لوڪ ادب، لساني ۽ ادبي تحقيق

ادبِ سنڌ

ڪتاب ”ادبِ سنڌ“ اوهان اڳيان پيش ڪري رهيا آهيون. هي ڪتاب جروار سان تعلق رکندڙ تاريخدان ۽ ليکڪ غلام حيدر گبول جو لکيل آهي..
هيءُ ڪتاب صرف ۽ صرف ملڪ جي سياسي تاريخ لاءِ هڪ مصنف کي ڪيئن هئڻ گهرجي ۽ اها تاريخ کيس ڪهڙي طريقي لکڻ گهرجي بابت لکيو آهي. ڪتاب ۾ مصنف زياده تر زور انهي ڳالهه تي ڏنو آهي ته سياسي تاريخ لکڻ لاءِ مصنف کي متعصب ۽ غير جانبدار، خوشامدڙيو، جانبدار نه هئڻ گهرجي، جڏهن ڪوبه مصنف سياسي تاريخي ڪتاب جانبدار يعني هڪ طرفو متعصب ۽ خوشامدڙيو ٿي لکي ٿو ته لکيل اهو تاريخي ڪتاب جانبدار يعني هڪ طرفو لکيل سمجهو ويندو آهي ۽ ان ڪتاب جي حيثيت نه رهندي آهي ۽ سندس مصنف واري اهميت به گهٽجي ويندي آهي ۽ مشڪوڪ ٿي ويندي آهي.

4.5/5.0
2448
1164
آخري ڀيرو اپڊيٽ ٿيو:
ڇاپو 1

سنڌ سلامت پاران

سنڌ سلامت ڊجيٽل بوڪ ايڊيشن سلسلي جو نئون ڪتاب ”ادبِ سنڌ“ اوهان اڳيان پيش ڪري رهيا آهيون. هي ڪتاب جروار سان تعلق رکندڙ تاريخدان ۽ ليکڪ غلام حيدر گبول جو لکيل آهي..
هيءُ ڪتاب صرف ۽ صرف ملڪ جي سياسي تاريخ لاءِ هڪ مصنف کي ڪيئن هئڻ گهرجي ۽ اها تاريخ کيس ڪهڙي طريقي لکڻ گهرجي بابت لکيو آهي. ڪتاب ۾ مصنف زياده تر زور انهي ڳالهه تي ڏنو آهي ته سياسي تاريخ لکڻ لاءِ مصنف کي متعصب ۽ غير جانبدار، خوشامدڙيو، جانبدار نه هئڻ گهرجي، جڏهن ڪوبه مصنف سياسي تاريخي ڪتاب جانبدار يعني هڪ طرفو متعصب ۽ خوشامدڙيو ٿي لکي ٿو ته لکيل اهو تاريخي ڪتاب جانبدار يعني هڪ طرفو لکيل سمجهو ويندو آهي ۽ ان ڪتاب جي حيثيت نه رهندي آهي ۽ سندس مصنف واري اهميت به گهٽجي ويندي آهي ۽ مشڪوڪ ٿي ويندي آهي.
هن ڪتاب جو پهريون ڇاپو 1952ع ۾ ڇپيو جڏهن ته ٽيون دفعو هي ڪتاب 2014ع ۾ سنڌي ادبي سنگت، جروار شاخ پاران ڇپايو ويو. سنڌ سلامت ڪتاب گهر سٿ پاران ڪتاب کي ڪمپوز ڪري نئين سر آنلائين اپلوڊ ڪري رهيا آهيون. ٿورائتا آهيون محمد علي گبول جا جنهن ڪتاب ڪمپوز ڪري سنڌ سلامت ڪتاب گهر ۾ پيش ڪرڻ لاءِ موڪليو.

محمد سليمان وساڻ
مينيجنگ ايڊيٽر ( اعزازي )
سنڌ سلامت ڊاٽ ڪام
sulemanwassan@gmail.com
www.sindhsalamat.com
books.sindhsalamat.com

وريا واهرو

سنڌي ادبي سنگت شاخ جروار جي اشاعتي سلسلي جو هيءُ پهريون ڪتاب ”ادبِ سنڌ“ جروار شهر جي بيباڪ ليکڪ ۽ سنڌ جي مشهور تاريخدان محترم غلام حيدر گبول جي محنتن جو ثمر آهي.
پنهنجي بيباڪ شخصيت ۽ لکڻين جي ڪري ڳوٺ بدر ٿيل هِن ليکڪ جي قلم جي قط مان نِڪتل، ڇپيل ۽ اڻ ڇپيل ڪتابن جو ڪاٿو ته اڃان نه ٿي سگهيو آهي.
”ادبِ سنڌ“ جي ٻئي ڇاپي جي ڪاپي سنڌ يونيورسٽي جي سينٽرل لائبريري مان هٿ اَچڻ کانپوءِ هن ڪتاب کي ٽيهر ڇپائڻ جو ڪم هٿَ ۾ کنيوسون، جيڪو اِجهو اوهان جي هٿن ۾ آهي. ان کانسواءِ محترم غلام حيدر گبول جي باقي ٻين ڇپيل ڪتابن توڙي اڻ ڇپيل مواد جي ڳولا جاري رهندي جيئن ئي اهڙو ڪو مواد هٿ آيو. سِنڌ واسين جي خدمت ۾ سندس اَمانت سمجهي پيش ڪيو ويندو. ان ڳولا ۾ ڪوبه اسان جي مدد ڪرڻ چاهيندو ته اسان سندس ٿورائتا ٿينداسين.
اسان جي پوري پوري ڪوشش رهندي ته هِتان جي سينيئر توڙي جونيئر ليکڪن جا ليک، ڪتابن جي صورت ۾ سنڌي ٻولي جي چرنن ۾ رکندا رهون.
مان سائين مشتاق گبول، درگاهي گبول، عرفان لُنڊ، گل لُنڊ، معشوق قاضي، حاجي مير حسن گبول، نثار گبول ۽ حامد گبول جن جو بيحد ٿورائتو آهيان، جن ڪتاب جي ڇپائي ۾ ڪنهن نه ڪنهن ريت مدد ڪري، احسانمند بڻايو. خاص طور تي پنهنجي پياري دوست ”دوست سومرو“ جو جنهن ڪتاب جي مهاڳ لکائڻ کان وٺي ڇپائي جي هر مرحلي ۾ مون کان به وڌيڪ ڪم ڪيو.

راحب ملاڻو
سيڪريٽري
سنڌي ادبي سنگت شاخ جروار
3265911ــ0300

مُهاڳ : غلام حيدر گبول ۽ ادب سنڌ

اڄ کان تقريباَ پندرهن سال کن اڳ ڪنهن ادبي تاريخي ڪتاب جو مطالعو ڪندي، مون کي ميرپور ماٿيلي جي علائقي جي هڪ اديب جناب غلام حيدر گبول ۽ سندس لکيل ڪتاب ”ادب سنڌ“ جو نالو پڙهڻ ۾ آيو هيو، جيئن ته مونکي پنهنجي هن علائقي اوٻاڙي، ڏهرڪي ۽ ميرپور ماٿيلو وغيره جي اديبن جي لکيل سڀني ڪتابن ڏسڻ ، پڙهڻ ۽ گڏ ڪرڻ جو تمام گهڻو شوق هو، تنهنڪري انهي اديب ۽ سندس لکيل انهي مذڪوره ڪتاب جو نالو نوٽ ڪري، اُن جي ڳولا شروع ڪري ڏنم ۽ ان متعلق مقامي اديبن، دوستن ۽ ٻين پڙهيل لکيل واقفڪارن کان پڇا ڳاڇا ڪرڻ لڳس آخرڪار منهنجي انهي دلي تمنا، محنت ۽ ڪوشش رنگ لاتو، خبر پئي ته ميرپور ماٿيلي جي هڪ نوجوان اديب ڪريم بخش چنا جي ذاتي لائبريري ۾ اهو ڪتاب موجود آهي. هن دوست منهنجي خواهش ۽ استدعا تي انهي ڪتاب جي هڪ سٺي فوٽو ڪاپي ڪرائي راقم جي حوالي ڪئي. جنهن تي راقم کي تمام گهڻي خوشي ٿي. ڪتاب مذڪوره جي اها فوٽو ڪاپي مون اچي ڪري پنهنجي ذاتي لائبريري ۾ سنڀالي رکي ڇڏي هن وقت تائين يعني پندرهن سالن تائين تقريباَ هن جو مطالعو به ڪونه ڪري سگهيس. انهي ڪتاب جي نالي ”ادب سنڌ“ جي نسبت سان اهو سمجهندو رهيس ته اهو ڪتاب سنڌ جي ادبي تاريخ متعلق هوندو.
هتي اها ڳالھ به ٻڌائيندو هلان ته ڪنهن ڪتاب ۾ مون، غلام حيدر گبول جي باري ۾ اهو به پڙهيو هو ته هو آخر ۾ عيسائي ٿي ويو هو. هتان (شايد) حيدرآباد هليو ويو هو، افسوس جو هن وقت اُن ڪتاب جو نالو ذهن ۾ نٿو اچي.
هڪ ڏينهن ڪنهن ناواقف ماڻهو موبائل فون تي ڳالهايو ۽ مونکي چيائين سائين منهنجو نالو شاھ محمد ”دوست“ سومرو آهي، مان گهوٽڪي جي تاريخ تي لکي رهيو آهيان، انهي سلسلي ۾ اوهان سان ملڻ چاهيان ٿو، انهي لاءِ اوهان ٽائيم ڏيو، مون کيس جواب ۾ چيو ته ادا فلحال مان فارغ ناهيان، انشاالله جلد فارغ ٿي ڪري اوهان سان ملندس، اهڙي طرح ان دوست ٻه ٽي دفعا موبائيل فون تي ملڻ لاءِ وقت گهريو. هڪ ڀيري موبائيل فون تي اهو ٻڌايائين ته مان پنهنجي علائقي جي هڪ اديب ”غلام حيدر گبول“ جو لکيل ۽ آڳاٽو ڇپايل ڪتاب ٻيهر ڇپائڻ چاهيان ٿو، تنهنڪري اوهان اهو ڪتاب پڙهي ڪري، انهي ڪتاب متعلق ٻه اکر لکي ڏيو ته جيئن مان اهو ڪتاب جلد ڇپائي سگهان وغيره، مون هن جي واتان اهي لفظ ٻڌي ڪري ڏاڍي خوشي محسوس ڪئي ۽ هن دوست کي ملڻ جو پروگرام ڏنم. ان بعد اهو دوست پنهنجي هڪ ٻئي دوست سان گڏجي ڪري مون سان ملڻ لاءِ منهنجي گهر آيو. هن جي مون سان اها روبرو پهرين ملاقات هئي، تنهنڪري هن مونسان پنهنجو تفصيلي تعارف ڪرايو ۽ مون سان ملڻ لاءِ پنهنجي مقصد کي دهرايائين ۽ ڪتاب ”ادب سنڌ“ جي هڪ فوٽو ڪاپي ۽ هڪ سندس لکيل نوٽ بڪ به ڏنائين، جنهن تي سندس هٿ اکرن اهو ڪتاب اتاري ڪري لکيل هو. ڪجھ وقت راقم سان ڪچهري ڪرڻ ۽ چانھ پيئڻ بعد اهو دوست موڪلائيندي وقت مون کي تاڪيد ڪندي، اهو چئي ڪري هليو ويو ته سائين اهو ڪم جلد ڪري ڏجو، ڇاڪاڻ ته اسان کي اِهو ڪتاب ڇپائي لاءِ جلد ڏيڻو آهي. ڪجھ وقت کان پوءِ مون انهي دوست سان موبائيل فون تي پاڻ رابطو ڪيو ۽ انهي ڪتاب جي مصنف جي سوانح حيات جي باري ۾ معلومات گهري، انهي سلسلي ۾ مان هڪ دفعو انهي دوست سان ملڻ لاءِ ميرپور ماٿيلو به ويس. اهڙي طرح وقت بوقت اِهو دوست موبائيل فون تي راقم کي مصنف جي سوانح حيات متعلق سندس وارثن وٽان مليل معلومات نوٽ ڪرائيندو رهيو،
ياد رکڻ گهرجي ته انهي دوست جو ڳوٺ جروار، انهي ڪتاب جي مصنف غلام حيدر گبول جي ڳوٺ جي بلڪل ويجهو آهي، انهي ڪتاب جي باري ۾ لکڻ کان اڳ ضروري سمجهيو ويو ته هتي ڪتاب جي مصنف غلام حيدر گبول جي سوانح حيات تي روشني وجهجي. تنهنڪري اسان کي انهي دوست وٽان انهي ڪتاب جي مصنف جي باري ۾ جيڪا معلومات حاصل ٿي ۽ انهي سان گڏ انهي ڪتاب جي مطالعي مان به مصنف متعلق جيڪا ڄاڻ ملي سا سڀ هيٺ پيش ڪجي ٿي ته جيئن ڪتاب جي ايندڙ نئين ايڊيشن جي مطالعي دوران پڙهندڙ مصنف جي سوانح حيات کان به واقف ٿي وڃن.
غلام حيدر گبول جي والد جو نالو پهلوان هو، جيڪو ذات جو گبول هو، غلام حيدر سن 1911ع ۾ ڳوٺ مير خان گبول ۾ ڄائو، جيڪو جروار شهر کان ڏکڻ طرف تقريباَ هڪ ڪلوميٽر جي مفاصلي تي آهي، غلام حيدر وارا پاڻ ۾ پنج ڀائر هئا، پاڻ انهن ۾ چوٿين نمبر تي هو. هن 1931ع ڌاري پنهنجي مائٽن مان شادي ڪئي. هن کي ڪيترو اولاد ٿيو، ان متعلق اسان کي باوجود ڪوشش جي ڪا ڄاڻ حاصل نه ٿي سگهي هن سنڌي فائنل تائين حاصل ڪئي ليڪن اها خبر نه پئجي سگهي ته هِن اِها تعليم ڪٿي يعني ڪهڙن اسڪولن مان حاصل ڪئي، انهي متعلق ايترو يقين سان چئي سگهجي ٿو ته هن اها تعليم ضرور پنهنجي ڳوٺ يا ڀرپاسي وارن ڳوٺن جي اسڪولن مان حاصل ڪئي هوندي، هن جي لکيل ڪتاب ”ادب سنڌ“ جي مطالعي مان معلوم ٿي ٿو ته هن کي مطالعي جو گهڻو شوق هوندو، انهي متعلق پاڻ پنهنجي انهي ڪتاب جي پهرين ڀاڱي ۾ صفحي 9 ۽ 10 تي لکي ٿو ته:
”مون پنهنجي زندگي جا 37 سال مطالعي ۾ صرف ڪيا، مطالعي لاءِ قدرت مونکي پنهنجي گهر ۾ ابي ۽ ڏاڏي جي ڪتابن جي هڪ ننڍي لائبريري عطا ڪئي، انهي کان سواءِ منهنجي استادن جا ڪتاب ۽ اسڪول جا ڪتاب، اخبارون، رسالا، جي والد بزرگوار گهرائيندو هو، سڀ منهنجي لاءِ مطالعي جو اهم مرڪز هئا، بعض ڏکيا مسئلا آئون پنهنجي بابو جي کان پڇندو هوس، جو بغير ڌمڪائڻ جي سنجيدگي سان مون کي سمجهائي ڇڏيندو هو، تاريخ جي سچائي ۽ تحقيق جو سبق به پهريون مون پنهنجي والد بزرگوار کان سکيو، پنهنجي سنڌي زبان کي شائسته بڻائڻ ۽ انهي کي مڪمل ضابطي هيٺ آڻڻ لاءِ مونکي صاحب عالي جناب تاج محمد صاحب جي گرامر مان بيحد مدد ملي، اهڙي طرح مون پنهنجو وقت مطالعي ۽ تحقيق ۾ خرچ ڪرڻ بهتر سمجهو“.
سندس لکيل مٿئين اقتباس مان معلوم ٿئي ٿو ته سندس گهراڻو جنهن ۾ هن اکيون کوليون سو سٺو لکيل پڙهيل هو. خاص طور تي سندس ڏاڏو ۽ والد صاحب، سندس ڏاڏي ۽ والد صاحب کي به مطالعي لاءِ ڪتاب ۽ رسالن وغيره گڏ ڪرڻ جو شوق هو، جنهنڪري سندس گهر ۾ مطالعي لاءِ هڪ ننڍڙي لائبريري به موجود هئي. هن اقتباس مان اِهو به معلوم ٿئي ٿو ته سندس مُطالعي جي شوق، ادبي ڄاڻ ۽ سکيا ۾ سندس والد صاحب جو وڏو هٿ ۽ ڪردار هو. هن مطالعي جي شوق کي پورو ڪرڻ ۽ تاريخي ۽ ٻي ڄاڻ حاصل ڪرڻ لاءِ ڪيترن ٿي مشهور مذهبي ۽ تاريخي ڪتابن کي پڙهيو هو، جنهن متعلق پاڻ پنهنجي انهي ڪتاب جي پهرين ڀاڱي ۾ صفحي نمبر 22 تي لکي ٿو ته :
”مون هڪ آزاد محقق وانگر ڪيترا دفعا مهاڀارت ۽ رامائڻ جي عظيم تاريخي حقيقت جو مطالعو نهايت باريڪي سان ڪيو“
جيئن ته مان مٿي لکي آيو آهيان ته مون هن متعلق ڪنهن ڪتاب ۾ پڙهيو هُيم ته هيءُ آخر ۾ عيسائي ٿي ويو هو ۽ هتان هليو ويو هو، انهي متعلق دوست سومرو کان ڄاڻ ملي ته اهو سندس مٿان بلڪل بهتان هو، جيڪو سندس ئي مائٽن يعني ڀائرن وغيره ملڪيت ڦٻائڻ جي ڪري مٿس هنيو هو، ڇاڪاڻ ته هي آزاد خيال ضرور هو، جنهن جو اعتراف سندس انهي ڪتاب ۾ به جاءِ بجاءِ نظر اچي ٿو، ليڪن نه اسلام جو بلڪل مخالف هو ۽ نه وري سندس عيسائيت سان ڪو پڪو تعلق هو بلڪه سڀني دينن سان درميانه روي وارو رويو رکڻ ۽ مغربي مفڪرن ۽ تاريخدانن جي لکڻين کي وڌيڪ سچو سمجهڻ ۽ لکڻ ڪري ئي مٿس عيسائيت جو الزام آيو ۽ انهي الزام جو هڪ ٻيو سبب، سندس وڏڙن جي حصي مان مليل ملڪيت ڦٻائڻ هو، مائٽن جي انهن الزامن ۽ دست درازين کان تنگ ٿي ڪري هيءُ آزاد خيالي مفڪر ۽ مصنف آخر 1965ع ڌاري هي اباڻو ڪک ڇڏي ڪري، الائي ڪيڏانهن ٻئي هنڌ هليو ويو ۽ اتي ئي شايد وفات ڪيائين جنهن جي اڄ تائين سندس وارثن کي به خبر پئجي نه سگهي آهي ته پاڻ ڪيڏانهن هليو ويو، ڪٿي وڃي رهيو، ڪٿي وفات ڪيائين ۽ سندس مدفن ڪٿي ٿيو وغيره.
راقم جي خيال مطابق غلام حيدر گبول عيسائي ٿيو هو يا نه اها خبر الله تعالي کي باقي سندس لکيل انهي ڪتاب ادب سنڌ جي مطالعي مان هن جي اسلام سان به عدم دلچسپي نظر اچي ٿي، انهي متعلق سندس ئي انهي ڪتاب مان چند مثال پيش ڪري سگهجن ٿا، جيڪي اسان هتي ڏيڻ نٿا چاهيون. غلام حيدر گبول پنهنجي دور جو هڪ سٺو اديب هو. سندس تصانيف جي باري ۾ اسان کي سندس لکيل ۽ ڇپيل فقط ٽن ڪتابن جي ڄاڻ پئجي سگهي آهي. جن مان سندس پهريون ڪتاب ”ادب سنڌ“ آهي جنهن جو تفصيلي تعارف بعد ۾ هيٺ پيش ڪنداسون. هن جو ٻيون ڪتاب ”شادي“ نالي سان آهي جيڪو افسانو يا ڪهاڻي آهي. سندس ٽيون ڪتاب ”وطن جي شام“ جي نالي سان آهي، جنهن جي ڇپائي واري سال ۽ ايڊِيشنز جي خبر پئجي نه سگهي آهي، هي ڪتاب به موضوع جي لحاظ کان افسانو يا ڪهاڻي آهي اُهي ڪتاب محمد يوسف ائنڊ برادرز حيدرآباد وارن جا ڇپايل آهن. ڏسو ڪتاب ” ڇپيل سنڌي ڪتابن جي ببليو گرافي“ 1947ع کان 1973ع انسٽيٽيوٽ آف سنڌالاجي سنڌ يونيورسٽي ڄامشورو صفحو 212 ۽ 213.
هاڻِي هيٺ سندس ڪتاب ”ادب سنڌ“ جو تعارف پيش ڪري رهيا آهيون. هيءُ ڪتاب منهنجي ڄاڻ مطابق ٻه دفعا ڇپيو آهي. هن جو پهريون ڇاپو 1952ع ۾ محمد يوسف ائنڊ پرادرز پبلشرز، بڪ سيلرز اسٽيشنرز شاهي بازار حيدرآباد سنڌ پاران شايع ٿيو. ڏسو ڪتاب ”انسائيڪلوپيڊيا سنڌيانا جلد پهريون ڇاپو پهريون 2009ع“، سنڌي لئنگويج اٿارٽي حيدرآباد صفحو 154 انهي ڪتاب جو اهو ڇاپو ڊيمي سائز جي تقريبن 60 يا 61 تي مشتمل آهي. هن ڪتاب جو ٻيو ڇاپو 1959ع ۾ شايع ٿيو. اهو ڇاپو پڻ محمد يوسف ائنڊ برادرز پبلشرز، بڪ سيلرز، اسٽيشنرز شاهي بازار حيدرآباد پاران شايع ڪرايل آهي. هيءُ ڇاپو به ڊيمي سائيز جي 64 صفحن تي مشتمل آهي ۽ فردوس پرنٽنگ پريس آفندي روڊ حيدرآباد مان عبدالرسول شيخ جو ڇپايل آهي.
جئين ته مٿي لکيو آهي ته ڪتاب جي نالي ”ادب سنڌ“ ڪري مون سمجهو هو ته هيءُ ڪتاب سنڌ جي ادب تي لکيل آهي، يعني سنڌ جي ادبي تاريخ آهي ليڪن جڏهن هن ڪتاب متعلق هنن سٽن لکڻ لاءِ انهي ڪتاب جو مطالعو ڪيم ته خبر پئي ته مصنف هيءُ ڪتاب سنڌ جي ادب يا سنڌ جي ادبي تاريخ جي باري ۾ ڪو نه لکيو آهي ۽ نه وري هن ڪتاب ۾ اهڙو مواد شامل به آهي بلڪ مصنف هيءُ ڪتاب صرف ۽ صرف ملڪ جي سياسي تاريخ لاءِ هڪ مصنف کي ڪيئن هئڻ گهرجي ۽ اها تاريخ کيس ڪهڙي طريقي لکڻ گهرجي بابت لکيو آهي.
ڪتاب ۾ مصنف زياده تر زور انهي ڳالهه تي ڏنو آهي ته سياسي تاريخ لکڻ لاءِ مصنف کي متعصب ۽ غير جانبدار، خوشامدڙيو، جانبدار نه هئڻ گهرجي، جڏهن ڪوبه مصنف سياسي تاريخي ڪتاب جانبدار يعني هڪ طرفو متعصب ۽ خوشامدڙيو ٿي لکي ٿو ته لکيل اهو تاريخي ڪتاب جانبدار يعني هڪ طرفو لکيل سمجهو ويندو آهي ۽ ان ڪتاب جي حيثيت نه رهندي آهي ۽ سندس مصنف واري اهميت به گهٽجي ويندي آهي ۽ مشڪوڪ ٿي ويندي آهي. انهي کان علاوه سندس لکيل تاريخي ڪتاب کي اها اهميت به حاصل نه هوندي آهي، جيڪا هڪ غير متعصب ۽ غيرجانبدار مصنف جي لکيل سياسي تاريخ کي هوندي آهي. انهي نظريي جي بنياد تي ئي هن ڪتاب جي مصنف پنهنجي انهي ڪتاب ۾ مشرقي تاريخدانن يعني مشرقي مصنفين جي لکيل زياده تر سياسي تاريخي ڪتابن کي مشڪوڪ تعصب سان ڀريل ۽ جانبدار ڪري لکيو آهي ۽ انهي جي ڀيٽ ۾ مغربي تاريخدانن ۽ مصنفين کي غير متعصب ۽ غيرجانبدار ۽ سچو ڄاڻائيندي، سندن لکيل تاريخن کي بهترين ۽ هڪ سچي ماخذ طور مڃيو آهي. هن پنهنجي انهي ڪتاب به اها راءِ قديم دور کان وٺي پنهنجي دور تائين مشرق توڙي مغرب جي تاريخدانن يا مصنفين جي لکيل سڀني تاريخي ڪتابن ۽ انهن جي مصنفين لاءِ قائم ڪئي آهي. غلام حيدر گبول جو هيءُ ڪتاب ”ادب سنڌ“ ٽن ڀاڱن تي مشتمل آهي. مصنف ڪتاب ۾ صرف پهرين ڀاڱي جو عنوان ”سنڌي ادب جي پراڻي تاريخ ۽ عظمت تي هڪ نظر“ ڄاڻايو آهي. باقي ٻن ڀاڱن تي ڪوبه عنوان نه لکيو اٿس سواءِ ڀاڱو ٻيو ۽ ڀاڱو ٽيون لِکڻ جي. مصنف ڪتاب جي پهرئين ڀاڱي جي شروع ۾ هڪ مصنف جي حيثيت ۾ ڪنهن به سياسي تاريخ لکڻ جي اصولن تي بحث ڪيو آهي ۽ ان بعد مشرق ۽ مغرب جي مصنفين يعني تاريخدانن جي لکيل تاريخي ڪتابن جو تقابلو پيش ڪيو آهي ۽ آخر ۾ سنڌ جي سياسي تاريخ متعلق تاريخدانن جي لکيل ڪتابن جي باري ۾ سياسي تاريخ لکڻ جي اصولن جي روشني ۾ بحث پيش ڪيو آهي. مصنف ڪتاب جي ڀاڱي ٻئي ۾ سنڌ تي ٻاهرين يعني ڌارين حملي آورن جي حملن جي سببن ۽ سندن ڪردار تي مختصر بحث ڪيو آهي. ڪتاب جي آخري يعني ٽئين ڀاڱي ۾ مصنف سنڌي زبان ۽ اُن جي لکت واري نموني جي ارتقا تي مختصر بحث ڪري ڪتاب کي ختم ڪيو آهي ۽ آخر ۾ هڪ نوٽ جي عنوان تحت سنڌ جي انگريزي دور کي انهي ڪري ساراهيو آهي جو هن دور ۾ سنڌي زبان کي موجود لپي واري لکت جي نموني کي رائج ڪري، سرڪاري حيثيت ۾ تسليم ڪيو ويو ۽ انهي دور ۾ سنڌي شاعرن جا وڌ کان وڌ شاعري جا ڪتاب شايع ڪرايا ويا.
آخر ۾ مان پنهنجي هن نوجوان دوست جناب شاهه محمد ”دوست“ سومري کي جس ڏيان ٿو، جيڪو هن علائقي جي هڪ غير معروف اديب جي هڪ ناياب ادبي فن پاري کي ٽيون ڀيرو ڇپائڻ جي ڪوشش ڪري رهيو آهي ته جئين هن علائقي جي هڪ ليکڪ جو اهو ناياب ادبي تحفو وري ڇپجي ڪري ادبي ميدان ۾ ظاهر ٿئي ۽ هن علائقي جي انهي ليکڪ جي ادبي ڪارنامن کان موجود دور جو نئون نسل واقف ٿي سگهي. دعا آهي ته الله تعالي هن نوجوان کي پنهنجي انهي ڪوشش ۾ ڪامياب ڪندو ۽ اهو ڪتاب جلد ڇپجي ڪري ظاهر ٿيندو. مان به هن نوجوان جو ٿورائتو آهيان جو هن مونکان انهي ڪتاب جي ٽئين ڇاپي لاءِ هي چند سٽون لکرايون. سندس مهرباني.

پروفيسر محمد پنهل ڏهر
ڳوٺ غلام علي ڏهر ريتي روڊ ڏهرڪي، ضلع گهوٽڪي

ڀاڱو پهريون

سنڌي ادب جي پراڻي تاريخ ۽ عظمت تي هڪ نظر

دنيا جي هر ملڪ کي پنهنجي ادبي تاريخ آهي ادبي تاريخ سان گڏ سڀ ڪنهن ملڪ کي پنهنجي تاريخ به هوندي آهي ان جي ابتدا ڪيئن ٿئي ٿي؟ تنهن تي اڄ روشني وجهڻ لاءِ قلم کي هٿ ۾ کنيو اٿئون. سنڌي ادب جي حقيقي ابتدا انگريزي جي دور حڪومت کان شروع ٿئي ٿي ڇاڪاڻ ته انهي کان اڳ اسان جي مٺڙي پاڪيزه زبان کي سرڪاري دفتري زبان جي حيثيت حاصل ڪانه هئي. راءِ گهراڻي ۽ برهمڻ جي ڪشمڪش، تڪڙن انقلابن، سنڌين جي عظمت ۽ قوت کي متنزل ڪري ڇڏيو هو. انهي متنزل قوت کي هڪ جڳهه گڏ ڪري، پنهنجي قوت اڃا راجا ڏاهر مس ٺاهي هُئي ته عربي سيلابن اچي منهن ڪڍيو. عرب جيتوڻيڪ تهذيب يافته اسرائيلين جا برادر، پراڻي بابلي عظمت کي قائم رکندڙن جا فرزند هئا. پر گهڻو وقت صحرائي زندگي گذارڻ ڪري ۽ زندگي جي بنيادي ضروريات لاءِ انتهائي ڪشمڪش هن قوم کي تلوار باز وحشي ۽ سخت بڻائي ڇڏيو. فرزندان اسماعيل پنهنجي سخت طبعيتن جي ڪري ڪڏهن به هڪ پليٽ فارم تي گڏ ڪونه ڏٺا ويا، انهي ڪري سندن قوت هيشه منتشر رهي پر گاهي گاهي ٻين ملڪن سخت حملا ضرور ڪندا هئا. تاريخ داني جو علم هونئن آهي ته نهايت ضروري پر دنيا ۾ تمام ٿورا ماڻهو صحيح تاريخي مهارت ۽ تاريخ تي ڪُلي عبور رکن ٿا. اسان جي سنڌ ۾ ته موجوده دور ۾ ڪي آڱرين تي ڳڻڻ جيترا هسٽورين مس ملي سگهندا.
ڪي ٿورا ماڻهو اسلامي تاريخ جي هڪ رخ مان واقفيت رکن ٿا. تاريخ ۾ جنهن هڪ رخ تي نظر ڄمائي، اهو ڪنهن به صورت صحيح تاريخي حقائق کان آگاهه ٿي ڪونه سگهندو. تاريخ نويسن لاءِ نهايت ضروري آهي ته هو پنهنجو دل، دماغ تعصب جي تاثرات کان خالي رکن انهي کان پوءِ تحقيق ۽ مطالعي جو ڪم شروع ڪن.
جيڪي سخت مذهب پرست، رجعتي آهن يا جيڪي ڪٽر قسم جا نيشلسٽ آهن. اهڙن ماڻهن جي تاريخ، تحقيق ۽ جستجو ڪنهن به صورت ۾ مڪمل سمجهڻ نه کپي. اهڙا ماڻهو تاريخ جي هڪ رخ تي جهڪي مطالعي جو سلسلو جاري رکندا آهن. نتيجو اهو ٿو نڪري جو روشن پهلو نظر کان اوجهل ٿيو وڃي. انقلاب زمانه تاريخ جا نوان ورق نوع انسان جي مطالعي واسطي پيدا ڪري ٿو. اهڙي طرح اسان جي پياري مادر وطن انقلابن جا رنگين، پرفريب، سخت دور ڏٺا. هر دور سنڌ جي لاءِ هڪ نئين تاريخ جو ورق، هڪ نئين تمدن ۽ هڪ نئين تهذيب سان آيو. سنڌ انهن سمورين ڳالهين مان ڪيترو اثر ورتو، ان جو ذڪر اسين اڳتي هلي ڪنداسون، عربن جي منتشر قوت کي هڪ زيرڪ فهيم تاجر محمد صلي الله عليه و آله وسلم کان اڳ به تاريخ زمانه پنهنجن مخصوص انقلابن ۽ طوفانن ڪري ڪيترا نوان باب کوليا. پر هن عربي مفڪر هڪ نئين انقلاب سان بيابان ۾ رهندڙ عربن جي قسمت جو ورق پلٽيو.
ابن عبدالله کان اڳ ۾ به عرب پنهنجي شجاعت جو سڪو زندگي جي ضروريات کان تنگ ٿي، ٻين ملڪن تي حملن جي صورت ۾ ڏيکاريندا هئا. اهي حملا گهڻو ڪري ڦر مار تائين محدود هوندا هئا. بياباني پکيئڙا پنهنجو دامن زر، جواهر، سوني، چاندي، اناج ۽ مال سان ڀري موٽندا هئا. شمشير عرب جو رت ڪنهن به زماني ۾ خشڪ ڪونه ٿيو. اها تلوار پنهنجي پياس وقت بوقت، مصر فلسطين ۽ ايران تي حملا ڪري وسائيندي رهي، مون اڳ ۾ به عرض ڪيو آهي ته تاريخ تي قلم کڻڻ وقت اسان کي هسٽري جا سڀ پاسا ڏسڻا ۽ جاچڻا پوندا. ٻي صورت ۾ نه صرف اسان جي تحقيق غير مڪمل، اڌوري رهجي ويندي پر صحيح حالات به منظر عام تي آڻڻ کانسواءِ رهجي ويندا. آئون پاڻ اسماعيل بن ابراهيم جي نسل مان امير حمزه جي جري رت سان تعلق رکان ٿو، پر تاريخ لکڻ وقت مصنف کي مُنصف ٿي ڪم ڪرڻ گهرجي. ايئن ڪرڻ سان اسان انسانيت ۽ تاريخ تي وڏو احسان ڪنداسون. اسان جا ايندڙ نسل اسان جي انهن صيح تحريرن مان وڏو فائدو حاصل ڪندا، اسان کي هرگز خبر ڪانهي ته اچڻ وارن زمانن ۾ ڪهڙي قسم جا انقلاب اٿندا پر موجوده سائنٽيفڪ ترقي، معده پرستي، حقير، فلسفانه نقطه نگاهه طرح طرح جون بداخلاقيون ۽ خودغرضيون نوع انسان ۾ هڪ عظيم ڀنڀٽ ٻرڻ جو پيش خيمو آهن. اهڙي صورت ۾ تاريخ ۽ تمدن تي صحيح راءِ ۾ حقيقتن جو نه هجڻ آئنده نسلن تي هڪ عظيم ظلم ٿيندو. جاهليت جي يلغارن ۽ قرنائن جي زوردار شوروغل کان پنهنجن ڪنن تي هٿ رکڻا پوندا. ٻي صورت ۾ جا خدمت اسين ڪرڻ گهرون ٿا، اها نه ڪري سگهنداسون پر ايندڙ نسلن جي لاءِ وبال پيدا ڪرڻ واسطي جوابداري به اسان جي سرن تي رهندي.
دنيا ۾ سڀ کان وڏو جرم آهي انسانن جي طرف يعني نوع انسان جي طرف غير جوابدارانه روش اختيار ڪرڻ ائين ڪرڻ سان نه صرف اسين وطني ۽ قومي غدار ٿا ثابت ٿيون پر ايندڙ نسلن جي لاءِ بغير فڪرن جي جيڪو عذاب پيدا ٿيندو، تنهن جي جوابداري ۽ گناهه به اسان جي سرن تي لڳندا. انهي ڪري اسان جو فرض آهي ته اسان پنهنجن ايندڙن نسلن کي صحيح حالات کان آگاهه ڪريون. انهي کان وڌيڪ دنيا ۾ ٻيو ڪوبه اهم فريضو ڪونهي. هيءُ فرض حق الله ۾ داخل آهي. عربن جي لاءِ مون اڳ ۾ به تحرير ڪيو آهي ته بياباني پرندا ضرورتن کان مجبور ٿي پاڙيسري ملڪن تي حملا ڪري، خود نوش جو سامان هٿ ڪري وري اچي رڻ واهي ٿيندا هئا. عربن کي نظم نسق پابندين ۽ شهري بداخلاق زندگي کان نفرت هئي. اهو ئي سبب هو جو انهن آسپاس جي بوقلموني سبز ملڪن ۾ اسلام کان اڳ ۾ بودباش ڪرڻ جي زحمت گوارا نه ڪئي. تاريخ جا غير معتبر شاهد ڪجهه وقت لاءِ ڪن عربي قبيلن جو تسلسل متمدن مصر تي تسليم ڪن ٿا. پر اهو تحقيق ۽ صحيح تاريخ جي بلڪل خلاف پيو نظر اچي. انهي ۾ به ڪو شڪ ڪونهي جو عربي چرواهن جي حملن ڪري مصرين کي ڪجهه نقصان پهتو ۽ مصر جي ترقي جي راهه ۾ ڪي رڪاوٽون پيدا ضرور ٿيون پر اهي ايتري اهميت جي لائق نه آهن. جيتري اهميت تاريخدان پنهنجي توهم پرستي جي ڪري ڏين ٿا. جيڪو وقت عرب چرواهن مصر تي حڪومت ڪئي. تاريخدانن جي مختلف بيانن جي روشني ۾ گهڻو مشڪوڪ آهي. بيانن ۾ نه صرف تضاد آهي. پر وقت به گهڻو غلط آهي. انگريزي ۾ مغربي محقق تاريخدانن جي صاف گوئي جو حد کان زياده قائل آهيان جنهن بيباڪي سان هنن تاريخ جي ورقن تي سچائي جون لڪيرون فنڪار جي حيثيت سان ڪڍيون آهن. اهي ناقابل فراموش حقيقت آهن. جيڪڏهن اوهان مغرب جي فلسطين کان وٺي مصر سوڌو ويندي سڄي يورپ جي تاريخ جو مطالعو ڪندو ته اوهان جا عقل حيران، ششدر ٿي ويندا. مون گذشته ٻن هزار سالن جي تاريخ جو باريڪ بيني سان مطالعو ڪيو آهي. ليڪن شاباس آهي مغرب تاريخدانن تي جن ڪڏهن به پش و پيش کان سواءِ صحيح تاريخ پنهنجن نسلن اڳيان رکي، انهي جو نتيجو اهو نڪتو جو اڄ مغرب ترقي جي ڪمال تي پرواز ڪري رهيو آهي.
آئون نه ڪنهن مسجد جو ملو آهيان نه ڪنهن گرجا گهر جو پادري نه ڪنهن مندر جو پوڄاري نه ئي بيراهه ڪميونيسٽ، نه ڪنهن اوتاري جو موالي، چرسي، ڀنگي هان جيڪڏهن ڪجهه آهيان ته انصاف پسند محقق مون پنهنجي زندگي جا 37 سال مطالعي ۾ صرف ڪيا آهن انهي ڪري مون ۾ هن وقت تعصب جو مادو بلڪ مفقود آهي.
انهي ڪري منهنجون سڀ قلمي خدمتون انهي بي لغام، بي باڪ، سچائي پسند محقق جي مرهون منت آهن. مطالعي جي لاءِ قدرت مون کي پنهنجي گهر ۾ ابي ۽ ڏاڏي جي ڪتابن جي هڪ ننڍڙي لائبريري عطا ڪئي هئي. انهي کانسواءِ منهنجي استادن جا ڪتاب ۽ اسڪول جا ڪتاب، اخبارون، رسالا جيڪي والد بزرگوار گهرائيندا هئا. سڀ منهنجي مطالعي جو اهم مرڪز هئا. بغض ڏکيا مسئلا آئون پنهنجي بابا جي کان پچندو هوس جو بغير ڌمڪائڻ جي سنجيدگي سان مون کي سمجهائي ڇڏيندو هو. تاريخ جي سچائي ۽ تحقيق جو سبق به پهريون مون پنهنجي والد بزرگوار کان سکيو. منهنجي سنڌي زبان کي شائسته بنائڻ ۽ انهي کي مڪمل ضابطي هيٺ آڻڻ لاءِ مون کي محترم آغا صاحب عالي جناب تاج محمد صاحب جي گرامر مان بيحد مدد ملي. اهڙي طرح مون پنهنجو وقت مطالعي ۽ تحقيق ۾خرچ ڪرڻ بهتر سمجهيو، مون اڳ ۾ به عرض ڪيو آهي ته تاريخدانن لاءِ بيحد ضروري آهي ته هو تاريخ جو گهڻ رخو مطالعو ڪري. ڇاڪاڻ ته هڪڙي دور ۾ ڪيترا محقق پنهنجا نسخا ڇڏي دنيا مان هليا وڃن ٿا. انهن مان ڪيترن ۾ وڏا تضاد موجود هوندا آهن. اهڙي حالت ۾ تاريخ جي صحيح نچوڙ کي معلوم ڪرڻ ڪو سولو ڪم ڪونهي. انهي مهم کي سَر ڪرڻ لاءِ بيحد مطالعي ۽ تحقيق جي ضرورت پوي ٿي. ڪيترن ڪتابن جي ورقن کي الٽ پلٽ ڪرڻو پوي ٿو. انهي کانپوءِ به تحقيق ڪندڙ کي پنهنجي قوت فهم کان ڪنهن حد تائين روشني حاصل ڪرڻ جي ضرورت پوي ٿي.
گذشته ٻن هزارن سالن جي انساني تاريخ جا ورق فلسطين، مصر کان وٺي اسپين تائين مغربي عالمن جي هٿان اسان کي سلامت پهتا آهن. انهن جي سچائي ۾ شڪ ڪرڻ پنهنجي وجود ۾ شڪ ڪرڻ جي برابر آهي. اوهان صاحبن مان ڪن کي شايد، جن جو علم بيضه مور وانگر محدود ۽ هڪ طرفو آهي مون تي مغربي تاريخ نوازي جو الزام آڻين پر ائين هرگز نه آهي. گذشته ٻن هزارن سالن جي سياسي، سماجي ۽ مذهبي تاريخ جي خونين، خطرناڪ، رجعت پسند، حالات بداخلاقي تي قوميت ۽ ملڪيت، مذهبيت، ملڪ پرستيت جي پرواهه ڪرڻ کانسواءِ جيڪا روشني مغرب جي عالمن وڌي آهي، اها قابل داد آهي. مغرب پنهنجي اصلاح ڪندڙن شاعرن، آرٽسٽن جي صحيح رهنمائي جا ترانا ضرور ڳائي ٿو. مگر بادشاهن، مذهبي فخر، بد اخلاقين تي فخر جو هڪ به راڳ ڪنهن اعلي مغربي عالم جي تاريخ ۾ موجود نه آهي، مغرب پنهنجي مذهبي جنون ۽ خون خرابي کي جنهن منظر سان عوام اڳيان پيش ڪيو آهي. اهو قابل داد آهي مغرب جي تاريخ لکندڙن عالمن کي انهي تاريخ تي ذرا به فخر ڪونهي، نڪي هنن کي هيءُ خيال آهي ته دنيا جا ماڻهو مٿن انگشت نمائي ڪندا. ٺلهي آڪڙ کان ۽ جنوني بڪواس کان مغرب جي تاريخ يڪسر خالي آهي. اهو ئي سبب آهي جو مغرب پنهنجي اندران رجعتي ۽ جاهلانه رجحانن کي تڙي ڪڍڻ ۾ ڪامياب ٿي، پنهنجين اوڻاين کي پري ڪري سگهي. جيڪي ماڻهو اڄ ڏينهن تائين مغربي تاريخدانن کي لعنت ملامت ڪندي اوهان کي نظر ايندا، سي تاريخ جي علم کان يڪسر خالي آهن.
تاريخ جي لاءِ باريڪ مطالعو ضروري آهي. انهي کان پوءِ مصنفن جو منصف مزاج به هجڻ کپي، مشرق جي تاريخ نويسن ۾ جيڪا سڀ کان وڏي اوڻائي آهي سا اها ته پهريون ته هنن جو مطالعو هڪ طرفو هوندو آهي، ٻيو مذهبي غير ضروري رجحان ٽيون غير ضروري ملڪي رجعت پسندي چوٿون بي، قومي سرپاءَ فخر پنجون مصنف مزاجي کان خالي، ڇهون ڪم همت، ملوڪيت پرست، مفلس، محتاج، سست، ايترين سخت اوڻاين جي حالت ۾ اوهين انهن کان ڪهڙي حقيقي تاريخي جستجو جي اميد رکي سگهو ٿا؟ مسلمان تاريخ نويسن ۾ سڀ کان وڏي خامي هيءَ آهي. جو هو پنهنجي تاريخ جي هيرو کي حد درجي کان زيادهه پيار ڪن ٿا. پوءِ کڻي اهڙي انسان جي زندگي ۾ خوفناڪ ڪارا ڌٻا ڇو نه هجن، هو پنهنجو پورو زور اهڙي انسان جي شخصيت کي نمايان ڪرڻ ۾ لڳائيندا. پوءِ کڻي اهو سڀ ڪجهه تاريخي واقعن ۽ انصاف کان بغير ڇو نه هجي. مثلاَ هڪ دفعي مون هڪ چوٽي جي زبردست عالم کان جو زبردست عهدي تي فائز آهي (تيمورلنگ) يعني (امير تيمور) بقول علامه صاحب، صاحب القرآن وغيره جا الفاظ ٻڌا. سندس شخصيت کي هڪ زبردست هيرو جي اهميت ڏنائين.
هوڏانهن هندو، مسلم، ايراني، ترڪي، انگريزي سڀ تاريخ نويس امير تيمور کي انسانيت جو خطرناڪ قاتل سمجهن ٿا. هن جو ڪجهه به پنهنجي ايام ۾ ڪيو محض ملڪي حوس گيري جي حالت ۾ ٻين جي آزادي کسي لکن ڪروڙين آزاد انسانن جي گردنن ۾ غلامي جا طوق وجهڻ ، هزارين گل صفت ٻارن، زالن کي چنگيزين جي نفس پروري لاءِ هندستان افغانستان، ايران مان ڪاهي وڃڻ، اهو تيمور جي شايان شان هو؟ ڪي اڌ اکر مُلا، جاهل سنڌي ۽ پاڪستاني مون تي سيخ پاءُ ضرور ٿيندا، پر انهن کي هڪ جواب ڏيندس. ڪنهن جي قهر غضب ڪري، انصاف موقوف ڪونه ٿي ويندو، نڪي سڄِي دنيا جي تاريخ بدلجي ويندي، نه اهي زخم يا ڌٻا ميٽي سگهبا، جي تاريخ اهڙن انسانن جي سرن تي لڳايا آهن. اهڙي ساڳي حالت هندي تاريخ نويسن جي آهي، منهنجو مطلب هندو دوستن کان آهي. جنهن بيدردي سان تاريخ جو نالو خراب هنن صاحبن ڪيو، اهو قابل ماتم آهي، مذهبي ملڪي جنون هنن جي تحقيق جي معدي کي بلڪل صلب ڪري ڇڏيو، ايترو ته دورغه گوئي ۽ بي سروپا ڪهاڻين کان ڪم ورتائون، جنهن جو نشان به صفحه ارِض تي موجود ڪونهي. اچو آئون توهان کي مغربي محققن جي صاف بياني جو ذڪر ٻڌايان. هڪ محقق ڪرو سينڊس جو ذڪر ڪندي چوي ٿو، جڏهن مغرب جي بداخلاق بادشاهن جا لشڪر قسطنطنيه پهتا. اتي هنن ناچ رنگ جون محفلون ڄمائي خوب زناڪاريون ڪيون. هو صاحب لکي ٿو، شراب ۾ هو ايتري قدر ته متوالا ٿيا جو هڪ رنڊي کي سوني تخت تي ويهاري خوب فَحش راڳ ڪرائي داد ڏنائون ٻيو مصنف لکي ٿو. 4،5 صدي ۾ اغلام بازي ۽ رنڊي بازي مغرب ۾ ايتري قدر ته وڌي وئي جو عوام ۽ حاڪم ته مذهب جي نالي تي پادرين، بادشاهن جاهليت جي هٿ وس تي لکن بي گناهه انسانن جو رت وهايو. مصنف سڀني بادشاهن مذهبي رهنمائن جو وقت ڏٺو. آئون طوالت جي خوف کان سڀ ڪجهه نظر انداز ڪريان ٿو.
مغرب جي 3000هزارن صفحن جي جيڪا تاريخ مون مطالعو ڪئي تنهن منهنجا ڏند چپن تي آڻي ڇڏيا. هي بي باڪ سچي تاريخ، هاڻي اوهان مقابلو ڪريو انهن جاهلن سان جيڪي مغربي عالمن جي سچائي واري تاريخ کان بي خبر آهن. انهن تي فخر ڪرڻ جي بجاءِ تاريخ نويسن بي باڪي سان ماتم ڪيو. مغرب انهي تاريخ جو هڪ ورق به ضايح نه ڪيو بلڪه عبرت ۽ صحيح حقايت لاءِ سڀ ڪجهه ايندڙ نسلن لاءِ محفوظ رکيو. هوڏانهن اسان جا تاريخدان جن جي هٿ ۾ پنڻ جي گودڙي کانسواءِ ڪجهه به ڪونهي. اهِڙن عالمن جي سمجهه تي ڪيترو ماتم ڪجي ۽ مقابلو ڪجي؟ هي بي پناهه تاريڪي جا بادل جن کي قيام ڪونهي. هر هوا جي لوڏي تي هيڏانهن هوڏانهن اڇلندا وتن پيا. جڏهن کين شڪست جو يقين ٿئي ٿو. تڏهن هڪدم هڪ عدد فتويٰ سندن ڳوٿري مان نڪري نروار ٿئي ٿي. هي انگريزي خوانده مغرب زده آهن. هنن جي ذهنن تي مغربي تهذيب ۽ تمدن جو اثر آهي. قربان وڃجي مشرقي علمائن جي انهي ناز ادائن تي تحقيق، جستجو، سچائي محض مغرب جي عالمن ۽ محققن جي ورثي ۾ نه آئي آهي، پر مشرق جا ماڻهو يڪسر ضمير، فهم ۽ علم کان خالي نه آهن. مشرق هر زمانه باوجود قتال، جدال جي به انساني تمدن ۽ سچائي جو مرڪز پئي رهيو آهي. صداقت ۽ جستجو جو سهرو اولين مشرق جي سِر تي آهي. انسانيت ابتدائي منازل به مشرق ۾ عبور ڪيون. انهي لاءِ مذهبي، تهذيبي ۽ تاريخي حقيقتون گواهه آهن. انسان جي ابتدا مشرق مان ٿي ، پر افسوس آهي وقت گذرڻ بعد قوت وهم جو بوت مشرق تي زور سان مسلط ٿي ويو، جنهن ڪُل خوبصورتين تي پاڻي ڦيري ڇڏيو. اسان کي مغرب جي اڳيان کلڻ هاب ڪيو آهي. اسان جيڪڏهن حقائق کي اڳيان رکون ته اسان جي قدرتي صورت اسان کي پنهنجي دل جي آئيني ۾ چڱي طرح ڏسڻ ۾ ايندي.
آئون وري به اهي الفاظ دهرائڻ کان رهي نٿو سگهان ته ابتدائي صداقت جو مرڪز مشرق هو، جنهن جو اڄ به مغرب جي چوٽي جي عالمن کي ڪليا اعتراف آهي. مشرق جو مايا ناز فرزند ڪرائسٽ، جنهن جو مغرب اڄ به صرف دلداده آهي، پر پرستار به آهي. سو مشرق جي سر زمين ناحرت جي هڪڙي ڳوٺڙي ۾ پيدا ٿيو. هو زندگي جو فيلسفوف محض هڪ واڍو هو. مڃجي کڻي ته حضرت دائود جهڙي دائود بادشاهه جي نسل مان هو. آئون وري به بغير ڪنهن خوف جي چوڻ کان رهي ڪونه سگهندس ته دائود محض هڪ ريڍار هو. اڄ مشرق جي سپوت جي خوف کان ترانن سان لبريز زبور جو آواز مشرق کان برفاني يخ وادين جاين تائين هر خاص عام جي زبان تي آهي. مغرب ۽ مشرق جي ڪيترن راڳن. راڳڻين جو موجد هي عبراني بادشاهه هو. هي عظيم انسان خدا تعاليٰ ۾ اٽل وشواس رکندڙ هو. انهي محبت ۾ هن جيڪي ترانا چيا آهن، سي نه صرف قابل تعريف آهن پر روح کي راحت ڏيندڙ ۽ مصيبت ۾ اعليٰ دلداري ۽ تسڪين جو سبب ٿين ٿا. علي ابن ابي طالب رضه جي سچائي، سخاوت کان ڪير واقف ڪونهي؟ حاتم طائي جي انسانيت جو آواز ڪنهن نه ٻڌو آهي؟ ڇا اشوڪ، ناصرالدين بلبن جهڙا درويش شهنشاهه مشرق پيدا نه ڪيا؟ پوءِ هروڀرو پنهنجي لاعلمي جي ڪري، اعليٰ محققن ۽ تاريخدانن روشن فهم انسانن تي مغرب جي طرفداري جو الزام رکڻ وقت ذرا چشم بينا سان تاريخ جو مطالعو ضروري آهي.
تاريخ لکندڙن کي سياسي ۽ مذهبي ماحول کان تاريخ لکڻ وقت هرگز متاثر نه ٿيڻ گهرجي. اسان جي خان بهادر مولانا محمد حسين ايم اي جنهن هندوستان جي تاريخ جا جلد باريڪ بيني ۽ حقيقت آموز خبرن سان جمع ڪيا. تنهن هڪ دفعي سڄي مغرب جي عالمن جوخيال پاڻ ڏانهن ڇڪايو. اهو هڪڙو فريب ٿيندو ته تاريخ نويس ماحول ۽ حڪومت جي اشارن تي تاريخ لکن. جيڪڏهن اسين ائين ڪريون ته حقيقتن تي هڪ تاريخي خوفناڪ پردو تاڻي چاڙهي ڇڏيندا سون. اسان جا ايندڙ نسل پنهنجين خوبين، خامين ۽ واقعات جي حقيقت کان ڪيئن واقف ٿي سگهندا؟.
هڪ جڳهه هڪ مغربي تاريخ نويس لکي ٿو ته يورپ جي سرزمين تي توهم پرستي جي هيءَ حالت هئي، جوهر خاص شخص جي قبر زيارت گاهه ۽ هر خاص انسان پرستش جي لائق سمجهيو ويندو هو. وڏا ميلا لڳندا هئا، جتي هر طرح جا ڪم آزادي سان ڪيا ويندا هئا. هو عالم جڏهن ان جو ذڪر ڪري ٿو ته هن جي سچائي ۾ ذرا به شڪ ڏسڻ ۾ ڪونه ٿو اچي. باوجود انهي حالت جي مغرب جي ماڻهن ڪڏهن پنهنجو منهن اهڙين بيچين، خبرن لکندڙن جي خلاف ڪونه پٽيو، نه ڪنهن کي تخته دار تي لٽڪايو نه ڪنهن تاريخ نويس کي جيل جي تنگ تاريڪ ڪوٺڙين ۾ بند ڪيو ويو، نه ماڻهن جي نظرن ۾ اهي مظلوم ٺهرايا ويا پر هت اسان وٽ ڇا آهي، اڄ آئون پنهنجن دوست عالمن کي دعوت فڪر ڏيان ٿو. کين عرض ڪندس ته تاريخ جي صداقت تي يڪ پيا ٿيو. ائين ڪرڻ سان اسين صداقت ڪش ثابت ٿيون ٿا. ميان نور محمد، ميان غلام شاهه، جي سنڌ جي آزاد حڪومت جا بادشاهه هئا، پنهنجن شڪن جو شڪار ٿي، شاهه لطيف خلاف جو سندن مِرشد هو ڪي غلط قدم، کنيا. آزاد تحقيق ڪندڙن ڪلهوڙن جي غلطين تي ڪو پردو نه وڌو.
اڄ اسان جي نئين نسل جي دماغن کي حقيقتن کان ايترو پري رکڻ جي ڪوشش ڪئي وڃي ٿي، جنهن جو بيان ڪري نٿو سگهجي، جيڪڏهن اهو حال رهيو ته اسان جا ايندڙ نسل اونداهي جي غار ۾ ٿاڦوڙا هڻي مري ويندا. اسان جا صاحب علم ۽ عالم هڪ وڏي گناهه جو بار سر تي کڻي، هن دنيا مان ٻي دنيا جو سفر ڪندا. مون اڳ ۾ عرض ڪيو آهي ته اسلام کان اڳ ۾ به عرب قبائلي فن تلواربازي جا نه صرف ماهر هئا پر شيدائي به هئا. تڏهن به ضرورتن کانسواءِ وڙهڻ تي ڪمر ڪشيون ڪونه ڪندا هئا. سندن چوطرف فرزندان ابراهيم وسندڙ هئا. انهي ڪري پنهنجن ڀائرن تي حملو ڪري، انهن کي نقصان پهچائڻ، نسلي نقطه نگاهه کان ڏاڍو ڏکيو ڪم هو. انهي زماني ۾ انسان کي پنهنجي نسلي امتياز تي ڪافي فخر هوندو هو. تنهن جو اندازو اوهان امير خليفه ۽ امام زين العابدين رضه جي خط و ڪتابت مان ڪري سگهو ٿا. سيد عابدين رضه ڪنهن عجمي کي سڱ ڏنو، جو مسلمان هو، تنهن تي خليفه کيس سخت طعنه ڏنا. چيائين ته اي فاطمي فرزند! قريشن جو اهو هر گز دستور نه آهي جو غير کي سڱ ڏين، اهي ٻه اکر تاريخي حوالي طور ڪافي آهن، حالانڪ اسلام نسليت جو ايترو قائل نه آهي، انهي هوندي به قريشن کي هر گز ڪين پئي وڻيو ته هو ٻين سان سڱابندي ڪن. هاڻي اوهين قياس ڪري ڏسو امير ۽ فاطمي پاڻ ۾ چانڊيه مگسي هئا. پر پر غيرت جي معامله ۾ جذباتي طور ڀڙڪو کائي انهي جڳهه تي آيا، جتي عرب ۽ عبراني اسرائيلي مڃيندڙ هئا.
خير هتي ڏيکارڻ جو مقصد هيءُ آهي ته جڏهن عرب ابرباران جي رحمت کان محروم ٿيندا هئا، تڏهن مجبور ٿي ٻين ملڪن تي حملي ڪرڻ کان هرگز ڪونه گسندا هئا. آزاد طبعيت ۽ آزادي پسند هجڻ سبب عربن کي هرگز گوارا ڪين هو ته ٻين ملڪن تي حڪومت ڪن. عرب جو هر هڪ قبيلو خودمختيارانه زندگي بسر ڪندو هو، عربن کي نه ڪنهن حاڪم جي پرواهه هئي نه ئي هو چاهيندا هئا ته ڪو مٿن حڪومت ڪري ۽ سندن مٿان جدا جدا قسمن جا محصول وجهي. اڃا تائين به صحرائي عربن جا ڪيترا قبيلا آهن، جي ڪنهن جي حڪومت جا قائل نه آهن. هي ماڻهو سينا جي پهاڙن ۾ پنهنجا ڌڻ وٺيو گهمندا وتن ٿا. حڪومت مصر، اردن وغيره انهي ڪوشش ۾ آهن ته انهن ماڻهن کي اهل بيت بڻائي، انهي آورا گردي کان هنن جي جند آزاد ڪرائجي. بين الاقوامي قوتون به هينئر انهن خانه بدوش عربن جي مدد ڪرڻ لاءِ ڪنهن حد تائين آماده آهن. منهنجي خيال ۾ هو سُکيا ته ضرور ٿيندا پر انساني پنجي ۾ ڦاسڻ کان پوءِ اها آزادي جا کين هزارها سالن کان نصيب آهي، سا ضرور وڃائي ويهي رهندا، سينا جي خشڪ ۽ خوبصورت وادين ۾ جي خوشين جا ترانا آلاپين ٿا، سي وري نه آلاپي سگهندا.
خودغرض سياستدانن کي ٻين جي آزادي جي ڪهڙي پرواهه، اها حالت ڪجهه وقت لاءِ آمريڪا جي هئي، جڏهن آمريڪا جي آزادي پسند عنصر برطانيه عظميٰ کان پنهنجو پاڻ کي آزاد ڪرايو هو. هڪ آمريڪن تاريخدان لکي ٿو آزاد ٿيڻ کانپوءِ دراصل آمريڪا جي ماڻهن کي نه ڪنهن حاڪم جي ضرورت هئي نه ڪنهن نظام جي، آمريڪا جي تاريخ ۾ جنگ آزادي جا ورق نهايت پر لطف آهن، اُميد ته ڪنهن وقت سنڌ جي تعليم يافته طبقي لاءِ اهو ڪم به سرتي هموار ڪندس.
اسين هاڻ اچون ٿا سنڌ جي تاريخ تي تاريخي نقطه نگاهه کان اوائل ۾ جيڪو ذڪر سنڌ جو اسان کي ملي ٿو. مهاڀارت جي عظيم تاريخ مهاڀارت قوت واهم ۽ توهمات سان ڀريل آهي. ساڳي جڳهه مثلاَ ڪورون، پانڊون جي تاريخ، شري ڪرشن مهراج جو ذڪر، خير اسان جو تعليم يافته طبقو ٿورو گهڻو مهاڀارت جي تاريخ بابت ضرور ڄاڻي ٿو. مون هڪ آزاد محقق وانگر ڪيترا دفعا مهاڀارت ۽ رامائڻ جي عظيم تاريخي حقيقتن جو مطالعو نهايت باريڪي سان ڪيو. رامائڻ جو اسان جي سنڌ جي تاريخ سان ڪوبه وسطو ڪونهي، جڏهن ڪورون ۽ پانڊون جي وچ ۾ هندستان جي حڪومت لاءِ ڪرو ڪشمير جي تاريخي ميدان ۾ لڙائي لڳي، انهي لڙائي ۾ آزاد سنڌ جو لشڪر به شامل هو انهي زماني جي سنڌ ۾ ڪڇ ڪاٺياواڙ جا ڪي حصا ملتان ڊويزن جو الهندو ڀاڱو شامل هئا، سنڌ جو حاڪم جئٿرت ڪشمير جي وادي تائين ٽيڪسلا، پشاور ۽ پنجاب جي اترين ڀاڱي تي پنهنجي فرمان روائي جي شان سان حڪومت ڪندو هو.
مهاڀارت جي عظيم لڙائي پورا ارڙهن ڏينهن هلي، جنهن ۾ آتشي تير، زبردست مگڌر وغيره هٿيار طور استعمال ڪيا ويا. ناقابل تسخير سنڌي لشڪر پنهنجي حريف ڪورون لاءِ ميدان جنگ ۾ ڏاڍي زور سان وڙهيو. جڏهن ڪرشنا مهاراجا ۽ پانڊون ڏٺو ته ڪورون جو لشڪر هارڻ جي بجاءِ مورڳو فاتح ٿو ٿئي، تڏهن هنن شري ڪرشن گجرات جي بادشاهه جي جنگي چالن کان ڪم وٺڻ بهتر سمجهيو، پانڊون جا پنج ئي ڀائر بهادر هئا. جهنگن ۽ پهاڙن جي رهائش هنن جي دلين کي وڌيڪ بهادر ۽ سخت بنائي ڇڏيو هو. انهن سخت مقابلو ڪيو، ارجن جو پٽ اڀينمو انهي خوفناڪ لڙائي ۾ ڪورون جي هٿان مارجي ويو، جنهن وقتي طور ارجن جي همت کي پست ڪري وڌو پر ساڳي جڳهه سندس چاچن ۾ انتقام جي باهه کي تيز ڪيو، لڙائي سخت لڳي، ٻنهي طرفن بهادرن جا سينا تيرن سان پروڻ ٿي ويا، آخر شري ڪرشن سمجهي ورتو ته سنڌي لشڪر ۽ سندس مهندار جئٿرت جي قوت ناقابل تسخير آهي. تڏهن هن ڀيم کي ڪن ۾ چيو تون ميدان ۾ وڃي جئٿرت جي قوت کي چئلنج ڪر. پوءِ ساڻس اڪيلو مقابلو ڪر، ايتري تائين مقابلو ڪندو رهه، جيتري تائين سج لهي انڌارو ٿئي، ڪرو ڪشتر جي ٻيلي جي وڻن جي سايي ۾ انڌاري وقت هن گوڏن جي هيٺيان جن تي زرهه پيل ڪانهي ڌڪ هڻ ياد رکڻ گهرجي ته انهي زماني جي بين الاقوامي جنگي قانون مطابق ڪنهن به بهادر کي گوڏن جي هيٺيان ڌڪ هڻڻ روا ڪين هو. اها صلاح پهريان ته ڀيم کي نه وڻي پر شري ڪرشن مهراج جي چوڻ تي لڙائي جي خاتمي آڻڻ لاءِ تيار ٿيو. ڇاڪاڻ ته جئٿرت بهادر جي موت کان پوءِ ئي لڙائي جو خاتمو ٿي سگهيو ٿي، ڌڪ هڻڻ جو وقت شام مقرر ڪيو ويو. جئين ٻنهي طرفن جا ماڻهو انهي خلاف قانون کي ڏسي نه سگهن، لڙائي وڏي گهمسان جي شروع ٿي، ڀيم سنڌ جي راجا کي للڪار ڪئي مئٿرت، جو سڀني بهادرن ۾ جري مرد هو، تنهن للڪار کي قبول ڪيو. ايتري ۾ رات به اچي ٿي. ڀيم پنهنجي مگڌر جا خطرناڪ وار هن مرد جي کليل پيرن تي ڪيا هو زخمي ٿي پيو، جئٿرت ضرور ڀيم کي ملامت ڪئي هوندي، پر پنهنجي لشڪر کي سڏڻ ۽ دغابازي جو مزو پانڊون کي چکائڻ هن بهادر پنهنجي شان جي خلاف سمجهيو، گوڏن ڀڄڻ کان پوءِ اهو ائين وڙهڻ لڳو، مٿان اچي وڻن جي سايي جي اونداهي ٿي، هاڻي هو لڙائي جا داو پيچ پنهنجي دشمن سان ڪري نٿي سگهيو. نتيجو آتشي فولادي تيرن هن مرد جو ڪم تمام ڪري ڇڏيو، ڪرشن تماشو بيٺي ڏٺو. ڀيم فاتحانه نعرو بلند ڪيو. هوڏانهن ڪرشن سرو ٺاهي، سنڌي لشڪر اڳواڻ جي مرڻ تي پٺتي قدم ورايا، راتورات ڪوچ ڪري سنڌ جو رستو ورتائون.
مهاڀارت جي لکندڙ مهارشٽي ويدوياس نهايت ترهم ۽ لغر کان ڪم وٺي، هن قصي کي لئي مٽي ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي جنهن جو ذڪر شداد جي فرضي بهشت واري قصي سان ملي ٿو. اهو قصو حقيقت ۾ هندن جي مهاڀارت سان تعلق رکندڙ آهي، انهي قصي کي معجزو قرار ڏنو ويو. اهو ثابت ڪري ٿو ته سنڌي سورمن جي اڳيان سڄي هند جو لشڪر ۽ اڳواڻ بي مغنيٰ هئا. انهي کان پوءِ لشڪر اچي سنڌ ۾ نڪتو پانڊون ۽ شري ڪرشن کي اها جرئت نه ٿي جو هو سنڌ تي حملو ڪن انهي کان پوءِ اسان جي عظيم مادر وطن جي تاريخ تي تاريڪي جو پردو پيل آهي.
آئون هاڻي هتي جنگ جي تاريخ جي چند اهم نقطن تي طويل بحث ڪرڻ گهران ٿو، مهاڀارت جي مطالعي مان نه صرف توهمات جي بوءِ ٿي اچي پر توهم صاف ۽ عيان آهن. مهارشٽي ويدوياس تاريخ لکندڙ شري ڪرشن مهراج جي مداحن مان هڪ شخص هو کلي طرح سندس عقيدت جو اظهار پانڊون ڪيو هو، انهي کانسواءِ عظيم تاريخ جو آرٽسٽ خود ڀارتي هو. هن کي ڪورون کان نفرت هئي. سنڌين سان سندس خاص عناد هو. لڙائي محض سياست جي ڪري ٿي هئي جنهن کي مهارشٽي هروڀرو مذهبي رنگ ڏيڻ جي ڪوشش ڪئي ڪورون پانڊون ۽ شري ڪرشن مهراج جو مذهب ساڳيو هو. سنڌ جي مهاراجا ۽ ماڻهن جا عقيدا به گهڻوڪري ساڳيا هئا. زمانه قديم جي رسم رواج موجب لڙائي جو آخري حصو نهايت غلط هو شري ڪرشن مهاراج کي انهي غلطي جي سزا هڪ بهادر ڀارتي تير سان ڏني. انهي زهريلي تير لڳڻ ڪري شري ڪرشن مهراج جان بر نه ٿي سگهيو. جنهن جي لاءِ رشي ويدوياس کي هڪ فرضي ڪهاڻي گهڙڻي پيئي سنڌي لشڪر ۽ سندس اڳواڻ نهايت بهادر مرد ۽ سچار هئا. هن کي وهم ۾ به اهو ڪونه هو ته شري ڪرشن جهڙو بهادر بااصول انسان هروڀرو لڙائي کان ٿڪجي غير اصولي طريقن تي لهي ويندو. انهي کانسواءِ گهڻا شبهه هي به ٿي سگهن ٿا ته ڪنهن سنڌي پنهنجي اڳواڻ جي انتقام لاءِ ڪرشن محراج کي شڪار تي اڪيلو ڏسي قتل ڪري ڇڏيو انهي کان سواءِ خبر پوڻ کان پوءِ بهادر پانڊون کان شايد سنڌي لشڪر سخت انتقام وٺي ها. پر اهو راڄ وغيره ڇڏي هماليه پهاڙن ۾ هليا ويا. گمان غالب آهي هنن خودڪشيون ڪيون هي تاريخي سانحو نهايت دردناڪ آهي انهي لڙائي جا سڀ هيرو سياسي غلطين جي ڪري هولناڪ طرح زمين تان ميٽجي ويا اسان جي آئنده نسلن لاءِ مهاڀارت ۾ وڏو سبق موجود آهي. لڙائي جي لاءِ هٿيار کڻڻ کان اڳ ۾ اسان کي ڏهه دفعا نتيجن تي سوچڻ کپي. گهڻا ماڻهو انهي فلسفي تي ايمان ڪونه ٿا رکن، انهن جو خيال آهي ته بهادرن کي نتيجي جي ڪا به پرواهه نه هجڻ کپي بهادري پاڻهي نتيجا پيدا ڪندي هي سوال چند انسانن جي شخصي بهادري جو نه آهي پر مجموعي طور قومون ۽ ملڪ قتال جدال جي نتيجن ۾ شريڪ هونديون آهن اسان کي شري ڪرشن لاءِ ذاتي طرح عزت آهي، پر سندس غلط سياست سان ڪوبه لاڳاپو ڪونهي شري ڪرشن مهراج هند جو هيرو هڪ عظيم مرتبت انسان هو. سندس مڃيندڙن سان پوري همدردي اٿئون اسان کي سندس عظمت جو انڪار هر گز نه آهي پر تاريخدان جي حيثيت ۾ پنهنجو فرض پورو ڪرڻ به اسان جي جوابداري ۾ شامل آهي کلي آزاد دل سان تاريخ جي ورقن کي چٽڻ جو ڪم ڪري اسان پنهنجي تحقيق ۽ آزاد دلي جو پورو ثبوت ڏنو آهي.اميد ته ڪو به صاحب رنج ڪونه ٿيندو.
انهي کانپوءِ اسان جي عظيم ملڪ جي تاريخ اونداهي جي به حساب پردن هيٺ لڪل آهي. وري عظيم مرتبت سڪندر مقدوني جي زماني ۾ اسان تاريخن ۾ صرف ايترو ڏسون ٿا ته هو هتان لنگهيو. هاڻي سوال ٿو اٿي ته ڇا مرد مقدوني، هن ملڪ مان هڪ مهمان جي حيثيت ۾ لنگهيو يا فاتح جي صورت ۾؟ اسان کي ويهمي تاريخ سان ڪوبه واسطو ڪونهي، جيڪڏهن سڪندر هن ملڪ مان فاتح جي صورت ۾ لنگهي ها ته ضرور انهي جوذڪر اچي ها. انهي کان سواءِ ڪيٽي بندر وٽ وير چڙهڻ لهڻ جو جيڪو واقعو ٿيو، سو ثابت ڪري ٿو ته سڪندر ضرور هن ملڪ مان مهمان جي حالت ۾ لنگهيو. سڪندر سان گڏ انهي سفر ۾ ڪي هندي ضرور هوندا پر سنڌي هڪ به ڪين هو، ورنا سنڌ جي ساحل جا ماڻهو انهن ويرن جي اسرارن کان چڱي طرح واقف هئا. اهي مقدوني لشڪر جي واويلا ماتم ڏسي ضرور انهن کي سمجهائن ها. ساحل آباد هئا. ڇاڪاڻ ته سنڌ جو واپار ٻين ملڪن سان هلندو هو سنڌ جا آباد شهر درياه جي ڪناري ته هيا. انهي مان صاف ثابت آهي ته اسان جي ملڪ مان هيءُ عظيم نوجوان آزاد خيال، بهادر، شريف فاتح محض مهمان جي حالت ۾ لنگهيو. سڪندر مقدوني نهايت آزاد شريف حاڪم هو. انهي زماني ۾ جيتوڻيڪ سنڌ ڪئنال سسٽم تي ماڻهو آباديون عام جام ڪندا هئا. تڏهن به خاص آبادي جو دارومدار درياهي ٻوڏن ۽ بارشن ته هو. اندروني حصو گهاٽن ٻيلن جي ڪري، سفر جي لائيڪ ڪين هو. ماڻهو ڏوراهين ملڪن ڏانهن گهڻو ڪري درياهي سفر پسند ڪندا هئا. درياهي مسافرن جو رواج تمام ڪثرت سان هو.
انهن سڀني ڳالهين کي مدِ نظر رکندي اسين بغير ڪنهن خوف ۽ توهم، خوشفهمي جي چئي سگهون ٿا ته عظيم سڪندر هتان محض مسافرانه طريقي سان لنگهي ويو. هڪ راهه ويندڙ حاڪم سان جنهن سنڌين جو ڪوبه نقصان ڪونه ٿي ڪيو، هنن هرگز هٿ نه ڳنڍيا نڪي تاريخ ۾ سڪندر کي مدد ڏئيڻ جو ڪو ذڪر موجود آهي. اسان کي نهايت افسوس سان هي لفظ سپرد قلم ڪرڻا پون ٿا. هر زباني انقلابن جي ڪري ملڪن کي سخت گهاءُ پئي رسيا آهن. اهڙن زخمن کان سنڌ آجي ڪانه آهي. ملڪي ۽ وطني درد جا گهاءُ ڏاڍا اونها هوندا آهن سنڌ جي مروج تاريخ ۾ سڪندر بابت غلط بيان ڏنل آهن ته سڪندر جو لشڪر گرمي ڪري اڳتي وڌي نه سگهيو، ٻه هزار ٻيڙيون جهلم ۾ ٺهرايائون ، سنڌ ۾ 9 مهينا رهيو، ڪي شهر ٻڌائون، سڀ من گهڙت افسانه آهن، جن کي ڪابه تاريخي اهميت ڪانهي. جيڪڏهن سڪندر سنڌ ۾ رهيو ۽ وڙهيو ته ڪهڙن حاڪمن سان وڙهيو؟ ڪهڙي گهراڻي جي سنڌ تي حڪومت هئي؟ سکر ۽ روهڙي جي گرمي پنجاب جي گرمي کان گهٽ ڪين هئي. ٿڌين هوائن جا رهاڪو يوناني اها قيامت خيز گرمي ڪين برداشت ڪري سگهيا. سيوهڻ جي گرمي کان ڪير واقف ڪونهي؟ اتي وري ماهوٽا جو شهر ٻڌڻ هڪ يوناني حاڪم لاءِ عجيب فعل ناهي ته باقي ڇا آهي؟ جڏهن يونانين مان ڪنهن به سنڌ، هند کي پنهنجو وطن نه بڻايو. پنجاب ۾ انهي زماني ۾ گهاٽا ٻيلا هئا، جنهن جي ڪري منهن پوندا هئا. منهن جي ڪري گرمي ختم ٿي ويندي هئي، پوءِ اها گرمي ڪٿان نازل ٿي؟ دهلي جي ڀروارا پرڳڻا، مون سون جي ڌارا هيٺ آهن اتي گرمي ڪٿان آئي؟ ڇو نه سڪندر اوڏانهن ويو ٽيڪسلا، ايبٽ آباد ٿڌيون جڳهيون آهن ڀر ۾ جنت نظير ڪشمير آهي. سڪندر اتان ڀڄي سنڌ جي سخت گرمي ۾ لشڪر سماعت 9 مهينا ڪئين گذاريا؟ اهي سڀ بيان هڪ اعليٰ محقق جي واسطي لغو ۽ من گھڙت افسانه آهن ۽ ٻيو بس. حقيقت جي خالي افساني کي ڪهڙي حثيت حاصل آهي.
انساني تاريخ شاهد آهي ته وطنيت جي پويان انسان صفح ارض تان محدود وقتن ۾ ميٽجي ويا. انهن جي ياد جا ترانا جيتري تائين انساني دنيا قائم آهي. انسان ڳائيندا رهندا. جهڙي طرح هندوستان ٻاهرين حمله آورن جي هٿان گهڻو سٺو، اهڙي طرح سنڌ کي ڪيترن حمله آورن سان يڪي سر مقابلو ڪرڻو پيو. يونانين کان پوءِ اسان کي تاريخ ۾ راءِ گهراڻي جو ذڪر ملي ٿو. هي حاڪم رحمدل، شريف آزاد خيال ٻڌ ڌرم کي مڃڻ جي ڪري گهڻن وهمن کان آزاد هئا. انهي کان سواءِ ٻوڌي بنسبت مڪار، چالاڪ برهمڻ کان گهڻو سادا هئا. چچ نالي برهمڻ انهن جي سادا دلي جو فائدو وٺي، سنڌ جي حڪومت پنهنجي هٿ ۾ ڪئي. انهي ردوبدل ۾چالاڪ براهمڻ سخت ظالمانه روش اختيار ڪئي. رائي جي ڀاءُ کي به جنگ جي ميدان ۾ دغابازي سان ماري وڌائين. سنڌ ۾ ٻڌ اقتدار ختم ٿيئڻ کان پوءِ برهمڻ اقتدار جو ڏونڪو وڄڻ لڳو. سنڌ جي ماڻهن جي آزادي کي برهمڻ گهراڻي وڏو جهٽڪو ڏنو، عين انهي زماني ۾ عربن سنڌ تي ڪاهه ڪئي. پهرين ڪاهن ۾ عربن کي شڪستون نصيب ٿيون پر محمد بن قاسم واري ڪاهه ۾ عربن جي سرتي فتح جو سهرو رهيو. برهمڻ جي شڪست جا سبب سنڌ جي ماڻهن کان اڃان راءِ گهراڻي جو قتل عام ڪونه وسريو هو. انهي ڪري لڙائي وقت سنڌ جا سورما بي دل ٿي، عربن سان وڙهيا رعايا راءِ جي راڄ ۾ نه صرف خوش هئي پر کين هر طرح جي آزادي به هئي برهامڻ جي حڪومت سنڌ ۾ وري ذات پات، ورثن جو مرض پيدا ڪيو. جنهن جي راءِ گهراڻي ٻڌ ڌرم جو پيروڪار هجڻ ڪري صفا جڙ کان اکيڙي ڇڏيو هو. ذات پات جي مرض جي ڪري، سنڌي لشڪر ۾ صرف اعليٰ ذات هندو هئا، جن جو تعداد ڪافي نه هو. اڇوت قومون جي راءِ جي راڄ ۾ برابري جا حقوق رکندڙ هيون، تن کي ريٽيو ويو. انهن جي جنگي فن ۽ تلوار بازي جي هنر کي نابود ڪري کين ادنيٰ زندگي گذارڻ تي مجبور ڪيو ويو. جنهن ڪري برهمڻن جي راڄ ۾ اهي بنسبت ٻي رعايا جي زياده ناراض ها. انهي سببن جي ڪري هنن برهمڻ جي مشڪل وقت ۾ ڪا خاص مدد نه ڪئي برهمڻن کي ته هنن جي وجود کان نفرت هئي. اڳي راجائن جي ڏينهن ۾ ائين نه هو سڀ سنڌي برابري جي درجي تي زندگي گذاريندا هئا. کين پوري مذهبي آزادي هئي. انهي کان سواءِ ٻڌ ڌرم موجب اعليٰ ۽ ادنيٰ ۾ ڪوبه فرق ڪون ٿي رکيو ويو. هينئر برهمڻن وري پنهنجو پراڻو برهمڻ رواج جاري ڪيو. ماڻهو هڪ ٻي کي نفرت جي نگاهه سان ڏسڻ لڳا. اعليٰ ذات وارا ادنيٰ ذاتين کان نفرت ڪندا هئا. هوڏانهن ادنيٰ ذات وارن جي اندر ۾ هندن جي لاءِ سخت نفرت جي باهه ڀڙڪي اٿي. ڇاڪاڻ ته هنن جي صدين جي آزادي ۽ برادري جو خاتمو ڪيو ويو هو. انهن سببن سنڌ جي برهمڻن جي قوت کي وڌيڪ ڌڪ هنيو. جڏهن کين عربن جو مقابلو ڪرڻو پيو ته ڌڪ جهلي نه سگهيا. ملڪ جي اندروني جهيڙن، اندر ئي اندر عربن کي براهمڻن جي ڪمزوري کان واقف ڪيو. ايتري تائين جو مندرن ۾ پوڄاري به يڪا يڪ تبديلي جي ڪري پنهنجي برادري وارن براهمڻن کان ناراض هئا. جن ڪي اهم جنگي راز محمد بن قاسم کي ٻڌايا هن امر ۾ ڪوبه شڪ ڪونهي ته بهادر برهمڻ راجا ڏاڍي بهادري سان وڙهيو پر افسوس جو ناراض ۽ مايوس بي دل سنڌي لشڪر راجا سان دلي ساٿ نه ڏنو. آخري وقت ۾ مرحوم مهاراجا اڪيلي سر بهادر عربن سان وڙهندي جان ڏني. مهاراجا ڏاهر جي بهادري جي تعريف جيتري ڪجي، اوتري ٿوري آهي، پر ذات پات جي مرض سندس سياست طاقت کي کوکلو ڪري، هن جي گهراڻي جو هميشه لاءِ خاتمو آڻي ڇڏيو ۽ سنڌ جي شما آزادي کي گل ڪيو، جا هزارها سالن کان شان، مان، عزت سان ٿي ٻري، عربن لاءِ سنڌ جي قديم ۽ قوت ور سرسبز وادي جي فتح، هندوستان جي فتح لاءِ اميدن جو دروازو کوليو. ڏاهر جي موت کان پوءِ به هندن عربن جو مقابلو ڪيو پر ساڻن پڄي به سگهيا. ادنيٰ ذات جي هندن جا ليڊر خوش هئا، هنن سمجهو ته ٿي هاڻي سڀ هڪجهڙا ٿي قلندر جي گودڙي ۾ آهيون، عرب جي ريگستان مان هت پهتا، تن جو هي خوبصورت ۽ سرسبز وادي ڏٺي، تن مان ڪيترا ئي گهر ڪري ويهي رهيا، ايتري تائين جو منجهانئن عربي تهذيب ۽ تمدن جو نالو نشان به ميٽجي ويو. اڳتي هلي آئون اهو ذڪر ڪندس.
سنڌ جي وادي ۾ زندگي جي ضروريات جي ڪثرت عرب جي مختلف حصن جي ماڻهن کي لالچايو ته هو سنڌ ۾ وڃي بود باش ڪن. انهي کان سواءِ ڪيترن عربي سپاهين به هن ملڪ کي پنهنجو مستقل گهر بڻائي، بودباش اختيار ڪئي. ڪيترا سنڌي اسلام ۾ داخل ٿيا. انهي ڪري ايندڙ عربن ئي سنڌ ۾ رهندڙ عربي سپاهين کي سوسائٽي ملڻ ۾ ڪا گهڻي مشڪل ڪانه ٿي پر سنڌ جي ماڻهن جو اثر، رنگ عربي ماڻهن تي ايتري قدر ته غالب پئجي ويو جو هو سنڌين ۾ بلڪل گڏجي ملي ويا. نه صرف ايترو پر پٺاڻ، ترڪ، ارغون ۽ ٻيا گروهه به سنڌين جي پاڪيزه جا تهذيب جا دلداده ٿي، هن ملڪ ۾ سنڌي بڻجي ويا عباسي، بلوچ سنڌين ۾ مدغم ٿي ويا. پر بلوچن پنهنجي روائتي زندگي کي قائم رکيو ۽ گهڻا قبيلا اڄ ڏينهن تائين انهي تي قائم آهن سنڌين جو اهو روح برطانيه عظميٰ جي دور حڪومت ۾ بلڪل فنا ٿي ويو. انهي ڪري سنڌي آهستي آهستي روايتي زندگي کان پري ٿيندا پيا وڃن.
جيڪڏهن راءِ گهراڻي جي وقت عرب سنڌ تي حملو ڪن ها ته شايد کين مايوسي جو منهن ڏسڻو پوي ها، ڇاڪاڻ ته سنڌين ۾ نه صرف ٻڌي هئي پر اندروني اختلاف، ذاتيات جي مرض کان مٿيرا هئا، ٻڌ ڌرم جي مڃيندڙن پنهنجي ابتدائي دور ۾ ذات پات، انساني تقسيم جي خلاف نه صرف آواز بلند ڪيو پر سخت ۽ خونريز تصادم به ذات مڃيندڙن سان ڪيا. انهي جي لاءِ هندوستان جي تاريخ انهن مذهبي خوني جهادن جي زنده گواهي پنهنجي اندر رکي ٿي. برهمڻ، جنهن جو مقصد هو پنهنجي اثر اقتدار کي قائم رکڻ، تن ڪنهن به صورت ۾ اهڙي ڪنهن اصلاح کي هندوستان ۾ پکيڙڻ برداشت ڪونه ٿي ڪيو. جن مان انهن جي فوقيت ديوتا پڻ کي نقصان پهچڻ جو انديشو ٿي ٿيو، هوڏانهن هندوستان جا ماڻهو مغربي فلسطيه جي فلاسافي مان انهن گمنام مبشرن جي وسيلي متاثر هئا. جي هئنر انسانيت جي تذليل برداشت ڪرڻ لاءِ هرگز تيار نه هئا. ذاتياتي مرض سوسائيٽي جي معاشرتي ۽ تهذيبي زندگي جي لاءِ خطرناڪ قاتل زهر مثل هو. ڇاڪاڻ ته ماڻهو پنهنجي وهم پرستي جي ڪري هڪ ٻي جي سائي کان به ڪو کائيندا هئا، حقيقت ڪري چند چالاڪ برهمڻ کان سواءِ باقي ماڻهن اهو سڀ ڪجهه لاشعوري ماتحت ٿي ڪيو. برهمڻن پنهنجي اثر سان اعليٰ ذات جي هندن جي ذهن تي ڪي اهڙا اثرات ويهاريا. جن جي ڪري هو ادنيٰ ذات وارن سان ڪو معاشرتي وهنوار رکي نٿي سگهيا. هنن سمجهو ٿي ائين ڪرڻ سان هو خدا وٽان سخت عذاب ۾ مبتلا ٿي ويندا. تقدير جي بي سري، بي سروپاءَ راڳ ماڻهن کي هي سمجهڻ تي مجبور ڪيو ته اڇوت پڻ انسانن جي بد اعمالن جي زليل سزا آهي، جي ديوتا يا خدا برهم انسان کي ڏئي ٿو.
هوڏانهن فلسطي فلاسفرن جي مخفي تعليم تقدير جي مخالفت ۾ هندوستان جي زمين تي ڪم ٿي ڪيو. انهي کي قوت وري مهاتما ٻڌ وٽان پهتي، جو مخلوط فلسفي جو قائل هو. ٻوڌي فلسفو به چون چون جو مربو آهي انهي مربي جا مزا سواد صرف وڏا عالم سمجهي سگهن ٿا. هتي عوامي عالمن جي جڳا نه آهي، ٻوڌي فلسفي ۾ ويدانت، اسرائيلي ۽ پراڻو رومين يوناني فلسفو موجو آهي، هوڏانهن محدود مطالعي وارا ٻڌ جي تعليم تي تعجب جو اظهار ڪن ٿا. اها ڳالهه مڃڻ جي قابل آهي. هن مشرقي فلاسافر شخصيت پرستي کي هند، سنڌ جي سرزمين، جاپان، چين، برما ۽ ديگر هنڌن تي سخت ڌڪ هنيو حقيقت ۾ شخصيت پرستي جهڙو زهر قاتل خيال، انسان لاءِ دنيا ۾ ٻيو ڪجهه به ڪونهي، ڇا ڪاڻ ته شخصيت پرستي انسان کي پنهنجن صلاحيتن کان ڪم وٺڻ کان روڪي ٿي.
سنڌ جي ماڻهن انهي تعليم کي خوشي سان قبول ڪيو انهي تعليم جو مرڪز ميرپورخاص جي ڀرسان ڪاهو جو شهر هو، هتي ٻڌ ڌرم وارن جو زبردست تبليغي سينٽر ۽ مرڪزي مندر موجود آهن، جي تاريخدانن کي تحقيق ۽ جستجو جي زنده دعوت پيا ڏين.
پرهمڻن جي راڄ شروع ٿيندي ئي ٻوڌين تي سخت وار ڪيو هيو نتيجو اهو نڪتو جو سارو سنڌ ٻوڏ مان ڦري وري ساڳي ذاتيات جي برهمڻ مرض ۾ مبتلا ٿي ويو. جيڪا اخلاقي قوت سنڌ جي ماڻهن کي ٻڌ مان حاصل هئي سا منو سمر ٿي وئي ۽ ويدانت جي تعليم به برهمڻن جو زمانو سنڌين جي لاء عيش عشرت جو زمانو هو. جا سادگي ۽ پاڪيزگي، اخلاقي جرئت هو ٻوڌين جي زماني ۾ حاصل ڪري چڪا هئا، سا برهمڻن جي زماني ۾ وڃائي وهي رهيا. انهي ڪري بهادري جو اهو رنڱ به سنڌين ۾ نه رهيو، جو ڪه صديون اڳ منجهن موجود هو. انهي ڪري محمد بن قاسم فتح سنڌ آساني سان سنڌ تي قبضو ڪري، بيشمار مال دولت، ٻانها ۽ ٻانهيون هٿ ڪري اميه خليفن جي حضور ڏانهن موڪليا. ٻڌ ڌرم وارا به آهستي آهستي ويا سست ٿيندا، موجوده دور جي اخلاقي خرابين ۾ جيترا ٻڌ ڌر مڃيندڙ مبتلا آهن شايد ٻيا گهڻا موجود نه هجن، سياسي اثر اقتدار کي قائم رکڻ لاء اخلاقي توازن کي به برقرار رکڻو پوي ٿو. بي صورت ۾ اهڙي سياست جي زوال جا آثار جلد پيدا ٿي پوندا آهن.
دنيا جي تاريخ جا ورق اسان کي وڏي واڪي اخلاقي بربادين جي باري ۾ ٻڌائين ٿا. انساني دنيا ۾ انساني تاريخ جيڪي گل ڪڍيا، انهن جو مشادو صرف تاريخ جي ورقن جي مطالعي مان ڪري سگهجي ٿو. تاريخ انساني زماني جو بهتر آئينو آهي، جنهن ۾ دنيا جي سڀني قومن ۽ ملڪن جون صورتون عالمان تاريخ چڱي طرح ڏسڻ ۾ اچن ٿيون. تاريخ گذشته ڪردار، واقعات حادثات کي منظر عام تي آڻڻ لاء اهم ڪارنامو سرانجام ڏنو آهي. تاريخ فڪرن جي ايجاد نا آهي پر واقيات زمانه جو کليل ۽ صاف آئينو آهي انهي ڪري سهي تاريخي واقعات لاءِ منطقي دليل بي سود ۽ بيڪار آهن تاريخ زنده حقيقتن جو مجموعو آهي. جنهن جو انڪار ڪرڻ نه ممڪن آهي. برهمڻ گهراڻي جا حاڪم جيڪڏهن اعتدال کان ڪم وٺن ها ته سندن قوت جو هرگز زوال ڪئين اچي ها. پر هنن پنهنجي محدود طبيتن کان ڪم وٺي، سنڌ جي ماڻهن جي برادري کي ٽوڙيو. جنهن جو نتيجو هڪ عظيم شڪست ۽ زبردست انقلاب جي صورت ۾ رونما ٿيو. اها عربن جي فتح هڪ غير يا ڌارئي حاڪم جي فتح ڪانه هئي. جنهن جا ٽڪڙا هر جڳا پکڙيا پيا هيا، تن کي هڪ عربي انقلاب پسند مفڪر، سياستدان محمد صلي الله عليه وآله وسلم گڏ ڪري عربن جي هٿ ۾ ڏنا. عربن جون دليون وڌيل هيون ڇاڪاڻ ته چئني طرفان کان فتحون ٿي نصيب ٿيون. قدرت هڪ اهڙي زماني ۾ عربي سيلابن کي اٿڻ ڏنو جو سياسي انتشار جو زمانو هو. دنيا ۾ وڏيون وڏيون قوتون پنهنجو اثر ئي اقتدار وڃي ويٺيون هيون، فارسي، مادي، يوناني، رومي، مصري، اسرائيلي، اسوري پنهنجو دم ٽوڙي چڪا هئا.
هاڻي ميدان صاف هو. ايرانين جي منتشر قوت شمشير اسلام جي تاب اڳيان نه بيهي سگهي. مصرين، رومين جي طاقت آخري پساهن تي هئي. انهي ڪري مشرقي ملڪ کسڻ ۾ مسلمانن کي ڪا گهڻي تڪليف ۽ زياده لشڪر جو نقصان ڪونه سهڻو پيو. يورپ جي قلب جگر تي اُميه خليفن جي ڪرڻ جي ڪا جرئت ڪانه هئي. ڇاڪاڻ ته يونان، روم، جرمني، فرانس جي قوتن کي تسخير ڪرڻ اميه خليفن جي وس جو روڳ ڪونه هو. انهي ڪري دور مشرق جي خزانن گلزار وادين تي عربن جي نگاهه ڄميل هئي. قدرت ڪي حادثا ۽ بهانا پيدا ڪيا. هي خشڪ ۽ اجڙيل ملڪن جا بهادر هڪ دم پلٽجي پيا، جنهن جو پهريون وار سنڌ جي سرسبز زمين تي ٿيو. سنڌي بهادر جيتوڻيڪ قوت ۽ بهادري ۾ عربن کان هرگز گهٽ ڪين هئا پر تڪڙن انقلابن ۽ برهمڻ خاندانن سان سندن ناراضگي جو نتيجو جيڪو نڪرڻو هو. هاڻي وادي سنڌ ۾ سنڌي ترانن بجاءِ عربي ترانا ۽ مضينين آواز اچڻ لڳا. سنڌ ساز ۽ سوز جي محفلن ۾ سرگرم بهرو وٺندڙ ملڪ هو ۽ گائن وديا سان هن ملڪ جي ماڻهن جو خاص شوق هو مندرن ۾ مهلن ۾ جهنگلن ۾ ماڻهو الحاني سرور کان حظ وٺندا هئا. سنڌ جي قسمت سٺي هئي جو اُميه خليفن جي ڏينهن ۾ قلندر جي گودڙي ۾ وڃي پئي ڇاڪاڻ ته اُميه خليفا اسلام آزاد خيال حاڪمن جا پهريان قدم هئا. هي پاڻ راڳ ناچ جا شوقين هئا. اُميه خليفن مان اهڙا قلندر خليفا ۽ آزاد خيال مفڪر پيدا ٿيا جن انتهائي آزادي جو ثبوت ڏئڻ لاءِ ڪعبي جي مٿائين ڇت تي شراب پئيڻ جا ارادا ڪيا. جن حادثن کي ڪن چڳن مڙس وچ ۾ پئي ٺهاريو. امير، ملن، مولوين جي محتاجي کان آزاد هئا. عباسين جي آزاد دور ۾ ملن کي ڪا خاص اهميت ڪانه هئي. انهي ڪري اسين سمجهڻ لاءِ مجبور آهيون ته جيڪي اسلامي سختي جا مثال سنڌي هندين لاءِ ٻڌايا ويندا آهن، سي گهڻو مبالغا آميز آهن. البته ڍلن وغيره جي سختي جو ڪم حاڪم ڪندا هئا. اهو ڪم اڄ به سڀ ڪنهن آزاد توڙي غلام ملڪ ۾ جاري آهي. اسين جيڪو اسلامي سختي اعتبار ڪيون ها پر خليفن جي مادرپدر آزاد زندگي ڏسي، اسين مجبور آهيون ته اهڙين ڳالهين تي اعتبار نه ڪيون. جي خد ريش دراز ملن جي ذات جون ايجاد ڪيل ۽ تحرير ڪيل آهن بلڪه آئون ته ايترو چوڻ کان به ڪونه هٻڪندس ته اُميه خليفن جهڙا آزاد خيال ماڻهو اڄ به دنيا ۾ ڪونه آهن. بلڪه پنڊت جواهر لال نهرو، نرومين صاحب، راڻي ايلزبيت ۾ به ايتري جرئت ڪانهي جو اهڙن مذهبي جڳهن تي مهذهب خلاف ڪو ڪم ڪرڻ جي جرئت ڪن اُموين جو اهو رويو سخت مسلمانن لاءِ عذاب، آزاد مسلمانن لاءِ جام خيام جو رنگين ۽ بلورين جام هو. جماعت اسلامي ٽائيپ ملن جي ڪوڙ جي پلندي ۾ لکيل آهي ته هندو گهوڙي تي سواري نه ڪري سگهندا هئا پير ۽ مٿا اگهاڙا ڪري هلندا هئا بلڪل ڪوڙ ۽ سفيد ڪوڙو الزام آهي اُموين جي مغربي دربار ۾ عيسائي، يهودي، ڪافر شان وا شوڪت سان ايندا هئا اهڙي طرح هندن کي به پوري آزادي هئي. البته ڍلون ڪي وڌيڪ ورتيون وينديون هيون پر اڄ جهڙي سختي ڪانه هوندي هئي
موجوده زماني جا حاڪم ايتري قدر ته ڍلن لاءِ سختي کان ڪم وٺهندا آهن جو خدا جي پناهه پر اڳيان حاڪم ائين هرگز ڪين ڪندا هئا زمينون، گهر، ٿانو، سمهڻ جا بسترا ڪڏهن به سرڪار نيلام ڪا نه ڪرائيندي هئي. نڪي پيسن جي خاطر بيلف ماڻهن جي مقامن جون پتيون ڪندا هئا البته کري ۾ پيل اناج چوپائي مال مان سختي ڪرڻ وقت سرڪار پنهنجا لوازمات وسول ڪندي هئي. سنڌ جي ماڻهن وٽ خدا جو ڏنو گهڻو ڪجهه هو. انهي ڪري اهڙا واقعا تمام ٿورا منظر عام تي ايندا هئا. ماڻهن جي ذاتي آزادي جو دارو مدار ملڪ جي ٺهيل قانون تي هو. خليفن جي زماني ۾ قانون جي مڃائڻ لاءِ هروڀرو سختي کان ڪم ڪونه ورتو ويندو هو، تڏهن به ماڻهن کي قانون کان آگاهه ڪرڻ جو حڪم سرڪاري آفيسر ڪندا رهندا هئا. فيصلن جي باري ۾ آزاد رويو خليفي جي حڪم سان اختيار ڪيو ويندو هو. ڇاڪاڻ ته اُميه خليفا سخت آزاد خيال هئا. انهن مان گهڻن خليفن تي سخت ڪفر جون فتوائون به ملن ڪڍيون پر اُميه بادشاهه پنهنجي شخصي حڪومت جي ڪري ذرا به پرواهه نه ڪندا هئا. عربن هون اڳي به آزاد خيال هئا، وري اُميه دور هنن جي طبعتن کي وڌيڪ آزادي بخشي. جيڪڏهن ڪنهن کي اعتبار نه اچي ته خليفن جي زندگين جون باريڪ بني سان تحقيق ڪندڙن ۽ سهي محققن جون تاريخون نظر مان ڪڍي ڏسي ته کيس چڳي طرح خبر پئجي ويندي.
عربي ادب جي آزاد مطالعي اسان ته اهڙا راض ۽ ڳالهيون کوليون جن جي لاءِ اسان کي واهم ۽ گمان به نه هو. اُميه خليفن تي اهل يهود، نصارن جي آزاد طبعت زندگين وڏو اثر ڪيو. عرب زمانا اسلام کان اڳ ۾ به ايترا تنگ دل ڪين هئا. جهڙي طرح بعض دوست خوشفهمي ۾ مبطلاح تي عربين جي زندگين کي ملامت جو نشانو بڻائڻ جي ڪوشش ڪن ٿا نه صرف ايترو پر دمشق جي مشرق قريب مغرب ۾ ٽين وڏن فلاسافين جو دور دورا هو. يوناني، نصراني جو ڊاازم مٿان اسلامي فلسفو به وڃي انهن سان گڏيو اُميه خليفن جون دربارون هيئنر عالمي بحث مباحثن جا مرڪز بڻيل آهن جتي عالم پنهنجي فلسفي جي تائيد ۾ تقريرون ڪندا هئا اها روش هندوستان ۾ به اڪبر اعظم مغل اختيار ڪئي هئي. جدا جدا مذهبي فلاسافين جو ٻڌڻ، اُميه خليفن جي طبعتن کي تمام گهڻو آزادي طرف مائل ڪري ڇڏيو هو.
هاڻي اسين اچون ٿا پنهنجي مقصد تي سنڌ جي ديرينه آزادي جو ڏيئو عرب بهادرن جي مٿان انقلاب زمانا جي دستور مطابق گل ٿيو. سنڌ ۾ اسلامي تمدن جي دور سان تڪڙن انقلابن، تبديلين لاءِ هڪ دروازو کلي پيو. اسلامي تهذيب تمدن ۾ به اسان جا ابا ڏاڏا شريڪ هئا ۽ اڃان تائين آهن پر جنهن ڳالهه جو رنج ٿئي ٿو اها هي ته سنڌ جي قديم اهميت واري ملڪ جي شان ۽ عزت کي سخت ڌڪ لڳو. آزادي پسند انسان هجڻ سبب اسان کي افسوس ڪرڻ به کپي. جڏهن دنيا جي تختي تي اڍائي ملڪ موجود هئا انهي وقت هي اسان جو محبوب وطن به قديم انساني سان آباد هو. يعني ميسوپوٽيميا، مصر ۽ سنڌ ساري روءِ زمين تي صرف انهن ملڪن ۾ انساني آبادي هئي ۽ ٻيا سڀ ملڪ انساني آبادي کان يڪثر خالي هئا. انهن ايامن کان وٺي محمد بن قاسم جي ڏينهن تائين اسان جي وطن جي آزادي جي شماع جلندي رهي. آخر خزان جي هڪ جهوٽي هزارها سالن کان ٻرندڙ ڏئي کي گل ڪري ڇڏيو. هت اسان جو پهريون حصو غم اَفروهه افسوس سان پورو ٿيو.

ڀاڱو ٻيون

تواريخ زمانه جا ساز نهايت پُردرد آهن، انساني دنيا جي تاريخ ۾ خوش الحان ترانن جا آواز تمام ٿورا رڪارڊ ڪيل آهن. انسان پنهنجي ڪم فهمي پنهنجين غلطين جو خود شڪار ٿي، هر زماني ۾ پنهنجي هم جنس اِنسان جي گردنن کي خوشي يا مجبوري مان اُڏائنيدو رهيو آهي. انساني تاريخ جا ورق موت جا پُرسوز آلاپ آهن. بربادين ۽ ڳوڙهن سان پُر آهن. ڪٿي ڪنهن جي شڪست جي آهه زاري تاريخ کي ماتم ڪده بڻايو ته ڪٿي ڪنهن جي فتح جي شادمانن جي آوازن جا پڙلاءَ انساني ڪن ٻڌندا رهيا آهن، پر فتح ۽ شڪست ٻنهي ۾ انساني بربادين جو سامان موجود پئي رهيو آهي. فاتحن به عظيم نقصان سهڻ کانپوءِ ٻين جي آزادي جا ٻرندڙ چراغ گُل ڪيا. فاتح جي فتح به غم ۽ ياس جي ترانن سان صفحه تاريخ ۾ اوهان کي مرقوم نظر ايندي البته اهي زمانا، جن ۾ محدود عمر واري انسان کي جنهن جا ايام ڏک سان ڀريل آهن. صلح سان گذارڻ جو موقعو نصيب ٿيو، سي غنيمت سمجهيا وڃن ٿا.
گهڻن ماڻهن جو خيال آهي ته انسان سدائين جهنگلي مِرُن وانگر پاڻ ۾ وڙهندا رهن. اهڙا انسان نه ته تاريخ زمانه جا واقف آهن نه انهن ڪنهن بدنصيب ملڪ جو انفرادي مطالعو ڪيو آهي نه ئي هنن جون نگاهون انساني بربادين جي منظرن کي ڏسي سگهيون آهن، نه ئي اهڙن ماڻهن پنهنجو پاڻ کي انسانيت جي دائري ۾ شمار ڪيو آهي، ٻين جي آزادي کسي، انهن مظلومن جي کنڊرن تي پنهنجا محل بڻائڻ ڪٿان جو انصاف آهي؟ ٻين جي آزادي کسڻ ۾ ڪير به شامل ڇو نه هجي اهڙا ملڪ اهڙا انسان ڪنهن به داد جا مستحق ٿي نٿا سگهن، اسان جي قلمن کي ان وقت ڪيترو درد محسوس ٿو ٿئي جڏهن اسان هڪڙن جي تباهي ۽ ٻين جي آبادي جا چِٽ تاريخ جي ورقن تي چٽون ٿا، تاريخ لکڻ وقت آئون ماڻهن جي جذبات کي اُڀاري، خون ريزي ڪرائڻ ڪونه ٿو گهران پر صحيح حب الوطني جو روح پيدا ڪرڻ هڪ تاريخ نويس جو فرض آهي، انهي فرض جي پورائي وقت انصاف جو دامن اسانکي هرگز نه ڇڏڻ گهرجي، هيءُ فريضو به نهايت اهميت وارو آهي، اسانکي گهرجي ته آئنده نسلن لاءِ صحيه دلچسپ ۽ حقيقت آموز مواد ڇڏيون مونکي سخت افسوس سان لکڻو ٿو پوي ته هر ڪس و ناڪس قلم کڻي تاريخ جي ورقن لکڻ جي جرئت نه ڪري. تاريخ تي روشني وجهڻ جو ڪم اديبن جو ڪونهي پر هسٽورين جو آهي. جن انساني تاريخ جا سڀ راڳ ٻڌا آهن.
عربن سنڌ کي تدريج بتدريج فتح ڪيو. محمد بن قاسم اڃا هندستان تي حملو ڪرڻ جو تارين ۾ هو ته کيس خليفي جي درٻار مان سڏ آيو. ڪيترن مختلف اختلافن کان پوء هن نتيجي تي ٿو پهچجي ته هو هن دارالفنا مان راهي ٿي ويو. نوجوان سپه سالار جي غير وقتي موت حجاج بن يوسف کي، جو سندس سهرو ۽ چاچو هو، سخت صدمو پهچايو. محمد بن قاسم جي تلوار عمر رسيده ڏاهر جو سر تن کان جدا ڪيو پر کيس به وڌيڪ جيئڻ جي مهلت نه ملي.
راجا ڏاهر جي ڌيئرن جيڪو الزام محمد بن قاسم تي رکيو، انهي لاء ڪا ٺوس ثابتي موجود ڪانهي ۽ راجا ڏاهر جي عمر رسيد راڻيءَ سان محمد بن قاسم جي شادي جو افسانو سراپا اختراءِ آهي. راڻي مائي لاڏي کي، جا انهي وقت عزت دار سنڌي خاتون هئي. تنهن کي جوان پٽ، نياڻيون ۽ پٽن کي به اولاد هو. البته محمد بن قاسم جي سياست ۽ سنڌ جي واقعات لاءِ ضرور کيس خليفي دمشق گهرايو.
تاريخ زمانه جو ساز هاڻي گهڻو خسته ٿي چڪو آهي. هاڻي انهي جي سُرن ۾ ڪو خاص سرور ڪونهي نه سندس الحاني تانن ۾ ڪشش باقي رهي آهي. باريڪ مطالعي ۽ جستجو تجربات، جيڪا پٽي اسان جي اکين تي هزارها سالن کان ٻڌل هُئي تنهن کي کولي ڇڏيو آهي. پر ناعاقبت انديش زماني جا جاهل حاڪم اڃا تائين گهري تاريڪي ۾ ٿاڦوڙا پيا هڻن. کين اها خبر ڪانهي ته هاڻي تاريخ جي ورقن تي ڪهڙي قسم جا حرف لکيا ويندا. تاريخ زمانه جي ساز کي ڪنهن جون نازڪ آڱريون ڇهنديون؟ ڪهڙا سُريلا يا ڀيانڪ آواز نڪرندا؟ ڪهڙين قومن يا گروهن جي بدنصيبي ۾ اڃا رولڙا ۽ تبديليون لکيل آهن؟ ڪنهن جي گردن تي ڪنهن جي تلوار جا سخت وار ٿيندا؟ ڪهڙا ڪهڙا ملڪ صفحه ارض تان مٽجي ويندا؟ ڪيترا نوان تمدن ۽ تهذيبون پيدا ٿينديون؟ اهو هڪ قابل مسئلو تاريخ جي ورقن لکڻ وقت منهنجي قلم آڏو رهي ٿو. دل چوي ٿي ته انساني دنيا جي تاريخ کي هڪدم پورو ڪري ڇڏيان. پر ائين ڪري نٿو سگهجي. اهو روڳ اسان جي علاج کان ٻاهر آهي. جيستائين انساني دماغن تي جهالت جي پٽي ٻڌل آهي ۽ پٽيون چند چالاڪ سياستدان ٻڌندا رهندا، اوتري تائين زماني جي تاريخ مان سُريلن، خوش ڪن، دلپسند، پرسرور آواز ٻڌڻ جي اميد ڪرڻ نه گهرجي.
اسين چاهيون ٿا ته انساني دنيا جي آئينده تاريخ انفرادي يا اجتماعي، نهايت اعلي ۽ خوشي جي قهقهن سان ڀرپور هُجي. اسان جو خيال آهي، جن خوني ڳوڙهن سان اسان جي گذشته تاريخ لکي وئي آهي. تنهن کي هينئر خوشي جي قهقهن ۾ بدليون پر دنيا جا جاهل، حوس پرست اسان کي ائين نه ڪرڻ ڏيندا. ڇا هو پنهنجي جاهليت ۽ خود غرضي جي قبر اسان جي هٿن سان ٺهرائڻ لاءِ تيار ٿيندا؟ هرگز نه!
سنڌ جي قسمت کي برهمڻن ڌڪ هڻي، ڪيرائي وڌو، چورن مٿان مور پيدا ٿيا. عربن برهمڻن جي حڪومت جو خاتمو ڪري، هڪ نئين تهذيب جو آغاز ڪيو. زماني عربن کي به هن ملڪ ۾ چين سان رهڻ ڪونه ڏنو، غزني جي قوت عربي جنازو هن ملڪ مان کڻي، عربي اثر اقتدار جو خاتمو آندو. سنڌ جي آزادي پسند طبقو وري پنهنجي قسمت بدلڻ لاء تيار ٿيو.
تن ابن سومار جي قسمت ۾ پنهنجي واڳ ڏور ڏئي، وري هڪ دفعو اسلامي تهذيب جي سايي ۾ آزادي جو علم بلند ڪيو. سنڌ جي آزادي جي وسايل چراغ کي تمام ٿوري روشني سان جلايو، هينئر انهي شمع ۾ اها چمڪ، ڌمڪ ۽ روشني ڪانه رهي هئي پر سومرن سردارن وري پڪو ارادو ڪيو هو ته هن عظيم ملڪ جي قسمت کي وري بدليو وڃي. سومرن جي قوت کي اوچتو خلجين جي طاقت خطرناڪ ڌڪ هنيو. جنهن جي ڪري سومرا وري اسري نه سگهيا. وري سمن انڙن جي قسمت کي هن ملڪ جو انتظام آيو، جي به ملڪي حاڪم ٿي گذريا آهن. ڄام صاحب جو نينهن هڪ غريب ميربحر نينگري سان لڳو ان جا قصا ڪهاڻيون بيت اڃا به سنڌ جي ماڻهن جي وات ۾ آهن.
سمن سردارن سنڌ جي خاموش رومانن کي وري زندگي بخشي، جيڪي محبت جا ترانه برهمڻن جي حڪومت کان طبقه نسوان جي آزادي کسجي وڃڻ کانپوءِ بند ٿي ويا هئا. تن ۾ اسان جي سنڌ جي سهڻي تماچي نئين زندگي جو روح ڦوڪي، وري ڊرامائي آزادي واري زندگي جو سنگ بنياد هن ملڪ ۾ رکيو، سمي گندري کي سنڌ ۾ زبردست اهميت ڏني، ماڻهو محبت جا داءُ پيچ جهنگن جهرن، شهرن ۾ کيڏڻ لڳا، سما ۽ سومرا سنڌي حاڪم هئا ۽ اصلوڪا سنڌي هئا، سندن رڳن ۾ آزاد ۽ بهادر سنڌ جو رت دورو ڪري رهيو هو، انهن صرف ملڪي انتظام چڱو رکيو پر ماڻهن کي سکيو رکڻ ۽ آزادي سان ساهه کڻڻ جا به پورا وجهه ڏنا. سنڌ جي ٻيو دفعو خوش قسمتي اها هئي جو کيس پنهنجا وارث حاڪم ۽ سنڀاليندڙ مليا اگر چه اندروني اختلافات ۽ گهرو جهڳڙن کان مٿيون حڪومتون ۽ ان جا حاڪم به آزاد ڪونه هئا ته به سنڌ وري هڪ دفعو آزاد هئي، سندس تهذيب تمدن ۾ هڪ نئون روح جلوه گر هو پر هاءِ ڙي زمانا تنهنجا ستم! اهي حاڪم يڪي بعد ديگري پنهنجو دور پورو ڪري وڃي فنا جي خاڪ ۾ آرامي ٿيا. سندن تاريخي عاليشان قبرون اڃا به اسان جي ملڪ ۾ موجود آهن. ٽيون دور ارغونن ترخانن جو شروع ٿيو. اگر چه ڌاريا هئا ته به سنڌي تهذيب جي غلبه آزادي انسانيت جي جامي ۾ ملبوس ٿي وقت گذاري ويا مغلن جي زماني ۾ سنڌ ڪا گهڻي ترقي ڪانه ڪئي.
سنڌ جا آزاد فارغ البال باشندا مغلن جي اثر ۽ اقتدار کي پسند ڪونه ڪندا هئا سنڌين جي طبعيتن مان آزاد زندگي گذارڻ جو روح فنا ڪونه ٿيو هو مغلن جي طرز حڪومت سان سنڌين کي ڪا گهڻي دلچسپي ڪانه هئي، سنڌ ۾ رنڊي بازي يا عصمت فروشي جا اڏا اصل ڪونه هئا. طوائف الملوڪي جو نشان به هن ملڪ ۾ ڪونه هو. سنڌ جا ماڻهو راڳ، ناچ خوشين جا شوقين هئا، پر انهن ۾ گناهه جو نالو به ڪونه هو ڪلهوڙن حاڪمن مغلن ۽ راجپوتن جي طوائف الملوڪي جي نقل ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي جنهن کي غيور بلوچ سردارن بنيادن کان اکيڙي ڦٽو ڪيو.
وري بغداد جا عباسي جي اسان جي مٿي ۾ موڙ سِر جا سور هئا، سنڌ ۾ اچي نڪتا. ڪلهوڙن سنڌ تي ٿورو وقت دهلي طرفان باقي وقت آزادي سان حڪومت ڪئي، هنن جي وقت ۾ عظيم المرتبت دنيا جو سڀ عظيم ۽ عزت دار الهامي شاعر گهوٽ عبدالطيف اسان جي دلين جو محبوب، پاڪيزه هيرو پنهنجو ڪمال ڏيکاري اعلي بالا ٿي سعود فرمائي ويا انهي کان پوءِ اسان جا ڀائر ڀاءُ بلوچ قوت ۾ آيا، ڪلهوڙن جو دور خون رهزين ۽ پراڻي اسلامي عزمت کي جيارڻ ۾ گذريو، آزادي خيالي کان عباسين جا فرشتا به پري ڀڃندا هئا. انهي ڪري اهو زمانو هن ملڪ جي ماڻهن لاءِ درد سر رهيو. ڪلهوڙن جي زماني ۾ ٻيو به هڪ درد ناڪ واقعو شاه عنايت جهوڪ واري صوفي ڪيترن مريدن سان گڏ شهادت جو ٿي گذريو. عباسين جي مون اڳ ۾ لکيو آهي. سخت تنگ دل ۽ شڪ ڪندڙ حڪمران هئا. عبدالطيف، جو سندن مرشد هو، تنهن کي تڪليفن ڏئيڻ ۾ ڪئين گهٽايائون. ڪلهوڙن حاڪمن جي اها خوش قسمتي هئي جو دهلي جا مغل حاڪم کانئن راضي هئا انهي ڪري جوڌپر، جيسلمير جي راجائون سان به تعلقات چڱيرا هئا. هندو مهاراجا پنهنجي مغل آقائن جي خوشنودي کي پنهنجي سعادت سمجهندا هئا ۽ انهي ڪري ڪلهوڙن کي سنڌ ۾ ظلم ڪرڻ جا پورا موقعا هئا. ڇا ڪاڻ ته انهن تي انگشت نمائي ڪرڻ وارو ڪوبه ڪونه هو. ڪلهوڙن حاڪمن جي باهم رقابت ۽ جهيڙن جو نزلو وڃي بلوچ سردارن تي ڪريو تن پنهنجي تلوار جي قوت سان عباسين جو خاتمو آندو، چنگيزين جي هٿان برباد ٿيل عباسين جو خيال هو ته جيڪا حڪومت تشدد ۽ ڏهڪاءُ جي وسيلي قائم ڪبي، سا گهڻو وقت جٽادار ٿيندي اهو خيال اسان جي عباسي بزرگن جو بلڪل غلط هو. شڪست کان بعد ۾ ميان عبدالنبي کي مغلن جي مردا اشاري تي دهلي جي پراڻي وفاداري تي جوڌپر ۾ پناهه ملي. وري کيس سنڌ جا خوبصورت وڻ ۽ وادي ڏسڻ نصيب نه ٿيا. بلوچ زماني جا يغانا سردار هئا. هنن ملڪ جي ماڻهن کي پوري آزادي ڏئي پاڻ پتوڙيو، پر افسوس جو مغربي قوتن اسان جي قومي حڪومت ختم ڪري، برطانيا عظمه جي تاج جو سايو زبردستي اسان جي سرن تي مسلت ڪيو. هن کان پوءِ آءُ سنڌ جي ادب تي لکي هن ننڍڙي تاريخ کي ختم ڪندس.
تاريخ سنڌ جو ڳوڙهن جو پاڻي خشڪ ٿئيڻ وارو ڪونهي سنڌ جي وادي انسانن کي اڄ کان تقريبن اٺ هزار سال کن اڳي پناهه ڏني پنهنجي خوبصورت زرخيز زمين ۽ چاراگاهن جا دروازا قديم ماڻهن جي لاءِ کولي ڇڏيا هزارا سالن تائين مويشين جي ڪثرت ۽ پاڻي جي ڪثرت ڪري کير مکڻ جون نديون هن پاڪيزه سر زمين تي وهنديون هيون پنجاب جي سڀني درياهن جو پاڻي سنڌو کي ماه ساگر بڻائي ڇڏيندو هو. انهي کان سواءِ ملڪ گهاٽن ٻيلن سان ڇانيو پيو هوندو هو ۽ زبردست منهن پوندا هئا. منهنجا بزرگ، جن مير صاحب جي زماني جو آخر ڏٺو هو، اسان کي سنڌ جي بارشن بنسبت ٻڌائيندا هئا انهي کان سواءِ شديد گهاٽن ٻيلن جو ذڪر ڪندا هئا جڏهن ويجهڙائي واري زماني جي اها حالت هئي ته دور زماني جون ڪهڙيون ڳالهيون هونديون سنڌ جا قديم باشنده قداور جسم جا وڏا بهادر هئا سنڌي جي قسمت ۾ هزاره سالن تائين هار جو آکر به ڪونه ٿو ڏسڻ ۾ اچي قدرتي وسيلن زندگي جي ضروريات جون شيون قصرت سان هن وادي جي رهڻ لاءِ مهيا ڪري ڇڏيون هيون آهستي آهستي خشڪ سالي هن ملڪ گهيرو ڪندي وئي انهي خشڪ سالي سچ مچ سنڌ جي باشندن جو هڏيون به خشڪ ڪري ڇڏيون. هاڻي وري اسان جو ملڪ انقلابي دور مان لنگهي رهيو آهي، اهڃاڻ ته اهڙا پيا ڏسجن جو سڀ قلندر جي گودڙي ۾ آرام ڪندا.

ڀاڱو ٽيون

ادب ملڪ جو روح جان ۽ قلب آهي ڪنهن ملڪ يا قوم جي زندگي ادب کان سواءِ انهي وڍيل سڪل بنڊ جيان آهي جنهن کي صرف باهه ۾ ساڙڻ جي ڪم لاءِ استعمال ڪري سگهجي. خشڪ بوسيده بنڊ نه ته ڪنهن درخت سان پيوند ڪري سگهجي ٿو نڪي هن مان بهتر ڪارج نڪري سگهي ٿو. ادب انساني زندگي جو نه صرف سرمايه حيات آهي پر بهتري يادگار به آهي. انهي قوم جي ترقي تنزل جو سڄو بار ادب جي مرحون منت آهي. ادبي زندگي شوگل کان گهڻو مٿي انسان جي بهترين بدترين حالات حاضران ئي گذشته جو زنده آئينو آهي. ادب انسان جي عزمت ۽ رهبري جا ڪارنامه صفحه عرض تي احسن طريقي سرانجام ڪيا آهن. دنيا جي ڪل ايجادن جستجو، تحقيق، اخلاق شعر ادب جي سرتي آهي ادب هڪ بهترين چمڪدار جواهرات جو جڙيل تاج آهي جنهن جا هيرا اعلي مفڪرن جي بلند روحي ۽ تخيل جو ايجاد آهن ادبي زيست کان جا قوم کالي آهي انهي کي زندگي جي سڀني نعمتن کان خالي سمجهڻ گهرجي سنڌ ادب جي تحرير بابت اسان کي ديرپا خبر پوي ٿي قديم مونهن جي دڙي جي کوٽائي مان اسان جي ادب تي ڪا خاص روشني پئجي نه سگهي آهي. البته اهو تاريخي شهر، جو هن وقت جي سياحن جي نظرن جو مرڪز آهي، سنڌ جي گذشته عزمت قديميت ۽ آزادي تي روشن دليل آهي.
سنڌ جي تاريخ جي مطالعي مان پتو پوي ٿو ته رائي گهراڻي جي زماني ۾ سنڌ جو انتظام باقاعده هڪ زبردست دفتري زبان جي وسيلي هلايو ويندو هو. سنڌ جي وڏن شهرن ۽ ننڍن شهرن ۾ علم جا باقائده مدرسه هئا هاڻي هت سوال ٿو اٿي ته اهي مدرسه ڪهڙي قسم جا هئا؟ ڪهڙي زبان ۾ هئا؟ اسان صرف هڪڙو جواب ڏينداسون ته اهي مدرسه سنڌي زبان ۾ هئا. سٺو ڪاروبار سنڌي ۾ هلندو. هاڻي وري ٻيو سوال ٿو اٿي ته سنڌي ڪهڙي لپي ۾ لکي ويندي هئي. انهي جي لاءِ به اسان وٽ ڪجهه ثابتيون موجود آهن. اها لپي مروج واڻڪن اکرن وانگر هئي جنهن جا حرف عبراني زبان سان ملندا هئا عبراني لپي اکرن ۾ سڄي دنيا ۾ قديم لپي آهي. علم اڳ ۾ موجود هو اکر به هئا پر اهي اکر محض تصويرن سان تعلق رکندا هئا لحاظا انهن جو پڙهڻ پاڙهڻ ٻئي بيحد مشڪل هئا، عبراني لپي انساني دنيا جي ڪل ٺهيل لپين جي رهبري ڪئي. جيڪڏهن ڪو منصف مزاج مفڪر دنيا جي قديم لپين جي ابتدا ۽ ارتقا تي روشني وجهندو ته معلومات جي دنيا ۾ هڪ اهم ورق جو اضافو ٿيندو گهڻن هندن دوستن جي هي دعوي به ڪجهه توجه جي لائق ٿي سگهي ٿي ته سنسڪرتي پوراڻي زبان آهي. هت سوال زبان جو ڪونهي پر حرفن جي وصيلي ادب جو منظر عام تي اچڻ آهي.
هاڻي سڀ کان اهم مسئلو جو ڪو اسان جي اڳيان سر کنيو بيٺو آهي ته انهي زماني جو تحريرون آخر ڪهِڙي جڳا ۾ مدفون ٿي ويون. جنهن زماني ۾ اسان کي علم جي رواني جي خبر ملي ٿي انهي وقت ڀارت جي سر زمين تي سنسڪرت جو سڪو ڄميل هو شايد ڪن زبانن ۾ ڪي به تحريرون قديم مدفون خزانن مان ڪنهن زماني دستياب ٿي سگهن سنڌي زبان جا دفتر، شاعري، نظم، نثر، سڀ ناپيد آهن. رائي گهراڻي ۽ برهمڻن جو آرٽ ڪٿي پر ڪري اڏامي وڃي آرامي ٿيو اهي ڳالهيون موجوده وقت جي عالمن لاءِ هڪ مشڪل مسئلو بڻيل آهن پهريون عرب فاتحن پنهنجي دستور موجب شايد انهي عالمي خزاني کي نذر آتش ڪري، سنڌ جي آزادي سان گڏ ادب جو چراغ به گل ڪيو ٿو ڏسجي، ابتدائي اسلامي جوش شايد انهن کي ائين ڪرڻ لاءِ مجبور ڪيو هجي. شايد اهو ئي سبب هجي جنهن لاءِ محمد بن قاسم کي آزاد اميه خليفن پنهنجي دربار ۾ جواب طلبي لاءِ گهرايو. هوڏانهن زوداعتقاد مسلم علماءُ انهي شڪ کي هر گز قبول ڪرڻ لاءِ تيار ڪئين آهن. مسلم عالمن جو خيال آهي ته اهو محض الزام آهي، موجده دور جي پاڪ هند جي انقلاب جي ڪري ادب ضايع ٿي ويو. ڪافي ادب هندو دوست پاڻ سان کڻي رمندا رهيا جيتوڻيڪ انهي ادب ۾ ايترو روح ۽ جان نه هئي ته به معلومات جو وڏو زخيرو موجود هو هي ڳالهه ياد رکڻ جي قابل ته معلومات ايجاد جو ڪم پاڻ ڪندي آهي جيڪڏهن اسان جو ادب هتان هليو نه وڃ ها ته اسان هن ميدان ۾ ڪن نوجوانن کي آڻي سگهون ها پنهنجي بهتر ذهني ڪيفيت جي بدولت بهتر خدمات جو ڪم انجام ڏئي سگهون ها. موجوده سنڌي اديبن جي ذهني پستي جو بيان ڪري نٿو سگهجي،
انهي جو سبب اهو ئي آهي جو گهڻو ڪري هن ميدان ۾ فڪال ڪم ڪن ٿا جي اعلي تخيل ۽ اخلاق ٻنهي کان غير واقف ۽ خالي آهن ٻين جي تخيل کي پنهنجو خيال ڪري ڏيکارڻ نه صرف اخلاقي جرم آهي پر سخت فني غلطي به آهي، سمجهو هڪ ماڻهو ڊرائيور ڪونهي اوهين هرو ڀرو هن کي موٽر هلائڻ لاءِ ڏيو ٿا، اهڙي حالت ۾ هو ضرور حادثو ڪندو ڇاڪاڻ ته هو انهي فن کان بلڪل غير واقف آهي ادب جو ميدان وسيع آهي هت تمام گهڻا انسان ڪم ڪري سگهن ٿا پر تخيل جي پستي ۽ ٻين جي مال تي زنده رهڻ کان بهتر آهي ته ٻيو ڌنڌو اختيار ڪري گذارو ڪن.
سنڌ جي وادي ڄڻ هينئر ادب کان خالي پئي واڪا ڪري سنڌ جي ٺڙڪ اديبن قلم کي هلائي ڪجهه ٻوهر سوهر گڏ ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي جنهن ۾ نه جان آهي نه روح گهڻا ته ٻين جي ادب تي گذر سفر ڪن ٿا گهڻو جو گذارو اردو اديبن جي محنت تي آهي. طرز ۾ مردگي، غلام گدي، ڪج فهمي، جاهليت رجعت پسندي پاراڻا ٺرا آهن ٻيو سڀ خير پرائي فلسفي کي وڍي پاڻ کي دم لڳايو وڃي ٿو انهي جو نتيجو اهو ٿو نڪري جو ڪنهن زيرڪ ۽ فهم عالم لاءِ ادب نفرت جو مرڪز بڻيو پوي ڪنهن به تحرير کي پڙهڻ لاءِ دل نٿي وري اهڙي حالت ۾ ڇا ڪرڻ گهرجي؟ اها ڳالهه به اسان جي پڙهيلن لاءِ قابل غور آهي ادب جي مٽي پليت ڪرڻ ڏاڍو ڏکيو ڪم آهي اسان جي سنڌ ۾ محض چند عالم آهن پر جڏهن انهن جي تحريرن کي پڙهجي ٿو ته اندر کاميو وڃي. ٻي طرف اردو ادب جي نقالن ٻين جي فلاسفي کي پاڻ سان وابستا ڪري جيڪي مضحڪه خيز دعوائون ڪيون آهن سي ڪنهن مسخري جي ناٽڪ کان گهٽ ڪئين آهن ادب جو ٻيو دور جيڪو اسان اڳيان آهي سو ديرپا آهي انهي ۾ سنڌ ڪي زبردست الهامي شاعر پيدا ڪيا جي پنهنجي نظير پاڻ هئا، انهي کان اڳ ۾ ڪن مسلم سنڌي عالمن جون تحريرون عربي فارسي ۾ موجود آهن انهي کي سنڌي ادب چوڻ بي انصافي آهي اهِڙي طرح سنڌي ادب جو راڳ به مايوسي ۽ ڳوڙهن سان ختم ٿيو.

ڪمپوزر نوٽ

دوستو!
هي اسان جي هڪ اهڙي ننڍڙي ڪوشش ”ديشي پبلڪ لائبريري محمد مراد گبول“ پاران ڪئي وئي آهي. جنهن ۾ ڪتابن جو سلسلو ته جاري آهي پر شاعري جي ٽين ڪتابن جي ڪمپوزنگ ڪرڻ سان گڏوگڏ هي اسان جو ”ادب سنڌ“ (ڇاپو ٽيون) تاريخي ڪتابن جي حوالي سان اسان جو پهريون ڪتاب آهي جنهن جا ليکڪ وڏا اديب ۽ پنهنجي دور جا بيباڪ ليکڪ طور سڃاتا ويندڙ ” غلام حيدر گبول“ آهن جنهن کي ڪمپوز ڪري پي ڊي ايف جي صورت ۾ دوستن تائين پهچائڻ جي ڪوشش ڪئي آهي. ان ڪم کي اڳتي وڌائڻ جو عهد به ڪيون ٿا. دوستن جي راءِ جو انتظار رهندو.

[b]اوهان جو خادم
[/b]محمد علي ”راج“
ديشي پبلڪ لائبريري ڳوٺ محمد مراد گبول
0301-2364865