لطيفيات

شاهه جون سورميون

ڀٽ ڌڻيءَ جي حوالي سان ڪتاب ’شاهه جون سُورميون‘ ۾ ليکڪ سُورمين جي ڪردار جي درجي بندي ڪندي، انسان جي روحاني انڊلٺ جا رنگ پسائي ٿو. انساني حياتي جي رُوپن مان هڪ رُوپ يا رنگ ڏُک به آهي، جيڪو سُکن جي منزل ڏانهن وٺي وڃي ٿو. شاهه سائينءَ جو رسالو، دُک جي پني ۾ ويڙهيل آهي، جنهن مان زندگيءَ جا انيڪ رنگ پسجن ٿا.
ليکڪ، پنهنجيءَ تحرير ۾ سُورمين جي ڪردارن کي ڀيٽيندي، عورت جي جدوجهد، وفا (Commitment) کي عورت جي سرشت جو اهم جُزو ۽ عمل سمجهي ٿو.

4.5/5.0
3563
1296
آخري ڀيرو اپڊيٽ ٿيو:
ڇاپو 1

ڪتاب جا حق ۽ واسطا اداري وٽ محفوظ

ڪتاب جو نالو: شاهه جون سُورميون
موضوع: شاهه جي سُورمين بابت مضمون
ليکڪ: استاد حيدري چانڊيو
ڇاپو: پهريون 2017ع
ڳاڻيٽو: 1000
ڪمپوزنگ: شاهجهان سولنگي
ٽائيٽل: عرفان ميمڻ
ڇپائيندڙ: ايلسا پبليڪيشن، حيدرآباد
قيمت:150/

ڊجيٽل ايڊيشن:
2018ع
سنڌ سلامت ڪتاب گھر

ارپنا

اڻڳڻيون يادون ڇڏي ويندڙ
امڙ ٻائي ۽ ڏاڏي بچُل
جي نالي
سندن پيار مُنهنجي لاءِ
نئين سج نئون هوندو هو.
اُنهن جي دُعائن سان
نهايت سُکيو وقت گُذاري رهيو آهيان.

پنڌ ڪندي جو ڌِڪو کاڌم،
ڪنهن کڻي ٿي ڇاتي لاتم،
پيار منجهان ٿي ڀاڪُر پاتم،
مُنهنجي امڙ......
(ڀيرو مل)

- استاد حيدري چانڊيو

سنڌ سلامت پاران

سنڌ سلامت ڊجيٽل بوڪ ايڊيشن سلسلي جو نئون ڪتاب ”شاھ جون سورميون“ اوهان اڳيان پيش آهي. ھي ڪتاب شاھ جي سورمين بابت استاد حيدر چانڊيي جي مقالن ۽ مضمونن جو مجموعو آھي.
ڀٽ ڌڻيءَ جي حوالي سان ڪتاب ’شاهه جون سُورميون‘ ۾ ليکڪ سُورمين جي ڪردار جي درجي بندي ڪندي، انسان جي روحاني انڊلٺ جا رنگ پسائي ٿو. انساني حياتي جي رُوپن مان هڪ رُوپ يا رنگ ڏُک به آهي، جيڪو سُکن جي منزل ڏانهن وٺي وڃي ٿو. شاهه سائينءَ جو رسالو، دُک جي پني ۾ ويڙهيل آهي، جنهن مان زندگيءَ جا انيڪ رنگ پسجن ٿا.
ليکڪ، پنهنجيءَ تحرير ۾ سُورمين جي ڪردارن کي ڀيٽيندي، عورت جي جدوجهد، وفا (Commitment) کي عورت جي سرشت جو اهم جُزو ۽ عمل سمجهي ٿو.
هي ڪتاب ايلسا پبليڪيشن، حيدرآباد پاران 2017ع ۾ ڇپايو ويو. ٿورائتا آهيون مانواري نواز آريسر جا جنهن ڪتاب جي ڪمپوز ڪاپي موڪلي.

محمد سليمان وساڻ
مينيجنگ ايڊيٽر ( اعزازي )
سنڌ سلامت ڊاٽ ڪام
sulemanwassan@gmail.com
www.sindhsalamat.com
books.sindhsalamat.com

فهرست

1 پبلشر پاران: واحد ڪانڌڙو 07
2 مهاڳ: ڊاڪٽر تهمينه مفتي 08
3 پنهنجي پاران: استاد حيدري چانڊيو 11
4 سهڻي ۽ سسئي 19
5 ليلا ۽ مومل 44
6 نُوري 67
7 سُر مارئي 75
8 سُر سورٺ 83

پبلشر پاران

شاهه عبداللطيف ڀٽائيءَ جي فڪري پرچارڪ استاد حيدري چانڊيي جو ”شاهه جون سُورميون“ ڪتاب توهان پڙهندڙن جي هٿن ۾ آهي.
استاد حيدري چانڊيي سُورمين جي ڪردارن کي لطيف جي شاعريءَ جي تشريح ڪندي، اسان آڏو نمايان ڪيو آهي. هن جاکوڙي انسان، پنهنجي دُورانديشي ۽ قومي سوچ سان شاهه جي سُورمين کي پرکڻ جي ڪوشش ڪئي آهي، جنهن مان پتو پئي ٿو ته، اسان جي سياسي توڙي سماجي ڪم ۾، جيڪڏهن عورت شامل ناهي ته اسين مقصد ماڻي نه ٿا سگهون ۽ منزل تائين پهچڻ مشڪل ٿيو پوي.
استاد حيدري چانڊيي جي ڪتاب ’شاهه ۽ سچل جا سنيها‘ جي ڪامياب شاعت کانپوءِ هيءُ ٻيو ڪتاب ’شاهه جون سُورميون‘ ايلسا پبليڪيشن پاران ڇپائيندي آءٌ خوشيءَ پيو محسوس ڪريان.
استاد حيدريءَ جي هنن ٻنهي ڪتابن جي تياريءَ ۾ سرمد ميراڻي، علي نواز آريسر ۽ ڀاءُ خادم چانڊيو مون سان گڏ گڏ رهيا، تنهن لاءِ سندن وڏا وڙ.

واحد ڪانڌڙو
قاسم آباد، حيدرآباد
تاريخ
2017-01-03
0305706-0341

مهاڳ

شاعري ادب جو اهم حصو آهي، جنهن جي وسيلي سموري دنيا جي قومن جي ترجيحات کي، نفسيات، سماجي جوڙجڪ، انفراديت ۽ اجتماعيت کي سمجهي سگهجي ٿو. شعر، ٿورن لفظن ۽ اشارن ۾ گهڻيون ڪهاڻيون ۽ معاملا بيان ڪري ٿو. اسان خوشنصيب آهيون، جو اسان وٽ، شاهه عبداللطيف جو ڪلام رسالي جي صورت ۾ موجود آهي. سندس ڪلام محققن ۽ ليکڪن جي توجهه جو مرڪز رهيو آهي ۽ رهندو. ’شاهه جون سُورميون‘ به اهڙي ئي ڪوشش آهي، جنهن ۾ شاهه جي سُورمين جي واتان بيان ڪيل پيغام کي سمجهايو ويو آهي. هي ڪتاب، جنهن ۾ مضمون ۽ مقالا شامل آهن. تنهن جو مصنف استاد حيدري چانڊيو آهي. هن کان اڳ ۾ لکيل سندس ڪتاب ’شاهه ۽ سچل جا سنيها‘ به سندس، فڪري ۽ اُتساهه کي ظاهر ڪري ٿو. محبت، اتحاد، رواداري ۽ امن جي پيغام جي امين سنڌ جو ڳُوڙهو اڀياس ٿيل آهي. مُلائيت کي رد ڪندي، هُو سنڌ جي صوفي شاعرن جي فڪر کي، سنڌين جو فڪر مڃي ٿو. سنڌ جي اصلوڪن رهواسين تي تصوف جي اثر جي اهميت کي اُجاگر ڪيو اٿس. ڀٽ ڌڻيءَ جي حوالي سان سندس ڪتاب ’شاهه جون سُورميون‘ ۾ به ليکڪ سُورمين جي ڪردار جي درجي بندي ڪندي، انسان جي روحاني انڊلٺ جا رنگ پسائي ٿو. انساني حياتي جي رُوپن مان هڪ رُوپ يا رنگ ڏُک به آهي، جيڪو سُکن جي منزل ڏانهن وٺي وڃي ٿو. شاهه سائينءَ جو رسالو، دُک جي پني ۾ ويڙهيل آهي، جنهن مان زندگيءَ جا انيڪ رنگ پسجن ٿا.
ليکڪ، پنهنجيءَ تحرير ۾ سُورمين جي ڪردارن کي ڀيٽيندي، عورت جي جدوجهد، وفا (Commitment) کي عورت جي سرشت جو اهم جُزو ۽ عمل سمجهي ٿو. سهڻي ۽ سسئي جي ڀيٽ، فڪري طرح سان لڪل ۽ عيان نُڪتن کي سمجهايو اٿائين. اهڙيءَ طرح ٻنهي سُورمين بابت سندس هي خيال ته شاهه سائين، سهڻي ۽ سسئي جي مختلف ڪيفيتن ۽ حال جي ڀيٽ ڪئي آهي. سهڻي محبوب جي جُدائيءَ جو سُور سانڍيو ۽ موت قبول ڪيو، ۽ سسئي جُدائيءَ جو ڏک جهلي نه سگهي ۽ گهڻا سُور سٺائين.
ليکڪ جي تجزئي ۽ تحقيق موجب، شاهه سائين، سهڻي ۽ سسئيءَ کي ظاهري مشابهت ڏيندي هڪ ئي درجي تي رکيو آهي، پر سالڪ جي حيثيت ۾ ٻئي جُستجو ڪندي، حياتيءَ تان هٿ کڻن ٿيون. تفاوت اهو آهي ته، سهڻي سُور، صبر سان سهي ٿي، هُوءَ حوصلي واري آهي. اندر جو اندر ۾ ڪڙهندي کيس پنهنجي مٿان ضابطو هو. سسئي پنهنجو درد لڪائي نه سگهي. اُٻهرائپ ڪيائين ۽ اوترو ڏک ڏٺائين. ليلا ۽ مومل جي ڀيٽ ڪندي، ڀٽ ڌڻيءَ جي تصور، تخيل، نظريي ۽ فلسفي کي رُوحاني هدايت جي مترادف ڄاڻي ٿو. تمثيلي معنيٰ ۽ مقصد کي ليکڪ ڪردار جي سيرت ۾ تبديليءَ جي صورت کي، انسان ۾ گَھري ۽ ڳمڀير جي پيدا ٿيڻ جو سبب ڄاڻائي ٿو.
جيئن:
اَلاَ ڏَاهِي مَ ٿِيَان، ڏَاهِيُون ڏُک ڏِسَن،
مُون سِين مُون پِرِين، ڀورَائِيءَ ۾ ڀَال ڪَيا.
يا مومل کان شاهه سائين چورائي ٿو:
ڏِيئَا تيل ڦُليلَ جَا، ٻَارِيمَ تائين ٻَانگَ،
وَٽ سَورِيندي وَلهَا وِئو تيل ٻَري،
مَوٽ مُسَافَر سُپرين! چَانگي تي چَڙهِي،
رَاڻي لاءِ رَڙِي ويئي وِهَامي رَاتِڙِي.
نُوري، سُر مارئي ۽ سورٺ جو اڀياس، ڌار ڌار ڪيو ويو آهي. سندن ڪردار هڪ ٻئي کان مختلف آهن. ڀٽ ڌڻي، نياز نوڙت کي سُونهن جي ڀيٽ ۾ اوليت ڏني آهي. ليکڪ: سُر سورٺ ۾ سماع کي اهميت ڏني اٿس. سُر مارئي ۾ شاهه سائين پنهنجي رُوح جي ڪهاڻي بيان ڪئي آهي. ليکڪ پنهنجي هن ڪتاب ۾ روايتي ۽ آڳاٽي ٿيل تحقيق کي به اهميت ڏيندي ۽ ڪن نُڪتن سان اختلاف ڪندي، ڪن نَوَن نُڪتن جو به ذڪر ڪيو آهي ۽ ڀٽ ڌڻيءَ جي، شخصيت ۽ اُن جي عقيدي ۽ خيال کي ظاهر ڪرڻ جي ڳالهه ڪئي آهي، مثال سَماع جي رُوحاني طاقت، قيد مان آزادي وغيره.
استاد حيدري چانڊيي، جنهن سوچ ويچار سان، هي تحقيقي ڪم ڪيو آهي. اُميد رکجي ٿي ته هُو آئينده به وڌيڪ، علمي، سائنسي، سوچ کي آڏو رکندي، ڪي نوان خيال، نئين انداز سان سنڌي ادب کي ڏيندو.

ڊاڪٽر تهمينه مفتي
سنڌ يونيورسٽي، هائوسنگ سوسائٽي
تاريخ
20 ڊسمبر 2016ع
ڄامشورو- سنڌ

پنهنجي پاران

مهراڻ جي ماٿريءَ جو سدا حيات شاعر شاهه عبداللطيف، جيڪو دنيا جي ادبي تاج جو لاثاني گوهر ۽ سُورمين جو شاعر آهي، سندس روايتي شاعريءَ جو ڳچ حصو اُنهن جي نالن سان چيل آهي، جنهن مان معلوم ٿئي ٿو ته کيس عورت جي اُمنگن لاءِ عزت هُئي. هن پنهنجي وسيع النظري، روشن خيالي، باريڪ بيني ۽ انساني سڀاءَ جي ڳُوڙهي ڄاڻ مان پروڙيو هو، عورت جيڪي همت ۽ بهادريءَ جا اعليٰ عمل ڪري سگهي ٿي، سي مرد جي پهچ کان ٻاهر آهن. عورت جي قرباني بينظير بيمثال ۽ عبرت ناڪ آهي، جيتوڻيڪ هوءَ جسماني طور نفيس ۽ نازڪ نظر اچي ٿي، پر ارادي جي پڪي، پهاڙن کان به پُختي ۽ ڪيل قول تي قائم رهي ٿي، هن جي زندگيءَ جي مراد ڏيڻ آهي، نه ڪه وٺڻ. شاهه سائين جيئن عورت ڏٺو، تيئن ئي پنهنجي شاعريءَ ۾ پيش ڪيو آهي ته: عورت جو پريم، عورت جي سموري هستي آهي، محبت جي ميدان ۾ عورت هڪ ڀيرو قدم وڌايو ته وري پُٺتي نه هٽندي، دنيا جي اڪيچار آزمودن مان شاهه سائينءَ معلوم ڪيو ته، عورت جي دلي اٿاهه ساگر ۾، جيڪي اُمنگ اُڇلون ماريندا رهن ٿا، تن جو تذڪرو سندس شاعريءَ لاءِ تمام افضل ٿيندو، اهو ئي سبب آهي، جو
شاهه سائين پنهنجن نظمي ڪهاڻين ۾ پنهنجي عورت سورمين جو ذڪر ڪيو آهي، سندس نظمي ڪهاڻين ۾ ڪُل نوَ ڪهاڻيون آهن، جن تي مردن کان وڌيڪ عورتون حاوي آهن، سواءِ حضرت امام حُسين عليه السلام ۽ مورڙي ملاح جي، ٻيو ڪوبه اهڙو اداڪار پيدا نه ڪيو آهي، جيڪو سورمو سڏجڻ جو لائق هُجي ۽ سڀني ڪهاڻين جي رٿا جو مدار پنهنجين سورمين تي رکيو اٿس، سواءِ ٻن سُرن جي، هڪ سُر گهاتو، جنهن ۾ مورڙي ملاح جي ڪٿا بيان ڪيل آهي، ٻيو سُر ڪيڏارو، جنهن ۾ حضرت امام حسين عليه السلام جي سعادت جو ذڪر ٿيل آهي، انهن ٻنهي ڪهاڻين ۾ عورت اداڪار جو ذڪر بلڪل ڪونهي، جنهن به شاهه سائين جي شاعريءَ جو ڀرپور اڀياس ڪيو هوندو، تنهن کي معلوم هوندو ته جن ڪهاڻين ۾ سُورميون آهن، تن جا سُر سندن نالن سان آهن، جيئن سُر مارئي، سُر سهڻي، سُر سورٺ يا جتي سُورميءَ ۽ سُورمي ٻنهيءَ جا نالا سُرن ۾ اچن ٿا ته اُتي پهرين سُورميءَ جو نالو اچي ٿو، جيئن سُر ليلا چنيسر، سُر مومل راڻو، اها هڪ عجيب و غريب حقيقت آهي ته، جيتوڻيڪ راءِ ڏياچ واري قصي ۾ مُکيه اداڪار سورٺ ۽ راءِ ڏياچ آهن، پوءِ به سندس سرو آهي- سُر سورٺ، سسئي ۽ پنهون جي ڪهاڻي، جيڪا ڪيترن ئي سُرن ۾ اچي ٿي، تنهن جي پهرين سُر کي سُر ’سسئي آبري‘ سڏيو اٿس، سسئي لفظ جو ته مقصد آهي، پر ٻين سُرن، معذوري، سر ديسي، سر ڪوهياري يا سر حسيني جي معنيٰ مطلب کي ڏسبو ته اُنهن جو تعلق سسئي سان آهي، نه پنهون سان!
شاهه سائينءَ جهڙي عظيم درجي واري شاعر جي خيال ۾ اهو ڪو اتفاقي نتيجو ٿي نٿو سگهي، هن ڄاڻي ٻُجهي، سوچي سمجهي اُن نموني جا سِرا ڏنا آهن، جنهن ۾ اوليت سُورمين جي نالن کي ڏني اٿس، سهڻيءَ جي مقابلي ۾ ميهار ڪهڙو نه تڇ پيو لڳي، سسئيءَ جي قرباني ڏي ٿو ڏسجي ته پنهون ۾ اک به ڪانه ٿي ٻُڏي، نوريءَ ۽ ڄام تماچيءَ جي وچ ۾ ته ڏينهن رات جو فرق پيو ڏسجي، جڏهن ڄام تماچي، نوريءَ کي نوازيو، تڏهن ئي پاڻ اهڙو ناميارو ٿيو، نه ته ڪيترائي سما حڪمران ٿي گذريا آهن، جن جو شان شوڪت، رعب تاب ۽ دٻدٻو ڄام تماچي کان وڌيڪ هو، پر اُنهن جو اڄ نالو نشان به ڪونهي، پر ڄام تماچي سنڌي ماڻهن جي دلين تي مهر جيئن اُڪريل آهي، اهو سڄو ڪمال نوريءَ جي نينهن ۽ ناز جو آهي، جنهن پارس جو ڪم ڏئي، ڄام تماچيءَ کي امر ڪيو! مومل ۽ ليلا، نوري، سهڻيءَ ۽ سسئيءَ جهڙيون بي عيب نه آهن، هُو خطا ڪري ٿاٻڙجن ٿيون، ليلا- چنيسر جي پَٽ راڻيءَ هئي، جنهن کي چنيسر جهڙي مڙس جو پيار، محبت، عزت ۽ عظمت حاصل هُئي، پوءِ به هُوءَ هڪ هار تي هرکجي چنيسر جهڙو بي بها ۽ ناياب وَر وڃائي ويٺي. مومل وري راڻي جي غير حاضري ۾ جُڙتو راڻو ٺاهي دل وندرائي، راڻي جو راضپو وڃايو، پوءِ به سندن سيرتن، راڻي ۽ چنيسر کي امر ڪيو. شاهه سائينءَ کي مومل جي منٿن موهيو ۽ نه راڻي جي ڏاهپ، ڏٺو ويندو ته شاهه سائينءَ جون سُورميون سندس دل جون ترجمان آهن، جن جي واتان پاڻ صوفياڻي خيال ۽ ويدانتي متن جو اظهار ڪرائي ٿو، جيڪي کيس وڻي ٿو، سو کانئن چوائي ٿو، هن پنهنجي شخصيت، پنهنجين سُورمين ۾ پلٽي پڌري ڪئي آهي. شاهه سائين جي شاعريءَ سندس زندگيءَ مان نِسري نِروار ٿي آهي، سندس سُورميون سندس جُدا جدا رُوپ آهن. شاهه سائين شاعر هو، عاشق هو، صوفي لاڪوفي هو ۽ فيلسوف هو، سندس سڀاءُ جون اِهي چارئي خوبيون، سندس سُورمين ۾ چِٽيون نظر اينديون، ڄڻڪ پاڻ کي ويهي منجهن اوتيو اٿس، ڪهاڻين ۾ ڪٿي پاڻ ٿو ڳالهائي ته ڪٿي وري سُورمين کان ٿو ڳالهرائي. قصو مختصر ڪندي چوندس ته شاهه سائين پنهنجون سورميون اڪثر غريب طبقي مان چونڊيون آهن، مارئي ٿر جي غريب مالوند ماڻهوءَ جي نياڻي آهي ته نُوريءَ وري غريب مهاڻي جي ڌيءَ آهي، سهڻي آهي ڪُنڀر جي ڄائي، سسئي هڪ ٻانڀڻ جي ڌيءَ آهي، جيڪا غريب ڌوٻي جي گهر ۾ پلجي وڏي ٿي، مومل آهي راجا نند جي نياڻي، ليلا چنيسر جي پٽ راڻي آهي ۽ سورٺ اصل ۾ راجا انيراءِ جي ڌيءَ آهي، جيڪا پوءِ راجا راءِ ڏياچ جي پٽ راڻي، جنهن جي پالنا غريب رتني ڪنڀر جي گهر ۾ ٿي هُئي ۽ هُوءَ ڪنڀارڻ سمجهي ٿي وئي. شاهه سائينءَ اڪثر پنهنجون سورميون غريب گهراڻي مان چونڊي اهو ثابت ڪيو آهي ته غريبن ۾ ئي گُڻن جي کاڻ آهي، منهنجن صداقت سچائي، غيرت، شرافت، عزت، محبت، بُلند خيالي، نياز نوڙت ۽ قرباني جهڙيون صفتون هونديون آهن، جيڪي شاهوڪارن ۾ نه ٿيون ملن، جيڪي ظاهر ظهور، دُنوي، خيال کان غريب مسڪين نظر اچن ٿا، سي ئي رُوحاني دولت سان مالا مال آهن، سندن دلي دنيا دائما شاد ۽ آباد رهي ٿي، جيڪي دنيا کان پري، سي ئي ڌڻي کي ويجهي! شاهه سائين ڏٺو ته دولت ۾ ناز آهي، غربت ۾ نياز آهي، خدا کي ناز نه پر نياز پسند آهي، شاهه سائين هڪ هنڌ فرمايو آهي ته:
هَستي سڀ حَرام، نِوِڙَت سڀ نماز،
جِنين ڀَانئِيو پَاڻ، ڪَيائين تَوائي تَن کي!
ليلا چنيسر جي پٽ راڻي هيءَ جيڪا پاڻ چوي ٿي ته:
وڏيري هُياس، چنيسر جي راڄ ۾،
دُهلين دَمامين، نقرين ٿي پليل پڇياس
ڍولي ڍيلياس، ٿيس ڏهاڳڻ ڏيهه ۾.
(شاهه)
ليلا ناز ڪري وَر وڃايو، پر نوري نماڻي پنهنجي نياز ۽ نِوڙت سان ڄام تماچيءَ کي موهي پنهنجو ڪيو ۽ پٽ راڻي بنجي وئي، اهو سڄو ڪمال نياز جو هو، نُوريءَ نياز مان ڄام تماچيءَ کي چوي ٿي ته:
تُون سَمون، آءٌ گَندري، مُون ۾ عَيبن جُوءِ،
پَسي رَاڻين روءِ، مَتان مَاڱَر مَٽئين!
شاهوڪارن جون اکيون آسمان ۾ هُونديون آهن، هُو دولت جي نشي ۾ چُور هوندا آهن، جنهن ڪري ئي ٿاٻڙجي خطا کائين ٿيون، ليلا لاءِ شاهه سائينءَ چوي ٿو ته، ”ٿڙڪي پسي ٿوڪ، نزڪي تڪبر ۾ پئي!“ ليڪن ٻين سڀني سُورمين جون سيرتون بي داغ آهن، جيڪي آهن به غريبن جون ڄايون، جن ليلا ۽ مومل جهڙا ڪم ڪين ڪيا! نه سهڻي، نه سسئي، نه نوري، نه مارئي ڪيا! ڪکاون جهوپڙين ۾ رهندڙ غريب ڄاين کي ڪهڙي خبر ته ناز نخرو ڇا ٿيندو آهي؟ شاهه سائينءَ چوي ٿو ته: جهنگلن، جبلن ۾ جهوپڙيون اڏي رهندڙ غريبن کي نفرت جي نظر سان نه ڏسو، جن جو بدن پُراڻن کهرن کٿن سان ڍڪيل آهي، اُنهن جي دل قيمتي هيري جهڙي اَٿو! جيئن سخت جبلن کي کوٽجي ٿو ته اُنهن جي اندران سون جون کاڻيون ٿيون لَڀن، ساڳيو ئي حال آهي، سادن سُودن غريبن جي دلين جو، جن مان شرافت، غيرت، عزت، محب، وفا ۽ سچائي جا موتي ٿا ملن. باقي جي سُکن جي سيجن تي سُمهن ٿا ۽ ڌن دولت جي نشي ۾ الوٽ ٿا رهن، اُهي ئي خطائون ٿا کائين، ليلا لاءِ هيرا جواهر ڪا نئين ڳالهه ته ڪانه هُئي، پر پوءِ به هڪ مڻيي تي موهجي پنهنجو ڪانڌ قربان ڪيو. شاهه سائينءَ کانئس پنهنجي غلطيءَ جو اعتراف هيئن ڪرايو آهي ته:
مَڻئي مٿي جي هُئا، تِن چٽن ڦيريم چت،
مارئي هڪ غريب ڳوٺاڻي هُئي، هن نه پلنگ پٿراڻين تي پير رکيو هو، نه محل ماڙيون ڏٺيون هُيون، نه وري ريشمي ويس وڳا پاتا هُئا، پوءِ به عمر جي لالچن تي پلجي ڪانه پئي، کيس چيائين ته:
ايءُ نَه مَارُن رِيت، جي سَيڻ مَٽائِين سَون تي،
اَچي عمر ڪوٽ ۾ ڪَنديَس ڪَانه ڪُريت،
پَکن جِي پِريت، مَاڙِيَن سِين نَه مٽيان.
مارئي مسڪين ٿري مائٽن جي ڌيءَ هُئي، ته به اخلاق جو دامن هٿان نه ڇڏيائين، هُوءَ رُڳو اڃا مڱيل هُئي، نڪاح به ڪونه ٿيو هئس، پوءِ به پنهنجو سَتُر سلامت رکيائين، جنهن جي عظمت کي ڏسي شاهه سائينءَ کي به چوڻو پيو ته:
ڀَلي ڄَائِي مَارئي، جنهن مَارُو مَلهايا،
سُتي سَامَائِي، جَنهن ٻَڌا مَوڙ مَلِير کي.
(شاهه)
ليلا ته لانئون به لڌيون هُيون، جنيسر جي پٽ راڻي به هُئي، شاهه سائين اهو تفاوت ڏيکاريو آهي ٿر ڄائي غريب ڳوٺاڻي ۽ راجا جي پٽ راڻي ليلا ۾! شاهه سائينءَ جي سُورمين جي قسمت ۾ اڪثر سُک ڏيکاريل ئي ڪونهي، هُو ڄايون ڄڻ ڏکن لاءِ آهن، ڄمڻ سان ئي ڄڻ مائُرن کين ڏکن جي لولي ڏني هُئي! جو سندن نصيب ۾ آهن ڏک ۽ ڏولاوا! ڏسو سسئي ڪهڙي نه درديلي دانهن ڪندي جبل کي چوي ٿي ته:
ڏُونگَر مُون مَ ڏُکوءِ، آءٌ اَڳ ڏُکوئِي آهيان،
سَاريان ڪونه سکوءِ، سُور گهڻيئي سَنڀران!
شاهه سائينءَ سُورمين جي حياتيءَ مان ثابت ڪري ٿو ڏيکاري ته اهو ڏکن جو دڳ ئي آهي، جيڪو انسان کي سُکن جي ديس جو سير ٿو ڪرائي، پاڻ هڪ هنڌ فرمايو اٿس ته:
ڏُک سُکن جي سُونهن، گَهوريا سُک ڏُکن ريءَ
شاهه سائينءَ جي سُورمين جي ڏکويل زندگي ثابت ڪري ٿي ته، حقيقي مالڪ جي مهر واري ٻاجهه ان دوربينيءَ سان ڏسي سگهجي ٿي، جا انساني لُڙڪن جي ٺهيل هوندي آهي، انسان جي اکين جو آب ئي آهي، جو ماڻهوءَ کي روحاني انڊلٺ جا سڀئي رنگ ڏيکاري ٿو، جنهن زمين کي انساني ڳوڙهن جو پاڻي ملي ٿو، اُن مان ئي سچ جا سلا ڀلا اُسرندا آهن، ڏک ئي آهن، جيڪي انساني دل جي ويراني کي اکين روپي آب سان ڌڻي تعاليٰ جي ٻاجهه لائق ڪن ٿا، جيئن سونارو سون کي پرکڻ لاءِ باهه ۾ وجهندو آهي، تيئن شاهه سائين به پنهنجي هر هڪ سُورميءَ کي آزمائش لاءِ عذابن جي باهه منجهان لنگهايو اٿس ۽ کين موت سان ئي ميلاپ جي واٽ ڏسي ٿو ۽ چوي ٿو ته:
جي تُون ڪَالهه مُئي، ته ڪَالهه ئي گڏي پِرينءَ کي،
ڪَڏهن ڪَانه سُئي ته ڪَا سِگهي گڏي سَڄڻين!
شاهه سائينءَ جي سُورمين مان ليلا، مومل ۽ مارئي به ڏکن ۾ گذرن ٿيون، مارئي، جيڪا عمر جي ڪوٽ ۾ قيدياڻي آهي، مومل ۽ ليلا ڪافي وقت پنهنجن ڪانڌن سان گڏ رهي ڪري، پيار محبت جي موج ماڻي، پر شاهه سائينءَ اُنهن خوشين جو ذڪر ڪونهي ڪيو، نوري ئي آهي جنهن ڏک نه ڏٺا آهن، ڏٺو ويندو ته شاهه سائينءَ جون سڀئي سورميون هڪ صف ۾ نه ٿيون اچن، هر هڪ جي زندگي جدا آهي، پر جي غور ويچار ڪري ڏسبو ته سهڻي ۽ سسئي هڪ درجي ۾ اينديون، مومل ۽ ليلا ٻئي درجي ۾ ٿيون اچن، نوري ته مومل ۽ ليلا ٽنهيءَ جي مقابلي ۾ الڳ ٿي ڏسجي، مارئي ته پنهنجو مٽ پاڻ ئي آهي، سورٺ وري سڀني سُورمين کان بلڪل نرالي نظر پئي اچي! شاهه سائينءَ جون چار سورميون جدا جدا ٻن قطارن ۾ اچن ٿيون، يعني سهڻي ۽ سسئي هڪ صف ۾ ته ليلا ۽ مومل ٻي صف ۾، باقي ٽي سورميون يعني نوري، مارئي ۽ سورٺ جدا جدا پنهنجي معيار جون نظر اچن ٿيون. آءٌ تفصيل به اهڙي ئي نموني سان پيش ڪندس، يعني سهڻي ۽ سسئي جو احوال گڏي پيش ڪندس، باقي سُورمين، نوري مارئي ۽ سورٺ جو احوال الڳ الڳ پيش ڪندس.

اوهان جي محبتن جو طالب

استاد حيدري چانڊيو
نوان جتوئي- نوشهروفيروز
3010143-0300

سهڻي ۽ سسئي

سهڻي ۽ سسئي ٻنهي جي وچ ۾ هيڪڙائي واري مشابهت آهي، ٻئي ڄڻيون، سالڪيءَ جي رُوپ ۾ محبوبن جي مالڪي واري جستجوءَ ۾ سڄي حياتي قربان ڪن ٿيون، ٻئي اٿاهه ڏکن ڀرين ڪهاڻين جون سُورميون آهن. غور فڪر سان ڏٺو وڃي ته سهڻي ۽ سسئي جي نظمي ڪهاڻين ۾ ساڳيو مطلب ۽ ساڳي معنيٰ رکيل آهي. سهڻي پنهنجي زندگي ختم ڪئي ميھار جي عشق ۾، ۽ ساڻس مِلڻ جي اُميد ۾، ۽ سسئي جي حياتي وري پُنهونءَ کي ڳوليندي، جبل جهاڳيندي ختم ٿي، شاهه سائين، هڪڙو ئي مطلب ٻنهي ڪهاڻين جي ذريعي ظاهر ڪرڻ ٿي چاهيو، سهڻي ۽ سسئي جي سيرتن سان شاهه سائين سچي سالڪ جون وصفون ۽ لياقتون ٻڌائڻ ٿي گُهريون، سندس مطلب هو ته هو ڏيکاري ته سچي سالڪ کي ڪهڙيون ڪهڙيون مشڪلاتون پيش اچن ٿيون ۽ پوءِ هو ڪيئن اُنهن کي منهن ڏئي پار ٿو پوي! سهڻي ساهڙ سان ملڻ لاءِ درياهه جي تيز وهڪري، قهري ڪُنن، جر جي جانورن جي خوف خطرن جو ڪوبه خيال نه ڪندي، سِر تَريءَ تي رکي وڃي ميهار سان ملندي هُئي ۽ سسئي وري جبلن جا لاها چاڙها، ٽڪرن جا ور وڪڙ، رِڻ پَٽ جا پير پِٿون ڪندڙ پنڌ ڇا لاءِ ڪيا؟ وِڃايل ۽ کنڀجي ويل پُنهل سان ملڻ لاءِ، ٻنهي سورن ۽ پورن جي ستايلن موت جي منهن ۾ وڃي پنهنجن محبوبن جو مشاهدو ماڻيو. ٻنهي سُورمين ماڻهن، مِرُن، ساهه وارن توڙي بي جان شين کان پنهنجي محبوبن جي پُڇا ڳاڇا ڪن ٿيون، سهڻي درياهه ۾ لڙهندڙ بنڊ سان دل جو حال اوريندي چوي ٿي ته:
اَدا ڙي ٻانڊي توکي ڪَڙهَان ڪه پَاڻ کي،
سُوڌي خَبَر سَڄڻين، تو ڪا تڙ آندي؟
تَو پَاتارئا پانڌي، اسان پنڌ پرين ڏي!
سسئي وري جبلن سان ٿي مخاطب ٿئي ۽ سج کي نياپا ڏئي چوي ٿي ته:
آءٌ نَه گَڏي پِرِينءَ کي، تُون ٿو لَھين سِج!
آءٌ جي ڏيان سنيها، نيئي پِريان کي ڏِج،
وَڃي ڪيچ چَئيج تَه ويچاري وَاٽ مُئي.
سهڻي ۾ اها ئي خوبي آهي، جيڪا اڪثر عورت ۾ نظر ايندي آهي، هوءَ سونهن جي عاشق آهي، جنهن جو نالو ئي سهڻي آهي، سا پنهنجي سونهن جو خيال ڪيئن نه ڪندي! مارئي جي سُونهن سوڀيا سندس جسماني ٺٺ ٺانگر، ٺاهه ٺُوهه ۾ ڪونهي، جيڪي آهي سو سندس پاڪدامني ۾ آهي! مارئي جي عصمت ئي سندس سيرت کي وڻندڙ بڻايو آهي، سسئي جي سونهن سخت سُورن سهڻ ۾ آهي. شاهه سائين، نوريءَ جي سونهن کي سوڀيا سندس نياز نِوڙت ۾ رکيو، سندس غربت ۽ حليميت کيس ڏاڍو خوبصورت بڻايو، ليڪن سهڻيءَ جو جهڙو هو نالو، تهڙي هُئي سهڻي، هن ۾ نه آهي، مارئي ۽ نوري واري سادگي، نه مومل ۽ ليلا وارو ناز نخرو وغيره. بس پنهنجي محبوب ميھار جي حُسن ۾ گُم هُئي، پنهنجي دلبر ميھار جي سونهن جو بيان، جيڏين سرتين کي هن طرح ڪري ٿي ٻڌائي ته:

وَاهڙو هن نوان، اَڃا ولهه اڳي ٿِيو،
گَهر ويٺيون گهڻا ڪَريو، سَرتيون سڱ سَنوان،
صُورت جَا سَاهڙ جِي، سَا جي ڏِٺي آن،
هُوند نه پَليو مَان، گِهڙو سَڀ گهڙا کڻي!
يا
جيڏيون! ڏِٺيان جي، صُورت سَاهڙ ڄَام جِي،
سُک ٿِي سُمهو ڪِينَڪِي، ڪَانڌن پَاسي ڪِي،
مُنهان اڳي، گِهڙو سَڀ گَهڙا کَڻي!
سهڻيءَ وانگر، سسئي به پنهنجين ساهيڙين سان، پنهنجي من موهيندڙ پُنهل جي صورت جو ذڪر ڪري ٿي ته:
آن جي ڏٺي جيڏيون! پنهون جي پاٻوهه
سَنجهي ۽ صبح، سُورن ٿي سَجنڪيون!
يا
ٻَاروچو ٻَئي روءِ، جَيڪس ڏِٺو جَيڏيون،
سَنجهي ۽ صُبح، هَڏ نَه وِئڙن وِسري!
سُهڻي ۽ سسئي کان سواءِ شاهه سائين جي ٻي ڪنهن به سُورمي، پنهنجي محبوب جي حُسن جي ساراهه نه ڪئي آهي! سهڻي تي ميھار جي سُونهن جو اهڙو ته گهرو اثر ٿيو جو بيوس ٿي چيائين ته:
سَاهڙ مُون سِينگار، مَاڻهن ليکي ۾ هِيڻو!
۽ پنهونءَ جي محبت واري مُرڪ، سسئي جو من مستان ڪري ڇڏيو ته ميھار ۽ پنهون تي يقينن سهڻي ۽ سسئي جي حُسن جو اثر ٿيو هوندو، پر شاهه سائين ڪٿي به ان ڳالهه جو ذڪر نه ڪيو آهي، پُنهل وڏي ماڻهو هجڻ جي پرواهه نه ڪري ڌوٻي ٿيڻ قبوليو، ميھار اميري ڇڏي مينهن چارڻ جو ڪم ڪيو، اهي ٻئي ڪي گهٽ درجي وارا عاشق ته نه چئبا! پر پوءِ به شاهه سائين، پُنهل ۽ ميھار جي واتان سهڻي ۽ سسئي جي حُسن جي باري ۾ هڪ لفظ به ڪونهي چَورايو، انهي ۾ سندس ڪھڙي رمز هُئي، تنهن لاءِ ڪُجهه به چئي نٿو سگهجي، سوڻ خاطر ميهار سهڻيءَ کي جيڪا کير چُڪي ڏُهي ڏني هُئي، انهيءَ لاءِ شاهه سائين چوي ٿو ته:
ميھارا مِرڪ، پِيتَائِين پِريم جي،
تَنهن منڌ متوالي ڪئي، سنديءَ ساءَ سُڪ
لڳيس ڪام ڪرڪ لوها دُکي لطيف چئي.
سهڻي جي گهورين نينهن نگاهن ميھار کي نِهوڙي وڌو هو، شاهه سائين، چاهي ها ته ميھار جي واتان به ان بابت ڪجهه چورائي ها، پر اُن کان ڪجهه نٿو چورائي، جڏهن ته سسئي پاڻ ٿي ٻُڌائي ته جڏهن پنهون ڪيچن سان گڏجي، سنڌ جي سرحد پار ڪري، عطر عنبير کڻي ڀنڀور ۾ اچي لٿو ۽ سسئي پاڻ عطر جي خريدار بڻجي وٽس وئي، تڏهن ڪيئن دل ڦُرائي واپس وري، جنهن جي منظر نگاري شاهه سائين هن ريت ڪئي آهي ته:
ڪيچان آيو قافلو، ڄَامَن سَندو ڄَام،
پَسِيندي پُنهون کي، اَکين ڪَيو آرام،
نَاتر چَايان نَام، جي مُون نِيو پَاڻ سِين.
يا
ڪيچان آيو قافلو، ڀَليرو ڀَانئِيان،
پِڻي جا پيرن جِي، لِڱَن کي لايَان،
چَنبيلي چَايَان، جي مُون نِيو پَاڻ سِين!
سسئي پنهنجي سُورن جو پاڻ بيان ڪري ٿي، پر پُنهونءَ کي جو سسئي جي سِڪ محبت پريشان ڪيو، تنهن لاءِ شاهه سائين بلڪل خاموش آهي، ان رمز جي ڪا پروڙ نٿي پوي. شاهه سائين پنهنجين سورمين جي خيالن جو ذري پُرزي جو به بيان ڪري ٿو، سهڻي ۽ سسئي جي ٻاهرين هڪجهڙائي پٺيان ڪافي تفاوت نظر اچي ٿو، سهڻي جي محبت جون حالتون، سسئي جي حالتن کان ٻي طرح جون هُيون، سهڻي جي سيرت تمام مٿاهين نظر ٿي اچي، اُن مٿاهين هنڌ تي شاهه سائين جي ٻي ڪابه سُورمي پهچڻ جي جُرئت ئي ڪري نٿي سگهي. شاهه سائينءَ جي مِڙني سُورمين ۾ سهڻيءَ جو درجو تمام ۽ تمام مٿاهون آهي. سهڻيءَ جي سيرت جو ڪارڻ آهي، هن جي همت ۽ بهادري، عشق جي آگ جڏهن سندس اندر ۾ ڀنڀٽ ڪري ٻرڻ شروع ڪيو، تڏهن منجهانئس زناني ضعيفائي دُور ٿي وئي ۽ بھادرن جي به بھادر بنجي وئي، ڇو ته منجهس عشق اچي واسو ڪيو هو ۽ دُنوي خوف خطرن کان آزاد ٿي وئي هُئي، سهڻيءَ جي حالت ٻين سُورمين کان نرالي نظر ايندي، سهڻيءَ جو ميھار سان ڪو تعلق نه هو، سسئي جي پنهل سان شادي ٿيل هُئي، سهڻيءَ جي اک ميھار سان لڳل هئي، سندس مائٽن جڏهن ڏٺو ته سهڻي ميھار جي محبت ۾ مبتلا آهي، تڏهن سندس مرضيءَ خلاف کيس ڏم سان زوري کڻي پرڻايائون، چوندا آهن ته زور جي ميندي لڳڻي ناهي! سو سهڻيءَ کي به زوري ڏنل مڙس پسند ئي ڪونه هو، هو روزانو رات جو درياهه تري وڃي ميھار سان ملاقي ٿيندي هئي، ان ڪري کيس گهر ۾ ڏم جا طعنا مهڻا سهڻا پوندا هُئا، سسئي جيڪڏهن پنهل لاءِ جبلن جون لاهيون چاڙهيون لهندي پنهنجا پير پِٿون ڪيا ته ڪهڙي وڏي ڳالهه چئبي؟ پنهل سندس ڪانڌ هو، ڪانڌ کي ڳولڻ سندس فرض هو، مارئي، کيت سان مڱيل هئي، جيڪڏهن مڙس جي ياد ۾ رهي عمر جي لالچن ۾ نه آئي ته هن اخلاقي اُصولن جي پيروي ڪئي، پر سهڻيءَ جون حالتون ڏاڍيون ڪٺن هُيون، سسئي جي مائٽن کي معلوم هو ته سندن ڌيءَ پنهنجي وَر پنهل جي ڳولا ڪرڻ لاءِ وڃي ٿي، مائٽن جي سمجهائڻ سان نه سمجهي، جبل منهن ڪيائين ته مائٽ سندس پُٺيان ڪين ويا، نه وري هُن کي ڪنهن طعنو وغيره ڏنو! سهڻيءَ جي ته چوڌاري مخالفت ئي مخالفت هُئي، اوڙي پاڙي، مائٽن مٽن وٽ ڌڪار هُئي، سڀني چيو هُوءَ ڪِني آهي، خراب آهي وغيره! سندس راهه ۾ ڪيئي رنڊڪون هُيون، شاهه سائين چوي ٿو ته:
پَل پَل ٿِي پَلي، ڏَم ڏِهاڙي ڪيترو!
۽ پاڻ ٻڌائي ٿي ته:
ڏَم ڏِهاڙي ڏَئي، سَندا ميهر مِهڻا،
جَهليم ٿي جهولِيءَ ۾، پلئه پائيو سي،
هر جان چالهه چئي، سڱا سپيرين جي.
ڏم سان گڏ سندس جيڏيون سرتيون، عزيز، مائٽ، مٽ کيس ميهار سان ناتو ٽوڙي ڇڏڻ لاءِ چون ٿا، سهڻي جواب ۾ ٿي چوي ته:
تَڙن جَا طَعنا، سَهنگا ڏِينم سَرتِيون!
هڪ هنڌ شاهه سائين، سهڻيءَ کي جيڏين سرتين سان گفتگو ڪندي ڏيکاري ٿو، پر هُن کي نه ڏَم جي مٿس ڪاوڙ جي ڪا پرواهه هُئي، نه مهراڻ جي تيز ڇولين، ڪنن جي ڪڙڪاٽن، نه جَر جي جانورن جو ڪو ڊپ ڊاءُ هو، جڏهن جيڏيون سرتيون چونس ٿيون ته:
مَتان گِهڙين سهڻي، اَڄ دَرياهه ۾ اَٿئي دَم،
ڪَاري رات ڪنن ۾، ڪهڙو اَٿئي ڪَم؟
مَتان جَاڳي ڏَم، پُڇي پَاڙي واريون!
تڏهن سهڻي کين جواب ۾ ٿي چوي ته:
پُڇي پَاڙي واريُون، ڪوهه ڪَريندو ڏَم،
ڪَاري رات ڪنن ۾، آهه ڪَاڻيارَن ڪَم،
هِي هَڏو ۽ چَم، گهوريو مُحب ميھار تَان!
اهڙي قسم جون مشڪلاتون سسئي کي ڪين آيون! سسئي سُور ڇو سٺائين، سندس مائٽ سندس خلاف ڪين هُئا! پنهون جي ڀائرن ئي سندس وَر جُدا ڪيو، پر سهڻيءَ کي ڇا ٿيو هو، جو مائٽن جو ناراضپو کڻي، ڏم جا طعنا مهڻا، تنبيهون، دڙڪا، دهمان سهي ڪري، ميھار جي پُٺيان لڳي هُئي، ساڻس ڪهڙو سڱ هوس؟ تنهن لاءِ شاهه سائين ٻڌائي ٿو ته، سهڻيءَ جو ميھار سان جيڪو سڱ هو، جنهن جي خبر عام ماڻهن کي ڪانه هُئي، اُهو سڱ روز الست کان اڳ ٿيو هو، اچو ته اها گواهي شاهه سائينءَ کان ٻُڌون، پاڻ فرمائي ٿو ته:
ساهڙ جا سِينگار اَڻ لَکيا اڳي هُئا،
نَڪَا ڪُن فَيڪون هُئي، نَڪا ٻِي پَچار،
مَلَڪنئان مَهند هُئي، توڏي جي تنوار،
مُحبت سَاڻ ميهار، لايائين لَنئُون لَطِيف چَئي!
سهڻيءَ پاڻ به ٻڌائي ٿي ته مون ميهار سان روز ازل کان لانئون لڌيون آهن، ڏم سان ته مون کي زوري پرڻايو ويو آهي، پاڻ ٻڌائي ٿي ته:
اَلست اَرواحن کي جَڏهن چَيائُون،
مِيثَاقَان ميهار سِين، لَڌيون مُون لانئُون،
سو موٽي ڪِيئن پَانهون، جو محفوظان معاف ٿيو!
سهڻيءَ کي خراب سمجهيائون، پر سهڻي دنيا جي پرواهه نه ڪڍي، ميهار سان سچي رهي ۽ پنهنجي سور سختين جو ڪارڻ پاڻ هُئي! سسئي، پنهونءَ جي پٺيان ويندي، سماجي، مذهبي يا اخلاقي اُصولن جي ڪا ڀڃڪڙي ته ڪانه ڪئي هُئي، پر سهڻيءَ جي حالت دل دهلائيندڙ هُئي، دل جي سچائي ۽ سُورن سختين ۾ صبر سهڻيءَ ۾ اِرادي جي پُختگي پيدا ڪئي هُئي، سهڻيءَ جي موت جو سبب ڏم جو حسد ۽ ڪاوڙ هئي، ڏم جي ڀيڻ پڪي گهڙي جي جاءِ تي اهڙو ئي چِٽيل ڪچو گهڙو رکي ڇڏيو هو، سهڻي، ميھار جي عشق جي انڌ ۾ ڪچي ۽ پڪي جي ڪا خبر ئي ڪانه لڌي، ڪچو دلو کڻي درياهه ۾ ٽپي پئي، اڳتي هلي ڪچو گهڙو پاڻيءَ ۾ ڳري ويو، پوءِ کيس ڏم جي ڀيڻ واري دشمني ياد پئي ۽ چيائين ته:
ڀَانيَم نَه ڀيلو، مُون کي ڌاءَ ڌتاريو!
مگر سسئي سان ته پنهنجن مائٽن جي همدردي هُئي، ڇاڪاڻ ته سسئي مائٽن جي رضا منديءَ سان پنهل سان نڪاح ڪيو هو، جڏهن پنهونءَ کي گهڻو پياري بيهوشيءَ جي حالت ۾ وٺي ويا، تڏهن ڀنڀور جي ماڻهن پڻ سسئي سان همدردي ڏيکاري هُئي، شاهه سائين انهي ڳالهه جو هن ريت بيان ڪندي چوي ٿو ته:
چڪس سَڀ چَئِي، مَاڻهو شَهر ڀَنڀور جَا،
سَاموٽي ڪِيئن مُئي، جَنهِنجو جَانِب جَت وَٺِي ويا!
سهڻي، ميھار کي مِلڻ ٿي وڃي ته سرتيون کيس منع ٿيون ڪن، پر سسئي کي هر ڪا صلاح ٿي ڏئي ته پنهل سان تو پيار جو پرڻو ڪيو آهي، اُن کي وٺي اچڻ کان اڳ نه موٽجانءِ، کيس ڪيترين هڪ جيڏين دم دلاسا ۽ آٿتون ڏنيون، سسئي انهن لاءِ چوي ٿي ته:
مُون جِيئن رُنائون، مَٿي ڪَيو هَٿڙا!
هتي هڪ خاص ڳالهه، جنهن جو اسان کي خاص ڌيان لهڻو آهي، سا هيءَ آهي ته سسئي ڪهاڻي جي رِٿا ۾ ڪيترا ڀيرا ماءُ سان مخاطب ٿي گفتگو ڪري ٿي، سهڻي صرف سرتين سان مخاطب ٿئي ٿي، سهڻي کي جيڪڏهن ماءُ هُئي به کڻي، ته به انهيءَ پنهنجي ڌيءَ جي دلي جذبن جو ڪو خيال نه ڪري کيس زوري ڏم سان کڻي پرڻايو، پر سسئي، ماءُ سان پنهنجي دل جو درد اوري ٿي، ڀنڀور ڇڏڻ وقت پنهنجي ماءُ کي چوي ٿي ته:
پِريتڻي پِرينءَ جِي، مَاءُ مُنجَهايَم مَت!
اَڄ مِلنديس مَاءُ، ڌَاڄا ڪَنديَس ڪَپڙا،
جِيجَان جوڳياڻي ٿِيان، مُون کي جَهل مَ پاءِ!
هن بيت مان معلوم ٿو ٿئي ته، سسئي جي ماءُ، ڌيءَ کي منع ٿي ڪئي ته تُون ڀنڀور کي ڇڏي، اڪيلي پنهونءَ جي ڳولا ۾ نه وڃ، ڇاڪاڻ ته مٿس قياس ٿو پويس ته ويچاري ڪيئن جبل جهاڳيندي ۽ رِڻ پٽ رُلندي، سسئي کي ماءُ جي منع ۽ سهڻيءَ کي ڏم جي منع ڪرڻ ۾ وڏو تفاوت آهي، مڙس جي منع ڪرڻ ۾ سختي ۽ ماءُ جي منع ۾ همدردي ۽ پيار هو، سهڻيءَ کي دلداري ڏيڻ وارو شاهه سائينءَ کان سواءِ ٻيو ڪوبه نظر نٿو اچي، سسئي جي هيٺين سِٽن مان صاف ظاهر آهي ته: پنهونءَ جي وڇوڙي ۾ سسئي ڏُک مان هَنجون پئي هاريون، تڏهن ماءُ به ڌيءَ کي جُهرندو ڏسي، دل جهلي ڪانه سگهي، ۽ اوڇنگارن مٿان اوڇنگارون ڏئي اچي روئڻ ۾ ڇٽڪي:
رويو ويٺي رَاڳ، اَمڙ اَوريا نجهري
لاَٿو مُون ڏيهه وَڻن سَان، لاڳاپو ۽ رَاڳ،
ڏُونگر سي ڏورِينديُون، جِن اَندر ڀَري آڳ!
سسئي، ماءُ سان مخاطب ٿي کيس چوي ٿي، اي منهنجي جيجل ماءُ! تُون ڀلي گهر ۾ روئي ارمان جو اظهار ڪر، پر مان گهر ۽ وطن سان سڀ لڳ لاڳاپا ٽوڙي، جبل جهاڳينديس، سسئي جي ماءُ، ڌيءَ جو سُور سهي نٿي سگهي، پر سهڻيءَ طرف نظر ڦيري ڏسبو ته معلوم ٿيندو ته هن قرب جي ڪاتيءَ سان ڪُٺل کي ته ڪو به دلاسي يا آٿت ڏيڻ وارو ڪونه هو، امڙ، ماءُ، جيجل اکر، جي سسئي جي بيتن ۾ ڏسڻ ۾ ايندا، سي بلڪل ظاهر ٿا ڪن ته سسئي کي ماءُ سان ڏاڍي همدردي هُئي، هڪ هنڌ هڪ بيت ۾ سسئي ماءُ کي چوي ٿي ته:
مَاءُ! وِهاڻو وَار، کَڻ پَٿراڻي پَانهِنجِي،
جيڪين ڏِنَئي ڏيجَ ۾، سو سَڀوئي سَار،
وَڃان ٿِي وَڻڪَار، ڏِٺم پير پُنهونءَ جو!
مٿين بيت جي سٽن مان معلوم ٿو ٿئي ته، سسئي کي مائٽن پنهنجي خوشيءَ سان ڏاج ڏئي پنهونءَ سان پرڻايو هو، سسئي جو پنهون سان پيار هو، سهاڳڻ عورت جو پنهنجي ڪانڌ لاءِ محبت جو هُجڻ تمام ضروري آهي، پر سهڻيءَ جي ميھار لاءِ سِڪ هُئي، طالب جي مطلوب لاءِ محبت، جيڪا سسئي ڪئي، سا سوين ڪنديون، وَرلاءِ پاڻ پتوڙڻ هر ڪنهن سُگهڙ عورت جو فرض آهي، پر جيڪو سهڻي، ميھار لاءِ ڪيو، سو هزارن مان ڪنهن هڪ کي به ڪرڻ جي جُرئت نه ٿيندي! سسئي ۽ پنهون پاڻ ۾ شادي ڪري ڪجهه عرصو هڪ ٻئي جي آغوش ۾ بنا ڪنهن خوف خطري، چِنتا جي محبت جون موجون ماڻيون هُيون، سسئي کي اهو خيال ڪڏهن خواب ۾ به نه آيو هو ته، ڪو پنهون کانئس جُدا ٿيندو، جنهن جي ثابتي خود سسئي جي زباني مِلي ٿي، هُوءَ چوي ٿي ته:
مُون ڀَانئِيو مُون وَٽ، هَميشه هُوندا پِرين!
هڪ هنڌ سسئي ماضي ۽ حال جو ذڪر ڪندي چوي ٿي ته:
اَڳي اِئين هُياس، جو پُنهون ڌوتم ڪَپڙا،
هَاڻي اِئين ٿِياس، جو جَت نَه نِيَن پَاڻ سِين.
انهيءَ بيت مان ثابت ٿو ٿئي ته، سسئي ڪجهه وقت تائين پنهونءَ جو وِصال ماڻيو ۽ ٻنهي گڏجي ڪپڙا ڌوئندي، هڪ ٻئي کي پاڻيءَ جا ڇنڊا هڻي، کِلي خوش ٿيا هُئا، پر سهڻيءَ کي اهڙو سُک نصيب ۾ ڪين هو! سسئي، پنهونءَ جو وِصال ايترو وقت ته ماڻيو، جو اُن وچ ۾ پنهون جي پيءُ ’آري ڄام‘ پُٽ کي هڪ قاصد موڪليو ته، کيس وٺي اچي، پر پنهون واپس وڃڻ کان انڪار ڪيو، قاصد ڪيچ موٽي، آري ڄام سان سندس سڪيلڌي پُٽ پنهونءَ جو سربستو احوال ڪيو، جنهن تي آري ڄام پنهنجن ٻين پُٽن کي ڀنڀور چاڙهي موڪليو ته ڪنهن طريقي سان پنهون کي مون وٽ وٺي اچو! اُنهن ڏينهن ۾ اُٺن جي مسافري بلوچستان، ڪيچ مڪران ۽ سنڌ ڀنڀور جي وچ ۾ چڱو خاصو وقت وٺندي هُئي، ان جو مطلب اهو ٿيو ته، سسئي، پنهونءَ جي محبت ۾ گهڻا ئي ڏينهن گهاريا هُئا ۽ جڏهن پنهون جا ڀائر ڀنڀور اچي سندس مهمان ٿين ٿا، تڏهن سسئي کي تمام گهڻي خوشي ٿئي ٿي، ۽ هُوءَ پنهنجي خوشيءَ جو اظهار هن طرح سان ڪري ٿي ته:
آيَا آسَ ٿِيَام، ٻَاروچَا ڀَنڀور ۾،
پَسي پَهر پُنهون جي، نَنهن سِين نيڻ ٺَريام،
گُوندَر وِسريَام، سُکن شَاخُون ڪَڍيون!
سسئي کي پنهون جي ڀائرن جو مهمان ٿي اچڻ جي خوشيءَ ته برابر ٿي هُئي، پر هُوءَ پنهل جي پيار ۾ اهڙي ته مست رهي، جو مهمان ٿي آيل ڏيرن جي ڪا خاص خاطرداري ڪانه ڪيائين، جيڪا هن کي ڪرڻ کپندي هُئي، ڪهڙي نه دلسوز انداز ۾ چوي ٿي ته:
اَڳيان اُٿي اُن جي، خوب نَه پَڪم کَاڄُ،
سَامهون هَٿان نه ٿِي، جيڪا رَسم رَاڄُ
آيَل آءُ اَڪاڄ، ٻول ٻَروچي وِترو!
سسئي جي سيرت ۾ خاص خاصيت اِها آهي ته پنهل لاءِ روئندي پِٽيندي ڪيئي ڪشالا ڪڍيا، يعني پنهون وِڃائڻ کان پوءِ ڄڻ سندس تقدير بِگڙجي وئي، سهڻي به ڪجهه وقت ميھار جي منهن ڏسڻ لاءِ ڪو وقت سِڪندي رهي، انهيءَ ڪري جو جڏهن تلي ڪنڀر کي اها ڄاڻ پئي ته ميھار سندس ڌيءَ سهڻيءَ سان عشق ڪري ٿو، تڏهن ميھار کي پاڻ وٽ نوڪري ڪرڻ کان جواب ڏئي ڪڍي ڇڏيائين، ۽ سهڻيءَ جي هڪدم ڏَم سان شادي ڪرائي ڇڏيائين، ميھار جو ڪو وقت پتوئي ڪونه پيو ته ڪاڏي ويو، اُنهيءَ جُدائي واري عرصي جو شاهه سائين بيان ته ڪري ٿو، پر ائين ڪونه ٿو چوي ته، سهڻي، سسئي وانگر دانهون ڪُوڪون ڪيون يا وري ميھار جي محبت ۾ ڪو شڪ آندو، هن جي حالت جو شاهه سائين هن ريت بيان ڪندي چوي ٿو ته:
ڏَم سِين جو ظاهرا، مَن ميهار سِين ميڙ!
ميھار جي غير حاضري ۾ سهڻيءَ سندس ياد ۾ رهي ٿي، شاهه سائين سهڻيءَ کان اجهو هن طرح ٿو چَورَائي ته:
ڏِٺي ڏِينهن ٿِيام، ڪُهه ڄَاڻان ڪهڙا پِرين؟
سَھسِين سِج اُلهي، وَاجهائِيندي وَيام،
تِنين سَال ٿِيام، جِنين سَاعت نَه سَهان!
-
ڏِٺي ڏِينهن ٿِيام، ڪُهه ڄَاڻان ڪيها پِرين!
گُوندر غَم پِرينءَ جَا وَلين جِيئن وَريَام،
تِنين لاءِ سَال پِيام، جِنين لاءِ سَاعت نَه سَهان!
سهڻي مٿين بيتن ۾ ٻُڌائي ٿي ته آءٌ جڏهن ڪُنواري هُيس ته ميھار کان سواءِ پل به نه سَرندي هُئي، هينئر ته سال گذري ويا آهن، جو ميھار جو منهن ڏسڻ به نصيب ڪونهي ٿيو، سندس جُدائيءَ جو غم وَليَن جيئن گهيري ويو آهي، ڪجهه وقت کان پوءِ ميھار سنياسي جي رُوپ ۾ اچي اُتي رهائش پذير ٿيو، سهڻي درياهه جي ڪپ تي گهر ۾ رهندي هُئي، ميھار ٻئي ڪپ تي جُهوپڙي اڏي دُونهين دُکائي ويهي رهيو، ٿوري ئي وقت ۾ سندس مشهوري ٿي وئي ته درياهه جي ٻئي ڀر تي هڪ گوڊڙي پوش سنياسي فقير ٿو رهي، سهڻيءَ کي به خبر پئي ته درياهه جي ٻئي ڪپ تي دُونهين دُکائي ويهڻ وارو سنياسي ميھار ئي آهي. شاهه سائينءَ سهڻيءَ کان هن ريت چَورَايو آهي ته:
هُن ڀَر سِيم هُوءِ، سُتي سَنڀَارن جِي،
چِت چَڙَن چوريو،چؤنڪ ٿِيڙم جُوءِ،
مُحبتي ميهار جي بِا الله پِيَم بُوءِ،
وَڃي رُوبروءِ، ديکيان دوست ميهارَ کي.
سهڻيءَ کي ميهار وٽان ڪو به سنيهو پيغام ڪونه مليو هو، محبت يا عشق فطرت آهي، محبت ئي کيس معلوم ڪرايو هو ته تنهنجي گهر جي سامهون درياهه جي ڪپ تي، جيڪو سنياسي جي رُوپ ۾ اچي ويٺو آهي، سو ئي تنهنجو محبتي ميهار اٿئي، هوءَ سسئي جيان ائين هرگز نٿي چوي ته:
اَديون! آءٌ اَڄاڻ، مُون سَڱ سُڃاڻي نَه ڪَيو!
سسئي جي اندر ۾ پنهل لاءِ گمان پيدا ٿيو، انهيءَ ۾ به ڪو شڪ ڪونهي ته سسئي پنهل خاطر سِر قربان ڪيو، ليڪن اعليٰ درجي واري عاشق جي دل ۾ معشوق لاءِ ڪڏهن به شڪ گمان اچڻ نه گهرجي ها، سهڻيءَ ڪڏهن به پنهنجي پياري ميھار لاءِ شڪ گمان واري ڳالهه ڪانهي ڪئي، پر سسئيءَ کُليو کُلايو چوي ٿي ته:
ڄَاڻي سُڃاڻي، مُون کي ڇَڏي هَليا!
هُوءَ وري ٻئي هنڌ چوي ٿي ته
پرڏيهي پرين ڪَنا، مرڻ لاءِ مون!
سسئي اهڙا لفظ چئي، پنهنجي عاشقيءَ ۾ عيب پيدا ڪيا، جنهن کان سهڻي بلڪل ڇُٽل آهي، سسئي کي خبر هُئي ته پنهون پنهنجو راڄ ڀاڳ ڇڏي، مون خاطر ڌوٻي ٿيڻ قبوليو هو، جنهن لاءِ شاهه سائين جي هي گواهي آهي ته:
گَڏيو ڌوٻين ڌوءِ، پنهون پار ڇو هٿ ۾!
پنهل جي سچائي ۾ شڪ يا گمان آڻڻ سسئي جي شان وٽان ڪين هو! ائين ڪرڻ سان هُن پنهنجي ضعيفاڻي ڪمزوري جو اظهار ڪيو آهي، پنهنجي محبوب جي گِلا ٻين سان ڪرڻ سچي عاشق جو ڪم نه آهي، شاهه سائين هڪ هنڌ فرمايو آهي ته:
سُپيريان جي دور جو، ماڻهن ڏجي منجهه!
سهڻيءَ کي ڏسو ته ميهار لاءِ ڇا ٿي چوي:
نه مون ناناڻئا کٽئو، نڪي ڏاڏائڻا،
پِرين جي پاران، مُون سِين وڏا ئي وَڙ ٿِيا!
سهڻيءَ ڏکن ۾ سُک ڏٺا، هن کي معلوم هو ته جيسين ڏُڌ ۾ مانڌاڻي وجهي، اُن کي زور سان نه ولوڙبو، تيسين منجهانئس مکڻ نڪرڻ جي اُميد رکڻ بلڪل اجائي آهي. هيترن سُورن سهڻ جي باوجود به هُوءَ چوي ٿي ته:
منهنجون سڀئي آيل ماءُ من مرادون پنيون!
اهو آهي سهڻي ۽ سسئيءَ جي دلين جي وچ ۾ تفاوت، نه صرف ايترو، پر سسئي پنهنجي ڏکن سُورن لاءِ پنهون کي ذميوار قرار ڏئي ٿي، جڏهن ته پنهون ڀائرن هٿان بيهوشي ۽ بيوسيءَ جي حالت ۾ ڪيچ مڪران کڄي ويو هو، پنهون ڪو وسان ته ڪونه ويو هو، هڪ هنڌ سسئي چوي ٿي ته:
سندو سورن خط، ڏنم هوت هٿن سين!
هوت ڪيئن سُور ڏيندو؟ پنهون ڪيئن چاهيندو ته منهنجي سسئي ڏک ڏسي؟ مرشد لطيف هڪ هنڌ فرمايو آهي ته:
پِريان سَندي پَار جِي، مِڙئي مِٺائي،
ڪَانهي ڪَڙائي، چَکين جي چِيت ڪَري!
محبوبن جا سُور به ڪڏهن سُور ٿيا آهن! ائين کڻي سمجهو ته پنهل ئي سسئي کي سُور ڏنا، ته به سسئي کي اهو وسارڻ نه گهربو هو ته:
جي هٿان هوت مرن، هوت تنين جي هنج ۾
سهڻيءَ انهيءَ عشق جي راز کي سمجهي ورتو هو ته هوءَ ڀلي ڀلائي به ميھار کي نٿي چوي ته تو مُون کي ڏک ڏنا آهن، يا تنهنجي ڪري ئي مون کي ڏک ڏسڻا پيا آهن، عشق ڪرڻ معنيٰ ڏکن کي دعوت ڏيڻ برابر آهي، شاهه سائين وڏو عاشق آهي، جنهن عشق لاءِ چيو آهي ته:
عِشق نَاهي رَاند، جِيئن کيڏنس ڳڀرُو،
سِسِي نيزي پَاند، اُڇل تَه اَڌ ٿِئي!
-
عَاشق زَهر پِياڪ، وِهه ڏِسي وِِهسَن گَهڻو،
ڪَڙي ۽ قاتل جا، هميشه هيراڪ،
لڳي لَنئون لَطيف چَئي، فَنا ڪَيا فِراق،
توڻي چِڪن چَاڪ، ته به آه نَه سَلن عَام سِين!
-
سُورِي سَڏ ڪَري، اُڀي عَاشقن کي!
-
سُورِي آهه سِينگار، اڳهين عاشقن جو!
سهڻي شاهه سائينءَ جي انهن بيتن جي پيروي ڪئي، هن عام اڳيان ڏکن سُورن جو اظهار نه ڪيو، هن پروڙيو هو ته دل ڏيڻ اُنهن جو ڪم آهي، جيڪي دل ڏئي دم نه هڻن، سهڻيءَ جو نينهن هو نِهائِين وارو، جنهن لاءِ شاهه سائين فرمايو آهي ته:
نِھَائِين کان نِينهن، سِک مُنهنجا سُپرين،
سَڙي سَارو ڏِينهن، ٻاهر ٻَاڦ نه نِڪري.
سسئي اُٺن کي به ڏوراپا ڏئي ٿي ته توهين مُنهنجو پنهل ڀڄائي ويا، هو چوي ٿي ته:
اَڳي اُٺ رَڙَن، مُون ڀيري مَاٺ ٿِي،
پَلاڻِيندي پَاڻ ۾، ڪُڇيو ڪِين ڪَٺن،
ڪَا جا مَاهه مَٺن، هن پڻ هئي هن سين.
ساڳيءَ ريت جبل کي به ڏوراپو ڏيندي چوي ٿي ته:
ڏُونگر! تُون ڏاڍو، ڏاڍا ڏاڍايون ڪَرين،
مُون تِن اَندر تِيئن وَهين، جِيئن وَڻ وَڍي وَاڍو،
شاهه سائين سسئي لاءِ چوي ٿو ته:
ڏُکي ڏِهاڙي مُٺي مَٿي هَٿڙا،
تنهن پَر نَه کاڻي، جيئن پر جيي جيڏيون!
ڏک ۾ مٿي تي هٿ هڻي سياپو ڪرڻ، دل جي هلڪائي جو اظهار ڪرڻو آهي، انهن سٽن مان شاهه سائين پڌرو ٿو ڪري ته سهڻيءَ جو درجو، سسئي جي در جي کان گهڻو مٿي آهي، سهڻيءَ کي به ته سسئيءَ جهڙيون ئي مشڪلاتون پيش آيون هُيون، سسئي ته هڪ ڀيرو پنهل کي ڳولڻ لاءِ نِڪتي هُئي، پر سهڻيءَ ته هر ڪنهن رات پوءِ ساوڻ هجي يا سيارو، اونداهي رات هجي يا چانڊوڪي، جُهڙ هجي يا مينهن طوفان هجي يا ڪجهه ٻيو، پر ڪوبه خيال خطرو نه ڪري هڪ دل جي آڌار تي ميھار سان مِلڻ ويندي هُئي، اهڙيءَ طرح هن کي ته روز موت کي منهن ڏيڻو پوندو هو، جيڪو سسئي هڪ ڀيرو ڪيو، سو سهڻيءَ کي سوين هزارين ڀيرا ڪرڻو پيو، ڪنن جي ڪڙڪاٽن هن کي تنگ ڪيو، درياهه جي دهشت ۽ تيز ڇولين هن جي دل ۾ ڌڌڪو پيدا ڪيو، سهڻيءَ ڪا تارُو به ڪانه هُئي، هُوءَ ته اڻ تارُو هُئي، پوءِ به هُوءَ ڪڏهن درياهه جي ڪنن، ڇولين، تيز وهڪري وغيره کي ڏوراپا نٿي ڏئي، درياهه جو ڪهڙو قصور؟ انهيءَ ته سهڻيءَ کي ڪونه چيو هو ته، تُون ميھار سان وڃي عشق ڪر! سُور ته نينهن جي سوغات آهن، عشق نانگ پر خبر کاڌن کان پُڇ! شاهه سائين، سهڻيءَ کي صلاح ڏيندي چوي ٿو ته، ميھار ڏي ويندي خوف ۾ اچي نه موٽجانءِ! مرين ته به ميھار وٽ مَرجانءِ، ميھار سان مِلڻ لاءِ جيڪي تو سينگار ڪيا آهن، سي ڏَم کي نه ڏيکارجانءِ! چوي ٿو ته:
مَتان موٽين سهڻي، مَرج وَٽ ميهار،
سَاهڙ جَا سِينگار مَتان ڏَم ڏيکارِين!
ميھار، سهڻيءَ جا ٻُڏڻ وقت سَڏ ٻُڌي، درياهه ۾ ڪاهجي ڪُنن تائين پهچي ٿو، شاهه سائين انهيءَ ڳالهه جي منظرنگاري هن طرح ڪئي آهي ته:
اُڀو تَڙ ميھار، مَلاحن سَڏ ڪَري،
آءٌ پڻ وِجهان هَٿڙا، اَوهِين پڻ وِجهو ڄَار،
گهوريو ڪَارُونڀار، مَان مِڙنهون سُپرين.
سهڻي ٻُڏي وئي، اُن وقت ميھار درياهه سان مخاطب ٿيندي چوي ٿو ته:
تو ڪِيئن ٻوڙي سُهڻي، ٻيلي مُنهِنجي ٻَانهن،
دَرياهه توتي دانهن، ڏيندس ڏِينهن قِيام جي.
يا
وَاهڙ وَهين مَ شَال، سُڪي ٻيلاٽيون ٿِئين،
پَسان تُنهنجي پيٽ ۾، لاڻِيُون لوت ليار،
جِيئن تو سڀ ڄَمار، آسَائِتيُون ٻوڙِيُون!
سهڻيءَ کي جيڪي به تڪليفون درپيش اچن ٿيون، سي سڀئي قسمت کان ٿي سمجهي، هُوءَ ڪنهن کي ڏوهه نٿي ڏئي، اهو سڀ ڪجهه پنهنجي مقدر ۾ سمجهندي چوي ٿي ته:
نيڪاني نه ڪانهن، نڪو ڏوهه قلم جو
انگ ايئي لکيو، جت نه رسي ٻانهن
ڪنهن کي ڏيان دانهن، قضا قلم وهائيو!
ٻيا ته ٺهيو، پر سهڻي، ڏم لاءِ به ڪجهه نٿي چوي، جيڪو کيس روز ميھار جا مهڻا ڏئي جهليندو هو، انهيءَ لاءِ به گهٽ وڌ نه ٿي ڳالهائي ۽ جنهن وقت ڪچو گهڙو پاڻيءَ ۾ ڳري ٿو وڃي، تنهن وقت به گهڙي کي ڪا ميار نٿي ڏئي، نه وري کيس پِٽي پاراتا ٿي ڏئي ته مون کي ٻوڙين ٿو، پر ازخود واتان نڪريس ٿو ته:
نَڪو سَنڌو سُور جو، نَڪو سَنڌو سِڪ
عَدد نَاهه عِشق، پُڄاڻي پَاڻ لھي.
يا
گَهڙو ڀَڳو ته گهوريو، پَاڻان هو حِجاب،
وَاڄَٽ وڄي وجود ۾، رهيو رُوح رَباب،
سَاهڙ ريءِ صَواب، آءٌ گهڻو ئي گهوريان!
گهڙي جي ڀڄڻ کان پوءِ سهڻي هيڪاري خوش ٿي ٿئي، کيس خوش ٿيڻ جو ڪو سبب هو، هُن محسوس ڪيو هو ته گهڙي جي مدد سان هُوءَ رات جو وقتي ميھار جو وِصال ماڻي سگهي ٿي، پرڏينهن سارو جدائي ۾ رهڻو ٿي پيس، پر موت جي گود ۾ سدائين وصال ماڻڻ جو موقعو ملندس، اهڙو جيئڻ ئي گهوريو، جيڪو محبوب جو وڇوڙو ڏيکاري. سهڻي مزاجن ڳنڀير ۽ ڳوري آهي، پر سسئي ۾ دل جي اونهائي نظر نٿي اچي، هُوءَ سانڍڻ نه سکي آهي، سُر ڪوهياري ۾ سسئي چوي ٿي ته:
حَقِيقَت هِن حَال جِي، جي ظَاهِر ڪَريان ذَرِي،
تَه لَڳي مَاٺ مِرُن کي، ڏُونگَر پَون ڏَرِي،
وَڃن وَڻ ٻَري، اوڀر اُڀري ڪِينَ نه ڪِي!
پنهنجن ڏکن سُورن جو پاڻ ئي اندازو لڳائي ٻين کي ٻڌائڻ، سُورمن ۽ سُورمين جو ڪم نه آهي، محبوب جي ميلاپ لاءِ حال کان بيحال ٿيڻ، پڄرڻ، روئڻ، پُڪارون ڪرڻ ته عاشق جو ڪم آهي. سهڻي، ميهار جي محبت جو مينهن جي وَڇن سان حال اوري ٿي، شاهه سائين هن طرح بيان ٿو ڪري ته:
وَڇَن سِين ويٺي، سُور وِياڇي سهڻي،
آن ڪَاٿي ڏيٺي، مينهن جي ميهار سان!
شاهه سائين، سسئي جي ڏکن سورن جو بيان ڪري ٿو، پر پنهنجن ڏکن سُورن جو پاڻ بيان ڪرڻ نٿو ٺهي، سهڻيءَ سڀئي سُور سختيون صبر سان سهي وڃي ٿي ۽ ٻاهر ٻِڙڪ به نٿي ڪڍي، مگر سسئي کي ٿوري ئي تڪليف ٿي اچيس ته دانهون ٿي ڪري، هُوءَ هڪ هنڌ چوي ٿي ته:
ڏُونگَر مُون نه ڏُکوءِ، آءٌ ڏُکوئِي آهيان،
سَاريان ڪونه سکوءِ، سُور گهڻيئي سَڀران!
مگر سهڻي خاموش آهي، سندس ڏکن سُورن جو بيان شاهه سائين پاڻ ڪري ٿو ۽ ظاهر ٿو ڪري ته درياهه جي هيبتناڪ صورتحال جي باوجود به سهڻيءَ بنا ڪنهن ڌڙڪ جي ميھار جي محبت ۾ مست رهي، جو خوفناڪ ندي هن جي خيال ۾ به ڪانه ٿي آئي، شاهه سائين اهڙي خوفناڪ وايو منڊل جو نقش هن طرح چٽيو آهي ته:
ڪَارِي رَات ڪَچو گَهڙو، اُڻٽِيهين اُوندَاهِي،
چَنڊ نَالو نَاه ڪو، دَرياهه ڌڙ لائي،
سَاهڙ ڪَارڻ سهڻي، آڌيءَ ٿي آئِي،
اي ڪم اِلاهِي ناته ڪُنن ۾ ڪير گِهڙي!
يا
گهِران ڪري نه گهور، تڙ تڪڙ کان نه لهي
جنهن کي سِڪ سَاهِڙ جي، پُورن مَٿي پُور،
ڪاري رات ڪُنن ۾، وهن ڪي وهلُور،
جنهن کي سَاڻ پِريان جو سُور، تنهن کي ندي ناه نِگاه ۾.
يا
جِتان وَهي تِتَان وَاٽ، ڪَپر پُڇن ڪُوڙيون،
جِن کي سِڪ سَاهڙ جِي، گهيڙ نه پُڇن گَهاٽ،
جِن کي عشق جي اُسَاٽ، سي وَاهڙ ڀَانئِين وِکڙي!
منهنجي خيال ۾ شاهه سائين جي سُورمي سهڻي سندس لاڏلي آهي، سهڻيءَ لاءِ چوي ٿو ته:
پَاڻي پِنيءَ ٻوڙ، سهڻي ليکي سِير ۾!
سسئي روئي رڙي ٿي، ۽ هوءَ ائين پڻ چوي ٿي ته:
ڏَاگَهن، ڏَيرَن ڏُونگرن ٽِنهِين ڏِنَم ڏُک،
سي سَڀ ڀَانيم سُک، هيڪاند ڪَارڻ هوت جي.
سسئي جا دِلي جذبا اڻٽر نه هُئا، ڪڏهن ڪهڙي حال ۾ هُئي، ته ڪڏهن ڪهڙي ۾، ليڪن سهڻيءَ جي سِيرت مُنڍ کان وٺي، آخر تائين ڏيکاري ٿي ته هُن جو پنهنجي پاڻ تي ضابطو هو، هُن ۾ صبر سان سُور سهڻ وارو سڀاءَ هو ۽ سسئيءَ ۾ دانهن ڪُوڪن، روڄ راڙي ۽ ورلاپن واري ڪيفيت ۾ تفاوت پڌرو آهي، سسئيءَ جي زبان تي رُڳو دانهون ئي دانهون آهن، سهڻي ۽ سسئي، شاهه سائين ٻه عورتون پيش ڪيون آهن، جن مان هڪ محبوب جي جُدائي جو سُور دل ۾ سانڍي وڃي ٿي، جنهن کي سهڻي چيو وڃي ٿو، ۽ ٻيءَ ڪانڌ جي جُدائي جو سُور نه سهي، وار ڇوڙي، پير اُگهاڙا ڪري، روڄ راڙو، پِٽڪو شروع ڪري نڪري ٿي پوي، جنهن کي سسئي چيو وڃي ٿو، جيڪا پاڻ ٿي چوي ته:
ڪُلهي ڦَاٽو ڪَنجرو، مَٿو اُگهاڙو،
ڀينَر ڪُڄَاڙو، مُنهِنجو هِن ڀَنڀور ۾.
يا
ڪَنڊا مُون پيرن ۾، توڻي لَک لَڳن،
آڱَر آڱوٺي نَه مُڙي، ڇِپُون پيرَ ڇِنَن،
وِيندي ڏَانهن پِرين، جُتي جَات نه پَائِيَان.
هي ڳالهه ياد رکڻ گهرجي ته سسئي کي خبر هُئي ته پنهون ڪاڏي ويو آهي، پاڻ ٿي چوي ته ڏيرن ڏاڍائي ڪري کانئس پنهون کسي ساڻس وهه ڪيو! سٺو ائين هو ته پاڻ ترسي ڏِسي ها ته پنهون پاڻهي ئي واپس اچي ٿو يا پنهون جي سچائيءَ جي کيس پڪ هئڻ گهرجي ها، عشق برابر انڌو آهي ۽ انسان کان هوش حواس کسي وٺي ٿو، جڏهن عشق ايندو آهي ته عقل ڀڄي پري ٿيندو آهي، پر سسئي اُٻهري به حد هُئي، ساڻس مائٽن مٽن جي تمام گهڻي همدردي به هُئي، اهڙي حالت ۾ ڪنهن ويجهي عزيز کي پاڻ سان وٺي نڪري پوي ها، کيس پنڌ وڃڻ جو ڪهڙو ضرور هو؟ ڪنهن اُٺ گهوڙي تي چڙهي تڪڙو وڃي سگهي ها، کيس هيڏي هوڏي وڃڻ جي ڪا ضرورت ڪانه هُئي، هُن کي ڀنڀور سنڌ کان سڌو ڪيچ مڪران، بلوچستان وڃڻ گهربو هو، صبح جو کيس معلوم ٿيو ته پنهون ڪونهي، اڌ رات جو هن کي الائي ڪهڙي نموني سان ڀائر وٺي هليا ويا آهن، انهيءَ ٿوري عرصي ۾ هو ڪو گهڻو فاصلو ڪونه ڪري ويا هوندا، جيڪڏهن سسئيءَ پنهنجي ويجهي عزيز سان گڏجي ڪنهن ڀلي مهري اُٺ يا ڀلي گهوڙي تي چڙهي وڃي ها ته شايد رستي ۾ ئي پنهل کي پهچي سگهي ها، پيرن مان جُتي لاهڻ جي ضرورت ڪانه هُئي، دل جي سچائي جو اظهار جسم کي ايذءُ ڏيڻ مان ڪين ٿو ٿئي، سهڻي، سسئي جي بلڪل ابتڙ ڪيو، سهڻي چوي ٿي ته:
گَهر نه وَر، نَه وِٿ ڪَا، آهيم مَن ميهارَ،
ان اوسِيئَڙي اُٿيان، سَنجهي ڪَري سِينگَارَ،
پِرِين تُنهِنجو پَار پَسَان مَان پَر ڪَهين.
سهڻيءَ سمجهيو هو ته سندس جيڪو جسم هو، سو سندس نه پر ميھار جو هو، هن ڪڏهن به هار سينگار ڪرڻ نه ڇڏيو، ڀلا ڇڏي به ڇو؟ جڏهن ميھار حال حيات هو، تيسين کيس هار سينگار ڪرڻ جو هر حق هو، ميھار، سهڻيءَ جو ڀُتار به ڪونه هو، هوءَ آخر تائين زوري ڏنل مڙس ڏَم وٽ رهي، تنهن هوندي به رات جڏهن ڏَم ننڊ پوندو هو ته کِسڪي هار سينگار ڪري، پنهنجي محبوب ميھار سان درياهه پار ڪري ويندي هُئي.
سسئي، پنهونءَ جي آکاڻي، شاهه سائينءَ جي وڏي ۾ وڏي ڪَوِتا آهي ۽ جنهن اَٿاهه شوق ۽ باريڪ بينيءَ سان هن سسئي جي دِلي جذبن ۽ احساسن جو نقش چِٽيو آهي، اهڙو ٻيءَ ڪنهن به سُورميءَ جو نه چِٽيو اٿس، شايد شاهه سائين جڏهن ڪيچ مڪران وڃي سسئي جي پيار جي ڪهاڻي ٻُڌي، تڏهن ئي سندس رُوح ريلو ڏنو ٿو ڏسجي، سسئي طرف سندس دل ڇِڪجي وئي، هُن ڏٺو ته جيئن پاڻ عشق ۾ اچي مُلڪ رُليو، جهنگ، جبل، ٿر، بر رُليو، تيئن سسئي پڻ ڀٽڪي، ٻنهي ساڳيا ماڳ، ساڳيا هنڌ ڏِٺا، لڳي ائين ٿو ته سسئي ڄڻ ته شاهه سائين پاڻ ئي آهي، آهن سڀيئي سورميون، جيڪي شاهه سائين جا جدا جدا رُوپ آهن، پر سسئي جي پنهل لاءِ محبت ۾ مرشد لطيف پنهنجي پريت جو عڪس ڏٺو، سسئي جون درد ڀريون دانهون ۽ پُڪارون شاهه سائينءَ جي جوانيءَ واري دل جي زندهه تصوير آهن، سسئيءَ جي بيتن پڙهندي ائين ٿو محسوس ٿئي ته سسئي ڪانه ٿي روئي رڙي، پر شاهه سائين جي دل ٿي درد جون دانهون ڪري، ڪوتا جي رس ڪري، سسئي شاهه سائين جي ٻين سُورمين کان وڌيڪ اثرائتي آهي، بيتن جي هيٺين سِٽن ۾ جو سوز ۽ شاعراڻي رواني نظر ٿي اچي سا حيرت ۾ ٿي وجهي، سسئي ڏاڍي درد مان چوي ٿي ته:
ڏُونگَر ڏوراپو، پَهرو چَندِيَس پِرينءَ کي،
پَهڻ پير پِٿون ڪَيا، تِريون ڇِنيون تو،
رَحم نه پيئي رُوح ۾، قدر مُنهنجو ڪو،
وَاڪا ڪَنديَس وو! مُون سِين جَبَل ٿو جَاڙُون ڪَري.
يا
ڏُونگر ڏُکويَن کي، دِلاسَا ڏِجَن،
گهڻو پُڇجي تِن کي، جِن وَٽان هوت وَڃن،
تُون ڪِيئن سَنداتِن، پَهڻ! پير ڏُکوئين.
اهڙن بيتن پڙهندي حيرت پئي ٿئي، ايئن پيو لڳي، ڄڻ سسئي به شاعر هُئي! يا سندس پاران شاهه سائين پيو ڳالهائي. سسئي ويچاري پنهل جي پٺيان رُلندي رهي، هلندي هلندي آخر ڪنهن غلم ۾ دٻجي وڃي ٿي، هن سڄي ڪهاڻيءَ ۾ فقط سسئي جي لُڇ پُڇ ۽ جُستجوءَ جو ذڪر آيل آهي، جيئن شاهه سائين فرمايو آهي ته:
سَاجن ڪَارڻ سُڃ، مَر قبولي سسئي،
اَندر جِنين اُڃ، پاڻي اُڃيو ان کي!
جيئري هوندي ته پنهل جي ڳولا ڪندي رهي، پر مُئي کان پوءِ به رُوحاني طرح پنهل جو پُڇندي رهي، جنهن لاءِ شاهه سائين هن طرح ٿو ٻڌائي ته:
مُنڪَر ۽ نَڪِير کي، جڏهن ڏِٺائِين،
اَڳيان اُٿي اُن کان، پنهون پُڇيائِين،
اَدا! اتهائين ڪو ويو ساٿ سڄڻ جو.
يا
مُنڪَر ۽ نَڪِير اَچي، سُتي جَاڳائِي سسئي،
ٿِي ڊوڙائي دليل، ته پنهون ماڻهو موڪليو.
سهڻي ايترو ڪانه ٿي ڳالهائي، جيترو سسئي ٿي ڳالهائي، سُر سهڻيءَ ۾ ڪهاڻيءَ جو گهڻو حصو شاهه سائين پاڻ ڳالهائي ٿو، ليڪن سسئي- پنهونءَ جي آکاڻيءَ ۾ سسئي پاڻ ٿي ڳالهائي، اها فطري ڳالهه آهي ته ماڻهو پنهنجن ڏُکن سُورن جو پاڻ نڪيندو آهي، اهو وڌيڪ اهميت وارو ۽ دل ڀڄائيندڙ ٿيندو آهي. شاهه سائين سهڻي ۽ سسئي کي ظاهري مشابهت ڏئي هڪ صف ۾ آندو آهي ۽ ٻئي ڄڻيون سالڪ بنجي، پنهنجن محبوبن جي جُستجو ڪندي، پنهنجي حياتي قربان ڪن ٿيون. شاهه سائين سهڻي ۽ سسئي ٻنهي سُورمين ۾ فرق اهو ڏيکاريو آهي ته، سهڻي سُور سختيون، صبر سان ٿي سهي، هو همت حوصلي واري آهي، پنهنجن ڏکن سُورن جون ڳالهيون اندر جو اندر ۾ سانڍيو، سهڻيءَ جي سيرت منڍ کان آخر تائين ڏيکاري ٿي ته هن جو پنهنجن جذبن تي ضابطو هو ۽ هر حال ۾ صبر جو دامن جهليو آئي، سسئي جا دِلي جذبا هڪ جهڙا نه هُئا، ڪڏهن ڪهڙي حال ۾ هُئي ته ڪڏهن ڪهڙي ۾. شاهه سائين پنهنجون ٻه سُورميون پيش ڪيون آهن، هڪ سهڻي، جيڪا پنهنجي محبوب جو سُور دل ۾ سانڍيو، ٻي سسئي، جيڪا ڪانڌ جي جُدائيءَ جو سُور سهي ڪانه سگهي ۽ حد درجي جي اُٻهرائي ڪيائين، جيتري گهڻي اُٻهرائي ڪيائين، اوترا گهڻا سُور اچي سامهون ٿيس!

ليلا ۽ مومل

ليلا ۽ مومل ٻئي راجائي گهراڻن مان آهن، سسئي ڌوتا ڪپڙا ته سهڻي ڪُنڀارڻ، جنهن وِڪيا ٺڪر جا ٿانوَ، ليڪن ليلا ۽ مومل ته وِرلي ڪو پلنگ تان پير هيٺ لاٿو، هڪ هُئي چنيسر جي پٽ راڻي ته ٻي هُئي راجا نند جي نياڻي، جنهن جو همير سومري جي وزير ۽ سالي راڻي مينڌري سان نينهن جو ناتو ٿيو، سندن خدمت چاڪريءَ لاءِ ڪيئي ٻانهيون داسيون حاضر هُيون، سسئي پاڻ کي سڏيو پنهون جي ناتو، مگر ناتو، جهڙيون ته ڪئين ٻانهيون مون جي خدمت ۾ هُيون، ليلا پنهنجي مان شان جو بيان ڪندي چوي ٿي ته:
وَڏيري هُياس، چَنيسَر جي رَاڄ ۾،
دُهلين، دَمامين، نقرين ٿي پلپل پُڇياس.
مومل ۽ سندس ڀينرن جي راجائي هلت چلت ۽ ٺٺ ٺانگر جو شاهه سائين نقش هن طرح چِٽيو آهي چوي ٿو ته:
سُورن وَرنيون سوڍيون، رُوپي رَانديون ڪَن،
آڳر اوطاقن ۾، کَٿُورِيُون کَٽَن،
اوتيائون عَنبِير جَا، مَٿي طَاق تَڙَن.
يا
جَهڙا پَانن پَن، تَهڙيون شَالون مَٿن سَائِيُون،
عَطر ۽ عَنبير سِين، تَازا ڪَيائُون تَن،
مَڙهيائون گَهڻو مُشڪ سِين، چوٽا سَاڻ چَندن،
سُونهن گَهڻو رُپي سَون سِين، سَندا ڪَامڻ ڪَن.
ليلا ۽ مومل جي سِيرتن مان شاهه سائين ڏيکاري ٿو ته جيڪي انسان پوکي ٿو، سو ئي لُڻي ٿو، هنن جي سِيرت ئي هنن جي قسمت آهي، هنن ٻنهي برابر ڪجهه عرصي لاءِ ڏُهاڳ جا ڏُک ڏٺا، پر اهي سڀ سندن خطائن جو نتيجو هو. سهڻيءَ ۽ سسئيءَ جيان هي ٻئي ڄڻيون پڻ پنهنجن وَرَن جي وِصال لاءِ ٻاڏائين ٿيون، پر سندن پُڪارڻ، ٻاڏائڻ ۾ ايترو تاثير ڪونهي ڪو، سهڻي ۽ سسئيءَ جي درديلن داستانن پڙهندي جو سوز دل ۾ پيدا ٿئي ٿو ۽ جيڪو رحم ۽ قياس جو ذور به پڙهندڙ جي اندر ۾ آهي ته اکين مان ٻه ڳوڙها ضرور ڳاڙي ٿو. سهڻي ۽ سسئي جي سُورن پُورن جو سبب سندن صداقت هُئي، مالڪ حقيقي پنهنجن پيارن کي ڏکن جي ڪسوٽيءَ ۾ وجهي سندن پرک ڪندو آهي، گُنهگارن جون دانهون پُڪارون پڙهندڙن جي دلين کي ايترو نه ڀِڄائينديون، ليلا ۽ مومل جي اکين جا لُڙڪ پڇتاءُ جا لُڙڪ آهن ۽ پڇتاءُ جي ڳوڙهن سان هُو پنهنجن گناهن جو داغ ڌوئڻ چاهين ٿيون! ليلا ۽ مومل جي ڳالهين دوران شاهه سائين ٻن نمونن جي سالڪن جو بيان ڪري ٿو، جن کي هڪ ڀيرو مالڪ جو ميلاپ نصيب ٿيو آهي، پر وري پنهنجن اعمالن ۽ افعالن سببان ساڳي مالڪ جو رنج رسامو پسڻو پيو اٿن، ليلا، چنيسر جو ناراضپو کنيو ته مومل کي وري راڻي دليئون لاهي ڇڏيو، ٻنهيءَ جا گناهه هڪ جهڙا ڪونه هُئا، ليلا هيري تي هرکجي چنيسر کي هار لاءِ وِڪيو، هار جي موتين جي چمڪ ڌمڪ ۽ چٽساليءَ هن مت جي مُوڙهيءَ کي اهڙو ته لالچ ۾ وِجهي مست ڪيو، جو هوش وِڃائي هار هٿ ڪرڻ لاءِ هڪ ڌاري زال کي پنهنجو سون جهڙو وَر هڪ رات لاءِ ڏنائين، ليلا جي هن هلت چنيسر جي چِت کي اهڙي چوٽ رسائي، جو هن ڪاوڙ ۾ اچي ڪؤنروءَ کي پٽ راڻي ڪيو، مومل اهو گناهه ڪيو، جو راڻي جي زنده هُوندي، هن جو وڇوڙو برداشت نه ڪري، سندس غير حاضريءَ ۾ پنهنجي ڀيڻ سُومل کي مردانا ڪپڙا پارائي، کيس پاڻ سان سُمهاري دل وندرايائين، سبحان الله شاباس ته هُجي سسئي کي، جنهن پنهل پٺيان رِڻ رُلندي، جبل جهاڳيندي سِر ڏنو! پر ڪڏهن به ٻيو خيال دل ۾ نه آندو، سسئي- پنهونءَ جي پيار ۾ اوچن بسترن ۽ زيورن جو ڪو خيال نه ڪيو، هن سڀ ڪجهه پنهون کي ٿي سمجهيو، ليلا وري زيور جي زيب تي موهجي، وَر وِڃايو، شاهه سائين ليلا ۽ مومل جي سِيرتن مان اهو ظاهر ڪيو آهي ته جنهن انسان دنيا ۾ ڪُجهه سَٺو ئي ناهي، سو ڪنهن به اعليٰ ڪم جي لائق نٿو بڻجي، ڏک ئي آهن، جيڪي انسان کي سچو انسان بڻائن ٿا، ڏک هڪ نموني جو سانچو آهن، جنهن ۾ گهڙجي انسان پورو رُوپ اختيار ڪري ٿو.
يعني انهيءَ انسان ۾ انسانيت اچي ٿي، جنهن ۾ انسانيت نه آهي، سو انسان جي رُوپ ۾ جانور آهي، پوءِ جانور ۾ ڪُتو، ٻِلو، سُوئر، بَگهڙ وغيره اچي وڃن ٿا، پوءِ انسان ڪهڙي به جانور جو ڪرتب ڏيکاري سگهي ٿو، انهي ڪري انسان کي ڏُکن مان لنگهي پوءِ سُکن ۾ اچڻ ضرري آهي، ليلا پاڻ چوي ٿي ته:
هُيس هِندورن ۾، پِيَم ڪَانه پَروڙ!
هڪ خاص ڳالهه جنهن جو اسان کي ڌيان لهڻو آهي، سا هيءَ آهي ته، عام طرح سان ليلا ۽ مومل واريون آکاڻيون ٻُڌڻ ۾ اينديون آهن، تن جون رِٿائون شاهه سائين جي سُر ليلا- چنيسر ۽
سُر مومل- راڻو کان ٻئي نموني جون آهن، شاهه سائين، جا آکاڻي ٻُڌي هُئي، ساهن طرح هُئي ته، جڏهن چنيسر، ليلا کي دل تان لاهي ڇڏيو ۽ ڪؤنروءَ جو قُرب ڏسي مٿس موهجي پيو ۽ ساڻس سُک جا ڏينهن گذارڻ لڳو، تڏهن ليلا ڏُهاڳ جا ڏُک سهندي پيڪي گهر موٽي وئي، پوءِ ڏيکاريل آهي ته ڪيئن جکري جي معرفت، جو ليلا جي ڪٽنب مان ڪنهن ڇوڪريءَ سان مڱيل هو، چنيسر کي ليلا جي وطن اُن شاديءَ ۾ آندو ويو، جتي ليلا ڏاڍا هار سينگار ڪري، گُهونگهٽ پهري ڏاڍي ناز نخري سان چنيسر جي اڳيان اچي نچڻ شروع ڪيو، نچي به اهڙي، جو چنيسر مٿس موهجي پيو ۽ کيس گُهونگهٽ لاهڻ لاءِ منٿون ڪيائين، ليلا چنيسر جي مِنٿ مڃي گُهونگهٽ جو لاٿو ته پنهنجي اڳيان پنهنجي اڳين پٽ راڻي ليلا کي ڏٺائين، ۽ هن کي ڏسندي ئي سندس دل ٽُٽي پئي ۽ دم ڌڻيءَ حوالي ڪيائين، پر شاهه سائين سُر ليلا- چنيسر ۾ ڏيکاري ٿو ته ليلا پنهنجي وطن موٽي ڪين وئي، هُوءَ اُتي ئي رهي پئي، چنيسر کي ايتريون منٿون، ميڙيون آزيون نيازيون ڪيائين، جو چنيسر کيس معاف ڪري وري جيءَ ۾ جاءِ ڏني، ليلا، چنيسر کي ڪيئن هٿ ڪيو؟ عام آکاڻيءَ ۾ ڄاڻايل آهي ناچ گاني ۽ ناز نخري سان، مگر شاهه سائينءَ جو خيال اُن جي اُبتڙ ٿو ڏسجي، سندس خيال آهي ته ناز ڪري ته ليلا چنيسر وِڃايو هو، ليلا جو نخرو ۽ چِلولائي هُئي، جنهن کيس سهاڳ جي سيج تان لاهي، ڪيرائي، ڏُهاڳ جا ڏک ڏيکاريا، سو ڪيئن اُن ساڳي نخري ناز سان هوءَ چنيسر هٿ ڪندي؟ اها ته عقل جي ڳالهه نٿي لڳي! شاهه سائين کي هن آکاڻيءَ ۾ پَڇتاءُ جو درجو ڏيکارڻو هو، جنهن ڪري ليلا جي واپس مُلڪ موٽي وڃڻ وارو واقعو ڇڏي ڏنو اٿس، شاهه سائين ڪو رواجي شاعر ڪونه هو، بيشڪ لطيف اسم با مسميٰ هو، جهڙو هو سندس نالو تهڙو ئي پاڻ لطيف هو، هو عبداللطيف هو، پاڻ پنهنجن بيتن لاءِ چوي ٿو ته:

جي تو بَيت ڀَانئيا، سي آيَتُون آهِين
نِيو مَن لاَئِين پِريَان سَندي پَار ڏي.
هر ڪنهن اعليٰ قسم جي شاعر جا بيت آيتون ٿين ٿيون. شاهه سائينءَ کي خبر هُئي ته مان ڇا ٿو لکان ۽ جيڪي لکان ٿو اُن ۾ ڪهڙا راز رکيل آهن، اِئين برابر آهي ته شاهه سائين جڏهن خوب مستيءَ ۾ ايندو هو، تڏهن رقص ڪندي اچي شاعريءَ ۾ پلٽبو هو، ڪڏهن ڪڏهن ته رُئندو به هو، مگر اُن بيروني بي سُرتائيءَ اندر اندروني بيداري موجود هوندي هُئي، جنهن سندس ڪلام کي الهامي آواز بڻايو ٿي، جيڪڏهن چنيسر هڪ اڻ واقف ڇوڪريءَ جي ناچ تي هِرکجي پيو ته اِهو چنيسر جي سِيرت ۾ هڪ وڏو عيب وڏو ليکبو، شاهه سائين انهيءَ کي به پنهنجي رٿا مان ڪڍي ڇڏيو آهي، شاهه سائينءَ جي ليلا جو درجو عام آکاڻيءَ واري ليلا کان هزار ڀيرا مٿي آهي. شاهه سائينءَ جي ليلا ۾ دِل جي سچائي آهي، چنيسر بنا هن جو جيئڻ جنجال هو ۽ جيڪڏهن چنيسر کي ريجهائڻو هُئس ته اهو ڪم سندس چنيسر جي در تي رهڻ مان ٿيڻو هو ۽ نه وطن موٽي وڃڻ مان. ٻيو ته جيڪڏهن جکرو، ليلا جي ڪُٽنب مان مڱيل نه هُجي ها، جي اهو اتفاق نه ٿئي ها ته ليلا ڪيئن چنيسر کي مِلي ها؟ عام آکاڻيءَ واري ليلا جڏهن پيڪين وڃي ٿي، تڏهن کيس اها ڄاڻ ڪانهي ته جکري جي معرفت چنيسر هٿ ڪنديس، هوءَ ته دِل پلي وڃي ويهي رهي، اهو بي پرواهيءَ جو اظهار آهي، جو شاهه سائينءَ جي ليلا ۾ نظر ئي نه ايندو، هار تي هرکجي ليلا پاڻ کي اڳ ۾ ئي سرتين ۾ مهڻي هاب ڪرايو هو، شاهه سائين چوي ٿو ته:

اَچئو اَچئو اَڳلي، چَئي لَيلا کي لوڪ،
اَندر اوڀالن سِين، سَاڙي ڪَيانئس سوڪ،
ٻَالا پڻ جو ٻوڪ، ويو ويچاريءَ وسري.
۽ وري جي لاغرض بنجي پيڪين هلي وڃي ها ته ڪنهن جو به رُوح ڏانهس سَٽ نه کائي ها، هن لاءِ اهو ضروري هو ته چنيسر جو در نه ڇڏي، شاهه سائينءَ جي ليلا مڻيي تي موهجي، چنيسر برابر وِڪرو ڪيو، پر ساڳي وقت چنيسر سندس دل جو شهنشاهه ئي رهيو، هن بنا هڪ گهڙيءَ گهارڻ به هُن لاءِ مجال هُئي، پهرين هن سمجهيو ٿي ته هار کٽينديس، هوڏ ۾ نيبهه ٿيندو، پر پوءِ جنهن وقت ڏٺائين ته هار کي هٿ لائڻ معنيٰ چنيسر جي جُدائيءَ ۾ جلڻ، تنهن وقت وڏي افسوس مان چيائين ته:
مَڻيُون وِجَهان مَچ ۾، هَاڻي هَاڻان هَار!
شاهه سائينءَ جي ليلا لاءِ چنيسر يا موت ٻي ڪا ڳالهه هُن جي من ۾ هُئي ئي ڪانه، پوءِ پيڪين ڇو وڃي؟ عام آکاڻيءَ وارا ڪي واقعا ڪڍي پوءِ شاهه سائين پنهنجي ليلا کي اوچو درجو عطا ڪيو آهي. حقيقت ۾ شاهه سائين هن کي پنهنجن خيالن جو عڪس بڻائڻ ٿي چاهيو، شاهه سائين جي ليلا ۾ عقلي عنصر موجود آهي، شاهه سائين سمجهيو ته ههڙي خطا کائڻ کان پوءِ ليلا جو وري چنيسر اڳيان ناز نخرا ڪرڻ، سندس بي عقلي ٿيندي، هتي هُو پڇتاءَ جو احتياط ڪرڻ. شاهه سائينءَ جي ليلا ۾ صبر آهي، سهڻ گهٽ آهي، چنيسر جي ڀلائي ڪرڻ ۾ مڪمل ايمان ۽ مڪمل اُميد اٿس، اهو آسرو ئي آهي، جنهن جي آڌار تي هوءَ چنيسر جي چانئٺ تان نٿي اُٿي، بس سندس در جهليو ويٺي آهي ۽ کيس اِلتجا ڪندي چوي ٿي ته:
دَاغ تُنهنجو دَائِما، مَاري مَعذُورِيَن،
سَائِين ڪَارڻ سُپرين، وَڃج مَ ڏورين،
آءٌ تو حُضورين، مَڻيو وِجهان مَچ ۾.
يا
جي مُون مُوڙهي مَت، ته تُون سُڃِاڻِج سُپرِين،
اَصل اَوايَن جَا، عَيب ڍَڪين تُون اُت،
اِيءُ پَر تُنهِنجي پَت، جِيئن وَلهيون ڍَڪين وَلھَا!
مارئي جي سِيرت جهڙا گُڻ، عام آکاڻي واري ليلا ۾ نظر ئي نه ايندا، شاهه سائينءَ جي آکاڻين جون ترتيب ڏنل رِٿائون ڪي من گهڙت ڪين آهن، سڀ جون سڀ ٻڌل ڳالهين تي ٻڌل آهن، مگر اُڌاري ورتل لوهه کي پنهنجي شخصيت جو پارس لڳائي نِج سون ڪيو اٿس، جڳهه جي سُونهن سوڀيا ۽ پرڪشش بنائڻ لاءِ جنس جو حقدار رازو ئي ٿئي ٿو ۽ نه اُهو، جنهن سِرون ڍويون يا ريتي سيمينٽ ملائي مسالو ٺاهيو، شاهه سائين هيٺئين بيت ۾ ليلائڻ متعلق سٺي ۽ سهڻي هدايت ڏني آهي ته چنيسر کي ليلائڻ جو ليلا کي هي انداز اختيار ڪرڻ گهرجي ته:
ڪُوڙيون تُنهِنجون ڪَهاڻيون، تُون ڪُوڙيَن سَندو ڪَانت،
مُون کي ڇَڏ مَ دَاسِڙا، تَه وَڃان نَه وَڻ وَاند،
مُون ڳِچيءَ پَاند، تو چَنيسَر هَٿ ۾.
يعني ليلا چوي ٿي ته، آءٌ ڳِچيءَ ڳل پاند پائي بيٺي آهيان، جو تنهنجي هٿ وس آهي، تنهنجون ڪيتريون ئي راڻيون آهن، تون ڪيترين جو ڪانڌ آهين، آءٌ ته تُنهنجي گولي غلام ۽ داسڙي آهيان، تون ته منهنجي رُوح جو راجا آهين، ڀلائي ڪري مون کي نه وِسار، نه ته آءٌ رُلي وينديس، معنيٰ مفهوم جي لحاظ کان شاهه سائين چنيسر ڪنهن کي چيو آهي؟ چنيسر ڪير آهي؟ سو هر ڪو اهل دل زي فهم حق جو طالب، سچ جو متلاشي، بخوبي سمجهي سگهي ٿو ته هي چنيسر، اُهو چنيسر جو بادشاهن جو بادشاهه ۽ شاهن جو شاهه آهي، جنهن جو راز، جنهن جو راضپو حاصل ٿيڻ طالب جي نيت خلوص، عجز ۽ انڪساريءَ تي ٻڌل آهي، جڏهن حق سچ جو طالب، دنيا داريءَ جي موهه تي موهجي، ليلا پٽ راڻيءَ وانگر چنيسر جي راز ۽ راضپي جو قدر ئي نه ڪري ۽ پنهنجي دل جو ڳانڍاپو وڃيو دُنوي نئون لکن، هارن، هيرن، جواهرن، مڻين موتين سان گنڍي ته اهڙا بي قدرا، لالچي ۽ غافل طالب، چنيسر جي نگاهن ۾ ڪِرن ٿا ۽ سندس عنايتون ۽ عطائون وڃائي ٿا ويهن ۽ چنيسر اُنهن کان منهن موڙيو ڇڏي، موٽ ۾ چنيسر بي نياز ۽ بي پرواهه پنهنجي راز ۽ راضپي جي ورکا ڇو نه ڪؤنروءَ جهڙي فطرت رکندڙ تي ڪري، جنهن چنيسر جي هڪ رات جي چاهت اڳيان نَو لکو هار تِڇ سمجهيو ۽ اُن جي محبت مٿان گهوري ڇڏيائين ۽ ليلا سهاڳڻ مان ڏهاڳڻ بنجي رت رُئندي رهي، ان ڏس ۾ شاهه سائينءَ جو تصور ۽ تخيل نظريو يا فلسفو يا روحاني هدايت هي آهي ته چنيسر کي طالب جي سچي محبت گهرجي، طالب کي گهرجي ته هو چنيسر سان سڌو پريت جو پيچ پائي، ڪنهن به جکري يا مرڪيءَ کي وچ ۾ نه آڻي، پنهنجون غلطيون يا خطائون دل سان تسليم ڪري، لُڇي ۽ تڙيي عجز ۽ انڪساري ڪري، اُن پڇتاءُ جو کُليءَ دل سان اظهار ڪري، توبهه تائب ٿئي ۽ اهڙيءَ طرح هڪ پڇتائيندڙ ليلا کي چنيسر هميشه لاءِ حاصل ٿيو پوي! ڏسو اهڙي روحاني ڪاميابي جي ڪُنجي مرشد لطيف هڪ حق جي طالب کي هن طرح ڏئي رهيو آهي، چويس ٿو ته:
جي لِيلائي نَه لَھين، تَان پڻ لِيلائيج،
آسِرو مَ لاهيج، سَڄَڻ سَٻاجهو گَهڻو!
جيئن ليلا چنيسر جي پڇاڙي هرک هلاس واري آهي، ۽ سُر مومل راڻو پڻ ساڳي رِٿا جو آهي، راڻي جو اوچتو مرڻ ۽ مومل جو چِکيا تي چڙهڻ وارا واقعا شاهه سائين رِٿا مان خارج ڪري ڇڏيا آهن، مومل کي ليلا وانگر پڇاڙيءَ جي بيتن ۾ شاهه سائين دِلاسو ڏئي چوي ٿو ته، آجيان لاءِ تياري ڪر، راڻو ٿو اچئي! جهڙيءَ طرح ليلا پڇتاءُ ڪري هارايل بازي کنئي، تهڙي طرح مومل پڻ راڻي کي آزي نيزاري ڪري سندس وِڃايل پيار وري کٽي ورتو، ٻنهي ڪهاڻين ۾ ائين ڪرڻ سان ئي شاهه سائين پنهنجو مطلب حاصل ڪري ورتو آهي، جيڪڏهن شاهه سائينءَ جي مومل نا اميد ٿي پاڻ کي چِکيا تي چاڙهي ساڙي ها ته اِهو مطلب نڪري ها ته ڌڻي تعاليٰ وٽ سچي پڇتاءُ جو ڪو قدر ئي ڪونهي. شاهه سائينءَ کي ڏيکارڻو هو ته جيتوڻيڪ خدا رياڻو آهي ته به سڄڻ ٻاجهارو گهڻو، پڇتاءُ اها سوني چاٻي آهي، جا سچ جي سهڻي محلات جو دروازو کولي ٿي، شاهه سائين پڌرو ڪري ڏيکاريو آهي ته دل سان سچي توبهه ڌڻي وٽ اگهامي ٿي ۽ انسان کي بخشش ملي ٿي، عام آکاڻيءَ جيان شاهه سائين ڪِٿي به ليلا ۽ مومل جي مرڻ جو ذڪر نٿو ڪري، سُر سهڻيءَ ۾ شاهه سائين بلڪل کُليل لفظن ۾ ٻڌائي ٿو ته سهڻي درياهه ۾ ٻُڏي مُئي، ڪَانڌي ڪَنگ ٿِياس:
ٻَگها جي ٻيٽن جا، ڪُلها تِن ڏِنَاسُ،
اَکين مُلڪ ڏِٺاس، توءِ مَن ڪَاڍو ميهار ڏي!
ته ڪَر ڪِيئن سَسئي جِي سَيِر نه گِهڙي سُهڻي،
هيت حَياتيءَ ڏِينهَڙا، هڏهن تان نه هُئي،
چُڪيءَ تنهن چري ڪئي، جو ڏنس اُن ڏهي،
سهڻيءَ کي سيد چئي وڌو قرب ڪُهي،
هنئهين هُوند مُئي، پر ٻُڏيءَ جا ٻِيڻا ٿِيا.
شاهه سائين سسئي جي موت جو سڌي طرح نٿو ٻڌائي اڻ سڌي طرح چوي ٿو ته:
مُنڪَر ۽ نَڪِير کي، جَڏهن ڏِٺائين،
اَڳيان اُٿي اُن کي، پُنهون پُڇيائِين،
اها اتائين، ڪو ويو سَاٿ سَڄَڻ جو!
يا
اَچي عِزرائِيل، سُتي جَاڳائي سسئي،
ٿِي ڊوڙائي دِليل، پُنهون ماڻهو موڪليو.
انهيءَ جو مطلب اِهو ٿيو ته سسئي جو موت، پُنهونءَ جي مِلڻ کان اڳ ٿيو آهي، جو ملائڪن کان گُم ٿيل پنهل جو پئي ٿي پُڇي، سورٺ جي باري ۾ شاهه سائين چوي ٿو ته:
سورٺ مُئي سُک ٿِيو، خِيما هَنيا کَنگهار!
ليڪن سُر ليلا چنيسر ۽ سُر مومل راڻو ڄاڻي ٻُجهي سُکن جي پڇاڙي بڻايا اٿس، اهو قدم، جيڪو شاهه سائين کنيو آهي، شايد ليلا ۽ مومل جي سيرتن کي مڪمل ڪرڻ ۽ ادبي اُصولن جي پيروي ڪرڻ لاءِ سُورمي ۽ سُورميءَ جو موت اهڙو ته خاص واقعو آهي، جو لِکندڙ اُن کي نظر انداز ڪري نٿو سگهي، ائين برابر آهي ته شاهه سائين سڄي آکاڻي نٿو ڏئي، پر انهيءَ جو مقصد اِهو نه آهي ته، جيڪي وڻيو اٿس، سو ڇڏي ڏنو اٿس، کيس ادبي مطلب کي نظر ۾ رکڻو ٿي پيو، مان ڪو وڏو ليکڪ ڪونه آهيان، جو هن تي وڌي ٽيڪا ٽپڻي ڪريان، مُنهنجي هڪ ادنيٰ راءِ آهي ته، شاهه سائين اِهو قدم اُن ڪري کنيو آهي ته جيئن ادبي خواهه تمثيلي مطلب حاصل ٿي سگهن.
ليلا جهڙي نخريلي ۽ هلڪي سڀاءُ واري عورت ۾ پڇتاءُ جي ذريعي شاهه سائين ڪيترو نه ڦيرو آندو آهي! هن جي سِيرت نگاري ڪهاڻيءَ جي مُنڍ کان وٺي پڇاڙي تائين هڪ جهڙي نه آهي، آخر ۾ ليلا جي سيرت ۾ جيڪا تبديلي اچي ٿي، سا کيس ڳوري ۽ ڳنڀير بڻائي ٿي، جا ڪهاڻيءَ جي رِٿا ۾ ڪنهن وقت هڪ ڦلڙهي طبيعت واري عورت هُئي، تنهن جي واتان شاهه سائين ڪهڙا نه قيمتي ٻول چورائي ٿو، هُوءَ چوي ٿي ته:
اَلا ڏَاهِي مَ ٿِيَان، ڏَاهيُون ڏُک ڏِسَن،
مُون سِين مُون پِرين، ڀورائِيءَ ۾ ڀَال ڪَيا.
پهرين جڏهن ليلا کي معلوم ٿو ٿئي ته چنيسر ڪؤنروءَ کي پنهنجي پٽ راڻي ڪيو آهي ۽ کيس من جي مندر مان نيڪالي ڏئي تڙي ڇڏيو اٿس، تڏهن سمورو ڏوهه چنيسر مٿان مڙهي ٿي ۽ پنهنجي غلطيءَ کي نظر انداز ڪري، پنهنجي ڪانڌ جي سچائيءَ ۾ شڪ ٿي ڪري، هُوءَ پنهنجي شڪ جو اظهار هن طرح ٿي ڪري ته:
چَنيسر جِي چِت ۾، ڪِين جو اَڳ هو،
تِهَان پوءِ ٿِيو، مَڻيي تي مَامِرو!
پر پڇاڙيءَ ۾ اُها ساڳيءَ ليلا آهي، جيڪا سوچي ٿي، سمجهي ٿي ۽ پروڙي ٿي ته اَجاين ڏوراپن مان ڪجهه ناهي ورڻو، هٺ ۽ وڏائي ڇڏي، هوءَ کُليءَ دل سان پنهنجي پشيمانيءَ ۽ پڇتاءُ جو اظهار ڪندي چوي ٿي ته:
ڍولا! ڍيل مَ مُون، ڪَانڌ ڪَمِيڻي آهِيَان،
سِڪ تُنهِنجِي سُپرين، ڀيري وِڌيس ڀُونِءِ،
مُون وَرتُونهين تُون، تو وَر وَلهيون ڪيتريون!
ساڳي ريت مومل به راڻي کي منٿون ميڙون ڪري چوي ٿي ته:
مِيَان مينڌرا موٽ، بَخش ڪَر بُڇائِيون،
تُون گَهڻن جو گهوٽ، مُون وَرتُون هيڪڙو!
يا
سوڍا سُور سِڪائِيُون، اَکيون آب نَه ڪَن،
راڻي جِي رِهَاڻ کي، وَروڻيو وَڃَن،
سي ڪِيئن مينڌرا مَچَن، جي تو سُوريءَ چَاڙهيون.
مومل ۽ ليلا وانگر سهڻي ۽ سسئيءَ پڻ محبوبن کي سڏيو، پُڪاريو، مگر مومل ۽ ليلا محل ماڙين ۾ ويهي سڏيو پُڪاريو، سسئي گهر ڇڏي جهر جهنگ رُلي، جبل جهاڳيا ۽ پير پِٿون ڪيا، پنهل لاءِ سهڻي وري درياهه جي لهرن ۾ لُڏندي ميھار ميھار پُڪاريو، ليلا پيڪن ڪانه وئي، چنيسر جي گهر جي چائونٺ تان نه چُري، کيس مِنٿون ميڙيون ۽ آزيون نيزاريون ڪندي رهي ۽ مومل وري ڪاڪ محل ۾ رهي راڻي جي راهه نهاريندي رهي، راتين جون راتيون جاڳي ڏينهن ڪيا، شاهه سائين مومل کان هن طرح چورايو آهي ته:
ڏِيئا تيل ڦُليل جَا، ٻَارِيَم تَائِين ٻَانگ،
وَٽ سوريندي وَلھا، وِئو تيل ٻَرِي،
موٽ مُسافر سُپرين، چَانگي تي چَڙهِي،
راڻي لاءِ رَڙي، ويئي وِهَامي رَاتِڙِي.
اها ڳالهه مڃڻ جهڙي آهي ته واقعي مومل تيل ۽ ڦُليل جا ڏِيئا محلات ۾ ٻاري، راتيون گذاريون هونديون، پر ڏِيئا کڻي رستن تي ڪانه نڪتي هوندي، شاهه سائين ٻي هنڌ وري مومل کان چورائي ٿو ته:
رُئان ٿِي رَاڻا، هَنڌ نِهاريو حجرا،
پيئي کِهه کَٽن تي، ٿِيا پَلَنگ پُراڻا،
ڌريائي ڌُوڙ ٿِيا، وَريءَ وِهاڻا،
جَايُون گُل جبات، وَڻ توري ڪُوماڻا!
جنهن ڪمري ۾ هوءَ راڻي سان رهي، جنهن پلنگ تي پنهنجي محبوب مينڌري سان ليٽي، جنهن وِهاڻي تي ساڻس گڏ منهن سان منهن مِلائي ڪنڌ رکيائين، جن ڪاڪ جي باغيچن ۽ پارڪن ۾ سوڍي سان سير ڪيائين ۽ هٿ هٿ ۾ ڏئي گُهمي ڦِري، تن ۾ جا تبديلي آئي آهي، تن جو مومل ذڪر ڪري ظاهر ٿي ڪري ته، هن راڻي لاءِ ڪاڪ ۾ رهي رُنو، جيتوڻيڪ ائين آهي ته مومل، راڻي جي پٺيان سندس وطن ڪانه وئي ته به هُن جي جدائي ۾ چين ڪين آيس، محلات ۾ رهي، پر محلات هن لاءِ عذاب مثل هو، هو دل جي ڪيفيت ظاهر ڪندي ٻڌائي ٿي ته:
ڪَاڪ ڪَڙهِي، وَڻ جَليا، جَلِي مُنهِنجِي جَان!
پس تو شڪون تڪيا سيئي وهاڻا
پَسيو هَنڌ پَچي هِنيون، جي حَبِيبَن هَاڻا،
هِڪ ڏِنگا ڏاڏاڻا، ٻيو موٽيو تَان نَه مينڌرو.
مومل جي اُنهن لفظن مان معلوم ٿو ٿئي ته راڻي جو لِڪ چوريءَ مومل وٽ اچڻ ۽ مومل جو راڻي جي وِڇوڙي ۾ بيقرار ۽ پريشان ٿيڻ، مومل جي مائٽن مِٽن، عزيزن قريبن کي پسند ڪين هو، هڪ ڏنگا ڏاڏاڻا مان بلڪل پڌرو آهي ته، مومل کي مائٽن جي مرضيءَ خلاف راڻي سان نينهن جو ناتو نڀائڻو پيو، هن واقعي کي ڪنهن ٻئي وري اور نموني سان پيش ڪيو آهي، جنهن ۾ ڏيکاريو ويو آهي ته، مومل جي مائٽن کي ڌيءَ جو راڻي سان رستو نه وڻيو، سو اُنهن ننڍي ڌيءَ سومل کي چيو ته، اهڙي ڪا سَٽ، سَٽ، جو مو مل ۽ راڻي جو ناتو ٽُٽي وڃي، جو اسان جي گِلا پئي ٿئي، اُن کان ڇُٽي پئون! جنهن جو بيان ڪجهه هن ريت آهي ته:
سُومل مُومل ڏي مُڪي، ڪَري مَصلَحت مَاءُ،
تَه ڀڄ لَهه وَڃي ڀيڻ جِي، حَقِيقَت حَالاءُ،
ڪَنهن اَهڄاڻي آءُ، راڻي کي رَد ڪَري.
سُومل، جيڪا ڏاهپ ۾ پنهنجو مٽ پاڻ هُئي، تنهن ڇا ڪيو جو رات جو راڻي جي اچڻ کان اڳ مرداڻو لباس پائي، مُومل کي ڀاڪر پائي سمهي رهي، جنهن جو بيان ڪجهه هن طرح آهي ته:
سَا سُومل هَلِي سَنبري، گڏجِي گُماناءُ،
مَنجهه مُومَل کي نَه پِيو، سَندو سَحر سَماءُ،
سَا سُتي سيج مَٿان، اَچي ڀَاڪُر پَائي ڀيڻ سَان.
سُومل ائين به ڪيو، جو ڪاڪ محل جي ٻاهران، جنهن واٽ سان راڻو ايندو هو، اُتي هڪ ماڻهو بيهاري ڇڏيو ته، جڏهن راڻو، مومل سان ملڻ لاءِ اچي، تڏهن کيس اهڙي من گهڙت ڳالهه ٻڌائي، جيئن هُو مومل کان منهن ڦيرائي ڇڏي. راڻو آيو ته انهيءَ ماڻهو کيس چيو ته اي راڻا! تون پري کان انهيءَ مومل وٽ ٿو وڃين، جنهن جي سيتل راءِ سان به سنگت آهي، انهيءَ طعني راڻي کي ڪاوڙائي ڇڏيو ۽ جيئن محلات ۾ آيو ته ڏٺائين ته واقعي مُومل ڪنهن شخص سان ٻک پايو سُتي پئي هُئي ۽ ڪُوڙي ٻُڌل ڳالهه جي پڪ ٿيس، ۽ راڻو پنهنجو لڪڻ ڇڏي، مُومل کي اُٿارڻ بجاءِ ڪاوڙجي واپس هليو ويو، صبح جو مُومل کي جاڳ ٿي، ڏٺائين ته راڻي جو لڪڻ پيو آهي، پڪ ٿي ويس ته راڻي کي بدگماني ٿي، ۽ هُو ڪاوڙجي واپس هليو ويو آهي. پوءِ مومل ڏاڍي پريشان ٿي ۽ راڻي کي ليلائڻ لڳي:
تَڏهن مِير به مُومل ڏي، مُڪو چِٽو چَوائي،
تَه آيَس تو اَنجَام تي، آءٌ ڀي اُٺ اُٺائي،
سُتي پيئي هُئينءَ سيتل سان، پيچ وَڏا پَائي.
مومل وري راڻي کي وراڻيءَ ۾ چيو ته:
سُتِي هُيس سُومل سان، وير پَئِي وَيسَر،
سَڙي ڪو سَحر ڪَيو، وَلهيءَ ڪو وَيتَر،
جَاڳيس نَه جَاڙ ڪَري، طَرح انهيءَ تيتَر،
ويهڻ مُون واجب هو، تُون اَچين هَا تيتَر.
مومل جي انهن سٽن مان ثابت آهي ته، سنديس ڀيڻ سُومل کيس ننڊ ۾ سُتل ڏسي، بنا هن کي جاڳائڻ جي چُپ چاپ ڪري وڃي ساڻس سُتي هُئي! هن عام ڪهاڻي کان شاهه سائين جي آکاڻي ۾ مومل جي سيرت ٻي طرح پيش ٿيل آهي. شاهه سائين جي بيان موجب مومل پنهنجي ڀيڻ سومل کي چيو هو ته راڻي جا پيل ڪپڙا پائي اچي مون سان سُمهه، جيئن راڻي اڄ پنهنجي انجام تي اچڻ ۾ ڏاڍي دير ڪئي آهي، سندس سِڪ ڏاڍو ستائي ٿي، يعني مومل جُڙتو راڻو تيار ڪري راڻي جي آسيس ٿي ورتي، جنهن تي راڻو مٿس ڪاوڙيو، شاهه سائين ثابت ڪري ڏيکاريو آهي ته، مومل پنهنجي ڏوهه ڪري ئي گهڻو سَٺو، پر عام ڪهاڻيءَ ۾ مومل ڪا خطا ڪانه ٿي ڪري، جو ڏُک ڏنائين، هن کي ته جُڙتو راڻي جو خيال خواب به ڪونه آيو، سُومل ماءُ جي زور ڀرڻ تي وڃي مُومل کي ڀاڪُر هڻي سُتي هُئي، ڏاڍي تعجب جي ڳالهه چئبي، جو مومل کي اهڙي گهري ننڊ اچي وئي هُئي، جو سُومل مرداڻو لباس پائي ڀاڪُر اچي وڌو، ته به هُوءَ سُجاڳ ڪانه ٿي، هن کي ته راڻي جي اچڻ جي انتظار ۾ ننڊ اچڻ ڪانه کپندي هُيس، جي ڀلا ننڊ جو جهٽڪو اچي به ويو هوس، ته سُومل جي ڀاڪُر پائڻ سان اک کلڻ کپندي هُيس، جنهن ماڻهوءَ کي محبوب جي اچڻ جو انجام ڏنل هُجي، اُن کي بنا کُٽڪي ڪيئن ٿو آرام اچي؟ جيڪا ڳالهه بلڪل سمجهه ۾ ئي نٿي اچي، شاهه صاحب، انهيءَ اڻ ٿيڻي واقعي کي رد ڪري ڏيکاريو آهي ته مومل جي چوڻ تي ئي سُومل ساڻس وڃي سُتي هُئي، ائين ڪرڻ سان ئي، شاهه سائين آکاڻيءَ ۾ ڏيکاريل جهول کي سِڌو ڪري ادبي انصاف جي اُصول جي پيروي ڪئي آهي، ليلا ۽ مومل جي وچ ۾ هڪڙو تفاوت ضرور آهي ته ليلا، چنيسر جي پٽ راڻي هُئي ۽ سدائين سندس محبت ۾ رهندي هُئي، مگر راڻو، مومل وٽ ڪڏهن ڪڏهن وجهه وٺي ايندو هو، ڇاڪاڻ جو هُو اڳ ۾ ئي پرڻيل هو، مومل جا مائٽ انهيءَ ڳالهه ۾ خوش نه هُئا، ته هُوءَ راڻي سان پيار ڪري، پر ليلا کي جڏهن چنيسر دليئون لاهي ڇڏيو، تڏهن به چنيسر وٽ رهي، کيس پرچائڻ لاءِ مِنٿون ميڙيون ڪيائين، ليڪن مُومل جو راڻو ته رُسي وڃي پنهنجي ماڳ ويٺو هو، شاهه سائين ڄاڻي ٻُجهي مومل کي راڻي جي پُٺيان نه موڪليو هو، هڪ اعليٰ درجي وارو شاعر هو ۽ مڙني سُورمين کان پنهنجن پنهنجن محبوبن جي جدائيءَ ۾ ورلاپ ڪرائڻا هيس، هن ڏٺو ته جي مومل به سسئي جيان پنهنجي محبوب جي وطن ويندي، ته رستي ۾ اِهي ئي جبل جهنگ ۽ مِرون ڏسندي، جي سسئيءَ ڏٺا هُئا، جنهن ڪري ساڳي نموني جي مضمون کي ٻئي نموني پيش ڪرڻ لاءِ مُومل کي ڪاڪ ۾ رهائي، کانئس قُرب جون دانهون، ڪُوڪون ڪرايائين، مُومل، جي پاڻ نٿي وڃي ته راڻي کي چوائي موڪلي ٿي ته:
ميڙ مُنجان ٿي مينڌرا! تو دَر لِيلائي!
مُومل ڪيترن کي ئي پنهنجي حُسن سان گهايو هو، پر راڻي جي محبت کيس ماري وِڌو، اصل ڪُهي وڌو، شاهه سائين ان ڳالهه جي منظر نگاري اجهو هن طرح ڪئي آهي ته:
گجر گهڻا گهائيا، پاڻ لڳس گهاءُ،
مينڌري مِلاءُ، لڳس ڪَان ڪَپار ۾
يا
راڻو ڪا رَات وِيو، ڳُجِهي ڳالهه ڪَري،
سوڍي ريءَ سَرتِيون! هَڏ نَه سَاهه سَري،
وَڃي مَان وَري! آسَائِتي آهيان.
مُومل ۽ ليلا جون سِيرتون ڏِسبيون ته معلوم ٿيندو ته، مُومل، ليلا وانگر راڻي ۾ ڪوبه شڪ گُمان نٿي آڻي، ۽ هڪدم پنهنجي غلطي محسوس ڪري ٿي، ليلا جيان مُومل کي به جيڏيون سرتيون شرمائين ٿيون، مومل چوي ٿي ته:
سَٺَم سَاهيڙِيَن جَا، طَعنا توهين لاءِ
راڻي، مُومل کي سُومل سان مرداني لباس ۾ سُتل ڏسي، کيس اُٿارڻ بجاءِ سندس پاسي ۾ پنهنجو لَڪُڻ نشاني طور رکي ڪاوڙجي واپس هليو ويو، پوءِ به مُومل جي دل ۾ ڪڏهن به راڻي جي سچائي ۾ شڪ ڪين ٿيو! مُومل کي اها سُڌ به ضرور هوندي ته راڻو پرڻيل آهي، پوءِ به اهو خيال ڪونه آيس ته متان سندس زال مون ڏي اچڻ کان منع ڪئي هُجيس ۽ هيءَ وجهه وٺي مُون کان رُسي ويو آهي، هُوءَ ته پاڻ کي ئي وڏو ڏوهي ٿي چوائي ته:
ڪِين سَاڱا هُيَم سُپرين، جَاڙون ڪَيَم جَال،
سوڍا مُون کي ڪَال، موٽي مُنهن ۾ آئِيُون!
مُومل ته راڻي جي تمام شڪر گذار ٿي ٿئي، جو ساڻس پِريت جو پيچ پائي کيس نوازيو هو، چيو وڃي ٿو ته، راڻي کي هڪ سيلاني جوڳيءَ فقير جي واتان مُومل جي حُسن جي هاڪ ٻُڌي هُئي، راڻي جي دل ٿي ته، مُومل سان مِلان ڏِسان ته واقعي اهڙي حَسين واري آهي، سو ساٿين کي چيائين ته:
هَلو هَلو ڪَاڪ تَڙين، جِتي نِينهن اُڇل!
راڻي تي مُومل جي سُونهن سوڀيا جو، جيڪو اثر ٿيو، جنهن لاءِ شاهه سائين چوي ٿو ته:
لڊوڻئا لوڌي ٿِيا، وَتن منجهه وِصَال،
اَڄ اَوتيو اَکين، ڪَاڪ پِيتَائُون ڪَال،
ويئي ويچارن وِسرِي، صُباح جِي سَنڀال،
جَانب جي جَمال، رَڱي پس! ريٽو ڪَڻا.
مُومل کي اِهو معلوم هو ته، راڻو سندس لاءِ ڪيترو مُنتظر هو، جو پنهنجي زال جي پراوهه نه ڪندي، سندس نينهن جي محتاجي ڪڍڻ لڳو، ته به جڏهن راڻي سان مُنهان مُنهن ٿي، تڏهن هُو دل جهلي نه سگهي ۽ چيائين ته:
گُجر گَهڻا گَهائِيا، پَاڻ لڳس گَهاءُ!
۽ جنهن وقت راڻو رُسي هليو ويس، تنهن وقت کيس ڏوهه ڏيڻ بدران کيس ساراهڻ لڳي ۽ چيائين ته:
ڍولي ڍَڪِي آهيان، هُيس اُگهاڙي اَڳ،
جوڙي وِچان جَڳ، ڪَڪَر ڪَيائِينم ڪَاڪ جو.
مُومل ائين به سمجهي هُئي ته راڻو جيڪڏهن ڪاوڙ وِچان کيس ماري به وڃي ها ته به هُن کي واجب هو، پر هُن پاڻ کي روڪي صبر کان ڪم ورتو، ائين سمجهو راڻي مومل کي ڪهل سان ڪٺو هو، پاڻ چوي ٿي ته:
سوڍا صبر تُنهنجي، ماڻهو ڪُٺي مُومل،
ڪَپر مَنجهان ڪَل، پِيَم پِرين تُنهِنجي!
اهي اکر آهن راجا نند جي نياڻيءَ مُومل جا! اهڙي ئي ريت سسئي به پنهل لاءِ ائين چوي ٿي ته:
سڌر سِين سَڱ ڪَري، پَرکِيندين پِياس،
ڪير برهمڻ ڪن جي، ڪير ڄاڻي ڪڻياس،
هند نه سنڌ سياس، هُن ڀرين ڪيس پڌري.
جيئن سسئي کي سسئي، پُنهونءَ جي پيار ڪيو، تيئن مينڌري جي محبت ئي مُومل کي مُومل بڻايو، مومل ۾ نسل جو فخر هو ۽ حُسن جو ناز هو:
مُومل کي مِجاز جَا، اَکيَن ۾ اَنبُور
هن ته فقط پئسن ميڙڻ لاءِ ڪاڪ وارو طلسمي ٽڪساٽ وارو نمونو اَڏيو هو، هُن سمجهيو ٿي ته، ڪوبه ماڻهو، وٽس پهچي ڪين سگهندو، ناتر جهڙيون حرفتي ۽ چالباز ٻانهيون، اُن کي مُنجهائي ماري ڇڏينديون، انهيءَ مان معلوم ٿو ٿئي ته، مُومل هڪ ڪُنواري ۽ هلڪي طبيعت واري ڇوڪري هُئي، جنهن ۾ سچي عشق کان وڌيڪ ظاهري ناز نخرو ۽ ٺاهه ٺُوهه هو، هوءَ پنهنجي ماڻن ۽ نينهن جي نيڻن سان آسائتن جو اندر جلائي خاڪ ڪندي هُئي، اها ساڳي مُومل ڏسو ته سندس طبيعت ۾ ڪيئن ڦيرو اچي ويو، مُومل ۽ ليلا ۾ اهو تفاوت آهي، جو شاهه سائين، مُومل جي ڪُنوارپ واري حياتيءَ جو بيان ڪري ٿو، ڪنواري هُوندي ڇوڪريءَ ۾ جيڪو ٺاهه ٺوهه جو شوق ٿئي ٿو، سو پرڻئي کان پوءِ گهٽجي ٿو، پر سهڻيءَ اصل سينگار نه ڇڏيو، سو نه ڇڏيو. ميهار وٽ هر رات سينگار ڪري، پوءِ ويندي هُئي، پر مرشد لطيف لفطن جي چوند ڪري، مومل جي سُونهن ۽ مجاز جو، جيڪو تذڪرو ڪيو آهي، سو ٻي ڪنهن به سُورميءَ جو نه ڪيو آهي، ۽ ٻنهي سُورمين ۾ مومل کي ئي ڪنواري ڏيکاريو اٿس، ٻيون سڀئي سُورميون پرڻيل يا مڱيل ڏيکاريون اٿس، مُومل جي سِيرت سان شاهه سائين، ليلا جي سيرت کان گهڻو وڌيڪ محنت ڪئي ٿي ڏسجي! سهڻي- ميهار جي سُونهن جو بيان ڪري ٿي ته، سسئي وري پنهنجي پُنهل جي حُسن جو بيان ٿي ڪري، پر شاهه سائين سندن حُسن جو ذڪر نٿو ڪري، مومل ئي آهي، جنهن جي جسماني جلوي جو مرشد لطيف زير زبر سان احوال ڏئي ٿو، مُومل جي اکين ۾ جادو سمايل هُجڻ ۽ پُرڪشش هُئڻ جو چيو اٿس، جو ’جي ويا سي وڍيا‘ شاهه سائين ٻُڌائي ٿو ته، مُومل جي اکين جا تارا اهڙا ته جَلويدار هُئا، ڄڻ ته سندس پِنبڻين جي ڪَمان جا ٻه تِير هُئا، جن سان هن ڪيئي هاڪارا حاڪم، جوڌا جوان، پهلوان ۽ اعليٰ درجي وار عاقل هوشيار گهائي ڇڏيا هُئا:
هَڻي تِن کي تِير، مَڻيون جِن مَٿن ۾.
ڇو جو هن کي ملڪيت ميڙي پيءُ کي ڏيڻي هُئي، انهيءَ ڪري ئي مُومل گلابي، ريشمي وڳا ويس پائي، چوٽيءَ ۾ سُرها تيل مُشڪ، عنبر ۽ چنبيلي جا گُل وِجهي، مٿي ڪاڪ محل جي ڪٽهڙي ۾ ويهي، پنهنجن آيل عاشقن ڏانهن نينهن ڀريا نيڻ کڻي نهاريندي هُئي، ته عاشقن کي تير لڳندا هُئا، ۽ ڍيري ٿي پوندا هُئا، اِهو سڀ ڪُجهه پئسن ميڙڻ لاءِ ڪندي هُئي، ٻيو ڪو هنن سان نڪاح ڪرڻو ٿورو هوس، بس سندن ملڪيت ڦُري کين فقير بڻائيندي هُئي، هوءَ تمام ۽ تمام سخت دل حَسينا هُئي، جنهن جي دل ۾ عاشقن لاءِ رحم ۽ قياس جو ذرو به ڪونه هو، ٻين عاشقن وانگر راڻو به مُومل سان مِلڻ لاءِ ڪاڪ پهتو، مُومل، راڻي کي سندس چالاڪيءَ ڪري قبوليو، جيڪڏهن مُومل ائين قبولي ها ته، چئي سگهجي ها ته، مُومل، راڻي کي ان ڪري نه قبوليو، جو ساڻس دل ٿيس، پر ڇاڪاڻ ته راڻي چالاڪي ۽ همت ڪري هن ڪاڪ جي طلسم کي ٽوڙي، سلامتيءَ سان سڀني آزمائشن مان ڪامياب ٿي، سچيءَ مُومل کي ڳولي هٿ ڪيو. شاهه سائين وسيع نظر وارو شاعر هو، هُن ڏٺو ته اِئين ڪرڻ سان مُومل جي سِيرت کي ڌڪ لڳندو، سو ڏيکاريائين ته مُومل، راڻي جي همت ۽ ڏاهپ تي موهت ڪانه ٿي، پر هُن جي حُسن تي موهت ٿي، جيئن سُهڻي ۽ سسئيءَ پنهنجن محبوبن تي موهت ٿي، سندن ساراهه ڪن ٿيون، تيئن شاهه سائين مُومل جي واتان، راڻي جي خوبصورتيءَ جي ساراهه ڪرائي ٿو:
روءِ راڻي جي نَاهه ڪو، سوڍا ٻِيَا به سَجان
انهيءَ سِٽ مان معلوم ٿئي ٿو ته، راڻو ڏاهپ ۽ عقل ڪري ايترو ڪشش ڪندڙ نه هو، جهڙو حُسن ڪري هو ۽ حُسن ڪري ئي هن مومل هٿ ڪئي:
نِسورِيا ئِي نِينهَن جِي، ڪَشيَائِين ڪَمَان!
مومل پاڻ ٿي چوي ته:
سَوڍا! تو ڳر سَاهه، نَه تَه رَاڻا گَهڻا رَاڄ ۾.
مُومل کي صرف راڻي جي سُهڻي صورت مٿس موهت ڪيو هو، هوءَ ڪا راڻي جي وزارت تي موهت ڪانه ٿي هُئي، ڇاڪاڻ ته پاڻ به راجا جي ڌيءَ هُئي، راڻي جي سياڻپ مٿس ڪو اثر ڪونه ڪيو هو، جيڪي ڪُجهه ڪيو هو، سو راڻي جي حُسن جو ڪمال هو، راڻي جي حُسن ئي مُومل کي سٽي لاٿو هو. هِتي اِها ڳالهه ياد رکڻ گهرجي ته، راڻي لاءِ چوڻ ۾ ايندو آهي ته، هُو هڪ اک کان ڪاڻو هو، پر شاهه سائين کيس هڪ خوبصورت جوان ڏيکاريو آهي، جنهن مُومل جهڙي نازنين جي دِل کي چؤ کنڀو کڻي قابو ڪيو، راڻي ڪاڻي لاءِ شاهه سائين چوي ٿو ته:
روءِ راڻي جِي نَاهه ڪو، سوڍو سَڀَن سُونهن!
مُومل، راڻي جي هڪ روايتي ڪهاڻي، جيڪا ڪنهن شاعر جي جوڙيل آهي، اُن ۾ شاعر هن واقعي طرف اِشارو ڪري ٿو، پر شاهه سائين ۽ روايتي ڪهاڻي پيش ڪندڙ شاعر جي وِچ ۾ ڏينهن رات ۽ زمين آسمان وارو فرق نظر اچي ٿو، روايتي ڪهاڻي پيش ڪندڙ شاعر ڏيکاري ٿو ته، جڏهن مُومل، راڻي جي مُلڪ، راڻي کي پرچائڻ آئي، تڏهن سندن وچ ۾ سوال جواب ٿيا، پر راڻي، مُومل جي ڪا ڳالهه نه مڃي، پوءِ مُومل، راڻي کي چيو ته:
سوڍل سَائِين سُهڻا، ٿو سَڏائين سِيَاڻُو،
پَر آهِين اَيَاڻَن کان، آءٌ ڀَانئِيان اَيَاڻُو،
ڪِيئن ٿِئين ڪَاڻو، سَا سَچِي ڪَر سُپرين!
خيال ۾ ئي نٿو اچي ته ڪا مُومل، راڻي کي پرچائڻ وئي هُئي، تنهن راڻي کان اهڙا ناپسنديده سوال ڪيا، روايتي ڪهاڻي جوڙيندڙ شاعر جي مُومل ۽ شاهه سائينءَ جي مُومل ۾ ڀيٽ ٿا ڪريون ته، شاهه سائينءَ جي مُومل عرش تي نظر اچي ٿي، روايتي ڪهاڻي جوڙيندڙ جي مُومل فرش تي نظر پئي اچي. شاهه سائين پنهنجي مُومل ۾ پنهنجي شخصيت اوتي ڇڏي آهي، جنهن مان شاهه سائينءَ جي خوشبوءِ ٿي اچي، اها مومل ڪهڙي، جنهن راڻي سان لنئون لائي، اهڙي نموني سان ڳالهايو ته:
آهين اَياڻَن کَان، آءٌ ڀَانيَان اَياڻُو،
عَاشق ڪِيئن مَعشُوقَ کان پُڇندو، تُون ٿِئين ڪِيئَن ڪَاڻُو؟
عاشق کي ته معشوق جا عيب نظر ئي نه ايندا آهن، اهڙي قسم جون اُوڻايون، شاهه سائينءَ جي مُومل ۾ نظر ئي نه اينديون، پڙهندڙن کي شاهه سائينءَ جي مُومل کي ئي صحيح ۽ سچي سمجهڻ گهرجي!

نُوري

هُئِي هَٿ ۾ مَڪڙِي، ڄَام هَٿ ۾ ڄَار،
سَڄو ڏِينهن شِڪَار، ڪِينجَهر ۾ ڪَالِهه هو.
سُر ڪاموڏ ۾ شاهه سائين ڪينجهر ڪناري رهندڙ گندرا پاڙي جي ملاحن مان نوريءَ نالي مُهاڻيءَ کي سورمي بڻائي، کيس امر بڻائي ڇڏيو. نُوريءَ شاهه سائين جي سُورمين جو نُور آهي، نُوريءَ جي شاهه سائين پڙهندڙن اڳيان نِوڙت ۽ نياز جي تصوير پيش ڪئي آهي، نوري هئي مهاڻي، هڪ مسڪين ڳوٺاڻي، پر شاهه سائينءَ کي سادن سُودن، پُراڻن، ميرڙن ڪپڙن ۾ ڍَڪيل جِسم اندر هڪ بي بها دل نظر آئي، ۽ انهيءَ دل جي ٽِجوڙي هُئي، جيڪا املهه رُوحاني خزاني سان ڀرپور ڏِٺائين، سيرت نگاريءَ جو هڪ طريقو، جو شاهه سائين ڪم آندو آهي، سو آهي مختلف طبيعتن جا اداڪار، اهڙي ريت پيش ڪرڻ جو اُنهن جي عيبن توڙي اُوچن خيالن ۾ نمايان ٿي بيهن، جو پڙهندڙ سندن جُدا جُدا سيرتن جو اندازو لڳائي سگهي، نوريءَ جو سڀاءُ ليلا ۽ مومل جي سڀائن جي بلڪل اُبتڙ آهي، جڏهن ٽنهي سُورمين جي سيرتن جي ڀيٽ ڪجي ٿي تڏهن معلوم ٿو ٿئي ته، جيڪي ليلا ۽ مومل ۾ نه هو، سو نورِيءَ ۾ موجود هو، مومل ۽ ليلا جيان نُوريءَ به وڏن نصيبن واري هُئي، جو محبوب جي ميلاپ جو معراج ماڻيائين. ليلا- چنيسر جي پَٽ راڻي هُئي، ته نُوريءَ وري ڄام تماچيءَ جي پَٽ راڻي هُئي، پر نوري، ليلا وانگر خوشيءَ جي آغوش ۾ رهي ڦونڊ ۽ فخر ۾ نه ڀري، مُهاڻيءَ جي من ۾ نه گيرب، نه گاءُ، هڪ غريب مُهاڻيءَ کي ڄام تماچيءَ جهڙو حاڪم پنهنجي جيءُ ۾ جاءِ ڏئي، سو هن لاءِ بيشڪ فخر جو باعث هو، اهو هڪ قدرتي نيم آهي، ته جڏهن ماڻهو ڪنهن وڏي مُنصب تي پهچي ٿو، جيڪو ڪڏهن سندس خواب خيال ۾ به نه آيو هُجي، تڏهن هُو وڏائي ۾ ڀرجيو وڃي، نُوريءَ جي دل ۾ به ته اهو ويچار آيو هوندو، ته سندس محبت جا تير، سَمي گهراڻي جي حاڪم کي اهڙا ته گهائيندڙ لڳا، جو هُن سندس نيچ ذات جي ڪا پرواهه نه ڪري، ساڻس شادي ڪئي. هر نازنين، جيڪآ ان حالت ۾ پنهنجي سُونهن تي باور ڪري، مگر نُوري نماڻيءَ ۾ اهو فخر نظر ئي نٿو اچي، نُوريءَ جي نياز مندي، نهايت عجيب وغريب آهي، جنهن لاءِ شاهه سائين چوي ٿو ته:
سَمون سِر سَڀَن ۾، مِي مُورڇو سوءِ،
اَچِئو اُڀين پوءِ، حُجَت ڀَڳِي رَاڻين.
جنهن هٺ وڏائي گهڻن کي هاڃو رسائي خوار خراب ڪيو، پر نوري نِوڙت ۽ حليميت جو هار پائي عزت ۽ مان پاتو، هن کي معلوم هو ته هٺ وڏائي ئي آهي، جنهن فرشتن جي سرموڙ عزازيل کي بهشت مان نيڪالي ڏياري ۽ نياز نوڙت، حليمت ئي آهي، جيڪا انسانن کي فرشته صفت بڻائي، وڏي اوج تي آڻي ٿي. مومل ۽ ليلا ٻنهي سُهاڳ جي سيج تان ڌڪو کاڌو ۽ وڇوڙي ۾ ورلاپ ڪرڻا پين، پر سُهاڳ جو ڇَٽ نوريءَ تي ڄام تماچي وِڌو، سو هن کي آخر تائين نيبهه رهيو، ليلا ۽ مومل جي خوش قسمتي، سندن بدقسمتي ثابت ٿي، ليڪن نُوريءَ کي سندس نصيب ڪَکاين جُهوپڙين مان ڪڍي محلات ۾ آندو ۽ هُوءَ پڇاڙيءَ تائين اُتي رهي، غريب ڄائي نُوريءَ کي ڄام تماچيءَ جهڙي حاڪم جي پٽ راڻي بڻجڻ ۾ ڪا وڏائي ته ڪانه ٿي، پر هر وقت اِهو ئي انديشو رهندو هوس ته شل اهڙو ڪم نه ڪريان، جو ڪانڌ ڪاوڙجي مون غريب کي دل تان لاهي نه ڇڏي، هوءَ ڏاڍي ادب ۽ عاجزيءَ سان ڄام تماچيءَ کي چوي ٿي ته:
تُون سَمون، آءٌ گَندري، مُون ۾ عَيبن لَک،
هِن مُنهنجي حَال جِي، توکي سَڀ پَرک،
ڪَارڻ رَب اَلک، مَتان مَاڳر مَٽئين!
يا
مُهاڻيءَ جي من ۾ گِيرَب نه گَاءُ،
نيڻن سِين نَا ڪَري، رِيجَهايائِين رَاءِ،
سَمون سَڀن وِچان، هيرايائين حرفت سين!
سُر ڪاموڏ، شاهه سائينءَ جي سڀني سُرن کان سواءِ سُر گهاتو جي ننڍو آهي، ڪهاڻيءَ ۾ ٻُڌايل آهي ته ڪيئن ڄام تماچيءَ سان نڪاح بعد نُوريءَ پاڻ کي اُها ئي نيچ ذات مهاڻي سمجهندي هُئي، شاهه سائين اهو پاڻ ٻڌائي ٿو ته، هڪ ڀيري جڏهن سڀ سميون هار سينگار ڪري ڄام تماچيءَ جي اچڻ لاءِ تيار ٿي ويٺيون هُيون، تڏهن ڄام تماچي مِڙني کي خيال ۾ ئي نه آڻي، نُوريءَ کي چيو ته، نُوري! ڏي خبر تو تياري ڪانهي ڪئي؟ نوريءَ کيس جواب ۾ چيو ته، تنهنجون ٻيون سميون تيار ٿيون، مون سمجهيو ته آءٌ نيچ ذات مُهاڻي آهيان، تون مون کي وٺي ڪونه ويندين! تنهن ڪري آءٌ تيار ئي ڪانه ٿيس! ڄام تماچي اهو ٻڌي ڪري، کيس پيار وچان گلي سان کڻي لاتو ۽ کيس پٽ راڻي چونڊيائين، نُوريءَ پَٽ راڻي برابر هُئي، پر هُن ۾ وڏائي ڪانه هُئي، هن پنهنجي اصليت کي نه وِساريو هو، هن جي چاهت هُوندي هُئي ته مالڪ ڪري ته حياتيءَ جون گهڙيون لَڄ پت سان رهجي اچن، نُوري ڄام تماچي کي به ائين ٿي عرض ڪري چوي ٿي ته:
تُون تماچي تَڙ ڌَڻِي، آءٌ مُهاڻِي مِي،
مُون ڏُهاڳ مَ ڏي، آءٌ جا نالي ٿِيَس تُنهنجي!
نُوريءَ پروڙيو هو ته، جيڪي نِياز نِوڙت ۾ آهي، سو ناز، هٺ، وڏائيءَ ۾ ڪونهي، هن چيو ته:
ڪَانڌ ڪُوڙي نه وَڻي، سَئين ڀتين سِينگَار،
وَهم لَھي وَنجهار، دِليون پَرکي دَاسڙو.
نُوري راجائي رنگ محلن م رهي به کِکي هاڻيون کاريون، ڇِڇي هاڻا ڇَڄ ياد ڪرڻ، اُوچن رنگين هندورن ۾ لُڏندي پُراڻن پَکن ڪَکاون جهوپڙين وارا ڏينهن سارڻ، نرم بسترن تي ليٽندي سخت ۽ کهرا تڏا سنڀارڻ، سون رُوپي سان رانديون ڪندي ۽ لعلون لٽيندي گذريل غربت حالت اکين اڳيان آڻڻ، چهرا مٺا سڻڀا طعام کائيندي، کِکين وارن کاڄن جون يادگيريون دل ۾ سانڍي رکڻ نه ڀُلي، پٽ راڻيءَ ٿي ڪري مُهاڻين واريون بانسي ڄاريون ۽ مڇين واريون کاريون خيال ۾ رکڻ، سُکي زندگي ماڻيندي به ڏُکن وارا ڏينهن نه وِسارڻ، سُهاڳ جي سيڄ ماڻيندي انگن آرن کان پري رهڻ، بي عيب هُوندي به پاڻ کي عيبدار سمجهڻ، ۽ هميشه شرم کان ڪنڌ جُهڪائي ڪري هلڻ، اعليٰ هستين جو لڇڻ آهي، نُوريءَ جي سِيرت مان شاهه سائين بلڪل ثابت ڪري ڏيکاريو آهي ته، جيڪي انسان سُکن ۾ رهي ڪري به ڏاڍا مانائتا ٿين ٿا ۽ مٿانهين مرتبي تي هُوندي به هيٺاهين سان هلن ٿا، سادگي سندن سينگار آهي، ٺٺ ٺانگر هٺ وڏائي جي ويجهائي نه هُوندا آهن، ليلا ۽ مومل کان نُوريءَ جي زندگي اُوچي ان ڪري آهي، جو جا سوچ سمجهه هُنن ۾ وڇوڙي بعد آئي، سا نُوريءَ کي وِصال وارن ڏينهن ۾ آئي هُئي، نُوري غريب هُئي، هن جي دنيا هُئي ڪينجهر ڍنڍ، مڇين جي کاري ۽ ڄاري، پر قدرت جي مهربانيءَ سان جيڪو هُن حاصل ڪيو تنهن ئي سينگاريس:
ڪَانڌ ڪَنهن جو نه وَڻي، گِيرب ۽ گَاءُ،
جي ٿڙي ٿورڙياءُ، ته دوس دسائي داسڙو!
انهيءَ ڪري ئي هُوءَ خبردار رهي، اهڙو عقل نه هو مومل ۾ نه وري ليلا ۾، نوريءَ شاهه سائين جي صلاح اکين تي رکي آمين چيو ته:
ڪَت ڪتيندي آءُ، اڳيان اَٿئي توريندڙ تِکا،
اَگهي ته پاءُ، نه ته مَڻ به موٽيو وَڃن!
شاهه سائين، نوريءَ جي سڀاءُ ذريعي ڏيکاريو آهي ته، جيڪو انسان پاڻ کي نيچ ٿو سمجهي، سوئي سڀني کان اُوچو آهي، شاهه سائين جو هي پيغام تمام اهم سمجهڻ گهرجي، ڏسو ته نوريِءَ مُهاڻي مان ڦِري راڻي ٿي، شاهه سائين نُوريءَ جي اُن درجي جو ذڪر ڪندي چوي ٿو ته:
نَه وَڍي نَه وِڪڻي، نَه کَڻي ۾ کَارِي،
اَهج سَهج سَاهميون، ڌرئان نَه ڌاري.
پر هُوءَ پاڻ کي ڪڏهن به راڻي نٿي ڪوٺي، جڏهن هُن پاڻ کي نيچ ڪيو، تڏهن ئي ڄام تماچي کيس اُوچو بڻايو، شاهه سائين ٻُڌائي ٿو ته، جيتوڻيڪ ڄام تماچيءَ کي نُوري ئي امر بڻايو، پر پوءِ به هُو پاڻ کي گندري مهاڻي ڪري سڏي ٿي، ليلا ۽ مومل وانگر نُوريءَ به حُسن ۾ پنهنجو مٽ پاڻ هُئي، مهاڻي ضرور هُئي، پر مُنهن ۾ مڻيا هُيس، شاهه سائين سندس سونهن جو بيان هن طرح ڪيو آهي ته:
هَٿين پيرين آرکڻين، مُنهن نه مُهاڻي،
جِيئن سَڳو وڄ سرندڙي، راڻين ۾ راڻي.
سندن روز مره جي زندگيءَ ۾ ڪيڏو نه تفاوت آهي! ليلا لاءِ شاهه سائين چوي ٿو ته:
سونا ڪُر ڪَنن ۾، ڳِچيءَ ڳاڙها هَار،
ٻَانهُوٽا ٻَانهن ۾، سِينڌ سَڻڀا وَار،
نِيلانهه پئي پَچار، ڪَانڌ هن جي ڇڏئي!
يا
سَڀيئي سُهاڳڻيون، سڀني ڳِچيءَ هَار،
پَسڻ ڪَارڻ پِرينءَ جي، سَهسين ڪَن سِينگَار،
ڍول تِنين جِي ڍَار، هيٺاهيون هَلن جي!
۽ مومل جي بدني ٺاهه ٺوهه جو ذڪر ڪندي ٻڌائي ٿو ته:
جهڙا گل گلاب جا، تهڙا مٿس ويس!
مگر نوريءَ جي حالت هيٺين سٽن ۾ ٻڌائي ٿو ته:
ڄَاريُون کَاريُون ڇَڄ چيريون، جِن جي محبت مڇي سَاڻ،
رَهن وهن سر ٻانڌيين، سَڀئي بدبوءِ هاڻ!
ڄام تماچي موهت ٿيو نُوريءَ جي سُونهن سوڀيا، شڪل شبيهه تي ۽ کيس پنهنجي راڻيءَ ڪرڻ جو ارادو ڪري، سندس مائٽن کان هُن جو سڱ گُهريو، جو هُنن خوشيءَ سان قبول ڪيو، نوريءَ جي حُسن کيس راڻي بنايو، مگر حليمت ۽ هيٺاهين مٿس پٽ راڻيءَ جو ڇَٽ ڌريو، حُسن ۽ حليمت مختلف خاصيتون آهن، جي شاهه سائين نوريءَ ۾ ڀريون آهن، سُونهن مومل ۾ هُئي، ته ليلا ۾ پڻ هُئي، پر نُوريءَ کي مٿانهون بنايو، سندس نياز نِوڙت حُسن واري انسان کي حليمت وڌيڪ حسين ڪري ٿي، نُوريءَ جي ڪري ڄام تماچي سندس اوري پري جي مائتن مِٽن سان به سهج ڪيا ۽ کين سوکڙيون پاکڙيون موڪليون، ائين ڪرڻ سان ڄڻ ڄام تماچي نُوريءَ جو قدر ٿي ڪيو، ڇا ڄام تماچي جهڙو حاڪم! ڇا مسڪين مهاڻا!
شاهه سائين ڄام تماچيءَ کي نُوريءَ جي ڪري مسڪين مهاڻن جي وڏي عزت ڪندي ڏيکاري ٿو ته:
اَڄ تَماچِي آئِيو، پَکَن پَئِي پَچَار،
مُرڪن مَلاحن جَا، ٻَانڌِيَن مَٿي ٻَار،
وَڏي ڄَام ڄَمار، جنهن مُهاڻيون موکيون!
شاهه سائينءَ جي سُر ڪاموڏ جي هڪڙي بيت مان معلوم ٿو ٿئي ته، جن ڏينهن ۾ ٺٽو سنڌ جي گاديءَ جو هنڌ هو، تن ڏينهن ۾ سمن جي گهراڻي مان ڄام تماچيءَ نالي هڪڙو حاڪم هوندو هو، جنهن جو ڪينجهر ڍنڍ، جيڪا جهوڪ ۽ ٺٽي جي وچ تي آهي، اتي گندرا پاڙي جا مهاڻا رهندا هُئا، جيڪي مڇي مارڻ جو ڪم ڪندا هُئا، اتي ڄام تماچي به مڇي جي شڪار تي ايندو ويندو هو، جيڪو نُوريءَ نالي هڪ مُهاڻيءَ تي موهت ٿي پيو ۽ اُن سان شادي ڪيائين ۽ پوءِ کيس پنهنجي پٽ راڻي به چونڊيائين، ۽ ڪينجهر جي ڀرسان هڪ محلات به تيار ڪرايائين، جنهن ۾ پنهنجي راڻيءَ سان گڏ پيو رهندو هو، وقت گذرندو رهيو، نيٺ ڄام تماچي سخت بيمار ٿي پيو، جڏهن مرڻ جي ويجهو آيو ته سندس پٽ راڻي نوريِءَ، جنهن جو ساڻس بيحد پيار هوندو هو، سا سخت پريشان ٿي ۽ کيس مخاطب ٿيندي چيائين، اي جاني! مُرڪندڙ مهانڊي وارا! تنهنجو سِر شل سلامت هُجي، تون هن جهان کي ڇڏي نه وڃ، تون ته منهنجي اکين جو ٺار آهين، تون ڪجهه عرصو ڪينجهر جي ڪناري تي حياتي گذار، شاهه سائين نُوريءَ جي واتان پنهنجي پياري وَر لاءِ اِجهو هن طرح ٿو چورائي ته:
سِر سَلامت سُپرين! مُرڪَڻ تُون مَ مَريج!
آهين ٺَار اَکين جو، وَٽان مُون مَ وَڃيج،
تَماچِي تِڳيج، ڪو ڏِينهن ڪِينجهر ڪَنڌيين!
شاهه سائين سمجهاڻي ڏيندي چوي ٿو ته، لوهه جو ننڍڙو ٽڪرو پاڻيءَ ۾ اُڇلبو ته ٻُڏي ويندو، پر ڪاٺ جي وڏن وڏن ٻيڙن کي ڪيترائي وزني لوهه جا ٽُڪرا لڳل هوندا آهن، سي ٻيڙيءَ کي نٿا ٻوڙين پر ڪاٺ جي ڳنڍجڻ سان پاڻ بنا خطري ترن ٿا، اهو آهي محبت جو مثال، هونئن لوهه جو ٽڪرو پاڻيءَ ۾ ٻُڏي ٿو، ڪاٺ سان ڳنڍجي ٿو ته تَري ٿو، ڄام تماچيءَ کي به نُوريءَ سان محبت امر بنايو!


سُر مارئي

ڀَلي ڄَائِي مَارئِي، جَنهن مَارُو مَلهَايَا،
سُتي سَامَائِي، جَنهن ٻَڌا موڙ مَلير کي.
هن سُر جو بنياد عمر مارئي جي مشهور آکاڻيءَ تي ٻڌل آهي، مارئي جي سيرت دوران شاهه سائين سندس حُب الوطنيءَ جي بي بها تصوير پيش ڪئي آهي، غريب ڳوٺاڻن جي اندر ۾ جو وطن لاءِ سِڪ ۽ سچائي جو مادو آهي، تنهن جو انداز شاهه سائين مارئي جي دل جو نقش چٽي پيش ڪيو آهي، مارئي بلڪل ظاهر ڪري ڏيکاري ٿي ته سچائي هرو ڀرو دولتمندن جو وِرثو ناهي! وطن لاءِ محبت ۽ پاڪدامني مسڪينن ۾ اميرن کان وڌيڪ آهي، مارئيءَ ۾ شاهه سائين عورتپڻي جو آدرش پيش ڪيو آهي، عصمت بنا عورت غورب نه ليکبي، زال ذات جو ست سندس بي بها زيور آهي، جنهن جي سنڀال ڪرڻ سندس مکيه فرض ۾ شامل ٿئي ٿو، ڏٺو ويندو ته ٻين سُرن ۾ سُورمين جي سيرت نگاريءَ سان گڏ ڪٿي ڪٿي سُورمن جو پڻ ٿورو بيان شاهه سائين ڏئي ٿو، پر سُر مارئيءَ ۾ صرف ۽ صرف مارئي پئي وسي، کيت ته ڳاڻاٽي ۾ ڪونهي، مارئي جي سيرت جو ڪِن نقادن تمثيلي رنگ کڻي ڏنو آهي، تن سان آءٌ شامل راءِ بلڪل نه آهيان، ڇاڪاڻ ته ڪِن نظمي ڪهاڻين ۾ شاهه سائين تمثيل رکي آهي، تنهن ڪري هرو ڀرو ائين سمجهڻ ته سُر مارئي ۾ به ضرور ڪو اونهو راز رکيل هوندو، سو ٺيڪ نه آهي. عام طور اهو سمجهيو ويندو آهي ته، تصوف زندگيءَ کي ترڪ ڪرڻ جو ٻيو نالو آهي، صوفيءَ کي غلط فهميءَ وچان اهڙو شخص سمجهيو وڃي ٿو، جيڪو دنياداريءَ کي ڇڏي، لوڪان لِڪي، ڪُنڊ وٺي، ويڙهجي سيڙهجي، مٿو مُونن ۾ وجهي، ذڪر فڪر ۾ پاڻ کي به وِساري ويٺو هُجي. شاهه سائينءَ جي نظر ۾ صوفي جو ڪم آهي، پنهنجي اصلاحي شعور جي لحاظ کان صحيح سماجي نظام کي قائم ڪرڻ لاءِ سُونهين جي حيثيت رکي، اجتماعي ڀلائيءَ جا ڪم ڪري. شاهه سائين مهاڪوي هو ته اعليٰ درجي جو فيلسوف به هو، سندس سموري شعر جو دارومدار هرو ڀرو تمثيل تي نه آهي، جنهن ڪري ائين چئي سگهجي ٿو ته هن صرف اُهي مضمون قلم بند ڪيا آهن، جن ۾ ڪا نه ڪا تمثيل رکي سگهيو آهي، مارئي جي ڪهاڻي اهڙي ته دل سوز آهي، جو شاعر ته ٺهيو، پر عام رواجي ماڻهوءَ جا اُمنگ پڻ اُن جي ٻڌڻ يا پڙهڻ سان اُڇلون مارڻ شروع ڪن ٿا، شاهه سائينءَ کي ته شاعراڻي دل هُئي، شاعراڻي نگاهه هُئي، شاعراڻو دماغ هو، هُو بلڪل سمجهي سگهيو ٿي ته ڪهڙو مضمون شعر ۾ قلم بند ٿيڻ جي لائق آهي، سُر مارئي ۾ شاهه سائين فطرتي شاعر، وڏو محب وطن، تاريخ نويس ۽ وڏو عاشق نظر اچي ٿو. مارئي جي اباڻي ملڪ لاءِ اُڪير، ڪانڌ لاءِ قُرب، ٿر جي ماروئڙن جي محبت پنهنجي سِر اهڙا موضوع نه آهن ڇا؟ جو شاهه سائين جهڙي اعليٰ شاعر کي سرجڻ لاءِ ڪشش نه ڪن؟ اهڙي اعليٰ مضمون کي هرو ڀرو تمثيلي رنگ ڏيڻ جي ڪهڙي ضرورت آهي؟ ڇا تمثيل بنا
سُر مارئي وارو مضمون اهڙو نه آهي ڇا؟ جو پڙهندڙن جي دلين ۾ شاهه سائينءَ لاءِ عزت قرب ۽ محبت پيدا ڪري! جيڪڏهن شاهه سائينءَ جي شاعريءَ تي غور ڪبو ته خبر پوندي ته سهڻي، سسئي ۽ ليلا جي ڪهاڻين ۾ جا تمثيل رکيل آهي، سا اهڙي پڌري پٽ آهي، جيئن هٿ جو ڪنگڻ، جنهن کي ڏسڻ لاءِ ڪنهن آئيني جي ضرورت ڪانه ٿي رهي، انهن ڪهاڻين ۾ تمثيلن کي ڳولڻ جي ڪا ضرورت ئي ڪانه ٿي رهي، ڇاڪاڻ ته ازخود اسان جو ڌيان پاڻ ڏانهن ڇِڪين ٿيون، نه صرف ايترو، پر ڪيترا ڀيرا شاهه سائين پاڻ يا سُورمين جي واتان ڪهاڻيءَ جي رٿا ۾ اُنهن تمثيلن طرف اِشارو ڪري ٿو، مگر سُر مارئيءَ ۾ ائين بنهه ڪانهي! سُر مارئي جي يارهن ئي داستانن ۾ ڪوبه اهڙو بيت يا وائي وغيره درج ٿيل ڪانه آهي، جنهن جي آڌار تي چئي سگهجي ته هن آکاڻيءَ ۾ پڻ شاهه سائين ڪا تمثيل رکي آهي، مارئي جي وڃايل سونهن، ٿر جا کُوهه، ٿر جا ماروئڙا جهانگيئڙا، ڏُٿ ڏونئرا، مڃر ماکيون، پيرُون پڪا، ماروئڙن جي غريبيءَ جي هلت چلت، ملير لاءِ مارئي جي محبت، عمر جون کيس انيڪ آڇون ۽ مارئي جا کيس منهن ٽوڙ جواب شاهه سائين جا پنهنجي سُورمي کي دم دلاسا، مارئي جا قاصد کي نياپا سنيها ڏيڻ، انهيءَ کان سواءِ ٻيو ڪوبه ذڪر هن سُر ۾ ڪونه ٿو اچي. عام طرح سان جا تمثيل مارئيءَ سان لڳائي ويندي آهي، سا بلڪل مڃڻ جهڙي ئي نه آهي، مارئيءَ لاءِ چيو ويندو آهي ته اُن جي مراد آهي انساني رُوح، جنهن کي خدا عالم ارواح ۾ رکيو هو، پر پوءِ سندس حڪم موجب کيس آدم جو پوش پهرائي عرش کان فرش تي موڪليو، پوءِ ساڻس اها حالت ٿي، جيڪا مارئي سان عمر جي ڪوٽ ۾ ٿي! عرش (يعني عالم ارواح) ٿيو، ملير جتي مارئي جنم ورتو ۽ ڄائي نپني ۽ آزاديءَ جي حياتي ڪاٽيائين، فرش ٿي هيءَ دنيا (عمرڪوٽ) ۽ عمر جو بندي خانو ٿيو جسم، جنهن ۾ رُوح رهي ٿو ۽ جيئن مارئي ملير وڃڻ لاءِ ماندي ۽ پريشان هُئي، تيئن انسان جو رُوح جو جسماني پڃري ۾ بند آهي ۽ اُتان عالم ارواح ڏانهن اُڏامڻ جا وجهه پيو ڳولي، هاڻي سوال ٿو اُٿي ته رُوحن کي جسماني جامو پهرايو خدا، پر جيڪڏهن مارئيءَ روح سان ۽ قيد جسم سان مشابهت رکي ٿو ته، عمر! جو مارئيءَ جي رُوح کي زوري کڻي اچي بنديحاني ۾ قابو رکي ٿو، شيطان ڪيئن ٿيو؟ عمر ته نفس ٿي نٿو سگهي، جيڪڏهن عمرڪوٽ جو مطلب آهي جسم، ڇاڪاڻ جو رُوح کي جسم ۾ خدا پاڻ وِڌو ۽ نه شيطان! اهو مطلب ڪڍي سگهجي ٿو ته رُوح کي نفس سان مشابهت هُئڻ ڪري، اهڙي تڪليف پهچي ٿي، جا مارئيءَ کي عمر جي ڪوٽ ۾ عمر سان مناسبت ڪري پهتي، پر عمر جيڪڏهن شيطان آهي ته پوءِ شيطان کي ڪهڙي طاقت آهي، جو عالم ارواح ۾ پير پائي سگهي؟ عمر ته ملير ۾ وڃي پهتو هو، جيڪڏهن سُر مارئي ۾ ڪا تمثيل آهي ته ڪهاڻيءَ جو هر هڪ واقعو ۽ هر هڪ اداڪار تمثيل جي واقعن سان ٺهڪي بيهڻ گهرجي. هن تمثيل جي قبول ڪرڻ ۾ هڪ ٻيو به مونجهارو آهي، ڪائنات جي اِتهاس پٽاندڙ عالم ارواح مان رُوحن کي سڌو هن دنيا ۾ ڪونه موڪليو ويو، تنهن جو مطلب ته عالم ارواح آهي، ملير ته عمر جو ڪوٽ ٿيڻ گهرجي بهشت، پرائين به ٿي نٿو سگهي، عمر جي ڪوٽ ۾ مارئي قيدي مثل هُئي، پر بهشت ۾ انسان کي هر ڪا آزادي آهي. چيو وڃي ٿو ته، جڏهن آدم بهشت ۾ آيو ته سندس ستر مان حوا پيدا ٿي ۽ اُتي شيطان اچي کانئس خطا ڪرائي ۽ خدا مٿس ڪاوڙيو ۽ آدم ۽ حوا کي بهشت مان تڙي هن دنيا ۾ ڦِٽو ڪيو، شاهه سائينءَ پنهنجي تمثيل ۾ بهشت وغيره جو ڪو بيان نه ڪيو آهي، جيتوڻيڪ سُر مارئيءَ ۾ جيڪڏهن پوري تمثيل رکڻي هُئس ته اُن جو ذڪر ڪرڻ گهربو هوس، سوال ٿو اُٿي ته آدم ۽ حوا ته شيطان جي ڄار ۾ ڦاسي بهشت مان تڙجي هِن دنيا ۾ آيا، ليڪن مسڪين ٿر ڄائي مارئيءَ ڪهڙو گناهه ڪيو هو، عمر کيس ملير مان کڻي اچي عمر ڪوٽ ۾ قيد ڪيو، مارئيءَ ته معصوم غريب ڳوٺاڻي هُئي، جيڪا پنهنجي ست تي قائم رهي، عمر کيس دڙڪا دهمان ڏئي مارڻ جو ٿو چويس ته کيس جواب ۾ ٿي چويس ته:
جي لُوڻ لِڱين لاَئين، چِيري چِيري چَم،
مُون ڪُر اَڳي نَه ڪَيو، اهڙو ڪوجهو ڪَم،
جَان جَان دَعويٰ دَم، تَان تَان پِرت پَنهوار سِين!
آءٌ انهيءَ راءِ جو آهيان ته مارئيءَ جي ڪهاڻي ۾ جا تمثيل مڙهيل آهي، سا دقيانوسي انڌي عقيدي کان سواءِ ڪجهه ناهي، هن ۾ رُوحاني راز جي جيڪا ڳالهه ڪئي وئي آهي، سا نِسورو ڪُوڙ ۽ دولاب آهي، نه مارئي رُوح آهي، نه عمر نفس آهي، نه عمر ڪوٽ هي دنيا آهي، نه وري انسان جو جسم عمر جو قيد آهي وغيره وغيره وارين ڳالهين تي زور ئي نه ڏيڻ گُهرجي، ڇاڪاڻ ته اِهي ڳالهيون جُڙتو ۽ کوکليون ٿيون لڳن، مارئي جي سيرت جي خصوصيت آهي سندس حُب الوطني ۽ پنهنجي وَر سان محبت مارئي جي پڪي پريم جو نفس شاهه سائين ڪهڙو نه دلفريب ۽ دلسوز چِٽيو آهي! مارُن جي جُدائي کيس بي چين بنائي ڇڏيو، سندن جُدائيءَ ۾ هن کان کاڌو پيتو ۽ هار سينگار وِسري ويو، پنهنجي مارُن لاءِ هُوءَ چوي ٿي ته:
چرن چِڻڪَن چِت ۾، سَدا مَنجهه سَوير!
شاهه سائينءَ جي سُر مارئي مان ائين معلوم ٿو ٿئي ڄڻ هو ٿري ماڻهن جي دلين مان گهمي آيو هُجي، سُر مارئي ٿري ماروئڙن جي دردمند دلين جو آئينو آهي، جنهن جي پڙهڻ سان ٿري ماروئڙن جي زندگي جو بلڪل عڪس نظر ايندو، جنهن سان ٿر ۽ ٿري ماروئڙن کي سمجهي سگهجي ٿو، عمر بادشاهه طرفان ڪيئي طريقا اختيار ڪيا ويا، ڪيئي لالچون ڏنيون ويون، پر مارئي جو هڪ ئي جواب هو ته:
اِيءُ نَه مَارُن رِيت، جِيئن سيڻ مَٽائِين سَون تي،
اَچي عُمر ڪوٽ ۾ ڪَنديس ڪَانه ڪُرِيت،
پَکَن جِي پِريت، مَاڙِيَن سِين نَه مَٽيَان.
شاهه سائين جي شاعري سنڌي ٻوليءَ جو دستاويز ۽ سنڌي تهذيب تمدن جو آئينو آهي، جنهن ۾ انساني اخلاق جي عروج جو جمال ۽ ڪمال نظر ايندو، حقيقت ۾ مارئي واري تمثيل تي ڌيان ئي ڏيڻ نه گهرجي ته بهتر ٿيندو، ڇاڪاڻ جو اها دل سان نه ٿي لڳي ۽ نه وري اها مارئي جي سيرت کي وڌيڪ اُجاگر ٿي بڻائي، مارئي جي ڪهاڻي خودبخود دل ڀِڄائيندڙ ۽ ڪشش ڪندڙ آهي، شاهه سائين جي رسالي ۾ موجود هر سُر کي پنهنجي علحده اهميت ۽ الڳ افاديت آهي، اهڙيءَ ريت سُر مارئي جي به پنهنجي الڳ اهميت آهي، شاهه سائين هن ڪهاڻيءَ ۾ مارئيءَ جي پيش ڪيل ڪردارن ۽ سندس فطرت جي تصوير نهايت مرغوب ۽ محفوظ ڪندڙ آهي، هن سُر جي پڙهڻ کان پوءِ هي ڳالهه بخوبي محسوس پئي ٿئي ته هن سُر ۾ شاهه سائين اُنهن ڪردارن جي ذريعي فطرت سوچ ۽ جذبن جي ذريعي
حُب الوطني، قوم سان محبت، ڏاڍ ۽ ظلم سان مقابلو ڪري ثابت قدم رهڻ، ڪنهن به لوڀ لالچ ۾ نه اچڻ جهڙيون ڳالهيون ڏاڍي سٺي انداز ۾ سجهايون آهن، پاڻ فرمائي ٿو ته:
ڇُلي ڇَڏ مَ ڇَپرين، ڏُلي ڇَڏ مَ ڏيهه،
پَسيو وَڻ وَطن جَا، وَڙڪيو اَچيو ويهه،
سَڄَڻ ۽ سَاڻيهه، ڪَنهن اَڻا سيءَ وِسري،
حَيف تِنين کي هوءِ، وَطن جِن وِساريو.
يا
هَٿين هَٿ ڪَڙول، هِينئَڙي پِيَم هُنجا،
سَانگي سَاريَم سُومرا، ڍَاٽي پَاسي ڍَول،
ٻَاٻَاڻن سَندا ٻول، ڪيم نه ڪوٽ ويهڻ جا.
يا
سِيلُ ڀَڃَڻ جِي سُومرا، مُون کي مَت مَ آڇِج مِير!
ٿورين گَهڻين ڏِينهڙين، وِينديس هُت هَمير،
مَڇڻ مَنجهه مَلِيرُ، ڪَنڌ مَٿاهُون نَه کَڻان.
مارئي کي عمر بادشاهه جي قيد ۾ بيقرار ۽ پريشان ڏسي،
شاهه سائينءَ دلاسو ڏيندي چوي ٿو ته:
مَاندِي مَ ٿِي مَارئِي، تُنهِنجو اَلله آهي،
سَوين حياتيءَ جا ڏُکڙا، هِڪ لَحظي ۾ لاهي،
اهڙو ئي اَلله آهي، جو مَاڳ پُڄائيندئي مارئي!
شاهه سائين، سُر مارئي ۾ پنهنجي رُوح جي ڪهاڻي، پنهنجي زباني قلمبند ڪئي آهي، جنهن ۾ ملڪ ۽ ملڪي ماروئڙن سان بي پناهه محبت جي هن لازوال لوڪ داستان کي اَمر بنائي ڇڏيو آهي، نيٺ عمر بادشاهه کي ڳوٺاڻي غريب ملير ڄائي مارئي اڳيان هار مڃڻي پئي، هڪ رُعبدار ۽ دٻدٻي واري حاڪم جا هيلا ناڪام ويا ۽ هن مارئي جي اعليٰ ڪردار کان متاثر ٿي، نه صرف کيس آزاد ڪيو، بلڪه پنهنجي ڀيڻ چئي پوتي پهرائي، پنهنجن ماروئڙن وٽ ملير ڇڏي آيو، ان دوران پنهنجي آزاديءَ جي ڳالهه ٻُڌي ڏاڍي خوشيءَ ۾ چيو ته:

سُڻي سَاڻيهه ڳَالهڙِي، لَھي وِيا لوهه،
اَندر جَا اَندوهه، لَٿا ڏُک سُک ٿِيا!
مارئي جي سِرت جي ڪٿ تڏهن ڪري سگهبي، جڏهن هي ڳالهه ذهن ۾ رکجي ته، جيتوڻيڪ مارُن کيس آزاد ڪرائڻ جي ڪابه ڪوشش نه ورتي هُئي، هو غريب ماڻهو هُئا، مارئي کي سَهائي ويهي رهيا هُئا، پر مارئي مارُن کي نه وِساريو هو ۽ کيت جي سَت ۾ رهي ۽ عمر جي آڻ نه مڃيائين، ان واقعي جو شاهه سائين پنهنجي سُورميءَ کان اِجهو هن طرح ٿو چورائي ته:
جي ڪو لَڏائون ته بَنديءَ بَند نَه سَاريو،
مَاروئڙن آءٌ، جيڪس وِيَس وِسري!
مارئي جون هيٺيون سِٽون ڪهڙيون نه دلسوز آهن، ويچاريءَ دل چيري دانهن ڪري چوي ٿي ته:
لَنگڙيا ري لُوءَ ۾، جِنين لاءِ ٿِياس،
تِنين تِر جيترو، پَلڪ نه پُڇياس،
مَارُن منجهه مُياس، نه ته مَاڙين مَاريَس ڪِينَڪي!
شاهه سائينءَ جو سُر مارئي حُب الوطنيءَ جو زنده مثال آهي، جيڪي ماڻهو هن آکاڻيءَ ۾ رُوحاني راز جون ڳالهيون چون ٿا، سي شاهه سائينءَ جي عظمت کي دانسته يا ناداسته طور گهٽائڻ جي ڪوشش ۾ آهن، سي سنڌي ٻولي ۽ سنڌي تهذيب تمدن جا سڄڻ ناهن، شاهه سائين ڪا شل کين ساڃاهه ڏئي ته سمجهن ته:
پنهنجي وڍئي جو ويڄ نه طبيب!


سُر سورٺ

ڪَٽي سِر ڪَٽارسِين، ٺهرايائين ۾ ٿال،
سورٺ سَرتين کي چَوي، مُٺيس مَڱڻهَار،
ڪيو قهر قهار، جنهن رَاڻيون سڀ رُئاڙِيُون!
سُر سورٺ ۾ مکيه ادا ڪار ٻيجل ۽ راءِ ڏياچ آهن، پوءِ به سُر کي سڏيائين ’سورٺ‘ جي نالي سان، سورٺ جي ڪهاڻي به سهڻي ۽ سسئيءَ جيان دُکدائڪ آهي، جيڪا ويچاري سُهاڳ جي صدقي هستي ٿي، راءِ ڏياچ سندس غير حاضريءَ ۾ ٻيجل کي سِر ڏيڻ جو انجام ڏئي ويٺو، هاڻي سورٺ ڇا ڪري؟ پنهنجي سُک کي ڪَڙهي يا وَر جي وچن جو خيال رکي، هُوءَ ٻن باهين جي وچ ۾ هُئي، جنڊ کڻي ته جنڊ ڳورو، پُڙ کڻي ته پُڙ ڳورو، خود انڪاريءَ جو جُزو شاهه سائينءَ جي ٻين سُورمين ۾ به آهي، دُک درد سهڻ ته سُورمين ۽ سُورمن جو ورثو آهي، مگر جيڪو سورٺ سَٺو، سو ڪنهن ڪونه سَٺو هو، راجا راءِ ڏياچ جي راڻي هُئي، جنهن کي مايون، دايو،ن ٻايون گهڻيئي هُيون، راجا وٽ مال متاع جي ڪمي هُئي ڪانه، پلنگ پٿراڻيون، پالڪيون، نو لک ناڻي نيل، هن وٽ محل، ماڙيون، مندر وغيره موجود هُئا، هن راجا جهڙو ڏاتار ٻيو ڪونه ٿيو، حاتم طائي به سخاوت ۾ هن کان سرس ڪين هو، سوين سوالي آيا، خالي ڪوبه نه ويو، هن سخي جو هٿ ڪڏهن به خالي نه هو، راجا گوڏا تار هو، پر راجا جي جسم ۾ فقيري رُوح موجود هو، جهڙي تهڙي ساڌوءَ جي ور چڙهڻ وارو ڪين هو، پر رَندن ۽ عارفن جو ڳولائو هو، ائين کڻي چئجي ته پنهنجي جياپي ۾ راز رُوحاني جو طالب هو، اهڙا سائين لوڪ راجا دنيا ۾ رهي ڪري دنيا کان دور ٿا رهن، محلن ۾ رهندي به دل جي ڪٽيا ۾ ٿا گهارين. هن سان پاڙي جي راجا انيراءِ جي اڻبڻت هُئي، هو راجا راءِ ڏياچ سان پڄي ڪونه سگهيو، سو خيال ڪيائين ته راءِ ڏياچ کان سندس سخا جي وسيلي وير وٺان، سو ائين ڪيائين، جو سونين مهرن جو ٿالهه ڀري ڪنهن نوڪر کي ڏنائين ته هي ٿالهه چارڻ جي ڳوٺ ۾ گهمائي ته، جيڪو به جيڪو راجا راءِ ڏياچ جو سِر وڍي آڻي ڏيندو، تنهن کي سونين مهرن جو ٿالهه ملندو، سو ٻيجل اهو ذمو کڻي سونين مهرن جو ٿالهه پاڻ وٽ رکيائين ۽ سُرندو ساز کڻي پنڌ ڪري اچي، راءِ ڏياچ جي محلات هيٺان راڳ شروع ڪيائين، راجا راءِ ڏياچ کي هن جو راڳ ڏاڍو وڻيو، سندس دل موهجي وئي ۽ هن ٻيجل کي سون، هيرا، جواهر، قيمتي گهوڙا، هاٿي انعام ۾ ڏيڻا ڪيا، پر هن وٺڻ کان انڪار ڪيو، جهونا ڳڙهه جي شهر ۾ اها ڳالهه هلي وئي ته شهر ۾ هڪ عجيب قسم جو جوڳي آيو آهي، جيڪو ڏاڍو سُريلو ٿو ڳائي، ويس جوڳين وارو اٿس، شڪل شباهت شاهاڻي اٿس، ڏاڍو سهڻو سبيتو وڻندڙ جوان آهي، هڪ ساز هٿ ۾ اٿس، جنهن کي چنگ ٿا چون، جنهن کي ڏاڍا جُهوڙا ۽ جهاٻا ٻڌل آهن، ساز ڏاڍو سينگاريل آهي، هن جوڳيءَ جي چنگ ۾ ڪو راڳ جو راز رکيل هو، هر هڪ جي وات ۾ اها وائي هُئي ته هي ڪو راز وارو ساز آهي، جنهن مان اهڙو آواز ٿي نڪتو، جو جهنگل جا جانور به شوخي ڇڏي رهاڻيون رنگ ڪندا هُئا، ٻيجل جي راڳ جهنگ جي جانورن تي به جادوءَ وارو اثر ٿي ڪيو، سو راءِ ڏياچ تي ته گهڻو اثر ڪيو، جيڪو ٻيجل جي راڳ تي موهجي پيو، جنهن جي منظر نگاري شاهه سائين هن طرح پيش ڪئي آهي ته:
ڪي جو ٻِيجل ٻوليو، ڀِنيءَ ويهِي ڀَان،
گهوريان لَک لَطِيف چَئي، تَنهن جي قَدمن تَان قُربان!
آهستي آهستي ڳائيندو، وڄائيندو چارڻ محلات جي ڏيڍيءَ ۾ گِهڙيو، راجا مٿي ماڙيءَ تي هو، جا جڪ هٿ هلايو ۽ سُرندي جو آواز مٿي ويٺل راجا جي ڪَن تي پيو، اهڙو ڪو مڌر آواز ’سالڪ ساز سُرور سين، ڪي جو ڪَمايو،‘ جو سُڻي رُون رُون راز اُٿي کڙو ٿيو، گهوٽ راجا جي رُوح تي انهي سُر اهڙو ته اثر ڪيو، جو راجا ڇِرڪ ڀري اُٿيو ۽ هيٺ نهاريائين ته هڪ سهڻو عطائي هيٺ زمين تي بيٺو ڳائي وڄائي، راجا هڪدم سڏ ڪري چيس ته هليو آ مٿي يار! تڏهن جاجڪ چيس ته اُونچو تون عرش تي، آءٌ ڀورو مٿي ڀونءِ، تڏهن راجا چيس ته آءُ مٿاهون مڱڻا، چڙهي ۾ چوڏول. راجا حُڪم ڪيو ته هن مڱڻي، جنهن مُنهنجيءَ دل ۾ دردن جا درياهه وَهائي ڇڏيا آهن، تنهن کي منهنجي رنگ محل جي اندر مُون وٽ وٺي اچو! حُڪم جا بندا هيٺ لهي آيا ۽ ٻيجل کي مٿي هلڻ لاءِ چيائون. شاهه سائين انهيءَ ڳالهه جي منظر نگاري هن طرح ڪئي آهي ته:
آءُ مَٿَاهُون مَڱڻا، چَڙهي دَر ڏَاتَار،
توکي گهوٽ گُهرايو، خُلوت لاءِ کَنگَهار!
اتي رنگ محل ۾ راجا وٽ ٻئي ڪنهن کي اجازت ڪانه هُئي، بس اڪيلو ٻيجل رنگ محل ۾ راجا سان وڃي مُلاقي ٿيو، شايد راجا جي مغز جي تاڙي لکي پئي ۽ اڳئين جنم جي ناتي جو روشن نشان ٿيس، سو ٻيجل کي گُهرائي پاڻ سان گڏ وِهاريائين ۽ چيائينس،
اي چارڻ! اهڙو بِرهه جو آواز ڪٿان ٿو ڪڍين، جو اسان جون دليون لُٽيو ٿو وڃين؟ اڙي مڱڻهار! تُون ڀلي آئين، جيءُ آئين، اي چارڻ! تون مون کي ٻڌائي ته سهي ته تنهنجي چنگ ۾ آهي ڇا، جنهن منهنجو من اُٿاري ڦِٽو ڪيو آهي؟ اهڙي ريت راجا ڳائڻي سان ڪچهري شروع ڪئي، ڳائڻو به ڪو وڏو اسراري هو، تنهن راجا کي چيو ته اي راجا! مون ته تو کي فقط هڪ سُر ٻڌايو آهي، اڃا ته منهنجي سُر آلاپ ۾ ڪئي رِهاڻيون آهن، آءٌ تو کي اهو اسراري آلاپ ته ٻڌايان، پر ٻڌاءِ ته مون کي ڏيندين ڇا؟ راجا ته وڏو سخي هو، تنهن ٻيجل کي چيو، راجا جي زباني شاهه سائين هن طرح پيش ڪئي آهي ته:
مُون وَٽ مَال مَتاع جِي، ڪَمِي ڪونهي،
تو دَس ڏِيان مَڱڻا، رُوح رَچندا دَانُ.
راجا ٻيجل کي انعام ڏيڻ جو حُڪم ڪيو، راجا جي زباني شاهه سائين هن طرح بيان ڪئي آهي ته:
تَازي ڏِيوس تَڪڙا، جوهر پَائي زين،
پَلنگ پَٿراڻِيون، پَالڪيون، نَوَ لَک نَاڻي نيل.
راجا جي حُڪم سان خزانن جا در کُلي ويا، سونن سَنجن سان گهوڙا اچي ويا، پر راجا وٽ پنهنجي چڙهيءَ جو سهڻو هاٿي هو، سو به ڪاهي آيا، راجا راڳيءَ کي چيو ته، جيڪي وڻئي سو کڻ، تڏهن ٻيجل راءِ ڏياچ کي چيو، سُڻ ڙي راءِ ڏياچ! تو ڀانئيو ته آءٌ ڪو پينو آهيان، جو ناڻي لاءِ ٿو تند هڻان! ٻيجل جي زباني شاهه سائين هن طرح بيان ڪئي آهي ته:
پَائي پَٽ ڪَڻا، مُون تَان مَدد نَه مَڱيَا،
تَازي طَنبيلَن ۾، گهوڙا گَهر گَهڻا،
هَاٿِي ڪَارڻ هيڪڙي، آءٌ ڪَا تَند هَڻان!
ٻيجل کي ڪيترائي قيمتي انعام آڇيا ويا، پر هُو راضي نٿي ٿيو، راجا راءِ ڏياچ به مُنجهي پيو ته منڱتو وڏن وڏن انعامن تي به راضي نٿو ٿئي، آخر کيس ڇا گُهرجي، جيڪو کيس ڏئي راضي ڪجي؟ هٿين خالي کيس موٽائڻو به ڪونهي، سو کيس چيائين ته، ٻيجل ٻڌاءِ ته تو کي ڪهڙو انعام گهرجي، جو تون راضي ٿي وڃين، سو دل کولي ٻڌاءِ؟ مڱڻي چيس، راجا! ڪن ڏينم ته ٻُڌايائين! راجا ڪنڌ ڦيري کيس طرف ڪيو، مڱڻهار آهستي سرٻاٽ ڪري ڪُجهه چيس، راجا کِلي ڪنڌ ڌوڻي اِشاري ۾ هائوڪار ڪئي، راجا وٽ اُن وقت درٻار به اچي لڳي هُئي، پردي اندر امير، وزير، وڏا وڏا عاقل، داناءَ، راڻيون، مايون، ٻانهيون، سڀ جا سڀ موجود هُئا، تن پئي هي رنگ ڏٺو ته هي ڪهڙو مڱڻو آيو آهي! سي مُنجهي پيا ته ٻيجل، راءِ ڏياچ سان ڪهڙيون ڳالهيون راز جون ڪيون آهن، اِها خبر هُئي ٻيجل کي ٻي راءِ ڏياچ کي، پوءِ راءِ ڏياچ خوش ٿيندي ٻيجل کي چيو ته، تُنهنجو قدم پدم نه پاڙيان، هاڻ ڀل صنعا کُليو چئو ته سڄي درٻار ٻُڌي ته توکي کپي ڇا؟ تڏهن ٻيجل واتان شاهه سائين هن طرح چورايو آهي ته:
جي وهاڻيءَ ويرم ٿِئي، ته مرن هينئر ئي هلاءِ،
سُونهارا سورٺ وَر، ڳالهه هِينئين سِين لاءِ،
سو مڱڻهار ملهاءِ، جو وِچان ويرين آيو!
ٻيجل، راءِ ڏياچ کي چيو ته، ٻيا به سخي راجا گهڻا آهن، آءٌ اُنهن وٽ ڪونه ويس، تُنهنجي مون کي خبر هُئي ته تون اهڙو سخي آهين، جو ڪڏهن به نه ڪين ڪندو آهين:
تو دَر آيَس، جِيئن تُون نَانهن نَه سِکيو!
ٻيجل جا اِهي لفظ ٻُڌي، سورٺ راڻي وائڙي ٿي وئي، امير، وزير سڀ سمجهي ويا، سورٺ راڻيءَ ٻيجل کي چوڻ لڳي ته، اي ٻيجل! مُنهنجي وَر جو سِر ڪيئن ٿو کڻين! ٻيلي! ٻيو جيڪي کپئي سو کڻ، پر سُهاڳڻ کي ڏُهاڳڻ ڪيئن ٿو ڪرين؟ پر ٻيجل چيو ته، آءٌ وٺندس ته سِر، نه ته ٻيو ڪُجهه به ڪين وٺندس، ۽ سِر کان سواءِ موٽندس به ڪين! هوڏانهن سورٺ ٻين راڻين اميرن وزيرن جو درد مند حال، ته هوڏانهن راءِ ڏياچ ته ڪنهن ٻئي حال ۾ داخل هو، جنهن جي دل ۾ ذري برابر به ڪو ڊپ ڊاءُ ڪونه هو، ٻيجل کي چيائين ته، اي ٻيجل! تون هڪڙو سِر ٿو گُهرين، جي مُون وٽ گهڻا سِر هُجن ته سڀئي تُنهنجي حوالي ڪريان، راءِ ڏياچ کان مرشد لطليف هن طرح ٿو چوائي ته:
مَٿي اُتي مُنهنجي، جي ڪوڙين هُون ڪَپار،
ته وَاريو وَڍيان، سِسيءَ کي سو وَار!
اي منهنجا پيارا دوست ٻيجل! هي سِر آهي ڪهڙي شيءِ، جو آءٌ تو کي ڏيڻ کان انڪار ڪريان؟ هِن مُنهنجي سِر ۾ هڏي ۽ چم کان سواءِ ٻيو ته ڪجهه ناهي، انهيءَ جي ڏيڻ ۾ ڪا وڏي قرباني ڪانه آهي، مون کي ته تو کي هڏو ۽ چم ڏيندي شرم ٿو ٿئي، شاهه سائين راءِ ڏياچ کان ٻيجل کي هن طرح چورايو آهي ته:
جو هِي هَڏ وچ ۾، ته لاهي هُوند ڏِيانءِ،
پر ڌِڙ مَٿي سِر هيڪڙو، جو ڏيندي لَڄ مَران.
يا
تَند بَرابَر توريان، سو سِرن پَائي،
ته اُتل اوڏانهن ٿِئي، جيڏانهن ٻيجل ٻُرائي،
هِي سَکڻو هَڏ آهي، سِر ۾ سڄڻ ناهه ڪي!
يا
جَنهن ۾ مَال نَه مِريءَ جيترو، تَنهن تُون طَمعدَار،
جي اَچيئي ڪَم ڪَپار، ته وِيهه ڀيرا وڍي ڏِيانءِ!
ٻيجل اهڙي وڏيءَ دل ۽ بي خوديءَ واري راجا جو حال ڏسي ڏاڍو خوش ٿيو، ۽ چيائينس ته اي راجا راءِ ڏياچ! جي تنهنجي اها حالت آهي ته راڳ جي راز پيش ڪرڻ لاءِ آءٌ به تيار آهيان، بس اِئين چئي هُن واڄو هٿ ۾ کنيو، جو واڄو برهه جو ڪينرو هو، جو ٻيجل جي زوردار هٿ لڳڻ سان ڪينرو ڄڻ ڪنجهڻ لڳو هو، شاهه سائين هن منظر کي هن طرح پيش ڪيو آهي، فرمايو اٿس ته:
ڪنجهي ڪيرت ڪينرو، وڄو وائتي،
هنيائين تند حضور ۾، پارس پيرائتي،
سُڻندي سُلطان کي، ظاهر ٿيو ذاتي.
تند ٻُڌڻ سان سلطان مطلق هستيءَ جي راز کان ٿيو واقف پوءِ ڇا ڪيائين جو:
ڪَڍندي ڪَاتي، وِڌائين ڪَرٽ ڪَپار ۾!
پوءِ ٿيو ائين، جو راءِ ڏياج جو ڌِڙ ڌُٻي پيو کٽ تي، مٿو پيو پَٽ، شاهه سائين هن حقيقت جو منظر هن طرح پيش ڪيو آهي ته:
ٻَايُون دَايُون ٻَانِهيُون، پِٽيو ڪَڍَن پَار،
پَئي رَهيا پَٽ ۾، سَورٺ جَا سِينگَار،
رَاڻين ۾ رَاڙو ٿِيو، پِٽن پَئِي پَچَار،
هَهڙا رَاءِ کَنگَهار، ڪِينَ ٿِيندا ڪَڏهين!
گرنار جي چمن مان گِرناري گُل جي ڇِڄي وڃڻ جي منظرنگاري شاهه سائينءَ هن طرح سان ڪئي آهي ته:
گُل ڇِنُو گِرنار جو، پِٽڻ ٿِيون پِٽِين،
سَهسين سورٺ جهڙيون، اُڀيون اوسارين،
ڳوڙها ڳَل ڳَاڙِين، رَاجا رَات رَم گيو!
ٻيجل جڏهن راءِ ڏياچ جو سِر کڻي، راجا انيراءِ وٽ آيو ته راءِ ڏياچ جو سِر ڏسي حيرت ۾ پئجي ويو ته، اهڙو سخي، جنهن پنهنجو سِر وڍي سواليءَ کي ڏنو آهي، کيس ڏاڍو اَرمان ٿيو، ۽ ٻيجل کي ڏاڍو ڳالهايائين، ۽ کيس چيائين ته، تو اهڙي سخيءَ جو سِر ورتو آهي، تو مان اسان کي به خطرو آهي، سو کيس ٻارن ٻچن سميت ملڪ نيڪالي ڏنائين، ۽ ٻيجل گرنار لڏو کڻي آيو، ڏٺائين ته باهه جو وڏو مچ متو پيو آهي، جتي راءِ ڏياچ جي خاڪي جسم کي ساڙيو پيو وڃي، جنهن ۾ سورٺ به ٽپو ڏنو، ٻيجل به ارمان مان ٽپو ڏنو، سندس زال به مُرس سان گڏ باهه ۾ ٽپو ڏنو ۽ سڀئي راءِ ڏياچ سان گڏ سڙي رک ٿي ويا، شاهه سائين سڀني سُورمين جي دانهن جو دردناڪ نقش چِٽيو آهي، ليڪن سورٺ ڀيري ماٺ ٿو ڏسجي، مُڙس کي هٿن سان پنهنجو سِر ڪٽيندو ڏسي، زال جي دل ۾ ڪهڙي نه آنڌ مانڌ ٿي هُوندي! راءِ ڏياچ جو به ڪمال چئبو، جو راڳ جي رَس تي سِر وڍي ڏنائين، پر جس سورٺ کي به آهي، جنهن پنهنجي اکين سان اهو هولناڪ واقعو ڏٺو ۽ سَٺو، ويچاريءَ بيوسيءَ جي حالت ۾ دل دهلائيندڙ ورلاپ ڪيا هُوندا، شاهه سائين سورٺ جي دلي اُمنگن جو اظهار ڪري ها ته سُر سورٺ وڌيڪ پرڪشش ٿئي ها، سُر سورٺ جو داستان عجيب عِبارت سان ڀريل آهي، پر سورٺ جي سيرت تي الائي ڇو پردو ڪيل آهي؟ شاهه سائين جي من موهيندڙ لفظن ۾ سورٺ جي دلي سوز جو اظهار هن دردناڪ داستان کي ڏاڍو مؤثر ۽ مڪمل ڪري ها، هڪ نقطي نگاهه کان ڪن پڙهندڙن وري سورٺ سان بيحد بي انصافي ڪئي آهي، جو سورٺ جي معنيٰ هروڀرو نفس ڪئي اٿن، آءٌ ٿو پُڇان ته سورٺ نفس ڪيئن ٿي؟ هن ويچاريءَ راءِ ڏياچ جي اِرادي آڏو ڪيئن آئي، هُن راءِ ڏياچ لاءِ ڪهڙي شيطاني ڄار پکيڙي هُئي، سندس مڙس راءِ ڏياچ، ٻيجل سان جيڪو سِر ڏيڻ جو وچن ڪيو هو، انهيءَ کان به کيس ڪونه روڪيائين، اُلٽو جڏهن راءِ ڏياچ پنهنجو سِر وڍي ٻيجل کي ڏنو، تڏهن پاڻ به سندس پٺيان جيئري جلي خاڪ ٿي، جي نفس هُئي ته پاڻ کي جيئري جلائڻ جو ڪهڙو ضرور هوس؟ ڪنهن ائين ڪرڻ لاءِ زور ته ڪونه ڪيو هو، سورٺ سچي راجپوت زال ثابت ٿي، جيڪا مڙس سان گڏ چِکيا چڙهي، سورٺ جي قرباني نظر انداز ڪري کيس نفس سان مشابهت ڏيڻ وڏي ادبي غلطي ڪيل آهي. شاهه سائينءَ جي سُورمي سورٺ جيڪڏهن اهڙي نيچ ڪردار هُئي، ته پوءِ آکاڻيءَ کي سندس نالي سان سڏي پاڻ کيس اهڙي مشهوري ڪيئن ڏنائين؟ جن سورٺ کي نفس سان مشابهت ڏني آهي، تن وري ٻيجل جي مراد مرشد ڪئي آهي، ڪهڙيون نه هٿ ٺوڪيون معنائون ڪڍي گند ڪيو ويو آهي، جو ٻيجل کي مرشد بنايو ويو آهي، ٻيجل ته پئسن جي لالچ ۾ اچي راءِ ڏياچ جهڙي سخيءَ کان سِر جي طلب ڪئي، ڪوبه لالچي مرشد ٿي نٿو سگهي، ٻيجل جي زال هيرن جو ٿالهه وٺي رکيو هو، سو ٻيجل کي راءِ ڏياچ جو سِر ضرور وٺڻو هو، جي نه ته راجا انيراءَ ٻيجل جو سِر ڪپرائي ها، پاڻ کي بچائڻ لاءِ هن راءِ ڏياچ جو سِر طلبيو، آکاڻيءَ جي آخر ۾ ڄاڻايل آهي ته ٻيجل راءِ ڏياچ جو سِر وٺي، راجا انيراءِ وٽ آيو ته راءِ ڏياچ جو سِر ڏسي، راجا انيراءِ حيرت ۾ اچي ويو ته ههڙو سخي، جنهن سِر جي سخاوت ڪئي، ٻيجل تي ڏاڍو ڪاوڙيو ۽ کيس ملڪ نيڪالي ڏنائين ۽ واپس گرنار راءِ ڏياچ جي شهر آيو ۽ سورٺ کي چکيا تي سڙندو ڏسي پاڻ هوش وڃائي ويٺو، ۽ پڇتاءُ جو اظهار ڪري پاڻ کي به کڻي اُن چِکيا تي اُڇلايائين ۽ سڙي خاڪ ٿي ويو، ٻيجل آخر ۾ پڇتايو ته راءِ ڏياچ جو سِر وٺي، سورٺ کي ڏُهاڳ ڏئي، هُن بُرو ڪم ڪيو هو، اِنهن نُڪتن تي سوچڻ ويچارڻ کان پوءِ به ٻيجل کي مرشد چئي سڄي آکاڻيءَ کي تمثيلي رنگ ڏيڻ بلڪل ٺيڪ ناهي، ٻيجل تمام صنعف سيرت وارو اداڪار آهي، هن ڳالهه کي وسارڻ نه گهرجي ته ٻيجل کي جنهن ڳالهه چوٽ رسائي چريو ڪيو، سا هُئي سورٺ جو جيئرو پاڻ جلائڻ، جيڪڏهن سورٺ نفس هُئي ته هُن جي جيئري سڙڻ تي ٻيجل گهڻو خوش ٿئي ها، شاهه سائينءَ جي نظم ۾ ڪٿي به اهڙو اِشارو نٿو مِلي، جنهن مان سورٺ لاءِ گُمان آڻجي ته هُوءَ نفس هُئي، باقي رهيو هي سوال ته جي سورٺ نفس نه آهي ته شاهه سائين سندس سيرت کي پنهنجي نظم ۾ گهڻو اُجاگر ڇو نه ڪيو؟ انهيءَ لاءِ هي خيال سامهون اچي ٿو ته، شاهه سائين جي زندگيءَ مان پڌرو آهي ته کيس سُرود سماع جو بيحد شوق هو، ۽ جن حالتن هيٺ وفات ڪيائين، سي پڻ ڏيکارين ٿيون ۽ راڳ شاهه سائينءَ جي جان جو جياپو ۽ رُوح لاءِ راحت هو، پاڻ جڏهن هندوستان طرف سفر تي ويا هوندا ته اُتي ٻيجل ۽ راءِ ڏياچ جي آکاڻي ٻُڌي هُوندي، تڏهن سندس دل ۾ جذبو جاڳيو هُوندو ته راءِ ڏياچ جي دل جو نقش پنهنجي شعر ۾ چِٽيان، جو اُن جهڙو مثال پوري دنيا ۾ اڻلڀ آهي، هيءَ هڪ سچي تاريخي حقيقت، شاهه سائينءَ کي مِلي. سُر سورٺ ۾ هڪ راڳ جي عاشق، ٻئي راڳ جي عاشق جي تصوير ڪڍي پيش ڪئي آهي، سماع شاهه سائينءَ کي ڏاڍو پيارو هو، هن آکاڻيءَ ۾ ڄڻ کيس وجهه مليو هو ته سماع جي رُوحاني طاقت جو بيان ڪري. شاهه سائينءَ جو سُر سورٺ سماع اڳيان ڀيٽا آهي، هن آکاڻيءَ تي ڪنهن تمثيل جي انومان ڪرڻ جو ضرور ڪونه آهي، هتي شاهه سائينءَ راڳ جي رُوحاني برڪت جو بيان ڪيو آهي، سُر سورٺ اُن شاعر جو لکيل آهي، جنهن جي رُوحاني غذا راڳ هو، يعني راءِ ڏياچ جي قرباني، شاهه سائينءَ کي حيرت ۾ وجهي ڇڏيو هو، سسئي به سِر ڏنو، سهڻي جي قرباني لاثاني آهي، پر راڳ لاءِ پنهنجن هٿن سان پنهنجو ڪنڌ ڪپي ڏيڻ ته رُڳو راءِ ڏياچ جو ڪم هو، راءِ ڏياچ جو محبوب هو ساز ۽ سماع، شاهه سائينءَ کي هن آکاڻيءَ ۾ هڪ اهڙو مرد اداڪار هٿ اچي ويو هو، جو هر طرح سان سُورمو سڏجڻ جي لائق هو، ائين ٿو سمجهجي ته راءِ ڏياچ جي قربانيءَ جو بيان ڪندي شاهه سائين، سورٺ تي توجهه نه ڪيو، شايد ان خيال کان ته سورٺ جي سُورن جو بيان راءِ ڏياچ جي اهميت کي گهٽائي ڇڏيندو، ان ڪري راءِ ڏياچ کي اهميت وڌيڪ ڏنائين، راڳ تي پنهنجو سِر پنهنجن هٿن سان گهوري ڏنو.
ساڳي وقت سيل ستيا جي مورت، سورٺ جي قربانيءَ جي قدر داني ڪندي پنهنجي نظم جو نالو ئي رکيائين سُر سورٺ
