زيب النساء

سڀ حق ۽ واسطا ليکڪ وٽ محفوظ

سڀ حق ۽ واسطا ليکڪ وٽ محفوظ

POPAT BOOK NO. 88
زيب النساء
(طويل ڪهاڻي)
ڪهاڻيڪار: محمود مغل
ڇاپو پهريون: 2016ع
تعداد: هڪ هزار
ٽائيٽل ڊزائين: نعيم ديسوالي
لي آئوٽ: آصف نظاماڻي
ڪمپوزنگ: فقير محمد ڍول ۽ سيد محمد رضا حسين شاهه نقوي
ڇپيندڙ: پوپٽ پرنٽنگ پريس، خيرپور، فون:0243-552913
ڇپائيندڙ: پوپٽ پبلشنگ هائوس مال روڊ خيرپور ـــ سنڌُ.
ملهه: 400/- روپيه



ZAIB UN NISA
(Long Story)
by: Mehmood Mughal
First Edition: 2016
Quantity: 1000 Copies
Title Design: Naeem Deswali
Lay’out: Asif Nizamani
Composing: Faqeer Muhammad Dhol & Syed Muhammad Raza Hussain Shah Naqvi
Printed by: Popat Printing Press, Khairpur Ph: 0243-552913
Published by: Popat Publishing House, Mall Road, Khairpur – Sindh.
Price: Rs. 400/-

ڊجيٽل ايڊيشن:
2018ع
سنڌ سلامت ڪتاب گهر

ارپنا

سڀني
زيب النسائن
جي
نالي

ــــ محمود مغل

سنڌ سلامت پاران

سنڌ سلامت ڊجيٽل بوڪ ايڊيشن سلسلي جو نئون ڪتاب ”زيب النساء“ اوهان اڳيان پيش آهي. طويل ڪھاڻيءَ تي مشتمل ھي ڪتاب نامياري ليکڪ، ڪھاڻيڪار، ڊراما نگار ۽ ڪمپيئر محمود مغل جو لکيل آھي.
محمود مغل سنڌي ٻوليءَ جو منفرد انداز وارو نثر نويس آهي. سندس نثر جي پنهنجي هڪ الڳ خوشبو هوندي آهي. محمود مغل بنيادي طرح ڪهاڻيڪار آهي پر جڏهن هن ناول تي طبع آزمائي ڪئي تڏهن به پڙهندڙن جي دلين کي موهيو. اوهان جي هٿن ۾ موجود سندس هيءَ طويل ڪهاڻي ”زيب النساء“ سندس ويجھڙائيءَ ۾ تخليق ڪيل نثر جو سهڻو نمونو آهي. هيءَ ڪهاڻي سماجي رشتن ۽ ناتن جي مختلف رنگن کي انتهائي نفيس انداز ۾ نروار ڪري ٿي.
هي ڪتاب پوپٽ پبلشنگ هائوس، خيرپور پاران 2016ع ۾ ڇپايو ويو. ٿورائتا آهيون پوپٽ پبلشنگ، هائوس جي سرواڻ قربان منگيءَ جا جنهن ڪتاب جي ڪمپوز ڪاپي موڪلي.

[b]محمد سليمان وساڻ
[/b]مينيجنگ ايڊيٽر ( اعزازي )
سنڌ سلامت ڊاٽ ڪام
sulemanwassan@gmail.com
www.sindhsalamat.com
books.sindhsalamat.com

پبلشر نوٽ

محمود مغل سنڌي ٻوليءَ جو منفرد انداز وارو نثر نويس آهي. سندس نثر جي پنهنجي هڪ الڳ خوشبو هوندي آهي. محمود مغل بنيادي طرح ڪهاڻيڪار آهي پر جڏهن هن ناول تي طبع آزمائي ڪئي تڏهن به پڙهندڙن جي دلين کي موهيو. اوهان جي هٿن ۾ موجود سندس هيءَ طويل ڪهاڻي ”زيب النساء“ سندس ويجھڙائيءَ ۾ تخليق ڪيل نثر جو سهڻو نمونو آهي. هيءَ ڪهاڻي سماجي رشتن ۽ ناتن جي مختلف رنگن کي انتهائي نفيس انداز ۾ نروار ڪري ٿي. ڪجهه عرصو اڳ جڏهن هيءَ طويل ڪهاڻي سنڌي ٻوليءَ جي مقبول اخبار روزاني ”ڪاوش“ جي خاص صفحي ”ڪاوش گئلريءَ“ ۾ قسط وار شايع ٿي ته پڙهندڙن ان کي تمام گهڻو پسند ڪيو. اسان کي اميد آهي ته ڪتابي صورت ۾ اچڻ کانپوءِ پڙهندڙ انهيءَ خوبصورت ڪهاڻيءَ کي هڪ جاءِ پڙهندي لطف ماڻيندا ۽ محمود مغل جي گذريل ڪتابن جيان هي ڪتابُ به پڙهندڙن ۾ تمام گهڻي مقبوليت حاصل ڪندو.
محمود مغل، سنڌ جي ادب ۽ آرٽ جي دنيا جو منفرد ۽ اُتساهيندڙ ڪردار آهي. ڪهاڻي، ناوليٽ، ترجما، ريڊيو ۽ ٽي وي ڊرامه سندس لکڻَ جي منفرد اسلوب جي آڌار سنڌي ادب ۾ اهم ۽ مانائِتي جاءِ والارين ٿا ٻئي طرف ريڊيو، ٽي وي ۽ اسٽيج جي انتهائي ذهين ۽ پنهنجي ئي انداز واري ڪمپيئرن جي حيثيت سان به هن جڳ جون دليون کٽيون آهن.
پوپٽ پبلشنگ هائوس سنڌي ٻوليءَ جي سدا سهڻي ليکڪ محمود مغلَ جو هيءُ ڪتابُ ڇاپيندي، دلي مسرت محسوس ڪري رهيو آهي. اوهان پڙهندڙن جي راءِ جو هميشه وانگر اوسيئڙو رهندو.

[b]قربان منگي
[/b]چيئرمين
پوپٽ پبلشنگ هائوس، خيرپور

پنهنجي پاران

’زيب النساء‘ مون مٿان، مُنهنجي رَب جل شانه جي مهر آهي، عنايت آهي.
شروعات ۾ مون قطعي ڪونه سوچيو هيو ته ڪو هي رنگ، ائين چوکو ٿيندو. سدائين مهربان، ’علي قاضي‘ صاحب ڪا طويل ڪهاڻي لکڻ لاءِ حڪم ڪيو هو. رضا رب جي هُئي ۽ هي ڪم ٿي ويو.
هاڻي جڏهن، هِن طويل مسودي تي نگاهه وجهان ٿو ته حيرتن جا ٿانَ کُلن ٿا. اهو سڄو پورهيو مون ڪيو آهي، مون کي اِن تي به حيرت اچي ٿي. بس، شيون ٺهنديون ويون، محمد رضا شاهه ڪمپوز ڪندو ويو، فقير محمد ڍول مسودي تي نگاهه وجهڻ ۾ ڪا ڪمي نه ڪئي ۽ بس... اِنڊي سان اِنڊو مليو... جيئن ننڍي هوندي ’گهر گهر‘ کيڏندا هُئاسين، سو هِن واري به اِهو سڀ ائين ئي ٿي ويو.
مان ازحد شاڪر آهيان اُنهن سڀني جو جِن حيرت انگيز موٽ ڏني. پنهنجي ڪاوش جي ’ڪاوش گئلريءَ‘ ۾ ساندهه 100 قسطن ۾ هِن ڪهاڻيءَ سفر ڪيو ۽ 5 مئي 2015 کان 27 آڪٽوبر 2015 تائين اوهان جي محبت ماڻي. پهريُن 15 قسطن کان پوءِ اوهان جي موٽ، يقين جي دُنيا کي وڏي ساوَڪَ ڏني. ڪنهن فردِ واحد جو شڪريو ادا نٿو ڪري سگهان، سڀني جي اڳيان ٻانهون ٻڌي بيٺل آهيان.
مولاءِ ڪُل جل شانه اوهان جا درجات بُلند ڪري. خوش هُجو، شاد هُجو آباد هُجو. هِن فقير تي اوهان جي دعائن جو در کُليل هُجي.


[b]محمود مغل
[/b] 14 فيبروري 2016ع ڄامشورو

ڪھاڻي

---

1

 نياڻيءَ جو ”نصيب“ سان ڪهڙو تعلق آهي...؟
ڇا نصيب صرف نياڻيءَ جو هجي ٿو؟ ڇا ڇوڪرن، مردن ۽ ٻي جيوت جو ڪوبه نصيب ڪونهي؟ ڇا سڀئي بنا نصيب جي حياتي گذارين ٿا.!؟
نياڻيءَ اک پٽي ٿي ۽ شعور جو ڏاڪو چڙهي ٿي ته سڀ کان پهرين اهو ئي جملو ٻڌڻ لاءِ مليس ٿو ته ”جيڪو نياڻيءَ جو نصيب“... گهر امير هجي يا غريب، مائٽ سرنديءَ وارا هجن يا اڻ سرنديءَ وارا... هجن پڙهيل ڳڙهيل يا اڻ پڙهيل... جتي به ڏسو، جتي به ٻُڌو ڳالهه اها ئي ساڳي هوندي.
پنهنجي عمر تي نگاهه وجهان ٿي ته احساس ٿئي ٿو ته اهو سچ ئي ته آهي. عورت، پنهنجي نصيب کي شروعات کان ئي ساڻ کڻي اچي ٿي، اهڙو نصيب جيڪو پُٽ جي ڄمڻ کان بنهه مختلف هوندو آهي. اُهي دُهل ڌماڪا، جشن، ميلا جيڪي پُٽن جي ڄمڻ تي برپا ٿين ٿا، اُهي نياڻين جي ڄمڻ تي ڪٿي!؟ شروعات کان ئي چڱو چُوکو پچندو ته پُٽ لاءِ، ٻوڙ ۾ رس هوندي ته ٻوٽي پُٽ لاءِ نڪتل هوندي ۽ گهڻو ڪري اها رسَ ئي نياڻيءَ جي نصيب ۾ هوندي.
گهڻو تڻو ائين ئي ٿئي ٿو پر ڪڏهن ڪڏهن ڪٿي، گهڻو ڪجهه مٽيل هوندو آهي. جيئن منهنجي گهر ۾ هو.

مان پنهنجي پيءُ جي لاڏلي ڌيءَ هئس. بابا کي الله سائينءَ اولاد جي صورت ۾ چار ٻار ڏنا جن مان، مان وڏي ۾ وڏي هئس. پهرين مان، پوءِ منهنجو ڀاءُ جاويد، تنهن کانپوءِ رضا محمد ۽ آخر ۾ شاهينا، پنهنجي پيءُ، ماءُ جي اکين جا تارا هئاسين. بابا منهنجو نالو ڏاڍي هيج مان زيب النساءِ رکيو. کيس لڳو هو ته مان ڄڻ عورت جي سونهن آهيان، زيب آهيان ۽ ٿيو به ائين جو جڏهن جوانيءَ جي پڙ ۾ پير پاتم ته خبر پئي ته واقعي به زيب النساءِ آهيان. اها ڪنهن کي خبر هئي ته شڪل صورت ۾ ڀلي مان زيب النساءِ ڇو نه هجان، منهنجو نصيب زيب النساءِ نه هو.
بابا سائين سرڪاري آفيس ۾ نوڪري ڪندڙ هو. آفيس اسسٽنٽ جي حيثيت سان جيڪي ڪجهه ڪمائيندو هو سڌو امڙ جي هٿ تي اچي رکندو هو. سندس سيٽ سڻڀي سيٽ هئي پر بابا ڪڏهن به ان طرف جو رُخ نه رکيو. کيس پنهنجي ڪمائي مان پورائو ڪرڻ ايندو هو ۽ هو پنهنجي حال تي خوش رهڻ وارن مان هو. جيتوڻيڪ اسين چار ڀائر، ڀينر ٿوري ٿوري وقفي سان ڄاوا هئاسين ۽ اسان جا اسڪول به تقريبن گڏوگڏ ئي شروع ٿيا پر تڏهن به، اسان ڪڏهن به پنهنجي پيءُ ماءُ جي مُنهن تي گُهنج ڪونه ڏٺو. هو سدائين سَرها نظر ايندا هئا ۽ اسان کي هڪ سُٺي پرورش ڏيڻ لاءِ پنهنجو ڪردار ادا ڪندا هئا. اسان جو ڳوٺ، هڪ ننڍڙي شهر جي صورت اختيار ڪري چڪو هو. پڪا رستا، اسڪول، اسپتال اُهي سڀ سُک جيڪي اسان جي مائٽن نه ڏٺا هئا اسان جي نصيب ۾ اچي ويا.
اُهو زمانو به عجيب هو، سڀ کان پهرين مان اسڪول ۾ داخل ٿي هئس ۽ اها سوچ شايد بابا جي عزيزن کي پسند نه آئي هئي. گهڻو عرصو پوءِ مون کي خبر پئي ته بابا پنهنجن مٽن مائٽن سان ٺيڪ ٺاڪ جهيڙو ڪيو. نوبت ايستائين پهتي هئي جو کيس راڄ ڀاڳ کان ڌار ڪرڻ جا سانباها به ڄڻ ڪيا ويا پر پوءِ ڪُجهه چڱن وچ ۾ پئي معاملي کي ٺاريو. ابو ضد جو پڪو هو، کيس علم جي روشنيءَ جي ڄاڻ هئي ۽ پنهنجن ٻارن کي ان نور کان روشن ڪرڻ جي خواهش سندس زندگيءَ جي وچ ۾ وڏي حسرت هئي. ائين ئي ٿيو اسان سڀ پڙهياسين ۽ سڀني ڪا نه ڪا ڊگري حاصل ڪري ورتي.
ننڍپڻ جو زمانو ڏاڍو حسين گذريو. مون کان پوءِ جاويد ۽ رضا به اسڪول ۾ داخل ٿيا ۽ پوءِ جڏهن شاهينا به آئي ته سڀ ڪجهه ماٺ ميٺ هو. ڪنهن کي به، ڪابه ناراضگي نه ٿي. جي ناراض ٿين ها به ته ڇا ڪن ها! کين منهنجي داخلا وارو زمانو وري ڏسڻو پوي ها.
ابي جو اسان سان عجيب پيار هو. ائين هوندو آ ته مائٽ اولاد سان بي تحاشا پيار ڪندا آهن پر اسان جو پيءُ ته ڄڻ يگانو وجود هو. اسان سڀني جا نخرا، لاڏ، انگل کيس ازبر هوندا هئا. هاڻي احساس ٿئي ٿو ته وٽس پنهنجي لاءِ ته ڪجهه به ڪونه هو. جي هو پاڻ لاءِ ڪجهه رکي ها ته اسان جون فرمائشون پوريون ٿي سگهن ها.
ابي سان امان جو ساٿ به هڪ ڪرو ئي هو. هو به ڪا وک پوئتي نه رکندي هئي. سندس مائٽ يعني اسان جا ناناڻا به اسان سان ڏاڏاڻن جيترو ئي پيار ڪندا هئا. حياتي عجيب هئي ڏُک جي ڪا به جهاتي اسان ڪونه ڏٺي هئي.
مان ننڍي هوندي کان ئي الائي ڇو پنهنجو پاڻ کي سدائين ذميدار محسوس ڪيو آهي، ياد ٿو اچيم ته جڏهن جاويد يا رضا مان ڪنهن جي ٿيلهي مان ڪا شئي کُٽي پوندي هئي يا هو ڪجهه ڪيرائي ايندا هئا ته کين سُڌ پوڻ کان پهرين ڄڻ مون کي ڄاڻ ٿي ويندو هو. مان هر شئي جو بيحد گهڻو خيال رکندي هئس. مٿان وري شاهينا جي داخلا ڄڻ منهنجي ذميداري وڌائي ڇڏي. ٻئي ڀائر هونئن به پنهنجي طبيعت جا هئا. مون کان الائي ڇو لهرائيندا هئا. مٿان وري جو ٻه ڀيڻون جو پاڻ ۾ مليون ته هنن ته ڄڻ رستو ئي مٽائي ورتو. مون کان ڊڄڻ جي ڪري گهڻو سامهون نه ايندا هئا پر بهرحال پنهنجن ڀيڻن تي ڪاوڙ کين ضرور ايندي هئي.
بابا ڏاڍي سادي زندگي گذاريندو هو ۽ چاهيندو هو ته سندس اولاد به سادگي جي هُنر کان واقف ٿئي. ان معاملي ۾، ٻين معاملن جيان امان به ساڻس هر هنڌ گڏ هوندي هئي.سادو پائيندا هئاسين، سادو کائيندا هئاسين ۽ اُها سادگي اسان جي مائٽن پاران حياتيءَ جو انمول تحفو هئي.
پنهنجن مائٽن سان، امان ۽ بابا اسان کي ڏاڍو چاهه سان ملائيندا هئا. مائٽن مان مراد سندن پري جا عزيز هئا، نه ته اسان جا ماما، ماميون، چاچا، چاچيون، پُڦيون ۽ پُڦڙ ته ڄڻ هڪڙو ئي ڪهول هئا. هر ڪنهن کي هڪ ٻئي جي خبر هوندي هئي. وڏي هوندي مون کي پوءِ ان ڳالهه جو احساس ٿيو ته منهنجي ماءُ، منهنجي پيءُ جي مائٽياڻي نه هئي. هوءَ ڌاري هئي پر هِن گهَرَ ۾ اچي پنهنجي سُلوڪ سان هن، اُن ڌاريائپ کي ختم ڪيو هو ۽ هن سڄي خاندان جي ڄڻ وڌ کان وڌ پنهنجي ٿي وئي هئي. ڪڏهن ڪڏهن ڳالهين ۾ امان ان دور جو ذڪر ڪندي هئي جڏهن شروعات ۾ کيس هن گهر ۾ اچي مشڪلاتن کي منهن ڏيڻو پيو هو. اسين سندس ”ڌاريو“ لفظ ٻُڌي کلندا هئاسين، ڪهڙي خبر هئي ته اُهو لفظ هانوَ تي ڇُري ڪيئن ٿو هلائي. بابا امان سان محبت جي شادي ڪئي هئي. امان اسان جي ڳوٺ کان ڪجهه پرڀرو هڪ ٻئي ڳوٺ سان تعلق رکندي هئي ۽ سندس ذات به مَٽيل هئي. بابي، امان کي ڪنهن شاديءَ ۾ ڏٺو هو ۽ سندس دل ضد ڪيو هو ته هُو انهي ڇوڪريءَ سان شادي ڪندو. ڏاڏا ۽ ڏاڏي ڏاڍا دُور انديش ماڻهو هئا. هُنن پنهنجي پُٽ جي رويي مان ئي اندازو لڳائي ڇڏيو هو ته هُو پنهنجي سوچ ۾ ڪيترو سچو آهي. امان جي ذات، گهٽ ذاتين ۾ ليکي ويندي هئي ۽ اها هڪڙي ٻي مصيبت الڳ هئي. ڏاڏي خميسي وڏا وس ڪيا ته پنهنجي پُٽ محمد اڪبر کي چڱي طرح سمجهاڻي ڏئي ان راهه تان هٽائجي. پُٽ جي ضد کي ته هُو سمجهي ويو هو. پر کيس بهرحال راڄ ڀاڳ سان به مُنهن ڏيڻو هو. هُن ڪجهه چڱن مڙسن سان مشورا ڪيا جيڪي به ان رشتي جا مخالف هئا پر بهرحال ڏاڏو پنهنجي پُٽ جي ضد اڳيان هارائي ويو ۽ اهو رشتو کڻي هُو پاڻ امان جي گهر ويا.
امان جي گهر وارا ته حيران رهجي ويا. لکئي جو ليک هو، سو ٿي ويو. بس ڏاڏي کي پنهنجي اندر ۾ ڄڻ ڪو کاٽ لڳي ويو هُن ٻاهر نڪرڻ گهٽائي ڇڏيو ۽ راڄ ڀاڳ جي فيصلن ۾ به گهٽ وڃڻ لڳو. قدرت خدا جي جو امان جي سلوڪ ڪمال ڪري ڇڏيو. هُن ٿورن ئي ڏينهن ۾ سڄي خاندان کي پنهنجي محبت جي منڊ ۾ منڊي ڇڏيو. اهو سهرو جيڪو رڳو کيس سلام جي ورندي ڏيئي سڌو پنهنجي ڪمري ۾ هليو ويندو هو يا وري اوطاق ويندي ڪو سلام ورائيندو هو تنهن کي امان جي نالي کان سواءِ ڄڻ ٻي ڪابه وائي وات نه رهڻ لڳي. اها حالت رڳو ڏاڏي سان ڪونه هئي، منهنجي ڏاڏي به هاڻي امان کي بيحد پسند ڪرڻ لڳي هئي بس اهو عجيب هاڃو هو جو ڪڏهن به ڪابه اڻ وڻندڙ ڳالهه ٿيندي هئي ته الاءِ ڇو ’ڌاريءَ‘ جو لفظ ڪَنين پوندو هو.
اوچتو ڪمري ۾ گهڙي هئس ته امان کي ڏسي ڄڻ سراپجي وئي هئس. سندس اکيون ڳاڙهيون ۽ اکين جون هيٺيون جايون سُڄيل هيون.
”ڇا ٿيو آهي امان؟“ هُن ڏانهن ڀڳس. هُوءَ اُن مهل هنڌن بسترن کي ويڙهي رهي هئي. مون کي ڏسي حيران ٿي وئي.
”زيبو... تون هن مهل...اسڪول مان جلدي موڪل ٿي وئي ڇا!؟“
”نه موڪل نه ٿي، مان ڪري آئي آهيان... مٿي ۾الاءِ ڇو ڏاڍو سُور پيو هئم ان ڪري.“
مون کيس ٻانهن ۾ ڀريو،”پر توکي ڇا ٿيو آهي امان؟“
”ڇا ٿيندم؟“ هُن هڪ زخمي مرڪ آڇي ۽ منهنجي پيشانيءَ تي چُمي ڏنائين، مون کي ائين محسوس ٿيو ڄڻ منهنجي مٿي جي سُور جو علاج ٿي ويو. امان مون کي ٻانهن کان وٺي کٽ تي ويهاريو ۽ چيائين، ”هتي ويهه، مان تو لاءِ چانهه ٺاهي ٿي اچان. تون گوري به کائي وٺ...شاهينه ۽ ڇوڪرن کي ٻُڌايو هيئي ته گهر ٿي وڃان؟“
”ها، جاويد کي ٻُڌائي آئي آهيان... هُن شاهينه وارن کي ٻڌايو هوندو...پر تون ٻڌائي امان توکي ڇا ٿيو آهي، تون رُني آهين لڳي ٿو... ٻُڌاءِ“
”مون کي به تو وانگر مٿي ۾ سُورَ روئاڙيو آهي.“
”مٿي ۾ سُورَ سان تون روئندي ته ناهين... ۽ امان ڪُوڙ توکي ڳالهائڻ ايندو ئي ڪونهي پوءِ ڇو پئي اهڙي اجائي ڪوشش ڪرين... ٻُڌاءِ ڇا ٿيو آهي؟“
مون سندس هٿَ جهليا ۽ پاڻ سان ويهاريم، سندس اکيون هڪ دفعو وري ڀرجڻ لڳيون، پاڻ کي سنڀاليندي چيائين، ”ڪڏهن ڪڏهن ان لفظ جو شيهو، ڪنن ۾ اوتبو آهي.“
ڳالهه ڪَٽيندي چيومانس، ”ڪنهن وري ’ڌاري‘ سڏيو اٿئي امان؟“
ڀريل اکين سان امان هاڪار ڪئي ۽ ڪنڌ هيٺ ڪري ڇڏيائين. سندس آواز ڏڪڻ لڳو، ”سڄي حياتي ان خدمت ۾ گذاري اٿم، رڳو ان ڪري گولپا ڪيا اٿم، ته پنهنجي ٿي سگهان... اڃا تائين به پنهنجي نه ٿي سگهي آهيان ... ساڳي ڌاري آهيان الاءِ ڇو... شايد نصيب اهڙو اٿم.“
منهنجي نڙي گُهٽجي وئي امان جي اندر جو درد منهنجي اندر ۾ به الاءِ ڪٿان گهڙي آيو هو.
امان ڳالهائڻ جاري رکيو، ”ڪڏهن ڪڏهن مون کي پنهنجو پاڻ اهڙي پاپڙ جيان لڳندو آهي، جيڪو پچڻ کان پوءِ به ڪٿان نه ڪٿان ڪچو رهجي ويندو آهي. الاءِ باهه ڪمزور هوندي آهي الاءِ پاپڙ ۾ نقص هوندو آهي.“
”ڇو ٿي سوچين تون ائين امان... ڏاڏو ۽ ڏاڏي تون چڱي طرح سُڃاڻين...انهن جو اهڙو ڏک...“
ڳالهه ڪَٽيندي چيائين، ”اڄ اها مهرباني تنهنجي پيءَ ڪئي آهي.“
”بابا!“ مان حيران ٿي وئي هئس، ”بابا ائين چيو آهي، پر ڇو؟“
”مون کي لڳندو هو ته هُو مون کي ڪڏهن به ائين ڪونه چوندو.“ امان هاڻ سُڏڪي پئي هئي. ”هيترا سال منهنجو مانُ قائم رهيو، پر الاءِ ڇو اڄ اهو سڀ ائين ئي ٿي ويو.“
”نه پر ڇو امان...؟.. جي هُن اڳ ۾ ڪڏهن ڪونه چيو هو ته اڄ ڇو چيائين، اهڙي ڪهڙي اڻ ٿيڻي ٿي وئي جو هُن کي توکي ائين چوڻو پئجي ويو.“
مون ۾ گُهور وجهندي چيائين، ”تنهنجي ڪري.“
مون کي ڪجهه به سمجهه ۾ نه پيو اچي ته امان چئي ڇا پئي! ”منهنجي ڪري!؟ مون اهڙو ڇا ڪيو آهي امان... اهڙي ڪهڙي خطا ٿي آهي مون کان امان...؟“
منهنجي هٿن کي مضبوطيءَ سان جهليندي چيائين، ”تنهنجو رشتو ڏيڻ ٿو گُهري، پنهنجي مائٽن ۾.“
حيرت مٿان حيرت ڄڻ مون کي پريشان ڪري ڇڏيو هو، مان اڃان اٺين درجي ۾ مس هيس ۽ منهنجو رشتو...! مون کي اها ڳالهه ٻُڌي لڳو ته آءٌ ايتري وڏي ٿي وئي آهيان... يقين ئي نٿي آيم... پنهنجي پاڻ کي جانچڻ لڳي هئس. امان منهنجي ماءُ ته هئي پر ساهيڙي به هئي، هُن کي انهي ڳالهه جي ڇا پهرين خبر هئي يا اهو سڀ مون جيئن هُن لاءِ به اوچتو ئي هئو.
”ادا قيوم جي پُٽ لالڻ لاءِ تنهنجو هٿ گهريو هئن. ڇوڪرو عمر ۾ توکان ڪيڏو نه وڏو آهي... ۽ مٿان وري سڄو ڏينهن هوٽل تي گذاريندو. کيسي ۾ چار پئسا ڇا ٿيا اٿس، وتي ٿو دوستن کي چانهه بسڪوٽ کارائيندو... اها به ڪا فضيلت آهي... هل ڀلا اوطاق تي به ڪير اچي ته ٺيڪ آهي، ائين هوٽلن تي ويهڻ ڪو ٺهي ٿو. اٿس ٻه ٽي ٻارا زمين ته اها سنڀالي نه... هوندي سوندي به... پاڻ ويٺي به پيو مقاطعي تي ڏيندو... هاڻي اهڙي ماڻهوءَ سان سڱابندي ڪيئن ٿي سگهي ٿي... “
”نه پر...مان سمجهان ٿي امان، ته بابا کي به هُو پسند نه هوندو...“
”اها ئي ته ڳالهه مون به چئي پئي... بس تنهنجي ڏاڏي سائينءَ جو زور آهي ۽ شايد هن واري تنهنجو پيءُ مون سان شادي ڪرڻ وارو ليکو ائين چوکو ڪرڻ ٿو گهري... تڏهن ته اهو سڀ ٿئي پيو. مٿان وري منهنجي انڪار تي اهڙو تئه آيس جو ڪيائين هم نه تم...سڌو مهڻو ڏيئي ڇڏيائين.“
هُوءَ سڏڪن ۾ پئجي وئي. اسين ٻئي هڪٻئي جي ٻانهن ۾ هئاسين ۽ هاڻي ته منهنجي اکين مان نار وهي نڪتا هئا.
امان مُنهن اُگهيو ۽ منهنجا ڳوڙها اُگھڻ لڳي، ”تون روءُ نه زيبو... مان آهيان نه...جيسين مان جيئري آهيان، تيسين توکي لهس به نٿي اچي سگهي... اهو ادا عبدالقيوم هجي يا تنهنجو ڏاڏا سائين يا وري سائين پاڻ... مان اهو سڀ ڪڏهن ٿيڻ ڪونه ڏيندس. ها نه ڪيم تڏهن ته بگڙيو نه... چئي ... تون انهي ڪري ها نٿي ڪرين جو توکي پنهنجو پيٽ جو سُور آهي... تون زيب النساء جو سڱ پنهنجي خاندان ۾ ڏيڻ ٿي گهرين... مون ڏاڍو سمجهايومانس ته اهڙي ڪهڙي ڳالهه ٿي وئي آهي...منهنجا مائٽ يا تنهنجا مائٽ...ڪهڙو فرق ٿو پوي... تون ڀلي ڪٿي به نياڻيءَ جو هٿ ڏي... مون کي ڇو اعتراض ٿيندو، باقي هي رشتو سو مون کي قبول ڪونهي. چوڻ لڳو، پنهنجا ته آهن... چيومانس، منهنجا مائٽ به پنهنجا آهن، رشتو ڳنڍيل آهي ته پنهنجا ئي ٿياسين نه... ته بس الاءِ ڇو بِرُ ٿي ويو... چيائين، تون منهنجي پنهنجي آهين... باقي سڀ ته ڌاريا آهن... چيم، مان به ته هُنن مان ئي آهيان.
بس قهر ٿي ويو. باهه ٿي ويو. چيائين، تنهن جو مطلب اهو ته تون اڄ ڏينهن تائين اسان جي ٿي ڪونه سگهين آهين.
مون کي ڳالهه سمجهه ۾ ئي نه آئي. جيستائين ورندي ڏيانس تيسين هُن پنهنجي پاران جواب گهڙيندي دير ئي ڪانه ڪئي، چيائين، آهين نه ڌاري...پنهنجي ٿي ڪونه سگهي آهين.“
مان سڄي سراپجي وئي هئس. مٿو وري ڏکڻ لڳو هو. الاءِ ڪهڙو ڊپ مون ۾ گهڙي آيو هو، منٿ ڪندي چيومانس، ”هُو ائين ڪندو ته ڪونه امان؟...“
”ڪير؟“
”بابا“
”مرد ماڻهو آهي زيب النساء... ڪرڻ لاءِ ته ڪجهه به ڪري سگهي ٿو.“
***
بابا سائين به عجيب هو. اسان اولاد ۾ ته جهڙو ساهه هئس. مان ڇاڪاڻ ته سڀني ۾ وڏي هئس تنهن ڪري مون کي سدائين پنهنجي ويجهو رکندا هئا. ڪابه ڳالهه، جنهن ۾ مشورو گهربو هئس، سا به هن ننڍڙي ڄمار ۾ مون سان ئي ڪندو هو، جيتوڻيڪ مان پندرنهن سورنهن سالن جي ئي هئس ۽ منهنجي حياتيءَ ۾، منهنجو ڪو ايڏو خاص تجربو به نه هو،
مون لاءِ حيرت هئي ته ايڏي وڏي ڳالهه مون لاءِ بابا سائينءَ ائين سوچي ئي ڪيئن؟ هُن ته سدائين مون کي گهڻو پڙهائڻ جا درس ڏنا هئا. ڪڏهن ڪڏهن ته هيج ۾ هُو مون کي ڊاڪٽر ڊاڪٽر به سڏيندو هو. سو ائين هڪدم منهنجي شاديءَ لاءِ سوچيندو!؟ اهو سڀ ته منهنجي دماغ ۾ ئي نه پئي آيو.
”ڪاوڙيو ڏاڍو پر مون به دت هنيو آهي.“ امان ڳوڙها اُگهيا، ”سنئون سڌو ٻُڌايو اٿمانس ته اهو سڀ منهنجي جيئري ڪونه ٿيندئي... ها مُئس ته پوءِ هاڻ ڪهڙو وس هلندم.“
”خير گُهر امان ... اهڙي ڳالهه ڇو ٿي ڪرين؟“ مان سڄي دهلجي وئي هئس.
”ڇو ڀلا... ڪُوڙ ٿي هڻان ڇا امان؟“ هُن وڻ ويڙهيءَ جيان مون کي پاڻ ۾ ويڙهي ورتو، ”جيستائين سسِيءَ ۾ ساهُه آهي، تيسيتائين ته ائين ڪونه ٿيندو... باقي پوءِ کَٽين تنهنجا ڀاڳ...“
سندس سڄو جسم ڏڪيو پئي، منهنجي مٿي ۾ به سُور ڄڻ مُترڪا ٿي هنيا. روئڻ مون کي به ڏاڍو آيو ۽ ٻئي ڄڻيون هڪ ٻئي کي ڀاڪر ۾ ڀري الاءِ ڪيتري دير ائين روئنديون رهيون سين. نيٺ هُن پاڻ سنڀالي ورتو. هلڪي مُرڪ چپن تي آڻيندي چيائين، ”همت نه هار ڌيءَ ... هڪڙو طوفان ٽري ويو نه ... خير آهي، جي ٻيو آيو ته ٻئي کي به ڏسنداسين... تون هٿ مُنهن ڌوءُ، ڪپڙا مَٽائي ته مان ماني لڳايان...“
منهنجي بُک ته الاءِ ڪيڏانهن وڃين چڪي هئي. مٿو سُور کان ڦاٽي رهيو هو. ڳوڙها اُگهندي چيم، ”چانهه پِيار امان... گوري ڪا کاوان ته سُور لهي... ماني نٿي کاوان.“
امان مون کي نرڙ تي هڪ وڏي چُمي ڏني، ”اها سڀ شڪست جي نشاني آهي زيب النساءِ... جيڪا مان توکي ۽ پاڻ کي ٿيڻ ڪونه ڏيندس. عورت هارائيندي ناهي زيبو... جي هارائي ته وري ڪڏهن به زندگيءَ ۾ کٽي ناهي سگهندي... اهو ڪڏهن به نه وسارجانءِ... اُٿي مُنهن ڌوئي اچ ۽ ماني کاءُ ... ۽ ها چانهه به پيئجانءِ بس.“
هُوءَ پاڻ سنڀالي اُٿي وئي هئي. مون کي سمجهه ۾ نه پئي آيو ته ڇا ڪريان؟ پاڻ سنڀاليندي مان به پنهنجي ڪمري ڏانهن هلي وئي هئس.
*
اُن رات بابا دير سان گهر آيو هو.
اهو به اسان جي حياتيءَ جو هڪ دستور هئو ته بابا روز رات جو کٽ تي ليٽندو هو ته مان سندس پيرن کي زور ڏيندي هئس. هُو ڏاڍو روڪيندو هو، پر مون کي اهو سڀ ڏاڍو پسند هو. الاهِي ڀيرا ڪاوڙ ڪئي هئائين ته نياڻيون اهو سڀ ناهن ڪنديون پر مان ڪٿي ٿي مُڙان. هُو اچڻ ساڻ هٿ مُنهن ڌوئي ماني کائيندو هو، جنهن ۾ به پاڻيءَ جو گلاس ڀريل رکڻ ۽ رڌڻي مان گرم مانيءَ جي آڻڻ جو ذمو منهنجو هوندو هو. ماني کائي هُو هڪدم ليٽندو هو جنهن لاءِ مان کيس سدائين منع ڪندي هئس ته ڊاڪٽرن جي اصولن موجب ماني کائي هڪدم سمهڻ نه گهرجي پر هُو سدائين کِلي ٽاريندو هو. مان آهستي آهستي سندس مُرين ۽ پيرن کي زور ڏيندي هئس. امان مانيءَ جا ٿانوَ ڌوئي واندي ٿي ايندي هئي ته ابي کي کونگهرا هوندا هئا ۽ اهو ڄڻ اسان جو روز جو معمول هو. بابا رات جو جلدي سمهڻ جو عادي هو ۽ ان ڪري اسان ٻارن ۾ به اها ئي عادت هئي. سڀني کي ٻئي ڏينهن اسڪول وڃڻو هوندو هو سو جلدي سمهڻ جو هڪڙو معقول بهانو به هوندو هو. بس مان رڳو ابي لاءِ جاڳندي هئس.
هُو اندر آيو ته سلام جي جواب ۾ سلام چئي سڌو غسل خاني ڏي هليو ويو. مون کي لڳو، اڄ سندس مُک تي اُها مرڪ نه هئي جيڪا روز هوندي هئي. مون کي لڳو هو، الاءِ سڀ ائين هو.
ٽوال جهلي بيٺي هئس. ٻاهر نڪتو ٽوال ورتائين ۽ مُنهن اُگهندي پڇيائين، ”ماڻهين جاڳي ٿي؟“
امان رڌڻي مان ئي سڀ ٻُڌي رهي هئي، ورندي ڏنائين، ”ماني پئي پچايان توهان لاءِ...“
پنهنجي کٽ ڏانهن ويندي ۽ ٽوال مون کي ڏيندي چيائين، ”ماني کائي آيو آهيان مان، تون خفو نه ڪر...“
منهنجي دل دهلجي وئي هئي... الله.... سڀ ڪجهه ايڏو جلدي مَٽجي پيو ڇا...! ابي کي ڇا ٿيو آ...؟ هڪ ڏينهن ۾ اهو سڀ ائين ٿيڻو هو ڇا!
”خليفي نورل وٽ ويٺو هئس، ضد ڪيائين سو کارائي ڇڏيائين.“ هُو کٽ تي ليٽي پيو. مون ٽوال اڱڻ ۾ تار تي واپس وڇايو ۽ موٽي سندس پيرانديءَ کان ويٺس. اکين ۾ الاءِ ڇا ڀرجي آيو هئم. الاءِ مون کي اهو ظاهر ڪرڻو هو الاءِ نه ته امان مون سان ڪو ذڪر ڪيو هو. يا مون کي ڪا خبر آهي...سندس اکيون بند هيون. امان رڌڻي مان ٻاهر نڪري آئي، ڪجهه چوڻ نه چوڻ جهڙي حال ۾ هئي. ابي جي انداز کي ڏسندي چَپَ ڀڪوڙي واپس موٽي وئي، هٿ ڄڻ اڳيان وڌيا ئي نه پئي... ان ئي حال ۾ ڪٿان پريان ابي جو آواز آيو، ”زيبو... ڊاڪٽر... اڄ ٿڪُ وڌيل آهي، تنهنجو زورن ڏيڻ جو مُوڊ ناهي ڇا؟“
”ڏيان ٿي بابا.“ الاءِ ڪيئن چيم ۽ سندس پيرن تي هٿ رکيم. ڏٺم، منهنجي هٿن تي منهنجا ڳوڙها ڪريل هئا.
روح جا زخم به عجيب هوندا آهن. نظر ايندا ناهن ۽ ڏُکوئڻ ۾ ڪمال هوندا آهن. جسم جي درد جي دوا ته ملي ٿي، زخم ڀرجي به ٿو، روح جي لاءِ مرهم ڪٿان اچي! ۽ خبر ڪيئن پئي ته زخم ڀريو يا نه! پنهنجن جي زخمن جو وڏو ڪمال شايد اهو به هوندو آهي جو اُهي سنوان سڌا روح تي لڳندا آهن. زخم ناسور بڻجندا آهن، روڳ شديد ٿي ويندو آهي.
مون کي ڪڏهن اهڙو اندازو نه ٿيو هو. عمر جا اُهي سڀ ورهيه ميٺ محبت ۾ گذريا هئا. امان ۽ بابا ڪڏهن به اسان جي سامهون ڪنهن به ڪاوڙ جو اظهار نه ڪيو هو. اڄوڪو ڏينهن اهو پهريون ڏهاڙو هو جو سڀ ڪُجهه ڄڻ واچوڙن جي حوالي هو.
مون هٿن جي پُٺين کي، سندس پيرن تان تڪڙو کڻي ورتو. تيزيءَ سان، ٻانهن کي اکين تي گهمايم. هُن پنهنجيون اکيون کولي ڇڏيون ”ڇا ٿيو زيبُو؟“ .
”ڪُجهه نه بابا“
غور سان مون ڏي نهاريائين ”اکين ۾ ڪُجهه پيو ٿئي ڇا؟“
دل چيو چوانس، امان جي درد جو سُرمو پئجي ويو آهي. جيڪو شايد صحيح نموني سان پيٺل ناهي. ڪُجهه ڪُڪرا رهجي ويا هئا جيڪي اکين ۾ لڳن ٿا... پر چئي نه سگهيس نڙيءَ مان ڪو ٻيو جواب نڪتو. ”ها... شايد ڪا دز آهي“ .
”هوا ته اهڙي ڪانه پئي لڳي، پوءِ دز ڪٿان آئي؟“ ابي چئو طرف ڏٺو ۽ وري وهاڻي کي ٽيڪ ڏئي ڇڏيائين ”جي اکين ۾ ڪُجهه محسوس ڪرين ٿي ته ڌوئي اچ، پوءِ اچي زور ڏي“.
مان اٿيس ته امان اندر داخل ٿي رهي هئي. اسان جون نگاهون هڪ ٻئي سان مليون ته ڄڻ ٻنهي وٽ سوال ئي سوال هئا، جن جو شايد ڪو جواب، في الوقت ڪنهن وٽ به ڪونه هو.
باٿ روم ۾ اچي، مون ڄڻ پنهنجي نڙي گُهٽي ڇڏي هئي. بي آواز رئندي رهيس. لڳم، نلڪن ۾ شايد ايترو پاڻي نه هجي جيترو اکين جي آبشارن جاري ڪيو هو. پاڻ سنڀاليندي موٽيس ته ابو ائين ئي ليٽيل هو ۽ امان پريان کٽ تي چُپ چاپ ويٺل هئي. مُنهنجي اچڻ کي محسوس ڪندي، ابي اکيون کوليون ”نڪتئي ڪُجهه اکين مان ڇا؟“
”ها بابا... ڪُڪرو هو ننڍو... پاڻيءَ جي اُڇل سان نڪتو.“
”اکين ۾ توب جو گولو ته وڃڻ کان رهيو امان...“ ابي مون ڏي گُهورَ ڪئي ”مهٽا گهڻا ڏنا ٿئي يا روئي آئي آهين؟“
”روئي آئي آهي سائين“ امان دخل ڏنو. ”مُنهن جي سوڄ نٿي ٻُڌائيوَ ڇا؟“
ابو هڪدم اُٿي ويٺو. اشاري سان پاڻ ڏانهن گُهرايائين ”هيڏي اچ“
چُپ چاپ وٽس ويس ته کڻي ڀاڪر ۾ ڀريائين ”ڊاڪٽر... ايڏي ننڍڙي دل ڪبي آ ڇا؟... هان... دلڙي ٻلڙيءَ جيتري ڌاربي آهي ڇا؟“
اکين جا بندَ وري ڀَڄي پيا هئا. هُن جي سيني سان لڳس ته الاءِ ڇا ٿيڻ لڳو. بابي مونکي پنهنجين ٻانهن ۾ ميڙي ورتو ۽ نرڙ چُمندي چيائين ”چري آهين ڇا زيبُو؟... امان... ڌيءَ... پاڳل ته ناهين؟... هان... ٿيو ڇا هي!؟“
ڀڳل ٽٽل آواز ۾ چيم ”امان کي اوهان ڌاريو ڇو سڏيو بابا؟!“
هُن کان رڙ نڪري وئي ”اڙي!... ان ڳالهه تي ايڏو فساد ڪيو ٿئي؟“
مون هاڪار ۾ ڪنڌ لوڏيو، سُڏڪا اڃا بيٺا نه پئي.
”پاڻي کڻي آءُ هُن لاءِ شمعان“ بابا امان کي چيو جنهن جون پاڻ اکيون ڀڄي رهيون هيون. ”پاڻي پئي ته ڪو سُڏڪا بس ڪنس“
امان ٻاهر نڪري وئي ”تون پاڻي پيءُ... مان پوءِ تو سان ڳالهايان ٿو“ هُن منهنجا وار سنواريا ”مُنهنجي ڏاهي ڌيءَ آهين تون... مون ته سوچيو ئي ڪونه ته تون ڪو ايڏي ڏُکاري ٿيندينءَ؟“
”ڪمال ٿا ڪيو بابا... اهڙي ڳالهه ڪندئو ته ڏُک به نه ٿيندو ڇا؟“
”اي پر، اهو ته ماڻهين کي مان مشڪريءَ ۾ چوندو رهندو آهيان... اڄ ڪهڙو خاص ڪم ٿيو آ؟... پر هُن تو سان ڳالهه ڇو ڪئي؟“
دل ۾ آيم... خاص ڪم اهو ناهي جو مُنهنجو رشتو ٿو ڪرائين يا توکي منهنجو سڱ به بس عام ڳالهه ٿو لڳي ۽ ٻي ڳالهه ته خبر اٿئي نه بابا ته امان مون سان ڪهڙي ڳالهه ڪئي آهي... پوءِ به پُڇين ٿو. مون کي الاءِ ڇو ائين لڳو ته ڄڻ هو مون کان لنوائيندو هجي. کيس مُنهنجي درد جي خبر به هجي ۽ هو درمان به نه ڪرڻ چاهيندو هجي. مُنهنجو ابو اهڙو ته نه هو. هي ڪُجهه گهڙين ۾ سڄو جهان ڪيئن مٽجي ويندو آهي.! ڇا مان ڇا ٿي ويندو آهي. ۽ خبر به نه پوندي آهي. مون کي پنهنجو پاڻ تي چڙ پئي آئي. هي ڇا پئي ڪيو مون... ڇا مان رحم جي ڳولا ۾ هئس يا مون کي لڳو ته ظلم جي ڪا حد جاري ٿي رهي آهي.!
بابا منهنجو ڪنڌ پنهنجي هٿ سان پري ڪيو ۽ امان ڏي نهاريائين. جيڪا پاڻيءَ جو گلاس کڻي آئي هئي. امان جو مُنهن ائين ئي هيو. لڳو پئي زندگيءَ جي ڪا رمق سندس مُک تي نه پئي آئي.
”تو هن سان اها ڳالهه ڇو ڪئي شمعان؟“ هُن امان کان پاڻي گلاس ورتو ۽ مون ڏي وڌايائين ”آ... پيءُ... من ڪُجهه اوٻر لهئي.“
پاڻي پيتم ته امان جو آواز ڪنايم ”هڪ ڌاري ٻيو ڇا ٿي ڪري سگهي سائين!؟
ڳالهه بيحد ننڍڙي هئي، جيڪا هڪ ”لفظ“ جي پنهنجي محبوب شخصيت جي واتان اُچار کان شروع ٿي هئي. هيترا ورهيه اهو قصو هلندو آيو هو ته امان بهرحال ٻي خاندان مان آيل هئي. ڌارپ جو تعلق جُڙيو هو جنهن جو طعنو وقتن فوقتن کيس ٻُڌڻو پوندو هو. ڪٿي ڪڏهن عام زندگي ڪا ڪوتاهي ٿي ويندي هئي يا وري جي امان سان پُڄي نه سگهندا هئا ته آخري حربي طور اهو تير ڇڏيو ويندو هو، جيڪو امان کي گهايل ڪرڻ لاءِ ڪافي هوندو هو. هوءَ گهاءَ سهندي هئي، وقت جو مرهم رکندي هئي ۽ ٺيڪ ٿي ويندي هئي پر هن واري ڇاڪاڻ ته کيس اهو سڀ شدتن سان بابا جي واتئون ٻُڌڻو پيو هو، سو شايد تڪليف وڌيڪ هئس.
بابا امان ڏي نهاريو، اُٿي ويٺو، وهاڻي کي ٽيڪ ڏنائين ته پير مُنهنجي هٿن مان سرڪي ويا. ”توکي اڄ اهو سڀ ايڏو خراب لڳو آهي شمعان؟“
هُن امان ڏانهن نهاريو جيڪا سامهون واري کٽ تي اچي ويٺي هئي.
”ان ۾ چڱو لڳڻ جي ڪهڙي ڳالهه آهي سائين!“ هُن ورندي ڏني. آواز الاءِ ڇو لاچار هئس.
”پر مان ته توکي مشڪري مشڪريءَ ۾ ائين چوندو رهندو آهيان... ڪو پهريون ڀيرو ته ڪو ڌاري ڪونه چيو اٿم.“
امان جي چپن تي هلڪو زهر ٻُرڪيل هو. ڪنڌ جُهڪائيندي ۽ کٽ جي واڻ کي کوٽيندي چيائين ته ”اڄ ئي ته پهريون ڀيرو چيو اٿوَ“
”چري آهين ڇا؟“ ابي جو لهجو بُلند ٿيو هو، وري سندس آواز جيڪو اُٿيو ” ٻار سُتا پيا هن... گوڙ مناسب نٿو لڳي، مون کي هن مهل رڙيون ڪرائيندينءَ ڇا؟“
مُنهنجي اندر ۾ ڪُجهه هو، الاءِ ڇا هو. چئي ڏنو مانس ”امان اهڙي ڪهڙي غلطي ڪئي هئي بابا جو توهان ائين ڪاوڙ پيا ڪيو؟ اهڙي ڪاوڙ اوهان اڳ ۾ ته ڪڏهن ڪونه ڪئي آهي“
ابي مون ڏانهن نهاريو. ڪُجهه چوڻ گهريائين وري چپ ڀڪوڙي ڇڏيائين. وهاڻو ڪُجهه وڌيڪ مٿڀرو ڪري بلڪل سڌو ٿي ويٺو.
”تون هاڻي وڏي ٿي وئي آهين زيبُو“ هُن ڪُجهه ترسي ڳالهايو ”ڳالهين کي سمجهين ٿي، سياڻي آهين، ماڻهين سان منجهند ڳالهايم ته سنئين مُنهن ورندي نه ڏنائين...“
”ڳالهه سنئين مُنهن ورندي ڏيڻ جي هُئي سائين...!“ امان سندس ڳالهه ڪٽي. هُن ڪاوڙ وچان امان ڏي نهاريو.
”مان زيبُل سان ڳالهه پوري ڪيان“
امان ڪُجهه نه وراڻيو، چُپ ٿي ته بابا مون ڏانهن ڌيان ڏنو.
”تنهنجو سڱ آيل آهي ڌيءَ... قيوم جي پُٽ لال بخش جو... ماڻهين سان بس ڳالهه ڪيم ته بَرُ ٿي وئي... اهڙا اُبتا سُبتا جواب ڏيڻ لڳي، جو اندر کي ڄڻ باهه لڳي وئي... توائيءَ ۾ اهو سڀ چئي وڌو مانس“
”توهان رڳو ڳالهه ڪئي سائين يا سختيءَ سان چيوَ ته اهو سڱ مون کي ڪرڻو آهي.“ امان اکيون اُگهيون ”مان چري آهيان ڇا جو اُبتا سُبتا جواب ڏيان... توهان اهڙي نموني ڳالهايو جو بس لڳم ته اهڙو ڪو فيصلو ڪري ئي آيا آهيو.“
”مون ڪڏهن ڪو فيصلو زيبُل کان پُڇڻ بنا ڪيو آهي شمعان؟“ بابا امان کي گُهور وڌي ”پُڇ پنهنجي ڌيءَ کان... مون ڪڏهن هُن جي مرضيءَ جي خلاف ڪا ڳالهه ڪئي آهي؟“
”جي ائين هو ته ڳالهه اُن سان ئي کڻي ڪيو ها نه سائين“ امان چيو ”مون کي ڇا لاءِ دهمانَ پئي ڏنوَ؟“
”اڙي ته ڳالهه تو سان ڪندس نه چري... ماءُ ته تون آهين... پهرين تو سان ڳالهه ڪندس پوءِ ڌيءَ سان ڳالهائيندس نه...“
”ته ائين ڳالهائبو آهي جو...“
ابي ڳالهه ڪٽي ”ڀلا لکت ۾ ڏيان ها ڇا؟... الله جي بندي، جيئن ڳالهه ڪبي آهي ائين ئي ڪيم... بس تو نه ڪئي، مون کڻي چُپ ڪئي.“
”چُپ ڪٿي ڪيوَ... درَ سٽيندا، ٿانوَ ڪيرائيندا هليا ويو، مٿان وري رات جي ماني به کائي آيا آهيو... ائين ڪڏهن اڳ ۾ ڪيو اٿوَ.“
امان هاڻي ڪنڌ هيٺ ڪري ڳالهائي رهي هئي، پر سندس آواز ڳوڙهن ۾ آلو ڀَتُ ٿيل هو.
”اها رڳو غلطي ڪئي ٿم ته خليفي نورل وٽان ماني کائي آيو آهيان. باقي ٻيلي... اها ڳالهه اتي ئي ختم ٿي هئي... مطلب.. تو نهڪار ڪئي اُڦٽ.. ته مون قصو سمجهي ورتو هو. ڪاوڙ سا لڳي هئم پر شام تائين اها به لهي وئي هئي.“
”توهان کي خبر آهي بابا... اسين توهان کان سواءِ رات جي ماني ناهيون کائيندا...“ مون ٻي کٽ تي وڃي امان کي ڀاڪر ۾ ڀريو، ”يا توهان کي هاڻي اها خبر به ناهي.“
هُو مرڪيو، ”تون پنهنجي ماءُ جي رويَن وانگر ٿيڻ جي ڪوشش نه ڪر ڊاڪٽر... خبر ٿم .. چڱو ڀلا ٺيڪ آ... ماني گرم ڪيو ته کائون ٿا...“
”توهان نه کائو.“ امان پاڻ سنڀاليو، ”اجايو ڀرتي ٿي پوندوَ.“
”ٻه گرهه هڻندس ته ڪونه ٿيندي.“ هُن مرڪيو، ”تون گرم ڪري کڻي آءُ شمعان.“
مون امان کي پيشانيءَ تي چُمي ڏني، ”تون ويهه امان... مان ٿي گرم ڪري اچان.“
هُن مون کي ڳراٽڙي پاتي، ”نه نه ... تون ويهه، مان منٽن ۾ ٿي کڻي اچان“ اکيون اُگهندي هو هلي وئي. ابي مون ڏانهن نهاريو.
”هيڏي آ ڊاڪٽر“ سرڪي ويٺو ”آءُ، هتي ويهه“
مان سندس ڀر ۾ ويٺيس، هُن منهنجو هٿ جهليو ”مائٽَ جهڙي مسڪڻي دل به رب ڪنهن جي نه ٿئي خلقي... الاءِ ڇا ڇا ويٺو سوچيندو آهي. اکيون هونديون آهن جيڪي خوابن سان ٽمٽار هونديون آهن، اولاد لاءِ ته بابا، ماڻهو خواب ئي ڏسندو آهي، پوءِ ڪي ڀوائتا هوندا آهن ۽ ڪي سُٺا... سُٺن جي آسري تي ڀوائتا به ڏسڻا پوندا آهن. اڄ به سمجهجانءِ ته مون ڪو اهڙو ئي خواب ڏٺو... ۽ پليز، وڌيڪ نه سوچجانءِ.“
مون هاڪار ۾ ڪنڌ لوڏيو، نڙي ڀرجڻ شروع ٿي هئم.
”حياتيءَ تي ڀروسو ناهي نه امان، ۽ جڏهن پيئرن کي پنهنجي حياتيءَ موڪلائيندڙ لڳي ته اُنهن لاءِ سڀ کان وڏو فڪر سندن نياڻيون هونديون آهن. پُٽن جو ڇا آهي، اُهي ته هٿ پير هڻي تڳي پوندا آهن... نياڻين جو هٿ، چڱي هٿ ۾ نه وڃي ته قبر ۾ به چين نه ايندو آهي.“
اُن رات جا پويان پهرَ بيحد حسين هئا. ماني کائڻ کانپوءِ مون بابا سان جام ڪچهري ڪئي هئي. هوڏانهن امان جو موڊ ٺيڪ ٿي ويو هو، جيئن بارشن کان پوءِ وڻ ڌوپجي وڃن ۽ نظارا نوبنا ٿي وڃن ائين ئي سڀ ڪُجهه فريش ٿي ويو هو. بس هڪ کُٽڪو هو جيڪو اندر ۾ لهي آيو. هي سڀ ائين ڇو ٿيو هو... دلين ۾ ڏار ڇو آيو هو!؟
چاچا قيوم، بابا جو سئوٽ هو جيڪو مناسب حد جو زميندار هو. سکيو ماڻهو هو ۽ سندس اولاد به چڱائيءَ جي رستي تي هلندڙ هيو، سواءِ ان لال بخش جي، جنهن کي سڀ ڪو لالڻ لالڻ سڏيندو هو. مون کان عمر ۾ وڏيرڙو هو. سندس شوق شاهانا هوندا هئا. زمينن تي وڃڻ کيس ڀانءِ نه پوندو هو. زمينون رڳو ڪنهن نه ڪنهن عرصي لاءِ مقاطي تي ڏنل ئي هونديو هيون ۽ پاڻ ان ”ٿوري“ مان چانهه پيسٽري ۽ لٻاڙ تي گذارو ڪندو هو. يا ته سندس اوطاق تي ڇَڪَي راند پئي هلندي هئي يا تاس جي بازي... اها سو چڱائي هُئي جو جوا ڪونه کيڏندا هئا، باقي چانهه جو ڪيٽلو چڙهيو پيو هوندو هو. جي اُتي ڪا کوٽ ٽوٽ ٿي ته هوٽل وارو حاضر. ٻُڌو هئم ته اُن جو بل به هر مهيني هزارن جو ٺهندو هو. مٿان وري ڳوٺ ۾ کُليل پان جي دڪان کندا کڻائي ڇڏيا هئا. اهو به ڪو هر مهيني ٻن ٽن هزارن جو پرچو اوڳاڙيندو هو، لالڻ ميان جون لاليون، ڀتين تي اُڇلايل صاف نظر اينديون هيون. حالت اها هوندي هئس جو سندس ڳالهايل اکر کان وڌ، سندس اشارو سمجهه ۾ ايندو هو.
اسين عيد براد ٽڪربا هئاسين، سو به جڏهن وڏڙن جا ميلا ڪٺا ٿيندا هئا. اسان جي اباڻي گهر ۾ سڀ اچي گڏبا هئا. لالڻ ۽ سندس هم عمر ۽ مُنهنجا ڪزنز وري به ڪانه ڪا بازي وڇائي ويهندا هئا. چاچا قيوم ڪڏهن به سندس لالا رنگيءَ يا نيستيءَ تي ڪو اکر به ڪونه اُڪليو هو. بس هو ته ڄڻ سندس اکين جو تارو هو.
ڳالهه اندر ۾ اها هُري هُئي ته بابا کي اهو سڀ ڏسڻ ۾ نه آيو هو!؟ يا هُن ڏسي درگزر ڪيو هو؟ هُن امان سان اهڙي رشتي جي ڳالهه ڇو ڪئي هئي؟ ڇا هو اُن سڄي راز جو بُڻ بنياد؟ جيترو سوچيندي هئس پريشان ئي ٿيندي هئس.
ڪلاس ۾ نصيبان مُنهنجي ويجهو هُئي. ڄائي ڄم کان گڏ هئاسين ۽ مٿان وري پهرئين درجي کان گڏ پرهيا هئاسين ۽ هاڻي اچي مئٽرڪ ۾ پهتا هئاسين. رڳو اسڪول ۾ ئي ڏهه سال گڏ گذريا هئا. هونئن به جيڪو پنهنجو لڳي سو ته هڪ پل ۾ ئي پنهنجو ٿي ويندو آهي، پر هڪڙو سچ اهو به ته آهي ته جنهن کي پرايو ٿيڻو آهي تنهن کي وري ڪهڙيون صديون ٿيون لڳن.
نصيبان، اسڪول ۾ مُنهنجي چهري تي الاءِ ڇا پڙهي ورتو. ٿوري نويڪلائي هُئي ته هُن اچي منهنجو پاسو ورتو هو ”ڪا ڳالهه آهي زيبُو!؟ ائين مُنهن ڇو لٿل ٿئي؟“
پنهنجو پاڻ سنڀاليو هئم. چهري جي پني تي الاءِ ڪُجهه لکجي ويو هو الاءِ ڇا... چوويهن ڪلاڪن ۾ شايد مُنهَن جو پنو مٽجي ويو هئم، تڏهن ته هُن هڪدم سوال ڪيو هو. نه ڪا شروعات هئي نه تمهيد... بس سڌو سنئون سوال هو. ڪڏهن ڪڏهن زندگيءَ ۾ ڪي ڪي سوال ڀالا هوندا آهن، ڪٽارون هونديون آهن، تير تفنگ هوندا آهن. بس رڳو اُنهن ۾ اها ڳالهه اهم هوندي آهي ته اُهي نظر نه ايندا هئا ۽ جسم ۽ روح ۾ گهڙي اذيت ڏيندا آهن.
”مُنهنجو مُنهن لٿل آهي ڇا؟“ پاڻ سنڀاليندي چيم ”نه ڪو... اهڙي ته ڪا ڳالهه ڪانهي“
”سنئين سڌي پريشان ٿي لڳين... هاڻي اهو به مان سُڃاڻي ڪونه سگهنديس ڇا؟“ هُن گُهوريو ”ڪنهن کي ٿي بيوقوف سمجهين؟ پاڻ کي يا مون کي...! ڪا ڳالهه ٿي آهي ڇا؟“
”توکي ڪهڙي ڳالهه لڳي ٿي؟“ مون کيس وڪڙ ۾ آڻڻ چاهيو. الاءِ ڇا سمجهيو هئائين. ڪُجهه هُن جي واتان به ته نڪري.
”مون کي بس صبح کان ئي لڳو هو ته تون اڄ مزي ۾ ناهين، ڪنهن فڪرات ۾ ورتل آهين... ڪو ڏُک ٿيو ٿئي؟“
”ڪالهه بس مٿي ۾ سور هو... اُن ڪري رات به اڌو گابري ننڊ آئي“ مون پاڻ سنڀاليو شڪر ٿيو هُن ٻي ڪا ڳالهه نه سمجهي هئي.
”مٿي جي سور ۾ ايترو رُني آهين؟“ هُن مرڪيو ”اکين جا پاسا واهه جا سُڄيل ٿئي“
انسان جو چهرو به ڪمال هوندو آهي. الاءِ ڪيتريون وارتائون لڪائيندو آهي، الاءِ ڪيتريون ظاهر ڪندو آهي. اسين سمجهندا آهيون، ڳالهه لڪايون پيا... ٿي ظاهر ويندو آهي. الاءِ ڪيترن تي ظاهر ڪرڻ گهرندا آهيون... ظاهر ڪُجهه به ڪونه ٿيندو آهي.
”وري ڪيڏانهن گم ٿي وئينءَ رائيٽر صاحبه؟“ هُن هٿ لوڏيو مون کي چڙ اچي وئي.
”اهو رائيٽر وارو طعنو نه ڏيندي ڪر“
”روز ڊائري لکين ٿي... ڪاغذ ڪارا ٿي ڪرين... پوءِ رائيٽر ناهين ته ڇا هين؟“
”ڊائري لکڻ وارو ڪو رائيٽر ٿي پوندو آهي ڇا؟“
”ته پوءِ مان ڇو نه ٿي لکان؟“
”اهو تون ڄاڻ نصيبان... مون کي ته بس ائين شوق آهي.“
”اڙي ته رائيٽر ته ٿينءَ نه... شوق ئي صحيح پر بهرحال ائين ٿئي ته ٿو... خير ڇڏ ان ڳالهه کي، ٻُڌاءِ ڇا ٿيو آ؟“
مون پاڻ سنڀالي ورتو هو، مُنهن پڪو ڪندي چيم ”ڪُجهه نه، جيڪي ٿيو سو ٻڌايم ته سهي.“
”الاءِ... مون کي ته ائين لڳو ڄڻ تنهنجو زوريءَ ڪٿي رشتو ٿيندو هجي.“
هُن چئي ڇڏيو... هُن الاءِ ڇو ائين چيو هو. ***
”تون وڏي عالمياڻي ٿي ويئي آهين نصيبان.“ مون پاڻ سنڀاليو، ”سائين ساجن سوائيءَ جون زيارتون وڌائي ڇڏيون ٿئي ڇا؟“
سندس مُک تي ورق وري ويا، کلندي چيائين، ”ٻُڌائڻ نٿي گهرين ته نه ٻُڌاءِ.... ائين مهڻا ته نه ڏي.“
”۽ هُو جو تون مون کي رائيٽر ٿي سڏين... ڊائريءَ جا مهڻا ٿي ڏين... سو؟“
مون به وارو ورتو، وقت ڪافي ملي ويو هو، سمجهيم هاڻي هُن جي وَٺُ ۾ اچڻ واري ناهيان.
”ليکو چوکو ڪيئي نه!؟ بس... هانءُ ٺريئي؟“ هُن مُنهن سُڄايو، ”تنهنجي عادت آ زيبل، اتي جو اُتي حساب ڪتاب برابر ڪندي آهين.“
مون کيس ڀاڪر پاتو، ”چري آهين ادي... اهڙو ڪهڙو حساب ڪتاب...؟ تو ڳالهه ڪئي هيڏانهن مون به کڻي چَپَ چوريا.“
هُن پاڻ ڇڏائڻ جي ڪئي، ”ها بِيبي... اسان ڳالهايون ٿا، تنهنجا چَپَ چُرن ٿا... بَلي.“
لڳم واقعي به ڪاوڙجي وئي آهي. هاڻي ته مُٺيس جهڙو.
نصيبان ۾ اها عادت عجيب آهي. يا ته ڪاوڙبي ڪانه ۽ جي ڪاوڙجي ته بس... ڄڻ در کي ڪُرف اچي ويو ۽ چاٻي گم ٿي وئي. کيس پرچائڻ لاءِ يا ته محبت جي ساڳي چاٻي ڪم ايندي يا وري هڪ زبردست جهيڙي کان پوءِ اهو دروازو ٽُٽندو.
هُن پاڻ ڇڏايو هو، لڳم تالو بند ٿي ويو ۽ چاٻي اُڇلجي وئي. بيوسيءَ وچان چيم، ”گهر ۾ ڪالهه ابو، امڙ تي ڪاوڙيو هو نصيبان.“
هُوءَ سڄي ڇرڪجي وئي هئي. لڳم ڄڻ سندس ويجهو ڪو ڌماڪو ٿيو هجي.
”چاچا!... هان چاچا؟“ هُن حيرت مان پڇيو، مون هاڪار ۾ ڪنڌُ لوڏيو.
”چاچا...سو به چاچيءَ تي!؟“ هُن وري ورجايو شايد کيس مُنهنجو آواز يا ڪنڌ جي ڌوڏِ سمجهه ۾ نه پئي آئي.
”ها...امان تي“ مون وڏو ساهه کنيو ڄڻ سيني تان ڪو بار لاٿو هُجيم ”تلخي پهريون ڀيرو ڏٺم هُنن جي ته بس مُنهنجي به حالت خراب ٿي وئي هئي نصيبان“.
”تنهنجي سامهون وڙهيا هئا ٻئي؟!“ هُن جون به ذري گهٽ اکيون ڦاٽيون هيون.
”نه مُنهنجي سامهون ڪونه وڙهيا هئا... وڙهي چُڪا هئا.“
”توکي ڪيئن خبر پئي!؟“
”امان ڳالهه ڪئي هئي... پوءِ بابا به هاڪار ڪئي.“
”ڇا چيائين...؟ مطلب“ هُن کان شايد ڳالهه ٺهي نه پئي، بس مڙئي سوال پئي ڪيائين.
”مطلب... بابا جي روَئيي مان لڳو ته ڪا تلخي ته ٿي هئي.“
”اڇا... پوءِ“
”پوءِ پرچي وياسين. هُن اسان ٻنهي کي پرچائي ورتو... امان سان به ٺيڪ ٿي ويو... مون سان به.“
”پر تو مڙئي روئي روئي رَڇَ ڀريا هوندا“
مون هاڪار ۾ ڪنڌ لوڏيو. نصيبان ڪُجهه لمحن لاءِ چپ ٿي وئي پوءِ چيائين ”اُهي پهرين به وڙهندا هوندئي زيبُل... تنهنجي سامهون پهريون ڀيرو کُليا اٿئي، لڳي ٿو معاملو به ڪو تنهنجو هوندئي.“
مُنهنجي اندر ۾ وري ڊوڙ شروع ٿي وئي هئي، ڇوڪريءَ آهي يا هچا! ڳالهه سان ڳالهه جي زنجير ڳنڍيندي ٿي وڃي. اُهي ڇيڙا هن کي ڪٿان ٿا هٿ اچن!؟ هٿ اچنس ٿا يا مان پاڻ هٿ ڪري ڏيانس پئي!؟
”مُنهنجو وري ڪهڙو معاملو هوندو ڀيڻ؟! هوندن ڪا پنهنجي ڳالهه، خير ٿي ويو... بس هاڻي ڇڏ هُن جي ڳالهه کي... اڄ ٽفن ۾ ڇا آندو اٿئي، بُک لڳي اٿم ڏاڍي“.
مون ڳالهه بدلائي، هُن جو مُنهن وري سُڄي ويو. ”کڻي ٿي اچان... آهن پٽاٽا ماني... پر هڪڙي ڳالهه مُنهنجي به ضرور ٻُڌ... تون مون کي ڀلي نه ٻُڌائي پر جنهن مهل نه پاڻ واري اها ڀٽاري ڊائري کُولي، جنهن ۾ تو ڪلهه لکيو هو ته اڄ اسان وٽ گهر ۾ ڪُهرام متو آ...“
”مون ڪلهه ڪونه لکيو هو...“ مون سندس ڳالهه ڪٽي.
هوءَ ويندي ويندي بيهي رهي. ”هل ڀلا، ڪلهه ڪونه لکيو هيئي نه... ته اڄ لکجانءِ... ڊيئر ڊائري اڄ مون حياتيءَ ۾ پڪو ڪوڙ ڳالهايو، نصيبان سان... پر مُنهنجي ڪچي ٿي وئي.“
زمين تي دڙها هڻندي هُو هلي وئي... مُنهنجو سڄو وجود ڄڻ فريز ٿي ويو هو.
***

2

ڳالهه ڪٿان کان شروع ٿي هئي ۽ ڪيڏانهن وڃي رهي هئي. هڪ ننڍڙي ڳالهه، سلوڪ جي هڪ ننڍڙي سڪي، ڏُکن ۽ دردن جي الاءِ ڪيتري خريداري ڪري ڇڏي هئي. ابي جي ڳالهه مان لڳو هو ته کيس به امڙ سان اُن سلوڪ جو ڏُک ٿيو هو. ٿي سگي ٿو ته امڙ به ڳالهائڻ ۾ ڪا زيادتي ڪري وئي هُجي. آخر انسان پنهنجيءَ زبان آڏو ڪمزور به ته هوندو آهي. پر اصل ڳالهه اها هئي ته ابي اهو سڀ ائين سوچيو ئي ڪيئن هو؟! هُن کي مُنهنجي سڱ لاءِ لالڻ جو خيال ڪيئن آيو؟! ۽ جي آيو ته ڇا اهو خيال سندس ذهن ۾ وڏو پئي ٿيو يا اهو اوچتو اچي ويو! اوچتو ڪيئن آيو هوندو؟ اوچتا رشتا ٿيندا آهن ڇا؟!
***
ماني کائيندي، اسين ٻئي ماٺ هُئاسين. عُمريون ننڍيون هيون، هئاسين ڄڻ عورتون، ڪُراڙيون... وڏي ڄمار واريون. هُن کي به وقت گهڻو ڪُجهه سيکاريو هو، مون وٽ به الاءِ ڪيترو خيالن جو هجوم ڪٺو رهندو هو. تڏهن ته هڪ ٻئي سان اسان جي گهڻي لڳندي هئي. الاءِ ڪيتريون ڳالهيون هڪ ٻئي سان نه به ڪندا هئاسون ته به جهڙيون ڪيَل لڳنديون هيون. دل کي دل سان راهه هُئي. اڄ اُن راهه تي ڪو ٽيڪم هليو هو... الاءِ درد جي فون جي تار پئي وڇايائون الاءِ خوف جو سَيورَيج لڳڻو هو.
گراهه کي هٿ ۾ جهلي هُن چيو ”ڇوڪريءَ جو رشتو اچي نه زيبُل ته سندس مُک تي هڪ تهه چڙهي ويندو ٿئي. لڳندو ٿس ته ڪير هٿ ڇڪڻ جي ڪري پيو... ساروپا مٽجي ويندا ٿس، جڏهن تعلق جُڙي ته رنگ گهرو ٿي ويندو آهي جيئن پاڻ گاري جو ليپ ڪندا آهيون... پر جي نه جُڙي ته رنگ ته ناهي جُڙندو، ۽ ماڻهو ڦٽل به ناهي هوندو... پر الائي ڇا ٿي ويندو آهي... بس... ڇڏينس“
هُن بيزاريءَ سان گراهه کنيو ۽ جلدي جلدي چٻاڙڻ لڳي.
”هن عمر ۾ تون اهڙيون ڳالهيون ڪٿان سکي آهين نصيبان؟!
مون کان رهيو نه ٿيو، پُڇيو مانس ته سندس اکيون ڀرجي آيون. ”پنهنجي ڀيڻن کان ٻيو ڪنهن کان؟ ادي شميءَ جو حال ڪونه ڏٺو هُيئي! جڏهن ٻه رشتا انڪار ڪري ويا هئا ۽ پوءِ خُدا خُدا ڪري سندس شاديءَ ٿي هئي... مٿان وري ادي جُلي... زليخان... اُها به ته سامهون پرڻي آ... هونئن ڀلا تون ئي کڻي ٻُڌاءِ... مان ڪو ڪوڙ ٿي هڻان ڇا؟!“
سندس ڳالهه ۾ وزن هو! ڇا انڪار ڪيان ها... تجربو، ڄمار جو محتاج نه هوندو آهي.
ماٺ هلندي رهي، هُن وري گهوريو ”تو سان به اهو ئي ٿيو آهي نه زيبو...“
الاءِ ڪيئن مُنهنجو ڪنڌ اقرار ۾ لڏي ويو ”هونهن...“
”ڪنهن جو رشتو آيو ٿئي؟... نالي جي خبر ٿئي؟...“
مون اقرار ۾ ڪنڌ لوڏيو ”رشتو آيو هو... نهڪار ٿي وئي آهي....“
”نهڪار ٿي وئي آهي يا ٿيندي...؟“
”ٿيلَ سمجهه... انهيءَ تان ئي ته جهيڙو ٿيو هو...“
”نه ٿيل ٻيل نه چئو... جڏهن ٿي وَڃي تڏهن چئجانءِ...“
”ڇا مطلب...؟“ مون کي پريشاني ٿيڻ لڳي.
”مطلب ته ڪالهه ڳالهه ٿي؟... تو ته انڪار ڪيو چاچا سان... هُن ته اڃان اڳيان انڪار ناهي ڪيو نه...“
”ته ڪري ڇڏيو هوندئين نه اڄ....“ مون ڳالهه ڪٽيمانس“ جڏهن اسان انڪار ڪيُس ته هُو به ڪري ڇڏيندو نه...“
”جيستائين ڪري نه ٿو، اهڙي قسم جي ڪا به بيان بازي تون جاري نه ڪر زيبُل...“ هُن منهنجو هٿ جهليو ”چوڻ ۽ ڪرڻ ۾ سدائين فرق رهيو آ... الله خير ڪندو... همٿ نه هارجانءِ الله ڪندو ته چاچا انڪار ڪري ئي آيو هوندو... هونئن آهي ڪير..؟“
”لال محمد...“ مون ڳيت ڏني. هوءَ حيران ٿي وئي.
”لال محمد... مطلب اهو لالڻ... پاڻ وارو!... اها آهي چاچي جي چُوائس....“ حيرانيءَ تي حيراني ظاهر ڪندي هُن تريءَ تي ٻئي هٿ جي مُڪَ هنئين ”ڳوٺ وارا سچ چوَن ٿا... اهو تعويذ ڦيڻي وارو ماڻهو آ... پڪ چاچي تي ڪو جادو ڪيو ٿائين...“
*****
اها رات، ستارن ڀريل آسمان هيٺ بس سرگو شيون ئي سرگوشيون هيون. لڳم پئي، هر ڪو پيو ڳالهائي، هر ڪو پيو راءِ ڏئي. گهڙا منجي... دِلا... مٿان رکيل گلاسَ... اڱڻ ۾ وڇايل کٽون... املتاس جو وڻ... ۽ پريان رکيل ننڍيون مَنجيون... ماڻهو سڀ ستل هئا، تنهن ڪري انهن جا آوازَ بند هئا. چنڊ اڀريو ته هُن به سُڙٻاٽ ڪيو.
”وڏي ٿي وئي آهين هاڻي زيب النساء... اَبي کي فڪرات پلئه پئي آ... تون سڀني ۾ وڏي آهين... لازمَن تنهنجو خيال پهرين ايندس. جي ائين سوچي ٿو ته تون ڇو ٿي پريشان ٿئين!... هُو تنهنجو پيءَ آ... تنهنجو ڀلو ئي سوچيندو... تو لاءِ خراب ڪيئن سوچيندو...!...“
الاءِ ڪيترا آواز گڏ وِچڙ ٿي رهيا هئا... بس ائين ٿي ته انهن سان ننڊُ به گڏجي وئي.
***
ڪجهه ڏينهن کان جاويدَ جا اِنڊا مَٽيل هئا. مون کي لڳو پئي ته اسڪول ۾به سندس ڌيان گهڻو نه پيو نظر اچي... وچ ۾ رسيس ۾ ملڻ ايندو هو.... هاڻي، وچ وچ ۾ غائب رهڻ لڳو هو. مان ۽ نصيبان، ماني گڏ کائيندا هئاسين ته وچان وچان هن جي جهلڪ ضرور ڏسڻ ۾ ايندي هئي. رضا ۽ شاهينه وري گڏ هوندا هئا... جن جي عمر جو فرق به اسان کان چگيرڙو هو. مان سورنهن سالن جي هئس ۽ جاويد چوڏنهن جو... رضا نَون سالن جو هو ۽ شاهينه ستنَ جي.... هُو پنهنجي سيڪشن ۾ کيڏڻ ۾ ئي پورا هوندا هئا.
ماني کائيندا هئاسين ته ٽانڪيءَ تان پاڻي گهڻو ڪري جاويد ڀري ايندو هو.... سندس ئي ڊيوٽيءَ وري گلاسَ واپس کڻي وڃڻ جي به هوندي هئي، جيڪي هُو ڏاڍي مشڪل سان آڻيندو هو. اسان جي ٿيلهن ۾ گلاسن رکڻ جي جاءِ نه هوندي هئي ۽ هونئن به اسان کي سندس خدمت وڻندي هئي.
هُو روز ايندو هو... پاڻيءَ جا ٻه گلاسُ ڀري ڏئي ويندو هو ۽ پري، راند کيڏڻ هليو ويندو هو، اسڪول ۾ گهڻا ٻار ڪرڪيٽ جا شوقين هئا. بس، بيل وڳي ناهي... ۽ اسٽمپون لڳيون ناهن. ڀيچي گڏ ڪيا ويندا هئا. ٽيمون ٺهي وينديون هيون. هُو ڊوڙندو ايندو هو، پاڻي پُڄائي موٽي ويندو هو... ۽ وچ وچ ۾، جي اسان جي ويجهو ڪٿي فيلڊنگ ملندي هئس ته مانيءَ جا هڪ ٻه گرهه به هڻي وٺندو هو. ڪڏهن ڪڏهن ائين به ڪندو هو جو مانيءَ جو رول ٺاهي... ان ۾ اندر پڪوڙا يا پٽاٽا وجهي، راند دؤران پيو کائيندو هو.
هاڻي ڪجهه ڏينهن کان هنن گرائونڊ مَٽايو هو... اسڪول جي پُٺِ وٽَ وڏي ميدان ۾ راند جي جاءِ ٺهي هئي... سڀ اتي کيڏڻ لڳا هئا... مان ۽ نصيبان، ساڳي پپر جي وڻ هيٺ ويهي ماني کائينديون هيوسين، جنهن الاءِ ڪيترن سالن کان اسان ۽ اسان کان اڳين شاگردن جو ساٿ پئي ڏنو. راند جي پيهه ختم ٿي هئي، ته ڄڻ وڻ جون ٻانهون به وڌيڪ ويڪريون ٿي ويون... سڀ ڇوڪريون هتي اچي ويهڻ لڳيون هيون... کوکو، دٻلي ٿي ڇڻڪي، ٽاپُو... سڀ هتي ٿيڻ لڳو هو... انهن سڀني شين جي هوندي، هُو هڪ ٻه چڪر ضرور هڻندو هو. پر، هاڻي... الاءِ ڇو غائب ٿيڻ شروع ڪيو هئائين.
***
”اڄ ڪونه آئين تون...؟“
اسڪول مان موٽندي گهر جي گهٽيءَ ڏانهن مڙندي، مون سوال ڪيو هو.
”مئچ هئي ادي... فائنل هو...“
”روز ئي ته مئچ هوندي ٿوَ؟...“
”نه نه... چيم نه... فائنل هو...“ هن پنهنجي لهجي کي وزندار بڻايو.
”۽ ڪالهه... ڪالهه به فائنل هو ڇا؟...“ مون ڄڻ جرح ڪئي.... هن جو چهرو بگڙجڻ لڳو.
”ڪالهه به مئچ هئي... ڪو ڪيڏانهن ڀڳو ڪونه هئس..“
”حياءَ ڪر... وڏي ڀيڻ سان ائين ڳالهائبو آهي ڇا!...“ دَٻَ ڪڍيمانس. ”پڇان ٿي... ڪو ڏوهه ٿي ڪيان ڇا؟...“
”پڇين ائين ٿي ڄڻ ڪو ڏوهي هجان مان...!“ هن به ٺهه پَهه وراڻيو..“ مون ڀلا ڪو سدائينءَ لاءِ پاڻي پيارڻ جو ٺيڪو کنيو آهي ڇا؟...“
”مون پاڻي پيارڻ جي ڳالهه ڪئي!“ مان بيهجي ويس... ”مان چوان ڇا پئي ۽ تون ورندي ڪهڙي پيو ڏئين؟...“
”گهر هل... گهر هل.... اجايو گهٽيءَ ۾ گوڙ نه ڪر...“
هُو ڄڻ هڪدم رف ٿي ويو هو. سندس لهجو اگُرو هو. مون کي جَڪَ اچڻ لڳا... گهر سامهون ايندي، شاهينه ۽ رضا ڊوڙندا گهر ويا هئا. مون جاويد کي هڪ لحظي لاءِ بيهاريو.
”مون سان جڏهن به ڳالهائيندو ڪرين نه.... ته ڌيان سان ڳالهائيندو ڪر... مان اهڙي بد زباني سهندي ناهيان... بابا کي ٻڌائينديس ته کلُ لاهي ڇڏيندئي...!“
لاپرواهي سندس مُنهن تي ظاهر هئي. هُو بنان ڪُجهه چئي گهر گهڙي ويو هو.
مون کي پنهنجو پاڻ تي ڪاوڙ اچڻ لڳي هئي. ڇا ٿيو پئي مون کي...!... ڇو پئي مان ايترو ڪاوڙيس.. هُن ڳالهه ۾ مون کي ڏکُ وڌيڪ محسوس ٿيڻ لڳو هو. رَويا ڄڻ ڇيتن جيان چُڀڻ لڳا هئا.
ويهي سوچيم ته اندازو ٿيو ته اهو سڀ ته پهرين به هوندو هو. جاويد ائين ڪڏهن ڪڏهن ڪاوڙجي به ويندو هو... امان ۽ بابا جو موڊ به ڪڏهن ڪڏهن خراب ملندو هو، پر اڳ ۾ ته مون اهو سڀ ائين نه پئي سوچيو... هاڻي ڇا ٿي ويو هو...! شايد هاڻي... مُنهنجي اندر ڪا ٻي زيب النساء اچي وئي هئي.
امان ان ڏينهن کان پوءِ ڪا به ڳالهه نه ڪئي هئي. هڪ ماٺ جي چادر هئي، جنهن کيس ويڙهي رکيو هو... گهڻو ڳالهائڻ ته هن جي عادت نه هئي، پر هاڻي ته لڳو پئي، بلڪل چُپُ ٿي وئي آهي.
”اسڪول ۾ ڌيان هٽي ويو ٿئي ڇا زيبُل؟...“
رات جو مُنهنجي وارن ۾ تيل وجهندي هُن، آڱرين سان هلڪا زور پئي ڏنا... ٻئي ڏينهن موڪلَ هئي ۽ امان، ڇنڇر تي مونهنجي وارن ۾ تيل ضرور وجهندي هئي... تيل وجهڻ کان پوءِ، هُو جُوئن ڪڍڻ واري ڦڻي منهنجي سڄي مٿي ۾ ڦيرائيندي هئي. کيس اهو ڊپُ هوندو هو ته منهنجي گهاٽن واري ۾ اسڪول ۾ جوئون، ڪڏنهن نه ڪڏهن ضرور پونديون. ڪڏهن ڪا ليکَ به نظر ايندي هئي ته هوءَ ڇرڪيو کڻي رڙ واڪو مچائيندي هئي ”هاڻي... ڌيان نه ٿئي ڇا!.. يا مٿو گهڻو اگهاڙو رکيو ٿئي؟...“
اڄ اهڙي ڪابه ڳالهه ڪانه هئي پر ڇرڪ مُنهنجو نڪتو هو. مون مڙي ڏٺو.
”ڌيان ڇو هٽندو امان...! الله نه ڪري جو ائين ٿئي؟...“
”سڌي ٿي ويهه...“ هن منهنجو ڪنڌ سڌو ڪيو“ ڦڻي ڏيَڻ ڏي..“
مان سڌي ٿيم ته هن وري ڦڻيءَ جو سنهون پاسو، منهنجي وارن ۾ ڦيرائڻ شروع ڪيو ”جاويد تي اک رکين پئي؟...“
”ها... ڇو ڪُجهه ڪيو ٿئين ڇا...؟“
”تنهنجي اک ڪيتري آ؟...“
”چيم، نه... ڌيان رکيو اٿم... مٽائينديس ڇا؟...“
”ته پوءِ جائُو، لالڻ جي اوطاق تي ڪهڙي خوشيءَ ۾ وڃڻ لڳو آهي؟“
’جائُو‘ جاويد کي سڏيندي هئي امان، جڏهن به کيس ڪنهن جذبي ۾ واڌ محسوس ٿيندي هئي يا ڪاوڙ ايندي هئس، ته هُوءَ مختصر نالن سڏڻ ۾ اهو ظاهر ڪندي هئي. منهنجا ته ڄڻ واڄٽ وڄي ويا هئا. امان هي ڇا چيو پئي!؟
”لالڻ جي اوطاق تي؟... جاويد!... ڪنهن چيو امان؟“
هُن تيلَ جي وٽِي پاسيري ڪئي ۽ جُوئُن ڪڍڻ واري ڦڻيءَ جي ڏندن ۾ سُئي ڦيرائڻ لڳي، ته جيئن جيڪو ٿورڙو گند ان ۾ بچيل سچيل هجي سو به ٻاهر نڪري وڃي.
”ڪنهن چيو ڪونه مائي... ڏٺو اٿئين.“
”ڪنهن ڏٺو آهي امان؟“
”ماسي جادُل... اُها ڪا لنگهي هئي اُتان ٻه ٽي ڏينهن پهرين... اُنهيءَ ڏٺو.“
هُن ڦڻِيءَ کي ڦُوڪ ڏني، ”سِڌِي ٿي ويهه ته ڦڻِي ڏيانءِ.“
بي خياليءَ ۾ مان سڄي ورِي ويٺي هئس. سڄو ڌيان امڙ ڏانهن هئم. انسان ڌيان ڌري ته ڪَنن جون ائنٽينائون کُلِي وينديون آهن ۽ اکين جا ڪئميرا سامهون ٿي ويندا آهن.
سندس ڳالهه تي مون ڌيان نه ڏنو، بس پنهنجي سوچ کي لفظَ ڏنم، ”ماسي جادُل ڇا چيو امان؟“
”ڪا زوريءَ زبردستيءَ جي ڳالهه ته نه پئي ڪيائين... مطلب ڪا دانهن ڏيڻ نه آئي هئي. آئي هئي ڪم سان... رَلِيءَ جو تهُه ٺهرائڻو هئس... ڳالهيون ڪندي ڪندي ذڪر ڪندي وئي ته جائُو، لالڻ جي اوطاق مان نڪتو پئي... ٻه ٽي ڇوڪرا ٻيا به گڏ هئس.“
”جاويد جو ڪهڙو ڪم اُتي آئي...! هُو ڇو ويو هوندو؟ ماسي جادُل ڀُلي ته ناهي؟!“
”پنهنجي جاويد تي ڀُلجندي هُوءَ؟... امڙ تون به ڪمال ٿي ڪرين... وڌيڪ ڪجهه ڪونه چيائين، پر مون لاءِ ته اها خبر به وڏي مصيبت آ نه... مٿان وري ٻُڌو ٿم، ته هاڻي، هُنن اُتي جُوئا به شروع ڪئي آهي.“
***
عجيب خوف ورائي ويو هو. هڪ هفتي اندر لالڻ جو تذڪرو، ڪيڏي نه تيزيءَ سان اسان جي گهرُو ۽ نجي معاملن ۾ داخل ٿي ويو. ٺيڪ آهي... سؤٽيءَ سئوٽ هو پر سندس بابت سالن ۾ ڪو تذڪرو ٿيندو هو. هي ته ماڳهين ابي ۽ مُنهنجي ڀاءُ تائين اچي پهتو هو. پهرين ابي هُن سان مُنهنجي رشتي جو ذڪر ڪيو ۽ سو به اُن حد تائين جو امڙ کي پهريون ڀيرو ڪاوڙائي وڌائين... مٿان وري هي جاويد جو سندس اوطاق تي وڃڻ... ان بابت ته مُنهنجو وهم و گمان به ڪونه هو.
”ماسي جادل ٻيو ڇا چيو امان؟“ مُنهنجا وار ويڙهجي ويا هُئا، تيل جون لارون ڪنڌ تي ڪري رهيون هُيون، جنهن کي امان ڪپڙي سان صاف پئي ڪيو.
”چيڪڙُ ٿي ويو ٿئي ڪنڌ...“ هُن بڙ بڙ ڪئي ”رڳو ٿي مائي ڪنڌ لوڏين... ڪنهن هڪ جاءِ تي اهو رکين ته ائين ٿئي؟!...“
”مُنهنجي سوال جو جواب نه مليو امان... ماسي جادل ڇا چيو؟“
”ٻُڌايو ته مانءِ نه، ته وڌيڪ ڪُجهه ڪونه چيائين ... بس اهو ئي ٻُڌايائين ته اُتان پنهنجي ڪُجهه دوستن سان گڏ نڪتو پئي...“
”پر ڪنهن مهل؟“
”ائي مُٺيس... اهيو ته پُڇيو مانس ئي ڪونه...“ هو ڍري ٿي ويٺي، ڄڻ ته وڏي غلطي ڪري ويٺي هُجي.
”هڪڙي دفعي سان ڪوبه فرق نٿو پئي امان...“ مون کيس دلداري ڏني ”ٿي سگهي ٿو، ڪنهن ڪم سان اُتي ويو هُجي... آخر مائٽي به ته آهي... ٿي سگهي ٿو واسطيداريءَ ۾ ڪُجهه نڪري آيو هُجي.؟“
”جادل کيس ٻيو ڀيرو ڏٺو هو زيبو... اُن کان اڳ ۾ به هُن جائُوءَ کي ڏٺو هو، پر ويندي... اوطاق ۾ اندر ويندي؟“
مون کي سمجهه ۾ نه پئي آيو وقت ڇا پيو ظاهر ڪري، ننڍڙي ڳالهه کي وڏو پيا سمجهون يا واقعي به اها وڏي ڳالهه آهي.
”تنهن ڏينهن... مون جائُوءَ جو ٻٽون ڏٺو هو زيبُل... اهي ئي خرچيءَ جا ٽيهه رپيا کن پيل هئس.“
”شڪر ٿيو“ مُنهنجي ساهه ۾ ساهه پيو، الاءِ ڇو سندس ڳالهه ٻُڌي ڊڄي وئي هُئس.
”پر هڪڙي ٻي ڳالهه آهي امان...“ امڙ مون ڏي گهري نگاهه سان ڏٺو. ”سندس هڪ ڪاپيءَ ۾ پئسا پيل هُئا... پنڌرنهن سئو... پنجين پنجين سوين جا ٽي نوٽ.“
مُنهنجي ته ڪنن ۾ ڌماڪا ٿي رهيا هئا، مُنهنجو ڀاءُ، مُنهنجي اک هيٺ مون کي ائين بيوقوف بڻائي رهيو هو! ڪڏهن ڪڏهن نظر نه ايندو هو ته مان سمجهندي هيس ته هوندو دوستن سان ڪٿي... مون کي ڪهڙي خبر ته اتي هوندو.
”پهرين مون سوچيو وٺُ ڪيانس... هڻانس مُنهن تي اهي پئسا ۽ پُڇيانس ته آندئي ڪٿان... پوءِ سوچيم پڻهين وانگر آهي وڄن جو کاڌل... هُن سامهون ته پئسا ڪڍيا ڪونه اٿم... جي ڦري بيهي ته مُنهنجا ناهن ۽ جي جهيڙو ڪري وجهي ته...!؟“
”نه پر تو وٽ ايترا پئسا هوندا ڪونهن امان...“ مون سندس ڳالهه ڪٽي، ”جي تون سامهون ٿي بيهينس ها... يا پُڇا ڪرينس ها ته توکي جواب نه ڏئي سگهي ها امان... بابا کي ٻُڌائين ها.“
”اهو به خيال آيو هئم زيبُو... وري سوچيم پڻهين کي جادل واري ڳالهه به نه ٻُڌائي اٿم... اهو قصو کڻندس ته هڪدم سوچ ڪندو ته رشتي واري ڳالهه جي ڪري بدلا ٿي وٺي... سو بس چپ ٿي ويس.“
”پوءِ پئسا...؟ اُنهن جو ڇا ڪيئي؟“
”اُهي اُتي ئي رکي ڇڏيم... جُوءِ ته ڏسي ورتي اٿم نه... هي جائُو ڏاڍو تيز پيو نڪري زيبُل...“
امان جي ڳالهه مون کي لرزائي وڌو هو. مُنهنجو ڀاءُ ائين پئسا آڻي، لڪائي ۽ ٻين کي بيوقوف سمجهي... اهو سڀ هو ڪٿان سکيو هو. کيس ايترو ته عقل هو نه جو هُن پنهنجي پرس ۾ صرف ايترا پئسا رکيا هُئا جيترا روز اسان کي خرچيءَ طور ملندا آهن يا جيترا اسين خرچيءَ مان بچائي سگهندا آهيون. ڪيڏي نه ذهانت سان هُن پئسن کي ڪاپيءَ ۾ لڪايو هو ته جيئن ڪنهن کي شڪ به نه پئجي سگهي.
هوشيار ته امان به ڏاڍي هُئي. هن سڄي قصي مان ته اهو ئي محسوس ٿيو پئي، هُن ڪيڏي نه عقل سان ان سڄي معاملي کي سمجهيو هو. اُتي جي اهي پئسا مون کي ملن ها ته مان ته شايد ڪو وڏو طوفان کڙو ڪريان ها. جيتري برداشت امان ۾ هُئي اوتري مون ۾ ڪٿي هُجي ها.
ڳالهه ڪري هو وري ماٺ ٿي وئي هُئي. تيل جي وٽي هٿن ۾ جهليو سندس وجود ڪنهن ڀَت جو ڏيک ڏئي رهيو هو. هنن ڪُجهه ڏينهن ۾ هڪ ٻئي مٿان ڪيترا نه حادثا مٿس ٿي گذريا هُئا. پهرين گهر واري جو سلوڪ ۽ مٿان وري پُٽ جو اهڙو زندگي گذارڻ جو طريقو... کيس مون سان به شديد محبت هُئي ۽ يقينن مون بابت رشتي جي فڪر ۽ مٿان وري لالڻ جي ذڪر کيس ڪيڏو نه مُنجهائي ڇڏيو هو.
مُنهنجو سڄو وجود ڄڻ سوچ بڻجي ويو هو. مُنهنجو ڀاءُ، ائين غلط هٿن ۾ کيڏي، اهو ڪيئن برداشت ڪري سگهبو؟! کيس هر حال ۾ روڪبو... چاهي ڪُجهه به ٿي پوي... جي ان ڳالهه ۾ لالڻ سان هٿ اٽڪائڻو پيو ته اُهو به ڪبو... ڪنهن کي ڇڏبو ڪونه...
”مان هاڻي هُن تي ڪرڙي اک تي رکان امان... اسڪول مان هيڏي هوڏي ٿيڻ نه ڏينديمانس... باقي هاڻي گهر موٽي ٿو ته تون ڏسج...“
”مون به اهو ئي سوچيو آهي... ٿوري سختي ڪيون ٿا ۽ ڪو مناسب موقعو ڏسي گڏجي پڻهين سان ڳالهه به ٿا ڪريون...“
اوچتو الاءِ مُنهنجي اندر ۾ ڪهڙو خيال آيو، امان کان پُڇيم ”بابا لالڻ سان انڪار ته ڪري ڇڏيو نه امان؟“
”الاءِ امڙ... هُن جي به خبر نٿي پوي... تو سان مُون سان ته هاءُ ڪري ويو، وري ڪٿي اهيو به نه جائُوءَ وانگر اسان جي اکين ۾ ڌوڙ اڇلي...“
***
امڙ جي ڳالهه وڌيڪ پريشان ڪري ڇڏيو هو... ابي الاءِ انڪار ڪيو هو الاءِ نه! جي نه ڪيو هُئائين هيستائين ته اُن جو ڇا سبب ٿي سگهي پيو! ڇا سندس دل ۾ اڃا به اهو خيال هو ته متان هو امان ۽ مون کي مڃائي وجهي! ڪا اهڙي گهڙي اچي جو اسان ڪمزور ٿي وڃون ۽ هو هاڪار ڪرائي وٺي... ڇا سندس دل ۾ لالڻ لاءِ ڪا خاص جاءِ نه هُئي!؟ ۽ جي هُئي به ته اُها اڳ ۾ ڇو نه ظاهر ٿي هُئي... مٿان وري جاويد سان لالڻ ڇو گهرو ٿيو هو. لالڻ گهرو ٿيو هو يا جاويد کي حرام جي پئسن جي چُوسَ پئجي وئي هُئي. اهڙو حرام، جنهن جو اسان جي گهر ڪڏهن تصور به نه ڪيو هو.
***
اسڪول ويندي هو ماٺ هو. پنهنجي ٿيلهو ڪُلهي تي کنيو، هو مون کان ٻه وکون اڳتي هلي رهيو هو. هلندي هلندي شاهينه جي بوٽ جي ڪهي کُلي پئي هُئي... هُو اٽڪي ۽ ڪري پئي، کيس کنيم ته محسوس ڪيم، جاويد جو ڌيان نه هو... هُو ماٺ ڪريو بس بيٺو هو.
شاهينه جو فراڪ خراب ٿي ويو هو... مون ڇنڊيو مانس ۽ کيس پرچائڻ جي ڪوشش ڪيم ڇاڪاڻ ته هُوءَ ڀون ڀون ڪري روئي رهي هُئي.
”پڪيون ٻڌرائيندي ڪر نه ليسس شانو... ائين تڪڙ ڪري پير ڇو کڻي وٺندي آهين!؟“
”ادا ائين ٻڌيون هيون...“ هو اجايو روئي پئي. ڏٺم ڪو ڌڪ ڪونه لڳو هُئس. ٺونٺيون، ٻانهون صاف هُئس ها هٿ تريون ميريون ٿيون هيون، جن کي مون اُگهي صاف ڪيو.
”ڀاءُ غلط ته ڪونه ٻڌندئي چري...“ مون سندس مُنهن پنهنجي رئي سان اُگهيو. رستي تي ڊاڳ هُئي، مُنهن تي هلڪي مٽي اچي ئي ويندي هُئي. ”تون پاڻ به خيال ڪندي ڪر... هاڻي وڏي پئي ٿئين... هل ته هلون“ جاويد ڏانهن نهاريم جيڪو قطئي لاتعلق هو. اڄ هُن شاهينه جي بوٽ جون ڪهيُون ٻڌيون هيون هاڻي ڄڻ احساس ٿئي پئي، اوچتو ڀڙڪي پيو.
”مون چيو مانءِ ته مون کان ٻڌرائي شاني“ سندس مُنهن ڳاڙهو هو ”امان کان ٻڌرائين ها نه... پوءِ مون کان ڇو ٻڌرايئي جو مان لُوز ٿو ٻڌان...!“
”هُن شڪايت ته ڪونه ئي جائُو...“ مون شاهينه جو ٿيلهو ٺيڪ ڪيو، جيڪو سندس پُٺيءَ تي ڍرڪي آيو هو. ”هُن ته صرف ڳالهه ڪئي آهي...“
”نه پر نالو ته مُنهنجو ٿي کڻيَن نه...“
”جي تو ٻَڌيون هونديون ته نالو ته تنهنجو کڻندي نه... ڪو مُنهنجو کڻندي ڇا؟“
”نه پر ڇو ٿي کڻيَن؟ ضرورت ڪهڙي آهي؟“
هاڻي شاهينه اڳيان وڌي وئي هُئي. هوءَ ۽ رضا ڊوڙندا اڳيان وڃي رهيا هئا. مون پنهنجي ڀاءُ ڏانهن نهاريو جنهن جو ڪردار هاڻي الاءِ ڇو مون کي عجيب لڳڻ لڳو هو.
”تون ٺيڪ ته آهين نه جائُو!؟“
هُن ڪنڌ ورايو ”ها... ڇا ٿيو آهي مون کي، ٺيڪ ته آهيان... هل ته هلون، بيل لڳڻ واري هوندي... دير ٿي وئي آ“
اسڪول بس هڪ گهٽيءَ مُڙڻ ساڻ ئي سامهون اچڻو هو. ايڏو پري نه هو پر مُنهنجي ڀاءُ کي تڪڙ هُئي شايد اُن مون سان وڌيڪ ڳالهائڻ نه پئي گهريو.
اها گهٽي ئي مُنهنجي لاءِ مصيبت بڻجي رهي هُئي. ڪُنڊ وٽ لالڻ جو گهر هو. لالڻ جو گهر ڇا، چاچا عبدالقيوم جي حويلي هُئي جنهن جي پُٺئين پاسي سندن اوطاق هُئي. اسڪول جي ٻنهي طرفن کان گهٽيون هيون، جن مان هڪڙيءَ تان لنگهبو هو ته سندن حويلي ايندي هُئي ۽ ٻي گهٽيءَ مان گذربو هو ته سندن اوطاق سامهين ٿيندي هُئي. الاءِ ڇو اوطاق واري گهٽيءَ مان لنگهڻ تي دل ئي نه چوندي هُئي، ڇاڪاڻ ته لالڻ ۽ سندس دوست، ٻاهر ڪُرسيون وجهيو ويٺا هوندا هُئا. ڪُجهه کٽون به پريان مَنهه جي هيٺان رکيل نظر اينديون هيون، جن تي به ڪو نه ڪو ويٺو ئي هوندو هو ۽ پنهنجي نظر ۾ الاءِ ڇا کنيل هوندو هُئس.
اکين ۾ کنيل سامان به عجيب هوندو آهي. هُن سامان تي اک پوڻ ساڻ ئي، ماڻهو پنهنجو پرائو ٿيندو آهي... عورت ذات کي به رب عجيب خلقيو آهي، هڪ نظر سان اکين جي مُوڙي سُڃاڻي وٺندي آهي. ڪنهن جي نظر ۾ ڪيتري خوشبو آهي ۽ ڪيتري بدبو... اهو عورت کان وڌيڪ ڪير سُڃاڻي سگهي ٿو. ڪير ڪٿي پيو ڏسي، ڇو پيو ڏسي، ڪهڙي ارادي سان پيو ڏسي، اهو هوش قدرت واري، عورت کي مرد کان وڌيڪ ڏنو آهي. هوءَ ڄاڻي وٺندي آهي ته ڪٿي نظر ملائڻي آهي ۽ ڪٿي نگاهه بچائي لنگهڻو آهي. لالڻ جي اوطاق وٽ نظر بچي وڃي، اُن کان وڌيڪ ڪُجهه به نه گهربو هو. ڏسندو اهڙي نموني هو ڄڻ ڪچو کائي ويندو. اکين ۾ نظر جي جاءِ تي الاءِ ڇا ڀريل هوندو هُئس. هوءَ ۽ سندس دوست، ماڻهو گهٽ بگڙ وڌيڪ لڳندا هئا. هڪڙي مان ئي نه هُيس، اسڪول جون ٻيون به الاءِ ڪيتريون ڇوڪريون اُتان لنگهندي پريشان ٿينديون هيون. ڪيتريون ته اڪيليون اُتان لنگهڻ ئي نه چاهينديون هيون. هر ڪنهن سان ڪو نه ڪو گهر وارو گڏ هوندو هو ۽ جي اڪيليون هونديون هيون ته ٽولو ڪري لنگهنديون هيون.
***
تڪڙا تڪڙا هليا هُئاسين، جاويد تکو ڏاڍو هو. مون به وک وڌائي ڇڏي هُئي گهٽيءَ جو موڙ مُڙڻ واري ئي هُئس جو ڏٺم، اڄ صبح ساڻ لالڻ حويليءَ جي در تي ويٺل هو... ڪُرسيءَ تي ويٺي هُن ٽنگ تي ٽنگ ورائي هُئي ۽ چانهه جي ڪوپ کي وڏي اسٽائل سان هٿ ۾ جهليو هو. جائُوءَ کي ڪُجهه دير لاءِ ڄڻ بريڪ لڳي وئي هُئي. هُنن ٻنهي هڪ ٻئي کي ڏٺو ۽ مون محسوس ڪيو ته ٻنهي جا هٿ کڄي ويا... پري کان هڪ ٻئي کي خوش خير عافيت ڪيائون، واتان لفظ ڪوبه ڪونه نڪتو هُئن، پر سندن هٿَ زبانون بڻيل هُئا.
هُن مون تي گهري نظر وڌي هُئي، مون کيس هڪ نگاهه ڏسي اسڪول جي رُخ ۾ پير وڌايا هُئا... الاءِ ڇو دل ۾ ڪنهن چيو ’چوَئي پيو ٿو... ويجهو پيو ٿو اچانءِ... تنهنجي پيءُ ۽ ڀاءُ تائين ته پُهتل آهيان.‘
***

3

نصيبان سان ڳالهه ڪيم ته هو به حيران ٿي وئي هُئي.
”ائين ڪيئن ٿو ٿي سگهي زيبُل!؟ لالڻ سان جاويد جي دوستي ڪيئن ٿي ٿي سگهي؟!“
مون کيس امان واري ڳالهه ٻُڌائي هُئي ۽ اهو خدشو به ٻُڌايو هُو مانس ته امان سمجهي ٿي ته اُتي جُوئا به هلي ٿي، باقي پنڌرنهن سوَن واري ڳالهه مان لڪائي وئي هئس... ڪيئن ٻُڌايانس هان ته مُنهنجو ڀاءُ ’ڪمائي‘ ڪري آيو آهي.
”ماسي جادل ڳالهه ڪئي آ امان سان... ۽ تو کي ته خبر آهي ماسي جادُل ڪوڙي ناهي هوندي.“
”اهو ته ٺيڪ آهي زيب... پر اُهو ته سوچ نه ته اُهو ٿي ڪيئن ٿو سگهي.!؟“
”اڄ صبح جو، ٻنهي جي هڪ ٻئي سان هٿ لوڏڻ تي، مون کي ته ائين لڳو نصيبان... ٻئي ڄڻ روز ملندا هُجن، ڄڻ گهرا دوست هُجن.“
”مان پُڇانس... جاويد کان؟“
”ڇا پُڇندينئس؟!“
”اهو ئي ته لالڻ وٽ وڃي ٿو يا نه...؟“
”سنئون سڌو ڪيئن پُڇندينئس؟... ڪهڙي نموني ڳالهه ڪندينئس؟“
”اهو تون مون تي ڇڏي ڏي.“
”اهو مناسب رهندو؟!“ مُنهنجي دل ۾ آيو ته مان ساڻس هاڻي پنڌرنهن سئو رپين واري ڳالهه ڪري ڇڏيان... ٿي سگهي ٿو ته اُها ڳالهه ٻُڌي پوءِ هُو فيصلو ڪري ته جاويد سان ڳالهائي يا نه... پر اُهو ذڪر الاءِ ڇو مون کان ٿي نه سگهيو.
”ڏس... ڳالهائڻ ته گهرجي نه...“ هُن انبڙيءَ کي چڪ هنيو وات ۾ مرچَ لڳس ته سِي سِي ڪرڻ لڳي، اکين ۾ پاڻي ڀرجي آيس، مون کي کل اچي وئي.
”هاڻي هن حال ۾ ته نه ڳالهائڻ گهرجي“ هُن کي به کل اچي وئي. لڳم، الاءِ ڪيترن ڏينهن کان پوءِ اوچتو کِلي هُئس.
انبڙين جا ڏينهن ايندا هُئا ته اسان جي ٿيلهن ۾ اخبار جي پُڙيءَ ۾ مصالحو يا ڳاڙها مرچ ضرور پيل هوندا هُئا. ڪرڪيٽ واري هاڻوڪي گرائونڊ جي پاسي ۾، انبن جا وڏا گهاٽا وڻ هوندا هُئا، جيڪي انبڙين سان ٽمٽار هوندا هُئا، چاچو مالهي واهه جي چوڪسي رکندو هو. ڪنهن ٻار کي مجال نه هوندي هئي جو ڪو ڀتر هڻين. هو سڄو ڏينهن وڻن جي سامهون، ٻٻر جي وڻ جي هيٺان کٽ وجهيو ويٺو هوندو هو. ٻُوٽن، گلن جو ڪم ڪار ڪندو هو ته به اک، ٻوريل وڻن تي هوندي هُئس. چاچو مالهي سخت ڏاڍو هوندو هو، پر بهرحال ڇوڪرين سان اُها رعايت ڪندو هو، جو جهولن لڳڻ ساڻ، هيٺ ڪريل انبڙيون کين ڏيندو هو. روز اسڪول بند ٿيڻ کان پوءِ، هُو هڪ پراڻي پاچڪي ۾ ڪريل انبڙيون ميڙي رکندو هو ۽ ٻئي ڏينهن تي ڇوڪرين ۾ ورهائيندو هو. اسان ڪُجهه نياڻين کي ڏاڍو ڀائيندو هو، جن کي ڪڏهن ڪڏهن تازي انبڙي به ملي ويندي هُئي. جنهن ڏينهن ائين ٿيندو هو، اُن ڏينهن اسين چٽڻي ٺاهيندا هُئاسين. جيتوڻيڪ رکيل ۽ تازيءَ جو ڪو فرق نه هوندو پر اسان جا خيال به ته ڪي خيال هُئا.
نصيبان کي روز انبڙيون کائڻ جي عادت هُئي. مرچ جي ننڍڙي پُڙي ته هُو ضرور ناس ڪندي هُئي. حالت اُها هوندي هُئي جو آخر ۾ آلي پني تان به، انبڙي گسائي گسائي اُهو آخري مرچن جو ذرو به لاهي وٺندي هُئي.
سندس وات تي مرچن جو دٻاءُ گهٽيو ۽ اکيون پاڻيءَ کان ڪُجهه خالي ٿيس ته هُن ڪاغذ اڇلائيندي چيو ”سڏيونس...“
”شُڪر ٿيو تو ڪاغذ ته اُڇليو...“
”اڄوڪي ڪوٽا پوري...“ هُن مُرڪيو ۽ پريان ويندڙ جانوءَ کي سڏ ڪيائين جيڪو تڪڙو تڪڙو گرائونڊ جي رُخ ۾ وڃي رهيو هو.
”جانو... ڪيڏانهن پيو وڃين ادا!؟“
هو بيهي رهيو ”گرائونڊ ڏي ادي... ڇو؟“
”بس... جاويد کي ته هيڏانهن موڪل... ڪم ٿس...“
هُن هاڪار ۾ ڪنڌ لوڏيو ۽ هليو ويو.
”ڏاڏيون ڪي پاڻ به ناهيون زيبُل“ نصيبان مٿو کنهيو ”پر پاڻ سوچ...هن حال ۾ پاڻ کي ائين ڪرڻ گهرجي... پُڇڻ گهرجي هُن کان... ڏس، چاچا شهر ويندو آهي نوڪريءَ تي، شام ڌاري گهر اچي ٿو... سندس اک جاويد تي ايتري ته نه هُوندي نه... مٿان وري مون کي لڳي ٿو ته کيس اسان تي اعتبار به ڏاڍو آهي... پنهنجي اولاد تي پڪ اٿس ته هو ائين نٿو ڪري سگهي... کيس جي اوچتو خبر پئجي وڃي ته پويان ڇا پيو ٿئي ته هو صدمي ۾ اچي ويندو...“
سندس ڳالهه وزنائتي هُئي، مُنهنجي دل جو آواز به اُهو ئي هو.
”۽ ٻي ڳالهه ته چاچا تنهنجي مٿان ڊپينڊ ٿو ڪري...“ هُن ڳالهه جاري رکي ”هو سمجهي ٿو ته تون وڏڙي آهين.... ڀاءُ ڀيڻ سنڀالين ٿي.... اُنهن کي ڀٽڪڻ ڪونه ڏيندينءَ... ان طريقي سان مون تي به ذميواري آهي، ڇاڪاڻ ته مان تنهنجي گهڻو ويجهو آهيان... اها ڳالهه چاچا سمجهي ٿو. هي پاڻ وارو جاويد جي بگڙيو ته چاچو پهرين توکان، پوءِ مون کان آڏي پُڇا ڪندو... پوءِ ڇا ڪنداسين؟ چڱو ناهي ته هن مهل ئي اتي روڪي وٺونس.“
***
پريان ڊوڙندو آيو جاويد... پگهريل هو، اسان وٽ پهچي سهڪندي سهڪندي چيائين ”ڪهڙو ڪم هو... ڇا ٿو گهرجي؟“ هُن مون ڏي نهاريو، پريان نصيبان ڳالهايو.
”مون گهرايو ٿمانءِ... مُنهنجو ڪم آهي“
”ها چئو... جلدي چئو... مُنهنجي ميچ ٿي وڃي...“ هُن تڪڙ ڪئي، نصيبان کيس ڏسندي رهي.
”توکي تڪڙ آ ته تون وڃ... وري پوءِ ڳالهائينداسين.“
”ڇا گهرائڻو آهي ادي...؟“ هُن اسان ٻنهي ڏانهن ڏٺو.
”چيم نه گهرائڻو ناهي ڳالهائڻو آهي...“ نصيبان چيو ”توکي تڪڙ آهي ته اسين پوءِ ڳالهائينديوسين.“
”ٻئي ڳالهائيندئو ڇا؟“ سندس واتان نڪري ويو ”مطلب... ڪم ڪهڙو آهي... اهڙي ڪهڙي ڳالهه آهي؟“ ساهه سامت ۾ آيو هُئس... الاءِ نصيبان جي من ۾ ڇا آيو، سنئون سڌو چئي ڏنائين ”لالڻ جي اوطاق تي تُنهنجو ڪهڙو ڪم آهي؟“
جاويد جو مُنهن ڄڻ ٽامڻي هڻي ويو... هُن مون ڏي نهاريو، ڄڻ اکين ئي اکين ۾ چوندو هُجي ته ’هُن سان اها ڳالهه تو ڪئي آ؟‘
”ڇو ڇا ٿيو آهي؟“ هُن مون ڏانهن نهاري پُڇيو.
”مون پُڇيو آهي... مون کي ٻُڌاءِ نه...“ نصيبان سندس ڌيان ڇڪايو.
”ڪهڙي ڳالهه ٿي آهي؟“ هُن هاڻي نصيبان کان سنئون سڌو سوال ڪيو.
”ڳالهه ڪابه ناهي ٿي... بس تو کان ائين ئي پُڇيون ٿا... لالڻ جي اوطاق تي ڇو ويو هُئين...؟“
”مائٽ آهي اسان جو... جي ويس ته ڇا ٿي پيو...؟“ هُن هاڻي پاڻ سنڀالي ورتو هو.
”پر ڇو؟... اهو ئي ته پُڇان پئي...“
”هيءَ ڇو نٿي پُڇي؟“ هُن مون ڏانهن نهاريو.
”مون پُڇيو... هن پُڇيو جاويد، اُهو سمجهي ڇڏ.. ۽ ها، ڳالهاءِ ڌيان سان، تُنهنجون وڏيون ڀيڻيون آهيون اسين...“
”نه پر پُڇڻ جي ڪهڙي ڳالهه آهي... اسان جو مائٽ آهي، ملندا آهيون... جي اُتي ويس ته ڪهڙو ڏوهه ٿي پيو... ٻيا به ته ايندا آهن.“
”اُتي شريف ماڻهو ايندا آهن؟“ مون ڳالهايو.
”نه ڪميڻان ايندا آهن... بس... پر مطلب؟“ هُن تارا ڦُوٽاريا.
”تون به اهڙو آهين ڇا؟“ نصيبان به باهه ٿي وئي. ”جڏهن چوين ٿو ته اهڙا ماڻهو ايندا آهن ته پوءِ تون ڇو ٿو اُتي وڃي؟“
ڳالهه ۾ مُنڌو ته اُلر ڪيائين.
”تنهنجو مطلب آ اسان سان؟ تون ڇا لاءِ ٿي پُڇين... تون ڪا مُنهنجي وڏڙي آهين ڇا“.
صفا باهه ٿي ويو هو... هڪدم ڄڻ ڄر ورَائي وئي هُئس. نصيبان جي مُنهن تي رنگ اچي رهيا هُئا.
”اهو مُنهنجي سوال جو جواب ناهي... ۽ ها ڳالهاءِ تميز سان... ائين هٿان نه وڃ...“
”تون مون کي گاريون پئي ڏين ۽ تميز سان وري مان ڳالهايان؟!“ هُن نصيبان کي گهوريو.
”شرم ڪر جائُو... هن ڪهڙي گار ڏني؟!“ مون کيس دڙيو.
”باقي ڇا چيائين... ڪميڻو ته سڏي وئي!؟“
”مون ڪونه چيو ائين“ نصيبان چيو. ”تو پاڻ چيو ته اُتي ڪهڙا ماڻهو ايندا آهن... پوءِ مون چيو ته تون ته اهڙو ناهين، پوءِ تون ڇو ٿو اُتي وڃي؟!“
”نه پر وري اُها ڳالهه آهي... تون ڪهڙي حق سان ٿي پُڇين!؟ مائٽ اسان آهيون... وڃان نه وڃان مُنهنجي مرضي.“
الاءِ ڇا ٿيو، نصيبان اُٿي بيٺي، وڃي سندس سامهون ٿي.
”جوئا ٿو کيڏين نه اُتي؟“
سندس جملو نه هو... ڄڻ بارود کي باهه هُئي. جاويد جو مُنهن عجيب ٿي ويو، الاءِ ذلت جو احساس هُئس الاءِ پڪڙجڻ جو.
”ڪنهن چيو مان جوئا ٿو کيڏان هان...؟“ هُن پڪائي ڪئي.
”مان ٿي چوان“ نصيبان سندس اک ۾ اک ملائي... جاويد نگاهه نه ملائي سگهيو.
”تو ڏٺو آ مون کي؟“
”ها ڏٺو آ...“ نصيبان جو آواز مضبوط هو.
”ڪٿي ڏٺو آ؟“
”اُتي ئي... جتي سڀ ڌوڙ پائيندا آهن.“
”تو اُتي ڇا پئي ڪيو؟“
زهر جاويد جي آواز ۾ ڀرجي ويو هو. وٽس ڳالهائڻ لاءِ ڪُجهه هو يا نه پر نصيبان وٽ الاءِ ڇا هو... هُن ڀر ڪشي جاويد کي چماٽ وهائي ڪڍي.
”هي پئي ڪيم واهياتَ...“ هُو ڳاڙهي ٿي وئي. ”وڏي ڀيڻ سان ائين ڳالهائبو آهي؟“
مون کي ڪُجهه به سمجهه ۾ نه پئي آيو. هي ڪُجهه لمحن ۾ ئي الاءِ ڇا ٿي ويو هو. جاويد کي زبردست چماٽ لڳي هُئي جنهن جو کيس پاڻ اندازو نه هو ته ائين لڳي سگهي ٿي. هُن هڪدم پنهنجي ڳل جهليو ۽ روئڻ لڳو.
”پُڇانءِ ٿي ته نخرا ٿو ڪرين... نٿو ڄاڻين ته ڪير آهيان! هان... زيبُل کان به ٿوري وڏي آهيان مان... اها به مُنهنجو لحاظ ڪندي آهي ۽ تون ائين ٿو ڳالهائين... شرم نٿو اچئي... هڪڙو ته ڏوهه ڪرين مٿان وري پنهنجو پاڻ کي الاءِ ڇا ٿو سمجهين.... اسين انڌا آهيون؟ اسان کي خبر نٿي پئي... ڇا ٿو سمجهين ته اسين رڳو ڇوڪريون ئي آهيون ۽ تنهنجي مٿان ڪنهن جي به اک ڪانهي... ياد رک... جي آئيندي اهڙي جُرئت ڪئي ٿئي ته تارا ڪڍي ڇڏيندي سائين... هاڻ هل اتان“.
***
جاويد زهر آلود نگاهن سان روئندي مون ڏانهن نهاريو. وٽس ڪُڇڻ لاءِ ڪُجهه ڪونه هو.
نصيبان رڙ ڪئي ”آئيندي اتي نه ويهجانءِ... ۽ اهڙي حرڪت نه ڪجانءِ... جي وئين ته قسم کڻي ٿي چوانءِ.... مان اتي اچي ويندي مانءِ... زيبل ۾ دم ناهي... مون ۾ آهي. اتي ئي ڪُٽڪو ڪڍندي مانءِ ۽ گِهلي گهر وٺي اينديسانءِ.... پوءِ ڏسان ٿي ته تون ۽ تنهنجو مائٽ لالڻ، مُنهنجو ڪهڙو آنڱوٺو ٿا پٽين!... هاڻي هل هتان... ٽَرُ...“
هو، جيئن تيزيءَ سان آيو هو، ائين ئي تيز هلي ويو.
نصيبان هيٺ ويهي رهي.... سندس مُنهن ڳاڙهو هو... ڪاوڙ اکين ۾ الاءِ ڇا ڀري ڇڏيو هئس. مُنهنجي حالت به عجيب هئي. نه ڪجهه ڪڇڻ جهڙي هئس نه ماٺ ڪرڻ جهڙي.... ائين منٽ ٿي ويا هئا ۽ اهم واقعو ٿي ويو هو، هوءَ ڪنڌ هيٺ ڪيو ويٺي هُئي. ڏاڍي ڏُکاري هئي... الاءِ ڪيتري دير ماٺ کان پوءِ هن ڳالهايو.
”هٿن مان وڃنئي پيو ٿو زيبُل....“ هن وڏو ساهه کنيو ”پَڪَ سان جوئا کيڏي ٿو...“
نصيبان جو اعتماد عجيب هوندو هو. هوءَ ننڍڙي هوندي کان ئي اهڙي هُئي، جتي اسان سڀ ماٺ هوندا هئاسين، اتي هُوءَ کُلي ڳالهائيندي هئي... ڪوبه موقعو هجي... ڪنهن به وڏي ماڻهوءَ کي ڪا ڳالهه چوڻي هجي... هُوءَ مِنٽَ ڪندي هئي. بنان ڪنهن هٻڪَ جي هوءَ وڃي، ڳالهه ڪري به ايندي هئي ۽ جواب به وٺي ايندي هئي. پوئتي پير ڌرڻ ته هن سکيو ئي نه هو.
”تو ڪيئن ڄاتو....!“ مُنهنجو آواز ڄڻ ڪنهن کوهه مان اچي رهيو هو.
”سندس اندازَ مان لڳم.... هڪدم چڙي پيو... چڙڻ نه گهرجيس ها...“
”ٿي سگهي ٿو نه ڪندو هجي ائين...“
”ڪندو ٿئي... پڪَ سان چوان ٿي... جي نه ڪري ها ته ائين چماٽ کائي هليو نه وڃي ها هُو....“
هن مٿي تي هٿ ڦيري وار ٺيڪ ڪيا ”هن تي اک رک ۽ چاچيءَ سان اها ڳالهه ڪر ته توکي شڪ آ ته هي جوئا کيڏي ٿو.... گهر مان نڪرڻ تي اک رکينس...“
”۽ اسڪول“ مُنهنجي وات مان اوچتو نڪري ويو ”مُنهنجو مطلب آ ته اسڪول مان به ته وڃي سگهي ٿو. هن نڀاڳي وٽ ته چوويهه ڪلاڪَ، چنڊا ويٺا آهن... رڳو پيو پتو هَلي...“
هوءَ سوچ ۾ پئجي وئي ”چوين ته تون به سچ ٿي... پر مون کي لڳي ٿو ته پاڻ ڪوشش ڪيون ته ڪنٽرول ڪري سگهونس ٿا.... ڏس.... پهرين هن سمجهيو ته ڪنهن کي خبر ئي ناهي... ته هوُ ڇرڪيو نه پئي... ڇرڪي تڏهن هان، جڏهن کيس شڪ پوي ها ته اسان کي شڪ پيو آ... هاڻي ڊڄي ويو هوندئي، ڇاڪاڻ ته اسان سنئون سڌو چيو آهي ته اسان کي پَڪَ آهي. هاڻ ان ڊپَ کي وٺي، اسين کيس روڪي سگهون ٿا.... ۽ ائين ئي ڪرڻو پوندو...“
نصيبان جي عقل تي مون کي حيراني هئي. هُوءَ ايترو پري، ايترو سنهون ڪيئن سوچي سگهندي هئي... عجيب ڪردار هئي. کيس ڀاءُ ڪونه هو. پاڻ ۾ ٻه ڀينر هيون. وڏيءَ جي شادي ٿيل هُئي ۽ هوءَ اڪيلي هئي، ڀاءُ ڪونه هئن پوءِ به ڀائرن جي خبر هئس.
”تون مُنهنجي ڀيڻ آهين زيبُل... ۽ هي مُنهنجا ننڍا ڀائر...“ هن مُنهنجو هٿ جهيلو ”تون ڳڻتي نه ڪر... مان هنن کي اهڙو سڌو ڪنديس جو ياد رکندا.“
*
واپسيءَ جي سفر ۾ هُو ڄڻ اسان ساڻ نه هو... اڳيان اڳيان هليو پئي، پريان پريان هليو پئي... شاهينه کي هاڻي پير ۾ سور ٿيڻ شروع ٿيو هو. شايد صبح واري ڪَهيءَ جي بوٽ هيٺان اچڻ ڪري جيڪو ڌڪ لڳو هئس، تنهن پير کي هلڪو موڙُ ڏنو هئس. هُوءَ منڊڪائي پئي هلي... اسڪول ۾ ڊوڙون پاتيون هئائين ۽ شايد ان ڪري به تڪليف وڌي وئي هئس. رضا، کيس چيڙائي پيو ۽ هُن جي ڀُون ڀُون کي مُنهن ڏيندي سندس ٿيلهو، پنهنجي ٿيلهي سان کڻندي مان هنن سان گڏ هلي رهي هئس.
رضا، جاويد کي رڙ ڪئي ”ادا آهستي هل نه....“ هن مُڙي نه ڏٺو، بلڪه اڃان به وکون تيز ڪري ڇڏيائين مون کي خبر هُئي هو ائين ئي ڪندو. اڄوڪو حادثو عجيب هو. لڳم، گهر ويندو ته اڃا وڏو خُلم مچائيندو.
***
امان کيس ڏسڻ ساڻ ئي سمجهي وئي هئي. هن جو مُنهن سڏيل هو. اکيون ڳاڙهيون هئس. ماني به نه کاڌائين ۽ بس ڪپڙا مَٽي، مولوي صاحب وٽ پڙهڻ نڪري ويو. ٻئي ننڍا گڏ ويا هئس پر مون کي پَڪَ هئي ته هُو انهن ساڻ نه هوندو. در جي ٽيڏَ مان، کين مسجد جي درَ تائين پهتل ڏسي مان پَڪَ ڪري آئي هئس ته هُو خير سان پُهتا هئا. اندر ۾ اهو به اطمينان هو ته واپس پاڻهي اچي ويندا. جي امان کي اهو ٿي چوان ته وڃان ٿي وٺڻ ته ٿي سگهي ٿو هُوءَ پڇي ته، ’ڇو؟... ڀاڻهين ڪونه ٿن ڇا؟‘... ته ڪهڙي ورندي ڏيندي مانس... دل چيو ڳالهه ڪرڻ گهرجي هُن سان... وري سوچيم... الاءِ ڇا سوچي... ڇڏينس... ٿورو وقت وَٺُ.
اندر آهلي پئي هئس جو هُوءَ اندر آئي... رئي سان هٿَ اُگهندي، هوءَ وڏا شوڪارا ڀري کٽ تي ويٺي. ”وڏي گرمي آ امڙ...“ سڄو پگهر سان شل هُئي. مان اٿيس. ”امان شربت ٺاهي ڏيانءِ...!“
”نه نه... تون ليٽ.... ٿورو آرام ڪر... مان به چيلهه ٿوري ڊگهي ڪري وٺان...“ هوءَ پاسي واري کٽ تي ليٽي پئي. مون جلديءَ ۾ اکيون ٻوٽي ڇڏيون... متان وري نه ڪو سوال ڪري.
”اڄ ڇنڀَ ڪڍي ٿئيس نه... “ هن ليٽئي ليٽئي ڳالهايو... مُنهن تي ٻانهن رکي ليٽي پئي. مون ڏي ڏٺائين ڪونه پئي. اک کڻي ڏٺم ته محسوس ڪيم.
”ها... مڙئي ٿورو دڙڪو دهمان ته ڪيو اٿمانس...“
”ڌڪ به هنيوٿئيس نه...!“ هن ٻانهن نه هٽائي، بس ڳالهائيندي رهي.. مائرن کي هي الائي ڪهڙو هنر ايندوآهي... سڄي جسم ۾ رڳو اکيون لڳل هونديون اٿن الاءِ ڇا... سڀ ڪُجهه جهڙو ڏِسيو وٺن.
مون کان جواب نه جُڙيو... ماٺ ئي هئس..
”تو ماريو آ... يا نصيبان...!“ هن ٻيو داءُ لڳايو... ڍارو بلڪل صحيح ڪِري رهيو هو.
***
”ڪير ماري سگهي ٿو..!“ مون پڇيو..
”ماري ته ڪير ڀي سگهي ٿو امان...“ هن مُنهن تان ٻانهن پري ڪئي. ”هٿَ توکي ڀي آهن ته هن کي ڀي.... پر ڳالهه اها هئي ته جِي تون مارين هان ته اچڻ سان شڪايت ضرور ڪري ها... هُن ماريو آ... مطلب پرايو هٿ لڳو ٿس ته ماٺ آ... دانهن نه ڏني اٿائين.“
وڏي شوڪارو ڀريائين ”دانهن سدائين پنهنجي جي نڪرندي آهي زيبُل...“
مُنهنجي ماءُ ڏاڍي سياڻي هئي، مون کي اهو احساس اڳ ۾ به هو، پر هاڻي ڪُجهه ڏينهن کان سندس ذهن جي ڊوڙ ۽ سندس شين کي سنڀالڻ جي قوت، مون کي حيرت انگيز لڳي رهي هئي.
”نصيبان ماريو هُئس امان...“ مُنهنجو آواز مون کي به عجيب پئي لڳو.. بدتميزي ڪيائين هُن سان ته هُنَ به ڪَشي ڏنس...“
”مون کي انهيءَ جو ئي ڊپ هو بابا... ان ڪري ئي ڪالهه توکي اڌو گابرو جواب ڏنو هئم... ته پڇونس يا نه پڇونس... مون کي خبر هئي، زهر ڪڍندو ۽ مهڻي آب ڪندو...“
”پوءِ هاڻي امان... هاڻي ڇا ڪيون...!“ مون ڏانهنس نهاريو.
”هاڻي صبر ڪرڻو پوندو... ڏسون.... مون سان ڪهڙي ڳالهه ٿو ڪري... ڳالهه ڪندو ضرور... پر ڏسُ.... ڪڏهن ٿو ڪري!.“
***
بابا رات جو موٽيو ته الاءِ ڇو موڊ خراب هُئس. آيو وقت سِر هو. هر روز شام جو آفيس مان موٽڻ کان پوءِ ڪپڙا مٽائي دوستن سان ملڻ ويندو هو. واپسي ۾ بس اَٺ سوا اَٺَ ٿي ويندا هئس. گهڻو ڪري مغرب پڙهي، ڪلاڪ کن دوستن ۾ گهاري گهر ايندو هو. ماني کائي اسان سان گڏ ويهندو هو. ڪڏهن ڪڏهن پُور پوندو هئس ته ٻارن جي هوم ورڪ تي نگاهه ضرور وجهندو هو.
ابي جي ڊپ کان سڀ ٻار، پنهنجيون ڪاپيون ۽ ڪتاب مُڪمل رکندا هُئا، ڪڏهن ڪڏهن جڏهن اوچتو ڇاپو هڻندو هو ته سندس سوال ڏاڍا ڏکيا هوندا هُئا. ”هي ڇو نه ٿيو؟... هُو ڇو نه ٿيو...“ هٿ هُو کڻندو ڪونه هو پر ڄڻ سندس سڄو وجود هٿَ بڻجي ويندو هو. ڊپ پيو ٿيندو هو ته ڄاڻ ڪنهن غلط ورنديءَ تي ڌڪ هنيائين.... پڙهائيءَ جي معاملي ۾ سندس سختي مثالي هُئي.
ابي کي ڪتابن جي حالت جو به سدائين اونو هوندو هو. مٿان پوش چڙهيل هجي... ان مٿان پلاسٽڪ به هجي... ڪتابَ جي حالت خراب نه هجي. ورق ڦاٽل نه هجن ۽ وڏي ڳالهه ته انهن تي ڪجهه لکيل نه هجي، ڇاڪاڻ ته ابو هر سال، نئين درجي ۾ ڪنهن شاگرد کي اهي استعمال ڪرڻ لاءِ ڏيندو هو. مُنهنجي ۽ جاويد جي وچ ۾ چئن سالن جو فرق هو، تنهن ڪري، مُنهنجا ڪتابَ، سنوان سڌا، ڪنهن ضرورتمند ڏانهن ويندا هُئا. اها حالت، جاويد جي ڪتابن سان به هوندي هُئي. ڇاڪاڻ ته رضا وري هن کان ٽي سال پوئتي هو ان ڪري، سندس ڪتاب ڪتب نه آڻي سگهيو پئي. ها رضا جا ڪتابَ، شاهينه جي ڪم ايندا هُئا.
ساڳي حالت ڪاپين سان به هوندي هُئي. جيتوڻيڪ انهن تي نالا لکيل هوندا هئا پر جڏهن ٻين شاگردن کي اُهي فيئر ڪاپيون پهچنديون هيون ته ابو ڏاڍو خوش ٿيندو هو. کيس لڳندو هو ته سندس اولاد جي ذهانت، اڳيان منتقل ٿي رهي آهي.
امان جي ڳالهه ٻڌي، مون کي هڪڙو ڊپُ اهو به ٿيو هو ته جي جائُو، ائين ڪاپين ۾ پئسا ٿو لڪائي ته جي اوچتو اَبي ڪا ڪاپي کولي ورتي، ڪجهه نڪري پيو ته پوءِ هُو ڇا ڪندو...! ڪهڙو جواب ڏيندو، سبب ڪهڙو ٻڌائيندو؟... ڇا کيس هاڻي ڊپُ ڊاءُ ناهي... يا هُو مُنهن ڏيڻ سکي ويو آهي.
هٿ مُنهن ڌوئي، کٽ تي ويهندي، هُن مون ڏانهن نهاريو هو، ”ڊاڪٽر... ماڻهين کي چانهه ته چئه!...“ اندر ايندي امڙ ٻڌي ورتو... اتي ئي بيهجي وئي ”ڇو... ماني نه ٿا کائو ڇا؟...“
”مٿي ۾ سُور آهي ڏاڍو... سوچان ٿو چانهه سان گوري ڦڪيان...؟“ هو، وهاڻو سڌو ڪري ليٽي پيو... مان سندس مٿن کان هلي آيس... سيرانديءَ کان ويٺيسانس.
”مان ٿورا زور ڏيان ٿي بابا...“ سندس نراڙ تي هٿَ رکيم، الائي ڇو لڳم، لوندڙيون ڌَنوي رهيون هئس.
”بلڊ پريشر چيڪ ڪرايو ٿو...؟ ان جي ڪري ته ناهي ٿيو!...“ امان ڪڇيو، پريشان ٿي وئي هئي ”ڇڏ اُنهيءَ بلڊ پريشر، ٻليڊ پريشر کي... ٺيڪ هوندو.... شايد ڪمَ جي گهڻائيءَ جي ڪري ٿيو اٿم الاءِ ڇا؟... اڄ سڄو ڏينهن رڳو فائيل اٿلايا ٿم...“
”نه پر شام ته ڪونه هُيو... جنهن مهل آفيس مان آيا هئو... جي ائين هجي ها ته ان مهل نه ٿئي ها...“
امان ڳالهايو ته هُو ڄڻ چڙي پيو، ”تون ڀلا چانهه ٺاهي ڏيندينءَ يا رڳو پئي جَرح ڪندينءَ... الله جي بندي...“ ”الله جي بندي“ ڪجهه نرم انداز ۾ چيو هئائين، پهريون اڌ جملو ڏاڍو ڳرو هُئس.... مون امان کي اک جو اشارو ڪيو، هُوءَ موٽي هلي وئي.
”چانهن پيئندو ته پوءِ ماني ڪونه وٺندوَ نه بابا... امان جو شايد اهو خيال هَو.“ مون کيس زور ڏنا پئي، هن اکيون ٻوٽي ڇڏيون هيون... کيس به ڄڻ احساس ٿي ويو هو.
”الاءِ ڇا ٿي ويو آ يار ڊاڪٽر....“ هن ڀڻ ڀڻ ڪئي ”ڏاڍي چڙَ ٿي اچي... دل ٿي چوي ڪنهن سان ڳالهايان ئي نه... ماڻهن کي اُبتا سُبتا جواب پيو ٿو ڏيان... اجايو دڙيو ڇڏيان...“ هن پاسو ورايو. مون سندس کاٻي لوندڙيءَ تي مالش شروع ڪئي... وهاڻي تي سندس، اڇن ڪارن وارن جي عجيب سونهن وکريل هُئي.
”موڊ به ان ڪري هنيئر خراب ٿوَ بابا... ڪنهن سان شايد بحث ڪري آيا آهيو..“ مون آهستڙي ڳالهايو متان وري نه شروع ٿي وڃي.
هن اکيون پُٽيون... مون ڏي نهاريائين ۽ وري اکيون بند ڪري ڇڏيائين ”ٻارن جو اسڪول ڪيئن پيو هلي زيبُل...“
سمجهيم، ڳالهه مَٽائي پيو... ان موضوع تي وڌيڪ ڳالهائڻ نه ٿو گهري.
”زبردست بابا... سڀ ٺيڪ آهي. ڪلاسز ريگيولر آهن... ڪم الاهي آهي...“
”هي ٽئي ڪٿي آهن.!... ۽ ها جائُو ڪٿي آهي..؟“
جاويد جو نالو ٻُڌي، مُنهنجو ته ساهه سُڪي ويو هو. ڇا ٿيو هو!... اهڙي ڪهڙي ڳالهه ٿي وئي هُئي جو ائين پُڇي پيو.
”هوڏانهن آهن.... دالي ۾... هوم ورڪ پيا ٿا ڪن...“
”سڀئي؟“
”جي بابا... سڀئي“
”اڄڪلهه ايڏي دير ٿي ٿي وڃي ڇا؟...“
”مسجد ۾ ٿئين ٿي، مولوي صاحبَ وٽ ٻار وڌي ويا آهن... هي به دير سان پڙهي اچن ٿا...“
”جاويد گڏ ويندو ٿن؟“
هُن وري جاويد جو پُڇيو هو، مُنهنجي پريشاني وڌڻ لڳي. امان چانهن ٺاهي آئي... ساڻ مٿي جي سُورَ جي گوري به هئس. هُو اٿي ويٺو.
”بسيءَ ۾ ڪڍي ڏي شمان....“ هُن امڙ ڏي نهاريو. هوءَ پاسي واري کٽَ تي ويٺي ۽ ڪوپَ مان چانهن، ساسر ۾ لاهڻ شروع ڪيائين.
”تون ڀلي پنهنجو ڪم ڪر راڻي...“ اَبي مون ڏانهن نهاريو، ”مان هاڻي ڪافي بهتر آهيان... تنهنجي هٿن ۾ جادو آ امان. اڌَ سور ته لهي ويو، باقي به گوريءَ سان لهي ويندو...“
مان سمجهي ويس. کيس امان سان اڪيلائپ ۾ ڪجهه ڳالهائڻو هو... اٿيس ته الائي ڪهڙو خيال آيس.... ”ماڻهين سان ڪُجهه اڪيلي ۾ ڳالهائڻ پئي گهريم... پر نه... تون به ويهه... ٻنهين سان ٿو ڳالهائي وٺان... مون ادا قيوم سان، سَنون سڌن لفظن ۾ نهڪار ڪئي آهي شمان...“ اَبي چانهه جو آخري ڍڪ ڀريو ۽ ساسر امان کي واپس ڪئي... ”پر لڳيم ٿو ته هو وري ڪونه ڪو جهان ٺاهيندو.“
امان جي مُنهن تي پريشاني ظاهر ٿيڻ لڳي. مون کي به سمجهه ۾ نه پئي آيو.
”ائين سٿرو مُڙندو ڪونه ادا قيوم... مون کي لڳي ٿو ته وري ڪنهن کان نه ڪنهن کان چَورائيندو ضرور... الاءِ ڇو، ان ڳالهه تي ضد اٿس ته لالڻ لاءِ زيبُل ئي گهرجي ٿي...“
”نه ته ڪو اسين ڀلا، سندس کائون ٿا ڇا سائين“ امڙ هاڻي همت پڪڙي ”پنهنجي پُٽ جي افعالن کي به ڏسي ۽ پوءِ اڳيان ڳالهائي.“
”پئسو افعالَ ڍڪي ڇڏيندو آهي الله جي بندي... جي ائين نه هجي ته الاءِ ڪيترا ماڻهو اهڙا هوندا آهن، جن سان ملڻ ته ڇا، ماڻهو انهن جي پاڇي کان به بچندو وتي... اهو پئسو ئي هوندو ٿئي جيڪو، انهن جا ساٿاري، جوڙي رکندو آهي... سئو سلامي رکندو آهي... اهي هٿ ٺوڪيا وڏا ماڻهو جي پئسي جو اوڇڻ نه اوڙهين، ته کين ڪير سلام به ڪري.!“
”نه پر اٿن ته پنهنجي لاءِ... ڀلا اسانجو ڇا ٿو وڃي... الله جهجهو ڏئين... پاڻ وٽ آهيَن... وڃي ڪنهن ٻئي کي ورهائين... اسان جو رتُ ڇو ٿا پيئن... اسان کي نه ٿو کپي اهو سائين...“
”وڏو ماڻهو جڏهن ٿورو ڪرڻ تي ايندو آهي ته زيبُل... ته هُو اجايو پيو مهربان ٿيندو آ... ڪوشش لت رکڻ جي هوندي ٿس...“ ابي مون ڏي نهاريو ”اوهان ٿورو کڻڻ گهرو يا نه گهرو... هُو ڪري ڇڏيندو آهي. بس کيس اوهان کي ٿورائتو رکڻو هوندو آهي. اوهان جو ڪنڌ کيس جهڪيل ئي سٺو لڳندو آهي.“
الاءِ ڇا ٿيو هئس اڄ... الاءِ ڪٿان اها ڄَرَ نڪتس پئي.
”اهڙو ڪجهه چيائين پئي...“ امان پڇيس.
”ڪهڙو؟...“ هن اسان ٻنهين ڏي نهاريو
”جنهن مان اهو ظاهر ٿئي ته جند ڪونه ڇڏيندو....؟“
”هائو... ائين ئي سمجهه... چيو مانس، ننڍڙي آ زيبُل... اڃان مئٽرڪ ۾ آهي... في الحال اسان هُن لاءِ ائين سوچيو ناهي... چيائين، مان ميٽرڪ ۾ هئس ته ٻن پٽن جو پيءُ هُئس.“
”ته مئو ڏاگهو ته ٿيو هو اچي... ڏههَ ڀيرا ته فيل ٿيو هو... ڪهڙو وقت سِر ميٽرڪ ڪئي هُئائين. ذري گهٽ اڇا وار ٿيڻ شروع ٿيا هئس.“
امان اندر سڙئي کان پئي ڳالهايو. اسان ٻنهين جي مُنهن تي مُرڪ اچي وئي.
”شينهن کي ڪير چئي تُنهنجي وات ۾ ڌَپ آهي“ ابي مُرڪيو
”هاڻي ان کي شينهن ته نه چئو.... توهان به کڻي پهاڪو مَٽايو سائين“ امان به خفيف مرڪيو.
”هل ڀلا، گدڙ کي ڪير چئي ته تنهنجي وات ۾ ڌَپ آهي... بس... هونئن مثالَ به هاڻي مَٽائڻ گهرجن... شينهن ته الاءِ ڪيڏانهن ويا آهن... اڄڪلهه جتي ڪٿي گدڙَ ڏسڻ ۾ ٿا اچن... انهن جي وات ۾ ڌپَ جو ذڪر ٺهي ٿو.“ هاڻي ابو کليو هو. مُنهن تان سختي ختم ٿي هُئس، ماحول ڪجهه ٺيڪ ٿيڻ شروع ٿيو هو.
”اسان جو جيڪو جواب آهي، اهو ساڳيو ئي رهندو سائين، ڀلي اڄ اچي، يا سڀاڻي...“ امان سندس مُنهن ۾ چتايو، ڄڻ سندس اکين ۾ ڳالهه جو وزن جانچيندي هُجي. ڄڻ کيس ڊپ هجي ته الاءِ اَبو ان ڳالهه تي هاڪار ڪندو الاءِ چپ رهندو. ڪڏهن ڪڏهن ماڻهو، ڪنهن ٻئي وٽ ڪيڏو نه بي وس هوندو آهي.... پنهنجي وزندار ڳالهه جو وزن، ٻئي جي ساهميءَ تي ڪندو آهي... لڳندو آهي ته پُڙن تي ڀروسو ناهي هوندو. الاءِ متان، هيٺان ڪجهه چقمق سان چنبڙايل نه هجي... وٽَ ته ساڳيا هوندا آهن. پُڙن ۾ فرق هوندو آهي.
”هائو... اهو ائين ئي آهي... اڄ به اهو ئي جواب آهي، سڀاڻي به اهو ئي رهندو...“
هن هاڪار ڪئي ۽ اسان ٻنهي جي ڪُلهن تان الاءِ ڪيترا بارَ لهي ويا. امڙ جو چهرو هڪدم گلاب ٿي ويو ۽ مون محسوس ڪيو ڄڻ مُنهنجي اندرَ هڪ وڏو ساهه کنيو هو.
اسين جن سان محبت ڪندا آهيون، اُهي اسان جي وجودَ تي الائي ڪيترا بار وجهندا آهن... محبتَ، ڊپَ کي ڀاڪر ۾ ڀري هلندي آهي، هر پل وڇوڙي جو ڊپ، ڪاوڙ جو خدشو، انهيءَ ڀاڪر مان منڍي ڪڍي ٻاهر ڏسندا رهندا آهن. وري انهيءَ ڀاڪر ۾ گڏ ٿي ويندا آهن. مُنڍي ڪڍن ته ساههُ ڳرو ٿي ويندو آهي ۽ جي اهي خدشا اندر ۾ لڪي وڃن ۽ محبت جو ڀاڪر، سخت ٿي وڃي ته ماڻهو هڪدم هلڪو ٿي ويندو آهي. ڦوڪڻي جيان اڏامڻ لڳندو آهي... اندر ۾ اطمينان جي گئس ڀرجي ويندي اٿس.
”ته بس پوءِ جي ائين ئي پڪَ سان فيصلي تي ڳالهائي آيا آهيوس ته پوءِ پريشان ڇو هئو؟“. امان ڳالهه اڳتي وڌائي... اَبي... مون کي اشارو ڪيو ”ٿورا ٻيا به زور ڏي امان... باقي سور به لاهي ڇڏ“... مان وري اچي ساڳيءَ جاءِ تي ويٺس... هو ليٽي پيو.
”چيو مانس ته في الحال ارادو ناهي. چيائين ڳالهه ڪرڻ ۾ ڇاهي!... پوتي پارائي ٿا ڇڏيون. مطلب، پڪَ ڪري ٿا ڇڏيون... ٻيا سڀ ڪم پيا ٿيندا...“ ابي ڳالهه شروع ڪئي. ”مون سوچيو هي شروعات ۾ مِٺو مٺو آهي، عرض واري انداز ۾ ڳالهائي پيو، سڀاڻي تارن ڪڍڻ ۾ دير نه ڪندو...“ هن اسان ٻنهي ڏانهن نهاريو، اسان جون ته اکيون ئي هن ۾ اٽڪيل هيون.
”چيومانس... ادا... تڪڙ ڪهڙي آهي... توهان کي چئي ته ڇڏيو ٿم... چئي... نياڻين جي اٿارڻ ۾ دير نه ڪبي آهي... تڪڙ چڱي هوندي آهي... تون اڄ آهين... سڀاڻ جي ناهين ته انهن جو ڪو ته هُجي...“
”ائي مئو چَنڊو...“ امان باهه ٿي وئي ”مُئي کي ڪا باهه لڳي... ائين چيو نڀاڳي... شل سڙي مري...!“
”هائو... ائين ئي چيائين... مان ڀلا ڪو ڪوڙ ٿو هڻان ڇا؟...“ ابي ڳالهه جاري رکي ”مون به چيومانس ته ادا حياتي ۽ موت الله جي حوالي آهي. جيڪا گهڙي اچڻي آهي، سا ٽرندي ته ڪونه... پويان به الله مالڪ آهي، هُن ڪڏهن ڪنهن کي ڇڏيو آهي ڇا؟... جي مان نه هوندس ته به رب ته هوندو نه...“
مُنهنجو ڳالهائڻ مناسب نه هو... الاءِ ڪيئن پئي اها گفتگو هلي... مُنهنجي دل روئڻ لاءِ پئي چيو، هي ماڻهو اسان کي ايترو ڪمزور ڇو سمجهندا آهن.!
”اهڙن ماڻهن کي رب سمجهندو سائين...“ امان، ڪوپ ساسر کنيا ”اسين ڪٿان پهچي ٿا سگهون؟“.
”الله ته آهي شمان... پر ربَ اسان کي به عقل ڏنو آهي... مون به ٺيڪ ٺاڪ کريون ٻڌايون مانس. چيومانس... تو سوچيو آهي ته جي تون نه هوندين، ته تنهنجو اهو فرزند ارجمند ڇا ڪندو!... جيڪا ملڪيت تو سڄي ڄمارَ ڏئي گڏ ڪئي آهي... اها، جي سالُ هليَئي ته مان سلام ڪندس...“
”توهان ائين چئي ڇڏيس....“ امان جو وات پٽجي ويو... بيهجي وئي.
”ٻيو نه ته... ائين ئي چيومانس...“
”پوءِ...؟“
”پوءِ ڇا، مُنهن لهي ويس... پر آهي نڪَ جو پَڪو... چوڻ لڳو... موت مهڻو آهي ڇا ادا... جي تون چوين ٿو ته تنهنجي پويان ڪنهن ڏٺو آهي ته مان به ير اها ئي ڳالهه چوان ٿو... پويان وارن جي مرضي... پر جيسين آهيون پاڻ ۾ ڳنڍجي ته وڃون...“
”مطلب وري به ساڳي اِٽَ...“ امان گُهوريو
”هائو... انهيءَ اِٽ ته مٿي ۾ سور ڪيو هو..“ ابي اکيون پوريون. امان ٻاهر ويندي بُڙ بُڙ ڪئي ”الله پَليندن... هي دڳ ئي وسري ويندو مُئن کان...“
اندر ۾ خوشي ڀرجي آئي هُئي، ابي انڪار ڪري ڇڏيو هو، ۽ ..... زمين تي ان وقت ته اهڙي ڪا ٻي خوشخبري مُنهنجي لاءِ هُئي ئي ڪانه. ان رات، جڏهن سڀ سمهي رهيا هئا ته مون پنهنجي ڊائريءَ ۾ لکيو هو، ”ڊيئر ڊائري.... مان اجايو وهمن جو شڪار هئس ته مُنهنجو پيءُ مون کي نه ٿو ڀانئين، يا هُو ظالم آهي. مون کي ته لڳي ٿو، مُنهنجي پيءَ جهڙو سٺو پيءُ ته دنيا ۾ ڪٿي ڪونهي. اُها ڳالهه نصيبان مڃي الاءِ نه... آهي وهمي... پر مان تو سان پرامس ڪيان ٿي، مان کيس ضرور سمجهائينديس.... سمجهائينديس ڇا... مڃائينديس...“
***

4

مون وانگر هوءَ به ٺري پئي هُئي... ”ائي سچي زيبُل.... چاچي پاڻ توکي چيو... نه پر توکي ڪيئن چيو هوندنئين!... اهڙيون ڳالهيون ڌيئن سان ڪبيون آهن ڇا؟...“
”هي جو ٻڌايومانءِ... سڄي ڪَهات.... اها ڇا .... هان....“ مون سندس ڪَن جهليو ”سڄي ڳالهه سربستي ٻڌائيمانءِ.... اهو به چيومانءِ ته اَبي مون سان ۽ امان سان گڏجي ڳالهايو. ٻيو اڃان ڇا ٻڌايانءِ...“
ڪن ڇڪڻ سان هوءَ ڇڪجي آئي هُئي، رڙيون ڪري چيائين، ”مڃيم مڃيم... الله جو سنئون مڃيم... پر هاڻي مُنهنجو ڪن ته ڇَڏ...“
سَٽَ سان ڪن ڇڏيندي ۽ ڌڪو ڏيندي چيومانس ”اَبي بابت آئيندي ڪا ابتي سُبتي ڳالهه نه ڪجانءِ.... ها... مُنهنجو ابو اهڙو ناهي...“
هوءَ پٽَ تان اٿي، ڪپڙا ڇنڊي، ٿيلهي مان، انبڙي ۽ مصالحي جي پُڙي ڪڍندي چيائين، ”هوندو بلڪل هوندو... پر اهو ته ٻڌاءِ پوءِ هُن ائين سوچيو ئي ڪيئن؟“ وڻ هيٺان ٺاهيل، ڪاٺ جي تختين واري ڪرسيءَ تي ويهندي، هن ڪاغذ سڌو ڪيو ۽ ان تي مصالحي جي سڄي پُڙي رکي... ٿيلهي مان ڇري ڪڍيائين... لڳم ڇُري انبڙيءَ تي نه مُنهنجي سيني تي رکي هئائين.
سڄي خوشي هڪ لحظي ۾ تيل ٿي وئي هُئي... واقعي، هن ٺيڪ ته چيو پئي... اَبي کي جَي اهڙو خيال هو ته هُن پهرين سٽَ انڪار ڇو ڪونه ڪيو! هن ائين سوچيو ئي ڪيئن هو. ڇا کيس پنهنجي ڌيءَ ۽ لالڻ جو جوڙ سمجهه ۾ نه آيو هو.
سڄي دل ۾ ڄڻ ته سور پئجي ويو هو... الا، مان هن سان اها ڳالهه ڪيان ئي نه هان... ڇو ڪيم!.
نه ڳالهه ڪيانس ها نه ئي اهو سڀ ٻڌان ها... پر جي نه به ٻڌان ها ته ان سچائيءَ ۾ ڪو فرق اچي وڃي ها ڇا؟ جيڪي ٿيو هو سو ته ٿيو هو. شيشي ۾ لڪير ته اچي وئي هُئي.
هن انبڙي ڪٽِي پئي، مون ڏي نهاريائين.
”وري ٻڌي وٺ“ هُن، ڇري مون ڏانهن سڌي ڪئي. ”مون ان ڪري ڪونه چيومانءِ ته تون ائين هٿ پير اڇلي ويهه... مون ان ڪري چيومانءِ جو تون خبر دار رهه... هڪ ڀيرو جي اهڙي ڳالهه ٿي سگهي ٿي ته ٻئي ڀيري ۾ وري ڪهڙي دير... ماڻهو هميشه هوشيار خبردار رهڻ گهرجي زيبُو... هاڻي مُنهن ٺيڪ ڪر نه ته هڻاءِ نه ڇُري...“
مُنهنجي حالت عجيب ٿي وئي هُئي... هوءَ کلائڻ جي ڪري پئي، پر مُنهنجي کَل ته جهڙي اڏامي وئي هُئي. ”مائٽ ائين بنان پڇئي، پنهنجي ڌيءَ جو هٿ ڪنهن ٻئي جي هٿ ۾ ڏئي ڇڏيندا آهن نصيبان؟..“ مون کانئس پڇيو... هن انبڙيءَ کي وڏو چڪ هنيو.
”ڏيندا آهن گڏي.... تڏهن ته مرد کان وڌيڪ شادي شده عورتون رئنديون نظر اينديون آهن... تو ڪڏهن مرده کي روئيندي ڏٺو آهي..!... هان... رڙيون پيا ڪندا... هاءِ گهوڙا... ويل آهي... ظلم آهي... ظالم زال آهي.. پر ڪڏهن ڪنهن جو ڪو ڳوڙهو ٽميو؟... نه نه... ان ڪري جو رڳو پيا ڦڙڪا هڻندا آهن... درد هوندو ڪونه ٿن... عورت دردَ ۾ رئندي؟... ڇاڪاڻ ته هوءَ ڀوڳي ٿي ۽ ڀوڳي ڇا ٿي...هُن معاشري ۾ مائٽن پاران ڪيل زيادتيءَ کي ڀوڳي ٿي...“
جذباتي ٿي وئي هُئي... مرچ لڳس پئي، اکيون ٽميس پئي پر سندس ليڪچر جاري ٿي ويو هو، مون کي کلَ اچي وئي.
”گهڻو جذباتي نه ٿي سنڊريلا...“ مون کيس دڙيو ”يا انبڙي کاءُ يا تقرير ڪر...“
”اي ته ڪنهن لاءِ ٿي ڪيان...! تو لاءِ ٿي ڪيان نه... تون جيڪا ڳالهه ڳالهه تي، هر هر ڊُول ٿي سڄائين. هر هر ڏندَ ٿي ڪڍين... توکي ته وٺي وڃي ساجن سوائي تي خاص دعا گهرجي... هن واري هلون ٿا نه ميلي تي.. ڏس ڪيئن ٿي تولاءِ خاص دعا گهران...“
”تولاءِ ڪو زبردست وَرُ گهرنديس.. ۽ اهو به گهرنديس ته هاڻي ڪڏهن به تو سان نالو جوڙڻ لاءِ ان مئي لالوءَ جو نانءُ نه ملي...“
***
اسان جون حسرتون به عجيب هيون... ننڍڙي هوندي کان وٺي گڏ رهيا هئاسين ۽ ننڍين ننڍين خواهشن جا هجوم اندر ۾ سانڍي هليا هُئاسين. کيس مُنهنجي حال جي خبر هُئي ۽ مان به سندس حياتيءَ جي ذري پُرزي کان واقف هُئس. نصيبان ڪمال ڇوڪريءَ هُئي، مون کي خبر هُئي هو صرف ڳالهائيندي ناهي، جيڪو چوندي آهي سو ڪندي به آهي. ٻه ڏينهن پوءِ ساجن سوائيءَ جو ميلو هو، مون کي پڪ هُئي هُوءَ واقعي اُتي دعا گهرندي.
ساجن سوائيءَ جي درگاهه ڳوٺ جي بلڪل مُنهن تي هُئي. جيڪو به لنگهندو هو ڄڻ سندس سلامي هوندو هو. هر سال جڏهن سندس ميلو لڳندو هو ته اسان ٻنهي جو وڃڻ ڄڻ اُتي لازم هوندو هو.
اهو ميلو به واهه جو هوندو هو. درگاهه جي پريان واري وڏي ميدان تي، ميلي کان پهرين سرڪس وارا، چؤڏولن وارا ۽ ٻيا دُڪاندار اچي ديرو ڄمائيندا هُئا. عجيب گوڙ متل هوندو هو، سڄي ميدان تي ماڻهن جا ڍير هوندا هُئا. ننڍڙي هوندي مان ۽ نصيبان، ميلي کان ٻه ٽي ڏينهن پهرين ٿيندڙ تيارين کي به ڏسڻ لاءِ روز وينديون هيونسين. سرڪس وارن جا تنبو لڳندا پيا هُئا، جن ۾ عجيب عجيب جانور، ڪرتبن لاءِ شيون ۽ ٻيا اوزار سٿيل هوندا هُئا. بنا ڌڙ جي مُنڍيءَ واري ڪمري کانسواءِ، اسين سڀ ڏسي وٺنديون هيوسيون. موت جي کوهه کي کڙو ڪيو ويندو هو ۽ اُن ۾ اسڪوٽرن جا گهوگهٽ پري کان ئي ٻُڌڻ ۾ ايندا هُئا.
ميلي ۾ مٺائيءَ جا دڪان به واهه جا هوندا هُئا، جتي اڇي مٺائي ۽ گلابي مٺائي حد کان وڌيڪ مشهور هونديون هيون. امان چوندي هُئي ته اُها کوپري جي مٺائي هُئي. جيڪا به هُئي ڏاڍي سوادي هوندي هُئي. اسان کي جيڪا به خرچي ملندي هُئي، ان مان اڌ ته اُن مٺائيءَ ۾ خرچ ٿي ويندو هو.
نصيبان کي سدائين بنان ڌڙ جي مُنڍيءَ جو راز ڄاڻڻ جو شوق هوندو هو. هڪڙي ڀيري ته اوچتو وڃي نڪتا به هُئاسين. عجيب خوفناڪ منظر هو، تخت تي مُنڍي رکيل هُئي، هونئن تماشي ۾ اُها ڳالهائيندي هُئي، اُن مهل چُپ هُئي. تخت جي هيٺان واري ڪپڙي کڻڻ جي اسان ۾ همٿ نه ٿي، بس ڀڄي آيا هُئاسين ۽ ٻئي ڄڻيون الاءِ ڪيتريون راتيون ننڊ ۾ ڇرڪيون هيون سيون.
جائُو جو مُنهن اڃا تائين سُڄيل هُو، اسڪول مان واپس ويندي ويندي به هُن اُها ئي حالت رکي جو اسان سان گڏ نه پيو هلي. پري پري پيو هلي... سندس حالت کان ته هاڻي جهڙو ٻار به واقف ٿي ويا هُئا.
”ادا ڪاوڙجي ويو ٿئي آپي“ رضا گول گول اکيون ڦيرايون ”مسجد به گڏ نه ٿو هلي.“
سوچيم هن ڪيئن سمجهيو ته جائو ڪاوڙيل آهي.
”مسجد گڏ نه هلڻ جو مطلب اهو ٿورئي هوندو آهي رضا ته ڪو ڪاوڙيل آ؟“
”نه پر لڳي ته ٿو نه... ڳالهائي نٿو.“
”هوڙ ۾ سُور ٿس“ پديءَ شبانه ڳالهايو.
”اهو ڪنهن چيو...“
”مون کي ٻُڌايائين... ڪالهه ڳٽو سُڄيو پيو هُوس... هيڏو وڏو...“
هُن ڦوڪي ڏيکاريو ۽ رضا سان گڏ ڊوڙندي گهر هلي وئي. جائُو ته اڳ ۾ ئي گهر ۾ گهڙي ويو هو.
هي سڀ ڇا ٿي رهيو هو. مُنهنجي گهر وارا ايڏا هوشيار هُئا يا مان بيوقوف هُيس. امان عقل جون ڳالهيون پئي ڪري. ٻارڙن کي پنهنجو عقل هو. هوڏانهن نصيبان جون ڳالهيون به عجيب هيون. پاڻ کان ننڍو ڀاءُ هو ته هُن به حرفت سان پئسا ڪمائي، لڪائڻ شروع ڪيا هُئا. ڪُجهه ڏينهن ۾ ئي زندگي، ڇا مان ڇا ٿي وئي هُئي. مون اڳ ۾ ڪڏهن اهڙو ڪُجهه نه سوچيو هو. هاڻي ته بس دماغ کي ڄڻ ڀنواٽيون هيون. مون پنهنجو پاڻ سان ڳالهائڻ شروع ڪيو، پنهنجو پاڻ کي سمجهائڻ شروع ڪيم ’زيب النساء... عقل ڪر... ٻيو نه ته پنهنجن ننڍي ڀاءُ ۽ ڀيڻ جيترو ته عقل ڪر.
***
ساجن سوائيءَ جي ميلي ۾ هن ڀيري وڏو لطف هو.
گرائونڊ ۾ جيڪي کيل تماشا هُئا سي ته الڳ هُئا، باقي ڳوٺ جي ٻاهران هن واري هڪ دستڪاري مرڪز به هنيو هوائون جيڪو پهريون ڀيرو لڳو هو. اُتي هٿ جي هنرن جو نماءُ هو، جيڪو ڍنڍ جي ڪناري ڪيو ويو هو. ڳوٺ جي عورتن لاءِ اهو خاص موقعو بڻجي ويو، جنهن جي خبر انتظاميا مهينو کن اڳ ئي ڏئي ڇڏي هُئي. مُنهنجو ۽ نصيبان جو به خيال هو ته اُتي ڪُجهه نه ڪُجهه ڪجي ضرور. امان سان صلاح ڪئيسين... نصيبان جي ماءُ امان حنيفان به امان وٽ آئي هُئي ۽ پوءِ فيصلو اهو ٿيو هو ته اسين کاڌي پيتي جو اسٽال لڳائينديونسين. هُنر، ڀرت جي ڪا خبر هُئي ڪانه... ٿورو گهڻو ٽوپو سڳو ايندو هو، اها ئي غنيمت هُئي سو ڪهڙي ڪاريگري ڏيکاريون ها... اهو ئي مناسب هو ته چاٽ جو ننڍڙو دڪان لڳايو وڃي. اڃان ڪُجهه ڏينهن هُئا، سوچيو هوسين ته ان ننڍڙي دڪان تي جاويد به ڪم ڪرائيندو پر هن ڀيري سندس اِنڊا ئي مٽيل هُئا. پريشاني ته هُئي ته جي هُن انڪار ڪيو ته ڇا ٿيندو.! ڪُجهه ڏينهن هُئا ته سهي پر وقت کي مٿان اچڻ ۾ گهڻي دير ٿي لڳي.
”امان کي شڪ ٿيو آهي ته تو جائو کي ماريو هوندو...“
مون هُن ڏانهن نهاريو، هُوءَ اسٽال کان ايندي، هڪ پاسي اُس کان بچاءَ لاءِ ڪپڙو ٻڌي رهي هُئي. جنهن جاءِ تي اسان جو اسٽال هُو ان پاسي منجهند جو ٻين بجي کان پوءِ اُس جو تڙڪو زور هو، اسان جو خيال هو ته ان رُخ ۾ ڪا بستري جي چادر ٻڌي ڇڏيون ته جيئن اُس کان بچاءُ ٿي سگهي. مون کان پُڄندو ڪونه هو. اهڙا ڪم هُوءَ پنهنجو پاڻ ڪندي هُئي. ڪُرسيءَ تي چڙهي، مٿانهين لڪڙي سان چادر جي ڪُنڊ پئي ٻڌائين. سوتليءَ جي ڳنڍ ڪٽيندي مون ڏانهن مُڙي ڏٺائين.
”شڪ جي ڪهڙي ڳالهه آهي... چاچيءَ کي پڪ هُئڻ گهرجي ته مون اهو ڪيو هوندو،“ لاپرواهيءَ سان ڳالهائيندي، هُن سوتليءَ جو ڍيرو کنيو ۽ چادر کي ڇڪڻ لڳي.
”مون ٻڌايومانس... ته ها، نصيبان ئي دٻ ڪڍي ٿس“
هوءَ ڪُرسيءَ تان هيٺ لٿي، ڇڪي ڪُرسيءَ کي سامهون واري لڪڙي جي ٻي رُخ تي رکيائين ۽ وري چڙهي وئي.
”اها ڳالهه تو مون سان پهرين نه ڪئي زيبُل“ هُن چادر ڪشي ٻڌي ”روز گڏبا آهيون... اهڙو ڪو ذڪر نه ٿيو.“
”تو به ته نه پُڇيو هو نصيبان...“
”مون کي کڻي ڇڏ... مون پُڇيو يا نه پُڇيو تون ته ڳالهه ڪرين ها.!؟“
”توکي ڇو ڇڏيان! ۽ ها ڪيئن ڳالهه ڪيان ها؟... تون سمجهين هان شايد برو لڳو ٿن مُنهنجو هٿ کڻڻ... تڏهن ٿي زيبُل چوي...“
”واهه ڙي واهه...“ هُن عورتن وانگر چيلهه تي هٿ رکيا، ”واهه ڙي واهه... آئن اسٽائين جي ڀيڻ... پاڻ ئي سوچين... پاڻ ئي ٺاهه ٺاهيو وتين.“
”مون ڪهڙو ٺاهه ٺاهيو آهي نصيبان!... ۽ ها ڀلا جي توکان پُڇڻ وسري ويو ۽ خير آهي ته ٻيلي مون کان ٻُڌائڻ وسري ويو ته به خير آهي.... مون به ڪو حج فرض ناهي گُسايو...“
مون کي به ڪاوڙ اچي وئي هُئي، هڪڙو ته هن نوابزاديءَ جو خيال رکجي، سوچي سمجهي ڳالهائجي مٿان وري هيءَ ناسون ڦونڊاري... هوُءَ ڪپڙي کي اُتي ئي ڇڏي ڪُرسيءَ تان هيٺ لهي آئي.
”زيبُل، خير ته آهي نه...!“ هُن مون ڏي گهوري ڏٺو، مُنهنجون اکيون الاءِ ڇو ڀرجي آيون هيون. مُنهن ڦيري چيم ”سڀ خير آهي... خير ئي ته آهي.“
هُوءَ هڪدم وسامجي وئي هُئي، جنهن تيزيءَ سان هُن مون کي ورنديءَ ڏني هُئي، اُها تيزي اُڏامي وئي هُئس. مُنهنجو سينون ڀرجڻ لڳو هو. هُن مُنهنجا هٿ جهليا ”ڇا ڳالهه آهي؟“
”ڪائي ڳالهه ناهي“ مون هٿ ڇڏايا ”اُٿي ڪم پورو ڪريون“
”ٿي ويندو ڪم پورو“ هُن مضبوطيءَ سان مون کي جهلي ”ڳالهه ٻُڌاءِ... ڳالهه ڇا آهي.“
تيز بارشن ۾، جيئن ڇتيون وهنديون آهن، جيئن نيسارن مان پاڻي وهندو آهي، جيئن گهٽين تي تيز آواز سان پاڻيءَ جو ڦونهارو ڪرندو آهي، ائين ئي مُنهنجو حال به ٿي ويو. لڳو هئم مُنهنجي وجود جي ڇت تي، درد ۽ رنج جي بارش جو الاهي پاڻ گڏ ٿي ويو هو... کيس دڙڪو ڏنم ته ڄڻ ڪو پٿر هٽي ويو هو جنهن اُن نيساري کي روڪي رکيو هو. اکين جا بند کُلي ويا هئا. هُن مون کي ڀاڪر ۾ ڀري ورتو.
”چري آهين ڇا زيب... هي ڇا پئي ڪرين؟... هان... هوش ڪر ماڻهن ۾ آهيون.“
لڳم پئي، هُن اهڙي نموني مون کي ڀاڪر ۾ ڀريو هو جو ٻاهران لنگهندڙ ڪنهن به ماڻهوءَ کي اهو احساس نه ٿئي ته ڪو مان روئان پئي، هن مهل هُونئن به ماڻهو گهٽ هُئا. ٽپهري هُئي ۽ اڃا ته ميلو شروع ٿيڻ ۾ به ٻه ڏينهن هُئا. تيارين ۾ به ٽائيم پئي لڳو. هُن مون کي ڪُرسيءَ ويهاريو ”ويهه هتي...آ... ويهه هتي، پاڻ سنڀال هي ڇا پئي ڪرين.“
هو سڄي گهٻرائجي وئي هُئي، اوچتو اهو سڀ ٿي ويو هو.
ڊُڪ ڀري، هُن ڪولر تان پاڻيءَ جو گلاس ڀريو ۽ مون کي ڏنائين. ٿورو ڪنٽرول ٿيو هئم، پاڻي پيتم ته ٿورو سامت ۾ آيس. گلاس واپس ڪيو مانس ته هوءَ اُتي ئي اسٽول ڇڪي ويهي رهي.
مون رئي سان پنهنجو مُنهن اگهيو. نصيبان ماٺ ٿي وئي هُئي، هيڏانهن هوڏانهن نهاريندي رهي ۽ نيٺ ڳالهايائين، ”اڄڪلهه ڇا ٿي ويو آهي توکي... ڳالهه ڳالهه تي چڙين ٿي، بيزار ٿي ٿين، حد ته اها آهي ته مون سان به ڪونه ٿي ٺهين.“
”مان ڪڏهن تو سان نٿي ٺهان“ مون رئي سان نڪ اُگهيو، هُن کلي ڏنو. ”صفا ٻار آهين، ڪيئن نه ٻارن وانگر نڪ پئي اُگهين.“
سندس کَل کي ڏسي، الاءِ ڇو مُنهنجو مُنهن به مرڪي اُٿيو. ڪُجهه دير لاءِ ڪي ڪڪر آيا هُئا، جن برسات ڪئي هُئي ۽ هاڻي ڄڻ اڇو اُجرو سج ظاهر ٿي رهيو هو.
”پاڻ ٻئي چريا آهيون...“ هُن شوخيءَ وچان چيو، اوچتو سندس نظر ڄڻ ڀٽڪڻ لڳي، هن ڀُڻڪيو ”هي وري هتي ڪٿان آيو.؟“
ڪنڌ ورائي، پوئتي سندس نگاهه جي رُخ ۾ ڏٺم، اُتي لالڻ بيٺل هو.
فلمن جي هيرو وانگر، هو پنهنجن ٽن چئن چمچن سان گڏ هُو ۽ ڄڻ سير سپاٽي تي نڪتو هو. مُنهنجي نگاهه ڏسندي هُن جي چهري تي عجيب نقشا اُڀريا هُئا. مون هڪدم ڪنڌ ڦيري ورتو هو.
”آيو هوندو پنهنجي حاڪميت ڏيکارڻ ٻيو وري ڇا“ مون ڀُڻڪيو، ”ڏسندو هوندو ته اسان جهڙا ڪمي ڪاسبي ڇا ٿا ڪن.“
”نه پر هن جو هتي ڪهڙو ڪم...؟ هي ڪو مائي آهي ڇا.“ نصيبان ڀُڻڪيو.
”مائي ناهي ته مائين کان گهٽ آهي ڇا“ مون اجايو ڪُرسي ريڙهي ”ويو يا اڃا بيٺو آ؟“
”اڃا ناهي ٽريو... ڏسي به اسان جي پاسي پيو.“ نصيبان اجايو ڪپڙو ويڙهڻ لڳي، مون وٽ ڪرڻ لاءِ ڪوبه ڪم ڪونه هو. ساهه کي عجيب مُونجهه ٿي رهي هُئي. اسان ٻنهي وٽ ڳالهائڻ لاءِ ڄڻ ڪُجهه به نه هو ۽ مٿان وري لالڻ جو آواز ڄڻ ڪنن ۾ شيهو اوتي رهيو هو. ”هن واري مڙئي ميلي ۾ کاشي رونق آ...“ هُن پنهنجي سنگتين سان ڳالهايو پئي. ”نوان نوان اشٽال پيا لڳن... دُخان پيا کُلن“
” هِن مُئي کي ڪير ٻُڌائي ته تو لاءِ نه پيا کُلن.“ نصيبان ڀڻڪيو، مون کي کل اچي وئي ”ڇڏ ڇوري... ڇو ٿي کلائين... کلنداسين ته وري سمجهندو ته مون تي ٿيون کلن.“ مون به ڀُڻڪيو.
”هن باندر تي ته سڀ کلندا آهن تنهن ڪري هن کي خبر ئي ڪونه پوندي آهي ته ڪو هن تي ٿو کلجي... هي ته سمجهندو هوندو ته کلي کلي لفٽ پيون ڪرائين.“ نصيبان وري ڀڻڪيو.
”اهڙو قهر نه ڪجانءِ نصيبان.... هن کي جي خوشگماني ٿي وئي ته وڏي مصيبت ٿي ويندي.“
”خوشگماني ڪونه هوندئي، بد گماني هوندئي.“
پريان لالڻ جي ڪنهن دوست ڳالهايو.
”صاحب، خرچ به ته ايترو ٿيو آهي... توهان جي نظرداري آ... نوان نوان دُخان ڇو نه کُلندا.“
”اي پر، دُخاندارن کي به ته خيال هُجي نه... ائين ڪو رڳو سودو وڪڻڻو آ ڇا...“
اسان ٻنهي، هنن سڀني کي پُٺي ڏئي، هاڻي سامان کي سڌو پئي ڪري رکيو، سامان هو ئي ڪيترو، ٽي ڪُرسيون، ٻه ٽيبلون... هُنن کي ڇا سڌو ڪري ڇا سڌو ڪريون ها.
”ڏيانس دٻ“... نصيبان ڀڻڪيو.
”ڇڏينس ڪري...“ مون آهستڙي چيو...
هن جي اتي موجودگي مون کي سمجهه ۾ نه آئي هُئي. کيس اسان جي خبر هُئي يا اوچتو آيو هو. ڀلا جي آيو به هو ته ايتري دير ڇو بيٺو هو. اسان ته کيس کيکار به ڪونه ڪئي هُئي. اندازي مان سمجهي ويو هوندو، پوءِ موٽي ڇو نه پيو وڃي... اوچتو سندس آواز ڪُنايم ”ادي نصيبان، سڀ ٺيڪ ته آهي نه..؟“
هاڻي دڪان جي دخل تائين اچي ويو هو. ڪائونٽر جي پريان بيٺو هو. جملو ٻُڌي، نصيبان کي ڪنڌ موڙڻو پيو ۽ ورندي ڏيڻي پئي.
”ڀلايون هُجنئي ڀا...“ هُن پاڻ سنڀاليو ”سڀ ٺيڪ آهي.“
”ڪنهن شئي شڪل جي ضرورت ته ناهي نه..؟“ هُن ڄڻ مٿيون هٿ رکيو.
”نه ڀا...“ نصيبان مختصر ڳالهايو، ڄڻ چوندي هُجيس ته ٽري وڃ نه...
”جي ڀلا هُجي به ته اسين ويٺا هون“
نصيبان ڪابه ورندي ڪونه ڏني، ڪنڌ ورائي ڇڏيائين. مون کي لڳو پئي ته لالڻ جون نظرون، مون ۾ سوراخ ڪري رهيون هيون. لڳم پئي ڄڻ هُو اک ئي نه پيو ڪڍي.
عجيب مصيبت جهڙو ماحول هو. ڳالهه ۾ ڪُجهه به ڪونه هو ۽ ڄڻ مُنهنجي لاءِ گهڻو ڪُجهه هو. مائٽ مُنهنجو هو ۽ ڳالهائي نصيبان سان رهيو هو، ڇاڪاڻ ته مون وٽان ڪابه موٽ سندس پلئه پئڻي نه هُئي. اهو هُن به ڄاتو پئي. ڀلا جي ڄاتئين پئي ته ڇو اُتي بيٺو هو.
نصيبان هڪ وڏو ساهه کنيو. لڳم ته لالڻ وڃي چُڪو آهي.
”ٽريو مئو... جان ڇُٽي. هُن مون ڏي نهاريو. ”الاءِ آيو ڇو هو؟“
”اهو ته سمجهي سگهون ٿا نصيبان ته ڇو آيو هو. اسان کي پڪ سان ڏٺو هُئائين. ان جي مان ساک ڏيڻ لاءِ تيار آهيان.“
”اها ته سمجهڻ جهڙي ڳالهه آهي زيبُل... پر عجب اهو ٿو لڳي ته اڄ کيس ڳالهائڻ جي همت به ٿي وئي... هن کان اڳ ته ڪڏهن هُن ادي نصيبان سان ڪونه ڳالهايو آهي.!“
”تو به ته ورندي ڏنس.“
”ته ڇا ڪيانس ها... هڪڙو ماڻهو ڳالهائي پيو ٿو، جواب نه ڏجيس ته ٻيو ڇا ڪجيس...“
”جواب ڏبو آ، پر ايترو تفصيلي ڳالهائبو آهي ڇا...“ مون الاءِ ڇا پئي چوڻ چاهيو، چيم ڇا پئي.
”مون وري ڪهڙو هُن سان ويهي قصا ڪُٽيا...“ نصيبان جو لهجو به گرم ٿي ويو. ”الله جي بندي... جيترو مختصر ڳالهائي سگهيس پئي اوترو ته ڳالهايم. مون کي ڪو هُن سان ڪچهري ڪرڻ جو ته شوق ڪونهي.“
”مون ائين ڪڏهن چيو“ هاڻي مون ٿڌو لهجو اختيار ڪيو. ”مُنهنجو مطلب اهو نه هو جيڪو تون سمجهين پئي.“
”مطلب ٻطلب کي وجهه کڏ ۾، اسين هُن جي ڪري ڇو پيون پاڻ ۾ وڙهون. اسان لاءِ ان جي ڪهڙي اهميت آهي.“ مون وٽ ڪوبه جواب نه هو. اندر ۾ ڪا باهه هُئي، ڪاوڙ هُئي، نفرت هُئي الاءِ ڇا هو، پر جيڪي ڪُجهه به هو، سو برداشت کان ڄڻ ٻاهر هو.
”هُن تو سان پئي ڳالهايو نه ته اندر مُنهنجو پئي سڙيو. هُن ۾ همٿ ڪيئن ٿي تو سان ڳالهائڻ جي؟“ مون نصيبان کي چيو، جنهن هاڻي ڪُرسين ۽ ٽيبلن کي ويڙهجندڙ زنجير بند پئي ڪئي. تالو پئي لڳايائين.
”مون سان ته کڻي ڀلي ڳالهائي“ هُن جي پُٺي مون ڏانهن هُئي. ”ڊڄ اُن ڏينهن کان، جنهن ڏينهن هو تو سان ڳالهائيندو.“
”مان زبان نه پٽي وٺانس...“ مون هڪدم چئي ڇڏيو ”مون سان ڳالهائڻ جي همٿ ته ڪري ڏسي...“
”سُٺو ٿيو ته توهان به ادي نصيبان سان گڏ آهيو“ لالڻ جو آواز آيو، هُو مون سان ڳالهائي رهيو هو.
ڇرڪجي وئي هُئس مان، اسان کي خبر به نه پئي هُئي ۽ هُو موٽي آيو. هن ڀيري هُو اڪيلو هو شايد سنگت کي سمجهائي آيو هو.
”مان سويل نه هُئس ڇا ادا لال خان؟“ مُنهنجو اندر سڙي ويو... هي ڳچيءَ ۾ ڇو ٿو پوي.
”هُيئو ته سهي... مون ڪڏهن چيو ته نه هو... ڳالهايم ادي نصيبان سان پئي، سوچيم اوهان سان به دعا سلام ڪيان... مِٽَ هُون... ائين مناسب نٿو لڳي... اديءَ سان ڳالهائجي ۽ اوهان سان نه... اهو سُٺو ناهي.“
دل ۾ آيم، سُٺي خراب جو فيصلو ڪرڻ وارو هي ڪير آهي. مون کي هن جو هتي بيهڻ زهر لڳي ٿو پيو، کيس خبر پوي ٿي. مون هُن ڏانهن اک کڻي به نه ڏٺو هو نه، بس سندس موجودگيءَ کي محسوس پئي ڪيم. نصيبان کي به ڄڻ سندس اوچتي موٽ سمجهه ۾ نه آئي هُئي.
”هن ڀيري ميلي جو انتظام مان وٽ آ... مطلب اسان وٽ آ“
هُن ڳالهه اڌ ۾ ڇڏي... مون ڏانهنس نهاريو. ائين ٿيندو آ، ڳالهه اڌ ۾ ڇڏجي ته نگاهه مڪمل ڪرڻ گهرندي آهي. اکين مليون ته اندر ۾ نقصان جو انديشو اڃان وڌي ويو. سندس چهري تي سڀ رنگ هُئا. وحشت نمايان هُئي، ڄڻ هُن اهو احساس پئي ڏيارڻ گهريو ته توسان ڳالهائڻ نه ڳالهائڻ مُنهنجي وس ۾ آهي، تو کان جواب وٺڻ نه وٺڻ به مُنهنجي وس ۾ آهي... پر کيس جواب ڏيڻ مُنهنجي وس ۾ هو. مون ڪابه ورندي ڪانه ڏني.
”ادي نصيبان کي به چيم... توهان کي به چوان ٿو... ڪو ڪم ڪار هُجي ته حڪم ڪجو... تريءَ تي بشت اچي ويندو..“
هل پُنهل... دعويٰ ته ڏس الاءِ کيس ڳالهائڻ جي خبر نه پئي پئي الاءِ مون کي مٿس باهيون شديد هيون.
”جيڪو حڪم ڪندئو ٿي ويندو... اوهان ڪري ته ڏسو.“
هُن جي ڳالهه جاري هُئي، ماٺ جي جهان ۾ ڄڻ ڪنهن پٿر هڻي ڪڍيو هو، مُنهنجو لهجو باهه ٿي ويو.
”ڇو حڪم ڪنداسين... هان؟ اسين ڪو هتان جا حاڪم هون ادا؟“
هُن مرڪيو، مُنهن تي زهر وڌي ويو، ”اسان جا ته حاڪم آهيو... وڏي چاچي جو اولاد آهيو“
لڳو پئي هُو ڪُجهه سوچي آيو هو. کيس نصيبان جي موجودگيءَ جو احساس هو ۽ سندس سامهون شايد هُو کنڌي جو ڪتاب صاف ڪرڻ آيو هو. ”ڇو ناهيو ڇا؟“
هُن ڳالهه مڪمل ڪئي، ڄڻ پنهنجي چيل دليل جو اثر اسان ۾ ڏسندو هُجي. ”نه ادي نصيبان“ هُن توبن جو رُخ نصيبان ڏانهن ڪيو، جنهن وٽ ڄڻ ڪو جواب نه هو.
”ها ادا آهيو ته سهي“
”آهيو ته سهي ڇا ادي...“ هُن قطئي لهجو اختيار ڪيو ”آهيون... آهيون سئوٽيءَ سوٽ... اُن ۾ ڪو شڪ ناهي، بس رڳو اسان جا مائٽ سمجهن نه...“
آخري جملو ڳالهائيندي رڳو مون ڏي نهاريندو رهيو. مُنهنجي صبر جو پئمانو ڀرجي چُڪو هو. پاڻ کي عجيب صورتحال ۾ ڦاٿل ڀانيم. نڪرڻ جا سڀ دڳ بند پئي ٿيا.
”مائٽن کي سمجهڻ جي ڪهڙي ضرورت آ ادا.“ هاڻي مون کي سامت پئي آئي... ”مائٽ سمجهن ٿا تڏهن ته توهان ايتري دير اتي بيٺا آهيو... نه ته ائين ڪير بيهي سگهي ها ڇا؟“
مُنهنجو لهجو تيز هو، هُن جي سمجهڻ لاءِ ڪافي هو پر لڳم ته هُن سمجهڻ نه پئي گهريو.
”اسان کي ڪير روڪيندو... ڪنهن ۾ دم آهي؟“
”ڇو ناهي؟“
نصيبان وچ ۾ آئي ”ڇڏ زيبُل“
هُو به سامهون اچي ويو ”ڪنهن ۾ آهي؟“
”مون ۾ آهي“ مان به آمهون سامهون وڃي بيٺي مانس. سندس مُنهن رت ڇڏي رهيو هو. ڪاوڙ نيرو ڳاڙهو پئي ڪيس... ”مون ۾ آهي ادا... ۽ اها ڳالهه توکي چڱي طرح سُجهي ٿي.“
”مان تُنهنجو لحاظ پيو ڪيان مائي... ايترو مان ڪنهن جو ٻُڌندو ناهيان.“
نصيبان مون کي ٻانهن کان جهليو، ”ڇڏ زيبو...“ وري هُن ڏانهن نهاريائين ”ادا توهان به کڻي ڳالهه کي ختم ڪريو.“
”ڪهڙي ڳالهه ڪئي هُئي مون جو هيءَ ايڏو برُ ٿي ٿئي... هان“ هُن گجگوڙ ڪئي ”ڇا تي ٿي ڀڙڪي؟“
”لحاظ مان ٿي ڪريان يا تون تو ڪرين؟“ مان به هاڻي آپي کان ٻاهر نڪتس پئي. ”لحاظ ڪيائين پئي مان جو توکي ٻُڌان پئي... تُنهنجو هتي ڪم ڪهڙو آ... هان... ميلي جو مالڪ آهين ته ڀلي هُج هتي ڇو ٽنگيو پيو آهين.“
”مون سان بد شد نه ڳالهائي ته هڻائين نه هڪڙي“ هُو اُلر ڪري آيو، اکيون ڦوٽارجي ويون هُئس مُنهنجون به ڄڻ ٻانهون کُنجيل هيون.
”تون هڻندين؟... هان... تون هڻندين... تون هٿ کڻندين مون تي؟“ مان به سامهون وڃي بيٺي مانس ”مان ڪا تنهنجي نوڪرياڻي آهيان لالڻ جو تون مون تي هٿ کڻندين؟... تنهنجا هٿ ڪپي نه وجهان مان... شرافت ان ۾ ٿئي ته هتان هليو وڃ نه ته جي تون هٿ کڻي سگهين ٿو ته مان به تنهنجي انن چمچن جي سامهون تنهنجي کَل لاهي سگهان ٿي.“
نصيبان مون کي ڇڪي پري ڪري وئي.. ”اندر ٿي زيبُل... هل ان طرف“ هُن مون کي گهليو ”۽ ادا تون به کڻي ڇڏ ڳالهه کي... وڃي پنهنجو ڪم ڪر.“
کيس اندازو نه هو ته مان ڪو ائين ڳالهائي سگهان ٿي. سامهون بيٺي هُئي مانس ته لڳو پئي ڏڪيو پئي... هٿ کڻڻ جي همٿ نه هُئس، جي هُجيس ها ته کڻي وٺي ها... جي کڻي ها ته مان به وهائي ڪڍانس ها.
”مون چيو ڇا جو هُن اهڙيون ورنديون ڏنيون آهن؟“ هوءَ اڃا به اُتي ئي اٽڪيو پيو هو. مون نصيبان کان پاڻ ڇڏايو ۽ وري وڃي سڌي سامهون بيٺي سانس.
”ڏس سئوٽيءَ سوٽ... جيڪو تو چوڻ چاهيو، سو سڀ سمجهن ٿا پر جيڪي مون چيو آهي نه اهو تون پاڻ سمجهه... مون سان آئيندي ڪا ڊيگهه ويڪر نه ڪجانءِ، ڪندين ته نتيجو ڏاڍو خراب ملندئي... مان ڪا عام رواجي ڇوڪري ناهيان... مرڻ مري ويندس، پاڻ تي حرف نه آڻيندس. ”لحاظ مان ٿي ڪريان يا تون تو ڪرين؟“ مان به هاڻي آپي کان ٻاهر نڪتس پئي. ”لحاظ ڪيائين پئي مان جو توکي ٻُڌان پئي... تُنهنجو هتي ڪم ڪهڙو آ... هان... ميلي جو مالڪ آهين ته ڀلي هُج هتي ڇو ٽنگيو پيو آهين.“
”مون سان بد شد نه ڳالهائي ته هڻائين نه هڪڙي“ هُو اُلر ڪري آيو، اکيون ڦوٽارجي ويون هُئس مُنهنجون به ڄڻ ٻانهون کُنجيل هيون.
”تون هڻندين؟... هان... تون هڻندين... تون هٿ کڻندين مون تي؟“ مان به سامهون وڃي بيٺي مانس ”مان ڪا تنهنجي نوڪرياڻي آهيان لالڻ جو تون مون تي هٿ کڻندين؟... تنهنجا هٿ ڪپي نه وجهان مان... شرافت ان ۾ ٿئي ته هتان هليو وڃ نه ته جي تون هٿ کڻي سگهين ٿو ته مان به تنهنجي انن چمچن جي سامهون تنهنجي کَل لاهي سگهان ٿي.“
نصيبان مون کي ڇڪي پري ڪري وئي.. ”اندر ٿي زيبُل... هل ان طرف“ هُن مون کي گهليو ”۽ ادا تون به کڻي ڇڏ ڳالهه کي... وڃي پنهنجي ڪم ڪر.“
کيس اندازو نه هو ته مان ڪو ائين ڳالهائي سگهان ٿا. سامهون بيٺي هُئي مانس ته لڳو پئي ڏڪيو پئي... هٿ کڻڻ جي همٿ نه هُئس، جي هُجيس ها ته کڻي وٺي ها... جي کڻي ها ته مان به وهائي ڪڍانس ها.
”مون چيو ڇا جو هُن اهڙيون ورنديون ڏنيون آهن؟“ هوءَ اڃا به اُتي ئي اٽڪيو پيو هو. مون نصيبان کان پاڻ ڇڏايو ۽ وري وڃي سڌي سامهون بيٺي سانس.
”ڏس سئوٽيءَ سوٽ... جيڪو تو چوڻ چاهيو، سو سڀ سمجهن ٿا پر جيڪي مون چيو آهي نه اهو تون پاڻ سمجهه... مون سان آئيندي ڪا ڊيگهه ويڪر نه ڪجانءِ، ڪندين ته نتيجو ڏاڍو خراب ملندئي... مان ڪا عام رواجي ڇوڪري ناهيان... مرڻ مري ويندس، پاڻ تي حرف نه آڻيندس.
هُو بلڪل ماٺ ٿي ويو هو، نصيبان کيس هٿ ٻڌا.
”ادا تون هل اتان... هيءَ چري آهي... بس هڪڙو ڀيرو ڇڙي ته ڄڻ ڪنهن ککر ۾ کڙو هنيو... پئي ڳالهائيندي... تون وڃ، بس سڀ خير آهي...“
”ناهي خير نصيبان“ مون هُن کي دڙيو ”ائين خير آهي خير آهي اسين وقتي جند ڇڏائيندا آهيون... پوءِ اهي ڳڪُون اسان جي ڳچيءَ ۾ پئجي وينديون آهن. اُنهن کي شروعات ۾ ئي سڌو ڪرڻ گهرجي... نه ته پوءِ ڳالهيون الاءِ ڪٿي ٿيون وڃي پهچن.“ مان لالڻ ڏانهن موٽيس.
”ڏس ادا.... مان چري آهيان، عقل هوش ڪونهيم ۽ چريو ماڻهو ڪُجهه به ڪري سگهي ٿو. سر ڏئي سگهي ٿو ته سر کڻي به سگهي ٿو... اُن کي رڳو ڌمڪي نه سمجهجانءِ، اڄ ٽڪريو آهين ته سُر سمجهي ويو هوندين... آئيندي اهڙي جرئت نه ڪجانءِ.“
هُن ڪُلهي تي رکيل بوڇڻ گوڏي تي هنيو، هڪڙو وڏو ڦوڪارو ڀري مُڙيو ۽ هليو ويو، نصيبان مٿي تي هٿ ڏئي اُتي ئي ويهي رهي.
***

5

واپسيءَ جي رستي تي، هوءَ نان اسٽاپ ڳالهائي پئي.
”تُنهنجو دماغ خراب آهي زيبُل... ڳالهه ڪيتري هُئي، تو ڪري ڪيتري ڇڏي!؟“
”ڪيتري ڳالهه هُئي؟... هان... ڪيتري ڳالهه هُئي... اڌ پاءُ، ڪلو... ٽي پاءُ“ مُنهنجو دماغ اڃا به ڀنوانٽين ۾ هو، ”هُن جي جرئت ته ڏسو... آيو آهي ڳالهائڻ... اڳ ۾ ڪهڙيون ڪچهريون ڪيون اٿائون جو هن واري آيو هو ملڻ...“
”ڀلا جي هڪ ٻه جملو ڳالهايائين ته اُن جي موٽ اهڙي هوندي آ ڇا؟“
مان هلندي هلندي بيهي رهي هُئس، نصيبان ڏانهن نهاريو هئم، ”تُنهنجي مُنهنجي جُدا ٿيڻ جو وقت به اچي ويو آهي ڇا نصيبان! اڄ تون پئي اُبتو ڳالهائين.“
هُوءَ هڪدم هيٺانهينءَ تي اچي وئي ”اڙي نه نه... مُنهنجو مطلب اهو ناهي“
”ته هُن جي ڀَرِ ڇو ٿي کڻين؟“ مون سندس ڳالهه ڪٽي.
”ڀَرِ نٿي کڻان... ڀر ڇو کڻندنم؟“ هُن مون کي ٻانهن کان جهليو.” هلندي هل... رستي ۾ تماشو نه ڪرائيجانءِ“
”مان تماشو ٿي ڪرايان؟!“
”الله اڪبر، تون هر ڳالهه مان ائين سوال ڇو ٿي ڪڍي وٺين زيبُل“ هُن هٿ جوڙيا، ”ٻانهون ٿي ٻڌائين، ڪُجهه ٿڌي ٿيءَ.“
”هُن مُئي کي ته مان ٿُڪ به نه هڻان... تون اهڙيون ڳالهيون ڪندينءِ ته مان ڌوڙ ٿڌي ٿيندس؟“ مُنهنجو پارو چڙهيل هو.
”مان غلط نٿي چوانءِ... تو جيئن ري ايڪٽ ڪيو نه... اهو سڀ اوچتو هو.“
”نه ته ٻُڌائي ري ايڪٽ ڪبو آهي ڇا!؟ ادا، هاڻي دڙڪا ڏينديس تون تيار ٿيءُ“
مُنهنجي ڳالهه تي هُن کي کِل اچي وئي. ”ڪمال آهين يار تون... واقعي به ڪمال آهين.“
”ڏس ته سهي تون به ڳالهيون ڪهڙيون ٿي ڪرين... ري ايڪٽ ڪيم... ڪهڙو ري ايڪٽ ڪيم؟“ مون کان به کِل نڪري وئي ”ڳوهه کي کُٽي کڻندي آهي ته ڳوليندي آهي شڪارين جا گهر... هن کي به کُٽيءَ کنيو هو جو آيو هو“
”اها ڳالهه الاهي پري تائين ويندي زيبُل... هُو ايڏو سٿرو ته ماٺ ڪونه ڪندو... هاڻ ته ڄڻ ڀڀڙ کي باهه ڏئي ڇڏيئي“
”اها باهه لڳڻي هُئي نصيبان... اڄ نه ته سُڀاڻي... جنهن ڏينهن کان اها رشتي جي ڳالهه هلي آ، مُنهنجي ته تن بدن ۾ باهه آ، سوچيم پئي، ڪڏهن به سامهون ايندو ته گهٽ ڪونه ڪندي مانس... اڄ اچي ويو سو به ايڏو بدلڇڻو... ته بس ائين ته ڪرڻو هو.“
”ويرُ وڌائيندئي توسان هاڻي... اهو پڪ سمجهجانءِ.“
”هونئن ڪهڙا سڄڻ هُئاسين جو هاڻي ڳڻتي ڪجي... هلڻ ڏينس... ڏسون ڇا ٿو ڪري“
”ماسيءَ سان ڳالهه ڪندينءَ؟“
”ڪهڙي؟“
”اڄوڪي“
”ڪيان نه ڪيان؟“
”مُنهنجي خيال ۾ ته ڪرڻ گهرجي.... اها ڳالهه لڪڻ جهڙي ناهي. هُن جا سڀ چمچا ته ماٺڪا نه هوندا... ڪو ته ڳالهه ڪندو... مُٺ جي تريءَ جيترو ڳوٺ آهي، سڀني کي پنهنجي گهرن ۾ پهچڻ کان اڳ خبر پئجي ويندي.“
”ٺيڪ آهي... ڪري ڇڏينديمانس... بلڪه ڪرڻ گهرجي... تون سهي ٿي چوين.“
***
امان جي مُنهن تي، ماٺ هُئي، ڳالهه ٻڌڻ ساڻ هُوءَ چُپ ٿي وئي هُئي.
ٻارَ، مدرسي ويل هئا، جائُو به گهر ڪونه هو، هُنن سان ئي نڪتل هو، شام شروع ٿي هُئي، اڱڻ ۾ پاڇا لڙيا هُئا.
”تنهنجو آواز زور هو يا گهٽ؟...“ هن ماٺ ٽوڙي.
”مان سمجهيم ڪونه...“
”زبرو هو... يا مناسب...“
”الائي، مُنهنجي خيال ۾ تيز هوندو..“
”سندس ساٿين الاءِ ٻُڌو هوندو الاءِ نه...“
”مُنهنجي خيال ۾ ته ٻڌو هوندائون...“
”هُو جي اڪيلو آيو هو ته سندس اهو ئي مقصد هوندو ته توهان سان اڪيلو ڳالهائي، هنن کي پرڀرو ڇڏي آيو هوندو...“
”ها... مون ڏٺا ته ڪونه ها...“
”ٻيا ماڻهو ها...“
”نه ڪو... ان مهلَ ته ڪونه هُئا...“
”اهو چڱو ٿيو... هئُو مَئُو ٽريل هئي...“
”جي هجي به ها ته ڪهڙو فرق پئي پيو امان... مون کي هن کي ست سُريون ٻڌائڻيون هيون. هر حالَ ۾ ٻڌايان ها.“
”ڌيءَ ڌڻ آهين امان.. ڪُجهه لحاظ ڪر...“
”اهڙو ڇا ٿي ڪيان امان..؟“
”ائين نياڻيون نه ڳالهائينديون آهن...“
”نياڻين سان به ائين نه ڳالهائبو آ امان... هن جو ڪم ڪهڙو هو مون سان...“
”وقوف ڌار زيبُو... هُو مرد ماڻهو ها.. مرد ماڻهن جا هزار ڪم هوندا هن. ويهه بهانا ڄاڻندا هن... نڪرڻ جا سوين گسَ جانچي، پوءِ صورتحال ۾ داخل ٿيندا آهن.... عورت ته اٻوجهه هوندي آ، جتان داخل ٿئي، اتان ئي سنئين سڌي واپس موٽي ته لک کٽيائين.“
”هاڻي ائين به ناهي امان... اڄ جي عورت ائين ناهي..“
”پر لڳي ويا ٿس ڇا امڙ؟...“ امان به توائي ٿي وئي... ”يا سڱ نڪتا ٿس..؟... تنهنجو ڀي مٿو خراب ٿي ويو آ... اجايو ايڏو اُڏر نه... چيم نه وقوف ڪر... وقوف...“
”هن گهر ۾ رڳو مان ئي ڇو بيوقوف آهيان امان..!“ مان روئڻهارڪي ٿي ويم...“ تون آهين ته الائي ڪهڙيون عالمن فاضل واريون ڳالهيون ڪندين آهين... ننڍڙا ٻار آهن ته اُهي پيا جهڙو تقريرون ڪن. هڪ ٻئي کي سمجهن.... هڪڙي مان ئي اهڙي وائڙي ڇو آهيان امان...“
هن مون کي ٻانهن ۾ جڪڙيو... پنهنجي سيني سان لائيندي چيائين.
”جواني، وقوف کي ساڻ نه کڻندي آ چري... ان ڪري پوڙها ۽ ٻارَ، يا ته عقلمند هوندا ٿئي يا چريا... جواني بس چري هوندي آهي. عقل ساڻ کڻڻ کيس ايندو ناهي.. تڏهن ته ايترا غلط فيصلا جوانيءَ ۾ ٿيندا آهن. تون هاڻي ٻار ناهين... نه مون جيتري آهين... وچ ۾ آهين ته... بس... اهو ائين ئي ٿيندو... مان به تنهنجي عمر ۾ تو جهڙي ئي هئس... مون وٽ وري ڪهڙو عقل جا ڀنڊارَ هوندا هُئا.“
”تنهنجي ٻولي هاڻي مَٽي آهي امان...“ .مون سندس ڪڇ ۾ مٿو رکيو، ”اڳي ته تون اهڙا ادبي ۽ دماغ هڻندڙ جملا ڪونه ڳالهائيندي هئينءَ...“
”اڳي مان اهڙي هئس ڇا زيبُل“ سندس مُنهن سخت ٿي ويو. مُنهنجي مٿي کي پنهنجي ڪڇ ۾ ٺيڪ طرح سان رکندي، هن جهڪي مُنهنجي پيشاني چمي.
”ماڻهوءَ کي به ربَ عجيب خلقيو اٿئي زيب النساء... جي مَٽجي ته هڪ لحظي منجهه مَٽجيو وڃي... ۽ جي نه بدلي، ته سالن جا سالَ بس ڳهندو رهي...“
مُنهنجا وار سنواريائين... مون کي آسيس لڳڻ لڳو. اکيون بند ڪندي ڳالهايم،
”ورهين جا ورهيه ساڳيو ماڻهو، هڪ لحظي منجهه ڪئين مَٽجندو امان..!“
”جيئن مان مَٽيس...“ هن هڪدم وراڻيو ”جيئن مان مَٽيس امان...“
مُنهنجيون اکيون کلي ويون، سندس چهرو، سدائين جيان سانورو هو، چمي ڏيڻ کان پوءِ به هُن مُنهن مٿي نه ڪيو هو. سندس وارن ۾ اها ئي تيل جي سرهاڻ هُئي.
”۽ تون ڇا تي مَٽينءَ امان...“ مون غور سان ڏانهس ڏٺو، هوءَ سڌي ٿي ويٺي.
”اندر ۾ اوپرائپ لهي آيم زيبُل...“ هن وڏو ساهه کنيو ”تنهنجو پيءُ پيو چوندو هو. مان به پئي هڪ ڪن سان ٻڌي، ٻئي ڪن مان ڪڍي ڇڏيندي هئس. هن واري الائي ڇو ڄڻ ٻيو ڪن بند ٿي ويو. هڪڙي ڪنَ مان جو ڳالهه دماغ ۾ وئي ته ڦاسي وئي، ٻئي ڪنَ مان نڪتي ئي ڪونه... بس جهيڙو جڪڙي ڇڏيائين.“
”بابا سوري ڪئي آ امان؟..“
”ڪندو آ ڇا؟“... هُن ڳالهه ڪٽي ”مرد ماڻهو معذرت ڪندو آ ڇا؟..“ خفيف مُرڪي ”مرد کي معافي وٺڻ نه ايندي آ... هُو بس پرچائي جند ڇڏائيندو آهي...“
”پرچائڻ معافي هوندو آ امان؟“
”نه... پر هُو ته ائين ئي سمجهندو آ...“ هن مُنهنجي وارن ۾ نُنهن ڦيرايا.“ مرد کي الائي ڪيتريون شيون سڄي عمر سمجهه ۾ نه اينديون اٿئي زيبُل... بس رڳو کيس ائين لڳندو آهي ته ڄڻ هو سڀ پيو سمجهي... ۽ عورتون انهيءَ ۾ خوش به هونديون آهن... ته هُو پنهنجي مڳيءَ ۾ ئي ٽلندو رهي. جي سمجهڻ شروع ڪيائين ته وڏي مصيبت ڪندو.“
اوچتو مون کي خيال اچي ويو ”بابا سان، لالڻ واري ڳالهه ڪيون امان... يا نه ڪيون؟“
”في الحال نه ٿا ڪيون امان... مُنهنجي خيال ۾ ته هاڻي هُو اڳڀرائي نه ڪندو... تنهنجا تارا سُجهنس ٿا.“
کڙڪي تي، ڌيان ڇڪجي ويو هو، جاويد تڪڙو تڪڙو، گهر ۾ گهڙيو هو ۽ سڌو ڪمري ڏانهن ويو هو. تيزيءَ ۾ هو، پر سندس ڦاٽل ڪپڙا نظر اچي ويا هُئا... ڄڻ ڪٿان ڌَڪجي آيو هو.
امان هڪدم هُن ڏانهن ڊوڙي هُئي... ”جائُو... جاويد... ڇا ٿيو؟...“
مون کي ڪڇ مان ڌڪيو هئائين ته مان پاسيري ٿي وئي هُئس، ذري گهٽ ڪرندي ڪرندي بچيس... اٿي سندن پويان ڀڳس... ٻئي ڪمري ۾ جاويد قميص لاهي، مَٽائي، ٻي پائي رهيو هو. لٿل، قميص جي ٻانهن ڦاٽل هُئي. ٿورا رت جا نشان به هُئا.
”ڪري پيو هئس... سائيڪل تان..“ هن اکيون چورايون ”پر سڀ ٺيڪ آهي..“
”هي ته مدرسي جو ٽائيم آ...“ امان کيس ٻانهن کان جهليو ”سائيڪل تي تو ڇا پئي ڪيو..؟“
هن ٻانهن ڇڏائي ”دوست جي هئي... مڙئي چڪر پئي ڏنم..“
”چڪر!...“ مان حيران ٿي ويس ”مدرسي ۾ چڪر!؟“
”مدرسي ۾ نه...“ هن جهڻڪيو ”مدرسي کان ٻاهر... دوست سائيڪل کڻي آيو هو... ان تي چڪر پئي ڏنم... چين ۾ ڪُجهه ڦاٿو.. مان ڪري پيم“
امان سندس قميص جانچي رهي هُئي ”تنهنجي ٻانهن ايترو ڊگهي ٿي وئي آهي جائُو.. جو اها هاڻي چين ۾ ڦاسڻ لڳي آهي!..“
”مون ٻانهن چئي ڇا امان...؟“ هن ڪاوڙيل انداز ۾ چيو ”مون چيو.. الاءِ ڇا ڦاٿو هو... بس سائيڪل ڪنٽرول مان نڪري وئي.“
”ڏيکار ڪٿي ڌڪ لڳو ٿئي... ڏيکار...“ مون سندس ٻانهن جهلي... هن ڇڏائي ورتي.
”بس اتي ئي آ... ٻانهن ۾ ڌڪ...“
”ڪنهن سان وڙهي آيو آهين؟“ امان هاڻي مٿان چڙهي آئي هئس.
”ڪنهن سان وڙهندس“ هن لاپرواهيءَ سان چيو ”ٻڌايم ته سهي، سائيڪل تان ڪريو آهيان“ اوچتي جهڙپ ڏئي، امان کڻي کيس ڳٿڙ کان جهليو، جاويد کي ڪُجهه سمجهه ۾ نه آيو، امان وڃي کيس ڀت ۾ هنيو ”ڪنهن کي ٿو چريو ٺاهين چريءَ جا پُٽَ... هان... ڇا ٿو سمجهين؟ اسين ايڏو اُول جلُولَ هون... ايڏا بيوقوف هون... ڇو ٿو ڪوڙ ڳالهائين؟“
هُن پاڻ کي سنڀاليو ۽ ڇڏائڻ جي ڪوشش ڪئي ”ڇڏ امان... ڇڏ... مان ڪوڙ نه ٿو ڳالهايان...“
امان کي ايڏي ڪاوڙ ۾ ڏسندي، مان وچ ۾ پيس
”امان.. امان.. گهٽو اچي ويندس... مري نه پوي... ڇڏينس امان...“
هن مون کي به ڌڪو ڏئي پري ڪري ڇڏيو ”اُڪو ئي مري وڃي... ڇڏ تون زيبُل... اهڙي گندي بيضي کان ٽوڪري خالي چڱي آ؟“
ڳوٺاڻي عورت هُئي، متاري هُئي، مان ته هٿ وجهي ئي نه سگهي مانس، هن جاويد کي ڀت ۾ رونبيو.
”سچ ڳالهاءِ.... سچي ڳالهه ڪر... ڇڏي ڏيندي مانءِ... ڪوڙ هڻندين... رتورت ڪندي مانءِ... اڃان ته ٻانهن تي چٽا آهن... پوءِ سڄو نشانَ ٿي ويندين...“
مون کي امان جي ڪاوڙ سمجهه ۾ نه پئي آئي هي اڄڪلهه ڪهڙي موسم وري هُئي. سڀ ڪُجهه جهڙو کن پلَ ۾ ٿي رهيو هو... جاويد جي حالت خراب هُئي، هُو پاڻ کي ڇڏائڻ لاءَ جتن پيو ڪري، ڇڏائي نه پيو سگهي. هيڏانهن امان جو پارو سخت چڙهيل هو.. اها امان جيڪي پنج منٽَ پهرين مون کي پنهنجي هنج ۾ ويهاريو ويٺي هئي.
جاويد جو جملو مڪمل نه ٿيو هو، ۽ زپڪا ٿي ويا هُئا، امان ٽي چار چماٽون گڏي وهائي ڪڍيس. جاويد هيٺ ڪري پيو ۽ روئڻ لڳو... مون کي ڪُجهه به سمجهه ۾ نه پئي آيو... امان رڙ ڪندي چيو ”زاهد سائيڪل تي هي ٻه هزار کڻي آيو هو ڇا...؟“
هن مُٺِ کولي، ڪُجهه نوٽ مُڙيل، تُڙيل، سندس تريءَ تي هُئا... ”هاڻي چئجان ته هي مُنهنجا ناهن.. ماڻهين ڪمائڻ شروع ڪيو آ نه...“
جاويد سڄو ڪاراٽجي ويو... مُنهن لهي ويس... هن زور زور سان روئڻ شروع ڪيو.
امان مون ڏي نهاريو ”ٻه هزار ڪمائي آيو آهي صاحب جوئا ۾... پڪَ اتي ڪنهن سان جهيڙو ٿيو ٿس، تڏهن ٻانهن به ڦاٽي آ... رت به وهيو آ... پر اٿس شابس... پئسا سو بچائي کڻي آيو آ...“
هن جاويد ڏانهن نهاريو... جاويد ڪا به ورندي نه پئي ڏني... مُنهنجو ته وات ئي پَٽجي ويو هو.
”گهر ۾ گهڙيو هو ۽ مون کي شڪ پيو هو زيبُل... تڪڙ ۾ ڪليءَ تان قميص لاهي مٽايائين ته ته سهي، پر ڦاٽل قميص مان رقم ڪڍي ناهي سگهيو. پڇينس مان سچ ٿي چوان يا ڪوڙ؟...“
مان ڇا پڇان ها... پڇڻ لاءِ بچيو ئي ڇا هو؟
”ته مُنهنجا جواري پُٽ... هاڻي تُنهنجو مان ڇا ڪيان... هان؟“ امان کيس ٻانهن کان جهلي اٿاريو ”ٻڌايانءِ پڻهين کي، ته ڪرئي سڌو روانو... دنيا جا ڌِڪا کائڻ لاءِ...“
هُو روئي پيو هٿ جوڙيندي انڪار ڪيائين، ته نه ٻڌايوس.
”نه پر تون جو هي روز روز ڀينرن جو ڏاج ٺاهڻ لاءِ رقم کنيو پيو اچين، سا ته تنهنجي پيءُ کي خبر پئي نه...“
سُڏڪندي هن چيو ”آئيندي ڪونه ڪندس....“
”ڇا ڪونه ڪندين...؟“ امان گجگوڙ ڪئي
”جوئا... جوئا ڪونه ڪندس...“
”ڪنهن سان رهندو آهين؟“
”لالڻ سان... لالڻ ۽ ٻيا... زاهد وارا..“
”اهو ئي زاهد، جنهن جي سائيڪل آ... زهيران جو پُٽ...؟“
جاويد، هاڪار ۾ ڪنڌ لوڏيو.
”ڏس جائُو... تون شڪر ڪر، ته مدرسي جو ٽائيم آهي ۽ ٻئي ننڍا، گهر ڪونهن... نه ته انهن جي سامهون بيزتو ٿين ها ته سڄي عمر ڪنڌ نه کڻي سگهين ها... ان ۾ به ڪا ڀلائي آهي جو اڪيلي مار کاڌي ٿئي... پر اهو ياد رکجانءِ... جي نه مڙئين، ته هُنن سامهون به کلَ لاهيندي مانءِ...“
هن ٻانهن سان مُنهن اگهيو ”نه ڪندس آئيندي“
امان جون اکيون ڀرجي آيون، ڪنڌ ٻئي ڦاسي ڦيريندي چيائين ”مُنهنجو اندر ساڙيو ٿئي... مان ڪهڙي دعا ڏيان؟... الله ڪري شل ائين آئيندي نه ڪرين...“
مون کي به ساهه ۾ هورا کورا محسوس ٿي رهي هُئي... مُنهنجو ڀاءُ هو، ڌڪ لڳل هئس، مٿان چار پنجَ ٿڦون...
”زيبُل، وڃي هٿ مُنهن ڌوئارينس.. ڊيٽال سان زخم صاف ڪرينس.... ڏس متان، تنهنجي ڇُهاءُ تي سڌري وڃي“
هوءَ تڪڙي مُڙي ۽ ٻاهر نڪري وئي... مان ۽ جاويد هڪ ٻئي کي ڏسندا رهجي ويا هئاسين.
***
الاءِ ڇا ٿي ويو هو، مُنهنجي ڀاءُ کي... هُو اڳ اهڙو ته ڪونه هو.
پٽي ڪندي، سندس هلڪا سلڪا سُڏڪا هلي رهيا هُئا. مون جي سمجهه ۾ نه پئي آيو ته کيس ڇا چوان.
منهن سُڄيو پيو هوس. امان ٻاهر وڃي چُڪي هُئي.
”ڌڪُ ڪيئن لڳو ٿئي؟..“
هُن ورندي ڪانه ڏني.
مون سندس ٻانهن کي صاف ڪيو پئي، جنهن تي مٽي لڳي هُئي. ڪپڙن تي به رت جي داغن وٽ مٽي لڳل هُئي، معنيٰ هُو يا ته پٽَ تي ڪريو آهي يا هُن ليٿڙيون پاتيون آهن. ٿي سگهي ٿو ته ڪنهن گهليو به هجيس.
”امان کي دانهن مون ڏني آ ڇا؟... جو مون کي ورندي نه ٿو ڏئين؟“
هن وري به ڪجهه نه ڪڇيو. مان به توائي پئي ٿيس.
”سمجهين ڇا ٿو لاٽ صاحب!.. وڃي کڏ ۾ پئو... هڪڙو ته چڱائي ٿي ڪيائين مٿان وري نخرا“
”زاهد سان ئي جهيڙو ٿيو هو“ هُن آهستڙي جواب ڏنو.
”ڇا تي؟“
”بازي کٽي هُئي مانس... ان تي.“
”نه پر هُو ته تُنهنجو دوست آهي... هُو ڇو ڪاوڙيو.“
”ڀيچي نه هو... مخالف هُو.“
مون ’ڀيچي‘ پهريون ڀيرو ٻُڌو هو... هُو سمجهي ويو.
”ڀيچي معنيٰ ساٿي... ساٿي نه هو مُنهنجو... بس پئسا لڳايائين پئي.“
ٻوليءَ مان اندازو ٿئي پئي ته مُنهنجو ڀاءُ اُن ماحول جي رنگ ۾ ڪيستائين رنڱيل آهي.
”تو گهڻا لڳايا هُئا؟“
”هڪ تي هڪ... مطلب هزار تي هزار... پنج سئو تي پنج سئو“
”تو ڪٿان آندا هزار رپيا؟“
”هزار نه لڳايم... پنج سئو لڳايم“
”پوءِ ٻه هزار ڪاٿائون آيا؟“
”اَٺن جي بازي هُئي... پنج سئو واري“
”ته پوءِ ٻه هزار ڇو مليئي؟“
”ٻيو به ته هو نه ڀيچي... ڪو اڪيلو ٿوري هئم... ڇڏ تون، توکي سمجهه ۾ نه ايندو، جلد ڪر، پٽي ڪر.... ڇڏاءِ...“
”ٻنهي کي ٻه ٻه هزار آيا؟“ مون ڳالهه ٻُڌي اڻ ٻُڌي ڪري ڇڏي.
”هائو“
”ٻيو ڪير هو جيڪو تُنهنجو ڀيچي هو؟“ هُن ڪابه ورندي ڪانه ڏني.
”ٻڌائين ٿو يا هاريانءِ اسپريٽ جي سڄي بوتل زخم تي... مان ڪا امان آهيان ڪونه جو ٿڦڙن هڻڻ تي گذارو ڪنديس“
الاءِ ڊڄي ويو الاءِ ڇا... چئي ڇڏيائين ”ادا لالڻ هو“
مُنهنجي ته تن بدن کي باهه لڳي وئي.
”اهو تنهنجو ادو ڪڏهن کان ٿيو؟“
سٽ ڏئي پٽي ٻڌي مانس ۽ ڪينچيءَ سان پٽيءَ جا پُڇڙ ڪٽيامانس.
”لالڻ هو... اُهو ڀيچي هو“
هُو اُٿي ڀيٺو، قميص جي ٻانهن هيٺ ڪيائين... مون ڊريسنگ جو سامان ميڙيو.
”ڏس جائُو... اُهو نه سمجهجانءِ ته امان کي اڄ خبر پئي آهي... خبر هُن کي الاهي ڏينهن کان هُئي پر هُن تنهنجو لحاظ پئي رکيو... مان به الاءِ ڇو ماٺ هُئس ۽ ابي کي نه پئي ٻُڌايم، پر هاڻ مُنهنجي ڳالهه ڪن کولي ٻُڌ... جي تو آئيندي اها حرڪت ڪئي آهي ته سڀ کان پهرين ته مان حساب ڪتاب صاف ڪرڻ ۾ دير ڪونه ڪندي مانءِ... اُن کان پوءِ ٻيو جهان ڏسنداسين. مان، توکي تُنهنجي اِن ادي جي اوسي پاسي به آئيندي نه ڏسان. جي ڏٺم ته تُنهنجي ته کَل لاهينديس ئي لاهينديس... اُن ادي سان پهرين ليکو چوکو ڪنديس.“
***
مُنهنجي ذهن کي ڀنواٽيُون اچي ويون هُيون. صرف هڪ مهينو... صرف هڪ مهينو اڳ، مُنهنجي حياتي ڇا هُئي.... هي ايڏا فڪر ۽ ايڏيون پريشانيون ڪٿي هيون...! مون ته اُنهن بابت سوچيو ئي ڪونه هو، هي سڀ ڇا ٿي ويو هو ۽ ڇو ٿي ويو هُو!؟ امان جي دل جو درد ڇو شروع ٿيو هو... لالڻ ڪٿان اچي ٽُٽو هو ۽ مٿان جاويد کي اُن سڄي ماجرا ۾ ڪيئن ڦاسڻو هو... هي سڀ ڳالهيون ايڏي تيزيءَ سان ٿيون هيون جو مون کي ته ڪُجهه سمجهه ۾ ئي نه پئي آيو. ماءُ هُئي ته ماٺ ۾ هُئي، جي ڦاٽي ته هڻي ڇوڪري کي ڊڙي رکيائين... ابو هو ته کيس اهو احساس نه هو ته هُن مون لاءِ اهڙو رشتو سوچيو ئي ڪيئن... ۽ ڀاءُ هو، جنهن کي ادو لالڻ هٿ اچي ويو هو.
مُنهنجي اندر کي ڄڻ ڪُجهه کائي رهيو هو. ڪو اڻڄاتل خوف، مون کي وڪوڙي رهيو هو، هاڻي ته مون کي ننڊ ۾ ڇرڪ به اچڻ لڳا هُئا. روز رات جو، اڌ رات... منجههَ رات جاڳي پوندي هُئس. اونداهه ڪُجهه وڌيڪ محسوس ٿيڻ لڳي هُئي.
***
”ٿيندو آ ائين زيبُل“ نصيبان سان حال اوريو هُئم ته هُن ڄڻ دلداري پئي ڏني. ”زندگي، هڪدم پرسُڪون ٿي ويندي آهي، هڪدم گڙٻڙ ڪندي آهي. ايندڙ وقت جي ڪا خبر ٿورئي هوندي آهي.“
”نه پر هڪڙي ڳالهه مون کي سمجهاءِ نصيبان“ مون کي پڪ هُئي ته ڄڻ مُنهنجي مصيبت جو وٽس ڪو نه ڪو علاج ضرور هوندو. ”اوچتو ڳالهيون ٿينديون رهنديون آهن... اُهو مان به سمجهان ٿي پر هي جيڪو ڪُجهه ٿيو آهي اِهو اوچتو ۾ اچي ٿو؟ ڇا رشتا اوچتا طئه ٿيندا آهن؟ ڇا جوا جي ٽڪريءَ تي اوچتو چڪر لڳندو آهي؟ ۽ ڇا اوچتو ڪمايون ٿينديون آهن؟“
”خبر زندگيءَ ۾ سدائين اوچتي پوندي آهي زيبُل... جي اوچتو نه هُجي ته خبر لڳي!؟ ڪڏهن بريڪنگ نيوز لفظ نه ٻُڌو اٿئي ڇا؟“
سندس ڳالهه تي مُنهنجو ته وات ئي پٽجي ويو هو. هُوءَ ايڏي هوشيار آ مون کي ڪڏهن ڌيان ۾ ئي نه آيو هو. هُن ڳالهه جاري رکي هُئي.
”خبر هميشه تازي ۽ اوچتي هُوندي ٿئي... پراڻي ٿي ته خبر، خبر ناهي رهندي... هاڻي اهو رشتو چاچي تولاءِ سوچيو پهرين هوندو... اُن جو اظهار تازو ڪيائين ته بريڪنگ نيوز بڻجي وئي ۽ توکي اوچتي لڳي... مٿان وري اهو جائُو به ڪو هفتي ڏيڍ کان ڪونه ويندو هوندو... اِهو به پراڻو پاپي هوندئي... پڪڙيو هاڻ آ... ڳالهه اوچتي اچي ٿي آ“
مون کي چُپ وٺي وئي، بس حيرت سان رڳو هُن کي ڏٺم ويٺي.
”ڏُک صرف ان ڳالهه جو آ جو سڀ ڪُجهه هاڻي اچي گڏيو آ... سڀ خبرون هڪ وقت پيون آهن باقي اوچتو ٻوچتو ڪُجهه به ناهي.“
”هل ڀلا ناهي“ مون همٿ ساري ”ته پوءِ هاڻي ڇا ڪجي!؟“
”مُڙس ٿي مُنهن ڏجي ٻيو ڇا ڪجي“ هُو کِلي ”مُڙس پاڻ ناهيون ان ڪري عورتون ٿي مُنهن ڏينديونسين ۽ ياد رک زيبُل جتي عورت مُنهن ڏيندي آ نه... اُتي مرد ڀڄي جان ڇڏائيندا ٿئي.“
”توکي ائين سڀ خبرون ڪٿان ٿيون پون نصيبان؟! ايڏو علم ڪٿان هٿ ڪيو ٿئي؟“
مون کي هُن تي شديد پيار پئي آيو مُنڌل سُٽ هُوءَ ڪيئن سڌو ڪري وئي هُئي. مُنهنجي ڳالهه تي سندس مُنهن الاءِ ڇو ماٺڪو ٿي ويو هو. هُن مون ڏي غور سان ڏسندي چيو ”جيڪي اڪيلا هوندا آهن نه زيبُل، اُنهن جو جهان عجيب هوندو ٿئي... اڪيلائپ کين اهو ڪجهه سيکاريندي آهي جيڪو گوڙ سيکاري نه سگهندو آهي.
”تون اڪيلي آهين ڇا؟... مان ناهيان توسان“
مون سندس هٿ جهليو، هُن موٽ ۾ پنهنجن ٻنهي هٿن ۾ مُنهنجو هٿ جهليو.
”تون ئي ته آهين... پر هن دل جي اڪيلائي ڇا تون نٿي ڄاڻين... هان...“ هُن پاٻوهه مان چيو. مُنهنجي اکين جي اڳيان ڪو زمانو لنگهي ويو. هُوءَ مُرڪندي رهي. ”ايڏو نه سوچ چري... تو پُڇيو، مون ٻُڌايو... هل ته هلي ساجن سوائيءَ واري اسٽال تي باقي سامان سيٽ ڪيون... سڀان ميلو شروع ٿيندو... وقت پاڻ وٽ ڪهڙو بچيو آهي.“
”اڃا ڪيترو سامان رهي ٿو؟“
”رهندو وري ڇا... آهي کائڻ پيئڻ جو سامان سو وري کڻي اينداسين...مطلب ميلي واري ڏينهن صُبح ساڻ ئي جي اچي وڃي ته پنهنجو ڪم ٿي ويندو.“
”ته بس پوءِ نٿا هلون... هلي به ڪنداسين ڇا... ٽيبلون لڳل آهن، قنات ويڙهيل آهي باقي ڇا.“
”تون آهين ته ٺيڪ نه“ هُن مون ڏي غور سان نهاريو ”هر سال پاڻ پهرين هلندا آهيون، هر شئي جو جائزو وٺندا آهيون... هن سال ڇا ٿيو آهي... اهو ٽڪي جو دڪان هنيو ٿئون ته مٿو خراب ٿي ڪرين ڇا... هل مائي... هل ته هلي ٿي ٿا اچون.“
الاءِ ڇو مُنهنجو خوف، مُنهنجي زبان تي اچي ويو.
”هُو جي وري اچي وڃي ته؟!
”هُو ڪير؟“
”اِهو مئو لالڻ...!“
”تُنهنجي دماغ ۾ اڃا اُهو پيو ڦري ڇا... کڏ ۾ هڻينس... هاڻي ٿو اچي... ڀلا جي آيو به ته ڪهڙو فرق پوندو!؟“
***
ميلي جي رات، اندر کي الاءِ ڪهڙا وهمَ ورائي ويا هُئا.
هن نڀاڳي سان ڇو، ٽڪري هئس مان...!؟ الاءِ ڇو اٽڪي به هُئس. ضرور ڪهڙو هو! پيو ڌوڙ پائي ها... ڀلا هن سان ضد بحث ڪرڻ ضروري هو ڇا!... وري سڀاڻي سامهون ٽڪرجندو... وري اچي اهي ٽيڏا ڦڏا ڏندو ڪڍندو!.. ”سئوٽيءَ سئوٽ هون... هان.“
***
رات جو بابا جو موڊ ڏاڍو سٺو هو. زورَ ڏيندي محسوس ڪيم ته هن اکيون بند رکيون هيون ۽ سندس جهونگار بلند هُئي.
”تون آهين صاحب صورت جو، هي آ غلام تنهنجو“.
ابي جي عادت عجيب هُئي. ننڍڙي هوندي کان ئي مون محسوس ڪيو هو ته جڏهن هن جو روح راضي هوندو هو ته هُو ٻن مان ڪو هڪڙو ڪلام جهونگاريندو هو. ”تون آهين صاحب صورت جو، هي آ غلام تنهنجو“ يا وري ”ڀلي يار آئين، تنهنجيون لک ڀلايون...“
سندس آواز پاٽ دار هو ۽ عجب سوز سُرن ۾ سمايل هوندو هئس. گهڻو ڪري ته، ڪڏهن ڪڏهن مٿي کي ميندي لائي، جڏهن هُو وهاڻي کي ٽيڪ ڏئي،
ميندي سُڪڻ جو انتظار ڪندو هو ته پوءِ اهو آواز بلند ٿي ويندو هو. هُو مستقل ڳائيندو پيو هو... وراڻيءَ تي وراڻي... ٿلههَ تي ٿلهه... اسين سڀ جيڪي سندس اوسي پاسي پيا ڦرندا هُئاسين هن جي جهونگار تي پيا سرها ٿيندا هُئاسين. هُو ڳائيندو واقعي ڪمال هو.
امڙ به چڪر هڻي وئي هُئي... مُنهنجي زورن کي به ڏسي وئي هُئي، ۽ سندس ڳيتن جي گونجار به ڄڻ پنهنجي سماعتن ۾ سمائي وئي هُئي.
امان بابا کي ڏسندي هُئي ته ڄڻ اکين ۾ جؤت جلي پوندي هُئس. مون کي لڳندو هو ته ڄڻ رتن جؤت جو ٻوٽو ڪٿي ٽڙي پيو هجي... جيتوڻيڪ هن جي اندر ۾ ابي جي سلوڪ جو ڏار پئجي ته چڪو هو، پر وري به سندس نيڻن جي جؤت اها ئي شاندار هُئي.
عورت جي محبت ائين ئي هوندي آ... هوءَ پنهنجي سڄي جسم کي دڙي سگهي ٿي، دٻائي سگهي ٿي، ان تي ڪنٽرول ڪري سگهي ٿي، پر سندس اکيون سدائين نافرمان رهنديون آهن. عورت جي اندر ۾ جذبو هجي ۽ اکيون ضابطي جي فرمان کي مڃين، اهو ٿي نه ٿو ٿي سگهي. امان به بابا سان سڄي عمر محبت جي شدت ۾ رهي هُئي. پنهنجي نگاهه تي قبضو ڪٿان ڪري ها.
ابي کي مُرن تي زور پئي ڏنم... جو هن پاسو ورايو. جهونگار بند ڪيائين ۽ مون ڏي نهاريائين.
”توکي خبر آ نه زيبُل... اهو ڪنهن جو ڪلام آ...؟“
”جي..“ مون هاڪار ڪئي ”سچل سرڪار جو...“
هن مرڪيو ۽ وري اکيون بند ڪري ڇڏيائين... ”۽ هُو ٻيو جيڪو... ڀلي يار آئين...“
... ”اهو سائين اعجاز شاهه جو آ بابا...“ مون کان کِلَ نڪري وئي... اهو سڀ هن پاڻ ئي هزار ڀيرا ٻڌايو هو... اڄ الاءِ ڇو پڇي رهيو هو.
مُنهنجي کِلَ تي هن اکِ کولي، اٿي ويٺو... پير، مُنهنجي هنجَ مان سرڪي ويا.
”ڇا ٿيو بابا...؟“
”تنهنجي کِلَ ٻڌايو ته مان ڪراڙو ٿي ويو آهيان...“ هُو مُرڪيو ”ونڌڪو ٿو ڪيان...“
”الا نه بابا....“ مون هٿ ٻڌا ”هٿ ٿي ٻڌانءِ ائين نه سوچجو... مون کان ته بس ائين ئي کلَ نڪري وئي.“
اتي امان اندر آئي پئي... ايندي ايندي هُن به جملو هنيو ”ائين ٻئين ڪونهي سائين. ڄاڻي واڻي کلي اٿوَ اوهان جي لاڏلي...“
اجهو، وري هيءَ ٿي مارائي. ”ائي امان... سچي به... مان ابي تي کليس ڪونه...“
امان کلي ڏنو ”ته پوءِ ڇا تي کلينءَ؟...“
”الاءِ ڇو بس کِلَ اچي وئي...“ مون وٽ ڪو سبب نه هو. اهو سڀ الاءِ ڇو ائين ٿيو هو.
”هل چڱو ٿيو ڀلا کلي ته سهي“ اَبي، وهاڻي کي ٺيڪ نموني سان ٽيڪ لڳائي. ”رب ڪريم کلندو رکيس...“
”هونئن توهان جي پهرين ڳالهه صحيح آ...“ امان به ويهي رهي.
”ڪهڙي؟...“
”ڪراڙپ واري.... هاڻي جهازَ جهونا ٿين پيا...“
”اي پر سِڙهه جي سٽَ جي ڳالهه نه ڪجانءَ... اڃان چڱن موچارن نوجوانن کان زبرو آهيان مان...“
ابي ڏؤنَرن تي هٿ ڦيرايو.... وري پاڻ ئي کلي ڏنائين...
”شرع ۾ شرم ڪهڙو الهه جي بندي... اها پيري به نيٺ ته اچڻي آهي نه...“
”اڄ ننڊ نه آيوَ ڇا؟... زيبُل جي ڀيڙن تي...؟“
”آيم پئي... پر الاءِ ڇو وري اها جهونگار اچي وئي، سُک کڻي وئي...“
”چڱو ٿيو جاڳو پيا. هلو ڀلا... توهان سان ڪُجهه ڳالهيون ڪري وٺان...“ امڙ ٿورو سُري ويٺي، کٽ تي. ڇاڪاڻ ته پهرين ڪافي پرڀري ويٺل هُئي.
”حڪم...“ ابي ڌيان ڏنو ۽ مُنهنجا ڪَن اڀا ٿيا... ڪهڙي ڳالهه ٿي ڪرڻ گُهري... ويهي ٻڌان...؟ يا نه ٻڌان...! اتي اندر ۾ ڪنهن چيو ته اتي ويهڻ مناسب ناهي. بداخلاقي آ... مان اٿي ويس، ٻنهين مان ڪنهن به نه روڪيو. ابي امان ڏي نهاريو. ۽ امان ڄڻ منتظر هئي ته مان اُٿي وڃان... ڪمري مان نڪري ته آيس... پر عجيب اڻ تڻ اندر ۾ ڀرجي وئي هُئي. الاءِ هُوءَ لالڻ واري ڳالهه ڪندس، الاءِ جائُوءَ واري، جيڪا به ڪندس... مانڌاڻ ته ڪو مچندو ئي مچندو....
***
ان رات پنهنجي ڊائريءَ ۾ مون لکيو. ”ڊيئر ڊائري...
نصيب ۾ الاءِ ڇا لکيل آهي... سمجهه ۾ ڪُجهه نه ٿو اچي... ڪير ٽَڪرجي پيو.. ڪنهن سان ڇا ٿيڻو آهي، اهو ته سڀ ربَ پاڪ جل شانه ئي ڄاڻي ٿو... پر الاءِ ڇو، دل کي اهو وهم ورائي پيو ته ڪُجهه مزيدار ناهي. اندر ۾ الاءِ ڇو مزو ناهي.
مُنهنجي ساٿ ۾ رهجانءِ... مون کي ڇڏي نه وڃجانءِ ڊيئر ڊائري...“
***

6

ميلي ۾ رونق جو عجيب رنگ هو... اکين ۾ ڄڻ قرار نه هو. ڪا آنڌ مانڌ هُئي. دل ڌڙڪي جي حوالي هُئي.
هئو زنانو حصو، پر هر هر لڳو پئي ته ڄڻ هُو اچي ويندو... ٻارڙن سان گڏ ماين جا هجوم هُئا. چاٽِ واهه جو هلي هُئي. منجهند جو هڪ وڳي تائين. اسان جو سڄو سامان ختم ٿي چُڪو هو، وري ڊوڙايو جائُو کي هيوسين ته وڃَي، ۽ گهر وڃي ڏسي اچي ته ڪُجهه رهيل سامان هجي ته کڻي اچي.
مون ٿانوَ هڪ پاسي پئي ڪيا ته نصيبان، پئسن کي سنڌو ڪري رهي هُئي. هن سِڪا هڪ طرف رکيا پئي ۽ ننڍا نوٽ ٻئي طرف... وڏا نوٽ هُن اڳ ۾ ئي پاسي تي ڪري ڇڏيا هُئا.
جائُو واپس سهڪندو آيو.
”ڪُجهه ناهي گهر... سڀ ختم آهي... امان چيو پئي ته ڀلي اسٽال بند ڪيو.. سڀاڻي وري صبح سوير شروع ڪجو...“
کيس تڪڙ هُئي، شايد هُو ڪنهن راند ۾ اٽڪيل هو. اڌو گابري ڳالهه ڪندو روانو ٿي ويو. نصيبان مُرڪيو.
”اسين به چريون آهيون...“ هن رٻڙَ ۾ پئسا ويڙهيا ”هاڻي چڻا ڳرندا ڪيئن...؟ هان... ۽ پاپڙي تربي ڇا ايتري جلدي...؟“
”نئين سامان لاءِ ڪنهن پئي چيو نصيبان....“ مون ٿانوَ سُڪائڻ لاءِ سيٽ پئي ڪيا... ”مون ته ان لاءِ موڪليو هيومانس ته وڃي ڏسي اچي، متان ڪو پيل سيل سامان رهجي ويو هُجي...“
”پاڻ اڄ ٺهرايو ئي گهٽ هوسين زيبُل....“ هن پئسا رومال ۾ ويڙهيا ”ٻه هزار ست سئو ٻٽيهه رپيا ٿيا هن... سڀاڻي وڌيڪ ٺاهرائينداسين...“
”اسان کي خبر هئي ڇا ته ائين اچي باهه ٻرندي!... اسان کي ته ڊپ هو ته متان، بچي نه وڃي... پوءِ ڪيڏانهن ڪنداسين...!“
”هل چڱو ٿيو... تجربو ته ٿيو... اسان ڪهڙي اڳ ۾ دڪانداري ڪئي آهي...“ هُن ٻڌل رومال مون ڏانهن وڌايو ”آ... رک پاڻ وٽ...“
”تون رک... مان رکي ڇا ڪندم...!“ مون هٿَ روڪيامانس... ”تو وٽ هجن. يا مون وٽ... ڪهڙو فرق ٿو پوي..“
هن زوريءَ مون کي رومال پڪڙايو ”رک تون... شام جو ماسي سامان گهرائيندي... اهو ان مان گهرائينداسين“ ان تي مون آواز ٻڌو ”رکوس کڻي... منٿ به اديءَ جي کڻي مڃيو..“
مُنهنجي دل جو ڌڙڪو وڌي ويو هو... ته نيٺ اهو منحسوس اتي اچي ويو هو. اچي ڇا ويو هو، حُجتي به ٿئي پيو، ”اسلام عليڪم ادي نصيبان...“
نصيبان دٻيل لفظن ۾ ورندي ڏنس ”وعليڪم سلام ادا...“
هن مون لاءِ ڪُجهه نه ڪڇيو، آواز مان لڳم، ڪُجهه اڳتي وڌي آيو هو.. مُنهنجي هن ڏانهن مسلسل پُٺي هُئي. هٿن ۾ پئسن جو ٻڌل رومال هئم.
”جلدي سامان کپي ويو ڇا ادي...!“ هن وري نصيبان سان ڳالهايو... مون کي پنهنجو اتي بيهڻ عجيب لڳي رهيو هو.
”ها ادا...“ هن اڌوگابرو جواب ڏنو.
”چڱو ٿيو چڱو ٿيو...“ وري اها کِل کِل...”ادي ڪو ڪم ته ڪونهي؟...“
”نه ڀاءُ... مهرباني...“
”هُجي ته ويٺا هون... ڪو پري ناهيون...“
لڳم، مون ڏانهن مستقل ڏسندي ڳالهائي پيو ٿو.
مان ان ئي حال ۾ هُئس، نصيبان ٽيبُل ريڙهي، ويجهو ايندي ڪنن ۾ سڙٻاٽ ڪيائين ”وڃي پيو ٿو“.
”چڱو ٿيو ٽريو مئو...“ مون ڀڻڪيو....
”هاڻي ڇا ڪجي زيبُل...“ هوءَ ٽيبل تي چڙهي ويٺي. مان به ڪُجهه رليڪس ٿي هُئس، ”ماڻهن جي وچ ۾ اهو. تماشو ڪرڻ نه ٿا گهرون... ائين سنهون سُڪو جواب ته ڏيڻو ئي پوندو.“
مان به پويان ٻي ٽيبُل تي ويهي رهيس. سامهون نهاريم، گرمي سٺي هُئي پوءِ به ماين جو انگ گهڻو هو، ٻارن کي ڪڇن تي کنيو، هيڏانهن هوڏانهن گهمي رهيون هيون... مُنهنجو من ملول ٿي ويو هو، ڏسندي چيومانس ”سڀاڻي پاڻ هتي ڪونه اينداسين...“
هن کان جهڙو ڇرڪ نڪري ويو ”چري آهين ڇا زيبُو... دماغ خراب ٿيو ٿئي ڇا؟...“
”الاءِ، خراب ٿيو آهي الاءِ نه... بس... پاڻ سڀاڻي نه اينداسين....“
”مٿو ڦريو ٿئي مائي.... ڇو نه اينداسين...!“
”بس مون کي نه ٿو وڻي...“
”پر مون کي ته وڻي ٿو...“
”توکي وڻي ٿو ته تون اچجانءِ... مان ته نه اينديس...“
هُوءَ ڄڻ سڄي سهمجي وئي هُئي... هڪدم بُل ڏئي هيٺ لٿي ۽ مُنهنجي ڀرسان ٽيبُل تي ويهڻ جي ڪيائين ”ٿورو سِرڪُ...“ سرڪي جاءِ ڏني مانس... هُوءَ مون سان گڏ ويهي رهي.
”ڇا ٿي ويو آهي زيبُل... اهڙي ڪهڙي ڳالهه ٿي وئي آهي جو تون مون کي به اڪيلو ڇڏڻ لاءِ تيار آهين...؟“
”مون توکي اڪيلو ڇڏيو آهي ڇا؟“
”نه ته پوءِ اهو ڇا چيئي... تون اچي ته اچ مان ته نه ٿي اچان...“ هن مُنهنجا تالَ ڪڍيا.
”مون توکي روڪيو ته نه ٿا اچون... تون جي نه ٿي ٻڌين ته مان ڪهڙو زور ڪيان... ڇا ڪيان؟...“
”مان ڪڏهن نٿي ٻڌان... تون نٿي ٻڌين“ هُن زور سان ڳالهايو وري پنهنجو لهجو جهڪو ڪري ڇڏيائين.
” ته پوءِ مان ڪڏهن نه ٿي ٻڌان...“ مون ڪنڌ هيٺ ڪيو ”بس... اچڻ نه ٿي گهران..“
”هُن جي ڪري... هان...“ هن مُنهنجو هٿ جهليو... ”لالڻ جي ڪري؟“
”بس... ائين ئي... دل نه ٿي چوي...“
”نه پر هُنَ جي ڪري نه...؟“
”مُنهنجو هن سان ڇا ٿو وڃي...!“
”وڃي ته واقعي ڪُجهه ڪونه ٿو، پر تون اهي فيصلا، هن جي ڪري پئي ڪرين نه...“
مون وٽ ڪا ورندي ڪانه هُئي... اهو سڀ واقعي به ته هُن جي ڪري ئي هو.
هُوءَ مُنهنجي اڃان ويجهو اچي ويٺي.
ڪائونٽر جي پريان هڪ مائي، ٻارن جي لوڌ ساڻ اچي بيٺي.
”سامان کپي ويو ڇا ادي...؟“
هُن انڪوائري ڪئي... نصيبان ٽيبُل تان لهي سندس ويهجهو وڃي بيٺي ”جي ها.. جلدي ختم ٿي ويو...“
”پوءِ هاڻي...“ عجيب سوال هو... هاڻي ڇا؟
”پوءِ بس... انشاءَ الله سڀاڻي... وري سڀاڻي چڪر هڻجو...“
”ڇو سَتت ختم ٿي ويو؟...“ هُن وري سوال ڪيو.
”رش گهڻي هُئي ادي...“ نصيبان مُرڪيو... ”اتفاق سان، اسان وٽ به گراهڪ مايون گهڻيون اچي ويون...“
”پوءِ سڀاڻي وڌيڪ ٺاهجو...“ مائيءَ ويندي ويندي صلاح ڏني.
هائوڪار ۾ ڪنڌ لوڏي، نصيبان مون ڏي مڙي آئي.
”ڏٺئي... اها ٿئي اسانجي محنت ۽ ان جو ڦَل... اڃان تون چوين ٿي ته سڀاڻي نه اينداسين...“
”اسين گهمڻ اچون ها نه نصيبان... اسٽال ڇو هنيوسين؟“
”اَي جَي هنيوسين ته ڪهڙي غلطي ڪئيسين زيبُل....“ سندس لهجو به سخت ٿي ويو. ”پنهنجي محنت آ... پنهنجو ڪم آهي... سوچ، نَوَ سَوَ جو سامان آيو آهي... ٻه هزار ست سئو ٻٽيهه رپيا سيل ٿي آهي...
معنيٰ ته... معنيٰ ته... هزار مان نوَ سئو ويا. بچيو سئو... وري سترنهن سئو...“
سندس لهجو ويو ڀڻ ڀڻ ۾ مٽجندو.. حساب ۾ هُوءَ ڄائي ڄم کان جڏي هُئي. جڏهن به ڪو واڌوُ ڪاٽُو حساب ڪندي هُئي ته ڄڻ نڙيءَ تي ننهن اچي ويندو هُئس. مون کي کل اچي وئي.
”ارڙنهن سئو ٻٽيهه... سڌا سنوان ارڙنهن سئو ٻٽيهه ڪماياٿئون...“
”ها ته جي اهو سڀ سمجهين ٿي ته پوءِ ڇا تي ٿي ايترا نخرا ڪرين...“ هن ڀُرون ڇڪيا. ”چئن پنجن ڪلاڪن ۾ ارڙنهن سئو ڪماياسين... صبح جو اٺين کان ٻين وڳي تائين... گهڻا ڪلاڪ ٿيا...؟“ هُن وري آنڱرين تي ڳڻڻ شروع ڪيو، ”نَو، ڏههَ، يارنهن، ٻارنهن...“
”ڇهه ڪلاڪ... ڇههُ ٿيا...“ مون وري ڳالهه ڪٽيمانس.
”هائو... اهو ته مان به چوان پئي نه“ هن سيهڙ جهڙا ڏندَ ڪڍيا. ”ڇهن ڪلاڪن ۾... مطلب... گهڻا رپيا ڪلاڪ...“
”تون ڀلا مئٿس جي ٽنگَ ڀڃڻ آئي آهين ڇا؟... يا آمريڪا ۾ ويٺي آهين جو ڪلاڪن جي حساب سان پئي ڪمائيءَ جو سوچين..! سڌي ٿيءُ... بس ٺيڪ آ... جيڪو ڪمايوسين...“
”ڏس... ان بابت پاڻ سوچيو ڪونه هو زيبُل... پاڻ ته مشڪريءَ ۾ اسٽال هنيو هيوسين. هاڻي جي ٽن ڏينهن ۾ چار پنج هزار تون ۽ چار پنج مان ٿا ڪمائي وٺون ته ڪهڙي خرابي آهي...؟“
”پاڻ دڪاندار آهيون ڇا؟“ مون چڙ وچان چيو.
”هائو“ هن ڪنڌ لوڏيو ”.... اسٽال تي دڪاندار آهيون.. هي جيڪو تون ٻارن وانگر بي هِيوَ پئي ڪرين نه اهو ڇڏ... هل ته ميلو گهمون... نه پر هل ته گهر هلي، سڀاڻي لاءِ تياري وٺون... امان ۽ ماسيءَ جو به هٿ ونڊايون.“
”ميلو نه گهمون..؟“
”وري ڪٿي اهو ٻڪرَ نظر اچي ويندئي... ته وري دَتُ هڻندينءَ تون... ڇڏ...آخري ڌمال تي ڪمَ کي جلدي وائنڊاپ ڪري گهمڻ هلنداسين... ۽ ها هڪڙي ٻي ڳالهه به مون کان ٻڌ، اسان جي ائين وچ ۾ ڪم ڇڏي وياسين نه... ته اها ته اسانجي هار آهي ئي آهي... هن بد بختَ جي جيت آهي.. ڇاڪاڻ ته هُو چاهي ئي اهو ٿو. جي اسان ائين اڌ ۾ ڪم ڇڏي هليا وياسين ته هُو سمجهندو ته ڊڄي ڀڄي ويون... ۽ اها خوشي مون کي خبر آهي ته اسين، کيس ڪنهن به حال ۾ حاصل ٿيڻ نه ڏينداسين...“
مون کي سندس ڳالهه سمجهه ۾ اچي وئي هُئي. هوءَ واقعي به ڏاڍي پري جو سوچ رکندڙ هُئي... ۽ هڪ لحضي ۾ مُنهنجي سئوچ تي حاوي ٿي وئي هُئي.
***
امان ڏاڍي خوش ٿي هُئي. کيس الاءِ ڇو ننڍڙي هوندي کان ئي ڪاروبار جو شوق هو. هن مون کي الاءِ ڪيترا ڀيرا ٻڌايو هو ته پنهنجي ننڍڙي هوندي هُوءَ دڪاندارن کي ڏسندي هُئي ته سندس دل ٿيندي هُئي ته پاڻ به وڃي ڪائونٽر جي پويان بيهي شيون وڪڻي ۽ پئسا وٺي.
هُن جڏهن اسان جي وڪري واري رقم ڏٺي ته حيران ٿي وئي،
”ائي زيبُل، ايترا پئسا...! پليٽ جي قيمت وڌائي هُيئي ڇا؟..“
”ٿورڙي ماسي...“ نصيبان، اکيون مچڪايون...
”ڪيتري؟...“ امان کيس گُهوريو
”مڙئي ڏههَ رپيا کن... توهان ويهن جي پليٽ چئي هُئي. اسان ٽيهين ڪري ڇڏي هُئي.“
”ائي گهوڙا... امان... اها ته سنئين سڌي مهانگي ٿي وئي..“
”ماسي پوءِ هاڻي ٿي ته به هلي وئي نه... مايون اچي ٽُٽيون... اصلي صفا اگهي ٿالهي پيون واپس ڪن...“
”مٿان وري انهن کي وري ڌوئڻ عذاب هو امان... مِنٽ مِنٽَ ۾ بالٽي ڀرجي پئي وڃي.“
هاڻي مون وارو وٺايو.
”هلو ٺيڪ ٿيو... پوءِ هاڻي سڀاڻي جو ڇا خيال آ...“
”سڀاڻي ڊبل ڪَجو ماسي... اڄ نوَ سوَ جو سامان هو نه... سڀاڻي... ٻه هزار جو ٿا ڪيون...“
”۽ جي بچي پوي ته...؟“ مُنهنجي کٽڪو وري زبان تي اچي ويو...
”ڪو نه بچندو... تون رک رب تي... بابا چوندو هو آهي ته جيڪو ڊڄندو آهي، ان کي ڪاروبار جي دُنيا ۾ اچڻ ئي نه گهرجي.“
”واهه سائين، وڏي آئي آهي بزنس ليڊي...“ مون کي به چڙ اچي وئي ”وڏا گُرَ اچن ٿا ميڊم کي، سڀاڻي نه... جيڪڏهن ڪُجهه بچيو ته سڀ توکي کارائينديس مان...“
”ڀلي ڀلي...“ هُن کليو، ”مون کي ڪو اعتراض ناهي.“
امان هڪدم اسان جي وچ ۾ اچي وئي.
”اجايو نه وڙهو پاڻ ۾... هينئن ٿا ڪيون... پندرنهن سئو جو ٺاهيون ٿا... بس... نه نصيبان جي سوچ مطابق گهٽ ۽ نه تُنهنجي خيال مطابق وڌيڪ...“ امڙ مون ڏي نهاريو.
”۽ جي کُٽي پوي اڄ وانگر ته ماسي؟“ هاڻي نصيبان ڊُول سُڄايو.
”ته پوءِ ان لاءِ ڪچو سامان رکنداسين... بس...“
”اهو تيار ٿيڻ ۾ به ته ٽائيم وٺندو نه...!“
”ان جي ڳڻتي تون نه ڪر... ضروري ناهي ته چڻا سڄي رات پُسن ۽ پوءِ ڳرن... ٻيا به طريقا آهن ڳارڻ جا... بس رڳو ٽن ڪلاڪن جو وقت رکجانءِ... سامان توکي انشا الله تيار ملندو.“
***
عجيب خوشي هُئي، جنهن جو پيڪنگ پيپر به عجيب هو.
اسان پهريون ڀيرو پئسا ڪمايا هُئا، محنت جا... جن تي وري، هُن لالڻ جي لامارا ڏيندڙ نظرَ جو ڇنڊو پئجي رهيو هو. مُنهنجي رُوحَ کي الاءِ ڪهڙا خدشا وٺي ويا هُئا.
عورت جي دُنيا به عجيب هوندي آهي. سندس دل ۾ جتي محبت جو ديرو هوندو آهي، اتي ئي وهمن خدشن ۽ پريشانين جا آستانا به ٺهيل هوندا آهن. ٿوري گهڻي ڳالهه تي پريشان ٿيڻ، دل لاهي ويهڻ، اهو سڀ الاءِ ڇو اسان جي ڄڻ ته خمير ۾ هوندو آهي... مُنهنجي اندر مون کي دڙيو پئي، جڏهن ڪو تعلق ناهي، جڏهن سڀ ڪا ڳالهه صاف آهي ته پريشاني ڇا جي آهي!.... اچيَ ٿو ته اچي... ڪهڙو فرق پوندو! وڃي ڍنڍَ ۾ پوي... پر اتي الاءِ ڪير اندر ۾ اهو به چوي پيو ته ڇو ٿو اچي؟ ضرور ڪهڙو اٿس. ڇا اڃا به مون بابت اميد نه لاٿي اٿس؟...“
***
ميلي جي ٻئين ڏينهن به اسين ٻئي ڄڻيون، ٿڪجي چُور ٿي گهر موٽيوسين. نصيبان جي ڳالهه سچي هُئي. رش وڌي وئي هُئي. امان وارن ٻيو سامان به ٺاهي موڪليو هو، جيڪو به کپي ويو هو. تقريبن ساڍن چئن هزار رپين کان مٿي جو وڪرو ٿيو هو. ڏيڍ سئو کان مٿي پليٽون ٺاهي، مُنهنجن ته هٿن جون تريون سُورَ ڪري رهيون هيون. خوشيءَ خوشيءَ گهر موٽيون هيوسين... ۽ اڄ ته اها خوشي به هُئي جو هُو منحوس ڪونه آيو هو.
***
رات جو اَبي، مُنهنجي هٿن کي هلڪا هلڪا مَهٽا پئي ڏنا.
”ٿڪجي پئي هوندينءَ ڊاڪٽر... اجايو کڻي اهو ريچڪ پاليو ٿئي...“
زور ڏيڻ نه پيو ڏئي... بس مُنهنجا هٿَ جهليو ويٺو هو.
”مزو اچي ٿو بابا... ڪمَ ڪرڻ ۾ مزو اچي ٿو...“
”ها... نئون تجربو آ... پر ان ۾ پاڻ کي ايترو ته نه ٿڪايو...“
”بس باقي هڪڙو ڏينهن آ... سڀاڻي جو... آخري ڌمال آ سڀاڻي...“
”ماڻهين کي به شابس هجي“ هُن مُرڪيو ”توسان ٻانهن ٻيلي ٿي رهي آهي... ٻه ٻه ٽي ٽي دفعه باهه تي بيهي ٿي.
گرمي ته ڏس ڪيڏي قهر جي آهي...“
”توهان کي سڀ خبر آ بابا...“ مون حيرت سان هن ڏانهن نهاريو... بابا کي کِلَ وٺي وئي.
”چري آهين ڇا؟! مون کي خبر نه هوندي ته ڪنهن کي هوندي؟! گهٽ وقت رهان ٿو گهر... پر ياد رکجانءِ... پيءُ ته پيءُ هوندو آهي...“
سندس پاٻوهه ڪمال هُئي... مُنهنجي اندر ۾، ڄڻ چشما ڦٽي رهيا هُئا... الاءِ ڪيترن ڏينهن کان پوءِ، مون کي ڏاڍي خوشي ٿي رهي هُئي.
”سڀاڻي هڪ ڪم ڪجانءِ امان...! ننڍڙن ٻارن کي وٺي وڃجانءِ... وقت ڪڍي چڪر ضرور ڏيارجانءِ...“
”جي بابا...“
”مان پاڻ وٺي اچان ها... پر سڀاڻي آفيس ۾ ضروري ڪم آهي. جاويد کي چوان ٿو. اهو وٺي ايندن.... بس تون رڳو نظرَ رکجانءِ.... هن واري رش الاءِ ڇو وڌي وئي آهي. اوسي پاسي جي ڳوٺن جي ماڻهن به کڻي مارو ڪيو آهي...“
”ٺيڪ آهي بابا... مان خيال رکنديس...“
”ننڍڙا هن اڃان... ڳڻتي ٿئي ٿي زيبُل... رش به گهڻي آ... پهرين مون سوچيو هو ته مان گڏيو ايندو مانِ ڇاڪاڻ ته تون پنهنجي ڪم ۾ بزي هوندينءَ... پر هي وري اوچتو جو ڪم ٿي پيو آهي ته سوچيم توکي چئي ڇڏيان....“
”جاويد اسان سان گڏ ئي هوندو آ بابا... وچان وچان چڪر پيو ڏيندو آ... مان به خيال رکنديس...الله ڪندو سڀ خير هوندو... توهان ڳڻتي نه ڪجو...“
***
هن واري الائي ڇا پئي ٿيو.
رش ٽُٽڻ جو نالو نه پئي وٺي. صبح ساڻ جو اسٽال تي مايون ڪٺيون ٿيون ته بس... ويهڻ جو وارو ئي نه پيو ملي. اڄ ته ماسي ۽ امان ٻئي به اسان سان گڏ هيون. هڪڙيءَ مصالحي واري حصي کي سنڀاليو هيو ۽ ٻيءَ ٿانوَن ڌونئڻ کي. ماسي هونئن به اوٻاريل پٽاٽن ۽ ٽماٽن جي ڪاتر ۾ ڏاڍي هوشيار هُئي. ٻارنهين ڌاري رضا ۽ شاهينه کي وٺي جاويد به اچي نڪتو. اڄ هن جا چڪرَ هُئا ئي ڪونه، ڇاڪاڻ ته امان هتي ئي هُئي. گهران ڪو سامان ته گهرائڻو ڪونه هو.
ٻارن کي امان خرچي ڏني ۽ هُو سڀ ميلو گهمڻ هليا ويا. رش ۾ ئي احساس ٿيو ته انهيءَ چَنڊي جا ٻالڪا ۽ هُو پاڻ به اچي نڪتا هُئا، پر امان وارن کي ڏسي پري کان ئي سلام ڪري کسڪي ويا هُئا.
مُنهنجي دل خوش ٿي وئي هُئي، جڏهن سندن اهڙي حالت ڏٺي هئم.
ٻين وڳي ڌاري، رضا، شاهينه جو هٿ جهلي، پشم جو گولو کائيندي موٽيو.
امان حيرت سان ڏٺس، ”جاويد ڪٿي آهي!؟“
”الاءِ....“ رضا ڪنڌ ڌوڻيو.
”ڇا الاءِ....؟... توهان سان گڏ نه هو ڇا؟...“ امان فڪرمند ٿي وئي هُئي.
”نه... اسان گهمياسين پئي... هُو الاءِ ڪيڏانهن هليو ويو...“ رضا وراڻيو.
”ڇو ٿي وهلور وڃي شمع...“ ماسيءَ ڳالهايو... ”هُو به ٻار آهي... ڪهڙو وڏو آهي!... ويو هوندو دوستن دَڙن سان... اچي ويندو...“
”نه پر لاغرضي ته ڏسُ... هيترڙن ٻارڙن کي اڪيلو ڇڏي ائين ڪيئن هليو ويو؟!
”ائي ته ڪهڙو ڪو ڪوهن ۾ ميلو آهي امڙ...“ ماسيءَ جاويد جي پَر کنئين... ”سڀ سامهون ڏسڻ ۾ اچي ٿو... ڏسندو هوندو هنن کي... اچي ويندو..“
امان ڪُجهه نه ڪُڇيو هو... رش وڌي وئي هُئي. ٻارن کي اتي ئي اسٽال تي اندر ويهاري، اسان ماين کي مُنهن ڏيڻ ۾ لڳي ويوسين.
امان کي ڄڻ اُڻ تُڻ ورائي هُئي. کيس ڪنهن پَل قرار نه هو... ڪم ته ڪيائين پئي پر سندس نظرَ جي بيقراري ختم نه پئي ٿي.
رش گهٽ ٿي ته هن ماسيءَ ڏانهن نهاريو.
”هلي ڳولي اچونس...“
”هل...“
هن ساٿ ڏنس ته ٻئي نڪري پيون... مون روڪيومانس“ توهان ترسو، مان ٿي ڏسي اچانس...“
امان وري مون کي جهليو ”نه اڃان به رش آهي. تون هج هتي... مان ٿي ٿِي اچان... گهر به ڏسانس ٿي، متان اوڏانهن ويو هُجي... ٻار تو وٽ ويٺا هجن...“
”هنن کي گهر وٺي وڃ نه... جائُوءَ وٽ ڇڏي اچين...“
”الاءِ اتي هُجي الاءِ نه...“ هُن اوچتو چئي ڏنو ”اڳوپوءِ وٺي اچانس ته پوءِ گڏي موڪليان ٿي...“
هُوءَ تڪڙو نڪري وئي ”اچ ادي...“
نصيبان، مُرڪي مون ڏانهن نهاريو ”ڪراڙين اجايو پريشان ٿيڻ اڃان ڇڏيو ناهي...“
***
ڪو اڌ ڪلاڪ کان پوءِ امان سهڪندي سهڪندي آئي هُئي. ماسي به پريشان هُئي.
”جائو ڪونهي زيبُل... ڪٿي به ڪونهي...“
مُنهنجا ته ڄڻ وڻَ وڄي ويا، ”ائين ڪيئن هوندو امان!؟“
”ٻيو نه ته ڪوڙ پئي هڻان ڇا؟“
هُو روئڻ هارڪي هُئي، چڙيل هُئي ماسي به وائڙي پئي لڳي، نصيبان ماءُ ڏانهن نهاريو.
”ڪٿي ڪٿي ڳوليو ٿوَ امان؟“
”ڪٿي ناهي ڳوليو امڙ... اوسي پاسي سڀ هنڌَ ته ڏسي آيا هون...“
”ڪيڏانهن وڃي سگهي ٿو امان...“ مون به الاءِ ڇا پئي ڳالهايو ڪجهه سمجهه ۾ ئي نه پئي آيو.
امان مون ڏانهن نهاريو. سندس نگاهه ڄڻ مئل هُئي. وري گراهڪ مايون اچڻ لڳيون هيون.


”مان وري ٿي ڏسي اچانس“... امان وري ٻاهر جو رُخ رکيو، نصيبان روڪيس.
”اوهان هتي بيهو ماسي،... مان ٿي ڳولي اچانس...“
”مان هلانءِ...“ مون پڇيو مانس.
”نه... تون ماسيءَ ۽ امان سان هُج، مان ٿي اچان ٿي...“ هوءَ تڪڙو ٻاهر ڏانهن ڀڳي.
امان ماٺَ ڪري اتي اسٽول تي ويهي رهي. ماسيءَ اچي مُنهنجو پاسو ورتو، دل نه پئي چوي پر پليٽون ٺاهڻيون ئي پون پيون... امان رخ ڦيري ورتو هو. دڪان طرف اندر مُنهن ڪري هوءَ اتي اندر آهستي آهستي سڏڪي رهي هُئي. موقعو ملڻ تي، مون وڃي ڀاڪر پاتو مانس.
”امان... سڀ ٺيڪ ٿي ويندو... ڄاڻ نصيبان ڳولي ايندس...“
هن ڪابه ورندي نه ڏني... مون سامهون ڏٺو، نصيبان آئي پئي ۽ سندس به مُنهن لٿل هو.
***
اها رات وڌيڪ ڪاري هُئي.
ابَو اچڻ ساڻ ڊوڙ ڊُڪَ ۾ پئجي ويو هو. کيس ڳوٺ موٽندي ئي خبر پئي هُئي. رستي ۾ موبائل ڪم نه پئي ڪيس. رابطو جيئن ئي ٿيو ته هُو سڌو ميلي تي آيو هو. اسٽال بند ڪيو هئوسين ۽ گهر آيا هُئاسين... اَبو اسان کي گهر ڇڏي نڪري ويو هو. امڙ ۽ ماسي مُصلن تي اچي ويون هيون. نصيبان پنهنجي گهر نه پئي وڃڻ گهري...مون زوريءَ موڪليو هئو مانس جو اتي به ويهه ڪم هُئا. ٻن پهرن کان ڪنهن جي وات ۾ گرهه به ڪونه ويو هو. بس ٻارن کي ٿورو گهڻو کارايو هئوسين.
ٻارن کي جاويد جي ڪابه خبر نه هُئي. سڀ گڏ ميلو گهميا پئي. جو اوچتو هُو کانئن وڇڙي ويو هو. راند کيڏندي، گهمندي ڦرندي هُنن کي به ڪو احساس نه هو. واپس موٽيا ته هنن به ڪا سوچ نه ڪئي هوندي. ننڍو ٻار سئوچ به ڪهڙي ڪندو!... ائين وچان وچان هُو گم ٿي ويو هو... الاءِ ڪيڏانهن ويو هو.
گهر تي ماڻهن جي رش لڳي وئي هُئي. پاڙي وارا... مِٽَ مائٽ... سڀ اچي ڪٺي ٿيا هُئا. هر ڪنهن جي وات ۾ پنهنجو سوال هو...جنهن جو اسان مان ڪنهن وٽ به ڪو به جواب نه هو. ماڻهن کي دشمنيءَ جو فڪر هو... ڪنهن جهيڙي جهٽي جي اميد هُئي. نقصانڪاريءَ جو انديشو هو... هتي ته اهڙي ڪابه ڳالهه نه هُئي. ها... ڪجهه ڏينهن پهرين زاهد سان جاويد جو جهيڙو ٿيو هو. بس اها ئي هڪڙي ڳالهه کٽڪي پئي.
ابي پوليس ۾ خبر ڪري ڇڏي هُئي، پر رپورٽ پڪي ڪونه لکائي هُئائين، پوليس به چيو پئي ته تڪڙ نه ڪري... پهرين ٿورو ڳولي وٺون.... اڃان ڪجهه ڪلاڪ ئي ته ٿيا آهن.
الاءِ ڪيترا ڪلاڪ ٿيا هُئا... الاءِ ڪيترا ڪلاڪ ٿيڻا هُئا.
***
ٻاهر رات جي چادر گهري هُئي.
اڱڻ ۾ اَبي سان گڏ، چاچو قيوم، چاچو قاصد ۽ مامو امان الله ويٺا هُئا. امان اندر کٽ تي هُئي، ماسي به جهڙي وسامي وئي هُئي. امان کٽ تي ڇا هئي، بس، چادر جي هيٺان ڳوڙهن جو مينهن جاري هو. ٻاهران اڱڻ مان آواز آيا پئي.
”پڇا ڳاڇا ڪيون ٿا علي اڪبر“ چاچي عبدالقيوم جو زبرو آواز اڀريو. آواز به ٿلهو هئس، ڳالهائيندو به زور سان هو ”خبر چار لهڻ لاءِ همراهه، چئن ئي پاسي ڊوڙايا هِن... بس رڳو ٿورو سئوچ ڪر... ڪاوڙجي ته ناهي ويو ني؟...“
”ڇا تي ڪاوڙبو ادا...“ ابي جو آواز اڀريو... ”ڇاتي ڪاوڙبو...؟ مُنهنجي گهر جي توکي خبر ناهي ڇا...؟“
”آهي... ڇو نه آهي...“ چاچي عبدالقيوم وراڻيو“ پر ڏس ني... انسان آ... اندر ۾ سئو طوفان کڻي ٿو گهمي... ٿي سگهي ٿو ڪا اهڙي ڳالهه ٿي هُجي...“
”ڪهڙي ڳالهه ٿيندي؟“ اَبي جو سوال اڀريو.
”زمانو آءُ جاني“ چاچي چيو ”زمانو آ... ٿيڻ لاءِ ڇا نٿو ٿئي... نوجوان رَتُ آ... ٽهڪي ٿو پوي...“
”اهڙو آهي ڪونه پنهنجو جائُو“ چاچي قاصد جو آواز اڀريو. ”ڪاوڙيل لڳندو ته ناهي، ۽ هونئن به پنهنجا ٻار اهڙا ناهن ادا قيوم... ائين جاويد ڇو رسي ويندو!؟“
”ڀلا ڪو جهيڙو جهٽو... ڪو ڦڏو فساد...؟“ مامي امان الله پُڇيو، ”ڪنهن سان وڙهيو هجي...؟“
”مون کي ته اهڙي ڪنهن ڳالهه جي خبر ناهي..“ ابي وراڻيو.
”گهر وارن کان پُڇيو ٿي؟...“ چاچي قيوم پُڇيو.
”پڇيو ته نه ٿم... پر جي اهڙي ڪا ڳالهه هجي ها ته ڪن ها نه...“
”پڇي ڏس بابا... وري به پڇي ڏس... الاءِ ڪيتريون ڳالهيون پيا لڪائيندا آهن... گهر وارن کي الاءِ ڪيترن معاملن جي خبر هوندي آ... ٻڌائيندا ناهن... پڇي ڏس... پڇي ته ڏس ني. ڀلا پڇڻ ۾ ڇا هي؟...“
”صحيح ٿو چئي ادا قيوم دادا...“ چاچي قاصد ڳالهايو، ”توهان ڀاڄائيءَ کان پڇي ڏسو... ڪٿي اسڪول ۾، مدرسي ۾، يا هونئن ڪنهن سان وڙهيو جِهڙيو ته ناهي، ڪجهه ڏينهن ۾؟“
”پڇي وٺ يار“ مامي امان الله جو آواز اڀريو... ”سڄو ڏينهن رهين ٿو گهر کان ٻاهر... ٿي سگهي ٿو ڪا ڳالهه ٿي هُجي..“
ڪجهه لمحن لاءِ ڄڻ ماٺ ٿي هُئي، پوءِ ابو اندر هليو آيو هو.
***
امان کيس سڀ سچ ٻڌايو هو. لالڻ جي اوطاق کان وٺي، زاهدَ جي جهيڙي تائين... مٿان وري جوئا جي ڳالهه به ڪري ڇڏيائين...اَبي جا ڪن ڳاڙها ٿيندا ويا. امان جا سڏڪا زور هُئا...پر هن پنهنجي ڳالهه جاري رکي هُئي. ماسي بلڪل ماٺ هُئي ابي ڏُک وچان مون ڏي نهاريو هو.
”توکي به خبر هُئي زيبُل؟...“
اوچتو رُخ ڪيو هئائين مون ڏي... سمجهه ۾ ته ڄڻ ڪجهه نه آيو هئم، هاڪار ۾ بس ڪنڌ لڏي ويو هئم، هن وڏو ساهه کنيو.
”الله اڪبر... مطلب... مان اڪيلو ئي بي خبر هئم...“
”اها ڳالهه ناهي بابا...“ مان همٿ ڪئي ”اوهان سان ڳالهه ڪيون ها.. اسان..“
هن هڪدم مُنهنجي ڳالهه ڪٽي.
”مان توسان پوءِ تفصيل سان ڳالهايان ٿو.. في الحال مون کي هي سڀ ٻڌڻ ڏي.“
هن ڌيان امان طرف رکيو هو. امان جي حالت خراب هُئي. هن سڄي ڳالهه سربستي ڪئي. مُنهنجي دل چيو مان هن لاءِ پاڻي گلاس کڻي اچان... پر ٻاهر وڃڻو پوي ها... ۽ هُنن سڀني جي سامهون الاءِ ڇو مون اچڻ نه پئي گهريو.
اَبي سڄي ڳالهه ٻڌي... ماٺ ۾ الاءِ ڇا سوچيندو رهيو ۽ پوءِ واپس مـوٽي ويو. مون کي سمجهه ۾ نه آيو ته هُو الاءِ ڇا ڪندو. امان وري کٽ تي پئجي رهي هُئي، مُنهنجو ذهن سڄو اڱڻ ڏانهن ٿيندڙ گفتگوءَ تي هو. مون دريءَ جي چير مان ٻاهر ڏٺو.
”زاهد ۽ جاويد ڪو وڙهيا هُئا... ٽي چار ڏينهن پهرين...!“ ابي جو لهجو ڪجهه چٽو هو.
”زاهد ڪهڙو؟“ چاچا قاصد چيو ”جمعي جو پُٽ؟..“
”هائو... جاويد جو دوست آهي... ڪلاسي آهن ٻئي...“
”اي سڃاڻانس...“ مامي امان الله چيو ”شام جو پيءُ سان دخل تي ويهندو آهي.“
”وڙهيا ڇا تي هُئا..“ چاچي عبدالقيوم جو آواز اڀريو.
”لالا جي اوطاق تي ڪو جهيڙو ٿيو هُئن...“ ابي جو آواز اڀريو. الاءِ ڇو مون کي بيحد سرد لڳو.
”لالڻ وٽ...“ چاچي عبدالقيوم حيرت سان ڏٺو، ”اتي ڇو؟...“
”اتي ماڻهو ڇو ويندا آهن ادا...؟ اهو پڇڻ جي ڪهڙي ضرورت آ...“
”ڇا مطلب!... اوطاق آ... اهو سمجهان ٿو... پر ايڏي ننڍڙي عمر وارا اتي ڇا ٿا ڪن؟“
”جاويد ته کڻي مِٽ آهي... ويو هوندو اتي...“ ماما امان ڳالهايون ”پر زاهد جو اتي ڪهڙو ڪم هوندو؟...“
”اسين سادا پيا ٿيون يا واقعي اسان کي خبر ناهي!“ ابي جو لهجو تلخ هو. ”پَتَي تي وڙهيا هيا ٻئي!...“
”ڏس ميان علي اڪبر...“ چاچو عبدالقيوم گرجيو ”جي تنهن جو مطلب، مقصد ڪو الزام هڻڻ آهي. ته سنئون سڌو ڳالهاءِ... ائين ڳجهارتون نه سلاءِ“
”مان الزام ڇو هڻندس؟“
”چوين ته پيو اتي پَتي تي وڙهيا..“
”ته صحيح ته چوان پيو... اتي ٻيو ڇا تي وڙهيا هوندا...؟“
”ضروري آهي ڇا ته پتي تي ئي وڙهن؟“ چاچا قاصد چيو ”ٻي ڪا ڳالهه به ته ٿي سگهي ٿي...“
”اتي ڪهڙي ٻي ڳالهه ٿيندي آهي قاصد!..“ ابي جو لهجو سخت هو. ”جيڪو سچ آهي سو سچ آهي..“
”مطلب تون... اسان تي الزام پيو هڻين ته اسين خراب هون... هان؟“ چاچا قيوم رڙ ڪئي.
”توهان کي ڪنهن چيو؟“ ابي گهوريس.
”مُنهنجو تخم خراب مطلب مان خراب...“ چاچي چيو ”مطلب ته اهو وڃي بيٺو نه سنئون سڌو...“
”مُنهنجو اولاد خراب نڪتو آ... مطلب مان خراب آهيان ڇا؟“ ابي سختيءَ سان چيو، ”ڳالهه کي ٿورو سمجهه ادا... ۽ هَري هَري ڳالهايو..“
”اڙي ڇا هَري هَري ڳالهيان“ سندس آواز وڌي ويو، ”تون سنئون سڌو اسان کي ڏوهي پيو ڪرين. مُنهنجي پٽ ۽ اسانجي اوطاق لاءِ الاءِ ڇا ڇا پيو ڳالهائين... اڃا مان هَري هَري ڳالهيان...!“
”مان پنهنجي پٽ لاءِ به ته ڳالهيان پيو نه، ”ابي رڙ ڪئي“ اهو توهان کي ٻڌڻ ۾ نه ٿو اچي ڇا؟... جيڪو سچ آهي، مان سو چوان پيو... جي مُنهنجي اولاد جو ڪارو مُنهن آهي ته اهو به ته ٻڌايان پيو نه... باقي توهان ڇا تي پيا پَچَو...! ائين ناهي ڇا!... اتي پتو نه ٿو هلي ڇا؟“
”هلي ٿو، سنگت ۾ ڇو نه ٿو هلي. پر ڪهڙو جوئا جو اڏو آ...! پاڻ اتي ناهيون کيڏيا ڇا علي اڪبر!؟“
”پنهنجي وقت ۾ ۽ هاڻي ۾ فرق آ ادا... ڇوڪرا اٽڪيا آهن. پئسن تي... داءَ تي... اتان معاملو متو آ...“
”نه پر جي اهي پاڻ ۾ وڙهيا هن ته لالڻ جو ڇا ٿو وڃي!“
”ڪُجهه نه... ”ابو مُرڪيو“ بس رڳو ٽِڪري هن جي هُئي...“
”وات کي لگام ڏي علي اڪبر...“ چاچو گجيو ”وڌندو نه وڃ... هاڻي سنئون سڌو پيو اچين... پاڻ سنڀال... اهو چڱو ڪونه ٿيندئي...“
چاچا قاصد ۽ ماما امان الله وچ ۾ پيا ”ادا... ادا... قيوم... ٿورو آرام سان...“
هيڏانهن ابو به تپي ويو هو.
”تون به ٿورو ڌيان سان ڳالهاءِ... عبدالقيوم... مُنهنجو ڪو وڏڙو ناهين جو چڙهيو ٿو اچين. سڌي سنئين ڳالهه آهي... مُنهنجي اولاد ۾ هٿ پوندا ته مان ڪو ڇڏيندس ڇا؟...“
چاچا عبدالقيوم سٽَ ڏئي اٿيو.
”هاڻي جي ائين ٿو ڳالهائين... ته بس پوءِ... ڀت برادري ڇُٽي... پوءِ اچ ته آمهون سامهون ٿيون...“
امان الله هٿ ٻڌا... ”ادا... ادا... ادا قيوم...“
ابي رڙ ڪئي ”پنهنجو ڳالهائڻ ڏسين ٿو... مدد ڪرڻ آيو آهين يا احسان ڪرڻ... ۽ جي سچ چئجي ٿو ته باهه ٿي لڳئي...“
امان الله ابي کي هٿ ٻڌا... ”ادا... تون ئي کڻي بس ڪر اڪبر... ڳالهه ڇو ٿا وڌايو...“
ابي کيس پري ڪيو ”ڳالهه مان نه ٿو وڌايان، امان الله... مُنهنجي جگر ۾ هٿ پيا آهن... اتي مان پنهنجو پاڻ کي به بخش نه ڪيان ته ٻئي جي ڪهڙي حيثيت آ...“


”توکي حيثيت جي خبر پئجي ويندي علي اڪبر“ چاچي عبدالقيوم رڙ ڪئي.
”اڙي بس...“ چاچي قاصد جو مُنهن ٽامڻي هڻي ويو ”بس... عبدالقيومَ... گهڻي ٿي... ادَي کي اڪيلو سمجهيو ٿي ڇا؟... وڃي پيو وڌندو... پنهنجي جوئاري، شرابي ڇوري تي ڍڪَ رکندي ته شرم نٿو اچئي، سنگت کي لڄائيندي ته لڄ ڪر...“
عبدالقيوم چاچي قاصد ڏي وڌيو ”تون به ٿو ڳالهائين ڙي...“
مامي امان الله هڪدم ٽوپي لاٿي ۽ چاچي قيوم جي پيرن ۾ رکيائين ”او ادا... اوڀائو... هي ٽوپي ٿئي مُنهنجي پيرن ۾.... ٻيلي پاڻ ۾ نه وڙهو... ائين نه ڪيو..“
هن ٻنهين کي ڇڏايو، اَبو، عبدالقيوم ڏي وڌيو.
”ڳالهه وڌيڪ خراب ٿيندي... هتان روانو ٿي وڃ... هن مهل، نه توکي ڪجهه سمجهه ۾ ايندو نه مان ڪُجهه سمجهي سگهندس... پاڻ پوءِ ڳالهائينداسين.“
”پاڻ هاڻي پوءِ ته ڇا... ڪڏهن به ڪونه ڳالهائينداسين علي اڪبر... آئيندي اهڙي جرئت نه ڪجانءِ...“
”جرئت تون نه ڪجانءِ“ چاچا قاصد رڙ ڪئي، مامي امان الله کيس ڀاڪر ۾ ڀري پري ڪي ورتو. ”نه ته نتيجو اهڙو ٿيندئي جو راڄ ياد ڪندا...“
الاءِ سندس آواز ۾ ڇا هو... چاچا قيومَ کيس ڏٺو ۽ چپ ڪري درَ مان ٻاهر نڪري ويو. پويان عجيب حالت ٿي وئي هُئي. ماما امان الله، زوريءَ چاچا قاصد کي کٽ تي ويهاريو هو. ابو چپ چاپ ائين ئي بيٺل هو. مُڙي ڏٺم، امان جهڙو بيهوش ٿي وئي هُئي. ماسيءَ جي رڙ ته اهو ٻڌايو هو.
***

7

سڄي رات اَبو ويٺو هو.
ماسيءَ به امان کي سنڀالڻ جي شديد ڪوشش پئي ڪئي، پر هُوءَ ڪنهن کي وٺَ ئي نه پئي ڏئي. پريان کٽ تي، چاچو قاصد ۽ مامو امان الله سُتل هُئا. چاچي عبدالقيوم جي وڃڻ کان پوءِ اَبي اندر اچي، امان کي هوش ۾ آندو هو. پاڻي ڇڻڪي، جاڳايو هئوسين. هوءَ ڏاڍي رني هُئي. مامي، پنهنجي ڀيڻ کي سنڀالڻ ۾ وڏا وسَ ڪيا. مسَ مسَ وڃي هوءَ ڪُجهه سامت ۾ آئي هُئي. ننڊ نه پئي آيس... بس لڳو پئي جهڙو بيهوش ئي هُئي.
رات ڊگهي ٿي وئي هُئي. جاويد کان سواءِ پهرين رات هُئي. عجيب خاموشي هُئي... مُنهنجو هانءُ پئي ڦاٽو... الاءِ ڪٿي هوندو!... الاءِ ڪيڏانهن ويو هوندو..! الاءِ ڇا ٿيو هوندس!... هُو وڃڻ جهڙو ته ڪونه هو ڪيڏانهن! ڪاوڙ جو تکو هو پر ايترو نه... ائين ڪيئن ٿو ڪري سگهي!
ڇا، جوئا جي جهان ۾ رهي هُو اهڙو ٿي ويو هو...! ڇا سندس سنگت اهڙي ٿي وئي هُئي. يا، اسان پاران پڪڙجڻ تي، هن فرار ٿيڻ جو موقعو پئي ڳوليو.! نه پر کيس موقعي ڳولڻ جي ڪهڙي ضرورت هُئي!. هُو ته گهر ٻاهر گهڻو وقت رهندو هو. ڪنهن به وقت وڃي سگهيو پئي...ائين ميلي مان ڪيئن هليو ويو!...
جهان ڪيڏو نه عجيب آهي..! ماڻهو آهي ته آهي... جي ناهي ته جهڙو هو ئي ڪونه، ائين ڪيئن سامهون سامهون گم ٿي ويندو آهي؟... هاڻي هئو... هاڻي ناهي... اهو سڀ ڪهڙو جهان آهي.
هيءَ رمز ڪهڙي آهي... گم ٿيڻ وارو ائين هڪ پلَ ۾ گم ڪيئن ٿو ٿي وڃي ۽ لڀجڻ وارو ائين لمحن منجهه سامهون ڪيئن ٿو اچي بيهي. هُو پاڻ ويو آهي، يا ڪنهن گم ڪيو ٿس؟ لالڻ جي ته ڪا شرارت ناهي!... نه پر هُو ڇو گم ڪندا؟ اهڙي ڪهڙي ڳالهه ٿي سگهي ٿي. ان ڏينهن جهيڙو جو ٿيو هئن... پاڻ ۾ وڙهيا جي هُئا... ٿي سگهي ٿو، ڳالهه ڪا وڏي هُجي جيڪا جاويد اسان سان اُڇاتري بيان ڪئي هُجي.
عجيب سُٽُ هو جيڪو الجهندو ئي ٿي ويو. مُنهنجي دل روئڻ لاءِ چئي رهي هُئي. الاءِ ڇو، مُنهنجا ڳوڙها نڪتا نه پئي... ضبط به ڪونه پئي ڪيم، پر الاءِ ڇو ڄڻ ڪا روڪُ هجي... ڪو خوف هجي... ڪا پَڪَ هجي ته اهو روئڻ جو هنڌ ناهي... بس الاءِ ڇا هو.. ڪُجهه به سمجهه ۾ نه پئي آيم.
اڱڻ ۾ ابو ويٺو هو... مان وٽس هلي آيس، وسيع ميدان ۾ پرڀرو، چاچي قاصد ۽ مامي امان الله جون کٽون پيل هيون...اَبي الاءِ ڇو پريان، نِمَ هيٺان کٽَ هنئين هُئي. سدائين اسان کي وڻ هيٺان سمهڻ کان روڪڻ وارو ابو، پاڻ اڄ اهو سڀ ڪري رهيو هو.
اڱڻ ۾ چانڊوڪي هُئي، بس ان جاءِ تي ئي روشني گهٽ هُئي جتي اَبي جي کٽَ رکيل هُئي. هُو ڄڻ هلڪي اوندهه ۾ ويٺل هو. هڪ عڪس جيان... پر سمجهه ۾ آيو پئي ته هُو کٽَ تي ويٺل هو.
مان وٽس هلي آيس... هن مون ڏانهن نهاريو... سندس ڳلُ تَر هُئا... اکين جا بندَ ڀڳل هُئس.
مان سندس ڀر ۾ ويٺس ۽ ڀَڄي پيس... هن مون کي پنهنجي ڀاڪر ۾ ڀري ورتو ۽ اسين ٻئي پيءُ ڌيءُ چرين وانگر روئڻ لڳاسين. عجيب منظر هو، سمهڻ وارن جو خيال به هو ۽ پنهنجي ملال جو ڌيان به هو ۽ الاءِ ڪيتري دير اهو بي آواز وهڪرو جاري رهيو. هُن مُنهنجو مُنهن اگهيو، مُنهنجي پيشاني چُميائين.
”تو مون سان ڳالهه ڇو ڪونه ڪئي هُئي زيبُل؟“
مون رئي سان سندس مُنهن اُگهيو، پوءِ پنهنجو چهرو صاف ڪيم.
”مون ۾ همٿ نه هُئي بابا“
”ڇا جي همٿ نه هُئي؟“
”اهو ٻڌائڻ جي ته توهان جو اولاد، ان رستي تي هلي پيو ٿو“
”۽ هاڻي؟... هاڻي جو ايڏو قهر ٿي ويو آهي... سو؟“
”مون کي اُن جو اندازو نه هو بابا.“
”توکي ڇا جو اندازو هو امان؟“ سندس اکيون ڇلڪي پيون جيڪي هُن مُنهنجي رئي سان اُگهيون.
”مون کي ڪوبه اندازو نه هو بابا“ مون وڏو ساهه کنيو. ”هُو جو مَٽيو هو نه ته به سُتت مٽيو هو... پهرين اهڙو ڪونه هو.“
”دوست مٽايا هُئائين ڇا؟“
”نه بابا... دوست به اُهي ئي ساڳيا هُئس... هو سڀ شايد گڏجي مٽيا هُئا.“
”پَتَي جي خبر ڪڏهن پئي هُئي توهان کي؟“
”امان کي شڪ ٿيو هو... پوءِ ماسي جادُل ڳالهه ڪيس... الاءِ پهرين ماسي جادُل ڳالهه ڪئي پوءِ پئسا لڌا هُئائين... پر بهرحال ڳالهه اُتان شروع ٿي هُئي.“
”گهڻو وقت پهرين؟“
”مهينو کن ته ٿيندو بابا“
”توکي ڇا ٿو لڳي...! هُو ڪاوڙجي ويو آ؟“
”الاءِ بابا... مون کي ته ڪُجهه سمجهه ۾ ئي نٿو اچي.“
”مان سوچيان ٿو ته صرف هڪڙي مهيني ۾ ايڏي تبديلي ڪٿان ٿي اچي سگهي!! هڪ مهيني ۾ ايڏي ماڻهوءَ مٽَ! مٿان وري هڪڙو خيال اهو به ٿو اچي ته ماڻهو ته لحضي ۾ مٽجي ويندو آهي.“
”هُو اهڙو ڪونهي بابا... اُن ڏينهن امان ماريس... پوءِ معافي گهري هُئائين ته صدقِ دل سان گهري هُئائين...“
”تُنهنجي دل ائين چئي ٿي؟“
”بلڪل چوي ٿي... مُنهنجي دل چوي ٿي بابا هُو پاڻ ناهي ويو“ مون روئڻ شروع ڪيو. ”الاءِ ڇو... بس... هو اسان وٽان وڃي ئي نه ٿو سگهي... ڪُجهه ٿيو ضرور آهي... ڪا دشمني... ڪُجهه ٻيو“
ابي مُنهنجو مٿو چُميو، ”تون مُنهنجو وڏو ٻچو آهين زيبُل... مان ڌيءَ پُٽ جو فرق ناهيان رکندو... پر مون ڪڏهن توکي پُٽن کان گهٽ بهادر به ناهي سمجهيو... بس همٿ نه هارجانءِ... هُو ڪٿي به آهي... الله ڪندو ته محفوظ هوندو... رب جي امان ۾ هوندو... تون رڳو دُعا ڪرينس... ۽ ها، مُنهنجو بازو بڻجانءِ... مان هنن سڀني کي مُنهن ڏئي سگهان ٿو.“
***
صبح جهڙو ٿيو هو تهڙو نه ٿيو هو.
امان جون اکيون سُڄيل هيون، ماسيءَ نيرن تيار ڪئي هُئي ٻارڙن کي زوريءَ تيار ڪري اسڪول موڪليو هُئائين. نصيبان به اچي وئي هُئي. اسان ٻئي ڪونه ويا هُئاسين. ماسيءَ، امان کي زوريءَ چانهه جو اڌيڪو ڪوپ پياريو هو ۽ ٻه بسڪوٽ کارايا هُئا. امان بس ماٺ ۾ هُئي.
ابو، صبح ساڻ ئي نڪتو ويو هو ۽ چاچا قاصد ۽ مامون امان الله به هن ساڻ ئي ويا هُئا. ڏينهن جي شروعات ئي الاءِ ڇو ساهه منجهائيندڙ هُئي. ڪالهه کان وٺي جيڪو دل کي ڌڙڪو شروع ٿيو هو، سو ڄڻ لهڻ جو نالو ئي نه پيو وٺي. ڪُجهه دير ترسي، نصيبان ميلي جي اسٽال واري هنڌ وئي، کيس حساب ڪتاب ڪليئر ڪرڻو هو. ڪالهه تڙ تڪڙ ۾ نڪتا هُئاسين. ڪُجهه ڄڻ سمجهه ۾ ئي نه پئي آيو. پوءِ احساس ٿيو هو ته پئسا به اتي ڪائونٽر ۾ ئي رهجي ويا هُئا. بس نصيبان عقل اهو ڪيو هو جو ان کي تالو هڻي آئي هُئي. ماسي حنيفان، امان کي وڏو سهارو ڏنو هو. ڪُجهه ئي دير ۾ ٻيون سڀ مائٽياڻيون به اچي پهتيون، سڄو گهر ماڻهن سان ڀريو ته مُنهنجو ساههَ منجهڻ لڳو. هر ڪنهن وات ۾ پنهنجي ڳالهه هُئي.. هر ڪنهن وٽ پنهنجي سؤچ هُئي.
نصيبان موٽي ته هن وٽ به ڪُجهه اهڙو ئي احوال هو. اتي جيڪا به مائي ملي پئي، تقريبن جائُوءَ جو ئي پُڇي پئي. نصيبان وٽ موٽ ۾ ڪهڙو جواب هو، بس هتان هُتان جون ڳالهيون هيون جن وڌيڪ اندر ساڙيو پئي.
مون کي ڪُجهه به سمجهه ۾ نه پئي آيو. هي سڀ ڇا ٿي رهيو هو. ٽپهريءَ جو ابو موٽيو ته اهو به شڪسته حال هو. چاچو قاصد ۽ مامو امان الله گڏ ڪونه هُئس. گهر ۾ به مائيٽياڻين جو ميلو ٽُٽي چُڪو هو. هاڻي بس، ابو، امان، ماسي حنيفان، نصيبان، مان ۽ ٻارَ هُئاسين.
ابو ماٺ ڪري کٽ تي ويهي رهيو.
مان پاڻيءَ جو گلاس کڻي ويس ته هُن هڪ ساههَ ۾ ختم ڪري ڇڏيو، ڄڻ ته صدين جو اڃايل هو. سڄو مُنهن ٽامڻي هڻي ويو هُئس. ڄڻ ڪنهن ڊگهي سفر تان ٿڪجي موٽيو هو. امان سواليا نگاهن سان ڏانهس نهاريندي رهي.
”نه ٿي پئي خبر شمان...“ هن وڏو ساهه کنيو... ”ڪا خبر نه ٿي پئي ته ڪاڏي ويو هليو...!! زمين ڳهي ويس يا آسمان کائي ويس...“
”خيرگهرو سائين...“ امان هٿن تي رئو ويڙهيو ”دُعا ڪيوس... ائين ڇو ٿا ڳالهايوس!“
”پوليس ڇا چيو ادا...“ ماسيءَ پُڇيو.
”اهي به ڳولين پيا ٿا... شڪين جا نالا پئي پُڇيائون... مون في الحال ته ڪونه ڏَسيا مانِ...“
”زاهد جي جهيڙي واري ڳالهه ڪيئي انهن سان..“ امان پُڇيو.
”ها پر، اهو ته سڀني جي سامهون ڪو ٿيو هو. سڀني کي خبر هُئي ۽ ٻئي ڄڻا پوءِ کير کنڊ به ٿي ويا هُئا...“
”توهان شڪ ظاهر ڪيو ها نه چاچا...“ نصيبان ڪُڇيو، ”ان لالڻ يا زاهدَ مان ڪنهن جو نالو ڏئي اچو ها پوليس کي.“
”اهو سڀ ايڏو سولو ناهي امان...“ اَبي وڏو ساهه کنيو ”ٿي سگهي ٿو انهن جو ڪو هٿ هجي... نالو کڻجينِ ۽ جي ڇِڙي پيا ته مصيبت ٿي ويندي.“
”توهان جو مطلب آهي اغوا وغيره؟..“ مُنهنجي وات مان نڪري ويو.
”ڪُجهه به ٿي سگهي ٿو امان...“ ابي جي اکين جي جؤت ڄڻ جهيڻي هُئي ”ٿيڻ لاءِ ته ڪُجهه به ٿي سگهي ٿو... ڇا ڪاڻ ته ڪنهن به کيس ويندي ناهي ڏٺو... نه پيادل... نه ڪنهن گاڏيءَ ۾... ڪنهن کي به ڏسڻ ۾ ڇو ڪونه آيو هو هُو...؟“
عجيب معاملو هو... مُنهنجي ته سمجهه کان ٻاهر هو. اَبي مستقل ڳالهايو پئي.
”جي هُو ڪنهن سان گڏ ويو هو ته ڪير ته ڏسي ها نه... ڪنهن گهٽيءَ ۾، ڪنهن رستي تي... ڪٿي نه ڪٿي... اهو ڇا ٿيو جو هڪدم غائب ٿي ويو. ڪجهه آهي مامَ ۾ زيبُل... ڪُجهه آهي ڊاڪٽرَ... آهي ضرور... بس اها خبر ئي ته نٿي پوي...“
مون کي مٿس ڏاڍو پيار پئي آيو... اسانجو ابو، هڪ مثالي پيءُ هو. هُن پنهنجي وسئون ڪڏهن به گهٽايو ڪونه هو ته اسانکي ڪو سک نه ملي. پنهنجي حال آهر، هُن هر قسم جون خوشيون اسان جي ترين تي آڻي رکيون هيون. اها لالڻ واري ڳالهه نه ٿئي ها ته مُنهنجي زندگيءَ ۾ سندس خلاف ڪڏهن به ڪابه شڪايت جنم نه وٺي ها. اُها شڪايت به هاڻي الاءِ ڪيڏانهن هلي وئي هُئي. جي هن مون سان دوستيءَ جو ورتاءُ ڪيو هو ته جاويد سان به سندس هلت چلت ڪا خراب نه هُئي... پوءِ هي سڀ ڇا هو... زندگي بس سوالنامو بڻجي وئي هُئي... جيڏانهن نگاهه ڪيم پئي... لڳم پئي ڄڻ ڪو نه ڪو سوال، پنهنجي ٽٻڪي تي سوار ڊوڙندو پئي آيو.
***
ٻه ڏينهن گذري ويا... گهر ۾ چُلهو جهڙو ٻرندو هو تهڙو نه... صبح ساڻ ماڻهن جا جهڙوڪر هجومَ گڏ ٿيندا هُئا... انهن جي خدمت ماسي، نصيبان ۽ مان پيون ڪنديون هيوسين... امان ته جهڙي اَڌَ مُئي ٿي وئي هُئي.. جيڪو انتظار سندس اکين ۾ لهي آيو هو، اهو ڄڻ نور جي جاءِ وٺي ويو هو.
انسان به ڪيڏو نه عجيب آهي. ڪو ماڻهو مري ويندو آهي ته سهسائڻ سولو ٿي پوندو آهي، پرَ جي، ڪٿي ائين هليو وڃي، ته ڪيڏو نه عجيب ٿي ويندو آهي جيون... هڪ هڪ پَل سوريءَ جي سيج ٿي پوندو آهي. نگاههَ، درَ تان هٽڻ جو نالو ناهي وٺندي. هر ٺڙڪو، کڙڪو، ڪا چُر پُر... ڪو چؤٻول... سڀ هُن جي واپسيءَ جا وراڪا لڳندا آهن... موبائيل جي بيل... ڪنهن جو ڪو نياپو... بس سڀ ڪُجهه الاءِ ڇا ٿي ويندو آهي. سج لهندو ۽ چڙهندو، اميد جي ڀاڪرن ۾ آهي.
جاويد جي ڪابه خبر نه پَئي پئي... روز رات جو، دير سان، اَبو جهڪيل ڪُلهن سان گهر ايندو هو. پاڻ کي کڙو تڙو ڏيکارڻ جي ڪوشش ڪندو هو، پر سندس وجود جي ٿانوَ تي الاءِ ڇو اها قلعي نه پئي چڙهِي. چاچا قاصد ۽ ماما امان الله به گڏ ايندا هُئس، ڪجهه دير ويهندا هُئا، پاڻ ۾ الاءِ ڇا ڇا ڳالهائيندا هُئا ۽ نيٺ هليا ويندا هُئا. اڄ رات ماسي حنيفان به نصيبان سان گهر هلي وئي هُئي. امان اڪيلي اندر ڪمري ۾ ليٽيل هُئي. ٻار سمهي رهيا هُئا.
بابا، چاچي قاصد ۽ مامي امان الله سان گڏ آيو هو. رات گهري هُئي. اڱڻ ۾ هلڪي هلڪي هَوا پئي لڳي. چنڊ تي نگاهه وئي ته احساس ٿيو، چوڏهين آهي. چوڏهين هُئي پر اسان سڀني جي اندر ۾ اُماس هو.
پاڻي ڏنو مانس ته پي ابي چيو ”چانهن ٺاهي وٺ زيبُل... مٿُو سُورَ کان ڦاٽي پيو.“
”ماني نه لڳايان بابا...!“
”نه امان... في الحال چانهن پيار“ ابي هُنن ڏي ڏٺو، ”ماني کائيندؤ يا چانهن پيئندؤ!“
”چانهه ٿا پيئون ادا“ مامي امان الله ورندي ڏني. چاچو قاصد ماٺ هو مون هُن ڏانهن نهاريو. اکين جي اشاري سان هُن به هائو ڪئي ته ائين ئي ڪر جيئن هي چون ٿا.
موٽي ويس ته رڌڻي ۾ هُنن جو آواز ڪنينَ پوڻ لڳو.
”ڇا ڪيونس هاڻي؟ صفا دَتُ هڻي بيٺو آهي.“ مامي امان الله ڪُڇيو. جواب ۾ ڪُجهه لمحا ماٺ هُئي، پوءِ ابي ڳالهايو ”ڇا ٿو ڪري سگهجيس امان الله؟“
”ڇا نٿو ڪري سگهجيس ادا؟“ چاچا قاصد جو آواز اُڀريو، ”اسان جي جگر ۾ هٿ پوندا ته ٻئي کي ڇڏي ڏينداسين ڇا؟“
”اهي هٿ ئي ته نٿا سمجهه ۾ اچن قاصد“ مامي ڳالهايو، ”ڪابه ڳالهه هُنن تي نٿي اچي.“
”نٿي اچي ته نه اچي... اسين ته اُهو ئي سمجهيون ٿا نه“
”اسان جي سمجهڻ سان ڇا ٿو ٿئي ٻچا“ ابي ڳالهايو، ”اسين جيڪي ڪُجهه سمجهيون ٿا اُهو ٻيا ته سڀ سمجهن ٿا... پوليس نٿي سمجهي.“
”پوليس جو آ مٿو خراب... ٻه ڏوڪڙ ڏي ته ڏس ڪيئن نٿي سمجهي...“ چاچي وري گونج ڪئي.
”هن واري ڪڙڪ ڊي ايس آهي قاصد...“ مامي ڳالهايو، ”سڀني کي ڇڪي رکيو اٿائين...ڏسين نٿو ڪيئن پنهنجي مدد پيو ٿو ڪري... مسئلو اهو آهي ته پاڻ به ته ڪنهن تي هٿ رکون نه“
”ته ڇو نٿا رکون ادا“ چاچي زور سان ڳالهايو، ”شڪ اٿئون ته ظاهر ڇو ڪونه ٿا ڪيون؟“
”ان ڪري جو... ڳالهه خراب ٿي نه وڃي قاصدَ... هٿ رکڻ ۾ ڇاهي... پر جي بگڙجي ويا ته!؟“
”ته ڇا ادا؟ بگڙجي ويا ته خير آهي... جيڪي ڪيو اٿن اُن کان وڌيڪ ڪندا ڇا؟“
”اسان جو شڪ آ هُنن تي... پڪ ناهي...“
چاچا قاصد ابي جي ڳالهه ڪٽي ”مون کي ته پڪ آهي ادا... ڏسين نٿو، قيوم ڪيئن ٿو ڳالهائي!؟ مُنهنجو وس پُڄي ته مُنهن پَٽِي وٺانس...“
”مُنهنجي ڳالهه پوري ٻُڌ“ هاڻي ابي جو لهجو به سخت ٿي ويو، ”ڳالهه هٿ رکڻ جي رڳو ناهي... هي ته اڃان تون ڇا تون ڇا ڪئي ٿئون نه... جي هٿ رکنداسين، ۽ جي هُنن وٽ هوندو به نه... ته موٽي نه ملندو... في الحال ته شڪ جي شُبهي ۾ ورائي ته سگهجي ٿو نه...“
بس ماٺ ٿي وئي هُئي ٻاهر... سڀ جهڙوڪر چُپ جي ڀاڪر ۾ اچي ويا هُئا. چانهه کڻي ويس ته هُنن ماٺ ميٺ ۾ ورتي... مان به چُپ چاپ اندر موٽي آئي هُئس.
اندر امان جاڳي پئي...اڱڻ جا آواز هُن تائين به پهتا پئي. مُنهنجي اندر گهڙڻ تي، اکين تان رئو هٽائڻ بنا پُڇيائين، ”بس ٽئي آيا آهن نه؟“
”ها“ مون الاءِ ڪيئن اُڪليو... هُن مُنهن تي پيل رئي کي چڪ هڻي ڇڏيو. سندس سڄي وجود ۾ لرزش هُئي. مون کيس ڀاڪر ۾ ڀري ورتو. هُو ٻارن وانگر روئي رهي هُئي. ڪوشش ته ڪيائين پئي پر وري به آواز نڪري پيو وڃينس... مُنهنجون اکيون به ڀڄڻ لڳيون. ابو اندر گهڙي آيو.
”همٿ ڪر شمان... ائين نه ڪر... ائين مُنهنجي به چيلهه نه ٽوڙ... دُعا ڪرينس... دُعا ڪرينس بس... باقي هُن کي واپس موٽائڻ مُنهنجو ڪم آهي.“ هُن مون ڏي نهاريو، ”ماڻهين کي سنڀال زيبُل... حوصلو هاريوسين... مطلب سڀ ڪُجهه هاريوسين.“
هُو جنهن تيزيءَ سان اندر آيو هو، اُن ئي تيزيءَ سان ٻاهر نڪري ويو. مون امان جي مُنهن تان رئو پري ڪري، سندس مُنهن پنهنجن هٿن ۾ ڀري ورتو.
”همٿ ڪر امان...دُعا ڪر...تُنهنجي دُعا ۾ طاقت آهي... رب توکي ڪونه موٽائيندو...تون گهر الله کان...ڏس ڪيئن نٿو گهر واپس اچي...“
ٻنهي رنو پئي... الاءِ ڪنهن، ڪنهن کي دلداري پئي ڏني.
***
صُبح ساڻ ئي چاچو قاصد ۽ ماما امان الله نظر نه آيا هُئا.
جاڳڻ ۾ دير ٿي وئي هُئم. ڏٺم ته اڱڻ ۾ ابي چانهه ويٺي پيتي... امان پاسي کان ويٺي هُئس... چُپ چاپ، ڄڻ بيزار هُجي.
”اُٿي وئينءَ ڊاڪٽر!“ لڳم آواز ۾ اجائي خوشنمائي پيو ٿو ڀري... روح ۾ ته جهڙي ڄَرَ اٿس.
”اسلام عليڪم بابا...سلام امان“
مون کين سلام ڪيو، امان ماٺ هُئي، بابي ورندي ڏني. ”وعليڪم سلام...گڊ مارننگ“
”سوري بابا...اڄ دير ٿي وئي“ شرمنده هُئس، واقعي ڏينهن چڙهي آيو هو.
”ڪا ئي ڳالهه ناهي... ڪڏهن ڪڏهن ائين اک لڳي ويندي آهي... بُرش ڪري اچ... چانهه ٺهيل ٿئي ڪڍي وٺ...اڄ مون ٺاهي آهي.“
شرمساري اڃا به وڌي وئي هُئم... امان ڏانهن ڏٺم... دل چيو پُڇانس ’تون نه اُٿي هُئينءَ ڇا؟‘ هُوءَ مون ڏي نهاري وري ڪنڌ ڦيري وئي.
باٿ روم مان ٿي آيس ته هُو ٻئي ائين ئي ويٺا هُئا. چانهه گرم ڪيم، ٻاهر کڻي آيس. ابي ڪوپ جي ڪنيءَ تي هٿ پئي ڦيريو... امان جو ڄڻ ته ڪنهن سان ڪو تعلق ئي نه هو.
”ادي حنيفان ايندي هينئر زيبُل... هُن سان گڏ گهر کي ٿورو ڏسي وٺ... هونئن خيرن سان تون پاڻ به ڏسي سگهين ٿي پر هُن کان مدد ضرور وٺج...“
مون کي سمجهه ۾ نه آيو، ابي ائين ڳالهه ڪيئن شروع ڪئي هُئي.
”امان آهي نه بابا...ماسي به هوندي آهي...شين کي ڏسي ٿا وٺون...ڄاڻ نصيبان به آئي.“
”مو سوچيو پئي ته سُڀاڻي کان تون ۽ نصيبان به اسڪول وڃو...ان ڪري چيم ته اڄ گهر ۾ رهي ڪُجهه شين کي سيٽ ڪري وٺ“
سندس لهجي ۾ الاءِ ڇا هو. عجيب ماٺ هُئس. ڇا هُو مايوس هو يا کيس اندر ۾ جاويد جي ملڻ جي ڪا پڪ هُئي... چانهه ڪُجهه وڌيڪ گرم لڳي رهي هُئم.
”جي بابا“
اوچتو امان ڀُڙڪو کاڌو ”اڄ ٽيجهو آ نه...“
سندس سڄو وجود لرزي ويو هو. ابي سندس هٿ جهلي ورتا... هُو ڄڻ ڦاٽي پئي. اُڀا ساهه کڻندي ۽ سُڏڪن ۾ روئندي هُن چيو، ”اڄ ٽيجهو آ نه...ٽيون ڏينهن ٿس نه...جائُو...جائُو...مان توکي ڪٿي ڳوليان.“
ابي کيس ڀاڪر ۾ ڀري ورتو...هُوءَ وحشتن جي چوٽ چڙهيل هُئي.
”شمان...شمان...ناهي اهڙو ڪُجهه... ناهي ڪو ٽيجهو ٻيجهو... هوش ڪر.“
مان به ڊوڙيس جهڙوڪر... وڃي جهليومانس...سندس وار وکرجي مُنهن تي اچي ويا هُئا. ڳوڙهن سان سڄو مُنهن تر هُئس.
”اڄ ٽيون ڏينهن ناهي؟...هان...ٽيون ڏينهن ناهي...“ هُن رڙ ڪئي، ابي کيس مضبوطيءَ سان جهلي ورتو ”آهي...آهي پر هُو خير سان آهي...خيرسان آهي پنهنجو جاويد“
”امان...امان...هوش ڪر امان“ مُنهنجي وات مان الاءِ ڇا ڇا پئي نڪتو. هُوءَ اسان ٻنهي کان سنڀالي نه پئي ٿي.
ابي کيس کٽ تي ليٽايو ”پاڻي کڻي آءُ زيبُل“
مان تڪڙي اندر ڀڳس. فرج مان پاڻي ڪڍيم، کڻي موٽيس ته ڏٺم هُو بيهوش ٿي وئي هُئي. ابي تڪڙا تڪڙا سندس مُنهن تي پاڻيءَ جا ڇنڊا هنيا، هُوءَ جهٽڪي سان ٿوري سامت ۾ آئي. مُنهنجا ڳوڙها نه پئي بيٺا. ابي مون ڏانهن نهاريو، ”ڳوڙها بچائي رک زيبُل...اڃا اڳتي الاءِ ڪيترو روئڻو آهي بابا.“
مون کي ڳالهه سمجهه ۾ نه آئي هُئي. سمجهه ۾ اچي به ڇا ها.!
***
ڊاڪٽر کيس تپاسيو ته ٻُڌايائين ته ذهني دٻاءَ ۾ آهي. دماغ جاءِ تي نٿو اچيس. ضروري آهي ته في الحال کيس سمهاري ڇڏجي. گهڻي کان گهڻو آرام ڪرائجي... جي پوءِ به حالت ٺيڪ نٿي ٿيس ته پوءِ شهر کڻائي وڃڻو پوندو ۽ اُتي ڪنهن ذهني مرضن جي علاج سان لاڳاپيل ڊاڪٽر کي ڏيکارڻو پوندو.
ابو ڊاڪٽر سان گڏ هليو ويو هو... امان ننڊ ۾ هُئي. مان، ماسي حنيفان ۽ نصيبان پويان هُئاسين.
”نظر لڳي وئي ڪا امڙ...“ ماسيءَ چيو، ”نظر کائي ٿي وڃي ماڻهوءَ کي...“
نصيبان ماءُ ڏانهن نهاريو. ”اهڙا ڪهڙا توَنگر آهن زيبُل وارا امان...اهڙو ڪهڙو ڪارنامو ٿيو آ جنهن تي نظر لڳي سگهي!؟“
”ڪنهن جي مِٺَ مُحبت يا سُٺو حياتي گُذارڻ جو انداز به ته نظرجي سگهي ٿو نه امان. ضروري آهي ڇا ته رڳو مال متاع هُجي!... ملڪيتون هُجن ته نظر لڳي؟!“
نصيبان مون ڏي نهاريو. مون وٽ ڪُڇڻ لاءِ ڇا هو. نظر هُئي، هُوسَ هُئي يا جيڪي ڪُجهه به هو، مُنهنجي سمجهه کان ٻاهر هو.
”هل ڀلا امان...نظر لڳي وئي...هاڻي ڇا ڪجي؟“
”ڇا وري ڇا ڪبو امڙ“ ماسيءَ وراڻيو، ”هلئون ٿا ڪنهن چڱي در تي... هلي ٿا ٻاڏايونس ته من ڪنهن محابي، جان ڇُٽي پوي.“
نصيبان جي مُک تي مُرڪ اچي وئي ”امان... تُنهنجون ڳالهيون به عجيب هونديون آهن“
ماسي حيران به ٿي ۽ خفي به، ”ڇوڙي امڙ...غلط ٿي ڳالهان ڇا؟...الله جا پيارا هِن... الله کي پيارا هِن... جي سلام ڪرڻ هلياسين ته ڪو گسي ڪونه وينداسين.“
”جائُو ڪٿي هوندو ماسي؟“
اوچتو سوال ڪيو هئم. الاءِ ڪيو هئم الاءِ پاڻ واتان اهو نڪري ويو هو. ماسيءَ مون ڏانهن نهاريو. سندس ڳالهائڻ جي رواني بيهجي وئي... هُن مون ڏانهن نهاريو، بس چُپ ٿي وئي.
”ابي وارا ڳالهه ڇو ڪونه ٿا ڪن؟... چاچو قاصد ۽ مامو امان الله به ڪُجهه نٿا چون...“ مُنهنجي اندر ۾ به الاءِ ڇا پچي رهيو هو...الاءِ مون به امان وانگر هوش وڃايا پئي الاءِ ڇا!..
”مرد ماڻهو، ڪيتريون ڳالهيون ڪونه ڪندا آهن زيبُل“ ماسي مُنهنجي ويجهو اچي کٽ تي ويٺي. نصيبان به ٻئي پاسي کان اچي مُنهنجو پاسو ورتو، ”الاءِ ڪيترا فيصلا، ڪيترا قدم، هُو پاڻ سوچي پاڻ ڪندا آهن... عورت کي شريڪ ڪرڻ کين سُٺو ناهي لڳندو.“
”نه پر هي ته ڪو مرداڻو معاملو ناهي ماسي... هي اسان جي گهر جي ڳالهه آهي... امان ته کڻي سامت ۾ ناهي... پر ابو مُون سان ته ڳالهه ڪري سگهي ٿو نه... مُون سان ڇو ڪونه ٿو ڪري؟!“
”مُناسب نه سمجهندو هوندو امان...“ ماسيءَ وڏو ساهه کنيو. نصيبان جو مُنهن الاءِ ڇو لهي ويو هو.
”ڇا مُناسب ناهي ماسي؟!... مُون سان ڳالهه ڪرڻ يا مون تي اعتبار ڪرڻ؟“
”ائين ناهي چري“ نصيبان مُنهنجو ڪُلهو دٻايو، ”اجايو سجايو نه سوچ... ائين وهلور نه وڃ... چاچي کي مُنهنجي خيال مطابق ته ڪا خبر ڪانهي... جي هُجيس ها ته ضرور ٻُڌائي ها... هُو پاڻ چرين وانگر هيڏانهن هوڏانهن پيو ٿو ڳولي... کيس ڏور هٿ نٿي اچي زيبُل... اهو مُنهنجي دل ٿي چوي.“
***
ابي کي پريشاني وڌي وئي هُئي.
امان جا دؤرا ڪُجهه جهڪيا ٿيا هُئا. دوائن جي غنودگي طاري هوندي هُئس. گهڻو وقت ته سُتي پئي هوندي هُئي، ان ڪري اهو اندازو لڳائڻ ڏُکيو پئي ٿيو ته هُو دؤرن کان آجي ٿي آهي الاءِ نه. بس جهڙي هڪ ڳهير ۾ پيل هوندي هُئي.
ٻار به وسامي ويا هُئا. رضا ڪُجهه وڏڙو هو، کيس سمجهه هُئي ته ڇا ٿيو آهي. شاهينه کي اهو اندازو هو ته ڀاءُ ڪاوڙجي ويو آهي، لڪي ويو آهي. امان ۽ بابا ڳولي وٺندس. هو روز شام جو مدرسي ويندا هُئا ته هاڻي مان گڏجي ويندي هُئي مانِ... گهر جي گهٽيءَ جو موڙ مُڙي، مان سامهون ٿي بيهندي هُئس ۽ هُو سڌا مسجد جي مدرسي ۾ هليا ويندا هُئا. موٽ مهل به وقت جي اندازي سان نڪري بيهندي هُئس، هُو مون کي ڏسي ئي مدرسي مان نڪرندا هُئا. الاءِ ڇو اُهي ٻئي وقتَ سيني تي چڙهي بيهندا هُئا.
ڇا تي ڪاوڙيو هو هُو...؟ نصيبان جي مارڻ تي... مُنهنجي پُڇ پُڇان تي يا وري امان جي بيخ ڪڍڻ تي! ۽ جي ڪاوڙجي به ويو هو ته اُن ڏينهن ميلي تي ڇو آيو هو! ائين نارمل ڪيئن هو!؟ پشيمان ڇو ٿيو هو...کيس ته پشيمان نه ٿيڻ گهرجي ها.
***
راتيون عجيب ٿي ويون هيون.
سڄو گهر سُنسان ۽ ماٺڪو ٿي ويو هو. پهرين به ٿيندو ته ائين هو جو ٻار جلدي سُمهي پوندا هُئا، رات اسان جي گهر ۾ هونئن به جلدي حاڪم ٿي ويندي هُئي. ابو نائين ساڍي نائين اچي ويندو هو ته رڌڻي ۾ ٺڙڪا جاڳي پوندا هُئا. امان سدائين کيس گرم ماني ٺاهي ڏيڻ جي ڪوشش ڪندي هُئي. ڀاڄي ڏينهن واري هُوندي هُئي، ڦلڪو گرم نڪرندو هو، تيسين پنهنجي رُوٽِين موجب هو باٿروم مان ٿي ايندو هو... پنهنجي مرغوب ترين ڊريس، شلوار گنجيءَ ۾ کٽ تي اچي ليٽي پوندو هو. ماني امان به کٽ تي ئي ڏيندي هُئس. ماني کائي هُو هڪدم ليٽندو هو ۽ مان کيس زور ڏيندي هُئس.
اُن مسلسل عمل ۾، سواءِ رڌڻي جي کڙڪن جي، ٻيو ڪوبه آواز نه هوندو هو. جي اسين ڪچهري ڪندا هُئاسين ته ڪو آواز بُلند ٿيندو هو نه ته ماٺ گهڻي هوندي هُئي. ماٺ، جيڪا هاڻي به هُئي پر الاءِ ڇو کُٽل کُٽل هُئي.
***
مانيءَ جا ٿانوَ کنيم ته هُو ويهاڻي کي ٽيڪ لڳائي ويٺو هو.
”ٿانوَ رکي آءُ ڊاڪٽر ته ٿورو حوال ڪيون...“ ٻيڙي دُکايائين. ابو سگريٽ نه ڇڪيندو هو... بس سال اڌ ۾ ڪڏهن ڪڏهن ڪا پَنَ جي ٻيڙي ٻاري وٺندو هو. مان ڄاڻندي هُئس، جڏهن کيس ڪا پريشاني يا مُونجهه ورائيندي هُئي ته هُو پن جي ٻيڙيءَ کي ساڙي اُن مان بدلا وٺندو هو.
هُن وٽ سائي رنگ جي هڪ خوبصورت دٻي هُوندي هُئي، جنهن ۾ ترتيب سان سندس ٻيڙيون رکيل هونديون هيون. جڏهن ضرورت پوندي هُئس، اُها ڊٻي الاءِ ڪٿان حاضر ٿي ويندي هُئي.
ابو الاءِ ڇو ائين ڪندو هو، ڇاڪاڻ ته ٻيڙي به بس جهڙي هٿ ۾ دُکندي رهندي هُئس. هُو گهڻي ڇڪيندو ڪونه هو، مون کي لڳندو هو ته سڄي ٻيڙيءَ مان هُو ڪي ٽي چار ڦوڪون مس هڻندو هو. شايد کيس دونهين جو هُڳاءُ پسند هو، شايد سندس مُونجهه اُن مان گهٽ ٿيندي هُئي.
”آ...ويهه اتي“ هُن جاءِ ٺاهي.
”توهان ليٽو نٿا بابا“ پڇيم.
”ٻيڙي ڇڪي وٺان“ هُن خفيف مُرڪيو. ”پوءِ سانءِ ستَ سان ليٽان ٿو“.
مان سندس پيرانديءَ کان کٽ تي ويهي رهيس. هُو، ٻيڙيءَ کي کٽ جي پاسي کان ڇنڊيندو رهيو. ڇار ڪا هُئي ڪانه... بس ادا هُئي جهڙي.
”ماڻهين ڪُجهه ٺيڪ ٿي آ؟“ هُن اندر نهاريو، جتي کٽ تي امان بي سُڌ پيل هُئي.
”دوائن جي نشي هيٺ آ بابا... اُٿي ٿي ته رڙيون ٿي ڪري.“
”ٺيڪ ٿي ويندي... الله ڪندو ته ٺيڪ ٿي ويندي.“ هُن ٻيڙي وسائي... کٽ هيٺ اڌڙ اُڇلائي ڇڏيائين. مون سمجهيو هاڻي سڌو ٿي ليٽندو، پر هُو ائين ئي ويٺو رهيو.
”معاملو سمجهه کان مٿي آهي ڊاڪٽر امان“ هُن وڏو ساهه کنيو، ”چار ڏينهن وڏا هوندا آهن...ڪا ڪُنڊ، پاسو مون ناهي ڇڏيو... رکي رکي اهو خيال اچي ٿو ته کيس هيترن سوين ماڻهن مان ڪنهن ته ڏٺو هوندو نه ڪيڏانهن ويندَي... پر وري خيال اچي ٿو ته دُنيا ۾ اتفاق به ته ڪو اهڙو ئي لفظ آهي نه... ٿي ويو هوندو اهڙو اتفاق... جو ڪنهن نه ڏٺو هُجي.“
ساڳي ڳالهه هُن ورجائي پئي... الاءِ ڇا پئي چوڻ چاهيائين. ”مون هر هنڌ پنڌ ڪيو آهي... پنهنجو سڄو تر جانچيو ٿم...جانچرايو ٿم... مون کي نٿو لڳي ته هُو کڄيو هُجي... مُون کي اها پڪ ٿئي ٿي ته هُو پاڻ ويو آهي... ڪيڏانهن ويو آ! ڪيئن ويو آ... اُن جي خبر نٿي پويم.“
”۽ هُنن جي دشمني بابا؟... اهي ڪُجهه نٿا ڪري سگهن؟“

”لالڻ بدقماش آهي...آوارا آهي...جوا جي ٽڪري ٻِڪري سندس جهان ٿي سگهي ٿو...باقي ائين ماڻهو کڻڻ... سو به مُنهنجي ٻچڙي کي کڻڻ جي همٿ، مان نٿو سمجهان ته هُن ۾ هُجي.“
اسين ٻئي چُپ ٿي ويا هُئاسين.
”ماڻهين بيعزتي ڏاڍي ڪئي هُئس ڇا زيبُل؟“ هُن الاءِ ڇا پئي ڄاڻڻ چاهيو.
”مطلب بابا؟“
”مطلب ته ڪو ماڳهين آپي مان نڪري وئي هُئي ڇا...اهڙو ڪو هُن جو روح مجروح ڪيو هُئائين ڇا؟“
”امان کي ڏُک ڏاڍو ٿيو هو نه بابا ته بگڙجي ته وئي هُئي.“
”جوان اولاد جي اها به هڪ مصيبت هُوندي آهي زيبُل... مائٽ کي هٿ ۾ تارازي کڻي ڳالهائڻو پوندو آهي...وزن ۾ ٿورو به هيٺ مٿانهين ٿي ۽ سودو خساري ۾ پيو...“
”امان ته هونئن به دڙڪا ڏيندي هُئس بابا...“
”مان متان ڪُجهه ڏينهن لاءِ ڪيڏانهن هليو وڃان امان...“ هُن مُنهنجي ڳالهه ڪٽي مُنهنجي دل کي الاءِ ڇا ٿيڻ لڳو ”ڪيڏانهن بابا؟“
”جائُو کي ڳولهڻ لاءِ مان ڪيڏانهن به وڃي سگهان ٿو امان...“ هُن وڏو ساهه کنيو ”ڪٿي ڏس پتو مليو اٿم اوڏانهن نڪري ويندس“
”رابطي ۾ ته هوندئو نه بابا؟“
”ڇو نه... ڇو نه امڙ...“ هُن مُنهنجو هٿ جهليو ”مان توسان رابطي ۾ ڇو نه هُوندس پر هي ڪم اهڙو آهي نه ڌيءَ... جو ڪُجهه وقت ته ڳولها ۾ لڳي ويندو. الله ڄاڻي... الاءِ ڄاڻ صحيح به پئي آهي الاءِ نه... پيرا ته کڻُون ٿا... پوءِ ڏسون ته ڪٿي ٿا پهچون.“
”ڪٿي ڪو رابطو مليو آهي ڇا بابا؟“ مان به بيتاب ٿي وئي هُئس.
”ائين ئي سمجهه... في الحال ڏسان... ڪٿي ٿي ڳالهه پهچي...“
”ڪڏهن ويندؤ؟“
اڃا هو ورندي ڏيئي ئي ڏيئي ته زور سان در کڙڪيو هو. ٻاهران چاچا قاصد جو آواز اُڀريو هو.
”ادا اڪبر... هَو هَوءِ...“
حيرت ٿي. بيل نه پيو وڄائي، سڏ پيو ڪري... اسان جي ڳالهه اڌ ۾ رهجي وئي.
”آيو... آيو...“
ابو تڪڙو اُٿيو، چپل پاتائين، مون وڌي در کوليو... چاچي قاصد جي حالت ڏاڍي خراب هُئي.
”ادا...جلد ڪر ته هلون“
”خير ته آهي نه!؟...ڇا ٿيو آهي؟“
”بس هل ته ٻُڌايائين ٿو...“ هُن شايد مون سامهون ڳالهه نه پئي ڪرڻ گهري.
”اي ڀلا ترس ته قميص ته پائي وٺان... اهڙي ڪهڙي باهه لڳي آ؟“ ابي اُٿي تڪڙي قميص پاتي هُئي.
”باهه ئي لڳل سمجهه ادا“ چاچي قاصد ڀُڙڪيو. ”نهر جي ڪَپَر تي ڪو لاش مليو آهي...سڀ اُتي گڏ ٿيا آهن... هل ته اوڏانهن هلون.“
ابي کان قميص ڇڏائجي وئي هُئي. مون کي سڀ ڪُجهه اونداهو لڳي رهيو هو. چاچي قاصد جي پنهنجي حالت خراب هُئي.
ائين لڳو هو، ڄڻ ماڻهو ڪنهن سواريءَ ۾ هُجي ۽ اُها ڪو وڏو ڌڏڪو کائي... ڪا اوچتي بريڪ لڳي هُجي ۽ ماڻهوءَ جو توازن بگڙجي ويو هُجي. ابي جي حالت به اهڙي ٿي وئي هُئي، سڄي مُنهن تي هيڊَ هارجي وئي هُئس. هُن مون ڏانهن هڪ گهري نظر ڏٺو هو. پاڻ سنڀاليندي جُتي پاتي هُئائين ۽ چاچي قاصد کي اڳيان هلڻ جو اشارو ڪيو هُئائين. در مان تڪڙا نڪري ويا هُئا. بس سڀ ڪُجهه خالي ٿي ويو هو.
***

8

عجيب رات هُئي... رات عجيب نه هُئي، حالتون عجيب هُيون.
ڏينهن رات، پنهنجي چرخي ۾ ڦرندا رهندا هُئا. اها ئي ڪاراڻ، اها ئي اڇاڻ...بس نه جي ڦرندو آهي ته اسان جو اندر... کيس بس هڪ ئي موسم ياد رهندي آهي... گڏجڻ جي، وصل جي... ۽ شايد اُن جي ڪري ئي هو ٻئي طويل موسم، هجر کي برداشت ڪري ويندو آهي. اسين هجر جي موسمن جا قائل ناهيون هوندا. وڇوڙو اسان جي اعصابن کي جهنجهوڙي ڇڏيندو آهي. اهو ئي ته هوندو آهي جنهن جي ڪري، اُهي ڏينهن راتيون ڦري ويندا آهن. ڏينهن تپش ۾ جهجهو ٿي ويندو آهي، راتيون ڪاراڻ ۽ دورانيئي ۾. ساهه تي ڀري رکيل هُجي ته ڇا جو لُطف ۽ ڪهڙو لُطف!
اڱڻ ۾ کٽ تي ويٺي، اها رات طويل ترين رات هُئي. شين جا پاڇا عجيب هُئا. ساڳيون کٽون هيون، ساڳيا وڻ... ورانڊي ۾ لڳل بلب ائين ئي ٻريو پئي پر اونداهه الاءِ ڇو گَهري هُئي ۽ اُن کان وڌيڪ گَهرا هُئا هوائن جا گهوگٽ... هڪدم هوا ڄڻ هيٺ لهي آئي هُئي. پنن جي ڇڻ ڇڻ، ڪمري جي درن سان ٽڪرائڻ جو آواز...اجايو جسم کي ڇُهاءُ ۽ سياندڙو... اکين ۾ پاڻي لهي پيو، وري الاءِ ڇو واپس هليو پيو وڃي.
ڪنهن جو لاش هوندو؟ چئن ڏينهن کان پوءِ، هي وري ڪهڙو مامرو ٿيڻ وارو هو! هي زندگي ايڏي تڪڙي ۽ عجيب ڪيئن ٿي وئي هُئي!
رات، عجيب آوازن سان ڳالهائي رهي هُئي. مون کي لڳو پئي، مُنهنجو سڄو وجود پنڊپهڻ ٿي ويو هو. پٿرائجي ويو هو. هُنن مون سان ڪابه ڳالهه نه ڪئي هُئي، چاچي قاصد کي شايد پاڻ تي ضبط نه رهيو هو، تڏهن زبان مان ڳالهه نڪري وئي هُئس. ابي ته هڪ لفظ به نه ڳالهايو هو. وٽس برداشت ۽ ضبط جي قوت وڌيڪ هُئي. هُن ٻاهر وڃي لازمن ڳالهايو هوندو پر مُنهنجي سامهون هُو ڪيئن نه ماٺ ڪري هليو ويو هو.
وقت عجيب پئي لڳو... اُٿي ٻه ٽي چڪر ڏنم... سڀ سُتا پيا هُئا. امان، پنهنجي کٽ تي غافل هُئي. شاهينه ۽ رضا پنهنجين کٽن تي هُئا. انسان الاءِ ڪيئن آهي! ڄاڻي ٿو ته الاءِ ڇا ڇا ٿو ڄاڻي! ۽ جي غافل آهي ته اُن جهڙو ته ڪو غافل آهي ئي ڪونه. هنن کي ڪهڙي خبر هُئي ته ڪهڙي قيامت گذري پئي! ڇا پيو ٿو ٿئي.! مون کي ڊپ ٿيڻ لڳو... دل چيو ته هنن مان ڪنهن کي اُٿاريان! رڙيون ڪيان... پر وري خيال آيم ته هُنن کي جاڳائڻ سان ڇا ٿيندو! اجايو هي به تڪليف ۾ اچي ويندا. امان کي اُٿاري نٿي سگهان، ٻارَ جي اُٿيا به ته ڇا سمجهندا!... بس ائين ئي هوائون هيون، وڻن جا لوڏا هُئا، گُهوگَهٽَ، بلب جي جهيڻي روشني ۽ مان هُئس... رات جو ڀاڪر، ڍرو ئي نه پيو ٿئي.

مُنهنجي اندر ۾ جائُو لهي آيو هو. هُو ايڏو خراب نه هو، جيترو هاڻي لڳو پئي... ڪيڏو نه سُٺڙو هوندو هو. مُنهنجي ۽ نصيبان جي اول گهول پيو ويندو هو. سڄي رسيس ۾ ڏهه چڪر ته هڻندو هو. پنهنجي راند ڇڏي به ايندو هو. پاڻيءَ جي ٽانڪي پرتي ٺهيل هُئي، هو چڪر چڪر ۾ پاڻي کڻي ايندو هو ته متان اسان کي ماني کائڻ ۾ ضرورت نه پوي.
سندس مُرڪڻ، مستيون، کِل، ڏسڻ جو انداز... سڀ رهجي ويا هُئا. بس هُو الاءِ ڇو اهو سڀ ڇڏي ويو هو... مُنهنجي دل ڀرجي آئي، اکين جون ڪُنڊون ڀڄي پيون...مون دل کولي رنو... ساهه کي هورا کورا الاءِ ڇو گهٽجڻ لڳي. لڳم، ڌڻي خير ڪندو... ائين سڀ ڪونه ٿيندو جنهن جو اسان کي خدشو آهي. آسمان جو رنگ مَٽجڻ لڳو هو. رات جي ڪاراڻ، آسماني رنگ کي جنم ڏئي رهي هُئي، جو ٻاهريون در کڙڪيو. ٺڙڪو هلڪو هو. بُل ڏئي اُٿيس، پُڇيم ”ڪير آهي؟“
”مان آهيان زيبُل...بابا“ ابي جو جهيڻو آواز آيو. در کوليم، هو اندر گهڙي آيو. ڪُلهي تي رکيل رومال سان، مُنهن اگهندي، هُو سڌو کٽ تي وڃي ويٺو ”پاڻي پيار امان.“
مون در ڏانهن نهاريو، ”ڪونهي چاچهين... گهر ويو پنهنجي.“
هو کٽ تي ٺيڪ ٿي ويٺو. مون در بند ڪيو. اندر فرج ڏانهن ويس، پاڻي کڻي آيس، هُن هڪ ئي ڳيت ۾ سڄو گلاس پي ڇڏيو.
الاءِ ڪيترا لمحا اهڙا هوندا آهن جيڪي پنهنجي سمجهاڻي پاڻ هوندا آهن. جنهن سراپ ۾ وٺجي هو ويو هو... اهو سراپ هِن مهل سندس مُک تي ڪونه هو. مون کي سمجهه ۾ نه پئي آيو ته ڇا پُڇانس... گلاس واپس ڪري هو ليٽي پيو. مان گلاس واپس رکي آيس.
”تون به هاڻي وڃي ليٽي پئو ڊاڪٽر...سڄي رات اکين ۾ ڪاٽي اٿئي.“
”ڇا ٿيو هو بابا؟“
”لاش مليو هو نهر مان امان...اهو سڃاڻڻو هو.“
”مطلب؟“
”مطلب ته... مُهاڻن کي مليو هو، سج لٿي ڌاري... سڀني کي اطلاع ڪيو هئائون...قاصد به ان ڪري ڀڳو هو.“
”ڪير هو؟“
”ڀر واري ڳوٺ جي جيئندي جو پُٽ هو.“
جملو ڳالهائيندي، سندس آواز لرزي ويو، اوچتو روئي ڏنائين. ”دوستن سان گڏ ويو هو شهر...موٽ تي، واهه تي ڪو وهنتا پئي...تڏهن کان ٻُڏي ويو هو... اسان کي خبر نه هُئي... مائٽن ڪا ڳولا پئي ڪئي... لاش لُڙهندي هيڏانهن اچي نڪتو هو.“
هُن رومال کنيو، جيڪو وهاڻي جي پاسي کان رکيو هُئائين، مُنهن اُگهيائين.
”ننڍو ڇوڪرو هو؟“ مُنهنجي وات مان الاءِ ڪهڙا جملا پئي نڪتا.
”پنهنجي جائُوءَ جيترو هو“ هُن هڪدم چئي ڏنو، ”تڏهن ته قاصد کي به شڪ پيو... هُو به وٺي ڀڳو... اڄڪلهه زمانو ڏسين ٿي... ڪنهن جي ڪا خبر ئي نٿي پوي... الاءِ ڇا ٿي وڃي!“ هُن پاڻ سنڀالي ورتو... مان پاسي کان ويهي رهيس.
”دير ڪيوَ اچڻ ۾؟“ من ۾ الاءِ ڪهڙي هورا کورا هُئم.
”سڃاڻي ته ورتو هئوسين پر ائين هُنن کي اڪيلو ڇڏڻ مناسب نه هو امان... پيءُ جي چيلهه جهڙو ڀڄي ٿي پوي... قاصد کي چيم، گڏ هُجون ٿا... گهر ڇڏي پوءِ پنهنجي گهر ٿا هلون.“
ماٺ ٿي ويا هُئاسين هُن مون ڏي نهاريو.
”انسان به ڪيڏو نه عجيب آ ڊاڪٽر...پاڻ تان لهيس ٿي ته ڪيڏو خوش خوش محسوس ٿو ڪري ته چڱو ٿيو... ڪنهن ٻئي سان ٿيو، مون سان نه ٿيو... پر جي اتي غور ڪجي ته ڌڻي معاف ڪري... اهو ته ڪنهن سان به ٿي سگهي ٿو... پوءِ ٻين سان ڇو اسين ائين ڪندا آهيون!... پنهنجو سور پنهنجو لڳندو آهي... پرايو ڇو نه پنهنجو لڳندو آهي امان!“
”ائين ئي آهي بابا...“ مون وڏو ساهه کنيو.
”ڪناري تي بيٺا هُئاسين پريشان... شناخت لاءِ... اُن جي وارثن کي دير ٿي هُئي... جيستائين مان ڏسان... پڪ ڪيان... تيستائين قيامت جي ڪهڙي گهڙي هُئي جيڪا نه گُذري زيبُل!... اُتي شدت سان هُنن کي ڏسي احساس ٿيو ته مٿان گذري ته ڪيڏي نه ڪَلَ پوي ٿي.“
”الله سائين صبر ڏيندن بابا“
”مان به اها ئي دُعا گهران پيو... موٽيس پئي ته قاصد چيو... ادا خير ٿي ويو... دل ۾ آيم چوانس... اسان سان ٿيو نه خير... هُنن جو به ته سوچ... اهي ته اسين به ٿي سگهون ٿا.“
ابي جون ڳالهيون هڪدم مَٽجي ويون هيون، مان هُن جي سدائين ويجهو رهي هُئس... پر هيءُ ته ابو ئي ڪو ٻيو هو.
”توهان آرام ڪيو... ڪُجهه ڪلاڪ آهن“
”تون نٿي سمهين؟“
”ها...مان به وڃان ٿي بابا...“
”صبح جو جاڳين ته مُنهنجو ننڍڙو ٿيلهو ٺاهي ڇڏجانءِ ٻه وڳا ۽ ٻيو ضروري سامان... برش... پيسٽ...سُرمو...تيل“
”ويندئو ڪيڏانهن؟...“
”ڪا هڪڙي جاءِ هُجي ته ٻڌايانءِ نه امان..!“ هن وڏو ساهه کنيو... ”الاءِ ڪٿان ڪٿان جا پيرا ملن ٿا... سنگت مختلف جاين جون ڳالهيون پئي ڪري...“
”اڪيلا ويندؤ.!“
”نه... قاصد گڏ هوندو... ضرورت پئي ته امان الله کي به گهرائي وٺنداسين.“
مُنهنجي ساهه ۾ ساهه پيو... چڱو ٿيو، اڪيلو ته نه ٿو وڃي.
”ماڻهين کي ڊاڪٽر کي ضرور ڏيکارجانءِ... ۽ ڪنهن به ڳالهه ۾ پريشان نه ٿجانءِ.... مان لاڳيتو، رابطي ۾ رهندس... پئسن جي ڳڻتي نه ڪجانءِ... اهي مان رکي ٿو وڃانءِ...“
”ڪا ڳڻتي ناهي بابا... بس توهان خير سان وڃو ۽ خير سان اچو... ۽ الله ڪندو ته جاويد ملي پوندو...“
”تون نياڻي آهين، دُعا ڪر، ڇو نه ملندو...“
***
صبح جو دير سان اک کُلي هئم.
اهو ته شڪر جو نصيبان اچي وئي هُئي ۽ ٻارڙن کي تيار ڪري اسڪول موڪلي ڇڏيو هُئائين.
ابو به آفيس نڪري ويو هو.
”ماسي ڪونهي آئي“ چانهين پيئندي، نصيبان کان پڇيم.
”ٿورو دير سان ايندي...گهر ڪم هُئس....“
”رات دير سان سُتي هُئس.. بلڪه جهڙوڪر سُتي ئي صبح جو هُئس...“
”مون کي اندازو آهي... رات سڄو ڳوٺ جاڳي پيو هو، جهڙو.“ هُن به وڏو ڍُڪ ڀريو. ”الله سڀني کي ڍڪي... مون کي خبر ڪونه هُئي، امان صبح جو ڳالهه ڪيم...“
”ماسيءَ کي خبر ڪيئن پئي...“
”چاچي زينب ٻڌائيس... پاڙي واريءَ... هُوءَ ته ان مهل ئي نڪتي پئي اوهان ڏي. مون کي اٿاريندي اٿاريندي رهجي وئي... پوءِ سوچيائين.. ان مهل ايندي ته ماسيءَ سان الاءِ ڇا حال ٿئي... الاءِ ڇا سمجهي...“
”پوءِ...!“
”پوءِ هُوءَ به سڄي رات ويٺي هُئي، صبح جو خبر پئيس... ته ڇا ٿيو هو؟“
”تنهن ڪري به ڪونه آئي ڇا هاڻي...!“
”نه نه... توکي خبر آهي.. هُوءَ جاڳڻ جي پڪي آهي. صبح جو ڪلاڪ ٻه اک لڳيس وري به هنيئر گهر جي صفائي پئي ڪيائين.“
”ابي ٿيلهو ٺاهڻ لاءِ چيو آهي نصيبان...“ مگ رکيم... ”چيو ٿائين ته شايد ڪيڏانهن نڪرندو اڄ...“
”مون کي ته آفيس جو چئي ويو هو... چاچو...“
”ها... هنيئر آفيس هوندو... رات شايد ويندو...“
”ڪيڏانهن ٿو وڃي؟“
”اهو ئي ته چيو مانءِ... ٻڌائي نه ٿو...“
”جاويد جي ڳولا ۾ نڪرندو هوندو... پڪ سان...“ هُن پنهنجو مگ پورو ڪري، مون وارو خالي مگ به کنيو.
”مان کڻان ٿي...“ مون روڪيومانس.
”خير آهي...“ هوءَ اندر ڏانهن مُڙي..“ مان ٿانوَ ڌوئي ٿي وٺان... تون نيرن تيار ڪر... پر تو ورندي نه ڏئي...“
”ڪهڙي؟“
”جاويد جي ڳولا ۾ ٿو نڪري نه...!“
”هائو...“
”ٺيڪ آهي... الله ڪندو ڪامياب موٽندو...“ هوءَ اندر هلي وئي... هيءَ... نصيبان به عجيب هُئي. ڪڏهن ڪڏهن سلوڪ مرداڻو گهڻو هوندو هوس. هاڻي وڌيڪ ڪُجهه پڇيائين ڪونه... بس هلي وئي اندر... مُنهنجي اندر ۾ الاءِ ڪيترا سوال گردش ۾ هُئا. هوءَ کڻي سوالَ نه ڪري ها... مُنهنجا سوالَ ئي کڻي ٻُڌي وڃي ها!...
***
مُنهنجو اسڪول جهڙو ڪر، بند ٿي ويو هو.
ابي کي وئي چار ڏينهن ٿي ويا هُئا. جائُوءَ کي نَوَ... نصيبان اسڪول وڃڻ شروع ڪيو هو، ڇاڪاڻ ته ميٽرڪ جو ڪم هو. هوءَ مون لاءِ به سڀ لکي کڻي ايندي هُئي. عجب جهڙو معمول ٿي ويو هو سندس... صبح ساڻ ايندي هُئي... تيستائين رضا ۽ شاهينه کي مان تيار ڪري ڇڏيندي هُئس... هُوءَ سڌي ايندي، در کڙڪائيندي، ٻارن کي وٺندي ۽ اسڪول رواني ٿي ويندي هُئي.اچڻ ساڻ، هٿ ۾ ٽفن هوندو هُئس جنهن ۾ مون لاءِ نيرن هوندي هُئس. سندس خيال هو ته مان ڪُجهه سُٺو رڌڻ ڄاڻان نٿي. ماني پچائڻ مون کي ڍنگ جي اچي ڪونه... تنهن ڪري نيرن بيڪار ئي ٺاهينديس... سو ماسي حنيفان کان پنهنجي لاءِ ماني کڻنديَ، هُو مون لاءِ نيرن کڻي ايندي هُئي.
مان وري نيرن کان پوءِ گهر جي صفائي ڪندي هُئس. ۽ باقي امان جي ٽهل ٽڪور کان پوءِ منجهند جي ماني تيار ڪندي هُئس. هُو اسڪول مان ٻارن کي ساڻ ڪري موٽندي هُئي، منجهند جي ماني کائيندي هُئي ۽ ٿورو آرام ڪري گهر ويندي هُئي. شام ڌاري وري مون وٽ موٽي ايندي هُئي. ٻار مدرسي ويندا هُئا. هُو سومهڻيءَ تائين مون وٽ ويهي، پوءِ رات جو گهر ويندي هُئي.
کيس مان ۽ شاهينه گهٽيءَ وٽ ڇڏي ايندا هُئاسين. پويان رضا، امان وٽ هوندو هو.
امان جو حال عجيب ٿي ويو هو. ڊاڪٽر ڏٺو هُئس ته جيتوڻيڪ دوائون مَٽايون هُئائينس پر تڏهن به مٿس ڳهير جو غلبو اهو ئي هُيو. هُو ننڊ جاڳ جي ڪيفيت ۾ هوندي هُئي. جي سُمهندي هُئي ته به پَئِي ڳالهائيندي هُئي. اهو ڏاڍو عجيب ٿي ويو هو. جاڳندي هُئي ته چُپ ۽ هوڏانهن ٿورڙي به غنودگي ٿي ته ڀڻڪو شروع... سندس ڳالهيون سمجهه ۾ نه اينديون هيون. لفظ چٻاڙيل هوندا هُئا پر بهرحال خبر پوندي هُئي ته هُوءَ ڳالهائي پئي ٿي.
ڪنهن ڪنهن مهل ننڊ ۾ سندس رڙيون بُلند ٿي وينديون هيون. سڄو جسم تاڻجي ويندو هُئس. هوش ۾ نه ايندي هُئي ۽ جي ايندي به هُئي ته ڪنهن کي به نه سُڃاڻندي هُئي. بس خالي خالي نگاهن سان پئي تڪيندي هُئي.
مان سڄو ڏينهن ساڻ هوندي هُئي مانس. جي سُتي پئي هوندي هُئي ته مان اُن جاءِ تي گهڻو ڪري ڪم ڪندي هُئس جتان مٿس نگاهه پئجي سگهي. متان ڪُجهه گَهري، متان وري ڪو دورو نه پئيس.
ابي سان، فون تي ٻه دفعا رابطو ٿيو هو. هُن وڌيڪ نه ڳالهايو هو، بس خير و عافيت پُڇي، فون بند ڪئي هُئائين. اهو عمل مون کي الاءِ ڇو وڌيڪ ڏُکائي رهيو هو. هُن مون سان آخرڪار کُلي ڳالهه ڇو ڪونه پئي ڪئي!؟
***
رڌڻي ۾ ڪم ڪيم پئي جو ڪمري مان وڏو آواز ٻُڌم.
ڊوڙندي ويس ته ڏٺم، امان زمين تي ڪري پئي هُئي ۽ سندس پاسي کان پُراڻو پيڊسٽل پکو ڪريل هُو. شايد تڪڙي اُٿي هُئي. پير، تار ۾ ڦاٿو هُئس ۽ پکي سان گڏ هلي آئي هُئي.
پير ڏاڍو خراب وچڙيو هُئس. ڄڻ ٽنگ ڦاٿل هُئس، ۽ مٿان وري سندس پيشانيءَ مان رت ٺيِنڍيُون ڪري وهي رهيو هو.
تڪڙو کنيومانس... تار مان پير ڇڏايم ته محسوس ڪيم، رت جو وهڪرو چڱو خاشو تيز هو. تڪڙ ۾ رئي سان رت واري جاءِ کي جهليم پر لڳم ته ائين ڪنٽرول ڪونه ٿيندو. چڱو ڌڪ لڳو هو، پيشانيءَ جو گهاءُ ويڪرو هو شايد کيس کٽ جو پائو لڳو هو. اوچتو ڪرندي پاڻ سنڀالي نه سگهي هُئي، کيس ٻانهن سان سهارو ڏئي کٽ تي ويهاريم، پر کيس ٽنگ ۾ به ڏاڍو ڍڪ لڳو هو. هُوءَ جهڙو هلي به نه پئي سگهي.

مان جهڙي بدحواس ٿي وئي هُئس. ڏينهن ڏٺو هو، يارنهن ساڍا يارنهن کن ٿيا هُئا. اوسي پاسي ڪير نه هو... اڪيلي ڇا ڪيان! جي هُن کي اڪيلو ڇڏيان ٿي ته متان ڪُجهه ڪري نه وجهي... ۽ جي وٺي ٿي وڃانس اسپتال ته مون اڪيليءَ کان سنڀالي ڪونه ٿيندي. اوچتو خيال اچي ويم، ماسي حنيفان کي ڪال ڪيم، هُوءَ ڊوڙندي آئي، پاڻ سان چنگچي به ڪري آئي هُئي.
**
اسپتال ۾ هڪ ڊاڪٽر کان سواءِ ڪوبه ڪونه هو. اُن جي حالت به عجيب هُئي. اسان کي لڳو ته عملي جو ڪو ماڻهو آهي. ماسي حنيفان ۽ مان امان کي وٺي آياسين ته هُو ڪُرسيءَ تي ويٺي اخبار پڙهي رهيو هو.
”ڊاڪٽر صاحب آهي؟“ مون اُٻهرائپ مان کانئس پُڇيو.
”السلام عليڪم“ هُن اخبار پري ڪئي ۽ سلام ڪيو... مون کي لڄ آئي ته مون کيس سلام نه ڪيو هو.
”السلام عليڪم“ مون پاڻ سنڀاليو ”ڊاڪٽر صاحب آهن؟“
تيستائين هُن امان کي ڏسي ورتو هو، جنهن کي گهڻو ڪري ماسي حنيفان سهارو ڏنو هو. هُو تڪڙو وڌيو ۽ امان کي ٻي ٻانهن کان جهلي ورتائين. اشاري سان مون کي پري ٿيڻ جو چئي، هُو امان کي اندر ڪمري ڏانهن وٺي هليو.
”هيڏانهن اچو... هِن طرف“
گڏ وياسينس ته اها ننڍڙي آپريشن جي جاءِ هُئي. هُن امان کي اسٽريچر تي ليٽايو جيڪو بتيُن هيٺان هو.
”مُنهنجي ٿوري مدد ڪيو... اسپتال ۾ هِن مهل مان اڪيلو آهيان.“ هُن سائيڊ ٽيبل تي رکيل لوهي دٻن مان، سامان ڪڍڻ شروع ڪيو.
”ڊاڪٽر صاحب ڪٿي آ ابا؟“ ماسي حنيفان پُڇيو.
”توهان کي اُن ۾ ڪو خاص ڪم آهي ڇا؟...جيڪي ڪُجهه آهي مان ڪيان پيو نه“ هُن امان جي نرڙ تان رئو پري ڪيو، جيڪو رت جي ڪري اُتي چنبڙي پيو.
”نه پر ڊاڪٽر آهي ڪٿي؟“ مون پُڇيو. امان جو اهو حال ڏسي مُنهنجو هانءُ ڪچو ٿيڻ لڳو هو. هُو به ڄڻ بيزار ٿيڻ لڳو.
”توهان کي مان ڇا ٿو لڳان ميڊم؟... ڊاڪٽر آهيان تڏهن ته سڌو اوٽيءَ کڻي آيو آهيان... اوهان کي ڪو ٽيڪنيشن ٿو لڳان ڇا؟“ سندس لهجو سخت هو. ماسي ۽ مان چُپ ٿي وياسين. هُن مون کي اشارو ڪيو.
”اوهان ٻاهر وڃو... اوهان جي حالت مان سمجهان پيو... ائين نه ٿئي جو مون کي ٻه ٻه مريض سنڀالڻا پون... مان اسٽچ ڪري وٺان... پوءِ توهان اندر اچو.“
هُن ماسيءَ ڏانهن نهاريو ”خالا اوهان هتي هُجو...“
ماسيءَ مون ڏانهن نهاريو ۽ اشارو ڪيائين ته ٻاهر وڃ. مان ٻاهر نڪري هڪ بئنچ تي ويهي رهيس.
سڄي اسپتال ڀانءِ ڀانءِ ڪري رهي هُئي. ڪير به ڪونه هُو. ڳوٺ جي اسپتالن ۾ هوندو به ڪير آهي؟ پر هتي هي ڊاڪٽر موجود هو، سا حيرت جي ڳالهه هُئي. مون اڳ ۾ ته کيس ڪونه ڏٺو هو. پنهنجي خيال تي پاڻ ئي کِل اچڻ لڳم.... مون ڪهڙو اڳ ۾ اسپتالن جا چڪر هنيا هُئا، جو خبر رکان ها...ڏسڻ ۾ شهري پئي لڳو... جيتوڻيڪ پهرين ڏيک ۾ اسان سُڃاڻي نه سگهيا هُئاسينس... پر پوءِ جڏهن هِن دڙڪي واري انداز ۾ ڳالهايو ته اکين ۽ ڪنن کي اعتبار اچي ئي ويو هو.
ٻاهر، سندس رکيل اخبار هيٺ ڪري پئي هُئي. مون اها کنئين ۽ ٽيبُل تي رکيل، ڪُجهه پٿرن جي هيٺ رکيم، پٿرن کي پيپر ويٽ طور رکيو هُئائون. اسپتال جو حال مِڙئي پورو سورو هو.
ڪُجهه ئي دير ۾ هُو ٻاهر اچي ويا هُئا. ٽيبُل تي ويهڻ ۾ هُن اخبار ڏٺي، جنهن تي سڀئي پٿر رکيل هُئا. هُن اڻ لکو مُرڪيو، ٽيبُل مان رائيٽنگ پئڊ ڪڍيائين.
”مريضه جو نالو“
امان ۽ ماسي حنيفان هاڻي بئنچ تي ويٺون هيون. امان جي سڄي پيشاني پٽين ۾ جڪڙيل هُئي. ماسيءَ حنيفان ۽ مون کان گڏ جواب نڪري ويو. ”شمع“.
هُن ڪاغذ تي ئي نگاهه رکي ”عُمر؟“
ماسيءَ مون ڏانهن نهاريو، مون اُڪليو ”فورٽي سيون“
”ايڊريس؟“
”ڳوٺ جا ئي هون ابا...“ ماسي ڳالهايو، ”هتي جا ئي... قاضي محلي جا“
”ٻين ڳوٺن مان ماڻهو ايندا آهن خالا...“ هُن لکندي چيو، ”پُڇڻو پوندو آهي.“
ڪُجهه لمحا خاموشي هُئي. هُن لکي بس ڪئي ۽ پنو ڦاڙي اسان کي ڏنائين.
”هي دوائون استعمال ڪجو... پنج ڏينهن... هفتي کان پوءِ اچجو، انشا الله ٽانڪا کولي ڇڏيندس.“
هُن امان ڏانهن نهاريو، ”آرام ڪجو ۽ پاڻ کي گهڻو نه پتوڙجو پليز...“
پرچو وٺندي ماسي حنيفان پرس ۾ هٿ وڌو ”ابا پئسا گهڻا؟“
هُو مُرڪيو، ”سرڪاري اسپتال آهي خالا... حال نه پيا ڏسجن... سڀ سرڪاري آهي... اِن ڪري ڪوبه ڪونهي... هتي پئسا ناهن لڳندا... اها هڪڙي چڱائي آهي.“
هُن ڪاغذ ڏنو ۽ پنهنجي اخبار کڻي ورتائين.
”مهرباني ابا...مهرباني ڊاڪٽر صاحب“ ماسيءَ پاڻ سنڀاليو، هُو هلڪو مُرڪيو.
”ابا ۾ به ڪم هلي وڃي ها خالا...“ سندس مُرڪ ڏاڍي خوشگوار هُئي. اسين اُتان ٻاهر نڪري آيون هيونسين... ويندي ويندي سندس آواز آيو هو، ”مان هتي چوويهه ڪلاڪ هوندو آهيان. جنهن مهل به ضرورت هُجيوَ... هليا اچجو.“
ماسيءَ ڀُڻڪيو ”مهرباني ابا...مهرباني.“
***
نصيبان مون ڏي گهوريو هو.
”ڇو؟...توکي نه ٻُڌايو هُئم ته نئون ڊاڪٽر آيو آهي... ڇوڪراٽ...“
”ڪڏهن ٻُڌايو هُيئي؟“
مون بصر ويٺي ڪٽيو...اکين مان پاڻي جاري هو.
”مُنهنجي خيال ۾ ته مون توسان ڳالهه ڪئي هُئي... هُوءَ پاڙي ۾ ماسي ڏني ناهي... تنهن کي پيٽ ۾ گڙ ٻڙ ٿي هُئي ته مان ۽ امان کڻائي ويا هُئاسينس اسپتال...“
”ها ها... اها ڳالهه ته تو ڪئي هُئي.“
”ته پوءِ ٻڌايو ته هئو مانءِ... ته نئون ڇوڪراٽ ڊاڪٽر هو. پر ننڍي عمر ۾ ئي وڏو تجربيڪار هو. اصل منٽَ ڪري ورتا هئائين... ماسي ڏني ته ٻن ڪلاڪن ۾ ڊانس پئي ڪري... ڪاڏي ويس پيٽ ۾ سور... ڪيڏانهن ويس رڙيون واڪا...“
مون کي کل اچي وئي...
”تون مُڙي نه ٿي... ائين ڳالهائبو آهي ڇا!“
”ته ڪيئن ڳالهائبو آ!؟ سچ ته اهو آ... هلي هئي اڙي گهوڙا، اڙي گهوڙا ڪندي... موٽي ته مائيءَ جي کِل نه پئي بيهي...“
”ائي بس ڀلا...“ مون ٻانهن سان ڳوڙها اگهيا.
”تون روئڻ کان بس ڪرين ٿي جو مان، ڳالهه پوري ڪيان...“ هن ٿورو زور سان ڳالهايو. اندران امان جو کنگهه جو آواز آيو مون ڪنڌ ورائي، درَ مان اندر ڏٺو، هوءَ ننڊ جاڳَ ۾ کنگهي رهي هُئي. پاسو ورايو هئائين ۽ وري جهڙو سمهي رهي هئي.
”اصل ۾ حالت سرڪاري اسپتالن جي اها ئي ٿئي زيبُل ۽ سابه ڳوٺ جي اسپتال. هتي چاچي رمضان وارن جي ڊيوٽي آهي پر مجال آهي جو وڃن... ڪير پڇڻ آکڻ وارو ناهي... ٽي چار ماڻهو آهن... پر هڪڙو به ناهي ويندو. رڳو مفت جون پگهارون پيا کڻندا آهن... رڳو بس اهو ڊاڪٽر ويٺو هوندو آ. اشفاق“
”اشفاق نالو اٿس؟“ مون پڇيو..
”هائو... ڊاڪٽر اشفاق.. جڏهن کان آيو آ.... اڪيلو پيو اسپتال سنڀاليندو آ...“
”چريو آ ڇا؟..“
منهنجي وات مان نڪري ويو... هن پنهنجا ڳوڙها اگهيا.
”چريو ئي هوندو ٻيو نه ته وري... ماڻهن کي سڌاري سگهي ڪونه ٿو... هيٺيون عملو شايد نه ٿو مڃيس، ٿوري ٿوري دير لاءِ اچنس ٿا ۽ بس... پاڻ اتي ئي اسپتال ۾ ٽِڪيو پيو آ... جنهن مهلَ وڃ اتي حاضر.“
”توکي وڏيون خبرون آهن...“ مون بصرن جي کلن کي ميڙيو.
”رکڻيون پون ٿيون بي بي... تو جهڙين منڊمن کي ٻڌائڻ لاءِ...“
”اڙي هن... هن به مون کي مئڊم سڏيو... توهان کي مان ڇا ٿو لڳان مئڊم...“ مون سندس لهجي جو نقل ڪيو.
”هُن...“ نصيبان اکيون مچڪايون... ”هڪدم هُن ٿي ويو ڇا؟...“
”توبنهه ڪر مائي...“ مون کان کِل نڪري وئي. ”ايڏو غلط نه سوچ... اهڙي ڪابه ڳالهه ناهي...“
رڌڻي ڏانهن ويندي، مون سندس جملو ٻڌو...“ هجي به ته ڪهڙي خرابي آهي. ننڍو نيٽو آهي... هاڻي هاڻي ڊاڪٽر ٿيو آهي.. عمرن جو به ڪو گهڻو فرق ناهي..“
مون واپس موٽي، مٿان، ٿالهه الاريومانس.
”اجايو بڪَ نه ڪر... اهڙو ٿالهه هڻندي مانءِ جو وري توکي ٽانڪا هڻائڻا پوندا.“
”مطلب... وري به مون کي هُن وٽ ئي وٺي هلندينءَ..“
مون وٽ ڇا هو ڳالهائڻ لاءِ... هُوءَ زور هُئي... مان چپ ڪري، واپس رڌڻي ڏانهن مُڙي وئي هُئس.
***
رات کان خوف اچڻ لڳو هو.
رات لهي ايندي هُئي ته سڄي گهر ۾ ماٺ ڇانئجي ويندي هُئي، ٻارَ سُمهي پوندا هُئا. امان پنهنجي حال ۾ هُئي. جي ننڊ جي ڳهيرَ نه به هوندي هُئس ته به ماٺ هوندي هُئي. ۽ الاءِ ڇا ويٺي خلائن ۾ ڳوليندي هُئي... رات جيئن جيئن گهري ٿيندي ويندي هُئي، تيئن تيئن اندر کي هول پيو ايندو هو.
ٽي وي ڏسڻ ۾ به مزو نه ايندو هو، مٿان وري لوڊشيڊنگ آزار ڪري ڇڏيو هو. ٽي وي ڏسڻ جو وري سلسلو اهو هو جي اها هلائي به ڇڏجي ته آواز ماڳهين بند رکجي يا وري بلڪل گهٽ هجي، ماڻهو اسڪرين سان جهڙو ڪن لائي ويٺو هجي. وڌيل آواز ۾ خدشو هوندو هو ته متان امان جاڳي نه پوي.... متان ڪو ڇرڪ ڀري... الاءِ ڪيتري دير ته بس مَيُوٽ ٿيل ٽي ويءَ جي گونگي لهجي کي ويٺي ڏسندي هُئس ۽ جي لائيٽ هلي ويندي هُئي ته بس اهو اڱڻ هوندو هو ۽ مان هوندي هُئس. يا وري اها رفيقِ جان ڊائري هوندي هُئي.
سج لهڻ کان پوءِ، ٻار موٽندا هُئا مدرسي مان ته نصيبان به هلي ويندي هُئي... پويان ماسي حنيفان گهر ۾ اڪيلي هوندي هُئي ۽ کيس ماءُ جو خيال به رکڻو هوندو هو.
نصيبان به مُنهنجي لاءِ عجيب ڍڪَ جيان هوندي هُئي. هُوءَ مُنهنجي مڙني اوڻاين، عيبن ۽ ڪمپليڪسز کي سڃاڻندي هُئي. اسان ٻئي ننڍي عمر ۾ ئي ايترا زمانه شناس ڪيئن ٿي ويا هُئاسين، اها ته الله کي خبرَ... باقي هوءَ ته ڄڻ ڄائي ڄم کان وَڏَ وڏڙي هُئي.
ننڍڙي هوندي هُئي سندس والد، چاچا جمن وفات ڪري ويو هو. ماسي حنيفان وڏي همٿ ڪئي هُئي، سڀني مٽن مائٽن کي دليريءَ سان مُنهن ڏئي، ٻي شاديءَ کان انڪار ڪيو هُئائين ۽ سڄي عمر لاءِ ڄڻ نصيبان جو هٿ جهلي ورتو هُئائين. ماسي حنيفان هٿ جي هُنر ۾ ڪمال رکندي هُئي، کيس رليءَ ۾ ٽُڪَ تي ڪمال هو، سلائيءَ ۾ ڌاڳا ڄڻ مشين ۾ نه پر سندس آڱرين ۾ رقص ڪندا هُئا. هُوءَ سلائي ڪڙهائيءَ ۾ پنهنجو مَٽُ پاڻ هُئي ۽ ان ئي ڪرت، مٿس حياتيءَ کي ٿورو آسان ڪري ڇڏيو هو. هُوءَ پنهنجي هُنر وسيلي ايترو ڪمائي وٺندي هُئي جو سندس گذر سفر چڱو ٿي ويندو هو.
امان سان، سندس شروع کان ئي لڳندي هُئي. گهرن جي وچ ۾ ڪجهه گهٽين جو فرق هو. در مان نڪرندا هُئاسين ته سٽڪ سٽڪ ڪندا، ٻن منٽن ۾ گهر مٽائيندا هُئاسين، امان ۽ ماسي حنيفان سدائين گڏ رهيون هيون ۽ اهو ساٿ نصيبان ۽ مون کي به نصيب ٿيو هو. ڪلاسن ۾ گڏ، اسڪول ۾ گڏ... ۽ هاڻي هن دردَ ڪٿا ۾ گڏ... هُوءَ ته جهڙو روح ۾ اچي وئي هُئي.
عجيب هُئي، نصيبان پنهنجي عام حياتيءَ ۾... هُوءَ شين کي بظاهر سنجيده نه وٺندي هُئي. کِل کِل ۾ پئي ٽاريندي هُئي پر مون کي اندازو هوندو هو ته رڳو ڪا ننڍڙي ڳالهه به هُن لاءِ تمام گهڻي آهي. هُوءَ حياتيءَ ۾ ذري پُرزي گڏ ڪرڻ جي قائل هُئي، هُوءَ هڪ هڪ رويئي تي نظر رکندي هُئي ۽ ماڻهن سان هڪ حد تائين هلندي هُئي. ٿوري ٿُلهڙي هُئي ۽ کيس پنهنجي ٿلهي هجڻ ۽ بيڊولي جسم بابت احساس هو پر ڳڻتي نه هُئي. بقول سندس ”رَجڪيَ کائيندي هُئي ۽ رجڪي ئي جيئندي هُئي.“
الاءِ ڇو، ڪڏهن ڪڏهن سندس ٽهڪ، اندران آواز ڇڏي ويندا هُئا. هُوءَ کلندي هُئي ۽ آواز الاءِ ڇو مون کي ڪنهن کوهه مان ايندو محسوس ٿيندو هو. ايتري حد تائين جو سندس اکين مان کلندي کلندي لڙڪ نڪري ايندا هُئا. پر تڏهن لڳندو هو ته سندس اندر ڪيترو نه ڀُريل آهي. دردَ جي لهرَ اندر ۾ ڪيتري نه شديد اٿس.
شايد ان لهرَ کيس وڌيڪ زمانه شناس بڻائي ڇڏيو هو. هُو پنهنجي پيءَ کي مِس ڪندي هُئي. چپ چپ، ويڳاڻي ٿي، ڪڏهن ڪڏهن سور جو لهرن ۾ لڙهي به ويندي هُئي، پر اهو به عجيب هو ته کيس ان مان نڪرڻ به ايندو هو.
عورت جي حياتي به ڪيتري نه عجيب هجي ٿي. سندس جسم ته مختلف هجي ئي ٿو، پر سندس ڏُکَ، خوشيون، احساس جي گهرائي، اندر جو لوڇ به ته الاءِ ڇا هجي ٿو. سچي ڳالهه ته اها آهي ته ان جي خبر الاءِ ڪيترن ماڻهن کي ته پوندي ئي ڪونهي. مرد سوچيندو، ظاهر ٿي پوندو، عورت سوچيندي، لڪندي ويندي.
ڪيڏي نه محدود هوندي آهي اسان جي دنيا به... ٿوري تي خوش... اڻڄاتل تي لاغرضي... کُد کُد به عورت کي ئي هوندي آهي، پئي کوٽيندي، پئي پڇائون ڪندي، پر اهو به ان ڪري شايد جو وٽس آهي گهڻو ڪجهه ڪونه. گهڻو ڪجهه ته مردن وٽ هوندو آهي... خود مختيار هوندا آهن... ڄائي ڄم کان کين پنهنجي من مرضيءَ جي سُتي پيارل هوندي آهي. عورت کي وري مَنَ مارڻ جو هلاهل پياريو ويندو آهي.
گهاٽي، ڪاريءَ رات ۾ ڊائري لکندي، الاءِ ڪٿان هڪ نغمي جو آواز آيو پئي. هوائن آڌار، اهو آواز ويجهو اچي پيو ۽ پرتي هليو پيو وڃي. ڌُن ڄاتل سُڃاتل هُئي. گيت جا ٻول معلوم هُئا... لتا ڳايو پئي... جل ڪي پياس ميرَي من سَي نه نڪلِي... ايسي تڙپُون ڪي جيسَي جل بن مڇلي...
هِن مهل! ڪهڙي اسٽيشن هلندي هُوندي! ڪنهن ٽرڪ تي، لاريءَ تي يا ڪنهن ٽريڪٽر تي اهو گيت هلندو هوندو! رات جو هڪ وڳي کان پوءِ ڪهڙي لاري هلندي آهي! پنهنجو پاڻ کي جهٽڪي گيت جي ٻولن کي جهونگارڻ لڳس. دل ۾ آيو، ’مائي زيبُل، اڪيلائپ ۾ ڪو آواز ساٿ ڏئي ٿو ته ماٺ ڪري وٺينس نه... سوالن جو ڪو تو ٺيڪو کنيو آهي ڇا؟‘ وري کِل آيم، پاڻ کي سمجهائيندي به سوال ڪري ڇڏيو هئم.
ڊائري بند ڪري، اڱڻ ۾ ئي کَٽَ تي ليٽي پئي هُئس. گيت پاڻ ساڻ ننڊ کڻي آيو هو.
***

9

ابي جي فون آئي هُئي، مون کيس امان جي ڌَڪ بابت ٻُڌائڻ مناسب نه سمجهيو. سوچيم پريشان ٿيندو، جنهن ڪم سان نڪتل آهي، ڌيان اُن تي ئي هُجيس ته چڱو. خُدا ڪري بس هُو خير سان جائُو کي گهر وٺي اچي. بابا هر هر امان جي چيڪ اپ لاءِ چيو پئي.
”ڪابه ڪوتاهي نه ڪج امان“
”ڪيئن ڪندس بابا؟ ڏيکاري آئي آهيانس... دوائون مٽايون آهن ڊاڪٽر، اهو ته مون توهان کي ٻُڌايو هو.“
”دل ۾ نه ڪر امڙ... پري آهيان، فڪر رهي ٿو.“
مون کي شرمساري محسوس ٿيڻ لڳي.
”بابا دل ۾ ڇو ڪنديس؟ مون ته بس ائين ئي ڳالهه ڪئي هُئي.“
”ٻار اسڪول وڃن پيا؟“
”جي بابا“
”مان اچان ته پوءِ تون به خير سان وڃجانءِ.“
”جي بابا“
”ڪو ملڻ ته ڪونه آيو هو؟“
”نه بابا“
”اڪيلي ڊڄين ته نه ٿي نه؟“
”نه نه... بلڪل نه... سومهڻيءَ تائين نصيبان هوندي آهي، پوءِ سمهي پوندي آهيان.“
”ٺيڪ آهي امان... خيال پئي رکجانءِ... چڱو“
”بابا، اوهان جي طبيعت ڪيئن آهي؟“
پريان ڪُجهه لمحن لاءِ ڄڻ ماٺ هُئي ۽ پوءِ هُن ڄڻ پاڻ کي سنڀالي ورتو هو.
”ٺيڪ آهيان بلڪل مان...مُنهنجي ڳڻتي نه ڪجانءِ“
”چاچا قاصد ٺيڪ آهي؟“
”اهو به ٺيڪ آهي... ٺيڪ امان... الله واهي.“
”الله واهي بابا“
فون بند ٿي هُئي ته رکندي ڏٺم، امان مون ڏانهن نهاري رهي هُئي.
”بابا هو فون تي“
ويجهو آئي مانس، هُو کٽ تي ٽنگون لڙڪايو ويٺي هُئي. ڀر ۾ ويٺي مانس ته به هُوءَ بس ماٺ مِيٺ ۾ مون ڏانهن نهاري رهي هُئي.
”تُنهنجو پُڇي پيو“
”ڇا ٿيو آهي مون کي؟“ هُن اُڦٽ سوال ڪيو، لهجو حيرانين سان ڀريل هُئس.
”نه نه... ٿيو ڪُجهه ناهي“ مون سندس هٿ جهليا.
”ائين ئي بس... پُڇيائين ته ٻُڌايو مانءِ.“
”آفيس آ؟“
”هائو“
”چئينس گهر اچي... ٻارن سان گڏ جائُو ايندو ته کيس نه ڏسي پريشان ٿي ويندو...“ هُن ڪرخت لهجي ۾ چيو. سندس آواز هاڻي ڄڻ سندس آواز نه رهيو هو. امان جو سڀ ڪُجهه بدلجي ويو هو، آواز جي ڪهڙي حيثيت هُئي.
”چوانس ٿي“
”نه... هاڻي چئينس... فون کڻ، ملاءِ“
هُوءَ هڪدم سخت لهجي ۾ اچي وئي هُئي. مون فون کنئي اجايو ملايم، کيس ڏٺم.
”بند ڪئي ٿس فون، شايد ڪو ڪم هوندو.“
هُن ڪاوڙ مان مون ڏانهن نهاريو.
”سدائين فون ڇو بند رکندو آ؟... ڳالهائيندو به بند فون مان آ ڇا؟“
”ائين ڪيئن هوندو امان! بند فون مان به ڪير ڳالهائيندو آ ڇا؟“
”ڳالهائيندو آ نه...“ هُن مُرڪي ڏنو، ”توکي ڪهڙي خبر! ڳالهائيندو آ...“ هاڻي مُنهن ٽڙي پيو هُئس، ”تون سمهين پوندي آهين نه ته تُنهنجي فون تي جائُو ڳالهائيندو آ...“ هاڻي کِلي ڏنائين، ”مون سان روز ڪچهري ڪندو آ.“
مون کي سمجهه ۾ نه پئي آيو ته هاڻي ڇا چوانس!.. هُو کلندي رهي.
”چيومانس... اچين ڇو ڪونه ٿو!... چيائين... مارين ٿي نه... مارين ٿي ته نٿو اچان.“ سندس ٽهڪ وڌندا ويا. ”ماريانس ٿي... هان... ڌڪ هڻانس ٿي.“
هُوءَ هاڻي قبضي مان نڪرندي پئي وئي. مون کيس ٻانهن ۾ جڪڙي ورتو. هُن روئڻ شروع ڪيو، ”ماريومانس... هان... ماريومانس... هان... هِنن هٿن سان ماريو مانس.“
هُوءَ مون کان ڇڏائيندي پاڻ کي ڌڪ هڻڻ لڳي... مون کيس سنڀالڻ لاءِ زور سان سندس ٻانهون جڪڙي ورتيون.
”ڇڏ مون کي... ڇڏ مون کي... مون کي ڇڏ نه.“
هُوءَ رڙيون ڪندي رهي ۽ روئندي رهي.
”امان... امان... نه ڪر ائين.“
مون دڙڪو ڏنو مانس... مٿس ڪوبه اثر نه هو... بس ائين ٿيو جو هُوءَ ساڻي ٿي ڪري پئي. مٿس وري بيهوشيءَ جو غلبو ٿيو پئي... مون کيس کٽ تي ليٽائي ڇڏيو. هُوءَ وري به ڀُڻڪي رهي هُئي. لفظ چٻاڙجي رهيا هُئا، آخر گم ٿي ويا.
***
ماسي حنيفان ڏاڍي پريشان ٿي وئي هُئي. ڪال ڪري گهر گهرايو هومانس.
”هيءَ ته ڏاڍي خراب حالت پئي ٿئي زيبُل... هاڻي ڇا ڪيونس!“
”شهر کڻائي هلونس...وڏي ڊاڪٽر وٽ ماسي؟“
”ائين ڪيئن ڪيون امان!“
”ڏيکاري ته اچونس نه...“
”۽ جي داخل ڪنس ته؟ پوءِ ڇا ڪنداسين...ڪير فيصلو ڪندو! ادو آهي ڪونه... تون مان ته اهڙا فيصلو ڪرڻ کان رهياسين“
”نه ته... هِن حال ۾ ڇڏي به ته نٿا سگهونس نه...“
”ڊاڪٽر کي گهرايون؟“
”شهر مان هتي ڪٿي ايندو ماسي؟“
”شهر واري کي نه... حالي في الحالي...هِن ڊاڪٽر کي.“
”ڪهڙي کي؟“
”اُن ساڳئي کي...جنهن پٽي ڪئي هُئس... ڊاڪٽر اشفاق کي.“
”اُهو ڇا ڪندو ماسي؟ اهو ڪو نفسيات جو ماهر ته ناهي.“
”ائي امڙ ڊاڪٽر ته آهي نه... ڏسي ڪا دوا دارون ته ڪندو نه...“
”۽ جي ڪا غلط سلط دوا ڏئي وجهي ته؟“
”چري آهين ڇا زيبُل؟ ڊاڪٽر آهي... ائين ڪيئن ڪندو!... مان وٺي ٿي اچانس.“
”فون ڪيونس؟“
”نمبر اٿئي؟“
”نه... نمبر ته ڪونهي ماسي... مون سمجهيو متان اوهان وٽ هُجي.“
”مان ڇا ڪنديس امان؟... اسپتال جو نمبر اٿئي؟“
”نه اُهو به ناهي.“
”ته بس پوءِ مان وٺي ٿي اچانس... تون رڳو گهر کي ٿورو ٺيڪ ڪري ڇڏ.“
هُوءَ تڪڙي ٻاهر نڪتي، مان امان ڏي نهاريندي رهي هُئس. هُوءَ ائين ئي بي سُڌ، بي جان پئي هُئي.
***
اڪيلائپ جي ڳالهه به هُئي ۽ ماڻهن جا ڪردار به سامهون اچي رهيا هُئا.
ايترن مائٽن هوندي به ڪو لڙي نه آيو. رڳو پهريان ٻه ڏينهن، سڀ آيا هُئا. مٿان وري بابا ۽ چاچا قيوم جي پاڻ ۾ ڦڏي، شايد سڀني کي پوئتي ڪري ڇڏيو هو. چاچو قيوم پهچ وارو هو ته ابو به پنهنجي طبيعت وارو هو. سڄو خاندان ڄڻ ورهائجي ويو هو.
ابو، شروع کان ئي خاندان سان گڏ هوندي به الڳ هوندو هو. هُو چڱن مَٺن ڏينهن ۾ سڀني سان گڏ هوندو هو پر اُن کان سواءِ هُو تمام گهٽ ماڻهن سان رکندو هو. چاچو قاصد ۽ مامو امان الله ئي ساڻس گهرا هُئا. اُنهن مان به مامو ٿورو پرتي هوندو هو، ڇاڪاڻ ته سندس رشتو سندس ڀيڻ جي ڪري هو. چاچو قاصد بهرحال ويجهو هُئس.
ابي جي طبيعت جي ڪري، چڱن موچارن کي همٿ نه ٿيندي هُئي ته سندس ويجهو اچن. جيتوڻيڪ مالي حالتن ۾ اسان ڪو تمام گهڻا مٿانهان ڪونه هُئاسين پر بهرحال، ابو سڀني کي مٿئين درجي جو محسوس ٿيندو هو. شايد اُن ڪري به ڪو گهڻي پُڇ پُڇان نه پيو ڪري... مُنهنجي دل ۾ اهو خيال به آيو پئي ته ٿي سگهي ٿو ته ماڻهو ائين به سوچيندا هُجن ته جاويد جو گم ٿيڻ، ابي جي دشمنيءَ جي ڪا ڪهاڻي آهي.
***
ڊاڪٽر اشفاق امان کي چڱيءَ طرح ڏٺو هو.
”هِنن کي ڊرپ لڳندي... بُوتل... هتي هڻائيندئو يا اسپتال کڻي هلون.؟“
”بوتل ڇو لڳندي؟“ ماسيءَ هڪدم پُڇي ورتو. کيس شايد مون وارو خدشو ياد اچي ويو هو.
”هِنن جي حالت ڏٺي اٿوَ؟... ٻن ڏينهن ۾، مون کي ته هڪدم بيمار لڳن ٿيون... ڪُجهه کائين پيئن نٿيون ڇا؟“
”تمام ٿورو ڊاڪٽر صاحب...“ مون وراڻيو. ”نه جهڙو“
”پوءِ به بوتل نه لڳَي؟“ هُن اسان ٻنهي ڏانهن ڏٺو، ”هي ميڻ وانگر، ڳرن پيون... جسم ۾ کوٽ ٿن... هنن کي اميڊيئيٽ ڊرپ لڳڻ گهرجي.“
”نه پر هِن کي ته دؤرو پيو آهي.“ ماسيءَ وچ ۾ ڳالهايو، هلڪي بيزاري ڊاڪٽر جي مُک تي آئي وري گم ٿي وئي.
”خالا... اوهان کي مُنهنجي ڳالهه سمجهه ۾ نٿي اچي ڇا؟ مان ڇا هتي پئسا ڪمائڻ آيو آهيان؟ يا بوتل هڻي ٻه ٽي هزار ڪڍڻ جي چڪر ۾ آهيان؟ سمپل ڳالهه آهي، هُتي هلي هڻايوس... پر هُتي هلڻ جهڙيون هي آهن ڪونه.“
اوچتو هُن مون ڏي نهاريو، ”دوائون کائن پيون؟“
”جي“
”وقتَ سِر؟“
”جي وقت سر“
”خالي پيٽ پيا ڏيونِ ڇا؟“
”نه نه... ٿورو گهڻو ته کائي ٿي.“
”هِن کي ذهني مسئلو آ ابا“ ماسيءَ ڀُڻڪيو.
”اها ٻي ڳالهه آهي خالا، اهو پيو هلي، في الحال ته سندس ڪمزوريءَ کي ڏسون... ڀلي توهان شهر وٺي وڃونس پر في الحال اهڙو ته ڪيون جو هلڻ جهڙو ٿي سگهن.“
ماسيءَ مون ڏانهن نهاريو، ”شهر واري ڊاڪٽر جون دوائون ته ڏيکار ڊاڪٽر صاحب کي امان.“
”دوائون نه ڏيکاريو... پنا کڻي اچو... فائل“ هُن مون ڏانهن ڏٺو، مان اندر مُڙيس... هُو ٻاهر ماسيءَ سان گڏ ويهي رهيو هو.
پنا ڏٺائين، ٿورو فڪرمند لڳو.
”هي مسئلو ته هلندو ڪُجهه وقت خالا“ هُن ماسي حنيفان ڏي ڌيان ڏنو، ”ذهني مرض آ... ٺيڪ ٿيڻ ۾ وقت لڳندو... پر تيستائين پاڻ کي هي سڀ ڪرڻو پوندو... مان انفيُوزن ڪيان ٿو... ڪُجهه طاقت جون دوائون به ڊرپ ۾ ڏيان ٿو... الله ڪندو ڪُجهه بهتري ٿيندي.“
”توهان لڳائيندؤ؟“ مون پُڇي ورتو.
”نه... هاڻي مون وٽ ڪُجهه پئراميڊڪس آهن...“ هُو مُرڪيو. ”مطلب... ڪم وارا ماڻهو آهن... نوان ملازم اچڻ شروع ٿيا آهن... مان ڪمپائونڊر کي موڪليان ٿو اُهو لڳائي ويندو ۽ پوءِ ختم ٿيڻ تي ڪڍي به ويندو.“
”هِتي هوندو سڄو وقت؟“ ماسيءَ پُڇيو.
”نه نه... ٽي چار ڪلاڪ ڊرپ هلندي... ختم ٿيڻ واري هُجي ته فون ڪري گهرائي وٺجوس... اچي ته نمبر وٺوس خالا.“
”۽ اوهان سان... اوهان سان ڪيئن رابطو ٿئي؟“ ماسيءَ پُڇيو.
”مُنهنجو نمبر وٺي ڇڏيو... بلڪه مان هِن تي ئي لکان ٿو“ هُن شهري ڊاڪٽر جي نُسخن جي هڪ ڪاغذ پويان، نمبر لکي، هيٺان نالو لکي ڇڏيو.
”هِن مان ڪُجهه دوائون به هِن ڊرپ ۾ لڳنديون، اهو خيال ڪجو.“
”هيءَ ٺيڪ ته ٿي ويندي نه ابا؟“ ماسيءَ جو لهجو التجائي هو.
”الله ڪندو خالا... الله ڪندو“ هو واپس مُڙيو، ”ماڻهو موڪليانوَ ٿو ته لکيل دوائون گهرائي وٺجو... ۽ ها ڪا ڳڻتي نه ڪجو... الله مالڪ آهي.“
هُو ٻاهر لاءِ نڪتو ۽ امان جو فائل کٽ تي رکيائين. ماسيءَ هڪدم اڳُ جهليس، ”ابا تُنهنجي فيس؟“
هڪ آسودي مُرڪ سندس مُک تي آئي.
”فيس في الحال ناهي خالا... مريضه ٺيڪ ٿئي... پوءِ ڏسنداسين... سلام عليڪم...“
هُو بنا هيڏانهن هوڏانهن ڏٺي، تڪڙو ٻاهر نڪري ويو. اسين بس هڪ ٻئي کي ڏسندا رهجي وياسين.
”عجيب ماڻهو آهي...“ ماسيءَ ڀُڻڪيو، ”خير...ڪُجهه نه ڪُجهه ضرور وڃي اسپتال ۾ ڏئي ايندي مانس.“
***
ڪُجهه ئي دير ۾ ڪمپائونڊر اچي ويو هو. کيس دوائن جي پنَين ڏيڻ کان پهرين، مون ڊاڪٽر جو نمبر سيوَ ڪري ڇڏيو هو ۽ الاءِ ڇو اُتي ڪٽي ڇڏيو هئم ۽ ڪَٽيو به ائين هُئم جو پڙهڻ ۾ ئي نه اچي... الاءِ ڇو اهو ٿي ويو هو.
ڊرپ لڳائي هُو هليو ويو هو ۽ وري اچڻ لاءِ چئي ويو هو. ماسي، امان وٽ ويهي رهي هُئي ۽ مان رڌڻي ۾ هُئس. ماسيءَ جو آواز آيو، ”ڊاڪٽر جو نمبر ڪٽي ڇڏيئي ڇا زيبُل؟“
”سَيو ڪيو ٿم ماسي“ رڌڻي مان وراڻيم.
”مون کي به ڏئي ڇڏ.“
”فون مان کڻي ڇڏيو.“
”ڪهڙي نالي سان سَيو ڪيو ٿئي؟“
”ڊاڪٽر جي نالي سان...“ اٽو ڳوهيندي وراڻيم... هڪدم ابي جو آواز ڪنن ۾ لهي آيو، ”ڊاڪٽر ته مان توکي سڏيندو آهيان ڊاڪٽرَ...“
ابو هڪدم ڄڻ سامهون اچي ويو... سندس مُرڪ، سندس ڇُهاءُ، ڪُلهي جو رومال، مٿي جي ٽوپي... دل کي الاءِ ڇا ٿيڻ لڳو... اُتان ئي رڙ ڪري چيم، ”ماسي... پاڻ وٽ سيوَ ڪري، مون وٽ نالو پورو لکوس... ڊاڪٽر اشفاق.“
***
ماسي حنيفان، ڪُجهه دير لاءِ گهر وئي هُئي ۽ مان امان وٽ اچي ويٺي هُئس.
ڪُجهه ڏينهن... صرف ڪُجهه ڏينهن... وڌ ۾ وڌ مهينو ٻه... هي سڀ ڪُجهه ڪيئن نه مَٽجي ويو هو! جهڙوڪر سڀ ختم ٿي ويو هو. هتي امان جون مُرڪون هيون، اسان جا ٽهڪ هُئا، ابي جي وجود جي گرمي هُئي... هِتي ڇا نه هو! پوءِ اهو سڀ، ايڏو جلدي، ائين بدلجي ويو!! ڇا سڀ ڪُجهه ائين بدلجندو آهي!؟ ڇا حياتي ايڏا تڪڙا پاسا ورائيندي آهي! امان ذهني مريض ٿي وئي، جاويد الاءِ ڪيڏانهن گم ٿي ويو! ابو تلاش جي سفر ۾ نڪري پيو... مان اسڪول کان گهر ويهي رهيس... ٻار ماٺڪا ٿي ويا هُئا.
ڪالهه ٻارن ڪيڏي عجيب ڳالهه ڪئي هُئي. هوم ورڪ ڪندي شاهينه پُڇيو هو. ”ادا کي امان ماري ڪڍيو هو آپي؟“
ڇرڪي وئي هُئس مان... هُن کي اهو سوال ڪرڻ ڪيئن آيو!
”نه ته...“ مون تڪڙو وراڻيو، ”توکي ڪنهن چيو؟“
”شهناز پئي چيو“ هُن به ٺهه پهه وراڻيو.
”ڪلاس ۾ چيائونس پئي“ رضا ڳالهايو، ”رسيس ۾.“
”تون به اُتي هُئين ڇا؟“ مون رضا کان پُڇيو.
”هائو“ هُن هاڪار ڪئي.
”پوءِ تو هُنن کي ڪُجهه چيو؟“
”ها چيم... چيم ته امان ڪونه ماريو هُئس“
”ادا ڪوڙ ڪيو...ادا ڪوڙ ڪيو“ شاهينه کلي هُئي.
”هِن اتي به ائين ئي ڪيو هو.“ رضا مُنهن سُڄايو.
”توکي ڪنهن چيو ته ادا ڪوڙ ڪيو شانه؟
”امان ته ماريو هُئس“ هُن کي پڪ هُئي.
”تو ڏٺو ڇا جو تون چئين ٿي؟“ مون دڙڪو ڏنو مانس، ”ائين بنا ڏٺي، بنا ٻُڌي ڪا ڳالهه نه ڪبي آهي... گُناهه ٿيندو آهي.“
”گناهه ٿيندو ته پوءِ مار ملندي“... رضا ڀُڻڪيو.
”ادا گناهه ڪيو هو؟“ شاهينه هڪدم پُڇي ورتو... مُنهنجو ته مغز گهمي ويو هو. ”ادا گناهه ڇو ڪندو؟“
”ته پوءِ مار جو ملي هُئس“ هُن وري مون ڏانهن پڪ سان نهاريو... مُنهنجو ميٽر گهمي ويو هو.
”وري اُها ڳالهه...“ مون شاهينه کي گهُوريو. ”مار ڪونه ملي هُئي هُن کي.“
”آپي ڪوڙ ڪيو...آپي ڪوڙ ڪيو.“ هُوءَ وري کِلي... مان ڪُجهه ڪُڇان ڪُڇان، رضا ڀُڻڪيو، ”ادا پاڻ ٻُڌايو هو... اسان کي چماٽن جا نشان ڏيکاريا هُئائين.“
مُنهنجا ته وڻ وڄي ويا هُئا. هي ٻار آهن يا هچائُون آهن. هِنن کي ايڏيون خبرون آهن ۽ مان کين رڳو ٻار سمجهيو ويٺي آهيان! هِنن کي هي سڀ معلوم آهي... ۽ هِنن مون سان ڪابه ڳالهه نه پئي ڪئي! ڪيڏي نه سولائيءَ سان، هِنن مون کي بيوقوف پئي بڻايو... زيب النساء... تون ته صفا وائڙي آهين.
”ادا غلط ڪيو هو نه آپي؟“ شاهينه مون ڏي سرڪي آئي هُئي. مُنهنجا لفظ گم ٿي ويا هُئا... ڇا چوان ها؟... بس هاڪار ۾ ڪنڌ لوڏيم... هُن ڀاءُ ڏانهن ڏٺو، ڄڻ چوندي هُجي، ’ڏس تو ڪوڙ ڪيو هو نه...‘ مون پاڻ سنڀالي ورتو. ’غلطيون ٿينديون آهن ۽ بابا امان ڪاوڙ ڪندا آهن... ٽيچر به ته ڪاوڙ ڪندا آهن نه... بس ائين ئي ٿي ويو.‘
”پوءِ ادا ڇو ويو؟“ رضا سوال ڪيو.
”الاءِ... اها ئي ته خبر نٿي پوي.“ مون وراڻيو.
”ادا موٽي ايندو؟“ شاهينه سوال ڪيو.
”بلڪل ايندو...“ همٿ پڪڙيم، ”توهان هوم ورڪ پورو ڪيو.“
”بابا وٺي ايندس نه؟“ شاهينه وري پُڇيو.
”ضرور وٺي ايندس... انشا الله... هاڻي تون ڪم ڪر...“ مون ڳالهه گهٽائڻ گهري.
”۽ جي نه اچي ته؟...“ رضا هڪدم پُڇيو.
”ائين نه چئبو آهي رضا“ مون لهجي کي سخت ڪيو ”ڇو نه ايندو، بابا کيس ضرور وٺي ايندو..“
هنن ٻنهي مون کي بي يقينيءَ سان ڏٺو هو ۽ مُنهنجو اندر ڊانوان ڊول ٿي ويو هو، ڇا ٻارڙن جو اندر سچ ٻوليندو آهي... ڇا جائُو واقعي نه ايندو...!
در کلڻ ساڻ سڀ اڏامي ويو هو.... خيالَ دائره ٺاهيندا، سگريٽ جي دونهين وانگر گم ٿي ويا. نصيبان ٻارڙن ساڻ اسڪول مان موٽي آئي هُئي.
اندر اچي هُو ٽئي ڄڻا اتي ئي بيهي رهيا. نصيبان امان کي ڏٺو. آهستڙي پڇائين ”خيريت!...“
مان ڪمري مان ٻاهر نڪري آئي هُئس. ٻاهر کيس احوال ڏنو هئم. ٻارڙن کي ٻئي ڪمري ۾ چينج لاءِ موڪليو هئم.
”ڊاڪٽر آيو هو؟..“ هن مون ڏانهن نهاريو.
”هائو...“
”چئي ڇا ٿو؟...“
”ڇا چوندو!... بس اهو ئي ته الله ڪندو ته ٺيڪ ٿي ويندي!...“
هُوءَ امان کي ڏسي فڪرمند ٿي وئي هُئي. سندس مُنهن لهي ويو هو.
”ماسيءَ جي طبيعت وڌيڪ ته خراب نه پئي ٿئي زيبُل؟...“
”الاءِ يار... مون کي ته سمجهه ۾ ئي نه ٿو اچي...“
”ڊاڪٽر سان ڳالهايون!“
”ڇا ڳالهايون!...“
”اهو ئي ته هڪ هڪاڻي ڪري، صاف ٻڌائي ته ڇا ٿيو آهي... نه ته شهر هليا هلون...!“
”ابو ته اچي نه...“
”۽ جي هُو نه اچي؟...آءِ مين...“ هن تڪڙو ڳالهايو ”هُوءَ جي دير ڪري اچي ته؟“
”نه پر... هن سان ڳالهائڻو ته پوندو نه...“
”ته پوءِ ڳالهائينس...“
”ابو سفر ۾ آ نصيبان... پريشان ٿي ويندو...“
”چڱو ڀلا... هينئن ٿا ڪيون، پهرين ڊاڪٽر سان ٿا ڳالهايون... پوءِ جي هُو شهر وڃڻ لاءِ چوي ته چاچي کي به ٻڌايون ٿا...“
***
مريضن ۾ ڦاٿل، جيتوڻيڪ هُو ڏاڍو مصروف هو پر وچان وچان اسان لاءِ به وقت ڪڍي رهيو هو.
ان ڏينهن اسپتال ۾ ڏاڍي رش هُئي، مريض تي مريض الاءِ ڪٿان پئي آيو. اسين او پي ڊيءَ ۾ پهتاسين ته پرچي ڪائونٽر تي ئي رش هُئي، نصيبان مون کي ٺونٺ هڻي ڀُڻڪيو هو ”صاحبَ نانءُ ڪڍيو آ...“
هوءَ ائين ئي ڳالهائيندي هُئي. هڪ ٽِڪَ ۾ فيصلو ٻڌائيندي هُئي. ماڻهن جي رش مان هن اندازو لڳايو هو ته ڊاڪٽر جي هٿ ۾ شفا آهي، هُو ماڻهن جي دلين ۾ گهرٺاهي رهيو هو.
اندر مردن ۽ عورتن لاءِ الڳ الڳ انتظام هو. اسين زناني پاسي ويٺاسين ته اتي به چڱي پيههَ هُئي.
وڏو هال هو، جنهن مان پريان هڪ درَ جي وٿيءَ مان، هن جي ٽيبل ڪرسي نظر اچي رهي هُئي. ڪنن تي اسٽيٿو اسڪوپ چاڙهيو، مريض تپاسيندي، اڄ ته هن اڇو ڪوٽ به پاتو هو.
”هي لنڊن ۾ مريض ٿو ڏسي يا هتي. پاڻ وٽ..!“ نصيبان وري پڇيو، مون پير هنيو مانس.
”ماٺ ڪر...“
”ڇاتي ماٺ ڪيان“ هوءَ سور سهسائي وئي... ”حالت ته ڏسَ.... ڀلا هتي ڪو ائين ڪوٽَ ٻوٽَ پائي ويهبو آ ڇا؟..“
”ڊاڪٽر آ... ڪوٽ نه پائيندو ته ٻيو ڇا پائيندو!...“
”گهڻا ڊاڪٽر ڪوٽن سان ڏٺا ٿئي زيبُل...؟“ سندس آواز هيٺ هو. لهجو ڪاٽدار هُئس. ”فلمن ۾ ڏيکارين ته ڏيکارين، باقي پاڻ وٽ پيا ائين رنگين ڪپڙن ۾ ڦرندا... ڪيٽ واڪ ڪندا... اتي مون ڪٿي ٻڌو هو ته، هنن کي اڇي ڪوٽ سان چڙ هوندي ٿئي، تڏهن ته فلمي هيروز وانگر ڪلهن تي رکي پيا گهمندا آهن... بس هڪڙي مجبوريءَ ۾ پائيندا ٿئي... اهو ڪم به ليڊي ڊاڪٽرن کي ئي ڪرڻو هوندو آ...“
”اهي به سَتر طور ٿيون پائين نصيبان...“ مُنهنجي وات مان الاءِ ڪيئن نڪري ويو ”ٻاهر نڪرن ٿيون ته اڇو ڪوٽ ٿيون پائين.... اهو ته ٻيون عورتون به استعمال ڪنديون آهن...“
”هائو... خوب اَست...“
هن فارسي اُچاريو ۽ مون مڪ الاري مانس... اهو هڪڙو خاص اشارو هوندو هو. نصيبان الاءِ ڪٿان اهي ڪي ٻه ٽي اکر فارسيءَ جا سکيا هُئا. جنهن مهلَ به هُوءَ محسوس ڪندي هُئي ته ڪا حسناڪي ٿيڻ واري آهي، يا ڪُجهه چڱو ٿيڻ وارو آهي ته هُوءَ فارسيءَ ۾ ڪُجهه نه ڪُجهه ڀڻڪندي رهندي هُئي. سندس اَست چوڻ ساڻ ئي مون ڏٺو، هُو اتان اٿي، اسان واري پاسي هليو آيو هو.
”اسلام عليڪم“
اسين اٿي بيٺيون هيوسين.
”وعليڪم سلام!“
”خيريت؟... ماسي ڪٿي آهي!...“ هُن هيڏانهن هوڏانهن ڏٺو.
”امان ته ڪانهي..!“ نصيبان ورندي ڏني..
”ماسي پڇيم... مريضه... خالا جو اڃان پڇڻ وارو هئم...!“
”امان به ڪانهي“ هاڻي مون وراڻيو، ”اسين آهيون...“
”اوهان مان ڪنهن کي ڏيکارڻو آهي؟“
”ڏيکارڻو ناهي... صلاح ڪرڻي آهي...!“ همٿ ڪيم، ڀائِي الاءِ ڇا پيو ڳالهائي.
”اصل ۾ ماسيءَ بابت اوهان سان مشورو ڪرڻ آيا آهيون.“ نصيبان جهڙو ڪليئر ڪيو ”سندس حالت مزي ۾ ناهي...“
”ته توهان گهر هلو... مان اتي اچي ڏسانس ٿو.“
”نه اسان کي هتي ئي ڳالهائڻو آهي.“ نصيبان چيس.
”پوءِ هتي ته دير لڳندي...“ هن ماڻهن جي رش ڏانهن ڏٺو.
”ڪائي ڳالهه ڪانهي“ مون چيو ”اسين ويٽ ڪري وٺنداسين...“
هُو جيئن آيو هو، ائين ئي تيز ترين هليو ويو، اسين ويٺاسين ته ويندي ڏٺم، هُو پنهنجيءَ سيٽ تائين پهچي چُڪو هو.
”توبهه مائي...“ نصيبان وري ڀڻڪيو ”ماڻهو آ يا وڄ جو وراڪو.. هر هتي... هر هُتي...“
”خالا جو ڪيئن پيو پڇي“ مون کي کل اچي وئي... ”اگنور ڪر... اگنور ڪر...“ نصيبان فلمي اسٽائل ۾ چيو.
”اسين ٻئي ايڏا سهي سنڀري آيا هون.... مئي کي لڳي وري ماسي جي آ... اسانجي اچڻ جي ته ڄڻ ڪا اهميت ئي ناهي...“
هاڻي کِل هُئي سا، چپن جا بند ٽوڙڻ لاءِ آتي هُئي. پاڻ کي پاڻ ئي دٻائڻو پيو پئي.
”مئي کي ڪهڙي خبر!... ان خالا مان جان ڇڏائي ته هتي آيا هون... جي هلندو گهرُ... ته اها به ٻه ٽي راڳڻيون ٻڌائي ڇڏيندي..“
”بس ڪر نصيبان... ماٺ ڪري به ويهه“ مون دڙيو مانس. هُوءَ ٿي مُڙَي.
”مئي انڌي کي ڏس ته سهي... ڍڳي جيڏا تارا ٿس... چئوڦير پيو لوڻان هڻي... پرئَين ڪمري مان هيڏانهن پيو ڏسي... سڀ خبر پويس ٿي... اهو نه پيو سمجهي ته اسين ٻه ڄڻيون آهيون!... عجيب ڊاڪٽر آهي... وائڙو... ڏسي نه پيو سگهي ته خالائنس ڪانهي.“
”توکي ڇو ايتري باهه لڳي آ... ڇڏينس ڪري...“
”نه... مون کي باهه ته لڳندي نه... جيڪو ماڻهو اوهان کي ڏٺو اڻ ڏٺو ڪري، ان تي باهه نه لڳندي اها ڪا فضيلت آ.... اسان کي جي ماسيءَ جو لاچار نه هُجي ته اسين ڪو ائين هن لاءِ ويهون... مُئو ڪارو... مُشڪي...“
الاءِ ڇو، سندس پارو چڙهي ويو هو. مون ڊاڪٽر کي غور سان ڏٺو هو، ڪارو ته ڪونه هو، سانورو ضرور هو.. مٿان وري ڪُجهه هو سندس چهري ۾، اهڙو ڪُجهه، جيڪو گهڻن چهرن ۾ نه هوندو آهي.
”اسان کي ڇا ڪرڻو آهي... مُشڪي هُجي يا ڦُشڪي... مجبوري آ... بس راءِ وٺونس ۽ هلون ٿا... تون به نه صفا...“
مون ڳالهه اڌ ۾ ڇڏي، هوءَ ڪڏهن ڪڏهن جذباتي ٿي ويندي هُئي ته ننڍڙي ڳالهه تي به الاءِ ڪيترا بکيڙا کڙا ڪري ڇڏيندي هُئي، ماٺ ته ماٺ... جي ڪڇڻ تي اچي ته رڻ ٻاري ڏئي، الاءِ ڇا سوچي آئي هُئي، الاءِ ڇا تي بِرُ ٿي هُئي.
ڪلاڪ لڳي ويو هيو، يا شايد اڃان به ان کان مٿي لڳو هو... ويٺي ويٺي پاسن ۾ سور ٿيڻ لڳو هو.
هُو مستقل مريضن ۾ ڦاٿل هو... آخرڪار، اتان ئي اسان کي اچڻ جو اشارو ڪيائين... سُڄيل مُنهن واري نصيبان مون ڏانهن نهاريو... ٻئي هُن ڏانهن هلي وياسين.
”سوري...“ هن ويهڻ جو اشارو ڪيو، ”اڄڪلهه ائين ئي ٿيندو آ...“
”هتي جي عوام ۾ پاپولر ٿي ويا آهيو، اوهان ڊاڪٽر صاحب،“ نصيبان تير هڻڻ جي ڪوشش ڪئي. ”هن واري هتان بلدياتي چونڊن ۾ بيهجو.“
هُو مرڪيو ”واهه، ويل سيڊ... مطلب... سٺي ڳالهه آهي... پر مان ڊاڪٽر ئي ٺيڪ آهيان...“
”انگريزي سمجهون ٿا... مطلب جي ضرورت ناهي...“ نصيبان ٿي ڇڏي... هن حيرت سان اسان کي ڏٺو، ڄڻ ڳالهه نه سمجهيو هو.
”ويل سيڊ جو مطلب اسان کي اچي پيو... ترجمي ڪرڻ جي ضرورت نه هُئي...“ نصيبان ڳالهه مڪمل ڪئي، ڊاڪٽر کِلَ ۾ پئجي ويو.
”واهه وا... واهه واهه... آئم سوري، مطلب... معافي ٿو گهران“ کلي پيو ”وري مطلب.... اهو مُنهنجو تڪيه ڪلام آهي... مُنهنجو مطلب اوهان جي دل آزاري نه هُو، ايني ويَز... ماسي ڪيئن آهي..!“
”ان بابت ئي ڳالهائڻ آيا آهيون سَر... هن جي طبيعت ٺيڪ نه پئي ٿئي...“
سَر تي هُن مون ڏي نهاريو، وري ڄڻ ڌيان مَٽائي ڇڏيائين.
”پَنان کڻي آيا آهيو!.“
اسان ٻنهين هڪ ٻئي کي ڏٺو. هڪ وقت انڪار ۾ ڪنڌ ڌوڻيوسين.
”نه ڪو...“
”اوڪي، ڪا ئي ڳالهه ناهي. مون کي ٿورو ٿورو ذهن ۾ اچي ٿو... اگزيڪٽ اچڻ گهرجي... او يس... مون کي بلڪل ياد اچي ويو.. مون توهان کي ٻڌايو ته هو ته، سندس علاج ۾ ٽائيم لڳندو... هُو جلدي ٺيڪ ڪونه ٿينديون... ڪالهه جيڪا ڊرپ لڳي هُئس اها ته ڪمزوريءَ جي ڪري لڳي هُئي... وري ڪو پرابلم ٿيو آهي ڇا؟...“
”امان ڏينهون ڏينهن شعور وڃائي پئي ڊاڪٽر صاحب...“ مون هُن ڏانهن غور سان ڏٺو. ”لڳي پيو، سندس بيماري وڌندي پئي وڃي...“
”ان بيماريءَ ۾ ائين ئي ٿيندو آ“ هن، اسٽيٿو اسڪوپ سان ويٺي کيڏيو“ هڪ ماءُ جو جوان ٿيندڙ پٽ گم ٿئي ته سندس حواسن سان ائين ئي ٿيندو بي بي... هُن جو شعور اچي وڃي پيو.... ڪڏهن ڪڏهن هوش ۾ اچي ٿي، ڪڏهن نه ٿي اچي..“
”اسان، هن کي ڪنهن چڱي نفسياتي ماهر کي ڏيکارڻ پيا گهرون ڊاڪٽر صاحب...“ نصيبان چيو، ”لڳي ٿو، جيڪو ڏسيس پيو، اهو چڱو ناهي...“
”چڱو ناهي مطلب...؟“ هن غور سان اسان ڏانهن نهاريو.
”مطلب ته ڪو ايڪسپرٽ هجي... اسپيشلائيزيشن ڪيل هُجي...“ مون چيو.
”جيڪو مرض سمجهي وڃي، سو ئي اسپيشلائيزڊ هوندو آهي..“ هُن وري مُرڪيو... ”جي مون کي سمجهه ۾ اچي وڃي، ته مُنهنجي خيال ۾ مان به اهو ئي ٿي سگهان ٿو...“
”توهان کي سمجهه ۾ اچي ٿو...“ نصيبان اُڦٽ ڳالهايو.
”ڇو نه...! ڇو نه ٿو سمجهه ۾ اچي بابا...“ هن وڏو ساهه کنيو ”سمجهه ۾ اچي ٿو، تڏهن ته ڳالهايان ٿو.. مُنهنجو ڪم سائڪائٽريءَ ۾ ٿيل آهي... مُنهنجو مطلب آهي. نفسيات ۾ ڪم ڪيو ٿم...“ اسين ٻئي چپ ٿي ويا هُئاسين.
هُن جو لهجو ڪُجهه ڪسارو ٿي ويو هو، ”اُنهن مريضن کي مان چڱي طرح سُڃاڻان ميڊم...“ هُن مون ڏانهن نهاريو، ”هِنن سان مُنهنجو سالن کان واسطو آهي اوهان جي امڙ کي جيڪو دورو پيو آهي نه اُن جو درمان شايد اوهان جي ڀاءُ جي موٽ به نه ڪري سگهي... هُو نفسياتي دٻاءَ جي هڪ اهڙي دوري مان گُذري رهي آهي، جنهن ۾ سُڃاڻپ آهستي آهستي گم ٿيندي ويندي آهي.“
”نه پر، هُوءَ جائُوءَ جو نالو ته کڻي ٿي... اهو به ياد ڪري ٿي ته هُن کيس ماريو هو... ماريو هُئائين ۽ هُو گهر ڇڏي ويو... سُڃاڻي ڪيئن نٿي ڊاڪٽر صاحب؟“
هڪ عجيب مُرڪ ڊاڪٽر جي مُنهن تي آئي، ”ائين ته جيڪو چريو سُڃاڻي سگهي ٿو، اُهو ته ڪير به ڪونه ٿو سُڃاڻي سگهي... هِن دُنيا ۾ ٻه ماڻهو سچي کِل کلندا آهن... يا ته چريو يا رب جنهن کي توفيق ڏي...“
هِڪ ماٺ ٿي وئي هُئي. سندس ڳالهيون غضب جون هيون، وٽس اظهار جو سليقو هو. اسان هڪ ٻئي ڏي ڏٺو، ڄڻ نگاهن ۾ پُڇندا هُجون ’هلجي؟‘.
”ماڻهوءَ تي ڪا معيار ناهي“ هُن اسٽيٿو اسڪوپ ڳچيءَ مان لاهي، سامهون ٽيبُل جي شيشي تي رکيو. ”جي عقُل اٿس، سمجهه اٿس ته هُن جهڙو ڪو ڏاهو ئي ڪونهي، جي اُهي کسجي وڃنس ته هُن جهڙو ڪو چريو ڪونهي... خير هي سڀ ڪتابي ڳالهيون آهن پر ڇا ڪجي... ڪتابن ۾ به ته اُهو ئي ڪُجهه هجي ٿو جيڪو عملي زندگيءَ ۾ هُجي ٿو.... اڳيان ڪنهن ڏٺو آهي، ڪنهن کي ڪهڙي خبر ته ڇا ٿيندو! بس پوءِ ٿئي ٿو ته حالت سمجهه ۾ نٿي اچي... نه پاڻ کي نه ٻين کي... توهان جي والده سان به اهو ئي مسئلو آهي. هاڻي ڪوشش ڪبي ته حالتون ڪُجهه بهتر ٿين.“
”هُن جي ٺيڪ ٿيڻ جا چانسس ته آهن نه ڊاڪٽر صاحب؟“ نصيبان ڳيت ڏني، سڄي ڪاوڙ هوا ٿي وئي هُئس، ڊاڪٽر جي سمجهاڻي جو اهڙي هُئي. اُن کان پهرين جو سندس جواب ڪنايون آواز آيو. ”سلام عليڪم ڊاڪٽر.“ پريان لالڻ بيٺو هو.
ڊاڪٽر جو جواب ڏاڍو رسمي هو ”وعليڪم سلام“ هُن اسان سان ڳالهايو پئي، ظاهر اهو پئي ڪيائين ته ڄڻ اسان جو وارو هو. اسان سان ڳالهه مڪمل ڪرڻ پئي گهريائين ۽ پوءِ لالڻ ڏي ڌيان ڏيندو. لالڻ سان هڪ ٻيو به ڇوڪرو هو. اجايو بيٺو هو، بيٺو ڇا هو فضول ۾ لوڻان هڻي رهيو هو.
”اهو ڪيس معمولي ناهي“ ڊاڪٽر ڳالهه جاري رکي.
”ادي کش ته آهيو نه“ لالڻ، نصيبان کي کيکاريو، مُنهنجو چهرو سخت هو. الاءِ ڪيئن نصيبان جي واتان نڪتو ”جي ادا...“
ڊاڪٽر، لالڻ ڏانهن نهاريو ”مائٽ هون“ هُن ڏند ڪڍيا، جن تي ڪو ٺونشو لڳي ها ته ڪيڏو نه سُٺو ٿئي ها.
”اڇا“ ڊاڪٽر لاتعلقيءَ سان چيو.
”هِن همراهه کي ته ڏسي ڏي...تپ ٿو لڳيس“ هُن وري ڳالهايو، ڊاڪٽر کيس هڪ نگاهه ڏٺي.
”ٻه منٽ...مان اديءَ وارن کي فارغ ڪري وٺان.“ هُن نصيبان ڏانهن نهاري ڳالهايو.
”ڀلي ڀلي...بيشڪ بيشڪ...پهرين اهي... ادي سڀ کير ته آهي نه؟“ هُن وري وات کي ٽيڙيو، نصيبان ڪابه ورندي نه ڏني، ڊاڪٽر اسان ڏانهن ڌيان ڏنو. ”مان هُنن کي اچي ڏسي ويندس... سڄي ڳالهه مون سمجهي ورتي آهي... الله ڪندو چڱائي ٿي ويندي“ هُن جي ڳالهه واضح هُئي، هُن اهو ئي چاهيو پئي ته اسان هُتان هليا وڃون...اسين اُٿي کڙا ٿياسين. نصيبان ڀُڻڪيو...”چڱو ادا...“
ڊاڪٽر به ڌيان لالڻ وارن ڏانهن ڏيندي ۽ اسان کي پُٺي ڏيندي چيو، ”الله واهي بابا...جي...ڇا ٿيو آهي توهان کي؟“
مُڙياسين ته لالڻ جو آواز ڪنين پيو، ”الههُ کير ڪندو ادي“.
ادي تي زور تي سڀني کي محسوس ٿيو. ڪا ورندي ڪو جواب مناسب ئي نه هو. اسين اُتان نڪري آيوسين.
***

10

رستي تي نصيبان کي جَڪَ هُئا.
”واهيات... گندو انسان... ڪيئن ٿو ڳالهائي! اسان جي به قسمت ڦٽل آ... جڏهن نڪر، اُهو چنڊو ڪٿان نه ڪٿان ٽڪريو وڃي... امان وارن سان نڪر ته گم ٿي ويندو... انهن سان ٽڪري ته خبر پويس نه...مائٽ ڪٿان جو...“
مان ماٺ هُئس، کيس اُهو سڀ مُنهنجي ڪري ڀوڳڻو پيو پوي نه ته لالڻ ساڻ سندس ڪهڙو رشتو هو.
”۽ مٿان وري هُن کي ڏس... ڊاڪٽر مطلب کي... هڪ سٽَ ۾ ادي ٺاهي ڇڏيائين... مُنهنجي شڪل ادين جهڙي آ ڇا؟“
”مطلب؟“ مون پُڇيو.
”توکي به وري اها مطلب جي بيماري لڳي وئي ڇا؟“ هُن خار مان چيو، ”۽ ها... تُنهنجي شڪل اَدَن جهڙي آ ڇا؟“
”مون چيو مانس ڇا ته توکي ادي سڏي؟“ مُنهنجي واتان به تڪڙو نڪري ويو هو.
”هل ڀلا کڻي سڏيائين ته به خير آهي...پر هُن مُئي جي واتان ادي ٻُڌي، هانءُ ئي سڙيو ٿو وڃي.“
مون کي کِل اچي وئي. ”وڻئي ٿو ڇا؟“
”ائي باهه ڏينس... وڻڻ جهڙو آهي نڀاڳو؟“ هُن تَئه وچان چيو، ”الله نه ڪري جو ماڻهو اُن سان ڪو رشتو جوڙي.“
”پر جي ادي سڏي ٿو ته ٺيڪ آهي...شُڪر آهي ڪُجهه ٻيو نٿو سڏي.“
”توکي ته ادي نٿو سڏي نه؟“ هُن چڙ مان چيو، ”توکي ته ڪوبه ادي نٿو سڏي؟“
”چڙين ڇو ٿي نصيبو...“ مون کيس ٿڌو ڪرڻ چاهيو.
”وري اُها ڳالهه“ هُن مُنهنجي ڳالهه ڪَٽي، ”مان چڙان نٿي سچي...مون کي ته اُن ڊاڪٽر مطلب جي خوشي آهي ته اُن مون کي ڀيڻ سڏيو ۽ توکي نه سڏيو.“
مُنهنجو وات ڦاٽي ويو، ”چئين ڇا پئي؟!“
”سچ ته چوانئين پئي... مون کي تولاءِ وڻي ٿو...ڀلو ماڻهو آهي... الاءِ ڇو اهو لڳيم ٿو ته هُو به مڙئي ان حساب جو آهي.“
مان هلندي هلندي بيهي رهي هُئم، ”تُنهنجو دماغ ته خراب ناهي نه؟“
”ڇو ڇا ٿيو آهي مُنهنجي دماغ کي؟... بيهه نه... هلندي هل... گهر هلي به پاڻ بحث ڪري سگهون ٿا.“ هُن مُنهنجي ٻانهن ڇڪي.
”ڏس نصيبان... مذاق هلي ٿو... پر اهڙو مذاق... تون سمجهين ٿي مون کي پسند ناهي ايندو.“
”اي ڪير پيو بدبخت پيو توسان مذاق ڪري!“ هُوءَ ٻانهن پٽي وئي. ”مذاق نه پئي ڪيائين مان به...تون تپ نه... پاڻ اُن تي پوءِ ڳالهائي سگهون ٿا...هوش ڪر...سامهون امان بيٺي آهي.“
گهٽيءَ جي موڙ تي اچي ويا هُئاسين. ماسي، در کوليو چانئٺ تي ئي بيٺي هُئي.
***
ابي جي فون آئي هُئي. چيائين پئي ته ڪٿان ڪو آسرو مليو آهي. ڪنهن وڏي ماڻهوءَ جي در ويو هو، جنهن جون ٻانهون ڊگهيون هيون ۽ جنهن کيس خاطري پئي ڪرائي. وقت جو ڪو تعين نه هو... هُو ڪُجهه منڌل به لڳو پئي... پر بهرحال کيس پاڻ تي ضابطو رکڻ اچي پيو.
”الله مالڪ آهي زيبُل“ هُن فون تي چيو، ”همٿ مان به نه پيو هاريان.“
”چون ڇا ٿا بابا؟“
”ڇا چوندا؟“ فون مان ٿڌي ساهه جو آواز آيو، ”اها ئي ڳالهه ته ڏسون ٿا... پُڇا ڳاڇا ڪيون ٿا... پيرا کڻون ٿا.“
”ته جي پڪ ناهي ته موٽي اچو نه بابا... هتي به ضرورت آهي.“ جملو ڳالهائي پڇتايو هُئم. پريان ڄڻ کيس ڇرڪ اچي ويو هو. ”اتي خير ته آهي نه امان؟“
”جي بابا...خير ته آهي...بلڪل آهي... پر اوهان جي ڪمي ڏاڍي آهي...“ مون ڳالهه سنڀالي.
”ادي حنيفان آهي يا ڪانهي؟“ سندس آواز ۾ هاڻي پريشان هُئي.
”آهي... آهي... بلڪل آهي بابا... نصيبان ۽ ماسي ٻئي جهڙوڪر رهيون ئي هتي پيون آهن.“
”ماڻهين ڪيئن آهي؟“
”اُها به ڪافي بهتر آهي بابا.“
”تُنهنجي آواز مون کي ڇرڪائي وڌو آ زيبُل... سچي ڳالهه ڪر... ڪا گڙٻڙ ته ناهي نه؟“
”ڪهڙي گڙٻڙ هُوندي بابا؟! الله خير ڪندو... مون کي بس سِڪ لڳي هُئي اوهان جي...اُن لاءِ چيم.“
هُن ڄڻ وڏو شُوڪارو ڀريو.
”امان... هِنن ڪمن ۾ ائين ئي ٿيندو آهي... واڳ ڪنهن ٻئي جي وس هوندي آهي. مان ته سوچيان ٿو... مون کي ته کڻي لوڇ آهي... پر چاچهين قاصد کي به ته ڏس نه... رڳو مون ساڻ آهي... سڀ ڪُجهه سيڙايو ويٺو آهي... سڀ سمجهون پيا...گهر تڙ ڇڏڻ ايڏو سولو ناهي امان... پر هي ڪم به ته ڪرڻو آهي. ائين کيس ڪٽيل لغڙ وانگر ته ڪونه ڇڏينداسين نه؟“
”نه نه بابا... الله نه ڪري جو ائين ڪيون... اوهان ڳڻتي نه ڪجو. هتي سڀ خير آهي.. ٺيڪ آهي.. توهان سانءَ ستيءَ سان پنهنجو ڪم پورو ڪري اچو... رب اوهان کي ڪامياب ڪندو.“
”پويان جو خيال رکج امان... الاءِ ڇو... مون کي لڳي ٿو ته تون هڪدم وڏي ٿي وئي آهين. سڄا بارَ کڻي ڪلهن تي کنيا ٿئي... الله همٿ ڏيندءِ ٻچڙا...“
ابي جي آواز ۾ ڏاڍو درد هو... هُو جهڙوڪ جُهري پيو هو... بس هڪدم چيائين ”پوءِ ڳالهائيندو مانءِ... وري... الهه واهي...“
”الهه واهي بابا... پنهنجو خيال رکجو....“
”ها امان...“ هن فون بند ڪئي... مُنهنجو ساههُ ڀرجي ويو هو... الاءِ ڪهڙو وقت اچي ويو هو. دلداري دلداري نه پئي لڳي... بس وقت گذاري پئي لڳي.
***
برساتن جي مند اچي وئي هُئي.
سڄو ملڪ جل ٿل ٿي ويو هو. رات جو مينهن جو گجڪو، گوڙ، هوادانن سان هوا جو ٽڪراءُ... ٽين جي ڇڄي سان ٽڪرائيندڙ مينهن ڦُڙين جون رڙيون... ٻاهر، ورانڊي جي پِلَرَ سان، هٿ بتي لُڏي رهي هُئي ۽ اندر ۽ ٻاهر هوا جو لڏندڙ عڪسَ، عجيب منظرَ ڏيکاري رهيا هُئا. لائيٽ ڪافي دير کان ڪانه هُئي ۽ نه ڪوئي ننڊَ نيڻن ۾ هُئي.
شاهينه وڄ کان ڊڄندي هُئي. شام کان ئي جڏهن اهو سلسلو شروع ٿيو هو ته مون کي سندس ڌيان هو. پاڻ سان گڏ رکيو هو مانس، پر هن کي رڳو امان جي سڪَ هُئي. هوءَ هر هر وڃي امان کي چنبڙَي پئي، جيڪا نه پري پئي ڪريس ۽ نه ئي وري ڪو ساڻ پئي ويهاريس. امان، مڪمل طور تي لاتعلق هُئي. پوءِ به شاهينه کي اتي ئي ننڊ آئي هُئي.
ٻاهر ٿيندڙ گوڙ ۽ مينهن جي ڪڙڪ دار بوڇاڙ تي، امان جو ڄڻ ڪن ئي نه پئي چُريو.
جيتوڻيڪ اڳي، رڳو ڪڪر ڀرجندا هُئا ته هُوءَ سڄي گهر کي سنڀالڻ لاءِ، سڀ ڪُجهه ڄڻ ترين تي کڻي وٺندي هُئي. انَ جو خيال رکڻو آهي. ٻورين مٿان تال پَتري مناسب طريقي سان رکيل آهي يا نه... دريون ٺيڪ بند آهن، نيسارن جا مُنهن کُليل آهن! مٿي کُڏ تي ڪُجهه اهڙو سامان ته نه رهجي ويو آهي جيڪو ڀڄي وڃي ته نقصان ٿي ويندو. هُوءَ ٻنهي ڄڻن رضا ۽ شاهينه کي پنهنجي ٻانهن ۾ لڪائي ڇڏيندي هُئي. رضا بيزار ٿيندو هو، کيس مينهن ۾ ڀِڄڻ وڻندو هو... جڏهن ته شاهينه اڃا پئي سندس ڪَڇ ۾ گهڙندي ويندي هُئي.
هُوءَ وڏي آواز سان مناجاتون پئي پڙهندي هُئي. بارش جو زور جيترو شديد ٿيندو هو، تيئن تيئن سندس آواز بُلند ٿيندو هو. پڙهڻ دوران هُو بُلند آواز ۾ صدائون به ڪندي رهندي هُئي، ”خير...خير... خير جا والي خير...“
اهڙن موقعن تي ابو گهر ۾ گهٽ هوندو هو. جي هوندو به هو ته امان جي اها حالت ڏسي پيو مُرڪندو هو.
مينهن ڊگهو ٿي وڃي يا هڪ ٻه ڏينهن ساندهه هلي ته امان ڳُڙ جي تاهري ٺاهيندي هُئي. هلڪي مٺاڻ ساڻ، مٺن چانورن جو سواد عجيب هوندو هو. مٿان وري اهو به عجيب هوندو ته اُنهن چانورن چڙهڻ، ورهائڻ ۽ کائڻ دوران ئي مينهن به موڪلائيندو هو. عجيب ٽوٽڪا هوندا هُئا، عجيب نُسخه هوندا هُئا.
گهر سڄو پيو ٻهڪندو هو. جائُو گهڻو ڪري دوستن سان نڪري ويندو هو ۽ جي گهر ۾ هوندو هو ته پيو شاهينه کي چيڙائيندو هو. مان کيس ڏاڍو روڪيندي هُئس پر کيس ننڍي ڀيڻ کي تنگ ڪرڻ ۾ ڏاڍو مزو ايندو هو. پوءِ امان هڪ ٻه ڪوڙو سچو ڌڪ هڻندي هُئس ته ڀڄي ويندو هو... هوڏانهن شاهينه کي به قرار ملندو هو.
مون کي مينهن ازل ابد کان پنهنجو ساٿي لڳندو هو. جهُڙ ڀرجندو هو ته اندر ۾ عجيب ساز وڄڻ شروع ٿيندا هُئا. حياتيءَ ۾ ٽي ئي مُنهنجا سنگي ساٿي هُئا. جهُڙ، ڊائري ۽ اَنَ جي ڳُوڻين جي بلڪل مٿينءَ ڳوڻيءَ تي وڇايل رلي. جنهن تي ليٽي مان ڪتاب پڙهندي هُئي يا ڊائري لکندي هُئس. اها جاءِ بيحد حسين هُئي. اسان جي اِن ڪوٺيءَ ۾، ڪُنڊ کان اَن جون ٻوريون رکيل هونديون هيون. ابو سڄي سال جو اَن گهرائي وٺندو هو. جيڪو پوءِ پيسجي، اٽي جي چڪيءَ جو چڪر ڪاٽي گهر ايندو هو. سال سڄي لاءِ ابو ڇهه ٻوريون گهرائيندو هو جيڪي اسان جي ننڍي ڪُٽنب جي حوالي سان تمام گهڻيون هونديون هيون، پر ابي جو خيال هوندو هو ته مهمان مڙو اچي ته ٻيو ڪُجهه نه ته گهر ۾ اٽو ضرور هُئڻ گهرجي... هر سال باردانو صاف ٿيندو هو...ٻورين ۾ ٻرگهلن کي سبيو ويندو هو. اڃا به جيڪا ٻوري، استعمال ڪرڻ جهڙي نه رهندي هُئي ته اُن کي بدلايو ويندو هو. هيٺ زمين تي وڇايل سرن جي تهه کي مٽائي، زمين صاف ڪري، سرون ڌوئي، سُڪائي پوءِ وري تيار ڪبو هو. اُهو ڪم جائُوءَ جي حوالي هو.
ان جون ڇهه ئي ٻوريون، هڪ ٻئي مٿان سٿي ٿينديون هيون، جن مٿان وري ڳوڻيءَ جو ڍڪ هوندو هو. اهو ڍڪ ئي مُنهنجي لاءِ ڪنهن سکي ساهيڙيءَ جيان هو... ڇت ڪو ڇهين ٻوريءَ کان، پنج فُٽ کن ڪو مٿي هوندي هُئي. ٻورين مٿان چڙهندي اُتي پهچندي هُئس ته سُڪون اچي ويندو هو. مان ڪلاڪن جا ڪلاڪ اُتي ليٽي پئي هُوندي هُئس. ڪوبه ڪتاب پڙهڻو هُجي، ڊائري لکڻي هُجي... اُتي لڳندڙ هوا جو هلڪو جهوٽو، الاءِ ڇا ڇا عنايت ڪري ويندو هو.
اُن ساڳي ڪوٺيءَ ۾، اسان جا هنڌ به رکيل هوندا هُئا. لوهه جي هڪ وڏي پيتيءَ ۾، نوان هنڌ پيل هوندا هُئا. ابي جي اُها سدائين خواهش هوندي هُئي ته مهمان جيترا به اچن، هنڌ سدائين بهترين هُجن. پنهنجي خواهش پٽاندڙ، هُو الاءِ ڪٿان ڪٿان کان رليون وٺي ايندو هو. يا اُنهن جا تهه خريد ڪري ايندو هو. لوهي پيتيءَ مٿان، هنڌن ۽ وهاڻن جي هڪ ترتيب سٿيل هوندي هُئي. اُونهاري ۾ ٻورين مٿان سمهڻ ۽ سياري ۾ سَوڙين ۽ وهاڻن جي وچ ۾ گهڙي، لکڻ پڙهڻ ۽ سمهڻ مُنهنجا محبوب ترين مشغلا هوندا هُئا.
ان جي ٻوريءَ مٿان وڇايل رليءَ ۾، اَنَ جي خوشبو اچي ويندي هُئي. لڳندو هو ڄڻ ماڻهو، بُهه ۽ داڻن جي درميان هُجي. اُونهاري جو ته رنگ پنهنجو هوندو هو. سياري جي اچڻ مهل، اها ڪيفيت لفظن ۾ بيان نٿي ڪري سگهجي.
بارش جو زور ٽُٽو نه پئي. نيسارا کُلي وهي رهيا هُئا. اڱڻ سڄو ڀرجي ويو هو. هوا سان ڪنهن ڪنهن مهل ڇاٽَ اڇي پئي، نه ته سڌو مينهن هو. بتي جهومي پئي ته احساس ٿئي پيو ته ڄاڻ ڦوهار لڳي. مان ائين ئي اُتي چُپ چاپ ويٺي هُئس.
الاءِ ڪيترا ڏينهن لنگهيا هُئا، ننڊون ڪندي... ڪا بيفڪر، ارڏي ننڊ... گهوڙا وڪڻي سمهڻ واري... اسان جا ته گهوڙا ئي ڪير ڪاهي ويو هو. ننڊ اچي ئي نه پئي... جي اچي پئي ته ڪنهن نئين نويلي ڪنوار جيان، گهونگهٽ مان هڪ جهلڪ ڏيکاري، وري پاڻ کي ڍڪي پئي ڇڏي. مان الاءِ ڪيترن ڏينهن کان چڱي ننڊ ڪانه سُتي هُئي. ڌيان جو در کُليل رهندو هو. ننڊ ڪٿان ايندي؟... گهڻو ڪري رات جي پوئين پهر ۾ اک لڳندي هُئي... پهريان ٽي پهر ته ڄڻ اوجاڳي، مقاطعي تي ورتا هُئا.
گهر جو ڪم ڪار گهڻو نه هو. سُمهي به سڀ جلدي پوندا هُئا. ٻار ۽ امان...ٻيو هو ڪير... سومهڻيءَ مهل ماسي حنيفان ۽ نصيبان به هلي وينديون هيون. پوءِ اُها خُود ڪلامي هوندي هُئي، رات هوندي هُئي ۽ مان هُئس. وقت گهڙين ۾ مٽجي ويندو هو. الاءِ ڪٿان پنهنجو ’ريجو‘ کڻي ايندو هو. کُلين پئسن جيان گهڙيون، وزندار ٿي وينديون هيون.
ماسي حنيفان ۽ نصيبان کي به مجبوري هُئي نه ته مون وٽ ئي رهي پون ها. ٻئي اڪيليون هُيون ۽ سندن گهرن تي الاءِ ڪيتريون مهربان نظرون کُتل هيون. کين اُهو کٽڪو رهندو هو ته نصيبان جي ڏاڏاڻن مان ڪوبه اچي نڪرندو. نصيبان جي بابا جي وفات کان پوءِ ڪنهن کي به اچڻ جي توفيق ڪانه ٿي هُئي. جڏهن وقت گُذريو ۽ سلائي ڪري، ڀرت ڀري، رليون ٽاڪي، ماسيءَ رڌڻو هلايو ته اُها جاءِ گهڻن کي ڪُکڻ لڳي هُئي. ڳالهين ڳالهين ۾ اُهو ذڪر ڪري ويندا هُئا ته محمد جمن جو مال آهي، ملڪيت آهي... پر هُو به ڪو اڪيلو وارث ٿورئي هو. ڏاڏي پوٽاڻي جاءِ آهي. حصو ته ضرور ملڻ گهرجي. ماسيءَ ڪَنَ بند ڪري رکيا هُئا، پر بهرحال اکيون ته بند نه پئي رکي سگهجن. هُو سدائين الرٽ رهندي هُئي. هاڻي به کيس اُها ئي سڄي صورتحال سامهون هُئي. مون کي به سڀ خبر هُئي مان ڪيئن چاهيان ها ته کيس ڪو نقصان ٿئي.
ڊاڪٽر وٽان موٽيون هيوسين ته ماسيءَ در وٽ ئي جرح ڪئي هُئي. ”اسڪول ويون هيئو؟“.
”نه امان“. نصيبان صاف وراڻيو هو، ”اسپتال ويا هُئاسين.“
هُن جاءِ ڏني هُئي، گهر گهڙياسين ته اڱڻ ۾ ئي اچي ويٺاسين، مون اندر ڏانهن نهاريو هو. ماسيءَ هڪدم چيو، ”سُتي پئي آهي.“ جملو چئي هڪدم نصيبان ڏانهن ڌيان ڏنو هُئائين، ”مون کي نه ٻُڌايوَ.؟“
”ڇا جو؟“
”اسپتال وڃڻ جو“
”اوڏانهن وڃڻ جو خيال نه هو پهرين امان...“ نصيبان هاڻي دم پڪڙيو، ”وياسين اسڪول پئي، اوچتو خيال آيو ۽ اوڏانهن لڙي پياسين... توکي اسڪول جو چئي، پوءِ اسپتال هليا وڃون... اهو ڪوڙ ڪيئن ڪنداسين؟... توکي چيوسين اسڪول ته معنيٰ اسڪول...“
”تقرير گهٽ ڪر امڙ...“ ماسيءَ سندس ڳالهه ڪٽي. ”ڇا چيو ڊاڪٽر؟“
”چئي ٿو ته ٽائيم لڳندو ماسي“ مون چيو، ”بيماري اهڙي آ جيڪا ٺيڪ ٿيڻ ۾ وقت کائيندي.“
”اها ته اُها ساڳي ئي ڳالهه آهي زيبُل“
”ته بيماري به ته اُها ساڳي ئي آ نه امان...“ نصيبان ڪُڇيو، ”هُنن شروعات کان وٺي جيڪا ڳالهه ڪئي آهي اُن تي قائم آهن.“
”تُنهنجي خيال ۾، هِن ڊاڪٽر کي ڌپو ڪيترو ٿو پوي.“ ماسيءَ سنئون سڌو مون ڏانهن نهاري سوال ڪيو، مان گڙٻڙائجي ويم. ”مطلب؟“
”مطلب هيڏو جو ٺهي ٺُڪي هُن کان پُڇڻ ويون آهيو ته ڪو ته اعتبار جو زرڙو هُوندءَ نه... ڪُجهه ته سُجهو هوندوءَ نه...؟“
”اسان جو خيال اهو هو امان ته تفصيل سان راءِ وٺي اچونس... ۽ جي هُن وٽ ڪنهن ٻئي سُٺي ڊاڪٽر جي ڪا ايڊريس هُجي ته اُها به وٺي اچون ۽ ماسي کي اُن کي ڏيکاريون.“
”پوءِ ملي ڪا ايڊريس؟“
”هُو ته پاڻ اُن بيماريءَ جو ماهر آ ماسي.“ مون چيو.
”مطلب؟“ هُوءَ حيران ٿي وئي.
”نفسياتي ماهر آ...علاج ڪندو آ.“ نصيبان ورندي ڏني.
”اي امڙ... جي اهڙو ڀلو ڊاڪٽر آهي ته هتي ڇا پيو ڪري؟ ڪاري پاڻيءَ ۾ ڇو موڪليو ٿنس؟“
”ڊاڪٽر ته خير هُو سُٺو آ امان“ نصيبان چيو، ”رش ته ڏس... ڇا ته ٽُٽيس ٿي... هٿ ۾ شفا اٿس... مرض ڄاڻي ٿو، ائين ڪو وائڙو ڌائڙو ڪونهي...“
”اي پر پوءِ هتي ڇو آيو آ؟“
”اهو تون وڃي پُڇينس... اسان سان ڪو ايترو گهِرو آهي ڇا؟“
”حياءُ ڪر مائي نه ته هڻانءِ نه هڪڙي وڄائي“ ماسي کي ڪاوڙ اچي وئي، ”مان ڇو پُڇيانس.... ويون هيئو نه توهان پُڇڻ... ته ٻُڌايو“
”ٻُڌايون ته پيون ماسي“ مون ڳالهه سنڀالڻ جي ڪئي. ”ڊاڪٽر صاحب جي به اها ئي راءِ آهي ته امان کي ٺيڪ ٿيڻ ۾ ٽائم لڳندو.“
”اي پر هُو ڀلا ڪا فائنل اٿارٽي آهي ڇا؟“ ماسي ور بگڙي.
”امان، ان ڊپارٽمينٽ جو آهي ته سمجهه ته فائنل آ نه... اها ڪهڙي ڳالهه ٿي وئي؟“ نصيبان مُنهن بگاڙيو.
”ڏس ڙي امڙ... جي ايڏو وڏو ڊاڪٽر هُجي ها نه، ته هتي نه اچي ها... اتي ئي ڪٿي شهر ۾ عزتڙي هُجيس ها... هي جو هتي آيو آ ته لازمن ڪا گڙٻڙ آهي... نه ته ڳوٺ ڪير ٿو اچي؟!“
”اُتي بم ڦاڙي آيو آ امان... ڌماڪو ڪري آيو آ...دهشتگرد آ“ نصيبان صفا جهڙي اُٻري پئي... مون ڏانهن نهاريندي چيائين، ”ڳالهيون ته ٻُڌ امان جون؟“
ماسي ڪُجهه ڪُڇي ڪُڇي ته هُن وري وارو وٺرايو، ”ڪن ماڻهن جي اندر ۾ خدمت ڀريل هوندي آ امان... ڏس ته سهي هُو ڪيئن ٿو مريضن جي واهر ڪري... جي ائين ئي ڪو جڏو سڏو ڊاڪٽر هُجي ها ته هِتي به رڳو سهي ڪري گم ٿي وڃي ها... اي پر سهي به ڇو ڪري ها... سڄو ملڪ پيو دُڦَ تي هلي... ڊاڪٽر ڳوٺن ۾ وڃن ڪونه ٿا.“
ماسيءَ هٿ مٿي ڪيو، ”ڪم جي ڳالهه ڪيون يا اڃا قصيده پڙهنداسين؟“
نصيبان سڙي وئي. ”ارادو ته قصيده پڙهڻ جو هو، پر تون ٿي چوين ته کڻي ڪم جي ڳالهه ٿا ڪريون.“
”هاڻي ڇا ٿيندو؟“ ماسيءَ اسان ٻنهي ڏانهن نهاريو.
”هاڻي هُو وري هڪ دفعو چيڪ اپ تي گهر ايندو امان...“ نصيبان وراڻيو. ”پوءِ ڏسون ٿا ته اڳيان لاءِ ڇا ٿا طئه ڪيون...“
”ٺيڪ آهي ادي“ ماسي اُٿي وئي، ”جيئن اوهان جو حڪم اسين ته جهڙا رٽائر آهيون.“
ماسي بخيل ٿيندي هُئي ته اسان کي ’ادي‘ چئي مخطاب ٿيندي هُئي. اسان ٻنهي هڪ ٻئي ڏانهن نهاريو هو، فيصلو ٻنهي جو هڪڙو ئي هو.
***
مينهن وسيو ئي پئي. ٻاهر پاڻيءَ جو زور هو، دل تي خيالن جي بارش هُئي. سوچ آلي ٿي وئي هُئي، خيالن جا پُسيل ڪپڙا، ڄڻ سوچ جي جسم کي چنبڙي ويا هُئا. مان ورانڊي ۾ پيل کٽ تي ائين ئي ليٽيل هُئس ته ٺڙڪو ٿيو، ڏٺم... امان ڪمري جي در وٽ بيٺل هُئي.
”امان خير!؟ ننڊ ڦٽي وئي ڇا؟“
هُن ڪوبه جواب نه ڏنو... چُپ چاپ اچي کٽ تي ويٺي.
”ڇتو مينهن آهي.“
مان سندس ڀر ۾ اچي ويٺس
”جائُوءَ جا ڪپڙا، سُڪائڻ لاءِ کٽن تي پکيڙيا هُيئي؟ آلا ڪري آيو هوندو نه؟“
هُن سواليه نگاهن سان نهاريو، مون هاڪار ۾ ڪنڌ لوڏيو.
”اڃا رول تي نڪتل آ؟...هان“
مون هاڪار ۾ ڪنڌ لوڏيو.
”مون کي ته اڄڪلهه الاءِ ڇو ڏاڍي ننڊ ٿي اچي... تون هيڏي ساري آهين... اچي ڏانگهو ٿي آهين... چوينس نٿي ته گهر ويهي... هِن موسم ۾ ڪو ٻاهر رُلڻ ٺهي ٿو...جهڙي ڦُڙي آ... گپ گهَو آ... ڪٿي ترڪي ٻرڪي پئي... ڪو ڌڪ لڳي پئيس... چوينس ڇو ڪونه ٿي تون؟“
”چوانس ٿي“ مُنهنجي نڙي ڀرجڻ لڳي.
”پوءِ... نٿو ٻُڌي ڇا؟ ههڙي اوريڪ ۾ به گهر ڪونهي؟ نٿو ٻُڌي ته ڇڪيانس ٻه ٽي...“ اوچتو ڄڻ کيس ياد اچي ويو ”نه نه...نه نه...ڌڪُ نه...ڌڪ جي ڪري ته هليو ويو...نه نه...ڌڪُ نه.“ هُو اوچتو اُٿي کڙي ٿي.
”اندر هلان ٿي...اچي ته پيار سان سمجهائيجائنس“
”جي“ مون پاڻ سنڀاليو.
هُوءَ بوتي جيان آئي هُئي، ائين ئي پٿرايل جسم سان اندر وري وئي.
سندس وڃڻ کان پوءِ مون پاڻ کي کَٽَ تي اُڇلائي ڇڏيو ۽ ويهاڻي ۾ مُنهن وجهي، ڪيهُون ڪري روئڻ لڳس...الا... هي ڪنهن جي نظر لڳي هُئي؟ هي برساتون ڇا بس درد جي پالوٽ لاءِ آيون هيون؟
ڊائري کُلي وئي هُئي ۽ سامهون ئي جان اسٽين بيڪ جو جملو لکيل هو.
“ One can find so many pains, when rain is falling.”
ڀُڻڪيم، ’مينهن وسي ته هر ڪو الاءِ ڪيترا سور ڳولي لهندو آهي.‘
مُنهنجا سور ملي ويا هُئا. وهاڻو، ورانڊي جي ڇت هيٺان محفوظ هو پر مُنهنجي ڳوڙهن کيس ائين ئي آلو ڪيو هو، جيئن ٻاهر اڱڻ تي پيو هُجي.
***
اسڪول وئي هُئس ته ڄڻ سڀ ڪُجهه اوپرو اوپرو هو.
اهو پپر جو وڻ، جنهن جي هيٺان ويهي اسان ماني کائيندا هُئاسين يا جنهن جي ٿُڙ کي هٿ هڻڻ لاءِ، ڄڻ هر هر جائُو ايندو هو، مون کي ڏسڻ ساڻ ئي هُن جو پُڇڻ لڳو. اسڪول جي ٽيچرز به مون کي خاص وقت ڏنو. ميڊم زُليخان ته خاص طور تي مون کي پنهنجي آفيس ۾ گهرايو.
”اسڪول ڪڏهن کان ريگيولر ايندينءَ زيب النساء؟“
هُن ڇوٽ مان پُڇيو. مون وٽ ڪهڙو جواب هو! روز روز ته ماسي حنيفان اڄ وانگر گهر نه ويهي ها.
”جلدي اينديس آپا؟...“
”ڪٿي نالو ڪٽرائڻ ته ڪونه آئي آهين؟“
سندس خدشو اجايو نه هو. سڄي اسڪول کي ڄڻ اهو ڊپ ٿي پيو هو ته ڄاڻ زيب النساء نالو ڪٽرايو ۽ ڄاڻ اسڪول مان موڪل ورتي. ڪيترن کي ته اهو احساس به هو ته ٿي سگهي ٿو ته مان اوچتو اسڪول اچڻ کان سدائين لاءِ نابري واري ويهنديس. مُنهنجي ٽيچرس کي مون تي مانَ هو. مون ۾ اميد هُئن ته مان ڪنهن وڏي درجي ۾ اچي، ڪو وڏو نمبر ضرور کڻنديس. هن سال ئي اهو موقعو آيو هو جو مُنهنجو ڪو سٺو گريڊ ٺهي ها. مان نائنٿ ۾ ڪا جاءِ حاصل ڪري سگهان ها... هن سال ئي ڄڻ اهو سڀ ٿيڻو هو. مان جيڪا هڪ ڏينهن به نه گسائيندي هُئس، هيترن ڏينهن کان هتان غائب هُئس.
همٿون ڪندي وراڻيم ”نه آپا... نالو ڇو ڪٽرائينديس؟...“
”الاءِ.... ڇو تنهنجو ڊپ ٿي پيو آهي... جن حالتن مان تون گذرين ٿي... جيڪو تنهنجو درد اسان کي محسوس ٿئي ٿو نه... بس الله پيو خير ڪري...“
مُنهنجي اندر ۾ الاءِ ڪير مضبوط هو. بس جواب ٺهي آيو. ”ايڏي ڪمزور ناهيان مان آپا... هي ته بس ان ڪري غير حاضري ٿي آهي جو، اَبو گهر ناهي... امان جي حالت اڪيلي ڇڏڻ جهڙي ناهي بس پوءِ ڪيئن اچجي“.
”۽ هي جو تنهنجو هيڏو سارو لاس پيو ٿئي، اهو ڪيئن ڪَور ڪندينءَ؟“
”نصيبان اچي پئي نه آپا، اها سڀ نوٽس وغيره آڻي ڏيندي آهي.“
نصيبان تي هُن مون ڏانهن نهاريو... مون هڪدم ڳالهه سنڀالي.
”طلعت... طلعت آپا...“
نصيبان ته هَوءَ اسان لاءِ هُئي. اسڪول ۾ سندس اندراج اصلي نالي سان ٿيل هُئس ۽ آپا زليخا کي اسڪولي نالا ئي ازبر هوندا هُئا. هُوءَ سدائين ان ڳالهه تي زور ڏيندي هُئي ته ٻارن کي سندن ’جِي آر‘ نالي سان سڏيو وڃي. جنرل رجسٽر ۾ جيڪي نالو لکيل هُجي، اهو سڏڻ ساڻ، ٻار پنهنجي ڪلاسين ۾ سدائين ڄاتل سڃايل رهي ٿو. نصيبان، اسان لاءِ ته نصيبان هُئي. جي آر رجسٽر ۾ اها ماههِ طلعت هُئي.
”او ها... طلعت به ته آهي...“ هن ڄڻ سُک جو ساهه کنيو.
”پر بابا... هڪ ڳالهه سدائين ياد رکندا ڪيو.... ڪير به اوهان جو ڪجهه نٿو ڪري سگهي... ڪير به اوهان جي جاءِ نه ٿو ڀري سگهي. دُنيا جي تختي تي هزارين لکين ماڻهو آيا. زمانو ڀريل رهيو بابا. پر جاءِ هر ڪنهن جي پنهنجي رهي. تنهنجي امان ڪيئن آهي زيب النساء؟“
”ڪُجهه بهتر آ آپا...“
”علاج هليس پيو!“
”جي ها.“
”ڪنهن کي ڏيکاريو ٿوَ؟“
”شهر جو ڊاڪٽر آهي آپا... بابا ڏيکاري آيو هُئس“
”ڊاڪٽر ته هتي جو به چڱيرڙو آ... ڇا نالو ٿس... ڊاڪٽر اشفاق... ان جي به تعريف ٻڌي ٿم، آهي ڇوڪراٽ پر ڏاڍو ڪم وارو ڊاڪٽر آهي.“
”اهو به ڏسندو آ امان کي آپا... هڪ ٻه دفعا ايمرجنسي ٿي آهي ته وٺي ويا آهيونس“
”تنهنجي ڀاءُ جي ڪا خبر پئي؟“
”نه آپا...“
”يڪو جو گم ٿيو آهي ته ڪو پار پتو نه پيو؟...“
”نه آپا...“
”الله سائين خير ڪندو پُٽ... جاويد به اسانجو پنهنجو ٻچو آهي. ڌڻي ڪندو ته خير سان گهر واپس وري ايندو.“
”آمين...“
”تو تي وڏا بارَ اچي ويا آهن. زيب النساء... انهن کي همٿ سان مُنهن ڏجانءِ.“
”جي آپا...“
”مون کي تنهنجو ڏاڍو فڪر هو. چڱو ٿيو جو تون اڄ آئينءَ... نه ته مون سوچيو پئي ته ڏينهن ٻن ۾ تنهنجي گهر چڪر هڻان هان...“
”ڀلي اچو آپا.... اوهان پنهنجو گهر آ...“
”نه بس... هاڻي نه... هاڻي خير سان توسان ملاقات ٿي وئي... ڳڻتي لٿي، باقي تنهنجي امان کي پڇڻ لاءِ مان انشاءَ الله ڪڏهن وقت ڪڍي اينديس.“
”يو آر ويلڪم آپا...“
سندس چهرو ٻهڪي اٿيو. آپا کي اسانجو انگريزي ڳالهائڻ ڏاڍو وڻندو هو. هُوءَ ڳوٺ جي ڇوڪرين تي ساهه ڇڏيندي هُئي. ٻارن ٻچن سان کيس بيحد پيار هو، پر بهرحال نياڻين جو خيال وٽس اُتم هو. هُوءَ پاڻ به ڏاڍي سهڻي انگريزي ڳالهائيندي هُئي.
”ماءِ پليزر بابا...“
مان واپس مڙيس ته هن وري سڏ ڪيو
”زيبا...“
”جي آپا...“
”ڪڏهن به همٿ نه هارجانءِ... مُنهنجي والده هڪڙو جملو چوندي هُئي. ’ويندا لُڙَ لهي، ٿينديون اکيون، اکين جهڙيون...‘ سو سڄو ڪارونڀار نيٺ ته هڪڙي ڏينهن ختم ٿيڻو آهي... تنهنجا بارُ به هڪ ڏينهن هلڪا ٿيندا، اها سوچ ضرور به ضرور دل ۾ رکجانءِ.“
”جي آپا... ضرور... ٿينڪ يُو...“
مُنهنجي ٽيچر هُئي، ٻه سال مُنهنجي ڪلاس ٽيچر رهي هُئي. سندس اصول اسان کي ڏاڍا سُٺا لڳندا هُئا ۽ مٿان وري سندس بُردباري ۽ اسان سان محبت...ڇوڪرين جي ڪردار ٺاهڻ ۾ آپا زُليخا جو وڏو ڪردار هو.
مُنهنجي دل الاءِ ڇو چيو هو ته مان ڊوڙي وڃي کيس ڀاڪر پائي اچان... پر اهو سڀ ڪيئن ٿئي ها... هڪ لحاظ کان ته بس مون لاءِ ناممڪن ئي هو..
مون ٻاهر نڪرندي نڪرندي سندس آواز ٻُڌو هو ”گاڊ بليس يُو بابا...“
***

11

شاهينه کي اسڪول مان موٽندي ڌڪ لڳو هو.
اسڪول مان نڪرندي گهر تائين پهچندي، رستي جي ڄارَ ۾ الاءِ ڪيترا ڪُتا ڦاٿل هُئا.
ڪي ته ماڳهين ڇتا به هوندا هُئا. اسڪول مان ايندي ويندي ڊپُ لڳندو هو. ڪٿي ڪٿي هُنن جو ولرُ به هوندو هو. انهن جي ڊپَ کي مُنهن ڏيڻ لاءِ. اسين به ولرن ۾ لنگهندا هُئاسين.
ڇوڪرين لاءِ ته ڏاڍي مصيبت هوندي هُئي. ڇاڪاڻ ته ڪيتريون ته برقعو پائينديون هيون. هاڻي برقعو سنڀالين، پاڻ سنڀالين يا هن مصيبت کي ڏسن.
الاءِ ڪيترا واقعا ٿي چُڪا هُئا، ڪتي جي ڏاڙهڻ جا... ڳوٺ ۾ ٽي کن موت به ٿيا هُئا. هاءِ گهوڙا به مَتي هُئي. ڳوٺ وارن، پنهنجي مدد پاڻ ڪندي، ڪيترائي ڪتا ماريا به هُئا.
پر ته به، هر سال، الاءِ ڪٿان اها مصيبت اچي ڪڙڪندي هُئي. ٻارن جا مائٽ شڪايتون ڪندا رهجي ويندا هُئا، ڳوٺ جي والي وارثن جي ڪنن تي جونءِ به نه چُرندي هُئي.
رضا ۽ شاهينه، نصيبان سان آيا پئي، ان ڏينهن نصيبان ڪو، سڪينه ساڻ ڪچهري ڪندي پئي آئي، هنن جي پاڻ ۾ ڪا اهڙي محويت ٿي وئي جو ٻارَ اڳتي نڪري ويا هُئا ۽ کين خبر نه پئي هُئي. رضا ۽ شاهينه ساڻ هُئا، پر اتي به شاهينه اڳتي هُئي. اوچتو الاءِ ڇو هُوءَ ڀڳي... سندس اوچتي ڀڄڻ تي پويان ويٺل ڪُتي جُوهه ڪئي... شاهينه ڊڄي وڌيڪ تيز ٿي وئي هُئي. رضا به گهڻو ئي ڀڳو، پر ڪُتي جي ڊپ کان، جيڪو پڻ بلڪل ويجهو اچي ويو هُئس، هوءَ ڪري پئي... نصيبان، سڪينه، رضا ۽ ٻيا سڀ ڀڳا هُئا. اهو به شڪر ٿيو ته ڪتي کيس کاڌو ڪونه. پر ڌڪَ زبرا لڳا هُئس. گوڏا ۽ ٻانهون ڇلجي ويا هُئس.
خوف اهو به ٿيو هو ته ڪٿي، ڪتي ڪو چڪ وغيره ته ناهي هنيو، ڪو نشان به نه هو. ڪنهن اهڙي ڪا شئي ڏٺي به ڪانه هُئي پر الاءِ ڇو مون کي اندر ۾ دهمان ورائي ويو هو. هوءَ ٺيڪ ٺاڪ زخمي ٿي هُئي. گوڏا ۽ ٺونٺيون ته ڏاڍا زخمي ٿيا هُئس. کيس بچائڻ جي چڪر ۾ ڪو رضا به سلپ ٿي ويو هو. ان کي به ڌڪَ لڳا هُئا. نصيبان پنهنجي شرمساريءَ ۾ هُئي. تڪڙا ڀڳا هُئاسين.
اسپتال پهچي، ساهه کي قرار آيو هو ته گهٽ ۾ گهٽ ڊاڪٽر ته اتي هو.
هن چڱي طرح چيڪ اَپ ڪيو... ٻارن جي ڊريسنگ پاڻ ڪيائين. ڊريسر مدد ڪيَس پئي، هُن شاهينه جي پٽي ڪندي، هلڪو مذاق ڪندي چيو ”ڪتو ته بچي ويو نه...!“
ڏاڍي معصوميت سان، هن هائو ڪئي ۽ اسين سڀ کلي پياسين. ڊاڪٽرَ ڄڻ اسان جي مُنهن تي خدشن کي پڙهي ورتو هو. هُن نصيبان ڏانهن نهاريو هو.
”شڪر ٿيو... ڪو چڪ وغيره ناهي لڳو... رستي تي ڪرڻ جون رهڙون آهن. مون اَي ٽي ايس لڳائي ڇڏي آهي. الله خير ڪندو...“
”مطلب... ڏندن وغيره جو ڪو نشان ناهي نه...؟“
مان ڏاڍي اُٻهري هُئس، الاءِ ڪيترا خيال بس دماغ ۾ آيا ويا پئي.
”نه... ڪو نشان ناهي... جيڪي وڏا زخمَ آهن... سي ڪرڻ جا آهن..!“
”۽ جي خدانخواسته انهن ۾ ڪُتي جو ڪو ڏند وغيره لڳي ويو هُجي...!“
”ائين ڪيئن هوندو مئڊم...“ هن مون ڏي نهاريو، نگاهه ۾ ڄڻ هلڪي طنز هُئس. ”ڪُتي جو چڪ نمايان هوندو آهي... سندس ڏندَ ڏاڍا خطرناڪ هوندا آهن... ۽ ٻيو ته هي سڀ گڏ هُئا. ڏٺو هو هِنن ته چڪَ وغيره ناهي لڳو.“
”مان پاڻ هُئس ادا“ نصيبان ڳالهايو ”هنڊريڊ پرسينٽ شُئر آهيان ته ڪُتي چڪ ناهي هنيو پر هن مائيءَ کي الاءِ ڇو اعتبار نه ٿو اچي...“ هن مون ڏانهن شڪايتي نظرن سان ڏٺو. ڊاڪٽر کيس دلاسو ڏنو.
”فڪرات ۾ ائين ٿي ويندو آهي... انسان ته انسان آهي نه.... ڪيترو به بهادر ڇو نه هُجي... پنهنجي ٻچي تي لهس ڪٿان سهي سگهندو؟“
”خدانخواسته جي چڪ لڳو هُجي ته علامتون ڪهڙيون هونديون آهن ڊاڪٽر صاحب؟“
هن شاهينه جي فائنل پٽي پئي ڪئي، ڳنڍ ڏيندي هُن، سندس ڳل چميو ”گُڊ گرل... شابس... بس هاڻي آرام ڪيو ٺيڪ... ۽ چاچا کي وري ٻن ڏينهن کان پوءِ ڏيکارجو...“
مُنهنجي سوالَ جو جواب نه مليو هو... عجيب اڻ تُڻ ۾ هُئس... دل پئي چيو ڌڪُ وهائي ڪڍانس، هي ڊاڪٽرَ ايترا بي قياس ڇو هوندا آهن.
”علامتن سان توهان جو ڪهڙو ڪم.... جڏهن چَڪَ ئي ناهي لڳو...“ هُو هلڪو مُرڪيو، ”رستي جو ڪتو هو... حملو ان ڪري ڪيائين جو ننڍڙي وٺي ڊوڙي هُئي. باقي جيَ پَڪَ ڪرڻي آهي ته علامتن لاءِ ڪتي کي ڏسڻو پوندو..“
”ڇا مطلب...!“ مُنهنجي ڪاوڙ وڌي وئي... هي ايترو ڪريل آهي جو هن مهلَ مذاق پيو ڪري... ”مان مشڪري ٿي ڪيان ڇا؟“ مُنهنجو لهجو سخت ٿي ويو.
سندس مُرڪَ ائين گم ٿي وئي، ڄڻ اتي آئي ئي ڪونه هُئي.
”مان مشڪرو آهيان ڇا؟... پليز بي هيَو يوئرسيلف...“ هُو پنهنجيءَ ڪرسيءَ تي وڃي ويٺو. ”اسان کي اهو سڀ پڙهايو ويندو آهي. جي ڪتو ڇتو هُجي ته دوا هڪدم شروع ڪبي آهي... ۽ جي شڪ هُجي ته ڪتي کي نظرَ ۾ رکبو آهي.“
”ڪتي کي نظر ۾ رکبو...“ نصيبان حيران ٿي وئي ”اهو ڪيئن ٿيندو..!“
”مطلب ٻَڌي ڇڏجيس... يا ڪنهن هنڌ واڙي ڇڏجيس...“ هن دوائون لکندي چيو، ”جي هوندو نه ڇتو... ته ڏهن ڏينهن جي اندر پاڻ ئي مري ويندو... پوءِ ته علاج لازم ئي لازم آهي...“
”هاڻي يڪو پيو ڏههَ ڏينهن هن کي ڏسبو...؟“
”جي شڪ هجي ته...“ هن ڳالهه مڪمل ڪئي... پنون ڦاڙي اسان ڏي وڌايائين ”هي دوائون ڏئي ڇڏجو ٻارن کي... ۽ مون کي پرينهن وري ڏيکارجو... ڊريسنگ پوءِ ٿيندي ۽ ها... مئڊم مذاق ڪرڻ جو مان قائل ناهيان... ۽ سا به مريض سان... مون کي اوهان جي سوچ تي افسوس ٿيو.“
اسين جيستائين ڪُجهه ڪُڇون ڪُڇون، هُو پرچي ڏئي هڪدم اندر ڪمرن ڏانهن هليو ويو هو، مذاق مان سندس لهجو هڪدم لاتعلق ٿي ويو هو. اسان ٻنهين کي احساس ٿي چُڪو هو ته هُو ڪاوڙجي ويو آهي.
***
رات جو نصيبان رهي پئي هُئي، رضا کي ننڊ اچي وئي هُئي شاهينه کي ڏاڍي بيچيني هُئي.

کيس رکي رکي سُور جي سٽَ اٿي پئي. دوا ۾ نشو هو الاءِ ڇا... هُوءَ جاڳ سُمهه ۾ هُئي. نصيبان جو مُنهن لٿل هو. کيس الاءِ ڪهڙو ڏُک ورائي ويو هو. اکين ۾ جل ٿل هُئس... بس چپ چاپ ڄڻ ڀتين کي ويٺي ڏٺائين.
ماٺ کائي رهي هُئي. ڏُکيو ته امان جو به سلوڪ هُو. کيس ڪو به احساس نه هو ته ٻارن کي ڇا ٿيو هو. هُوءَ لاتعلق هُئي. جڏهن اچڻ ساڻ، شاهينه کيس چنبڙي هُئي ته هُن کيس پري ته ڪونه ڪيو هو، پر ڳلي به ڪونه لاتو هُئائينس... هُوءَ ٻنهين ٻارن سان گڏ ويٺي هُئي ۽ خاموش خاموش کين تَڪي رهي هُئي. پوءِ اٿي وري وڃي پنهنجيءَ کٽ تي سُتي هُئي.
نصيبان ۽ مون اهي سڄو لقاءُ ڏٺو ويٺي. چوڻ آکڻ لاءِ ڪُجهه هو ڪونه... ماٺ هر هر سامهون کان لنگهندي مُرڪي رهي هُئي.
ٻارن جو حال عجيب ٿي ويو هو. شاهينه ته خير ننڍڙي هُئي پر سمجهُو ته هُئي نه... ۽ ان کان مٿي وري رضا سمجهه وارو هو.
”هاڻي پَڪَ ٿي ٿم ته امان چري ٿي وئي آهي..“ هن مون سان سڙٻاٽ ڪيو هو، جيڪو، نصيبان به ٻُڌو هو. ”سڃاڻي ئي نه ٿي...“
”امان کي دوائون کاڌل آهن... انهن جو اثر آ بابا“ مون کيس پيار ڪيو، نصيبان ماٺ ڪري ڏسندي رهي هُئي.
”دوائون به چريائپ جون آهن نه ادي...“ هن سُور جو اظهار ڪيو هو. پاسو ورايو هُئائين، ”اسڪول وارا به ائين پيا چون...“
”ڪير اسڪول وارا؟“ نصيبان سوال ڪيو هو.
”ڪلاسي... دوست...“ هن اکيون مچڪايون هيون. ”مُنهنجا دوست چوندا آهن، تنهنجي ماءُ چري ٿي وئي آهي. ڌڪ هڻندي دير نه ڪندي... هن کان پري رهندو ڪر...“ هن نصيبان کي ورندي ڏيندي هڪدم رخ مون ڏي ڪيو ”امان ته ائين ڪونه ڪندي آ ادي...“
”اهي ڪهڙا ڪلاسي آهن رضا...؟“ نصيبان جو لهجو ڪاوڙيلَ هو... ”نالا ته ٻڌاءِ انهن جا...“
”گهڻا هن... سڀ هن...“ هن چيو، ”سڀئي ائين چوندا آهن.“
”پوءِ تون ڇا چوندو آهين؟ وراڻيءَ ۾؟“
”ڪُجهه نه... ڇا چوندم“
هو ٻار، پر سندس ڳالهائڻ وڏن جهڙو هو. ”امان لڳي ته پئي نه... اڄ ته جهيڙو بلڪل لڳي ٿي...“
هُوءَ چپ ٿي ويو هو... نصيبان ڳالهه واضح ڪرڻ گهري هُئي.
”ماسيءَ تي دوائن جو اثر آهي رضا... اها ڳالهه توکي پهرين به اسان ٻُڌائي هُئي.. ڪلاسين کي هڻ کڏَ ۾... انهن جي چوڻ سان ڇا ٿيندو...“
”۽ دوائون ڇا جيون آهن آپي؟“ هن ڇوٽ سوال ڪيو هو، نصيبان وٽ به جواب هو.
”صدمي جون...ٻيو ڇا جون...ڀاءُ ويو آهي ته صدمو ته ٿيو ٿس نه... هاڻي اهو حال ان ۾ ٿيو اٿس.“
”صدمي ۾ ماڻهو چريا ٿي ويندا آهن آپي“ هن جو لهجو سخت هو ”سر به ائين چون پيا...“
”ڪهڙا سر؟“ مون پُڇيو.
”سر حامد... انهن به مون کي ائين چيو پئي...“
”ته سڄو ڏينهن تنهنجي ڪلاس ۾ اهي ڳالهيون هلنديون پيون آهن ڇا؟“ نصيبان بگڙي ”مان سڀاڻي ٿي ڏسان انهن سڀني کي... دماغ خراب ٿن ڇا؟..“
”سر حامد چيو پئي ته تنهنجي امان الله ڪندو ته جلدي ٺيڪ ٿي ويندي، تنهنجو ڀاءُ موٽي ملندو نه...“
هن ڊپَ وچان ڄڻ پنهنجي ٽيچر جو فيوَر ڪيو.
نصيبان جي ڪاوڙ ٿورڙي جهڪي ٿي هُئي.
”ٽيچر جو ته خير آ... باقي تنهنجن ڪلاس فيلوز جي ته مان پاڻهين ٿي ڪلاس وٺان...“
”نه چئجانءِ ادي...“ رضا منٿ ڪئي...
”ڇو!“
”کلندا مون تي...“
”ڇاتي کلندا؟“
”اهو ئي ته مان گهر وڃي ڳالهيون ٿو ڪيان...“
”ته گهر ڳالهه نه ڪبي آهي ڇا؟“
”ڪبي آ... پر“ هُو مُنجهي پيو... مون نصيبان کي اشارو ڪيو هو ”ڇڏينس ڪري...“
رضا جون اکيون ڀرجي آيون هيون. هن الاءِ ڇا چوڻ گهريو هو، الاءِ ڇا ڇا چئجي ويو هُئس.
... هڪدم جوان ٿي ويو هو جهڙو. اڄوڪي ڌڪ ۾ به هُن وڏي مڙسي ڏيکاري هُئي. ڀيڻ کي بچائڻ لاءِ پاڻ ٽپي پيو هو.
هنن ڪُجهه ڏينهن ۾ ئي سڀ ڪُجهه الاءِ ڇاٿي ويو هو. خوف جا پاڇا ڪيڏا نه گيهرا ٿي ويا هُئا. بي فڪريون، فڪرن ۾ مَٽجي ويون هيون. اکين ۾ اوجاڳا لهي آيا هُئا.
***
نصيبان جو ڏُک مون کي سمجهه ۾ نه پئي آيو. رات جي ماني به هُن بس ٻه ٽي گرهه کاڌي هُئي.
ٻارن جي سمهڻ کان پوءِ اسين چپ چاپ ليٽيل هُئاسين. ڳالهائڻ شايد ٻنهين مان ڪنهن کي به نه پئي پڳو.
ڪڏهن ڪڏهن ماٺ، ڳالهائڻ لڳندي آهي، ائين محسوس ٿيندو آهي ته اها سامهون ويٺي آهي، دريءَ کان بيٺل آهي. ٿانوَ ڌوئيندي، کين سڪائي رکي پئي ۽ اوهان سان ڳالهائي پئي، ڪپڙا تار تي وجهندي بالٽيءَ مان ڪڍي ڏيندي پئي وڃي ۽ بحث به ڪري پئي... ماٺ، ڪتابن مان جهاتيون پائيندي آهي، آئينن ۾ نظر ايندي آهي... ماٺ بهرحال پنهنجي ٻولي رکندي آهي.
ماٺ جي ٻولي، اسان ٻنهين ٻڌي ويٺي... اوچتو اهو طلسم ٽُٽي ويو. پاسو ورائيندي نصيبان چيو ”مون کان فرضَ جي ادائگي صحيح نه ٿي ٿئي نه...!“

ڇرڪ نڪري ويو هئم... اوچتو ڇا ٿي ويس. هي ڇرڪَ به ڪمال هوندا آهن. اسان جن وجودن کي جيترا لوڏا ڇرڪَ ڏيندا آهن، اوترا شايد ڪنهن ٻئي کي ڏيڻ جي همٿ هجي... الاءِ ڇو اسان جهڙا ماڻهو بار بار حيران ٿيندا آهن.. حيرانين جا ٻلا، ڳلي ۾ وجهيو پيا گهمندا آهن.
”ڇا تي چيئه اهو...“ پڇيو مانس... هُوءَ وري سڌي ٿي ليٽي، ڇت ڏي نهاريندي رهي.
”ٻن ٻارن کي ناهيان سنڀالي سگهي.“
مان اٿي ويٺس.
”مطلب!“
”مطلب ته ڌيان نه هئم نه... جي هجي ها ته ائين ٿئي ها...!“
”ڇا ائين نه ٿئي ها!“
”ائين ڪتو، باهڙ ڪري ها!“
”ٿي ويو بس نصيبان... جيڪي ٿيڻو هو ٿي ويو... تون ان تي ايترو ڇو پئي سوچين...!“
”ڇو ٿيو... هان... ڇو ٿيو؟...“ هن روئڻ شروع ڪيو ”چاچا گهر ڪونهي، چاچي بيمار ٿي وئي آ... تون هتي پئي مَٿو هڻين... ٻاهريان ڪجهه ڪم مُنهنجي ڊيوٽيءَ ۾ آهن... هر ڪنهن جو پنهنجو جهان آهي. پنهنجو اعتبار آهي. تون مون تي اعتبار ڪري موڪلين ٿي ته مان ڌيان رکنديس... مون اهو ڌيان رکيو!...“ هن اوٻر ڪڍيو... روئڻ شروع ڪيائين ته سڏڪا جهڙا وڌندا ويس... مان تڪڙي اٿيس... سندس کٽ تي وڃي کيس ڀاڪر ۾ ڀريم.
”نصيبان... ادي... ڪرين ڇا پئي؟...“
هوءَ مُنهنجين ٻانهن ۾ روئندي رهي...
”ڇا ٿي ڪيان زيبُل... ڌوڙ ٿي پايان؟“
”ڪم آن... ائين ڪبو آهي ڇا... ائين همٿ هاربي آ...؟“
”ڪهڙي همٿ... ڇا جي همٿ؟...“ سندس ڳوڙها، مُنهنجي ڪُلهي کي آلو ڪرڻ لڳا.
”هان. اها آهي همٿ؟ جو ٻارَ اڄ گهر ڌڪجي آيا آهن..“
رات جي ماٺ ۾، سندس ڳوڙها، آواز ۽ درد عجيب ڪيفيت پيدا ڪري رهيا هُئا.
هُوءَ ڏاڍي بهادر هُئي، سمجهُو هُئي. اڄ الاءِ ڇو ائين ڀُري پئي هُئي.
”مان تنهنجو ڀرپور ساٿ ڏيڻ ٿي گهران زيبا....“ هن سڏڪندي چيو، ”توکي ڏُک ڏيڻ يا تنهنجو ڏُک وڌائڻ نه ٿي گهران...“
”ته ڪهڙو ڏُک وڌايو ٿئي ڀيڻ؟“
”اهو جيڪو اڄ ٿيو سو ڇا گهٽ آهي؟“
”ته اهو تو پاڻ ڪيو ڇا؟... ڄاڻي واڻي... هان...“
”ڄاڻي واڻي ته نه ڪيو... پر مون کان ٿي ويو نه...“
”ڇا ٿي ويو...!“
”لاغرضي... بي ڌياني...“
”ماڻهو.. ماڻهو آ نصيبان... ائين ٿي ويندو آ....“
هوءَ هڪدم مون کي چنبڙي پئي ”مون کي معاف ڪر زيبُل... پليز مون کي معاف ڪر...“
مون کيس ڀاڪر پاتو.
”چري آهين ڇا؟“
”بس مون کي معاف ڪر... چئه ته تو مون کي معاف ڪيو..“
”ڪيو... ڪيو... بس... پر اهو به ٻڌي ڇڏ ته تنهنجو ڏوهه ته ڪوبه ناهي، تون اجايون پئي معافيون گهرين.“
”بس... آئيندي ائين بي ڌياني نه ڪندس..“
”ٺيڪ آ... ٺيڪ آ... نه ڪجانءِ... پر اهو به ته سوچ... ٻار آهن... وڄ جا پاڻي اٿن... جي اهڙي ڪا حرڪت ٿي وڃي ٿي ته ڪيتري ذميواري کڻي سگهجي ٿي يار...“
مون سندس ڳوڙها اگهيا. کٽ تي اٿي ويٺي هُئي... مون ٻانهون ڍريون ڪيون.
”تولاءِ پاڻي کڻي اچان... پيءُ ته سامت ۾ اچين..“
هُن مُنهنجا هٿ جهليا.. ”نه کپي پاڻي... تون مون وٽ ويهه... مُنهنجو بار جهڪو ٿئي“
مان وٽس ويهي رهيس.
”ڪو بار، ٻار ڪونهي، بس تون ٺيڪ ٿي وڃ.“
هُن ڳوڙها اگهيا ”ڏُک ٿي ويو آ يار... اڄ ڏاڍو ڏُک ٿيو آ... پنهنجو پاڻ تي ڏاڍي ڪاوڙ آئي آهي...“
”ڪاوڙ ڪرڻ مان ڇا ورندو... تون سڀ سمجهين ٿي... تون مُنهنجو ڏَڍُ آهين نصيبان... پاڻ کي ائين ڪمزور نه ڪر... نه ته مُنهنجي جنگ ته ائين ئي ختم ٿي ويندي..“
هن مُرڪيو.
”آئم سوري... آئم ريئلي سوري.. آئيندي ائين نه ڪندم...“
مون سندس هٿ جڪڙيا هُئا.
”اٽس اوڪي...مُنهنجي خيال ۾ هاڻي ڪُجهه ننڊ ڪري وٺون.. .اوجاڳي حالت خراب ڪري ڇڏي آهي.“
***
کيس ننڊَ اچي وئي هُئي ۽ مُنهنجو اوجاڳو مون ساڻ هو.
ڇوڪرين جا دردَ به ڪيڏا نه عجيب هوندا آهن. دُنيا اوڀاري هلي ته اسين ڄڻ لهوارو هلنديون آهيون. ٻين جي نگاههَ کڻي ڪهڙي انگ جي هجي... اسان جي نهارَ ڪُجهه ٻي هوندي آهي... ڇوڪرا، مردَ، ڪراڙا،... ڪنهن به شئي کي ڏسندا ته پنهنجي حساب سان ۽ انهن سان شامل هونديون ڪراڙيون به، پر ڇوڪرين جو جهان ئي ڪُجهه ٻيو هوندو آهي. اهڙو جهان، جنهن ۾ ڪراڙين جو به ڪو عمل دخل نه هوندو آهي... هُو به خوابن کان گهڻو ڪري وانجهيل هونديون آهن... ڇوڪرين جي دردن ۾ وڏو سبب سندن خواب به ته هوندا آهن.
ڇا هُئس مان... ۽ هاڻي ڇا ٿي وئس هُئس!؟... اڪيلائپ جو رنگ ڪيڏو نه گهرو ٿي ويو هو...
اهو ته شڪر هو جي ٻوڙ ڀاڄيءَ جي ڳڻتي نه هُئي... ابي سڄو انتظام ڪيو هو... ماسي حنيفان، پنهنجي حساب سان سڀ ڪُجهه ارينج ڪندي هُئي. فرج ۾ سامان رکيل هوندو هو. ڀاڄي تازي هُئي. روز وٺندي هُئي. اسانجو کاڌو هو به ڇا... ٻارن لاءِ ٿورو ڪُجهه ۽ امان جي اها ئي بُک... هوءَ بُک تي گذارو ڪندي هُئي. گهٽ کائيندي هُئي. مون کي لڳو پئي ته مُنهنجي سوادَ به الائي ڪيڏانهن هليا ويا هُئا. چاٽ جو ڇا بند ڪيو هيوسين تڙ تڪڙ ۾...ڄڻ سڀ ذائقا ناراض ٿي ويا هُئا ۽ اڄ هو به ته ناراض ٿي ويو هو.
***
مُنهنجي اجاين سوالن تي ڊاڪٽر کي بُڇان لڳي هُئي. ڪاوڙ اچي وئي هُئس جيتوڻيڪ مُنهنجي پڇڻ ۾ ڇا هو!... ماڻهو فڪرمند ٿيندو ته اهڙا سوالَ ته ڪندو نه....ڀلا پڇبو نه ته ٻيو ڇا ڪبو...!
ٻارن کي وٺي گهر آيا هُئاسين ته ماسي حنيفان به اهو ئي سوال ڪيو هو ته ڊاڪٽر سان صحيح صلاح مشورو ته ڪري آيا آهيو نه... هاڻي صلاح ته ڪبي نه... نه پر هن کي ڇا تي ڪاوڙ لڳي هُئي... مُنهنجي سوالن تي، يا بي اعتباريءَ تي...! مُنهنجو روئيو خراب ته نه هو... اهڙو ڇا ڪيو هُئم جو خراب لڳي... کِلي هُئس ڇا! نه پر اهو کلڻ جو موقعو ته نه هو... کليو ته هُو هو... چپن ۾... مُنهنجي ڳالهه ٻُڌي... خراب ته هُن ڪيو. پاڻ کي سمجهي الاءِ ڇا ٿو!
نه پر... هُو ايترو ته نه کليو هو... مون ئي رهڙ ڏني مانس شايد. هل ڀلا جي ڏنيمانس ته ڪهڙي قيامت اچي وئي. ڪهڙو مُنهنجو ڏاڏي پوٽو آهي!
ڏاڏي پوٽي تي وري اهي ڏندَ ۽ اکيون سامهون اچي ويا ”مائٽ هون“ جو نعرو ڪنن ۾ گونجيو.
مُنهنجي اندر ۾ ڪڙاڻ ڀرجي وئي هُئي، مائٽن ۾ وري ڪهڙي چڱائي هُئي. اهڙي حالت ٿي وئي هُئي پر ڪير به لڙي نه آيو هو... بس وات ٽُڪاڻي ڪري سڀ روانا ٿي ويا هُئا. ابي کي وئي هفتي کان مٿي ٿي ويو هو ڪير پڇڻ نه آيو هو... الاءِ خبر هئن به الاءِ نه... ڇو نه خبر هوندن...! سڀ ئي سڀ ڪجهه ڄاڻن ٿا... پر هنن جو اسان سان ڇا ٿو وڃي...گهمي ڦري اهو منحوس سامهون اچي ٿو... باقي ته جهڙو سڀ ڪُجهه هو ئي ڪونه... حياتي ڪيڏي نه اڪيلي هُئي.
اسين ايترا ته اڪيلا ڪونه هُئاسين.. گهر اچ وڃ سان پيو ٻهڪندو هو... هاڻي هي ڇا ٿي ويو هو! ڪو ڏوهه. ڪو قصور... ڀَتَ برادريءَ ۾ ڪا غلطي...! الله... الاءِ ڇا جهان هو.!
ننڊ نه پئي آئي... نصيبان هلڪا هلڪا کونگهرا هنيا پئي.. روئي روئي ستي هُئي... سندس چهري تي دردَ جون لڪيرون هيون... مون کي لڳو هو، ڄڻ مُنهنجي مُنهن تي به الاءِ ڪيترا ليڪا نڪتل هُجن.
مون هن بابت ڇو پئي سوچيو، هڪ مريض ۽ ڊاڪٽر کان سواءِ اسانجو ڪهڙو رشتو هو. هُو هڪ عام ڊاڪٽر هو ۽ مان مريضن جي اٽينڊنٽ.... لهجي کي محسوس ڪرڻ جي ڪهڙي ڳالهه هُئي. جهڙو هن سلوڪ ڪيو هو... اهڙو مون به ڪيو هو... يا وري جيئن مون ڪيو هو، اهڙي ورندي هُن به ڏني هُئي... رات جي هن وڳڙي ۾ مون کي سندس خيال ڇو پئي آيو! زندگي ڇا ايڏي محدود ٿي وئي هُئي جو بس، هاڻي ڪُجهه ڳڻيل ماڻهن جو خيال ئي ذهن ۾ آيو پئي... مُنهنجي اندر ۾ هن جي ڪا جاءِ ٺهندي پئي وئي ڇا؟ اهڙو ڪُجهه ٿيو پئي ڇا...!
پنهنجو پاڻ کان پڇڻ به ڪا معمولي ڳالهه ناهي... جيڪو پڇجي ٿو سو گهڻو ڪري اڳ ۾ ئي معلوم ۾ هوندو آهي... پڇي بس رڳو وراڻي ئي ڏبي آهي... جواب جي خبر هجي ته سوال ته مُڏو ٿيڻو ئي آهي.
پنهنجو پاڻ کان سوالن جي اڃان موسم نه آئي هُئي پر ته به عجيب هورا کورا ٿي رهي هُئي. تعلق جڙندي خبر ناهي پوندي، تعلق ٽُٽندي به خبر ناهي پوندي... بس احساس خاموشيءَ يا درد جو هوندو آهي. خوشي ٿورڙي هوندي آهي، ان ڪري جُڙڻ گهڻو ڪري ياد ناهي رهندو، درد گَهِرو هوندو آهي، ٽُٽڻ، هميشه لاءِ ياد رهجي ويندو آهي.
هن سان ملڻ ۾ ڪا خوشي نه هُئي، ان ڪري اها پڪَ پئي ٿيم ته ڪو تعلق نه پيو جُڙي.
شايد اهو ئي احساس هُو، جنهن ننڊ ڏياري ڇڏي هُئي.
***
چاچو قاصد اوچتو موٽي آيو هو.
رضا ۽ شاهينه، ٻاهر ئي ليٽيل هُئا، امان اندر ڪمري ۾ هُئي، نصيبان اسڪول ويل هُئي ۽ ماسي حنيفان به اڃان چڪر نه هنيو هو.
در تي کڙڪو ٿيو هو ته مون ڀاڄيءَ وارو سمجهيو هو. ڪڏهن ڪڏهن چاچو يعقوب، در کڙڪائيندو هو، بيل ڏئي، پڇي ويندو هو ته ڪُجهه گهرجي ته ڪونه ٿو... هونئن گهڻو ڪري ته ڀاڄي پئي هوندي هُئي پر ڪڏهن ڪڏهن سندس اچڻ ڏاڍو مددگار ثابت ٿيندو هو.
ان ڏينهن ڀاڄي پئي هُئي. مون اندران ئي رڙ ڪئي هُئي ”چاچا... اڄ ڀاڄي نه ٿي گهرجي... سڀاڻي ضرور اچجو...“
ٻاهران آواز آيو هو ”امان... مان آهيان... چاچا...“
آواز ڇرڪائي وڌو هو... تڪڙي ڀڳي هُئس ته ابي وارا اچي ويا هِن... در کوليم ته هُو اڪيلو هو.
”سلام عليم چاچا...“
”وعليڪم سلام امان...“ هن مٿي تي هٿ رکيو... مون سندس پٺيان نهاريو... اَبو متان ايندو هجي... هن در ٻيڪڙيو.
”ادو ناهي آيو... مان ڪم سان آيو آهيان“
ٻارن کي مٿي تي ۽ ٻانهن ٽنگن تي پٽيون ٻڌل ڏٺائين ته پريشان ٿي ويو...
”اڙي هي ڇا ٿيو؟...“ سڌو هُنن ڏي ويو.. ٻنهين کي ڀاڪر پائي چميون ڏيڻ لڳو.
”شاهينه تي ڪُتو اُلري آيو... بس ٻئي ڪري پياسين..“ رضا ڳالهايو.. شاهينه روئڻ لڳي. ”اَبو... ابُو...“
چاچا قاصد کيس ڀاڪر ۾ ڀريو.. ”ابُو به اچي ٿو امان... بس ٿورو ڪم سان آهي... ڄاڻ آيو...“ هن ڏاڍيون چميون ڏنيون شاهينه کي... رضا کي به ڏاڍا ڀاڪر پاتائين.
”پٽو اسپتال مان ڪرايو آ...“ هُن پڇيو.
”جي چاچا...“
مان پاڻيءَ جو گلاس کڻي آيس... هُو کٽَ تي ٻارن سان ئي ويهي رهيو.
”ڪتي چڪ ته نه هنيو آ نه...؟“ سندس آواز ۾ فڪرات هُئي.
”نه نه...“ رضا ڳالهايو ”ڀڄي ويو هو اهو... مون ڀڄائي ڇڏي هو مانس..“
”شابس... شابس... تون ته الاهي بهادر آهين يار...“ چاچا سندس ڪلهو هلڪو ٺپيو.
”ڊاڪٽر ڇا ٿو چئي زيبُل امان؟...“
”چئي ٿو ته ڳڻتيءَ جي ڪا ڳالهه ناهي... ڪُجهه ڏينهن ۾ ٺيڪ ٿي ويندا... بابا ڇو ڪونه آيو چاچا...“
”ٻڌايانءِ ٿو... ٿورو ترس...“ هن پاڻي گلاس پورو ڪري مون کي واپس ڪيو..
”نيرن ڪراءِ امان... بُک لڳي آ ڏاڍي...“
”جي چاچا...“
”مان ٿورو تازو توانو ٿيان... توسان ڳالهايان ٿو تفصيل سان...“
هُو باٿ روم ڏانهن هليو ويو هو... مون رڌڻي جو رُخ رکيو.
رضا مون ڏي نهاريو ”بابا ڪٿي آهي ادي؟...“
شاهينه وراڻيو ”بابا... ادا کي وٺڻ ويو آهي..“
رضا وري مون ڏي نهاريو. ”ادا اڃان نه ٿو اچي ؟“
”اچي ويندو... بابا کيس وٺي ئي ايندو رضا...“
هن ڄڻ ڪُجهه پڇڻ گهريو، وري چپ ٿي ويو. مون وٽ پاڻ وٽ ٻڌائڻ لاءِ ڇا هو... پٺي ڏئي، رڌڻي جو پاسو ورتو هئم.
ذهن ڪنهن پاسي لڙيو ئي نه پئي. چاچا ڇو موٽي آيو هو! ابو ڪٿي هو!. ڪيڏانهن ويو هو! هنن مون کي ڇو نه پئي ٻُڌايو...! ڇا مان ايڏي ننڍي هُئس جو هنن جي اعتبار اعتماد جي لائق نه هُئس يا وري سلسلو ڪو ٻيو هو... جي مان سندن اعتماد جي لائق نه هُئس ته ابو هي هيڏو ساري گهر مُنهنجي حوالي ڇو ڪري ويو هو! ڇا کيس اها پڪَ ته مون تي ماسي حنيفان جي نظرداري هوندي يا هن واقعي به اهو سمجهيو هوندو ته مان سنڀالي وينديس. جو هُن سنڀالڻ جو يقين رکيو هوندو ته پوءِ مون کي ڪابه خبر ڇو ڪونهي. هي سڄو معاملو عام ۽ ڇو پيو هلي!!
چاچا قاصد نيرن کائيندي ڳالهه ڪئي هُئي.
”اتي ٿوري کوٽ ٿي وئي آهي زيبُل.... پئسا ڪُجهه کُٽا پئي“
”ڪٿي چاچا... !“ مون ڳالهه ڪٽي، هن جاري رکي.
”اهي کڻڻ آيو آهيان.“
”مُنهنجي ڳالهه ٻڌو چاچا...“ مان به ڄڻ ڦاٽي پئي هُئس.... ”مون کي ٽاريو نه... مُنهنجي سوال جو جواب ڏيو...!“
”تو سوال ڪيو هو ڇا!“ هُن گرهه ڀڳو، مون سندس انداز لنوايو
”بابا ڪٿي آهي..!“
”چيم ته سهي نه... ڳولا ۾ نڪتل آهي.“
”ڪٿي آ...“
”آهي مڙئي ڪٿي!...“
”اهو ٻڌائڻ ۾ ڇاهي؟...“
”هن روڪيو آ امان... منع ڪئي اٿس ته ڪنهن سان به ڳالهه نه ڪرڻي ته ڪيڏي نڪتل آهيون...“
”مان ڪنهن سان آهيان ڇا چاچا؟“
”اهو مون چيو ڇا؟...“
”ته پوءِ ٻڌايو ڇو نه ٿا؟...“
چانهه جو ڍُڪ ڀريندي چيائين.
”اسان سان پنهنجن ڪئي آ زيبُل... آهي ڪو گهر جو ........ جنهن اُها جُٺ ڪئي آهي. هاڻي جي ڳالهه پڌري ٿي ته جاويد جي حياتيءَ کي خطرو ٿو لڳي.“
”مان ڳالهه ٻڌري ڪنديس ڇا چاچا؟..“
”وات تي ڪهڙو ڀروسو آهي امان؟ ڳالهه نڪري به ته سگهي ٿي...“
”مان ڪنهن سان ڳالهه ڪنديس چاچا... وڌ ۾ وڌ ماسي حنيفان يا نصيبان سان.... ٻيو ڪنهن سان ڪري سگهان ٿي...! هُو مُنهنجو ڀاءُ آهي... مان ائين ڪيئن ڪنديس جو هن کي نقصان پهچي؟“
”وات جيترا وڌندا آهن، ڳالهيون اوتريون گهڻيون ٿينديون آهن امان...“ هن غور سان ڏٺو، ”دل ۾ نه ڪج تون... ادا... صرف مون کي ساڻ رکيو آ... ڏاڍو بازيگر ماڻهو آهي. ڄاڻي ٿو گهڻو ڪُجهه... کيس اهو به احساس آهي ته تون محسوس ٿي ڪرين... يا ڪندي هُوندينءَ... پر جي هُوءَ اهو سڀ ڪري ٿو ته لازمن ڪا ڳالهه آهي نه...“
اسين ٻئي چُپ ٿي ويا هُئاسين... پوءِ مون ئي ڳالهايو هو.
”ڪا کڙڪ پئي؟... ڪو اندازو...!“
”ڳولڻ سولو هوندو آهي ڇا امان...“ هُن جو لهجو ڀرجي آيو، ”وڃائڻ سولو هوندو آهي ڌيءَ... ڳولڻ ۾ ته عُمريون هلي وينديون آهن...“ هن ٿانوَ مون ڏي سوريا هُئا ”تون رڳو دعا ڪر ته اسين کيس ڳولي لهون... ڳوليندڙ به بس پيو هٿوراڙيون ڏيندو آهي. مٿان وري اسان وٽ اهو به عجيب ڌنڌو آهي ته مددَ ڪندڙ، مال ڪمائڻ جي چڪر ۾ هوندا آهن... ڏسندا آهن نه ته تڪليف ۾ آهي... ٻه پئسا ٻيا ڪڍي وٺونس... چمڪي تي بندوق هلائڻ آهي امان... بس اهو ڪم هلي پيو...“
”مان ڪنهن سان ڳالهه نه ڪنديس چاچا...“ مُنهنجي اندر جو ٻار اڀري آيو ”بس مون کي صرف ايترو ٻڌايو توهان ويجهو آهيو يا پري...“
سندس اکيون چمڪيون... ”تون ڏاڍي ضديري آهين ڦِري گهري اتي ئي اچيو ٿي وڃين....“
مان سندس هٿ جهليا ”سچي به چاچا... بس رڳو ايترو ٻڌائي ڇڏيو...“
”ابي جا ڪُجهه ڪپڙا ڏئي ڇڏ... ٻه وڳا...“ هُن ڳالهه بدلائي... مُنهنجو مُنهن لهي ويو.
”وري ٽاري ڇڏيوءَ نه.... ڪُجهه ٻڌايو ئي ڪونه ٿا...“
”پري آهيو امان... ڪافي پري آهيون... جتي جو ڏس مليو آهي اُها جاءِ ڪافي پري آهي... بس ايترو ڪافي آهي... وڌيڪ سوال تون به نه ڪج... وڌيڪ جواب مان به نه ڏئي سگهندس.“
مون ماٺ ڪري ٿانوَ کڻي ڇڏيا هُئا.
***

12

ٻارن جي پٽي ڪرڻ لاءِ ڊريسر گهر آيو هو.
شاهينه رُنو پئي، رضا ماٺ ڪري پٽي ڪرائيندو رهيو هو. امان به چُپ ڪيو پريان کَٽ تان کين ڏسي رهي هُئي.
ڊريسر جي وڃڻ کان پوءِ، هُوءَ ٻي کَٽ تي اچي ويٺي هُئي.
”هِنن کي ڇا ٿيو؟“ هُن مون کان پُڇيو.
”ڪِري پيا هِن“
”ڇو؟“
”ڪِري پيا آهن...ڌَڪ لڳا ٿَن.“
”ڇو؟“ هُن وري مون کان پُڇيو.
”ڪير ڇو ڪرندو آهي امان؟“ الاءِ ڇو مُنهنجي لهجي ۾ ڪڙاڻ هُئي.
”الاءِ... خبر ناهي ڇو ڪرندو آهي“ هُن لاتعلقي سان چيو ۽ وري وڃي ٻي کَٽ تي ويٺي.
مون ڊريسنگ جو سامان، کَٽ تان ميڙيو پئي. شاهينه منڊڪائيندي منڊڪائيندي، امان جي پاسي ۾ وڃي ويٺي ۽ سندس ڪَڇ ۾ مٿو رکي ڇڏيائين. مون ڏٺو... امان آهستي آهستي پنهنجو هٿ، سندس مٿي ڏانهن وڌايو هو ۽ پوءِ اُتي ڦيرڻ لڳي هُئي. رضا پريان ڏٺو پئي، هُوءَ به اُٿيو ۽ امان جي ٻئي پاسي کان وڃي کَٽ تي ويٺو. اُن پاسي جاءِ گهٽ هُئي. هُو ليٽڻ جهڙو نه هو... امان جي ٻانهن کي چنبڙي پيو. هُوءَ بس بيجان هٿ ڦيري رهي هُئي، شاهينه جي مٿي ۾.
سامان ڊسٽ بِن ۾ اُڇليم، موٽي آيس، ڏٺم بس ائين ئي ماحول هو. شاهينه جون اکيون ٻوٽجي ويون هيون، کيس هڪدم قرار اچي ويو هو... رضا به ماٺ هو. امان ائين ئي هُئي...لاتعلق... مشيني...مون کي ڏٺائين ته وري پُڇيائين، ”ڇو ڪريا؟“
دل ۾ آيم چوانس شوق وچان ڪريا آهن...ڪرڻ جو شوق ٿَن... ڪرندا رهندا آهن. پر مون کي هڪدم احساس ٿيو ته مان ڪريان ڇا پئي! ڇا مان پاڻ چري ٿي وئي آهيان! سينسز وڃايان پئي ڇا...! ڇا مان به ٽُٽان پئي!؟
”راند ۾ ڪري پيا هُئا امان“ الاءِ ڪيئن چئي ڏنم. هُن ٻنهي کي واري سان ڏٺو.
”هڪ ٻئي کي ڪيرايائون؟“
”هائو“ مون ڄڻ جند ڇڏائي.
”ڇو؟“
”الاءِ...خبر ناهي امان.“
مون وٽ ڪوبه جواب نه هو، واپس رڌڻي ڏانهن هلي ويس هُوءَ مُنهنجي پويان هلي آئي.
”جائُو کي سمجهائيندي ڪر... اکَ رکين... ائين وڙهڻ نه ڏيئينَ“
”جي امان“
”هيڏو سارو ڏانگهو آ...اهو ٽڪي جو ڪم به نٿو ڪري سگهي ڇا!؟“
”ڪندو امان“
”ٻُڌائينس ته پڻس کَل لاهي ڇڏيندس... اهڙا افعال ڏسي.“
”جي امان.“
”مون سان ته اڄڪلهه ڳالهائي نٿو... ڪاوڙيل آهي نه“ هُوءَ مُرڪي. ”ڪاوڙجي ٿو ته ڳالهائڻ ڇڏي ٿو ڏئي...ٻُڌ“ هُوءَ مُنهنجي ويجهو سرڪي آئي. ”هُن ئي هِنن ٻنهي کي ڌِڪو ڏنو هُوندئي“.
”ڪنهن کي... ڪنهن کي امان؟“ مان سندس ڳالهه تي وائڙي ٿي وئي هُئس.
”هِنن ٻنهي کي جيڪي اندر ويٺل آهن.“
”ڪير اندر ويٺل آهن؟“
مون کي به الاءِ ڇا سُجهيو هو. شايد مون به سندس ذهني حالت ڏسڻ پئي گهري. هُوءَ هڪدم بيزار ٿي وئي. لاتعلقيءَ مان چيائين، ”الاءِ ڪير آهن...ڌَڪ لڳل ٿَن... مان ته سمجهان ٿي ته جائُوءَ ئي هنيا ٿن... هُنن چيو هوندو، تُنهنجي گهر ٻُڌايون ٿا ته تون حرڪت ٿو ڪرين... هُن هڻي هِنن ٻنهي کي ڊڙي رکيو هوندو.“
”هي ٻئي ڪير آهن امان؟“
هُوءَ سوال تي ماٺ ٿي وئي هُئي، ڄڻ جواب وٽس هو ئي ڪونه... مُنهنجي اندر ۾ وڍ پوڻ لڳا هُئا. کيس هاڻي ته ڏيکارڻ لازم ٿي ويو هو. هُوءَ جنهن کي نٿي سُڃاڻي ته پوءِ ڪُجهه به ڪري سگهي ٿي. اُن جو مطلب بلڪل سادو هو ته ٻارن کي به خطرو هو. الاءِ ڪيئن مون کانس سوال ڪري ڇڏيو، ”مان ڪير آهيان امان؟“
سندس مُنهن تي کِل اچي وئي هُئي، ”تون...“
”ها...مان.“
”تون ڪير آهين؟“ هُن پُڇيو.
”اهو ته مان اوهان کان ٿي پُڇان“
”مون کان ڇو ٿي پُڇين...پاڻ کان پُڇ نه...“
”پاڻ کي ته خبر ٿم“
”ته بس...پوءِ پاڻ کي پاڻ ئي ٻُڌاءِ ته تون ڪير آهين“
”مان توهان کان ٿي پُڇان نه“
”ته ڇو ٿي پُڇين...“ هوءَ بخيل ٿي وئي. ”مون ڪو جوابن جو ٺيڪو کنيو آهي ڇا؟“
مون کي سندس بخيليءَ جي لهر بُلند ٿيندي محسوس ٿي. لڳم سندس جنون وڌي پيو. هاڻي هُوءَ سُڃاڻڻ کان به وئي پئي. دوائون الاءِ اثر ڪن پيون الاءِ نه.
هُوءَ موٽي وئي. در جي چوکٽ خالي ٿي. مون چاچا قاصد جو آواز ٻُڌو هو. ”سلام ڀاڄائي“
هُوءَ ورانڊي ۾ اچي ويو هو. اڱڻ ۾ ٺهيل باٿروم مان نڪري آيو هو. امان هيل تائين ساڻس نه ملي هُئي... چاچي جي آواز تي ٻاهر نڪري ڏٺم... هُن چاچا کي ڪابه ورندي ڪونه ڏني هُئي...سڌو سنئون اندر هلي وئي هُئي...
***
چاچو ڏاڍو فڪرمند ٿي ويو هو.
”هي ته ڏاڍو خراب پيو ٿو ٿئي زيبُل... ڀاڄائي ته صفا نٿي سُڃاڻي“
”اهو اڄ پيو لڳيم چاچا... پهرين ائين نه هو.“
”پهرين ٺيڪ هُئي.؟“
”نه...بلڪل ته ٺيڪ نه هُئي پر اهڙي حالت نه هُئس.“
”ڊاڪٽر ڇا ٿو چوي؟“
”چوي ٿو وقت لڳندو ٺيڪ ٿيڻ ۾“
”شهر وارو ڪين هتان جو؟“
”هِتان وارو“
”اُن کي خبر پئي ٿي؟“
”هائو چاچا... فائدو ته ٿيو هو امان کي“
”دوا ڪنهن جي پئي هلي؟ هِن جي يا شهر واري جي؟“
”شهر واري جي...هِن ڊاڪٽر اُها ئي جاري رکي آهي.“
”وري ڪڏهن ڏيکارڻو آهي هُن کي... مطلب شهر واري ڊاڪٽر کي؟“
”مهيني جي دوا ڏني آهي هُن چاچا“
”مان هِن ڊاڪٽر سان ملي ٿو اچان... ڏسان هي ڇا ٿو چوي.“
”ڀلي...“
”مون کي تُنهنجي ڳڻتي ٿي پئي آهي ڌيءَ...انهن حالتن جو مون کي اندازو نه هو...توکي شابس آهي...ائين جالين ٿي.“
”الله ڪرم ڪندو چاچا...بس توهان رڳو بابا سان ڳالهه نه ڪجو... هُو ڏاڍو پريشان ٿي ويندو... رب سائين همٿ ڏيندو، مقابلو ڪري وينداسين.“
هُن مُنهنجي مٿي تي هٿ رکيو، ”ڏُکيا وقت ايندا آهن زيبُل امان... مون ڪٿي پڙهيو هو ته حياتي ته رڳو بوڙئي ۽ گجيءَ وانگر هوندي آهي... رڳو ٻه شيون پٿر جيان سخت هونديون آهن ۽ مقابلو ڪري سگهنديون آهن... هڪڙي جڏهن توهان ٻين جي ڏُکين وقتن ۾ مٿن مهربان ٿيو ۽ ٻي ته اوهان پنهنجن ڏُکين وقتن ۾ همٿ پڪڙي رکو... رب توکي ٻئي وصفون ڏنيون آهن ڌيءَ... انشاء الله تون هي سڀ ڏاکڙا همٿ سان طئه ڪري ويندينءَ.“
”انشاءَ الله چاچا... بس دُعا پيا ڪجو...توهان آهيو نه... اسان لاءِ اهو ئي وڏو ڏڍ آهي..“
”مان آهيان امان... مان بلڪل آهيان...مُنهنجو به ته اوهان کان سواءِ ڪير آهي؟“
هُن مُنهنجي مٿي تي زور ڏنو... مُڙيو ۽ اڱڻ ڏانهن هليو ويو. مُنهنجو ته ڏڄڻ روح ڀرجي آيو هو.
***
عجيب هال هُئو دل جو.
مان ننڍڙي هُئس الاءِ وڏي، وڏي ٿيس پئي يا مُنهنجو قد سُسندو پئي ويو. مُنهنجي حالت مُنهنجي پنهنجي سمجهه کان ٻاهر هُئي، تجربا وڏا ٿي رهيا هُئا. ڏينهن جي روشني جهيڻي ۽ رات جي اونداهي گهاٽي لڳڻ لڳي هُئي. رات، ڏينهن کان وڌيڪ ويجهي ٿي وئي هُئي.
چاچا قاصد جي اچڻ جو معاملو مون کي سمجهه ۾ نه آيو هو. آيو هو ته بس اِتي ئي هو. ٿوري دير ڪنهن ڪمَ سان ٻاهر ويو هو وري گهر ئي هو. مون کي اُڻ تُڻ ٿيڻ لڳي هُئي. جي سامان ڪو کڻڻ آيو آهي ته کڻي وڃي نه... رهي ڇو پيو آهي! ابي جا ٻه وڳا ٻيا ۽ ٻيو ضروري سامان مون هڪ ٿيلهيءَ ۾ رکي ڇڏيو هو. جي هُو اهو کڻڻ آيو هو ته کڻي وڃي ها نه... ترسي ڇو پيو هو.
شام جو، ماسي حنيفان ۽ نصيبان آيون هيون. ماسي ته کيس سلام ڪري، رئي تي هٿ رکائي، اندر هلي وئي هُئي. نصيبان اتي ئي اسان سان ويهي رهي هُئي.
چاچي قاصد، اسان ٻنهي کي ڏسي نگاهه هٽائي ورتي هُئي.
هُو ماٺَ ڪري ٻيڙي پي رهيو هو. نصيبان جي ساڻس ڏاڍي هوندي هُئي. هُو به کيس مون وانگر ئي ڀائيندو هو. ننڍڙي هوندي مون کي ياد آهي ته شروع شروع ۾ هُو ئي اسانکي اسڪول ڇڏي ايندو هو. چاچو قاصد به ڪمال هو. اڪيلي حياتي گذاريندي، سندس چهري تي عجيب اداسي لياڪا پائيندي هُئي، اسان کي صرف ايتري خبر هُئي ته چاچا کي ڪنهن سان محبت هُئي. اها ڪٿي پرڻجي وئي هُئي ته چاچا به پاڻ تي، ڄڻ ته ساٿ جا دروازا بند ڪري ڇڏيا هُئا. هُو پنهنجي ڪرياني جي دڪان کي هلائيندو هو ۽ ڄڻ پنهنجي خواهشن جو وکر وڪڻندو هو. صبح ساڻ، فجر مهلَ سندس دڪان کلندو هو. هُو رات جو دير تائين دڪان تي هوندو هو. پنهنجي گهر ۾ اڪيلو رهندو هو... ابي سان کيس ڄڻ عشق هو. هُو فارغ وقت ملندو هُئس ته اسان وٽ ڪڏهن ڪڏهن گهر ضرور ايندو هو. اها به ڄڻ رواجي ڳالهه هُئي ته چاچي قاصد جي دڪان تان شام جو واپسيءَ مهل چانهه جي پيالي پيئڻ وري ابي جو دستور هوندو هو. ٻئي ڀائر روز هڪ ٻئي جو ديدار ڪرڻ کان سواءِ رهي نه سگهندا هُئا.
اسان کي اهو سڀ ڏاڍو عجيب لڳندو هو. جي سڳا ڀائر هُئا ته گڏ ڇوڪونه ٿا رهن!... چاچو قاصد ائين اڪيلي حياتي ڇو گذاريندو هو!. ڪڏهن ڪڏهن ته اسين کلندا هُئاسين ته هُو ڀائر ناهن، ڪي دوست آهن، جيڪي ڀائرن وانگر رهن ٿا. پر سچائي ته بهرحال سچائي هُئي. هُو ابي جو ڀاءُ هو. پنهنجيءَ مَتِ وارو هو... پنهنجي سڀاءَ وارو هو.
نصيبان، ساڻس چڱي فري هوندي هُئي. جيڪا ڳالهه مان نه ڪري سگهندي هُئس، اها هُوءَ بنان هٻڪَ جي ڪري ويندي هُئي. هُن اسان کي ڪڇَ تي کڻي گهمايو هو. اسان جا لاڏَ کنيا هُئائين. مان ڪُجهه ڪڇي ڪونه سگهندي هُئس، اهو مُنهنجو مسئلو هو.
چاچو قاصد، پنهنجي خلوص ۾ به حيرت انگيز هو. ڏهن ٻارنهن ڏينهن کان دڪان بند آهي. پر هُو بس ان کي تالو ڏيندو ابي سان گڏ هو... آيو هو ته به لاڳيتو هتي ئي هتي هو.
”چاچا ڪڏهن ايندو، چا صادق؟..“
نصيبان، کيس ”چا“ سڏيندي هُئي. اهو لهجو هُن ننڍپڻ کان ئي ڌاريو هو. سامهون ”چا“ سڏيندي هُئس هُونئن پورو چاچا چوندي هُئس.
”اچي ويندو امان...“ هن ٻيڙي وِسائي... پٽَ تي اڇلي، چپلَ سان مَهٽي سندس گرمي ۽ ٽانڊو ختم ڪيائين.
”هي سڀ ڪُجهه پراسرار ناهي چا؟...“ نصيبان ڄڻ تتي ويٺي هُئي. سوالن جون ڪنڊون کيس چڀي رهيون هيو.
”جائُوءَ جو هڪدم ائين گم ٿيڻ پراسرار ناهي ڇا امان؟...“
هُو به ڄڻ ڦاٽي پيو ”هڪدم هيڏو ڀرئي شهر مان، هڪ ٻار ائين گم ٿي وڃي ڄڻ ڄائو ئي ڪونه هو. ڪا مشڪري آهي ڇا؟ اڃان ميلي جي رش نه هجي ها ته دل کڻي مڃي به ها ته اڪيلو ويندي يا بيگاهه ٽيمَ تي ڪُجهه ٿي ويو، هي سڀني جي سامهون ڇا سليماني ٽوپي ڪم ڪري وئي؟ ائين بس سڀ ڪُجهه ٿي ويو ؟ اهو پراسرار ناهي نصيبان..!“
سندس ڳالهه ۾ وزن هو. اسان ٻنهين هڪ ٻئي ڏي نهاريو هو.
”اهو ته آهي چا...“ نصيبان هاڪار ڪئي، ”پر ان کان پوءِ...؟ مڃجي کڻي ته اهو سڀ ائين پراسرار نموني ٿي ويو. پر انهيءَ کان پوءِ اوهانجو سلوڪ ايڏو پراسرار ڇو آهي؟... چاچا کان پڇڻ جي همٿ اسان ۾ ناهي... ظاهر آهي ته توهان کان ئي پڇي سگهون ٿا. اهو سڀ ايڏو مِسٽيريَس ڇو آهي!“
”تو ڪڏهن اهو ٻُڌو آهي ته زهر کي زهر ماريندو آهي؟“
”هائو...“
”ته بس... هي معاملو به ائين ئي آهي...“
”نه پر... ان ۾ اسان کي عجيب ٿو لڳي..“
”ڇا ٿو عجيب لڳي امان؟“
”اهو ته....ڄڻ اسان تي اعتبار نه هُجي اوهان کي؟“
”اهو ڪيئن سمجهيو ٿوَ؟“
”ڪُجهه ٻڌايو ئي ڪون ٿا؟“
”ڇا ٻڌايون بابا؟“
”ته ڪٿي آهيو؟ ڇا پيا ڪيو... ٿئي ڇا پيو؟“ نصيبان اتاولي هُئي.
”ٻُڌائڻ سان اعتبار اچي ويندو آهي زيبُل؟“
چاچو خفيف مُرڪيو. مون سان سوال ڪيائين ته جواب مون وٽ ڪهڙو هو، الاءِ ڇا هي... سڀني کي مون سان سوالَ ئي ڪرڻا هوندا آهن. الاءِ مُنهنجي شڪل جواب نامي جهڙي آهي الاءِ ڇا؟...“
”ٻُڌائڻ سان خبر پوندي آهي چاچا!“
”۽ ان سان ڇا ٿيندو آهي؟“
”ان سان، پاڻ تي اعتبار اچي ويندو آهي چا...“ نصيبان وراڻيو، ”ڏسو نه... اوهان ڪُجهه نه ٿا ٻُڌايو، چاچا اڪبر، بنهه گهٽ رابطو ڪري ٿو... رڳو هڪڙي موبائل فون رابطي ۾ آهي.. توهان آيا آهيو ته خبر ناهي ڇو موٽيا آهيو!“
هن ڳالهه اڌ ۾ ڇڏي.... چاچا ڏي نهاريو. جنهن وري ڊٻيءَ مان ٻي ٻيڙي ڪڍي.
”مان ادي جو سامان کڻڻ آيو آهيان.. اهو ته ٻُڌايو ٿم نه...“
”چا.... اهو سڀ ٻُڌايو ٿا، جيڪو بس اَيوين ئي اهي.. اصل ڳالهه ته نه ٿا ڪيو نه..“
”اصل ڳالهه جي خبرَ نه ٿوَ... ڇو نڪتا آهيون گهران؟...“
سندس جملو تيز هو... ٻيڙي دکائي هُن سُوٽو هنيو.
”پڪنڪ تي ته ڪونه ويا آهيون نه امان... ڪو هٿ پير هڻڻ ويا آهيون ڌيءَ...“ هن هڪ ٻه سوٽا گَڏي هنيا. ”ماڻهو مِلي ته هڪدم ملي ويندو آهي نصيبان.... جي گم ٿئي ته پاسي واري گهر مان به سندس موجودگيءَ جي هوا نه ايندي آهي.. ايڏو حادثو ٿيو آهي... الله بچائي.. ڪو مڙهه به نه مليو آهي... اهڙي ڪا نشاني به ناهي... رب کيس محفوظ رکندو... هاڻي اتي کيس ڳولڻ جو ته اسان تي به فرض ٺهي ٿو.!“
”ڳولا ته ڪرڻي آهي چاچا...“ مون چپَ چوريا ”پر اسان کي ڪُجهه نه ٿا ٻُڌايو ته مُنجهي ٿا پئون... بس الاءِ ڇو... اهو ڏُک رهي ٿو ته ڄڻ اوهان ۽ بابا، اسان تي اعتبار ئي نه ٿا ڪيو...“
”اعتبار نه هُجي ته ائين اڪيلو ڇڏي وڃون بابا... پوءِ تون اڪيلو هي جهان هلائين ها! اڪيلي مان مُنهنجو مطلب.. ٽي عورتون آهيو نه.... تون، نصيبان ۽ ادي حنيفان..“ هن سُوٽو هنيو ”هاڻي ٽن عورتن حوالي گهر ڪري وڃون، جنهن ۾ ههڙا حادثا پيا ٿا ٿين ڪا مشڪري آ ڇا؟“
اسين ٻئي چُپ ٿي ويو هيونسين... هُن ڄڻ اسان کي سمجهائڻ پئي گهريو.
”ڏس.... اِهو ائين ناهي جيڪو اوهان ٻئي سمجهو پيون... ڪي ڪي معاملا اهڙا هوندا آهن، جيڪي آخر ۾ اظهاربا آهن... ائين ڪو مطلب ناهي ته ڪو اوهان ڳالهه ڪڍي ڇڏيندؤ... پر ڪٿي ڪٿي لِڪت چڱي هوندي آهي... انهن کي به ته خبر نه پئي، جن جي ڪڍَ آهيون.“
”اهي ڪو اسان سان گڏ هِن ڇا چا؟“ نصيبان سَٽڪو ڏنو... ”اسان سان گڏ ته ناهن نه، اسانجي ويجهو هِن ڇا؟“ چاچا قاصد، اِن اوچتو ڳالهه تي چپ ٿي ويو هو... لڳو ڄڻ کيس ڪو جهٽڪو لڳو هو... پر هن پاڻ سنڀالي ورتو هو.
”اوهان ٻئي ٻاراڻي نه ڪجو... توهان سان ڪا به ڳالهه ناهي ڪئي ته ان جو مطلب بي اعتباري ناهي... اعتبار ئي ته اسانجي همٿ آهي جو اوهان کي اڪيلو ڇڏيو ٿئون... مِٽن مائٽن مان ڪنهن ٻئي کي ڪا منٿ نه ٿئون ڪئي... ته ڪو اوهانجو خيال رکي... چڪر هڻي يا حال حوال وٺي... احوال به پاڻ ٿا وٺون... اوهان پاڻ سنڀاليو ويٺيون آهيون... اهو به گنج آ... باقي ڪم پورو ٿيندو ته حوال سڀ ڏبو... ڪُجهه ڪونه لڪائبو... بس...“
وري ٻيڙي اڇلائي، پيرن هيٺان مهٽي، هُو اُٿي کڙو ٿيو.... اسان جي ويجهو آيو، مٿن تي هٿ رکندي چيائين، ”ادا کي ۽ مون کي خبر آهي ته اسانجون ڌيئر، رڳو ڌيئر ناهن، مڙس ماڻهو به آهن... ۽ هن هڻ وٺ ۾ اسان سان ڪلهو ڪلهي ۾ ملائي بيٺيون آهن... هاڻي جڏهن ايڏو اعتبار آهي ته مُنهنجي خيال ۾ ته اوهانجي بي اعتباريءَ واري شڪايت اجائي آهي...“
***
رات جو بيگاهه ابي جو فون آيو هو.
جاڳيس پئي... اڌ رات گذري چُڪي هُئي... چاچي جي کٽ ورانڊي ۾ هُئي ۽ کيس گهري ننڊ هُئي... مان اڱڻ ۾ ليٽيل هُئس... ٻارَ ۽ امان اندر هُئا. هاڻي ته ڄڻ اهو رُوٽين ٿي ويو هو ته رات جو هڪ بجي کان پوءِ، اکين ۾ ننڊ لهڻ جي تياري ڪندي هُئي. ان کان اڳ، ڄڻ اهو سڀ ٿي نه پئي سگهيو، کٽ تي ڪيترا ئي پاسا ورائجن، ننڊ جي اچڻ جو ڄڻ ڪو وقت مقرر ٿي چُڪو هو.
مون ڊائري پئي پڙهي، اهي پلَ جيڪي جگنو هوندا هُئا. جڏهن خوشين جي جؤت جُرڪيل هوندي هُئي ۽ جڏهن ڊائريءَ ۾لکڻ لاءِ ڪو الميو نه هو...
هڪ هنڌ لکيو هُئم. ”ابي کان شهر مان چئي چوڙيون گهرايون ٿم... ٽن رنگن جون مڪس... ابو چئي پيو ته اهي رنگ ڳولڻ مشڪل ٿي ويا هُئا. جائُو کلي پيو... سڀ گڏائي چيائين.... هنئين پائجانءِ... ابي ته چوڙين تي نالي لکائڻ جو واعدو به ڪيو آهي. جاويد چئي ٿو اهي چوڙيون نه هونديون ڪو چُوڙو هوندو، جنهن تي لکيل هوندو زيب النساء...“
ٻئي ڪنهن صفحي تي لکيل هو. ”نصيبان کي ڏُک ٿيو آهي... ابو هن ڀيرو کيس وساري ويٺو هو... سدائين جيڪو مون لاءِ آڻيندو آهي سو به هُن لاءِ ضرور وٺي ايندو آهي. نالي لکيل چوڙيون آندئين... ته هن لاءِ نه ٺهرايائين. نصيبان روئڻ جهڙي ٿي وئي... ابو هڪدم شهر موٽي ويو، چوي پيو، ڀلي ڪيتري به دير لڳي... هاڻي هُو نصيبان جي نالي جون چوڙيون ٺهرائي ئي موٽندو...“
مون کي ابي جي طبيعت جو خيال اچي رهيو هو. هُو جنهن ڪمَ جي پويان پوندو هو، سو پورو ڪري ئي ايندو هو... هُو هاڻي نڪتو هو ته مون کي پڪَ هُئي ته هُو خالي هٿين ته گهر موٽڻ ڪنهن به صورت ۾ نه چاهيندو.
اکين ۾ منظرَ لهي آيا هُئا، جنهن ۾ جاويد ۽ بابا نمايان هُئا. هُنن جون تصويرون ڄڻ بار بار سامهون گهمي رهيون هيون ۽ اوچتو محسوس ٿيو ته وهاڻي جي پاسي کان رکيل موبائل فون، وائبريشن جو شڪار هو.
اڳي، مُنهنجي فون رات جو نائين کان پوءِ بند ٿي ويندي هُئي، بس انتظار هوندو هو ابي جو... ته متان دير ڪري ۽ ڪا ڪال نه ڪري وجهي.... ابو نائين تائين گهر اچي ويندو هو ۽ فون جي ضرورت ختم ٿي ويندي هُئي، هاڻي اهو نِيَم به مَٽيل هو. جڏهن کان ابو ويو هو ته فون تقريبن چوويهه ڪلاڪ ئي کُليل رهندي هُئي. چارجنگ جا وقت به مَٽجي ويا هُئا. هن ساٿ نه پئي ڇڏيو. جيتوڻيڪ سندس چارجنگ ڪنهن ڪنهن مهل ساٿ ڇڏي ويندي هُئي.
اندر کي کُٽڪو رهندو هو. الاءِ ڪنهن مهل ابو ڪال ڪري.. اها به سمجهه هوندي هُئي ته ابو لازمن ڪنهن مناسب وقت تي ئي ڪال ڪندو، پر دل هوندي هُئي، جنهن اهو سمجهائي ڇڏيو هو ته هاڻي وقت بس هڪجهڙو هو... ڪهڙو مناسب... ڪهڙو نامناسب... هاڻي فون بند ڪرڻ جو ڪو به وقت نه هو.
فون لُڏيو هو ته ڇرڪ اچي ويو هُئم. هلڪو لرزو ۽ ڀڻ ڀڻ هُئي.... کنيم...
”اسلام عليڪم امان...“ ابي جو آواز آيو، پهرين سٽَ ئي ٿڪل لڳم.
”سلام عليڪم بابا... ڪيئن آهيو؟“
”جاڳين پئي نه... مون ننڊ ته ڪونه ڦِٽائي مانءِ؟“
”نه ته.... جاڳيس ئي پئي... بس هاڻي سمهان هان...“
”اڄڪلهه ديريون ٿي وڃن ٿيون... ها نه...“
”جي بابا...“
”مون کي پڪ هُئي... فون ڪندس ته تون کڻندينءَ... حالانڪهِ بيگاهه وقت آهي...“
”فون مان آنَ رکندي آن بابا...“
”ماڻهين ڪيئن آهي؟...“
”ڪُجهه بهتر آهي بابا..“
”حالت سڌري ٿس يا خراب ٿي ٿس وڌيڪ؟...“
”بس... وچٿري آهي بابا...“
”انشا الله مان جلدي اچي ويندس... جي دير ڪيان ته تون شهر ڏيکاري اچجائنس... ادي حنيفان وارن سان“
”جي بابا...“
”هي ٻئي ڪيئن آهن.. رضو ۽ بانه...“
لاڏُ لاڏ هوندو هو... ڄاڻندي هُئس، سندس محبت جي شدت ننڍن نالن مان ظاهر ٿيندي هُئي. هُو شديد سڪَ ۾ مون کي زيب چوندو هو.
”ٺيڪ آهن بابا“
”ڌَڪَ ڪيترا لڳا ٿَن امان!؟“
هُن جي لهجي ۾ ڌڪ هُو، ڄڻ پاڻ ضربجي پيو. مون کي حيرت ٿي هُئي، چاچا قاصد کان ايترو به صبر نه ٿيو جو ٻه ٽي ڏينهن کڻي ابي سان اها ڳالهه نه ڪري ها.
”گهڻا ناهن بابا، رهڙون آيون ٿَن... هَڏي وغيره بچي وئي ٿَن.“
”مون سان ڳالهه ڪندي ڪر امان... لڪائيندي نه ڪر.“
”لڪايم ڪٿي بابا... توهان جي فون ئي اڄ آئي آ، ان ڳالهه کان پوءِ“
”ته تون ته ڪال ڪري سگهين ٿي نه.“
مان ماٺ ئي هُئس، ڇا چوان ها.
”تڪليفون گڏجي سهجن ته بار گهٽجي ويندو آ بابا... ۽ هونئن به پاڻ ٻئي ته هڪ ٻئي جو ڏڍ آهيون... ٻيا سهارا به ٺيڪ آهن... اُنهن جي به مهرباني پر پاڻ هڪ ٻئي جو ڇڙو سهارو ناهيون، ساٿ به آهيون.“
”جي بابا“
”ڊاڪٽر کي روز ڏيکارجان پئي... ۽ مون کي ميسيج ڪري ڇڏجانءِ.“
”جي بابا“
”قاصد سُڀاڻي گهڻو ڪري نڪري ايندو... اُن کي اندرينءَ پيتيءَ مان ويهه هزار ڏجانءِ... مون هي ڪال به اِن ڪري ڪئي جو اوچتي ضرورت پئجي وئي آهي.“
”جي بابا“
”دُعا ڪجانءِ نياڻي... سڀ ٺيڪ ٿي وڃي“
”اوهان ڪڏهن ٿا اچو!؟“
”جلدي ايندس امان... انشاءَ الله جلدي ايندس.“
”چاچي قاصد کي ٻيو ته ڪُجهه ناهي ڏيڻو؟“
”نه... في الحال نه... ۽ ها، خرچ پکي ۾ ڳڻتي نه ڪجانءِ... جيڪا ضرورت پوئي اُها اُتان کڻي وٺجانءِ... پر ڪوشش ڪجانءِ ته اجايو خرچ نه ٿين.“
”جي بابا“
”قاصد پريشان ته ناهي اهو سڀ ڏسي؟“
”ڇا ڏسي؟“
”ٻارن جي حالت... ماڻهين جي بيماري“
”الاءِ...خبر نٿي پوي بابا“
”ڳالهه ته مون سان به ناهي ڪندو... دل جو الاهي ڪمزور آهي... خير مُڙس ماڻهو آهي... مُڙسن جون دليون ننڍيون هُجن يا وڏيون، سَهڻو ته کين پوندو ئي آهي بابا... چڱو الله واهي.“
”الله واهي بابا“
فون بند ٿي ته مون اندر ورانڊي ڏانهن نهاريو، جتي چاچو قاصد سُتل هو. هُو گهور ننڊ ۾ هو ۽ هلڪا هلڪا کونگهرا هڻي رهيو هو.
ماڻهو به عجيب هوندو آهي، جنهن رنگ جي عينڪ پائيندو اُهو رنگ پاڻ تي طاري سمجهندو آهي، حالانڪه اُن چشمي کي لاهڻ ۾ ته گهڻي دير ته نٿي لڳي. هاڻي هاڻي مون هُن بابت سوچيو هو ته هُن ابي سان ايڏي تڪڙي ڳالهه ڇو ڪئي هُئي ۽ هاڻي هاڻي ابي جي ٻن جملن سڄي ڪايا پلٽي ڇڏي هُئي. هُن ابي سان ڳالهه نه ڪئي هُئي، ته مطلب ڇا هو؟! هِتي ڪو ٻيو به اهڙو هو نه جيڪو ابي کي خبرون ڏئي رهيو هو! معنيٰ بابا، ڪو ٻيو سلسلو به رکيو آهي نه. هُن ڄاڻ حاصل ڪرڻ لاءِ، ڪنهن ته اهڙي ماڻهو کي ڇڏيو آهي نه، جيڪو اسان بابت هر خبر هُن تائين پهچائي ٿو.
ابي جي اِن ڳالهه ڪرڻ جو مقصد ڇا هو! ڇا هُن چاچا قاصد پاران، مُنهنجي دل صاف ڪرڻ پئي گهري يا هُن مون کي اهو اشارو پئي ڏنو ته کيس مُنهنجي سڄي چُر پُر جي خبر آهي، گهر جي حالتن جي خبر آهي، ذري پُرزيءَ تائين ڄاڻ رکي ٿو.
ڳوٺ وارن کي ته سڀني کي خبر هُئي ته ٻار ڌَڪجي پيا آهن... اُنهن مان ئي ڪنهن ته ابي سان ڳالهه ڪئي آ... ڪير ٿي سگهي ٿو... مُنهنجو ذهن ڊوڙڻ لڳو. ڪُجهه سمجهه ۾ نه پئي آيو. الاءِ ڪيتري مهل سوچي سوچي ننڊ اچي وئي.
***

13

چاچا قاصد پئسا واسڪوٽيءَ جي اندرئين کيسي ۾ رکندي چيو هو، ”وِچَن جو مان مٿي ٿيندو ٿو وڃي امان“.
مان هُن لاءِ چانهه کڻي آئي هُئس. هُو وڃڻ لاءِ بلڪل تيار هو. نيرن ڪري ڇڏي هُئائين، وارن کي ڦڻي ڏئي آخري جائزو وٺي هُن واسڪٽ پاتي هُئي ۽ آخر ۾ اُن ۾ پئسن وارو لفافو رکيو هُئائين. چانهه وٺي وري کٽ تي ويهي رهيو هو.
مون سندس ڳالهه اڌو گابري سمجهي هُئي، جيڪو هُو به سمجهي ويو. ”وچان... وچٽ... خابرُو“
”ڪنهن جا چاچا؟“
”ٻنهي طرفن جا... مطلب ظاهر پاڻ کي ٻنهي طرفن جا ڪندا آهن ته ڄڻ خبرون ٻئي هُجنِنَ... اسان جو حال به ڄاڻندا هُجن... هُنن جي خبر به رکندا هُجن.“
”اعتبار لائق هوندا آهن اُهي چاچا؟“
”نه به هُجن، ته به ڪرڻو پوندو آهي امان...“ هُن چانهه جو وڏو ڍُڪ ڀريو. ”اُن کان سواءِ ٻي واٽ ڪهڙي هوندي آهي... انڌو اعتبار ڪرڻو ئي پوندو آهي.“
”دوکو ڏئي سگهن ٿا؟“
”ها... ڇو نه... مجبوري ته اسان جي آهي، ڪِنَ هُنن جي آهي ڇا؟ هِنن کي دوکو ڏيڻ ۾ ڇا هي! ڪيترا ته صرف مال کائُو هوندا آهن.“
مان چُپ ٿي وئي هُئس. چاچا چانهه پوري ڪندي ڳالهائيندو رهيو. ”اوندهه ۾ هٿوراڙيون ڏيڻيون آهن امان... جِتي ڪنهن شئي جو ڌپو ٿو پوي، اُتي ٿا وڃي نڪرون... ادي جي پنهنجي سوچ آهي، صلاح وٺي ٿو پر ڪري پنهنجي سوچ مطابق ٿو... ۽ چڱو ٿو ڪري... مُنهنجو پنهنجو ايڏو ڪو دماغ ناهي... ڪڏهن ڪڏهن هُن جي سوچ ڏسندو آهيان ته پريشان ٿي ويندو آهيان... پريشان ٿي کيس پريشان ڪرڻ مُنهنجو مقصد ناهي هوندو... مان ته هُن سان ڪا به ڳالهه نه ڪندو آهيان... بس حيران ٿيندو رهندو آهيان.“
”ڪا ڪاميابي ٿي آهي چاچا؟“
”ٿي ناهي هيل تائين امان... ٿيڻ جي اُميد آهي... جنهن وٽ ويا آهيون، اُن خاطري ته چڱي ڪرائي آهي.“
”پئسا اُن ڏي ٿا کڻي وڃو؟“
مُنهنجي سوال تي هُو مُرڪيو، ”ايترڙا پئسا!؟... هُو ڇا ڪندو امان؟ اُهي ته سندس گاڏيءَ جي هڪ ڏينهن جو پيٽرول به نه ڪندا... هي ته مڙئي ڪنهن ٻئي لاءِ هوندو... هر در تي واجهائڻو ٿو پوي ڌيءَ.“
هُن ڪوپ رکيو ۽ اُٿي کڙو ٿيو.
”مولا جي حوالي... سڀ سڻائي“
مون کي ڀاڪر پائي، مٿي تي هٿ رکندي، هَٿَ تي سئو رپيا رکيائين.
”هي تُنهنجا آهن...هُنن ٻنهي کي مان ڏئي آيو آن.“
ٿيلهو کڻي هُو تڪڙو نڪتو... مُنهنجيءَ مُٺ ۾ سئو جو نوٽ هو. حيران ٿي وئي هُئس، هُن ڪڏهن به اڳي وڏن ڏينهن کان سواءِ خرچي نه ڏني هُئي، هِن واري وري هي ڇا ٿي ويو هو؟!... پر هاڻي ڪُجهه به عجيب نه هو... دل الاءِ ڇو ڄڻ هري وئي هُئي.
***
نصيبان کي به حيرت ٿي هُئي.
”اسين اجايو پيا خوش ٿيون ته سڀ سنڀاليو ويٺا آهيون... ۽ چاچي اڪبر کي ڪا تڪليف ٿيڻ نٿا ڏيون... هان زيبُل؟“
”هائو... ائين ئي آهي“
مون ساڻس ابي واري ڳالهه ڪئي هُئي ته کيس سڀ خبرون پهتيون پئي.
”اهو به چڱو ٿيو مائي ته چاچا قاصد ته تو وٽ ڪليئر ٿيو، نه ته تون ته اهڙي آهين جو هڪ ڀيرو رڳو، ڪنهن تي شڪ رکين... پَڪَ ته تو وٽ هوندي ئي هوندي آ.“
”هاڻي مان اهڙي به ڪونه آهيان“
”ڇو نه آهين...آهين ته سهي“
هُن چانهه ۾ بسڪوٽ ٻوڙيو، ٻن پهرن جو به چانهه بسڪوٽ کائي رهي هُئي، جيتوڻيڪ اڌ ڪلاڪ پهرين ماني کاڌي هُئائين.
”مان اجايا شڪ ٿي ڪيان!؟“
”اجايو مون ڪونه چيو... بهرحال شڪ ضرور ڪندي آهين.“
”شڪي ناهيان مان نصيبان...گهٽ ۾ گهٽ اها ته مون کي پڪ آهي.“
”مون اهو ڪونه چيو ته تون ڪا گهڻي شڪي آهين“ هُن وڏي سُرڪي ڀري. ”مُنهنجو مطلب اهو هو ته دل جلدي ڏُکائي ويهندين آهين... هاڻي پنهنجي پاران چاچا قاصد لاءِ سوچين ها... وري هُن لاءِ ڏُک ڪرين ها ته هُو اهڙو ڇو نڪتو...! شُڪر ٿيو، ڳالهه ڪليئر ٿي وئي.“
”ڪير ٿي سگهي ٿو نصيبان؟“
هُوءَ حيران ٿي وئي، ”ڪير، ڪير ٿي سگهي ٿو؟“
”ابي کي ٻُڌائڻ وارو ڪير ٿي سگهي ٿو؟“
”ٿيڻ لاءِ ته مان به ٿي سگهان ٿي“ هُن معنيٰ خيز انداز ۾ مُرڪيو.
”مشڪري ڇڏ... سيريئسلي ٻُڌاءِ“
”مون کي ڪهڙي خبر چري!“ هُن مگ پاسي کان رکيو. ”مون کي ڪو چاچي ٻُڌايو آهي يا مان هُن سان گڏ گڏ آهيان!؟“
”معنيٰ ابي کي اسان تي اعتبار ڪونهي!؟“
”اڙي“ هُن جو وات وري پٽجي ويو، ”اهو وري خيال ڪٿان آيئي“
”نه ته لڳي ته ائين ئي ٿو نه“
”سوچي سوچي تُنهنجو دماغ خراب ٿي ويو آهي زيبي“ هُن هاڻي ڪاوڙ ظاهر ڪرڻ شروع ڪئي. ”ٿورو فضيلت ڪر... گهڻو نيگيٽِو نه ٿي... ٿورو غور به ڪر... اسين ٽي ڄڻيون آهي... امان تون ۽ مان، مرد ماڻهو آهي ته رضا... نَون ڏهن سالن جو مرد... هاڻي اندازو نٿو ٿينئي ته اهي ٽئي ڇوڪريون يا عورتون، هڪ ٻار سان گذاريندي ڪيتريون محفوظ هونديون!؟... اڃا چاچا اڪبر، چا قاصد کي پويان ڇڏي وڃي ها ته ڪا ٻي ڳالهه هُجي ها... اِهو به ساڻس گڏ آ... لازمن هُن ڪو انتظام ڪيو هوندو. تڏهن ته نڪتو هوندو... ائين بنا ڪنهن پوئيواريءَ جي پنهنجا ننگ ڇڏبا آهن ڇا؟“
مون کي مٿس بيحد پيار اچي رهيو هو. پنهنجي دل جي حضور سان، هُن ڪيئن نه حالتن کي ۽ مُنهنجي سوچن کي سنڀالڻ جي ڪوشش پئي ڪئي.
”ڏس زيبُل“ هُن ناسون ڦوٽاريون. ”ڪا نموني گيري نه ڪر... ڪُجهه غلط نه سوچ... سِڌو سُٺو سوچ... نه ته همت جواب ڏئي ڇڏيندي ۽ جي اُها جواب ڏئي وئي نه ته پاڻ نه گهر جا رهنداسين نه گهاٽ جا...“
***
هن جي ڳالهه ۾ وزن هو. مان الاءِ ڇو گهڻو غلط سوچڻ لڳي هُئس. حياتيءَ ۾ اڪيلائيءَ اڳ ۾ ڪڏهن ائين ڀاڪر ۾ نه ڀريو هو. هِن ڀيري سندس ٻانهن جو گهيرو ڪُجهه گهڻو ئي تنگ ٿي ويو هو. لڳو پئي ڄڻ ساهه ٿَي مُنڌو.
هن، شاهينه جي پٽي کولي زخم کي غور سان ڏٺو.
”ڪافي ڀرجي ويو آهي. چرپر واري جاءِ تي آهي نه... نه ته اڃان به وڌيڪ ٺيڪ ٿي وڃي ها...“
هن پنهنجا هٿ، ڊيٽول سان ڌوتا، تازي پٽي کنيائين.
”چرپر ايڏي گهڻي ته ڪانه ٿي ڪري...“
مون شاهينه ڏانهن ڏٺو، جيڪا پٽي ڪرائڻ مهلَ به ماٺ ميٺ ۾ هُئي. ٻارن کي وٺي مان اڪيلي آئي هُئس. اُن ڏينهن ڪلاس ٽيسٽ هو، نصيبان کي اسڪول ضرور وڃڻو هو. ويندي ويندي به هُوءَ پارتَ ڪري وئي هُئي ته ٻارن کي ضرور ڏيکارڻ وڃجانءِ.
مون کي اڳ ۾ ئي ياد هو ته اڄ چيڪ اپ جو ڏينهن هو. هن جي ياد ڏيارڻ جي ڪا خاص ضرورت نه هُئم. پر وري به هُو پنهنجي عادت کان مجبور هُئي.
”ٺيڪ نموني سان ڳالهائجانءِ.... متان وري وڃي وات جا رانڀوٽا هڻين.!“
هن اسڪارف سنڀاليو هو. مون کي کل اچي وئي.
”ماڻهوءَ جي وات ۾ ننهن هوندا آهن ڇا جو انهن سان رانڀوٽا هڻندو؟“
”ٻيو نه ته... جيڪي نُنهن ماڻهوءَ جي وات ۾ هوندا ٿئي نه زيبُل... اُهي ته آنڱرين جي نُنهن کي به شرمائيندا آهن... اهڙا اهڙا لفظ نڪرندا آهن واتان... جو سڄو روح ڇلجي ويندو آهي.“
”واهه.... واهه... ڪمال ڳالهائڻ لڳي آهين...“ مان کلي هُئس.
”اي اهو ڪم مان سدائين سٺو ڪندي آهيان“
”مطلب“
”هاڻي وڃ تون ان ڊاڪٽر مطلب ڏانهن ۽ مُنهنجي جان ڇڏ.“ هن مون کي ڌِڪيو هو.
”هن مهل ڪٿان هوندو ٻَڙي..“ مان به پنهنجي مَتِ پاڻ هُئس. ”صبح ساڻ، اٺَ به ڪونه ٿيا هن... هُو اسپتال ۾ ڇا ڪندو هوندو..؟“
”اي رهندو ئي اتي آ... سمهندو به وارڊ ۾ آ.... صبح ساڻ پيو، اسپتال جي سامهون ٻنين ۾ پسار ڪندو آهي...“
”توکي وڏيون خبرون آهن“
”ڇا ڪيان... تولاءِ رکڻيون ٿيون پَون...“
”مون ڪڏهن چيو ٿمانءَ ته مون لاءِ خبرون رک..“
”چئين نٿي ته خير آهي... ڪُجهه ڳالهيون صرف سمجهڻ جون هونديون آهن.“
”توکي ڏاڍي سمجهه اچي وئي آهي نصيبان“
”توسان گڏ ٿي رهان زيبُل... ڪُند هم جنس باهم جنسِ پرواز...ڪبوتر با ڪبوتر، باز با باز.“
مون هٿ اُلاريو مانس، ”بند ڪر اها فارسي...است“
”ٻارن جي نفسيات ڪا فارسي ناهي هوندي“
هُن ڀُڻڪيو، مُنهنجا سڄا خيال هوا ٿي ويا هُئا، وات مان جملو نڪري ويو، ”مان اوهان کي فارسي ڳالهائڻ کان ته نه پئي روڪيان“
هُو حيران ٿي ويو، ”مون ڳالهائي ڇا؟!“
مون کي پاڻ تي ڪاوڙ اچي وئي هُئي. هي مان ڪيان ڇا پئي؟ مون کي پنهنجي سوچ تي ضبط ڇو نه آهي؟ بيٺي هُن سان گڏ آهيان... مغز ۾ ڪُجهه ٻيو پيو ٿو هليم... هُن شاهينه جي پٽي پوري ڪئي هُئي.
”مون ته رڳو اُن لاءِ فارسيءَ جو ذڪر ڪيو هو. جو اوهان چيو هو نه ته هُوءَ چُرپر نٿي ڪري... جيتوڻيڪ ٻار آهي ۽ ٻيو ته گوڏو جڳهه اهڙي هوندو آهي، جيڪا کُل بند ته ٿيندي ئي رهندي آهي.“
مون هاڪار ۾ ڪنڌ لوڏيو.
”مطلب... حرڪت نه چاهڻ جي باوجود به ٿي ويندي آهي.“ هُو هلڪو مُرڪيو. ”مطلب... جوڙ آهي نه...آءِ مين...اِتي حرڪت وڏن کان ئي ڪونه رڪجندي آهي... هيءَ ته ٻارڙي آهي... آءِ ايم سوري... مان وري مطلب مطلب تي اچي ويس.“
هُن وري مُرڪيو، مون کي محسوس ٿيو سندس مُرڪ آسودي، گهري ۽ گهاٽي آهي ۽ الاءِ ڇو هُن ۾ ڪو رنگ سادگيءَ جو به ڀريل آهي.
”اٽس او ڪي“ هاڻي مون وراڻيو... رڳو هُن کي ئي انگريزي ٿي اچي ڇا!
”واٽ او ڪي؟“ هُن مون ڏانهن نگاهه کنئي.
”آءِ مين يُو ئر ڪنسَرن“
”ابائوٽ واٽ؟“
”ابائوٽ دَ وَي يُو اسپيڪ“
هو کِليو... هاڻي سندس ڏند نظر آيا هُئا.
”مان ائين ئي آهيان... غلطي ڪندو آهيان ته هڪدم ساري ڪندو آهيان... انسان کي سڀ بار ڪُلهن تي کڻڻ گهرجن... غلطين جو بار نه کڻڻ گهرجي، جي چڙهي پوي ته هڪدم لاهي ڦِٽي ڪرڻ گهرجي.“
هُن رضا کي ڏٺو پئي. سندس پٽي پئي کوليائين. رضا جي مُنهن تي سور جا آثار هُئا. ڊاڪٽر هلڪو مُرڪيو.
”تون ته همٿ وارو نوجوان آهين يار... دلير آهين... ڪيئن نه همٿ ميڙي تو ڀيڻ کي ڪُتي کان بچايو آهي... هي سور ته هلڪا سلڪا آهن.“ رضا جي مُنهن تي مُرڪ تري آئي. ننڍڙي ڄمار ۾ فخر جو احساس به عجيب هوندو آهي. شاهينه پريان پٽي ڪرائي ويٺي هُئي. اُتان ئي ڳالهيائين، ”انڪل... ڪُتو ڇتو ڏاڍو هو.“
ڊاڪٽر ڏانهنس نهاريو، ”سڀئي ڪُتا ڇتا ناهن هوندا ٻچا...“
”نه پر هُو ته هو“ شاهينه جملي تي زور ڏنو.
”هوندو“ ڊاڪٽر رضا جي زخم کي صاف ڪندي وراڻيو، ”هوندو...تڏهن ته اوهان تي حملو ڪيو هُئائين.“
”الاءِ... چون ٿا، مان ڊوڙي هُئس سو حملو ڪيو هُئائين“
سندس ڳالهه تي ڊاڪٽر جي مُرڪ گهري ٿي وئي هُئي.
”چون ٿا!.. ڪير ٿا چون؟“
بيحد سادگيءَ سان شاهينه وراڻيو... ”ماڻهو... ماڻهو ٿا چون.“
هُن پٽي ڪندي نگاهه مون تي وڌي ”هي ايترو ۽ ائين ڳالهائيندا آهن؟“
مون هاڪار ۾ ڪنڌ لوڏيو.
”پنهنجي عُمر کان ڪُجهه وڌيڪ ڳالهيون نه پيا ڪن ٻئي؟“
رضا وچ ۾ ٽپ ڏنو ”ڪندا هُون“.
ڊاڪٽر وري کيس ڏٺو، ”لُڏ نه... ٿورو سڌو رکو... نه ته پٽي سرڪي ويندي“ هُن رضا تان نگاهه هٽائي مون کي وري ڏٺو، ”ماشاءَ الله... ڏاڍا ذهين آهن ٻئي“.
”مان جي سچي به نه ڊوڙان ها ته هُو مون ڏي نه اچي ها.“ شاهينه الاءِ ڪهڙي رمز ۾ هُئي، کيس شايد پنهنجي ڳالهه پوري ڪرڻي هُئي.
”جيڪي ٿيڻو هو سو ٿي ويو چُٽڪَلِي...“ ڊاڪٽر رضا جي پٽي فائنل ڪئي، ”هاڻي الله ڪندو ته سڀ ٺيڪ ٿي ويندو... بس باقي هڪ ٻه پٽي ۽ توهان سڌو پنهنجي اسڪول.“
رضا هيٺ لٿو، ”ٿينڪ يو“
”يو آر ويلڪم“ ڊاڪٽر وري مُرڪيو، الاءِ ڇو سندس چهرو بيحد آسودو ٿيندو پئي ويو. هُن گِلَوز لاٿا، هٿ ڌوتائين ۽ پرچي لکڻ شروع ڪيائين. رضا ۽ شاهينه گڏ بيٺا هُئا. مان پريان بيٺي کين ڏسي رهي هُئس. اُتان ڄڻ نگاهه گهمندي ڊاڪٽر تي اچي اٽڪي. عجيب ڪردار هو! ڳوٺ جي اسپتال ۾ ايپران پايو ڪم ڪري رهيو. گرمي مناسب هُئي ۽ سندس حُليو عجيب هو. پيشانيءَ تي پگهر جا قطرا هُئس پر هُو لاپرواهه نموني سان پنهنجو ڪم ڪري رهيو هو. ڊسپينسر اچي بيٺو هو، هُن جي هوندي به پٽي ڊاڪٽر پاڻ ڪئي هُئي. پرچو ڪٽي هُن ڊسپينسر کي ڏنو.
”هي کڻي اچو“
پرچو کڻي ڊسپينسر مُڙي ويو. ڊاڪٽر مون ڏي نهاريو، ”ٻه منٽ ويهو... دوائون کڻي اچي“
مان چُپ ڪري ويهي رهيس پر ويهندي ويهندي الاءِ ڪنهن مون کي چَوِرايو ”هِتي هاڻي دوائون ملن ٿيون ڇا؟“
هُن نگاهه مون تان هاڻي کڻي ڇڏي هُئي. پنهنجي ميز ۽ ڪاغذن ڏي نهاريندي چيائين، ”مِلن به ٿيون...ماڻهو وٺي به ڏين ٿا.“
”ماڻهن کي دوائن جي خبر پئي ٿي ته ڪهڙيون ڪهڙيون گهرجن؟“
”ڪن کي خبر پوي ٿي... ڪي پئسا ڏئي ويندا آهن ته گهرائي وٺو...“
مون کي لڳو، هُن تي اعتبار جي حد وسيع هُئي سندس چهري مان، چوريءَ يا دوکي جو ڪوبه عڪس نظر نه پئي آيو، تڏهن ته ماڻهن مٿس اعتماد پئي ڪيو.
”معنيٰ هتان جا ماڻهو مدد ڪن ٿا؟“ الاءِ ڇا پئي ڳالهائڻ گهريم. الاءِ ڇا پئي ڳالهايم.
”اسان وٽ مدد جام آهي مئڊم...“ هن ميز جو خانو کوليو، پنان اندر رکيائين، ”ماڻهو هٻڪن ڪون ٿا... بس رڳو هڪ ڀيرو اعتبار ڏيارجين...“
”توهان تي اعتبار اچي ويو ٿن؟...“
”آيو ٿن، تڏهن ته ڏين ٿا...“ مُرڪيو، ”هونئن مون کي پاڻ کي لڳندو آهي ته مان اعتبار جي لائق آهيان... اهو به عجيب ڪم ٿوَ... ماڻهوءَ کي پنهنجو پاڻ گهڻو ڪُجهه لڳندو ٿوَ.“
”مطلب؟...“ مون پُڇيو.
”مطلب ته... چور کي پنهنجو پاڻ چور لڳندو آهي، پهرين چوري ته هُو پنهنجي ڪندو آهي جو پنهنجي ايمان کي چورائي وٺندو آهي... ساڌ کي سڀ ڪُجهه ساڌ لڳندو آهي؟...
ڪنن ۾ الاءِ ڪنهن چيو، ”پڇينس... توکي پنهنجو پاڻ چور لڳي ٿو...“ جملي تي پريشان ٿي وئي هُئس... هن جي نه... پنهنجي اندر جي... هن اک کڻي مون کي ڏٺو.
”مشڪل ڳالهيون ٿو ڪيان نه...“
”نه ته...“ مون پاڻ سنڀاليو.
”الاءِ اوهان لُڪ ته اهڙو پئي ڏنو...“
ڳالهه هلي پئي ته ڊسپينسر دوائون کڻي اچي ويو.. هن پُڙيون اسان ڏي وڌايون.
”دوائون ٿوريون مَٽايون ٿم... هاڻي هي ٻئي ڪافي بهتر آهن... توهان ٻن ڏينهن کان پوءِ کين وري ڏيکاري وڃجو...“
”اسان اسڪول ڪڏهن وينداسين“ رضا پُڇيو.
ڊاڪٽر هن سان هٿ ملايو.
”جلدي... انشاءَ الله...“ هُو شاهينه ڏانهن مُڙيو“ او ڪي باس... الله ڪندو ته توهان جلدي ڊوڙون ڊُڪون پائيندئو.“
شاهينه هٿ ملائيندي ڄڻ شرمايو پئي. ڊاڪٽر سندس پوني ڇِڪي، ”باءِ“
هُو مُرڪي پئي. ڊاڪٽر مون ڏي نهاريو ۽ نگاهن نگاهن ۾ خُدا حافظ چيائين.
”ٿينڪ يو“ مون ڪنڌ ورايو ۽ ٻارن کي وٺي اُتان نڪري آيس. پريان سندس آواز ٻُڌم ”اٽس او ڪي.“
***
ڪُجهه چوڻ نه چوڻ جي عجيب حالت هُئي.
شام جو نصيبان آئي ته پُڇيو هُئائين ”ڊاڪٽر مليو؟“
سندس جذباتي پڻو مون کي باهه ڪري رهيو هو، لڳم پئي ڪُجهه گهڻي ئي فلمي ٿي رهي آهي.
”مان ٻارن جي پٽي ڪرائڻ وئي هُئس.“
لهجو سرد هُئم، پر هُن لفٽ ئي نه ڪرائي.
”پٽي ته هُن ڪئي هوندي نه...“
”نه...ڊسپينسر هو...“ مون ڳالهه کي اتي ئي ختم پئي ڪرڻ گهريو، هُن مُنهنجي مُنهن کي جانچيو...
”ڊسپينسر نه هو... هُو هو...“
”مان ڪوڙ ٿي ڳالهايان ڇا؟“
”مون ائين ته ڪونه چيو...“
”ته پوءِ باقي..“ وهاڻن تي ڇئون پئي چاڙهيوسين. ماسي حنيفان، اڄ ڌُوئي وئي هُئي. مان اسپتال وئي هُئم ته هُن ڌوٻڪو ڪم ڪري ورتو. هاڻي وقت مليو ته ڪپڙن کي ويڙهي رکيوسين پئي. وارو آخر ۾ وهاڻن تي ڇئُن چاڙهڻ جو ۽ ٻين سامانن جو آيو هو.
”باقي ڇا؟“
”مطلب... تون ته ائين ٿي چوين نه... ته مان جهڙوڪر ڪوڙ پئي ڳالهايان!؟“
”مون کي خبر، پٽي ڊاڪٽر ڪئي آهي... تُنهنجو مُنهن پيو ٻُڌائي“
”مُنهنجي مُنهن تي هُن جو نالو لکيل آهي ڇا؟“
”اِهو مون چيو ڇا؟“
”يا ڀلا جيڪو پٽي ڪري، اُن جي پٽي مُنهنجي پيشانيءَ تي هلندي آهي ڇا؟“
”توبنهن مائي... کائڻ ٿي اچيم“ هُن هڪ وهاڻي کي مُڪمل ڪري اُڇلايو.
”تون ڳالهه ئي اهڙي ٿي ڪرين نه نصيبان...“
مون لهجو نرم ڪيو، هُن ٻيو وهاڻو کنيو.
”جي هُن جو پُڇان ٿي ته ڪو ڏوهه ٿي ڪيان ڇا؟“
”مُنهنجو هُن سان ڇا وڃي؟“ مون سندس اکين ۾ اکيون وڌيون، ”مُنهنجو ڪو هُو مائٽ آهي ڇا؟“
”مائٽ جي ٿي ويو ته ڪهڙو نقصان ٿيندئي مائي؟“ هُن وهاڻي جي پاسي کان ڏوريون ٻڌيون ۽ ڏيڍ ڳنڍ ڏئي وهاڻو اڳتي وڌائي ڇڏيائين.
”ڳالهه نقصان يا فائدي جي آ ڇا؟“
”ته ڇا جي آ؟...توکي پنهنجو نقصان لڳي ٿو، تڏهن ته مون سان ائين رکو ٿي ڳالهائين.“ سندس نيڻ ڪٽورا ڀرجڻ لڳا هُئا.
”مُنهنجو ڇا جو نقصان آ؟“ مون حيرانيءَ سان نهاريومانس.
”دل جو...ٻيو ڇا جو؟“ هُن مُنهن ورائي ورتو، سمجهيم ڳوڙها پئي لڪائي. مون سندس مُنهن هٿن ۾ جهلي ورتو.
”هيڏي ڏس“
هُن پاڻ ڇڏايو، ”ڇڏ مون کي...“
”هيڏي ڏس نه...ڏسين ڇو نٿي؟“ مون زوريءَ مُنهن موڙيومانس. هُن جا ڳوڙها ڪري پيا.
”تو ڪڏهن مون سان ائين سخت ناهي ڳالهايو زيبُل“
مُنهنجو روح ٽمڻ لڳو هو. هُوءَ مُنهنجي ڪري روئي، اهو مون کان ڪيئن گوارا ٿيندو! مون ڇڪي کيس سيني سان لائي ڇڏيو.
”چري آهين ڇا؟... ۽ ڪهڙو سخت ڳالهايو مون توسان!؟ هان...“
هُن اکيون اُگهيون، آهستڙي مون کان پنهنجو پاڻ ڇڏارايائين.
”توکي تُنهنجو آواز ڪُجهه نٿو ٻُڌائي ڇا؟“
”ڪير ڪُجهه نٿو ٻُڌائي...ٺيڪ آ... ۽ هاڻي بس، پاڻ اچ ته ڪُجهه ٻيو ڳالهايون... هيئن ڪر تون ويهه، مان چانهه ٺاهي ٿي اچان تولاءِ“
”پهريون ڀيرو آئي آهيان ڇا مان؟“ هُن ڪَٽيلي نگاهن سان ڏٺو ”جو مُون لاءِ چانهه ٿي ٺاهين؟“
”يا الله...يار مان توکي ڪيئن پرچايان ڀلا!؟“ هاڻي مان روئڻ هارڪي ٿي وئي هُئس، ”اهو مُنهنجو اونگو، بونگو ڳالهائڻ، مڙئي اُن لاءِ آهي جو تون پرچي پئين... نه ته هاڻي تولاءِ خاص هِن گهر ۾ ڀلا چانهه ٺهندي ڇا؟“
”تون هُن کي ڇا سمجهندي آهين زيبُل؟“
هُن ڇُوٽ سوال ڪيو... معنيٰ سُئي اڃان اُن هڪ اسٽيشن تي ئي اٽڪيل هُئي.
”ڇا سمجهڻ گهرجيم؟“



”سوال جو جواب، سوال هوندو آ ڇا؟“ هُن نڪ صاف ڪيو.
”جڏهن سوال ڪرڻ وارو پاڻ جواب هُجي ته سوال جي موٽ ۾ سوال ئي ايندو نه؟“
”جيڪڏهن مان جواب آهيان... ته اهو جواب ته توکي قبول ئي ناهي... تڏهن ته سوال ڪيان پئي“
”ضروري آهي ڇا ته تُنهنجو جواب درست هُجي!“
”ناهي ضروري“ هُن تڪڙو وراڻيو، ”پر بهرحال جي مان، تون آهيان... ته مُنهنجو جواب به ته تُنهنجو ئي هُجڻ گهرجي نه.“
”ڇاهي تُنهنجو جواب؟“
”توکي نٿو سُجهي؟“
”نه... اڄ تون پاڻ چئي ڏي“ مون سندس هٿ جهليو.
”هُو توکي پسند آهي“ هُن مُنهنجا هٿ جهليا، ”هُو توکي ڏاڍو پسند آهي زيبي“.
مون سندس هٿ دٻائيندي چيو، ”هُو هرگز مون کي ڏاڍو پسند ناهي.“
سندس اکين ۾ عجيب وحشت ڀرجي آئي. لڳو پئي ته کيس اڃا تائين اُهو احساس هو ته مان ساڻس سچ نه پئي ڳالهايان.
”توکي لڳي ٿو ته مان توکي پڙهي نٿي سگهان؟“
حالت عجيب ٿي رهي هُئي. بحث هو جيڪو الاءِ ڪنهن طرف وڃي رهيو هو. زندگي ۾ ڪڏهن به پهرين اسان ائين هڪ ٻئي جي سامهون ڪونه ٿيا هُئاسين. جيڪڏهن ماڻهوءَ جو محبتن ۾ ڪو پاڇو هوندو آهي ته نصيبان مُنهنجو پاڇو ئي هُئي. اڄ هُن کي ڇو اهو ضد چڙهيو هو ته مون کان مڃرائي ته مان ڊاڪٽر کي پسند ڪيان ٿي. سندس رنج ڏسي مون کي پنهنجو پاڻ تي ڪاوڙ اچي رهي هُئي. ڇا هُو اهڙو ظاهر ٿي پيو هو. مُنهنجي مُنهن تي رنگن ۾ ڪهڙو رنگ چوکو هو جنهن کي هُن جهٽي ورتو هو ۽ جهٽيو به اهڙو هُئائين جو پچر ڇڏڻ لاءِ تيار ئي نه هُئي.

”تون سمجهين ٿي ته مان توکي اهو چونديس ته تون مون کي پڙهي نٿي سگهين. ڪي ڪي تحريرون انسان پاڻ ته لکندو آهي پر ڪڏهن ڪڏهن پنهنجو لکيو پاڻ پڙهڻ به ڏاڍو مشڪل ٿي پوندو آهي. تون مان هڪ ٻئي جو پاڇو آهيون ڇا توکي اهو نٿو لڳي ته هي تحرير مشڪل ٿيندي پئي وڃي؟“
هن جو چهرو سخت ٿي ويو هو. لڳو پئي کيس مُنهنجي گفتگو حيران ڪري رهي هُئي. هن پنهنجا هٿَ ڍرا ڇڏي ڏنا هُئا. مون به الاءِ ڇو اهي وري نه جهليا هُئا، ”مون کي جيڪو تون سمجهين سگهين ٿي، سو ڪير ٻيو سمجهي سگهي ٿو نصيبان؟..“
مون کائنس سوال ڪيو. هن وٽ جواب هو پر هُوءَ ماٺ هُئي. سمجهم سڀ ڪُجهه مون کان ٻڌڻ ٿي گهري.
”جڏهن تون مون کي سمجهين ٿي ته پوءِ اها سوچ هر هر مَن ۾ ڇو ٿي اچي؟“
”ڇا ڪاڻ ته مون کي لڳي ٿو ائين آهي!“
هن وڏو ساهه کنيو.
”ڇا آهي؟“
”اهو تون هر هر مون کان ڇو ورجارائيندي آهين؟“ هُوءَ چڙي پئي، ”معنيٰ ته توکي به ٻڌڻ جو شوق آهي ته مان هر هر توسان اها ڳالهه ڪيان...“
”ڪهڙي؟“
”مُنهنجي ڦاهي کائڻ جي ٻي ڪهڙي.“
هوءَ صفا باهه ٿي وئي هُئي. مون کي به پنهنجي گفتگو سمجهه ۾ نه پئي آئي. چپَ ڀڪوڙي ڇڏيم. حياتيءَ ۾ تمام گهٽ ائين ٿيو آهي جو اسين پاڻ ۾ اٽڪيا هُجون. هوءَ مُنهنجو ۽ مان هُن جو مان هُئس. هنن ساعتن ۾ هي الاءِ ڇا ٿي رهيو هو.
کيس اندازو ٿي ويو هو ته مان ڏُکاري پئي ٿيان. هن پنهنجو پاڻ سنڀاليو.
”هڪ ڳالهه پاڻ اجائي کنيو ويٺا آهيون زيبُل... بس ڇڏ اُن کي“
”اجايو سجايو، ڪابه ڳالهه ڪيون نه نصيبان... ته پاڻ پورو ضرور ڪنديون آهيون، اها طلعت ئي ڪهڙي جيڪا ڳالهه مڪمل نه ڪري... هن ڀيري ائين ڇو پئي ڪرين!؟...“
”مان اڪيلي ٿي ڪيان ڇا؟.. ٻئي پيا ڪيون نه.“
”ته ٻئي ڇو پيا ڪيون؟...“
”هڪٻئي کان لنوايون پيا... ٻيو ڇا!..“
سندس لهجي ۾ ڪَٽار هُئي. ڌار تيز هُئي... هينئو ڪپجي رهيو هو... لڳم، اسان جي اندر ڪُجهه ٿي نه پوي.
”مان توکان لنوايان ٿي؟“
”ٻيو نه ته ڇا!..“
”ڪيئن؟“
”دل ۾ سرگوشيون محسوس ڪرين ٿي. مان پڇان ٿي. تون نهڪار ٿي ڪرين..“
”هڪ ته پاڻ ٻئي، جيڪي هِن عُمر ۾ سقراط بقراط آهيون نه، ان عذاب ڪيو آهي...“ مون کي کل اچي وئي. ”ڪو ٻُڌَي ته ڪهڙي قسم جي ڳالهه ٻولهه ڪنديون آهيون ته وڃي مٿو پٽي...“
”هاڻي کل ۾ ڳالهه نه ٽار“ هن جو مُنهن سُڄيل هو ”مان سيريس آهيان... کلڻ جو موڊ ناهيم...“
”تون مون سان گڏ موڊ تي کلندي آهين نصيبان..“ هاڻي مُنهنجو چهرو به سخت ٿي ويو... دل لوڏن ۾ اچي رهي هُئي.
”تو وٽ ڀلا... سوالن کان سواءِ ٻيو ڪُجهه ناهي ڇا؟“ هُن مُنهنجو چهرو پڙهي ورتو هو. مُنهنجو آواز کنڊر بڻجڻ لڳو هو.
”جنهن ماڻهوءَ جي حياتي رڳو هڪ مهيني ۾ ڏينهن مان رات ٿي وڃي، اُن وٽ سوال ئي سوال نه هوندا نصيبان نه ٻيو ڇا هوندو؟... هان... رڳو هڪ مهينو اڳ ان سڄي قصي جو ڪو وهم و گمان به نه هو مون وٽ... نه مون وٽ نه تو وٽ... اهو مئو لالڻ ڪڍ پيو، ڀاءُ کرَيو... دڙيوسينس گم ٿي ويو، ماءُ چري ٿي وئي... اَبو گهران نڪري ويو آ ڳولا ۾ ٻارَ ڌڪجي پيا آهن... اسڪول نه ٿي وڃي سگهان... اهو سڀ صرف هنن ٽيهن ٻٽين ڏينهن ۾ ٿي ويو آهي ۽ اڃان تون پڇين ٿي ته سوالَ ڇو ٿي ڪيان!؟...“
مُنهنجي نڙي ڀرجڻ لڳي... اکين ۾ ڳوڙهن جو انگ وڌڻ لڳو، هن هڪدم مُنهنجي ٻانهن جهلي، مون ڳالهه جاري رکي.
”زندگي، مهربان هوندي آهي ته اُن جهڙو ته ڪو مهربان ئي ناهي هوندو... جي رُسي ٿي ته پوءِ پرچي ڇو نٿي؟! اهو سوچيو هو اسان ته جائُو ڀري بازار ۾ گم ٿي ويندو؟... امان ائين چري ٿي ويندي.! ماڻهن جي گم ٿيڻ سان ماڻهو چريو ٿيندو آهي ڇا؟ اڪيلائپ ايڏو سگهارو ڀاڪر پائيندي آهي ڇا؟... سوال... سوال... ۽ سوال... سوال نه ڪيان ته ڇا ڪيان؟“
هُن ٻانهن کي جڪڙيو
”تو ڪڏهن ٻوڏَ جي پاڻيءَ جي لاٿ ڏٺي آ... نصيبان؟... پاڻيءَ جي چڙهڻ کان پهرين سڀ سائو هوندو آ... چِهچُ، حسين... پوءِ جڏهن پاڻي بي مهري ڪري سڀ ڪُجهه ٻوڙي ناس ڪندو آهي ۽ پوءِ اتي بيهي پنهنجي حاڪميت ڏيکاريندو آهي... ته انهيءَ ساوڪ جو اندر سڙڻ لڳندو آهي. اُها ان پاڻيءَ کي ڪُجهه ڪري ناهي سگهندي... سندس لهڻ کان پوءِ رنگ مٽائيندي آهي. اهو سائو پردو الاءِ ڪيڏانهن ويندو آهي ۽ ڀُورَو يا خاڪستري اُوڍ، مٿس اچي ويندو آهي... مون کي لڳي ٿو... هن مهلَ درد جو پاڻي مون کي ٻوڙي چُڪو آهي... مُنهنجي اندر جي ساوڪ مري وئي آهي نصيبان... هاڻي اتي، خاڪستري رنگ چڙهئي پيو... اهو پاڻي لٿو ته ڏسجانءِ... مُنهنجي ساوڪ هوندي ئي ڪانه...“
مون روئي ڏنو. هُن مون کي ڀاڪر پاتو... پاڻ به سڏڪڻ لڳي.
”آئم سوري زيبي...“
هُوءَ شدتن سان روئڻ لڳي... مُنهنجو هانءَ ته اڳ ۾ ئي ڦاٽڻ لڳو هو، اسين ٻئي ڍڪرون ڏئي روئڻ لڳيوسين. هُوءَ چرين وانگر مون سان ويڙهجي وئي ”آئم سوري... آئم سوري...“
مون کيس ڀاڪر ۾ ڀريو
”محبتون، موسمن تي به آڌار رکنديون آهن نصيبان... اندر جي موسم مهربان هجي ته محبت ئي محبت هوندي آهي... نامهربان موسمن ۾ محبت ڪٿان ٿي سامهون اچي..“
”مُنهنجو اهو مطلب نه هو زيبا...“ هُن سُڏڪيو ”توکي رنج ڪرڻ مُنهنجو مقصد هوندو ڇا؟“ ڳوڙها اگهيائين... مُنهن ڳاڙهو ٿي ويو هُئس.
”مان ته پاڻ ان چڪر ۾ هُئس ته مڙئي ڪُجهه هلڪو ڦُلڪو هجي... ڪو گوشو، ڪا ڪُنڊ... جنهن تي ڪُجهه گل مِهُڪن... مون کي لڳو هو ته ڊاڪٽر توکي سٺو لڳڻ لڳو آهي... ۽ بس... مڙئي دل کي هڪڙو چرچو هو ۽.....۽.“
هُن جملو ٽوڙي ڇڏيو ۽ وري روئڻ لڳي.
”مون توکي چرچن کان روڪيو آهي ڇا“ هاڻي مون کيس سنڀاليو.
هن وري پنهنجو ڳاڙهو نڪ اگهيو
”نه... تو ته ڪونه روڪيو آ...“
”ته بس... ڀلي ڪر...“
”نه پر، اهو رڳو چرچو نه هو زيبا...“
رئي سان سڄو مُنهن اگهيائين ۽ وري مُنهنجو مُنهن اگهڻ لڳي. مون کيس روڪيو ڪونه. مُنهن اگهندي هُوءَ ڳالهائيندي رهي.
”ڊاڪٽر ڏاڍو سٺو آهي... توکي ڏسندو آهي ته سندس وجود ڪُجهه ڳالهائڻ لڳندو آهي. مون کي اها ٻولي سمجهه ۾ آئي ته توڏي نهاريم... لڳم ته تون به اها زبان سمجهين پئي، پر ان ۾ ڳالهائڻ نه ٿي گهرين... خواهش اها ٿيم ته تون نه ٿي ڳالهائي سگهين ته مان ٿي ڳالهايان... بس اهو قصو هو سڄو... پر هاڻي ٺهيو..“
مون سندس هٿن تي ڪريل اکين جي آب ڏانهن نهاريو. ڳوڙها ڪريا هُئس الاءِ هُن هٿن جي پُٺين سان اکيون اگهيون هيون.
”مون بابت، جيڪو تون سوچي سگهين ٿي، اهو مان پاڻ به نه ٿي سوچي سگهان نصيبان... مان توکي ان سوچ کان روڪيان نه ٿي... تون ڀلي سوچ... پر... هن پاڻيءَ جي لهڻ جو انتظار ڪر... ڪنهن چڱي موسم ۾ ڪُجهه پوکينداسين... ٿي سگهيو ته اهو سڀ به ڏسنداسين ڀيڻ... جيڪو نصيب ۾ آهي. چنڊ نڪرندو آهي ته سڀ کيس ڏسندا آهن. مهربانين جو چنڊ نڪتو ته گڏجي ڏسنداسين... پوءِ مان سوال نه رهنديس... مان تولاءِ جواب بڻجي پونديس. اهو مُنهنجو توسان واعدو آهي.“
نصيبان ۽ مون کي امان روئيندو ڏسي وئي هُئي.
جنهن مهلَ اسان جي اکين مان آب جاري هو ته هوءَ اوچتو ورانڊي ۾ نڪري آئي هُئي. ٻنهين کي هڪ نگاهه لاتعلقيءَ سان ڏسندي هوءَ وري واپس ڪمري ۾ گهڙي وئي هُئي، مُنهنجي اندر ۾ وڍَ پئجي ويا هُئا. اها امڙ، جيڪا مون تي رنجَ جو پاڇو ڏسڻ نه چاهيندي هُئي، هاڻي ڳوڙهن جي برسات ۾ به بس ڏسي موٽي وئي هُئي.
پر ان ۾ هُن جو به ڪهڙو ڏوهه هُو؟ رشتا ذهن مڃيندو آهي، هن وٽ ذهن هن مهلَ هُو ڪٿي؟ جي هئو به ته دوائن ۽ دردَ جي اثر هيٺ هو.
نصيان گهر هلي وئي هُئي، شام جا پاڇا گهرا پئي ٿيا. بتيون ٻاريون هئم. ٻارڙا ٽي وي ڏسي رهيا هُئا. مان رڌڻي ۾ هُئس. امان اتي اچي نڪتي.
”توکي ڌڪ لڳو آ؟“
هُوءَ هٿ ۾ پٽي کنيو بيٺي هُئي. ڊريسنگ جي سامان جو دٻو ۽ ٻٽي هٿ ۾ هُئس. هن شايد اها پٽي ان مان ڪڍي ورتي هُئي. مان سڄي وسامي وئي هُئس... يا الله.... هن دٻي ۾ ڪئنچي هُئي، تيز ڌار وارو فارسئپ هو جيڪو اسين ڪڏهن ڪڏهن پريڪٽيڪل لاءِ کڻي وينديون هيونسين، هي ڊٻو کيس ڪٿان هٿ آيو؟ جي خدانخواسته، هيءَ ان مان ڪُجهه ڪڍي وٺي ۽! پاڻ کي يا ڪنهن ٻئي کي ڪو نقصان پهچائي وجهي ته...؟!!
مون هڪدم اڳيان وڌي کائنس دٻو وٺڻ چاهيو، هوءَ ڇرڪي پويان ٿي وئي.
”ڌڪ ڏيکار... پٽي ڪيانءِ؟...“
”امان، ڌڪ ناهي لڳو“ مون منٿ ڪئي ”اهو دٻو مون کي...“
هُوءَ اڃا پوئتي موٽي.
”نه... پهرين پٽي ڪراءِ...“
”ڌڪ ناهي لڳو امان... پٽي ڇا جي ڪرايان؟“ مون پيار وچان چيو. من لهجو کيس راضي ڪري ”اهو دٻو ڏي نه مون کي“
”پٽي ڪيان... پوءِ ڏيانءِ ٿي“
”ڪنهن جي پٽي؟“
”تُنهنجي ٻيو ڪنهن جي“
”مون کي ڌڪ ناهي لڳو امان...“
”ته پوءِ روئين ڇو پئي؟ هُوءَ توکي پرچائي ڇو پئي ڇوڪري؟“
”هُوءَ نصيبان هُئي امان...“
”ها هُئي“
هن پاڻ ئي دٻو رکيو ۽ منجيءَ کي ڇڪي ويهي رهي ”هُنَ کي به ڌڪ لڳو هو ڇا؟ هٿ ۾... روئي پئي..؟“
مان به ماٺ ڪري سندس ڀر ۾ فرش تي ويهي رهيس، دوائن جو دٻو اک ۾ رکيو هُئم. ته جيئن وقت ملڻ سان اهو پار ڪري سگهان.
”نه ڪو، ڌڪ ته ڪنهن کي به ڪونه لڳو هو.“
”پوءِ روئو پيون؟“
”ائين ئي...“
”ائين ئي روئبو آ؟“
”ها... اسان روئينديون آهيون!“
”مان نه ٿي روئان.“
هن اکين کي وڏو ڪيو آنڱرين سان، مُنهن جي پاسن کي ڇڪڻ لڳي.
”ڏس... ڏس مان ته نه ٿي روئان.
مون وٽ ڪوبه جواب نه پئي آيو ڇا چوانس ها... ڪهڙي ڳالهه ڪيانس ها.
”مان ائين ئي ڇو نه ٿي روئان ادي؟“
هن عجيب لاتعلقيءَ سان مون ڏانهن نهاريو.
”مان ڪير آهيان امان؟“
مُنهنجي وات مان اوچتو نڪري وي، هُن ادي چيو هو، مُنهنجي ضبطَ جو ٿانءُ ڄڻ ڀرجي پيو هو.
”تون نصيبان جي ساهيڙي آهين مومل..“
”مومل نه زيبُل امان..“
”ها ها زيبل“ هُن کليو ”زيبُل زيبُل...“
لڳم وري دؤرو پئيس پيو. سامهون باهه ٻري رهي هُئي.
هيءَ هتي ويٺي هُئي. سمجهه ۾ نه پئي آيم ته ڇا ڪيانس... ڇا چوانس...
هتان ڪيئن پري کڻي وڃانس!؟
”خالي زيبُل نه امان“ پيار مان ٻانهن جهلي مانس ”زيب النساء... توهان جي ڌيءَ.“
کيس ياد اچي ويو اوچتو ”اڙي ها زيب النساء... زيبُل... پر توکي ڌڪ ڪيئن لڳو...“
اوچتو، ڊاڪٽر جا لفظ ڪنن ۾ ٻرڻ لڳا هُئا. ’جيڪو چوي، تنهن تي ها ڪجو. اجايو ڳالهه جو محور نه مٽائجو‘. مون پاڻ سنڀاليو.
”ڪري پئي هُئس امان...“
”ڪٿي“
”ڏاڪڻ تي...“
”ڏاڪڻ تي ڇو... پٽَ تي ڇو نه؟“
”اتي ڏاڪا هُئا نه“
”ڪٿي ڏاڪا هُئا؟“
”جتي مان ڪري هُئس“
”ڇو ڪرينءَ؟“
”پير ترڪي ويو هو.“
مون دٻي ڏانهن نهاريو
”هن ۾ دوا آهي پير جي؟“
”ها“
”ڏسان...“
هُن دٻي کي کولڻ لاءِ هٿ ۾ کنيو ته مون رڙ ڪئي.
”امان، مون کي لڳي ٿو ته اها کپي وئي.“
”ڏسان وري به...“
هُن دٻو کولي ورتو. اٿڻ ساڻ ئي ڪئنچي ۽ اسڪيلپر کنيائين.
”چيرو ته نه ايندو نه...“
”چيرو ته نه ايندو نه...“
مُنهنجي نڙي سڪي وئي هُئي. سڀ ڪُجهه ڪيڏو نه تڪڙو ٿي رهيو هو.
”نه... چيرو نه ايندو...“
هُن سامان واپس رکيو.
”مان تُنهنجو ڌڪ ڏسان“
دٻي کي سرڪائي پريان ڪيائين ۽ مُنهنجي پير کي ڏسڻ لڳي... مون ٽنگ سڌي ڪئي. هُن مُريي وٽان پانچو مٿي ڪيو.
”هتي لڳو ٿئي ادي؟“
”جي“ مون پاڻ سنڀاليو، سندس لهجو وڍَ وجهي رهيو هو.
”مُنهنجي ڌيءَ آ زيبُل... ڏاڍي هوشيار آ... مان هن کي تو ڏانهن موڪليان ٿي، اها پٽي ڪندئي... مون کي سمجهه ۾ نه ٿو اچي..“
هُوءَ هڪدم بيزار ٿي وئي... مُنهنجو پير هٿ ۾ مٿي کنيو هُئائين، سٽ ڏئي زمين تي هنيائين... مُنهنجي کڙيءَ مان ڄڻ چڻنگون نڪري ويون.
هوءَ اٿي کڙي ٿي، مون کي ڏاڍو ڌڪ لڳو هو.
”پٽي ڪراءِ ۽ ها... ان دٻي ۾ دوا رکندي ڪر... اجايو کڻي ايڏو ڍانگُو کنيو ٿئي. جي نه ٿي رکڻين ته پوءِ اهو پاليو ڇو ٿي؟ چري ڪٿي جي...“
ڪنڌ ورائي هڪدم مڙي ۽ هلي وئي. مُنهنجي کڙيءَ کي ڌڪ لڳو هو. دٻو سيري پاڻ ڏانهن نه ڪري سگهي هُئس ۽ هُوءَ کڻي وئي هُئي. مان کُڙيءَ کي مهٽڻ لڳس... لڳم هُن جي حالت هاڻي واقعي وڌيڪ خراب ٿي وئي هُئي، ائين هن اڳ ۾ ته ڪونه ڪيو هو.
***

14

سندس دؤرو مُنهنجو ته ڄڻ ساهه ڪڍي ويو هو.
هن مون کي نه سڃاتو هو. ڪڏهن مومل پئي سڏيائين، ڪڏهن مون کي پئي ڏَسيائين ته مُنهنجي ڌيءَ آ زيبُل. اُها علاج ڪري ويندئي. ڪڏهن ادي پئي چوي... الاءِ دوائن اثر ڪيُس به پئي الاءِ نه... ڊاڪٽرَ ته اهو ڏَسيو هو ته ڪُجهه وقت لڳندو، علاج سست آهي، دير ته ٿيڻي ئي آهي. پر حال ڪُجهه ته بهتر ٿئي ها، هيءَ ته ماڳهين ڄڻ اڃان پوئتي وڃي رهي هُئي.
ٻارن جي پٽي ڪرائڻ وئي هُئس ته به ماسي حنيفان پويان هُئي. امان جو حال نه هُو. الاءِ ڇا ڪري وجهي ها. خوف هو جيڪو لاڳيتو کائي رهيو هو.
اَبي جي فون به نه پئي آئي. دل چيو ڪال ڪيانس. امان بابت ٻُڌايانس ته ٿئيس ڇا پيو، وري اهو ڌيان آيو ته هڪ ته هن، فون ڪرڻ لاءِ چيو ناهي، سواءِ ايمرجنسيءَ جي... ۽ هي ڪا اهڙي ايمرجنسي نه هُئي جو کيس ڪال ڪجي... ۽ ٻيو ته هيترن مائٽن جي جهان ۾ هن مون کي اڪيلو ڇڏيو هو يا وڌ ۾ وڌ ٻن عورتن جي ساٿ جي حوالي ڪري ويو هو، معنيٰ کيس پڪ هُئي ته مون ۾ ڪُجهه ڪڻا آهن هاڻي جي ائين ولوڙ ٿي مچايان ته اهو سڄو خاڪو، خاڪ ٿي ويندو.
مائٽن جي به ڪيڏي نه عجيب ڳالهه هوندي آهي، ڪڏهن ڪڏهن ته سَون جي تعداد ۾ هوندا آهن. چاچا، ماما، انهن جا ڪهول...ڪزنز... پر انهن سڀني جي هوندي به ڪٿي ڪٿي ڪيڏي نه اڪيلائيپ هوندي آهي. هر ڪو پنهنجي پٽَ کوههَ ۾ پورو هوندو آهي. ڪڏهن ڪڏهن مليو ته به خير آهي. عزازت ڪڏهن ڪڏهن رڳو عيادت تائين محدود ٿي ويندي آهي. سا به ڪڏهن ٿيندي آ ڪڏهن نه... جائُو جي وڃڻ کان پوءِ گهڻا ماڻهو لڙي آيا هُئا؟... ڪنهن ڪنهن پڇا ڪئي هُئي! ڪير فڪرمند ٿيو هو؟ آيا ته ڄڻ ڪُلها ڇنڊڻ هُئا. امان کي ڏسڻ آيا ۽ بس... ڪنهن به ته رڳو هڪڙو اکر، مدد جو نه آڇيو. تماشو هليو پئي، تماشائين جو ڪهڙو ڪم هو.
پريان، ڪٿان ڪنهن ريڊيو کوليو هو. هوا تي آواز جون لهرون ڊوڙي رهيون هيون.
محمد رفيع ڳايو پئي ”تون آهين صاحب صورت جو، هي آ غلام تُنهنجو“ الاءِ ڪهڙو سُر هو. الاءِ ڇا هُئس... مُنهنجي اندر ۾ غبار ڄڻ چڙهڻ لڳو. آواز ڏاڍو چٽو هو... ڪنهن ويجهو ئي ريڊيو هلايو هو يا وري، هوائن مون کي اهو آواز ٻُڌرائڻ پئي چاهيو... سينو الاءِ ڇو ڀرجڻ لڳو هو... اَبي جي مُرڪ گهري ٿي سامهون آئي هُئي.
هُو خوش هوندو هو ته اهو ڪلام ڪيڏي نه لئه سان جهونگاريندو هو... خاص طور تي جڏهن مٿي ۾ ميندي وجهائي، منجيءَ تي پير رکي، کٽ تي ويهندو هو. ابو پيرن جي ترين کي به ميندي هڻائيندو هو. کيس لڳندو هو ته ان سان اکيون ٺريو ٿيو پون ۽ چشمي پائڻ جي نوبت نه ٿي اچي. هُو ڪلهي تي ڪو رومال رکندو هو ته جيئن مينديءَ جو ڳارو هيٺ نه وڃي... پير منجيءَ تي سڌا ڪندو هو... يا وري لڙڪائي ويهندو هو. هٿن ۾ ڪو رسالو يا ڪا اخبار کڻندو هو... گهڻو ڪري پراڻين اخبارن مان تفصيل سان نه پڙهيل خبرن جو ورجاءُ ڪندو هو ۽ انهن لمحن ۾ سندس جهونگار جاري رهندي هُئي.
الاءِ ڇو، سندس چونڊ ڏاڍي مخصوص هُئي. هُو ايترو شدت سان جهونگاريندو هو جو اسان کي خبر پئجي ويندي هُئي ته اهو ڪلام سچل سائينءَ جو آهي. مٿان وري سائين اعجاز شاهه جو ڪلام ته بس چڻ سندس اندر جي جهڙ ڦُڙ هو.
هُو ”ڀلي يار آئين... تُنهنجو لک ڀلايون“ جهونگاريندو هو ته اخبار پاسي تي رکي، اکيون ٻوٽي ڇڏيندو هو. خاص طور تي ”اسان تُنهنجي ٻيلهپ عبادت ٿا ڀانئيون“ ته ڄڻ سندس چپن تي چڙهي پوندو هو. هُو ڄڻ دل سان خادمي ڪرڻ سڀ ڪُجهه سمجهندو هو.
اِن ڪافيءَ جو هڪ ٻيو بند به ڄڻ، سندس روح تي رچيل هو.
تولا تنَ ۽ مَن جي تَهن ۾ به جايون...
تولاءِ هنڌ هنئِين ۾، سيجون سَوَ وڇايون...
اسين سڀ پيا سندس حال تي مُرڪندا هُئاسين. کلڻ جي مجال نه هوندي هُئي. جائُو، اکين جي اشاري سان چوندو هو ”حال ڏسينس، ويو فقير حال ۾...“
ابو سڀ سمجهندو هو پر مون کي الاءِ ڇو لڳندو هو ته هُو لنوائيندو هو... ڀلي سڀ ڪُجهه به سمجهن اها جهونگار سندس رياضت هوندي هُئي.
هڪ واري، هٿ جهلي پاسي کان ويهاريو هُئائين.
”هنئين ۾ هنڌ خبر ٿئي ڪيئن وڇائبو آ زيبُل..“ هن اوچتو چيو هو. مون کيس حيرانيءَ سان ڏٺو هو. اهو ڪو اڪيلو موقعو نه هو. اَبو ائين مون سان فلسفي جون ڳالهيون ڪندو ئي رهندو هو. مان سمجهان ٿي ته نصيبان ۽ مون ۾ شعور جو وڏو حصو، ابي جي صحبت هُئي. هُو اسان کي ڪتاب پڙهائيندو هو، معلومات ڏيندو هو. معلومات جا ذريعا هٿ ڪري ڏيندو هو. هُن اسان کي ريڊيو ٻُڌڻ تي هيرايو هو. ننڍا ننڍا ٻه ريڊيا هُو مون لاءِ ۽ نصيبان لاءِ وٺي آيو هو. کيس اهو شوق هوندو هو ته اسين خبرون ضرور ٻُڌون... باخبر رهڻ ۽ رکڻ سندس جيون هو. هُو ڪنهن ٻئي کي باخبر رکڻ گهري نه گهري... اولاد لاءِ سندس اها سوچ لازم هوندي هُئي.
هُو مون سان خاص طور تي عجيب ڳالهيون ڪندو هو. مون کي به وراڻين ۾ مزو ايندو هو.
سندس مُرڪَ گهري ٿي وئي هُئي.
”هنئين جهڙو ڪو هنڌ ناهي ٻيو زيبُل... جتي ڪنهن کي آرام ڪرائجي... جڏهن ڪنهن جو چاههُ مٿانهين درجي تي پهچي ويندو آهي نه امان... ته ان جون جيءَ ۾ اهڙيون جايون جُڙي وينديون آهن، جو سندس بسترو ئي اتي لڳي ويندو آهي.“
”سدائين لاءِ بابا...“
ٻاراڻو سوال هو... هن وڌيڪ مُرڪيو هو.
”ها سدائين لاءِ امڙ.“
”پر اسين، ساڳئي ماڻهوءَ سان نفرت به ته ڪندا آهيون بابا... محبت ختم به ته ٿي ويندي آ نه...“ مون کي لڳو هو، مون وٽ دليل آهي، منطق آهي ڳالهه ۾ وزن اٿم.
”محبت ختم نه ٿيندي آهي امان... جذبو ختم ٿي ويندو آهي.“
”محبت ته جذبو ئي آهي بابا...“
”اهو ئي ته مسئلو آهي امان... محبت رڳو جذبو ناهي... محبت بس محبت آهي..“
”هلو ڀلا.. جيڪو توهان چئو ٿا اهو ٻُڌايو، جذبو ناهي ته پوءِ ڪيئن آهي؟“
”محبت جَڙَ هوندي آهي امان... پاڙ هوندي آهي، سندس محسوسات جذبو هوندي آهي.... ڪڏهن ڪڏهن ڪي ڪي ٻوٽا لڳل هوندا آهن... انهن جون پاڙون به هونديون آهن پر اهي نسرندا ڪونهن... ۽ نظر نه ايندا آهن... پاڙَ جي اها به وڏي مصيبت هوندي آهي ته اها ڏسڻ ۾ ڪونه ايندي آهي.“
مون حيرت مان ابي ڏانهن ڏٺو پئي
”نفرت بي پاڙي هوندي اٿئي... ان جي ڪا پاڙ ناهي هوندي... سدائين سطحي هوندي آهي“.
”پر ان جي ڪري ايڏا نقصان ٿي ويندا آهن بابا..“
”نقصان نفرت جي ڪري ناهن ٿيندا امان... ان جي سڳنڌَ جي ڪري ٿيندا آهن... جڏهن نفرت جي بُوءِ زور ٿئي نه... ته نقصان شروع ٿيندو آهي.. ماڻهوءَ جو اندر، ڪروڌ جي ڪري، ساڙ جي ڪري بيمار هجي نه... ته نفرت وڌيڪ نقصان ڪندي آهي... جيتوڻيڪ ان عمل جا فائدا به الاهي هوندا آهن. بُرن ڪمن کان جي نفرت نه ڪجي ته انهن مان جند ڪيئن ڇڏائجي؟ معنيٰ اتي نفرت ضرورت آهي نه... بس اتي ڪروڌ ناهي... اهو توکي محسوس نه ٿو ٿئي؟...“
اَبي جو علم ڪمال هو... هُو واقعي حيران ڪندڙ هو.
”گڙدي جي مريض کي پالڪ ۽ ٽماٽا کائڻ کان روڪيندا آهن نه... ڇو؟ ڇاڪاڻ ته ان سان چوندا آهن ته پٿري ٺهندي آهي... اسان جو ڪروڌ به ائين ٿئي... نفرت به ائين ٿئي... ٿين ٿا ته اسان جي وجود جي گڙدن ۾ پٿريون ٺاهڻ ٿا شروع ڪن...“
”پوءِ ڇا ڪجي بابا؟...“
”ڪُجهه نه ڪجي... سيج وڇائجي امان..“ سندس اکيون الاءِ ڇو آليون هيون، ”سائين اعجاز شاهه نه چئي ويو. تولاءِ هنڌ هئين ۾ سيجون سَوَ وڇايون... پنهنجي اندر ۾ سوين سيجون وڇائجن... محبت جون، اَمن جون، ڀائپيءَ جون، رواداريءَ جون.. هر ان جذبي جون...جنهن سان محبت ويهڻ پسند ڪري... جنهن سان محبت رهڻ پسند ڪري... ۽ جڏهن اها پنهنجي پوري جاههُ و جلال سان ايندي آهي نه... ته پوءِ چئبو آهي، ڀلي يار آئين... تُنهنجون لک ڀلايون... اسان پاڻ تُنهنجو ڳالهيون ويٺي ڳايون...“
”الا...“
”ٻيو نه ته وري... ماڻهوءَ جو روح ته هلڪو هوندو آهي کيس نفرت جي هڪ سٽَ به ياد نه ٿئي. اها ته کيس اسين پاڻ ياد ڪرائيندا آهيون... روح ته محبت جا گيت ڳائيندو آهي.. روح ئي ته راهه نهاريندو آهي.. اکيون ته بس اوزار آهن... ڏسڻ جو...“
”اَبا... اهو سڀ اوهان ڪيئن ٿا ڄاڻو..“
مون هڪدم پڇي ورتو هو... هُو وڻَ ويڙهيءَ جيان، ورائجي ويو.
”اهو نه پڇندي ڪر... بس رمز آهي... توسان سلجي ٿي.. جي اجازت نه هجي ته فقير اهو دڪان بند ڪري...“
مون کلي ڏنو هو، ”فقير جي ڌيءَ کي اهو سڀ سکڻو آهي بابا...“
عام طور تي هُو سخت مزاج هو، انهن گهڙين ۾ الاءِ سندس سخت مزاجي ڪيڏانهن غائب ٿي ويندي هُئي، هُو لڳندو ئي ڪونه هو ته ڪو ايڏو نرم به ٿي سگهي ٿو. رفيع جي آوازَ، ڪهڙا دروازا کولي ڇڏيا هُئا.
***
ڪمري ۾ ڏٺو هُئم، هُوءَ بيخبر سُتل هُئي.
امان کي اهڙي گهري ننڊ گهٽ ايندي هُئي. سندس کونگهرا ٻُڌڻ ۾ پئي آيا. ننڊ ۾ به ڏٺم ته دوائن واري دٻي کي ڀاڪر پاتل هُئس. هُوءَ پاڻ سان گڏ رکي سُتي هُئي. جنهن شئي جي ڳڻتي هُئي، اُها ئي ٿي پئي. مون جلد کان جلد کيس اُن دٻي کان پري رکڻ پئي گهريو.
امان جي حالت اندر ۾ کٽڪو پيدا ڪري ڇڏيو هو، اُن ڪري مُنهنجو اسڪول به جهڙوڪر ختم ئي ٿي ويو هو. يڪو ڪونه وئي هُئس. ڊپ هوندو هُئم ته هُوءَ ڪُجهه ڪري نه وجهي. اوچتو رڌڻي ۾ نه وڃي! ڪُجهه گرم نه کڻي...باهه نه ٻاري وجهي... ڪو ٿانوَ ٿپو نه کڻي.
مون رڌڻي مان خطرناڪ سامانَ گم ڪري ڇڏيا هُئا. اُهي سامانَ جن مان مون کي ڊپ لڳو پئي ته هُوءَ ڪُجهه ڪري وجهندي. ڇُريون... چاقو... شيشي جا گلاس سڀ ڪوشش ڪري لڪايا هُئم. اسٽيل جو سامان رکيو هُئم، گلاس... پليٽون. شڪر آهي ته اڳ ۾ ئي گهر ۾ هُئا. الاءِ ڇو ايترن احتياطن کان پوءِ به، هُن کي اُهو باڪس هٿ اچي ويو هو. هُن ڪيو ته ڪُجهه نه پئي پر الاءِ ڇو ڪُجهه ٿيڻ جو خدشو وڌي ويو هُئم.
آهستي آهستي، سندس ويجهو آيس. هُوءَ پاسيري هُئي. هِڪ طرف ٻانهن هيٺ اُهي دٻو هُئس. مون غور سان جائزو ورتو. جي سندس ٻانهن جي پاسي کان ٿورو ڌِڪو ڏيان ته اُهو دٻو کسڪي هيٺ ڪري سگهي ٿو. ڪرڻ کان اڳ جهٽي وٺان ته آواز به ڪونه ٿيندو. چڱيءَ طرح ڏٺم... جيڪو سوچيو هُئم سو سوَلو لڳم پئي. آهستڙي آهستڙي هٿ وڌايم، دٻي کي ٿورو کسڪايم ۽ هُن رڙ ڪئي.
”آيو...آيو“
سَٽَ ڏئي اُٿي، اُٿندي ئي مون تي اُلر ڪري آئي.
”ڇو آئي آهين؟“
اُلر ڪندي ڪندي به هُن دٻو وري جهلي ورتو. مان بدحواس ٿي وئي هُئس. سندس اهڙي قسم جو ردِ عمل ته مون سوچيو ئي ڪونه هو. ايڏي گهري ننڊ ۾ هُئي... ايترو تڪڙي جاڳ!؟ سا به ايڏي ڇتي!
”دٻو ڪريو پئي، اُن کي سِڌو پئي ڪيم“ مون پاڻ سنڀاليو هاڻي ڊپ ٿيڻ لڳو هُئم.
”ڪهڙو دٻو؟“ هُن دٻي کي وڌيڪ جهليو مون کي ائين ئي لڳو.
”اِهو“ مون دٻي ڏانهن اشارو ڪيو.
”اِهو ته سڌو آ“ هُن دٻي کي ڏٺو، چڱي طرح چيڪ ڪيائين، ”ٽيڏو ته ڪونهي.“
”اُن مهل ته هو“
”ڪنهن مهل؟“
”جنهن مهل اوهان سُتل هُئو“
”مان ڪڏهن سُتل هئس؟... مان ته جاڳيس پئي“
”مون کي لڳو هو اوهان سُتل آهيو“
”توکي لڳڻ سان ڇا ٿو ٿئي؟“ هُوءَ اُٿي ويٺي... هيڏانهن هوڏانهن نهارڻ لڳي. لڳم رئو پئي ٿي ڳولهي. مون سندس پيرن کان چُرڙ مُرڙ ٿيل رئو کيس کڻي ڏنو. هُن هڪ ٻانهن سان دٻو جهليو، ٻئي سان رئو مٿي تي رکيائين.
”سمهي پئو امان... اڃان رات آهي“
”رات آهي؟!“ هُن ٻاهر نهاريو. ”مون کي لڳو ڏينهن آهي“
”نه نه... رات آهي“ مان هاڻي بهتر ٿي وئي هُئس.
”رات آهي ته هُجي...“ هُن ٺيڪ نموني سان دٻو ڪَڇ ۾ ڪيو. ”مان ڇا ڪيان؟“
”سُمهي رهو“
”مان زيبُل جي پٽي ڪري اچان؟“
”صُبح ڪجائنس“
”صبح ڇو؟... هنيئر ڇو نه؟“
”هِن مهل سمهي پئي هوندي نه...“ اکيون ۽ آواز ڀرجڻ لڳو هُئم. امان جي سلوڪ جي ڪري رات خوفائتي ٿي رهي هُئي. امان واقعي شعور وڃائي ويٺي هُئي.
”اُٿاري پٽي ڪري اچانس وڃي؟“
”اُٿاري پٽي نه ڪبي آهي“ مون وراڻيو. هُوءَ عجيب بيجان انداز سان هُئي. ڳالهايائين به پئي پر لڳو پئي ڄڻ ڪو روبوٽ هُجي.
”ڪالهه ڪري پئي هُئي رستي تي“ هُن هيڏي هوڏي نهاري ٻارن کي ڏٺو ”او جيئن اهي ٻئي آهن نه... ائين ڌَڪَ لڳا ٿس. هِنن جي به مون ئي پٽي ڪئي اٿمانءِ... ڏس ڪيئن نه آرام ۾ سُتا پيا آهن... زيبُل جي پٽي ڪنديس نه ته هُوءَ به ٺيڪ ٿي ويندي.“
”هي ٻئي ڪير آهن؟“ مون هڪدم سوال ڪيو، هُن ٻارن کي وري ڏٺو.
”الاءِ ڪير آهن“
”توهان نٿا سُڃاڻونِ؟“
”نڪو“
”ڀلا ڏٺل وائٺل؟“
هُن وري غور سان ڏٺو، ”مُنهنجي اسڪول ۾ پڙهندا هِن“
”توهان جو اسڪول؟!“ مون کي سندس ڳالهه تي حيرت ٿيڻ لڳي هُئي.
”ها... مان پڙهائيندي آن نه... مُنهنجو پنهنجو اسڪول آهي... هي به اتي پڙهندا آهن“
هُوءَ الاءِ ڪٿان کان ڪيڏانهن وڃي رهي هُئي. مون کي لڳو پئي هُن سان وڌيڪ ڳالهائڻ اجايو سلسلن کي طويل ڪرڻو آهي. اِها حرڪت به مون جهڙو اجائي ئي ڪئي هُئي، پر مون کي ڪهڙي خبر هُئي ته سندس ننڊ اهڙي هوندي.
”هي دٻو مان پاڻ وٽ رکندي آن... سدائين... رش هوندي آ نه اسڪول ۾... راند ڪندا آهن ته ڌڪجي پوندا آهن... پوءِ هڪدم پٽي ڪندي آهيان... ٻار آهن نه“
هُن پيار سان دٻي تي هٿ ڦيريو، ”زبردست شئي آ هيءَ“
”دوائون ڪهڙيون آهن اِن ۾؟“ مون ڳالهه مٽائي. ”ڏسان...“ اڳتي وڌيس.
”نه نه“ هُن رڙ ڪئي. ”تون نه ڏس...مون کي خبر آهي نه ته ان ۾ ڇاهي“ دٻي کي سيني سان لائي ڇڏيائين مان پوئتي موٽيس.
”نٿي ڏسان... نٿي ڏسان... بس“
هُن کِلي ڏنو، ”هل ڏيکاريائين ٿي“ هُن پڪڙ هلڪي ڪئي ۽ دٻو کوليائين، ”پريان پريان کان ڏسجانءِ... ڪم جون شيون آهن... متان کڻي وڃي.“
مون کي کِل اچي وئي. الاءِ امان کي اڃا ڇا ڇا چوڻو هُو. هُن دٻو کولي سامان ڪڍيو، ”ڪپهه آ... پٽي آ... هي دوا آ واڱڻائي... هي گوريون آهن سور جون.“
هُن دٻي کي ڪڇ ۾ اوندهو ڪيو. سامان سندس هنج ۾ ٽڙي پکڙجي ويو. مُنهنجو ساهه سُڪي ويو. فارسيپ، اسڪيلپر ۽ ڪينچي اُن ۾ نه هُئا.
”بس... اهو ئي سامان آهي؟“ مون به سنڀاليو هو پاڻ کي، الاءِ ڇا چوڻ واري هُئس.
”نه نه... ٻيو به سامان هوندو آ اُن ۾“
”اهو ڪونهي!؟“
”اِهو لڪائي رکيو ٿم... خطرناڪ آ...“ هُن مُرڪيو.
”خطرناڪ مطلب“
”مطلب... ٻارن جي کڻڻ جهڙو ناهي...“ هُن ٻارن ڏي نهاريو، ”هي نه کڻن ته چڱو آ... اُن ڊپ کان لڪائي رکيو ٿم“
”ڪٿي؟“
”توکي ڇو ٻُڌايان؟“ هُوءَ کِلي ”تون جو هُنن کي ٻُڌائين ته پوءِ“
”مان ڇو ٻُڌائيندم“
”الاءِ... متان“
”نه نه... ڪونه ٻُڌائيندم... اوهان اهو رکيو ڪٿي آ؟“
”چيم نه لڪائي رکيو ٿم“
”ڪٿي؟“
”تُنهنجو ڪم آ؟“ هُوءَ وحشي ٿي وئي. ”ڪيڏو نه مٿو ٿي کائين مائي... نالو ڇا ٿي؟“
”زيبُل“
”هُن کي ته ڌڪَ لڳل آهي... پريان سُتي پئي آ... تون ڪير آن؟“ هُوءَ بلڪل اجنبي ٿي وئي هُئي. دوائون ۽ ٻيو سامان دٻي ۾ واپس وڌائين پئي.
”مهرو... مهرالنساء“ مون ڳالهه مٽائي. هُن کي زيبُل مان لڳس نه پئي... بس اُهو نالو ٺهي آيو هو ذهن تي.
”مهرو ڪير؟“
”مان“
”تون ڪير؟“
”چيم نه... مهرالنساء“
”اهو ته ٺهيو... پر آهين ڪير؟“
”زيبُل جي ساهيڙي آهيان“
”ائين چئو نه... ڪلاڪ کان پئي سوال ڪرائين“ هُن دٻو بند ڪيو. ”هاڻي وڃ اتان... مون کي سمهڻو آهي.“
هُن دٻو هنج ۾ ڪيو ۽ ليٽي پئي. مون کيس ڏٺو ۽ ٻاهر نڪري آيس. هاڻي اُتي بيهڻ مان فائدو به ڪهڙو هو.
***
ڏني نه ورتي هاڻي هي ٻي مصيبت اچي ڪڙڪي هُئي.
مون کي پاڻ تي باهيون هيون. ڏاڍو عقلمند ٿيندي آهيان. هڪڙو ٽڪي جو دٻو مون کان سنڀاليو نه ٿيو هو! ڳالهيون ته ڪيڏيون نه وڏيون ڪندي آهيان. مٿان وري هُن جو عقل به ڪيڏو نه ڪمال هو. سامان ڪڍي ورتو هُئائين ۽ مٿان وري لڪائي به ڇڏيو هُئائين. چريائپ جي دوري ۾ به عقل گڏ هُئس ۽ هڪ مان هُئس، جيڪا سنئي سڌي به جهڙو چري هُئي.
***
سڄو گهر ڳوليو هُيوسين.
نصيبان ۽ مون سڀ اُٿل پُٿل ڪيو هُو، پر اُهي ٽئي شيون اسان کي نه لڌيون هيون. ماسي حنيفان ڄاڻي واڻي امان کي ڪچهريءَ ۾ لايون ويٺي هُئي ته جيئن ڌيان اسان ڏي نه ٿيس. اهي سڀ حرڪتون اجايون پئي لڳيون. ڪُجهه هٿ ئي نه پئي آيو.
ماسي حنيفان کي جڏهن اُن سڄي ڳالهه جي خبر پئي هُئي ته هُوءَ به ڏاڍي ڪاوڙي هُئي.
”تون چري آهين ڇا زيبُل؟... ايڏي لاپرواهي ڪبي آهي؟“
”ماسي... الاءِ ڪيئن ٿي ويو اهو سڀ... مون کي پاڻ سمجهه ۾ نه آيو.“
”هُوءَ عجيب ٿي وئي آ... دورا پونس ٿا.... واقعي چري ٿي وئي آ... هلڻو پوندو شهر، ڊاڪٽر کي ڏيکاري اچونس نه ته ڪُجهه ڪري نه وٺي.“
”اها ته پوءِ جي ڳالهه آهي امان“ نصيبان ڪُڇيو، ”في الحال ته هي سڀ ڳولي وٺون“.
”ننڍڙو گهر آهي، ڪهڙو محلات آهي!؟“ ماسي به بيزار هُئي. ”ڳولي وٺو مان سنڀاليانس ٿي“
مون کي ماسيءَ جو لهجو اگرو لڳو هو... سڀ مٽجن ٿا پيا ڇا!؟
”لڪائڻ ۾ وري ڪهڙا ايڪڙ ٿا گهرجن امان؟“ نصيبان مُنهنجي احساسن کي سمجهي وئي هُئي. ”ايترڙيون ته شيون آهن... ڪٿي به لِڪائي سگهجن ٿيون.“
”شئي کڻي ڪيتري به هُجي... اُن جي خطرناڪيءَ کي ڏسبو آهي امان“ ماسيءَ کي هڪدم احساس ٿي ويو هو، هُن پيار سان مون ڏي ڏٺو هو.
”تون مُنهنجي ڏاهي ڌيءَ آهين... مُنهنجي لهجي کي محسوس نه ڪر... مان به الاءِ ڇو اڄڪلهه هڪدم پريشان ٿي ٿي وڃان... وڃ... وڃي ڳول... ملي ويندوَ. “
هُوءَ امان سان اجايا سجايا زٽ هڻڻ ويهي رهي هُئي ۽ اسان گهر کي کنگهالڻ شروع ڪيو هو. ٻيو ڪمرو، رڌڻو، ورانڊي ۾ رکيل ڪٻاٽ... سڀ ڏسي آيا هُئاسين. جنهن ڪمري ۾ هُو ويٺل هيون هاڻي اُهو بچيو هو. پر اُتي اها ڳولا ڪيئن ٿي سگهي هان! اُتي ته هُوءَ ماسي حنيفان سان گڏ ويٺي هُئي.
اسان ٻئي اندر گهڙيوسيون ته هُن الاءِ ڪهڙيون ڪچهريون پئي ڪيون.
”چيو هو مانس ته پٽي ڪرايانءِ“ هُن ڳالهه ڪندي، هڪدم مون کي اندر ايندي ڏٺو ته ڳالهه مٽايائين. مٽايائين ڇا وڌيڪ سِڌي ڪيائين. ”اجهو اچي وئي نه...“ مون ڏي نهاريائين. ”مون تُنهنجي ڳالهه پئي ڪئي.“ وري رُخ ماسيءَ ڏانهن ڪيائين. ”چيو مانس... مُنهنجي ڌيءَ زيبُل ٿئي... علاج ڪندي آهي زبردست... سڀاڻي اچي ڪري ويندئي.“
ماسي ماٺ ڪري کيس ڏسندي رهي.
”ويچاري نياڻيءَ کي ڌڪ به ڏاڍو لڳو آهي.“ امان مون ڏي ڏُک وچان ڏٺو. ”ڪالهه پنهنجي ساهيڙيءَ سان ويٺي روئي... مون کان سَٺو نه ٿيو... دٻو کڻي هلي وئي مانس.“
هُن ساندهه ڳالهايو پئي، اسان جي اندر اچڻ مهل، ماسيءَ اکين ئي اکين ۾ پُڇيو هو، ”مليو؟“
نصيبان ڪنڌ کي ناڪار ۾ لوڏيو هو. ماسي ڄڻ مايوس ٿي وئي هُئي. امان سندس ٻانهن جهنجهوڙي هُئي. ”مون ڏي ڏس... مُنهنجي ڳالهه ٻُڌ نه ادي“
هُوءَ اسان کان بلڪل لاتعلق هُئي. ماسيءَ سان الاءِ ڇو ايڏي گهري هُئي. ”پوءِ هِن به نهڪار ڪئي... مون کي وري ڊپ لڳو... زيبُل آهي به ڇِتي... چئي... مون کي ڏي سامان... مان زوريءَ ٿي وڃي پٽي ڪري اچانس... ته پوءِ مان ڪيئن روڪيندي مانس... مون سامان ئي پٽيءَ واري دٻي مان ڪڍي ڇڏيو.“
وڏي عَقُل سان ماسيءَ حيرت جو اظهار ڪيو. ”الا“
”ٻيو نه ته“ هُن خوشيءَ وچان ٻارن جيان ڏند ٽيڙيا. ”رڳو ڪڍيم ڪونه... لِڪائي به ڇڏيم.“
”هان!“
”ٻيو نه ته...“
”ڪٿي؟“ ماسيءَ هڪدم پُڇيس.
”ڪٿي؟... ها، ڪٿي؟“ هُن سوچڻ جي اداڪاري ڪئي، پر وري اسان کي ڏٺائين. ”هِنن جي سامهون ڇو ٻُڌايانءِ.؟“
ماسي اسان ڏي نهاريو، ”مايون توهان وڃو... مون کي اديءَ سان ڪُجهه ڳالهائڻو آ.“
”ڳالهائڻو ٻالهائڻو ڇاهي؟“ امان جو لهجو ڪرخت ٿي ويو. ”بس مڙئي کوٽ کوٽان ٿس... مان نٿي سمجهان ڇا؟... هان... مان ڪا چري آهيان جو نه سمجهان“.
ماسيءَ منٿ واري انداز ۾ ڳالهايو“ ادي مون ڪو اهو چيو ڇا؟...“
”نه نه... چيئي ته ڪونه.... پر مون کي ته لڳو نه...“ امان ضد ڪيو.
”الاءِ ڇو لڳو توکي...!“ ماسيءَ حيرت ۾ اظهار ڪيو، ”مون ته اهڙي ڪا ڳالهه نه ڪئي آهي...“
”ته ڪر نه... مون ڪڏهن توکي روڪيو آهي...“ هُوءَ کلي.
هاڻي ڳالهه وڌي رهي هُئي... سندس اکين جي تارن جو ڦرڻ عجيب ٿي رهيو هو. دل ۾ خوف جي لهر بُلند ٿي رهي هُئي.
ٻارَ ٻاهر کيڏي رهيا هُئا. در جي سامهون گهٽيءَ ۾ ئي کيڏندا هُئا. پاڙي جي ٻارن سان گڏ کيڏندا هُئا ته گوڙ گهر تائين پيو ايندو هو. وچان وچان جهاتي پائي کين ڏسي به سگهبو هو.
اندر اسان چار ڄڻيون ئي هيوسين، هن جي مُنهن تي وحشت ايتري گهڻي هُئي جو لڳو پئي ته هوءَ اسان سڀني کان سگهاري هُئي.
هُوءَ وري جهڙوڪر لاتعلق ٿي وئي هُئي. ڪنهن سان به ڪو به رشتو ڄڻ نه هُجيس... اسان ٽئي ٻاهر نڪري آيو هيوسين... پريشاني پنهنجي پوري جوڀن تي هُئي.
”هاڻي ڇا ڪيون؟“ ماسيءَ اسان ڏي نهاريو، ”هيءَ بلڪل آئوٽ ٿي وئي آهي... ڪنهن مَهل به ڪُجهه به ڪري سگهي ٿي...“
”شهر واري ڊاڪٽر جو نمبر آهي نه؟“ نصيبان مون ڏي ڏٺو. مون هاڪار ۾ ڪنڌ لوڏيو.
”ان سان ڳالهائي ٿا وٺون... حال احوال ٻُڌايونس ٿا... پوءِ جيڪي ڪُجهه هُو چوي...“
”تون ترس... مان اندران فائيل کڻي اچان..“ مون کي هن جي راءِ وڻي هُئي. اندر ويس ته هُوءَ کٽ تي سِڌي ليٽيل هُئي. اکيون ڇت ۾ لڳل هُئس.
”تُنهنجيون ساهيڙيون ويون ادي...!“ هُن ان حالَ ۾ ئي پُڇيو.
”نه ٻاهر ويٺيون آهن!“
”چانهن ٻانهن پڇي اٿئينِ؟“
”ها... پيئن ٿيون پوءِ...“
مون اندر ڪٻاٽ مان فائيل ڪڍيو.... ٻاهر نڪتس ته هُن پويان چيو.
”سُڪي چانهن نه ڏجائين... ڪو بسڪوٽ بَڙو به ضرور ڏجائن ادي...“
ٻاهر اچي، مون فائل مان نمبر ڪڍيو... ملايم... رنگ ويندي رهي... ڪنهن کنيو ڪونه.
اضطراب ۽ فڪر، هنن ٻنهين جي مُکَ تي هو... نصيبان وڌيڪ بيتاب هُئي. ”ڪير نه ٿو کڻي ڇا؟...“
مون انڪار ۾ ڪنڌ لوڏيو...
”رنگ وڃي پئي؟“ ماسيءَ پُڇيو.
”جي..“
وري ملايم... ساڳيو حال هو.... ڊاڪٽر نمبر ڏئي شايد وسري ويو هو.
”نه ٿو کڻي...“
”ته هُن کي ٿا ڪال ڪري وٺون... ڊاڪٽر اشفاق کي...“ ماسيءَ چيو، ۽ اسان ٻنهي ڏانهن ڏٺائين.
”هي ڇا ڪندو؟“ مون پُڇيو، نصيبان تڪڙ ۾ ورندي ڏني ”نفسيات ڄاڻي ٿو... ڪو حل ته ڪڍندو نه؟...“
”متان هُن کي ٻڌائي ته اهو سامان ڪٿي لڪايو اٿائين“ ماسيءَ چيو، ”نمبر ملائينس زيبُل.... ٿي سگهي ٿو هن وٽان مدد ملي پوي..“
مون نمبر ملايو... رنگ وڳي، هُن ٻين بيل تي ئي فون کنئين.
”هلو“
سندس آواز به باڪمال هو... ننڊ آکڙو... ڳرو... رات لهي رهي هُئي، ڄڻ آواز جو چنڊ اڀريو هو.
”اسلام عليڪم ڊاڪٽر صاحبَ.“
”و عليڪم سلام... ڪير؟“
”مان زيبُل... زيب النساء..“
هُن ڪُجهه لمحن جو ڄڻ وقفو ڏنو هجي ”ڪير...؟“
الاءِ ڪٿان ڪنهن دل ۾ پُڪاريو ”هُو ته توکي سڃاڻي ئي نه ٿو“
”زيب النساء... علي اڪبر جي ڌيءَ...“
”علي اڪبر... ڪير صاحب...؟“
هن وري سوال ڪيو... دل مان وري آواز آيو ”هن جي وڌيڪ سوالَ ڪيا ته مُنهنجا جواب رڳو مُنهن مٿو پٽيندا... هن کي سمجهه ۾ نه ٿو اچي ڇا؟“
”شبانه ۽ رضا جي ڀيڻ... جن جي توهان پٽي ڪندا آهيو..“
”اري ها...“ کيس ڄڻ ياد اچي ويو ”اوڪي... اوڪي... جي مئڊم... حڪم..“
”امان جي طبيعت خراب آهي...“ مون ڪا ڍيگهه ويڪر ڪرڻ نه پئي گهري... خدا جو شڪر ته ٽئين دفعي ته سڃاتو هُئائين.
”اڇا... دؤرو پيو ٿن ڇا؟“
”جي ها...“
”ڪيڏي مهل؟“
”لاڳيتو پئين پيو ٿو...“
”مطلب...“
”لاڳيتو جو مطلب لاڳيتو ئي هوندو آهي... مُنهنجي خيال ۾...“
هُو ڄڻ شرمسار ٿي ويو.
”توهان کي خبر آهي ته مطلب مُنهنجو تڪيو ڪلام آهي.“
”نه... مون کي اها خبر ناهي..“ مُنهنجو لهجو سخت ٿي ويو. نواب صاحب کي پاڻ کي ڪُجهه ياد ڪونهي باقي مان سڀ ياد رکندي وتان.
”مُنهنجي خيال ۾ ته مون اوهان کي ٻُڌايو هو... مطلب... مون کي ياد اچي ٿو...“
الاءِ ڪيئن مُنهنجي واتان نڪري ويو.
”اهو سڀ ياد اچيوَ ٿو... باقي مُنهنجو آواز اوهان کان وسري ويو آهي... ڪمال آهي“
لڳو... فون جي پويان هُو ڄڻ شرمسار ٿي ويو.
”آئم سوري مس اڪبر...“
”اٽس اوڪي...“
”اصل ۾، شايد ڪُجهه جهوٽن ۾ آهيان... رات سڄي رات هڪ مريض لاءِ جاڳڻو پيو هو... مطلب... سيرئيس هو... سو جاڳڻو هو پيو... اَينَي وي حڪم.“
”امان جي طبيعت مزي ۾ ناهي.. اچي سگهو ٿا؟“
”ڪٿي؟“
”گهر............ اسان وٽ...“
”ڇا ٿيو اٿن؟“
”دؤرو پويس ٿو شدت سان، سڃاڻي به نه ٿي هاڻي اسانکي“
”دوائون ڏنيون اٿوَس؟“
”ها... دوائون ته سڀ هلن پيون... وقت سِر..“
”هيڏي نه ٿا وٺي اچي سگهو؟..“
”رات آهي... ڏُکيائي ٿيندي..“
”اصل ۾ مان هڪ مريض مٿان ويٺل آهيان... مطلب... سندس ڊرپ فائنل پيو ڪيان... متان نيبيولائيز به ڪيانس.... ٿورو ڏُکيو ڪم آهي... هن وٽان نڪري نه ٿو سگهان... مون کي ٿوري دير ٿي سگهي ٿي...“
”گهڻي..“
”ٻه ڪلاڪ کن... مطلب... ڪلاڪ ڀي..“
”ٺيڪ آهي... ان کانپوءِ به جي اچو ته ٺيڪ آهي..“
اتي ماسي حنيفان مون کي چيو، ”مون کي ڏي فون... مان ٿي ڳالهايانس...“
ڊاڪٽر اڃان پريان ڪُجهه چيو پئي، ماسيءَ فون وٺي ڇڏي ”ابا... ايمرجنسي نه هجي ها ته هن مهل توکي تنگ ڪرڻ جو ڪو شوق هو ڇا اسانکي!“
نصيبان ۽ مُنهنجي حالت خراب ٿي وئي هُئي، هن ته شروع ئي دڙڪن کان ڪيو هو... هُو ڪو اسان جو نوڪر هو ڇا؟ ماسي پنهنجي ڌُنَ ۾ هُئي... يڪو پئي ڳالهايائين.
”حالت سٺي نه ٿي لڳي اسانکي... توکان پُڄي ته هليو اچ...“
اسان هڪٻئي ڏانهن ڏٺو هو...
”ٺيڪ آهي... اهو به ٺيڪ آهي... الهه واهي..“
هن فون بند ڪري مون کي ڏنو هو... ”اچي ٿو...ڪلاڪ کن ۾...“
”اهو مونکي به چيائين پئي“
”ائي امان ته ڀلا ڇا ٿا ڪري سگهونس... مرضيءَ جو مالڪ آهي..“
”ڪو مريض هُئس ماسي... سيريس...“
مون الاءِ ڇو هُن جي ڀر کنئين.
”ائي ته هي به ته سيريس ئي سمجهه... ماڻهين... رات پيٽ ۾ ڪُجهه ڪري وجهي ته... ڪُجهه ڪپيائين ڪوريائين... ته ڪير مُنهن ڏيندو...“
”جَي ڊاڪٽر نه ٿو اچي ته پوءِ هليا ٿا هلونس امان.. ائين رِسڪ کڻڻ واقعي ٺيڪ ناهي...“
نصيبان جو مُنهن الاءِ ڇو لهي ويو هو. مون کي لڳو، مون کي ڪابه راءِ نه ڏيڻ گهرجي.
”ٺيڪ آ... ڏسونس ٿا ڪلاڪ کن.. اچي ويو ته واهه.... نه ته هليا ٿا هلونس... پر الله ڪري هوءَ مائي به هلي... جي ڪيائين کيٽو ته مصيبت ٿي ويندي..“
”مان سمجهائي وٺندي مانس...“ نصيبان چيو ”مڙئي رَيهي ريبي وٺي هلنداسينس... هونئن مون کي لڳي ٿو ته ڊاڪٽر اچي ويندو...“
ماسي اندر وڃڻ لاءِ مڙي ۽ بيهي رهي.
”زيبُل، چانهه پيئون... مٿو ٿو ڦاٽي...“
”اڃان ڪونه پيتي ٿوَ ڇا؟...“ اندران امان جو آواز آيو. اسان سڀ سراپجي وياسين.
ماسيءَ جي واتان بي اختيار نڪري ويو ”ائي گهوڙا... ٻڌي پئي ڇا سڀ؟“ هن هڪدم پاڻ سنڀاليو ”نه ادي... هاڻي ٿا ٺاهرايون...“
امان ٻاهر نڪري آئي... ”ڊاڪٽر جيسين اچي، چانهن پي وٺو..“
سڀني جي مُنهن تي جهڙيون هوائون هيون...
هوءَ مُنهنجي ويجهو آئي.
”مون کان به پٽي نه ٿي ڪرائين... زيبُل کان به نه... ڀلي هُو اچي ڪرئي...“
اسان کي سمجهه ۾ آيو ته هُوءَ ڇا پئي سمجهي، پر بي اعتباري سڀني جي مُنهن تي ظاهر هُئي.
”ضديري آ نه...“ ماسيءَ چيو ”تون هل ته اندر ٿا هلي ويهون... چانهن ٺاهي اچي ته پيئون ٿا... ڀلي ڊاڪٽر به اچي...“
”تو گهرايوٿس ته ڪيئن نه ايندو ادي... تُنهنجا ته هٿ ڊگها هن... ها نه... ها نه...“
هُوءَ کلڻ لڳي هُئي... کلندي کلندي اندر مُڙي وئي... ماسيءَ اسان کي رڌڻي ڏي وڃڻ جو اشارو ڪيو هو ۽ پاڻ سندس پٺيان هلي وئي هُئي. الاءِ ڇو رات هڪدم ڪاراٽجي وئي هُئي.
***

15

ڪلاڪ کان به پهرين هو اچي ويو هو.
گهنٽي وڳي هُئي ته نصيبان در تي وئي هُئي. مون اڱڻ ۾ پنهنجو هنڌ وڇايو پئي... گهنٽي وڄڻ ساڻ ئي سمجهي وئي هُئس ته ڪير اچي سگهي ٿو. پريان، رضا ۽ شاهينه ماني کائي رهيا هُئا.
در کُليو ۽ ڊاڪٽر جو آواز آيو، ”اسلام عليڪم.“
”وعليڪم سلام... اچو ڊاڪٽر صاحب...“ نصيبان کيس اڱڻ ۾ وٺي آئي.
هُن مون کي سلام ڪيو ”سلام عليڪم“
مون به ان مهل ئي کيس سلام ڪيو هو، ”اسلام عليڪم“
”وعليڪم سلام..“ هُن ورندي ڏني... ٻارن ڏي نهاريائين، ”ڇا حال آهي؟ ڊنر پيو ٿئي ڇا..؟“
ٻارن هاڪار ۾ ڪنڌ لوڏيو.
”ها“ رضا ورندي ڏني، شاهينه چُپ هُئي.
”طبيعت ته ٺيڪ آهي نه...“ هُن شاهينه ڏانهن نهاريو. جنهن هاڪار ۾ ڪنڌ لوڏيو.
”امان ڪٿي آهي؟“ هن مون کان پُڇيو.
”اندر آهي؟“
”هوش ۾ آهي؟“
”جي“
”ڇا پرابلم ٿيو آ.... پهرين هتي ٻڌايو ته پوءِ مان اندر وڃان...“
ماسي گهنٽيءَ جو آواز ٻُڌي ٻاهر نڪتي هُئي ”اچي ويو ڊاڪٽر صاحبَ...“
”اسلام عليڪم...“ هُو مرڪيو ”اوهان جي دڙڪن تڪڙو گهرايو...“
ماسي شرمسار ٿي وئي... هُو سمجهي ويو ”مذاق پيو ڪيان... مطلب اٽس اوڪي...“
وري مون ڏانهن ڌيان ڏنائين ”ييس ٻُڌايو ڇا ٿيو آهي...؟“
نصيبان کيس، مون واري وڇايل هنڌ ڏانهن اشارو ڪيو ”هتي ويهو...“
هُن کٽ ڀرسان رکيل مُوڙو ڇڪيو ۽ ويهي رهيو ”جي“
ماسيءَ وٽ شايد سڀ ڳالهيون گم ٿي چُڪيون هيون... هوءَ اندر هلي وئي هُئي.
”دؤرا پونس ٿا... هاڻي ته سامان به لڪائڻ لڳي آهي..“
مون ڳالهه شروع ڪئي. هُو ماٺ ڪيو ٻُڌندو رهيو، سڄو قصو ڪندي، مان بيٺي ئي هُئس... هُن به ويهڻ لاءِ ڪونه چيو هو. نصيبان پاڻيءَ جو گلاس ڀري ٽري ۾ کڻي آئي هُئي، جيڪو به هن ان ئي حال ۾ کٽ تي رکيو هو. مون هُن سان ڳالهه ڪئي ئي پئي ته هُو اٿي کڙو ٿيو.
”هلو... مريض وٽ..“
نصيبان ڦري آئي... ٻارن پويان ٿانوَ کنيا ۽ رڌڻي ڏانهن هليا ويا هُئا... اسان ٽئي اندر گهڙياسين.
***
هُو امان جي پاسي کان ويهي رهيو هو.
امان بس وري لاتعلق هُئي... هن ڊاڪٽر کي ڏٺو هو... بيزاريءَ مان... وري مُرڪي ڏنو هُئائين... ڊاڪٽر ماٺ ڪيو کيس ڏسندو رهيو... هُوءَ وري سنجيده ٿي وئي هُئي.
”مٿي ۾ سور آهي؟...“ ڊاڪٽر هڪدم پڇيو هو.
”ڏاڍو... صفا ڦاٽي ٿو...“ امان به هڪدم وراڻيو.
”ڪڏهن کان؟“
”ٻه مهينا ٿيا آهن...“
”لهي نه ٿو...“
”سالن کان آهي... ائين ڪيئن لهندو؟“
”دوا کاڌي آهي؟“
”هڪڙي!... مڻ دوائن جا کاڌا ٿم..“
”پوءِ ڪا لڳي نه ٿي؟“
”نه ڪو...“
”ننڊ اچي ٿي امان؟“ ڊاڪٽر سندس ڪرائي جهلي... اما سٽ ڏني ”ڇڏ“
هڪدم ڊاڪٽر جو مُنهن سخت ٿي ويو. کيس ڄڻ ان سٽَ جو اندازو هو. هن ڪرائي مضبوطيءَ سان جهلي هُئي امان جو زور، سندس ڪرائي ڇڏائي نه سگهيو هو.
”ڇڏ مون کي“
”بخار ڏسي وٺان“ ڊاڪٽر مُرڪيو.
”بخار ڪونهيم...“
”ڏسڻ ۾ ڇا آهي؟“
”جڏهن ناهيم ته ڇا ڏسڻو؟“
هُن وري زور ڏنو... ڊاڪٽر جي مُرڪ گم ٿي وئي.
”ڊاڪٽر آهيان... ڏسڻ ڏيو... جي گهڻو روڪ ڪندؤ ته بيهوش ڪندو مانءَ...“
سندس آواز ۾ عجيب دڙڪو هو... لڳم... امان ڪُجهه چوڻ ئي واري هُئي، پر ڄڻ هُن پنهنجي ڳالهه کي گهٽي ڇڏيو هو. ٻانهن کي سٽَ ڏيڻ بند ڪيائين، ڊاڪٽر به هٿ کي ڍرو ڇڏي ڏنو ۽ نبض ڏسڻ لڳو.
امان کيس ڏسندي رهي، هن ڪرائي ڇڏي.
”بخار ناهي...“
”چيو ته هُئم...“
”ڏسڻ ضروري هوندو آهي امان... ٿورو وات کولجو..“
”ڇو؟“
”وري سوال... چيڪ ڪرڻو آ... ٻيو ڇو؟...“
امان وات کوليو ”آ... آ...“
ڊاڪٽر اوچتو کيسي کي هٿ هنيو... ”اڙي ٽارچ ته اسپتال وساري آيو آهيان...“ هُن مون ڏي نهاريو.
”ٽارچ آهي گهر ۾“
”موبائل ۾ آهي...“
”اڙي ها... اهو ته مان وسري ئي ويس..“ هُن امان ڏانهن نهاريو... ”موبائيل آهي اوهان وٽ؟“
”نه ڪو...“
هُن اک جو اشارو اهڙي نموني ڪيو جو امان کي اندازو نه ٿيو... مڙي سڀني کي ڏسي چيائين.
”ٻيو ڪنهن وٽ آهي..؟“
سڀني نهڪار ۾ ڪنڌ لوڏيو.. هُو مُرڪيو ”مون وٽ آهي، اُن ۾ ٽارچ ناهي...“
”تون ڊاڪٽر آهين... تو وٽ ٽارچ ناهي...!“ امان کِلي... ”اي مائي... ڊاڪٽر ڏَسو... سامان ڪونه ٿس... آيو آ ڏسڻ...“
”سامان هجڻ ضروري ٿورئي هوندو آ امان... ڪنهن ڪنهن مهلَ ته هٿ خالي هوندا آهن... اوچتو اچبو آهي...“
”سامان هُئڻ گهرجي ابا...“ امان هڪدم سنجيده ٿي هُئي. ”هئڻ گهرجي... پنهنجو سامان پاڻ وٽ رکڻ گهرجي...“
”توهان رکندا آهيو؟“
”ڇو نه... مان ته سڀني کان الڳ رکندي آهيان...“
”ڪهڙو سامان؟..“
”توکي ڇو ٻُڌايان؟“ هوُءَ مُرڪي
”ٻُڌائيندؤ ڪونه ته سکندس ڪٿان..؟ مريضن جو علاج ڪٿان ڪندس؟“
امان کيس غور سان ڏٺو... ٻه گهڙيون سوچي چيائين ”مون وٽ به ميڊيڪل جو سامان آهي. مان به ڊاڪٽر آهيان.“
”اري واهه...“ هُو کِليو ”معنيٰ مون کي جنهن سامان جي ضرورت آهي، ان لاءِ ته مونکي موٽي وڃڻو ئي نه پوندو... سڀ ڪُجهه اوهان وٽان ملي ويندو... ڪئنچي هوندي اوهان وٽ..!“
”ڇو نه...“ امان هڪ وڏي مرڪ ڏئي کيس ڏٺو ”ڇو نه هوندي... ڊاڪٽر آهيان...“
هُوءَ سڌي ٿي ويٺي، وهاڻي کي هٿن ۾ کنيائين، سڌو ڪيائين... پاسي کان ڇوَ کي ڏنل ڳنڍ کوليائين... ۽ اندران لڪايل، ڪئنچي ڪڍي ڊاڪٽر کي ڏنائين...
”اچي وٺ...“
اسان سڀني جا وات ڦاٽي ويا هُئا. هن سامان وهاڻي ۾ لڪايو هو ۽ اسان کي اندازو به نه هو. هن وهاڻي مان اسڪيلپر ۽ فارسيپ به ڪڍيو...
”هي به وٺ... ڪم ايندئي“
”ٿينڪ يو“ ڊاڪٽر مُرڪيو... هُوءَ بيزار ٿي وئي.
”ڪُجهه پورو ڪري اچين ته واپس اتي رکي ڇڏجانءِ... ۽ ها... هنن کي نه ٻُڌائجانءِ...“
هُن اسان ڏي بخيليءَ وچان ڏٺو... ۽ کٽ تي ليٽڻ لڳي.
”هاڻي تون وڃ... مون کي سمهڻو آ...“
هٿن ۾ اسڪيلپر، فارسيپ ۽ ڪئنچي کڻي ڊاڪٽر اٿي کڙو ٿيو ۽ سڀ ٻاهر نڪري آياسين.
***
عجيب ڊراپ سين ٿي ويو هو.
سڄي قصي جي خاتمي ۾ ڪُل پنج منٽ به نه لڳا هُئا.

16

الاءِ ڪيترا ڪلاڪ ان فڪر ۾ ڪٽيا هُئا. ساهه کي ڪيڏي هورا کورا لڳل هُئي، هُوءَ سمجهه ۾ ئي نه پئي آئي ۽ هِتي هُن ڪُجهه ئي لمحن ۾ سڀ ڪُجهه سڌو ڪري ورتو هو.
ٻارَ ٻاهر اڱڻ ۾ ئي ويٺل هُئا. هُوءَ انهن وٽ بيهي رهيو.
”سڀاڻي کان اسڪول ويندؤ نه...“
”جي سر...“ رضا وراڻيو، شاهينه سدائين وانگر مُرڪندي رهي.
”فس ڪلاس... هاڻي ٺيڪ آهيو... ڪم شروع... بسم الله..“
ماسيءَ کيس اشارو ڪيو.
”ٻه منٽ ويهو...چانهن جو ڪوپ پي وٺو..“
”نه نه... مون اڃان ماني به ناهي کاڌي... چانهه پي نه سگهندس... مهرباني...“
”مانيءَ جا ٻه گرهه کائي وٺو..“ ماسيءَ پاڻ سنڀاليو... ”تيار آهي...“
”ان جي ضرورت ناهي..“ هُو مُرڪيو.. ”مريض پوئتي ڇڏي آيو آهيان... ان وٽ پهچڻ ضروري آ.... هونئن به، ماني اتي رکي آيو آهيان... مطلب.. تيار آ..“
ٻاهر نڪرندي نڪرندي بيهي رهيو.
”مون هنن کي هن مهل ڪُجهه نه چيو.. بس ڪم ٿي ويو ته نڪري آيس... هونئن هي مَزي ۾ ناهن... ننڊ واري دوا ڏئي ڇڏيونِ... سڀاڻي ڏسي ويندس... نه ته پوءِ شهر وڃڻ جو بندوبست ڪرڻو پوندو.“
هُن ڳالهه جاري رکي.
”هن مهلَ هنن سان ڪُجهه به ڳالهائڻ، مصيبت کي دعوت ڏيڻي آهي... هنن سان ضد نه ڪيو... ڳالهه کي ڳالهوڙو ٺاهينداسين ته مصيبت ٿي ويندي... ذهني دٻاءُ شديد ٿن... ۽ ڪُجهه به ڪري سگهن ٿيون... لڳي پيو دوائون اثر نه پيون ڪن... مَٽائڻيون پونديون...“
”توهان مٽائيندؤ يا شهر وارو؟“ ماسيءَ پُڇيو.
”شهر وارو مَٽائي ته چڱو ٿيندو...“ هُو مُرڪيو ”ڪيس هُن جو آهي نه... جي مون مٽايو ته وري سڄو علاج مُنهنجو هلندو.“

”پوءِ توهان علاج ڪيو“ نصيبان چيو.
”نه نه... تڪڙ چڱي ناهي...“ هُن نصيبان ڏانهن نهاريو ”هر هر ڊاڪٽر نه مَٽائبو آهي... اوهان کان ٿي سگهي ته وري به هڪڙو ڀيرو شهر وڃي، ڏيکاري اچو... پوءِ ڏسون ٿا ته ڇا ٿو ٿئي؟“
”توهان سڀاڻي ته ايندا نه...“ مون کي فڪر هو.
”بلڪل ايندس... اچي آرام سان ڏسي ويندس... هڪ ته هن مهل رات آهي... ٻيو وري الاهي هائپر آهن ۽ ٽيون ته ٻار گهر ۾ آهن. اهو سڀ مناسب ناهي... سڀاڻي ڏينهن جو اچي ويندس... پوءِ ڏسون ٿا.. الله خير ڪندو.“
هُوءَ ماسيءَ ڏانهن مُڙيو
”اجازت گهران ٿو.. الله واهي..“
ماسي ٿوري هٻڪي
”اوهان جي فيس... ڊاڪٽر صاحب؟...
سندس مُرڪ وڌيڪ ڪشادي ٿي وئي
”توهان نه ٿا ڄاڻو مون کي...! مان نه وٺندو آهيان... ۽ هونئن به مون ڪيو ئي ڇا هي؟ ڏٺو ته اٿمانس ڪونه.... پوءِ فيس ڪهڙي...“
”نه پر وري به اوهان تڪليف ڪئي آهي“
”سوچڻ لاءِ مهرباني“ هُن سڀني کي هڪ هڪ نگاهه ڏٺو ”الله حافظ“.
بنان ڪُجهه ٻُڌڻ جي هُو، جيئن تيزيءَ سان آيو هو، تيئن هليو ويو.
در جي تاڪن ٻُڌايو پئي ته هُو هليو ويو آهي... اسان جي چپن رڳو ڀُڻ ڀُڻ ڪندي کيس خدا حافظ چيو.
***
اسان ٽئي اچي مُنڌيون هيوسين
امان کي ننڊ اچي وئي هُئي، هُوءَ به شايد اک ٻوٽ کيڏي کيڏي ٿڪجي پئي هُئي الاءِ ڇا... ٻارن کي الڳ آرام هو.
اسان ٽنهي پَٽَ تي تَوري وڇائي، ماني پئي کاڌي.
”چريو آ هي...“ ماسي اسان ڏي نهاريو ”صفا چريو“
”مطلب...“ مون پُڇيو.
”هاڻي ٽڪو به نه ٿو وٺي ته ڪمائيندو آنڱوٺو..“
”ته ان ۾ چريو ٿي پيو؟“ نصيبان پُڇيو.
”ٻيو نه ته اهڙا ڪمَ سَنوان ڪندا آهن ڇا؟“ ماسيءَ پاڻيءَ ڍڪ ڀريو ”هوئين به چرين جا ڊاڪٽر پاڻ به اڌ چريائي هوندا آهن.“
”ائي امان خير گهر“ نصيبان ماءُ ڏي ڪرڙي نگاهن سان ڏٺو ”امان کان فيس نه ورتائين ته چريو ٿي پيو... جي چريو آ ته گهرايو ڇو هئيس؟“
”نه اچي ها ته ائين اهي سامان ملن ها ڇا؟“ ماسيءَ بي ساخته چيو.
”ته پوءِ باقي... هڪ ته هن مدد ڪئي، ٻيو اسان پيا کيس لقب ڏيون“ نصيبان جو مُنهن سڄي ويو.
”لقبَ ڪونه ٿا ڏيون امان“ ماسي به چڙي پئي ”مائي سندس عقل تي پئي ڳالهايم... وٺي ٽڪو به نه ٿو ته جيئندو ڪيئن!“
”ته مري ويو آ ڇا؟“
سندن بحث تي مون کي کِل اچي وئي.
”ماسي، اجايون پيون وڙهو... نه ٿو وٺي، ته هلي ڪُجهه ٻيو ڏئي اينداسين...“
”ڇا؟“ هُن حيرت سان ڏٺو.
”ڪو تحفو...“ مون ٻنهين ڏي نهاريو ”ڪا سوکڙي... اسين به سوڀارا ٿينداسين... احسان به لهي پوندو.“
”هُو وٺندو؟“ نصيبان نهاريو.
”ڇو نه وٺندو..“ ماسيءَ ڏٺس.
”نه ڪو... مون کي نه ٿو لڳي... ماڳهين چڙي نه وڃي... جيڪو فيس نه ٿو وٺي... سو تحفو ڇا وٺندو هوندو؟“
الاءِ ڇو ماٺ ٿي ويا هُئاسين.
”باقي ڪيائين سو منٽ... جهڙو جادو ڪيائين شمع تي.. ڪيئن ڪڍرائي ويس...“
”هاڻي اهو ڪم آهي هن جو ماسي“ مون ڳالهايو ”نفسياتي ماهر آهي ته اهو سڀ ته ايندو هوندس نه ڪرڻ.“
”ائي مائي چوين ته ٺيڪ ٿي... پر ائين منٽن ۾ ڪرڻ.. واهه واهه... ڀانئيان ٿي ڏهه منٽَ به ته ڪونه ترسيو پاڻ وٽ...“
”ها... ڏهه منٽن ئي لڳس...“ هاڻي نصيبان ماءُ جو وارو وٺايو ”مٿان وري ماسيءَ کي ڪُجهه چيائين به ڪونه... هوءَ پئي هاڻي اندر کونگهرا هڻي“
”اهو ته خير ننڊ جي دوا جي ڪري آ..“ مون چيو.
”ائين... هڪدم...“ نصيبان حيران ٿي ”زيبُل.... ڪنهن جو ڪِيو ڪِيتو نه وڃانءِ... اها ئي ماسي جهڙو ننڊ ۾ پئي جاڳندي آهي... هاڻي ڪيئن الوٽ لڳي پئي آهي... ٿورو فرق ته ڏسو نه...“
”اهڙو ڇا ڪري ويو آ ڊاڪٽر؟“
”اهو ئي ته مان چوان ٿي نه...“ ماسيءَ چيو، ”جادوگر آ جادوگر...“
”اسين ڀلا ڇو پيا هن جي ساراهه جا ڍُڪَ ڀريون...“ مون کي الاءِ ڇا ٿي ويو هو، ”هلو ڀلا جي مريض بهتر ٿيو ته اهو ته سندس ڪم آهي...“
”مفت ۾... هان.... مفت ۾..“ نصيبان پُڇيو.
”نه ته اسان چيوٿس ڇا ته پئسا نه وٺي؟ ماسيءَ ته ڏنس پئي...“
”مُنهنجي ڳالهه ٻُڌو“ ماسيءَ اسان ٻنهي کي ٽوڪيو. ”مُنهنجي خيال ۾ ته هن کان ئي علاج ڪرايون...“ هُن اسان ٻنهين ڏي نهاريو ”هن کي سمجهه ۾ اچي ٿو معاملو“.
”هاڻي، ڪُجهه منٽن ۾ ائين معاملو سمجهه ۾ اچڻ ڪُجهه عجيب آ ماسي“ مون کي ضد هو، الاءِ ڇو هو... ”ڀلي سڀاڻي ڏسونس... امان کي آرام سان ڏسي.. ڇا ٿو چوي... پوءِ ڪو فيصلو ڪنداسين.“
”تڪڙ ته مان به نه پئي ڪيان امڙ“ ماسيءَ وراڻيو، ”ادو اڪبر به اچي... يا گهٽ ۾ گهٽ هن سان فون تي ڳالهه ڪجي... ڏسون هُو ڇا ٿو چوي... پوءِ ٿا ڪو فيصلو ڪيون... باقي هاڻي تون به اک پٽيل رکجانءِ.... هُن وري ڪُجهه اهڙو خطرناڪ ڪري ورتو نه.... ته جان ڇڏائڻ مشڪل ٿي پوندي.“
”مُنهنجي اک توکي پٽيل نٿي لڳي ڇا ماسي؟“ مون هڪدم چئي ڏنو. ماسي مون ڏانهن نهاريندي رهي.
”مُنهنجو مطلب اهو هو ڇا امان؟“
”نه پر مون کي ته ائين لڳو“ مون چيو.
”تون ڪُجهه رُکي ناهين ٿي وئي زيبُل؟“ ماسيءَ پُڇيو سندس لهجي ۾ ڏُک هو. مون کي ڏاڍي تڪليف ٿي. ڇا ٿيو هو مون کي جو مان ائين پئي ڳالهايان! ڊاڪٽر جي اچڻ سان مون تي اهو ڪهڙو اثر ٿيو هو جو مون کي پنهنجي ڪيفيت پاڻ سمجهه ۾ نه پئي آئي.
اهو ائين هو ڇا جو هُن مُنهنجو آواز نه سُڃاتو هو ۽ مون کي بيعزتيءَ جو احساس ٿيو هو يا مٿان وري هُن هڪدم اچڻ کان انڪار ڪيو هو ۽ پوءِ ماسيءَ جي اگري لهجي تي ها ڪئي هُئائين. ڇا مون کي اهو سڀ ڪُجهه خراب لڳو هو؟ ڇا مُنهنجو لهجو واقعي خراب ٿي ويو هو. مون پاڻ سنڀاليو، شرمساريءَ وچان ماسي حنيفان جا هٿ جهليم.
”ماسي... ڇا چوان مان؟ شايد امان جي حال مون کي بيحال ڪري ڇڏيو آهي. مان ڀلا توهان سان اُگرو ڪيئن ٿي ڳالهائي سگهان؟“
ماسي ڄڻ هڪدم ٺري وئي هُن مون کي ڀاڪر ۾ ڀري ورتو.
”نه ڙي امڙ... مُنهنجو اهو مطلب نه هو... الاءِ ڇو تون رُکي لڳينءَ ته مون چئي ڇڏيو.“
سندس ڀاڪر ۾ مُنهنجي آلين اکين سان مُنهنجو لهجو به آلو هو.
”ماسي مون کي لڳي ٿو، مان به چري ٿي ويندس.“
***
ابي جي فون نه آئي هُئي. انتظار هو جيڪو، ڄڻ ڇڪي ۾ ٽنگيل هو.
اهو ئي رات جو وڳڙو هو... ماسي ۽ نصيبان وڃي چڪيون هيون. اهو ئي اڱڻ، رات، اڌيڪو چنڊ، هوا ۽ مان هُئس. ڏاڍو روئڻ پئي آيو. حياتي ايڏي بيوس ٿي ويندي، اها ڪڏهن سوچ ئي نه آئي هُئي. ويٺي ويٺي ڇا ٿي ويو هو. ويٺي ويٺي ڇا ٿي ويندو آهي؟ سامهون واري شئي نظر نه ايندي آهي ۽ جيڪو سامهون نه هوندو آهي اهو ڄڻ هانءَ تي مڱ پيو ڏريندو آهي.
ڪيڏي نه سولائيءَ سان، امان جي ڪيل ڊرامي جو ڊراپ سين ٿي ويو هو. هن ڊرامو نه ڪيو هو پر صورتحال بهرحال ڊرامي جهڙي هُئي. ڪُجهه به ٿي سگهيو پئي، سڄو گهر ڳوليوهيوسين ۽ جبل کوٽڻ کان پوءِ ڪُوئو نڪتو هو. ڊاڪٽر هيتري دير جو مسئلو ٻن کان ٽن منٽن جي ڳالهين ۾ حل ڪري ويو هو.
هي ڳالهيون به ڪيڏيون نه عجيب هونديون آهن. ڳالهائڻ به ڪيڏو نه ڪمال هوندو آهي. ڪي ڪي ماڻهو سڄي ڄمار پيا ڳالهائيندا آهن ۽ هنن جي هڪڙي به ڳالهه سمجهه ۾ نه ايندي آهي. ڪن جي صرف نڪ مان نڪتل ’هُون‘ ياد رهجي ويندي آهي. اهو به ياد رهندو آهي ته اهو اقرار هو يا انڪار هو.
دل ڦاٽي پئي... سڀ ڪُجهه ياد پئي آيو. ڀاءُ، اسڪول، نڀاڳو لالڻ، سندس حرڪتون، ميلو، جائُوءَ جي آخري اڇاتري نگاهه... مٿان امڙ جو چريو ٿيڻ... سامان لڪائڻ... لاتعلقي... ٻارن جو درد... بس... ڇا هُئو جيڪو ياد نه پئي آيو..! اڪيلائپ وڌي وئي هُئي. دل چوي پئي...رڙيون ڪيان.. سَڏَ ڪيان... سڀني کي ٻُڌايان... مان چري پئي ٿي ٿيانوَ... مُنهنجو ڪُجهه ڪيو... ڪو درمان ڪيو خدارا... هي درد هاڻي برداشت نه ٿو ٿئي.
دل چوي، گهٽيءَ ۾ نڪري وڃان... نصيبان کي فون ڪيان!... ڊوڙي سندس گهر وڃي کيس وٺي اچان يا اتي ئي ماسي حنيفان جي ڀاڪر ۾ غش ٿي ڪري پوان...
مون ڳوڙها روڪڻ نه پئي گهريا... اهي هلندا رهيا، سُڏڪا وڌي رهيا هُئا... مان ڄڻ پنهنجي آپي ۾ نه هُئس... الاءِ ڇا هلي رهيو هو اندر ۾ جو مون آواز ٻُڌو.
”آپي... پاڻي...“
شعور ڏي موٽيس ته ڏٺم... رضا هئو... هٿن ۾ پاڻي گلاس هُئس... هن الاءِ ڪيتري دير کان مون کي ڏٺو پئي روئندي... چپ چپ ڪري پاڻي ڀري آيو هو. مُنهنجو درد شديد ٿي ويو. ٻڏندڙ کي ڄڻ ڪک جو ڪو سهارو ملي ويو هُجي.. مون ڇڪي کيس سيني سان لاتو... هُو به مون کي چنبڙي پيو.
”ادا ياد ٿو اچي نه آپي؟“
هُو به روئي پيو... اسان ٻنهين هڪ ٻئي کي ڀاڪر ۾ جڪڙي ڇڏيو... مون وٽ ڪوبه جواب نه هو... مُنهنجو ڪنڌ هاڪار ۽ نهڪار ٻنهين ۾ بس لڏي رهيو هو.
”اچي ويندو..“ هُن مون کي وڌيڪ چنبڙندي چيو، ”الله ڪندو ضرور اچي ويندو... تون ايڏو ڏُک نه ڪر...“
هي ننڍڙي ٻارَ جا جملا هُئا.. دلداري هُئي. اسين سڀ ڪيڏو تيزيءَ سان وڏا ٿي رهيا هُئاسين. مون هاڪار ۾ ڪنڌ لوڏيو، ”انشاءَ الله“.
”پاڻي پيءُ نه“ هن گلاس وري کنيو، جيڪي مون کي ڀاڪر پائڻ مهلَ هن کٽَ تي رکيو هو.
مون کائنس گلاس ورتو ۽ اهو سڄو هڪ ئي ڳيت ۾ خالي ٿي ويو، الاءِ ڪيتري اڃ کڻي مان هلندي رهي آهيان! ڪنهن پنهنجي پاران، الاءِ ڪيتري عرصي کان پوءِ ڪُجهه مليو هو.
اڪيلائپ وري مون کي ڇتو ڪري وڌو هو... سڏڪا بيٺا ئي نه پئي... هُو مون کي پرچائيندو رهيو... ”بس آپي... بس... روئڻ بس ڪر نه...“
الاءِ ڪيتري دير کان پوءِ اهو طوفان بيٺو هو. ننڍڙي ٻار جو سهارو الاءِ ڪيڏو وڏو هو. دل کي قرار اچڻ لڳو هو. پنهنجائپ به رب جي ڪيڏي نه وڏي نعمت آهي. اڪيلي ته بس سندس ئي ذات ٺهي ٿي.
”ادا کي کڻي ويا آهن دشمن آپي...“ هن ڄڻ مون کي سمجهايو پئي.
”ڪهڙا دشمنَ؟“ مون ڏانهس نهاريو.
”اسان جا دشمن... اسان جي گهرَ جا دشمن..“
”اهي ڪير آهن؟...تون سڃاڻين؟“ مون کي الاءِ ڇو ڳالهائڻ جو جنون پئي ٿيو.
”سڃاڻان ته ماريانِ نه...“ هن جو لهجو گرم ٿي ويو... مو نکي اهو اُگرو لڳو.
”ائين ناهي چئبو رضا... ايڏي وڏي ڳالهه ناهي ڪبي..“
”۽ هنن جو ايڏي وڏي ڳالهه ڪئي؟... اسان جو ادا کڻي ويا آهن!..“
”ائين نه سوچبو آ... ٿي سگهي ٿو هُو پاڻ ويو هُجي...!“
”پاڻ ائين ئي هليو ويو!... سامان به ڪونه کنيائين..“
هي ننڍڙي ٻار جو دماغ هو... هن کي ڪنهن اهو سيکاريو هو، اسڪول ۾ هُو هِن حادثي کان پوءِ ڪو گهڻو عرصو ڪونه ويو هو... امان ٺيڪ نه هُئي ته هنن سان ڳالهائيندي به ڪونه هُئي... نصيبان، مان ۽ ماسي حنيفان اهڙو ڪو ذڪر ڪونه ڪندا هُئاسين... پوءِ هِن اُهو سڀ ڪٿان پئي آندو!
”توکي ڪنهن ٻُڌايو آ اهو؟“ پُڇي ورتم.
هُن وڏن جيان، کٽ جي واڻ کي کوٽيندي چيو، ”مان سوچي نٿو سگهان ڇا؟“
حيرت انگيز رات هُئي. حيرتن جا دسترخوان ته اسان جي گهر ۾ الاءِ ڪڏهن کان وڇائجي ويا هُئا، جن تي ڀانت ڀانت جو کاڌو رکيل هو. رڳو ڍڪڻ لاهڻ جي دير هُئي. اڄ هُن جو ڍاڪُون کُليو هو.
”ابي سان ڪاوڙ آهي چاچي قيوم وارن جي... سڀ چون ٿا... اُن ادا کي غائب ڪيو آهي... الاءِ ڪيڏانهن کڻي ويو آهي.“
هُن کي چاچا قيوم جي خبر هُئي... معنيٰ کيس لالڻ ۽ مُنهنجي رشتي جي ڳالهه جي به خبر هوندي! هي ڇا ڇا ڄاڻي ٿو!... ٻار آهي يا هچا آهي!
”ابي سان چاچي قيوم جي ڇا تي ڪاوڙ آهي؟“
هُو چُپ ٿي ويو... مون کيس چتاءِ پئي ڏٺو.
”ڪاوڙيا ڇا تي آهن توکي خبر آهي؟“ مون وري پُڇيو مانس. ڪُجهه گهڙيون خاموش رهڻ کان پوءِ، ڪنڌ جهڪائيندي هون چئي ڏنو ”تو لالڻ سان شادي نه ڪئي نه... اُن تي ڪاوڙيا هِن.“
هُن ڄڻ ڌماڪو ڪري ڇڏيو هو. مان سڄي سراپجي وئي هُئس. هِنن ٻارن کي به سڀ خبر هُئي ۽ مون سمجهيو پئي ته اُهي ڪُجهه به نٿا ڄاڻن! اها مُنهنجي لاعلمي هُئي يا هُنن جي ذهانت؟! مان سادي هُئس الاءِ هُو هوشيار هُئا. ڀاءُ ننڍو هو مون کان... پِشٽُو هو... ڳالهيون ايڏيون وڏيون پيو ڪري.
”اهو سٺو ڪيوَ جو هُن سان شادي نه ڪيوَ... ڪِنو آ صفا.“
”ڪير؟“ مان ڇرڪي پيس.
”اهو لالڻ“
”ڪنو ناهي چئبو رضا...“
”نه ته ڪِنين کي سُٺو چئبو ڇا؟“ هُن اکيون مچڪايون... ”سڄو اسڪول کيس غنڊو سڏيندو آ...فلمي اسٽائل ۾ پيو سُوٽا هڻندو آ... دبنگ سڏيندو آ پاڻ کي... هان... دبنگ“ هُن نفرت وچان اُچاريو... ”مان هڪ ڏينهن هُن کي ماريندس آپي...“ مون کيس ڀاڪر ۾ ڀريو. ”چريو آهين ڇا؟... ائين نه سوچبو آ“
”ته ڇا سوچبو آ! هُن جي ڪري اسان جي گهر تي هي مصيبتون ٽُٽيون آهن“
هُو پڪو پختو هو. ڳالهه اڃا الاءِ ڪٿي وڃي ها جو فون ڀُڻڪڻ شروع ڪيو هو. ابي جي ڪال اچي وئي هُئي.
فون وهاڻي جي ڀرسان رکيل هُئي، سائلينٽ هُئي ۽ وائبريشن تي هُئي. رضا کنئي ۽ مون ڏي وڌايائين. مون کان فون آن ڪندي واتان نڪري ويو، ”ابو آ رضا...“
پريان بابا جو آواز آيو، ”اسلام عليڪم امان“
”و عليڪم سلام بابا“
”ڪير پيو جاڳي توسان؟“
”رضا آهي بابا“
”ڇو؟... هِن مهل تائين جاڳي پيو؟“
”ننڊ ڦٽي وئي اٿس شايد“
”فون ڏينس“
مون فون رضا ڏي وڌائي، ”ابو تو سان ڳالهائيندو“
هُن فون ورتي، ”اسلام عليڪم ابا“
پريان ابو ڪُجهه ڳالهائيندو رهيو مون ته رڳو رضا جا جواب پئي ٻُڌا.
”بس اڄ ننڊ ڦِٽي وئي ائين ئي“
”جي... سڀاڻي کان اسڪول وينداسين“
”نه نه...سور ناهي... بلڪل ناهي.“
”وڃون ته خبر پئي“
”ها... وڃي سمهان ٿو“ آخري جملو چئي، هُن فون به مون ڏي وڌائي. مان سمجهي ويس، ابو کيس سمهڻ لاءِ چوندو هوندو. هُو چپ چاپ اُٿي ويو هو. فون مان ابي جو آواز آيو پئي.
”هِنن جو خيال رک زيبُل... ٻارن جو ايتري دير جاڳڻ چڱو ناهي هوندو.“
”جاڳندا ناهن بابا... اڄ الاءِ ڇو اُٿي آيو هو.“
”تون ڪٿي آهين؟“
”اڱڻ ۾“
”هُو سڀ اندر آهن؟“
”جي“
”ماڻهين ڪيئن آهي؟“
”ٺيڪ ناهي ابا... مزو نه ٿس طبيعت ۾...“
”مان جلدي موٽڻو آن... جي دير ڪيم ته ٻُڌائيندو مانءِ... پوءِ شهر ڏيکاري اچجانئنس... ادي حنيفان وارن سان.“
”جي ابا“
”اتي ڊاڪٽر کي ڏيکاريو ٿئيس؟“
”جي ها... اهو به چئي پيو ته شهر ڏيکاري اچوس“
”ٺيڪ آهي... اهو ڊاڪٽر ڪيترو چڱو آ؟“
”مُناسب آهي“
”ته بس في الحال ان کي ڏيکار... دوائون شهر واري جون هلاءِ... مان سڀان تائين توکي واپسيءَ جو ٻُڌائيندم... پوءِ فيصلو ڪنداسين ته شهر وڃڻو آ يا نه.“
”جي بابا“
”شيون ڪيئن آهن؟“
”ٺيڪ آهن... ٻيو سڀ ٺيڪ آهي“
”ٻارن جا زخم بلڪل ٺيڪ ٿي ويا هِن؟“
”جي“
”تون ڪيئن آهين؟“
الاءِ ڇا هو هِن جملي ۾... سڀ ڪُجهه پِگِهِرجي ويو. ميڻ جيان رجي پيس، آواز تي قابو نه رهيو، جهڙي اوڇنگار نڪري وئي
”ٺيڪ آهيان بابا... مان بلڪل ٺيڪ آهيان.“
اوٻر چڱي طرح نه نڪتو هو... رضا جي ڀاڪر ڪُجهه ڪڍيو هو، ابي جي آواز ٻيو ڇِڪي ورتو هو. ابو پريشان ٿي ويو هو.
”امان... زيبُل... ڇا ٿيو آهي؟“
”ڪُجهه نه ٿيو آهي بابا... الا... سچي... بس ائين ئي دل ڀرجي آئي.“ مون پنهنجو پاڻ کي سنڀاليو.
”سچي ڳالهه ڪر ڇا ٿيو آهي؟“ هو بيحد فڪرمند هو.
”ڪُجهه ناهي ٿيو... سچي“
”پوءِ ائين ڪيئن ڀُري پئينءَ؟“
”الاءِ ڪيئن بابا“ ڳوڙها ڳلن تان ڪري رهيا هُئا. آواز تي ضابطو ٿي چُڪو هو.
”ادي حنيفان وارا تُنهنجو خيال نٿا رکن ڇا؟“
الاءِ ڪيئن مُنهنجي واتان نڪري ويو ”اُهي توهان آهيو ڇا بابا؟“
پريان ماٺ ٿي وئي هُئي. مون کي جملي جي سنگينيءَ جو احساس ٿي ويو هو.
”آءِ ايم سوري بابا...آءِ ايم ريئلي ويري سوري“
”نه نه... اِٽس اوڪي... تون ٺيڪ ٿي چوين... مون کي توکي ايترو اڪيلو نه ڪرڻ گهرجي ها.“
”نه نه...سڀ ٺيڪ آهي بابا... بس مون ائين ئي چيو.“
”مان سڀاڻي ٿو اچان...هِن ڪم کي اتي ئي روڪي ٿو اچان“
”نه نه... پليز... ائين نه ڪجو بابا... مُنهنجو اهو مقصد نه هو... توهان جائُوءَ کي هٿ ڪري اچو... پليز ائين گهر نه اچو.“
”ائين اچڻ ئي ته نٿو گهران امڙ... بنا هُن جي... پر توکي ايتري تڪليف ڏيڻ به مون کي ٺهي ٿي ڇا؟“
”ڪا تڪليف ناهي مون کي هتي... سڀ ٺيڪ آهي... الا“
”پوءِ تُنهنجو هي حال...“ مون سندس ڳالهه ڪٽي.
”بس اڄ الاءِ ائين ڇو ٿي آهيان بابا... پر يقين ڪريو هاڻي ائين ڪڏهن نه ٿينديس. “
ڪُجهه لمحن جي خاموشيءَ کان پوءِ هُن ڳالهايو هو. ”پُٽ پُٽ هوندا آهن زيبُل ۽ ڌيئر ڌيئر... پر ائين ٿيندو ٿئي ته الاءِ ڪيترن ماڻهن جا پُٽ ڌيئرن جهڙا ۽ ڌيئرون پُٽن جهڙيون هونديون آهن... مون کي تون ڪڏهن به ڌيءَ ناهين لڳي... شايد ان ڪري مون توتي بار گهڻو وجهي ڇڏيو آهي.“
”ڪو بار ناهي بابا... مان وڏي آهيان، اهو سڀ مون کي ئي ڪرڻو آهي“
”ڏس... مون کي سهي ٻُڌاءِ... جي ضرورت آهي ته مان هليو اچان...“
”بلڪل نه... ضرورت جائُوءَ کي گهر آڻڻ جي آ بابا... ۽ اهو ڪم مون کي خبر آهي ته توهان ڪري سگهو ٿا... پويان جي ڳڻتي نه ڪجو... مان سنڀالي ويٺي آهيان.“
”ها پر... ائين نه ٿيڻ گهرجي... تُنهنجي همٿ ٽُٽڻ نه گهرجي...“
”نه ٽُٽندي... انشاءَ الله“
”تون مون سان ۽ مان توسان گڏ آهيون زيب النساء“ ابي جو ڪمپوزڊ آواز اُڀريو. ”ڏُک جي هِنن گهڙين ۾، ماڻهين ذهن وڃائي ويٺي آهي... قاصد مون ساڻ مٿو هڻي پيو ٿو... ۽ پويان تون آهين جنهن تي مان سڄو جهان ڇڏي آيو آهيان... ادي حنيفان ۽ نصيبان جا لک ٿورا، پر بهرحال تُنهنجي ماءُ تُنهنجي ذميواري آ... اهو تون ڪڏهن نه وسارجان... مان توکي ڄاڻان ٿو... مُنهنجو روح آهين تون امان... تو ۾ دم آ... تون مُنهنجو اولاد آهين... مُڙس ماڻهو ٿجانءِ... هي وقت به ڪاٽي اينداسين“
”انشاءَ الله ابا...“ مون ڳِل اُگهيا. ”جاويد جي ڪا خبر پئي آهي؟“
”ڪٿي ويجهو وڃي پڳا آهيون... بس تون دُعا ڪر نياڻي آهيان... نياڻين جون دُعائون ڌڻيءَ در ويجهو هونديون آهن... تون دُعا ڪندي رههَ... مون کي پَڪَ آهي ته هُو ملي ويندو...“
”مان دُعا ڇو نه ڪنديس بابا... مُنهنجو ڀاءُ ناهي ڇا؟“ الاءِ ڇا چوڻو هُئم، الاءِ ڇا پئي چيم. سندس آواز جو درد به ڪمال جو هو.
”هِن مهل رضا جو جاڳڻ، ڪا چڱي ڳالهه ناهي زيبُل.“
”اڄ جاڳيو آ بابا... هونئن سُتل هوندو آ.“
”اهو توکي لڳندو هوندو زيبا...“ ابي ٿڌو ساهه کنيو.
”ٿي سگهي ٿو هُو جاڳندو هُجي ۽ تو سامهون اهو سڀ ظاهر نه ڪندو هُجي.“
”ٻار آهي بابا...“ مُنهنجو آواز الاءِ ڪٿان پئي آيو، مون کي پاڻ کي ڏاڍو پرانهون لڳي رهيو هو ”ايڏي سوچ هوندس؟“
ابو ڄڻ هلڪو کِليو هُجي، ”تو ڪڏهن طوفان کان پوءِ سٽيل شين کي غور سان ڏٺو آهي زيبا!؟ اُن ۾ سڀ شيون شامل هونديون آهن. جِتي وڏا وڏا وڻ متاثر ٿيندا آهن، اُتي ئي ننڍا ننڍا سلا، گند گاهه، ڪاغذ، ٿيلهيون ڇا ڇا نه متاثر ٿيندو آ!؟... اسان جي گهر تي طوفان آيو هو... توکي ڇا ٿو لڳي؟ رڳو وڻن جا ڏار ڀڳا آهن؟... هان.... رڳو ماڻهين چري ٿي آ، يا مان ڳولا جي جهان ۾ غرق ٿيو آهيان؟ يا وري رڳو توکي ڌڏڪو آيو آ!... سڀ لُڏي ويا آهيون امان... سڀ... ٻار... جي ٻار آهن ته ڇا ٿيو؟... آهن ته ساسي نه... دماغ ٿن، سوچ ٿن... سمجهن سڀ ڪُجهه ٿا“
مُنهنجي پاسي ماٺ هُئي. طبقَ روشن ٿي رهيا هُئا.
”تون ٻُڌي پئي زيبُل؟“ بابا پُڇيو... مان ڇِرڪي ويس.
”جي بابا... جي بابا... ٻُڌان پئي“
سندس آواز ۾ هلڪي مُرڪ اچي وئي، ”اجايو تُنهنجو مٿو کاڌم... ايڏي سمجهُو آهين... توکي هي ڇا ويٺو سمجهايان؟“
”ايڏي سمجهُو ناهيان مان بابا...“ مان اُڀامي پيس. ”ايڏي ناهيان جيتري لڳان ٿي... مون کي ٻُڌائيندا ڪيو... الا... جيڪا ڳالهه توهان ڪيو پيا، اُن جي ته مُنهنجي فرشتن کي به خبر ناهي.“
”تُنهنجو ڌيان نه ويو هوندو... ٻي ڪا ڳالهه ناهي امان...“ سندس آواز ۾ شفقت موٽي آئي... ”پر مون کي پڪ آهي ته هاڻي ڌيان ويندو... پنهنجو خيال رکجانءِ... ۽ ماڻهين جو احوال سڀاڻي ڏجانءِ.“
”جي بابا“
”الله واهي“
”الله واهي بابا“
فون بند ٿيو ته مُنهنجي اندر جي زيبُل مون تي کِلڻ لڳي ’هل مائي... عقُل جي اڪابر ته ڏسو... پاڻ کي سمجهي ڇا پئي! سمجهه ۾ ننڍو ڀاءُ نٿو اچيس، ماءُ جي چريائپ نٿي اچيس... حالتن جو ڄار نٿو اچيس ۽ هلي آهي عاقل بڻجڻ!؟... واهه مائي واهه‘
اهي ٽهڪَ وڌڻ لڳا هُئا. مون ڪنن ۾ آڱريون وڌيون... اُٿيس ۽ ڊوڙندي اندر آيس... اُتي سڀ سُتل هُئا. رضا جي ويجهو آيس... هُو اکيون بند ڪيل هُو. هلڪو سڏ ڪيو مانس، ”رضا“
هُن ڪابه ورندي نه ڏني... گهري ننڊ سُتل هو.
مُنهنجي دل چيو، هُو ستل ناهي... مُنهنجي شعور کي سُتل سمجهي رهيو هو. مان ماٺ ڪري ٻاهر اچي وئي هُئس.
***
پنهنجو پاڻ تي بي اعتباري وڌي وئي هُئي.
گهر کي تالو لڳائڻو پيو هو. نصيبان ۽ ٻار اسڪول هُئا. ماسي حنيفان کي گهر تي عيد جا ڪپڙا، مالڪن کي ڏيڻا هُئا. امان جو ڏيکارڻ ضروري هو... مان کيس اسپتال، ڊاڪٽر وٽ وٺي آئي هُئس. اسپتال ۾ اها ئي رش هُئي...هن مريضن کي ڌيان ڏنو پئي. پرچي ڪٽرائي ويٺاسين.. هن پريان، در کُلڻَ تي ڏٺو ته اسين ويٺا آهيون.. شناسائيءَ جي لهر سندس چهري تي اُڀري، مان امان کي ائين ئي وٺي، ويٺي رهيس.
وارو آيو ته اسين اندر گهڙياسين.
”اسلام عليڪم امان...“ هن زور سان امان کي سلام ڪيو.
امان کيس ڪا لفٽ ئي نه ڪرائي، مون ڏانهن بيزاريءَ مان ڏسندي پڇيائين. ”ڪٿي ويهان؟“
”اسلام عليڪم“ مون کيس سلام ڪيو.
”وعليڪم سلام“ هن جواب مون کي ڏنو پر سندس سڄو ڌيان امان تي هو. ”اچو هتي ويهو“
هن اسٽول ڏانهن اشارو ڪيو... امان ڪرسيءَ طرف هلي وئي ”مان ته هتي ٿي ويهان..“
هلڪي مُرڪ، ڊاڪٽر جي چپن تي آئي.
”ٺيڪ آهي... اوهان اتي ئي ويهو...“ هن مون ڏانهن نهاريو ”رات ڪيئن گذري؟“
”آرام ۾ هُئي.. توهان ويو ته پوءِ سمهي رهي هُئي..“
”مون کان ٿو پڇين يا هُن کان؟“ امان وچ ۾ ڳالهايو.
”ٻنهين کان؟“
”ٻنهين کان ڇو؟“
”ڇاڪاڻ ته ٻنهين جي رات گذري هوندي نه...“ هُو وري مُرڪيو.
”مُنهنجو هن سان ڇا؟“
”ڇو؟...“ هُن مون ڏانهن ڏسي وري امان ڏي ڏٺو ”هي توهان جي ڪُجهه نه ٿئي؟“
”ڇا ٿئي مُنهنجي؟“ امان مون کي ڏٺو.
”ڏسوس.. غور سان ڏسوس...“
”ڇو ڏسانس؟“ امان کُنڊي ٿي وئي ”تون مون کي حڪم ڇو پيو ڏئين... تون آهين ڪير حڪم ڏيڻ وارو؟“
ڊاڪٽر سندس ويجهو وڃي ويٺو... امان پرڀري ٿي پر اٿي ڪونه.
”مان اوهان جو ڊاڪٽر آهيان جو“
”ڇا ٿيو آ مون کي... ڏَٽي مُٽي آهيان“
”ڪالهه توهان کي مٿي ۾ سور ڪونه ٿيو هو... اڌ مٿي ۾... ته مان ڏسڻ آيو هُئس نه...“
”ڪٿي!“
”توهانجي گهر...“
”مُنهنجي گهر؟... اتي ڇو؟“
هن جا سوال وڌيا پئي... ڊاڪٽر مون ڏي نهاريو
”رات ڇرڪَ ته ڪونه هُئن؟“
امان بُل ڏنو.
”ڇرڪ... ڇرڪَ ته ايڏا جو بس ڪانهي... ائي مُنهنجي ڳالهه ته ٻُڌ... ڇرڪن ۾ ته مُنهنجو ڪو جواب نه ٿئي“ هن ڊاڪٽر جي ٻانهن جهلي... ”سڄي رات پئي ڇرڪيس... ڇرڪ ڇرڪان... ڇرڪ ڇرڪان..“
ڊاڪٽر، کيس محبت سان ڏٺو ۽ چيائين ”توهان ويهو...مان اچان ٿو...“
ٻاهر نڪري، هن مون کي اشارو ڪيو... مان ٻاهر نڪري آيس... امان ائين ئي اُتي ويٺي رهي.
سندس سوال يا ته شروع ٿين پيا... يا ختم ٿي پيا وڃن.. الاءِ ڇا هُئو کيس، جو ڊاڪٽر جو مُنهن سنجيده ٿي ويو هو.
”هُنن کي دؤرن جي حالت آهي... ان ۾ مون کي لڳي ٿو ته سئي هُڻڻي پوندي.“
”ڪهڙي؟“
”آهي.... آرام ۽ علاج جي... اوهان کي لکي ڏيندس جيڪا هڻندس“
”بيهوش ته ڪونه ٿي وينديون؟“
”گهر تائين نه... گهر وڃي متان ننڊ اچيِن...“
”اتي هلي هڻندؤنِ؟“
”ڪٿي؟“
”گهر؟...“
”ڪنفرم نه ٿو چئي سگهان... ڏسان...“
امان جي حالت مزي جي نه هُئي. اها ته هُن کي به خبر هُئي ۽ مون کي به پر الاءِ ڇو گفتگوءَ جو اهو ڇيڙو هٿ اچي ئي نه رهيو هو.
هُن مون ڏانهن نهاريو ”شهر جي ڊاڪٽر ۾ ڪيترو ويساهه اٿوَ؟“
ويساهه ڪيترو هوندو آهي، اها ئي ته خبر ناهي پوندي. ويساهه جو وزن، نه توري سگهبو آ نه کڻي، اهو چئي ڪونه ٿو سگهجي ته ڪنهن تي ويساهه اڌ پاءُ آهي ڪنهن تي ڏيڍ ڪلو... جي هوندو آهي ته هوندو آهي نه ته نه هُجي ته سڀ سوال بيڪار ٿي ويندا آهن.
”امان کي ابو ڏيکاري آيو هو...مون کي ڊاڪٽر جي گهڻي خبر ڪانهي.“
”ڊاڪٽر به ويساهه جو هڪ نشان هوندو آهي ميڊم... مريض اعتبار ڪري ته مرض خود به خود هيٺ لهڻ شروع ٿي ويندو آهي. چوندا ناهن ته ڊاڪٽر جي رڳو مُرڪ، مريض جي اڌ بيماريءَ جو علاج هوندي آهي. توهان کان ان ڪري پُڇيم جو سوچيم متان مسيحا ڪو اهڙو هُجي جو اندر جو اعتبار وري ويو هُجي.“
”اعتبار هُجي يا نه هُجي... ڪجي ڇا؟“
”هِنن جو علاج نه ڪي سولو آهي نه ڏُکيو... ڪيڏي ڪيڏي مهل دل چوندي آهي ته چئجي ته جنهن مهل توهان جو ڀاءُ سامهون آيو ته سڀئي مرض روانا ٿي ويندا. پر اهو به خدشو رهي ٿو ته ٿي سگهي ٿو ته ائين نه ٿئي... ٿي سگهي ته هُوءَ کيس به سُڃاڻڻ کان انڪار ڪري... جي سُڃاڻي وڃي ٿي ته علاج بيحد سولو آهي پر جي کيس سُڃاڻڻ کان انڪاري هُجي ته پَڪَ سمجهجهي ته هاڻي معاملو دوائن کان به شايد مشڪل نبري.“
سندس چهري تي بيحد سنجيدگي هُئي. ڳالهائڻ مڌم هُئس پر ڳالهه جو لهجو قداور هو. مون کي لڳو کيس سمجهائڻ جو هُنر ايندو آهي.
اڃان ڳالهه هلي رهي هُئي.. سامهون بينچ تي ڏند ڪڍندي لالڻ اسان ٻنهين کي پاڻ ۾ ڳالهائيندو ڏسي رهيو هو.
***

17

گفتگوءَ جا ڇيڙا عجيب هُئا. اسين شايد اُنهن کي هٿ ڪرڻ جي چڪر ۾ هُئاسين جو مٿان هي مصيبت اچي ڪڙڪي هُئي. امان اندر هُئي، ٻاهر دالان ۾ اسان ڳالهائي رهيا هُئاسين.
لالڻ اسان ڏانهن هليو آيو. ”سلام عليڪم“
”وعليڪم سلام“ ڊاڪٽر کيس سرسري نگاهه سان ڏٺو ۽ ڌيان مون طرف ڪري ڇڏيائين.
”اوهان في الوقت هِنن کي ٻه ڏينهن ڏسو... نه ته پوءِ ڪو فائنل فيصلو ڪيون ٿا.“
”کير ته آهي؟“ هُن ڏند ڪڍيا... الاءِ ڇو سڄي ٻٽيهي ٻاهر اچي ويندي هُئس.
”جي!..“ ڊاڪٽر حيرت سان ڏانهنس نهاريو.
”پڇان پيو کير ته آهي نه؟“
”مطلب!.. ڇو پيا پُڇو؟“
”ڇو نه پُڇان؟“ هُن وري ڏند ڪڍي پُڇو.
”توهان جو مطلب؟“
”مائٽ هُون“ هُن هڪ وک اڳيان کنئي ”پُڇي ڏسوس“
ڊاڪٽر مون ڏانهن نهاريو، سمجهه ۾ نه پئي آيو ته ڇا چئجي! الاءِ هي مصيبت ڪهڙي مصيبت کڙي ڪري! ڊاڪٽر ئي معاملو سنڀاليو ”ته پوءِ؟“
”پوءِ پُڇان پيو نه ته ڇا ڳالهه آهي؟“
”تو سان ڳالهه ڪرڻ ضروري آ ڇا؟“ مُنهنجي اندر ۾ ڪُجهه ڀڙڪي اُٿيو ”اسين پاڻ ۾ پيا ڳالهايون نه“
”چاچو اڪبر ايترو اِکتيار ڏئي ويو آ ڇا؟“
ڊاڪٽر معاملي کي سمجهي ويو هو، هُو وچ ۾ اچي ويو.
”ڏسو هي مريض جو ۽ مُنهنجو معاملو آهي... اوهان جو ڪُجهه نٿو وڃي.“
”ته مريض سان ڳالهائي نه... هِن سان ڇو ٿو ڳالهائين؟“ سندس کِل غائب ٿي وئي، اکين جا ڪنارا ڄڻ سُڄي پيا هُئس.
”تون ڪير به هُجين... ڪيترو به ويجهو مائٽ هُجين... هِنن سان گڏ آيو آهين ڇا؟“ ڊاڪٽر گرم ٿي ويو، سندس مُنهن ٽامڻي هڻي ويو هو. ڪُجهه لمحا پهرين وارو ڊاڪٽر لڳو پئي ڪونه پئي.
”گڏ ناهيان آيو پر آهيان ته سهي نه“
”بابا ڏهه ڀيرا هُج“ ڊاڪٽر جو لهجو ٽانڊا هو. ”وڌيڪ ڊيگهه نه ڪر... جنهن جو جيڪو ڪم آهي اُهو ان کي ڪرڻ ڏي... مريضه سان هي آيون آهن... تون ناهين آيو... لازمن مان هِنن سان ڳالهائيندم نه.“
مون کي پنهنجيءَ ماٺ تي ڪاوڙ اچي رهي هُئي. ڇا هو جو مون کي بيوس ڪري رهيو هو. شايد اندر کي اهو به ڊپ هو ته متان ڪا سچوئيشن نه کڙي ٿي وڃي... هي ته بيحيا ماڻهو آهي... ڪُجهه به ڪري سگهي ٿو نه.
”ته هُن جي سامهون ڳالهاءِ نه... هتي اڪيلو ڇا مقصد آ؟“
سندس سوچ سامهون اچي وئي هُئي. مُنهنجي اندر ۾ ڀڙڪو تيز ٿي ويو هو. ”تون ڪير آهين اهو پُڇڻ وارو؟... هان“ مان ڊاڪٽر جي اڳيان نڪري آيم. ”توکي ڪُجهه نٿي چوان ته دماغ ٿو خراب ٿيئي ڇا؟... هان“
مُنهنجي جُلهه تي هُوءَ حيران ٿي ويو هو. کيس اندازو ته هو پر شايد ايترو نه هو. هُن پاڻ سنڀاليو ”زبان سنڀالي ڳالهاءِ مون سان“
”زبان تون سنڀال ۽ هاڻي هل هتان“ اهو الاءِ مون پئي ڳالهايو الاءِ ڪنهن ٻئي... لفظ باهه ٿي نڪتا پئي، ”توکي برداشت ڪيان ٿي ته ان جو مطلب اهو ناهي ته ڊڄان ٿي توکان... اڳ ۾ به چيو هُو مانءِ... مُنهنجي مُنهن نه لڳندو ڪر... وريو وريو ڦريو ٿو اچين!؟ ڇا ٿيو جو ڊاڪٽر صاحب سان ڳالهايم بيٺي؟! تُنهنجو ڪم؟“
شڪر جو ماڻهو ڪونه هُئا، رش هاڻي هِن طرف نه هُئي. ڊاڪٽر وري به ڳالهه سنڀالي هُئي.
”ڏسو... تلخي پيدا نه ڪيو... ۽ نه غلط سمجهو...“ هُن ڊاڪٽر جي ڳالهه ڪٽي هُئي... ”تون وچ ۾ نه آءُ...اسان کي نبرڻ ڏي.“
”ڇا نبرندين تون؟...“ مُنهنجي ڪاوڙ بس هاڻي الاءِ ڇا هُئي. ”ڇا نبرندين تون؟... هان... تو ۾ دم آهي... وڏو آيو آهي نبرڻ وارو...“
ڊاڪٽر الاءِ ڇو مون کي اڻ لکي اشاري سان پري ڪيو ۽ سندس سامهون اچي بيٺو.
”توکي عورت ذات سان ڳالهائڻ به نٿو اچي ۽ تون ويٺو ايڏي بڪ ڪرين...؟ هان... مان ويٺو توکي برداشت ڪيان ۽ تون مٿي ٿي پيو چڙهين؟ هِتان هل... هل هتان“
”ٺيڪ نه پيو ڪرين تون ڊاڪٽر...“ هُن ٻانهون کُنجهيون ”تون نٿو سڃاڻين مون کي“
ڊاڪٽر کيس گهوريو ”مان ئي ٺيڪ ٿو سڃاڻان توکي لال خان... ۽ جيڪي دوائون تون کائيندو آهين، اهي به مان ئي سُڃاڻان“ هُن سينو سندس سامهون ڪيو، ”وڌيڪ ڪُجهه نه ڪُڇ، هِتان هليو وڃ.“
”توکي خبر ناهي مان ڇا ٿو ڪري سگهان!؟“
”۽ توکي خبر ناهي ته مان ڇا ٿو ڪري سگهان“ ڊاڪٽر جو لهجو ٿڌو ٿي ويو، الاءِ ڇو هُو پنهنجو پاڻ ۾ موٽي آيو، ”توهان امان وٽ هلو مان اچان ٿو“ هُن مون کي اشارو ڪيو، ”ٿورو هِن سان اڪيلي ۾ ڳالهايان“
”توهان ڀلي اڪيلي ۾ ڳالهايوس“ مون کيس چيو، ”پر مون کي ٿورو سامهون ڳالهائڻ ڏيو.“ لالڻ ڏانهن ڏٺم، ”مون کي اڪيلو نه سمجهه... ۽ اهو به نه سمجهه ته مون کي ڪو ابي جي مدد حاصل ناهي... هِن مهل ڪنهن جهيڙي فساد جي چڪر ۾ نه آهيان... اُن ڪري ٽري ٿي وڃانءِ... پر ياد رک هر ڀيري ائين ڪونه ٿيندئي... مان هٿ کڻندي دير نه ڪندي مانءِ.... ۽ اهڙي مار ڪڍندي مانءِ جو سڄو جڳ ڏسندو“
”توهان اندر وڃو“ ڊاڪٽر جو لهجو گرم ٿي ويو. ”مان اوهان کي ڇا ٿو چوان؟“
”مار ڪڍندينءَ جو مون ڄڻ چوڙيون پاتيون آهن“ هُن عورتن وانگر ڳالهايو.
”اهو ته وقت ٻُڌائيندو ته ڪنهن چوڙيون پاتيون آهن“ مون رڙ ڪئي، ”توکي چوڙيون پاتل ناهن ته به مان هڪ ڏينهن ضرور پارائينديمانءِ.“
ڊاڪٽر مون کي اشارو ڪيو، ”امان ڏي وڃو پليز...“
هاڻي محسوس ٿئي پيو، پريان ڪُجهه مريض اسان کي ڏسي رهيا هُئا. مُنهنجي دل چيو هِن لالڻ کي وڄائي، هڪ ڪَن هيٺ رکي ڏيان پر الاءِ ڇو مان اندر هلي ويس. هُو به الاءِ ڇو چُپ ٿي ويو هو... ڪُجهه سمجهه ۾ نه آيو هو ته ڇا ٿيو هو ۽ ڇو ٿيو هو.
***
امان وٽ اندر، مُنهنجي اندران ڄڻ ڪو ٻيو ماڻهو نڪري آيو هو.
هي سڀ ڇا هو؟ ڇو ائين اٽڪيا هُئاسين ۽ ڇو ائين ٿڌاڻ گرماڻ ٿي هُئي! هُن کي جي جهيڙو ڪرڻو هو ته ڇو نه ڪيو هُئائين ۽ جي ڊاڪٽر کي ساڻس نبرڻو هو ته ائين ان انداز ۾ ڇو پئي ڳالهايائين! هر گرم پيو ٿئي هر ٿڌو... جي کيس مُنهنجي پَر کڻڻي هُئي ته واضح نموني سان کڻي ها نه... اهو ڇا پئي ڪيائين! لالڻ کي اک به ڏيکاريائين ۽ وري ٿڌو به ٿي ويو هو.
اندر اچي هُن امان کي انجيڪشن ڪئي هُئي.
”ذهني مريض آهي اهو به...“ هُن ڪاغذ تي دوا لکندي چيو. ”ڪنهن مهل شديد ڪاوڙ ايندي اٿم ۽ ڪنهن مهل قياس...“
”مطلب!“ مون ڏانهس ڏٺو
”مطلب ته دوائن تي هلندڙ آهي اهو... مطلب لال خان... نشي کيس خالي ڪري ڇڏيو آهي... مٿان وري ڊرگ ڊپينڊنس ساڙي لاٿو اٿس... سويل هڪ لمحي لاءِ، آيو هُئم ته ٻه ٽي واهي ڪڍانس... پر ياد آيم، هڪڙي به سهي نه سگهندو... آهي مڙئي ڀڀڪيُن جو.“
”بدمعاش ته آهي“
”ها... آهي ته سهي“ هُن مرڪيو ”ڪري ته ڪُجهه به سگهي ٿو... پر خبر ٿوَ ڪندو ڪونه...“
”ڇو؟“
”جنهن دوا جي اثر هيٺ رهي ٿو نه... اُها چڻنگون به ٻاريندي آهي ته پاڻي به هاريندي آهي... کيس پنهنجو آپو ئي اختيار ۾ نٿو رهي... ٻئي کي ڇا ڪندو...!؟ هي نشئي ائين ئي هوندا ٿوَ... ڦڙڪيون هڻڻ ڏيوس... مجبور ماڻهو آهي، مجبور رهڻ ڏيوس“.
***
سڄي ڳالهه نصيبان سان ڪئي هُئم. هُوءَ به فڪرمند ٿي هُئي. ”عجيب سين ٿي ويو“
”ٻيو نه ته“
”لڳي پيو، ڪُجهه ٿيو به ۽ نه به ٿيو“
”مُنهنجو به اهو ئي خيال آهي“
”تکا مٺا به ٿيئو... ۽ ڳالهه ڪنهن پاسي به ڪونه ٿي.“
”مون کي ته ڊاڪٽر تي جَڪ پئي آيا... الاءِ ڪهڙي قسم جو ماڻهو آهي!“
”ذهين آ... ڳالهه سمجهي ٿو زيبُل“
”ذهين آ، سمجهي ٿو، پوءِ به اهو سلوڪ ٿو ڪري!؟“
”ته ڇا ڪري ها؟... سمجهين ٿي، جي اُتي ڪا ڳالهه وڌي وڃي ها ته ڪير بدنام ٿئي ها؟... تون ۽ صرف تون... هر ڪو تو ڏانهن ئي پيو ڀانئيَ ها.“
”۽ هڪ بدمعاش کي ماڻهو ڪُجهه نه چون ها؟“
”هُو جيڪو الزام هڻي ها ته؟“
”ته هاڻي نه هڻندو ڇا؟“
”هڻي ته سگهي ٿو... پر جي اُتي گوڙ ڪري وجهي ها ته گهڻو ڪُجهه خراب ٿئي ها مائي...“
اسين وري به چُپ ٿي ويا هُئاسين، ٻار مدرسي ويا هُئا، امان کي گهاٽي ننڊ هُئي.
”چئي پيو مجبور ماڻهو آ“
”ڪير مجبور آ؟“ نصيبان مون ڏي نهاريو.
”اهو لالڻ“
”ڪير پيو ائين چئي؟“
”ڊاڪٽر... ٻيو وري ڪير چوندو؟“
”ڪُجهه سمجهندو هوندو تڏهن چوندو هوندو نه.“
هُن فڪرمند انداز سان ڳالهايو، ”ڊاڪٽر ڏاڍو هوشيار ماڻهو آهي زيبُل... تون ٿورو ٿڌي دماغ سان ويهي سوچ ڪر... تون ۽ لالڻ ڪابه صورتحال کڙي ڪري سگهو پيا نه... ڪُجهه به نه ٿيو... معنيٰ هِن معاملي کي ڪيئن ماٺ ميٺ ۾ اُڪلائي ڇڏيو.“
مان ماٺ ٿي وئي هُئس، اندر ۾ ڪُجهه ٺري رهيو هو... شايد معاملات ڪُجهه ڪُجهه سمجهه ۾ آيا پئي.
”مردن جو ڇاهي؟... اهي ته هُش ۾ خوش هوندا آهن... جي تُنهنجو ۽ لالڻ جو جهيڙو ماڻهن جي سامهون ٿئي ها ته تون ئي بدنام ٿين ئي ها... هُو ته نِپُٽو آهي... نشئي پتئي... هُن کي ڇا ٿئي ها!؟“
”نه پر... هر هر ڇو ٿو ائين ڪري؟“
”ته ڇا ڪري... دل جي هٿان مجبور آ...“ هُوءَ مُرڪي.
”هر هر سامهون ٿو اچي... چنڊو“
”اهو سندس نصيب آ...“ هُوءَ وري مُرڪي... ”نصيب ۾ ديدار لکيل ٿس“
”اُبتو نه ڳالهاءِ نصيبان... مان چنبو هڻندي مانءِ“
”اُبتو ڪهڙو پئي ڳالهايان!“ هُوءَ هاڻي رليڪس هُئي. ”سُبتو آ سڀ ڪُجهه... ائين ناهي ڇا؟... جنهن مهل ٿي اڪيلي نڪرين، هُو ٽنگيو بيٺو آ... بخت نه ٿس ته ٻيو ڇا ٿس... مون کي ته لڳي ٿو ته تو سان ٻٽيهه دليون ٿس...“
”مان ماريندي مانءِ واهيات...“ مون کي به کِل اچي وئي. ”سندس ٻٽيهيءَ وانگر، اهي ٻٽيهه دليون تيل ڪري ڇڏيندي مانس.“
”ته ڪر نه... ڪنهن روڪيو ٿئي؟“ هُن ڏندن ۾ ڳل دٻايا. ”هاڻي ته ڊاڪٽر به سمجهي ويو“
”اُن جو اُن ۾ ڪهڙو ڪم؟“
”اُن جو ئي ته ڪم آ...“ هُو شرارت تي لهي آئي هُئي. ”ولن سامهون هيرو ته هُو ئي آهي“
”اها تُنهنجي سوچ آهي“ مُنهنجو لهجو سنجيده هو. ”اهڙي ڪا به ڳالهه ناهي نصيبان... مون کي نٿو لڳي ته هُو ڪو ائين سوچيندو هُجي.“
”اها وري تُنهنجي سوچ آهي“ هُن مون ڏي نهاريو ”ڀلا هڪڙي ڳالهه ته ٻُڌاءِ... تُنهنجو پاڻ بابت ڇا خيال آ؟“
”مُنهنجي به اندر ۾ اهڙي ڪا ڳالهه ناهي.“
”توکي پَڪ آ؟“
”ها... پڪ آ“
”وري به هڪ ڀيرو پَڪَ ڪري وٺجانءِ... الاءِ ڇو مون کي تُنهنجي لهجي ۾ اُها پڪ نٿي لڳي زيبُل، جيڪا سدائين هوندي آ... مون سڄي ڄمار تو ساڻ گُذاري آ... ايترو ته سمجهي سگهان ٿي... بلڪه اعتبار ڪر... اُن کان وڌيڪ سمجهي سگهان ٿي.“
***
اڪيلي ٿيس ته وري سڀني خيالن وراڪو ڪيو.
ڇا ٿيو هو اهو سڀ!... اسپتال ۾ اهو واقعو پيش آيو هو، جنهن ۾ چخ چخ ٿي هُئي... چخ چخ ته ٿيڻي هُئي پر اهو سڀ ڇا هو... نصيبان صحيح هُئي يا مان پنهنجي جاءِ تي ٺيڪ هُئس! ڪنهن جو به، ڪوبه رويو سمجهه ۾ نه پئي آيو... نه پنهنجو، نه لالڻ جو، نه ڊاڪٽر جو.
رات روشن هُئي، چنڊ جا دائرا وسيع هُئا. اوچتو موبائل جو اسڪرين چمڪيو هو. ڏٺم، ميسيج هو. ’ماڻهن کي ٻاهران گهٽ، اندران وڌيڪ پڙهندا ڪيو. سرورق اندر گهڻو ڪري ٻيو ڪتاب هوندو آهي‘.
ڊاڪٽر جو نياپو هو... مُنهنجي اندر کي ڇرڪ ورائي ويا... هُن مون کي ٽيڪسٽ ڪيو هو... رات جي هِن مهل!
فون کنيم، ڏسندي رهيس، اسڪرين ڊم ٿئي پيو، وري ٻري پيو وڃي... مُنهنجو هٿ اُن کي اجهامڻ نه پيو ڏئي، هُن نياپو ڪيو هو، هِن مهل... ڇا سوچي... ۽ سو به هي سٽون... ڇا کيس لڳو پئي ته مان جاڳيس پئي! يا هُن گهڻو اڳ اهو نياپو موڪليو هوندو ۽ هاڻي آيو هوندو! هِنن ڪمپنين جو به اڇو مُنهن آهي، الاءِ ڪيتري دير ۾ نياپو پهچائين ٿيون ۽ ٻيو وري ڳوٺ جي سروِس جو به عجيب سلسلو آهي. ٽاور ته لڳل آهن، سروس عجيب آهي.
مون يڪو موبائل کي ويٺي ڏٺو... سندس نمبر هيٺ لکيل هو، هر هر پئي ڏٺم... اکرن کي ورجائي ورجائي ٿي پڙهيم... ’ماڻهن کي ٻاهران گهٽ، اندران وڌيڪ پڙهندا ڪريو... سرورق اندر گهڻو ڪري ٻيو ڪتاب هوندو آهي‘
ڇا مطلب هو هُن جو! ڪنهن ڪتاب لاءِ پئي هُن لکيو! پاڻ لاءِ يا لالڻ لاءِ... يا ڪنهن ٻي صورتحال لاءِ... هُن نياپو ڇو ڪيو هو! ڇا هُن ڪُجهه محسوس ڪيو هو! جي ڪيو هُئائين ڇا مون اهو کيس محسوس ڪرايو هو يا هُن پاڻ ئي اهو سڀ سمجهي ورتو هو! مُنهنجي دل ۾ هورا کورا وڌي رهي هُئي... مون کي کيس جواب ڏيڻ گهرجي... ڇا موٽ ۾ خالي ها يا نه به ته ڪو ڪري سگهي ٿو! لائيڪ جو اشارو به ته وڃي سگهي ٿو... نه پر ڇو؟... ڇا مون هُن کي لائيڪ پئي ڪيو؟... نه نه... اهڙو ڪوبه تاثر مُنهنجي اندر ۾ الاءِ ڇو اُڀريو نه پئي... دل کي ڪُجهه تارن ڇيڙيو ته پئي پر بهرحال اُنهن سان ڪو گهڻو ساز نه پئي وڳو... ڪنهن ڪنهن مهل مون کي هُن جي ياد اچي ويندي هُئي، پر الاءِ ڇو لڳو ائين پئي ته اها محبت ناهي، محبت ته ڪا شي ئي ٻي آهي.
دل ۾ عجيب وهم پئي آيا، ڊليٽ ڪيانس نياپو!... رهڻ ئي نه ڏيانس... متان ڪير ڏسي وٺي ته! پنهنجيءَ ڳالهه تي پاڻ ئي کِلڻ لڳي هُئس... ڪير ڏسندو!... ڪير پڙهندو... ماسي حنيفان ته گهٽ ۾ گهٽ ڪونه پڙهندي، باقي رهي نصيبان، اُن کي ته مان پاڻ ئي اهو سڀ ڪُجهه ٻُڌايان ها... آهه... حياتي ڪيڏي نه اڪيلي ٿي وئي هُئي.
هٿن تي ضابطو ڄڻ نه رهيو هو. دل چيو لکجي ’ڪتاب کڻي ٻيو ڇو نه هُجي، هوندو ته پڙهڻ لاءِ ئي آهي نه‘ لکيم به سهي، پر ڊاهي ڇڏيم... الاءِ ڇو هُن جي نياپي کي اسٽار لڳائي محفوظ ڪري ڇڏيم. اسٽار لڳو، معنيٰ هاڻي غلطي سان به نه ڊهندو... اندر ۾ ڪنهن پُڇيو، ’توکي ته ناهي وڻندو... پوءِ نياپو ڊاهينس ڇو نٿي؟‘ مُنهنجي عڪس وراڻيو. ’نياپو سُٺو آ، سانڍڻ جهڙو آ... اُن ڪري رکان ٿي.‘ الاءِ ڪٿان ڪا سرگوشي آئي، ’بهانو به دُنيا ۾ ڪيڏي نه ڀلي شئي آهي‘.
***
عجيب هورا کورا هُئي اندر ۾....
موبائل جي نياپي جي حالت عجيب هُئي. صبح جو اُٿڻ ساڻ، اهو ئي خيال آيو هُو ۽ موبائل کي اُٿي ڏٺو هُئم ته ڪٿي اُهو نياپو ڊهي ته ڪونه ويو آهي ۽ پنهنجي خيال تي پاڻ ئي کِل آئي هُئم. انسان جو اندر ڪيترو پَورَو ٿئي ٿو اهي سڀ احساس هاڻي سامهون اچي رهيا هُئا.
گهر ۾ جيئن مهمانن جا ڪَٽڪ اچن ۽ روانا ٿي وڃن ته پوءِ گهر خالي خالي محسوس ٿيندو آهي، پنهنجو ئي گهر ڪُجهه ويلن لاءِ پرائو ٿي ويندو آهي ۽ وري کيس پنهنجو ڪرڻ ۾ ٿورو وقت لڳندو آهي. اهو ئي حال هن مهل دل جو به هو. لڳو پئي الاءِ ڇو خالي ٿي وئي هُئي. ڀريل ته پهرين به ڪانه هُئي، پر خالي پڻ جو احساس هاڻي شديد ٿي ويو هو. هُن کي ميسيج ڪرڻ گهرجي ها الاءِ نه... ڪيائين ته ڇو ڪيائين ۽ جي نه ٿي ڪيائين ته ڇو نه ڪري ها....
سڀ عجيب پئي لڳو. دل چيو پئي، نصيبان اچي ۽ اُن سان ڳالهه ڪيان پر هُن کي به الاءِ ڇو دير پئي ٿي. ٻار اسڪول لاءِ تيار ٿي ويا هُئا. هُوءَ نيٺ آئي ۽ در تان ئي کيس سڏڻ لڳي.
”تڪڙ ٿئي؟“ پُڇيو مانس.
”نه ته... پر پهچڻو ته آهي... اڄ ته سليبس به وٺڻو آهي... مڊ ٽرمز شروع ٿيندئي...“
”ڪڏهن کان؟“
”شايد اٺاويهينءَ کان...“
”هِن مهيني جي؟“
”ٻيو نه ته ڪڏهن جي؟“
”پر تو ٻُڌايو ڪونه...؟“
”هوشن ۾ ته آهين؟... ٻُڌايو ڇو ڪونه هُو مانءِ... چيو ته هو مانءِ ته مائي ڄاڻ اهي ننڍا امتحان شروع ٿيندا.“
”الاءِ... مون کي ياد ناهي.“
هُن گهوري ڏٺو هو ”باقي ياد ڇا ٿئي؟“
مون هُن سان ڊاڪٽر جي نصيحت جي ڳالهه ڪرڻ پئي گهري پر مون کي لڳو ته هوءَ ڳالهه کي گهمائي ڦرائي سدائين اُن طرف کڻي ويندي آهي. هاڻي به اشارو ڊاڪٽر ڏانهن ئي هُئس.سوچيم جي ميسيج واري ڳالهه ڪيم ڪندس ته ماڳهين ڇڙي پوندي... گهڻو ڪُجهه هٿ اچي ويندس... مون ڳالهه اندر ۾ دٻائي ڇڏي.
”هل ٺيڪ آهي طلعت... ڏسي ٿا وٺون اِن ڳالهه کي به“
”ڏسي ٻسي ڪُجهه ناهي... اڄ کان پڙهائي شروع ڪر... گهڻو ٿي ويو“
هُن ٻارن جو هٿ جهليو، مون کين تيار ڪيو. روانا ٿيا ته دل جو خالي پڻ اڃا وڌي ويو.
***
پنهنجو پاڻ سان ڳالهائڻ به ڪا معمولي ڳالهه ناهي.
الاءِ ڪيترا سوال پاڻ ئي ٺهندا آهن ۽ پاڻ ئي اُن جا جواب ملندا آهن. سوال تي سوال ٺڪاءُ ڪندو آهي... جواب جي همٿ جواب ڏئي ويندي آهي. سوال جو ماري تي مارو هوندو آهي. ڪڏهن ڪڏهن پنهنجو پاڻ کان کٽڻ ڏُکيو ٿي پوندو آهي. ڪڏهن هارائڻ لاءِ دل نه چوندي آهي.
مون لاڳيتو ڊاڪٽر لاءِ پئي سوچيو. ڇا هُيو هي سڀ! ڇا هُو مون کي سُٺو لڳندو هو! جواب ها يا نه ۾ نه هو. جواب ته ڪو هو ئي ڪونه. الاءِ ڇو اُن سليٽ تي ڪُجهه لکيل ئي ڪونه هو. پنهنجو پاڻ کي الاءِ ڪيترا ڀيرا پڪو ڪري پُڇيو هُئم ته ڇا هُن سان محبت آ مون کي! ته ورندي اها ئي آئي پئي ته سُٺو لڳي سگهي ٿو. محبت ناهي. هاڻي جي محبت ناهي ته هي سڀ ڇا آهي!؟ اندر کي اهيو سڀ ڇا پئي ٿيو.!؟ الاءِ ڪهڙي ڪيفيت اچي وئي هُئي... نه ڏُک هو نه خوشي... لڳم ڄڻ انتظار هُئم ته هِن وٽان ڪُجهه اچي ۽ آيو هو ته وري ڏُکاري ٿي وئي هُئس.
خالي خالي ذهن سان ڪم شروع ڪيم. ڪم هو ئي ڪهڙو! ٻارن جي لاءِ تيار ڪيل نيرن جا ٿانوَ ۽ گهر جي صفائي.
اوچتو گهنٽي وڳي... در جي ٻيڪڙ مان پُڇيم ”ڪير؟“
آواز آيو، ”مان... ڊاڪٽر اشفاق“
سڀني شين تي ڄڻ پردا پئجي ويا هُئا، چادرون ڍڪجي ويون هيون. هُو ڪيئن اچي ويو هو! هِن مهل... ۽ مٿان وري در تي... گهر ۾ ڪوبه ڪونه هو.
”جي ڊاڪٽر صاحب“ همٿ ميڙيم.
”اشفاق آهيان“ هُن وري زور سان ڳالهايو ڄڻ چوندو هُجي ته اندر اچڻ ٿو گهران.
مون پاڻ سنڀاليو ”هِڪ منٽ... هِڪ منٽ پليز“
ذهن کي گڏ ڪيو هُئم، ’همٿ ڪر زيبو... هي ڇا پئي ڪرين! تون ايڏي ڪمزور ته ناهين... جي ائين ٿيو ته سڀ ختم ٿي ويندو... تُنهنجي همٿ ئي ته تُنهنجو اثاثو آهي.‘
در کوليانس نه کوليانس... ماڻهو ڇا چوندا؟... ڇا چوندا... مون ٻُڏتر ۾ تڪڙو فيصلو ڪري ورتو.
ماسي حنيفان کي فون ملايم... سندس فون بند هُئي.
هن وري در کڙڪايو ”ميڊم... امان کي ڏسڻو آهي... جي مناسب هُجي ته بيهان نه ته هليو وڃان؟...“ کيس مُنهنجي ٻڏتر جي خبر هُئي. مون کي الاءِ ڇا سُجهيو پئي، مون اڳيان وڌي در کولي ڇڏيو.
ڪمپائونڊر سان گڏ هُو بيٺل هو.
”اسلام عليڪم“ پريان چيائين.
”و عليڪم سلام... اچو... اچو...“ مون کيس اشارو ڪيو، هو ٻئي ڄڻا اڱڻ ۾ هليا آيا... مون ڪرسي ريڙهي.
”اٽس اوڪي... اسان ڪري وٺنداسين... توهان امان کي رڳو وٺي اچو... هڪ انجيڪشن ضرور هُئي. ان جو ٽائيم ٿئي پيو..“
هُو کٽ تي ويهي رهيو. ڪمپائونڊر بيٺل هو، هُن ان کي به اشارو ڪيو، ڪرسيءَ ڏانهن.
”ويهه علي بخش....“
پاسيرو ٿي هُو به ويٺو... مُنهنجي اندر ۾ هڪدم خيال آيو.
”ڊاڪٽر صاحب... ٻه منٽ ٻيا... مان منٽن ۾ ٿي اچان...“
هُن ڪا ورندي نه ڏني... مون کي ضرورت به هُئي. ان ئي حال ۾ در مان نڪتس، ڊوڙندي نصيبان جي گهر وڃي پهتس، ماسي حنيفان حيران ٿي وئي هُئي.
”خير!“
”ڊاڪٽر آيو آهي!“
”ڇو؟“
”امان کي سُئي هڻڻي ٿس...“
”چيو هُئائين ڇا....!“
”ياد نه ٿو اچيم“
”هڪ ته مائي تون به بلا آهين... فون نه ڪيئي؟“
”ڪيم ته سهي... بند هُئي.“
هُن تڙ تڪڙ ۾ چادر پاتي، چارجر تي لڳل فون کنيائين.
”هائو... مُئي بند ٿي وئي آ نڀاڳي...“
فون آن ڪندي، در بند ڪيائين. ڪُجهه لمحن ۾ گهر هُئاسين.
هُو ٻئي ائين ئي ويٺا هُئا.
ماسيءَ کي ڏٺائين ته اٿي بيٺو ”اسلام عليڪم“
”وعليڪم سلام... وعليڪم سلام... خوش آهين ابا...“
”جي امان...“
”سُکيو هُجين... جڙيو هُجين... ويهه..“
هُوءَ اندر هلي وئي. مان رڌڻي ڏانهن هلي ويس. هي ڇو آيو آهي! ڇا هُن ڪنهن سُئيءَ جي ڳالهه ڪئي هُئي! مون کي ياد نه ٿو اچي... يا ٻي ڪا ڳالهه آهي!
چانهه ٺاهيم، ٻاهر ٽري ۾ کڻي آيس ته ڏٺم، هُو اندر، ماسي حنيفان سان گڏ هلي ويا هُئا.
امان کي سئي لڳي چُڪي هُئي. هُوءَ به جاڳي پئي.
”گهڻا وزن آهن ابا“ ماسيءَ پُڇيو.
”ٿورا آهن امان...“ هُن امان جي نبض پئي ڏٺي. امان کيس ٽڪ ٻڌي ويٺي ڏٺو.
مون ٽري کٽ تي رکي.
”ٿورو پاڻي ڏيو..“ هُن وري مون سان ڳالهايو، شرمساري ورائي ويم، ٽري ۾ پاڻي کڻي نه آئي هئس.
پاڻي کڻڻ ويس ته وري دل ۾ ڌڙ ڌڙ ٿيڻ لڳي.
”ڇو ٿو ڳالهائي وجهه وٺي... ڇا ٿس؟ ڪنهن سؤچ سان آيو آهي يا واقعي به، امان کي ڏسڻ آيو آهي...! هڪڙي نياپي سان هُن اهڙو ڪُجهه سمجهي ورتو آهي ڇا؟ ۽ سو به ڇا کيس پڪ آهي ته مون تائين پهتو آهي الاءِ نه.. هن ۾ اعتماد ته ڪيڏو آ... ماڻهو آهي الاءِ ڇا آهي!“ پاڻي آندم. هُن هڪ ئي ڳيت ۾ سڄو گلاس ختم ڪري واپس ٽري ۾ ڪري رکيو.
”امان کي هڪ ڊرپ به لڳندي...“ هن اسان ڏانهن نهاريو ۽ وري ڪمپائونڊر کي ڏٺائين ”علي بخش سامان ڪڍو، سُئي لڳائڻي ناهي ڇا؟....“
سست قسم جو ڪمپائونڊر ٿورو لڄي ٿيو ۽ پوءِ سامان ڪڍڻ شروع ڪيائين.
ماسي ۽ مان ٻئي ماٺ هُئاسين.
”ڊرپ لڳائي وڃون ٿا... پويان خيال پيا رکجو... آخر تي پهچي ته ڪال ڪري وٺجو... علي بخش اچي لاهي ويندو...“
”ٺيڪ آهي ابا...“
ماسيءَ وراڻيو...مون کي لڳو مُنهنجو وجود اتي ڪنهن پاڇي جيان هو، اجايو بيٺل هُئس اتي، مان اتان ٻاهر نڪري آئي هُئس.
ڪُجهه گهڙيون اڱڻ ۾ بيهڻ کان پوءِ رڌڻي ۾ اجايو ٿانوَ ڏسڻ لڳي هُئس. سڀئي ڄڻ مون کي فڪرمند نگاهن سان ڏسي رهيا هُئا، ڄڻ هر شئي جي اک ۾ حيرت هئي. ”توسان ٿئي ڇا پيو هي زيبُل! هي هڪ اڌ مهيني ۾ ڇا ڪايا پلٽ ٿي آهي؟...“
اتي ئي بيٺي رهيس.... ذهن صفا خالي ٿي ويو هو. ماٺ جو به عجيب لقاءُ هو. الاءِ ڪيترو وقت گذري ويو اوچتو آواز آيو... هو شايد ويا پئي.
”ٺيڪ آهي خالا...“ هن ماسيءَ کي چيو ”پوءِ اچي لاهي ويندو، وري ٻي ڊرپ ٻه ڏينهن پوءِ لڳندي“ هن شايد مون کي ٻُڌائڻ لاءِ زور سان پئي ڳالهايو، مُنهنجي دل الاءِ ڇو ٻاهر نڪرڻ تي نه پئي ٿي. اتي ئي بيٺي رهيس.
”ٺيڪ آ ابا“ ماسيءَ وراڻيو.
”الهه واهي“
سندس وڌيڪ چٽو آواز ٻُڌم... ماسيءَ ڪا به ورندي ڪانه ڏني هُئي. جي ڏني به هوندائينس ته مون آواز نه ٻُڌو هو. در بند ٿيڻ جو آواز آيو... ڪُجهه ئي لمحن ۾ ماسي رڌڻي ۾ هلي آئي.
”زيبُل... ڪالهه هُن بوتل هڻڻ جو چيو هو؟...“
مون سندس مُنهن ڏانهن نهاريو.
”اهڙي ڪا ڳالهه ڪئي هُئائين؟“ هن وري پڪَ ڪرڻ گهري.
”الاءِ ماسي...“
”توکي ياد اچي ٿو!“
”چيم نه... مون کي ياد نه ٿو اچي...“
”الاءِ ڇو لڳم ته اوچتو هليو آيو.. يا ٿي سگهي ٿو، چيو هجائين، سئيءَ جي ڳالهه به ڪئي هُئائين...“
”اهو به ٿي سگهي ٿو ماسي“
”خير... هاڻي تون خيال رکج... ڪمپائونڊر لاهي وڃي ته ٻڌائيجانءِ... مان ٿورو ڪم کي ڏسي وٺان... مايون مٿي تي صفا چڙهيون بيٺيون آهن.“
”ٺيڪ ماسي...“
”ٻه ٽي ڪلاڪ هلندي بوتل... تيسين نصيبان وارا به اچي ويندا... پاڻ کي اڪيلو ڀانئين ته ڪال ڪري وٺجانءِ..“
”جي ماسي...“
”ٿورو ڏسي وٺانس....“ هوءَ وري اندر امان ڏي وئي مان به پويان پويان آئي مانس.
کيس وري ننڊ اچي وئي هُئي.... ماسيءَ مون ڏي نهاريو.
”حون جو علاج لڳيس ٿو... هن سان چوُر ڄران به نه ٿي ڪري...“
مون صرف هاڪار ۾ ڪنڌ لوڏيو... ڳالهائڻ لاءِ مون وٽ ڇا هو..
***

18

دل جو عجيب حال هو.
اک هر هر موبائل تي پئي پَئي... مئسيج کول بند پئي ڪيم، دل چويم پئي... ڪُجهه نه ڪُجهه ضرور لکانس پر وري الاءِ ڪهڙي خيال روڪي پيو، سندس نگاهه جا دائرا ياد پئي آيا. اڄ سندس ڏسڻ به جهڙو ڪر عجيب لڳو هُئم... ڪُجهه نڪور هو، نئون هو... ڪو احساس هُئس، جيڪو هُو پويان ڇڏي ويو هو.
ڏاڍي بي چيني ٿي رهي هُئي، مونجهه ۾ ڄڻ ڪُجهه وڻيو ئي نه پئي. بصر ڪٽيم، پٽاٽا ڇليم... وري پاڻ تي ڪاوڙ اچڻ لڳم. ڀاڄي ٺاهڻ جي ڪهڙي ضرورت هُئي. سڌا سڌا ڳترا ڪٽي وٺان هان پٽاٽن جا، تري وٺان هان.... اهو ايڏو خفو ڇا جو پئي ڪيم! ڇا مون پنهنجي پاڻ کي مصروف رکڻ پئي گهريو؟ ڇا هُو واقعي اندر ۾ کاٽ هُڻي رهيو هو!
عمر ننڍي هُئم، پر الاءِ ڇو پنهنجو پاڻ مون کي وڏو لڳندو هو. خاص طور تي نصيبان جي ساٿ، مون کي ڄڻ رنڱي ڇڏيو هو. هُوءَ ننڍڙي عُمر ۾ ئي هڪ مڪمل خاتون هُئي. کيس روَئين، سلوڪن، ماڻهن جي سؤچن بابت ڏاڍي ڄاڻ هُئي. پنهنجيءَ يتيميءَ جي هوا سندس وجود جي برتن کي ڄڻ سڪائي ڇڏيو هو. محرومين جي آويءَ مان اهڙي پچي نڪتي هُئي جو سڀ حوالا ڄڻ کيس ازبر ٿي ويا هُئا. شايد اهو ئي هڪ اهم سبب هُئو جو اسين نگاهه جي تير ڪمان زماني مان، عافيت سان نڪري آيا هُئاسين. اسڪول ۾ ڇوڪرا گڏ پڙهندا هُئا. ڪڏهن اهڙي ڪا سؤچ نه آئي هُئي. هن ڊاڪٽر تي الاءِ ڇو هُن به زور ڏنو هو. الاءِ ڇا ڏٺو هُئائينس جو پهرئين ڏينهن کان اهو راڳ سندس چپن تي اچي ويو هو.
نصيبان ماڻهن کي پڙهڻ ۾ ڏاڍي هوشيار هُئي. هُن پنهنجي اندر سان جيڪي حوالَ ڪٽيا هُئا، انهن بابت صرف مون سان ئي تذڪرا ڪندي هُئي ۽ فيس ريڊنگ جي سندس خصوصيت حيران ڪندڙ هُئي. هُن ڊاڪٽر جي مُنهن تي الاءِ ڇا پڙهيو هو. هُن رڳو ڊاڪٽر جو مُنهن پڙهيو هو يا مُنهنجي مُنهن تي به ڪُجهه لکجي آيو هو!
اکين کي هُو سٺو لڳڻ لڳو هو. پر ڇا اهو سڀ پيار هو....؟ ڇا مان هُن سان محبت ڪرڻ لڳي هُئس!... پهرين اهو سوال مَن ۾ اڀرندو هو ته هڪدم ”نه“ جو جواب ٺڪاءُ اچي ڪندو هو. هاڻي اهو دير سان پئي آيو. ڇا ڪٿي ڪنهن خيال خيما کوڙيا پئي!.
ڇا پئي ٿيو اهو سڀ جيڪو سمجهه ۾ نه پئي آيو.
اندر امان وٽ ويٺي به، دل ٻڏل ئي رهي، جيئن ڦڙو ڦڙو پاڻيءَ جو، گلوڪوز جي بوتل مان هيٺ ڪري رهيو هو، ائين ئي، مُنهنجو اندر به ڦڙو ڦڙو ٿي ڳري رهيو هو.
***
بوتل ٿورڙي بچي ته مون کيس ڪال ڪئي.
”بوتل ختم ٿئي پئي... ڪمپائونڊر کي موڪليو...“
”جي...“
”ٿورو جلدي ڪجو... لڳيم ٿو هلڻ تيز ٿي وئي آ...“
”ائڊجسٽ ڪري سگهوس ٿا... ناب سان؟...“
”ڪيئن؟...“
”اهو ناب آهي نه هيٺ، جيڪو ان پائپ کي دٻائي ٿو... ان کي ٿورو هيٺ ڪيوس... ڦڙا ڪرڻ گهٽجي ويندا.. هونئن به آخر ۾ اچي، انهن ۾ ڪُجهه تيزي اچي ويندي آهي..“
مون ناب سيٺ ڪيو، ڦڙا ڪُجهه ڍرا ٿيا.
”ٿي ويا جهڪا... توهان کيس موڪليو...“
”موڪليانس ٿو“
هن فون بند ڪئي.
نصيبان به الاءِ ڇو اچڻ ۾ دير پئي ڪئي. اڪيلائپ الائي ڇو کائڻ پئي آئي. مُنهنجي دل روئڻ تي چئي رهي هُئي.. اوڇنگارون ڏيان، رڙيون ڪيان... پاڻ کي ڌڪَ هڻان.
امان بي سُڌ پئي هُئي. بوتل ۾ آرام جي دوا هُئي الاءِ ڇا... هُوءَ ڏاڍي گهاٽي آرام ۾ هُئي. ٻانهن به نه ٿي لوڏيائين... مُنهنجي دل کيس هڪ وڏي ڀاڪر پائڻ لاءِ چئي رهي هُئي، دل پئي چيو، هُوءَ سدائين جيان رڌڻي ۾ هُجي... مان ڊوڙندي وڃان، وڃي بيٺي بيٺي ڀاڪر ۾ ڀريانس... هُوءَ مُڙي، سڌي ٿئي، مونکي جڪڙي وٺي، چميون ڏئي ۽ پُڇي ”ڇا ٿيو زيبُل؟...“
ان سوچ تي ئي اندر ڀرجي آيو... اسان ڇوڪريون ڇا هونديون آهيون؟ ڪيڏي نه ننڍڙي دُنيا هوندي آ اسانجي. پنهنجي اندر جي ويڪري دنيا ۾ اسان ڪيڏو نه سولائيءَ سان وندرنديون آهيون.... هڪ نگاهه، هلڪو مٿي تي هٿ... ڪا آسيس... ڪا ننڍڙي مُرڪ... اسان جي خوشين جو مُلهه ڪيڏو نه سستو هوندو آ...
هاڻي خبر پوي پئي نه... سندس ”زيبُل“ سڏڻ ئي ڪيڏو نه ڪمال هوندو هو.
مون کي ڪُجهه سمجهه ۾ نه پئي آيو، رڙيون ڪري روئي پيس... پهرين آواز اڀريو پوءِ مون وات تي رئو رکي ڇڏيو..
تيز هوائن ۾ بيد مشڪ جي وڻ جيان، مُنهنجو سڄو وجود، لُڏي رهيو هو... اندر مان ڪو درياهه پلٽڻ تي آيو هو. ڳوڙهن جي قطارن کان ڳالهه چڙهي هُئي. مُنهنجيون اکيون ۽ مُنهنجو اندر هڪجهڙو ٿي ويو هو. وقت جي ڪا خبر نه هُئي. الاءِ ڪيتري دير اهو رئو اکين ۽ مُنهن کي پنهنجي ڀاڪر ۾ ڀريندو رهيو.
اوچتو بيل وڳي... ته هو ئي آيو...
تڪڙي غسل خاني ڏانهن ڀڳس.. پرايو ڀائي الاءِ ڇا سوچي...
مُنهن ڌوتم... ٽوال سان اگهيم... وارن کي هٿ سان سڌو ڪيم.. ڪُجهه لحظي ۾ ئي اکين ڄڻ پاڻ ملهائي ڇڏيو هو. سُڏيل ۽ سرد هيون... مون وري پاڻيءَ جا ڇنڊا هنيا، پاڻ سنڀاليم... بيل وري وڳي.
”هڪڙو منٽ...“ اتان اندران ئي رڙ ڪيم.
ٻاهر ڄڻ ماٺ ٿي وئي هُئي. پاڻ سنڀاليم، اچي در کوليم.
هُو سامهون بيٺو هو.
”ڪمپائونڊر هڪ سيريس مريض تي بيٺل هو... مان ئي هليو آيم...“
الاءِ ڇو مون سرڪي کيس جاءِ ڏني هُئي، هُو اندر اچي، سڌو امان جي ڪمري ڏانهن هليو ويو هو. ڪنهن مُنهنجي ڪنن ۾ سرگوشي ڪئي ”سيريس مريض تي هُيءُ بيهي ها نه... ڪمپائونڊر جو ڪهڙو ڪم هو...“
مان اتي ئي اڱڻ ۾ بيٺي رهيم... اندران سندس آواز آيو.
”ميڊم... هڪ منٽ اچجو...!“
اندر ويس... هن امان جي ٻانهن جهلي هُئي.
”هتان ٿورو پڪڙيو. مان هي ڪڍي وٺان... اڪيلي ڪڍندس ته متان رت نڪري اچي...“
مان ساڻس بيٺس... امان جي ٻانهن جهليم. جيڪا هاڻي جاڳي هُئي ۽ چپ چاپ اسان کي ڏسي رهي هُئي.
”ڪُجهه ٺيڪ آهي امان...؟ مطلب... ڪُجهه ٺيڪ محسوس ڪيو پئيا؟“ هن امان لاءِ چيو هن جي صرف هاڪار ۾ ڪنڌ لوڏيو... وري اکيون ٻوٽي ڇڏيائين.
امان جي ٻانهن مان سئي ڪڍي، هُن اتي پلاسٽر هنيو.
”لڳڻ ته ڪينيُولا گهرجي ها... پر اسان وٽ هُئو ڪونه... سڀاڻي نه پرينهن وري سئي هڻڻي پوندي... آئم سوري، تڪليف ته ٿئي ٿي... پر انهن ننڍڙي شين کان ٿورو مٿي سوچڻو آهي.“
مون صرف هاڪار ۾ ڪنڌ لوڏيو. هُن مون ڏي نهاريو.
”هٿ ڌوئندس“
”هن پاسي اچو..“ مان کيس ٻاهر وٺي آيس. غسل خاني ڏانهن اشارو ڪيم ”هي واش روم آ“
هُو اندر ويو، مان تڪڙي تڪڙي ٽوال کڻي آيس. ٻاهر کٽ جي واڏڻ تي رکيم، هُو ٻاهر آيو هٿ اگهندي چيائين.
”اوهان مئسيج جو جواب نه ڏنو“
اهو ئي ٿيو، جنهن جو خدشو هُئم. هُن سنئون سڌو پڇي ورتو هو. مون وٽ هينئر به ڪو جواب نه هو.
”توهان کي بُرو لڳو ڇا؟“
”ڇا؟“
”مُنهنجو مئسيج ڪرڻ... مطلب... آئيم سوري جَي... ائين فيل ٿيو...“
”نه نه... اهڙي ڪا ڳالهه ڪانهي...“
”ته پوءِ ريپلاءِ نه ڪيوَ..؟“
هُن وري سوال ڪيو، مُنهنجي اندر مان الاءِ ڪيترا جواب اچڻ لڳا.... پر مون پنهنجو وات سبي ڇڏيو هو.
”مان سمجهان ٿو... الاءِ ڪيئن پنهنجو هڪ رشتو جُڙي ويو آهي ميڊم... هن سڄي ڳوٺ ۾ الاءِ ڇو اوهان ۽ صرف اوهان مون کي پنهنجا لڳا... پهرين نگاهه سان... ۽ بس... دل ان ناتي کي قائم رکڻ ٿي گهري...“
مان بس ماٺ هُئس، هي سڀ الاءِ مون ٻڌڻ چاهيو پئي، الاءِ نه... هُن جي جاءِ ايتري جُڙي هُئي جنهن بابت هُن ڳالهايو پئي!
”ڪهڙو ناتو؟...“مون لفظ اُڇلي ڪڍيا.
”اهڙا ناتا سمجهائبا آهن ڇا؟“
” نه ته انهن جي باري ۾ هڪ طرفي راءِ قائم ڪبي آ ڇا؟“ مان به الاءِ ڇو، ڄڻ ڀڙڪيل هُئس. هي پاڻ کي سمجهي ڇا ٿو؟
”جي سچ سمجهجهي ته راءِ ته پهرين هڪ طرفي ئي هوندي آهي... ٻه طرفي ته پوءِ ٿيندي آهي؟“
”جيستائين ٿئي نه؟“
الاءِ ڇا پئي ڳالهايم، الاءِ ڇا چوڻو هُئم.
هُو ماٺ ٿي ويو هو.... مون ڏي چپ چاپ نهاريندو رهيو.
”مون کي لڳو هو ته ٻه طرفي ٿئي پئي.“
”اوهان کي لڳو هو نه؟“
”ته غلط ته نه لڳو هو...“ هن وڏي گهرائيءَ سان مون ڏي نهاريو. مُنهنجي دل چيو، ”جيڪو سوال ڪندس، ان جو جواب دل وٽان ملندو..“
”بنان سوال ڪرڻ جي، اهڙا انداز!“ مون ٽوڪ ڪئي، الاءِ ڇو چڙيس پئي.
”ته ڪيان ته پيو نه“ هُن سنئون سڌو چئي ڇڏيو. ”سوال ئي ته ڪيان پيو، هِن ناتي بابت... هي سوال ناهي ته ڪهڙو جواب آهي؟“
اسين ٻئي ماٺ ٿي ويا هُئاسين... مون کي سمجهه ۾ نه پئي آيو ته مون ڇا پئي چاهيو؟ مون کي اها ڳالهه وڻي پئي الاءِ نه... جي وڻي نه پئي ته مون سوال جواب ڇو پئي ڪيا ۽ جي وڻي پئي ته ايڏو بيزار ڇو هُئس؟
”مان اوهان سان سنئون سڌو ڳالهائڻ ٿو گهران“ هُن وڏو ساهه کنيو، ”ڪو گهڻو عرصو ناهي ٿيو، پاڻ کي هڪ ٻئي کي ڏٺي، پر دل چوي ٿي ته پاڻ گهڻو عرصو گڏ هلي سگهون ٿا. گهڻو عرصو ڇا؟... سڄي عُمر گڏ گُذاري سگهون ٿا. مان ڪنهن افيئر، ڪنهن اسڪينڊل جي چڪر ۾ نٿو پوڻ گهران. زندگيءَ ۾ صرف هڪ ماءُ اٿم، جيڪا يقينن اوهان سان ملي خوش ئي ٿيندي... گهڻو ڪُجهه ڪونهيم... بس پاڻ آهيان... ۽ سمجهان ٿو ته جي ماڻهو پاڻ هُجي ٿو ته اُهو ئي ڪافي هوندو آهي...“
هُن ڳالهه ڪٽي مون ڏي نهاريو. مان ماٺ هُئس. اڱڻ ۾ اُس جو رنگ مَٽجي رهيو هو. پريان ڪُونڊين تي گُل هڪ ٻئي کي اکين ئي اکين ۾ ڪُجهه چئي رهيا هُئا ۽ سندن پاسي ۾ بيٺل خار، چهنبون تِکيون ڪري رهيا هُئا.
”اوهان تي سڄي حياتيءَ بار ڪونه ٿيندس... بس هڪ خواهش آهي... هڪ ٻئي جو هٿ جهلي وٺون...“
اوچتو در کُليو ٻار ۽ نصيبان اندر ڌوڪي آيا.
***
ٻارن کيس سلام ڪيو هو ۽ هُو ڊُڪندا اندر هليا ويا هُئا. وڏي طريقي سان ڊاڪٽر ٽوال هٿن ۾ رکيو، ڄڻ هُن هاڻي هاڻي هٿ پئي اُگهيا. نصيبان اسان کي ڏسي حيران ٿي وئي هُئي.
”اسلام عليڪم“ هُن ڊاڪٽر کي سلام ڪيو هو.
”وعليڪم سلام ڀيڻ“ ڊاڪٽر مختصر ورندي ڏني هُئي. نصيبان هڪ نگاهه ۾ ڄڻ گهڻو ڪُجهه سمجهي وئي هُئي. هُوءَ سڌو اندر هلي وئي امان ڏي. ڊاڪٽر ٽوال واپس واڏڻ تي رکيو.
”مون هڪ طرفي ڳالهه ڪئي آهي... ٻئي طرف جي موٽ جو انتظار ڪندس...روئڻ سُٺي ڳالهه آهي پر جي گڏجي روئجي ته اهو ته اڃا به ڪو وڏو جهان آهي... هلان ٿو.“
هُو مُڙيو، سڌو در کان ٻاهر نڪري ويو. مُڙي نه ڏٺائين. اندران نصيبان جو آواز آيو، ”ادا... ادا...“
هُوءَ ڊوڙندي ٻاهر نڪتي در مان ٻاهر هلي وئي. مان سندس پويان در وٽ آيس. ڏٺم، هُوءَ گهٽيءَ ۾، در جي ويجهو ئي، ڊاڪٽر سان ڪُجهه ڳالهائي پئي ۽ پوءِ تڪڙي موٽي آئي. اندر گهڙي هُن در بند ڪيو.
”ته مطلب... چئي ويو اڄ سڀ ڪُجهه توکي؟“ هُن وڏو ساهه کنيو، مون ڪا ورندي ڪانه ڏني.
”تون چري آهين ڇا؟... ائين اڪيلي، اڪيلَي گهر ۾ ڪيئن ملينءَ هُن سان؟... هان؟“ هُن اکيون ڳاڙهيون ڪيون، ”۽ مٿان وري ڪڙو به ڪونه ڏنو هُيئي... جي اسان جي جاءِ تي ڪو ٻيو ائين گهر اندر اچي وڃي ها ته...!؟“
”ڪير اچي ها؟“
”اوڙي پاڙي جي ڪا مائي نٿي اچي سگهي ڇا؟...“ هُن ڏند ڪُرٽيا ”تُنهنجو دماغ خراب آهي زيبُل... مٿان وري اُن کي اڪيلو ڇڏي ڏنئي...! ائين گهران کيس ڪير اڪيلو نڪرندي ڏسي وٺي ها ته وري ڪهاڻي شروع... توکي ڪُجهه سمجهه ۾ نٿو اچي ڇا؟ تڏهن تڪڙي ٻاهر ڀڳس... گهٽيءَ ۾ اجايو سجايو ڳالهايومانس ته جيئن ڪنهن جي به نظر ۾ هُجون ته اُهو سمجهي ته ٻه ڄڻيون هيون... تون اڪيلي نه هُئينءَ... مان به هُئس.“
هن الاءِ ڇا ڇا پئي چيو، مون کي سمجهه ۾ آيو به پئي، نه به پئي آيم.
”ڳوٺ جي ماڻهن کي تون نه ٿي سڃاڻين ڇا؟ جونءَ مان جعفران ڪندا آهن زيبُل...“ مون ڪُجهه به نه پئي چيو، هُن مون کي ڌڪ هنيو.
”مُنهنجي خيال ۾ مان توسان پئي ڳالهايان...“
”ٻڌان پئي...“
”توکي مان پوءِ ٿي ٻُڌايان، چڱيءَ طرح سان... في الحال ٻارن کي ماني ڏي...“
مون ڪُجهه به نه ڪُڇيو، رڌڻي ڏانهن موٽي ويس.
هُن در جي ڪنڍي لڳائي ڇڏي.
***
سڄي ڳالهه ٻُڌي، هُوءَ ماٺ ٿي وئي هُئي.
”هُن ڪيئن سمجهيو ته هن مهلَ تون اڪيلي هُوندينءَ..! امان به ته ٿي سگهي ٿي هتي!“
”وڏو هوشيار ماڻهو آ... آڙيڪاپ آ....“
”مون کي اندازو نه هو... ائين ايندو...“
”۽ تو هُو مون سان، مئسيج واري ڳالهه به نه ڪئي...“
”ڪيان هان نه اڄ... صبح جو تڪڙ هُئي توکي... ڳالهه ڪرڻ گهريم پر تفصيل سان نه ڳالهائي سگهون ها....“
”تون رُني ڇو آهين؟...“
”الاءِ ڇو... بس... دل ڄڻ ڦاٽي پئي...“
”مئسيج ڪڏهن ڪيو هُئائين...“
”رات... دير سان...“
”تو ورندي ته ڪانه ڏنس نه...!“
”نه..“
”هاڻي؟...“
”هاڻي تون ٻُڌاءِ...“
مون هُن ڏي نهاريو، ڄڻ پنهنجو پاڻ کي ڦٽي ڪري ڇڏيو هئم. سڀ ڪُجهه عجيب ٿيو پئي... سڀ ڪُجهه ئي ته ٿيو پئي.
”تو وٽ موٽَ ڪهڙي آ زيبُل؟“
”توکي ڇا ٿو لڳي؟“
”سچي ڳالهه ته اها آهي ته مون کي سمجهه ۾ نه ٿو اچي... تُنهنجي سلوڪ کي زندگيءَ ۾ پهريون ڀيرو سڃاڻي ناهيان سگهي... ڪٿي دل چويم ٿي، تون هن کي پسند ڪرين ٿي... ڪٿي اهو خيال اچيم ٿو ته نه... اهڙي ڪا به ڪهاڻي ناهي... هڪ ڀيرو تون واضح ڪري ڇڏ...“
”مان هُن کي پسند ڪيان ٿي نصيبان“ اندر مان ڇڪي جملو ڪڍيم ”پيار الاءِ ڪيان ٿي الاءِ نه...“
هُوءَ چپ ٿي وئي هُئي. مون به بس جملو ڌڪي ڪڍڻ کان پوءِ اطمينان محسوس ڪيو هو.
”ورندي ڏيندينس؟“
”ڏسان...“
وري چپ.... مون هن ڏي نهاريو.
”تُنهنجو ڇا خيال آهي...؟“
”مُنهنجو خيال ناهي... ووٽ آهي... جيڪو هن جي طرف آهي..“
نصيبان جي فيصلي مون کي ڇرڪايو نه هو، پر ائين سندس طرف کڻڻ مون کي عجيب لڳو هو. هُوءَ بلڪل هڪ طرفي ٿي بيٺي هُئي. کيس ان ڳالهه تي شدت سان اصرار هو. ته مون لاءِ ڊاڪٽرَ جو رشتو ۽ ان جو ساٿ، زندگيءَ ۾ زبردست ثابت ٿيندو. الاءِ ڪيتري دير اسان بحث ڪيو هو.... کيس گهر وڃڻو هو... ڳالهه مڪمل ٿي نه سگهي هُئي.
***
رات لٿي ته الاءِ ڪيترا عڪس ٻيا به لهي آيا. سڀ اڻ مڪمل هُئا... سڀ ڪُجهه ڄڻ ٽُٽو پئي. هُن جي لهجي جي چاشني عجيب هُئي ’گڏجي روئڻ به هڪ وڏو جهان آهي...‘ هر هر ڪنن ۾ ٻُري رهيو هو. سندس اعتماد، نگاهن جو وزن... هلڪي مُرڪ سان سٿيل جملا... سڀ ڪُجهه ئي ته پويان رهجي ويا هُئا.
هُو ڇو آيو هو اها ته خُدا کي خبر، علاج لاءِ آيو هو يا پنهنجي علاج ڪرائڻ لاءِ آيو هو. مون کي پنهنجي روح ۾ عجيب هورا کورا محسوس ٿي رهي هُئي.
***
محبتون ڇا ٿينديون آهن؟
ڇا اُهي ياد سان جڙيل هونديون آهن!؟ ڏُک سان سلهاڙيل هونديون آهن. سندن قدم ڪيترو ڳرو هوندو آهي... ڳرو ئي ته هوندو آهي. هلڻ شروع ڪنديون آهن ته دل ۽ دماغ جا سڀ فرش لُڏڻ شروع ڪندا آهن. مون کي به لڳو پئي ته ڄڻ ڪُجهه لُڏي رهيو آهي.
***

19

مون موبائل ڏانهن ڏٺو پئي، جيڪو ماٺ هو. سوچيم متان نياپو ڪري... متان اسڪرين چمڪي پئي... پر اُتي ڪُجهه به ڪونه هو.
هوائن آڌار، وري هوٽل تان وڄندڙ رڪارڊن جو آواز اچي رهيو هو. شمن علي جو آواز، هوائن جي لهرن تي ايندي، درد جي لهر تيز ڪري رهيو هو.
چڙهه ڪوٺي اُتي ول ول ڏيکان، تيڏي را پرديسي
تون جلدي آ پرديسي...
تون وڏيان ديريان لائيان ني،
ميڏيان اکيان رج ڪي روئائيان ني
ايڏا نال غريبان، نا بڻ بي پروا پرديسي
تون جلدي آ پرديسي...
اکيون وري ڀرجي رهيون هيون، گيت هوائن جي گهيرن کي سوڙهو ڪري رهيو هو.
ميڪون سُڃڻان ويڙها کاندا اَي
هِڪ پل وي چين نا آندا اَي
ميڏي دل معصوم ڪون ايڏي ڏي نه سزا پرديسي
تون جلدي آ پرديسي...
الاءِ ڇا هو... الاءِ ڇو هو... گيت ۾، سِٽن ۾، ڌُن ۾. لڳم منجهند جو روئڻ ڄڻ بس ئي نه ٿيو هُجي. هِڪ اوريڪ هُئي جيڪا جاري هُئي. ٻڪرار ڀرجي آيو هو.
تيڪون سهڻي رب دا واسطا چن
هڪ عرض بشير غريب دا مڃ
ڪِٿي مر نه وڃان هڪ واري آ ڳل لا پرديسي
تون جلدي آ پرديسي...
مون پاڻ جهونگارڻ شروع ڪيو هو. ”تون جلدي آ پرديسي... چڙهه ڪوٺي اُتي، ول ول ڏيکان تيڏي را پرديسي... تون جلدي آ پرديسي“
هانءُ ڇڄي پيو هو. درد بُلند هو مون کي احساس ٿي چُڪو هو. مُنهنجو هينئون کيس پُڪاري رهيو هو. هُو اندر ۾ لهي آيو هو. الاءِ ڪيتري دير هوائون، آوازَ، ڳوڙها، سُڏڪا ۽ جسم جا جهٽڪا هم قدم رهيا. پوءِ الاءِ ڄڻ ڇو سُڪون اچي ويو. ٿانءُ ڄڻ ڀرجي ويو هُجي. مُنهنجي دل چيو، مان نصيبان کي ڪال ڪيان... نياپو ڪيان... ڪُجهه چوان... کيس ڪُجهه لکان... چوانس ”ٻيو پاسو وراڻي ٿو... ٻئي طرف جو جواب جلدي ٻُڌي وٺ.... دير نه ڪر... بس ڪناءِ“
فون کنيم... سندس ميسيج جي دري کُلي وئي. وراڻيءَ ۾ لکيم ’سرورق اندر يقينن هِن واري ساڳيو ڪتاب ئي آهي. اهو مُنهنجي دل چوي ٿي. هِن ڪتاب ٻاهران اندران، هڪ جهڙو پڙهي سگهجي ٿو. ٻئي طرفَ، پاڻ ملهائي سگهن ٿا.‘
هر هر پڙهيم پئي. لفظ لفظ کي ڏٺم پئي... موڪليانس يا نه... ’مُنهنجي پاران موڪليل جواب، هُن وٽ ثابتي بڻجي ويندو... الاءِ ڪيئن هُجي!؟ الاءِ ڪهڙو ماڻهو هُجي!؟ جي کوٽو نڪتو ته!؟... ٿي سگهي ٿو ته اُن ميسيج کي هُو هٿيار طور ڪتب آڻي...بدنام ڪري... ناموس خراب ڪري.‘
مون کي پنهنجو پاڻ تي جَڪَ اچڻ لڳا هُئا. ’هاڻي هاڻي سينو خالي ڪيو ٿئي... هاڻي هاڻي وري اهو هُن جي محبتن سان ڀريو ٿئي... مٿان وري خدشن کي ڇِڪي آئي آهين!؟ محبت ڪرين ٿي ته ڪر نه... وهم نه ڪر، وهم محبت جو موت هوندو آهي... هونئن به هِن ميسيج ۾ آهي ئي ڇا! لفظن جي چونڊ ڦاسائيندي ڪونه... يا الله... هِن وٽ ڦاسان به پئي ۽ ڦاسڻ به نٿي گهران!‘
پنهنجو پاڻ کي دڙيندي، مون سينڊ جو بٽڻ دٻائي ڇڏيو.
بيل وڳي، در تان چاچي قاصد جو آواز آيو، ”امان زيبُل... جاڳين ٿي؟“
ميسيج وڃي چُڪو هو.
هڪدم فون وهاڻي وٽ رکي، رئو ٺيڪ ڪندي، در ڏانهن ڀڳس ”آئي چاچا آئي“
در کوليم، چاچو اندر داخل ٿيو.
”اسلام عليڪم امان“ هُن ڀاڪر پاتو، مٿي تي هٿ رکيائين. مون گهٽيءَ ڏانهن نهاريو.
”ادو پوءِ ايندو... جلدي“
سندس هٿ ۾ پيتي هُئي، الاءِ ڪڏهن کڻي ويو هُو. بهرحال لڳو پئي ته هُو سامان سوڌو موٽيو آهي. اندر اچي هُو سڌو مُنهنجي کَٽ تي ويٺو.
”امڙ پهرين پاڻي ڏي... پوءِ ڪُجهه کاراءِ“
”جي چاچا“ مون پيتي کنئي.
”رک رک مان اندر ڪيان ٿو ڌيءَ... “
”نه نه... ايڏي ڳري ناهي چاچا... مان ڪري ٿي وٺان“
مون پيتي اندر رکي، پاڻي ڀري ڏنو مانس، پي هُو غسل خاني ڏانهن هليو ويو. پٽاٽن جي ڀاڄي گرم ڪندي ۽ ڦُلڪيون پچائيندي مُنهنجو اندر سوالن جي ور هو. ’ڇا ٿيو آهي؟ ائين ڪيئن اچي ويو آهي...؟ ابي ڪال به ناهي ڪئي؟‘
اڱڻ ۾ ٻي کٽ ڇِڪي آيس، ماني رکي مانس.
”ابو ڪڏهن ٿو اچي چاچا؟“
”جلدي امڙ“
”جاويد جي خبر پئجي وئي آهي؟“
”جي امان“
”پڪي يا...“ مون ڳالهه اڌ ۾ ڇڏي.
”بلڪل پڪي... الله ڪندو ته گهر اچي ويندو.“
”ڪٿي آ؟“
”اتي ئي آ“
”اتي!“ حيران ٿيس مان. ”اتي ڪٿي؟“
سندس مُک تي زهر ٻُري ويو، ”ڏيئي جي هيٺان اوندهه هوندي آ امڙ... ڪُجهه نظر نه ايندو آ اُتي.“
”مطلب چاچا!“
”اسان الاءِ ڪٿي ڪٿي وڃي نڪتا هُئاسين... ڏاڍا پرانهان ٿيا هُئاسين زيبُل... گهمي ڦري ڏَسُ ته هِتي جو ئي نڪتو“
”معنيٰ...!؟“
”معنيٰ جائُو هِتي ئي هُو... زمين آسمان کيس ڳڌو ڪونه هو... هِتي ئي پاڙي ۾ هو“ هُن مون ڏانهن نهاريو ”وات مان نه ڪڍجانءِ... لالڻ وٽ آ...“
حيرت وچان مُنهنجو وات پٽجي ويو ”هِتي...! هِن وٽ؟!“
”هائو...“
ماٺ ٿي وئي هُئس... چاچي کي ٽِڪ ٻڌي ويٺي ڏٺم.
”شڪ ته اسان کي پهرين ئي ٿيو هو... پر اسان کي ڏاڍي حرفت سان وچولن پري ڪيو هو... جيئن جيئن جُوءِ ڇڏيسين، تيئن تيئن هُنن کي پڪ ٿي ته ڌيان هٽجندن ۽ هُو کيس ڪڍي ويندا، پر ادي جي ذهن کي ڪمال آهي. اهڙي ئي اک رکي هُئائين جو هُو پريشان ٿي ويا هُئا. ڪڍي نه سگهيا.“
”محسوس ڪري ويا هُئا ڇا؟“
”ٻيو نه ته وري... نه ته ڪڍي نه وڃن ها!؟“
”پوءِ“
”پوءِ بس... باقي ٿورو انتظار ڪر“
”ابو موٽي آيو آهي؟“
”هائو“
”ڳوٺ؟“
”ها امان... موٽيو آ ته ڳوٺ موٽندو نه“
هُن ماني کائي پوري ڪئي. مون ٿانوَ کنيا. چاچا هَٿَ ڌوئي آيو، اچي سِڌو کٽ تي ليٽيو. مان پنهنجي کٽ تي ويٺس.
”جائو ملي ويندو نه چاچا؟“
وهم اڃا به ويٺل هُئا. هُو مُرڪيو، الاءِ ڪيترن ڏينهن کان پوءِ سندس چهرو پُرسڪون ٿيو هو. ”بلڪل ملندو... بلڪه ڄاڻ آيو“
سڀ ڪُجهه عجيب ٿي ويو هو. ڪلاڪ اڌ پهرين اندر تي جيڪو بار هو سو ته الاءِ ڪيڏانهن ويو. اڱڻ ۾ روشني وڌي وئي هُئي. مُنهنجو ڀاءُ اچي پيو، جنهن جي لاءِ مُنهنجي روح ۾ وڍ هُئا. هِن نامراد، کيس پاڻ وٽ رکي، الاءِ ڪهڙو سلوڪ ڪيو هوندو! الاءِ ڪهڙا ڏجها ڏنا هُوندائينس!؟ هي ڪهڙي قسم جو ماڻهو آهي. ڪنهن کي کڻي، لِڪائي، پاڻ ڪيڏي ديده دليريءَ سان ڏند ڪڍي هلندو ٿو رهي... ڪنهن جي هانءَ ۾ هٿ وجهندي کيس ڪو شرم نٿو اچي.!؟ جي هِن اهو ڪانڍ ڪيو آهي ۽ اسان سان گڏ گڏ رهيو آهي ته معنيٰ اسان هُن اسان جي تڙپ جو هڪ هڪ منظر ڏٺو هوندو... معنيٰ هُن اڃا وڌيڪ مزا ورتا هوندا. يعني مُنهنجي رشتي سان انڪار جو هُن پورو پورو بدلو ورتو پئي ۽ مٿان وري چاچا قيوم جون نموني گيريون... ڪيئن وڙهي ويو هو... ڇا کيس پنهنجي پُٽ جي افعالن جي خبر نه هُئي.!
هي لالڻ ڇا هو!؟... چريو هو ڇا... يا ظالم هو!؟
اوچتو ڊاڪٽر جو آواز ڪَنين پيو هُئم، ’ذهني مريض آهي اهو به... ڪنهن مهل شديد ڪاوڙ ايندي اٿم... ڪنهن مهل قياس‘
ته مطلب هِي چريو هو. ذهني مريض هو... جي ذهني مريض هو ته کيس هڪ پاسي رکن ها نه... ائين کُليل ڪيئن ڇڏيائون پئي!
مون کي هِمٿ نه پئي ٿي، مان چاچا قاصد کي ڇا چوان... ڇا پُڇانس... بس دل چيو پئي وڃان ۽ اِن لالڻ کي گولين سان پروڻ ڪري ڇڏيان.
”هِنن باسيو آهي چاچا؟“ هِمٿ ڪري پُڇيم.
”عبدالقيوم نخرا ته وڏا پئي ڪيا... خير آخر ۾ اچي ڦاٿو آ“
”چاچا قيوم ته نه کڻايو هو“
”ها پر، لال بخش پُٽ ته اٿس نه... پُٽ جو ڀر ته ڪندو نه“
”چاچا اهڙا ڪم ڪندو آ ڇا؟“
چاچا قاصد ڪابه ورندي ڪانه ڏني، سندس ويڪري مُرڪ سڀ ورنديون ڏئي وئي.
”ائين پنهنجن ۾ شايد پهريون ڀيرو هٿ وڌو ٿن امان...“ هُن پاسو ورايو. ”هاڻي معافيون گهرندا... هِتان هُتان جند ڇڏائيندا... ڏوهه ڏنڊ ڏيندا... بچت رڳو اُن ڪري پئي ٿئين جو هِتان جي ڊاڪٽر چيو آهي ته لالڻ ذهني مريض آهي ۽ هُو سندس علاج هيٺ آهي.“
سڀ ڪُجهه برباد ٿي ويو هو.
مُنهنجي ڀاءُ کي جنهن کنيو هو، اُن جي بچاءَ لاءِ ڊاڪٽر جا پنا ڪافي هُئا. معنيٰ اُهو الزام ڪنهن ٻئي جي مٿي تي پئي ويو. جائُوءَ کي کنيو لالڻ هو پر هاڻي نالو ڪنهن ٻئي جو کڻي، هُنن جهڙوڪر راڄوڻي ٿي ڪئي ۽ لالڻ کي وڏي ۾ وڏي مدد ڊاڪٽر جي ڪاغذن پئي ڪئي ته هُو چريو آهي... الا... هي سڀ ڇا ٿي ويو هو!
چاچو ليٽيل هُو، مان ائين ئي کَٽ تي ويٺي هُئم.
”تون به چيلهه سَڌي ڪر امان...متان هُو اچڻ ۾ ٿوري دير ڪن“
”جي چاچا“
رئو مٿان ڍڪي ليٽي پيس. آسمان تي ستارن جو عڪس عجيب هو. چنڊ لهي ويو هو. شروعاتي راتيون هيون. مون کي لڳو هو، مُنهنجي وجود تي، محبتن جو چنڊ به شايد ايترو ئي تڪڙو چڙهي لهي ويو هو.
چُپ چُپ ڪري، رئي کي مُنهن تي رکي، چاچي کي پُٺي ڏيندي، مون موبائل کنيو. اسڪرين تي ڏٺم. دل چيم هڪ نياپو ٻيو لکانس. ’رستو ون وي ئي ٺيڪ هو‘ وري ڪُجهه نه ڪري سگهيس. عجيب ماحول هو جنهن ۾ ساهه کڻي رهي هُئس.
مون کي پنهنجو پاڻ سمجهه ۾ نه پئي آيو. ڇا هُو مون ۾؟ اُهو ڪهڙو جذبو هو جنهن هيٺ مان جيئس پئي! ڀاءُ جي وڃائڻ تي مون هاءِ گهوڙا نه ڪئي هُئي. امان جي ذهني توازن وڃائڻ تي مُنهنجو ري ايڪشن ڪو گهڻو نه هو. ڊاڪٽر جي اظهار محبت تي، مان متوازن هُئس... مان ڇا هُئس؟
ماڻهو ٿورين ٿورين خوشين تي رڙيون ڪندا آهن. جهمريون هڻندا آهن... رنج جي ذرڙيءَ تي ڦسي پوندا آهن... مان ڇا هُئس! ڪهڙو ڪردار هو مُنهنجو... ڇا مان ظالم هُئس؟ يا مان دل جي ڪچي هُئس... ڪمزور هُئس؟ جي رنم پئي ته نار وهائي پئي ڇڏيم... جي چُپ هُئس ته چُپ... جي کِلان ته بس نه ڪيان... ڇا مان چري هُئس!
جي ڀلا مان چري آهيان ته ڇا ڊاڪٽر مون کي چريائپ سوڌو قبوليو آهي؟ هُو جي نفسياتي ماهر آهي ته هُن ڇو نه سوچيو ته مُنهنجو اندر ڇا ٿو آکي؟ ۽ ڀلا هُن کي لالڻ ڇو نه سمجهه ۾ آيو آهي... ايڏو وڏو ڪرمنل کيس سمجهه ۾ ئي نه آيو هوندو؟... ۽ جي هُن لالڻ کي سُڃاتو آهي ته ڇا کيس اهو اندازو نه ٿيو هوندو ته جائُو هُن وٽ آهي.!
هُن جي لالڻ جو علاج ڪيو پئي ته لازمن ڪٿي ته ڪا سوچ ايندي هوندس ته اُهو اُتي به ٿي سگهي ٿو... پوءِ اتي ڇو نه هُن خيال ڪيو! ڇا ڊاڪٽر به اهڙو ئي ڪو غلط ماڻهو هو! ڇا اُن ڪري ئي مان محبت کان ڊنس پئي!
مان ڇا آهيان... ڊڄڻي... بهادر... ذهين... سادي... بيوقوف... لاعلم يا هيڻي... مون کي پنهنجو پاڻ کي ڇا سمجهڻ گهرجي؟ لڳم پئي ذهن هاڻي وڃي پيو... واقعي چري ٿيان پئي. هُن کي مون سان ائين نه ڪرڻ گهرجي ها... هُن مون کي ڄاتو پئي، لازمن مُنهنجي چهري تي محبت پڙهي ئي هُن مُنهنجو هٿ طلبيو هو... پوءِ هُن ائين ڇو ڪيو؟
مُنهنجي اندر ۾ ڪير ڳائڻ لڳو هو.
’ميڏي دل معصوم ڪون، ايڏي ڏي نه سزا پرديسي...‘
ڪا سزا آئي پئي... الاءِ نه پئي آئي... ڪُجهه وڳو پئي اندر ۾... تون جلدي آ پرديسي... الاءِ هاڻي ايندو به الاءِ نه... الاءِ اچڻ لاءِ چوڻ به گهرجي الاءِ نه.
اندر جو ڪوٺو، هاڻي ويران هو... اُتي چڙهي ڏسڻ جو خيال ڪيڏو نه عجيب لڳي رهيو هُو. هر سِٽ سان، پنهنجي اندر جو آواز، ڄڻ سُڏڪي رهيو هو.
’چڙهه ڪوٺي اُتي، ول ول ڏيکان، تيڏي را پرديسي...‘
مان ڇا سرد هُئس؟ ٿڌي هُئس... يا جذبن جي تپش، مُنهنجي اندر ۾ ڪو دود دُکائي نه سگهي هُئي!... مان ڇا هُئس... جي سرد هُئس ته ايڏي رُنس ڇو پئي ۽ جي مُنهنجي اندر ۾ ڪا تپش هُئي ته ايترن واقعن تي مُنهنجو سلوڪ ايترو سرد ڇو هو.! ڇا مان واقعي ذهني توازن وڃائي ويٺي هُئس!
وقت مٽجندو آهي، برابر بيهي نٿو، هڪ جهڙو به نٿو رهي پر ايڏي تيز تبديلي؟... سڀ ڪُجهه ڪيئن فٽا فٽ ٿي ويو هو. لالڻ جو اوچتو رشتو گهرڻ، ابي جو اقراري انداز، مٿان امان جو انڪار ڪرڻ ۽ اُن تي کيس ڌاريءَ جي طعني ڏيڻ ساڻ هڪ جدول جي شروعات... هُن هڪ طعني... صرف اُن هڪ مهڻي، سڀ ڪُجهه بدلائي ڇڏيو هو. امان جي دل جو شيشو ڀُريو هُيو، هُن کي ڏار پيا ته بس پوندا رهيا... جي اهي ڏار نه پون ها ته شايد هُوءَ ايڏو جلدي، ايڏي تڪڙي چري نه ٿئي ها!
انڪار جي صورت ۾ لالڻ جو بدلو... جاويد کي اغوا ڪرڻ وارو... ڪميڻائپ جي حد هُئي... ائين ٿيندو آ ڇا؟ اهڙو ڪهڙو ڏوهه ٿيو هو! رشتو آ... ٿيو ٿيو، نه ٿيو نه ٿيو...ڪو حج فرض هو ڇا هُن جو مُنهنجو نڪاح! ڪيڏي نه ڪريل سطح تي لٿو هو. مٿان ابي جي جاکوڙ سندس سوچ، سندس اعتماد.
امان جي چري ٿي هُئي ته سڀ ڄڻ لُڙهي ويو هو. سڄي گهر جو نظام بگڙجي ويو هو. اهو ته ابي جو اعتبار ۽ اعتماد هو جو هُن سڀ ڪُجهه مُنهنجي حوالي ڪيو هو ۽ پاڻ جائُو جي ڪڍ ڳولڻ نڪري پيو هو. هُنن به ته ڏٺو پئي نه... اڳيان پويان ڪوبه نه هو. جيڪي مِٽَ مائٽ پهرين ڏينهن آيا... بس آيا... پوءِ ڪوبه نه لڙيو... حيرت ته اِن ڳالهه جي هُئي ته ڪنهن ڪا ڇڙهي ڪال به نه پئي ڪئي.
سڄي فلم سامهون هلي پئي. گهڻا ڏينهن ٿيا هُئا، پنجويهه، ٽيهه، چاليهه... لڳو پئي ڏينهن نه هُئا ڪي سال هُئا... حياتيءَ هڪدم جوان ڪري ڇڏيو هو.
مون کي پاڻ کان ڊپ ٿيڻ لڳو هو. مُنهنجي ڪَلَ ٿڙيل آهي. مان چري آهيان. سنئين ناهيان... ڪُجهه نه ڪُجهه اٿم ضرور... پوءِ ڇا ڪيان! ڊاڪٽر کي ڏيکاريان؟ چوانس... مون سان ڇا ويڌن آهي. مون کي لڳي ٿو، مُنهنجي اندر ۾ ڪير رهي ٿو جنهن جي گفتگو هاڻي مون کي نٿي وڻي، مُنهنجي جند اُن آواز مان ڇڏاءِ، مان هاڻي پنهنجو پاڻ کي ٻُڌڻ نٿي گهران.
ته پوءِ مون ڪنهن کي پئي ٻُڌڻ گهريو... من جي اندر شايد اهو آواز هو جنهن کان پردو ٿيل هو. هاڻي اُن جا پردا کُلڻ تي هُئا ته وري هي معاملو ڪَرَ کڻي رهيو هو... چاچا جي هڪڙي جملي ۾ ئي ڪيڏو ڏنگ هو. معنيٰ هُنن ڊاڪٽر کي به ڏوهي پئي سمجهيو. ڇا هي ڪُجهه لمحن جو خواب هو. ڇا ڪنڊن جون نوڪون، گُلن جي مُرڪن کان تِکيون ٿي ويون هيون.
رات جو پويون پهر هو جو بيل وڳي. ٽِپ ڏئي ٻئي اُٿياسين چاچي ڊوڙي در کوليو. ابو جاويد کي وٺي آيو هو.
بهار اچي وئي هُئي.
چاچا قاصد کي پيرين پئي، ڀاڪر ڀرڻ کان پوءِ، هُو سڌو مون ڏي ڀڳو. ڀاڪرين پئجي ڀڄي پيا هُئاسين.... ”آپي... آپي...“
هُو سُڏڪي پيو هو. مان به زارو قطار رُنس پئي. اکين تان نمي گهٽ ٿي ته ڏٺم ابو به روئي رهيو هو. مون کي خيال آيو هو مان ته ابي سان به ڪانه ملي هُئس. جائو سان گڏ ئي ٿورو اڳتي وڌيس ته ابي پاڻ اسان کي ڀاڪر ۾ ڀري ورتو. روئندي چيائين ”رب جو شڪر ڊاڪٽر... مان سُرخرو ٿيم... هُن کي گهر وٺي ئي موٽيم.“
مُنهنجن ڳوڙهن مُنهنجي زبان بند ڪئي هُئي. ڳالهائڻ لاءِ ڪُجهه به نه پئي مليو. سُڏڪا هُئا، ڳوڙها هُئا جن جي زبان پنهنجو پاڻ کي مڃائي رهي هُئي.
***
اندران امان نڪري آئي هُئي.
هُن خالي خالي نگاهن سان، اسان سڀني کي بيٺي ڏٺو. جاويد هڪدم ڏانهنس ڀڳو، وڃي ڀاڪر ۾ ڀريائينس، رڙيون ڪندي چوڻ لڳو ”امان... امان... اچي ويو آن مان...“
هُوءَ پٿر جو بُت هُئي. جاويد جي ڀاڪر به ڪُجهه نه پئي ڪيو. امان جون ٻانهون وريون ئي نه پئي. جاويد پريشان ٿي ويو هو. ”امان... امان...“
بابا اڳتي وڌيو هو. ”شمع... ڏس جاويد آيو آهي... جائُو... پنهنجو جائُو.“
ابي جي مُنهن تي ڳوڙهن جي نمي هُئي. هُو ڄڻ بي اختيار ڳالهائي رهيو هو. ”ڏسينس نه... ڏسينس... پَڪ ڪرينس... پڪ ڪر پنهنجي ٻچڙي جي... جاويد اچي ويو آهي ڀاڳ ڀري... سڃاڻينس نه...“
امان جاويد جي ڀاڪر مان پاڻ ڇڏايو ۽ ٿورو پري ٿي بيٺي. ”مون وٽ ته ڪونهي آيو“
”ته ڪنهن وٽ آيو آهيان امان؟“ جاويد جذباتي ٿي ويو. مون ڏي نهاريندي چيائين ”امان ڇو نٿي سڃاڻي آپي... هي ڇا ٿي ويو آهي امان کي؟“
مون کيس اشارو ڪيو، ’ڇڏينس نه... اڃان چنبڙينس‘ اشارو ڪري مون وڏي غلطي ڪئي هُئي. جائُو جيئن ئي سندس ويجهو ويو، هُن رڙ ڪئي، ”هٽ پري... ڇڏ مون کي ڇورا... الاءِ ڪير آهين... مان سڃاڻان ڪونه تون پيو ڳچيءَ پئين... آهين جاويد جي جُتيءَ جهڙو به ڪونه.... جاويد آ...نپٽو...“
ايڏو زور سان جاويد کي ڌِڪو ڏنائين جو هو ذري گهٽ کٽ جي پائي ۾ وڃي لڳي ها. ابو هڪدم اڳيان وڌيو، جاويد کي سنڀاليائين ”ٻاهر اچ ٻچا... کيس ٿورو وقت ڏي“
امان هڪدم ابي ڏي مُڙي ”زيبُل الاءِ ڪيڏانهن وئي آهي؟ چئي نڪتي آهي ته جاويد کي وٺي ٿي اچان... وٺي اچي ته توسان به ملايانس ٿي.“
”ٺيڪ آهي...“ ابي مُرڪيو. حالت هُن جي به عجيب ٿي وئي هُئي.
جاويد ته اکين تي هٿ رکي روئي رهيو هو. مون کيس ڀاڪر ۾ ڀريو.
”هي ڇو ٿو روئي؟“ امان حيرت وچان پُڇيو.
”هِن جو ڀاءُ گم ٿي ويو آ ادي“ چاچا قاصد چيو.
”ملي ويندس... ملي ويندس...“ امان دلداري ڏني ”زيبُل کي چئو اُها ڳولي ڏيندس“.
سڀني وٽ ڳالهائڻ لاءِ هاڻي ڇا بچو هو. کيس اتي ئي ڇڏي سڀ ٻاهر نڪري آيا هُئا.
***
ابي جي حالت عجيب هُئي. جائُو به ڄڻ هڪدم جوان مُڙس ٿي ويو هو. ڪُجهه ڏينهن جي سفر ۾ هُن ڄڻ صديون طئه ڪري ورتيون هيون. چانهه ماني کائيندي، هُن ڀريل آواز سان پُڇيو هو، ”امان جي اهڙي حالت ڪڏهن کان ٿي آ آپي؟“
”پهرئين ڏينهن کان“ مون پاڻ سنڀاليو. ”پهرئين ڏينهن کان... هُن تُنهنجي جُدائيءَ کي پاڻ تي سوار ڪري ورتو ڀا... بس پوءِ ڏينهون ڏينهن حالت خراب ٿيندي ويس.“
”ڊاڪٽر ڇا ٿا چون؟“
”چون ٿا ٺيڪ ٿي ويندي انشاءَ الله“
”شروع کان ئي نه سُڃاتئين پئي؟“
”نه نه... پهرئين ڏينهن ۾ سڃاڻندي هُئي... پوءِ آهستي آهستي بس ڄڻ سليٽ ڌوپجندي وئي.“
هُو ماٺ ٿي ويو هو. ابو پريان کٽ تي ليٽيل هو. اسان ڏي نهاريندي چيائين. ”هر ڪنهن وٽ حوصلي جو الڳ جهان هوندو آهي بابا... مٿان وري محبت جو سودو به هر ڪو پنهنجي حساب سان ڪندو هو. ڪي محبت ۾ هوش سنڀالڻ جي ڪوشش ڪندا آهن، ڪي نه... تُنهنجي ماءُ محبت ۾ پنهنجا هوش وڃائي ويٺي... ماءُ جي دل آهي ٻچا... اهڙي ئي هوندي آهي.“
جائُو لهي ويو هو. جيڪا شئي مون کي هُن ۾ هڪدم محسوس ٿي هُئي سا سندس رنگ جو لهسائجي وڃڻ هو. هُو سڄو لهسجي ويو هو. ڄڻ ڪاڙهن ۾ ڪرڪيٽ کيڏندو هُجي يا زمين تي تتل اُس ۾ پورهيو ڪندو هُجي ۽ ٻيو ته سندس جسم هلڪو ٿي ويو هو. لڳو پئي، هُن ٺيڪ طرح سان ماني نه کاڌي هُئي. هڪ ڊگهو ذهني ۽ جسماني عذاب ڀوڳي آيو هو. آيو هو ته پاڻ سان گڏ ماٺ به کڻي آيو هو. هُنن تمام گهٽ پئي ڳالهايو ۽ کيس پُڇ پُڇان جي مصيبت ۾ مون به ڦاسائڻ نٿي گهريو.
ننڊ آيس ته ابو مون کي وٺي اڱڻ ۾ هليو آيو.
صبح ٿيڻ ۾ ڪُجهه وقت هو. رات آهستي آهستي موڪلائي رهي هُئي. پرهه ڦُٽيءَ جا رنگ پنهنجي جادوگري ڏيکاري رهيا هُئا. ڪُڪڙن جا دس شروع ٿيا هُئا.
پاڻ سان گڏ کٽ تي ويهاريندي هُن چيو، ”جاويد هِتي ئي هُو زيبُل... پنهنجي ڳوٺ ۾... هُنن کن پل ۾ جيڪو کيس غائب ڪيو هو، سو اُتي ئي کڻي ويا هُئس، مون کي اندازو ٿي ويو هو ته ايترو تڪڙو هُو کيس منتقل نٿا ڪري سگهن. سو مون پنهنجو حساب ڪتاب پئي ڪيو. هُنن جي مُنهن ۾ ڌوڙ وجهڻ لاءِ ئي مان سڀني جي سامهون توکي ڇڏي، گهر ڏئي پري نڪري ويو هُئس. هُنن کي بس همٿ نه ٿي، ڇاڪاڻ ته ڪُجهه اهڙا ماڻهو وچ ۾ آندم جو هي ست ساري نه سگهيا.“
مان حيرت سان کيس ٻُڌي رهي هُئس.
”لالڻ پاڻ کڻايو هو... جاويد جي دوستن معرفت... اڳ اڳرو زاهد هو، رحيمان جو پُٽ... هُن الاءِ ڪهڙي ڳالهه جاويد کي ڪئي جو بس جيئن گڏجي نڪتو ته ٻن منٽن ۾ در کولي، الله ڏتي جي گهر ۾ گهڙي ويا... ميلو جتي لڳل هو، اُتي موڙ تي ئي ته الله ڏتي جو گهر هو ۽ قدرت خُدا جي ته اُن ڏينهن ڏتو گهر ۾ هو به ڪونه. مٿان وري گهٽيءَ ۾ به ڪير ڪونه هو. جائُو کي پهرين سڏ ڪري پاسي کان وٺي ويا ۽ عَقل ته ڏسين.... پاڙي ۾ رکيو ويٺا هُئا. ڪيڏا نه دلير هُئا.“
”الله ڪارو مُنهن ڪندن“
”سو ته ڪندن ئي ڪندن امان... پر اسان ڪو ڇڏينداسين ڇا؟“ هُن ڀرون ڳُتيا. ”اسان هيٺانهين پئي ورتي ته جيئن ڇوڪري جي ٻانهن وري ملي... هاڻي ڏس ته ڪيئن نٿو ٽنگو ٽالي ڪيانِ... وڏي هوشياري ڏيکاري اٿن نه... لالڻ وڃي ڪي اُبتيون سُبتيون ڳالهيون، ڊاڪٽر جي سامهون ڪيون...ڊاڪٽر وري اهڙو ڀوڪ بصر جو هڪدم مڃي ويٺو آ... هُن کي ڪاغذ لکي ڏنائين ته هي دماغي مريض آ... چريو آ... سو هاڻي اُن بهاني سان لالڻ جي جند ڇُٽي سگهي ٿي ۽ ٻيو ته گهڻو هٿ پير زاهد وارن نفرت وچان هنيا هُئا سو اُهي سنوان سڌا ڦاٿا آهن. لالڻ ته وچان ئي وچان نڪتو ٿو وڃي... دُعا ڪر اُن نڀاڳي ڊاڪٽر کي، جنهن چڱائي ڪري وڌي ٿس... هونئن ڏسجي ته چڱائي پاڻ سان به ٿي وئي آ جو اسان کي صحيح سلامت ٻچڙو مليو آ نه ته هُنن جا ته پورا ارادا کيس ماري لوڙهڻ جا هُئا... رب ڪريم جا جيترا به شڪر ادا ڪجن اُهي گهٽ آهن امان...“
***
سڄو گهر ڀرجي ويو هو.
سڀ آيا هُئا مبارڪون ڏيڻ. اهي مِٽ مائٽ جيڪي اهو سڄو عرصو الاءِ ڪٿي گم هُئا هاڻي وري آيا هُئا ۽ ڪمال بي نڪائيءَ سان آيا هُئا. هر ڪو وڏيون ٻرهانگُون پيو ڀري. هر ڪنهن پنهنجي پاران ڪا نه ڪا ڪوشش ڪئي هُئي. هر ڪنهن کي اهو اطمينان هو ته زيب النساء، علي رضا ۽ شاهينه بلڪل خير و عافيت سان آهن ۽ شمع پنهنجي گهر کي سنڀالڻ ۾ ڪامياب آهي. مائٽ، مائٽ ۽ مائٽ...آهه.
مون ۽ نصيبان لاڳيتو خدمتون پئي ڪيون. چانهيون، مٺايون، ناشتا، منجهند جي ماني. ماسي حنيفان امان جي ڀر نه ڇڏي هُئي. هُوءَ وري ڄڻ اُتي محاذ سنڀاليو بيٺي هُئي.
اُن سڄي هڻ وٺ ۾ ڌيان نه رهيو هُئم. شام ٿي ته جڏهن ڪُجهه پلن لاءِ مهلت ملي ته موبائل ڏٺم. صبح ساڻ هُن جو نياپو لڳل هو. ’خوشيون مبارڪ هُجنوَ ميڊم...‘
اکين ۾ الاءِ ڇا لهي آيو هو. هُن کي الاءِ خبر هُئي الاءِ نه. هي ته سڀ ائين ٿي ويو هو ڄڻ آڱرين، آڱرين کي ڇُهيو هُجي، هٿ ته ملي نه سگهيا هُئا. کيس ڪهڙي خبر هُئي ته هُن جو ڪردار اسان وٽ اسان جي گهر وارن وٽ ڇا جُڙيو هو. مون موبائل نصيبان ڏانهن وڌايو هو. هُن ميسيج پڙهيو. ”مبارڪ ٿو ڏيَنئي...“
”اِن کان اڳ مُنهنجو ميسيج به ڏس“
هُن اسڪرول ڪڍي پڙهيو ۽ خوشيءَ وچان ٽپ ڏنائين. ”نه نه... تون مڃي وئينءَ!“
ڀِڪوڙيل چپن سان، اقرار ۾ ڪنڌ لوڏيندي چيم، ”هِن اقرار جو ڪوبه فائدو ناهي نصيبان...“
سندس مُنهن تي هيڊ هارجي وئي. ”ڇا مطلب؟“
”هُن ڪُجهه اهڙو ڪري ورتو آهي جو هاڻي هِن در ڏانهن نگاهه کڻي ڏسي به نٿو سگهي.“
”ڇا ڪيو ٿائين؟“
سڄي ڳالهه ٻُڌائي مانس... هُوءَ چُپ ٿي وئي.
”اُن ۾ هُن جو ڪهڙو قصور زيبُل؟“
”اهو ڪير چوندو؟“
”پاڻ چونداسين“
”ڪنهن کي؟“
”چاچا وارن کي...سڀني کي“
”ڪنهن جي حق ۾؟“
”ڊاڪٽر جي حق ۾“
”ڪهڙي خوشيءَ ۾؟“
”مطلب!“
”مطلب صاف ته ڪهڙي خوشيءَ ۾؟“
هُوءَ مُنجهي پئي هُئي ڄڻ چوڻ لاءِ ڪُجهه به نه هُجيس. ”ڏس نصيبان... جي پاڻ هُن جي فيور ڪنداسين ته معنيٰ ڪا گڙٻڙ آهي نه... سڄو گهر هُن جو مخالف آهي... بابا ۽ چاچا کي مٿس ايترا ڪٽ هُئا جو تون سوچي نٿي سگهين... هاڻي اُتي جي اسان پاسو کڻنداسين ته هل ڀلا، هي ٺهي به وڃن... ابي وارا کيس معاف به ڪري ڇڏين پوءِ جي رشتو آيو ته ڳالهه ته وري به اُتي وڃي بيهندي ته اسان جو ڪو نه ڪو تعلق هِنن ڏينهن ۾ جُڙيو ضرور هو... پوءِ؟“
”ائي گهوڙا... خوب است... اهو ته مون سوچيو ئي ڪونه هو.“
”گهر ۾ مون کي اڪيلو ڏسي، ڊوڙي وڃي هُن سان گهٽيءَ ۾ بيهي ڳالهائين ٿي ته جيئن الزام نه لڳي، اُتي ڳالهه سمجهه ۾ نٿي اچنئي؟“
هُوءَ چُپ ٿي وئي هُئي. مون ڪنڌ جهُڪائي ڇڏيو هو. اکين ۾ نمي لهي رهي هُئي.
”معنيٰ سڀ ختم زيبُل؟“
مون هاڪار ۾ ڪنڌ لوڏيو.
”ڪو نمونو... ڪا ڳالهه... ڪُجهه مڙئي؟“
”نڪو“
”اهو ته ظلم ٿيندو“
”ته ظلم ڪونه ٿيندا آهن ڇا؟“
هُوءَ وري ماٺ ٿي وئي هُئي. مون هُن جو هٿ جهليو ”ظلم وري وري ٿيندا آهن، اهڙيون اقرار واريون راتيون، صرف هڪ ڀيرو اينديون آهن. اهڙيون راتيون، جيڪي سڄي عُمر لاءِ ساٿ ڏيڻ ۾ سدا بهار رهنديون آهن.“
***

20

ابي الاءِ ڇو هُن کي گهرايو هو. الاءِ گهرايو هُئائينس يا هُو پاڻ آيو هو.
اڱڻ ۾ ويٺا هُئا، ابو، چاچو قاصد ۽ مامو امان الله. اندر آواز آيو پئي. هُنن جيڪي ڪُجهه ڳالهايو پئي سو سڀ پئي ڪنايم. ڪو جهيڙو جهٽو نه هو. ڳالهه تهذيب جي دائري ۾ هلي رهي هُئي.
”اها ڳالهه پاڻ اسپتال ۾ ڪري پئي سگهياسين پر مون کي امان کي ڏسڻ اچڻو هو، اُن ڪري هيڏانهن آيو آهيان ۽ هتي ڳالهايون پيا.“ سندس آواز پاٽدار هو. ايڏو سُٺو پئي لڳو ته هُن تي ڪنهن جو به رُعب نه هو.
”اهو ڪاغذ مَٽجي نٿو سگهي؟“ ابي پُڇيو.
چانهه پيتائون پئي، رڌڻي جي چير مان ڏٺم. هُن اطمينان سان ڍُڪ ڀريندي چيو، ”نه... قطعي نه...“
اندر نصيبان مُنهنجو ڪُلهو دٻايو، ”اِتي رکينس...“
”ڊاڪٽر توکي سمجهه ۾ اچي ٿو ته اهو انڪار ڇا ڪندو؟“ مامي امان الله ڄڻ ڀڀڪي ڏني. هُو مُرڪيو.
”مون کي ڊيڄاريو ٿا؟... هان... سمجهو ٿا ته خوفزده ٿي ويندس... ڀُليا آهيو سائين... اوهان جيڪي ڪُجهه به آهيو... هوندؤ... رئيس هوندؤ، ڪامورا هوندؤ... هِن تر جا ڀوتار هوندؤ پر توهان ڊاڪٽر ته ناهيو نه... ڊاڪٽر جيڪي سمجهي ٿو اُن کي ڪير به وڌيڪ سمجهائي نٿو سگهي.“
”ته تُنهنجو مطلب آهي ته هُو بيمار آ؟“ چاچي صادق پُڇيو.
”نه ته ڪو ڪوڙو ڪاغذ هو ڇا؟ مان توهان کي اهڙو ٿو لڳان، جيڪو ڪوڙو ڪاغذ لکندو؟... جي لکڻو هُجي ها ته هتي هِن رڻ پٽ ۾ اچان ها ڇا؟“ سندس زبان باهه ٿي وئي هُئي. ”مُنهنجي شهر جي ڪلينڪ ڪير ڏسي نه ته وات پٽجي وڃي سرڪار... پر آهيان چريو... ڪندو اهڙا ئي ڪم آهيان... چريو آهيان پر سنئين کي سنئون ۽ چريئي کي چريو چوندو ضرور آهيان.“
ٿوري دير ماٺ ٿي هُئي پوءِ ابي جو آواز آيو هو ”توهان جو اهو هڪڙو ڪاغذ هُو کڻي گهمائيندا ٿا وتن، اهو جي هڪڙو پنو ڦري وڃي ته لالڻ لڀجي ئي نه...“
”نه پر ڇو ڦري سائين؟...“ هُن ابي جي ڳالهه ڪٽي. ”آءِ ايم سوري... مون کي توهان کي ڏسي لڳو هو ته توهان هِنن سڀني ۾ سينسيبل ماڻهو آهيو، سمجهو آهيو پر اوهان به اُبتي ڳالهه پيا ڪيو.“
”آواز اونچو نه ڪر ڊاڪٽر“ مامي گهوريس.
”آواز تون اونچو نه ڪر بُزرگ“ هُن ساڳي سختيءَ سان وراڻيو.”هِتي امان جو علاج هلي پيو... دوا لکندس ته مرض به ته لکندس نه.... مرض لکندس ته علاج لاءِ طريقو به لکندس نه... هِتي توهان جي گهر ۾... جڏهن هُن پاڻ وٽ ڇُريون چاقون لڪايا هُئا پوءِ سڏ تي آيو هُئس ته کيس بچايو هُئم نه... نه رڳو کيس بچايو هُئم پر گهر وارن کي به بچايو هُئم... هِن لال خان کي چريو لکي، مون ڳوٺ کي بچايو آهي. کين ٻُڌايو آهي ته بابا هِن کان پري رهو... هاڻي جي هِن ڪو ڪرائيم ڪيو آهي ته مان ڇا ڪيان...؟ مُنهنجي علاج جي ڪري ڪيو ٿس ڇا؟“ هُو اُٿي کڙو ٿيو. ”۽ ٻي ڳالهه... مُون کي اوهان جي پُٽ جي اغوا جي خبر نه هُئي ته ڪو لالڻ ڪئي ڪئي آهي... پر جي خبر هُجيم به ها ۽ مان پنهنجي مريض کي سُڃاڻان ها ته به مان اهو ئي لکان ها جيڪو مون لکيو آهي“
سڀ اُٿي کڙا ٿيا.
”توکي لڳي ٿو هِن ڳوٺ ۾ تون رهي سگهندين؟“ مامي امان الله تارا ڪڍيا.
”ڪڍي ته ڪير مون کي سگهي ڪونه ٿو هِتان سرڪار“ هُو مرڪيو. ”پر مان پاڻ ئي هليو ويندس... هِي جاءِ ڪا رهڻ جي لائق آهي ڇا؟ هلان ٿو... الله واهي.“
هُن سڀني کي هٿ ٻڌا هڪ نگاهه رڌڻي جي دريءَ ڏانهن وڌائين، ۽ اهڙي نموني هُنن کي هٿ ٻڌائين، ڄڻ کين خبر ئي نه پوي ته هُو ڪنهن کي اشارو ٿو ڪري ۽ ٻاهر نڪري ويو.
سڀ ماٺ ٿي ويا هُئا، جهڙوڪر نانگ سنگهي ويو هُئن. نصيبان مون کي ڀاڪر ۾ ڀريو ۽ ڪُلهي تي مٿو رکي سُڏڪڻ لڳي. مان سمجهي وئي هُئس، کيس مُنهنجي هارائڻ برباد ڪري ڇڏيو هو.
***
اسڪول ويندي، بس اسٽاپ تي بيٺل نظر آيو.
نصيبان ٻارن کي وٺي تڪڙي اڳتي وڌي وئي. ويندي ويندي بيگ ڏانهن اشارو ڪيائين. ٿيلهو کوليم، ڏٺم رنگ اچي پئي، کنيم.
”پهريون ۽ آخري ڀيرو توهان کي، فون تي ٻُڌڻ ٿو گهران. وڃان پيو... بس هڪ نظر ڏسڻ لاءِ بيٺل هُئس.“
مُنهنجو آواز نه پئي نڪتو. مان سندس بلڪل سامهون هُئس. پر ڀرو هُئس پر نظر ته اچي رهي هُئس ته فون مُنهنجي ڪن تي لڳل آهي.
”محبت ۽ خوشيءَ جا پل مختصر هوندا آهن زيب النساء“ هُن مُنهنجو نالو کنيو. ”پر رهجي هميشه لاءِ ويندا آهن. ڏُک ظالم هوندو به شديد آ... پر شايد اسان جهڙن وٽ رهي ناهي سگهندو يا شايد سدائين رهيل هوندو آ... ايني وي... ٿينڪس فار ايوري ٿنگ“
هُن مون ڏي نهاريو، مون پريان کيس بيٺي ڏٺو.
”هيلو... هيلو آواز اچي پيو؟“ هُن اتساهه مان پُڇيو.
”جي“
”مُنهنجي زندگيءَ ۾ رنگ ڀرڻ لاءِ مهرباني... ڪٿي پڙهيو هُئم ڪنهن جو جملو... هڪ ڀيرو ڏٺو اٿم، هڪ ڀيرو ڏسڻ جي تمنا آهي... سڄي عُمر، توکي ڏسڻ جي تمنا رهندي ئي رهندي... تُنهنجو نياپو رکڻ چاهيان ٿو پر اهو ڊائريءَ تي لکي ورتو اٿم، ڇاڪاڻ ته هاڻ هي نمبر ۽ اُن جا نياپا سڀ ڊليٽ ٿي ويندا.“
مُنهنجو سڏڪو ساهه ۾ مُونجهارو ڪرڻ لڳو.
”پنهنجو خيال رکجانءِ... ڌڻيءَ جهڙو توکي نالو ڏنو آهي، اوترو ئي تون عورت جي حسناڪي آهين... سُٺي زندگي گذارجانءِ ۽ پنهنجن ٻارڙن کي اهو ضرور ٻُڌائيجانءِ ته هتي هڪڙو ڊاڪٽر آيو هو، جيڪو ڏاڍو ضديرو هو... اصولن جي ڪري ڌِڪا ٿاٻا کائيندو هو.... ۽ ها پنهنجي اندر جي ٻار کي سدائين ياد ڏيارجانءِ ته هِن حياتيءَ جو سڀ کان ڏُکيو فيصلو، رڌڻي جي دريءَ جي اوٽ ۾ ڏسندڙ اکين جي طاقت سان ڪيو هو... ۽ سڄي عُمر اُن تي فخرمند به رهيو.... مان توکي پنهنجو چوان الاءِ نه، مان بهرحال سڄي عُمر تُنهنجو هُوندس زيب النساء...“
سامهون بس نڪتي پئي، گهٽيءَ مان مُڙي پئي. آواز آيو ”بس رڳو هڪڙو جملو ڳالهاءِ“
همٿون ميڙي چيم... ”پنهنجو خيال رکجانءِ“
”تون پنهنجو خيال رکندينءَ نه ته مُنهنجو خيال سدائين پيو رکبو... الله واهي.“
هُن فون بند ڪئي ۽ اُتان هٿ لوڏيائين. بس سندس ويجهو اچي رهي هُئي. الاءِ ڇا ٿيو... مون ڪنهن جي به ڪا به پرواهه نه ڪئي ته ڪير بيٺو آهي... بس ۾ ڪير آهي... هڪدم ڀرپور نموني سان ٻانهن لوڏي کيس الوداع ڪيم.
”الله واهي“ ڀُڻڪيم ۽ ويندڙ بس ۾ کيس چڙهندي ڏٺم. آخري موڙ مُڙڻ تائين بس مُنهنجي نگاهه ۾ هُئي.
***
دريءَ جي وٿيءَ، ڪڏهن ڪڏهن اوتري رکندي آهيان جيتري سندس آخري ڀيرو اچڻ تي رکي هُئم. سامهون ڪُرسي ساڳي جاءِ تي رکندي آهيان. ڪوپ اڃا تائين ڌوتو ڪونهيم. هُو چانهه پيئندو آهي. اُبتا سُبتا جواب ڏيندو آهي ۽ پنهنجا وڏا وار بي ترتيب ڇڏيندو آهي. کيس تڪڙ ڪرڻي هوندي آهي ڇاڪاڻ ته هاڻي هِن گهر ۾ هڪ نه، ٻه چريون رهنديون آهن، جن کي وڇوڙي پاڳل ڪيو هو.

 

بئڪ ٽائيٽل پيج

[img]http://farm1.staticflickr.com/903/41065773804_0fbe4fbb32_o.jpg[/img]