ڪھاڻيون

حليمان

ڪهاڻين جي هن مجموعي جو ليکڪ ”رسول ميمڻ“ آهي. هو لکي ٿو:
”هن مجموعي ۾ شامل ڪهاڻيون موضوع جي لحاظَ کان مختلف آهن. منهنجين لکڻين ۾ موضوعن جي کوٽَ نه آهي. ان ۾ ڪو شڪ نه آهي ته دنيا جي لکڻين جو سڀ کان وڏو موضوع پيار آهي پر پيار يونيورسٽين تائين محدود نه آهي. اسان کي پيار جي ڪينواس کي وسيع ڪرڻو پوندو.
  • 4.5/5.0
  • 2455
  • 749
  • آخري ڀيرو اپڊيٽ ٿيو:
  • ڇاپو 1
Title Cover of book حليمان

سنڌ سلامت پاران

سنڌ سلامت ڊجيٽل بوڪ ايڊيشن سلسلي جو نئون ڪتاب ”حليمان“ اوهان اڳيان پيش آهي. ڪهاڻين جي هن مجموعي جو ليکڪ ناميارو ڪهاڻيڪار، ناولنگار ۽ اديب ”رسول ميمڻ“ آهي. هو لکي ٿو:

”هن مجموعي ۾ شامل ڪهاڻيون موضوع جي لحاظَ کان مختلف آهن. منهنجين لکڻين ۾ موضوعن جي کوٽَ نه آهي. ان ۾ ڪو شڪ نه آهي ته دنيا جي لکڻين جو سڀ کان وڏو موضوع پيار آهي پر پيار يونيورسٽين تائين محدود نه آهي. اسان کي پيار جي ڪينواس کي وسيع ڪرڻو پوندو. ساڳي موضوع تي ساڳي اندازَ ۾ هر هر لکي اسان پڙهندڙن کي ڇا ڏيڻ چاهيون ٿا؟ چئٽرجيءَ جي ”ديوداس“ کان ايرڪ سيگل جي ”لو اسٽوري“ تائين اهڙي اندازَ ۾ سڀ پهريون موجود آهي. وڏي ڳالهه اها ته عالمي نقاد اهڙين لکڻين کي ادب جو حصو مڃڻ لاءِ تيار نه آهن. “

هي ڪتاب پوپٽ پبلشنگ هائوس، خيرپور پاران 2013ع ۾ ڇپايو ويو. ٿورائتا آهيون پوپٽ پبليڪيشن جي سرواڻ قربان منگي صاحب جا جنهن ڪتاب جي ڪمپوز ڪاپي موڪلي. مهربانيون سائين رسول ميمڻ صاحب جون جنهن ڪتاب سنڌ سلامت ڪتاب گهر ۾ پيش ڪرڻ جي اجازت ڏني.
اوهان سڀني دوستن، ڀائرن، سڄڻن، بزرگن ۽ ساڃاهه وندن جي قيمتي مشورن، راين، صلاحن ۽ رهنمائي جو منتظر.


محمد سليمان وساڻ
مينيجنگ ايڊيٽر ( اعزازي )
سنڌ سلامت ڊاٽ ڪام
sulemanwassan@gmail.com
www.sindhsalamat.com
books.sindhsalamat.com

پبلشر نوٽ

سنڌي ٻوليءَ جي سَگهاري ۽ پنهنجي ئي انداز واري منفرد ڪهاڻيڪارَ رسول ميمڻ جي ڪهاڻين جون نئون ڪِتاب ”حليمان“ اوهان جي هٿن ۾ آهي. اداري ”پوپٽ“ لاءِ اِها خوشيءَ جي ڳالهه آهي ته، هِنَ اداري پاران هن کان اڳ ۾ رسول ميمڻ جو ڪهاڻي ڪِتاب ”سونو ڏند“ ۽ ٻَه ناولَ ”اوڻويهه عورتون“ ۽ ”قالو بَلا“ به شايع ڪيا ويا، جن کي پڙهندڙن پاران تمام گهڻو مانُ مليو. انهيءَ ئي اُميدَ جي تسلسل ۾ هي ڪهاڻي ڪِتابُ ”حليمان“ اوهان آڏو آهي.
رسول ميمڻ سنڌي ٻوليءَ جو اهو ڀاڳ وارو ليکڪ آهي، جنهن جي مٿان ڏات جي ديوي هميشه مهربان رهي آهي. هن لکيو آهي، مسلسل لکيو آهي ۽ ڀرپور لکيو آهي. اسان جي دُعا آهي ته هُو مسلسل لکندو رهي ۽ ”پوپٽ“ کي سندس تخليقن کي ڇاپڻ جو اعزاز ملندو رهي.


قربان منگي
چيئرمين
پوپٽ پبلشنگ هائوس،
خيرپور ــ سنڌ

پنهنجي پاران

انسان عمر جي ڪهڙي به حد کي پهچي، پر ننڍپڻ ۾ جيئي ٿو. شايد ان ڪري جو ڄمڻ کانپوءِ دنيا پهريون دفعو هن جي مشاهدي ۾ اچي ٿي ۽ اهي منظر، ڪردار ۽ رويا سندس دماغَ ۾ نقش ٿين ٿا ـــ وڌندڙ عمر ۽ تجربي سان دنيا جا نقش نوان نه ٿا رهن ـــ انسان انهن سان رلي ملي وڃي ٿو ۽ اهي اهميت وڃائي ويهن ٿا.
مان به ننڍپڻ ۾ جيئان ٿو. اهي ڪردار جيڪي دنيا ۾ نه رهيا آهن، منهنجي ذهن ۾ جيئرا آهن. اهي پراسرار حقيقتون آهن. پراڻي ونگن واري جاءِ، وڏو نم جو وڻ ۽ هيٺان برمو. سياري جون پوياڙيون ۽ نم جي ڇڻيل سڪل پنن سان ڀريل پڌر، جِتي گهمندو هيس ته پنن تي هلڻ ڪري پيرن هيٺان عجيب آواز ايندا هيا.
Nostalgia بيماري نه آهي پر هڪ حساس ذهن جو فطري عمل آهي. ڪي چوندا آهن ته ماضيءَ کي ياد ڪرڻ چڱو نه آهي، پر ڇا ڪجي حقيقت اها آهي ته ماضي اسان کي ياد ڪندو آهي. انسان زندگيءَ جي سفر ۾ لمحي لمحي ورهايل آهي. منهنجي وجود جا ڪئي ورهايل حصا پويان آواز ڏئي رهيا آهن. مان ماضيءَ جا سڏ ٻڌندو آهيان ته ڪنڌ ورائي پنهنجا پوئتي ڇڏي آيل ڪئي روپَ ڏسي سگهندو آهيان. حليمان، نانڪ، احمد زوار، ڏاتو سونين والين وارو سچل، ستارو ۽ ٻيا. اهي سڀ معزز نالا آهن جيڪي منهنجين يادن تي اڪريل آهن. منهنجو پرڏاڏو رازق ڏنو جنهن کي پيرن مٿان پنين تي پٽيون ويڙهيل هونديون هيون، وڏو سيلاني شخص هيو. ان جي وفات کانپوءِ سندس قبر جي نشاني اها هوندي هئي ته اها قبر سڀني قبرن کان ڊگهي هئي. اهو قداور شخص هيو. منهنجو پڙنانو ڪاڪو حاجي جنهن پيرين پنڌ حجاز جو سفر ڪيو ۽ حج جي سعادت حاصل ڪئي. اهڙا ڪئي ڪردار جيڪي منهنجين ڪهاڻين ۾ موجود آهن، اهي منهنجين سوچن اندر ديو مالائي ديوتائن ۾ تبديل ٿي چڪا آهن.
هن مجموعي ۾ شامل ڪهاڻيون موضوع جي لحاظَ کان مختلف آهن. منهنجين لکڻين ۾ موضوعن جي کوٽَ نه آهي. ان ۾ ڪو شڪ نه آهي ته دنيا جي لکڻين جو سڀ کان وڏو موضوع پيار آهي پر پيار يونيورسٽين تائين محدود نه آهي. اسان کي پيار جي ڪينواس کي وسيع ڪرڻُ پوندو. ساڳي موضوع تي ساڳي اندازَ ۾ هر هر لکي اسان پڙهندڙن کي ڇا ڏيڻ چاهيون ٿا؟ چئٽرجيءَ جي ”ديوداس“ کان ايرڪ سيگل جي ”لو اسٽوري“ تائين اهڙي اندازَ ۾ سڀ پهريون موجود آهي. وڏي ڳالهه اها ته عالمي نقاد اهڙين لکڻين کي ادب جو حصو مڃڻ لاءِ تيار نه آهن.
پيار اندر ۾ دکندڙ اهڙي چڻنگ آهي، جيڪا نفرت جي موضوع تي لکندي به چمڪندي محسوس ڪري سگهجي ٿي. پيار اهو احساس آهي جيڪو پڙهندڙ کي پاڻ ڳولهي لهي ٿو ــ پيار جو کليل پرچار ادب جي حد تائين نه ٿو ڪري سگهجي. تبليع ڪرڻ ملان جو ڪم آهي. مبلغ کي حق پهچي ٿو ته اهو پيار جو پرچار ڪري. جڏهن ليلا ڇري ۽ پيالو موڪلي امتحان وٺندي آهي ته سندس موڪليل چُوري مجنون ٿو کائي يا ٻيو؟ تڏهن وجود کي شيهه ڏئي رت ڦڙو عاشق ئي ڏئي سگهندو آهي. پيار جي لٻاڙ هڻي چُوري کان کائيندڙ ٻهرُوپيو نه.
عاشق جو وجود پيار جي گواهيءَ لاءِ ڪافي آهي. اديب ڀل موضوع جي لحاظ کان جانبدار هجي پر هن کي ڪردارن جي معاملي ۾ غير جانبدار هجڻ گهرجي. موضوع منشا مطابق ٿي سگهي ٿو پر لکندڙ کي ڪردارن جي ڏک سک، پيار نفرت، جذبات ۽ ٻين روين ۾ شامل هجڻ نه گهرجي. اهو ئي فن جو ڪمال آهي ته اهي سڀ احساس پڙهندڙ ۾ پاڻ پيدا ٿين. ساڳي ڳالهه عشق ۽ پيار جي موضوع تي لاڳو ٿئي ٿي. لکڻين ۾ عشقَ مڙهي ٻين ڳچين ۾ نه وڌو وڃي پر موضوع کي ائين نڀايو وڃي جو عشق پڙهندڙ جي من ۾ پاڻ جاڳي پوي.
لکڻ جادو آهي، اهڙو جادو جيڪو سيکاري نه ٿو سگهجي. اهو ڪيئن ممڪن آهي ته ڪنهن جي منهن ۾ ڏسي سوچجي ته منهنجا مهانڊا به ان وانگر ٿي وڃن. لکڻ پڙهندڙ کي ويهاري مٿان بيهي جادو پڙهڻ آهي. جڏهن پڙهندڙ کي نفرت جو احساس ڏياري چئجي ته ”اهو پيار آهي“ ۽ هو متفق ٿئي ته پوءِ اها لکڻ جي معراج آهي. جڏهن ڪنڊو گل ۽ باهه پاڻي ٿي پوي ته معنا جادو اثر انگيز آهي.
هڪ ميڊيڪل ڊاڪٽر هجڻ جي حيثيت ۾ توهان کي منهنجين لکڻين ۾ ڪي اهڙا اشارا ملندا جيڪي افسانوي صورت ۾ علامتي بيمارين، بيماريءَ جي سبن ۽ جاندار جي اندروني بناوت متعلق هوندا. مون انهن کي سرئلسٽڪ اندازَ ۾ پيش ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي آهي. ”ڊائون سينڊروم“ جيڪا ٻارن جي پيدائشي بيماري آهي. اها ڪهاڻي ان بيماري متعلق نه آهي پر بيماريءَ جو علامتي انداز آهي. ساڳي طرح ڪهاڻي ”جينوم“ جنهن جو موضوع ارتقا آهي. اها ڊارون جي نظريي جو اختلافي خاڪو آهي. مان ڊارون جو مداح آهيان ۽ ارتقا منهنجو عقيدو آهي. پر ان ڪهاڻيءَ ۾ مون ڪي اختلافي سوال اٿاريا آهن، جيڪي ڪردار جي رويي مان خود بخود ظاهر ٿين ٿا.
انگريزي لفظ Evolution لاءِ سنڌيءَ ۾ استعمال ٿيندڙ لفظ ”ارتقا“ ٺهڪي ايندڙ نه آهي. Evolution لفظ Evolve مان نڪتل آهي، جنهنجي معنا سنڌيءَ ۾ ”نسرجڻ“ آهي.
Evolution is always progressive and retrogressive.
ارتقا حالتن موافق اڳتي يا پوئتي موٽ کائي ٿي. اها صرف ترقي نه آهي ڇو جو صرف اڳتي نه ٿي وڌي. ان لاءِ لفظ ارتقا موزون نه آهي. اها نسرتا آهي. جنهن ۾ هڪ شيءِ مان ٻئي شيءِ نِسري نروار ٿئي ٿي. پوءِ اها حالت موافق تبديل ٿي اڳتي وڌي يا پوئتي موٽ کائي. جيڪڏهن Evolution لاءِ لفظ ”نِسرتا“ استعمال ۾ آڻجي ته مناسب ٿيندو. دراصل لفظ ”ارتقا“ ايڏو ته مروج آهي جو مان پاڻ ”نسرتا“ لکندي ڪيبائي رهيو آهيان ته متان نقاد وچڙي نه پون.
وڌيڪَ سنگت جي صلاح.


ـ رسول ميمڻ
ڪراچي

ڊائون سينڊروم

انقلاب جو دهل وڏي زور ۽ شورَ سان وڄي رهيو هيو. هڪ اهڙو آواز جنهن کان ڌرتي ڌڏي رهي هئي. هر شيءِ جاڳي رهي هئي. “انقلاب........ انقلاب” هر طرف آواز ئي آواز هيا. ماڻهو گرم بستر ڇڏي جاڳي رهيا هئا. هاري ٻنين مان ٻاهر نڪري روانا ٿي چڪا هيا ۽ مزدور ڪافي اڳتي وڌي چڪا هيا. هر ماڻهو هلڻ جي تيارين ۾ هيو. هٿ جدا ٿي رهيا هيا ۽ هٿ هوا ۾ لڏي رهيا هيا.
هو به اڳتي وڌيو ۽ پنهنجي اپاهج ڀاءُ جي ڀڪ ۾ اچي هن کان موڪلائڻ لڳو.
“ڀاءُ ڌرتي تي تبديلي اچي رهي آهي...... هاڻي موڪلاڻي” هن پنهنجي اپاهج ڀاءُ کي چيو. جيڪو گگ ڳاڙي، ٽنڊين ٻانهن کي لوڏي هن ڏانهن نهاري وات مان غير واضع لفظ ڪڍي رهيو هيو.
“مان انقلاب ۾ شامل ٿيڻ وڃي رهيو آهيان، منهنجا ڀاءُ مان هڪ نئي منزل جي ڳولها ۾ وڃي رهيو آهيان. هڪ اهڙي منزل جيڪا حقيقت ۽ ڇوٽڪاري جي واديءَ ۾ هوندي. مان ان منزل تي ضرور پهچندس جيڪا انقلاب جي منزل هوندي.”
هو اپاهج ڀاءُ سان ڳالهائيندو ويو ۽ اپاهج جنهن جي ڪمزور منڍي ڄڻ هيٺ لڙڪي رهي هئي، سو هر هر ڪنڌ کڻي غورَ سان سمجهه ۾ نه ايندڙ لفظن ۾ ڄڻ چئي رهيو هيو. ”منهنجا ڀاءُ تون نه وڃ..... مان اڪيلو ٿي پوندس، هن دنيا ۾ ڪيئن رهي سگهندس“ ۽ هو اکين مان ڳوڙها ڳاڙي هن کي روڪڻ لاءِ ڪوشش ڪندو رهيو. هو هڪ اپاهج نوجوان هيو. قدرت هن کي ماءُ جي پيٽ مان ئي ايئن پيدا ڪيو هيو. نه قدرت هن کي ڏاهپ سان نوازيو نه ئي هن وٽ سوچَ هئي. هو هڪ اهڙو معزور هيو جنهن کي هٿ کان وٺي اٿاربو ۽ ويهاربو آهي. هن جون اکيون گول ۽ پاڻيءَ سان ڀريل هونديون هيون، منهن گول ۽ ويڪرو، سندس واتَ مان هميشه گگ پئي ٽمندي هئي. قد ننڍو ۽ ڄنگهون ڦريل هيون. هو ڪنهن به ڳالهه کي چوڻ لاءِ چچريل لفظن ۾ رڙيون ڪري ڳالهائيندو هيو ۽ اڄ هو ڀاءُ آڏو روئي رهيو هيو، هن کي نه وڃڻ لاءِ چئي رهيو هيو. هن جو وڏو ڀاءُ جيڪو وڏي قوت وارو طاقتور شخص هيو. هن وٽ عقل هيو، سوچَ هئي ۽ دنيا کي بدلائڻ جي جستجو هئي. هن کي انقلاب جي ڳولها هئي. هڪ اهڙيءَ منزل جي ڳولها جيڪا ڏکن ۽ مصيبتن جي مسئلن جو حل هئي. هڪ اهڙي منزل جيڪا سچ هئي، آزادي هئي.
موڪلائڻ کان اڳ هن پنهنجي اپاهج ڀاءُ کي ڀاڪر ۾ وٺي هن جي ڳوڙهن ڀريل ڳٽي تي چمي ڏني.
“موڪلاڻي منهنجا ڀاءُ. شايد هيءَ اسان جي زندگيءَ جي آخري ملاقات آهي....... شايد وري نه ملئون.”
هو اڳتي وڌيو ۽ پنهنجي گهوڙي جي واڳن ۾ هٿ وجھي وڃي ان تي چڙهيو. اپاهج نوجوان جنهن جي اکين مان ڳوڙها ۽ واتَ مان گگ وهي رهي هئي اهو حسرت ۽ پيار مان پنهنجي ڀاءُ کي ڏسندو رهيو. هن جي ڀاءُ گهوڙي کي پاسي کان کڙي هنئي ۽ ان کي ڊوڙائيندو پري وادين ۾ گم ٿي ويو.
“انقلاب............. انقلاب” هر طرف آواز ڌرتيءَ جي سيني مان ٻاڦَ جيان بلند ٿي رهيا هيا ۽ هو انقلاب جي دهلَ تي گهوڙي کي نچائيندو ڀڄائيندو پئي ويو. هڪ منزل ڏانهن. حقيقت ڏانهن. سچ ڏانهن هن جو گهوڙو ڄڻ آڏامندو پئي ويو. انقلابَ جو دهل ڄڻ گهوڙي جي سنبن مان وڄي رهيو هيو ۽ هو نوجوان خود اعتماديءَ مان سڌو ڪرنگهو ڪري گهوڙي جي پٺ تي ويهي هر هر هٿ سان ڌڪ هڻي هن کي تيز هلڻ لاءِ مجبور ڪري رهيو هيو. گهوڙي جي ڳچي ۾ ٻڌل ڳاڙها، ساوا، اڇا ۽ هيڊا رومال هوا ۾ لهرائي رهيا هيا.
”انقلاب هُتي آهي“ هن اوچتو آواز ٻڌو. گهوڙي جي رفتار ڍري ڪئي ۽ ڪنائڻ لڳو. “انقلاب جي منزل سامهون آهي، سياست جي بازار ۾ داخل ٿي ۽ توکي اهو هر دوڪان تي دستياب ٿي ويندو اتي وڃ سياست جي بازار ۾ ماڻهن جي وڏي اچ وڃ آهي، تون منزل کي ويجھو آهين“.
هو اڳتي وڌيو هڪ اهڙي منزل طرف جِتي سياست جي بازار هئي ۽ هر دوڪان تي ماڻهن جو هجوم هيو. هو به گهوڙي کي بازار ٻاهران ٻڌي، هلندو هر دوڪان جو جائزو وٺندو اڳتي وڌيو. هن ڏٺو هر دوڪان انساني کوپڙين ۽ جسم جي ٻين حصن جي هڏن سان ڀريو پيو هيو. اتي تير هيا تلوارون هيون، بارودن جا انبارَ هيا، گوليون هيون ۽ بندوقون جن جي سوراخَ مان بدبودار دونهون ائين نڪري رهيو هيو جيئن ٿڌ ۾ ڳالهائيندڙ ماڻهوءَ جي واتَ مان ٻاڦَ نڪرندي آهي. اتي بازار جي رستن تي رت جي چيڪڙ هئي جنهن کان هن جا پيرَ ترڪيا پئي ويا. سڙيل گوشت جي بدبوءِ هئي جنهن کان هن جو ساههُ مُنجھي رهيو هيو. سڄي بازار دونهي سان ڀريل هئي ۽ ڪجهه دوڪانن اندر چمڪندڙ ڪپڙا ۽ تاج پائي ويٺل شخص انساني هڏين جي باهه ٻاري هٿ سيڪي رهيا هيا. هڪ سردي هئي، ڪوهيڙو هيو ۽ ڏڪڻي هئي. باهيون ٻري رهيون هيون ۽ انسان ڪارا ويسَ ڪيون پريشان حاليءَ ۾ دوڪانن اندر ڏسي ڪجهه ڳولهي رهيا هيا. وڏا شاندار دوڪانَ هيا. هر دوڪان هڪ محلات هيو. ان دوڪان جو مالڪ هڪ وڏي رعبَ ۽ تابَ وارو شخص هيو جنهن جي منهنَ تي اعتماد جون ريکائون هيون ۽ هو وڏي شانَ ۽ لاپرواهيءَ مان ايندڙ ويندڙ گراهڪ ڏانهن ڏسي رهيو هيو. هن ڏٺو اتي فرعونن جا دوڪان هيا. نمرود هڪ دوڪان جي تختَ نما ڪرسيءَ تي جلوا افروز هيو. هن بازار ۾ يوسف کي وڪامندي ڏٺو. موسيٰ کي لٺ سهاري پريشان گهمندي ڏٺو ۽ جڏهن اڳتي وڌيو ته هن کي عيسيٰ نظر آيو جيڪو هِڪَ صليبَ کي ڪلهن تي کڻي چنگهندو سياست جا چهبڪ سهندوپاڻيءَ لاءِ واجھائي رهيو هيو.
بازار کي ڏسي هن کي پريشاني وٺي وئي، سردي هوندي به پگھر جون بوندون هن جي نرڙ تي ننڍڙن جيتن جيان سرڪڻ لڳيون. هو اڳتي هليو ۽ پٿر جي ڊگهن ٿنڀن واري دوڪان کي ڏٺو. هن اتي سيزر جي ويٺل پارليامينٽ ۽ سينيٽ کي ڏٺو. هن ڳاڙهي خنجر وارو بروٽس ڏٺو ۽ ڀورن گلابي ڳٽن واري نير وهائيندڙ ڪلوپيٽرا ڏٺي. هن اتي هڪ دوڪان ۾ ڪاٺ جو گهوڙو ڏٺو ٽرائي جي سردارن کي شراب پي هيلن تي تبصرا ڪندي ٻڌو. هن هڪ ڪِتابن جو دوڪان ڏٺو ۽ اتي بيٺل افلاطون ۽ ميڪاوليءَ کي ڏٺو. زرهه پائي ويٺل چنگيز ڏٺو. انساني کوپڙين مان ٺهيل دوڪان ۾ هلاڪو ڏٺو. هن ميسولينيءَ جو دوڪان ڏٺو، هٽلر جو دوڪان ڏٺو ۽ هڪ دوڪان اندر اجتماعي قبرون کوٽي لاش وڪڻندڙ اسٽالن ڏٺو.
هن جو دماغ چڪرائجڻ لڳو ۽ هوٿيڙ کائڻ لڳو. “وٺ ...... انقلاب جي بازار مان ڪجهه ته وٺ” هن جي اندر مان آواز آيو” بازار ٿڌ هوندي به ڪيڏي نه گرم آهي، ڇا ان جي رونق آهي. هجوم آهي..... سِرَ جو سودو آهي. تلوارَ ڪڍي پاڻ کي ماري ڇڏ، انساني وجود جي ڪهڙي حيثيت آهي. ڌرتيءَ تي گهمندڙ ڪِول خوشنصيب آهي انسان کان خطرناڪ جانور ڌرتيءَ تي ٻيو ڪو به نه آهي.”
هن جو اندر ڦاٽڻ لڳو ۽ بازار جي ماڻهن وچ ۾ ٿيڙ کائيندو انهن جي ڪلهن تي هٿ رکندو تيزيءَ سان وٺي ٻاهر ڀڳو. هن دونهي، باهه ۽ رت جي چيڪڙ مان نڪري هڪ ڊگهو ساهه کنيو ۽ پوءِ گهوڙي وٽ پهچي ان جي ڳچيءَ ۾ ٻانهون وجھي خوب رنو. گهوڙي هڻڪار ڪري هن کي دلداري ڏني ۽ هو مايوس ٿي ڳوڙها اگهي هڪ دفعو وري گهوڙي جي پٺ تي سوار ٿي نئين منزل طرف روانو ٿيو.
هو هڪ دفعو وري نئين وادين مان ٿيندو وڏي حوصلي ۽ همت سان اڳتي وڌندو پئي ويو.
”انقلاب..... انقلاب” هر طرف آواز اڀري رهيا هيا. هن جي دل ۾ نئون جوش ۽ ولولو هيو. هن جي چپن تي اميد جي هلڪي مرڪ هئي. هن جي گهوڙي جي ٽاپن ۾ نئون آواز هيو هڪ ٻيو ردم هيو. “هو ڳائڻ لڳو ”انقلاب..... انقلاب....... منزلون.....“ هو اڳتي هلندو رهيو. سرسبز چراگاهن مان گهوڙي جي سنبن سان وهندڙ پاڻيءَ ۾ پيدا ٿيندڙ ٿڌن ڇانڍارن جو مزو وٺندو. هو ريگستان ۽ ميداني زمين مٿان ڀڄندو، ڳولهيندو رهيو.
”انقلاب..... انقلاب..... ڪٿي آهن منزلون، ڪٿي آهن ڇوٽڪارا، ڪٿي آهن راحتون، منزلون.....“
جڏهن هو ڊگهن مينارن واري شهر کي ويجھو ٿيو ته هن کي پري کان هڪ شخص تيز آواز ۾ ڳالهائيندي نظر آيو. هو ان کي ويجھو ٿيو ته ان جوش مان هن کي آڱر سان اشارو ڏئي ٻڌايو ته “انقلاب هُتي آهي..... سامهون ڊگهن مينارن واري شهر اندر....... مذهب جي بازار ۾. هلو اوڏانهن هلو منزل اُتي آهي..... انقلاب اُتي آهي”
اهو چئي رهيو هيو ۽ هن گهوڙي کي کڙي هڻي اوڏانهن ڀڄايو. گهوڙو سهڪندو اچي مذهب جي بازار ٻاهران بيٺو ۽ هو ٽپو ڏئي هيٺ لٿو.
هن پاسي سان گهوڙي کي ٻڌي هيڏانهن هوڏانهن نهاريو. هو بازار ۾ داخل ٿيو ته پير پائڻ جي جاءِ نه هئي. انسان انسان ۾ ڦاٿو پيو هو. هرڪو اڳتي وڌڻ جي ڪوشش ۾ ٻئي جي ڪلهن کي ڇڪي رهيو هيو. بازار ۾ ڪنهن کي سائي رنگ جو پٽڪو پاتل هيو ته ڪنهن کي ڪاري رنگ جو. ڪنهن جي پڳ اڇي رنگ جي هئي ته ڪنهن جي گيڙوءَ رنگي. اتي ڊگهيءَ ڏاڙهيءَ وارا به هيا ته وارن کان پاڪ به. ننڍڙين ڏاڙهين ۽ اڇين ٽوپين وارا به ته عماما پاتل ڊگهن ٽوپن وارا به. ڪن جي هٿن ۾ صليب هيا ته ڪن جي هٿن ۾ پهرينءَ جا چنڊ چمڪي رهيا هيا. ڪن وٽ ڪنول جا گل هيا ته ڪي زيتون جي ڏانڊي هٿن ۾ جھليو بيٺا هيا. بازار ۾ وڏو گوڙ هيو. هر دوڪاندار زور سان رڙيون ڪري ڳالهائي رهيو هيو، پنهنجيءَ سچائيءَ ۽ عظمت جا ثبوت پيش ڪري رهيو هيو. برهمڻ شودرن کي ڪنن ۾ شيهي جي ڪِلي هڻي دوڪان ٻاهران ٽنگي ڇڏيو هيو. زرتشت باهه اڳيان بيهي ان کان معافي وٺي ڊڄندڙ پيلي منهن سان هٿ ٻڌيو بيٺا هيا. مهاتما ٻڌ هڪ دڪان ۾ اکيون بند ڪيون ڪنن ۾ ڪپهه وجھي ويٺو هيو، خوبصورت عورتون ناچ ڪري هن اڳيان اچي وري خوف ۾ پري ٿي ڀڄي ويون. اڌ اگهاڙو عيسيٰ ڪنڊن جو تاج پائي پنهنجو ٻيو ڳٽو به چماٽ لاءِ پيش ڪري رهيو هيو. اتي محمدصه هيو جنهن جي جِتي رت سان ڀريل هئي ۽ ڏند شهيد ٿي چڪو هيو. اتي يزيد جو دڪان هيو ۽ ڪربلا جي ميدانَ ۾ امامن جا پيل لاوارث لاش هُيا. شهادتن جا سلسلا هيا. معصوم مفڪرن جا زهر پيتل ڦتڪندڙ جسم هيا. اتي الحمرا هيو ۽ شراب جي حوضن ۾ وهنجندڙ خوبصورت جسم هيا. صليبن جي دوڪانَ ۾ جنگين جو هڪ سلسلو هيو.
هر طرف آهون هيون. رت جا دٻا ۽ اڌ ڪٽيل انساني ڦتڪندڙ جسم هيا. ڀڄندڙ گهوڙن جي قدمن ۾ دربدر ٿيندڙ لاوارث انساني سِر هيا. هڪ جوش هيو. ولولو هيو. آهون هيون ۽ رڙيون هيون اتي هڪ دڪانَ ۾ ڊگهين ڏاڙهين وارا سقراط کي زهر جو پيالو پيش ڪري رهيا هيا. اتي پاپائيت پنهنجي دوڪان جي بنيادن کي نئين نظرين جي زلزلن کان بچائڻ ۾ مشغول هئي. اتي هڪ دوڪان ۾ پوڙهو گيليليو پادرين اڳيان معافي نامي تي صحيح ڪري رهيو هيو. اتي ابن عربي هر شيءِ کي ڏسي خُدا خُدا ڪري وحدت الوجود اندر ڪنهن شيءِ کي ڏسڻ جي ڪوشش ڪري رهيو هيو اتي ابن رشد جا ڪپڙا ليڙون ليڙون هيا. ڪي خدا چئي رهيا هيا ته ڪي خود بخود. ڪي نابودي معدوم ته ڪي نمودي بود ڪي معرفت ۽ شناخت تي تبصرا ڪري رهيا هيا ته ڪي نسبت ۽ هست تي. اتي وري ڪجهه صفات ۽ ذات جي چڪر ۾ وڙهي رهيا هيا.
ڪٿي مذهب جا مذهب تي حملا هيا ته ڪي فرقي جي فرق ۾ ڦاٿل هيا. هڪ دوڪان ۾ صوفي سرمد جي لاش کي وهنجاري رهيا هيا ته ٻئي ۾ دارا شڪوهه کي ڦاسيءَ تي چاڙهڻ جون تياريون ٿي رهيون هيون ۽ منصور پنهنجي واري جو انتظار ڪري رهيو هيو. هڪ دڪان ۾ ڌرتيءَ جي گولي تي لڪيرون ڪڍي انسانن کي مذهب جي بنياد تي ورهايو پئي ويو.
اتي نفرتون هيون. انسانن جو قتل عام هيو. ويڇا هيا. هڪ ٻئي تي حملا هيا. جنت جي حاصلات ۾ دوزخ بنجندڙ ڌرتي هئي. اتي هڪ بي چيني هئي ۽ بيزاريءَ کي ڀريل بازار ۾ لڪڻ لاءِ ڪا به جاءِ نه هئي. اتي عجيب ۽ غريب فڪر هيو. تلوار سان وار ڪندڙ به خدا جو نعرو هڻي رهيو هيو ته مرندڙ به ساهه ڏيڻ کان اڳ خدا کي ياد ڪري رهيو هيو.
هو مذهب جي بازار ۾ حيران ۽ پريشان گهمندو رهيو. هن کي اتي پنهنجي منزل نظر نه آئي، هو مايوس ٿي ويو. هو جنهن به دوڪان اڳيان ٿي لنگهيو ته اتان آواز ٿي آيو: ”خدا مان وٽ آهي.“
”اصل خدا منهنجي دوڪان ۾ موجود آهي.“
”مان وٽ اچ مان توکي خدا رعايتي اگهه تي ڏيندس.“
”مان وٽ خدا مفت مهيا آهي.“
”مان وٽ خدا سان گڏ تلوار جو تحفو به آهي.“
هو جنهن دوڪان اڳيان ٿي لنگهيو اتان خدا وند باري تعاليٰ جي شآنَ ۾ غلط آواز ٿي آيا.
هو واپس موٽيو ۽ ماڻهن جي رش کي چيريندو نفرتن، ويڇن قتل ۽ جنگ جي بازارَ مان ٻاهر نڪري آيو. هن ٻاهر نڪري هڪ دردناڪ آهه ڀري اکيون کڻي آسمان ڏي نهاريو. هن جون اکيون ڳوڙهن سان ڀرجي آيون. هو مايوسيءَ مان روئڻ لڳو. هن گهوڙي جي واڳَ ڇوڙي ان جي منهن تي پيارَ مان هٿ ڦيري پنهنجي اکين جا ڳوڙها اگهيا ۽ پوءِ هو هڪ دفعو وري ان جي پٺ تي ٽپو ڏئي چڙهيو ۽ ان کي هڪليندو نئين منزل جي ڳولها ۾ اڳتي وڌيو.
هو گهوڙي کي کڙيون هڻندون هڪليندو هڪ دفعو وري وادين۾ طوفان جيان اڏامندو پئي ويو. لڳندڙ تيز ۽ تازي هوا هن جي مايوس اکين جا ڳوڙها سڪائي هڪ دفعو وري هن جي منهن تي اُميد جي مرڪَ ڦهلائي. هو پر اُميد هيو. هن کي منزل ضرور ملندي، هو حقيقت کي ضرور ويجھو ٿيندو هو سچ کي ڳولهي ڇوٽڪاري جو انعام ضرور حاصل ڪندو.
جڏهن هن کي گهوڙي تي گهمندي ڪافي ڏينهن ٿي ويا ۽ هو اڃان به پري نڪري ويو ته هو روشنين جي دنيا ۾ پهچي ويو. هن ڏٺو اتي پري کان روشنيون هڪ ٻئي پويان ڊوڙون پائي رهيون هيون. اتي نور ئي نور هيو. ڌرتي رات ۾ تارن جيان چمڪي رهي هئي ۽ هو جيئن انهن روشنين کي ويجھو ٿيو ته ڪنهن ان کي ٻڌايو ”انقلاب اچي چڪو آهي هو ڏس انقلاب جون چمڪندڙ روشنيون، تيز رفتاريون، ويجھڙائيون.“
”پر اهو ڪٿي آهي؟“ هن سوال ڪيو.
”سامهون سائنس جي بازار ۾“ ڪنهن هن کي ٻڌايو ”انقلاب سائنس جي بازار ۾ موجود آهي. وڃ اتي توکي حقيقت ملندي. حقيقت جيڪا ثبوتن سان آهي، جيڪا سچ آهي.“
هو بيقراريءَ ۽ خوشيءَ مان گهوڙو ڊوڙائيندو سائنس جي بازار ٻاهران اچي پهتو. هن گهوڙو ٻڌي اندر نهاريو. لوهه جي ٺهيل بازار هئي ۽ ٽامي جي سنهين تارن جا ٺهيل دوڪان هيا. ماڻهن جي پيهه ۾ هو بازار اندر وڃي دوڪانن جو جائزو وٺڻ لڳو. هن کي هڪ عجيب نفسا نفسي ڏسڻ ۾ آئي. هجوم ۾ هڪ وڏي بي چيني ۽ ڀڄ ڀڄان هئي. هرڪو ماڻهو ٿڪيل ۽ پيلي چهري وارو هيو. هرڪو ڄڻ ذهني مريض ۽ چريو هيو. سائنس جي بازار ۾ هن کي وفا ۽ پيار ڪٿي به نظر نه آيو. جيڪو جِتي هيو اتي ڪجهه نه ڪجهه ساڙي رهيو هيو، ڪجهه نه ڪجهه وڍي رهيو هيو. اتي گرم هوا ۽ دونهون هن جي جسم ۽ اکين سان پئي ٽڪرايو اتي زوڪٽ هيا ۽ ڌرتي ڌماڪن سان ڌڏي رهي هئي. اتي تيز آواز هيا ۽ هرڪو الڳ ٿلڳ هڪ ٻئي کان پري پنهنجي منهن ڳالهائي رهيو هو. ان بازار ۾ دڪان باهه سان ڀريا پيا هيا. اتي باهه وڪامي رهي هئي. اتي تباهيءَ جي تارازيءَ ۾ موت جو ملهه ٿي رهيو هيو. اتي ڪجهه دوڪانن تي بيماريون وڪرو ٿي رهيون هيون. اتي دل جون بيماريون ملي رهيون هيون. نفسياتي بيماريون ملي رهيون هيون.
هن اتي هڪ دوڪان ۾ آئنسٽائن کي ڏٺو جيڪو ڪنن ۾ آڱريون وجھي ڌماڪي جو انتطار ڪري رهيو هيو. اتي نيوٽن حيرت مان هر هر صوف جيان ڌرتيءَ تي ٿي ڪريو ۽ اسٽيفن جي ڪنن مان ٻاڦ سيٽون وڄائي تيزيءَ سان نڪري رهي هئي. اتي گراهم بيل گھنٽيءَ جي آوازَ تي ننڊَ مان هر هر ڇرڪ ڀري ٿي جاڳيو. هڪ دوڪان ۾ ايڊيسن جنهن جون اکيون اوجاڳي کان ڳاڙهيون هيون، اهو تيز روشنيءَ ۾ انڌن جيان ٿاڦوڙا هڻي ڪجهه ڳولهڻ جي ڪوشش ڪري رهيو هيو. اتي ليونارڊو ڊاونچي وڏا کنڀَ ٻڌي چرين جيان ڊڪون ڀري رهيو هيو، سندس دوڪان ۾ لڳل مونا ليزا جي تصويرَ هن جي حرڪتن تي مرڪي رهي هئي.
ان بازار ۾ بارود جي ڌپ هئي، عظيم جنگيون هيون. ڌماڪا هيا ۽ مظلوم ماڻهن جون آهون هيون. لاشن جا انبارَ هيا. جسمن جا ٽڪرا هيا. گدلاڻ هئي. ماحول جو توازن ڍاوان ڊول هيو. اتي ڪينسر هئي ۽ تمباڪو جي دونهي ۾ بي حيائي اگهاڙي جسم سان رقص ۾ مگن هئي. اتي نه رشتا هيا نه دوست. شاعرن جون قبرون انهن جي ڊهندڙ مزارن ۾ دفن ٿي چڪيون هيون ۽ محبوبا جي جسم تي ايڊز جا نانگ ويڙهيل هيا. هرڪو شراب پي موت سان شطرنج کيڏي رهيو هيو ۽ سڙيل انساني گوشت تي پنهنجي بک پالي رهيو هيو.
بازار ۾ گهمندي هن سوچيو هيءُ ڪهڙو انقلاب آهي. هيءَ ڪهڙي منزل آهي. ڇا تباهي انقلاب آهي؟ يا انقلاب تباهي! انقلاب ڪٿي آهي؟ ڇا اهو آهي؟ هو چرين جيان هيڊن چهرن وچ ۾ پنهنجن وارن ۾ هٿ وجھي گهمندو رهيو. هيءَ ڪهڙي بازار آهي. هتي موت آهي ۽ زندگي ننڍڙي آهي. هر انسان زندگي ائين گذاري رهيو آهي جيئن هن کي پڪ هجي ته سڀاڻي نه ٿيندي. هو چريو ٿي چڪو هيو هر هر پاڻ سان ڳالهائي ڌرتيءَ تي لت هڻي ٿڪون اڇلي رهيو هيو. هو ڳاڙهين اکين سان بازار مان ٻاهر نڪتو. هن جي نڪ مان پاڻي وهي رهيو هيو. هن جوش ۾ نڪ سان ٻانهن کي رڳڙي پاڻي صاف ڪيو ۽ ٻاهر اچي هڪدم گهوڙي جي واڳن کي ڇوڙي ان جي پٺيءَ تي ويهي ڊوڙائيندو پري تازي هوا ۾ نڪري ويو.
هاڻي هو بلڪل مايوس ٿي چڪو هيو. هن سوچيو متان ڪٿي هو منزل تي پهچي وڃي. هن جي محنت ۽ جستجو متان ڪٿي حق جو ظهور پَسي وٺي، متان اها ڪا اهڙي جاءِ هجي جتي هو نه پهتو هجي، ٿي سگهي ٿو منزل هن جي انتظارَ ۾ هجي. هو سوچيندو گهوڙي کي ڀڄائيندو ويو. هن جي سوچن هن ۾ هڪ نئون جذبو بيدار ڪيو. هڪ نئين سگههَ عَطا ڪئي ۽ هو وري ڳائڻ لڳو.
”انقلاب...... انقلاب........“ ۽ هن جي گهوڙي جي سنبن مان ڌمال جو آواز اچڻ لڳو. هو وادين، چراگاهن، ريگستانن ۽ ڪوهستانن ۾ ڇڙواڳ واچوڙن جيان ڦيريون پائي انقلاب جا نعرا هڻندو منزل جي ڳولها ۾ ڊوڙندو رهيو.
هڪ ڏينهن ڪنهن ريگستان ۾ مٿي ۽ ڏاڙهيءَ جي وچڙيل وارن وارو شخص هن کي پاڻ ڏانهن سڏيندي مليو. جڏهن هو ان جي ويجھو ويو ته ان ميرن ۽ ڦاٽل ڪپڙن واري شخص هن کي اوڀر طرف اشارو ڪندي چيو ”انقلاب هتي آهي.... سامهون دانشورن جي شهر ۾ فلسفي جي بازار اندر اتي ڏاهن جي دوڪانن تي اهو دستياب آهي.... تون اتي وڃ ۽ پنهنجي ذهن جي پورهئي سان جيترو چاهي اهو خريد ڪر...... اتي ئي منزل آهي، اتي ئي حقيقت آهي.“
هن پوڙهي کان ٻڌو ۽ پوءِ وري خوشيءَ مان گهوڙي کي ڊوڙائيندو اوڏانهن روانو ٿيو. هڪ دفعو وري اُميد ۽ آس هن جي دل جي گهرائين مان نڪري هن جي اکين ۾ چمڪڻ لڳي ۽ هو ڏاڍو خوش ٿيو. هو گهوڙي کي هڪليندو اچي اتي فلسفي جي بازار ٻاهران بيٺو ۽ گهوڙي کي ٻڌي بازار ۾ داخل ٿيو. هن ڏٺو ان بازار ۾ چار شاهي دوڪان هيا ۽ هر دوڪان ڪنهن بازار کان گهٽ نه هيو. بازار ۾ ماڻهن جي پيهه هئي. هرڪو پيرين اگهاڙو، ميرا ڦاٽل ڊگها ڪپڙا پائي وارن ۾ ڪک وجھي منجھيل ڏاڙهي ۽ گهنجيل چهري سان چپ ڪن خيالن ۾ گم هيو. هرڪو ڪِتاب کي سيني سان لائي هيڏانهن هوڏانهن پئي گهميو. ماڻهو منجھيل ۽ مظلوم پئي نظر آيا. دوڪان تي ويٺل شخص نرڙن ۾ گهنج وجھي ڪجهه پئي رهيا هيا ۽ ٻڌندڙ ڪجهه به نه سمجھندي انهن کي شڪ جي نگاهه سان ڏسي رهيا هيا. دوڪانن تي موجود چئن ئي دڪانن جا مالڪ هڪ ٻئي تي تنقيد ڪري پاڻ کي سچو ۽ ٻئي کي ڪوڙو ثابت ڪري رهيا هيا. هو هر هر جذباتي ٿي هڪ ٻئي جي ڏارهين ۾ هٿ وجھي رهيا هيا. هو پنهنجا نظريا ڪاغـذ جي گلن جيان بازار ۾ موجود ماڻهن مٿان اڇلي رهيا هيا.
اتي هڪ دوڪان ۾ ارسطو ۽ ڊيڪارٽ رڙيون ڪري ٻڌائي رهيا هيا ته ”روح ۽ خدا پنهنجي ذات ۽ صفات ۾ موجود آهن، ۽ مادو هڪ حقيقت آهي.“
ٻئي دوڪان تي افلاطون، برڪلي ۽ برگسان هن جي دعويٰ کي رد ڪندي مادي جي وجودَ جو انڪار ڪري رهيا هيا. اهي چئي رهيا هيا ته ”دنيا ۾ مادي جو ڪو به وجود نه آهي جيڪي آهي اهو خدا جي صفتن جو ظهور آهي. هر شيءِ خدا جو جلوو آهي صرف روح آهي.“
ٽئين دوڪانَ تي حڪيم ڊيمقراطيس انڌي فلاسافر لمارڪ جي ڪلهي تي هٿ رکي الفرڊ والس ۽ نوجوان ڊارون سان گڏ بيٺو هيو. نوجوان ڊارون هر هر مادي جي وجود ۽ ان جي ارتقائي منزلن بابت دليلن سان ڳالهائي رهيو هيو. “صرف مادو ئي آهي جيڪو ڌرتيءَ تي جيئري رهڻ جي جدوجهد ۾ ماحول مطابق پاڻ ۾ تبديليون آڻي موجود رهي ٿو. ڌرتيءَ تي مادو ئي آهي جيڪو حقيقت آهي. ان کان سواءِ سڀ ڪوڙ ۽ وهم آهي.”
چوٿين دوڪان تي هيوم، اسپنسر ۽ هسڪلي منجھيل آواز ۾ ڳالهائي رهيا هيا. هو سڀني کي جاهل ۽ بيوقوف چئي روح ۽ مادي ٻنهي جي مخالفت ڪري رهيا هيا. اهي چئي رهيا هيا ته: ”جيڪي شيون انساني عقل کان ٻاهر آهن انهن تي سوچڻ وقت جو زيان آهي.“
فلسفي جي خاموش ۽ پرسڪون بازار ۾ اندر ئي اندر هڪ وڏو شور ۽ مونجھارو بي چينيءَ مان پڃري ۾ ڦاٿل پکيءَ جيان پَرَ هڻي ڦڙ ڦڙ ڪري رهيو هيو. اها اختلافن ۽ تنقيدن جي بازار هئي. اها معزز ماڻهن جي بداخلاقيءَ سان ڀرپور بازار هئي. اتي ڏاهپ پويان مونجھارو لڪيل هيو. اتي عقل پويان اختلافن جا انبار هيا. اتي مسئلن جي حل بجاءِ نوان مسئلا هيا. اتي سچ ۽ ڪوڙ ائين مليل هيا جيئن جسم ۽ روحَ. اتي جهالت ۽ حقيقت ۾ ڪو به فرق نه هيو. اتي سچ ڪوڙ هيو ۽ ڪوڙ سچ هيو. اتي ڪجهه به نه هيو، اتي ذهنن ۾ مونجھاري جي اڏرندڙ ڌوڙ هئي. چريائپ هئي، هو بازار ۾ گهمندو رهيو ۽ عجب مان ڏسندو ۽ حيرت مان ٻڌندو رهيو. هن سوچيو هيءَ ڪهڙي سچائيءَ جي بازار آهي جنهن ۾ چار ڪاروباري موجود آهن ۽ سچ جي سودي تي ڪو به ٻئي سان متفق نه آهي. اها ڪهڙي سچائي آهي جيڪا چئن مان ٽن وٽ ڪوڙ آهي. اها ڪهڙي منزل آهي، جنهن جي پڄاڻيءَ ۽ انجام کي ڪو به مڃڻ لاءِ تيار نه آهي. هن سوچيو هيءَ منزل نه آهي، انقلاب نه آهي.
”اي انقلاب جي منزل تون ڪٿي آهين!؟“. هو چرين جيان پاڻ سان ڳالهائڻ لڳو. هو فلسفي جي پراڻي ۽ ميرانجھيل بازار مان پوئتي وريو. هن پويان آواز هٿن جو روپ ڌاري هن کي ٻانهن کان وٺي پوئتي ڌڪڻ لڳا، پر هو نه رڪيو ۽ مايوس ٿي ٻاهر نڪري آيو. هاڻي هو روئي نه رهيو هيو. هن وٽ روئڻ لاءِ ڪجهه به نه بچيو هيو. وقت جي گرم جھولي هن جا نيرَ سُڪائي ڇڏيا هيا. هو دلگير هيو ۽ هن جي چيلهه چٻي ٿي چڪي هئي، ڄڻ جواني ۽ سگهه هن کان موڪلائي وئي هئي. هو ڍرڪندو آهستي هلندو گهوڙي وٽ آيو ۽ ان کي ڇوڙي وري ان جي پٺيءَ تي وڃي ويٺو. گهوڙو جيڪو ڏاڍو ٿڪجي پيو هيو، ان هڻڪار ڪري ٿورو احتجاج ڪيو ۽ ڪنڌ ڌوڻي پري ڪيو. هو سمجھي ويو ته هاڻي هيءُ به ساٿ ڏيڻ کان لنوائي رهيو آهي هن کي ڪاوڙ وٺي وئي ڀَرُ ڪري کڙيءَ کي زور سان هن جي کُک ۾ وهائي ڪڍيائين ۽ واڳون ڇڪي هن کي تيز هلڻ تي مجبور ڪيائين. گهوڙو هڪ دفعو وري وٺي ڊوڙيو ۽ اڏامندو هڻڪار ڪندو ڀچندو پئي ويو. هن پنهنجيون کڙيون هر هر تيز هلڻ لاءِ گهوڙي جي ڪک ۾ ٿي هنيون ۽ گهوڙو دردَ کان وٺي ٿي تيز ڀڳو.
”انقلاب...... انقلاب“ هو مايوسيءَ مان وري ڳائڻ لڳو....... ”منزلون منزلون“ هو چوندو ويو ۽ گهوڙو پٿرائين زمين تي تيز ڀڄندو ٿي ويو. اوچتو هڪ وڏي پٿر جي سامهون اچڻ سان جيئن ئي ٽپو کائي ان کي پار ڪرڻ جي ڪوشش ڪيائين ته ان جا پيرَ وڃي پٿر سان ٽڪرايا ۽ ڪلٽي کائي وڃي ٻوٿَ ڀر هيٺ ڪريو. هن بُل کائي پري ڪري وڃي پنهنجي جان بچائي ۽ جڏهن اٿي منڊڪائيندو گهوڙي جي مٿان آيو ته هن ڏٺو گهوڙو مري چڪو هيو، هن جو جسم ٿڌو ٿي رهيو هيو ۽ نڪ مان رت پنهنجن سنبن سان ڊوڙندو ٻاهر نڪري رهيو هيو. هن کي پنهنجي وفادار دوست جو ڏاڍو ڏک ٿيو. هو صدمي مان اکيون بند ڪري اٿيو ۽ هن مٿي ڪنڌ ڪري اکيون کولي آسمانَ ڏانهن ڏٺو. آسمان جي نيري سمنڊَ ۾ درد جي ڪاراڻ ڪاهي پئي. سج غروب ٿي رهيو هيو ۽ هن ڏٺو اتي پناهه لاءِ ڪا به جاءِ نه هئي. ڪا به بازار نه هئي. ڪا به منزل نه هئي انقلاب گهوڙي جي صورت ۾ دم ٽوڙي چڪو هيو ۽ هو خوف کان وٺي ڀڳو.
هو جڏهن جهالت جي جهنگ ۾ پهتو ته هن کي مايوسيءَ جا نانگ سوچن جيئن سرندي نظر آيا. هو پناهه گاهه جي ڳولها ۾ هيڏانهن هوڏانهن ڊوڙندو رهيو. هن ڪيترا دفعا ڇرڪ ڀري پريان آپگهات جا بگهڙ ڏٺا. اتي خوفَ جا چمڙا اڏامي رهيا هيا ۽ وسوسن جا چٻرا ڇپ هنيو گول اکين سان هن ڏانهن نهاري رهيا هيا. موت جو چيتو هن پويان وڏي هوشياريءَ سان اچي رهيو هيو ۽ هو خوف ۽ مايوسيءَ مان رُئندو رڙيون ڪندو ڀڄندو رهيو. هن جي دل چيو ته هو پاڻ کي بگهڙن حوالي ڪري زندگيءَ جي قيدَ مان آزادي ماڻي ـــ پر هو ڀڄندو رهيو هن جا پير ڦاٽي پيا ۽ ڪپڙا ليڙون ليڙون ٿي ويا. بک ۽ دردَ کان اکيون ڏرا ڏئي ويون. ٿڪاوٽ کان هن جو انگ انگ ڏکيو ٿي. هو جڏهن زخمن ۽ بک کان نستو ٿي ڪرڻ وارو هيو ته کيس پري ڪا هيڊي روشني ڏيئي جيان ٽم ٽم ڪندي نظر آئي. هو پناهه لاءِ اوڏانهن وڌيو ۽ پوءِ جڏهن هو اتي پهتو ته هن ڏٺو ته اتي هڪ ننڍڙو گهر هيو جنهن جي روشندانَ مان اها چڻنگَ دکندي نظر اچي رهي هئي. هن اڳتي وڌي دروازو کوليو ۽ پوءِ هيسيل ۽ التجا ڀريل نظرن سان هيڏانهن هوڏانهن نهاريو. هن کي باهه جي شعلن تي ڪو شخص هيٺ ڪنڌ ڪيو هٿ سيڪيندي نظر آيو. هو جڏهن اندر گهري وڌيو ته ان شخص ڪنڌ مٿي ڪري شانت ۽ پر سڪون نظرن سان هن ڏانهن نهاريو. هو اتي جو اتي پٿر جي بت جيان بيهي رهيو ۽ حيرت هن جي خوف ۽ ٿڪاوٽَ تي ڇائنجي وئي. هن ڏٺو ۽ پوءِ غير يقينيءَ مان چپن ۾ ڳالهائڻ لڳو. ”تون...... منهنجا ڀاءُ تون!“ هن چيو.
باهه تي ويٺل پر سڪون شخص جي اکين مان پيار جا ڳوڙها وهي آيا. هو اٿيو ۽ وڃي هن کي چنبڙيو. ”منهنجا ڀاءُ“ هن چيو ۽ پوءِ هن کي ڀاڪر پائي سهارو ڏئي آڻي باهه جي ڀرسان هيٺ وڇايل بستري تي ليٽايو. هو حيرت مان پنهنجي اپاهج ڀاءُ کي ڏسندو رهيو. سوين سوال هن جي اکين مان ظاهر ٿي رهيا هيا. ”منهنجا اپاهج ڀاءُ تون هن منزل تي مون کان اڳ ڪيئن پهتين. مان ته ڪئي سالن جو سفر ڪرڻ کانپوءِ هن حال ۾ هتي پهتو آهيان. پر تون مونکان اڳ هتي پهچي وئين؟ منهنجا اپاهج معزور ڀاءُ! تون نه گهوڙو هلائي سگهين نه سوچي سگهين نه تو وٽ سگهه آهي نه سمجهه. تون هتي ڪيئن پهچي وئين؟ ڇا تون سياست جي منزل ڏٺي، مذهب جو انقلاب ڏٺو. سائنس جي بازار ڏٺي ۽ ڇا فلسفي جي واٽ کان واقف ٿئين؟ تون مونکان اڳ ڪيئن پهچڻ ۾ ڪامياب ٿئين؟ ڇا تون به مان جيان زخمي آهين؟ تون ڇا آپگهات جا بگهڙ ڏٺا. تون موت جي چيتي کي پنهنجي پويان ايندي محسوس ڪيو؟ ڇا تون مايوسين جا نانگ سرندي محسوس ڪيا. منهنجا اپاهج ڀاءُ تنهنجي جسم تي نه ئي گهاءَ آهن ۽ نه ئي ٿڪاوٽ تنهنجي ڳوڙهن ڀريل اکين ۾ ڪٿي لڙهندي نظر اچي رهي آهي. ٻڌاءِ تون مونکان اڳ هيءَ منزل ڪيئن ماڻين؟“
هو چرين جيان ڀاءُ کي هر هر ڀاڪر پائي چوندو رهيو. هن جو ڀاءُ اکين مان ڳوڙها وئي گگ ڳاڙيندي هن کي وڏي ڏک ۽ افسوس مان ٻڌندو رهيو.
”ٻڌاءِ تون وقت کي مون کان اڳ ڪيئن شڪست ڏني. تون فاصلن کي ڪهڙيءَ حڪمت جي لٺ تي ويڙهي مونکان گوءِ کنئين؟“
هن جي اپاهج ڀاءُ چچريل لفظن ۾ هٻڪندي ڳالهايو ۽ مختصر جواب ڏيندي چيو ”منهنجا عقل مند ڀاءُ! مان ته اتي ئي آهيان جِتي تون ڇڏيو هُيو“. اهو ٻڌي درد کان هن جي دانهن نڪري وئي، هو صدمي کان اتي ئي باهه جي ڀرسان بستري تي ڪري پيو. اپاهج اٿيو ۽ گرم پاڻي ڪري هن جا زخم صاف ڪرڻ لڳو.

روڊ

”واچون وڪڻندڙ وٽ،
ڪئي گهڙيال لڙڪيا پئي،
پر وقت ڪنهن ۾ به
صحيح نه هيو.“

۽ روڊ وهيو پئي، ڪنهن سيلابي ريلي جيان، جنهن ۾ هزارين ڦيٿا لڙهندا پئي ويا.
روڊ جي هڪ پاسي هو بيٺل هيو سندس مضبوط آڱر ۾ هڪ نرم هٿ ائين ويڙهيل هيو جيئن آقا جي آڱر کان الڳ ٿيندڙ آدم جو هٿ جھپڙ ڏئي واپس ان ۾ چنبڙي پيو هجي. روڊ جي ان پاسي قديم مسجد هئي ۽ ان ڀرسان قبرستان جنهن اندر اڀريل قبرون ڄڻ ڪٻ ڪڍي سجدي ۾ ڪريل هيون. جنهن وقت روڊ تي تارا ڦاڙي ڪاريون گاڏيون رڙيون ڪندي ڊوڙي رهيون هيون ته ڪوهيڙو ڪونه هيو پر زهر هئي جيڪا دونهي جي دل اندر ڀريل هئي. هلڪو مينهن وسيو ته روڊ تي سڻڀي چيڪڙ چمڪندڙ اکين سان ظاهر ٿي پئي. هن کي اهو روڊ پار ڪرڻو هيو. هڪ ننڍڙو هٿ سندس آڱر ۾ سوگهو پئي ٿيندو ويو. روڊ جي ٻئي پاسي جِتي اسڪول هيو ۽ ان پريان دفتر هيا ۽ روزگار هيو.
”اي منهنجا ابهم“ هن هيٺ نهاري ان کي چيو ”روڊ گذري رهيو آهي ۽ اسان کي ٻئيءَ پار گذرڻو آهي. هن آڱر کان الڳ ٿي متان وهڪري ۾ وڃائجي نه وڃي. هن وهڪري کي واجھاءِ، ڏس ۽ ڏاهپ ڌار!“
ابهم جي معصوم منهنَ تي پاڻيءَ جون بوندون ڪري رهيون هيون، هن هٿ هڻي هر هر اکين کي پئي اگهيو.
”پر مونکي ٻئي پاسي پهچڻو آهي.“ ٻار چيو ”اوڏانهن جت اسڪول آهي. سکيا آهي. پر وقت تمام محدود آهي. اي بابا مونکي پهچائڻ ۾ مدد ڪر“
هو ٻار کي وٺي اڳي وڌيو ته ڪنهن گاڏيءَ سان ٽڪرجندي ٿوري وٿيءَ تان بچيو. پوءِ هو ڪاهي پيو. هن سان گڏ اهو روڊ پار ڪندي ڪيترائي هيا جيڪي هليا، ڪي وڌيا ۽ ڪي ٿڏي تي مئا. ڪي چيڀاٽيا ۽ ڪن رستو ٺاهيو.“
اهو روڊ هيو جِتي هرڪو هلي رهيو هيو. ڪو ٽپي رهيو هيو ۽ ڪو ڪِري رهيو هيو. ڪنهن کي ٽپايو پئي ويو ۽ ڪو لاوارثن جيان وچ روڊ تي مونجھاري جو شڪار هيو.
هن ڏٺو ڪي نسل پرست روڊ تي چڙهندا آيا ۽ انهن وچ روڊ تي کنڀي کڻي ڪنهن کي ڪٺو. اتي رڙيون هيون ۽ وسندڙ هلڪين بوندن ۾ چيڪڙ جو رنگ ڳاڙهو هيو. اتي آنڌيون ۽ طوفانَ هيا. ڪنهن جو هٿ هٿ مان پئي ڇڏائجي ويو. هڪ روڄ هيو راڙو هيو. آهون هيون. سسڪيون گاڏين جي تپيل انجڻين مٿان وسندڙ پاڻيءَ ڪري پيدا ٿيندڙ آوازن جهڙيون هيون. پر ابهم جو هٿ آڱر ۾ قابو هيو. پوءِ انهن ڏٺو اهي سڀ گاڏيون انسانن ۾ تبديل ٿي ويون. انسانَ جيڪي اچي رهيا هيا ۽ وڃي رهيا هيا. انسانن جو نظر جي حد تائين ڦهليل ڪارن ۽ اڇن مٿن وارو هجوم، انهن جي رفتارَ ڊوڙندڙ گاڏين کان به تيز هئي. ان افراتفريءَ ۾ هو پيرن هيٺان اچي پيڀاٽجڻ کان بچڻ لاءِ هيڏانهن هوڏانهن پاسا وٺڻ لڳا.
پريان سج آسمانَ ۾ تيزيءَ سان اڀرڻ ۽ لهڻ لڳو. ڪڏهن رات ٿيڻ لڳي ته ڪڏهن ڏينهن. ڪڏهن تارا چمڪڻ لڳا ته ڪڏهن سج جي تيز اُسَ ۾ جسم رنا ۽ پگهر پيرن تي اچي پيو پر هڪ نازڪ هٿ سختيءَ سان هِڪَ آڱر کي جھلي اڳتي وڌندو رهيو. ”بابا ڇاهي وقت آهي جيڪو گذري رهيو آهي؟ يا ڪو خواب آهي جيڪو ڏسجي رهيو آهي؟ ٻار جو آواز گوڙ ۾ گونجيو. ”نه ٻچا“ هن ٻار کي سمجھائيندي چيو ”نه هيءُ وقت آهي نه خواب. وقت ۽ خواب جي ڪا حقيقت نه آهي. هن وايو منڊل ۾ وقت جو وجود آهي ئي ڪونهَ. هو سج آهي. هو تارا آهن ۽ چنڊ آهي جيڪي سدا موجود آهن. هوءَ رات آهي هو ڏينهن آهي جيڪي آدجڳاد کان ائين ئي آهن جيئن موجود آهن. سڀ هڪ گهاڻو آهي، هڪ ورجهاءُ آهي. وقت نه آهي بس تون آهين ۽ مان آهيان جيڪي گذرون ٿا.” پوءِ روڊ تي انهن هڪ شاعر ڏٺو جيڪو افراتفريءَ ۾ رڙيون ڪندو روڊ پار ڪري رهيو هيو. ان هر هر پئي چيو.
”وقت جي رفتار کان
منهنجي رفتارَ تيز آهي.
وقت گذري ٿو،
۽ مان گذري وڃان ٿو“
هو چئي رهيو هيو ۽ اتي موجود هڪ چِلولن جو ٽولو هن کي چريو چئي پٿر هڻي رهيو هيو. هن جو رت هيٺ پئي ٽميو. هڪ ٻليءَ جي منهن وارو شخص اڳتي وڌيو ۽ ان شاعِرَ جي رَتُ چٽيندي چيو.
”بيشڪ مظلومن جو رت ڏاڍو مزيدار هوندو آهي.“
۽ اتي بيٺل گدڙ جي شڪل واري انسانَ چيو.
”ظالمن جو رت آک ٿُو“
هو ٻئي روڊ جي ٻئي پاسي اڃان اڳتي وڌيا، ڪا ڪاري انجڻ واري وڏي گاڏي ڪنهن بدصورت ٿلهن چپن واري عورتَ جيان ڊڪندي هنن سان ٽڪرائجڻ کان بچندي پاسي کان ڄڻ پنهنجن هيڊن ڏندن سان ٽهڪَ ڏيندي نڪري هلي وئي. پريان ڪو ڀڳل گاڏيءَ ۾ ڊگهي نڪ وارو مسخرو هنن کي چڙائيندو لنگهي ويو. روڊ ٽپندي هو کليا پيا ۽ رنا پئي.
”ڏس هي جيڪي گذرن ٿا اهي ساڳيا آهن، جيڪي هر هر گذرن ٿا.“ هن ابهم کي چيو. ” سمنڊ جي هڪ بوند ان جي سڀني خاصيتن جي ترجمان آهي. هي جيڪي بوند بوند ٿي وسي رهيون آهن اهي ساڳيون آهن جيڪي اڳ وسي چڪيون آهن“
هن حيرانيءَ مان هر شيءِ ڏانهن ڏسندڙ ابهم کي پاڻَ سان گڏ تيزيءَ سان وڌندي چيڪڙ ۾ ترڪڻ کان بچائيندي سندس ڪلهي ۾ هٿ وڌو.
”خيال ڪر هت ڪِري جو ڪوئي نه آهي. دنيا انسانَ جي پيرن تي بيٺل آهي. جنهن جا پيرَ ٿڪجن ٿا ان جي دنيا جو انت ٿئي ٿو. هر اک اندر الڳ دنيا آهي ۽ هر انسانُ پنهنجي دنيا ۾ رهي ٿو.“
ابهم جي اکين ۾ ڳوڙها نه هيا شايد موسم جي نمي هئي.
”ڇا تون ۽ مان الڳ آهيون؟ ڇا منهنجو وجود تنهنجو وجود نه آهي؟“ ٻارَ چيو.
”ها“ هن ابهم کي اڳتي وڌائيندي چيو ”تون منهنجي ورهاست آهين. تازو ۽ توانو وجود آهين. حياتيءَ جي بقا آهين. اسان جا وجودَ ورهائجن ٿا. هڪ ورهاست ٻاهرين آهي ۽ هِڪَ اندرين ـــ تون منهنجي ٻاهرين ۽ ظاهري ورهاست جو نمونو آهين. منهنجي اندرين ورهاست مونکي ٽوڙي ٿي ۽ جوڙي ٿي. منهنجي ان اندرين ٽوڙ ۽ جوڙ جي حد مقرر آهي. هر جاندار ٽٽڻ لئي وجود ۾ آيو آهي، هو هر هر ٽٽي ٿو. فطرت هن جي هر دفعي جوڙ ڪري ٿي پر فطرت هن لاءِ جٽادار نه آهي. هڪ ڏينهن هو ٽٽي ٿو ۽ فنا جي حد کي پهچي ٿو.“
ٻار بي صبرو ٿي ويو ـــ روڊ جو ٻيو پاسو اڃان پري هيو.
”ڇا روڊ جي هوءَ پار اسان جي هٿ ترين تي لکيل نه آهي.“
ٻارَ وري پڇيو: ”هي روڊ، هيءُ رڪاوٽون، هي حادثا، هي معزوريون. هي پريشان حال ڀڄندڙ زندگيون. هن ڌارا جي ڦيٿن هيٺان ڦتڪندڙ آدمي. ڇا هيءُ سڀ مقدر آهي؟ نصيب آهي؟“
هنن سان گڏ روڊ پار ڪندي ڪو پيلي منهن وارو شخص اوچتو وچ روڊَ تي ويهي ڏاڪڻ لڳو. ان جي واڇن وٽان رت پئي وهيو، ڪا تيز گاڏي آئي ۽ ان سان ٽڪرائجي وئي، شخص ذرن ۾ تبديل ٿي ويو.
”انسان مٽيءَ مان نه پر لڪيرن مان ٺهيل آهي ۽ انهن لڪيرن تي گوشت لڙڪي رهيو آهي“ هن ٻارَ کي جواب ڏيندي چيو “ جيڪي ڀوڳيون پيا. پايون پيا. وڃايون پيا. اهو سڀ انهن لڪيرن مٿان ڀريل آهي جيڪي اتي موجود آهي ان کي ظهور آهي. گند آهي گار آهي. رنگ آهي خوشبوءِ آهي. اهو انهن لڪيرن ۾ آهي. دين آهي ايمان آهي. رب آهي رحمان آهي. اهو لڪيرن ۾ لکيل آهي. هر جنم وٺندڙ جون لڪيرون جنم ڏيندڙ جي لڪيرن جا نا مڪمل حصا آهن. ڪي لڪيرون سڌيون آهن ته ڪي آڏيون ترشيون. ڪي نه سلجھندڙ ۽ منجھيل“ روڊ تي چيڪڙ وڌي وئي ۽ هن جا پير ترڪيا پئي ٻار جا صاف اجرا ڪپڙا گپ ۾ گندا پئي ٿيندا ويا. پيءُ وڏي افسوسَ مان ٻار ڏي پئي نهاريو. هن ٻار کي اڳتي وڌائيندي سندس وَرَ مٿي کنيا.
”ٻئي پار پهچڻ کان اڳ اي پٽ پنهنجو پلئهُ بچاءِ. پيءُ نصيحت ڪندي چيو ”پيرن کي سوگهو جھل. هيڏي هوڏي ڏس ۽ هوشياري ڌار“
ٻار هيٺ ڏنو، ڪيچڙ ائين هئي جيئن ڌرتيءَ جو روڳ پئي وهيو. ٻار وڏي احتياط سان پيءُ جو سهارو وٺي روڊ پار پئي ڪيو. ”بابا ڏاڍو ڏکيو آهي پاڻ بچائڻ “ ٻارَ چيو ”هيءُ روڊ ٽپندي مان ميرو ٿي ويندس، ڪنهن ڪم جو نه رهندس.“
ٻارَ جي ڳالهه تي پيءُ جي اکين ۾ ڳوڙها ڀرجي آيا.
”اهو وڏو فن آهي ته انسان ڪنهن ريگستان اندر واريءَ جي طوفانَ مان لنگهي ۽ ان جون اکيون واريءَ کان محفوظ رهن. بيشڪ جيڪي پار پيا اهي فنڪار آهن.“
هو ٻار کي ساڻ ڪري هلندو رهيو ـــ پوءِ اتي وڏ ڦڙا مينهن وسيا. ساوڻ آيا ۽ سيارا وات مان ٻاڦون ڇڏيندا هليا ويا. اونهارا آيا ۽ ڪانءَ انهن جي ڪلهي تي لهي، ڪاري چهنب کولي ڳاڙهي زبانَ ڏڪائڻ لڳا. بهار آيا ۽ ويا. عرش اندر ڪاري اونداهه ۾ چنڊَ جو گول سوراخ ڪڏهن زخمَ جيان ڇٽندو سسندو پئي ويو ته ڪڏهن ناسور جيان عرش کي چيريندو چوڏهينءَ جو پئي ٿيندو ويو. اوندهه ۾ آسمان ستارا ستارا ٿي پئي چمڪيو. ڪنهن چيو سالَ گذريا، ڪنهن چيو صديون گذريون، پر نه چنڊ بدليو نه تارا تبديل ٿيا. ساڳيا ڏينهن ساڳيو سج. اهائي ڌرتي. اهوئي انسان، اهوئي ڀڳوان. هاڻي روڊ جي هوءَ ڀر پري ڪانه هئي. هن وڏي احتياطَ سان وک وڌائي ۽ پار پئجي ويا. اتي جت اسڪول هيا. سکيا هئي ۽ روزگار هيو.
هو جڏهن ابهم کي وٺي ات پهتو ته هن جا هٿ ڏڪي رهيا هيا. هن جي ڄنگهن مان ساهه ڇڏائجي چڪو هيو. ان وهندڙ ڌارا ۾ هن جو جوڀن ۽ جواني ڪاري دونهاٽيل پاڻيءَ ۾ لڙهندا هليا ويا. هن جي اکين وٽان چمڙي ڳوڙهن جيان هيٺ وهندي ڳلن تي لڙڪي پئي. هن جو جسم ڪارو ۽ وار اڇا ٿي ويا. هن سوچيو، هو ان روڊ جي هلندڙ ڌارا کي پار ڪري واپس ڪيئن ورندو. هن کي پوئتي موٽڻو آهي. ان حيبتناڪ روڊَ تي وري واپس هلڻو آهي.
هو هاڻي ان قابل نه رهيو هيو ته ان تيز رفتار ڦيٿن جي طوفانَ مان پار پئجي سگهي. هن جي اکين جي ديدَ ڪمزور ٿي چڪي هئي. هن جي جسمَ ۾ ڏارَ پئجي چڪا هيا. هو اڃان سوچي ئي رهيو هيو ته هڪ مضبوط سگهاري آڱر هن ڏانهن وڌي. هن ڪنڌ کڻي ڏٺو. اها ابهم جي آڱر هئي ۽ ابهم هماليه جيئن سگهارو ڪنڌ کڻي هن آڏو بيٺل هيو. هو مرڪي رهيو هيو.
”اچ بابا........ مان توکي روڊ پار ڪرايان“ ان چيو ۽ پوءِ هن پنهنجو ڪمزور ڏڪندڙ هٿ ان جي آڱر ۾ وڌو. هو واپس روڊ جي ان پاسي ڏانهن هليا جِتان انهن شروعات ڪئي هئي.
۽ روڊ وهيو پئي، ڪنهن سيلابي ريلي جيان، جنهن ۾ هزارين ڦيٿا لڙهندا پئي ويا.
روڊ جي هڪ پاسي هو بيٺل هيو سندس مضبوط آڱر ۾ هڪ نرم هٿ ائين ويڙهيل هيو جيئن آقا جي آڱر کان الڳ ٿيندڙ آدم جو هٿ جھپڙ ڏئي واپس ان ۾ چنبڙي پيو هجي. روڊ جي ان پاسي قديم مسجد هئي ۽ ان ڀرسان قبرستان جنهن اندر اڀريل قبرون ڄڻ ڪٻ ڪڍي سجدي ۾ ڪريل هيون.

جينوم (ڊارون ڏانهن)

ريلَ رڙيون ڪندي ڪائنات جي مدار جهڙي پٽڙيءَ تي ڊوڙندي رهي. ريلَ جنهن جي اندر ۾ درد جو دونهون دکي رهيو هيو. جنهن ۾ ڦاٽل ڪنڌ مان ڪارنهن ٻرندڙ جبل جي چوٽيءَ جيان چڻگن سان گڏ بي تابيءَ مان ٻاهر نڪري رهي هئي. پوري ريل هلندي زلزلي جيان ٿي لڏي، ان جي ڌڌڪن ۾ ڪئي آوازَ سمايل هيا. اها ڊنل ڪاريهر جيان مرليءَ جي آوازَ کان ڏور ٿي ڀڳي. هوا کي چيريندي، وقت کي لتاڙيندي.
هو جيڪو رستي تان ڪنهن ننڍڙي اسٽيشن کان ان ريلَ ۾ چڙهيو هيو، اهو ريلَ گاڏيءَ اندر پنهنجو ٿيلهو سنڀالي هيڏانهن هوڏانهن ڏسندو پنهنجي لاءِ جاءِ ڳولهيندو رهيو. هلندڙ ريلَ جي وجودَ مان ماڻهو پگهرن جيان وهي رهيا هيا، پوري ريلَ انسانن سان سٿي پئي هئي. ان ريلَ جا در ۽ دريون ڄڻ انساني وجودن جا ٺهيل هيا. ان جا ڦيٿا وڪڙ ڏنل ڏٻرا انساني وجود هيا. ان جي هر شيءِ ۾ جسم ئي جسم موجود هيا. ريلَ انسانن جي ساهه کڻڻ جي رفتارَ سان سهڪي پئي ـــ ريلَ جي چرپر ائين هئي جيئن هزارين انسان ازدها کي ڪلهن تي کڻي ڊوڙيا پئي. ازدها جنهن خوف کان هر هر وات مان باهه ٻاهر ٿي اڇلائي ته لا محدود پٽڙي پري تائين ٽانڊي جيان ٻري ٿي پئي.
هو ننڍڙي اسٽيشن جو مسافر رش کي چيريندو پنهنجي لاءِ جاءِ پيدا ڪرڻ جي جدوجهد ۾ هڪ گاڏي کان ٻئي گاڏي تائين ڀٽڪندو رهيو. پريشانيءَ ۽ مونجهه کان هن جي نڙي خشڪ ٿي وئي ۽ پگهر هن جي چمڙيءَ مان بي اختيار وهي ويو. هو وائڙن جيان منجھيل وجودَ ۾ ڦتڪڻ لڳو. هن هر گهڙي زبان ڦيري چپن کي آلو پئي ڪيو.
هن کي ريلَ اندر ڪٿي به جاءِ نه ملي، پر هو مايوس نه ٿيو. هن جو وجود اڃان تازو توانو هيو. ان ۾ اڃان جدوجهد جي سگهه سمايل هئي. هن آسرو نه لاٿو. هو ريلَ جي هر گاڏي ۾ ويو ۽ هر سيٽَ آڏو آرامَ ۽ سڪون جي سين هنئين. هن کي ريلَ جي پوري ماحولَ ۾ ڪٿي به جذب ٿيڻ جو موقعو فراهم نه ٿيو. هو ڀٽڪندو رهيو. ريلَ جي منجھيل ماحولَ ۾ هو پنهنجي تڪليف کي ڪلهن تي کڻي ان کي ڪنهن جاءِ تي اڇلڻ لاءِ گهمندو رهيو.
هو هڪ گمنام اسٽيشن جو مسافر هيو. هڪ اهڙي اسٽيشن جِتي گاڏي هميشه ماڻهن سان سٿيل حالت ۾ پهچندي هئي ۽ اتان چڙهندڙ هر مسافر کي پنهنجي وجودَ جيتري وٿي پئدا ڪرڻ لاءِ هٿ پير هڻڻا پوندا هيا.
هو هڪ گهٽ ڳالهائيندڙ حساس جوان هيو. هڪ اهڙو منجھيل جوان. جنهنجي ڳالهائڻ ۽ رويي ۾ جھجھڪ هئي. هو ڊنل ۽ هيسيل هيو. هڪ اهڙو ماڻهو جنهن جون خواهشون ان جي اندر ۾ دٻيل هونديون آهن ۽اظهار جا سڀ رستا خوف ۾ دفن ٿيل هوندا آهن.
هن ريلَ جي هر گاڏي ۾ وڃي ماڻهن جي روين کي جاچيو. هن محسوس ڪيو ماڻهو ڪي خوش هيا ۽ ڪي ٿڪيل ۽ مايوسين ۾ وڪوڙيل خاموش، ڪي ريلَ جي پائيپن ۾ هٿ وجھي ڄڻ سوليءَ تي ٽنگيل هيا ته ڪي پنهنجيءَ جاءِ تي ويهي آرام ۾ اکيون بند ڪيون جھولي رهي هيا. اتي عورتون هيون، ٻار هيا ۽ پوڙها هيا جيڪي پاڻيءَ جو گلاس چپن تي آڻي خشڪ ڳلن کي آلو ڪري رهيا هيا. ائين ٿي لڳو ڄڻ هرڪو وايو منڊل اندر ساهه کڻڻ جي جدوجهد ۾ وات کولي سيني کي ايترو ڦهلائيندو هجي جو وٿي نه هجڻ ڪري هڪ وجود ٻئي وجودَ ۾ چيپجي ويندو هجي.
ريلَ وقتَ جيان روئندي رڙيون ڪندي ڊوڙندي جيئن اڳتي وڌندي رهي ته هر ماڻهو ڄڻ وايو منڊل جو هيراڪ ٿيندو ويو. ڪو خوش ته ڪو خاموش. ڪو ڀوڳائي ته ڪو ڳائڻو. ڪو ننڊ ۾ جھوليندڙ ته ڪو جاڳ ۾ سوچيندڙ. هر ماڻهو پنهنجي رويي ۾ نروار ٿيڻ لڳو. پر هو چپ ۽ نااُميد پنهنجي وجود اندر هڪ جستجو ۽ پيڙا جي دٻاءَ کان تڙپندورهيو.
هن محسوس ڪيو ڪئي مسافر هن کان پوءِ ريلَ اندر داخل ٿيا ۽ اهي ريلَ جو حصو ٿي ويا. ٽهڪ ڏيندڙ ۽ اوٻاسيون ڏيندڙ. مرڪي کلي ڳالهائيندڙ، پاڻ وڻائيندڙ ۽ ڪنڌَ کي ”ها“ ۾ لوڏيندڙ. پر هن جو ڪنڌ ريلَ جي جھاڪن ۾ ”نه نه“ ڪندو لڏندو رهيو.
هن کي پنهنجي وجود تي حيرت آئي. هن محسوس ڪيو جيئن هو ڪنهن نوڪدار ڪنڊي جيان نانگ جي جسمَ اندر پيو هجي ۽ نانگ دردَ کان تيز ريلَ جيان ڊوڙندو هجي.
هن پنهنجي جسمَ کي ڏٺو ۽ سوچيو.
”اي وجود توکي هن وايو منڊلَ ۾ سفر ڪندي ڪيڏو وقت ٿيو، تون ان جو هيراڪ نه ٿي سگهين. اي وجودَ تون جيڪو اربها سالن کان هڪ وجودَ کان الڳ ٿي ٻئي وجودَ ۾ منتقل ٿيندو آيو آهين تنهنجي اندر ماحول سان مطابقت جو مادو ڇو نه پروان چڙهيو؟ هن محسوس ڪيو جيئن هو ان وايو منڊل جو ماڻهو نه هيو. هن اڳيان ريلَ ۾ موجود سڀ انسانَ ڄڻ ٽهڪَ ڏئي هن جي وجودَ تي کلي رهيا هيا. هو پائيپ ۾ هٿ وجھي ريلَ جي ڌڌڪن مان اهي ٽهڪَ ٻڌي رهيو هيو. ماڻهو اکيون ڦوٽاري ڏند ڪڍي ڪنڌ کي هيڏي هوڏي ڪري هن کي چِتائي رهيا هيا ۽ هو معصوم صورت ٺاهي انهن کي اچرج مان ڏسي رهيو هيو.
”هر وجود جي بقا ماحولَ سان مطابقت ۾ آهي ته پوءِ هن جي بقا؟“ هن سوچيو. ”هن جو وجود ان ماحول ۾ ڪيئن پروان چڙهيو. تخم جنهن ۾ هر تبديلي ماحول جي زير اثر خود بخود آهي ته پوءِ اها تبديلي هن اندر ڇو نه ظهور پذير ٿي؟“
هو سهڪڻ لڳو، هن مونجهه جي ماحولَ ۾ ڦتڪي هڪ دفعو وري ويٺل ماڻهن کي ٿورو سري پري جاءِ لاءِ چيو. پر اتي ڪا به اهڙي وٿي نه هئي جنهن ۾ ڪو ٻيو روح سمائجي سگهي.
ڪجهه ماڻهن هن کي اڳرائيءَ تي ڇڻڀيو ۽ ڪي منهن تي ڪو به تاثر ظاهر ڪرڻ بنا ڪنڌ پري ڪري دريءَ کان ٻاهر نهارڻ لڳا.
”دنيا ۾ ڪا به ڳالهه حتمي يا آخري نه آهي.“ هن سوچيو ”وقت هر سچ کي ڪوڙَ ۾ تبديل ڪريو ڇڏي. وقت وڏو تجربو آهي ۽ حياتيءَ جي وٿي هڪ تجربي گاهه، جيڪا شيشي جي سامانَ، تيزاب ۽ٻين ڪيميائي مادن سان ڀري پئي آهي. لٽمس ڪاغذ جا ٻه رنگ آهن هڪ ڳاڙهو ۽ ٻيو نيرو. رنگ جيڪي نظرن کي دوکو ڏين ٿا. جيڪي ڏسڻ ۾ ٻه آهن جڏهن ته نه آهن.“
سوچون ريلَ جي جھاڪن ۾ هن جي دماغَ اندر ڇلڪڻ لڳيون. هن محسوس ڪيو ان وايون منڊلَ ۾ صرف هو اڪيلو ۽ پرايو نه هيو پر هن جهڙا ٻيا به ڪيترا انسانَ مايوس ۽ بي مدد ريلَ جي پائيپن ۾ لڙڪي نرڙ جو پگهر اگهي رهيا هيا.
”منهنجي تخم ماحولَ سان هڪ جهڙائي ڇو نه پئدا ڪئي“ هن سوچيو.
”ان جي بقا جو دارو مدار ڪهڙيءَ شيءَ تي آهي، جڏهن ته هو ماحولَ سان مطابقت نه ٿو رکي ته پوءِ اها ڪهڙي حالت آهي جنهن هن کي پنهنجيءَ جھولَ ۾ وٺي پالنا ۽ پرورش ڪئي، ڇا اها ڪا ٻئي موسم آهي؟ ڪو ٻيو ماحول آهي؟“
هو منجھي بيهي رهيو. هن کي اوڪارا اچڻ لڳا. هو الٽي ڪرڻ لاءِ واش روم طرف ڀڳو، ان جو در کولي اندر ڏٺو اتي ماڻهو سٿيا پيا هيا. هن ٻاهرين در وٽان دريءَ کان منهن ڪڍي وڏا ساهه کنيا.
”انساني وجودَ ۾ ڇا ڪو تبديليءَ جو انت آهي؟ ڇا اهو ڪڏهن مڪمل ٿي سگهندو. هن وايو منڊلَ ۾ جاري سفر اندر رويا ساڳيا آهن ته پوءِ هن جي وجودَ انهن کي قبول ڪري پنهنجي آنڌ مانڌ ڇو نه گهٽائي؟“ هو سوچيندو وري گاڏيءَ ۾ جاءِ لاءِ جستجو ڪندو اڳتي وڌيو. هن کي ڪٿي به جاءِ نه ملي ۽ هو ٿڪاوٽ محسوس ڪرڻ لڳو.
هن ڪنهن سيٽَ تي هڪ ٻارَ کي ليٽل ڏٺو. اهو اٺن ڏهن سالن جو بيمار ٻار هيو. جيڪو ماءُ جي هنجَ ۾ مٿو رکي ڍرين اکين سان نهاري رهيو هيو. ان جي ماءُ هن جي مٿي تي هٿ رکي ان جي ٻرندڙ جسمَ کي محسوس ڪري رهي هئي. ٻارُ بي چينيءَ مان چنگهي رهيو هيو ۽ ڪڏهن کنگهي وڏو ساههُ کڻي رهيو هيو.
”انساني سفر جو هڪ ننڍڙو مثال“ هن ٻار کي ڏسي سوچيو ”سفر جيڪو وايو منڊلَ ۾ لا محدود وقت تي مُحيطُ آهي. ڇا اهو وجود ۾ ڪا به تبديلي نه ٿو آڻي. وايو منڊلَ ۾ موجود بيماريءَ جا جراثيم به ايڏائي قديم آهن جيڏو انساني وجود. جراثيمن جي حياتيءَ جو دارو مدار ۽ پالنا لاءِ انساني جسمَ کان وڌيڪَ ٻي ڪا به بهتر پناهه گاهه نه آهي. صدين جي سفرَ ۾ اهي جراثيم انساني وجودَ اندر ان جو حصو ٿي نه سگهيا! وجود ۾ جيڪڏهن ماحول سان تبديلي پئدا ٿئي ٿي ته انهن جراثيمن جسمَ کي ايڏي وڏي سفر ۾ ڇو نه تبديل ڪيو جو جاري وقت ۾ جسم اڃان انهن کي قبول ڪرڻ لاءِ تيار نه آهي. جراثيم جسمَ ۾ موجود آهن ته اهو باهه جيان ٻري پوي ٿو ۽ کنگهه انهن کي جسمَ کان ٻاهر گولين جيان وسائڻ شروع ڪري ٿي. وقت انساني جسم ۾ مدافعت کي جنم ڏنو. هڪ ڪڏهن به ختم نه ٿيڻ واري جنگ جو سلسلو انساني وجودَ جي ميدانَ تي جاري ۽ ساري رهندو اچي. هڪ اهڙي جنگ جيڪا اربها صدين کان جاري ۽ ڪائنات جي ڊگهي ۾ ڊگهي جنگ آهي، ته پوءِ ان جنگ ۾ صلح جو ڪو به مثال ڇو نه آهي؟ گرميءَ کي برداشت ڪرڻ لاءِ چمڙيءَ جي ڪاراڻ جو ظاهر ٿيڻ ۽ پگهر جو وهي اچڻ، جيڪڏهن ماحول سان مطابقت آهي ته پوءِ ان جنگ جي پڄاڻي ڇو نه آهي؟ جسمَ جي رويي ۾ جراثيمن سان دوستيءَ واري لچڪ ڇو نه آهي؟. جراثيمن جسم اندر هِڪُ مسلسل ۽ پائيدار تبديلي ڇونه آندي. بخار جو نڪري اچڻ ماحول سان مطابقت نه آهي. تبديليءَ جو خود بخود ظهور نه ٿيڻ ماحولَ سان انڪار آهي. ماحول ۽ ان جي موجودات انساني تبديليءَ ۾ ڪارگر نه آهي.“
هن اڳتي وڌي ماءُ سان همدرديءَ جو اظهار ڪرڻ چاهيو پر عورت ڪنڌ پري ڪري ٻاهر نهارڻ لڳي.
هو اڳتي وڌيو ۽ ماڻهن جي سمنڊَ ۾ ترندو، هٿ پير هڻندو منهن تان سمنڊ جهڙو نمڪين پاڻي اگهندو، اهڙي هنڌ اچي پهتو جِتي ڪجهه جوشيلا نوجوان هڪ ڄنگهه تي بيهي بيزار ٿي پيا هيا. اهي پاڻ ۾ ملي ٻين ماڻهن کي بي دخل ڪري انهن جي جاءِ تي قبضي ڪرڻ جي تياري ڪري رهيا هيا. هو انهن وٽ آيو ۽ هن خون خرابي جون ڳالهيون ٻڌيون. هن جي دل چاهيو ته هو به انهن ۾ شامل ٿي وڃي. هن جي اهڙي اظهارَ تي انهن ماڻهن هن کي ڀاڪر پائي ڳلي لڳايو ۽ پنهنجي ڀر ۾ بيهڻ لاءِ چيو.
هن اتي بيهي ماحولَ کي نئين نظر سان جاچيو. هن پري کان هڪ پينو فقير کي صدا هڻڻدي ٻڌو. هن بارودي پوليس کي ڏٺو جيڪا هڪ بغير ٽڪيٽ مسافر کي گريبان کان جھلي پاڻَ سان وٺي وئي. هن جوشيلن نوجوانن جي منهنَ ۾ اکين کي ڏٺو. اکين جون ڳاڙهيون رڳون ننڍڙن سنهن نانگن جيان وڪڙَ کائي اتي چنبڙيل هيون. انهن جا ٿڪيل چهرا جوشَ جي وجودَ تي سوار هيا. اهي تصور ۾ هڪ اهڙي بئنچ تي آرام ڪري رهيا هيا جيڪا ڪنهن سرسبز باغَ ۾ پاڻيءَ جي ڍنڍَ ڪناري رکيل هئي. اهي وجودَ کي مطمئن ڪرڻ لاءِ جذبات ۾ تڙپي رهيا هيا.
هن کي پوري ماحول ۾ وڏي ڇڪتاڻ نظر آئي. هن کي خبر هئي ته ريلَ اندر مختلف طبقا آهن. پارلر آهن. ٿڌا ويڪرين سيٽن وارا ننڊ ڪرڻ لاءِ ڪوچ آهن. ٻوڙ آهن. پُلاءَ آهن، ٿڌا مشروب آهن ۽ اهڙآ هنڌ آهن جِتي ٽهڪندڙ پاڻي ۽ ڪنڊيدار ٿوهر به موجود آهن.
نوجوانن جوش ۽ ڪاوڙ ۾ ڀرجي هن کي به اڳتي وڌڻ لاءِ چيو. هِڪُ اهڙي تبديليءَ لاءِ جنهن سان جسم کي ڪجهه راحت ملي سگهي.
”زندگيءَ جي ڊگهي سفر ۾ حالتن معاشري ۾ ڪا اهڙي مستقل تبديلي ڇو نه آندي جنهن سان معاشرو حالتن سان مطابقت پيدا ڪري هڪ هميشه رهڻ وارو امن قائم ڪري وٺي. سفر جي شروعات کان هن وقت تائين ڪڏهن به معاشري ۾ امن نه رهيو آهي، هڪجهڙائي نه رهي آهي. اتي هيٺ مٿانهين، اميري غريبي، جنگ ۽ بربادي، بک ۽ عياشي، ظلم ۽ مظلوميت، بغاوت ۽ انقلاب جا لا محدود سلسلا صدين کان سفر ڪندا هلندڙ وقت ۾ به جاري ساري آهن. حالتون ۽ ماحول ايڏي ڊگهي عرصي کان معاشري ۾ ڪنهن مستقل تبديليءَ ذريعي ان آنڌ مانڌ ۽ اٿل پٿل کي ختم ڪرڻ ۾ ڇو نه ڪامياب ٿيو.“
هن سوچيو ۽ پنهنجن جوشيلن ساٿين کي مخاطب ٿيو.
”ڏاهن جي چوڻ موجب تبديلي انسانَ نه پر حالتون آڻينديون آهن، وجود پاڻ کي برقرار رکڻ لاءِ حالتن سان سمجھوتو ڪندا آهن ۽ حالتون وجودَ کي پاڻ سان هيرائي انهن ۾ اهڙيون تبديليون آڻينديون آهن جو ماحول انهن لاءِ سازگار ٿي ويندوآهي.“
”نه اها سڀ بڪواس آهي.“ هڪ جوشيلي چيو ”جيڪڏهن ائين هجي ها ته حالتون ايڏي ڊگهي سفر ۾ انهن جي جسمن لاءِ آسانيون فراهم ڪري انهن لاءِ آرام جو سبب بنجي چڪيون هجن ها. تبديلي طاقت سان ايندي آهي، حالتن ذريعي تبديليءَ جو انتظار نه ڪبو آهي“.
ان کان اڳ جو ڪو خون خرابو ٿئي هن دوستن کي روڪيو.
”دوستو طاقت ذريعي آيل تبديلي مستقل نه هوندي آهي. اها هٿرادو ۽ وقتي هوندي آهي. طاقت ذريعي آندل تبديليءَ جو سفر جي داستانن ۾ ڪو به انت نه آهي. هڪ تبديليءَ پويان ٻئي تبديلي آهي ۽ ائين ڪا به تبديلي پائيدار ۽ مستقل نه آهي. خون خرابو ذاتي مفادن جي وقتي ۽ مختصر تبديلي آهي جنهن کي ڪا به بقا نه آهي.“
هن جا جوشيلا ساٿي نه مڙيا ۽ هو انهن کي ڇڏي ٻئي گاڏي ۾ هليو ويو.
هن پنهنجا هٿ مٿي پائيپ ۾ ڳنڍ جيان ٻڌي پاڻ کي ان ۾ لڙڪائي ڇڏيو.
”غربت ۽ افلاس انساني زندگيءَ سان ڇو لاڳو آهن“ هن سوچيو.
”وقت انسان ۾ هڪ جهڙائي پئدا ڪرڻ ۾ ڇو ناڪام ويو. ظالم جي دل ۾ ٻرندڙ ظلم جي باهه وقت جي بٺيءَ ۾ ڇو نه وسامي. مظلوميت فنا ڇو نه ٿي. بک جو هڏائون ڍانچو مفلسيءَ جي قبر اندر جيئرو رهي ڪيئن ساهه کڻي رهيو آهي. ڇا حالتون اثر انگيز شيءِ نه آهن؟ وجود جي جدوجهد جو انت ڪهڙي زمان ۽ مڪانَ ۾ آهي؟ حالتن ظلم اندر رحم کي ڇو نه اڀاريو، مظلوميت جي احساسَ کي ڇو نه مٽايو. وقت بک جي هڏائين ڍانچي کي ڀڃي ڀورا ڇو نه ڪيو. بقا جي جدوجهد معاشرتي هڪجهڙائيءَ ڏانهن سفر ڇو نه ڪري رهي آهي. هن ڊگهي ۽ قديم سفرَ ۾ آنڌ مانڌ جي موجودگي حالتن ذريعي پيدا ٿيندڙ خود بخود تبديلين جي عملَ جي نفي آهي. آنڌ مانڌ، بي چيني، بک ۽ مفلسي حالتن سان مطابقت نه پر هڪ وڏو تصادم آهي. جسم کي جيئرو رکڻ لاءِ خود بخود تبديلي ۽ وجود جي ماحولَ سان مطابقت سڀ وهمَ ۽ گُمان َ آهن.“
هو تمام گهڻو ٿڪجي پيو، توانائي پگهر جي صورت ۾ هن جي وجودَ مان وهي هن جي اندر کي خالي ڪري ڇڏيو. هن پنهنجي خشڪ چپن تي زِبانَ ڦيري سوچيو ”انسان نمڪين پاڻيءَ جو دُٻو آهي. ان جو ٺوس وجودي حصو نمڪين پاڻيءَ جي چوڌاري ڏنل ٻنو آهي، سهارو آهي جيڪو پاڻيءَ کي وهڻَ کان بچائي ٿو.
”سمنڊَ جو پاڻي ڪنهن زماني ۾ ايڏو کارو نه هوندو هيو. ان جي نمڪيات انساني وجود جي نمڪيات جي تناسب جيتري هوندي هئي. پوءِ مينهن پيا، پهاڙن ۽ ڌرتيءَ جو نمڪ ندين ۽ نالن مان وهي سمنڊ کي نمڪين ڪندو رهيو ائين سمنڊ وقت سان نمڪين ٿيندو رهيو. پر انساني وجود ۾ نمڪيات جو تناسب اهو ئي قديم رهيو. ڇو جو زندگيءَ سمنڊَ مان جنم ورتو آهي.“
هن ڪنهن ڏاهي جي ڏنل راءِ تي سوچيو ۽ نرڙ تائين پگهر اگهڻ لاءِ هٿ وڌايو. هن جو نرڙ آلو نه هيو. پاڻي هن جي وجودَ مان وهي بخارات جي صورت ۾ اڏامي ويو. اهو مينهن ٿي سمنڊ تي وسندو ۽ ائين هن ۽ سمنڊ جو رشتو قائم رهندو.
هو انساني بقا ۽ فنا تي سوچيندو رهيو.
هن ريل اندر هڪ جاءِ تي ڪنهن جھور پوڙهي کي ويٺل ڏٺو. ان جي منهن جا گهنجَ اهڙي ميري چادر جي گهنجن جيان هيا جنهن تي ڄڻ عزرائيل پوري رات موت جي انتظار ۾ ڦتڪي گذاري هجي. ان پوڙهي جا هٿ ڏڪي رهيا هيا ۽ جسم ڏٻرو ۽ جھڪيل هيو. ان جي ڏاڙهي ۽ مٿي جا اڇا وار ائين هيا جيئن ڪو ٻرندڙ جبل برف سان ڍڪيل هجي. ان جي نظر ڪمزور هئي ۽ ڪنن کان گهٽ ٻڌندي محسوس ٿي رهيو هيو. اهو چپ ڪري ائين ويٺو هيو جيئن زندگيءَ جو انتظار ڪندو هجي.
ان پوڙهي کي ڏسي هن جون سوچون هڪ دفعو وري ريلَ جي رفتارَ کان به تيز پري تائين ڊوڙي ويون.
”انسان ڄمڻ کان مرڻ شروع ڪري ٿو. مرڻ ڪنهن ساعت يا گهڙيءَ جو نالو نه آهي، پر مرڻ هڪ آهستي ظهور پذير ٿيندڙ مسلسل عمل آهي. انساني وجود جا مختلف عضوا مرڻ کانپوءِ آهستي مرن ٿا. موت وجود کي هڪدم نه پر هڪ مسلسل عملَ کانپوءِ ختم ڪري ٿو.
انسان ڪئي زندگين جو مجموعو آهي. ان جو هر جيو گهرڙو هڪ خود مختار جيئرو وجود آهي جيڪو پنهنجيءَ جاءِ تي جيئري رهڻ جي جدوجهد ڪري ٿو. هر انسان هڪ ڪائنات آهي جنهن تي ڪيترن ئي جيئرن وجودن جي زندگيءَ جو دارو مدار آهي. ائين ڪيترن ئي نظر نه ايندڙ وجودن جي عمل جي هڪ جهڙائي ۽ تعاون انساني جسم جي حرڪت جو سبب بنجن ٿا.
اربها سالن کان جاري سفر ۾ بقا ۽ زندگيءَ لاءِ جدوجهد ڪندڙ انسان موت کي ڪڏهن به شڪست نه ڏئي سگهيو. عمر سان گڏ، اڃ، بک گرمي ۽ بيماري جيوگهرڙي جي تباهيءَ جو ڪارڻ بنجن ٿا. حالتون ۽ ماحول زندگيءَ جي بِگاڙَ جو سبب بنجن ٿيون، هڪ اهڙي بِگاڙَ جو جيڪو جيو گهرڙي کي تباهي ۽ موت سان همڪنار ڪري ٿو. وقت جيڪو لا محدود زندگيءَ جي ڌاري کي پاڻَ سان وهائيندو آيو آهي ان انساني جيو گهرڙي کي گرمي، اڃ، بک ۽ بيمارين سان مطابقت ڇو نه فراهم ڪئي. ماحولياتي حالتون وقت سان جيو گهرڙي جي تبديلين ذريعي جيئرو رکڻ ۾ مدد ڪن ٿيون ته پوءِ حالتون جيو گهرڙي کي موتَ جي دروازي تي ڇڏي ان کي اندر ڌڪو ڇو ٿيون ڏين. انساني وجود تبديليءَ ذريعي اها بقا ڇو نه ماڻي جنهن ۾ موت جو ڪو به عمل دخل نه هجي.
انساني جينوم ۾ موت هڪ پروگرام جي صورت ۾ نظر اچي ٿو. موت ۽ پوڙهائپ هن کي پنهنجن ڄڻندڙن کان تحفي ۾ ملن ٿا. پوڙهائپ ۽ موت انساني جيو گهرڙي اندر ان جي ڪنهن عنصر تي پهريون ئي لکيل آهن ته پوءِ جيو گهرڙي جي بقا لاءِ جدوجهد؟ ماحولياتي اثر هيٺ جسمن جي تبديليءَ جو عمل؟“
هو سوچيندو ويو ۽ هن جو جسم ڏڪڻ لڳو. ٿڪاوٽ هن کي ڀڃي ڀورا ڪري ڇڏيو هيو. ماحول هن جي وجود ۾ اهڙي ڪا به تبديلي رونما نه ڪئي جيڪا هن کي جيئڻ جو حوصلو فراهم ڪري. هن جي ٿڪاوٽ، اڃ، بک ۽ بيماريءَ جي خاتمي جو سب بنجي. ان ڊگهي سفر ۾ هن جي هر جدوجهد مايوسيءَ جي حاصلات کان سواءِ ڪجهه نه هئي. هن جو وجود ماحول لاءِ نفرت انگيز ۽ ناقابلِ قبول هيو. اتي هر وجود بي چين ۽ آنڌ مانڌ جوشڪار هيو. وجود ايترو ته هيڻو هيو جو ننڍڙا جراثيم به ان تي حاوي هيا. وقت وجود لاءِ پوڙهائپ، هيڻائي ۽ موت جو پروانو هيو.
هن سوچيو ”انساني وجود ۽ جدوجهد جو مقصد ڇا آهي؟ ريلَ اندر جاري سفر ۾ هر طرف فنا ڦهلي پئي آهي. وجود جي جدوجهد زندگيءَ کي برقرار رکڻ لاءِ نه، پر موت کي حاصل ڪرڻ لاءِ آهي. وايو منڊل جون حالتون انساني زندگيءَ ۾ بقادار تبديليون آڻڻ بجاءِ موت جو سامان مهيا ڪن ٿيون. زندگي اهڙو عذاب آهي جنهن ۾ سک جي گهڙي ڪٿي به نه آهي ـــ زندگي نفرت، اڃ، بک آنڌ مانڌ، بيماري ۽ موت کان سواءِ ڪجهه نه آهي“
هو ٿڪاوٽ ۽ جدوجهد جي عَذابَ کان روئڻ لڳو. هو رنو ته هن جا ڳوڙها نه وهيا. هن جي جِسم جو پاڻي سڪي چڪو هيو. هو ڏڪندڙ هٿن کي گوڏن تي رکي انهن کي سهارو ڏئي سُڏڪندو رهيو. هن جي مٿي کي چڪر اچڻ لڳا ــــ هو سفر مان بيزار ٿي ويو.
گاڏيءَ ۾ ويٺل هڪ نوجوان اٿي هن جي ڀرسان آيو ۽ هن کي ٻانهن کان وٺي پنهنجيءَ سيٽَ تي ويهارڻ لاءِ چيو. پر هو ان سيٽَ تي ويهڻ بجاءِ سڏڪا ڀري روئڻ لڳو.
نوجوان ان کان روئڻ جو سبب پڇيو.
”مان دردَ جي سفر کي طي ڪري پنهنجيءَ منزل تي پهچڻ وارو آهيان. هيءُ روئڻ نه پر خوشيءَ جا ٽهڪَ آهن“
”ڇا تنهنجي منزل اچي وئي؟“ نوجوان پڇيو.
”ها مان پنهنجي منزل کي ويجھو ٿيڻ وارو آهيان. مون کي هاڻي ڪنهن به سهاري جي ضرورت نه آهي“
هن چيو ۽ پوءِ پنهنجن اعمالن جو ٿيلهو ڪلهي ۾ لڙڪائي تيز هلندڙ ريلَ مان ٻاهر نڪري ويو.

ڏاتوءَ جي آتم ڪهاڻي

هو ننڊ مان اٿيو ته کيس محسوس ٿيو ڄڻ سڄي رات جاڳندو رهيو آهي. سور کان هن جو دماغ ڦاٽو ٿي ويو. هو ٿيڙ کائي تياريءَ جي مرحلن مان گذرندو ويو. هن برش ڪيو ۽ خالي پيٽ چانهه کي اوتي ڄڻ پيٽ جي دوزخ ۾ باهه تي پيٽرول کي هاريو. سندس هر انگ باهه جي شعلن ۾ٻري پيو. هن منهن تي سيفٽي گهمائي ته سندس ڏاڙهيءَ جا وار ڪاري رک جيان هيٺ ڇڻي پيا. هو غسل خاني ۾ جسم تي ٿڌو پاڻي هاري ٻاهر نڪتو ته سامهون لڳل آئيني ۾ پنهنجي چمڙيءَ جو رنگ ڏسي ڄڻ دهلجي ويو. پيلي ٽٽل چمڙيءَ مان هن جو گوشت ٻاهر لڙڪي رهيو هيو. هن تڪڙ ۾ ڪپڙا پاتا ۽ پوءِ آفيس هليو ويو.
اٺن ڪلاڪن کانپوءِ هو واپس موٽيو ته سندس چپ سگريٽَ جو ٻوجهه جھلي هيٺ لڙڪي پيا هيا، اهي اُسَ ۾ رلندڙ اگهاڙي فقير جي پُٺيءَ جهڙا هيا. هن ڪپڙا بدلايا ۽ پوءِ هو جڏهن ماني کائڻ لڳو ته سڻڀ سندس آڱرين مان وهي هيٺ اچي گوڏن تي ڪريو. لوڻ سندس جسم ۾ رت جي ڇولين مٿان گج ٺاهي بيهي رهيو.
هو ٿوري دير لاءِ ليٽيو ته وري بي چين ٿي اٿي ويهي رهيو. مونجهه کان سندس سيني اندر ڪوئي ڇاتيءَ تي مڪون هڻندو رهيس. رت جي دٻاءَ کان هن جون رَڳون ڌنوڻ لڳيون. هن تڪڙ ۾ ڀرسان ميز تي پيل دوائن مان مٺ ڀري واتَ ۾ وڌي ۽ انهن کي پاڻيءَ جي هڪ ڍڪ سان ڳڙڪائي ويو. ٿوري دير کانپوءِ هو اکيون بند ڪيو بي سڌ ليٽيو رهيو.
شامَ جو هو اٿيو ۽ تڪڙ ۾ تيار ٿي هڪ پرائيويٽ اداري اندر نوڪريءَ لاءِ وٺي ڀڳو. چار ڪلاڪَ مسلسل ڪم ڪرڻ کانپوءِ هن کيسي مان شگر جي گوري ڪڍي زبانَ تي رکي ۽ ان کي پاڻيءَ بنا ڳيت ڏئي ڳهي ويو. رات جو هو بستري تي پيڙهيل ڪمند جيان اچي ڪريو. هن سمهڻ کان اڳ تڪڙ ۾ ٻه چار پاروٿي مانيءَ جا گرهه وات ۾ وجھي چٻاڙيا. بغير ڪنهن سبب جي گهر وارن سان جهڳڙو ڪيو، ٽيليويزن ڏانهن نهاريو ته ان جي اسڪرين تي ڪتو ڀونڪي هن کي ڏاڙهڻ لڳو. بستري تي ليٽي اکيون بند ڪري سمهڻ جي ڪئي ته سندس دماغَ جون سڀ اکيون کليل هيون. هن ٽي ننڊ جون گوريون کاڌيون ۽ پوءِ موتَ جا گونگهرا هڻڻ لڳو.
گهڙيال جي گهنٽي وڳي ته هن جو وجود زلزلي جيان لڏڻ لڳو. سندس دماغَ جي هر عمارت ڊهي اچي پٽ تي پئي ۽ هڪ ڏار سندس وجود کي وڍي ٻه اڌ ڪري ڇڏيو. هو وجود جو کنڊر کڻي اٿيو ته سندس جسم ڄڻ تاريخَ جي مٽيءَ هيٺان دفن ٿي چڪو هيو. هن پاڻ کي ڪنهن دٻاءَ هيٺ پوريل محسوس ڪيو.
پوءِ هن جو نئين سج سان پراڻو ورجھاءُ شروع ٿي ويو.
هن زندگيءَ ۾ ڪڏهن به خدا کي ياد نه ڪيو. هڪ ڏينهن سمهڻ کان اڳ هن خدا کي ياد ڪري ان کان موت لاءِ دعا گهري. هو رنو ۽ پوءِ ليٽي پيو.
ان رات هن هڪ خواب ڏٺو. ڪي پراڻي ڪاري پٿر جون عمارتون آهن، جيڪي صبح جي سج اڀرڻ کان پهريون ڪوهيڙي ۾ ويڙهيل آهن. هو پير پير ۾ ڏئي آهستي انهن عمارتن ڏانهن وڌي رهيو آهي. هن کي لوبان ۽ آگر بتين جي خوشبوءِ ۾ پري کان ڪا مزار نظر اچي رهي آهي. هو بڙ جي لڙڪندڙ پاڙن ۾ هٿ وجھي اتي آس پاس موجود هر شيءِ کي جاچي رهيو آهي. ڪبوتر هن کي ڏسي ”هو هو“ ڪري رهيا آهن. هو پٿر جي ڏاڪڻين تي قدم کڻندو اڳتي وڌيو آهي. ماڪ ۽ ڪوهيڙي ۾ عمارتن جا سڀ پٿر اڇيون چادرون پائي ٿڌ کان ڏڪي رهيا آهن. هن جا هٿ پٿر جي ڏاڪڻين تي هلندي ڀتين جو سهارو وٺڻ ڪري آلا ٿي ويا آهن ۽ ان آلاڻ ۾ ڪنهن روح جي خوشبوءِ آهي.
هو مٿي چڙهي اچي هڪ مزار سامهون بيٺو آهي ۽ پوءِ ان پراڻي عمارت اندر وڃي هن چؤطرف نهاريو آهي. پٿر جي ٺهيل قبر مٿان ڪو پراڻو ڪِتابُ گيڙو رنگ جي ڪپڙي ۾ ويڙهيو اتي رکيل نظر اچي رهيو آهي. هن جڏهن ان ڪِتابَ کي هٿن ۾ کڻي کولڻ جي ڪئي آهي ته ڪوهيڙي جو بادل تيز هوا جيئن مزار جي هڪ در کان لنگهي ٻئي در کان نڪري ويو آهي. ۽ هن جي اکين ۾ ٿڌ جي احساسَ کان ڳوڙها ڀرجي آيا آهن.
هن ويڙهيل ڪپڙي کي هٽائي ان ڪِتاب کي جاچيو آهي.
”ڏاتوءَ جي آتم ڪهاڻي“. هِنَ ڪِتاب جي پهرين صفحي تي وڏن اکرن ۾ لکيل جملي کي پڙهي پوءِ قبر ڏانهن نهاريو آهي.
”هِتي دفن آهي“ هن اڳتي پڙهڻ شروع ڪيو آهي. ”جنهن موتَ کان پهريون هيءَ آتم ڪهاڻي لکي. جيئن زندگيءَ لاءِ دعا گهرندڙ هٿ ان آتم ڪهاڻي پڙهڻ کان پوءِ جيئڻ لاءِ جاکوڙ ڪري سگهن. ڏاتو جيڪو مزار جي هر پٿر ۾ ساهه کڻي رهيو آهي. جنهن جو روح ڪوهيڙي جي صورت ۾ هر طرف ڦهليل آهي. جنهن جا ڳوڙها ماڪ ڦڙن جي صورت ۾ بڙ جي پنن تي چمڪي رهيا آهن. جنهن جو آواز ڪبوترن جي ڳچيءَ ۾ سمائجي ڪنهن کي سڏي رهيو آهي. ڏاتو جيڪو امر آهي پنهنجي آتم ڪهاڻيءَ جي هر لفظ ۾ جيئرو آهي.“
هن پڙهيو ۽ پوءِ هو ڪِتاب کي ساڻ ڪري مزار جي دروازي وٽ ٽيڪَ ڏئي روشنيءَ ۾ اڳتي پڙهڻ لڳو.
”ڏاتو 1850ع ۾ هڪ هاري جي گهر پيدا ٿيو. هن جو پيءُ هڪ عام ڳوٺاڻو هيو جنهن وٽ ٻني ٻاري لاءِ پنهنجي زمينَ جو ٽڪر هيو. کيس ٻي ڪا به اولاد نه ٿي. ڏاتو هن جي ڪکائين گهر جو اڪيلو ڏيئو هيو. ڏاتوءَ جو پيءُ ڳوٺ جو سڀ کان قداور شخص هيو. هو خدا ۽ ان جي قهرَ ۾ يقين رکندو هيو. خدا هن جي دل ۾ خوف جيان ڌڙڪندو هيو جنهن ڪري هو هر دعا ۾ خُدا کان رحم جو طلبگار هيو. هو هڪ گهمندڙ ڦرندڙ شخص هيو جيڪو ٻنيءَ جي ڪمن کان واندو ٿي سدائين سفر ۾ گذاريندو هيو. هن کي آخري وقت تائين هڪ ڊگهي لٺ ساڻ هوندي هئي جنهن جي سهاري هن پيدل ڪئي ميلن جو سفر ڪيو. هن کي پيرن کان مٿي پنين وٽ ميري ڪپڙي جون پٽيون ويڙهيل هونديون هيون جن بابت هن جو خيال هيو ته انهن جي ويڙهڻ سان انسان ڪڏهن به ٿڪبو نه آهي.
ڏاتوءَ جي ماءُ گلابي چهري واري هڪ خوبصورت عورت هئي. اها ننڍپڻ ۾ هن کي پنهنجي هنجَ ۾ سمهاري هٿن سان چرخو هلائي سٽ ڪتيندي هئي ۽ گوڏو لوڏي هن کي مٺڙي آوازَ ۾ لولي ڏيندي هئي. ان لوليءَ جي آواز ۾ هن پهريون دفعو ”الله“ جو لفظ ٻڌو ۽ ننڊ کان هن جون اکيون ٻوٽجي ويون.
ڏاتو اڃان ننڍو ئي هيو ته هن جي ماءُ سلهه جي مرض ۾ رت جون الٽيون ڪري گذاري وئي.
ڏاتوءَ کي ڳوٺ جي هڪ نرم دل عورت حليمان پالي وڏو ڪيو. حليمان کي خدا اولاد جي نعمت کان محروم رکيو هيو. ڏاتوءَ جي صورت ۾ هن جي اها ڪمي پوري ٿي وئي ۽ هن ڏاتوءَ کي پنهنجي زندگيءَ کان به عزيز رکي پرورش ڪئي.
ڏاتوءَ کي ڳوٺ جي اسڪول ۾ داخل ڪيو ويو ۽ هن لکڻ پڙهڻ سکيو. هن غورَ سان هر لفظ کي ٻڌو ۽ سکيو. هن کي ننڍي هوندي ڪِتاب جي صفحن مان جيڪا خوشبوءِ ايندي هئي. اها خوشبوءِ سڄر عمر هن جي دماغَ کي تازو رکندي آئي. هو ڪِتاب کي هٿن ۾ کڻي نڪ تائين آڻيندو هيو. ان ڪِتابَ جهڙيون رنگين تصويرون هن کي زندگيءَ ۾ ڪٿي به ڏسڻ لاءِ نه مليون. ان ڪِتابَ جون تصويرون هن لاءِ دنيا جون عظيم تصويرون هيون. ڏاتو هڪ حساس طبيعت وارو خاموش ٻار هيو. هن کي فطرت سان پيار هيو. هو وهندڙ پاڻي ڏسي خوش ٿيندو هيو. هن کي وڻ ڏاڍا عزيز هيا. رنگبرنگي گل هن اڳيان دنيا جو خوبصورت خزانو هيا ۽ اڏامندڙ پوپٽ جن پويان ڊوڙندي هن انهن کي ڪڏهن به نقصان نه پهچايو. اهي هن لاءِ ننڍڙا جبرائيل هيا جيڪي هن جي هٿن تي پيغام جي صورتَ ۾ رنگَ ڇڏي ويندا هيا.
ڏاتوءَ لاءِ چنڊ اهڙي پراسرار حقيقت هئي. جڏهن اهو اڀري هن اڳيان ايندو هيو ته هن جون اکيون ان سان گڏ اڀرنديون هيون ۽ آسمان ۾ اٽڪيل هونديون هيون. پرڀات ۾ هو زندگيءَ کي وڏا ساهه کڻي محسوس ڪندو هيو ۽ سانجهي هن لاءِ ڏک ۽ اداسيءَ جي صورت ۾ نروار ٿيندي هئي.
هن ڳوٺ جي مسجد جي منارن تان آذان جو آواز ٻڌو، مندرن مان ڀڳوان جي مورتيءَ اڳيان وڄندڙ گهنڊن جي آواز کي ڪنايو. هن جي من ۾ خدا کي ڳولهڻ جي جستجو پيدا ٿي. هن هر شيءِ اندر خدا جي جلوي پسڻ لاءِ ان کي جاچيو ۽ ان کي گهرائيءَ جي حدن تائين پرکڻ جي ڪوشش ڪئي. هن سوچَ جون حدون اورانگيون ۽ مونجھارن ۾ ڦاسي پيو.
وڌندڙ عمر سان هو ان حقيقت کان آشنا ٿيندو ويو ته جيڪي ڪجهه آهي اهو ڌرتي ۽ انسان آهي. ڪائنات جو وجود ۽ ان جي ابتدا هڪ منجھيل مسئلو آهي. جيڪو شايد انسان ڪڏهن به سلجھائي نه سگهندو . سائنس ۽ مادو حقيقت آهن. جنت ۽ دوزخ سڀ ڌرتيءَ تي موجود آهن. جزا ۽ سزا جو اصل مقام هيءَ ڌرتي آهي. موت کان پوءِ دوزخ جي حقيقت اهڙي خوابَ جيان آهي جيڪو اڃان ڪنهن به نه لڌو آهي. انسان دنيا ۾ هڪ دفعو تخليق ٿئي ٿو ۽ مرڻ سان فنا ٿي وسري ۽ ميسارجي وڃي ٿو.
هو هر حقيقت جي تهه تائين پهچڻ باوجود خدا ۽ مذهب ۾ ايمان ر کندو هيو. هن خدا جي وجود کان انڪار ڪندڙ انسانن کي ٻڌايو ته ”خدا جي وجودَ جو انڪار پاڻ سان دوکو ڪرڻ برابر آهي. جيڪا شيءِ ڪروڙها سالن کان اسان جي (Gene) ۾ منتقل ٿيندي پئي اچي. ان شيءِ کي اسان هڪدم پنهنجي وجودَ مان ڪڍي ڦٽو نه ٿا ڪري سگهون. خدا اسان جي ڪروموسوم اندر هڪ پروٽين جي صورت ۾ موجود آهي. اهو اسان جي وجودَ جو حصو آهي جيڪو اسان کي پنهنجن اڳين کان تحفي جي صورت ۾ مليو آهي. اسان حقيقت ۽ دليلن کي سامهون رکي ڪيترو به ان جي وجودَ جا انڪاري ٿيون پر اهو اسان جي جين ۾ جاڳي اسان کي خوفزدا ڪري رحم جو يقين ڏياري رهيو آهي. مصيبت ۾ اسين ان جي وجودَ جا انڪاري هوندي به غير ارادي طور سڏي ٿا وٺون. خدا جا اسين سچي من سان ڪڏهن به انڪاري نه ٿا ٿي سگهون. اسين جيڪڏهن خدا جي وجودَ جا انڪاري ٿي به وڃون ته پوءِ اسان جي جين مان خدا جي نالي کي خارج ڪرڻ لاءِ مستقبل طرف ڪروڙها سالن جو سفر ڪرڻو پوندو ۽ ائين هڪ انسان کي ڪافر ٿيڻ لاءِ ڪروڙها سال گهرجن.“
ڏاتو آڏو مذهب اهڙي پناهگاهه هيو جنهن جي اڱڻ ۾ سڪون جا بيدمشڪَ لڳل هيا. مـذهب اندر انساني فطرت ۽ نفسيات کي سامهون رکي اهڙو ڄاراڻيل هيو جو انسان جون سڀ حيواني خصلتون ان ۾ ڦاٿل هيون ۽ پاڻيءَ بنا مڇيءَ جيان ڦتڪي رهيون هيون.
ڏاتوءَ سڄي زندگي خدا کي ياد ڪيو ۽ ان جي حڪمن تي عمل ڪيو.
هن حڪمت جي تعليم ورتي ۽ جڏهن پنهنجي ڪم ۾ڀڙ ٿي ويو ته هن جي شادي ڳوٺ جي اهڙي گهراڻي مان ڪرائي وئي جنهن گهراڻي جا شخص علم جو چاهه رکندڙ ۽ پڙهيل هيا. هن جي شادي اهڙي عورت سان ٿي جيڪا لکڻ پڙهڻ ڄاڻيندي هئي.
هن ڳوٺ ۾ حڪمت جو دوڪان کوليو ۽ ايمانداريءَ سان هر شخص جي شفا کي پئسي تي ترجيح ڏني. هن مريضن کي ڪڏهن به رهڙ نه ڏني، انهن کي همدرديءَ سان ٻڌو ۽ غير ضروري دوائن ڏيڻ کان پرهيز ڪئي.
هو ڪڏهن پاڻ بيمار ٿيو ته آرام کي دوا تي ترجيح ڏني. دوائن جو استعمال تڏهن ڪيو جڏهن بيماريءَ کي ٽارڻ جو حل دوا بنا هن کي ڪو ٻيو ڏسڻ نه آيو. هن جراثيم ڪش (Antibiotics) دوائن کائڻ ۽ ماڻهن کي کارائڻ ۾ وڏي احتياط کان ڪم ورتو. هن اهڙيون دوائون مرض جي مڪمل شناخت کان پوءِ اڻ ٽر حالتن ۾ استعمال ڪيون ۽ پوري وزن سان مڪمل ڪورسَ جي صورت ۾ ڏنيون.
هن پنهنجي گهر واريءَ کي خوش رکيو. ان تي ڪڏهن به غير ضروري پابنديون نافذ نه ڪيون. هن ڄم روڪ جي اصولن تي عمل ڪندي پنهنجي اولاد کي هڪ ڌيءَ ۽ هڪ پٽ تائين محدود رکيو. هن پنهنجي زندگيءَ ۾ گهر واريءَ کان سواءِ ڪنهن به عورتَ سان مباشرت نه ڪئي.
هن پٽ ۽ ڌيءَ ۾ ڪڏهن به ڪو فرق نه رکيو. ڌيءَ کي ايتري ئي تعليم ۽ حق ڏنا جيترا پٽ کي. اڳتي هلي جڏهن هن جو پٽ جوانيءَ جي حدن کي ڇهڻ لڳو ته هن ان لاءِ پنهنجي گهر ڀرسان الڳ جاءِ جو بندوبست ڪيو جيئن هو پنهنجي ٻارن سان پرسڪون زندگي بسر ڪري سگهي. هن پنهنجي ڌيءَ جي شادي ان جي خواهش موجب پنهنجي ملڪيت جي اڌ حصي جو وارث قرار ڏئي وڏي ڌوم ڌام سان ڪرائي.
هن ڪڏهن به ڇهن ڪلاڪن کان مٿي ڪم نه ڪيو. هو حڪمت کان سواءِ ٻني ٻاري جي ڪم ۾ به دلچسپي وٺندو رهيو. هن زمين کي کيڙڻ لاءِ هر استعمال ڪيو. هن زراعت ۾ ڪڏهن به مشين يا هٿرادو ڀاڻ جو سهارو نه ورتو فارغ وقت ۾ ڪِتاب هن جا بهترين ساٿي رهيا. هن ٻارن ۽ زالَ کي مڪمل وقت ڏنو. هو سوير سمهيو ۽ سوير جاڳيو. سمهڻ کان پهريون هن گوڏا ڀڃي پلٿ ماري اکيون ٻوٽي جسم جي رڳن ۽ ماسَ کي ڍلو ڇڏي، خدا جو تصور آڻي منتشر سوچن کي هڪ مرڪز تي جمع ڪيو ۽ ساڳيو عمل سوير ننڊ مان اٿڻ کان پوءِ ورجھايو.
ننڍي سفر لاءِ هن ڪڏهن به سواريءَ جو سهارو نه ورتو. هن پيدل گهمڻ کي ترجيح ڏني.
هن ناشتي ۾ هميشه ڏهي استعمال ڪئي ۽ جڏهن هن جي عمر چاليهن ورهين کي پهتي ته هن مڇيءَ کانسواءِ ڪو به گوشت نه واپرايو. هن اهڙيون سبزيون استعمال ڪيون جيڪي ڏسڻ ۾ سائي رنگ جون هيون. هن ڌرتيءَ تي پئدا ٿيندڙ سبزين کي ڌرتيءَ جي اندر پئدا ٿيندڙ سبزين تي ترجيح ڏني.
هن ڪڏهن سگريٽ يا ٻيڙيءَ کي نه ڇهيو ۽ نه ئي ڪڏهن شراب کي چپن تائين آندو.
هن هر ويلو پنهنجي مقرر وقت تي کاڌو ۽ کاڌي کائڻ ۾ ڪڏهن به تڪڙ نه ڪئي. کاڌي سان گڏ صلاد ۽ ميوو واپرايو. هن گنجائش کان هميشه ٻه چار گرهه گهٽ کاڌا.
هن پوري زندگي هڪ هوادار گهر ۾ بسر ڪئي. هن گهر جي اڱڻ ۾ وڻ پوکيا ۽ گلدار ٻوٽن سان رنگ پکيڙيا. هن گهر کي ٿڌي رکڻ لاءِ ڪي به غير فطري طريقا استعمال نه ڪيا. هن مٽيءَ جي گهڙي جو ٿڌو پاڻي استعمال ڪيو. کاڌي جي شين کي ڪنهن به برف يا ٿڌي شيءِ ۾ گڏ ڪري ڊگهي وقت تائين استعمال نه ڪيو. هن هر شيءِ کي ان جي تازي صورت ۾ کائڻ جي ڪتب آندو.
هن پاڙي وارن کي نه رنجايو ۽ غريب پاڙيسرين جي مدد ڪئي. هن جي ڳالهائڻ ۾ نرمي رهي ۽اکين ۾ حياءُ نديءَ جي پاڻيءَ ۾ پوندڙ سج جي ڪرڻن جيان تجلا ڏئي چمڪندو رهيو. هن جانورن تي رحم ڪيو ۽ جڏهن به ڪو جانور پاليو ته ان کي پيٽ ڀري کاڌو ڏنو.
هو ڪڏهن به مايوسين جو شڪار نه ٿيو. هميشه پر اُميد رهيو. هو چوندو هيو ته ”انسان جڏهن وسوسن ۾ گهيرجي وڃي ٿو ته اهي سڀ وهم حقيقت جو روپ ڌاري هن جي زندگيءَ تي لاڳو ٿي وڃن ٿا. جيڪڏهن هو ڪنهن مصيبت جو تصور ذهن ۾ آڻي ٿو ته مصيبت نه ايندي به هن مٿان نازل ٿئي ٿي ۽ ائين جڏهن هو موت جي باري ۾ سوچي ٿو ته موت هن جي مٿان ايندي ڪا به دير نه ڪري ٿو.“
هن هڪ پيشاورانه محنت ڪش جيئن ڪمايو ۽ ڪڏهن به ايندڙ ڏينهن لاءِ روزيءَ جو فڪر نه ڪيو. محنت ۽ قدرت اها هن کي پاڻ ئي نصيب ڪئي. هن وٽ جيڪي آيو دل کولي خرچ ڪيو ۽ پئسي گڏ ڪرڻ لاءِ ڪڏهن به ڪا حڪمت عملي نه جوڙي.
وڌندڙ عمر سان هن جو يقين ”ڪارما“ ۾ وڌندو ويو. هن کي ڌرتيءَ تي انسان ذات لاءِ ڪارما هڪ اهڙي فلسفي جي صورت ۾ سامهون آيو جنهن تي هلي هر فرد پنهنجي وجودَ جو بار هلڪو ڪري سگهي ٿو. هن ڪارما تي عمل ڪيو ۽ چئن ماڻهن کي ڪٺو ڪري انهن کي ڪارما متعلق ٻڌايو ته ”زندگيءَ ۾ عمل کي وڏي اهميت آهي. اسان جا عملَ ئي آهن جن ذريعي اسين پنهنجي گناهن جي ڳٺڙيءَ کي گهٽائي يا وڌائي سگهون ٿا. جڏهن اسين ڪو چڱو ڪم ڪريون ٿا ته اسان جي وجودَ تي سوار گناهن جي ڳٺڙيءَ جو وزن هلڪو ٿئي ٿو. جڏهن برو ڪم ڪريون ٿا ته اهو وزن جي صورت ۾ ظاهر ٿئي ٿو. جڏهن انسان مٿان مصيبت نازل ٿئي ٿي ته اهو هن جي ڪارما جو اثرآهي. جيڪڏهن هو مصيبت کي صبر سان برداشت ڪري ٿو ته ڪارما جو اثر زائل ٿئي ٿو ۽ جڏهن صبر بجاءِ ڪو رد عمل اختيار ڪري ٿو ته هن جي ڪارما ۾ اضافو ٿئي ٿو. رحم ۽ معافي انسان کي ڇوٽڪاري طرف وٺي وڃن ٿا. جڏهن انسان مسلسل چڱايون ڪندو اچي ٿو ته هڪ ڏينهن هن جي ڪارما جي ڳٺڙي خالي ٿي وڃي ٿي ۽ هو پاڻ کي هلڪو محسوس ڪري ٿو.“
هن زبان کي صرف اظهارَ جو ذريعو سمجھيو. هن وٽ ذات نسل قوم ۽ ديسَ جو ڪو به تصور نه هيو. هن کي بس اها ئي خبر هئي ته انسان آهي ۽ ڌرتي آهي. هو موسمن جي آڌار تي لباس سان جسم ڍڪي ٿو ۽ اظهار لاءِ زبان کي چوري ٿو. هن کي دنيا جي سڀني مذهبن ۾ هڪ جهڙائي ڏسڻ ۾ آئي. خدا جو وجود اهڙي مرڪز جيان نظر آيو جنهن جي چوڌاري هر شيءِ گول دائري ۾ ڦري ٿي.
سياست سان هن جي دلچسپي نه رهي. پر چونڊ دوران هن پنهنجي ووٽ جي حق کي ضرور استعمال ڪيو.
ڏاتوءَ جي زندگي بهار جي هلڪي هير جيان گلن مٿان گهمندي لنگهي وئي. هن جي حياتي سڪون جو سازُ هئي. خوشيءَ جا ٽهڪَ هئي.
هن هڪ سؤ پنجٽيهن ورهين جي ڄمار ۾ سن 1985ع ۾ وفات ڪئي. مرڻ کان اڳ هو موت کان ڪڏهن به نه ڊنو. هن سڪون ۽ اعتماد سان موت جو انتظار ڪيو ۽ خاموشيءَ سان پاڻَ کي ان جي حوالي ڪري ڇڏيو مرڻ کان اڳ هو ڪنهن به تڪليف ۾ مبتلا نه رهيو. هن پنهنجن ٻارن کي ڪجهه وصيعتون ڪيون، هو سمهيو ۽ ننڊ دوران گذاري ويو. دفنائڻ کان اڳ جنهن به هن جو ديدار ڪيو ان هن جي چهري کي تازو توانو ۽ مرڪندڙ محسوس ڪيو.
ڏاتوءَ جي آتم ڪهاڻي پوري ٿي ته هن ڪِتاب بند ڪري ڪپڙي ۾ ويڙهي واپس قبر تي رکيو ۽ هن جي اک کلي وئي.
هو اٿيو ته هن پاڻ کي تازو توانو محسوس ڪيو. هن کي ائين لڳو جيئن هو سالن کانپوءِ سڪون جي ننڊ سمهيو آهي.
ان ڏينهن کانپوءِ هن پاڻ کي تبديل ڪرڻ شروع ڪيو ۽ اڳتي هلي محسوس ڪيو جيئن هو ڏاتو آهي.

حليمان

نيٺ هن کي سڀ ڇڏي ويا. اهو ٻالڪ جنهن کي هوءَ پيار مان نانڪ چوندي هئي. آخر جوان ٿيو. سندس شادي ٿي ۽ پوءِ هو شهر ڏانهن هليو ويو. نانڪ هن جي وڏي ڀائٽي ڏاتوءَ جو سڀ کان ننڍو ٻار هيو. ڄمندي ئي يتيم ٿي ويو. سندس ماءُ حاجران جنم ڏيڻ کان پوءِ رب ڏي راهي ٿي. هن کي پالڻ لاءِ ٻيو ڪو به نه هيو. ننڍي نانڪ کي حليمان جي حوالي ڪيو ويو. حليمان کي ڪا به اولاد نه هئي، تنهن وڏي قربَ مان نانڪ کي سيني سان لائي پالنا ڪئي، پوءِ آخر اهو ٻار جوان ٿي هن کان موڪلائي هليو ويو.
حليمان جنهن جي وجودَ مٿان وقت جي واءُ ائين لنگهي وئي جيئن واريءَ جي ڀٽن مٿان، جنهن جي لڳڻ ڪري اتي گهنج ٺهي پوندا آهن. وقت هن کي اداس ۽ اڪيلو ڪري ڇڏيو. هوءَ گهر جي اڱڻ ۾ ڪنڊيءَ جي وڻ هيٺان چپ چاپ ويٺي هوندي هئي، سندس ڀر ۾ پاڻيءَ جو برمو لڳل هوندو هيو ۽ مٿان ڪنڊيءَ جي وڻَ تي ويٺل ڳيرا پنهنجي آواز ۾ پيا ماضيءَ کي ياد ڪندا هيا. اهو گهر رازق ڏني خاندان جو ان ڳوٺ ۾ آخري نشان ڪيو. پڪسرين ٿلهين ڀتين سان اڏيل اهو ڪو خاص وڏو ته نه هيو. پويان ٻه ڪمرا هيس، اڳيان هڪ ڊگهو دالان ۽ اڱڻ جِتي پوڙهيءَ جا آخري ڏينهن ڏاڍا خاموشيءَ سان گذري رهيا هيا. گهر جي سڄي پاسي کان هڪ ڏاڪڻ هئي جنهن تي وقت ٿيو هوءَ نه چڙهي هئي. کيس خبر هئي ته مٿي آڳند جي ڇت گذريل مينهن ۾ ڊهي ڪري پئي آهي. اها هن لاءِ ڏک جي ڳالهه هئي پر سندس وس جي نه هئي. ان جاءِ سان هن جون سڀ يادون وابستا هيون. آڳند جي ڀڳل ڇت ائين هئي جيئن هن جون يادون غير محفوظ ٿي ويون هجن.
حليمان هڪ ڏينهن گهر جي ڪمري ۾ وئي ۽ هن وڏي جست واري پيٽيءَ جو ڍڪ کولي ان مان پراڻن ڪپڙن جون هڙون ٻاهر ڪڍڻ شروع ڪيون. انهن ميرين هڙن ۾ هن پراڻا ڪپڙا سانڍي رکيا هيا ته ڪنهن واندي وقت هوءَ انهن پراڻن ڪپڙن کي ڪٽي رلهي ٺاهيندي. اتي پراڻين ميرين هڙن ۾ ايترا ڪپڙا گڏ ٿي چڪا هيا جو هوءَ انهن کي ڪٽي آسانيءَ سان هڪ رلهي تيار ڪري پئي سگهي. هن ننڍڙيون هڙون ٻاهر اڱڻ ۾ پيل کٽ تي رکيون ۽ پوءِ هن قينچي هٿ ڪئي، سندس ديد ايتري سلامت هئي جو هن کي ٿلهن شيشن واري عينڪ مان ٿوري جاکوڙ کان پوءِ ڌاڳو ٽپائڻ ۾ ڪا به ڏکيائي نه ٿي رهي هئي.
هن جڏهن پهرين هڙ کولي ته ان مان ماضيءَ جي دز ائين اڏامي جيئن وقت جو روح ان هڙ ۾ قيد ٿيل هجي ۽ آزادي ماڻي مٿي اڀريو هجي. ان هڙ مان نڪتل پراڻو ڄمونءَ رنگ وارو چولو ڏسي پوڙهيءَ جي آهه نڪري وئي . سندس جوانيءَ جا اهي ڏينهن وري آيا جيڪي تازن ڄمن جيان ڪنهن يادِ جي وڻ ۾ لڙڪي رهيا هيا. اهو چولو جيڪو هن جوانيءَ جي ڏينهن ۾ پاتو ان هڙ اندر اهڙو محفوظ هيو جيئن ڪنهن وقت سندس جواني ان چولي اندر محفوظ هوندي هئي. هن قينچي کنئي ۽ ان کي ڪٽي چوڪور چتيون ٺاهيون. سئيءَ ۾ ڌاڳو وجھي تيار ڪيو ۽ پوءِ هوءَ چتين کي ملائيندي ماضيءَ جي انهن گهڙين ڏانهن هلي وئي جڏهن سندس مڙس ستارو جيئرو هيو. جوانيءَ ۾ ان شخصَ جي عظمت ۽ شجاعت جي هاڪَ هوندي هئي. ڳوٺ جو واحد فرد هيو جيڪو طاقت ور ڏاند کي سڱن کان وٺي هيٺ دسي ڪنڌ تي ڪاتي ڦيريندو هيو. پوڙهيءَ ياد ڪيو سندس مٿان بيٺل ڪنڊيءَ جو وڻ سالن کان ساڳيو هيو، ڳيرن جا آواز ساڳيا هيا پر هوءَ ان کٽ تي اڪيلي هئي جِتي ڪڏهن ستارو هن جي ڀر ۾ ويٺل هوندو هيو. هن زندگيءَ جا ٽيهه سالَ ستاروءَ سان گذاريا پر رب انهن کي اولاد کان محروم رکيو. گهڻا ئي پير فقيرَ رليا، ڳوٺ ٻاهران جيئي شاهه جي مزارَ تي پڙ چاڙهيائون باسون باسيائون پر انهن کي اولاد نه ٿي. پوءِ هڪ ڏينهن جڏهن مائي حاجران گذاري وئي ته تازي ڄاول نانڪ کي هن جوڙي حوالي ڪيو ويو. ان جوڙي چئن ٻانهن سان ان ننڍڙي ٻار کي پالڻ لاءِ ورتو ۽ پوءِ ان ٻالڪَ جي پرورش حليمان جي ئي هنجَ ۾ ٿي. حليمان ان ٻالڪَ سان وڏا منهن ڏنا. ننڍي عمر ۾ ان کي اکين جي ڪا اهڙي بيماري لڳي جو سندس جوانيءَ تائين ان مان جند نه ڇٽي. تن ڏينهن ۾ ڀوپا اکين جو علاج ڪندا هيا. اهي ڪنهن تيز ڌار آلي سان اکين کي ڇلي صاف ڪندا هيا. حليمان کي اهي هيانءُ ڦاڙ ڏينهن ياد آيا جڏهن ڀوپا ٽولن جي صورت ۾ هڪ ميري رومال ۾ ڪٽ لڳل ڌاري دار اوزار ڪڍي کٽ تي رکندا هيا ۽ پوءِ نانڪ کي ٻانهن کان پڪڙي هن جي اکين ۾ اهي اوزار هڻي انهن کي ڇلي صاف ڪرڻ جي دعوا ڪندا هيا.
”اڙي ستارو انهن کي روڪ“ هوءَ رڙ ڪري چوندي هئي“ اهي منهنجي نانڪ جون اکيون ڪڍي ڇڏيندا.“
هوءَ رڙيون ڪري روئندي هئي ۽ ستارو ان آسري ۾ ته من نانڪ جون اکيون ٺهي پون هن مٿان پئسي کي پاڻيءَ وانگر وهايو. ڀوپا ڪيترا ڏينهن نانڪ جون اکيون ڇليندا رهيا. اهي هر دفعي اکين ڇلڻ کانپوءِ انهن ۾ کنڊ جون چپٽيون ڀري وجھي مٿان تازي ڳوٿل مٽيءَ جا گول پها اڳڙيءَ سان ٻڌي هليا ويندا هيا، پر نانڪ جون اکيون ويون ٿي ڏينهون ڏينهن خراب ٿينديون. پوءِ اهڙو وقت به آيو جو روڳ انهن اکين مان ڳوڙهن جيئن وهڻ لڳو.
حليمان روئي روئي ساڻي ٿي پئي. ستاروءَ هن کي گهڻا دلاسا ڏنا.
”ٻيو آخر اسان جي وس ۾ ڇا آهي؟“ هن چيو ”اهوئي ته آهي جيڪو اسين ٻالڪ لاءِ ڪري سگهون ٿا.“
نانڪ جي بيماري ڪڏهن ختم نه ٿي. اها سندس زندگيءَ جو حصو بنجي وئي. پوڙهيءَ رلهي سبندي اکين اڳيان ڌنڌ محسوس ڪيو. هن عينڪ لاهي ڳوڙها اگهيا ۽ پوءِ وري هن عينڪ اکين تي رکي ڄمونءَ رنگ واريون چتيون پاڻ ۾ ملائڻ شروع ڪيون. هن کي ياد آيو ستاروءَ لاءِ انهن ڏينهن سندس بهادريءَ جا ڪيڏا ته قصا مشهور هيا، پر هوءَ محسوس ڪندي هئي ته انهن ۾ وڌاءُ آهي. ماڻهو هن جي پهلوان شخصيت مان ڪجهه وڌيڪَ متاثر هيا. هن لاءِ مشهور هيو ته هو ڏائيڻن سان راتيون گذاريندو آهي. اهو ياد ڪري پوڙهيءَ شرم کان رئو سوري پنهنجي مٿي تي رکيو. تن ڏينهن ڳوٺ کان ٻاهر ٻنيءَ تي ٺهيل پيهي مٿان ستاروءَ جون راتيون گذرنديون هيون. ڳوٺ ۾ اهي ڳالهيون عام هيون ته رات جو اڪثر ڏائڻيون چرخ تي چڙهي روشنيءَ وارو گولو هيٺ مٿي اڏارينديون اتان لنگهندي ڏٺيون ويون آهن. هڪ اهڙي ئي رات جڏهن ستارو پنهنجي ٻنيءَ واري پيهي تي ستل هيو ته ڪا ڏائڻ چرخ تي چڙهي پريان روشنيءَ جو گولو هوا ۾ اڏاريندي پئي آئي. ستارو پيهي جو پاسو وٺي لڪي بيهي رهيو. جڏهن ڏائڻ اتان لنگهي ته هن ٽپو ڏئي چرخ پويان چڙهي وڃي هن جي چوٽيءَ ۾ هٿ وڌو. هن ڏائڻ کي هيٺ ڪيري چاقوءَ سان هن جون کڙيون وڍي ڇڏيون. ڏائڻ بي وس ٿي وئي. ان جو طلسم ۽ طاقت ٽٽي پيا. پوءِ چون ٿا ته هو ڏائڻين کي نه بخشيندو هيو ۽ آخر ۾ انهن کي جيئندان ڏئي واپس چرخ تي ويهاري ڇڏي ڏيندو هيو. پوڙهيءَ لاءِ اهي سڀ شرم جهڙيون ڳالهيون هيون جيڪي نه چاهيندي به سندس دماغَ ۾ اچي رهيون هيون.
مرڻ کان ڪجهه مهينا پهريون ستاروءَ کي سج لٿي مهل ٻاهران سڏ ٿيندا هيا. پوڙهيءَ کي اڄ به اهي پراسرار سڏ ياد هيا جيڪي هن پنهنجن ڪنن سان ٻڌا.
”ستارو........ اڙي او ستارو!“ وڏي واڪ اوندهه مان گهر ٻاهران ڪو هن کي پڪاريندو هيو ۽ جڏهن ستارو تيزيءَ مان در ٽپي ٻاهر نڪرندو هيو ته اتي اونداهه ۾ ڪو به موجود نه هوندو هيو. انهن سڏن جا آواز ڪيتريون راتيون ايندا رهيا، پر باوجود ستاروءَ جي هر ممڪن ڪوشش جي هو ان شخص کي نه ڏسي سگهيو. هو سوچيندو هيو ته آخر اهو ڪيرآهي جيڪو هن کي روز سڏي ٿو؟ هن ڪنهن سياڻي کي جڏهن ان ڳالهه کان آگاهه ڪيو ته تنهن سندس موت جي اڳڪٿي ڪئي. ستارو تنهن کانپوءِ ٽي مهينا جيئرو رهيو ۽ سندس ويٺي ويٺي اوچتو موت ٿيو.
رلهي سبندي پوڙهيءَ جڏهن ڄمونءَ رنگ جي آخري چتي هنئين ته سندس اکيون ڌنڌ لڪيون ٿي ويون. ٻه ڳوڙها هيٺ ڪري هن جي گهنجن ۾ وهي ويا.
هن جڏهن ٻي هڙ کولي ته ان مان ميٽائي رنگ جا سوٽي ڪپڙا نڪتا. هن انهن .کي هلڪو ڇنڊڪو ڏنو. ڌوڙ اڏامي ۽ ان ڌوڙ جي ڌنڌ اندر ڪيترا عڪس اکيون ڦاڙي پوڙهيءَ طرف ڏسڻ لڳا. هن وري قينچي سڌي ڪري ڪپڙن کي ڪٽيو. ميٽائي رنگ جي چتين کي سئيءَ سان سبندي هن جي يادن جو سلسلو هڪ دفعو وري ماضيءَ سان جڙي ويو.
اهو ساڳيو جوڙو هيو جيڪو هن کي ان وقت پاتل هيو جڏهن هوءَ ان ساڳيءَ جاءِ جي مٿين ماڙ تي کليل دريءَ مان رڙيون ڪري روئي رهي هئي. هيٺ دالان ۾ پينگهي اندر ننڍڙو نانڪ گهري ننڊ ۾ ستل هيو. اهو اهوئي وقت هيو جڏهن وڏيري قلندر بخش جا ڪُتا سوئر پويان ڀونڪندا پئي آيا. هڪل کانپوءِ ٻيلي مان ٽاهه کائي سوئر ڳوٺ طرف ڀڳو هيو. ڳوٺ جا ماڻهو خوف مان در ۽ دريون بند ڪري گهرن ۾ قيد ٿي ويا هيا. سوئر ٻيو ڪو رستو نه ڏسي حليمان جي گهر جو کليل در ڏسي ان ۾ اندر ٽپي پيو هيو. ان وقت هوءَ مٿي آڳند وٽ ڌوتل ڪپڙا اُسَ ۾ سُڪڻا وجھي رهي هئي. پريان هڪل ٿي. ماڻهن جو لڙ ٿيو ڪُتا ڀونڪيا ۽ هن دريءَ مان هيٺ اڱڻ ۾ ليئو پاتو. جھنگلي سوئر سندس گهر جي چائنٺ ٽپي اندر داخل ٿي چڪو هيو. هن وٺي رڙيون ڪيون.
”اڙي منهنجو ننڍڙو نانڪ هيٺ پينگهي ۾ ستو پيو آهي“ هن ٻئي هٿ کڻي پنهنجي مٿي ۾ هنيا“ اڙي ان کي بچايو.“
وڏيري جا ڪمدار اکيون ڳاڙهيون ڪري پويان ڪتن کي جھليون بيٺا هيا.
”مائي هيٺ نه لهجانءِ“ ڪنهن رڙ ڪري هن کي چيو“ اتي بيهه اسان ڪو بندوبست ڪيون ٿا.“
ڪنهن کي همت نه ٿي جو اڳتي وڌي سوئر ۾ هٿ وجھي. ستارو ڪنهن ڪم سانگي ڳوٺ کان ٻاهر ويل هيو. سوئر سڄي گهر ۾ گهميو. هو دالان ۾ ويو ۽ نانڪ جي پينگهي کي ٿوڻيون هنيون. پينگهو تيز جھولڻ لڳو. نانڪ پينگهي ۾ آرام سان اکيون ٻوٽي ستل هيو. سوئر اتي لڪڻ لاءِ ڪا مناسب جاءِ نه ڏسي واپس در ڏانهن موٽيو. حليمان ڊڪندي هيٺ آئي ۽ کڻي در کي ڪنڍو چاڙهيائين. پينگهي وٽ پهچي ننڍڙي نانڪ کي ٻانهن ۾ کڻي سيني سان لاتائين. ٻالڪ جاڳيو ۽ ان روئڻ شروع ڪيو.
سوئر سنهي گهٽيءَ مان نڪري کٻي پاسي ڳوٺ جي پڌر ڏي مڙيو ته ڪتا ڪڍ لاتائونس. سوئر ٽاهه کائي وٺي کڙين تي زور ڏنو، سامهون ولي محمد ڪوري اچي ويس، ٿوڻيءَ تي کڻي جيئن ئي ولي محمد کي پري ڦٽو ڪيائين ته سوئر جي ڪاتن رانون چيري رت ۾ ڳاڙهو ڪري ڇڏيس. همراهه رڙيون ڪري هيٺ ڪريو. سوئر پويان ڪوڪرا پئجي ويا ۽ نيٺ قابو ڪري وڏيري جي ڪوٽ طرف وٺي ويس. ويچارو ولي محمد سور کان ڦتڪندو رهيو. ڳوٺ جي حڪيم هادن سندس چڱي چڪاس کان پوءِ وڏيري قلندر بخش کي صلاح ڏني ته ڳائي کير جي ڀريل ڪونر ۾ هن کي اگهاڙو ڪري رکيو وڃي جيئن کير هن جي زخمن کي ٺاري سگهي. ولي محمد حليمان جو سڳو ماسات هيو. نانڪ ته بچي ويو پر ماسات جي حالت ڏسي هوءَ اندر ۾ پڄرندي رهي. هن کي ان جا اهي زخمَ ياد هيا جيڪي ڪنهن ڌاڳي جيئن ڊگها هيا ۽ انهن جي گهرائيءَ مان تيزيءَ سان رت رسيو پئي. هن کي ولي محمد چڱيءَ طرح ياد هيو جيڪو وڏيري جي اوطاقَ ٻاهران هڪ ڪونر اندر کير ۾ اگهاڙو سمهيل هوندو هيو. ڪجهه ڏينهن کان پوءِ ماڻهن ڏٺو اهو کير پيلي رنگ ۾ تبديل ٿي ويو. حڪيم هادن ماڻهن کي سمجھايو.
”اهو کير زخمن جو زهر چوسي پيلي رنگ ۾ بدلجي چڪو آهي“. هن هر ڪنهن کي خاطري ڏني.
کير کي ٻه چار دفعا تبديل ڪيو ويو جيئن سمورو زهر تازي کير ۾ رسجي ختم ٿي وڃي، پر ڪجهه ڏينهن کانپوءِ ان ڪونر مان ولي محمد جو لاش ڪڍيو ويو. هن جا زخمَ حد کان وڌيڪَ هيڊا ۽ بدبودار ٿي چڪا ٿيا. جسم اهڙو اڇو هيس جيئن ڪنهن مصر جي مميءَ تي ململ ويڙهيل هجي.
جنهن وقت ماڻهو ولي محمد کي دفنائي رهيا هيا ان وقت وڏيرو ڪوٽ اندر ان ساڳي سوئر جي ڪتن سان ويڙهه ڏسي رهيو هيو ۽ هر هر سٿر تي هٿ هڻي ٽهڪ ڏئي رهيو هيو.
پوڙهيءَ خاڪي رنگ جي آخري چتين کي ڳنڍيندي محسوس ڪيو ته ان رنگ ۾ ڄڻ ولي محمد جي قبر جي مٽيءَ جو رنگ سمايل هجي.
هن نا مڪمل رلهيءَ کي مٿي ڪري ڏٺو. هن جي پوڙهن هٿن ۾ اڃان به ساڳيو ڏانءُ هيو. سڀ چتيون هموار ۽ سڌيون سيبتيون لڳل هيون. پر رلهي اڃان نا مڪمل هئي.
هن جڏهن نئي هڙ کولي ته ان مان سندس سوکڙيءَ طور مليل هيڊي رنگ جا ڪپڙا نڪتا. ڪپڙا ڪافي پراڻا ۽ هنڌين ماڳهين ڌاڳن مان نڪتل هيا. انهن جو رنگ ڦٽيل هيو پر هن جي من تي چڙهيل ان هيڊي رنگ جو تهه اڃان تازو هيو. انهن هيڊن ڪپڙن کي ڏسي هن کي سکونتي ياد اچي وئي. اڃان ورهاڱو نه ٿيو هيو ۽ ڳوٺ ۾ ڪافي گهر هندن جا هيا. ڳوٺ جي وڏي پڌر وٽ چوڌاري هندن جا هٽ هوندا هيا. اهو ڏاڍو سهانگو ۽ عزت ڀريو وقت هيو. ماڻهو ڪنهن خوفَ کانسواءِ امن ۽ آشتيءَ سان رهندا هيا.
حليمان پيلي جوڙي کي ٻاهر ڪڍي ڇنڊي ڦوڪي، قينچي کڻي ان کي اهڙي ته پيارَ مان ڪٽيو جو هر چوڪور چتيءَ اندر هن کي سکونتيءَ جو چهرو پئي نظر آيو. هن کي اهي هيڊي رنگَ جون چتيون ڌاڳي سان سبندي محسوس ٿيون جيئن هوءَ گينڊي جي گلن کي هارَ ۾ پوئيندي هجي. ان جي هر حصي ۾ هن جي وڇڙيل ساهڙي سکونتيءَ جو چهرو سمايل هيو. صدين کان امن ۽ پيارَ سان رهندڙ ان ڳوٺَ جي رهواسين ڪڏهن الڳ ٿيڻ جو تصور به نه ڪيو هيو.
پوڙهي حليمان کي ياد آيو ان رات ڳوٺ جي ڏاکڻي پاسي ڏانهن بندوقن جا ٺڪاءَ ٿيا، هن کي هڪ گهري سانت کانپوءِ ماڻهن جي ڀڄڻ ڪري پيدا ٿيندڙ قدمن جا آواز ٻڌڻ ۾ آيا، پوءِ هل ٿيو ۽ خبر پئي ته ٻروچن ٽي هندو ماري وڌا آهن. اهو ڳوٺ ۾ ٿيل پهريون وڏو واقعو هيو.
ڪجهه سالَ پهريون حليمان ٻڌو هيو ته رڪ اسٽيشن تي ڀڳت ڪنور رام کي گولي هڻي ماريو ويو. اها خبر ٻڌي ڄڻ هن جي ڪنن ۾ خاموشي واسو ڪري وئي هئي، اهي سريلا آواز ڪيڏانهن عرش ڏي اڏري ويا هيا.هن کي ڳوٺ ٻاهران شاهه جي پڌر ۾ اهي راتيون ياد آيون جڏهن پوري رات اتي صوفي فقيرن جو راڳُ ٿيندو هيو ۽ پوئين پهر اسر ويل جڏهن ٿڌڙي هير ۾ اٿي ڀڳت ڪنور رام ڳائيندو هيو ته ماڻهو هن جي آواز تي زار و قطار روئيندا هيا. حليمان جي هٿن ۾ جھليل هيڊيون چتيون واءُ ۾ ڇڻيل پپل جي زرد پنن ۾ بدلجي ويون. جنهن رات ڳوٺ ۾ ٽي هندو مئا ان رات صبح سان هن پهريون دفعو ٻڌو ته مسلمانن لاءِ هڪ الڳ ملڪ ٺهي رهيو آهي. هوءَ جڏهن سکونتيءَ وٽ وئي ته اتي هرڪو پنهنجو سامان سڙو ميڙي هڪ هنڌ گڏ ڪري رهيو هيو. هن سکونتيءَ کان ان جو سبب پڇيو.
”موهن جو پيءُ چوي ٿو ته اسان کي هيءُ ديس ڇڏڻو پوندو“ سکونتي جيڪا تمام گهڻي منجھيل هئي ۽ جنهن کي شايد ڪا به خبر نه هئي ته هن جي منزل ڪنهن طرف آهي، تنهن حليمان کي ڏاڍي ڏکوئيل آواز ۾ چيو.
”پر سکونتي...... هي پکا، هيءُ ڳوٺ، ڌنڌا ڌاڙي ڇڏي اوچتو تون هلي وينديئن“ حليمان جنهن کي يقين ئي نه پئي آيو تنهن چيو. پوءِ رلهيءَ ۾ پيليون چتيون هڻندي حليمان کي لڏيندڙ اُهي. اڇي لِباسَ وارا هندو ياد آيا جن جون ناريون آلين اکين سان وات جي ڪنڊ ۾ روا ڦاسائي ٽانگن تي سوار ٿي رهيون هيون. سکونتيءَ موڪلائڻ مهل اهو پيلو جوڙو حليمان کي ڏنو. هن ڀاڪر پائي موڪلايو ۽ اڄ سالن کان پوءِ سندس ساڳيو چهرو انهن چوڪور پيلن چتين اندر موجود هيو. حليمان کي گهڻا سال گذرڻ کان پوءِ به اها ڳالهه سمجهه ۾ نه آئي ته آخر مسلمانن جي ملڪ ٺاهڻ جو ڪهڙو ضرور هيو؟
رلهي ٺاهيندي حليمان جي روحَ کي ڄڻ سڪون پئي محسوس ٿيو. پيلي رنگ جون چتيون سڳي ۾ پوئجي ويون هيون، هن رلهيءَ کي کٽ تي وڇائي ڏٺو، اها اڃان اڌ کٽ جيتري مس هئي. هن جڏهن وري هڪ نئي هڙ کولي ته ان مان هڪ هلڪي سائي رنگَ جو چولونڪتو جنهن تي آر سان ڀريل ڪاري رنگَ جا گُلَ ڏسي هن کي مريم ياد اچي وئي. هن پنهنجا ڏڪندڙ هٿ ان چولي تي ڦيري سڌو ڪيو پوءِ قينچيءَ سان ان کي ڪٽي هوءَ وري يادن ۾ ويڙهجي وئي. اهو ساڳيو چولو هيو جيڪو هن آخري دفعو ان وقت پاتو هيو جڏهن مائي مريم دنيا مان لاڏاڻو ڪري وئي. هن سڄي ڳوٺَ ۾ مريم جهڙي سهڻي عورت ڪونه ڏٺي. نانڪ جو مڱڻو هن جي ننڍي ڌيءَ سان ٿيل هيو. مريم جو مڙس احمد علي پنهنجي وقتَ جو جانٺو جوان هيو. هو هڪ قداور شخص هيو. سندس ڇاتي ويڪري ۽ رعبدار منهن تي مٿي ٿيل مڇون هونديون هيون. تن ڏينهن جڏهن غريب جي گهر ۾ لٺ به نه هوندي هئي ته هن جي ور ۾ طمنچو پيل هوندو هيو. ڳوٺ جي ڪنهن ماڻهوءَ کي همت نه ٿيندي هئي ته احمد عليءَ سان پلوءُ اٽڪائي. جڏهن به گهر جو سودو کٽندو هوس ته رات جو ڪنهن سکيي گهر ۾ گهري اتان کڻي ايندو هيو. گهر ڌڻي ڀل جاڳندا هجن ۽ ڏسندا هجن پر سندس هٿ ۾ جھليل طمنچي اڳيان ڪنهن کي همت نه ٿيندي هئي ته کٽ تان اتي هن کي جھلي يا رڙ وات مان ٻاهر ڪڍن. احمد علي پنهنجي وقت جو دلير ۽ نرڄو انسان هيو ان جي ڀيٽَ ۾ مريم هڪ نرم دل ۽ وفا شعار عورت هئي. ان عورت جي خوبصورتيءَ کي ڏسي ماڻهو رشڪ ۽ حيرت کائيندا هيا ته احمد عليءَ جهڙي سخت ۽ کهري شخص جي حصي ۾ آخر اهڙي سهڻي عورتَ ڪيئن آئي؟
حليمان کي هلڪي سائي رنگَ جون چتيون هڻندي نظر اڳيان عبدالله جو چهرو اچي ويو. عبدالله مريم جو ننڍو ڀاءُ هيو. چهري تي هلڪي چاپڻي ڏاڙهي هوندي هيس جنهن مان هن جا عورتن جهڙا ڳاڙها ڳل ظاهر ٿيندا هيا. هڪ دفعي ڳوٺ ۾ ماڇين جي محلي وٽان لنگهندي ڪو ڇتو ڪتو اچي ٽنگن ۾ وچڙيس جنهن چڱا چڪ هڻي زخمي ڪري وڌس، حڪيم هادن ۽ پير شاهه ڪجهه ڏينهن هن جو علاج ڪيو. ساون مرچن کي زخمن تي رکي پٽيون ٻڌيون پر افاقو نه ٿيس. ٿورن ڏينهن کان پوءِ جڏهن عبدالله پاڻيءَ کي ڏسي ڇرڪيو ته سڀ سمجھي ويا ته هاڻي سندس بچڻ ڏکيو آهي. مرڻ کان ڪجهه ڏينهن پهريون عبدالله جي وات مان گگ وهڻ لڳي ته هو چريائپ جي دورن کان پوءِ گذاري ويو.
ساڳيو ڇتو ڪتو ڳوٺ ۾ پيو گهمندو هيو پر ان کي مارڻ جي ڪنهن همت نه ڪئي، آخر ان کي مارڻ لاءِ احمد عليءَ هڪ هٿ ۾ ڪهاڙي کنيي ۽ ٻئي هٿ ۾ واڻ کان جھلي کٽ اڳيان ڏئي ان ڪتي سان مقابلو ڪيو. ڪتي جيئن ئي الر ڪيس ته کٽ اڳيان ڏئي هٿ ۾ جھليل ڪهاڙيءَ سان ڌڪ هڻي مٿو ڦاڙي ڦٽو ڪيائينس. ڀاءُ جي وفات کانپوءِ مريم گهڻو وقت جيئري نه رهي.
پوڙهي حليمان هلڪي سائي رنگ جون چتيون ملائيندي مريم جي موتَ تي سوچيو. هن کي جوانيءَ ۾ مريم جي موتَ جو ڪو سبب سمجھه ۾ نه آيو. شايد احمد عليءَ جي ڪيل ظلمن ۽ مار کان هوءَ بيمار ٿي دنيا مان رخصت ٿي يا آخري وقت سندس وات مان خون اچڻ جو سبب ڪا ڳجھي بيماري هئي جيڪا حڪيمن کي سمجهه ۾ نه آئي. هن کي ياد آيو جڏهن هوءَ دوا لاءِ شيشي کڻي مريم سان علاج لاءِ حڪيم هادن وٽ وئي هئي ته حڪيم هادن هن جي پيٽ کي چڪاسيندي چيو هيو.
”مائي تنهنجا ڦڦڙ خراب آهن، جلاب ڏيانءِ ٿو ٺيڪ ٿي وينديئن“ مريم جوانيءَ ۾ ئي رب ڏي راهي ٿي. سندس ٽي ٻار ڄاوا، ٻه ڌيئر هڪ پٽ. حليمان کي ياد هيو، جڏهن هن کي آخري اولاد جيڪو سندس پٽ هيو، پئدا ٿيو ته ٻاهر گهٽيءَ ۾ ڪجهه ماڻهو ورهاڱي وقت نئين ملڪَ جا نعرا هڻي رهيا هيا. ان رات نئين ڄاول ٻار ايڏو ته تيز مُٽيو هيو جيئن اُهو مُٽ هن گهڻي وقت کان روڪي رکيو هجي. سندس اگهاڙن سٿرن وٽان اهو مُٽ تيزيءَ سان اُڀريو ۽ هر ڪنهن ٽهڪ ڏئي پاڻ بچايو هيو. حليمان جي منهنَ تي مرڪَ اچي وئي. هلڪي سائي رنگَ جون جڏهن آخري چتيون هڻي هن هڪ ٻئي نئين هَڙ ڏانهن هٿ وڌايو ته هن جي پوڙهي منهن تي خوشگوار مرڪَ هئي. هن جڏهن هڙ کولي ته ان مان ڪاري رنگ جا پراڻا ڦاٽل ڪپڙا نڪتا. انهن تي نظر پوندي هن کان آهه نڪري وئي.
”هئي حُسين“ هن چيو۽ پوءِ هن قينچيءَ سان انهن کي ڪٽي هڪ دفعو وري سئيءَ سان ملائڻ شروع ڪيو. هن ڪاريون چتيون هڻندي اهي ڏينهن ياد ڪيا جڏهن هر محرم تي هوءَ اهي ڪپڙا اوڍيندي هئي. هن کي پراڻن ڏينهن جي ڌوڙ ۾ هڪ چهرو لٽيل نظرآيو. اهو چهرو هن جي ڀائٽي زوار احمد جو هيو. پن جي ٻيڙي پيئندڙ زوار احمد جيڪول ٻيڙيءَ مان ٻيڙي دکائيندو هيو. ان جي مجلس کي ياد ڪري هوءَ ڪاري رنگ جي چتين کي چُمي زارو قطار روئي پئي. هن ميرين اڳڙين سان اکين کي اگهي عينڪ پائي ڪاري رنگ ۾ اهي ڏينهن ڏٺا جڏهن زوار احمد سيدن جي پڙ تي بيهي ننڍڙي اصغر جو جھولو جھولي مجلس ۾ ڪربلا جو قصو بيان ڪندو هيو. اهو هڪ قداور ۽ سنهي جسم وارو شخص هيو. مٿي ته سدائين ڪاري رنگَ جي هلڪي پڳ ڍڪيل هوندي هئي ۽ جسم تي ململ جي ڊگهي قميصَ جيڪا گوڏن کان هيٺ تائين لڙڪندي هئي. هن جو آواز کڙو ۽ لهجو صاف هوندو هيو. اهڙي ته سوز ۽ سريلي آواز سان سرائڪي ۽ سنڌيءَ ۾ مجلس پڙهندو هيو جو هرڪو ٻڌجڻ ۾ محو ٿي ڳوڙها ڳاڙڻ تي مجبور ٿي پوندو هيو. واندي وقت هو اڪثر ڳوٺ جي وڏي در وٽ ٺهيل امام بارگاهه ۾ نم جي وڻ هيٺان تڏي تي ويٺل هوندو هيو. هن جي چوڌاري ماڻهن جو ميلو متل هوندو هيو. ڪچهريءَ جو مور هيو. سندس ڄاڻ سڃاڻ هر مومن سان هئي. اهو امام بارگاهه چڱو وسيع ۽ هڪ ميدان جي صورت ۾ هوندو هيو جنهن جون حدون ڪنڊن ۽ ڪانڊيرن سان مقرر هيون. پاسي سان هڪ ڪچي ڪوٺي ٺهيل هوندي هئي ۽ وچ تي پاڻيءَ جو برمو لڳل هوندو هيو، ان برمي جو پاڻي اهڙو ته مِٺو ۽ ٿڌو هوندو هيو جو مولائي جڏهن به گهوٽيل سائيءَ ۾ ملائي پيئندا هيا ته انهن کي ڳوٺ جهڙي ٻي ڪا به جنت نظر نه ايندي هئي. هر سال وڏيري قلندر بخش جي اوطاق تي امام جعفر صادق جي ڪونڊن جي دعوت ٿيندي هئي. ٺڪر جي ڍڪڻين ۾ کيرڻيءَ کي سينگاري رکيو ويندو هيو. هڪ ٺاهوڪي کٽ تي وڏيرو قلندر بخش وهاڻي تي آهليو پيو هوندو هيو. هڪ ٻئي کٽ تي ڪجهه ماڻهو زوار احمد سان ويٺل هوندا هيا. ڪمي ڪاسبي هيٺ غلم تي گوڏا ڀڃي ويهندا هيا. دعوت کان پهريون وڏيرو زوار احمدکي اشارو ڏيندو هيو: ”ها زوار شروع ڪر!“
هر سال جيان زوار احمد سمجھي ويندو هيو ته هن کي امام جعفر صادق جو قصو بيان ڪرڻو آهي. هو ٻيڙيءَ جو ڊگهو ڪش هڻي کنگهي ڳلو صاف ڪندو هيو ۽ پوءِ ساڳيو قصو اهي ته اندازَ سان بيان ڪندو هيو جو اهي ماضيءَ جا سڀ منظر ڄڻ اکين اڳيان دهرائجي ويندا هيا. قصو ٻڌائيندي جڏهن هوچوندو ته ”مار جڏهن جو رومال کولي ڏسن ته اتي امام جعفر صادق جي منڍيءَ جي جاءِ تي هڪ وڏو گدرو ويڙهيل آهي.“ ته واهه واهه ٿي ويندي هئي.
”سبحان تنهنجي قدرت“ سونين والين پاتل ڪاڪو سچل چوندو هيو ۽ ٻيا سڀ ان جي تائيد ڪندا هيا.
تن ڏينهن مرحومه مريم جي ننڍي ڀاءُ سچل جي گهر اڳيان سندس وڏي پڌر ۾ پهرين محرم جي چنڊَ سان تابوت سينگارجڻ شروع ٿي ويندا هيا. سچل جو گهر ڳوٺ جي اترئين پاسي ان ڪنب جي ڪناري تي هوندو هيو جيڪو ڪڏهن نه سڪو. اونهاري ۾ ان ڪنب اندر ايترو پاڻي ڪٺو ٿي ويندو هيو جو ڪناري اڏيل سچل جي گهر جون ڀتيون ڄڻ ان ۾ وهنجنديون هيون. سياري ۾ آڙين جا ولر اتي پيا لهندا ۽ اڏرندا هيا ۽ ڪناري جي آلي مِٽيءَ ۾ کوٽيل سوراخن اندر ٽٻڻين جي ٻچن جي ڦڙ ڦڙ پئي ٻڌبي هئي. ڪنب جي ڪناري ڀرسان کٻڙن جون قطارون هيون، مند ۾ اهي پيرن سان ائين جهنجھجي ويندا هيا جيئن انهن ۾ ماتا ڦهلجي وئي هجي. دنيا جون سڀ کان خوبصورت ڀنڀوريون انهن کٻرن جي آس پاس ئي اڏرنديون هيون.
ڏهين محرم تائين مختلف رنگن جا چمڪندڙ ڪاغذ ڪٽي اهڙا ته خوبصورت گل تيار ڪياويندا هيا جو انهن مان خوشبوءِ اچڻ جو احساس ٿيندو هيو. تابوت سينگاري ڏهين محرم تي ڳوٺ جي گهٽين مان گذاريا ويندا هيا. اٺ ڏهه لنگها جلوس اڳيان ايڏو ته دهلن کي تيزيءَ سان ڪٽيندا هيا جو انهن جي دل ڏاريندڙ آواز تي هيٺان ڌڌڙ پئي اڏامندي هئي. ڪئي هٿ هڪ مهل مٿي بلند ٿي سينن تي لڳندا هيا ۽ انهن جا زپڪا دهلن جي آوازن سان هڪ لئي ۾ ٻڌبا هيا. عورتون گهرن جي ڪوٺن تي بيهي ڏسنديون هيون ۽ اهو ڪارو چولو حليمان کي ان وقت پاتل هوندو هيو جڏهن زوار احمد جي سربراهيءَ ۾ نڪتل اهو محرم جو جلوس هن جي گهر اڳيان لنگهندو هيو.
حليمان ڪاري رنگ جون چتيون هڻندي ڄڻ اونداهه ۾ خواب ڏسي رهي هئي. انهن ڏينهن ڳوٺ ۾ بجلي نه هئي ۽ ڳوٺ جي پڌر ۾ پنج شيشي جا خوبصورت فانوس لڳل هوندا هيا. سج لٿي مهل انهن ۾ تيل وجھي ڏيئا ٻاريا ويندا هيا. زوار احمد هڪ کٽ تي ويهي ٻيڙيءَ جا سوٽا هڻندي ڳالهه کڻندو هيو ۽ پوءِ اتي پڌر ۾ ٻرندڙ فانوسن جي روشني هيڊي رنگ مان ڦري تيز سج جهڙي ٿي ويندي هئي. اتي ڪيترا سمنڊ وهي پوندا هيا. بادشاهن جي چمڪندڙ پوشاڪن جا تجلا هوندا هيا ۽ ڪنيزون هونديون هيون جيڪي هٿ ٻڌي ڪنڌ هيٺ جھڪائي ڳوٺ وارن اڳيان بيٺيون هوندون هيون. سوين سيلاني سفر ڪندا ڪنهن خزاني جي ڳولها ۾ ويندا نظر ايندا هيا. اتي ٺڳ ۽ جادوگر نظر ايندا هيا. خوبصورت شهزادا عشق ۾ مبتلا ٿي پکين ۾ تبديل ٿي ويندا هيا. گجندڙ ديوَ ۽ تجلا ڏيندڙ شهزورن جون انهن جا عضوا ڪٽيندڙ تلوارون هونديون هيون. وڇوڙن جا دردَ هوندا هيا ۽ ميلاپَ جا ٽهڪَ هوندا هيا. زوار احمد جي واتَ مان نڪتل دونهون عجب عڪس ٺاهيندو فضا ۾ بلند ٿيندو هيو. ڳالهه کڻندي زوار احمد جو انداز اهڙو هوندو هيو جيئن هو انهن سڀني بادشاهن کان وڏو بادشاهه هجي.
حليمان ڪاري رنگ جون چتيون هڻي بس ڪئي ته هن محسوس ڪيو جيئن زوار احمد جو ڪو کنيل قصو پنهنجي انجامَ کي پهتو هُجي. حليمان جڏهن وري هڪ ٻئي هڙ کولي ته ان مان ناسي رنگَ جو ڦاٽل پراڻو جوڙو نڪتو. اهو ان وقت جو يادگار هيو جڏهن ڳوٺ ۾ ڪالرا پئي. هن قينچي کڻي ان کي ٽڪر ڪيو ۽ پوءِ هوءَ ان کي ڌاڳي سان سبندي هڪ دفعو وري ماضيءَ ڏانهن موٽي وئي.
تن ڏينهن ڪجهه ماڻهو سکر کان فاضل شاهه جي ميلي تان موٽيا هيا. انهن اتي ٿاڌل پيتي هئي. ڳوٺ آيا ته وٺجي ويا. اهو چوٻول ٿيو ته ڪالرا اچي وئي. ڏسندي ئي ڏسندي اڌ ڳوٺ بيماريءَ ۾ وٺجي ويو. گهرن ۾ روڄ راڙا شروع ٿي ويا. جِتان لنگهه ته ڪو جنازو پيو نڪري. حڪيم هادن ڳوٺ ڇڏي ڀڄي ويو ۽ پير شاهه ماڻهن کي اهڙا ڪک ڏنا جو انهن جا جُلابَ اڃان به وڌي ويا. ٻيو ڪو وس نه ڏسي ماڻهن بيمارن کي وڃي جيئي شاهه جي مزارَ تي رهائيو. مزارَ اڳيان پورو ميدان اهڙن مريضن سان ڀرجي ويو. پوڙهي حليمان کي اهي ناسي چتيون ڳنڍيندي ناسي اکين واري عنائتان ياد اچي وئي. عنائتان نانڪ جي وڏي ڀيڻَ هئي. اهي ڏاڍا ڏکيا ڏينهن هيا. حليمان اهي ڏينهن ياد ڪري ڏڪي وئي. هن کي ياد هيو جڏهن نانڪ ۽ سندس وڏو ڀاءُ جيڪو پنهنجي پيءُ سان گڏ رهندو هيو ڪالرا وگهي شاهه جي ميدانَ ۾ الٽيون ڪري ليٿڙيون پائي رهيا هيا. حليمان هر هر هٿ کڻي جيئي شاهه کي عرض پئي ڪيا: ”سائين منهنجي نانڪ کي حياتي ڏي...... هن کي بچاءِ!“
هوءَ نانڪ جي حالت ڏسي ڏاڍي رُني هئي. عنائتان ڀائرن جي سارَ سنڀالَ ۾ ڪا به ڪثر نه ڇڏي. اها چڱي ڀلي هئي. هڪ ڏينهن ڀائرن جي نه سڌرندڙ حالت ڏسي ان عرشَ ڏي هٿ بلند ڪري الله کي عرض ڪيو: ”اي رب منهنجي جان وٺ ۽ منهنجي ڀائرن کي بچاءِ!“ خدا جي قدرت اهڙي ٿي جو ڏسندي ئي ڏسندي ٻئي ڀائر بيماريءَ مان ٻاهر نڪري آيا ۽ عنائتان بيماريءَ ۾ اهڙي جڪڙي جو ڪنوارپ ۾ وڃي رب سان ملي. اهو هڪ اهڙو معجزو هيو جنهن حليمان کي حيران ڪري ڇڏيو.
عنائتان جي وفات وقت عمر سورنهن سالَ هئي. رازق ڏني خاندانَ جي ٻين ڇوڪرين جيان ان جون اکيون سرمئي ناسي هيون. پوڙهي حليمان جي هٿن ۾ جھليل انهن ناسي اڳڙين ۾ ان ڇوڪريءَ جي اکين جو رنگ هيو. ڪالرا جي ڏينهن ۾ ساڳيو جوڙو نانڪ جي تيمارداريءَ وقت حليمان کي اوڍيل هيو. هن کي ياد هيو جڏهن ستارو ڏينهن رات قبرون کوٽي ٿڪجي پيو هيو، تڏهن ٿوري دير لاءِ هو گهر ايندو هيو ته ان جي ڪپڙن مان چيڪي مٽيءَ جي بوءِ ايندي هئي. ان چيڪي مٽيءَ ۾ عنائتان به دفن هئي جنهن پنهنجي جان جو نذرانو ڏئي ڀائر بچائي وڌا هيا.
پوڙهيءَ ناسي رنگ جون چتيون ٽوپي رلهيءَ کي ڏٺو. اتي مختلف رنگن ۾ ڄڻ سندس جسم جا حصا ٽوپيل هيا پر نا مڪمل، اڃان هن جو ڪم پورو نه ٿيو هيو. هن جو وقت سٺو ۽ مصروف گذري رهيو هيو. هن محسوس ڪيو زندگي ڪجهه نه آهي هڪ ياد آهي جيڪا هن جي پيرن جي پٺين پاسي ڪنهن فاصلي جي صورت ۾ موجود آهي. هن هٿ وڌايو ۽ هڪ پراڻي هڙ کولي ان مان ميرو نيرو وڳو ڪڍيو. جنهن تي اڇا گل هيا. وڳي جي نيراڻ ڏسي هن اڳيان آسمان ڦري ويو. هن ان وقت کي ياد ڪيو جڏهن ڌرتي ۽ آسمان هڪ ٿي ويا هيا. وڏي ٻوڏ گهر طرف ڪاهي پئي هئي. اهو ساڳيو جوڙو هيو جيڪو هوءَ وچ پاڻيءَ ۾ پائي بيٺل هئي. هوءَ چيلهه جيڏي پاڻيءَ ۾ بيهي جڏهن هر طرف نهاري رهي هئي ته هن کي ڌرتيءَ بدران هر طرف پاڻي ئي پاڻي نظر اچي رهيو هيو. مٿان نيرو آسمان هيو ۽ هيٺ ميري پاڻيءَ ۾ هن جو وجود جنهن تي نيرو وڳو پيل هيو. حليمان ان جوڙي کي ڏسي پنهنجي اکين سان لائي نير وهائيا. اهو هڪ وڇوڙي جو يادگار هيو. اهو ساڳيو جوڙو هيو جيڪو سندس پاليل پٽ نانڪ پنهنجي پهرين پگهارَ مان هن کي آڻي ڏنو هيو. اهو پراڻن سڀني جوڙن کان سٺي حالت ۾ هيو. هن نه چاهيندي به قينچيءَ سان ان کي ڪٽي هڪ دفعو وري رلهيءَ ۾ سبڻ شروع ڪيو. ان جوڙي جي نيراڻ ۾ وقت جي پاڻيءَ جورنگ ۽ آسمانَ جي چمڪَ سمايل هئي. هن کي هر طرف پاڻي ئي پاڻي نظر آيو. هن کي ياد آيو هڪ وڏي هڙ هئي جيڪا هن کي مٿي تي رکيل هئي. ڳوٺ جا ماڻهو پنهنجا گهر ڇڏي مٿاهينءَ طرف وڃي رهيا هيا. هوءَ پنهنجي خاندانَ جي ماڻهن سان گڏ پاڻيءَ مان دڳ ڳولهڻ جي ڪوشش ڪري رهي هئي.
تن ڏينهن هر سال سانوڻ ۾ ٻوڏون اينديون هيون. اڃان درياهن تي بند ڪونه اڏيا ويا هيا. پر ڳوٺ جا ڪجهه مرد مزدوريءَ سانگي سکر وٽ ٺهندڙ بئراج تي ڪجهه مهينن کان ويل هيا. ٻوڏن ڌرتيءَ تي فصل تباهه ڪري ماڻهن کي روليو هيو. هر سال هڙون ماڻهن جي مٿي تي هونديون هيون ۽ هيٺان چيلهه تائين پاڻي پيو وهندو هيو. ٻوڏ کانپوءِ جڏهن هرڪو پنهنجي وٿاڻن ڏانهن ورندو هيو ته سندن گهرن جون ڀتيون اونڌي منهن سجدو ڪندي نظر اينديون هيون. اهي ائين ڪريل هونديون هيون جيئن سيني جي سور کان هيٺ ڪري مري ويون هجن. جانورن جا بدبودار ڍانچا وکريل هوندا هيا ۽ انهن ڀرسان گاهه جا خالي ڪونر ائين اونڌا پيا هوندا هيا جيئن اهي ڌرتيءَ تي منهن رکي روئندا هجن.
حليمان کي اها ٻوڏ ياد هئي جيڪا هن جي وهيءَ جي سڀ کان وڏي ٻوڏ هئي. رازق ڏني خاندانَ جا ماڻهو پاڻيءَ مان تڙڳي وڃي بند تي پهتا هيا. رهيل کُهيل سامانَ انهن جي مٿن ۽ ڪلهن تي رکيل هيا. انهن حالتن ۾ ان خاندانَ پيرين پنڌ فاصلو طي ڪيو. جڏهن هو بکايل اڃايل شڪارپور جي شهر ۾ پهتا ته انگريز سرڪار ڪجهه گهر ۽ اسڪول سيلاب جي سٽيلن لاءِ اڳ ۾ ئي خالي ڪرائي ڇڏيا هيا.
حليمان نيريون چتيون هڻندي ان جاءِ کي ياد ڪيو جنهن ۾ هوءَ خاندان جي ٻين ڀاتين سان ترسيل هئي، اتي ڏسندي ئي ڏسندي ٻه چار ٻيا خاندانَ به اندر گهري آيا. ڇو جو ڳوٺن کان ڏتڙيل ماڻهن جا وڏا ولر ان شهر ۾ پهچي رهيا هيا. گهر ۽ اسڪولَ ڀرجي چڪا هيا. ٻين ماڻهن جي اتي اچڻ سان ڏاڍي سوڙهه ٿي وئي. رازق ڏني خاندان جي ماڻهن جو اُٿڻ ويهڻ جنجال ٿي ويو.
حليمان کي اهو واقعو ياد ڪري ذّري گهٽ کل اچي وئي جڏهن زوار احمد ان جاءِ ۾ رهيل ٻين ماڻهن مان جان ڇڏائڻ لاءِ هڪ طريقو سوچيو. هن ڇا ڪيو جو پنهنجي خاندانَ جي ٻن چئن ماڻهن سان هو ٻاهر ويو ۽ گهڙي گذري ته اهي رڙيون ڪندا گهر ۾ داخل ٿيا.
”اڙي جاءِ ٿي ڪِري ....... اُٿو ڀَڄو.“ انهن وٺ سٺ ڪري سامان ميڙڻ شروع ڪيو.
”بس جاءِ ڪرڻ واري آهي...... ٻاهران ان جا بنياد هنن پنهنجين اکين سان ڀُرندي ڏٺا آهن.“ انهن جيئن چيو اچي عورتن ۽ مردن ۾ ڀاڄ پئي. مرد ڪلهن تي سامان کڻي پهريون ڀڳا ته عورتون رڙيون ڪري روئندڙ ٻارن کي هنج تي کڻي پويان ڊوڙيون، ڏسندي ئي ڏسندي ان جاءِ ۾ صرف رازق ڏني خاندان جا فرد رهجي ويا. جن سک جو ساهه کنيو ۽ ڪجهه مهينا اتي گذارڻ کانپوءِ اهو خاندان سکر ڏانهن روانو ٿيو. وڃڻ وقت ڳوٺ ۾ پوڙهي حليمان کي ان جاءِ جو رکوالو مقرر ڪيو ويو. هاڻي نانڪ جوان ٿي چڪو هيو جنهن پوڙهي حليمان کان موڪلايو ۽ پوءِ اهو وڇوڙو ڪڏهن ختم نه ٿيو. ماڻهو ڳوٺ ڇڏي ڌڙا ڌڙ شهرن ۾ آباد ٿي رهيا هيا. حليمان ان جاءِ ۾ اڪيلي رهجي وئي. هوءَ ڪنڌ ورائي کٽ ڀرسان بيٺل پاڻيءَ جي برمي کي نهاريندي هئي جيڪو ڪنهن قداور مرد جيان اتي بيٺل هوندو هيو. ستاروءَ کي ورهه ٿيا جو گذاري ويو. نانڪ جوان ٿي وڃي مائٽن سان مليو. هاڻي هوءَ هوندي هئي ۽ گهر جي ڪوٺين ۽ دالان جي اونڌائي.
ان رلهيءَ جي نيرين چتين ۾ آسمان جيڏو وڇوڙو سمايل هيو. هن آخري چتي ٽوپي ته سندس سڀ هڙون خالي ٿي چڪيون هيون، پر هن جي رلهي اڃان به جيون جيان نا مڪمل هئي. هن سوچيو ڪيڏا جوڙا هيا جيڪي هن يادن جي ڌاڪي ۾ سبيا پر اڃان به اها رلهي کٽيل ۽ اڌوري هئي. هن ڏٺو پراڻن ڪپڙن جي هڪ وڏي ڪاتر سندس ڀر ۾ پيل هئي. پراڻن ڦاٽل ڪپڙن مان ڪجهه سيبتيون چتيون ئي شايد نڪتيون هيون جيڪي هن رلهيءَ لاءِ ڪارگر هيون. هن بيڪار ميري اڊڙيل ڪاتر کي وري چڪاسيو جيئن شايد ڪي اهڙا ٽڪر نڪري اچن جيڪي نا مڪمل رلهيءَ کي مڪمل ڪري سگهن پر ان ڪاتر جي ڍير ۾ سواءِ ڏک ۽ پيڙا جي ٻيو ڪجهه به ڪين هيو. هن سوچيو هوءَ پنهنجي نا مڪمل رلهيءَ کي ڪيئن مڪمل ڪري؟ هن رلهيءَ کي کٽ تي وڇائي ڏٺو ڪنڊ وٽان هڪ ننڍڙي ڪپڙي جي ضرورت هئي. ٻيو ڪو چارو نه ڏسي هوءَ اندروئي ۽ هن جست جي پيٽيءَ مان اها هڙ ڪڍي جنهن ۾ سندس آب زم زم مان ڌوتل ڪفن ويڙهيل هيو. هن هڙ کولي ڪفن ٻاهر ڪڍيو ۽ قينچيءَ سان هڪ ننڍو ٽڪر ڪٽي ان مان ايتريو چتيون ٺاهيون جيتري جي اتي ضرورت هئي. ڪفن مان ڪٽيل چتيون هڻندي هن کي ڪاڪو حاجي ياد آيو. ڪاڪو حاجي نانڪ جي سهري احمد عليءَ جو پيءُ هيو. ڪنهن وقت ماڻهو پنڌ حج لاءِ سفر ڪندا هيا. ڪاڪو حاجي پنهنجن ڪجهه ساٿين سان ڀڳڙن جون ٻوريون چيلهه سان ٻڌي جڏهن حج لاءِ پيرين پنڌ روانو ٿيو ته حليمان هن کي ڪفن جو اهو ڪپڙو ڏيندي عرض ڪيو هيو ته ”ڪاڪا هيءُ ڪفن آب زم زم مان ڌوئي اچجانءِ جيئن منهنجي قبر سهائي ٿي.“ ڪاڪي حاجيءَ ڪفن جو ڪپڙو وٺي هڙ ۾ رکيو ۽ پوءِ هو پيرين پنڌ وڃي مڪي مديني پهتو. جڏهن ٻن سالن کانپوءِ واپس وريو ته هن جا پير ڦاٽي پيا هيا ۽ ڄنگهون سجيل هيون. ماڻهن مولودن سان هن جو استقبال ڪيو هيو ۽ گلن جون ڪنڊيون سندس ڳچيءَ ۾ وڌيون هيون. هن هڙ مان ساڳيو ڪفن ڪڍي حليمان جي حوالي ڪيو هيو جنهن مان نبيءَ جو نور پئي بکيو ۽ مڪي جي خوشبوءِ پئي آئي. حليمان اهو ڪپڙي جوٽڪر ڏاڍي رازداريءَ سان لڪائي رکيو هيو جيئن مرڻ وقت هن جي ڪم اچي.
ان ڪفن جو ٽڪر رلهيءَ ۾ هڻندي هن محسوس ڪيو جيئن سندس زندگيءَ کان پهريون رلهي مڪمل ٿي وئي هجي. هن ان کي کٽ تي وڇائي نهاريو ته هن جي زندگيءَ جا سڀ رنگ اتي موجود هيا. هن جون نظرون هر رنگ تان ٿيندي ڪفن جي اڇي رنگ ۾ اچي اٽڪيون، يادن جي سلسلي پويان هن کي موت ياد اچي ويو. هن پاڻي کي نامڪمل محسوس ڪيو پر هن جي اڳيان وڇايل رلهي مڪمل هئي.

آدم جي دنيا

بس آدم جي دنيا اها ئي هئي. هن جون ٻانهون ۽ انهن ۾ قيد هن جي محبوبا حوا.
حوا جنهن جي اکين ۾ امن ۽ چپن تي خوشحاليءَ جي مُرڪَ هئي. سندس ڳلن تي روزگار جي انقلاب جي سرخي ۽ پيشانيءَ تي انصاف جي روشني هئي. جنهن جي ٻانهن ۾ سڪون ۽ وارن ۾ پيار جي خوشبوءِ هئي. اتي پيار کانسواءِ ڪنهن جي به حڪمراني نه هئي ـــ هو هيا ۽ پري پري تائين خوابناڪ ڀوري اڇي جھڙ مان ظاهر ٿيندڙ نوڪدار ڪارا پهاڙ. ڪجهه وقت پهريان آدم کان اڻ ڄاڻائيءَ ۾ ڪنهن ٿي ويل گناهه ڪري حوا کان الڳ ڪيوويو. هن دنيا جو هر چپو پنهنجن قدمن سان لتاڙيو ـــ هو حوا کي ڳولهيندو ويو. هن جا ڳوڙها پيغمبرن جي ٻج جيان ڌرتيءَ تي ڪريا. هو سڏڪيو ته سانت ذرا ذرا ٿي هيٺ ڪري. بي چيني هن جي جسم مان نڪري پري پري تائين ڦهلجي وئي. هن جا پيرَ رت ۾ ڳوٿل گوشت جهڙا ٿي ويا. پر پوءِ هن حوا کي حاصل ڪيو. حوا جيڪا هن جي جسم جو حصو هئي. حوا جيڪا هن جي دل جيان جسم کان ٻاهر ڌڙڪي رهي هئي. حوا کي حاصل ڪري هن پنهنجي سيني ۾ جڪڙي ڇڏيو.
آدم پنهنجي پر سڪون دنيا ۾ خوش هيو. هن جنهن کي ڳولهيو حاصل ڪري ورتو. اها هن جي سيني ۾ سڪون جيان ستل هئي ۽ هن جون ٻانهون ان جي وري وڇڙي وڃڻ جي ڪنهن اڻ ڄاڻ خوف کان چوڌاري ويڙهيل هيون. آدم هن کان وڇڙڻ نه پئي چاهيو. هن جي ذهن جي ڪنهن ڪنڊ ۾ اهو گمان ڪنهن چڻنگَ جيان دکي رهيو ته شايد وري هو حوا کان الڳ ڪيو ويندو. هن کي ڪپيو ويندو ۽ نا مڪمل ڪري وري ڪنهن صحرا ۾، ڪنهن بيابان ۾، ڪنهن موتمار جھنگ ۾ ڊوڙائي نه ڪيل گناهن جي سزا ڏني ويندي. ماضيءَ جي وڇوڙي جي باهه اجھامي وهم جي چڻنگَ جيان سندس ذهن ۾ دکندي رهي. هو حوا جي ڀر ۾ هوندي به هن جي وڇوڙي جا خوابَ ڏسڻ لڳو ۽ نيٺ هڪ رات اهڙي به آئي جو هن جا گمان ڄڻ حقيقت ۾ تبديل ٿي ويا. هن ڏٺو سندس ٻانهون خالي هيون ۽ هن جا هٿ سيني تي رکيل هيا. هن جي دل جي ڌڙڪن سندس هٿن کي محسوس نه ٿي رهي هئي. هن سمجھيو شايد هو حوا کان الڳ ڪري ماريو ويو آهي. پر هو جيئرو هيو. هن جون اکيون کليل هيون. هن ڏٺو دنيا بدلجي چڪي آهي. هڪ اهڙي دنيا جتي عرش جي آتشدان ۾ سج ٻري رهيو آهي ۽ پري پري تائين اڌ اگهاڙن جسمن مان پگهر پاڻيءَ جي گرم چشمن جيان ڦٽي ٻاهر نڪري رهيو آهي.
آدم نظرون کڻي تيز ٻرندڙ سج هيٺان اکين تي هٿ رکي حوا کي ڳولهيو. هن پري پري تائين ان کي ڏٺو پر اها هن کي نظر نه آئي هو منجھي پيو، هن سمجھيو شايد حوا هن کان هميشه لاءِ الڳ ڪئي وئي آهي. هن جي اکين ۾ ڳوڙها ڀرجي آيا، هن جا ڳوڙها سندس هڏائين منهن تان ترڪندا هيٺ اچي ڪاري ڏاڙهيءَ ۾ جذب ٿي ويا.
آدم پاڻ کي ائين محسوس ڪيو جيئن هو ڪنهن اڻ ڄاتل ريگستان جو پانڌيئڙو آهي. هن جا پير پٿون آهن ۽ هو هڪ عصا جي سهاري منڊڪائيندو، انهن ريگستانن، جبلن ۽ ميدانن مان لنگهي رهيو آهي. هن جو ميرو مختصر لباس سندس چمڙيءَ جيان اکڙيل آهي ۽ ڪنڌ ۾ پيل گودڙي جنهن ۾ هن جي نه ڪيل گناهن جو چٺو محفوظ آهي. هو گهميو ٿي ته سندس ڏاڙهي ۽ مٿي جا ڊگها وار باهه جي ڄر جيان ٿي اڏاميا.
آدم اڳتي وڌيو ۽ هن هر هنڌ حوا کي ڳولهيو. هن ڏٺو اتي سوين پيچرا هيا جن تي ڪروڙن قدمن جا نشان هڪ ٻئي مٿان مدفون هيا. هن هر پيچري تي حوا جي قدمن جو نشان ڳولهيو. هو منجھي پيو ۽ هيڏانهن هوڏانهن مدد لاءِ واجھائڻ لڳو.. هن ڏٺو پري کان ڪنهن ٽڪنڊي عمارت مٿان ٺهيل چمنيءَ مان ڪارو دونهون نڪري رهيو هيو. ان دونهي جي لاٽ مان ڪئي بگڙيل چهرا. ٺهندا ۽ ڊهندا مٿي عرش ڏي بلند ٿي رهيا هيا. هر طرف ڪاراڻ ڦهليل هئي ۽ بدبوءِ کان مٿي جون رڳون ٿي ڦاٽيون. لوهه جا اوزار تيل سان سڀڻي زمينَ تي نانگن جيئن رڙهي رهيا هيا. هو اڳتي وڌي ٻانهن ۾ مٿو ويڙهي سمهيل هڪ مزدور مٿان آيو. ان جو ڪرنگهو ان جي ڦاٽل ڪاري قميص مان ظاهر ٿي رهيو هيو. هن ان جي ڪلهي کي هٿ سان لوڏيو ته ان ٻانهن مان منهن مٿي ڪري ڳاڙهين، پاڻيءَ ڀريل اکين سان آدم ڏانهن نهاريو.
”ڇا تون منهنجي حوا ڏٺي ”آدم هن کان پڇيو ”حوا جنهن جي اکين ۾ امن ۽ چپن تي خوشحاليءَ جي مرڪ آهي. سندس ڳلن تي روزگار جي انقلاب جي سرخي ۽ پيشانيءَ تي انصاف جي روشني آهي. جنهن جي ٻانهن ۾ سڪون ۽ وارن ۾ پيار جي خوشبوءِ آهي.“
آدم جي ڳالهه تي ان شخص جي ڳاڙهين اکين ۾ ڳوڙها لڏڻ لڳا. آدم جڏهن هيٺ جھڪي ان جي اکين ۾ حوا کي ڳولهيو ته هن کي ائين محسوس ٿيو جيئن سندس اک جو تارو ڪنهن اڀرندڙ سج جيان سمنڊ پريان بيٺل آهي ۽ هر طرف لالاڻ ڦهليل آهي.
”اي بزرگ مون اهڙي ڪا به هستي هن زمين تي گهمندي نه ڏٺي. توکي هنن اکين ۾ اهڙا ڪي به عڪس نظر نه ايندا جيڪي اتي قيد ٿي ويا هجن“. مزدور چيو. آدم وري هن جي اکين ۾ نهاريو. سندس ڳوڙهن ڀريل اکين جي سمنڊ ۾ هن کي ڪٿي به اميد جي ٻيڙي ترندي نظر نه آئي.
آدم جي من ۾ اڻ تڻ وڌي وئي ۽ هو بي قرار ٿي ويو. حوا جي وڇوڙي کيس بي چين ڪري ڇڏيو هيو. هو اڳتي هليو ــــ هو اهڙي هنڌ اچي پهتو جِتي هر طرف وسيع ميدان هيا ۽ سوڪهڙو ڌوڙ جيان زمين مٿان گهلي رهيو هيو. پري پري تائين پاڻيءَ جو ڪو نانءُ نِشان نه هيو. زمين جي ڪک ڏرا ڏئي چيرجي پئي هئي. اگهاڙين ڪنڊين تي ڪو به پکي ڌرتيءَ تي ڪرندڙ اَنَ جو انتظار نه ڪري رهيو هيو. اتي ڍورن جي پيل ڏانچن تان ڳجھون ڪڏهن جو اڏامي پري هليون ويون هيون. اتي ڀينگ هئي ۽ پري کان ستل هڪ اڌ اگهاڙو انسان هيو. هو اڳتي وڌي ان مٿان آيو. هن ڏٺو اهو هڪ هاري هيو جيڪو صدين کان اتي ستل هيو. هن ان کي ڪلهي کان جھلي جھنجھوڙيو. جڏهن گهڻي دير کانپوءِ اهو هوش ۾ آيو ته هن ان کان سوال ڪيو ”ڇا تون حوا ڏٺي جنهن جي اکين ۾ امن ۽ چپن تي خوشحاليءَ جي مرڪ آهي. سندس ڳلن تي روزگار جي انقلاب جي سرخي ۽ پريشانيءَ تي انصاف جي روشني آهي. جنهن جي ٻانهن ۾ سڪون ۽ وارن ۾ پيار جي خوشبو آهي.“
هاريءَ حيرت ۾ هن ڏانهن نهاريو ۽ ذهن تي زور ڏئي سوچڻ شروع ڪيو ۽ پوءِ جڏهن هن کي ڪا ڳالهه سمجهه ۾ نه آئي ته هن وراڻيو ”مون اهڙي ڪا به حوا نه ڏٺي جيڪا هنن پاڻيءَ جي پياسن ٺوٺ ويران ميدانن مان لنگهي ڏور هلي وئي هجي. هن اڻڀي زمين تي اهڙا ڪي به قدمن جا نِشانَ نه آهن جيڪي ان ڳالهه جي گواهي ڏئي سگهن.“
آدم مايوس ٿي ويو ۽ ٺوٺ سڪل زمين تي پنهنجا زخمي قدم کڻندو حوا کي ڳولهيندو اڳتي وڌيو.
هو ڪجهه اڳتي هليو ته هن کي پري کان هڪ اهڙو ميدان نظر آيو جِتي هر طرف انسانن جي جسم مان وهندڙ رت هن کي ننڍڙن ٻارن جيان ريڙهيون پائيندي نظر آيو. اتي منڍيون جسمن کان ڌارَ هيون اتي عضون جا انبار ڪنهن ڪٽيل جھنگ جي وڍيل ڪاٺين جيان وکريل پيا هيا. سج جي روشنيءَ ۾ڄميل رت هيٺان تلوارون چمڪي رهيون هيون ۽ بارود جا بادل اڃان به جھڪا نه ٿيا هيا. اتي ڪو به جيئرو نه هيو ڪو به فاتح نه هيو. هر طرف شڪست موت جي ڳجهه جيان لامارا ڏئي رهي هئي. آدم اتي پهچي ڏٺو، موت ڪاري چادر ۾ لاشن جي تختَ تي حڪمراني ڪري رهيو هيو. اتي ڪو به سلامت نه هيو. هن سوچيو آخر ڪو ته جيئرو هجي جيڪو هن کي حوا جو ڏس ڏئي. هو ديوانن جيان جنگ جي ميدانَ ۾ ڊوڙون پائڻ لڳو. هن مجبور ٿي هيٺ جھڪي هڪ مئل سپاهيءَ کي ڪلهن کان وٺي جھنجھوُڙيو ۽ ديوانگيءَ ۾ آڱر سان پنهنجي پيشانيءَ جو پسينو اگهي هن جي وات ۾ وجھڻ لڳو. گهڻي دير کانپوءِ ان مئل سپاهيءَ اکيون کولي بي وسيءَ مان هن ڏانهن ڏٺو هن اڳتي سري ان کي پويان سهارو ڏئي مٿي ڪيو ۽ اتاولو ٿي پنهنجو وات ان جي ڪن ڀرسان آڻيندي پڇيو.“ ڇا تون حوا ڏٺي. حوا جنهن جي اکين ۾ امن ۽ چپن تي خوشحاليءَ جي مُرڪَ آهي. سندس ڳلن تي روزگار جي انقلاب جي سرخي ۽ پيشانيءَ تي انصاف جي روشني آهي. جنهن جي ٻانهن ۾ سڪون ۽ وارن ۾ پيار جي خوشبوءِ آهي.“ آدم جي ڳالهه تي سپاهيءَ جي جسم ۾ جنبش پيدا ٿي ۽ هو پوريءَ ريت سجاڳ ٿي پيو. ان پنهنجو زخمي منهن آدم ڏي ورائي ڏٺو. سندس پيشانيءَ جي زخم مان تازو رت رسڻ لڳو ۽ ان کان آهه نڪي وئي. ”مون پوري زندگي جنگ جي ميدان ۾ وڙهندي اهڙي ڪا به شيءِ نه ڏٺي جنهن جي باري مان توکي ٻڌائي سگهان.“ سپاهيءَ ٿڪيل آواز ۾ چيو، ۽ هن جي ڳالهه تي آدم پنهنجو ڪنڌ هيٺ ڪري ويهي رهيو.
آدم اڳتي وڌيو، هو جنگ جو ميدان پار ڪري هڪ اهڙي واديءَ ۾ پهتو جِتي خزان شروع ٿي چڪي هئي. پوري وادي ان هيڊي ۽ ڪمزور عورت جيان هئي، جنهن تازو ڪنهن مئل ٻار کي جنم ڏنو هجي. هر طرف ڪنهن صدمي کان پن هيٺ زمين تي ڪري رهيا هيا. هو سڪل پنن تي پير رکندو ڪنهن کي ڳولهيندو اڳتي وڌيو. هن ڏٺو اتي زخمي پوپٽ جي پرن جي ڇڻيل رنگن ۾ ڪنهن شاعِرَ جا غير واضع نظم لکيل هيا. مري ويل گلن تي مايوس پيلو چنڊ پنهنجو آخري مرثيو پڙهي رهيو هيو ۽ سونهن فنا ٿي چڪي هئي. اتي هيٺ سڪل پنن جي وچ ۾ مئي نوش شاعر ساغر تي مٿو ٽيڪي گفائن ۾ گم هيو. ان جون غفلت کان بند اکيون ڄڻ مايوسيءَ جون ٻه قبرون هيون.
شاعر کي ڏسي آدم کي خوشي محسوس ٿي. هن سوچيو هن اجڙيل واديءَ ۾ ڪو ته نظر آيو جيڪو هن کي حوا جو ڏس ڏيندو. آدم هيٺ جھڪي ان بي خود شاعر جي ڪلهن کي پنهنجي هٿن سان لوڏڻ شروع ڪيو. گهڻي ڪوشش کانپوءِ شاعر پنهنجون بي نور اکيون کولي هن ڏانهن ڏٺو.
”ڇا تون منهنجي حوا ڏٺي، جنهن جي اکين ۾ امن ۽ چپن تي خوشحاليءَ جي مُرڪَ آهي. سندس ڳلن تي روزگار جي انقلاب جي سرخي ۽ پيشانيءَ تي انصاف جي روشني آهي ـــ جنهن جي ٻانهن ۾ سڪون ۽ وارن ۾ پيار جي خوشبوءِ آهي“. آدم اتاولو ٿي هن کان پڇيو. آدم جي ڳالهه تي شاعر ڪجهه سوچي چيلهه تي زور ڏئي سڌو ٿي ويهي رهيو ۽ آخر ڪجهه گهڙين کانپوءِ ڳالهايو. ”اهڙي ڪنهن به هستيءَ جو ذڪر منهنجي نـظمن جي مري ويل لفطن ۾ ڪٿي به موجود نه آهي. مون اهڙو ڪو به عڪس نه ڏٺو جنهن کي پنهنجن لفظن ۾ قيد ڪري سگهان.“ ۽ پوءِ شاعر سڌو ٿي سوچيندو رهيو.
آدم مايوس ٿي اڳتي وڌيو. هو پنهنجن زخمي قدمن سان هلندو هڪ اهڙي بيابان ۾ پهتو جِتي ڪو به وڻ نه هيو.، سواءِ هڪ عاشق جي سڪي ٺوٺ ٿي ويل جسم جي. ان جو جسم بيابان جي وچ تان ويندڙ پيچري جي ڪناري ڪنهن جي انتظارَ ۾ بيٺل سڪل ڪاٺيءَ جي ٿڙ ۾ تبديل ٿي چڪو هيو. عاشق جي وارن ۾ ٻه مايوس پکي آکيرو ڪري عرش ڏانهن ڏسي رهيا هيا. اهي اهڙي مينهن جي اوسيئڙي ۾ هيا جنهن ۾ محبوبا جون اکيون بوندن جيئن هيٺ وسي پونديون. اتي صدين جي وڇوڙي کانپوءِ عاشق جون ڏرا ڏئي ويل اکيون انتظار ۾ انڌيون ٿي چڪيون هيون. اتي محبوب جي جسم جي ڪا به خوشبوءِ موجود نه هئي. هر شيءِ غربت جيان ميرانجھڙي هئي.
آدم عاشق جي ڀر ۾ آيو ۽ ان کي ٻانهن ۾ هٿ وجھي لوڏيو. ان جي جسم جي سڪل شاخن ۾ ڪا به لچڪ نه هئي. آدم ان صدين کان سڙي ٺوٺ ٿي ويل عاشق کي اٿارڻ لاءِ وس ڪيا ۽ نيٺ عاشق جاڳي پيو. ان پنهنجيون انڌيون اکيون کڻي آدم کي نهايو.
آدم هڪ دفعو وري پر اميد ٿي ويو ۽ هن ڳالهائڻ شروع ڪيو: ”ڇا تون منهنجي حوا ڏٺي. حوا جنهن جي اکين ۾ امن ۽ چپن تي خوشحاليءَ جي مرڪ آهي. سندس ڳلن تي روزگار جي انقلاب جي سرخي ۽ پيشانيءَ تي انصاف جي روشني آهي. جنهن جي ٻانهن ۾ سڪون ۽ وارن ۾ پيار جي خوشبوءِ آهي“؟
آدم جي ڳالهه تي عاشق جا ڳڊيون ڏئي ويل لڱ چُريا. ان سوچيو ۽ نيٺ ڪجهه دير کانپوءِ وراڻيو ـــ ”اها منهنجي محبوبا جي وصف نه آهي....... صديون ٿيون مان پنهنجي محبوب جو انتظار ڪري انڌو ٿي چڪو آهيان. منهنجي من ۾ جا محبوب جي تصويرَ آهي ـــ آئون ان بنا ٻي ڪا نه پسي. مان مايوس ۽ فنا ٿي ويل آهيان.“
آدم عاشق کي ڪنهن اونهي سوچ ۾ ڇڏي وري حوا جي ڳولا ۾ اڳتي وڌيو.
هو هلندو هڪ درسگاهه جي اهڙي عمارت وٽ پهتو جيڪا کنڊر ۾ تبديل ٿي چڪي هئي. ان جي اڱڻ ۾ بيٺل وڻن جون شاخون سڪي ڊگهين عجب جي نشانين ۾ تبديل ٿي چڪيون هيون. ائين ٿي ڏٺو جيئن اتي ڪنهن آسيب جو آستانو هجي. هن درسگاهه ٻاهران بيهي اندر آواز ڏنو. ”ڪوئي آهي جيڪو منهنجي ڳالهه ٻڌي؟ ............ آهي ڪوئي جيڪو مونکي کيڪاري ۽ سڏ ڏئي؟“.
درسگاهه جي ڏريل ڀتين مان هن جي آوازن جي پڙاڏي جهڙا چمڙا اڏاڻا ۽ هنجي مٿي کي ڇهندا ڏور هليا ويا. آدم در اندر ليئو پاتو ۽ پوءِ هو ڀڳل در مان لانگ ورائي اندر ٽپيو. هن ڏٺو اتي پٽ تي سوين ڀڳل قلم ميدانِ جنگ ۾ ذبح ٿيل لاشن جيان وکريل پيا هيا. پراڻن ڪِتابن جا ورقَ هوا ۾ شهيدن جي روحَ جيان اڏامي رهيا هيا. اڳيان پٽ تي استاد انهن ۾ منهن لڪائي ننڊ ۾ الوٽ هيو. هن استاد وٽ پهچي ان کي ٻانهن ۾ هٿ وجھي جاڳائڻ جي ڪوشش ئي. جڏهن استاد جاڳيو ته هن سندس ڀر ۾ ويهي پڇيو ”ڇا تون حوا ڏٺي، جنهن جي اکين ۾ امن ۽ چپن تي خوشحاليءَ جي مُرڪ آهي. سندس ڳلن تي روزگار جي انقلابَ جي سرخي ۽ پريشانيءَ تي انصاف جي روشني آهي. هن جي ٻانهن ۾ سڪون ۽ وارن ۾ پيارَ جي خوشبوءِ آهي؟“
هن جي ڳالهه تي استاد سڌو ٿي ويٺو ۽ ڪنهن گهريءَ سوچ کانپوءِ وراڻيو ”اي دوست هنن واءُ ۾ اڏرندڙ ڪاغذن تي اهڙي ڪا به شبيح ڇاپيل نه آهي جنهن جي وضاحت آءٌ تو آڏو ڪري سگهان. منهنجي عِلمَ ۾ اهڙي ڪا به ڄاڻَ ميسر ٿيل نه آهي جيڪا آءٌ تو تائين پهچائي سگهان.“
آدم مايوس ٿي ويو ۽ پوءِ جاڳندڙ استاد کي اتي ڇڏي وري اڳتي وڌيو. هو خاموشيءَ ۾ ڪنهن آواز جيئن سفر ڪندو هڪ حيبتناڪ عدالت جي ڊهندڙ بلند ۽ بالا عمارت آڏو اچي پهتو. عمارت جي ڳاڙهي پٿر مان رت جي بوءِ اچي رهي هئي. اتي وايو منڊل ۾ خوف ۽ ڏهڪاءُ سرءُ جي ڇڻيل زرد پنن جيان عدالت جي وسيع عريض ڏاڪڻين مٿان لهرائي رهيو هيو.عدالت جي اڱڻ ۾ انصاف جي انڌي ديوي پنهنجي هٿ ۾ ڀڳل ترازو کڻي عدالت اندر کونگهرا هڻندڙ ٻوڙي جج جو انتظار ڪري رهي هئي. اتي هڪ سڪي ويل ڦهاري وٽ نا انصافيءَ جي ٺهيل مجسمي جي هنجَ ۾ بدامنيءَ جو مجسمو وار کولي ستل هيو ۽ عرش ۾ اڃايل ڪبوتر اچرج مان اڏري رهيا هيا.
آدم اڳتي وڌي عدالت جي بند دروازي جي ڪڙي ۾ هٿ وجھي ان کي کڙڪايو. دروازو ڪنهن قيديءَ جي جسم مٿان پيل لوهي ڪڙين جيان کڙڪي پيو. هن کڙڪايو ۽ وري کڙڪايو. در نه کليو، نيٺ هن در کڙڪائيندي آخر ان پراڻي در کي ڀڃي وڌو. هن ڏٺو ڀڳل در اندر ڪوهيڙي جيان ڌوڙ اڏامي رهي هئي. هو اندر ٽپي اڳتي وڌيو ته هڪ وسيع حال ۾ عدالت جي ڪٽهري ڀرسان ڪاري چوغي ۾ ويڙهيل جج هن کي ڪرسيءَ تي ٽيڪَ ڏئي ليٽيل نظر آيو. هن ويجھو اچي ان کي جاڳايو ۽ جڏهن اهو جاڳيو ته هن ان کان سوال دهرايو. ”ڇا تون منهنجي حوا ڏٺي جنهن جي اکين ۾ امن ۽ چپن تي خوشحاليءَ جي مُرڪَ آهي. سندس ڳلن تي روزگار جي انقلاب جي سرخي ۽ پيشانيءَ تي انصاف جي روشني آهي. هن جي ٻانهن ۾ سڪون۽ وارن ۾ پيار جي خوشبوءِ آهي “
ٻوڙي جج کي هن جي ڳالهه سمجهه ۾ نه آئي، ان اکين تان ٿلهن شيشن واري عينڪ لاهي پنهنجي ڪاري چوغي سان صاف ڪري ٻيهر پائي، پوءِ نيرو ڪِتاب کولي ڪجهه پڙهڻ جي ڪوشش ڪئي ـــ آدم ڏٺو ان ڪِتابَ جا سڀ ورق ڪورا هيا ڄڻ نيڪين کان پاڪ هيا.
آدم وري مايوس ٿي ويو ۽ عدالت جي ڳاڙهن پٿرن واري عمارت مان ٻاهر نڪري هو هلندو هڪ اهڙي محلات ٻاهران اچي پهتو جنهن جون ڊگهيون ۽ ويڪريون قلعي نما ٺهيل ديوارون پٿر بدران ڪٽيل انساني منڍين منجھان اڏيل هيون. اتي قلم ڪيل انساني سِرَ هن کي حيرت ۽ عجب مان پاڻ ڏانهن ڏسندي نظر آيا. جڏهن هومحل جي در تي پهتو ته هن کي هڪ گهنڊ گناهن جيئن مٿي ٽنگيل نظر آيو. هن ڏٺو ان گهنڊ اندر لوهه بجاءِ هڪ انسانَ جو لاش لڙڪي رهيو هيو، جنهن جا آنڊا رسي جيان هيٺ ڪريل هيا. آدم جي ڏڪندڙ هٿن جڏهن گهنڊ کي لوڏيو ته هن محسوس ڪيو جيئن سخت مٿي سان ٽڪرائيندڙ لوهه ڪري لڙڪندڙ لاش مان گهنڊ جون رڙيون بلند ٿينديون هجن. آدم جا ڪن ڦاٽڻ لڳا ۽ هن جون ٻانهون گهنڊ کي لوڏي لوڏي ٿڪجي پيون. هن ڪاوڙ ۾ اڳتي وڌي محل جي پراڻي درکي لت هنئي ته اهو ظلم جي ڏريل هڏي جيان ٽڙڪي پيو. هن جي محل ۾ اندر داخل ٿيڻ سان هزارين رڙيون گول ڦرنديون ٻاهر نڪري ويون.
هو جڏهن حڪمران مٿان پهتو هن ڏٺو. اتي حڪمران چيتي جي کل پهري مٿي تي ڊگهن سڱن وارو سونو تاج پائي عورت جي ڪٽيل نرم ارهن مان ٺهيل تخت تي نشي ۾ ڌت لٽيل آهي. آدم ان مٿان جھڪي ادبَ سان پڪارڻ شروع ڪيو. جڏهن هو نه جاڳيو ته آدم پنهنجا هٿ هن جي گريبان ۾ وجھي جھنجھوڙيو. هو اڃان به نه جاڳيو ته آدم هيٺ پٽ تي پيل انساني خون جهڙي ڳاڙهي مڌ جي بوتل هن مٿان هاري. حڪمران ڇرڪ ڀري جاڳي پيو۽ ان خماريل بي رحم اکين سان آدم کي نهاريو. ان کان اڳ هوڪو حڪم صادر ڪري، آدم ڳالهايو ”اي حڪمران ڇا تون منهنجي حوا ڏٺي. حوا جنهن جي اکين ۾ امن ۽ چپن تي خوشحاليءَ جي مرڪ آهي. سندس ڳلن تي روزگار جي انقلاب جي سرخي ۽ پيشانيءَ تي انصاف جي روشني آهي. هن جي ٻانهن ۾ سڪون ۽ وارن ۾ پيارَ جي خوشبوءِ آهي؟“
حڪمران آدم جي ڳالهه تي اچرج ۾ پئجي ويو. هن آدم کي محل جي در ۽ ديوار تي اڪريل آئين جي لوحن ڏانهن اشارو ڪندي چيو ”اسان جي داستانن ۾ اهڙي ڪنهن به عورت جو ذڪر نه آهي. هن هيٺ پيل ڄميل رت جي چيڪڙ ۾ اهڙا ڪي به قدمن جا نشانَ نه آهن جيڪي تنهن جي رهنمائي ڪري سگهن. منهنجا ڪن اهڙن الفاظن کان نا آشنا ۽ نا واقف آهن.“
آدم بلڪل مايوس ٿي ويو. هن جا زخمن کان سڄي ويل پير اڳتي وڌڻ کان نابري واري ويٺا. هن جي دماغَ کي چڪر اچڻ لڳا، هو پنهنجي لٺ سهاري گهڻي دير بيهي نه سگهيو ۽ ڌڙام ڪري هيٺ رت رنگيل ڳاڙهي فرش تي ڪريو. آدم اکيون بند ڪيون ته سندس اکين مان ٻه ڳوڙها ڪنارن کان هيٺ وهيا، ٻه وڇڙيل ڳوڙها جن مان هڪ هو هيو ۽ ٻئي حوا.
جڏهن آدم ڇرڪ ڀري جاڳيو ته هو بي چينيءَ مان وڏا ساهه کڻي رهيو هيو. هن ڏٺو هو اڪيلو نه هيو سندس ٻانهن ۾ حوا موجود هئي جيڪا هن جو وڇڙي ويل روح هئي، اها سندس ٻانهن جي مضبوط قلعي ۾ هن جي سيني تي سِرُ رکي مٺيءَ مُرڪَ سان سُتل هئي. آدم کي حيرت لڳي ”ان جو وڇوڙو؟“. هن سوچيو. ”ڇا اهو سڀ خواب هيو؟ خوفناڪ سپنو، جنهن هن جي وهم ۽ گمانن جان جنم ورتو؟!“
”اهي سڀ ڪردار جيڪي غفلت جي ڪوهيڙي ۾ ستل نظر اچي رهيا هيا؟ ڇا هن ڪائنات جي وسيع ۽ عريض پسگردائين ۾ ڪا اهڙي به حيرت انگيز ۽ دردناڪ دنيا موجود آهي جنهن مان واسي اهڙي پرسوز ماحول ۾ ساهه کڻن ٿا؟“
آدم ان خوفناڪ خواب تي سوچيندو ويو.
”ڇا هن دنيا کانسواءِ ڪا اهڙي دنيا به ٿي سگهي ٿي جِتي حوا جو چهرو موجود نه آهي؟“ ۽ پوءِ آدم سوچيو ”شايد اهو ڪو شيطاني خواب هيو جنهن ۾ هن ڪا ڪوڙي دنيا ڏٺي. جنهن جو شايد ڪائنات ۾ ڪو به وجود نه آهي.“
هن ڪنڌ مٿي ڪري پنهنجي دنيا کي ڏٺو. ڌرتيءَ تي ڪريل ڀورن بادلن مان ارڏن صحتمند پهاڙن جون چوٽيون ظاهر ٿي رهيون هيون. تازي هوا سرسبز وڻن مان اڀري هن جي منهن سان ٽڪرائجي فرحت جو احساس ڏئي رهي هئي. آدم ٿڌو ساهه کنيو. ان شيطاني خواب جي سحر مان ٻاهر نڪرڻ لاءِ هن حوا جي چهري کي چميو ۽ پوءِ مرڪي ان ڏانهن نهاريو. حوا جنهن جي اکين ۾ امن ۽ چپن تي خوشحاليءَ جي مُرڪَ هئي. سندس ڳلن تي روزگار جي انقلاب جي سرخي ۽ پيشانيءَ تي انصاف جي روشني هئي. هن جي ٻانهن ۾ سڪون ۽ وارن ۾ پيار جي خوشبوءِ هئي.

لوڊشيڊنگ

”اوندهه مان روشني
جاڳي آ
سورج هيٺ هر شيءِ
ساڳي آ“

ماءُ محسوس ڪيو. هن جو ڪجهه ڏينهن اڳ ڄاول ٻار انڌو آهي. ان جي اکين سامهون ايندڙ ڪو به عڪس هن جي چهري تي ڪو تاثر پيدا نه ڪري رهيو آهي. ٻار جون اکيون کليل هيون ۽ اهو ائين شانت هيو جيئن اڃان ماءُ جي پيٽ اندر اوندهه ۾ هجي. جيئن دنيا به ماءُ جي پيٽ جيان هجي جِتي ڪجهه نه هجي. صرف هو هجي ۽ هن کي ڇهندڙ هٿ، پاڻيءَ جهڙا نرم ۽ فرحت ڏيندڙ. ماءُ جي اندر ۾ وڍ پوڻ لڳا ۽ اهي ڪن اونهين کڏن ۾ تبديل ٿي ويا جيڪي کڏون ڄڻ ڏکن ۽ سورن جي ڳوڙهن سان ڀريل هجن.
ماءُ سوچيو قدرت هن سان ويساهه گهاتي ڪئي آهي. هن جي ڀريل جھول ۾ ڪا شيءِ کٽيل آهي. هن جي جھول اڃان به پانڌ جيان جھليل آهي. من ڪِٿان ڪا ٻاجهه ٿئي ۽ هن جي جھولَ جي کوٽ ڀرجي پوي. پوءِ ماءُ پنهنجا ڳوڙها اگهيا.
”اي رب هن ابهم تي رحم ڪر. ديا ڪر. رهبري ڪر. هن جي نيڻن ۾ لاٽ دکاءِ ۽ نوبنو ڪر“ هوءَ رب کي ٻاڏائيندي رهي ۽ ابهم هن ڏي ڏسڻ بنا بي نور اکيون ڇت ۾ اٽڪائي مرڪندي رهيو. اهو ٻار هن جو پهريون ٻار هيو. ماءُ جو پهريون ٻار جنهن جي اکين ۾ سڄي زندگي ماءُ جي جوانيءَ جو عڪس سمايل هوندو آهي. پهريون ٻار جنهن کي ماءُ جي جواني ياد هوندي آهي ۽ ان لاءِ ماءُ دنيا جي حسين ترين عورت هوندي آهي.
ماءُ هر هر هن کي هٿن ۾ کڻي سندس بي نور اکين کي چميو پئي، جيئن سندس پيار جي گرميءَ تي اهي جاڳي پونديون. ماءُ ان کي جڏهن هنج ۾ سمهاري لولي ٿي ڏني ته ٻار جي کليل ۽ پوءِ ننڊ ۾ گهور بند اکين اندر دنيا جي وجودَ جي هجڻ ۽ نه هجڻ ۾ ڪو فرق نه هيو.
وقت گذريو. بي نور اکيون ڪڏهن بند ڪڏهن کليل. اوندهه جو هڪ اڻ کٽ ريگستان. ڪاري واريءَ جا ذرا جيڪي اڏامندا رهيا ۽ ڀٽن تي ٺهيل ماضيءَ جي پيرن کي دفن ڪري مستقبل ڏانهن ڊوڙندا رهيا. ٻار ويٺو، ان ريڙهيون پاتيون ۽ پوءِ بانبڙا پائي پيرن تي اٿي بيهي رهيو. هنڌ ڪنڌ ورائي هر طرف ڏٺو. ان کي خبر هئي ته دنيا ڪجهه نه آهي، اها ماءُ آهي ـــ ڪي چپ آهن، چميون آهن، هٿ آهن ۽ ڇاتي آهي. پيار جي گرمي آهي، هنج جو سڪون آهي. ٻيو ڪجهه به نه آهي. ڪاراڻ آهي، دونهون آهي ۽ دونهين جي اڀرندڙ چڳن ۾ ڪي غير واضع عڪس آهن ۽ انهن عڪسن ۾ هڪ چهرو واضع آهي جيڪا ماءُ آهي.
ماءُ سوچيو هن جون اکيون ئي هن جي ٻارَ جون اکيون آهن. جيڪڏهن ٻار کي اکيون نه آهن ته ڇا ٿي پيو؟ هوءَ ان کي پنهنجين اکين سان اهو سڀ ڪجهه ڏيکاريندي جيڪو ان لاءِ ڏسڻ ناممڪن آهي. هوءَ ان کي پنهنجين اکين سان چنڊ ڏيکاريندي، تارا، جھڙ، مينهن، پاڻي، وڻ، گل، ٻوٽا ۽ سڀ رنگ جيڪي انڊلٺ جيان هن آڏو نروار ٿي هر ڌنڌ کي پوئتي هٽائي ڇڏيندا. هن سوچيو، سندس ٻار کي ڪنهن لٺ جو سهارو نه وٺڻو پوندو. هوءَ پنهنجيون آڱريون ڪٽي هن کي هٿ ۾ ڏيندي ۽ اهي هن جي رهنمائي ڪنديون. هوءَ هن جي من ۾ اهڙي جوت جلائيندي جو هر شيءِ سندس اندر ۾ روشن ٿي ويندي.
پوءِ ماءُ ٻار جي آڱر پڪڙي پاڻيءَ ۾ وڌي ۽ ان جي پيشانيءَ کي چميو. ٻار ڇهندڙ آڱر سان ڪنهن فرحت کي محسوس ڪيو. ان هر هر اکيون ڇنڀي ماءُ جي هٿ ۾ جھليل آڱرين سان ڪنهن تازگي ۽ نرمتا کي پنهنجي وجود ۾ اوڍجندي محسوس ڪيو. پوءِ ان پنهنجا ٻاتا چپ کوليا.
”امڙ ان کي ڇا چئبو آهي؟“
ماءُ ٻار جي معصوم منهن کي ڏٺو جنهن تي ڄڻ تازو پاڻي هارجي اجرو ۽ اڇو ڪري ويو هيو.
”پٽ ان کي پاڻي چئبو آهي.“ ماءُ چيو ”پاڻي جيڪو اسان کي پيدا ڪري ٿو ۽ پروان چاڙهي ٿو؟“
ٻار جو اکيون مسلسل ڪنهن اڏامندڙ پوپٽ جي پرن جيان ڇنبنديون رهيون.
”امڙ اسان کي ڪنهن پيدا ڪيو آهي؟“
ٻار ڄڻ ماءُ جي جواب مان مطمئن نه ٿيو هجي. ان عجب مان سوال پڇيو.
”پٽ ان کي رب چئبو آهي. جنهن اسان کي تنهنجين ڇهندڙ آڱرين جهڙي پاڻيءَ مان ڳوهي پيدا ڪيو.“
رب، ٻار سوچيو. اهو ڪيڏو نه عظيم هوندو؟ اهو ڪيئن هوندو؟ جيڪو ٺاهي ٿو ۽ اسين ٺهي پئون ٿا.
”امڙ رب ڪيئن آهي“ ٻار وري تجسس مان سوال ڪيو.
ماءُ چپ ٿي وئي. هن جي ناسي نيڻن ۾ ڳوڙها ڀرجي آيا ۽ ذري گهٽ سڏڪو هن جي نڙيءَ مان نڪري ڪنڊي جيان ڦاسي پيو.
”پٽ رب انهن کي نظر ايندو آهي، جيڪي ڏسي نه سگهندا آهن.“ پوءِ ماءُ وري ٻار جي مٿي تي هٿ گهمائيندي چيو. ”تون ڏس ۽ مونکي ٻڌاءِ اهو ڪيئن آهي!“
ماءُ جي جواب تي ٻار حيران ٿي ويو ۽ اهو انڌيرن ۾ ڪنهن غير واقع عڪس کي ڳولهڻ لڳو. اتي اوندهه هئي ۽ اوندهه پويان اوندهه اڏامي رهي هئي.
ماءُ ٻارَ کي دنيا ۽ ڪائنات ۾ موجود هر شيءِ جي تصويرڪشي ڪري ان عڪس کي محسوس ڪرائڻ جي ڪوشش ڪئي.
ٻار جڏهن گرم ڌرتيءَ تي گهميو ته ان پڇيو.
”امان! هيءَ ڇا آهي جيڪا منهنجي پيرن کي جلائي ٿي!“
”پٽ اها اس آهي. جيڪا ڌرتيءَ کي ٽانڊا بڻائي رهي آهي. هو مٿي سج آهي، جنهن سان اکين وارا اکيون ملائي نه سگهندا آهن.“
ماءُ هن کي هر شيءِ سمجھائي محسوس ڪرائڻ جي ڪوشش ڪئي ۽ ٻار هر شيءِ تي حيرت مان پنهنجون بي نور اکيون ڇنڀي، هٿن کي هوا ۾ هڻي، ان احساس کي پنهنجي ذهن ۾ سمائي تصوراتي عڪس جوڙڻ جي ڪوشش ڪندو هيو. هن وٽ سج جو پنهنجو عڪس هيو ۽ اس جو پنهنجو رنگ هيو.
پوءِ جڏهن سانوڻ جا وسڪارا ٿيا ته پاڙي جا ٻارَ گهٽيءَ ۾ نڪري ٽپا ڏئي، وسندڙ مينهن جي بوندن ۾ هيڏانهن هوڏانهن ڊوڙڻ لڳا.
”الله سائين مينهن وساءِ، گوڏي جيڏي گپ ڪراءِ“ ٻار گهٽيءَ مان اٿندڙ آواز تي اتاولو ٿي ويو ۽ ان ماءُ کي سڏڻ شروع ڪيو. ماءُ ٻار کي هٿ کان ورتو ۽ آڻي کليل اڱڻ ۾ بيهاريو. وڄ جي چمڪي ۾ گجگوڙ سان وسندڙ مينهن جون بوندون ڄڻ گهمسانَ جي لڙائيءَ ۾ ڪنڌ ڪٽائيءَ ڪرندڙ لاشن جيان ٿي ڪريون.
”امان هي پاڻي ڪِٿان ڪري رهيو آهي؟ ـــ هيءَ ٿڌي هوا ۽ گجگوڙ جا آواز. اهو سڀ ڇا آهي؟“
ماءُ وسندڙ مينهن ۾ معصوم جي منهن کي ڏسي مرڪي رهي هئي، پر ان جي اکين جا ڳوڙها منهن تي پوندڙ مينهن ڪڻين ۾ ملي هيٺ وهي رهيا هيا.
”پٽ اهو مينهن آهي“ ماءُ ڏاڍي شفقت مان چيو
”اها رحمت آهي جيڪا پاڻيءَ جي صورت ۾ بادلن مان ڇڻي تتل ڌرتيءَ تي ڪري رهي آهي.“
”امان بادل ڪيئن آهن؟“ ٻار وري پڇيو.
”پٽ بادل اوندهه جهڙا ڪارا، اهي پاڻيءَ سان ڀريل ۽ وڄ ۾ چمڪندڙ هوندا آهن.“
ٻار پنهنجين بي نور اکين سان ڏٺو ـــ اتي هزارين ڪارا گهرا بادل هيا. جيڪي طوفان ۾ هڪ ڪنڊ کان ٻي ڪنڊ ڏانهن ڊوڙي رهيا هيا. اتي اکين جهڙي ڪاراڻ ۾ هر طرف پاڻي ئي پاڻي هيو. کاري پاڻيءَ جو سمنڊ پر وڄ جي روشني ڪٿي به چمڪي نه رهي هئي. ٻار اداس ٿي ويو ۽ ان جي تصور جي دنيا جا عڪسَ بلند عمارتن جيان اڀرندا ويا. ان جي اکين اندر آسمان هيو، چنڊ هيو، تارا هيا، جھڙ هيو ۽ وهندڙ پاڻي هيو.
”امڙ روشني ڪنهن کي چئبو آهي؟“
ماءُ ٻار جي اکين ۾ ڏٺو. جيڪي اوندهه ۾ ستارن جيان روشن هيون.
”پٽ روشني ان کي چئبو آهي جيڪا اوندهه مان اڀري“.
ماءُ چيو.
ٻار تصور ۾ ڏٺو هن جي بي نور اکين جي انڌيارن ۾ ڪٿي ڪو هيڊي رنگ جو ڳوڙهي جهڙو ڏيئي جو ٻرندڙ شعلو اميد جي ڪرڻي جيان لڏي رهيو هيو.
”ها امان مان ڏسان ٿو“ ٻار حسرت مان چيو ”ڪا شيءِ آهي جيڪا انڌيارن ۾ مختلف آهي.“
ماءُ مرڪي پئي. ان جي چهري تي خوشيءَ جي لهر ڊوڙي وئي.
”امڙ اوندهه ڇا ٿيندي آهي“ ٻار وري معصوميت مان سوال ڪيو.
”پٽ هر شيءِ اوندهه آهي. اوندهه پويان هر شيءِ موجود آهي. ڌرتي، دنيا، ڪائنات ۽ هر شيءِ ڪاري ڌوڙ جي غلاف ۾ ويڙهيل آهي. جڏهن اکين ۾ سج اڀري ٿو ته هر شيءِ نروار ٿئي ٿي.“
ٻار اتاولو ٿي ويو.
”ته پوءِ منهنجين اکين جو سج ڪڏهن اڀرندو؟“ ٻار ذري گهٽ روئندي چيو.
ٻار ماءُ جي هٿ کي پنهنجي ننڍڙي هٿ سان جنجھوڙي سوال ڪندو رهيو ۽ ماءُ ڄڻ اندر ۾ سڏڪي پئي.
”ها پٽ خدا ڪندو تنهنجين اکين ۾ اهڙو سج ضرور اڀرندو جنهن جي روشنيءَ جا ڪِرڻا ڪائنات جي هر شيءِ تي پوندا.“ ماءُ ٻار کي دعا ڏني ۽ ان جي ننڍڙين ٻانهن کي پنهنجي ڪنڌ ۾ ورائي ان جي ڳل کي پنهنجي ڳل سان لائي ڇڏيو.
ٻار جيئن وڏو ٿيندو ويو. هن جي ڪائنات به وسيع ٿيندي وئي. ماءُ جون اکيون ڄڻ ٻار جون اکيون هيون. ماءُ جي دل ٻار جي دل هئي. ماءُ جا سڀ حواس ٻار جا حواس هيا.
ٻار جو بحث ڏينهون ڏينهن ماءُ سان وڌندو ويو. دنيا ٻار لاءِ هڪ عجائب گهر هئي. اها اسرارن سان ڀرپور ڪنهن اڻ کٽ ڊگهي غار ۾ درد ۽ خوف جي دونهين مان ٺهندڙ عجيب ۽ غريب نقش ۽ نگار سان موجود هئي.
ماءُ ڪڏهن گل پٽي ٻار جي جھول ۾اڇلائيندي هئي، ۽ ٻار هر گل جي خوشبوءِ مان ان جي قسم جو اندازو لڳائيندو هيو.
”امڙ خوشبوءِ ڇا کي چئبو آهي؟“ پوءِ هو وري معصوميت مان سوال ڪندو هيو.
ماءُ هن جي سوال تي ڪڏهن به خفي نه ٿي.
”پٽ خوشبوءِ اڏامندڙ روح کي چئبو آهي. جڏهن ڪنهن شيءِ جي خوشبوءِ ختم ٿي وڃي ته اها مري ويندي آهي.“
هوءَ چوندي هئي ۽ ٻار وٽ روح هڪ مقدس ديوتا جيئن ڪَرُ کڻي بيهي رهندو هيو، جنهن کي هن جي دل سجدو ڪرڻ چاهيندي هئي.
ماءُ هن کي اهو سڀ ڪجهه ٻڌائڻ پئي چاهيو جيڪي دنيا ۾ موجود آهي. پوءِ ان هن کي ڏک، درد، خوشي، مايوسي، اميدي نا اميدي جهالت، ڏاهپ، انصاف، نا انصافي، ايمانداري بي ايماني، ترقي زوال، شڪر نا شڪري، ظلم، بغاوت، حڪمراني، محڪومي، دنيا آخرت، جنت دوزخ اولياءَ عالم، نبي پيغمبر، خدا ۽ هر ان شيءِ جي باري ۾ ٻڌايو جيڪا ڪنهن مونجھاري جي صورت ۾ ٻار جي دل اندر موجود هئي.
ائين وقت گذرندو ويو ۽ٻار پنهنجي تصوراتي دنيا ۾ پرورش وٺي وڌندو رهيو.
جڏهن ٻار ڏهن سالن جو ٿيو ته ماءُ کي خبر پئي ڪا غير ملڪي ڊاڪٽرن جي ٽيم هن ملڪ جي بدنصيب نظرن کان محروم ماڻهن لاءِ اکين جو تحفو کڻي پيوندڪاريءَ لاءِ پهتي آهي. ماءُ ڏاڍي خوشي ٿي. هن سوچيو، جيڪر هن جو معصوم به ڏسي سگهي. جيڪر هوءَ انهن ڊاڪٽرن وٽ پهچي پوي جن وٽ هن جي ابهم جي اکين جي روشني آهي. هن جي معصوم جو نور آهي.
اخبارن ۾ اعلان ٿيا ته نظر کان محروم ڪجهه ٻارن کي اکين جي پيوندڪاري ڪري نوبنو ڪيو ويندو. جيڪي شخص فائدو وٺڻ چاهين اهي جلد رابطو ڪن.
اها خبر ٻڌي ماءُ جي من چاهيو ته هوءَ سڀني کان پهريون اتي پهچي پنهنجي ٻار جي اکين جو نور حاصل ڪري سگهي. ماءُ ڪجهه گڏ ڪيل پونجي هٿ ڪئي ۽ پوءِ مختصر سامانَ سهيڙي هوءَ ٻار کي وٺي ان اسپتال ۾ اچي پهتي جِتي اهي غير ملڪي ڊاڪٽر نظر کان محروم ماڻهن جي اکين جو معائنو ڪري رهيا هئا.
ماءُ کي ٻار سان گڏ مريضن جي هڪ ڊگهي قطار ۾ ويهاريو ويو ۽ نظر کان محروم هر انسان رب کي عرض ڪرڻ لڳو ”اي خدا منهنجي دنيا کي روشن ڪر ـــ مونکي نوبنو ڪر منهنجي مدد ڪر.“
ڊاڪٽر هر شخص کي وڏي ڌيان ۽ اطمنان سان چڪاسيندا رهيا ـــ آخر اهڙو وقت به آيو جو ماءُ ٻار کي ساڻ ڪري وڃي انهن کي ويجھو پهتي. ڊاڪٽرن ٻار جي اکين کي تپاسيو، ڊاڪٽرن ماءُ کي دلجاءِ ڏني.
”هي ٻار ضرور ڏسندو.“ انهن مان هڪ نيڪ صورت ڊاڪٽر ماءُ کي اعتماد سان چيو. ”هيءُ هر لحاظ کان فٽ آهي، صرف اکين لڳڻ جي دير آهي. اسان هن کي اکيون ضرور عطيي ۾ ڏينداسين.“
”خوشيءَ کان ماءُ جي اکين ۾ ڳوڙها ڀرجي آيا. هن هر هر هٿ کڻي ڊاڪٽر کي دعائون پئي ڏنيون.
”خدا توهان کي خوش رکندو“ ماءُ چيو ”توهان منهنجي ٻار جي دنيا روشن ڪندا ـــ خدا توهان جي آخرت روشن ڪندو“ ڊاڪٽر ٻار کي وارڊ ۾ داخل ڪيو ۽ آپريشن جي تاريخَ ڏني. وارڊ ۾ داخل ٿيڻ کانپوءِ ٻار نئين دنيا کي ڏسڻ لاءِ ڏاڍو بي چين هيو. هن جيڪي محسوس ڪيو هيو اهو سڀ هڪ روپ وٺي هن آڏو نروار ٿيڻ وارو هيو.
ماءُ هن کي دلاسا ڏئي، ايندڙ وقت جي باري ۾ ٻڌائيندي رهي جيڪو اميدن سان ڀرپور ۽ روشنين سان منور هيو.
پوءِ هو ڳالهيون ڪندا رهيا ۽ ان گهڙيءَ جو انتظار ڪندا رهيا جڏهن ٻار لاءِ هڪ نئين زندگيءَ جي ابتدا ٿيڻ واري هئي. آخر اهو وقت به اچي ويو جڏهن ٻار کي هڪ وڏي ٽيبل تي سمهاري آپريشن لاءِ تيار ڪيو ويو. غير ملڪي ڊاڪٽرن وڏي احتياط ۽ ڌيان سان هن جي اکين جي پيوندڪاري ڪئي. ماءُ پنهنجي ٻچڙي لاءِ رب آڏو جھول جھلي دعائون گهرندي رهي.
”اي رب منهنجي ٻچڙي کي ديد عطا فرماءِ. هن کي نوبنو ڪر. هن کي روشني ڏي.“
ڪجهه وقت کانپوءِ ڊاڪٽرن جي ٽيم آپريشن ٿيٽر مان نڪري ماءُ کي مبارڪ ڏيندي چيو.
”ٻار جو آپريشن ڪامياب ٿيو آهي. خدا ڪندو هو ضرور ڏسندو.“
جڏهن ٻار کي واپس وارڊ ۾ آندو ويو ته ان جي اکين چوڌاري پٽي ويڙهيل هئي ۽ اهو ڪنهن گهري ننڊ ۾ ڄڻ ڪنهن نئين صبح جو انتظار ڪري رهيو هيو. ٻئي ڏينهن اکين جي هڪ ماهرڊاڪٽر ٻار کي تپاسيو ۽ ماءُ کي دلداري ڏني.
”هڪ هفتي کانپوءِ هن جي پٽي کولي ويندي.“ ان اعتماد سان چيو. ”گھٻرائڻ جي ڪا به ضرورت نه آهي.“
ڊاڪٽر جي آٿت تي ڄڻ ماءُ جي هيان ءَ تي پاڻيءَ ڇنڊو پيو.
”خدا توهان کي خوش رکندو.“ ماءُ چيو ”توهان جا احسان مان زندگي ڀر نه وساري سگهندس.“
ڊاڪٽر مرڪيو ۽ ٻار جي مٿي تي پيار مان هٿ ڦيري هليو ويو.
”امڙ شفا ڇاکي چئبو آهي؟“ ٻار وري سوال ڪيو.
”پٽ شفا خدا جي هٿن ۾ هوندي آهي ۽ اهي هٿ ڪڏهن ڪنهن انسانَ جي ڪراين ۾ لڳل هوندا آهن.“
جڏهن ست ڏينهن پورا ٿيا ته ڊاڪٽرن جي ٽيم ان ٻار مٿان پهچي وئي ۽ هرڪو ان گهڙيءَ جو انتظار ڪرڻ لڳو جڏهن ٻار جي اکين جي پٽي کولي ويندي ۽ هو پهريون دفعو دنيا کي ڏسندو. هر ڪنهن جي منهن تي سرهائي هئي. ماءُ جا ڏڪندڙ هٿ هن جي تيز ڌڙڪندڙ دل ڪري سيني تي رکيل هيا. ان جي اکين ۾ خوشيءَ جا ڳوڙها هيا.
هڪ ماهر ڊاڪٽر اڳتي وڌي ٻار جي اکين تي ٻڌل پٽيءَ کي کولي ان جا وڪڙ هٽائن لڳو. سڀ سانت ٿي ويا.
”سڀ کان پهريون تون ڪهـڙي شيءِ ڏسڻ چاهيندي؟“
ڊاڪٽر ٻار کان سوال پڇيو.
”پنهنجي امڙ کي“ ٻار ڪنهن جھجھڪ کان بغير چيو.
ماءُ کي ٻار سامهون بيهاريو ويو جيئن اهو اکيون کولڻ سان سڀ کان پهريون ان جو نظارو ڪري سگهي.
جڏهن پٽي کلي وئي ته ڊاڪٽر ڳالهايو.
”پٽ اکيون آهستي آهستي کول؟“ ان ٻار کي چيو.
ٻار آهستي آهستي اکيون کوليون ۽ تجسس مان سامهون ڏٺو. هن جي چپن تي مرڪ اچي وئي.
”پٽ هوءَ تنهنجي ماءُ آهي“ ڊاڪٽر ماءُ ڏي اشارو ڪندي چيو ”ڏس ڪيئن نه تو ڏانهن ڏسي خوشيءَ مان مرڪي رهي آهي.“
ٻار پهريون دفعو ماءُ کي ڏٺو. هن پهريون دفعو مامتا کي ڳوڙهن جي روپ ۾ وهندي ڏٺو. ماءُ جنهن جي اکين مان خوشيءَ جا ڳوڙها وهي رهيا هيا. ماءُ جيڪا دنيا جي خوبصورت ترين هستي هئي. ماءُ جنهن جي چهري مان جنت جا گل ڇڻي رهيا هيا. ماءُ جنهن جي پيشانيءَ تي شفقت چمڪي رهي هئي. ماءُ جنهن جي دعا لاءِ مٿي کنيل هٿن ۾ نور نظر اچي رهيو هيو.
ٻار ماءُ کي دل کولي ڏٺو ۽ ان جي هر نقش کي پنهنجين اکين ۾ سمائي ڇڏيو. ڊاڪٽر پنهنجي ڪاميابيءَ تي خوش ٿي ٻار ۽ ماءُ طرف ڏسندا رهيا.
اوچتو بجلي بند ٿي وئي ۽ هر طرف ڄڻ اوندهه جا ڪارا پردا هيٺ ڪري پيا. گھگھ ٿي ويو هر شيءِ ڪاراڻ پويان گم ٿي وئي.
اونداهه ۾ ٻار جي رڙ اڀري.
”امان............. مان وري انڌو ٿي ويس.“ هو رڙيون ڪري اوندهه ۾ ماءُ کي سڏيندو رهيو.
”امان مونکي ڪا به شيءِ نظر نه اچي رهي آهي. مان توکي نه ڏسي رهيو آهيان..... مان انڌو ٿي ويس.“
ٻار اوندهه ۾ روئندو رهيو.
ماءُ اوندهه ۾ هٿ هڻندي هن مٿان آئي ۽ پنهنجي سيني سان لائي دلداري ڏيندي چيو.
”پٽ تون انڌو نه ٿي ويو آهين......... ان کي لوڊشيڊنگ چئبو آهي.“

فٽ پاٿ جو فوٽو گرافر

سنڌوءَ مان وهنجي منجھند جو جڏهن مينهون موٽنديون هيون ته رستا ڌوڙ سان ڀرجي ويندا هيا. راهه هلندي بکايل مينهون کائڻ جي هر شيءِ ۾ وات وجھنديون هيون. سبزي وڪڻندڙ لٺيون کڻي انهن کي هڪليندا هيا، کارڪون وڪڻندڙ پنهنجا گاڏا پاسيرا ڪري بيهاريندا هيا ۽ مائرون ٻارن کي ٻانهن کان جھلي پري ڪنديون هيون. ڀڳل فٽ پاٿ جو فوٽو گرافر به پنهنجي چئن ٽنگن واري اسٽينڊ تي رکيل ڪيمرا کي هٿ وجھي پيو هشڪران ڏيندو هيو ۽ ٿڪيل مينهون هيڏانهن هوڏانهن ٿي وينديون هيون.
اڌروٽ عمر جي ان فوٽو گرافر جا وار اڃان اڇا نه ٿيا هيا. جسم ۾ سنهو هجڻ ڪري هن کي پاتل ڪپڙا لڙڪيل نظر ايندا هيا. هو فٽ پاٿ تي رکيل بينچ تي گراهڪ کي ويهاري ان پويان لڙڪندڙ ڪاري پردي کي ٺاهي، ڊگهي اسٽينڊ تي رکيل دٻي جهڙي ڪيمرا پويان ٽنگيل ميري ڪپڙي ۾ منڍي وجھي چيلهه تائين ان ۾ اندر گهري ويندو هيو ۽ سامهون ويٺل جي بيهڪ کي جاچي ٻاهر نڪري وري وري پيو ان کي درست ڪندو هيو.
اهو ان شهر جو مصروف روڊ هيو جيڪو هڪ پاسي کان شروع ٿي شهر جي مرڪزي ٽاور وٽ پهچندو هيو. ان روڊ تي ٻه سينيمائون هيون جن تي ٻاهران وڏا رنگين پوسٽر لڳل هوندا هيا. جڏهن شامَ ٿيندي هئي ته سينيمائون ماڻهن سان ڀرجي وينديون هيون. پوليس وارا قطارن کي سڌو ڪرڻ لاءِ بيد جي لٺين جو استعمال ڪندا هيا ـــ جڏهن فلم ڦٽندا هيا ته ماڻهن جا پگهر پيرن تائين پيا وهندا هيا ۽ انهن جي ڪپڙن مان اٿندڙ بوءِ پري کان پئي محسوس ٿيندي هئي. روڊ جي وچ تي پوليس ٿاڻي سامهون ڳاڙهي بازار ۾ اڇا پٽڪا ائين نظر ايندا هيا جيئن سائي سينور تي بدڪون ترنديون هجن.
جڏهن رات ٿيندي هئي ته ان شهر مٿان اوندهه جو راڄ هوندو هيو. شهر جو واحد ٿرمل پاور هائوس ڪن مخصوص علائقن تائين محدود هوندو هيو. گاسليٽ جون بتيون عام هيون. ڪٿي گاسليٽ جا گيس وارا گولا تيز روشنيءَ سان ٻرندي نظر ايندا هيا. سينيمائون جنريٽرن تي هلنديون هيون ۽ اتي پيلا بلب ميرا ڏند ڪڍي کلندا هيا. روڊ جي سڄي پاسي کان هڪ ننڍي ڪچ سري ڀت ڏنل هوندي هئي جنهن جي پرئين ڀر شهر جو قديم قبرستان هيو. فوٽو گرافر فٽ پاٿ تي ان قبرستان جي ڪچي ڀت کي اسٽول تي ٽيڪَ ڏئي ويٺل نظر ايندو هيو، سندس سامهون هڪ ڳاڙهين سرن واري جاءِ هئي جنهن جي هيٺان بقالڪا دوڪانَ هيا ۽ مٿي ماڙيءَ تي اڪو دادا جو گهر هيو جيڪو پنهنجي نوجوان ڀيڻَ سان رهندو هيو. هن جي ماءُ ان جي ننڍپڻ ۾ ئي لاڏاڻو ڪري وئي ۽ سندس پيءُ پنجھٽ واري جنگ ۾ حُرن سان گڏ ٿرپارڪر واري بارڊر تي وڙهندي شهيد ٿيو.
شهر ۾ اڪو دادا جو وڏو نالو هيو. جان ۾ ڀريل ۽ قد جو ڊگهو هو. گهڻو ڪري گهري نيري رنگ جا ڪپڙا پائي، وار تيل سان ڄمائي ۽ ملتاني گيتلي ۾ جڏهن هو شهر جي سينيمائن تي نظر ايندو هيو ته ماڻهو هن کي پري سُري جاءِ ڏيندا هيا. گرميءَ ڪري هو قميص جي پاند سان پاڻَ کي هوا ڏيندو هيو ته ڪارو ست ڦيرو پستول هن جي ور ۾ نظر ايندو هيو. دلوڪ مڪراڻي جيڪو هٿ ۾ هنٽر کڻي ٽڪيٽ وٺڻ لاءِ ماڻهن جي بي قابو هجوم تي پيو وسائيندو هيو ان جي نظر جڏهن اڪو دادا تي پوندي هئي ته ان جو هنٽر رڪجي ويندو هيو ۽ اُهو اڳتي وڌي اڪو دادا کي ڀاڪر پائي ملندو هيو.
”اڪو دادا جي بادشاهيءَ جو خير.“ اهو چوندو هيو.
اڪو دادا، پويان بيٺل واقفڪارن کي اک هڻندو هيو.
”اڙي ڏيوس پئسا.......“ هو چوندو هيو.
ٻه ٽي واقفڪار دلوڪ مڪراڻيءَ کي پئسا ڏيندا هيا ۽ هو هنٽر ڦيرائي ماڻهن کي هڪ پاسي ڪري دريءَ ۾ هٿ وجھي ٽڪيٽون وٺي اڪو دادا کي ڏيندو هيو. اڪودادا وڏي فخر سان ڇاتي ٻاهر ڪڍي ماڻهن تي حقير نظر وجھندو هيو.
اڪو دادا جي نوجوان ڀيڻ ماڙي ٻاهران نڪتل گيلريءَ ۾ اڪثر ايندي ويندي هئي. فوٽو گرافر قبرستان جي ڀت کي ٽيڪَ ڏئي پيو ان کي ڏسندو هيو. وقت سان گڏ اڪو دادا جي نوجوان ڀيڻ به ان جي اکين جي ڄارَ ۾ ڦاسي پئي. اها هن ڏي ڏسي ڪڏهن مرڪي هلي ويندي هئي. ڪڏهن اکيون ملائي هوا ۾ اڏرندڙ وارن کي هڪ پاسي ڪندي هئي ته ڪڏهن من ۾ دٻيل ٽهڪ ڏئي ڪنڌ هيٺ ڪري ڇڏيندي هئي.
ان پڪسري عمارت پويان محمدو مواليءَ جو ساقي خانو هيو جِتي شهر جا موالي چرس ڀري سلفين جا سوٽا هڻندا هيا ۽ هر سوٽي تي وڏي آواز ۾ هڪ نعرو لڳندو هيو. ساقي خاني اندر هڪ اونداهي ڪوٺي هئي جنهن ۾ اڪو دادا جُئا جي ٽڪري هلائيندو هيو ۽ هر داءَ تي جُئارن کان نال اوڳاڙيندو هيو.
هڪ ڏينهن فوٽو گرافر وڏي همت ڪئي. هن سنهڙي گهٽيءَ کان وڃي. ساقي خاني جي ڏاڪڻ ٽپي ان جي ڀڳل پلوڙي کان چڙهي وڃي ان ڇوڪريءَ سان ملاقات ڪئي جيڪا تيز اس ۾ اتي هن جو انتظار ڪري رهي هئي. گرميءَ جا ڏينهن هيا ۽ منجھند جو وقت، شهر اڌ رات جو ڏيک ڏئي رهيو هيو. ڏسڻ وارو ڪو به ڪو نه هيو. فوٽـو گرافر کي سٺو وجهه ملي ويو. ان ڪافي وقت اتي گذاريو ۽ پوءِ پيار جا پڪا واعدا ڪري هو واپس ساقي خاني جي ڀڳل ڀت تان لهي هليو ويو.
عيد جا ڏينهن هيا ۽ شهر جو رخ ئي بدلجي ويو هيو. ڳاڙهي بازار، ۾ پير پائڻ جي جاءِ نه هئي. ويشائون تيز ميڪ اپ ڪري دروازن تي بيٺل هيون ۽ انهن جا اگهه آسمان سان ڳالهيون ڪري رهيا هيا. شراب جي گتن تان بوتلون غائب ٿي چڪيون هيون. سينيمائن تي رش سبب ٽڪيٽون بليڪ تي وڪرو ٿي رهيون هيون ۽ ڳنڍي ڇوڙن جون نظرون اتي آيل ڳوٺاڻن جي کيسن تي کتل هيون. فوٽوگرافر وٽ به لائين لڳي پئي هئي. هن وٽ ماڻهو لڙڪندڙ ڪاروڪوٽ پائي ان نقلي پستول سان فوٽو ڪڍرائي رهيا هيا جيڪو پستول هن ڪڏهن اتان اسٽور تان ساڍن پنجن روپين ۾ ورتو هيو. ان عيد تي فوٽوگرافر کي چڱي آمدني ٿي. هن صرافا بازار مان هڪ سوني منڊي ورتي ۽ پوءِ ٽاڪ منجھند جو سنهڙي گهٽيءَ مان وڃي ساقي خاني تي چڙهي ڀڳل پلوَڙو ٽپي هو اتي انتظار ۾ ويٺل ڇوڪريءَ جي چيچَ ۾ پنهنجي هٿن سان پارائي آيو.
هڪ ڏينهن فوٽوگرافر ڪنڌ هيٺ ڪري پنهنجي ڪم ۾ مصروف هيو ته اوچتو ٻه هٿ اچي هن جي گريبان ۾ پيا. منهن مٿي ڪري ڏٺائين ته اهو اڪو دادا هيو.
”تنهنجي ته ڀيڻ کي.....“ اڪو دادا چيو ۽ پوءِ هن کي مٿي کڻي وچ روڊ تي ڦـٽو ڪيائين. روڊ تي هلندڙ ٽانگا ۽ گڏهه گاڏا رڪجي ويا. اڪو دادا اڳتي وڌي هن کي قميص ۾ هٿ وجھي اٿاري منهن ۾ لغدا وهائي ڪڍيا.
”مان توکي جيئرو نه ڇڏيندس.“ اڪو دادا چيو. ”ڪتي جا پٽ تون اڄ نه بچندين!“
فوٽو گرافر هيسجي ٻئي هٿ منهن کي ڏئي بيهي رهيو. هجوم ڪٺو ٿي ويو. سامهون سينيما مان دلوڪ مڪراڻي ڀڄندو آيو. ان هجوم کي هٿن سان هٽائي ڏٺو. اڪو دادا پستول ڪڍي هلائڻ وارو هيو.
”نه بادشاهه نه“. دلوڪ وڃي هن جي هٿن کي چنبڙيو. ”ڇڏينس نه ڪجانءِ“
”مان هن حراميءَ کي نه ڇڏيندس.“ اڪو دادا توائيءَ ۾ چيو. ”هن منهنجي عزت ۾ هٿ وڌو آهي.“
گهڻا ماڻهو وچ ۾ پئجي ويا ۽ فوٽو گرافر کي ٿڪ لعنت ڪري اڪو دادا کي ڇڪي پاسيرو ڪري وٺي ويا. ڇوڪري مٿان گيلريءَ مان اهو سڀ ڏسندي رهي. سندس منهن پريشانيءَ کان اس ۾ وڌيڪَ ڳاڙهو ٿي ويو. هن جون همدرديون فوٽو گرافر سان وڌي ويون ۽ دل ۾ ڀاءُ خلاف نفرت ۾ اظافو ٿي ويو.
ان ڏينهن کانپوءِ فوٽو گرافر ڏاڍو ڊنل هوندو هيو، پر پوءِ به هو ڪڏهن ڪڏهن ڪنڌ مٿي ڪري گيلريءَ ۾ ڏسندو هيو ته اها ڇوڪري اتي اڃايل ڪونج جيان پئي لڇندي هئي. پوءِ اتي فٽ پاٿ تي رياستي مڱڻيون جڏهن لوٽو وڄائي وڇوڙي جي ڪا وائي ڳائينديون هيون ته هن جون اکيون پاڻيءَ سان ڀرجي اينديون هيون. اتي جڏهن جوڳي مرليون وڄائي ماڻهو ڪٺا ڪندا هيا ته هن کي ڦڻ ڪڍي بيٺل ڪاريهر اڪو دادا جيان نظر ايندو هيو.
هڪ ڏينهن سانجھيءَ جو جڏهن فوٽو گرافر ڪم مان واندو ٿي وڃڻ جي تياري ڪري رهيو هيو ته هن کي ساقي خاني کان مسلسل پستول جا فائر ٻڌڻ ۾ آيا ڪجهه ماڻهو خوف کان سنهي گهٽيءَ مان ڀڄندا ٻاهر نڪتا. ڪن کي هڪ پير ۾ پادر پاتل هيو ته ڪي پيرين اگهاڙا هيا. انهن ماڻهن مان جڏهن هڪ کي بيهاري پڇيو.“ ته ڇا ٿيو آهي؟ خير ته آهي نه؟“
”اڪو دادا“ ان خوف مان چيو: ”اڪو دادا شفقت شاهه کي گوليون هڻي قتل ڪري ڇڏيو.“
ٿوري دير ۾ ڀرسان ئي ٿاڻي مان سپاهي بندوقن ۽ لٺن سان ڀڄندا آيا ۽ انهن ساقي خاني وٽ پهچي هوائي فائر ڪيا. اڪو دادا پوليس کي چڪر ڏئي ساقي خاني جي ڏاڪڻ چڙهي ڀڳل پلوڙي کان ٽپو ڏئي پنهنجي گهر پهتو، پوءِ هيٺ لهي روڊ پار ڪري فٽ پاٿ تي فوٽو گرافر جي ويهڻ واري اسٽول تي لت رکي ڀت ٽپي قبرستان طرف ڀڳو. پوليس فائر ڪندي ساڳي رستي کان هن پويان ڀڄندي وئي. اڪو دادا قبرستان جي ڏنگن ڦڏن کبڙن مان لڪندو جيئن ئي پير واري پاسي کان ٻاهر نڪتو ته اتي اڳ ئي انتظار ۾ بيٺل صوبيدار وڃي ڳچيءَ ۾ هٿ وجھي هيٺ دسيس. پوليس وارا به اچي پهتا ۽ کڻي سوگهو ڪيونس. ور ۾ هٿ وجھي پستول ٻاهر ڪڍي ٻانهن کان پڪڙي روڊ تان گهليندا ٿاڻي تي ويٺي لاڪپ ۾ بند ڪري ڇڏيونس.
فوٽو گرافر کي ائين محسوس ٿيو جيئن ٻيلي مان شينهن غائب ٿي ويو هجي.
اڪو دادا جي گرفتاريءَ کان پوءِ فوٽوگرافر پنهنجي ڪمائيءَ جو هڪ حصو ان ڇوڪريءَ کي ڏيندو هيو جنهن ڪري ڇوڪريءَ کي ڀاءُ جي ڪمي ڪڏهن محسوس نه ٿي. ساقي خاني اندر جئا جي ٽڪري ويران ٿي وئي. ڪچين ڀتين جون پاڙون ڇڻڻ لڳيون ۽ اتي ڪيترائي ڪوئا پنهنجن ٻرن مان ٻاهر نڪري آيا.
فوٽوگرافر جا اهي ڏينهن هن جي زندگيءَ جا سڀ کان خوبصورت ڏينهن هيا. سندس ڪم ۾ خود اعتمادي اچي وئي ۽ هن جي ڪيمرا صاف چٽا خوبصورت فوٽو ڪڍڻ لڳي. هو عشق ۾ اکيون بند ڪري چندر جا گيت گنگنائيندو هيو ۽ روڊ جي ٻئي طرف دوڪانن جي سامهون ويٺل پڪوڙائيءَ سان چرچا ۽ کل ڀوڳ ڪندو هيو. ڇوڪري هر هر سامهون گيلريءَ ۾ بيهندي هئي ۽ مرڪي هن مٿان قرب جا گل نشاور ڪندي هئي.
تن ڏينهن اتي سينيما ۾ پستول باز اداڪار پريم ناٿ جو فلم لڳل هيو. وڏي رش هئي. فلم ڦٽندو هيو ته روڊ ماڻهن سان ڀرجي ويندو هيو. فلم جي اثر ڪري فوٽو گرافر وٽ هر گراهڪ ڪلهي ۾ پستول پائي پوءِ فوٽو ڪڍائيندو هيو. هڪ ڏينهن ميمڻ محلي جا ٻه جوان فلم ڏسي موٽيا. فلم جو ايڏو اثر هون جو پري کان ٽهڪ ڏيندا تاڙا ملائيندا ۽ اداڪاري ڪندا پئي آيا. انهن فوٽوگرافر وٽ پهچي ان کي چيو: ”استاد! فوٽو ڪڍرائڻو آهي....... پر فوٽو اهڙو ڪڍ جو يادگار هجي.“
فوٽو گرافر انهن کي ڪيمرا سامهون بينچ تي ويهاريو. هڪ نوجوان فوٽو ڪڍائڻ کان اڳ اتي لڙڪندڙ پستول لاهي ڪلهي ۾ وڌو ۽ پوءِ هو هڪ ٻئي جي ڪلهن تي هٿ رکي ويهي رهيا. فوٽوگرافر ڪيميرا پويان لڙڪندڙ ميري ڪپڙي ۾ منڍي وجھي گهڻي دير کانپوءِ جڏهن ”ريڊي“ چئي فوٽو ڪڍيو ته نوجوان وري ٽهڪ ڏئي مذاق ۾ مشغول ٿي ويا. هڪ جوان ڪلهي ۾ لڙڪندڙ پستول ٻاهر ڪڍي پريم ناٿ وانگر اداڪاري ڪندي آڱر سان وٺي ٽريگر کي دٻايو. تيز ٺڪاءُ ٿيو پستول مان گولي نڪتي ۽ سامهون گيلريءَ ۾ بيٺل ڇوڪري رڙ ڪري هيٺ پڪوڙن واري ٽهڪندڙ تيل جي ڪڙهائيءَ ۾ اچي ڪري. سڀ حيران ٿي ويا. ٻئي نوجوان خوف کان هيڊا ٿي ويا ۽ زمين تي هاريل پڪوڙن وچ ۾ پيل ڇوڪريءَ کي سڌو ڪري ڏٺائون، ڇوڪري مري چڪي هئي، گولي هن جي نرڙ ۾ لڳي مٿي کي سوراخ ڪندي ٻئي پاسي کان نڪري وئي هئي.
پوليس پهتي ۽ ٻنهي نوجوانن سميت فوٽوگرافر کي پڪڙي لاڪپ ڪري ڇڏيائون. فوٽوگرافر هر هر ٻئي هٿ منهن کي هڻي هاءِ گهوڙا ڪندو رهيو. هن کي اها ڳالهه سمجهه ۾ نه پئي آئي ته آخرڪار هن جي اتي رکيل نقلي پستول مان اصلي گولي ڪيئن نڪتي. ٿاڻي تي پاڙي جا چڱا مڙس پهتا ۽ ڪجهه ڏيتي ليتيءَ کانپوءِ فيصلو ٿيو ته ٻئي نوجوان بي گناهه آهن. جيئن ته انهن کان اتفاقي گولي هلي وئي آهي ڇو جو انهن کي اها خبر نه هئي ته انهن جي هٿ ۾ جھليل پستول اصلي آهي. تنهنڪري انهن تي رپورٽ درج نه ڪئي وڃي. سمورو قصور ان فوٽوگرافر جو آهي جنهن اڪو دادا کان پنهنجي بي عزتيءَ جو بدلو وٺڻ لاءِ ان جي بي گناهه ڀيڻ کي چالاڪيءَ سان مارڻ گهريو ٿي.
ٻنهي نوجوانن کي آزاد ڪيو ويو ۽ پوءِ پوليس ٿاڻي جي دالان ۾ فوٽوگرافر کي اگهاڙو ڪري اچي باٺن سان ورتو. ”زپ زپ“ جا آواز ۽ فوٽو گرافر جون رڙيون ان ڏينهن روڊ تان هر ايندڙ ويندڙ ٻڌيون.
”اڙي ٻڌاءِ ماءُ جا........ اهو پستول تون وٽ ڪٿان آيو؟“
سپاهين جي رڙ ۾ هر هر فوٽوگرافر جي دانهن اڀري رهي هئي. ”مونکي ڪا به خبر نه آهي.“ فوٽوگرافر چئي رهيو هيو: ”اهو پستول منهنجو نه آهي. مان خدا جو قسم کڻي چئي رهيو آهيان ته مان ائين هرگز نه ٿو ڪري سگهان مان ان معصوم ڇوڪريءَ جو قاتل نه آهيان.“
فوٽوگرافر زور سان روئي رهيو هيو.
ٿاڻي تي لڳاتار ڪيترا ڏينهن فوٽوگرافر پوليس جي تشدد هيٺ رهيو. دنيا ۾ هن جو ڪو به والي وارث نه هيو. بس هڪ اها ڪيمرا هئي جيڪا هاڻي پوليس جي مال خاني ۾ موجود هئي ۽ ٻئي هن جي محبوبا جيڪا هاڻي دنيا مان موڪلائي چڪي هئي. گهڻي انتظار کانپوءِ پوليس جڏهن ڪو ڏيتي ليتيءَ جو آسرو نه سمجھيو ته فوٽوگرافر کي چالان ڪري ڪورٽ ۾ پيش ڪيو جتان هن کي شهر جي وڏي جيل موڪليو ويو.
جڏهن فوٽوگرافر هٿ ڪڙيون پائي جيل جي دروازي ڏانهن ڏاڪڻين تان چڙهي رهيو هيو ته اتي ئي هن کي اڪو دادا نظر آيو جيڪو ان ڏينهن جيل مان آزاد ٿيو هيو ۽ ڏاڪڻين تان هيٺ لهندي هن ڏانهن خون خوار نظرن سان ڏسي رهيو هيو.
اڪو دادا پنجن مهينن کانپوءِ جيل مان ٻاهر نڪري آيو. پوليس جڏهن اڪو دادا کي پڪڙيو هيو ته ان جي ور مان نقلي پستول نڪتو هيو. جيڪو پوليس عدالت ۾ پيش ڪيو. عدالت ۾ گهڻي بحث مباحثي کانپوءِ اڪو دادا جو وڪيل اهو ثابت ڪرڻ ۾ ڪامياب ٿي ويو ته اڪو دادا شفقت شاهه جو قتل نه ڪيو آهي ان ڪري هن کي آزاد ڪيو وڃي.
جيل مان نڪري جڏهن اڪو دادا ساقي خاني ۾ آيو ته ان جون ڪچيون ڀتيون ڀري چڪيون هيون. هر طرف ويراني لڳي پئي هئي ۽ اتي ڪچي مٽيءَ جي بوءِ کانسواءِ ڪجهه به نه هيو. هو جڏهن گهر پهتو ته زندگيءَ ۾ پهريون دفعو من ۾ سور جي ڪنهن سٽ کان سندس اکين ۾ ڳوڙها ڀرجي آيا. هن ٻئي هٿ منهن کي ڏنا ۽ پوءِ ڀيڻ جي خالي پيل کٽ وٽ اوڪڻو ويهي سڏڪن ۾ مچي ويو.
عدالت ۾ فوٽوگرافر تي مقدمو هلي رهيو هيو. هو ملزمن واري ڪٽهڙي ۾ بيٺل هيو. هن جو جسم ڪمزور ٿي چڪو هيو ۽ ٽنگون ڏڪي رهيون هيون. ڏاڙهيءَ جا وار هن جي هڏائين منهن تي سنهين سئين وانگر ٽنبيل هيا. هو پنهنجي عمر کان وڏو نظر اچي رهيو هيو. سرڪاري وڪيل وڏي بي دليءَ سان ڳالهائي رهيو هو. ڪل ٻه چار ماڻهو عدالت ۾ موجود هيا. جج ائين بيزار ويٺل هيو جيئن ان وٽ وقت نه هجي، اوچتو اڪو دادا عدالت جي دروازي مان اندر داخل ٿيو. ندامت کان هن جوڪنڌ هيٺ جھڪيل هيو. هن جي چال ۾ پڇتاءُ ظاهر ٿي رهيو هيو. اهو عدالت ۾ آيو ۽ عرض ڪيائين ته: ”هو ڪجهه چوڻ چاهي ٿو.“
جڏهن هن کي ڪٽهري ۾ بيهاريو ويو ته هن ٻئي هٿ مٿي ڪري معافي ورتي.
”دراصل فوٽوگرافر بي قصور آهي.“ هن ڏکويل آوازَ ۾ چيو. ”اهو اصلي پستول منهنجو آهي. جڏهن مون شفقت شاهه کي قتل ڪيو ته فٽ پاٿ واري پاسي کان قبرستان جي ڀر ٽپندي اتي فوٽو گرافر جي لڙڪندڙ نقلي پستول کي بدلائي مون اتي اصلي پستول وڌو هيو. جيڪو منهنجي ڀيڻ جي موت جو سبب بڻيو.“
اڪو دادا جي اکين مان ڳوڙها وهي هيٺ ڪري رهيا هيا.
”فوٽوگرافر بي گناهه آهي.“ هن وري چيو. ”مان ڏوهاري آهيان مونکي گناهن جي سزا ضرور ملڻ گهرجي.“
اڪو دادا ڪنڌ هيٺ ڪري سڏڪندو رهيو.
فوٽوگرافر جڏهن آزاد ٿي ٻاهر نڪتو ته هن لاءِ دنيا بدلجي چڪي هئي. هر شيءِ بي معنيٰ ٿي چڪي هئي. هو ڪمزور وکون کڻندو ان فٽ پاٿ تي آيو جِتي ڪڏهن هن جي ڪيمرا رکيل هوندي هئي. هن ڪنڌ مٿي ڪري سامهون ان پڪ سري عمارت کي ڏٺو جنهن جي گيلريءَ ۾ هن جي محبوبا مرڪندي هئي. هن کي اها عمارت ائين نظر آئي جيئن هو ڪيمرا مان نڪتل ڪو فوٽو ڏسندو هجي. اتي گيلريءَ ۾بيٺل سندس محبوبا جو منهن ڪنهن ننهن سان رڳڙي مٽائڻ جي ڪوشش ڪئي هجي. رانڀوٽن ڪري هن جي منهن مان رت هيٺ ڳڙي ٽهڪندڙ تيل جي ڪڙهائي ۾ ڪرندو هجي.
فوٽو گرافر ڪجهه وقت آلين اکين سان فٽ پاٿ تي ويهي ان گيلريءَ کي ڏسندو رهيو. پوءِ هو اٿيو ۽ ڪنهن کي خبر نه آهي ته هو ڪيڏانهن هليو ويو.

ڪوما (سڪرات) = مـــوت زندگي

هو روشنيءَ کان پري ٿيندو، هيٺ اوندهه ۾ لهندو ويو. هن کي روشني پري کان ڪنهن ستاري جيان چمڪندي پئي نظر آئي. هو تيز ڪاري اوندهه جي طوفانَ ۾ اڏامندو ڪرندو پئي ويو. روشني جيڪا ڪڏهن هن جي وجودَ ٻاهران ائين ڦهليل هئي جيئن هن جو وجود سج هجي. روشني جنهن جي ڪا به حد نه هئي. جنهن جو ڦهلاءُ نظرن جي ڊوڙ کان تيز هيو. روشني جنهن ۾ جاڳ اکيون ڦاڙي ويٺل نظر اچي رهي هئي.
اها روشني هن جي اوندهه ۾ هيٺ لهندڙ وجود سان سسندي ننڍي پئي ٿيندي وئي. اها نظرن کان اوجھل پئي ٿيندي وئي. هن جو وجود پنهنجي حيثيت وڃائي رهيو هيو. اهو نظر نه ايندڙ ڪنهن احساسَ ۾ تبديل پئي ٿيندو ويو.
اتي هوا نه هئي. اونداهه اڏامي رهي هئي. اها هن جي ساههَ ۾ شامل ٿي ڦڦڙن ۾ ڦوڪجي واپس ٻاهر نڪرڻ بجاءِ هن جي رت ۾ شامل ٿي ان کي ڪارو ڪري رهي هئي. اوندهه هن جي وجود ۾ ائين هئي جيئن ڪو گهٽيل بند ڪمري ۾ ڪنهن وڇڙي ويل جي ياد ۾ ڪارو لباس پائي اڪيلو ويهي ان کي ياد ڪندو هجي.
اتي اوندهه گهلي رهي هئي. ڪاراڻ جي ڪنهن به وڻ جو پن لڏندي نظر نه اچي رهيو هيو. اوندهه جا ننڍڙا ذرا هٿ هٿ ۾ ڏئي گهاٽي ڄارَ جيان هر طرف وڇايل هيا. هن جو وجود ڄار ۾ ڦاسڻ بجاءِ ان ۾ اندر سفر ڪري رهيو هيو. روشنيءَ جو پري کان نظر ايندر ٽٻڪو جھڪو ٿي ختم ٿي رهيو هيو ۽ اوندهه هر شيءِ تي غالب اچي رهي هئي. هن جون اکيون کليل هوندي به بند هيون. هو اکين کي ڦاڙي ڏسڻ جي ڪوشش ڪري رهيو هيو. هن جا هٿ هر گهڙي چهري تي اکين کي ڳولهي رهيا هيا. اهي کليل هيون. هو محسوس ڪري رهيو هيو، پر ڄڻ اهي بند هيون.
اوندهه آس پاس هر شيءِ کي والاري رهي هئي. هو ساهه ۾ اوندهه کي اندر کڻڻ تي مجبور هيو. هن جا چپ نيرا ڪارا هيا ۽ وات کليل هيو. هو اکيون ڦاڙي نِڙيءَ تي هٿ رکي ائين پئي سهڪيو جيئن ڪنهن سنهي تارَ هن کي ڳچيءَ جي چوڌاري ويڙهي هن کي گهٽو ڏنو هجي. زِبانَ هن جي وات مان هر هر ٻاهر پئي نڪتي ۽ ساهه کونگهري جيان هن جي ڳلي مان ڌڪجي ٻاهر پئي آيو.
هن کي مونجهه محسوس ٿي رهيو هئي. ڪاري طوفان ۾ اڏامندڙ هن جو وجود سهڪي رهيو هيو. ڪارائڻ هن جي هر رڳ ۾ گردش ڪري رهي هئي. هن جي جسم ۾ موجود رت جو رنگ اونداهه جو رنگ هيو ۽ هن جو وجود اوندهه جي ڪنهن نظر نه ايندڙ حصي جيان هن ۾ موجود هيو.
هو ڪجهه ڏينهن کان مسلسل بيهوش هيو. هو اسپتال جي بستري تي هڪ کونگهري جي صورت ۾ ساهه کي جھٽي بيقراريءَ مان ان کي پنهنجي وجود اندر محفوظ ڪرڻ جي ڪوشش ڪري رهيو هيو.
هن زندگيءَ ۾ جنهن کي چاهيو ان کي حاصل ڪري نه سگهيو. هن ان سان بي پناهه محبت ڪئي. هوءَ جيڪا بيٺل پاڻيءَ ۾ بهار جي واءُ جي پهرين لڳندڙ جھوٽي سان پيدا ٿيندڙ هلڪي لهرن جيان روحَ کي فرحت ڏيندڙ هئي. هوءَ جيڪا گلابي ڪنول تي سانوڻ جي مينهنَ جي بوند جيان زندگيءَ جو احساس هئي. هوءَ جنهن ۾هن جو روح قيد هيو. جنهن جادوءَ سان هن جي جسم کي قابض ڪيو هيو. جيڪا هن جو پيار هئي، هن جي زندگيءَ جي آخر سرحد هئي.
اها اوچتو هڪ ڏينهن هن کان ڏور ٿي وئي. هٿ هٿ ۾ ڏئي هلندي هن جي آڱرين مان پنهنجيون آڱريون سِرڪائي هٿ لوڏڻ بنا، پوئتي ڏسڻ بنا ڊوڙندي هلي وئي. ان جي ڊوڙ، ان جو وڪڙ کائي ڊوڙندڙ جسم. ڪلهن ۽ پٺيءَ تي هيٺ مٿي ٿي لڏندڙ وار، چانڊوڪيءَ ۾ ڊڪندڙ ڪاريهر جيان هيا. ان جو هر انگ بي وفائيءَ جي زهر ۾ ٻڏل تيرَ جيان دل مان نڪري ڄڻ اڳتي وڌندو پئي ويو. هو ان کي ويندي ائين ڏسندو رهيو جيئن ڪو جسم ڪنهن خوبصورت روح کي پاڻ مان نڪرندي الڳ ٿيندي ڏسندو هجي.
جسم اڏامي ويل خوبصورت پکيءَ جو ويران آکيرو، وڇوڙي جي واءُ لڳي ۽اڏامي اچي پٽ تي پيو. تيلا تيلا ٿي رڙهندو پنهنجو وجود وڃائي ويٺو. هوءَ نه رهي، هو نه رهيو.
وڇوڙي جي ڏينهن واري پهرين رات هن خودڪشيءَ جي ڪوشش ڪئي. زهر کي روحَ جي جاءِ تي جسم ۾ سمائڻ لاءِ ان کي وجود جو دروازو کولي ڏنو. زندگيءَ سان ويڙهه ۾ هن جو جسم ڦتڪيو، لڇيو پڇيو. هن زندگيءَ کي وجود جي ڪمري مان تڙڻ لاءِ ان کي رسن سان ٻڌي زهر هاري باهه ڏئي ڇڏي. زندگي بند ڪمري ۾ هيڏانهن هوڏانهن باهه جي اُلن ۾ رڙيون ڪندي ڀڃندي رهي ۽ هو ان جي سڙي رکي ٿي وڃڻ جي انتظارَ ۾ اسپتال جي بستري تي ليٽي ڊگها ساهه کڻي اکيون بند ڪيو، روشنيءَ کان ڏور هيٺ اونداهين ۾ لهندو ويو.
هن کي محسوس ٿيو هو وجود بنا آهي، هو ڪجهه به نه آهي. بس هڪ احساس آهي جيڪو اوندهه جي تري ۾ هيٺ لهندو پيو وڃي. هيٺ اونداهي کوهه ۾ جنهن جا ڪنارا ڏسجي نه رهيا آهن، اهي اونداهه جي ڪفن ۾ قيد آهن. بس هڪ هيٺ ڪِرڻ جو احساس. اوندهه جي تهن پويان اوندهه جا تهه جن جو ڪوانت نه آهي.
بي وفائي زوال جي ابتدا آهي. ان جو وڇوڙو واپسيءَ جو اهڃاڻ آهي. هوءَ جيڪا نظرن اڳيان ائين اوجھل ٿي جيئن زندگي عروج تي پهچي واپس موٽي. جستجوءَ جو مرڪز ڊهي پيو. جدوجهد جو عنصر نڪري ويو. آسمان طرف هوا جي حد آهي جنهن ڪري اڏام به محدود آهي. اوچائين تي ڪنهن جي ڳولها، ڪنهن جي جستجوءِ؟ جدوجهد ڪنهن لاءِ؟ اتي ڪجهه به نه آهي. کنڀن سان گسندڙ هوا جي رڙ آهي. اڻ هوند جو پڙاڏو آهي.
زندگيءَ جي تعمير پنهنجي منطق کي پهتي. عمارت جيڪا ويران ٿي وئي ان کي زبون ٿي ڊهڻو آهي. هر ديوار کي هيٺ ڪري، هر سِرکي الڳ ٿي پنهنجي اصليت تي پهچڻو آهي. سونهن، جنهن مٿان اوندهه ڪاري بادل جيان وري وئي. سونهن جيڪا چنڊَ جيان دونهين پويان غائب ٿي وئي ـــ سونهن جيڪا روشني آهي. روشنيءَ ۾ موجود گرمي آهي. گرمي جيڪا برف کي رجائي ٿي. درياءَ بنائي ٿي ۽ درياءَ جن جي ڪنارن تي تهذيبون جنم وٺن ٿيون. جن جي ميدانن تي پوکون پچن ٿيون. حياتيون ڦٽن ٿيون جتي انسان ڪڻڪ جي داڻي جي جستجوءَ ۾ پنهنجين وجودي تبديلين ذريعي ان خوراڪَ ۽ ماحول کي ويجھو پوي ٿو.
سونهن جيڪا ڪٿي به نه آهي ڪجهه به نه آهي. هن جو وجود هن جي بقا جو دارو مدار، هن جو جيئڻ، هن جو شعور، هن جو سوچڻ سڀ رٻڙ جي ان کينهونءَ جيان آهن جيڪو بيوفائيءَ جي ٺوس ڀت تي جنهن رفتارَ سان لڳو ۽ ساڳي رفتارَ سان واپس موٽيو.
شعور جيڪو لاشعور جي ڪوهيڙي ۾ ويڙهجي وجود وڃائي چڪو آهي. جيڪو اڻ هوند ۾ هوند آهي، جيڪو ڪجهه به نه آهي. بس هڪ وهم آهي گُمان آهي. اوندهه اندر ڪنهن شيءِ جو سفر آهي يا ڪنهن شيءِ مٿان اوندهه جو سفر آهي. بس وڇوڙو آهي ۽ واپسي آهي. اهڙي واپسي جيڪا اربها سالن تي محيط آهي جيڪو گهرڙي جي اوسر کانپوءِ ان جي وجودي هيت ۽ ماحول جي زير اثر عضون جي ترتيب، چمڙيءَ جا رنگَ، ڪرنگهو ۽ ڪرنگهي بنا چيلهه جي لوڏ.
هر شيءِ جو ظهور حُسنَ جو جملوو پسڻ لاءِ. اک جِتان دماغ کي روشني پهتي. اک جيڪا تخليق ٿي ان کي ڏسڻ لاءِ. اک جيڪا وايو منڊل ۾ ان کي ڳولهي ٿي. جسم جي هر جدوجهد ان کي ڏسڻ لاءِ آهي.
جيوگهرڙي جو جنم ان کي ڏسڻ جي جستجوءِ آهي، تجسس آهي، زندگي ساهه روڪي ان جو انتظار آهي. ڏسڻ، ٻڌڻ، ڳالهائڻ سڀ حاصلات ان کي محسوس ڪرڻ آهي. ان کي ڏسڻ آهي، ٻڌڻ آهي. ان سان ڳالهائڻ آهي.
سونهن جنهن ۾ عجب ۽ خوف موجود هوندي تجسس کي اڀارن ٿا. سونهن جيڪا اوائلي آهي. ڪائنات جنهن جي ڪک مان نڪتي آهي. ڪائنات تجسس جي پئداوار آهي. هڪ اهڙو تجسس جيڪو عجب ۽ حيرت ۾ ويڙهيل سونهن ڏانهن راغب ڪري ٿو. سونهن جنهن کي پسڻ جي حسرت ۾ اک وجود ورتو. حواس پئدا ٿي پيا. زندگيءَ جو چرخو چري پيو. هو ٺهي پيو. جڙي پيو ۽ ڊهي پيو.
سونهن جيڪا اوجھل ٿي ۽ مقصد فوت ٿيو. ڪارج فنا ٿيو. تند ٽٽي ۽ هو هيٺ ڪريو. فنا..... فنا ۽ فنا..... اوندهه جو اڻ کٽ سلسلو، روشنيءَ کان ڏور ٿيندڙ ڊگهو سفر. روشنيءَ جي رفتارَ کان تيز اوندهه جي رفتارَ آهي. اوندهه جو اڻ کٽ اونهو کوهه زندگيءَ جي پاڻيءَ ڏانهن واپسي. انسان جا پاسن وارا نوڪدار ڏند، درندگيءَ جي نشاني. هن جو گسي ويل پڇ. چرپر کان عاري ڪن. هر عضوي جي ماحول کي قبول ڪندڙ نواڻ. سڀ واپسي ۽ فنا.
هن جي درندگي، هن جي جھنگلي زندگي. هڪ جانور ............. ڪا سمنڊ جي مخلوق........... ڪو مختصر جيو گهرڙن جو جھڳٽو..... هڪ اڻپور جيو گهرڙو..... ڪجهه گئسون.... سمنڊ جو پاڻي ۽ ڪجهه به نه.
هو نه رهيو. هو ختم ٿي ويو. اسپتال جي بستري تي هن آخري هڏڪي ڏيڻ جي ڪوشش ڪئي. هن جو ساههُ بند ٿيڻ لڳو. دل سست ٿي بيهڻ لڳي. وجود پنهنجي انجامَ کي پهچڻ لڳو جڏهن هو مرڻ کي بلڪل ويجھُ ٿيو ته اوچتو هڪ تيز روشني چمڪاٽ ڪندي ڄڻ هن جي وجود مان پار ٿي وئي. هن محسوس ڪيو جيئن هوءَ پريان تيز مينهن۾ پسندي واپس موٽي، ڊوڙندي هن ڏانهن ايندي هجي. ان جي هٿن ۾ گلاب جون ڏانڊيون هجن. هوءَ اڇن ڪپڙن ۾ اهڙي فرشتي جيان هجي، جنهن وٽ هن جي موت بجاءِ هن جي زندگيءَ جو پروانو هجي. اها تيز وڄ ۾ چمڪندي مينهن ۽ مٽيءَ جي خوشبوءِ جيان هن ڏانهن ورندي هجي. هڪ مرڪ، گلابي ڳلن تي باهه جيان ٻرندڙ مرڪ، زندگيءَ جو پيغام. مينهن ڀنل گلابن ۾ ويڙهيل حياتيءَ جو سنديسو.
”هوءَ اچي رهي آهي..... مون ڏانهن ڊوڙي رهي آهي....آهه اُها مرڪ!“ هن جي مٿي تي ڄڻ ڪِول گهمي وئي. هن جي سڄي هٿ جي آڱر چري ۽ هن ڊگهو ساهه کنيو.
”اها ڪٿي آهي؟ هوءَ جنهن جي زير اثر مان برقرار رهيس، سلامت هيس...... اها منهنجي مٿان بيٺي آهي، منهنجي ليٽيل وجودَ مٿان. ان جي وارن مان مينهن جي پاڻيءَ جون بوندون منهنجي منهن تي ڪري رهيون آهن.... هوءَ مونکي سڏي رهي آهي.... منهنجي زندگي..... منهنجو مقصد.... منهنجي جستجو..... منهنجي جدوجهد.“
هن محسوس ڪيو جيئن اوندهه جي کوهه ۾ هيٺ لهندڙ هن جو وجود ان جي تري ۾ پاڻيءَ سان ٽڪرائجي پاڻي ٿي ويو هجي. پاڻي جيڪو بخارات جي صورت ۾ اتان اڏامي مٿي ٿيندو هجي. پر اوچتو سڀ بخارات ڦري ڪو غير واضع هلڪي روشنيءَ ۾ نظر نه ايندڙ ٺوس مادو ٿي پيا هجن. غير واضع جيو گهرڙو ۽ جيوگهرڙن جو بي ترتيب اهڙو ڍير جيڪو پيدا ٿيندڙ روشنيءَ جي زير اثر اوندهه جي کوهه ۾ موجود پاڻيءَ اندر ترڻ جي جدوجهد ۾ عضون کي جنم ڏيڻ جي ڪوشش ڪندو هجي.
اسپتال جي بستري تي هن جي ساهه کڻڻ ۾ گهرائي اچي وئي. هو ڊگها ۽ گهرا ساهه کڻي کونگهرن جي صورت ۾ٻاهر ڪڍڻ لڳو.
پگهر هن جي نرڙ تي نروار ٿي ماڪَ جيان چمڪڻ لڳو. هن کي محسوس ٿيو ڪو نرم هٿ هن جي پيشانيءَ کي ڇهندو هجي. ”ڇهاءُ جو اُهو احساس.“ هن جو دماغ ڀڙڪو ڏئي ٻري پيو. صرف ڳالهيون ۽ چهرا يادن ۾ محفوظ نه رهندا آهن. پر ڇهاءَ جو احساس پڻ يادن، جي محلات ۾ ڪنهن نظر نه ايندڙ روحَ جيان ڀٽڪندو رهندو آهي.
اکين کان انڌو انسان هر شيءِ کي ڇهاءَ ذريعي محسوس ڪندو آهي جيڪا هن جي ڇهاءَ جي تجربي مان لنگهي هجي. هر پهريون ڇهاءُ هڪ تجربو آهي جيڪو يادن جي تهه خاني ۾ قيد ٿي وڃي ٿو. ان شيءِ جي ٻيهر ڇهڻ سان يادن جي تهه خاني مان هڪ رڙ اڀري جسم جي سطح سان ٽڪرائجي ٿي ته هڪ احساس اڀري ٿو ”ها.... اهو ڇهاءُ ان جو آهي..... اهو هٿ ان جو آهي.“ هڪ فنا جي کنڊر مان نڪري بقا جي سرسبز ميدانن ڏانهن ڀڃندڙ وجود لاشعور ۾ سوچي ٿو.
”پيشانيءَ تي هٿ جو ڇهاءُ..... يادن ۾ دٻيل ڇهاءَ جهڙو.“ ڪو هن کي جھنجھوڙي ٿو. هن جي بيهوشي ٽوڙڻ چاهي ٿو. هڪ هٿ جنهنجون آڱريون ٿڌي پگهر جيان نرڙ تان وهن ٿيون. ڊگهي لڪير ٺاهيندڙ بوندون يادن جي سانپن جيان چرندڙ، دماغَ جي کل تي رقص ڪندڙ نرم ڇهاءُ. هن جي جسمَ کي چنهنڊڙيون پائيندڙ يادون. ڏنڀَ ڏيندڙ احساس.
بيهوشي جنهن مان انسان ڏنڀن ملڻ سان به پار نه ٿو پوي. ننڊ جنهن مان هلڪي رڙ تي انسان اکيون کولي جاڳي پوي ٿو. موت جنهن لاءِ ڪا به رڙ، ڪو به ڏنڀ، ڪو به خواب ڪا معنيٰ نه ٿو رکي. موت ڪو احساس نه آهي پر احساسن جو انت آهي. ڪائنات جي فنا آهي.
هٿ جو ڇهاءُ جيڪو هن کي موت جي اوڙاهه مان ٻاهر ڌڪي ٿو. زندگيءَ جي ابتدا طرف.
هو اسپتال جي بستري تي ڊگها ساهه کڻي ٿو. روشني هن جي دماغَ ۾ جاڳي ٿي. سج هن جي دماغَ ۾ موجود لامحدود سمنڊ جي ڪناري کان اڀري ٿو. صبح جي سريلي آذان تي هن جي ننڊ جا گهيرٽ ڄڻ وڌي وڃن ٿا. سڪون سج جي پهرين ڪرڻي جيان ظاهر ٿي گهرو ٿئي ٿو. جهرڪين جي چهچهائڻ جا آواز هن جي دماغَ جي ستل پکيءَ کي جاڳائڻ جي ڪوشش ڪن ٿا. هو وجود کي تڙپندو محسوس ڪري ٿو. هڪ جدوجهد جيئڻ جي جدوجهد ۽ ان جدوجهد جي زير اثر هن جو ٺهندڙ وجود. پاڻيءَ جي سطح تي ترندڙ جيو گهرڙن جو جھڳٽو. ”اي دوست! مان ڪجهه نه هجان، بس هڪ اک هجان..... تنهنجو وجود پسان.“ هو وجود ۾ اچڻ کان پهريون ئي ڪنهن هستيءَ آڏو دعا لاءِ هٿ کڻڻ چاهي ٿو. هن جا هٿ ٺهي پون ٿا. هُو آبي بخارات جو ٺهيل وجود، جنهن هيري مان ڪاربان چورايو. جنهن سمنڊ جا سڀ لوڻ ملائي پنهنجي وجود ۾ اوتيا. هو جيڪو ڪيميا جو ڪارخانو آهي. لوهه آهي، ٽامو آهي، چن جو پٿر آهي. جنهن جي چمڙيءَ تي پيدا ٿيل فنگس مان وڻ ڦٽا، گل ٽڙيا. هن جي وجود تي پلجندڙ وائرس جو اڻ پورو جيو گهرڙو نامڪمل جيو گهرڙو، جيڪو وجودن جي موجودات ۾ سڀ کان اوائلي جيئرو جيءُ آهي.
هٿ جو ڇهاءُ، هن جي پيشانيءَ تي رکيل اشهد آڱر. هن جي وجودَ کي حڪم ڪري ٿي ته: ”ٺهي پوءُ“
هو جيڪو اوندهه جي گهري کوهه ۾ ڪري پاڻيءَ مٿان بخارات ۾ تبديل ٿي وري واپس جيو گهرڙو ٿي پيو آهي..... جيو گهرڙن جو جھڳٽو ٿي پيو آهي. هو جيڪو سمنڊ جي مخلوق مان خشڪيءَ جي مخلوق ٿي پٽ تي ريڙهيون پائي رهيو آهي. سونهن، جنهن ڏانهن ڊوڙڻ جي خواهش ۾ هن جا پير ظاهر ٿيا آهن. ڊوڙ جنهن جي تاريخ اربها سالن کي لتاڙي پنهنجا پير ڊاهي ڇڏيا آهن. موسمن ۽ ماحول جي سانچي ۾ هن جي وجود جا ٽڪر ڪٽجي رستن تي ڇڻيا آهن. هن جي ڇڻيل وارن مان نانگ پئدا ٿيا آهن. اکين جي پاڻيءَ مان ڪنول ڦٽيا آهن. نفرتن جي وڍيل گوشت مان خونخوار جانور ٺهيا آهن. ڪاوڙ ۽ جوش مان بلند ٿيندڙ رڙ ڳجھن ۽ ڪانون ۾ تبديل ٿي وئي. هن جي پيار ڀريل اڀ ۾ اڏامندڙ نظرن رنگبرنگي خوبصورت پکين کي روپُ ڏنو. جنگ جي باهه کي وسائيندڙ هن جي وجود جي رت جنهن مان ڳئون رانڀ ڪري نروار ٿي. هن جي ٿڻن مان کير ڏيندڙ جانور ڦٽا ۽ شجاعت مان گهوڙي هڻڪار ڪئي. هن جو وجود صدين جي اتاهه ميدان ۾ ڊوڙندو، ڇڻندو، ڍلندو، وقت جي وهڪري ۾ بدلبو، جنم ڏيندو ڦرندو گهرندو، ڀڃندو رهيو. هڪ صديءَ کان ٻئي ڏانهن.
اوندهه جي کوههَ ۾ مٿي واپس روشنيءَ ڏانهن. هو ٺهندو ويو. پاڻيءَ کان مٿي ڌرتيءَ ڏانهن، آڪاش ڏانهن، هن جي اڏامَ، هِڪَ جستجوءِ هئي، ان کي پسڻ لاءِ جيڪا هن جي بستري مٿان هن جي نرڙ تي هٿ رکي بيٺي هئي. هن کي گهلي رهي هئي، واپس ڇڪي رهي هئي. کاري پاڻيءَ کان پنهنجن چپن جي آب حيات ڏانهن، زندگيءَ سان ڀريل اکين ڏانهن چهري جي روشنيءَ ڏانهن.
هو اوندهه مان مٿي اڀري تيزيءَ سان ان جو سينو چيريندو روشنيءَ ڏانهن ڊوڙڻ لڳو. هن کي پري کان ڪا چڻنگ اوندهه ۾ تاري جيان ٻرندي نظر آئي. هو تاريخَ جي رِڻَ ۾ ڊوڙندو وري جڙي چڪو هيو. هو سانچي ۾ پيڙهجي وري ڍلجي چڪو هيو. هن جا غير ضرور عضوا رستي ۾ ڇڻي گسجي چڪا هيا. هن مان ڪيترا جاندار ڦٽا ۽ فنا ٿيا. ڪيترا وڻ اڀريا ۽ ڪئي ٻوٽا پروان چڙهي گلن سان سٿجي ويا. هن ميون کي ڳولهي لڌو ۽ ميون هن جي وجود جي پالنا ڪئي. اناج جو پهريون ٻوٽو هن کي عورت جي.... مان ڦٽندي نظر آيو. اناج هن کي شهوت بخشي. هن جي هڏن کي مضبوط ڪيو. هو تاريخ جي اٿاهه ميدانَ ۾ اڃان به تيز ڊوڙيو ۽ هن پويان مخلوق ڊوڙي. هن جون اڳيون ڄنگهون ٻانهن ۾ تبديل ٿي پيون ۽ هن هٿن سان پنهنجو پڇ پٽي ان مان چهبڪ ٺاهي پنهنجي حڪمرانيءَ جو اعلان ڪيو. وقت جي واءُ ۾ هن جي جسم جا وارَ ڇڻندا ويا ۽ هن ڪپهه کي وارن جي جاءِ چمڙيءَ تي چنبڙايو. هن پيرن تي بيهي ڌرتيءَ کي ڏٺو ۽ مٿي پولار ۾ نهاريندي هن جي نرڙ جا گهنج ظاهر ٿيا ۽ هو ڏاهو ٿي پيو. مفڪر ۽ داناءُ ٿي پيو.
حواسن کان اڳتي سوچڻ جي سگهه هن جي وهمن ۽ وسوسن کي اجاگر ڪري هن جي خوف کي اڀاريو. عقل هن کي ڀاڙي ڪيو ۽ ڏاهپ هن کي منجھائي وڌو. هن من جي مونجهه کي گهٽائڻ لاءِ رب آڏو پنهنجو پهريون سجدو ادا ڪيو ۽ سڪون محسوس ڪيو. هن غيب ۾ پناهه وٺي وجود کي لڪايو. هن ڪمزوري ۽ هيڻائپ جو اقرار ڪري آفتن کي خدائي سزائن جو سلسلو چئي پنهنجي عقيدي کي سختيءَ سان نافذ ڪيو. هن قانون جوڙيو، مٽيءَ جي لوحن تي دستور لکي بند ٿنڀن وارين عمارتن اندر ويهي ان تي عمل ڪرائڻ جي ڪوشش ڪئي. هن سڌاري ۽ تبديليءَ جي نالي ۾ ظلم جو آغاز ڪيو ۽ فاتح بڻيو.
هڪ فاتح جيڪو اوندهه جي گهوڙي تي سوار ٿي هٿ ۾ زندگيءَ جي تلوار لهرائيندو روشنيءَ جي گول دائري ڏانهن وڌندو رهيو. اوندهي کوهه جو ظاهر ٿيندڙ گول روشن انت. جنهن جي ڪنارن وٽ هوءَ هن کي بيهي پڪاري رهي هئي. هو موت کي شڪست ڏئي زندگيءَ ڏانهن تيزيءَ سان ڊوڙندو رهيو. اونداهي کوهه مان ٻاهر نڪرڻ لاءِ ڊوڙڻ سبب تيز ساهه کڻي رهيو هيو.
نيٺ اهو وقت به آيو جو هر زوم سان اونداهه جي کوهه مان نڪري اچي ٻاهر پٽ تي پيو. ٿڌي هوا هن جي پيشانيءَ سان ٽڪرائي ۽ جسم روشنيءَ ۾ غوطا کائڻ لڳو. ٿڌاڻ جي احساس کان هن جي پيشانيءَ تي پگهر اچي ويو ۽ هن محسوس ڪيو هن جي محبوبا جون آڱريون هن جي پيشانيءَ تي نه پر ڄڻ ڍنڍَ جي پاڻيءَ کي ڇهي رهيون آهن. هن جي دماغَ ۾ پاڻيءَ جون لهرون پيدا ٿيون.
هن محسوس ڪيو هن جون اکيون تيز روشنيءَ کان بند آهن. اوندهه مان نروار ٿيندڙ اکيون روشنيءَ ۾ سڙڻ لڳيون آهن. هن جون لوندڙيون ڌنوڻ لڳيون. هن جي چپن ۾ لرزش پيدا ٿي ۽ هن پيرن کي ڏڪندي محسوس ڪيو.
هن جي جسم جو هر جيو گهرڙو اکيون مهٽي جاڳندو ويو. ان کي ڏسڻ جي آسَ ۾ نوبنو ٿي پيو.
”تون ڪٿي آهين.... منهنجي زندگي..... منهنجي جستجو..... منهنجي آرزو.“
هر پيدا ٿيندڙ انگ وڇوڙي جي ڊگهي رات مان جاڳندو..... پڇندو ويو. تيز روشنيءَ هر انگ کي انڌو ڪري ڇڏيو. هو تپندڙ ۽ تيز سج هيٺان ٿاڦوڙا هڻي اکيون ٻوٽي انهن نرم هٿن کي ڳولهڻ لڳو جيڪي هن جي آس پاس موجود هيا.
اوندهه هن جي اکين ۾ ڪوئلن جيان ٻرڻ لڳي. باهه هن جي اکين مان مٿي چڙهي هن جي دماغَ کي وڪوڙي وئي. هو روشني ۽ باههَ جي سمندَ ۾ غوطا کائيندو اڳتي وڌيو.
جڏهن گهڻي دير کانپوءِ ڪاراڻ ٻري رک جيان هن جي وجودَ مان ڇڻي پري وڃي پئي ته هن پنهنجين رڳن کي ڍرو ٿيندي محسوس ڪيو.
هن جون اکيون روشنيءَ کي برداشت ڪرڻ جي قابل ٿي ويون. روشني جيڪا هن جي مٿان موجود هئي. هن جي محبوبا جو چهرو جيڪو هن جي چهڙي مٿان جھڪيل هيو. روشنيءَ جو ٽهڪندڙ سج جيڪو گرم چانديءَ جيان هن جي اکين ۾ اوتجي پوندو. جڏهن ڪاراڻ جا ڪڪر هن جي وجود تان لنگهي ويا ته هو ظاهر ٿي پيو. هن پنهنجي وجودَ کان نڪري ان کي ڏسڻ جي آس ۾ اکين کي کولڻ لاءِ انهن کي زور ڏنا. هن جي نرڙ جا گهنج واضع ٿي ويا ۽ هنجي منهن جون مشڪون ڏڪڻ لڳيون. هڪ آهه هن جي چپن مان نڪتي ۽ پوءِ هن آهستي آکيون کولي مٿي ڇت ڏانهن نهاريو. هو موجود هيو. هو جيئرو هيو. هن کي محسوس ٿيو هو ان کي ڳوليندي ڏاڍو ٿڪجي پيو هجي. اڃ کان هن جا چپ خشڪ ٿي ويا هجن.
هن همت ڪري اکين کي هيڏانهن هوڏانهن ڦيري ان کي ڳولهيو. ڪراڙو تيماردار ڊوڙندو هن مٿان آيو. هن جي اکين ۾ اکيون وجھي عجب مان هن ڏانهن نهارڻ لڳو. ڄڻ ان کي يقين نه ايندو هجي ته هو ڪو اوچتو واپس وريو آهي.
هن تيماردار ڏانهن ڏٺو ۽ پوءِ هن جون اکيون وري ان کي ڳولڻ لڳيون هن ڪمري جي هر ڪنڊ ڏانهن ٽيڏين اکين سان نهاريو. اها ڪٿي به نه هئي. هو مايوس ٿي ويو. هن پيشانيءَ تي ٿڌو پگهر محسوس ڪيو، اتي ڪا به نرم آڱر هن کي نه ڇهي رهي هئي. اها ڪٿي به موجود نه هئي. اها هن جو وهم هئي. گمان هئي. اها دوکو هئي. بيوفائي هئي.
هن جي اکين مان ڳوڙها وهي ڪنن وٽان منهن جي پاسن کان هيٺ ڇڻيا.
اوچتو تيماردار جو چهرو زور سان بند ٿيندڙ دروازي جي آواز ۾ گم ٿي ويو. هن جون اکيون بند ٿي ويون ۽ هو واپس اوندهه جي کوهه ۾ اربها سالن جو سفر طي ڪري وڃي هيٺ پاڻيءَ ۾ ڪريو ۽ پاڻيءَ سان ملي پاڻي ٿي ويو. هن کي جيئڻ کان مرڻ ڏانهن سفر ڪرڻ ۾ ايترو مختصر وقت لڳو جو هن جي اکين جا ڳوڙها به نه سڪا.

هو ۽ هن جو مالڪ

هڪ سانوري سانجھيءَ جو، جڏهن هر طرف سرمئي رنگ هارجي ويو ۽ ڪاراڻ پنهنجا پنک پکيڙڻ لڳي ته مالڪ جو خاص خليفو پنهنجي لٺ سهاري هڪ بلند و بالا محلات جهڙي جاءِ مان ٻاهر نڪري اچي ان جي اڇي سنگ مرمر جي ٿلهي تي بيٺو. هن چؤطرف ويران ماحول ۾ نهاريو. ساوا وڻ ڪاراڻ مائل ٿي ويا هيا ۽ ڌرتيءَ جو رنگ ڪاري حبشيءَ جي چمڙيءَجيان پئي نظر آيو. پکي پکڻ وڻن ۾ ڦڙ ڦڙ ڪري سانتيڪا ٿيڻ جي جستجو ڪري رهيا هيا. جانور ڪنڊ پاسن ۾ وڏا ساهه کڻي جيئڻ لاءِ جتن ڪري رهيا هيا ۽ انسان مالڪ جي در جي چوکٽ کان پري هڪ آزاد ۽ ڪنهن به فڪر يا ذهني ڇڪتاڻ کان ڏور هڪ خوش زندگي گذاري مالڪ جا ٿورا مڃي هڪ گهريءَ ننڊ جو انتظار ڪري رهيو هيو. هر طرف بهار جي مند پنهنجين ساين آڱرين سان رنگ برنگي گلن جهڙو ساز وڄائي رهي هئي. هڪ خوشبوءِ هئي، هڪ سڪون هيو، هڪ آزادي هئي، ۽ فڪر جو ڪوبه نانءُ نشان نه هيو.
مالڪ جو خليفو ڏاڍو ڏکايل ٿي نظر آيو. مالڪ جو جانثار خليفو جيڪو مالڪ کي ائين ويجھو هيو جيئن ننڍو ٻار ماءُ جي هنجَ ۾ هن جي ڇاتيءَ کي ويجھو هوندو آهي. مالڪ جا سڀ ڏک هن جا ڏک هيا ۽ ان جي هر رضا هن جي اکين تي هئي. مالڪ جو هر حڪم هن لاءِ آخري ڳالهه هيو. مالڪ هن کي پنهنجي ملڪيت جي سٺي نموني سارَ سنڀالَ لاءِ مقرر ڪيو هيو، جيئن هر انتظام سندس حڪم هيٺ صحيح هلي سگهي. خليفو پنهنجي لٺ سهاري محل ٻاهران هيڏانهن هوڏانهن پريشانيءَ مان چڪر هڻي، پنهنجي اڇي ڏارهيءَ کي کنهي ڪجهه سوچيندو رهيو، نيٺ هن وڏي آواز ۾ مالڪ جي سڀني ملازمن کي سڏ ڪيو ـــ ”اچو.... هيڏي اچو ..... ٻڌو“ هن هيڏانهن هوڏانهن ڏسندي چيو ۽ پوءِ ڪجهه ٿانيڪو ٿي جواب لاءِ ڪنائڻ لڳو.
سانجھي مان سرمئي شراب هر طرف وسي رهيو هيو، هر ڪا شيءِ سڪون ۽ سانت جي سرورن ۾ ٻڏي پئي هئي، خليفي جو پهريون سڏ هوا ۾ اڏامي ٿڌو ٿي ٿورو اڳيان ڪري پيو ۽ هن وري واڪا ڪرڻ شروع ڪري ڏنا ـــ ”اڙي نانگ، او ڪانءَ، اي ڍڳا، او انسان.... اي مالڪ جي ملڪيت تي مستيون ڪندڙ جاندارو، اي شاهه بلوط جا وڻ، او ڪڻڪَ جا ٻوٽا ۽ اوندهه ۾ ويڙهيل گهاٽي ٽاري، ٻڌو...... توهان سڀ غور سان ٻڌو.... خمارن جي چادر لاهي منهنجي ويجھُ اچو.“ خليفو ڳالهائيندو ويو ۽ هرڪا شيءِ سجاڳ ٿيندي هن کي ويجھي ايندي وئي. جڏهن خليفي محسوس ڪيو ته سڀ سنگ مرمر جي ٿَلهي اڳيان اچي گڏ ٿيا آهن ته هن هڪ ٿڌو ساهه کڻي پنهنجي آواز ۾ بزرگن جهڙي نرمي پئدا ڪئي ۽ وري ڳالهايو.
”مالڪ اڄ صبح جو اوڀر طرف ڪارن پٿرن واري ٻيٽ تي جيئن ئي سير ۽ تفريح ڪري رهيو هيو ته سمنڊ جي پاڻيءَ ۾ هٿ ڌوئيندي هن جي کٻي هٿ جي چيچَ واري منڊيَ مان موتي ڪري هيٺ سمنڊ جي تري ۾ هليو ويو آهي. مالڪ جي مرضي آهي ته سندس ملازمن مان ڪو اهڙو آهي جيڪو ان ٻيٽ تي پهچي سمنڊ جي تري مان اهو موتي حاصل ڪري هن جي حوالي ڪري؟“
خليفي جي ڳالهه سڀني ٻڌي ۽ هرڪو بي چين ٿي ويو. سڪون واچوڙي جيان هنن جي وچ مان اڀري پري پهاڙين ڏانهن گول ڦرندو هليو ويو. سڀ هڪ ٻئي ڏانهن نهارڻ لڳا.
”توهان کي خبر هجڻ گهرجي ته سمنڊ ۾ غرق ٿيندڙ موتيءَ ۾ مالڪ جا وڏا جوهر لڪيل آهن، اهو موتي ڪيترو قيمتي ۽ اهم آهي تنهنجو اندازو اسان نه ٿا لڳائي سگهون.“
خليفي انهن کي ان موتيءَ جي اسرارن بابت مڪمل ڄاڻَ ڏني. انهن کي ان ڳالهه لاءِ مجبور ڪندو رهيو ته ڪو ان موتيءَ کي حاصل ڪرڻ لاءِ سمنڊ جو رخ ڪري ۽ مالڪ کي راضي ڪري، پر هرڪو ٿورو ڊنل ۽ سست پئي لڳو.
”ان موتيءَ جي حاصل ڪرڻ تي مالڪ پاران ڪئي سوکڙيون انعام رکيل آهن. ان موتيءَ کي جيڪو به حاصل ڪندو ان کي محل ماڙيون، خوبصورت عورتون، شراب ۽ کير جون نديون ڏنيون وينديون، ان کي سرسبز شاهي باغ ۽ ميون جا انبارَ ڏنا ويندا، ان کي چمڪندڙ پوشاڪون ۽ سون جي ٿانون ۾ خوشبودار کاڌا ڏنا ويندا. ان کي هر طرح جو سڪون ۽ خوشي نصيب ٿيندي.“
خليفي چيو ۽ هنن جي منهن ڏانهن ڏٺو. سڀ چپ ڪري ٻڌندا رهيا. خليفي جي آواز ۾ اچتو سختي اچي وئي ۽ هن پنهنجي لٺ کي هيٺ فرش تي هڻندي، پنهنجي نڙيءَ تي زور ڏئي تيز آواز ۾ ڳالهائڻ شروع ڪيو.
”جيڪڏهن مالڪ جي ان حڪم تي عمل نه ٿيو ته پوءِ توهان کي جيئري باهه ۾ وڌو ويندو. مانيءَ جي جاءِ تي ٿوهر جو ٻوٽو کائڻ لاءِ ڏنو ويندو. هر سهولت کي ختم ڪري زندگيءَ کي زهر بنايو ويندو.“ هن چيو ۽ وري ڳالهايو: ”آهي ڪو مالڪ جي حڪم تي عمل ڪرڻ وارو؟“
”آءٌ ته ساڪت آهيان“ جاندارن مان سڀ کان پهريون ڪڻڪ جي ٻوٽي ڳالهايو ”جيڪر مان هلي سگهان ها ته اهو ڪم ضرور ڪريان ها!“ هن چيو ۽ وري ماٺ ڇانئجي وئي.
”مون کي اها ڳالهه سمجهه ۾ نه آئي آهي، عمل ڪيئن ڪريان.“؟ ڍڳي چيو ۽ ڪانءُ هڪ وڏو گوڙ مچائيندي اڏرندو اچي ڍڳي جي چيلهه تي لٿو.
”مونکي اها ڳالهه ايڏي ته سمجهه ۾ آئي آهي جو عقل حيران آهي!“ ڪانءَ ڳالهايو. ”منهنجي عقلَ تي حيرت ايتري ته ڇانيل آهي جو عقل ڪنهن به ڪم تي عمل ڪرڻ کان عاري آهي. مان ڏاڍو منجھيل آهيان، مان ڏاڍو حيران آهيان.“ ڪانءُ زور سان ڳالهائيندو رهيو. خليفي جو منهن ڪاوڙ ۾ ڳاڙهو ٿي ويو ۽ هن رڙ ڪري ڪانءَ کي چپ رهڻ لاءِ چيو.
ايتري ۾ نانگ اڳتي آيو ۽ هن پنهنجي ڦڻ ڦهلائي خليفي کي انسان ڏانهن اشارو ڪندي چيو ”منهنجي خيالَ موجب مالڪ جو ڪم هيءُ ڪري سگهي ٿو. هُنَ وٽ وڏيون صلاحيتون آهن وڏيون حڪمتون آهن، هيءُ تري سگهي ٿو، اڏامي سگهي ٿو، هيءُ سوچي سگهي ٿو، هيءُ لوچي سگهي ٿو، هيءُ سمجھي سگهي ٿو ۽ سمجھائي سگهي ٿو“ نانگ ڳالهائيندو ويو؛ ”مالڪ جي موتيءَ جي ڳولها لاءِ هن کي معمور ڪيو وڃي“. هن چيو ۽ پوءِ هر طرف چپ ڇائنجي وئي. گهري ٿيندڙ سانجھيءَ مٿان ڄڻ هڪدم رات جي ڪاري چادر پئجي وئي ۽ ستارا آسمانَ ۾ ٽم ٽم ڪري هڪ ٻئي ڏي نماڻا نيڻَ کڻي تڪڻ لڳا. چنڊ ڪجهه دير بيهي هيٺ انسان طرف ڏٺو ۽ ماٺ جو هيانءُ ڦاٽڻ لڳو.
انسان اکيون هيٺ ڪيو خليفي اڳيان سر جھڪايو بيٺو رهيو. ”اي انسان مالڪ جي مرضي به اها ئي اهي ته اهو ڪم تنهن جي حوالي ڪيو وڃي...... تنهنجو جسم، ڇاتي ۽ مضبوط ڏورا، تنهنجو عقل، تنهنجي چالاڪي، تنهنجي ڦڙتي، تنهنجو پيار تنهنجي نفرت، تنهنجو ظلم تنهنجي بي رحمي، تنهنجي سخاوت تنهنجو عدل، تنهنجي جنگ تنهنجو امن، مالڪ کي تنهنجي سڀني صفتن جي ڄاڻَ آهي. تنهنجي جدوجهد ئي اهو ڪم سرانجام ڏئي سگهي ٿي.“ خليفي چيو ۽ پوءِ انسان ڏانهن نهاريو.
”جيڪا مالڪ جي مرضي، جيڪو ان جو حڪم“ انسان چيو ”منهنجي جان مالڪ جي امانت آهي، مان اهو ڪم ڪرڻ لاءِ تيار آهيان“ هن چيو ۽ پوءِ ادب سان سيني وٽ هٿ ٻڌي بيهي رهيو. سڀني جي منهن تي مرڪ اچي وئي. انهن ٿڌو ساهه کڻي انسانَ جا ٿورا مڃيا.
”ته پوءِ صبح سان تون سفر لاءِ تيار ٿيءُ“ خليفي چيو: ”مان توکي ان ٻيٽ تي سمنڊ ڪناري وٺي هلندس جتي مالڪ جي منڊيءَ جو موتي ڪريو آهي.“ هن چيو ۽ پوءِ سڀ ٽڙي پکڙي ويا. انسان غمگين ۽ اٻاڻڪو ٿي ويو. هو آهستي وکون کڻندو پنهنجي وٿاڻ تي آيو ۽ آلين اکين سان آسمان ڏانهن نهاري صبح جو انتطار ڪرڻ لڳو.
صبح ٿيو ته خليفو پنهنجي لٺ سهاري هلندو پريان ڪوهيڙي مان ظاهر ٿيو. هو آيو ۽ هيٺ ليٽيل انسان جي مٿان اچي بيٺو.
”جاڳ.... اي انسان جاڳ.“ هن چيو ۽ پوءِ انسان جي منهن ۾ گهوري ڏسڻ لڳو ”رات جو انت ٿيو آهي ــ مان مالڪ جو تو وٽ خوشخبريءَ جو پيغام کڻي آيو آهيان ــ اکيون کول، سجاڳ ٿيءُ ــــ ننڊ جي غلاف کي چيري ٻاهر نڪر اُٿ..... نئون سج اڀري رهيو آهي، رات کٽي آهي، باکَ ڦُٽي آهي، جاڳ ۽ مالڪ جي حڪم تي عمل ڪر“ خليفو ڳالهائيندو ويو ۽ انسان اوٻاسي ڏئي ننڊ مان جاڳي پيو. هن خليفي ڏانهن ڏٺو ۽ اٿي احترامَ مان هن جي هٿ تي چمي ڏني.
”اي رهبر“ انسان چيو ”مان تيار آهيان..... رستو ڏيکار“ خليفي هن کي پنهنجي پويان اچڻ جو اشارو ڏنو ۽ هو ٻئي سج جي پهرين ڪرڻن مان جهنگ ۾ سڪل پنن کي لتاڙيندا اڳتي وڌندا رهيا.
ڪافي پنڌ هلڻ کانپوءِ هنن کي پري کان سمنڊ نظر آيو. اتي پهچي هو هڪ ٻيڙيءَ تي چڙهيا ۽ خليفي ملاح کي لٺ جي اشاري سان هڪ ٻيٽ ڏانهن هلڻ لاءِ چيو. ٻيڙي سمنڊ جو سينو چيريندي اچي هڪ اهڙي ٻيٽ تي پهچي جتي خشڪ نوڪدار ڪاري رنگ جي پهاڙن جو سلسلو هيو. سخت پٿرائين ناهموار ڌرتي هئي ۽ هر طرف تيز هوا ۾ سمنڊ جي ڇولين جو پٿرن سان ٽڪرائڻ ڪري پئدا ٿيندڙ آواز هيو.
خليفو ٻيڙيءَ مان لهي انسان کي وٺي ٻيٽ جي اهڙي ڪناري تي آيو جِتي سمنڊ ٿورو ٿانيڪو ۽ خاموش هيو. هن انسانَ کي سڏ ڪري پنهنجيءَ ڀر ۾ بيهاريو ۽ پوءِ لٺ سان اتي اشارو ڪندي چيو ”مالڪ جو موتي اتي هيٺ گهرائي ۾ پيل آهي، تون همت ڪر ۽ ان گهرائيءَ ۾ هيٺ وڃي ان کي حاصل ڪر. مون کي خبر آهي ان ڪم لاءِ توکي وڏي جاکوڙ ڪرڻي پوندي. اهو سڀ تنهنجو امتحان آهي. جيڪڏهن تون ڪامياب ٿئين ته کير ۽ شراب جون نديون تنهنجو انتظار ڪنديون، خوبصورت عورتون تنهنجي راهه ۾ گل وڇائينديون... جيڪڏهن ناڪامي تنهنجي مقدر ۾ لکيل هوندي ته پوءِ هڪ وڏي باهه ۾ تنهنجي جسمَ کي ساڙي سزا ڏني ويندي.“ خليفي چيو ۽ پوءِ انسان جي پٺيءَ تي هٿ ٺپيندي چيو: ”مون کي اميد آهي ته تون مالڪ کي مايوس نه ڪندين ۽ پنهنجي امتحان ۾ ڪامياب ٿيندين.“
انسان خليفي جي چوڻ تي ڪپڙا لاهي هڪ طرف رکيا ۽ لانگ ورائي سندرو ٻڌي هيٺ سمنڊ جي تري ۾ وڃڻ لاءِ تيار ٿي بيهي رهيو. هن هڪ دفعو وري خليفي جي هٿ تي عقيدت مان چمي ڏني ۽ پوءِ پاڻيءَ م ٿورو اڳتي هلي هيٺ غائب ٿي ويو. خليفو اتي ئي هڪ پٿر کي ٽيڪَ ڏئي بيهي رهيو ۽ انسان جي نروار ٿيڻَ جو انتظار ڪرڻ لڳو.
ڪا گهڙي گذري ته انسان سمنڊ جي سطح تي نروار ٿيو. هن جو وات ڦاٽل هيو ۽ هو اکيون مهٽي غوطا کائي رهيو هيو. هو سهڪندو جيئن ڪناري تي پهتو ته خليفو اتاولو ٿي هن ڏانهن ڊوڙيو.
”مليو موتي..... ڪٿي آهي“ هن انسان کي چيو ۽ انسان شرمَ مان هن ڏانهن نهاري ڪنڌ هيٺ ڪيو ۽ سهڪندو رهيو.
”مان آقا جي موتيءَ کي ضرور حاصل ڪندس، مونکي مهلت ڏي“ انسان چيو ۽ ٿورو ٿڪ ڀڃڻ کانپوءِ وري سمنڊ ڏانهن واپس موٽي ويو. هن ساهه بند ڪري هيٺ ٽٻي هنئين ۽ وري نظرن کان اوجھل ٿي ويو. خليفو بي چينيءَ مان اتي بيهي وري هن جي ٻاهر نڪرڻ جو انتظار ڪندو رهيو.
ڪافي دير گذري وئي ۽ هڪ دفعو وري ٻيهر انسان سمنڊ جي سطح تي نروار ٿيو. خليفي ڏٺو هو سمنڊ جي اڇي گج جي وچ ۾ وائڙن جيان هيڏانهن هوڏانهن ٿاڦوڙا هڻي رهيو هيو. خوف ۽ وهشت مان هن جو منهن نيرو ٿي چڪو هيو. نيٺ هو سهڪندو ڪناري تي پهتو ۽ شرم کان ڪنڌ هيٺ ڪري اچي خليفي اڳيان بيهي رهيو. خليفي هڪ ٿڌو شوڪارو ڀري هن ڏانهن نهاريو.
”اي انسان تون وڏو نالائق ۽ نا سمجهه آهين، توکي سڌي راهه ڪڏهن به نصيب نه ٿيندي“ خليفي چيو ۽ انسان خوف ۾ اکيون ڦاڙي هن آڏو سهڪندو رهيو.
”مونکي آقا کان معافي وٺرائي ڏي“ انسان چيو ”اي خليفا مان تنهنجو احسان مند رهندس. اهو ڪم مونکان زور آهي. هن سمنڊ جي گهراين ۾ هزارين گهرايون سمايل آهن. هر گهرائي لا محدود آهي تهن پويان تهه آهن. هيٺ هزارين رستا آهن، اڻ کٽ راهون آهن. لامحدود منزلون آهن. هڪ اهڙو سفر آهي جنهن جي ڪا به پڄاڻي نه آهي. منهنجي سگهه، منهنجي سوچَ، منهنجو عقل، منهنجي جستجو، منهنجا اندازَ منهنجون اڳ ڪٿيون. منهنجي ڳولها ۽ موتيءَ سان ملڻ جي جدوجهد سڀ بيڪار آهن، فضول آهن“ انسان سهڪندو، سڏڪندو ۽ روئندو هن آڏو ڳالهائيندو ويو ”آقا معافي..... آقا توبهه..... آقا رحم“ هن چيو ۽ خليفو هڪ پٿر تي مٿو رکي ڪاوڙ مان ليٽي پيو. ٿوري دير کانپوءِ هو اٿيو ۽ هن انسان کي سڏ ڪري پنهنجي ڀر ۾ بيهاري سمجايو.
”اي انسان تون ڪوشش ڪر. ڪوشش سان تون اهو حاصل ڪندين جنهن جو توکي سٺو اجورو ملندو. بيشڪ اها جستجو هڪ وڏو امتحان آهي. تون محنت ۽ جاکوڙ سان ان امتحان مان ضرور پار پوندين.“
خليفي جي همٿائڻ تي انسان ۾ ڪجهه جان آئي ۽ هو هڪ دفعو وري سمنڊ ۾ واپس وڃڻ لاءِ تيار ٿي ويو.
”مالڪ توکي اجر ضرور ڏيندو“ خليفي هن کي سمجھائيندي چيو ”ٿوري ڪوشش ڪر، اها سڀ جدوجهد عارضي آهي. هڪ لافاني اجرت تنهنجو انتظار ڪري رهي آهي. وڃ ۽ مالڪ کي راضي ڪر“
انسان هڪ دفعو وري اڳتي وڌيو ۽ سمنڊ طرف وکون کڻندو گهري پاڻيءَ ۾ آيو ۽ وڏو ساههُ کڻي هيٺ گم ٿي ويو. سمنڊ جي اڇي گج هن مٿان وري وئي ۽ خليفو فڪر مند ٿي پنهنجي لٺ جي هٿئي کي مهٽي بي قراريءَ مان ڪڏهن سمنڊ ڏانهن ته وري ڪڏهن ٻيٽ ڏانهن نهاري، هيڏانهن هوڏانهن وِکون کڻي انتظار ڪندو رهيو. دل ۾ پنهنجي آقا کي ياد ڪري چوندو رهيو. ”اي آقا هيءُ انسان تنهنجو موتي هن سمنڊ جي تري مان حاصل ڪري توکي ضرور خوش ڪندو.“ هو چوندو رهيو ۽ سمنڊ جي مٿاڇري ڏانهن انسان جي نروار ٿيڻ جو اوسيئڙو ڪندو رهيو.
جڏهن ڪافي دير گذري وئي ته سمنڊ جي سطح تي هڪ نيم بيهوش انسان هن کي ٿاڦوڙا هڻندي نظر آيو. ان جي جسم جي سموري شڪتي ختم ٿي چڪي هئي ۽ ان اکيون بند ڪري هيڏانهن هوڏانهن هٿ پئي هنيا. سهڪڻ ان لاءِ محال ٿي چڪو هيو. ڪافي وقت ٿاڦوڙا هڻڻ کانپوءِ هن اکيون کولي نهاريو ته ان کي پريان بيٺل خليفي جو وجود هلڪي پاڇي جيان لهرون لهرون ٿي لڏندي نظر آيو. هو ٻانهون هڻندو اوڏانهن ترندو، اچي ڪناري تي پهتو ۽ بيهوش ٿي ويو. خليفو اميد ۽ حسرت مان ڊوڙندو هن جي ڀرسان پهتو ۽ جسم کي سهارو ڏئي جھنجھوڙي موتيءَ لاءِ پڇيو ”مليو مالڪ جو موتي....... ڪٿي آهي..... ڏي مونکي“ هن چيو ۽ انسان جي بي جان اکين ۾ ڳوڙها ڀرجي آيا. هن ڪنڌ کي ”نه“ ۾ ڌوڻيو. خليفي جي منهن تي مايوسي ۽ ڏک جا بادل ڇائنجي ويا.
”ناڪامي............وري ناڪامي“ هو انسان کي هيٺ سمهاري ڀُڻ ڀڻ ڪندو پري وڃي هڪ پٿر تي ڪنڌ هيٺ ڪري ويهي رهيو. هر طرف چپ ڇائنجي وئي. سمنڊ جي ڇولين جو پٿرن سان ٽڪرائجڻ ڪري پئدا ٿيندڙ آواز گهرو ٿي ويو. ٿوري ديرگذري ته انسان هوش ۾ آيو ۽ هن مايوس خليفي ڏانهن ڏکايل اکين سان ڏٺو. هن جي اکين ۾ پاڻي ڀرجي آيو ۽ هو زور سان روئندو سڏڪندو خليفي اڳيان اچي هن کان معافي وٺڻ لڳو.
”اي منهنجي آقا جا پيارا بندا“ انسان چيو ”منهنجي بخشش لاءِ ڪوشش ڪر.... مان جيئن گهرائيءَ ۾ وڃان ٿو ته تيئن مونجھارا مونکي ورائي وڃن ٿا. مون ان کي ڏاڍو ڳولهيو آهي، ان گهرائيءَ جو ڪو انت نه آهي. اکين کي دوکي ڏيڻ لاءِ سوين موتي هر طرف وکريل نظر اچن ٿا، پر اهي موتي نه آهن اهي سڀ نظر جو دوکو آهن. انت تائين پهچڻ منهنجي توانائي ۽ سگهه کان ٻاهر آهي. جيڪو نظر اچي ٿو اهو حقيقت ۾ نه آهي. جيڪو موجود آهي ان جي مون کي ڳولها نه آهي. مون مالڪ جي موتيءَ کي ڏاڍي پاٻوهه ۽ عقيدتَ مان ڳولهڻ جي ڪوشس ڪئي آهي. منهنجي جدوجهد ۽ جستجوءَ جو مرڪز اهو مالڪَ جو موتي ئي رهيو آهي. منهنجي حڪمت، عمل ۽ کوجنا جو مرڪز ان موتيءَ جي ڳولها لاءِ هڪ اهڙي جدوجهد آهي جنهن سان مان ان کي ڳولهڻ ۾ ضرور ڪامياب ٿيان ها. پر اهو موتي مون کي ڪٿي به نظر نه آيو! مون کي حقيقت کي سمجھڻ لاءِ شايد وڏو وقت گهرجي يا شايد حقيقت ڪجهه به نه آهي. مون کي سچ چوڻ لاءِ ڏاڍو محتاط رهڻ گهرجي. مان ڪنهن به راز تان پردو ڪيئن کڻان، هڪ پردي پويان سوين پردا آهن. گهرائيءَ جي هر ذري مان عجب ۽ خوف تارا ڦوٽاري مون ڏانهن ڏسي رهيا آهن. منهنجي ٽٻيءَ جي نه ڪا ابتدا آهي نه ڪا انتها. منهنجو وجود لاشعور جي لهرن ۾ لڙهندو ڪهڙيءَ منزل طرف وڌي ٿو منهنجو شعور اهو ٻڌائڻ کان عاجز اهي. منهنجين نظرن اڳيان اهڙا لقاءَ رونما ٿين ٿا جيڪي مون کي ڏاهپ ڏئي بيوقوفيءَ جي رستي تي هلائين ٿا. سچ ۽ حقيقت لا محدود جي انيڪ سمنڊ ۾ ائين لڪل آهن جيئن آقا جي وسيع ملڪيت ۾ ٻه گم نام واريءَ جا ذرا. هوند ۽ اڻ هوند وچ ۾ ڪو به تفاوت نه آهي. گهرائيءَ ۾ سمنڊ اندر وڏو مانڌاڻ متل آهي. وڏي اٿل پٿل آهي ۽ عجيب وهڪرا آهن. وهڪرا جن جي ابتدا ۽ انتها جي ڄاڻَ جيڪا شايد مان سوين يا ڪروڙها سالن تائين به حاصل نه ڪري سگهان. مان پنهنجي عقل جي پکيءَ کي هر هر اڏاريان ٿو اهو گهرائين جي آسمانَ ۾ اڏري واپس اچي منهنجي دماغَ جي آکيري ۾ ويهي سهڪي ٿو. مون ان کي ڳولهيو آهي، عقل جي حد سان، محبت جي لامحدود نظرين سان. نئين سوچن ۽ ايجادن سان. اهو ڪٿي به نه مليو آهي شايد اهو ڪٿي به نه آهي. مان مايوس آهيان ٿڪيل آهيان. مان خوف ۽ حيرت مان ڏڪي رهيو آهيان. مان پنهنجو مقصد ڪڏهن به ماڻي نه سگهندس.... يا آقا معافي..... يا آقا توبهه.... يا آقا رحم.....“
انسان روئندو پنهنجيءَ ڇاتيءَ تي ڌڪ هڻي ڳوڙها وهائيندو رهيو. خليفو جيڪو پٿر تي ويهي پنهنجي مٿي کي هٿ ڏئي اهو سڀ ٻڌي رهيو هيو، اهو انسان مان اڃان مايوس نه ٿيو هيو. هن کي مالڪ اڳيان جواب ڏيڻو هيو. ان کي مالڪ جي هر حڪم تي عمل ڪرائڻو هيو. هن کي پڪ هئي ته مالڪ کي اهو موتي انسان معرفت موٽي ضرور ملندو. هو هڪ دفعو وري سٽ ڏئي پٿر تان اٿيو ۽ انسان کي سمجھائڻ شروع ڪري ڏنو.
”ڪفر ۽ مايوسي حرام آهي“ هن چيو ”اي انسان اٿ وري ڪوشش ڪر..... مالڪ تنهنجيءَ ڪاميابيءَ جو منتظر آهي. ڳوڙها اگهه، تنهنجي جدوجهد هاڻي پڄاڻيءَ تي پهچڻ واري آهي، تنهنجي ڳالهين ۾ مايوسي هوندي به ائين محسوس ٿي رهيو آهي جيئن تون پنهنجي مقصد کي حاصل ڪرڻ جي ويجھو ٿي ويو آهين. توکي وڏو تجربو حاصل ٿيو آهي. هاڻي ڪاميابي حاصل ٿيڻ ۾ ڪا به دير نه آهي. گهرائيءَ ۾ اڃان به ٿورو هيٺ وڃ توکي موتي ضرور ملندو. تون جنهن سطح تي پهتو آهين گهرائيءَ جو انت بلڪل ان جي هيٺان آهي، تون ڪوشش ڪر، ٿورو هيٺ وڃ.... همت ڪر.“
خليفي چيو ۽ انسان هن ڏانهن رحم ۽ همدرديءَ لاءِ واجھائيندڙ نظرن سان ڏسندو رهيو.
خليفي هن کي ٻانهن کان ورتو ۽ پوءِ اٿاري پاڻ سان گڏ وٺي وڃي گهري پاڻيءَ ۾ ڇڏي آيو. ”ٿورو هيٺ گهرائيءَ ۾..... جتي تون پهتو آهين ان کان ٿورو هيٺ. اتي توکي مالڪ جو موتي نظر ايندو“ هن چيو ۽ انسان مجبور ۽ التجا سان ڀرپور نظرن سان هن ڏانهن نهاريو ”جيڪو مالڪ جو حڪم“ هن سمنڊ ۾ اندر وڃڻ کان اڳ چيو ۽ پوءِ وري انسان سمنڊ ۾ غروب ٿي ويو. خليفو مالڪ کي ياد ڪري هڪ دفعو وري بي چينيءَ مان چڪر ڪاٽيندو رهيو. خليفي کي پڪ هئي ته هو هاڻي گهرائيءَ جي اسرارن کي گهڻي قدر معلوم ڪري چڪو آهي. گهرائيءَ جي ڳجهارت کي هو هن دفعي ڀڃي موتيءَ جي حقيقت تائين ضرور پهچندو.
جڏهن ڪافي دير ٿي وئي ۽ سج پري سمنڊ ۾ لهڻ جون تياريون ڪرڻ لڳو ته خليفو خوشيءَ مان بيچين ٿي ٻيٽ تي بيهي مرڪڻ لڳو. هن کي پڪ ٿي وئي ته هن دفعي هن جي ڊگهي ٽٻي ضرو هن کي موتيءَ جي ويجھو وٺي ويندي. هن خيال ۾ پاڻ کي مالڪ آڏو سرخرو پاتو. هن ڏٺو مالڪ هن کي شابس ڏئي رهيو هيو ۽ انسان کي انعام ۾ پنهنجي جاڳير عطا ڪري رهيو هيو. جڏهن ڪافي دير گذري وئي ۽ سمنڊ ۾ لهندڙ سج جو رنگ ڳاڙهو ٿيڻ لڳو ته خوشي ۽ مايوسيءَ جو گڏيل خيال هن جي ذهن ۾نچڻ لڳو. ”هو ضرور ڪامياب ۽ ڪامران ورندو“ هن چپن ئي چپن ۾ چيو ۽ وري اداس ٿي ويو.
انسان جي اها ٽٻي ٻين ٽٻين کان گهڻي ڊگهي هئي جنهن خليفي جي بي چيني ۽ انتظارَ ۾ اضافو ڪري ڇڏيو ۽ آخرڪار اهو وقت اچي ويو جو لهندڙ ڳاڙهي سج اڳيان رت جهڙين لهرن ۾ انسان ٻيهر نروار ٿيو ۽ ان جو وجود لهرن ۾ هيٺ مٿي ٿيڻ لڳو. خليفي سمجھيو شايد هو بيهوش ٿي ويو آهي. هو اڳتي وڌيو ۽ ٿوري همٿ ڪري هٿ پير هڻي، ان جي جسم کي گهليندو ڪناري تائين آڻڻ ۾ ڪامياب ٿي ويو. هن انسان کي ڪناري تي ليٽائي هن جي جسم کي ڌنڌوڙيو.
”اٿ اي انسان اٿ.... مالڪ جو موتي منهنجي حوالي ڪر“. خليفي ڳالهايو ”تون گھرائيءَ جي انت کي ضرور ڇهيو هوندو.... اٿ“
خليفو هن کي ڌونڌاڙيندو رهيو. پر انسان اک نه پٽي، خليفي هن جي نبض تي هٿ رکي ان کي محسوس ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي. هن جي سيني تي ڪن رکي دل جي ڌڙڪن ٻڌڻ جي ڪوشش ڪئي. هو مايوس ٿي ويو. انسان مري چڪو هيو. خليفي پنهنجا ٻئي هٿ منهن کي ڏنا ۽ سڏڪي پيو.
”اي ناڪام انسان“ هو روئيندو ڳالهائيندو رهيو. نيٺ تون موت کي پنهنجي مقصد تي فوقيت ڏني. مقصد ماڻڻ کان پهريون ئي تون موت جي منزل ماڻي. تون ڇوٽڪاري لاءِ موت جو رستو اختيار ڪيو. تون موت جي راهه فرار اختيار ڪري مايوسيءَ جي انڌيرن ۾ غائب ٿي وئين. تون مون کي دوکو ڏنو. تون مالڪ سان دغا ڪئي.....تون مالڪ سان دغا ڪئي“. پوڙهو خليفو روئندو، پنهنجي چولي جي دامن سان ڳوڙها اگهندو واپس هليو ويو. جڏهن هو نظرن کان ڪافي پري ڏور ٿي ويو ته مالڪ جيڪو اتي لڪيل هيو ۽ نظر نه اچي رهيو هيو، اهو سڀ تماشو ڏسي رهيو هيو. اهو هوريان هلندو انسان جي لاش مٿان آيو ۽ پوءِ مرڪي رحم ۽ پيار ڀريل نظرن سان هن جي بي جان منهن کي نهاريندو رهيو. مالڪ هيٺ جھڪيو ۽ هن انسان جي سڄي هٿ جي ڀيڪوڙيل مٺ کولي ان مان موتي ٻاهر ڪڍي پنهنجي تريءَ تي رکيو ۽ پوءِ هٿ کي سٽ ڏئي موتيءَ کي پري سمنڊ ۾ اڇلايو. موتي هوا ۾ اڏامندو پري وڃي سمنڊ جي گهرائيءَ ۾ ڪريو. مالڪ شرارت مان وات تي هٿ رکي هلڪا ٽهڪ ڏيندو ٻيٽ جي هڪ پاسي ڏانهن هليو ويو.