چنڊ رهين ٿو دور

ناشر پاران

برک ڊراما نگار، شاعر، ڪهاڻيڪار ۽ ناول نويس سائين قمر شهباز جي چونڊ شاعريءَ جو مجموعو ”چنڊ رهين ٿو دور“ پيش ڪرڻ جو شرف سنگم پبليڪيشنس کي حاصل ٿي رهيو اهي. هن کان اڳ ادارو محترم قمر شهباز جي ڪهاڻين جو مجموعو ”قمر شهباز جون چونڊ ڪهاڻيون“ (١٩۸٣ع) ۽سندس ڪجهه چونڊ ريڊيو، ٽي وي ڊرامن جو ڪتاب ”واچوڙن ۾ لاٽ“ (١٩۸۷ع) پڻ پڙهندڙن کي ڏئي چڪو آهي.
۽ جلد ئي محترم قمر شهباز جي ڪجهه چونڊ مزاحيا/ طنزيه خاڪن جو ڪتاب ”اٺون گهر“ ۽ سندس بهترين ناول پڙهندڙن کي پيش ڪبو.
جيئن ته سائين قمر شهباز پاڻ ادبي دنيا ۾ ڪنهن تعارف جو محتاج ڪونهي، تيئن سندس شاعري به ڪنهن تعريف جي محتاج ڪونهي. تنهن هوندي به سائين امداد حسيني ۽ سائين شمشيرالحيدريءَ سندس فن ۽ شخصيت تي گهڻو ڪجهه لکيو آهي، جنهن لاءِ ادارو سندن نهايت ٿورائتو آهي.
اسان کان جيتري قدر ٿي سگهيو آَهي، قمر شهباز جي خوبصورت شاعريءَ کي دلڪش شڪل ۽ پوش ۾ پيش ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي آهي، تنهن هوندي به ڪلام جي صحت، بيهڪ يا ڇپائيءَ ۾ ڪا ڪمي ڪسر ڏسڻ ۾ اچي ته ان لاءِ اسين معذرت خواهه آهيون. پڙهندڙن کي گذارش آهي ته اسان جون خاميون پڌريون ڪن ته جيئن ٻئي ڇاپي کي درست ڪري سگهجي.
هن ڪتاب کي سهڻي نموني اوهان تائين پهچائڻ ۾ محترم سائين شمشيرالحيدريءَ ۽ جناب نظام الدين انصاريءَ جن ذاتي دلچسپي وٺي هر ڪم ۾ ڏاڍي مدد ڪئي. ادارو سندن سهڪار لاءِ نهايت ٿورائتو آهي.
سنگم پبليڪيشنس، سنڌي ٻوليءَ ۽ ادب جي واڌاري/ جياپي واري تحريڪ ۾ هيستائين ناميارن ليکڪن جا مختلف موضوعن تي ٽيهارو ڪتاب شايع ڪري چڪو آهي، ۽ ان سلسلي جون ايندڙ سوکڙيون سائين تاجل بيوس جي چونڊ شاعري ”سنڌ منهنجي امان“ ۽سانئڻ تبسم عروج قاضيءَ جون چونڊ ڪهاڻيون ”ٽرين پوندا ٽارئين“ هونديون.
اميد ته هميشہ وانگر، آئنده به پڙهندڙ توڙي لکندڙ ”سنگم“ سان پنهنجو سهڪار جاري رکندا.

ٿورائتو

[b] ڪرم. الاهي چنا
[/b] پاران
سنگم پبليڪيشنس

ڪراچي سنڌ
١١- سيپٽمبر، 1988ع.

پنهنجي پاران

[b]پنهنجي پاران
[/b]
هن مجموعي ۾ منهنجي شروعاتي دور کان وٺي اڄ تائين ڪيل شاعريءَ جا ڪجهه شعر شامل آهن. چُونڊ ڪرڻ نه مراد هئي ۽ نه وري ممڪن. ها، البت مختلف دورن ۽ ڪيفيتن جو اندازو پڙهندڙ مضمون توڙي عنوان مان بخوبي ڪري سگهندا. مون ڪچا ڦڪا شعر پڻ ڪن حالتن ۾ جيئن جو تيئن رهڻ ڏنا آهن، ڇو ته انهن کي پنهنجي سر نمائنده حيثيت حاصل آهي.
پنهنجي ڪهاڻين، ڊرامن ۽ مضمونن جيان شعر پڻ سنڀالي سهيڙي حفاظت سان رکي نه سگهيو آهيان، ان ڪري ڪيترائي ڄاتل سڃاتل اوهان کي هت نظر نه ايندا. ان لاءِ افسوس اٿم. اميد اٿم ته دلچسپي رکندڙ سڄڻ اهي ڪميون ايندڙ ايڊيشن ۾ پوريون ڪندا.

[b]_ قمر شهباز
[/b]20- آگسٽ، 1988ع
ڪراچي، سنڌ.

[b]ارپنا[/b]

پهرينءَ ئي ملاقات ۾ چيومانس:
مون کي منهنجي سمورين ڪوتاهين سميت
قبول ڪري سگهندينءَ؟

ڪنڌ جهڪائي، مُرڪي چيائين: ها!

اڄ
ورَهين پڄاڻا
جڏهين رڻِ جو ساڙيندڙ سفر طيءَ ڪري
پٺتي مُڙي
سالن جي ساٿ ڏانهن ڏسان ٿو
ته کيس پايان ٿو
ساڳئي ئي سٻاجهي، سُلڇڻي ۽ اڏول عورت.

هيءُ ڪتاب اُن عورت کي ارپيم
جا منهنجي پنهنجي آهي
۽ منهنجي ئي اوسيئڙي ۾
جيئندي رهي آهي!

[b] _ قمر شهباز
[/b]
٢٥- آگسٽ 1988ع
ڪراچي، سنڌ.
[b][/b]

قمر شهباز – هڪ آدرش

سنڌي ادب جي اُنهيءَ جُڳ جي ڳالهه ٿو ڪريان، جڏهن ١٩٥٥ع ۾ ”سنڌي ادبي بورڊ“ جو ٽماهي رسالو ”مهراڻ“ وري نڪرڻ لڳو هو، ۽ ان جي پويان ١٩٥٦ع ۾ ”سنڌي ادبي سنگت“ جي مرڪزي تنظيم وجود ۾ آئي هئي. ورهاڱي کان پوءِ، اسان جي ادب ۾ انهن ٻن اهم واقعن کان وڌيڪ ٻيو ڪو به اهڙو اهڃاڻ ڪونهي، جنهن سان سنڌ جي نئين سفر جي منزل متعين ٿي هجي.
”مهراڻ“ رسالي هند ۽ سنڌ جي مڙني اديبن کي نه رڳو لکڻ لاءِ اُڀاريو ۽ اُڀاريو،کين پنهنجين تخليقن جي پذيرائيءَ لاءِ شاندار ۽ شاهي ميدان مهيا ڪيو، اظهار جا طريقا ۽ معيار پيدا ڪري ڏنا ۽ فڪر ۽ خيال توڙي نظرئي ۽ اصول جا رخ ۽ لاڙا ڏيکاريا، بلڪ، سڀ کان وڌيڪ، سڀني همخيال ليکڪن کي هڪٻئي سان واقف ۽ ويجهو ڪيو. اڻسڌيءَ طرح، اهو هڪ اهڙو تنظيمي ڪم هو، جنهن کي سنڌي ادب جي دنيا ۾ تاريخساز ڪارنامي جي حيثيت حاصل رهندي.
ساڳئي وقت، ”سنڌي ادبي سنگت“ هڪ پاسي پنهنجين هفتيوار ادبي ڪچهرين وسيلي ادب جي اُپت توڙي اديبن جي فڪري ۽ نظرياتي تربيت جو ڪم ڪيو، ته ٻئي پاسي ڪنڊ ڪڙڇ ۾ پنهنجي تنطيم ۽ ان جي هر هنڌ پکڙيل ڪارڪنن وسيلي سنڌ جي ادبي ۽ تعليمي، لساني، ۽ ثقافتي مسئلن کي عام ڪري، قومي سجاڳيءَ جو اُهو ماحول پيدا ڪيو، جيڪو ڪنهن به سماج جي اوسر ۽ حفاظت لاءِ ضروري ٿيندو آهي. ”سنگت“ ڪيترين ئي اهڙين آفتن کي پري هٽايو، جيڪي بنيادي طرح سنڌ جي قومي سڃاڻپ کي ختم ڪرڻ واريون هيون.

مون يارهن سال (١٩٥۴ع کان ١٩٦٦ع تائين) ”سنڌي ادبي بورڊ“ جي ملازمت ۾ رهي، بورڊ جي ٽماهي رسالي ”مهراڻ“ لاءِ ڪم ڪيو. ايترو ئي عرصو، يارهن سال (١٩٥٦ع کان ١٩٦٦ع تائين)، مون ”سنڌي ادبي سنگت، سنڌ“ جي سيڪريٽري جنرل جي حيثيت سان ڪم ڪيو. انهن ٻنهي حيثيتن سان، سمورن ننڍن ۽ وڏن اديبن کي ويجهڙائيءَ کان ڏسڻ ۽ سندن ڪم ۽ ڪارڪردگيءَ کي پرکڻ جو موقعو مون کي اهڙيءَ ريت مليو جو هو اديب ۽ ڪارڪن جي تصوير منهنجي ذهن ۾ سنڌي ادب جي قومي سجاڳيءَ واريءَ تحريڪ جي هڪڙي حصي طور ٺهندي رهي. انهن مان ڪا تصوير چٽي ته ڪا اڻچٽي، ڪا سادي ته ڪا رنگين، ڪا وڻندڙ ته ڪا اڻوندڙ، ڪا رواجي ته ڪا شاهڪار، ڪا پوري ته ڪا اڻپوري، جيئن جو تيئن، منهنجين يادگيرين جي گئلريءَ ۾ محفوظ آهي.
قمر شهباز جي تصوير منهنجي ذهن جي تختيءَ تي هڪڙيءَ ٻيءَ تصوير سان گڏوگڏ چٽجڻ شروع ٿي. اُها تصوير هئي امر جليل جي. ٻيئي تصويرون هڪٻئي سان لاڳو، هڪٻئي سان ائين جڙيل، ڄڻ ته ڪو هڪڙوئي نقش هيون. قمر ۽ امر اڄ ڪراچيءَ ۽ اسلام آباد جي ويڇي تي ويٺا آهن، پر منهنجي ذهن وارين سندن تصويرن جي وچ ۾ ڪابه وٿي ڪانه آئي آهي.
جديد سنڌي اديبن جي اصل ۽ وڏي ”سنڌي ادبي سنگت“ ته آهي ئي، پر ٻيون وري ٻن – ٽن، پنجن – ستن يا اٺن – ڏهن يارن جون ادبي سنگتون به رهيون آهن، جن جو ادب، ٻوليءَ ۽ ثقافت جي معاملن تي مخصوص اثر پئي رهيو آهي. اهڙا ٻِڪُنڊا، ٽِڪُنڊا، پنجڪنڊا يا اَٺڪنڊا ڪي گهڻا ته نه ٿيندا، پر پنهنجين خاص حيثيتن جي ڪري انهن جون مصلحتون ۽ مداخلتون، گڏيل مفاد ۽ مرضيون، هلنديون پڄنديون ۽ ذاتي پسند – ناپسند واريون ڳجهيون توڙي پڌريون، منفي توڙي مثبت سرگرميون، ادب ۽ اديبن جي مسئلن تي علحدا اثر رکنديون آيون آهن. انهن مان ڪي مفيد ته ڪي نقصانڪار، ڪي ”ڪلاسيڪل“ ته ڪي ”روايتي“ سنگتون آهن. ڪي ادب جي آيت لاءِ ڪوآپريٽو سوسائٽين جيان آهن ته ڪي وري مولانا عبدالواحد سنڌيءَ جي تڪيي ڪلام موجب ”زوراور“ قسم جون سنگتون آهن، جيڪي زوريءَ پنهنجي مرضي مڙهين ٿيون ۽ ناڪاري اديبن تي ناراضگيءَ جون ڪارروايون ڪن ٿيون. ماضيءَ ۾ ڪي اهڙيون سنگتون به ٺهيون آهن، جن مان ڪي ته پهرئين مرحلي ۾ صرف سنگت تائين محدود رهندي ئي منتشر ٿي ويون، پر ڪي وري ٻئي مرحلي ۾ پهچي، گڏيل مفادن يا مقصدن هيٺ، پڪيون ۽ پختيون بنجي ويون. اِنهن مڙني قسمن جي سنگتن جي تفصيلي سرگرمين ۽ ڪارڪردگين، مثبت يا منفي اثراندازين جو چٺو هڪ ڌار ڪتاب گهري ٿو، تنهنڪري هتي ڪن ٿورن مثالي ٻڪنڊن، ٽڪنڊن، وغيره، جي خالي نشاندهي ڪجي ٿي: ”نه نفعو – نه نقصان“ جي بنياد تي، يعني سواءِ اهو ٻڌائڻ جي ته اهي ڪهڙي قسم جي سنگت ۾ شامل چئجن.
ٽماهي ”مهراڻ“ واري زماني ۾، ڇهين ڏهاڪي کان سلسلو شروع ڪندي، جديد اديبن جو پهريون مثالي ٻڪنڊو غلام ربانيءَ ۽ ممتاز مرزاجو ملي ٿو، جنهن لاءِ محمد ابراهيم جويي صاحب چيو ته اهي two inseparables (ڌار نه ٿي سگهڻ جهڙا) آهن. ”بورڊ“ جي آفيس ۾ مشهور ٿي ويو هو ته ”ممتاز آيو، رباني ويو!“ ممتاز مرزا جو پوءِ جيڪو ٻڪنڊو شيخ محمد اسماعيل سان جُڙيو، سو غير معمولي ثابت ٿيو. پنهنجيءَ ٻڪنڊيءَ حيثيت کي ڌار قائم رکندي، شيخ ۽ مرزا جو وري ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ سان بيحد بااثر ٽڪنڊو بڻيو، ۽ انهيءَ ٻڪنڊي ۽ ٽڪنڊي سنڌي ادب، ٻوليءَ ۽ ثقافت جي معاملن تي ڊگها ۽ اونها اثر وڌا آهن - ۽ اهي اڄ تائين جاري آهن.

ممتاز مرزا، ساڳئي وقت، ٻئي اهڙي طاقتور ٽڪنڊي جي هڪڙي ڪنڊ آهي، جنهن جون ٻيون ٻه ڪنڊون حميد آخوند ۽ ظفر ڪاظمي آهن. انهيءَ ٽڪنڊي جي پهچ سنڌ ۽ پاڪستان جي مٿانهن سرڪاري حلقن تائين هجڻ سان گڏ، وقت بوقت ان جون اُڏامون ٻاهرين ملڪن ڏانهن به رهن ٿيون. ادبي، لساني ۽ ثقافتي معاملن تي هن ٽڪنڊي جو عمل دخل غير معمولي آهي.
هڪڙو ٻيو تمام اهم ٽڪنڊو گهڻي عرصي کان سرگرم آهي، جنهن جي ڪنڊن تي محمد ابراهيم جويو، پروفيسر محمد عمر ميمڻ ۽ جمال رند بيٺل آهن.
شيخ اياز جو سکر وارو گهڻ – ڪنڊو هن وقت منتشر ٿي ويو آهي، پر اهو پنهنجي موجودگيءَ دوران ڪافي اهم هو، جنهن ۾ رشيد ڀٽي، تنوير عباسي، فتاح ملڪ، شيام ڪمار، حسن حميدي، مظهر جميل، آفاق صديقي ۽ مقبول صديقيءَ پارا اديب شامل هئا. هن وقت شيخ اياز سان تاجل بيوس ۽ يوسف شاهين پنهنجا ٻڪنڊا ٺاهي بيٺا آهن.
مولانا عبدالواحد سنڌيءَ جي حياتيءَ ۾ هيٺين اديبن جون ڪنڊون ساڻس مليل هيون: تاج بلوچ، پير علي محمد شاهه راشدي، پير حسام الدين راشدي، محمد ابراهيم جويو، جمال رند، غلام رباني، رشيد ڀٽي، حسين شاهه راشدي، زمان شاهه راشدي ۽ تنوير عباسي. انهن جا مولانا صاحب سان الڳ ٻڪنڊا، ٽڪنڊا يا چورس جوڙيل هئا.
ٻيا به ڪيترائي ننڍا وڏا ٻڪنڊا يا ٽڪنڊا ٿيا، جهڙوڪ جويي صاحب، مراد علي مرزا ۽ ع. ق. شيخ جو ٽڪنڊو؛ محمد عثمان ڏيپلائي ۽ شيخ علي محمد جو ٻڪنڊو؛ تنوير عباسي ۽ سردار علي شاهه جو ٻڪنڊو؛ حميد سنڌي، اشفاق قاضي، ناصر مورائي، جمال رند ۽ خواجه سليم جا تبديل ٿيندڙ ٻڪنڊا ۽ ٽڪنڊا؛ طارق اشرف ۽ غلام نبي مغل جو مستقل ٻڪنڊو، وغيره. پر اهي ذاتي يا وقتي ڪمن تائين محدود رهيا.
مٿي صرف جديد اديبن جي ادبي سنگتن جو مختصر وچور ڏنو ويو آهي، ۽ رجعت پسند اديبن جي ٽولن کي نظرانداز ڪيو ويو آهي جو اهي اسان جي موضوع کان خارج آهن، ۽ پڻ اهي پنهنجين ڪاررواين ۾ يڪمشت رهيا آهن.
اهڙو ئي هڪڙو ٻڪنڊو هو قمر شهباز ۽ امر جليل جو، جن وري گل محمد چنا سان گڏجي پنهنجو ڌار ٽڪنڊو ٺاهيو هو. انهن جي ”جاءِ واردات“ هئي نوابشاهه جو شهر، ۽ اهو زمانو هو ١٩٥٦- ٥۷ع کان پوءِ جو.

قمر ۽ امر جا نالا ته سڀني ادب – گهرن جي ڀتين تي لکيل آهن، پر گل محمد چنا جي ڪارنامن کي نئين ٽهيءَ جا گهڻا جوان ناواقف هوندا. مون کي جيئن ته قمر جي باري ۾ ئي خاص ڪري ٻڌائڻو آهي، تنهنڪري گل محمد چنا لاءِ رڳو ايترو چوندس ته هو ادبي ڪارڪنن لاءِ ”آدرشي حيثيت“ رکڻ وارو، هڪ خاموش ۽ عملي انسان آهي، جنهن ادب ۽ ٻوليءَ جي تمام گهڻي خدمت ڪئي آهي. آءٌ ضرور ڪڏهن هن بابت الڳ لکندس.
قمر، امر ۽ گل جي هن ٽڪنڊي جي هرڪا ڪنڊ بيحد وزندار آهي، جتي هر ڪنهن پنهنجي انفرادي حيثيت ۾ يا گڏيل نموني بهترين مثال پيدا ڪيا آهن.
قمر ۽ امر جي ٻڪنڊي ۾، قمر جو رڳو اهو احسان ئي سنڌي ادب ۽ ٻوليءَ تي ڪافي آهي جو هن امر جليل جهڙو اعليٰ ليکڪ پيدا ڪيو. هونئن ته قمر شهباز گهڻن لاءِ اُتساهه جو ڪارڻ رهيو آهي ۽ هن ڪيترائي شاگرد پيدا ڪيا آهن، پر امر جليل سندس ”شاهڪار تخليق“ آهي. قاضي عبدالجليل جي لاءِ قمرالدين ٻُگهئي جي شخصيت ۾ ايڏو ته زوردار آدرش هو جو نه رڳو هن قمر جيان پاڻ کي ليکڪ بنائڻ جي سَڌ ڪئي ۽ ان لاءِ ڏينهن رات ڪوشش ڪئي، بلڪه پنهنجو نالو به ”قمر“ جي نالي سان ٺهڪائڻ لاءِ ”امر“ رکي ڇڏيو. اڄ هو خود جديد اديبن لاءِ آدرش بڻجي ويو آهي. قمر، امر ۽ گل جي آدرشي ٽڪنڊي جو هرڪو فرد جڏهن سنڌي ادب جي دنيا ۾ آدرش آهي، تڏهن هڪ وڏي ”ميورل“ مان قمر شهباز جو ڪو ”ڊيٽيل“ پيش ڪرڻ جان تان ڏکيو پيو ڀانيان. اهو ئي، ”مهراڻ“ ۽ ”سنگت“ جو دور هو. ڏاڍو عجيب، ڏاڍو دلچسپ دور هو. سنڌي ادب جي دنيا ۾،اهو ساڳئي ئي وقت اتفاق ۽ اختلاف جو دور هو. اهو ڳانڍاپن جو، دلبرين ۽ دلربائين جو دور به هو ته نفرتن جو، بغض ۽ حسد جو دور به هو، اهو جذبي ۽ احساس جي هڪجهڙائيءَ جو دور هو، ته دل ۽دماغ جي دوئيءَ جو دور به هو. اُهو دودي ۽ دريا خان، هوشوءَ ۽ هيمونءَ، شاهه عنايت ۽ مخدوم بلاول جي پيغام کي عام ڪرڻ جو دور هو، ته عربن ۽ مغلن، ارغونن ۽ ترخانن جي وارثن پاران محب وطنن خلاف فتنن ۽ فتوائن جو دور به هو: جڏهن اونداهي روشنيءَ تي راتاها هڻي رهي هئي ۽ ڪوڙ سچ جا ڪپڙا چورائي ورتا هئا: جڏهن ڏينهن ۽ رات ۾ ڪابه وٿي ڪانه هئي، ۽ بک ۽ ڍؤ ۾ ڪو به فرق ڪو نه هو: جڏهن ريل ۽ جيل جي اڏاوت هڪجهڙي هئي، ۽ ”خدائي فوجدار“ سمجهه ۽ ساڃهه جي صاحبن کي شهه رڳ کان به ويجها ٿي هلي رهيا هئا: جڏهن پنهنجا ئي پنهنجن تي چغلخور هئا، ۽ ڌارين کي لَڙ ۾ مزو اچي رهيو هو.... تڏهن سنڌ جا سجاڳ اديب وقت جي مها ڀارت واري انوکي لڙائي لڙي رهيا هئا. منجهانئن ڪي ارجن ته ڪي ڪرشن بنجي روشنيءَ جي رٿ تي سوار، نئين دور جي ڏاهپ وارين ڪمانين مان، ڪوڙ جي ڪمينگاهن تي سچ جي باهه سان ڀڙڪندڙ تير تڇي رهيا هئا.
ڌرتيءَ جي اِنهيءَ پوتر ”ڌرم يُڌ“ دوران، مٽيءَ جي خمير مان وارياسي پٽ تي پلر جي پالوٽ سان پاڻمرادو ڦُٽي پوندڙ کُنڀين جيان، باضمير اديبن، شاعرن ۽ ڪارڪنن جا ڪٽڪ، ”روح رهاڻ“ ۽ ”سهڻيءَ“ جي سانباهي سان، سڄيءَ سنڌ ۾ ڏات جا مچ مچائيندا، ڪوڙ ڪپت جي رات کي مات ڏيڻ لاءِ، ميدان تي نڪري آيا هئا، جن جي فڪر ۽ فن جي ڪؤنتلن جي جولانيءَ اهڙا طوفان اُٿاريا جو اڳلن جا وڏا وڏا پهلوان ڌڌڙ ۾ دسجي، فرار جي راهه وڃائي ويٺا ۽ هميشه لاءِ تاريخ جي گمناميءَ واري قيد خاني ۾ بند ٿي ويا!
جن به سچ جي ساکي سورمن پنهنجي وقت جي اِنهيءَ مهان يُڌ ۾ پاڻ موکيو، تن جي ڏات جي ڏيئن جي ”جوت مان جلندڙ جوت“ جو سلسلو تاريخ جي انت زمانن تائين پهچندو رهندو.

قمر شهباز، اُنهيءَ مهاڀاري لڙائيءَ جي پيداوار هجڻ سان گڏ، تڏهن کان ئي سچارن جي سئنا جا هڪڙو اهڙو سئناپتي رهندو اچي، جيڪو اڄ تائين پنهنجي مورچي تي اٽل آهي، ۽ جنهن انهيءَ سموري عرصي دوارن پنهنجي قلم جي تلوار کي ڪڏهن به مياڻ ۾ نه رکيو آهي. هن جيڪو لکيو آهي، سو ڏات جي ڏيئن جي اُنهيءَ ”جوت مان جلندڙ جوت“ جو تسلسل آهي، جنهن جي پهچ امرتا کي اورانگهي ٿي. سندس شعر توڙي نثر، پنهنجي مورچي مان اُڇلايل آهي زهريلا ٻاڻ آهن، جن جو چُڀڪو هڪ طرف ويرين کي ويساهي نٿو ڏئي ته ٻئي طرف اُنهن جو تجلو پري پري تائين پکڙيل ساٿين جي ذهنن ۾ عزم ۽ اعتماد جو سوجهرو ڀريو ڇڏي.
”چنڊ رهين ٿو دور“، قمر جي شروع کان اڄ تائين ڪيل معياري شاعريءَ جو مجموعو آهي، جيڪو مٿي بيان ڪيل قومي سجاڳيءَ واريءَ تحريڪ جي پس منظر سان گڏ، سندس ذهني اوسر جو پيش منظر به ڏيکاري ٿو.
هن مختلف صنفن تي طبع آزمائي ڪئي آهي، جن ۾ موضوع ۽ انداز جي گونا گوني ۽ انفراديت موجود آهي. موضوع ۽ انداز جو انتخاب هن هر صنف جي مزاج ۽ گهرج آهر ڪيو آهي، تنهن هوندي به سندس طبعيت جي اندروني ڪيفيتن اهڙو وجداني ماحول پيدا ڪيو آهي جو اڪثر ڪري سندس گيت، غزل ۽ وائيءَ ۾ فرق ڪرڻ مشڪل ٿيو پوي. ٻوليءَ، انداز ۽ بيان جي طريقي ۾ جيڪڏهن ڪٿي ڪو اهڙو مرحلو سامهون اچي ته اهو سندس تخيلقي عمل ۾ گمشدگيءَ جو نتيجو سمجهڻ کپي. مون کي سندس ڪلام کي مرتب ڪرڻ ۾ اهڙي ئي دشواري پيش آئي - ۽ ائين چئي، آءٌ قمر جي ياري ۾ نه پر پنهنجي باري ۾ ڪنهن اختلافي راءِ جو بچاءُ ڳولي رهيو آهيان. هونئن، منهنجي خيال ۾، اهو جديد شاعريءَ جو ڪلاسيڪي شاعريءَ جي ٻوليءَ، ماحول ۽ مزاج کي ڇند، موسيقيءَ ۽ عروض جي ماپن سان ملائڻ جو سهڻو تجربو آهي.
ها، هڪڙو اهڙو ئي ٻيو بچاءُ – سو به پنهنجي لاءِ – آءٌ اِهو ڳوليندس ته متان ڪنهن علم عروض جي وڏي ماهر کي ڪٿي ڪٿي – خاص ڪري ڪن آزاد نظمن ۾ - وزن جي وٿي نظر اچي وڃي، ته اِن لاءِ ترتيب وقت مون پنهنجي ذهن ۾ اهو جواز رکيو آهي ته قمر فلم، ٽي وي ۽ ريڊئي جي عادتن هيٺ موسيقيءَ جي ذهن جو ماڻهو آهي، تنهنڪري اِهي وٿيون سُر ۽ ساز سان ڀرجڻ جوڳيون آهن.
قمر ڪيوپڊ جي نازڪ تيرڙن جو شڪار رهيو آهي، سو ته سندس منهن مهانڊي، هڏ هاٺيءَ مان عالم آشڪار آهي. سندس، غزل، گيت ۽ وايون، مٿس ئي شاهد آهن. پر انهن شاهدن وسيلي ئي سندس معيار ۽ ظرف جو به پتو پوي ٿو، ۽ ڏسجي ٿو ته هن ڪٿي به پنهنجي شاعريءَ ۾ نه محبوب کي بيحجاب ڪيو آهي ۽ نه پاڻ کي اُٻهرو. سندس اڪثر غزل، گيت ۽ وايون عشق ۽ انقلاب جو ميل، ذاتي جذبن ۾ اجتماعي احساسن جو سنگم آهن، تنهنڪري انهن ۾ سونهن جي سچائي ۽ سچائيءَ جي سونهن هڪٻئي ۾ سمائجي ويل آهن.
قمر جا سمورا طويل نظم انوکا تجرباتي شاهڪار آهن، جن ۾ خيال ۽ فڪر جا ڇرڪائيندڙ اولڙا ۽ پرجوش انداز جون چڻنگون نظر اچين ٿيون. ”ڪارو بادل،“ چؤ واٽو.“ ”سجاڳي،“ ”هوشو شيدي،“ ”ٿوهر جو، سج جو رشتو،“ ”نئين ڪوئل“ ۽ ڪي ٻيا نظم پڙهندڙ جي ذهن کي اثرائتي ٿيڙ ڏياريندڙ آهن.
بيت هجن يا دوها، وائي هجي يا گيت، غزل هجي يا نظم – قمر جي شخصيت هر صنف مان ليئا پائيندي پسجي ٿي. تڏهن به، ڌرتيءَ جي ڏک سندس ذاتي پيڙا سان گڏجي، سندس دل ۾ درد جا اُهي اُڌما اُتپن ڪيا آهن، جيڪي ٻاهر نڪرڻ لاءِ آتا هوندي به ماحول جي ٻوسٽ ۾ ماندا ۽ مجبور محسوس ٿين ٿا. سندس سموري شاعري، اِن ڪري، دراصل سندس سموري شاعري نه آهي.

شاعر عام ماڻهن جي عام جذبن جو ترجمان هوندو آهي، عام ماڻهو وري پنهنجن جذبن جو اظهار شاعر جي زبان سان ڪندا آهن. شاعر جڏهن بيحد سهڻن، بيحد مختصر ۽ بيحد تز لفظن ۾ روز مرهه جي معاملن کي بيحد بيساختگيءَ سان بيان ڪندو آهي، تڏهن اهڙن شعرن ۾ اها خوبي پيدا ٿي ويندي آهي جو ماڻهو انهن کي روزمرهه جي گفتگو ۾ پنهنجي مطلب ۽ مدعا طور ورجائيندا آهن. قمر جي شاعريءَ ۾ اِها خوبي تمام گهڻي آهي، جنهن جي مثال لاءِ سندس رڳو ڪن غزلن جون پهريون تڪون پيش ڪجن ٿيون:

- اچو ته پنهنجي ئي پاڇي کي سنگسار ڪريون.
- مورَ هٺيلو تنهنجو موهه، نٽهڻ اُس
جو ڪهڙو ڏوهه.

- خدا ڄاڻي تنهنجين نگاهن ۾ ڇا هو.
- لوڪ ڏٺي يَرَ ڪانه لٿي، ازلي منهنجي اُڃ.
- وڃين ٿي ته وڃ، پر وساري نه ڇڏجان.
- سوريءَ جو سينگار مليو، هئه ڙي ڏاهپ
¬تنهنجا ڏنگ.

- چانڊوڪيءَ کي چاهي ڏس، سر تان سانگو
لاهي ڏس.

اِهاخوبي قمر جي سموريءَ شاعريءَ ۾ هنڌ هنڌ تي پکڙيل ڏسبي. ائين چوڻ سان ڪنهن به شاعر جي نفي نٿي ٿئي، ۽ هر دور ۾ اِنهيءَ خوبيءَ سان سنواريل شاعرن جو خاصو تعداد موجود رهيو آهي، پر قمر جي شاعريءَ ۾ جيڪڏهن اِها خوبي موجود آهي ته اُها بيشڪ کيس عام ماڻهن جي عام جذبن جو ترجمان ثابت ڪري ٿي.
مون کي اِها عادت ڪانهي – الائي ڇو، جيئن اڪثر مهاڳڪارن ۾ ٿيندي آهي – ته هر ڪنهن پنجينءَ سٽ کان پوءِ لکجي ته ”ڀلا ڏسو، هي شعر ڪهڙو نه سهڻو آهي،“ ”ڀلا ڏسو ته هيءَ تشبيهه ڪهڙي نه سهڻي آهي،“ ”ڀلا ڏسو ته هن شعر ۾ شاعر ڪهڙي نه سهڻي نموني فلاڻو خيال پيش ڪيو آهي،“ وغيره. انهيءَ ڪري، آءٌ قمر جي باري ۾ به اِهو ”اچ ته تنهنجيءَ اوٽ“ وارو طريقو اختيار نه پيو ڪريان، نه ته سندس ڪلام ۾ هر هنڌ ايتريون خوبيون پکڙيل آهن جو هي مهاڳ – جيڪڏهن ان کي مهاڳ چئجي ته – الائي ڪيتري ڊيگهه وٺي وڃي. انهيءَ ڪري آءٌ چاهيان ٿو ته پڙهندڙن کي عرض ڪريان ته هو سندس ڪلام جي هن مجموعي کي مجموعي طرح اُنهيءَ وڏيءَ ويڙهه جي پس منظر ۾ پڙهن، جنهن جي نتيجن کي اڳڀرو ڪرڻ لاءِ هو اڄ تائين اڳرو آهي.
مٿي مون شروع ۾ چيو آهي ته قمر شهباز جي تصوير منهنجي ذهن ۾، امر جليل جي تصوير سان گڏ، جديد اديبن جي قومي سجاڳيءَ واريءَ تحريڪ جي حصي طور جڙڻ شروع ڪيو هو.
اُهو ئي، جديد اديبن جي انوکن ڪارنامن جو دور هو. ڪنهن هڪڙيءَ گرم منجهند جو، قمر ۽ امر مون وٽ حيدرآباد جي تلڪ چاڙهيءَ تي ”سنڌي ادبي بورڊ“ جي ”مهراڻ“ رسالي واريءَ آفيس ۾ آيا هئا. ٻيا به اديب، شاعر ۽ ڪهاڻيڪار ايندا ٿي رهيا – ڪي ڪَچا ڪي پڪا ڪي سچا ڪي ڏچا. پر هنن يارن جي ٽور ئي ٻي هئي. ٻئي کلڻا، ٻئي رلڻا ملڻا. جواڻي هين – شوخيءَ ۽ شرارت جو ميل هئا. مون کان ته الائي متاثر هئا يا نه هئا، پر سمجهيم ته مون کي متاثر ڪرڻ جي ڪوشش ٿي ڪيائون. جڏهن آءٌ رب جي رضا سان کانئن متاثر ٿي ويس ته ٻڌايائون: رٽز هوٽل ۾ رهيل آهيون، اچو ته شام جي چانهه گڏجي پيئنداسين. تڏهن هيروئن جي سمگلرن جو ڊپ ڪونه هو، سو آءٌ شام جو وٽن رٽز هوٽل ۾ اڪيلو پهچي ويس. هونئن به، ليکڪن جي حيثيت سان هو ”مهراڻ“ ۾ اڳي ئي ڇپجي چڪا هئا، تنهنڪري وتن راهداري موجود هئي.
رٽز هوٽل ۾ ڪرايي تي ورتل سندن ڪمرو صفا ڇت تي، سيمنٽ جي چادرن واريءَ ڇت سان ٺهيل، بئريڪ جهڙو ”سرپلس“ ڪمرو هو، جيڪو هيٺ ٻين سڀني ڪمرن جي ڀرجي وڃڻ واريءَ حالت ۾ ڪنهن ڪنهن کي نصيب ٿيندو هوندو.
اسان هيڪر گڏجي چانهه پيتي، ۽ وري جڏهن ڇت جي پڌر تي پاڇا لڙيا ته ڪرسيون ٻاهر ڇڪي، ٻيهر ويهي چانهه پيتيسين. هوٽل جي ڇت مٿان اِهو اڪيلو ”او. ايس. ڊي.“ ڪمرو هو، تنهنڪري ڪوبه آيو ويو ڪونه ٿي. بيري به اسان کي ڊگهيون ڳالهيون ڪندي ڏسي ڇڏيو هو. اهو سمورو وقت شعر ۽ ادب تي، سنڌ جي حالتن تي، ”سنڌي ادبي سنگت“ ۽ ٻين ادارن تي ڳالهه ٻولهه هلندي رهي. هو ڏاڍا پرجوش هئا، ته پُراُميد ۽ مخلص به. پهرين جو آءٌ رڳو رب جي رضا سان هنن کان متاثر ٿيو هوس، سو هاڻي سندن اهليتون ۽ اُٿڪون ڏسي سچ پچ متاثر ٿي ويس. دل ۾ چيم، سچل جي لطيف بابت چيل گفتن جيان،. هي يار الائي ڪهڙين ڪهڙين دميل ديڳين جا ڍڪڻ لاهيندا.

اِهو پهريون رنگ هو، جيڪو منهنجي ذهن ۾ قمر ۽ امر واريءَ گڏيل تصوير تي چڙهيو. تنهن کان پوءِ به ڪي ڀيرا هي يار حيدرآباد آيا، رٽز هوٽل ۾ رهيا، مون وٽ ”مهراڻ“ جي آفيس ۾ آيا، آءٌ هنن وٽ چانهه پيئڻ ويس، هنن ”مهراڻ“ لاءِ لکيو، پاڻ موکيو، ۽ جديد ليکڪن ۾ نالو پيدا ڪيو. تنهن کان پوءِ ڏاڍي ياري ٿي، ۽ تڏهن کان سندن تصوير تي انڊلٺ جا ست ئي رنگ طرح طرح جا چٽ چٽيندا رهيا آهن.
نوابشاهه ۾ هنن جيڪي تحريرون ۽ تخليقي وارداتون ڪيون، تن قومي سجاڳيءَ واريءَ هلچل کي خاصي هٿي ڏني. ”سنڌي ادبي سنگت“ جي سرگرمين ۾ هو شامل رهيا، ۽ ون يونٽ خلاف هنن لکيو ۽ پرچار ڪيو. گل ۽ قمر گڏجي ماهوار رسالو ”ادا“ ڪڍيو، جيڪو بهرحال اڳتي هلي نه سگهيو.
امر شروع ۾ شاعري به ڪئي، پر هو شيڪسپيئر نه ٿي سگهيو ۽ هيمنگوي بنجي ويو. هن ڪهاڻيون ۽ مڪالما لکيا، ڪن فلمن جا ڊائلاگ ۽ ٽيليويزن جا ڪجهه ڊراما لکيا - ۽ ”ماهر تعليم“ بنجي ويو.
قمر شعر ۽ نثر جي سڀني صنفن ۾ ”هر فن مولا“ بنجي ويو، ۽ بيوروڪريٽ ٿي ويو. هن شاعريءَ سان گڏ ڊراما ۽ ڪهاڻيون به لکيون ته اداڪاري ۽ صداڪاري به ڪئي. هن اشتهاري ”سلوگن“ ۽ ”جينگل“ به لکيا ته دستاويزي فلمن جي اسڪرپٽن سان گڏ فيچر فلمن جون ڪهاڻيون به لکيون. هن ريڊئي لاءِ ڊراما، فيچر، گيت، خاڪا ۽ ڪامينٽريون لکيون ته ٽيليويزن لاءِ ڊراما، گيت ۽ خاڪا به لکيا، هن اسٽيج لاءِ ناٽڪ به لکيا ته هدايتڪاريءَ جو ڪم به ڪيو. هن سنجيديون شيون به لکيون ته مزاحي به. هي واحد سنڌي ليکڪ آهي، جنهن لکڻ جي سمورن شعبن ۾ پنهنجين غير معمولي پيشور ۽ تخليقي صلاحيتن جو مظاهرو ڪندي، مڙني پاسن جي گهرجن کي ڀرتي ڏني آهي. تنهن هوندي به، ”جئڪ آف آل، ماسٽر آف نن“ جو مثال ساڻس لاڳو نٿو ٿئي. هو ”ماسٽر آف آل“ آهي، ۽ سڀني شعبن ۾ کيس هڪجهڙي دسترس حاصل آهي. هو هر وقت حاضر دماغ ۽ لکڻ لاءِ تيار حالت ۾ رهي ٿو، تنهنڪري ”آرڊر“ جو مال ڪنهن به وقت، ڪيتري به مقدار ۾، ڪهڙي به وڙ ۾ وٽانئس ملي سگهي ٿو. وٽس هڪ اهڙو ادبي جنرل اسٽور آهي، جتي ننڍي کان ننڍيون ۽ وڏي کان وڏيون شيون، پئڪ ٿيل، ليبل لڳل، قيمت لکيل، شوڪيسن ۾ سجايل آهن. يا وري هو ڪو حڪيم يا پساري آهي، جنهن وٽ هر قسم جو وکر – جڙيون ٻوٽيون ۽ سفوف، ڦڪيون ۽ حَب، شربت ۽ معجونون، ڪک ۽ ڪُشتا، خانن ۽ دٻلين ۾، شيشن ۽ برڻين ۾، وڏي مقدار ۾ موجود آهن. پيٽ جو سور، مٿي جو سور، مدي جو تپ، مليريا جو تپ، وائي بادي، کنگهه، زڪام، مطلب ته جنهن به درد جي دوا کپي، ”هوالشافي دواخاني“ تي روئندو اچ ۽ کلندو وڃ!
قمر شهباز کي انهيءَ ڪري، ڪن ادبي حڪيمن، پسارين ۽ جنرل اسٽور وارن، پيشيور حسد جي ڪري، ”ڪمرشل باز“ ڪري مشهور ڪيو. پنهنجي ليکي هنن شايد قمر تي چٿر ڪرڻ ٿي گهري پر کين ڪڏهن به سمجهه ۾ نه ايندو ته هنن هڪ اهڙي ڳالهه ڪئي آهي، جيڪا قمر کي سڄيءَ سنڌ ۾ منفرد اهليت وارو ثابت ڪري ٿي.
گهڻيءَ جاکوڙ کان پوءِ سنڌيءَ جي جديد ليکڪن جڏهن پنهنجين اخبارن ۽ رسالن کان معاوضي جي وصوليءَ وارو مطالبو منظور ڪرايو هو ته اها اميد پيدا ٿي هئي ته پيشيور لکت کي هٿي ايندي. پر ائين ٿي نه سگهيو: گهڻا پراڻا ليکڪ ويهجي ويا ته گهڻا نوان ليکڪ شوق جي پويان ذوق وڃائي ويٺا. اڄ هيءَ حقيقت هر ڪو سمجهي ٿو ته سنڌيءَ ۾ پيشيور ليکڪن جي اڻهوند آهي ۽ جيستائين هر شعبي ۾ اسان وٽ پيشيور ليکڪن جو خاصو تعداد موجود نه ٿيندو، سنڌي ادب ۽ اديبن جي صورتحال ۾ سڌارو نه ايندو. سنڌ ۾ قمر شهباز واحد ليکڪ آهي، جنهن سنڌي ليکڪن لاءِ ائين سوچيندي پاڻ کي ان لاءِ مثال بڻايو آهي.
ايترين ڳالهين هوندي به، قمر جي صلاحيتن جو فائدو هن وقت ادب ۽ ميڊيا جي ڪي اهم ادارا حاصل نه ڪري رهيا آهن، جن اڳي کيس اکين ۾ جايون ٿي ڏنيون ۽ هينئر به سندس تخليقي سگهه کان انڪار نه ٿا ڪري سگهن. ان جو سبب چون ٿا ته ڪي گمنام، ڪي بينام اثر آهن، ۽ انهن جو سبب ڪي چون ٿا ته پَرين جو پاڇو آهي، ڪي چون ٿا ته لڳت يا نظر جو حساب آهي، ته ڪن جو وري خيال آهي ته قمر نماشام جي مهل سائو وڻ پٽيو آهي يا پڪ ئي پڪ چانڊوڪيءَ رات جو قبرستان ۾ شاعري ڪرڻ ويو آهي! ڪن ٿورن جو اندازو آهي ته سندس پيٽ ۾ پڙهيا وڌا ويا آهن، کيس آگلن جي اوبر کارائي وئي آهي، پليتا پياريا ويا آهن، يا وري سندس بوتو پوريو ويو آهي، جنهن جي دل ۾ ٻاٻرو ڪنڊو چڀويو ويو آهي - ۽ انهيءَ ڪري سندس دل جو درد سوايو ٿي ويو آهي. مطلب ته جيڏو ڳوٺ، اوتريون ڳالهيون. گمنام ۽ بينام اثرن جو اصل سبب ته ڌر ڌڻي پاڻ ڄاڻن يا رب پاڪ ئي ڄاڻي – والله اعلم بالصواب. پر مون اديبن ۽ ادبي ادارن بابت گذريل ٽيهارو سالن کان وڌيڪ عرصي دوران مٿي بيان ڪيل ٻڪنڊن، ٽڪنڊن، چونڪڙين وغيره جي اثر اندازيءَ جو جيڪو مشاهدو ڪيو آهي، تنهن موجب چئي سگهان ٿو ته قمر انهن مان ئي ڪنهن جي نظر جو نشانو بڻجي ويو آهي. ان جي ثابتيءَ سان نشاندهي ڪرڻ اِن ڪري مشڪل آهي جو اهي اثر گمنام ۽ بينام ٿين ٿا – ائين، جيئن سي. آئي. اي. جون سرگرميون. اديبن جي وڏين تنظيمن جي مجموعي رخ اڳيان مداخلتن جا ڪيئن مثال آهن، جن جو مطالعو سنڌي ادب جي تاريخ جو انتهائي اهم باب آهي.
بهرحال، جيڪڏهن ائين ئي آهي، ته پوءِ منهنجو به هڪڙو پلاند قمر ڏانهن رهيل آهي – جنهن کي چُڪائڻ لاءِ مون کي هينئر ئي بهتر موقعو نظر آيو آهي.
آءٌ ١٩٦٦ع کان پاڪستان سرڪار جي سڌ- سماءَ کاتي پاران ڇپجندڙ سنڌي رسالي ”نئين زندگي“ جو ايڊيٽر هوس. ١٩۷۴ع ۾، قمر شهباز مون کي اتان استعفا ڏيارائي، پاڻ وٽ پاڪستان سرڪار جي مواصلاتي کاتي ۾ هڪڙي نئين جوڙيل اداري ۾ آندو، جتي هو پاڻ تازو مقرر ٿيو هو. اتي هو وڏو هو، ۽ آءٌ ننڍو هوس، پر هلت ۾ هڪجهڙائي هئي. هن وٽ مون لاءِ هزار عزتون هيون، پر قضائي الاهيءَ سان اسان جو وزير ممتاز ڀٽو صاحب هو، جيڪو تمام ڪڙڪ ۽ کڙڪ هو. اسان وزارت لاءِ هڪڙو انگريزي ماهوار رسالو ڪڍيو ٿي، ۽ مختلف شعبن لاءِ فلمون ٺاهيون ٿي. ٻيا به گهڻائي آسپاس جا ڪم ڪار هئا. رسالي جو ڪم سمورو ئي منهنجي حوالي هو.
رسالو بين الاقوامي معيار تي ڪڍڻو هو، تنهنڪري ان لاءِ ڇپائيءَ جا مختلف تجربا ڪيا پئي ويا. ادارو ئي نئون هو، ته اسٽاف کي به ڪافي مشق جي ضرورت هئي. انهيءَ ڪري منهنجي موجودگي گهڻي ۾ گهڻي ضروري هئي - ۽ انهيءَ ڪري مون کي هر روز صبح جو اچي، شام گهڻيءَ دير تائين، بلڪه اڪثر ڪري رات جو گهڻيءَ دير تائين، رسالي جي پروف ريڊنگ، ڊزائيننگ، آرٽ ورڪ، لي آئوٽ، پيسٽنگ، وغيره جي ڪم سان آفيس ۾ رهڻو پوندو هو، ۽ پاڻ سان گهربل ماڻهن کي به روڪڻو پوندو هو.
هڪڙي ڀيري قمر صاحب مون کي چيو ته وڃي سرڪاري خرچ تي فيمليءَ سان فارين جو چڪر هڻي اچ، يا آفيس جي ڊيوٽيءَ جو ڪو ڪم ڪڍون ٿا، وڃي اڪيلو ئي دنيا ڏسي اچ. اها سندس ڪمال. مهرباني هئي؛ پر جيڪا ڪم جي صورتحال هئي، تنهن موجب مون چيو ته جيستائين ڪم مون کي سواءِ هلي سگهي ۽ ان جو سمورو بار اوهان تي نه پوي، تيستائين وڃڻ مناسب ڪونهي: نينگر ننڍي، جمعا گهڻا، ڪڏهن به وڃي دنيا جو ديدار ڪري ايندس. ڪم جو اهو عشق هو.
پوءِ هڪڙي ڏينهن قضائي الاهيءَ سان هيئن ٿيو جو ممتاز صاحب، وزير صاحب، جي فون قمر صاحب کي آئي ته مون کي فلاڻيءَ تاريخ تي رسالو کپي!، کيس فلاڻي سان ملڻو هو، يا فلاڻي هنڌ وڃڻو هو.)
رسالو پنهنجي دستوري نموني تيار ٿي رهيو هو، ۽ مقرر تاريخن تي مقرر ڪم ٿيڻو هو. وزير صاحب جي خواهش گهڻو آڳائتي هئي، پر قمر صاحب جيڪا ”ييس سر“ چئي هام هنئي هئي، تنهن جو نزلو مون تي ئي ڪِرڻو هو. هن زباني پنهنجو مسئلو بيان ڪيو، ۽ مون آفيس ۾ پنهنجو وقت صبح کان آڌيءَ رات تائين وڌائي ڇڏيو. گهربل ماڻهو به قابو هئا. پر مهيني جو ڪم پندرهن ڏينهن ۾، يا پندرهن ڏينهن جو ڪم پنجن ڏينهن ۾ ٿي نٿو سگهي، سا ڳالهه وزير صاحب کي سمجهائجي ها ته شايد سمجهه ۾ اچي وڃي ها، پر قمر صاحب کي ڌيان ۾ ڪانه آئي. جنهن وزير صاحب سان پَڪي ڪري ڇڏي هئي.
آرٽسٽ ۽ پيسٽر کي پاڻ سان گڏ ويهاريندي. آخري رات ائين گذري جو آءٌ صبح جو آيل، ٻئي ڏينهن صبح جو گهر ويس. پرچو پوءِ به ڪو هڪ اڌ ڏينهن دير سان ئي شايع ٿي سگهيو هو.
قمر صاحب ان وچ ۾ هڪڙو ڊٻنامو جاري فرمايو، جنهن ۾ رسالو جي دير بابت لکيل هو. وزير صاحب جي فرمان مبارڪ جو حوالو هو، ۽ مون کي ٻين مڙني انتظامي جوابدارين کان آجي ڪرڻ جا ارشاد هئا. (اهو ليٽر شريف مون وٽ موجود ۽ سلامت آهي.)
پر قمر جيڪو منهنجي ڪتاب ”ڪاڪ محل“ تي مهاڳ لکيو، تنهن ۾ اصل حقيقت کي وساري، هو منهنجي تعريف ڪندي ئي ائين لکي ويو آهي ته مون آفيس مان گسائڻ شروع ڪيو هو – حالانڪ آفيس جي گاڏي وقت کان اڳ پهچي ويندي هئي؛ ۽ لساني هنگامن توڙي ضيا واري مارشل لا ۽ ڀٽي صاحب جي نظربنديءَ دوران به آءٌ پنهنجي ڪم تي رهيس. ان جو ثبوت انهن واقعن دوران نڪتل رسالا آهن.
پر جيڪا اهم ڳالهه آهي، سا هيءَ ته جڏهن قمر صاحب وارو دٻنامو مون کي وصول ٿيو - ۽ ان وقت آءٌ سندس ڀرواري ئي ڪمري ۾ رسالي جي پيسٽنگ واري ڪم ۾ مصروف هوس – ته مون فيصلو ڪيو ته آءٌ تيستائين وٽس روبرو نه ويندس، جيستائين پنهنجو ڪم ختم نه ڪندس. پوءِ جڏهن ڪم ختم ٿيو، ته آءٌ ساڻس مليو هوس - ۽ هو ائين گلي مليو هو، ڄڻ ته دٻنامي تي سندس پاران ڪنهن ٻئي صحيح ڪري ڇڏي هئي.
اڄ بهرحال، آءٌ اهو وير ائين وٺي رهيو آهيان جو ساڳيءَ طرح سندس هن ڪتاب جي ترتيب کي هڪ سال تائين ترسائي، ڇهن مهينن کان وٺي، تيستائين ساڻس روبرو ملڻ کان پاڻ روڪي ويٺو آهيان، جيستائين هي مهاڳ لکي مڪمل ڪريان.
هاڻ آءٌ ساڻس روبرو ملندس، ۽ چوندوسانس ته اسين ٻيئي هاڻ لهڻي ليکي ۾ آجا آهيون، ۽ قيامت ۾ ٻنهي تان پڇاڻو معاف آهي!

____
شمشيرالحيدري
ڪراچي سنڌ
7- سيپٽمبر، 1988ع.

ڏيئي جهڙي ڏات

رات انڌيري ڪيسين، نيٺ اُجالو ٿيندو،
سک جو سورج ڄاڻ ته اُڀريو، منزل جو ڏس ڏيندو.

انڌيري رات جي پڄاڻيءَ سک جي سورج اُڀرڻ ۽ اجالي ٿيڻ جي اعلان ڪرڻ وارو قمر شهباز نئين – لوڪ ڪلاسيڪل يگ جو هڪ مکيه شاعر آهي. ۽ نئين شاعريءَ جو هڪ منفرد، پراثر ۽ سگهارو آواز آهي:

ڪوئي آيو سنڌڙيءَ ڪارڻ، سينگاري سنگيت الا،
جيجل ٻيجل آيو آهي.

هتي هڪ ڳالهه اٿندي ئي ڪري ڇڏيان، ته اهو منفرد، پراثر ۽ سگهارو آواز نئين – لوڪ ڪلاسيڪل يگ جي انهن آواز مان هڪ آهي، جيڪي ان يگ ۾ چئن ڏسين ۾ گونجا ۽ سڄي سنڌ تي ڇانئجي ويا. انهن آوازن ۾ پنهنجي پنهنجي انفراديت کي قائم رکندي، سنڌ جي مهما هڪ گڏيل گيت جي روپ ۾ ڳاتي، ان ڪري ائين اوس ٿيندو، ته مان قمر جي ناتي نئين يگ جي مجموعي شاعريءَ يا نئين يگ جي ناتي قمر جي شاعريءَ جي ملهه ڪٿ ڪري وڃان. ۽ ساڳئي وقت، جيئن ته نئين يگ جي سرجڻهارڻ لوڪ ڪلاسيڪل ڪردارن (Characters) گهاڙيٽن (Forms) ۽ اهڃاڻن (Symbols) کي ٻيهر رائج ڪري هڪ اعليٰ تخليقي ڪارنامو سرانجام ڏنو - ۽ ائين لوڪ ڪلاسيڪل يُگ سان رشتي جوڙڻ ۾ سڦلتا ماڻيائون:

جي ڪو ڏيا ڪاڪ ڪڪوري ويا
۽ چنگ چاهه جو چوري ويا
سي پيارا جيءَ جيارا ها
جي ساڻيهه تان سر گهوري ويا

ان ڪري نئين ۽ لوڪ ڪلاسيڪل يگ جي وارتا به گڏوگڏ هلندي:

ڪاڪ ڪڙهي، وڻ ويا، لوٺو لڊاڻو
(شاهه)
”اڄ“ جي سرجڻهار کي ”ڪالهه“ جي اعليٰ قدرن ۽ شاندار روايتن سان رشتو جوڙي ”سڀاڻي“ جو اڻکٽ پنڌ پٽڻو هو ۽ قمر ڪاڪ ڪهاڻي هيئن ٿو ٻڌائي:

پياسا راڻا سرڪيءَ ڪارڻ
صدين جا ايوان اورانگي
پنهنجي ماضيءَ جو ڪو مڌم
جهيڻو تصور دل ۾ سانڍي
آيا ساڻا ويڳاڻا
مومل جي ميخاني ۾؛
ڪاڪ جي شايد خاڪ اُڏي آ!
چپ، اوندهه، انڌير، ڊپ، نراشا، ڌارين جا دهمان، پنهنجن جا پرڪار، ڏاڍ ڏهڪاءُ، سنڌ جي نانءَ ڳنهڻ تي رجعت پرست سرڪاري ڇاڙتن اديبن پاران ڪفر ۽ ملڪ دشمنيءَ جون هٿ ٺوڪيون فتوائون – اهو هو پسمنظر جنهن ۾ نئين شاعريءَ جنم ورتو – اُسري ۽ وڌي ويجهي. ۽ قمر جي شاعري نئين شاعري جو لازمي حصو آهي:
جي تنهنجي من ۾ تڙپيا ها،
مون گيت اهي ئي ڳاتا ها.

پر انهيءَ موت جهڙي ماٺ ۾ وڏي واڪ اندر جي اڌمن کي گيتن ۾ گونجارڻ وارا ڪوي گردن زدني ٺهرايا ويا – واجب القتل قرار ڏنا ويا. ۽ قمر کان ”ڏاهيون ڏک ڏسن“ واري ڳالهه ڳجهي به نه هئي:
سوريءَ جو سينگار مليو،
هئه ڙي ڏاهپ تنهنجا ڏنگ.
شاه سائينءَ ”ڌريان ئي ڌاريان مٽ مئيءَ جا نه ٿيا“ چئي جيڪو صديون اڳي اسان کي چتاءَ ڏنو هو – جنهن کي اسين وساري ويٺا هئاسين. اهو چتاءُ اسان کي نئين يگ جي سرجڻهارن ٻيهر چتايو:
منهنجي در تان دانُ، پنڻ آئين پانڌ ۾،
انهيءَ جو احسان، ڇرو هنئي ڇيڳرا!
اها تاريخي غلطي، جيڪا اسان جي وڏن ڪئي ۽ جنهن جي سزا اسان جي نسل کي ڀوڳڻي پئي – انهيءَ جرم جي سزا کان ايندڙ نسلن کي بچائڻو هو - ۽ اها ئي اها گهڙي هئي، جڏهن اسان جي نسل هڪ فيصلو ڪيو – اٽل فيصلو:
ٻولي يا گولي، ڳالهه ٻنهي مان هڪڙي،
هزارين هولي، کيڏي ويندا خون سان،

اِها اُها ساڳي صورتحال هئي، جنهن ۾ لطيف چيو هو:
همه منصور هزار، ڪُهي ڪهندين ڪيترا.

قمر ڄاتو ٿي، ته جنهن واٽ تي هن وک وڌائي آهي، اُها واسينگن جي واٽ آهي:
وک وک تي واسينگ وراڪا، سمجهي رکجان پنهنجو پير
پير پٿون هر پانڌيئڙي جا
پر وک وڌائڻ کانسواءِ ٻيو ڪو چارو به ڪونه هو هن لاءِ، قمر به پنهنجي ويجهن ساٿارين، اياز، گدائي، نياز، شمشير ۽ تنوير جي پَر پاريندي انهيءَ پٿرائين پٽ تي پنهنجا پير پٿون ڪيا – رائو رت سين رڱيو - ۽ سڀ لاڳاپا لاهي سچ جو ساٿ ڏنو:
مچ مٿان ڪي سچ جا ساٿي، آيا ميڙو ٺاهي
ڪا ڳالهه مڙوئي آهي!
اهو هڪ اهڙو اونداهو (ون يونٽي) دور هو، ’‌وڏيرا سياستدان‘ پنهنجي ذاتي ۽ عارضي مفادن تي سنڌ وڪڻي چڪا هئا: ’فتوا باز رجعت پرست ادبي ٺيڪيدار‘ سنڌ دوست اديبن ۽ شاعرن جي ڪڍ نوس نوس ڪندا پئي وتيا: ’ڪامورا شاهي‘ ته اڳي ئي پنهنجا وَڄَ تکا ڪريو ويٺي هئي:
تو اهڙا ڪيئي پٽ ڄڻيا،
جي تنهنجي ڪُکِ جو ڪان بڻيا.

نراشا جو اهو گهور گهنگور انڌيرو سنڌ ڌرتيءَ جي هڪ سري کان ٻئي سري تائين پکڙيل هو:
ڪينجهر کان ڪارونجهار تائين، اوندهه انڌوڪار.
تڏهن اهي نئين يُگِ جا شاعر ۽ اديب ئي هئا، جن آشاديپ جلايو:
آئون پرين اڄ انڌيارن ۾، آشاديپ جلايون.
۽ تيز هوائن ۾ آشاديپ کي روشن رکڻ لاءِ نئين يگ جي شاعرن ريٽي رت جو دانُ ڏئي، ٻاٽ واٽ ۾ لهوءَ جي لاٽ سان سنڌي عوام جي اڳواڻيءَ جو فرض نڀايو:
اڄ ديپن ۾ جو خون ٻريو
مون پنهنجي سيني مان ئي ڀريو

اهڙي اُگري صورتحال ۾ قمر جي آڏو هڪ مقصد هو – واضح ۽ عظيم مقصد. ۽ ان مقصد کي ماڻڻ لاءِ ڊگهي ۽ لاڳيتي جاکوڙ جي ضرورت کان قمر ڀليءَ ڀت واقف هو. هن ڄاتو ٿي ته ”ويٺن تان واري وري“ ان ڪري وير به ويساند وجهڻ کان سواءِ مارڳ تي وک وڌائڻ سان ئي مومل جهڙو ماڳ ماڻي سگهجي ٿو:
ڪين رڪياسين، ڪين جهڪياسين، توڙي اوکو پنڌ،
سنڌڙيءَ جو سوڳنڌ.
ڇاڪاڻ ته قومن جي تاريخ ۾ پل آ پل جي غفلت به ان کي نگهوسار ڪري سگهي ٿي ۽ قمر پنهنجي شاعريءَ وسيلي سنڌين کي انهن خطرن کان واڪ آگاهه ڪيو:
سنڌڙي جي هڪ وار سڙي وئي،
سڪندين پوءِ سويري کي.
۽ ائين قمر ٻوليءَ، سڀيتا ۽ قوم کي درپيش خطرن کان نه رڳو آگاهه ڪيو، بلڪه پنهنجي سموري سرجڻهارڪ سگهه سان انهن خطرن کي ٽارڻ جا جتن پڻ ڪيا:
اٿوڙي آڻڄاڻ، ٻڌو ٻٽ ٻٽي ڪري،
آزاديءَ اهڃان، اجرڪ تي اُجرا ٿيا.

نئين _ لوڪ ڪلاسيڪل يگ جي سموريءَ شاعريءَ وانگر، قمر جي شاعريءَ جو محور ۽ مرڪز به سنڌ رهي آهي. هن لاءِ سنڌ هڪ اهڙي پوتر ۽ شفاف سرچشمي وانگر آهي، جتان ئي سڀ ڌارائون ڦٽن ٿيون:
سنڌڙي تنهنجي سينڌ نه اُجڙي، توتان جندڙي گهوري ڙي!
مون کي ياد آهي، ته مون کان هڪ ڀيري گلشن خاڪيءَ پڇيو هو، ته: ”تنهنجي شاعريءَ جو ٿيم ڇا آهي؟“ اهو هڪ اهم سوال هو ۽ هڪ اهڙي سنڌياڻي پڇي رهي هئي، جيڪا سنڌ جي نه هئي! تڏهن مون کيس وراڻيو هو ته ”سنڌيت“ – ائين چئي مون نئين – لوڪ ڪلاسيڪل يگ جي سموري شاعريءَ جي ٿيم کي هڪ لفظ ۾ سموهي ڇڏيو هو. اهو هڪڙوئي لفظ ڪل ڪائنات تي حاوي ٿي ٿو وڃي. جتي به ڏاڍ آ، ڏهڪاءُ آ- نياءُ جي نالي انياءُ آ، سلامتيءَ جي نالي ۾ ڦرلٽ آ. جتي امن جي ڍونگ ۾ جنگ آ. جتي انسان جي آزادي صلب آ ۽ انسانيت رتوڇاڻ! جتي ڌرم اَڌرم ۽ مذهب منافقت آ:
اڃا ڀي آ انسان انسان جو قيدي،
اڃا ڀي آ آزردار جي حڪمراني،
اڃا ڀي محبت آ قابو ڪڙن ۾،
اڃا ڀي هوس جو نشانو جواني.
اتي اهو هڪڙو ئي امر لفظ ”سنڌيت“ هڪ اهڙي جهنڊي وانگر آ، جيڪو ڪل ڪائنات تي، سموري سرشٽيءَ تي جهولجي ٿو وڃي:
ڪانگو جا اوڪارڙا، متان ٿئين ملول
ساوڻ منهنجي سيني ۾ آ، سورن جو ساڻيهه الا
ڦٿڪي ڦٿڪي ٿڪجي پيو آ، هارايل انسان الا
ڌرتيءَ جي دل دونهاٽيل آ، اُڀ وسائي آڳ
قمر به ڪڏهن عالمي تناظر ۾ ”ڪرين مٿي سنڌ سڪار“ ته ڪڏهن سنڌ جي تناظر ۾ ”عالم سڀ آباد ڪرين“ جي ڳالهه ڪئي آهي:
جنهن جنهن ڄاتو تنهن ئي پاتو، سنڌوءَ مان سوڀيا جو سڳ،
اي سانولڙا!
سنڌڙيءَ جي، ها سنڌڙيءَ جي، سيني تي آ سچو سچ سرڳ،
اي سانولڙا!
ڇاڪاڻ ته سموري ڌرتي تي جيڪڏهن انسانيت جو ڪٿي وجود هو، ته اهو سنڌ ۾ هو - ۽ اتي ئي ان کي سخت خطرو به هو! ان ڪري ئي انياءُ، ڦرلٽ، انساني غلاميءَ. پرماريت ۽ منافقتن سان مهاڏو اٽڪائڻ نئين يگ جي شاعرن جو مقدر به هو:
وري وقت جي واڳ واري نه سگهبي
جو ڪرڻو آ، سو هاڻ ڪرڻو ئي پوندو
ڀلي سوري سرمد جو سينگار بڻجي
اسان کي اڏيءَ تي آٽرڻو ئي پوندو
”سنڌيت“ جو اهو فلسفو لوڪ – ڪلاسيڪل دور کان ٿيندو، قمر تائين پڳو آهي - ۽ ان فلسفي کي ڦهلائڻ ئي قمر جي شاعريءَ جو بنيادي ڪارج پڻ آهي:
اڄ وري زنجيرون ڇڄنديون
مارئيءَ جي مجبورين جون
اڄ وري تقديرون کلنديون
صديون جاڳيل سورين جون
ان ڪارج کي، جيڪو پوري انسانذات جي ڇوٽڪاري جو دليل آهي، سڏ ڪرڻ لاءِ، ’ڳڱ ڳڱاٽيل ڏيهه‘ ۾ جتي ’لڱ لڱ تي لوهه لپٽيل‘ آهي، بي مقصد نعريبازي ۽ سکڻي جذباتيت بدران وڏي سرت ۽ ساڃاهه کان ڪم وٺڻو هو:
ڄاڻ جا ٻاڻ سنڀاري ماڻهو
سنڀري نڪتا ڊاهڻ ڊوهه
اهڙن سڄاڻ ماڻهن لاءِ قمر مارو، چارڻ، راڻي، سانگي.... جا اهڃاڻ (Symbols) ڪتب ٿو آڻي:
اسين اهي ئي سانگي تنهنجا
اسين ئي سنڌو تنهنجي ڌارا
اسان ريءَ سنڌ اڌوري ڙي....
شاعريءَ تي جڏهن به پابنديون وڌيون ويون آهن، تڏهن اها ڀرپور سگهه سان اڀري آهي: لوڪ جڏهن به سڌي سنواٽي سچ سڻن کان نابري واري آهي، تڏهن شاعرن اهڃاڻن جو سهارو ورتو آهي ۽ ائين شاعريءَ ۾ گهرائي پيدا ٿي آهي - ۽ ائين ئي ان ۾ وقتي ۽ عارضي اثر جي جاءِ تي دائميت جو عنصر داخل ٿئي ٿو. قمر جي شاعريءَ ۾ به اسان کي اهو ئي گڻ فطري ۽ تخليقي سطح تي ملي ٿو؛ هن نه رڳو لوڪ ڪلاسيڪل اهڃاڻن کي نئين معنا ۾ ڪتب آندو آهي:
رڃن ۾ رڙ ٿي، ته ڪر ڪويل ڪوڪ
ولولو ۽ ووڪ، ايءَ تان آهه عشق جي
(شاه)
هيءُ ڪوڪ ته ڪسڻي ناهه ڪڏهن،
ڀل ڪوئل ڪوئي قيد ڪري
(با سندس ان ڏس ۾ ’ڪوئل‘ نظم)
بلڪه قمر پنهنجا منفرد اهڃاڻ به تخليق ڪيا آهن، منهنجي انهيءَ دعوا جي ثبوت لاءِ قمر جي مشهور اهڃاڻي نظر ”ڪارو بادل“ جو هڪڙو مثال ئي کوڙ ٿيندو. ”ڪارو بادل“، ”ڌرتي“، ”تيل“، ”پياسو ڪانگ“، ”ٻيڙي“، ”پوڙهو مالهي“، ”رڻ پٽ“، ”پاڻي“..... ان نظم ۾ قمر پنهنجي ليکي هڪ پوري ”اهڃاڻي ڪائنات“ تخليق ڪئي آهي. ۽ اهي سڀئي اَهڃاڻ هڪٻئي سان سلهاڙجي هڪ عجيب رد مڪ تسلسل جي انتها کي ڇهن ٿا. ۽ انهن مان ڪن جي مکيا اهڃاڻ طور چونڊ ڏاڍي ڏکي ٿي. منهنجي لاءِ. ۽ ان ڏس ۾ انهيءَ نظم جو خالق به اسان جو شايد ئي سونهون ٿي سگهي!
ڌرتيءَ مان اڄ تيل ڳڙيو آ،
شاخ شاخ ۾ تيل جي بو آ،
نديون نارا، ٻنيون ٻارا،
نهر نيارا، تيل ٿا ڳاڙن.
جديد دور جي Crisis لاءِ قمر ”تيل“ جو تز (Accurate) اهڃاڻ ڪتب ٿو آڻي. جتان ڪٿان تيل جو ڳاڙو آهي - ۽ ”پاڻي“ جيڪو جياپي جو اهڃاڻ آهي، ان جي بوند به ڪانهي. سنڌ ۾ تيل جو لڀڻ ۽ ان تي ڌارين جو قبضو – بين الاقوامي سطح تي تيل جي سياست – ڪالاباغ ڊئم اڏي سنڌ کي رڻ پٽ ۾ تبديل ڪرڻ جي سازش.... انهيءَ سموري صورتحال جو قمر انتهائي گهرائيءَ سان مشاهدو ڪيو آهي ۽ ان مشاهدي کي ڏاڍي دردمنديءَ سان اکرن ۾ اکيليو آهي:
ريتيءَ جي رڻ پٽ ۾ ٻيڙي،
بيٺي آهي صدين کان،
سڙهه سمورا ڇيهون ڇيهون،
رڻ پٽ سارو ريهون ريهون.
چئن ڏسين رڃ، اُڃ ۽ سڃ آهي – پر ريهون ريهون رڻپٽ ۾ ڇيهون ڇيهون سڙهه سان به ٻيڙيءَ واري کي ونجهه ته هلائڻو ئي آهي! ڪوي به هڪ ناکئو آهي ۽ ان کي قلم سان ئي ڏاڍ جو سر قلم ڪرڻو آهي:
ڏاڍ سان ڏات رهي ته نه سگهندي.
نئين يگ جي ڪوتا جي اُڀ تان آس جو سج ڪڏهن به نه ٿو لهي:
اُڀ منجهان اڄ خون وٺو آهي،
آڪاسن تي ڪير ڪٺو آ.
۽ ائين نظم هاڪاري پڄاڻيءَ تي رسي ٿو. قمر جا اهڙا ڪيترائي اهڃاڻي نظم آهن، جيڪي اهڃاڻي شاعريءَ جي ڏس ۾ نهايت اهم آهن، جهڙوڪ ”هوشو شيدي“ ۽ شايد سنڌ جي تاريخ جي ان سورمي بابت پهريون مڪمل نظم پڻ آهي.
يقينن ترقي پسند دور کان پوءِ نئون يگ اچي ٿو – اڃا به هيئن کڻي چوان، ته نئون يگ ترقي پسند دور مان ئي ڦٽي نڪتو آهي ۽ ان دور جا سرواڻ سرجهاڻ به اهي ئي هئا، جن نئين يگ جو سرجڻ ڪيو؛ پر نئون يگ ترقي پسند دور کان ان ڪري مختلف ۽ اهم آهي، يگ جوان جي شاعريءَ ۾ ملير جي مٽيءَ جي مرڪ آهي – اوپرائپ بدران پنهنجائپ آهي. رڳو مقصد تي زور ڏيڻ بدران نئين يگ جي شاعريءَ ۾ ”مقصد ۽ فن“ جو حيرت انگيز سنگم آهي:

پلڪن تي آنسن جا موتي
شعلي تي شبنم جا ٽيرا
ڄڻ ڪا ليلان
نير وهائي، پاڻ ڀلائي، پڇتائي،
ڪونئرو آڏو بيٺي آهي
هار ڇني
داڻا ڦهلائي!
--
سچ جي خاطر
جو سوريءَ کي سينگار مڃي
مان سو عيسيٰ، مان سو هوشو
مان ئي راءِ ڏياچ!
اها اندر جي پيڙ آهي، جيڪا اڄ جي راڳيءَ سرن ۾ پلٽي ڇڏي آهي:
راڳي!
تنهنجي سُر ۾
ڪهڙي پيڙا جاڳي!
قمر به ٻاهر ڏسڻ بدران پنهنجي اندر ۾ ڏٺو / ڏيکاريو آهي؛ اُڇا ترائيءَ بدران گهراين کي ڇُهيو آهي ۽ ماڻهوءَ جي مهانتا کي ڳاتو آهي؛
هي گدلو گنگا جو پاڻي،
تنهنجي من کان اُجرو ناهي.

قمر نئين ڪلاسيڪل يگ جو اهو سرجڻهار آهي، جيڪو ”آڳ اکين ۾ راڳ چپن تي“ کڻي، اسان ۾ ”اجهل آئيندي“ جو اٽل وشواس جاڳائي ٿو:
آئيندي کي ڪنهن نه جهلو آ
اهڙو آئيندو، جنهن ۾ زنجيرن جا زنگ لهندا. سچ جي سوڀ ٿيندي. ڪوڙ جا ڪوٽ ڪرندا ۽ مارئي ملير موٽندي. ڏاڍ ڏهڪاءُ انڌ انياءُ جي پڄاڻي ٿيندي. قمر اهڙي ئي اجري آئيندي جي باک جي ساک ڏئي ٿو:
پنهنجي ئي پاڻي ۾ پلجي
ٻار وڌي ٻلوان ٿي ويندو
اوڀر کان جو باک ڦٽي آ
اجيارو ايوان ٿي ويندو
قمر جي شاعري کي پڙهندي، خود مون ۾ به نئين سنئين هڪ ڀيرو وري سنڌي ٻولي ۽ سڀيتا جي ڦهلاءَ ۽ ڦلار جي ڏس ۾ اٿاهه اُتساهه ڀرجي ويو آهي-
قمر جي شاعريءَ جا ٻيا به انيڪ گڻ آهن، جهڙوڪ اندروني ڪافين جو سٽ سٽاءُ، ٻوليءَ جو ميٺاج، تجربي جو ساهس، لوڪ.ڪلاسيڪل صنفن جو پنر جنم – خاص ڪري ”شڪارپور جي شام“ وارن لاڳيتن بيتن تي الڳ سان لکڻ پئي گهريم – يا قمر جو اتهاسڪ ۽ آفاقي رنگ.... پر اهو سڀ سنڌي شاعريءَ جي سڄاڻ پڙهندڙ تي ٿو ڇڏيان، ته هو پاڻ انهن گڻن جو کوج ڳولي لهي، پر ”شڪارپور جي شام“ مان هڪ بيت ضرور ڏيڻ چاهيندس:
سهڻا ماڻهو سنڌ جا، پاسي تي پهراڻ،
ڳالهيون ڳهيون جون، موتين جا ڄڻ ماڻَ،
سانجهي مهل سُڄاڻ، مڙي آيا مَچَ تي.
اڄ جڏهن سنڌي ٻولي، سڀيتا ۽ قوم لاءِ ڏينهون ڏينهن انيڪ نوان خطرا جنم وٺي رهيا آهن – سنڌي اديب توڙي عوام ڇڙوڇڙ آهن- شاعري سهل پسنديءَ ۽ فيشن پرستيءَ جو بک ٿي چڪي آهي – تڏهن قمر جي شاعر مومل جهڙي ماڳ ماڻڻ لاءِ جاکوڙڻ تي آڀاري ٿي. نئين يگ جي سرجڻهارن جيڪو ”نئين سنڌ“ اڏڻ جو سپنو ڏٺو هو، مان اُن کي ساڀيان ٿيندو پسي رهيو آهيان:
مون کان پوءِ ڪو مينڌرو، چانگي تي ايندو،
سورهيه ساري سنڌ جا، نيهي سڀ نيندو،
آخر اڏيندو، ٻيهر نئين سنڌ کي.


- امداد حسيني
1988-2-17ع
ڄام شورو – سنڌ

بيتَ ۽ دوها

---

بيتَ

جيونَ آهي جوت، پل کن لئه مهمان،
اوت، مٺا، تون اوت، متان وسامي وڃي!

*****

تون ئي منهنجو گيت، تون گيتن جو پڙلاءُ،
سائين، هيءُ سنگيت، توريءَ سُڃو ڀانئيان.

*****

گهوُرن جو گهايل، گهايل منهنجو جيءُ،
سائين، هي سائل، سائل تنهنجيءَ سونهن جو.

*****

ٿَڪا ٿَڪا نيڻ، سُڪا سُڪا ساهه،
رکي رکي روح مان، اُڏامي ٿي آهَ،
اڙي او الله، سگهو آڻج سوجهرو!

*****

منزل نڪو ماڳ، اسين آديسيئڙا،
پري پنڌ اَجهاڳ، آکيرا آڪاس ۾.

*****

جهُڙ ڦُڙ جي جهونگار، ساوڻ جهڙي سونهن،
ورهين جي ورونهن، پل ۾ پَسائي وئين.

*****

ڪاٿي آهه ڪَٽار، ڪاٿي آ وهه جو وٽو؟
ڪونڌر ڪسنداڪات سان، سرڙو ڌڙئون ڌار،
ٻاروچا ٻيهار، سُوري ساري هليا.

*****

ڳاٽن جو ڳاڻاٽُ، ڪانئر ڪيئن ڪندا،
اندر جو اُساٽُ، سمجهن ڪيئي سورما.

*****

پري ناهي پنڌ، اوڳا ڇو آتو ٿئين،
توڙي ساڻو سَنڌ، ته به هلڻو آهي هيج مان.

*****

انڌا اونڌا ويڄ، لولو لنگڙو لوڪ،
ڪاتي جَنين ڪاڄ، سوري جنين سيج،
اُتي ڪهڙا ڇيڄ، جتي روح نه رهي راتڙي.

*****

زنگ لڳازنجير، ڪَٽُ هاڻا پيڪَڙا،
ملهائي مَهمير، ڇِني ايندا ڇالَ سان.

*****

ڪيسين ڪاري رات، ڪيسين هيءُ ڪَلور،
پرهه ڦٽي پرڀات، ڪيسين رهندي دور،
جهَڪي ٿي آ جهور، اونداهي انياءُ جي.

*****

پگهر پورهيت جو، پاڻي ناهي، او پرين!
ڦُڙو ڦِري اوچتو، شعلو ٿي ويندو،
سَڙي ساڙيندو، سڃي هِن سماج کي.

*****

اَنڌا اُونڌا ويڄ، گونگا ٻوڙا گيت،
سڻندا ڪيئن سنگيت، ماري جَنين من ۾!

*****

هڻ کڻ جهڙو هٺ، واڳونءَ جهڙو وات،
ڪاسائيءَ جو ڪات، ماڻهو تنهنجي من ۾.

*****

منهنجا مٺڙا ڏيهه، سانگي تنهنجا سادڙا،
کٿوريءَ جان کيهه، سانڍن تنهنجي ساهه سان.

*****

گَپن گاڏڙ گوڏ، واريءَ هاڻا وارَ،
توڙي هيڻا پار، ته به ڊاهينداسين ڊوهه کي.

*****

اُکيڙي اَنياءُ، ساڙي ڇڏ سماج،
ڏکيو ۽ بکيو رهين، اُپائين اناج،
کَسي وٺ تون تاج، سهي سهندين ڪيترو؟

*****

اڃا به الله، ڏسندين ويٺو ڏيکَ،
سيج سُتو هڪڙو، ڳاهي پيو ٻيو ڳاههَ،
ٺاهينداسين راههَ، لاهي سانگو سر جو.

*****

سڏي ٿو ساڻيهه، ٻيجل ٻيهر آءُ،
سموهي سُرود کي، وري وارج واءُ،
اچ ته هي اَنياءُ، پاڙان ئي پٽي ڪڍون!

*****

ڌرتي ساري دانهن، اُڀ سڄو ئي آڳ،
مانجهي تنهنجا ماڳ، ڪهڙي ڪُن نِهوڙيا.

*****

جَلي اُٿي جوت، نمي آيو نُور،
جهَڪي ٿي آ جهُور، اونداهي اَنياءَ جي.

*****

موٽيو آهي مورڙو، هوشوءَ ڪئي هڪل،
سنڌڙي تنهنجا سورما، آيا ڄاڻ اجهل،
مٽيءَ منجهه محل، ڪيرائيندا ڪوڙ جا.

*****

رات رتوڇاڻ، ڌرتيءَ جا ڪي ڌِڳ ها،
مَنڊي ڇو مانڊاڻ، گهوٽن کي گهائي وئين!

*****

راڻا ڪهڙيءَ ريت، هي ماڳ آهي موهه جو،
پئسي ڪارڻ پريت، ور ور وڪامي پئي!

*****

چُريو آهي چنگ، ڀَڙڪي اُٿي باهه،
ساٿي، ڪَر هو ڪاهه، ڪانهي ويل وهڻ جي.

*****

اکڙين جي آلاڻ سان، ڌوئي ڇڏ تون داغ،
چَريا هي چراغ، ڪيسين جلندءِ جيءَ ۾.

*****

لال رتا راڳا ڏئي، جهنڊا جهُولايو،
ڏونگر ڏاري راهه جا، وکون وڌايو،
ڪِرو ڪيرايو، سورهيه ساري سوڀ کي.

*****

ڪيرائي ڏي ڪوٽَ، ڇِني ڇڏ زنجيرَ،
اڙي او اَسيرَ، تون لهين لکين ماڻهو!

*****

وريو آهي واءُ، اَڏيون ٻيو عالم،
ظلم ۽ ظالم، رهي رهندا ڪيترو؟

*****

جڳمڳ جليا ديپ، جَرڪيو آهه جهان،
جاڳيو آ انسان، سهسين ٿيندا سوجهرا!

*****

توڙي ڪاري ٻاٽ، توڙي اوکو ماڳ،
ٻارينداسين، ساٿيو، آنڌيءَ ۾ ڀي لاٽ،
ملي ويندي واٽ، متان يَر ماندا ٿيو!

*****

ڪانگو جا اوڪارڙا، متان ٿئين مَلول،
محنت تنهنجو ماڳ آ، محبت رکج مول،
الفت جنهن اُصول، سو مريِ به اَمر رهي!

*****

رڱي ڇڏيئي رت سان، ڪوٽ ڪڙا ۽ ڪِيرَ،
ظلمت جا زنجيرَ، روڪيندا ڇا روح کي!

*****

قيدي آَهي ڪوٽ ۾، ازل کان انسان،
الفت ۽ ايمان، ڏکيو لڀي ڏيهه ۾!

*****

باغي ڙي باغي، باغي ٿيو ڀنڀور،
ڪيسين ڪو ڪمزور، قيدي رهندو ڪوٽ ۾!

*****

مونکان پوءِ ڪو مينڌرو، ٻيهر ڀي ايندو،
سُڏڪي سَلِيندو، ڳُجههَ انهيءَ ڳالهه جا.

*****

بُکَ پئي باهي، بيهي وچَ بزار ۾،
سُورن وارا سيڪڙون، سينو ڪير ساهي،
اهڙو ڪو آهي، جو ڏک لاهي ڏيهه تان؟

*****

اهڙو ڪو آهي، جو ماڳ پهچائي مارئي،
ڏاڍاين ۽ ڏاڍ جا، ڪوٽ قلعا ڊاهي،
اولاوا لاهي، ڏکين ڏوٿيئڙن جا.

*****

پُڇي ڀائِج پيرُ، پوءِ متان روئين رت،
دودو جو دليرُ، ڪڍندئي ڪانُ ڪپار مان.

*****

سنڌڙي تنهنجا سورما، سوريءَ تي چڙهندا،
پوءِ ڀي نه پڙهندا، ڪلمو ڪڏهن ڪوڙ جو.

*****

دَزَ اُٿِي ڌڌڪا ٿيا، مچي ويو مانڌاڻُ،
سي ڪيئن سڏجن سورما، سِرُ جنين کي ساڻُ،
مٿو آهي ماڻ، سوڍا تنهنجي سوڀ جو!

*****

سَرُ اُٿيو، سٽڪو ٿيو، پري ڪريو ڪنڌُ،
ساٿي اهو سنڌُ، لتاڙِن ته لالُ ٿئين.

*****

سوئي رام رحيم، سوئي ٿيو ڀڳوان،
الا، هي انسان، اکرن ۾ اُلجهي ويو!

*****

ڏکن ڏڌو ڏينهن، راتين جو رولا،
ڳَڀي جي ڳولا، سدائين آ ساهه کي.

*****

ڌرتي تنهنجي ڌيءَ، در در وڪاڻي،
ننگي نياڻي، پئسي لئه پِنندي وتي!

*****

بي پاڙيءَ جو بار، سَهي ڪينءَ سُهاندڙو،
ڏائڻ اڳيان ڏارُ، سڙي ويندو سوڪَ ٿي.

*****

بي پاڙي آ باغ ۾، بچو بچو ڀاءُ،
ساوڪ جو سماءُ، متان سونهن سڙي وڃي.

*****

رڻ مان ڪهڙو روڄ، اُڏاڻو آڪاس،
ريت نه آئي راس، موتئي جي مهڪار کي.

*****

تارن ۾ تارا وجهي، تَڪيم راڻي راهه،
سُتا سڀئي ساهه، نينهن ويري ننڊ جو.

*****

وکريل منهنجا وار، گهاٽا منهنجا گهاءَ،
سالن جا سوداءَ، کُلي پيا کن ۾.

*****

انڌيارو آڪاس، ساڻو منهنجو ساهه،
پاڳل منهنجي پريتڙي، چريو منهنجو چاهه،
پويون آهه پَساهه، سِگهو پهچ، او پرين!

*****

سڏڪي پيا سنگيت، آسون اُجهاڻيون،
راڻيون ويڳاڻيون، راڻا تو ريءَ روح جون.

*****

چمڪي آ چانڊاڻ، مشڪي آهي ماٿري،
پرڏيهي منهنجو پرين، اِجهو آيو ڄاڻ،
منهنجو من مهراڻ، ڇولين جيئن ڇُلڪي اُٿيو.

*****

من _ مندر جي مورتي، اُٿي اکيون کول،
ٻول ٻه _ ٽي ڪي ٻول، لهي اُڃ ازل جي.

*****

ديوي! تنهنجو داس، جهلي بيٺو جهول،
اُٿي اکيون کول، لهي اُڃ ازل جي.

*****

آڌيءَ رات اگهور، ستا سڀئي ساهه،
گهوري ڪوئي راهه، روئي روئي رڃ ۾.

*****

وڻ وڻ ۾ ويڻا وڄي، پن پن ۾ پَڙلاءُ،
رَچي رَچي روح ۾، گهرو گهرو گهاءُ،
سانول! سَنجهي آءُ، آسائتي آهيان.

*****

ٽاريءَ ٽاريءَ ٻُور، لالڻ جهڙو لاڏ،
پرين، تنهنجو پُور، تو جئن تڙپائي ويو.

*****

ترسن پيا تارڙا، لڇي پئي لاٽَ،
رکي رکي رُڃ ۾، گهورن ويٺا گهاٽَ،
ويندڙ تنهنجي واٽَ، واجهائيندي ورهيه ٿيا.

*****

مان راهي تون راهه، مون کي تنهنجي تات،
مان چارڻ تون چاهه، ڳايان تنهنجون ڳالهڙيون.

*****

لڱين لوهه لهي، هٿين لهن هٿڪڙيون،
ماڻهوئڙي جي ماس تي، ٺاهه نه ڪو ٺهي،
ريڌو روح رهي، شل ڪانڌ نه رهن ڪوٽ ۾.

*****

ڪانڌ نه رهن ڪوٽ ۾، جانب جيئندا هونِ،
نه ڪي راتيون رونِ، نه ڪي ڏکيا ڏينهڙا.ـ

*****

ڪانڌ نه رهن ڪوٽ ۾، گيت نه ٿين گهايل،
انهن لئه، آيل! بر ۾ ٻاريم باهڙي.

*****

بَرَ ۾ ٻاري باهڙي، ويٺي ورهيه ٿيا،
سورهيه منهنجيءَ سنڌ جا، ڪهڙي پار ويا،
مُرڪي ماڳ پيا، سوڍن جي سنيهه سان.

*****

ڪبوتر ڪوئي، نياپو آڻج نينهن جو،
بيٺي آهيان بانوري، کُڏَ مٿان کوئي،
رٺل کي روئِي، مڃايان ڪيئن ماٺ ۾!

*****

پرين پنڌ پيا، جهڙا هنج تري هليا،
مُگري جهڙا ماڻهو، ڏئي ڏُک ويا،
دُکي داغ پيا، جڏهن ڏٺائون ڏاڍ مان!

*****

[b]شڪارپور جي شام
[/b]


آءُ سڀاڳي شام، جيڪا گذري ”سِنڌ“ تي،
سورج جي ڪا لام، جهولي پئي جيءَ ۾!

*****

آءُ سڀاڳي شامَ، پپل هيٺان پريت جي،
جاڳي اُٿيا جامَ، اکڙين سنديءَ اوٽ مان!

*****

”سِنڌ“ مٿي ڪي سندريون، چَهه چههَ چاڳا ڪن،
هٿين پيرين ميندڙي، لائي پيون لچڪن،
ڳاڙها ڳل سندن، چهرا چاڻان چنڊ جا!

*****

موتيو موتيو مُرڪَ، چوٽو چنبيليءَ سان،
سوڀيا جي ڪا سُرڪَ، اکڙين مان اوتي پيان!

*****

باغن ۾ ڀنڀوريون، نَچَن ٽَپَن ناز مان،
اهڙيون ڪي ٿوريون، چهڪ نه جن کي چاهه جا!

*****

لکِي دَرَ تي لوڏَ، گيتن جو گهراءُ،
اَڇا اُجرا سپرين، ڦِيڻِ ڀريو ڦهلاءُ،
گهوٽَ اهو ئي گهاءُ، روڳي روح ڪري ويو!

*****

لَکِي دَرَ تي لوڏَ، گورين جي گونجار،
ڪَنڍي ڪارائيءَ ۾، ونگيل واسيل وارَ،
ساڙهيءَ مٿان سِجَ جي، ترڪي پوئين تارَ،
سرتيون ساري سارَ، نڪري پيون ناز مان!

*****

سهڻا ماڻهو سنڌ جا، پاسي تي پهراڻَ،
ڳالهيون ڳَهيرن جون، موتين جا ڄڻ ماڻَ،
سانجهيءَ ويل سڄاڻ، مِڙي آيا مَچَ تي!

*****

جهوُنجهڪڙي جي جهانءِ، سُريلا سنگيتَ،
چؤچاڪيءَ گاڏيءَ ۾، گهُلن پيا گيت،
موتئيءَ جهڙا مِيتَ، گهورن سان گهائي ويا!

*****

دوها

ڇَرَ جو ڇوهُ گهڻو هو پوءِ به مانجهي ڪين مڙيا،
لهر لهر کي جن ليٽايو، جانب سي ئي جڙيا!

*****

سُوريءَ جو سينگار جَنِين يَرَ وري ۾ ورتو،
ڏيههَ گهڻو ئي ڏاڍ ڪيو، پر يارُ تنين پرتو!

*****

انگ اُگهاڙو، پيٽ بکيو ۽ راتيون جي جاڳن،
هيري – کاڻيون تن جي من ۾، سچ جو سودو ڪن!

*****

جهونِي ڪاٺي، مَڪڙي ماٺي واڳون آ ويري،
پوءِ به لهرن کي ليٽائي، ڄاڻ پُڳو پيري!

*****

رات انڌيري رهندي ڪيسين، نيٺ اجالو ٿيندو،
سک جو سج ڄاڻ ته اڀريو، منزل جو ڏس ڏيندو.

*****

سنڌڙيءَ خاطر ڪو سودائي آيو ٻيهر ٻاڻُ کڻي،
ڪلهه جا سپنا، اڄ جون يادون سورهيه آيو ساڻ کڻي!

*****

آڌي ٿي، آواز نه آيو، چارڻ چنگُ اڪيلو آ،
ڌڙڪ نه ڌرتيءَ جي دل هاڻي اچڻو سويلو آ!

*****

دل جا داغ ڀلا ڇا ڌئندين، يادن کي ڇا ميٽيندين،
ساهَ ساهَ ۾ چاهُ ئي چڀيندءِ، چاهت کي ڇا چيٺيندين؟

*****

پتنگ بنجي مان پڄران، لا! تون به نير وهاءِ،
ويل وري نا اچئي آهي، پل پل کي پرڀاءِ!

*****

نچندو نچندو، لوءَ تي لُڇندو، ايندو آهي پتنگُ،
دل دل ۾ ديول جي سوڀيا، دل جو ڪهڙو رنگُ.

*****

ڪنهنجو ڪنهنجو گهاءُ ڏسي ڪو، ڪنهنجي ڪنهنجي گهور،
پل پل هتڙي پنهنجو ناهي، پاڇولا ۽ پُورَ!

*****

منهنجي دامن ۾ ٿو جهاتين، گهائن کي ڇا گهوريندين،
پاڇولن جا پُور پراڻا، پريتم ڪهڙا پُوريندين؟

*****

ريت ته ريتيءَ جي ڀت آهي، ڄاڻ ڀُري، ها ڄاڻ ڀُري،
پريت ته آهي وڄ – وراڪو، پل کن ۾ اُڀ تي اُڀري.

*****

سچ کي سوري چاڙهين ويٺا، ڀوريءَ جا اڄ ڀاءُ،
سَرِ سَرِ سِرڙا سانگي ڏيندا، ماندي ٿيءُ نه ماءُ.

*****

ڊَهَ ڊَهَ ڊهندا ڪوٽ پراڻا، ڇڄندا هي زنجيرَ،
ڄاڻَ اسانجي ٻاڻَ ۾ آهي، بدليندو تقديرَ.

*****

باهِ جڏهن ڀنڀور ۾ ڀڙڪي تَنُ تَنُ تڙپي اُٿندو،
ساهَ ساهَ ۾ چاهُ سنڌوءَ جو، لنوءَ لنوءَ ۾ پيو رڇندو.

*****

ڪيسين ڪوٽ اڏيندو رهندو، ڌرتيءَ جو دشمن،
انگ انگ ۾ آڳ لڳي آ، تڙپي ٿو تن مَنُ.

*****

جُڳ جُڳ ۾ آ جلندو آيو، هن ڌرتيءَ جو ڌيان،
ڪيسين سهندو، ڪيسين رهندو،ڄاڻ اُٿيو انسان.

*****

پڻيءَ پڻيءَ کي پوڄيو آهي، سنڌڙي منهنجي ساههَ،
تنهنجي مٽيءَ ۾ ئي مرڪن، ڪي ئي سامي شاههَ.

*****

جيجل ٻيجل آيو آهي، چنگ چڙا اڄ ساڻ کڻي،
سچ جي ڪارڻ موڪل ڏي تون، سرڙو ڏيان مان راءِ بڻي!

*****

باندي بڙڇي بنجي ويندا، تَنُ تَنُ ٿيندو تِيرُ،
تنهن جو سينو چيري رکندا، پيسو جنهن جو پِيرُ.

*****

وڌندا پاڇا، لهندي ڇايا، ههڙي دنيا ڪنهنجي مايا،
اوڀر کان جو باکَ ڦٽي آ، مستانا ڀي ڄاڻ ته آيا!

*****

توسان نينهن لڳائي پاتم پل پل جا پڇتاءَ،
تنهنجون يادون سيني ۾ ڄاڻ گهڙيءَ گهڙيءَ جا گهاءَ.

*****

تنهنجي اکڙين مان ئي اوتي، جانب! پيتم جامَ،
وار ڇڏيا تو ڇوڙي، مٺڙا شرمائِي آ شامِ.

*****

سنڌو، تنهنجيءَ لهر لهر ۾ منهنجا گيت سمايا،
تنهنجي ڇولين ۾ جا ڇَلڪي، سائي منهنجي ڇايا.

*****

ڪنهن سان نينهن نڀائين ويٺو، بادل، منهنجا ڀاءَ،
منهنجي سيني ۾ ڀي تو جئن ساجن جا سؤ گهاءَ.

*****

پرينءَ پڄاڻا من هي پياسو، پل ڀي چَين نه پائي،
رات جي راهين کي ڇا ڪوئي من جو ميت بنائي.

*****

تار ٽُٽا من – ويڻا جا، مان ڪيئن جيئان هئه ڪيئن جيئان،
پيار بنا وهه جيون-امرت، ڪيئن پيئان هئه ڪيئن پيئان.

*****

سِر جو سُر سان سَنگ رهيو، ناگل ۾ خوشبو باقي،
پيار بنا ميخانو موڳو، سڏڪي ويٺو ساقي.

*****

ڪاڏي مومل، ڪاڏي راڻو، ڪاڏي وئي سا ڪاڪ،ـ
پيار پڄاڻا ديپ اُجهاڻا، اُڏي پئي ٿي خاڪ.

*****

ڪوئل ڪوڪي تو لئه سائين، سرنهن جهليو آ ٻُور،
موٽ مٺا هڪ وار ته مرڪي دل زخمن سان چُور.

*****

ڪاريون ڪڪريون شرمائينديون آيون هوري هوري،
دل تي چَهڪ نه ڏي، او چارڻ، چنگ کي چوري چوري.

*****

سانجهي آئي مانجهي ايندا، لهندا دل تان بار،
هوري هوري من تي ڇانئِي، ساجن، تنهنجي سار.

*****

من کي مان پرڀايان ڪيسين، ڪيسين لڙڪ لڪايان،
ڄاڻان ٿو تون منهنجي ناهين، دل کي ڪيئن سمجهايان.

*****

پري پري کان واجهائي ٿو، اڄ ڇا لاءِ پتنگ،
اڄ ڇو ويڻِا ويٺي روئي، چُپ ڇو آهي چَنگ؟

*****

اڄ ڇو منهنجي من ۾ ڪوئي، مرڪيو ناهه ڪنول،
بات بات تي ڀرجي آيون، اکڙيون هاءِ اجهل!

*****

گنگا جمنا کان ڀي پوتر، هيءُ نيڻن جو نِير،
تِير چڀوئي، ويِر بنايو، سنگم آهه سرير!

*****

پياسا پياڪا، هاريا ڳولي، مَڌ جهڙي ڪا مُنڌ،
هرڻيءَ جهڙي هوڏ جنهين جي، ساهن منجهه سڳنڌ!

*****

مَڌ جهڙي ڪا مُنڌ ڀلا ڇو ڳولي منهنجو جيءُ،
اکڙين سان اکڙين ۾ اوتي، چوي ”چريا هي پيءُ!“

*****

مَڌ جهڙي ڪا مُنڌ ڀلا ڇو ڳاراڻو ڳولي،
سهسين ساوڻ آيا، ڪوئي کيپَ اسان جا کولي!

*****

پِرهه پِرهه کان پنڌ پڇائي، آيس تنهنجي دوار،
مٺڙا ماڻهو، مُرڪي، ويهي، گهڙي اسان سان گهار،

*****

منهنجي ويڻا کان ڀي ٻيڻا، تنهنجا سُر، صنم!
ايندي ايندي رڪجي ويندا، قاتل جا به قدم.

*****

ڪو پَل آشا آتي آهي، ساعت آهي سنگ،
ڄاڻ ته آيا ڪارا سايا، اُڏري ويندو رنگ.

*****

وکري ويندا گيت خوشيءَ جا، وڇڙي ويندا يار،
پل پل تنهنجو پيار ڏنگيندو، ساعت ساعت سار.

*****

تِرڪي ايندءِ تِرَ تي آنسوُ، روئندين زارو زار،
منهنجون يادون بنجي ايندءِ، دل تي غم جو بار.

*****

توئي چيو هو، ”پريم امر آ“، پريت ۾ ڪهڙو پاڻ،
ڇا لئه پاڻ لڪائي ويٺين، پِرين، هلائي ٻاڻ؟

*****

لهر لهر ۾ نغمو ڄاپي، ڇولين ۾ ڇَن ڇَن،
سندر تارا سيج سَجائن، چنڊ بنيو دلهن.

*****

تنهنجون يادون، مٺڙا سائين، ماڪ ڦڙا ڄڻ ڦولن تي،
البيليون ڄڻ وار کنڊائي، جهومي ڳائن جهولن تي.

*****

تنهنجون يادون، جيئن سدائين، جگنوءَ جيئن جرڪن،
جهونجهڪڙي ۾ ديپ جلائي، ڄاڻ ڪو پياسو من.

*****

تنهنجون يادون، مٺڙا ماڻهو! بادل جئن برسن،
هاءِ اڃايل منهنجون اکڙيون، بوندن لئه ترسن!

*****

تنهنجون يادون موتيءَ داڻا، خوابن جي خوشبو،
رات اوهان جي ياد جو آئي، هِير گهُلي هرسُو.

*****

اُڏري اُڏري ٿڪجي پوندين، کوهي ويهندين کنڀ،
پيار ڏنا جي پنڇي توکي، ڏکيا لهن سي ڏنڀ.

*****

رات رئاري، چِکيا چاڙهي، ڏِيل ڏُکوئي ڏنگ،
روح اسان جو ريت نه ڄاڻي، دل ڇا ڄاڻي دنگ!

*****

سونهن اوهان جي ساهه اسان جو، صدين جو آ سنگ،
توبن، سائين، مان ويڳاڻو، جئن چارڻ ريءَ چنگ.

*****

در در تان مان دان مڱان، پرڪين ملي جو چاهيان،
ڪاش، ڪوئي هڪوار ٻڌائي، هاءِ الا، مان ڇاهيان!

*****

مَڌ جهڙي ڪا مُنڌ ڀلا ڇو ڳولي ڳاراڻو،
جنهن ريءَ موڳو ميخانو آ، ساقي آ ساڻو.

وايون

---

لوڪ ڏٺي يَر ڪانه لٿي،

لوڪ ڏٺي يَر ڪانه لٿي،
ازلي منهنجي اُڃ، الا!

هينئڙو گهائل هرڻيءَ جيئن،
روح مڙيوئي رڃ، الا...

تون جي هيڪر هام هڻين،
پاپ به ٿيندم پُڃ، الا...

توبن، مٺڙا موتيئڙا!
ساوڻ ڀانيان سُڃ، الا...


*

ڪاش، مان ڪائي ڪونج هجان ها!

اُڏران ها هُن پار،
ڪاش، مان ڪائي ڪونج هجان ها!

وَلَر کان وڇڙي، تڙپي تڙپي، تُنهنجي ڏيهه پڄان ها...

تنهنجيون يادون دل ۾ سانڍي، تنهنجي لات لنوان ها...

اُڀ جي آڳنڌ تي پَرَ سوئي، تنهنجا پنڌ پڇان ها...

بن بن ڍونڍي توکي، مٺرا، نيٺ ڪٿي ته لهان ها...

ڪاش مان، ڪائي ڪونج هجان ها!

*

مَڌ جهڙي ڪا مُنڌ، اسان جو

مَڌ جهڙي ڪا مُنڌ، اسان جو
جيئڙو جهوري وئي ڙي يار!

ڇيلن جهڙا ڇال جنهين جا، واسينگن جان وار...

موتئي جهڙي مُرڪ جنهين جي، مکڙو ميگهه ملار...

اکڙين ۾ ڇولين جو ڇلڪو، ساوڻ جهڙا پار...

نيڻن ۾ سيڻن جا سپنا، خوابن منجهه خمار...

دور گهڻو ئي گهاري ليڪن، دل کان ڪهڙي ڌار...

*
 

منهنجي مَن جو ميرو پاڻي، اُجلو تنهنجو تن!

منهنجي مَن جو ميرو پاڻي، اُجلو تنهنجو تن!

پلڪون پنڇي بنجي مون کان اڏريو هاءِ وڃن...

گهائل بادل، ڇا لئه پاڳل، تنهنجا نيڻ ٽمن؟...

تنهنجون يادون، جهوُنجهڪڙي ۾، جڳنو ٿي جرڪن...

جاڳي جاڳي، وياڪل راڳي، تنهنجا گيت روئن...

وارَ وارَ سان هار اسان ئي ماڻي آهي سجن...


*
 

ڪيسين رهندين ڌار؟

مان راتين جهڙي رڃ، تون سڄڻن جهڙي سار، الا!
ڪيسين رهندين ڌار؟

تون ساوڻ جي بوند، مان تاڙي جي تنوار، الا!
ڪيسين رهندين ڌار؟

مان چڪوريءَ جو چاهه، تون چانڊوڪيءَ جي لار، الا!
ڪيسين رهندين ڌار؟

مان ڌرتيءَ جي ڌُوڙ، تون گلن جي گونجار، الا!
ڪيسين رهندين ڌار؟

تون کنوڻين جو چمڪاٽ، مان ڪڪر ڪارونڀار، الا!
ڪيسين رهندين ڌار؟

*
 

الا، هيءُ خاموشين جو خواب.

تنهنجو منهنجو ساٿ ائين جيئن خاموشين جو خواب،
الا، هيءُ خاموشين جو خواب.

پل پل پرکي ڄاتم سائين، دم دم آ دولاب...

مُرڪ اوهان جي مَهڪي، مٺڙا، جهڙوڪوئي گلاب...

سُرهو سُرهو هو ساهه سندوءِ، جنهن جو ناهه جواب.........

نينهن نچيو آ نس نس اندر، رڳ رڳ آهه رباب...

منهنجي سونهن بنا، او ساجن، ساوڻ آهي سراب...

منهنجي جيون کي ٿو جهاتي، حيرت منجهه حباب...


*

تنهنجي چپڙن جي چُپات، ڪيئي افسانا پرين..!

 
تنهنجي چپڙن جي چُپات، ڪيئي افسانا پرين..!

هاءِ، هوريان ماٺ جي منهن مان وئي نڪري هي لات،
تنهنجي چپڙن جي چپات.

ڪنهن جي مُرڪڻ تي ڏنو مشڪي سموري ڪائنات،
تنهنجي چپڙن جي چپات.

چنڊ کي جيئن داغ پيارو، مون کي پياري تنهنجي تات،
تنهنجي چپڙن جي چپات.

رات تارن سان ڇُريل پوتي ڍَڪي پاتِي آ جهات،
تنهنجي چپڙن جي چپات.

منهنجي اکڙين ۾ اداسي، تنهنجي گهورن ۾ آگهات،
تنهنجي چپڙن جي چپات.

تنهنجي چپڙن جي چپات، ڪي ئي افسانا پرين-!



*

ويهه گهڙي پَلَ ويهه، الا!

آءُ، اسان جي ويراني ۾،
ويهه گهڙي پَلَ ويهه، الا!

يادين جي وادين جو ڪوئي ڇيڙو ناهي ڇيهه، الا!...

ڏات اسان جي ڏيئڙي جهڙي، ڏائڻ جهڙو ڏيهه الا!...

ساوڻَ، منهنجي سيني ۾ آ سورن جو ساڻيهه، الا!...

سُوريءَ تي ئي منصورن سان سرچيو آهه سنيهه، الا!...

*
 

منهنجون اکڙيون ڀرجي آيون.

توکي ياد ڪري، او مٺڙا، اکڙيون ڀرجي آيون،
منهنجون اکڙيون ڀرجي آيون.

رات پُني آ، ڀيڄ ڀني آ، تو لئه آس لڳايون
اکڙيون ڀرجي آيون.

سي ڪينءَ سپناڏسنديون، جي تنهنجي گهورن گهايون
اکڙيون ڀرجي آيون.

يادون منهنجون يادون ناهن، تو جيئن ٿيون پرايون
اکڙيون ڀرجي آيون.

صدين جو آ ساٿ، مٺا، سو پل ۾ ڪينءَ ڀلايون
اکڙيون ڀرجي آيون.

پل پل ڀٽڪن منهنجي من ۾ يادن جون پرڇايون
اکڙيون ڀرجي آيون.

آءُ، پرين، اڄ انڌيارين ۾ آشا – ديپ جلايون
اکڙيون ڀرجي آيون.


*

ڇُلندي ڇُلندي ڇير ڇِڳي،

ڇُلندي ڇُلندي ڇير ڇِڳي،
روئندي رئندي رات ڀِڳي،

چُرندي چُرندي چپ چريا،
ٻُرندي ٻُرندي ٻول ٻُريا.

بيڪل تون ۽ وياڪل مان،
ڪاٿي آن تون، ڪاٿي آن؟

ڪاٿي آن تارن جا گمان؟
ڪاٿي آن تون، ڪاٿي آن؟

تاڙو بنجي مان ترسان،
بادل بنجي يا برسان،

خار هجان خوشبو ئي هجان،
توسان مٺڙا ساڻ رهان!
توسان مٺڙا ساڻ رهان!


*
 

ڪا پلڪ ترسين ته ها.

رات چانڊوڪيءَ رَتلَ، ڪا پَلڪَ ترسين ته ها!

چنڊ جي چانڊاڻ ۾ ها مَچَ چاهت جا مَتَل،
ڪا پلڪ ترسين ته ها.

گهُورَ جي گهراءَ ۾ ها ساهه سالن کان سُتَل،
ڪا پلڪ ترسين ته ها.

ڪنهن جي اکڙين ۾ ڏٺو مون توکي روئيندو او اجل،
ڪا پلڪ ترسين ته ها.

مون چُميو ڪنهن چنڊ کي هو، سي پيارا هاءِ پَل،
ڪا پلڪ ترسين ته ها.

منهنجي جهولي ۾ جهُليو هو چنڊ، ڪنهنکي ڪهڙي ڪل،
ڪا پلڪ ترسين ته ها.

*

 

هيرن مٺ تي هوت وڃايئي،

هيرن مٺ تي هوت وڃايئي،
هَئه ڙي ڀوري، تنهنجا ڀاڳ!

جنهن جنهن سَچَ تي سِير وهائِي،
تنهن جا ڪهڙا ماڳ؟...

جيڪي ٻيجل ٻيهر ڳائي، سي ئي منهنجا راڳ...

ڌرتيءَ جي دل دونهاٽيل آ، اُڀ وَسائي آڳ...

ڪانئر! تنهنجا ڪوٽ ڪڙا سڀ، ڊَههَ ڊَههَ
ٿيندا ڊاڳ...

تيسين باندي باغي ٿيندا، جيسين ٿيندئي جاڳ...


*
 

سوئي دلڙيءَ داءُ کٽيو...

روپو راند وڃائي ويٺو، سوئي دلڙيءَ داءُ کٽيو.

تون ڇا ڄاڻين، تنهنجي آئي، من تان غم جو بار گهٽيو
سوئي دلڙيءَ داءُ کٽيو...

محفل ۾ مانڌاڻ متو آ، ڪير بچيو ۽ ڪير ڦَٽيو
سوئي دلڙيءَ داءُ کٽيو...

سوڍيءَ ريءَ سنسار سُڃو آ، لوڪو هاڻي لوڙهو لٽيو
سوئي دلڙيءَ داءُ کٽيو...

هر سُو موتيو مهڪي پيو آ، شايد ڪِي منٺار مَٽيو
سوئي دلڙيءَ داءُ کٽيو...

*

 

ڪو ته هجي، يَرَ ڪو ته هجي!

ڪو ته هجي جو اکڙيون ڌو.ئي، آنسو ميڙي، مالا پوئي،
ڪو ته هجي جو پريم سموئي، دل جو درد ڇُپائي روئي،
ڪو ته هجي، يَرَ ڪو ته هجي!

ڪو ته هجي مون ديواني سان، هن ويرانيءَ بستيءَ ۾،
ڪو ته هجي!

سنگيتن جا سهڻا ساٿي، مون ته وڃايا مستيءَ ۾،
ڪو ته هجي!

نگر نگر جو ننگو ماڻهو، هوڏَ ڪري ٿو هستيءَ ۾،
ڪو ته هجي!

پئسي ڪارڻ پوڄارڻ ڀي پيار وڃايو پستيءَ ۾،
ڪو ته هجي!
يَرَ، ڪوته هجي!

*
 

آس نه آئي، راس، الا، مان موٽي ماڳ وڃان!

آس نه آئي، راس، الا، مان موٽي ماڳ وڃان!

جوش نه روڪي، هوش ئي ٽوڪي، ڪنهن جي
ڳالهه مڃان؟...

منهنجا ميهر، توسان هيڪر، ڀيرو ڪينءَ ڀڃان؟...

تارن کان ڀي دور گهڻو ئي، منزل دور اڃان...


*
 

پَلَ ڀَرَ جي پهچاڻ، جيون گذريو جهونگاريندي.

پَلَ ڀَرَ جي پهچاڻ، جيون گذريو جهونگاريندي.

پريت نڀايون پاڇولن سان، هاءِ، اسان اڻ ڄاڻ،
جيون گذريو جهونگاريندي.

ڦٿڪي ڦٿڪي نيٺ اجهاڻا، پڃري منجهه پراڻ،
جيون گذريو جهونگاريندي.

لَهَر لَهَر ۾ لڙڪ اسانجا، من ڀانيان مهراڻ،
جيون گذريو جهونگاريندي.

وقت اسانجو ويري ناهي، جيسين ساجن ساڻ،
جيون گذريو جهونگاريندي.

دور نه وڃ تون ديوانن کان، پرين ڀري ڏي پاڻ،
جيون گذريو جهونگاريندي.

لاٽَ کان واٽَ ڀلا ڇا ڇُپندي، ڄمندي آخر ڄاڻ،
جيون گذريو جهونگاريندي.


*

 

ڪهڙو ڪَنڌُ لڪايان توکان – مڱڻا موٽي آءُ!

ڪهڙو ڪَنڌُ لڪايان توکان – مڱڻا موٽي آءُ!

هينئڙو هر هر اوڪانڍي ٿو، ٻيهر ٻول ٻڌاءِ،
مڱڻا، موٽي آءُ.

رات وهاڻي، ڏات اُڏاڻي، ڪونهي سُڌ سماءُ،
مڱڻا، موٽي آءُ.

تارَ تارَ مان، پارَ پارَ جو، پهچي ٿو پڙلاءُ،
مڱڻا، موٽي آءُ.

تنهنجي ڌرتي، توکي پَرتِي، مونکي منهنجو گهاءُ،
مڱڻا موٽي آءُ.

موت اسانکي مات نه ڏيندو، پريت ناهي پڇتاءُ،
مڱڻا، موٽي آءُ.
الا! تون مڱڻا موٽي آءُ.

*

 

چئني پاسي ڄَر جو ڄارُ، آءٌ اڪيلو ٻارُ،

چئني پاسي ڄَر جو ڄارُ، آءٌ اڪيلو ٻارُ،
ڪهڙيءَ واهَ وڃان – مان ڪهڙيءَ واهَ وڃان؟

ڪوهن تائين ڪِيهاٽن جو آهي ڪارونڀار،
مان ڪهڙيءَ واه وڃان؟

بم جي باهُڙ گهر گهر ۾ آ، سوريءَ تي سنسار،
مان ڪهڙيءَ واه وڃان؟

انسانن ۾ زهر ڀريل آ، تارونءَ تائين تار،
مان ڪهڙيءَ واه وڃان؟

ڪينجهر کان ڪارونجهر تائين، اونده انڌوڪار،
مان ڪهڙيءَ واه وڃان؟

ڀِڀَ وڏا ۽ ڄڀ تکي، سي ڌرتيءَ تي ئي بار،
مان ڪهڙيءَ واه وڃان؟

جنهنجو سينو گهائل ناهي، سو ڪيئن منهنجو يار،
مان ڪهڙيءَ واه وڃان؟

چئني پاسي ڄر جو ڄارُ، آءٌ اڪيلو ٻارُ،
الا، آءٌ اڪيلو ٻارُ !
*
 

ڪوئي آيو سنڌڙيءَ ڪارڻ سينگاري سنگيت – الا

ڪوئي آيو سنڌڙيءَ ڪارڻ سينگاري سنگيت – الا
جيجل ٻيجل آيو آهي.

ڪيسين ڏڪندي ڏاٺ ڏمَرَجي، ڪيسين گهُٽبا گيت – الا
جيجل ٻيجل آيو آهي.

ڄاڻ ڀڳاسين ڪوٽَ پراڻا، ماندو ٿيءُ نه ميت – الا
جيجل ٻيجل آيو آهي.

ڪَليءَ ڪَليءَ ۾ ڪَرٽُ ڇُپيو آ، آخر ٿيندي جيت – الا
جيجل ٻيجل آيو آهي.

باندي بڙڇي بڻبا تو لئه، ڌرتيءَ جا او دَئيتَ – الا
جيجل ٻيجل آيو آهي.

*
 

سنڌڙيءَ جو سوڳنڌ!

ڪين رڪياسين، ڪين جهُڪياسين، توڙي اوکو پنڌ
سنڌڙيءَ جو سوڳنڌ!

پيار کي پڃري ۾ جو پالي، تنهن جو ڪوريو ڪنڌ
سنڌڙيءَ جو سوڳنڌ!

سهسين سورٺ جهڙيون پوءِ ڀي، سورٺ سورٺ سَنڌ
سنڌڙيءَ جو سوڳنڌ!

هڪڙو هوشو ماريو ليڪن، هوشو آ هر هنڌ
سنڌڙيءَ جو سوڳنڌ!

*

 

دوست بچايو ديري کي

اڄ آڳ لڳي آکيري کي، يَرَ آڳ لڳي آکيري کي!

ڪک پَنَ ڪانا، رک ٿي ويندا،
دوست بچايو ديري کي....

ڏائڻ بنجي، کائڻ آيو،
بکيو باشو ڳيري کي...

زوراور سان زور لڙائي،
ٽوڙيو هيڪر گهيري کي...

جَلُ جَلُ جوتي، جيتي وٺ تون،
اوندهه ڪار انڌيري کي...

سنڌڙي جي هڪوار سڙي وئي،
سِڪندين پوءِ سويري کي...

آڳ لڳي آکيري کي،
يَرَ آڳ لڳي آکيري!

*
 

ڄاڻ ڪهاڙي ڪڙڪي ڙي.

گولي ڇوليءَ جهڙي ڇوهِي،
ڄاڻ ڪهاڙي ڪڙڪي ڙي.

گيدي تو وٽ ڀالا گوليون،
لڱ اسان جا لوهي ڙي

ٺوڳي توسان ٺاههُ نه ٿيندو
ڏاڏاڻن جا ڏوهي ڙي

تنهنجي ميري پاڻيءَ، سنڌو،
منهنجي دلڙي موهي ڙي

ساهن جي جا سرحد ڀاسي،
دل جي سائِي ڊوهي ڙي

نيٺ ته منهنجي آور ايندين،
وسري ويندئي گوهِي ڙي


*

مچ مٿان ڪي سچ جا ساکي، آيا ميڙو ٺاهي

 



مچ مٿان ڪي سچ جا ساکي، آيا ميڙو ٺاهي،
ڪا ڳالهه مڙيوئي آهي.

ڪاريءَ ڪڪريءَ مان برسي، ڪالاٽ لهوءَ جي آهي،
ڪا ڳالهه مڙيوئي آهي.

پنڌ پري آ، پنڌ پري آ، آءُ لاڳاپا لاهي،
ڪا ڳالهه مڙيوئي آهي.

جيسين دم آ، غم ئي غم آ، سانت سکن جي ناهي،
ڪا ڳالهه مڙيوئي آهي.

تنهنجي منهنجي اک جو اُلڪو، بيٺو سينو ساهي،
ڪا ڳالهه مڙيوئي آهي.

اڄ جا سپنا ڪلهه جون يادون، کلندي چڙهنديون ڦاهي،
ڪا ڳالهه مڙيوئي آهي.

مَڇ ته ڏاڍو مڇريو آهي، بَڇ تي بيٺو باهي،
ڪا ڳالهه مڙيوئي آهي.
*
 

پير پٿون هر پانڌيئڙي جا

پير پٿون هر پانڌيئڙي جا، منزل جو ڪو اير نه ڀير!

وک وک تي واسينگ وراڪا، سمجهي رکجان پنهنجو پير
پير پٿون هر پانڌيئڙي جا.

منهنجو جيءُ جوالا آهي، واچوڙن سان منهنجو وير،
پير پٿون هر پانڌيئڙي جا.

سورٺ کي سمجهائڻ ڪهڙو، راءِ بنان سِر ڏيندو ڪير،
پير پٿون هر پانڌيئڙي جا.

جنهن جي ويڻي جڳ کان ٻيڻي، ڳڀرو سوئي آهه ڳهير،
پير پٿون هر پانڌيئڙي جا.

*
 

نيٺ ته ڪوئي ايندو

چانڊوڪيءَ جا چارا چائي، نيٺ ته ڪوئي ايندو!

پريت جي ريت نرالي آ پر، ريٽ ڪُريت نڀائي،
نيٺ ته ڪوئي ايندو.

منهنجي انڌياري هردي ۾، جيون جوت جلائي،
نيٺ ته ڪوئي ايندو.

ڪنهن لئه ڪانگُ لنوي ٿو جيڏي، ڪاته کڻي سمجهاڻي،
نيٺ ته ڪوئي ايندو.

من جو پياسو پنڇي ڳائي، جهومي جهومر پائي،
نيٺ ته ڪوئاي ايندو.

شام سويري جنهن کي ڳوليان، گهير گهٽيون واجهائي،
نيٺ ته ڪوئي ايندو.

مِنهوڳيءَ جي هِيرَ ڀني لا! هِيرَ ٿي آڳ لڳائي،
نيٺ ته ڪوئي ايندو.

چانڊوڪيءَ جا چارا چائي، نيٺ ته ڪوئي ايندو!

*
 

ڦٿڪي ڦٿڪي ٿڪجي پيو آ، هارايل انسان الا

ڦٿڪي ڦٿڪي ٿڪجي پيو آ، هارايل انسان الا
موت منهنجو مهمان الا، اڄ موت منهنجو مهمان!

اونداهيءَ جي انت تري ۾ گهائل من جو گيان الا،
موت منهنجو مهمان!

تِرَ جو تِڙڪو ڪونه سُجهي ٿو، اونداهو ايوان الا
موت منهنجو مهمان!

پَل جي پاڇي ڪارڻ ماڻيم، سُوري سيج سمان الا،
موت منهنجو مهمان!

جيون جوالا بڻجي جرڪيو شعلن جو شمشان الا،
موت منهنجو مهمان!

هاءِ حياتي ڏنگُ ڏکن جو، سورن جو سامان الا،
موت منهنجو مهمان!

پريم امر آ، پريم ته آهي ماڻهوءَ کان به مَهان الا،
موت منهنجو مهمان!
اڄ موت منهنجو مهمان!
*
 

تنهنجي اوسيڙي ۾ آهيان، آءُ کڻي اجل

تنهنجي اوسيڙي ۾ آهيان، آءُ کڻي اجل،
آءُ ڀي، او اجل!

جهوليءَ پاتم يادن جا، ڪي ڪومايل ڪنول،
آءُ ڀي او اجل.

پَنَ پَنَ جي پرڇائين جاڳي، جاڳيا پياسا پَل،
آءُ ڀي او اجل.

پيڙُ پيرَ ۾ پائي آئي، تنهنجي ياد مٺل،
آءُ ڀي او اجل.

اکڙيون جاڳن، اکڙيون روئن، اکڙيون هاءِ اَجهل،
آءُ ڀي او اجل.

خاڪ جا ٽيڙا بنجي اُڏريا، من جا ڪاڪ – محل،
آءُ ڀي او اجل.

تنهنجي اوسيڙي ۾ آهيان، آءُ کڻي اَجَلَ.
 

گيت

---

چنڊ رهين ٿو دور

چنڊ رهين ٿو دور، تون ڌرتيءَ جا درد نه ڄاڻين!

هِت هر آشا باندي آهي، بيوس ۽ مجبور،
چنڊ رهين ٿو دور.

هر مکڙي ڄڻ گهائل گهائل، هر گل ۾ ناسور،
چنڊ رهين ٿو دور.

صدين کان ڪو ساهُ سڪايل، چاهت ۾ آ چور،
چنڊ رهين ٿو دور.

ساعت ساعت سوري ڀانئي، منهنجو من منصور،
چنڊ رهين ٿو دور.

هاءِ! نه ماڻيئه چنڊ اڀاڳا، ڪنهن جو پيارو پُور،
چنڊ رهين ٿو دور.

چنڊ رهين ٿو دور، تون ڌرتيءَ جا درد نه ڄاڻين !

هي پل پنهنجو آهي

هيُ پل، مٺرا، پنهنجو آهي،
ايندو، تنهن جي ڪهڙي ڪل؟

ايڏو عرصو، ڇو ٿا ترسو،
گرجو، برسو، اي بادل!
هي پل، مٺڙا، پنهنجو آهي!

هوري هوري، ويڻا چوري،
سُوريِ سوري، آءُ سانول!
هي پل، مٺرا، پنهنجو آهي!

رات نِڀائي، ڏات نه آئي،
لات اسان جي ٿي گهائل:
هي پل، مٺڙا، پنهنجو آهي!

جوت جلي آ، هوت هلي آ،
موت جهلي آهي منزل:
هي پل، مٺڙا، پنهنجو آهي !
ايندو، تنهن جي ڪهڙي ڪل؟

منهنجو پيار

منهنجو پيار پکيئڙي جهڙو،
رڻ ۾ راتيون ڳولي ڳائي-
جيءَ ۾ ڏس تون جهاتي پائي.

منهنجو پيار سمونڊن جهڙو،
موجن ۾ مچلي، مسڪائي-
جيءَ ۾ ڏس تون جهاتي پائي.

منهنجو پيار بادل جهڙو،
ساوڻ سهجي جل برسائي-
جيءَ ۾ ڏس تون جهاتي پائي.

منهنجو پيار آ ماڪ جا ٽيڙا،
گونچن کي جو گلي لڳائي-
جيءَ ۾ ڏس تون جهاتي پائي.

منهنجو پيار ٻاٻُري ڪَنڊِ آ،
جو ڀي پائي، گهاءَ پرائي-
جيءَ ۾ ڏس تون جهاتي پائي.

هاءِ، پرانهون پَنڌُ

هاءِ، پرانهون پَنڌُ،
پکيئڙا ڪهڙي پار اڏاڻا – وو!

ڌرتيءَ جي دل ڄاڻ ته دهلِي،
اُڀ جا ديپ اجهاڻا – وو!
هاءِ، پرانهون پنڌ.

اک اک آلي، من من ماندو،
جاڳيا گهاءَ پراڻا – وو!
هاءِ پرانهون پنڌ.

ڏاههَ کسي جن ڏنڀ ڏنا ها،
سي ئي ساه سيباڻا – وو!
هاءِ، پرانهون پنڌ.

نيٺ ته منزل ڳولي لهبي،
سَنڌ گهڻوئي ساڻا – وو!
هاءِ، پرانهون پنڌ.

پکيئڙا ڪهڙي پار اڏاڻا – وو!

هاريو پنڇي

کنڀ کِنڊيڙي، پرڙا کولي،
هاريو پنڇي، ڪنهن کي ڳولي

پاڳل، جنهن لئه آس لڳائي،
چنڊُ وسي سو ديس پَرائي.

پوءِ به تڙڦي، پوءِ به ڳائي،
پاپيءَ سان ٿو پريت نڀائي.

جيڪو گهائي، جيڪو رولي،
هاريو پنڇي، تنهن کي ڳولي.


 

ڪونج اڪيلي

ڏينهن تتي جو نٽهڻ اس ۾، ڪونج اڪيلي، هاءِ ڳهيلي،
ڪهڙي پار اُڏاڻي آ؟

هن ڌرتيءَ جو سينو ساڻو،
زخم به گهرا، گهاءُ پراڻو،
وک وک تي واچوڙو وچڙي،
پل پل اک ۾ پاڻي آ –
ڪهڙي پار اُڏاڻي آ؟

ساري جڳ جو سُور به دوکو،
ويجهو دوکو، ڏور به دوکو،
جنهن جنهن ڪاڪ محل تي ڪاهيو،
تنهن جي ويل وهاڻي آ –
ڪهڙي پار اُڏاڻي آ؟
ڪهڙي پار اڏاڻي آ؟

او پنڇي!

نيليءَ نيليءَ گهرائيءَ ۾،
جهومي جهومي گيت سڻائين:
پنهنجو من – پنڇي آ گهايل
گهايل کي ڇو ٿو تڙپائين.

ڪنهن جي آشا من ۾ اوتي،
پيار ڪڏهن توڀي ته ڪيو هو:
ڪنهن جو پريم پيالو پي، تو،
ڏيهه ڇڏي پرڏيهه مَيو هو.

آشائن جا ديپ جلائي،
مان ڀي ڪنهن جو آسي آهيان:
جيون کي جنجال بنائي،
او پنڇي مان پياسي آهيان.

لڙڪ لڪائي، آهَ دٻائي،
ڪنهن کي مٺڙا گيت سڻايان؟
سيني ۾ سَوَ گهاءَ ڇپائي،
ڪنهن سان ويهي مُنهن مرڪايان؟

سڏڪي سڏڪي رو!

ماري ماري هليا، هيءَ ڪونج ڀلا ڇو؟
رو رو منهنجا روح، سُڏڪي سُڏڪي رو!

جنهن کي موت نه ماري سگهيو،
مان سوئي پاڇو!...
سُڏڪي سُڏڪي رو!

هاءِ نه ڄاتم، جنهن کي پاتم
وڇڙي ويندو سو!...

ساوڻ، منهنجي آنسن کي،
تو ڇو نه سڃاتو!...

مينهن وُٺا، او نينهن مُٺا،
مان توکي ڳوليان ٿو!...

مومل! تنهنجي ماڻي کي،
راڻي ئي نه ڄاتو!...

گهائل هرڻي، تو جيئن منهنجو
من ڀي آ پياسو!...

منهنجي جيءَ کان ته پُڇ

چنڊ رات!
چنڊ رات!
اڄ کڻي تون ئي پاءِ،
منهنجي جيءَ ۾ به جهات.

چنڊ رات!
منهنجي پيار جي پناهه،
تنهنجي لازوال لات.

چنڊ رات!
تنهنجي روپ مان رڱي،
منهنجي بي پناهه ڏات.

چنڊ رات!
تنهنجي مرڪ کي ڏسي،
موتئي مڃي آ مات.

چنڊ رات!
منهنجي جيءَ کان ته پڇ،
ڇا نه آهي تنهنجي تات!
چنڊ رات!
چنڊ رات!

 

وس او يار!

وَسُ وَسُ منهنجي ويراني تي،
اڄ ته کڻي تون وَسُ او يار!

ڪنهن نه رنو، او ڪنهن نه رنو،
آنسن جي افساني تي!
اڄ ته کڻي تون وس او يار.

ڪينَ سري، تون آءُ وري،
مهر ڪري مستاني تي:
اڄ ته کڻي تون وس او يار!

رات پُني، پر ڪانه رُني،
پل ڀر لئه پرواني تي:
وس وس منهنجي ويراني تي،
اڄ ته کڻي تون وس او يار!


 

اُڀ جي اک ڇو آلي

اُڀ جي اکِ ڇو آلي آهي-
وڄ ڀلا ڇو هَر هَر تڙپي ؟

ڪڪرن جي ڪيهُن ۾ ڪهڙي
اڄ ڪا بات نرالي آهي-
وڄ ڀلا ڇو هَر هَر تڙپي ؟

پلُ پلُ سوريءَ وانگر سمجهي
رات اسان ڀي جالِي آهي-
وڄ ڀلا ڇو هَر تڙپي ؟

مَنَ جي بَنَ ۾ مور اڪيلو
ساٿيءَ لاءِ سوالي آهي-
وڄ ڀلا ڇو هَر هَر تڙپي ؟

سوچيان ٿو، مون ڪنهنجي ڪارڻ
ڏاتِ جي ڏائڻ پالِي آهي-
وڄ ڀلا ڇو هَر هَر تڙپي ؟

ورهن جا ويراڳ

ڪهڙي راند رچايئي رانول،
ڀاڳ کسي تون جاڳ ڏئي وئين!

منهنجي جيءَ ۾ جهاتي پائي،
دک جا دُهرا داڳَ ڏئي وئين:
ڪهڙي راند رچايئي رانول!

بِرهه جون باتيون، روڳي راتيون،
اوسيئڙي جي آڳ ڏئي وئين:
ڪهڙي راند رچايئي رانول!

اکڙين آڏو اوجهل ٿي وئين،
مشڪل منزل ماڳَ ڏئي وئين:
ڪهڙي راند رچايئي رانول!

مورن جهڙي منهنجي مَنَ کي،
ورهَن جا ويراڳ ڏئي وئين:
ڪهڙي راند رچايئي رانول!

پَل پَل اکڙيون جَلُ برسائن،
روح کي روڳي راڳ ڏئي وئين:
ڪهڙي راند رچايئي رانول!


توريءَ مونکي موت به مِهڻو،
وارث ڪنهنکي واڳ ڏئي وئين:
ڪهڙي راند رچايئي رانول!
ڪهڙي راند رچايئي رانول!

دلڙي ڏئي مون درد پرايو

واٽ تڪيندي لاٽ اجهاڻي،
موٽي ميت نه آيو –
دلڙي ڏئي مون درد پرايو.

من جا مٺڙا ڦول ڪوماڻا،
پل پل جاڳيا گهاءَ پراڻا،
ڳليءَ ڳليءَ ۾ تنهنجي ڳولا،
گهٽيءَ گهٽيءَ آ گهايو-
دلڙي ڏئي مون درد پرايو.

جاڳي جاڳي نيٺ ته برسيون،
هاءِ، نماڻيون ڪيڏو ترسيون،
نينهن بنا هي مينهن جي ورکا،
نيڻن نير وهايو-
دلڙي ڏئي مون درد پرايو.

ڪوئل ڪوڪي، ڪونج اڏاڻي،
ٻيهر جاڳي پيڙ پراڻي،
بڙڇي بنجي ڪڻڇيءَ گهائي،
تن من آ تڙپايو-
دلڙي ڏئي مون درد پرايو.

رات اوهان جي تات ۾ گذري،
بادل بن برسات ۾ گذري،
آسَ نه ڄاڻين، پياس نه ڄاڻين،
پريتم ٿئين پرايو!
دلڙي ڏئي مون درد پرايو.
موٽي ميت نه آيو-
لا! موٽي ميت نه آيو.


 

دل تي ڪهڙو وس

دل تي ڪنهن جو وس ڙي، جيڏا!
دل تي ڪهڙو وس؟

گاهن ۾، گلزارين ۾،
مون تنهنجو ڳوليو گس، ڙي جيڏا،
دل تي ڪنهن جو وس؟

ڏيهن کان هي نينهن پڇي ٿو،
ڏهه ڏهه ڀيرا ڏَس، ڙي جيڏا،
دل تي ڪنهن جو وس؟

چاهه بنا ڪو چانڊوڪيءَ ۾
جانب ناهي چس، ڙي جيڏا،
دل تي ڪنهن وس؟

هاءِ حياتي، رڻ جو راڙو،
جيون ڪهڙو جس، ڙي جيڏا،
دل تي ڪنهن جو وس؟

دم تي ڪهڙو بانور، مٺڙا،
ساجن سِگهڙو رس، ڙي جيڏا،
دل تي ڪنهن جو وس؟
 

پيار ته ناهي پاڇولو

جي پيار هُجي هاپاڇولو، مان ڳليءَ ڳليءَ ۾ ڳوليان ها،
مان نيڻن نير وهايان ها، مان دل جا موتي روليان ها.
جي پيار هجي ها پاڇولو !

جي پيار هجي ها پاڇولو، مان راتيون جاڳي روئان ها،
مان تارن کي ترسايان ها، مان ڳوڙهن سان ڳل ڌوئان ها.
جي پيار هجي ها پاڇولو !

جي پيار هجي ها پاڇولو، مان سَکين کي سمجهايان ها،
اندر جي اوساٽ الا! مان آنسن سان ئي ٻجهايان ها.
جي پيار هجي ها پاڇولو !

پر پيار ته ناهي پاڇولو، هيءَ جيون ڀرجي جهوري آ،
پنهنجي سيني کي چيري مون پنهنجي دل ئي ڪوري آ،
هن دل جي بستي اُجڙي آ، مون ساري دنيا گهوري آ !
پر پيار ته ناهي پاڇولو_!
پر پيار ته ناهي پاڇولو !

جي تون منهنجا گهاءَ ڏسين ها

جي تون چؤپڙ راند رهين ها،
ماتِ مٿان تون ماتِ سهين ها،
پوءِ تون منهنجو ڀيدُ لهين ها!
پوءِ تون منهنجو ڀيد لهين ها!

پَلُ پَلُ جت پڇتاءُ ۾ گذري،
ان ڌرتيءَ تي ڪينءَ رهين ها؟
پوءِ تون منهنجو ڀيدُ لهين ها!

دَرَ دَرَ تي جو دارُ اَڏائي،
تنهن ٺوڳيءَ سان ڪينءَ ٺهين ها؟
پوءِ تون منهنجو ڀيدُ لهين ها!

جي تون منهنجا گهاءَ ڏسين ها،
ڳل تي ڳوڙهو ٿي نه وهين ها؟
پوءِ تون منهنجو ڀيدُ لهين ها!

جي تون قهري ڪوٽُ هجين ها،
ڊوهين سان گڏ تون به ڊهين ها:
پوءِ تون منهنجو ڀيدُ لهين ها!

 

ڀل ڪوئل ڪوئي قيد ڪري

جي هوت هلين تون پير ڀري،
مان پيرين پيادي هلنديسانءِ.

ڪو ڀؤ ناهي ڀر وارن جو،
جي ڇم-ڇم ڇمڪا ڇير ڪري
مان پيرين پيادي هلنديسانءِ.

اڄ بادل بيهي برسيو آ،
اچ، سرتا! توريءَ ڪين سري
مان پيرين پيادي هلنديسانءِ.

جي جاڳ اسان جي واڳ وٺي،
پوءِ ڇا ٿيو جي آ پنڌ پري
مان پيرين پيادي هلنديسانءِ.

هيءَ ڪُوڪ ته ڪُسڻي ناهه ڪڏهن،
ڀل ڪويل ڪوئي قيد ڪري
مان پيرين پيادي هلنديسانءِ.



پوءِ جڳمڳ جڳمڳ ڌرتي آ،
جنهن وقت لهوءَ جي لاٽ ٻري
مان پيرين پيادي هلنديسانءِ.

سؤ کيپ چڙهن سرواڻن تي،
جي طوفانن ۾ تيرُ تري-
مان پيرين پيادي هلنديسانءِ.

هيءُ ٻيجل تَنهنجو ٻانهو آ،
جو راءِ جيان سر ڌار ڌري-
مان پيرين پيادي هلنديسانءِ.

مون منزل اهڙي ماڻي آ،
جت ڏينهن تپي، جت رات ٺري
مان پيرين پيادي هلنديسانءِ.
مان پيرين پيادي هلنديسانءِ.


 

پنڌ پرانهون ناهي

ڏسندي وڃ تون
ڏک جا رشتا،
لهندڙ سِجَ جي لامَ
تنهنجو پنڌ پرانهون ناهي.

جهونجهڪڙي جو جهُوپي ٻاهر،
نيڻ وهائي، ويڻ ڪري ٿي
گوري ڪا گگدام
پنهنجو پنڌ پرانهون ناهي.

سنهڙا سيپڪ، سهڻا ماڻهو،
پنڌُ پڇائي، ڪَنڌُ ڪپائي،
مستو مست مدام
پنهنجو پنڌ پرانهون ناهي.

جهرڻن جيئن سي مرڻا ناهن،
ڌرتيءَ کان ڄڻ ارٿيءَ تائين
اوچي ڪئي اُڏام
پنهنجو پنڌ پرانهون ناهي.


جن جي دم سان سُوري سونهي،
دودا بنجي جوڌا پنهنجا
سنڌڙيءَ ڏيندا سام-
پنهنجو پنڌ پرانهون ناهي.

آگهه کان پوءِ اوندهه ڪهڙي؟
سوچي لوچي، سرتا جيڏا،
مانجهي لهندا مامَ-
پنهنجو پنڌ پرانهون ناهي.

ڪاتي جيئن ٿِي ڇاتِي ڇيهي،
تنهنجي منهنجي سِرَ تي اهڙا
الفت جا الزام-
پنهنجو پنڌ پرانهون ناهي.

ڏسندي وڃ تون
ڏک جا رشتا،
لهندڙ سج جي لام-
پنهنجو پنڌ پرانهون ناهي.
 

ٻيهر ڪاٿي ملندين

کن پل ۾ تون وڇڙي ويندين،
چئه، ٻيهر پوءِ ڪاٿي ملندين؟

ڄاڻان ٿو تون منهنجو ناهين،
ڪنهن جي ٻانُهنِ ۾ ئي کِلندين:
چئه، ٻيهر پوءِ ڪاٿي ملندين؟

شام جڏهن شمشان ٿي ويندي،
جيءَ ۾ جوالا بنجي جلندين:
چئه، ٻيهر پوءِ ڪاٿي ملندين؟

اکڙين جي آڳنڌ تي مُرڪي،
خوابن جي خوشبو ٿي گهلندين
چئه، ٻيهر پوءِ ڪاٿي ملندين؟

يادن جي وادين ۾ پيهي،
موهه منجهاران مرڪي ٽلندين
چئه، ٻيهر پوءِ ڪاٿي ملندين؟

التجا

جڏهن تنهنجي رنگين محفل ۾ سائين،
اداسيءَ جي تصوير بنجي مان آيس،
ڌڪاري ڇڏين ها – ڌڪاري ڇڏين ها!

خاموش راتين ۾ هڪ سوال بنجي،
خوابن ۾ تنهنجي، ٽپي جي مان آيس،
تون ماري ڇڏين ها – تون ماري ڇڏين ها!

يادن کان منهنجي جي ڇرڪي اٿين ٿو،
تصور جي تهه ۾، لڪي جي مان آيس،
وساري ڇڏين ها – وساري ڇڏين ها!

جوان تنهنجي محفل سدائين آ سائين،
فقط سُرڪڙيءَ لئه، سِڪي جي مان آيس،
پياري ڇڏين ها – پياري ڇڏين ها!

 

وري ياد آئين

وري ياد آئين، وري نيڻ نايا!
واٽن تي ويهي مون جوت جلائي،
لکين لُڙڪَ پوئي مون مالها بنائي،
مون تولاءِ ساجن ڪيا سهج سايا:
وري ياد آئين، وري نيڻ نايا!

اهو گيت ڳاتئه جو ڳائي نه ڄاڻين،
ڏکيو پيچ پاتئه، نباهي نه ڄاڻين،
نه ڄاتئي ته ڇو لڙڪ مون ٿي لڪايا:
وري ياد آئين، وري نيڻ نايا!

ٽُڙي گل ٿيا مکڙيون، مون توکي پڪاريو،
کڙيا ڪئي ستارا، مون ڇرڪي نهاريو،
اميدن جا ڏيئڙا مون ٻاريا وسايا:
وري ياد آئين، وري نيڻ نايا!

مون کي ياد آهن مسرت جون پلڪون،
ڪنهين جي اکين ۾ ڏنيون چنڊ جهلڪون،
مگر اڄ خزان آ، اُداسيءَ جا سايا:
وري ياد آئين، وري نيڻ نايا!


اسان جون بهارون ڪنهين ريءَ نماڻيون،
اميدن جون مکڙيون، بي موسم ڪُماڻيون،
جي پنهنجا پرايا، پرايا – پرايا:
وري ياد آئين، وري نيڻ نايا!


 

رات کي ڳولي ڏينهن

رات کي ڳولي ڏينهن،
الا، او ڏينهن، ته جنهن جو نينهن نماڻو آ.

تو بن مٺڙا ميت،
الا، او ميت، مڌر سنگيت اُڏاڻو آ.

بادلَ منهنجا ڀاءَ،
الا، او ڀاءَ، ٻنهي جو گهاءُ پراڻو آ.

راتين جا رولاڪ،
الا، رولاڪ، نه ڪوئي ٿاڪ ٺڪاڻو آ.

چانڊوڪيءَ جو چاهه،
الا، او چاهه، اسان جي ساهه سيباڻو آ.

ڪو نه ٿيو تو جهڙو اڳ

تون ڪنهن جو ويٺو جاچين دڳ، او سانولڙا!

ڪاٿي ڄائين، ڪاٿان آئين، ڪو نه ٿيو تو جهڙو اڳ،
اي سانولڙا!

ڪنهن جو اونو، ڪنهن لئه آتو، ڪنهن لئه مٺڙا آهين مَڳ،
اي سانولڙا!

تنهنجي آئي، تنهنجي سائي، جرڪي پيو هيءُ جهوريل جڳ،
اي سانولڙا!

جنهن جنهن ڄاتو، تنهن ئي پاتو، سنڌوءَ مان سوڀيا جو سڳ،
اي سانولڙا!

سنڌڙيءَ جي، هاسنڌڙيءَ جي، سيني تي آ سچو سچ سرڳ،
اي سانولڙا!

تون ڪنهن جو ويٺو جاچين دڳ؟
تون ڪنهن جو ويٺو جاچين دڳ؟
اي سانولڙا!

ڄاڻ اُڏاڻا ٻاڻ اسان جا

تنهنجي چاهت چِکيا آهي،
سورٺ آءُ سينگار ڪري،
ڀنڀٽ ڀنڀٽ باهه ٻري !

سُرڪ بنان ڪينءَ سَرمد رهندا،
پيئڻ وارا مُرڪي پيئندا،
منصورن کي، متوالن کي،
زهر به ڏين جي ڀَري ڀَري:
ڀنڀٽ ڀنڀٽ باهه ٻري،
سورٺ آءُ سينگار ڪري !

ڪانڌن کي ڇا ڪرٽ جهليندا،
ڪُونڌر ايندا، ڪُسندا رهندا،
پروانن جي، مستانن جي،
سوريءَ ريءَ ڪينءَ سَري سَري:
ڀنڀٽ ڀنڀٽ باهه ٻري،
سورٺ آءُ سينگار ڪري!

مانجهي ڪهڙا ماڳ پڇين ٿو،
پنهنجي منزل دور گهڻو ئي،
ڄاڻ اڏاڻا، ٻاڻ اسان جا،
تارن کان ڀي پري پري:
ڀنڀٽ ڀنڀٽ باهه ٻري،
سورٺ آءُ سينگار ڪري!
 

اسان ريءَ سنڌ اڌوري

سنڌڙي تنهنجي سِينڌ نه اُجڙي،
توتان جندڙي گهوري ڙي!

اسين اُهي ئي مارو تنهنجا-
اسان ئي صديون جاڳي تو لئه،
تارن جي وَٽ سوري ڙي...

اسين اُهي ئي چارڻ تنهنجا-
اسان ئي سِر جي سين هنئي،
اسان ئي ويڻا چوري ڙي...

اسين اُهي ئي راڻا تنهنجا-
اسان ئي مومل ماڻي، لا!
اسان ئي ڪاڪ ڪڪوري ڙي...

اسين اُهي ئي سانگي تنهنجا-
اسين ئي سنڌو تنهنجي ڌارا،
اسان ري سنڌ اڌوري ڙي...

اسين ئي ڄام تماچي تنهنجا-
اسين ئي مارئيءَ جا رکوالا،
اسان جي سورٺ، نوري ڙي...

اسين اُهي ئي هوشو تنهنجا-
اسان ئي تنهنجي مِٽي، ماءُ،
پنهنجي رت ۾ توري ڙي...

سنڌڙي تنهنجي سِينڌ نه اُجڙي،
توتان جندڙي گهوري ڙي!

عزم

جا چڻنگ آ منهنجي جهوليءَ ۾،
سا ڀنڀٽ جيئن ڀڙڪائيندس،
مان گهائل سُر ئي ڳائيندس.

جا تند ڪٽارو ڪنڌ گهري،
مان وائي سا ورجائيندس،
مان گهائل سُر ئي ڳائيندس.

ڪي ڪوٽ اُڏوهيءَ کاڌا ها،
ڪي ڪوٽ اڃا ڪيرائيندس،
مان گهائل سُر ئي ڳائيندس.

جيئن ڪوئل کي ڪو ڪانُ هڻي،
ڪا ڪوڪ اهڙي ڪُرلائيندس،
مان گهائل سُر ئي ڳائيندس.

جنهن سونهن ڏني هئي سوريءَ کي،
تنهن سوڍي کي سرچائيندس،
مان گهائل سُر ئي ڳائيندس

اڄ ماڪ ڪِري آ موتئي تي،
مان رت ڦڙا جرڪائيندس،
مان گهائل سُر ئي ڳائيندس.

هيلوڪي ساوڻ

چارڻ او چارڻ،
تنهنجي چنگ هيلوڪي ساوڻ
منهنجو روح رَمايو آ - !

سُر، سُر، سُر سُر، سُر جو جادو، سيني منجهه سمايو آ-
منهنجو روح رمايو آ.

ٻَههَ ٻَههَ، ٻَههَ ٻَههَ، ٻاڻ اُڏاڻو آٿت هاڻ اجايو آ-
منهنجو روح رمايو آ.

ٿَڙَ ٿَڙَ، ٿَڙَ ٿَڙَ، ٿَڙڪي هينئڙو، راڳيءَ روڳ لڳايو آ-
منهنجو روح رمايو آ.

ٽِم ٽِم، ٽِم ٽِم، ٽانڊاڻي جيئن، لُونءَ لُونءَ مچ مچايو آ.
منهنجو روح رمايو آيو.

نَس نَس، مَس مَس مرڪي آهي، پريتم پاڻ پُسايو آ-
منهنجو روح رمايو آ.

چارڻ، او چارڻ،
تنهنجي چنگ هيلوڪي ساوڻ
منهنجو روح رمايو آ.
 

ڪي ماڻهو

منهنجي ڌرتيءَ جا ڪي ماڻهو چنڊ ستارن جو سوچن،
ڌرتيءَ تي پئي ڌوڙ اُڏامي، هو آڪاسن ۾ اُڏرن.
منهنجي ڌرتيءَ جا ڪي ماڻهو...

منهنجي ڌرتيءَ جا ڪي ماڻهو دولت کي ديوي ڪوٺن،
غيرت ۽ غربت جا سودا، بازارن ۾ بيهي ڪن.
منهنجي ڌرتيءَ جا ڪي ماڻهو...

منهنجي ڌرتيءَ جا ڪي ماڻهو پڃري منجهه پراڻ گُهٽن،
ماروئين کي محلاتن ۾، قيد ڪري ست ساءُ لٽن.
منهنجي ڌرتيءَ جا ڪي ماڻهو...

منهنجي ڌرتيءَ جا ڪي ماڻهو، شيشي جا محلات اڏن،
ڪمزورن جا ننگ نماڻا، تن ڪوٽن ۾ قيد ڪن.
منهنجي ڌرتي جا ڪي ماڻهو...

منهنجي ڌرتي جا ڪي ماڻهو، پيار کي پئسي سان پرکن،
ڪوئل جهڙي ڪوڪ ڪويءَ جي، ڏکندڙ سيني مان نه سهن.
منهنجي ڌرتيءَ جا ڪي ماڻهو...

منهنجي ڌرتي جا ڪي ماڻهو، سچ کي سوريءَ تي چاڙهن،
موتيءَ جهڙا ڪي ڪي ماڻهو، کلندي ڪڏندي جان ڏين.
منهنجي ڌرتيءَ جا ڪي ماڻهو...

منهنجي ڌرتيءَ جا ڪي ماڻهو، ڳڀي ڳولا منجهه ڳرن،
نٽهڻ اُس ۾ پيرين ننگا، ڌرتيءَ جو سينو چيرن.
منهنجي ڌرتيءَ جا ڪي ماڻهو...

منهنجي ڌرتيءَ جا ڪي ماڻهو، اونداهين کي روشن ڪن،
اوکين ۽ اڻ سونهين راهن ۾ شعلو بڻجي پاڻ جلن.
منهنجي ڌرتي جا ڪي ماڻهو...


 

هيرن منجهه هڳاءُ

اڄ ڏيئڙو ڏيئڙو ڏاهُه، ميان!
اڄ هيرن منجهه هڳاءُ، ميان!

جا واٽ سڄي مون ورجائي،
سا سِٽ بني سوداءُ ، ميان!
اڄ هيرن منجهه هڳاءُ، ميان!

جي جاڳ اسان جي واڳ وٺي،
پوءِ گهوريو سُڌ سماءُ، ميان!
اڄ هيرن منجهه هڳاءُ، ميان!

مون پيار ڏنو، پرڀاءُ ڏنو،
تو پِيڙا ۽ پڇتاءُ، ميان!
اڄ هيرن منجهه هڳاءُ، ميان!

مون موت کي جوت بنايو آ،
ڇا تِک هجي ڇا تاءُ، ميان!
اڄ هيرن منجهه هڳاءُ، ميان!

هي درد مليو دل وارن کان،
مون در در لاتو داءُ، ميان!
اڄ هيرن منجهه هڳاءُ، ميان!


هي نيڻ اُڃايل آسوَندا،
ڄڻ ساوڻ جو سوداءُ، ميان!
اڄ هيرن منجهه هڳاءُ ميان!

هي سمنڊ مٿان ڪي سونهن – پکي،
هُو ڦيڻ ڀريو ڦهلاءُ، ميان!
اڄ هيرن منجهه هڳاءُ، ميان!

هن چنگ جو ڏنگ ڏهوڻو هو،
جيئن گهُورن جو گهراءُ، ميان!
اڄ هيرن منجهه هڳاءُ، ميان!
اڄ هيرن منجهه هڳاءُ، ميان!

جي ڇير اڃا ڀي دير ڪئي

جي ڇير اڃا ڀي دير ڪئي،
پوءِ ڏوهه نه ڏج ديوانن تي!

جي مرڪ نه پياري سرڪ سڄڻ،
پوءِ مهڙ ناهي ميخانن تي.

تون مرڪ ته جَرڪي جوت ڀلي،
جا اِيندي، سا پروانن تي.

هن ڏيهه گهڻائي ڏاڍ ڪيا،
مجبورن تي، مستانن تي.

هي ڪوٽَ ڪَڙا زنجير ذَرا،
ڪو عيب ناهن انسانن تي.

مون گيت چيا جي گونجي اُٿيا،
ڄڻ آهَ اُڏِي ايوانن تي.

ڪير ته آهي

سانجهيءَ ٽاڻي، دريا ڪپ تي، مٺڙا گيت بنايان ويٺو،
ڪير ته آهي، جنهن جي خاطر نيڻن نير وهايان ويٺو.

ڪير ته آهي، جنهن جي آشا جيون جو سنگيت بني،
ڪير ته آهي، جنهن جي ڳولا پريت جي آهي ريت بني.

سنڌوءَ جي ساحل تي پنهنجي غم جا ديپ جلايان ويٺو،
لهر لهر ۾ توکي پائي، من ئي من مُسڪايان ويٺو.

تنهنجي آنچل ۾ ئي منهنجي چنچل من جو ماڳ، مٺا!
منهنجن چپڙن ۾ جو ٿَڙڪي، تون ئي آن سو راڳ، مٺا!

هن ڌرتيءَ سان منهنجي آهي جنمن کان پهچاڻ،
جنم جنم ۾ تو لئه مٺڙا، ڄرڪي منهنجي ڄاڻ.

منهنجي ڏاهَ مَ ڏنگِ تون، نه ڪي جهُوپو جهور،
نه ڪِي کوٽ کِريبَ سان، ويهي سُوري سور،
پهرين پنهنجي تور، پوءِ ڏارج ڏيههَ کي!

جلدي پار اُڪار

آواز: ناکئا، منهنجو نينهن، بيٺو پَرئين پار،
جلدي پار اُڪار.

دير نه ڪر تون دادلا، پنهنجو سَر تو سار،
اکڙيون هُو آسائتيون، ڏيندم هاءِ ميار،
جلدي پار اُڪار.

ڪورس: لهرن کي للڪار، ميان،
سائينءَ کي سنڀار، ميان،
جلدي پار اُڪار، ميان!

ناکئو: ٻيڙي وڌ م ٻار ۾، الههَ جي آڌار،
ميلو آ محبوب سان، مٺڙا، ڌيرج ڌار.

ڪورس: لهرن کي للڪار، ميان،
سائينءَ کي سنڀار، ميان،
جلدي پار اُڪار، ميان!

آواز: ناکئا، منهنجو نِينهن، بيٺو پَرئين پار،

جلدي پار اُڪار!

غزل

---

سوريءَ جو سينگار مليو،

سوريءَ جو سينگار مليو،
هئه ڙي ڏاهپ، تنهنجا ڏنگ!

پرديسيءَ جو پيار مليو،
وه ڙي ويري تنهنجا ونگ!

انڌياري ۾ مور ٽليو،
سڏڪِي ساري پنهنجا سنگ.

هِير گهُلِي ۽ ٽارَ جهُلِي،
الهڙ جهڙا آتا انگ.

بادل گرجيو، بجلي چمڪي،
ساوڻ سرچايا سارنگ.

مرڪي هڪڙيءَ وار ڏٺوءِ،
چهڪي اٿيا چوڏس چنگ.

پنهنجو دامن ڇيهون ڇيهون،
ديوانن جا ڪهڙا دنگ.

*

چانڊوڪيءَ کي چاهي ڏس،

چانڊوڪيءَ کي چاهي ڏس،
سِرَ تان سانگو لاهي ڏس.

منهنجي جهوليءَ ڏي نه نِهار،
منهنجي دل ۾ ڇاهي، ڏس.

ديول دل کان پاڪ نه ڄاڻ،
ڪنهنجي دل کي ٺاهي ڏس.

مونسان ايڏو پيار، مٺا!
ڪير ڪَنهين جو ناهي، ڏس.

بادل، برکا بند نه ڪر،
نيڻن ساڻ نباهي ڏس.

اچو ته پنهنجي ئي پاڇي کي سنگسار ڪيون،

اچو ته پنهنجي ئي پاڇي کي سنگسار ڪيون،
اچو ته روح جي تاڃيءَ کي تار تار ڪيون.

اچو ته گڏجي زهر جو پيالو پي ڇڏيون،
اچو ته موت کي ڪنهن ريت پُروقار ڪيون.

جيئون ته اهڙي طرح جو زمانو جِي اُٿي،
مرون ته موت کي هڪ ڀيرو اشڪبار ڪيون.

وڏي جتن سان، محبت سان سُوري سينگاري،
وفا جي نانءَ جي قاتل جو انتظار ڪيون.

مڃوسين ڌار سهي، راهه پوءِ به ساڳي آ،
پو ڇو نه درد جي صحرا کي گڏجي پار ڪيون.

ڪنهن جي چاههَ ۾ جيڪر حياتي گذري وڃي،
ڪٿي آ وقت جو ويهي بُتن کي پيار ڪيون.

*

گهُٽ، ٻوسٽ، اُس نِٽهڻ، ڌرتتيءَ جو تاءُ آ،

گهُٽ، ٻوسٽ، اُس نِٽهڻ، ڌرتتيءَ جو تاءُ آ،
سج سوا نيزي تي آيو، ٽَچڪي پيو هر گهاءُ آ،

ڪک ڪانا، گاهه تيلا، اوڇنگارن جيئن اُڏيا،
تنهن وڇوڙي جي گهڙي، جا روح جو ايذاءُ آ.

ڪو به پاڇو، ڪو به سايو، ڪو ڇپر، ڪا ڇانوَ ناهه،
ڪيترو وياڪل اڪيلو تنهنجو پٽڙو، ماءُ آ.

تنهنجا ديوانا سنجهي ئي دار ڏي راهي ٿيا،
درد وارن ڪيترو سستو کٽيو هيءُ داءُ آ.

ڪو نه روڪي، ڪو نه ٽوڪي، ڀل ته بادل پيو رڙي،
ڪو ته سُڏڪي، ڪو ته روئي، ڪو ته منهنجو ڀاءُ آ.

اڄ اُجهايل ديپ آهن، موت جهڙي ماٺ آ
اڄ اسان جي سوچ تي ڪنهن سانت جو سوداءُ آ.

زندگيءَ جا قافلا، صحرا ۾ رلندا ئي رهيا،
ڪنهن پڇيو: هيءَ جيت آ، يا هارَ سان سرچاءُ آ.

*

مورَ! هَٺِيلو تنهنجو موهه،

مورَ! هَٺِيلو تنهنجو موهه،
نِٽهڻ اُس جو ڪهڙو ڏوهه؟

ڳڱ ڳاڱاٽيو سارو ڏيهه،
لڱ لڱ تي لپٽيو آ لوهه.

آڏا ترڇا، اؤکا لَڪَ،
راهون روڪي بيٺو روهه.

وِک وِک تي واچوڙن وارَ،
ڇُلڪي پيو آ ڇاڇر ڇوهه.

پهڻ هٿن ۾، گوڙ وڳوڙ،
ڪنهن تي مَڇريو هيءُ انبوهه؟

دل وارن کي ساريو دار،
پَل ۾ ڪاڏي ويو پاٻوهه؟

ڄاڻ جا ٻاڻ سنڀاري ماڻهو،
سنڀري نڪتا ڊاهڻ ڊوهه.

*

جوڌا، جيءَ جياري سگهندين؟

جوڌا، جيءَ جياري سگهندين؟
سُوريءَ کي سينگاري سگهندين؟

مُور مُئو، پر ٽورَ نه مرندي،
ماريِ! ڇا ڇا ماري سگهندين؟

گل گل ۾ خوشبو آ پنهان،
باغ سڄو ڇا ٻاري سگهندين؟

مستانا ٽانڊن تي ٽِلندا،
گهائل سان ڇا گهاري سگهندين؟

ساوڻ کي اچڻو آ، ايندو،
پِرت جا وعدا پاري سگهندين؟

رات هجر جي ڄاڻ ته ڇانئي،
سوداين کي ساري سگهندين؟

منهنجي مستي مستي آهي،
سَستيءَ سان ڇا ٺاري سگهندين؟

*
 

رات هجر جي ڇانئي هَلڪي،

رات هجر جي ڇانئي هَلڪي،
اکڙين ۾ ڄڻ ڇولي ڇُلڪي.

ڌرتيءَ جو دونهاٽِيل مُکڙو،
جهونجهڪڙي ۾ جهلمل جهَلڪي.

بادل ايندو، برسي ويندو،
اُڀ جو آنچل شال نه ڍلڪي.

ديوانا، ڇو دل جي دل ۾؟
ادڙا! آءُ، سُورَ ته سَل ڪي.

*
 

آڳ اکين ۾، راڳ چپن تي، ڪير آهين تون وڻجارا؟

آڳ اکين ۾، راڳ چپن تي، ڪير آهين تون وڻجارا؟
ڇا ٿو ڳائين، ڇا ٿو چاهين، ڇو نه ٻڌائين ٿو پيارا؟

هاءِ ندوري ڪينجهر! تنهنجو وينجهر ڪين وريو
نوري سوريءَ تي ٿي روئي، چپ ڇو آهن تنهنجا ڌارا؟

ڏير اڃا ڀي ويري تنهنجا، ڀاڳ نه لُٽجن، جاڳ، چري!
پاڳل! بادل رهڻا ناهن، کن ۾ کلندا ڪيئي تارا.

ماڻي سان ڪو راڻي کي ڇا ريجهائي، ڇا پرچائي،
پريت جي ريت نرالي آهي، پيار جا چڻنگن ۾ ئي چارا.

ويڄ بنا مان ڇيڄ چوان ڪيئن، مٺڙا موتي! موٽي آءُ،
ساجن ريءَ ڇا ساوڻ سهجي، ڪينءَ برسن هي بادل ڪارا.

نيهي پيهي نيٺ ته ايندا، ڏک جا ڏونگر پرزا ٿيندا،
اکڙين ۾ مکڙيون ئي رهنديون، مٽجي ويندا گهرا گهارا.

*
 

پيار، پکيئڙو بنجي، اڏري آيو منهنجي دُوار،

پيار، پکيئڙو بنجي، اڏري آيو منهنجي دُوار،
آءُ پرين تون آءُ کڻي، ڪي ڏينهن اسان سان گهار.

ساوڻ ويندو، سپنا رهندا، يادون ڏِيل ڏنگينديون،
توريءَ مکڙي مرڪي ناهي، ساوڻ کي سينگار.

لَهَر لَهَر کي لَک لوڏا، ويرون ويري آهن،
دل جي ڪشتي دريا وچ۾، تنهنکي پار اُڪار.

دل جون ڳالهيون دل ئي ڄاڻي، دنيا جو ڀئُه ڪهڙو،
روحن کي ڇا روڪي سگهندي ڌوکي جي ديوار.

صدين کان آ ساهه سڪايل ڪنهن ساٿي جو سائل،
پيرُ پيرَ ۾ پائي مٺڙا تنهن پياسي کي پيار.

تارن ۾ جو تارا پائي تُنهنجي راهه تڪي ٿو،

تارن ۾ جو تارا پائي تُنهنجي راهه تڪي ٿو،
تَنهنجي انڌياريءَ دنيا کي، آءُ اچي اجيار.

*
 

خدا ڄاڻي تنهنجين نگاهن ۾ ڇا هو،

خدا ڄاڻي تنهنجين نگاهن ۾ ڇا هو،
اسان کي ته گهورن سان گهائي ڇڏيائون.

بهارن جي بيباڪ مستيءَ جان موهي،
سوين پيچ الفت جا پائي ڇڏيائون.

اُفق کان سندس لال چڻگون چورائي،
اڙي ڪنهن جو جهوپو جلائي ڇڏيائون.

پري ڪر، پري ڪر، پري ڪر هي شعلا،
ڏسين ٿي ته دل ئي دکائي ڇڏيائون.

نماڻيون نماڻيون، هي نيڻن جون پياليون،
مون کان مئي جي مستي ڀلائي ڇڏيائون.

*
 

وڃين ٿي ته وڃ، پر وساري نه ڇڏجان،

وڃين ٿي ته وڃ، پر وساري نه ڇڏجان،
گهڻو دور گهاري، ڌڪاري نه ڇڏجان.

وري مينهن ايندا، وري گل به ٽڙندا،
بهارن ۾ پر بي سهاري نه ڇڏجان.

مڃان ٿو، حياتيءَ جي منزل به ايندي،
بنا موت مٺڙي، تون ماري نه ڇڏجان.

دعا آ ته شل خير سان يار پهچين،
اسان کي مگر هِن ڪناري نه ڇڏجان.

*

جنهن راه تي مونکان ڌار ٿئين، سو موڙ جدائيءَ وارو هو

 
جنهن راه تي مونکان ڌار ٿئين، سو موڙ جدائيءَ وارو هو،
جنهن گهاءَ کي سانڍيم سيني ۾، سو زخم جهان کان نيارو هو.

ڪو نٽهڻ اُس ۾ ڪومايو، ڪو سانجهيءَ ٽاڻي مرجهايو،
جومُرڪي سوريءَ تي آيو، سو تنهنجي چاهت وارو هو.

مون درد ڏٺو ديوانن جو ۽ پيار پسيو پروانن جو،
جنهن گهاءَ سٺو انسانن جو، سو ماڻهو ڏاڍو پيارو هو.

هُو آڌيءَ آڌيءَ آيو هو، ۽ ساهن منجهه سمايو هو،
ڪا سوچ هئي يا سايو هو، ڪو گيت اُڃيو آسارو هو.

ڪي پور به پورن جهڙا ها، سي روح تي رهڙا رهڙا ها،
ڪي آگم اکڙين جهڙا ها، ڪو بادل ڄڻ تاسارو هو.

*

جڏهن رات رئندي سمهي پئي سُکاڻي

جڏهن رات رئندي سمهي پئي سُکاڻي،
تڏهن آه ڪنهن جي اُڀامي اڏاڻي.

مون گيتن ۾ گوندر ملائي به پيتو،
مگر پياس پنهنجي نه پيارا اجهاڻي.

حياتيءَ تي هڪڙي گهڙي بار آهي،
اِهائي گهڙي، جا توهان ريءَ وهاڻي.

هلو دار تي، جو اِهوئي آ دارون،
اها ئي رسم پيار جي آ پراڻي.

اسان تي جيئڻ جو به الزام آهي،
اسان جي مرڻ لئه گهَڙيو هاڻي گهاڻي.

اوهان جي پڄاڻا نه مُرڪي کلياسين،
ڪڏهن رات ڪائي نه سَرچِي سهاڻي.

*
 

هر رات اُداسي آ، هر صبح ستم آهي،

هر رات اُداسي آ، هر صبح ستم آهي،
ڪجهه پنهنجي نصيبن جو، ڪجهه تنهنجو ڪرم آهي.

ڇا لاءِ بهارن ۾، اڄ بوءِ ڀنل ناهي،
هر مکڙي آ ڪومائي، هر گل ۾ زخم آهي.

خاموش فضائن ۾ آواز هي ڪهڙو آ،
آڪاس ٿو جهونگاري، يا منهنجو صنم آهي.

هر وار اُڃايل کي، ڪجهه زياده اُڃائين ٿو،
يا روح ئي پياسو آ، يا پيالي ۾ خم آهي.

تون دل ۾ جڳهه ڏيئي، پوءِ پل ۾ ڀُلي ويٺين،
هن دل ۾ ليئو پائي، ڏس تنهنجو ئي غم آهي.

ڪيئي ڀيرا خيال آيم، مان توکي وساريندس،
ڪا ريت ته ڪانهي پر، هي دل جو مرم آهي.

*
 

رات اسان کان پيارا وڇڙيا، چانڊوڪيءَ کان چارا وڇڙيا،

رات اسان کان پيارا وڇڙيا، چانڊوڪيءَ کان چارا وڇڙيا،
ساوڻ ڪهڙي ڪارڻ ايندو، دل کان جو دل وارا وڇڙيا.

ڪنهن سونهن ڏني، ڪنهن ساءُ ڏنو، ڪنهن دردن جو درياءُ ڏنو،
ڪهڙا ڪهڙا ماڻهو آيا، ڪهڙا جيءَ جيارا وڇڙيا.

خوابن جي ايوانن ۾، مان تنها تنها ڇو آهيان؟
جن جوت ڏني سي موت نِيا، هئه! تاريڪيءَ ۾ تارا وڇڙيا.

تون گيت هئين، سنگيت هئين، يا منهنجي من جو ميت هئين،
اڄ گيتن کان گونجار وئي، اڄ دريائن کان ڌارا وڇڙيا.

ڪي ڏينهن هئا جو مينهن پيا، جن پيار ڪيوسي ڌار ٿيا،
تون جو وڇڙئين دنيا وڇڙي، مونکان ساٿي سارا وڇڙيا.

*
 
 

چوڙيليءَ جو چندن چهرو، ساهن منجهه سڳنڌ ته ڏس.

چوڙيليءَ جو چندن چهرو، ساهن منجهه سڳنڌ ته ڏس.

مکڙين وانگر اکڙيون جرڪن، سونو هر هڪ سَنڌ ته ڏس.

مرڪن سان ٿي ماڻهو ماري، الهڙ جو هيءُ اَنڌ ته ڏس.

رات سموري جاڳي آڪر گهنجيل گهنجيل هَنڌ ته ڏس.

اَڌيءَ ٽاڻي، پيار منجهاران، پاڻياريءَ جو پنڌ ته ڏس.

پرهه ڦٽيءَ جو، ڪوڏر هيٺان، ڪونجن جهڙو ڪنڌ ته ڏس.

موتئي جهڙي مهڪ به ڏس تون، ڪانئر جا تون ٽهڪ به ڏس.

چوٽيءَ هيٺان چچريل گلڙا، چاهت جا هي چَهڪ به ڏس.
 

چنڊ جي چاهت

ننڍڙي هوندي، ماءُ جي هنج ۾
هڪڙي ڀيري
انگل سان مون چنڊ گهريو هو.
امڙ منهنجيءَ،
مُرڪي مون کي ”چنڊ“ چيو هو.

اڄ وري مون
سالن کان پوءِ
چنڊ کي پائڻ چاهيو آهي:
ليڪن مون کي ”چنڊ“ چئي پرڀائڻ واري
ماءُ ڪٿي آ؟
 

نظم

---

هي گدلو گنگا جو پاڻي

هي گدلو گنگا جو پاڻي،
تنهنجي من کان اُجرو ناهي.

تنهنجو من آ موتيءَ داڻو،
تنهنجو من هيري جي کاڻ؛
پنهنجي جيءَ ۾ جهاتي پاءِ،
تو کي ڇا دولت جي ڪاڻ؟

هي گدلو گنگا جو پاڻي،
تنهنجي من کان اُجرو ناهي.

تنهنجي من ۾ موتيو مُرڪي،
تنهنجي من ۾ مُگري واس؛
ڌرتيءَ تي ڇو سِيس نوائين،
تنهنجي منزل آ آڪاس:

هي گدلو گنگا جو پاڻي،
تنهنجي من کان اُجرو ناهي.
تنهنجو من مندر کان مُهڻو،
تنهنجي دل ديول کان پاڪ؛
جنهن کي پنهنجي هٿ سان جوڙين،
سو ڪيئن ٿيندو تنهنجو ٿاڪ؟

هي گدلو گنگا جو پاڻي،
تنهنجي من کان اُجلو ناهي.

تنهنجا بازو بڙڇي آهن،
تنهنجي اک اک تير سان،
تون جي هيڪر ڀرجي گرجين،
ٿڙ – ٿڙ ٿڙڪي هيءُ جهان:

هي گدلو گنگا جو پاڻي،
هي گدلو گنگا جو پاڻي.
 

تون ۽ مان

تون ڪوڪ ته ڪوئل ساهه پٽي،
تون ڳاءِ ته جهرڻا جهانءِ سکن؛
تون مرڪ ته موتيو مهڪي اُٿي،
تون چهڪ ته دلڙي ٽهڪ ڏئي.

تون گهور ته گهاتو گهر موٽن،
تون تلڪ ته ڌرتي تلڪ هڻي،
تون جهوم ته بادل برسي اٿن،
تون تڙپ ته کنوڻيون کِلول ڪن.

تون ڳول ته منهنجا خواب لڪن،
تون پاءِ ته فن لافاني ٿئي؛
تون گهاءَ ته دل ۾ درد ڦٽن،
پِرڀاءِ ته پياسا پنڌ پڇن.

تون چنڊ کي چنڊ مڃين به ته ڇا،
هيءُ چنڊ ته تنهنجو پاڇو آ؛
تون جوت کي جوت چوين به ته ڇا،
هر جلوو تنهنجو پرتؤ آ.

مون تنهنجي ڇڪ ڇهاءُ پسي،
اڄ ڪشتي ڪُنَ ۾ لاٿي آ،
۽ تنهنجي سڪ سنيهه ڏسي،
مون جيءَ ۾ جاتي پاتي آ.

(تنهنجو روپ، رسيلو سپنو،
منهنجو روح رڃايل راڳ،
تنهنجو گيت، مڌ جو ماٽو،
منهنجو چاهه، چرئي جو جاڳ!)

مان رات آهيان، مان رات آهيان،
مان ڪاري ڪاري رات آهيان،
جنهن سوچ کي ڪائي لوچ نه آ،
مان لڇندڙ سائي لات آهيان!

وقت ۽ پريت

وقت ائين، جيئن واريءَ تي
ڪنهن پياريءَ جي پيرن جا نشان،
پريت ائين، جيئن پوٺي تي
ٿئي پياسي کي پاڻيءَ جو گمان.

جيون، جهڙو ساوڻ ۾
ڪو چنگ چُري ۽ ساهه سُري،
موت ائين، جيئن موتئي جي
ڪا شاخ سِري ۽ مالڪ ڪِري.

مان وقت جو ويري ناهيان،
پر
مان پريت جو پيري آهيان.
خوشيون ڏين يا ڏيندين ڏکڙا،
مُرڪي توکان وٺندس، مٺڙا!

چانڊوڪيءَ جي چاهت ۾

چانڊوڪيءَ جي چاهت ۾، مون اوندهه ساڻ نڀايو.
تارن جي پاڇولن ۾
هر بار جڏهن ڀي ماڪ ڀِنِي،
چانڊوڪيءَ جي چارن ۾
هر بار جڏهن ڀي رات رني،
هر بار جڏهن ڀي هير گهُلي
۽ ياد اوهان جي آئي،
مون ڀانيو ڪوئي آيو آ
جو سانجهي آ شرمائي!
هر بار مون مُرڪي گهاءُ سٺو،
هر بار مون تولئه واجهايو –
چانڊوڪيءَ جي چاهت ۾، مون اوندهه ساڻ نڀايو

پڇتاءَ جا موتي

پلڪن تي آنسن جا موتي،
پيار جي ريکا، جيون جوتي،

برپٽ ۾ ڄڻ برکا برسي،
جهومي ڪائي ٽاري،
جهلمل جهَلڪي واري.

پلڪن تي آنسن جا موتي،
شعلي تي شبنم جا ٽيرا –
ڄڻ ڪا ليلان
نيرُ وهائي، پاڻ ڀلائي، پڇتائي،
ڪونئروءَ آڏو بيٺو آهي، ڪنڌ جهڪائي،
هار ڇني،
داڻا ڦهلائي!

نئين ڪوئل

منهنجي اڱڻ تي،
انب جي وڻ تي،
اڄ ڪا ڪوئل آئي آهي؛
روئي ٿي، ڄڻ گهائِي آهي،
رکي رکي ڪا ريهه ڪري ٿي:
ڪُو – ڪُو – ڪُو!

منهنجي من ۾،
هڪڙو بَن آ،
جنهن جي ڪنهن پراڻي بڙ تي
عرصي کان ڪا ياد جي ڪوئل رهندي آ.
روئندي آ نه رڙندي آ،
ماٺ ميٺ ۾،
سڀڪجهه ويٺي سهندي آ:
ڪڏهن ڪڏهن ته لڳندو آهي
مري وئي آ – تڏهن ته چپ آ!
اڄ الائي ڪهڙي ڪارڻ،
انب جي وڻ تي
نئين ڪوئل جي ريهه ٻڌي،
سڏڪي پئي آ.
اڄ الائي ڪهڙي ڪارڻ،
ياد جي ڪوئل دانهن ڪئي آ:
ڪُو – ڪُو – ڪو!

تنهنجي ياد به سپنو

هيءُ سانوڻ ڄڻ ڪو سپنو هو،
جو سايو بنجي آيو هو،
۽ بادل بنجي ڇايو هو:
پوءِ بوندون بنجي برسيو هو،
ڄڻ ڪنهن لئه صديون ترسيو هو.

۽ پوءِ هوا جي جهوٽي سان،
ڪنهن ڇيڪ جي ڇڙيل وارن جان،
پل کن ۾ وکڙي وکڙي ويو:
هيءُ سانوڻ ڄڻ ڪو سپنو هو.

مون اکڙين جي نيسارن مان،
نيڻن جي وهندڙ نارن مان،
هيءَ ورکا رُت واجهايو هو،
پر تنهنجي ياد به ته سايو هو:
ڄڻ تنهنجي ياد به سانوڻ هئي،
ڄڻ تنهنجي ياد به سپنو هو.

درد جا رشتا

راز ته آخر راز ئي رهندو –
تنهنجو منهنجو راز ئي ڪهڙو؟

دل جا رشتا درد جا آهن،
دل ئي ڄاڻي دل جون ڳالهيون:
دل ئي چانڊوڪيءَ ۾ چهڪي،
چانڊوڪيءَ جا چهڪ سڃاڻي،
گهائل گهائل ٽهڪ سڃاڻي،
دکندڙ دل جي مهڪ سڃاڻي:
دل ئي ڄاڻي دل جون ڳالهيون،
دل جا رشتا درد جا آهن.

تنهنجو منهنجو راز ئي ڪهڙو،
راز ته آخر راز ئي رهندو!

ٽي رخ

(١)
ڪڏهن تو زندگيءَ جي ساز تي سرگم سڻائي هئي،
ڪڏهن منهنجي اُڃايل روح ۽ پياسي نگاهن کي،
فقط تنهنجي نمنا جي، سهاري جي ئِي وائي هئي.
مگر هاڻي محبت هار کاڌي آهي دولت کان،
نه تون ساڳي، نه مان ساڳيو، نه وعدا ئي رهيا ساڳيا،
وري هڪ وار عورت ٿي وئي مجبور فطرت کان!

(٢)
مڃان ٿي، تنهنجي دنيا کان گهڻو ئي دور مان آهيان،
مڃان ٿي، پيار جي رستا انوکا ڀِي ۽ اوکا ڀي،
مگر زر جي بنايل قيد ۾ مجبور مان آهيان.
شڪايت کان ته بهتر هو، وساري ئي ڇڏين ها تون،
ڪري بدنام اُلفت کي، ڪجي ڇو پيار کي رسوا،
ڪيا تو ڀي ته ها واعدا، اهي پاڙي ڇڏين ها تون !

(٣)
وري هُن کي ڪنهين جي ياد ۾ غلطان پاتو مون،
خريديو مون جسم سارو، خريديان ڪينءَ اُلفتَ کي،
هِي دولت – هاءِ، هن دولت کي هو ايمان ڄاتو مون.
سندس هر اَشڪ ۾ پِنهان، گُذشته ڪا ڪهاڻي آ،
ڪَنهِين ڪنگال سان وعدو نڀائڻ جو ٿيو هُن کي،
مگر منهنجي هوءَ ٻانهي آ، هوءَ منهنجي در وڪاڻي آ!
 

موٽي وڃ

منهنجو ساٿ نه ڏيئي سگهندين،
موٽي وڃ، تون موٽي وڃ!

منهنجي پريت پپيهي جهڙي،
منهنجو چاهه چڪوري ڄاڻي،
منهنجون راهون اوکيون آهن،
منهنجو پنڌ پرانهون آ.

منهنجو جيون جوالا آهي.
جنهن جي ٽانڊن تي ئي منهنجي
پياسي من جي آس ٽِلي:
منهنجي من ۾ ڪائي سُوري،
صدين کان سينگاريل آ.
منهنجو ماڳ نه پڇ تون، مٺڙا،
منهنجي مَڃ، تون موٽي وڃ!

مان ۽ تون

مان درد جو صحرا ته ناهيان
جو ڊڄين ٿو.
مان هجر جي پيڙا ته ناهيان
جو ڀڄين ٿو.
مان گهري، سمونڊن جي ڪائي ماٺ به ناهيان
۽ اونچي پهاڙن جي ڪائي مات به ناهيان.
مان آس جي قدمن تي ڪريل
ڪوئي سوالي
آڪاس جي چاهت ۾ چريو
آهيان ازل کان.
ڌرتيءَ تي ڪريل پِيلو
ڇڻيل پَنُ ئي ته آهيان،
پٿر ته ناهيان جو ٿڏين ٿو.

مان دور فضائن ۾ کڙيل
تارو ئي ته آهيان.
ڪو گهاءُ ته ناهيان،
پڇتاءُ ته ناهيان!

درد جو ميلو

اي رات نه رو، ڏات نه رو، لات نه رو،
ڪجهه دير سهي شدتِ جذبات، نه رو.

هي زخم به گهرو آ، هر اشڪ تي پهرو آ،
جو تنهنجي هٿان مليو سو گهاءُ سنهرو آ.

هي گيت به گهايل آ، سنگيت اُڃايل آ،
هڪ دل جي اُداسي آ، جا توتي ئي مائل آ.

اڄ مور اڪيلو آ، اڄ دور سويلو آ،
هن دل ۾ سوين يادون، ڪو درد جو ميلو آ.

تون ياد هجين ها مان دل ۾ ئي سمايان ها،
تون درد هجين ها، مان سيني سان لڳايان ها.

تون گيت هجين ها، مان توکي ئي ته ڳايان ها،
سنگيت هجين ها تون، مان ڪنڌ ڪپايان ها.

پاڇولو هجين ها تون پڙلاءُ هجان ها مان،
جي گهُور هجين ها تون ۽ گهاءَ هجان ها مان.

جي پيار هجين ها تون، پر ڀاءُ هجان ها مان،
جي پُور هجين ها تون، پڇتاءُ هجان ها مان،

مان رات هجان ها ۽ لات هجين ها تون،
مان چشم هجان ها ۽ برسات هجين ها تون.

مان گهُور هجان ها ۽ گهات هجين ها تون،
مان روح هجان ها ۽ رات هجين ها تون.

تقدير جي آڏو پر تدبير نه هلندي آ،
جي خواب اڌورو آ، تعبير نه ملندي آ.

اڄ موت ڏني مات آ، برسات نه رو،
اي رات نه رو، ڏات نه رو، لات نه رو.

سڙهه جا پاڇا

سِڙهه جا پاڇا لهر لهر تي –
سمنڊ ائين، جيئن گهاٽو جهنگل!

منهنجي من ۾ ٿوهر وڻ آ،
جنهن تي ڪائي ڪاري ڪوئل
پل کن ڳائي اڏري ويندي،
برکا ايندي، گذري ويندي.
(بادل ڪنهن جو ساٿي ناهي!)

تنهنجون يادون بادل جهڙيون،
تنهنجون باتيون ڪوئل جهڙيون –
(منهنجي من ۾ ٿوهر وڻ آ،
سمنڊ ائين، جيئن گهاٽو جهنگل!)

سڙهه جا پاڇا ابدي آهن،
لهر لهر کي ڇهندا رهندا:

جيسين پاڻيءَ جو هي جهنگل،
ٻُڏندڙ سج جو پويون ڪرڻو
پنهنجي شاخن منجهه ڇپائي،
اونداهيءَ کي ڳلي لڳائي،
سڏڪي سڏڪي چپ ٿي ويندو.

بن ۾ ڪوئل رڙندي رهندي،
ڳل تي بادل بَرسِي ويندو:
سڙهه جا پاڇا ابدي آهن،
بادل ڪنهن جو ساٿي ناهي،
بادل ڪنهن جو ساٿي ناهي!

اوهان جي پڄاڻا

(١)

اوهان جي پڄاڻا
نه بلڪل ئي چهڪي، نه مکڙي ئي مهڪي،
نه بادل ئي برسيا، نه ورسيا وٿاڻا –
اوهان جي پڄاڻا...

اوهان جي پڄاڻا،
اسان روح کي ڄڻ نچوڙي چڪاسين،
اداسي نگاهن ۽ تشنه لبن سان
هر گام،
هر شام توکي پڪاري ٿڪاسين،
مگر تون نه آئين،
نه آواز آيو؛
بهارون نه موٽيون،
۽ ڪونجن جون وڇڙيل قطارون نه موٽيون،
گلن جا زخم ڪين ڀريا، نه ڀريا،

ويا دور وڇڙي، سي ساٿي نه وريا،
ساقي سمهي پيا ۽ مقتل وساڻا –
اوهان جي پڄاڻا...


(٢)

چراغن جا دونها،
فضائن ۾ گم ٿي،
ستارن کي ڇهندا،
گهڻو دور،
ڪنهين قافلي جي مڌم ٽَلين جينءَ
اڏندا ئي رهندا:
۽ گلشن ۾ خوشبو،
جواني لٽائي،
ننگيءَ نياڻيءَ جينءَ، بازار ۾
هر راهرو آڏو هٿڙو وڌائي،
حياتيءَ جو دان مڱندي ئي رهندي.

ڪنارن تي رنگين آنچل به اُڏندا،
۽ ڇولين جي ڇَرَ تي ڪي مدهوش جوڙا،
نگاهون ملائي، کلي مسڪرائي،
اميدن جا موتي پلاندن ۾ پائي،
ٽِلندا ئي رهندا، ملندا ئي رهندا.

(٣)

مگر منهنجي دامن ۾ تارا نه آهن،
اداسي اکين ۾
فقط چند بيسود آنسو ئي آهن:
آنسو،
جي گيسو سنواري نه سگهندا،
مٺا، تنهنجو مکڙو اُجاري نه سگهندا.

ڊڄان ٿو
ته راتين جي خاموش وادين ۾، سائين،
اهي تنهنجا تحفا، اهي منهنجا ساٿي،
گهڻا ڏينهن مون سان به گهاري نه سگهندا!

ڪجهه ته گهرين ها

جي سونهن گهرين ها ساٿيئڙا،
مان چانڊوڪي چورايان ها.

جي پيار گهرين ها پانڌيئڙا،
مان مرڪي جان جلايان ها.

جي گيت گهرين ها منهنجا پرين،
مان سڏڪن جي سُر ڳايان ها.

جي سوچ گهرين ها سانولڙا،
مان روح جي لوچ لڪايان ها.

جي جيت گهرين ها جاني تون،
مان هار تي لڙڪ نه لاڙيان ها.

جي ساهه گهرين ها ساجن تون،
مان چاهه تي ساهه لٽايان ها.

جي لڙڪ گهرين ها اکڙين جا،
مان نيڻن نير وهايان ها.

پر سونهن نه ڪو سوداءُ گهريئي،
يادل جو گهرو گهاءُ گهريئي.

ڪا سوچ نه ڪائي لوچ گهريئي،
يا گيتن جو گهراءُ گهريئي.

ڪي گيت نه ئي سنگيت گهريئي،
يا پوڄا جو پڇتاءُ گهريئي.

چپ چاپ اڪيلين راهن ۾،
ڇو نٽهڻ اُس جو تاءُ گهريئي؟

تون اوجهل ٿي وئين اکڙين کان،
جيئن واس جدا ٿئي مکڙين کان.

مان درد ڇپائي نيڻن ۾،
هر ويل ٿو مرڪان ويڻن ۾.

تون ڪجهه ته گهرين ها ساٿيئڙا،
تون ڪجهه ته گهرين ها ساٿيئڙا.

دل جا ويرانا

دل جي ويراني جو ڇا هي؟
ويرانو، ويرانو رهندو.

ديواني جي دنيا آهي،
پل ۾ آنسو، پل ۾ آهون،
پل ۾ مُرڪن جا ميخانا!
ڪنهن جي آئي اکڙيون آليون،
ڪنهن لئه ڳائي جيون جاليون:
دل جي ويراني جو ڇاهي؟
ويرانو، ويرانو رهندو.

واريءَ تي خمدار وراڪا
ڄڻ ڪنهن ويران مندر جي
مرجهايل ماضيءَ جا ڏاڪا –
تهخانن ۾ ڀٽڪيل سايا،
ماضيءَ جون مجبور نشانيون –
بيوس، بيحس.
بيرس، بيچس –
ڄڻ ڪنهن پاڳل مصور پنهنجي
بي پر تخيل کي آ سانڍيو،
ڄڻ ڪنهن بدصورت دوشيزه
آئيني کان پاڻ ڇپايو،
ڄڻ ڪو پنڇي، ڀلجي آيو،
بيگاهي، اونداهي بَنَ ۾:

دل جي ويراني جو ڇا هي؟
ديواني جي دنيا ڇاهي؟

آءٌ اڪيلو

من تي مونجهه
ساهُ به ساڻو؛
رکي رکي ڪو باهه جو جهوٽو
ڄڀي اوڳاري،
ٽهه ٽهه کلندو،
رڃ جي رٿ تي ڪاهيندو،
باهه منجهاران باهيندو،
هليو وڃي ٿو دور ڏکڻ ڏي،

آءُ اڪيلو،
آءُ اڪيلو، ويچارو،
گهائل من کي پرڀايان ٿو،
يادن جي ڪنهن ڪاڪ محل ۾
دل جو ديپ جلايان ٿو.

پر –
پر باهه جو جهوٽو
ٽهه ٽهه کلندو،
رڃ جي رٿ تي ڪاهيندو،
باهه منجهاران باهيندو،
ٻيهر موٽي آيو آهي:
آءُ اڪيلو –
آءُ اڪيلو، ويچارو.

ڪاڪ جي خاڪ

ڪاڪ جي شايد خاڪ اُڏي آ،
رات رني ويراني ۾!
پياسا راڻا، سُرڪيءَ ڪارڻ،
صدين جا ايوان اورانگهي،
پنهنجي ماضيءَ جو ڪو مڌم
جهيڻو تصور دل ۾ سانڍي،
آيا ساڻا ويڳاڻا،
مومل جي ميخاني ۾:
ڪاڪ جي شايد خاڪ اُڏي آ!

لاٽ

درد جي ڪائي لاٽ اُٿي آ،
دلڙي، هاڻي ڌيرج ڪهڙو؟

ڪهڙيءَ ڪاڪ پڪاريو آهي،
ڪهڙيءَ مومل ساريو آهي؟
ڪهڙي نيرو، سُر جي ڪارڻ،
روم کي ٻيهر ٻاريو آهي؟

ڪهڙي چنڊ چڪوري بنجي،
پنهنجي پاڇي پائڻ خاطر،
بَنَ بَنَ روئي ڳايو آهي،
پرينءَ کي پرڀائڻ خاطر؟

مان راڻو ناهيان،
راڻي جو ٻهروپ سهي،
پوءِ ڀي آخر ڪينءَ چوان
ڪهڙيءَ چانڊوڪيءَ جي خاطر
آيو آهيان،

جنمن جي پهچاڻ ڇڏي،
ابديت جا اهڃاڻ ڇڏي،
چاهت جي چانڊاڻ ڇڏي،
پنهنجو آيس پاڻ ڇڏي!

منهنجا همدم، منهنجا قاتل!
اوري آ، تون اوري آءُ،
منهنجي دل جي ويرانيءَ ۾
ڪاري ڪاري ٻاٽ ته ڏس،
بوند جي اُساٽ ته ڏس،
اميدن جي آشائن جي،
صدين کان جا سانڍيل آهي،
دل جي گهائل گهراين ۾
درد جي ڪائي لاٽ ته ڏس!

ٿوهر جو، سورج جو رشتو

ڪي آهُن جا رشتا،
ڪي دانهن جا رشتا،
ڪي گهايل، ستايل نگاهن جا رشتا،
ڪي سُوريءَ تي سَهميَل پناهن جا رشتا،
ڪي گهريءَ جدائيءَ ۾ جالڻ جا رشتا،
ڪي چاهت جي پاپن کي پالڻ جا رشتا.

ڪي رشتا،
جي ڌرتيءَ جي آنچل جيئن ڪُومل،
جي مُرجهن ته مارئي، جي مُرڪن ته مومل.

ڪي رشتا،
جي ساوڻ جا گهنگهور بادل،
جي ترسن ته تاسا، جي برستن ته جل ٿل.

ڪي رشتا،
جي اوچن پهاڙن جيئن پلجن،
نه جهوريَن جئن جهَلجن،
نه سُورن جيئن سَلجن.

ڪي رشتا،
جي اکڙين جي اوٽن ۾ ٽانڊا ٿي ٽمڪن،
۽ بيوس نگاهن ۾ خوابن جئن جهلڪن.

ڪي رشتا،
جي واسينگ وانگر ورن ٿا،
۽ مرليءَ مٿان ڪنڌ ڪوري ڪِرن ٿا.

ڪي رشتا،
جي گمنام،
ناڪام،
بينام آهن،
اسان جي اڌوريءَ تپسيا جو انجام آهن.

۽ اهڙن ئي رشتن جي پاڇي ۾ ويهي،
مون پنهنجيءَ حياتيءَ کي گهُوري ڏٺو آ –
ڪڏهن درد بنجي،
ڪڏهن دانهن بنجي!

تڏهن تنهنجي چپڙن تي چنبڙيل،
اُداسيءَ جا چاپڙ ڇڻن ٿا:

اداسي،
جا گونگي ۽ ٻوڙي ۽ نابين آهي،
جا منهنجي اندر ۾ اِئين ئي رهي ٿي،
ڄڻ ڪوئي ٿُوهر جو ٿاريلو وڻ آ،
يا سورج جي ٽانڊاڻ گولي جي وچ ۾،
ڪا ننڍڙي جهُڳي آ،
جا منهنجو ئي گهر آ!

اهو ئي آ رشتو،
تنهنجو ۽ منهنجو –
گونگو ۽ ٻوڙو ۽ نابين رشتو،
ٺوهر جو رشتو،
۽ سورج جو رشتو!

انهيءَ ۾ اسان جي
محبت ۽ نفرت،
چاهت، عبادت،
جهنم ۽ جنت،
سڀڪجهه دفن آ.
انهيءَ ۾ اسان جي ڏکن ۽ سکن جي
ڪلهاڻي ڇُپيل آ:

ڪهاڻي،
جا بيجوڙ، بيرط، بيڍنگ آهي –
نه جنهن جي اڳياڙي،
نه جنهن جي پڇاڙي،
نه ٽهڪن جا ٽانگڙ،
نه خوابن جي خوشبو،
نه ڪائي تمنا،
نه ڪو رنگ آهي:

ڪهاڻي،
جا رشتن جي محتاج ناهي:
ڪهاڻي،
جا ماضيءَ جي پاڇن جو پڙلاءُ آهي،
۽ يادين جي وادين جو ڦهلاءُ آهي،
حياتيءَ جي ڇاتيءَ تي ناسور آهي،
گهرو گهاءٌ آهي:

ڪهاڻي،
جا سُوري آ، سنياس آهي،
اسان جي محبت جو انگاس آهي:

ڪهاڻي،
جا پهرئين پگهر جئن پراڻي –
جو تَرسي ته موتي، جي تِرڪي ته پاڻي:
ڪهاڻي، جا مارئيءَ جي لوئي به آهي،
ڪهاڻي، ڏونئرن جي ڏوئي به آهي:

ڪهاڻي،
جا ڇولين جي ڇَر تي
پکيءَ جي پرن سان لکيل آهي:
ڪهاڻي،
جا کَنُ آ،
گهڙي آ،
ساعت، لمحو ۽ پَلُ آ:

ڪهاڻي،
جا جوڌن، جوانن، جُنگن جيئن،
اڻموٽ،
ارڏي،
اٽل آ،
اجهل آ!
اِها ئي ڪهاڻي آ تنهنجي ۽ منهنجي،
اهو ئي آ رشتو،
اهوئي آ ناتو،
تنهنجو ۽ منهنجو –
گونگو ۽ ٻوڙو ۽ نابين رشتو،
ٿوهر جو رشتو،
۽ سورج جو رشتو!
---

تڙپياسين، تدبير نه بدلي

ساگر سک جو ساههُ نه سنبري،
وارياسي جي ويِرَ نه بدلي:
اُوچي اُڀ ۾ تنهنجي هوندي،
تارن جي تقدير نه بدلي.

گيت به بدليا، مِيت به بدليا،
ساوڻ جا سنگيت به بدليا:
سڀڪي بدليو، تنهنجي سنڌو!
سون سريکي سِير نه بدلي.

پل پل پهرا ديوانن تي،
وک وک تي سؤ ويَل وهيا:
صديون گذريون، سينڌ نه سنوري،
تڙپياسين، تدبير نه بدلي.

لڏندي ٻيڙي، ٻڏندا پاڇا،
لهرن لُڙَ ۾ گذريو ڇا ڇا:
واچوڙن ۾ واٽ ڏٺيسين،
تصور جي تصوير نه بدلي.

تنهنجو منهنجو تُرهو ساڳيو،
ڦِيڻ به ساڳي، ڦرهو ساڳيو:
تڙپي تڙپي پار پُڳاسين،
هچياري پر هير نه بدلي.

جت رڃ رڙي

جت رڃ رڙي، جت ساهه سڙي
۽ آه نه ڪو انسان ڪري،
اُن ڌرتيءَ تي ڪو ڪيئن رهي،
اُن ڌرتيءَ تي ڪو ڪيئن رهي؟

جت پريت نه ڪو پرڀاءُ هجي،
۽ گهاءَ مٿان سؤ گهاءُ هجي،
جت راڳ نه ڪوئي رنگ هجي،
جت چنگ رڳو پيو ڏنگ سهي-
ان ڌرتي تي ڪو ڪيئن رهي؟

جت واڳونءَ جهڙا وات سوين،
۽ ڏائڻ بڻجي ڏات لنوين،
جت ساوڻ آئي ساٺ نه ٿئي،
۽ ڏاوڻ ڏک جو ڪين لهي –
اُن ڌرتي تي ڪو ڪيئن رهي؟

هي ڪارا ڪارا بادل ها،
جي پريتم جهڙا پاڳل ها،
هُو ترسيا ها ۽ برسيا ها،
جيئن نينهن وچان ڪو نار وهي –
اُن ڌرتي تي ڪو ڪيئن رهي؟

مون اوچا اوچا ڪوٽ ڏٺا،
مون گهائل گهائل گهوٽ ڏٺا،
ڇا ڇا نه ڏٺو مون دنيا ۾،
ڪيئن لوڀي ٺوڳيءَ سان ٿو ٺهي –
اُن ڌرتيءَ تي ڪو ڪيئن رهي؟

سنڌو

سنڌو، توسان سو سَڱ آهن،
ديس وارن ديوانن جا؛
درد جا رشتا، دل جون ڳالهيون،
پور پراڻا، خواب خوشين جا،
ورهين کان تو سانڍيا آهن،
اڻڄاتل انسانن جا!

منهنجي ديس جي ڌرتيءَ تي آ
تنهنجي ڇايا، تنهنجا ڇيڄ،
ڏيههُ ڀلي ڏهڪاءُ هجي پر
ڏاهپ ڏاهپ تنهنجا ڏيج.

ماروئڙن جو ساهه به تون آن،
چاههُ به تون آن،
خوشيون توسان،
ڏک – سک تو سان،
گيتن جو گونجار به توسان،

قرب ڪڙا اقرارَ به توسان،
جيت به توسان هار به توسان،
محبت جي مهڪار به توسان
تنهنجي لات لطيف جي وائي،
تنهنجو پاڻي امرت ڌارا،
تنهنجون لهرون گئوا لوليون،
تنهنجي چاهت چوڏس جهڙي،
ٻههَ ٻههَ ٻُرندڙ تنهنجون ٻوليون،

ڪاڪ منجهان ڪا خاڪ اُڏاڻي،
مهڪِي پيو مهراڻ جو پاڻي.

منهنجو ماضي:
منهنجو ماضي، اُڀ کان اوچو،
تنهنجي تِڙڪي منجهه تريو هو،
ڪلهه جو ماڻهو ڪوڏن جهڙو،
تنهنجي چاهت منجهه چريو هو.
مان ان جو پاڇولو آهيان:

ساڳيون ڳالهيون، ساڳي ڳڻتي،
ساڳي ئي ڳڻڳوت منهنجي،
راهه به ساڳي، واهه به ساڳي،
سِيرَ اُها، سيڻاهه به ساڳي.

اڄ جو مون سان جاڙ ڪئي ٿئِي،
ان جو ڪو ارمان نه آهي؛
تنهنجو منهنجو درد جو رشتو،
ڪينءَ ٽُٽي – آسان نه آهي.

تنهنجي پاڻيءَ ۾ ئي پلجي،
ٻارُ وڌي ٻلوان ٿي ويندو:
اوڀر کان جو باک ڦٽي آ،
اُجيارو ايوان ٿي ويندو

سنڌو وهندي رهندي آ

(1)

سنڌو ديس دليرن جو،
شهميرن جو، شهزورن جو.

هت ڌرتي سونا سنگ ڪري،
هت سانوڻ سَوَ سَوَ رنگ ڪري،
هت چانڊوڪي ڄڻ چاندي آ،
هت محبت سڀجي باندي آ،
هت مهمانن کي مان ملي،
هت دردوندن کي دان ملي،
هت دولهه دريا خان هئو،
هت شهبازن جو شان هئو،
هن ديس جي ڪهڙي ڳالهه ڪيان،
هن ديس ۾ ڪيئي لعل مڻيان!

هت هوشوءَ جي هوڪار هئي،
هت لالڻ جي للڪار هئي،
هت سورهيه ها، سردار هئا،
هت واسينگن تي وار هئا،
هت سهڻيءَ جا سينگار هئا،
هت هوت مٺا حبدار هئا،
سنگيت هئا، ۽ ساز هئا،
هت نينهن وارن جا ناز هئا،
هت سچل جهڙا سالڪ ها،
جي ملڪ سڄي جا مالڪ هئا،
هت هيموءَ جهڙا گهوٽ هئا،
جي ارڏا ها، اڻموٽ هئا.

سنڌو ديس دليرن جو،
شهميرن جو شهزورن جو

(2)

صدين کان هيءَ سهڻي ڌارا،
ڏُک سک سهندي رهندي آ،
سنڌو وهندي رهندي آ!

ڏٻرا گهوڙا ڏيساور جا،
ڪوٽ ڪڙا ڪنهن زوراور جا،
ڳاڙها ڳوڙها ڪنهن شاعر جا.

ماروئڙن جون اکڙيون آليون،
ننگيون نياڻيون غربت پاليون،
پوءِ به مٺڙيون پيار جون ڳالهيون.

ڏينهن ڏکن جا، راتيون رولا،
هاءِ حياتي ڳڀي ڳولا،
چڳون چِيڙهيون، چيهُون چولا.

گند ۾ گوهر جيئن جواني،
خواب انهن جا اڻڀي ماني،
کنهنبي چٽڪو ۽ پوءِ فاني.

پيِرن جو هيءُ ڏيهه پراڻو،
گهوٽن لاءِ هيءَ ڌرتي گهاڻو،
مارئي ماڻي انڌو ڪاڻو.

مومل جي ماڻي جا سودا،
راڻي بدران غنڊا شودا،
ٽُپي ٽِنڊ تي واڇون گودا،

ڪونڌر ڪُسندا رهندا آهن،
سچا سختيون سهندا آهن،
مَندا سڀ جا مهندا آهن.

جنهن کي آڌر ڀاءُ ملي ٿو،
تنهن کان توکي گهاءُ ملي ٿو،
اوندهه ۽ انياءُ ملي ٿو.

سهڻي مهڻي سنڌي ٻولي،
جنهن ۾ لال ڏني آ لولي،
ان جي بدلي ڀالا گولي.

صدين کان هي سنڌو ڌارا،
خواب خوشين جا لهندي آ:

سنڌو وهندي رهندي آ،
سنڌو وهندي رهندي آ.

سجاڳي

وري رات جا ڪات ڪڙڪي اُٿيا،
وري خون خوابن جو هر سُو ٿيو،
وري خشڪ ڌرتيءَ جي صدين کان سانڍيل
انڌيري تَهن جي سحر جي ستايل،
ڪا ديرينه خواهش،
ڪنهن اپڇڙا جيئن پرڙا پٿاري،
اُڏامي اُٿي آ.

وري روح راڻي جو ساڻو ٿيو آ،
وري ڪاڪ ماڻڻ لئه
چانگي تي ڪوئي،
ڪَتين جي سهاري
انڌيرا اُجاري،
پرينءَ کي پڪاري،
هليو آ، هليو آ:

۽ مومل جي ماڙيءَ جا
ديپڪ اجهاڻل
وري وقت جي واڳ واري به آيا.

انڌيري ۽ سنسان کنڊر ۾ سايا،
گهڻي دير هڪٻئي کي ڇهندا ئي رهندا:
ڄاڻڻ، سڃاڻڻ ۽ ماڻڻ جي خواهش
دلين ۾ ئي سانڍي،
گهڙي پل لئه جاڳي
مگر پوءِ ساڳي
اوندهه ۾ گم ٿي
اُجهامي، اُجهامي، اُجهامي ئي ويندا.

(تڏهن ڪوئي سايو،
ڪينجهر جي ڪپ تي
هوري هوري آيو.)

ڪينجهر ۾ پر اڄ ڪا ڪشتي نه آهي،
لهرن جي لُرَ ۾ ڪا مستي نه آهي:
نه ڪا لاٽ سُرَ جي نه رقصان جواني،
نه راڻيون، نه واڻيون، نه رنگين ڪهاڻيون،
نه گندري نه گندريءَ جو ورلاپ آهي:
نه راڻو نه مومل، نه سهڻي نه ميهر،
نه ليلان نه ڪونئرو، نه راجا چنيسر،
نه داڻو، نه داڻي جو چمڪو ئي آهي،
نه ٻيجل، نه ٻيجل جي سر جي صدا آ.

(فقط خاموشي آ،
الا، خاموشي آ!
ڪوئي ناهي، ڪوئي ناهي،
منهنجو هتڙي ڪوئي ناهي،
هتڙي ڪنهن جو ڪوئي ناهي،
ڪوئي ناهي!)

تڏهن اوچتو، دل جي تاريڪ تَهه مان
ڪو احساس آ جو پڪاري پڪاري،
بغاوت جو پرچم اُڏاري اُڏاري،

چوي ٿو:
مان ڄام آهيان، مان ڄام آهيان،
۽ منهنجي نوري سُوري آهي؛
منهنجي ڪينجهر ڪپ تي ڪائي
گندري اڄ ڀي پُوري آهي!

مان ڄام آهيان، مان ڄام آهيان،
مون جهڙو ڪوئي ڄام نه آ!

ٻڌ، اي ڄام تماچي،
تنهنجا جام سمورا ڀوريان ٿو؛
سمان، تنهنجي ڪينجهر ڪارڻ
پنهنجو سڀڪجهه گهوريان ٿو.

ڌرتيءَ جون ڪوماڻيل مکڙيون،
پنهنجي دامن ۾ پائي مان
چپي چپي تي قنديلون ٻاري ٻاري
آيو آهيان؛
هوشوءَ واري هوڏ وري اڄ جياري جياري
آيو آهيان؛
متوالن کي ميري مَٽ مان ڪا شي ٻيهر
پياري پياري آيو آهيان!

تو ڌرتيءَ کي آڪاس ڏنو،
مون پستيءَ کي وشواس ڏنو؛
تو اوندهه کي اتهاس ڏنو،
مون جنم جنم جي اونداهين کي
قربانيءَ جو واس ڏنو:
تو پريت ڏني،
مون ريت ڏني،
تو چاهه ڏنو،
مون ساهه ڏنو:
ڪلهه توسان نوريءَ نياز ڪيو،
اڄ مون تي سُوري ناز ڪندي!

هوشو شيدي

رات جي انڌياري ۾
ڪارا بادل هر طرف ڦهلي ويا –
ڪو به سايو ڪونه ٿو ڏسجي ڪٿي،
خاموشين جو راڄ آ!

سانت جي آواز ۾
ڌرتيءَ جي مڌم چال ڄڻ گم ٿي وئي –
زندگي گم ٿي وئي، روشني گم ٿي وئي!
زندگي ڪاڏي وئي؟
روشني ڪاڏي وئي؟

اوچتو ئي اوچتو ڄڻ آسمان ڦاٽي پيو –
گوڙ جي ڪڙڪاٽ ۾،
کنوڻ ڀي تڙپي اُٿي.
ڌيري ڌيري، هوري هوري،
گرد جو طوفان ڄڻ جاڳي اُٿيو.
پن چُريا، شاخون چُريون ۽ پوءِ آخر
وڻ لڏيا.

هر ڏار تان مرده پکي
خشڪ پتن جيئن
سخت ڌرتيءَ جي مٿان ڪرندا رهيا.
طوفان جي رفتار ڀي وڌندي رهي،
ڇَرَ مٿان ڇَرَ ٻوڏ جي ايندي رهي.
گهر لڙهيا، ماڙيون لڙهيون، محلات ويا،
ڄڻ ته ڪوئي ديوُ ڌُوڪيو ٿي ويو.

ايتري ۾ دور ڪا جوتي جلي،
ٻن هٿن جي ڇانوَ ۾ ڪو ديپ هو،
جو ٿي ٻريو.

ڪارڙو ۽ ڪوجهڙو
هُو سورمو اڳتي وڌيو،
هر انڌيري راه کي روشن ڪندو
اڳتي وڌيو.

هن جي زخمن مان جتي ڀي
خون جو ٽيپو ڪريو،
ات زندگي جاڳي اٿي!

هن جتي ڀي پنهنجو گهائل پڳُ رکيو،
روشني جهلڪي اُٿي

ڦول کلندا ئي رهيا ۽ روشني وڌندي رهي،
هر طرف کان زندگي جهومي اُٿي

ڪنهن پڇيو، ”هيءُ ڪير آ؟“
سنڌڙيءَ مُرڪي چيو،
”منهنجو ٻچڙو، منهنجو هوشو، منهنجو لال!“

سورهيه ساٿي

جي ڪوڏيا ڪاڪ ڪڪوري ويا،
۽ چنگُ چاههَ جو چوري ويا،
سي پيارا جيءَ جيارا ها،
جي ساڻيهه تان سر گهوري ويا.

هو سنڌڙيءَ جا ديوانا ها،
۽ محبت جا ميخانا ها،
هُو ٻيجل ها، ٻاروچل ها،
جي خاڪ خون سان توري ويا.

هُو ڪنهن نه جهليا ۽ ڪنهن نه پليا،
جي سوريءَ تي سنجهي ئي هليا،
هُو گهوٽ هئا، اڻموٽ هئا،
جي بَرَ ۾ بڙڇي ڀوري ويا.

هُو ڏاڍ اڳيان ڏهڪاءُ هُئا،
هُو پاپيءَ لئه پڇتاءُ هئا،
هُو مست هئا، سرمست هئا،
جي اُڀ تي نانءُ اُڪوري ويا.

هُو چانڊوڪيءَ جو چهڪ هئا،
هُو اونداهيءَ ۾ ٽهڪ هئا،
هُو سورهيه منهنجا ساٿي ها،
جي قاتل جو ڪنڌ ڪوري ويا.

ديپن ۾ جو خون ٻريو

مون توکي ساههُ ڏنو آ، سنڌو،
تون مون کي وههِ وٽو ته نه ڏي!

هي رَتَ ڦُڙا مينديءَ رتا،
هي سِرَ وڍيل سرويچن جا،
هي ڌرتيءَ تي جي ڌڱ ڪِريا،
سي موت پڄاڻا مات نه ٿيا:
تون مون کي وههِ وٽو ته نه ڏي!

هيءُ ڪاتيءَ هيٺان ڪَنڌ ته ڏس،
هيءُ پانڌيئڙي جو پَنڌ ته ڏس،
جت هِير گهُلِي سو هَنڌ ته ڏس،
اڄ ساهن منجهه سڳنڌ ته ڏس:
تون مون کي وههِ وٽو ته نه ڏي!

مون گيتن سان گونجار ڪئي،
مون سُر لُٽائي سار ڪئي،
مون هوشوءَ جيئن هوڪار ڪئي،
مون هيمونءَ جيئن هُٻڪار ڪئي:
تون مون کي وههِ وٽو ته نه ڏي!

اڄ پڄرڻ جو پهه يار ڪيو،
سَؤ ساٺ ڪيو، سينگار ڪيو،
اڄ ڌاريا ڌوڪي ڌار ڪيو،
اڄ واسينگن تي وار ڪيو:
تون مون کي وههِ وٽو ته نه ڏي!

جي بَر ۾ بازي هاري ويا،
سي پنهنجو وعدو پاري ويا،
هُو توتان سڀڪجهه واري ويا،
جي خون سان ڌرتي ٺاري ويا:
تون مون کي وههِ وٽو ته نه ڏي!

اڄ زنجيرن تان زنگ لٿا،
اڄ ويڙهيچن جا ونگ لٿا،
اڄ رنگيلن جا رنگ لٿا،
اڄ ڏيهه سڄي تان ڏنگ لٿا:
تون مون کي وههِ وٽو ته نه ڏي!

جا جوت جلِي، جو نُور ڍريو،
سو منهنجي واڪي سان ئي وريو،
اڄ ديپن ۾ جو خون ٻريو،
مون پنهنجي سيني مان ئي ڀريو:

تون مون کي وههِ وٽو ته نه ڏي!
تون مون کي وههِ وٽو ته نه ڏي!

هو ۽ مان

هو ڪير آهي - ؟
هو،
جنهن جڳ جي جاڳرتيءَ خاطر
پنهنجو پاڻ وڃايو،
جنهن تَنَ، مَنَ، ڌن جو دانُ ڏنو،
۽ چاهَ جي راهَ ٻڌائي:

جنهن لڙڪ وهائي مُرڪ ڏني.
۽ نفرت جي ماري، انڌياري
هن دنيا کي،
پيار جي پياري سُرڪ ڏني.

هُو ڪير آهي – ؟
جو سيني ۾ صدين جا سوداءَ ڇپائي،

طوفانن ۾ لاٽ جلائي،
ميري ڌرتيءَ جي آڳنڌ تي،
آيو پيرُ پيرَ ۾ پائي.

جنهن پيار جي بدلي،
سر تي پاتو تاج ڪَنڊن جو!
جنهن پنهنجو لاش ڪلهن تي نيئي
گليءَ گليءَ ۽ چوراهن تي،
جوڙيون پريم جون گرجائون.

هر بار جڏهن ڀي نياءَ انياءَ جي
جنگ ڇڙي،
هر بار جڏهن ڀي ڏاڍَ ڏکويو
دنيا کي،
هر بار جڏهن ڀي ڪوٽن ۾
ڪا ڪُوڪ اٿي،
تڏهن اتي هُو آيو آ.

واريءَ جي ميدانن ۾
۽ دهشتناڪ سمونڊن پار،
ڌرتيءَ جي هر ڪُنڊ ڪڙڇ ۾،
رام، گوتم ۽ عيسيَ بنجي،
زنجيرن کي ٽوڙيندو،
طوفانن جا رخ موڙيندو،
هُو ايندو آ سوراج کڻي.

هُو ڪير آهي، سو هُو ئي ڄاڻي،
پر مامَ ڀَري ڪا مهما آ!

مان
ڪنهن مون کان پڇيو، مان ڇا آهيان؟
مون ڪِي نه چيو، مان چپ ئي رهيس،
مان چپ ئي رهيس جو ڄاڻان ٿو،
جو ڄاڻان ٿو مان ڇا آهيان.
مان ديس ديس جي ڀُون آهيان،
مان تارن جي پرڇائين،
مان جنم جنم جي جاڳرتي،

مان بَنَ بَنَ جو بنواري.
مون ئي مٿرا ۾ ويهي
پنهنجا گهنڊ وڄايا،
مندر مندر مچلي مون
پنهنجا سَنکَ سجايا:

گوتم بنجي در در تان مون دان مڱيو،
گانڌي بنجي، گوليون کائي،
ڌرتيءَ کي مون گيان ڏنو.

مان مارئيءَ جو ورلاپ آهيان،
مان قرباني مان آهوتي،
مان آزاديءَ جي آسَ آهيان:
مان مورڙئي جو ماڳ!
سچ جي خاطر
جو سوريءَ کي سينگار مڃي،
مان سو عيسيٰ، مان سو هوشو،
مان ئي راءِ ڏياچ !

مون گيت اُهي ئي ڳاتا ها

تو پنهنجا سيڻ نه بدليا ها،
مون تنهنجا سُرَ سڃاتا ها:

جي تنهنجي من ۾ تڙپيا ها،
مون گيت اُهي ئي ڳاتا ها.

تون تاڙو بڻجي ترسيو هئين،
مون ڪوئل بنجي ڪُوڪيوهو:

تون گهايل دل جي گهُور هئين،
مون ڳوڙها ڳل سان لاتا ها.

هِن جهانءِ ته جڳ کي جهوريو هو،
هي گيت ته گهاتن جهڙا ها:

جو جوڳي بنجي روڳ سهي،
مون ويس اُهي ئي پاتا ها.

جيئن موتئي مان مَهڪار هُلي،
جيئن پورب کان پرڀات ڇُلي،

مون اهڙا ڪيئي گيت گهڙيا،
جي اُڌما اُڌما آتا ها.

تو اهڙا ڪيئي پُٽ ڄڻيا،
جي تنهنجيءَ ڪُک جو ڪانُ بڻيا:

جي توکي ڌُوڙ ۾ ڌوڪي ويا،
سي تنهنجا پنهنجا ماتا ها.

زندگي

او زندگي
مرڪ تنهنجي ابتدا،
۽ لڙڪ تنهنجي انتها:
ڪا گهڙي تنهنجي سلوڻي ساز کي ٻڌندو رهيس،
ڪا گهڙي ويران دل، آليون اکيون اگهندو رهيس:
ڪير آهي، جنهن جي اکڙين ۾ نراشا ناهه، چئه،
ڪير آهي؟
هر مسافر جي اڃايل ۽ ستايل سيني ۾
ڇا تنهنجوئي نيشان ناهه؟

تون ماءُ ڀي آن، موت ڀي،
تنهنجي اونداهي انڌاري روح ۾
ٽمٽمائي ٿي ڪا جهيڻي جوت ڀي،
هڪ هٿيليءَ تي رکي امرت نچين –
ڇنن ڇن ڇن، ڇنن ڇن ڇن –

مرڪ سان پر زهر ڦهلايو ڇڏين،
خاموشيون – خاموشيون – خاموشيون!

هر ڦول ۾ توکي ڏٺم،
هر ڪراڙي، بي سهاري جي بکايل گهور ۾
توکي ڏٺم،
هر پڄاريءَ جي پراڻي پاپ ۾،
هر بِکاريءَ جي وڇايل جهول ۾ توکي ڏٺم:
ساز ۾، آواز ۾،
آلاپ ۽ ورلاپ ۾ توکي ڏٺم،
او زندگي،
سچ ٿو چوان، توکي ڏٺم!

ڪارو بادل

عرصي کان هي ڪارو بادل
روز اچي ٿو، روز وڃي ٿو،
بيهي بيهي روز گجي ٿو،
ليڪن برسيو ناهه ڪڏهن ڀي.

هيٺ زمين تي ڍورَ اُڃايل،
ڌرتي کاميل، ماڻهو تايل،
وڻ ٽڻ ٻوٽا،
ڳاڙها پِيلا،
ڪومايل ۽ مرجهايل،
روز تڪِن ٿا آس – اکين سان:
ليڪن ڪڪ ٿي اميدن کان،
رڳ رڳ ۾ ڪو روڳ لڪائي،
آس جي ڌيمي لاٽ اُجهائي،
خاموشيءَ سان بيٺا آهن،
ڪنڌ جهڪائي.

ڪانگ اُڏي ٿو – ڪانگ اُڏي ٿو،
پياسو پياسو ڪانگ اُڏي ٿو،
پاڻيءَ ڪارڻ ڪانگ اُڏي ٿو:

هيڏي هوڏي ڦيرا پائي،
وات پٽي، پرڙا ڦڙڪائي،
بوند بوند جي لئه واجهائي،
نيٺ زمين تي آيو آهي،
ڦٿڪي ٿو، ڄڻ گهايو آهي،
هاءِ، ڪانگ اُڃايو آهي!

نٽهڻ اُس ۾ پوڙهو مالهي،
خالي ڦوهاري سان بيٺو،
ڪلراٺيءَ ۾ پاڻي هاري،
ليڪن پاڻي ڪاٿي آهي؟
ڪاٿي آهي – ڪاٿي آهي؟

ڌرتيءَ مان اڄ تيل ڳڙيو آ،
شاخ شاخ ۾ تيل جي بُو آ:
نديون نارا، ٻنيون ٻارا،
نهر نيسارا تيل ٿا ڳاڙن،
پاڻي جي ڪا بوند نه آهي!

ڪارو بادل اڄ به نه برسيو،
ايڏو عرصو ڇا لئه ترسيو –
ڪارو بادل اڄ به نه برسيو!

ٻيڙيءَ وارا، ونجهه هلاءِ،
زور زور سان ونجهه هلاءِ!

ريتيءَ جي رڻ پٽ ۾ ٻيڙي
بيٺي آهي صدين کان:
سڙهه سمورا ڇيهون ڇيهون
رڻ پٽ سارو ريهون ريهون!
ڪنهن جو ماتم ڪير ڪري ٿو؟
ڌرتي آ، يا اُڀ ڏري ٿو؟
سج سوا نيزي تي آيو،
پاڻي بڻجي پهڻ ڳري ٿو:
ٻيڙيءَ وارا، ونجهه هلاءِ،
زور زور سان ونجهه هلاءِ!

رُڃ سان اُڃ لهي ته نه سگهندي،
ڌرتي ڌاڙ سهي ته نه سگهندي،
ڏاڍَ سان ڏات رهي ته نه سگهندي:
ونجهه هلاءِ، تون ونجهه هلاءِ،
ٻيڙيءَ وارا، ونجهه هلاءِ،
تڪڙو تڪڙو ونجهه هلاءِ!

ڪڙڪي سان هو ڪارو بادل
وڏ – ڦڙي وسڪاري سان
برسي پيو برپٽ مٿان.
وڄ وراڪا ڏيندي اُڀري،
اوهيڙي سان برکا اُتري:
اُڀ منجهان اڄ خون وُٺو آ،
آڪاسن تي ڪير ڪُٺو آ؟
ڪارو بادل ڦاٽي پيو آ!

ٻيڙيءَ وارا ونجهه هلاءِ،
ونجهه هلاءِ، تون ونجهه هلاءِ!
ڪانگ اُڏي ٿو ڪانگ اُڏي ٿو،
بود ۾ ڀرجي ڪانگ اُڏي ٿو!

چؤواٽو

هن شهر جي هر چوواٽي تي
مان ڳاٽن جا فانوس ڏسي،
ڪا پلڪ ته بيهي سوچيان ٿو:

هيءُ ڪنهن جو ڪنهن جو سِرُ آهي،
هيءُ ڪنهن جو ڪنهن جو خون آهي؟
هر لاش ته هڪٻئي جهڙو آ،
۽ خون به ساڳيو ساڳيو آ،
پوءِ ڪنهن کي ڪنهن کي نانءُ ڏيان،
۽ ڪنهن کي ڪنهن کي ڌار ڪيان،

هر لاش ته هڪٻئي جهڙو آ.
هن شهر جي هر چؤواٽي تي،
نيزن جي هر نوڪ مٿان،
مان پنهنجي پاڻ کي پايان ٿو:
هر ٽيپو منهنجو پنهنجو آ،
هر سِير سِريءَ تي ڀانيان ٿو.

هن شهر جي هر چؤواٽي تي،
مان لاٽن جيئن لالاڻ ڪري،
ٻرندس، ٻرندس، ٻرندو رهندس –
تيسين،
جيسين اُڀ ۾ ڪائي وڄ تَري،
۽ بَر ۾ ڪائي باهه ٻري!

اميدن جو شهر

هي شهر به ڪوئي شهر آهي؟

هِت در در ڄڻ ڪو دار آَهي،
هت جيوت ڄڻ ڪو ڄار آهي،
هيءُ شهر نه منهنجو شهر آهي،
هن شهر جي رسم نرالي آ.

هن شهر جي اوچن محلن کي
محنت ئي خون پياريو آ،
۽ رنگين روشن گلين کي،
غيرت جي مڌم لاٽ ڏئي،
غربت ئي ته جيئاريو آ.

هت مارئيءَ جا ورلاپ گهُٽيا،
هت مومل جا محلات لُٽيا،
هت مريم تي الزام پيا،
هت سِيتا تي ڀي واڪ ٿيا،
هن شهر جي رسم نرالي آ.

ڪو شهر هجي اميدن جو –
جت آس هجي، پر پياس ٻجهي؛
جت ساز چُري، آواز ٻُري،
۽ روح ۾ ڪوئي راز سُري؛
جت صبح هجي – رنگين صبح،
۽ شام به سون پگهاري، لا!
جو فردا جو ڪو غم نه ڪري،
۽ ماضيءَ ڏي نه نهاري، لا!

ڪو شهر هجي اميدن جو –
جت سُوريءَ جو معراج هجي،
جت منصورن جو راڄ هجي،
پوءِ نيٺ ته رات به کُٽندي هو!
۽ آخر باک به ڦٽندي، هو!

لوئي نه لاهج مُور

ڄاڻ ته آيو ڄام تماچي
نوري! تنهنجي دوار.
سهڻيون مُهڻيون راڻيون رولي،
نيٺ ته لهندو توکي ڳولي:
تنهنجي خاموشيءَ جي خوشبو
۽ مُگري جهڙي مرڪ مِٺي،
اکڙين جي آکيرن ۾ ڄڻ
آڪاسن جا ديِپ پَسي،
ڄاڻ ته آيو ڄام تماچي!
تخت وساري، تاج ڀُلائي،
ڀاڳ لتاڙي راڄ رلائي،
سوني چانديءَ ۾ سينگاريل
پنهنجي راڻين کي ڏنءُ لائي،
تنهنجي دواري ايندو، نوري!
ليڪن هڪڙي ڳالهه ٻڌي ڇڏ:
ناريءَ جو آ نياز، چري!
جيئن واريءَ کي پنهنجو چمڪو،
ٽاريءَ کي آ ٻُور:
هيرن ۾ هٿ وجهجان ليڪن،
لوئي نه لاهج مُور!

اڌوري اُڏام

وري وقت جي واڳ واري نه سگهبي،
جو ڪَرڻو آ، سو هاڻ ڪرڻو ئي پوندو:
ڀلي سُوري سرمد جو سينگار بنجي.
اسانکي اُڏيءَ تي اُترڻو ئي پوندو.

اڃا ڀي آ انسان، انسان جو قيدي،
اڃا ڀي آ زردار جي حڪمراني:
اڃا ڀي محبت آ قابو ڪَڙن ۾،
اڃا ڀي هوس جو نشانو جواني.

ڀلا ڇو ڪو روئي ٿو لاچار بنجي،
نياڻي وڪامي ٿي واپار بنجي.
راڳ راڳ کي ڀاڳ آ پنهنجو

راڳ راڳ کي ڀاڳ آ پنهنجو،
ڪو سِر ساهي، ڪو سِر لاهي،

ڪو سُرچائي، ۽ سِرُ پائي،
ڪو سِر سوريءَ کي سينگاري،

نيرو بنجي روم کي ٻاري؛
ڪو جهونگاري دل جون ڳالهيون،

صحرا جهاڳي، ڳولي ڳائي:
راڳ راڳ کي ڀاڳ آ پنهنجو.

ڏات اسان جي

ڏات اسان جي ساوڻ جهڙي،
تائلَ، گهائلَ ۽ ترسايل!

پل ۾ پوٺي جهڙي پياسي،
پل ۾ پاڻي پلٽي جل ٿل:

کَنَ ۾ کنوڻين جيئان کِل کِل،
کن ۾ بادل جهڙي بوجهل:

ڏات اسان جي سانوڻ جهڙي،
تائل، گهائل ۽ ترسايل!


مون کي ٿوري ڏات ته ڏين ها!

جي ڪوئي مون لئه روئي ها،
۽ آنسن جي لڙهه پوئي ها،
جي ڪوئي مون لئه ترسي ها،
۽ بادل بڻجي برسي ها:

جي منهنجا مٺڙا ٻول هجن ها،
دل جا رنگ رتول هجن ها،
پوءِ مان ڀي جيڪر جيئان ها،
۽ زهر ڀي مُرڪي پيئان ها:

پر منهنجون راتيون آتيون آهن
مون گهائل لاتيون تاتيون آهن،
اک اک ۾ برساتيون آهن،
گهَٽ گهَٽ تي ڄڻ گهاتيون آهن.

آهُن جي، آنسن جي، غَم جي،
ههڙي دنيا ڪهڙي ڪم جي؟

مون کي ٿوري ڏات ته ڏين ها،
سائل کي سوغات ته ڏين ها،
مون کي ٿوري ڏات ته ڏين ها!

ڄار

هي وقت الائي ڪنهنجي ڪارڻ ويٺو ڄار وڇائي؟
ڪوئي مونکي سمجهائي.

ڪهڙو راڻو ٻيهر ايندو،
مومل کي ڏنءُ لائي ؟
ڪهڙي ليلان هيري خاطر،
ايندي پريت رلائي ؟
ڪهڙو چارڻ سُر تي موهي،
ايندو راءِ ڪُهائي ؟
ڪهڙو هوشو سنڌڙيءَ خاطر
ايندو سِرُ سَهِسائي ؟
ڪو ئي مون کي سمجهائي !

هي وقت الائي ڪنهن جي ڪارڻ ويٺو ڄار وڇائي؟
ڪوئي مون کي سمجهائي.

او چري، او بانوري

او چري،
او بانوري،
اوري ته آ، او سانوري!

ڪنهن لئه ڀِڳا هي نيڻ تو؟
ڪنهن لئه سَٺا هي ويڻ تو؟
چئه چئه مِٺي، چئه ڀي کڻي،
ڏَس، ڪير ٿئي دل جو ڌڻي؟
او چري،
او بانوري
اوري ته آ، او سانوري!

خاموش هي چپڙا ته ڏس،
ليڙون لٽا ڪپڙا ته ڏس،
آنسو ته اُگهه، مکڙو ته ڌو،
دل ٿي ڏري، ايڏو نه رو –
او چري،
او بانوري،
اوري ته آ، او سانوري!

ڪنهن لئه رئين، ڪنهن لئه رڙين،
سيني ئي سيني ۾ سڙين،
ويران دل، آليون اکيون،
اڻڀيون چڳون، خاموش تون –
او چري،
او بانوري،
اوري ته آ، سانوري!

غمگين ڇو آهين پَري؟
يا پيار ۾ ٿي آن چري؟
لاشڪ ويو توکي ڇڏي،
ڪو بيوفا غم ۾ گڏي –
او چري،
او بانوري،
اوري ته آ، او سانوري!

دل کي دوست نه سمجهه

رات اڪيلي،
هاءِ ڳهيلي،
دل کي دوست نه سمجهه، سهيلي!

ڪوئي دل جو چور ته هوندو،
تنهنجي من جو مور ته هوندو:
راتين جو رولاڪ سهي،
بي گهر ۽ بي ٿاڪ سهي؛
مٺڙو ماڻهو، موتيءَ داڻو،
خوابن جو رنگيلو راڻو،
سيني ۾ سوداءَ کڻي،
گهرا گهرا گهاءَ کڻي،
ايندو ايندو، نيٺ ته ايندو،
دور وٺي پوءِ توکي ويندو.

هاءِ ڳهيلي،
رات اڪيلي،
دل کي دوست نه سمجهه، سهيلي!

رشتا

ڪو اهڙو غم، جو گهاءَ جيان،
هينئڙي ۾ چُڀيو، پڇتاءَ جيان.

ڪو اهڙو سڱ اڻ ڄاتو هو،
جو اکڙين ڀي نه سڃاتو هو.

ڪو اهڙو شخص پرايو هو،
ماٺيڻو هو، يا سايو هو.

ڪو رشتو نازڪ سوچن جو،
ڪو ڌڙڪو دل جي لوچن جو.

ڪو سڏڪو، شايد ٽهڪ هئو،
يا منهنجي من جو چهڪ هئو:

مان اهڙا غم ۽ گهاءَ کڻي،
ڪي اهڙا سڱ ۽ ساءَ کڻي.

اڄ دکندڙ چنڊ کي گهوريان ٿو،
۽ جلندڙ اکيون پوريان ٿو.

*

ڪو ٿوهر اُسريو سيني ۾،
جيئن مندر ڪوئي مديني ۾.

مان ڳوليان ٿو ويرانن کي،
يا دردوندن ديوانن کي.

هي رشتا، غم جا، آهُن جا،
هي رشتا پيار پناهُن جا.

هي رشتا پنهنجي خوابن جا،
ڄڻ صحرا منجهه سَرابن جا:

مان اهڙا رشتا ڳوليان ٿو،
مان اهڙا رشتا ڳوليان ٿو.



 

راڳي

راڳي!
تنهنجي سُر ۾
غم جي پيڙا جاڳي!

ڪير اَڀاڳي
توکان وڇڙي،
ڪنهن لئه دنيا
تو آ تياڳي؟
ڪنهن لئه ترسن
تنهنجون اکڙيون،
ڪنهن لئه تنهنجا
ساز سوالي؟
ڪنهن کي ڳولن
تنهنجون آهون،
ڪنهن لئه آهين
تون ويراڳي؟

تنهنجي سُر ۾
ڪهڙي پيڙا جاڳي،
راڳي؟

جاڳ

انسان جي عزم کي روشن ڪجان لَهوءَ سان:
هيءَ زندگي به تنهنجي،
هيءَ روشني به تنهنجي،
تنهنجي ئي ڌرتي ساري، تنهنجو ئي هيءُ جهان آ.

ليڪن او منهنجا ساٿي،
مسڪين جا ٻه ڳوڙها،
اکڙين جي آڳ آهن،
جيون جي جاڳ آهن،
ڀوريءَ جا ڀاڳ آهن:
مسڪين جا ٻه ڳوڙها،
سيني سمائي رکجان، مسڪين جا ٻه ڳوڙها.

ماڻهو

ڪالهه تي ڪنهن جو وس نه هليو آ،
اڄ ڇا ٿيندو؟ ڪنهن نه سليو آ،
آئيندي کي ڪنهن نه جهليو آ.
ماڻهو ايڏو بيوس آهي،
ڪنهن تي ڪنهن جو وس نه هليو آ –
ماڻهو ايڏو بيوس آهي.

رُڪ جهڙا ڪي ڪُوپا ماڻهو،
رک جيئن وکري ويندا آهن،
ڪيئي سگهارا، راڄ دلارا،
ماڻي جو بَکُ ٿيندا آهن.

اهڙا پيارا پيارا ماڻهو،
ڪالهه، سُڀان ۽ اڄ جي وچ ۾،
هفتن ۽ ڏينهن ۾ ونڊجي،
پنهنجو پاڻ وراهي ڊاهي،
ڪئلينڊر جي ڦاهي پائي،
لٽڪي لٽڪي،

تڙپي تڙپي،
نيٺ اجهامي ويندا آهن،
دور اڏامي ويندا آهن.

ڪالهه، سُڀان ۽ اڄ جي وچ ۾،
ماڻهوءُ جوئي هڏ ۽ چم آ،
ماڻهوءَ جو ئي مرڻ جنم آ،
ماڻهوءَ جوئي خيال وهم آ،
ماڻهوءَ جوئي رنج الم آ،
ماڻهو جوئي گوندر غم آ:
هر هڪ ساعت هر هڪ لمحي،
وقت جو ماڻهوءَ سان ئي ڪم آ،
دم دم، جنهن سان دم آ قائم،
هڪڙي ماڻهوءَ جوئي دم آ.

ليڪن سوئي مورک ماڻهو،
ڏاڍي ساٺ سُڳن سان سنڀري،
پنهنجي سوري سينگاري ٿو،
ماڻهو ماڻهوءَ کي ماري ٿو!

ڪالهه، سڀان ۽ اڄ جي وچ ۾،
تختن جا تابوت ڏسي،
مان سوچيان ٿو:
هي ڪهڙو ڪڙم قبيلو آهي،
جنهن جا جوڌا
وار به ڪن ٿا، مارُ به ڪن ٿا،
سوريءَ جو سينگار به ڪن ٿا،
ليڪن سي ئي اياڻا ماڻهو،
چانڊوڪيءَ کي چهڪ ڏين ٿا،
پاڻ کي گهائي ٽهڪ ڏين ٿا!

ماڻهو ايڏو بيحس ڇو آ؟
ماڻهو ايڏو بيوس ڇو آ؟

اڄ

(ا)
اڄ وري مون پهه ڪيو آ رت جي راند رچائڻ جو،
ڏاڍي کي ڏهڪائڻ جو ۽ قاتل کي ڪيرائڻ جو.

اڄ وري مون پهه ڪيو آ ٻيهر مَچُ مَچائڻ جو،
پتنگن وانگر پڄري کامي، پنهنجي جند جلائڻ جو.

اڄ وري مون پهه ڪيو آ ڌرتيءَ کي دهلائڻ جو،
تن من ڌن کي گهوري واري، گهاتُو گهرموٽائڻ جو.

اڄ وري مون پهه ڪيو آ گهائل کي پرڀائڻ جو،
سورهيه کي سنگينن تي ڀي مُرڪي منهن مُرڪائڻ جو.

اڄ وري مون پهه ڪيو آ جاڳي جوت جلائڻ جو،
طوفانن ۾، انڌيارن ۾، ڀٽڪي رستو پائڻ جو.

اڄ وري مون پهه ڪيو آ، وڄڙين کي ورسائڻ جو،
ٻيجل جو ٻهروپ مَٽائي، وڇڙيل ويل ورائڻ جو.

اڄ وري مون پهه ڪيو آ، سوڍي کي سنهجائڻ جو،
مومل واريءَ ماڙيءَ تي اڄ ٻيهر واڳ ورائڻ جو.

اڄ وري مون پهه ڪيو آ سنڌڙيءَ کي سرچائڻ جو،
ڪنڌ ڪپائي، جيءُ جلائي، پنهنجي منزل پائڻ جو.


(٢)
اڄ وري زنجيرون ڇڄنديون،
مارئيءَ جي مجبورين جون:

اڄ وري تقديرون کلنديون،
صديون جاڳيل سورين جون.

اڄ وري جهنڊا جهُلندا، راهوندن تي، رستن تي،
اڄ وري سرمد جهڙي مستي ايندي مستن تي.

اڄ وري شعلا اُٿندا، آڳ لڳي آکاڙي ۾،
اڄ وري ڪانئر ڪُسندا، رنگ – محل جي راڙي ۾.

اڄ وري تقديرون ڦرنديون، ڪينجهر جي ڪاڻيارن جون،
اڄ وري تدبيرون ٺهنديون، تاريڪيءَ جي تارن جون.

اڄ وري آديسي ايندا، صدين جا سوداءَ کڻي،
انسانن جي انيائن جا، سيني ۾ سؤ گهاءَ کڻي.

اڄ وري خوابن جي خوشبو، ڦهلي ويندي بستيءَ ۾،
هوشو ايندو هوڪاريندو، للڪاريندو، مستيءَ ۾،

اڄ وري قنديلون ٻرنديون، جهرڻا جهانجهه وڄائيندا،
اڄ وري ماروئڙا مِڙندا، گڏجي جهومي ڳائيندا.

(٣)

نئون نياپو آيو آهي، ماضي هاري موٽي ويندو،
جيڪي ٿيندو، اڄ ئي ٿيندو، اڄ ئي ٿيندو، اڄ ئي ٿيندو:
جيڪي ٿيندو، اڄ ئي ٿيندو، اڄ ئي ٿيندو، اڄ ئي ٿيندو.

رائي جي هُن پار

رائي جي هُن پار ڏسين،
شل، رائي جي هُن پار ڏسين!

رائي جي هُن پار، اي يار،
چڻنگون چڻنگون ڌرتي آهي؛
اُڀ جي آڳنڌ تي ڏس، ارڏا،
لال – رتي ڪا ارٿِي آهي.

ان کُهنبي کهنبي خون منجهاران،
سحر جي سرخي ڄاڻ ته اُڀري؛
رائي جي هُن پار، او يار،
آزادي بس ڄاڻ ته اُجري!

رائي جي هُن پار ڏسين،
شل، رائي جي هُن پار ڏسين.

آشا

ڌرتيءَ جي کهري سيني تي
هڪ لڱا ڪو گل ٽڙيو –
ننڍڙو نازڪ، پيارو پيارو،
ڪومل پنکيون، سهڻا رنگ،
جهلمل جنهن تي چِٽ، چِٽيل،
اهڙو ننڍڙو نازڪڙو
ڪو گل ٽڙيو،
کهريءَ ڌرتيءَ جي سيني تي.

ڦول کي ساهه سان سانڍي، ڌرتي
مُرڪي ڳاٽ کڻي –
ڄڻ ڪا ماتا،
پنهنجو ٻچڙو ڇاتيءَ ساڻ لڳائي،
ڄڻ ڪو راهي،
بن بن ڍونڍي منزل جو ڏس پائي؛
ڄڻ ڪو سامِي،
سَئنَ هئي، ۽ سامهون ساجن پائي:
هڪڙو اهڙو گل ٽڙيو،
کهريءَ ڌرتيءَ جي سيني تي.

پر پوءِ، مٺڙا، تون ياد آئين!
منهنجي اجڙيل ۽ انڌياري هردي ۾،
تون اُڀري آئين ڦول سمان.
تنهنجيءَ مٺڙيءَ مرڪ سهاري
جيئان ٿو،
تنهنجي پريت جي خاطر، ڍوليا،
زهر به مرڪي پيئان ٿو:
شال ڪيِنَ تون مُرجهائين،
شل تنهنجو روپ امر رهي!