زندگي

ڪتاب بابت

 

زندگي

(ناول)


موهن ڪلپنا


ڪمپوزنگ : رزاق بجير


ڊجيٽل ايڊيشن:
2017ع
سنڌ سلامت ڪتاب گهر

سنڌ سلامت پاران

سنڌ سلامت ڊجيٽل بوڪ ايڊيشن سلسلي جو نئون ڪتاب، ناول ”زندگي“ اوهان اڳيان پيش آهي. هن ناول جو ليکڪ موهن ڪلپنا آهي.
”ھيءُ ناول بہ انساني زندگيءَ جي درد ۽ پيڙا تي مشتمل آھي. ھن ناول جا ڪردار بہ ڀوڳين ٿا. ھن ۾ انساني ذھن جي ڪميڻپ ۽ گھٽياپڻ جون جھلڪيون بہ موجود آھن تہ انساني عظمت جو اولڙو پڻ. انساني بيوسيءَ، لاچاريءَ، معذوريءَ ۽ پيار جي ڪھاڻي بہ نظر ايندي.“
ياد رهي ته هي ناول پهريون دفعو 1957ع ۾ هند ۾ ڇپيو هو، گڏيل ناولن جي صورت ۾ 1997ع ۾ سنڌي ساهت گهر، حيدرآباد پاران ”موهن ڪلپنا جون تحريرون“ جي عنوان سان ناول ”درد جو درياهه“ سان گڏ ڇپايو ويو. ٿورائتا آهيون سائين رزاق بجير جا جنهن هن ناول کي نئين سر ڪمپوز ڪري سنڌ سلامت ڪتاب گهر ۾ پيش ڪرڻ لاءِ موڪليو. هي ڪتاب پياري رزاق پنهنجي موبائل اسڪرين تي موبائل ڪيبورڊ تان ڪمپوز ڪيو آهي. پروف جون چُڪون ڪمپوز ڪندڙ ۽ اسان طرفان سمجهجو.
اوهان سڀني دوستن، ڀائرن، سڄڻن، بزرگن ۽ ساڃاهه وندن جي قيمتي مشورن، راين، صلاحن ۽ رهنمائي جو منتظر.


محمد سليمان وساڻ
مينيجنگ ايڊيٽر ( اعزازي )
سنڌ سلامت ڊاٽ ڪام
sulemanwassan@gmail.com
www.sindhsalamat.com
books.sindhsalamat.com

ٻہ اکر

قلمڪار جو عام ماڻھن جي 'زندگيءَ` سان انتھائي ويجھو قريبي ڳانڍاپو ھوندو آھي. انسانيءَ زندگيءَ، ھن سماج جي گھاڻي ۾ ڪھڙي نموني ٿي پيڙھبي رھي، انسانيءَ زندگيءَ ھن سماج ۾ ڪيڏن نہ ڏکن، ڏولاون، اھنجن، ايذائن، عذابن ۽ مصيبتن ۾ پئي گذري ۽ اڄ جي انسان جي 'زندگيءَ` ڪيڏي نہ پيڙا ۽ غم ۾ پئي گذري، ان سموري زندگيءَ جي ذري پرزي جي فوٽو گرافري، ڀيانڪ ۽ غمناڪ، اَصل ۽ سچا منظر ڏسڻا آھن تہ حساس قلمڪار جي تحريرن کي ڏسجي، قلمڪار جي تخليق کان سواءِ اسان کي ٻئي ڪنھن ھنڌ اھي منظر چٽا ۽ واضع نظر نہ ايندا. ان جو سبب رڳو ھيءُ آھي تہ اديب، عام ماڻھوءَ جي درد کي انتھائي ويجھائپ کان ڏسندو آھي ۽ دُکي دل ۾ پيھي ويندو آھي. ان جو انتھائي ٻاجھائپ ۽ پيار سان مطالعو ۽ مشاھدو ڪندو آھي. ھو ھر ماڻھوءَ جي درد کي پنھنجو درد سمجھندو آھي، اھوئي سبب آھي جو ھڪ حساس ليکڪ جون لکڻيون پڙھبيون تہ اھي اسان کي غم مان ٻڏي نڪتل محسوس ٿينديون ۽ سمورو غم، اسان کي ٻئي ڪنھن ماڻھوءَ جو نہ پر خود اديب جو ئي لڳندو آھي.
اديب، ھن دُکي، غمناڪ، ڏکاري ۽ وياڪل انساني زندگيءَ مان دُک ۽ درد،غم ۽ ستم، ظلم ۽ جبر ڪڍي ان کي خوشين ۽ سرھاين ۾ تبديل ڪرڻ جو خواھشمند ھوندو آھي ۽ سدائين پيو ان ڏکن ڀري زندگيءَ کي سُکن جي سيج تي سمھارڻ جي ڪوشش ڪندو آھي ۽ سچ ھيءُ آھي تہ انساني زندگيءَ جي خوشين ۽ سرھاين جا سمورا ذريعا جيڪڏھن اديبن جي ھٿ وس ھجن تہ ھوند ڪٿي بہ ڪائي دک جي جھلڪ نظر نہ اچي. چؤ طرف خوشي، محبت، پيار ۽ امن جي بادشاھي نظر اچڻ لڳي.
ائين بہ ناھي تہ ھر اديب وٽ ماڻھن جي درد جو دارون موجود ھوندو آھي. درد کي ڄاڻڻ ٻي ڳالهه ھوندي آھي، درد جي دوا ڪرڻ ٻي ڳالهه. ھڪڙن وٽ نراسائيءَ ۽ نااميدي جو علاج خودڪشيءَ ھوندو آھي. فراريت ھوندي آھي تہ ٻين وٽ ماحول سان جھيڙا ۽ جھٽا ڪري، ھر رڪاوٽ سان مقابلو ڪري/ زندگيءَ کي سڦل ۽ بھتر بڻائڻ ھوندو آھي. پھريان، قوم جي ڪابہ رھنمائي ڪري نہ سگھندا آھن. قوم کي ان درياھ تي وٺي ويندا آھن، جتان بچڻ جو سوال ئي ڪونھي ۽ ٻيا قوم جي نہ رڳو رھنمائي ڪندا آھن، پر ان کي امر ۽ زندھ جاويد بڻائي ڇڏيندا آھن.
اسان وٽ، اسان جو اديب 'چريو` ۽ ديوانو سڏبو آھي. ڇو تہ ڪن ماڻھن ۽ پاپي ذھن رکندڙن وٽ ھن مصروف دور ۾ ڪنھن جي درد ۽ ڏک تي روئڻ ۽ ماتم ڪرڻ ڪرڻ وقت جو زيان آھي. سڀ ڪو پاڻ ڄاڻي، ٻئي جي دردن سان، اسان جو ڪو سروڪار ئي ڪونھي. ٻئي طرف اديب جي حالت ڏسو، ڀلي ان ويچاري کي پاڻ وٽ مٿي لڪائڻ لاءِ جاءِ نہ ھجي پر ٻين کي پريشان ڏسندو تہ چوندو؛ '' بي اجھن کي اجھو ڏي.“ پاڻ ڀلي پنھنجن ٻچن سميت فاقا ڪڍندو رھي پر ٻين کي بکيو ڏسندو ۽ لولي لاءِ در در واجھائيندي ڏسندو تہ ھاءِ گھوڙا مچائي ڏيندو تہ ھيءَ بک ختم ڪريو. پاڻ ڀلي بي ڪفنو مري، سڄي زندگي روئندي ۽ پريشانين ۾ گذاري، پر سندس تمنا اھا ھوندي تہ دنيا کي سک ملن.
ھيءُ ناول بہ انساني زندگيءَ جي درد ۽ پيڙا تي مشتمل آھي. ھن ناول جا ڪردار بہ ڀوڳين ٿا. ھن ۾ انساني ذھن جي ڪميڻپ ۽ گھٽياپڻ جون جھلڪيون بہ موجود آھن تہ انساني عظمت جو اولڙو پڻ. انساني بيوسيءَ، لاچاريءَ، معذوريءَ ۽ پيار جي ڪھاڻي بہ نظر ايندي. جن ڳالهين کي اسان جي ٻوليءَ جي ڏاڍي سٻاجھي ۽ سُرت رکندڙ قلمڪار، موھن ڪلپنا جا لفظ مليا ۽ ھيءُ ناول اسان وٽ ھن حالت ۾ پھتو ۽ اھو ناول سنڌيءَ زبان جي اصلوڪن ناولن ۾ چڱي جاءِ ٿو والاري. جيڪو پورا 28 سال اڳ ھندستان ۾ شايع ٿيو ۽ ھتي ان جي ھڪ اڌ ڪاپي پھتي. ھاڻي ان ناول جو ھيءُ ٻيو ڇاپو موھن جي جنم ڀومي سنڌ ۾ شايع ٿي رھيو آھي. ھيءُ اسان جي اداري جو ڏھون ڪتاب آھي ۽ موھن جو اداري پاران ٻيو. ھن ڪتاب لاءِ اسان سان پياري ڀاءُ اسلم خواجي وڏو سھڪار ڪيو.

ناز سنائي
25 جولاءِ 1975
ڪراچيءَ سنڌ.

  مھاڳ

رات جو ٻين بجي ناول جو آخري حصو لکي پورو ڪيو اٿم ۽ ھينئر جڏھن آفيس ۾ ڪم آھي ڪونہ، تڏھن سوچيم اتي ئي پاٺڪن سان ٻہ چار سڌيون ڳالهيون ڪري وٺان، سو تہ مان ڄاڻان ٿو تہ چند گھڙين بعد ڪو ڇوٽو موٽو، 'باس` اچي مٿان بيھندو ۽ جو سوال ڪندو، اھو ضرور رومانوي ھوندو: ڇا پريم پتر لکي رھيو آھين؟
ڪو بہ 'باس` سنڌي ڄاڻي ڪونہ، مسڪراھٽ سان ئي ڪم ھلي ويندو. ان بعد، ممڪن آھي، مون کي شخصي ڪم ۾ مشغول ڏسي، ڪوئي ڪلارڪ دوست، پنھنجو ڪوئي آفيسي 'ڪم` مون کي ڏيئي _ ڏيئي لکڻ ۾ کنڊن وجھي، پوءِ بہ ڇا ٿيو؟ ناول لکندي، رکي رکي زندگيءَ بہ تہ منھنجي ساڌنا ۾ کنڊن پي وڌو آھي.
ھن ناول کي مون 1954ع کان لکڻ شروع ڪيو آھي. لکيو آھي ۽ رد ڪيو آھي. وري لکيو آھي ۽ رد ڪيو آھي. 'آواراھ` جي ظاھر ٿيڻ بعد 'لگن` پريس ۾ ويو جو ھن کي لکڻ شروع ڪيم. ان وچ ۾ 'عورت` 'اڃا رات باقي آھي`، 'ڏينھن جا تارا` ۽ 'نئين نظر` ( پويان ٻہ ناول اڻ ڇپيل) بہ لکيم؛ ليڪن ھن ناول کي پورو ڪري نہ سگھيس. وچ ۾ ڪھاڻيءَ، مضمون، تنقيد ۽ ناٽڪ تي بہ قلم آزمائي ڪندو رھيس، ڪوئي، 'نرملا` کي ڇڏي ڪيڏانھن ويو( جو ناول اڃا مڪمل ڪري نہ سگھيو آھيان) ان تي بہ چڱو لکيم . . . ۽ ھن ناول جا ڪردار منھنجي ذھن ۾ اڀرندا رھيا، Mature ٿيندا رھيا ۽ آخر انھن ڪردارن بغاوت ڪئي ۽ مون کي پنھنجو سمورو ڌيان انھن تي ڏيڻو پيو . . . پوءِ بہ، منھنجو انھن ۾ موھ پيو، ائين ڪونھي. موھ بنا ڀلوڪنا گھٽ رھندي آھي؛ اھو مان ڄاڻان ٿو ۽ اھو بہ نہ: موھ ۾ انياءُ جو پرواھ رھي ٿو؛ ۽ ڪلاڪار کي انياءُ جو پاسو نہ آھي وٺڻو.
ناول اڃا پورو ئي نہ ٿيو ھو، جو اوسي پاسي جي ٻين ڪردارن چلائي چلائي منھنجو ڌيان پاڻ ڏانھن ڇڪايو ۽ انھن کي ٻُڌي پورو ڪيم تہ ھن ناول جي ڪاپي گم ٿي ويئي. 'زندگيءَ` جي ڪردارن ۾ منھنجو موھ برابر ڪونہ ھو، پوءِ بہ مون پنھنجي ٻڌي ۽ ڪلپنا تي زور ڏيئي ھنن کي ٺاھڻ، سجائڻ جي ڪوشش ڪئي ھئي. گھر جي ھڪ ھڪ ڪنڊ، جاڙ، تختو، انيڪ بار جاچيم: ھڪ ڏينھن بہ نہ، انيڪ ڏينھن ائين ڪيم . . . ڪاپي نہ ملي، نہ ملي.
پئسن جي کوٽ سبب، پراڻيون مخزنون ڪتابن وغيره وڪڻڻ جي پرمپرا، مون وٽ بيڪاريءَ جي لنبي دور کان ھلندي ٿي آئي؛ شايد ان ۾ ئي ھلي ويئي ھئي ۽ مون کي ياد آيو، پڇاڙيءَ واري دفعي مون 'عورت` اڃان رات باقي آھي`، 'ڏينھن جا تارا` ۽ 'نئين نظر` ناولن جون پھريون ڪاپيون وڪيون ھيون. اھا ڪاپي بہ شايد انھن ۾ ھئي، جا ھلي ويئي ھئي ۽ وري نہ ملي سگھي.! موديءَ وٽ وڃڻ بيڪار سمجھيم؛ وچ ۾ چڱو عرصو گذري چڪو ھو . . . متان اڃا ھجيس، اھو خيال آيم ضرور پر ان کي مون دٻائي ڇڏيو. پوءِ بہ مان ڇا انھن ڪردارن کي دٻائي سگھيس؟ نہ . . . اھي وڌيڪ اڀريا . . . . ذھن جي چتر شالا ۾ بغاوت جا سنگ نشان بڻجي مون کي للڪارڻ لڳا. تڏھن مون کين آڇ ڪئي: اچو _ قلم جي نوڪ ۾ اچو، ۽ ھو آيا _ آيا پاڻ سان پنھنجي زندگيءَ کڻي.
تڏھن ايشيائي ليکڪ سميلن ۾ وڃڻ ٿيو. اتي جي ڪردار مليا، انھن ھنن ڪردارن سان ٽڪر کائڻ چاھيو. سنڌو نگر آيس تہ سينٽرل ريلوي مان نوڪريءَ جو پروانو مليو ۽ اڄ ڪلياڻ T.P مان ھن وقت اھوئي ٻڌائي رھيو آھيان تہ سڌين ڳالهين ۾ جيئن کنڊن جو انديشو آھي؛ تيئن زندگيءَ بہ ناول لکڻ جي ساڌنا ۾ کنڊن ڪيو آھي. ڪري ڏيکاريو آھي.
پر ان دوران ۾ ڪردارن يگ جي رچي پاڻ ۾ سمائي ڇڏي ۽ جڏھن ڪردار قلم جي نوڪ ۾ ايندا رھيا، تڏھن ناول جو مرڪزي ويچار تہ: اصل ۾ اھو انساني دماغ آھي، جو حالتن کي ٺاھي بگاڙي ٿو؛ پاڻ سان ھڪ وڏو ڦھلاءُ کڻي آيو ۽ ان ڦھلاءُ ۾ پيڙا جي فيلسوفيءَ، ڪلا جو پرڀاو، سنڌيءَ ٻوليءَ جو سوال، ستيہ ۽ گيان ۽ ان نموني ساھت ۽ گيان رستي زندگيءَ ۽ ڪائنات جي ڄاڻ جي وشين پاڻ کولڻ شروع ڪيو. موڪلاڻيءَ جي آخرين سيما تي پھچي نائڪ ۽ نائڪا، ٻنھي سلام ڪري چيو:
اسين پاڻ ۾ ناھيون،
جو اسان جي اوسي پاسي آھي، اسين ان جو ھڪ حصو ٿا بڻجون.!
۽ پوءِ ھو ويندا رھيا. ھو ويندا رھيا تہ مون کي پنھنجن نقاد دوستن جون ڪي شڪايتون ياد آيون.
1_ڪلپنا جا ڪردار سوچيندا گھڻو آھن. اھي نہ رڳو سوچيندا گھڻو آھن: ليڪن گھرو بہ سوچيندا آھن.!
2_ (الف) تہ ڪلپنا جا ڪردار زندگيءَ ۾ گھٽ ۾ گھٽ ھڪ خط ضرور لکندا آھن.!
(ب) ۽ اھي گھٽ ۾ گھٽ ھڪ سپنو بہ ضرور ڏسندا آھن.!
پر مان ڇا ڪريان؟ منھنجا ڪردار، شيلف تي رکيل ڪتابن ۾ اندر نہ. ٻاھر رھڻ چاھين ٿا. پوءِ جي ٻاھر رھندا؛ اھي ڪم پئي خط لکندا ئي. سنگھرش ڪندي خواب تہ لھندا ئي. ڪن پنھنجي نقاد دوستن سان اھا شايد گستاخي ڪندو ھجان جو مان پنھنجن ڪردارن کي سمپورڻ آزادي ڏيان ٿو تہ ھو زندگيءَ ۾ جو مناسب سمجھن؛ ڪندا رھن ۽ ان لاءِ رکي رکي التجا ڀري نھار سان مون ڏانھن يا منھنجي نقاد ڏانھن ٻاڏائيندا نہ رھن. ڇو جو ھو جنھن يگ ۾ رھن ٿا؛ اتي اھا آلوچنا ھنن کي؛ سوچڻ؛ سمجھڻ؛ خط لکڻ يا خواب ڏسڻ کان مجبور نٿي ڪري. ڇو تہ يگ جي آلوچنا انسان جي سڀاويڪ زندگيءَ جيئڻ جو اڌيڪار تسليم ڪري ٿي.


موھن ڪلپنا
(بلاڪ سي ڏھ روم پنجونجاھ سنڌو نگر 5)
30 جنوري 1957ع

  01

زندگيءَ جي راھ ڪيتري نہ لنبي، ڪيتري نہ وشال! ھلندي ويھي ٿو رھجي. ويھي پويان نھارجي بہ ٿو ۽ ان نھار ۾، ماضيءَ، حال ۽ مستقبل تي سوچجي بہ ٿو.
زندگيءَ ۾، مون کي ھڪ ئي سوال پريشان ڪيو آھي؛ ۽ سچ تہ مون بہ ان سوال کي خوب اٿلائي پٿلائي جاچيو آھي.
اڄ منھنجو 'ھو` اچي رھيو آھي. ھن جي اچڻ جو ٻڌي، مون کي منھنجي سوال جو جواب ملي ويو آھي.
مان سوچيندي ھيس تہ ڇا صرف حالتون ئي زندگيءَ کي ٺاھين بگاڙين ٿيون، انسان حالتن کي ٺاھي بگاڙي نہ ٿو؟
زلزلن، ٻوڏن، آنڌي، طوفانن جي ڳالهه نٿي ڪريان. انساني زندگيءَ جي ڳالهه ٿي ڪريان.
ڪيرت ڪوڙ ڳالهايو. ڪوڙ ظاھر ٿي پيو. سڀني چيو؛ ڪيرت ڪوڙو آھي. اڙي ڀائي، ان کان اڳ ھن ھزار دفعا سچ ڳالهايو آھي، تڏھن تہ توھان ھر وقت، ھر ھنڌ، ائين ڪڏھن بہ نہ چيو آھي؛ فلاڻا تو ٻڌو، ھو تہ بلڪل سچار ماڻھو آھي.
ھڪ ڪوڙ تي انسان بدنام ٿئي ٿو. انسان، انسان کي بدنام ڪري ٿو، ان ۾ زلزلن، ٻوڏن، آنڌي، طوفانن جو ڪھڙو سوال آھي؟ ڪيرت ھاڻ شڪ جي ڄار ۾ گرفتار ٿي ويو . ڪيرت ضرور چوندو؛ حالتن مون کي پٿاري ڇڏيو آھي.
حالتون ڪنھن پيدا ڪيون؟
بنگال بھار ۾ ٻوڏون ٿيون. ڀارت ۽ دنيا جي ھر حصي مان سھائتا جو ھٿ وڌايو. ڪنھن بالا عملدار چيو؛ ٻوڏ ۾ ھڪ نعمت بہ آھي، انسان، انسان جي نزديڪ اچي ٿو. نقط چين ان عملدار کي ڀؤن ڀؤن ڪري وٺي ويا؛ ''پوءِ دنيا کان مدد وٺڻ جي ڪھڙي ضرورت آھي؟“
. . . . مدد ملي ٿي، تڏھن تہ نعمت آھي! ليڪ ڀلوءَ کي پڪڙي ڪير؟
غلطي ڪٿي آھي؟
غريب گوبند چيو؛ گومي ھي گل وٺ، غريب نہ ھجان ھا تہ سوني مُنڊي ڏيانءِ ھا.
گوميءَ چيو : مون لاءِ ھيءُ گل سون کان گھٽ نہ آھي. ليڪن جڏھن راجوءَ ريکا کي سوني مُنڊي ڏني تہ چوڻ لڳي؛ باغ ۾ ھزارين گل موجود آھن، ھڪ گل ڏين ھا، خوش ٿي وڃان ھا، ھن ڏيک جي ڪھڙي ضرورت آھي؟
وٺڻ وارو ڀل سڀ وٺڻ نہ چاھي، ليڪن ڏيڻ وارو سڀ ئي ڏيڻ چاھيندو نہ؟ شاھجان کي تاج محل ٺھرائڻ کپندو ھو يا نہ، اھو ڀل سياستدان سوچيندا رھن، ليڪن پنھنجي محبوب جي ياد ۾ تاج محل ٺھرائڻ سڀاويڪ تہ آھي ئي، پنھنجي پريميءَ سان 'ايڪ ڇوٽا سا گھر` جي ڪلپنا سڀاويڪ آھي، ليڪ پنھنجي پريميءَ جي حياتي جي يادگار ٺھرائڻ جي تمنا ڇا آسڀاويڪ آھي؟
ليڪن ان سڀاويڪتا کي ڏسي ڪير ٿو؟
نہ، مان نراش نہ آھيان، نراشاواد جي ريکائن تي سوچڻ جي عادي آھيان، ائين بہ نہ آھي. صرف چيم ٿي تہ اصل انسان ئي حالتن کي ٺاھي، بگاڙي ٿو.
چڱو مڃجي تہ دنيا ۾ ھڪ پارٽيءَ جو راڄ ٿي وڃي ٿو ۽ طبعت رُکي ھئڻ سبب پارٽيءَ جون مکيہ پڳون اعلان ٿيون ڪن تہ اڄ کان مسڪرائڻ تي بندش آھي. ڪھڙيون حالتون پيدا ٿينديون؟ پھرين سڄي دنيا جيل خانو ٿي پوندي. پوءِ پاڳل خانو. ۽ پوءِ؟ ھر پوءِ کان پوءِ انقلان ھوندو ئي آھي ۽ اِھا ´پوءِ` تيستائين قائم رھندي، جيستائين ڪي بہ ٻہ ماڻھو مختلف ريکائن تي سوچڻ جا عادي ھوندا. جيستائين سڀني آدرشن جي ايڪتا ۽ ڀاونائن جي سمانتا نہ آھي، تہ ٽڪر تہ لڳندا ئي. ان سچ کي جيستائين دنيا تسليم نہ ڪيو آھي، اتھاس جا ڪيترا ورق خالي رھندا ۽ ضرور رھندا.

  02

چڱو. رھڻ ڏيو انھن ڇوٽين موٽين ڳالهين کي. اڄ ٻڌم ھو اچي رھيو آھي. ھن جي اچڻ سان ھن جون ڳالهيون بہ ياد اچي رھيون آھن. پورو ياد نٿو پوي تہ ھن سان پھرئين ملاقات ڪڏھن ۽ ڪٿي ٿي. اسڪول ۾ چڱائي دفعا گڏجڻ ٿيو ھو. ھا، جڏھن، ٽرمينل امتحان ڏئي موٽي رھي ھيس، تڏھن ھن مون کي سڏ ڪيو ھو.
رستي تي اوچتو برسات پيئي. مون کي ڪوٽ، ڇٽي وغيره ڪجهه نہ ھو.
چيائين، ''سنڌو، اعتراض نہ ھجيئي تہ. . .“
مون آس پاس نھاريو.
''مان ٻين جي اعتراض جي ڳالهه نٿو ڪريان.“
تڏھن مان چپ چاپ، ھن سان ڪَٺو، ھن جي ڇٽيءَ ھيٺان ھلڻ لڳيس.
''ھتي جي برسات ڪھڙي نہ واھيات آھي. ڪڏھن بہ سڌي نہ پوي. ڇٽي اڌ جسم بہ بچائي نٿي سگھي.“
''۽ اڄ منھنجي ڪري، صرف مٿو ئي بچائي سگھندين.!“
''نہ نہ، منھنجي چوڻ جو مطلب ٻيو ھو.“
ھلڪو ٽھڪ نڪري ويم، چيم، ''منھنجي مطلب ۾ بہ ڪجهه ٻيو ئي ھو.“
ھاڻ ھن بہ ٽھڪ ڏنو.
تڏھن اڳيان ويندڙ ٻہ وديارٿي بيھي رھيا، ھن سچ پچ زوردار ٽھڪ ڏنو ھو.
وديارٿي بيٺا، شوڪي نھاريائون ۽ پوءِ ويندا رھيا.
منھنجو گھر اچي ويو. تڏھن مينھن گھٽ ٿي چڪو ھئو.
''شڪريہ.“ مون چيو.
ھن مسڪرائي تہ ڏٺو، ليڪن سندس اکين مان سوالي نھار ظاھر ٿي.
''ڪجهه چوڻ ٿو چاھين؟“
''مڃيندينءَ؟“
''ڪيئن چئجي.!“
''تون ھيءَ ڇٽي کڻي وڃ.“
مون ٽھڪ ڏنو.
''ان ۾ کلڻ جي ڪھڙي ڳالهه آھي؟“
''ھاڻ مان ڇٽي ڪيڏانھن ڪنديس، ھڪ تہ گھر اچي ويو آھي؛ ٻيو برسات ذري گھٽ بند ٿي چڪي آھي.“
''متان سڀاڻ برسات پوي تہ؟“
مون وري بہ ٽھڪ ڏنو.
''دل ۾ ڇا سوچيو اٿيئي؟“ پڇيو مانس.
ھن جو منھن ٿورو ننڍو ٿي ويو، پر يڪدم پاڻ تي قابو پائي مسڪرائي چيائين، ''سوچڻ جو ڪم دماغ ڪندو آھي، دل نہ.“
''تہ سچ پچ ڪجهه سوچيو اٿئي.“
''ھا، سوچيم مون وٽ ٻہ ڇَٽيون آھن، ھڪ توکي ڏيندس تہ تون تڪليف کان. . .“
''ڇُٽي پونديس، ۽ جڏھن مرداني ڇَٽي کڻي بزار مان لنگھنديس، تڏھن ڪھڙيون مشڪلاتون پيدا ٿينديون؛ اھو ذرو بہ نٿو سوچين.“
''ماڻھو بيوقوف آھن.“
''اسين بہ تہ ماڻھو آھيون.“
''چڱو، ان تي پوءِ سوچينداسين ۽ ھاڻ ھلان ٿي، تڪليف لاءِ معاف ڪج.“
''ڏس، ماڻھو تڪليفون ڏيندا آھن، ليڪن معافي نہ وٺندا آھن، تو تڪليف ڏني بہ ڪانھي؛ تڏھن بہ معافي ورتئي، تڏھن تہ چيم تہ اسين ماڻھو نہ آھيون ۽ ماڻھو بيوقوف آھن.“
مان کلندي گھر ھلي آيس.
ٻئي ڏينھن برسات ڪونہ ھئي. ´اسڪول` پھتيس تہ ساھيڙيون سوالن مٿان سوال ڪرڻ لڳيون:
. . .ڪڏھن کان سڃاڻينس؟
. . .ڪھڙين ڳالهين تي ٻنھي ٽھڪ پئي ڏنا؟
. . .گھر ٻاھران ناٽڪ ڪرڻ جي ڪھڙي ضرورت ھئي؟ وغيره.
داديءَ بہ سُس پُس ٻڌي، ٽيچرس روم ۾ گھرائي سوال ڪيو، ''اھو ڇا سچ آھي؟“
''ھا.“
''توکي اھو سڀ پسند آھي؟“
''نقطچيني؟“
''نہ، ناٽڪ.“
''ناٽڪ؟“
''ائڪٽنگ نہ ڪر.“
''ائڪٽنگ مان ٿي ڪريان يا ٻيو ڪير؟“
''چڱو ٻڌاءِ تہ ائين ڇٽيءَ ھيٺان وڃي ٽھ ٽھ ڪرڻ جي ضرورت آھي؟ڪنھن بہ ڇوڪريءَ کي ڇوڪري سان ڳالهائڻ نہ گھرجي.“
'' پوءِ ڀلي گڏ پڙھندا ھجن؟“
''ليڪن ان ڏينھن تہ توھان ئي چيو ھو نہ تہ وديا جو اديش آھي جيون کي سمجھڻ. اُن کي ٺاھڻ ۽ سڃاڻڻ. سھارو ڏيڻ، سھارو وٺڻ. ليڪن اڄ. . . . . .“
''ھا، اڄ کان تون ھن سان گڏجڻ بند ڪري ڇڏ.“
مون ڪوبہ جواب نہ ڏنو.
موڪل مھل ھن سان مليس، سڀڪجهه ٻڌايومانس.
''چيم نہ ماڻھو بيوقوف آھن.“
''مان تہ مُنجھي پيئي آھيان.“
''تنھنجي بدنامي ٿئي، اھو سٺو نہ آھي. اسان جي ديس جي ڪيترن ماڻھن کي گھڻو ڪجهه سکڻو سمجھڻو آھي، بيوقوفيءَ جي عالم کان ٻاھر اچڻو آھي. پر بہ جي اسين نہ ملياسين تہ ڏک جي ڪھڙي ڳالهه آھي. اسين ھڪ ٻئي کي پريم پريم تہ ڪيون ڪونہ. جدا ٿي وياسين تہ غم ڇاجو؟“

  03

ليڪن نندا جي ڊپ کان الڳ ٿجي؛ اھو دل کي ڪجهه جچي نٿو. اسين ھڪ ٻئي کي پيار برابر نٿا ڪريون، ليڪن ڪم پئي ھڪ ٻئي سان ڳالهايون بہ نہ، اھو پاڻ سان انياءُ آھي. اسان کي تہ پاڻ ھروڀرو بہ گڏ اچڻ وڃڻ گھرجي.“
''معاف ڪج سنڌو، اھو سڀ مونکي پسند نہ آھي. رشتو جو سڀاويڪ آھي؛ مان اھو پسند ڪندو آھيان. نندا يا تنقيد سبب ٻہ پاسي کان ھلندڙ گڏ ٿي وڃن يا صفا دور ٿي وڃن، تہ ان ۾ خوش ٿيڻ جي ڪھڙي ڳالهه آھي؟ ڪو دور ويندو تہ ڊپ سبب، نزديڪ ايندو تہ ضد سبب، نندا يا تنقيد جو رد عمل (Reaction) سڀاويڪ ضرور آھي؛ ليڪن رد عمل ئي سڀاويڪ آھي، رشتو ناتو سڀاويڪ نہ آھي.“
ان بعد مون ڪجهه نہ ڳالهايو. موڪلاڻيءَ جي سيما تي نمسڪار ڪري موڪلايم، ليڪن چاھيندي بہ ماني کائي نہ سگھيس. وڻي ئي نہ پئي. يڪايڪ من جي ڪنھن حصي مان سوال اٿيو.! مان ڇا ھن سان پيار ٿي ڪريان؟ ليڪن مون تہ ھن کي پورو سمجھيو بہ ڪونھي. سمجھي نٿي سگھان، ڇا تڏھن ئي ٿي پيار ڪريان؟ نہ نہ، اھا بيوقوفي آھي. مان ھن کي پيار بلڪل. . . . بلڪل نہ ٿي ڪريان، ھن منھنجي ڳالهه نہ مڃي آھي، تڏھن ئي مونکي ڪجهه نٿو وڻي، ڪجهه نٿو وڻي. وري ڪڏھن ملندو؟ وئڪيشن بعد! وري نہ ڳالهائيندي سانس. مونکي بہ عزت آھي، اُتم آھي. ھو دور وڃڻ ٿو چاھي تہ مان ڇو سندس ھٿ پڪڙي چوان: نہ وڃ شيام نہ وڃ.
وئڪيشن بعد گڏجڻ ٿيو؛ ائين ڪونھي. پورو ياد بہ نٿو پوي تہ ان نہ گڏجڻ سبب ڪيتريون راتيون اکيون ننڊ سان ٺاھ ڪري نہ سگھيون. اوجاڳا ڪرڻ جي عادي ھيس، ائين بہ ڪونھي، پريم ٿي ويو ھو؟ نہ، ائين بہ نہ ھو، اھا بي آرامي، ھن جي سخت وھنوار جي پئدائش ھئي؛ مون لاءِ اھا حقيقت ھئي ۽ جيترو مان حقيقت پرست ٿيس ٿي، اوترو ئي ننڊ اڳيان ھٿ جوڙ ٿي ڪرڻي پيئي. پھرين تہ ننڊ ايندي نہ ھئي، ننڊ جو خمار ايندو ھو، پر جڏھن ننڊ ايندي ھئي تہ اوجاڳي جو خيال کڻي ايندي ھئي. ھر خيال سان ھڪ اڻ چٽو چتر بہ ذھن ۾ اڀري ٿي آيو ۽ اڪثر رات جي پوئين حصي ۾ مان انھن چترن جي دنيا ۾ گم ٿي ويندي ھئس ۽ صبح جو ھڪ ھڪ چتر تي سوچيندي بہ ھئس. منھنجو سوچڻ بہ اھڙو مبھم ھوندو ھو جھڙا چتر اڻ چٽا ھوندا ھئا.
ھڪ چتر ۾ اکين ۾ نير کڻي بيٺو ھو. ڏسڻ ۾ صرف اکيون ئي ٿي آيون. تڏھن ان چتر کي ڏسندي خيال آيو تہ جيڪر انھن اکين ۾ سمائجي وڃان ۽ منھنجي آتما ان نير ۾ ڌوپجي پويتر ٿي وڃي. پويترتا جو سوال ڇو پيدا ٿيو؟ ۽ ھو اکين ۾ نير کڻي ڇو بيٺو ھيو. مان انھن اکين کي نھاريندي رھيس ۽ ائين ڏسان ٿي تہ مان ھڪ پھاڙ تي ويٺي آھيان، پھاڙ گول آھي. پھاڙ ھوا ۾ بيٺو آھي. انڌڪار آھي ۽ انڌڪار کي سورج جا تيز ترورا چيريندا مون کي جلائڻ ٿا لڳن. سورج ھڪ طرف کان نڪري جلد ٻئي طرف ھليو وڃي ٿو؛ اھو سڀ کن پل ۾ گذري ٿو. سورج ۾ ھو آھي، اھو ئي ڌنڌلو چھرو اھيئي نير ڀريون اکيون.
مان پنھنجون اکيون پل پل پيئي مچڪايان؛ تڏھن شيام اچي ٿو. ھٿ کان پڪڙي چوي ٿو: اچ.
ھو ھڪ لئبارٽري روم ۾ وٺي ھلي ٿو. اھا لئبارٽري ڪنھن جي آھي؛ مون کي ڪجهه خبر نٿي پوي. ڪنڊ ۾، جيئن صندوق ٿيندي آھي، تيئن روشنيءَ جو ماحول ڏسان ٿي. ھو اڃا بہ اڳيان وٺي اھو ماحول ڏيکاري ٿو. ان ماحول ۾ ننڍا ننڍا ستارا گرھ آھن. ھو چوي ٿو؛ ھيءَ ڪائنات آھي. ھي سورج، ھي چنڊ، ھيءَ ڌرتي اٿيئي. ڏس نہ ڪيئن نہ ھڪ ٻئي جي ڪشش تي موج لڳائي ويٺا آھن. مان سموري ڪائنات کي جاچي ڏسان ٿي؛ ڏسان ٿي تہ اھو ئي ڌنڌلو غمگين چھرو اُھيئي نير ڀريون اکيون.!

  04

ڪنھن چتر ۾ ھو ساز ويٺو وڄائي. ڏسان ٿي تارن مان دونھون پيو نڪري. اھو دونھون آسمان تائين ھليو ويو آھي. دونھين کي جو ڏسان تہ اھو ئي ڳائيندڙ شيام، اھو ئي دونھين وارو ساز، ڏسندي ڏسندي پاڻ گم ٿي وڃان. تڏھن ڏسان اکيون ڪجهه بہ نٿيون ڏسن. ´ڪجهه بہ نہ` ڇا آھي؟ روشنيءِ بہ ڪونھر تہ اوندھ بہ ڪونھي. ڪجهه بہ ڏسڻ، ڪجهه سمجھڻ ۾ نٿو اچي. ڄڻ ڪٿان ڪران پيئي. ڪوئي جھٽي ٿو وٺي. جاچي ڏسان، اھوئي شيام، اھو ئي دونھين وارو ساز.
ھڪ ڇوڪريءَ پھاڙ سان پيئي سر ٽڪرائي. جاچي ڏسڻ سان معلوم ٿو ٿئي. اھا مان آھيان ۽ پھاڙ- ان ۾ ھن جو ڌنڌلو روپ.
تڏھن سوچان تہ ھو ايترو مون ۾ ڇانئجي ڇو ويو آھي؟. . .
شايد اھو تلاءَ ۾ ھوا جي ھڪ تيز جھپٽ جيان ثابت ٿئي. لھرون اٿن. رد عمل ۾ ڪناري سان ٽڪرائجي موٽي اچن. وري پاڻ ۾ ٽڪرجن ۽ پوءِ ٺاھ ڪري شانت ٿيو وڃن. مان شانت ٿي ويندس. ھوا جي جھونڪي ۽ طوفان وچ ۾ تفاوت آھي. تڏھن تہ چيم: منھنجو ھن سان پريم آھي؛ ائين سوچڻ پاڻ کي پنھنجي نظر ۾ ڪيرائڻ آھي.
پوءِ مون پنھنجو سمورو ڌيان اسڪولي ڪتابن ڏانھن لڳايو. پھرين تہ من لڳو ئي نٿي. ليڪن پوءِ من اھڙو تہ لڳي ويو جو ھاڻ اوجاڳن کي منٿ ميڙ ڪرڻي ٿي پئي. سوچيندي ھيس: آرام جي سڀني ساراھ ڪئي آھي/ ليڪن ڪڏھن ڪنھن بي آرامي جو آنند وٺي ڏٺو آھي؟ رات جو کٽ تي پاسا ورائي، تارا ڳڻڻ، ڪجهه ڳڻي منجھي پوڻ، وري ڳڻڻ، ۽ ڳڻيندي ڳڻيندي تارن کي وساري جيون جي غم، خوشي، عجب جا خيال ڪرڻ. ڪڏھن مان خيال جي پٺيان، ڪڏھن خيال منھنجي پٺيان. ڏسندي وڄ جي چمڪاٽ جيان؛ ھڪ چتر ڏيکاري لڪائي ڇڏيندو، جلان ڦٿڪان پر روشنيءِ نہ ٿئي. وري ڪڏھن ڄار بڻجي اھڙو تہ سوگھو جھليندو؛ جو ڦٿڪڻ بہ مشڪل ۽ ان دوران ۾ جسم جي نس نس مان خون جي ھڪ سنگيت ڌارا ڇلڪي اٿي. ڏسان مست گگن ۾ جھومان ۽ ڳايان پيئي.
تڏھن کان منھنجو اھو بہ وشواس ٿي ويو آھي؛ دل جي بہ ھڪ دنيا ٿيندي آھي. ھر پينگھ جو ھڪ آڌار ٿيندو آھي؛ ليڪن دل جي دنيا ۾ جھولي ۾ جھولبو تہ آھي؛ ليڪن ان جو رسيون آسمان ۾ گم ٿي ويل نظر اينديون آھن. آسمان تہ کوکلو ماحول آھي؛ جنھن جي ڪائي سيما ڪانھي، جو نالي جو ماحول آھي، ليڪن جو ماحول بہ ڪونھي. تہ چيم پي، دل جي بہ ھڪ دنيا ٿيندي آھي جا اھڙي تہ وچتر ٿيندي آھي جو اھا وچترتا خود ھر انسان ۾ اچيو وڃي ۽ جيستائين ڪو فرد ھيومن سئڪلاجي جو اڀياس نٿو ڪري، اھو فرد بہ منجھيل رھي ٿو ۽ ٻين جي مونجھ جو بہ سبب بڻجي ٿو. شيام سان سھواس ۾ نہ اچان ھا تہ جن ڪتابن جو مون مطالعو ڪيو آھي، اھو شايد زندگيءَ ڀر ڪري نہ سگھان ھا ۽ پوءِ شايد ھن آکاڻي کڻڻ جي بہ ضرورت نہ پوي ھا.

* * *

  05

شيام سان منھنجي ٽين ملاقات، ٻن سالن بعد بمبئي، ڪسٽمس ھائوس ۾ ٿي. مئٽرڪ کان وڌيڪ مان پڙھي نہ سگھيس. اسان جي ديس ۾ استرين سان پاسخاطري ڪئي ويندي آھي؛ اھو گھڻن کي چوندو ٻڌو اٿم ليڪن منھنجو تجربو ڪجهه ٻيو ئي ٻڌائي ٿو. پنھنجي ذاتي ڳالهه نٿي ڪريان، ڪيتريون ساھيڙيون، ساھيڙين جون ساھيڙيون بہ ڌيان تي اٿم. آفيس وارا، شخصيت ۾، ڪپڙي لٽي، ڪجل، پائوڊر، ڪِريم، لپسٽڪ وغيره کي ڀلي شمار ڪندا ھجن، ليڪن لياقتون ڏسڻ بعد، گيان، ظرافت چھري تي اتساھ جي جھلڪ، مسڪراھٽ، ھلڪي شوخي، اچلتا ۽ سڀاويڪ گنڀيرتا کي ئي نظر ۾ رکندا آھن. مون ۾ اھو سڀ آھي، نہ آھي، اھو نٿي چوان. ڇو تہ آفيسر جي سامھون وڃڻ جو شرف ملڻ بہ اڄ جي بيڪاريءَ جي دور ۾ ايترو آسان نہ آھي؛ جيترو پھريون دفعو ايمپلائيمينٽ ايڪسچينج ۾ وڃڻ ۽ اتي رکيل بورڊن جي پڙھڻ مان معلوم ٿيندو آھي.
ڪسٽمس ۾، ايمپلائيمينٽ ايڪسچينج معرفت ڪوٺايل اميدوارن جو امتحان ھو.
شيام مون کي ڏٺو، ڏسي اڳيان وڌي آيو. چيائين، ''تون.!“
مئٽرڪ پاس ڪرڻ بعد گڏجڻ نہ ٿيو ھو. ھڪ دفعو لوڪل ۾ ڏٺو ھومانس. پاسي مان لنگھي ويو ھو. ڏٺو ھئائين يا نہ، ڪيئن چوان. ھڪ دوست کي چوندو ويو: ڪنھن مقرر آفيس ۾ مقرر جڳھ مون کي نہ ملي تہ ڇا ٿيو؟ بيڪاريءَ جو مسئلو وڌيو ٿوريئي اھا جڳھ ٻئي کي نہ ملندي ڇا؟ نوڪري اڄ نہ ملندي تہ سڀاڻ، سڀاڻ نہ پرھينءَ ملندي ۽ ڀارت، ٻين ڪيترن ملڪن جيان سونھري زماني ڏانھن وک وڌائي تہ رھيو ئي آھي. سوچيم: نوڪري نٿي مليس، ائين نٿو چوي: سرڪار بدلي ڇڏيو، جنھن نعري جو مرض ڀارت ۾ گھٽ پکڙيل نہ آھي ۽ ھاڻ ھو فل سوٽ ۾ سامھون بيٺو ھو. مون طرف وڌڻ کان اڳ واچ ۾ ٽائم ڏٺائين_ تہ کيس واچ بہ ھئي.
مان مسڪرائي رھي ھيس.
''مسڪراھٽ سان سواگت مان آرٽسٽڪ سمجھندو آھيان.“
پھرين عجب پوءِ خوشيءَ_ڳالههايائين ائين، ڄڻ ھميشہ ملندڙ ھو.
''ڪا ڳالهه آرٽسٽڪ آھي يا نہ، چوندا آھن، ان جو سوال پوءِ اٿندو آھي، ان کان اڳ اھو ڄاڻڻ ضروري آھي تہ آرٽ ڇا آھي.“
''اڄ جي امتحان ۾ اسان جو جنرل ناليج ڏسڻ لاءِ؛ اسان کان جي بہ سوال پڇيا ويندا اھي، اھڙي بلند پائي جا نہ ھوندا، . . . .جو سوال تو ڪيو آھي؛. . . . .اھڙا.“
مون ھلڪو کليو.
''پنھنجن حواسن وسيلي محسوس ڪيل حقيقتن جو، اکرن، رنگن، ريکائن، اشارن، سر وغيره رستي ٻئي کي انڀو ڪرائڻ آرٽ آھي. اھو تون بہ ڄاڻندي ھوندينءَ. تنھنجي مسڪراھٽ ۾، 'ڀلي ڪري آئين` جو ڀلو اظھار ھو، تڏھن چيم تہ سواگت آرٽسٽڪ آھي.“
''آرٽ ڇا آھي، اھو نٿي ڄاڻان. منھنجو گھڻو واسطو انھن ڪتابن سان رھيو آھي، جن کي پڙھڻ سان نوڪري جلدي ملي سگھندي آھي.“
''۽ ساھت؟“
''نہ پڙھندي آھيان. اخبارن کي ساھت ڪوٺبو نہ آھي ۽ مان اخبارون پڙھندي آھيان. وندر لاءِ سينمائون تہ آھن ئي.“
''ساھت نہ پڙھندي آھين. تہ پوءِ تون ڇا سمجھندينءَ تہ زندگي ڇا آھي؟“
''ساھت ۾ ڪھاڻيون ۽ ڪويتائون ھونديون آھن؛ ٻيو ڇا؟ ۽ اھو سڀ پڪچر ۾ تہ ھوندو ئي آھي. پڪچر ۾ تہ سنگيت بہ ھوندو آھي. فوٽو گرافي ۽ ٻيو بہ ڪجهه ھوندو آھي. ھڪ سٺي پڪچر، ڏھن سٺن ناولن جي برابر آھي. لئبرريءَ ۾ وڃ، دلپسند ناول ملي نہ ملي.“
''ضروري نہ آھي تہ جڏھن پڪچر ڏسڻ جو موڊ ھجي، تڏھن شھر ۾ سٺي پڪچر ھلندي ھجي ۽ پڪچر ۾ اداڪارن جي اندر جي ڪشمڪش، ھنن جي گفتگو يا اداڪاريءَ مان ظاھر ٿيندي آھي؛ ليڪن ساھت ۾ ليکڪ گفتگو ۽ اداڪاريءَ سان گڏوگڏ سندس اندر جو حال پاڻ بہ اوريندو ھلندو آھي. . .مثلن: ھن سوچيو تہ ھاڻ جي جواب نہ ڏيندس تہ فلاڻيءَ جي زندگيءَ برباد ٿي ويندي. اھو ´سوچڻ` فلمائي نٿو سگھجي. پڪچر ۾ تون سڀني کي جھٽي نہ بہ سگھين، ليڪن ناول تہ تنھنجي ھٿ ۾ آھي ئي. چاھين تہ روڪجي بيھي رھ. پڪچر ڪانہ بيھندي. ھزار دفعا ڏس، تڏھن بہ ڪانہ بيھندي ۽ ناول تنھنجو چئيوان دوست آھي ۽ زندگيءَ ۾ سوچڻ جي وڏي معنيٰ آھي. ڪنھن ´ڇا` ڪيو، ´ڪيئن` ڪيو، اھو ڄاڻڻ بلڪل ضروري آھي ٖ ليڪن ڪنھن ´ڇا` ´ڇو` ڪيو ٖ ´ڇا` سوچي ڪيو؛ اھو ان کان بہ وڌيڪ ضروري آھي؛ جا ڳالهه توکي سمجھڻ کپي ٖ پڪچر ۾ بہ ڪي ڳالهيون آھن ٖ جي ساکيات ڏسون ٿا ٖ ليڪن ساھت ۾ ٖ اھي ساکيات نہ پائي بہ ٖ جنھن روپ سان چاھيون ان سان ڏسي سگھون ٿا ٖ فلمن جي برابر پنھنجي اھميت آھي؛ ليڪن ان سبب ڪير ساھت کي نظر انداز ڪري ڇڏي ٖ اھا دک جي ڳالهه آھي.“
مان چپ رھيس.
ھو بہ کلي چپ ٿي ويو.

  06

ھڪ اميدوار اڳيان وڌي آيو ۽ اچي کائنس سوال ڪيو، ''جيڪڏھن توھان دل ۾ نہ ڪيو، مھرباني ڪري اھو ٻڌائندا تہ ڀارت جو بچاءُ منتري ڪير آھي؟“
''دل ۾ ڪريان ٿو يا نہ، ان جو جواب نہ پائي؛ ٻئي سوال سان حملو ڪري آيا، اھا تہ توھان جي ھٺ ڌرمي آھي.“
اميدوار ٽھڪ ڏئي چيو، ''تہ توھان کي شايد بچاءُ منتري جو نالو نٿو اچي.“
تڏھن مون ان اميدوار کي بچاءُ منتريءَ جو نالو ٻڌائي ڇڏيو.
شيام ٽھڪ ڏنو ۽ اميدوار ´مھرباني` چئي ھليو ويو.
منٽ اڌ بعد، ھڪ پٽيوالي، سڀن کي پنھنجي مقرر ڪمري ۾ وڃڻ جو اطلاع ڏنو، جو امتحان جو وقت ٿي چڪو ھو.
شيام ۽ مان، ڏھن فوٽن کن جي مفاصلي تي آمھون سامھون ويٺاسين.
پيپر مليو ۽ سڀ پڙھڻ لڳي ويا.
پيپر ڪندي نظر مٿي کڄي ٿي، ھڪ ٻي نظر سان ٽڪرائي ٿي ۽ موٽ ۾، ماضيءَ جي ڪنھن ڌنڌلي چتر تي روشنيءِ وجھي جھڪي پي ٿي ويئي. ھو ڏسندو رھيو. شايد مون تي ئي سوچي رھيو ھو. تڏھن مون پيپر ڪندي رکي رکي اھو بہ سوچيو ٿي تہ سد ڀاونا واري ياد ۾ ڪھڙو نہ سُک، ڪھڙو نہ آنند آھي. انسان سڀاءُ کان ڊڄڻو نہ آھي؛ انڪري گلا ٻن ڄڻن کي الڳ ڪرڻ جي بجاءِ ملائيندي آھي. ھو ان کي فخر جوڳو نہ سمجھي دور ٿي ويو ۽ مان؟ پاڻ منھن موڙي ڇڏيائين تہ مون بہ موڙي ڇڏيو. شاعر ڀلي چون تہ: استري پرش جو پاڇو آھي. پاڇي پٺيان پئو تہ پاڇو ڀڄندو ۽ جي پاڻ ڀڄ تہ پاڇو پويان پوندو. يعني تہ استرين کي مغرور، بي پرواھ مرد وڌيڪ پسند پوندا آھن. غلط آھي.! سو مان مغروري، يا بي پرواھيءَ ۾ تہ آھيان. پر ھو تہ مغرور ڪونھي. بي پرواھ ڪونھي. گلا جي رد عمل کي سڀاويڪ ڪوٺيائين؛ رشتي ناتي کي نہ. ھن جو مطلب شايد اھو ھوندو تہ رشتو دل سان برابر ٿيندو آھي؛ ليڪن ان ۾ دماغ جو بہ دخل ٿيندو آھي ۽ نندا جي رد عمل ۾ دماغ دل سان ڄڻ ناتا ٽوڙي ڇڏيندو آھي؛ ڇو تہ ٻہ ڄڻا پنھنجي اِڇا سان نہ، بلڪ ٻين جي گلا سان مليا آھن ۽ مان ھن کان دور ٿي ويس.! ڇو؟ ڇو؟
مون ماضيءَ جي تلاءَ ۾ ٽٻي ھئين مس جو خيال آيم، اھو غلط آھي. ماضي حال کي بگاڙي، ان کان بھتر آھي تہ خود ماضيءَ کي ڀلائڻ جي ڪوشش ڪجي. اڄ آئي آھيان امتحان ڏيڻ ۽ مان سک ۽ سڀاويڪتا تي پيئي سوچيان تہ ھو مون تي سوچي ٿو، مون لاءِ اھا سک ڀري ڳالهه آھي ۽ ھو گلا جي رد عمل ۾ دماغ کان ڪم وٺي دور ھٽي ويو، دور ھٽڻ سڀاويڪ آھي.
پيپر ٻہ ڪلاڪ ھليو، بعد ۾ سڀ ٻاھر آياسين. شيام ۽ مون گڏيل نموني پيپر جاچيو، ھلڪو واد و واد بہ ٿيو ۽ مون قبول ڪيو تہ مون سٺو پيپر نہ ڪيو ھو.
ٻنھي کي سنڌونگر پھچڻو ھو. ھڪ لڳو ھو. کيس چيم، '' بک لڳي آھي، ڪجهه کائجي، ڪيئن؟“
''منھنجو پيٽ ڀريل آھي. تون ڀل ھلي کاءُ.“
ٻئي ھڪ پنجابي ھوٽل ۾ وياسين. ھو ٽيبل تي رکيل پليٽ مان صوند کڻي کائڻ لڳو ۽ پوءِ پاسي واري ٽيبل تان ٽائيمس آف انڊيا کڻي ان جو ايڊويٽوريل پڙھڻ لڳو.
ويٽر اچي بيٺو، کائنس پڇيم، ''ڇا کائندين؟“
''منھنجو پيٽ ڀريل آھي.“
مون ويٽر کي ھڪ چانهه ۽ ھڪ چاپ جو آرڊر ڏنو.
ويٽر ھليو ويو ۽ مان شيام جو منھن ڏسڻ جي ڪوشش ڪرڻ لڳيس. . . .''منھنجو پيٽ ڀريل آھي.“ اھي لفظ ھن ڪجهه اھڙي سر ۾ چيا، ڄڻ پيٽ ڀريل ڪو نہ ھئس صرف تڪلف وچان ئي ائين چيو ھئائين، چيم،

  07

''ايڊيٽوريل ۾ ڇا لکيل آھي شيام؟“
''نھروءَ جي روس ياترا ۽ روسي اڳواڻن جي ڀارت ياترا تي ھڪ سياسي ليک آھي.“
''چڱو، ھڪ ڳالهه پڇان؟“
''پڇ.“ ھن اخبار ٽيبل تي رکي ڇڏي.
ھو اداس پئي نظر آيو.
''تنھنجو پيٽ ڇا سچ پچ ڀريل آھي؟“
ھن ڪو بہ جواب نہ ڏنو.
''ڪجهه چوڻ ٿو چاھين. چئي نٿو سگھين ڪيئن؟ ڪونہ چئي سگھين ٿو، چوڻ چاھين نٿو.“
ھن پنھنجو ھٿ اڳيان وڌائي، منھنجي ھٿ مٿان رکڻ چاھيو، ليڪن ائين، نہ ڪري، ھٿ روڪي، بند ڪري، ٻانھن کي ٿورو شيڪيو، پيشانيءَ ۾ ريکائون ٺاھي مٿيون چپ، ھيٺين چپ ۾ لڪائڻ جي ڪوشش ڪئي. سندس اکيون مٿين پلڪن کي ڇڪ اچڻ ڪري ٽيڙيون ٿي پيئون ۽ ھن ترڇي نگاھ سان منھنجي دل کي چاڪ چاڪ ڪري ڇڏيو. ان نھار ۾ گھري ويدنا جي تکي جھلڪ نمايان ھئي. مون مسڪرائي ڏنو تہ ھن چيو،
''جو ڪجهه چوان، اھو وساري سگھندينءَ سنڌو؟“
گنڀير فضا ۾ کلي ويٺيس. چيم، ''سڀ ڪجهه وساري سگھان ٿي، ليڪن اھو سوال وساري نہ سگھنديس.“
''نہ چڱو، رھڻ ڏي ان ڳالهه کي، جي تون سوال نٿي وساري سگھين تہ ان سوال جو پس منظر ڪيئن وساري سگھندينءَ. جي پس منظر نٿي وساري سگھين تہ پوءِ جو ڪجهه چوندس اھو وساري سگھين، ائين ٿي نٿو سگھي.“
سندس منھن جا ڀَاوَ بدليا، مسڪرائي جو ڏنائين.
مون ھٿ ھٽائي چيو، ''ھميشہ ھر ڳالهه جو ڇيد و ڇيد ڀلي ڪنھن سچ جي نزديڪ آڻيندو ھجي، ليڪن اھو ڇيد و ڇيد، ڪنھن حد تائين ٻڌندڙ لاءِ ٿڪاوٽ جا ڪارڻ ميسر ڪري ٿو.“
ويٽر چانهه ۽ چاپ، چٽڻي وغيره ڏيئي ھليو ويو.
چانهه جي آڇ ڪئي مانس، 'نہ، نہ` ڪندي، 'ھا` ڪيائين. ھڪ ڍڪ ڀري چيائين، '' سنڌو! تون ھيترا يگ ڪٿي ھئينءَ ڪٿي؟“
تڏھن، نہ معلوم ڇو منھنجي دل ڀرجي آئي. اھو ھن ڇا چيو؟ چيم، ''تہ تو ڇا مون کي ڳولھڻ جي ڪوشش ڪئي ھئي؟“
ھن ڪو بہ جواب نہ ڏنو.
''ڪيئن؟“
''نہ“ ھن ڊرڍرتا سان وراڻيو.
''پوءِ اھو سوال ڪيئن؟“
''ڪوشش برابر ڪو نہ ڪئي ھيم، ليڪن من ئي من. . .چڱو رھڻ ڏي ان کي. جڏھن توکي ڏٺم، تڏھن سچ پچ بيحد خوشي ٿي. وشواس ڪندينءَ، جڏھن بہ مان تنھنجي منھن ۾ ڏسان ٿو، منھنجي دل جي تار تار انوکي خوشيءَ وچان. . . “ عجب وچان چيائين، '' ڇو تنھنجو ھٿ ڇو رڪجي ويو آھي، کائيندي رھ نہ.“
''اوھ“ ائين چئي مون ھن جو چوڻ بجا فرمايو.
ھن چانهه پي پوري ڪئي. اخبار ڏانھن ھٿ وڌايائين ٿي تہ چيم، ''مون کي تنھنجو سوال اڃا ياد آھي.“
''نہ جو ڪجهه ٻڌندينءَ، اھو وساري سگھندينءَ؟“
''ڪوشش ڪنديس، جيڪڏھن ڏٺم تہ توکي، ان مان خوشي ملندي.“
''چڱو ٻڌ، اڄ مون وٽ ھڪ کوٽو پيسو بہ ڪونھي. پيسو ڪونھي، ان ڪري خوشي نہ اٿم؛ ائين نٿو چوان. . .“
''تون ڇا نٿو چوين، اھو مان بنا ٻڌڻ جي سمجھي سگھان ٿي.“
''ھا، ائين سمجھي سگھبو آھي.“
''پر جو چوڻ ٿو چاھين اھو تہ چئہ نہ.“
''ٺھيو، رھڻ ڏي.“
''سڀ رھڻ ڏيان؟ کڻان ڇا؟ شيام! يڪايڪ تون پريشان ڇو ٿي ويو آھين. تون تہ ساھس ۽ وشواس وارو آھين؛ پر اڄ ھي اداسائي ڇو_ ڇو؟“ تڏھن نہ معلوم ڪيئن وڌيڪ چوڻ کان پاڻ روڪي ويس. جذبي ۾ اچڻ شرط زبان تي پڇاڙيءَ جو ٻہ لفظ ''منھنجا شيام“ جا بہ اچي ويا ھئا.

  08

''ڇڏ ان بيڪار ڳالهين کي، اھو تہ ٻڌاءَ تنھنجو پيءُ ڇا ڪندو آھي؟“
ھو ڪجهه نٿو ٻڌائڻ چاھي، مان ڇو ديوانين جيان ٻاڏائيندي رھانس.
ھن واچ ۾ ٽائيم ڏٺو مسڪرائي ڏنائين، واچ بيھجي ويئي ھيس. سندس پيشانيءَ تي پسيني جون ھلڪيون ريکائون ظاھر ٿيون؛ ھن کيسي مان رومال ڪڍي، منھن اگھيو، جو سندس کيسي مان ھڪ ڀڳل ڦڻوٽو پٽ تي ڪِري پيو. سندس منھن ننڍو ٿي ويو. چيائين، ''اڄڪلهه جا ڦڻوٽا ڪھڙا نہ ڪچا ٿا ٿين، ڪالهه ورتم، صبح ڀڄي پيو.“
۽ مان سوچڻ لڳيس: فل سوٽ، بيٺل واچ، کوٽو پئسو، ڀڳل ڦڻوٽو، جو چوڻ چاھڻ اھو نہ ٻڌائڻ، جو نہ چاھڻ، اھو ئي ٻڌائڻ، ھي سڀ ڇا آھي؟ تہ ھاڻ ھو پريشان ڇو ٿي ويو آھي؟
ھن ڦڻوٽو کڻي ان ڏانھن نھاريو ۽ مون پڇيو، ''ھلون؟“
مون ڏانھن نھارڻ بنا چيائين، '' ھلڻو تہ آھي ئي.“
اھو ئي ڪروڻا ڀريو آواز، ڪجهه اھڙي ئي سر ۾ ھن چيو ھو؛ ''منھنجو پيٽ ڀريل آھي.“
واٽ تي مون ھن کي ٻڌايو تہ ٻن ڀائرن مان ننڍي ڀاءُ کي بئنڪ ۾ نوڪري ھئي. وڏو ڀاءُ گھٽ پڙھيل ھو، ان ڪري ان جو واسطو مِلن وغيره سان رھندو ھو سندس طبيعت ۾ مزوريءَ ڪرڻ جي ترشنا تہ ھئي ڪونہ، ان ڪري مزوري ڪندي بہ ھو ٻي نوڪريءَ جي ڳولھا ڪندو ھو ۽ ھاڻي ھو شھر جي بس سروس ۾ چيڪر ٿي ڪم ڪري رھيو ھو. پيءُ لاءِ چيم تہ عمر چڙھي وڃڻ ۽ صحت سٺي نہ رھڻ سبب، گھر ۾ ئي ھوندو ھو. سڀني کان ننڍو ڀاءُ،؟ نہ، ان جو ذڪر نہ ڪيومانس. ھاڻ ھو رھيو ئي ڪٿي ھو! امي ڇا ڪندي ھئي؛ اھو ٻڌائڻ بہ عبث ھو.
موٽ ۾ شيام ٻڌايو تہ سندس ماءُ پيءُ ٻئي پڙھيل ڳڙھيل ھئا. پيءُ ايم، اي، ايس ۾ ڪلارڪ ھو، ٻہ ڀينر ھئس، ٻئي کائنس ننڍيون، جي اسڪول پڙھي رھيون ھيون.
اسٽيشن تي ٻنھي موڪلايو.
وري منزل تي گڏياسين. چيائين، '' وري ملندينءَ؟“
''ھا، ممڪن آھي تہ ساڳي آفيس ۾ ملون.“
''ممڪن تہ گھڻيون ئي ڳالهيون آھن.“
''ليڪن سڀ سڀاويڪ ھونديون، اھو تون بہ قبول نہ ڪندين.“
ھلندي ھلندي ھو رڪجي ويو. سماجي شعور ھئس ان ڪري يڪدم خبردار ٿي اڳيان وڌيو، ليڪن ان کان اڳ چيائين، '' تہ توکي نندا يا تنقيد جي رد عمل واري رشتي ناتي جي ياد آھي؟“
چاھيندي بہ مسڪرائي نہ سگھيس ۽ ان ناڪاميءَ جي آخرت ۾ اکين ۾ ڪجهه چرندو پرندو محسوس ڪيم.
آنسو! منھنجا پلڪ ھڪ انوکي آگ ۾ جلي اٿيا. اکيون ھڪ مِٺي آنند وچان پوسرڻ لڳيون. ٻي گھڙيءَ جو ڪجهه ڏسي رھي ھئس، ان ۽ منھنجي وچ ۾ پاڻيءَ جي ديوار اچي ويئي.
''سنڌو.“
مون کي پنھنجي ڪمزوريءَ تي غصو اچڻ لڳو.
''مان سڀ ڄاڻي ويو آھيان. سنڌو، سچ پچ، سڀ ڪجهه.!“
''ان جو ڏک اٿم.“
''ڏک! ھي تو ڇا چيو سنڌو، ڏک.!“
مان چپ چاپ ھلندي رھيس.
''چڱو، اڄ شام جو ملي سگھندينءَ؟“
''ڇو؟“
''ائين ئي توسان ڪجهه دل کولي ڳالهيون ڪرڻيون اٿم.“
''گھر اچج.“
''ٺيڪ آھي.“ ھن ڌيرج سان وراڻيو.
۽ ائين موڪلاڻي ٿي.

  09

شام جو ھو چوغي، پتلون ۽ چمپل، نئين ڀارتي پوشاڪ ۾ گھر آيو. گھر مون چئي ڇڏيو ھو تہ منھنجو ھڪ وديارٿي متر اچڻو آھي.
بسڪيٽ آڻي رکيا ھئم؛ چانهه ٺاھي پياري مانس.
گھر رڳو امي ھئي، جا ٻئي ڪمري ۾ پاسيواريءَ سان ھيڏانھن ھوڏانھن جون ڳالهيون ڪري رھي ھئي.
تڏھن شيام چيو، '' نٿو ڄاڻان اھو ڪيتري قدر صحيح آھي؛ ليڪن منھنجو ان ڳالهه ۾ سچ پچ وشواس ٿي ويو آھي تہ دنيا ۾ ھيترن ماڻھن جي باوجود بہ، دل ۽ دماغ جڏھن ڪنھن خاص ماڻھوءَ کي پنھنجي ويچارن، احساسن جي مرڪز لاءِ چونڊين ٿا، تڏھن ان خاص ماڻھوءَ اڳيان ٻين ماڻھن جو ملھ گھٽ ئي رھي ٿو، وڌيڪ نہ، ان کي پريم چئجي يا موھ، سو مان نٿو ڄاڻان، ليڪن جڏھن مون توکي ڏٺو، تڏھن سچ پچ منھنجي من جي حالت ڦري ويئي، مون دل ئي دل ۾ قبول ڪيو تہ مان تو ۾ ٿي پنھنجن ويچارن، احساسن جو مرڪز پايان ٿو.“
مان چپ.
''امتحان ۾ پيپر ڪندي، ھڪ خيال آيم، سوچيم ڪاش مون وٽ ڪجهه پئسا ھجن ھا، گھران کڻي ئي ٻہ آنا نڪتس. وي، ٽي تي ڇھين پئسي ڪافي پيتم ۽ ھڪ سگريٽ ڇڪيم. توکي تعجب ڇو ٿو لڳي. مان سچ پچ ڪڏھن ڪڏھن سگريٽ ڇڪيندو آھيان ۽ ان وقت مون سوچيو؛ ڪاش! مون وٽ چار آنا ھجن، جيئن مان توکي ھوٽل ۾ ھلي چانهه پيئاري سگھان. ان ھال ۾ ھڪ واقفڪار ويٺو ھو، سوچيم جيڪر ان کان چار آنا گھران ۽ مون کي پڪ ھئي تہ ھو 'نہ` نہ ڪندو، پر پوءِ خيال آيم اڄ چانهه جو نہ ڪافي جو يگ آھي ۽ ڪافي ڪن ھوٽلن ۾ اڍائي آني ڪوپ جي حصاب سان ملندي آھي، پوءِ تہ ھڪ آنو کٽي پوندو.! تہ ڇا مون کي اٺ آنا وٺڻ گھرجن؟ ليڪن اٺ آنا، گھڻا سمجھي ھو انڪار ڪري تہ؟ ٻي ڳالهه مانيءَ جو وقت آھي، ٻيو نہ تہ گھٽ ۾ گھٽ ڪيڪ_ پيسٽريءَ جي آڇ ڪرڻي پوندي. سنڌو، 'ھا` تہ ڪندي ڪانہ، ليڪن مسڪرائي 'نہ` ڪري تہ_ تہ پوءِ تہ اٺ آنا بہ پورا نہ پوندا. وري خيال آيم: ائين بہ ٿي سگھي ٿو تہ ھو اٺ آنا ڏئي، ليڪن تون مون سان ھوٽل ۾ نہ ھلين تہ؟ تنھن کان بھتر آھي تہ مان ڪجهه بہ اڌارو نہ وٺان.“
تڏھن ياد آيو ڀڳل ڦڻوٽو ۽ کوٽو پئسو ۽. . . .منھنجو پيٽ ڀريل آھي.
ان گھڙيءَ چاھيم: سندس ڳچيءَ ۾ ٻئي ٻانھون وجھي چوان: تہ ھاڻ تون بدلجي ويو آھين شيام! تون ڇا بدليو آھين؛ ڄڻ منھنجي دنيا ئي بدلجي ويئي. ويٺو آھين تہ ويٺو ئي رھ. ھاڻ مان توکي ڪيڏانھن بہ وڃڻ نہ ڏينديس! اٿندين تہ ٻانھن کان پڪڙي ويھاري ڇڏينديسانءِ. تو مون کي ڪجهه نہ ڏنو، تڏھن بہ مون کي سڀ ڪجهه ملي ويو. تو سوچيو ۽ مون پاتو، ڪھڙو نہ انوکو کيل.!
پر مان شانت رھيس. دل ۾ اٿيل طوفان جا آثار منھن تي ظاھر ٿيا نہ، سو ياد ڪانھي، پر اھو مان ڪيئن ٿي ڀُلائي سگھان جو ھن ھٿ پڪڙي، قرب وچان چيو. ''مون کي غلط تہ ڪانہ سمجھي رھي آھين سنڌو.!“
''غلط سمجھان ھا تہ چپ رھي نہ سگھان ھا.“ مسڪرائي چيم.

* * *

  10

مون ٺيڪ سمجھيو ھو، تڏھن ئي تہ ھن سان ٺيڪ طرح ملندي رھيس، ڪڏھن ھو منھنجي گھر ايندو ھو ۽ ڪڏھن مان ھن جي گھر ويندي ھيس ۽ ائين اچڻ وڃڻ جي سڌي ليڪ پڪڙي جيون_ راھ تان اڳيان وڌياسين. ليڪن سڌي ليڪ پڪڙي اڳيان وڌڻ ۾، انساني دل جي روماني آوارگيءَ ساٿ نہ ڏنو. انساني دل جي روماني آواراگي جي ڪھڙي ڳالهه ڪجي. ديون/ پرين جون ڪھاڻيون مون بہ ٻڌيون آھن. منھنجو اھو وشواس آھي تہ اھي ڪنھن بہ زماني جي وقت جي تقاضا تي پورو نٿيون اُترن. ليڪن تڏھن بہ ڇا انھن ۾ ڪوئي رھسيہ_ ڪوئي مطلب ڪونھي؟ منورنجن ٻن قسمن جو ٿيندو آھي. ليڪن منورنجن وارين ڳالهين مان منورنجن وٺڻ وارا بہ ٻن قسمن جا ٿيندا آھن. ھڪ منورنجن ۾ مطلب وارو مذاق ھوندو آھي ۽ ٻئي ۾ مذاق بيوقوفي، جنھن ۾ تلخ مذاق جو احساس نہ ھوندو آھي، اھي بي مطلب چرچن تي کليو ويھن. ديو/پرين جون ڪھاڻيون ڇا صرف اھڙن ماڻھن لاءِ آھن؟ بابا چيو: ڌيءُ، ھنن ٽن رستن مان جو رستو پسند ھجيئي اھو وٺج، ليڪن ھن چوٿين رستي ڏانھن نہ وڃج. ان رستي ۾ جن ڀوت اٿيئي. ليڪن ڌيءُ فيصلو ڪيو، پھرين اھو رستو ڏسنديس. انسان کي جنھن ڳالهه ڪرڻ لاءِ روڪيو ويندو آھي، انسان اھا ئي ڳالهه ڪرڻ چاھيندو آھي ۽ اھڙا رھسيہ، ستيہ، ديو، پرين جون ڪھاڻيون نٿيون ٻڌائين. اھڙي دعويٰ اڃا تہ ڪنھن نہ ڪئي آھي، تہ، اوسي پاسي جي ٽڪرين، ڇوٽين موٽين ندين، وشال کيتن، ٻارين کي ڏسندي، شيام سان اوڏانھن وڃڻ، گھمڻ، ڳائڻ جھومڻ ۽ نچڻ لاءِ دل تڙپڻ لڳي، نہ نرتيہ نٿي ڄاڻان، تڏھن بہ دل چاھيو. 'دل`، دل جو ٿي.! ليڪن مان ڇا اوڏانھن وڃي سگھيس ٿي. سماج!؟ سماج چوندو: اھو پاپ آھي. ڪنھن بہ ڪنواريءَ ڇوڪريءَ. . . رھڻ ڏيو ان کي. منع نہ ڪجي تہ روماني آوارگيءَ جي سڀاويڪ لوچ سيني ۾ پيدا ئي ڇو ٿئي؟ ليڪن چاھڻ ۽ پائڻ ۾ تفاوت تہ آھي ئي. دل جي ڳالهه زبان تي اچي بہ ڪيئن! وچ ۾ سنڪوچ جي سئنا، عادت انوسار، ھٺ ڌرميءَ جا ھٿيار جو کڻي بيٺي ھئي. ليڪن سئنا ۽ ھٿيار، سڪ سنيھ جي سفارت کي ڇا روڪي سگھندا آھن. . . ؟ شيام چيو، ''اڄ جيڪر ڏکڻ واري مندر ۾ ھلجي تہ؟“
''جو ووڪيشنل ٽريننگ سينٽر پٺيان آھي؟“
''ھا.“
مون کلي ڏنو ۽ ھن چيو، ''ھٿ ملاءِ.“
مون ھٿ ملايو، تہ چيائين، ''منظور؟“
دل مان ڪنھن چيو، ''ڀلا اھا بہ ڪا پڇڻ جي ڳالهه آھي.“
چيم، ''البت.“

* * *

  11

سڌي ليڪ ۾ موڙ آيو، سماج ۾، ڪڙي نظر ڀلي استريءَ تي رکي وڃي، ليڪن استري جڏھن ڪنھن پرش سان آھي، پرش جي بازوءَ ۾ جڏھن ھن جو ھٿ آھي ۽ پرش ساھس، سڀيتا وارو شخص آھي؛ استري سماج جي ڪڙي نظر کي، مسڪراھٽ سان بي اثر ڪريو ڇڏي. ٻن ڄڻن جو پاڻ ۾، وشواس جو آھي. ليڪن وشواس ھئڻ سان بہ پرش سماج طرف ڪجهه گنڀير رھي ٿو. . . صرف اھو ڪارڻ آھي جو ھو جڏھن سماج سان نظر ملائي ٿو، تڏھن ھن جي اکين ۾ تيز جوالا رھي ٿي. پنھنجي واري اچڻ سان استري خود جوالا بڻجي وڃي ٿي، ليڪن ھن ۾ اھا جوالا، پرش جي ڀيٽ ۾ ڪجهه دير سان ئي پيدا ٿيندي آھي؛ پرش جي ڀيٽ ۾، ھن جي سھن شڪتي وڌيڪ جو آھي.
اوھ، اھي تہ اھي ڳالهيون آھن، جي مون بعد ۾ ڄاتيون، نڄاڻان ڇو، ھروڀرو بہ ھر ڳالهه واضع ڪرڻ جي عادت پئجي ويئي آھي.
ان وقت مون اھو سڀ نٿي ڄاتو، شيام مون سان مليو، ٻئي مندر ڏانھن ھلياسين.
واٽ تي نہ ھن ڪجهه ڳالهايو ۽ نہ مون. ۽ ٿيو بہ ڇا ھو؟ ڪِن ماڻھن گھور ڪري نھاريو ھو ۽ بس.!
سومر جو ڏينھن، شو جو ليکيندا آھن، ليڪن اھو ڏينھن سومر جو ڏينھن نہ ھو، ان ڪري ئي شايد مندر ۾ ڪير بہ نہ ھو. ھونءَ بہ سنڌونگر ۾ مندرن، ٽڪاڻن جو ڪاٿو ئي ڪونھي. ماڻھو دور واري مندر ۾ روز روز وڃن بہ ڇو. اتي جي شانت_ايڪانت فضا ۾ ھڪ سوال ڪيم، ''تنھن جو ايشور ۾ وشواس آھي. . . شيام؟“
ھن گنڀير لھجي ۾ چيو، '' مندر طرف آيو آھيان، تڏھن ئي ٿي اھو سوال پڇين نہ.“
''ھا.“
''ليڪن مندر اڄ مندر ئي ڪٿي رھيا آھن.“
''تڏھن ڇا رھيا آھن؟“
''ڏس نہ، اڄ جا مندر پراچين ڪال جي مندرن جيان، ودياڪيندر تہ رھيا ڪونھن. وديا رستي پرڪرتي جي نيمن ۽ انھن نيمن رستي اسين ان سچ کي پايون ٿا، جن کي ڪِن ڀڳوان ڪوٺيو آھي. مندرن کي ڀڳوان جو گھر صرف ان وديا جي ڪري ڪوٺيو ويندو ھو. ۽ اڄ؟ شاستر پوڄا جو پرچار آھي. شاسترن ۾ ڄاڻايل سچ جو نالو بہ ڪونھي. اڄ ستيہ يا رھسيہ تي نہ، چمتڪارن تي زور ڏنو وڃي ٿو. ھر ڏند ڪٿا جي بنياد ۾ ھڪ سچ، ھڪ رھسيہ لڪل ھوندو آھي. اڄ ستيہ، رھسيہ کي ڪوئي کولي نٿو. مندر ۽ ستيہ رھسيہ جو واسطو، اڄ دنيا ۾ رھيو ئي ڪٿي آھي؛ جو تون منھنجي، مندر طرف اچڻ جي سوال کي ڀڳوان سان ڳنڍي رھي آھين.!“
''تہ پوءِ ھتي اچڻ جي ضرورت؟“
''ھتي ايڪانت آھي.“
مان چپ ٿي ويس.
ھو منھنجي منھن ۾ ڏسندو رھيو.
مون پنھنجي نظر پنھنجن پيرن ۾ کپائي، پير جي آڱوٺي سان زمين کي کرڙيم ۽ پوءِ، دل ۾ اٿندڙ، شور مچائيندڙ طوفان کي سوال جي روپ ڏٺم:
 

 12

''ھڪ ڳالهه ٻڌائيندين شيام؟“
''چئہ.“
''جيڪڏھن مندر ۾ ڀڳوان نہ آھي، اوسي پاسي پوتر وايو منڊل نہ آھي،جيڪڏھن اڄ جي پوجا، ساڌنا، تپسيا سڀ ڪوڙ آھي، تہ پوءِ منھنجي آتما، مون کي بار بار تنھنجي اڳيان جھڪي جھڪي پرنام ڪرڻ لاءِ مجبور ڇو ڪري رھي آھي؟“
''پائڻ بعد سمائڻ چاھبو آھي ۽ سمرپڻ سڀاويڪ تہ آھي ئي.“
آواڪ، اپلڪ ھنجو منھن تڪيندي رھيس.
ھن کلي چيو، ''ڇو جھڪ نہ، مان آشيرواد ڏيڻ لاءِ تڙپي رھيو آھيان.“
۽ جڏھن جھڪڻ لڳس، تڏھن ٻنھي بازن کي پڪڙي ٽھڪ ڏئي چيائين، ''بيوقوف. . .“
سندس موڊ بدلجڻ لڳو.
مان عجب ۾ پئجي ويس. آھستي چيم، ''ڪجهه چوڻ تہ ڏين ھا.“
''ڏس سنڌو! کيل مان بہ ڏسندو آھيان. ساھت بہ پڙھندو آھيان. ھڪ ڳالهه تي مون لاءِ کل روڪڻ مشڪل ٿي پوندي آھي تہ جڏھن بہ نانڪائون نانڪن اڳيان جھڪن، نانڪ انھن کي بازئون کان پڪڙي، اٿاري، دل جي راڻي ظاھر تہ ڪندا آھن، ليڪن صرف تڏھن، جڏھن نانڪائن کي جو ڪجهه چوڻو ھوندو آھي، اھو نانڪن جي چرنن ۾ پئجي، چئي ڏينديون آھن. مڃان ٿو، ڪلام ۾ افسانوي رنگ رھندو آھي؛ ليڪن افسانوي رنگ جو جادو ڏيکارڻ لاءِ جيون جي سڀاويڪتا جو ٻليدان ڪري ڇڏجي ان ۾ سندرتا نہ آھي.“
اٺڪنٺ ٿي، ھلڪي تکي سر ۾ چيم، ''تنھنجون ڇا مقرر پسندگيون_ ناپسندگيون آھن شيام؟“
''ڪٽرينٿي آھيان، غلط ۽ صحيح جا ليڪا پائي پاڻ کي بٿ_ پر درشڪ سمجھندو آھيان؛ ائين ڪونھي. البت سڀاويڪتا ۾ سندرتا ڏسندو آھيان، ان ڪري سڀاويڪتا جو ڪوڏيو آھيان.“
''ليڪن اسڀاويڪتا ۾ بہ تہ من جي ھڪ سڀاويڪ ڌارڻا آھي. جيڪڏھن ڪو پاڻ کي ڪنھن ماحول ۾ ٺھڪائي نٿو ھلي سگھي تہ پوءِ ھو ان ماحول ۾ سڀاويڪتا سان ھلي بہ نٿو سگھي تہ پوءِ ان 'سڀاويڪ اَسڀاويڪ ڌارڻا` کي سڀاويڪ ڇو نٿو سمجھيو وڃي؟“ اسڀاويڪ ڇو نٿو سمجھيو وڃي.“
''دلپسند ماحول ۾ پاڻ نہ ٺھڪائي سگھڻ جي سڀاويڪ ڌارڻا سڀاويڪ ئي آھي. اسڀاويڪ نہ، ليڪن ڪو جيڪڏھن ان 'سڀاويڪ اسڀاويڪ` تي قابو پائڻ لاءِ، 'اسڀاويڪ سڀاويڪتا` جو پردشن ڪري، اھو پردشن اسندر تہ لڳندو ئي. جو سڀاويڪ آھي، اھو سندر آھي، جو اسندر آھي، اھو برو آھي، ان ۾ منھنجو وشواس آھي سنڌوءَ.“
ھن جون اکيون چمڪي اٿيون.
''ھاڻي سڀاويڪتا تان وشواس تي پھتين. ستيہ ۽ سندرتا جو سلوگن اڃا کن پل اڳ ھنيو اٿيئي، ري شيام تون ايترو ڇيد و ڇيد ڪندڙ ڇو آھين؟“
''سامھون سوال جو اھڙا اچن ٿا.“ ائين چئي ھن کلي ڏنو.
ان بعد ٻئي، مندر ۾ اندر وڃي پلٿي ماري ويٺاسين.
ھن چيو، ''شِو ساکي آھي. شِو جو بيل ساکي آھي. سامھون ٽنگيل تصوير ۾، سرسوتي ساکي آھي. سرسوتيءَ جي پاسي ۾ ھٿ ٻڌي بيٺل گڻيس ساکي آھي.“
''نہ؟“
''تہ تون ۽ مان ھتي آيا آھيون.“
''خوب.! ھڪ دفعي، گاڏيءَ ۾ ساھيڙيءَ کان ٽئگور جو ھڪ ناول ورتو ھئم. نالو شايد Last poem ھئس. مون تہ پندرنھن ويھ صفحا پڙھي ڇڏي ڏنو، ڇو تہ، ھڪ تہ مان ساھت پڙھان ڪانہ ۽ ٻيو مون کي بحث، مباحثا وڻن ڪانہ. ليڪن ان ۾ ھڪ ڳالهه دلچسپ ھئي، ڇوڪرو ڇوڪريءَ سان، پريم ۾ نہ ھو، تڏھن بہ ھن سان ھميشہ ملندڙ ھو. اسٽائيل ۾ ڳالهائڻ ھن جي عادت ھئي. ھڪ دفعي ھن ڇوڪريءَ کي چيو: فلاڻي، تون آھين ۽ مان آھيان. چنڊ آھي ۽ تارا آھن. ڇوڪري وائڙي ٿي ويئي. سوچيائين اھا ٻولي تہ پريمي ڳالهائيندا آھن پر پوءِ خيال آيس تہ ڇا ٿيو جي اسين ٻہ، چنڊ تارا آھيون. ھو ماحول کي اسٽائيل سان پيش ڪري ٿو، ان ۾ پريم جو ڪھڙو سوال آھي. اڄ تون بہ اسٽائيل ۾ ڳالهائي رھيو آھين. سڀ ساکي آھن، مگر ڇا جا؟“
''اسان جي ملڻ جا ۽ ان 'ملڻ` جو پس منظر ڪھڙو آھي. اھو ٻيو ڪير ڇا ڄاڻي يا نہ، اسين ٻئي تہ ڄاڻون ٿا. رھڻ ڏي اسٽائيل کي؛ ليڪن تنھنجي سوال جي تههَ ۾، دل جي دنيا ساکي ھئڻ جو ثبوت آھي ۽ ان تههَ جو بنياد پئدا ٿيو آھي، ٽئگور جي Last poem مان تہ اسٽائيل نہ آھي ڏسڻو،.

  13

اسٽائيل ۾ ڏيکاريل حقيقت کي ڏسڻو آھي، اھو ناول ڀل توکي نہ وڻيو ھجي، جو ناول خود ناول بہ ڪونھي. ناول جي ٽيڪنڪ ۾، آلوچڪن جي ٽڪراءُ وارو لنبو مضمون آھي. ليڪن ان Last poem مان کنيل ھڪ ڳالهه تان ٿي توکي ساھت جي اھميت سمجھڻ کپي. تون ساھت پڙھڻ شروع ڪري ڇڏ سنڌو !. . . ھر ليکڪ جي پٺيان ھڪ فلاسافي ھوندي آھي. ليڪن دنيا ۾ جيترا ليکڪ آھن، اوتريون فلاسافيون بہ آھن، ائين نٿو چوان. ڪيترن ليکڪن پٺيان ساڳي فلاسافي بہ ھوندي آھي تہ ليکڪ جدا جدا ويچار ڌارا سبب، جدا جدا نقطہ نظر سان، انساني جيون جي آلوچنا ڪن ٿا ۽ ائين ھو جيون_ راھ جا سونھان ٿي، اسان کي راھ ڏيکارين ٿا. اسان جي ديس ۾، رام ۽ ڪرشن جي پوڄا ڪئي ويندي آھي. پوڄا ڇا آھي ۽ اھا ڪرڻ گھرجي يا نہ، ان سان ھن وقت منھنجو ڪوئي واسطو ڪونھي، سوال آھي تہ انھن جو سرجڻ ڪنھن ڪيو؟_
سنڌو! توکي ساھت سان چاھ رکڻ گھرجي. ساھت مان تون اھو ڪجهه قبول ڪر، جنھن لاءِ عقل توکي اجازت ڏي.“
''ٺيڪ آھي.“ ائين چئي مون ساھت جو ساھ کنيو.
ھن مسڪرائي پنھنجو ھٿ منھنجي ھٿ ۾ ڏنو ۽ مون چيو، ''ساھت پڙھڻ مان ٻہ فائدا ٿيندم. گھڻي ڄاڻ ھئڻ سبب، تون مون اڳيان، ھر ڳالهه کولڻ جي ڪوشش نہ ڪندين ۽ ٻيو تہ اھڙين جھڙين ڳالهين تي تہ بحث ئي نہ ڪندين.“

مون ساھت پڙھڻ شروع ڪري ڇڏيو.
شيام جي ھڪ ڳالهه ڌيان ۾ رکيم؛ تہ:
ساھت_ ڪلا جي رچنا، ان جي آنند ۽ سکيا جي اڀياس ۾ مخمور ٿي پاڻ کوئڻ يا گھري سوچڻ کي پڙھڻ جي رفتار جي ماپي سان نہ ماپجي تہ بھتر ٿيندو. رچيندڙ، جنھن رچنا کي جنھن روپ ۾ رچيو آھي، ان کي، ان جي اصلي روپ کي نہ وٺي، صرف اُڇاتري نھار مٿائنس ڦٽي ڪرڻ 'پڙھڻ` نہ آھي. رچيندڙ پنھنجي رچنا کي رچڻ ۾ جيترو وقت لڳائي ٿو، اوترو وٺندڙ وٺڻ ۾ نٿو لڳائي؛ پر وٺندڙ جي وٺڻ واري سمي کي 'وٺڻ` چوڻ صحيح نہ آھي؛ وٺڻ جي معنيٰ تہ محض اھا آھي تہ جا چيز، جنھن روپ ۾ آھي، ان ئي روپ ۾ وٺجي. مونتي بنگاليءَ ساھت ايترو اثر ڪيو جو ھڪ ڏينھن شيام کي چئي ڏنم، ''ٿجي تہ بنگالي ڪردار ٿجي.“
شيام ناراض ٿي ويو. ڪجهه چيائين ڪونہ، صرف منھن گھنجائي ڇڏيائين.
''توکي اھا ڳالهه ڇا بُري لڳي؟“
''نہ ڏاڍي سٺي لڳي.“
''پوءِ منھن جا ڀاوَ ڇو بدلجي ويئي؟“

  14

''تہ تون سنڌي آھين. سنڌي، سنڌو نديءَ جي پاڻيءَ جيان ھميشہ سيتل، شفاف ۽ مٺا رھندا آھن. اسان جي طبيعت ۾ ھنسا ڪونھي. ونجوڳ ڪونھي. حسس بغض ڪوئي وڪار ڪونھي. سھڪار ۽ شانتيءَ جا اھڙا تہ اُپاسڪ آھيون جو اڳلي کي ناراض ٿيڻ جو موقعو ئي نہ ڏيندا آھيون، ۽ اڄ، جڏھن ڀارت ۾ اسان کي پنھنجي زمين ڪونھي. ٻين ٻولين جي چڙھت آھي، جدا جدا ڪلچر. اوسي پاسي زور آھن، تڏھن اسين سنڌ_ ماتا جا نالائق ٻار ڪوٺباسين، ڄاڻين ٿي، اسان وٽ ڪيترو نہ قيمتي ساھت آھي. اسين دنيا جي ڪھڙي بہ سٺي شاعر جي ڀر ۾ شاھ، سچل ۽ ساميءَ کي بيھاري سگھون ٿا. ڇو تہ ھنن بہ ڪلاسڪس پئدا ڪيا آھن ۽ اسان جو ٻيو ساھت؟ ڪوئي اسان جي ٻولي ڄاڻي نٿو، چپن تي چنو لڳائي ويٺا آھن. سنڌي ٻوليءَ کي تسليم نہ ڪيو ويو آھي. ڇو تہ، جي تسليم ڪري سگھن ٿا، تن سنڌي ٻوليءَ ان جي ساھت جي اھميت تہ ڄاتي آھي ۽ اھڙن عملدارن سان جن سنڌي دوستن جو شخصي سٻند آھي، تن مان تمام، نہ معلوم ڇو ائين چئي رھيا آھن تہ سنڌي ٻولي تسليم ٿي ڪانہ سگھندي، ان ڪري سنڌين کي ٻين سان جذب ٿي وڃڻ گھرجي.“
''ٺيڪ تہ آھي.“
''۽ اسان جي اصليت؟“
''اسين انسان آھيون، اھا ئي اسان جي اصليت آھي.“
''اسان جو ٺڪاڻو؟“
''سموري ڌرتي.“
''سڀيتا؟“
''انساني“
''تہ چئبو اسين سنڌي، سنڌي نہ رھي، ڪڇي، گجراتي، مرھٽا ٿي وڃون، ان ۾ توکي ڪوئي اوگڻ نظر نٿو اچي؟“
''ھا.“
''تڏھن جيون راھ تان ھلندي، ھڪ ٻئي کي بہ منھن ڏيڻو پوندو.“
''ڪڏھن سوچيو ڪانھي.“
''سوچيو ڪانہ اٿئي صرف تڏھن ئي ائين ٿي چوين.“
مان چپ.
''چڱو سنڌو، ڀلا اھو تہ ٻڌاءِ، دنيا ۾ انيڪ ڪلائون آھن، تون ڇا اھو چاھيندينءَ تہ انھن مان ھڪ بہ ختم ٿي وڃي؟“
''نہ.“
''گڊ ! . . . ۽ ڪلا آھي ڇا؟ اَنڀو محسوس ڪرائڻ ئي تہ ڪلا آھي. ليڪن ٻولي ڇا آھي؟ اھا بہ انسان جي اُمنگن، احساسن کي چٽي نموني پيش ڪرڻ جو ھڪ روپ آھي. ان حساب سان، ھر انسان ھڪ ڪلاڪار ۽ ھر ٻولي ڪلا جو ھڪ روپ آھي.
صوف ۾ جيڪڏھن زيتون کان وڌيڪ وٽامن آھن تہ ان جي معنيٰ ڇا اھا ٿي تہ زيتون جي ڪا معنيٰ ڪانھي. زيتون کي بہ پنھنجو ھڪ سواد، پنھنجو ھڪ اثر آھي.ان ڪري جيئن صوف جي سنڀال ٿيڻ گھرجي، تيئن زيتون جي بہ ٿيڻ گھرجي. دنيا جي ھر ٻوليءَ جي سنڀال ٿيڻ گھرجي. دنيا جي ھڪ بہ ٻوليءَ لاءِ، ختم ڪندڙن سببن مان ھڪ بہ سبب ميسر ڪرڻ نہ گھرجي. لپيءَ کي وگيانڪ درشٽيءَ کان ۽ ٻوليءَ کي ويا ڪرڻ جي نھار سان ڀل جاچيو وڃي، جاچي ان کي بھتر بڻايو وڃي، ليڪن بھتر ئي بڻايو وڃي، ٻيو ڪجهه بہ نہ.!“
مان اڃا بہ چپ.

  15

''چڱو رھڻ ڏي، ان کي سنڌو! تنھنجي نالي جي جئہ ھجي ۽ تنھنجي نالي پٺيان جنھن پؤتر امرت ڌارا جو وھڪرو آھي، اھو شل سدا قائم رھي. اسان جو واسطو پنھنجي فرض سان آھي. نہ تہ ڀلا سنڌو ندي وھندي رھي ۽ سنڌي ختم ٿي وڃن ڀلا ائين بہ ٿي سگھي ٿو. سنڌونديءَ جي ڪنارن تان جنھن سڀيتا ڪالهه ڦھلڻ شروع ڪيو آھي، اُھا اڄ بہ ڪندي، سڀاڻ بہ ڪندي، ڇو تہ اُتي جو ماحول ڪجهه اھڙو آھي. وڌ ۾ وڌ ڀاڳيہ جو ٻيو ڪھڙو مذاق ٿيندو، اھوئي تہ سنڌي سنڌي ھوندي بہ ڪجهه ٻيو بڻجي ويندا ۽ غير سنڌي، غير ھوندي بہ سنڌو نديءَ جي ڪنارن تي سنڌي بڻجي ويندا. سنڌي زندھ رھندا، رھندا رھندا.! ھن روپ ۾ نہ تہ ٻئي روپ ۾. ڪوشش محض اھا ٿيڻ گھرجي تہ انسان جا تمام مختلف روپ قائم رھن ۽ ھميشہ انھن روپن ۾ پورن سندرتا آڻڻ جي ساڌنا ڪئي وڃي.“
تڏھن مونکي روئڻ اچي ويو.
چيم، ''مان بيوقوف آھيان، شيام نٿي ڄاتم: ٻولي ڪلا جو ھڪ روپ آھي. ٻئي جو بنگلو ڏسي پنھنجي جھوپڙيءَ ڊاھڻ ۾ تہ وڏائي نہ آھي. وڏائي نہ آھي تہ پوءِ سنڌي ٻوليءَ کي ڪير ختم ڪري سگھندو بہ ڪيئن؟ ان ۾ تہ منھنجو سمپورڻ وشواس آھي تہ انسان آدجڳاد کان ستيہ جي کوج ۾ ڀٽڪندو رھيو آھي. ننڍن ننڍن ستين کي ملائي ھو ڪٿي پھتو آھي، اھا ٻي ڳالهه آھي. ليڪن اھو بہ ھڪ ستيہ آھي تہ ٻولي بہ ڪلا جو ھڪ روپ آھي. تہ پوءِ جي ماڻھو سنڌي ٻوليءَ کي تسليم ڪرڻ جي فائدي ۾ نہ آھن، سڀاڻ اھي ستيہ جا اُپاسڪ تہ ٿيندا ئي تہ مان سنڌي آھيان ۽ سنڌي ٿي. . . .ري شيام تنھنجين اکين ۾ ھي پرڪاش ڪھڙو.!“
شيام ھليو ويو. وڃڻ کان اڳ اھو ٻڌائي ويو تہ کيس ڪسٽمس مان نوڪريءَ جو آرڊر آيو ھو.
ھو ھليو ويو ۽ مان سنڌي ڪلچر تي سوچڻ لڳيس.
تڏھن اوچتو منھنجي نظر ننڍي ڀاءُ راجوءَ جي تصوير تي پيئي.
تصوير مان ھن آھستي چيو، ''مان سنڌي آھيان.“
سنڌ ڇڏي ڀارت آيا ھئاسين، تڏھن ھو بلڪل ننڍو، ستن سالن جو ھو.مفت ۾ راشن ملندو ھو، ليڪن اُن مان پورت تہ صرف نالي ماتر ئي ٿيندي ھئي.
ھڪ دفعي راجوءَ چوري ڪئي. ھڪ آني جي چوري.! راجوءَ چوري ڇو ڪئي؟
شايد ان ڪري جو ٻين ٻارن کي ڦٽاڪا ٻاريندو ڏسي کيس بہ دل ٿي ھوندي تہ ڦٽاڪا ٻاريان. ڇو تہ اميءَ جڏھن سندس نڪر لاھي مار ڏني، تڏھن سندس کيسي مان آني وارو ڳاڙھين تيلين جو ماچيس نڪري آيو.
مان اڪثر ھر رات کيس لوڪ_ ڪٿائون ٻڌائيندي ھئس.
اُن رات اچي پاسي ۾ ليٽيو.
پڇيو مانس، ''آکاڻي ٻڌڻ آيو آھين؟“
ڪڙي آواز ۾ چيائين، ''آکاڻي ڪو نہ ٻڌندس.“
''ڇو؟“
''ڇو تہ تون ڪوڙي آھين.“
''مان، ھان راجو، مان.!“
''ھا تون،! تون ڪوڙي آھين، تون ڪِني آھين.!“
''پر بہ ڪيئن؟“
''اڳي اڳي تو ٻڌايو ھو ڪرشن جڏھن چوري ڪندو ھو، تڏھن سڀ کيس پيار ڪندا ھئا.
''پوءِ اميءَ مون کي مار ڏني، توکي ڪوڙي نہ چئجي؟“
مون کلي چيو، ''اڙي پوءِ ڪرشن ڪو پئسن جي چوري ٿورو ئي ڪندو ھو، ھو تہ مکڻ چورائيندو ھو.“
''پر اسان جي گھر ۾ مکڻ آھي ڪٿي؟“
ھي ڪھڙو سوال ھو؟

  16

''چيائين، ''سنڌو، مون کي ھڪ سوٽ سبائي ڏي نہ؟“
ٽھڪ نڪري ويم.
''تون اڃا ننڍو آھين.“
''پر واشو بہ تہ ننڍو آھي. گوبند بہ تہ. . . “
''تہ ڇا، ھو غريب ٿورئي آھن.“
راجوءَ ڪو بہ جواب نہ ڏنو، چپ چاپ ڇت ڏانھن نھاريندو رھيو.
مھيني بعد ھن مون کي پنج روپيہ ڏنا، پڇيومانس،
''ڪٿان آندءِ؟“
''ٽڪو ٽڪو ميڙي اٺ آنا ڪيم، اٺين آنن جا کٽمڙا ورتم، روز لوڪو ۽ ھيمن سان ٻہ ڪلاڪ گاڏيءَ ۾ وڪڻدو آھيان. ڪيئن سنڌو، ھاڻ تہ سوٽ ٺھرائي ڏيندينءَ نہ،؟ بابا نٿا ڪمائن، روپو نٿو ڪمائي، ھاڻ مان ڪمايان ٿو نہ؟“
منھنجي اکين ۾ پاڻي ڀرجي آيو.
گھر ڳالهه نہ ڪيم، کيس سوٽ سبائي ڏنم، پر ھو ڇا سوٽ پائي سگھيو؟ کيس ڪيترو ئي منع ڪيم: راجو دٻو نہ، ڪتاب کڻ، تون پڙھ.
''چيائين؛ ''پر اسان جي گھر ۾ ڪير ڪمائي ڇو نٿو،؟ واشو ۽ گوبند کلندا آھن، تون روئين ڇو ٿي؟ نہ نہ، مون کي قسم آھي نور جو، مان ھلندڙ گاڏيءَ مان ڪڏھن ڪونہ لھندو آھيان.“
۽ ھڪ ڏينھن ھيمن اچي ٻڌايو. . . .رھڻ ڏيو ان کي.
راجو جو نہ رھيو. پر مان اھو ڪيئن ٿي وساري سگھان، جڏھن ھنجي لاش کي ڏسي ڊاڪٽر چيو: ''جڏھن بہ ڪو ٻار گاڏيءَ مان ھيٺ اچي ويندو آھي، تڏھن مون کي اھو ئي ڀرم ٿيندو آھي تہ اھو ضرور سنڌي ھوندو، ھن جي ھٿ ۾ ڇٻو يا دٻو ھوندو، پويان ڪوئي ٽي-سي وغيره ھوندو.“
تڏھن مون ڪيترو رُنو، ان جو بيان مان نٿي ڪري سگھان. البت ياد اٿم تہ ان رات 'انسان ۽ حالتون` ان تي ڪجهه سوچيو ھيم. راجوءَ ڄڻ گھر کي ٺاھيو ٿي. پنھنجو گھر ٺاھڻ معنيٰ ٻئي جو گھر اُجاڙڻ ڪونھي. ليڪن ٻئي جي گھر ٺاھڻ مان جي پنھنجو گھر بگڙجي وڃي تہ، تہ،؟ نہ مان بنگالڻ نہ ٿيندس. مان پنھنجو گھر ٺاھيندس. حالتن سان لڙنديس. ٻين سان محبت ڪنديس، رھنديس سنڌي، ڇو تہ اھو سنڌي ڪلچر آھي، جنھن بکاريءَ نہ، محنت ڪش پئدا ڪيا آھن.
ھا، ان سنڪلپ جو منھنجي زندگيءَ تي خاص اثر نہ ٿيو، ڇو جو منھنجي جيون ۾، شخصي ڳالهيون ئي ڪجهه اھڙي انداز سان گذريون آھن، جو ڄڻ ھاڻي ئي ساھ کڻڻ جي فرصت ملي آھي.

  17

سنڌيءَ ساھت تي بحث ٿيڻ بعد، شيام جو رُخ ڪجهه ڦريل نظر اچڻ لڳو. ايندو ھو تہ ڪجهه گم سم، ڪجهه منجھيل لڳندو ھو. ڳالهاءِ نہ پورو جواب تہ ڏي. ھڪ ڏينھن ھڪ مھيني جو پگھار کڻي آيو، چيائين، '' تون مون سان پيار ٿي ڪرين نہ سنڌو؟“
''ڇو؟“
''جواب ڏي.“
''تون بہ تہ ڪرين ٿو.“
''ھا ڪريان ٿو، ٻئي ڪريون ٿا.“
''پوءِ؟“
ھن اوسي پاسي نھاريو، ڪمري ۾، درين دروازن وٽ ڪٿي بہ، ڪير نہ ھو.
''ڏس سنڌو، اٽڪل مھيني کن کان منھنجي مڱڻيءَ جون ڳالهيون ھليون ٿي.. . .“
دل تي ڄڻ وڄ ڪري.
''مون سخت مخالفت ڪئي.“
''ھون.“
''ڪامياب تہ ويو آھيان؛ ليڪن مائٽ مٿو کائي ويا آھن تہ ھاڻ مان پنھنجن پيرن تي بيٺو آھيان؛ مون کي شادي ڪرڻ ئي گھرجي.“
''پوءِ ڪري ڇڏ نہ؟“
''تو کي ڇا مذاق ٿو سُجھي.“
''چڱو، ان لاءِ مان ڀلا ڇا ٿي ڪري سگھان؟“
''ھل تہ ڀڄي ھلون.“
''تنھنجو دماغ تہ ٺيڪ آھي نہ؟“
''دماغ ٺيڪ آھي، ليڪن مان ٺيڪ ڪونہ آھيان.“
''اسٽائيل.!“
''ڀلي ڇا بہ سمجھ، ان ۾ صرف سچ آھي.“
''ليڪن ڀڄجي ڇو؟“
''تون تہ ڄاڻين ٿي تہ مان حيدرآبادي آھيان، اسان ۾ ڏي_وٺ جو اُگرو مرض آھي. مائٽن کي ان مرض جي ترشنا آھي. ھنن کي کپن ڏھ ھزار.“
''پوءِ؟“
''مون شروع ۾ ئي چيو، مان ان سان شادي ڪندس، جنھن سان منھنجا ويچار، جذبا ملي ايندا. جيئن صورت کان اڳ سيرت ڏسڻ گھرجي، تيئن ٻيون لياقتون ڏسڻ کان اڳ ويچار ڌارا ڏسجي ۽ پوءِ مون ٻڌايو تہ مون ڇوڪري ڳولھي آھي.“
''اڇا.“
''پڇيائون ڪير آھي؟ چيم شڪارپور جي آھي، ٻڌي بگڙجي ويا. چيو اٿن يا الڳ گھر ڪري وڃي رھ، يا اسان جي چوڻ تي حيدرآبادي ڇوڪريءَ سان شادي ڪر.“
''پوءِ ڪنھن حيدرآباديءَ سان شادي ڪرين ٿو؟“
''۽ تون؟“
''منھنجو ڇا، مان ٿوريئي حيدرآباد جي آھيان.“
''پوءِ، ڇا سنڌي نہ آھين، استري تہ آھين.
''استريون تہ حيدرآبادي بہ ٿينديون آھن.“
''حاضر جوابي ڏيکارڻ لاءِ جواب ڇو پيئي ڏين سنڌو! مان سچ پچ گنڀير ٿي ٿو چوان: ھل تہ ڀڄي ھلون.“
''ڪيڏانھن؟“
''بمبئي راجيہ کان ٻاھر.“
''رھنداسين ڪٿي؟“
''مڪان ۾.“
''کائينداسين ڇا؟“
''روٽي.“
''ڪندين ڇا؟“
''نوڪري.! نوڪري نہ ملي تہ مزوري.“
''ڪتاب مان بہ پڙھندي آھيان.“
''يعني؟“
''يعني تہ اھي ڪتابي ڳالهيون آھن. ڪتاب لکيا ئي ان ڪري ويندا آھن تہ جن حالتن ۾ جي چڪون ڪتابي ڪردار ڪن ٿا، سي چڪون، ساڳين حالتن ۾ اسين بہ ڪيون، تہ اسان کي کپي تہ اسين سٺن ڪردارن جي نقش قدم تي ھلون. مان تنھنجي تہ آھيان ئي شيام. ليڪن مان ڇا سڄي، سموري تنھنجي آھيان؟ مون لاءِ گھر، سماج، دنيا ڇا سڀ ڪوڙ آھي؟ چڱو مڃيم ڪوڙ آھي، ليڪن ھڪ ڳالهه جو جواب ڏيندين شيام؟“
''چئہ.“
''سو تہ مان ڄاڻان ٿي تہ تون مون سان پيار ڪرين ٿو. ليڪن تو مون کي اڃا مڪمل تہ پاتو ڪونھي. سڀاڻ جڏھن مان سموري تنھنجي بڻجي ويندس، تڏھن تون ڇا سچ پچ مون کي ايترو ئي چاھيندين، جيترو اڄ چاھين ٿو؟ اڄ تون مون کي پائڻ جي جوش ۾ پنھنجو گھر، سماج، دنيا سڀ وساري رھيو آھين، ليڪن مان جڏھن سمپورڻ تنھنجي بڻجي ويندس، تڏھن زندگيءَ جون تلخ حقيقتون ان جوش جو اثر ڇا گھٽائي نہ ڇڏينديون؟ پوءِ تڏھن ڇا منھنجو ملھ گھٽجي نہ ويندو؟ صرف جذباتي ٿيڻ سان ئي تہ زندگيءَ جا مسئلا حل نٿا ٿين. ھي سڀ ڇو_ ڇو؟“
ھن جو منھن ننڍو ٿي ويو.
''نہ شيام نہ، ڀڄڻ کان نٿي ڊجان. ڀڄڻ جواب ڪونھي، ڀڄڻ ۾ وڏائي بھادري ڪجهه ڪانھي. ڀڄڻ سان ڪجهه بہ حل نہ ٿو ٿي سگھي. جن جيون ڀر پاليو نپايو، تن جي حسرتن جو خون ڪري ھليو وڃجي؟ اھو ڪو طريقو ڪونھي، جيڪڏھن تون صحيح آھين ۽ مائٽن کي مڃائي نٿو سگھين تہ پوءِ اھوئي چئبو تہ تو ۾ پرشپڻو ڪونھي.“
''صرف تون ئي چوندي ويندينءَ؟“
''ري شيام اڄ ڪلھ توکي ڇا ٿي ويو آھي.“
ڪرائي ۾ ھٿ وجھي چيائين، ''چڱو لڙندس.! حالتن سان لڙندس، صرف ايترو ٻڌائينم، تون آھين تہ منھنجي ئي.“
''منھنجي دل ڀرجي آئي.
چيم، ''ڀڄڻ ۾ توکي ساٿ نٿي ڏيان. ان جي اھا معنيٰ تہ ڪونہ تہ مان پاڻ کي....“
 

 18

مون پنھنجي گھر جي ھڪ سمندر ڪلپنا ٺاھي ڇڏي ھئي. شاديءَ جي ڳالهه زبان تي تہ ڪڏھن نہ ٿي آئي، ليڪن من ۾ انيڪ روپ وٺي، پريشان نہ ڪيو ھئائين، ائين نٿي چوان تہ مان ٻئي جي گھر ھلي وينديس، اھو مان ڄاتو ٿي، تڏھن بہ مون چاھيو ٿي تہ جنھن ڏينھن مان گھر ڇڏيان، ان کان گھڻو گھڻو اڳ مان ان کي سجائي سھڻو بڻائي ڇڏيان. تہ جيئن گھر جو ھر ڀاتي مزي سان الڳ کٽ تي سُمھي سگھي، تہ رات جو سمھڻ جو خاص وڳو پائي سگھي، تہ چاھڻ سان ئي کير جو گلاس پي سگھي.
ان ڪلپنا کي کڻي ئي مان نوڪريءَ جي کوج ۾ ڀٽڪندي رھيس.
روپ بئنڪ ۾ ڪلارڪ ھئو ۽ ڀائو بس سروس ۾ چيڪر. ڀائو گھر ڪجهه ڏيندو ڪونہ ھو ۽ روپ جي پگھار مان پورت پوندي ڪونہ ھئي.
نوڪري نہ ملي ۽ نہ ملي.
۽ ائين ھڪ ڏينھن بيڪاريءَ جي دل چير رات جو، نھايت پريشانيءَ وچان، دريءَ مان يڪ ٽڪ آسمان جي تارن، گرھن ڏانھن نھاري رھي ھيس جو ڀائوءَ جو ڳرو آواز ٻڌم، ''سنڌو.“
مون ڇرڪ ڀري پويان نھاريو. پاڻ ئي قابو پائي چيم، ''چئہ.“ ھو اچي پاسي ۾ ويٺو ۽ ھڪ دفعو پويان نھاري آھستي چيائين، '' ھڪ ڳالهه چوانءِ مڃيندين؟“
''ڪھڙي؟“
''پھرين اھو ٻڌاءِ، تون چاھين ٿي تہ اسين سُکي زندگي بسر ڪريون؟“
''ھا.“
''تہ ٻڌ. . .ناري تياڳ جي مورتي ٿيندي آھي، اھو مان ڄاڻان ٿو. ڇا ٿي پيو تہ تون منھنجي ڀيڻ آھين. آھين تہ وري بہ ناري ئي. گھر جي سُک لاءِ، پنھنجن سُکن جو تياڳ نہ ڪندينءَ ائين تہ ٿي نٿو سگھي. ائين ٿي نہ ٿو سگھي، تڏھن ئي مان توکان ھڪ بکيا وٺڻ آيو آھيان. بکيا ملي سگھندي ڀيڻ؟“
مان وائڙي ٿي ويس.
''تياڳ،! سُک،! بکيا! اڄ تون ڪھڙي ٻولي ڳالهائي رھيو آھين، ڀائو؟ سو تہ مان ڏسان ٿي تہ تون اڄ پي ڪونہ آيو آھين. پر نہ ڀيڻ جي معنيٰ تياڳ، سک ۽ بکيا جھڙا لفظ تہ نہ آھن. مون وٽ ڇا آھي جو توکي ڏيان؟ ڪتاب وڪڻي ڪيترو پيتو ھو، اھا ڳالهه اڄ تائين ڪنھن سان ڪئي اٿم، پر ھاڻ تہ ڪتاب بہ ڪونھن. پينَ گم ڪري آئين، نہ تہ اھائي ڏيانءِ ھا، ٻيو منھنجا ڪپڙا ڪونہ وڪڻندين؟“
''نہ نہ، اھا ڳالهه نہ آھي. ھتي تنھنجي زندگيءَ ۽ گھر جي آئيندي جو سوال آھي. پھرين اھو ٻڌاءِ تہ تون ڪنھن سان پريم ۾ تہ نہ آھين نہ؟“
مون کي غصو لڳو، چيم، ''اڄ توکي ڇا ٿي ويو آھي ڀائو؟ سڀ پھرين پڇي رھيو آھين، پوءِ جي ڳالهه ڪرين نٿو. مان توکي ڇا ٻڌايان، جڏھن مان ڪجهه سمجھان نٿي.“
''تہ سچ پچ چئي ڏيان؟“
''چئي ڏي.“
''ڪنھن سان ڳالهه تہ نہ ڪندينءَ؟“
''نہ ڪنديس.“
''چڱو ٻڌ. . . .اُتم منھنجو دوست آھي، اھا تہ توکي خبر آھي. ھو ڪوڪو لائيف فئڪٽريءَ جو ڪلارڪ آھي. تڏھن بہ انسان پرست آھي. ڪجهه عرصو ٿيو جو سندس زال گذاري ويئي، کيس صرف ھڪ ڌيءُ آھي جا ڏھن سالن جي اٿس. ھو شادي ڪرڻ چاھي ٿو، پر ڪنھن غريب ڇوڪريءَ سان. ڇوڪريءَ جي مائٽن کي بہ ٻہ چار ھزار ڏيندو، بشرطيڪ ڇوڪري پڙھيل لکيل سٺي سٻاجھي ھجي. عمر 35 سال اٿس. کيس شادي تہ ڪرڻ کپي نہ؟ اھڙا ماڻھو، انھن حالتن ۾ جي شادي نہ ڪن، پوءِ تہ سماج جو خاتمو اچي ويندو. مون سوچيو؛ اسين بہ تہ غريب آھيون. پاڻ ڏيتي ليتيءَ کان بچي پئبو. مان بہ تہ انھيءَ جي ڪري تنگ اچي ويو آھيان، ڪجهه پئسو جي مليو تہ ٻيو نہ، ھڪ ھوٽل کڻي کوليندس؛ ڪيئن منظور؟“
''منھنجو سر چڪر کائڻ لڳو.
''رڳو تنھنجي مڃڻ جي دير آھي. ٻئي کي مجال آھي جو ڪجهه ڪڇي سگھي. . . تون روئين ڇو ٿي؟“
''ڀائو،! توکي پئسو کپي نہ؟. . . .صرف مون کي نوڪري ملڻ ڏي. چئہ تہ قسم کڻان، جيستائين نوڪري ڪري گھر ٺاھيو نہ اٿم، تيستائين شا. . . .ھا، سچ ٿي چوان، پر مون کي ائين. . . .تياڳ جي معنيٰ اھا تہ ڪانھي. . . .مون کي صدقي جي ٻڪريءَ. . .“
مان سڏڪن کي روڪي نہ سگھيس.
بابا، امي، روپ سڀ ڪمري ۾ گھڙي آيا.
''ڇا ٿيو؟“
روپ پڇيو.
''روئين ڇو ٿي؟“ بابا پڇيو.
''خير تہ آھي؟“ اميءَ پڇيو.
تڏھن ڀائوءَ مُنھن گھنجائي چيو، ''نہ، ڪجهه ڪونھي. . .ھڪ خسيس ڳالهه ھئي. سندس ئي ڀلي ۽ گھر جي سک جي ڳالهه ھئي.“
''ڇا جو ڀلو؟“
''ڪھڙو سک؟“ بابا پڇيو.
''ڀلي ۽ سک جي ڳالهه ھجي ھا تہ سنڌو روئي ڇو ھا. سنڌوءَ پٽ، سچ ٻڌاءَ ڪھڙي ڳالهه آھي.“ ائين چئي امي اچي پاسي ۾ ويٺي ۽ مان سندس گود ۾ منھن لڪائي روئڻ لڳيس.
تڏھن ڀائو ڌيري ڌيري سڀ ڪجهه ٻڌائڻ لڳو.
بابا بگڙي ويو. چيائين، ''ڪمبخت! محنت مزوريءَ مان سک نٿو مليئي جو ھليو آھين ڀيڻ کي وڪڻڻ؟ راجوءَ جو ڀاءُ ٿي ائين چئي رھيو آھين. منھنجو ھو ننڍڙو ٻچڙو. . .۽ تون. . .“ بابا جي دل ڀرجي آئي. يا تہ ھو ڪجهه چئي نہ سگھيو. يا ھن ڪجهه بہ چوڻ نہ چاھيو.
''راجو ٻار ھو. ھن ڪجهه نٿي سمجھيو.“ ڀائوءَ چيو.
ھاڻي امي مون کي ڇڏي. شوخ ٿي. اٿي. تکي سر ۾ چيائين. ''خبردار جي وري اھا ڳالهه چئي اٿئي دشٽ_ شرابي!“
تڏھن ڀائوءَ جي اکين ۾ آنسو ڇو اچي ويا؟ چيائين ''ھا. مان دشٽ آھيان. دئيت آھيان. بسين مان ڌڪا کائيندي مري جو ويو آھيان. وڌيڪ پڙھايو ھا تہ ڪلارڪ بڻجان ھا. ڪمايان ھا. زندگيءَ کي مان ڪاٽيان ھا. زندگي مون کي نہ ڪاٽي ھا. مان دشٽ آھيان. غم ڀلائڻ لاءَ پيئان ٿو. تڏھن بہ جلو ٿا. تہ پوءَ ڪڏھن روٽيءَ ۾ زھر ڏيئي پورو ڇو نہ ٿا ڪري ڇڏيو....“

ھي سڀ ڇا ٿي رھيو ھو. اوچتو ھي طوفان ڇا جو؟ ڀائو زندگيءَ مان ايترو تنگ آھي؟ منھنجو ڀائو.! حالتن ڀائوءَ کي سوڙھو گھٽيو آھي. ڀائو پاڻ ڇڏائڻ چاھي ٿو. جيترو ڇڏي ٿو. اوترو وڌيڪ ڦاسي ٿو.
ليڪن مان ڇا ٿي ڪري سگھان. ڀائوءَ لاءَ شيام کي ڇڏڻو پوندو. نہ.! نہ! نہ! ڀائو ڪمري کان ٻاھر نڪري ويو. آھستي آھستي روپ امي ۽ بابا بہ ٻاھر نڪري ويا. مان دماغي الجھن ۾ گرفتار ٿي روئندي رھيس. سوچيم؛ شيام کي اھو ٻڌايان يا نہ. . . . ليڪن شيام ڇا ڪري سگھندو؟ ھو رد عمل سڀاويڪ سمجھندو آھي. رد عمل مان ٺھندڙ _ بگڙجندڙ رشتي ناتي کي نہ. تہ پوءََ مان ڇا ڪريان؟

ھن مسئلي کي ڪيئن منھن ڏبو؟ ڇا ھن سماج ۾ ڇوڪري گھر جي بوجھ آھي؟ ليڪن ڇو؟ مرد ڪمائي ٿو، ڇا مان ڪمائي ٿو. پنھنجي مان نہ؟ تہ استريون جيون ۾ محنت نٿيون ڪن؟ نٿيون ڪري سگھن؟ ماڻھن جو ھيءُ سوچڻ ڪھڙو؟ زمانو بدليو آھي، ڳالهيون نہ بدليون آھن. ماڻھن کي سوچڻ گھرجي. حالتن سان لڙڻ گھرجي. ترڪيب سان لڙڻ گھرجي. مان لڙنديس! مان لڙنديس! ڀائو ڀل راجوءَ جھڙو نہ ٿئي، ليڪن مان نہ جھڪنديس. حالتن سان ٺاھ نہ ڪنديس. ٺاھ اڌوري جيت، اڌوري ھار آھي، مون کي سڀ ڪجهه سمپورڻ گھرجي. چاھي جيت، چاھي شڪست.!

 19

شيام جي گھر پھچندئي، يڪايڪ قدم رُڪجي ويا. چڱو وقت شيام جي گھر نہ ويئي ھيس؛ ممڪن ھو، ھن جي مائٽن مون کي وساري ڇڏيو ھجي ۽ مون تہ چاھيو بہ ٿي تہ ڪاش مان ھنن کي ياد نہ ھجان. جنھن جڳھ تي انسان جو مُلهه، سندس شخصي پئسي جي مدنظر جاچيو وڃي ٿو، اتي ھڪ خوددار ماڻھو وڃي بہ ڪيئن ٿو سگھي. اھو بہ تہ ممڪن ھئو تہ مون کي شيام جي 'ھوءَ` پائي، گھٽ نظر سان ڏٺو وڃي ھا. اھا ڳالهه جيئن ٻين ڄاتي ٿي تيئن مان بہ ان کان بيخبر نہ ھئس تہ اڄڪلهه ڇوڪرن جي مائٽن ۾ ان چوڻ جو فئشن جو ٿي پيو آھي تہ اڄ جون ڇوڪريون، پاڻ سجائي پنھنجي سواميءَ جي کوج ۾ ڀٽڪنديون ڦرنديون آھن. مترتا جي يگ کي جيئن ٻڌيوان ماڻھوءَ تسليم ڪيو آھي، تيئن سموري سنسار نہ ڪيو آھي. پوءِ اھي گمان جاڳندا بہ ڪيئن نہ؟. . . پر ان گمان سبب ڇا ميدان مان نڪري وڃڻو پوندو؟ جتي ڪير گھٽ نظر سان ڏسي، اتي پاڻ کي ٺھڪائي بہ ڪيئن ٿو سگھجي؟ ھڪ ھڪ ماڻھوءَ کي ڳچيءَ کان پڪڙي گيان ڏيڻ سان ڇا ٿو ٿئي. ھتي تہ سرشتي ۾ ئي غلطي آھي، پر جيستائين جيون جا مُلهه نہ آھن بدليا، تيستائين ڇا چپ رھڻو پوندو، پر ائين نہ ڪرڻ سان معاملو منجھندو، سلجھندو ڪيئن.!. . . .
مان پويان موٽيس جو شيام جو آواز ٻڌم.
''سنڌو.!“
روڪجي ويس.
''واپس ڪيڏانھن؟ گھر ھل نہ.“
''نہ، گھر نہ، ڪنھن کُلي ميدان تي گھمڻ جو شوق آھي.“
سورج لھي رھيو ھو.
ٻئي ڊيلي گرافڪ ڪلب جي ڀرسان واري سنسان رستي جي ھڪ ٿلھي تي اچي ويٺاسين.
ھيڏانھن ھوڏانھن جون ڳالهيون ٿيون. جيئن روشنيءَ جو ماحول جھڪو ٿيندو ويو، تيئن من اداس ۽ پريشان ٿيندو ويو. ايندڙ ڏينھن ۾ ڪوئي خوفناڪ طوفان اچڻو آھي. رکي رکي من مان ڪنھن چلائيندي ان جو اطلاع ٿي ڏنو.
لال ڪناريءَ سان سفيد ساڙھي پئي ھيم. جھمپر جو رنگ سائو ھو. وار ڪلھن تي پريشان پيا ھئس ۽ مان پنھنجو پاڻ کان دور ٿي. پاڻ کي جاچي رھي ھيس. ڇا ھئڙي شرير کي طوفان ساگر جي ھڪ ئي لھر ۾ لڙھي وڃڻو پوندو؟ ڪوئي بچائيندو نہ. آتم_رکيا ايتري آسان تہ نہ آھي ۽ ھيءُ شيام؟ منھنجو ئي تہ آھي تہ پوءِ آتم رکيا جو بوجو صرف پنھنجي ئي ڪلھن تي ڇو رکان؟ مان تہ خود ھڪ ئي اڌوري رچنا آھيان. ھن ۾ ئي تہ مان پنھنجو سمپورڻ روپ پايان ٿي. ھو بہ تہ جنم کان اڌورو آھي.تہ ھو ڇا پنھنجي سمپورڻ روپ جي جٽاءُ لاءِ منھنجي اڌوري روپ جو بوجو پنھنجي ڪلھي تي نہ کڻندو؟ کڻي نہ کڻي، منھنجو فرض تہ ٻڌائڻ ئي آھي،واپارين جيان فائدو نقصان تہ سوچڻ نہ آھي.
چيم، ''چڱو جي مان توکي ملي سگھان تہ؟“
''ملي تہ آھين سنڌو.!“
''سمپورڻ؟“
''سمپورڻ اپورڻ ڪجهه بہ، ملي تہ آھين ئي. پرساد ٿورو ملي يا گھڻو، ان ۾ ڪوئي انتر تہ آھي ڪونہ.“
''اھا اپمڪا ٺيڪ ناھي شيام. جنھن کي پرساد چيو وڃي ٿو. ان کي ٿوري، گھڻي جي سوال مان لڳائي نٿو سگھجي. من ھڪ طرف ھجي ۽ مان ٻئي ھند ھجان اھا ڳالهه آتما کي پريشان ڪري ٿي ڇڏي. ھڪ گھڙيءَ جي ھزار پتيءَ جي عرصي لاءِ ان جو تصور ڪري ڏس، ڏس تہ اھا پريشاني سڀاويڪ آھي نہ؟“
''ھن اچرج ۾ پئجي چيو، ''يڪايڪ تنھنجو آواز ڇو بدلجي ويو سنڌو.!“
ھن پنھنجون ٻئي ٻانھون منھنجي بازوئن ۾ کپائندي چيو، ''تنھنجو منھن اداس ڇو؟ تنھنجي اکين ۾ تارن جي روشني ٿي ڏسڻ ۾ اچي. اھي آنسو ڇو سنڌو.!“
''آنسو.!. . . .
چوندا آھن پيڙا سان ئي نيتر کلندا آھن. ليڪن پيڙا کي سھجي بہ ڪيئن.! اکيون پوسڙڻ ٿيون لڳن. دل جلڻ، ڇاتي ڇڄڻ ٿي لڳي. جسم جي رڳ رڳ تاڻجي ڄڻ پٿر ٿيو وڃي. اکين کي ھر چيز مان آر پار ڏسي سگھڻ جو اھڙو تہ مرض وٺيو ٿو وڃي، جو پائڻ ۾ ئي پاڻ کوئجي ٿو وڃجي ۽ نيتر کلن ڪٿي ٿا؟ اھي تہ مرڳو ئي بند ٿي وڃن ٿا. شايد آتما جون اکيون کلن ٿيون. ليڪن ان درشٽيءَ جو ملھ ڪھڙو؟ ڇا ان درشٽيءَ ۾ پيڙا جا مُلهه بدلجي وڃن ٿا. زھر جو پيالو پيئڻ ۾ ڇا ميران کي ٿوري بہ پيڙا نہ ٿي ھوندي! اھا ڪھڙي درشٽي آھي جنھن ۾ پيڙا سک ۾، زھر امرٿ ۾، انڌڪار پرڪاش ۾ بدلجي ٿو وڃي. ڇا پيڙا سھڻ ۾ ئي پيڙا کان مڪتي ملي وڃي ٿي؟ جيڪڏھن اھوئي سچ آھي تہ پوءِ دنيا ۾ ھيترا ماڻھو دُکي ڇو آھن؟ پيڙا سان ھنن جا نيتر کلن ڇو نٿا؟ پيڙا انسان کي ڳاڙي ماري ختم ڇو ٿي ڪري ڇڏي؟ ڇا آتما جي نھار ۾ موت، موت نٿو رھي؟ ڇا پيڙا جي فيلسوفيءَ ۾ پنر_ جنم کي قبول ڪرڻو پوندو؟
چيم، ''پيڙا سان نيتر کلن ٿا، تنھنجو ان ۾ وشواس آھي شيام؟“
''۽ منھنجي سوال جو جواب؟“
''نمبر ڏسڻو آھي، اھميت ناھي ڏسڻي؛ ڪيئن؟“
ھن ٻئي ھٿ مٿي وڌائي منھن طرف آندا؛ ٿورو زور بہ ڏنائين ۽ پوءِ اڃا بہ ھٿ مٿي ڪري ٻئي ڪن بند ڪري نہ معلوم ڇا چيائين.
''مان ڇا چوان، تو تہ منھنجا ڪن ئي بند ڪري ڇڏيا آھن.“ مون چيو.
''اوھ“ ائين چئي، ھٿ ھٽائي، کاٻي ھٿ سان پنھنجي پيشانيءَ تي ڪريل وارن کي ھٽائيندي چيائين، ''ھر سوال جو جواب ڀل ٿيندو ھجي، ليڪن اھو ھرڪو ڏئي نہ سگھندو آھي. مون کي نہ تہ پيڙا جو شخصي انڀو آھي ۽ نہ ئي وري ڪو ان جو گھرو اڀياس ڪيو اٿم. النت ھنديءَ ۾ ھڪ اپنياس پڙھيو ھئم، نالو * ''نديءَ ڪي ديپ“ ھئس، ان اپنياس جي ٻاھران ڪويتا جون ڪجهه سٽون ڇپيل ھيون، جي ان اپنياس جي ليکڪ آگيہ جون لکيل ھيون. مون کي انھن سٽن جو ارٿ، اڃا بہ ياد آھي؛ جيتوڻيڪ ان ۾ ستيہ آھي يا نہ، اھو اڃا بہ سمجھي نہ سگھيو آھيان.“
''ڪويا جو ارٿ؟“
''ٻڌ،“ ھن چيو، ''دک سڀني کي گھوٽي ٿو ۽. . . پاڻ ڀلي سڀني کي مڪت ڪرڻ نہ ڄاڻندو ھجي. مگر جن کي گھوٽي ٿو؛ انھن کي اھو سيکاري ڇڏيندو آھي تہ ٻين کي مڪت رکن.“
ھڪ کن ۾ ان جو ڀاو پڪڙي ويس. امرتا جو ڪيترو نہ رھسيہ ڀريل آھي ان ۾ . . . . ۽ اھو سچ ڪويءَ پاتو ڪيئن ھوندو؟. . . پيڙا مان ئي تہ ھن جا نيتر کليا ھوندا. جو ھن جيون جي ان وڏي ستيہ جو ساکيات روپ پاتو ھوندو.
پيڙا پھچائڻ پاپ آھي. اھو خيال ئي صرف تڏھن اچي ٿو. جڏھن ڪنھنجي آتما پيڙا وچان پريشان ٿي وڃي ٿي.

دک گھوٽي ٿو، ڀلي پاڻ مڪت نہ ڪري. ليڪن ٻين کي مڪتي ڏيڻ جو سبق تہ ڏئي ٿو. اھا ئي تہ پيڙا جي فيلسوفي آھي. ان مان ئي تہ نيتر کلن ٿا.
''ڪجهه سمجھيئي؟“ شيام چيو.
''سڀ ظاھر تہ آھي.“
''چڱو، تو اڳاڻي نہ ملي سگھڻ جي ڳالهه ڇو ڇيڙي؟“
''آثار ڪجهه اھڙا آھن.“
''سنڌو . . .“ ھن ڇرڪ ڀري چيو.
''مون کي ان جو دک آھي.“
''دک.! ليڪن ڇو؟“
تڏھن مون ھن کي سڀ ڪجهه ٻڌائي ڇڏيو.
شيام اڳيئي گم سم رھندڙ، ڀائوءَ جي ڳالهه ٻڌي پريشان ٿي ويو.
مان آگييہ جي ڪويتا تي سوچڻ لڳس ۽ ھو شايد من ۾ اٿيل طوفان کي اپمائن سان پيش ڪرڻ تي سوچڻ لڳو.
ڪويتا تي ڪجهه جو اڳ ۾ سوچيو ھئم، ان کان وڌيڪ ڪجهه بہ سوچي نہ سگھيس. ساڳئي وقت ان تي وڌيڪ سوچڻ جي ضرورت بہ محسوس نہ ڪيم. ڪويتا جو ارٿ بذات خود واضع ھو ۽ مون کي ارٿ مان انرٿ ڪرڻو نہ ھو. ۽ ھن ڀڻ ڀڻ ڪندي ان نموني ڳالهائڻ شروع ڪيو ڄڻ پنھنجو پاڻ سام ئي ڳالهائي رھيو ھو.

 20

''ھڪ ئي وقت ٻنھي اڳيان ٻہ مسئلا. .. ٻنھي کي ڇا الڳ الڳ واٽ وٺڻي پوندي؟ ۽ اھي واٽون ڇا ڪڏھن بہ نہ ملنديون؟ مسئلا گڏيل ڪونھن، تڏھن بہ انھن کي ڇا گڏيل نموني منھن نٿو ڏئي سگھجي.
. . .ھوا جي تيز جھپٽ، جيئن کيتن جي سنگن کي، جھڪائي ھلي ويندي آھي. ٺيڪ تيئن. حالتن کي ڇا نٿو نٿو نمائي سگھجي؟
. . .دنيا ۾ ھڪ سؤ ويهه ڪروڙ عورتون آھن، ڪوڪو لائيف جي سيٺ کي تون ئي کپين؟
. . .تون نہ. تہ ڪا ٻي! ڪنھن کي تہ وڃڻو ئي پوندو. ليڪن جنھن کي نہ ڄاڻجي نہ سڃاڻجي، ان اڳيان ئي پاڻ ارپي بہ ڪيئن ٿو سگھجي؟
. . .دنيا ۾ ڀلا پئسي جو ئي قدر ڇو آھي؟ پئسي سان ڪير ڪنھن جي دل تہ ڇا، ھڪ خواب بہ خريد ڪري نٿو سگھي، پوءِ ان پريم جو ملهه ڇو نہ آھي؟ سرسوتيءَ جو اھو ڪھڙو سراپ آھي، جنھن سبب وديا پائيندي بہ انسان جيون جو ملهه پورو نٿو ڄاڻي!
. . .تون جيڪڏھن مون سان ڀڄي ھلين تہ شايد تنھنجي ڀائوءَ کي بہ اھو روئي چوڻو پوندو. ناحق ڀينڙيءَ کي راھ رلايم. پڇتائڻو ئي آھي تہ پوءِ زيادتي ڪجي ڇو ٿي؟
. . .ھر پيڙت انسان ھڪ ئي رات ۾ امير ٿي وڃڻ ٿو چاھي. ھن جي دماغ ۾ بنگلا، ڪاريون، ڪلبون ۽ نہ معلوم ڇا ڇا ھوندو آھي! جو ڪجهه ھو نٿو پائي سگھي، ان کي ئي دماغ ۾ کڻي گھمي ٿو. کيتن جا سنگ، شاداب ماٿريون، شربتي نديون، امرتي چشما، سيتل جھرڻا، برفاني پھاڙ، نيرو آسمان ۽ بلوري سمونڊ، انھن کي ڏسڻ، ڏسي طبيعت کي خوش ڪرڻ جو فڪر ھو ڪرڻ نہ ٿو چاھي. آرٿڪ ڍانچي ھن جي آتما کي ماري ڇڏيو آھي. ھو نئين زندگيءَ جا خواب لھي ٿو. ليڪن ان کي ساکيات پائڻ جون راھون اُلجھيل، ۽ لنبيون ڏسي فراريتوادي ٿي وڃي ٿو. زندگي ھن کي گھوٽي ٿي، ھو زندگيءَ کي گھوٽي ٿو، پل پل ۾ جيئي ٿو ۽ ائين جنم مرڻ جي ان چڪر ۾ ڦاسي پنھنجو سڀ ڪجهه کوئي ويھي ٿو.! سڀ ڪجهه کوئي ئي ھو بغاوت ڪري ٿو ۽ ائين ھڪ ئي رات ۾ امير بڻجڻ جا خيال بہ لاھي ٿو ڇڏي!!
. . . سنڌو ! مون کي وشواس آھي. تنھنجو ڀائو ضرور پاڻ کي درست ڪندو. پورھئي کان نفرت ڪرڻ سان مڪتيءَ جا سپنا سچا نہ ٿا ٿين. زندگي خواب نہ آھي. فراريت مڪتيءَ جي راھ_ لوڀ حل ڪونھي! خواب کڻي زندگي ٺاھبي آھي. ليڪن خوابن لاءِ زندگي بگاڙبي نہ آھي.!
. . . سنڌو! منھنجي سنڌو!! مون کي پنھنجو ھٿ تہ ڏي. . . اوچتو مون ائين محسوس ڪيو آھي. ڪوئي شايد توکي پڪڙي مون کان دور وڃڻ ٿو چاھي. مان نٿو چاھيان تہ تون مون کي ڇڏي ڪيڏانھن ھلي وڃين. توکان سواءِ جي نہ سگھندس، ائين نٿو چوان. ليڪن توکان سواءِ زندگي ڪھڙي آھي! تو ۾ مون آدرشن جي ايڪتا ۽ ڀاونائن جي سمانتا جو پاتي آھي.“
حالتون انسان کي ڪيترو ڪمزور ڪن ٿيون؛ اھو مون ان رات ئي ڏٺو. انسان جي وشوروپ جي ڳالهه نٿي ڪريان. وشوروپ وارو انسان تہ ھميشہ جيتي ٿو. تاريخ ساکي آھي. پر اسان جو صرف وشوروپ ئي تہ نہ ٿيندو آھي. قومي، سماجي، انفرادي روپ بہ تہ ٿيندو آھي. پوءِ ھر فرد، ڇا پنھنجو وشو روپ ڄاڻي ٿو. . ؟ ڄاڻي تہ پوءِ دنيا ۾ اڄ جو شورغل متو پيو آھي. ان جو نالو بہ ڇو رھي! اھو ڇا ھر فرد ڄاڻي ٿو تہ دنيا ۾ جو ڪجهه ٿيو آھي ۽ ٿيندو رھي ٿو. اصل ۾ ان منجھ انساني دماغ جو ئي دخل آھي. ڏي وٺ جو مسئلو ڪڏھن ڪيئين شروع ٿيو. اھو بہ تہ سڀ نٿا ڄاڻن. ليڪن تڏھن بہ. آھي تہ اھو بہ انساني دماغ جو کيل. . .وشو روپ انسان سمونڊ چيري رستو ٺاھيو آھي. آسمان ۾ بہ راھون ٺاھيون آھن. گوري شکر تي ھن پنھنجي شڪتيءَ جو امٽ نشان قائم رکيو آھي. جنھن جو انفرادي روپ آھي. اھو بنا گيان، سھڪار ۽ ايڪتا جي ڪجهه ڪري بہ ڇا ٿو سگھي؟ ٻن ھٿن سان پاڻيءَ ۾ تري سگھجي ٿو. ھوا ۾ اڏامي نٿو سگھجي. ھر فرد لاءِ زندگي ھار_ جيت جو افسانو آھي؛ صرف جيت جو اتھاس ڪونھي. تڏھن مان ڀائوءَ کي ڪھڙو ڏوھ ڏيان؟ چوٽ پھچڻ سان برابر پيڙا تہ ٿيندي آھي. جيئن اھو ستيہ آھي. تيئن پيڙا کان مڪتي پائڻ جو ڀاو بہ ستيہ ئي آھي. چئن ديوارن ۾ بند پيل قيديءَ کي خبر آھي تہ کيس مھيني بعد آزاد ٿيڻو آھي؛ پوءِ بہ موقعو ملندي ئي ھو ڀڄي ڇو ٿو وڃي؟ جيون جا ملھ سڀ تہ ڄاڻن نٿا؛ ڄاڻن نٿا تڏھن ئي تہ فراريت جي ڪمزوري پئدا ٿئي ٿي. . .منھنجو ڀائو!. . .جڏھن سماج جي نظر سان ڏسان ٿي. سوچيان ٿي. ھو تہ آھي ئي نفرت جي لائق. . . . ھليو آھي ڀيڻ کي وڪڻڻ!. . . ليڪن ھڪ انسان جي دل جي ڪنھن ڪنڊ مان؛ ڪوئي ھڪ سوال نٿو نڪري: پر بہ ھن کي نفرت لائق بڻايو ڪنھن؟ حالتن؟ حالتون ڪنھن پيدا ڪيون؟ صحيح علم سان صحيح راھ ملندي آھي. مڃان ٿي. ليڪن صحيح علم ڪيئن پائجي؟ ساھت پڙھڻ سان انساني جيون کي ۽ وگيان پڙھڻ سان پرڪرتيءَ کي سمجھي سگھجي ٿو. ليڪن ساھت ۽ وگيان پڙھڻ جو شوق ڪير پئدا ڪري؟ ھرڪو تہ سڀ ڪجهه ڪري نٿو سگھي ۽ جي ڪري سگھن ٿا. انھن ڪيترو ڪجهه تہ اڃا ڪيو ڪونھي. نہ نہ لوڀ موھ اھنڪار خلاف پرچار جي ڳالهه نٿي ڪريان. انھن جو واسطو بہ حالتن سان ئي آھي. اندرين ۽ ٻاھرين حالتن سان جيڪڏھن ھر ڪنھن کي لياقتن آھر ڪم ڪرڻ جو موقعو ڏنو وڃي ۽ چاھڻ سان ئي پائڻ جون راھون کليل رکيون وڃن تہ پوءِ لوڀ رھندو بہ ڪيئن؟ آھي تہ ان ۾ بہ ھڪ وڏو سوال. لياقتن جو فيصلو ڪير ڪندو؟ خير ڇڏيو ان کي. ارٿ شاسترن جا انيڪ پوٿا پڙھي. طرح طرح جي سماجي ڍانچن تي نظر ڦٽي ڪري. ان جي جواب کي بہ پائي سگھجي ٿو. ليڪن جواب ئي پائجي ٿو؛ ٻيو ڪجهه بہ نہ. جي ائين نہ ھجي تہ دنيا ۾ ڪي بکيا ڇو ھجن؟ ۽ جي بکيا نہ آھن تن جي چپن تي مسڪراھٽون ڇو نہ آھن؟ ۽ اھي مسڪراھٽون ٻين جي پيڙا سبب گم آھن تہ پوءَ پيڙا جي فيلسوفيءَ کي قبول ڇو نٿو ڪيو وڃي.

  21

دک سڀني کي گھوٽي ٿو،
۽ پاڻ ڀلي سڀني کي مڪت ڪرڻ نہ ڄاڻندو ھجي،
مگر . . . .
جن کي گھوٽي ٿو،
انھن کي سيکاري ڇڏيندو آھي تہ ٻين کي مڪت رکن.
ان ڏينھن ڪارن مرچن جي پريءَ واري پني ۾ انگريزيءَ ۾ ڪجهه پيڙا جي فيلسوفيءَ تي لکيل ھو، ان جو لکندڙ ڪير ھو، اھو تہ اڄ تائين بہ ڄاڻي نہ سگھي آھيان، ڄاڻڻ جي ضرورت بہ نہ آھي. اھا تہ پڪ اٿم، ھوندو وري بہ ڪو ڪوي، ڪو گرنٿڪار ئي:
جيون ۾ صرف اھو سُکي رھي ٿو، جو گيان کي پائي ٿو ۽ گيان صرف پيڙا مان ئي ملي ٿو. سچو سون ھميشہ زمين جي اونداھين تھن ۾ لڪل رھي ٿو. گل جي سندرتا جو نرماڻ اڀوڳي ڌرتيءَ مان ئي ٿئي ٿو. پيڙا جي پر ڀاو ۾ ئي مھان آتما جو سرجڻ ٿئي ٿو.
رات جي وقت، جڏھن گھري ننڊ ۾ ستل رھجي ٿو، ڪوئي نزديڪ اچي ڪن ۾ ڀُڻ ڀُڻ ڪري ٿو . . . . چوي ٿو: تون ٻين لاءِ ٻيو ڪجهه نہ، بس اھو ئي ڪر، جو تون چاھين ٿو تہ ٻيا توسان ڪن.!
ان آواز کي ٻڌي ڪير ٿو، ان جا انگ اکر ڪٺا ڪرڻ منھنجو اُديش ڪونھي. مان حالتن کي پڪڙي اڳيان وڌي ھئس. اڳيان وڌڻ منھنجي جيون جو سڌانت آھي پوءِ بہ مان اھو ڪيئن ٿي ڀلائي سگھان تہ جو ڪجهه منھنجي زندگيءَ ۾ يا ان جي آس پاس ٿيو، ان جي اڌوري ڄاڻ نہ ڄاڻان اڳ ۾ ڪيئن پيئي. ڀائو ضرور ڪجهه ڪندو. اھو ڪجهه ڪندو، جو جيون مان موھ کڄي ويندم. رکي رکي، اھو خيال خوب پريشان ڪري ڇڏيندو ھئم، ڀائو خوب پي، روپ سان نہ معلوم ڪھڙيون ڳالهيون ڪندو ھو؛ روپ جو گھرو آواز انيڪ دفعا ٻڌو ھئم؛ ليڪن آواز ئي ٻڌو ھئم ٻيو ڪجهه بہ نہ.
۽ ھڪ ڏينھن . . .
ڪپڙا ميرا، وار جھنڊولا، منھن اڀوڳو، اکيون لال، ليڪن اپلڪ . . . خوب پي، ڀائو رات جو ڏھين بجي، گھر ۾ گھڙندي ئي، ڪپ کولي بيھي رھيو. سندس اھو روپ ڏسي مان پيرن جي ننھن کان وٺي، سر جي تارونءَ تائين ٿر ٿر ڪنبي ويس. منھنجي جسم جي نس نس ويڻا جي تارن جيان ڪڙھائي اٿي؛ ليڪن ان ڪڙھائڻ کي آواز نہ ھو نہ تہ ڊپ جي سنگيت جي ھڪ ئي رس مان ڀائوءَ جا نيتر کلي وڃن ھا، کٽ تي ويٺل اميءَ پٺيءَ جو ڪنڊو سڌو ڪندي چيو، '' ڇا ؟“
روپ، ناول ميز تي رکي، بتيءَ جي وٽ مٿي ڪندي پٽ تي سمھيل بابا ڏانھن منھن ڪري چيو، '' بابا .“
''سنڌوءَ جي شادي سيٺ سنتداس سان ٿيڻ گھرجي.“ ڀائو چيو.
''ڇا پيو بڪين؟“ اَمي اُٿڻ لڳي.
''نہ تہ مان ھڪ ھڪ جو خون ڪري ڇڏيندس.“
''مطلب؟“ ھاڻ بابا بہ اٿيو.
''مطلب تہ مان زندگيءَ مان تنگ اچي ويو آھيان.“
''پوءِ ٻين جي زندگي تنگ ڇو ٿو ڪرين.“ وري بہ بابا ئي چيو.
''نہ ھاڻ توھين ٻيا آھيو؟“
''جي ٻيا نہ آھيون تہ پوءِ گھر ۾ ڪپ ڇو کولي بيٺو آھين؟“
''ان ڪري جو ان کي بند رکي نٿو سگھان.!“
''ڀائو.!“ روپ چلايو.
''نہ، مان ڪنھن جو ڀائو ڪونہ آھيان. مان ڪنھن جو ڪير نہ آھيان. مون کي پئسو کپي. پئسو! مون لاءِ پئسو ئي زندگي، ماءُ، پيءُ، ڌرم ڪرم سرڳ آھي. مان سٺ روپين ۾ پنھنجي زندگي گذارڻ نٿو چاھيان.“
بابا اڳيان وڌيو تہ امي بہ اڳيان وڌي.
منھنجو مٿو ڦرڻ لڳو.
ڀائو پٺيان ھٽيو، کٽ جي اِيس سان ٽڪرجي، جھوپو کاڌائين؛ ۽ پوءِ چلائيندي چيائين، ''بابا اڳيان نہ وڌو.“
''مان چوان ٿو ڦٽي ڪر چاقو.“
''مان چوان ٿو اڳيان نہ وڌو.“
''تنھنجي اھا ھمت؟“
''تنھجي؟“
تنھنجي! پٽ ٿو پيءُ کي چوي: تنھنجي اھا ھمت؟
''شرم نٿو اچيئي.“
''ڇو اچي . . . . وري بہ ڪمايان ٿو. تو وانگر بيڪار ٿوريئي. . .“
بابا جو منھن لھي ويو. ڀائو اڃا جملو پورو ئي نہ ڪيو ھو جو روپ ٽپو ڏئي ڀائو کي پٽ تي ڪيرائي ڇڏيو ھي ڇا ٿيو؟ . . . بابا پٿر جو بت بڻيو ڏسندو رھيو. امي ''روپ . . . سندر . . . روپ . . سندر، “ چلائيندي اڳيان وڌي، ''منھنجا ايشور، ڇا ھيءُ ڏينھن ڏيکارڻ لاءَ ئي تو مون کي زندھ رکيو آھي.“
ھاڻ مان بہ ڀائرن جي وچ ۾ وڃي پيس. رنم_ رڙيون ڪيم. ڇا چيم ڪجهه ياد ڪونھي . . . ٻنھي کي سمجھايان ھٿ جوڙيان. وينتيون ڪريان. ليڪن ٻنھي مان ڪير بہ نہ ٻڌي.
ٻڍو بابا بدحواس ٿي ويو. اَمي رڙيون ڪري بيھوش ٿي ويئي ھتي روپ ڀائو کان ڪپ ڦري ڀائو کي گھٽو ڏيندي چئہ ''ڪيانءَ خون.!“
اٿي روپ کي وارن کان جھلي زور سان ڌڪو ڏنم چلايم ''ڀائو کي خون ڪندين . . . نڀاڳا . . . مون کي نٿو مارين . . . .“
روپ زور سان رڙ ڪئي. ''سنڌو!“

  22

گھر جي ٻاھران ماڻھو جمع ٿيندا رھيا. سندن شور وڌي ويو. ڪمري جي اندر ٽارچن جي روشني آئي. روشني آئي ۽ منھنجي اکين اڳيان انڌيرو اچي ويو. منھنجي سر تي ھڪ ئي وقت ڄڻ ھزار مترڪا لڳا. . . ڪنھن زوريءَ پڪڙي، ڄڻ باھ ۾ ڌڪو ڏنو. . . پوءِ جي تہ خبر ڪجهه رھي ڪانہ. . .ليڪن ائين پئجي رھندي بہ سڄي جسم ۾، ڪجهه ائين محسوس ڪيم، ڄڻ ڪوئي، ڪنھن مشين جا اسڪرو کولي، پرزو پرزي کان الڳ ڪندو ھجي. مان ٽُٽندي رھيس. اوچتو ڪوئي مون مان اٿيو. ھن منھنجي ٽٽل شرير کي جوڙڻ جي ڪوشش ڪئي. مان لڇيس، ڦٿڪيس، ۽ ائين لڇندي، ڦٿڪندي جڙندي محسوس ڪيم، ڄڻ مان ڪنھن نديءَ ۾ غوطا کائيندي لڙھندي پيئي وڃان. اوچتو، وري ڄڻ ڪنھن مون کي ڇڪيو، ڇڪي ڪناري تي آندو. . .
اکيون کليون، ڪمري ۾ تکي روشنيءَ ۽ ڊپ ۾ ھراسيل انيڪ چھرا ڏٺم
''ھڪ ئي وقت ٻن ٽن زالن چلايو، ''سنڌوءَ کي ھوش اچي ويو، سنڌوءَ کي. . .“
۽ ڪپڙا آلا ٿي ويا ھئا، منھنجا وار سڀ ڪجهه آلا ھئا.
پاڻيءَ جي ھڪ بالٽي وڌي ويئي منھنجي مٿان _گھرو علاج.!! اٿڻ جي ڪوشش ڪيم تہ اٿي نہ سگھيس. مان ٽٽي ڪانہ ھئس؛ پوءِ بہ سَنڌ سَنڌ ۾ پيڙا ھئي.
''امي ڪٿي؟“
''اھا اڃا بيھوش آھي.“
''ڀائو . . . بابا . . . روپ! . . .“
ڪنھن بہ ڪجهه نہ ڳالهايو.
''ڇا ٿيو آھي؟“ بلڪل سڌي تي ويٺيس.
''ڀائو ويو آھي آپگھات ڪرڻ!“ ڪُنڊ مان روپ جو آواز آيو:
''آپگھات! . . . آپگھات! . . . ڀائو آپگھات ڪندو . . . بابا . . .ڪٿي؟“
''بابا پويان ويو اٿس. ٻيا بہ ويا آھن. پر ڇا ٿيندو، ڪمبخت مري بہ ويو ھوندو. . .“
''روپ . . . روپ . . . توکي ڇا ٿيو آھي. منھنجا ڀاءُ . . . منھنجا سٺا ڀاءُ . . .“
''نہ، مان سٺو ڪونہ آھيان، اڀاڳو آھيان نہ . . .“
کيس چتائي نھاريم، سندس مٿي مان رت وھي رھيو ھو. شايد ڪنھن جو بہ ڌيان ان خون ڏانھن نہ ويو ھو. مان بجليءَ جي رفتار جيان وڃي روپ جي ڀر ۾ بيٺس زخم ڏٺم . . . زخم ھلڪو ھو. تڏھن يڪايڪ ڀائوءَ جي ياد آئي. . .
منھنجو ڀاءُ! اڀاڳو، اگياني ڀائو!!…
تڏھن ائين ئي، پيرين اگھاڙي، وار ھيڏانھن ھوڏانھن پريشان ۽ ڪپڙا آلا ھوندي بہ گھر کان ٻاھر نڪتس. اولهه ڏانھن ڀڳيس. . ميل کن جي مفاصلي تي ٽرين جا پٽا ھئا. . . خوني پٽا! ڪيترن ئي اُتي آپگھات ڪيو ھو. . . پريم ۾ ناڪاميءَ سبب . . . نوڪريءَ نہ ملڻ سبب . . . ۽ نہ ئي معلوم ٻين ڪھڙن ڪھڙن سببن سبب.!
ڀيانڪ اونداھي رات، اڪيلائي . . .
آسمان صاف ھو، ڪنھن ٿي ڄاتو تہ اھڙي ڀيانڪ رات ۾، وچولي طبقي جي ھڪ گھر ۾ ڇا ٿي رھيو ھو. ڪنھن ٿي ڄاتو تہ ھڪ ڀيڻ پنھنجي ڀاءُ جي زندگيءَ لاءِ، وقت، آستان، سماج، پاپ پڃ، ڊپ، نندا وغيره جون سڀ سيمائون لتاڙي، ڪرشن پڪش جي رات ۾ موت کي روڪڻ لاءِ ڊڪي رھي ھئي. ليڪن اھا ڊڪ ڇا سڦل ويئي؟
ھڪ کڏ ۾ جو ڪريس تہ ڪجهه خبر نہ پيئي تہ ڇا ٿيو ۽ ٿيو بہ ڇا؟ ڌڪو ئي تہ کاڌو ھئم. ھڪ ٻہ ٽي . . . ڌڪا تہ کاڌم ئي! رستي تي بتيون ڪونہ ھيون. تارن جي روشني، راھ کي روشن رکڻ ۾ ناڪام ويئي ھئي. بس، دور روشنيءَ جو ھلڪو ماحول ڏسجي رھيو ھو، ان جي ڀر ۾ اھي پٽا ھئا، خوني پٽا.!
''سنڌو . . . سنڌو. . . مان اچان پيو . . تون ترس ڀيڻ.“
آواز روپ جو ھو. ليڪن مان نہ رڪيس. رڪجڻ جو وقت نہ ھو. منھنجي اکين اڳيان ھڪ نظارو ڦري ويو. ڀائوءَ ھلندڙ بس مان ڌڪو کاڌو ھو. سندس گوڏي جو ھڏو ڀڄي پيو ھو. اھا حقيقت ھئي، يڪدم ھڪ ٻيو نظارو اڀريو . . . ڀائو ٽڪر ٿيو زمين تي پيو ھو . . . ڇا سچ ھو؟ دل تي زور سان ھڪ ٺڪاءُ ٿيو. ڇاتي ڇڄڻ لڳي. تڏھن بہ ڇا چال گھٽ ٿي؟ نہ نہ نہ . . . اھا تہ اڃا بہ وڌي . . .
روپ بہ پھچي ويو.
ھن ٻانھن کان پڪڙي چيو، ''سنڀالي ڊُڪ.“
''ھٿ ڇڏ.“ ھٿ ڇڏائي مان ڊڪندي رھيس.
روپ اڳيان نڪري ويو.
ٽرين جا پٽا نزديڪ پوندا ويا.
بدحواسي وڌندي وئي.
ماڻھن جو شور ٻڌڻ ۾ اچڻ لڳو. سڀني ڄڻ ھڪ ئي ڳالهه ٿي ڪئي . . . سُندر مري ويو . . . سندر مري ويو.! نہ نہ، ائين ڪيئن؟
تڏھن روپ جو بلڪل، بلڪل زوردار آواز ٻڌم، ''سنڌو! ڀائو زندھ آھي.“
جان ۾ جان آئي؛ ليڪن اڳيان وڌي نہ سگھيس.
سندر ''ڇڏيو، ڇڏيو“ چئي مون ڏانھن وڌيو. بابا کي ڏٺم. ٽارچون ٻريون پئي. بابا پيلو جھڙو ھيڊ، روپ سھڪي رھيو ھو، ٽارچن جون روشنيون مون طرف ھيون.

  23

''سنڌو.!“
''سنڌو.!“
''سنڌو.!“
ماڻھو بلڪل عجب ۾ پئجي ويا.
اڳيان وڌي، ڀائوءَ کي ٻانھن کان پڪڙي، تڙپندي چيم، ''منھنجي ڪري مري رھيو آھين ڀائو_ نہ نہ ڀائو، مان توکي مرڻ نہ ڏينديس. مان ضد بہ نہ ڪنديس. ليڪن توکي بابا کان، اميءَ کان معافي وٺڻي پوندي. روپ مان توکان معافي وٺنداسين . . . منھنجا ڀائو، اھو بہ ڪو طريقو آھي، تون مون کي چوين ھا. . . “
''توکي چيو تہ ھئم.!“
دور کان ڪنھن چيو، ''حالتون . . . خون جا رشتا ناتا بہ . . .“
تڏھن مون کان رھيو نہ ٿيو، چلائي چيم، ''توھان جون اھي ڳالهيون ئي خون جا رشتا ناتا ٽوڙين ٿيون، ٻيو ڪير بہ نہ، ڀڳوان بہ نہ.!“
ڪرشن پڪش جي ان ڀيانڪ رات جي انڌيري منھنجي دل ۾ پرورش ڪري، مون کان نراشا جي چڀ چڀ ڪندڙ ڄار ۾ اُلجھائي ڇڏيو. موڊ نہ ھئڻ جي جا ھڪ خاص موڊ ٿيندي آھي، تنھن منھنجي دل، دماغ تي قبضو ڪري ورتو. دل جي ھڪ ھڪ ڌڙڪن، ارٿ ڀري ٻوليءَ جو روپ وٺي چلايو ٿي: سنڌو ختم . . . سنڌو ختم . . . سنڌو ختم. . .
ڇا سچ پچ ختم؟ سوچيم. . .
مان تہ سمپورنتا جي اُپاسڪ آھيان. مان سڀ ڪجهه سمپورڻ چاھيندي آھيان، چاھي جيت، چاھي شڪست.!
ھوءَ وڃي پيو؛ شيام. . .
ڪرشن پڪش جي رات تہ آھي ئي، ليڪن آسمان ۾ تارا گرھ آھن ڪونہ، ھجن بہ ڇو؟ ھو وڃي جو پيو . . . چال ڍلي، سر ھيٺ ڪيو. . .
اھا راھ ڪلپنا جي ھئي، ڪلپنا، جا شايد سڀاڻي ستيہ جو روپ وٺي. . . . پنھنجي اڇا سان پنھنجي اڇا جو تياڳ ڪرڻ ڇا شڪست آھي؟ پوءِ بہ ھو چال ڍلي، سر ھيٺ ڪيو ڇو ٿو وڃي؟ مان پٺيان رھجي ويئي آھيان. بدلجي ويئي آھيان. ان ڪري؟ ليڪن اھو 'پٺيان` ڇا آھي؟ ھيءَ 'بدل` ڪھڙي؟ اچي ويئي سامھون. . . الجھن.!
الجھن ڪير سلجھائي . . . ڪير ٿو ڄاڻي تہ ان جي پٺيان ڪيترو حصو ستيہ جو آھي ۽ ڪيترو ڪلپنا جو . . . ڪلپنا جو اڌار ستيہ تي ھجي تہ پوءِ اُلجھن ڪھڙي؟ . . . حساب ۾ ڪٿي تہ چُڪ آھي ئي.!
وري بہ اُلجھن.! . . . نہ نہ نہ! ان جي سلجھن آھي. ھو ويو آھي. ڪلپنا ۾. . . ڪلپنا.! جنھن اڃا ستيہ جو روپ نہ ورتو آھي. 'سُڀاڻ` نٿي اچي. 'نہ اچڻ` ستيہ آھي، 'سڀاڻ` نہ! ٺيڪ ائين 'اچڻ وڃڻ` بہ ستيہ ئي آھي. 'سڀاڻ` ھو ويندو . . . وڃڻ ۾ ستيہ ۽ سڀاڻ ۾ مٿيا آھي؛ ان ۾ الجھن ڪھڙي؟. . . ڪلپنا جي آڌار تي ان جو جھڳڙو مٽائي سگھجي ٿو.
نہ نہ نہ . . . ھو ڪونہ ويو آھي.
من ڀٽڪي ٿو. جو وٽس اچي ٿو، ان کي ڀٽڪائي ٿو. من شيام کي ڀٽڪايو آھي . . . . ڪلپنا ۾! نراش ٿي شيام وڃي ٿو . . . چال ڍلي. سر ھيٺ ڪيو . . . مان پٺيان رھجي ويئي آھيان. . . بدلجي ويئي آھيان. . .
پٺيان ۽ بدل.!
زندگيءَ مون کي ٻيءَ راھ تي ھلڻ لاءِ التجا ڪئي آھي ۽ مون رُخ بدلائڻ جو خيال ڪيو آھي؛ اھو درشيہ صرف تڏھن ئي ڏسڻ اچي ٿو.
سلجھي اوسي پاسي نھاريم.
طوفان وڃي چڪو ھو؛ نشان اڃا قائم ھئا.
۽ مان ان طوفان جي وري پاڻ دھرائڻ واري سمڀاونا کان خبردار رھيس. خبردار ھيس تڏھن تہ ڪنھن فيصلي تي پھتي ھيس.
پائڻ بعد سمرپڻ ان گھڙيءَ بہ ستيہ سمجھيم ٿي ۽ ھاڻ بہ سمجھان ٿي، تڏھن بہ ڪو فيصلو ڪري ڇڏيو ھئم، مون آتم سمرپڻ ڪري ڇڏيو ھو پر مان ان کي سمپورڻ نٿي چوان. سمپورڻ ھجي ھا تہ پوءِ پنھنجي جيون جو فيصلو 'پاڻ` نہ ڪريان ھا، جيتوڻيڪ اڄ بہ جڏھن مان پاڻ کان ڪٽجي Detached ٿي، پاڻ کي جاچيان ٿي، تڏھن چوان ٿي، پنھنجي جيون جو فيصلو ٻئي تي ڇڏڻ بہ سمرپڻ سمپورڻ ڪيئن ٿيو؟ جڏھن مان سوچيان ٿي منھنجي جيون جو فيصلو 'مان` نہ، شيام ڪندو، تڏھن، ان مان اھو تہ ظاھر ٿي ٿو پوي نہ تہ ان سمرپڻ ۾ 'مان` آھي.! سچي سمپورڻ سمرپڻ ۾ نہ 'مان` رھڻ نہ گھرجي . . . تڏھن ڇا آتم سمرپڻ ۾ بہ 'اھم` رھي ٿو . . . تہ پوءِ آتم سمرپڻ 'آتم سمرپڻ` ٿيو بہ ڪيئن . . . ۽ مان پيئي سمپورتا جي ڳالهه ڪريان . . . نہ نہ نہ . . . آتم_ سمرپڻ بعد اھم نٿو رھي. آتم سمرپڻ بعد 'ٻہ` ٻہ نٿا رھن . . .

 24

ڪرشن ساري برھمانڊ کي آتم_ سمرپڻ ڪيو ۽ پوءِ ھن پرڪرتيءَ جي ھڪ ھڪ چيز ۾ پاڻ کي ڏٺو.! تڏھن تہ ھن چيو: مان ھن ۾ بہ آھيان تہ ھن ۾ بہ آھيان . . . سڀ مون ۾ آھن ۽ مان سڀ ۾ آھيان.!
ڌرتيءَ جي ڇايا (رات) ڌرتيءَ جي گول ڦرندي رھي تارن کي چمڪائيندي رھي . . . ڇايا دور ٿي ويئي تہ سورج جي باکن اڳيان تارا بہ ڄڻ وسامڻ لڳا.
اکيون ڳوريون، مٿي ۾ سور ھئم، ٺيڪ اھڙي حالت ٻين جي بہ ٿي لڳي. ڪير ٿو ڄاڻي تہ ٻين بہ ننڊ ڪئي ھئي يا نہ . . . مان پٽ تي فراسي وڇائي پئجي رھيس. حال ۽ آئيندي جي وچ ۾ شروع ٿيل سنگھرش تي سوچيندي، کڙڪيءَ مان آسمان جو رنگ بدلجندو ڏٺو ھئم. من ۾ ھڪ کن لاءِ اھو بہ سوال پيدا ٿيو ھو: ڇا جيون بہ آسمان جيان شوقيہ آھي؟ . . . آسمان شوقيہ آھي، تڏھن بہ ان کي معنيٰ آھي؛ ان ۾ سھسين تارا، چنڊ، گرھ آھن. . . آسمان جو رنگ بہ انھن ڪري بدلجي ٿو. . . جيون ۾ 'مان` 'تون` ۽ 'ھو` رھي ٿو. ان سبب ئي جيون کي روپ آھي. بدلجندڙ روپ! جو ڪجهه آسمان ۾ آھي، ان ۾ ھڪ سٻنڌ آھي، ھڪ سلسلو آھي . . . ۽ جيون ۾؟ . . . اچي ويو آھي اھو ئي انسان جو وشو روپ . . . وشو روپ، جو انيڪ روپن مان ٺھيو آھي. . . انھن روپن ۾ ھڪ سٻنڌ آھي، ھڪ سلسلو آھي . . . آسمان ۽ جيون! جنھنجو ڪوئي آد، ڪوئي انت نٿو ڄاڻي، جنھن جو ڄڻ آد، انت آھي ئي ڪونہ. پوءِ بہ ان کي ھڪ معنيٰ ان جو ھڪ رھسيہ آھي، تڏھن ئي تہ ساھت ۽ وگيان جو سرجڻ ٿيو آھي.
آسمان روپ بدلايو تہ گھر جو بہ روپ بدليو.
ھيڏانھن ھوڏانھن ۽ پوءِ سڀني ڀاتين ڏانھن نھاري ڪجهه سوچي، ننڍي منھن کي اڃا بہ ننڍو بڻائي، ڀائو نزديڪ آيو. چيائين، '' دنيا ۾ پاپ بہ ٿيندو آھي ۽ پاپ جي سزا بہ ٿيندي آھي. پڇتاءُ ڪرڻ سان، ان سزا کان ڇا ڇوٽڪارو ملي سگھندو؟. . . تون تہ ڄاڻين ٿي نہ سنڌو تہ مان ڪيترو نہ اڀاڳو؛ اگياني آھيان. ڪجهه سمجھان نٿو، پوءِ بہ ڪجهه نہ ڪجهه ڪندو ٿو رھان . . . آخر مان ڪريان بہ ڇا . . . زندگيءَ کي سھڻو بڻائڻ چاھيان ٿو، پر زندگي سھڻي بڻجي نٿي . . .“
''ھاڻ زندگي سھڻي بڻجي ويندي ڀائو.“
'' ڪيئن؟“
''ھاڻ جيئن تون چوندين تيئن ئي ڪنديس.“
''سنڌو.!“
''مان ڄاڻان ٿي ڀائو . . . تنھنجي زندگيءَ جون تمام حسرتون ڄاڻان ٿي. تون جو چاھين ٿو، اھو توکي ملي نٿو، ان لاءِ تون لڙين ٿو. اھا ڳالهه سٺي آھي. توکي صرف لڙڻ جي طريقي ۽ جنھن سان لڙڻ گھرجي، ان جي خبر ڪونھي. نتيجو اھو ٿو نڪري جو تون پنھنجو پاڻ سان لڙڻ شروع ٿو ڪري ڇڏين اھو ئي سبب آھي جو تون خود بہ اشانت رھين ٿو ۽ جي توکي چاھين ٿا، اھي بہ اشانت رھن ٿا.“
''تون سچ پچ ديوي آھين.“
''سچ؟“
''ھا.“
''تہ پوءِ پنھنجي ديوي ڀيڻ جي ھڪ وينتي قبول ڪندين؟“
''ھا، ھا، تون حڪم ڪر.“ ھن جي دل ڀرجي آئي.
''بابا ۽ اميءَ کان معافي وٺ.“
موٽ ۾ ھن ڪجهه بہ نہ چيو.
۽ پوءِ، ھن جو ڪجهه ڪيو، جو پڇتاءُ جو اظھار ڪيو، ان تي اميءَ روئي ڏنو. روپ جون اکيون نير سان ڀرجي ويون. بابا شايد ڳوڙھا لڪائڻ لاءِ ئي پاسو ورائي ڇڏيو ۽ مون ڪرائيءَ سان آنسو پوڇيندي، گھر جي سُک لاءِ، پنھنجي سک جي تياڳ جو سنڪلپ دھرائي ڏنو.
گرافڪ ڪلب جو ٻاھريون پاسو، اوندھ، اڪيلائي . . .
رات جو ڪجهه گھر ۾ ٿيو ھو، اھو بنا پنھنجي راءِ گڏڻ جي شيام اڳيان رکي چپ ٿي ويئي ھئس.
ھو چپ ھو.
فضا جي خاموشيءَ برھ جو گيت ٿي ڳايو. . .
مون کي وڃڻو ھو، جلدي وڃڻوھو، ارادي جي شڪتي مون ۾ ھئي، ليڪن اھڙين ڳالهين ۾ ان کي آزمائڻ جو تجربو اڃا پائي نہ سگھي ھئس، پائڻ جي اڇا بہ نہ ھئم، متان ناڪامي پلئہ پئي، ان ڪري. ناڪاميءَ جي حالت ۾ گھرو جيون بگڙجي سگھيو ٿي. مون چاھيو، جلدي جلدي ھلي وڃان، ڪٿي شيام جي پريشان آتما جو رودن ٻڌي فيصلو ڦيرائي نہ وھان
''پوءِ . . . پوءِ سنڌو؟“
''پوءِ.! . . پوءِ فيصلو ڪيم تہ پنھنجي اڇا سان پنھنجين اڇائن تان ھٿ کڻان.“
''تنھنجو مطلب؟“
''مطلب ڄاڻڻ چاھين ٿو شيام . . . ٻڌندين . . ٻڌي سھي سگھندين.!“
چوٽ کائي، ھو تڙپي اٿيو.
''اھو تو ڇا چيو سنڌو.! . . . تون اڪيلي ۾ اھڙا فيصلا ڪري سگھين ٿي. جنھن ۾ سھڻ نہ سھڻ جو سوال پيدا ٿيندو آھي؟“
''حالتن التجا ڪئي.“
''التجا التجا آھي، حڪم نہ آھي.“
مان چپ.
''نہ نہ سنڌو . . . ائين ٿي نٿو سگھي. مون تنھنجي ڪري. گھر سان جھڳڙو ڪيو آھي.“
''تہ پوءِ منھنجي ڪري اھو بہ ڪر نہ.“
''حالتن اڳيان جھڪڻ ڪمزوري آھي. . . ڇا تون چاھين ٿي مان ڪمزور ٿيان.“
''پنھنجي اڇا سان جھڪڻ ڪمزوري ڪونھي.“
''آھي.“
''ڪجهه وڃائڻ جي پيڙا ۾، غصي سبب تون ستيہ کان دور وڃي رھيو آھين.“

  25

ويو آھي؛ پوءِ بہ، جو ڪجهه پنھنجي ليکي پاتو اٿم ان جو تت اھو ئي آھي. اھو ئي اھو ستيہ آھي جو مون پيڙا مان پاتو آھي.
ليڪن پيڙا جا روپ آھن . . . سڀ ڪجهه ڄاڻڻ جي لوڇ ان جو ھڪ روپ آھي، ٻين کي پيڙا کان مڪت رکڻ جو ٻيو ۽ خود مڪتيءَ پائڻ جو ٽيون ۽ ائين انيڪ . . . پيڙا پيڙا آھي تہ پيڙائي . . .
ڀائوءَ کي ھڪ پيڙا پڪڙيو ھو.
ھن کي اھو ڪنھن سيکاريو تہ شراب نہ آھي پيڻو. گھر ۾ شور نہ آھي، ڪرڻو. گھر ۾ سڀ وائڙا ٿي ويا. جڏھن ھن ھڪ آئيني وارو ننڍو ڪٻٽ آندو ۽ بعد ۾ ڀڳل آئينو، مٿي جاري تي رکي ڇڏيو.
ھفتي بعد کيس پگھار مليو، اچي اميءَ جي پيرن تي رکيائين.
بابا ڏانھن منھن ڪري چيائين، ''ھاڻ تہ معاف ڪندا بابا.“
''معاف . . .! مان تہ پٽ توکي آشيرواد ڏيڻ ٿو چاھيان . . . ڏسان ٿو تہ ھاڻ تون پاڻ کي راجوءَ جھڙو بڻائي رھيو آھين.“
جيون طرف ھن جو رخ بدليو ھو، جتي رخ بدلجي ٿو. اتي ان بدل جو ڪارڻ ڄاڻڻ ضروري آھي. پر ھتي ڪارڻ ظاھر ھو. دک گھوٽبو ھو . . .
مڪت ڪرڻ سيکاريو ھو . . . ھن جي اکين ۾ آنسو ھا. . . پڇتاءُ نمايان ھو.!
ھو مون ڏانھن وڌي آيو. چيائين، '' ھاڻ توکي نوڪري ڳولھڻ جو فڪر نہ ڪرڻ گھرجي. مان وري ڪنھن مل ۾ ڪم ڪرڻ جي ڪوشش ڪندس.
گھڻو گھڻو ڪمائندس. . . پئسي، جي لوڀ ۾ ڦاسي تو کي وڪڻندس ڪونہ . . . .“
 

''جو جيون ۾ سک پيدا ڪري ٿو، اھو ئي ستيہ آھي. تنھنجي جھڪڻ ۾، سنگھرش کان منھن موڙڻ ۾، ڪھڙو سک آھي؛ جو چئي رھين آھين تہ مان ستيہ کان دور وڃي رھيو آھيان.“
''شيام، سک جو دائرو ڪنھن ھڪ شخص تائين محدود نہ آھي. جو سک جي ڦھلاءَ کي اسيم سمجھي ٿو، اھو پاڻ کان وڌيڪ گھر، سماج، قوم، دنيا جو ڀلو چاھي ٿو.“
''ليڪن ڪھڙين ريکائن تي؟ تنھنجي گھر، سماج، قوم، دنيا تولاءِ ڇا ڪيو آھي؟ جو تون پنھنجي اڇا سان پنھنجين اڇائن تان ھٿ کڻي رھي آھين.“
''چاھي ڪجهه بہ نہ ڏنو ھجي، مان ڪجهه ڏيان، مون لاءِ بس ايترو ئي ڪافي آھي.“
''تون نہ ڏين، ائين تہ مان چوان ٿو. ليڪن ڏجي ڪنھن کي، اھا سوچڻ جي ڳالهه آھي. جتي نياءُ جو سوال آھي، اتي صرف ستيہ جو پاسو وٺجي. ڇا توسان انياءُ نہ ٿي رھيو آھي؟ تہ پوءِ تون سنگھرش جاري ڇو نہ ٿي رکين. . . منھنجي سنڌو! مان تنھنجي ڀلي لاءِ توکان دور ٿي سگھان ٿو، ليڪن جنھن ريکا تي تون پاڻ کي مون کان الڳ ڪرڻ چاھين ٿي، اھا نياءُ جي ريکا نہ آھي. تون نياءُ جي ڀيٽ ۾ خون جي رشتي کي اھميت ڏين ٿي، ٻڌاءِ اھو ستيہ آھي نہ؟“
ھن جو ڇيد و ڇيد صحيح لڳم، پر مان چپ رھيس.
''تنھنجو ڀائو توکي وڪڻڻ ٿو چاھي؛ منھنجا مائٽ مون کي وڪڻڻ ٿا چاھين. . . ٻنھي کي گڏجي سنگھرش ڪرڻ گھرجي سنڌو!“
''ليڪن منھنجو ڀائو ٻيءَ حالت ۾ پاڻ مارڻ ٿو چاھي؛ اھا ڳالهه ڪيئن نظرانداز ڪريان. . .“
ھاڻ ھو چپ رھيو.
''پريم صحتمند ساٿ پئدا ڪندو آھي؛ ڪندو آھي نہ؟ جي جيون ڀر گڏ نٿا ھلي سگھون تہ پوءِ ڇو نہ پاڻ ۾ گڏجي، ٺاھ ڪري، سھڻي نموني جدا ٿيون. ان حالت ۾ جدا ٿيڻ ۾ ساٿ ڏيڻ بہ پريم ئي آھي نہ؟ جدا ٿيڻو ئي آھي تہ پوءِ ڇو نہ جدائيءَ ۾ بہ پريم جو گيت ڳائيندي جدا ٿجي، روئندي، شڪايتون ڪندي، نموني نموني جا الزام لڳائيندي جدا ٿيڻ ۾ تہ وڏائي نہ آھي.“
ھن پنھنجو منھن، منھنجي منھن جي نزديڪ آندو، منھنجي ساڄي ڪلھي تي ھن ان جو بار رکيو. تڙپندي ھن ڪلھي ۾ منھن کي لڪائڻ جي ڪوشش ڪئي، وري ڪجهه سوچي منھن مٿي ڪيائين. تارن جي روشنيءَ تان ھيٺ ئي ھن آسمان ۾ نھاري وري ڪجهه سوچيو ۽ پوءِ بلڪل منھنجي قريب اچي ڳچيءَ ۾ ٻانھون وجھي چوڻ لڳو، ''مان سچ پچ توکي پريم ٿو ڪريان سنڌو! توکان سواءِ منھنجي ڪھڙي حالت ٿيندي، اھو مان سوچي بہ نٿو سگھان. پر توکي پائي، مان تنھنجي گھر جو سک ڦٽائڻ نٿو چاھيان. نہ ڄاڻان وري ملاقات ٿيندي بہ يا نہ . . . تنھنجي گھر جو سک، توکي مون کان الڳ ڪري ٿو سگھي، مون کي تنھنجي ياد کان نہ . . . مان ان حقيقت مان ئي پاڻ کي سکي رکڻ جي ڪوشش ڪندس تہ اسان ھڪ ٻئي کي پائڻ ۾ بہ آزاد رکيو تہ ڇڏڻ ۾ بہ . . .“
تڏھن مان روئڻ روڪي نہ سگھيس. مون پنھنجو منھن ھن جي ڇاتيءَ ۾ لڪائي، پنھنجو سمورو غم آنسن رستي ڪڍڻ چاھيو. مان سسڪيون ڀري روئڻ لڳس. ھن پنھنجا ٻئي ھٿ منھنجي منھن تائين آندا.

ڪڇ تو ميري سن چندا
ڪڇ مين تيري سنون
تو ميري آنسو گن
مين تيري تاري گنون.

ھا، جيون جي سک لاءِ پيڙا ڀري ھڪ ڪويتا ڪافي آھي. ڄاڻان ٿي، اھا تہ جيون صرف نظريي جي ڳالهه آھي. پر ڇا نظريا بدلجندا نٿا رھن؟ پيڙا معرفت جنھن سڀ ڪجهه پاتو آھي، اھو پيڙا کان مڪتي پائڻ ڀلي چاھيندو ھجي، ليڪن پيڙا کان نفرت نٿو ڪري ۽ اڄ مان جڏھن ماضيءَ جي انھيءَ ڇپندڙ تصويرن ڏانھن نظر ڪريان ٿي، تڏھن ڏسان ٿي، جيون جي انھن گھڙين ۾ مون ڪيترو تہ اونھو سوچيو ھو. سوچيو ھئم: چوندا آھن: ڪلاڪار ستيہ جي کوج ۾ رھندو آھي. ڪلاڪار ستيہ جي کوج ۾ ڇو ٿو رھي_ ستيہ ڇا اھڙي چيز آھي جا ھن جي اوسي پاسي نٿي رھي؟ ھو ستيہ کي کوج ڪري ٿو، ڇو تہ ھو ڄاڻڻ چاھي ٿو؟ جيون ڇا آھي، انساني رشتا ناتا ڪيئن ٺھن ۽ بگڙجن ٿا. ھو جيون جي ان ستيہ کي ڄاڻڻ بنا پريشان رھي ٿو. اصل ۾ اھا پيڙا آھي، اھا لوڇ آھي، جنھن جي اتساھ مان ھو ستيہ جي کوج ڪري ٿو. انساني جيون جو اڀياس ڪري ٿو. اھا ساڌنا ئي ھن جو جيون آھي. ستيہ کي پائڻ ئي ھن جي جيون جو اديش آھي. ۽ ان ساڌنا ۽ اديش جي سٻنڌ مان ڪلا جو نرمان ٿئي ٿو. آھستي آھستي مٿي ڇڪيندي چيائين. ''روئي رھي آھين سنڌو! روئين ٿي. ليڪن مون کي نٿي ڏسين. تون تہ ڄاڻين ٿي تہ مون زندگيءَ ۾ ھميشہ پاتو ئي آھي. وڃايو ڪجهه ڪونھي. ليڪن اڄ جو ڪجهه مان وڃائي رھيو آھيان. اھو ڇا مان وري ڪڏھن پائي سگھندس؟ نہ سنڌو، نہ!. . .“
مون وري بہ پنھنجو منھن ھن جي ڇاتيءَ ۾ لڪائي ڇڏيو.
ھو چپ چاپ بيٺو رھيو، اواڪ . . .
مان آھستي آھستي ھن کان دور ٿيس. چيم ''جيون ۾ مان توکي ڪجهه بہ ڏيئي نہ سگھيس. ان جو مون کي بيحد دک آھي. شيام . . . اھو دک منھنجي جيون ۾ ڪڏھن بہ سک کي پرويش ڪرڻ نہ ڏيندو. . . .“
''نہ نہ سنڌو. تون دک نہ ڪر . . . تو منھنجي ڇاتيءَ ۾ منھن لڪائي جو ڪجهه مون کي ڏنو آھي. منھنجي جيون جي سک لاءِ بس ايترو ئي ڪافي آھي.“
ڪافي آھي. جيون جي سک لاءِ جدائي جي تڙپ ڪافي آھي. ٻہ آنسو ڪافي آھن. جيون شونيہ جيون! . . . اھي آنسو چنڊ تارا بڻجي جيون کي روشن ڪن ٿا.
چنڊ کي ڏسڻ سان دل آھ ٿي ڀري . . .
. . .ڪلا جنھن جو آديش جيون منجھ سک ڀرڻ ۾ آھي. ۽ مون ان دور ۾ بس ھڪ ئي ستيہ پاتو آھي. انسان اجڙ آھي . . . امر آھي.! ھو چاھي تہ سڀ ڪجهه ڪري سگھي ٿو. ھن کي صرف چڱي طرح پاڻ کي سمجھڻ گھرجي. پرڪرتيءَ کي سمجھڻ گھرجي. جيون ۽ پرڪرتيءَ جي پوري صحيح ڄاڻ اھو ستيہ آھي جن کي ڪن ايشور ڪوٺيو آھي. اھڙي طرز واري ايشور جي چرنن ۾ وڃڻ سان پرڪرتيءَ انسان اڳيان پنھنجو مستڪ جھڪائي ڇڏي ٿي.
ليڪن ان لاءِ ڪرم ڪرڻو آھي. ماچيس پائڻ سان تيلي ٻاري اوندھ ۾ پرڪاش ڪبو آھي؛ تہ روشنيءَ جو سامان ميسر ھئڻ سان بہ ٻارڻ جو ڪرم ڪرڻو ئي پوي ٿو. تڏھن ئي جيون ۾ ڪرم جو آستان اوچو آھي.
ديپ سان ديپ جلي ٿو ۽ پراچين ڪال کان وٺي جيون ۾ پرڪاش ڦھلائڻ واري ڪاريہ جي پرمپرا ھلندي ٿي اچي.
اڃا بہ ڪيترو ڪجهه ...

  26

طرح طرح جا ويچار من ۾ اچي رھيا آھن. اڄ ٻڌم ھو اچي رھيو آھي. ھو ڇا اچي رھيو آھي، منھنجو ڄڻ انسان جي شڪتيءَ ۾، امٽ شڪتيءَ ۾ وشواس پختو ٿي رھيو آھي_ اٽوٽ ٿي رھيو آھي.
مون کي ياد آھي_ ياد آھي ڇو تہ ڀُلائي نٿي سگھان. ڀائو جو سمپورڻ بدليل روپ ڏسي، من خوشيءَ ۾ اُڇلجي پيو. شيام جي ڇاتيءَ ۾ منھن لڪائي مون رُنو ھئو ۽ ھاڻ ھڪ دفعو وري بہ اھڙي نموني ھن جي سيني ۾ منھن لڪائي روئڻ جي اڇا مون کي تڙپائي ڇڏيو.
ھن اڳيان وڌڻ ۾ بہ ساٿ ڏنو ھو ۽ منھنجي ڀلي لاءِ منھن جي گھر جي ڀلي لاءِ، مون کي ڇڏڻ ۾ بہ ساٿ ڏنو ھو.
ھن روپ جو موھ ڇڏيو ھو. پئسي جو موھ تہ ھن ۾ ھو ڪونہ. ھن پنھنجي تمام اڌيڪارن کي ڇڏيو ھو. چاھي ھا تہ ڪنھن نہ ڪنھن اڌيڪار جي نالي، پريم جي نالي ھيڏانھن ھوڏانھن جون مٺيون، موھ ڀريون ڳالهيون ٻڌائي، مون کي پنھنجي سھواس ۾ آڻي سگھي ھا پوءِ بہ . . . ڪيتري نہ پيڙا ھئي ھن جي من ۾ . . . ھن جيون ۾ ھميشہ پاتو ئي ھو. وڃائڻ تي ھو ھريل نہ ھو. پوءِ بہ ھيڏو وڏو نقصان سھڻ لاءِ تيار ٿي ويو ۽ پنھنجي جيون جي سک لاءِ برھ جي ان ڳوڙھن کي ڪافي سمجھيو . . .
ھن پريم ڪيو ھو.
پريم.!
پريم، جو موھ ۽ تياڳ جي اسنڀوءَ سنگم کي سنڀؤ جي قريب آڻي ٿو، جو مون کي تياڳ اڳيان آڻي، مون کي تڇ بڻايو ڇڏي. جو خود پنھنجي ڌرا ۾، تياڳ جو گيت ڳائي ٿو. موھ جا بلبلا پوءِ بہ اٿن ٿا. پر اھي تہ ان گيت اڳيان تڇ آھن، جي اسٿر بہ رھي نٿا سگھن . . .
اھو ڏينھن ڪيئن ڪٽيو؟ . . . اھو ڏينھن ھڪ گيت ھو . . . ڪويتا جي ڌارا ھئي ان ۾ . . . جيون جي فيلسوفي ھئي ان ۾ . . .
انسان چاھي تہ ڇا نٿو ڪري سگھي. صرف پنھنجي سوارٿ تي سوچڻ سان تہ جيون سکميہ نہ آھي بڻجڻو . . . ھرڪو صرف پنھنجي سوارٿ جو سوچي ٿو ۽ وري پنھنجي سوارٿ کي ڪنھن جي بہ سوارٿ کان گھٽ نٿو سمجھي. دنيا ۾ صرف تڏھن ئي ٽپ ٽپ تي ڇڪتاڻ آھي، شور آھي.
صرف اَرٿڪ ڍانچو بدلجڻ سان ئي جيون سکي نہ آھي ٿيڻو. وديا جو ڍانچو بہ بدلجڻ ئي گھرجي. وديا، جنھن جو اديش جيون ۽ پرڪرتي ۽ انھن جي وشال دائري ۾ سمائجي ويندڙ ھر چيز جي سمجھاڻي آھي. سوني جي چمڪ ۽ ٻن چپن جي مسڪراھٽ وچ ۾ جو انتر رھندو آھي؛ اھو صاف ظاھر ٿيڻ گھرجي تہ ھڪ طرف جيوت آھي، سيتا، مارئي ۽ راجلڪشميءَ کي جو ڪجهه رام، کيت ۽ شريڪانت مان مليو، اھو لڪشمي ڪڏھن بہ ڏئي نٿي سگھي.
وديا سان جيون جا ملهه بدلجن ٿا.
آچاريہ چيو، ''يڌشٽر، تو اڃا بہ ٻاٽ ياد ڪيو آھي، ڇهه مھينا ٿي ويا اٿئي. تنھنجي ڀائرن ۽ سوٽن تہ سڄو ڪتاب . . . .“
''سبق ڪھڙو ھو؟ . . . ھميشہ سچ ڳالهائجي.
''مان تہ اڃا ستيہ کي اپنائي نہ سگھيو آھيان، پوءِ مان ڪيئن چوان تہ مان سبق ياد ڪيو آھي.“
مان ڪيئن چوان تہ مون سبق ياد ڪيو آھي.
وديا ۾ صرف ياد نہ آھي ڪرڻو، اپنائڻو آھي ۽ اھو بہ وديا ئي ٻڌائي ٿي.
ھيءُ ڏي_ وٺ ھيءُ ذات پات جا جھڳڙا، پرانتڪ ڀيد ڀاو، فرقيوار ٽڪر، قومي جنگيون، سڀ ڪجهه روڪي سگھجي ٿو. انساني جيون امھ آھي، اھو ئي ياد ڪرڻو آھي. ياد ڪرڻو آھي يڌشٽر جيان . . . جي جيون لاءِ، ستيہ لاءِ، سندرتا لاءِ، انھن جي عزت ۽ رکيا لاءِ سنگھرش ڪن ٿا، تن کي ساٿ ڏيڻو آھي. جيون شوقيہ ٿيو تہ ڇا ٿيو؟ ان ۾ 'اھم` تہ آھي. 'اھم` کي 'اھم` سان ملي 'پرم` بڻجڻو آھي. 'پرم` ئي وشو روپ انسان جي 'آتما` آھي. 'پرم` ۾ ئي لين ٿيڻو آھي.! وديا معرفت آدرشن ۾ سمانتا آڻجي تہ پوءِ پرڪرتيءَ کي انسان جا چرڻ چمڻا ئي پوندا.
شام جو شيام جي گھر طرف رُخ رکيم. چڱي عرصي بعد گڏجڻ ٿي رھيو ھو. شيام جي گھر ۾ پيدا ٿيل مسئلي کان بي خبر ھئس، ائين ڪونھي، تہ منھنجي من ۾ صرف اھا ئي ڳالهه ھئي، شيام سان گڏجڻو آھي، ڊيلي گرافڪ ڪلب ڏانھن وڃڻو آھي ۽ ھن جي ڇاتيءَ ۾ منھن لڪائي . . .
مون کي ڏسي، منھنجون ڳالهيون ٻُڌي، شيام جي من جي ڪھڙي حالت ٿيندي، رستي تي اھو ئي سوچيندي ٿي ويس.
ھن جون ڳالهيون وري ياد اچڻ لڳيون.
ھلندي ھلندي دل ڀرجڻ لڳي.
اکين ۾ آنسو بہ اچي ويا.
تڏھن يڪايڪ ڪو خيال ايندي، روڪجي بيھي رھيس. بيھڻ ٺيڪ نہ ھو، رستي تي آمدرفت چالو ھئي. مان مقرر وقت کان ڪجهه اڳ ۾ ئي نڪري پيئي ھئس. ۽ ٻي ڳالهه مون اتي نہ وڃڻ جو فيصلو ڪيو ھو تہ ھاڻ جڏھن مان آزاد ٿي ويئي آھيان تہ ڇا مون کي ھن کي غلام رکڻو پوندو . . . نہ نہ نہ.! ھو اڄ بہ آزاد آھي. پريم ڪرڻ لاءِ بہ آزاد ۽ نہ ڪرڻ لاءِ بہ.!
مان پويان موٽيس.
اھوئي ڪلب جو ٻاھريون پاسو، ٿلھو، ايڪانت.!
ھيءَ اھائي جڳھ ھئي جتي اسان ھڪٻئي کي ڇڏڻ جو سنڪلپ ڪيو ھو.
سنڪلپ.!
تڏھن ڦري آيو اھو نظارو . . . انڌڪار . . . پريشاني.!
''مون جيون ۾ ھميشہ پاتو ئي آھي. وڃايو ڪجهه ڪونھي. ليڪن اڄ جو ڪجهه مان وڃائي رھيو آھيان، اھو ڇا وري ڪڏھن پائي سگھندس؟ نہ؛ سنڌو، نہ.! . . . .“
''جيون ۾ مان توکي ڪجهه بہ ڏيئي نہ سگھيس. ان جو مونکي بيحد دک آھي شيام . . . اھو دک منھنجي جيون ۾ ڪڏھن بہ سک کي پرويش ڪرڻ نہ ڏيندو. . . .“
''نہ نہ سنڌو، تون دک نہ ڪر . . . تو منھنجي ڇاتيءَ ۾ منھن لڪائي جو ڪجهه مون ڏنو آھي، منھنجي جيون جي سک لاءَ بس ايترو ئي ڪافي آھي.!.“

  27

ڦڪي چندرما. انڌڪار ۾ مئہ ڀرڻ شروع ڪيو. مون چندرما ڏانھن نھاريو. ان ۾ شيام نظر آيو.
ھن چيو.
ڪي گيت مون ايڪانت ۾ ڳايا آھن.
ڪي گيت مون دنيا کي ٻڌايا آھن، ميٺاج حياتيءَ جو مگر تن ۾ آء؛
جي گيت چپن تي ئي نہ آيا آھن.
شيام ٻن آنسن ۾ سک پائي ٿو. ڪوي ڪڏھن بہ نہ ڳايل گيت ۾ . . . جيون ۾ ڪيترو نہ رھسيہ ڀريل آھي . . . آھي شوقيہ، پوءِ بہ ان ۾ ھڪ لوچ آھي . . . تڙپ آھي . . .
''چڱو، جي مان توکي نہ ملي سگھان تہ؟“
''ملي تہ آھين سنڌو.!“
''سمپورڻ.!“
''سمپورڻ اَپورڻ ڪجهه بہ، ملي تہ آھين ئي. پرساد ٿورو ملي يا گھڻو اُن ۾ تہ ڪوئي انتر آھي ڪونہ.“
''سنڌو! منھنجي سنڌو! مونکي پنھنجو ھٿ تہ ڏي . . . اوچتو مون ائين محسوس ڪيو آھي، ڪوئي شايد توکي پڪڙي مونکان دور وٺي وڃڻ ٿو چاھي. مان نٿو چاھيان تہ تون مونکي ڇڏي ڪيڏانھن ھلي وڃين. توکان سواءِ جي نہ سگھندس. ائين نٿو چوان، ليڪن توکانسواءِ زندگي ڪھڙي.! .“
''چڱو لڙندس.! حالتن سان لڙندس. صرف ايترو ٻڌائيم، تون آھين تہ منھنجي ئي.“
''ڀڄڻ ۾ توکي ساٿ نٿي ڏيان، انجي اھا معنيٰ تہ ٿي ڪونہ تہ مان پاڻ کي . . . .“
''چڱو رھڻ ڏي ان کي سنڌو.! تنھنجي نالي جي جئہ ھجي ۽ تنھنجي نالي پٺيان جنھن پوتر امرت ڌرا جو وھڪرو آھي، اُھو شل قائم رھي . . .“
''ڪلا ۾ افسانوي رنگ رھندو آھي؛ ليڪن افسانوي رنگ جو جادو ڏيکارڻ لاءِ، جيون جي سڀاويڪ جو ٻليدان ڪري ڇڏجي، اِن ۾ تہ سندرتا نہ آھي.“
''مون سوچيو، ڪاش مون وٽ چار آنا ھجن، جيئن مان توکي ھوٽل ۾ وٺي ھلي چانهه پياري سگھان. اِن ھال ۾ ھڪ واقفڪار ويٺو ھو، سوچيم، جيڪر ان کان چار آنا گھران ۽ مونکي پڪ ھئي تہ ھو مونکي 'نہ` نہ ڪندو. پر پوءِ خيال آيم اڄ چانهه جو نہ، ڪافي جو يگ آھي ۽ ڪافي ڪن ھوٽلن ۾ اڍائي آني جي حساب سان ملندي آھي. پوءِ تہ ھڪ آنو کٽي پوندو . . .“
''معاف ڪج سنڌو. اھو سڀ مونکي پسند نہ آھي. رشتو جو سڀاويڪ آھي، مان اھو پسند ڪندو آھيان. نندا يا تنقيد سبب ٻہ پاسي کان ھلندڙ گڏ ٿي وڃن تہ ان ۾ خوش ٿيڻ جي ڪھڙي ڳالهه آھي. ڪو دور ويندو تہ ڊپ سبب، نزديڪ ايندو تہ ضد سبب؛ نندا يا تنقيد جو رد _ عمل سڀاويڪ آھي؛ ليڪن رد _ عمل سڀاويڪ آھي؛ رشتو ناتو نہ . . . .“
''ھر پيڙت انسان ھڪ ئي رات ۾ امير ٿي وڃڻ ٿو چاھي ھن جي دماغ ۾ بنگلا، ڪاريون، ڪلبون ۽ نہ معلوم ڇا ڇا ھوندو آھي. جو ڪجهه ھو پائي نٿو سگھي. اُن کي ئي دماغ ۾ کڻي گھمي ٿو. کيتن جا سنگ، شاداب ماٿريون، اَمرتي چشما،سيتل جھرڻا، برفاني پھاڙ، نيرو آسمان ۽ بلوري سمندر، انھن کي ڏسڻ، ڏسي طبعت خوش ڪرڻ جو فڪر ھو ڪرڻ بہ نٿو چاھي. اَرٿڪ ڍانچي ھن جي آتما کي ماري ڇڏيو آھي. ھو نئين زندگيءَ جا خواب لھي ٿو. ليڪن انکي ساکيات پائڻ جون راھون اُلجھيل ۽ لنبيون ڏسي فراريت وادي ٿي وڃي ٿو. زندگي ھن کي گھوٽي ٿي، ھو زندگيءَ کي گھوٽي ٿو. پل پل ۾ ھو مري ٿو ۽ پل پل ۾ جئي ٿو ۽ ائين جنم مرڻ جي ان چڪر ۾ ڦاسي پنھنجو سڀ ڪجهه کوئي ويھي ٿو. سڀ ڪجهه کوئي بغاوت ڪري ٿو ۽ ائين ھڪ رات ۾ امير بنجڻ جا خيال بہ لاھي ٿو ڇڏي . . . . سنڌو! مون کي وشواس آھي تنھنجو ڀائو ضرور پاڻ کي دُرست ڪندو. پورھئي کان نفرت ڪرڻ سان مڪتيءَ جا سپنا سچا نٿا ٿين. زندگي خواب نہ آھي. فراريت مڪتيءَ جي راھ _ لوڀ حل ڪونھي.! خواب کڻي زندگي ٺاھبي آھي. ليڪن خوابن لاءِ زندگي بگاڙبي ناھي.“
منھنجي ڀريل دل اُڇلجي پئي.
وڃان، نہ وڃان؟ اِھائي اُلجھن.! نہ نہ وڃڻو آھي_ وڃڻو آھي.!
اٿيس، آنسو پونڇيم ۽ ائين اڳيان وڌيس.
شانت.! من ۾ ڄڻ ڪجهه نہ ھو. من ڄڻ دک_ خوشيءَ رھت ھو.
شيام جي گھر وٽ پھتيس. دروازو کڙڪايم.
شيام جي ماءُ ڄڻ ٺڪ ٺڪ ٻڌڻ لاءِ تيار ويٺي ھئي. آواز ٻڌي ھن چيو، ''اَچي ويو . . . . شيام اچي ويو.!“
مطلب اھو تہ شيام گھر ۾ ڪونھي. ھڪ کن لاءِ خيال آيم تہ يڪدم موٽي وڃان. ليڪن اھو ٺيڪ نہ لڳم. ٻي گھڙيءَ دروازو کليو.
''تون.“
''شيام ڪونھي؟“
''ھو ھتي ڪٿي؟“
''تڏھن؟“
شيام جون ٻہ ڀينر بہ ٻاھر نڪري آيون.
اندران شيام_ پيءُ جو آواز آيو، ''ڪير آھي؟“
ڪنھن بہ جواب نہ ڏنو.
مون چيو، ''مان آھيان، سنڌو.!“
ھاڻ ھو بہ ٻاھر نڪري آيو:
''تہ تون ئي آھين سنڌو.!“ شيام ماءُ چيو.
''ھا، ڇا، ڇو ڪجهه ٿيو آھي؛ ڪيئن؟“
''اندر اچ.“
سڀ ڪمري ۾ ھلي ويٺاسين. شيام پيءُ آرام ڪُرسيءَ تي ليٽي، سامھون سنڌ جي نقشي ۽ شاھ عبدالطيف جي تصوير ڏانھن نھارڻ لڳي: باقي سڀ ھڪ ئي پلنگ تي ويٺاسين. ڪجهه وقت رکي، شيام ماءُ چوڻ شروع ڪيو، ''تون ئي ھتي ايندي ھئينءَ، اچڻ بند ڪري ڇڏيئي، ڇو، اھو مون پوءِ سمجھيو. ڇا تون نٿي ڄاڻين تہ شيام گھر ڇڏي ويو آھي.
ھن چيو: مان شادي نہ ڪندس.

  28

ڌيءُ.! سامھون، جاري تي رکيل ڪرشن جي مورتي ڏسين ٿي، مان ان جو قسم کائي چوڻ لاءِ تيار آھيان، مان پئسي کان وڌيڪ پنھنجي پٽ جو سک چاھيان ٿي. پوءِ بہ مون کي ٻہ ڌيئرون آھن؛ اھو ڪيئن وساريان. . . چيائين، جنھن سان مان شادي ڪندس، اھا ۽ مان ٻئي ڪمائينداسين، ايتري ۾ زمانو بہ چڱو بدلجي ويو ھوندو. مون چيومانس؛ زمانو بدلجي الائي نہ، پر زال نوڪري ڪري اھو ڇا سٺو آھي؟_ ڇو نہ توکي ڪنھن حيدرآبادڻ . . . جام ڏيتي ليتي . . . چيائين؛ اھو غلط قدم آھي. جي ڏين ٿا اھي بہ غلط آھن ۽ جي وٺن ٿا، اھي بہ_ زندگي جوا جو کيل ڪونھي؛ جتي ائين ڪنھن جي قسمت جي بازي لڳائي وڃي. مون ڇوڪري پسند ڪئي آھي . . . انکي عقل، علم، اخلاق، سونھن، سڀ ڪجهه آھي. نالو اٿس . . . ۽ پوءِ تنھنجو نالو ورتائين.''پر ھاڻي ڪٿي آھي؟“
''دھليءَ.“
''ويو ڇو؟“
''چيائين مھينو کن گھمي ٿو اچان. موڪل وٺي ھليو ويو. اتان وڃي خط لکيائين؛ مان دھليءَ ۾ نوڪري ڳولھڻ جي ڪوشش ڪري رھيو آھيان، ڇو تہ ايڏانھن اچڻ تي دل نہ ٿي وري. توھين پئسي جي لوڀ ۾ ڦاسي مون تي ۽ ڪنھن گھر تي جو ظلم ڪرڻ چاھيو ٿا، اھو مان ڪڏھن بہ برداشت ڪرڻ نٿو چاھيان. زندگيءَ ۾ ڪڏھن بہ مائٽن جي چئي کان ڪونہ ويو آھيان، پر اڄ جڏھن مان ڏسان ٿو تہ توھين منھنجي زندگيءَ جو فيصلو ٺيڪ ٺيڪ نٿا ڪري سگھو، تڏھن مان چپ چاپ، توھان کان ڪٽجي، دور ٿي ويو آھيان، جيڪڏھن اھا گستاخي آھي تہ معاف ڪجو ۽ جي نہ تہ آشيرواد ڏجو.“
مان چپ.
''پوءِ لکيو مانس، چڱو جنھن سان کپيئي، ان سان شادي ڪر_ پر گھر موٽ.! لکيائين_ توھين ماڻھو، وڃائي ئي پائڻ جو ملهه ڄاڻندا آھيو، خير مان نٿو اچڻ چاھيان_ ضد نہ ڪريو.“
چپ.
''ڌيءَ، ڀلا اھو تہ ٻڌاءِ، توسان بہ تہ جھڳڙو ڪري ڪو نہ ويو آھي؟“
''نہ.“
''توکي چٺي لکي اٿائين؟“
''نہ.“
''توکي ٻڌائي ويو آھي؟“
''نہ.“
''ڀلا، توکي ھن جي ايڊريس آھي؟“
''نہ.“
''کيس خط لکڻ چاھيندين؟“
مون ڪنڌ ھيٺ ڪري ڇڏيو.


گھر اچي شيام کي خط لکيم: جنھن ۾ سندس ۽ پنھنجي گھر جي حالتن جو ريکا چتر چٽيم.
لکيم؛
I live not in my self, but become
Portion of that around me.
۽ مون کي تنھنجا اھي لفظ ياد آھن؛ پيار ۾ پائڻ چاھيو آھي، پائڻ بعد سمرپڻ سڀاويڪ آھي.


پورن چئن ڏينھَن بعد . . . . . .
اڄ شيام جي ڀيڻ آئي، چيائين، اڄ شيام اچي رھيو آھي. ھن ھڪ ننڍو لفافو بہ ڏنو. ھوءَ ويئي تہ مون لفافو کولي، خط پڙھڻ شروع ڪيو.
شيام لکيو ھو:
ان رات منھنجي ڪھڙي حالت ٿي ھئي، اھو ڄاڻين ٿي سنڌو_ طوفان سمي ساگر ۾ ڇا لوڇ پيدا ٿيندي آھي، اھا ڇا تو ڪڏھن ڏٺي آھي؟ چاھي نہ ڏٺي ھجي، تڏھن بہ تون ان لوڇ جو انڀؤ ڪري سگھين ٿي؛ جدائيءَ جي سيما تي صرف مان ئي ڪونہ ھئس.
گھر آيس. انگريزي ڪويتائن جو ھڪ ڪتاب کوليم. مون کي پنھنجي پيڙا ٻين جي لوڇ ۾ گم ڪرڻي ھئي.
ڪنھن چيو؛
New occasions teach new duties.
(نوان موقعا نوان فرض سيکارين ٿا.)
تڏھن منھنجي سيني ۾ اُٿيل ڀينڪر طوفان ڌيري ڌيري ٿمجڻ لڳو. ۽ ساڳئي وقت مون ائين محسوس ڪيو، منھنجي اندر ڪنھن ڄڻ جڙ پٿر بڻجڻ شروع ڪيو ھو.
ٻئي چيو:
All are architects of fate,
Working in these walls of time.
(وقت جي ديوارن تي جي ڪم ڪن ٿا، قسمت جا سڀ ڪامگار آھن.)
تڏھن من جي ڪنھن حصي مان سوال اٿيو: جيون جي سک لاءِ، ڇا سچ پچ وڇوڙي جا ٻہ آنسو ڪافي آھن؟ چڱو مڃجي ڪافي آھن، پوءِ بہ سيني ۾ ڇا ميلاپ جي تمنا نٿي رھي؟ جيون جو، جو ڦھلاءُ ٿيندو آھي، اھو ڇا پاڻ سڪوڙجي ايترو مختصر ۽ اھڙي سڌي ليڪ جو روپ وٺي سگھي ٿو، جو اھو اکين مان نڪري، ڳلن تان وھي، زمين تي ڪري ختم ٿي وڃي؟ زندگيءَ ۾ ھڪ ٻئي سان جدا ٿيڻ جو ٺاھ ڪري، پريم سان الڳ ٿيا آھيون، جدا ٿي رنو رڙيو ڪونھي، اھو بہ مڃان ٿو، پر آتم _ ترپتيءَ لاءَ اھو سڀ ڪيئن ڪافي ٿيو؟ . . . سيني ۾ ميلاپ جي حسرت جو باقي رھجي ويئي آھي.!
وڇوڙي جي ٻن آنسن جي جا سک جي ڌارا جدائيءَ جي سيما تي منھنجي سيني مان ڇٽڪي ھئي. اھو ستيہ ضرور آھي. ليڪن اھو ستيہ انھن گھڙين جو آھي: جن گھڙين ۾ تو پنھنجو منھن منھنجي سيني ۾ لڪائي رُنو ھو_ سسڪيون ڀريون ھيون. جيڪڏھن اھو ڪڏھن بہ ڪوڙ ۾ نہ بدلجندڙ ستيہ ھجي ھا تہ پوءَ طوفان سمي ساگر واري لوڇ منھنجي سيني ۾ پيدا ڇو ٿئي ھا؟ . . . . .

  29

مون چيو ھو، '' جو جيون ۾ سک پيدا ڪري ٿو، اھو ئي ستيہ آھي. تنھنجي جھڪڻ ۾ سنگھرش کان منھن موڙڻ ۾ ڪھڙو سک آھي . . . “
تو چيو، ''شيام، سک جو دائرو ڪنھن ھڪ شخص تائين محدود نہ آھي. جو سک جي ڦھلاءُ کي اسيم سمجھي ٿو، اھو پاڻ کان وڌيڪ گھر، سماج، قوم جو ڀلو چاھي ٿو.“
رات جو بستري تي لڇندي ڦٿڪندي منھنجي من ۾ ھڪ ئي ڳالهه وڃي رھي؛ مان چند گھڙين جي ستيہ جو شڪار ٿي ويو آھيان. . .
مون اھو ڪونہ سوچيو تہ جو شڪار ڪندو آھي اھو ستيہ نہ ھوندو آھي. اصل ۾ مان شڪار چند گھڙين جي اُن ستيہ جو نہ، بلڪہ پنھنجي اگيانتا جو ٿيو ھئس؛ جنھن سبب اُن ستيہ کي ڪڏھن بہ ڪوڙ ۾ نہ بدلجبدڙ ستيہ سمجھيو ھئم.
ان اگيانتا جي خبر تڏھن پيئي، جڏھن دھليءَ ۾، پاڻ کان ڪٽجي، تو کي ۽ پاڻ کي پاڻ کان دور بيھاري زندگيءَ جي ھر ھڪ واقعي، رُخ، رد _ عمل وغيره جو اڀياس ڪيم. فيصلي جي مون قبوليت ڇو ڏني . . . اِھو تڪڙو فيصلو آھي . . . جڏھن ميلاپ نا ممڪن نہ آھي تہ پوءِ وڇوڙو ڇو . . . ڇو؟
ھڪ کن جي ھزار پتيءَ جيتري وقت لاءِ مونکان پاپ ٿي ويو؛ اھو تون ڄاڻين ٿي سنڌو.!؟ . . . .
''ممڪن آھي سنڌو مونکي ايترو نہ چاھيندي ھجي، جيترو مان کيس چاھيان ٿو.“ تڏھن، اُن وقت ديوار سان سر ٽڪرائڻ جو خيال بہ آيو. مون کي ياد آيو تہ جدائيءَ جي اُن ڀيانڪ فضا ۾ اَسھيہ پيڙا وچان جنھن رُنو ھو، اُھو مان نہ، ڪوئي ٻيو ھو _ منھنجي سنڌو ھئي.!
اُن رات، خواب ۾ پٿر جو ھڪ پتلو ڏٺم؛ جو تنھنجو ھو.
تون شانت، اَچل، اواڪ سماڌيءَ ۾ لين ھئين. پرڀات جي پھرين سرخ ليڪ کي ڏسڻ سان جو اکين کي آنند ايندو آھي، ڪجهه اھڙي ئي قسم جو آنند منھنجي دل ۾ پئدا ٿيو تنھنجي اُن روپ کي ڏسي. اُن رات بہ خوب ڪويتائون پڙھيون ھئم. ھوا جو ھڪ جھونڪو ڪو سنديش کڻي وڃي، پاسي واري وڻ کي ٻڌايو ۽ اُن گھڙيءَ، اُن وڻ ڇِي ڇِي ڪري مونکان پڇيو، ''اِن سماڌيءَ جي ڪھاڻي ڄاڻين ٿو.“
چيم، ''ڄاڻان ٿو؛ جا اِن ۾ آھي، اُن کي ڄاڻان ٿو.“
چيائين، ''نہ، تون ھن کي نہ ٿو ڄاڻين . . . اچ مان توکي ان جي واقفيت ڏيان. . . .
It tells of passion long subdued,
of wisdom`s calm repose,
of Patrice bom of pain and strife,
And strength to her, who knows.

(اِھا ھڪ قابو پاتل ترشنا ۽ گيان شانت جي ٺھراءُ جو بيان ڪري ٿي. گيان، جو پيڙا، صبر ۽ ٽڪراءُ مان پئدا ٿيو آھي. جو ئي ھن کي شڪتي ڏئي ٿو، ھوءَ گيانا آھي.)

منھنجي ڪھڙي حالت ٿي، اِھو تون ڄاڻين ٿي سنڌو.!؟ . . . .مون پاڻ کي بلڪل اڌورو، اَڪيلو محسوس ڪيو. تڏھن جدائيءَ جو اُھو تڙپائندڙ منظر منھنجي اکين آڏو ڦري ويو ۽ ائين خواب ٽٽي پيو. . . ڏٺم، دل، دماغ، ٻنھي ۾ جلن ھئي.
اڄ تنھنجو خط پڙھي، مان يڪدم بانولو ٿي ويس. تڏھن مون کي اھو بہ خيال آيو تہ اِنساني دماغ آھي جو حالتن کي ٺاھي، جوڙي ٿو. سوال صرف طريقي جو آھي. تون اھنسا سان جيت پاتي آھي ۽ مون ھنسا سان. . .
تون جُھڪي جُھڪي اُڀري آئي آھين ۽ مان اُڀري اُڀري جھڪي ويو آھيان. . . . . . . . . تو سک جي ڦھلاءُ جي ڳالهه ڪئي ھُئي نہ؟ ان کي ھاڻ مون بہ قبول ڪيو آھي. صرف ڪويتا جون ٻہ سٽون پڙھي. ھيءَ اُھا ڪويتا آھي جنھن معرفت تو پنھنجو سچو ۽ سمپورڻ روپ ظاھر ڪيو آھي ۽ جنھن کي پڙھي منھنجي اُنتر آتما جھومي اُٿي آھي.

مان پاڻ ۾ نٿي رھان،
جو ڪجهه منھنجي اوسي پاسي آھي،
مان اُن جو ھڪ حصو ٿي بڻجان.