد مرحوم ” مدرسيه محمديه“ جا باني هئا. سنڌي ۽ عربي ۾ هن 19 ڪتاب لکيا.
انگريزي دور جي هنن عالمن، مدرسن ۾ ويهي هڪ طرف سنڌ جي نئين نسل کي الحاد، مغرب پرستي ۽ ديني کان بچائي، قرآني تعليم جي زيور سان آراسته ڪيو ته ٻئي طرف منجهن سياسي شعور پيدا ڪري، اسان جي تاريخ ۾ ايڏو ته عظيم ڪردار ادا ڪيو جو سندس سونهري ڪارناما پئي پراڻ نه ٿيندا. مولانا امروٽي کان وٺي ويندي مولانا سليمان ٻنوي تائين ڪراچي کان سوئي شريف ۽ ريتي جهڙن ننڍڙن ڳوٺن تائين هنن مدرسن جي ملن ۽ حريت پسند عالمن ڪنهن نه ڪنهن طرح آزادي جي راهه هموار ڪرڻ ۾ اهم ڪردار ادا ڪيو. ٽئين طرف انهن ئي باريش بزرگن،ڪکائن حجرن ۾ ويهي ڪاني جي ڪلڪ ۽ ڪاري مس سان ايڏا ته وڏا ڪتاب لکيا جن سان جي ادب ۾ هڪ طرف واڌارو ڪيو ته ٻئي پاسي سنڌي ٻولي کي لازوال حيثيت بخشي. سنڌي صحافت ۾ انهن بزرگن خاص پارٽ ادا ڪيو . اهڙي طرح جڏهن پاڪستان وجود ۾ آيو تڏهن انهن ئي مدرسن جي مولوين وري به مڪتبن هلائڻ سان گڏ سنڌي ادب سنڌي ٻولي ۽ سنڌي ساهت جي خدمت ڪرڻ جو عظيم مقصد پنهنجي آڏو رکيو ۽ ان سلسلي ۾ پاڻ لکيو اهڙن ئي مردن ۾ مولانا احمد ملاح مرحوم جو نالو ڪنهن به تعارف جو محتاج نه آهي. هو لاکو پير ۽ بدين جي مدرسن ۾ استاد ٿي رهيو. مولوي صاحب عربي، فارسي، اردو، سنڌي ۽ سرائڪي زبانن جو وڏو ڄاڻو هو. قرآن شريف جو منظوم سنڌي ترجمو، سندس ديني ۽ وطني خدمت جو زنده ثبوت آهي. ان کان سواءِ سنڌي شاعري ۾ سندس ٻيا نه اٺ ڪتاب آهن. حضرت مولانا حمادالله هاليجوي جو نالو ڪنهن کان ڳجهو نه آهي. پاڻ ڪيترو ئي عرصو مدرس ٿي رهيا. عربي ۾ ڪافي ڪتاب لکيائون. سنڌي ۾ ”لغت القرآن“ ۽ ” توحيد“ ڇپيل آهن. مولوي محمد يعقوب پانڌي ڳوٺ دادلغاري ۾ ” مدرسه دارلهلى“ جو باني هو. پنهنجي ننڍڙي ڳوٺ ۾ دارالاشاعت قائم ڪري سوين ڪتاب ڇپرايائين. عبدالمجيد سنڌي ڳوٺ دادلغاري ۾ نورالاسلام مدرسو کولي، درس وتدريس ۾ مشغول رهيو. ان سان گڏ اردو ۽ سنڌي ۾ ڪجهه ڪتاب لکيائين. عربي، صرف ونحو جو وڏو ڄاڻو شاعر به سٺو هو. عربي، اردو ۽ سنڌي ۾ سندس ڪلام ملي ٿو. مولوي عبدالغفور سيتائي ” مدرسه مظهرالعلوم ۾ استاد ٿي رهيا. پوءِ صحافت جي دنيا ۾ گهڙيا. الوحيد ۽ نواءِ سنڌ جي ايڊيٽر جي حيثيت ۾ سنڌي ادب ۽ صحافت جي دنيا ۾ گهڙيا. الوحيد ۽ نواءِ سنڌ جي ايڊيٽر جي حيثيت ۾ سنڌي ادب ۽ صحافت جي وڏي خدمت ڪيائين. مولانا جي مشهور درسگاهه ” وصل اوهيه“ ۾ ڪجهه وقت درس ڏنائون مولانا بهترين اديب ۽ شاعر هو. فارسي ۽ سنڌي ۾ به سندس 18ڀ ڪتاب ڇپيل ۽ 12 ڇپيل آهن. مولانا عبدالرحمان ضيائي، مولانا ڀائي جو پٽ، مختلف جاين تي ديني تعليم ڏيندو رهيو. پنهنجي والد جي مدرسي ۾ به ڪجهه وقت درس ڏنائين. هو سنڌي فارسي ۽ عربي جو بهترين شاعر هو. سنڌي رسالن ۾ به سندس شعر ڇپبو رهيو آهي. فارسي ۾ ٻه ۽ سنڌي ۾ ” مجيع الغزليات“ ڪتاب لکيا اٿس. مولانا مخدوم امير احمد نوشهري ۾ هڪ مدرسو کوليو. جتي ڪيترائي سال، ديني تعليم ڏيندو رهيو. ان سان گڏ هن سنڌي ادب جي به سٺي خدمت ڪئي. سندس تاريخ جي سلسلي ۾ ڪيل خدمتون يادگار رهنديون. چچ نامو تحفته الڪرام، تاريخ معصومي ۽ ٻيا ڪيترا ئي فارسي ۽ عربي ڪتاب سنڌي ۾ ترجمو ڪيائين. ان کانسواءِ ڪافي ادبي ۽ تاريخي مضمون به لکيائين. مولانا الهورايو بروهي ” مدرسه مظهر العلوم “ ڪراچي ۾ مدرس هو. پاڻ سنڌي عربي، فارسي ۽ اردو جو عالم فاضل هو. مولانا بروهي هڪ بي باڪ اديب نه هو. روزانه مهراڻ، هفتيوار آزاد، نئين زندگي ۽ سه ماهي مهراڻ ۾ سندس ادبي مذهبي، تاريخي ۽ تنقيدي مضمون شايع ٿيندا رهيا. مولانا غلام محمد گرامي رحه، ڪنهن تعارف جو محتاج نه آهي. طالب عربي فارسي، اردو ۽ سنڌي جو وڏو عالم هو. هو مدرسي جو پڙهيل هو. هي ” جامع عربيه “ ۾ دينيات جو استاد به رهيو. سه ماهي مهراڻ ۽ شاعر رسالن جي رستي سنڌي ادب ۽ صحافت جي وڏي خدمت ڪيائين. ڪجهه ڪتاب به ايڊٽ ڪيائين. پاڻ اعلى پائي جا شاعر به هئا. مولانا محمد سليمان مدنائي سنڌي جو وڏو عالم هو. دارلهلى ٺيڙهي ۽ مظهرالعلوم ڪراچي ۾ عربي جا استاد ٿي رهيا. دادو ۾ مدرسه جامع مسجد جيوڻ شاهه جا صدر مدرس ۽ دارالفيوض دادو ۾عربي جا معلم به هئا. پاڻ قلم جا ڌڻي هئا. سنڌي عربي ۽ فارسي جا سٺا شاعر هئا. سندس هڪ شعر آهي ؛
اول ڪاتي قرب جي، ڌتاري دل ڪهڻ منهنجي
ڏئي ڳڻتي ويهي ڏک ۾، پوءِ دلداري ڏکي آهي
مولانا جان محمد ڀٽو به هن دور جو وڏو عالم هو. ڪيترن ئي استادن کان ديني تعليم حاصل ڪيائين. 1942ع ۾ سندس دستاربندي ٿي. هو عربي، فارسي، سنڌي ۽ اردو ٻولين جو وڏو ڄاڻو هو. تقرير ۽ درس قرآن، سندس اصل شغل هو، 1950ع کان 1982ع تائين قرآني درس ڏيندو رهيو. مولانا مرحوم تقرير ۽ تحرير ۾ پنهنجو مٽ پاڻ هو. سنڌي ۾ ڪافي ڪتاب لکيا اٿس. مولانا مودودي جي تفسير تفهيم القرآن جا 11 پاره ترجما ڪيائين. ان کانسواءِ ٻيا به ڪيترائي ديني ڪتاب ترجمو به ڪيائين ته تاليف به ان ڪري سندس ادبي مقام بلند ۽ بالا آهي . حڪيم تاج محمد مشتاق ديني علوم ۽ اسلام جي تبليغ کي وڏو فروغ ڏنو. هو عربي، فارسي، اردو ۽ سنڌي زبانن جو ڄاڻو هو. عالم سان گڏ سٺو شاعر به هو. هڪ طبي ماهوار رسالو ” پيام شفا“ جو ايڊيٽر به هو. سندس 3 ڪتاب، ڪتاب الحميات، شرح قالونچ ۽ طب ساغر ساقي مشهور آهن. مولانا حاجي محمد جي هالار ۾ ” محمديه“ نالي مشهور درسگاهه هئي. هو عالم ۽ مفتي هو . حديث فقهه ۽ تصوف تي کيس عبور حاصل هو. سندس عربي ۽ سنڌي ۾ 18 ڪتاب لکيل آهن. قاضي نظر محمد سومرو بلند پايه عالم، اديب ۽ شاعر ٿي گذريو آهي. پنهنجي ڳوٺ ديهات ۾ سندس مدرسو هو. هن جا ڪيترائي قلم ڪتاب سندس پوين وٽ محفوظ آهن.
موجوده دور ۾ سنڌ جي ڪنڊ ڪڙڇ ۾ اهڙين لکين مدارس آهن. جتي هر وقت ديني علوم جي صدا جاري آهي. اتان جا عالم، ديني تعليم سان گڏ سنڌي ادب جي به خدمت ڪندا رهن ٿا. اهڙن مدرسن مان مظهر العلوم کڏه ڪراچي جو نالو قابل ذڪر آهي. هن مدرسي جو موجوده مهتمم حضرت حافظ محمد اسماعيل سنڌي ادب جي خدمت لاءِ ماهنامه الصادق جاري ڪيو آهي، جنهن جو مقام اسان جي صحافت ۾ اعلى آهي. حافظ صاحب اعلى پائي جو عالم پايي جو عالم ۽ اديب آهي. الصادق جا ايڊيٽوريل سندس علمي بصيرت جي گواهي ڏين ٿا. سندس ڪجهه تاريخي مضمون به ڇپيا آهن. مولانا عزيزالله ٻوهئي جو نوشهره فيروز ۾ مدرسو آهي. الصادق ڪجهه وقت اسسٽنٽ ايڊيٽر به ٿي رهيو. اعلى پائي جو اديب آهي. سندس قلم ۾ جدت ۽ نواڻ آهي. مولوي عبدالوهاب چاچڙ اتر سنڌ جو عالم ۽ صحافي آهي. پاڻ روهڙي جي ” مدرسه دارالعلوم شرعيه“ جا نائب مهتم ۽ صدر مدرس آهن. ان سان گڏ سنڌي صحافت ۾ سندس اعلى مقام آهي. ماهنامه شريعت جا ايڊيٽر آهن، جنهن جو ٻه خاص نمبر فتوى نمبر ۽ سنواح نمبر سنڌي ادب ۾ اهم حيثيت رکن ٿا. مولانا صاحب جا ڪيترائي ديني، علمي، تنقيدي، تاريخي ۽ اصلاحي مضمون رسالن ۾ شايع ٿيندا رهن ٿا. مولانا عبدالڪريم قريشي صاحب سنڌ جا جيد ۽ شهريت يافته عالم آهن. عربي زبان تي وڏو عبور حاصل اٿن. ٻير شريف ۾ سندن ذاتي مدرسو به آهي. سنڌي ٻولي ۾ انسان جي عظمت ۽ شمائل ترمذي ڪتاب لکيااٿن. حافظ محمد موسى ڀٽو سنڌي ۽ اردو جو مشهور صحافي، مدرسه دارالقرآن ۾ حفظ قرآن ڪيو. دارالعلوم منزل گاهه ۽ مدرسه دارالسلام ميرپور خاص ۾ عربي ۽ فارسي پڙهيو. حافظ صاحب سنڌي ۽ اردو جو اعلى پايي جو اديب آهي. سنڌي ۾ مٽ مئي جا نه ٿيا، سنڌ جا مسئلا، چونڊ سنڌي مضمون ۽ پرين جي پچار ڪتاب لکيا اٿن. جيڪي سندس تاريخي ڄاڻ، سياسي شعور، ديني لڳاءُ، مذهبي يگانگت ۽ قلم تي دسترس جو زنده ثبوت آهي. خاص ڪري اردودانن کي سنڌ جي عظيم تاريخ ۽ ادب کان واقف ڪرڻ لاءِ سندس تحريري خدمتن کي وساري نٿو سگهجي. مولانا غلام مصطفى قاسمي جنهن تي اسان جيترو به فخر محسوس ڪيون سو گهٽ آهي. اهو به هڪ مدرسي جي پيداوار آهي. پاڻ دارلسعادات گورو پهوڙ ۽ درسگاهه ميرپور ڀٽو ۾ مدرس ٿي رهيو ۽ اها درسگاهه شاهه ولي الله جي فلسفي ۽ فڪر جو مرڪز ٿي پيئي. مولانا قاسمي صاحب شاهه ولي الله اڪيڊمي ۽ سنڌي ادبي بورڊ جي معرفت سنڌي ادب ۾ رسالو الرحيم به ڪڍي رهيو آهي. الحاج رحيم بخش قمر سنڌي ٻولي جو سٺو شاعر آهي ۽ ” هجري ايوارڊ“ به وٺي چڪو آهي سوبه هڪ مدرسي جي پيداوار آهي. مولوي محمد عالم ” اختر“ سومرو عربي، فارسي ۽ سنڌي جو وڏو عالم آهي. ميرپور ماٿيلو جو رهاڪو آهي. مولانا بهاءُ الدين جو شاگرد آهي. جواني ۾ درس ۽ تدريس جو ڪم به ڪيائين. سنڌي جو سٺو شاعر آهي.سنڌي ٻولي ۾ ڪيترائي ڪتاب به لکيا اٿس. تازو هجره ڪاميٽي طرفان سندس قرآن شريف جو سنڌي ۾ ترجمو به ڇپيو اٿس. هنن عالمن کان سواءِ سنڌ ۾ ٻيا به ڪافي بزرگ آهن. جيڪي عربي علوم سان گڏ سنڌي ادب جي خدمت ڪندا رهن ٿا.
هن وقت ضرورت هن ڳالهه جي آهي ته اسان ديني مدارس ۾ هڪ خاص سبجيڪٽ ” سنڌي ادب“ جو به رکون. ڇو ته ادب هر ٻولي جو ضروري جز آهي. ان ڪري ئي حضرت عمر رضه فرمائيندا هئا ته ” الشعر ديوان لعرب“ ادب جي مطالعي سان ئي شاگردن ۾ سياسي شغور، ذهني سجاڳي، قومي سوچ ۽ علم لاءِ شوق پيدا ڪري سگهبو. هن وقت ته مون کي معاف ڪيو وڃي. مدرسي جو شاگرد سنڌي اخبار پڙهڻ کي به گناهه ٿو سمجهي پر ڪو وقت جو ٺٽي جي عالمن فارسي کي ڇڏي سنڌي ٻولي جي آئيوڊيٽا پاڻ تيار ڪري ڪتاب لکي مدرسي ۾ پڙهيا ۽ ڪو وقت جو مخدوم بلاول مڪتب ڇڏي تڏا ويڙهي طالب وٺي شاهه بيگ ارغون اچي مقابلو ڪيو. اهو سڀ ڪجهه ديني تعليم ۽ سنڌي ادب جي مطالعي جو ئي اثر هو. منهنجي مضمون لکڻ جو مقصد به اهو ئي آهي ته مان پنهنجن مدرسن جي استادن کي سندس اسلاف جي اعلى ادبي ڪارنامن کان واقف ڪريان ته جيئن هو سنڌي ٻولي جي معياري، ديني ۽ صحتمند ادب کي پڙهي پنهنجن شاگردن ۾ اهو ولولو ۽ جذبو پيدا ڪن جيڪو مولانا تاج محمد امروٽي رحه، مولانا چشتي ۽ مولانا وفائي رحه پيدا ڪيو. ٻڌڻ ۾ آيو آهي ته حضرت امروٽي کي ” شاهه جي رسالي“ سان وڏي محبت هئي هئي. ان ڪري اسان جيڪڏهن ٻيو نه ته سنڌي طالبن ۾ شاهه جي رسالي جي مطالعي جو شوق پيدا ڪريون. پر افسوس آهي جو اڄ سنڌ جي مدرسي ۾ شاهه جو رسالو ئي ڪونه هوندو. حالانڪ مدرسو ” علم جو گهر“ آهي. اسان جا علماءَ ڪرام هن وقت هن نازڪ دور ۾ ديني علم رستي، نوجوان نسل کي جنسي بي راهه روي ۽ مغرب جي انڌي تلقيد کان محفوظ رکيو ٿا اچن ته اتي منهنجي کين هيءَ به پرزور اپيل آهي ته سائين ! اڳين برزگن جي تحريري ڪارنامن کي سامهون رکي نه صرف پاڻ سنڌي ادب سان چاهه رکي به انهن عالمن جي سونهري ڪارنامن کان واقف ڪري، منجهن علمي ڪتابن پڙهڻ جي ترغيب ڏياريو. اڄ ته اسان جو مدرسي جو استاد هجي يا شاگرد سنڌي ۾ خط لکڻ به عار محسوس ٿا ڪن. سائين ياد رکو ته قوم تڏهن زندهه رهندي جڏهن زبان زندهه رهندي.

2. سنڌ جي عالمن جون سياسي خدمتون

اسلامي قانون موجب هن ڪائنات جو خالق ۽ مالڪ هڪ الله آهي. جملي صفات ۽ جملي اختيارات هڪ الله وٽ آهن ۽ انسان هن دنيا ۾ ان جو خليفو آهي. اقتدار اعلي جو مالڪ هو خود ئي آهي. انساني معملات ۾ حاڪميت جو حق ان کي ئي آهي. ان کان ڪابه انساني ۽ غير انساني طاقت بطور خود حڪم يا فيصلي ڏيئڻ جي لائق نه آهي. الله تعالي هن ڌرتي تي انسان کي خلافت قائم ڪرڻ ۽ پنهنجي ڪتاب ۾ ڏنل قانون تي عمل ڪرڻ لاءِ موڪليو. ان ڪري انساني حڪومت جي صحيح صورت هيءَ آهي ته رياست خدا ۽ رسول جي قانوني بالادستي قائم ڪري، ان جي حق ۾ دست بردار ٿئي.حاڪم حقيقي لاءِ خلافت جي حيثيت قبول ڪري. انسان هت خودمختيار يا مطلق العنان نه آهي پر اصل مالڪ جو خليفو ۽ نائب آهي. ان خلافت جي لاءِ ڪو شخص، خاندان يا طبقو نه آهي. پر اها جماعت يا ڪميونٽي پنهنجي مجموعي حيثيت ۾ هوندي آهي، جنهن خدا جي احڪامن کي تسليم ڪري رياست قائم ڪئي هجي. اهل ايمان جي جماعت جو هر فرد خلافت ۾ هڪجهڙو حصيدار آهي. ڪنهن شخص يا طبقي کي اختيارات خلاف سلب ڪري انهن کي پنهنجي مرضي موجب هلائڻ جو ڪو نه حق نه آهي. نه وري ڪنهن شخص يا طبقي کي پنهنجي لاءِ خصوصي خلافت جي دعوي ڪرڻي آهي. اها ئي واحد خصوصيت آهي جيڪا خلافت کي ملوڪيت، طبقاتي حڪومت ۽ مذهبي پيشوائن جي حڪومت کان ڌار ڪري ان کي جهموريت طرف موڙي ٿي. مغربي جهموريت جي تصور ۽ اسلامي جهموريت ۾ فرق هي آهي ته مغربي تصو جي جهموريت عوامي حاڪميت جي اصولن تي قائم آهي ۽ ان جي ابتڙ اسلامي جهموريت ۾ خود عوام خدا جي حاڪميت تسليم ڪري پنهنجي اختيارات کي رضا خوشي سان قانون خداوندي جي دائري ۾ محدود ڪرڻ آهي ( خلافت و ملوڪيت _ مولانا ابو الاعلي مودودي ) ۽ جڏهن وقت جو حاڪم خدا بندن مان چونڊجي خليفو ٿي اچي تڏهن هو الله تعالي جي قانون موجب ۽ ان جي ڏسيل احڪامن موجب حڪومت هلائي ٿو . اسلامي رياست ۾ حقوق الله سان گڏ ” حقوق العباد “ کي وڏو دخل هوندو آهي. جيئن ته هر انسان اشرف المخلوقات آهي ” خلق الانسان علي صورته“ جي مصداق انسان الله جو پاڇو آهي. عڪس ۽ اولڙو آهي ۽ ان جي عزت ۽ عظمت الله جي عزت ۽ عظمت آهي . ان ڪري حقوق العباد جي ادائيگي ۾ توازن، هم آهنگي ۽ يڪسانيت رکڻ حڪومت جو فرض آهي، ۽ان جي صحيح ادائگي ۾ ئي ان حڪومت جي مقبوليت ۽ مضبوطي جو راز پنهان آهي. عالم سڳورا جيئن ته الله جي قانون جا ڄاڻو ۽ ان جا محافظ آهن. ان ڪري هو انسان کي قرب، محبت ۽ پيار جي نظر سان ڏسندا آهن ۽ معاشري ۾ ڪنهن سان به انياءَ، ڏاڍ ۽ ظلم کي برداش نه ڪندا آهن. هنن ۾ هر فرد خدائي قانون ۾ هڪجهڙو آهي۽ هو پيغمبري روايت قائم ڪندي پنهنجن حاڪمن کي به حق ۽ سچ چوڻ پنهنجو فرض عين ۽ جهاد تصور ڪندا آهن.
سنڌ سونهاري جيئن ته عالمن ۽ بزرگن جو گهر آهي، ان ڪري انهن الله جي قانون جي ڄاڻو بندن هر دور ۾ خدا جي مخلوق جي خدمت ڪئي . اهي عالم علم جا ڀنڊار هئا. حق جا علمبردار هئا. سچ جا سرواڻ هئا. حاڪم کي هدايت ڪرڻ سندس روزمراهه جو شيوو هيو. هو چاپلوس نه هئا، خوشامدي نه هئا، ضمير فروش نه هئا. وقت جي حاڪمن کان سوکڙيون يا جاگيرون وٺي، غريبن جي داد رسي ڪرڻ کان نه ڪيٻائيندا هئا هي گوشا نشين سنڌي بزرگ اسلامي توحيد جي تبليغ ڪرڻ کان سواءِ روحاني فيض جو به سلسلو جاري رکندا هئا. اهي هر حال ۾ امن ۽ صلح جا حامي هئا. اهڙي امن پسند پاليسي ۽ گوشي نشين زندگي گذاريندي به جڏهن عوام تي حڪومت پاران ڪا سختي نازل ٿيندي ڏسندا هئا ته حڪومت جي ڪاروبار ۾ واسطو نه رکندي به عوام جي ڀلي خاطر سياست جي ميدان ۾، بي دڙڪ ٽپي پوندا هئا ۽ طاغوتي طاقتن جو مقابلو ڪندي سر ڌڙ جي بازي لڳائڻ کان ڪين گسندا هئا. ماضي ۾ سنڌ جي حڪومت جو نظام ‏، شخصي غير محدود هو. جيڪڏهن وقت جي حاڪم ۾، حڪومت هلائڻ جي صلاحيت هوندي هئي ته عوام جي زندگي، خوشحالي ۽ امن امان سان گذرندي هئي پر جيڪڏهن وقت جا حاڪم نالائق ۽ سندن اعمال راشي ۽ ظالم هوندا هئا ته عوام حڪومت کان بيزار ٿي ويندو هو. وقت جا خدا رسيده بزرگ جن جو حڪومت سان ڪوبه سروڪار ڪونه هوندو هو سي عوام جي بي چيني ۽ حڪومت جي ڪڌن ڪرتوتن تي، چشم پوشي ڪرڻ بدران، عمل جي ميدان ۾ ٽپي، عوام جي فلاح، بهبودي ‏، ڇوٽڪاري ۽ ملڪ جي سلامتي خاطر سڀڪجهه قربان ڪرڻ لاءِ تيار ٿي ويندا هئا ( مولائي شيدائي _ سه ماهي مهراڻ 1_2، 1958، ص نمبر 113) سندس سياسي تدبر، انتظامي صلاحيت، فهم فراست، ملڪي ڪاروبار هلائڻ جي صلاحيت ديسان ديس مشهور هئي، ان ڪر ي وقت جا حڪمران کانئن مدد به وٺندا هئا ۽ سندس ڏيڍي تي پهچي دعائون به وٺندا هئا.
اهڙن سياستدان عالمن مان چانڪيه پنڊت جو نالو مشهور آهي. وڏو مدبر ۽ سياسي بصيرت جو مالڪ هو. هن جو لکيل ڪتاب ارٿا شاستر (سياست نامو) هڪ اهڙو ڪتاب آهي جنهن ۾ سياست، حڪمت، طب، جهاز سازي، ملڪي تاريخ، حڪومتي انتظام، مرد شماري ۽ کاڻين کوٽڻ کان علاوه هندو معاشرت جي هر پهلوءَ تي نظر وڌي ويئي آهي. چيو وڃي ٿو ته افلاطون ۽ ارسطو جي سياسي ۽ سماجي تحريرن جي ڀيٽ۾، ارٿا شاستر مباحث زياده واقعي ۽ عملي آهن. هن ڪتاب جي پڙهڻ مان سياست جي اصليت بابت جيڪي معاملا معلوم ٿين ٿا، تن کي آڏو رکي اندازو لڳائي سگهجي ٿو ته ان زماني ۾ سياست ذريعي انسان ذات جي آزادي کي ڪهڙي نموني ختم ڪري، ملڪي نظام جو استحڪام ۽ عام ماڻهن جو استحصال ڪيو وڃي ٿو. هي ڪتاب جڏهن 1908 ع ۾ ترجمو ٿي، جرمني پهتو ته اتان جي سياسي مفڪرن ان ۾ ڪافي دلچسپي ڏيکاري، ايتري تائين جو ان کي ٻيهر شايع ڪرايو ويو. (سنڌ جي طبعي تاريخ _ جلد اول _ نياز همايوني )
مسلمان عالمن سياست کي عوام جي فلاح، بهتري ۽ بهبود لاءِ استعمال ڪيو. هنن سياست کي ملڪ پيداواري ذريعن تي قبضو ڪري، پورهتين جو رت چوسڻ جو وسيلو نه پر هنن انسان دوستي، ڀائپي ۽ عالمي امن جو پرچار ڪري عوام جي دلين تي حڪومت ڪئي. اهو ئي سبب آهي جو وقت جا حڪمران هن طبقي جو احترام ڪندا هئا.
اسان جا سنڌي بزرگان دين جيئن ته جمهور نواز۽ حريت پرور هئا. ان ڪري سلاطين منجهان خوف نه رکندا هئا. ان ڪري اهي عالمن جي وجود کي پنهنجي شخصي استبدادي طرز حڪومت لاءِ خطرناڪ سمجهندا هئا، تنهنڪري هو عالمن ۽ اوليائن کي شهيد ڪرائڻ ۾ دير نه ڪندا هئا، پر اسان جا عالم سر تري تي رکي مظلومن جي داد رسي ۽ وطن، قوم ۽ زبان جي بقاءَ ۽ وقار لاءِ جابر کان جابر حاڪم آڏو، سينو سپر ڪري،جان قربان ڪرڻ ۾ هچڪ محسوس نه ڪندا هئا.
سمن جي دور ۾ اهڙا ڪافي بزرگ۽ ولي ملندا جن جو ظاهري طرح حڪومت سان ڪوبه واسطو نه هو پر جڏهن سندس جنم ڀومي تي ٻاهرين جي سازشين سان امن جو شيرازو بگڙجڻ لڳو ۽ مقامي ماڻهن جي حق تلفي ٿيئڻ لڳي، تڏهن انهن بزرگن کلي دل سان سياست ۾ حصو ورتو. سنه 1375 ع جي ڳالهه آهي ته ان زماني ۾ شيخ حماد نالي ۾ هڪ ولي الله ۽ ڪامل درويش، ساموئي ۾ مڪلي جي هيٺيان رهندو هو. هميشه پنهنجي حجري جي اندر رهندو هو، جتان پير به ٻاهر نه ڪڍندو هو. سندس طلب ۽ معتقد حجري جي ٻاهران فيض پرائيندا ۽ گفتگو ڪندا هئا. هو هڪ وڏو عالم به هو، جنهنڪري باطني فيض حاصل ڪرڻ وارن کانسواءِ، ظاهري علم جا طالب به کائونس فيض پرائيندا هئا. ( تذڪره مشاهير سنڌ _ ج ٽيون _ مولانا وفائي ص نمر 16) ان زماني ۾ سنڌ جو حاڪم ڄام جوڻو پٽ ڄام بابينو هو، جنهن کي فيروز شاهه تغلق پنهنجي وفا شعارانه خدمتن ڪري، دهلي مان ٻيهر سنڌ تي حڪومت ڪرڻ جو پروانو ڏنو. ان ڪري سنڌ جو عوام ڄام تماچي ۽ سندس پٽ صلاح الدين کي چاهڻ لڳو. اها خبر جڏهن ڄام جوڻي کي پيئي تڏهن هن ٻنهي پيءُ پٽنکي گرفتار ڪري دهلي فيروز شاهه وٽ موڪليو. شيخ حماد جڏهن سنڌ جي مقبول هيري جي گرفتاري جو ٻڌو، تڏهن جوش ۾ اچي ويو ۽ چيائين ته ؛ جوڻو مت اوڻو آءُ تماچي آءُ . سٻاجهي ٻاجهه پيئي، توسين ٺٽوراءِ. ( سنڌي ٻولي جي تاريخ ـ ڊاڪٽر بلوچ ص نمبر 104). ڄام جوڻي کي جڏهن خبر پئي ته هن اچي شيخ کي چيو ته ؛” اوهان فقير آهيو اوهان جو ملڪي معاملن ۾ ڇا وڃي؟“ جنهن تي شيخ کيس جواب ڏنو ته ؛ ”هن زمين جو وارث آئون آهيان جنهن کي وڻي تنهن کي ڏياريون.“ ان کان ستت پوءِ ڄام تماچي سنڌي عوام جي مدد سان سنڌ جي حڪومت سنڀالي. هي ڄام تماچي شاهه وارو تماچي آهي جيڪو سنڌي ادب جو لافاني ڪردار آهي.
سمن جي دور ۾ ڪنڌار کان شاهه بيگ ارغون، سنڌي حڪمران کان اقتدار کسي پنهنجي هٿ ۾ ڪرڻ لاءِ ڪاهه ڪئي. هن اچڻ سان ئي عام ڪوس ڪيو. رت جا دريا وهائي ڇڏيا. ان ڪري وسندڙ شهر ويران ٿي ويا. مدرسا اجڙي ويا. ” الله هو“ جي تنوار بند ٿي ويئي ۽ مئخانن جا دور شروع ٿي ويو. مولانا قدوسي لکي ٿو ته :
شاهه بيگ ارغون جو سنڌ ۾ ڪوبه اهڙو ڪارنامو نه ٿو ملي جنهن جو بنياد سنڌ وارن جي فلاح ۽ بهبود لاءِ هجي. هن پنهنجي عهد حڪومت ۾ اهل سنڌ جي غلامي جي زنجيرن کي مضبوط کان مضبوط ڪيو ۽ سنڌ وارن کي، قتل ۽ غارتگري ۽ سنڌ جي تباهي جون سوکڙيون ڏنيون. هن جي دور ۾ سنڌ ۾امن ۽ سڪون نظر نه ٿو اچي ۽ سنڌ ۾ ڪونه اهڙو ماڻهو نه هوندو جيڪو هن ٻاهرين اقتدار مان خوش هجي. ( تاريخ سنڌ جلد اول ص نمبر 612)
هن ٻاهرين درندي حاڪم سان ان وقت جي مشهور عالم ۽ ولي الله مخدوم بلال رح جنگ ڪري ثابت ڪيو ته عالم مڙهون نه وسائيندا آهن پر هو وطن جي بقا ۽ سالميت لاءِ جان جي قرباني به ڏيئي سگهندا آهن. مخدوم بلال هڪ قومي درد رکندڙ عالم هو جنهن پنهنجي شاگردن ۾ قومي شعور ۽ سياسي سجاڳي پيدا ڪئي. تاريخ معصومي ۾آهي ته ” جڏهن شاهه بيگ ٽلٽي ۾پهتو تڏهن کيس خبر پئي ته ” هتي جا ماڻهو مخدوم بلال جا مريد آهن. جيڪو هن حد جو وڏو عالم ۽ شيخ آهي. سو ما ڻهن کي جنگ ۽ مقابلي لاءِ تيار ڪري رهيو آهي.“ شاهه بيگ اهو ٻڌي مخدوم تي لشڪر ڪشي ڪئي پهرين هنن سمن سان جنگ جوٽي ۽ مغلن زور زبردستي ٽلٽي جي ڪوٽ جا دروازا ڀڳا. سهتن ۽ سوڍن به بهادري سان جنگ ڪئي. اهي جنگ ۾ سڀئي جوڌا جوان محمود، مٺڻ، ڄام سارنگ ۽ رڻمل سوڍو مارجي ويا ۽ شاهه بيگ جي فتح ٿي. جنهن آخر ۾ مخدوم صاحب کي انهيءَ مثبتي سياسي ڪردار ادا ڪرڻ تي شهيد ڪرائي ڇڏيو. ڊاڪٽر عبدالمجيد سنڌي سندس ان ڪردار جي تعريف ڪندي لکي ٿو ته ؛ ” مخدوم بلاول سنڌ کي غيرن جي غلامي کان بچائڻ لاءِ مجاهدانه جدوجهد ڪندي شهادت جو جام نوش فرمايو . سنڌ جي هن محب وطن ديس کي ڌارين جي غلامي کان بچائڻ لاءِ سنڌ جي سورمن ۾ ساڻيهه جي سڪ جو اهو روح ڦوڪيو جو ٽلٽي جي ميدان تي ڪيئي ڪونڌر ڪسجي ويا. سنڌ جي هن سدا جيئري سالڪ ۽ سورهه نه سنڌ جي جوڌن جوانن کي سندن لشڪر سميت هڪ پليٽ فارم تي گڏ ڪري قومي لڙائي لاءِ اڀاريو پر پنهنجن مريدن ۽ خليفن کي به لڙائي ۾ شريڪ ٿيڻ جو حڪم ڏنو. سنڌ جي هن سورمي جي ڪوشش جي باوجود به قضا جو قلم وهي ويو ۽ ڪيئي ڪوپا قربان ٿي ويا ۽ ديس ڌارين جي غلامي ۾ اچي ويو. ( روزانه مهراڻ سالگرهه نمبر 1961 ص نمبر 15.)
مخدوم بلاول جي فيض يافتن مان سيد حيدر سنائي نه هڪ هو جيڪو وقت جو وڏو عالم بزرگ هو ۽ ولي الله هو قومپرست هو ۽ سنڌي تهذيب سياسي اقتدار ۽ اندروني خود مختياري ۽ ترقي جو قائل هو. ( پيغام لطيف جي ايم سيد ص نمبر 17) جڏهن شاهه بيگ ارغون جي اشاري تي پنهنجي سياسي مفاد حاصل ڪرڻ لاءِ مهدي جونپوري هڪ نئون مذهبي فتنو سنڌ ۾ پيدا ڪرڻ لاءِ آيو ۽ هتان جي عالمن کي ٻن گروپن ۾ ورهائي سنڌي عوام جو اتحاد ڪمزور ڪيو تڏهن حيدرسنائي ان نئين سياسي ڍونگ کي سڃاڻي ورتو ۽ هن پنهنجي نيشنلسٽ گروپ کي هن جي سازش کان آگاهه ڪيو ان ڪري مهدي جڏهن ڄام نندي وٽ آيو تڏهن نواب دريا خان ( جيڪو حيدرسنائي جو دوست هو ) ڄام صاحب کي هن جي حلقئه اثر ۾ اچڻ کان روڪي ميزباني جا فرائض ادا ڪري جلد بنا مطلب حاصل ڪرڻ جي کيس اجازت ڏيئي روانو ڪري ڇڏيو . سيد محمد اتان رخصت ياب ٿي ٻيڙين جي قافلي ذريعي دريا رستي سنڌ ۾ پنهنجي تحريڪ تبليغ ڪندو سکر طرف افغانستان ڏي وڃڻ لاءِ روانو ٿيو. جڏهن اها خبر سيد حيدر کي پيئي تڏهن هن ان تحريڪ کي ملڪي سالميت ۽ قوم پرستي جي اصولن خلاف سمجهي سندس ٻيڙين جي قافلي کي ٻوڙائي ڇڏيو. ڪن روايتن ۾ اچي ٿو ته سيد حيدر مهدي جونپوري خلاف قتل جي فتوي ڏني هئي. جنهن ڪري سيد صاحب سندس تحريڪ لاءِ حالتون ساز نه ڏسي سنڌ ۾ وڌيڪ تبليغ بند ڪري سڌو افغانستان هليو ويو. ( سنڌ جاسورما ؛ جي ايم سيد ص نمبر 15). جڏهن شاهه بيگ سنڌ تي قبضو ڪيو تڏهن مخدوم بلاول کي گهاڻي ۾ پيڙهائي ڇڏيو ۽ حيدر سنائي تي سخت نظر داري ۽ چوڪسي ڪرائي ته جيئن هو هن ڌاري ۽ ٻاهرين حڪومت خلاف ڪا بغاوت نه ڪري سن ۾ فوجي ڇانوڻي قائم ڪئي. اها نظر داري ۽ چوڪ چوڪسي ان وقت تائين هلي آئي تان جو سيد حيدر رح 4 شعبان 937 ۾ وفات ڪئي (تاريخ تمدن سنڌ ؛ مولائيشيدائي ص نمبر 335)
مخدوم نوح غوث الحق رح وڏو عالم، بزرگ ۽ ولي الله هو . هو تصوف ۾ وڏي ڄاڻ رکندا هئا، ان ڪري ٻانهن جي حقن کي وڏي اهميت ڏيندا هئا ۽ خلق جي خدمت کي عظيم عبادت سمجهند هئا . مخدوم صاحب مرزا محمد باقي ترخان کان وٺي ويندي اڪبر جي سنڌ تي قبضي ٿيئڻ تائين حال حيات هئا ان ڪري هن پنهنجي زندگي ۾ ڪيترن ئي بادشاهن کي ڏٺو ۽ انهن سان ملاقاتون ڪيون. ڪوبه سائل ڪنهن به وقت جي حاڪم خلاف ڪا دانهن کڻي ايندو هو ته مخدوم صاحب ان کي انصاف وٺي ڏيئڻ لاءِ سفارشي چٺي لکي ڏيندو هو ۽ مظلومن کي حق وٺي ڏيئڻ ۾ مدد ڪندو هو. 962 هجري ۾ سنڌ جو حاڪم مرزا باقي هو جيڪو هڪ ظالم ترين حڪمران هو. تاريخ سندس خوني ڪارنامن ۽ سياهه ڪارين سان ڀري پئي آهي. هو ايڏو ته سخت هو جو معمولي ڳالهين تي سخت سزائون ڏيندو هو. جهڙوڪ ڏاڙهي کي پٽڻ، نڪ ۽ ڪن ڪپڻ، هاٿين جي پيرن سان ٻڌي گهٽين ۽ بازارين ۾ گهمائڻ، پٽ جي موت جي خبر ٻڌي شڪ ۾ محل جي زالن جيسٿڻين ۾ ٻليون وجهرائي، سندس ارهه وڍرائي ڇڏيائين ۽ مردن کي هاٿين جي پيرن سان ٻڌرائي گهٽين ۽ بازارين ۾گهمايائين . پنهنجي ماٽيلي ماءُ ماهه بيگم کي جيل ۾ وجهي بکون ۽ اڄون ڏيئي مارائي ڇڏيائين. ڪيترن ئي عالمن کي قتل ڪرائي ڇڏيائين. مخدوم نوح رح جڏهن هن جا ظلم ۽ ايذاءَ ڏٺاتڏهن ٺٽي ويا اتي مير علي شيرازي وٽ مهمان هئا ته مرزا باقي ساڻن ملڻ آيو. پاڻ کين چيائون ته حڪومت جي استحڪام لاءِ ٽي قلعا آهن . پهريون مٽي جو ڪوٽ يعني رعايا. جيڪڏهن رعايا کي انصاف پلئه پوي ٿو ته خوشحال آهي ۽ اهڙوانتظام مٽي جي قلعي وانگر آهي ٻيو لوهو قلعو يعني فوج جنهن جي مضبوطي لاءِ خزانو کپي، جيڪڏهن رعايا فاغ البال هوندي ته پڪ حڪومت کي ڍلون پهچنديون ۽ اهڙو انتظام لوهي قلعي وانگر آهي ۽ ٽيون فولادي قلعو يعني اهل الله جيڪڏهن عالمن، شاعرن ۽ اديبن کي حڪومت پاران ڪافي وظيفا ملندا ته پڪ ملڪ ۾ تعليم پکڙجي ويندي ڇاڪاڻ ته عالم اديب ۽ شاعر، فڪر معاش کان آزاد رهي نه رڳو تندهي سان تعليم جي خدمت ڪندا، پر سندن دعائون حڪومت لاءِ فولادي قلعي وانگر آهن. ( مولائي شيدائي ؛ سه ماهي مهراڻ _31958/4 )
مرزا جهڙو سخت گير ۽ ظالم حاڪم اهي لفظ ٻڌي چپ ٿي ويو ۽ هليو ويو. هن مان مخدوم صاحب جي سياسي بصيرت، بي باڪي، دليري ۽ بي خوفي نمايان آهي. هن ئي زماني ۾عبدالرحيم خان خانان سنڌ تي ڪاهي آيو هن شهرن جا شهر ويران ڪري ڇڏيا. سخت ڏڪار پئجي ويو . هڪ سال جنگ هلندي رهي . سنڌي عوام سان ويل ٿي ويو جڏهن مخدوم صاحب اها حالت ڏٺي هو خان خانان سان روبرو مليو ۽ کيس هدايت ڪئي تڏهن هن اهو ظلم بند ڪيو. مولانا وفائي لکي ٿو ته ” اهو قصو مرزا باقي جي وقت اڪبري لشڪر بابت آهي. “
مغلن جي دور ۾ سنڌ ۾ گورنر مرڪز کان مقرر ٿي ايندا هئا جن هت ظلم ٻاري ڏنو هو، اهو جاگيردانه دور هو . سنڌ جي هارين سان ناحق هو . بٽئي، لاپو، ڇيڙ ۽ ونگار ڪري ڪري سنڌ جو هي پورهيت طبقو بنهه مفلوج ٿي چڪو هو. بقول مير يوسف ” جنهن بيدار نگريءَ، بيڪن ۽ ويچارن جي ڏيهه ۾ اڻ ڳڻيا بگهڙ ۽” راڪاس “ موجود هجن اتي غريب هارين جي بي ڪسي جو ڇا ذڪر ڪجي. هو زمين کيڙيندا راهيندا ۽ فصل ا پائيندا رهيا پر زمين تي سندن ڪنهن به قسم جو اختيار ڪونه هيو نه عارضي نه مستقل جو اناج هو پنهنجي پورهئي سان اپائيندو هو ان جو وڏو حصو جاگيردار، ٺيڪيدار، معافي دار ملا، مشائخ ۽ سيد ۽ زميندار کڻي ويندا هئا. جو پاڇي بچندو هو ان مان ڪيتريون ئي رسمون ادا ڪرڻيون پونديون هيون. ان جو نتيجو هي نڪرندو هو جو پيداوار وڌائڻ بجاءِ هو سرڪاري ڪارندن ۽ اجاري دارن جي، ڦرلٽ کان تنگ ٿي پوندي هئي“(تاريخ مظهر شاهجهاني _ مترجم نياز همايوني.)
ان زماني ۾ جهوڪ شريف ۾ شاهه عنايت پٽ فضل الله رهندو هو جيڪو باڪمال درويش ۽ صوفي منش انسان هو. هن جڏهن سماج جي هڪ طبقي سان اهڙو ظلم ٿيندي ڏٺو تڏهن هن پيداواري عمل ۾ مساوي شرڪت تي زور ڏنو. هن جو اٽل ۽ پڪو عقيدو هو ته مساوات محمدي جي بنيادي گهرج اها آهي ته کيتي واڙي اجتماعي اصولن تي ڪئي وڃي.پيداواري عمل ۾ سڀ ماڻهو برابر جا شرڪت دار ٿين ۽ پيداوار کي ضرورت پٽاندڙ پاڻ ۾ ورهائين ۽ ونڊين. صوفي جي پوئلڳن اها رٿ خوشي سان قبولي ۽ اجتماعي ڪاشتڪاري ۾ رڌجي ويا. صوفي جي اها تحريڪ عين اسلام هئي ڇاڪاڻ ته زمين ان جي ملڪيت آهي جيڪو ان کي کيڙي ٿو. پاڻ سڳورن به زمين هارپ يا بٽئي تي ڏيئڻ کي روڪيو آهي. ان ڪري صوفي صاحب وٽ جيڪي به هاري پهتا تن کي نه بٽئي ڏيئڻي پوندي هئي نه ڇيڙ وهڻي پوندي هئي ۽ نه وري ڊل يا آبياڻو ڏيڻو پوندو هو. ان ڪري هر جڳهه هاري به اهڙو مطالبو ڪرڻ لڳا ۽ فقير به اجتماعي زراعت جي تبليغ ڪرڻ لڳا انڪري زميندارن، جاگيردارن، وڏيرن ۽ حڪمرانن گڏجي شاهه عنايت جي تحريڪ کي ڪچلڻ لاءِ وڏو لشڪر وٺي مٿس حملو ڪيو ۽ شاهه عنايت کي شهيد ڪري سندس سر مبارڪ کي دهليءَ کڻي ويا ۽ فقراءَ کي ماڪوڙين وانگر ماريو ويو ۽ 13کوهن ۾ دفن ڪيو ويو. اهڙي طرح هي اجتماعي ڪاشتڪاري جي تحريڪ ختم ٿي وئي جيڪا ان دور ۾ عظيم سياسي تحريڪ هئي. سبط حسن لکي ٿو ” صوفي شاهه عنايت فيوڊزم جي دور ۾ اجتماعي زراعت، يعني سوشلسٽ طريقي واري پيداوار ۽ ورهاست جي طريقي کي رواج ڏيئڻ جي ڪوشش ڪئي هئي. سندس هي قدم لک شاباس ۽ ساراهه جوڳو عمل آهي ۽ سندس ساٿين جو قربانيون لک احترام ۽ عزت جوڳيون آهن. هن اجتماعي کيتي جو ڪامياب تجربو ثابت ڪري ڇڏيو ته جاگيردار ۽ زميندار وچ ۾ نه پون ته کيتي واڙي وڌيڪ وڻندڙ نموني ان ٿي سگهي ٿي ۽ ڪروڌ ۽ دشمني بجاءِ ايڪي ۽ امداد باهمي جا جذبا اڀري سگهن ٿا. صوفي جي عمل مان اهو ظاهر ٿيو ته رياست جي قوت ۽ طاقت حق ۽ انصاف جي حمايت ڪرڻ بجاءِ هيل تائين هميشه عوام خلاف مٿين طبقن جي مفاد جي حمايت ڪندي رهي آهي”. ( جڏهن جهوڪ جهريو ص _ 23)
ڪلهوڙن جي دور ۾ مخدوم عبدالرحيم گرهوڙي وڏو عالم، بزرگ ۽ ڪامل درويش ٿي گذريو آهي. هو مخدوم محمد زمان لنواري واري جي خاص خليفن مان هو شريعت اسلامي جو پورو پابند هو. حڪومت جي نشي ۾ جڏهن ميان سرفراز ڪلهوڙي، مير بهرام خان ٽالپر ۽ سندس ننڍي پٽ مير بجار خان کي مارائي ڇڏيو تڏهن ٽالپر حضرت گرهوڙي جي خدمت ۾ حاضر ٿي داد لاءِ دانهون ڪيون. پاڻ کانئن پڇيائون ته جيڪڏهن اوهان کي حڪو مت ملي ۽ اوهان جي حڪومت جي زماني ۾ شرعي ضرورت پيش اچي ته اوهان منهنجي مدد ڪندا ٽالپرن وعدو ڪيو ۽ پوءِ حضرت گرهوڙي دعا گهري آخر ٽالپرن جي حڪومت قائم ٿي سندن حڪومت جي زماني ۾ حضرت گرهوڙي کي مهاڏيو جي مڙهي جي مهنت جي ڪڌن ڪرتوتن جي خبر پيئي. کيس اهو به معلوم ٿيو ته هو ڪفر ڦهلائي رهيو آهي ۽ خدا جي ٻانهن کي گمراهه ڪري رهيو آهي، نه فقط ايترو پر هو مسلمانن کي به پنهنجي اثر هيٺ آڻي دين تا ٿيڙي رهيو آهي. اهو احوال ٻڌي حضرت گرهوڙي هن سان جهاد ڪرڻ لاءِ تيار ٿيو. پنهنجا ساٿي تيار ڪري جهاد جي ارادي سان روانو ٿيو. تياريءَ وقت ميرن ڏانهن خط لکيائين ته جنهن لاءِ مون اوهان کان وعدو ورتو هو اهو وقت اچي ويو آهي پنهنجو لشڪر موڪليو ته مون سان هلي جهاد ۾ شريڪ ٿئي. ٽالپرن اها ڳالهه لنوائي ڇڏي ۽ جهاد لاءِ لشڪر ڪونه موڪليائون. اهو حال ڏسي حضرت گرهوڙي چيو ته ” ٽالپرن شريعت جي معاملي ۾ مدد ڪانه ڪئي، هينئر هنن جي حڪومت هلي ڪانه سگهندي“. ٿيو نه ائين. ( سلطان الالياءَ جو تاريخي ڪردار، ڊاڪٽر ميمڻ عبدالمجيد سنڌي پيغام 1980ع ). هن مان صاف ظاهر ٿئي ٿو ته فقير کي ذاتي مفاد ڪونه هو. پر هو اسلامي رياست جي ڀلائي ۽ مسلمانن جي فائدي لاءِ وڙهي رهيو هو. گرهوڙي رحه جي نظر ۾ اها مسلمان حڪومت گهڻو وقت هلي نه سگهندي، جيڪا شريعت جي نفاذ لاءِ لاپرواهي کان ڪم وٺندي گرهوڙي صاحب جو هي بيت به :
حاڪمن ۽ سرمائيدارن جي خلاف، گرهوڙي رحه جو رويو ڏيکاري ٿو :
متان کائين کچڻي، حاڪماڻي هنڌا
رڌي هوندائون رت ۾، ماري مسڪينا

1824 جو زمانو هو سنڌ ۾ مير ڪرم علي خان ۽ مير مراد علي خان جي حڪومت هئي هن دور ۾ سنڌ جو هڪ جيد عالم سيد صبغت الله شاهه بن محمد شاهه هو. هو شريعت جو پابند، جهاد جو ڪوڏيو، سنڌ جو عاشق، اسلام جو شيدائي ۽ آزادي جي تحريڪ جو روح روان هو. هن جي ڏينهن ۾ پنجاب ۾ سکن رڻ ٻاري ڏنو، مسجدن ۾ گهوڙن جو ڪڙهيون ٺاهيون ويون. مسلمان عورتون سکن ۽ مرهٽن جي گهرن ۾ نوڪريون ڪنديون هيون. مسلمانن جي جائداد ۽ ملڪيت ضبط ٿيل هئي. اتان جا مسلما ن غلامي جي ذليل زندگي گذاري رهيا هئا ۽ سڃي قوم محرومي،بي اعتمادي ۽ بي عزتي جو شڪار هئي. حاڪمن جي ظلم ۽ زيردستي، اسلام دشمني ۽ فوجين جي درندگي ، فساد قتل۽ غارتگري، ڦرلٽ ، عورتن جي آبرو ريزي ۽ اغوا جا واقعا عام هئا. پنجاب جي مسلمان قومن ڏاوڻن،سيالن ۽ قصور جي پٺاڻن مان ڪنهن کي به مجال نه هئي، جو سکن سان مقابلو ڪري سگهن . ان ڪري سيد احمد شهيد بريلوي سکن خلاف جهاد في سبيل الله جو اعلان ڪيو ۽ ان جي مدد لاءِ سنڌ ۾ اچي حضرت پير صبغت الله صاحب سان مليو ۽”شاهه صاحب پڪو خيال ڪيو ته هو پنهنجي تحريڪ جومرڪز سنڌ کي بڻائيندو ڇاڪاڻ ته سنڌ جا ماڻهو همدرد آهن.“ ( علماءَ ان پاليٽڪس _ اشتياق احمد قريشي ص نمبر 132). پير صبغت الله شاهه سکن جي وڌندڙ اقتدار کي اقتدار کي غور سان ڏسي رهيو هو جن سنڌ تي قبضو ڪري پنجاب واريون حالتون هت ڪرڻ پئي چاهيون . 1818ع ۾ جڏهن رنجيت سنگهه ملتان کي فتح ڪيو تڏهن سنڌ اترئين ڀاڱي ۾ اک وڌي. 1823 ع ۾ هن سنڌ تي ڪاهيو پر اها مهم ناڪام ويئي. مورخ لکن ٿا ته رنجيت سنگهه پاڻ ته شڪارپور کي فتح ڪري نه سگهيو پر يقينن هن ميرن جي پوزيشن کي ڪمزور ڪيو ته ان ڪري شاهه صاحب سيد صاحب جي وڏي جاني ۽ مالي مدد ڪئي هن پنج سو سرفروشن ۽ جانبازن مجاهدن جي هڪ جماعت تيار ڪري کين خاص قسم جون ڊريسون پارائي روانو ڪيو. پير صاحب هن قافلي کي هڪ هزار روپيا نقد، هڪ بندوق ۽ هڪ خنجر جي جوڙي به سوکڙي طور ڏني . هن جهاد ۾ ٻيا به ڪيترائي سنڌ جا عالم، مجاهد ۽ بزرگ شريڪ ٿيا. اڪوڙهه جي جنگ ۾ سيد عبدالرحمان ۽ حسن خان سنڌي شهيد ٿيا. محمد صالح، متارو سنڌي، نجم الدين شڪارپوري ۽ قاضي محمد عثمان سنڌي جا نالا قابل ذڪر آهن. ( سرگشت مجاهدين _ غلام رسول مهر) . جن سکن سان لڙايون ڪري پنجاب ۽ سرحد جي مسلمانن کي نجات ڏياري ۽ اسلامي جهاد ۽ ديني غيرت جو شعور ڏنو.
فيبروري 1843 ع جي صبح جو انگريزن جو لشڪر مياڻي جي ميدان ۾ اچي لٿو ۽ شاهداداڻي ۽ ماڻڪاڻي ٽالپرن کي چوائي موڪليائين ته ” اچي پيش پئو نه ته حيدرآباد کي ساڙيندس“. سر چارلس نيپيئر خردماغ انگريز جي جواب ۾ سنڌ جي مشهور عالم ۽ صوفي بزرگ سيد فتح محمد شاهه لڪياري رح اهل سنڌ کي انگريزن خلاف جدوجهد ڪرڻ لاءِ دعوت ڏني ۽ پنهنجن مريدن جو دستو موڪليو، مياڻي جي ميدان ۾ بلوچي لشڪر سان اچي شامل ٿيو. سندن دعوت تي گهڻن ئي سنڌي ساداتن، انگريزن خلاف جنگ ۾ حصو ورتو . جنگ جي دوران انگريزن جي گوليباريءَ ڪري ٽن ڪلاڪن جي جنگ کان پوءِ پهريائين لغارين ۽ ڦوڙهن فراري اختيار ڪئي ۽ تنهن کان پوءِ ڀرڳڙين ۾ ڀاڄ پيئي ليڪن سادات ڪرام پڇاڙيءَ تائين دوبدو جنگ ڪندي شهيد ٿيندا ويا پر ميدان ڇڏي ڪونه ڀڳا. ( مولائي شيدائي سه ماهي مهراڻ _ 1_2، 1958 ص نمبر 119). هن جنگ ۾ سنڌي سوڍن ۽ سورمن جنهن بهادري ۽ جوانمرديءَ جو مظاهرو ڪيو سو سندن مرشد سيد فتح محمد شاهه جي هدايت جو نتيجو هو جنهن سمجهيو پئي ته انگريزن پنهنجي چالبازي ۽ حرفت سان ضرور سنڌ تي قابض ٿيندو پر جنم ڀومي جي آزاديءَ لاءِ وڙهڻ مردن جو شيوو آهي.
1843ع کانپوءِ جڏهن انگريز سامراج ملڪ جي ماڻهن کي ذهني غلام بڻائي نئين يورپي تعليم جو بنياد وجهي بي ديني، بد اخلاقي، ظلم، بربريت، تشدد، فتنه انگيزي، غلامي ۾ محڪومي جو راڄ شروع ڪيو. تڏهن اسانجي هن قابل احترام طبقي آزادي حاصل ڪرڻ لاءِ انگريز سرڪار خلاف جو علم بلند ڪيو ۽ قوم کي متحد ڪري برطانوي حڪومت سان باقاعدي جنگ جو آغاز ڪيو. 1857 ع جي جنگ آزادي هجي، خلافت جو سوال هجي، هجرت تحريڪ هجي، قطع تعلقات هلچل هجي اسانجن هنن جليل القدر ۽ صاحب اقتدار مردن هر موقعي ۽ مرحلي تي هر قسم جو قربانيون ڏيئي هتان جي عوام کي غفلت ۽ غلامي جي گهري ننڊ مان سجاڳ ڪيو. علماءِ ڪرام جي انهيءَ جدوجهد کي ڏسي برطانوي سماج هنن حق جي داعين تي تشدد شروع ڪيو. کين ڪال ڪوٺڙين ۾ هڏ ٽوڙ سزائون ڏنيون ويون. سوين عالمن کي توبن جي منهن ۾ ڏنو ويو . هزارين سچ جي سرواڻن کي سوئرجي کل ۾ سيرائي باهن ۾ ساڙيو ويو. لکن کي گولين سان اڏايو ويو. مطلب ته جيترو به تشدد کانئن ٿي ٿي سگهيو انهن جي بي گناهه ۽ معصوم جان سان رت جي راند کيڏي. پر تاريخ شاهد آهي ته انهن مجاهدين سنڌ جي پائيه ثبات ۾ ذري برابر به لغزش نه آهي. سندن همت عزم واستقلال ۾ لوڏو نه آيو ۽ هو هر هر مشڪل جي باوجود نهايت بي جگري سان وڙهندا رهيا. آخر دين حق جي انهن جيالن ۽ لشڪر مجاهدين اسلام جي سپهه سالارن جي انهيءَ مشن انگريزي اقتدار کي ڌوڏي ڇڏيو ۽ ڪفر جي ڪوٽن کي لوڏي ڇڏيوجنهنجي نتيجي ۾ انگريزن کي مجبور ٿي ملڪ ڇڏڻو پيو.
سيد عنايت شاهه 1957ع جي جنگ آزادي جو عظيم سورمو آهي جيڪو شاهپور ضلع جيڪب آباد جو ويٺل هو. وڏو عالم ۽ بزرگ هو .قلات، ڀاڳناڙي ۽ اپر سنڌ ۾ چڳي مڃتا هئن. خاص ڪري غير بلوچ ابڙن، سومرن، سرڪين، چاچڙن، ٻٻرن ۽ جتن وغيره قومن جي هنن سيدن سان چڱي عقيدتمندي ۽ روحاني رشتو قائم هو. لاشاري ۽ بگٽي قبيلي جا ماڻهو سيد عنايت شاهه جي جد امجد سيد حسن شاهه جا وڏي تعداد ۾ مريد هئا. محترم برڪت علي آزاد لکي ٿو ته : حيڪب آباد جي مجاهدن کي وقت به وقت هن علائقي جي مکيه روحاني مرڪز، شاهه پور وارن شهيدن کان اهي هدايتون ملنديون رهنديون هيون ته ڪنهن به قيمت تي دين جي دشمن فرنگين کي هن سر زمين تي قدم رکڻ جي اجازت نه ڏني وڃي . شاهه پور جي سيدن کي هن جهاد آزادي سان جيڪا نسبت هئي ان جو اندازو هن مان ته لڳائي سگهجي ٿو جيڪب آباد ضلعي جي آزادي جي جنگ جي ٻنهي اڳواڻن سردار دريا خان جکراڻي ۽ مير دلمراد خان کوسي جو فڪري ۽ روحاني پيشوا شاهپور وارو سيد عنايت شاهه ئي هو جيڪو اڳتي هلي نه رڳو هنن سان هن مقدس جهاد ۾ اچي شريڪ ٿيو پر هنن سان گڏ گرفتار نه ڪيو ويو. ان وقت انگريزي فوج شاهپور جي درگاهه ۽ ڳوٺ کي گهيرو ڪيو. سيد عنايت شاهه مردانگي سان مقابلو ڪيو پر آخر گرفتار ٿيو. کيس توٻ جي سامهون آندو ويو پر اها نه ڇٽي ان ڪري کيس آزاد ڪيو ويو . جيستائين هي مرد مجاهد حيات هو تيستائين انگريزن جي خلاف پنهنجي جنگ جاري رکندو آيو. هن سلسلي ۾ هو سدائين پنهنجي گهر کان ٻاهر مهينن جا مهينا جهنگ جهاڳيندو وتندو هو ۽ آخر هن مقدس جهاد ۾ ئي 1678هجري ۾ بگٽين جي علائقي سوئي لڳ هڪ ڳوٺ ۾ دم ڏنائين . اهڙي طرح هو پڇاڙي تائين پنهنجي مقصد سان سچو رهيو ۽ ڪنهن به قيمت تي پنهنجي ظالم ۽ جابر دشمن اڳيان جهڪڻ لاءِ تيار نه هو.( ويڪلي آزاد 21_4_ 1975).
حافظ محمد صديق رح اتر سنڌ جو چوٽي جو عالم ۽ سياستدان هو. سندن والد جو نالو ميان محمد ملوڪ هو. پاڻ 1624 هجري ۾ ڀرچونڊي ضلع گهوٽڪي ۾ پيدا ٿيو. قرآن شريف احمد يورامه جي ڳوٺ جندو ماڙي ۾ حفظ ڪيائين. وڌيڪ تعليم حاصل ڪرڻ لاءِ سوئي شريف ۾ ميان محمد حسن شاهه جي مدرسي ۾ داخل ٿيو. ظاهري ۽ باطني علمن ۾ ڪمال حاصل ڪرڻ کان پوءِ ڀرچونڊي ۾ موٽي آيو. روحاني فيض به محمد حسن شاهه کان ورتائون ۽ خلعت به اتان ئي عطا ٿين بعد ۾ ڀرچونڊي شريف ۾ اچي دعوت ۽ تبليغ جو ڪم شروع ڪيائين. پاڻ جمادي الثاني 1308 هجري ۾ وفات ڪيائون.
حافظ صاحب پنهنجي دور جو وڏو عالم ۽ سياسي بصيرت رکندڙ بزرگ هو. جڏهن سيد احمد شهيد بريلوي سنڌ ۾ آيو تڏهن هو پير پاڳاري جي حڪم تي سوئي شريف به آيو جتي سندن ملاقات حافظ صاحب سان ٿي. حافظ صاحب به ان گروپ سان واسطو رکندڙ هو جيڪي انگريز سامراج جي پاڙ پٽڻ لاءِ رات ڏينهن ڪوشان هئا. حافظ صاحب به اهڙن عالمن ۽ انقلابي بزرگن سان رهاڻيون ڪندا هئا. مولانا عبيدالله سنڌي لکي ٿو ته : منهنجو مرشد محمد اسماعيل شهيد جي طريقي تي شرڪ ۽ بدعت کان روڪيندو هو . پاڻ صدر شهيد ۾ جي صحبت ۾ رهيو هو جڏهن اهي افغانستان ڏانهن ويندي سنڌ مان لنگهيا هئا ۽انهن جي صحبت مان فيض حاصل ڪيو هيائون. ( التهميد بحواله شريعت سنواح نمبر ص 15). مولانا اسماعيل شهيد، سيد احمد شهيد ۽ پير صاحب پاڳاري جي صحبت حافظ صاحب تي وڏو اثر وڌو ۽ منجهن سياسي جان، قومي شعور ۽ خدمت جو جذبو پيدا ٿيو. اهو ئي سبب آهي جو پاڻ پنهنجن مريدن ۾ به اهو ئي رنگ پيدا ڪرڻ لڳا. سندس ملڪي خدمت ۽ سياسي عظمت هن مان نمايا آهي ته برضغير جا ٽي مشهور ۽ معروف بزرگ ۽ عالم جن اڳتي هلي سياست ۾ مکيه ڪردار ادا ڪيو آزادي جي تحريڪ کي منظم ڪيو سندن ئي فيض يافته آهن منجهن سياسي ۽ انقلابي شعور حافظ صاحب ئي پيدا ڪيو. مولانا غلام محمد دين پوري، مولانا تاج محمد امروٽي رح ۽ مولانا عبيدالله سنڌي رح. ان کان سواءِ حافظ صاحب جا ٻيا به ڪيترا مريد هئا. جن مقامي سطح تي سنڌي عوام ۾ سياسي ۽ انقلابي ڄاڻ پيدا ڪئي. وعظن ۽ تقريرن رستي هتان جي عوام احساس بالاتري ۽ پاڻ سڃاڻڻ جو جذبو پيدا ڪيو. جنهن جذبي اڳتي هلي سنڌي عوام ۾ انگريزن سان مقابلي ڪرڻ جي جرئت پيدا ڪئي ۽ اهڙي طرح تحريڪ آزادي کي تقويت ملي.
مولانا عبيدالله سنڌي رح جو نام نامي اسم گرامي ڪنهن تعارف جو محتاج ناهي . هو علم ۽ تربيت جي لحاظ کان سنڌ جي پيداوار آهي. ان ڪري ئي هو پاڻ کي سنڌي سڏائڻ ۾ فخر ڪندو هو ۽ سنڌ۽ سنڌي ٻولي کي عزت جي نگاهه سان ڏسندو هو. هو اصل سک هو ۽ سندس والد بوٽا سنگهه چيانوالي ضلع سيالڪوٽ جو رهاڪو هو. سنڌ ۾ ڀرچونڊي ۾ اچي حافظ محمد صديق رح جي هٿ تي بيعت ڪري مسلمان ٿيو. پاڻ لکن ٿا ته مان حافظ صاحب جي صحبت ۾ ٻه مهينا رهيم هو پيءُ وانگر شفقت سان منهنجو خيال ڪندا هئا. فرمائيندا هئا ته ڍ” عبيدالله خدا ڪارڻ اسان کي پنهنجو پيءُ ماءُ بنايو آهي. انهيءَ گفتي جو منهنجي دل ۾ خاص قسم جو اثر محفوظ آهي. آءُ انهن کي پنهنجو ديني پيءُ سمجهان ٿو ۽ فقط انهي ءَ لاءِ سنڌ کي پنهنجو وطن نڻايم مون قادري راشد طريقي موافق حضرت سان بيعت ڪئي. ا نهيءَ جو نتيجو هيءَ ظاهر ٿيو جو وڏي ماڻهو جو رعب منهنجي مٿان نٿو ٿي سگهي“.(التهميد بحواله شريعت سنواح نمبر ص 15)
مولانا عبيدالله سنڌي تحريڪ آزادي جو عظيم اڳواڻ هو. هن برطانوي سامراج جي پاڙ پٽڻ لاءِ هلايل ” ريشمي رومال تحريڪ“ ۾ مرڪزي ڪردار ادا ڪيو. هن تحريڪ موجب افغانستان ٻين اسلامي ملڪن سان گڏجي هندستان تي حملو ڪري ۽ اندروني طور هتان جو عوام بغاوت ڪري انگريزن کي تڙي ڪڍي هي اسڪيم آزادي جي تاريخ ۾ وڏي اهميت رکي ٿي. رلٽ ڪاميٽي جو مرتب لکي ٿو ته سئو ملڪن تي ڇانيل برطانوي اقتدار جنهن جي حدن ۾ ڪڏهن سج نٿو غروب ٿئي. ان کي پاڙ کان اکيڙي اڇلائڻ ۽ ان جي جاءِ تي اسلامي اقتدار جنهن جا ساٿي مددگار گهڻي ئي غير مسلم به انقلابي مشن جو منصوبو هو ۽ هن جو مرڪزي ڪردار عبيدالله سنڌي آهي “ . (تحريڪ شيخ الهند _ محمد ميان رح ص نمبر 428) جڏهن هيءَ تحريڪ ناڪام ويئي تڏهن انگريزن مولانا صاحب کي ڏيهه نيڪالي ڏيئي ڇڏي ان ڪري هو روس، ترڪي ۽ ٻين اسلامي ملڪن ۾ رهي به آزادي لاءِ ڪم ڪندو رهيو. سندس شمار دنيا جي بين الاقوامي ليڊرن ۽ برصغير جي چوٽيءَ جي عالمن ۾ ٿئي ٿو.
حضرت مولانا تاج محمد امروٽي رح سنڌ جو وڏو سياسي بصيرت مجتهدانه فڪر ۽ قومي شعوري رکندڙ بزرگ ۽ عالم دين هو. سنڌ جي مسلمانن ۾ جيڪا سياسي بيداري ۽ قومي سجاڳي جي لهر پيدا ٿي. تنهنجو مرڪز ڪردار ۽ نقطه آغاز، مولانا ئي هو. سنڌ ۾ مسلمان جي ڪا به اهڙي تحريڪ نه هئي جنهن ۾ پاڻ سرگرمي سان حصو نه ورتو هجين. کين انگريزن کان ڏاڍي نفرت هوندي هئي. هو کين حقارت جي نظر سان ڏسندو هو. ان جو پاڻ هي سبب ڏيندا هئا ته مشرق ۽ مغرب ۾ اسلام ۽ مسلمانن جو بي حد خطرناڪ ۽ چالباز دشمن انگريز ۽ انگريزي اقتدار آهي سڀ نصراني حڪومتون اگرچه اسلام ۽ مسلمانن جون پڪيون دشمن آهن پر انهن سڀني ۾ سڀ کان وڌيڪ نقصان پهچائيندڙ ۽ ڪٽر دشمن انگريز آهي. (مولانا عبدالڪريم چشتي _ يادگيريون _ ماهوار پيغام مارچ 1980ع ). اهو ئي سبب آهي جو پاڻ هر سياسي تحريڪ ۾ حصو ورتائون. هندستان جي مرڪزي ليڊرن جهڙوڪ شيخ الهند، مولانا آزاد، حسين احمد مدني، اشرف علي ٿانوي ۽ سياسي ليڊرن سان خاص تعلقات هئا. مولانا حسن احمد مدني لکي ٿو ته حضرت شيخ الهند سان مولانا امروٽي جا گهرا ناتا هئا. هو ڪيترائي دفعا کين ملڻ لاءِ امروٽ ۾ آيا ۽ آزادي جي مشن ۾ مولانا کي شريڪ ڪيائون. سندن ڳوٺ سنڌ جي انهن ضلعن ۾ شيخ الهند جي مشن جو مرڪز هو . (هفتيوار ترجمان اسلام _ لاهور ) مولانا صاحب ريشمي رومال تحريڪ ۾ خاص حصو ورتو. امروٽ شريف ان تحريڪ جو مرڪز هو . هن مولاناسنڌي کي ڪابل وڃڻ ۾ به جوڳي مدد ڪئي. خلافت تحريڪ ۽ هجرت تحريڪ جو روح روان به هو. 1920ع ۾ جيڪب آباد جي جلسي ۾ هن ” عدم تعاون“ جي رٿ پيش ڪئي. ان کان پوءِ مولانا صاحب هجرت تحريڪ تي زور ڏنو، جنهن موجب هندستان کي ” دارالعرب“ قرار ڏيئي سنڌ مان افغانستان هجرت ڪرڻي هئي. پاڻ به هجرت لاءِ تيار ٿيو سندن ئي راين کي پوءِ مهاتما گانڌي به قبول ڪيو. ان کان سواءِ شڌي ۽ سنگهٽي تحريڪن کي ختم ڪرڻ لاءِ هن تحرير ۽ تقرير کان ڪم ورتو. مطلب ته مولانا امروٽي سنڌ جو اهو قومپرست ۽ بي باڪ عالم هو. جنهن جي زندگي جو لمحو لمحو ۽ دل جو هر ڌڙڪو ” آزادي“ لاءِ هو ۽ هر موڙ تي هن انگريز سامراج سان مقابلو ڪيو. سندس فرمودو هو ته مان انگريز جي رت جو پياسي آهيان. جيڪڏهن جيئرو رهيس ته انگريزن جون رنون ٽڪي ٽڪي ۾ نيلام ڪندس، انگلينڊ جي قيمت اسان جي مسجد جي موريز جي هڪ پٿر جي برابر به نه آهي. ” پاڻ انگريزن لاءِ چوندا هئا ته اهي برطانيا جا ڀولا اسان جا حاڪم ٿيندا اهي سئو سئو نطفن مان ڄاول آهن. انهن کي پنهنجي مٿان حڪومت ڪرڻ نه ڏينداسين . اسان سچا مسلمان آهيون ۽ سچن مسلمانن جي اولاد آهيون ڪتن کان ڇو ڊڄون ؟ جيڪڏهن ڏهه انگريز منهنجي مقابلي ۾اچن ۽ هنن جو هڪڙي چماٽ سان ساهه نه ڪڍان ته مان ڀورل شاهه جو پٽ ئي نه آهيان“. پاڻ مسرت وچان چوندا هئا ته هي لنڊن جا ڀولا هيڪر مون سان هٿ ته اٽڪائن هي مون سان ڇو نه ٿا جنگ ڪن. هي مون کي ٻڌين ته سهي ته کين ڏينهن جا تارا ڏيکاريان. (ماهوار الصادق _ امروٽي امروٽي نمبر ص نمبر 50 )
مولوي عبدالله لغاري پٽ نهال خان لغاري، ڳوٺ دادلغاري ۾ ڄائو سندس وڏا هر دور ۾ آزادي جي راهه ۾ لڙندا رهيا. سندس ڏاڏا ميان احمد خان لغاري، مير شير محمد جي ساٿين ۽ سپهه سالارن مان هو، جنهن ” ڪونهيري واري جنگ“ ۾ ميرن جو ساٿ ڏنو .(تاريخ سنڌ _ ج ٻيو _ مولانا قدوسي ص نمبر 423 )
مولوي عبدالله لغاري جي 1316 هه ۾ مولانا سنڌي ۽ مولانا امروٽي سان ملاقات ٿي جنهن سندس زندگي ۾ انقلاب آندو ۽ کيس تحريڪ آزادي جو علمبردار بنايو. آگسٽ 1915ع ۾ جڏهن مولانا سنڌي تحريڪ آزادي جي سلسلي ۾ ڪابل ويو تڏهن مولوي صاحب ساڻن گڏ هو جتي هو سندس خاص صلاحڪار ٿي رهيو ۽ وڏن وڏن سياسي ماڻهن سان ملاقاتون ڪيائون. اتي 2 سال رهڻ کان پوءِ مولانا سنڌي جا ڪي خاص خط کڻي هندستان آيو ۽ هتان جي عالمن کان انگريزن جي خلاف جهاد جي فتوي ورتائين . ان ڪري کيس 3 سال جيل ۾ وڌو ويو. اتان پوءِ کين گهر ۾ نظر بند ڪيو ويو. ( سه ماهي مهراڻ سنواح نمبر _ ڊاڪٽر بلوچ ص نمبر 228 ) هو مولانا سنڌي سان مرڻ گهڙي تائين گڏ رهيو. هو مولانا جو مخلص دوست، عقيدتمند ۽ سندس فلسفي فڪر ۽ سياسي تحريڪن جو پورو پورو پوئلڳ هو. رولٽ ائڪٽ ڪميشن وارو سندس سياسي رول بابت لکي ٿو ته مولوي عبدالله، پير غلام محمد آف دينپور جو مريد آهي. ڪجهه عرصي تائين پير جهنڊي اسڪول ۾ فارسي جو استاد رهيو آهي. جولاءِ 1915ع ۾ هو مولانا سنڌي سان گڏ ڪابل ويو. 1916 ع ۾ ڪجهه شازشمين لاءِ کڻي آيو. خطن پهچائڻ کان پوءِ هو ڪابل واپس نه آيو. سيپٽمبر 1916 ع ۾ ان کي گرفتار ڪيو ويو. هو جنودربانيه جي لسٽ ۾ ڪرنل آهي. (تحريڪ شيخ الهند _ محمد ميان ص نمبر 438)
سيد رشدالله شاهه پنهنجي وقت جو وڏو عالم ۽ صاحب تصنيف هو . مولانا سنڌيءَ جو رايو آهي ته هو حديث جو عالم هو. مولانا سنڌي کي پير جهنڊي ۾ هڪ مدرسو ” دالرشاد“ کولي ڏنو ۽ کيس ڪتب خانو به قائم ڪري ڏنو.، سيد صاحب تحريڪ آزادي جو به سرگرم ڪارڪن هو. لاڙڪاڻي ۾ خلافت ڪانفرنس جي صدارت به ڪيائين. مولانا مدني ۽ شيخ الهند جو خاص صحبتي هو. ريشمي رومال تحريڪ ۾ سندس وڏو هٿ هو. انگريز سرڪار هن بابت تحريڪ ۾ ورتل رول لاءِ لکي ٿي ته ” مشهور پير ڏاڍو تعصبي ۽ جنوني آهي سنڌ، ڪاٺياواڙ، بلوچستان، رياست پهاولپور وغيره ۾ 6 لک مريد اٿس.گهڻو ڪري پنهنجن عقيدت وارن ۾ گشت ڪندو رهي ٿو پير رشدالله ڪٽر وهابي آهي. هن مجاهدن کي هڪ ڀيري نمائندي هٿان روپيا به موڪلياهئا. انگلينڊ جو سفر به ڪري چڪو آهي. عبيدالله جو خاص ساٿي آهي جنهن کي ڪابل وڃڻ ۾ مدد ڪيائين. کيس ڪابل مان هڪ خط مليو هو جنهن ۾ کيس درخواست ڪئي وئي هئي ته جهاد لاءِ مدد ڪري ۽ ايم احمد عليءَ جي هٿان هڪ هزار موڪلي جنگ شروع ٿيئڻ کان ڇهه ست سال اڳ هو مذهبي جنون جو اظهار ڪندو هو. پنهنجي بيان مطابق انگريزي تهذيب ۽ عيسائي مذهب جي براين جي مذمت ڪندو هو. جنگ لڳڻ کان پوءِ هن کلي طرح جرمن جي فتح جون ڳالهيون ڪرڻ شروع ڪيون ۽ جڏهن ترڪي به جنگ ۾ شريڪ ٿيو ته ترڪي جي ڪاميابي جو ڳالهيون شروع ڪيائين. رشدالله شاهه جو واسطو ديوبند جي سازشين سان به هو . هو پنهنجن موريدن کان جهادجي بيعت به وٺندو هو“. (تحريڪ شيخ الهند _ محمد ميان ص نمبر 438)
مولانا محمد صادق ولد مولوي عبدالله جدوجهد آزادي ۾ وڏو پارٽ ادا ڪيو هو. 15 مارچ 1874ع ۾ ڪراچي جي کڏي محلي ۾ ڄائو هو. اعلي تعليم لاءِ ديوبند ويو جتي شيخ الهند سندس استاد ۽ مولانا مدني ۽ مولانا سنڌي جهڙا آزادي جا متوالا ۽ چوٽي جا سياستدان سندس هم سبق هئا. اتان واپس اچي هن مدرسه مظهر العلوم کي سنڀاليو. هن مدرسي ديني ماڻهن جي هر فرقي ۽ مذهب وارن کي انگريز دشمني ۽ آزادي جي جنگ لڙڻ جي دعوت ڏني. قوم ۽ وطن جي نوجوانن کي حب الوطني جو درس ڏنو. هن غلامي کان نفرت ڪرڻ ۽ آزادي جو قدر ۽ قيمت ڪرڻ سيکاري ۽ديسي ماڻهن کي فرنگين سان وڙهڻ جا گر سيکاريا. شيخ الهند سندس مستقل مزاجي، تعليمي صلاحيت، ذهني لياقت ۽ حق گوئي کان متاثر ٿي هن کي رازدان خصوصي سمجهي سنڌ ۾ تحريڪ آزادي جو سربراهه بنايو هن پنهنجي وطن توڙي اسلامي دنيا کي مغربي حڪومت خاص ڪري برطانوي سامراج کان آزاد ڪرائڻ لاءِ پنهنجي زندگي وقف ڪري ڇڏي . 1914 ع ۾ پهرين عالمي جنگ وقت انگريزي حڪومت کي ڪمزور بنائڻ لاءِ هند جي مسلمانن هڪ انجمن ” جميعت الانصار“ قائم ڪئي مولانا ان جو بنيادي رڪن هو ۽ پاڻ فتوي ڏنائين ته ” انگريز جي لشڪر ۾ ڀرتي ٿي ترڪي سان وڙهڻ ڪفر آهي.“ ڇو ته برطانيه ان وقت فرانس، روس ۽ آمريڪا سان گڏجي هندستان لشڪر سان عراق تي حملو ڪيو هو جيڪو ان وقت ترڪن جي هٿ ۾ هو. مولانا جي فتوي اهو اثر ڏيکاريو جو هتان لشڪر جي ڀرتي بند ٿي وئي. ان ڪري ترڪن جي گهيري هيٺ آيل جنرل نائون شيڊ کي هتان فوجي مدد نه ملي سگهي ۽ هو مجبور ٿي ترڪن اڳيان پيش ٿيو. (1). ان ڪري انگريز سرڪار کيس چار سال جيل جي سزا ڏني. مولانا صاحب خلاف تحريڪ ۾ شريڪ ٿي آل انڊيا خلافت ڪاميٽي جو ميمبر ٿي ڪم ڪرڻ لڳو . طرابلس ۽ بلقان جي جنگين جي موقعن تي هندستان مان فنڊ ڪٺو ڪري فلسطين جي مهاجر مسلمانن جي مدد ڪيائين. (جنب گذاريم جن سين _ جي ايم سيد ص نمبر 256 )
تحريڪ ريشمي رومال ۾ به مولوي محمد صادق جو وڏو هٿ هو. ڪراچي مرڪز جا پا ڻ صدر هئا، انگريز ي سي آءِ ڊي وارا لکن ٿا ته ” مولوي صاحب جنوب ربانيه ۾ ڪرنل آهي. جنگ لڳڻ کان پوءِ هي ماڻهو روپوش ٿي، جهاد جي پروپيگنڊه ڪري رهيو آهي. عبدالله پير جهنڊي واري ۽ ٻين ڦريل سرهندي سنڌي پيرن سان هن جو تعلق آهي. 1915_16 واري قلات جي شورش ۾ هن جو هٿ آهي. ( تحريڪ شيخ الهند _ ص نمبر 456)
سيد صبغت الله شاهه ثاني رحه به وڏو عالم هو. کيس آزادي جو جذبو مورثي عطا ٿيل هو. سنڌ کي انگريز جي غلامي کان آزاد ڪرائڻ لاءِ سانگهڙ جي ڀرسان گڙنگ لڳ بنگلي کي پنهنجي نئين تحريڪ جو مرڪز بنايو. هن حرن جي هڪ جماعت تيار ڪري کين غازي جو لقب ڏيئي سپاهيانه زندگي جي تربيت ڏياري سندس هن جماعت ٺاهڻ جو مقصد ئي آزادي حاصل ڪرڻ هو. ان وقت کائنس ڪنهن فقير پڇيو ته قبلا انگريزن کي تڙي ڪڍڻ ۾ ڪيئن ڪامياب ٿيندا ته پاڻ چيائون ” انشاءَ الله توهان ۽ اسان مان جيڪي هوندا سي پاڻهي ئي ڏسندا.“ انهن مجاهدن جي سرگرمين کي نظر ۾ رکي انگريز سرڪار کين گرفتار ڪري ڦاهي ڏني جنهن ڪري سنڌ ۾ سول نافرماني جي تحريڪ شروع ٿي. (سه ماهي مهراڻ سنواح نمبر 1957ع ص نمبر 105 ).
مارشلا لڳي حرن قربانيون ڏنيون ۽ هنن پنهنجي ملڪ جي دشمن خلاف لڙڻ کي زندگي جو شيوو بنيايو ۽ برطانيه سرڪار کي مجبور ٿي ملڪ ڇڏڻو پيو. هن تحريڪ 1941ع کان 1944 تائين هلي جنهن ۾ ڪيترائي عظيم سنڌي سورهيه شهيد ٿي ويا پر سندن قربانين جو هي نتيجو هي نڪتو جو آخر انگريزن کي هتان وڃڻو پيو.
لاڙڪاڻي جو پير تراب علي شاهه به تحريڪ آزادي جو مشهور اڳواڻ آهي . سندس والد جو نالوعبدالله هو . پاڻ 2 نومبر 1857ع ۾ ڄائو. هو انگريزن جو سخت مخالف هو . سندس تدبر تقرير ۽ تحرير کان مولانا ابوالڪلام آزادس ۽ حڪيم اجمل خان ڏاڍا متاثر ٿيا. هن سنڌ ۾ خلافت تحريڪ کي ڪامياب بنائڻ لاءِ وڏو ڪم ڪيو جنهن ڪري وڌ ۾ وڌ تڪليفون سٺائين. لاڙڪاڻو ضلعو هن جي ڪري ئي
تحريڪ جو مرڪز بڻيل رهيو. هجرت تحريڪ لاءِ گهڻو ڪم ڪيائين. لاڙڪاڻي مان جيڪا پهرين ٽرين پشاور رواني ٿي پاڻ ان ۾ ويو، تحريڪ جو سمورو پنهنجن ڪلهن تي کنيائين. هو پنهنجي اصول جو ايڏو ته پڪو هو جو ڪنهن به انگريز آفيسر جي سلاميءَ تي نه ويو حالانڪ انهن ڏاڍي ڪوشش ڪئي.
حڪيم فتح محمد ولد ميان محي الدين صديقي هڪ علمي خاندان جو فرد هو. سيوهڻ ۾ 1882ع ۾ ڄائو 1906ع ۾ سنڌ مدرسي ۾ عربي ۽ فارسي جو استاد مقرر ٿيو. پينشن وٺڻ کان پوءِ ڪراچي ۾ مطب کولي سياست ۾ قومي تحريڪن ۾ حصو وٺڻ لڳو. دولت خاني تي قومي گڏجاڻيون ٿينديون هيون . وطن پرست ۽ قوم پرست خيالن جو هو. سندس رايو هو ته سياسي شعور کان سواءِ انسان بي جان بت وانگر آهي. هن سنڌي مسلمانن ۾ سياسي سجاڳي پيدا ڪرڻ لاءِ ” ڪمال ۽ زوال“ نالي ڪتاب لکيو. هن هڪ عيسائي پادري جي جواب ۾ ” فتح محمدي“ ڪتاب لکيو. مذهبي اخلاق ۽ ايماني جذبو سندس ڪردار جو اهم خصوصيون هيون. عملي طرح به سياسي سرگرمين ۾ حصو ورتائين. سن ۾ ٽئين خلافت ڪانفرنس جي صدارت ڪيائين. سنڌ محمدن ايسوسيئيشن جو سرگرم ڪارڪن ٿي رهيو. 1917ع ۾ سنڌ مسلم ليگ جي باني ميمبرن مان هو ۽ ڪيترو وقت ان جو خزانچي ٿي رهيو ” انجمن علماءِ سنڌ“ جو باني به هو. شيخ عبدالمجيد سنڌي جي قائم ڪيل ” سنڌ آزاد پارٽي“ جي ورڪنگ ڪاميٽي جو ميمبر ٿي رهيو. هن پارٽيءَ سنڌ کي بمبئي کان آزاد ڪرائڻ ۾ اهم حصو ورتو. سنڌ اتحاد پارٽي ۽ سنڌ مسلم پوليٽيڪل پارٽي ۾ نه ڪم ڪيائين. (ماهوار پيغام ڊسمبر 1982 ع، درمحمد پٺاڻ )
فيض الڪريم جي جواب ۾ هڪ ڪتاب لکي خلافت تحريڪ کي ڪامياب بنائڻ لاءِ ڪم ڪيائين. سندس ئي ڪوششن سان جميعت علماءِ سنڌ جو تاريخي اجلاس ٿيو. جنهن جي صدارت مولانا حيسن مدني رح ڪئي.
مولانا محمد سليمان ولد حاجي هارون 1854ع ۾ ڄائو عربي فارسي دينيات ۽ٻين علمن ۾ مهارت حاصل ڪيائين. تعليم پوري ڪري ڪراچي ۾ مدرسه مظهر العلوم ۾ مدرس ٿيو. اتي مولانا محمد صادق جي صحبت ۾ رهڻ ڪري سياسي ۽ مذهبي تحريڪن ۾ حصو وٺڻ شروع ڪيائين. مدرسي ۾ سنڌ ۽ هند جي چوٽي جي سياسي ليڊرن سان ملاقاتون ڪيائين . 1923 ع تائين ” خلافت هلچل“ جو مکيه ڪارڪن ٿي رهيو. جميعت العلماءِ هند جو بنيادي ميمبر هو . آزادي جي تحريڪ ۽ برطانوي راڄ کان نجات حاصل ڪرڻ لاءِ عوامي جلسن ۾ تقريرون ڪيائين ۽ اخبار ۾ ليک لکيائين.سندس ئي ڪوشش سان لاڙ ۾ هڪ ادبي انجمن قائم ٿي جنهن اتان جي عوام ۾ سياسي شعور ۽ انقلابي جذبو پيدا ڪيو. جنهن ڪري هو اڳتي هلي تحريڪ ۾حصو وٺڻ لڳا. (جبب گذاريم جن سين _ اول ص نمبر 222)
علامه قاضي سيد اسدالله ولد ميان الله بخش شاهه ٽکڙ جو رهاڪو هو. هو 30 نومبر 1819 ع ۾ ڄائو. عربي، فارسي ۽ سنڌي زبانن جو وڏو ڄاڻو هو. علم حديث جي سکيا لاءِ ديوبند ويو، جتي نهايت محنت ۽ جفاڪشي سان پڙهندو رهيو اتي شيخ الهند حضرت محمود الحسن ۽ مولانا حسين مدني جو مٿس وڏو اثر پيو. ان ڪري تحريڪ آزادي ۾ حصو وٺڻ شروع ڪيائين. جڏهن خلافت هلچل شروع ٿي تڏهن اتي نروار ٿيو. شيخ عبدالمجيد سنڌي، نور محمد وڪيل ۽ پير غلام مجدد سرهندي جهڙن سياسي ليڊرن سان سندس گهرا لاڳاپا هئا. جن سان گڏجي ساري سنڌ جو دورو ڪري عوام۾ سياسي سجاڳي پيدا ڪيائين. سندس تقرير اثرائتي ۽ دل پذير هوندي هئي. جڏهن هو انگريزن جي ظلمن جو ذڪر ان ڪندو هو تڏهن غصي کان منهن ڳاڙهو ٿي ويندو هو ۽ اهڙي ته پرجوش تقرير ڪندو هو جو ٻڌندڙ بروقت متاثر ٿي، آماده عمل ٿي ويندا هئا. جڏهن انگريز سرڪار خلافت تحريڪ کي ناڪام بنائڻ لاءِ مولوي فيض الڪريم کان هڪ ڪتاب ” تحقيق الخلافت“ لکرايو تڏهن شاهه صاحب ان جي جواب ۾ هڪ سياسي ڪتاب ” اثبات الخلافت الدوات العثمانيه“ لکي فيض الڪريم جي سازش کي ٻنجو ڏيئي ” خلافت تحريڪ“ کي تقويت پهچائي. ( لاڙ جي ادبي ثقافتي تاريخ _ ڊاڪٽر الانا ص نمبر70 3 )
سيد عبدالرحيم ولد محمد رحيم شاهه سجاول جو مشهور عالم ٿي گذريو آهي. جيڪو 18 مارچ 1978ع ۾ ڄائو. هن 1930 ع ۾ سجاول ۾ ذاتي خرچ سان هڪ عظيم درسگاهه ” دارالفيوض هاشميه “ جو بنياد رکيو ۽ ان جي انتظام لاءِ هڪ مشاورتي ڪاميٽي قائم ڪيائين.هڪ ٽرسٽ بورڊ ٺاهي 336 ايڪڙ زرعي زمين جايون ۽ دڪان ان جي حوالي ڪيائين جنهن جي پيدائش مان مدرسي جي پورائي ڪئي ويندي هئي. هن مدرسي اڳتي هلي سياست ۾ اهم ڪردار ادا ڪيو. شاهه صاحب سياست ۾ علمي حصو ورتو، مولانا محمد صادق ۽ حڪيم فتح محمد سيوهاڻي سان گڏجي خلافت هلچل ۾ ڪم ڪيائين . سرڪاري القاب ۽ اعزاز کي ٺڪرائي ڇڏيائين. جميعت العلما ءِ هند سان وابسته هجڻ ڪرڻ مولانا ابوالڪلام آزاد، مولانا مدني مفتي ڪفايت الله جهڙن چوٽي جي سياسي ليڊرن سان لاڳاپا رهيا. ريشمي رومال تحريڪ ۾ خاص حصو ورتائين ۽ شيخ عبدالرحيم سان گڏجي سياسي ليڊرن کي خطن پهچائڻ جو ڪم ڪيائين، سندس سرپرستي هيٺ شاهبندر سب ڊويزن جي عالمن هڪ جماعت ” دارالفتوي“ قائم ڪئي. جنهن عوام مان معاشرتي برائيون ۽ سماجي خاميون دور ڪري منجهن احساس بالاتري پيدا ڪري سياسي ساڃهه جو روح ڦوڪيو.
مولانا دين محمد وفائي پنهنجي ساري عمر علوم دينيه ۽ سنڌي ادب جي خدمت ۾ گذاري.هن جي ملڪي، وطني سياسي ۽ صحافتي زندگي قابل قدر آهي. هو عربي، فارسي، اردو ۽ سنڌي جو عالم اديب هو. هن پنهنجي آخري زندگي الاهي فلسفي جي سنڌ ۾ پرچار لاءِ وقف ڪئي. سياسي طرح هن جميعت العلماءِ هند، امن سڀا، خلافت تحريڪ ۽ مسلم جا دور ڏٺا. شڌي ۽ سنگهٽي تحريڪن جي پاڙ پٽڻ لاءِ وڏو ڪم ڪيائين. جميعت العلماءِ سنڌ جي ناظم ۽ سيڪريٽري جي حيثيت ۾ دهلي، آگري، لکنئو، امرتسر ۽ ديوبند جا سفر ڪري خلافت تحريڪ ۽ جميعت جي فڪري، نظري، علمي ۽ ديني جدوجهد کي هموار ڪيائين. ان دور ۾ هن تقرير ۽ تحرير رستي دل ۽ دماغ سان آزادي جي تحريڪن ۾ ڪم ڪيو .عيسائي مبلغن ۽ آرايه سماج وارن اسلامي اڪابرن ۽ اسلام جي مخالفت ۾تقريرون ڪري مسلمانن جي دل آزاري ڪئي. ان زماني۾ مولانا ساڻن علمي بحث ۽ مناظرا ڪري کين مات ڪري ڇڏيو خلافت تحريڪ کي ناڪام بنائڻ لاءِ حڪومت ” امن سڀا“ جو ڍونگ رچائي، ترڪي جي خلافت خلاف هڪ ڪتابچو لکرايو. مولانا وفائي رحه شيخ عبدالمجيد سنڌي سان گڏجي رسالي جي برخلاف تقريرون ڪيون ۽ حضرت امروٽي رح جي نظرداري هيٺ ان ڪتابچي جي رد ۾ ” اظهار الڪراست“
لکي 1920 ع ۾ لاڙڪاڻي جي خلافت تحريڪ ۾ ورهايو . جڏهن سنڌ جي بمبئي کان علحدگيءَ جي تحريڪ شروع ٿي تڏهن ان ۾ نه سرگرمي سان حصو ورتائين. مسجد منزل گاهه واري تحريڪ ۾ به مسلمانن سان گڏ رهيو ساڳئي وقت روزنامه الوحيد اخبار ۽ توحيد رسالا جاري ڪري تحريڪ آزادي کي منظم ڪيائين ۽ سنڌي عوام ۾ سياسي شعور، قومي سجاڳي ۽ ديني تڙپ پيداڪئي. جنهن جدوجهد آزادي کي هموار ڪيو. ( تذڪره وفائي _ مرتب علي نواز وفائي ص نمبر 155)
مولانا عبدالڪريم ولد عبدالله چشتي 1896ع ۾ شڪارپور ۾ ڄائو، 1917 ع ۾ علمي منزلون طئي ڪري سنڌ جو مشهور عالم ۽ حڪيم ٿيو. جڏهن امروٽ شريف ۾ سندس ملاقات حضرت امروٽي رحه سان ٿي تڏهن منجهنس انقلابي شعور پيدا ٿيو ۽ اڳتي هلي هو آزادي جي هلچل جو هڪ بيباڪ مجاهد بنيو. وهين صدي جي پهرئين اڌ ۾ هن بزرگ انهي تحريڪ ۾ حصو ورتو جنهن جو مقصد آزادي، شعائو اسلام جي حفاظت ۽ انساني اقتدار جي بحاليءَ هئي . سندس راءِ اثرائتي ۽ وزنائتي هئي. هو آزادي جي تحريڪ ۾ پيش پيش رهيو. 1917ع ۾ جڏهن هندستان ۾ آزادي جي پهرين لهر آئي ۽ ڊاڪٽر ايني بيسنت، انڊين هوم رول ليگ جو بنياد رکيو تڏهن مولانا ان ۾ داخل ٿيو. 1918ع ۾ ڪانگريس ۾ شامل ٿيو .ان زماني ۾ هن ” انجمن مجاهديان اسلام “ قائم ڪري مسلمانن ۾ دين جي ڄاڻ اڪابرين اسلام لاءِ محبت ۽ شرعي حڪمن جي تنظيم جو جذبو پيدا ڪيو . جنگ عظيم جي خاتمي کان پوءِ جڏهن خلافت ڪاميٽي جو ميمبر ٿيو ۽ هڪ مجاهد جي حيثيت ۾ انگريزي استبداد جي مخالفت ڪيائين. ان وقت شڌي ۽ سنگهٽي تحريڪن کي ختم ڪرڻ لاءِ تحرير ۽ تقرير کان ڪم ورتائين ۽ اهڙي طرح سنجوڳي شيخن ۾ صحيح اسلامي روح پيدا ڪيائين. قطع تعلقات واري هلچل ۾ ٽي دفعا جيل ۾ ويو. ٽي مهينا بنا پگهار ۽ اجوري جي ڪانگريس ۽ خلافت جو ڪم ڪيائين.آزادي جي تحريڪ کي منظم ڪرڻ لاءِ اجمير، ملتان، خانپور، لاهور،دهلي ۾ لکنو جو گشت ڪيائين . هو سنڌ خلافت ڪاميٽي جو صدر، جميعت العلماءِ سنڌ جو نائب ناظم ۽ آزاد قومي پارٽي جو به ناظم ٿي رهيو. پوئين دور ۾ ” تحريڪ تحافظ مساجد“ ۾ جوش سان ڪم ڪيائين . مطلب ته مولانا چشتي پنهنجي سموري حياتي سنڌ جي هر سياسي ۽ اسلامي تحريڪ ۾ مخلصانه ڪم ڪندي گذاري. (ماهوار پيغام – مارچ 1980ع – ص نمبر 72) هو اعلى پايي جو صحافي به هو ۽ هڪ ايڊيٽرجي حيثيت ۾ آزاد جي جدوجهد ۾ گهڻو ڪم ڪيائين . ان وقت سندس اخبارون عوام ۾ ڏاڍيون مقبول هونديون هيون. جنهن جا خاص ڪري ادارتي نوٽ، برصغير جي عوام جي سياسي امنگن جا آئيندار هئا.
مولانا محمد صالح عاجز مشهور اديب، عالم، محقق ۽ تاريخدان ٿي گذريو آهي. هو ڪيترن ئي اخبارن جو ايڊيٽر به رهيو . هو سنڌ جو زنده دل فرزند، محب وطن مجاهد ۽ جنگ آزادي جو سورمو هو. عاجز برصغير جي آزادي واري هلچل ۾ پاڻ خود شريڪ رهيو. ٻي مها ڀاري لڙائي ڇڙڻ کان پوءِ سنڌ ۾ هندستان جي بچاءُ وارن قانونن جو پهريون قيدي محمد صالح عاجز هو. تربپوره واري مشهور ڪانگريس جي گڏجاڻي ۾ محمد صالح عاجز هڪ سنڌي ڪائونسلر جي حيثيت ۾ شريڪ ٿيو ۽ سڀاش چندر بوس کي صدارت لاءِ ووٽ ڏنو هئائين. هو پنهنجي زندگي ۾ برصغير جي گهڻو ڪري سڀني چوٽي جي ليڊرن سان ملي چڪو هو . (ماهنامه پيغام_ مارچ، اپريل 1984ع عبدالواحد آريسر جو مضمون ). سندس آزادي جي تاريخ ۾ نالو هميشه زندهه رهندو.
مولانا نور محمد نظاماڻي سنڌ جو مشهور ديني عالم صحافي ۽ سياستدان ٿي گذريو آهي.جنهن علمي خواهه قلمي طرح آزادي جي تحريڪ ۾ اهم حصو ورتو . هو ٽنڊي سومري ضلع حيدرآباد ۾ 1982ع ۾ڄائو. سندس والد جو نالو محمد علي هو.هو فارسي، عربي ۽ سنڌي جو ماهر هو . ڪيترن ئي مدرسن ۾ ديني تعليم ڏيندو رهيو. هن جي قلم ۾ وڏي قوت هئي. نثر ۽ نظم ٻنهي تي کيس عبور حاصل هو. نور اسلام، مرغ فلڪ ۽ طيرا ابابيل اخبارن جو ايڊيٽر ٿي رهيو. ان دور ۾ شدي ۽ سنگهٽي تحريڪن اسلام مسلمانن ۽ سندن آزادي جي مخالفت ڪئي. ان جي مقابلي لاءِ ميدان ۾ آيو. حافظ خير محمد اوحدي سندس ان رول بابت لکي ٿو ” نور محمد نظاماڻي پنهنجون صلاحيتون اڪثر ڪري آريه سماج وارن هندن جي شرارت خلاف استعمال ڪيون ۽ هو ان ڪم کي جهاد سمجهندو هو. هن پنهنجي قلم کان تلوار جو ڪم ورتو ” مولانا خلافت تحريڪ ۾ ڀرپور حصو ورتو. منجهس تحرير سان گڏ تقرير جي صلاحيت به موجود هئي. تحريڪ خلافت دواران اهڙي شلعئه بيان تقرير ڪندو هو جو ماڻهو جلسي ۾ ئي برطانيه جي ڪارخانن جاٺهيل ڪپڙا لاهي انهن کي باهه لڳائي ڇڏيندا هئا. ان طرح هو انگريز سرڪارسان بائيڪاٽ۽ نفرت جو اظهار ۽ اعلان ڪندو رهندو هو. سندس ٽنهي اخبارن، تحريڪ آزادي کي زور وٺرايو هو. انهن اخبارن ۾ قومي مسئلن تي نهايت بي باڪي ۽ جرئت سان لکندو هو. (پرين جي پچار، محمد موسى ڀٽو ص نمبر 315 ) ۽ اهڙي طرح هو سنڌ جي مسلمانن ۾ سياسي شعور ۽ آزادي جي تڙپ پيدا ڪرڻ ۾ رڌل رهيو. اهو ئي سبب آهي جو ڪيترائي دفعا سندس اخبارون بند رهيون ۽ مٿس ڪيس هليا پر هو آزادي جي ميدان ۾ سڀ کان اڳرو رهيو ۽ مٿس ڪيس هليا پر هو آزادي جي ميدان ۾ سڀ اڳرو رهيو ۽ هر موڙ تي تڪليفن کي منهن ڏيندو رهيو . سچ پچ ته هو آزادي جي تحريڪ جو بي باڪ سپاهي هو.
مولوي الله بخش اٻوجهي کي اسان جي قومي تاريخ ۾ وڏي اهميت حاصل آهي. هو عربي فارسي، اردو ۽ سنڌي زبانن جو ماهر هو . سندس انهيءَ لياقت کي ڏسي کيس سنڌ مدرسه الاسلام ڪراچي ۾ 1889ع ۾ فارسي ز بان جو استاد مقرر ڪيو ويو. سنڌ ۾ سندس سياسي ڪردار الطاف حسين حالي کان گهٽ نه آهي. هو پهريون سنڌي شاعر آهي جنهن نغمه نوازري رستي سنڌ جي رهاڪن ۾ سياسي سجاڳي ۽ قومي شعور پيدا ڪيو . سندس شاهڪار ڪتاب ” مسدس اٻوجهو “ تحريڪ آزادي جو اهم دستاويز آهي. هن ڪتاب پڙهڻ کان پوءِ سنڌ جي رهاڪن غفلت، سستي ۽ خودفراموشيءَ ترڪ ڪري تحريڪ آزادي ۾ حصو ورتو. مولانا اٻوجهي نه صرف لفظي پر عملي طرح به آزادي لاءِ ڪوششون ورتيون.1884ع ۾ جڏهن مرحوم حسن علي آفندي سنڌ جي مسلمانن لاءِ تعليمي تحريڪ شروع ڪئي ۽ هڪ جماعت ” مجمع محمدي “ قائم ڪئي. تڏهن مولانا ان جو سيڪريٽري مقرر ٿيو. هن جماعت پنهنجي سر پاڻ مسلمانن جي تعليم لاءِ ٻن قسمن جا اسڪول کوليا . هڪ سنڌ مدرسته الاسلام ڪراچي ۽ ٻيو ملا مڪتب جيڪي پرائمري تعليم جا شروعاتي ادارا هئا. هن معاون ” مجمع محمدي “ نالي هڪ اخبار به جاري ڪئي. جنهن مسلمانن ۾ علمي شعور ۽ سياسي سوچ پيدا ڪئي.
حضرت مولانا حمادالله هاليجوي رحه اترسنڌ جو وڏو عالم، قطب ۽ ولي الله ٿي گذريو آهي. هو 1300 هه ۾ هاليجي شريف تعلقي پني عاقل ۾ ڄائو. روحاني ۽ سياسي طور حضرت امروٽي رحه جو پوئلڳ هو. مرشدن جو ساڻن ايڏو ته پيار هو جو فرمائيندا هئا ته ” مکڻ حمادالله کڻي ويو باقي ماڻهن لاءِ لسي ڇڏي ويو “ . مولانا امروٽي رحه جي اثر جي ڪري هو هر سياسي تحريڪ ۾ حصو وٺڻ لڳو آزادي جي جنگ ۾ هڪ سپاهي وانگر پوري طرح مسلح ٿي ڪري ميدان ۾ آيو. شڌي سنگهٽي تحريڪن جي مقابلي ڪرڻ لاءِ اٺن تي چڙهي پري تائين وڃي تبليغ ڪندا هئا ۽ ماڻهن سان سماجي براين کي ڪڍي کين توحيدي تعليم ڏيئي منجهن سياسي شعور ۽ ديني غيرت پيدا ڪندا هئا. جڏهن خلافت تحريڪ شروع ٿي تڏهن ان ۾ وڏي جذبي ۽ شد مد سان ڪم ڪيائين . هجرت تحريڪ ۾ عملي حصو ورتائين ۽ ان ڪامياب بنائڻ لاءِ ٻارن ٻچن سميت افغانستان ڏانهن روانا ٿيا. پر جڏهن اتان جي امير ۽انگريز ن جو پاڻ ۾ ٺاهه ٿي ويو تڏهن خانپور کان واپس موٽي آيا. سندن ڪوشش سان پني عاقل ۾ 1962ع ۾ هڪ عظيم الشان اجتماع ڪوٺايو ويو. جنهن ۾ مولانا حسين احمد مدني سان گڏ مولانا عبيدالله سنڌي ۽ مولانا حفظ الرحمان به شريڪ ٿيا. سندس سياسي مقام هن مان ظاهر آهي ته جڏهن 1936ع ۾ ڪل هند جميعت جو جلسو ٿيو تڏهن پاڻ ان جي صدارت ڪيائون جنهن ۾ هندستان جا چوٽي جا سياسي ليڊر شريڪ ٿيا. (ماهنامه شريعت _ سنواح نمبر _ ايڊيٽر مولوي عبدالوهاب چاچڙ )
مولوي محمد هاشم ولد الله بخش لغاري، ڳوٺ دادلغاري تعلقه ڏهرڪي ضلع گهوٽڪي جو بي باڪ حق گو ۽ مخلص مبلغ هو. سچ ۽ حق هر ماڻهو کي منهن تي چئي ڏيندو هو پوءِ ڇونه ڪو خان خانان جو پٽ هجي جڏهن دادلغاري ۾ مولانا سنڌي رحه ۽ هتان جي جامع مسجدن ۾ تقرير ڪئي تڏهن محمد هاشم نوجوان هو. مولانا سنڌي کيس مدرسه پير جهنڊي وٺي ويو. اتي ڪجهه تعليم حاصل ڪرڻ کان پوءِ ديوند ويو. جتي جي ماحول ۾ هن تي انقلابي رنگ چڙهيو ۽ هن آزادي جي مفهوم کي سمجهيو . سياسي طرح سندن واسطو ” جميعت العماءِ هند“ سان هو. پاڻ هر سياسي تحريڪ ۾ حصو ورتائين. خلافت تحريڪ جو نڊر سپاهي هو . سندس چوڻ هو ته پاڻ ڪجهه عرصو مهارنپور جيل ۾ به رهيا.
ديوبند مان تعليم پوري ڪرڻ کان پوءِ مولوي صاحب دادلغاري ۾ اچي مدرسو کوليو ۽ سياست ۾ به ڪم ڪندو رهيو. سندس تعلق حضرت امروٽي ۽ حضرت هاليجوي سان به رهيو. مجلس خلافت صوبه سنڌ جي سکر ضلع شاخ جو ڪافي وقت ميمبر ٿي رهيو. سندس ڪوشش سان ڳوٺ دادلغاري ۾ جميعت خلافت جي شاخ کلي ۽ پاڻ ان جو صدر ٿي رهيو. سندس ئي روز تي عوام تحريڪ خلافت ۾ ڀرپور حصو ورتو. سياسي تحريڪن ۾ حصي وٺڻ ڪري ئي هڪ سال جيل ۾ به رهيو. سندس دستور هندو هو ته پيادل وڃي عوام ۾ تبليغ ڪندو هو ۽ سماجي رسومات بدعت ۽ شرڪ کان سندن ذهنن کي صاف ڪري احساس ڪمتري ڪڍي منهجن احساس خودشناسي پاڻ سڃاڻڻ ۽ سياسي شعور پيدا ڪرڻ جي ڪوشش ڪندو هو. پوئين زماني ۾ ” تحريڪ ختم نبوت“ ۽ ايوبي آمريت کي ختم ڪرڻ واري هلچل ۾ وڏو حصو ورتائين . اسان جي ايراضي ۾ مولوي عبدالله لغاري کان پوءِ هي آزادي جي تحريڪ جو ٻيو بي باڪ مجاهد ۽ ليڊر هو.
مولانا يار محمد چاچڙ اوٻاوڙي تعلقي جي بنهه ننڍي ڳوٺ راڄنپور جو ويٺل هو. سندس والد جو نالو مولانا دين محمد هو. علم حديث جو مڃيل عالم هو. راڄنپور ۾ سندس عظيم ديني درسگاهه هئي. سندس شاگردن مان مولانا صالح محمد سوئي شريف وارو، مولانا امروٽي رحه، خليفو غلام محمد دين پوري، مولانا خدا بخش ڀٽو، پير فخرالدين شاهه گهوٽڪي وارو ۽ مولانا نورمحمد جهڙا عالم، سياستدان ۽ سماجي ورڪر آهن. حافظ محمد صديق ڀرچونڊي واري سان سندس گهرا ناتا هئا. سندس نس نس ۽ رڳ رڳ ۾ جهاد جو جذبو رچيل هو. عوام ۾ سندس بيحد مقبوليت هئي. پاڻ هر وقت پبلڪ ۾ آزادي جي احساس ڏيارڻ ۽ غلامي کان نجات حاصل ڪرڻ لاءِ تقريرون ڪندو هو. هن ئي پنهنجن شاگردن ۾ سياسي شعور ۽ آزادي جو ولولو پيدا ڪيو. حضرت امروٽي، مولانا محمد انڍڙ جهڙا آزادي جا عظيم اڳواڻ سندس ئي پيدا ڪيل هئا. انگريز سرڪار ڪيترائي دفعا پنهنجن ڇاڙتن جي معرفت کيس زهر ڏيڻ جي ناڪام ڪوشش ڪئي. (ماهنامه شريعت _ سنواح نمبر _ مولوي عبدالوهاب چاچڙ )
مولانا عبدالعزيز ٿريچاڻوي ولد مولوي حيات شيخ پنهنجي دور جو چڱو عالم هو. شروعاتي تعليم پنهنجي والد جي مدرسي ۾ پڙهڻ ويٺو . ان کان سواءِ امروٽ شريف جي ديني درسگاهه ۾ مولانا سنڌي وٽ شاهه ولي الله جو فلسفو پڙهيائين ۽ اتي قائم ڪيل اشاعت گهر ۾ ڪم ڪرڻ لڳو. مٿن مولانا سنڌي ۽ حضرت وٺڻ شروع ڪيائين . انگريزن جو سخت دشمن هو. شرڪ ۽ بدعت جو شديد مخالف هو. خلافت تحريڪ ۽ هجرت تحريڪ ۾ وڏو ڪردار ادا ڪيائين. تحريڪ تحفظ مساجد ۽ مسجد منزل گاهه هلچل ۾ به حصو ورتائين. ان ڪري ڪيترائي دفعا جيل ۾ به ويو. ان کان سواءِ مختلف سياسي جماعتن جو سرگرم ڪارڪن نه ٿي رهيو. مولانا امروٽي رح کان پوءِ سندس سياسي مسلڪ کي پاڻ گهڻي هٿي ڏنائين. (ماهنامه شريعت _ سنواح نمبر _ مولوي عبدالوهاب چاچڙ)
علامه ظهور الحسن درس اعلي مقرر، خطيب، بي لوث قومي رهنما ۽ سياسي ليڊر ٿي گذريو آهي. پاڻ 1905ع ۾ عبدالڪريم درس مهتم ” مدرسه درسيه “ جي گهر ۾ ڄاوا. هو انگريزي، اردو، عربي، فارسي، بلوچي، گجراتي، سرائڪي ۽ هندي زبانن جا وڏا ڄاڻو هئا.درس صاحب هڪ عالم دين سان گڏ تحريڪ آزادي جا بيباڪ سپاهي هئا. جنهن لاءِ هن سنڌ ۾ اهم ڪردار ادا ڪيو. قائداعظم کي کيس ” سنڌ جو بهادر يار جنگ“ چوندو هو . هن جوشيليون ۽ انقلابي تقريرون ڪري سنڌ ۾ آزادي جي پهرين لهر پيدا ڪئي . جنهن ڪري انگريز حڪومت سندس زمين ۽ ملڪيت ضبط ڪري ڇڏي. پر پاڻ مردانه وار سختين جو مقابلو ڪندا رهيا ۽ مسلم ليگ جو هر جلسو اٽينڊ ڪندا رهيا. برصغير جا وڏا سياسي ۽ سماجي ليڊر سندس احترام ڪندا هئا.
مولوي عبدالرزاق ولد حاجي ڪماالدين پيرزادو ڳوٺ فراش تعلقي سکر جو ويٺل هو . عربي، فارسي، اردو ۽ سنڌي جو وڏو عالم هو. پهريائين پاڻ سرڪاري ملازم هو پر پوءِ حضرت امروٽي رحه سان تعلق پيدا ٿيئڻ ڪري سندس آزادي پسند طبع ۽ جذبئه حريت کيس سرڪاري نوڪري ڇڏڻ تي مجبور ڪيو ۽ پوءِ هو فرنگي سامراج جي پاڙ پٽڻ لاءِ ڪوشش ڪرڻ لڳو . خلافت تحريڪ جو سرگرم ڪارڪن ٿي رهيو. جڏهن هجرت تحريڪ شروع ٿي ته پاڻ به سوين مسلمانن سان گڏجي هجرت ڪيائين. تحريڪ تحفظ مساجد ۾ به خاص ڪردار ادا ڪيائين. ” هو ڏوٿي هو ڏينهن“ جو مصنف سندس سياسي رول جو ذڪر هن طرح ڪيو آهي ” مولوي عبدالرزاق نهايت قابل، ڏاڍو سنجيده ۽ خوش خطي جو وڏو استاد هو، خلافتي هو، الوحيدي هو، ضلع اند ر جيڪي به تحريڪون اٿيون تن سڀني ۾ هن ڪم ڪيو. مولانا عبدالڪريم چشتي سان سندس گهرا لاڳاپا هئا ۽ ان سان ئي گڏجي هن ديني، سياسي ۽ سماجي تحريڪ ۾ بهرو ورتو. ( ماهنامه شريعت _ سنواح نمبر _ ايڊيٽر مولوي عبدالوهاب چاچڙ ص نمبر 163)
حافظ مولانا محمد هاشم قاسمي ڳوٺ ڦلپوٽو ضلع لاڙڪاڻي ۾ 1889ع ۾ ڄائو. مولانا امروٽي جو مريد هو. جنهن کيس انگريزن خلاف جهاد ڪرڻ جو حڪم ڪيو. ان ڪري مولوي صاحب پنهنجي مدرسي هلائڻ سان گڏ تحريڪ آزادي ۾ به سرگرمي سان حصو وٺڻ شروع ڪيو. ريشمي رومال تحريڪ ۽ هجرت تحريڪ ۾ وڏي جوش سان ڪم ڪيائين. هن چار نوجوان تيار ڪيا هئا. جيڪي سريلي آواز سان گڏ جوشيلن نغمن ذريعي عوام کي قطع تعلقات ۽ هجرت لاءِ اڀاريندا هئا. مولانا امروٽي رحه کين ڏاڍو پسند ڪندو هو ۽ کين ” بلبلان سنڌ“ جو لقب ڏنو هئائين. مولانا محمد هاشم انگريزن جي مخالفت ڪرڻ سبب 1921ع کان 1923ع تائين جيل ۾ به رهيو. آزاد ٿيئڻ کان پوءِ به تبليغ ۽ تدريس جي ذريعي آزادي جي راهه کي هموار ڪندو رهيو ۽ انگريزن خلاف عام راءِ کي همٿائيندو رهيو.
مولانا نور محمد ولد محمد نواز انڍڙ 1886ع ۾ هاليجي شريف ۾ پيدا ٿيو. ابتدائي تعليم سنڌ ۾ حاصل ڪري اعلى ديني تعليم لاءِ ديوبند ويو. اتان فارغ التحصيل ٿي گهوٽڪي جي مدرسي قاسم العلوم درس ڏيڻ لڳو. مٿس ديوبند جي تعليم ۽ مولانا امروٽي جي صحبت جو اثر هو، ان ڪري سياست ۾ دلچسپي وٺڻ لڳو. هن انگريزن خلاف سخت تقريرون ڪيون ۽ هجرت تحريڪ ۽ خلافت تحريڪ ۾ خاص حصو ورتائين. هجرت تحريڪ جي سلسلي ۾ گهر جو سمورو سامان وڪڻي هجرت ڪيائين. پر پشاور پهچڻ وقت خبر پيس ته پٺاڻن دغا ڪري انگريزن سان ٺاهه ڪيو آهي تڏهن واپس آيا. قطع تعلقات تحريڪ ۾ خاص ڪردار ادا ڪيائين. هڪ دفعي سکر جي ڪليڪٽر گبن صاحب کيس گهرائي چيو ته ” اسان ٻڌو آهي ته اوهان ماڻهن ۾ بغاوت پکيڙيو ٿا. “ مولوي صاحب نهايت بي باڪ ۽ جرئت سان کين جواب ڏنو ته ” اسان پنهنجو حق گهرون ٿا، بغاوت نٿا پکيڙيون. هي ملڪ اسان جو آهي نه توهان جو. اسان آزادي گهرون ٿا ڪو گناهه ڪونه ٿا ڪيون . (ماهوار شريعت _ سنواح نمبر 162)
مولوي عبدالخالق ڪنڊياري جو بلند پايه عالم ۽ صحافي ٿي گذريو آهي، هو نواب شاهه جي جامع مسجد جو پيش امام ۽ خطيب هو. هن چاهيو پئي مذهبي ۽ ديني علم سان گڏ سياسي بيداري ۽ صحيح نموني سياسي جاڳرتا پيدا ٿئي ۽ ساڳي وقت ان سان گڏ صحتمند اسلامي معاشرو قائم ٿئي. ان لاءِ هن وقت قلمي جهاد ڪيو. ڪيترائي ڪتاب ۽ سوين مضمون لکيائين. علمي طرح به آزادي جي تحريڪ ۾ حصو ورتائين. خلافت تحريڪ ۾ وڏو ڪم ڪيائين ۽ تقريرون ڪري انگريز سرڪار خلاف عوام کي اڀاريائين.
مولانا خير محمد نظاماڻي سنڌ جو مشهور عالم ۽ سياستدان ٿي گذريو آهي. هو 1908ع ۾ ڳوٺ لم ليار ضلع حيدرآباد ۾ حاجي محمد سليمان گهر ڄائو. هو چوٿين درجي ۾ هو جو خلافت تحريڪ ۾ حصو ورتائين. ان کان پوءِ انگريز سامراج جي پاڙ پٽڻ لاءِ خاڪسار تحريڪ ۾ شريڪ ٿيو ۽ ڪيترائي دفعا جيل ۾ ويو. هو مجسم جوش سراپا انقلاب هو. ملڪ جي آزادي سامراج جي پاڙ پٽڻ ۽ دين جي غلبي جي لاءِ سندس قربانيون ياد گار رهنديون. يوسف علي خان بلوچستان کيس ” سنڌ جو ابوالڪلام آزاد “ سڏيندو هو. پاڻ ڪيترن ئي اخبارن جو ايڊيٽر هو. جن مان طالب علم، بيداري، خادم الاسلام، ڪاروان، غازي، قرباني، مهراڻ ۽ الوحيد اچي وڃن ٿيون. جڏهن پاڪستان وجود ۾ آيو تڏهن هن قرآن جي آئين ۽ سنڌ جي حقوق لاءِ مسلسل ايڊيٽوريل لکيا ۽ تقريرون به ڪيائين.
مولانا عزيزالله سنڌ جو مشهور عالم دين ۽ بزرگ هو جيڪو مدرسه ولهيٽ جو مهتمم اعلى هو . هو جميعت العلماءِ اسلام ٿرپارڪر جو ناظم اعلى ٿي رهيو ۽ انهيءَ جماعت جي پليٽ فارم تان هن ڪيترن ئي تحريڪن ۾ ڀرپور حصو ورتو ۽ پنهنجي پر اثر تقريرن سان آزادي جي تحريڪ ۾ نئو ن روح ڦوڪيو. هن هڪ رسالو ” قرآني ولهيٽ “ جاري ڪيو جيڪو ديني تعليم لاءِ وقف هو. هن رسالي تحريڪ ختم نبوت ۾ به وڏو ڪردار ادا ڪيو.
حڪيم مولانا محمد صادق راڻيپوري سنڌ جو مشهور عالم ۽ اديب ٿي گذريو آهي. هو حڪمت جي فن ۾ يگانه روزگار شخص هو. طب کان سواءِ ادب ۽ صحافت ۾ به سندس خدمتون تاريخي حيثيت رکن ٿيون. سنڌ جي ” قاديانيت“ کي روڪڻ لاءِ هن جي رسالي صحفيه قادريه ڪم ڪيو.
مولوي محمد رمضان ولد الهڏنو خان لغاري، دادلغاري جا ويٺل هئا. پاڻ عالم دين مبلغ اسلام ۽ سٺا سياستدان هئا. وزيرآباد ( پنجاب) ۾ وڏو مدرسو هو. سندن دين جي اشاعت ۽ توسيع ۾ سندن وڏو هٿ هو. ” تحريڪ ختم نبوت“ ۾ اهم ڪردار ادا ڪيائون. پنجاب ۾ سندن ڪافي مريد آهن.
مطلب ته سنڌ جي عالمن هر دور ۾ وطن جي بقا، سالميت،آزادي ۽ خودمختياري لاءِ پاڻ ملهايو
آهي. جڏهن به ۽ جتي به وطن واسين ۽ خدا جي مخلوق سان ظلم، ناحق ۽ ڏاڍائي ڏٺائون ڊوڙي اچي ان کي دور ڪرڻ لاءِ ڪوشش ڪيائون. سندن سياسي ڪردار هميشه تعميري، صحتمند ۽ مثبتي رهيو آهي. باقي اهي عالم جيڪي ڌارين جا چمچا ٿيا شير شاهه جا شڪرا بڻجي گهر جا ڪڪڙ ماريائون. اڄ تاريخ ۾ انهن جو نالو عزت سان نه ٿو ورتو وڃي. هن وقت ضرورت هن ڳالهه جي آهي ته اسان انهن عالمن ۽ اڪابرين ملت جي سياسي ڪردار ۽ سندن مجاهدانه ڪارنامن تي وڌيڪ تحقيق ڪري نئين نسل کي سندن سونهري ڪار گذارين کان واقف ڪري، تاريخ کي نئين سر زندهه ڪيون. ڇاڪاڻ ته قومون اهي زندهه رهي سگهنديون آهن جيڪي پنهنجن سوڍن ۽ سورمن ليڊرن ۽ اڳواڻن جي ڪردار ۽ ڪارنامن کي سامهون رکي پاڻ به ان تي عمل ڪنديون آهن.

3. اهل سنڌ ديار عرب ۾

سنڌ سونهاري ۽ سرزمين عرب جا پاڻ ۾ مذهبي، تاريخي، تجارتي ۽ علمي ۽ تهذيبي ناتا رهيا آهن. جيڪي تمام پراڻا آهن. تاريخي دور کان به گهڻو اڳ جڏهن حضرت آدم عه کي جنت مان ڪڍيو ويو تڏهن کيس سنڌ سرزمين تي لاٿو ويو ۽ ڏاڏي حوا کي عرب ملڪ ۾ آخر ۾ ٻنهي جي پاڻ ۾ ملاقات جده ۾ ٿي گويا عرب سنڌ جي انسانن جي وچ ۾ اها سڀ کان پهرين ملاقات هئي جنهن اڳتي هلي انسان جي تمدني تاريخ ۾ اهم ڪردار ادا ڪيو. مولانا عبدالڪلام آزاد لکي ٿو ته حضرت آدم عه جڏهن جنت مان تڙجي نڪتو هن پاڻ سان هجر اسود به وٽ آندو هو ۽ اهو ئي پٿر پوءِ لنڪا ۽ هندستان جي علائقن مان ٿيندو مسلمانن جي تقدس خانه ڪعبه ۾ نصب ٿيو. (آب ڪوثر، ڊاڪٽر اڪرم ص نمبر 19) ۽ هن پٿر کي مذهب ۾ بنيادي حيثيت حاصل آهي. سنڌ ۾ عرب جي ماڻهن جي پاڻ ۾ پراڻي زماني ۾ مذهبي مطابقت نه رهي آهي. عربن جا ٽي نت منات، عزى ۽ لات هئا. منات معنى آهي تقدير يا قسمت جنهن کي هندو ماڻهو عام طرح ” وڌاتا“ يعني ڀاڳ يا نصيب جي ديوي سڏيندا آهن. عزى معنى اعلى يا مٿاهون جيڪو هندن وٽ زهره يا شڪر ديوتا آهي ۽ لات سج جي ديوي آهي. هي ديوتائن جو فلسفو عرب ۾ سنڌ مان آرين جي معرفت پهتو، جنهن وقت انهن جو ن بيٺڪون ميڊيا کان ميسوپوٽيما تائين هيون. اهو ئي سبب آهي ته جڏهن مڪي ۾ ڪعبته الله جو وجود پيو تڏهن سنڌ جا ماڻهو سڀ کان وڌيڪ ان جو طواف ڪرڻ لڳا. مخدوم امير احمد جو چوڻ آهي ته ” اسلام کان اڳ سنڌ جا باشندا ڪعبي پاڪ جي زيارت لاءِ ويندا هئا ۽ اتي جي بتن جي پوجا ڪندا هئا. “ ( قديم سنڌ _ ڀيرومل _ ص نمبر 19)
تجارتي لحاظ کان سنڌين جو عرب سان تمام گهاٽو تعلق هو. سيد سليمان ندوي لکي ٿو ” عرب واپاري هزارين ورهيه اڳ هندستان جي ڪناري تائين ايندا هئا ۽ هتان جي واپار ۽ پيداوار کي مصر ۽ شام ذريعي يورپ تائين پهچائيندا هئا ۽ اتان جي سامان کي هندستان جي ڀر وارن ٻيٽن، چين ۽ جاپان تائين نيندا هئا. (ماهوار پيغام _ مئي جون 1980 ع ) مولانا ابوالجلال ندوي جو رايو آهي ته قديم زماني ۾ سنڌ جا عرب دنيا سان گهاٽا لاڳاپا هئا ۽ سنڌ ۾ ڪيتريون عرب قومون اچي آباد ٿيون“. (عرب و هند ڪي تعلقات _ ص نمبر 5) نه صرف عربستان جا تاجر هت آيا پر پهرين سنڌي واپاري عربستان ويا جن اتان جي ماڻهن کي سنڌ جي زرخيزي مان واقف ڪيو ۽ اهڙي طرح هنن ٻنهي قومن جا پاڻ ۾ ناتا پختا ٿيا. جيڪي سنڌي ذاتيون هتان لڏي عربستان وڃي رهيون، تن مان زط، ميد،،سيابچ، احاصره، اساوره، بياسره ۽ تڪاڪره (ٺڪر) مشهور آهن. سنڌ جون هي قديم ذاتيون جيڪي سنڌي قوم سان واسطو رکندڙ هيون ساري عرب مثلن عمان، مسقط، قطيف، بحرين، قطر، ڪويت ۽ بصري کان سواءِ عرب جي ريگستاني علائقن نجد ۽ وچ ۾ عرب جي مڪي ۽ مديني ۾ گهڻائي ۾ رهڻ لڳيون. (ماهنامه ماهه نو _ ڪراچي ) ان ڏينهن ۾ اسلام کان اڳ جو جيڪو دور هيو عربستان ۾ سنڌين جي ايتري ته گهڻائي هئي ۽سندن واپاري مرڪزن ۾ ايڏو ته گهڻو تعداد رهندو هو جو ڊاڪٽر اوليئري لکي ٿو ته ” قديم عيسائي مذهبي ڪتابن ۾ عربن کي هندستاني (سنڌي) چيو ويو آهي. سنڌي تاجرن عربستان جي وڏن وڏن تجارتي ميلن ۾ به شريڪ ٿيندا هئا. ابو زيد لکي ٿو ته ” سنڌي واپاري سيراف ۾ ايندا آهن ته ڪو عرب تاجر،سندن دعوت ڪندو آهي ته هو ڪڏهن هڪ ته ڪڏهن سئو کان به وڌيڪ هوندا آهن،“ عرب ناکڻي بزرگ بن شهريار سنڌي تاجرن کي ” بانا نيهه “لکيو آهي ته اهي عراق، بحرين، سوڍان، ۽ مصر ۾ آهن ۽ عربي تمام سٺي ڳالهائيندا آهن ۽ اتي سندن تجارت آهي تجارت کان سواءِ زندگي جي هر شعبي ۾ سنڌين عربستان ۾ جوهر ڏيکاريا. زط ۽ ميد جنگجو ۽ فوجي فن جا ماهر هئا. ايران جي فوج ۾ به هو شامل هئا. بصري جي ڀرسان بطلاع جي ماٿري ۾ هنن جو وڏو تعداد رهندو هو. جتي هو رزاعت به ڪندا هئا. پوءِ لڏي هو انطاڪيه ويا.هنن جي ڪوششن سان عراق ۽ شام ۾ سنڌي مينهون پهتيون. هڪ ڀيري ڏکڻ عرب ۾ ايران جي لشڪر کي شڪست ملي ۽ يمن تي حبشين قبضو ڪيو. جڏهن ان جو اطلاع ايران جي شهنشاهه ڪسرى کي مليو تڏهن هن چيو ” يمن تي ڪهڙن ڌارين ماڻهن قبضو ڪيو آهي. سنڌين يا حبشين“. (سيرت ابن هشام ص 11 محمد اسماعيل پاڻيپتي )
جڏهن پاڻ سڳورن ﷺ اسلام جو پيغام آندو ۽ تبليغ شروع ڪئي، تڏهن سنڌ جي هنن سوڍن پاڻ سڳورن ﷺ جو ساٿ ڏنو ۽ ساڻن گڏ رهيا. هڪ حديث ” نرمذي ابواب الامثال “ ۾ آهي ته ” عبدالله ابن مسعود رضه هڪ اصحابي حضور ﷺ سان گڏ هڪ ماڻهو کي ڏٺو جنهن جي شڪل ۽ شبيهه لاءِ ان چيو ته ان جو مهانڊو جاٽ يا زط وانگر هو“. (عرب اور هند ڪي تعلقات _ سيد سليمان ندوي ) هن مان صاف ظاهر آهي ته عرب ۾ رهندڙ سنڌين بروقت اسلام قبول ڪيو هو. ابن حجر عصقلاني الاصابه لکي ٿو ته ” حضرت پير زطن سنڌي جنهن حضور ﷺ جي دور ۾ اسلام قبول ڪيو. (مهانمه اظهار _ جولاءِ 1982ع) هن ئي زماني ۾ يمن جي ايراني حاڪم باذان اسلام قبول ڪيو. هن حاڪم جي سرڪردگي ۾ سنڌي ذات اساوره به يمن ۾ رهندڙ هئي ان ڪري هي سڀ سنڌي ماڻهو مسلمان ٿي ويا ۽ جڏهن باذان وفات ڪئي تڏهن هو پاڻ سڳورن جي انتظام هيٺ زير ناف بن بدر جي حوالي ڪياويا. حضورﷺ سنڌي ماڻهن کي چڱي نموني سڃاڻيندا هئا. هڪ ڀيري پاڻ سڳورن کان صحابه ڪرام پڇيو ته ” يا رسول الله اوهان موسى کي ڏٺو ” پاڻ فرمايائون ته موسى اهڙو آهي جهڙو سنڌي ماڻهو“ هڪ ٻي تاريخي روايت ۾ اچي ٿو ته ” جڏهن بخران جا ڪجهه عيسائي پاڻ سڳورن سان ملڻ آيا ۽ مسجد نبوي جي در تي اچي گڏ ٿيا تڏهن پاڻ ڪريمﷺ کيس ڏسي صحابه کان پڇا ڪئي ته هي ڪير آهن ۽ ائين چوندي هي لفظ چيائون ته ڄڻ سنڌي ماڻهو پيا لڳن. “ (سه ماهي مهراڻ گرامي نمبر ) سنه 6هه ۾ پاڻ سڳورن 5 اصحابن کي سنڌ ڏانهن دعوت اسلام لاءِ موڪليو . جن مان 3 هت اسلام جي اشاعت لاءِ ترسي پيا ۽ ٻه ڪجهه سنڌي ماڻهن سان واپس مديني ويا. حضرت علي رضه فرمايو ته هڪ ڏينهن پاڻ سڳورن وٽ ٻه وفد آيا، هڪ سنڌ مان ۽ ٻيو آفريڪا مان جن رضا خوشي سان اسلام ۽ فرمانبرداري کي قبول ڪيو ۽ پاڻ سڳورن جي اقوال مبارڪ کي ٻڌو.“ (ماهوار شريعت _ مولانا قاسمي جو مضمون ) هن مان صاف ظاهر آهي ته سنڌي حضور ﷺ جي دور کان اڳ عرب ۾ پهچي چڪا هئا ۽ مسلمان به ٿيا. اهي سنڌي پنهنجي فن ۾ مثالي حيثيت رکندا هئا. مسلمان به ٿيا. حضور ﷺ جن جي حرم پاڪ جو علاج به سنڌي طبيب ڪيو. امام بخاري جي حوالي سان ڊاڪٽر عبدالمجيد سنڌي لکي ٿو ته ” هڪ دفعي حضرت بي بي عائشه رضه بيمار ٿي پئي ته سندس ڀائيٽن هڪ زط سنڌي طبيب کي علاج لاءِ گهرايو. (سه ماهي مهراڻ _ 2 _ 1980) عربستان ۾ رهندڙ سنڌي سپاهين اسلامي لشڪر ۾ شامل ٿي وڏا جوهر ڏيکاريا. پهريائين سنڌي سوڍا عربن جي جهازن جي نگراني ڪندا هئا ۽ سامونڊي قزاقن جو مقابلو ڪري عرب جي جهازن کي محفوظ ڪنارن تائين پهچائيندا هئا.بلازري لکي ٿو ته ۾ ” حضرت علي رضه جڏهن بصره فتح ڪيو تڏهن سندس خدمت ۾ ستر سنڌي سوڍا حاضر ٿيا ۽ چيائون” ته توهان حق تي آهيو اسان جي مدد اوهان کي آهي نصرت هميشه حق جي ٿيندي آهي. “ (سه ماهي مهراڻ _ گرامي نمبر )جنگ جمل ۽ جنگ صفين ۾هو ته حضرت علي رضه جا ٻانهن ٻيلي ٿي رهيا. يوم مسعود ۽ يوم ربذه ۾ به سنڌين خاص حصو ورتو ۽ بهادري ۽ روايتي مثال قائم ڪيائون. حضرت علي رضه کانئن ڏاڍو خوش ٿيو ۽ بصري جو خزانو سندن حوالي ڪيائين. اموي دور ۾ امير معاويه ۽ وليد بن عبدالمالڪ رومين جي مقابلي ڪرڻ لاءِ سنڌي جتن جي ڪجهه قبيلن کي شام جي ڪناري تي آباد ڪيو. ڪربلا جي ميدان ۾ امام حسين عه جي ستر ڄڻن ۾ ڪجهه سنڌي سپاهي به هئا. (سه ماهي مهراڻ _ گرامي نمبر) مختيار ثقفي جڏهن انتقام حسين رضه لاءِ لشڪر گڏ ڪيو ۽ شامي فوج سان وڙهڻ لاءِ ابراهيم الشتر کي ويهه فوج ڏيئي روانو ڪيو. تڏهن ان ۾ سمورا ڪوفي ۾ رهندڙ سنڌي سپاهي هئا، جن کي مورخن ” حمراءَ“ لکيو آهي ڇاڪاڻ ته هو گيڙو ڪپڙا پائيندا هئا. (عرب اور هند ڪي تعلقات _ قاضي الهرمبارڪپوري ) عبدالرحمان بن اشعت جڏهن بنو امسيه ۽ حجاج بن يوسف جي ڏاڍ ۽ ظلم خلاف هڪ فوجي جماعت ٺاهي ميدان ۾ آيو. تڏهن بصره ۾ رهندڙ سنڌي فوجي به هن سان شامل ٿي ويا ۽ ” حجاجي آمريت“ جي پاڙ پٽيائون. پر پوءِ هو حجاج جي عتاب هيٺ آيا. جنهن سندن گهر ڊهرائي کين جلاوطن ڪري ڇڏيو. ابن زبير رضه جي زماني ۾ ربدهه جي جنگ ۾ هڪ سنڌي جماعت شريڪ ٿي گهڻن ئي ماڻهن کي پنهنجن تيرن سان هلاڪ ڪيائين. ڇو ته سندن ڪو به شانو خطا ڪونه ٿي ٿيو. اهي سنڌي زط هئا. جيڪي بصره ۾ آباد هئا. عباسين جي دور ۾ سنڌي تمام گهڻي تعداد ۾ عربي لشڪر ۾ والنٽيئر فوج جي حيثيت ۾ اجين، ڀڙوچ ۽ ٿٻيٽ تائين جنگين ۾ حصو ورتو. بغداد سترهن هز ار هو، سامونڊي ٻيڙن رستي عراق تي حملو ڪيو. ان کان پوءِ هو سيلشيا ۾ آباد ٿيا. جتان پوءِ ٿريش ۾ وڃي رهيا ( سنڌين جي فوجي مهارت _ دادا سنڌي ) هڪ شاعر هنن سنڌي سپاهين جي بهادري کي ساراهيندي چئي ٿو ” رڃي هاٿي جو ڪنهن هند سيابچ سان مقابلو ٿي وڃي ته سيابچ ۽ ان جي ڳچي ۽ هڏيون ڀڃي وجهندو. ” سنڌي نه فقط فوج ۾ پر تعليم، طب، موسيقي، حساب نجوم ۾ تمام گهڻي ترقي ڪري چڪا آهن.طب ۾ به هو ٻين کان گهڻو اڳتي آهن. خاص ڪري خطرناڪ بيمارين دفع ڪرڻ لاءِ وٽن بهترين علاج موجود آهن. هنن وٽ تصوير ڪشي ۽ بت گري جا هنر آهن. هنن جي موسيقي تمام دلچسپ آهي. هنن جا مخصوصه آداب ۽ اطوار آهن . هنن وٽ اهڙي قسم جو رسم الخط آهي جيڪو زبان جي سڀني حرفن جو جامع سڏجي ٿو. فلسفي توڙي ادب تي به هنن کي عبور حاصل آهي. هنن جا رايا پسند پيل ۽ سندن خصلتون تعريف لائق آهن. هڪ خصلت اها اٿن ته هنن وٽ جيڪا امانت رکي ٿي وڃي سا سلامت رهي ٿي. هن مان صاف ظاهر آهي ته سنڌي عرب دنيا ۾ پنهنجي عظمت هر فن ۾ مڃرائي چڪا هئا. هت اهڙن سنڌي عالمن، شاعرن، موسيقار ۽ طبيبن جو ذڪر ڪجي ٿو جن عرب ۾ پنهنجي حيثيت آهر خدمت ڪري سنڌ جي نالي کي روشن ڪيو.

(1). حضرت پير زطن ؛ حضرت پير زطن سنڌي نسل جاٽ مان هو، جيڪو يمن ۾ رهندو هو. هو پنهنجي وقت جو ماهر طبيب هو .شيخ حسن ڪتاب السوانح لکي ٿو ته ” پير زطن، شاهان ايران جي زماني جو هڪ پوڙهو هو. هو ڀنگ سان علاج ڪرڻ ۾ مشهور هو. جنهن کي انهيءَ طرف سڀ کان پهرين هن رواج ۾ آندو ۽ يمن ۾ سندس مشهوري ان ڪري ٿي هن اسلام جو دور ڏٺو ۽ ان کي قبول ڪيو ” قاضي اطهر مبارڪپوي لکي ٿو ته ” حضرت پير زطن سنڌي رضه پهريان خوشنصيب هندستاني آهن جن پاڻ سڳورن جو زمانو يا گهٽ گهٽ پاڻ سڳورن جي دور جي ويجهو رهيا. هو قربت زماني سان گڏ قربت مڪاني ۾ به پهريان هندستاني آهن.“

(2). ابو معشر سنڌي ؛ ابو مشعر نجيح بن عبدالرحمان ٻي صدي هه جي مشهور هڪ حديث جي راوين مان آهي هن جو پيءُ هڪ هو جيڪو سنڌ جي فتح کان جلد پوءِ سنڌ خير آباد چئي يمن ويو. جتي وڃي سڪونت اختيار ڪيائين . ابو معشر اتي ئي ڄائو ۽ نپنيو، يمامه ۽ بحرين جي لڙائين ۾ گرفتار ٿي مديني آيو، جتي کيس ام موسى بنت منصور خريد ڪيو بنو هاشم جي ميراث ۾ نه آيو، پوءِ هو نيم آزاد ٿيو ۽ بنو محزوم جو شرطي آزاد ٻيو، جنهن کان پوءِ مقرر رقم ادا ڪري آزاد بڻيو جنهن کان پوءِ علم حاصل ڪري وڏي درجي تي رهيو. هن کي سنڌي هجڻ تي فخر هو جيئن ته ” ابونعيم چيو ته مان ابي معشر کان ٻڌو ته هو چوندو هو ته منهنجي پيءُ سنڌي هو“
ابو معشر سنڌي، علم حديث، مغازي ۽ فقه ۾ خاص درڪ رکندو هو. جامع ترمزي ۾ سندس روايتون موجود آهن. سندس علمي مقام بابت امام احمد بن حنبل فرمائي ٿو ته ” هو فن مغازي ۾ بصيرت رکندو هو، سچو هو پر استاد ياد رکي نه سگهندو هو“. خليل جو چوڻ آهي ته ” ابومعشر کي علم دين ۽ تاريخ ۾ هڪجهڙو مرتبو حاصل هو“. هن جي تصنيف ڪتاب المغازي مشهور آهي.“ ابو معشر 170هه ۾ وفات ڪئي ۽ سندس جنازي نماز خليفي هارون الرشيد پڙهائي.

(3) امام ابو حنيفه ؛ امام اعظم ابو حنيفه نعمان بن ثابت، شام ۽ عراق ۾ ڄائو پر سندن بزرگ اصل سنڌي هئا. سيد سليمان ندوي لکي ٿو ته امام اعظم سنڌي نسل جو آهي، هو زط قبيلي مان هو، ڪن لکيو آهي ته سندن والده سنڌياڻي هئي. هن جو زمانو 80هه کان 150 هه آهي . امام ابو حنيفه اسلام جو پهريون قانون ساز ۽ فقيه، مجتهد ۽ صائب راءِ امام آهي. جنهن جي اجتهاد تي اسلامي دنيا کي فخر حاصل آهي. سندس علم ۽ جلالت متعلق امام شافعي فرمايو آهي ته ” ماڻهو فقهه ۽ ابو حنيفه “ جو عيال آهن. هي اسان لاءِ فخر جي ڳالهه آهي جو سنڌ جو فرزند دنياءِ اسلام ۾ امام اعظم بڻيو.

(4) ابو عبدالمالڪ؛ مشهور محدث ابو معشر سنڌي جو لائق پٽ هو جيڪو بغداد ۾ رهندو هو. هو پنهنجي زماني جي زبردست عالمن مان هو. حديث جي علم ۾ وڏي مرتبي جو مالڪ هو. پنهنجي والد جي ڪتاب ” المغازي“ جو راوي هو. خليفو مهدي سندس وڏي عزت ڪندو هو. سندس شاگردن ۾ سندس پٽ دائود ۽ حسن کانسواءِ ابو حاتم محمد بن ادريس رازي، محمد بن لبيهه جوهري ۽ ابو يحى موصلي آهن. جيڪي کائنس ۽ حديث جي روايت ڪن ٿا. هن 244 هه ۾ وفات ڪئي.

(5) امام اوزاعي؛ شيخ الاسلام عبدالرحمان بن عمرو امام اوزاعي 88هه ۾ ڄائو ۽ 156هه ۾ وفات ڪيائين. هو اصل سنڌ جي ان خاندان مان هو جيڪو قيد ٿي عرب ملڪن ڏانهن ويو هو ” امام اوزاعي وڏو عالم ۽ فاضل هو . هو انهن آئمه اسلام مان آهي جيڪي فقهه جي هڪ مذهب جا باني آهن. ابو مهدي چوي ٿو ” حديث جا چار امام آهن، اوزاعي، مالڪ، ثوري ۽ حماد، شام ۾ سنت جي سمجهڻ وارو، اوزاعي کان وڌيڪ ٻيو ڪوبه ڪونه هو . ” شام ۽ اندلس ۾ هن جو تعداد تمام گهڻو هو . امام اوزاعي جي ساري زندگي علم ۽ دين جي خدمت ۾ گذري . دنوي جاءِ جلال کان کيس نفرت هئي. قضا جو عهدو کيس آڇيو ويو پر انڪار ڪيائين . سندس تصنيفات ۾ ڪتاب السنن، ڪتاب المسائل ۽ ڪتاب التفسير مشهور آهن. ڪجهه ڪتاب حديث تي به لکيائين.

( 6)حافظ ابو محمد ؛ ابو محمد خلف بن سالم سنڌي حديث جي مشهور حافظن مان هو. بغداد جي ” محلي محزم ۾ رهندو هو ان ڪري کيس محزومي سڏن ٿا. هو اصل سنڌي هو ۽ آل مهلب جو غلام رهندو آيو. زهبي جو بيان آهي ته ” ابو محمد سنڌي مهالي آل مهلب بغداد جي وڏن حديث جي حافظن مان هو ۽ سنڌي هو هو مختلف علمن ۾ وڏي مهارت رکندو هو. سندس حديث جون روايتون امام نسائي پنهنجي ڪتاب سنن سناني ۾ درج ڪيون آهن. جنهن مان هن جي عظمت نمايان آهي.

(7) ابو نصر سنڌي؛ ابو نصر بن عبدالله سنڌي آل حڪم جو غلام هو جن پوءِ کيس آزاد ڪري ڇڏيو . هن مختلف علمن ۾ فقه، ڪلام وغيره ۾ مهارت ڪئي. فقه جي تحصيل ابو علي ثقفي کان ڪيائين ۽ حديث جي روايت حسد بن صفيان کان ڪيائين. کيس عرب ۾ فقيه ۾ متڪلم سڏيو ويندو هو. وٽس هر وقت شاگردن جو ميڙ رهندو هو. هن تابعين کان حديث جي روايت جي سعادت حاصل ڪئي ۽ پاڻ ٻي صدي هه ۾ ٿي گذريو آهي.

(8) ابو عبدالله ؛ ابو عبدالله محمد بن رجاءُ سنڌي اسفرائن ۾ رهندو هو. بغداد ۾ حديث جي روايت ڪيائين. سندس پيءُ ۽ پٽ سڀئي علم جو گهر هئا. هن جو پٽ ابوبڪر محمد حديث جو حافظ هو ۽ صحيح مسلم جي نموني تي هڪ اهم ڪتاب ” مستخرج علي صحيح مسلم “ لکيائين .

(9) ابو عبدالله محمد ؛ ابو عبدالله محمد بن عبدالله محمد بن عبدالله زاهد اصل ديبل جو رهاڪو هو ۽ شام ۾ رهي علم ۽ عرفان جي پالوٽ ڪندو رهيو. هي صوفي بزرگ هڪ پاسي وڏو اهل الله هو ته ٻئي پاسي قرآن حڪيم جو قاري به هو. علامه ابن جوزي لکيو آهي ته ابو عبدالله، جعفر بن سقريط کان قرات ورتي ۽ حروف جي عبدالرزاق بن حسن ۽ مڪن بن بڪرويه کان روايت ڪئي .
(10) احمد بن محمد؛ هي درويش ۽ زاهد ديبل جو هو جنهن جي سڪونت مصر ۾ ٿي هو هڪ وڏو فقيه هو علم جي کيس عمدي ڄاڻ هئي . امام شافي جي مذهب جو فقيه ٿيو. سندس زهد جو عالم هي جو مصر ۾ ڪنهن کان به پاڻي نه گهريائين . احوال ۽ مڪاشفي وارن صالح انسانن مان هو.

(11) ابو ضلع سنڌي ؛ سنڌ جو هي قابل فخر فرزند غلام ٿي عرب پهتو، عربي جو تمام وڏو شاعر آهي. سندس سٺ صفحن جو هڪ ڪتاب لکيل آهي. هو جڏهن عرب پهتو تڏهن ڏٺائين ته اتان جا رهاڪو سندس وطن جي گلا ڪري رهيا آهن. مادر وطن جي هن غيور شاعر اهو نه سٺو ۽ ديس جي ساراهه ۾ هڪ طويل قصيدو لکيائين. جناب مولائي شيدائي لکي ٿو ته ” هن شاعر پهريون وطني ترانو جوڙيو، جنهن مان سنڌ جي فضيلت جي خبر پئجي سگهي ٿي. “

(12) ابو عطا سنڌي ؛ هن جواصل نالو افلح بن يسار هو، جيڪو بندو اسد جي غلامن ۾ عراق پهتو، جتي بنو اميه وٽ غلام ٿي رهيو. بعد ۾ کيس آزاد ڪيو ويو . ابو عطا بنو اميه جي خليفن وٽ رهيو ۽ انهن جا جنگي ڪارناما بيان ڪندو رهيو. نصر بن يسار هن جو وڏو قدردان هو، جنهن هڪ دفعي کيس ڏهه هزار دينار ٻئي دفعي 74 هزار دينار ۽ ٽئين دفعي خوبصورت ٻانهي ڏني.

(13)ابو اسحاق؛ ابراهيم ابو اسحاق بن نصر، سلامه شهر جو قاضي هو، هو بنيادي طرح سنڌي هو جنهن جا وڏا سنڌ مان عباسين جي دور ۾ بغداد پهتا. هن بغداد جي نظاميه ڪاليج ۾ تعليم ورتي ۽ ان کان پوءِ سرڪاري طرح سلامه جو قاضي مقرر ٿيو. هو هڪ اعلى پايي جو شاعر به هو.

(14) سنڌي بن شاهڪ ؛ سنڌي بن شاهڪ خليفي منصور جو آزاد ڪيل غلام هو. مهدي ۽ هادي جي زماني ۾ وزير مواصلات رهيو. ان کان ٻيا به ڪيترائي عهدا سرانجام ڏنائين، جاحظ جو بيان آهي ته ” هي شام ۾ جڏهن هڪ اهم عهدي تي مامور رهيو، تڏهن سندس سياست اها هوندي هئي ته يمن وارن توڙي عدن وارن، قيسين ۽ترارين سان بلڪل هڪ جهڙو سلوڪ ڪندو هو“.

(15) ڪٿام سنڌي ؛ هي نائين صديءَ جو هڪ مشهور عالم ۽ شاعر ٿي گذريو آهي. سندس والد جو نالو شاهڪ سنڌي هو . هن جو هڪ ڪتاب ٻه سئو صفحن جو نظم ۽ ٻيو ڪتاب نثر ۾ ملي ٿو.

( 16) منصور سنڌي؛ هو خوصويه نالي هڪ عرب جو غلام هو. جيڪو سنڌ مان ٿي ويو. هو عربيءَ جو سٺو شاعر به هو. هن ادب ۾ هڪ تصنيف يادگار ڇڏي آهي.

(17) ابراهيم بن السنڌي بن شاهڪ؛ هو سنڌي بن شاهڪ جو پٽ هو ۽ دولت عباسيه ۾ ملازم هو . هو زبردست خطيب ۽ انساب جو ماهر هو. هو هڪ اعلى پايي جو محدث، فقيه، نحوي ۽ شاعر پڻ هو. ان سان گڏ هو نجوم ۽ طب جو ماهر به هو. فلسفين جو ته سردار سڏيو ويندو هو. تمام گهٽ ننڊ ڪندو هو، حافظو به تيز هوندو هوس.

(18) ابن الاعربي سنڌي؛ ابو عبدالله محمد بن زياد ابن الاعربي سنڌي بنو هاشم جي آزاد ڪيل غلامن مان هو . سندس والد زياد هڪ سنڌي غلام هو. هو لغت ۽ ادب جو وڏو امام هو. ابو العباس ثعلب جو چوڻ آهي ته ” ابن الاعربي جي مجلس ۾ سوين ماڻهو ايندا هئا ۽ ان کان سوال ڪندا هئا ۽ پڙهندا هئا هو هميشه بغير ڪنهن ڪتاب جي جواب ڏيندو هو. پر ڪڏهن به هن جي هٿ ۾ ڪو ڪتاب ڪونه ڏٺو ويو ۽ هن جو ڪجهه به ماڻهن کي لکايو هو اهو علم ڪتابن ۾ لکي جيڪڏهن تورجي ته گهڻن ئي اٺن جو بوجهه ٿي پئي.

(19) ابو طوطه السنڌي ؛ سندس نالو ابراهيم بن عبدالسلام السنڌي البغدادي آهي. هو سنڌي بن شاهڪ جو ڀائيٽو هو ۽ عباسين جو دور ۾ وڏي سرڪاري عهدي تي فائز هو.

(20) مائڪ سنڌي ؛ سنڌ جو هي لائق فرزند سنڌ جي راجا جو خانداني طبيب هو، جيڪو سنڌي کان سواءِ عربي، فارسي، سنسڪرت ۽ هندي زبانن جو ماهر هو. جڏهن خليفو هارون الرشيد بيمار ٿيو تڏهن هن سنڌ مان مائڪ کي پنهنجي علاج لاءِ گهرايو خليفي کي هن سنڌي طبيب جي دوا سان شفا ٿي ان ڪري هن کيس بيت الحڪمت ۾ وڏي عهدي تي مقرر ڪيو . مائڪ هتي علاج جي شغل سان گڏ ڪيترن ئي ڪتابن جا ترجما پڻ ڪيا. جن مان ” سشدت سنگهتا“ ڪتاب مشهور آهي.

(21) ڀلو سنڌي ؛ هو سنڌ جو مشهور طبيب ۽ حاذق حڪيم هو . بغداد ۾ سندس هاڪ هئي، يحى بن خالد برمڪي، سنڌ مان عالمن جي جماعت بغداد گهرائي، ان جي هي به هڪ رڪن هو. ڀلو پهريائين بغداد جي ” دارالترجمه“ ۾ هندي ڪتابن جي ترجمي لاءِ مامور ٿيو. جنهن ڪري سندس علميت جو ڌاڪو ڄميو. هو سنڌي کان سواءِ عربي، فارسي ۽ هندي زبانن جو وڏو ڄاڻو هو.

(22) صالح بن ڀلو؛ هن کي ماليها به چوندا هئا. پنهنجي پيءُ وانگر طبيب ۽ عالم هو. ابن ابي اصبيعه کيس هتان جي انهن برک حڪيمن مان شمار ڪيو آهي. جيڪي بغداد ۾ قيام پذير هئا ۽ عام خاص طبقي ۾ مقبول هئا. خليفي هارون الرشيد جو خاص مقرب ۽ طبيب هو.

(23) هارون ديبلي؛ سنڌ جو هي بهادر شخص بغداد ۾ بادشاهن جي هاٿين کي ترتيب ڏيندو هو. جاحظ لکي ٿو ته ” هڪ دفعي جنگي هاٿين کي ترتيب ڏيندي هن جو مقابلو هڪ خوفناڪ هاٿي سان ٿيو ۽ وڏي بهادري سان مقابلو ڪندي هاٿي کي مات ڪري ڇڏيائين.

(24) سند باد؛ هي سنڌ جو مشهور ويد ۽ عالم هو، جيڪو يحى بن خالد برمڪي جي گهر تي بغداد ويو. جاحظ لکي ٿو ته هي پنهنجي وقت جو مشهور عالم هو.

(25) رجاءِ السنڌي ؛ محمد بن رجاءِ اصل سنڌي هو. جنهن حديث وغيره جي علم سکڻ لاءِ گهڻائي پنڌ ڪيا. حاڪم چئي ٿو ته هو هڪ ديندار، عالم، خدا ترس ۽ پنهنجي زماني جو بزرگ هستين۾ مان هو. هڪ هن جي تصنيفات الصحيح لاءِ ” سفرائيني ۽ مستخرج ابي بڪر السندي علي ڪتاب مسلم“ آهن. هن 286هه ۾ وفات ڪئي.

(26) مڪى بن عبدالله ؛ ابو عبدالله مڪحول بن عبدالله شامي قيس قبيلي جو هڪ آزاد ڪيل غلام هو ۽ هو سنڌي زبان جو صاف نه هئي.هو شامين جو عالم هو. زبردست فقيهه ۽ حديث جو حافظ هو. سندس گهر دمشق ۾ سوق الاص جي پاسي ۾ هو. زهري جو چوڻ آهي ته مڪحول کان وڌيڪ فقيه شام ۾ منهنجي علم ۾ ٻيو ڪونهي سعد بن العاص چوي ٿو ته ” محڪول زهري کان وڌيڪ فقيه هو“. هن 113هه ۾ وفات ڪئي.

(27) قاري منصور سنڌي ؛ منصور بن محمد مشهور قاري ۽ مجدد هو. سندس ڪيترائي شاگرد آهن. هو چوٿين صدي جي عالمن مان هو.
(28) ابو جعفر السنڌي ؛ جعفر السنڌي وڏو محدث هو، قاري ۽ مجدد هو .سندس ڪيترائي شاگرد آهن. هو چوٿين صدي جي عالمن مان هو.

(29) سنڌي بورچي؛ عباسين جي دور ۾عرب ۾ ڪيترائي سنڌي قابل بورچي هئا. جن اتي رڌپچاءُ ۾ نالو ڪيو ۽ عربن کي سنڌي طعام کان واقف ڪيو. عرب ۾ سنڌي بورچي جا ٻه پلاءُ تمام مشهور ٿيا هڪ ليميه ۽ ٻيو مهليبه پلاءُ مهلبي گورنرن جي نالي پٺيان سڏيو ويو. انهن گورنرن اهو پلاءُ دمشق ۽ بغداد ۾ مروج ڪيو. حافظ سنڌي بورچين بابت لکي ٿو ته ” رڌ پچاءُ ۾ سنڌين کي ڏات حاصل آهي. انبن جو شربت ۽ مربي کان سواءِ ڀت به سنڌي نهايت ۽ نفاست سان تيار ڪن ٿا“.

(31) ڀونگر سنڌي؛ هن کي عربي ۾ فاياغر ۽ جيڪر لکيو ويو آهي. هو يحى بن خالد برمڪي جي طلب تي بغداد ويو. هو علم نجوم جو ماهر هو. هن جو ڪتاب جيڪو علم نجوم تي هو محمد بن ابراهيم عربي ۾ ترجمو ڪيو.

(32) گنگا سنڌي؛ سنڌ جو هي مشهور ويد، خليفي هارون الرشيد جي علاج ڪرڻ لاءِ بغداد آيو، جنهن کي خليفي پاڻ گهرايو هو. هن خليفي جي درٻار ۾ رهي سندس علاج ڪيو.

(33) بن ڌنا؛ سنڌ جو هي مشهور عالم هندي، عربي، فارسي زبانن جو وڏو ڄاڻو هو. هو برامڪه جي بميارستان جو اعلى عهديدار هو. هن سنسڪرت ۽ هندي مان عربي ۾ طبي ڪتابن جو ترجمو ڪيو. انهن ڪتابن مان چرڪ سنگهتا ۽ اشٽ انگ هردي مشهور آهن. هو علم طب جو به وڏو ڄاڻو هو.

(34) سند باد؛ هي به سنڌ جو هڪ مشهور ويد ۽ عالم هو، جيڪو يحى بن خالد برمڪي جي طلب پتي سنڌ مان بغداد ويل ويدن ۽ پنڊتن ۾ شريڪ هو . جاحظ لکيو آهي ته ” هو پنهنجي وقت جو مشهور عالم هو“.

(35) برمڪي خاندان؛ برمڪ اصل ۾ هندي لفظ پر مک آهي جو ٻڌ مذهب جي پوڄارين ۽ پڻ معزز ماڻهن لاءِ استعمال ڪيو ويندو هو. سيد سليمان ندوي لکي ٿو ” برمڪي اصل ۾ سنڌي جا هئا ۽ٻڌ ڌرم جا پوڄاري هئا. عباسي خلافت ۾ هن خاندان کي وڏي عرصي تائين حڪومتن جي ڪمن ۾ وڏو هٿ رهيو. هنن کي سنڌ ۽ ان جي ماڻهن سامان اص دلچسپي هئي. هنن سنڌ مان پنڊتن کي گهرائي پنهنجي درٻارين ۾ جاءِ ڏني. سنڌ جي عالمن، ماهرن ۽ طبيبن کي گهرائي بغداد جي دارلترجم ۽ شفاخانن ۾ مقرر ڪيو. مذهبن ۽ دوائن جي تحقيقات لاءِ سنڌ ڏانهن وفد موڪليا.

(36) احمد بن عبدالله ديبلي؛ ابو العباس احمد بن عبدالله ديبلي زاهدن، عابدن ۽ درويشن ۾ شمار ٿئي ٿو. هو سنڌ مان نيشاپور ويو، جتي شادي ڪيائين. سندس شاگردن جو حلقو وسيع آهي.

(37) ابو العباس محمد؛ ابو العباس محمد بن عبدالله ديبلي سنڌي زهد ۽ عبادت ڪري، زاهد جي لقب سان مشهور آهي. هي بزرگ صالح ۽ عالم هو. ابو عبدالله جنهن ڪتاب المتدرڪ لکيو، سوهن جو شاگرد آهي. هن 345 هه ۾ وفات ڪئي.

(38) حسن بن حامد ؛ ابو محمد حسن بن حامد ديبلي محدث ۽ تاجر هو. ان سان گڏ اديب ۽ شاعر به هو. بغداد ۾ سڪونت اختيار ڪيائين. هو انسان دوست، عالمن ۽ اديبن جو قدردان هو. بغداد ۾ غريبن لاءِ هڪ سراءِ تعمير ڪرايائين. هو حديث جو راوي به هو.

(39) هارون ملتاني؛ هو عبدالله جو پٽ هو ۽ بنو ازد جو آزاد ڪيل غلامن مان هو. هو پنهنجي شجاعت جون ڪهاڻيون ۽ سنڌي سوڍن جي بهادري جو جنگي احوال شعر ۾ لکندو هو.

(40) سندي بن صدقه ؛ هو شاعر، عالم، فاضل ۽ ڪاتب هو. اصل سنڌ جو رهاڪو هو .سنڌ جو رهاڪو هو. سندس عربي شاعري ۾ سئو صفحن جو هڪ ڪتاب مليو آهي.

(41)؛ اسحاق متوفي؛ هي به سنڌ جو عالم ۽ شاعر هو جو 849 ع ۾ عباسي درٻار جو مشهور راڳي هو. سندس هڪ منشي سنڌي بن علي هو. جنهن راڳن جي باري ۾ ” ڪتاب الشرڪته“ لکيو. جنهن ۾ ڏهه باب هئا. انهي منشي اسحاق جي مرڻ کان پوءِ بغداد جي ” طاق الذبل“ نالي پاڙي ۾ ڀاڄين جو دڪان کوليو. جنهن مان پنهنجو پيٽ قوت ڪندو هو.

(42) شيخ محمد حيات ؛ شيخ محمد حيات سنڌي عادلپور تعلقه گهوٽڪيءَ جو رهاڪو هو سندس والد جو نالو ملا ڀلايو چاچڙ هو. هن شروعاتي تعليم مخدوم محمد معين ٺٽوي کان حاصل ڪئي ۽ حجاز هليو ويو ۽ مديني شريف ۾ وڃي رهيو. جتي مسجد نبوي ۾ درس حديث ۽ وعظ شروع ڪيائين. سندس علم جي فيض مان شام، مصر، مراڪش، يمن، عراق، الجزائر ۽ ٻن ڪيترن ئي ملڪن جي هزارين عالمن فائدو ورتو. هن لاڳيتو 34 سال مسجد نبوي ۾ پڙهيايو. مدرس کان سواءِ هو محقق ۽ بينظير مصنف هو. هن جو بيشمار تصنيفون آهن. جيڪي سندس علمي بصيرت جي گواهي ڏين ٿيون.

(43) شيخ رحمت الله ؛ هو قاضي عبدالله درٻيلي واري جو پٽ هو جيڪو سنڌ تي ارغونن جي ڪاهه کان پوءِ مديني ۾ وڃي رهيو ۽ علم حديث جي تحصيل کي انتها تي پهچايو. هن سان گڏ ٻيو سنڌ جو عالم عبدالله متقي به هو هنن بزرگن، علم حديث جو حرمين ۾ايترو درس ڏنو جو ٻنهي کي شيخن يعني استاد مرشد چوندا هئا. شيخ رحمت الله يگانه عصر ۽ وحيد دهر آهي .مناسڪ حج تي سندس 3 ڪتاب لکيل آهن. مولوي عبدالحئي لکي ٿو ” رحمت بن عبدالله السنڌي فقيه الحنفي عمل وارن عالمن ۽ صالحن ٻانهن ۾ هڪ وڏو فرد هو“.

(44) عبدالله متقي؛ عبدالله ولد مولانا سعد درٻيلي جو رهاڪو هو. جيڪو پوءِ مديني لڏي ويو. علم تفسير ۽ علم حديث ۾ پنهنجو مٽ پاڻ هو. هن مان تمام گهڻن ماڻهن اتي فيض حاصل ڪيو. سمورن علمن ۾ هن جو بي نظير تصنيفون موجود آهن.

( 45) شيخ محمد عابد سنڌي؛ شيخ محمد عابد احمد علي بن محمد مرد سيوهڻ جو رهاڪو هو. جنهن يمن ۾ وڃي اتان جي علمي مرڪز زبيد ۾ سڪونت اختيار ڪئي. قاضي محمد بن علي شوڪاني لکي ٿو ته ” شيخ محمد عابد سنڌي کي علم طب ۾ وڏي دسترس حاصل هئي. نحو، صرف، فقه، حنفي ۽ اصول هئي. کيس معرفت ۽ ڄاڻ هئي . سندس سمجهه صحيح ۽ تيز هئي. کيس وقت جي خليفي امام منصور بالله ح۾ ديده مان پاڻ وٽ گهرايو ” عابد سنڌي گهڻو وقت تصنيف، تاليف ۽ درس تدريس ۾ مشغول رهيو. هن عربي ۾ ننڍا وڏا ڇهه ڪتاب لکيا آهن جن مان عرب ۽ عجم جي متجر ۽ مجتهد عالمن وڏو فائدو حاصل ڪيو ۽ انهي موضوع تي وڌيڪ تاليفون ڪيون.

(46) مخدوم عبدالڪريم سنڌي؛ مخدوم عبدالڪريم سنڌ جي چونڊ محققن ۽ اڳواڻن عالمن مان هو. سندس ٻه ڪتاب ” درمختيار“ تي حاشيو ۽ بياض عالمن لاءِ مشعل راهه بنيا. هو دائري واري درسگاهه جو استاد ۽ مدرس هو. کائنس هند ۽ سنڌ جي عالمن فيض حاصل ڪيو. انگريزن جڏهن سنڌ تي قبضو ڪيو. تڏهن هن خوددار عالم دين، ڌارين جي غلامي ۾ رهڻ نه قبوليو ۽ پيري سيان جهاد جي طاقت نه ساري، مڪه معظمه هليو ويو جتي علم ۽ عرفان جو فيض ڏيندو رهيو. هن 1265هه ۾ وفات ڪئي.
اهڙي طرح سنڌ جي ماڻهن عربن سان مٽيون مائٽيون ڪري تهذيبي، تمدني ۽ نسلي لحاظ کان به سنڌ ديار عرب ۾ پاڻ موکيو. ڪيترائي عرب قبيلا سنڌي نسل سان واسطو رکن ٿا خاص ڪري سادات امام حسين رضه جي صاحبزادي امام زين العابدين جي نسل مان آهن . امام زين العابدين جي والده عرب نه هئي. ڪن مورخن کيس سنڌي سڏيو آهي. اها تحقيق ابن قتيبه جي آهي. هن وڌيڪ لکيو آهي ته محمد بن علي زين العابدين جي ماءُ به سنڌي هئي. ٻي هڪ معتبر روايت موجب علي الاصغر بن زين العابدين علي بن الامام حسين رضه جي والده ماجده به سنڌڻ هئي. جنهن سان کيس مقصل ۽ عبدالمالڪ ٻه پٽ ٿيا. اميه خاندان جي سپهه سالار ابن هبيره الفزاري جي ماءُ سنڌڻ هئي جنهن جو نالو ” مائي ڀلي “ هو، جا نهايت خوبصورت عورت هئي.
مطلب ته سنڌ علمي، ادبي، تمدني، تجارتي، طبي ۽ ثقافتي لحاظ سان هر دور ۾ عرب جي خدمت ڪندي رهي ۽ اهڙي طرح پياري نبي صه جي پياري ديس سان دلي محبت ۽ عقيدت جو ثبوت ڏيئي تاريخ ۾ پنهنجا اڻ مٽ نقش ڇڏيا، جيڪي سنڌ واسين جي تاريخ جو املهه ۽ بي بها خزانو آهن. جن کي وقت جي وير مٽائي نه ٿي سگهي.

4. سنڌ جا سپوت هند ۾

اسلام جي آفتاب هندستان مان جنهن سرزمين کي سڀ کان پهرين منور ۽ تابان ڪيو اهو متبرڪ خطو سنڌ آهي. سنڌ سونهاري کي ان ڪري ئي ساري برصغير جي علمي، ادبي ۽ مذهبي تاريخ ۾ هڪ خاص منفرد مقام حاصل آهي. عين انهي زماني ۾ جڏهن عرب جي سرزمين ۾ علم جي نشونما ٿي رهي هئي. تڏهن هندستان ۾ سنڌ اسلامي حڪومت جي زير نگين هئڻ ڪري علم ۽ فيض جو مرڪز هئي. اسلامي عالم ۽ صالح بزرگان دين مختلف علائقن کان اچي هت رهڻ لڳا. ان دور ۾ ئي سنڌ جي مشهور شهرن منصوره، ديبل، سيوهڻ، ٺٽو، روهڙي، ٽلٽي، هالا، بوبڪ ۽ بکر علوم اسلاميه جا گهورا بڻجي پيا. هي شهر هئا جيڪي علم ۽ عرفان، تصوف ۽ تزڪيم، نفس جا سرچشما رهيا ۽ سنڌ ۾ سماجي انقلاب آڻڻ جو سبب بنيا. هي خانقاهون ئي هيون جن جي نظام اصلاح ۽ تربيت نه صرف اخلاقي قدرن کي بلند ڪيو پر ايمان ۽ عمل جي قوتن کي اجاگر ڪري خدا شناسي جي فضا قائم ڪئي. (سيد حسام الدين راشدي _ مهاڳ تذڪره صوفيائي سنڌ ص نمبر 4) تاريخ ۾ اسلام کانپوءِ سنڌ ۾ بو علي سنڌي جهڙو درويش اسان کي ملي ٿو جيڪو حضرت بايزيد بسطامي جو به استاد آهي. هو پهرين غير مسلم هو پر پوءِ اسلام قبول ڪري جڳ مشهور صوفي ثابت ٿيو هو. ٽين صدي هه جو عظيم سنڌي صوفي هو. بهان بقلي پنهنجي تاليف شرح شطحيات ۾ لکيو آهي ته ” ابو علي بايزيد جي استادن مان آهي. بايزيد چيو آهي ته مون توحيد ۾ فنا وارو علم ( وحدت الوجود) ابو علي کان سکيو ۽ ابو علي مون کان الحمد ۽ قل هو الله سکيو ” مولانا وفائي لکي ٿو ته ” منهنجا استاد مولانا عبيدالله سنڌي فرمائيندا هئا ته جڏهن ابو علي سنڌي نو مسلم هو ۽ ديوانن جي علمن ۾ ( جن جو مدار وحدت الوجود جي مسئلن تي آهي) پوري طرح ماهر ۽ واقف هو، ان ڪري بايزيد علي کان وحدت جا راز سکيو ۽ ابو علي نماز ادا ڪرڻ جي واٽ بايزيد کان سکي، ڇو نه مسلم کي شروع ۾ قرآن جي ننڍڙين سورتن جو سکڻ ضروري آهي“ هن مان صاف ظاهر آهي ته تصوف اسلامي ۽ وحدت الوجود جو مسئلو سنڌ ۽ تصوف اسلامي ۾ وحدت الوجود جو مسئلو سنڌ ۽ يونان جي فلسفن طرفان پهتو“. (مولانا قاسمي صاحب _ نئين زندگي آگسٽ 1980ع )
هونئن ته هندستان ۾ سڀ کان پهرين اسلامي تصوف جو سلسلو ڇهين صدي هه ۾ خواجه معين الدين اجميري جي ذريعي پکڙيو جيڪو ” چشتي طريقو“ سڏجي ٿو . ان کانپوءِ حضرت بهادالدين ذڪريا، ملتاني، سهروردي طريقي سان هندستان کي متعارف ڪرايو. شاهه نعمت الله قادري 15 صدي هه ۾ ” قادري طريقو“ آندو ۽ خواجه ” باقي بالله “ ” نقشبندي طريقو“ آندو، پر هي تاريخي حقيقت آهي ته ڇهين صديءَ کان اڳ هندستان ۾ تصوف جو ذوق موجود هو ۽ انفرادي طور ڪي بزرگ تزڪيئه نفس ۽ اصلاح باطن ۾ مصروف هئا. هندو پاڪ ۾ هي شرف حاصل آهي ته هندستان جو پهريون صوفي ۽ درويش شيخ ابو تراب، هن سرزمين ۾ مدفن آهي. جيڪو ٻي صدي هه جو پهريون صوفي آهي. سندس نالو ابو تراب هو ۽ عباسيه خان طرفان سنڌ جي ڪن حصن تي حاڪم مقرر هو. سندس شمار تبع تابعين ۾ ٿئي ٿو. پاڻ سنڌ جي شهادت حاصل ڪيائون (تذڪره صوفيائي سنڌ ص 36). اهڙي طرح سنڌ سونهاري هر دور ۾ علم ۽ تصوف جي ميدان ۾ اڳ کان اڳري رهي. هتان جي عالمن ۽ بزرگن ساري دنيا ۾ علمي ڌاڪو ڄمايو. عربن کان پوءِ سومرن، سمن جي دور ۾ جڏهن سنڌ ۾ سياسي طرح امن ۽ سڪون هو تڏهن عرب، عراق، عجم، مصر ۽ موراڪو تائين هلندڙ هو. هن زماني ۾ فنون لطيف جي تحقيق ۽ تربيت جي لحاظ سان جنت السنڌ جي خاڪ عراق ۽ عجم کان به ممتاز هئي. اسلام سنڌين جي ان خاص جوهر کي وڌيڪ چمڪايو ايتريقدر جو اسلامي دنيا جو علم ادب ۽ شاعري هڪ طرف ۽ سنڌ جو علم ادب ۽ شاعري ٻئي طرف ڀيٽ لاءِ پيش ڪي سگهجن ٿا. هن دور ۾ ڪيترائي سنڌي عالم، بزرگ، شاعر ۽ صوفياءَ ڪرام ٿي گذريا آهن. جن علمي ادبي سماع ۽ سرور جون محفلون برپا ڪيون. سهروردي، چشتي، بخاري، قادري طريقن جي فقيري عام پکڙيل هئي. ملتان ۽ اچ کان وٺي ڪڇ جي رڻ ۽ گجرات تائين، درويشن روحانيت جي تبليغ ڪئي. شيخ حامد السنڌي بخاري سيد جلال الدين جهان گشت، امير سيد قطب الدين مدني الجيلاني ۽ حضرت قلندر لعل شهباز جي سنڌ ۾ اچڻ ڪري سنڌين فيض حاصل ڪيو. غوث پوٽن رهاڻ پوٽن، نورنگ زادن ۽ صوفي درويشن جون درگاهون ان زماني ۾قائم ٿيون. (سنڌ جا اسلامي درسگاهه _ ڊاڪٽر محمد جمن ٽالپر ) سيد حسام الدين راشدي لکي ٿو ” عراق ۽ عجم مان جيڪي صوفياءَ ڪرام برصغير ۾ آيا، انهن مان اڪثر هتان جا ٿي ويا. شيخ ترابي، شيخ نوح بکري، عثمان مروندي هن خاڪ پاڪ ۾ مدفون آهن. خواجه معين الدين اجميري جڏهن هندستان ۾ آيو ته هو اتي وڃڻ کان اڳ مرشد حضرت عثمان هاروني سان گڏجي سنڌ پهتو ۽ سيوهڻ ۾ رهي اتان جي عارف ڪامل شيخ صدرالدين محمد احمد هاروني جو ” چله ڪشي“ جو حجرو اڃان تائين سيوستاني جي پهاڙي تي آهي“. ( تذڪره صوفيائي سنڌ _ مولانا قاسمي)
سمن جي دور ۾ سرزمين سنڌ دمشق ۽ بغداد جو همه پلئه هئي. سمن حاڪمن جي علم پروري جي هاڪ ٻڌي ڪيترائي عرب عالم ڪهي اچي سنڌ ۾ سڪونت پزير ٿيا. مشهور سمو سلطان ڄام نظام الدين وڏو علم دوست ۽ عالمن جو سرپرست هو ۽ وٽس چڱو ڪتبخانو هو. سندس ڀاءُ ڄام بايزيد به عالم هو. سندس درٻار۾عالم ۽ فاضل رهنداهئا . شيخ جماالدين قريشي جيڪو عالم قريشي جي اولاد مان هو ۽ مختلف علوم وفنون جو ماهر هو، تنهن کي بايزيد پنهنجو وزير مقرر ڪيو . سندس علم دوستي کي ڏسي خراسان ۽ هند جا ڪيترائي عالم وٽس اچي گڏ ٿيا. ڄام فيروز هڪ صلح پسند، ديندار علم پرور حاڪم هو. هن پنهنجي حڪومت جي چاليهن سالن ۾ ڪيتريون ئي مسجدون ۽ مدرسه ٺهرايا.
1521ع ۾ شاهه بيگ ارغون سنڌ تي حملو ڪري هتان جي علمي عظمت ۽ ادبي عروج کي ختم ڪري ڇڏيو . علم دربدر ٿيئڻ لڳا ۽ مدرسا ويران ٿي ويا.پير حسام الدين راشدي لکي ٿو ته ” ارغون جي قبضي کان پوءِ سنڌ ۾ امن ۽ سڪون جو شيرازو ٽٽي پيو. سنڌ مٿان اداس شام مسلط ٿي وئي. جنهن تاريخي آزادي ۽ خودمختياري جي سج کي صدين تائين اڀرڻ نه ڏنو. پوري هڪ صدي سنڌ ۾ قيامت صغرى رهي. جنهن ۾ سنڌ علمي ۽ مادري لحاظ کان بلڪل تباهه ٿي وئي. سمن حاڪمن جيڪي خوشيون ملڪ کي بخشيون ملڪ کي بخشيون هيون. ان کان کسجي ويون. انهن جون بنايل فلڪ بوس عمارتون ۽ رنگينيون باهه، خاڪ، دونهين ۽ طوفان ۾ بدلجي ويون. علم ۽ فضل جون رونقون ختم ٿي ويون. روحاني فيض ۽ ارشاد جا اهي خانقاهون جن ۾ معرفت ۽ عظمت الاهي جي تنوار هوندي هئي ويران ٿي ويون. ارغوني حاڪمن جي ظلمن کي ڏسي ڪيترائي عالم، مڪي، مديني، دکن گجرات ۽ برهانپور لڏي ويا. ( سيد حسام الدين راشدي مهاڳ تذڪره صوفيائي سنڌ ص نمبر 5) جن جو تفصيلي ذڪر برهانپور ڪي سنڌي اولياءَ ۾ ملي ٿو .ان کان پوءِ سنڌ جي عالمن علم کي ڦهلائڻ ۽ اسلام جي اشاعت ڪرڻ لاءِ سنڌ مان نڪري هندستان ۾ قدم رکيو. خاص ڪري مغلن جي دور ۾ سنڌ جا سادات ڪرام ۽ صوفياءَ عظام سنڌ کان نڪري هندستان جي مختلف شهرن ۾ قيام فرمايو ۽ اتي اسلامي تبليغ لاءِ درسگاهون کوليون. سندن روحاني فيض گجرات، دکن، بنگال ۽ دهلي تائين پهتو. مغلن جو دور علميت ڪري مشهور آهي. هن خاندان جي بادشاهن جا اسلامي دنيا سان گهرا ناتا هئا، ان ڪري علمائن جي اچ وڃ جاري رهي ۽ جيئن ته سنڌ سرحدي صوبو به هو، ۽ ان جي علمي عظمت به هئي. ان ڪري ايران جا چوٽي جا عالم، شاعر ۽ مصور هندستان ويندي هتان گذرندا هئا ۽ ڪجهه عرصو سنڌ ۾ رهي پوءِ هتان گجرات، دکن ۽ هند ويا. مغل نواب ۽ حاڪم عالمن جو قدر ڪندا هئا. ان ڪري جونپور احمدآباد، دهلي، سيالڪوٽ، لاهور، ملتان ۽ ٺٽو ڪوششن ڪري اسلامي علوم جي اشاعت جا مرڪزي بڻجي پيا. اڪبر جي دور ۾ خان خانان جڏهن سنڌ ۾ آيو تڏهن هن هتان ڪيترن ئي عالمن کي نيو مغليه دور ۾ گهڻي کان گهڻا سنڌي عالم هندستان جي مختلف شهرن شاهجهان آباد، فتحپور سيڪري ۾علمي فضيلت ڪري نيڪنامي حاصل ڪئي. ڪيترائي سنڌي عالم گجرات ۾ درس تدريس سانگي پهتا. (مولانا دين محمد وفائي تذڪره مشاهير سنڌ ج اول ص 217) هت سنڌ جي عالمن ۽ صوفي بزرگن جو مختصر تعارف پيش ڪجي ٿو جن هند جي جدا جدا شهرن ۾ وڃي فيض جا درياءَ وهايا ۽ علم عرفان جا قنديل روشن ڪيا.

(1) مخدوم آدم تقشبندي ؛ مخدوم صاحب جو نالو آدم پٽ عبدالاحد ۽ لقب ذو آهي. پاڻ ٺٽي ۾ ڄائو ۽ سنڌ نقشبندي طريقي جو پهريون بزرگ آهي، مخدوم صاحب ٺٽي مان دهلي ويا، جتي سندن ملاقات حضرت خواجه محمد معصوم بن حضرت مجدد الف ثاني سان ٿي، جنهن سندس صاحبي استعداد کان متاثر ٿي کيس پنهنجن ٻارن جي تعليم لاءِ استاد مقرر ڪيو. مخدوم صاحب پنهنجي وقت جو وڏو عالم ۽ صوفي هو ۽ سلسلئه نقشبنديه ۾ عالي مقام تي پهتل هو، دهلي ۾ ڪيترن ئي ڀٽڪيل انسان کائنس فيض حاصل ڪيو، سندن ٻ فرزند مخدوم فيض الله ۽ مخدوم اشرف به علم وفضل، زهد ۽ تقوي ۾ قابل هئا. اهي ٻئي سرحد ۾ ويا جتي فيض عام ڪيائون .

(2) شيخ رڪن الدين ؛ پاڻ علاءُ الدين سمناني جي اولاد مان هئا ۽ شيخ عبدالوهاب پوراني جي ڀيڻ سان شادي ڪئي هيائون . نهايت خوش طبع ۽ لطيف گوهر هئا. صورتخطي جي فن ۾ مهارت حاصل هين. سلطان محمود غزنوي جي ڏينهن ۾ ٺٽي کان بکر آيا ۽ ٻه سال هت رهي دهلي ويا هليا ويا. جتي سندن علمي ڌاڪ ڄمي ويئي. پاڻ اتي ئي 98هه ۾ وفات ڪيائون.

(3) شيخ عبدالله ؛ شيخ عبدالله متقي بن مولانا سعد سنڌي، درٻيلي جو رهاڪو هو. سمورن علمن ۾ وڏو ماهر هو. خاص ڪري علم تفسير ۽ علم حديث ۾ کيس وڏو عبور حاصل هو. ارغونن جا سنڌ ۾ ظلم ڏسي گجرات لڏي ويا جتي هڪ ديني درسگاهه کوليائون. سندن علميت جي شهرت دهلي تائين پهتي . هن جي درسگاهه مان شيخ بهلول محدث، حديث ۾ تحصيل ڪئي. ڪجهه عرصو احمد آباد کان دهلي ۾ اچي،فن حديث جي تعليم ڏيڻ لڳو. سندس ڪيتريون ئي تصنيفون مشهور آهن. هو مديني ۾ قاضي عبدالله سان به مليو ۽ اتي شيخ جي نالي سان سڏجڻ لڳو.

(4) قاضي عبدالله ؛ سندن والد جو نالو ابراهيم هو. درٻيلي جو رهاڪو هو. سمورن علمن جي تحصيل مخدوم عبدالعزيز وٽ ڪيائين. پنهنجي وقت جو عالم ۽ پرهيزگار بزرگ هو. جڏهن ارغونن سنڌ تي ڪاهه ڪئي تڏهن گجرات لڏي ويو. جتي درس تدريس جو شغل جاري رکيائين. احمد آباد جي بادشاهن وٽ سندس وڏي عزت هوندي هئي. سندس شاگردن مان شيخ صالح شيخ رحمت الله ۽ شيخ حميد مشهور عالم ٿي گذريا آهن. هن مديني ۾ وفات ڪئي.

(5) شيخ طبيب سنڌي ؛ پاڻ مخدوم هارون جي پٽن مان هو ظاهري علمن ۾ سندس استاد مفتي محمد يونس سنڌي هو. شيخ صاحب وڏو عالم ۽ قاري هو . سنڌ مان ابرار لڏي ويو. جتي شيخ طاهر محدث جي سنگت ۾ رهيو، مسيح القلوب، شيخ عيسى، اصول فقه ۾ سندس شاگرد آهي. شيخ صاحب مصنف به هو. رساله غوثيه تي شرح ۽ مشڪوات شريفي حاشيه به لکيو اٿس.

(6) عبدالرحمان سنڌي ؛ سندن والد جو نالو محمد محسن هو. 1160 هه ۾ شڪارپور تعلقي جي هڪ ننڍي ڳوٺ روٻاهه ۾ ڄائو. پنهنجي وقت جو وڏو عالم هو. جوڌپور، اجمير، جيپور ۽ دهلي ۾ علم جا واهه وهائيندو هو لکنئو پهتو. جتي هڪ وڏي درسگاهه قائم ڪيائين. سندس شاگردن جو حلقو تمام وسيع آهي. هن جون تصنيفون به آهن. جهڙوڪ ڪلمته الحق، مفتاح التوحيد، جهد الفصل، سرارنسان وغيره. سندس هڪ مريد جو شعر آهي ته؛
اي مومن لقب و آئينه نبن
سنده سي تابد اوره آپکا سکا هي روان
لکنو سي خيا آپکي پهيلي هر سو
فرح آباد کو شاکر سي ملا جهان

(7) شيخ عبدالله ؛ رحمت الله جو هو سنڌ مان لڏي احمد آباد ۾ اچي رهيو. سندس علميت ۽ پرهيزگاري جو ڌاڪو ساري هندستان ۾ ڄمي ويو. حديث، فقه ۽ منطق جي لحاظ کان سندس مقابلو بلند هو، ان ڪري مفتي اعظم سڏبو هو. شيخ بهلول دهلوي سندس شاگرد هو.

(8) محمد صالح سنڌي؛ اصل ٺٽي جو هو بادشاهه شاهه جهان هن جي اتظامي صلاحيت ڏسي کيس صوبه لاهور جو ديوان بنايو. سندس دور ۾ هڪ مسجد قائم ٿي، جيڪا رنجيت سنگهه جي ڏينهن ۾ بارود خانه طور ڪم ايندي هئي.

(9) شيخ اسحاق قلندري ؛ پاٽ جو رهاڪو هو، 1551 ع ۾ ابرار آيو. شيخ طاهر محدث جو دوست هو. پاڻ 1601ع ۾ وفات ڪيائين.

(10) برهان الدين بکري ؛ علامه برهان الدين حنفي بکر جو وڏو عالم ۽ فاضل هو .کيس فقه ۽ عربي، علم ادب ۾ وڏي مهارت حاصل ڪئي. هتان سلطان علاءُ الدين خلجي جي ڏينهن ۾ دهلي لڏي ويو. جتي وڏو مدرسو قائم ڪري، خدا جي خلق جي رهنمائي ڪيائين.

(11) سيد علي بکري؛ سيد علي بن محمد بکر ۾ 25 شعبان 630 هه ۾ ڄائو. اتي ئي وڏو ٿيو ۽ پڙهيو. ٽيهن سالن جي ڄمار ۾ ملتان جي سيد شمس الدين ۽ شي رڪن الدين وٽ بهار ويو. تعليم حاصل ڪرڻ کان پوءِ شيخوپوره،الله آباد ۽ جهانسي ۾ تعليم ڏنائين. انهن شهرن ۾ هزارين ماڻهن سندس هٿ تي بيعت ڪري مسلمان ٿيا. پاڻ جهانسي ۾ 760 هه ۾ وفات ڪيائين.

(12) مولانا ظهير الدين ؛ مولانا صاحب وقت جا وڏا عالم ۽ بزرگ هئا. خاص ڪري علم نحو، فقه ۽ اصول فقه ۾ ماهر هئا. بکر مان لڏي دهلي ۾ درسگاهه قائم ڪيائون. جتي سندس هزارين شاگرد ٿيا، جن مان شمس الدين يحيى اوري، محمود چراخ دهلوي ۽ علامه صدر الدين مشهور آهن. خزينته الاصفاءَ وارو لکي ٿو ته مولانا ظهيرالدين، سلطان غياث الدين تغلق جو درٻاري ۽ مهرم راز هو. تغلق خاندان جي ساري بادشاهي ۾ ” مولانا“ جو لقت صرف ظهيرالدين لاءِ مخصوص هو.

(13) رستم علي ؛ مولوي رستم علي جي والد جو نالو محمد اسماعيل هو. سنڌ مان رامپور ويو، جتي نور عالم، مولوي امام بخش ۽ مولانا ” بحرالعلوم“ وٽ پڙهيو، پوءِ اتي ئي درس جو ڪم شروع ڪيائون. منطق ۽ فلسفي جا ماهر هئا. پاڻ اعلى پائي جا مصنف به هئا. مولانا وفائي سندس ٽي ڪتاب ڄاڻايا آهن.

(14) محمد فاضل ؛ مولانا فاضل سنڌي سنڌ جا مشهور عالم ۽ بزرگ هئا. خاص ڪري علم قرائت ۾ کين وڏي مهارت حاصل هئي. هتان دهلي ويا، جتي سندس علمي شهرت پکڙجي وئي. سندس علمي مقام هن مان ظاهر آهي ته هو علم قرآئت ۾ شاهه ولي الله محدث دهلوي جو استاد هو جيڪو اول کان آخر تائين قرآن شريف 1154هه ۾ وٽس پڙهيو.

(15)مولانا جلال الدين ؛ پاڻ ٺٽي جا وڏا عالم ۽ بزرگ هئا. جتان دهلي ويا، جتي پنهنجي علم ۽ ڪمال ڪري همايون جي درٻار ۾ پهتا. همايون کيس پنهنجو استاد تسليم ڪري ڪيترو وقت وٽس پڙهيو ۽ پوءِ کيس پنهنجي سلطنت ۾ ” قاضي القضاءَ“ مقرر ڪيو دهلوي ۾ هو استاد ۾ ” علامه“ جي لقب سان مشهور هو.

(16) سيد ابراهيم بکري ؛ پاڻ اصل بکر جاويٺل هئا. جتان لڏي براهانپور ۾ شيخ جلال رح وٽ آيا ۽ اتي ئي علم حاصل ڪيائون. هن تصوف ۾ ايڏو مقام حاصل ڪيو جو شيخ جي مرڻ کانپوءِ سندس جاءِ نشين مقرر ڪيو ويو. وٽائنس ڪيترن ئي فيض حاصل ڪيو. برهانپور جا سڀئي حاڪم سندس مريد هئا. هڪ دفعي حاڪم کين عرض ڪيو ” مون ڏانهن دعاءِ خير مان توجهه فرمايو پاڻ فرمايائون ” ابراهيم جو اندر نمرود جي باهه کان وڌيڪ ڪارو آهي، جيڪڏهن توکي ان جي سڌ هجي ته سئو دفعا ” لاحول“ پڙهي پري ڀڄي وڃين،بلڪ هزار دفعا نهايت دلسوزي ۽ عاجزي سان ابراهيم لاءِ دعا گهرين ” هن هڪ مثال مان هن بزرگ جي انسڪاري حجز ۽ نياز نمايان ٿئي ٿو.

(17) شيخ مبارڪ ؛ شيخ مبارڪ شيخ موسى جو پٽ هو ۽ پاٽ جو رهاڪو هو . مخدوم عباس ابن جلال محدث پاڏائي جو شاگرد هو. ان کان پوءِ شيخ فياض بخاري ۽ شيخ عمرٺٽوي کان مريدي جا ارشادات ورتا. تعليم پوري ڪري احمد آباد آيو، جتي ناصرالملڪ جي مسجد ۾ صدر مدرس ٿيو ۽ اجتي ڪيترائي سال پڙهائيندو رهيو . ان کان پوءِ برهانپور آيو، جتي ” پره“ پڙڳڻي جو قاضي مقرر ٿيو. اتي هن شيخ عيسى جندالله کي ڪتاب به پڙهايا. 1534 ع ۾ هو آگره اآيو، سندس رسائي اڪبري درٻار تائين ٿي وئي. اڪبر سندس علمي فضيلت کان متاثر ٿي کيس صدر الصدور جي عهدي تي مقرر ڪيو. جتي هن 50 سال رهي علمي حلقن کي فائدو رسايو. هو بلند پائي جو مصنف به هو. هن 5 سئو ضخيم جلد پنهنجي هٿ سان لکيا. هن تفسير ڪبير جي انداز تي هڪ تفسير لکيو. جنهن جو نالو ” منبع العيون” آهي جيڪو چئن جلدن تي مشتمل آهي. هن 1592ع تي وفات ڪئي.

(18) علامه محمد ٺٽوي ؛ هو ميان يوسف ٺٽوي جو پٽ هو جيڪو پنهنجي وقت جو وڏو عالم ۽ درويش هو. شيخ فريد بکري ” ذخيرت الغوانين “ ۾ لکي ٿو ته علامه محمد ٺٽوي، سڀني علمن ۾ ڪامل ماهر هو. کيس امام محمد غزالي جو مٽ سڏي سگهجي ٿو. علم جعفر تڪشير ۽ اعداد ۾ وڏي پهچ وارو هو. ” مصطفي علامه برهانوي جو چوڻ آهي ته ” هو سمورن علمن ۾ هن وقت جو استاد آهي ۽ هندستان ۾ هن جو ڪو به مٽ ثاني نه آهي. ” علامه صاحب، جهانگير جي پوين ڏينهن ۾ استاد ڪري رکيو. ان کان سواءِ نورجهان جو ڀاءُ اعتماد الدوله آصف جاهه به سندس شاگرد هو. هو سموري مغليه حڪومت جو صدر ( هاءِ ڪورٽ جو جج ) به هو.

(19) قاري شيخ ا براهيم؛ پاڻ اصل سنڌ جا هئا۽ هتان لڏي برهانپور ويا. جتي لشڪر محمد عارف جا مريد ٿيا. فن تجويد تي کين عبور حاصل هو. ان ڪري هن کي ” جبرائيلي لهجي جو مالڪ“ سڏيندا هئا. سندس ان فن ۾ ڪماليت جو هي مقام هو جو سندس مرشد، عيسى جندالله وٽس علم قرائيت سکيو. يارهن سال حضرت غوث گوالياريءَ وٽ احمدآباد جي مسجد ۾ پيش امام ٿي رهيو. جنهن کيس ” مرغ لاهوتي“ جو لقب ڏنو. هو وڏي درجي جو صوفي بزرگ ۽ عادل شخص هو. هڪ دفعي ڪنهن کائنس پڇيو ته ” کاڌي کائڻ وقت، روزيءَ ڏيندڙ جو نالو وٺي، پوءِ کاڌو کائڻ وقت، روزيءُ ڏيندڙ جو نالو وٺي، پوءِ کاڌو کائجي“ پاڻ فرمايائون ته ابراهيم جي خيال ۾ صوفي اهو آهي، جو حقيقي رازق جي ديدار کان سواءِ کاڌي ڏانهن هٿ ئي ڊگهو نه ڪري“ هن 991 هه ۾ برهانپور ۾ وفات ڪئي.

(20) ميان مير رح؛ پاڻ سيوهڻ جا ويٺل هئا. سندس والد جو نالو سائنيڏنو هو. ويهن سالن جي عمر ۾ سمورا ديني علوم حاصل ڪري شيخ خضر سيوهاڻي کان روحاني علم حاصل ڪرڻ شروع ڪيائون. 25 سالن جي عمر ۾ مرشد جي حڪم سان لاهور وڃي شريڪ بدعت ۽ فحاشي کي روڪيائون. هن پنجاب جي مخلوق کي راهه راست تي آڻڻ ۾ وڏو ڪردار ادا ڪيو. هن سان هزارين ماڻهن فيض ورتو ۽ سندس طريقو، شاهه بدخشاني، حاجي مصطفى سرهندي، خواجه بهاري، ملا حامد قادري ۽ شاهه نعمت الله سندس خليفا هئا.

(21) حڪيم عثمان ؛ پاڻ شيخ عيسى صديقي جا پٽ هئا۽ بوبڪ جا رهاڪو هئا. مخدوم عباس پاٽائي، شيخ وجهه الدين علوي، قاضي محمود ۽ شيخ حسين بغدادي کان علم حاصل ڪيائون . حڪيم صاحب 983 هه ۾ گجرات ويا ۽ اتان برهانپور پهتا. جتي کيس محمد شاهه بن مبارڪ شاهه فاروقي قضا ۽ فتوى جو عهدو سپرد ڪيو. 27 سال فتوى سان گڏ مختلف علومن جو درس به ڏيندوهو. سندس شاگردن مان قاضي عبدالسلام، مولانا صالح سنڌي، شيخ سکجي بنگالي، قاضي نصيرالدين، سيد محمد غوثي ۽ شيخ عيسى مشهور آهن. حڪيم صاحب اعلى پايي جو ليکڪ به هو. هن ڪيترائي ڪتاب لکيا آهن . جن ۾ تفسير بيضاوي جو حاشيو ۽ صحيح بخاري جي شرح مشهور آهن.

(22) شيخ محمد؛ پاڻ درٻيلي جا رهاڪو هئا. فضيلت ۽ علميت جي زيورن سان آراسته هئا. نقلي ۽ عملي علمن ۾ تمام گهڻي مهارت هئن. سنڌ مان لڏي احمد آباد ويا، جتي وڏي درسگاهه کوليائون . مير معصوم تاريخ معصومي ۾ لکي ٿو ته ” جڏهن خان خانان مظفر شاهه کي احمد آباد مان ڪڍي ان تي ٻيهر قبضو ڪيو، تڏهن آءُ انهي فوج ۾ هئس. جڏهن پرڳڻو فتح ٿي ويو. تڏهن آءُ شيخ محمد سنڌي جي خدمت ۾ اچي حديث پڙهڻ شروع ڪئي ۽ مشڪوات شريف منڍ کان وٺي پڇاڙي تائين پوري ڪيم ۽ حديث جو درس ڏيئڻ لڳو. هن وقت مڪي ۾ اهل حديث جو اڳواڻ يا امام آهي. “

( 23) شيخ فريد بکري ؛ پاڻ معروف بکري جا پٽ هئا. ننڍي هوندي کان ئي وڏن عالمن کان تعليم حاصل ڪيائون. جڏهن خان خانان سنڌ ۾ آيو تڏهن هن کي پاڻ سان گڏ دهلي وٺي ويو. اتي هن انتظامي امور سنڀاريا. هر وقت خان خانان سان گڏ رهندو هو. اجمير،آگره ۽ لاهور به هو ساڻن شامل هو. ڪجهه وقت بزاد صوبي جو اعلى علمدار به ٿي رهيو. نورجهان جي ديوان جو ڪم ڪار به هن جي حوالي هو . شاهه جهان جي دور ۾ آگري جو نائب منشي هو. شيخ فريد هڪ بهترين مصنف به هو. سندس ٻه ڪتاب تحفه شاهجهاني ۽ ذخيره الخوانين مشهور آهن.

(24) شيخ حميد بن عبدالله ؛ـ درٻيلي جي بزرگن مان هو. حديث ۽ تفسير ۾ وڏي دسترس جو مالڪ هو. سندس گجرات ۾ هڪ مدرسو هو. اڪبر اعظم جي گجرات فتح ڪرڻ کان پوءِ خان خانان سندس قائم ڪيل مدرسي جي شاگردي اختيار ڪري مشڪوات ۽ حديث جا ٻيا ڪتاب پڙهيا. ” النور الساوز“ ۾ لکيل آهي ته شيخ حميد علم ۽ بزرگي وارو سهڻن اختلاقن جو صاحب نهايت متواضع، ڏاڍو عقلمند وڏي درجي ۽ فضيلت جو صاحب هو .” هو عربي شاعري ۾ به دسترس رکندڙ هو. هن 1009هه ۾ وفات ڪئي.

( 25) مولانا صالح سنڌي؛ هو حڪيم عثمان جو شاگرد ۽ مريد هو. علم، فضل، تقوى ۽ عمل ۾ پنهنجو هٿ پاڻ هو. 1204ع ۾ عبدالرحيم خان خانان، مسيح الاولياءَ جي جيڪا مجلس ٺاهي هئي ان خو خاص رڪن هو.

(26) شيخ محمد ؛ شيخ محمد بن عبدالله سنڌي مسيح الاولياءَ عيسى برهانپوري جو شاگرد، مريد ۽ خليفو هو، برهانپور ۾ رهندو هو. مرشد جي حڪم سان بنڊار لڳ سورت ڏانهن خلق خدا جي رهنمائي لاءِ ويو. اڪبر جي خانديش تي لشڪر ڪشي جي عالم ۾ هو نظر بند ٿي آگري آيو. جڏهن اڪبر کي هن جي علمي فضيلت جي خبر پئي تڏهن کيس آزاد ڪري، قليچ خان جي نگراني ۾ رکيو. جڏهن قليچ خان لاهور جي مهم تي ويو، تڏهن ان کي ساڻ وٺي ويو. هن پنجاب ۾ راجپوتن سان وڙهندي 1204 ع ۾ شهادت حاصل ڪئي.

(27) محمد مقيم ؛ ترخاني دور جو مشهور عالم ۽ شاعر هو. مرزا جاني بيگ سان گڏ اڪبر جي درٻار۾پهتو جتي سندس شاعرانه جوهر نمايان ٿيا. هن دهلي ۾ رهي مومل ۽ مينڌري جي عشق جو قصو ” ترنم عشق“ جي نالي سان جوڙيائين.

(28) شيخ قاسم سنڌي ؛ اصل پاٽ جا رهاڪو هئا، تعليم پنهنجي والد ۽ شيخ شهادالدين سنڌ وٽ حاصل ڪيائون . ميان جمال محمد گجراتي جو چوڻ آهي ” شيخ قاسم علم ۾ يڪتاءِ زمانه هو“ . پاڻ تبليغ، درس وتدريس جو شغل جاري رکندو آيو. هو برهانپور لڏي ويو ۽ وفات به اتي ئي ڪيائين.

(29) خواجه احمد سيوستاني؛ هو اصل سيوهڻ جو رهاڪو هو ۽ اجوڌن ۾ پنهنجي مرشد حضرت گنج شڪر جي خدمت ۾ وڃي رهيو. هو وڏو عالم ۽ صوفي بزرگ هو. سيد الاولياءَ ۾ آهي ته ” هن جي خواجه سويستاني سان ان وقت ملاقات ٿي جڏهن هو سلطان محمد تغلق جي زماني ۾ اجوڌن کان غياث پور آيو هو ۽ وڏي عرصي تائين حضرت سلطان المشائخ جي خدمت ۾ رهيو.

(30) بابا احمد بکري؛ عالم، فاضل، ۽ صوفي بزرگ هو. اصل بکر جو ويٺل هو. سيد نظام الدين اولياءَ دهلي جو خليفو هو. سندس روحاني فيض حاصل ڪري احمد آباد ۾ اچي رهيو. سندس وفات 15 صديءَ جي شروعات ۾ ٿي.

(31) قاضي محمد قاقل؛ اصل سنڌ جو هو. وڏو عالم ۽ بزرگ هو. پاڻ حضرت خواجه نور محمد مهاوري جا مريد هئا. هتان لڏي ڪوٽ مٺڻ ۾ ديني مدرسو قائم ڪيائون. جنهن جي پري پري تائين هاڪ هئي. انهيءَ مدرسي ۾ حضرت خواجه محمد سليمان تونسوي به تعليم حاصل ڪئي. جيڪو وڏو چشتي بزرگ ٿي گذريو آهي.

( 32) عبدالواسع؛ـ سيد عبدالواسع اصل بکر جو ويٺل هو. پنهنجي پيءُ سان گڏ علاءُ الدين بادشاهه جي درٻار ۾ آيو ۽ اتي علم جا واهڙ وهايائين . ڪجهه وقت کان پوءِ سرهند آيو. جتي مرڻ تائين درس ڏيندو رهيو.

(33) عبدالله ؛ـ سيد عبدالله بکر جا ويٺل هئا. هو چشتي طريقي جو پير ۽ بزرگ هو. سيد عبدالله، مغليه سلطنت واري زماني ۾ بکر مان بهار ويو، جتي مخدوم الملڪ سيد شرف الدين احمد بهاري جي حڪم تي اتي ئي رهي پيو ۽ درگاهه جو بنياد وجهي خدا جي مخلوق کي راهه مستقيم ڏسڻ ۾ زندگي گذاريائين.

(34) عبدالرشيد ٺٽوي ؛ـ سيد عبدالرشيد پٽ عبدالغفور حسيني ٺٽوي پنهنجي وقت جو علامه ۽ سڀني علمن جو جامع هو. عالمگير جي زماني ۾ ٺٽي مان دهلي ويو ۽ وڏي درجي تي پهتو. سرمد صاحب پنهنجي وقت جو وڏو شاعر ۽ لسانيات جو ماهر هو. سندس عربي ۾ علم لغت تي ” منتخب اللغات“ ڪتاب مشهور آهي. علم مناظره تي ” رشيديه“ نالي عربي ۾ هڪ ڪتاب لکيائين، فارسي ۾ لغت تي هڪ ڪتاب لکيائين.

(35)مير معصوم ؛ـ سيد صفائي جو فرزند هو، بکر جو رهاڪو هو. سنڌ جو مشهور ڪالم، شاعر، جنرل ۽ مورخ ٿي گذريو آهي. پهريائين سلطان محمود بکري وٽ ملازم ٿي رهيو پر پوءِ پنهنجي علمي ڪماليت سبابان، اڪبر بادشاهه وٽ پهتو، جڏهن خان خانان سنڌ تي ڪاهه ڪئي. تڏهن هي بزرگ ان لشڪر ۾ خاص صلاحڪار ۽ سونهون بڻجي پنهنجي جنم ڀومي کي مغلن جي تسلط هيٺ آندائين. تاريخ معصومي طب نامي ناز ونياز مثنوي ڪتاب لکيائين. جن مان پهريون ڪتاب مشهور آهي.

(36) قاضي منهاج الدين ؛ ـ سنڌ جي تختگاهه اُچ شريف جو رهاڪو هو . جڏهن اتان جي علمي محفل ڦٽي، تڏهن دهلي ويو ۽ سلطان التمش جي درٻار کي رونق وٺرايائين . سندس مشهور ڪتاب ” تاريخ طبقات ناصري “ آهي. جيڪو 1844ع ۾ ڇپيو.

(37) ملا اسحاق؛ ـ اصل بکر جو ويٺل هو،فارسي جو وڏو عالم ۽ شاعر هو. سلطان محمود بکري جو پهريون ملازم ٿي رهيو پر پوءِ جڏهن هن وفات ڪئي تڏهن گجرات هليو ويو ۽ اڪبر جي درٻار ۾ داخل ٿيو. مير معصوم کي اڪبر وٽ نوڪري هن وٺي ڏني . نظام الدين کي طبقات اڪبري لکڻ ۾ وڏي مدد ڪيائين. سيد طاهر سياسي شاعري ۾ سندس شاگرد آهي. مرزا جاني کي سنڌ ڏيارڻ ۾ وڏي مدد ڪيائين. غازي بگي ترخان جو استاد هو.

(38) شيخ عمر ٺٽوي ؛ـ پنهنجي وقت جو وڏو عالم هو. اصل ٺٽي جو هو پر هتان لڏي گجرات جي وڃي رهيو. هن جو شمار گجرات جي وڏن عالمن ۾ ٿئي ٿو. شيخ مبارڪ ناگوري کائنس باطني علم سکيو.

(39) شيخ ابوالحسن ؛ـ اصل بکر جو رهاڪو هو پوءِ دهلي وڃي رهيو. اڪبر جي ڏينهن ۾ وڏو محدث ۽ عالم هو. سندس اجتهاد اڳيان وقت جا حاڪم سر نوائيندا هئا. مولانا ولي الله مشورتي علامه محب الدين محمد بن طاهر فتني سندس شاگرد هئا.

(40) شجاع ٺٽوي ؛ـ ٺٽي جو وڏو عالم ۽ شاعر هو کيس نسخ خط ۽ ثلث ۾ ايڏو ته ڪمال حاصل هو جو ” عنبرين قلم“ جي لقب سان مشهور ٿيو. 999هه ۾ عبدالرحيم خان خانان سان گڏجي دهلي ويو. سندس علمي مرتبي کي ڏسي هن کيس احمد آباد جي عظيم ڪتخاني مٿان اعلى علمدار مقرر ڪيو.

(41) ملا احمد؛ ـ ٺٽي جي شيرازي عالمن مان هو. سندس والد جو نالو نصرالله هو. علم طب ۽ علم تاريخ جو وڏو ڄاڻو هو. 990 هه ۾ حڪيم فتح الله شيرازي جي چوڻ تي اڪبر وٽ آيو ۽ فتحپور سيڪري جي علمي مجلس ۾ شامل ٿيو. هن باقوت حصوي جي ڪتاب ” معجم البدان “ جي ٻارهن جلدن جو فارسي ۾ ترجمو ڪيو. اڪبر بادشاهه جي چوڻ تي اسلام جي هڪ هزار ورهين جي تاريخ انهي لکي جيڪا هجرت وٺي چنگيز تائين ٻن جلدن ۾ آهي.

(42) سيد عبدالمالڪ ؛ـ اصل بکر جو هو نائين صدي هه جي وڏن مشائخن، قادريه طريقي مان هو. علاءُ الدين شاهه عالم، دهلي جي بادشاهه بکر مان دهلي گهرايس. جتي خلق جي هدايت ۾ مشغول رهيو. اڙيسي واري جنگ ۾ شهيد ٿي ويو. اهو واقعو 855ع جو آهي.

(43) فاضل خان ٺٽوي ؛ ـ ٺٽي جي ملد خاندان مان هو سندس نالو عثمان هو ۽ مخدوم معين جي ڏاڏي مخدوم طالب الله جو مريد هو. فارسي لکپڙهه ۾ وڏو ماهر هو. دهلي ۾ عالمگير جي درٻار پهتو، جنهن کيس شاهي خاندان جو دارغو مقرر ڪيو. آخر پنهنجي علمي قابليت سان ترقي ڪندي مير منشي ٿيو. سلطان پاران فضل خان جو خطاب مليس. آخر صدر الصدور جي عهدي تي پهتو.

(44) ملا فيضي؛ ـ پاڻ شيخ مبارڪ جو وڏو پٽ هو . 12 اپريل 1547ع ۾ ڄائو. سندس شروعاتي استاد شيخ حسين مروزي ۽ سندس والد بزرگوار هئا. فيضي فارسي، عربي، هندي ۽ سنسڪرت زبانن جو وڏو ڄاڻو هو. عربي ۽ فارسي شاعري ۾ سندس مشهوري ٻڌي. اڪبر بادشاهه کيس پاڻ وٽ گهرايو ۽ راڄڌني جي مسئلن بابت، خاص صلاحڪار مقرر ڪيائينس. هو شهزادي دانيال جو استاد هو. ملا ابو لفيض ملا فيضي جو نالو برک عالمن ۾ شمار ٿئي ٿو. سندس ڪتابن جو تعداد 101 آهي. جنهن ۾ قرآن شريف جو غير محفوظ تفسير مشهور آهي. علم رياضي جي هندي ڪتاب ليلاوتي جو فارسي ۾ سنسڪرت جي ڪتابن مهاڀارت ۽ اترويد جا فارسي ۾ ترجما ڪيائين. شاعري ۾ سندس ديوان ” طباشير “ نو هزار شعرن تي مشتمل آهي. خمسه نظامي جي 5 مثنوين جو جواب مواد العغم ۽ لطائف فياضي سندس ڪتاب آهن. هو اعلى پايي جو شاعر به هو شاعري ۾ ڪماليت ڪري کيس ” ملڪ الشعراءِ “ جو لقب مليو. سندس قصيدن جو ديوان مشهور آهي . هن جي ڪتبخاني ۾ چاليهه هزار ڇهه سئو ڪتاب هئا. هو اڪبر جي نورتن ۾ ڳڻبو هو.

(45) ابو لفضل سيوهاڻي ؛ ـ ملا فيضي جو ننڍو ڀاءُ هو. 1551ع ۾ آگري ۾ ڄائو. شروعاتي تعليم پنهنجي والد وٽ ورتائين . 18 سالن جي عمر ۾ اڪبر درٻار ۾ آيو ۽ ” مير منشي “ ۽ ” ممالڪ ڪل هند“ مقرر ٿيو. سندس فوجي مهارت قابل تعريف آهي. امير ڳڙهه ۽دکن جي لڙائي ۾ اڳواڻي جا فرائض بجا آندائين.
ابو الفضل اعلى پائي جو نثر نويس هو. تاريخ جي فن ۾ بي مثال هو. عربي ۽ فارسي زبانن جو زبردست ماهر هو . سندس قلم ۾ وڏي رواني هئي. ان ڪري چوندا هئا ته ” اڪبر جي تلوار کان ابوالفضل جي قلم ۾ وڏي طاقت آهي . سندس علمي شخصيت جو قدر ڪندي بادشاهه اول هزاري ۽ پوءِ ٻه هزاري جو لقب ڏنو. هو مصنف به هو. هن اڪبر جي دورحڪومت جي مڪمل قانوني ۽ مذهبي تاريخ ” اڪبر نامون“ ٻن حصن ۾ ۽ ” آئين اڪبري “ ڪتاب لکيا. جيڪي تاريخ نويسي جي فن ۾ بنيادي حيثيت رکن ٿا. سندس ٽيون ڪتاب انشاءَ ابولفضل آهي. فارسي شاعري ۾ سندس بياض ڪشڪول نالي ملي ٿو. ان کان سواءِ بياض ڪشڪول نالي ملي ٿو. ان کانسواءِ ” جامع اللغات “ جي فن ۾ اهم حيثيت رکي ٿو. ابوالفضل به اڪبر جي ” نورتن “ مان هڪ هو.

(46) بيربل؛ هن جو اصل نالو ويرو مل هو. عمر ڪوٽ لڳ فتح باغ جي هڪ غريب برهمڻ جو پٽ هو. ٻڪريون چاري گذارو ڪندو هو. جڏهن همايون کي شير شاهه دهلي مان ڀڄايو. تڏهن هو عمرڪوٽ جي ڀرسان جوڻ ۾ اچي رهيو. همايون جي ماڻهن جڏهن بيربل کي ڏٺو ۽ کائنس عقلمندي جا گفتا ٻڌا، تڏهن کيس همايون وٽ وٺي آيا. بادشاهه سندس ڳالهه ٻولهه کان متاثر ٿي پڻس کان هن جي موڪل ورتي . جڏهن بادشاهه سنڌ مان ايران ويو تڏهن هي پيءُ پٽ ساڻس گڏ هئا. دهلي کي فتح ڪرڻ ۾ هنن سنڌي سوڍن سندس وڏي مدد ڪئي. جڏهن اڪبر تخت تي ويٺو تڏهن هن بيربل جو درجو وڌائي کيس مکيه وزيرن ۾ داخل ڪيو. هو اڪبر کان 13 سال وڏو هو. اڪبر کي هن تي وڏو ڀروسو ۽ يقين هو. هو تلوار هلائڻ جو ماهر هو. هن وڏين وڏين جنگن ۾ حصو ورتو. هو اڪبر جي نورتن ۾ شامل هو. سندس درٻاري وزير ۽ سپهه سالار ٿي رهيو. بيربل يوسف زئي مهم ۾ مارجي ويو. جنهن ڪري اڪبر ٻه ڏينهن ماني نه کاڌي.

(47) تان سين ؛ ـ اڪبر جي نورتن مان هو. هن لاءِ چيو وڃي ٿو ته اصل سنڌي نسل مان هو. سندس استاد ۽ مرشد شيخ محمد غوث گوالياري هو. اڪبر وٽ پهچڻ کان اڳ هو راجا رامچند جي درٻار سان وابسته هو. سنسڪرت جي هڪ ڪتاب ۾ لکيل آهي ته ” تان سين راجا رامچند جي درٻار جو مکيه ڪارڪن هو. هو ڪيتريون ئي ٻوليون ڄاڻيندو هو. هن جهڙو ڪو راڳي اڳ هو ۽ نه هن وقت ڪو آهي. ” تان سين اڪبر جي درٻار ۾ زين خان نالي ٿي موسيقار جي معرفت پهتو. جتي سندس وڏي عزت ٿي“. ابوالفضل آئين اڪبري ۾ لکي ٿو ته” ميان تان سين کي راڳ جي هنر جو استاد ۽ هڪ ذهين انسان هجڻ ڪري اڪبر جي درٻار ۾ داخل ڪيو ويو. هزارين سالن جي عرصي ۾ اهڙو موسيقار پيدا نه ٿيو آهي.“ هن 1589 ع ۾ وفات ڪئي.

( 48) شيخ جندالله ؛ ـ سندس وڏا اصل سيوهڻ جا هئا جيڪي پوءِ لڏي احمد آباد ويو. هن جو نالو عيسى ۽ لقب مسيح الا ولياءَ هو. سندس شيخ بن قاسم يوسف، شيخ طاهر محدث دهلوي سان لڏي ابرار شريف ۾ آيو، جتي شيخ صاحب 962 هه ۾ ڄائو. پاڻ پنهنجي وقت جا وڏا عالم ۽ اهل الله هئا. سندس ڪيترائي مريد هئا. درس ۽ تدريس سندس خاص مشغلو هو. ماڻهو پري پري کان وٽس علم حاصل ڪرڻ ايندا هئا. فارسي ۽ عربي ۾ سندس تصانيف جو وڏو ذخيرو موجود آهي. اٽڪل 13 ڪتاب ۽ ٻيا ڪتا ب ۽ ٻيا ڪيترائي رسالا لکيائو ن.

(50) محمد فاضل بکري ؛ ـ مير معصوم جو وڏو ڀاءُ هو . موسيقي جو ذبردست ڄاڻو هو. کيس مغليه درٻار ۾ وڏي فضيلت حاصل هئي. هن سنڌي ڪافي کي دهلي ۽ آگري طرف مشهور ڪيو. شيخ فريد بکري لکي ٿو ته ” مير محمد فاضل، سنڌي ٻولي جو شعر ” ڪافي نهايت سهڻي نموني چوندو هو ۽ ان ۾ کيس مقبوليت حاصل هئي.

( 51) شيخ لاڏ سنڌي ؛ ـ شيخ صاحب سنڌ جو تاريخي شهر پاٽ جي انهن بزرگن مان هو جيڪي برهانپور لڏي ويا. هن کي موسيقي ۾ ڪمال حاصل هو. خاص ڪري ڪافي ڳائڻ ۾ پنهنجو مٽ پاڻ هو ۽ هن ئي سنڌي ڪافي کي برهانپور طرف مشهور ڪيو. گلزار ابرار جو مصنف محمد غوثي مانڊوي لکي ٿو ” شيخ لاڏجيو، حسن صورت ۽ حسن سيرت سان گڏ سٺي نڙي جي اعلى نعمت سان پاڻ نوازيل هو، نغمئه سنجي ۽ نغمه نوازي سندس رات ڏينهن جو شعار هو. سنڌي ڪافيون، اهڙي درد ۽ سوز سان آلاپيندو هو جو نه فقط پاڻ مست ٿي ويندو هو. پر ٻڌندڙ پڻ محو ۽ محسور ٿي ويندو هو. هو 1523ع ۾ ڄائو ۽ 1598ع ۾ وفات ڪري ويو.

(52)شيخ ساز سنڌي؛ ـ هو شيخ مسيح الاولياءَ جو فرزند هو. ظاهري ۽ باطني علوم، پنهنجي والد بزرگ کان حاصل ڪيائين. هو ننڍي ڄمار ۾ ئي تصوف ۽ خدا شناسي واري راهه هلندڙ هو. رياضتون ڪندو ۽ نفس کي تنسيا ڏيندو هو. هو پنهنجي والد جي وفات کان پوءِ مسند تي ويٺو.

( 53) قاضي ابراهيم ٺٽوي ؛ ـ پاڻ وڏا عالم، شاعر ۽ مصنف هئا. شاهجهان جي ڏينهن ۾هو شاهجهان آباد ( دهلي ) پهتو. بادشاهه سندس قابليت ۽ ڪماليت کان متاثر ٿي. کيس دهلي جو مفتي ۽ لشڪر جو قاضي مقرر ڪيو. هن 4 ڪتاب لکيا. جن مان ” شرح مخزن الاسرار“ مشهور آهي.

( 54) مير عبدالرزاق مشرب ؛ ـ پاڻ اصفهاني سادات مان هئا. مولانا عبدالرزق بلگرامي لکي ٿو ته ” حڪيم عبدالرزاق سڀني معقول توڙي منقول علمن ۾ ماهر، جعفر، اعداد طب ۾ يقراط زمان ۽ جالينوس دوران هو. ماڻهن جي علاج سان گڏ تيمارداري به ڪندو هو. شاعر به تمام سٺو هو. علم نجوم ۾ ماهر هو. اورنگزيب جي زماني ۾ بريلي ويو جتان وري لکنو هليو ويو. ڪجهه ڏينهن ڪشمير جي صوبيدار، نوازش خان وٽ به رهيو. سندس وفات 1117 هه ۾ ٿي.

(55) مخدوم فضل الله ؛ـ هي بزرگ ٺٽي جو رهاڪو هو . پنهنجي وقت جو وڏو عالم، قدسي فضيلتن جو جامع ۽ علم الانساب جو ماهر، پرهيزگاري ۽ تقوي جي زيور سان سينگاريل هو. ٺٽي مان سندس قائم ڪيل مدرسي مان ڪيترائي ئي شاگرد فيض پرائي ويا ۽ هتان دهلي ويو. شاهه جهان جي ڏينهن ۾ وڏي اثر رسوخ جو مالڪ هو. سندس حڪومت ۾ ۾مڃتا عزت ۽ پهچ هئي.

( 56) مخدوم ابولخير ؛ـ مخدوم فضل الله جو پٽ هو. پنهنجي وقت جو يگانو عالم ٿيو ۽ پيءُ جو مدرسو هلائڻ لڳو. ڪجهه وقت کان پوءِ کيس دهلي گهرايو ويو ۽ فتوى عالمگيري جي ترتيب ۾ شريڪ رهيو. هن جي اورنگزيب وٽ وڏي پهچ هئي.

( 57) عبدالباسط؛ ـ اصل ٺٽي جو رهاڪو هو. عربي زبان جو ڄاڻو ۽ ماهر هو. اورنگزيب جي زماني ۾ دهلي ويو. جتي عنايت الله خان جي سفارش سان بادشاهه جي درٻار ۾ پهتو. جنهن سندس هوشياري ۽ لياقت کان متاثر ٿي کيس هڪ صدي جي منصب سان نوازيو. هن تصنيف ۽تدريس جو سلسلو ٻڍاپي تائين جاري رکيو.

(58) مير محمد باقر ؛ ـ اصل بکر جو ويٺل هو. سيد حميد جو پٽ هو. پوءِ لڏي اچي ٺٽي ۾ رهيو جتان اوزنگزيب جي درٻار ۾ دهلي پهتو. بادشاهه کي هڪ خط لکيائين. جنهن جي تحرير ۽ مضمون کان متاثر ٿي هن کيس پنهنجي درٻار ۾ خوش نويس مقرر ڪيو. ڪجهه وقت بادشاهه جي ٻارن جو استاد به ٿي رهيو.

( 59) هدايت الله خان ؛ـ سيد علي جو شاگرد هو. ٺٽي جو رهاڪو هو. اتان دهلي ويو. بادشاهه اورنگزيب کيس پنهنجن شاهزادن جي تعليم واسطي معلم مقرر ڪيو. آخر شاهي ڪتبخاني جو داروغو مقرر ٿيو. کيس شاهي درٻار مان خوشخطي سبب ” زرين رقم“ لقب مليس. اورنگزيب لاءِ ديوان حافظ جا ڪيترائي نسخا به لکيائين.

(60) مخدوم عبدالڪريم؛ ـ ابوالبقا امير خان جو ٽيون نمبر پٽ هو. ٻن پيڙهين کان سنڌ ۾ رهڻ ڪري مورخن کيس ” سنڌي “ سڏيو آهي. سنڌ مان 1093 هه ۾ اورنگزيب جي درٻار ۾دهلي پهتو. بادشاهه پهرين کيس داروغه جا نماز ۽ امانت هفت چوڪي جي خدمت سندس حوالي ڪئي. ان کان سواءِ ” داروغه نقاش خانه“ جو عهدو به مليس. مير عبدالڪريم بلند پايه جو شاعر به هو. سندس تخلص ” ملتفت“ هو.

(61) مخدوم ابوالفتح؛ ـ مخدوم فضل الله جو پٽ هو جيڪو ٺٽي جو رهاڪو هو. پنهنجي لياقت، هوشياري ۽ قابليت ڪري پهريائين گجرات ۽ پوءِ اڪلسير جو قاضي مقرر ٿيو، اورنگزيب کي جڏهن سندس علميت جي خبر پئي تڏهن کيس سورت بندر جو قاضي مقرر ڪيائينس.

(62)؛ـ حافظ عبدالرحيم؛ـ مخدوم فضل الله جو پوٽو هو هڪ متبحر عالم هو. سورت بندر جي عالمن ۾ سندس درجو بلند هو ۽ انهن جو اڳواڻ ليکيو ويندو هو.

(63) مخدوم رحمت الله ؛ ـ پاڻ علمي خواهه علمي ڪماليتن جو جامع هو. مشهور معروف مدرس هو. عالمگير بادشاهه کيس گهرائي، علم جو امتحان ورتو ڏسي چيائين ته ” مون ته ٿي ڄاتو ته ڪو ملا، ادب جي علم مان ايتريقدر بهره ور هوندو“.

(64) شاهه عزت الله؛ شاهه نعمت الله جو فرزند هو . ٺٽي جو رهاڪو هو. وڏو عالم ۽ فاضل بزرگ هو. دهلي ۾ اورنگزيب وٽ پهتو. جنهن کيس پنهنجن خاص ملازمن ۾ شامل ڪيس.

( 65 ) شيخ عبدالسلام ؛ـ شيخ عبدالعزير جو پٽ هو. اصل هالا جو ويٺل هو. هندستان وڃي دارالحڪومت لاهور جي خالصي جي ديواني تي سرفراز ٿيو.

(66) شيخ عبدالعزيز؛ـ شيخ عبدالسلام جو پٽ هو . هندوستان ۾ شهنشاهه عالمگير جي درٻار ۾ پهتو. جنهن سندس مرتبو سڃاڻي پهرين دوصدي ۽ پوءِ دوصدي يعني خزانه آفيسر مقرر ڪيو.
(67) شيخ محمد شفيع؛ـ عبدالسلام جو پنجون نمبر پٽ هو. عالمگير جي ڏينهن ۾ دوصدي جي عهدي تي پهتو.

(68) ملا محب علي ؛ ـ سنڌ جو عامل، ڪامل ۽ شاعر هو، هو حيدر علي جي گهر ۾ سيوهڻ ۾ ڄائو ۽ علم جي طب لاءِ ٺٽي ۾ آيو. ٺٽي جي عالمن ۽ فاضلن وٽ سڀني علمن ۽ فنن ۾ ڪمال حاصل ڪري اتي ئي رهي پيو. خان خانان جڏهن سنڌ ۾ آيو تڏهن هن جون علمي فضيلتون ڏسي کيس پاڻ سان دهلي وٺي ويو ۽ پنهنجي فرزند شاهنواز خان جو استاد مقرر ڪيس. شاهجهان جي دور ۾ هن جو درٻار ۾ وڏو مرتبو هو. پاڻ سٺو شاعر به هو. سندس هڪ قصيدو ۽ ساقي نامور ماثر رحيمي ۾ درج ٿيل آهن. سندس صوفيانه ۽ عارفانه زندگي ساراهه جوڳي آهي.

(69) محمد رفيع ؛ـ شيخ محمد شفيع جو پٽ هو. فرخ سيد جي زماني ۾ چهار صدي جي عهدي تي پهتو.

(70) مرزا محمد رحيم؛ـ سندس والد جو نالو مرزا مقيم نيوڻِ هو. ابن شاهه عالم بن عالمگير جي فوج ۾ توبخاني جو داروغو هو .وڏو عالم ۽ فاضل بزرگ هو. قانع ٺٽوي لکي ٿو ته ” هو علمي ڪماليات سان سنيگاريل هو ۽ کيس علوم عربيه ۾ خاص مهارت حاصل هئي. هن رسالو ” انيس القلوب “ ۽ مغل بادشاهن جي تاريخ “ ٻه ڪتاب لکيا. هن 1725 هه ۾ دهلي ۾ وفات ڪئي

(71) محمد جلال الدين ؛ـ بکر جو برک عالم هو. آگري پهچڻ کانپوءِ سندس علميت جي ڪمال ۽ حق پرستي جو چرچو درٻار اڪبري تائين پهتو. آگري جي قاضي يعقوب جي معزولي کان پوءِ اتي جو قاضي ۽ مدرس مقرر ٿيو. سندس مدرسي ۾ سوين شاگرد هڪ ئي وقت علم پرائيندا هئا. آگري کان پوءِ دکن ويو.

(72) شيخ طاهر سنڌي؛ ـ پاڻ ڏهين صدي جي پهرين ڏهاڪي ۾پاٽ ۾ پيدا ٿيا. 95 هه ۾ گجرات ويا ۽ ايرج پور ۾ شيخ محمد غوث گوالياري وٽ رهي فيض پرايائون. اتي ئي هن گهڻو وقت ماڻهن کي درس ڏنو ۽ تصوف جي تلقين ڪئي. هو اعلي پائي جو مصنف به هو هن اٺ ڪتاب لکيا.

(73) سيد عبدالرحمان ؛ـ هو وڏو صوفي عارف ۽ ڪامل بزرگ هو. سندس ڳوٺ شڪارپور تعلقي ۾ هو. جتان هجرتڪري يوپي ويو. سندس ارادت جو حلقو تمام وسيع هو. خصوصن يوپي علائقي جا عالم، شاعر ۽ امير تمام گهڻي انداز ۾ سندس مريد هئا. هو سٺو شاعر به هو. سندس تخلص موحد هو.

(74) مخدوم ابوالقاسم؛ ـ مخدوم ابوالقاسم نقشبندي پٽ نورالحق درس، ٺٽي جو رهاڪو هو. شروعاتي تعليم مخدوم آدم کان حاصل ڪري سرهند ويا جتي شيخ سيف الدين وٽ ظاهري ۽ باطني تعليم ورتائون. دهلي جو هڪ وڏو امير محمد صديق سندس مريد هو. سورت ۽ احمد آباد ۾ هن جا ڪافي شاگرد ۽ مريد هئا. پاڻ 1138 هه ۾ وفات ڪري ويا.

(75) محب علي سنڌي؛ـ مولوي محب علي سنڌ جو رهاڪو هو. شروعاتي تعليم سنڌ ۾ وٺي پوءِ پشاور، لاهور ۽ دهلي ۾ تحصيل علم لاءِ سفر ڪندو رهيو. ان کان پوءِ پنجاب جي مشهور بزرگ خواجه محمد سليمان نقشبندي جي بيعت ڪري تصوف جو خرقه خلافت ڍڪيائين. آخر مرشد جي حڪم تي پنجاب جي هڪ شهر مگڌ ۾ ظاهري ۽ باطني فيض ڏيڻ ۾رڌل رهيو. هن 1253 هه ۾ وفات ڪئي. هو فارسي جو اعلى پايي جو شاعر هو. سندس تخلص مولوي هو.

(76) قاري ميران شاهه سنڌي؛ـ قاري صاحب اصل شهدادڪوٽ جا ويٺل هئا. شروعاتي تعليم حاصل ڪري پوءِ مڪي شريف وڃي علم تجويد جي تعليم حاصل ڪيائون. 1990 ع ۾ ڪراچي آيا. جتان پوءِ لکنو ۾ پاڻ درس ۽ تدريس جو شغل شروع ڪيائون. پاڻ ست قراتون ڄاڻيندا هئا. سنڌي، اردو، عربي، فارسي زبانن جا ماهر هئا. جنگي فنون ۾ به اعلى مهارت رکندڙ هئا. لکنو کان دکن ۾ آيا. جتان جي والي، امير عثمان علي خان، سندس وڏو قدر ڪيو ۽ کيس هڪ بنگلو ۽ پنج سئو رپيا ماهوار وظيفو ڏنو. اتي هر جمعي جي نماز پڙهائڻ سان گڏ خطبو به ڏيندو هو. هو ڪجهه وقت ڪاٺياواڙ، گجرات ۽ جوڌپور ۾ به رهيو. پاڻ موحد سنڌي عالم هئڻ سان گڏ بهترين شاعر به هئا.

(77) ڊاڪٽر آءِ ايس؛ ـ ڊاڪٽر آءِ ايس بار ائٽ لاءِ ڊاڪٽر حاجي جو پٽ هو. سنڌ مان لڏي بمبئي ۾ وڃي رهيو. جتي بمبئي پريزيڊنسي مسلم ليگ جو سيڪريٽري ٿيو. ڪجهه وقت لاءِ بمبئي ڪائونسل جو ميمبر به هو. هن ئي 1924 ع ۾ سنڌ کي جدا پرڳڻي ڪرڻ جو ٺهراءُ بمبئي ڪائونسل ۾پيش ڪيو. بمبئي ۾ پريزيڊنسي مئجسٽريٽ به ٿي رهيو.

(78) بني بخش ؛ ـ خانبهادر نبي بخش سنڌ جو رهاڪو هو. جيڪو پهرئين سنڌ ۾ ڊپٽي ڪليڪٽر ۽ پوءِ مئنيجر انڪمبرڊ اسٽيٽس هو. ان کان پوءِ سندس انتظامي صلاحيت ۽ هوشياري کي ڏسي کيس چيف منسٽر بنايو ويو.

( 79) عبدالقادر ؛ـ خابصاحب عبدالقادر سنڌ جو فرزند هو، جيڪو پهرئين سنڌ ۾ ڊپٽي ڪليڪٽر ۽ پوءِ مئنيجر انڪمبرڊ اسٽيٽس هو. ان کان پوءِ سندس انتظامي صلاحيت ۽ هوشياري کي ڏسي کيس چيف منسٽر بنايو ويو.

(80) مولوي عبدالصمد ؛ ـ شڪارپور ۾ ويٺل هو فارسي زبان جو ماهر هو. کيس ڌاروار ۽ بيلگام ڪاليجن ۾ فارسي جو پروفيسر مقرر ڪيو ويو. هو فارسي جو سٺو شاعر هو.

(81) مولانا علي محمد ؛ـ مولانا علي محمد ڪاڪيپوٽو رتيديري جي هڪ ننڊي ڳوٺ جو رهاڪو هو. پاڻ وقت جا جيد عالم هئا. خاص ڪري فلسفي ۾ کين مهارت حاصل هئي. سنڌ جو هي پهريون نوجوان عالم هو جنهن کي پنجاب يونيورسٽي طرفان اسڪالرشپ ڏيئي اورينٽل ڪاليج لاهور ۾ فيلو مقرر ڪيو ويو. مولانا علي محمد، ڊاڪٽر اقبال کي هڪ ليڪچر ڏيڻ ۾ به مواد فراهم ڪيو. جيڪو قديم فلسفي بابت هو. ڊاڪٽر اقبال استفاده کان پوءِ مولانا کي اهڙو سرٽيفيڪٽ به ڏنو.

(82) ڊاڪٽر دائود پوٽو؛ـ سمس العلماءِ ڊاڪٽر دائود پوٽو ڪنهن به تعارف جو محتاج نه آهي. سنڌي، عربي، فارسي ۽ انگريزي زبانن جو ماهرت حاصل ڪئي. انڌيري ( بمبئي ) جي اسماعيل ڪاليج ۾ عربي جو پروفيسر ۽ وائيس پرنسپال ٿي رهيو. ڪاليج جي نصابي ڪاميٽي جو ميمبر به هو.

(83) مولوي عبدالرئوف ؛ـ اصل ڪوٽڙي جو ويٺل هو. جتان بمبئي لڏي ويو. بمبئي ۾ قومي ڪمن ۾ سندس وڏو هٿ هو.
(84) محمد علي جناح؛ـ باني پاڪستان قائد اعظم محمد علي جناح سنڌ جو رهاڪو هو. انگلينڊ مان وڪالت جي ڊگري وٺي، بمبئي ۾ وڃي رهيو. سياست ۽ قومي ڪمن ۾ خاص حصو ورتائين. بمبئي جي نهايت قابل وڪيلن مان هو. سنڌ ۾ پاڪستان جي گورنر جنرل جي حيثيت ۾ موٽي آيو.

(85) حسن علي ؛ـ حسن علي بار ائٽ لا، عبدالرحمان بئريسٽر جو پٽ هو. ڄائو نپنو سنڌ ۾ هو اول ڪراچي ۾ وڪالت ڪندو هو پوءِ بمبئي ۽ ڪينيا ۾ وڃي وڪالت ڪيائين.

( 86) عبدالڪريم ؛ـ مهاشي عبدالڪريم ڪراچي جو رهاڪو هو. سنڌ مان آگري ويو. هو سنڌي زبان جو وڏو ماهر هو. هندي ۾ ڪيتريون ئي اثر انگيز تقريرون ڪري ڪافي هندن کي مسلمان ڪيائين. هو اعلى پائي جو مناظر هو. هندستان جون اخبارون کيس ” مبلغ اعظم“ سڏينديون هيون ساري هندستان ۾ تبليغي دورا ڪندو هو. آگري ۾ نون مسلمانن لاءِ هڪ ادارو به قائم ڪيو هئائين ۽ ان جي ترقي لاءِ هڪ هفتيوار اخبار به جاري ڪيائين.

(87) حبيب الله لغاري؛ـ حبيب الله لغاري ڳوٺ دادلغاري جو رهاڪو هو. اعلى يافته سنڌي نوجوان هو. پونه هندستان ۾ ائگريڪلچر ڪاليج جو پروفيسر ۽ هڪ فارم جو مئنيجر به هو. زراعتي فن ۾ ٽريننگ حاصل ڪرڻ لاءِ ڪيترائي دفعا ٻاهرين ملڪن به ويو.

( 88) حاجي محمد لغاري ؛ـ حبيب الله لغاري جو ننڊو ڀاءُ هو. بمبئي ۾ انجنيئرهو.عالم و ادب جو به شوقين هو. وٽس اعلى پائي جو ڪتبخانو هو جيڪو پوين جي بي توجهي سبب ختم ٿي ويو . چون ٿا ته ان ڪتبخاني جا ڪجهه ڪتاب علامه دائود پوٽي رح کي به مليا هئا.
هي سنڌ جا علم ۽ عرفان جي مهراڻ جاڪي مٺ جيترا موتي آهن جن جي چمڪ ڌمڪ سنڌ کان ٽپي هنڌ ۾ پهتي. اهڙي طرح سنڌ جيڪا سون ورني ۽ مردم خيز خطو آهي ته تنهن اهڙا ڪيترائي فرد پيدا ڪيا، جن هندستان ۽ دنيا جي ٻين ملڪن ۾ وڃي پنهنجي علميت قابليت ۽ اهليت جو ڌاڪو ڄمايو. انهن جون اهڙيون خدمتون دنيا جي اصلاح ۽ ترقي ۾ سنگ ميل حيثيت رکن ٿيون.

حوالا

مٿين مضمونن جي تياري لاءِ هيٺين ڪتابن کي سامهون رکيو ويو.

1. تاريخ جنت السنڌ مولائي شيدائي
2. تاريخ تمدن سنڌ مولائي شيدائي
3. تاريخ سنڌ مولانا اعجاز الحق قدوسي
4. سنڌي جي طبعي تاريخ ٻه جلد نياز همايوني
5. سنڌي موسيقي جي تاريخ ڊاڪٽر بلوچ صاحب
6. تذڪره لطفي _ ج اول لطف الله بدوي
7. سنڌي ادب ڪي مختصر تاريخ ڊاڪٽر عبدالمجيد سنڌي
8. تاريخ سنڌ ( عهد ڪلوڙ ا) مولاناغلام رسول مهر
9. تاريخ معصومي مير معصوم بکري
10 . تاريخ مير معصوم بکري سيد حسام الدين راشدي
11. تاريخ مظهر شاهجهاني نياز همايوني
12 . تحفته الڪرام مير قانع ٺٽوي
13 . تذڪره مشاهير سنڌ مولانا دين محمد وفائي ( 3 جلد)
14 . عظيم سنڌي انسان ميمڻ عبدالغفور سنڌي
15. تذڪره صوفياءِ سنڌ مولانا اعجاز الحق قدوسي
16. برهانپور ڪي سنڌي اولياءَ مطيع الله برهانپوري
17. تذڪره خوش نويسان مطيع الله برهانپوري
18. مقالا شعراءِ فارسي قانع ٺٽوي
19. قديم سنڌ ڀيرو مل مهر چند آڏواڻي
20. عرب و هند ڪي تعلقات سيد سليمان ندوي
21. سنڌ عهد رسالت ۾ قاضي اطهر مبارڪپوري
22. سنڌ ۾ عربون کي حکومتين قاضي اطهر مبارڪپوري
23. آئينه حقيقت نما
24. مسلمانان ڪراچي و سنڌ مصطفى علي بريلوي
ڪي تعليم
25. سنڌين جي فوجي مهارت دادا سنڌي
26. سنڌ جا اسلامي درسگاهه ڊاڪٽر محمد جمن ٽالپور
27. سه ماهي مهراڻ ( مضمون) قريشي حامد علي خانائي
28. سه ماهي مهراڻ گرامي نمبر
29. سه ماهي مهراڻ مخدوم امير احمد ۽ حافظ
محمد اسماعيل جا مضمون
31. سه ماهي مهراڻ سنڌ عرب سياحن جي نظر ۾
32. نئين زندگي هجري نمبر
33. ماهوار شريعت سکر فتوى نمبر ۽ سنواح نمبر
34. الوحيد سنڌ آزاد نمبر
35. روزانه جنگ ويڪلي ايڊيشن
36. سه ماهي الرحيم
37. روزانه هلال پاڪستان ماهوار ايڊيشن