دنيا دم درياءُ

حق ۽ واسطا ليکڪ وٽ محفوظ

Book No.33

ڪتاب جو نالو : دنيا دم درياءُ
موضوع : ناول
ليکڪ : ناصر زهراڻي
ڇاپو ٻيو : اپريل 2018ع
ڇپرائيندڙ : سرسوتي ساهت گہر ڏوڪري
؛ ضلعو لاڙڪاڻو.
ڪمپوزنگ : مرتضيٰ، عبدالمنان، عبدالغفار
سرورق : منور ابڙو

مُلہه: 200 روپيه


Duniya Dam Darya (Novel)
By: Nasir Zuhrani
1st Edition: Jan. 2017
Published by:



رابطي لاءِ

Mob # 03360811518

ڊجيٽل ايڊيشن:
2018ع
سنڌ سلامت ڪتاب گهر

سنڌ سلامت پاران

سنڌ سلامت ڊجيٽل بوڪ ايڊيشن سلسلي جو نئون ڪتاب ”دنيا دم درياءُ“ اوهان اڳيان پيش آهي. هي ڪتاب نامياري ليکڪ ناصر زھراڻي جو لکيل ناول آھي.
هيءُ ناول سنڌي سماج توڙي بيوروڪريسي جي مٿان چڙهيل نقلي نقاب کي بي نقاب ڪري ٿو ته ٻئي طرف سنڌ جي موجوده حالتن جي محرومين ۽ مجبورين جي عڪس بندي به پيش ڪري ٿو. جيتوڻيڪ دادلو زهراڻي بيوروڪريسي جو حصو پڻ آهي هن پنهنجي صغير ۽ شعور کي سماج آڏو جوابده سمجهي پنهنجي دامن کي بچائي هليو اهي. جنهن ڪري هن جو دامن اڄ به اجرو آهي.
ھن ڪتاب جو ٻيو ڇاپو سرسوتي ساھت گھر، ڏوڪري پاران اپريل 2018ع ۾ ڇپايو ويو. ٿورائتا آهيون محترم عيسيٰ ميمڻ جا جنهن ڪتاب جي ڪمپوز ڪاپي سنڌ سلامت لاءِ موڪلي.


محمد سليمان وساڻ
مينيجنگ ايڊيٽر ( اعزازي )
سنڌ سلامت ڊاٽ ڪام
sulemanwassan@gmail.com
www.sindhsalamat.com
books.sindhsalamat.com

اداري پاران

سرسوتي ساهت گهر ڏوڪري جو هي 33هون ڪتاب آهي جيڪو سنڌي ادب ۽ بوليءَ جي ڀرجستي ڪهاڻيڪار دادلي ناصر زهراڻي جو ناول ”دنيا دم درياهه“ جي نالي سان ٻيو ڀيرو شايع ٿيو اهي. هيءُ ناول سنڌي سماج توڙي بيوروڪريسي جي مٿان چڙهيل نقلي نقاب کي بي نقاب ڪري ٿو ته ٻئي طرف سنڌ جي موجوده حالتن جي محرومين ۽ مجبورين جي عڪس بندي به پيش ڪري ٿو. جيتوڻيڪ دادلو زهراڻي بيوروڪريسي جو حصو پڻ آهي هن پنهنجي صغير ۽ شعور کي سماج اڏو جوابده سمجهي پنهنجي دامن کي بچائي هليو اهي. جنهن ڪري هن جو دامن اڄ به اجرو آهي. جنهن تي سنڌ ۽ تاريخ کي هميشه فخر رهندو. هن غربت جا سڀ جهان اکين سان ڏٺا آهن ان ڪري هن پنهنجي سموري درد ڪٿا پڻ هن ناول ذريعي اظهاري آهي.
اسان پُراميد آهيون ته هي ناول سنڌي ادب، سماج ۽ سنڌ جي ساڃاهه وندن اڳيان گهربل عزت ۽ مانُ ضرور ماڻيندو.


عيسيٰ ميمڻ
چيئرمين
سرسوتي ساهت گہر

انتساب

مٺڙي جيجل سنڌ! تنهنجي اڻ کٽ دردن جي نالي.

گِهڙي گهڙو هٿ ڪري، الاهي توهار،
ڄنگهه ڄرڪي وات ۾، سِسي کي سيسار،
چُوڙا، ٻِيڙا چِڪَ ۾، لُڙ ۾ لُڙهيس وار،
لکين چُهٽِيَسِ لوهڻيون، ٿيلهيون ٿرنئون ڌار،
مِڙيا مَڇَ هزار، ڀاڱا ٿيندي سهڻي.

(ڀٽائي)

پنهنجي پاران

هن ناول جي لکڻ جي بنيادي محرڪن ۾ ڪيترن ئي فرضن، ڪيترن ئي قرضن ۽ ڪيترن ئي دردن جو عمل دخل آهي.

ناصر زهراڻي
ڪراچي.

مهاڳ

ذهن جي خودڪار نظام ۾ جڏهن به دادلي زهراڻيءَ جي ياد اوچتو هوا جي ڪنهن جھوٽي وانگر گھلي پوندي آهي ته ان وقت الائي ڇو هن جي سانوري، کلمک ۽ سدا ملوڪ چهري سان گڏ حيرت ۽ افسوس جون به ڪيتريون ئي نشانيون تصور ۾ سڪل وڻن جي ٿڙن جو روپ وٺي نڪري نروار ٿي بيهنديون آهن ۽ مان هڪدم گهلجي اسيءَ واري ڏهاڪي ۾ پهچي ويندو آهيان...
هي دادلي جي ٻاراڻي وهيءَ مان نڪري بلوغت جي پهرين ڏاڪي تي پهچڻ وارا ڏينهن هئا. هن جو باهمٿ، رويئي جو ٻاجھارو، حاضر دماغ ۽ سدائين چست ۽ ڦڙت رهندڙ والد موريل ( جيڪو شاعر ۽ انگريزي ٻوليءَ جو وڏو ڄاڻو هو. جنهنڪري اڪثر مهين جي دڙي تي ايندڙ سياحن جو گائيڊ به بڻبو رهندو هو. ) تازو تازو گذاري ويو هو. يتيمي نٽهڻ اس ۾ واريءَ جو رِڻُ بڻجي دادلي جي اڳيان اچي وئي هئي. جنهن ۾ پري پري تائين ڪنهن ڇانوَ ڏيندڙ وڻ جوڪو نانءُ نشان نه هو. تڏهن هن ۾ الائي ڪٿان ايتري سگھ اچي وئي هئي، جو هو پنهنجي ٻنهي پيرن تي مضبوطيءَ سان بيهي وقت سان وڙهڻ لاءِ سينو تاڻي بيٺو هو. پنهنجي ڪکائين گھر مٿان آيل ڏکي گھڙيءَ کي ٽارڻ لاءِ پيءُ جي پورهيي جا اوزار هٿن ۾ سوگھا ڪري ورتا هئائين. گڏوگڏ مئٽرڪ جي پڙهائيءَ جو سلسلو به ساڳي پابندي ۽ دلچسپيءَ سان جاري رکيو هئائين.
انهن ئي ڏينهنِ ۾ منهنجي هن سان ملاقات پنهنجي سهري صوفي محمد ايوب پٺاڻ جي حوالي سان ٿي هئي. جيڪو هن جي والد جو ويجھو دوست ۽ همخيال هو.
مون هن ۾ ان پهرين ملاقات ۾ ئي علم حاصل ڪرڻ جو وڏو چاهه ڏٺو هو. نه رڳو ڪورس، پر ان کان علاوه ادب جا ٿلها موٽا ڪتاب پڙهڻ به ننڍي عمر ۾ ئي پنهنجي روزمرهه جي زندگيءَ جو معمول بڻائي ڇڏيو هئائين.

مونکي ياد آهي ته مون هن کي تڏهن امرجليل جون ڪهاڻيون لازمي پڙهڻ جي تلقين ڪئي هئي. ڇوته منهنجي دوست رزاق مهر جي پنهنجي تجربي کانپوءِ به ڪيترن ئي ليکڪن ۽ اديبن جي اها متفقه راءِ هئي ته امر جليل جون ڪهاڻيون ڪنهن نئين پڙهندڙ ۽ لکندڙ لاءِ انڪري ضروري آهن ته اهي نه صرف اڳتي هلي سٺا پڙهندڙ ۽ لکندڙ ٿين ٿا پر باقائده ۽ چٽي طرح پنهنجو دڳ پيچرو به سڃاڻي ۽ حاصل ڪري وٺن ٿا.
پوءِ ائين ئي ٿيو ۽ هن جيئن ئي امرجليل جي ڪهاڻين جو مطالعو شروع ڪيو ته الائي ڪهڙين غفائن مان ۽ ڪٿان قلم ڊوڙندو اچي هن جي هٿن سان ساهه وانگر سلهاڙيو ۽ هن هڪ جي پٺيان ٻي ۽ ٻيءَ جي پٺيان ٽين ڪهاڻي امرجليل جي اسلوب کي اپنائي ۽ قلمي نالي ناصر زهراڻيءَ سان لکي اچي پهريان پهريان مونکي ٿي پڙهائي.

جيئن ته هن جي قلم ۾ رواني هئي، درد هو ۽ موضوعن جي انوکائپ هئي، انڪري اڳ ۾ اڳ ۾ مون پاران ٿيندڙ حوصله افزائيءَ مان اتساهه وٺي هن جي اندر جو ننڍڙو ليکڪ سندرو ساهيندو وڏو ٿيندو ويو. بيشمار ڪهاڻيون لکندو ۽ سنڌي ادبي سنگت، ڏوڪريءَ جي دستوري گڏجاڻين ۾ باقائدگيءَ سان تنقيد لاءِ پيش ڪندو ۽ بعد ۾ مختلف رسالن ۾ ڇپائيندو ويو.
ان مسلسل تخليقي عمل ۽ ڪهاڻين ۾ توجه ڇڪائڻ جهڙو گھڻو ڪجھ هجڻ ڪري هن جو قلمي نالو ناصر زهراڻي پهريان تَرَ ۾ ۽ پوءِ سڄي سنڌ ۾ مشهور ٿيندو ويو.
پوءِ جڏهن عمر جي مند چيٽ جو گلابي ويس اوڍي آڏو آيس ته ” جليلي انداز “ ڇڏي نِج پِج پنهنجو انداز اپنايائين. جنهن سان هن جو مان مرتبو اڃا سرس ٿي پيو. تڏهن ئي سنڌ جي ڪيترن اديبن، شاعرن ۽ خاص طور تي اسانجي تَرَ جي برجستي ڪهاڻيڪار ملڪ آگاڻيءَ جو ته هو محبوب ڪهاڻيڪار بڻجي پيو. جنهن جو اظهار هڪ ادبي گڏجاڻيءَ ۾ دادلي جي تنقيد لاءِ پيش ڪيل ڪهاڻيءَ تي راءِ زني ڪندي ملڪ آگاڻيءَ هيئن ڪيو هو ته، ” مونکي يقين آهي ته هي ڪهاڻيڪار مستقبل ۾ اسانجي سنڌي ڪهاڻيءَ کي وڏو عروج بخشيندو. “

ادب جي افق تي چمڪڻ وارن تن ڏهاڙن ۾ ئي هن کي بنا ڪنهن سفارش جي ۽ رڳو ئي پنهنجي غيرمعمولي ذهانت ۽ اهليت جي ڪري ۽ چٽاڀيٽي جي امتحان ۾ انصاف سبب ماستريءَ جي نوڪري حاصل ٿي، ته نه صرف هن جي گھر جي حالتن ۾ ڪافي ڦيرو آيو، پر هن جي سوچ ۾ به تمام گھڻي تبديلي آئي. ڪهاڻين سرجڻ سان گڏ هاڻي هن پنهنجي جنونيت کي اڪيڊمڪ پڙهائيءَ ڏانهن به لاڙي ڇڏيو. ڇاڪاڻ ته هن اهو تيستائين پنهنجي ڪيل مطالعي ۽ مشاهدي جي آڌار ڀليءَ ڀت پروڙي ورتو هو ته پڙهائي نه فقط سوچ جا زاويا تبديل ڪري ماڻهوءَ کي ” ماڻهو “ بڻائي ٿي، پر حقيقي زندگيءَ جي رنگن روپن کي به بدلائڻ ۾ بيحد ئي مددگار ٿئي ٿي.
۽ واقعي به هن جڏهن ڏينهن رات هڪ ڪري، اوجاڳا ڪڍي پي سي ايس جو امتحان ڏنو ته پهرين ئي اڇل سان اهو ڪوههُ ٽپي وڃي سيڪشن آفيسر جي ڪرسيءَ تي ويٺو. جتان ترقي ڪري اڄڪلهه ڊپٽي سيڪريٽريءَ جي عهدي تي اچي پهتو آهي.
ڪامورڪي سٿ سان سلهاڙجڻ وارن ابتدائي ڏينهنِ ۾ ته هن پنهنجي ادبي ڪم يعني ڪهاڻين کي سهيڙي هڪ ڪتاب جي شڪل ڏني هئي. جيڪو ڇپائڻ جي تياري به ڪئي هئائين. پر بدقسمتيءَ سان اهو مسودو کانئس الائي ڪيئن ۽ ڪٿي گم ٿي ويو هو. تڏهن هن دلشڪستو ٿي نه رڳو اهي ڪهاڻيون ڪٿان هٿ ڪرڻ جي ڪوشش نه ڪئي،پر اهو ڪتاب ٻيهر ڇپائڻ جي ارادي ۾ به ڪڏهن ڪا سرگرمي نه ڏيکاريارئين.
ائين هن جو اهو سالن جو ڪيل پورهيو ”ناصر زهراڻي“ جي قلمي نالي سميت وقت جي اوندهه ۾ گم ٿي ويو ۽ هو ادبي دنيا کي ڪهاڻين جي گم ٿيڻ سبب ڀڳي هَڏَ سان ڇڏي وڃي جهان جي ٻين خفن ۾ مصروف ٿيو.
ورهيه گذري ويا. جنهن کانپوءِ اوچتو ڪٿان خبر پئي ته دادلي ڪو ناول لکڻ شروع ڪيو آهي. ڏاڍي خوشي ٿي. يادگيرين واريون سڪل ٿڙن جي عجب جون نشانيون تصور ۾ ساون وڻن جو روپ وٺڻ لڳيون. پر گمان جو پکي به ڀڙڪو ڏئي اڏي حقيقت واري ڀت تي ويٺو تڏهن تصديق لاءِ کيس فون ڪري پڇيم ته ”ڇا اها خبر درست آ؟“ ته ”هائوڪار“ ڪندي چيائين، ”شروع ته ڪيو اٿم، پر دعا ڪيو ته تڪميل تائين پڄائي سگھان.“
ان تڪميل ۾ به هن کي ڏينهن، هفتا ۽ مهينا نه، پر ڪجھ سال لڳي ويا. جنهن کانپوءِ ”دنيا دم درياهه“ جو نالو ڏئي هي ضخيم ناول منهنجي دلي دوست هدايت منگيءَ جي موڀي پٽ عزيز منگيءَ جي هٿان مهاڳ لکڻ لاءِ مون ڏانهن ڏياري موڪليائين.
ستن بابن تي مشتمل هي ناول هٿ ۾ رسڻ سان مون پنهنجون ٻيون سڀ مصروفيتون پاسي تي ڪري ڇڏيون. ڇو ته انهي ” ڀَوَ“ منهنجو پيڇو نه ٿي ڇڏيو ته جيڪڏهن مون مهاڳ لکڻ ۾ ٿوري به ڍَرَ ڪئي ته دادلي جي مَنَ جو عارُ ڪنهن ٻئي پارِ هليو ويندو. انڪري گوڏو ڀڃي ناول جيئن ئي پڙهڻ شروع ڪيم ته هڪ ”خوشگوار حيرت“ جو دائرو ذهن ۾ جڙندو، ويڪرو ويڪرو ۽ بي حد ئي ويڪرو ٿيندو ويو ۽ مان ڪنهن مقناطيسي ڪشش يا چقمق وانگر ڇڪجي ان جو حصو بڻجندو ويس.
”مهران“ جي سڀئين وصفين سهڻي ۽ سگھڙ ڪردار کي کڻي ناول نگار لوڪ ڪٿا جو انداز اپنائي آهستي آهستي اسانجي چئوطرف پکڙيل سماجي براين وارين ٻهراڙين، انهن ۾ ٿيندڙ اجھاڳ ناانصافين، ڏاڍاين، ناسهپن، ناڪامين، نا اميدن، انائن، انتقامن ۽ اهڙين اهڙين اگرين ۽ لونءَ ڪانڊاريندڙ حقيقتن تان پردو کڻندو وڃي ٿو، جيڪي صدين کانوٺي سنڌ جي قومي تشخص کي نڀاڳ جي نائي ٿي چهٽي پيون آهن. ان جي اڇي اجري پيشانيءَ تي بدنما داغ ٿي پيون آهن. جن جو روئڻو لطيف ۽ ان کان اڳ به سچن قلمڪارن رنو هو ته اڄ دادلي جو سچو قلم به روئي رهيو آهي ۽ هن جي قلم جي نِبُ مان بي ساخته هي جيڪو سچ جو نورُ نروار ٿي رهيو آهي، اهو پنهنجي روشنيءَ سان اسانجي اڄوڪي جيوت کي انسان جي تاريخ کان اڳ واري وحشي دور سان ڳنڍي مرن کي به ماٺ ڏياري ٿو ڇڏي!
ٻوليءَ جي غير روايتي اظهار ۽ تشبيهن، استعارن، محاورن، پهاڪن، ورجيسن ۽ چوڻين جي ڪيترين ئي ڪهڪشائن سان سينگاريل هن ناول جي ڪردارن جا قافلا پنهنجين پنهنجين ڪهاڻين جون ٻيڙيون کڻي، پنهنجي سفر جو آغاز به ڪن ٿيون ته ڪنهن نه ڪنهن حيران ڪندڙ، دکدائڪ ۽ ڀيانڪ پڄاڻيءَ جي ڪناري جو جلوو به پسائين ٿيون.
مُک ڪهاڻي ڪينسر جي مرض ۾ مبتلا سنڌ سيڪريٽريٽ جي گلو نالي هڪ پٽيوالي جي حياتيءَ جي آخري گھڙين جي آهي. جنهن جي سهپ کان ٻاهر جي عذاب وارن پهرن ۾ سندس ياد جي دري امالڪ ڪڏهن ”مهران“ جي ڪردار تي کلي ٿي ته ڪڏهن سخاوت عليءَ جي ڪردار تي، ڪڏهن صوفن تي ته ڪڏهن خيربخش خيراڻ، امير بخش ڪاريهر، رحمان علي ٽنڊڻ ۽ ڪڏهن صوفي صاحب تي.
يادن جي انهن دائرن اندر اڻکٽ ڪهاڻيون جنم وٺن ٿيون، جيڪي ڄاڻايل ڪردارن جي تعلق مان ڦٽي ناول جي ڌرتيءَ تي سمنڊ جي لهرن وانگر اڀرنديون وڃن ٿيون. جيڪي پڙهندڙ جي ذهن کي مڪمل طور تي پنهنجي گرفت ۾ قابو ڪنديون ۽ انهن جي دلين جي اندرين تهن جي ڦرهين تي پنهنجا اڻمٽ ۽ نه وسرندڙ نقش ڇڏي اتي هميشه لاءِ محفوظ ٿي وڃن ٿيون.
سنڌي ناولن جي چتيءَ جيتري آسمان ۾ ماڻڪ کانپوءِ نرالي ۽ تجرباتي اسلوب ۾ لکيل هي ناول پنهنجي ستن بابن ۾ مونکي تيز رفتار ريل جي اهڙين ستن اسٽيشنن جي سفر وانگر لڳو، جنهن جي تيزيءَ سان گذرندڙ هر منظر ۽ ڪردار ۾ ناول نگار زندگيءَ جي حقيقي جھلڪ ڪنهن ڊجيٽل ڪيميرا ۾ محفوظ ٿيل عڪس وانگي بيحد ئي چٽي ڪري بيهاري آهي ۽ ڪنهن ڪردار جي اک جو ڳوڙهو، ڏک جو گھنج، تلوار جو تاءُ، ظلم جو داءُ، احساس جو قتل، نااميديءَ جي دانهن، بيوسيءَ جي چيخ پڪار وڏي وستار سان واضح ڪري ڏيکاري ته آهي ئي، پر ڪنن جا پردا ڦاڙيندڙ آواز ۾ ڪمال ڪاريگريءَ ۽ فڪري ۽ فنائتي جادوگريءَ سان ڄڻ ٻڌائي به آهي.
وڏي ڳالهه ته سڄو ناول پڙهندي اهو احساس بار بار پيو ٿئي ته مُک ڪردار سميت ڪنهن به ڪردار کي ناول نگار پنهنجي قلم جي زنجير ۾ ٻڌي ڪٿي به گهليندي نظر نٿو اچي. پر اهي سڀ پنهنجي فطري انداز ۾ اڀرن ٿا، وري گم ٿين ٿا، وري نون ڪردان کي جاءِ ملي ٿي. جيڪي پنهنجين نين ڳالهين جي سحر ۾ قابو ڪري، پڙهندڙن کي پنهنجي سفر ۾ ساڳي دلچسپيءَ سان گڏ گڏ وٺي هلن ٿا. انڪري ڀلجي به پڙهندڙ ناول نگار کي ناول جي ڪنهن به ڪنڊ ۾ راهه تان ٿڙي وڃڻ جو ڏوراپو نه ٿو ڏئي. ڇو ته هن ڪردارن ۽ ڳالهين تي پنهنجي گرفت تنبوري جي تارَ وانگر تاڻي ۽ ڇڪي رکي آهي جيڪا ڪنهن به ناول جي بهترين ۽ وڏي ۾ وڏي خوبي ڳڻي ويندي آهي.
ٻهراڙيءَ سان گڏ شهر جي ڪردارن جي به اڄوڪن ۽ صدين جي ڪيترن ئي سچن کي آئيني جهڙي صاف ۽ شفاف حقيقت نگاريءَ سان سلهاڙي بنا ڪنهن مصلحت جي ۽ وڏي دليريءَ سان وائکو ڪندڙ هي ناول جيترو گھڻ رخو ۽ گھرو آهي، اوترو ئي مونکي ناول نگار ۽ پنهنجي يار دادلي زهراڻيءَ جي جراحي قلم تي پيار به اچي ٿو ته سندس اهڙي برجستي تخليق واري تعارف تي فخر به محسوس ٿئي ٿو.

محمد علي پٺاڻ
لاڙڪاڻو.

تاريخ؛
22 نومبر 2016 ع

ناصر زهراڻي؛ تاريخ جو روشن باب آهي

جُڳن جي تاريخ ۾، انسان پنهنجي وندر ورنهن تفريح ۽ اصلاح لاءِ قصا، ڪهاڻيون ۽ داستان وغيره نه صرف پيش ڪندو رهيو آهي پر انهن جي محفوظ ڪرڻ لاءِ غارن/پٿر واري دؤر کان اڄ جي جديد ٽيڪنالوجي دؤر تائين ڪوششون به ڪندو رهيو آهي. ڇا ڪاڻ ته اهي قصا ڪهاڻيون توڙي داستان پنهنجي ذات ۾ خود هڪ تاريخ به رکن ٿا. اهي سڀ ڳالهيون مجموعي انسان ذات جون نه صرف ميراث آهن پر جديد اب جو بنياد به آهن. سنڌي ادب جي شروعات هونئن ته نظم سان ٿي آهي، جنهن ۾ جنگي، رومانوي ۽ خيالي داستان ۽ قصا بيان ڪيا ويا آهن جيڪي اڄ تاريخ جو املهه حصو آهن ۽ نثري صنفن جي شروعات خطن سان ٿي آهي. سنڌ جي تاريخ ۾ قديم ترين خط راجا ڏاهر جو ڇهين صديءَ ۾ ملي ٿو. باقي نثري صنفن جو باقاعده آغاز انگريز دؤر کان نظر اچي ٿو. جنهن ۾ ڪهاڻي، مضمون، ناول، ترجمو، تحقيق، وغيره جهڙا علم شامل آهن. انهن نثري صنفن ۾ ناول جي شروعات ته داستان ۽ قصا آهن جن ۾ ”بوبنا ۽ ڄام جراڙ“، ”لاکو ۽ مهر راڻي“، ”اڍو ڪيهر“ ۽ ”هوٿل پري“ وغيره مهم جوئي عشقيه داستان رهيا آهن جيڪي اڳتي هلي مغربي ناول جي اثر ۾ سنڌي ناول جو بنياد بڻيا. ان کان اڳ دنيا جو پهريون ناول سروانٽس (Cervants) جو ڊان ڪنگز وٽ Don Quingzote اسپين ۾ 1605ع ۾ شايع ٿيو هو. سنڌيءَ ۾ پهريون ناول جانسن جي انگريزي ناول ”راسيلاس“ جو ترجمو ڪري 1870ع جي منشي اڌرام ٿانو داس، ۽ ساڌو نولراءِ شايع ڪرايو. جنهن کان پوءِ اصلو ڪا ناول لکڻ جو آغاز پڻ ٿيو. جنهن ۾ 1885ع ۾ مرزا قليچ بيگ جو ناول رستم پهلوان ۽ 1990ع ۾ ”زينت“ ناول شامل آهن. ان کان اڄ تائين سنڌي ادب ۾ ناول ترقي ڪري سماجي مسئلن کان قوميت، صوفي ازم، دهريت، اشتراڪيت جي موضوعن تي لکيا ويا آهن. جنهن سان سنڌي ادب جي جهولي مالا مال ٿي آهي.
سنڌي ادب جي هن سفر ۾ سائين ناصر زهراڻيءَ جو هيءُ ناول ”دنيا دم درياهه“ پڻ هڪ زبردست اضافو آهي- ناصر زهراڻيءَ جو تعارف هونئن ته ادب جي دنيا ۾ هڪ ڪهاڻي ڪار جو رهيو آهي. جنهن جون ڪيتريون ئي ڪهاڻيون جهڙوڪ ”لوڙهو“ ”رنڊيءَ جو پٽ“، مان ”ٿڪجي پيو آهيان“، ”غربت جو زهر“، ”چچريل آڱريون“ وغيره سنڌي ادب ۾ اهم جڳھ والا رين ٿيون. هي ناول جيڪو وک وک تي سماج جي پيڙائن جو ذڪر ڪندي، ماڻهوءَ جي ڪيفيت ئي تبديل ڪري ٿو ڇڏي. ناول شروع ڪرڻ کان ختم ڪرڻ تائين پڙ هندڙ کي پنهنجي سحر ۾ رکي ٿو ته هڪ ئي وقت شهري زندگي توڙي ٻهراڙيءَ جي سماج جي تصوير به پيش ڪري ٿو. جنهن ۾ قبائلي جهيڙن جي منظر ڪشي، بک جو احساس، ڪينسر جي مريض جون ڪيفيتون، آفيسر شاهيءَ جون بدمعاشيون، هيٺين ڪلاس جون محروميون ۽ مجبوريون پسي سگهجن ٿيون. جنهن ۾ انهن المين سان گڏ شاهه لطيف، شيخ اياز شاعريءَ کان وٺي حضرت علي جي قولن تائين فڪري طور تي تراشيندو رهي ٿو. ”ناول“ جيڪو پنهنجو ڀرپور اثر ته ڇڏي ٿو پر پڙهندڙ جي ذهني ڪيفيت به تبديل ڪري ٿو ڇڏي ته اتي تاريخ جا به دروازا کولي ٿو. هڪ هنڌ لکي ٿو ته؛
چاليهي جي ڏينهن ۾ اتر سنڌ ڪچڙي منجهند جو ائين ويران ٿي ويندي آهي ڄڻ ته رڳو ”گهوڙا ڙي گهوڙا ڙي“ جو آواز بلند ڪري مدد خان پٺاڻ جي لشڪر جي آمد جو اطلاع ڏنو ويو آهي.“
ناول نگار نه صرف حالتن جو پسمنظر پيش ڪري ٿو ان سان گڏوگڏ انهن حالتن جو پيشمنظر به کولي رکي ٿو ته ساڳي وقت آفيسر شاهيءَ جي اندر ۾ لڪل بدمعاشي جو ذڪر ڪندي، ڊي سي صاحب جو به ذڪر ڪري ٿو. اهو ڪامورو جيڪو سنڌ جي علمي، ادبي ۽ سياسي گهراڻي جو چشم چراغ آهي پر آفيسر شاهيءَ جي نشي ۾ چُور ٿي مظلوم ماڻهن جو رت چوسڻ کان وٺي، عورتن جي عصمت دريءَ تائين سڀ عمل ڪري ٿو پوءِ به سماج جي نگاهه ۾عزت لائق آهي. هي سڀ درد جا داستان ناول نگار پنهنجي اکين سان نه صرف ڏٺا آهن پر انهن جو گهرائيءَ سان مشاهدو به ڪيو آهي.
هي اهوئي ناصر زهراڻي آهي جيڪو 27 مئي 1971ع تي ڏوڪري جي اوڀر-اتر ۾ 3 ڪلو ميٽر پري ڳوٺ ڏني واهڻ ۾، ان دؤر جي تاريخ جو اهم نانءَ غلام حسين موريل زهراڻي جي گهر ۾ جنم ورتو هو، غلام حسين موريل زهراڻيءَ جنهن جا پورهيت هٿن، ڏوڪريءَ جي روڊن تي ويهي جتن کي ڳنڊيو ۽ ان وقت جي نوجوانن توڙي سياسي، سماجي ۽ ادبي ڪارڪنن جي ذهني ۽ فڪري پرورش ۾ به ڪردار ادا ڪيو. هن ناصر نه صرف پنهنجي والد جي ڇڏيل فڪري ۽ علمي ڪم کي اڳتي وڌايو آهي پر پنهنجو الڳ تعارف ۽ مقام به پيدا ڪيو آهي. جيڪو ايندڙ نسلن جي رهنمائي لاءِ مشعل راهه رهندو. هن جو سنڌي ادبي سنگت شاخ ڏوڪري ۾ ڪيل ڪم هجي يا موهن جو دڙو سوشل ويلفيئر ايسوسيئشن ڏوڪريءَ ۾ علم جون شمعون ٻارڻ هجڻ، اهي سڀ عمل تاريخ جو روشن باب آهن. هي ناول ان روشن باب ۾ زبردست اضافو به آهي ۽ حوالو به آهي.

عيسيٰ ميمڻ

چچريل آڱرين کان دنيا دم درياهه تائين

هُن جڏهن ”چچريل آڱرين“ جھڙي شاهڪار ڪهاڻي لکي هئي تڏهن به هُن، اُن ڪهاڻيءَ ۾ پنهنجي زندگيءَ جو سمورو درد، عذاب، آسون، اميدون، نفرت، ڪروڌ ڀري ڇڏيو هو. اُن ڪہاڻيءَ ۾ زندگيءَ جي تن تي پيل ڪپڙا ليڙون ليڙون ٿيل هئا. دوزخ جھڙي ڌرتيءَ تي پيرا اگھاڙا هئا، پيٽُ ست رشي کاڌن کان خالي هو، آرهڙ جي اُس ۾ مٿُو اگھاڙو ۽ تہه سياري جي برف جھڙين راتين ۾ به زندگي اُتر هير جي سامہون بيٺل هئي. قلم ۽ ڪتابن وارن هٿن ۾ جڏهن پيٽ جي دوزخ کي ڀرڻ جي لاءِ لوهي آرسان کُٿل کيٿڙا ٽوپيندو هو تڏهن آڱرين سان گڏ هُن جو روح به چچريون ٿيندو هو.
هو توتن، انبن، زيتونن، نمن ۽ ٽالهين جي وڻن ۾ آباد پنهنجي ڳوٺ ڏنو واهڻ (سونہري ريگيوليٽر) کان ڏوڪريءَ پنهنجي اهل علم والد صاحب سان گڏجي هر روز صبح جو ڪتاب هٿن ۾ کڻي ڪچيءَ سڙڪ سان علم حاصل ڪرڻ اسڪول ايندو هو. تڏهن ڏوڪريءَ تائين پهچندي پهچندي پنهنجي والد صاحب کان ڪيترائي سوال پڇي وٺندو هو. ۽ ڪيترائي خيال اُن کي ٻڌائيندو هو. ٻه ڪهي چپل، تن تي سادا ڪپڙا، آرهڙ جي لڱ ساڙيندڙ جھولِن ۾ پيءَ پُٽ جي انهيءَ جوڙي کي ماڻهون بيهي ڏسندا هئا. سندن بحث جا موضوع دنيا جي سياست، مذهب، نظريا، فڪر ۽ سنڌ جي آزادي هوندا هئا. ۽ هو جڏهن ڏوڪريءَ جي شهر ۾ پهچندا هئا ته ڄڻ ڀٽائي جي بيت جو هوبهو عڪس هوندا هئا.
مٿن ٽُٻڪ ٽُٻڪڙا، چڪندڙا اچن،
کَڙيون کَهه ڀُڪليون، پگھر سَرَ پيرن،
اي وَڙُ ويڙهيچن، مون لوڏان ئي لکيو.
۽ ڪيئي سال گذري وڃڻ کانپوءِ اڄ وري سندس قلم مان هي ناول ڦٽي نڪري نروار ٿيو آهي. جيڪو سنڌ جي ماٰضي قريب ۽ حال جو جيئرو جاڳندو ثبوت آهي. ورهه گذري وڃڻ کانپوءِ به سندس قلم ۾ اڄ به اهائي سچائي خودداري، بي انتها روانگي ۽ فڪري اُڏار جي سگھ آهي. سالن جي سخت محنتن کان پوءِ مقابلي جي امتحان پاس ڪرڻ کانپوءِ ڪامورا شاهي واري طبقي ۾ شامل ٿيڻ جي باوجود هُن جي طرز زندگيءَ ۾ ڪوبه فرق نه پيو آهي. سندس طبقو تبديل هُجڻ باوجود ڀٽائي جي سٽ تي عمل پيرا آهي ته.
ايءِ نه مارنُ ريت، جوسيڻ مٽائن سون تي.
اهوئي سبب آهي جو هُن جو پنهنجي ڌرتيءَ، پنهنجن مارو ماڻهن ۽ زندگيءَ ڏانهن رويو اهوئي مارئي وارو آهي. جنهن جي ڪري ئي اهڙو ناول تخليق ڪري سگھيو آهي. سندس طبع زاد ناول ”دنيا دم درياءَ“ ۾ سنڌ جي ڳوٺاڻي زندگيءَ جا ڪيئي رُخ ۽ رنگ موجود آهن. ته ٻئي طرح سنڌ جي شهرن ۽ اعليٰ ادارن ۾ ٿيندڙ سنڌ جي استحصال جا داستان ۽ قصا آهن. جن کي پڙهندي حيرت، غم، ڪاوڙ ۽ خوشي واريون گڏيل ڪيفيتون پيدا ٿين ٿيون.
مثال طور سنڌ جي ڳوٺن ۾ جڏهن بجلي بند ٿيندي هئي ته ٻوسٽ، رُگھ جي ڪري مارو ماڻهن جو ساهه ٻوساٽبو هو تڏهن ڳوٺاڻان پنهنجي پنهنجي گھرن ۽ اوطاقن ۾ ڏکڻ جي هوا کي ڪيئن سڏ ڪندا هئا. ناول جي پهرين باب ۾ لکيل آهي ته؛
”ڏور ڪنهن پاڙي جي ڳوٺ مان ڪنهن جوان جي درد ڀري صدا ٿي اُڀري،
الاهه، الله الاهه! آءُ ڏکڻ ڏيهي،
ڀڃ مڇرن جي پيهي،
گھوڙو ٻڌانءَ ٻير سان،
ڇمڪندي آ ڇير سان.
ناول ”دنيا دم درياءَ“ اٺن بابن تي مشتمل اهڙو ناول آهي جنهن کي سنڌ جي موجوده سياسي، سماجي ۽ معاشي استحصالن جو دستاويز چئي سگھجي ٿو. اٺن بابن ۾ مختلف ڪردارن جي ڪهاڻين کي اهڙي ته دلڪش انداز ۾ بيان ڪيو ويو آهي جو سڀني ڪردارن جون ڪهاڻيون هڪ ٻئي سان جُڙيل نظر اچن ٿيون. ناول جي ڪردارن جي ٻولي انهن جي ماحول مطابق نظر اچي ٿي. جيئن هڪ ڳوٺاڻي عورت جي بجلي نه هجڻ ڪري گرميءَ سبب ٿيندڙ تڪليف بيان ڪئي وئي آهي ته؛
”پانورءَ وارئو شل مار پئيو. آءُ منهنجا ٻچڙا آءُ ته توکي جھلي هڻان منهنجا مٺڙا رب ٻاجھ ڪجانءَ، حقؤن به رکجانس ته ناحقؤن به رکجانس.“
”ڪتن ۾ باهوڙ پئجي وئي ۽ ماڻهون رڙيون ڪندي ٻاهر نڪتا آيو آيو...........نه ويندين.............وٺينس ڙي وٺينس“
اٺن بابن تي مشتمل ناول ۾ ڪردار پڻ نج ڳوٺاڻان ۽ سنڌ سان ڳنڍيل نظر اچن ٿا. جيئن مهران، سخاوت علي، جان محمد جانب، گاجي ۽ زيبل، صوفن ۽ موران، خيربخش خيراڻ، امير بخش ڪاريهر، رحمان ٽنڊڻ، دلاور حسين ۽ گُلو پٽيوالو.
سنڌ جي ادبي ماحول ۾ مختلف رُخن ۽ موضوعن تي ناول ۽ ڪتاب ڇپيا ويا آهن پر سنڌ جي اعليٰ اداري سنڌ سيڪريٽريٽ جي باري ۾ پهريون دفعو هن ناول ۾ اُتي ٿيندڙ استحصال جا قصا بيان ڪيا ويا آهن جنهن ۾ گُلو پٽيوالو، امير بخش ڪاريهر، رحمان ٽنڊڻ ۽ دلاور حسين جا ڪردار ۽ سندن مڪالما انتهائي ڇرڪائيندڙ ڏسڻ ۾ اچن ٿا جيئن؛
”عجب دنيا آهي سنڌ سيڪريٽريٽ، پٽيوالي کان وٺي سيڪريٽريءَ تائين. خواهش سڀني جي کيسا ڀرڻ آهي. مَها بي ايمانن کي ايمانداريءَ جو چُولو پاتل هوندو آهي. سنڌ سيڪريٽريٽ ۾ سنڌ جي نالي ۾ واپار ڪيو ويندو آهي. سنڌ سيڪريٽريٽ ۾ ايمانداريءَ کانسواءِ باقي هر شيءَ موجود هوندي آهي. سيڪريٽريٽ جي دِروازي جي مسجد خلاف توقع آفيس جي ٽائم تي نماز وقت ائين ڀربي آهي ڄڻ اڄ دنيا جو آخري ڏينهن هُجي. لُٽ ڦُر جا شهنشاهه عوام جي ڳوڙهن کي پنهنجي جوتن جي پالش سمجھندڙ ڊگھا ڊگھا سجدا ڏيندا آهن“
صوفن جھڙي الستيءَ ڪردار کي ترجي ماڻهن هميشہ مستيءَ واري حالت ۾ ڏٺو هو. پر هن ناول ۾ صوفن جو ڪردار پڙهڻ کانپوءِ خبر پئي ٿي ته هُن ڪيڏو وڏو گناهه ڪيو هو. پنهنجي پيار کي حاصل ڪرڻ جي لاءِ معصوم اسماعيل کي سدا واهه ۾ غوطا ڏئي ماري ڇڏي ٿو ۽ معصوم اسماعيل جا سدا واهه ۾ صوفن جي هٿان غوطا ڏئي مارڻ دوران لفظ اکين ۾ ڳوڙها آڻي ڇڏين ٿا ته، ڀرا صوفن ميڪون نه مار، موران تيڏي اي، موران تيڏي اي، ميڪون نه مار موران تيڏي اي“
ناول جي مڪالمن، خيالن ۽ ڳالهين کي وڌيڪ وزنائتو ڪرڻ جي لاءِ حضرت علي جي قولن، شاهه لطيف، استاد بخاري فريد بابا، بلهي شاهه، شيخ اياز جي شاعريءَ ۽ بيتن کي اهڙو ته استعمال ڪيو ويو آهي جو موقعي ۽ مهل ۽ ڪردار تي ٺهڪي اچن ٿا. ناول ۾ سماجي وهنوار کان وٺي فڪري اُڏار تائين هر لفظ، هر جملو جيءَ کي جھوري رکندڙ آهي. مثال طور پهرين باب ۾گلو پٽيوالي جي واتان هي لفظ ته“
”پيڙا، ۽ اُها به موت جي پيڙا عجب آهي. دراصل موت جي پيڙا انسان ۾ زندگيءَ سان اُنس پيدا ڪندي آهي. ۽ موت جو تصور انسان ۾ جيئڻ جو اُتساهه پيدا ڪندو آهي“ خيربخش خيراڻ جي باب ۾ هڪ جڳهه تي لکي ٿو ته ”سنڌ ۾ غريب شاعر ۽ ڪاري ڪري ڪُٺل جو موت هڪ جھڙو هوندو آهي. ٻئي ڪفن لاءِ محتاج ٻئي پنهنجن ڪلهن تي بار، غيرتمند، ارڏن ۽ اڙٻنگ سِرن جو مقدر مقتل گاهه ئي هوندو آهي“
ناول جي وک وک تي ماڻڪ موتين جھڙا خيال وکريا پيار آهن جن کي پڙهي ڏندين آڱريون اچيو وڃن ٿيون جيئن هي لفظ ته؛
”مالِ غنيمت صرف جنگين جي ميدان مان ئي حاصل نه ٿيندو آهي. هن دنيا ۾ هر پهچ وارو انسان بي پهچ، بي وس، يتيم ۽ غريب کي مال غنيمت ئي سمجھندو آهي. گُلو پٽيوالي جي چئن پهرن جي سڪرات واري حالت جي مختصر وقت جي اندر لکيو ويندڙ هي ناول جڏهن پڙهجي ٿو ته سنڌ جي ماضي، حال ۽ مستقبل جا عڪس اُکين اڳيان اُڀري اچن ٿا. رات جي پهرين پهر کان شروع ٿيندڙ هي ناول رات جي آخري پهر جي آخري حصي ۾ گلو جي سڪرات کان پوءِ هن دنيا مان الوداع ڪري وڃڻ تي پورو ٿو ٿئي پر اُن ۾ سمايل عذابن، دردن، سچن واقعن، تاريڪ راتين جي قصن ڪهاڻُين، سنڌ جي حالتِ زار، آپيشا هي، غربت، تنگدستي، محنتن، عشقن ۽ اعليٰ مقام تي پهچڻ جا جيڪي داستان لکيا ويا آهن اُهي آنڊن ۾ هٿ وجھي لکيا ويا آهن. جن کي پڙهندي انسان جي جسم مان سِسراٽيون نڪريو وڃن ٿيون. ناول جا ڪردار هن ئي سماج ۽ ڌرتيءَ جا ڪردار آهن. اوهان کي هڪ گھڙي لاءِ به اهو محسوس نه ٿيندو ته هي ڳالهه ڪنهن ٻئي ماڻهونءَ جي آهي. بلڪه اکين ۾ آب اچڻ اُن جو ثبوت آهي ته هيءَ ڳالهه منهنجي اندر جي ڳالهه آهي. جيئن گلو پٽيوالو باب ستين جي هڪ جڳهه تي چوي ٿو ته؛
”اُن ڏينهن مون زندگيءَ جو سڀ کان اهم سبق سکي ورتو هو. اسان پٽيوالن لاءِ صاحب، صاحب ئي هوندا آهن. پوءِ اُهي پنهنجي جوهر ۾ ڪاريهر هُجن، ٽنڊڻ هُجن، يا وري صوفي هُجن“.

هدن جيسر
ڳوٺ ”منهن ماروئڙن جا“
ڏوڪري لاڙڪاڻو

اسان جو دادلو؛ ”ناصر زهراڻي“

1981ع ۾ گورنمينٽ بوائز هاءِ اسڪول ڏوڪريءَ ۾ ڇهين جماعت ۾ منهنجي داخلا ٿي هئي، ان کان پوءِ به اٺين جماعت تائين هن بابت ڪا يادگيري ڪانه ٿي آئڙي. ڪجھه ڌنڌلا ۽ اڻ چِٽا اولڙا جڏهن ياد جي آئيني ۾ ڏسان ٿو ته، هڪڙو سنهڙو سيپڪڙو، سادو سَلوڻو، هٺيلو ۽ ارڏو نينگر منظر تي پَسجي ٿو. البت نائين درجي کان پوءِ وري اڄ تائين هن جي هر ادا (جنهن ۾ ذهانت، سنجيدگي، اورچائي، هشمت ۽ رعب شامل آهن) من جي ڪئنواس تي اُڪريل ئي رهي آهي. ان وقت هن جي سڃاڻپ مون لاءِ بس ايتري ئي هئي ته هو اسڪول جو انتهائي هوشيار، محنتي ۽ مسڪين شاگرد دادلو ولد محمد موريل زهراڻي آهي. هي اُهو به عرصو هو، جڏهن مان سنڌي ادبي سنگت شاخ بگيءَ جي تنقيدي گڏجاڻين ۾ شرڪت به ڪندو هوس ۽ ماهوار ”گل ڦل“ ۽ هلال پاڪستان اخبار جي ٻارڙن واري صفحي ”گلن جهڙا ٻارڙا“ ۾ منهنجي ٻاراڻي شاعري ۽ ڪهاڻيون وغيره شايع ٿيڻ شروع ٿيا هئا. شايد اهو ئي اهم سبب هيو جو تُرت ئي اسان هڪٻئي جي شخصيت ڏانهن مائل ٿيڻ لڳا هئاسين، جنهن جو پيچ ڏهين جماعت ۾ پختو ٿيو ۽ هو نالي وانگر سچ پچ اسان سڀني جو ”دادلو“ بڻجي چُڪو هو. هن جي سادگي انتهائي سحرانگيز هئي، جو اسان هڪٻئي جي لاءِ لازم ملزوم بڻجي وياسين. هاءِ اسڪول کان 1986ع ۾ مئٽرڪ پاس ڪري، سائنس ڪاليج ڏوڪريءَ ۾ يارهين جماعت ۾ داخل ٿياسين ته، اسان ٻنهي کان اڪئڊمڪ پڙهائي پاسو ڪرڻ لڳي ۽ رڳو ادبي ڪتاب هٿ ۾ ڪريو لائبريرين جي چڪرن ۾ پئجي وياسين.
مون کي ياد آهي ته، هن ڏهين جماعت ۾ لکڻ جي شروعات ”ناول“ سان ڪئي هئي، جيڪو زماني جي گردش ۾ هن وٽ محفوظ نه رهي سگهيو ۽ پوءِ انٽر وارن ڏينهن ۾ پڻ هن هڪ شاندار ”ناول“ سرجيو، جنهن جون ڪجھه قسطون هن سنگت شاخ ڏوڪريءَ جي تنقيدي گڏجاڻين ۾ تنقيد لاءِ پيش پڻ ڪيون هيون، سو به هن جي هٿن مان الائي ڪيئن يادن جي مسافتن واري جهان ۾ وڃائجي ويو. انهن ناولن جي گم ٿيڻ جو کيس ڪيترو اُلڪو هوندو، سو ڪنهن ماپي ۾ شايد ئي سمائجي سگهي، پر مون کي اڄ تائين اهو خيال صدمي واري ڪيفيت ۾ وڪوڙي ڇڏيندو آهي.
هن ئي عرصي ۾، ”ڪهاڻيون“ هن جي قلم مان سرجڻ لڳيون هيون. سي به اهڙيون ته اثرائتيون جو سنگت جي حلقي ۾ هي تمام اهم ”ڪهاڻيڪار“ طور سڃاپجڻ لڳو. طوالت کان بچڻ لاءِ مان هن وقت تائين ڪي تفصيل پيش نه پيو ڪريان ته هن پهرين ڪهاڻي ڪڏهن ۽ ٻي ڪڏهن لکي يا آخري ڪيتري عرصي کان پوءِ. ڇاڪاڻ ته هن جي اندر جو ناول نگار ۽ ڪهاڻيڪار ڪو ڊکڻ وانگر ”ٺهيل گهڙيل ۽ رندو لڳل“ نه آهي. هي ته انگريزيءَ وارو Self made قلمڪار آهي، جنهن اُتساهه پنهنجي والد صاحب کان ورتو ۽ فن توڙي فڪر سماج کان. هن جون لکڻيون ڪنهن حد تائين جذباتي پڻي جو شڪار ضرور هيون، پر، سنڌي ادبي سنگت ڏوڪريءَ جي گڏجاڻين ۽ وسيع مطالعي ۽ مشاهدي واري ڇاڻيءَ مان ڇڻي، جڏهن اهي اول ”ڪملا شيام“ جي اختيار ڪيل نالي سان ”سگهڙيون“ رسالي ۾ شايع ٿيون ۽ بعد ۾ سنڌيءَ جي هر معياري ادبي مخزن، رسالي ۽ اخبار ۾ اوليت جي بنياد تي جاءِ والارڻ لڳيون، تڏهن ”ناصر زهراڻي“ سنڌي ڪهاڻيءَ جو برجُستو ليکڪ ٿي اُڀريو.
نه رڳو ايترو، پر ان وقت يعني نوي واري ڏهاڪي ۾ ”سهڻي“ رسالي جو ايڊيٽر طارق اشرف هن کي خط لکي داد ڏيندو ۽ اُتساهيندو هو. ناصر زهراڻي استادي/شاگرديءَ واري خفي کان گهڻو پري رهيو ۽ ڪنهن جي شاگردي يا استادي قبولڻ بجاءِ هن هميشه س.ا.س جي تنقيدي ڪلاسن کي اهميت ڏني ۽ ٻئي نمبر تي سنڌي توڙي انگريزي ادب جا ذخيم ۽ پُر مغز ڪتاب مطالعي هيٺ آڻيندو، اڳتي وڌندو رهيو.
ناصر زهراڻيءَ جي اصل سڃاڻپ ڪهاڻي ۽ ناول آهي، پر هن انگريزيءَ ۾ ڪالم، مضمون ۽ تجزياتي فيچر پڻ ليکا آهن، جيڪي انگريزي اخبار ”دي فرنٽيئر پوسٽ“ ۾ ان جي بندش تائين شايع ٿيندا رهيا ۽ ”ڊيلي ڊان“ ۾ پڻ سندس آرٽيڪل شايع ٿيا. انگريزي زبان ۽ ادب تي هن جي دسترس ٿيڻ پويان پڻ مزيدار (هن لاءِ ڪربناڪ) محرڪ هو، جنهن جو هتي ذڪر مناسب ڪونهي، سو وري ڪٿي ٻئي هنڌ ان جو عڪس پيش ڪبو.
ناصر زهراڻيءَ هڪ ڊزن کان وڌيڪ شايع ٿيل ڪهاڻيون گڏ ڪري مجموعو شايع ڪرائڻ جي تياري ورتي ته، هڪ دوست کانئس سموريون ڪهاڻيون زوريءَ کسي مطالعي هيٺ آڻي ٺاهوڪو مضمون لکي ڏيڻ جو چئي اهڙو ته خانه بدوش لفظن جي قافلي ۾ محو ٿي ويو جو سموريون ڪهاڻيون الائي ته ڪٿي ۽ ڪيئن گم ڪري، نرڄائيءَ سان اچي کيس ٻڌايائين ته هو، سندس قلمي پور هئي جي سموري پونجي بنا مُلهه جي لُٽائي آيو آهي. اهي ڏينهن ۽ هي ڏينهن ناصر زهراڻي اهڙو ته دلگير ٿيو جو سرڪاري آفيس جي فائيلن ۾ وڃائجي مصروف ٿي ويو.
ٻه سال اڳ جڏهن مون کي عيد جي ڏينهن مبارڪ ڏيندي اها خوشخبري ٻڌايائين ته ناول لکي رهيو آهي، تڏهن بي اختيار اکين ۾ سرهائيءَ جا رنگ نکرڻ لڳا. ۽ هاڻي اهو ناول ”دنيا دم درياءُ“ اوهان جي هٿن ۾ آهي. هن ناول کي توهان تائين پڄائڻ ۾ مون به ڏينهن رات هڪ ڪري ڇڏيا. ڊائريءَ تان اتاري، فيئر ڪري ڪمپوزنگ لاءِ ڏيڻ تائين منهنجو پگهر ۽ اوجاڳو به هن ناول ۾ شامل آهن، ۽ ها منهنجا کوڙ سارا لڙڪ، ٿڌا ساهه، مُرڪون ۽ سُڏڪا پڻ هن ناول ۾ شامل آهن. مون هٿ اکرن ۾ اُتاريندي اُتاريندي پاڻ کي به ان ناول جو هڪ غير معروف ڪردار تصور ڪيو آهي ۽ يقين اٿم ته توهان پڻ هنن ڪيفيتن کان پاڻ کي آجو ڪرائي نه سگهندا.

عزيز منگي
لاڙڪاڻو.

ناول

---

باب پهريون : مين ته اڪ خيال آن.......

هاءِ هيءَ سياري جي سرد رات ۽ جيءَ کي جهوريندڙ اڻ کٽ درد. موت، موت، هرطرف موت جو پڙاڏو آهي، گونج آهي. پر موت، بدبخت موت ڪوهين ڏور، شايد ڪوهه قاف جي ڪنهن واديءَ ۾ ڪنهن پريءَ جي هنج ۾ ٻکيو پيو آهي ۽ آئون، گلڻ عرف گُلو پٽيوالو ڦڦڙن جي ڪئنسر ۾ مبتلا، آخري اسٽيج تي پهتل، هن جو انتظار پيو ڪريان. سيني ۾ اڀرندڙ درد جي لهرن ۾ (نه نه درد رڳو منهنجي سيني ۾ ڪونهي، درد ته منهنجي وجود جي هر ذري ۽ روح جي هر گهرائيءَ ۾ لهي ويو آهي) ۽ اچانڪ سوچ جو دروازو کلي ٿو ۽ ذهن جي پردن تي حضرت عليءَ جو جملو تري ٿو اچي، ”انسان جو وڏي کان وڏو محافظ ان جو موت آهي، جڏهن نه اچڻو هوندو آهي ته ان کي ڪير به آڻي نه سگهندو، ۽ جڏهن اچڻو هوندو آهي ته ڪير به ٽاري نه ٿو سگهي“.
يقين اٿم گهڻو وقت زنده نه رهي سگهندس. ڪئنسر منهنجي اندر کي کائي کوکلو ڪري ڇڏيو آهي، پر ڪا خبر ڪانه اٿم ڪڏهن اکيون ٻوٽبيون، ساهه جو سڳو ٽٽندو ۽ جُز ڪل ڏانهن روانو ٿيندو. عابده جي ڳايل ڪلام جيان ”مين ته اڪ خيال آن ملسان نال خيال دي“. زندگيءَ جو مادي چڪر پورو ٿيندو، خيال جو نئون چڪر شروع ٿيندو- پر ڪڏهن؟ خبر ناهي ڪئنسر جو به اسان سان عجب رشتو ۽ ناتو آهي- بابو ڳلي جي ڪئنسر ۾ مري ويو ۽ آئون ڦڦڙن جي ڪئنسر ۾.
گهڻو اڳ جي ڳالهه آهي، ڪنهن دوست هڪ ڊاڪٽر جي باري ۾ ٻڌايو هو. جڏهن به ڪو مريض وٽس ويندو هو ته سندس پهريون سوال هوندو هو، ”ڀاءُ پيٽ ته خراب نه ٿي؟“ سالڪن جڏهن ڊاڪٽر جي رويي تي ويچار ونڊيو ته پتو پيو، ڊاڪٽر صاحب خود پيٽ جي مرض جو شڪار هو. سو ان ڊاڪٽر جيان مون کي به جڏهن موت جو خيال ايندو هو ته ڦري گهري ڳالهه اتي اچي کٽندي هئي ته جيئن ته بابو ڳلي جي ڪئنسر ۾ مئو هو ته، منهنجو موت به يقيناً ڳلي جي ڪئنسر جي ڪري ٿيندو. جڏهن به ڳلو خراب ٿيندو، ليس، زڪام، کنگهه ٿيندي هئي، خيال هميشه اهيو هوندو هيو ته موت جي فرشتي پنهنجي مياڻ مان تلوار ڪڍي ورتي آهي، هو ڳلي جي ڪئنسر جي ذريعي وارڪندو.
هڪ خيال هميشه ڏڍ ۽ آٿت ڏيندو رهيو ته، ڪئنسر به ڀلاڪا بيماري آهي جنهن جي لاءِ پريشان ٿجي!
جنهن انسان پنهنجي پيءُ کي ڪئنسر جي چنبي ۾ پاڻيءَ بغير مڇيءَ جيان تڙپندو ڏٺو هجي، ان جو اهڙو خيال! ”ته ڪئنسر به ڀلا ڪا بيماري آهي“! نه رڳو کل جوڳو آهي، پر محسوس ائين ٿيندو، سوچيندڙ يا ته چريو آهي يا خوش فهم.
چريائپ ۽ خوشفهمي منهنجي وجود جو اڻ ٽٽ حصو آهن. پر ڪئنسر جي لاءِ منهنجو مٿيون خيال راجيش کنا ۽ اميتاب بچن جي فلم ”آنند“ ڏسڻ کان پوءِ پيدا ٿيو هو.
فلم جي زنده دل ۽ خوش مزاج هيري کي جڏهن ڊاڪٽر ٻڌائيندو آهي ته کيس آنڊي جو ڪئنسر آهي، تڏهن هيرو خوش مزاجيءَ مان چوندو آهي، ”ڪئنسر- اهيا به ڀلا ڪا بيماري آهي!“
ڪئنسر ۾ مون پنهنجي پيءُ کي بوند بوند، قطرو قطرو ۽ ذرو ذرو ٿي مرندي ڏٺو آهي ۽ جيستائين انت نه ايندو، مان به پل پل درد جي درياءَ مان گذرندس، گهڙي گهڙي مرندس.
پيڙا، پيڙا کي ڪير بيان ڪري ته ڪيئن ڪري، ان جو نقشو ڪڍي ته ڪيئن ڪڍي!
پيڙا ۽ اها به موت جي پيڙا عجيب آهي- دراصل موت جي پيڙا انسان ۾ زندگيءَ سان انس پيدا ڪندي آهي. موت جو تصور انسان ۾ جيئڻ جو اتساهه پيدا ڪندو آهي، اهيو جذبو آهي. اهيو ساڳيو ئي جذبو مون مِهران ۾ ڏٺو هو.

هوءَ ڳوٺ جو نڪ هئي ۽ قدرت واري جي ڪهڙي مِهر هئي جا مهران جي مٿان نه هئي. سندس عمر اڌ وهيءَ کان مٿي چڙهي هلي هئي، پر سندس اڻ ڦِٽ گلابي رنگ، ڊگهو قد، اڌ اڇو مٿو ۽ مور جي چال گواهه هئا ته هوءَ نه رڳو ماضيءَ ۾ اهڙي حسينه هئي جنهن کي ڏسي ڪيترن جا ٿڌا ساهه سينن ۾ سڏڪو بڻجي ويندا هئا، پر لهندڙ سج جي شامن به سندس حسن کي ڌنڌلو نه ڪيو هو.
مِهران پنهنجي اولاد کي به پنهنجي حسن مان حصو پتي ڏيڻ ۾ ڪا ڪنجوسي نه ڪئي هئي. سندس چار پٽ ٻه ڌيئرون پنهنجي ماءُ جيان ڳوٺ جي حسين ترين ٻارن مان هئا. ائين چوڻ ۾ ڪوبه وڌاءُ ڪونه ٿيندو ته مهران جو گهر حُسن جي ابتدا به هو ته انتها به. حُسن کان علاوه ڀاڳ ۽ بخت به ڄڻ اچي مهران جي درتي دنگ ڪيو هو. چئن مان ٽي پٽ ۽ ٻئي ڌيئرون پرڻيل آل اولادي، سون سپوهه. هر وقت ٻه ٽي سُوا مينهون ۽ ڳئون، کير مکڻ. ڪهڙي شيءِ هئي جيڪا مهران جي گهر ۾ نه هئي. جڏهن به ڳوٺاڻن جي چئوياري ۽ چوڪڙي لڳندي هئي، جڏهن به ڀاڳ ۽ بخت جي ڳالهه مثال ۾ ايندي هئي، تڏهن ڪونه ڪوچئي ڏيندو هو ”هئو! يار هئو، مڃڻ مراد آ، ڏتي جا ڏيڻهار، ڳالهه مڃڻ مراد آ، نئون پراڻو ان گڏائي ڪير کائي، مهران جو گهر کائي، اڻ ڏڌيون ڪنهن جي ڪليءَ تان ڇڙن سائين، مهران جي ڪلي تان.“
ڀلوڙي بخت تنهنجا رنگ ۽ ڪمال!
اڃان ٻيو ڪو ڳالهه کي اڳتي وڌائيندو، ”ڀاءُ بخت جي وراڻ مهران جي درتي ڇو نه وري، پُٽن ڏي ڏسينس، جهڙو رب پاڪ ڏنو ٿن حسن اهڙو ٿن اخلاق- يار پاڻ ۾ ويٺا آهيون،پنهنجي هنيانءَ تي هٿ رکي ڳالهه ڪريو، گهر اندر گهر ٻاهر، ٻنيءَ ٻاري ڪٿي ڪا پاڻ ۾ ڏند شيڪ ڪندي ڏٺوَ يا ٻُڌوَ! هڪٻئي تان قربان پيا ويندا، هڪڙو سڏ ڪندو ته ٽيئي سڏ ۾ سڏ ائين ورنائيندا، ڄڻ ته چئني جو آواز هڪ هجي.“
ڪو ٽيون چوندو، ”هائو يار تڏهن ته مٽيءَ ۾ ٿا هٿ وجهن ته سون ٿيو پوي!“
ڪو چوٿون سگهڙ نما شخص چوندو، ”يار! هو ڪاٺير ۽ پکيءَ جو قصو نه ٻڌو اٿَو“! ڳالهين ڳالهين ۾ ائين ڀلي ڀت محسوس ٿيندو ته، سگهڙ اٽڪل ۾ مهران ۽ مهران جي پٽن جي خوش بختيءَ جو قصو ٻڌائڻ لاءِ پنهنجي فن سگهڙائپ جو مظاهرو ڪرڻ ٿو چاهي. ويٺلن مان ڪو سمجهو سمجهي ويندو، ”هائو! ٻڌائجان ڀلا ڪيئن آ اهيو قصو.“
سگهڙ نما شخص پنهنجي نڙي صاف ڪندو، ويٺلن تي اهڙي نموني نظر وجهندو ڄڻ محسوس ڪرائيندو هجي ته سندس فن، علم ۽ عقل اڳيان ٻيا سڀ هيچ، هيڻان ۽ ڪمتر آهن. ان کان به اڳتي هو سڀني کي ڄڻ ته اکين ئي اکين جي اشاري ۾ محسوس ڪرائيندو هجي ته، پنهنجا ڪن سرلا ڪري ويهو، ڌيان ٻي پاسي ڀٽڪڻ نه ڏيو، ٻي صورت ۾ هو جيڪو عقل ڀريو نُڪتو نروار ڪرڻ وارو آهي، جيڪڏهن ڪنهن نه ٻڌو ته پوءِ هو اڳ ۾ ئي بي علمي، اٻوجهائپ ۽ ڇسائپ جي گهري کوهه جي گهرائيءَ ۾ اڃان به اضافو ڪندو.
سگهڙ نما شخص جو قصو شروع ٿيندو.
”ڀائو، ڳالهه ڪندا آهن ته هڪ هو غريب ڪاٺير- غريبي ۽ بد حاليءَ کان بيزار ٿي، هڪ ڏينهن هن پنهنجي پٽن ۽ زال کي ساڻ ڪري کڻي جهنگ منهن ڪيو. گهڻي وقت هلڻ کان پوءِ هو ڪنهن گهاٽي جهنگ ۾ اچي پهتا. بک ۽ پنڌ هڻي همراهن جا هڏ ساڻا ڪري وڌا هئا. بڙ جي ڪنهن گهاٽي وڻ هيٺان پنهنجي بکيي عيال کي وٺي همراهه اچي ويٺو. جيئن ئي همراهه کوپو کوڙيو، عضوا ٺريا، پنڌ جو ٿڪ ڀڃڻ لڳو، تيئن پيٽ ۾ ٻڙڌڪ مچڻ لڳس بک ڪاريهر نانگ جيان ڪر کنيو. همراهه پنهنجي پٽڙن ۽ زال ڏانهن ڏٺو. پنهنجي ٻچڙن ۽ زال کي بک کان بيحال ڏسي سندس اندر ۾ وڍ پئجي ويا. وري سندس زال جي ڀرم ۾ پيل ڳنڍ تي نظر پيس. سوچيائين ڳنڍ ۾ آهي ئي ڇا، ٻه ٽي ٺڪرجا ٿانو، هڪ اڌ سئي ڌاڳو ٻيو ٿيو مڙو ئي خير- بکيو، ساڻو، نستو، ٿڪل همراهه وڻ هيٺان ليٽي پيو- ليٽندي جيئن ئي نظر مٿي ڪيائين، ڏٺائين، وڻ تي هڪ وڏو دَکُ پکي ويٺو آهي. چوندا آهن بکيي ماڻهوءَ کي، چنڊ به مانيءَ جيان نظر ايندو آهي، سو همراهه سوچيو، ”وڃ ڀيڻان، جي پکيءَ کي ڦاسائجي ته پنهنجو واهه جو قوت ٿي پوندو!“
اِهيا سوچ اينديئي اٿي ويٺو، هڪ پٽ کي هڪل ڪيائين، ”بابا وڃ جهنگ مان سرَ وڍي آ“، ٻئي کي چيائين، ”يار تون وڻ مان سنها سنها چهبڪ ڀڃي وٺ.“ ٽئين کي چيائين، ”ڀاڻين چهبڪ ڀڃنيدو وڃي، تون انهن کي گڏ ڪندو وڃ.“ زال کي چيائين، ”ٻَڙي تون باهه تيار ڪر.“ سندس چئيوان زال چيو، ”ميان! تنهنجو حڪم سراکين تي، پر پچائڻ لاءِ ته ڪجهه به ڪونهي.“ همراهه زال کي چيو، ”ڀاڳڀري! فڪر نه ڪر اجهو ٿو تنهنجو ڪُنو بڀڪي. ڇوڪرا سامان گڏ ڪري وٺن، آئون ڍٻي ٺاهي ان پکيءَ جو شڪار ڪندس.“
ڪاٺير جي صالح اولاد بغير چون چران جي پنهنجي ڪم ۾ لڳي وئي.“ ائين چئي سگهڙنما شخص هلڪي کنگهڪر ڪري پنهنجو گلو صاف ڪيو. هڪ نظر ويٺلن تي ائين وڌائين ڄڻ يقين ڪندو هجي ته ويٺل سندس علم ۽ عقل مان ڀرپور نموني سان مالامال ٿي رهيا آهن.
”او ڀائو ڳالهه ٻڌ!“
ڪاٺير حيران ٿي ويو- هيڏانهن هوڏانهن ڏٺائين، پري پري تائين، سندس ڪٽنب کانسواءِ نه بندو نه بندي جي ذات. سوچڻ لڳو، آواز ڪٿان آيو. هڪ دفعو ٻيهر آواز آيو، ”ڀائو مٿي ڏس مان پکي ٿو ڳالهايان!“ ڪاٺير نظر کڻي مٿي ڏٺو- واقعي پکيءَ ٿي ڳالهايو. پکي ڳالهه جو سلسلو جاري رکيو.
”ڀائو مون کي ماري توکي ڇا ملندو!“
ڪاٺير پکيءَ کي گهوري ڏٺو ۽ وراڻيائين، ”توکي اسان جا هيڻا ڏٻرا جسم نظر نٿا اچن، الاءِ ڪيترا ويلا گذري ويا آهن. لنگهڻ ڪٽيندي. منهنجو اندر وڍجي ٿو پوي، جڏهن پنهنجي گهروارن جي بکايل پيٽ تي نظر، ٿي پويم- توکي ماري گهٽ کان گهٽ هڪ ويلو ته ٽارينداسين.“
پکي ڪاٺير جي ائين پئي ڳالهه ٻڌي ڄڻ سڄي بک سندس رڳ رڳ ۾ رچي وئي آهي ۽ پوءِ آٿت واري انداز ۾ چيائين. ”ڀائو، مون سڄو لقاءُ ويٺي ڏٺو. مون کي تنهنجي بک جو احساس ته آهي ئي آهي، پر تنهنجي گهر وارن جي ٻڌي ۽ صلحٽ مون کي حيران به ڪيو آهي ۽ خوش به- هاڻي تون مون کي ماري ويلو ٽارڻ وارو خيال ڪَڍُ، بسم الله ڪري ان وڻ جي پاڙ کي کوٽ، ايترو ملندئي جو تنهنجون ست پيڙهيون ويهي کائينديون.“
پکي پڙڪو کائي اُڏامي ويو.
ڪاٺير حيرت مان کيس ڏسندو رهيو. سوچيائين پکي ته ويو، ڀلا وڻ جي پاڙ کوٽڻ ۾ هرج ڪهڙو آهي، سو پنهنجي ٻارن سان گڏ اچي وڻ جي پاڙ کي کوٽڻ لڳو. کوٽيندي کوٽيندي ڇا ٿو ڏسي ته مار ڀينسان ديڳ دنيا جي پوري پئي آهي.“
سگهڙ نما شخص پنهنجو قصو ختم ڪيو- ويٺل سوچ ۾ پئجي ويا- مهران ۽ ڪاٺير جي وچ ۾ ڪهڙو تعلق ڪهڙو ڳانڍاپو! پر سگهڙ نما شخص ويٺلن کي سوچڻ کان بچائيندي قصي جو تت سمجهائيندي چيو؛
”ڀاءُ، اصل ڳالهه آهي ٻڌيءَ جي، جي ڪاٺير جي گهر ۾ ٻڌي نه هجي ها ته امير نه هجي ها. اهڙي سوچ آهي مهران جي گهر ۾. ڀاڳ ۽ بخت جون نديون ان ڪري پيون وهن جو انهن ۾ ٻڌي آهي“.
اها اماس جي اوڻٽيهين اونداهي، جون مهيني جي گرم رات هئي، جڏهن مهران جي ڀاڳ موٽ ڪئي هئي ۽ سندس گهر لٽيو هو. اها رات عجيب رات هئي، هڪ هئي ساهه گھٽيندڙ گرمي ۽ مٿان وري بجلي بند، مڇرن جو طوفان. اونداهي اهڙي جو هٿ نه ڏسي هٿ کي. ائين ٿي لڳو ڄڻ ته الله سائين نمرود مٿان نازل ڪيل سڀ عذاب ٻيهر هن ڌرتيءَ تي موڪلي ڏنا هئا.
رکي رکي ڪنهن ٻار جي رڙ ڪنهن رعد جي سيني جيان رات جي سيني کي چيريو ٿي. ٻار جي هنيانءَ ڦاڙ رڙ کان پوءِ، ان ئي ٻار جو آواز ٿي اڀريو، ”اباڙي! امان مري ويو مانءِ، گرميءَ ۾ مري ويو مانءِ، مڇر منهنجا هڏگڏ ڪُٽي کائي ويئي!“ ماءُ، مٺڙي ماءُ، جيجل ماءُ پنهنجي ٻار کي تسلي ڏيندي ۽ پکو جهليندي بجليءَ وارن کي پاراتا ڏيندي چيو ٿي، ”اڙي پانور وارئو شل ڦيٽ پويوَ- شل معصومن جي ڪيهن جي ڪا هچا پويوَ. وري ٻار کي تسلي ڏيندي چيائين، “منهنجا ٻچا سمهه سمهه مان توکي پکو ٿي جهليان، منهنجا راڻا تون سمهه.“
ڏور ڪنهن پاڙي جي ڳوٺ مان ڪنهن جوان جي درد ڀري صدا ٿي اڀري، ”الاهه الله الا، آ ڏکڻ ڏيهي ڀڃ مڇرن جي پيهي، گهوڙو ٻڌانءِ ٻير سان ڇمڪندي آ ڇير سان.“
۽ ڪنهن پوڙهي پنهنجي مينهن سان مخاطب ٿيندي چيو، ”اڙي ڀٽاري، اڳيئي اسان مئا پيا آهيون، الله کان چوري ٿا ساهه کڻون، مٿان وري توکي پچ سان مُٽَ جو مينهن منهنجي مٿان ئي وسائڻو هو.“
اهڙيون ئي آهن، ڪيهن ڀريل اونداهي رات.
جون جي گرم رات.
گرمي، جنهن جي لاءِ شيخ اياز چيو، گرمين جي موسم ۾ اتر سنڌ ۾ جيڪڏهن جبرائيل لهي اچي ته هوند سندس پر سڙي وڃن.
اهڙيئي رات ۾ مِهران جو سڀڪجهه لٽجي ويو. ڀاڳ رسي ويو، بخت ڀڄي ويو.
شايد رات جو ٽيون پهرهو. ائين ٿي لڳو ڄڻ ته قدرت جون آفتون اڄ پنهنجو انتقام وٺي پوءِ ئي جان ڇڏينديون.
رات جي ان پهر ۾ اچانڪ جوانن جون هڪلون اڀريون، ”نه ڇڏيندو سانءِ، هٽ پري ڀيڻ جا..... اڙي تون موتبر آن ڇا، وڏيرو آن ڇا، ڪيٽيءَ جو مالڪ آن ڇا؟ رنڊيءَ جا پٽ. نه نه....... اڙي مڙس کي ماري وجہندين.
پوءِ هنيانءَ کي هٿ وجهندڙ ڪيهه اڀري ”او منهنجا ادا......او منهنجا جاني ڀاءُ.“
هڪ وڏي او ڇنگار جو آواز.
آس پاس جي ڳوٺن جي ماڻهن کان قدرت جون نازل ٿيل سڀ مصيبتون گرمي، مڇر، اونداهي وسري ويون.
هڪ اڻ لکي خوف ۽ هراس جي لهر اڀري- ڪنهن جوانڙيءَ جي دل ۾ دهڪو پيو- اڄ شايد هُن جو انت اچي ويو.
ڪنهن پوڙهي سوچيو، ”چور به انسان جا ڦرئي ناهن، ههڙي مصيبت ۾ به شڪار ڪرڻ کان مڙن ئي نٿا.“
ڪنهن ماءُ پنهنجي جوان پٽ جي خالي بستري ڏانهن ڏٺو، سندس هنيانءَ ۾ وڍ پيو، سوچيائين، ”ڪيترا دفعا قسم ڏنا ٿمانس ته ابا چوري چڪاري کان مڙي وڃ. شل کپر تي پير پوين، سنگتي کيس ڪٿي ٿا ڇڏين. پوءِ عاجزيءَ سان الله ڏي هٿ کنيائين، ”منهنجا مٺڙا رب، ٻاجهه ڪجانءِ حقئون به ڍڪجانس ناحقئون به ڍڪجانس.“
ڪتن ۾ باهوڙ پئجي وئي ۽ ماڻهو رڙيون ڪري نڪتا، ”آيو آيو.....نه ويندين...... وٺيس وٺيس......“
جڏهن ٿوري دير کانپوءِ اصل ڳالهه جي خبر پئي ته ائين لڳو ڄڻ ته ڳوٺ ۾ قيامت اچي وئي آهي. ڪربلا برپا ٿي وئي آهي.
موسمياتي آفتن، گرمين، سردين کان علاوه ڪهڙي نعمت هئي جنهن سان قدرت واري واهه جي ڪناري تي آباد هن ڳوٺ کي نه نوازيو هو. ٻارهو ئي وهندڙ واهه.
بي تحاشا جر جو نلڪن مان ايندڙ مٺو پاڻي، جيڪو گرمين ۾ سرد ۽ سردين ۾ گرم. واهه جي ڪناري سان نمن، توت، ٽالهين ۽ سرينهن جا وڻ، جن جي هيٺان گرمين ۾ ڳوٺاڻن جا ميلا متل. تاس راند جي ڌم. رابيل ۽ گلاب جي گلن جون ڊگهيون قطارون-
ڳوٺ جي آس پاس، انبن، زيتونن ۽ ٻيرين جا باغ بهار جي رُتَ ۾ رابيل جا گل، گلاب جا گل، سرينهن جا گل، انبن جو ٻور ائين خوشبو پيدا ڪندا، لڳندو ڄڻ هر طرف خوشبوئن جا دڪان کلي ويا آهن.
واهه مان مرندڙ مڇي، جيڪا اميري غريبيءَ جي فرق کان سواءِ سڀني جو حق هئي.
ڳوٺ جي ملڪان ملڪ مشهوريءَ جو اصل سبب هو ڳوٺ جي اوڀر ۾ لين جي جهنگ ۾ پير جڙيل فقير جي اجڙيل قبر. پير جڙيل جنهن جي لاءِ ٻه ڳالهيون مشهور هيون، هڪ ته هو جلالي پير آهي. ڪنهن به مجاور کي پنهنجي مٿان آستانو اڏڻ نه ڏيندو آهي. جيڪڏهن ڪنهن ڪوشش ڪئي به ته، جلالي پير ڪنهن جي اک ڪڍي ڇڏي، ته ڪنهن کي لولو لنگڙو بڻائي ڇڏيو، ته ڪنهن جي مورڳو گهر کي ئي باهه لڳي وئي، سندس الهه تلهه سڙي ويو. ٻيو پير جڙيل لاءِ مشهور هو ته ٻار کي ڪهڙي به بيماري هجي، ٻار ڪيترو به ڪمزور هجي، چار آچر يا سومر ٻار کي پير تي وهنجارڻ سان ٻار چڱو ڀلو ڏنڊو ڏوٽو ٿي پوندو. اهو ئي سبب هو ته آچر ۽ سومر تي پير جڙيل تي ميلو مچي ويندو هو ۽ ڌنارن جي ٻيگهي.
ڳوٺ جا ماڻهو، بلڪ، آسپاس جي سڀني ڳوٺن جا ماڻهو پنهنجي مستيءَ ۾ مست- سڀڪو پنهنجي ٻنين ٻارين، محنت مزدوريءَ ۾ مشغول. شادي غميءَ ۾ هڪ ٻئي ڏي ائين پير ڀرين ڄڻ ته هڪ گهر جا ڀاتي هجن- اڻ کٽ ساوڪ، گلدار ۽ خوشبودار گلن، وڻن، هر سال جهجهي نموني لهندڙ فصلن، ماڻهن جي مزاجن ۾ مٺاس، محبت، سهپ ۽ رواداري ڀري ڇڏي هئي. اهڙو پُر لطف ۽ مٺڙو ماحول ڀيانڪ رات جي ور چڙهي ويو.
ان رات مِهران جا ٻيون ۽ ٽيون نمبر پٽ، نور علي ۽ سليمان پاڻيءَ جي واري تي ويل هئا- اوچتو ئي اوچتو ڀر واري دنگئي هاريءَ سان سندن منهن ماري ٿي پئي. منهن ماري، دڙڪن، دهمانن ۾ بدلي، دڙڪن ۽ دهمانن گارين جو رنگ ورتو، گاريون ڪاري ڳن وارين چلڪندڙ ڪهاڙين ۾ بدليون.
۽ پوءِ...........
رڙ پئي........ راڙو ٿيو-
چلڪندڙ ڪهاڙي مهران جي پٽ نور عليءَ جي ميڄالي ۾ کُپي وئي ۽ سليمان جي، سڄي ٻانهن کي مڇيءَ جيان چيري ٻه ڦاڪون ڪري ڇڏيو.
جڏهن ڳوٺ ۾ حقيقت جي خبر پئي ته قهرام مچي ويو. ماڻهن کان قدرتي آفتون وسري ويون. ٿوري دير لاءِ ائين لڳو، جيڪو جتي آهي، اتي ڄڻ ته پنڊ پهڻ ٿي ويو هجي، ائين لڳو ڄڻ ڪهاڙي مهران جي پٽن جو نه پر سڀني جو ميڄالو ٻه اڌ ڪري ڇڏيو هجي.
ابتدائي صدمي کان پوءِ ائين لڳو ڄڻ لکين ڪروڙين روداليون ڳوٺ ۾ آيون آهن.
پٽڪو ئي پٽڪو….
پارئي پار…
پاراتا ئي پاراتا…...
ٻي ڏينهن جڏهن جنازو کنيو ويو ته، هر اک آلي ٿي وئي.
هر دل ۾ درد لهي آيو.
هر اک ۾ نفرت هئي، غصو هو، ڪاوڙ هئي، ڪروڌ هو. هر جذبي جي پٺيان ذاتي ۽ قبائلي انتقام جي آرزو هئي، ۽ پوءِ........
ڳوٺ ۽ آس پاس جو سڄو ماحول مٽجي ويو-
ائين ٿي لڳو ڄڻ ته وڻ ۽ گلن ۾ خوشبوءَ بجاءِ رت واسجي ويو آهي. ريتون رسمون مٽجي ويون. ڪلهه تائين جيڪي ماڻهو ذات پات جي فرق کان مٿانهان ٿي، هڪ ٻئي جي ڏک سک، مرڻي پرڻي ۾ شريڪ ٿيندا هئا. هڪ ٻئي جا ساٿي ۽ همراهه ٿيندا هئا، هڪٻئي جي ننگن کي پنهنجو ننگ سمجهندا هئا، هڪٻئي جي مال متاع ۽ فصلن جي سڳن ڀائرن جيان حفاظت ڪندا هئا، تنين جون دليون ذات پات ۽ قبيلي جي ڪدورت ۾ ڪنيون ٿي ويون. هڪٻئي کي خوني دشمن جي نظر سان ڏسڻ لڳا. هڪٻئي جي مال متاع کي دشمن ۽ مفتوح جو مال سمجهڻ لڳا.
شيطان صفت وڏيرا ۽ پاڙن جا چڱا مڙس، نفرتن تي گاسليٽ وجهندا رهيا. جلالي پير جڙيل جو جلال ٿڌو ٿي ويو. ڪالهه تائين جنهن پير تي ڪو مجاور پنهنجا پيرَ پائي نه سگهندو هو، محرم فقير سڀ کان پهريائين ته ان جو جهنگ صاف ڪري، اتي پنهنجو آستانو اڏيو. ۽ چوڻ وارا چوڻ لڳا ته، محرم فقير جي آستاني تي عاشق معشوق جي ملاقاتن سان گڏ، چرس به ملي ٿي سگهيو. آچر ۽ سومر تي ماڻهو پنهنجا ٻار وهنجارڻ لاءِ کڻي اچڻ کان لنوائڻ لڳا.
ڳوٺ جي ڪچهرين جو موضوع مٽجي ويو.
ڪالهه تائين جتي مهران جي ڀاڳ بخت جا قصيدا ڳايا ويندا هئا، اتي مِهران جي بدبختيءَ جا مرثيا ٻڌجڻ لڳا. هر ماڻهوءَ وٽ مهران جي بدبختيءَ جو پنهنجو پنهنجو تجزيو ۽ خيال هو.
ساڳيو سگهڙ نما شخص جيڪو مهران جي ڀاڳ ۽ بخت جا قصا وڏن وڏن مثالن سان ٻڌائيندو هو، تنهن مهران جي بدبختيءَ جي بيان لاءِ به مثال ڳولي ورتا هئا-
محفل ۾ آواز اٿندو، ”هاءِ ڙي بخت، اچين ته اڻ گهرئي پَل ڀرين، رسين ته راڻي جيان پرچڻ جو نالو نه ڳنهين.“
ويٺل سمجهي ويندا ته ڳالهه جو منهن ڪيڏانهن مُڙندو، اشارو ڪهڙي طرف آهي- ٿڌ ا ساهه ڪنهن جي بخت لاءِ ڀريا پيا وڃن-
سگهڙ نما شخص حسب معمول محفل جي رخ کي پروڙي وٺندو ۽ پوءِ پنهنجي سگهڙائپ ۽ قصه گوئي جي هنر لاءِ ڳالهه چوريندو؛ ”ادا هو وزير ۽ باشاهه جو قصو ٻڌو نه اٿوَ.“
ويٺلن جا ڪن کڙا ٿيندا- سگهڙ نما شخص ڏي متوجه ٿيندا.
قصو اڳتي وڌندو-
”ها ته، چون ٿا ته هڪڙي ملڪ ۾ هڪ باشاهه هو، سهڻو، سيبتو، سريلو، جيئن باشاهه ٿيندا آهن. اڄ وارن وانگر ڦورو، چور، ٺڳ، ڪوڙو نه.
باشاهه ته باشاهه هو، پر باشاهه جو وزير مڙيئي باشاهه کان ٻه رتيون ڪسر هو. الله جي ڪرڻي ائين ٿي ته هڪ ڏينهن باشاهه وزير کي چيو، ”وزير پاڻي ته پيار.“
وزير اٿيو، شيشي جي گلاس کي صاف ڪيائين ۽ ادب سان اڳتي وڌي باشاهه کي پاڻي پيش ڪيائين.
باشاهه جيئن ئي وزير کان پاڻي وٺڻ لاءِ هٿ وڌايو ۽ وزير کان پاڻي وٺڻ جي ڪوشش ڪئي، گلاس ۾ باشاهه جا هٿ به نه پيا ۽ وزير جي هٿن مان به نڪري ويو.
گلاس ڌڙام سان هيٺ ڪري پيو.
ويٺل وائڙا ٿي ويا، حيرت ۾ پئجي ويا، دوڏا ڦاٽي وَين.
ڇا ڏسن، مار گلاس فرش تي ڪريو، هيٺ پڪي فرش تي ڪريو، شيشي جو گلاس، پر گلاس ۾ تر جيترو به جهير نه پيو.
ان کان به وڌيڪ حيرت جهڙي ڳالهه ٿي. وزير باشاهه ڏي ڏٺو ۽ فرش تي پيل صحيح سلامت گلاس ڏي ڏٺو- سندس اندر مان رڙ نڪتي ۽ اکيون وڏ ڦڙي وانگر وسڻ لڳيون.
حيران ويٺل درٻارين جي حيراني ويتروڌي وئي. باشاهه سلامت کي پهريان ته حيرت ٿي، پوءِ غصو اچي ويو.
رڙ ڪيائين.
”وزير!“ ويٺلن جا ساهه سڪي ويا، وزير ادب مان باشاهه ڏي ڏٺو.
”اڙي وزير! ڇا جو پٽڻو ٿو پٽين ۽ هي ڪهڙي مذاق آ. مان ته سمجهندو هئس ته تون منهنجو سڀ کان وڌيڪ وفادار ۽ سياڻو وزير آن، پر اڄ مون کي خبر پئي ته تون اندر جو ڪيڏو کوٽو ۽ ڪارو آن. اڙي گلاس ڀڳو آ ته ان تي ويٺو آهين ساڙيلين رنن وانگر روئڻ. توکي منهنجي ايتري فائدي تي ايترو رنج ٿيو، پوءِ ته تنهنجي دل ۾ الاءِ ڪهڙا مچ مچندا هوندا!“
”باشاهه سلامت جان جي امان ملي ته عرض ڪريان! جيڪو توهان سمجهو ٿا مان ان لاءِ نه ٿو رَوان.“
”ته پوءِ ڇا جي لاءِ ٿو روئين؟“ باشاهه اڃان به وڌيڪ غصي ۾ گجيو-
”باشاهه سلامت“، وزير نهايت ادب، نهٺائي ۽ نماڻائيءَ سان وراڻيو- ”باشاهه سلامت، مون توهان کي پاڻي ڏنو، شيشي جو گلاس فرش تي ڪريو، ٽڪرا ٽڪرا ٿيڻ بجاءِ ان کي ته رهنڊ به ڪانه آئي.“
”ته پوءِ؟“
”باشاهه سلامت مٿان کان هيٺ ڪريل گلاس ۽ ان جي سلامتي ان ڳالهه ڏي اشارو ٿي ڪري ته، باشاهه سلامت جي بخت چوٽي ڪئي.“
”اڙي، پوءِ ان ۾ ڏک جي ڪهڙي ڳالهه آ؟“ ”ڳالهه آهي، باشاهه سلامت ڳالهه آهي!“ وزير ڳالهه جاري رکندي چيو- ”مٿيون باري باشاهه باشاهن جو باشاهه آ، پنهنجي ڳجهه کي پاڻهي ٿو، سمجهي، پر هر بلنديءَ کي هيٺاهين هوندي آ، هر عروج کي زوال آ. شيشي جو گلاس پڪي فرش تي ڪريو آ، پوءِ به ذريون ذريون نه ٿيو آ، ته پوءِ...........“
وزير ٿوري دير لاءِ ماٺ ٿي ويو- ڄڻ ته مناسب لفظ چونڊيندو هجي، پوءِ وري چَپ چوريائين، ”ته پوءِ، باشاهه سلامت جي سربخت ڏي خير هجي، ان کان مٿي بخت جي چوٽي ٿيڻي ناهي. ان کان مٿي عروج اچڻو ناهي، ان کان مٿي بلنديءَ تي وڃي نه ٿو سگهجي، ان ڪري پاڻ کي هاڻي احتياط ڪرڻ کپي.“

ويٺلن جا منهن حيرت مان اڃان به وڌيڪ کلي ويا.
باشاه ڪنهن گهري سوچ ۾ ٻڏي ويو.
سگهڙ نما شخص ٻيڙي دکائي وڏو ڪش هنيو.ويٺلن مان ڪنهن پنهنجي چڏن ۾ هٿ وجھي کنهيو، ڪنهن مٿي کي،ڪنهن ٻيڙي دکائي ته ڪنهن ڪنن ۾ آڱر ڦيرائي. قصي جومزو وٺڻ لاءِ سگهڙنما شخص جي اڃان به وڌيڪ ويجهو سري آيا.
قصو اڳتي وڌيو. ڪجه وقت کان پوءِ ......
”منهنجا ڀائرو! الله جي ڪرڻي ائين ٿي، رب جو ڏمر ائين اچي ٽُــٽو جو رات پيٽ ۾ ملڪ مٽجي ويو.باشاه خلاف چو ڦير واويلا مچي وئي. “نه کپي نه کپي”، پي ٿي. ڳالهه ڏينهون ڏينهن زور وٺندي وئي، وڌندي وئي، ملڪ ٽانڊا ٿي ويو.ماڻهن جون اکيون اُلا ڇڏڻ لڳيون.باشاه بيوس ٿي ويو.صفا هچ ۽ لاچار. ڪا واه وسيلو ڪونه بچيس، پوءِ آزيون نيازيون،گيسيون منٿون ڪري وزير سان گڏ وٺي ائين ڀڳو، جيئن ڪنهن زماني ۾ ايران جو بادشاه، شاه ايران، يا اسان وري پاڻ واري ملڪ جو شريف نواز.
باشاه ۽ وزير جان بچائيندا، لڪندا، ڀڄندا،ٿاٻا کائيندا، اچي ڪنهن ٻئي ملڪ ، ڪنهن ڪنڊڙيءَ ۾ ٿانيڪا ٿي ويٺا.
جيڪا ٿوري گهڻي مال ملڪيت آندي هئائون، اها ته ڪجهه ڏينهن ۾ ختم ٿي وئي. هاڻي ڇا ڪن. نه ڪو اوهي نه واهي، نه ڪو مٽ نه مائٽ، نه ڪو ڄاڻو نه سڃاڻون، همراه ڪن ته ڇا ڪن، وڃن ته ڪيڏانهن وڃن!
وري به وزير سوچيو.
باتشاه کي عرض ڪيائين. ”باتشاه سلامت پاڻ وٽ ته هاڻي ڪجهه بچيو به ڪونهي، جيڪو به ارڪو ترڪو هو، کائي کپائي وياسين. هاڻي پاڻ مزوري ڪري پيٽ ته پالي سگهنداسين ڪونه، بس هاڻي هڪڙو ئي رستو بچيو آهي.“
”ڪهڙو؟“ باشاه سلامت پڇيو.
”باشاه سلامت تون منهنجو آقا آهين، منهنجو مالڪ آهين، منهنجو باتشاه آهين، مان تنهنجو ٻانهو ۽ نوڪر آهيان، تنهنجو غلام آهيان. هاڻي ٿيندو هيئن ته مان پنندس ۽ پوءِ پاڻ ٻئي پنهنجو پيٽ گذران ڪنداسين.“
باشاه عجب، ڏک ۽ بيوسيءَ مان وزير ڏانهن ڏٺو. کيس وزير جي بخت جي چوڻيءَ واري ڳالهه ياد آئي. سڏڪو سندس نڙيءَ ۾ اٽڪي پيو.
نيڻ نينهن ماريل ناريءَ جيان ٽمي پيا.
وقت جو ڦيٿو ڦري ويو. ڪلهه جو وزير اڄ جو فقير ٿي ويو.
هاءِ ڙي دنيا دم دريا!.
۽ پوءِ وزير روز گدا تي ويندو هو. جيڪو ڪجهه ملندو هئس، شام جو اچي باشاه جي اڳيان رکندو هو.
ڏک سک ۾ وقت گذرندو ويو.
رکي رکي باتشاه پنهنجي باشاهيءَ کي ياد ڪري ائين ٿڌا ساهه ڀريندو هو ۽ لڙڪ لاڙيندو هو جيئن پاڻ وارو نباب شريف ڀلي پار ۾.
وزير کي وسرڻ لڳو ته هو به ڪنهن باتشاهيءَ جو وزير هو.
وري وقت ڦيرو کاڌو.
هڪ ڏينهن ڏاڍي عجيب ڳالهه ٿي.
ڄڻ ته صفا اڻ ٿيڻي، پر ٿي وئي.
ٿيو هيئن جو وزير سڄو ڏينهن گدا گري ڪندو هو. ڪهڙو انسان هو جنهن جي اڳيان هن هٿ نه ٽنگيو هو. ڪهڙو در هو جنهن تي هن سئن نه هنئي هئي. پر سڄي ڏينهن جي گداگريءَ کان پوءِ کيس ملي هئي ته هڪ سڪل ماني. ٿڪل، اداس، ڏکويل،وياڪل وزير واپس وريو.
سڄي ڏينهن جي مليل خيرات، هڪ سڪل ماني باتشاه جي اڳيان رکيائين.
باتشاه وزير ڏانهن ڏٺو، وزير باتشاه ڏانهن.
اکيون مليون.
دليون درد جو درياءُ ٿي پيون پر ٻئي سُور پي ويا.
باتشاه وزير کي چيو. ”وزير تو سڄو ڏينهن گدا ڪئي آهي، سڄو ڏينهن ڄنگهون هنيون آهن، هاڻي هيئن ڪر ته هن مانيءَ تي پهريون حق تنهنجو آهي تون هي ماني کاءُ.“
وزير وراڻيو، ”باتشاه سلامت، سڄو ڏينهن لوڙيو اٿم ته ڇا ٿي پيو، مان ته تنهنجو ٻانهو آهيان. ان مانيءَ تي پهريون حق منهنجي مالڪ يعني توهان جو آهي.“
باتشاه ۽ وزير ۾ پهريان تون پهريان تون جو تڪرار شروع ٿي ويو.
خدا جي ڪرڻي ائين ٿي ، ڀرسان ئي ڪا وزير ۽ باتشاه کان وڌيڪ بکايل ڪُتي واجهه وجهيون ويٺي هئي. موقعو ملنديئي ڪتيءَ جهپڙ هڻي، وزير ۽ باتشاهه جي هٿن مان ماني کنيون اهيا ٿي وڃئي زوم زوم ڪندي.
باتشاهه حيرت، افسوس ۽ حسرت سان مانيءَ کي ڌٺو پوءِ روئڻ لڳو.
وزير مانيءَ کي ڏٺو، ڏسي کلڻ لڳو.
باتشاهه وائڙو ٿي ويو. ٿوري دير کان پوءِ سندس دل ۾ ڏک غصي جي شڪل ۾ باهه بڻجي ڀڙڪڻ لڳو.
وزير کي ڇنڊ پٽيندي چيائين، ”اڙي وزير! سڄو ڏينهن پنيئي، مليو ڇا؟ هڪ سڪل ماني، سا به ڪتي کسي وئي هٿن مان. تون وري کلين ٿو. ان لاءِ کلين ٿو نه ته، هاڻي گڏجي بک مرنداسين.“
”باتشاهه سلامت!“ وزير مخاطب ٿيو، ”باتشاهه سلامت کلان ٿو ته، پنهنجا ڏکيا ڏينهن ويا.“
”ڏکيا ڏينهن ويا؟“ باتشاهه سلامت چيو. ”پني پيٽ ٿا پاليون، جي ڪو لولو ملي به ٿو ته ڪتي هٿ مان کسيون ٿي وڃي، هي چوي ٿو ته ڏکيا ڏينهن ويا، واهه بَلي!“
”باتشاهه سلامت!“ وزير ڳالهه کي اڳتي وڌائيندي چيو، ”مون سڄو ڏينهن گدا ڪئي، مليو ڇا؟ هڪ سڪل ماني، سا به ڪتي هٿن مان کسي کڻي وئي. هاڻي توهان ٻڌايو ته ان کان وڏو نڀاڳ ڪا وڏي بدبختي ٿيندي جيئن ڪنهن زماني ۾ پنهنجي ڀاڳ چوٽي ڪئي هئي، ائين ئي هاڻي پنهنجي نحوست دنگ ڪيو. ان کان اڳتي ٻيو ڇا ٿيندو. باتشاهه سلامت! منهنجو سر توتان قربان. منهنجي ڳالهه جو يقين ڪريو، پنهنجي لاءِ سڻائو واءُ ورڻ وارو آهي. پنهنجا ڏکيا ڏينهن ختم ٿيڻ وارا آهن.
سائين منهنجا الله جي ڪرڻي ته ڏسو، رنگيءَ جا رنگ ته ڏسو! جيئن وزير سو چيو هو، ٿيو به ائين. جن ماڻهن باتشاهه کي تڙي ڪڍيو هو، تنهن ماڻهن سان اهڙي ته ويڌن ڪئي، اهڙو ته قهر ڪيو جو رعيت رڙيون ڪرڻ لڳي.
”اچي اچي واپس اچي، اڳيون باتشاهه واپس اچي.“ ماڻهن جي زور اڳيان نون باتشاهن کڻي زاري ڪئي، کڻي هٿيار ڦٽا ڪيائون. پراڻي باتشاهه کي ماڻهن ڳولهي ڦولهي وڃي هٿ ڪيو. عزت سان اچي تخت تي ويها ريائونس.
”سو، سائين منهنجا“ سگهڙ نما شخص هيڏي ساري وڏي قصي جي حاصل مطلب ڏانهن وڌيو.
”جڏهن مِهران جي گهران اڻ ڏڌيون ٿي ڇُڙيون، جڏهن نئون پراڻو گڏائي کائڻ لڳا. جڏهن ٻين جون ٻنيون فصلن ۾ کوٽ کائڻ لڳيون ته هنن جون ٻيڻيون ٿيڻ لڳيون. جڏهن مٽيءَ ۾ هٿ ٿي وڌائون ته سون ٿي ٿي پيو، تڏهن سالڪن اشارو سمجهي ورتو هو. الله جي بي آواز لٺ جو آواز ٻڌي ورتو هو، ته بخت چوٽ ڪئي. قصي ٻڌڻ کان پوءِ ويٺلن جي دلين کي درد وڪوڙي ويو. افسوس جون ريکائون سندن منهن تي اڀري آيون. مِهران، سُکي ستابي مِهران، ڳوٺ جي خوشحاليءَ جي علامت مهران سان ظالمن ڪِيسُ ڪيو هو، ظلم ڪيو هو، ناحق ڪيو هو، بغداد ڪيو هو. اهي ڪِلا خالي هئا جتي اڻ ڏڌيون ڇڙنديون هيون اهي گُنديون ۽ پَليون خالي هيون جتي نئين اَن اچڻ کان اڳ پراڻو اَن ڀريل هوندو هئو.
جوانن جون کٽون خالي ٿي ويون هيون.
صدمي ۾ ننهن اڌچري ٿي پئي هئس.
هڪڙو للنگهه پٽ رونڊو ٿي پيو هو.
ٻيو پٽ انتقام وٺڻ لاءِ ڀاڳيلو ٿي ويو هو. مِهران جي مڙس جي زبان کي تالو لڳي ويو هو، ڄڻ گونگو ٿي ويو هو.
۽ مِهران، مِهران ته خود زنده لاش هئي، سندس اکيون نور ڇڏڻ لڳيون هيون، سندس اڪثر وقت مئل پٽ جي قبر تي دشمن کي پٽون پاراتا ڏيندي ۽ موت کي سڏ ڪندي گذرڻ لڳو هو. هوءَ ڄڻ ته نه جيئرن ۾ هئي نه مئلن ۾.
پوءِ هڪ عجب واقعو ٿيو. رنگيءَ رنگ ڏيکاريو. هڪ ڏينهن مِهران رڙيون ڪرڻ لڳي. هنيانوَ ڦاڙ رڙيون، سيني ۾ درد جون رڙيون.
سڀني سمجهيو اڄ شايد مهران جون موت لاءِ دعائون اگهامي ويون. قصو پڄاڻيءَ تي پهچڻ وارو آهي.
تڪڙ تڪڙ ۾ مهران کي اسپتال کڻي ويا.
ٻئي ڏينهن جڏهن ڳوٺ جا ماڻهو مهران جي عيادت ڪرڻ اسپتال ويا تڏهن، هنن جيڪو مهران جي واتان ٻُڌو تنهن ڄڻ ته سندن پنهنجن ڪنن تان اعتبار ئي ختم ڪري ڇڏيو.
مِهران پنهنجي پوٽن، ڏهٽن، مٽن مائٽن کي ڏک ۽ حسرت مان ڏٺو ۽ پوءِ چيائين ”ڀيڻ! مان ڏانئڻ به ڪهڙي اڀاڳي آهيان، ندوري آهيان. روئندي هئس، رڙندي هئس، ٻاڪاريندي ۽ الله کي ٻاڏائيندي هئس، موت لاءِ پر جڏهن موت ويجهو ڏٺم ته مون کي پنهنجي جاني پٽ جو وڇوڙو وسري ويو. رڙيون پئي ڪيم ته بچايو بچايو. ڀيڻ مون سمجهي ورتو آ، موت گهرڻ ته سولو آ، پر مرڻ ڏاڍو ڏکيو آ.“

باب ٻيون : مان موٽي نه ايندس.......

ڀانيان ٿو رات جي پهرين پهر جو ٻيو حصو پورو ٿي ويو آهي. هر طرف گگهه اونداهي آهي. ڪائنات تي خاموشيءَ جي چادر تاڻيل آهي. تاريڪ رات جي بي زبانيءَ ۾، خاموشيءَ جي ان بي انت ساگر ۾ ڄن ته مهاتما ٻُڌ کي نِرواڻ ملڻ جي ابتدا ٿي چُڪي هجي!
سخت سرديءَ ۾ هر ساهوارو، لڳي ائين ٿو، ڄڻ ساهه بچائڻ خاطر لڪي ويو آهي، نه ڪنهن گدڙ جي اوناڙ نه ڪنهن ڪُتي جي ڀونڪ.
اهڙين خاموش سرد ۽ اونداهين راتين ۾ قدرت جا ڪرشما ظاهر ٿيندا آهن. اهڙيئي رات ۾ ڪنهن گوتم کي نرواڻ ملندو آهي ۽ سروم دکم دکم جوانت ٿيندو آهي. اهڙيئي رات ۾ ڪو سالڪ صوفي حقيقت جي جهان ۾ غرق ٿي، معرفت جو معراج ڪندو آهي. اهڙيئي رات ۾ سنڌين جو مرشد اعليٰ تنبوري جي تند تي هٿ هڻي چوندو آهي، ”جيڏانهن ڪريان پرک، تيڏانهن سڄڻ سا مهون.“
اهڙي ئي رات ۾ عاشق لوڙهو ٽپي ڪنهن اگري جاءِ تي اچي پنهنجي محبوب کي سيني سان لڳائي، جلديءَ ۾ جسماني لطف وٺي الوپ ٿيڻ جي ڪوشش ۽ وري ملڻ جو واعدو ڪندو آهي. اهڙي ئي رات ۾ ڪلهي ۾ ڪلاشن لٽڪيل ۽ منهن تي ڪاري ٻُٽ ٻڌل ڪنهن غريب جي گهر ۾ ٻَڌلُ، ان جي آخري اميد، ڌيءُ جي شادي، پٽ جي وهانوَ يا گهر جي ڇت اَڏائڻ لاءِ ٻڌل ڪو ڍور ڍنگر ڇوڙي پوءِ اونداهيءَ ۾ ٻلي جيان چمڪندڙ اکين سان هڪٻئي کي مبارڪون ڏيندي جلد کان جلد ڳوٺ جي حدن مان نڪرڻ جي ڪوشش ڪندا آهن.
پر مون وٽ ته هن رات ڪاشيءَ ڪانهي ڪا، سواءِ موت جي انتظار جي، انتظار، جنهن لاءِ استاد بخاريءَ چيو؛
”زهر کان تلخ تر، لهر کان بيقرار انتظار انتظار.“
ذرا تصور ڪريو، ڪئنسر جي آخري ڏاڪي تي پهتل هڪ انسان جي ڪهڙي ڪيفيت هوندي.
مون کي هن خاموشيءَ کان وحشت ٿيڻ لڳي آهي. دل چوي ٿي، هي در ۽ ديوار ڳالهائين ڇو نه ٿا؟ هي وڻ جهومي جهومي مون کي آٿت ڇو نه ٿا ڏين؟ گدڙ اوناڙون ڪري ۽ ڪتا ڪؤنڪاٽ ڪري منهنجي حال ڀائي ٿيڻ جي ڪوشش ڇو نه ٿا ڪن؟ ڪنهن گوتم جي اچانڪ آمد ڇو نه ٿي ٿئي؟ هو مٿان اچي، پنهنجو مسيحائي هٿ منهنجي پيشانيءَ تي رکي چوي، ”تون منهنجو ڀڪشو ته نه آهين، پر مان ته دنيا ۾ دک دور ڪرڻ جي لاءِ مقرر ٿيل آهيان. اي منهنجا ڀڪشوئن جهڙا ٻچڙا اچ اچ ته مان توکي، تنهنجي پيڙا جي پڄاڻيءَ جي خوشخبري ٻڌايان“.
ڪو سالڪ صوفي پنهنجي مراقبي مان منهن مٿي کڻي، منهنجي وجود کي پنهنجي رحمت جو چولو پارائي ڇڏي ۽ ڪائنات ۾ سرور جي هڪ لهر ڦهلجي وڃي. ٻيو نه ته، ڪو چور ئي در مان داخل ٿئي، مون کي داٻو ڏيندي چوي ”خبردار جو اٿيو آهين، سڌيون هڻندو سانءِ.“ ۽ مان پنهنجي وجود جو سارو ست گڏ ڪري کيس عرض ڪريان ”يار! اهِو ڪرم ڪرڻ ۾ دير ڇو ٿو ڪرين.“
مون کي اتي مرشد جي سٽ ٿي ياد اچي، ”کوءِ سا کاڻي راتڙي، جا پرين ري پيئي.“
پرين، هن مهل منهنجي لاءِ موت کانسواءِ ٻيو ڪهڙو پرين ٿي سگهي ٿو. موت؟ موت الاءِ ڪٿي، ستن پردن ۾ لڪو پيو آهي.
هي ڇا، اچانڪ درد جي لهرن مان منهنجي سوچ جي دري کلي ٿي. پنهنجو دلبر دوست سخاوت علي اکين اڳيان اچي بيهي ٿو. سخاوت علي ذهين، سلڇڻو، مٺڙو سخاوت علي، جڏهن اسان مئٽرڪ ۾ پڙهندا هئاسين، تڏهن هن رائيس ڪئنال ۾ ٽپو ڏئي خودڪشي ڪئي هئي.
ائين ٿو لڳيم ته سخاوت علي منهنجي اکين اڳيان بيٺو آهي. مرڪندي مرڪندي مون کي چوي ٿو، ”يار گهٻرائين ڇو ٿو. ياد ڪر، جڏهن منهنجو درد حد کان وڌي ويو هو ته، مون ڇا ڪيو هو؟“
درد جي هڪ گهري لهر منهنجي اندر مان اڀري ٿي، پر مان محسوس ڪريان ٿو، هيءَ لهر ڪئنسر جي درد واري لهر نه آهي. هن لهر جو پيرو ته، پوئتي ٿو موٽي، ٻيهر پنجٽيهه سال پوئتي، جڏهن اسان مئٽرڪ پڙهندا هئاسين ۽ سخاوت علي خودڪشي ڪئي هئي.
هي ڇا، ڪئسنر جو درد ماٺو ٿيڻ لڳو آهي ۽ سخاوت عليءَ جي درد ڪهاڻي منهنجي ذهن جي پردي تي فلم جيان هلڻ لڳي آهي.

 سخاوت علي اسان جي ڪلاس جو روشن ستارو هو. سنهڙو، لئي جي لڪڻ جيان لچڪندڙ، سانورو ۽ قد جو ڊگهو. سنڌيءَ ۾ چوندا آهن ته سهڻا ٽوهه پٽن تي پيا آهن. سونهن اميري غريبيءَ کي نه ڏسندي آهي. ڌيءُ ته محلات ۾ رهندڙ ڪنهن وڏي زميندار جي به سهڻي ٿي سگهي ٿي ۽ ٽٽل جهوپڙيءَ ۾ رهندڙ ڪنهن غريب هاري ناري ۽ مزدور جي به. فرق صرف ايترو آ ته، محلات ۾ رهندڙ ناري نرمل، سندس هر هڪ ادا لک لهي ۽ سندس هر لفظ حڪم. امير جي ڌيءُ ڪپڙا پائيندي پائيندي ايترو ته تنگ ٿي وڃي جو ائين فيشن ڪري ڄڻ ويچاريءَ جي گهر ۾ ڪڏهن ڪنهن پاٽولي پير ئي نه پاتو آهي. ان جي ابتڙ غريب جي ڌيءُ، الا ڪهڙي ڳالهه ڪجي! اميرزاديءَ جي لاءِ اميد وار هوندا شاديءَ لاءِ شهزادا. يا اهي، جن تي صاحبزاديءَ جي نظر ڪرم پوي.
غريب زادي ويچاريءَ جو حسن وبالِ جان، موت جو پيغام. ٽٽل جهوپڙي، جسم پرست عاشقن جا لامارا. پيءُ ويچارو، رات جو سمهي ته هوا جي کڙڪي تي به لُڏي وڃي. متان ڇوري................
صبح جو اٿي ته پنهنجي ٽوپي يا پٽڪي کي ڏِسي، ٿڌو ساهه ڀري سوچي، شڪر آ، اڃان ته عزت بچيل آهي. ماءُ، ماءُ ويچاري وتي مهيني جي ڏينهن ڏينهن جو حساب ڪندي. جي هڪ اڌ ڏينهن چڙهي وڃي ته سندس ساهه سُڪي وڃي، هنيانءُ مُٺ ۾ اچي وڃيس. خيال ڊوڙائي، ڇوري ڪٿي ڪٿي وئي هئي، ڪنهن ڪنهن سان بيٺي هئي. اڙي مٺيس. فلاڻي، پڪي ڀڙوي. الئه ڪيترن جا حظ لاهي ڇڏيائين. ربّ منهنجا پناهه ۾ رکجانءِ. سک جو ساهه تڏهن کڻي جڏهن، ڌيءُ کي هيٺيون ڪپڙو ڌوئندي ڏسي.
۽ ڌيءُ.............. ڌيءُ ويچاري، پيءُ جي بي چيني ۽ ماءُ جي تڙپ کي ڏسندي به ۽ سمجهندي به نه سمجهڻ جو ڍونگ ڪري. ڪهڙي گهڙي ڪهڙو پل اهڙو هوندو جنهن ۾ هوءَ سينڍ جو آواز، آئيني جو اولڙو، مڇ جو تاءُ، جلال جو ڪلام نه ٻڌندي.
سچ ته اهو آهي ته ڪنهن نه ڪنهن سينڍ، ڪنهن نه ڪنهن آئيني جي اولڙي، ڪنهن نه ڪنهن مڇ ۽ ڪنهن نه ڪنهن جلال جي ڪلام تي، سندس اندر ۾ اٿل پٿل ٿيندي، اکيون ڳولڻ شروع ڪنديون، ڪن واجهائڻ شروع ڪندا ۽ دل تيز ڌڙڪڻ لڳندي پر پوءِ اکين اڳيان اڀرندو، پيءُ جو اداس چهرو.
ماءُ جو هيسيل وجود.
خاندان جي عزت.
جذبا خوف ۾ ٿڌا ٿي ويندا.
ٿي سگهي ٿو ته اکيون اڌرات جو وهاڻي جي ڇَوَ کي آلو ڪنديون هجن. بيوسي ۽ لاچاريءَ جو اڻ کٽ عذاب غريب لاءِ.
مرشد جي سٽ ”سرجيس تان سور، سامائي ته سک ويا“ حقيقت جو روپ، بيرحم حقيقت، دل کي جهوريندڙ حقيقت جو روپ وٺي وڃي.
ٻين لفظن ۾ ائين کڻي چئجي ته، هڪ حُسن، ٻيو غربت نه تال نه ميل.
ان غربت ۽ حسن جي تال ميل تي هڪ چڱي مڙس جي ٻڌايل ڳالھه ٿي ياد اچيم. هو ڳالھه ٻڌائيندو هو.
”لک لعنت آهي غريبيءَ تي. وري ڪروڙ لعنت آهي ان غريبي تي جنهن سان حُسن گڏ هجي. سو اسان سان به اهيا مصيبت هئي، هڪ غريب، مٿان وري رنون حسين. پوءِ جي رنون ڪنهن ڪم ڪار، رونبي لاب، گاه پٺي، يا پاڻي ڀرڻ لاءِ نڪرن ته، پوءِ ماڻهو ڪن انتظار. چي، اڙي بيهو بيهوا جهو ٿا جتن جا ٻار اچن، ٿورڙي فلم ڏسون، مزو وٺون.“
الله جي ڪرڻي ائين ٿي، تڙپي تڙپي اڳيان وڌياسين مڇي ماني وارا ٿياسين ته، اهيئي ساڳيا ماڻهو جيڪي ڪالھه تائين اسان جي رنن جو انتظار ڪندا هئا، سي هڪ ٻئي کي چوڻ لڳا، ”اڙي پاسو ڪيو پاسو، جتن جا ٻار ٿا وڃن.“
ڳالھه ڪٿان شروع ٿي ۽ ذهن ڪاڏي لڙي ويو. ها ته چوندا آهن ته ”سهڻا ٽوهه پٽن تي پيا آهن.“ جيئن سونهن اميري غريبيءَ جي محتاج نه هوندي آهي اهڙي طرح، ذهانت به رنگ نسل، ذات پات، اميري غريبيءَ جي محتاج نه هوندي آهي. سو سخاوت علي، ڪهڙو سبجيڪٽ هو جنهن ۾ ماهر نه هو. انگريزي، ڄڻ ته پئدا ئي انگريز جي گهر ۾ ٿيو هيو. حساب ۽ سائنس ڄڻ ته آئن اسٽائين جو شاگرد هو. سنڌي، ڄڻ ته تمر فقير ڀٽائيءَ سان گڏ گهمندو هجي. سندس پڙهڻ جو قصو به عجيب هو. سندس پيءُ جيڪو دايو هو تنهن کيس رسم رواج مطابق سنڌي اسڪول ۾ داخل ته ڪرايو هو. سوچيو هئائين، ڇوڪرو پنج درجا پڙهندو پوءِ کيس پنهنجي ڪم سان لڳائيندس.
پر قسمت کي ڪِي ٻيو منظور هو.
جڏهن پنجين درجي جا امتحان ٿي ويا، تڏهن سخاوت عليءَ جي پيءُ کي سائين محمد دائم سڏايو. کيس چيائين ”شمن علي وڏي ڀاڳ وارو آهين جو اهڙو سلڇڻو هوشيار پٽ پيدا ٿيو ٿئي. ان کي ائين نه وڃاءِ، سندس ذهانت کي زنگ نه هڻجانءِ. کيس انگريزي اسڪول ۾ داخل ڪرائينس.“
”سائين دائم! “شمن علي وراڻيو” مان هڪ ته آهيان هيڪل وسورو. سڄو ڏينهن وتان گڏهه هڪليندو. مان ڇا ڄاڻان انگريزي ٻنگريزيءَ مان. ڇورو پنج پڙهيو. کوڙ ٿيس. هاڻي مون سان هٿ ونڊائي ته مان به ڪو سک جو ساهه کڻان“.
”نه شمن علي نه“ سائين دائم سختيءَ سان وراڻيو. ”ائين نه ٿيندو. هہڙي ذهين ٻار کي گڏهه هڪلڻ لاءِ نه ٿو ڇڏي سگھجي. هن کي هر حال ۾ پڙهائڻو آهي.“
”سائين غريب جو ٻار آهي. پڙهندو ته ڪہڙو ڪليٽر ٿيندو. ڇڏينس ته وڃي ابي ڏاڏي جي ڪار سان لڳايانس.“
”ائين نه چئه شمن علي“ سائين دائم وراڻيو. ”ڌڻيءَ چاهيو ته ڪليڪٽر به ٿيندو. ڪنہن کي ڪا خبر نه آهي ته انسان جي قسمت ڪہڙي مہل ٿي ڦيرو کائي. توکي خبر آ ته مان ڪيئن پڙهيو ۽ ماستر ٿيو آهيان.“
”نه سائين مون کي ڪہڙي کبر.“
”شمن علي!“ سائين دائم ڳالہه کي اڳتي وڌايو.
”منهنجو بابو به ڊکاڻڪو ڪم ڪندو هو. چار درجا پڙهي پوراڪيم ته مون کي به پنهنجي اباڻي ڪرت سان لڳايائين. پر الاءِ ڇو منهنجي دل ڊکاڻڪيءَ ۾ نه لڳندي هئي. چڱو ٿيس ته مان انبن ۽ زيتونن جي باغن جا ٺيڪا کڻڻ لڳس.“
شمن علي دلچسپيءَ سان قصو ٻڌڻ لڳو ۽ سائين دائم پنهنجو بيان جاري رکيو. ”هڪ ڀيري سخت گرمين جا ڏينهن هئا. انبن جي موسم هئي. ٽاڪ منجھند جو انبن جي پيتي مٿي تي هئي. سڄو پگھر ۾ شل هيس. اڃ هئي جنہن هيڻو ڪري وڌو هو. لاڙڪاڻي شہر ۾ جيئن ئي داخل ٿيس تيئن ئي هڪ وڏي واڻڪي ڪشادي جاءِ تي نظر پئي. در کليل هو، مٿان هي جوالا اڇلائيندڙ آسمان، هيٺان هي ڌرتتي. بس مان به اندر ٽپي ويس. اندر جو ويس ته ڏٺم ته هڪ همراه ويٺو هو. سامہون پنج ڇہه نوجوان ويٺا هئس. لڳي پيو ته همراهه ماستر هو. پڙهايائين پئي. پہريان ته مان مٽ مان ٻه ٽي گلاس ڏوڪيا. پوءِ ساہه پٽڻ لاءِ ويہي رهيس.“ سائين دائم ڳالہه جو وقفو ڪندي ساہه کنيو. شمن علي جي اکين ۾ تجسس پري کان پڌرو هو. سائينءَ ڳالہه کي اڳتي وڌايو.
”همراهه سڄو لقاءُ ويٺي ڏٺو. جڏهن مون دم پٽيو، مون کان پڇيائين، “جوان مرد ڪير آهين، ڪٿان جو آهين؟“
”وراڻيم، “سيد جي ڳوٺ جو ڊکڻ آهيان.“
”ڇا ڪندو آهين؟“
”انبن ۽ زيتونن جي ٺيڪيداري ڪندو آهيان.“
پڇيائين ”گھڻو پڙهيل آهين؟“
چيم ”پنج درجا پڙهيل آهيان.“
همراهه ٿوري دير لاءِ سوچ ۾ پئجي ويو، پوءِ چيائين، ”اڙي يار! ڪہڙو ته ٺاهوڪڙو جوان آهين. ۽ پنهنجي حالت ته ڏس. هاڻي هيئن ڪر. ڇڏ ان ٺيڪيداري ٻيڪيداري کي. اچ ته توکي فائنل جي تياري ڪرايانءِ. جيئن ئي امتحان پاس ڪندين، ماستر يا تپيدار ٿي ويندين.“
”شايد گرمين سردين جي هڻ وٺ، ٺيڪيداري جي کوٽن ٽوٽن، غريبي، هڻ وٺ، سڀني منهنجي جواني کي هڻي هيڻو ڪري وڌو هو. مون کي به الله سمڪ ڏني، کڻي ها ڪيم.“
”ويچاري سائين جھامنداس، الله سرڳ نصيب ڪريس، سندس اولاد کي سکيو ستابو رکي. مون سان ڏاڍي محنت ڪئي. مون به دل سان محنت ڪئي. فائنل پاس ڪيم. ماستر ٿي ويس. اڄ تنہنجي سامہون ويٺو آهيان. ٽن چئن سالن کان پوءِ رٽائر ٿي ويندس. جي سائين جھامنداس الله کيس سرڳ نصيب ڪريس، اولاد کي سکيو ستابو رکيس، نه هجي ها ته منہنجو اڄ الاءِ ڪہڙو حال هجي ها.“
سائين دائم ڇوڪري کي پاڻي پيارڻ جو چيو. شمن عليءَ جي ماٺ اڃان به وڌيڪ گہري ٿي وئي. پوءِ سائين محمد دائم وري ڳالہايو، ”شمن علي منهنجان ڀاءُ چوڻ جو مطلب آهي ته، انسان جي ڏينہن ڦرندي دير نه لڳندي آهي. تنهنجو ڇوڪرو هيرو آهي هيرو. ان کي ائين نه وڃاءِ. کيس ڇہين جماعت ۾ داخلا وٺي ڏينس ۽ انگريزي پڙهائينس.“
”سائين دائم!“ شمن عليءَ وڏي وقفي کان پوءِ ڳالہايو. ”تون چوين سچ ٿو، پر اسان مسڪين ماڻہو زالين مردين گڏهيون هڪليون ته پوءِ وڃي پيٽ گذر ٿئي. مان ڇوڪري جي پڙهائيءَ جا خرچ ڪٿان پورا ڪندس.“
”تون فڪر نه ڪر.“ سائين دائم شمن عليءَ کي آٿت ڏيندي چيو. ”الله وڏو آهي، پاڻهي ڪو نه ڪو رستو پيدا ڪندو. هاڻي ته ڇہين جماعت جي داخلا جو ۽ ڪتابن جو خرچ مان ڀريندس. اڳتي به الله مالڪ آهي.“ ٻي ڏينهن سائين محمد دائم سخاوت علي کي انگريزي ۾ داخل ڪرايو. اسان جو ڪلاس رنگن جو گلدستو. وڻ وڻ جي ڪاٺي.
ان زماني ۾ پرائيويٽ اسڪولن جي وبا اڃان عام نه ٿي هئي. امير ۽ غريب جا ٻار سرڪاري اسڪولن ۾ ساڳين بئنچن تي ويہي پڙهندا هئا. ان جي باوجود اميري ۽ غريبيءَ جو سنڌو واضح هو. شہري، وڏيرڪا ٻار صبح جو تيل ڦليل ڪري، ڌوتل استري ٿيل ڪپڙا، سٺا بوٽ پائي سائيڪلين تي چڙهي ايندا هئا. ڪلاس ۾ رات جو هليل ٽي وي ڊرامن، اداڪارن ۽ اداڪارائن جون ڳالہيون ۽ تبصرا ڪندا هئا.
جڏهن ته اسان جہڙا مسڪين اِبِن مسڪينن کي اٺين ڏينہن ڌوپچندڙ هڪ وڳو، پيرن ۾ پاتل ٻه ڪہيون چپلون. تيل ڦليل اسان جي ابن ڏاڏن نه ڪيو هو ته اسان ڪہڙو ڪنداسين. صبح جو ڪچا رستا ۽ اسان جون گوڏا گاڏيون هونديون هيون. اسڪول پهچندي پهچندي مٽي جا تہه پيرن تي جورابن جي ڪمي پوري ڪري ڇڏيندا هئا. ۽ پوءِ ڪو دل جليو اميراڻو ٻار اسان کي طعنو هڻندو هو، ”هل ڙي هل پنہنجا کُچ ته ڌوئي آ.“
اهڙي ئي ماحول ۾، اسان جي ڪلاس جو چمڪندڙ سج، روشن ستارو هوندو هو سخاوت علي سندس قميص ڦاٽل ۽ سٿڻ لنڊي هوندي هئي ته ڇا ٿيو، سندس ذهانت ڪَٿڻ کان ٻاهر هئي. سندس جتي ڦاٽل هئي ته ڇا ٿيو، سندس علم جي تلاش جو پنڌ ڪنہن جُتي ذات جو محتاج به نه هو. هن جو مٿو تيل کان وانجھيل هو ته ڇا ٿيو، قدرت واري سندس ذهن کي ذهانت جي عطر جي درياءَ مان ٽٻيون ڏياري هن ڌرتيءَ تي موڪليو هو.
شمن علي دايي جي خوشيءَ جي حد ئي نه رهندي هئي، جڏهن کيس اسڪول جو ڪو استاد چوندو هو، ”شمن علي مبارڪ ٿي، تنہنجو پٽ هر امتحان ۾ پہريون نمبر ٿو اچي. هڪ ڏينہن هو ضرور وڏو ماڻہو ٿيندو.“ شمن علي دايي جو سينو ويڪرو ٿي ويندو هو. اکين ۾ انوکي جوت اڀري ايندي هئس. ۽ پوءِ سڄي خوشي جو ڇيہه اچي سخاوت علي جي ماستري يا تپيداري تي ٿيندو هو. هو اتاولائيءَ مان استاد کان پڇا ڪندو هو، ”سائين! ڀلا مون وارو پٽ ماستر يا تپيدار ته ٿيندو نه؟“
”ماستر يا تپيدار؟؟ اڙي ميان شمن علي ڪہڙيون پيو ڳالہيون ڪرين. تو وارو ڇوڪرو ڪليڪٽر ٿيندو ڪليڪٽر.“
”ڪليٽر!!؟؟“ شمن عليءَ کان خوشيءَ گاڏڙ رڙ نڪري ويندي هئي.
”ها ها، ڪليڪٽر. تون وڏين وڏين گاڏين ۾ گھمندين. جڳ سلامي هوندو تنهنجو.“
”وڏيون وڏيون گاڏيون“ شمن سوچڻ لڳندو هو. هو جدي پشتي دايو هو، پر هن مہل تائين گڏہه گاڏو نه وٺي سگھيو هو. اهو وڏين وڏين گاڏين ۾ گھمندو، سندس جڳ سلامي ٿيندو. وڏي گاڏي شايد گڏہه گاڏي، فٽ فٽي، پر وڏيري جي وڏي گاڏيءَ جہڙي گاڏي. اهيو ڪيئن ٿي سگھندو؟ شمن علي دايي جا اهڙا نصيب ڪٿي، پوءِ مايوسي شمن عليءَ جي ذهن کي وڻ ويڙهيءَ جيان ويڙهڻ لڳندي هئي. مايوسي ۽ آقائن جون گاريون سنڌين جا ٻه موروثي زيور. ورهاڱي کان اڳ هڪڙي ڪانگريسي آقا چيو ”اڙي اهي آهن ڇا، ننڍو صوبو ننڍا دماغ“(1) سنڌي قدرت جي عطا ڪيل حقيقت سمجهي سهي ويا.
ورهاڱي کان پوءِ، ملڪ جي نئين پناهگير بادشاهه فرمايو، ”گڏهه چاريندڙ قوم سڌري وڃو.“(2) نئين مسلمان ڀاءُ جو ڏنل تمغو سنڌي ڪيئن ٿي رد ڪري سگهيا.
اسان جي سانڀر ۾ ملڪ جي باوردي صدر سنڌي چئنل تي انٽرويو ڏيندي چيو، ”آهي ڪو توهان ۾ اهل آفيسر، جنهن کي مان آءِ جي يا چيف سيڪريٽري لڳايان.؟“(3) انٽرويو وٺندڙ چئنل جي مالڪ جون ڪنن تائين ٽڙيل واڇون، ان ڳالهه جو اقرار، ”قبلا سچ ٿا فرمايو” يا “سائين ڏاڍي جي لٺ کي ٻه مٿا.“

1. سردار ولڀ ڀائي پٽيل جا چيل لفظ.
2. لياقت علي خان جا چيل لفظ.
3. صدر جنرل پرويز مشرف جا چيل لفظ.

۽ تازو ئي ڪلھه ڪلهوڻي ڳالهه آهي. هڪ اعليٰ عدليه جي جج صاحب اعلان ڪيو، ”سنڌين وٽ ته اسلام نالي ڪاشيءِ ڪانهي ڪا.“(4) ڀلا انصاف جي ڪرسيءَ تي ويٺل ڪو منصف غلط ڳالھه ڪري سگهي ٿو!!.
سو شمن علي دايي جي دل ۾ پيدا ٿيندڙ نا اميدي ۽ نراسائيءَ واريون لهرون ڄڻ ته قومي ورثي جو حصو هيون. پر نا اميدي ۽ نراسائيءَ جي هوندي به اميد حد کان وڌيڪ سگهاري هئي. سخاوت علي، يارُ سخاوت علي پنهنجي پڙهائيءَ ۾ مگن هو. هُو ڪتابي ڪيڙو هو. سڄي شهر ۾ جيڪي به سنڌي، اردو ۽ انگريزي اخبارون اينديون هيون، هو ڳولي ڳولي پڙهندو هو. شهر جو هڪ درزي سندس اخبار پڙهڻ جي جنون کي ڏسي چوندو هو، ”ميان سخاوت علي! لڳي ٿو ته ماءُ تنهنجا ببا اخبار تي ڇڏايا آهن.“ جنهن جنهن ماڻهوءَ وٽ ڪتابن جو ذخيرو هوندو هو، سخاوت علي ان کان اڌارا وٺي به ڪتاب پڙهندو هو ۽ پوءِ اخبارن ۽ ڪتابن ۾ پڙهيل ڳالهيون اسان ڪلاسين کي ٻڌائيندو هو.
اسان نڀاڳا، جن کي ڪورس جا ڪتاب به ڏينڀوئن جيان ڏنگيندا هئا سي سخاوت عليءَ جون پڙهيل ڳالهيون ٻڌي حيران ٿي ويندا هئا سين. هڪ ڏينهن هن شهر جي هڪ ڪامريڊ کان روسي اديب ٽالسٽاءِ جو ڪتاب ”بچپن، لڙڪپن اور جواني پڙهي آهي“. وٺي پڙهيو. پڙهڻ کان پوءِ هن هڪ ڏينهن ٻهڪندي ٻهڪندي مون کي چيو، ”يار خبر ٿئي تازو ڪهڙو ڪتاب پڙهيو اٿم؟“
______________________________________
4. سنڌ هاءِ ڪورٽ جي چيف جسٽس مشير عالم جا چيل لفظ.
مون هميشه جيان چيو، ”نه“.
”مون ٽالسٽاءِ جي آتم ڪهاڻي يچپن، لڙڪپن اور جواني پڙهي آهي“ آنءٌ ٻوگهلو، ڪتابن کي ڏسان ته ننڊ اکين ۾ آکيرو ٺاهي. ٽالسٽاءِ جو نالو ئي اهڙو ڏکيو، جي مان اچارڻ شروع ڪيان ته پڙهيل لکيل کِل ۾ ٻڏي وڃن.
مون پنهنجي جهالت جو اظهار ڪندي چيو، ”يار ڪتاب ته تون پڙهندو رهندو آن، ته پوءِ ان روسي همراهه جي ڪتاب ۾ اهڙي ڪهڙي ڳالھه آهي، جنهن تو کي ايڏو خوش ڪري ڇڏيو آهي.“
”اصل ڳالھه هيئن آهي ته ٽالسٽاءِ پنهنجي ڪتاب ۾ هڪ ڇوڪري ليوخن جو ذڪر ڪيو آهي.“
”ته پوءِ؟“
”اصل ۾ ليوخن ڏاڍو غريب پر هوشيار ڇوڪرو هو. سڀ اميرن جا ٻار به هن کان پڙهائيءَ ۾ مدد وٺندا هئا.“
”تو وانگر“. مون پنهنجي يار جي تعريف ڪئي.
”پهريان پوري ڳالھه ٻڌ.“ هن مون کي روڪيندي چيو.
”تو کي خبر آ، روس ۾ ايڏي برف ۽ ٿڌ پوندي آهي جو روڊن ۽ رستن تي ڄڻ ته برف جا جبل وڇائجي ويندا آهن. انهن ڏينهن ۾ ماڻهو پنهنجي گهرن ۾ باهه جا مچ ٻاري ان جي چوڦير ويهي سوپ پيئندا آهن ۽ قصا ڪهاڻيون پڙهندا ۽ ٻڌندا آهن“
”اڙي اهيو وري سوپ ڇا ٿيندو آ؟“ مون پنهنجي نااهل ۽ نڪمي هجڻ جو ثبوت ڏيندي سوال ڪيو.
”ڄٽ. سُوپ ائين ٿيندو آ، جيئن سياري ۾ پنهنجي شهر ۾ مرغيءَ جو رس ٿيندو آهي. پر اتان جي سوپ ۾ جانورن جو گوشت وجهندا آهن.“
”خير، مون کي ڳالھه پوري ڪرڻ ڏي.“ هن شفيق استاد جيان مون کي دڙڪو ڏيندي چيو، ”ليوخن ويچارو ته هئو پاڻ جيان ڪنگال. سوپ پيئڻ جا پئسا ڪٿان آڻي. سو هو ڇا ڪندو هو ته، اميرن جا ٻار اٻاريل سوپ مان جيڪي هڏيون ڪڍي اڇلائيندا هئا، ليوخن اهي هڏيون پاڻيءَ ۾ اوٻاري سوپ ٺاهي پيئندو هو ۽ چوندو هو، مان پنهنجي غريبيءَ جو انتقام اميرن جي ٻارن کي پڙهائيءَ ۾ مدد ڪري، انهن جي اڇلايل هڏين کي اوٻاري ان مان سوپ ٺاهي وٺان ٿو.“ شايد ڳالھه پوري ٿي وئي هئي.
شفيق استاد جو دڙڪو مون کي ياد هو.
وڌيڪ پڇڻ جي مون ۾ همت ڪانه هئي ته پڇان، ”قبلا ڳالھه جو آخر مطلب ڇا آهي“.
منهنجي ذهين يار. ڄڻ ته منهنجي اندر ۾ پيدا ٿيل سوال کي پڙهي ورتو هو. هن وڌيڪ ڳالهائڻ شروع ڪيو.
”مون کي به سڀ ماڻهو چوندا آهن ته، مان هوشيار آهيان ذهين آهيان، مون کي به هاڻي لڳي ٿو ته قدرت واري مون کي ذهانت ڏئي شايد منهنجي غريبيءَ جو اميرن کان انتقام ورتو آهي.“
هاءِ ڙي منهنجا جاني يار. اسان جي اسڪول جا روشن ستارا. ذهانت جا مجسم اعليٰ. اڄ موت جي بستري تي جڏهن تنهنجو قصو ياد آيو آهي، منهنجي اڳيئي ڪانڊاريل لونءِ وڌيڪ ڪانڊارجي وئي آهي. سڏڪا نڙيءَ ۾ ڦاسي پيا آهن. چاهيان ٿو ته تنهنجي ڏکوئيندڙ ياد جو باب اتيئي بند ٿي وڃي. مون ۾ وڌيڪ برداشت ڪرڻ جي سگهه ڪانهي ڪا. پر لڳي ٿو، منهنجي سوچ به هن ملڪ جي جلادن جو روپ ڌاري ورتو آهي. جلاد جيڪي وطن پرست قيدين کي آخري ساهه تائين ان اميد سان ڏنڀ ڏيندا آهن ته کانئن مرڻ کان اڳ ۾ قيديءَ کان تحريڪ جا سڀ تفصيل معلوم ڪري وٺجن.
سوچ جو جلاد سچ پترو کنيون بيٺو آهي.
سخاوت عليءَ جي ذهانت جيڪا غريبيءَ تي ٺٺول هئي، سا سندس زندگيءَ لاءِ عذاب بڻجي وئي.
شمن علي دايي جي اميدن جو ڏيئو ائين اجهامي ويو. جو روشنيءَ جي ڪا اميد باقي نه رهي.
اسان جي ڪلاس جو روشن سج ٻڏي ويو.
ڪائنات، هڪ سڏڪو ڀريو، جڏهن سخاوت عليءَ کي لحد ۾ لاٿو ويو.
سخاوت عليءَ جي برباديءَ جي ابتدا به ان پرائمري اسڪول مان ٿي هئي جتي سائين محمد دائم پنج سال اڳ، سندس روشن مستقبل جي پيڙهه جو پٿر رکيو هو.
هڪ ماستر هن جي زندگي ٺاهڻ جي ڪوشش ڪئي هئي. ٻي ماستر هن جي زندگيءَ کي برباد ڪري ڇڏيو.
هڪ ماستر نيڪ سيرت فرشتو هو.
ٻيو ماستربي رحم شيطان.
شيطان جي شيطانين جي ابتدا ۽ انتها ان سال ٿي جڏهن اسان مئٽرڪ جو امتحان ڏنو هو.
مئٽرڪ جي امتحان ڏيڻ ۽ رزلٽ اچڻ ۽ فرسٽ ائير ۾ داخلا وٺڻ واري ڇهن ستن مهينن ۾ سڀڪجھه برباد ٿي ويو.
خوابن جي اُڻت اُڊڙي وئي.
پوپٽ جا پر مروڙجي ويا.
ذهانت قتل ٿي وئي.
غريبي حسب معمول جنگ هارائي وئي.
عجيب ڳالھه هئي جڏهن اسان مئترڪ جي امتحان جي تياري ڪندا هئاسين، تڏهن سخاوت عليءَ کي ناول لکڻ جو شوق ٿيو. ان سان گڏ کيس عشق جو به سيڪ اچڻ شروع ٿيو.
ڪتابن پڙهڻ جي شوق ۽ گهڻ طرفي مطالعي کانپوءِ ناول لکڻ جو شوق ته سمجھه ۾ اچڻ جوڳو هو پر عشق. سخاوت علي ۽ عشق. ڳالھه سمجھه کان مٿي هئي.
اسان جو هڪڙو چالاڪ ڪلاسي هو رَکيل. هو اسان جهڙن ڳوٺاڻن اٻوجھه ڇوڪرن تي رعب وجهڻ لاءِ روز ڪنهن نه ڪنهن ڇوڪري جو خط کڻي ايندو هو. هو ڪڏهن چوندو هو ته کيس جميلا خط لکيو آهي ته ڪڏهن نسرين ته ڪڏهن نورين ته ڪڏهن عابدهه ائين چوڻ ۾ ڪو وڌاءُ ڪو نه ٿيندو ته هن جي بقول سندس محلي جي هر بالغ ڇوڪري سندس عشق ۾ گرفتار هئي.
اسان جهڙا، احساس ڪمتريءَ جا ماريل، تن لاءِ رکيل جا عشق ڪنهن ايٽم بم کان گهٽ نه هئا. هن جي عشق جون ڳالهيون ٻڌي، اسان جو انگ انگ روئڻ لڳندو هو. پوءِ اسان مان جيڪي به ٿورڙا وڌيڪ عقلمند ۽ چالاڪ هئا، تن رکيل جو ٽوڙ ڳولهي لڌو هو.
هُو به روز ڪنهن نه ڪنهن ڇوڪريءَ جي عشق جو داستان رکيل جي سامهون ٻڌائيندا هئا.
احساس ڪمتري ۽ عشق جي جنجهٽ مان ڪو آزاد هو ته، اهو هو سخاوت علي. نه ته هن کي رکيل ڏانهن آيل ڪوڙن خطن ۾ ڪا دلچسپي هئي ۽ نه وري ٻين جي طرفان گهڙيل جوابي داستانن ۾. هن جي لاءِ عشق ٻشق سڀ بيوقوفي هئي. اسان سڀني جو متفقه خيال هو ته ڪتابي ڪيڙو سخاوت علي عشق جي معاملي ۾ پٿر هو.
پر هي ڪہڙو واءُ وريوهو. ڪہڙو انقلاب آيو هو، جو سخاوت عليءَ کي به عاشقيءَ جو شوق جاڳي پيو هو. ابتدا سخاوت عليءَ جي طرفان ٿي هئي يا ٻي طرفان.
هن جو نالو مريم هو ۽ هوءَ ڳوٺ جي سڀ کان سہڻي ڇوڪري هئي. ڳوٺ جو هر نوجوان هن تي مرندو هو.
پر هڪ وڏي مصيبت هئي.
هڪ وڏو عذاب هو.
هڪ وڏو ڊپ هو.
هن جو ڀاءُ ڪاٽڪو چور هو. ان ڪري هر نوجوان هن تي مرندو به هو پر هن جي رستي تي بيہڻ، هن ڏي اشارو ڪرڻ، هن ڏي ڪو پيغام موڪلڻ کان لنوائيندو هو.
سخاوت عليءَ جي قسمت ڪجھ نرالي هئي.
هوءَ جيڪا ڳوٺ جي هر نوجوان جي خوابن جي شہزادي هئي.
اُها، خبر ناهي ڇو؟ ڪيئن؟ ۽ ڇا جي لاءِ سخاوت عليءَ تي عاشق ٿي پئي.
هڪ ڏينہن هوءَ ۽ سخاوت علي گھٽيءَ ۾ هڪ ٻئي جي آمہون سامہون ٿي ويا. هُن نه ڪئي هم نه تم سخاوت عليءَ کي چيو، ”وڏو موتبر ٿيو پيو گھمين. اڃان ته گورنرڙو يا ماسترڙو ٿيو ناهين، پر اکيون کڻي ڪياڙيءَ ۾ رکيون ٿي. هيڏي هوڏي ڏسين ئي نه ٿو ته ڪو رستي ۾ بيٺو انتظار ٿو ڪري.“
هڪ لمحي لاءِ سخاوت عليءَ جي پيرن هيٺان زمين کسڪي وئي. هڪ لمحي لاءِ هن اڇي ڪہاڙيءَ کي هوا ۾ وڄ وانگر چمڪندي ڏٺو. هڪ لمحي لاءِ هن کي لڳو، سندس دل سينو چيري زمين تي ڪرڻ لڳي آهي. ان ئي هڪ لمحي ۾ الاءِ ڪٿان هن جي وجود ۾ طاقت پيدا ٿي. سَتُ ۽ سگھ پيدا ٿي. پوءِ هن وراڻيو، ”نه اهڙي ڳالہه نه آهي.“
پنجن لفظن هن جي زندگيءَ جي رُخ کي ئي تبديل ڪري ڇڏيو. هُو عام انسان مان عاشق بڻجي ويو.
عاشق ۽ عشق ڇا هو. جڏهن به هو هڪٻئي جي آمہون سامهون ايندا هئا، ”خوش آهين، خوش آهين.“ ٿيندي هئي. هوءِ پنهنجي رستي تي، هي ڌڙڪندڙ دل سان پنہنجي رستي تي ڪڏهن ڪڏهن هوءَ هن کي ڪو کٽمٺڙو يا ٽافي، ڪو مٺائيءَ جو ٽڪرو ڏيندي هئي ۽ ها، هڪ دفعي هڪ رومال به ڏنو هئائينس اسان جو يار سخاوت عليءَ پرباش هو.
مئٽرڪ جي امتحان ۾ A-I گريڊ جي اميد نه بلڪه پڪو يقين هيس.
ڳوٺ جي سڀ کان خوبصورت ڇوڪريءَ جو عشق ۽ ناول لکڻ جو جنون. ڀلا خوابن جو به ڪو ڇيہه هو ڇا؟
اچانڪ هڪ نئون موڙ آيو، جنہن سڀ ڪجھ ڊانواڊول ڪري ڇڏيو، تباهه ڪري ڇڏيو، بقول شاعر منٺار سولنگيءَ جي.
خواب جيڪي لڌئي، سي ته وکري ويا،
ڪو نه ٿي ملي تن جي، ذري سان ذري.
سخاوت عليءَ جي ڳوٺ جي اسڪول ۾ ماستر جان محمد بدلي ٿي آيو. هن هڪ ڏينہن سخاوت عليءَ کي اسڪول ۾ گھرائي چيو، ”سخاوت عليءَ مان تنہنجي ڏاڍي تعريف ٻڌي آهي. ٻڌو آهي ته تون ڏاڍو هوشيار ۽ محنتي ڇوڪرو آهين. مان ڏاڍو اصول پرست انسان آهيان تون ائين ڇو نه ٿو ڪرين ته هن اسڪول ۾ ٻار پڙهائڻ ۾ منہنجي مدد ڪرين.“
سخاوت عليءَ وٽ ننہن ڪرڻ جو ڪو جواز ڪو نه هو. هن ماستر جان محمد سان گڏ ٻار پڙهائڻ شروع ڪيا.
هوريان هوريان جان محمد کُلڻ لڳو. هن سخاوت عليءَ کي ٻڌايو ته هو شاعر به هو ۽ سندس تخلص ”جانب“ هو. هن سخاوت عليءَ کي پنہنجي شاعري ٻڌائي.
ڇڏي وئين يار هٿڙا ڇڏائي،
پيرڙا ڪڍرائي،
روئان ٿو تنہنجي عشق ۾ پرين،
وئين مون کي مون مان لڏائي.
سخاوت عليءَ هن کي ٻڌايو ته هو به ناول لکي ٿو.
ماستر جان محمد جانب سندس تعريف ڪئي ۽ هن کي چيو ته هو رات جو جيڪو ڪجھ لکي، صبح جو کيس ڏيکاري ته جيئن سندس اصلاح گڏ گڏ هلندي رهي.
ائين ٿيڻ لڳو. سخاوت عليءَ ناول جا ٻه ٽي صفحا لکندو هو ۽ صبح جو ماستر جان محمد جانب کي ڏيکاريندو هو. ماستر کيس صلاحون ڏيندو هو. ماستر جان محمد مٺي گفتگو ڪندڙ شخص هو. آهستي آهستي جان محمد هن جي شخصيت مان متاثر ٿيڻ لڳو.
ماستر جان محمد هن کي پنہنجي زندگيءَ جا عجيب عجيب قصا ٻڌائيندو هو جيڪي گھمي ڦري اچي ماستر جي عشق تي ختم ٿيندا هئا. سخاوت عليءَ جي نڪور اديباڻي ذهن لاءِ ماستر جا قصا الفَ ليلا جي قصن جيان هئا.
”مان آهيان اصول پرست ماڻہو.“ ماستر جان محمد جو تڪيو ڪلام هوندو هو. هو اڪثر ڪري سخاوت عليءَ کي چوندو هو، ”سخاوت عليءَ مان به غريب جو ٻار آهيان پر مان آهيان اصول پرست ماڻہو. نه ڪڏهن پئسن جي پرواهه ڪئي اٿم، ۽ نه ئي وري ڪڏهن ڪنهن وڏيري ننڍيري جي پرواهه ڪئي اٿم.. حسن پرستي منہنجي رڳ رڳ ۾ ڀريل آهي، غريبيءَ جي باوجود به دل کولي پيار ڪيو اٿم.“
ماستر جي هر قصي جي ابتدا ۽ انتها شاندار، پرخطر ۽ ڪامياب عشق سان ٿيندي هئي. هونءُ سخاوت عليءَ کي ماستر جان محمد جا عشق جا داستان شايد موهي نه سگهن ها، پر هن جي عشق جي نئين ابتدا هئي. ان ڪري هر قصي ۾ هو محسوس ڪندو هو ته هن جي لاءِ ڪونه ڪو نياپو هو ۽ ڪونه ڪو سبق هو.
خبر ناهي ماستر جان محمد جي عشق جي قصن ۾ ڪيترو سچ هو، ڪيترو ڪوڙ، پر قصا هوندا دلچسپ هئا.
اهو 14فيبروريءَ جو ڏينهن هو. عاشقن جو عالمي ڏينهن ان ڏينهن جڏهن ماستر جان محمد اسڪول آيو، ته سندس چهرو روئڻهارڪو هو. ڄڻ ته زال سان وڙهي آيو هو. يا سندس گهر ۾ چوري ٿي وئي هئي. ماستر جان محمد جي اهڙي ڪيفيت اصل ۾ اشارو هوندي هئي ته، اڄ نئين عشقيه داستان جي آمد ٿيندي.
رسيس وقت ماستر جان محمد سخاوت عليءَ کي پاڻ وٽ سڏ ڪيو. سخاوت عليءَ کي سمجهڻ ۾ رتي برابر به دير نه لڳي ته قصي جي آمد جو وقت اچي ويو آهي.
ماستر هيڏانهن هوڏانهن ڏٺو. پڪ ڪيائين ته ڪير ٻُڌي ته ڪونه ٿو. پو قميص جي هيٺان پاتل صدريءَ ۾ اهڙي ته رازداريءَ سان هٿ وڌائين، ڄڻ ته ڪو قيمتي هيرو کيسي مان ڪڍندو هجي. پر جڏهن هن جو هٿ ٻاهر نڪتو ته، سندس هٿ ۾ هڪ ڦوٽو هو. ڦوٽو سخاوت عليءَ کي ڏيندي ماستر چيو، ”سخاوت علي هي ڏس، هي اٿئي منهنجي زندگيءَ جو پهريون پيار.“
”پهريون پيار؟“ سخاوت عليءَ کي پنهنجو پيار ياد اچي ويو. هن به سوچيو، ڪاش هو به مريم جو ڦوٽو کيسي ۾ رکي سگهي.
”ڪهڙن خيالن ۾ ٻُڏي وئين؟“ ماستر جان محمد هن جي خيالن جو سلسلو ٽوڙي وڌو.
”مان آهيان اصول پرست ماڻھو.“ ماستر قصي جي شروعات ڪئي. ”اڄوڪو ڏينهن سڄي دنيا لاءِ خوشين ڀريو ڏينهن هوندو آهي. اڄڪلھه ته اڄوڪي ڏينهن تي شهر ته ڇڏيو، ٻهراڙين جا عاشق به پنهنجي محبوبائن کي نوان نوان تحفا ڏيندا آهن. پر مون بدنصيب جي دنيا ته اڄوڪي ڏينهن تي اجڙي وئي هئي. منهنجو پهريون پيار، منهنجي يار، منهنجي دلربا، اڄوڪي ڏينهن تي مون کان هميشه لاءِ وڇڙي وئي هئي. وڇڙي ڇا هميشه لاءِ هن دنيا مان هلي وئي هئي.“
”مطلب سائين!“
”مطلب ته اڄوڪي ڏينهن تي منهنجي پيار منهنجي جدائي نه سهندي، پنهنجو انت آندو هو.“
فضا ۾ افسوس جون صدائون اڀريون.
ماستر جان محمد روئڻ جي اداڪاري ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي. سخاوت عليءَ جي دل ڌڙڪي. مريم جي سلامتيءَ جي دعا نڪتي.
”ڪيئن ڀلا سائين، ڪيئن؟ اهيو وري ڪيئن ٿيو؟“ سخاوت عليءَ افسوس ڀري اتاولائيءَ مان پڇيو.
”ها“ ماستر ٿڌو ساهه ڀريو. قصو ڪَرُ کڻڻ لڳو ۽ بيان اڳتي وڌڻ لڳو.
”اهيا ڳالھه نه پڇ، سخاوت عليءَ“ ماستر هڪ دفعو ٻيهر ٿڌو ساهه کڻي محسوس ڪرايو ته هو، سخت ڏک مان پيو ڳالھائي.
”منهنجو هن سان پيار جو پيچ پائڻ جو قصو به ڏاڍو عجيب آهي.“
”اها انهن ڏينهن جي ڳالھه آهي جڏهن، جڏهن منهنجي عمر ويھه ورهيه مس هئي. نئين نئين ماستري ملي هئي. ان زماني ۾ نئين ماستر کي ٻي تعلقي ۾ موڪليندا هئا. سو سائين مون کي به درگاهه يوسف شاه جيلانيءَ جي ڀرسان، هڪ ڳوٺ ۾ ماستر ڪري موڪليائون.“
”هڪ ڏينهن الله جي ڪرڻي ائين ٿي، صبح جو سوير، اسڪول لاءِ نڪتس. هڪ جواني، ٻيو پيرن هيٺان سهراب سائيڪل. سومان به واءُ مينهن ڪندو پئي ويس. اڌ رستي تي مس پهتو هوندس ڇاٿو ڏسان، هڪ گاڏير بيٺو هو. گاڏيءَ تي ٻه مايون ٻُڪل هنيون ويٺيون آهن. انهن مان هڪ اڌڙوٽ عمر جي هئي. ٻيءَ جي عمر سورنهن سترنهن سال مس هئي. ڇا ته مولا ڇوڪريءَ کي حُسن ڏنو هو. گاڏيءَ جو ڦيٿو نڪري ويو هو. مان ويجهو وڃي سائيڪل کي بريڪ هنئي.“
گاڏير چيو، ”ڀائو تنهنجا وڏاوڙ ٿيندا، قرب ٿيندا، احسان ٿيندا، جي مون سان گاڏيءَ جي ڦيٿي وجهرائڻ ۾ مدد ڪندين.“
مون چيو، ”ڇو نه سائين، اهيا به ڀلا ڪا ڳالھه آهي.“ گاڏير ڏنڊو ڏوٽو، پهلوان مڙس هو، مون کي چيائين، ”ڀائو! آئون ٻارن کي هيٺ لاهيان ڪونه ٿو، مان گاڏيءَ جي سرائيءَ کي پنهنجي گوڏي تي رکان ٿو، تون ڦيٿو سرائيءَ ۾ وجهه.“
ڦيٿو گاڏيءَ ۾ وجهندي، نظر کڻي جو ڏسان ته نينگري مون ۾ جُوهه وجهيون ويٺي آهي.
نظرون نظرن سان مليون.
هن به مشڪيو مون به مشڪيو.
مون کي چوڻي ياد آئي، ”هنسي تو ڦنسي، مسڪرائي تو گود ۾ آئي.“
اکين جي پيغام اندر ۾ آنڌ مانڌ مچائي ڏني.
دل جو ڌڙڪو وڌي ويو.
جيئن تيئن ڪري مون ڦيٿو گاڏيءَ ۾ وڌو. گاڏير مهرباني چئي، گاڏيءَ تي ويٺو. گاڏي رواني ٿي.
مون کي ٻي ته ڪا ڳالھه سمجھه ۾ نه آئي، سواءِ ان ڳالھه جي ته ان گاڏيءَ سان منهنجي دل به وڃي پئي.
هن مون ڏانهن مڙي ڏٺو. ڄڻ ته چوندي هجي، ”وڃين ڪاڏي ٿو، مون ڏي اچ نه! ان مهل شاهه ڀٽائيءَ جو بيت ياد اچي ويم؛
سوڙهين گهٽين سپرين، گونگا ٿي گڏيام،
ڦٽيل هئا فراق ۾، ڪُڇي ڪين سگهيام،
نهاريندي ويام، نماڻين نظرن سان.

”ادا سخاوت عليءَ نماڻين نظرن جي گهاوَ جو توکي اڃان تجربو نه ٿيو آ.“ ماستر پنهنجي ڳالھه. کي وزن وٺائيندي چيو.
سخاوت عليءَ کي مريم جون نظرون ياد آيون. هن جي دل چيو، ماستر کي سڀ ڪجھه ٻڌائي ڇڏي.
ماستر ڳالھه کي اڳتي وڌايو ۽ چوڻ شروع ڪيائين.
”مان به ٿي پيو هئس نيڻن جو وڍيل، بس، نه ڪيم هم نه تم. لڳي پيس گاڏير جي ڪڍ.
گاڏي پنهنجي ڌن ۾ هلندي رهي ۽ مان به گاڏيءَ سان مناسب فاصلي گڏ هلندو رهيس.
ڪجھه وقت کان پوءِ گاڏي هڪ ڳوٺ ڏي لڙي وئي ۽ ڏٺم ته هڪ گهر ۾ داخل ٿي. گهرُ هڪ پڪي ڇَنِ هئي ۽ چوڦير لوڙهو ڏنل هو.
مون کان اسڪول، ٻار، صاحب، سڀ وسري ويا. هڪ ئي ڌن سوار ٿي وئي ته ڪيئن نه ڪيئن ڪري نماڻن نيڻن واريءَ سان ملان. ان ڳوٺ مان نڪتس. سڌو رُخ رکيم نورل جي ڳوٺ.
نورل منهنجو دوست هو. وڏو ڪاٽڪو چور هو. جُوءِ جُوءِ جو پاڻي پيتل هئس.پاڻ به شوقين مڙس هو. پاڙي اوڙي جو ڪو به ڳوٺ، ڪا به حسينا کانئس ڳجهي ڪانه هئي، آئون سمجھان ٿو. ڪچڙيءَ منجھند ڌاران نورل وٽ پهتس.
نورل کي سڏڪيم.
نورل نڪري آيو.
”اڙي هي ڇا؟“ مون کي ڏسي نورل کان رڙ نڪري وئي چيائين، ”ماستر ڇاٿيو آ، منهن ته ڏس سُڪي ٺوٺ ٿي ويو ٿئي. اکيون ڪا ٻي ٻولي پيون ڳالھائين خير ته آهي؟“
مون نورل کي پيرائتي ڳالھه ڪري ٻڌائي.
نورل ڳالھه ٻڌي مون کي تسلي ڏني ۽ چيائين، ”ماستر بس ايترڙي ڳالھه تي اچي ملول ٿيو آهين. فڪر نه ڪر، گهٻراءِ نه، ڪو بلو ڪري ٿا وٺون. پهريان تون ٿورو آرام ڪر، ماني ڌاني کاءُ پوءِ ڪجھه ڪري ٿا وٺون.“
منهنجو ته قرار لٽجي ويو هو، سو مون کي ڪٿان ٿي ماني وڻي ۽ آرام اچي.
خير، سڄو ڏينهن آنڌ مانڌ ۾ گذريو.
الاهه الاهه ڪري سج لٿو.
سومهڻي ڌاران نورل مون کي چيو، ”اُٿ.“
اسين ٻئي اٿياسين. نورل اڳ ۾ سمجهي ويو هو ته، منهنجي روح ڪهڙي ڳوٺ ۾ رهجي ويو آهي. نورل ٻه بندوقون ۽ ڪارتوسن جا ڪنڍلا کنيا ۽ اسان ٻئي اهي کڻي روانا ٿي وياسين. نورل مون کي برفيءَ جو پُڙو ۽ رابيل جي گلن جو هار ڏنو ۽ چيائين ته، ”رک پاڻ وٽ.“
منهنجي ته پيرن ۾ ڄڻ هوائي جهاز جا پَرَ لڳي ويا هئا. اصل اُڏامندو پئي ويس. دل چاهيو پئي ته بس دير نه ٿئي، محبوب جو ديدار ٿئي نه ته دم پرواز ڪري ويندو.
اڌ رات هئي جو اسين پرينءَ جي پار پهتاسين. سانوڻ جي نئين شروعات هئي. سڀڪو پنهنجي اڱڻ تي ستو پيو هو. ڪاٽڪو چوندا آهن ته اڌ رات جو يا ته عاشق يا جِن جاڳندا آهن. سو سائين برابر ائين ئي هئو. ماڻھو ته ڇا، ڪتو، ٻلو، پکي پکڻ سڀ ائين سُتا پيا هئا ڄڻ ته سڀ مئا پيا آهن.
نورل منهنجي لاءِ گهر ۾ داخل ٿيڻ جو رستو ٺاهيو، مون کي برفيءَ جو پُڙو ۽ گلن جو هار ڏيندي چيائين، ”ماستر، تون خيال سان اندر وڃ، مان ٻاهر بيٺو آهيان. ڪيئن به ڪري ڳولي ڦولي، برفيءَ جو پُڙو پنهنجي محبوب جي ڀر ۾ ۽ گلن جو هار سندس وارن ۾ ٻڌي آ. خيال ڪجانءِ ڪا گڙٻڙ نه ٿئي.“
عشق انسان کي ڇاڇا نه ٿو ڪرائي. ڪهڙا ڪهڙا ڪشالا ٿو ڪڍرائي.
”سخاوت علي صاحب، سچي ڳالھه اهيا هئي ته ان مهل منهنجي دل ۾ ڪو ڊپ ڊاءُ نه هو، ڪوخوف نه هو. بس هڪ ئي خيال هئو، هڪ ئي تمنا هئي، هڪ ئي خواهش هئي ته محبوب سان ملان“.
جونءِ پير سُرندو سُرندو، هيڏانهن هوڏانهن ڏسندو پرينءَ جي تلاش ۾ اڳتي وڌيس. اچانڪ هڪ خوشبو آئي.
ها، خوشبو، جيڪا محبوبن جي مخصوص مهڪ هوندي آهي. کڻي جو ڏسان، ٿورو پرڀرو، ٻه کٽون پيون آهن.
هڪ کٽ تي اهائي اڌڙوٽ عمر جي مائي (جيڪا مون کي پوءِ خبر پئي ته پرينءَ جي ماءُ هئي) ۽ ٻي کٽ تي منهنجي پَري سُتيون پيون هيون.
ٿوري دير لاءِ بي خود ٿي ويس.
سوچيم پرينءَ کي چنبڙي وڃان، سندس انگ انگ کي چمان، نس نس سان پيار ڪريان. کيس جاڳايان ۽ چوان ته ڏس مان ڪيڏا ڪشالا ڪٽي تو وٽ آيو آهيان. پر مون کي نورل جي نصيحت ياد آئي؛
”پرينءَ کي جاڳائجانءِ نه، ڳالهائجانءِ نه، صرف برفي ۽ گل رکجانءِ.“ نصيحت ياد ايندي ئي پير جهلي ويس.
ٿوري دير لاءِ پرينءَ جي سيرانديءَ کان بيٺس. هڪ نظر وڌم، سبحان الله چنڊ جهڙو جهڙو، بستري تي واسينگن جيان وڇايل وار.
خير پاڻ پليندي، برفي سندس ڀرسان رکيم ۽ گل هوريان هوريان سُرڪائي سندس چوٽيءَ سان ٻڌم.
دل ته نه پئي چيو، پر پوءِ به پويان پير ڪري واپس وريس.
نورل مون کي ڏٺو، ڳراٽڙي پاتائين ۽ چيائين، ”پرينءَ جو ديدار مبارڪ ٿئي.“
مون کان رهيو نه ٿيو، دل جُهري پيم، اکين ۾ پاڻي اچي ويم. نورل کان پڇيم، ”يار! پرينءَ جو پاسو ڪڏهن نصيب ٿيندو؟“
تسلي ۽ دلاسو ڏيندي چيائين ”گهٻراءِ نه، هنيانءُ نه هار، اهيو ڏينهن به پري ڪونهي ڪو.“ اسان ٻئي نورل جي وٿاڻ تي موٽي آياسين. نورل مون کي چيو ته، پاڻ کي هاڻي ٻه ٽي ڏينهن ائين هلڻو پوندو ۽ ڪاروائي ڪرڻي پوندي.”
مان نورل کان موڪلائي روانو ٿيس.
منهنجي لاءِ پل پل، ورهين برابر ٿي ويو هو.
سڌو روانو ٿيس اسڪول. سڀ کان پهريون ڪم اچي اهيو ڪيم ته، اسڪول مان ڏهن ڏينهن جي موڪل ورتم.
اسڪول مان نڪري سڌو آيس ناڪي جوڳيءَ وٽ.
ناڪو جوڳي هو، گدا ڪندو هو، سوز سان مرلي وڄائيندو هو، نانگ نچائيندو هو، ڍارو هڻندو هو ۽ ڳوٺ ڳوٺ، گهر گهر پيرين پنڌ گهمندو هو.
ناڪو جهونو جوڳي، نورل جيان مون کي پهرين نظر ۾ سمجهي ويو ته معاملو گڙٻڙ آهي.
ناڪي کي به سڄي ڳالھه پيرائتي ڪري ٻڌايم.
ناڪي به مون کي تسلي ڏني ۽ هڪ رستو ڪڍيو.
پنهنجي لٺ، گودڙي، مرلي، ڍارو، نانگ جي ٽٻڻي کنيائين ۽ مون کي به لٺ ۽ گودڙي ڏنائين ۽ جوڳين وارو ويس پارايائين.
هئه ڙي عشق تنہنجا رنگ.
گدا ڪندا سڌا آياسين پرينءَ جي ڳوٺ.
خبر ناهي ڪيئن، پر منہنجي اندر مان سئنون سينو چيري ٿي نڪتيون.
ناڪي مون کي سوز مان سئنون هڻندي ڏسي چيو،
”يار ڪو ڪونه سمجھندو ته تون ڪو ٻہروپيو آهين.
هر ڪوئي ائين سمجھندو ته تون ڪو خانداني، جنم جنم جو پينو فقير آهين.“
حسبِ روايت ڪا خيرات کڻي آئي، ڪنہن ڍارو هڻايو.
ڍاري هڻائيندڙن جي اڪثريت مان ڪنہن پڇيو پئي،
منہنجي گھر ۾ برڪت ڪانہي ڪا. هيڏانہن اچي هوڏانہن وڃي. اوڏن وانگي ڪمايون،پر پوري پاندي ڪانہي ڪا.
ڪنہن پڇيو، فقير ڍارو هڻي ڏي گھر ۾ ڪروڌ آهي. هر ڀاتي ٻئي جو منہن پٽيون کايون پيو وڃي ڄڻ ته هڪ ابي امڙ جي اولاد ناهن، ڄڻ ته جاني دشمن آهن.
ڪنہن چيو فقير، گھر ۾ بيماري گھرُ ڪري ويٺي آهي.
ڪڏهن اسان جي پچر ڇڏيندي.
ناڪي، سڀ ڪنہن کي اهڙا ڍارا پئي هڻي ڏنا جو وڃي ٿيا خير.
منہنجيون اکيون ته پرينءَ جي تلاش ۾ هيون.
پرين، جنہن جو نه پتو ٿي پيو، نه ڪو کرو ٿي لڳو.
ٿوري دير کان پوءِ جڏهن رش ختم ٿي، ڏٺم ته هوءَ اٽي جي لپ کنيون ٽلندي اچي پئي.
منہنجي دل جي ڌڪ ڌڪ تيز ٿي وئي.
اکين ۾ چمڪ اچي وئي.
بيقراري وڌي وئي.
دل چاهيو، اٿي وڃي پرينءَ کي ٻکُ هڻان.
منہنجي حالت ڏسي ناڪي مون کي ٺونٺ هنئي ۽ اشارو ڪيائين، صبر ڪر.
منھنجي لاءِ صبر جو پَل پَل صدين برابر ٿي ويو.
هوءَ آئي. ناڪي کي خيرات ڏنائين. هيڏانهن هوڏانهن ڏسي تسلي ڪيائين ته ڪير ڏسي ته ڪونه ٿو. پوءِ ٿڌو ساهه ڀريندي چيائين، ”جوڳي فقير مون کي به ڍارو هڻي ڏي نه.“ ناڪي چيو، ”ڇوڪري توکي وري ڪهڙي ڳالهه جو ڍارو هڻي ڏيانءِ.“
چيائين، ”فقير رات جو مسافر مون کي ملندو به يا سڄي عمر تڙپندي رهندس.“
ناڪي هن ڏانھن ڏٺو ۽ اک ٽيٽ ڪري مرڪندي مون ڏانھن ڏٺائين، پوءِ ڍاري کي هيڏي هوڏي ڦيرائيندي ۽ زمين تي ڦٽو ڪندي چيائين؛.
”آ ڍارا پنئون ٻارها، پڻڪو ٻڌاءِ هن نينگر جي من جي مراد ڪڏهن پوري ٿيندي يا نه.“
۽ پوءِ ڍاري ڏي ڏسندي خوشي ڀري رڙڪيائين، ”اڙي هي ڇا! ڍارو سڄي زمين گھمي آيو، سڄو آسمان گھمي آيو. اتر ڏٺائين ڏکڻ ڏٺائين. پورب ڏٺائين پڇم ڏٺائين. سنڌ ڏٺائين هند ڏٺائين. پر نينگر جي من جي مراد ڪٿي نظر نه آيس.“
پوءِ ٿورو ساهه پٽيندي چيائين، ”لڳي ٿو ته نينگر جي من جي مراد هتي آسپاس ۾ ڪٿي آهي.“
پهريان ته منهنجو پرين وائڙو ٿي ويو. کيس ڪا ڳالهه سمجھ ۾ نه آئي. پوءِ شايد ”هتي آسپاس“ جي لفظن تي سوچيائين. پهريا ناڪي ڏي، پوءِ مون ڏي غور سان، ڏٺائين. جيئن ئي اسان جون نظرون مليون، خبر ناهي ڇا ٿيو، ڪيئن ٿيو، ٻنهي جي اکين مان ڳوڙهن جو درياهه وهڻ لڳو.
عشق چريو ديوانو.
نه پڇي ڏات نه ذات.
نه ڏسي ڪو وقت، ڪا گھڙي، ڪا مهل.
هوءَ چرين جيان اڳتي وڌي.
منهنجي هٿ کي چرين جيان چمڻ لڳي.
۽ مان به هن جي هٿ کي چرين جيان چمڻ لڳس.
شڪرآ، ناڪي کانسواءِ ٻيو ڪو ڪو نه هو.
عشق منزل ماڻي،
پرين تائين پهتو.
وصل جو واس ٿيو.
دل ڪوڙين قرارن ۾ ٻڏي وئي.
انجام ٿيا اقرار ٿيا.
ائين لڳو زندگي ختم ٿي وئي، جنت ملي وئي.
پر قسمت کي ڪجھ ٻيو منظور هو.
سکن پٺيان ڏکن کي اچڻو هو.
زندگيءَ جي ڪڍ، موت لڳي ويو.
اسان جي ملاقاتن جو سلسلو شروع ٿي ويو.
رات جو نورل منهنجو ساٿي هو ۽ ڏينهن جو ناڪو جوڳي پر چوندا آهن عشق مشڪ، خون کٿوري لڪائيندي نه لڪندا آهن.
”سخاوت علي توکي خبر آ ته، عشق جي خبر سڀ کا پهريان ڪنهن کي پوندي آهي.“ ماستر جان محمد جانب ڊگھي خود ڪلاميءَ کانپوءِ سخاوت علي کان سوال ڪيو.
”نه سائين“. سخاوت علي مختصر جواب ڏنو.
”عشق جي پهرين خبر پوندي آ ماءُ کي. اسان سان به ائين ئي ٿيو. منهنجي پرينءَ جي ماءُ کي به کڙڪ پوندي ڪا گھڻي دير نه لڳي.“
جڏهن هن کي خبر پئي، پهريان ته وائڙي ٿي وئي. پوءِ غضي ۾ منهنجي پرينءَ کي ڪپڙن ڌوئڻ واري سوٽيءَ سان سٽيائين. پوءِ سمجهائڻ جي ڪوشش ڪيائينس. پوءِ ڌوتن ذريعي منهنجا پار پتا به معلوم ڪري ورتائين. هڪ دفعو مون سان به ملي. مون کي به داٻا ڏنائين، سمجهايائين. ”مڙي وڃ نه ته منھنجا ڇورا ڳڀا ڳڀا ڪري ڇڏيندئي.“
پر عشق ڪٿي ٿو مڙي.
اسان سڀني سختين باوجود به ملڻ کان نه مڙندا هئاسين ماءُ جڏهن ڏٺو ته، ڇوري صفا نه ٿي مڙي، رَنِڪو هُنر هلائي منهنجي پرينءَ جي تٿ تاريخ ٻڌي چڏيائين.
منهنجي پرينءَ شاديءَ کان صفا انڪار ڪري ڇڏيو.
هڪ رات جڏهن ملياسين ته هن مون کي صاف صاف لفظن ۾ چيو ”مون کي کڻ نه ته مان پنهنجو پاڻ کي ماري ڇڏيندس.“
مان وائڙو ٿي ويس. مان اصول پرست ماڻهو اِهيو ڪڌو ڪم ڪئين ٿي ڪري سگهيس، مان پنهنجو پاڻ تي اِهيو ٽِڪو ڪيئن ٿي لائي سگهيس.
هوءَ نه مُڙي.
پنهنجي ڌمڪي سچي ڪري ڏيکاريائين.
14 هين فيبروريءَ تي، جڏهن هن جي شادي رٿيل هئي، هن جونئن مار دوا پي پنهنجو انت آڻي ڇڏيو.
منهنجي دنيا لٽجي وئي.
دل دردي ٿي پئي وئي.
اندر خالي ٿي ويو.
اندر جي خال کي ڀرڻ لاءِ ۽ اُڃ اجهائڻ لاءِ مان اصول پرست ماڻهو آهيان. ايترو ته عورتن سان پيار ڪيو اٿم، جيترو ڪير پاڻي پيئي.
پر منهنجي اُڃ نٿي اُجهامي.
منهنجي دردي دل جو زخم نه ٿو ڀرجي.
اڄوڪي ڏينهن تي مان ڪارا ڪپڙا پائيندو آهيان ۽ پنهنجي پرينءَ جو ڦوٽو سڄو ڏينهن پنهنجي سيني سان لائي رکندو آهيان.
ماستر جان محمد جانب پنهنجي عشق جي ڊگھي قصي کي پڄاڻيءَ تي پڄايو.
اکين کي زور ڏئي روئڻ جي ڪوشش ڪيائين، پر عجيب اتفاق هو، سندس اک مان ڳوڙهو ڪونه نڪتو.
دئونس ۾ ٽي ڪوپ چانهه جا پي ويو.
رسيس تي ويل ٻار موٽي آيا هئا.
ماستر صاحب جي پڙه ٻائڻ جو ڪو ارادو ڪونه هو.
ويٺي ٻه درخواستون لکيائين.
هڪ، ته ويٺي ويٺي سندس ويهڪ واري جڳھ تي ڦرڙي نڪري پئي آهي، ان ڪري کيس اڌ ڏينهن موڪل ڏني وڃي.
ٻي، ته کيس سنڌ سيڪريٽريٽ ڪراچيءَ ۾ ڪم آهي ان لاءِ کيس چار ڏينهن موڪل ڏني وڃي.
ان ڏينهن هڪ عجيب اتفاق اِهيو هو ته ماستر باربار سخاوت عليءَ کان ورور ڏئي پڇندو رهيو ته سندس به ڪنهن سان اک اڙي آهي يا نه. سخاوت هر نئين عاشق جيان جيڪو پنهنجي عشق جي ڳالھ ته هر ماڻهو کي ٻڌائڻ چاهيندو آهي، پر ڊپ مان ڪنهن کي ٻڌائي ڪونه سگھندو آهي. هو چاهيندي به باربار ماستر جي اڳيان انڪار ڪندو رهيو.
ڪجھ دير ويهڻ کانپوءِ ماستر جان محمد جانب، سخاوت عليءَ کي چيو، ”سخاوت علي، پاڻ آهيون اصول پرست ماڻهو، اڄ پنهنجي دل ڪنهن ٻي دنيا ۾ آهي. رات مان ڪراچيءَ نڪري ويندس، وري ڇنڇر تي اسڪول ايندس هاڻي اسڪول آ حوالي تنهنجي، پٺيان جي پارت اٿئي.“
ماستر جي وڃڻ کانپوءِ سخاوت علي ماستر جي ڪهاڻيءَ تي سوچيندو رهيو.
ڪهاڻيون ته ماستر اڳ ۾ به ٻڌائيندو هو، پر هيءَ ڪهاڻي نرالي هئي.
ماستر جي هر ڪهاڻيءَ ۾ ڪونه ڪو عجيب واقعو هوندو هو.
ڪڏهن ڪڏهن سخاوت علي سوچيندو هو ته ان ڪهاڻيءَ ۾ حقيقت ڪيتري هئي ۽ افسانو ڪيترو، پر حضور شرميءَ سبب هو ماستر کان سوال نه ڪري سگهندو هو.
هڪ ڳالهه سخاوت علي سمجهي ورتي هئي ته ماستر عجيب ماڻهو هو ۽ شايد ٿورو ڪوڙو به.
چار ڏينهن گذري ويا.
ڇنڇر تي ماستر اسڪول موٽي آيو.
ڪراچيءَ مان موٽڻ کان پوءِ، ماستر ڏاڍو خوش هو.
سندس انگ انگ خوشيءَ ۾ ٻهڪيو پئي.
ائين ٿي لڳو ڄڻ ته کيس خزانو ملي ويو آهي.
ان ڏينهن ماستر ٻارن کي اڌ ڪلاڪ اڳم رسيس ڏني.
سخاوت عليءَ کي سڏيو.
چانهه جا ڪوپ ڀريا.
۽ نئين قصي جي ابتدا ٿي.
”سخاوت علي“ ماستر بغير پڇڻ جي ڳالهائڻ شروع ڪيو.
”اسان اصول پرست ماڻهن تي به الله سائينءَ جون عجيب ڪرم نوازيون اٿئي. ڳالهه ٻڌندين ته اصل صفا حيران ٿي ويندين.“
”سائين ٻڌايو ڀلا، ڇا ٿيو وري.“
سخاوت علي ٻيو ڀلا چئي به ڇا ٿي سگهيو. هو جيڪڏهن ماستر کي چوي به ها ته، سائين ڇڏيو ڳالهه کي ته ڀلا ماستر مڙي وڃي ها ڇا.
راوي بيان ڪرڻ لڳو، قصو شروع ٿيو.
”لاڙڪاڻي مان جيئن ريل تي چڙهيس، ڀينسان پيرڌرڻ جي جاءِ نه هئي. اسان هياسين ٻه ڄڻا، مان ۽ منهنجو دوست ماستر موليڏنو. ڀلو ٿئي ٽي ٽيء جو جيڪو اسان جو واقفڪار نڪري پيو. ويهڻ لاءِ ٻه سيٽون ڏنائين.
گاڏي اڳتي هلي. هائو ٻيلي راڌڻ مان همراهه چڙهيو ساڻس ٻه مايون گڏ هُيون.
اتفاق سان هو اچي اسان جي ڀروارين سيٽن تي ويٺا، مون غور سان ڏٺو، اڙي هي ڇا هي ماڻهو ته ڪنهن زماني ۾ اسان جي ڳوٺ ۾ رهندا هئا ۽ پوءِ راڌڻين لڏي ويا هئا.
خير گاڏي هلي.
ٿوري دير کانپوءِ مان همراهه سان حال احوال شروع ڪيا.
منهنجو اندازو صحيح هو. هو اسان جي پراڻي ڳوٺائي غلام رسول جي اولاد مان هئا.
پنهنجائپ نڪري آئي، ان ڪري ويجھڙائپ وڌي وئي، پتو پيو، غلام رسول جي چئن پٽن مان هڪ کي ڪراچيءَ ۾ نوڪري ملي هئي ۽ هو ڪراچي لڏي ويو هو.
ٿوري دير کانپوءِ مون جو ڌيان ڪيو، مون کان رڙ نڪري وئي. مار ڀينسان هڪ مائيءَ جون نظرون مون ۾ کتل هيون.
اسان به آڙيڪاپ ماڻهو.
گھاٽ گھاٽ جو پاڻي پيتل.
رن جي لوڏ مان سمجهون ته ڪهڙي خيال جي آهي. سو مونکي سمجھندي دير ئي نه لڳي ته مائي مون تي عاشق ٿي پئي آهي. اڃان جو ٿورو وڌيڪ غور ڪيم، مارڀينسان هيءَ ته اهائي ڇوڪري هئي جيڪا ننڍي لاءِ اسان سان گڏ کيڏندي هئي.
اچانڪ مون کي هن جو نالو ذهن تي تري آيو .
مون همراهه کي چيو، ”ڀائو ڳالھ ته ٻڌ هن مائيءَ جو نالو سرداران ته ناهي.“
هڪ لمحي لاءِ همراهه وائڙو ٿي ويو ۽ پوءِ کلي وراڻيائين، ”برو بر ڀائو، هي اسان جي ننڍي ڀيڻ سرداران آهي.“
سرداران پنهنجو نالو ٻڌي ٽڙي پئي.
سچي ڳالھ آهي ته منهنجي دل ۾ به گلاب ٽڙي پيا.
سخاوت علي، سفر ۾ جي دل گھريو ساٿي ملي وڃي ته پوءِ سفر، سفر نه رهندو آهي.
مون ڪچهري ته همراهه سان ڪئي پر منهنجو سڄو ڌيان سرداران ڏي هو.
۽ سرداران، سرداران ته مون مان اک ئي نه ٿي ڪڍي.
اسان جي اکين هڪٻئي سان ٿي ڳالهايو، اسان جي روح هڪ ٻئي، سان ٿي رهاڻ ڪئي.
سرداران، اشارن ئي اشارن ۾ مون کي ٻڌايو ته ڪراچيءَ ۾ ملجي.
تون هن کان ايڊريس وٺ.
مون سرداران کي اشارن ئي اشارن ۾ ٻڌايو ته ڪراچيءَ ۾ ملڻ محال آهي، ڇو ته ڏاڍي مصروفيت هوندي. پر جي الله چاهيو ته مان سندس ڳوٺ وڃي ملاقات ڪندس. پوءِ مون اشارن ئي اشارن ۾ سرداران کي چيو، ڀلاڪا نشاني ته ڏي نه هن به موٽ ۾ مون کان ساڳي گھر ڪئي.
مان سوچيو، هن مہل ريل ۾ هلندي سرداران کي ڪہڙي سوکڙي ڏيان.
اچانڪ پنہنجي هٿ ۾ پاتل منڊيءَ ڏي خيال ويو.
مون منڊيءَ ڏانہن اشارو ڪيو.
هاڻي مسئلو هو ته، تحفا همراهه جي سامہون ڏجن ۽ وٺجن ڪيئن.
خير الله جي ڪرڻي ائين ٿي. ڪوٽڙيءَ کان اڳتي جيئن ئي ريل هلي، همراهه کي ننڊ اچي وئي.
لڳ ڀڳ سڄو گاڏو سمہي پيو هو، سواءِ اسان ٻن جي.
مون منڊي لاهي پنہنجي هٿ جي تريءَ رکي.
هن باز جيان جہپڙ ڏئي، منہنجي هٿ تان منڊي کڻي ورتي ۽ خبر ٿئي، موٽ ۾ مون کي ڇا ڏنائين؟
هي رومال.“
ماستر جان محمد جانب پنہنجي صدريءَ جي کيسي مان رومال ڪڍيو.
رنگ ٿيل سوٽي رومال هو، جنہن جي هڪ ڪنڊ تي ماستر جان محمد جانب جو نالو لکيل هو.
رومال ڏسي سخاوت عليءَ جي دل ۾ دهڪو ٿيو.
کيس مريم جو ڏنل رومال ياد آيو، جيڪو هو سڀني کان چوري پنہنجي سيني سان لڳائي سمہندو هو.
مريم جي رومال جي خوشبوءَ ۾ هن کي ماستر جان محمد جانب کان سوال ڪرڻ وسري ويو ته، ڀلا سائين، سرداران توهان کي هلندي ريل ۾ رومال ڏنو ته پوءِ ان تي نالو ڪيئن لکيل هو.
خير. الا ڇو سخاوت علي جي دل ۾ خيال پيدا ٿيو ته، اڄ هو به ماستر جان محمد جانب کي ٻڌائي.
جيڪڏهن ماستر صاحب آڙيڪاپ عاشق هو ته گھٽ گھر جو هي به ڪو نه هو.
غريب هو ته ڇا ٿيو!
ڳوٺ جي سڀ کان سہڻي ڇوڪريءَ سان سندس پيار هو.
سخاوت عليءَ کي پنہنجي عشق جي ڳالهه ٻڌائڻ لاءِ گھڻو انتظار ڪو نه ڪرڻو پيو.
ماستر جان محمد جانب هن کي، خيالن ۾ ٻڏل ڏسي چيو، ”سخاوت علي ڇا ٿو سوچين، مان ته توکان سدائين پڇندو آهيان ته تنہنجي به ڪٿي اک اڙي آهي ڇا؟“
اڄ سخاوت عليءَ جو شرم ۽ حياءُ نينہن نہوڙي ڇڏيو.
ماستر جي ٻڌايل قصي جو رد عمل يا اندر جو اُڌمو هو. اڄ سخاوت علي پنہنجو سڄو سينو ماستر جان محمد جانب جي اڳيان کولي رکيو.
هن ماستر کي پنہنجي عشق جي پيرائتي ڳالہه ڪري ٻڌائي.
ماستر هن جي ڳالہه غور سان ٻڌڻ کانپوءِ چيو، ”واهه ڙي سخاوت علي واهه، تون ته الاءِ ڪہڙي ڪنڊ ۾ لِڪو پيو هئين. هو چوندا آهن نه، ته مارجي ته مير مارجي ڪنہن جو کير نه کارجي. سو سائين مڃڻو پوندو ته تو واقعي مير ماريو آهي. پر خيال ڪجانءِ ڇوڪريءَ جو ڀاءُ اٿئي ڏنگو مڙس.“
سخاوت عليءَ اهڙي نموني ڪنڌ ڌوڻيو ڄڻ ته نيڪ مشوري لاءِ شڪريو ادا ڪندو هجي.
ان ڏينہن کانپوءِ ماستر جي رويي ۾ عجيب تبديلي اچي وئي. هن جي سخاوت عليءَ جي ذهانت ۾ دلچسپي ختم ٿي وئي.
هن لاءِ سخاوت عليءَ جو ناول بي معنيٰ ٿي ويو.
هن لاءِ ٻار پڙهائڻ به بيڪار ڪم ٿي پيو.
بس هن کي هڪئي دلچسپي هئي، اها هئي سخاوت عليءَ جو عشق.
هو وَرُ وَرُ ڪري سخاوت عليءَ کان تفصيل وٺندو هو.
ڪٿي ملي؟ ڪيئن ملي؟ ڇا ڳالہايائين؟ تو ڇا چيو؟ ڪنہن ڏٺو ته ڪو نه؟ ڪنہن کي ڪا خبر ته ڪو نه پئي؟ ڪو شڪ ته ڪو نه ٿيو؟
سخاوت عليءَ جي لاءِ ماستر جو تجسس همدردانه هو ۽ مشورا قيمتي.
ڪجھ ڏينہن کان پوءِ سخاوت عليءَ تي هڪ نئون انڪشاف ٿيو.
ماستر مُشڪ سان ڀريل هڪ مس ڪپڙي کڻي آيو ۽ اعلان ڪيائين ته هو تعويذ لکڻ جو ماهو هو. هن جو تعويذ ڪنہن به ضديري معشوق جو ڪنڌ جھڪائڻ لاءِ نڪ ۾ پوندڙ ناڪيليءَ جيان هو.
هن هڪ تعويذ سخاوت عليءَ کي تحفي ۾ ڏنو ۽ کيس چيائين، ”ان تعويذ رکڻ سان سخاوت عليءَ جي عشق کي ڪو لہر لوڏو نه هو.“
ڪجھ ڏينہن کانپوءِ، ماستر جي تعويذ لکڻ جي ڳالہه سڄي ڳوٺ ۾ ڦہلجي وئي.
ماستر پڙهائڻ کان وڌيڪ تعويذ لکڻ کي اهميت ڏيڻ لڳو.
مينہن ٺہي نه ٿي مِڙي، ان لاءِ تعويذ.
گھوٽ ڪنوار جي پاڻ ۾ نه ٿي لڳي، ان لاءِ تعويذ.
ننڍڙيءَ کي دست نه ٿا ڇڏين ۽ رات جو ننڊ نه ٿي اچيس ان لاءِ تعويذ.
مائٽي نٿي ٿئي، ان لاءِ تعويذ.
غرض ته، ڪہڙو مرض هو جنہن جي لاءِ ماستر وٽ تعويذ نه هو.
ٿوري وقت ۾ هو مقبول ترين عامل هو ڳوٺ جو.
پر حيرت جي ڳالہه اِهيا هئي ته تعويذ ته ڳوٺ جي سڀني عورتن ٿي لکرايا. پر ماستر صاحب جي مريم جي ماءُ تي نظر ڪرم ڪجھ وڌيڪ هئي.
هوءَ جنهن وقت جنهن گھڙي، جنهن مسئلي لاءِ ماستر وٽ آئي ٿي، هن لاءِ تعويذ وٺڻ تي ڪا بندش ڪا نه هئي. ڪا رنڊ روڪ ڪا نه هئي، ڪو اڱاري جمعي جو حساب ڪونه هو. هن لاءِ هر گھڙي سعد هئي ۽ تعويذ حاضر هو.
ماستر جي مريم جي ماءُ تي نظر ڪرم، دوستيءَ ۾ بدلجڻ لڳي. ماستر، مريم جي ڀاءُ سان به دوستاڻا لاڳاپا قائم ڪري ورتا.
هن کي به پنهنجي حفاظت ۽ شڪار ۾ سولائي لاءِ تعويذ ڏيڻ لڳو.
هڪ ڏينهن ماستر جڏهن آيو ته هن جي سائيڪل تي اڳٺن ٺاهڻ جو هڪ خوبصورت فريم رکيل هو.
هن مريم جي ماءُ کي گھرايو.
فريم، مريم جي ماءُ کي تحفي ۾ ڏنائين.
سخاوت علي سڀ ڪجھ حيرت مان ڏسندو هو.
هن کي ڪا ڳالھ سمجھ ۾ نه ٿي آئي.
بلڪه ائين چوڻ بهتر ٿيندو ته هن سمجھڻ جي ڪوشش ئي ڪونه ٿي ڪئي.
هو پنهنجي دنيا ۾ مست هو.
مريم سان رستي هلندي، ”خوش آن، خوش آن“ جهڙو دلفريب عشق جاري هو.
مئٽرڪ جي رزلٽ اچڻ واري هئي ۽ نتيجي کانپوءِ شهر جي هڪ نيڪ مرد هن کي فرسٽ ييئر ۾ داخلا وٺي ڏيڻ جو واعدو ڪيو هو. هن طئه ڪيو هو ته، پري انجنيئرنگ ۾ داخلا وٺندو ۽ اڳتي هلي انجنيئر ٿيندو.
پر چوندا آهن، بندي جي من ۾ هڪڙي، صاحب جي من ۾ ٻي. ۽ ڇا ته حسين جملو چيو هو حضرت ابنِ ابو طالب، ”مون پنهنجي ارادن جي ٽٽڻ مان پنهنجي رب کي سڃاتو.“
هڪ ڌماڪو ٿيو.
سڀ ڪجھ مَٽجي ويو.
هڪ ڏينهن ماستر جيئن اسڪول آيو، رسيس جي انتظار ڪرڻ بنا، سخاوت عليءَ کي سڏيائين. ۽ پوءِ وقت وڃائڻ بنا سخاوت عليءَ کي چيائين. ”سخاوت علي گھڻن ڏينہن کان وٺي مان تنهنجي باري ۾ سوچيندو رهيو آهيان. تون ڏاڍو هوشيار ڇوڪرو آهين پنهنجي هوشياريءَ کي ائين برباد نه ڪر.“
”سائين مون سمجھيو نه.“ سخاوت علي پريشان ٿيندي وراڻيو.
”بابا تون ڇوري مريم جي چڪر کي ڇڏي ڏي. اهيي بار ڏاڍا باري اٿئي. تنهنجي کڻڻ کان ڏاڍا ڳرا آهن، تون غريب جو ٻار آهين، سڙي، ڳري تباهه ٿي ويندين.“
سخاوت علي ماستر جو نئون رخ ڏٺو. ظالماڻو، بي رحماڻو. ماستر سخاوت عليءَ کي ڳالھائڻ جو موقعو ڏيڻ بنائي چوڻ شروع ڪيو، ”تون متان سمجھين ته ان ۾ ڪا منھنجي بد نيتي آهي. توکي ته خبر آهي ته مان آهيان اصول پرست ماڻهو. مان تنهنجو ڀلو ٿو چاهيان. مون ڏي ڏس مون ڏي.“ ماستر پاڻ ڏانهن اشارو ڪندي چيو، ”مان به جڏهن ننڍو هئس، ته تو وانگر، بلڪه تو کان ڏهه دفعا وڌيڪ هوشيار هوندو هئس. سڀڪو چوندو هوته هي ڇوڪرو ته الاءِ ڪهڙي منزل ماڻيندو، الاءِ ڪهڙي عهدي تي پهچندو.
پر پوءِ ڇا ٿيو، مون کي به تو وانگر عشق جي لت لڳي وئي. منزل کان ڀٽڪي ويس. ڪاڏي ويون پڙهايون، ڪاڏي وئي هوشياري ۽ آخر ۾ جو ٿيس، تنهنجي اڳيان ويٺو آهيان. خسيس پرائمري ماستر. ان ڪري مان تنهنجي ڀلي لاءِ ٿو چوان، ان چڪر مان نڪري وڃ.“
ماستر جي منھن تي شيطانيت رقص ڪرڻ لڳي.
سخاوت عليءَ جي نڙيءَ ۾ ڄڻ ڪنڊا ڦُـــٽا هئا.
سندس چپ خشڪ ٿي ويا.
منھن جو رنگ سفيد.
لفظ ساٿ ڇڏي ويا.
هن کي سمجھ ۾ نه ٿي آيو ته ڪالھ تائين جيڪو ماستر کيس عشق تي همٿا ئيندو هو، کانئس ذري پرزي جا تفصيل وٺندو هو. اڄ ان کي ڇا ٿي ويو.
هن کي سمجھ ۾ نه ٿي آيو ته هو، ڇا ڳالھائي. ماستر کي ڇا جواب ڏئي.
هن جيئن تيئن ڪري پنھنجي اندر جي سگھ گڏ ڪئي ۽ چيائين، ”سائين مان ڪوشش ڪندس.“
”ڪوشش نه بابا توکي ائين ڪرڻو پوندو.“ ماستر حڪم، هڪ حاڪم جيان ٻڌايو.
ڳالهه اتي ختم نه ٿي، ڏينهون ڏينهن مُنجھندي وئي.
ماستر جي مريم جي ماءُ ۽ ڀاءُ سان دوستي گھري ٿيندي وئي.
سخاوت عليءَ کان پڙهڻ وسري ويو.
ناول لکڻ وسري ويو.
هن جي لاءِ هر ڏينھن عذاب هو.
ماستر روز سخاوت عليءَ کان پڇا ڪندو هو ۽ تنبيھ ڪندو هو.
زندگي عذاب، اڻ کٽ عذاب.
سخاوت عليءَ ٻار پڙهائڻ ڇڏي ڏنا.
اهي رستا پيچرا ڇڏي ڏنا جنهن تان ماستر جو گذر ٿيندو هو. پر ماستر هن جي پچر ڪٿي ٿي ڇڏي.
هو ڳولي ڳولي سخاوت عليءَ سان ملندو هو.
هاڻي ماستر جي رويي ۾ تنبيهه گھٽ، دهمان ۽ ڌمڪيون وڌيڪ شامل ٿي ويون. هو سخاوت عليءَ کي ٻڌائيندو هو ته، سخاوت علي ڪهڙي ڪهڙي رستي تي مريم سان مليو هو ۽ ڇاڇا ڳالهايو هئائين.
سخاوت علي ڪيڏو به ذهين هئو، هئو ته غريب جو ٻار نه!
دٻيل، هيسيل، هراسيل.
هو اڃان به وڌيڪ دٻايو ويو. هيسايو ويو. هراسيو ويو. هڪ ڏينهن حد ٿي وئي.
ماستر سخاوت عليءَ کي سڏرايو. نه چاهيندي به سخاوت علي ماستر وٽ ويو. ماستر جو لهجو بي رحم هو، ننگو هو. هُن چيو، ”مان ايترن ڏينهن کان وٺي توکي سمجھايان ٿو پيو. تون نٿو سمجھين، تنھنجي ڀلا مرضي ڇا هي؟“
سخاوت علي همت ڪئي، جواب ڏنائين، ”سائين ڀلا توهان منھنجي ڪڍ لڳا ڇو آهيو. مان آخر توهان جي خطا ڪهڙي ڪئي آهي.“
”عجيب ماڻهو آهين، تو خطا ڪهڙي ڪئي آهي؟ ٻئي ڳوٺ جي سڀ کان سهڻي ڇوڪريءَ سان عشق ٿو ڪرين.“
”ته پوءِ ان ۾ توهان کي ڪهڙي تڪليف.“
”تڪليف، تڪليف! ميان مان اصول پرست ماڻهو، توکي ٻڌايان ٿو ته، مريم منھنجو شڪار آهي،
تون هٿ ڪڍي وڃ.“
سخاوت عليءَ کي لڳو، سج نيزي پاند لهي آيو آهي، آسمان ڦاٽي پيو آهي. ڌرتي ڌٻڻ لڳي آهي.
”جي اِهيا ڳالهه آهي نه ته پوءِ مريم صرف منھنجي آهي.“ سخاوت عليءَ به مضبوطيءَ سان جواب ڏنو.
”مريم تنهنجي آ بيهه ته ڀلا ڏيکاريانءِ ته مريم ڪيئن تهنجي آهي.“ ماستر صدريءَ ۾ هٿ وڌو. ننڍڙو ٽيپ ريڪارڊر ڪڍ يائين، ان کي هلايائين، اڙي هي ڇا، ماستر وٽ ته سخاوت عليءَ جي سڄي گفتگو ريڪارڊ ٿيل هئي.
هڪ دفعو ٻيهر سج نيزي پاند اچي ويو.
هڪ دفعو ٻيهر آسمان ڦاٽي پيو.
هڪ دفعو ٻيهر ڌرتي ڌٻي پئي.
وڻن ۾ واويلا پئي.
ڳيري غون غون ڪرڻ ڇڏي ڏنو.
طوطي ٻولڻ ڇڏي ڏنو.
۽ چٻري وڏو ٽهڪ ڏنو.
ماستر ڳالهايو، ”اڄ تو مون اصول پرست سان زبان درازي ڪئي آهي. بد تميزي ڪئي آهي، بد اخلاقي ڪئي آهي ۽ بي فرماني ڪئي آهي. هاڻي توکي نه رڳو مريم مان هٿ ڪڍڻا آهن، پر ان کي ائين به چوڻو آهي ته هوءَ ماستر جان محمد جانب جي آهي. جي تو ٻن ڏينهن ۾ ائين نه ڪيو ته، خبر ٿئي ڇا ڪندس هيءَ ٽيپ سڌو مريم جي ڀاءُ کي ڏيندس باقي تون سياڻو آهين.“
زندگيءَ جي پيرن هيٺان زمين کسڪڻ لڳي.
سخاوت عليءَ جي اکين اڳيان، اڇي ڪہاڙي وِڄ جيان وراڪو ڏنو.
عاشق بيرحميءَ جي اڳيان روئي ڏنو.
سخاوت علي سڄي رات سمہي نه سگھيو.
ٻي ڏينہن صبح جو سوير هو اٿيو.
رائيس ڪئنال ۾ ٽپو ڏئي خودڪشي ڪري ڇڏيائين.
جڏهن ماءُ کي خبر پئي، هن پنہنجو ڦاٽل رئو ڦٽي ڪيو، ۽ وارن ۾ خاڪ وڌي.
پيءُ انگوڇي جو ٻڌل پٽڪو لاهي ڦٽي ڪيو ۽ مٿي ۾ مٽي وڌي.
مريم ڳجھ ڳوهه ۾ پنہنجي سيني کي هٿ هڻڻ لڳي.
سڄو ڳوٺ شام غريبان ٿي پيو.
غريب جي گھر جو چراغ اُجھامي ويو.
هاءِ هاءِ شامِ غريبان، هاءِ هاءِ شامِ غريبان.
هر ماڻہوءَ جي اک آلي ٿي وئي.
ماستر جان محمد جانب تڏي تي ويٺي، پنہنجي مُڇ کي هٿ هڻي ڳالہه شروع ڪئي، ”مان آهيان اصول پرست ماڻہو............“

باب ٽيون : موران تيڏي اي......

شايد رات جي ٻي پہر جو پہريون حصو شروع ٿي ويو آهي. تڪليف ۽ درد بدستور موجود آهن. گھٽ به ڀلا ڪيئن ٿيندو؟ وياجي وياج کائڻ ڇڏي سگھي ٿو، شرابي شراب ڇڏي سگھي ٿو، زاني زنا ڇڏي سگھي ٿو، ان کان اڳتي وڌي سوچيان ٿو، چنڊ کي منڊ لڳي سگھي ٿو، سج بي نور ٿي سگھي ٿي، سانوڻ ۾ اتر سنڌ جي ڌرتي، ٽاڪ منجھند جو ٿڌي ٿي سگھي ٿي، پر پرڪئنسر، هاءِ هي ظالم ڪئنسر، پنهنجي درد جي شدت کي گھڙي پل لاءِ به گھٽ ڪونه ڪندو.
ٿوري دير لاءِ منھنجي معصوم دوست جي ڪٿا ۾ درد دٻجي ويو هو.
سخاوت علي سُڏڪيو هو، خودڪشي.............پر نه ته مون ۾ همت هئي نه خواهش.
مون کي مِهران جو جملو ياد هو.
”موت گھرڻ سولو آهي، مرڻ ڏاڍو ڏکيو آهي.“
مان مرڻ نٿو چاهيان، اِهيو سچ آهي، بي رحم سچ پر مون وٽ تڪليف مان نڪرڻ لاءِ ڪا واٽ به ته ڪانھي ڪا!!
رات جي ٻي پهر جو پهريون پهر.
سناٽو؛ غريب جي غم جيان اڃان به وڌيڪ گَهِرو ٿيندو وڃي.
هونءَ به رات جي هن پهر ۾ قدرت جو عجب راز سمايل آهي. هي پهر ننڊ جو پهر آهي.
هن پهر ۾ ڪا وڇوڙي جي ماريل جوانڙي، پرينءَ جي اچڻ جو آسرو پليندي آهي. وهاڻي تي سر رکندي آهي ۽ سمهي پوندي آهي. هن پهر ۾ جوان عاشق محبوب جي در تان موٽ کائيندا آهن. هن پهر ۾ پکي پکڻ وڻ ٽڻ ذڪر فڪر کان واندا ٿي اکيون بند ڪندا آهن. هن ئي پهر ۾ صوفي سنياسي، گياني ڌياني ننڊ کي پاراتا ڏيندا آهن
هن ئي پهر لاءِ مرشد چيو آهي؛
”سي پنهون ڪوهه پڇن، جي سنجہي رهن سمهي.“
پر منھنجو ڪيس بلڪل ابتڙ آهي. مون کي ائين ٿو لڳي، مان صدين جي سفر جو ٿڪايل آهيان. مان اهو دراوڙ آهيان جنهن، ڪنهن آريي جي ڀالي کان بچڻ لاءِ، جھنگ منھن ڪيو هو. هو ڪيتري رفتار سان ڊوڙيو هو. کيس احساس به نه هو. جڏهن هن ٿوري دير لاءِ ساهه پٽڻ جي ڪوشش ڪئي.
اِلاهي هي ڇا؟ ساهه پٽڻ جي ڪوشش ٻيڻو عذاب ٿي ويو. منھنجو سَنڌ سَنڌ ساڻو آهي، هڏ هڏ ٽِڙڪي ٿو پيو، ساهه ۾ هانبارو پيو لڳي، پر آرام مون کان ڪوهين ڏور آهي.
مان صوفي، سنياسي، گياني ڌياني ناهيان جو وتان ننڊ کي گھٽ وڌ ڳالهائيندو.
مان ڀڄندڙ دراوڙ آهيان.
ننڊ جو خواهشمند.
آرام جو طلبگار.
پر بيوس ۽ لاچار.
منھنجي ننڍڙي خواهش الاءِ ڇو نه ٿي پوري ٿئي.
عمر جو پنجيتاليهون سال آهي. انيڪ ڏاهن، سگھڙن ۽ سالڪن کي چوندي ٻڌم، ”ڀلو ڙي راڻا تنهنجا رنگ، ڪٿي ته اهڙا للنگهه ليٽائي وجهين جن جي موت تي رڻن ۾ راڙو پئجي وڃي، جبل جُهري پون، آسمان برسي پوي، وڻن مان واڪا نڪري وڃن ۽ ڪٿي ته ڪي ويچارا موت لاءِ ويٺا با سون باسين ۽ ٻاڏائين.“
۽ مرشد به ته ڏک ۽ تڪليف مان چيو هو؛
جا ڀونءِ پيرين مون، ساڀونءِ مٿان سڄڻين،
ڌڱ لٽبا ڌوڙ ۾، اڀي ڏٺاسون،
ڏينهن مڙئي ڏون، اٿي لوچ لطيف چئي.

جيڪي مون جيان موت لاءِ واجھائين ۽ کين موت نه اچي، ان لاءِ هر پل مرڻ ۽ جيئڻ جيان آهي، پلپل مرڻ ۽ جيئڻ، پلپل مرڻ ۽ جيئڻ.
هي ڇا؟ هي لفظ منھنجي ذهن ۾ دهل جيان ڇو ٿا وڄن.
اچانڪ لفظ، بي لغام گھوڙي جيان منھنجي ذهن ۾ رستو ٺاهين ٿا ۽ مون کي ياد ٿو اچي..... اهيي لفظ ته اڪثر ڪري مان ان وقت ٻڌندو هوس، جڏهن ڳوٺ جا ماڻهو صُوفَنَ جي ڳالهه ڪندا هئا.
صُوفَنُ، صُوفَنُ دماغ تي حاوي ٿي ويو آهي.

 اسان سڀ ننڍڙا ٻار ۽ وڏا هن کي صوفن سڏيندا هئاسين. هو قد جو ڊگھو هو، رنگ جو گورو جھڙو پٺاڻ. ٿلهي يا سنهي جي خبر ان ڪري ڪانه پوندي هئي جو، سيارو هجي يا سانوڻ هن کي هر وقت پنج ڇهه قميصون، پنج ڇهه سٿڻون ۽ مٿي تي ٻه پٽڪا ٻڌل هوندا هئا. سندس هٿ ۾ هر وقت لٺ ۽ پاڻيءَ جو ٺڪر جو ڪونئرو هوندو هو. هن جون عادتون عجيب هيون.
هو، هر وڻ ٽڻ، پکي پکڻ، جيت جڻي سان ڳالهائيندو هو ۽ هڪ مخصوص وقت تي پهرن جا پهر، خاموشيءَ سان بيٺو، سدا سکي واهه ۾ وهندڙ پاڻيءَ کي ڏسندو هو.
سندس وهندڙ پاڻيءَ کي ڏسڻ جي محويت، ڏسڻ وٽان هوندي هئي.
ائين لڳندو هو؛
يا ته هن جون نظرون پاڻيءَ جي سطح کي چيري هيٺ تَر ۾ پيل ڪنہن قيمتي خزاني جي تلاش ۾ هيون.
يا ته ڪنہن اهڙي مڇيءَ جي تلاش ۾ هيون جيڪا سندس ڪو قيمتي خزانو ڳہي الوپ ٿي وئي هجي.
يا ته سلوڪ ۽ معرفت جو ڪو اونہو راز هو، جنہن کي صوفن حل ڪرڻ جي ڪوشش ڪري رهيو هجي.
انہن سڀني ڪيفيتن، انومانن ۽ ڳالہين جو انت اچي، هڪ ئي ڳالہه تي ٿيندو هو.
اچانڪ هن جي نيڻن مان نيرَ وهي پوندا هئا.
۽ پوءِ هو هڪ دل کي جھوريندڙ صدا، بلند ڪندو هو ”ميڪون نه مار! موران تيڏي اي، موران تيڏي اي.“
صوفن ڪير هو؟ ڪٿان آيو هو؟ ڪنہن کي ڪا خبر ڪو نه هئي. سواءِ ان جي ته هو ڪچي جي ڪنہن ڳوٺ جو هو ۽ موران ڪير هئي، جيڪا صوفن جي چريائپ جو ڇيہه، مجذوبيت جو سبب هئي.
صوفن لاءِ مختلف خيال هئا، مختلف انومان هئا ۽ مخلتف ڳالہيون هيون.
پر سڀني خيالن، سڀني انومانن ۽ سڀني ڳالہين کي جيڪڏهن جوڙجي ته ان جو انت اچي هڪ جيءَ کي جھوريندڙ، هنيانوَ کي ٻوڙيندڙ ۽ روح کي ڪنبائيندڙ دکدائڪ ڪہاڻيءَ تي ٿيندو هو.
سڀني خيالن، انومانن ۽ ڳالهين جو تاڃي پيٽو ڪجھ هن ريت هو.
صوفن پنهنجي ماءُ پيءُ جو اڪيلو پٽ هو.
سندس خاندان المياتي ڪھاڻين جو هڪ درد ناڪ مجموعو هو. چون ٿا ته، صوفن جي پيءُ گاجيءَ جي چاچي ڏاڍي سهڻي هئي. گاجيءَ جو پيءُ شادي خان ۽ سندس چاچو عالم علي سرون ڪاهي گذر سفر ڪندا هئا.
گاجي جڏهن ڏهن ورهين جو هو ته سندس طھر ٿيو هو ۽ سندس چاچي شادي خان جو زيبل سان وهانءُ ٿيو هو.
زيبل ڏاڍي سهڻي هئي.
اِهيو لکيي جو ليک هو يا قسمت کي ڪِي ٻيو منظور هيو. زيبل جيئن گھر ۾ قدم رکيو، شادي خان کان پنهنجي ماءُ جو پَلئه ڇڏائجي ويو. هو ننڍڙو ٻارهو، معصوم هو. پنهنجي چاچيءَ سان سندس پيار ڏسڻ وٽان هو. هن کي بک لڳندي هئي، هو ماني چاچيءَ زيبل کان گھرندو هو ٻني ٻار تان يا مال چاري موٽندو هو، پهريون سلام چاچي زيبل کي ڪندو هو.
ضديرو ايڏو هو، جي نَنهن ڪيائين، پوءِ ڀلي مٿان ريل چڙهي وڃيس، مجال آ جو اُهو ڪم ڪري.
پر جي چاچي زيبل چيو ته پوءِ ڪاڏي ويو ضد، ڪا ڏي وئي ڪاوڙ!
رات جو گاجي پنهنجي چاچي زيبل جي هنج ۾ ليٽيو پيو هوندو هو. ايستائين جو سندس ماءُ يا پيءُ زوري کڻي وڃي سندس هنڌ تي سمهاريندا هئا.
چاچِي.................. ڀائيٽي جو پيار مثالي هو.
سڀڪو ائين چوندو هو ”لڳي ائين ٿو ته گاجي زيبل جي ڪُک مان پيدا ٿيو آ.“
ڏسندي ڏسندي گاجي ارڙهن سالن جو ٿي ويو.
اڀريل مُڇن ۽ وڌيل ڏاڙهي اعلان ٿي ڪيو ته هاڻي هو ٻار نه رهيو هو.
سانورو رنگ، وچولو قد، ويٺل مٿو، ڊگھو نڪ، جاڙا ڀرون، گاجيءَ جو شان هئا.
ڏسندي ڏسندي وقت ڪيئن گذري ويو هو.
اٺ سال اڳي گاجي جڏهن ڏهن سالن جو هوته سندس طھر ٿيو هو ۽ زيبل جو وهانءُ.
زيبل عالم عليءَ جي زال ۽ گاجيءَ جي ماءُ بڻجي گھر ۾ داخل ٿي هئي.
ابول!! وقت جي ڦيري سان گھڻو ڪجھ ڦرڻ لڳو هو.
نظرون ڦرڻ لڳيون هيون.
انداز ڦرڻ لڳا هئا.
سوچون ڦرڻ لڳيون هيون.
۽ سُرٻاٽ ڦرڻ لڳا هئا.
زيبل، سهڻي زيبل عام ڳوٺاڻي عورتن جيان هئي. هوءَ گھر جو ڪم ڪار ڪندي هئي، رونبا لاب ڪندي هئي، ڇيڻا ٿڦيندي هئي ۽ ڏهين ٻارهين ڏينهن فرض غسل ادا ڪندي هئي.
پَر اچانڪ سڀڪجھ ڦري ويو.
زيبل هر ٻي ٽين ڏينهن غسل ڪرڻ لڳي هئي.
هن پنهنجو پاڻ کي ننڍين نيٽين ڇوڪرين جيان سنوارڻ سينگارڻ شروع ڪيو هو.
ٽين چوٿين ڏينهن مساڳ هڻڻ.
روز ڌوتل ڪپڙا پائڻ.
ڪاري شلوار اڇو هرک جو چولو سندس پسنديده لباس ٿي پيو هو.
آئيني جي اڳيان، وارن کي ڦڻي ڏيڻ. هر وقت مُرڪندو رهڻ. گلاب جي گل جيان ٽڙي پوڻ.
ڇا اِهيو سڀ ڪجھ عالم عليءَ لاءِ هو؟
پر عالم عليءَ سان ته هن جي شاديءَ کي ڀريا اٺ سال گذري ويا هئا.
چوڻ وارا ته چوندا هئا ته غريب سادڙي، سِرون ڪاهيندڙ عالم عليءَ سان ته هوءَ ڪڏهن سينو سيني سان ملائي نه سُتي هئي.
ان ڪري ته کين اولاد ڪونه ٿيو هو.
ته پوءِ هي سڀڪجھ ڇا هو؟
سُرٻاٽ بدليا.
آواز اُٿيا،
”مار پوي ڪا رَن کي، پنهنجي عمر به ڏسي ۽ گاجيءَ جي به. لانت پويس پُٽ ڪري پاليو ٿئينس. لڳي ٿو ته پهرئين ڏينهن کان ئي ڪارو منھن ڪرڻ جو ارادو ڪيو هئائين، تڏهن ته ايترو پيار ڪندي هئس.“
سُرٻاٽن سفر شروع ڪيو.
آواز پڙاڏا بڻجڻ لڳا.
نيٺ ڳالهه اچي، شادي خان ۽ عالم عليءَ جي ڪنن تي پهتي.
ٻنهي جو اندر وڍجڻ لڳو.
هڪ ڏينهن سرون ڪاهيندي، عالم علي پنهنجي ڀاءُ کي سَڏُ ڪيو، ”ادا، او ادا!“
شادي خان سانچي مان سِرَ زمين تي لاهيندي منهن مٿي ڪيو، ڀاءُ ڏي ڏٺائين.
ٻنهي جون اکيون مليون.
باقي ڳالهه اکين ٻڌائي.
عالم عليءَ جي اکين ۾ ڏک هو، پيڙاهئي، بيوفائيءَ جي ڏنل ڏنڀ جو عڪس هو ۽ بيوسيءَ جوا ولڙو هو.
شادي خان جي اکين ۾ ندامت هئي، شرمندگي هئي.
هو ٻئي ڀائر غريب مسڪين پورهيت هئا.
پورهيت، جن لاءِ مرشد فرمايو،
”پورهئي ڪارڻ پيٽ جي، اٿن سوارا.....“
هو مٽيءَ جا ڪاريگر هئا.
نرم دل. هڪ ٻئي سان پيار ڪندڙ. هڪ ٻئي جو ڏک سک ونڊيندڙ. پر اڄ ٻنهي جي اکين جي ڪهاڻي ٻي هئي.
بي انت درد.
ٻنهي پنهنجي پنهنجي مٿن تي ٻڌل انگوڇن جا پٽڪا لاهي زمين تي ڦٽا ڪيا. ٻنهي جون اکيون چوماسي جي برسات جيان وسڻ لڳيون. ان رات شادي خان پنهنجي پٽ کي لٺين سان ڦيهه ڏني هئي ۽ گھران ڪڍي ڇڏيو هئائينس.
سرٻاٽن جو ڪو ڇيهه ڪونه هو.
عالم علي بيمار رهڻ لڳو هو.
ڏينهون ڏينهن جُهرندو ٿي ويو.
ڪجھ ڏينهن کان پوءِ گاجي به گھر موٽي آيو هو.
شادي خان اڪيلو ڪم تي وڃڻ لڳو هو.
هڪ ڏينهن شادي خان مٽي پاڻي ملائي گَڏُ ڪري، اڃان سرون ڪاهڻ لاءِ تيار مس ٿيو هو ته گاجي ڊوڙندو آيو.
سهڪندي سهڪندي پيءُ کي ٻڌايائين ”چاچو عالم علي مري ويو آهي.“
شادي خان ٻئي چنبا پنهنجي منهن ۾ هنيا.
روئندي پٽ کان پڇيائين، ”چاچهين مري ويو آ يا تو منهن ڪارو ڪيو آ؟“
گاجي قسم قرآن کنيا، پيءُ کي يقين ڏياريائين ته، چاچو عالم علي پنهنجي موت پاڻ مئو آهي.
پر جڏهن ملان عالم عليءَ کي غسل ڏيڻ لڳو، هن عجيب ڳالهه ڏٺي؛
عالم عليءَ جي ڳچيءَ تي گھُٽن جا نشان هئا.
سندس ناسن مان رت وهي رهيو هو.
ملان ڊڄي ويو.
هن غسل کان انڪار ڪندي چيو ”نه دا نه مان غسل نه ڏيندس، هن ويچاري کي ته گھٽا ڏئي ماريو ويو آ، اڄ مان غسل ڏيان، پوي پوليس کي خبر، منھنجا ته ٻچائي ٻير تي چڙهي وڃن، مان غريب مسڪين ماڻهو، پنهنجي جان ڪيئن ڇڏائيندس.“
ڳالهه ٻُڌي؛
بيٺلن هڪٻئي کي عجيب نظرن سان ڏٺو.
سرٻاٽن جو سلسلو شروع ٿيو.
شادي خان جي چيلھ غم ۾ چٻي ٿي وئي.
گاجيءَ جي مُنهن مان رت ڇڏائجي ويو.
شڪ جي ته ڪا ڳالهه هئي ڪانه، هر ڪنهن جي آڱر گاجي ۽ زيبل ڏانهن کڄي وئي.
پوليس گاجي ۽ زيبل کي کڻي وئي.
هنن سچي ڪئي رات جو عالم عليءَ کي گھٽا ڏئي قتل ڪري ڇڏيو هئائون.
ڪيس هليو ٻنھي کي ست سال سزا لڳي.
سزا ڪاٽي جڏهن هو واپس آيا ته، ٻنھي شادي ڪئي.
شاديءَ جي ٽين سال هنن کي صوفن ڄائو.
صوفن جڏهن جوان ٿيو تڏهن واقعي جوان ٿيو. اڙٻنگ جوان جهڙو هو سندس رنگ تهڙو هو قد ڪاٺ. ائين کڻي چئجي ته هو اهڙو جوان هو، جنہن جو تصور ڪري الاءِ ڪيترين جون ننڊون اڏامي وينديون هيون. الائي ڪيترن کان ٿڌا ساهه نڪري ويندا هئا. الاءِ ڪيترن جون اکيون انہن راهن ۾ وڇايل هونديون هيون، جتان هن جو گذر ٿيندو هو.
جڏهن به، جنہن به محفل ۾ هن جو ذڪر نڪرندو هو هر ڪوئي ائين چوندو هو، ”برابر سائين مڃڻ مراد آهي، برابر جہڙو سہڻو سيبتو، تہڙو ڪمائيندڙ اوڏ... پر، ”ان پر کان اڳتي شڪ جو اوچو هماليہ هو. انومانن جو اونہو سنڌي سمنڊ. طنز جو تتل ريگستان. ”پر آهي ته زيبل ۽ گاجيءَ جو پٽ ماءُ پيءُ گنج کٽيو هوس، هاڻي ڏسجي ته هي وري ڪہڙي ڀنڀور کي ٿو باهه ڏئي، ڪہڙو ڪلور ٿو ڪري“.
صوفن برابر اڙٻنگ جوان هو.
ڳوٺ جي ڪچہرين جو موضوع هو ڪيترين جون ننڊون اُڏائيندڙ، الاءِ ڪيترن کان ٿڌا ساهه کڻائيندڙ پر اڙٻنگ جوان جو هڪ الميو هو.
جيئن جيئن هو ڳُري چڙهڻ لڳو، جوانيءَ جي ڦوهه ۾ اچڻ لڳو، تيئن تيئن هن جي اندر جي اڪيلائي به گھري ٿيڻ لڳي.
اِهيا صوفن جي بي حسي هئي يا ڪا نفسياتي بيماري، يا وري جوانڙين جي بدقسمتي.
صوفن کي ڪڏهن ڪو احساس نه ٿيو ته ڪنہن جي نيڻن مان هن جي ڪري ننڊ اُڏامي وئي هئي.
ڪنہن جي سيني ۾ اڀريل ٿڌو ساهه، نڙيءَ تائين پہچندي سُڏڪو بڻجي ويو هو.
ڪنہن جون سندس راهن ۾ وڇايل اکيون پٿر بڻجي ويون هيون.
بس هُو اڪيلو هو، اَڪيلو. ٻني ٻاري جو ڪم ڪندو هو. گاهه پٺو، هر، رونبو لابارو ۽ پوءِ اڪيلائي. سڄي ڳوٺ ۾ هڪڙوئي سندس دوست هو. دينو. هو صرف دينوءَ سان گڏ ويہندو هو. گڏجي ڪم ڪار ڪندو هو، ڪچہري ڪندو هو، باقي ٿيو خير.
دينو وڏو عاشق مزاج هو، هن وٽ پنہنجي عشق جا اڻ کٽ قصا هئا.
هڪ ڏينهن جڏهن هو دينوءَ سان ڪچهري ڪري رهيو هو تڏهن دينوءَ کي ڪا مذاق سُجھي يا لاشعوري طرح هُن کي صوفن جي اڪيلائيءَ جي احساس ٿيو. هن صوفن کي چيو، ”يار هڪڙي ڳالهه ته ٻُڌ، هڪڙو ڪم ڇو نه ٿو ڪرين.“
”وري ڪهڙو ڪم، گھرجو، ڪڙمت کان وٺي سڄو ڪم مان ئي ته ڪيان ٿو، ٻيو ڪير ٿو ڪري.“
”ها ها ها“ دينو وڏو بي ڍنگو ٽهڪ ڏنو. ”جيڪي هَڏين ڪاٺِين سَگھا هوندا آهن، ڪاقتور هوندا آهن، انهن جا دماڪ الاهه سائين خالي ڇڏي ڏيندو آ.“
دينو ٿوري ساهي پٽيندي ڳالهه کي اڳتي وڌايو، ”چُوتيا، مان ڪڙمت يا گھر جي ڪم جي ڳالهه نه ٿو ڪيانءِ. مان ٿو چوانءِ، تون هيئن جو سڀني کان پري پري لڳو پيو آن. مون کان سواءِ نه ڪنهن سان ويهين، نه ڪنهن سان ڳالهائين نه ڪڏهن ڪا تاس راند کيڏين پوءِ تون هڪڙو ڪم ڪر نه، يا ته تون شادي ڪر يا عشق ڪر.“
دينوءَ جي ڳالهه ٻڌي هن کي ائين محسوس ٿيو، ڄڻ ته ڪنهن خودڪش بمبار سندس اندر ۾ پنهنجي پاڻ کي اُڏائي ڇڏيو هجي.
هر شيءِ ذريون ذريون ٿي وئي هجي.
شايد اندر ۾ ٿيندڙ خود ڪش ڌماڪي جي پٺيان لاشعوري طور سندس پيءَ ۽ ماءُ جو خوني عشق هو.
هن خالي خالي نظرن سان دينوءَ کي ڏٺو.
هن جي دماغ مان هر سوچ جو هر سَلو سڙي ويو.
ڄڻ ته بي موت مري ويو، صرف ٻه ٽي لفظ گونجڻ لڳا؛
عشق، شادي، عشق، شادي..........
هن پنهنجي دماغ ۾ سوچ جي سَلي کي ٻيھر پاڻي ڏنو.
هن ڳالهائڻ جي ڪوشش ڪئي، پر سندس لفظن ۾ ڪا ترتيب ڪانه هئي، ڪو ڍنگ ڪونه هو. ڳالهائڻ ۾ ائين لڳو ڄڻ ته هو، پئدائشي ٻاتو هجي. هن چيو، ”مان....... مان....... مان......... عشق، شادي.........“
دينوءَ هڪ دفعو وري وڏو ٽهڪ ڏنو ۽ چيو، ”اڙي چريا تون عشق ڇو نه ٿو ڪري سگھين. تو ۾ ڪهڙي گھٽتائي آ، مون کان سؤ دفعا سهڻو آن، توتي الاءِ ڪيتريون ڇوريون مرنديون هونديون، پوءِ تون عشق ڇو نه ٿو ڪري سگهين.“
صُوفن وري ٻيھر دينوءِ ڏانهن خالي خالي نظرن سان ڏٺو. هن جي ذهن ۾ لفظن ۽ جملن جي ڪا ترتيب جُڙي نه سگھي. هو ڪجھ ڳالهائي نه سگھيو. هو دينوءَ کان موڪلائي گھر واپس آيو.
ان رات جڏهن هو پنهنجي هنڌ تي سُتو.
هن کي هر شيءِ مان صرف ٻه لفظ ٻڌڻ ۾ ٿي آيا.
عشق شادي، عشق شادي.
ستارن جي ٻولي ساڳي هئي.
وهاڻي ۽ رليءَ ساڳيو ساز ٿي ڇيڙيو.
مينہن جي لڏندڙ پڇ مان ساڳيو آواز ٿي آيو.
هن بار بار عشق ۽ شاديءَ جي باري ۾ سوچيو ڳوٺ جي هر ڇوڪريءَ جي باري ۾ سوچيائين، جنہن سان هو عشق يا شادي ڪري ٿي سگھيو. پر هن کي ڪو رستو نظر نه ٿي آيو.
هن کي ڪا واهه سمجھ ۾ نه ٿي آئي. هن کي ڪا ڳالہه سمجھ ۾ نه ٿي آئي. ”عشق ۽ شاديءَ“ هن کي سڄي رات ٽياس تي ٽنگيندا رهيا. هو سڄي رات سمہي نه سگھيو.
ٻي ڏينہن جڏهن هو دينوءَ سان مليو هن ۾ مزو ڪو نه هو. هو ٿڪل ٿڪل هو. صبح جو اٿڻ مہل ئي ماڻہس ڏسي چيو هو، ”صوفن خير ته آهي ٻچڙا، طبيت ته سہي ٿئي نه؟“
هن ماءُ کي تسلي ڏني هئي.
پڪ ڏياري هئائينس ته هو خوش هو.
پر، هو خوش نه هو. سندس اندر اداس هو، اکيون اوجاڳيل هيون دل ۾ صرف ”عشق ۽ شاديءَ“ جو واڄٽ هو. باقي هر طرف اونداهي هئي، ٻاٽ اونداهي.
دينوءَ شايد هن جي ڪيفيت کي پروڙي ورتو هو، تڏهن ته چيو هئائينس ”اڙي يار جائي پائي ڪنہن سان عشق لڳي ويو ٿئي ڇا، جو لڳي ٿو سڄي رات سُتو نه آهين؟“
هو دينوءَ کان به نٽائي ويو.
ان ڏينهن کانپوءِ عجيب ڳالهه اها ٿي ته دينوءَ جي هر ڳالهه عشق ۽ شاديءَ کان شروع ٿيندي هئي ۽ عشق ۽ شادي تي ختم ٿيندي هئي.
دينو هن کي باربار همٿائيدو هو ته هو عشق ڪري يا شادي. پر انيڪ راتين جي اوجاڳن جي باوجود به، نه ته هن کي عشق جي واٽ ٿي مِلي ۽ نه ئي وري شاديءَ جي ڪاراهه ٿي سُجھي.
دينو ڄڻ ته سمجھائيندي سمجھائيندي ۽ ٿڪجي پيو هو، پر همت نه هاري هئائين.
هڪ ڏينهن ڪاوڙ ۽ غصي ۾ چيائين، ”الله ڪندو تنهنجو حشر به پوڙاٽي فقير جھڙو ٿيندو.“ وري دينو صوفن کان سوالئيه اندازجو پڇو.
”ٻوڙاٽي فقير ڏٺو ٿئي نه شهر ۾ اڌ ننگو، پوڙاٽي فقير.“
”ها ها اهوئي ٻوڙاٽي فقير جنهن جي لاءِ تو هڪ ڳالهه ٻڌائي هئي.“ صوفن بيزاريءَ مان وراڻيو.
”ها اهوئي پوڙاٽي فقير جنهن جي لاءِ مان توکي ٻڌايو هو ته، هڪ ڏينهن پوڙاٽي فقير بازر ۾ پنهنجي ڌن ۾ پنهنجي منهن سان ڳالهائيندو پئي ويو. پٺيان هڪ مائي به آئي، اچانڪ پوڙاٽي فقير کي الاءِ ڇا سُمجھيو، هڪدم منهن پوئتي ڪر مائيءَ کي چيائين. ”مائي چري ٿي آن يا ڪل ٿڙي ٿي، وڃين ٿي منهنجي ڳ........۾ گھڙندي.“
بازر ۾ ٽهڪڙو پئجي ويو.
مائي ويچاري مرم ۾ مري وئي. ڀانئين، زمين جاءِ ڏئي ته ان ۾ گھري وڃي.
پوڙاٽي پنهنجي مستيءَ ۾ مست اڳتي نڪري ويو.“
دينوءَ ڳالھ پوري ڪئي. ڳالهه ۾ مزاح جو چسڪو اڃان به برقرار هو ٻنهي جي چپن تي مُرڪ تري آئي.
صوفن ڳالهايو ۽ چيائين، ”يار! تون ئي ته منهنجو يار آهين هن ڀرئي جهان ۾ پوءِ مون کي پوڙاٽيءَ جهڙو ٿيڻ جو پاراتو ڇو ٿو ڏئين؟“
”خبر اٿئي ٻوڙاٽي چريو ڪيئن ٿيو؟“ دينوءَ صوفن جي سوال جو جواب ڏيڻ بدران، الٽو صوفن کان سوال ڪيو.
”نه، ٻڌاءِ ڀلا ڇا ٿيو هو؟“
”پوڙاٽي به تو وانگر هو.“ دينوءَ ڳالهه شروع ڪئي. ”سهڻو اڙٻنگ جوان، پر نه ڪنهن جي ٻن ۾ نه ٽن ۾، پنهنجي ڪم سان ڪم رکندڙ وڏو ڪا قِتي هو. چون ٿا ٻه ٻوريون هڪ ئي وقت پٺيءَ تي کڻي ويندو هو.“
”جائي به، سچي؟“ صوفن حيران ٿيندي پڇيو،
”مان ڀلا ڪوڙ ڇو ڳالهائيندس“ دينوءَ پنهنجي سچ جي پاڻ گواهي ڏيندي ڳالهه اڳتي وڌائي.
”الاهه جي ڪرڻي ائين ٿي- جنهن ڪار خاني تي پوڙاٽي حمال ڪندو هو، اهو ٿاڻي جي ڀرسان هو. اتي هڪڙو صوبيدار بدلي ٿي آيو.“
دينوءَ ساهه کنيو ڳالهه اڳتي وک کنئي.
”چون ٿا ته صوبيدار جي زال ڏاڍي ملوڪڙي، ڏاڍي سهڻي هئي. ڏاڍي ٺاهوڪڙي هئي. سڀڪو پيو هن تي مرندو هو. سڀڪو هن تي عاشق هو. پر صوبيدار کان به سڀڪو پيو ڪَن هڻندو هو.“
دينوءَ ڳالهه کي گل وجھندي، اڃان اڳتي وڌايو، ”چوڻ وارا چون ٿا ته، مائي هرياري نه هئي. ڪنهن ڏي ڪونه تڪيندي هئي ڪنهن کي لفٽ ڪونه ڏيندي هئي. پر الاءِ ڇا ٿيو، الاءِ ڪهڙو واءُ وريو. الاءِ ڪهڙو ڦِرڪو ڦريو، جو مائي پوڙاٽيءَ تي عاشق ٿي پئي. چوندا آهن ته رن، ماکي ۽ پاڻيءَ جو هوندو آهي آرُ، جاڏي رخ رکن جا ڏي لڙي پون، پوءِ سائين ستن ولين جي ڪاقت به ڪو نه روڪي سگھين.“
”دينو!“ صوفن لهجي ۾ ٿوري سختي پيدا ڪندي چيو، ”اِهيا ڇتي ڪوريءَ واري پٽاڙ ڇڏ، اصل ڳالهه ٻڌاءِ ته پوءِ ٿيو ڇا؟“
”منهنجا يار ٿورو صبر ڪر.“ دينو صوفن کي دلداري ڏيندي چيو، ”ڳالهه پوري ڪرڻ ڏي.“
”سو مون ڳالهه پئي ڪئي.“ دينو بي سُري گويي جيان سُر پڪڙڻ جي ڪوشش ڪئي. ”مائي صفا پوڙاٽيءَ تي مست ٿي پئي. ڪاڌوتي نه ڇڏيائين، جنہن جي هٿان پوڙاٽيءَ ڏيءَ نياپو، سنيہو يا سوکڙي نه موڪلي هئائين. پر پوڙاٽي، پوڙاٽي تو جيان“ دينوءَ صوفن ڏي اشارو ڪندي چيو، ”تو جيان ٺڪر، ڇسو، بيوقوف. هن کي ڪہڙي خبر عشق جي. هو ته پنهنجي مستيءَ ۾ مست. ٻه ٻه مڻيون ٻوريون پٺيءَ تي کڻي ڀانئين ته ڪو مان سہودي جو بادشاهه آهيان. ويچاريءَ ڏي ڪن ئي نه ڌريائين، ڌيان ئي نه ڏنائين. ڀانءِ ڪا ڪتي آسمان ڏي منہن مٿي ڪري، ڪونڪاٽ پئي ڪري.“
دينوءَ ساهه پٽيو، صوفن جي سوچ جو دائرو وسيع ٿيو، هو اندر ۾ اڪيلو هو ته ڇا ٿي پيو، پر اڄڪلہه هيو ته عشق ۽ شاديءَ جي وڪڙ ۾ نه.
”ها ته پوءِ ڳالہه ائين ٿي.“ دينوءَ ساهه پٽڻ کان پوءِ ڳالہه اڃان به اڳتي وڌائي، ”رن صفا ساڻي ٿي پئي، پر، پوڙاٽيءَ جي ڪن تي ڪا جونءَ ڪا نه چُري. پوءِ رن صفا حولي ٿي پئي. قسم کنيائين دستگير بادشاهه پير جو، ته ان دَلي کي اهڙي سيکت ڏيندس جو سڄي عمر ياد ڪندو.“
”پوءِ ٿيو به ائين. هڪ رات وجھ وٺي مڙس کي چيائين،اهيو ڪارخاني وارو مزور آهي نه پوڙاٽي، مون کي ڏاڍو تنگ ٿو ڪري.
صوبيدار جي دماغ مان ٽڙڪا نڪري ويا.
”چي، ٽڪي جو مزور، ڪمذات، منہنجي زال کي ٿو تنگ ڪري“.
ان رات صوبيدار جي ڪاري وردي، ورديءَ بجاءِ ڪارا ٽنڊڻ ٿي پئي، جن کيس ڄڻ ته سڄي رات پئي پٽيو هن پنہنجي زال کي ڀاڪر پاتو، پيار ڪيائين ۽ فيصلو ڪيائين؛
ٻي رات، اڌ رات مہل جڏهن سڀ مزور سُتا پيا هئا، ڪارخاني تي ڇاپو لڳو. پوليس پوڙاٽيءَ کي پڪڙي کڻي وئي.
سياري جي سرد رات، پہريان ته صوبيدار پوڙاٽيءَ کي ننگو ڪري سَچُو پادر هڻايا ۽ ان کانپوءِ سڄي رات ننگو برف جي نادين تي سمہاريائينس.
جڏهن صبح جو پوڙاٽيءَ کي ڇڏيائون ته ان حالت ۾ هو، جنہن ۾ کيس هاڻي ڏسين ٿو. هڪ هٽو ڪٽو پورهيت عشق جي انتقام ۽ صوبيدار جي پانور جي ور چڙهي ويو.“
ڳالہه پوري ٿي. صوفن کان سيسراٽ نڪري ويا.
دينو کلندو رهيو.
ڳالہه جو مطلب صاف هو، هن چاهيو ٿي ته ان کان اڳ جو ڪا صوبيدار جي زال صوفن جو حشر به پوڙاٽيءَ جيان ڪري، صوفن ڪو نه ڪو ڪلياڻ ڪري.
ان رات صوفن جي رات جي عذاب ۾ شادي ۽ عشق سان گڏ صوبيدار جي زال به شامل ٿي وئي.
عجيب اتفاق هو. هو شرميلو هو يا ڊڄڻو، جو نه ته پيءُ ماءُ کي ڪجھ چئي ٿي سگھيو ته منہنجي شادي ڪرايو. هوڏانہن دينوءَ جا قصا هئا جي کُٽڻ جو نالو نه پيا وٺن.
هڪ ڏينہن جڏهن هو دينوءَ سان مليو، ڳالہين ئي ڳالہين ۾ دينو هِن کي مذاق ۾ ئي شاديءَ جو هڪ سولو نسخو سمجھايو.
ڳالہين ئي ڳالہين ۾ دينوءَ هن کي چيو، ”خبر ٿئي هو پاڻ وارو ربُو آهي نه، ان جي شادي ڪيئن ٿي هئي،“
”نه،“ صوفن هميشہ جيان مختصر جواب ڏنو.
”ربُو تو وانگر ئي ٻوگہلو هو، پر هرماهه هيو مست. جڏهن ڏٺائين ته پيءُ ماءُ جي ڪن تي جونءِ ئي ڪا نه ٿي چُري. هُو هن جي شاديءَ لاءِ سوچن ئي ڪو نه ٿا. بس سوچي سوچي هڪ رات هڪڙو ڪم ڪيائين،“
”ڇا ڪيائين؟“ صوفن تجسس وچان پڇيو.
”هڪ رات، سياري جي رات هن ڇا ڪيو جو پيءُ کي چيائين، ”بابا رات جو مون کي ڏاڍو سيءُ ٿو لڳي. اڄ مان توسان گڏ سمہندس.“
پڻس چيو، ”ٺيڪ آهي ابا،“
”هَئو ٻيلِي! اڌرات مہل ربوءَ جي پيءُ کان دانہن نڪري وئي. اٿي ويٺو. ڇوري ڏي ڏٺائين. ٻئي بُجا گھروڙي منہن ۾ هنيائينس.“
ربو بجاءِ شڪي ٿيڻ جي نودائپ مان وراڻيو، ”جي نه ڪرائيندين شادي ته پوءِ توکي چوڪ نه ڏيندس ته ٻيو ڪنہن کي ڏيندس.“
صبح جو ربوءَ جي پيءُ، اٿي پہريان ته پنہنجي زال جي ڇنڇري لاٿي ۽ پوءِ زال کي چيائين، رک رئو مٿي تي، اٿي ڳول ڇوري جي لاءِ ڇوري، نه ته ڇورو مون کي ڦاڙي ماري ڇڏيندو.“
ربو جي چوڪ ڪم ڪري ڏيکاريو.ستت ئي سندس وهانوُ ٿي ويو.
”سو يار منہنجا صوفن،“ دينوءَ هن جي ڪلہي تي هٿ هڻندي چيو، ”تنہنجي زبان ڳالہائڻ لاءِ ته اٿلندي ڪو نه، تون به اِهيو چوڪ وارو نسخو آزمائي ڏس من ڪا سولي سڻائي ٿي پوئي،“
دينو وڏا وڏا ٽہڪ ڏئي کلڻ لڳو.
۽ هي، هِن به مُرڪي ڏنو.
ان رات، عشق، شاديءَ ۽ صوبيدار جي زال سان گڏ ”چوڪَ“ به هن جي تصورن ۾ شامل ٿي وئي. انہن تصورن جو ڪٿي انت نه ٿي ٿيو. ڪو رستو يا راهه کلي نه ٿي.
هو اندر ئي اندر ۾ گھٽجڻ لڳو. دينوءَ جون ڳالہيون ۽ صلاحون به بيڪار هيون. انہن ۾ به ڪم جي ڪا ڳالہه ڪا نه هئي.
عورت جي شديد طلب هن جي زندگيءَ کي زهر ڪري ڇڏيو.
سندس ماءُ زيبل محسوس ڪري ورتو هو ته، هن جي اندر ۾ ڪا لنجھڻ ضرور هئي، پر ڇا؟ هوءَ پنہنجي پوري ممتا ۽ عورتپڻي جي استعمال باوجود به ڪو ڪاٿو لڳائڻ ۾ ڪامياب نه ٿي سگھي هئي. هن دينوءَ جي اندر ۾ لڳل لِنجھڻ کي معلوم ڪرڻ لاءِ ڳالہين ۾ گل وڌا هئا، ڳالہين ۾ مرچ وڌا هئا، ڳالہين ۾ ٽوهه جو عرق وڌو هو. پر هُتي ”ننہن“ کي نَوَ ڪوٽ هئا. ساڳي ٻولي ٻي هئي.
پر اِهيو سڀڪجھ گھڻو وقت نه هليو. اندر جي تڙپ رستو ڳولي ورتو. اندر جو اڌمو طوفان بڻجي ويو. شرم جو، ڪَچي جي ٽاهڙ ڍور جيان رسو ڇڄي پيو. ٻڪريءَ جي کل لٿي، اندران هڪڙو بگھڙ نڪتو، ظالم، خونخوار، بي رحم بگھڙ.
حيرت جھڙي ڳالہه هئي. انہن سڀني ڳالہين جو ٻج وري به دينوءَ وڌو. دينوءَ ڄڻ ته آفريڪا جي ان وڻ جو ٻج وڌو، جيڪو ريگستان ۾ هڪ خوبصورت ڇٽيءَ جيان کليو بيٺو هوندو آهي. رڻ جي گرميءَ جو ماريل مسافر جڏهن ان گھاٽي وڻ کي ڏسندو آهي تڏهن سندس رڳ رڳ ۾ ٿڌڪار جو احساس اڀرندو آهي. هن جي هلڻ جي رفتار وڌي ويندي آهي. هو تيز تيز قدم کڻندو جيئن وڻ جي هيٺان پہچي پہريون گھرو ساهه کڻندو آهي. وڻ جا ڪنڊا، تيز ڀالا بڻجي ويندا آهن. ڇٽي يڪدم بند ٿي ويندي آهي. ڄڻ ته وڻ مسافر کي وڏي چاهه مان ڀاڪر پائيندو هجي. جڏهن ڀاڪر جو مُنڊو کلندو آهي ته زمين تي مسافر جو صرف هڏائون پڃرو اچي ڪرندو آهي.
اُها عام شامن جيان شام هئي. دينو ۽ هو ٻنيءَ تي ٻير جي وڻ هيٺان ويٺا هئا، اڄ صوفن جي زبان کلي پئي هئي. هو تيز تيز ڳالہائي رهيو هو، ”دينو مان ڇا ڪيان، ڪاڏي وڃان. ابي امان کي چئي نه ٿو سگھان ته منہنجي شادي ڪرايو ۽ ڪا ڇوڪري به ڪو به ٿي سُجھيم لڳي ٿو مان ڪنوارو ئي ڦٿڪي پوندس، ڪنواروئي هن دنيا مان هليو ويندس ۽ جڏهن مرندس ته، پوءِ رڙيون ڪندا، هاءِ ڙي ابا صوفن ٻچڙا اسان کي اڪيلو ڪري هليو وئين.“
دينو هن جي ڳالہه ٻڌي مرڪيو. مرڪ ۾ شايد طنز هئي. شايد پيغام هو ته مسئلي جو حل ملي ويو هو.
دينوءَ هن ڏانہن نہاريو، نہار ۾ به پيغام هو، ڪو گھرو، پُرمغز، پُر مفہوم پيغام.
نيٺ دينوءَ ڳالہايو، ”يار دل نه لاهه. جي منہنجي وس ۾ هجي نه، ته مان هاڻيئي وڃي بابہين کي چوان ته، منهنجي يار جو بلو ڪر. پر خبر ٿئي نه جي مان ائين ڪندس ته وڏو ممڻ مچي ويندو. چوندا، دينو ڪير ٿيندو آ اسان جي گھر ۽ برادريءَ جي معاملن ۾ ٽنگ اڙائڻ وارو.“
ٿوري دير کانپوءِ دينوءَ وري ڳالہايو، ”هڪ ڳالہه آهي. جي تون دل ٻڌين، همت ڪرين ته تنهنجو عشق به ٿي سگھي ٿو ۽ شادي به.“
وڻ تي ويٺل ڳيري گون گون ڪئي، اميد ليئو پاتو.
دينو وري مُرڪيو، صوفن ۾ اُتساهه پيدا ٿيو، جوش اڀريو، ”ٻڌاءِ ٻڌاءِ اِهيو ڀلا ڪيئن!“
دينوءَ ٿورو سوچيو پوءِ چيائين، ”نه بابا نه، ڳالہه اهڙي آ نه جو چوندو سانءِ ته تون چڙي ويندين، ان ڪري ڍڪي ڀلي.“
”نه چڙندس، تون ٻڌاءِ ته سہي.“
”واعدو، ته نه چڙندين؟“
”هي ڏس، ڏاڙهيءَ تي هٿ آ، مڙساڻو واعدو آ.“
”يار داڻو تنہنجي گھر ۾ پيو آ، توکي رڳو چُڳڻ جي دير آ،“
”دينو ڳجھارتن ۾ نه ڳالہاءِ، ڳالہه کولي کولي ٻڌاءِ،“ صوفن چڙندي چيو.
”هوءَ تو واري سئوٽ آهي نه مَوران. ان تي ڇو نه حيلو ٿو هلائين، ڇو نه ٿو پيچ اڙائين؟“
آسمان ۾ باز اُڏاڻو، کيڙيءَ واري زمين ۾ ڪُئي ڪِر ڪِر ڪئي.
پريان کوهه ۾ نانگ ڏيڏر تي جھپڙ هڻي ڪڍي.
جھرڪي اڻ ڄاتي خوف سبب وڻ تان اُڏار ڀري.
صُوفن هڪ لمحي لاءِ حيران ٿيو، پوِ پريشان ٿيو ۽ پوءِ چڙي پيو؛ ”اڙي تون ڪو وڏو بيغرت آن، حرامي آن، ڪو ڪڃر آن. مَوران، مَوران منہنجي سڳي سئوٽ ڀيڻ برابر، ان ۾ اکيون وجھان. ان سان پنہنجي منہن ۾ ڌوڙ وجھان. لانت آ توتي، تنہنجي دوستيءَ تي، تنہنجي صلاحن تي.“
دينوءَ کي به غصو آيو. سو چيائين، هُو صوفن کي سندس پيءُ ۽ ماءُ جو مہڻو ڏئي. کيس آرسي ڏيکاري ته خانداني طرح هو ڪيترا ڪار مُنہان هئا. پر شايد دوستيءَ جو خيال ڪري هو مُڙي ويو. بس ايترو چيائين، ”مان ته توکي اڳييءَ چيو هو ته تون نه سَہي سگھندين، چڙي ويندين مون کي ڪہڙي گتي پئي آهي جو وتان تنہنجي لاءِ ڇوريون تاڙيندو. ها باقي، رهي ڳالہه ته، موران تنهنجي سئوٽ آهي، ته پوءِ مان به ته پنهنجي ماسات سان لڳو پيو آهيان. ان ۾ ڪہڙي اربعا خطا آهي. هونءَ به چوندا آهن ته، ڇوري جڏهن جوان ٿيندي آ نه، ته ان جو هٿ هر وقت اڳٺ ۾ هوندو آ. ان کان اڳ جو ڪو ٻيو ڪُوئو سُٽ ٽُڪي، ڀلو ان ۾ آ ته ماڻہو پنہنجيءَ سان پاڻ منہن ڪارو ڪري.“
دينو تقرير پوري ڪري اٿيو. غصي جي ڏِک ڏيندي چيائين، ”مان هلان ٿو، اڳتي ڀائو پاڻ کي اهڙيون گاريون ناهن کائڻيون، پنہنجي ڏاڙهي ناهي پٽائڻي توکان.“
دينو ويندو رهيو، هُو ڏسندو رهيو.
هو ٻير جي وڻ هيٺان اڪيلو ويٺو رهيو. رکي رکي هن کي دينوءَ تي غصو پئي آيو ته هن ساڻس اهڙي گندي ڳالہه ڇو ڪئي هئي.
وري ٿوري دير کان پوءِ هن سوچيو پئي ته ، هو دينوءَ کي روڪي کيس چوي ها، ”ائين نه چوندو ڪر“ ۽ دينو هن ڏي ڏسي ها، ٿورڙو مُرڪي ها ۽ کيس اڃان به تفصيل سان ڳالہه سمجھائي ها.
اندر جي ويڙهاند ۾ ڪيترو وقت گذري ويو، هن کي ڪا خبر نه پئي، هن جي اڪيلائي اڳ کان اڳري ٿي وئي.
الاءِ ڇا ٿيو، اچانڪ هن جي دل ڀرجي آئي. هو روئڻ لڳو. اوڇنگارون ڏئي رڙيون ڪري، روئڻ لڳو. شڪر ٿيو، آس پاس ۾ ڪو ڪونه هو، نه ته سمجھي ها شايد هو چريو ٿي پيو آهي. هن کي ڪا خبر ڪونه پئي ته هو ڪيتري دير روئندو رهيو ۽ ڪہڙي مہل بس ڪيائين. ٿورو ئي پر ڀرو، غلام بروهيءَ جي رڍن ۽ ٻڪرين جي گذرندڙ ڌڻ جي چَڙين جي ٽڻ ٽڻ جا آواز هن کي واپس هوش جي دنيا ۾ وٺي آيا.
هن ڏٺو آسمان جي آخري ڪناري تي ڳاڙهاڻ آخري ساهن ۾ هئي، سج لہي چُڪو هو.
هو اٿيو ۽ گھر ڏي روانو ٿيو.
خبر ناهي ته دينوءَ جو مشورو هو، يا روئڻ جو اثر، پر هن کي لڳو ته هو ساڳيو صوفن نه هو. شرميلو، اڪيلو، اداس.
هن جو مثال ان پٿر جھڙو هو جنہن تي پئي پئي مٽيءَ جا ڍير چڙهي ويا هجن. پوءِ اچانڪ تيز بارش ۾ ڌوپجي صاف ٿي پنہنجي اصل شڪل ۾ اچي وڃي. ڳوڙهن هن جي اندر کي ڌوئي ڇڏيو هو. شڪل ڪہڙي ظاهر ٿي هئي، ڀلي يا بُري، شايد ان جي اظہار جو وقت اڃان نه آيو هو.
اُن رات هن جي تصورن ۾ عشق ۽ شادي نه هئا، نه ئي وري صوبيدار جي خوني زال هئي. هن جي هر تصور ۾، هر سوچ ۾ هر ڪنڊ کان، هر پاسي کان موران ئي موران هئي.
موران هن جي سَڳي سؤٽ ۽ سندس پڦيءَ جي پوٽي اسماعيل جي مَڱ موران.....
موران..........دينوءَ عجيب نالو کنيو هو. هن جي دل ۾ سوچن جو متضاد طوفان هو. هڪ پاسي هن سوچيو پئي. دينوءَ غلط ڳالہه ڪئي هئي. موران سندس ڀيڻ جيان هئي ۽ ٻئي پاسي هن سوچيو پئي ته، ان ۾ ايتري بُري ڳالہه به ڪانہي ڪا، هن دنيا ۾ ته الاءِ ڇا ٿو هلي پيو.
هن جي اندر جي هر انگ ۾ پڪار پيدا ٿي، موران، موران.
موران هن کان سال کن ننڍي هئي ۽ اسماعيل جي مڱ هئي. اسماعيل، اٺن سالن جو اسماعيل سندس پڦي جانل جو پوٽو ٿوري دير لاءِ موران جو تصور جہيڻو ٿي ويو ۽ سندس من ۾ پڦي جانل جو تصور اڀريو.
جانل جنہن کي خانداني صدمن هڻي هيڻو ڪري وڌو هو، سندس پوڙهائپ جي هر گنج ۾، درد جو هڪ داستان هو. درد جو داستان، جنہن لاءِ مرشد فرمايو؛
”لڳي ماٺ مرن کي، وڃن وڻ ٻري....“
انسانن جا الميا به اڻ کٽ آهن. بيان ڪجن ته واقعي مِرن کي ماٺ لڳي وڃي، وڻ ٻري پون. پٿر پاڻي ٿي وڃن. پاڻيءَ ۾ باهه ڀڙڪي پوي. جبل جھڪي پون. پر هاءِ ڙي انسان تنہنجي همت ۽ تنہنجي قسمت. سڀڪجھ سَہيو وڃين. زندگيءَ تان هٿ نه کڻين.
جانل جي زندگي به الميي جو اهڙوئي داستان هو. ڏک، سراپا ڏک جو روپ. جانل جوانيءَ ۾ رني ٿي وئي هئي، پر سندس سہارو سندس پٽ حاجي جوانڙو هو. ڏهن ٻارنہن سالن جو هو.
هونءَ ته جانل جو ساهراڻو گھر، ڳوٺ جو ڀريو تريو گھر هو. وڏو ڪشادو گھر، ڀلو جوڙو ڏاندن جو. پنج اٺ تولا سون. ويہه پنجويہه تولا چاندي ۽ ٽامي جا الاءِ ڪيترا ٿانوَ، پر الاءِ ڪہڙو واءُ وريو، الاءِ ڪہڙي ڦيٽ پئي، الاءِ ڪہڙي وقت جو جانل جي ساهراڻي گھر جا سڀ مرد هڪ ٻئي پٺيان مرندا ويا. جانل جو مڙس به مري ويو. باقي بچيو سندس ڏهن ٻارنہن سالن جو پٽ حاجي خان.
سہري، مڙس ۽ ٻن جوان ڪنوارن ڏيرن کي پنہنجي اکين اڳيان مرندو ڏسي، انسان کي ڪہڙو صدمو رسيو هوندو، عام انسان، جو قلم بيان کان قاصر آهي، سواءِ مرشد جي سِٽ ٻيہر دهرائڻ جي ”لڳي ماٺ مِرن کي وڃن وڻ ٻري........“
جانل، مسڪين جانل، غريب جانل، صدمن جي ماريل جانل.
جانل، سڀ ڪجھ صبر سان سٺو، همت نه هاريائين، پنهنجي ڏهن ٻارنہن سالن جي پٽ سان ڪلہو ڪلہي ۾ ملائي بيٺي.
پٽ کي ڪڙمت ۾ ڪيڙائڻ لڳي. جانل جي ڀائرن به جانل جي مدد ڪئي.
ڏکيا ڏينہن ڏور ٿيا. حاجي جوان ٿيو. جانل حاجيءَ جي شادي پنہنجي ئي مائٽن مان ڪرائي. ستت ئي اسماعيل پيدا ٿي پيو. گھر ۾ خوشي موٽي آئي، منڊل مچڻ لڳا. پر ڪاتبِ تقدير وٽ ڪجھ ٻيو لکيل هو. ڏکن جو انت نه اچڻو هو، سڻائو واءُ ڄڻ ته ڏيکاءُ لاءِ هو.
اچانڪ هڪ رات حاجي سُتي سُتي رڙ ڪئي. رڙ سان الٽي شروع، الٽيءَ سان گڏ رت اچڻ لڳو ۽ ٿوري دير کان پوءِ حاجي پيالو ڪري ويو.
جانل جي دنيا لٽجي وئي، خاندان برباد ٿي ويو. سڀڪجھ لٽجي ويو. پر حيرت ان مہل ٿي جڏهن سڀ ڪنہن محسوس ڪيو ته حاجيءَ جي زال دل سان نه پر صرف لوڪ لِکا لاءِ افسوس ڪيو ٿي.
تڏي تي ويٺل عورتن، اکين جي اشارن سان هڪٻئي سان ڳالہه ڪئي، ”اڙي ڀيڻ حاجي ويچارو مرڻ وارو ٿوروئي هو، هن لانتڻ زهر ڏنو ٿس، پنہنجي ماسات سان ڪارو منہن اٿس.“
سڀ ڪنہن ڏٺو، خاندان جو هڪڙو ئي سَلو اسماعيل بچيو هو. ٻيو سڀڪجھ ختم ٿي ويو هو. تڏي تي ويٺي ويٺي سُس پُس ٿي، ”ڀئي هاڻي ڪير بچيو آهي ڪو نه، ڇوڪرو ننڍيرڙو آ. اڳتي لاءِ ڇا ٿئي“ حاجيءَ وارن جي ملڪيت ورهائي وڃي.“
مال غنيمت صرف جنگين جي ميدان مان حاصل نه ٿيندو آهي.
هن دنيا ۾ هر پہچ وارو انسان، بي پہچ، بي وس، يتيم، غريب کي مال غنيمت ئي سمجھندو آهي. سو حاجيءَ جي مرڻ کان پوءِ جانل جي اکين اڳيان حاجيءَ جي مال ملڪيت مائٽن مال غنيمت جيان ورهائي کنيو. ڪنہن ڏاند ڪاهيا، ڪنهن سون تي هٿ صاف ڪيا. تڏي تي ويٺي ويٺي ٽن ڏينہن اندر سڀ ڪجھ ورهائجي ويو.
ان کان اڳتي مہيني اندر حاجيءَ جي زال چار مہينا عدت پوري ڪرڻ کان اڳ، مامتا کي ست ٺوڪرون هڻي، پنہنجي پنجن سالن جي پٽ اسماعيل کي ڏاڏي جانل جي حوالي ڪري، پنہنجي ماسات سان نڪاح ڪري ويہي رهي.
نڪاح ڪرڻ سان ئي هن اکين جي اشارن ۾ ٿيندڙ ڳالهين ته، ”حاجيءَ کي زهر ڏنو ويو آهي،“ مائيءَ ڄڻ ته صداقت جو ٺپو هڻي ڇڏيو.
جانل پنہنجي پوٽي اسماعيل کي سيني سان لڳايو. ٻي ته واهه هن وٽ هئي ڪانه، پنہنجي ڀاءُ گاجيءَ وٽ اچي پناهه ورتي.
جانل جي تن تي ڪپڙو پورو نه، پيٽ ڀري ماني ڪو نه، پيرن ۾ چپل ڪونه. هوءَ گاجيءَ جو مال چاريندي هئي، گھر جو ڪم ڪار ڪندي هئي، جھر جھنگ ۾ روئندي هئي،
روئڻ ڇا، سندس ته ڳوڙها ئي سُڪي ويا هئا، پر پوءِ به اندر جا اُڌما سڏڪن ۾ ظاهر ٿيندا هئا. رات جو پنہنجي پوٽي اسماعيل کي سيني سان لائي سمہڻ وقت ڪل جهان جي پِيرن ۽ ڪل جهان جي مالڪ کان اسماعيل جي وڏي زندگي ۽ سک سلامتيءَ جون دعائون گھرندي هئي.
سال اڳ، ٽاڪ منجھند جو صوفن جيئن ٻنيءَ تان موٽيو ئي مس ته جانل کي ڏسي سندس اندر کي جھُٻو آيو. ساوڻ جا ڏينهن ٽاڪ مجھند، جتي ڌرتي ٽامو بڻجي وڃي. جتي مڇي زمين تي رکجي ته ترجي وڃي، وڻ جي واهيري کان ڀٽڪيل پکي اک ڇنڀ ۾ اچي هيٺ ڪري، جتي جيت جڻيا زمين جي ستين پا تال ۾ لڪي وڃڻ. اتي جانل، بلڪه هزارين لکين جانلون پيرين اگھاڙي مال چاري واپس وٿاڻ تي ورن.
سنڌ! هاءِ ڙي سنڌ! مٺڙي سنڌ! جنت جي هير واري سنڌ! سنڌو درياءَ ۽ سنڌي سمنڊ واري سنڌ! تنہنجي زمين جي مٿين تہه کي قدرت واري ميون ۽ فصلن جي نعمت سان مالا مال ڪيو آهي. اتي زمين جي هيٺئين تہن ۾ اڻ ڳڻيا خزانا لڪائي رکيا اٿئين. جتي ٿربر، ڪاڇي ڪوهستان کي الڳ الڳ ۽ اڪيچار نعمتن سان نوازيو ويو آهي. اتي جانل ۽ جانل جھڙين کي کائڻ لاءِ ماني ڪانہي ۽ پائڻ لاءِ جُتي ڪانہي. تنہنجي ماڻہن جي ذلت ڀري زندگي ڏسي ئي ته مرشد دنبوري تي هٿ هڻي دانہن ڪئي هئي؛
”ڏکيءَ تو ڏڪار، توڙي وسن مينہڙا......“
سوز جو سڏ اڃان به اڳتي وڌيو، تنبوري جي تار تي ٻيو آواز گونجيو؛
”ڏکوين اهڃاڻ، ڪلہي ڦاٿو ڪنجرو،
وڃين گوندر گاڏيون، لوڪ نه آڇين پاڻ،
سورن اسان ساڻ، ننڍي ئي نينہن ڪيو.“
سال اڳ سورن جي ماريل جانل کي سندس ڀائٽي صوفن ڏٺو. ڌرتي ٽامو بڻيل هئي ۽ هوءَ مال ڪاهيون واپس پئي آئي. سندس پيرن ۾ اڪ جا پن ٻڌل هئا. صوفن جي دل ڏکي، اندر ۾ جہٻو آيو. هو گھر آيو ۽ اچي جانل کي چيائين، ”پڦي اڄ کان پوءِ تو تي مال چارڻ ماڦ آ، بس تون گھر ۾ هوندي ڪر.“
جانل پنہنجي ڀائٽيي کي ڏٺو. سندس نڙيءَ مان ڳوڙهن کان خالي سڏڪو بلند ٿيو ۽ پوءِ پنہنجي ڀائٽيي کي ڀاڪر ۾ ڀري دعائن جو درياءُ وهائڻ لڳي، ”الله آڍڙو ٻڍڙو ڪندئي، رزق روزي ڪشادي ڪندئي، ست پٽيتو ڪندئي، ڪوسو واءُ نه لڳندئي.“
ان ڏينہن کان پوءِ جانل سان جيڪو به ڳوٺ جو ماڻہو ملندو هو، هوءَ پنہنجي ڀائٽي جي ڪيل ڪرم جو دعائن سان ذڪر ضرور ڪندي هئي.
پر اڄ رات صوفن جي دل مان ڏکويل جانل جي ڏک جو احساس ماٺو ٿيڻ لڳو هو. هن کي نه چاهيندي به احساس ٿيڻ لڳو ته، اسماعيل سندن گھر تي بار هو. جيئن تيئن ڪري هن رات گذاري صبح جو جيئن اٿيو. الله جي ڪرڻي ائين ٿي، موران ان مہل گھر جي اڳڻ ۾ ٻہاري ڏئي رهي هئي. جيئن ئي هن جي موران تي نظر پئي، پہريون دفعو سندس دل جو دهڪو وڌڻ لڳو. ٽنگون ڏڪڻ لڳس ۽ چپ خشڪ ٿيڻ لڳس.
موران بي خيالي ۽ بي پرواهيءَ ۾ ٻہاري ڏيندي رهي. صوفن ڏٺو، موران واقعي موران هئي، سندس انگ انگ مان جواني ڦاٽي ٿي پئي. دل جي دهڪي، ٽنگن جي ڏڪڻ ۽ چپن جي خشڪيءَ باوجود به هن پنہنجي اندر ۾ جوانيءَ جي لہر اٿندي محسوس ڪئي.
هو تڪڙو گھر کان ٻاهر نڪري ويو.
جيتوڻيڪ دينو هن سان ڪاوڙجي ويو هو ۽ ملڻ ڇڏي ڏنو هئائين، پر هن جي ڪيل ڳالہه صوفن کي دنيا جي بلڪل نئين دنگ تي اچي بيہاريو هو. هن چاهيو ٿي ته هو دينوءَ کي پرچائي ۽ کائنس موران کي پاڻ ڏانہن مائل ڪرڻ جو ڪو نسخو معلوم ڪري. جيتوڻيڪ موران هن جذبن کان بي خبر هئي، پر صوفن جو رات، صبح، شام موران جي تصورن ۾ گذرڻ لڳا.
هڪ ڏينہن ته حد ٿي وئي هن کاٽي ٿي کنئي ڪوڏر جو لپو ته زمين ۾ ئي هنيئائين پر سندس سڄو خيال موران ڏي هو.
ان خيالن جي ڪشمڪش ۾ اچانڪ ڪوڏر ٿڙي وئي. ڪوڏر زمين ۾ لڳڻ بجاءِ سڌو وڃي سندس سڄي پير ۾ لڳي. هن کان رڙ نڪري وئي. رت جو ڦوهارو نڪتو هو هيٺ ويہي رهيو کيس شہر جي اسپتال ۾ کڻي ويا. کيس چار ٽاڪا لڳا. سندس ماءُ روئندي چوڻ لڳي. مُٺيس منهنجي ٻچڙي کي الاءِ ڇا ٿيو آ، نه کائي ٿو نه پيئي ٿو، مٿان وري هي مصيبت چون ٿا ايترو رت وهيو اٿس ڄڻ ته ڪنهن ڍور کي سير ڏني هجي. الاءِ ڪنهن منهنجي ٻچڙي کي نظر هنئين آهي؟ الاءِ ڪنهن تاويذ وڌا اٿس؟ الاءِ ڪنهن جي پاڙ پٽي آ؟ الاءِ ڪنهن جو منهن ڪارو ٿيو آ؟“
هي جهنگ جا جهانگي ماڻهون هئا، هاري مزدور، انهن لاءِ اهڙا ڌڪ، زندگيءَ جو ڪمتر معمول هئا. هوءُ ڏينهن ٻن اندر هلڻ ڦرڻ جھڙو ٿي پيو. دينوءَ کي دوستيءَ جو درد جاڳيو، هن کان ڌڪ جي پڇا ڪندي ڏوراپو ڏنائين، ”تون ته آهين پڪو پٿر، پر منهنجي دل ته ميڻ جي آهي نه، خبر پئي، يار کي ڌڪ لڳو آ، رهي نه سگھيس هليو آيس توکان پڇڻ.
دينوءَ جي پرچڻ کان پوءِ، هڪ دفعو هن کي سور سلڻ وارو يار ملي ويو. هن حياءُ ۽ شرم ڀريءَ ٻڌي کوهه ۾ ڦٽا ڪيا. سنئون سڌو دينوءَ کي چيائين ته موران کي مائل ڪرڻ جو گس ڪڍي.
دينوءَ کيس ٻڌايو، ”صفا سولي ڳالهه آهي. يا ته موران کي وجھ وٺي اک هڻ، يا ته کيس پاسوهڻ، ياوري آئيني جو اولڙو هڻينس. هوءَ پاڻهي سمجهي ويندي.“
آئيني واري ترڪيب ڪم ڪري وئي. جيئن هڪ ڏينهن هن وجھ وٺي موران کي آئيني جو اولڙو هنيو.
جواني، جوانيءَ جو سڏ سڻي ورتو.
دليون مائل ٿيون چپ مرڪيا.
اکڙين آرس ڀڳو، سينا ملڻ لاءِ بيتاب ٿيا.
گھر جي ڳالهه هئي، ڪي لوڙها لتاڙڻا هئا ڪونه.
جسمن جي ميلاپ ۾ ڪو گھڻو وقت ڪونه لڳو.
هاڻي گاجيءَ جي خاندان جي گھر ۾ اچانڪ ٿانون جا ٽڙڪا تيز ٿيڻ لڳا.
موران روز مساڳ هڻڻ لڳي.
اڌرات جو دلي مان پاڻي اوتجڻ لڳو.
هفتي ۾ ٻه ٽي راتيون، جوان ساهه اڌرات جو سهڪڻ لڳا.
دينو ۽ صوفن جو پيچ اڃان به پختو ٿي ويو.
صوفن جو انداز مٽجي ويو، هن ۾ مست اُٺ جھڙي مستي اچي وئي. سندس منهن مان زبان ڳالهائڻ لڳي.
گھڻن کي شڪ پيو، موران جي ماءُ ۽ زيبل کي يقين ٿي ويو.
تاريخ ورجائڻ لڳي.
بيوسي پر پکيڙڻ لڳي.
هڪ ڏينهن صوفن پنهنجي اندر ۾ اڀريل نئين سگھ جو استعمال ڪيو. ٻنيءَ تي ڪم ڪندي هن پيءُ کي چئي ڏنو ته هو، موران سان شادي ڪرڻ ٿو چاهي.
گاجيءَ پنهنجي پٽ ڏانهن ڏٺو.
هڪ سيڪنڊ لاءِ سندس ذهن ۾ سندس ئي ماضيءَ جي فلم الٽي هلي.
خوف، گاجيءَ جي وجود کي وڻ ويڙهيءَ جيان وڪوڙڻ لڳو.
ڏور، ڌرتيءَ جي ڪنهن ڪنڊ تي، شڪاري آسمان ۾ تير هيو، ابابيلن جي ولر ۾ ٽاهه پيو.
هڪ زخمي ابابيل هيٺ زمين تي ڦٿڪڻ لڳو.
گاجيءَ صوفن کي کٽو جواب ڏنو، چيائين، ”اڙي ڪو شرم ڪر، حيا ڪر. هي ڇا ٿو ڪرين. ڪهڙو ڪلور ٿو ڪرين، موران منهنجي بيواهي ڀيڻ جي پوٽي جي مڱ اسماعيل منهنجي ڀاڻيجي جي آخري نشاني، ڏک ماريل منهنجي ڀيڻ. مان ان کي ڇا چوندس ڪهڙو منهن ڏيکاريندس ان ڪري مُڙي وڃ، ان هوڏ تان لهي وڃ.“
صوفن بي حيا، بي حجاب ٺهه پهه پيءُ کي چئي ڏنائين، ”تو شرم حياءُ ڪيو هو جو مون کي ٿو چوين پرڻبس ته موران سان، پو ڇا به ٿي پوي.“
گھر جو سُڪون برباد ٿي ويو.
صوفن بي خوفيءَ سان موران سان ملڻ لڳو.
موران کي ڪڏهن ڪڏهن جن به ٿيڻ لڳو.
گاجيءَ جو ماضي سندس سامهون ڪاريهر بڻجي ويو.
اسماعيل جڏهن به هن جي اڳيان ٿي آيو، هن جي اکين ۾ ڳوڙها ڀرجي ٿي آيا.
جانل اسماعيل کي پنهنجو پاڻ کان هڪ پل لاءِ به جدا نه ٿي ڪيو. اسماعيل جي لاءِ دعائن جو سلسلو، اڻ کٽ ۽ دراز ٿي ويو.
هڪ منجھند جو قهر ٿي ويو.
واويلا وڻڪار ٿي وئي.
پکين چڳڻ ڇڏي ڏنو.
زخمي ابابيل مري ويو.
ماڻهو گھڙي پل لاءِ پنڊ پهڻ بڻجي ويا.
کانئن ماني کائڻ وسري وئي.
قيامت اچي وئي.
جانل جو ٻنڀو لُٽجي ويو.
خاندان جي آخري نشاني اسماعيل سدا سکي واهه ۾ وهنجندي ٻڏي ويو.
چئن پنجن ڪلاڪن کانپوءِ جڏهن اسماعيل جو لاش سدا سکي واهه مان ڪڍيو ويو ته قهرام مچي ويو. هر اک آلي ٿي وئي، هر سيني مان سُڏڪو نڪتو.
گاجيءَ پار ڪڍيو، ”او منھنجا جانب اسماعيل هي ڪهڙو قهر ڪري وئين. بيواهي ڀيڻ کي ڪنهن جي سهاري ڇڏيئي.“
جانل جو درد، قلم ڇا بيان ڪري!
چوڻ وارن چيو ۽ ٻڌڻ وارن پوري يقين سان ٻڌو ته، ”اسماعيل کي صوفن وهنجارڻ بهاني سدا سکي واهه تي وٺي ويو هو. وهنجاريندي وهنجاريندي هن کي غوطا ڏيڻ لڳو. اٺن سالن جو ننڍڙو اسماعيل هن کي پنهنجي خانداني ٻولي سرائڪيءَ ۾ آزيون نيازيون ڪرڻ لڳو.
”او ادا، او ميڏا ڀِرا، ميڪون نه ٻوڙ، ميڪون نه مار.“
آخري غوطي کائڻ کان اڳ ۾ اسماعيل پاڻيءَ مان منهن مٿي ڪيو ۽ چيائين، ”صوفن ميڏا ڀرا، ميڪون نه مار، مين موران نه پرڻيسان، موران تون پرڻيجين. موران تيڏي اي، موران تيڏي اي.
موت زندگيءَ کان کيل کٽي ويو. اسماعيل ٻڏي ويو. مري ويو.
جنہن شام اسماعيل جو لوڙهه لٽيو ويو، ان رات اچانڪ اڌرات جو صوفن رڙيون ڪرڻ لڳو، ”موران تيڏي اي، موران تيڏي اي.“
ان ڏينہن کان وٺي صوفن پہرن جا پہر سدا سکي واهه کي تڪيندو رهندو هو. جڏهن پل پل مرڻ جو عمل آخري انتہا تي پہچندو هو، ته هن جي روح مان رڙ نڪرندي هئي،
”موران تيڏي اي، موران تيڏي اي......“

باب چوٿون : تون راڻو ربّ آن.......

رات جي ٻئي پہر جو آخري پہر.
زندگي ۽ موت جو کيل جاري آهي. مون کي پڪ آهي، يقين آهي، ان راند ۾ هارائڻو زندگيءَ کي آهي، پر جي اِهيا پَڪ ٿي پويم ته، اڄ رات ئي موت زندگيءَ جي مٿان حاوي ٿي ويندو ته شايد منہنجي درد ۾ ڪو افاقو اچي وڃي.
پر موت ته غيب جي پردن ۾ لڪل نخريلي معشوق جيان آهي. سڏيندس ته ايندو ڪو نه، ايندو ته رُڪندو ڪو نه!
هاءِ الله ڇا ڪيان، ڪاڏي وڃان. مرشد جي سِٽ ذهن ۾ ترڻ لڳي آهي؛
”واٽون ٿيون ويہه ڪوهه ڄاڻان ڪيہي ويا....“
مرشد، او منہنجا مرشد، ڀٽ تي ستل منہنجا ڀلارا مرشد! تون به ڪمال آهين، محبوب جو وڇوڙو هجي، يا موت جو اوسيئڙو، هر جڳہه تي هرحال ۾ تون موجود آهين. هن مہل ائين ڇو ٿو لڳي ته واٽون ٿيون ويہه وارو اشارو منہنجي لاءِ آهي؟ آئون نه ته سَسئي آهيان، نه ئي پنہون آهيان، آئون ته غريب گلو پٽيوالو آهيان.
غريبيءَ ۾ پيدا ٿيل، غريبيءَ ۾ جيئندڙ ۽ غريبيءَ ۾ هي دنيا ڇڏيندڙ.
”واٽون ٿيون ويہه،“ ”واٽون ٿيون ويہه.“...پڙاڌو بڻجي ويو آهي. برابر آئون ويہن واٽن تي ته بيٺل آهيان. زندگيءَ جي طلب ۾ موت جو منظر نه زندگي مون کي پنہنجي ڀاڪر ۾ ڀري ٿي نه ئي موت ان ڀاڪر جي آسري مان جان ڇڏائي ٿو.
نتيجو؟؟ ڊسمبر جي سرد رات، ڪئنسر جو بي رحم درد.
رات جي ٻي پہر جو آخري پہر.
رات جي ان پہر ۾ ئي بندي ۽ بندگيءَ جو فيصلو ٿي ويندو آهي. هڪ پاسي گرم بسترا نفسن جي مريدن کي قيد ڪري، کين مٺڙي ننڊ تي اتساهيندا آهن ته ٻئي پاسي الله جا بندا مرشد جي لفظن ”ڇڏي سُک ساڻيہه، مٿي گنگا گجيا.“ جي تصديق ڪندا آهن.
ان ئي گھڙيءَ، آسمان مان ٻه صدائون اڀرنديون آهن، هڪ افسوس جي صدا، انهن لاءِ جن لاءِ مرشد فرمايو؛
”ايءُ ڪم ڪميڻين، جي سمهن پير ڊگھا ڪري.“ ۽ ٻي خوشخبريءَ جي صدا انهن لاءِ جن لاءِ مرشد فرمايو؛
”ساري رات سبحان، جاڳي جن ياد ڪيو.“
پوءِ اڌ رات جي انهن گھڙين ۾ ساري رات سبحان ياد ڪندڙن لاءِ، الاهي اسرارن جا پردا پري ٿيڻ لڳندا آهن، سالڪ عالم محويت ۾ مگن ٿيڻ لڳندا آهن.
هاءِ افسوس منهنجي زندگيءَ تي، آئون سڄي عمر ڪميڻين جيان پير ڊگھا ڪري سمهندو رهيس. مون کي پوري رات جاڳڻ تي مجبور ڪنهن ڪيو؟ ڪئنسر!!
درد ۾ وٿي ان گھڙيءَ ٿي اچي جڏهن ڪونه ڪو واقعو ياد ٿو اچيم. صوفن جو پل پل مرڻ مون ننڍ پڻ ۾ ڏٺو هو. صوفن اچانڪ غائب ٿي ويو هو.
مختلف ماڻهن جا مختلف خيال هئا. هڪڙن جي خيال هو ته، مڪا فات عمل پنهنجو پاڻ کي ورجايو هو. صوفن سدا سکي واهه ۾ ٻڏي ويو هو،، سندس لاش کي مڇيون، ڪُميون، ڪڇون ۽ پاڻيءَ جي ٻي مخلوق کائي پنهنجو پيٽ ڀريو هو. ٻين جو خيال هو ته، هُو وڏو پهتل بزرگ هو. ٽٻي جو هنئين هئائين......سڌو وڃي مديني نڪتو هو.
خير جيڪو ڪجھ به هو، هڪ ته صوفن جي ياد منهنجي درد جو ٿوري دير لاءِ درمان ڪيو، ٻيو، ته مان به درد کان جان ڇڏائڻ ٿو چاهيان، الوپ ٿيڻ ٿو چاهيان، ٽٻي هڻڻ ٿو چاهيان.
ڀلا منهنجي خواهش جي عملي شڪل اختيار ڪري ها ته مان هن هيڻي حال ۾ ڇو هجان ها!!!
مان پنهنجي ذهن کي رُڌل رکڻ ٿو چاهيان. منهنجي ذهن ۾ ٻي ته ڪا سوچ نه ٿي اچي. مان ذڪر ڪرڻ ٿو چاهيان ”الله هو“.......”الله هو.“ ....”الله هو هو......“
اڙي هي ڇا! هي ڇا، هي ڇا، هي ڇا...........هيءَ ته مون تي اهائي ڪيفيت طاري ٿيڻ لڳي آهي.

جيڪا منهنجي شاعر دوست خير بخش خيراڻ تي ٿي هئي.
ڏاڍو عجيب هئو خير بخش خيراڻ جي جي زندگيءَ جو سفر. چون ٿا ته ڪنهن شخص جي عمر 120 سال هئي. هر چاليهن سال کانپوءِ هن جو نئون سفر شروع ٿيندو هو.
پهرين چاليهن سالن تائين هو ملهه پهلوان هو. نامي گرامي مُلڪان ملڪ مشهور هن جي سامهون سندرو ٻڌڻ کان اڳم چڱن ڀلن پهرئين جوڙ جي پهلوانن جون ڄنگهون ٿڙڪنديون هيون. هو استاد هو، استاد، ملھ جو استاد.
پر الاءِ ڇا ٿيو. چاليهن سالن جو ٿيو اکاڙو اڃان به سندس قدمن سان ڌُٻندو هو. سيکڙاٽ پهلوان کانئس سڳو ٻڌرائيندا هئا. ۽ سڀ پهرين جوڙ وارا ميدان ۾ اچڻ کان اڳم سندس پيرن تي هٿ هڻندا هئا. دهل تي ڏونڪو تيستائين نه لڳندو هو جيستائين هو اشارو نه ڪندو هو.
پر الاءِ ڇا ٿيو.
ڪنهن کي ڪا خبر نه پئي، ڪا پروڙ نه پئي.
استاد اچانڪ سڀ ڪجھ ڇڏي ڏنو.
هن محفل جو مور ٿيڻ ڇڏي ڏنو، هن سيکڙاٽن کي سڳو ٻڌڻ ڇڏي ڏنو.
پنهنجي پيرن تي هٿ رکندڙن کي منع ڪري ڇڏي.
هن پنهنجو گھر گھاٽ، ٻار ٻچا ڇڏي ڏنا.
ايستائين جو هن ان نچڻيءَ کي به مٿي تي هٿ رکي ، رئو پارائي ڀيڻ ڪري ڇڏيو جنهن جي حُسن ۽ ناچ جي هنڌين ماڳين هاڪ هوندي هئي. اهو ميلو ٻُسو ۽ بي چسو هوندو هو جنهن ميلي ۾ هوءَ نه ايندي هئي. پر هوءَ ته ميلي ۾ صرف ”استاد“ لاءِ ايندي هئي. هي شام جو ملهه وڙهندو هو۽ هوءَ اڌ رات تائين نچي نچي ساڻي ٿي پوندي هئي. پر اسرويل جڏهن هوءَ استاد جي ٻک ۾ ايندي هئي ته، سندس سارا ٿڪ لهي ويندا هئا. هوءَ اهڙي ته تازي تواني ٿي پوندي هئي جو ڀانءِ ته کيس ڪو الڪو ڪونه هو، هوءَ صدين تائين نچندي رهندي.
پر الاءِ ڇا ٿيو استاد ان نچڻيءَ جي ميڙن منٿن، آزين، نيازين جو به ڪو قدر نه ڪيو.
هن جهنگ منهن ڪيو. سيلاني ٿي ويو. ملڪن جا ملڪ پيرين پنڌ ڏوريائين. الاءِ ڪنهن ڪنهن سان مليو. الاءِ ڪنهن ڪنهن کان فيض پرايائين. الاءِ ڪهڙي ڪهڙي جُوءِ ڏوريائين بقول مرشد جي؛
”سا جوءِ ڏوري آيا، جا سُئي نه ٻُڌي“..
هو جڏهن چاليهن سالن کان پوءِ موٽيو ته جيتوڻيڪ سندس وجود چاڪ وچوبند ۽ چست هو پر جسماني طور هور ڳري ويو هو. هڏن جي مٺ وڃي بچيو هو. سندس منهن ۾ عجيب مڻيا اچي وئي هئي. سندس زبان ۾ عجب سوز ۽ مٺاڻ هئي هاڻي هو انسان ۽ انسان سان لاڳا پيل مسئلن سان گڏ، سلوڪ ۽ معرفت جا نُڪتا بي ڌڙڪ شاعريءَ ۾ بيان ڪرڻ لڳو هو.
اڳي ميلا هن جي پهلوانيءَ جي ڪري مچندا هئا، هاڻي محفلون هن جي سوز ڀري شاعريءَ سان آباد ٿيڻ لڳيون. هن جڏهن هڪ سؤ ويهه سالن جي عمر ۾ هن دنيا مان الوداع ڪيو، پيالو ڪيو، تڏهن هو مسلسل چاليهن سالن تائين شاعري ڪندو رهيو هو.
ڳالهه ڪوڙي هئي يا سَچي، خبر ناهي، پر مون ٻڌي هئي، باربار ٻڌي هئي ڳوٺ جي محفلن ۾ ٻڌي هئي، سگھڙن سالڪن کان ٻڌي هئي.
جڏهن مان خير بخش خيراڻ سان مليس ته مون کي پهلوان شخص جي ٻڌل ڳالهه صفا سچ لڳي. بلڪه ائين چوان ته وڌاءُ نه ٿيندو ته ٿوري گھڻي ڦيرڦار سان خير بخش خيراڻ هڪ سؤ ويهه سال عمر ماڻيندڙ اهو پهلوان هو جيڪو جُوڻ مٽائي اسان جي اڳيان اچي ويٺو هو.
خير بخش خيراڻ جي زندگيءَ جا ٻه ٽي دؤر هئا پهريان هو خيرو هو. پوءِ هو خير بخش ٿيو ۽ آخر ۾ خير بخش خيراڻ . ڀلوڙ شاعر، پر غريبيءَ جي ديوَ جي وات ۾ پيل شاعرن جيان گمنام.
هو جڏهن خيرو هو، جوان همٿ ڀريو هاري به هو ته، رازو به ڪم جو ڪو ڏيو. ميلن ملاکڙن جو شوقين، محفلن جو مور شڪل اهڙي هئس جو چئجي کڻي ته بد شڪل هو. اکيون، دوڏا ٻاهر نڪتل، قد ڊگھو، نڪ بي ڍنگو رنگ ڪارو ڪٺ.
جيتري سندس شڪل ڪوجھي هئي، اوترو ئي وري قدرت واري سندس زبان ۾ رس ڀريو هو ۽ ڳالهائڻ جو ڍنگ عطا ڪيو هو. جڏهن به، جنهن به محفل ۾ خير بخش خيراڻ پهتو، اتي محفل ۾ ڳالهين جو هڳاءُ اٿندو، زعفران جي خوشبو ڦهلبي، موتين ۽ ياقوتن جي جڙاوت ٿيندي ۽ مزاح جو واچوڙو سڀني کي ويڙهي ويندو. کلندي کلندي سڀ پنهنجي پيٽ کي هٿ ڏئي ويهندا.
خير بخش جو ٽن ڀائرن ۾ وچون نمبر هو.
سندن پيءُ کبڙ موچي ، شھر ۾ موچڪو ڪم ڪندو هو. هو پنهنجي ڪم جو ماهر هو جوتن جي جراح جي نالي سان سڃاتو ويندو هو.
کبڙ پنهنجي زندگي ڏک ۽ غم جي پاڇي ۾ گذاري هئي. جڏهن سندس پٽ جوان ٿيا ته قسمت جي ديوي اچانڪ هن تي مهربان ٿي پئي هئي. ٻه پٽ سنئون سڌو هار پو ڪندا هئا. خير بخش کي هن ننڍي لاءِ هڪ رازي جي حوالي ڪري ڇڏيو هو. خير بخش به ڀائرن سان هار پي جي ڪم ۾ هٿ ونڊائڻ سان گڏ، رازڪو ڪم به سکي ورتو هو.
ٽي ڪمائيندڙ پٽ. گھر تي ڀلو ڏاندن جو جوڙو. ٻه ٽي مينهون. ان جا انبار، کبڙ جوتن جو جراح شام جو موٽي ته ججھي جرالي ڀاڄي ڀُتي وٺيون اچي نه ڪپڙي لٽي جي ڳڻتي، نه شادي غميءَ جي خرچ جو اُلڪو. نه ماني نه ملڻ جو خوف ڏسندي ڏسندي کبڙ جو گھر، خاندان غربت جي ڏائنڻ جا پير ڏنڀي سکيو ستابو، مڇي مانيءَ وارو گھر ٿي پيو هو. ڏسندي ڏسندي هنن ٽن ڪمرن ۽ هڪ ورانڊي واري جاءِ به ٺاهي ورتي هئي.
ماڻهن کي ڏندين آڱرين، اچڻ سان گڏ، حسد ۽ ساڙ ٿيڻ لڳو. چوڻ لڳا، ”ڪلهه ڪلهوڻو ڏينهن آهي، کبڙ پنندو هو، ولوءَ جي ٽڪرن تي پلبو هو، جوڻس هئي جو.....۽ اڄ سائين همراهه ٽِٽ سان سوپاري ٿو ڀڃي. ڪنهن تي فلڪ ئي ڪونه ٿو آڻي. بس وقت وقت جي ڳالهه آهي. الله جون شان آهي، گَرو گنجو خان آهي، موچي، موچيءَ جو پُٽ، اڄ سائين طرم خان ٿو سڏجي.“
کبڙ جو قافلو خوش وخرم هلندو رهيو.
ساڙ جو جھولو، الاءِ ڪيترن مٽن مائٽن، پاڙي اوڙي وارن کي اندرئي اندر ۾ ساڙيندو رهيو.
چوندا آهن ته، ساڙ ۽ وهم جو علاج ته لقمان حڪيم وٽ به ڪونه هو. وهمي ويچارو ته پنهنجي اندر ۾ پيو پچندو پڄرندو ۽ ڳرندو آهي. ساڙيلي جي ساڙ جو تئه ۽ سيڪ ته سڄي دنيا کي محسوس ٿيندو آهي.
چون ٿا، هڪ همراهه هو. ان وٽ گڏهه هو سڄو ڏينهن گڏهه تي مزوري ڪندو هو. شام جو ٿڪوٽٽو وٿاڻ تي واپس ورندو هو. وٿاڻ تي ورڻ کانپوءِ، سندس اندر مان ٿڪ جو احساس چٻري جيان ڀڙڪو کائي اڏامي ويندو هو. ان جي جاءِ اچي وٺندو هو ساڙ، ڪينو، بغض، حسد.
ڳالهه هيئن هئي ته، شام جو جڏهن هو واپس ورندو هو، گڏهه جي جوٽ کولي، گڏهه کي ليٽائي. جڏهن ان کي داڻو ڏيندو هو، عين ان مهل، سندس پاڙيسري جنهن وٽ هڪ ڀلي ڳئون هئي. ڳئونءَ کي ڪونر ۾ گاهه پٺو ڏئي. سندس پٺيءَ تي پيار مان هٿ ڦيري ڳئونءَ جي شان ۾ ٻه ٽي تعريفي جملا چئي، ونگ وجھي ڳئونءَ کي ڏهندو هو. ڳئون ڇا ڏهندو هو، ڳئونءَ جي ٿڻن مان نڪتل هر گوهو، گڏهه جي مالڪ لاءِ ڄڻ ته سيني ۾ لڳندڙ هڪ زهريلو تير هو.
وري ظالم ڳنوار جو ظلم ته ڏسو، ڳئون ڏهڻ کانپوءِ اتي جو اتي گها گهر مان وٽو گرم کير جو ڀري پيئندو هو.
کير جو وٽو گڏهه جي مالڪ لاءِ توب جو گولو هو.
هو پنهنجي ڀسم ٿيندڙ وجود سان هٿ مٿي ڪندو هو ۽ ليلا ئيندو هو، ”او منهنجا مٺڙا مالڪ، اومنهنجا سچا ڌڻي، او پاڪ پروردگار، او سهڻا رب هن بندي گندي جو عرض اگھاءِ، هن ساڙيلي، درديلي، ڪميني منهنجي پاڙيسريءَ جي ڳئونءَ کي مار ته جيئن پتو پويس ته گڏهه سان گڏ گڏ لوڙڻ ۽ شام جو ڳئونءَ جو کير پي اوڳرايون ڏيڻ ۾ ڪيترو ۽ ڪهڙو فرق آهي.“
ڳئونءَ جي مالڪ کي پتو ڪونه هو ته ڪو سندس پاڙيسري ساڙ ۾ سڙندو رهي ٿو.
ڏينهن گذرندا ويا.
گڏهه جي مالڪ جي سيني ۾ باهه جا اُلا وڌندا رهيا.
دعائن جي لاءِ کنيل هٿن ۾ عاجزيءَ کان وڌيڪ شڪايت جي شدت هئي.
هڪ صبح جو جڏهن گڏهه جو مالڪ اٿيو، ذوالجلال، پنهنجي جلال جو اظھار ڪري چڪو هو.
پر، اڙي هي ڇا؟ ٿوري دير لاءِ گڏهه جي مالڪ جي اکين اڳيان اوندهه اچي وئي.
پيرن هيٺان زمين کسڪندي محسوس ڪيائين.
اکيون زور زور سان مہٽي ڏٺائين.
پر حقيقت پڌري پَٽِ پئي هئي.
دعائن جو اثر ٿي چڪو هو.
پر الٽو.
ڳنوار جي ڳئونءَ، بدران سندس گڏهه مئو پيو هو.
هن کي يقين نه ٿي آيو. ائين ڪيئن ٿي ٿي سگھيو.
هن الله کان گھريو به ڇا هو، صرف پاڙيسريءَ جي ڳئونءَ جو موت. ان ۾ بُري ڳالهه به ڀلا ڪهڙي هئي.
۽ ڳئونءَ جو مالڪ، ڪندو ڇا هو، صرف ڳئونءَ جي لاءِ گاهه پٺو ۽ پوءِ منهن تي تازي ڏڌل کير جو وٽو، مُڇن تي هٿ، اکين تازگي، جسم ۾ چُستي.
ڪڏهن غريب پاڙيسريءَ جو خيال ڪيائين ڀلا؟!!
خير حقيقت پڌري پٽ هئي.
دعائن جو اثر الٽو ٿيو هو.
ڳنوار جي ڳئون زندهه هئي.
هن جو گڏهه مئل هو.
هو ٿوري وقت کان پوءِ صدمو سهسائي ويو. شايد پهريون دفعو پيار مان مئل گڏهه جي پٺيءَ تي هٿ ڦيرايائين.
اڄ کيس ياد آيو، هي گڏهه سندس ڏک سک جو ساٿي جو. پيٽ پالڻ جو ذريعو هو. سندس اکين ۾ آب اچي ويو. ڀنل نيڻ نيڻ مٿي کنيائين ۽ چپن ۾ ڀڻڪو ڪيائين، ”او منهنجا خدا، ايترا سال خدائي ڪندي ٿيا اٿئي، پر توکي ڳئون ۽ گڏهه جو سَنڌو سمجھ ۾ نه آيو.“ گڏهه جي مالڪ جيان حسد ڀريون نظرون ۽ بد دعائون بيشمار هيون، کٻڙ اڪيلو.
قافلو هلندو رهيو ۽ ساڙيلا سڙندا رهيا.
کبڙ جو گھر، مٽن مائٽن، پاڙي اوڙي وارن جي اکين ۾ چڀندو رهيو.
پر قافلو هلندو رهيو.
اچانڪ هڪ ڏينهن، خوشحاليءَ جي سفر سان ٽمٽار قافلي جي مٿان قهر ڪڙڪي پيو.
ساڙيلن جون بد دعائون هن دفعي گڏهه جي مالڪ جي بد دعائن جي بر عڪس سڌو سنئون اچي پنهنجي اصلي نشاني تي پيون.
ڏمر نازل ٿي ويو.
آفت اچي وئي.
ائين لڳو، ڄڻ آسمان تان وِڄ وراڪو ڏنو ۽ بجلي ڪڙڪي اچي ان جاءِ تي ڪِري، جتي کبڙ جو گھر هو.
اڌ رات جو وقت هو. اچانڪ ڳوٺ ۾ چور چور ٿي پوءِ هڪدم ”چور چور“ جو آواز هر گھر ۾ پڙا ڏوبڻجي گونجڻ لڳو.
هر طرف کان آوازن جو پڙ لاءُ اڀريو ”آيو آيو“،
”نه ويندين“، ”وٺينس“، ”متان ڇڏيو اٿسي.“
آوازن جي ان شور ۾ هڪ نالي بندوق جا ٻه فائر ٿيا . ڊز ڊز بندوق جا ٺڪاءَ هڪ پل لاءِ آوازن جي پڙلاءَ تي حاوي ٿيا، پر پوءِ هڪدم وري آوازن جي شور ۾ دٻجي ويا.
ٿوري دير کانپوءِ جڏهن صورتحال واضح ٿي، تڏهن سونامي غريبن جي لوڙهي کي لوڙهي چڪي هئي.
سڀ ڪنهن ڏٺو، ڪرمون کبڙ جي لوڙهي جي ٻاهران مئو پيو هو.
ڪرمونءَ کي مئل ڏسي. ٿوري دير لاءِ سڀڪو پنڊ پهڻ ٿي ويو. هي ڇا ٿي ويو؟ ڪرمون علائقي جو مشهور لوفر هو لچن، لوفرن، چورن چڪورن جو نه رڳو ڪرمون يارُ ۽ نانڙي هو، پر پاڻ به لچ لوفر ۽ چور هو. رنن جو شوقين ڇورن جو پياسي. الاءِ ڪيترن جا لوڙها لتاڙيا هئائين، الاءِ ڪيترن جون عزتون لٽيون هئائين.
ان ئي ڪرمونءَ کي جڏهن سڀني، رت ۾ ٻڏل ڏٺو تڏهن سڀ ڪنهن جي دل، شايد شڪر جو ورد ڪيو.
پر ٻي گھڙي سندن دليون خوف مان ڪنبڻ لڳيون اڳتي الاءِ ڇا ٿيندو. ڇو ته ڪرمون جيتوڻيڪ حرامي ماڻهو هو پر سندس سڄو خاندان تر ۾ ڏاڍي مڙس جي نالي سان مشهور هو. هو، ڪرمونءَ جي هر عمل ۾ نه رڳو ڪرمونءَ جو ساٿ ڏيندا هئا، پر ڪرمونءَ جي نالي ۾الاءِ ڪهڙا ڪهڙا ڪُڌا ڪم ڪندا هئا.
يا اِلاهي خير اڳتي الاءِ ڇا ٿيندو!!....
کبڙ ۽ کبڙ جي ٽنهي پٽن جڏهن ڪرمونءَ کي لوڙهي جي وَٽِ ۾ مئل ڏٺو، تڏهن هڪ پل لاءِ به هنن کي اِهيو سمجھڻ ۾ دير نه لڳي آفت سندن مٿان اچي ڪڙڪي آهي.
ڪرمونءَ جي پوين دير ئي نه ڪئي، سڌو سنئون وڃي ڪيس داخل ڪيائون ته، کبڙ جي وڏي پٽ جا نوءَ ڪرمونءَ کي پنهنجي گھر گھرائي، پنهنجي ٻنهي ننڍن ڀائرن، خيرو ۽ پريل سان گڏجي قتل ڪيو آهي.
حاسدن جو حسد ڪم ڪري ويو.
ڀريو تريو گھر اجڙي ويو.
ٽي جوان پٽ جيل ۾ پٺيان گھر ۾ بچيا کبڙ، کبڙ جي زال ڦاپل، ٻه ڌيئرون شانل ۽ جندل الهه تلهه ته پهرين ئي ڏينهن پوليس جي ڦيرن ۾ جٽ ٿي ويو.
پٺيان بچيو مٺڙي الله جو نالو
ڀاڳ جي موٽ ٿي.
ان جو پليون خالي ٿيون.
ڍورن جا ڪِلا اجاڙ ٿيا. نئين ٺهيل جاءِ ۾ ڏار پوڻ لڳا.
ماڻهن جون زبانون کليون ڪهاڻيون شروع ٿيون.
گھڻن چيو، ”جھڙي ڪرڻي تهڙي ڀرڻي، ڪرمون ڪهڙي رهائي هئي. تر سڄو کڻي اُکين تي کنيو هئائين. اڳي پوءِ ته مرڻو ائين ئي هونه ڪتي وانگر. سومر دود مري ويو.“
ٻين جو خيال هو ته، ”ڪرمونءَ کي سندس ساٿين ئي ماريو آهي پر الزام ويچاري کبڙ جي پٽن تي لڳو هاءِ ڙي منهنجا مولا. حقئون به رکجانءِ ناحقئون به رکجانءِ.“
ٽين جو وري خيال هو، ”ڪرمون کڻي ڪيئن به هجي، ڪتو چڱو جو مئو. ملڪ تان ڏپش ۽ ڏمر لٿو. پر هڪڙي ڳالهه پڌري پٽ آ،
ڪرمون کبڙ جي ڇوري شانل جي ڪڍ ته الاءِ ڪيتري وقت کان هونه. ڪنهن کان ڳالهه ڳجھي آ، ڪنهن کان ڍڪ ڍڪيل آ، بس ڇوري خيروءَ کي مٿي ۾ شر هو. مامنهنس ولوءَ جو، جو ڏڍ هئس ولوءَ جو ڏڍ نه هجيس ها ته، موچيءَ جو ٻار وري ڪرمونءَ سان اهڙو ڪم ڪري ها. بس رات جو جيئن موقعو مليس.
ڇوري خيروءَ دير ئي نه ڪئي، هڻي گھرڙي لاٿائينس هاڻي وري چون ٿا ته، اسان جي ته ملائڪن کي به خبر ڪانهي ڪا.“
جڳ جهان کي ڪرمونءَ جي ڪرتوتن جي خبر هئي چون ٿا ڪرمون پهريون خون پندرنهن سالن جي عمر ۾ پنهنجي مائٽ محرم عليءَ جو ڪيو هو.
محرم علي به آڙيڪاپ چور هو ۽ هُن ئي ڪرمونءَ کي هن ڪرت تي لاٿو هو. چون ٿا ته پهرين رات جڏهن محرم علي ڪرمونءَ کي پنهنجي ٽولي ۾ کنيو هو، ان رات ڪرمونءَ جي حالت ڏسڻ وٽان هئي هو تِڏِين جي آواز کان به ائين ٿي ڊنو ڄڻ ته ڪلا شنڪوف جا فائر ٿيندا هجن. تڏهن محرم عليءَ جي جگري دوست بِدن ٽوڪ مان محرم عليءَ کي چيو، ”لتاڙياسين ماڻهن جا ڳِلا، ڪڍيوسين پنهنجو نالو.“
محرم علي موٽ ۾ صرف مرڪي ڏنو.
ڪجھ مھينن کان پوءِ چوراڻي لڏي ۾ هڪ ڀاڳيي جي هاهوڪار مچي وئي. وٽس ڀلو ڏاندن جو جوڙو هو. پر مصيبت اهيا هئي ته ٻن خونخوار ڪتن کان علاوه هو پاڻ به وڏو سچيت مڙس ماڻهو هو. رات جي مهل ڪهڙي به هجي، کڙڪو کڻي سُئيءَ جي ڪِرڻ جو هجي، همراه جي کنگهڪار جو آواز اچڻ ۾ رتيءَ جيتري به دير نه لڳندي هئي. جُوءِ جي آڙيڪاپ چورن حرفتون هلايون، ڦيرا ڏنا، داءَ پيچ آزمايا، پر نتيجو ٻڙي.
جوءِ جي سڀني ٽولن ۾ شرطون لڳي ويون ته ڪير ٿو ان قلعي جي ڀت ڪيرائي، ڪير ٿو اِهيو لوڙهو ساڙي، ڪير ٿو اهي ڏاند چورائي.
هڪ رات محرم عليءَ جو ٽولو، جنهن ۾ ڄڻا ئي چار هُوا. محرم علي، بِدن، رمضان ۽ هڪ ٻٽ ٻڌل ڇوڪراٽ، شڪار تي نِڪتا. هو پنهنجي وٿاڻ کان اڃا ٿوروئي اڳتي وڌيا ته ٻُٽ ٻڌل ڇوڪراٽ چيو ”استاد!“
محرم عليءَ ڇوڪراٽ ڏي ڏٺو، ڇوڪراٽ ڳالهايو،
”استاد اڄ ٻي پاسي ڪاڏي به ڪونه هلبو، اڄ لتاڙبو صرف زور آور ڀاڳيي جي لوڙهي کي اڄ کاٽ هڻبو ته صرف زور آور ڀاڳيي جي گھر. پل کن لاءِ خاموشي ڇانئجي وئي.
ٿوري دير لاءِ بِدن ۽ محرم عليءَ جون نظرون مليون
ها.......ننهن جي ٻولي ڳالهائي وئي.
ڪجھ گھڙين کان پوءِ سڀني جو رخ ۽ قدم، زور آور ڀاڳيي جي ڳوٺ ڏانهن هئا.
ٻُٽ ٻڌل ڇوڪراٽ پنهنجي ٽنهي ساٿين کي ٻاهر بيهاريو.
وٽس الاءِ ڪهڙو جادو هو، الاءِ ڪهڙو ڍنگ هو،
الاءِ ڪهڙي مڻيا هئي، جو ڇوڪري واقعي زورآور ڀاڳيي جو لوڙهو لاهي وڌو، هو ڏاندن جو جوڙو ٻڌي آيو.
جڏهن هو ڀاڳين جي ڀاڻ کان گھڻو اڳتي نڪري آيا ته ٿوري دير ساهه پٽڻ لاءِ بيٺا.
اتيئي هنن کي احساس ٿيو ته، هنن اڄ ڪيڏو وڏو هٿ هنيو هو. ڪيڏي کيپ کٽي هئي. هنن وڏن وڏن نالن کي مات ڏني هئي.
هنن اهڙي چوري ڪئي هئي جنهن جي هاڪ جو پڙاڏو هنڌين ماڳين ٻڌبو.
الاءِ ڪيترن جون دليون ساڙ ۾ سڙنديون الاءِ ڪيترن جون دليون ٽٽنديون،.
الاءِ ڪيترا شرط هارائيندا.
اِهيو سڄو ڪم ڪيو ڪنهن هڪ سيکڙاٽ ڇوڪري. محرم عليءَ پيار مان ٻٽ ٻڌل ڇوڪراٽ ڏانهن ڏٺو ۽ دل جي خوشي ۽ جوش مان سندس زبان تي نعرو نروار ٿيو، ”ڪيو قادري قلندري مست، ياعلي، ڪر ڀلي.“
نعري کانپوءِ محرم عليءَ بِدن کي چيو، ”بدن ڏس ڏس، چتائي ڏس، سڃاڻين ٿو هن کي.“ هن ٻٽ ٻڌل ڇوڪراٽ ڏانهن اشارو ڪندو چيو. ”اهوئي اٿئي جنهن تي ڪجھ مهينا اڳ تون کِليو هئين ۽ چيو هيئي ته، هاڻي اسان به چوريون ڪيونسين. اڄ ڪر خبر، ان ئي تنهنجي نظر ۾ ڀاڙي نوجوان اهڙو ڪم ڪري ڏيکاريو جو تنهنجو سِر بلند ٿي ويندو ۽ ٻين جا وات ڪِٽلي ٿي ويندا.“
محرم عليءَ جي لهجي ۾ فخر هو، غروروهو، ڪامياب استاد جي جھلڪ هئي.
بِدن ڇوڪراٽ ڏي غور سان ڏٺو.
ڇوڪراٽ ٻُٽ لاٿي.
بدن وڌي وڃي ڪرمونءَ جي نرڙ کي چمي ڏني.
ڪرمونءَ پهريان جھڪي محرم عليءَ کي پيرين پيو ۽ پوءِ بدن کي ٻنهي کان ٻانهون ٻڌي دعا جي طلب ڪيائين.
بدن ۽ محرم علي سندس پٺي ٺپري.
زورآور ڀاڳيي جي چوريءَ کان پوءِ، ڪرمونءَ جو نالو هنڌين ماڳين مشهور ٿي ويو هو. نون ته نون ڪيترن ئي پراڻن چورن به کانئس سڳا ٻڌايا.
اچانڪ هڪ اڻ ٿيڻي ٿي وئي.
محرم علي گم ٿي ويو.
سندس يارن، دوستن، مائٽن وڏي ڳولا ڪئي پر مڙس مليو نه.
ڪرمونءَ جي اکين مان ڳوڙها بيٺا نه ٿي چئي منهنجي استاد سان الاءِ ڪهڙو قِيس ٿيو، الاءِ ڪاڏي ويو.
ڪجھ ڏينهن کانپوءِ منجھيل سٽ سلجھي ويو.
ڳجھارت ڀڄي پئي.
معاملو حل ٿي ويو.
محرم عليءَ جو لاش سارين جي ٻار مان مليو. کيس ٻارنهن ڪهاڙيون لڳل هيون.
جڏهن ڳالهه جي ڳنڍ کلي ته پتو پيو ته، سڀ کان گھڻا ڳوڙها ڳاڙيندڙ، وارثن کان وڌيڪ هنيانوَ ڦاڙ رڙيون ڪندڙ ڪرمونءَ پنهنجي مائٽ ۽ استاد محرم عليءَ کي بي درديءَ سان قتل ڪري، سندس لاش ٻارِ ۾ لڪايو هو.
گھڻن چيو، محرم عليءَ، ڪرمونءَ سان زيادتي ڪئي هئي، ان جي بدلي ۾ ڪرمونءَ کيس بيدرديءَ سان ڪهي ڇڏيو هوس. گھڻن وري چيو ته، ڪرمون، محرم عليءَ کان سندس وڏور ڌيءُ جو سڱ گھريو هو، محرم عليءَ انڪار ڪيو هو. ان ڪري ئي ڪرمونءَ کيس ماري ڇڏيو.
ڳالهه ڇا به هئي، پر ان واقعي کانپوءِ ڪرمونءَ جي چوراڻي هاڪ سان گڏ سندس سفاڪيت جا قصا به مشهور ٿي ويا. ان کانپوءِ ڪرمونءَ الاءِ ڪيترا قتل ڪيا هئا ۽ الاءِ ڪيترا گھر اجاڙيا هئا، الاءِ ڪيترا دفعا جيل ويو هو.
عجب ستم ظريفي اها هئي ته، جڏهن هو مئو ته کبڙ جو گھر اجاڙيون ويو.
ويچارو کبڙا، بيوس، لاچار.
ڀريو تريو گھراک ڇنڀ ۾ اجڙي ويو هوس.
ٽي پُٽ جيل ۾، الهه تلهه چٽ ٿي ويو.
موچڪي ڪم جي ڪمائي ايتري مس ٿي جو پيٽ مشڪل سان ٿي ڀريو.
ٻه جوان ڌيئرون، زال، اڪيلو گهر کبڙ جي ته زندگي زهر ٿي وئي هئي.
پٽن جو آڳو پيڇو ڪري ته ڪير؟ ڪري ان جنجل مان جان ڇڏائي ته ڪير؟ ان آئي آفت کي ٽاري ته ڪير ٽاري؟
هميشه جيان، اوندهه ۾ روشنيءَ جي لاٽ اُڀري.
خيروءَ جن جي مامي ولي محمد پٽڪو مٿي تي ٻڌو ۽ ميدان ۾ لٿو.!
عجيب هو ولي محمد به! سڳو نه هوندي به اها ڪهڙي ڏک جي گھڙي هئي، اها ڪهڙي مشڪل مهل هئي، جنهن ۾ ولي محمد کبڙ جي ڪم نه آيو هو، ڦاپل، کبڙ جي زال سان ڀائريءَ جو ناتو نه نڀايو هئائين؟
کبڙ جي اها ڪهڙي خوشي هئي، جنهن ۾ ولي محمد چار چنڊ نه لڳايا هئا بلڪه ائين چوڻ ۾ ڪو وڌاءُ ڪونه هوته کبڙ کي پنهنجي پيرن تي بيهارڻ وارو ۽ مڇي مانيءَ تائين پهچائڻ وارو به ته ولي محمد هئو.
هڪ زمانو گذري ويو هو جو ولي محمد ڦاپل سان رشتو جوڙيو هئو“ هُن جي شادي اڃان مس ٿي هئي ته ولي محمد ڦاپل کي ڀيڻ ڪري سڏيو هو.
۽ ڦاپل، ڦاپل به ته ڪمال جي عورت هئي. سھڻي، سيبتي، سلڇڻي، سگھڙ، هر غريب عورت جيان سونهن ڦاپل جي به دشمن ٿي پئي هئي. هن جي انگ انگ مان جو ڀن جي جوت جرڪي ٿي جتي هن جا پير پيا ٿي، اتي حسن پنهنجي هاڪ ڇڏي ٿي.
حُسن مٿان وري ڀرپور جواني، الاءِ ڪيترين ئي دلين کي درد وڪوڙي ويو، چڱن ڀلن، ڏاڍن مڙسن سوچيو، ڦاپل غريب مسڪين موچياڻي اڪ جي ماکي، مٿان وري ٿي اٿس هڪڙي قهرن جي ڪوجھي سان شادي، اجھوٿا لاهيونس لاهوت ۾.
پر هاءِ ڙي رب تنهنجا ڪم! محلن ماڙين واريون دل هٿ ۾ کنيون وتن، چڱن ڀلن ڏسڻن وائسڻن جون اڍنگن ۽ بيڍنگن سان وتن اکيون ملائينديون. الاءِ ڪيتريون حويليءَ مالڪياڻيون اندر ئي اندر ڀڄي ڀري پون ۽ پوءِ ويچارو ماڻڪ، قلم کڻي ۽ لکي ”حويليءَ جا راز“.
اتي ڦاپل، غريب مسڪين محرم موچيءَ جي ڌيءُ ۽ غريب کبڙ موچيءَ جي زال، کيس الاءِ ڪيترا اشارا ٿيا، ميشون مليون، اکيون لڳيون، رستن تي ٿڌا ساه کنيا ويا، سڄي سنڌ جي مُلنِ کان دعائون تعويزُ ڪرايا ويا ته ڦاپل جو ڪنڌ ڪيرائجي. ان هيريءَ کي ٽوڙي ٽڪر ٽڪر ڪجي ۽ پوءِ پنهنجي ڪاميابيءَ جو جشن ملهائجي.
پر مسڪين ڦاپل جي سوچ امير هئي، هن جي عزت آسمان کان به اوچي هئي، سڀ ڪجھ ڏسندي، ٻڌندي ۽ سمجھندي به ڄڻ ته انڌي هئي، ٻوڙي هئي، گونگي هئي. اشارا، ميشون ٿڌا ساهه نه ڏٺائين نه ٻڌائين ۽ نه سمجھيائين.
ڦاپل جي شرافت سڀني عاشقن کي رذالت لاءِ اڃان به وڌيڪ اڀاريو ٿي. سندن دل ۾ اڃان به وڌيڪ تڙپ پيدا ٿي ڪئي. ڏسندي ڏسندي ڦاپل جو حسن ۽ بي پرواهي تر جي اوطاقن جو وڏو موضوع بڻجي ويو.
انهن ڏينهن ۾ ولي محمد جي به رات هئي. پنجاهه سٺ جريب زمين، ياري دوستي.
تر ۾ هو سڀ کان مشهور چورن جي نانڙي ۽ ترجو وڏو پاٿاريدار، ولي محمد هئو به ٺاهو ڪڙو، قد جو ڊگھو، سنهو، سنها شهپر هلڪي چاپئين ڏاڙهي سچي ڳالهه اهيا ته الاءِ ڪيتريون هن تي مرنديون هيون ۽ الاءِ ڪيترا مير هن ماريا هئا.
ڦاپل جي ڳالهه ڦري گھري اچي ولي محمد جي اوطاق تي به ٺڪاءُ ڪيو هو. هر چور ڦاپل سان ياري رکڻ جو خواهشمند هو. ولي محمد خود ڦاپل کي ڏٺو هو. ڀلا ڏسي به ڪينئن نه ها، سندس تر جي ته هئي.
ولي محمد کان ڪا ڳالهه ڳجھي ته ڪانه هئي.
سياري جي سرد رات هئي. ولي محمد جي اوطاق تي وڏو چهچٽو وڏي چہل پهل هئي. پر پري کان شڪاري اچي ڪٺا ٿيا هئا.
سڀ باهه جي مچ جي چوڦير ويٺا هئا. ٿوري دير پهريان ولي محمد ٻه ڇيلا ڪُٺا هئا، سڀني يارن جوڙيوالن جي خاطر مدارت لاءِ. ڪچهريءَ ۾ ڳالهين جي ابتدا ته جُوءِ جي وآءُ سواءُ سان ٿي ته ڪٿي ڪٿي مال ڪٺو ٿيو هو. ڪنهن وٽ ڀلي مينهن، ڀلو ڏاند هو. ڪنهن جي گھر ۾ ڪيترو سون هو ڪهڙي ڳوٺ جو ڪهڙو لوڙهو لتاڙڻ ڏکيو هو ۽ ڪهڙي ڳوٺ جا مرد رات جو ڄڻ ته مري ويندا آهن. هو پنهنجو رنون صبح جو اٿي ڳڻيندا آهن ته پوريون آهن يا ڪنهن ڏنو ٺڪاءُ. پر سڀني جي ڳالهه ڦري گِري اچي ڦاپل جي حُسن ۽ ارڏائپ تي ٿي ختم ٿي. لڳو ائين ٿي ته ڦاپل ڄڻ ته سڀني شڪارين جون ڪھاڙيون ۽ بندوقون ڦُري پنهنجي پيرن ۾ ڦٽيون ڪيون هيون.
عجيب ڳالهه اِهيا هئي ته سڀني پنهنجي پنهنجي ڳالهه ڪئي ٿي ۽ اچي ڦاپل تي ختم ڪئي ٿي. ختم ڪرڻ کان پوءِ ٿڌو ساهه کنيون ٿي، پرولي محمد سڀن جون ڳالهيون خاموشيءَ سان ويٺي ٻڌيون، هن هڪ لفظ به نه ڳالهايو.
اڌ رات جو جڏهن باهه جو مچ ٿڌو ٿيڻ لڳو، رات جي مسافرن جي اکين ۾ وحشت بجاءِ اداسي جھلڪڻ لڳي، ان گھڙيءَ ولي محمد ڳالهايو، ”ڪمال جي ڳالهه آهي، وڏي ڪمال جي ڳالهه آهي. هڪ ڪمذات ڪني رن، سڀني کي ونگ وجھي ڇڏيا آهن. سڀني جون بندوقون بيڪار ۽ ڪهاڙيون مڏيون ٿي ويون آهن ان کان به وڌيڪ ڪمال جي ڳالهه اِهيا آهي ته، اڄ ڏينهن تائين هيڏا ارڏا، اڙٻنگ نام ڪٺيا، رن کي ريجهائي نه سگھيا آهن. حيف آهي توهان جي مڙسيءَ تي، لعنت آهي توهانجي مردانگيءَ تي.“
سرد رات جي خاموشيءَ اڃان به وڌيڪ گھري ٿي وئي. ولي محمد جا لفظ سڀني لاءِ ڀالو بڻجي ويا. سندن چپ خشڪ ٿي ويا، زبانون گونگيون.
هڪ ڄڻي پنهنجي زبان چپن تي ڦيري چپن کي آلو ڪيو. پوءِ هڪ ڳيت ڏئي نڙيءَ کي به آلو ڪيائين ۽ پوءِ ڳالهايائين، ”ولي محمد ڳالهه ته تنهنجي صحيح آ. پر تو ته باهه ۾ هٿ وڌو ئي ناهي نه، ان ڪري توکي سڙڻ جي خبر به ڪانه ٿي پوي. رن ڪنهن ڏي مجال جو اک کڻي نهاري. جي اهڙي ڳالهه ته تون به الا توهر ڪري. ڏس گھڙي پئه تون به گھير ۾، تر تون به درياهه ۾ ته پاڻهئي پتو پئجي ويندءِ.“
ڀالي جي موٽ ٿي، واپس اچي ولي محمد جي سيني ۾ ٺڪاءُ ڪيائين. ولي محمد پنهنجي مڙسيءَ کي للڪار چڱيءَ ريت محسوس ڪئي.
ان رات محفل ۾ هڪ شرط لڳي.
طئه اِهيو ٿيو ته، واري واري سان هڪ هڪ مهينو سڀڪو ٻيهر ڦاپل کي ڦاسائڻ جي ڪوشش ڪندو. جنهن جو وارو پورو ٿيندو، هو ٻيهر ڪوشش نه ڪندو، جيڪڏهن ڪنهن سان پنهنجي واري اندر ڦاپل ٺهي وئي ته ٻيا سڀ وري ڦاپل ڏي اک کڻي نه ڏسندا.
ولي محمد سڀ کان آخر ۾ ڪوشش ڪندو. جيڪڏهن هو به ڦاپل کي ڦاسائڻ ۾ ناڪام ويو ته ولي محمد پنهنجي ڏاڙهي ڪوڙائيندو ۽ ڦاپل کي قتل ڪري درياءَ ۾ لوڙهيو ويندو.
غريب ۽ غيرتمند عورت جي زندگي، ديوان جي دڪان جي سودي کان به وڌيڪ سستي.
هن جھڪڻ کان انڪار ڪيو. وحشين جي وحشت بي لغام ٿيڻ لڳي.
ڦاپل! ارڏي ڦاپل! غيرتمند ڦاپل جي لاءِ فيصلو ٿي ويو ته، هوءَ جيڪڏهن ڪنهن جي مڇ جو مٿاهون وار نه ٿي ته ماري ويندي. درياءَ ۾ لوڙهي ويندي. پنهنجي ڪنهن مٽ مائٽ، مڙس، پيءُ ڀاءُ يا پٽ هٿان نه، پر انهن جي هٿان جن جو هن سان صرف ايترو واسطو هو ته هُنن جي ڪڌي ڪرت ۽ ڪرتوتن جي اڳيان لوئي نه ٿي لڄائڻ چاهي.
ڦاپل، جنهن لاءِ مرشد فرمايو؛
”ستــي ســيــل مَ ٽــوڙ، لوئــي هــڏ مَ لاهه،
ڪامڻ تنهنجي ڪرجي، اِهيا وڏائي آهي“.
مرشد جي ڪامڻ ڦاپل،
غيرتمند ارڏي، اڙٻنگ ڦاپل جي ڪنڌ ڪپڻ جو فيصلو ٿي ويو.
سچ چيو اٿن؛
غيرتمندن، ارڏن، اڙٻنگن جو مقدر مقتل گاهه ئي هوندو آهي.
شڪاري ان ڏينهن شڪار تي نڪتا، بس سڀني هڪ ٻئي سان واعدو ڪيو. ڦاپل کي جھڪائڻ جو يا ڪهڻ جو، ڦاپل پنهنجي گھر ۾ آرامي. پري ڪنهن پاٿاريدار جي اوطاق تي ٿيل ڪٺ ۽ ان جي فيصلي کان بي خبر، سڄي ڏينهن جي هڻ وٺ کانپوءِ ٿڪيل، ننڊ ۾ الوٽ.
قادر جي قدرت پنهنجي فطر تي اصولن تحت روان دوان. عجب جي ڳالهه اِهيا خبر نه ٿي پئي ته، قادر جي قدرت ۾ ظالم شڪارين لاءِ پيار هو، يا غيرتمند ڦاپل لاءِ بي رحمي.
وقت اڳتي وڌيو.
هرڪو فيصلي مطابق پنهنجي قسمت آزمائڻ لڳو.
تر جون نامي گرامي ڌوتيون، جن جي لاءِ مشهور هو ته، اڏرندڙ پکيءَ جا پر ڳڻي وڃن. تتر هيٺان آنا ڪڍي وڃن. ڪانءَ کي غليليءَ سان ڪيرائي وجھن. آسمان ۾ اڏامندڙ باز جي چهنب مان چوزو ڇڏائي وڃن. تن کي ڦاپل جي ڪڍ لڳايو ويو. ميلن ملاکڙن جو مساڳ ۽ مٺايون هار سينگار، چوڙيون، زيور، ڪپڙا لٽا، سڀ داءَ پيچ آزمايا ويا. پر اڳيان به ڦاپل هئي. نَنهن کي نَوَ ڪوٽ مجال آجو ڪنهن شيءِ ڏي اک کڻي ڏسي. ڌوتين سان اهڙيون ته لفظي تعديون ڪيائين جو هرڪا بانءِ ڪري توبنهن ڪري، زاري ڪري وٺي ڀڳي.
ان رات ولي محمد جي اوطاق تي گڏ ٿيل حرفتين مان هڪ هڪ ڪري سڀني پنهنجا هنر هلايا، پر نيٺ ٿڪجي پيا نيٺ ولي محمد جي اڳيان آڻ مڃيائون ۽ چيائون ته هاڻي وارو ولي محمد جو هو. ائين چوڻ سان گڏ کيس اِهيو به ياد ڏياريائونس ته ناڪاميءَ جي صورت ۾ کيس ڇا ڪرڻو هو.
ولي محمد ميدان ۾ نڪتو.
هن ڍٻي پنهنجي ڪلهي تي کنئي.
جيڪو به چوڳو هيو، پٽ تي پٿاريائين.
هر اهو بندوبست ڪيائين، جنهن ۾ پکيءَ جا سڀ رستا بند ڪيا ويا. جنهن به رستي کان هو اُڏار ڪري، ڌو اچي ڪرڻو ولي محمد جي وڇايل ڍٻيءَ ۾ هو.
چوندا آهن ته پٿر جي مٿان پاڻيءَ جو ٽيپو ٽيپو پيو ڪري ته نيٺ پٿر ۾ به سوراخ ٿي ويندو.
وک وک تي جي پٿر وڇايا پيا هجن، ته انسان نيٺ ته ٿاٻو کائيندو.
شڪاري ڪتا، ريگستان ۾ ڪنهن هرڻيءَ جي ڪڍ لڳن ته ويچاري هرڻي ڪيستائين بچندي، پاڻ بچائيندي نيٺ ته ڪِرندي.
سو ڦاپل سان به ائين ئي ٿيو.
پکيئڙي جا پر ڇڻڻ لڳا.
هن ٿاٻو کاڌو.
پٿر ۾ سوراخ ٿيو.
هيسيل هراسيل هرڻي ڪر پئي.
ولي محمد جي منهن تي مرڪ اچي وئي. پهرين ملاقات ڳوٺ جي ڀرسان وونئڻن جي وٽ ۾ رٿي وئي.
شام جو پهر هو.
ولي محمد ڪهاڙيءَ کي روهيءَ تي رهڙ ڏئي ٺپيو.
ڀلا ڪپڙا پاتائين.
اکين ۾ سرمون پاتائين.
هالا جو ٻه پُڙيو اجرڪ ڪلھي تي رکيائين.
گھران نڪرڻ کان اڳ، هن هڪ دفعو آئيني جي اڳيان پنهنجي مُڇن کي فاتحانه انداز ۾ مهٽيو، ڏاڙهيءَ تي هٿ ڦيريائين.
هڪ جي جڳھ تي ٻه وکون کڻندي وقت کان اڳي اچي مقرر جڳھ تي ويٺو.
بيچيني هن کي سڪون سان ويهڻ نه ٿي ڏنو.
باربار، اکيون کڻي اوڏانهن ٿي ڏٺائين جتان ڦاپل اچڻي هئي.
گھڙي گھڙي سندس ذهن ۾ خيال ٿي آيو ته، جي نه آئي ته پوءِ... جي نه آئي ته پوءِ، جي آئي ته پوءِ.... سندس دماغ ۾ پڙاڏو بڻجي گونجڻ لڳو.
”جي نه آئي ته پوءِ،“ کان اڳتي ڪجھ سوچڻ کان پهريان هن ڪهاڙيءَ جي ڳن ۾ هٿ وڌو.
هائو ٻيلي، ٿوري دير کان پوءِ ڏٺائين ته ڦاپل آئي ٿي.
هو ڏاڍو ۽ مڙس ماڻهو هو، پاٿاريدار هو پوءِ به سندس دل تيزيءَ سان ڌڙڪڻ لڳي.
جيئن ئي ڦاپل ويجھي پهتي. هو اٿي بيٺو بي اختيار سندس زبان مان نڪري ويو، ”بسم الله، جيتري به تنهنجي تعريف ڪجي ڦاپل سا گهٽ آ“، ڦاپل ڪو جواب ڪونه ڏنو، ڄڻ ته هوءَ گونگي هئي. هن اجرڪ زمين تي وڇايو. ڦاپل کي ويهاريائين ڪهاڙيءَ کي اڃان به ويجھو ڪري رکيائين.
”ڦاپل!“ هن وري ڳالهايو، ”ڏاڍي پڪي آهين ڦاپل! ڪيڏا ڪشالا ڪرايا اٿئي، ڪيڏو تڙپايو اٿئي. تنهنجي ڪري الاءِ ڪيترن دوستن جون پڳون اچي پيرن ۾ ڪريون آهن. شڪر آ جو منهنجو قدر ڪيئي، مون سان مليئن جي مون سان نه ملين ها ته...............“
هن جملو اڌ ۾ ڇڏي ڏنو.
ڦاپل ساڳي بي زبان، گونگي سندس زبان مان هڪ لفظ به نه ٿي نڪتو.
”ڦاپل“ هو وڌي ڦاپل جي ويجھو ٿيو. هڪ هٿ ڦاپل جي پٺيءَ تي رکيائين، ٻئي هٿ سان، ڦاپل جي منهن کي پنهنجي ويجھو ڪيائين. ”ڦاپل ڳالهايائين ڇو نه ٿي. ڊڄين ٿي چري ڊڄ نه تون مون کي نه ٿي سڃاڻين ته ڪير آهيان. ڪير نالو وٺندو هاڻي تنهنجو ٻيرا ٻيرا نه ڪري ڇڏيانس.“
”ولي محمد.“ ائين لڳو ڄڻ ته معجزو ٿيو، ڦاپل جي زبان کلڻ لڳي. ”ولي محمد، مون کي پيشاب لڳو آ.“
ولي محمد حيرت مان ڦاپل ڏانهن ڏٺو. پهرين ملاقات جو پهريون حصو هو ۽ ڦاپل ڳالهايو هو ته ڇا ڳالهايو هو.
”ٺيڪ آهي پريان ويهي پيشاب ڪر.“
ڦاپل اٿي، اڳتي وڌڻ لڳي. ولي محمد وري ڳالهايو، ”ڦاپل اڳتي ڪاڏي اتيئي ويهي رهه نه.“
”مون کي لڄ ٿي اچي، مان پريان ويهي ٿي اچان.“ ڦاپل وراڻيو.
”لڄ“ لفظ ٻڌي ولي محمد سوچيو، هو ڦاپل کي چوي. ”نڪتي آهين يار سان ملڻ، وري ڪرين ٿي لڄ“ پر الاءِ ڇو هو چپ رهيو.
ڦاپل وونڻن جي ٻي پاسي ڏانهن هلي وئي.
ڪافي دير گذري وئي. هوءَ واپس نه وري.
ولي محمد ٿوري دير انتظار ڪيو، پوءِ هو ڪاوڙ مان اٿيو.
هيڏانهن هوڏانهن ڏٺائين. ڦاپل ڪٿي نظر نه آئي.
هو ڪاوڙ ۾ مست اٺ جيان بي قابو ٿيڻ لڳو.
وونڻن جي فصل مان نڪتو، هيڏانهن هوڏانهن ڏٺائين. پوءِ جيڪو ڏٺائين تنهن تي پهريان کيس ويساهه نه ٿي آيو. پر کيس جڏهن اعتبار اچي ويو تڏهن، تڏهن محسوس ڪيائين ته، سندس سارو دٻدٻو مليا ميٽ ٿي ويو هو. سندس مردانگيءَ کي هڪ عورت ٿڪ هڻي ڪڍي هئي. سندس ڏاهه کي نانگ ڏنگي وڌو هو، سندس غيرت کي هڪ عورت پنهنجي پيرن جي مٽيءَ برابر به نه سمجھيو هو.
هن ڏٺو، ڦاپل ايتريون تکيون وکون کڻندي ڳوٺ ڏانهن واپس پئي وئي.، ڄڻ ته سندس ڪڍ ڪو ڇتو ڪتو لڳو هو. هڪ لمحي لاءِ هن کي خيال آيو، هو ڊوڙي وڃي ڦاپل جو اڳ جھلي اتيئي کيس ڳڀا ڳڀا ڪري ڇڏي، پر دير ايتري ٿي چڪي هئي جو ڦاپل پنهنجي ڳوٺ جي ويجھو پهچي وئي هئي.
هو به پنهنجي وٿاڻ ڏانهن وريو.
هن جا قدم ڪنهن گرڀ وتي عورت جيان کڄڻ لڳا.
سندس منهن هيڊو ٿي ويو هو. ان مهل کيس ڪير ڏسي ها ته، يقينن سمجھي ها ته، ڪنهن کيس وَڍُ ڏنو آهي ۽ سندس سڄو رت وهي ويو آهي.
هڪ عورت سندس وڏيرپ کي ڇيهون ڇيهون ڪري ڇڏيو هو. سندس پاٿاريداريءَ جي ڀرم کي ٽڪرا ٽڪرا ڪري ڇڏيو هو.
هن کي شرط ياد آئي.
هن پنهنجي ڏاڙهيءَ تي هٿ ڦيريو.
سندس اندر مان آواز آيو، هو تر جو وڏيرو، مشهور پاٿاريدار وڏيرو ولي محمد نه، پر دردر تي تاڙيون وڄائي، نچي خيرات وٺندڙ نامرد، کدڙو هو.
هو جيئن تيئن ڪر گھر پهتو. هيڏي ذليل شڪست کانپوءِ کيس ماني ڇا کائڻي هئي. هو ڪمرو بند ڪري کٽ تي ڪري پيو. سڄي رات سوچيندو رهيو، لڇندو رهيو،. تڙپندو رهيو.
هن جو ستن راڄن ۾ نالو هلندو هو. هو راڄن جو راڻو هو. پر اڄ ته هن کي پنهنجي حيثيت جي تعين لاءِ ڪو نالو به نه ٿي سُجھيو. سندس عذاب ۾ ان وقت اڃان به وڌيڪ واڌارو ٿي ويو، جڏهن هن سوچيو ٿي ته هڪ غريب موچياڻي سندس اڳيان آڻ نه مڃي هئي.
صبح جو ڪمري مان نڪتو.
هو فيصلو ڪري چڪو هو ته، پنهنجي ذلت جو بدلو وٺندو. ان موچياڻيءَ کي ڳڀا ڳڀا ڪري، سندس لاش کي ڪفن نصيب ٿيڻ نه ڏيندو. هو ان جي لاش کي ڪتن کان کارائيندو.
پر ان فيصلي تي عمل ڪرڻ کان اڳ ۾، ڦاپل کان پڇندو ته هن کيس ائين ڇو ذليل ڪيو هو.
هن هڪ ڌوتيءَ کي نياپو ڏنو ته ”وڃ ان موچياڻيءَ کي چئه ته، هوءَ جيڪڏهن اهڙي غيرتمند هئي ته مون سان ها ڇو ڪيائين، مون وٽ هلي ڇو آئي؟. هاڻي کيس وڃي چوينس ته ماريندو سانس هونءَ به، پر هڪ دفعو اچي مون کي ٻڌائي ته مون سان ائين ڇو ڪيائين. مون وٽ ايندي ۽ ڳالهه ٻڌائيندي ته ڪجھ ڏينہن لاءِ زندگيءَ جي امان ڏيندو سانس. ان امان جو ضامن آهي وسيلو پاڪ. پر جي رضا خوشيءَ سان نه ايندي ته اغوا ڪندو سانس. پوءِ جيڪا حالت ڪندو سانس اها پاڻ سمجھي ٿي.“
ڌوتيءَ ٻه ٽي ڏينہن وٺ وٺان ڪئي. نيٺ ڦاپل ولي محمد سان ملڻ لاءِ راضي ٿي وئي. ملاقات جي مہل ۽ هنڌ اتي ئي طئه ٿيو، جتي پہرين ملاقات ٿي هئي.
اڄ جڏهن مليا ته، ولي محمد ڦاپل جي ويہڻ لاءِ زمين تي اجرڪ نه وڇايو. هن جي رويي مان ڳالهه پڌري هئي ته هو، ڦاپل کي ڪچو کائڻ ٿو چاهي.
ڦاپل ٻَني تي بيٺل گاهه جي مٿان ويہي رهي. هو به ويہي رهيو. ڪہاڙيءَ کي ڦاپل ۽ پنہنجي وچ تي رکيائين، ڄڻ ته وسيلي جي امان جو اظہار ڪندو هجي.
هن پنہنجي پوري نفرت، حقارت، ڪاوڙ ۽ ڪروڌ مختصر جملي ۾ اوتيو، ”ٻڌاءِ ڪميڻي ڪُتي ٻڌاءِ، تو مون سان اهڙي تعدي ڇو ڪئي؟“
ڦاپل جون نظرون ٻني ۾ کتل هيون. ائين پئي لڳو ڄڻ ته هوءَ پنہنجي نظرن سان زمين جو سينو چيري ڇڏيندي. لڳو ائين ڄڻ ته هن ولي محمد جي لفظن جي زهر کي ٻڌو اڻ ٻڌو ڪري ڇڏيو هجي ۽ ڳالہائڻ شروع ڪيائين،
”ولي محمد!“ اکين جي بندن کي ڀڄڻ جو ڄڻ ته لفظن جو انتظار هو. ”ولي محمد زال ذات آهيان. غريب آهيان. عيبدار آهيان. گناهگار آهيان، جڳ وس ڪيا، مون سان ياري رکڻ لاءِ. پر مون ته ڪنہن ڏي اک کڻي به ڪو نه ڏٺو. پر تون جڏهن منہنجي پٺيان پئين ته گھڻي ننہن ننہن ڪندي الائي ڇو منہنجو ڪنڌ نِوي پيو، تو وٽ هلي آيس،“
هن روئيندڙ اکين کي اگھڻ جي ڪابه ڪوشش نه ڪئي. محسوس ائين ٿيو ڄڻ ته سڏڪو سندس نڙيءَ ۾ اٽڪي پيو آهي.
ڳالہه کي جاري رکندي چوڻ لڳي، ”ان ڏينہن جڏهن حيا، لڄ ۽ شرم جا سڀ ليڪا لتاڙي تو وٽ آئي هئس ته سوچيو هئم ته سڀ ڪجھ تنہنجي مِلڪ ڪري ڇڏيندس. پر جڏهن تون منہنجي ويجھو آئي هئين، ان مہل منہنجي غريب، مسڪين موچي ابي جي اڇي ڏاڙهيءَ اکين اڳيان اچي وئي هيم. لڳم ته هو مون کي چوندو هجي،! امڙ غريبيءَ جو مطبل اهيو ته نه آهي ته تون وٽ عزت لٽائيندي. منہنجي اڇي ڏاڙهيءَ جو ته خيال ڪر. جڏهن ابي جي اڇي ڏاڙهيءَ تي نظر پيم، سہي نه سگھيس دل چيو زمين ڦاٽي پوي ته اندر هلي وڃان بس توکان مِنہُن ڪري ڀڄي ويم.
دٻيل سڏڪا اوڇنگارن ۾ بدلجي ويا.
آسمان مان اڏامندڙ ڳيرو اچي وڻ تي ويٺو.
صبح ڌرتيءَ کي آخري سلام ڪيو.
ڀٽ تي تنبوري جي تنوار تي ٻَرُ ٻَرُ ٿي؛
”جيہاڪِي تيہا، مون مارو مڃيا.“
ڦاپل پنہنجي اوڇنگارن کي روڪڻ جي ڪوشش ڪندي چيو، ”ابي جي اڇي ڏاڙهيءَ کي لڄائي نه ٿي سگھان، جيئن تون چوين ٿو، مان ائين نه ٿي ڪري سگھان. هاڻي آ تنہنجي مرضي، مارين يا جيئدان ڏين.“
آسمان ۾ پہريون تارو ظاهر ٿيو.
جھرڪي پنہنجي ٻچڙن کي پنہنجي ڪوڙي هيٺ آندو.
کڏ ۾ سنہڙي مڇي پاڻيءَ واتڙيي جي جھپڙ مان خوشقسمتيءَ سان نڪري وئي.
ماءُ پنہنجي ابهم ٻار کي سيني سان لائي امن ۽ سلامتيءَ جي دعا ڪئي.
ولي محمد، ڪادير روئندڙ ڦاپل کي ڏسندو رهيو.
هو ٻه واٽي تي اچي بيٺو. ڇا ڪري ڦاپل کي ڪُہي پلاند پاڙي ليکو سڌو ڪري، يا هن جي اڻ ٽٽ غيرت کي سلام ڪري داد ڏئي؟؟
اچانڪ ولي محمد جون اکيون به ڇم ڇم ڪرڻ لڳيون.
هڪ انسان بدليو، زندگيءَ جو انداز بدليو. هو اٿيو، ٿوري دير اڳ جنہن ڦاپل جي ويہڻ لاءِ هن اجرڪ نه وڇايو هو، اهو اجرڪ پنہنجي ڪلہي تان لاهي ڦاپل جي مٿي تي وڌائين سندس ڳوڙها اگهيائين نرڙ چميائين ۽ چيائين، ”ڦاپل سچ چيو آ سالڪن، ته غريب جي ميراث ان جي غيرت آهي. مون گھاٽ گھاٽ جو پاڻي پيتو آ، الاءِ ڪہڙا ڪہڙا مير ماريا اٿم پر تو جہڙي غيرتي ڪا نه ڏٺم. بس ڦاپل ڪو نه سڏاوي!! دنيا ۾ ڦاپل هڪڙي ئي آهي، ٻه نه ٿينديون. اڄ کان پوءِ تون منہنجي ڀيڻ آهين. اڄ کان پوءِ ڏسان ته ڪہڙو ٿو مائيءَ جو لال تنہنجو اڳ وٺي، تو ڏي گندي نظر سان ڏسي.“
ولي محمد ڦاپل کي جيڪو چيو اهو ڪري ڏيکاريو. هن ڀاءُ جو رشتو برابر نڀايو، ڏک سک، خوشي غميءَ ۾ ولي محمد ڀائرن جيان ڦاپل جو ڀرجھلو ٿي بيٺو. ڦاپل به هن کي ڀائرن جيان ڀائنڻ لڳي. بلڪه ائين چوڻ ۾ ڪو وڌاءُ نه ٿيندو ته هو، ولي محمد جي گھر جي وڏي ٿي وئي.
ڀاءُ ڀيڻ جو اهيو قرب ڏسي گھڻن جون دليون جلڻ لڳيون. پر ولي محمد جنہن جو هر طرف دٻدٻو هو، ان ڪري ڪُڇي ڪين ٿي سگھيا. هو پنہنجي شڪست ۽ ناڪاميءَ جو بدلو وٺڻ لاءِ کبڙ جا ڪن ڀرڻ لڳا. جي، اڙي ميان سمجھ، سمجھ، ڪجھ سوچ ڪر. توکي خبر ناهي ته ولي محمد ڪہڙي قسم جو ماڻہو آهي. اِهيو ڀاءُ ڀيڻ جي ڳالهه مڙئي ناٽڪ ٿئي ناٽڪ.“
کبڙ جي جواب، سڀني مخالفن جا منہن بند ڪري ڇڏيا، چيائين، ”ڀائو ولي محمد جي منہنجي زال کي ڀيڻ سڏي ڪڌو ڪم ڪندو ته پوءِ منہنجي دانہن بس الله کي آ.“
خير، زندگي روان دوان رهي. ولي محمد جا ڏس پتا، مشورا، صلاحون، جن تي هلي کبڙ ۽ کبڙ جي پٽن سک جو ساهه کنيو هو، غريبيءَ جي آڙاهه مان نڪتا هئا.
پر قسمت کي ڪجھ ٻيو منظور هو. عين انہن ڏينہن ۾ جڏهن کبڙ جي گھر جو بخت بلنديءَ ڏي روان دوان هو ته، ڪرمون سندن لوڙهي جي وٽ ۾ قتل ٿي ويو.
سڀ واهون بند ڏسي حسب معمول ڦاپل ڀڳي پنہنجي ڀاءُ ولي محمد، ڏانہن، ولي محمد جيتوڻيڪ هاڻي جہونو ٿي ويو هو پر مڙس ۾ حشمت ۽ ڏيا اهائي هئي. ڀيڻ ڦاپل سڏ ڪري ۽ ولي محمد نه ورنائي اهيو ڪيئن ٿي ٿي سگھيو؟ هن معاملي ۾ ڪرمونءَ جي مائٽن سان ڳالہايائين، کين ڪرمونءَ جا ڪرتوت ياد ڏياريائين، کين ٻڌايائين ته، چور مُئو ته ڄڻ ڪتو مئو. ان کان به اڳتي، کين صاف لفظن ۾ ڌمڪي ڏنائين ته هو کبڙ کي اڪيلو، غريب، لا وارث نه سمجہن. جيڪڏهن کبڙ جي گھر کي ڪجھ به ٿيو ته، ائين سمجھو ڄڻ ته ولي محمد کي نقصان پہتو.
ڪرمونءَ جا مالڪ کڻي ڪيڏا به لچ ۽ لوفر هئا، پر هو ولي محمد جھڙا سرنديءَ پڄنديءَ وارا ته نه هئا نيٺ راڄوڻي فيصلي تي راضي ٿيا خيروءَ جن کي ٻڌايو ويو ته ٻه لک ڏنڊ سان گڏ تڏو بخشرائيندا.
فيصلي کانپوءِ چٽيون چوريون ڀري، جڏهن خيرو ۽ سندس ڀائر ٻاهر نڪتا ته دنيا بدلجي وئي هئي.
آشيانو اجڙي ويو هو.
خيروءَ جو وڏو ڀاءُ نظر محمد پٺيان ٻه ننڍڙيون ڌيئرون ۽ زال کي ڇڏي سعودي عرب هليو ويو. خيروءَ جي ٻئي ڀاءُ نبن، خيروءَ جن کان الڳ ٿي وڃي حيدرآباد جا وڻ وسايا.
رهيو خيرو. ته خيرو به بدلجي ويو، هو ساڳيو نه رهيو.
هن پنہنجي پيءُ ماءُ، ٻن ڀينرن، ٻن ننڍڙين ڀائٽين ۽ ڀاڄائيءَ کي ساڻ وٺي پنہنجو اباڻو ڳوٺ ڇڏي ٻئي ڳوٺ ۾ اچي اَجھو اڏيو.
هن هارپ ڇڏي ڏني. مڪمل طرح سان راز ڪو ڪم ڪرڻ سان گڏ سگھڙائپ به ڪرڻ لڳو. هو خيروءَ مان خير بخش سڏجڻ لڳو. گھر جو چرخو اڳي جيان ته نه رهيو هو پر پوءِ به گذاري لائق هو. خيرو راز ڪو ڪم ڪندو هو. کبڙ شہر ۾ موچڪو ڪم، عورتون گھر ۾ ڀرت رليءَ جو ڪم ڪرڻ لڳيون گاڏو هلي پيو.
جيل، خيرو عرف خير بخش جي زندگيءَ کي بدلائي ڇڏيو هو. هن جو ذهن ڄڻ ته کلي پيو هو. گفتار جو ماهر ته هو اڳئي هو، ويتر سندس سگھڙائپ جي گفتن سندس شہرت کي چارچنڊ لڳائي ڇڏيا. هو سڀني سگھڙن جي محفلن جو ستارو ٿي اڀرڻ لڳو. سندس شہرت ڪيترن ئي گھاگھه جھونن سگھڙن جون متيون منجھائي ڇڏيون. هڪ سگھڙ ته شعر ۾ به چئي ڏنو؛
جھيڙن ۾ آهي ٺاهه ڀلو،
گاهه آهي سائو ڀلو،
باڊهه جو آهي مائو ڀلو،
خيرو موچي کائو ڀلو.

ڏسندي ڏسندي هو ريڊيو ۽ ٽي ويءَ جي پروگرامن ۾ نه رڳو شرڪت ڪرڻ لڳو، پر پنہنجي گفتن جو اثر به ڀرپور طريقي سان ناظرين تي ڇڏڻ لڳو هو.
کبڙ، جيڪو تڪليف جي طوفان مان گذريو هو، تنہن کي خيروءَ جي شہرت ۽ ڪم ڪار هڪ عجيب سڪون بخشڻ لڳو. غربت. خوشحالي وري غربت جي سفر ۾ خيروءَ جي شہرت ڄڻ ته سندس مٿان مرهم جو ڪم ٿي ڪيو.
انہن ئي ڏينہن ۾ خيرو تازو تازو ٽي ويءَ تي پروگرام ڪري آيو هو. هڪ همراهه کي خيروءَ ۾ ڪم هو، هن کبڙ کان سندس اڏي تي اچي پڇا ڪئي، ”استاد ڪر خبر خيرو ڪٿي آهي.“
کبڙ همراهه ڏي کائيندڙ نظرن سان ڏٺو ۽ پوءِ غصي ۾ چيائينس، ”توهان ۾ ته ڪو ماڻہپو ئي ڪونہي، ڪا تميز ئي، ڪانہي. خيرو خيرو، اڙي ڇا جو خيرو، ڪہڙو خيرو؟ منہنجي پٽ جو نالو آهي خير بخش خيراڻ.“
پڇا ڪندڙ همراهه وائڙو ٿي ويو. ڀڄڻ ۾ ئي عافيت سمجھائين. رهي کبڙ جي ڳالهه، سا ملڪان ملڪ لطيفي طور مشهور ٿي وئي. ان ڏينهن ئي خير بخش جو ٽيون جنم لفظ ”خيراڻ“ سان ٿيو هو.
هر ڏينهن جي پٺيان رات هوندي آهي. هر خوشي ڪنهن نه ڪنهن غم جو انت هوندي آهي. چوندا آهن ته هر هڪ ٽهڪ ڏيندڙ چهرو، پنهنجا ڳوڙها پاڻ پيئڻ جي ڪوشش ڪندو آهي. سو، خيرو عرف خير بخش عرف خيراڻ جي ٽهڪن پٺيان به درد جون جھوريندڙ ڪهاڻيون لڪل هيون. غريبي، مختصر خوشحالي، جيل، وري غربت. سندس ڏک جا اهڃاڻ هئا. پر جڏهن هو خيروءَ جو سفر پوري ڪري خير بخش خيراڻ ٿيو هو تڏهن سندس درد جي دنيا ۾ هڪ نئين درد خيما کوڙيا هئا.
خير بخش جيل مان آزاد ٿيڻ کانپوءِ، پنهنجي اباڻي ڳوٺ مان لڏو کڻي اچي جڏهن ٻي ڳوٺ ۾ ويٺو هو، تڏهن سندس عمر ٽيهن کان ٽپي چڪي هئي. پر سندس شادي نه ٿي هئي. سندس سادي شڪل صورت سبب ڪو مٽ مائٽ کيس سڱ ڏيڻ لاءِ تيار نه هو. هڪ ٻه دفعو ائين ٿيو ته، سندس مائٽن کيس سڱ ڏيڻ لاءِ هام ڀري، ڳالهيون ٻولهيون ٿيون. نڪاح جي تاريخ طئه ٿي، دهل دمام وڳا، هار سينگار ٿيا. خير بخش ڄڃ وٺي نڪاح لاءِ اچي ٿيڻ وارن ساهرن جي ڳوٺ پهتو.
پر يا الله هي ڇا ٿي ويو.
سڀ ڪجھ اُلٽو ٿي ويو.
سومهڻيءَ کان پوءِ جو وقت هو، خير بخش پنهنجي يارن دوستن، مٽن مائٽن جي وچم موڙ ٻڌيون ويٺو هو. مولانا صاحب نڪاح جي تياري ڪري رهيو هو، ڳوٺ جا ٻيا ماڻهو به بي صبريءَ سان پتاشن جو انتظار ڪر رهيا هئا.
اچانڪ ڦرڪو ڦِريو.
ڪنوار جو چاچو اٿيو. رڙڪري پنهنجي ڀاءُ کي چيائين، ”اڙي ڪم نسل، ڪمذات ڪمينا اڙي تون پنهنجي نياڻيءَ لاءِ وڃي وڃي وَرُ لڌو ته کبڙ جو پٽ خيرو! گھوٽ جي شڪل ڏٺي اٿئي، اکيون ڏٺيون اٿس، هليو آهي اسان جي گھران لانئون لهڻ. ڏسان ته ڪهڙو مائيءَ جو لال ٿو نڪاح پڙهي ڪهڙي ماءُ جو پٽ ٿو دعا لاءِ هٿ کڻي.“
هڪ گھڙيءَ لاءِ موت جهڙي ماٺ ڇانئجي وئي.
گھڙي کن جي خاموشيءَ کان پوءِ، ماٺ جي چادر هيٺان چرپر ٿي. ڄاڃين ڪنن ۾ سُس پس پئي ڪئي.
مولانا صاحب نڪاح نامو بند ڪري ڪڇ ۾ قابو ڪيو. هيڏانهن هوڏانهن ڏٺائين ته، جھيڙي جي صورت ۾ ڪهڙي پاسي کان سلامتيءَ سان نڪري سگھي ٿو.
خير بخش جي ڌرمان هڪڙو همراهه اٿيو، رڙ ڪري چيائين، ”ڀائو! اسان توهان ڏي قرآن کڻي ڪونه آيا هئاسين، نياڻيون ميڙ ڪونه ڪيون هيونسين، ڀائپي برادريءَ جي ڳالهه آهي، توهان سُر ڏنو، اسان ڳالهه چوري سين. جڏهن ڳالهيون پڪيون ٿيون تڏهن ئي اسين نڪاح لاءِ آياسين. اسان ڪو جيتن جيان زمين مان امالڪ ته نه نڪتا آهيون جي توهان جي اهڙي حور هئي ته نه ڏيڻي ڪيو ها نه، اسان کي. اسان زور ته نه ڪيو هو نه. سيد سونهارا ته توهان جي درتي ڪونه وٺي آيا هئاسين.“
ڪنوار جي چاچي وڻ سان گھوڙو ٻڌڻ نه ٿي ڏنو. مرڻ مارڻ لاءِ تيار ٿي ويو. غيرت جو سوال ته خير بخش جي ڌر لاءِ به هو کين سڏائي بيعزتي ڪئي وئي هئي. وري به شابس هجي خير بخش کي جنهن پنهنجي ماڻهن کي ٺاري ٿڌو ڪيو. سور دل ۾ پي ويو، ڄڃ واپس وٺي گھر موٽي آيو.
خير بخش جي منهن تان لٿل موڙن ۽ ڄڃ جي واپسيءَ جو درد صرف اهوئي محسوس ڪري سگھيو ٿي، جنهن ڪڏهين زندگيءَ ۾ ڪنهن لٽيل، اجڙيل قافلي کي پنهنجي اکين سان ڏٺو هجي.
ٻيو دفعو به خير بخش کي ٻڌل موڙن سميت نڪاح مان واپس ڪيو ويو هو. هن دفعي وري ٿيڻ واري ڪنوار جي ڀاءُ گوهاندي ڪئي هئي.
جيئن جيئن وقت گذرندو ويو. تيئن تيئن خير بخش جي اڪيلائي گھري ٿيندي وئي. هن پنهنجي احساس محروميءَ جو شاعريءَ ۾ اظھار ڪيو؛-
”توڏي ايندي اوسانئڻ، ميل جو پٿر ٿي ويو آهيان.“
هڪٻئي پٺيان سندس پيءُ ۽ ماءُ به هن دنيا مان موڪلايو.
صدمن مٿان صدما. هڪ ڏينهن هو ڪنهن جي ڀت ٺاهي رهيو هو ڏينهن جي شروعات حسب معمول ڀوڳن ٺڪائن سان ٿي. ڪچڙي منجھند جو ڪم بند ڪيو ويو. ماني لڳائي وئي. ڪم جي مالڪ حسب روايت مهمان نوازيءَ جو مظاهرو ڪندي رڙ ڪئي، ”ڀائو، مانيءَ کائڻ ۾ لڄ نه ڪجو پيٽ ڀري کائجو، سڀاڻي متان ائين چئو ته ڪم تي وياسين، ڪنجوس منها ئتي ماني به نه کارائي.“
خير بخش منهن مٿي ڪرڻ بنا، گرانهن چٻاڙيندي چيو، ”ڀائو تون فڪر نه ڪر، پاڻ ڪهڙو پنهنجي گھران ٿا کائون جو کائڻ ۾ خيال يا لڄ حياءُ ڪنداسين.“
ٿوري دير لاءِ ميزبان وائڙو ٿي ويو. هن کي سمجھ ۾ نه آيو ته، خير بخش چوي ڇا ٿو، پر جڏهن ڳالهه جي گھرائي سمجھ ۾ آيس ته محفل ۾ ٽهڪن جو طوفان گونجيو.
ماني کائي ٿورو آرام ڪري سڀئي وڃي ڪم سان لڳا.
مزدورن ۾ ڪنهن گارو ٿي ڪيو، ڪنهن گارو ڪاهيو ئي، ڪنهن تغاري ٿي کنئي، ڪنهن سرون ٿي پهچايون.
خير بخش رڙ ڪئي، ”اڙي، اِهيا ڪاري ڪلي کڻي ڏيو ته گاري جي مٿان تهه ڏيان.“
هيٺان ڪنهن مزور جواب ڏنو، ”استاد ڪَلي ته ڪاري ڪانهي“.
خير بخش جي طرفان ٺهه پهه جواب آيو، ”جي ڪَلي ڪاري ڪانهي ته خير آ، مان پنهنجي منهن سان مهٽيندو سانس پاڻهي ڪاري ٿي ويندي.“
هڪ دفعو ٻيهر ٽهڪن جو طوفان اڀريو.
پر هاءِ ڙي قسمت، ان ٽهڪن جي طوفان ۾ مٿان اچي هڪ مصيبت ڪڙڪي. الاءِ ڪيئن خير بخش جو پير ترڪي ويو، هن اچي هيٺ زمين تي ڦهڪو ڪيو.
ٿر ٿلو مچي ويو. وٺ وٺان ٿي وئي. خير بخش کي گھر کڻي آيا. خير بخش کي ائين لڳو ته سندس ٽنگ ٽڪر ٽڪر ٿي وئي هجي. ڪنڀر کي گھرايائون. پتو پيو ته، پير جو مُرو ٿڙي ويو هو ۽ گوڏي جي ڍڪڻي نڪري وئي هئي.
خير بخش ڪيترائي مهينا بستري ڀيڙو رهيو. جڏهن هو اٿيو ته، سندس ڄنگھ ۾ ساڳيو دم نه رهيو هو. ستت ئي کيس احساس ٿيو ته هاڻي هو رازڪي ڪم جي لائق نه رهيو هو.
زندگيءَ جو نئون ورق وريو. خير بخش ۽ سندس ڀائر جڏهن جيل مان نڪتا هئا ته سندن ننڍو ڀاءُ نبن کانئن الڳ ٿي وڃي ٻئي ڳوٺ ويٺو هو ۽ سندس ننڍو ڀاءُ نظر محمد پنهنجون ٻه ننڍڙيون ڌيئون ۽ زال کي خير بخش جي سهاري ڇڏي سعودي عرب هليو ويو هو. هو سال ٻن ۾ هڪ دفعو مهيني کن لاءِ ايندو هو. هن هڪ ڪم اِهيو ڪيو هو ته، هن سعودي عرب جي ڪمائيءَ مان گھر جي چڱي جاءِ ٺهرائي هئي.
خير بخش پنهنجي ڀائٽين کي ڌيئرن جيان پاليو هو. هُن هنن کي پڙهايو هو. جڏهن خير بخش جو حادثو ٿيو هو ته، ان مهل سندس وڏي ڀائٽي مئٽرڪ ۾ ۽ ننڍي اٺين ڪلاس ۾ هئي. ستم ظريفي اِهيا ٿي ته جڏهن خير بخش ڪمائڻ کان ذري گھٽ ويهي ويو هو، ان مهل سندس ڀاڄائي گھر ۾ ڀنڊڻ ٻاريو ۽ چوڻ لڳي، ”تون منهنجي مڙس جي سڄي سہودي جي ڪمائي کائي ويو آهين، هاڻي اسان تو سان گڏ نه رهنداسين“.
هن گھر جي وچان ويري ڪڍرائي، خير بخش کي الڳ ڪري ڇڏيو.
يا الاهي هي ڇا ماجرا هئي. هي ڪهڙو امتحان هو؟
خير بخش جي عمر چاليهن کان چڙهي هلي هئي.
هن عمر ۾ جڏهن انسان کي سڪون جي ضرورت هوندي آهي، ان عمر ۾ هو چاهيندو آهي ته جڏهن ڪم ڪار کان واندو ٿي شام جو گھر اچي ه رُکي سُکي ٺهيل ٺڪيل ماني ملي، آرام لاءِ هنڌ بسترو هجي ۽ ننڍڙا ٻار هجن جن سان هوڪي پل کيڏي، ڪُڏي، پنهنجي دل وندرائي.
پر خير بخش جو قصو ئي الٽو ٿي ويو هو.
گھر ۾ ويريون اچي ويو هيون.
روزگار ختم ٿي ويو هو.
شام جو گھر واپس ورڻ، عمر قيد جي سزا برابر هو.
اڪيلو گھر، جتي ماني ٽڪيءَ جو بندوبست خود کي ئي ڪرڻو هو پر چوندا آهن ته وقت جي رفتار ۾ ڪوبه ونگ نه ٿو وجھي سگھي. سو وقت پنهنجي رفتار ساڻ وڌندو رهيو.
خير بخش پنهنجي زندگيءَ کي نئون رنگ ۽ ڍنگ ڏيڻ لڳو. هو روز گار لاءِ شهر ۾ سبزيءَ جو ريڙهو لڳائڻ لڳو هو. ماني ٽڪي خود ڪري کائڻ لڳو هو.
انهن ئي ڏينهن ۾ هن جي ذهن ۾ به تبديلي اچي وئي. هو سگھڙائپ ڇڏي عروضي شاعريءَ تي طبع آزمائي ڪرڻ لڳو.
سڀ کان اهم ڳالهه اِهيا ٿي ته هن خدا جي وجود کان انڪار ڪري ڇڏيو. هن اعلان ڪيو ته هو دهريو آهي.
هي اهي ئي ڏينهن هئا، جڏهن خير بخش سان منهنجي پهرين ملاقات ٿي. انهن ڏينهن ۾ مان سنڌي ادبي سنگت جو سرگرم ڪارڪن هئس. هڪ ڏينهن خير بخش اچانڪ اچي سنڌي ادبي سنگت جي گڏجاڻيءَ ۾ شامل ٿيو.
شايد غريبيءَ جو رشتو هو، يا ٻيو ڪجھ، پر ان ڏينهن کان وٺي منهنجي، خير بخش خيراڻ جي ياري پڪي ٿي وئي. خير بخش خيراڻ ڀلوڙ شاعر مان، مان صرف ڪتاب پڙهندڙ، اديبن جي محفلن ۾ ڪرسيون ڪلهن تي ڍوئي، اسٽيجون سجائيندڙ، وڏيون وڏيون تقريرون، وڏن اديبن جون ننڍڙيون ۽ خسيس ڳالهيون ٻڌندڙ.
شاعريءَ ۾ به خير بخش خيراڻ خوب نالو ڪمايو.
انهن ڏينهن ۾ هڪ دفعو ٻيهر، قسمت جي ديوي خير بخش تي مهربان ٿيڻ لڳي هئي.
هن جي شاعريءَ جي هڪ مداح، شهر جي هڪ معزز ماڻهوءَ کي هن جي حال تي رحم اچي ويو. هن هڪ ڏينهن خير بخش کي موٽرسائيڪل تي کنيو، سڌو ويو ايم پي اي جي اوطاق تي. ايم پي اي صاحب کي هٿ ٻڌي عرض ڪيائين، ”سائين! مان سڄي عمر اوهان جي خدمت ڪئي آهي. اڄ به اوهان جو ساڳيو نوڪر، ساڳيو خادم آهيان. هي جيڪو عرض اوهان جي اڳيان رکان ٿو، سو نه ته منهنجي پنهنجي ذات لاءِ آهي ۽ نه وري ڪنهن مٽ مائٽ لاءِ هي عرض مان اوهان کي علم ۽ ادب لاءِ رکان ٿو. خير بخش خيراڻ ڀلوڙ شاعر آهي، پر غريب مجبور ۽ تنگ دست آ. مهرباني ڪري هن کي ڪا نوڪري وٺي ڏيو.“
ايم پي اي جدي پشتي وڏيرو تنهنجي لاءِ عام ماڻهو ته گھوڙي جي هڻڪار کان به گھٽ اهميت وارو هو، سو علم ۽ ادب جو ڪهڙو قدردان هوندو. پر هو پنهنجي پراڻي خادم، شهر جي معزز ماڻهوءَ جو چيو ٽاري نه سگھيو. هن خير بخش خيراڻ کي تعليم کاتي ۾ پٽيوالي وٺي ڏني.
نوڪري ملڻ کان پوءِ هڪ ٻيو معجزو ٿيو.
خير بخش جنهن کي ٻه دفعا ٻڌ موڙن سان محفل مان اٿاريو ويو هو، سندس بيعز تي ڪئي وئي هئي، الائي ڪيترا دفعا مائٽي ٿيندي ٿيندي رهجي وئي هئي، تنهن کي سندس سڳي سؤٽ سڏي وڏور ڌيءُ جو سڱ ڏنو.
خير بخش جڏهن لانئون لڌيون ان مهل خير بخش جي عمر اڻونجاهه سال هئي.
زندگي ست رنگي.
خير بخش خيراڻ، جي زندگيءَ جي ابتدا غربت،
مختصر وقت لاءِ ٽي ويلا پيٽ ڀري ماني،
جيل، جلاوطني،
ڪم ڪندي ڀت تان ڪري پيو، ڪم جي اهليت نه رهي.
پنهنجا ساٿ ڇڏي ويا، رڻ ۾ رولي ويا.
قسمت جي ديويءَ رنگ بدليو.
پٽيوالي.
اوڻونجاهه سالن ۾ منهن تي موڙ.
هاءِ ڙي زندگي ست رنگي!
خير بخش خيراڻ جي نوڪريءَ ۽ شاديءَ کان پوءِ ستت ئي مون کي به سنڌ سيڪريٽريٽ ۾ پٽيوالي ملي وئي. هاڻي اسان جي دوستيءَ جي رنگن ۾ پٽيوالي به هڪ مشترڪ رنگ هو.
ڪنهن زماني ۾ مون ڪنهن کان چوندي ٻڌو هو، ”يار بس جي ڪنڊ ڪٽر، هوٽل جي بيري، گند گي صاف ڪندڙ ڀنگي ۽ چڪلي جي ڀڙوي سان ڪڏهن به نه الجھجي. ڇو ته هو سڄي سماج جون ذلتون پنهنجي ڪلهي تي کڻي هلندا آهن.“ پر جڏهن مان پٽيوالو ٿيس، تڏهن مون کي پتو پيو ته مٿين چئن ڪردارن سان اسان پٽيوالن کي به شامل ڪرڻ گھرجي.
اسين ڇا به هُجون، ڪيترا به پڙهيل لکيل هجون، ڪيترا به علم ادب جا مداح هجون، اسين زماني جي نظرن ۾ بس هوندا پٽيوالا آهيون. خيربخش ۽ مان پٽيوالا هئاسين.
ٻئي صاحبن جي ذلالتن جو بار پنهنجي ڪلهي تي کڻندڙ. هڪ ڏينهن جي ڳالهه آهي. اسان جو هڪ ڳوٺائي هڪ سنڌي ٽي وي چئنل تي ڪم ڪندو هو. هو مون کي باربار چوندو هو، ”يار گلو ڪڏهن اچ منهنجي آفيس. اچ ته توکي ڏيکاريان ته ٽي وي ڪيئن هلندي آهي. هڪ ڏينهن مان به وڃي سندس آفيس پهتس.
ڳوٺائيءَ تمام گھڻو قرب ڏنو، خدمت ڪئي، ٽي ويءَ تي ڪم ڪيئن ٿيندو آهي ڏيکاريائين، ان کان پوءِ هڪ همراهه سان ملايائين.
همراهه نالي وارو ڄاتل سڃاتل هو، شاعر هو، ڪالم نگار هو، ڊرامه نگار هو، ليڪچرار هو ۽ ليڪچرارن جي تنظيم جو چڱو مڙس هو. سڄي سنڌ ۾ سندس وڌا مداح هئا. سچي ڳالهه اِهيا آهي ته مان به سندس لکڻيون وڏي شوق سان پڙهندو هوس. ساڻس ملي دل ئي دل ۾ گد گد ٿيڻ لڳس ته اڄ ڀاڳ ڀلا جو سنڌ جي هڪ نالي واري اديب سان ملاقات ٿي رهي هئي. مون واري ڳوٺائيءَ منهنجو تعارت ڪرايو، ”سائين هي اسان جي ڳوٺ جي گُلو آهي، ڪتابن جو ڏاڍو شوقين، سنڌ سيڪريٽريٽ ۾ پٽيوالو آهي.
ناليواري اديب مون ڏانهن هٿ ائين وڌايو ڄڻ ته مون کي ڪوڙهه جو مرض هجي. بيدليءَ سان هٿ ملائڻ کانپوءِ چيائين، ”پٽيوالا به ڪتاب پڙهندا آهن ڇا؟“
مون وارو ڳوٺائي وائڙو ٿي ويو.
منهنجي اندر ۾ تير لڳو.
ذلت، روميءَ جي درويشن جيان رقص ڪرڻ لڳي.
ان ڏينهن مون کي پوري سماج جي ذلتن جو بار پنهنجي ڪلهي تي محسوس ٿيو.
سو، خير بخش ۽ مان پٽيوالا هئاسين.
مان سنڌ سيڪريٽريٽ ۾ ۽ هو گرلس هاءِ اسڪول ۾ هُو شاعر هو، درد کي گھرائيءَ سان محسوس ڪندڙ، ذلت جو گھرائيءَ سان ادراڪ رکندڙ، تڏهن ئي ته سندس روح مان شاعريءَ جي روپ ۾ رڙ نڪتي هئي؛
”متان خير کي تون پٽيوالو سمجھين.“
رکي پنهنجي سيني ۾ هُو ڀي دل ٿو.“
خير بخش جي زندگيءَ جو گاڏو گِڙڻ لڳو هو. اڻونجاهه سالن جي عمر ۾ سندس شادي ٿي هئي. پنجونجاهه سالن جي عمر تائين کيس ٽي ٻار، ٻه پٽ ۽ هڪ نياڻي پيدا ٿيا.
خير بخش خوش هو، بيحد خوش. گهر، روزگار، زال، ٻار سڀڪجھ ته هئس، باقي کيس ڇا کپندو هو.
هو پٽيوالي ڪندو هو، گھر جو گاڏو هلائيندو هو.
شام جو واپس اچي پنهنجي ٻارن سان روح رهاڻيون ڪندو هو ۽ سوچيندو هو ته هو هنن کي ڀلي تعليم ڏياريندو ته جيئن وڏا ماڻهو ٿي سگھن.
اسرويل اٿي شاعري ڪندو هو ۽ پنهنجو ڪتاب ڇپرائڻ جي منصوبه بندي ڪندي هو.
سڀڪجھ ٺيڪ ئي ته هو.
پر ستت ئي، سڀڪجھ ٺيڪ نه رهيو.
غريب جي جواني ۽ خوشي اچڻ کان اڳ ۾ ئي ختم ٿي ويندي آهي غريب جي جنازي جي تياري ڄمڻ سان شروع ٿيندي آهي.
خير بخش خيراڻ بيمار رهڻ لڳو، کيس پيٽ ۾ سور جي تڪليف رهڻ لڳي. هن پنهنجي حال آهر چڱن چڱن ڊاڪٽرن کي ڏيکاريو پر هر علاج بي اثر هو. ڦڪين فرق ڪرڻ کان ڄڻ انڪار ڪري ڇڏيو هو. آخر ۾ ڊاڪٽرن کيس مشورو ڏنو ته ڪراچيءَ وڃي جناح اسپتال ۾ علاج ڪرائي.
پٽيوالو ۽ ڪراچيءَ ۾ جناح اسپتال ۾ علاج، خير بخش جي پيرن هيٺان زمين ترڪڻ لڳي.
پر هو خير بخش خيراڻ هو. سورن جنهن سان ننڍيئي نينهن ڪيو هو. ڏکن ۽ مصيبتن جو هن سان ازل کان واسطو هو. هو تڪليفن ۾ منهن موڙڻ وارو نه هو.
هن مون سان رابطو ڪيو ۽ اتفاق سان انهن ڏينهن ۾ صحت کاتي ۾ پٽيوالو هئس. هڪ ڳالهه ته مڃبي، وڏي واڪي مڃبي، سنڌ سيڪريٽريٽ جا پٽيوالا جنهن به کاتي ۾ هوندا آهن، انهن کي سمجھيو فقير ويندو آهي، پر سندن عزت فقيرن کان اتم درجي جي ڪئي ويندي آهي.
وقت به وقت ڪم به اعليٰ درجي جا ڪندا آهن. فائيل ڪهڙي به حالت ۾ ۽ ڪٿي پيو آهي کان وٺي صاحب جي ڪرسيءَ تي موجودگيءَ تائين جو صحيح اطلاع صرف پٽيوالو ئي ڏئي سگھندو آهي.
سو مان به فقير کان اتم درجي وارو صحت کاتي جو پٽيوالو هئس. منهنجو يار خير بخش خيراڻ سڏ ڪري ۽ گلو نه ورنائي. مون وڃي اسپتال ۾ هڪ ڊاڪٽر جو در جھليو. کيس سڄي ڳالهه ٻڌايم.
هن مونکي چيو، پنهنجي يار کي وٺي اچ. خير بخش خيراڻ پنهنجي زال جون واليون کپائي، اچي مون وٽ پهتو.
خير بخش خيراڻ سان گڏ اسپتال ۾ ڊاڪٽرن جي ڪڍ رُلندي مون کي پتو پيو ته اسپتال ڪوس گھر جو ٻيو نالو آهي.
هڪ شاعر چيو آهي؛
ڪنہن جي آهي ڀل،
ٿاڻي اندر
پوکيا آهن گل.
منهنجي دل خيربخش خيراڻ سان اسپتال ۾ رلندي سوچيو ڪاش شاعر چوي ها؛-
هي ڪنهن جي آهي ڀل
آڻي اسپتال ۽ ٿاڻي اندر
پوکيا آهن گل.
خير بخش خيراڻ وارڊ نمبر ست ۾ داخل ڪيو ويو. هِن ٽيسٽون ڪرايون. مان شام جو آفيس مان واپس سڌو خير بخش خيراڻ وٽ ايندو هئيس. جناح اسپتال جي ڪئنٽين ۾ نم جي وڻ هيٺان ويہي ڪچہري ڪندا هئاسين. خيربخش خيراڻ جيتوڻيڪ جسماني طرح نٻل، ڏٻرو ۽ ڪمزور ٿي ويو هو، پر سندس حاضر جوابي ۽ مزاح جو اڃان تائين ڪو جواب ڪو نه هو.
خيربخش خيراڻ سان ڪچہري ڪندي مون محسوس ڪيو ته منہنجو يار جنہن جي زندگيءَ جو قافلو اڙانگن پيچرن تان گذريو هو، هن پنہنجي اندر ۾ درد سانڍي، سڀني ۾ مرڪون ورهايون هيون، سو بيحد اداس هو. ائين ٿي لڳو ڄڻ ته ڪو غم آهي جيڪو اندرئي اندر ۾ کائي ٿو پيو. پر مرڻ گھڙيءَ تائين هن مون سان درد جو داستان نه بيان ڪيو.
..........................................................
..........................................................
انہن سڀني ڳالہين جي باوجود هو ڏاڍو پر اميد هو ۽ خدا جي وجود کان منڪر. هن جو خيال هو ته، ڊاڪٽرن جو خيال ته کيس شايد آنڊي جو ڪئنسر آهي، هڪ خام خيال هو. هو پنہنجي پٽ کي سٺي نموني پڙهائڻ ۽ شاعريءَ جي ڪتاب ڇپرائڻ کان اڳ ۾ نه مرندو.
ڊاڪٽرن ٽيسٽن جو هڪ ڊگھو سلسلو شروع ڪيو.
ٽيسٽن کان پوءِ، ڊاڪٽرن مون کي چيو ته، آئون خيربخش خيراڻ کي في الحال گھر وٺي وڃان. ٽيسٽن ۾ مرض جي خبر پوڻ کانپوءِ وڌيڪ فيصلو ڪيو ويندو.
آئون خيربخش خيراڻ کي پنہنجي گھر وٺي آيس. گھر جنہن ۾ اسين پنج ڇہه ڇڙا گڏجي رهندا هئاسين. وقت جي بيرحميءَ کان بي نياز اسين سڀ شام جو ٿڪا ٽُٽا گھر موٽندا هئاسين ته خيربخش خيراڻ جون ڳالہيون اسان کي عرق ياقوت جيان تازو توانو ڪري ڇڏينديون هيون.
هفتي جي انتظار کان پوءِ،
ڌرتي ڌٻي،
آسمان ۾ ٿرٿلو پيو.
هڪ غريب لاچار بيوس شاعر جي مرض جو اعلان ٿيو. ڊاڪٽر مون کي ٻڌايو، ”يار گلو ڪئنسر تنہنجي همراهه جا ڪم لاهي ڇڏيا اٿئي. هاڻي جي هن جي ڪيموٿراپي ڪنداسين ته به ڪو فائدو ڪونہي ڪو. بہتر اِهيو اٿئي ته هن کي ڳوٺ واپس وٺي وڃ.“
اُها رات ڏاڍي ڏکوئيندڙ هئي.
محفل جو مور خيربخش خيراڻ پنہنجي ڳالہين سان کلائي رهيو هو منهنجو اندر اڌ هو، منہنجو يار، منہنجو همسفر، آنڊن جي ڪئنسر ۾ آخري اسٽيج تي هو.
هڪ غريب شاعر موت جي دروازي تي هو.
موت جيڪو سندس اڱڻ کي اجاڙي ڇڏيندو.
آڪہه کي رولي ڇڏيندو.
سندس ٻار يتيم ٿي غربت جي اڻ کٽ بار هيٺان دٻجي ويندا. هن جو شاعريءَ جو مجموعو ڇپائڻ جو خواب وکري ويندو. هو بي يارو مددگار تڙپي تڙپي مري ويندو.
هو جيڪو ادبي سنگت جو روح روان هو.
پر ستم ظريفي اِهيا هوندي ته ادبي سنگت سندس شعري مجموعو ڇپرائڻ يا ورسي ملہائڻ ته پري جي ڳالہه ٿي، سندس موت تي ڪو ٺلہو تعزيتي بيان به جاري نه ڪندي.
اديبن مان ڪو سندس اچي اولاد جا ڳوڙها اگھڻ ته پري جي ڳالہه هئي، ڪو سندس تڏي تي ٻه وکون کڻي به نه ايندو ڇو ته هو غريب شاعر هو.
سنڌ ۾ غريب شاعر ۽ ڪاري ڪري ڪٺل جو موت هڪجھڙو هوندو آهي. ٻئي ڪفن لاءِ محتاج، ٻئي پنهنجن جي ڪلہي تي بار.
وقت مون کي ڪہڙي ٻه واٽي تي اچي بيہاريو هو.
مون کي غريب شاعر کي ٻڌائڻو هو ته، سندس درد جنہن کي هن هڪ غزل جي بند ۾ اوتيو هو
ڀري پيالو پيئڻ لاءِ ڏنائين،
اڃان هٿ وڌايم ته هاري ڇڏيائين.
گلن جي گسن تي رکي پير پنہنجا،
ڪنڊن سيج تي اسان کي سمہاري ڇڏيائين.
مون کي شاعر کي ٻڌائڻو هو ته هن کي ڪئنسر هو ۽ هن جو انت قريب هو. بہرحال مون دل ٻڌي ڳالہايو، ”خيراڻ تو واريون رپورٽون ملي ويون آهن ۽ ڊاڪٽرن کي ڏيکاري به آيو آهيان.“
”پوءِ ڇا چيو ڊاڪٽر.“ هن اتاولائيءَ مان پڇيو.
منہنجي دل چيو، روئان، رڙيون ڪيان. کيس سيني سان لڳايان پر مون کي پنہنجي ڏک کي اندر ۾ گھٽڻو هو ۽ مون بيدرديءَ سان ان کي گھٽيو مون لفظن جي چونڊ ڪئي ۽ چيو،
”ڊاڪٽر چيو آ، ٻيو ته مڙيئي خير آ، پر لڳي ٿو ته شايد ڪئنسر آهي.“
ڪمري ۾ سانت ڇائنجي وئي.
خيربخش خيراڻ جو ڪنڌ هيٺ جھڪي ويو.
هو جھانديده ماڻہو هو. ڳالہه کي سمجھڻ لاءِ هن کي ڪو گھڻو دماغ ڪو نه هلائڻو پيو.
اسان سڀني جون نظرون به زمين ۾ جھڪي ويون.
اچانڪ هڪ آواز گونجيو،
اسان سڀني حيرانيءَ مان ٻڌو.
خيربخش خيراڻ شروع ڪيو، ”بسم الله الرحمٰن الرحيم، الحمد الله....“ ۽ پوءِ کيس جيتريون به قرآن جون آيتون ياد هيون پڙهي ويو.
جڏهن هن بس ڪئي ته مون هن کان پڇيو، ”خيراڻ هي ڇا پيو ڪرين؟ تون ته الله کي نه مڃيندو آهين.“
هن مون ڏانہن ڏٺو ۽ چيو، ”اڙي چريو آن، چوت آن، ڇا آهين؟ مان الله کي ڇو نه مڃيندو آهيان؟ نه مڃڻ جو ته مان مڙئي توسان ڀوڳ ڪندو هوس.“
خيربخش خيراڻ ڳالہه ختم ڪئي. اسان سندس موت کان بي نياز ٿي پيٽ کي هٿ ڏئي ٽہڪ ڏيڻ لڳاسين.

باب پنجون : امير بخش ڪاريهر.......

رات جي جي ٽئين پہر جو پہريون پہر.
وڇوڙي جو پہر الوداع جو پہر.
پر مون کي لڳي ٿو ته نه مان زندگيءَ کان وڇڙندس ۽ نه ئي کيس الوداع ڪندس. آئون تڙپندو رهندس، لڇندو رهندس. اڪيلو تاريڪ ۽ سرد رات، گھپ انڌيرو ۽ دل ۾، نه نه دل ۾ نه، جسم جي رڳ رڳ ۾ درد جو ديرو.
منہنجي يار خيربخش خيراڻ ڪراچيءَ مان موٽڻ کانپوءِ ٽن هفتن اندر اندر ڪئنسر سان وڙهندي هن دنيا مان الوداع ڪيو هو. انہن ڏينہن ۾ مون کي ڪا خبر ڪو نه هئي ته آئون به هڪ ڏينہن ان ڪئنسر جي درد ۾ تڙپي تڙپي مرندس.
پر ڇا ڪجي، لکيي کي ڪير ٽاري. اَمُرَ جي اڳيان ڪير اچي.
مرشد چيو نه؛
نه ڪاني نه ڪانہن، نڪو ڏوهه قلم جو،
انگ اتيئي لکيو، جتي نه رسي ٻانہن،
ڪنہن کي ڏيان دانہن، اَمُرَ مون سين ائين ڪيو.
انساني زندگيءَ جو سڄو تاڃي پٽيو اَمُرَ تي ته بيٺل آهي.
انسان سوچيندو، هينئن ڪندس، هونئن ڪندس، آخر ۾ حاصلات جي ڪتاب ۾ لکبو اهوئي جيڪو اَمُرُ عمل ۾ آڻيندو. تڏهن ته علم جي دروازي، روحانيت، زبان ۽ ڪلام جي ڌڻيءَ فرمايو هو ته، ”مون پنہنجي ارادن جي ٽٽڻ مان پنہنجي رب جي حقيقت کي سڃاتو.“
ارادا ته منہنجا به اٽل هئا. زندگيءَ جو سفر غريبيءَ سان شروع ٿيو هو. حالتن ۾ ڦيرو ان وقت آيو هو، جڏهن سنڌ سيڪريٽريٽ ۾ پٽيوالي ملي هئي.
پٽيوالي ملڻ به هڪُ عجيب اتفاق هو. مئٽرڪ پاس ڪرڻ کان پوءِ بابي مون کي هڪ اعليٰ آفيسر جو (جيڪو سنڌ سيڪريٽريٽ ۾ اعليٰ عہدي تي هو) نوڪر ڪري بيہاريو. مان صاحب جي مال جي واڙي ۾ ڪم ڪرڻ لڳس. ڇيڻا کڻڻ ٻہاري ڏيڻ، مال کي گاهه پٺو ڏيڻ، صاحب ۽ صاحب جي مٽن مائٽن جا جوتا پالش ڪرڻ، انہن جي خدمت ڪرڻ، منہنجو ڪم هو.
صاحب مہيني ۾ هڪ دفعو ڳوٺ چڪر ضرور هڻندو هو. هڪ ڏينہن مون کي ڪم ڪندو ڏسي پڇيائين. ”اڙي گلو، گھڻو پڙهيل آهين.“
”سائين مئٽرڪ پاس آهيان.“ مون وراڻيو.
صاحب ٿوري دير خاموش رهڻ کان پوءِ چيو ”ڇورا ! سنڌ سيڪريٽريٽ ۾ پٽيوالي ڪندين؟“
مان اڻ ڄاڻ، بيوقوف، خاندان ۾ ڪنهن ڪڏهن ڪراچيءَ جو منهن ڪونه ڏٺو. تنهن کي سنڌ سيڪريٽريٽ جي ڪهڙي خبر. بهرحال مون به ها ڪندي دير ئي نه ڪئي، ٻانهون ٻڌندي عرض ڪيم، ”صاحب جي اهيو مون مسڪين تي ڀال ڀلائيندئو ته ستن پيڙهين تائين توهان کي دعائون ڪندس ۽ توهان جو نوڪر رهندس.“
صاحب قول جو پڪو نڪتو، ٻن ٽن مهينن اندر اندر پٽيواليءَ جو آرڊر وٺي ڏنائين.
سيڪريٽريٽ ۾ داخل ٿيڻ سان منهنجي دنيائي مٽجي وئي. منهنجو مثال ان ڏيڏر جهڙو ٿي پيو جنهن کي انڌي کوهه مان ڪڍي اچي ڪنهن سمنڊ ۾ اڇليو ويو هجي.
عجب دنيا آهي سنڌ سيڪريٽريٽ. پٽيوالي کان وٺي، سيڪريٽريءَ تائين، خواهش سڀني جي کيسا ڀرڻ آهي.
سيڪريٽريٽ ۾ ڪروڙ پتي، ڪک پتين جي روپ ۾ ايندا آهن.
مَها بي ايمانن کي ايمانداريءَ جو چولو پاتل هوندو آهي. سيڪريٽريٽ جي دروازي جي مسجد، خلاف توقع آفيس جي ٽائيم تي، نماز وقت ائين ڀربي آهي، ڄڻ ته اڄ دنيا جو آخري ڏينهن آهي.
لُٽ ڦر جا شهنشاهه، عوام جي ڳوڙهن کي پنهنجي جوتن جي پالش سمجهندڙ ڊگها ڊگها سجدا ڏيندا آهن. رب کان سڻڀي سيٽ جون دعائون گهرندي گهرندي، عجز مان سندن اکيون آليون ٿي وينديون آهن. جڏهن کين دل گهري سيٽ ملندي آهي، بي اختيار سندن زبانن تي الحمد الله جو ورد جاري ٿي ويندو آهي.
سنڌ سيڪريٽريٽ جي دروازي تي هر اهو صاحب نظر ايندو آهي، جيڪو هيٺان ڪروڙين رپين جي رشوت وٺندو آهي ۽ سنڌ سيڪريٽريٽ ۾ اسان جهڙن پٽيوالن کي سؤ روپيا ڏيڻ کان شروعات ڪندو آهي. اعليٰ آفيسر تائين پهچندي هو هزارين روپيه خرچ ڪري چُڪو هوندو آهي ۽ بدلي ۾ سندس هٿ ۾ ”ايمانداري“ ۽ ”ڪوگهپلو ڪونه ڪيو اٿائين“ جو سرٽيفڪيٽ هوندو آهي. هو جڏهن سيڪريٽريٽ جي دروازي مان ٻاهر نڪرندو آهي ته، هڪ دفعو سيڪريٽريٽ ڏانهن مڙي ڏسندو آهي، زبردست قسم جي گار ڏئي چوندو آهي، ”سوئر جي اولاد اندر داخل ٿي ته پوليس وارن کان وٺي، پٽيوالن تائين ڪتن وانگر فقيرن کي وٺي وڃن ٿا. جي ٻه ڪروڙ روپيه ڪمايا اٿم ته ڪهڙو گناهه ڪيو اٿم، ڪهڙي اربعا خطا ڪئي اٿم، حرامين سٺ هزار خوامخواهه خرچ ڪرائي ڇڏيا، خدا پاڙ پٽيندن.....باسٽرڊس....“
سنڌ سيڪريٽريٽ ۾ ”سنڌ“ جي نالي ۾ واپار ڪيو ويندو آهي. قابليت جي نالي ۾ ”سنڌ“ جو سودو ڪيو ويندو آهي، وزير ۽ آفيسر پنهنجا هجن يا ڌاريا، ”سنڌ“ کي مال غنيمت ۾ هٿ آيل ڪَنيز سمجهندا آهن، جنهن جي بي رحميءَ سان عزت لٽيندڙ کي صاحب عقل سڏيو ويندو آهي.
سنڌ سيڪريٽريٽ ۾ ايمانداريءَ کان سواءِ باقي هر شيءِ موجود آهي.
بلهي شاهه جي زبان جي هڪ چوڻي آهي، ”سؤ رنگ تڪدي تماشي، اکيان نهي رجيان.“ سورنگن جا تماشا ڏسڻ کان پوءِ به اکيون، ٿڪيون ناهن.
سنڌ سيڪريٽريٽ ۾ هر گهڙي هر پل، سو رنگ جا تماشا تڪيندڙن جا منظر هوندا آهن.
شايد، ٻي جاءِ تي ڪو پنهنجي پيرن هيٺان زمين کسڪندي محسوس ڪري، جڏهن ڪنهن وزير کي گولڊ ليف سگريٽن جي دٻي جي فرمائش ڪري يا صوفن جي پيتي گهر پهچائڻ جو حڪم ڪري، يا ڪو شوقين مزاج وزير پنهنجي ”پپوءَ“ لاءِ ٻه بوسڪيءَ جا وڳا آڻڻ جو حڪم ڏئي.
ٻي جاءِ تي شايد، پيرن هيٺان زمين کسڪندي محسوس ٿئي، پر سنڌ سونهاريءَ جي سنڌ سيڪريٽريٽ ۾ هڪ وزير لاءِ اهيا معمولي ڳالهه آهي.
ان ئي سيڪريٽريٽ ۾ پنجويهن سالن جي عمر ۾ پٽيوالو ڀرتي ٿي آيوهئس، ڀريو ڀر ويهه سال، ان تماشي کي ڏسندي ۽ ان تماشي جو حصو ٿيندي گذري ويا. تان جو زندگي انت ڏانهن ڪئنسر جي صورت ۾ وڌڻ لڳي آهي.
هاءِ هيءَ تاريڪي، سوچيان ٿو، قبر ۾ به اهڙي اونداهي ۽ عذاب هوندو؟
وري درد جي لهر اٿي آهي. منهنجي جسم کي ائين لپيٽڻ لڳي آهي، جيئن غريب جي ڌيءُ پنهنجي ڦاٽل رئي سان ڪنهن اجنبي اڳيان پنهنجو اڌ اگهاڙو جسم ڍڪڻ جي ڪوشش ڪندي آهي.
يا الله!................ غريب جي ڌيءُ جو ڦاٽل رئو ته پنهنجي اگهاڙي جسم کي لڪائڻ ۾ ناڪام ٿيو. پر درد منهنجي دماغ جي رڳن کي ڦاڙي ٽڪر ٽڪر ڪري ڇڏيندو.
اچانڪ درد جي لهر ماٺي ٿيڻ لڳي آهي. محسوس ڪيان ٿو، سنڌ سيڪريٽريٽ جي نمبر چارجي چوٿين منزل تي آهيان، ڪجهه لفظ منهنجي ذهن ۾ ٻُرڻ لڳا آهن؛
”ذليل ڪمينا، کائڻ جا کرا ڪمائڻ جا ٻَرا، ڪمينن کي ڪو ڪم ڍنگ سان ڪرڻ اچي ڪونه ٿو. چوان ٿو پاڻي سڄي پاسي کان ڏيندا ڪريو، ڀڳا بيٺا آهن کٻي پاسي کان کنيون. لڳي ٿو ته، ڪمينا ڍنگ سان مرندا به ڪونه.“
خبر اٿم، جيترو سوچ جو سلسلو گهرو ٿيندو اوترو درد گهٽ ٿيندو، ذهن تي زور ڏيان ٿو، ها ياد اچي ويو، اِهي لفظ ته مون کي امير بخش صاحب چيا هئا.

هن جو نالو امير بخش هو. پر اسان سڀ پٽيوالا، ڊرائيور، ڪلرڪ، اسسٽنٽ ۽ سيڪشن آفيسر کيس ڪاريهر ڪري سڏيندا هئاسين.
خوبصورت ڇوڪرا ۽ عورتون سندس شوق هو. هر هڪ کي ڏنگ هڻڻ سندس فطرت
”امير“ صرف ٻن حيثيتن ۾ هو، هڪ نالي ۾ ٻيو گهپلن ذريعي ڪمايل دولت ۾.
ٻيو هو غريب ئي غريب هو. سوچ ۾ غريب، علم ۾ غريب، عمل ۾ غريب. پئدائشي لحاظ کان به هو غريب هو. سندس ننڍپڻ بي رحميءَ جي سمنڊ ۾ غوطا کائيندي گذريو هو. جڏهن هو جوان ٿيو، ڪنهن منزل تي پهتو ته هن ڄڻ ته طئه ڪري ڇڏيو هو ته، هو پنهنجي زندگيءَ ۾ آيل هر ذلت جو بدلو هر ماڻهو جيڪو سندس سامہون وٽس ايندو ان کان ڇڪي وٺندو.
مان جڏهن به امير بخش صاحب جي اڳيان ايندو هئس ته مون کي پنهنجي يار خير بخش خيراڻ جي ٻڌايل ڳالهه ياد ايندي هئي.
هن مون کي ٻڌايو هو؛
”هڪ ڪٻڙو هو. ڳوٺ جي سڀني ماڻهن جي ٽوڪ ۽ ٺٺول جو مرڪز. ڪهڙو ماڻهو هو جيڪو هن جي روح کي ڏنڀ نه ڏيندو هو؟ ڪهڙو ماڻهو هو جيڪو هن کي طعنو نه ڏيندو هو؟ هو ڪُٻڙو بيوس، لاچار سڀ ڪجهه سهندو هو؟ هڪ ڏينهن هن جي مٿان ڪنهن کي ڪهل اچي وئي، کيس دعا ڏنائين، ”اڙي ڪٻڙا! يار الله ڪندو سڌو ٿي ويندين.“
همراهه دعا ڏيندڙ کي عجب ۽ حيرت مان ڏٺو، کيس هٿ ٻڌي عرض ڪيائين، ”سائين مھرباني ڪري ائين نه چئو، چئه ته الله ڪندو سڄي دنيا ڪُٻي ٿي ويندي.“
دعا ڏيندڙ همراهه حيرت مان پڇيو، ”ائين ڇو ڀلا!“ ڪٻڙي همراهه وراڻيو، ”ڀاءُ دنيا کي پتو پوي ته ڪٻڙي هجڻ سان ڪهڙي عذابن مان گذرڻو ٿو پوي ۽ ڪهڙين ذلتون سهڻيون ٿيون پون.“
امير بخش صاحب جڏهن ڪنهن منزل تي پهتو، پاور سندس قدمن جي خاڪ بڻجي ويو ۽ سندس لفظ حڪم جي حيثيت رکڻ لڳو، تڏهن هن پنهنجي ذلت جو بدلو ڳڻي ڳڻي ورتو. بدلي جي باهه ۾ هن کي اهو نظر ئي نه ايندو هو ته، اڳيان ڪير آهي؟. مٽ آهي، مائٽ آهي، يار آهي، دوست آهي، امير آهي غريب آهي، شريف آهي، بدمعاش آهي، پٽيوالو آهي يا اعليٰ آفيسر. بس هن کي ياد هو ته زماني هن کي ذليل ڪيو هو، ڏک ڏنا هئا، ڏنڀ ڏنا هئا، ان ڪري هر اڳيان ايندڙ ماڻهو بي عزت ٿيڻ لاءِ ئي پيدا ٿيو آهي.
عجيب رنگ آهن زندگيءَ جا به.
ڪيڏو سهڻو سچ چيو آهي، سنڌين جي ابن ڏاڏن؛
”ماءُ ڄڻي پٽڙا، ونڊي نه ڏئي ڀاڳ.“
ڄمڻ وقت جن جي وات ۾ سون جي چمچي سان دُڪو وڌو ويندو آهي، وڏا ٿي ڪنگالپڻي جي زندگي گذاريندا آهن.
بادشاهن جي گهر ۾ فقير پيدا ٿيندا آهن ۽ فقيرن جي گهر ۾ بادشاهه.
صوفين ۽ سالڪن جي گهر ۾ پيدا ٿيل رهزن ٿيندا آهن، رهزنن جي گهر ۾ صوفي سالڪ. غريبن جي گهر ۾ پيدا ٿيل، زماني جون تهمتون ۽ ظلم ستم سهندڙ وڏا ٿي پنهنجا ڏک ۽ تڪليفون وساري ٻين لاءِ بي رحم ظالم ٿي اڀرندا آهن.
سندس ظالم، ڏاڍ ۽ جبر جي شدت ڏسي، ماڻهو حيران ٿي ويندا آهن، کين ڏندين آڱريون اچي وينديون آهن.
اهڙين ئي ڪيفيتن جو جيئرو جاڳندو ثبوت هو امير بخش صاحب.
هو هڪ غريب گهر ۾ پيدا ٿيو هو.
سندس پيءُ جانب، سخت مزاج هو. هوٽل تي مزدوري ڪندو هو. سڄو ڏينهن باهه تي چانهه ڪاڙهيندو هو. سڄو ڏينهن باهه تي بيٺي بيٺي چانهه پچائڻ دوران گڏ ڪيل غصو شام جو اچي گهر ۾ ڪڍندو هو. هو جڏهن گھر ۾ داخل ٿيندو هو ته گھر ۾ ڄڻ ته راڪاس گهمي ويندو هو. مجال آهي جو ڪو ٻار ٻڙڪ ڪڍي. ڪنهن ٿانوَ جي ٺهڪڻ جو آواز اچي. غلطيءَ سان جي ڪو آواز نڪتو، پوءِ اهو ڪنهن ٻار جو هُجي يا ٿانوَ جو، ان جو نتيجو جانب جي اندر ۾ پيدا ٿيل ٻرندڙ جبل جي ڦاٽڻ جي صورت ۾ ٿيندو هو. اهو نه ڏسندو هو ته اڳيان ڪير آهي، معصوم ٻار ۽ ڪو وڏو انسان، جيڏو ۽ جيترو ڌڪ ايندو هوس هڻي ڪڍندو هو.
امير بخش جي ماءُ سڌي سادي ڳوٺاڻي عورت هئي. هو ٻني ٻاري جو ڪم ڪار ڪندي هئي، رونبو، لابارو گاهه پٺو گهر ۾ هڪ مينهن رکي هئائين. جانب ڳوٺ جو پهريون ماڻهو هو جنهن هارپ کي هٿ نه لاتو هو. هوستن پيڙهين کان هلندڙ پنهنجي اباڻي ڌنڌي جي ويجهو وڃڻ بجاءِ شهر ۾ هٿ مزور ٿيو هو، سو به هڪ بيرو! جانب جي زال ۽ امير بخش جي ماءُ زوران لاءِ اهيا ڳالهه ڪنهن صدمي کان گهٽ ڪانه هئي.
پهرين ڳالهه ته سندس مڙس هوٽل جو مزور هو. هر هڪ جي ”شش شش“ تي حاضر آيو، جي سائين چوڻ وارو، ان ڪري سماجي حيثيت ۾ سڀ کان هيٺ، سڀ کان ڪمتر.
جيتوڻيڪ جانب جي تيز طبيعت سبب ڀائپي، برادريءَ ۾ ڪنهن کي همت ڪانه ٿيندي هئي ته ڪو هن کي سامهون ڪجهه چوي، پر زوران کي ته ان جي ڪمتريءَ جا ان جي هيڻائيءَ جا هر ڪو طعنا ڏيندو هو، هر ڪو مهڻا ڏيندو هو.
ٻيو زوران لاءِ سڀ کان وڏو صدمو اهيو هو ته، ڳوٺ ۾ ڀائپي برادريءَ ۾ سڀڪو هاري ناري هو، سندن گذر سفر سٺو نه هو ته خراب به نه هو. هر ڪوئي فصل جي مند ۾ ٻارنهن مهينن جي وِرو اچي پنهنجي گندين پلين ۾ وجهندو هو. ان کان علاوه هر ڪنهن وٽ ڍور ڍڳو، مينهن، رڍ ٻڪري هوندي هئي، سڀ ڪنهن جا مرد ڪم ڪار، گاهه پٺي ۾ پنهنجي عورتن جو هٿ ونڊائيندا هئا.
زوران. زوران جا اهڙا ڀاڳ ڪٿي هئا، سندس مڙس ڇا ڪمائيندو هو. مشڪل سان ٻن ويلن جو اٽو. جڏهن هو بيمار ٿيندو هو، يا هوٽل ڪنهن سبب جي ڪري بند ٿيندو هو، تڏهن گهر ۾ لنگهڻ اچي مهمان ٿيندا هئا. تڏهن زوران پنهنجي ڀائرن کان مدد وٺندي هئي، پر نتيجي ۾ کيس پنهنجي ڀاڄاين جا طعنا مهڻا سَهڻا پوندا هئا، انهن جي ٻانهپ ۽ غلامي ڪرڻي پوندي هئي.
ٽين ۽ سڀ کان ڏکوئيندڙ ڳالهه اهيا هئي ته ڳوٺ ۾ سڀ ڪنهن وٽ پنهنجا سواريءَ جا جانور هئا. ڪنهن وٽ ڏاند گاڏي ته ڪنهن وٽ گڏهه گاڏو. هر ڪو وهانوَ شادي، غمي خوشي، بيماري بڙيءَ ۾ چڙهي پوندو هو پنهنجي سواريءَ تي. پر زوران. زوران ويچاريءَ لاءِ ته سواريءَ لاءِ سوچڻ به ڪنهن عظيم عذاب کان گهٽ نه هو. هوءَ وري پنهنجي ڀائرن ڏانهن واجهائيندي هئي. نتيجي ۾ ذلتن جو ساڳيو ئي سلسلو.
اهڙين ئي ذلتن جي ڌٻڻ ۾ ڦاٿل خاندان ۾ امير بخش جو جنم ٻن ڀينرن کان پوءِ ٿيو هو.
غربت ماريل سنڌ جي گهرن ۾ پٽ جو جنم ائين سمجهيو ويندو آهي ڄڻ ته غربت کي آخري تير لڳي چڪو آهي. سک ۽ سلامتيءَ جو سج اڀري چڪو هو. پوءِ جيترا گهڻا پٽ اوتري وڏي اميد. وقت هر وقت تيار هوندو آهي ان ڳالهه کي غلط قرار ڏيڻ لاءِ. پٽائتن جا پٽ جڏهن وڏا ٿيندا آهن، تڏهن سندن نصيب ۾ ساڳي ذلت، ساڳيا درد، ساڳي بک، ساڳيو بغير علاج جي موت هوندو آهي. بهرحال زندگيءَ جو اڻ کُٽ چڪر ڦرندو رهي ٿو. سنڌ ڏينهون ڏينهن خود غرضي، جهالت ۽ غربت جي ڌٻڻ ۾ گچندي ٿي وڃي.
پر سنڌ واسين جي پٽ جي تمنا، اميد جو ڪلهه به آخري روپ هو ۽ اڄ به آخري روپ آهي.
جانب ۽ زوران جي گهر ۾ امير بخش جي آمد، اميد جي جوت جرڪائي وڌي هئي.
غربت جي تاريڪ ۽ اڻ کٽ رستي تي هڪ هلڪڙو چمڪاٽ ٿيو هو.
غريباڻي حال آهر ڇَٺي ڪئي وئي.
دهل وڄايا ويا.
طهري ڀت مائٽن ۾ ورهايو ويو.
اميد جو قافلو اڳتي سُريو.
امير بخش وڏو ٿيڻ لڳو.
جيئن جيئن هو وڏو ٿيڻ لڳو، تيئن تيئن گهر ۾ هڪ هماليه جيڏو وڏو مسئلو پيدا ٿيڻ لڳو.
جانب جيتوڻيڪ پاڻ اڻ پڙهيل هو پر صدين جي روايت کان منهن موڙيو هئائين. هن هارپ بدران بئراگيري ڪئي هئي. نه ڄاڻ ڇو هن کي هوٽل تي چانهه پيئڻ لاءِ ايندڙ صاف سٿرا ڪپڙا پاتل، پڙهيل لکيل ماڻهو جن ۾ ماستر، ڪلرڪ، داروغا ۽ ٻين ننڍين وڏين نوڪرين واراِ هوندا هئا، وڻندا هئا.
هُنن کي ڏسي ڏسي جانب جي ذهن ۾ هڪ خيال جڙيو. سوچ جو نئون زاويو، اميد جو نئون ترورو، هن فيصلو ڪيو.
سندس پٽ امير بخش نه ته هاري ٿيندو نه ئي وري هوٽل جو مزدور.
هو پڙهندو ۽ ماستر ٿيندو.
جانب جي سوچ ڪيتري به سٺي هئي پر ٽڪراءُ اڻٽر هو. زوران نه ٿي چاهيو ته سندس پٽ ننڍي لاءِ ئي راهه تان ٿڙڪي وڃي. هن جا هڏ حرام ٿي وڃن ان لاءِ هوءَ سوچيندي هئي ته امير بخش ٿورو وڏو ٿيندو ته کيس مامن جي حوالي ڪندي ته جيئن ڪڙمت جي ڪم ۾ ڪيڙائنس. جيئن هو پيءُ جيان هڏ حرام نه ٿئي. صرف ڏهاڙي ٻن ويلن جيترو اٽو ڪمائڻ جو عادي نه ٿئي هو هاري ٿئي ته جيئن هو جالارو اَنُ پيدا ڪري سگهي.
هو پنهنجون پليون ڀري رکي.
هو پنهنجي گهر ۾ سواري رکي سگهي.
هو پنهنجي برادريءَ ۾ طعنن تُنڪن کان بچي سگهي.
پر جانب جنهن جي طبيعت ٻرندڙ جبل جيان هئي، جنهن مهل ڦاٽندو هو ته اڳيان ايندڙ هر چيز کي ساڙي رک ڪري ڇڏيندو هو. ان جي اڳيان زوران جي سوچ جي ڪهڙي اهميت ۽ حيثيت هئي.
مقابلو شروع ٿيو.
چوندا آهن ته جڏهن غريبي دروازو کڙڪائيندي آهي ته ”پيار“ دريءَ مان ٽپو هڻي ٻاهر ڀڄندو آهي.
اهِيا چوڻي ته انهن لاءِ آهي نه جن وٽ درن ۽ درين وارا گهر هوندا آهن.
غريب اِبن غريب صدين کان غربت جا شاهڪار نمونا، انهن وٽ ته مَنهن هوندو آهي، جهوپڙي هوندي آهي، جنهن ۾ نه در نه دروازو. ”پيار“ اهڙو پاڳل ۽ چريو ڪونهي جو انهن جي گهر ۾ اچي رهي ۽ موقعو ڏسي، ڪنهن ڪنڊ پاسي کا ڀڄڻ جي ڪوشش ڪري هنن جي گهر ۾ ته ڏک ئي ڏک هوندو آهي.
پيڙا ئي پيڙا.
تڏهن ئي ته شاعر چيو؛
ڳوٺ منهنجو پريان پهاڙي تي بينظير آهي مگر بُکيو آهي،
ٿي ٻري باهه بُک جي ان ۾، ڌنڌ، دُور جهوپڙو آهي،
نه ٻاٽيءَ ۾ ٻوڙ ڪو، نه ڏياٽيءَ ۾ تيل آهي.
سو ڳالهه پڌري پَٽ هئي.
جانب ۽ زوران، امير بخش جا ماءُ پيءُ صدين جي نسل در نسل غربت جا شاهڪار. جن جو جهوپڙو،در، درين کان وانجهيل جهوپڙو، ان ۾ پيار اچي ته ڪٿان اچي.
تنهنڪري ان ۾ رڳو آواز هُيو، ٺهڪو هيو.
ڪاوڙ جو، ڪروڌ جو، بي وسيءَ جو، بک جو.......... امير بخش جيئن جيئن وڏو ٿي ٿيو، پيءُ کيس ڳوٺ جي پرائمري اسڪول ۾ داخل ڪرايو، تيئن زوران جي اميد ته پٽ غربت جي ڪاري رات جو انت آڻيندو، ڪاراٽجڻ لڳي هئي.
سندس لهجي جو درد گهرو ٿيڻ لڳو هو.
هوءَ پنهنجي خوابن کي وکرندي محسوس ڪرڻ لڳي هئي.
هوءَ غربت جي ڦندي کي پنهنجي گَردن ۾ اڃان به وڌيڪ سوگهو ٿيندي محسوس ڪرڻ لڳي هئي.
پر هن کي اڃان به اميد هئي، پرائمري پاس ڪرڻ کان پوءِ شايد جانب پنهنجي خيال کان هٽي وڃي. هوءَ امير بخش کي مامن جي حوالي ڪري ته جيئن هو هارپ جو ڪم ڪار سِگهي.
اميد جو ڏئو ان ڏينهن اُجهامي ويو، جڏهن جانب وڃي امير بخش کي اسڪول ۾ داخل ڪرايو.
زوران منهن مٿو پٽيو.
برادريءَ وارن ٺٺول ڪئي، ”هاڻي هي سائين جانب جو ڇورو به پڙهندو ۽ ڪليٽر ٿيندو. هاها............ ماءُ مُوري پٽ بصر خان“
ٺٺول اڃان به اڳتي وڌندي، ”ست پيڙهيون گذري ويون، اسان جي ذات مان، ڪڙم مان، قبيلي مان پڙهڻ ويٺو، آهي ته جانب جو ميان.......! وڏا چريا نه هئا جن چيو هو ته جيڪي انگريزي پڙهندا آهن، اهي دستگير باشاهه پير کي ڪونه مڃيندا آهن. اهي لادين ڪافر ٿيندا آهن. پوءِ بادشاهه پيرُ اهڙي پِٽ هڻندو اٿن جو سندن آڪهه ئي چتون ٿيندي آهي.“
انهن سڀني ٽوڪن ٺٺولن کان وڌيڪ امير بخش لاءِ سڀ کان ڏکوئيندڙ ڳالهه اهيا هئي ته، سندس پيءُ ڇهين جماعت ۾ کيس داخلا وٺي ڇا ڏني هئي، ڄڻ ته کانئس ماءُ جو پيار، گود، توجهه سڀ ڪجهه کسي ورتو هو. ساڻس ائين ورتاءُ ٿيڻ لڳو هو ڄڻ ته هو ڪو رولاڪ ٻار هو، جيڪو زوران کي رستي هلندي هٿ آيو هو. هاڻي هوءَ هن سان مانيءَ جي بدلي ۾ هڪ غلام، هڪ ٻانهي جيان ورتاءُ ڪرڻ لڳي هئي.
هر گهڙي، هر پل زوران هن کي احساس ڏيارڻ لڳي هئي ته هو نالائق هو. نِڪمو هو. ڪنهن ڪم جو نه هو. اڻ سڌريل هو. اٽي تي چَٽي هو. زوران جو مقدر خراب هو جو اهڙو پٽ پيدا ڪيو هئائين جنهن جا ابتدائي پرڪار ئي گندا هئا.
امير بخش هڪ سڌو سادو ٻار هو. هو اسڪول وڃڻ ۾ ڪا گَــــــهپي ڪانه ڪندو هو. هن کي ان ڳالهه تي به ڪو اعتراض ڪونه هو ته سندس ڪپڙا ڦاٽل ميرا ۽ پراڻا هوندا هئا. سياري جي سرد ڏينهن ۾ به هو، ٻن ڪَهين واري چپل پائي اسڪول ويندو هو. پراڻو ميرو ڪپڙو سرديءَ کان بچڻ لاءِ ويڙهيل هوندو هوس.
ان جي قطئه نظر هن جو شمار ذهين ٻارن ۾ ٿيڻ لڳو هو. هو انگريزي ۽ حسابن جو ماهر سمجهيو ويندو هو. رحمدل استاد سندس ذهانت کي ڏسي هميشه پيار ڀريو ورتاءُ ڪندا هئا. ڪو کيس ڪپڙو وٺي ڏيندو هو ته، ڪو کيس سياري ۾ بوٽ يا لنڊي جو سوئيٽر، کيس همٿايو ويندو هو ته، هو اڃان به محنت ڪري اڳتي وڌي.
اسڪول ۾ هن جي ڪارڪردگي ڪهڙي به هئي، گهر وارن تي ان جو رتيءَ برابر به اثر نه هو، سندس ماءُ جنهن جي نظر ۾ هو نڪمو، ڪمچور ۽ سست هو، تنهن کيس اسڪول مان ڪڍرائڻ جو هڪ ٻيو حربو استعمال ڪيو هو.
رات جو جڏهن جانب سڄي ڏينهن جي مزوريءَ کانپوءِ ٿڪو ٽٽو گهر ايندو هو. ماني کائڻ کان اڳئي زوران رينگٽ شروع ڪندي هئي، ”هئه هئه مان ڇا ڪيان، ڪاڏي وڃان، تووارو ڪليٽر، ڪليٽر ته ٿيو ڏيهه ڏٺو نه ته ڪو آکيو ٿو مڃي نه چيو. چيو مانس ته وڃ وڃي مينهن کي واهه تان پاڻي پياري آ، نه رڳو کتو جواب ڏنائين پر مون کي ۽ ڀيڻن کي به گاريون ڏنائين. پنهنجي کي سمجهاءِ. تاليم ته ڏيارينس ٿو، تميز به ته سيکارينس.“
اهِيو رينگٽ هڪ ڏينهن نه هليو.
اهيو روز جو معمول ٿي ويو.
جانب گهر پهتو ناهي، زوران امير بخش جي شڪايت سندس ڪن تي هنئي ناهي.
آهستي آهستي جانب جي برداشت جواب ڏيڻ لڳي. هو گهر پهچندو هو، زوران شڪايتن جو انبار شروع ڪندي هئي. پوءِ امير بخش جي جلالي طبيعت ۾ جلال ايندو هو. هن جي هٿ ۾ ان وقت جيڪا به شيءِ ايندي هئي امير بخش جي ان سان مرمت ڪندو هو ۽ چوندو هو، ”اڙي ڪمينا ڪتا، تون سمجهين ڇا ٿو پاڻ کي، هن غريبي حال ۾ به مان تو کي پڙهڻ ويهاريو آ. سڀني جا ٻار وتن يا ته مال چاريندا يا وتن هوٽلن تي ٻاٽا ڌوئندا. تون، تون صبح جو ٺهي سنبري شهزادن جيان ٿو وڃين اسڪول ۽ پوءِ به تنهنجا پرڪار اهِي.“
وري به زوران اٿندي هئي، دل ئي دل ۾ خوش ٿيندي ته ڄاڻ سندس من جي مراد پوري ٿي. ”بس بس هاڻي ڇڏينس ڇوري جو ساهه ڪڍندين ڇا؟“
جانب امير بخش مان هٿ ڪڍندو هو.
امير بخش جي سڄي رات سُڏڪندي گذرندي هئي.
ٻي ڏينهن تي زندگي ساڳي رنگ، ساڳي رفتار ۽ ساڳي ڍنگ سان روان دوان ٿيندي هئي.
اها ڳالهه مڃڻ کان مٿي آهي ته ڪا ماءُ، جيجل ماءُ، مٺڙي ماءُ پنهنجي پٽ کي صرف ان ڪري خوار ڪري رهي هئي ته هن کي سندس پيءُ اهڙي رستي تي روانو ڪيو هو، جيڪو سندس ماءُ جي سوچ جي ابتڙ هو.
۽ پيءُ جنهن هزارين اميدن سان پنهنجي پٽ کي اسڪول ۾ داخل ڪرايو هو، سو ڪجهه سوچڻ سمجهڻ بنا، ننڍڙي ٻارنهن سالن جي ٻار تي بي رحماڻو تشدد ڪندو.
پر اهيا هڪ حقيقت هئي، بي رحم حقيقت.
شايد مامتا سمجهيو پئي ته ائين ڪرڻ سان سندس پٽ اباڻي ڪرت ڏانهن موٽايو ويندو ۽ پوءِ نتيجي ۾ سندس عاقبت چڱي ٿيندي.
شايد پيءُ کي احساس پيدا ٿيو ته سندس پٽ ان مقصد جي لائق نه هو. هن کي شعوري يا لاشعوري طور تي احساس ٿيڻ لڳو هو ته، هو جيڪڏهن پٽ کي هوٽل تي بيهاري ها ته کيس ٻه پئسا ملي پون ها.
پر پيءُ جيڪو قدم کنيو هو ته ان تان هٽڻ لاءِ به تيار نه هو.
امير بخش ٻارنهن سالن جو امير بخش جيڪو ڪجهه ساڻس ٿيڻ لڳو هو اهو سندس سمجهه کان مٿي هو. نتيجي ۾ هوُ ڪُميءُ جيان پنهنجي اندر ۾ لڪڻ لڳو.
خوف هن کي وڻ ويڙهيءَ جيان وڪوڙڻ لڳو هو.
هو ڊڄڻ لڳو هو.
هر هڪ شيءِ کان، هر هڪ ماڻهوءَ کان،
پن جو کڙڪو يا ٿانوَن جو ٺهڪو هن جي لاءِ گوليءَ جي ٺڪاوَ جيان هئا.
پيءُ جو سڏ عزرائيل جي آواز جيان لڳڻ لڳو هوس. ماءُ جي گود هن کان ايوريسٽ جبل جي چوٽيءَ جيتري اوچي ۽ پري هئي. ماءُ جي پاڇي کان به هو ٽهڻ لڳو هو. ڀينرون هن جي صورتحال کي چڱيءَ طرح سمجهي ويون هيون. هو پنهنجو هر ڪڌو ڪم هن جي کاتي ۾ وجهڻ لڳيون هيون. جي دلو ڀڄندو هو هُنن کان، ته به نالو کڄندو هو امير بخش جو. مينهن ڏهڻ نه ڏيندي هئي، آواز ايندو ضرور امير بخش ڪا کشٽ ڪئي اٿس.
زندگي صحرا جو پنڌ، ٻارنهن سالن جو ٻار بي يارو مددگار جهاڳڻ لڳو هو.
اسڪول هن لاءِ ڪنهن جنت کان گهٽ ڪونه هو. جيترو گهر کان پري هوندو هو، اوترو پنهنجي پاڻ کي سلامت محسوس ڪندو هو. هُو جيئن جيئن اندر ۾ محدود ٿيڻ لڳو، تيئن تيئن دنيا هن لاءِ ننڍڙي ٿيندي وئي، گهر جي خيال کي مٽائڻ لاءِ هو ڪتابن ۾ گم ٿيڻ لڳو. نتيجو اهيو نڪتو ته هو اسڪول جي ذهين ٻارن ۾ شمار ٿيڻ لڳو. پر امير بخش جي ذهانت جو والدين تي ڪو اثر ڪونه پيو. ماءُ هر وقت ڪوشش ڪندي رهي ته ڪيئن به ڪري هوءَ امير بخش کي اسڪول مان ڪڍرائي ته جيئن هو پنهنجي من جون مرادون پوريون ڪري سگهي.
چوندا آهن ته، والدين اولاد جي لاءِ ڇپر ڇانوَ هوندا آهن.
سياري ۾ باهه مثل، اونهاري ۾ ٽاڪ منجهند جو جڏهن سج نيزي پاند هجي ته بادل مثل.
پر امير بخش جو ڪيس الٽو ٿي ويو هو.
سرديءَ ۾ هن کي اڃان به وڌيڪ برف ۾ اڇليو ٿي ويو.
گرمين ۾ جهنم جي باهه ۾.
چوندا آهن، پاڻي هيٺاهين ڍوري ڏانهن وهندو آهي.
بغير ڇپر ڇانوَ جي اڪيلو امير بخش.
جڏهن والدين جو پاڇو اولاد تي ڪمزور ٿيندو آهي، تڏهن ٻار بي ساعتو، هر هڪ جي ٿڦڙ جو شڪار ٿيڻ لڳندو آهي.
امير بخش سان به ائين ٿيڻ لڳو.
سندس ماما، چاچا، سؤٽ ماروٽ، ماسات، هر هڪ هن کان گڏهه جيان ڪم وٺڻ لڳو. هن جي ٿوري انڪار تي کيس هر هڪ مارڻ لڳو. ڪجهه ماڻهن ته کيس جنسي هوس جو شڪار بڻائڻ جي به ڪوشش ڪئي.
جڏهن هو راند روند لاءِ ٻاهر نڪرندو هو ته پهريان ته کيس ڳوٺ جا ٻار پاڻ سان کيڏڻ نه ڏيندا هئا. جي ڏيندا به هئا ته اهڙي نموني جو هر حال ۾ هو هارائي. ۽ هارائيندو هو ته پوءِ کيس ملندي هئي مار. هو روئندو جڏهن گهر پهچندو هو ته، ڏوهه کڻي ڪنهن جو به هجي، سندس ماءُ، مٺڙي ماءُ، جيجل ماءُ جنهن مان هن کي دلاسي ۽ ڀر جهلائپ جي اميد هئي سا دانهون ڪري چوندي هئي، ”ڪاڏي وڃان، ڪنهن کي دانهن ڏيان؟ هاءِ منهنجا نصيب منهنجا مقدر، ڏاچي هڻي ڏهه ته توڏو هڻي تيرنهن. ڀيڻ ڇا ڪيان، جانو گهٽ هو جو هن نڪمي اڻ سڌريل مان به اچي ڦاٿي آهيان. روز جهيڙو. ٻيا به ٻار آهن، کيڏن ٿا. هن نود سان سڀ ڪو وڙهي ٿو، هن نود کي سڀڪو ماري ٿو. ڏوهه ته هن جو هوندو ئي نه، پر وتان مان ماڻهن سان وڙهندي، فيصلا ڪندي.“
هن جي اڪيلائي اڃان به گهري ٿي وئي، هن جو ڳوٺ ۾ ڪوبه مٽ مائٽ يار دوست نه رهيو هو.
هو والدين هوندي ڄڻ ته لا وارث ۽ يتيم هو.
هڪ ڏينهن ته حد ٿي وئي.
هو اٺين جماعت پڙهندو هو. گرمين جي موڪل هئي. ماءُ هن کي مينهن چارڻ لاءِ موڪليو.
جڏهن هو گهر موٽيو، ماڻس رڙ ڪئي، ”اڙي مٺيس هن نڪمي اڻ سڌريل کي ڇا ڪيان، گهڙي به ڪانه گذري آ جو مينهن ڪاهي ويو آ، ڀانءِ ته ڪي ڇتا ڪتا ڪڍ پيا اٿس جو وري واپس وريو آهي گهر. اڄ ته تو کي مان ٿي ڏسان“ ائين چئي هوءَ هن جي ڪڍ لڳي.
امير بخش وٺي ڀڳو. هن کي ڪا خبر ڪانه پئي ته ڪيڏانهن ڀڄندو پئي ويو. جڏهن هن کي ٿوري دير کان پوءِ سامت آئي ته پنهنجو پاڻ کي پنهنجي ڪلاس روم جي اڳيان ويٺل ڏٺائين.
ڪلاس روم جي بند دروازي اڳيان ويٺي ان گهڙي هن کي محسوس ٿيو ته، ڪلاس روم دنيا جي هر گود کان وڌيڪ محبت ڪندڙ هو. ڪلاس روم جي جهولي ايڏي وڏي هئي جو هن کي هر مصيبت کان بچائيندي هئي ۽ بچائي سگهي ٿي.
هن کي محسوس ٿيو، ڪلاس روم هن جو دوست هو، ساٿي هو، سهارو هو، ڏڍ هو.
ڪلاس روم جي بند دروازي کي ڏسي کيس ائين محسوس ٿيڻ لڳو، ڄڻ ته ڪنهن مهربان فرشتي محبتن جو مينهن وسائيندي وسائيندي اچانڪ پنهنجا پر بند ڪري ڇڏيا هجن.
هن جي دل ٻڏڻ لڳي.
اچانڪ هن جي اندر مان سانوڻ جي گجگوڙ جيان سڏڪا اڀرڻ ۽ ٻڏڻ لڳا.
هن کي خبر نه هئي ته هو ڪيتري دير تائين ڪلاس روم جي اڳيان ويٺو روئندو رهيو هو.
معصوم دل جو بار روئڻ سان هلڪو ٿيو ته هن کي بک ستائڻ لڳي.
هن کي ياد آيو، مينهن جهنگ ڏي ڪاهي وڃڻ کان اڳ هن لسيءَ سان هڪ ڪڻڪ جي ڊڳڙي کاڌي هئي. جيئن ئي هن کي صبح جي ماني ياد آئي، تيئن ئي بک شديد ٿيڻ لڳي.
هن جا ته کيسا به خالي هئا.
هن ئي اسڪول ۾ ايندي هن کي ٽيون سال هو.
مهيني ۾ ڪو هڪ اڌ ڏينهن پڻس چار آنا خرچي ڏيندو هو.
سندس هم ڪلاسي جڏهن رسيس ۾ ڇولا يا ڪا ٻي شيءِ کائيندا هئا ته هو ڪلاس ۾ ويٺو پنهنجا بوڪ فيئر ڪندو هو.
رسيس ۾ خرچ ڪرڻ ته هن لاءِ هڪ حسين خواب هو. اڄ، اڄ به ڪلاس روم جي اڳيان ويٺي هن کي پنهنجي غربت جو يقين ۽ بک جو احساس هو.
جڏهن بک جي شدت وڌڻ لڳي، تڏهن هو اٿيو، بغير ڪجهه سوچڻ سمجهڻ جي سندس قدم بازار ڏانهن کڄڻ لڳا.
هو ڪافي دير تائين بازار ۾ گهمندو رهيو. رکي رکي کيس پنڻ جو خيال ٿي آيو، پر ڪنهن جي اڳيان هٿ ٽنگڻ جي هن پاڻ ۾ همت نه ٿي ڀانئي.
شديد گرمي، ٽاڪ منجهند، ڪانوَ جي اک ٿي نڪتي بازار ويران ٿيڻ لڳي.
هر ڪو ماڻهو، پکي پکڻ، ڇانو ۾ ڇُپڻ لڳو.
ان گهڙي هو بازار ۾ هڪ دڪان تي اچي پهتو.
دڪان جي مالڪ جو پٽ هن جو ڪلاسي هو.
جڏهن هو دڪان تي آيو ته ڏٺائين ته اتفاق سان مالڪ گهر آرام ڪرڻ ويو هو، سندس دوست دڪان تي ويٺو هو.
هو دوست سان گڏ ويهي رهيو.
استادن، ڪلاس، گهر و ڪم ۽ ڪلاسين جون ڳالهيون ڪندي ڪافي دير گذري وئي.
ايتري ۾ هم ڪلاسي دوست جي گهران، سندس ننڍڙو ڀاءُ ماني کڻي آيو.
ماني، گرم گرم چانور ۽ تريل پٽاٽا.
بک امير بخش جي اندر ۾ ٻرندڙ جبل جيان ڦاٽي پئي هن جي دل مان دعا نڪتي. ڪاش! سندس دوست کيس ماني کائڻ جي صلاح ڪري.
شايد هن جي دعا اگهامي وئي هئي.
هن جي دوست هن کي ماني کائڻ جي صلاح ڪئي.
هن کي باقي ڇا گهربو هو.
هن اهڙي انداز ۾ گرهه کڻڻ جي لاءِ هٿ وڌايو، جيئن هڪ بکيي کي هٿ وڌائڻ گهرجي. پر ان کان اڳ جو هن جو هٿ چانورن تائين پهچي ۽ گرهه کڻي، هڪ ڌماڪو ٿيو.
هن کي ائين لڳو، ڄڻ ته هڪڙو ايٽم بم ڪريو هجي، جنهن سندس وجود کي ساڙي خاڪ ڪري ڇڏيو هجي. هن جيئن ئي گرهه کڻڻ لاءِ هٿ وڌايو هو، سندس دوست گرم چانور سندس هٿ جي پٺيءَ تي رکندي چيو، ”اڙي يار اميرا، تون جو مون سان ڀت کائيندين ته مان وري ڇا کائيندس؟“
هن کي ائين لڳو ڄڻ ته سندس هٿ دوزخ جي باهه ساڙيو هجي.
هو ڪو جواب ڏيڻ کان اڳ وٺي ڀڳو.
سڌو اچي قاسم باغ ۾ ساهه پٽيائين.
لڳو ائين ٿي ته اڄ سندس مقدر ۾ صرف ڀڄڻ ئي لکيل هو.
صبح ماءُ جي خوف کان ڀڳو هو ۽ ڪلاس جي بند دروازي اڳيان ويهي سڏڪا ڀري رنو هو.
منجهند جو وري دوست جي ساڙڻ کان پوءِ قاسم باغ ۾ اچي سرينهن جي وڻ هيٺان ويهي رڙيون ڪري روئڻ لڳو. اهيو ته شڪر ٿيو جو ٽاڪ منجهند جو باغ ۾ ڪير به ڪو نه هو نه ته سڀڪو سمجهي ها ته ڇوڪري کي الائي ڇا ٿيو.
روئندي روئندي هن کي ننڊ اچي وئي.
هو شام جو جڏهن ننڊ مان اٿيو ته سج جا پاڇا لڙي چڪا هئا.
هو جڏهن واپس گهر ڏانهن موٽيو ته ڄڻ ان ڏينهن هن جي شخصيت جو بنياد پئجي چُڪو هو.
گهر ۾ هن جي ڪنهن کي به پرواهه نه هئي. ماڻس کانئس مانيءَ جو پڇڻ بجاءِ، کيس ٻه ٽي ڀونڊا گهروڙي منهن ۾ هنيا. ڀينرن منهن کي موڙو ڏئي چيو، ”آيو آهي سُڌريل.“ پر اڄ هن جي ذهن تي ڪنهن به ڳالهه جو اثر نه پيو. رات جي ٿڪ بُجي کانپوءِ مليل ماني کائي هو سمهي پيو.
صبح جو جڏهن اٿيو ته هن لاءِ ڄڻ نئون صبح هو.
هن جو ٻاروتڻ ڄڻ ته پورو ٿي چڪو هو.
هن ڄڻ طئه ڪري ڇڏيو ته هو ڪجهه ڪري ڏيکاريندو هن ڄڻ ته اهيو به طئه ڪري ڇڏيو ته، ڪير کيس ڇا به چوي هو زندگي پنهنجي انداز ۾ جيئندو. ان ڏينهن کان پوءِ هن جي طبيعت ۾ ضد ۽ خود غرضيءَ جون علامتون شدت سان اڀرڻ لڳيون.
هن پنهنجي آمدنيءَ جو به هڪ ذريعو ڳولي ورتو.
هو ڪلاس ۾ امير شاگردن جا بوڪ پئسن تي فيئر ڪندو هو ۽ پنهنجو ضرورتون پوريون ڪندو هو.
وقت تيزيءَ سان گذرڻ لڳو.
سڀني ذلتن، تنبيهن، مارموچڙن جي باوجود به هن مئٽرڪ ”A“ گريڊ ۾ پاس ڪئي. مئٽرڪ پاس ڪرڻ کانپوءِ، هن جي زندگيءَ ۾ هڪ نئون موڙ آيو.
شهر جي هڪ وڪيل، هن جي خوبصورت اکرن کي ڏسي کيس پاڻ وٽ ٻه سؤ روپيه ماهوار تي منشي ڪري رکيو.
جڏهن مهيني جي پهرين تاريخ ٿي، وڪيل کان جانب هن جي پگهار اچي ورتي. ان ڏينهن جانب کي پهريون دفعو احساس ٿيو ته، جيتوڻيڪ ڇوري ۾ ڪو چڱو لڇڻ ڪونه هو، پر پوءِ به هن ڇوري کي پڙهائي ڪو نقصان جو سودو نه ڪيو هو.
ان ڏينهن امير بخش کي پنهنجي پهرين يڪمشت ڪمائي کي پنهنجي هٿن سان ڇهڻ جو ايتري ته شدت سان احساس ٿيو هو. پئسا ڄڻ ته نوٽ نه ڪنهن حسينه جو جسم هجن، پر هو پيءُ جي اڳيان بيوس ۽ لاچار هو.
هن کي پنهنجي ڪمائيءَ جي کسجڻ جو شدت سان ڏک ٿيو.
وقت جا پاڇا پنهنجا پاسا بدلائيندا رهيا.
امير بخش جي زندگيءَ جو پاسو بدليو. وڪيل، جنهن هن کي منشي گيري ڏني هئي، هن تي ڏينهون ڏينهن مهربان ٿيڻ لڳو. وڪيل، جنهن جي عمر پنجاهه کان مٿي هئي، کيس ٻه پٽ ۽ ٽي ڌيئرون هيون. ان جي باوجود به هو شهر ۾ شيخ اياز جي لفظن ۾ لوطيءَ طور مشهور هو.
آهستي آهستي وڪيل امير بخش جي ڪم کان وڌيڪ هن جي جسم ۾ دلچسپي وٺڻ لڳو.
وقت جي بيرحمي هئي، اندر جي گُهٽ هئي، پيار جي اڻ هوند هئي يا بي پرواهي، امير بخش پنهنجو جسم وڪيل جي حوالي ڪري ڇڏيو.
جيئن ڏينهن گذريا، امير بخش وڪيل جو گهر ڀاتي ٿي ويو.
وڪيل کان هن جا ٻه سؤ روپيه ته سندس پيءُ جانب وٺندو هو پر جيئن ته هو وڪيل جو ”پيارو“ هو ان ڪري کيس وڪيل سادا سودا ڪپڙا، پڙهائيءَ جو خرچ ۽ ڪڏهن وڌيڪ خرچ به ڏيڻ لڳو.
ان جدوجهد ۽ جفاڪشيءَ جو نتيجو اهيو نڪتو ته هن انٽر به ”A“ گريڊ ۾ ڪري ورتي.
انٽر پاس ڪرڻ کان پوءِ ستت ئي وڪيل هن تي ٻي مهرباني ڪئي.
وڪيل امير بخش کي ڪراچيءَ جي ڪورٽ ۾ ڪلارڪي وٺي ڏني.
ڳوٺ ڇڏيندي امير بخش کي ائين لڳو ڄڻ ته سندس مٿان پهاڙ جو وزن هٽي ويو هجي.
امير بخش جي ڳوٺ ڇڏڻ جي پندرهين ڏينهن کانپوءِ وڪيل کي پتو پيو ته سندس ٻيو نمبر سترنهن سالن جي ڪنواري ڌيءَ ٽن مهينن جي حمل سان هئي.
امير بخش شايد زماني کي ان جي زبان ۾ جواب ڏيڻ جو هنر سکي ورتو هو.
وڪيل هِن جي جسم کي چکندو هو ته هُن وري وڪيل جي ڪنواري ڌيءَ جي جسم مان ور ور ڪري سواد ورتو هو.
هن کي وڪيل جي ڌيءَ سان ڪو عشق ڪونه هو. ڪا تڙپ نه هئي. ڪو احساس ڪونه هو. هن ته ڄاتو ٿي ته هي صرف جسمن جي مٽا سٽا جو سودو هو.
جڏهن ڪراچيءَ ۾ داخل ٿيو ته هن جي ذهن جي ڪنهن ڪُنڊ ۾ به اها ڳالهه ڪانه هئي ته دنيا جي گولي تي ڪا سترنهن سالن جي ڇوڪري به هئي، جنهن کي هن حامله ڪيو هو.
ڪراچي، سمنڊ جي ڪناري تي اڏيل سنڌ جو شهر.خود هڪ سمنڊ، انسانن جو سمنڊ، ٻولين جو سمنڊ، سوچن جو سمنڊ، پيار جو سمنڊ، اجهاڳ بي پناهه، بي ڪران سمنڊ.
چوندا آهن ته هر قوم جو هڪ محبوب شهر هوندو آهي. پنجابي هن دنيا ۾ ايستائين پيدا ٿيل نه سمجهيو ويندو جيستائين لاهور نه ڏسندو.
ڪلهه جي بمبئي اڄ جي ممبئي هندستان جو ڪشش ثقل.
بنگالي شايد ٽئگور جي شاعري ڪلڪتي تان قربان ڪرڻ لاءِ تيار ٿي وڃي.
قنڌار، پٺاڻن کي بندوق جيترو پيارو آهي.
عربن لاءِ بيروت ۽ دبئيءَ تان پئرس قربان.
سنڌين لاءِ ڪجهه ڏهاڪا اڳ تائين، ڪراچي محبتن جو محّور نه هو.
ڪراچي ته بي وڙو، بي ترتيب، بي موسمو شهر هو.
سنڌين لاءِ ته دنيا جي گولي تي هڪ ئي شهر هو،
حيدرآباد!
هوائون حيدرآباد جون،
حورون حيدرآباد جون
جايون حيدرآباد جون........
مائرون به دعا ڪنديون، ”ابا الله ڪندو حيدرآباد جو ڪليڪٽر ٿيندين.“
اتر سنڌ ۾ گرمين ۾ هوا گهلندي، پوءِ زبانون لکنديون ”هاءِ هاءِ! اڄ ته صفا حيدرآباد ۾ ويٺا آهيون.“
لاڙ ۾ فصل لٿو ناهي، ماڻهو حيدرآباد پهتا ناهن.
شاعر حيدرآباد تي شاعري ڪندا.
اديب حيدرآباد تي ڪهاڻيون لکندا.
جهونا حيدرآباد جي هيرآباد کي ياد ڪري اداس ٿي ويندا.
نوجوان حيدرآباد جي قاسم آباد جا تصور ڪري پنهنجي نئين زندگيءَ جا نوان خواب لهندا آهن.
چون ٿا ته، دنيا ۾ تيزيءَ سان موسمياتي تبديليون اچي رهيون آهن.
موسمون بدلجن ٿيون، مزاج بدلجن ٿا.
جيتوڻيڪ حيدرآباد، اڄ به سنڌين جي محبتن جي امين آهي، پر ڪراچي، سنڌين جي ذهنن ۾ حيدرآباد جي ساهيڙي ٿي اڀرڻ لڳي آهي.
ايئن چوڻ ۾ ڪو به وڌاءُ ڪونهي ته سنڌي ڪراچيءَ کي هڪ نوخيز ڇوڪري جيان ڏسڻ لڳا آهن ۽ ڏسندي ڏسندي سندس عشق ۾ گرفتار ٿيڻ لڳا آهن.
تڏهن ئي ته ڪراچي سنڌ جي دل سڏجڻ لڳي آهي.
ادب ۾ حيدرآباد سان گڏ ڪراچي به برابر جي حصيدار ٿيڻ لڳي آهي.
امير بخش جڏهن ڪراچيءَ پهتو هو، تڏهن سنڌين جي ڪراچيءَ سان عشق جي نئين ابتدا هئي.
هو ڪراچيءَ ۾ سيشن ڪورٽ ۾ اچي جونيئر ڪلارڪ ٿيو. کيس ساڍا چار سؤ ماهوار پگهار ملڻ لڳي. جڏهن هن کي نوڪري ملي، جانب علي هوٽل تي ڪم ڪرڻ ڇڏي ڏنو. ماءُ بيمار رهڻ لڳي، ڀينرن جي شادي مٿي تي اچي ڪڙڪي. هن جي دل چاهيو ته، هو مائٽن کي ٻڌائي ته، هنن ساڻس ڪهڙا ڀال ڀلايا آهن جو هو هاڻي هنن جي مدد ڪري. پر هو ائين نه ڪري سگهيو. مهيني جي پهرين تاريخن ۾ هو ٽي سؤ روپيه مني آرڊر ذريعي جانب ڏي ڏياري موڪليندو هو. ۽ ڏيڍ سؤ روپين مان پنهنجي گذر سفر ڪندو هو.
هو غربت، بي حسي ۽ لاچاريءَ مان ڀڳو هو.
پر وک وک تي غربت سندس اڳيان هئي.
ٻن ڪمرن جي ڪراچيءَ واري گهر ۾ رهندي هن کي ٽڪي ٽڪي جو حساب رکڻو پوندو هو. گهر جو ڪرايو. سفر جو ڪرايو ۽ هنڊيءَ جو حصو. صدر جي لنڊا بازار ۽ لائيٽ هائوس مان ڪپڙا، جوتا جوراب ۽ گنجيون وٺندو هو. موڪل واري ڏينهن پوري هفتي جا ڪپڙا ڌوئندو هو. مهيني ۾ هڪ دفعو هزاري وال جي هوٽل تان دال فرائي کائيندو هو ۽ خوش ٿيندو هو. ۽ سڄو ڏينهن ڪورٽ ۾ ڪم ڪندو هو. شام جو واپس اچڻ کانپوءِ پڙهڻ جي ڪوشش ڪندو هو، پر ٿڪ کان چور چور، سندس دل پڙهڻ ڏانهن مائل نه ٿيندي هئي
پر پوءِ به هو همت نه هاريندو هو، ڪوشش جاري رکندو هو. هن جو خواب هو سي ايس ايس ڪرڻ جو، هن جلد پنهنجي خواب جي تعبير ڏسڻ ٿي چاهي. هن جو هر پل جنگ ۾ گذريو ٿي.
اڻ کٽ جنگ، جنهن جو انت هن کي مستقبل ۾ نظر نه ٿي آيو.
پر هڪ ڏينهن سندس قسمت وري پلٽو کاڌو هن لاءِ هڪ نئون سج اڀريو، خوبصورت رنگين صبح.
ٿيو هينئن، هڪ ڏينهن هو ڪورٽ ۾ ڪم ڪري رهيو ته هڪ ماڻهو ڪنهن ڪيس جي سلسلي ۾ ڪورٽ ۾ آيو. اتفاق سان هُن جو ڪم هِن جي ٽيبل تي هئو.
بنيادي طرح هي رُکو ماڻهو، نه ڪنهن سا دعا نه سلام ڪم سان ڪم، بلڪه ائين چئجي ته ڳالهه ٻولهه، دوستي ان سان جنهن ۾ هن جو ڪم هوندو هو. پران ڏينهن خلاف توقع ڪيس جي سلسلي ۾ آيل ان ماڻهوءَ سان هن جو رويو خوش اخلاقيءَ وارو هو.
ڳالهه ٻولهه کان پوءِ پتو پيو ته همراهه جو نالو نسيم هو. هو نيويءَ جو ريٽائرڊ آفيسر هو. بنيادي طرح فيصل آباد جو پنجابي هو پر ڪراچيءَ ۾ ان ئي ڪالونيءَ جي ان حصي ۾ ٻه سؤ چاليہه گزن جي گهر ۾ رهندو هو، جنهن ۾ امير بخش رهندو هو.
ڪورٽ ۽ جلدي ڪم؟ ائين ڄڻ آسمان مان ستارا لاهڻا هجن، ڄڻ ٻٻرن کان ٻير پيدا ڪرڻا هجن، ڄڻ رڍن اڳيان رباب وڄائڻا هجن. ڪورٽ جي وهنوار کي سمجهڻ لاءِ ضروري آ ته ماڻهو هندستان جي فلم ”نٿورام حاضر هو“ ڏسي وٺي.
نٿورام ويچارو مصيبت جو ماريل، زماني جو ستايل جوان هو، جڏهن سندس پيءُ جو انتقال ٿيو هو. مرندي مرندي سندس پيءُ ڳچيءَ ۾ هڪ عجيب ڳٽ وڌو هو. کيس وصيت ڪئي هئائين ته هن پنهنجي اباڻي ملڪيت حاصل ڪرڻ لاءِ تازو ئي جيڪو ڪيس ڪيو هو، تنهن جي پيروي ڪري ۽ پنهنجي حق ضرور حاصل ڪري.
نٿورام ويچارو، پنهنجي پيءُ کي چتا تي چاڙهڻ کان اڳ ڄڻ ته خود به چتا تي چڙهي ويو هو.
پر جوان هو، سگهه هئس، رت ست هئس، سو لڳي پيو پنهنجي پيءُ جي وصيت کي پورو ڪرڻ جي ڪڍ. هو محنت مزوري ڪندو هو. پئسا گڏ ڪري وڪيلن جي پورائي ڪندو هو ۽ مهيني ۾ هڪ يا ٻه ڏينهن ڪورٽ ۾ حاضر ٿيندو هو.
خبر ئي نه پئي ته وقت ڪيئن گذري ويو.
نٿورام سڄو برف جيان اڇو ٿي ويو.
شادي ڪيائين ٻار پيدا ڪيائين، انهن جون شاديون ڪرايائين، نانو ڏاڏو ٿي ويو.
ظاهري طرح سڀڪجهه بدلجي ويو هو.
موسمون، گهر گهاٽ، مٽ مائٽ، رشتا ناتا، پر ويچاري نٿورام لاءِ نه بدليو هو ته ڪورٽ جو دستور.
هن جي مرندڙ پيءُ هن کان واعدو ورتو هو. هن پاڻ سان وچن ڪيو هو ته، هُو به مرڻ گهڙيءَ تائين ڪيس جي پچر نه ڇڏيندو.
پوءِ ٿيو به ائين ئي.
هڪ تاريخ تي ٿڙندو ٿاٻڙندو لٺ ٺهڪائيندو، اچي ڪورٽ جي ڏاڪڻين تي ويٺو.
ٿوري دير کانپوءِ، ڪورٽ جي چوبدار آواز ڏنو، ”نٿورام حاضر هو.“ هڪ دفعو ٻه دفعا ٽي دفعا آواز لڳائي چوبدار پنهنجي ڪاروائي پوري ڪئي. ڪورٽ جي ڏاڪڻين هيٺان نٿورام ليٽيو پيو هو. هو واعدو وفا ڪندڙ ۽ زبان جو پڪو شخص هو. هن پنهنجي پيءُ سان ڪيل واعدو پنهنجي ساهه جي آخري گهڙين تائين پورو ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي هئي.
سو نٿورام جيان ويچاري نيويءَ جي ريٽائرڊ آفيسر نسيم جو به ڪورٽ ۾ ڪم جو تڪڙو اُڪلاءُ جيڪو ٿيڻو هو سو ته زماني کي ڏسڻو هو، پر هڪ ڳالهه اهيا ٿي ته امير بخش سان سٺي دعا سلام ٿي ويس.
هڪ ڀيري نسيم موڪل واري ڏينهن امير بخش کي پنهنجي گهر چانهه پيئڻ جي دعوت ڏني.
هو ڳوٺاڻو ڇوڪرو، جهوپڙن، ڇنن ۽ مَنهن ۾ رهڻ وارو، ڪراچيءَ آيو هو ته جيل نما ڪوٺڙين ۾ رهڻ لڳو هو. خوبصورت گهر صرف ٻاهران ڏسندو هو ۽ انهن گهرن کي پنهنجي خواب جو حصو بڻائيندو هو. پر اڄ هن زندگيءَ ۾ پهريون دفعو ڪو خوبصورت گهر ڏٺو هو. نسيم صاحب هن کي وڏي سڪ ۽ اڪير مان مليو، کيس ڊرائينگ روم ۾ ويها ريائينس.
ٿوري دير کان پوءِ، اميربخش جون اکيون اڃان به حيرت مان ڦاٽي ويون، جڏهن هن ڏٺو ته چوويهن پنجويهن سالن جي هڪ خوبصورت ڇوڪري، خوبصورت ٿانون ۾ چانهن کڻي آئي. ڇوڪري هئي يا پري! جلا وطن سنڌي اديب موهن ڪلپنا لکيو آهي ته ”لاهور جي ڇوڪرين جي ڳٽن تي مکڻ لڳل هوندو هو.“
برابر سچ هو.
سندس اکيون اياز جي هن شعر جهڙيون هيون؛
اکيون آرزوئون، اکيون التجائون،
اکيون يار تنهنجون صدين جون صدائون.

گلابي رنگ. مٿان گلابي ڪپڙا، رئو ڳچيءَ ۾. هن عورتون اڳ ۾ به ڏٺيون هيون. هڪ الهڙ جوانيءَ جي جسم جو واس به ورتو هئائين. هوءَ به هڪ وڪيل جي ڌيءُ هيءَ پر هئي ته وري به ڳوٺاڻي ڇو ڪري نه.
پر هيءَ جواني، هيءَ خوبصورتي، هي انداز هن لاءِ بلڪل ايئن نئون ۽ دل کي ڇهندڙ هو، جيئن هي انتهائي خوبصورتيءَ سان سينگاريل گهر.
هن جا جذبا شديد ٿيڻ لڳا.
پرائو گهر، پرائو ماحول. هو پنهنجي جذبن کي ڪنٽرول ڪرڻ جي جستجو ڪرڻ لڳو.
هن جي خيالن جو سلسلو تڏهن ٽٽو، جڏهن نسيم صاحب کيس ٻڌايو، ”هوءَ زهرا سندس وڏي ڌيءُ هئي، ايم بي اي پاس آهي هڪ ملٽي نيشنل ڪمپنيءَ ۾ اسسٽنٽ مئنيجر آهي.“
پوءِ چانهه هلي. ڳالهين جو دؤر هليو، ڳالهيون ڇا هيون هي ٻهراڙيءَ جو ٻار، ماريل، هراسيل، هيسايل، هن جي زبان مان صرف هون هان ٿي نڪتو اندر ۾ آنڌ مانڌ هئس، سوچ جو محّور صرف هو ته، خوبصورت گهر ۽............زهرا.
ڳالهين ۾ نسيم صاحب ٻڌايو ته، هن کي هڪ وڏو پٽ هو ۽ پنج ڌيئرون هيون. پٽ آسٽريليا ۾ هوس جڏهن ته ڌيءُ زهرا کانپوءِ ٻيو نمبر ڌيءُ سونيا ٽئين سال ۾ ڊاڪٽريءَ جي شاگردياڻي هئي.
هڪڙي ننڍڙيءَ بي بي اي پئي پڙهيو. هڪ نائين جماعت ۾ هئي ۽ ٻي اٺينءَ ۾.
هن جي دل ۾ دهڪو ٿيو. نسيم صاحب اگر کانئس سندس خاندان جي باري ۾ پڇيو ته هو ڇا ٻڌائيندو پر اڄ لڳو ائين ٿي ته ستارن جي چال هن جي حق ۾ هئي.
چانهه پيئڻ دوران زهرا ويٺي رهي. هوءَ ملٽي نيشنل ڪمپنيءَ جي ماڻهو ڀرتي ڪرڻ واري شعبي ۾ اسسٽنٽ مئنيجر هئي. ماڻهن جي پرک ڪري تڪي توري، ڪمپنيءَ ۾ ڀرتي ڪرڻ سندس ئي ذميواري هئي. محسوس ائين ٿي ٿيو ته ويٺي ويٺي ڄڻ ته هن به امير بخش جي شخصيت جي گڻن ۽ اوگڻن جو اندازو لڳائي ورتو هو.
موڪلائڻ مهل نسيم صاحب هن کي چيو ته هو هن گهر کي پنهنجو گهر سمجهي ۽ موڪل واري ڏينهن ضرور گهر جو ڀيرو ڀڃي.
هو جڏهن پنهنجي کوليءَ تي موٽيو ته اڄ هن جي ذهن جي اڏام جو ڪوانت نه هو. هن زندگيءَ ۾ هڪ خوبصورت گهر ۽ هڪ خوبصورت ڇوڪري ڏٺي هئي.
ڇوڪري جيتوڻيڪ هن کان ٻه اڍائي سال وڏي هئي، پر پوءِ به هن بي پناهه ڪشش محسوس ڪئي. پهريون دفعو هن کي احساس ٿيو ته هن جو بغير ڪنهن لوڀ ۽ لالچ جي عزت ۽ احترام ڪيو ويو هو. پيار ڏنو ويو هو، پر خلوص آجيان ڪئي وئي هئي. هن پنهنجي اندر ۾ پنهنجي خوابن ۾ رنگ ڀربي ڏٺا. هن جو ارادو اڃان به مضبوط ٿي ويو ۽ ان سان گڏ هن جو پنجابين جي باري ۾ تصور ۾ ڏار پيو.
زمانو چوندو آهي ۽ وڏي حد تائين سچ چوندو آهي ته، صديون گذري ويون جو پنجابين پنهنجي بزرگن جي محنت ۽ سخاوت ۽ رواداريءَ جي پيغام واريون خوبصورت ادائون اڇلائي ڇڏيون هجن جيئن جانور بدهضميءَ کان پوءِ الٽي ڪندو هجي. پنجابين جي پوري زندگيءَ جو دارومدار ان شيءِ تي اچي بيٺو آهي ته، ”آيو آهين ڇا آندو اٿئي، وڃين ٿو ته ڇا ڏئي ويندين.“ پنهنجي مفاد ۽ مطلب لاءِ پنجابي ڪجهه ڪرڻ لاءِ به تيار ٿي ويندو. ڪراچيءَ ۾ ته امير بخش اهي چوڻيون به ٻڌيون هيون ته، ”پنجابيون ڪِي بستي، آٽا مَهنگا، پر........... سَستي.“ حد ته اها هيءَ ته، هن ڪورٽ ۾ پنهنجي ڪنن سان سان هڪ پنجابي وڪيل کي وڏي واڪي کلي ٽهڪ ڏئي ڏئي چوندي ٻڌو هو، ”اڙي ڀائي اسان کي سمجهو ڇا ٿا، اسان پنجابي ناهيون، اسان پنج عيبي آهيون، پنج عيبي.“
پر اڄ ته سڀ ڪجهه اُلٽو ٿيو هو. هن صرف ايترو ڪيو هو ته ڪورٽ ۾ آيل نسيم صاحب سان خوش اخلاقيءَ سان پيش آيو هو. ان جي بدلي ۾ هن شخص ڇا ڪيو هو. خوبصورت گهر ۾ پنهنجي خوبصورت ڌيءُ هٿان هن کي چانهه پياري هئائين ۽ پنهنجي گهر جا دروازا هن لاءِ کولي ڇڏيا هئائين.
ڪراچيءَ جي رستن تي هلندي، سوچن جي سمنڊ ۾ ترندي پتو ئي نه پيو ته هفتو گذري ويو. موڪل واري ڏينهن هن پنهنجو پاڻ کي روڪڻ جي ڪابه ڪوشش نه ڪئي. ٺيڪ چئين وڳي هن اچي نسيم صاحب جي گهر جي گهنٽي وڄائي.
ننڍڙي ڇوڪريءَ درجي اندران پڇا ڪئي، ”ڪون“؟
هن مختصر جواب ڏنو، ”امير بخش“.
ان کان اڳ جو ننڍڙي ڇوڪري ڪو جواب ڏئي، اندران ٻي ڇوڪريءَ جو آواز آيو، ”هما اس ڪو اندر ڊرائينگ روم ۾ بٺائو. ۾ آتي هون“
هما در کوليو ۽ هن کي اندر اچي ڊرائينگ روم ۾ ويهاريو.
پندرنهن ويهن منٽن کانپوءِ امير بخش محسوس ڪيو ڄڻ ته، ٽاڪ منجهند جو آسمان ۾ اچانڪ بادل ڀرجي آيا هجن.
پياسي ڌرتيءَ جي اڃ اجهائجي وئي هجي.
آسمان ۾ ڪونجن قطار ٺاهي هجي.
جهولي جي موسم ۾، ڪا ٿڌڙي هير لڳي هجي.
ڪمرو خوشبوءَ سان واسجي ويو.
امير بخش اندازو نه لڳائي سگهيو ته خوشبو پرفيوم جي هئي يا زهرا جي جسم جي.
زهرا، تازي ٽڙيل گل جيان ٽڙندي بي حد خوبصورت مرڪ مرڪندي هن جي سامهون واري صوفي تي ويٺي زهرا جا وار کليل اڌ سندس سيني تي ۽ اڌ سندس پٺيءَ تي، ڪارو وڳو پاتل. اکين مان ائين ٿي لڳو ڄڻ ته زهرا کي امير بخش جي اچڻ جو انتظار هو.
هن جي حيرت کي زهرا ٽوڙيندي چيو، ”اڄ اَبُو ڪنهن ڪم سان ٻاهر ويل آهي، پر چڱو ٿيو جو توهان آيا. مون کي اندازو هو ته توهان ايندا.“
هو خاموش هو ۽ خاموشيءَ ۾ سوچيندو رهيو،
زهرا کي هن جي اچڻ جو اندازو ڇو هو، ڇا هو زهرا لاءِ آيو هو. يا زهرا هن جي انتظار ۾ اُتاولي هئي.
آخر ۾ هن به خاموشيءَ کي ختم ڪيو، ڳالهيون شروع ٿيون.
ڳالهيون، خوشبودار ڳالهيون. مزيدار ڳالهيون. ڳالهيون جن ۾ دلربائي هئي، پنهنجائپ هئي، حجت هئي، يا اڃا گهڻو ڪجهه هو. پهريون دفعو، هيسيل، هراسيل، احساس ڪمتريءَ جي ماريل امير بخش جي به زبان کلي هئي ۽ کلي به ايئن هئي جو واهڙ وهائي ڇڏيا هئائين.
اڄ چانهه زهرا جي ننڍي ڊاڪٽرياڻي ڀيڻ سونيا پياري هئي.
ڳالهيون ڪندي ڪندي پتو ئي نه پيو ته پورا ٻه ڪلاڪ گذري چڪا هئا. هن زهرا کان موڪلايو. موڪلائڻ مهل زهرا هن کي پنهنجي آفيس جو نمبر ڏنو ۽ کيس رابطي رکڻ جو تاڪيد ڪيو.
هو جڏهن پنهنجي کوليءَ نما گهر ڏانهن موتيو ته هو شهر جي شور و غوغاءَ کان بي خبر هو. بازار ۾ هلندڙ ماڻهن جو اڻ کٽ سمنڊ به کيس نظر نه ٿي آيو.
هن جي دل ۾ سوچن جون عجيب لهرون ٿي اٿيون. هي ساڳيو امير بخش، جيڪو ماءُ جي اڳيان اٽي تي چٽي هو، پيءُ کي احساس هو ته هن غلط فيصلو ڪيو هو، ڀينرن لاءِ نڪمو ۽ فضول، هڪ وڪيل هن جي ذهانت سان گڏ هن جي جسم کي استعمال ڪيو هو. اڄ ساڳي امير بخش کي ڪراچي شهر جي هڪ سهڻي ڇوڪري بغير ڪنهن لوڀ ۽ لالچ جي پنهنجائپ جو احساسن ڏياريو هو. پنهنجي قرب ۾ ڪڙڻ جي ڪوشش ڪئي هيءَ ۽ رابطو رکڻ جو تاڪيد ڪيو هو، رکي رکي هن جي دل ۾ گمان ٿي پيدا ٿيو ته، ڪٿي ايئن نه هجي ته ڪنهن مصيبت ۾ ڦاسي وڃان.
پنهنجي گهر پهچندي پهچندي هن هڪ فيصلو ڪري ورتو هو.
ڇا به هو. ڪيئن به هو. نتيجو ڪهڙو به نڪري، هو زهرا جي قرب جو پورو پورو فائدو وٺندو.
ٻي ڏينهن جڏهن هو ڪورٽ پهتو. پهريون ڪم ته اهو ڪيائين ته هيڊ ڪلرڪ صاحب کان موڪل وٺي زهرا جي آفيس فون ڪيائين.
هُن پاسي ايئن لڳو ڄڻ ته هن جي فون جو ئي انتظار هو، پوءِ رابطا وڌيا. هن زهرا کي سڀ ڪجهه ٻڌايو. پنهنجي غريبي پنهنجي محرومي ۽ پنهنجا خواب.
زندگيءَ جي گونا گونين ۾ ايئن ٿيندو آهي ته ڪڏهن ڪڏهن اچانڪ، اوچتو، اتفاق سان اهڙا انسان اسان جي زندگين ۾ داخل ٿيندا آهن، جيڪي زندگيءَ جا رُخ ئي موڙي ڇڏيندا آهن.
امير بخش سان به ايئن ٿيو.
زهرا کي امير بخش سان پيار ٿي ويو. محسوس ايئن ٿيڻ لڳو ته قدرت زهرا کي امير بخش جون محروميون مٽائڻ ۽ خواب کي تعبير ڏيڻ لاءِ موڪليو هو.
رابطو اڳتي وڌيو، احساس گهرو ٿيو.
زهرا فيصلو ڪيو.
هن پنهنجي گهر جي ٽين ماڙ تي ڪمرو خالي ڪيو.
ان ۾ امير بخش جي رهائش جو بندوبست ڪيائين. زهرا ڪمري ۾ هڪ نفيس قالين لڳرايو، سٺو پلنگ لڳرايو، نفيس پردا هڻايائين. سولي سنڌيءَ ۾ ايئن چئجي ته ڪمري کي ايئن سينگار يائين ڄڻ ته گهوٽ جو ڪمرو هجي.
هڪ ڏينهن زهرا امير بخش کي چيو ته، هو ڪورٽ مان اڌ ڏينهن جي موڪل ڪري وٽس آفيس ۾ اچي. امير بخش حڪم جي تعميل ڪئي.
زهرا ڪم ڪار مان واندي ٿي امير بخش کي پنهنجي گاڏيءَ ۾ ويهاريو. ايترين مهربانين ڪرمن کان پوءِ امير بخش کي ته اهو يقين هو ته زهرا جو اڄوڪو قدم به خير ۽ برڪت جي علامت هوندو. پر نتيجو ڇا نڪرڻو هو، ان جو پتو ان مهل پيو جڏهن زهرا جي گاڏي بونانزا جي هڪ دڪان اڳيان پهتي.
ان ڏينهن زهرا، امير بخش جي شخصيت مڪمل طرح سان مَٽائي ڇڏي.
هن امير بخش کي چار پنج بونانزا جا بهترين وڳا ٽاءِ سميت وٺي ڏنا. انگلش بوٽ هائوس تان کيس ٻه بوٽ ۽ هڪ سينڊل وٺي ڏنو. ان کان پوءِ هوءَ امير بخش کي سڌو پارڪ ٽاور تي وٺي آئي.
زهرا امير بخش کي پارڪ ٽاور تي ان جاءِ تي اچي ويهاريو جتان سامهون سمنڊ ٿي نظر آيو ۽ پاڻ سئنڊ وچ ۽ پيپسي ڪولا وٺڻ وئي.
ڪنهن سالڪ چيو آهي، نانگ ريجهائڻ سولو ڪم آهي، انسان کي سمجهڻ ڏکيو ڪم آهي،
ڪو شڪ ڪونهي ته انسان جي زندگي انڊلٺي رنگن جيان آهي. پر اها به ته هڪ حقيقت آهي ته هن دنيا ۾ اڪثر انڊلٺي زندگي ته صرف انهن جو مقدر هوندي آهي نه، جن وٽ پئسو هوندو آهي، طاقت هوندي آهي، وسيلا هوندا آهن. باقي انسان ويچارن جي زندگي زرد رنگ جي دائري ۾ ئي ڦرندي ڦرندي گذري ويندي آهي.
زندگي ۾ اوچتو ايندڙ موڙن کان به ته انڪار نٿو ڪري سگهجي نه! موڙ مٽيو ناهي زندگيءَ جو رنگ، ناز انداز بدليو ناهي، موڙ جي مٽجڻ سان ڪڏهن ته زندگيءَ ۾ اڪيچار رنگ ڀرجي اچن، هزارين دلڪشيون اڀري اچن، بي پناهه دلبريون جهوليءَ ۾ اچي ڪرن ۽ ڪڏهن ته موڙ مٽجڻ سان انيڪ محروميون ناڪاميون اچي اڳيان ڦڻ ڪڍي بيهن.
هاءِ ڙي زندگي.
امير بخش جي زندگيءَ جو موڙ به ڪيئن مٽجي ويو هو. ظاهري طرح هن وٽ هيو ڇا. ذلتن جي ڊگهي تاريخ. ڪورٽ ۾ معمولي ڪلرڪي. ڊگهو قد، سنهو جسم، سانورو رنگ، رُکي طبيعت ڪنهن به نظر سان ڪنهن به رُخ کان منجهس ڪا ڪشش ڪا نه هئي.
پر لڳو ايئن ڄڻ ته بادل برسيو، انڊلٺ جي ريکا اڀري ۽ هڪ ذهين ۽ حسين نوڪريءَ واري ڇوڪري امير بخش جي اڳيان بي وس ٿي وئي.
امير بخش کي جن ڏٺو، جيڪي سڃاڻندا هئا يا جيڪي هن جي ڪهاڻي پڙهندا تن جي لاءِ امير بخش جي ڪهاڻي سگهڙن جي محفل جي اهڙي ڳجهارت هوندي، جنهن کي پرکڻ، پُرجهڻ ۽ پروڙڻ سڀ ڪنهن جي وس جي ڳالهه نه هوندي.
امير بخش جي ڪهاڻي ته ان پراڻي زماني جي بادشاهه جهڙي ڪهاڻي ٿي لڳي، جيڪو هيو ته فقير، هڪ ڏينهن گدا ڪندي ڪندي جڏهن شهر جي دروازي مان داخل ٿيو ته ڏٺائين، مار ڀينسان اڳيان بادشاهه جو جنازو پيو اچي.
فقير جي زندگيءَ جو موڙ مٽيو.
اچانڪ هڪ آواز اڀريو، ”با ادب با ملاحظه هوشيار،“ ڀير تي ڏونڪو لڳو ۽ هڪ آواز ڀريو، ”نئين بادشاهه سلامت جي تعظيم ڪئي وڃي.“
سڀ امير، ڪبير، مشير، وزير بادشاهه جي جنازي کي هڪ پاسي تي رکي فقير جي اڳيان با ادب ٿي بيهي رهيا. فقير ويچارو قسمت جو ستايل، مصيبت جو ماريل، در در جي ٽڪرن تي گذران ڪندڙ، پهريائين ته پنهنجي گودڙيءَ کي مضبوطيءَ سان پڪڙي بيٺو ته متان، سندس جملي مال متاع کي کسڻ جي ڪا سازش، ڪا اٽڪل هجي.
اچانڪ وڏو وزير اڳتي وڌيو، فقير کي ست دفعا جهڪي سلام ڪيائين ۽ هٿ ادب جا ٻڌي عرض ڪيائين، ”شهنشاهه محترم منهنجو گهر گهاٽ، مال متاع، ڍور ڍڳا، ٻار ٻچا توهان تان قربان. جان جي امان ملي ته عرض ڪيان. اسان جو بادشاهه سلامت جنهن جو جنازو هاڻي هينئنر کنيون پيا وڃون، بيحد رحمدل ۽ عوام جو هر دلعزيز بادشاهه هو. هو پنهنجي رعيت لاءِ ڇا ڇا نه ڪندو هو. کين پنڻ کان بچائڻ لاءِ هر مهيني خيرات طور وظيفو ڏيندو هو. پر افسوس جو کيس اولاد ڪونه هو. مرڻ مهل وصيت ڪئي هئائين ته منهنجي بادشاهي منهنجي مرڻ کانپوءِ ان ماڻهوءَ کي ڏني وڃي جيڪو سڀ کان پهريائين سندس جنازي جي اڳيان اچي.“
زندگيءَ موڙ مٽيو.
فقير بادشاهه بڻجي ويو.
ساڳيو حال امير بخش جو هو. هو ذلتن جي اجهاڳ سمنڊ ۾ ٿڦڙيو هو. لڳو ايئن ٿي ته ڪنارو ملڻ کان اڳ ۾ ئي هو ٿڦڙي ٿڦڙي مري ويندو.
جڏهن زندگيءَ موڙ مٽيو ته هو نرالي دنيا ۾ داخل ٿي چڪو هو. داخلا به عجيب طريقي جي داخلا. هڪ حسين ڇوڪريءَ معرفت داخلا.
هو جنهن ماحول مان آيو هو، تنهن ۾ عشق ته هو پر ايئن کلم کُلا ته نه هو نه. اهو ماحول ته شاعر محمد عليءَ جي لفظن ۾ ايئن هو؛
توڏي ڏسجي به ڪنڌ هيٺ ڪري،
ريت آهي، روايتون آهن.

هتي، هِتي ته مرشد جي لفظن ۾ نينهن اجهل هو. هڪ ڇوڪري پنهنجي پوري خاندان جي اڳيان هن کي Paying Guest ڪري وٺي آئي هئي. ڇوڪريءَ جو پيءُ هن کي ٻچن جيان پيار ۽ عزت ڏيڻ لڳو هو.
زهرا امير بخش جي سڄي شخصيت کي تبديل ڪري ڇڏيو. زهرا هن کي کائڻ ۽ پائڻ جو ڍنگ سيکاريو. کيس پڙهڻ جي سهولت پيدا ڪري ڏني. کيس نئين همت ڏني ۽ کيس يقين ڏياريو ته هن جو خواب نا ممڪن نه هو. هو ذلت ۽ عزيبيءَ جي جنهن ڌٻڻ ۾ ڦاٿل هو، ان مان نڪرڻ يقيني هو.
امير بخش به پنهنجي خواب جي تعبير لاءِ سرٽوڙ ڪوشش ۾ لڳي ويو هو.
هو صبح جو نوڪريءَ تي ويندو هو. هاڻي کيس کائڻ پيئڻ ۽ رهڻ جو ته فڪر هئو ڪونه. شام جو موٽندو هو. ٿورو آرام ڪندو هو ۽ پوءِ ڪتابن جي دنيا ۾ گم ٿي ويندو هو.
ننڍ پڻ کان وٺي ڪتاب ۽ ڪلاس روم هن جي پناهه گاهه رهيا هئا. هاڻي جو هن کي سهولتون ۽ پيار مليو هو ته، هن جون صلاحيتون نکرڻ لڳيون هيون. هو رات جو دير تائين پڙهندو هو.
اڌ رات جو زهرا هن کي چانهه پياريندي هئي. سندس خدمت ڪندي هئي. هر لحاظ کان خيال ڪندي هئي.
امير بخش کي زهرا جي ڳلن کان وڌيڪ پير وڻندا هئا. هو هفتي ڏهين ڏينهن، هڪ دفعو زهرا جا پير پنهنجي جهوليءَ ۾ رکندو هو. ان کي ايئن چمند هو ڄڻ ته پير نه مٺڙا سنڌڙي انب هجن. زهرا جا پير چمندي چمندي هڪ سازو ڄندو هو.
انڊ لٺ جا ست ئي رنگ آسمان تي اڀرندا هئا.
پکي جي هوا ازخود ٿڌي ٿي ويندي هئي.
اڌ رات جو جهرڪيون آکيري مان، منهن ٻاهر ڪڍي انسانن کي عجيب حرڪت ڪندي ڏسنديون هيون.
امير بخش پهريان جهومندو هو، پوءِ مست ٿيندو ۽ آخر ۾ بدمست ٿي ڪري پوندو هو. عين ان وقت، ان گهڙي ساز وڄڻ بند ٿي ويندو هو.
انڊ لٺ جا رنگ الوپ ٿي ويندا هئا.
پکو ڄڻ ته بند ٿي ويندو هو.
۽ جهرڪيون شرم وچان آکيري ۾ اندر هليون وينديون هيون.
پتوئي نه پيو، ٽي سال گذري ويا. امير بخش CSS جو امتحان ڏنو. زهرا جو پيار، ان جي ڏنل سهولتن ۽ امير بخش جي ذهن ڪرشمو ڪري ڏيکاريو. هو پهرئين ڌڪ ۾ CSS جو امتحان پاس ڪري ويو.
جنهن ڏينهن نتيجو آيو هو، هو پاس ٿيو هو ۽ ايس ڊي ايم ٿيو هو، ان ڏينهن هن کي لڳو هو هن جي خواب کي تعبير ملي وئي هئي، ۽ هن دنيا فتح ڪري ورتي هئي.
ان رات امير بخش جو نئون روپ نڪتو هو. لالچي خود غرض، بي رحم، لفظن جا نشتر هڻندڙ.
ان ۾ ڪو شڪ هو ڇا ته زهرا نه هجي ها ته امير بخش ڇا هجي ها؟ ڪورٽ ۾ ڪلرڪ، ڪاغذن جي داخلا رکندڙ، فائيل ڳوليندڙ، هيڊ ڪلرڪ ۽ سپرنٽينڊنٽس جا دڙڪا کائيندڙ.
زهرا هن کي ماني ڏني هئي.
زهرا هن کي مان ڏنو هو.
زهرا هن کي ماڻهپو ڏنو هو.
زهرا هن کي پيار ڏنو هو.
زهرا سڄي ساري هن جي قدمن ۾ وڇائجي وئي هئي، پر ان رات زهرا کي ملندڙ موٽ ڏاڍي ڏکوئيندڙ هئي. بي رحم هئي. جهوريندڙ هئي.
سڄو ڏينهن زهرا جو خوشيءَ ۾ جهومندي گذريو هو. هڪ هڪ واقفڪار کي هن امير بخش جي ڪاميابيءَ جو ايئن ٻڌايو هو، ڄڻ ته اها ڪاميابي امير بخش جي نه پر هن جي هئي.
زهرا کي به لڳو هو ته، چنڊ آسمان مان لهي اچي سندس جهوليءَ ۾ ڪريو هو.
ان رات زهرا امير بخش جي مان ۾ گهر ڀاتين سان گڏجي ننڍڙي پارٽي ڏني هئي.
ان رات نسيم صاحب امير بخش کي سيني سان لائي نرڙ تي چمي ڏني هئي.
ان رات زهرا جي ماءُ امير بخش کي چيو هو ته هن جي نظر ۾ امير بخش ۽ سندس آسٽريليا ۾ رهندڙ پٽ ۾ ڪو فرق ڪونه هو. امير بخش سندن ٻچو هو، گهر ڀاتي هو، الله کيس سدائين سکيو رکندو.
ان رات زهرا جڏهن امير بخش جي ڪمري ۾ آئي هئي ته نئين ٽڙندڙ گل جيان لڳي رهي هئي. هن امير بخش جي پسند جو گلابي وڳو پاتو هو. پنهنجي پسند جي پرفيوم هنئي هئي ۽ کليل وار، ايئن ٿي لڳا ڄڻ ته امير بخش کي کائي ويندا.
هوءَ امير بخش جي ڀرسان اچي ويٺي. لڳو ايئن ٿي ته، اڄ هن کي ڳالهائڻ لاءِ لفظ نه ٿي مليا. نيٺ هن ڪوشش ڪري ڳالهايو، ”امير بخش مبارڪ ٿئي، اسان جو خواب پورو ٿيو.“
امير بخش زهرا ڏانهن نظر کڻي ڏٺو به نه.
اڄ ته هن زهرا جا پير به پنهنجي جهوليءَ ۾ نه رکيا هئا. زهرا ان بي رُخيءَ کي محسوس ڪرڻ کان سواءِ جوش ۾ چيو، ”امير بخش خبر ٿئي، مون کي ان ڏينهن جو ڪيترو انتظار هو.“
امير بخش ڳالهايو، ”تو کي ڇو انتظار هو؟“
زهرا ان گهڙي شايد جذبن جي جوش ۾ هئي. هوءَ سوال جي گهرائيءَ کي، طنز کي محسوس نه ڪري سگهي هئي.
”امير بخش!“ زهرا ڳالهائڻ شروع ڪيو. ”جنهن ڏينهن مون تو کي پهريون دفعو ڏٺو هو. مون کي ايئن لڳو هو ڄڻ ته خدا تو کي منهنجي لاءِ پيدا ڪيو آهي. مون کي تنهنجي لاءِ. ان ڏينهن کانپوءِ بس مون کي ايئن لڳو ته مان تنهنجون محروميون تنهنجي وجود مان ايئن ميڙي وٺان جيئن ماکي گل مان رس ميڙي وٺندي آهي. تنهنجو هر خواب مون کي پنهنجو لڳڻ لڳو هو.“
زهرا ساهه کنيو، وري ڳالهائڻ لڳي، ”امير بخش سچ ته اهو آهي ته مون کي پنهنجا خواب وسري ويا هئا. پوين ٽن سالن ۾ مان هر گهڙي تنهنجي لاءِ جيئندي رهي آهيان. اڄ جڏهن تو سڀ ڪجهه حاصل ڪري ورتو آهي ته ڄڻ ته مون سڀ ڪجهه حاصل ڪري ورتو آهي. هاڻي مهيني ٻن کانپوءِ تون لاهور هليو ويندين ٽريننگ تي. هڪڙو ڪم ٿا ڪريون، اُيندڙ هفتي پاڻ مڱڻو ٿا ڪريون. شادي جڏهن تون ٽريننگ ڪري واپس ايندين ته پوءِ ڪنداسين.“
زهرا ڳالهه ختم ڪئي. پيار مان اميد سان امير بخش ڏانهن ڏٺو.
امير بخش زهرا ڏانهن ڏٺو. هن جي نظرن ۾ پيار نه هو، نه ئي وري اظهار تشڪر هو.
هن جون نظرون بي عڪس ۽ بي رحم ٿي لڳيون. نيٺ امير بخش ڳالهائڻ شروع ڪيو، ”زهرا تو کي غلط فهمي آهي.“
زهرا وائڙي ٿي وئي، هن کي ڳالهه سمجهه ۾ نه آئي. هن صرف هڪ لفظ سواليه انداز ۾ چيو ”غلط فهمي؟“
”ها زهرا، تو کي غلط فهمي ٿي آهي!“ امير بخش ڳالهايو. ”تون پاڻ ڏانهن به ڏس، مون ڏانهن به ڏس. مون کان چار سال وڏي آهين. لڳي ته ايئن ٿو ته تون ته منهنجي ماءُ برابر آهين. توسان شادي ڪري مون کي پاڻ تي جڳ ته نه کلائڻو آهي.“
زهرا کي لڳو، شايد سندس ڪنن ۾ ڪو مسئلو آهي. هوءَ سمجهڻ لڳي. شايد هوءَ امير بخش جي لفظن کي سمجهي نه ٿي سگهي.
ڏور آسمان مان ڪو تارو هيٺ زمين تي ڪريو ڪو نشان ڇڏڻ بنا گم ٿي ويو،
امير بخش ڳالهايو، ”زهرا مڃان ٿو ته تنهنجا مون تي احسان آهن. برابر، پر انهن احسانن جو تو مون کان پورو پورو بدلو به ته ورتو آهي. اڌاڌ رات تائين مان تنهنجون خواهشون پوريون ڪندو رهيو آهيان. تو ته مون کي پنهنجو ڄڻ ته رکيل ڪري رکيو هو ۽ اڄ جڏهن مان پنهنجي محنت ۽ همت سان ڪامياب ٿيو آهيان، تڏهن تون مون کي دنيا اڳيان پنهنجي Prized Trophy جيان پيش ڪرڻ ٿي چاهين. ائين ڪڏهن به نه ٿيندو. اڄ کان پوءِ تنهنجو منهنجو ڪو رشتو ڪو واسطو ڪونهي.“
امير بخش بستري تي ليٽي پيو.
زهرا لاءِ شايد سج نيزي پاند اچي ويو.
شايد زلزلو آيو. ٻه جبل پاڻ ۾ پيهي ويا. هر شيءِ ذرو ذرو ٿي وئي.
شايد ڌرتي ڌٻي، زمين جو ذرو ذرو موهن جو دڙو ٿي ويو.
قصور جي بلهي ڳايو،
”تيري عشق ني نچايا ڪرڪي ٿيا ٿيا.“
فريدڻ فرمائڻ لڳو،
”رو وي سسئي تيڏا لُٽيا شهر ڀنڀور اي.“
شايد استاد بخاري ان لمحي لاءِ چيو هو،
”هڪ شخص هڪڙي شهر ۾ دانهون گهڻيون ڪيون،
بي درد لوڪ بند کڻي در دريون ڪيون،

هڪ لمحي ۾ ٽن سالن جو سفر پورو ٿي ويو.
رشتا احساسن کان خالي ٿي ويا.
پيار، ڪٺل ڪڪڙ جيان ڦٿڪڻ لڳو.
زندگيءَ جون رنگينيون بي رنگ ٿي ويون.
درو ديوار جنن ڀوتن جيان ٽهڪ ڏيڻ لڳا.
زهرا جون وڏيون ۽ سمنڊ جهڙيون گهريون اکيون اجهامي ويون. اتي ويٺي ويٺي زهرا ڏٺو، امير بخش کي ننڊ اچي وئي هئي. هاءِ ڙي زندگي!
اڳي ايئن هياس، جو پنهونءَ ڌو تم ڪپڙا،
اڄ ايئن ٿياس، جت نه نِين پاڻ سين.

ڪالهه تائين هوءَ جڏهن ڪمري ۾ داخل ٿيندي هئي امير بخش ڪرسي يا بستري تان ايئن ٽپ ڏئي اٿندو هو ڄڻ ته، هوءَ مهاراڻي هئي ۽ امير بخش هڪ درٻاري.
سندس پيرن کي ايئن چميو ويندو هو، ڄڻ ته مٿن گلقند هاريل هجي. سندس وارن ۾ ايئن هٿ ڦيريا ويندا هئا، ڄڻ ته گلاب جي گلن جون قطارون هجن. سندس چهري کي ايئن چميو ويندو هو، ڄڻ ته ڪعبي جو غلاف هجي.
امير بخش پنهنجي پڙهائيءَ جو حساب ايئن ڏيندوهو، ڄڻ ته پاڻ شاگرد هجي ۽ زهرا سخت گير استاد.
پر اڄ جڏهن اکرن مان لفظ جڙيا، لفظن مان جملا جڙيا ته سڀ ڪجهه بدلجي ويو. تبديل ٿي ويو. اجنبيت جون ديوارون اوچيون ٿي ويون. خود غرضيءَ جي تلوارن ڪنڌ ڪيرائي وڌا.
ان رات کان پوءِ ايئن لڳو، نسيم صاحب جي گهر ۾ ڄڻ ته ڪو قضيو ٿيو هجي.
اُداسي.............. هر طرف اداسي، بي رحم، ڏائڻ جيان کائيندڙ اداسي اچي گهر تي ديرو ڄمايو هجي.
زهرا رائيڊرڊ هيگرڊ جي ناول She جو ڪردار لڳڻ لڳي.
بي وس، ڪٺل، وياڪل، پنهنجي عمر کان ويهه سال وڏي.
امير بخش جو پير زمين تي نه ٿي لڳو. هو، هوا ۾ اڏامي رهيو هو.
ٻن مهينن کانپوءِ جڏهن هو سِٽي اسٽيشن تان لاهور جي والٽن اڪيڊميءَ لاءِ روانو ٿيو هو، ان وقت زهرا هن کي الوداع ڪيو هو.
ان کان اڳ، زهرا والٽن وڃڻ لاءِ اميربخش کي اڪيڊميءَ ۾ گهربل شين لاءِ خريداري ڪرائي هئي. شاليمار ايڪسپريس ۾ A.C پارلر ۾ سندس ٽڪيٽ بڪ ڪرائي هئي.
ڀلاڙي عشق! سچ چيو اٿن، لڳيءَ کي لعنت آهي، امير بخش جي لاهور وڃڻ کانپوءِ زهرا ستت ئي آسٽريليا هلي وئي.

 امير بخش آفيسر ٿيڻ کانپوءِ سڄي جڳ جهان کي پنهنجو دشمن يا ٻانهو ۽ غلام سمجهڻ لڳو. هن بي حد پئسا ڪمايا، ڳوٺ ۾ چڱي خاصي زمين ورتائين پنهنجي مٽن مائٽن جي معاش جو ذريعو اهڙو جوڙيائين جو سڀ سندس غلامي ڪرڻ لڳا. امير بخش جو هر لفظ هنن لاءِ حڪم جو درجو رکندو هو. هن چار شاديون ڪيون هيون، آخري شايد ٻاونجاهه سالن جي عمر ۾ پنهنجي ڳوٺ جي هڪ سورنهن سالن جي مئٽرڪ پاس ڇوڪريءَ سان ڪئي هئائين.
جڏهن هو ويهين گريڊ ۾ سيڪريٽريءَ جي حيثيت سنڌ سڪريٽريٽ ۾ داخل ٿيو هو تڏهن هو سڄي سنڌ ۾ امير بخش ڪاريهر جي نالي سان مشهور ٿي چُڪو هو.
ساڳيو ئي ڪاريهر وارو وير، ساڳيو ئي ڪاريهر وارو ڏنگ، چار شاديون ڪيون هئائين. گهر ۾ به آرام ايندو ڪونه هيس، صبح جو ٺيڪ اٺين نائين وڳي دفتر ۾ داخل ٿيندو هو، رات جو ٻارهين کان اڳ گهر واپس وڃڻ جو نالو نه وٺندو هو.
آفيس ۾ سندس محبوب مشغوليت هئي ماتحتن کي دٻائڻ ۽ ميٽنگون ڪرڻ.
ميٽنگس صبح جو نائين وڳي کان شروع ٿينديون هيون ۽ رات جو ٻارهين وڳي ختم ٿينديون هيون. ڪنهن کي ڪا خبر ڪانه هوندي هئي ته ميٽنگ ڇا تي آهي، ڳالهه ڪهڙي ٿي، فيصلو ڪهڙو ٿيو.
سهڻو نوجوان ڊرائيور ۽ ميٽنگ صاحب جا شوق هئا.
آفيسر هڪ مهيني اندر اندر بيمار ۽ بيزار ٿي ويندا هئا.
گهڻن کي دل جو دؤرو پوندو هو، گهڻا بلڊ پريشر جا مريض ٿي ويندا هئا ۽ گهڻا مٺن پيشا بن جا مريض.
جڏهن صاحبن سان اها حالت هئي، پوءِ ڪلرڪ ۽ پٽيوالا ڪهڙي کاتي ۾ هئا.
اسان پتيوالا!
پيدائشي نوڪر.
صاحب رات کي ڏينهن يا ڏينهن کي رات چوي ”جي سر“ چوڻي اسان جي عادت.
پر اڻ کٽ عذاب جو درد، اسان جي وجود مان به گذرندو هو. بلڪه ٻين کان گهڻو گذرندو هو.
هڪ ڏينهن اهڙين ئي عذاب جي گهڙين مان گذرندي امير بخش صاحب مون کي گاريون ڏيندي چيو هو،
”ذليل ڪميڻا کائڻ جا کرا ڪمائڻ جا ٻرا، ڪمينن کي ڪو ڪم ڍنگ سان ڪرڻ اچيئي ڪونه ٿو. چوان ٿو پاڻي سڄي پاسي کان ڏيندا ڪريو، ڀڳا بيٺا آهين کٻي پاسي کان کنيون. لڳي ٿو ته ڪمينا ڍنگ سان مرندا به ڪونه.“

باب ڇهون : رحمان علي ٽنڊڻ.......

رات جي ٽئين پهر جو آخري پهر.
ڀاڳڀريون هنڌن ۾ پاسا مٽيندي گُهپ اونداهيءَ ۾ پنهنجي اگهورننڊ ستل ابهم ٻارڙن کي پيار مان ڇهندي ننڊ جي ديويءَ کي دور ڀڄائڻ جي ڪوشش ڪندي پنهنجي مال چوڻي ۽ ڍور ڍڳي جو اونو ڪرڻ لڳنديون آهن.
واڙن ۾ ٻڌل سئاتو مال به پنهنجي ڀاڳڀريءَ جي اچڻ جو اوسيئڙو ڪندي، اوڳر ورائي پنهنجي ٻچڙي کي پنهنجي زبان ۾ سڏ ڪري کير لاهيندو آهي.
مؤذن سرديءَ کي دل ئي دل ۾ گاريون ڏيندي سوڙ مان نڪرڻ جو سوچيندو آهي.
صوفي، پنهنجي ڪيل مراقبي ۽ نتيجي ۾ مليل رباني انعام جو ڪي گهڙيون سُرور محسوس ڪرڻ جي ڪوشش ڪندو آهي.
مڌ پياڪ، دنيا جهان کان بي خبر ايئن الوٽيو پيو هوندو آهي ڄڻ ته، رات جي ابتدائِي ان پهر کان ٿي آهي.
عاشق جي اکين ۾ آيل ڳوڙها ٿوري دير اڳ وصل جي داستان جو المناڪ انجام بيان ڪندا آهن.
ڪائنات بيداريءَ ڏانهن پهرين وک وڌائيندي آهي. پر مان گلو پٽيوالو ستوئي ڪڏهن آهيان.
هڪ گهڙي، هڪ لمحي لاءِ دل ۾ سڪون پيدا ٿيو. امير بخش سچ چيو هو ته، اسان جهڙن کي ته ڍنگ سان مرڻ به ڪونه ايندو.
امير بخش ڪاريهر ڪلورن جا ڪهڙا ته سيڪريٽريٽ ۾ داستان ڇڏيا هئا ۽ آخر ۾ خود به داستانن جو حصو ٿي ويو هو.
سندس چوٿين زال جنهن سان امير بخش ٻاونجاهه سالن جي عمر ۾ شادي ڪئي هئي، سندس گهر مان لکين روپين جا زيور روڪ رقم کڻي پٺاڻ ڊرائيور سان ڀڄي وئي هئي. معاملو ڪورٽ تائين پهتو. ڇوڪريءَ ڪورٽ ۾ امير بخش جون اهڙيون اهڙيون ته ڳالهيون ڪيون جو ٻڌندڙ به پنهنجي ڪنن تي هٿ رکڻ لڳا هئا.
سيڪريٽريٽ وارن لاءِ ته امير بخش جا قصا ڪنهن رنگين فلم جهڙا هئا جيڪي اسان هڪٻئي کي وري وري مرچ مصالحا هڻي ٻڌائيندا هئاسين.
پر اڄ موت جي بستري تي مان سڀ ڳالهيون ياد ڪرڻ چاهيان ٿو. يادون ئي ٿوري دير لاءِ ئي سهي منهنجي درد جي دوا ۽ دارون آهن.
پر هاءِ ڙي قسمت، اڄ ته يادون ۾ بي لغام جهنگلي گهوڙي جيان آهن جو وٺ ئي نه ٿيون ڏين.
ڦڦڙن جو ڪئنسر، موت جو طئه ٿيل سفر.
ڪڏهن؟..........پتو ناهي،
مان اڪيلو. سرد رات.
اڪيلائي ته مون پنهنجي لاءِ پاڻ چونڊي هئي نه چاهيان ها ته، جناح اسپتال جي وارڊ ۾ علاج ڪرائيندي، يا ڪراچي واري پنهنجي سرڪاري ڪوارٽر ۾ لڇندي ڦٿڪندي تڙپندي مران ها.
پر جڏهن ڊاڪٽر ٻڌايو هو ته مون کي ڪئنسر آهي، تڏهن مون کي پڪ ٿي وئي هئي ته ڊاڪٽر ڇا به چوي بچڻ منهنجو محال آهي.
روح رڙ ڪئي هئي. دل ڇڪ کاڌي هئي، واپس وَرُ ان جاءِ ڏانهن جنهن ۾ تنهنجي پيءُ جو ڪئنسر ۽ امڙ جو غريبيءَ سان وڙهندي انت ٿيو هو.
منهنجو مقدر به شايد خير بخش خيراڻ جهڙو هو جو پنجيتالهين سالن جي عمر تائين منهنجي به شادي نه ٿي هئي. ان ڪري ٻار ٻچي جو اونو فڪر هو ڪونه پر پوءِ به روح رڙ ڪئي هئي، دل سٽ کاڌي هئي ابي امڙ جي گهر واپس ورڻ جي.
موت جي پنڀي تي ويٺي ان ڳالهه جو اعتراف ڪرڻ ۾ ڪو هرج ڪونهي ڪو ته مون وڏي ڀاءُ کي سيڪريٽريٽ مان مليل پئسن کي پائي پائي ڪري اباڻو گهر ٺهرائي ڏنو هو ۽ سندس هڪ پٽ کي پڙهايو به هو، جيڪو سنڌ يونيورسٽيءَ ۾ ايم اي انگلش جو شاگرد هو.
بس روح رڙ ڪئي دل سٽ کاڌي.
بلو لائين جي ٽڪيٽ ورتم سڌو اچي گهر پهتس.
گهر پهچڻ کانپوءِ جڏهن سڀني کي پتو پيو، اَدي سيني سان لائي او ڇنگار ڏني. ڀاڄائيءَ جو منهن ڦري ويو، ڀائٽيا انت جي آمد کي سمجهي اداس ٿي ويا.
ڀاڄائيءَ منهنجو بسترو گهر کان ٿورو پرڀرو ٺهيل ڪوٺيءَ ۾ لڳايو هو. هي اها جاءِ هئي جنهن ۾ ڪنهن زماني ۾ اسان ڳئون ٻڌندا هئاسين ۽ سياري ۾ امڙ سانئڻ چلهه ٻاريندي هئي جنهن ۾ اسان سڀ ٻار ٻه ڀائر ٽي ڀينرون دائرو ٺاهي ويهندا هئاسين.
اڄ ان ئي جڳهه تي منهنجو بسترو هو.
اَها................................درد سمنڊ جي لهر جيان اٿيو ۽ شڪر آ جو لهر جيان ئي واپس ويو............پر هان، هي ڇا؟
منهنجا ڳٽا گرم ٿيڻ لڳا آهن. اڙي اڙي هي ته مون کان ڳوڙها وهڻ لڳا آهن. مون تي عجب ڪيفيت طاري ٿيڻ لڳي آهي. ڳوڙها ڳوڙها. ڪا ياد جي دونهين دکائي رهيا آهن. ها. ها. ها مون کي ياد اچڻ لڳو آهي. اڄ جي ڳوڙهن ۾ ته بلڪل اهو رنگ، ڍنگ ۽ درد آهي جيڪو مون رحمان علي صاحب جي ڪڌي ڪرتوت کي ڏسندي محسوس ڪيو ۽ ڳوڙها ڳاڙيا هئا.

رحمان علي صاحب سڄي سيڪريٽريٽ جي پٽيوالن، ڊرائيورن چوڪيدارن ۾ ٽنڊڻ جي نالي سان مشهور هو.
ٽنڊڻ؛ خبر ناهي مٿس اهو نالو ڪيئن پيو هو، پر هڪ ڊرائيور ڳالهه ٻڌائي هئي؛
رحمان علي صاحب لاڙ جي هڪ ضلعي ۾ ڊي سي هيو. ان زماني ۾ ڊي سي معنيٰ ضلعي جو بادشاهه. اڇي ڪاري جو مالڪ. سو رحمان علي صاحب به لاڙ ۾ اڇي ڪاري جو مالڪ هو. هلندي هلندي ان ڳالهه جو به سرٻاٽ هلندو هو ته، صاحب کي ڊي سي لاڙ جي هڪ شودي مقرر ڪرايو هو، جنهن جو اقتداري ايوانن ۾ وڏو اثر رسوخ هو. ڊي سي شپ، رحمان علي صاحب کي سندس بي پناهه چاپلوسي ۽ خوبصورت عورتن جي مهيا ڪرڻ جي سلسلي ۾ ڪاڪسر نه ڇڏڻ جي سلسلي ۾ عطا ڪئي وئي هئي.
خير، ذڪر هليو ٿي رحمان علي صاحب جي ”ٽنڊڻ“ سڏجڻ جو. ڳالهه ڊرائيور وٽان هلي هئي ۽ سڄي سنڌ ۾ ڦهلجي وئي هئي.
صاحب لاڙ ۾ ڊي سي هو.
هڪ ڏينهن ڪيڏانهن ويندي ويندي اچانڪ هڪ پرائمري اسڪول ۾ لڙي پيو.
ان زماني جي سنڌ ۾ اسڪولن ۾ ويزا سسٽم جي وبا نه ڦہلي هئي.
استاد وڏيرن جي اوطاقن تي دلا ۽ مٽ نه ڀريندا هئا، ٻهاريون نه ڏيندا هئا، وڏيري صاحب جون جتيون صاف نه ڪندا هئا. ڪڪڙ نه ويڙهائيندا هئا. جوا نه کيڏندا هئا، اسڪول جي ٽائيم تي پنهنجا دڪان نه هلائيندا هئا.
ان زماني ۾ استاد، ”سائين“ هئا. هرننڍو وڏو سائين سان جهڪي ملڻ پنهنجو فرض سمجهندو هو.
۽ سائين، سائينءَ جي فرض جي پاسداريءَ جي ڇا ڳالهه ڪجي. گرمي هجي، سردي هجي، طوفان هجي، مينهن هجي، سائين اسڪول ۾ مقرر وقت کان اڳ ۾ پهچندو ۽ مجال آ جو مقرر وقت کان هڪ گهڙي، هڪ پل، هڪ سيڪنڊ اڳ ۾ اسڪول ڇڏي.
ڪيڏا خوش ٿيندا هئا ٻار جڏهن سائين بيمار ٿيندو هو ۽ هڪ ٻه ڏينهن اسڪول نه ايندو هو. پوءِ ته ٻارن جا ٿيندا هئا جاوا، مزا، عيدون. ٻار خوشيءَ مان هڪ ٻئي کي ٻڌائيندا هئا ته هنن سائينءَ جي بيمار ٿيڻ لاءِ الله سائينءَ کان ڪيئن دعائون گهريون هيون.
هي اهو ئي زمانو هو جڏهن چوڻي مشهور هئي ته، جي ٻارن جي دعا اگها مي ها ته دنيا ۾ هڪ به ماستر نه هجي ها.
ان ئي زماني ۾ رحمان علي صاحب لاڙ ۾ ڊي سي هيو، ۽ ڪم سان ڪيڏانهن ويندي ويندي، هڪ پرائمري اسڪول ۾ لڙي پيو هو.
پرائمري اسڪول ۾ ڊي سي! غريب جي گهر بادشاهه مهمان جي مصداق هو.
ڊي سي صاحب اسڪول ۾ داخل ٿيو. ٻار ادب ۾ اٿي بيٺا. استاد جون ٽنگون ڏڪڻ لڳيون ”سائينءَ“ ويرم وڄائڻ بنا سڄي سنڌ جي پيرن فقيرن کان دعائون گهريون ته خير ٿئي، ڊي سي صاحب استاد سان مخاطب ٿيو، ”ڇا حال آهي، نالو ڇا اٿئي؟“
استاد ڳالهائڻ کان اڳ ٻه ٽي ڳيتون ڏئي خشڪ ڳلي کي آلو ڪيو ۽ ادب مان جواب ڏنائين ”گلاب“.
نالو ٻڌائڻ سان ئي، استاد جي دل ۾ گلاب ٽڙيا ۽ کيس هڪ پراڻي ڳالهه ياد آئي.
چون ٿا ته هڪ غريب مسڪين ماڻهو مختيارڪار صاحب جي آفيس ۾ روزانو ڪم ڪار سان ويندو هو.
هڪ ڏينهن الله جي ڪرڻي ائين ٿي ته، مختيارڪار صاحب اچانڪ سامهون اچي، ويو. ۽ اتفاق اهڙو ٿيو، جو مختيارڪار صاحب، عرضدار سان بيٺي بيٺي ٻه ٽي جملا ڳالهايا.
همراهه جڏهن گهر موٽيو، هڪ عجيب واقعو ٿيو. هو کَٽ تي ويٺو، زال ڊوڙي وٽس، دلي مان ٿڌي پاڻيءَ جو وٽو کڻي آئي. کانئس حسب عادت پڇيائين،
”ربوءَ جا پيءُ ڀلا ڪا وسيلي پاڪ واهرڪئي، ڪم ٿيو؟“
جيئن همراهه سان زال ڳالهايو، هن منهن کڻي ٻي پاسي ڦيرايو.
زال وائڙي ٿي وئي، سندس ذهن ۾ رات کان وٺي هن مهل تائين گذاريل وقت ڦرڻ لڳو. ياد جي ذخيري کي ور ور ڪري ڦوليائين، کيس ڪٿي به ڪوجهول نظر نه آيو. ڪا اهڙي ڪو تاهي نظر نه آيس جنهن ڪري، زال مڙسن ۾ ڪا اڻبڻت ٿي هجي.
هوءَ ويچاري وائڙي ٿي وئي.
حيران ٿي وئي.
پريشان ٿي وئي.
هن اڃان به پنهنجي لهجي ۾ ماکي ڀري چيو، ”ربوءَ جا پيءُ خير ته آهي. طبيت ته سهي آ نه، ڪا ڏينهن جي لهس ته نه آئي ٿي؟“
ربوءَ جي پيءُ جي منهن تي اڻوڻندڙ تاثر اڀريا. منهن ڦيرائي وري ٻئي پاسي ڪيائين. ائين ٿي لڳو، ڄڻ ته نه ڳالهائڻ جو ئي قسم کاڌو اٿائين.
هاڻي ربوءَ جي ماءُ جو مزاج بدلجڻ لڳو. هن! چڙندي چيو، ”مئا ماريا ٿيو ڇا ٿئي. ڳالهائين ڇو نه ٿو، لوهر کان زبان ڪٽرائي ته نه آيو آهين؟“
ربوءَ جي پيءُ جي نظر ۾ ڪاوڙ هئي، ڪروڌ هو. نفرت هئي. غصو هو، غضب هو ۽ ڌڪار هئي.
نيٺ ربوءَ جي پيءُ جي زبان کلي، هن ڳالهايو، ”رن ڇا تي ٿي ڪٻرين واري ٽين ٽين ڪرين. اڄ جيڪا زبان مختيار ڪار صاحب سان ڳالهائي آئي آهي، سا وري تو چٻريءَ سان ڳالهائيندي ڇا؟“
هاءِ ڙي غريب جي زندگي.
مختيارڪار جي زبان ٿي، ڄڻ ته پاڪ زبان، جنهن ۾ نڪتل ٻن جملن، غريب جي سوچ کي بدلائي ڇڏيو.
پراڻي ڳالهه ياد ڪري، سائين گلاب جي دل ۾، گل ٽڙڻ سان گڏ جهومڻ به لڳا.
ڊي سي صاحب. ٻارن سان ڳالهائڻ لڳو. هو پهرين درجي جي ٻار کان سبق پڙهائڻ لڳو. ٻار سبق پڙهڻ لڳو. الف اک، ب بلا، ٻ ٻُڪ. ٻار سبق پڙهندي پڙهندي. زور سان پڙهڻ لڳو، ٽ ٽنڊڻ.
ڊي سي صاحب اچانڪ ٻارن کان سوال ڪيو، ”بابا توهان ٽنڊڻ ڏٺو آهي.“
سبق پڙهندڙ ٻار سبق پڙهڻ بس ڪيو. سڀني ٻارن يڪ زبان ٿي چيو، ”ها.“
ڊي سي صاحب اچانڪ ٻارن کان سوال ڪيو، بابا ٽنڊڻ ڪيئن ٿيندو آهي؟ ٻار مُنجهي پيا، هڪ ٻئي ڏانهن ڏسڻ لڳا.
ڊي سي صاحب چيو، ”بابا مون ڏانهن ڏسو مون ڏانهن ڏسو، ٽنڊڻ ائين هوندو آهي، جيئن مان آهيان.“
استاد ڇرڪ ڀريو. ٻارن کان کل نڪري وئي.
ڊي سي صاحب، اسڪول مان نڪتو، ۽ ڳالهه به اسڪول مان نڪتي ۽ نڪرندي نڪرندي سڄي تر ۾ پهتي ته ڊي سي صاحب ٽنڊڻ آهي.
تر مان نڪتي ته سڄي سنڌ ۾ ڦهلجي وئي.
رحمان علي ڪهڙو، چي ٽنڊڻ.
اُها بهار جي موسم هئي، سنڌ سيڪريٽريٽ نمبر ٽي جي ٽين ماڙ تي اسان جي آفيس ۾ خبر ڦهلجي وئي ته اسان جو پراڻو صاحب بدلي ٿي ويو ۽ نئون صاحب رحمان علي اچي ٿو.
اسان پٽيوالن هڪ ٻئي ڏي نهاريو. اکين ئي اکين ۾ هڪ ٻئي کي پيغام ڏنو ته ”ٽنڊڻ“ صاحب اچي پيو. ۽ الله کان دل ئي دل ۾ دعا گهري، الله وقت خير سان گذاري.
ٻي ڏينهن تي رحمان علي صاحب جڏهن چارج وٺڻ آيو ته، مون هن کي غور سان ڏٺو. وچولو قد ڀريل جسم، سانورو رنگ ۽ ٽڪڻ روڊ.
حسب معمول چارج وٺڻ کانپوءِ سڀني سيڪشن آفيسرن، ڊپٽي سيڪريٽري ۽ ايڊيشنل سيڪريٽريءَ کي گڏجاڻيءَ لاءِ سڏايو.
اسان صاحبن جي خدمت ۾ لڳي وياسين.
چانهه پاڻي پياريندي مون رحمان علي صاحب کي چوندي ٻڌيو، ”بابا مان سنڌ جي علمي، ادبي ۽ سياسي گهراڻي جو چشم وچراغ آهيان. اسان جي خاندان جون سنڌ جي لاءِ، تمام وڏيون خدمتون آهن.
اسان جي خاندان مان عالم پيدا ٿيا، اديب پيدا ٿيا، شاعر پيدا ٿيا ۽ وزير پيدا ٿيا. اسان جو مقصد ئي آهي ماڻهن جي خدمت ڪرڻ، مان هن کاتي کي زمين کان کڻي آسمان تائين پهچائيندس. توهان فڪر نه ڪريو. ها باقي رشوت ٻشوت جي چڪرن ۾ نه پئجو. اهيا شيءِ مان برداشت نه ڪندس.“
گڏجاڻي پوري ٿي.
صاحب گهنٽي وڄائي ۽ مون کي حڪم ڏنو، ”سيڪشن آفيسر جنرل کي سڏي اچو.“ (سيڪريٽريٽ ۾ سيڪشن آفيسر جنرل اڪثر ڪري کاتي جو خرچ پکو هلائيندو آهي.)
صاحب ڳالهايو، ”صوبيدار خان (سيڪشن آفيسر جو نالو) مون ٻڌو آ ته توهان پراڻا ماڻهو آهيو. ڏاڍا محنتي ۽ ڪم وارا آهيو. شاباس شاباس بابا ائين ئي ڪم ڪندا رهو مان به محنتي ۽ ايماندار ماڻهن جو قدردان آهيان.“
صاحب ساهه کڻڻ لاءِ گفتگو جو سلسلو، ٿوري دير لاءِ بند ڪيو. ساهه کڻڻ کانپوءِ وري ڳالهايائين؛
”صوبيدار خان، هاڻي توهان هڪڙو ڪم ڪيو، توهان جيڪي اندر باٿ روم ۾ چپلز رکرايون آهن، ڏاڍيون سٺيون آهن. هينئن ڪيو، جو اهڙيون ٽي چپلون وٺي منهنجي گهر موڪليو“.
سيڪشن آفيسر صوبيدار خان حڪم جي تعميل لاءِ ٻاهر نڪتو.
ايمانداريءَ دري مان ٽپو ڏنو،
سنڌ، ڏکويل اداس ۽ لٽيل سنڌ! هڪ سڏڪو ڀريو.
وقت گذرڻ سان رحمان علي صاحب جي شخصيت کلڻ لڳي. اسان پٽيوالن وٽ سندس ماضيءَ جي قصن جو ڀنڊار لکڻ لڳو ۽ حال جو حال پنهنجي پوري شدت سان ظاهر ٿيڻ لڳو.
رحمان علي صاحب جي رنگين مزاجيءَ جا قصا، سنڌ سڪيريٽريٽ نمبر ٽي جي ٽين ماڙتي ڀنڀورين جيان اڏامڻ لڳا. هر روز نئون قصو، هر روز نئين ڳالهه، واندڪائيءَ وقت اسان سڀ پٽيوالا، ڊرائيور چوڪيدار ائين ويجهو ٿي ويهندا هئاسين ڄڻ ته سياري جي باهه اسان جي وچ تي هجي. ۽ پوءِ اچانڪ ڪو ڳالهائيندو، ”اڙي خبر ٿوَ جڏهن لاڙ ۾ ٽنڊڻ صاحب ڊي سي هئو ته ڪهڙو ڪار نامو ڪيو هئائين.“
اسان کي سمجهڻ ۾ ڪاويرم ڪونه لڳندي هئي ته، ڪارنگين ڀنڀوري اڏامڻ واري آهي.
سريلن قوالن جيان اسان جو هڪ آواز نڪرندو هو، ”ٻڌاءِ ٻڌاءِ ڇا ڪيو هئائين؟“
همراهه هيڏي هوڏي ڏسي پڪ ڪندو هو ته اسان مان ڪو جاسوس ته ڪونهي ڪو. پڪ ٿيڻ کان پوءِ ڀنڀوريءَ جي اڏام تيز ٿيندي هئي؛
ٽنڊڻ صاحب جڏهن لاڙ ۾ ڊي سي هوندو هو. هڪ ڀنگياڻي ڊي سي هائوس تي ڪم ڪندي هئي. ڀنگياڻي جوان هئي، سهڻي هئي، سندس لاءِ مشهور هو ته، سندس ماءُ سيدن جي حويليءَ تي ڪم ڪندي هئي. حال چال مان ڀنگياڻي گهٽ، شهزادي وڌيڪ لڳندي هئي.
همراهه ساهه پٽيو ۽ ڳالهه اڳتي وڌائي؛
ٽنڊڻ صاحب جو ڀنگياڻيءَ کي ڏٺو ته سندس ننڊ حرام ٿي وئي. پوءِ هڪ ڏينهن ڀنگياڻيءَ کي اندر ڪمري ۾ سڏرايائين.
هوءَ غريب مسڪين ٻهاريندار ڀنگياڻي، ڏڪندي ٿڙڪندي ڊي سي صاحب جي اڳيان حاضر ٿي.
ٽنڊڻ صاحب هڪ دفعو غور سان ڀنگياڻيءَ کي ڏٺو. چپن تي زبان ڦيريندي کانئس پڇيائين، ”نالو ڇا ٿئي؟ ڀنگياڻيءَ جون نظرون زمين ۾ ائين کُتل هيون ڄڻ ته زمين جي هيٺان ڪو قيمتي خزانو لڪل هجي، جنهن کي هن ڳولي لڌو هجي ۽ هاڻي ان تان نظرون هٽائڻ نه چاهيندي هجي.
جهڪيل نظرن سان ڀنگياڻيءَ وراڻيو، ”صاحب، رتنا“. صاحب جي جهولندڙ ڪرسيءَ جو جهولڻ تيز ٿيو، سندس زبان هڪ دفعو ٻيهر چپن تي آئي ۽ پوءِ چيائين، ”رتنا، تون رتنا ناهين، تون ته ليڊي ڊيانا آهين، مڌو بالا آهين، ماڌوري ڊڪشت ۽ جوهي چاولا آهين، تون بابرا شريف آهين.“
مندر جو گهنڊ خاموش ٿي ويو.
جهڪيل نظرون اڃان به جهڪي ويون.
صدين جو ظلم سهندڙ انسان جو معصوماڻو احساس بيدار ٿيو.
رتنا ايندڙ خطري کي محسوس ڪري ورتو.
هاڻي رتنا پنهنجي خشڪ چپن تي زبان ڦيرائي کين آلو ڪيو. اڌوراڻي ساڙهيءَ جي پلوءَ سان اگهاڙي جسم کي ڍڪڻ جي ڪوشش ڪيائين. پوءِ هٻڪندي هٻڪنديَ وراڻيائين، ”صاب، صاب مان ته، غريب مسڪين ڌپر ٻهاريدار ڀنگياڻي آهيان.“
اچانڪ صاحب ڪرسيءَ تي جهولڻ بند ڪري سڌو ٿي ويٺو ۽ چوڻ شروع ڪيائين، ”نه نه رتنا، ڪير ٿو چوي ته تون ڌپر، ٻهاريدار ڀنگياڻي آهين. تون ته گلاب جو گل آهين، پئرس جو پرفيوم آهين، اسڪاٽلينڊ جي وهسڪي آهين، مان سنڌ جي علمي ادبي، سياسي گهراڻي جو چشم وچراغ آهيان. منهنجو گهراڻو ائين سمجهه حسينن جو دوڪان آهي پر منهنجي گهراڻي جون سڀ حسين ڇوڪريون تنهنجي پير جي ننهن تان قربان.“
ويچاري رتنا ڀنگياڻي.
ان کان اڳ جو هُو گلاب جي گل جي خوشبوءَ کي محسوس ڪري ستن نسلن جي تاريخ کي دل ۾ دهرائي، اهيو معلوم ڪرڻ جي ڪوشش ڪري ته سندس ستن پيڙهين ۾ شايد ڪنهن کي پئرس جي پرفيوم ۽ اسڪاٽلينڊ جي وهسڪيءَ جو ڪو احساس، ڪا خبر هئي.
ويچاري رتنا ڀنگياڻي، بستري تي صاحب جي هيٺان هئي.
هلڪي چيخ بلند ٿي.
چيغ، صدين جي ستايل انسانن جي پنهنجي درد، پنهنجي ذلت کي ستين آسمان تي پهچائڻ جي ناڪام ڪوشش.
تاريخ جو بيرحم ڦيٿو ڦريو.
مظلوم، بيوس، لاچار انسانن جي باربار ورجايل ڪهاڻي اڳتي وڌي.
طاقت، ڪمزور کي ڪچلي ڇڏيو.
وحشت اسپين جي مست ڍڳي جيان ڊوڙڻ لڳي، گل مرجهائجي ويو.
پئرس جو پرفيوم، ڊي سي هائوس جي بيڊروم ۾ وکرجي ويو.
اسڪاٽلينڊ جي وهسڪي کلڻ کان اڳئي پنهنجو ذائقو وڃائي ويٺي.
او خدايا!
رب ڪريم!
ڀڳوان!
ايشور!
او جنت ۽ دوزخ جا خالق!
او سرڳ ۽ نرڳ جا مالڪ!
او گاڊ!
هي نمائشي شڪوو ناهي.
هي رت گاڏڙ ڳوڙهن سان ازل کان لکيل سوال آهن. ائين ڇو آهي ته؟ تنهنجي هن ڌرتيءَ تي هڪ ساهدار جنهن جو نالو انسان آهي، انهن انسانن جي وڏي اڪثريت هر دؤر ۾ ڇو پامال ڪئي ٿي وڃي؟
ڇو انهن کي جانورن کان به بدتر سمجھيو ٿو وڃي؟
ڇو انهن جي منڍين جا مينار ٺاهيا ويا؟
ڇو هو آقائن جي مَنڊين ۾ غلام ڪري وڪرو ڪيا ويا؟
ڇو هو ملڪ مُهين ۾ اجتماعي قتل ڪَيا ويا؟
ڇو هو پرئميڊن جي ديوارن ۾ زنده دفنايا ويا؟
ڇو هو آفريڪا جي جهنگلن مان جانورن جيان هڪليا ويا؟
ڇو هو يروشلم جي گھٽين ۾ بي آبرو ڪيا ويا؟
ڇو هو، آمريڪا جي ميدانن ۾ چونڊي چونڊي ماريا ويا؟
ڇو انهن جا هنرمند هٿ ڪٽيا ويا ۽ هنن جي گلن مان جوتا ٺاهيا ويا؟
انهن جي جوانڙين کي بسترن جو سينگار ڪيو ويو؟
پوءِ جڏهن هُو جھونڙيون ٿيون ته انهن کي خارشي ڪُتين جيان درن تان ڌڪاريو ويو؟
انهن جي جوانڙين مان هڪ جو انڙي رتنا ڊي سي هائوس جي بستري تي ساڻي لڳي پئي هئي.
سنڌ جي علمي، ادبي ۽ سياسي گھراڻي جي چشم و چراغ کي اچانڪ احساس ٿيو هو ته، رتنا گلاب جو گل نه هئي. پئرس جو پرفيوم نه هئي، اسڪاٽلينڊ جي وهسڪي نه هئي. هوءَ ته غريب، ٻھاريدار، ڌپر ڀنگياڻي هئي جنهن سان هن زبردستي هم بستري ڪئي هئي.
جيئن صاحب جي من ۾ اهيو احساس اڀريو، هن ويرم وڃائڻ بنا باٿ روم جو رخ ڪيو.
صاحب جڏهن خوشبودار صابڻ، ولايتي شيمپوءَ سان وهنجي، امپورٽيڊ ٽوال سان پاڻ کي اگھندو غسلخاني مان ٻاهر نڪتو هو، ان محل رتنا بستري تي بلڪل ائين ويٺي هئي، جيئن مصور هڪ اجڙيل، لُٽيل ۽ برباد ٿيل عورت جي تصوير ٺاهيندا آهن.
رتنا جا وار وکريل هئا. هوءَ بستري تي ڪانڀ واري اسٽائيل ۾ پنھنجي گوڏن کي جھليون ويٺي هئي. هن پنھنجي جسم کي ڍڪڻ جي بيدلي ڪوشش ڪئي هئي پر سندس جسم اڌ اگھاڙو هو.
صاحب رتنا ڏانهن ڏٺو، پوءِ حڪم واري انداز ۾ چيائين، ”اٿ اٿ وڃ باٿ روم ۾، اڄ کان پوءِ تون لاڙ جي راڻي سڏبينءَ ۽ ڊي سيءَ جي يار سڏبينءَ.“
رحمان علي صحب رتنا جي ڳوڙهن ڀريل اکين ڏي ڏسڻ کانسواءِ، گھنٽي وڄائي، نائڪ، ”جي سائين جيءٌ سائين.“ چوندو اندر آيو.
نائڪ ويهن سالن جي نوڪريءَ ۾ صاحبلوڪن جا اهڙا ڪرشما باربار اکين سان ڏٺا هئا. ان ڪري رتنا کي ان حال ۾ ڏسي نائڪ کي ڪو عجب ڪونه لڳو. الٽو هن کي هڪ ڳالھ ياد آئي.
نائڪ کي ياد آيو؛
گھڻو گھڻو اڳ- هڪ ڊي سي صاحب جڏهن نئون نئون بدلي ٿي آيو هو. تڏهن حسب معمول هن نائڪ کي پنھنجي پسند ۽ ناپسند ٻڌائي هئي ۽ ان پسند ۽ ناپسند جي ٻڌائڻ دوران، هڪ پسند جڏهن نائڪ جي ڪنن تي پئي هئي ته نائڪ کان ڇرڪ نڪري ويو هو. ان زماني ۾ نائڪ کي نوڪري ڪندي ڏهه ٻارنهن سال گذري ويا هئا. ان وچ ۾ چار پنج ڊي سي آيا هئا، جن جي پسند جو هو انتظام ڪندو هو ۽ بندوبست ڪندو هو ته ناپسند صاحب جي ڀلجي به ويجھو نه وڃي.
پر هي عجب جي ڳالھ هئي. نائڪ صاحب جي واتان پنھنجي پسند جو ٻڌي پهريان حيران ٿيو، پوءِ پريشان ٿيو ۽ آخر ۾ وائڙو ٿي ويو هو.
پر صاحب بنا ڪنهن حيراني ۽ پريشانيءَ جي نائڪ کي ٻڌائي رهيو هو ته، عورت ذات کان هن کي نفرت هئي، ڪڏهن به ڪا عورت ڊي سي هائوس ۾ داخل ٿي، نه نائڪ جو خير نه هو. ها باقي ڊي سي هائوس تي سهڻن ڇوڪرن جي اچڻ تي ڪا جھل پل ڪانه هئي ۽ وقت سر نائڪ کي ئي سهڻي ڇوڪري جو بندوبست به ڪرڻو هو.
نائڪ ويچارو غلام ابن غلام!
هو جڏهن نئون نئون نوڪريءَ ۾ آيو هو، تڏهن سندس سينئر نائڪ کيس تربيت ڏني هئي ته مٿي خدا هو، هيٺ ڊي سي صاحب. ڊي سي صاحب جيڪڏهن رات کي ڏينهن ۽ ڏينهن کي رات چوي ته بلاشڪ ڊي سي صاحب جي ڳالھ سچي هوندي. ڊي سي صاحب جو هر حڪم فقط حڪم هو، جنهن جي پابندي ۽ پاسداري ڪرڻ هر نائڪ جو پهريون ۽ آخري فرض هو.
جڏهن نائڪ ڊي سي جي عجب جھڙي فرمائش ٻڌي هئي تڌهن، حيران، پريشان ۽ وائڙو ته ضرور ٿيو هو.
پر ”نه“ جو خيال هن جي دماغ جي ڪنهن آخري ڪنڊ ۾ به ڪونه اڀريو هو.
نائڪ غلام ابن غلام، صاحب جي حڪم جي تعميل دل و جان سان ڪرڻ لڳو.
هو صاحب جي حڪم جي تعميل ته ڪرڻ لڳو، پر نائڪ کي هر رات هڪ پل صراط تان گذرڻو پوندو هو.
صاحب جي عادت هاڻي راز نه رهي هئي. ضلعي جي ڪنڊ ڪڙڇ ۾ ان جو پڙاڏو هو. وري صاحب ان عادت سان گڏ هڪ نئون عذاب به مسلط ڪرڻ لڳو هو. هو پنھنجا سڀ شوق شڪار پورا ڪري، رات جو نائڪ کان هڪ سوال ڪندو هو، ”نائڪ ٻڌاءِ ڀلا ماڻھو منھنجي لاءِ ڇا ٿا چون؟“
نائڪ غلام ابن غلام- ويچارو صاحب موصوف کي ڇا ٻڌائي. هن ته نوڪريءَ جي پهرئين ڏينهن کان وٺي هڪ ئي جواب سکيو هو. ”سائين توهان جي نيڪ ناميءَ جي ڇا ڳالھ ڪجي. ضلعي جي هر ماڻھوءَ جي وات تي صرف توهان جو نالو آهي. توهان جيڪي ڪم ڪيا آهن ۽ ڪرڻ جو ارادو رکو ٿا ته تن جو مثال نه ته اڳ مليو ۽ نه پوءِ ملندو“.
ڊي سي صاحب- خوشيءَ مان ٻهڪي اٿندو هو. هن کي يقين هو ته نائڪ جيڪو ڪجھ چيو ٿي، هن جي نيڪ نامي ته، ان کا ڪيئي دفعا وڌيڪ هئي.
پر وري به خير
نائڪ لاءِ مصيبت جو سلسلو جاري رهيو.
هر رات ساڳيو سوال،
ساڳيو جواب.
هڪ ڏينهن نائڪ کي به الاءِ ڇا ٿيو. چڙ لڳس، جو جڪي لڳس، يا مشڪريءَ جو خيال آيس.
صاحب جيئن ئي سوال پڇيو، ”نائڪ! ڪر خبر ڀلا ماڻھو منھنجي لاءِ ڇا ٿا چون؟“
نائڪ وراڻيو، ”سائين بس خير ڇڏي ڏيو، ماڻھو چون ٿا ته، توهان جي صاحب جھڙو ته هن ضلعي ۾ نه اڳ آيو نه پوءِ ايندو، واوا سبحان الله پرسائين. نائڪ ڳالھ اڌ ۾ ڇڏي ڏني.
”پرڇا، پر ڇا نائڪ ٻڌاءِ ته.... پر ڇا......“ صاحب اتاولائيءَ مان پڇيو.
نائڪ چپ رهيو.
”نائڪ !“ صاحب جو آواز گونجيو، ”ٻڌاءِ نه پر ڇا؟“
”سائين.......“ نائڪ جو آواز ڏڪڻ لڳو، ”ماڻھو توهان جي لاءِ چون ٿا ته، توهان جھڙو ماڻھو ته روءِ زمين تي پيدا نه ٿيو آ، نه ٿيندو. پر توهان ٿورڙا پنج منٽ پوئتي آهيو.“
نائڪ ڳالھ پوري ڪئي. خوف جون لهرون سندس دل ۽ دماغ کي چيري، نرڙ تي پگھرجي صورت ۾ ظاهر ٿيون. هن محسوس ڪيو سندس ڄنگھون ڏڪڻ لڳيون آهن.
ٿوري دير چپ رهڻ کان پوءِ صاحب ڳالھايو. ”اڙي نائڪ ماڻھن مجھولن جي منهن ۾ اٿئي ڌوڙ. ماڻھن جون ڳالھيون ٻڌي اسان پنھنجو مزو خراب ڪنداسين ڇا؟“
صاحب جي منهن تي مُرڪ تري آئي.
نائڪ محسوس ڪيو، سندس ڄنگھن ڏڪڻ چڏي ڏنو هو ۽ نرڙ تان پگھر سڪڻ لڳو هو.
”نائڪ !“ رحمان علي صاحب رڙڪئي، ”اڙي ڪهڙن خيالن ۾ ٻڏي ويو آهين. اڌ اگھاڙيون ڇوريون اڳم نه ڏٺيون ٿئي ڇا؟“
”نه نه قبلا سائين! اهڙي ڳالھ نه آهي. مان مان.........“ نائڪ جي زبان اٽڪڻ لڳي.
”ٺيڪ آ ٺيڪ آ.“ رحمان علي صاحب نائڪ کي اڌ ۾ روڪيندي چيو، ”هيئن ڪر، اڪائوٽنٽ کي چئه ته اڄ جو اڄ هن ڇوريءَ جي لاءِ ڀليون ڊريسون ٺهرائي. هڪ ٻه سٺو پرفيوم وٺي هتي رکائي ڇڏي.“
صاحب ٿورو ساهه پٽيندي چيو، ”اڄ کان پوءِ هيءَ ڇوري بنگلي تي ٻهاري نه ڏيندي. صبح جو روزانو تون هن کي وهنجاري سهنجاري نوان ڪپڙا پارائي، پرفيوم هڻي، مون ڏانهن اندر موڪليندو ڪرينس.“
ويچاري رتنا واپس پنھنجي بستيءَ ۾ موٽي آئي هئي. خبر ناهي ان رات ڀنگين جي بستيءَ ۾ جشن ٿيو هو يا ماتم. پر هڪ ڳالھ جو سڀني کي عجب لڳو هو ته راجو ڀنگي هر روز جي معمول جي ابتڙ هڪ گلاس ٺري جي بدران لاڳيتا پنج گلاس پيتا هئا ۽ پوءِ ڪنهن مہل کليو ٿي ته ڪنهن مہل رنو ٿي.
غريبن، مسڪينن، مجبورن ۽ لاچارن جي ذلتن جا سلسلا، بي انت ۽ اڻ کٽ- ان ئي سلسلي ۾ رتنا بس هڪ بي نام واڌارو هئي. هن جي زندگيءَ ۾ بس هڪ ئي واڌارو ٿيو هو. هوءَ ڊي سي هائوس تي ويندي هئي، سرُهِي صابڻ سان وهنجندي هئي، پرفيوم هڻندي هئي ۽ صاحب جي بستري جو سينگار ٿيندي هئي.
ڊي سي هائوس کان ٻاهر نڪرندي هئي ته ساڳين ئي ڀنگين جي ڪپڙن ۾ ڀنگياڻي هوندي هئي.
رات جو راجوءَ جي ٽهڪن ۽ سڏڪن ۾ سندس دل بي چين ٿي پوندي هئي. پوءِ هوءَ به سُڏڪڻ لڳندي هئي. انهن ئي سڏڪن ۾ هن کي ياد ايندو هو ته هوءَ ٻاهر ”صاحبياڻيءَ“ جي نالي سان مشهور ٿي وئي هئي.
لاڙ، سنڌ جي روح جي تجلي، سنڌ جي سونهن جو تاج، سنڌ جي تاريخ جو اڻ کٽ باب.
لاڙ، جنهن جون هوائون هڳاءٌ سان ڀريل هونديون آهن ۽ ماڻھو محبت سان.
لاڙ ۾ جيڪڏهن ڪنهن جون شامون ڪنهن صديق ڪنڀار ڪنهن مير پرديسي، ڪنهن چندر ۽ ڦوٽي ٽري، ڪنهن تاداڪو مسڪين سان گڏ ڪچهري ڪندي ناڪام عشق جا قصا ٻڌندي ۽ ٻڌائيندي، ڪنهن ديوار تي قدرتي ٺهيل لاڙ جي شودي جي تصوير ڏسي ٽهڪ ڏيندي ڏيندي لکن ۽ ڪروڙن جون ڳالھيون ڪندي گذريون هجن تنهن لاءِ لاڙ جي ياد، شاهه ڪريم جي ان بيت جھڙي ٿي پوندي هوندي.
پاڻياريءَ سر ٻهڙو، جَرَ تي پکي جيئن،
اسان سڄڻ تيئن، رهيو آهي روح ۾.

ان ئي لاڙ ۾ رحمان علي عرف ٽنڊڻ صاحب هڪ نئين ۽ نرالي ڍنگ جو ڊي سي ٿي اڀريو هو- هو هر ڪم جي نگراني خاص ڪري ڊوميسائيلن جي تصديق ۽ اهي به ڇوڪرين جا جيڪي هونئن ته تپيدار ۽ ڪوٽوار ڪندا هئا، ڊي سي صاحب خود ڪرڻ لڳو هو.
سندس تصديق ڪرڻ جو طريقئه ڪار به نرالو هو. هو پوليس گارڊ کان سواءِ پنھنجي ٻن خاص واٺن سان گڏ رات جو نڪري پوندو هو. ڊوميسائيلن جي لسٽ سندس واٺن جي هٿ ۾ هوندي هئي. هو خود در کڙڪائيندو هو ۽ ڇوڪريءَ جي مالڪن سان ملندو هو، ڇوڪريءَ کان تصديق ڪندو هو ۽ پوءِ ڊوميسائيل جاري ڪندو هو.
ڊي سي صاحب جي ان ادا تي لاڙ ۾ هڪ ٻيو لطيفو مشهور ٿيڻ لڳو هو.
لاڙ پريس ڪلب ۾ ويٺل صحافي رکيل پنهنجي مينديءَ رتي ڏاڙهيءَ کي کنهندي مخصوص اسٽائيل ۾ مرڪندي ڳالهه شروع ڪئي، ”يارو ٻڌو ٻڌو اڄ جي تازه ترين خبر ٻڌو.“
سڀ رکيل ڏانهن متوجه ٿيا. رکيل نظرياتي طرح ته جماعتي مُلو هئو پر عملن ڪامريڊ وڌيڪ لڳندو هو.
هن وٽ مولانا مودودي جي ڪتابن پڙهڻ کان وٺي ننگيون فلمون ڏسڻ تائين سڀ علم ئي علم هو. سندس ڳالهيون مزيدار ۽ چسڪيدار هونديون هيون، جيڪي پريس ڪلب کان سواءِ لاڙ جي هر حلقي ۾ وڏو مزي ۽ لطف سان ٻڌيون وينديون هيون. جڏهن هن ”يارو ٻڌو يارو ٻڌو يا جو اعلان ڪيو ته، ڏانهنس سڀني جو متوجه ٿيڻ لازمي هو.
هڪڙي چيو، ”ملان اڄ ڪاوري نئين بندوق ڇوڙيندين ۽ ڇوڙڻ کانسواءِ مڙندين ڪونه، سوادا ڪر ڳالهه پوري.“
رکيل ڏاڙهيءَ کي کنهندي مرڪيو ۽ مرڪندي مرڪندي ڳالهه شروع ڪيائين، ”اڄ هو پاڻ وارو سدورو سيٺ مليو، ڏاڍي عجب جهڙي ڳالهه ٻڌايائين. ٻڌي مون کان ته اصل ٽهڪ بيهن نه پيا.“
”مولانا! هڪ اڌڙوٽ عمر جي صحافيءَ جو آواز ڀريو ”هاڻي ڊيگهه پٽاڙ کي ڇڏي، سڌي سنئين ڳالهه کڻي ڪر ته ٿيو ڇا.“
رکيل اڌڙوٽ عمر صحافيءَ ڏانهن نهاريندي ڳالهه کي اڳتي وڌايو. ”سدوري چيو، يار اسان ته وڏي وڏي ويل، وڏي عذاب مان اچي ڦاٿا آهيون.“
رکيل ساهه پٽڻ کان پوءِ چيو ”آئون پچيو ميان ٿيو ڇاهي؟“ سدوري چيو ڏسو هي پوءِ خبرڙي ضرور اخبار ۾ ڏجانءِ ان رات مون سان وڏي واردات ٿي آهي. ڪوئي رات جا يارنهن ٿيا هوندا ته اچانڪ در زور زور سان کڙڪڻ لڳو. اسين لاڙي ماڻهو، چوريءَ چڪاريءَ کي ڀانيون پٽ پاراتو. اويلي مهل در جي کڙڪڻ دل ۾ دهڪو وجهي ڇڏيو. خير سوچيم، ڪو خارشي ڪتو متان در سان مٿو مهٽيندو هجي. وڃي در کوليم.“
رکيل ساهي کنئين ۽ وري سدوري جي ڳالهه کي اڳتي وڌائيندي چوڻ لڳو، سدوري چيو، ”يار رکيل درُ جو کوليم. فلحال ته آئون ذري گهٽ بيهوشيءَ ٿي ڪِريس ڏٺم ته ٻن ماڻهن سان گڏ ڊي سي صاحب در تي بيٺو هو.“
”هي گهر سيٺ سدوري جو آ؟“
”جي جي سائين.“ سدوري ڏڪندي جواب ڏنو ۽ دل ۾ سوچڻ لڳو ته الاءِ ڪهڙي خطا ٿي آهي جو هن اويلي مهل اچي ڊي سي در مٿان ڪڙ ڪيو آهي.
”سائين خير ته آهي؟“
ڊي سيءَ جي ڳالهائڻ کان اڳ هڪ چمچي چيو،
”بابا خير آهي خير. هوءَ تو واري ڇوڪريءَ ڊوميسائيل لاءِ اپلاءِ ڪيو آهي نه، ته ڊي سي صاحب وڏو سخت آهي ته مٿان ڪو غلط ڊوميسائيل نه جاري ٿي وڃي ۽ غريب جو حق مارجي وڃي، ان لاءِ هو پاڻ ڊوميسائيل جي جاچ پڙتال ڪندو آهي.“
ڊي سي صاحب جي خاص ڪري ڇوڪرين جي اڌ رات جي ڊوميسائيل جي تصديق جيتوڻيڪ ٽنڊڻ سان گڏ کيس ”اڌراتي ڪتي“ جي لقب سان نوازيو هو، پر لقب القاب ڪهڙي به قسم جا هجن ان جو ڪهڙو ٿو فرق پوي. غريب کي ڪير سڃاڻي، بادشاهن کي ئي ته پر پٽ گاريون ملنديون آهن.
ڊي سي صاحب جي اڌ رات جي تحقيقات صاحب کي هڪ رات وڃي لاڙ جي هڪ چڱي خاصي ڄاتل سڃاتل ماڻهوءَ جي در تي بيهاريو. در کڙڪيو گهر جي مالڪ کان وسري ويو هو ته، سندس نياڻي انٽر جي امتحان کان پوءِ ڊوميسائيل ٺهرائڻ جي درخواست ڏني هئي. هن حسب معمول سمجهيو ته اڌ رات جو درتي ڪو خارشي ڪتو آيو آهي.
همراهه در کوليو.
در کلڻ سان ئي راز جو پردو هٽي ويو.
ڊي سي صاحب پنهنجي ٻن چمچن سان گڏ در تي بيٺو هو.
همراهه کي سمجهندي ويرم ئي ڪونه لڳي ته سندس وڏي ڌيءُ خاتون ڊوميسائيل ٺهرائڻ جي درخواست ڏني هئي. گهر مالڪ، لاڙ جي ڄاتل سڃاتل شخصيت هو. جهانديده هو، کليل دل ۽ دماغ وارو هو. هو ڊي سي صاحب کي صلاحي گهر اندر وٺي ويو. ڊي سي صاحب جي مناسب خاطر تو اضع سان گڏ کيس پنهنجي نياڻي خاتون کي به ڊي سي صاحب جي سامهون پيش ڪيائين.
ڊي سي صاحب، سنڌ جي علمي ادبي ۽ سياسي گهراڻي جو چشم چراغ، سندس عاامانه، ظريفانه ۽ اديبا نه نظرن خاتونءَ جي حسن جو جلو و پسيو ۽ خاتونءَ جي جسم کي ائين ڪٿيو ۽ ڪَڇيو جيئن ڪو تپيدار زمين ڪڇيندو آهي.
پوءِ جنهن جي اميد هئي، اهيو ئي ٿيو.
ڊي سي صاحب جي رتنا ۾ دلچسپي ختم ته نه گهٽ ضرور ٿي وئي. هوءَ هڪ دفعو ٻيهر ڀنگياڻي بڻجي وئي هئي.
صاحب هر رات، خاتوُنءَ جي پيءُ جي چانهه پيئڻ لڳو.
ڊي سي صاحب بيحد، سٺو ۽ مهربان هو. سال اندر خاتونءَ جو پيءُ، لاڙ جي وڏن سرڪاري ٺيڪيدارن ۾ ڳڻجڻ لڳو هو.
۽ خاتونءَ جي، بغير ڪنهن تڪليف جي ۽ بغير گهربل مارڪن جي ميڊيڪل ڪاليج ۾ داخلا ٿي وئي هئي. هوءَ خاتوُنءَ مان ڊاڪٽر خاتون سڏجڻ لڳي هئي.
جڏهن خاتون ڊاڪٽريءَ جي ٻي سال ۾ پهتي هئي، تڏهن سڄي لاڙ اندر هڪ ڌماڪو ٿيو.
پهريان ماڻهن کي مٺيان لڳي.
حيرت لڳي.
اچرج ٿيو.
پوءِ لاڙ ۾ ڳالهه لطيفي جيان مشهور ٿي وئي.
سڄي لاڙ ۾ ڊي سي رحمان عليءَ جي طرفان خاتوُنءَ جي شاديءَ جا ڪارڊ ورهايا ويا هئا. سڀ حيران ۽ پريشان هئا ته آخر ڊي سي صاحب جي منظور نظر جو گهوٽ ڪير هو.
شادي هال جي در تي ڊي سي صاحب سڀني جو پيار پاٻوهه ۽ خلوص سان استقبال ٿي ڪيو. پر سڀني ڄاڃين جي ذهن ۾ سوال هو ته، آخر گهوٽ ڪير هو.
جڏهن راز کليو ۽ پتو پيو، پهريائين ته سڀ حيران ٿيا ۽ پوءِ مرڪڻ لڳا.
سنڌ جي علمي ادبي ۽ سياسي گهراڻي جي چشم و چراغ ڊي سي رحمان علي صاحب ڊاڪٽر خاتوُنءَ جي شادي پنهنجي ننڍي ڀاءُ سان ڪرائي هئي.
ساڍن ٽن سالن کان پوءِ جڏهن رحمان علي صاحب لاڙ مان بدلي ٿيو هو، رتنا جي هنج ۾ هڪ ڌيءُ هئي.
ڪنهن اڄاتي درد سبب راجو ٻالو چريو ٿي ويو هو. هو پنهنجا رات ۽ ڏينهن ڪچري جي ڍير تي گذارڻ لڳو هو. ڪڏهن کلندو هو ۽ ڪڏهن روئندو هو.
ڊاڪٽر خاتوُن، رحمان علي صاحب جي محبوبا سان گڏ ڀاچائي به هئي.
رحمان علي صاحب جي ننڍي ڀيڻ جي شادي ته سندس سڳي سؤٽ سان، ان شرط سان ٿي هئي ته هوءَ لاڙ جي شودي جي تا عمر سريت ٿي رهندي. اهيو ئي ته سبب هو جو لاڙ جي شودي رحمان عليءَ جي ڀيڻ کي ڪراچيءَ جي هڪ مهانگي علائقي ۾ هڪ فليٽ تحفي ۾ ڏنو هو.
رحمان علي عرف ٽنڊڻ صاحب جڏهن اسان جو صاحب ٿي آيو هو، ان عمر ۾ پنجاهه کان مٿي چڙهي هليو هو، پر هن جي رنگين مزاجيءَ ۾ تِر جيترو به فرق نه آيو هو.
انيڪ عورتن سان گڏ هن جو پنهنجي اڻويهه ورهين جي ايم بي اي جي شاگردياڻي پنهنجي ساليءَ سان عشق جو قصو هر هڪ کي معلوم هو. ۽ معلوم هجي به ڇو نه، آخرڪار رحمان علي صاحب سنڌ جو بالا عهدي تي پهتل آفيسر، سنڌ جي علمي ادبي ۽ سياسي گهراڻي جو چشم و چراغ هو.
سيڪريٽريٽ ۾ هڪ رواج آهي، جڏهن ڪو نئون صاحب ايندو آهي، ته وقت گذرڻ سان گڏ کاتي جا ڪجھه ماڻهو سندس ويجها سمجهيا ويندا آهن.
اها منهنجي خوشقسمتي هئي يابد قسمتي جو ٿوري وقت اندر سنڌ جي علمي ادبي ۽ سياسي گهراڻي جي چشم و چراغ رحمان علي عرف ٽنڊڻ صاحب مون کي پنهنجي خاص ماڻهو هجڻ جو شرف بخشيو هو.
خاص ماڻهوءَ جو مطلب هو؛
آءٌ صاحب جي هر جائز يا ناجائز خواهش پوري ڪرڻ جو نه صرف پابند هئس پر راز کي به راز رکڻ منهنجي ذميواري هئي.
آئون صاحب جو خاص ماڻهو هوس.
پراڻن بادشاهن جا خاص خادم، بادشاهن جي خِلوتن جا شاهد، رازدان ۽ امين ۽ پاسبان هوندا هئا.
مان صاحب جو خاص خادم هئس.
آئون شاهد هئس ته صاحب پنهنجي نوجوان سهڻي ساليءَ سان ڪراچيءَ جي مهانگي علائقي ۾ رنگ رليون ملهائيندو هو.
آئون رازدان هئس ته صاحب سرڪاري فون تي سرڪاري ڪم گهٽ ۽ ساليءَ سان زباني جنسي فعل وڌيڪ ڪندو هو.
آئون رازدان هئس ته وڌيل عمر سبب، صاحب ساليءَ کي ڪڏهن ڪڏهن ناراض ڪري ويهندو هو ۽ پوءِ صاحب لاءِ ڇا به ٿي پوي، زمين ۽ آسمان مان ڪٿان به مون کي وياگرا پيدا ڪرڻي هوندي هئي.
اڳي ڪتابن ۾ پڙهيو هو ته سنڌ جا وڏيرا حڪيمي نسخن جا ديوانا هوندا هئا. پر صاحبن جي خادمي ڪندي مون پنهنجي گنهگار اکين سان ڏٺو ته سنڌ جا صاحب وياگرا ۽ حڪيمي نسخن جي لاءِ ائين ديوانا هئا، جيئن ڪتو هڏيءَ جي لاءِ!
آئون امين هئس ته، صاحب جون ڏنل سڀ امانتون بغير ڪنهن کي ٻڌائڻ جي صاحب جي محبوب ساليءَ وٽ امانت با سلامت پهچايان. آئون پاسبان هئس ته صاحب جون تنهائيون خير خوبيءَ سان گذرن.
ڳالهه اُتي دنگ نه ڪيو.
قصو اڳتي وڌيو.
منهنجي رازداني، ايمانداري ۽ پاسباني مون کي صاحب جي اڃان به وڌيڪ ويجهو ڪري ڇڏيو.
مون کي نئون صلو مليو.
مون کي سنڌ جي علمي ادبي ۽ سياسي گهراڻي جي چشم و چراغ جي قائم ڪيل انٽرٽينمينٽ هائوس تي ڊيوٽيءَ جو موقعو ملڻ لڳو.
پهريان ته مون کي ”انٽرٽينمينٽ هائوس“ نئون نالو سمجهه م نه آيو.
جڏهن راز کليو ته منهنجي حيرت جي حدنه رهي.
جڏهن، ملڪ جي حڪمرانن کي خيال آيو ته، پيشور عورتن جي بازارن جي اسلام جي نالي تي قائم ڪيل هن ملڪ جي ماڻهن جي اخلاقن تي برو اثر ٿي پيو، تڏهن هنن ساحر لڌيانويءَ جي ”ڪوچئه دلڪشي“ جي گهٽين تي بندش وجهي ڇڏي.
تڏهن ٿيو ڇا.
ڪجهه عقلمند شريفن، اميرن ۽ ڪبيرن پاڻ ۾ سر جوڙيو. گڏجي ويٺا.
ذهنن کي جهونجهاڙيو.
صلاح مصلحت ٿي.
غور و فڪر ٿيو.
۽ پوءِ هڪ شاندار
نتيجو نڪتو.
عقلمند شريف اميرن سوچيو؛
”ڪوچئه دلڪشي“ جا بدصورت دلال نه شڪل صورت چڱي نه ڳالهائڻ جي تميز، نه علم ۽ عقل.
سندن آکاڙن جو نالو، ”ڪوٺا“ ڪيڏو بدصورت ۽ دل ۾ ڪِرڀ پيدا ڪندڙ نانءُ.
۽ انهن ۾ رهندڙ.
ڌنڌي واريون.
ڪِنيون ڪو جهيون.
نسل در نسل هلندڙ.
نه ته ڪوئي احساس تازگي ۽ نه ئي ور نواڻ يعني ماڊرنٽي (Modernity).
عقلمند شريف اميرن ڪبيرن جي سوچن رنگ لاتو.
شاندار نتيجو نڪتو.
نام نهاد دلڪشي گهرن جي جڳهه تي، معزز شريفن، اميرن، ڪبيرن شاندار نالي واري ”انٽرٽينمينٽ هائوس“ جو بنياد رکيو. جتي، مان، رتبي ۽ اهليت مطابق، شراب ۽ شباب جون محفلون مچڻ لڳيون ۽ مجرا منعقد ٿيڻ لڳا.
ٿوري وقت ۾”انٽرٽينمينٽ هائوسز“ هڪ وڏي ڌنڌي جي شڪل اختيار ڪري ورتي. جتي سياستدان، منصف، آفيسر، ورديءَ وارا صاحب سڀ سر جہڪائڻ لڳا...
صاحبن ڏٺو، سندن سڻڀيون ڪرسيون لُڏندي ڪا دير ڪانه ٿي لڳي، پَل ڀر ۾ ڪرسي کسڪيو وڃي. صاحب وتي رلندو.
انيڪ صاحبن ٽَل ڪئي ۽ ”انٽرٽينمينٽ هائوس“ ڪرسيءَ کي مضبوط ڪرڻ لاءِ کين صمد بانڊ جيان لڳو.
پوءِ هر ڪنهن پنهنجي اهليت ۽ توفيق آهر”انٽرٽينمينٽ هائوس“ کوليا.
پوءِ زمانو ڏسڻ لڳو. جن صاحبن وٽ انٽرٽينمينٽ هائوس هئا، انهن جي ڪرسين کي ڪڏهن به لوڏو نه ٿي آيو، بلڪه اقتدار جي ايوانن جو هر ماڻهو سندن سلامي هو.
آئون جڏهن رحمان علي صاحب جي خاص الخاص پٽيوالن ۾ شامل ٿيو هوس، تڏهن مون کي پتو پيو هو ته، سنڌ جي علمي ادبي ۽ سياسي گهراڻي جي چشم و چراغ جو هر وقت سڻڀين پوسٽن تي رهڻ جو راز مختلف جاين تي قائم ڪيل چار انٽرٽينمينٽ هائوس هئا.
جڏهن ڪا خاص شراب ۽ شباب جي محفل ٿيندي هئي تڏهن صاحب مون کي ۽ ڊرائيور نواب عليءَ کي به خدمت چاڪريءَ لاءِ گهرائيندو هو.
اها سياري جي سرد رات هئي جڏهن صاحب ڪراچيءَ جي ٻهراڙيءَ ۾ قائم ڪيل هڪ انٽرٽينمينٽ هائوس تي مون کي ۽ نواب علي ڊرائيور کي گهرايو هو. ڪمال جي محفل هئي. ڏهه ٻارنهن ڇوڪريون هيون ۽ سنڌ جا پندرنهن ويهه اعليٰ عملدار، سياستدان، جج ۽ فوجي هئا.
رحمان علي صاحب محفل جو مور، هر هڪ کان ور ور ڪري ٿي پڇيائين ته ڪنهن کي ڪا تڪليف ته ڪانه هئي، ارينجمينٽس ۾ ڪا ڪوتاهي ته ڪانه هئي. هر ڪنهن دل کولي صاحب جي انتظامن کي داد ڏنو هڪڙي صاحب کلندي کلندي صاحب کي چيو، ”رحمان علي ارينجمينٽس جي پرفيڪشن کي ڏسي ته ائين ٿو لڳي، ڄڻ ته توهان ستن پيڙهين کان وٺي انٽرٽينمينٽ هائوس هلائيندا ٿا اچو.“
صاحب هڪ وڏو ٽهڪ ڏنو، جنهن ۾ شايد ڳالهه جي سچائيءَ جو اقرار هو، يا حسرت هئي ته ڪاش!
اهيو سچ هجي ها.
آهستي آهستي محفل مچڻ لڳي.
حسين نينگرين جا پير ڌرتيءَ کي ڌُٻائڻ لڳا.
ڌرتي ڌُٻڻ سان دليون به ڌٻڻ لڳيون.
دليون ڌٻڻ سان ئي بوتلن جا منهن کليا.
جام ڀرجڻ ۽ خالي ٿيڻ لڳا.
اسين نوڪر چاڪر ٻاهر دروازي وٽ اندر ٿيندڙ تماشي تي ٽيڪا ٽپڻي ڪرڻ لڳاسين. جيترا هئا وات اوتريون هيون ڳالهيون. هر هڪ پنهنجي پنهنجي وس وت ۽ اهليت آهر راءِ جو اظهار ڪرڻ لڳو.
پر الاءِ ڇو منھنجي ذهن ۾ مرحوم موريل جو شعر ڦرڻ لڳو؛
تماشي ۾ ٿي نياڻي نچي،
ڪو پئسا ڏئي، ڪو پئسا وٺي.
جيئن رات گھري ٿيڻ لڳي، تماشي جي رنگيني به وڌڻ لڳي. نرتڪين جا قدم تيز ڦرڻ لڳا، جسمن ڳالھائڻ شروع ڪيو. جام ڀرجڻ لڳا ۽ بوتلون خالي ٿيڻ لڳيون.
اڌرات هئي، سياري جي اڌرات.
اچانڪ محفل ۾ رڙيون پئجي ويون.
انهن رڙين ۾ مون کي ۽ نواب عليءَ کي اندر سڏ ٿيو.
محفل جي موج ۽ رڙيون اسان لاءِ ڪانئين ڳالھ نه هئي. پر اڄوڪيون رڙيون هنيانءٌ ڦاڙ هيون.
ائين پئي لڳو، ڄڻ ته ڪنهن انسان کي ڪاتيءَ سان پيرن کان ڳترا ڳترا ڪيو ٿي ويو.
يا ڪنهن انسان کي ٽياس تي ٽنگي سندس هٿن ۽ پيرن ۾ ميخون پيون هنيون وڃن.
ان دل کي ڌوڏيندڙ رڙين ۾ سڀ کان انوکي ڳالھ هئي مون کي ۽ نواب عليءَ کي سڏ. اسين ته شودر هئاسين ”بزم شاهي“ ۾، اسان غريبن جي ڪهڙي جاءِ هئي.
پر سڏ هو، صاحبن جو سڏ.
اسان ٻئي ”جيءٌ سر، جيءٌ سر“ ڪندا اندر ڀڳاسين.
اندر جو منظر، اهڙو ته ڪريهه هو جو شايد ملائڪ ڏسن ها ته به روئي ڏين ها.
رحمان علي صاحب جو وات هڪ سترنهن ارڙنهن سالن جي نچڻي ناريءَ جي ڇاتيءَ ۾ هو. نچڻي بيوس، لاچار، سندس ڪيهن آسمان جو سينو ٿي چيريو.
پر حاضرين محفل اڪثر پنھنجي مستيءَ ۾ مست هئا. ڪجھ ماڻھن پري کان رحمان عليءَ کي وات ڪڍڻ لاءِ چيو ٿي.
رحمان عليءَ جي ڪيفيت بکايل بگھڙ يا ڇتي ڪتي جھڙي هئي. لڳو ائين ٿي ته، ڇوڪريءَ جي سيني کي ڪچو کائي ويندو.
مون کي ۽ نواب عليءَ کي همت اچي وئي، اسان صاحب کي ڇڪي ڇڪي، ڇوڪريءَ جي ڇاتيءَ مان منهن ڇڏايو.
آزاد ٿيڻ کان پوءِ ڇوڪري سيني تي هٿ ڏئي قالين تي ويهي رهي. هوءَ اُڀ ڏاريندڙ رڙين کي ضابطي ۾ آڻڻ جي ڪوشش ڪرڻ لڳي. رحمان علي صاحب کي سنڌي، انگريزي ۽ اردوءَ ۾ جيتريون به گاريون ياد هيون ڏيڻ لڳو. ۽ گارين ئي گارين ۾ اسان کي حڪم ڏنائين ته ان نالائق رنڊيءَ کي سندس هوٽل ۾ پهچايون.
نواب علي ٻاهر گاڏي لڳائڻ لاءِ ڀڳو.
ڇوڪريءَ جو هٿ سيني تي هو. سندس رڙيون سڏڪن ۾ بدلجي ويون هيون.
رحمان علي صاحب هڪ پيگ پي ورتو.
محفل ۾ جامن جي کڙڪڻ ۽ ڇيرين جي ڇم ڇم ۾ تيزي اچڻ لڳي.
مون سُڏڪندڙ ڇوڪريءَ کي سهارو ڏئي اچي گاڏيءَ ۾ پٺين سيٽ تي ويهاريو.
گاڏي هلڻ لڳي.
ڇوڪريءَ جي سڏڪن ۽ ڳوڙهن رڪجڻ جو نالو نه ٿي ورتو.
منھنجو اندر اڌ ٿيڻ لڳو. ڇوڪريءَ جي ڳوڙهن ۾ مون کي منھنجي جيجل ماءٌ جو چهرو ۽ ڳوڙها ياد اچي ويا. اها به سياري جي هڪ سرد رات هئي. سياري جي سرد راتين ۾ اسان سڀئي ڀائر ڀينرون چُلھ جي چوڌاري ٿي ويهنداسين. امان اڪثر اسان کي چڻن مٽرن جي اڻڀي رڌل پلي، جنهن ۾ لوڻ مرچ پيل هوندو هو ۽ چانورن جي ماني کارائيندي هئي. پوءِ ڳالھ ٻڌائيندي هئي؛
”هڪ مائي هئي جنهن کي ولر ٻارن جو هوندو هو. پوءِ به سوچيندي هئي ته منھنجي ٻارن ۾ ڪا برڪت پوي، اڃا به گھڻا ٿين.
سياري جي مند ۾ مائيءَ وٽ مرشد آيو. مائي مرشد کي عرض ڪيو، ”سهڻا سائين، مرشد ڀلارا، دعا ته گھر ته منھنجي ڪھول ۾ برڪت پوي ۽ منھنجي آڪهه اڃان گھڻي ٿئي.“
مرشد سائين، الله جو ولي، رب جو پيارو، سُهڻي سائينءَ مائيءَ کي چيو، ”مائي ڪا ڳالھ ڪانهي. رب سڻائي ڪندو. هيئن ڪر، اڄ رات تون چڱيون ڪاٺيون گڏ ڪري رات جو باهه جو وڏو مچ ٻارجانءِ ۽ پنھنجي آڪهه کي باهه جي چوڦير ويهارجانءِ. پاڻهي تنھنجي ڀاتين ۾ برڪت پئجي ويندي ۽ وڌي ويندا. تو وٽ ويهڻ جي جاءِ کُٽي پوندي.“
مائي مرشد جي چوڻ تي سڄو ڏينهن پاڻ ۽ پنھنجي اولاد سان گڏجي ڪاٺيون گڏ ڪيون. رات ٿي پنھنجي ڀاتين کي باهه جي چوڦير ويهاري کڻي وڏو مچ ٻاريائين.
جيئن باهه جو ڀڀڙمتو تيئن ماڻھن کي تئه آيو.
جيئن ماڻھن کي تئه آيو تيئن باهه کان پري ٿي کُلي ويٺا. جيئن کُلي ويٺا، تيئن مائيءَ چيو، ”حق سچا مرشد، بيشڪ مڃيو مانءِ. هڪ رات ۾ تو منھنجي تمنا پوري ڪري ڇڏي. شڪر جو منهنجي آڪهه ۾ ايتري برڪت اچي وئي جو چُلھ جي چوڌاري ماپي ئي نه ٿي.“
لوڻ مرچ ۾ رڌل پلي چانورن جي مانيءَ سان کائيندي امڙ جون ڳالھيون ٻڌندي بابي جا دڙڪا کائيندي سياري جي رات سولائيءَ سان گذري ويندي هئي.
پر سياري جي اها رات ڏاڍي درد ڀري ۽ ڏکوئيندڙ هئي. اسان جي ننڍڙي ڀيڻ کي ڄائي ٽي مهينا مس ٿيا هئا. بابو سائين مسلسل بيمار رهڻ لڳو هو. بابي جي بيماري سڄي گھر جو ساهه سُڪائي ڇڏيو هو. گھر ۾ بيماريءَ سان گڏ بُک به داخل ٿي هئي. ٻه ٽي ڏينهن ته امان پاڙي اوڙي مان اوڌر تي سودو وٺي اسان جو پيٽ پاليو، پر ان رات گھر ۾ کائڻ لاءِ ڪجھ به ڪونه هو.
بيمار مڙس چار بکيا ٻار. ڇهين معصومڙي، ستين امڙ پاڻ.
چلھ جي چوڌاري اسان ائين ويٺا هئاسين ڄڻ ته اسين به بني اسرائيل جا لاڏلا ٻار هئاسين، جن جي لاءِ عنقريب آسمان مان من وسلويٰ نازل ٿيندو.
من وسلويٰ ته نازل نه ٿيڻو هو سون نه ٿيو، پر هڪ ٻيو واقعو ٿي ويو. امڙ اسان جي ننڍڙي ڀيڻ جا ٻنڌڻ ڌوئي رکيا هئا. رات جي وقت ٻنڌڻن کي تئه ڏيڻ لاءِ جيئن باهه جي ويجھو ڪيائين، ٻنڌڻ وڃي باهه ۾ ڪريا.
الله اڪبر! صبر جي سماڌي ٽٽي پئي. امڙ جون اکيون سانوڻ جي مينهن جيان وسڻ لڳيون. اکين جون مينهن جنهن ۾ بيوسي هئي، لاچاري هئي، درد هو، پيڙا هئي، شڪوو هيو، شڪايتون هيون. امڙ کي روئيندو ڏسي اسان سڀني ٻارن به روئڻ شروع ڪيو.
زمانو گذري ويو، امڙ جا ان رات وسندڙ نيڻ، مون کان ڪڏهن وسري نه سگھيا.
مون سوچن کي جھٽڪو ڏنو، ڪنڌ مٿي کنيو.
مون ڏٺو، نينگري اڃا به سڏڪا ڀري رهي هئي.
نواب پنھنجي ٻانهن سان ڳوڙهن اگھڻ جي ڪوشش ڪري رهيو هو ۽ مون کي به پنھنجي ڳلن ٿي چڱي خاصي گرمائش محسوس ٿيڻ لڳي.

باب ستون : صوفي صاحب.......

رات جي چوٿين پهر جو پهريون پهر.
رات ڏينهن کي رستو ڏيڻ لاءِ راهه هموار ڪندي آهي.
تارا الوپ ٿيڻ لڳندا آهن. پکي پر پکيڙڻ لڳندا آهن.
ڀاڳ ورنيون، پنھنجي مال جا وٿاڻ سنڀالينديون آهن.
رات جي چوٿين پهر جو پهريون پهر.
حرڪت جو پهر، برڪت جو پهر، چرپر جو پهر، سنڀال جو پهر.
پر منھنجي ته سڄي رات گذرڻ کان پوءِ به هن محل تائين ڪنهن سنڀال ڪونه لڌي آهي.
منھنجو من ڪٿي ڪٿي ڀٽڪيو آهي. ڪٿي ڪٿي رليو آهي. ڪھڙن ڪھڙن ياد جي دريائن مان گذريو آهي. جيڪڏهن آءٌ صحيح سالم هجان ها، بيمار نه هجان ها ۽ اهي يادون قلمبند ڪريان ها ته شايد چڱو خاصو ناول لکجي وڃي ها.
پر، هاءِ ڙي قسمت! هاءِ ڙي مقدر!
آئون ته ياد جي گھٽين مان گذران ٿو، منھنجو درد ماٺو ٿئي ٿو ۽ رات جو پهر گذري وڃي ٿو.
يادون ئي هن محل منھنجي درد جو درمان آهن.
يادون ئي منھنجون يار دوست آهن.
يادون ئي منھنجا ڀائر ڀينرون آهن.
يادون ئي منھنجي انتها جي ابتدا آهن.
انتها، آئون جلدي انتها ٿو چاهيان. هيءَ دنيا ڇڏڻ ٿو چاهيان، درد مان نجات ٿو چاهيان.
هاءِ هاءِ- ٻيهر دل تي علم جي دروازي جو قول تري ٿو اچي، ”موت ئي انسان جو سڀ کان وڏو محافظ آهي. جڏهن نه اچڻو هوندو آهي ته ڪير به نٿو آڻي سگھي. جڏهن اچڻو هوندو آهي ته ڪير به ٽاري نٿو سگھي.“
انسان زندگيءَ سان ايڏو پيار ڇو ڪندو آهي.
جواب ۾ هڪ جوڳيءَ لهري مهاسيا جو جواب ذهن ۾ تري ٿو اچيم؛ ”سالن کان قيد ڪيل هڪ پکيءَ کي جڏهن آزاد ڪبو آهي، تڏهن سولائيءَ سان هو پچرون ڇڏيندو آهي. اهڙي طرح روح به جسم جو ايترو ته هيراڪ هوندو آهي، جو ڪنهن به طرح جسم ڇڏڻ نه چاهيندو آهي.“
سچ آهي. هن محل جيڪڏهن ڪو ڪَن ۾ شيخ اياز جو شعر به اچي چوي؛
جسم ٿيو فنا، روح ٿيو آزاد،
مٽي اول مٽي آخر، مٽي زنده آباد،
۽ چوي ته، گلو اٿ تنھنجي پيڙا پوري ٿي، تنھنجي سفر جو انت ٿيو ته منھنجو جواب شايد مهران وارو ئي هجي، نه هن گھڙي نه ٿوري مُهلت ڏي، ٿورو موقعو ڏي.
او منھنجا رب! ڪيڏي خوبصورت ٺاهي آهي تو هيءَ دنيا! لک تڪليفن ۽ ڏکن جي باوجود به دل ڇڏڻ تي چوي ئي نه ٿي.
هاءِ! درد جي لهر سڄو جسم ڪنبائي ڇڏيو.
هان هي ڇا؟!! ان ڪنبڻيءَ مان ته مون کي مرشد جو شعر ياد اچڻ لڳو آهي.
جـا پر هندو ڪن، مُئي پڄاڻان مَيت سـان،
سا پر مون سڄڻن، جيئري ڪئي جهان ۾.
مرشد جي بيت ياد اچڻ سان درد جي لهر ٿمجڻ لڳي آهي ۽ ياد جي گھٽي اڃان به وڌيڪ ويڪري ٿي وئي آهي.
مون کي ياد اچڻ لڳو آهي ته اهو بيت پهريون ڀيرو ڳوڙهن گاڏڙ اکين سان صوفي صاحب ٻڌايو هو.

ايڊيشنل سيڪريٽري دلاور حسين پنھنجي طبيعت جي ڪري سيڪريٽريٽ ۾ صوفي صاحب جي نالي سان مشهور هو.
ننڍپڻ ۾ مون پنھنجي پاسي جي ڳوٺ جي وڏي وڏيري جي ننڍي ڀاءٌ لاءِ ٻڌو هو ته، هو جڏهن اوطاق ۾ ويهندو هو ته، سندس نوڪر ڪونئرو، ٽوال ۽ صابڻ کنيون تيار بيٺو هوندو هو، جيئن ئي ڪو اوطاق ۾ داخل ٿيندو هو، پيرين پئي سائينءَ کي هٿ ملائيندو هو. سائينءَ جو رعبدار آواز گونجندو هو، ”اڙي ڇورا هٿ ڌئار.“
هٿ ڌئارڻ جي اها راند ايستائين جاري رهندي هئي جيستا ئين ماڻھو اوطاق ۾ ايندا رهندا هئا ۽ سائينءَ سان هٿ ملائيندا رهندا هئا.
چون ٿا ته، پنھنجي ننڍي راڄ جو چڱو مڙس پيرل هڪ ڏينهن سائينءَ جن جي اوطاق تي آيو ۽ سائينءَ ننڍي سان هٿ ملائڻ کانسواءِ ڪنڊ وٺي ويهي رهيو. سائين ننڍي کي حيرت به لڳي ۽ ڪاوڙ به ته پيرل آخر هٿ نه ملائڻ واري جرئت ڪئي هئي ته ڪيئن؟
سائين ننڍي، وڏي ڀاءٌ کي شڪايت ڪندي چيو، ”ادا وڏا لڳي ٿو ته وڏيرو پيرل اڄ مون سان ناراض آهي جو مون سان هٿ به نه ملايو اٿئين.“
وڏي سائينءَ، پيرل خان کي مخاطب ٿيندي چيو، ”پيرل خان ڇاتي ننڍي سائينءَ سان ناراض ٿيا آهيو جو کيس هٿ به نه ٿا ڏيو؟“
”نه سائين نه نه، منھنجي ڇا مجال آ، جو مان سائين ننڍي سان ناراض ٿيان.“ پيرل وراڻيو.
”پر سائين عرض اهيو آهي ته اسان جھڙا ڪين جھڙا گندا ماڻھو سائينءَ سان جڏهن هٿ ملائين ٿا ته، سائينءَ کي هٿ ڌوئڻ جي تڪليف ٿي ڪرڻي پوي، ان ڪري اسان سائينءَ کي تڪليف کان بچائڻ لاءِ هٿ نه ٿا ڏيون.“
وڏو سائين ڳالھ جي تهه تائين پهچي ويو.
ننڍي سائينءَ به طنز کي محسوس ڪري ورتو.
رهيا ويچارا ٻيا ماڻھو، سي ته هئا ئي ڪمي ڪاسبي، ڪين جھڙا.
پيرل خان جي ننڍڙي بغاوت کانپوءِ، ننڍي سائينءَ جي رويي ۾ ايترو فرق آيو ته هن چڱن ماڻھن سان هٿ ملائڻ کانپوءِ هٿ ڌوئڻ جي تڪليف ڇڏي ڏني.
ننڍپڻ ۾ ٻڌل واقعي کي مون عملي طرح سان سنڌ سيڪريٽريٽ ۾ ڏٺو. هتي ”صاحب“ ڊنگ وڏيرن کان وڏا وڏيرا آهن. هو هٿ ته ملائڻ پري جي ڳالھ آهي، ڪنهن جي سلام جو جواب ڏيڻ به بي عزتي سمجھندا آهن.
مون پنھنجي سالن جي نوڪريءَ ۾ ڏٺو ته، اسان جھڙا پٽيوالا، چوڪيدار، ڊرائيور ته ٿيا الڳ مخلوق، وڏا صاحب پنھنجو پاڻ ۾ به هٿ ائين ملائيندا آهن، ڄڻ ته اڳلو ناپاڪ، پليد ۽ نجس جانور هجي.
ان ئي سنڌ سيڪريٽريٽ ۾ دلاور حسين عرف صوفي صاحب پنھنجي نرالي طبيعت جي ڪري مشهور هو. هو جيئن ئي گاڏيءَ مان لهندو هو. سندس اڳيان ڀنگيءَ کان وٺي اعليٰ عملدار تائين جيڪو به سندس سامهون ايندو هو، ان سان ائين هٿ ملائيندو هو، ڄڻ ته هو ورهين جو وڇڙيل دوست يا پرين پيارو هجي.
گهڻن جو خيال هو ته صاحب موڊي هو. ڇو ته هو هڪ پٽيوالي سان ته محبت سان ڳالهائيندو هو، پر ڪنهن چڱي خاصي ”دنگ“ ماڻهوءَ جي بي عزتي ڪندي ڪوٽڪي جو به احساس نه ڪندو هو. هُو کلم کلا رشوت وٺندو هو. اسان هيٺين ملازمن کي ائين خرچي ڏيندو هو ڄڻ ته حاتم طائي جو نئون جنم ٿيو هجي.
سندس سخاوت جي هاڪ سڄي سيڪريٽريٽ ۾ هئي. کليل هٿ کي ڏسي ائين لڳندو هو ته، هو ڪو وڏو وڏيرو، امير يا سرمايه دار هو.
پر حقيقت ان جي ابتڙ هئي.
هو هڪ غريب گهراڻي جو فرد هو. سندس پيءُ ننڍڙو دڪاندار هو.
سندس پيءُ زوار حسين جي ڪهاڻي به عجيب هئي؛
پاڪستان نئون نئون ٺهيو هو. نئين ملڪ ۾ پڙهيل لکيل ماڻهن جو قال هو. ماڻهن کي سڏي سڏي پئي نوڪري ڏنائون، زوار حسين به سڌو وڃي پوليس ۾ جمعدار ٿيو هڪ رات هڪ عجيب واردات ٿي جنهن زوار حسين جي زندگيءَ جي رنگ ۽ ڍنگ کي مٽائي ڇڏيو.
زوار حسين پنهنجي پوليس پارٽيءَ سان گڏ لاڙڪاڻي جي جيلس بازار جو گشت ڪري رهيو هو، هڪ ديوان پنهنجي بند دڪان جي اڳيان ويٺو هو. روايت ته اڃان به هلندي اچي پر ان زماني ۾ جوش ايماني تازو هو. ٻاهران آيل سرڪاري ڪارندن وٽ هر هندو ڌاريو هو ۽ هندستان جو جاسوس هو، ان جو اثر سنڌي ڪارندن تي به هو.
الاءِ ڇا ٿيو ديوان پوليس پارٽيءَ کي ڏسي وٺي ڀڳو. ديوان کي ڀڄندو ڏسي شڪ يقين ۾ بدلجي ويو ته ديوان جاسوس هو. پوليس پارٽي به ديوان جي ڪڍ لڳي.
ديوان کي پڪڙي ورتائون. زوار حسين نوجوان هو پوليس جو جمعدار هو ۽ جوش ايمانيءَ سان ٽمٽار. تنهن ديوان کي مارڻ شروع ڪيو. هر ڌڪ لڳڻ کانپوءِ ديوان رڙيون ڪرڻ لڳو. رڙيون ڪندي ڪندي ديوان چوڻ لڳو، ”او سائين! او ڌڻي، مون کي ڇوٿو مارين،مان به ته تو جهڙو انسان آهيان، تنهنجو سنڌي ڀاءُ آهيان.“
اچانڪ آسمان ۾ هڪ تارو چمڪيو.
ڀٽ تي تنبوري جي تان تي ٻر ٻر ٿي.
پــائــي ڪــانُ ڪـمـــان ۾، مـــيـــان مـــار مَ مــــون،
مون ۾ آهين تون، متان تنهنجو ئي توکي لڳي.
زوار حسين جو بي رحميءَ سان هلندڙ هٿ رڪجي ويو. هن ديوان کي ڇڏي ڏنو، پر ديوان جي دانهن سندس سڪون کي برباد ڪري ڇڏيو.
الائي ڪيترا ڏينهن لفظ، ”تو جهڙو انسان آهيان، تنهنجو سنڌي ڀاءُ آهيان.“ ڀالا بڙڇيون بڻجي سندس سيني کي ڇيهون ڇيهون ڪندا رهيا.
زوار حسين هڪ فيصلو ڪيو. هن پوليس جي نوڪري ڇڏي ڏني ۽ سيلاني بنجي ويو. هو ٽي سال جهر جهنگ جهاڳيندو رهيو. ٽن سالن کانپوءِ ڄڻ ته سندس بنواس پورو ٿي ويو. هُو واپس پنهنجي ڳوٺ وريو.
شادي ڪيائين گذر سفر لاءِ هڪ ننڍڙو دوڪان کوليائين. شاهه ۽ سچل جي شاعريءَ کي هينئن سان هنڊايائين، سن جي سائينءَ سان عقيدت جو رشتو جوڙيائين.
هو زال جي سُهمن ۽ طعنن جي پرواهه ڪرڻ بنا ته جيڪڏهن هو پوليس جي نوڪري نه ڇڏي ها ته گهٽ کان گهٽ ڊي ايس پي ٿي رٽائر ٿئي ها.چڱي خاصي مال ملڪيت هجي ها ۽ گذر سفر لاءِ هيئن پريشان نه ٿيڻو پوي ها. پنهنجي اولاد کي وطن سان محبت، غير مشروط محبت ۽ انسان ۽ انسانيت جي عظمت جو درس ڏيندو رهيو. هن جڏهن اکيون پوريون هيون تڏهن سندس دل ۾ ٻه ڏک هئا. هڪ ته هو جيلس بازار جي ديوان جي دانهن کي وساري نه سگهيو هو (جڏهن به کيس ياد ايندو هو، سندس اکيون آليون ٿي وينديون هيون) ٻيو ته؛
درد وندن جو ديس،
ڏکويلن جو ديس،
ستايلن جو ديس،
بي پهچ اٻوجهن جو ديس،
سنڌ، آزاد نه هئي.
ڀٽائيءَ جي بيتن، سچل جي آفاقي آوازن ۽ سنڌوءَ جي ساڃاهه جي خالق جي فڪر جي ڦرهيءَ کي پڙهندي، دلاور حسين جڏهن انٽر پاس ڪئي هئي، تڏهن سندس والد صاحب پيالو ڪيو هو.
ڪجھه ڪرڻ جي تمنا، دلاور حسين کي ڪراچيءَ وٺي آئي هئي. هو ڪراچيءَ ۾ ڪڏهن سنڌي اخبارن ۾ ڪم ڪندو هو ته ڪڏهن خانگي اسڪولن ۾ ماستري ڪندو هو ۽ ٻارن کي ٽيوشن پڙهائيندو هو. سندس هر شيءِ اڻ پوري هئي،
سندس ننڊ اڻپوري هئي،
سندس لباس اڻپورو هو،
سندس خوراڪ اڻپوري هئي.
ڪا شيءَ مڪمل ۽ سدا جوان هئي، ته اهو هو سندس جذبو. هڪ سچي صوفيءَ جي اولاد جيان راهه ۾ ايندڙ ڏکيائين ۽ مشڪلن کي آفاقي آزمائش سمجهندي اڃان به وڌيڪ جوش ۽ جذبي سان محنت ڪرڻ لڳندو هو. ڳڀي جي ڳولا ڪندي، هن پنهنجي تعليم به جاري رکي ۽ نوڪري حاصل ڪرڻ جي جستجو به.
ٽيهن سالن جي عمر ۾، سندس ڪوششن رنگ لاتو، سندس محنت صاب پئي، سندس اميد پوري ٿي. هو نوڪري جي لاءِ ٿيندڙ صوبائي چٽاڀيٽيءَ جي امتحان ۾ ڪامياب ٿي سيڪشن آفيسر ٿي ويو.
سنڌ جي آفيسر شاهي پنهنجي جوهر ۾ مڪمل طرح سان وڏيرا شاهيءَ جي هڪ نئين شڪل آهي، جيڪو ان جو حصو ٿيو ڄڻ ته، هڪ نئين زميني خدا جو اضافو ٿيو.
آفيسر شاهي، اندر ئي اندر ڪيترن خانن، حصن ۽ پتين ۾ ورهايل هوندي آهي. وفاق کان آيل هوندا آهن برهمڻ صوبائي ڪامورن ۾ هڪڙا هوندا آهن کتري، ٻيا هوندا آهن شودر شودر ئي سنڌ سيڪريٽريٽ جو انتظامي ڪاروهنوار هلائيندا آهن.
برهمڻ، کتري ۽ شودرن جي ان ورهاست ۾ رنگ، نسل ۽ ذات پات جو به اهم خيال رکيو ويندو آهي. ڪامورا شاهيءَ جي اهڙي ئي ماحول ۾ دلاور حسين جهڙن ڪامورن جو وجود رڃ ۾ مور جي رڙ اچڻ مثل هو. دلاور حسين آزاد خيال هو. يگانو هو. ريتن رسمن جي پرواهه نه ڪندو هو. پاڙهُو هو ۽ بي باڪ هو.
سندس بي باڪيءَ جو هڪ قصو ته سڄي سيڪريٽريٽ ۾ مشهور هو. چون ٿا ته هو جڏهن نئون نئون سيڪشن آفيسر ٿي آيو هو. تڏهن کيس هڪ سيڪريٽريءَ جو اسٽاف آفيسر مقرر ڪيو ويو هو.
سيڪريٽري صاحب ڪامورو ابن ڪامورو هو. حسب روايت هو پروٽوڪول ۾ ذري برابر به ڪوتاهي برداشت نه ڪندو هو. هر ماڻهوءَ کي پهريان اسٽاف آفيسر وٽ اچڻو پوندو. سيڪريٽري صاحب جڏهن اسٽاف آفيسر کي اجازت ڏيندو هو ته، ملاقات لاءِ آيل صاحب سان ملي سگهندو هو.
هڪ ڏينهن هڪ عجيب واقعو ٿيو. ٻه چڱا، خاص سوٽ ڪوٽ پهريل همراهه سيڪريٽري صاحب سان ملڻ آيا. سيڪريٽريءَ سان ملاقاتين جو اچڻ ته روز جو معمول هو، پر هنن نون آيل چڱي طرح پهريل سهريل ملاقاتين جو انداز خود اعتماديءَ وارو ۽ جارحانه هو. اچڻ سان ئي رعبدار انداز ۾ دلاور حسين کان پڇيو، ”صاحب آهي؟“
”جي سائين، صاحب موجود آهي.“ دلاور حسين وراڻيو،
”صاحب سان ملڻو آهي.“ ملاقاتين جي آواز ۾ اڃان به وڌيڪ ڪڙڪو اچي ويو.
”جي سائين ضرور ضرور.“ دلاور حسين وراڻيو. ”پرچيءَ تي پنهنجا نالا لکو، اندر موڪليو، صاحب توهان کي ملاقات لاءِ گهرائيندو.
”اڙي اسان وري پرچيءَ تي نالا لکي اندر موڪلينداسين ڇا!!“ آيل ملاقاتين جي رويي ۾ رعب سان گڏ ڪاوڙ جو به اضافو ٿيو. ”توکي خبر ناهي ته اسين ڪير آهيون. اسين تنهنجي صاحب جا اولڊ فرينڊس آهيون، لائيڪ فيملي ميمبرس. ڪالهه رات به تو وارو صاحب ۽ اسان گيڌرنگ ۾ گڏ هئاسين.“ ملاقاتين پنهنجي رعب ۽ غصي جو سگهاري نموني اظهار ڪرڻ لاءِ انگريزيءَ جو استعمال ڪيو.
”سائين ٺيڪ آ.“ دلاور حسين وراڻيو.”پر صاحب جو حڪم آهي ته ڪوبه Visitor ڊائريڪٽ اندر نه اچي“.
”OK, OK“ ملاقاتين جو صبر جواب ڏيڻ لڳو. ”Take our visiting cards to him and tell him we are waiting“
ايندڙن جي ڳالهائڻ جي انداز ۽ خود اعتماديءَ مان ائين ٿي لڳو ڄڻ ته سيڪريٽري ڪو سندن ويجهو دوست مائٽ عزيز آهي.
دلاور حسين هڪ نئون سيکڙاٽ آفيسر هو. هن پنهنجي مٿان ايندڙن جي رعب ۽ دٻدٻي جي تهه کي ڪرندي محسوس ڪيو. هو اٿيو، ملاقاتين جا ملاقاتي ڪارڊ کنيائين، سڌو سيڪريٽري صاحب وٽ ويو ۽ کيس چيائين، ”سر! هي ٻه وزيٽرس آيا آهن، چون پيا ته توهان جا تمام گهڻا ڪلوز فرينڊس آهن ۽ توهان سان ملڻ لاءِ انسسٽ (Insist) پيا ڪن.“
سيڪريٽريءَ بيزاريءَ مان هڪ نظر ڪارڊن تي وڌي ۽ سختيءَ سان حڪم ڏيندي چيائين ”Close friends my foot.“. ”اڙي ڀڄاءِ انهن بيغيرت ٺڳ، بليڪ ميلرن کي.“
دلاور حسين ٻاهر آيو. ملاقاتين کي چيائين، ”صاحب ٿورو (Busy) آهي، اوهانکي ڪو urgent ڪم يا پرابلم آهي ته مون کي ٻڌايو مان Solve ڪرڻ جي ڪوشش ڪريان ٿو.“
”نه، نه“ ملاقاتين کي شايد اندر جي ماحول جو اندازو ٿي چڪو هو. ان ڪري مٿانئن انگريزيءَ جو ڀوت جهڪو ٿيڻ لڳو هو. هنن سنڌيءَ ۾ ڳالهائيندي چيو، ”ٺيڪ آهي، جيستائين صاحب واندو ٿئي، ايستائين اسان انتظار ٿا ڪريون.“
هو ڪرسين تي ائين ٿي ويٺا جو دلاور حسين کي مهمان ۽ مائيءَ جو قصو ياد اچي ويو؛
چون ٿا ته، هڪ گهر ۾ ڪو ماڻهو مهمان ٿي آيو. ميزبانن ٻه ٽي ڏينهن ته سانده سندس خوب خوشامند ۽ خاطر مدارت ڪئي. پر مهمان يا ته گهر کان واندو هو يا کيس خاطر مدارت ۾ مزو اچي ويو هو، سو وڃڻ جو نالو نه ٿي ورتائين.
ميزبان تنگ ٿيڻ لڳا ۽ مهمان مان جان ڇڏائڻ جون دعائون گهرڻ سان گڏ، مهمان کي ڪڍڻ لاءِ اَٺسٺا اُڻڻ لڳا.
هڪ ڏينهن صبح جو پهر هو. گهرڌياڻي گهر جو چلهو دکايو، ائين ئي سامهون مهمان ننڊ اکڙا قدم کڻندو ڪمري کان ٻاهر آيو. گهرڌياڻيءَ کي مهمان مان جان ڇڏائڻ جي هڪ ترڪيب سُجهي آئي. مهمان جيئن ويجهو آيو، مائيءَ ڏاڍيان آواز ۾ چلهه تي تئو رکندي چيو، ”تپ توا ڇهه مهينا“.
مهمان اوڙاپو ٻڌي مرڪيو، سندس چال ڍال ۾ ڪو فرق ڪونه آيو. هو اڳتي وڌيو، ٽالھيءَ جي وڻ جي هيٺان پيل کٽ تي ويهندي چيائين، ”کُپ ڳُئي ٻارنهن مهينا.“
سو دلاور حسين وٽ ويٺل سڪريٽريءَ جي مهمانن جي رويي مان به ائين پئي لڳو، ڄڻ ته طئه ڪري آ يا هجن ته، جيڪڏهن کين اڳئين جنم تائين انتظار ڪرڻو پيو ته ڪندا، پر ملاقات هر حال ۾ ڪندا.
دلاور حسين به پنهنجي جان ڇڏائڻ لاءِ هر حربو هلائڻ لڳو.
وقفي وقفي سان کانئن پڇندو رهيو، ”سائين ڪو ڪم ڪار آهي ته مون کي ٻڌايو، ڪنهن کي فون ڪرڻي آهي ته مان فون ڪري ٿو وٺان.“
پر آيلن جو جواب هڪ ئي هو، ”هاها ڪم آهي پر اسان صاحب کي پاڻ کي ٻڌايئنداسين!“
جيئن وقت گذرندو رهيو، تيئن تيئن دلاور حسين جي طبيعت جو جلال وڌڻ لڳو. سندس اندر ۾ ويٺل آفيسر آرس ڀڳو. شرم حياء جا پردا ٽٽا، هن وڏي زورائتي انداز ۾ ويٺلن سان مخاطب ٿي چيو، ”الاءِ ڪيتري دير کان ويٺا آهيو. باربار توهان کي چوان ٿو. ڪم ٻڌايو ڪم ٻڌايو. اهڙو ڪهڙو خاص ڪم آهي. جيڪو مون کي نه ٿا ٻڌايو. سيڪريٽريءَ کي ڀلا ڀيڻ جو سڱ ڏيڻ آيا آهيو ڇا؟“
ٻڌندڙن تي بم ڪريو.
ڄڻ ته سندن ڪنن جا پردا ڦاٽا.
۽ پوءِ ٻي لمحي ۾ سندن ڪرسيون خالي هيون.
سندس بي باڪي، لاپرواهي، شاهانه رسمن جي کلم کلا لتاڙ جي باوجود به اڪثر ماڻهو محسوس ڪندا هئا ته هو ڪنهن اونهي درد ۾ ٻڏل هو.
درد!!؟؟
شايد هو ننڍپڻ ۾ ڏنل غريبيءَ جي ڏنڀن کي وساري نه سگهيو هو.
شايد هو، ڪانون جي وچ ۾ هَنجُ هو.
شايد پيءُ وٽان کيس ورتي ۾ مليل احساس ته سندن وطن غلام هو. سيڪريٽريٽ جي فائيلن ۾ لڪل غلاميءَ جي نانگن کيس ڏنگيو ٿي.
شايد شايد شايد.............انيڪ شايد هئا. پر سڀ کان سگهارو شايد جنهن تي سڀني کي اتفاق هو ته هو عشق جو سٽيل هو
هو صوفي هو.
پاڙهو، هو،
ڀٽائي کيس برزبان ياد هو.
ڪبير جا دوها، درياءَ جيان سندس زبان مان نڪرندا هئا.
ان سان گڏ هو صاحب به هو.
پروٽوڪول جو قائل، مجال آهي جو ڪو سندس اجازت کان بغير ڪمري ۾ داخل ٿئي ۽ ڪرسيءَ تي ويهي.
پر انهن سڀني ڳالهين جي باوجود به، ڪو درد هو، ڪو ڏک هو، جنهن رکي رکي سندس اندر کي جهوريو ٿي ۽ هو اداس ٿي ويندو هو.
ائين ڇو آ ته اسان ماڻهو پنهنجي غمن ۽ خوشين کان وڌيڪ ٻين جي غمن ۽ خوشين ۾ دلچسپي وٺندا آهيون؟ ٻين جي ذات ۽ ذاتي دکدائڪ زندگي، اسان جي انا ۽ اسان جي اندر کي الاءِ ڇو تسڪين جي احساس سان مالا مال ڪندي آهي؟.
ٻين جي غمن، خوشين، خوبين ۽ خامين جون گهڙيل ڪهاڻيون اسان کي الائي ڇو پنهنجي وجود جي احساس کان عاري ڪري ڇڏينديون آهن؟
اهيو سبب هو جو اسان سڀني جي ٽوهه ۽ جستجو هئي ته آخر ڪهڙو درد هو جنهن کي دلاور حسين جڳ جهان کان لڪايون ٿو وتي. ڳالهه جي تان ان تند تي اچي ٽٽندي هئي ته صاحب کي عشق جي چوٽ لڳل هئي ۽ بيوفائي جو ڏنگيل هو.
دلاور حسين صاحب جي حوالي سان عشق، وفا ۽ بيوفا جو لفظ ايترو ته ورجايو ويو هو جو، مون کي ڏهاڪا اڳ اسان جي ڳوٺ ۾ عشق، محبت ۽ وفا جو هڪ لازوال داستان ذهن تي تري ايندو.
چاليهه پنجاهه سال اڳ جي ڳالهه آهي، يا ائين چئجي ته اڃان وڌيڪ بهتر ٿيندو، انگريزن جي زماني جي ڳالهه آهي. اسان جي ڳوٺ جي وڏيري جانڻ جون ٻه خاصيتون ملڪان ملڪ مشهور هيون.
هر هڪ کي گاريون ڏيڻ ۽ ماني کارائڻ.
سندس سخا جو گڻ ايڏو ته سگهارو هو جو ماڻهو سندس زبان درازيءَ کي وساري ويهندا هئا ۽ ور ور ڪري پيا سندس مهمان نوازيءَ جا ڳڻ ۽ ڳيچ ڳائيندا هئا.
سندس مهمان نوازيءَ جا ڳڻ ۽ ڳيچ ڳائجن به ڇو نه، الائي ڪيترا دفعا ائين ٿيو هو جو سياري جي سرد راتين ۾، جڏهن قهر جو پارو ٿي پيو، ماڻهن جي ڇا مجال، رات جا رولاڪ جانور، ڪتا به وڃي ڪنهن پلال جي ديري يا ٿڌ کان بچڻ لاءِ ڪنهن ٿا نيڪي جاءِ جو پاسو جهليندا هئا. اهڙين آڌي راتين ۾ وڏيري خانڻ کي آزمايو ويندو هو. سندس اوطاق تي اڌرات جو سڏ ٿيندو هو. وڏيرو ٻاهر نڪرندو هو. ٻهر ٻُٽون لڳل ٻه چار ماڻهو بيٺا هوندا هئا ۽ وڏيري کي ماني کارائڻ جي سدا هڻندا هئا.
وڏيرو همراهن کي اوطاق ۾ ويهاري اندر ماڙيءَ ۾ ويندو هو ۽ ويرم ئي نه گذرندي ته وڏيرو مهمانن جي اڳيان چانورن جون تازيون مانيون، پلي يا ساڳ جو ٻوڙ ۽ تازو چاڏيءَ مان ڪڍيل ڌونئري جو وٽو يا مکڻ ۽ ماکي اچي رکندو هو.
عجيب ڳالهه هئي.
سياري جي بي رحم سرد رات.
ان رات ۾ پنڊيءَ تي پيل چانورن جون گرم مانيون، پلي، ساڳ جو ٻوڙ،
ڌونئرو، مکڻ ۽ ماکي.
ائين لڳندو هو ڄڻ ته ماڙي اندر ويٺل وڏيريءَ جي اکين مان ننڊ اڏامي وئي هئي ۽ هوءَ ان انتظار ۾ هئي ته اجھو مهمان آيا جن جي چانورن جي ماني پلي ساڳ جي ٻوڙ ۽ ڌونئري مکڻ سان خاطر تواضع ڪرڻي هئي.
اهيو ئي سبب هو ته وڏيري خانڻ جي ستن ڪوهن ۾ هاڪ هئي. چڱا ڀلا نامي گرامي ڏوهاري وڏيري جي ماڙي ته ڇا، سندس راڄ ڀاڳ کان به پيا ڪئُه ڪندا. چي، ”ماني آهي ڪاني، وڏيرو مٿير مڙس. ائين نه ٿئي ته ڪاني اچي سيني ۾ ٺڪاءٌ ڪري.“
چاليهي جا ڏينهن هئا ۽ تيرهون مهينو.
الاهه الاهه، چاليهي جا ڏينهن ۽ تيرنهين مهيني جي شدت جو احساس انهن کي ئي هوندو جن اتر سنڌ ۾ ڪي گھڙيون گذاريون هونديون.
چاليهي جا ڏينهن، جڏهن آسمان مان باهه جا اُلا ڪرندي محسوس ٿيندا آهن، هوا، اڻ ڏٺل آڳ لڳندي آهي ۽ زمين تتل تئو ٿي پوندي آهي.
چاليهي جي ڏينهن ۾ اتر سنڌ ڪچڙي منجهند جو ائين ويران ٿي ويندي آهي، ڄڻ ته ”گهوڙا ڙي گهوڙا ڙي“ جو آواز بلند ڪري مدد خان پٺاڻ جي لشڪر جي آمد جو اطلاع ڏنو ويو آهي. بيوس لاچار ماڻهو پنھنجي سر بچائڻ لاءِ ڪچن پڪن اجهن ۾ لڪي ويا آهن، پکين ڊرون جهازن جي دهشت سبب اڏامڻ ڇڏي ڏنو آهي.
جيت جڻين ڪنهن خودڪش بمبار جي خوف کان ڌرتيءَ جي آخري تهه ۾ وڃي پناهه ورتي آهي.
ان ئي اتر جي چاليهي جي ڏينهن لاءِ ئي ته لاڙجي شاعر محمد صديق مسافر چيو هو؛
ويـساک جو مهينو، جنهن ۾ لُڪون ۽ جهولا،
ڄڻ آسمان اُڇليا ٿي، زمين تي گرم گرم گولا.
ان ئي چاليهي جي ڏينهن ۾ شروع ٿيندو آهي تيرهون مهينو ماڻهن جو ان ختم. مال جو چارو ختم. ساوڪ ختم. پاڻي ختم. هرشيءِ ختم.
تڏهن ئي ته ان موسم جو ماڻهن، نالو ئي رکي ڇڏيو آهي تيرهون مهينو.
اهڙا ئي چاليهي جا ڏينهن هئا ۽ تيرهون مهينو.
منجهند جو وقت هو، وڏيري خانڻ پنھنجي اوطاق جي ڪنڌين کي پاڻي هڻائي، زمين تي چڱو خاصو ڇڻڪار ڪرائي، نوڪر کان چلم سَرُڪرائي اڃان چلم مان پهريون ڪش مس هنيو هو ته اچانڪ هڪ همراهه گهوڙو ڊوڙائيندو، سڌو اچي وڏيري خانڻ جي مٿان بيٺو هو. چاليهي جا ڏينهن، مٿان ڌرتتي، جسم اڳيئي تتل. هيڏانهن وري گستاخ سوار، گهوڙو اچي سڌو وڏيري جي کٽ جي سامهون جهليو هو.
خانڻ برابر مهمان نواز هو. سندس اوطاق هر آئي وئي جي لاءِ آشيانو هئي. لنگر خانو هئي. پر وڏيرو ته پوءِ به وڏيرو هو نه! وڏي شان، مان ۽ دٻدٻي وارو ستين ڪوهين هاڪارو. هر ڪو کيس جهڪي ۽ نوڙي ملندڙ. پر هاءِ! هي ڇا ايندڙ ته گستاخيءَ جا ليڪا لنگھي ويو هو. گهوڙو سڌو اچي وڏيري جي مٿان جهليو هئائين.
ان کان اڳ وڏيري جي گاريل فطرت ڦڙڪي اٿي، گهوڙي سوار مخاطب ٿيو، ”سائين وڏا، معاف ڪجو، معذور سيد آهيان، مهرباني ڪري گهوڙي تان لهڻ ۾ مدد ڪجو“.
”سيد“ لفظ ٻڌڻ سان ائين لڳو ڄڻ ته چاليهي جو جهولو ٿڌو ٿي ويو هجي.
زمين ٺري پئي هجي.
آسمان گرم گرم گولا اڇلائڻ بند ڪري ڇڏيا هجن.
هونئن، سنڌڙيءَ جو کڻي ڪير ڪيڏو به سرڪش سنڌي هجي، ڏٺو ته ائين ويو آهي ته، سندس سر هميشه ڏاڍي جي لٺ ۽ سيد جي عظمت آڏو جهڪيل رهيو آهي ۽ شايد اڻ ڳڻين نسلن تائين جهڪيل رهي.
وڏيري خانڻ چلم ڇڪڻ ڇڏي ڏني.
اوطاق ۾ ويٺل ٻه هاري اٿيا. هڪ تڙتڪڙ ۾ کٽ تي رلي وڇائي، وهاڻو سڌو ڪيو. ٻئي وري گهوڙي تي ويٺل سيد کي گهوڙي تان لاهي، وڃي وڇايل رليءَ واري کٽ تي ويهاريو. جنهن کٽ تي رلي وڇائي هئي ان گهوڙي جا سنج لاٿا. گهوڙي کي ٽالهيءَ جي وڻ هيٺان وڃي ٿانيڪو ڪيو.
وڏيرو خانڻ پاڻ اٿيو. تڙ تڪڙ ۾ سيد کي هٿ منهن ڌئاريائين ۽ پوءِ حويليءَ ۾ اندر هليو ويو. ٿوري دير کان پوءِ جڏهن وَڏيرو حويليءَ مان نڪتو ته، سندس هٿ ۾ سيد جي لاءِ مانجهاندي جي ماني هئي.
ماني کائي، سيد صاحب جڏهن واندو ٿيو، تڏهن وڏيري خانڻ، سيد کان حوال وٺڻ جي ابتدا ڪندي چيو، ”جيءٌ سائين!“
”مٺو کير پيءٌ.“ سيد صاحب وراڻيو. ”عزت بخشڻ لاءِ توهان جا وڏا وڙ، وڏا احسان، پر عرض اهيو آ ته مان توهان سان نويڪلائيءَ ۾ ڪجھ ڳالھائڻ چاهيان ٿو.“
سيد جي ڳالهه ٻڌي، وڏيري خانڻ اوطاق ۾ ويٺلن کي ٻاهر وڃڻ جو اشارو ڏنو. جڏهن سڀ ٻاهر هليا ويا ته وڏيرو پنھنجي کٽ تان اٿي وڃي سيد جي کٽ جي پيرانديءَ کان ويٺو.
هڪ دفعو جيءٌ جو ورجاءٌ ٿيو.
سيد جيءٌ جي جواب ۾ حوالن جي ابتدا ڪئي.
”سائين! ڪچي جو غريب معذور سيد آهيان. توهان جي سخا، مهمان نوازي ۽ حشمت جي هاڪ ٻڌي اٿم. ڪَهي آيو آهيان هڪ انوکي ڪم لاءِ اميد اٿم، نه ته ناراض ٿيندا نه ئي وري مايوس ڪندا“.
”نه سائين توهان حڪم ڪيو.“ وڏيري خانڻ ادب مان وراڻيو، اسان ته توهان جي ذات جا ٻانها غلام آهيون.“
”وڏيرا سائين!“ سيد ڳالھائڻ شروع ڪيو. ”توهان جي ڳوٺ ۾ جيڪا لاڏائو ريڍارن جي دُڻي اچي ويٺي آهي.“
سيد جي ڳالهه ختم ڪرڻ کان اڳئي وڏيري کي ياد آيو ته، برابر ڳوٺ جي ڀرسان لاڏاڻو ريڍار اچي ويٺا هئا.
پر اهيو ته معمول هو. لاڏائو ريڍار وقت به وقت اچي ويهندا هئا. ڪجھ وقت ويهڻ کان پوءِ وري لڏو پٽي ٻي منزل ڏي روانا ٿي ويندا هئا.
سيد ڳالهه جاري رکي، ”سائين ان دُڻيءَ ۾ منھنجي ساهه جو سڳو اٽڪيل آهي. ان دُڻيءَ ۾ منھنجو پرين پيارو آهي. بس توڏي الله پاڪ جو نالو وٺي آيو آهيان ته ڪيئن به ڪري مون کي هڪ دفعو هڪ گهڙيءَ لاءِ پنھنجي پرينءَ سان ملاءِ، ان جو ديدار ڪراءِ.“
وڏيرو خانڻ ڳالهه ٻڌي حيران ٿي ويو. هن ٽيڏي اک سان سيد ڏي ڏٺو. هو ٻنهي ٽنگن کان معذور هو، هلڻ کان هلاڪ هو. وري صدا هنئين هئائين ته ڪهڙي !! عاشقيءَ جي ميل ميلاپ جي!!
وڏيري سان اڄ ڏينهن تائين اهڙي گستاخيءَ جو ڪنهن سوچيو به ڪونه هو. پر سيد، معذور سيد ڪو صفا زور آور ماڻهو هو.
سيد کي انڪار ڪرڻ قيامت ڪاري ڪرڻ جي برابر هو. وڏيري قيامت ڪاري ڪرڻ نه ٿي چاهي.
قيامت جي ڏينهن رب پاڪ اڳيان پنھنجي منهن تي دانگي نه ٿي ملڻ چاهي.
”سائين!“ وڏيري خانڻ ادب مان ڳالھائڻ شروع ڪيو. ”انگل ته توهان اگرو ڪيو آهي پر، توهان کي ننَهن ڪري مان پنھنجي قيامت ڪاري نه ٿو ڪرڻ چاهيان. مان ڪوشش ته پوري پوري ڪندس، پر توهان جي پرينءَ جو پتو مون کي ڪيئن پوندو؟“
سيد جو منهن سرهائيءَ ۾ ٻهڪڻ لڳو. هن کيسي ۾ هٿ هنيو ۽ هڪ ڀرت ڀريل ريشمي رومال ڪڍيو.
رومال وڏيري جي حوالي ڪندي چيائين، ” سائين توهان هي رومال دُڻيءَ جي ڀرسان وڃي ظاهر ڪجو، منھنجي سڄڻ سانئڻ توهان وٽ پاڻهئي هلي ايندي.
سيد ڪچڙي منجهند ڌاران اوطاق ۾ آيو هو. هاڻي سج نيزي پاند اچي چڪو هو. هرڪو وڃي گهرن ۽ واهيرن ۾ ٿانيڪو ٿيو هو.
رومال وڏيري جي حوالي ڪرڻ کانپوءِ، سيد به آهلجي پيو ۽ ڏسندي ڏسندي کيس به ننڊ اچي وئي.
وڏيري خانڻ کي ننڊ صفا نه آئي. هن جي اندر ۾ آنڌ مانڌ هئي، ولوڙ هئي. سيد جو عشق ڪنهن سگهڙ جي ٻڌايل داستان جهڙو هو. هو حيران هو ته معذور سيد ايڏا ڪشالا ڪري پنھنجي پرينءَ سان ملڻ آيو هو. وري عجب جهڙي ڳالهه اهيا هئي ته ڪنهن معذور ماڻهوءَ سان به نينهن جو ناتو لاتو هو!
وڏيري خانڻ دل ئي دل ۾ چيو، ڀلا ان عشق کي آزمائڻ ۾ حرج ڪهڙو آهي.
ٽيپهريءَ ڌاران وڏيري خانڻ وهنجي ململ جو پهراڻ ۽ ريشمي گوڏ ٻڌي. سندس ٻنيءَ ۾ ويٺل ريڍارن جي دُڻيءَ ڏي نڪري آيو. پنج ڇهه خيما جن جي اڳيان ريڍارن جا اڌ اگهاڙا ٻارڙا کيڏي رهيا هئا. ڀر ۾ ئي رڍن ۽ ٻڪرين جا ننڍڙا ڦر ائين بي چينيءَ ۽ بيقراريءَ ۾ ڪُڏي رهيا هئا، ڄڻ ته سج کي ايلاز ڪندا هجن ته ستت ئي لهه. ته جيئن اسان جون امڙيون جهنگ مان موٽي اچي اسان کي پنھنجي سيني سان لڳائين. گهڻين ئي ڪوششن کان پوءِ به وڏيرو خيمي اندر ويٺل عورتن جو اندازو نه لڳائي سگهيو.
خير، وڏيرو پنھنجي راڄوڻيءَ مان مريادا جو خيال رکندي خيمن کان ٿورو پرڀرو پيچرو وٺي خيمن سامهون ئي پر چڱي پنڌ تي پنھنجي کوهه تي اچي بيٺو. شام جو پهر هو، کوهه تي بيٺل نم، انب ۽ ٽالهي جي وڻ تي ويٺل پکي، سج جي تپش گهٽ ٿيندي ئي ڄڻ ته الهڙ جوانڙيءَ ٿي جيان آرس ڀڃي اٿيا هئا. اهڙيون اهڙيون مٺيون ٻوليون ٿي ٻوليائون، ڄڻ ته باري بي پرواهه جو سج جي ڏنگائيءَ کي مڏو ڪرڻ جي شڪريو ادا ڪندا هجن.
وڏيري خانڻ جو خيال لاتيون لنوندڙ پکين ڏي نه وڃڻو هو نه ويو. هو ته صرف هڪئي سوچ ۾ ٻڏل هو ته، سيد جي محبوبا کي پاڻ ڏي ڪيئن متوجه ڪري. لاشعوري طرح هن جو هٿ پهراڻ جي کيسي ۾ ويو.
هن رومال ڪڍيو ۽ رومال کي ائين هوا ۾ لهرائڻ لڳو ڄڻ ته ٻچيتا ڪانوَ کيس ٺونگا هڻندا هجن. جن کي هو اڏائڻ جي ڪوشش ڪندو هجي.
گهڙي مس گذري، وڏيري ڏٺو، هائو ٻيلي هڪ نوجوان عورت، جنهن جي عمر مشڪل سان ٽيهه پنجٽيهه سال هئي، دلو ڪڇ تي کنيون کوهه ڏانهن ائين وکون ڀريندي ٿي آئي، جو لڳو ٿي ڄڻ ته هو پنڌ نه ڪندي هجي. اُڏامندي هجي. اڏامندي به اهڙي جوش، جذبي ۽ محبت سان هجي، جيئن ماکيءَ جي مک گل ڏانهن اڏام ڀريندي آهي، يا گل جي خوشبو ماکيءَ کي پاڻ ڏانهن ڇڪيندي آهي.
هوءَ جڏهن ويجهي پهتي ته وڏيري جي وات مان بي اختيار نڪري ويو، ”الله اڪبر ايڏو حُسن.!“
گهڙي پل لاءِ وڏيري کان سڀڪجھ وسري ويو ته هو راڄ جو وڏيرو هو. پنھنجي رتبي جي حساب سان پاڙي اوڙي جي نياڻيءَ کي تڪڻ سندس شان جي خلاف هو.
وڏيري کان اهيو به وسري ويو ته سندس هٿ ۾ سيد جو پنھنجي پرينءَ لاءِ ڏنل ڀرت ڀريل ريشمي رومال هو. هو ته حُسن جي سمنڊ ۾ ٻڏي ويو هو.
هن کي هوش تڏهن آيو جڏهن هن عورت جو روئڻهارڪو آواز ٻڌو، ”او وڏيرا سائين، او وڏيرا سائين!“
وڏيري ڇرڪ ڀريو. حسن جي سمنڊ ۾ ٻيڙي ٻڏڻ کان بچي وئي.
عورت جو روئڻهارڪو سڏ، ايلازن ۽ التجائن ۾ مٽيو ۽ هن چيو، ”وڏيرا سائين! وڏيرا سائين! نالي خدا جي، واسطي مٺڙي محمد ڪريم جي ، صدقي پيران پير دستگير جي مون کي ٻڌاءِ ته توکي اهيو رومال ڪٿان مليو آ.“
عورت جي ايلازن ۽ التجائن ۾ وڏيري خانڻ جو ڌيان عورت جي حُسن تان هٽيو. هن کي معذور سيد ياد آيو ۽ هن جا پرينءَ سان ملڻ لاءِ ڪيل ڪشالا ياد آيا. عورت جي تڙپ مان وڏيري اندازو لڳائي ورتو هو ته، جيڪڏهن سيد وٽ سڪ جو درياءٌ هو ته هن پاسي به پورو سمنڊ هو.
وڏيرو آزمودگار ۽ تجربيڪار انسان هو. زندگيءَ جا انيڪ لاها چاڙها ڏٺا هئائين، خوشيون غم برداشت ڪيا هئائين. ٿوري پل لاءِ هن عورت کي آزمائڻ چاهيو، ڪٿي هوءَ ڍنگ ته نه ڪري رهي هئي، مڪر ته نه ڪري رهي هئي.
وڏيري عورت کي ڇڙٻيندي چيو. ”مائي چري ٿي آن يا ڪَل ٿڙي ٿي ڇا، جو رومال رومال ٿي ڪرين؟ ڪهڙو رومال؟“
”وڏيرا سائين!“ عورت جو آواز سڏڪن ۾ اٽڪڻ لڳو هو.
”تون ڇا به چئه ڪهڙا به ڳالهاوَ ڏي، هي تنھنجي هٿ جو رومال منھنجي مٺڙي جو، منھنجي سائينءَ جو آ.“ عورت سڏڪن ۾ ساهه کنيو، وري ڳالهايو، ”وڏيرا سائين مان پرديسڻ آهيان، پر تنھنجي پاڙي ۾ آئي آهيان، تنھنجي سام آهيان- تون ننگي ننگ ڪر. هي منھنجو رئو ميڙ ٿي، مون کي ٻڌاءِ ته منھنجو مٺڙو سائين ڪٿي آ؟“
عورت پنھنجو رئو لاهي وڏيري جي پيرن تي وڌو. وڏيري پنھنجا پير ايڏي تيزيءَ سان پوئتي ڪيا ڄڻ ته رئي ۾ دوزخ جي باهه هجي.
مٺڙي سنڌ، پنھنجي ٻچڙن جي عجيب ريتن روايتن ۽ رسمن تي مرڪيو.
رئو پيرن تي پوڻ کانپوءِ وڏيري وٽ وڌيڪ انڪار ۽ آزمائش جي ڪا گنجائش نه هئي. هن عورت کي ٻڌايو ته سيد سندس اوطاق ۾ آرامي هو ۽ ساڻس ملڻ لاءِ اتاولو هو. پنھنجي مٺڙي سائين، سيد جي موجودگيءَ جو ٻڌي عورت جو لاثاني حُسن اهڙو نکريو جنهن جي ڪابه تشبيهه شايد بيان نه ڪري سگهجي.
ملاقات جو طئه ٿيو. سومهڻيءَ کانپوءِ جڏهن هئو مئو ٽرندي وڏيرو سيد کي کوهه تي هنن وڻن هيٺان وٺي ايندو. عورت کي هتي اچڻو پوندو.
عورت وڏيري جا احسان مڃيا، ٿورا ڳايا. اچڻ جو اقرار ڪيو. کوهه مان دلو پاڻيءَ جو ڀريو، پوءِ دُڻيءَ ڏانهن رواني ٿي وئي.
اها رات وڏيري جي زندگيءَ جي عجيب رات هئي. هن کي خبر هئي ته لاڏائو رات جو ڏاڍا سچيت هوندا اهن. معذور سيد هن وٽ سوالي ۽ سام بڻجي آيو هو. هن نه ٿي چاهيو ته جي دُڻيءَ جا ڌنار جاڳي پون ۽ سيد کي نقصان پهچي. ان ڪري هن ڳوٺ جي چئن جوان پهلوان مردن کي پاڻ وٽ سيد جي حفاظت لاءِ گهرايو.
سومهڻي گذري وڏيري سيد کي خود سھارو ڏنو ۽ چار ڪهاڙين، لٺين ۽ لوڙهن سان مسلح جوان ائين ڪڍ هلڻ لڳا، ڄڻ ته سيد گہوٽ هجي ۽ هو ڄاڃي. هو اسر ويل جي روايت کان هٽي ڪري سيد کي لانئن لاءِ وٺي ويندا هجن.
گهگهه اونداهي رات هئي.
قافلو کوهه تي اچي پهتو.
وڏيري سان آيل هڪ همراهه، پاڻ سان آندل رلي وڻن جي جهڳٽي جي هيٺان وڇائي سيد کي سولو ڪري ويهاريو. ڪاجهٽ مس گذري هوندي. هڪ دفعو ٻيهر ائين لڳو ڄڻ ته عورت اڏامندي ٿي آئي. عورت جي اچڻ تي سيد صرف ايترو چيو، ”بسم الله بسم الله.“
وڏيري سان آيل چار همراهه پهريداريءَ لاءِ چئني ڪنڊن ۾پکڙجي ويا. وڏيرو به وڻن کان ٿورو پرڀرو هڪ جهپ جي اوٽ وٺي ويهي رهيو.
عاشق معشوق جو ميلاپ هو. انسان کڻي ڪيڏي به عقيدت ۾ هجي. تماشو ڏسڻ ته سندس فطرت ۾ آهي. وڏيري جي اندر ۾ به سيد جي عقيدت جو بت ڊٿو، هُن جي اندر جو تماشبين جاڳي پيو. هن سوچيو، ڏسان ته سهي، سيد ۽ سندس محبوبه ڪن ڇا ٿا؟
ان سوچ ايندي ئي هو جھُپ جي اوٽ مان نڪتو.
ان طرف مڙيو جنهن طرف سيد ۽ سندس محبوب هئا. اتان جو نظارو ڏسي پهريان ته وڏيري کي ڳالهه سمجهه ۾ نه آئي جڏهن کيس ڳالهه سمجهه ۾ آئي ته کيس يقين نه ٿي آيو. جڏهن کيس يقين آيو ته اڳيان کيس حيرت انگيز جهان نظر آيو.
وڏيري ڏٺو، معذور سيد ۽ سندس محبوبه هڪ ٻئي جي آمهون سامهون اکين اکين ۾ ملايون ائين ويٺا هئا ڄڻ ته هڪڙو استاد هجي ٻيو شاگرد فرق صرف اهو هيو ته، پتو نٿي پيو ته ٻنهي مان استاد ڪير هو شاگرد ڪير هو، طالب ڪير هو مطلوب ڪير هو. عاشق ڪير هو، معشوق ڪير هو. فنا ڪير هو، باقي ڪير هو. عابد ڪير هو، معبود ڪير هو؟
ٻنهي جا جسم نه هئا ڄڻ ته پٿر جا بت هئا.
ٻنهي جون اکيون ائين ٿي لڳو ڄڻ ته هڪٻئي جي وجود کي پار ڪري هن ڪائنات جي ڪهڪشائن ۾ گم ٿي ويون هجن.
وڏيري جي لاءِ حيرانيءَ جي ڳالهه هئي.
جسمن جي ميلاپ کان سواءِ به، انسان اکين ذريعي عشق ۾ ائين ٻُڏي ٿي سگهيو جو، پنهنجي آس پاس جو ڪو پتو ڪونه ٿي پيو. وڏيري خانڻ جي حيراني ايتري حد تائين وڌيل هئي جو جيڪڏهن هو سالڪ هجي ها ته شايد سلوڪ جي انيڪ ڪيفيتن جو مٿس اظهار ٿئي ها.
پر هو وڏيرو هو صرف وڏيرو.
رات گذرندي رهي.
وڏيري جا آندل همراهه، پوري ايمانداريءَ سان پهرو ڏئي رهيا هئا.
وڏيرو خود ڄڻ ته پنڊ پهڻ ٿي ويو هو.
هو ڏانهن اکين جي اڻ کٽ ڪهاڻي جاري هئي.
رات گذرندي رهي، پهريون پهر، ٻيو پهر ۽ ٽيون پهر به پنهنجي آخري لمحن ۾ ٽٽڻ لڳو.
تيزيءَ سان گذرندڙ رات، وڏيري جي اندر ۾ اڻ تڻ پيدا ڪئي، کيس خيال آيو، هاڻي متان مائيءَ جا وارث سجاڳ ٿي پون. ان اڻ تڻ ۾ ئي هن آهستي آواز ڏنو، ”سائين، سائين!“
اکين جون پنبڻيون ڇنڀيون.
جسمن ۾ جنبش ٿي.
سيد ائين بيدار ٿيو، ڄڻ ته ازل جي لکيل سڀني ڪهاڻين جي پڙهائي پوري ٿي وئي هجي. يا ڄڻ ته آدم کي اڄ ئي جنت مان ڪڍي زمين تي اڇلايو ويو هجي!
عجب انداز مان سيد جواب ڏنو، ”جيءُ وڏيرا سائين جيءُ!“
وڏيري بيحد ادب ۽ احترام مان وراڻيو، ”سائين! رات لڙڻ لڳي آهي. هاڻي پاڻ کي هلڻ کپي.“
”سائين بسم الله بسم الله، هلو هلو.“ ڪجھه گهڙيون اڳ اکين جي سمنڊ ۾ ٻڏي ويل سيد جو انداز ائين لڳو ڄڻ ته فرمانبردار معصوم ٻار هجي.
وڏيري پنهنجي همراهن کي سڏيو.
عاشق معشوق جي جدائي ٿي.
وڏي عجيب جدائي هئي.
ٻنهي جي اکين مان ڪو ڳوڙهو نه ڳڙيو.
ٻنهي هڪٻئي جي هٿن کي نه ڇهيو.
ٻنهي هڪ ٻئي سان ڪا ڳراٺڙي ڪانه پاتي.
ٻنهي هڪ ٻئي سان ٻيهر ملڻ جو ڪو واعدو، اقرار نه ڪيو.
ٻئي هڪ ٻئي کان ائين جدا ٿيا ڄڻ ته هڪٻئي کي سڃاڻندا ئي نه هجن.
وڏيرو سيد کي وٺي جيئن اوطاق ۾ پهتو، سيد چيو، ”سائين توهان جي وڏي مهرباني، وڏا وڙ، لکين احسان ۽ ٿورا، هاڻي مهرباني ڪري گهوڙو سنجرائي ڏيو ۽ اجازت ڏيو، موڪل ڏيو.“
”هن مهل“؟ وڏيري حيرت مان چيو، ”سائين! اڃان ته ڳپل رات پئي آهي، اڃان ته وڏو اسر آهي، اوندهه انڌوڪار آهي. هن مهل اوهان ڪيئن ويندا. ٿورو ترسو. نيرن پاڻي ڪري پوءِ وڃو.“
”نه سائين نه.“ سيد محڪم انداز ۾ انڪار ڪندي چيو، ”توهان جا وڏا احسان، پر هاڻي اسان هتي هڪ پل، هڪ گهڙي به رهي نه سگهنداسين. مهرباني ڪري اسان کي موڪل ڏيو.“
مجبور ٿي وڏيري سيد جو گهوڙو سنجرايو. سيد کي گهوڙي تي ويهاري روانو ڪيو. وڏيرو پاڻ به سڄي رات جو ٿڪل هو، سو چيلهه سڌي ڪرڻ لاءِ اوطاق ۾ وڇايل بستري تي آهلجي پيو. اڃان ڪا جهٽ، ڪا گهڙي مس گذري هوندي جو لاڏائو ريڍارن جي دُڻيءَ مان اچانڪ روڄ راڙي جو آواز اڀريو.
وڏيرو آواز ٻڌي هڪدم پنهنجي کٽ تي اٿي ويٺو.
سندس دل ۾ شڪ جاڳيو، متان ريڍارن پنهنجي رن کي ماري وڌو هجي. سندس شڪ يقين ۾ ان وقت بدلجي ويو، جڏهن واءُ سواءُ وٺڻ لاءِ موڪليل هڪ همراهه اچي کيس ٻڌايو ته ريڍارن جي دُڻيءَ ۾ هڪ عورت مري وئي آهي. چون ٿا ته هوءَ جهنگ جي خيال سان اٿي هئي، ٿوري وقت کانپوءِ جيئن هوءَ موٽي ۽ زمين تي وڇايل پاٿاريءَ تي ليٽي دانهن ڪيائين. دانهن ڪرڻ سان نه ساهه تو ڏٺو نه مون ڏٺو.
وڏيري وقت وڃائڻ بنا پنهنجي ڳوٺ جي دائيءَ کي گهرايو. کيس سڄي ڳالهه سمجھايائين ۽ چيائين ته هوءَ ڏسي اچي ته مائي پنهنجي موت مئي آهي يا گھرپي ڇڏيو اٿائونس.
مائي ٿوري دير کانپوءِ موٽي آئي ۽ اچي تصديق ڪيائين ته مائي برابر پنهنجي موت مئي هئي.
هاڻي وڏيري جو سڄو خيال سيد ڏانهن هليو ويو. وڏيري رات جيڪو لقاءُ ڏٺو هو، تنهن کيس يقين ڏياريو ته، سيد جي زندگيءَ جو به خير نه هو. وڏيري هڪدم ڳوٺ جي هڪ همراهه کي پنهنجي گهوڙي تي سيد جي ڳوٺ ڏانهن روانو ڪيو.
گهوڙيسوار جيئن سيد جي ڳوٺ جي ويجهو پهتو، اتي به روڄ راڙو هو. معلوم ڪرڻ تي پتو پيو ته ڳوٺ جو معذور سيد ڪلهه صبح جو ڪنهن ڪم ڪار سانگي نڪتو هو. اڄ صبح جو سوير جيئن واپس وريو، گهوڙي تان لهي پنهنجي کٽ تي ويهندي دانهن ڪري ڪِري پيو، پوءِ نه ساهه تو ڏٺو نه مون ڏٺو.
معذور سيد ۽ ريڍارڻ جي ڪهاڻي، هڪ سچي ۽ لازوال ڪهاڻي، اکين جي گهرائيءَ ۾ فنا ٿيڻ جي ڪهاڻي هئي. ان ڪهاڻيءَ ۾ هر عاشق جو مانُ هو مرتبو هو، عزت هئي، وقار هو، بلندي هئي ۽ پتنگانه ادا هئي.
نه ڄاڻ ڇو جڏهن مان سيڪريٽريٽ جي ورانڊن ۾ ويٺي ويٺي ٻڌندو هئس ته دلاور حسين صاحب عشق جو سٽيل هو، بي وفائيءَ جو ڏنگيل هو، تڏنهن مون کي سيد ۽ ريڍارڻ جي ڪهاڻي ياد ايندي هئي. ۽ ان ڪهاڻيءَ ۾ صرف دلاور حسين ئي سيد جيان هو، فنا في العشق. پر شايد سندس محبوبه ريڍارڻ نه هئي. هوءَ ڪا جديد دور جي جديد ڇوڪري هئي، ماڊرن گرل. ڇا به هو، منهنجي دل اڪثر چوندي هئي ته، آئون دلاور حسين کان پڇان ته سائين جيڪي ورانڊن ۾ ويهي اسين ڳالهيون ڪندا آهيون، سي سچ آهن ڇا؟
آئون غريب پٽيوالو اهڙي ذاتي ڳالهه پڇڻ جي ڪيئن ٿي جرئت ڪري سگهيس. ان ۾ ڪو شڪ نه هو ته دلاور حسين صاحب مون کي ڀانئيندو هو. مون کي پڙهڻ تي همٿائيِندو هو. نوان نوان ڪتاب پڙهڻ لاءِ ڏيندو هو. ڪتابن تي ڪچهري ڪندو هو. پر پوءِ به هو صاحب ۽ آئون غريب پٽيوالو.
جڏهن هو نئون نئون اسان وٽ بدلي ٿي آيو هو، تڏهن هڪ ڏينهن مون کي پنهنجي اوقات جو ڀرپور نموني احساس ڏياريو هئاسين.
ٿيو هيئن جو هڪ ڏينهن صاحب جيئن گهنٽي وڄائي، آئون سندس اڳيان حاضر ٿيس. صاحب ڪنهن فائيل کي وڏي غور سان پڙهي رهيو هو. مون کي ائين لڳو ڄڻ ته گهنٽي وڄائڻ کانپوءِ صاحب کان وسري ويو هو ته، مان به سندس اڳيان حاضر ٿيو هوس. ڪافي دير کان پوءِ نه ڄاڻ ڇو مان پنهنجي عهدي ۽ حيثيت کي وساري ڪرسيءَ تي ويهي رهيس.
منهنجي ڪرسيءَ ته ويهڻ شرط ائين لڳو ڄڻ ته صاحب کي بجليءَ جو ڪرنٽ لڳو هجي. هن فائيل مان منهن مٿي کنيو ۽ ائين لڳو، پنهنجي سڄي قوت گڏ ڪري، رڙ ڪيائين، ”نان سينس، بد تميز، اڙي توکي ڪنهن چيو ڪرسيءَ تي ويهڻ لاءِ.“
صاحب جي رڙ ٻڌڻ کانپوءِ مان به ڪرسيءَ تان ائين ٽپ ڏئي اٿيو هوس ڄڻ ته آئون انسان نه ڪو روبوٽ هئس. روبوٽي احساس سان گڏ اهيو به احساس اڀريو ته، مان ڪو نجس ۽ ناپاڪ جانور هئس، يا ڪنهن لاعلاج بيماريءَ جو وچڙندڙ وائرس! ڪمري کان ٻاهر نڪرڻ لاءِ ائين وکون وڌيون هيون ڄڻ ته سوين ڪارا ڇتا ڪتا منهنجي ڪڍ هئا.
جڏهن مان پنهنجي پٽيوالي واري بئنچ تي اچي ويٺو هئس، ته ائين لڳو هو ڄڻ ته آئون اڌمئو ٿي پيو آهيان.
ان ڏينهن مون زندگيءَ جو سڀ کان اهم سبق سکيو هو. اسان پٽيوالن لاءِ صاحب، صاحب هوندا آهن، پوءِ اهي پنهنجي جوهر ۾ کڻي ڪاريهر هجن، ٽنڊڻ هجن يا صوفي!.
وقت گذرندو رهيو. ڳالهيون گردشون ڪنديون رهيون. سوال پنهنجي جاءِ تي موجود رهيو نه، ههڙي سٺي صاحب کي ڪهڙو ڏک هو، ڪهڙو درد هو، جنهن جي ڪري هو ڏکويل هو. جنهن جي ڪري هو ڪڏهن ڪڏهن ٻرندڙ جبل جيان ڦاٽي پوندو هو.
سوال، اسان سڀني جي دلين ۾ شدت سان موجود هو.
انومان هر هڪ وٽ هئا.
مڪمل ۽ مستند جواب ڪنهن وٽ به نه هو.
پوءِ هڪ ڏينهن سُٽ سلجهيو ۽ مون کي جواب مليو. جواب ڇا هو، شڪون ۽ شڪايتن جا انبار هئا، پيار جي گل ڦل گلزاري هئي. ڪجھه واعده هئا، ڪي اقرار هئا، ڪجھه ڳوڙها هئا، وفا هئي، بي وفائي هئي، جدائي هئي ۽ جدائيءَ جو درد هو.
ٻارنهن نومبر جو صبح هو. ڪراچيءَ جي موسم معتدل ٿڌاڻ ڏي مائل هئي. گرم ڪپڙا ته ڪنهن کي به پاتل ڪونه هئا، پر پکا هلائڻ جي ضرورت به ڪنهن محسوس ڪونه ٿي ڪئي.
حسب معمول دلاور حسين صاحب ساڍي ڏهين يا يارهين وڳي ڌاري آفيس ۾ آيو. مان ڪافيءَ جو ڪوپ ٺاهي اڳيان رکيو. جيئن ئي واپس ورڻ لڳس، اچانڪ منهنجي ڪن تي گهٽيل سڏڪي جو آواز پيو.
مون مُڙي پئتي ڏٺو. صاحب جي اکين مان ڳوڙهن جي برسات جاري هئي.
آئون حيران ٿي ويس.
يا الاهي هي ڇا، دلاور حسين صاحب روئي رهيو آهي.
منهنجي دل ۾ آيو، آئون وڌي وڃي صاحب کي سيني سان لڳايان. سندس ڏک ونڊيان، کيس تسلي ۽ دلداري ڏيان.
پر مون کي صاحب جا ڏنل دڙڪا ياد هئا.
مون کي پنهنجي اوقات ياد هئي.
پنهنجي اوقات جي احساس باوجود، مون دل ٻڌي، صاحب کي، ”سر! خير ته آهي؟“
صاحب مون ڏانهن ڏٺو، مون کي بيهڻ جو اشارو ڪري پاڻ باٿ روم ۾ ويو. هٿ منهن ڌوئي، ٻاهر نڪتو. مون کي چيائين، ”گلو گاڏي لڳراءِ، تون به مون سان هل.“
ٿوري دير کان پوءِ اسين پارڪ ٽاور تي هئاسين. صاحب پارڪ ٽاور جي ريسٽورنٽ ۾ ان پاسي کان ويٺو جتان سمنڊ صاف نظر ٿي آيو. مون کي ٻه ڪوپ ڪافي وٺي اچڻ جو چيائين.
مان ڪافي وٺي اچي صاحب جي اڳيان بيٺس.
صاحب مون کي ويهڻ جو اشارو ڪيو.
مون کي منهنجي اوقات ياد آئي.
مون کي احساس ٿيو ته آئون، پٽيوالو هئس، جيڪو صرف صاحبن جي خدمت ڪري ٿي سگهيو، سندس سامهون ويهي نه ٿي سگهيو.
منهنجي اندر ۾ گهنڊ اڃان به زور سان وڳو، صاحب صاحب هوندا آهن، پوءِ اهي ڪاريهر هجن، ٽنڊڻ هجن يا صوفي!
صاحب ٻيهر ويهڻ جو اشارو ڪيو، آئون ذهن کي بغير سوچڻ جي تڪليف ڏيڻ جي صاحب جي سامهون ويهي رهيس.
ڪافيءَ مان نڪرندڙ گرم گرم ٻاڦ ڪافيءَ جي طلب کي اجاگر ٿي ڪيو، پر صاحب ڪافي پيئڻ بدران سمنڊ ڏانهن تڪيندو رهيو. آئون به صاحب جي احترام ۾ چاهڻ باوجود به ڪافيءَ مان ڍڪ نه ڀري سگهيس.
ڪافي دير سمنڊ ڏسڻ کان پوءِ صاحب جو توجه سمنڊ تان هٽيو، هن ڪافيءَ جي سرڪي ڀريندي مون کي چيو، ”ڪافي پيءُ“
ڪافيءَ جون سرڪيون ڀريندي صاحب چيو، ”گُلو!“
”جي سائين“ منهنجي وات مان ازخود نڪتو.
”گلو! ائين ڇو آهي ته عشق محبت جي معاملي ۾ هميشه لعنتاڻو مرد کي ڏنو ويو آهي. هميشه قصوروار مرد کي سمجهيو ويو آهي. هميشه بي وفائيءَ جو تمغو مرد جي سِرَ تي سجايو ويو آهي. پنهونءَ سسيءَ کي پاڻ ته ڪونه ڇڏيو هو نه، ڌوڪو ته ٻنهي سان ٿيو هو نه، سسيءَ جڏهن ڀنڀور ڇڏيو هو ته، هو ڏانهن پنهون به هوش ۾ ايندي وٺي جو ڀڳو هو ته پوئتي ڪنڌ ورائي نه ڏٺو هئائين. هاءِ هاءِ ڇا ڪجي، ڇا چئجي ڪنهن سگهڙ ڪوشش ئي ڪانه ڪئي ته هو پنهونءَ جي درد جو داستان بيان ڪري، ڪنهن شاعر پنهونءَ جي سسيءَ ڏي واپس ورڻ واري ڪيفيت تي هڪ شعر به نه لکيو. ڪنهن ڪهاڻيڪار پنهونءَ جي درد جو داستان پنهنجي ڪهاڻيءَ ۾ بيان نه ڪيو.“
دلاور حسين هڪ پَل لاءِ رُڪجي، ساهي کنئي. وري ڳالهائڻ شروع ڪيائين ”ان مرد جو حال ڪهڙُ ٿيو هوندو جنهن کي سندس زال مڻيي تي موهجي وڪرو ڪري ڇڏيو. ۽ ويچارو راڻو، راڻو به ته چکيا تي چڙهيو هو نه. ڄام تماچي به ته بادشاهي ڇڏي اچي ڪينجهر جا ڪنارا وسايا هئا. پر، پوءِ انهن جا جذبا، ڏک ۽ تڪليفون هميشه ستن پردن ۾ ويڙهيل رهيا. ائين ڇو آهي مسٽر گلو، ٻڌاءِ ته ائين ڇو آهي؟“
دلاور حسين صاحب ايڏي شدت سان مون کان سوال ڪيو، جو ائين گهڙي پل لاءِ وائڙو ٿي ويس. سمجهه ۾ نه ٿي آيو ته ته آئون صاحب کي ڇا چوان، ڪهڙو جواب ڏيان مون پنهنجي ناسمجهيءَ جو اظهار ڪندي چيو،”سائين مان ڪهڙو جواب ڏيان. توهان پاڻ علم پرور آهيو، علم جا ڀنڊار مون کان توهان بهتر ٿا سمجهو.“
دلاور حسين صاحب ڄڻ ته منهنجو جواب ٻڌو اڻ ٻڌو ڪري ڇڏيو.
”مسٽر گلو! عشق به وڏي ظالم شيءِ اٿئي. هڪ پل جي لاءِ اچي ته به زندگي ڀرجي لاءِ اکين ۾ اداسي ۽ ڳوڙهن جو ثمر ڇڏيو وڃي. اڄ 12هين نومبر جو ڏينهن آهي. هي ڏينهن منهنجي عشق جي ناڪاميءَ جو ڏينهن، وفا ڪرڻ کانپوءِ به اڪيلي رهڻ جو ڏينهن. ان ڏينهن تي هزار سمجهائڻ جي باوجود به اکين ۾ ڳوڙها اچي ويندا آهن.“
منهنجي دماغ جي دري کلي، اندر ۾ احساس اڀرڻ لڳو، اڄ شايد ان سوال جو جواب ملڻ وارو هو، جيڪو الاءِ ڪيتري عرصي کان وٺي اسان پٽيوالن، چوڪيدارن، ڊرائيورن ۽ ڪلرڪن جي ڪچهرين جو موضوع رهيو هو ته، دلاور حسين صاحب کي اندر ۾ ڪو گهرو گهاءُ هو.
”مسٽر گلو! وقت جو وهڪرو به ڏاڍو عجيب اٿئي مولانا ابوالڪلام آزاد شايد غبار خاطر جي ڪنهن خط ۾ لکيو آهي ته، ڪوڪو وقت اهڙو اچي جو گذرڻ جو نالو نه وٺي، ڀانءِ ته کيس ونگ پئجي ويا آهن، اڳتي چرڻ جو نالو نه وٺي، پر جڏهن گذري وڃي ته هميشه ائين لڳي ڄڻ ته اها ڳالهه اجهو هاڻي جي آهي.“
دلاور حسين صاحب ساهي کڻي وري چيو، ”ڀريا ٻارنهن سال گذري ويا آهن، ان ٻارنهن نومبر کي، پر وقت ائين لڳندو آهي ڄڻ ته ڪلهه جي ڳالهه هجي.“
پوءِ دلاور حسين صاحب پنهنجي ماضيءَ جو ورق ورايو ۽ ٻارنهن نومبر سان لاڳاپيل پنهنجي پوري ڪهاڻي مون کي ٻڌائي.
پڙهڻ جو شوق، ڪجھه ڪرڻ جو ارادو دلاور حسين صاحب کي انٽر پاس ڪرڻ کان پوءِ ڪراچيءَ وٺي آيو.
هن ۾ همت هئي. حوصلو هو. جذبو هو. جستجو هئي. ڪراچي اچڻ سان هن مختلف نوڪريون ڪرڻ شروع ڪيون. ڪڏهن هو ٻار پڙهائيندو هو ته، ڪڏهن ڪنهن سنڌي اخبار ۾ ڪم ڪندو هو ته ڪڏهن وري ڪنهن پئٽرول پمپ تي نوڪري. ان سان گڏ هو پڙهندو به رهيو. وقت گذرندو رهيو. هن بي اي جو امتحان پاس ڪري ورتو. امتحان پاس ڪرڻ سان ئي هڪ پرائيويٽ اسڪول ۾ کيس ماستريءَ جي نوڪري ملي وئي هئي. پنهنجي بيحد محنت کانپوءِ هو سال ٻن اندر ئي PCS جو امتحان پاس ڪري سيڪشن آفيسر ٿي ويو.
سڪيشن آفيسر ٿيڻ کانپوءِ، جڏهن هو چڱي گهر ۾ رهڻ لڳو، چڱو کائڻ لڱو ۽ چڱو پائڻ لڳو ته سندس زندگيءَ جون سڀ دٻيل حسرتون جاڳڻ لڳيون. انهن سڀني حسرتن مان وڏي حسرت هُئي حُسن پرستي.
هو جڏهن ڪراچيءَ ۾ زندگيءَ جي اڻ ٿڪ جدوجهد ۾ مصروف هو پنهنجي روزيءَ جي سلسلي ۾ ڪراچيءَ جي مِني بسن ۽ مزدائن جي ڌڪن ٿا ٻن واري سفر ۾ جڏهن کيس ڪنهن دريءَ واري پاسي کان ويهڻ جي سيٽ ملندي هئي، تڏهن سندس دلچسپيءَ جو سڀ کان اهم نڪتو ڀرسان گذرندڙ اهي ڪارون هونديون هيون جيڪي يا ته حسين ڇوڪريون پاڻ هلائينديون هيون يا وري منجهن ڪا حَسين ڇوڪري ويٺل هوندي هئي، پر اهو زمانو ته اهو زمانو هو جنهن ۾ شيخ اياز جي لفظن ۾ ساهه کي ڳڀي جي ڳولا هئي، هر شيءِ اڻپوري هئي، ماني اڻ پوري، ڪپڙا اڻ پورا، ننڊاڻ پوري.
سيڪشن آفيسري انيڪ اڻ پوراين کي پورو ڪري ڇڏيو هو. دلاور حسين کي ماني ملي هئي، مانُ مليو هو، بس طلب هئي ته پيار جي.
گهڻو وقت ڪونه گذريو، هو سيڪريٽريٽ نمبر ٽي ۾ سڪيشن آفيسر هو، ڊپارٽمينٽ ۾ ڀرتين جو مرحلو پورو ٿيو هو. دلاور حسين جي ذمي نون ڀرتي ٿيلن جون ڊيوٽي رپورٽون وٺڻ ۽ سندن فائيل ٺاهڻ هئا.
هڪ ڏينهن دلاور حسين جي زندگيءَ جو نئون ورق وريو. هو پنهنجي ڪمري ۾ ڪم ۾ مصروف هو سندس ڪنن تي آواز پيو، ”سر!“.
هن ڪنڌ کڻي مٿي ڏٺو ۽ پوءِ ڏسندو رهجي ويو. سامهون حسين اپسرا بيٺي هئي. ڇوڪري دلاور حسين کي پاڻ ڏانهن متوجه ڏسي چيو، ”سر! منهنجو نالو نعيما آهي. منهنجي سليڪشن ٿي آهي، مون کي ڊيوٽي رپورٽ ڏيڻي آهي.“
دلاور حسين ڪنڌ کڻي مٿي ڏٺو ۽ پوءِ ڏسندو ئي رهجي ويو. هوءَ حسين هئي، جميل هئي، باوقار هئي، سندس وار سنهري رنگ مائل هئا، قد و چولو، اکيون گهريون ۽ رنگ گلابي گلابي، آواز مٺڙو.
دلاور حسين آواز ٻڌي آواز ڏي متوجه ٿيو. سندس دل جي ڌڙڪڻ ائين تيز ٿي ڄڻ مِٺيءَ جي ڪنهن مندر ۾ گھنڊ وڳو. ڀڳوان عشق جو روپ ڌاريو ۽ دلاور حسين صاحب گهرن نيڻن جي گهرائيءَ ۾ گم ٿي ويو.
اکين جي دنيا به عجيب آهي.
تڏهن ئي ته مرشد فرمايو؛
”ڪَجَلُ هڏمَ پاءِ، تنهنجي رُکين ئي رڻ ڪيو.“
هو اکين جي سمنڊ ۾ ٻڏي ويو.
ٻڏڻ کانپوءِ زندگيءَ جي نئن سر ترتيب ٿيڻ لڳي.
ڪالهه تائين، سيڪشن آفيسر جي نوڪري جيڪا ٻُسي ٻُسي بي رنگ ۽ بي ڍنگ نظر ايندي هئي سا ڄڻ ته دلاور حسين جي لاءِ بي پناهه ڪشش ۽ اڻ لکي اتساهه جو سبب بڻجي وئي هئي.
خبر ناهي ته نعيما جي دل ۾ به دلاور حسين جي لاءِ ڪو جذبو اڀريو هو يا نه، پر دلاور حسين جي دل ۽ دماغ ڏينهون ڏينهن نعيما جي جادوءَ ۾ جڪڙجڻ لڳو هو.
هوءَ جڏهن سيڪريٽريٽ جون ڏاڪڻيون چڙهي، آفيس جي ڪاريڊور ۾ داخل ٿيندي هئي، دلاور حسين هن جي نفيس قدمن جي آواز کي محسوس ڪري وٺندو هو. هوءَ جڏهن دلاور حسين جي ڪمري اڳيان گذرندي هئي، دلاور حسين بي اختيار سڏ ڪندو هو، ”نعيما!“
دلاور حسين سيڪشن آفيسر هو. سنڌ سيڪريٽريٽ ۾ سيڪشن آفيسر وڏو طاقتور عهديدار سمجهيو ويندو آهي. اڪثر ماڻهو سيڪشن آفيسر کي ”گورنمينٽ“سڏيندا آهن. سيڪشن آفيسرن جي اختيار ۽ طاقت کي نظر ۾ رکندي تڏهن ئي ته امر جليل صاحب لکيو آهي ته، ”جنهن رات سڪيشن آفيسر پنهنجي زال سان وڙهندا آهن، ان ڏينهن قانون تبديل ٿي ويندو آهي.“
سو سيڪشن آفيسر جي سڏ کي نه ورنائڻ، نعيما جي وس جي ڳالهه نه هئي. هوءَ دلاور حسين جي ڪمري ۾ ايندي هئي، دلاور حسين سرڪاري فائيلن جي بهاني سان هن سان ڪچهري ڪندو هو.
سلسلو اڳتي وڌيو، ڳالهين جون ڳنڍيون کليون، پتو پيو ته، نعيما ايڪسائيز کاتي جي هڪ اعليٰ عملدار جي ڌيءُ هئي، سندس چاچا، ماما، سنڌ سرڪار جي اعليٰ عهدن تي فائز هئا.
سلسلو اڃان به اڳتي وڌيو. نعيما جو گهڻو وقت دلاور حسين جي ڪمري ۾ گذرڻ لڳو، ڏسندي ڏسندي سڄي سيڪريٽريٽ ۾ اها ڳالهه ڦهلجي وئي ته، ”جيڪڏهن دلاور حسين کان ڪو ڪم وٺڻو هجي ته بس نعيما کي چئو“
نعيما سان گڏ ڀرتي ٿي آيل سندس سرتيون ۽ سهيليون کيس ڇيڙڻ لڳيون ته دلاور حسين مٿس موهت هو.
ان ۾ رتيءَ برابر به شڪ نه هو ته دلاور حسين ته نعيما تي ان گهڙيءَ موهت ٿيو هو جنهن گهڙيءَ کيس پهريون دفعو ڏٺو هئائين. پر جڏهن به هو چاهيندو هو ته هو نعيما جي اڳيان پنهنجي جذبن جو اظهار ڪري تڏهن سندس نرڙ تي پگهر اچي ويندو هو، زبان خشڪ ٿي ويندي هئي ۽ سندس ڄنگهون ٿڙڪڻ لڳنديون هيون. چون ٿا، اظهار جي حساب سان عاشقن جا ٽي قسم آهن؛
پهريون قسم هوندو آهي، ڊڄڻن عاشقن جو، هو صبح جو ننڊ مان اٿڻ مهل قسم کڻندا آهن، پنهنجو پاڻ سان واعدو، اقرار ڪندا آهن ته اڄ هو هر حال ۾ پنهنجي دل جو حال پنهنجي پرينءَ کي ٻڌائيندا. هو بستري مان اٿندا آهن، هٿ منهن ڌوئندا آهن، تيار ٿيندا آهن، محبوب ڏي ويندي ويندي پڪو پهه ورجائيندا رهندا آهن، پر اچانڪ جڏهن پرينءَ سان منهن مقابل ٿيڻ جي گهڙي ايندي آهي، سندن پيرن کي الاءِ ڇا ٿيندو آهي جو هو اهو رستو، پيچرو، گهٽ ۽ گهير ئي مٽائي ويندا آهن، جتان سندن محبوب جي آمد جو امڪان هوندو آهي.
عاشقن جو ٻيو قسم هوندو آهي شرميلن عاشقن جو. هو بزدل عاشقن جيان پرينءَ کي پنهنجي دل جي ڳالهه ٻڌائڻ جو پڪو پهه ڪندا آهن، پر بزدل عاشقن جيان رستو مٽائڻ بجاءِ محبوب جي سامهون ايندا آهن. پوءِ اچانڪ کين الاءِ ڇا ٿيندو آهي، پرينءَ کي پنهنجي دل جي ڳالهه ٻڌائڻ بدران ڪياڙي کنهندي سوچيندا آهن، اڄ نه سڀاڻي کيس سڀ ڪجھه ٻڌائينداسين.
عاشقن جو ٽيون قسم هوندو آهي بي باڪ ۽ بيڌڙڪ عاشقن جو، هو ڏسندا آهن ۽ محسوس ڪندا آهن ته سندن دل ۾ ڪا ڌڙڪ ۽ ڪشش آهي، هو ڪياڙي کنهڻ ۽ وقت وڃائڻ بدران سڌو پرينءَ جي سامهون ايندا آهن، سندن اکيون اکين ۾ ملائي چوندا آهن، ”تون اسان کي پنهنجي موهه ۾ منڊي ڇڏيو آهي، اسان کي تون ڏاڍي ٿي وڻين، هاڻي وڌيڪ آهي تنهنجي مرضي، اسان کي قبول ڪرين يا نه ڪرين.“
دلاور حسين لڳو ائين ٿي ڄڻ ته عاشقن جي ٻئي نمبر قبيلي جو فرد هو. هر روز پنهنجي عشق جي اظهار جو وچن ورجائيندو هو، پر جڏهن وقت ايندو هو ته هو هميشه اظهار ڪرڻ بدران ڪا آفيس جي ڳالهه ڪري ويهندو هو.
عاشقن جا کڻي ڪيترائي قسم ۽ قبيلا هجن، هڪ ڳالهه طئه آهي ته عشق جو صرف هڪ ئي قبيلو آهي. جڏهن به جتي به ايندو آهي ان فرد جي هرانداز، هر رنگ ۽ هر ڍنگ کي پنهنجي رنگ ۾ رنگي ۽ ڍنگي ڇڏيندو آهي. عاشق پنهنجي عشق کي ستن پردن ۾ لڪائي يا پنهنجي دل ۾، اڄ نه سڀان جي اظهار جا وچن پيو ورجائي، پر سندس اکيون، سندس زبان، سندس چهرو، غرضڪِ جسم جو هر عضوو پيو گواهي ڏيندو آهي ته همراهه ”عشق“ ۾ آهي.
ساڳيو حال دلاور حسين جو هو. هو عشق ۾ اظهار جي وسيلن کي تلاش ڪري رهيو هو، پر سندس وجود مان نڪرندڙ عاشقيائي، برقياتي لهرن سندس ڪيفيت کي آسپاس جي ماحول تي اظهار ڪري ڇڏيو هو. شايد نعيما به محسوس ڪري ورتو هو. ان ڪري ئي ته هو معمول کان وڌيڪ سينگار جي ايندي هئي.
ٻن ٽن مهينن جي اڄ نه سڀان جي ڪيفيت کان پوءِ هڪ ڏينهن نيٺ پيار جي اظهار جي همت پيدا ٿي ۽ همت پيدا ٿيڻ جي ڪهاڻي به عجيب هئي. دلاور حسين سان گڏ هڪ ٻي ڇوڪري لطيفان به ڪم ڪندي هئي. لطيفان کي دلاور حسين ڀيڻ ڪري سڏيو هو ۽ هوءَ به دلاور حسين جي بيحد عزت ڪندي هئي. هڪ ڏينهن لطيفان دلاور حسين وٽ ويٺي هئي ۽ ڳالهين ڳالهين ۾ دلاور حسين کان پڇيائين، ”دلاور حسين! اڄ نعيما موڪل تي آهي ڇا؟“
ان ڏينهن اتفاق سان نعيما نه آئي هئي. دلاور حسين ڪنڌ ڌوڻي نهڪار ڪئي ته هوءَ ڪونه آئي هئي.
”دلاور حسين!“ لطيفان چيو، ”دلاور حسين! تو کي نعيما ڏاڍي وڻندي آهي.
سوال هو يا بم گولو؟
سوال هو يا ٻرندڙ جبل؟
سوال هو يا تتل ٽامو؟
جواب ڏيڻ کان اڳ ۾ دلاور حسين الاءِ ڪيترين ڪيفيتن مان گذريو. ۽ پوءِ هر روايتي عاشق جيان وراڻيائين. ”نه نه اهڙي ڳالهه نه آهي.“
لطيفان هڪ وڏو ٽهڪ ڏيندي چيو،”مون کي خبر ڪونه هئي ته ڪو منهنجو ڀاءُ گدڙن جي ڪڙم قبيلي جو آهي.“
”ڇا مطلب؟“ دلاور حسين لفظ ائين چيا ڄڻ ته لفظن کي ادا ٿيڻ لاءِ ايلاز ڪندو هجي.
”مطلب ته تون ڊڄڻو آهين، بيوقوف آهين، چريا! سيڪريٽريٽ جي ماڻهن کي ته ڇڏ، سيڪريٽريٽ جي ڀتين کي به اندازو آهي ته تون نعيما تي عاشق آهين.“
”نه نه..................“
ان کان اڳ جو دلاور حسين پنهنجو جملو پورو ڪري، لطيفان کيس وچ ۾ روڪيندي چيو،”بس بس هاڻي بس. جي تو کي وڻندي آهي ته ان ۾ خراب ڳالهه ڪهڙي آهي. چريا تون پڙهيل لکيل آهين، سيڪشن آفيسر آهين، اڳتي شاندار مستقبل اٿئي، تون به ڊڄين ڇو ٿو. کيس سڌو سنئون پنهنجي دل جي ڳالهه چئي ڏي. وڌ ۾ وڌ ڇا ڪندي، ننهن ڪندي نه، توکي بندوق ته نه هڻندي نه.“
همت جڙ پڪڙڻ لڳي.
شرميلو انسان، شرم ڇڏڻ لڳو.
حوصلي منهن مٿي کنيو. دلاور حسين اقرار ڪيو،”ها برابر وڻندي آهي، پر........“
”پر ڇا؟“ لطيفان سخت استاد جيان سوال ڪيو.
”پر، ڊڄان ٿو ته هن کي چوان ته ڪيئن چوان، جي هوءَ ننهن ڪري، سيڪريٽري صاحب کي دانهن ڏئي ته پوءِ ڇا ٿيندو؟“
”ڪجھه به نه ٿيندو. تون دل ٻڌي چوينس.“
دلاور حسين کي دل ٻڌندي ٻڌندي الاءِ ڪيترا ڏينهن گذري ويا. لطيفان جي ٽوڪن، ڇڙٻن ۽ دڙڪن نيٺ رنگ لاتو.
شايد مارچ اپريل جا ڏينهن هئا. نعيما ۽ دلاور حسين ڪمري ۾ اڪيلا ويٺا هئا. دلاور حسين پنهنجي پيار جي اظهار لاءِ اندر ئي اندر ۾ الاءِ ڪيترا جملا ٺاهيا ۽ ڊاهيا. پوءِ الاءِ ڪٿان همت هن جي دل ۾ داخل ٿي، هن هڪدم ٽشو پيپر جي دبي مان ٽشو پيپر ڪڍي پنهنجو منهن اگهيو ۽ نعيما کي مخاطب ٿيندي چيائين. ”نعيما! هڪ ڳالهه چوڻي آهي.“
نعيما دلاور حسين ڏانهن ڏٺو. لڳو ائين ڄڻ ته هوءَ به ”ڳالهه“ ٻڌڻ لاءِ منتظر هئي.
”چئه چئه، ڇا ٿو چوڻ چاهين.“
”نعيما!“ ائين چئي، دلاور حسين هڪ دفعو ٻيهر ٽشو پيپر سان پنهنجو منهن ائين صاف ڪيو ڄڻ ته سندس سڄو منهن پاڻيءَ ۾ پسيل هو. ”نعيما! مون کي تون ڏاڍي وڻندي آهين. مان توکي Propose ڪرڻ ٿو چاهيان، مان توسان شادي ڪرڻ ٿو چاهيان. مان پنهنجي لاءِ ٻڌائي ڇڏيانءِ ته مان هڪ غريب دوڪاندار جو پٽ آهيان. هن مهل سيڪشن آفيسر آهيان ۽ ساڍا ٻارنهن هزار روپيه پگهار اٿم.“
نعيما خاموشيءَ سان ڳالهه ٻڌندي رهي. دلاور حسين جي ڳالهه ٻڌڻ کان پوءِ ڪافي دير تائين خاموشي رهي. نعيما جي چهري تي جيتوڻيڪ ناگواريءَ وارو تاثر محسوس نه ٿي ٿيو، پر خوشگواريءَ جو تاثر به مليو نه ٿي،
دلاور حسين ڌڙڪندڙ دل ۾ دهرائڻ لڳو؛-
تنهنجي رمز سڄڻ مان ڇا سمجهان،
اقرار به آ، انڪار به آ.
ٿوري دير کان پوءِ نعيما ڳالهايو، ”دلاور حسين، تون ڏاڍو سٺو ۽ شريف آهين، پر منهنجو رشتو منهنجي مالڪن جي مرضيءَ سان ٿيندو.“
دلاور حسين کي پاڻ کي مليل، ”سٺي“ ۽ ”شريف“ جو سرٽيفڪيٽ ڏاڍو سٺو لڳو. سندس خود اعتماديءَ ۾ اضافو ٿيو. هن جو نرڙ جو پگهر سڪڻ لڳو. زبان جي هٽڪ گهٽجڻ لڳي ۽ لفظن ۾ رواني پيدا ٿيڻ لڳي. ان ئي ڪيفيت ۾ دلاور حسين چيو، ”نعيما! ڇا تنهنجا مالڪ، تنهنجو رشتو مون سان نه ڪندا ڇا؟“
”نه ڪجھه چئي نه ٿو سگهجي، پر هنن جا پنهنجا Standards ۽ خواهشون آهن.“
ٿوري دير ويهڻ کان پوءِ نعيما موڪلايو. نعيما جي موڪلائڻ کان پوءِ دلاور حسين، نعيما جي والدين جي ”اسٽينڊرڊس“ تي مسلسل سڄو ڏينهن ۽ سڄي رات سوچيندو رهيو. هن کي احساس هو ته هو غريب دوڪاندار جو پٽ هو. کيس ڪا به اباڻي ملڪيت ڪانه هئي. هو ”آڻين ۽ چاڙهين، ڏٿ ڏهاڙي سومرا“ واري قبيلي مان هو.
هوڏانهن ڇا هو.
هوءَ ايڪسائيز ڊپارٽمينٽ جي اعليٰ عملدار جي ڌيءُ هئي.
جتي پئسي جون نديون ٿي وهيون.
جنهن جو ڪلفٽن ۾ عاليشان گهر هو.
۽ هوءَ جيتوڻيڪ عهدي ۾ دلاور حسين کان ننڍي هئي، بلڪه ائين چئجي ته دلاور حسين جي ماتحت هئي، پر آفيس ڏهن لکن واري گاڏيءَ تي چڙهي ايندي هئي. سوچن دوران دلاور حسين پنهنجو پاڻ کي تسلي ۽ دلدار ڏيڻ سان گڏا اهيو به رکي رکي سوچيندو رهيو ته، ”ڪاش نه چوانس ها، ڳالهه ڍڪي ته پئي هئي نه!“
ٻي ڏينهن نعيما هن جي ڪمري ۾ آئي، سندس منهن تي مرڪ هئي، اهڙي مرڪ جيڪا اندر جي پسند جي جذبن جو اظهار ڪندي آهي. هن اچڻ سان ئي دلاور حسين کي چيو ”دلاور! رات نماز پڙهڻ کان پوءِ مان تنهنجي لاءِ دعا گهري هئي.“
”منهنجي لاءِ دعا؟ ڇا گهريئي؟“
”مون دعا گهري ته، الله سائين توکي سهڻي زال ڏئي“.
”پوءِ اهيا دعا ڇو نه گهريئي ته الله سائين توکي منهنجي زال ڪري.“
نعيما هڪ وڏو ٽهڪ ڏنو. دلاور حسين به نعيما جو ٽهڪ ۾ ساٿ ڏنو. پوءِ ٽهڪن جو اڻ کٽ سلسلو شروع ٿيو.
ٽهڪن جا اڻ کٽ سلسلا ۽ ڳالهين جا بي انت قافلا جنم ٿيو ٻه طرفي عشق جو. ڳالهين ئي ڳالهين ۾ هڪ ڏينهن نعيما چيو، ”دلاور حسين تون ڳالهين جو جادگر آهين. اڄ مان اقرار ڪريان ٿي ته مان به تو ۾ Involve ٿي وئي آهيان.“
دلاور حسين مرڪيو، مرڪ جنهن ۾ فاتحانه اظهار هو ته، ٻهراڙيءَ جي هڪ بي پهچ، سادي انسان، عشق جو قلعو فتح ڪري ورتو هو.
اهي ڪي چوڻيون ۽ پهاڪا ناهن. انسان جي صدين جي تجربن جو نتيجو آهن ته، هر ابتدا کان پوءِ انتها آهي،
هر صبح کان پوءِ رات آهي.
هر خوشيءَ کان پوءِ غم آهي.
دلاور حسين نعيما جي دل جو دروازو کڙڪايو. دروازو کليو، پيار داخل ٿيو، اقرار ٿيو، پر هاءِ ڙي قسمت، ستت، انتها جي به ابتدا ٿي وئي.
انساني سماج جي بيرحم سچن ۾ هڪ سچ اهو به آهي ته، انسان جو بڻ بڻياد ان جو پس منظر، سندس قبر تائين ساٿ ڏيندا آهن. انسان جاگڻ ۽ خوبيون ڪهڙيون به هجن اميرن جي هن دنيا ۾ خاص ڪري ان انسان جي جيڪو غريبيءَ جي ڌرتيءَ تي بيهي، اميريءَ جا ڏاڪا چڙهڻ شروع ڪندو آهي، ان جي ڪَٿ جو پئمانو هميشه ماضي ئي رهندو آهي. ان اميرن جي دنيا ۽ خاص ڪري سنڌين جي مڊل ڪلاسي اميرن جي دنيا عجيب ۽ نرالي آهي.
هاءِ هاءِ، سونهاري سنڌ جو اهو سونهري دؤر گذري ويو جنهن ۾ لياريءَ جي گهٽين ۾ گهور ڪندڙ هڪ يتيم ٻار پنهنجي اڻٿڪ محنت ۽ بي پناهه ديا نتداريءَ سان ڪراچيءَ جو امير ترين شخص ٿي اڀريو ۽ زمانو اڄ به هن کي ”سر عبدالله هارون“ جي نالي سان ياد ڪري ٿو. ۽ هڪ ڊکڻ جي پٽ کي زمانو ”شمس العلماء ڊاڪٽر دائود پوٽي“ جي نالي سان ياد ڪري ٿو.
پر هاءِ ڙي منهنجي مٺڙي سنڌ!
گذريل ٽن چئن ڏهاڪن کان پيدا ٿيل مڊل ڪلاس جنهن جو پس منظر غريب، هاري ناري، مزدور، دڪاندار ماستر ۽ ڪلارڪ هو، انهن جو اولاد پڙهيو، نوڪريون ورتائون، خوب رشوت جو پئسو ڪمايائون ۽ پوءِ اچانڪ کين پنهنجي بڻ بڻياد مان بدبوءِ محسوس ٿيڻ لڳي. پوءِ هنن ڇا ڪيو، پنهنجا نالا مٽايا، ذاتيون مٽايون بڻ بڻياد مٽايا.
ان ڪُوڙي مڊل ڪلاس جي سنڌ جي سماج تي بي رحماڻي اجاره داري آهي.
اهو اجاره دار ڪلاس جڏهن ڪنهن نئين ماڻهوءَ کي پنهنجي صفن ۾ داخل ٿيندي ڏسندو آهي ته سندس پس منظر جو ڀوت ڊيڄارڻ لڳندو آهي ۽ ه نئين داخل ٿيندڙ کي ڪُبڻيو سمجهي ان کي ٽوڪ ٺٺول ڪندي، نظر انداز ڪرڻ لڳندو آهي.
رُوش جو شڪار ٿيڻ لڳو.
دلاور حسين جو عشق به ان اڍنگي مڊل ڪلاسي نعيما پڙهيل لکيل هئي.
عمليت پسند هئي.
دلاور حسين کي پسند ڪندي هئي.
پر هوءَ هئي ته مڊل ڪلاسي ڇوڪري.
ايڪسائيز عملدار جي ڌيءُ.
ڪلفتن ۾ سندس گهرهو.
پڻس کيس زيرو ميٽر ڪلٽس ڪار تحفي ۾ ڏني هئي.
هوءَ مهانگن شاپنگ سينٽرن تان خريداري ڪندي هئي ۽ امپورٽيڊ ميڪ اپ استعمال ڪندي هئي.
ان جي برعڪس دلاور حسين ڇا هو.
هڪ غريب صوفيءَ جو پٽ. غربت جي بيرحم ديو سان جنگ ڪندي ڪندي هو تازو تازو سيڪشن آفيسر ٿيو هو.
هو اڃا تائين موٽن داس مارڪيٽ مان ورتل ڪپڙا پائيندو هو، هن، پرفيوم ته پري جي ڳالهه هئي، ڪڏهن روايتي سادو پائوڊر به نه هنيو هو.
جڏهن نعيما ۽ دلاور حسين جي چاهتن جو رنگ گهرو ٿيڻ لڳو تڏهن دلين جو ميلاپ پڙاڏو پيدا ڪرڻ لڳو. جڏهن پڙاڏو پيدا ٿيو ته ڳالهه سيڪريٽريٽ جي چار ديوارين مان نڪتي ۽ اچي گهر تائين پهتي.
ماءُ هڪ ڏينهن نعيما کان پڇيو، ”ڇوري، اهيو سيڪشن آفيسر ڪير آهي؟“
”دلاور حسين نالو اٿس.“ نعيما وراڻيو.
”دلاور حسين صفا ڄٽڪو نالو اٿس. ڪٿان جو آهي.“
”اتر سنڌ جو.“
”تون شادي ڪندينءَ ان سان؟“
”منهنجي دل چوي ٿي.“
”بڻ بڻياد جي خبر اٿئي؟ خاندان ڪيئن اٿس، پيءُ ڇا ڪندو اٿس؟“
”دلاور حسين، ٻڌايو آهي ته، سندس پيءُ فوت ٿي ويو آهي ۽ اهو هڪ دڪاندار هو.“
”دڪاندار؟“ طنز جي وڏي ڇولي دلاور حسين ۽ نعيما جي عشق کي پاش پاش ڪرڻ لاءِ اُٿي.
”دڪاندار؟“ نعيما جي ماءُ هڪ دفعو ٻيهر ورجايو.
”چري ته نه ٿي آن، ڪل ته نه ٿڙي ٿي. تون دڪاندار جي پٽ سان شادي ڪندينءَ، جنهن وٽ نه ڪو Background نه مال نه متاع. ڪجھه سوچيو اٿئي ته Society ۾ اسان جو نڪ ڪيئن ڪپبو.“
ماءُ جي تنبيهه نعيما جي عشق جي بنيادن کي ڪمزور ڪرڻ جي ابتدا ڪئي.
هن کي دلاور حسين سان عشق هو، ان ۾ ڪو شڪ نه هو.
پر هوءَ مڊل ڪلاسي ڇوڪري هئي، ان ۾ به ته ڪو ابهام ڪونه هو نه.
والدين سان گڏ هر مڊل ڪلاسي ڇوڪريءَ جي خواهش هوندي آهي ته، سندس وَرُ ڪو اعليٰ امير خاندان جو ڊاڪٽر، انجنيئر، CSS يا PCS پاس، ڪو اهڙو ڇوڪرو هجي جيڪو گھٽ ۾ گھٽ کيس هني مُون تي لنڊن، نيويارڪ نه، ته به دبئي، بئنڪاڪ يا ڪولالمپور ته وٺي وڃي.
نعيما جڏهن غور ڪيو ته دلاور حسين جي ڪل ملڪيت سندس اباڻو ٽٽل گھر ۽ ٻارنهن هزار پگھار هئي. سندس نوڪريءَ کي ٽي سال مس ٿيا هئا. رشوت مان مال ميڙڻ جا اڃان کيس موقعا نه مليا هئا. جيتوڻيڪ هن جو به دلاور حسين سان عشق هو، پر هوءَ هئي ته مڊل ڪلاسي ڇوڪري. اعليٰ سوسائٽيءَ ۾ اعليٰ رتبي جي طلبگار. سوچن جا زاويا بدلجڻ لڳا.
عـشـق جـو تاڃي پيتو ٽٽڻ لڳو.
ڪچهريون گھِريون ٿيڻ لڳيون.
نعيما ٻن ٻيڙين جي سوار. هن دلاور حسين سان پيار ڪيو ٿي، پر سوسائٽيءَ ۾ والدين جو نڪ ڪٽرا.ئڻ نه ٿي چاهيو.
دلاور حسين پنهنجي شاعرانه زبان جو ڀرپور استعمال ڪيو. هن نعيما کي باربار يقين ڏياريو ته هُو هن کي خوش رکندو.
هو، سندس هر خواهش پوري ڪندو.
پر نعيما هڪ مڊل ڪلاسي سنڌي ڇوڪري، خاندان جي هماليه جهڙن انائن ۽ هڪ غريب شخص جي پيار جي ٽياس تي ٽنگجي پئي. هوءَ بهادر نه هئي ته مالڪن سان مڪمل بغاوت جو اعلان ڪري، پر اهڙي بيرحم به نه هئي جو هوءَ دلاور حسين سان قطئه تعلق ڪري.
حد ته اِهيا هئي ته، هوءَ آفيس ايندي هئي، دلاور حسين جون ڳالهيون ٻڌندي هئي ۽ روئندي هئي.
گهر ويندي هئي.
ماءُ ۽ ڀيڻ جا دڙڪا دهمان ۽ طعنا ٻڌندي هئي ۽ روئندي هئي.
لڳو ائين ٿي ڄڻ، ته هڪ ڇوڪري ٻن انتهائن جي وچ ۾ صرف روئڻ لاءِ پيدا ٿي هئي.
سُتت ئي نعيما جي ماءُ محسوس ڪري ورتو ته، جي قصو ائين هليو ته ڳوڙهن مان بغاوت جنم وٺندي، جنهن کي روڪڻ ڏاڍو ڏکيو هوندو.
آخر ته مڊل ڪلاسي گهر هو.
جتي پنهنجي آزاد خيالي ۽ ٻارن جي پسند نا پسند جو خيال رکڻ به ته سوسائٽيءَ ۾ نڪ اوچو رکڻ لاءِ ضروري هو.
ڳالهه اڃا گهر ۾ هئي، ٻاهر ڪانه نڪتي هئي. جي ڳالهه ٻاهر نڪتي ته لوڪ ڇا چوندو!
”اڙي! نعيما ويچاريءَ جي مرضيءَ جو گلو گُهٽيو ويو.......ويچاري.....“
نعيما جي ماءُ کي پنهنجي روشن خياليءَ جو هر حال ۾ ڀرم رکڻو هو.
ان ڪري هن ڇوڪريءَ جي هٿان نڪرڻ کان اڳ ۾ جنگي بنيادن تي پنهنجي رتبي ۽ برابري جي بنياد تي رشتي جي تلاش شروع ڪئي.
وقت هٿن مان واريءَ وانگر وهندو ٿي ويو. هر لمحو طوفان هو.
دلاور حسين ڄڻ ته محسوس ڪري ورتو هو ته نعيما جي بزدليءَ سبب هو هارائي چڪو هو، پر هن چاهيو ٿي ته، وقت کي ونگ پئجي وڃن ته هو ٿورو وقت نعيما سان گڏ گذاري سگهي.
پر، ڪاتبِ تقدير، انسانن جي تدبيرن ۽ خواهشن جو محتاج ته نه آهي.
ڪاتب تقدير جو قلم هليو.
ٻن ٽن هفتن اندر نعيما جو رشتو هڪ سيٺ جي پٽ سان طئه ٿي ويو.
ڇوڪرو برطانيه مان پڙهيل هو، هڪ ملٽي نيشنل ڪمپنيءَ ۾ اعليٰ عهدي تي هو.
ان رات رنگيءَ جا ٽي رنگ هئا.
نعيما جا والدين ائين ٿي خوش ٿيا، ڄڻ ته هنن سڄي سنڌ تي پنهنجي فتح جو جهنڊو هڻي ڇڏيو هجي.
نعيما ويچاريءَ جون روئي روئي اکيون سُڄي پيون هيون. هن سُڄيل اکين ۽ ڏڪندڙ آواز ۾ رات جو دير سان دلاور حسين کي فون ڪئي، ”دلاور! منهنجو رشتو طئه ٿي ويو.“
هن جي طرف خاموشي هئي. ان مختصر خاموشيءَ کان پوءِ جڏهن دلاور حسين ڳالهايو ته، ائين لڳو، ڄڻ ته هو اهڙو مسافر هو. جنهن مختصر عرصي ۾ صحراءِ گوبي پار ڪيو هجي. هاڻي مٿس ڪنهن به ڏک، تڪليف ۽ مصيبت جو اثر نه ٿو ٿي سگهي.
دلاور حسين هڪ لفظ ۾ وراڻيو، ”مبارڪ اٿئي!“
نعيما اندازو نه لڳائي سگهي ته دلاور حسين جي لهجي ۾ ڏک هو، ڪاوڙ هئي. ڪروڌ هو، شڪست هئي يا ڪجھه به نه هو.
نعيما چيو، ”دلاور مان مجبور آهيان. مان تنهنجي پيار کي وساري نه ٿي سگهان ۽ نه وري مان ماءُ پيءُ کان ڪنڌ ڪڍائي ٿي سگهان.“
ائين چئي هن سڏڪي ڏنو ۽ باقي وقت سُڏ ڪندي رهي.
دلاور حسين، غريب ابنِ غريب، صحراءِ گوبيءَ جو مسافر، جن لاءِ تنبوري جي تان تي درد جو داستان بيان ڪندڙ بيان ڪيو؛
ڏکـويـن اهـڃـاڻ، ڪـلهـي ڦـاٽو ڪَنجـرو،
وڃي گوندر گاڏيون، لوڪ نه آڇين پاڻ،
سورن اسان ساڻ، ننڍي ئي نينهن ڪيو.
دلاور حسين صحراءِ گوبيءَ جو مسافر. هُو سُڏڪندڙ نعيما کي دلاسا ڏيندو رهيو. دلداريون ڏيندو رهيو. آٿتون ڏيندو رهيو. کيس پرچائيندو رهيو.
وقت رڪڻو هو نه رُڪيو، گهوٽيتن کان وڌيڪ ڪنواريتن کي شاديءَ جي جلدي هئي. شاديءَ جي تاريخ 12 نومبر طئه ٿي.
شادي کان لڳ ڀڳ ٻه هفتا اڳ، نعيما، دلاور حسين کي چيو، ”دلاور! مون کي پنهنجا هٿ ڏي.“
دلاور حسين پنهنجا هٿ اڳتي وڌائي ميز تي رکيا.
نعيما پنهنجا هٿ دلاور جي هٿن تي رکي ڇڏيا.
اِهيو پهريون ۽ آخري دفعو هو. ٻن عاشق معشوقن، هڪٻئي کي ڇُهيو هو.
نعيما هوريان هوريان دلاور حسين جي هٿن کي زور ڏيڻ لڳي.
دلاور حسين کي احساس ٿيڻ لڳو.
حوا ۽ آدم جنت جي بدلي ڌرتي ڇو طلبي هئي؟
رانجهي هزاري جو تخت ڇو ڇڏيو هو؟
دلاور حسين، هزاري جي تخت جو وارث رانجهو نه هو.
هو ته ابنِ آدم هو، هڪ غريب دڪاندار جو پٽ. هن پنهنجا هٿ نعيما کان ڇڏائيندي چيو، ”چري! ايترو پيار نه ڪر مون سان. شاديءَ کانپوءِ ته تون مون کي سڃاڻندينءَ به ڪونه.“
الله اڪبر، دلاور حسين جا لفظ هئا يا بڙڇيون ۽ ڀالا. هڪ دفعو ٻيهر نعيما جي اکين جا بند ڀڄي پيا. هوءَ پرس کڻي تڪڙو تڪڙو آفيس مان نڪري وئي. ان رات، سڄي رات فون تي سُڏڪندي ۽ دلاور حسين کي ڏوراپو ڏيندي رهي ته، هن کيس ائين ڇو چيو هو ته، هوءَ کيس شاديءَ کانپوءِ وساري ڇڏيندي. سڏڪندي سڏڪندي هن دلاور حسين کي چيو ته، هن جي شادي ڀل ته ڪٿي به، ڪنهن به جاءِ تي، ڪنهن سان به ٿئي، پر جڏهن به سندس ساهه جو سڳو ٽٽو ته، سندس زبان تي نالو صرف دلاور حسين جو هوندو.
وقت نه رُڪڻو هو، نه رُڪيو.
12 نومبر جي رات نعيما جي هڪ عاليشان، شادي هال ۾ نهايت عاليشان طريقي سان شادي ٿي وئي. ان رات دلاور حسين پنهنجي ڳوٺ ۾ سڄي رات سڏڪندو رهيو هو.
ان کان اڳ ۾ دلاور حسين نعيما کي شاديءَ کان پوءِ هني مون تي بئنڪاڪ وڃڻ لاءِ موڪل جو آرڊر تحفتن صحيح ڪري ڏنو هو.
مهيني اندر سڀ ڪجھه بدلجي ويو.
سنڌ سيڪريٽريٽ ساڳي هئي.
ماڻهو ساڳيا هئا، پر طور طريقا ۽ انداز بدلجي ويا هئا.
پوءِ هڪ ڏينهن هڪ وڏو ڌماڪو ٿيو. ڳالهين ئي ڳالهين ۾ نعيما کليل نموني دلاور حسين کي چيو، ”مسٽر دلاور! تو کي ڪنهن به خوشفهميءَ ۾ نه هجڻ گهرجي ته ڪو پنهنجو Relation هيو. بس“It was just a working relation, nothing else“
ان ڏينهن خبر ناهي ته سسئي، سهڻي ۽ مومل مرڪيون هيون يا رُنيون هيون. دلاور حسين ڏاڍو رنو هو.
پارڪ ٽاور ۾ ويٺي ويٺي ناڪام عشق جي ڪٿا ٻڌندي ڪافي دير ٿي چڪي هئي. اسان ٻنهي جي ڪافي ٿڌي ٿي چُڪي هئي.
”گلو!“ دلاور حسين اچانڪ مون کي مخاطب ٿيو.
”جيءُ سائين!“ مون ڇرڪ ڀريندي جواب ڏنو.
”ائين ڇو آهي ته اسين پاڇن جي پٺيان ڊوڙندا رهندا آهيون. اڻ ٿيڻي جي ٿيڻ جي تمنا ڪندا رهندا آهيون. ميڻ بتيءَ جيان ٻرندي ٻرندي فنا ٿي ويندا آهيون؟“
ٿوري دير خاموش رهڻ کانپوءِ وري دلاور حسين ڳالهايو.
”انهن ٻارنهن سالن ۾ مان سڪيشن آفيسر مان ايڊيشنل سيڪريٽري ٿي ويو آهيان. بي تحاشا پئسا ڪمايا اٿم. ٻه شاديون ڪيون اٿم. چار ٻار اٿم. پر هي نڀاڳو ٻارنهن نومبر جو ڏينهن هميشه مون کي ماضيءَ ۾ ڇو وٺي ويندو آهي؟“
مان دلاور حسين صاحب کي ڪهڙو جواب ڏيان ها.
منهنجي بي جوابيءَ سبب هڪ دفعو ٻيهر خاموشي ڇانئجي وئي.
اچانڪ ٿڌي ڪافيءَ مان آلين اکين سان ڍڪ ڀريندي، دلاور حسين صاحب جهو نگارڻ لڳو؛
جا پر هندو ڪن، مُئي پڄاڻان مَيت سان،
سا پر مون سڄڻن، جيئري ڪئي جهان ۾.

باب اٺون : الوداع

رات جي چوٿين پهر جو آخري پهر.
رات جي الوداع جو پهر.
اڙي هي مون کي ڇا ٿو ٿئي. هي جسم جو ساهه ڇو ٿو ڇڏايئندو وڃي. آئون ٽنگون ٻانهون چوري ڇو نه ٿو سگهان.
مان، هي ڇا، هي ڇا، سامهون ابو، امڙ، سخاوت علي، خير بخش مون کي ڇو ٿا سڏين!!؟؟
اڙي هي ڇا، منهنجون ته اکيون به بند ٿيڻ لڳيون آهن.
ڪنن تي هي زوردار روئڻ جا آواز..........
ڇا مان....................م................ر.................ر...............ي.................

*ختم شده*