سنڌ شناسي

سوڍا چتُر سڄاڻ

هي ڪتاب شاعر ۽ ليکڪ امر رائيسنگھ راجپوت جي لکيل خاڪن جو مجموعو آھي جيڪي سنڌ جي سوڍن بابت آھن. ھو لکي ٿو:
”ھن ڪتاب لکڻ پويان منهنجو مقصد اھو آھي ته ويجهي ماضي ۾ وکريل سوڍن جي هيرن کي هٿ ڪري، تاريخ جي تاج ۾ سجائي، صدين جي سونهن پيدا ڪجي. مون پنهنجي وس کان مٿي ڪوشش ڪئي آھي ته سوڍن جي تاريخ کي سُٺي نموني سان سهيڙي سُڌاري لکان. سوڍن جي ذڪر کان سواءِ سنڌ جو اتهاس ئي اڌُورو آھي. ان اتهاس جي مڪملتا ڪارڻ مون پنهنجي وس آھر ڪوشش ڪئي آھي. ماضي ۾ ۽ ويجهي ماضي ۾ ڪجهه اهڙا اهم سوڍا ٿي گُذريا آھن جن جي جيون چريتر تي ڪنهن هڪڙو حرف به ناهي لکيو. ان ڪري مون انهن جي زندگين جا پنا سهيڙڻ جي ڪوشش ڪئي آھي. مون انهن تي به دل کولي لکيو آھي جن جو حال ۾ ڪجهه حال آھي.“

4.5/5.0
3116
512
آخري ڀيرو اپڊيٽ ٿيو:
ڇاپو 1

حق ۽ واسطا ليکڪ وٽ محفوظ

ڪتاب جو نالو: سوڍا چتُر سڄاڻ
ليکڪ: امر رائيسنگهه راجپوت
موضوع: خاڪا
ڇاپو: پهريون
تعداد: هڪ هزار
سال: © 2018ع
ڪمپوزنگ لي آئوٽ: تيرٿ وسنداڻي
ٽائٽل: پرڪاش ڪرمواڻي
ڇپيندڙ: سامروٽي پبليڪيشن، ٿرپارڪر
قيمت: 200روپيا

ڊجيٽل ايڊيشن:
2019ع
سنڌ سلامت ڪتاب گهر

[Sodha Chatr Sujaan ]
By: Amar rai Singh Rajput
Edition: First
Year: 2018
Price: Rs. 200.00

ــــــــــــــــ اسٽاڪسٽ ــــــــــــــــ
سمبارا ڪنول ڪتاب هائوس، سيد آرڪيڊ، قاضي محله ـــ حيدرآباد
ڀٽائي ڪتاب گهر، گاڏي کاتو حيدرآباد-ڪنگ پن بڪ شاپ، پريس ڪلب، حيدرآباد-
شير يزدان بڪ اسٽال، ڀٽ شاھ- ڪاٺياواڙا اسٽور اردو باراز ڪراچي-رابيل ڪتاب گهر، لاڙڪاڻو-
مهراڻ ڪتاب، کپرو-العزيز ڪتاب گهر، عمرڪوٽ-المدينه ڪتاب گهر، ڇاڇرو-
ٿر ڪتاب گهر، مٺي-ڪنگري بوڪ شاپ، اسٽيشن روڊ، ميرپورخاص-المهراڻ ڪتاب گهر، سانگهڙ-
عبدالرزاق بڪ اسٽال ميهڙ-مرچولال بوڪ ڊيپو، بدين-سوجهرو ڪتاب گهر، بدين-
مهراڻ بوڪ سينٽر، سکر-سنڌ ڪتاب گهر ، شڪارپور-وسيم ڪتاب گهر شڪارپور-
سچل ڪتاب گهر، درزا-ڪنول ڪتاب گهر، مورو-
سارنگ ڪتاب گهر. ڪنڊيارو. شعور لائبريري خليفو قاسم، سليم نيوز پيپر ايجنسي ٽنڊوباگو،

ارپنا

ارپنا
ارپيم
مها شڪتيءَ ڏيول ماتا
جي نانءُ

ڪوي شڪتيڏان ڪويا جي هن دوهي سان

ڍاٽ پارڪر ماڙ ڌر، گُڻي ڪڇ گُجــرات
مَـرُوڌر ۾ پوڄي منک، ڏيول ني ڏن رات

امر رائيسنگهه راجپوت

ڪيهر لنڪي گوريان سوڍا چتُر سڄاڻ،

ڪيهر لنڪي گوريان سوڍا چتُر سڄاڻ،
بڙ جُهڪيا لانٻي تڻان آيو گڊ امراڻ.

(ڪوي بانڪيداس)

سنڌ سلامت پاران

سنڌ سلامت پاران

سنڌ سلامت ڊجيٽل بوڪ ايڊيشن سلسلي جو نئون ڪتاب ”سوڍا چترُ سڄاڻ“ اوهان اڳيان پيش آهي. هي ڪتاب شاعر ۽ ليکڪ امر رائيسنگھ راجپوت جي لکيل خاڪن جو مجموعو آھي جيڪي سنڌ جي سوڍن بابت آھن. ھو لکي ٿو:
”ھن ڪتاب لکڻ پويان منهنجو مقصد اھو آھي ته ويجهي ماضي ۾ وکريل سوڍن جي هيرن کي هٿ ڪري، تاريخ جي تاج ۾ سجائي، صدين جي سونهن پيدا ڪجي. مون پنهنجي وس کان مٿي ڪوشش ڪئي آھي ته سوڍن جي تاريخ کي سُٺي نموني سان سهيڙي سُڌاري لکان. سوڍن جي ذڪر کان سواءِ سنڌ جو اتهاس ئي اڌُورو آھي. ان اتهاس جي مڪملتا ڪارڻ مون پنهنجي وس آھر ڪوشش ڪئي آھي. ماضي ۾ ۽ ويجهي ماضي ۾ ڪجهه اهڙا اهم سوڍا ٿي گُذريا آھن جن جي جيون چريتر تي ڪنهن هڪڙو حرف به ناهي لکيو. ان ڪري مون انهن جي زندگين جا پنا سهيڙڻ جي ڪوشش ڪئي آھي. مون انهن تي به دل کولي لکيو آھي جن جو حال ۾ ڪجهه حال آھي.“
هي ڪتاب سامروٽي پبليڪيشن، ٿرپارڪر پاران 2018ع ۾ ڇپايو ويو آھي. ٿورائتا آهيون امر رائيسنگھ راجپوت جا جنهن ڪتاب جي ڪمپوز ڪاپي موڪلي سنڌ سلامت ڪتاب گهر ۾ اپلوڊ ڪرڻ جي اجازت ڏني.

محمد سليمان وساڻ
مينيجنگ ايڊيٽر ( اعزازي )
سنڌ سلامت ڊاٽ ڪام
sulemanwassan@gmail.com
www.sindhsalamat.com
books.sindhsalamat.com

ليکڪ پاران : زندگين جا پنا سهيڙڻ جي ڪوشش

ليکڪ پاران : زندگين جا پنا سهيڙڻ جي ڪوشش

هن ڪتاب لکڻ جو منهنجو مقصد ڪنهن وڏيري جي خوشنودي حاصل ڪرڻ قطئي ناهي، پر منهنجو مقصد آھي ته ويجهي ماضي ۾ وکريل سوڍن جي هيرن کي هٿ ڪري، تاريخ جي تاج ۾ سجائي، صدين جي سونهن پيدا ڪجي. ان مقصد ۾ آئون ڪيتري قدر ڪامياب ويو آھيان؟ اهو فيصلو توهان پڙھندڙن تي ڇڏيو اٿم. مون پنهنجي وس کان مٿي ڪوشش ڪئي آھي ته سوڍن جي تاريخ کي سُٺي نموني سان سهيڙي سُڌاري لکان. سوڍن جي ذڪر کان سواءِ سنڌ جو اتهاس ئي اڌُورو آھي. ان اتهاس جي مڪملتا ڪارڻ مون پنهنجي وس آھر ڪوشش ڪئي آھي. مڃان ٿو ڪيئي غلطيون به هونديون، پر دلي سچائي سان لکيل هر لفظ پاڻ ڳالهائيندو ته، امر سوڍن سان انصاف ڪيو آھي يا نه.؟ ماضي ۾ ۽ ويجهي ماضي ۾ ڪجهه اهڙا اهم سوڍا ٿي گُذريا آھن جن جي جيون چريتر تي ڪنهن هڪڙو حرف به ناهي لکيو. ان ڪري مون انهن جي زندگين جا پنا سهيڙڻ جي ڪوشش ڪئي آھي. مون انهن تي به دل کولي لکيو آھي جن جو حال ۾ ڪجهه حال آھي. اُميد ته هي ڪتاب به منهنجي اڳوڻن ڪتابن وانگي اوهان کي پسند ايندو ۽ اوهين هن مان ڀرپور لاڀ پرائيندا.
آخر ۾ آئون شُڪريو ادا ڪندس منهنجي پياري دوست پرڪاش ڪرمواڻي جو جنهن سامروٽي پبليڪيشن جي پليٽ فارم تان، انتهائي خوبصورتي سان منهنجو هي ڪتاب ڇپائي اوهان جي هٿن تائين پهچايو آھي. آئون ٿورائتو آھيان منهنجن اُنهن گهڻ گهُرن جو جيڪي مون لئه هر وقت ڏُک جي آرهڙ ۾ بڙ جي گهاٽي ڇانوَ بڻيا آھن.
انهن ۾ وڪيل رائسنگهه سوڍو، سانگيڏان سنگهه ساڏُور سوڍو، نرپت سنگهه سوڍو، سورن سنگهه سوڍو، پير کيت سنگهه ڪُتاني، راجوير سنگهه عرف راج سوڍو، نگجي راجپوت، ناٿڙو، نگجي ورڻ مڇيائو، راجا پريم عرف بابُو سوڍو، هيمراج سنگهه گجاڻي، سوائي سنگهه سوڍو آروکي، ڀوپٽ سنگهه سوڍو، سروپ سنگهه سوڍو، کينئراج سنگهه جاڙيجا، پريم سنگهه ڀاٽي سردار، چتر سنگهه راٺوڙ، پدم سنگهه ڀٽي، چندن سنگهه سوڍو، وفا وينجهراج سنگهه، راجا ٺاڪر، گينجي، لالجي ڀٽي، حاڪم سنگهه راجپوت، هيمراج سنگهه مالڏي، اجئه سنگهه سوڍو، سردار اڪُو جاني، لکجي مهر، چندن سنگهه ڀٽي، نرسنگهه سوڍو ڪلارڪ، ڪروجي تپيدرا ڊونڊيو، نيتسنگهه ڪونپاڻي شامل آهن. انهن سڀني دوستن جا لک احسان

امر رائيسنگهه راجپوت
Cell: 0346-3751610
amarraising_rajput@yahoo.com

سنڌ جا سوڍا اتهاس جي آئيني ۾

سنڌ جا سوڍا اتهاس جي آئيني ۾

صدين کان ڍاٽ جي مور پنک جهڙي سنگهاسن تي سُونهندڙ راج مُڪٽ راڻا ۽ سنڌڙي جا جونجهار سوڍا ”اگني ونس“ پرمار راجپوت جو اولاد آھن. پرمار، پنوار، پُوار جنهن جي اُتپتي هندستان جي رياست راجسٿان ۾ موجود ”آبُو جبل“ تي ٿي هُئي. اهو آبُو پهاڙ جنهن کي هن وقت هندستان جو مشھور ٽوئريسٽ اسپاٽ ”مائونٽ آبو“ چيو وڃي ٿو. روايت آھي ته جڏھن ڀڳوان پرشرام ايڪهي ڀيرا کترين کي هن دنيا مان ختم ڪيو هو تڏھن برهمڻن کي دئيتن ۽ اسرن (شيطان صفت مخلوقن) ڏاڍو تنگ ڪرڻ شروع ڪيو هو. رُشين ۽ مُنين کي يگيه ۾ ڀنگ وجهي ڏيندا هُئا. کشترين جي خاتمي کان پوءِ دئيتن سان مقابلو ڪرڻ وارو ڪو ماڻهون رهيو ڪون هو. ان ڪري برهم رشي وشيشٽ مني آبو جبل تي هڪ اگني ڪُن ٺاهي وڏو هَون ڪيو ۽ ان اگني ڪُن ۾ انسان جو اٽي جو پُتلو ٺاهي چار ڀيرا وڌو ۽ منتر شڪتيءَ سان ان مان چار مرد پيدا ڪيا جيڪي ترتيبوار هن طرح هئا. پڙھيار، سولنڪي، چوهاڻ ۽ پرمار. پرمار لفظ جو مفهوم آھي ته پر=پرايا + مار= ناس ڪر. ڌارين کي ماريندڙ ۽ دشمنن جو سنگهار ڪندڙ کي ئي پرمار چيو وڃي ٿو. اگني ڪُن مطلب باھ جي ڄر. باھ مان پيدا ٿيڻ ڪري اُنهن کي اگني ونس يعني باھ جو اولاد چوندا آهن.

پوڻان ساک پينتيس هي وڏ پرماران ونس
سوڍ پرماڻي جگ سهي امراڻي اونتس

پرمار راجپوتن جون پنجٽيهه شاخون آھن جيڪي تاريخ ريگستان مطابق هن ريت آھن:
(1) موريا (چندر گُپت موريا وارا) (2) سوڍا (ڍاٽ جا راجا) (3) سانکلا )پونگل جا جاگيردار ۽ ٻيا ڪيترائي مارواڙ ۾ رهن ٿا.) (4) کير (5) اُمرا / سومرا (6) وهل (چندراوتي جو راجا) (7) ميپاوت (ميواڙ ۾ ٻيجولي جا سردار) (8) ٻلهر (اُتر هندستان ۾ آھن.) (9) ڪاٻا ( اڳي سوراشٽر ۾ ھُئا هاڻي سروهي ۾ آھن. (10) اُمٽ (مالوا ۾ اُمٽواڙا جو راجا.) (11) ريهور (12) ڍونڍا (13) سورٽيا (14) هرير (مالوا ۾ ننڍا ننڍا جاگيردار.) (15) چونرا (16) کيچڙ (17) سوکڙا (18) برڪوٽا (19) ڀوجا (20) سمپل (21)ڀيڀا (22) ڪالنپر (23) ڪالموھ (24) ڪوهلا (25) پويا (26) ڌونڌ (27) ڪهرڙيا (28) ڏيوا (29) ٻرهر (30) جيپرا (31) پوسرا (32) ڌوئا (33) رڪومرا (34) ٽيڪا (35) اها شاخ هاڻي ناهي
.وقت جي وير پرمارن جي پيدائش جي باري ۾ ڪوي شڪتيڏان ڪويا پنهنجي ڪويتا ۾ ھن ريت لکي ٿو ته:

مُني وشيشٽ جگ منڏيو آبُو سکر اُتنگ
داڻوَ جد ڏيڌو دخل ڍاڀڻ ڪيڌو ڍنگ

اگن ڪُنڊ سُون اُوپنا پهه شتري پرمار
سولنڪي چوهاڻ سم ھُئو وڙي پرتيهار

پرمار جي پيدا ٿيڻ کان پوءِ رُشين ۽ مُنين سک جو ساھ کنيو. دئيتن کان جان آجي ٿي. پرمارن جي راجا شاهي بابت محترم رائچند راٺوڙ تاريخ ريگستان ڀاڱي پهرين ۾ لکي ٿو ته ”راجا چندرسين کان پوءِ چوٿين پيڙھي ۾ راجا ڀيمڪ ٿيو ۽ راجا ڀيمڪ کان پوءِ اٺين پيڙھي ۾ جيڪو راجا ٿيو ان گادي جو هند ڌار نگري مان ڦيرائي اُجين ۾ ڪيو.“ جڏھن ته تحقيق ڪرڻ سان پتو پوي ٿو ته اهو درست ناهي ڇاڪاڻ ته، اُجين ڌار نگري کان پهرين وسايل هُئي. اُجين کي گادي جو هند رڻڌوج جي پرمار ڪيو هو.
ٻي ڳالهه ته راجا چندرسين وير وڪرماجيت کان پوءِ پيدا ٿيو هو. ڌار نگري گهڻي وقت کان پوءِ راجا ڀوج وسائي هُئي. پرمارن پهرين آبُو جبل تي راڄ ڪيو پوءِ آبُو کان هيٺ لهي چندراوتيءَ نگري وسائي جتي سنڌُوراج پرمار راجائي ڪئي. چندراوتيءَ کان نڪري رڻڌوج پرمار اُجين نگري وسائي. اُتي ئي راجا ويروڪرماڌتيه جنم ورتو. پرمار راجائن ۾ راجا وير وڪرمادتيه چڪرورتيءَ سمراٽ راجا هو جنهن اُجين نگري تي ڇهه سؤ سال ڇهه مهينا ويهه ڏينهن ٽي گهڙيون ۽ ٽيهه پل راڄ ڪيو هو. جنهن جي نالي پويان هندو ڌرم جو وڪرمي سنبت وارو ساليانو ڪئلينڊر ٺهيل آھي. وڪرماجيت کان پوءِ مشھور پرمار يشوي راجا ڀوج ٿيو جنهن چندراوتيءَ جي ويجهو ڌار نگري کي پنهنجي راڄڌاني بڻائي ۽ تخت جي ٻٽيهه گُڻن کي سمجهيو. آبو کان پوءِ اجين ۽ ڌار نگري تي راج ڪرڻ بابت هڪ پراچين ڪهاوت ملي ٿي ته:
”ايڪ اُجين ڌار ٻيجو آبُو ٻيسڻو“

پرمار ڪُل ۾ جتي چڪرورتي راجا وير وڪرمادتيه ۽ مها دانيشور راجا ڀوج جهڙا ٻاون وير پُرش پيدا ٿيا هئا. اُتي پير پٿوري ۽ ڀرٿري هري جهڙا هري ڀڳت به جنميا هئا. پرمار ڪُل ۾ ڇهه مشھور مها شڪتيون به پيدا ٿيون هيون.جن جا نالا هي آھن. راجا جگديو جي راجڪُماري وانڪل ڏيوي، راجا ڪلنگ پرمار جي راجڪماري سچيا ڏيوي، جانري جي ويرُو پرمار جي پُتريءَ مالهڻ ڏيوي،راجا بدريس جي راجڪماري روپان ڏيوي، راوَ مگيراوَ جي راجڪماري جوگ ماتا ۽ راجا چاهڙراءِ جي پُتريءَ ڪلياڻ ڪنور.
پرمارن جي اصل گادي ته آبُو جبل کي ئي ڄاڻايو ويو آھي پر اُنهن آھستي آھستي عقل ۽ ويرتاھ سان پنهنجي طاقت جو مظاهرو ڪندي تقريبن سمورو اُتر هندستان هٿ ڪري ورتو هو. اُتر ۾ ڪشمير ۽ ٽھري گڊوال (هماليه جبل) کان ڏکڻ جي ڪرناٽڪ تائين ۽ اوڀر ۾ بنگال کان اولهه ۾ رتناڪر ساگر (سنڌ) تائين قبضو ڪري ورتو هو. انهي ڪري اها ڪهاوت مشھور ٿي ته:
”پرٿوي پرماران تڻي اني پرٿوي تڻان پرمار“
تاريخ ريگستان جي ڀاڱي پهرين ۾ محترم رائچند راٺوڙ لکي ٿو ته”پرمار راجپوت جو اندر ديوتا جي ڪرپا سان اگني ڪنڊُ مان پيدا ٿيو، تنهن دانوَ ۽ اسرن (سٿين) لوڪن کي ماري، برهمڻن جو بچاءُ ڪيو ۽ هُن پوءِ نه رڳو آبُو پهاڙ ۽ ان جي آسپاس وارن ملڪن تي حُڪومت ڪئي، پر هُو ساري اُتر هندستان جو راجا ٿيو. ”پرٿوي پرمارن جي آھي“اها مشھور ڪهاوت آھي. انهن جو وڏو راڄ ھو. تنهن ڪري هنن جا پويان”راجپوت“ يعني ”راجا جو پُٽ“ سڏجڻ لڳا.“
راجپوتن کي سنڌيءَ ۾ ’’رجپُوت‘‘ به چوندا آهن. رج= ڌرتي+پُوت: پُٽ. يعني ڌرتيءَ جو پُٽ (Son of soil)
راجپوتن جي اهم سڃاڻپ آهي تلوار ۽ سخاوت ۽ ٻليدان.
چون ٿا ته ڪنهن رجواڙيءَ ۾ هڪڙي کوهه تي ڪجهه ڇوڪريون پاڻي ڀري رهيون هيو. اُتان هڪڙي پنڊت جو گذر ٿيو، جنهن پاڻي پيئڻ جي تمنا خاطر اُنهن کان تعارف پڇيو.
سڀني ڇوڪرين پنهنجي مريادا انوسار پرمپرائن تي ٻڌل تعارف ڪرايو. اتي موجود هڪ راجپوت ڪنيا هن ريت تعارف ڪرايو ته:
لنڪا مان هيڙين هڻي گهوڙا آوين همڦتا
شيش لٿي ڌڙ لڙين، اَوپر ڍول نغارا بجتا
سورج اوگي ڏان ڪرين اهون تاڇ پوتُري پنڊتا.

(لنڪا مان جنگ کٽي ايندڙ سوروير گهوڙن تي سوار آهن ۽ گهوڙا سهڪندا اچن. سر لٿي کان پوءِ ڌڙ به يُڌ ڪري ٿو ۽ انهن جي امرپدوي تي شوڪ ڪرڻ بجاءِ ڍول نغارا وڄن ٿا. سَج اُڀرندي ڏندڻ پاڻي ڪرڻ کان اڳ دان پُڃ ڪن ٿا. آئون انهن جي ڌيءَ آهيان.)
پنڊت ان ڪنيا جي مٿي تي هٿ رکي چيو: جيو پُتري، جَل پيار.‘‘
راجپوتن جا ڇٽيهه ڪُل ۽ چار ونس آھن. جيئن ته ڪجهه مؤرخن راجپوتن جا ڇٽيهه ونس ڄاڻايا آھن. محترم رائچند هريجن به ڇٽيهه ونس لکيا آھن. اهو درست ناهي. اصل ۾ ڇٽيهه ڪُل آھن ۽ چار ونس آھن.
1- سوريه ونس/سورج ونس
2- چندر ونس
3- يادوَ ونس/ يڌُو ونس
4- اگني ونس/ اگن ونس
انهن ڇٽيهه ”36“ ڪُلن کي چئن ونسن ۾ هن طرح ورهايو ويو آھي. انهي بابت هڪ پراچين دُوهو ملي ٿو ته:

دس روي سُون دس ششي سُون دُوا دس رشي پرماڻ
چار هُتاسن تي ڀئه ونس ڇتيس وکاڻ.

(ڏھ سورج ونس، ڏھ چندر ونس، ٻارنهن يادو ونس ۽ چار اگني ونس. اهي ڇٽيهه ڪُل آھن راجپوت راجا شاهي جا.)
محترم رائچند هريجن جي تاريخ ريگستان ۽ ڪرنل جيمس ٽاڊ جي ٽاڊ راجستان (حالات مارواڙ) ۾ راجپوتن جا ڇٽيهه ڪُل هن ريت بيان ڪيا ويا آھن.
(1) اکيه واڪ (2) اندو سُوم (3) گهلوت چوويهه شاخون (4) يادو/ يدو.چار شاخون (5) تنور. سترنهن شاخون (6) راٺوڙ. تيرنهن شاخون (7) ڪشوواھ/ڪڇاواھ (8) اگني ونس پرمار. پنجٽيهه شاخون (9) چوهاڻ. ڇويهه شاخون (10) سولنڪي/ چالڪيا.سورنهن شاخون (11) پرتيهار پڙھيار. ٻارنهن شاخون (12) چاوڙا.هڪ شاخ (13) ٽانڪ/ تکيه (14) جوٽ.جيٽي يا جاٽ (15) هُن/هُڻ (16) ڪاٺي (17) بلا (18) جهالا/ موڪواڻا.ٻه شاخون (19) جيٺو/ ڪامري (20) گوهل(21) سرويا (22)سلار (23) ڏاٻي (24) گوڙ.پنج شاخون (25) ڏوڏا (26) گوهروال (27) ٻڙگوچر.ٽي شاخون (28) سينگر.هڪ شاخ (29) سيڪروال هڪ شاخ (30) ويس/ بئيس. هڪ شاخ (31) ڏاهيا (32) جوهيا (33) موهل (34) نڪومپ (35) راجپالي (36) ڏاهيما.

راجا ڀوڄ کان پوءِ جيڪي راجا ٿيا، اُھي راجا جگديو تائين راجا ئي سڏائيندا آيا. راجا جگديو مُولي جام نگر گجرات تي راڄ ڪيو. راجا جگديو کانپوءِ راوَ سڏائڻ لڳا.
محترم رائچند راٺوڙ تاريخ ريگستان ڀاڱي پهرين ۾ لکي ٿو ته ”راجپوت اڳي جڏھن اُجين ۾ ھُئا تڏھن مهاراجا ۽ راجا سڏبا هئا. مگر ڪيرارو ۾ اچڻ کان پوءِ راوَ/ راءِ سڏجڻ لڳا ۽ سنڌ ۾ اچڻ کان پوءِ راڻا سڏجڻ لڳا.“
راجا جگديو جا ٻه پُٽ ٿيا. هڪ راوَ ڌاراورش جي ۽ ٻيو راوَ ڪاباجي (هن جي پويان ڪاٻا شاخ وجود ۾ آئي) . راوَ ڌاراورش کانپوءِ راوَ ڌنڌمارجي راجا ٿيو. هن جو پُٽ امرسنگهه ٿيو جنهن وڪرمي سنبت 1071 برابر 1015ع ۾ امرڪوٽ شھر جو بنياد وڌو. ڌنڌمارجي جي وڏي پُٽ ڌرڻي وراھ پنهنجي نو ڀائرن ۾ نو ڪوٽ ورهائي ڏنا ۽ انهن نوڪوٽي مارواڙ وسائي. هڪ پراچين شعر آھي ته:

منڏو ور سانونت هوئو اجمير سنڌ سُو
گڊ پونگل گجمال هُوئو لو ڌريو ڀان ڀُو

آل پال ارٻڌ ڀوجراج جالنڌر
جوگراج ڌر ڍاٽ ھُوئو هانسو پارڪر

نوڪوٽ ڪراڙو سنجُگتا ٿر پنوار ھر ٿا پيا
ڌرڻي براھ ڌر ڀايان ڪوٽ بانٽ جُو جُو ڪيا.

راوَ ڌرڻي وارھ جا ٻه پُٽ ٿيا هڪڙو راوَ ڌوم جي هو جنهن کي ڌوم راج يا ديوراج عرف مهيپال به چوندا هئا. جنهن آبو جبل تي راڄ ڪيو. ٻيو راوَ ٻاھڙجي جنهن ٻاڙمير شھر وسايو. راوَ ڌوم جو پُٽ اَمٽراوَجي ٿيو جنهن جي پويان امٽ شاخ وجود ۾ آئي. هن شاخ وارا نرسينگهه گڊ ۾ رهن ٿا. راوَ ٻاهڙجي جو پُٽ راوَ چاھڙجي ٿيو جنهن ڇوهٽڻ ڏونگر ويجهو چاهڙسر نالي ڳوٺ وسايو. چاهڙ راوَ کي هڪ ڌيءَ ۽ ٻن پُٽن جو اولاد ٿيو. پُٽ سوڍو ۽ سانکلو ھُئا. ڌيءَ جو نالو (ڪلياڻ ڪنور) سچيا ماتا هو. جيڪا سچيا شڪتي جي اوتار مڃي وڃي ٿي. هن وقت سوڍن جي پوجيه ڏيوي آھي. هن جو وڏو ٿان اوسيان گجرات ۾ آھي. ڪراڙو جي کنڊرن ۾ سچيا ماتا جي پراڻي مندر جا آثار اڄ به ڏسڻ وٽان آھن. سوڍي جو اولاد سوڍا پرمار سڏائڻ لڳا ۽ سانکلي جو اولاد سانکلا پرمار..سانکلن جي الڳ تاريخ آھي. سانکلا هندوستان ۾ رهن ٿا. سوڍا سنڌ سان تعلق رکن ٿا. سوڍا شٻد سنسڪرت ٻولي جي شٻد سوڍ مان نڪتل آھي جنهن جو ارٿ آھي:وير، بهادر ۽ ٻلداني.
سوڍن بابت اهم جانڪاري ڪجهه هن ريت هيٺ ڏجي ٿي.

جاتي: راجپوت
اُپ جاتي: سوڍا
ونس: اگني ونس
ڪُل: پرمار
گوتر: وشيشٿا
پريوار: تريپريوار
ويد: يجُر ويد (شُڪلا)
اُپويد: ڌنُر ويد
مُول پُرش: ڌوم راج
پهرين سلطنت: اُجين (مالوا)
موجوده سلطنت: ڍاٽ (عمرڪوٽ)
راج پدوي: راڻا
ڪُل ڏيوي: هرسڌي ڏيوي
پوجيه ڏيوي: سچيا ماتا
اِشٽ ڏيو: منداوريا (سوريه)
ڪُل ڏيو: مها ڪال
پير پٿورو صاحب: پوجئه ڏيو.
مهاديو: مها ڪال اُجين
گنپتي: ايڪل ڏنتي گنيش
گايتري: برهما گايتري
ڀيرو: گورا ڀيرو
تلوار: رڻ تار
ڍال: هريان
نشان: ڪيسري شينهن
جهنڊو: پيلو (ڪيسريو)
هٿيار: ڀالو
پگڙي/ پٽڪو: پنچ رنگي
پر دُک ڀنجن: وير وڪرم
سمها دانيشوري: شھنشاهجي پرمار
مها دانيشوري: راجا ڀوج
ڪشما ڏان: راجا مونج
راج يوڳي: ڀرٿري هري
سوڍي جو پُٽ سينڌل ۽ چاچڪ ديو ٿيا. سينڌل جو اولاد سينڌل سوڍا ٿيا. مختلف مؤرخن سوڍن جون پنجٽيهه شاخون بيان ڪيون آھن، پر تحقيق ڪرڻ سان پتو پوي ٿو ته سوڍن جون شاخون اسي کان مٿي آھن جيڪي تفصيل ۽ ترتيب سان هن ريت آھن.
سينڌل سوڍا، جيسل سوڍا، ساود سوڍا.
چاچڪ ديو جي پنجين پيڙھي ۾ ڌاراورش جي پُٽ درجنشال کان پوءِ وجود ۾ ايندڙ سوڍن جون شاخون هي آهن.
ڀاڻ سوڍا، سنگراسي سوڍا، راجيا سوڍا، ڪيلهڻ سوڍا، نانگڙ سوڍا، ڪيتل سوڍا، آسڪرڻ سوڍا، ڀيڀا سوڍا، دودا سوڍا، ڪرڻ سوڍا، پاتا سوڍا، ڀارمل سوڍا، ويرم ديو سوڍا، گجُو سوڍا، ويرڌمل سوڍا، ڪِتا سوڍا، رَتا سوڍا، ٿِريا سوڍا، سُورا سوڍا، ساگرائي وئرسي سوڍا، ورجانگ سوڍا، وجا سوڍا، اُڌا سوڍا، ساڏور سوڍا، ڀُڄٻل سوڍا، مڏا سوڍا، بِڇُو سوڍا، ويڏا سوڍا، نرسينگهه سوڍا، جيسا سوڍا، سُورجمل سوڍا، مانسنگهه سوڍا، سرتاڻ سوڍا، ڀُوپت سوڍا، ڀوجراج سوڍا، وجئراج سوڍا، واگها سوڍا، ڌوڌا سوڍا، رام سوڍا، ويرسي سوڍا، گنگداس سوڍا، دَلا سوڍا، ارجڻ سوڍا، لوڻڪر سوڍا، مهاجل سوڍا، نَرا سوڍا، نَٻا سوڍا، مالديوجي سوڍا، ميهراڻ سوڍا.
ڌاراورش جي ٻئي پُٽ آسراءِ جي اولاد مان وجود ۾ آيل سوڍن جون شاخون هي آھن.
تيجُو سوڍا، سينگپال سوڍا، ٻُوٽا سوڍا، جڙيا سوڍا، مالديو سوڍا (پارڪريا)، لُونڀا سوڍا، مُولراج سوڍا، اڙانتا سوڍا، اجرويا سوڍا، تڙگامان سوڍا، پاٽينگڙا سوڍا، نَڏا سوڍا، اکا سوڍا، مانا سوڍا، رائسل سوڍا، ڏيوراج سوڍا، لُوڻا سوڍا.
ڌاراورش جي ٽئين پُٽ تيجمال سنگهه جي پيڙھي مان وجود ۾ آيل سوڍن جون شاخون هي آھن.
ستلا سوڍا، ڌارا سوڍا، سُونگل سوڍا، ڏيپال سوڍا، ڀُوپال سوڍا، اَپ سوڍا، ڪَپ سوڍا، وڏيريا سوڍا، الڻ سوڍا، مالڻ سوڍا، گجپال سوڍا، ٻھُو پال سوڍا، مهندا سوڍا، ولهي سوڍا، اجيت سوڍا، اکمالود سوڍا، ملوت سوڍا.
ڌاراورش جو چوٿون پُٽ جگت سنگهه ٿيو. جنهن جو پُٽ رتن سنگهه ٿيو. رتن سنگهه جا ٻه پُٽ ٿيا، لکڌيرجي ۽ مُجوجي. اُھي ٻئي سوراشٽر مُڻي ۾ وڃي رهيا. انهن جو اولاد لکڌيروت سوڍا سڏرائي ٿو.
هاڻي ان ڳالهه جو جائزو وٺنداسين ته سوڍو سنڌ ۾ ڪڏھن، ڪيئن ۽ ڇو آيو.؟ ان لئه مختلف مؤرخن جي لکيل تاريخ کي تراشڻي پوندي. اتهاس کي حقيقتن جي پرڻ سان ڇاڻڻو پوندو. روايت آھي ته سوڍي کي سندس ڀيڻ ڪلياڻ ڪنور (سچيا ماتا) دعا ڪئي هُئي ته تون سنڌ تي راڄ ڪندين. ان بابت ڪوي شڪتيڏان جي شاعري ساکي آھي.

سو واڙي سچيا رو آڏُو اِشٽ انُوپ
سوڍي ني ور سمپيو ڀيو ڍاٽ رو ڀُوپ

(شوواڙي جي سچيا ماتا پنهنجي اشٽ ديو مهاديو جي ڪرپا سان سوڍي کي ور (دعا) ڏنو ۽ ھُو ڍاٽ جو راجا ٿيو.)

سُت چاهڙ سوڍو سپهه هال رتو گڊ هيل
اگياري سو اڪياسئي مها سُڌ تيرس ميل

(چاھڙ راوَ جي سپوٽ پُٽ سوڍي يارنهن سؤ ايڪاسي وڪرمي سنبت جي مانگهه مهيني جي ساهي تيرس تي رتي ڪوٽ تي قبضو ڪيو هو.)

چوڻ وارا چون ٿا ته سوڍي پنهنجي راڄڌانيءَ ڪراڙو کان ڪوچ ڪري پهرين رتي ڪوٽ تي قبضو ڪيو. جتي هڪ صديءَ تائين راڄ ڪرڻ کانپوءِ پنهنجي حُڪومت جي حدن کي وڌائڻ لئه امرڪوٽ سومرن کان ڇني ورتو .

کٽ ويس اوسر توٽا کگان هُوران وڙي هلا ويو،
ٻاري سو ورس ٻيانسي سوڍو امرڪوٽ آ ويو.

مٿئين دوهي مان صاف ظاهر آھي ته سوڍو هڪ صدي تائين رتي ڪوٽ ۾ ئي راضي رهيو بعد ۾ ٻارنهن سؤ ٻياسي وڪرمي سنبت ۾ امرڪوٽ تي راڄ ڪيو. محترم رائچند هريجن لکي ٿو ته ”سوڍو ۽ سندس پُٽ چاچڪ ديو رتي ڪوٽ ۾ رهيا. چاچڪ ديو کان پوءِ سندس پُٽ راجديو/ رائديو رتي ڪوٽ جي گادي تي ويٺو“
تيجسنگهه سولنڪي پنهنجي ڪتاب ”امرڪوٽ سنڌ جو اتهاس“ ۾ لکي ٿو ته ”جيئن ته ڌرڻي وراھ جو وڏو پُٽ مهيپال آبو جو راجا ٿيو ۽ ٻئي پُٽ باهڙ کي ڪجهه نه مليو، تنهن ڪري هو وڃي راڌنپور رهيو. سندس وڏو پُٽ نالي سوڍو سنڌ جي سومري حاڪم وٽ 1125ع ۾ لنگهي آيو جنهن مهرباني طور کيس رتو ڪوٽ (هي ڪوٽ کپري تعلقي ضلع ٿرپار (هن وقت سانگهڙ ۾ اچي ٿو) ۾ کپري جي ڳوٺ کان ڇهه ڪوھ اُتر ڍوري جي ڀرسان اڃان ڦٽل صورت ۾ موجود آھي) ڏنو.“محترم تيجسنگهه جي پهرين راءِ ته باھڙ راوَ کي ڪجهه نه مليو سو هو وڃي راڌنپور ۾ رهيو. سو بلڪل درست ناهي ڇاڪاڻ ته باهڙ راوَ ٻاڙمير شھر وسايو هو نه ڪي راڌپڻ پور ۾ رهيو هو. باھڙ راوَ ڪراڙو ۾ به رهيو هو. راڌڻپور ۾ ته سندس پوٽو سوڍو ڪجهه وقت لئه رهيو هو. تيجسنگهه اڳتي لکي ٿو باھڙ جو وڏو پُٽ سوڍو سنڌ ۾ آيو. اهو به درست ناهي ڇاڪاڻ ته سوڍو باھڙ جو پُٽ نه پر پوٽو هو. باھڙ جو پُٽ چاهڙ راوَ هو جنهن چاهڙسر نالي ڳوٺ ٻَڌو هو. چاهڙ راوَ جي پرلوڪ پڌارڻ کانپوءِ سوڍو ڪجهه وقت راڌڻپور ۾ رهيو جتي سچيا ماتا وردان ڏنو ته سنڌ تي وڃي راڄ ڪر ان کانپوءِ سوڍو سنڌ ۾ آيو. سوڍن جي اڪيلي اتهاسڪ ڪتاب ”سوڍائڻ“ ۾ ڊاڪٽر شڪتيڏان ڪويا لکي ٿو ته، ”سوڍو پنهنجي مددگار جان نثار ساٿين سان گڏجي سنڌ ڏي سنڀريو. ڇھن ڏينهن جي مسافري بعد ستين رات جو رتي ڪوٽ تي حملو ڪري رتي مغل کي ماري پنهنجو راڄ قائم ڪيو“ هاڻي ان مان صاف ظاهر آھي ته هن کي مهرباني طور رتوڪوٽ نه مليو هو. مُغل ۽ مهرباني ٿي ئي نه ٿو سگهي. جيئن تيجسنگهه ڄاڻايو آھي.
تيجسنگهه سولنڪي وڌيڪ لکي ٿو ته ”سوڍو ۽ سندس پُٽ چاچڪ ديو رتي ڪوٽ جي حُڪومت ۾ ئي راضي رهيا. چاچڪ ديو کان پوءِ راج ديو عرف راءِ ديو رتي ڪوٽ جي گادي تي ويٺو. جيئن ته سوڍي کي رتي ڪوٽ ۾ آئي سؤ ورھ اچي ٿيا هُئا. انهي ڪري سندس پويان پنهنجن پيرن تي بيهڻ جهڙا ٿي ويا هُئا. سنڌ جي عياش سومرن جي پوتي به ڪشي ڇڏي هيائون. سومرن جو راجا ٺٽي ۾ رهندو هو. جو امرڪوٽ کان 50 ڪوهن جي مفاصلي تي آهي. انهن سڀني سببن جي ڪري رائديو امرڪوٽ هٿ ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي. امرڪوٽ جي حقيقت وٺڻ لئه جنف چارڻ کي موڪليائون جو کين تسلي هُئي ته سومرا راجپوتن کي چارڻ جي امرڪوٽ اچڻ تي ڪو به شڪ ڪونه پوندو. راجديو جو انومان ٺيڪ نڪتو، جنڦ چارڻ بنان رڪاوٽ جي امرڪوٽ جي سموري حالت کان واقف ٿي راج ديو کي امرڪوٽ ڪاھ ڪرڻ لئه همٿائي وٺي آيو. تٿ ساتم سهائي مهينو ويساک سنبت 1282 وڪرمي برابر 1226ع جي يڌ لڳي. وجئه مڪٽ راجديو جي مستڪ تي شوڀڻ لڳو.“
محترم ڀارومل امراڻي ”همروٽ ڇتيسي“ ۾ لکي ٿو ته”سوڍي کان پوءِسندس پُٽ رائديو(راج ديو) راڄ سنڀاليو. رائديو کان پوءِ سندس پُٽ چاچڪ ديو راجائي سنڀالي. راڻا چاچڪ ديو داناءُ ۽ بهادر هو. هن راڄ سنڀالڻ سان ئي امرڪوٽ فتح ڪيو. چارڻن کي کاروڙو دان ۾ ڏنو هئائين.“
ڪوي شڪتيڏان ڪويا جي شاعراڻي ڪتاب ”ڌرا سُرنگي ڍاٽ“ جي ڀوميڪا ۾ ڀومي جي ڀلماڻسئي جيتمال سنگهه سوڍي لکيو آھي ته”سوڍاجي سنڌ جي ڪُشاشڪ رتي مُغل کي جنگ ۾ هارائي پنهنجي راڄڌاني قائم ڪئي ۽ راڻا جي لقب سان راڄ ڪرڻ لڳو. سوڍي جي ئي پيڙھي مان راڻا رائديوجي امرڪوٽ جو راڄ سومرن کان ڇني ورتو.“ اڳتي لکي ٿو ته”راڻا جئه ڀرم جي پُٽ راڻا جسهڙ امرڪوٽ تي پنهنجو راڄ 1282 وڪرمي سنبت ۾ قائم ڪيو ۽ هن ڪم ۾ سندس مددگار جنڦ ڏيٿا چارڻ کي کاروڙي جي جاگير ڪروڙ پساوَ ۾ دان ڪئي.“
هاڻي انهن سڀني مؤرخن جي الڳ الڳ راءِ آھي.تيجسنگهه سولنڪي موجب سوڍي جو پُٽ چاچڪ ديو هو ۽ چاچڪ ديو جو پُٽ راجديو ٿيو جنهن امرڪوٽ هٿ ڪيو ۽ جنڦ چارڻ کي کاروڙو دان ۾ ڏنو. محترم ڀارو مل امراڻي جي راءِ آھي ته سوڍي جو پُٽ رائديو ٿيو ۽ رائديو جو چاچڪ ديو. سڄي گنگا ئي اُلٽي. پيءُ کي پُٽ ۽ پُٽ کي پيءُ ڪري ڇڏيو. ڀارو مل موجب چاچڪ ديو امرڪوٽ هٿ ڪيو ۽ ان ئي جنڦ کي کاروڙو دان ڪيو. جيتمال سنگهه جي راءِ موجب رائديو امرڪوٽ هٿ ڪيو ۽ ٻارنهن سؤ ٻياسي ۾ راڻا جئه ڀرم جي پُٽ جسهڙ امرڪوٽ تي راڄ ڪيو اهو به بلڪل غلط آھي ڇاڪاڻ ته 1282 وڪرمي سنبت تي جسهڙ نه پر رائديو امرڪوٽ هٿ ڪيو هو. وڌيڪ لکي ٿو ته ان جي مدد ڪندڙ جنڦ چارڻ کي کاروڙو دان ۾ ڏنو. جيتمال سنگهه جي ان راءِ سان ته سهمت آھيان ته امرڪوٽ رائديو سومرن کان ڇني ورتو جنهن جي باري ۾ هي دوهو به شاهدي ڏي ٿو ته :
کٽ ويس اوسر توٽا کگان هُوران وڙي هلاويو،
ٻاري سو ورس ٻيانسي سوڍو امرڪوٽ آ ويو.

باقي جسهڙ جو امرڪوٽ هٿ ڪرڻ واري ڳالهه درست ناهي. جڏھن ته حقيقت اها آھي ته امرڪوٽ راجديو هٿ ڪيو هو جيڪو چاچڪ جو پُٽ هو. جنڦ کي کاروڙي جي جاگير انهن ٻنهي مان ڪنهن به ڪون ڏني هُئي. جنڦ کي جاگير ڏيڻ وارو سخي ڏاتار جئه ڀرم جو پُٽ جسهڙ هو. جنهن سنبت ٻارنهن سؤ وڪرمي ۾ (ڏهاڪو صحيح معلوم نه ٿو ٿئي ) جنڦ کي بنان ڪنهن لالچ جي ڪروڙ پساوَ ۾ دان ڪيو هو. جنهن بابت پراچين ڇپايو اڄ به مشھور آھي.

سهس ڌين سلوار اسي ڌر واهڻ اگگل
ترڻ سو کونڊي تيس جڪي دُوجڻ مهاجل
سانڍي ڪرها سو سات ڌُڙڪ پچاس دُئاگل
ڀجڙ ويسان دس ڀلا جڪي باج جهڙا ويگاگل
اڌڪوڙ گرٿ جسهڙ اُچت ايڪاڻوئي پرمار هو
جنڦ نان ڏيڌي کاروڙو سمت ٻاري جئه ڀرم سهو.

مذڪوره ڇپايي ۾ ڄاڻايل آھي ته جئه ڀرم جي پُٽ جسهڙ وڪرمي سنبت ٻارنهن سؤ ۾ جنڦ ڏيٿا چارڻ کي ڪروڙ پساوَ (راجپوتن پاران چارڻ ڪوين کي دان ڪرڻ وارو مقرر قائدو) ۾ ڪروڙ پساوَ جي رقم مطابق اڌ رقم جو مال دان ڪيو، جنهن ۾ ڀلا گهوڙا، هاٿي، مينهون ڍڳيون وغيره ۽ اڌ رقم جي زمين دان ڪئي، جيڪا پنڌرنهن سؤ ايڪڙ پوکي لائق هئي. اڄ به جنڦ جا پويان ان کي پوکين ٿا.
تاريخي توڙي جاگرافيائي لحاظ سان رتي ڪوٽ جي گادي ڍاٽ کان بلڪل الڳ آھي. ان ڪري رتي ڪوٽ تي راڄ ڪندڙ سوڍي ۽ سندس پُٽ چاچڪ ديو کي ڍاٽ (امرڪوٽ) جي گادي واري سلسلي ۾ شامل نه ڪرڻ گهرجي. ڇاڪاڻ ته ڍاٽ رتي ڪوٽ کان الڳ آھي. ڍاٽ يعني امرڪوٽ تي سوڍن جي پهرين بادشاهي سن 1226ع کان وٺي 1330ع تائين 104 سال رهي.سن 1330ع ۾ سنڌ جي سومري حاڪم دودي ٽئين راڻي ڌاراورش کان راڄ کسي ورتو. 1330ع کان 1439ع تائين 109 ورھ امرڪوٽ سوڍن جي هٿ مان نڪري ويو. پنهنجو وڃايل راڄ وري راڻي همير 1439ع ۾ هٿ ڪيو.1439ع کان وٺي 1709ع تائين 270 سال امرڪوٽ مڪمل طرح سوڍن جي صاحبي ۾ رهيو. ان کان پوءِ به راڻپ واري پدوي اڄ ڏينهن تائين هلندي اچي. ڍاٽ جي گادي تي پهريون نمبر راڻو ويٺو هو راڻو رائديو. ڍاٽ جي گاديدار راڻن جي شروعات رائديو کان ڪرڻ گهرجي. ان حساب سان موجوده راڻون ڇويهون نه پر ڇٽيهون راڻو آھي. اڄ ڪلهه جا مؤرخ الئه ڇو پورا ڏھ راڻا غائب ڪري ڇويهون راڻو لکن ٿا. جڏھن ته ڍاٽ جي راڻن جو صحيح شُجرو هن ريت آھي.
(1) راڻو رائديو/راج ديو (2) راڻو جئه ڀرم (3) راڻو جسڌر/ جسهڙ (جنڦ چارڻ کي ڪروڙ پساوَ ۾ کاروڙو جي پنڌرنهن سؤ ايڪڙ جاگير ۽ تمام گهڻي چل سمپتي دان ڪندڙ) (4) راڻو سوميشور (5) راڻو ڌارا ورش (هن جو ٻيو پُٽ آسراءِ پارڪر لڏي ويو، جنهن جا پويان پارڪر جا راڻا ٿيا جن انگريزن کي ٽوٽا چٻايا هئا.) (6) راڻو دُرجن شال/ دُرجن سنگهه (7) راڻو کينئرو (هن جيسلمير جي مهاراول جي گهران شادي ڪرڻ وقت سانڀيلي/ سامئيي کان تورڻ تائين پهچڻ وقت يجمانن/ ڪَسبين کي پنڌرنهن سؤ گهوڙا ريجهه/دان ۾ ڏنا هُئا. ان ڪري اڄ به چونئري وقت ”راڻو کينئرو“ گيت ڳايو وڃي ٿو. هن ئي چارڻياڻي مهاشڪتي جوماديهه کي پنهنجي ڌيءَ ڪري ٻُڌا ڀاٽي سان پرڻائي هُئي. جوماديهه جو قسم کنيل هو ته هُوءَ ڪنهن به چارڻ سان نه پرڻبي. ان ڪري هُوءَ راڻي کينئري وٽ هلي آئي) (8) راڻو اوتار ڏي) هن مارواڙ جي منڊور پرڳڻي جي راوَ چونڊاجي جي راجڪماري ڦُولڪنور سان شاديءَ ڪرڻ وقت يجمانن / ڪَسبين کي ٽي هزار گهوڙا ريجهه / دان ۾ ڏنا هئا.) (9) راڻو همير (هن ڪامل درويش پير پٿوري سان جنگ ڪرڻ لئه چڙھائي ڪئي هئي، پر ترت ئي مرشد جي ڪرامتن کان ڊڄي پيش پيو هو.) (10) راڻو ڏوڏو (هن راڻي همير جي صغير پُٽ ويسي کان دوکي ۾ راڄ کسيو هو .هن کي مهاشڪتي ڏيول ماتا ويرمُٺ ھڻي ماري واپس راڄ ويسي کي ڏياريو هو.)(11) راڻو ويسو/ويرسين (12) راڻو تيجو (13) راڻو چانپو (14) راڻو گانگو (15) راڻو پتو / پرشاد (هن دهليءَ جي حاڪم هُمايون مغل کي پناھ ڏني هُئي. افغانستان جي پٺاڻ شير شاھ سوري کان شڪست کائي پناھ لاءِ سنڌ جي سوڍي وٽ هلي آيل همايون کي راڻي پرشاد نه رڳو وڏي عزت ڏني پر شير شاھ سُوري سان جنگ ڪرڻ لئه ايران جي شاھ کان مدد حاصل ڪري ڏني. همايون جي بيگم حميده بانو کي ڀيڻ ڪري شاھي عزت ۽ آدر ڏنو. هتي ئي مغل اعظم اڪبر بادشاھ جو جنم سن 1542ع ۾ ٿيو.) (16) راڻو چندرسين (هي راجا سورج سنگهه جو سهرو هو.) (17) راڻو ڀوجراج (18) راڻو ايسرداس (هن کي جيسلمير جي راجا اول سٻل سنگهه سنبت وڪرمي 1710 ۾ گادي تان لاهي راڻي گانگي جي پوٽي جئسنگهه عرف جگ سنگهه کي امرڪوٽ جي گادي تي ويهاريو.)(19) راڻو جئه سنگهه/ جگ سنگهه (20) راڻو سُرتاڻ سنگهه (هن پويان سوڍن جي سُپر ڪاسٽ سُرتاڻ وجود ۾ آئي.) (21) راڻو آسڪرڻ (22) راڻو سگرام سنگهه (23) راڻو مهراج (24) راڻو ڪيسر سنگهه (25) راڻو کيمون (هن جي پيڙھي مان راڻو رتن سنگهه ٿيو. جنهن کي انگريزن بغاوت جي ڏوھ ۾ ڦاسي ڏني.) (26) راڻو سگرام سنگهه ٻيو (27) راڻو شوراج سنگهه (28) راڻو سٻل سنگهه (29) راڻو مهراج ٻيو(هن جي وقت ۾ راڻي رتن سنگهه انگريزن سان وڙھي پنج هزار ايڪڙ جاگير هٿ ڪئي هئي، جيڪا اڄ به موجوده راڻي هميرسنگهه وٽ آھي.) (30) راڻو ڀڀوت سنگهه (31) راڻو صورت سنگهه (32) راڻو پيرڏان سنگهه (33) راڻو جسونت سنگهه (34) راڻو ارجڻ سنگهه (35) راڻو چندرسنگهه (هي وڏو مها پرتاپي راڻو هو.) (36) راڻو همير سنگهه. موجوده راڻو

ڌاراورش سوڍي جو ٻيو پُٽ آسراءِ پارڪر لڏي ويو جنهن پارڪر جي گادي تي پنهنجو راڄ ڪيو. پارڪر جي گاديدار راڻن جو شجرو همروٽ ڇتيسي ۾ محترم ڀارومل امراڻي هن ريت ڏنو آھي.
”آسراءِ ، ديو راج ، سلک/ سڙڪجي، ديپو، کنگهار، ارجڻ جي، ڀيم جي، ويرسل، ڀاکرسي، گانگوجي، اکوجي، ماڻڪ راءِ، لوڻجي، ڏيپار جي، رامسنگهه، وڻوير جي، رائڌڻ جي، گجسي، ڪانجي/ڪرڻجي، رتن جي، هميرجي، رڻڇوڙجي ۽ انچل سنگهه.“
انچل سنگهه پارڪر جو آخري راڻو ٿيو جيڪو بعد ۾ هندستان لڏي ويو. راڻپ واري پدوي به ساڻس گڏ کڻي ويو.
سمي جي ٻلوان سوڍن جي صاحبي ڍاٽ جي لئه اها ڳالهه تمام وڏي فخر واري آھي ته ان جي گناتپي/ رشتيداري تمام وڏن ماڻھن سان رهي آھي. ڍاٽ جا سپوت سوڍا پاڻ مهاراجائن، مها راولن ۽ ٺڪاڻيدار جاگيردارن جون ڪنيائون پرڻيا آھن ته پنهنجون ڌيئرون به مهاراجائن، راولن ۽ لوڪ ديوتائن ۾ پرڻايون آھن. راڻو کينئرو جيسلمير جي مها راول جي راجڪماري سان پرڻيو هو.راڻو اوتار ڏي منڊور جي راوَ چونڊاجي جي ڌيءَ ڦُولڪنور سان پرڻيو هو. ڍاٽ جون پنجٽيهون راڻو چندرسنگهه سوڍو راوتسر جي راوت تيجسنگهه جي گهران پرڻيو هو. اهڙي طرح انهن پنهنجي ڌيئرن جي سڱاوتي به مهان ماڻھن سان ڪئي. راجسٿان جي پنج پيرن ۾ مشھور ۽ لوڪ ديوتا ويرپاٻو جي راٺوڙ ۽ تنور راما پير ٻئي امرڪوٽ جي سوڍن مان پرڻيا هئا. سورج مل سوڍي جي سندر ڪنيا ڦُول ڪنور سان پاٻوجي راٺوڙ پرڻيو هو ۽ سوڍي دلجي جي معذور نياڻي نيتل ٻائي سان راما پير پرڻيو هو. راما پير سان شادي ڪرڻ کان پوءِ نيتل ٻائي جي معذوري ختم ٿي ويئي.
امرڪوٽ پرڻيا اُڀئه مهي ٻنڌي سر موڙ
تونئر رامسا پير تيون رنگ پاٻو راٺوڙ

(امرڪوٽ جي سريلي ڌرتي تي مٿي تي مُوڙ ٻڌي، ڏهي للاڙ وٺندڙ تنور راما پير ۽ ٻاپوجي راٺوڙ اوهان کي سلام آهي.)

ان کان سواءِ تعلقي ڏيپلي جي ڳوٺ کاروڙي مالڏي مان ڪڇ جو راءِ ڀارو به پرڻيو هو. جنهن جو سپوٽ پُٽ جئهليو وڏو سخي ڏاتار ٿي گُذريو آھي.جنهن جي باري ۾ پراچين دوهو ملي ٿو ته:

جئهليا ڀاري تڻان، جگ ڦري جو
جات سمون سڀڪو، رات سمون نه ڪو

(ڪوي چئي ٿو ته را ڀاري سمي جي جئهلئي جهڙا سمان سموري دنيا گهمي ڏس. ذات جا سمان ڪيئي ملي ويندا پر جئهلئي جي رات جهڙا نه ملندا. مطلب هُو پنهنجي رات ڄائو هو.)
ريگستان جي راڻن ۽ سنڌڙي جي سوڍن جو تاريخ جي ترازُو ۾ سخاوتي پلڙو به ڀاري آھي. جنڦ چارڻ کي کاروڙي جي جاگير خيرات ۾ ڏيندڙ ”راڻو جسهڙ“ ڏاتارپي جو وڏو نالو هو. سانڀيلي کان تورڻ تائين پهچڻ وقت چارڻن،ڀاٽن ۽ ڀانن کي پنڌرنهن سؤ گهوڙا دان ڪندڙ ”راڻي کينئري“ کان وٺي پرڻجڻ وقت ٽي هزار توکر ڪسٻين کي دان ۾ ڏيندڙ راڻي ’’اوتار ڏي‘‘ تائين سخي سوڍن جو هڪ اهڙو سلسلو آھي جيڪو نسل در نسل تسلسل جي روپ ۾ هلندو اچي. سخاوت ۾ ڪيئي سوڍا سپوٽ ٿي گُذريا آھن. پوءِ اهو چيلهار جي چارن ۾ ڄار جي وڻ ھيٺ اوتارو اڏي منگتن کي منهن منڱيا دان ڏيندڙ ”جهوجهار سنگهه سوڍو“ هُجي يا چارڻن کي اڻ گهريا اُٺ گهرين پُڄائيندڙ ڇور جو مور ”دولت سنگهه سوڍو“ هجي. ڏاهلي گج ڏاڻ جي وجئري سوڍي وڏ ھٿ ”واگهجي“ جا ڀلا ڪهڙا واکاڻ ڪجن جنهن جي سخاوت کي ساراهيندي جهانڦلي جي جهيٻي ڪيسر نڪلنڪ سوڍي جو نانءُ ڏنو آھي. پارڪر جي مٽيءَ به وڏا سخي سوڍا ڄڻيا آھن جن ۾ چندن گڊ ۾ چويهه ورھ هر روز ڪروڙ پساوَ ڪري پوءِ ڏندڻ پاڻي ڪندڙ ”راڻي چندن“ کان وٺي وانڍئي ڳوٺ جي وڏي ڪوي چارڻ سُوري کي گُجرات جي حاڪم احمد شاھ جي عذاب کان بچائيندي پنهنجو سر وڍي ڏيندڙ پارڪر جي ”پُنراج سينڌل سوڍي“تائين ڪيئي اهڙا نرالا نالا آھن جن جي ڏاتارپي جا ڏس وطن جي اتهاس جو ورق ورق ڏي ٿو. جن جي قربانين سان تاريخ جا ڪتاب ڀريا پيا آھن.سوڍن جي سخاوت، سُونهن، سورهيائي، سچائي، سُلڇڻائي، حُب الوطنيءَ ۽ هوشياريءَ تي آئون اڃان ڪجهه وڌيڪ لکان ها پر منهنجو وڌيڪ لکڻ شايد قصيده نويسي ۾ شُمار ٿي وڃي ان ڪري آئون مجموعي طور سوڍن جي تاريخي تعارف لئه محترم ڀارومل جي هي ڀلوڙ راءِ اوهان لائق پڙھندڙن اڳيان پيش ڪندس ته هن کي پڙھي توهان پاڻ فيصلو ڪجو ته سنڌڙيءَ جا سوڍا قدرشناسي جي لائق آھن يا نه؟
”وقت جي سچن ۽ کرن ڪوين، سوڍن کي ڳايو آھي. ڪردار جو ڪچو ڪو به ماڻھو، ڪهڙي به ڪُڙم مان ٿي سگهي ٿو، پر مجموعي طور تي سوڍو سنڌ ۾ پيار، پريت،ريت، رسم ۽ ماڻھپي جو مثال آھي. رڻمل سوڍي، جوڌا سنگهه، هانسي سوڍي، راڻي ڪرڻجي، لڌو سنگهه ۽ اُڌيسنگهه سوڍي تائين سرويچ سوڍن سنڌ جي سينڌ کي، ڪنوار جي سينڌ جي سندُور جيان پنهنجو رت ڏيئي ريٽو ڪيو آھي...‘‘
صديون اڳ سوڍن جي صاحبي کي شاعرن جي شاعريءَ ۾ ڏسنداسين ته به انهن ڀومي جي وير بهادرن جي تصوير سياري جي سج جيان صاف شفاف ۽ چٽيءَ ڏسڻ ۾ ايندي. پهرين ڪوي بانڪيداس جي شاعري ۾ سوڍن کي ڏسون ٿا. ڪوي بانڪيداس ان دؤر ۾ امرڪوٽ آيو هو جنهن دؤر ۾ ڍاٽ پرڳڻو جوڌپور جي مهاراجا وجئه سنگهه جي هٿ هيٺ هو. اُن وقت هُن سوڍن کي پنهنجي شاعري ۾ هن ريت بيان ڪيو ته:

ڪيرت وليان ڪاهلا دِت وليان دوڍاھ
پرڻيجي ساري پرٿي گائيجي سوڍاھ

راڻا امرڪوٽ را گيا جمارو جيت
جيان را منگل ڌمل ۾ گوريجي جس گيت

سوڍا امرڪوٽ را سر ڪٽيان شمشير
واهي هڻيا ويرهر وانڪا ڀارٿ وير

ايڪ ايڪ سُون آگلا راڻا امرڪوٽ
پرگٽ ھُوئا پرمار وي ماڻينگر منموٽ

انهن ئي وقت جي وير بهادرن ۽ سنڌڙيءَ جي سپوت سوڍن کي بارائي جي ڪوي شڪتيڏان ڪويا به ڪيڏي نه خوبصورت ڀيٽا ڏني آھي.

هُوي جگ ۾ هوڪٻا راگ تڻو انوراگ
پورس انمي پاگ ۾ ڀل سوڍا وڏ ڀاگ

ڌرتيءَ اُوجل ڍاٽ ري والهي واٽ وسيس
ٿرو امامو ٿاٽ وهي ھاٽ رهاڻ هميس

سوڍا رنگ ليڌا سدا ريڌا گُڻ راجاڻ
ڪيڌا اڀري ڪوياڻ ڏيڌا سانسڻ ڏاڻ

سُوروير سوڍاڻ ۾ جلمي ٿيٽُو جاڻ
لي ڪرپاڻ رڻ ڌڙ لڙي اُتبنگ پڙ امراڻ

سانڀڙ ڪيرت سنڌڙي نرمل ڀڙڪي نُور
سوڍا ريجهاڙُو سڪل پرمل جس ڀرپُور

گهاٽ انوکي جس گهڙت هئي هيت ري هاٽ
جُوني تلڪ للاٽ جگ درُو تاري جَيُون ڍاٽ

ورهاسان ناسان وجي پرٿمي ٿرڪي پوڙ
گجب ڍاٽ گڻگور ري ڏيٺي واھ گهُڙ دوڙ

تور انوٺي تريوٽ پيچ موليو پاڻ
تن ڪسيا جرڪس تُري سُڀٽ جڪي سوڍاڻ

چوڻ وارا چون ٿا ته امرڪوٽ جي راڻي اوتار ڏي جي دؤر حڪومت ۾ ڍاٽ ۾ قحط ڏُڪار پيو هو. ان وقت راجستان جي ڳوٺ جانري مان مالهڻ ماتا جو پاٽوي ڀوپو هريو سندس ڀائر سان ڪاوڙجي ٿر جي ڳوٺ کاريو غُلام شاھ ۾ اچي رهيو هو. اهڙي قحط ڏُڪار ۾ به هريي ڀوپي جون مينهون سائو گاھ چرنديون هيون. اهڙي خبر ڪنهن خابرو راڻي اوتار ڏي کي ٻُڌائي جنهن پنهنجي وزيرن کي حُڪم ڏنو ته، اهڙي ماياوي ماڻھون کي ٻَڌي کڻي اچو. وزير جڏھن کيس ٻَڌي کڻڻ لئه آيا تڏھن هريي کي اڳواٽ خبر پئجي ويئي. وزير جڏھن هريي وٽ پهتا تڏھن هريي چيو ته ٻڌي کڻڻ لئه آيا آھيو.؟ تڏھن انهن ها ڪئي. هريي چيو ته ترسو پهرين هي لوڙي کڻي هلو. هريي انهن جي اُٺ تي ماتاجي جي لوڙي رکي ته اُٺ اُٿئي ئي نه. هيڏي ڪرامت ڏسي انهن هريي کان معافي گهري. هريي چيو اوهين هلو آئون پاڻھي اچان ٿو. چون ٿا ته، وزيرن کان اڳ هريو امرڪوٽ جي لانٻي تلاءِ تي پُڄي ويو ۽ ماتا کي پُڪاريندي برسات گهرڻ لڳو. ٻارنهن ميگهه وسي پيا. راڻي اوتار کي خبر پيئي جنهن کيس گهرائي وڏي عزت ڏني. هريي کي جاگير ڏيڻ جي آڇ ڪئي. تڏھن هريي وراڻيو ته تون وڏو ماڻھون آھين. تنهنجو اولاد سڀاڻي آڪڙ وارو ٿيندو ۽ آئون ننڍو ماڻھون، منهنجو اولاد سڀاڻي تنهنجي اولاد سان نه هلي سگهندو ۽ تنهنجو اولاد پٽجي ويندو. ان ڪري سُٺو ان ۾ آھي ته آئون تو کان پري رهان. تڏھن راڻي اوتار ڏي پنهنجي وزير کي حُڪم ڪيو ته گهوڙو وٺي ٿر ڏي وڃ جتي سج لهي اتي کونٽو کوڙي اچ اتي هريي کي ڳوٺ اڏي ڏيون. چون ٿا ته موجوده هريار ڳوٺ وٽ سج لٿو ۽ اتي هريي ڀوپي جي نالي سان ڳوٺ هريار ٻڌو ويو. هريي ماتاجي سان مخاطب ٿي چيو ته اي ماتا! هاڻي تنهنجو ٿان ڪٿي ٺاهيان. ماتا کيس چيو ته جتي شينهن جي ليٽ ڏسين اتي ٿان ٺاهج. چون ٿا ته، هريار جي ڳوٺ ۾ جيڪو جهوپڙي وارو مندر آھي، جتي پيهي کُلندي آھي اتي ۽ ٻيو مٺي واري روڊ تي جيڪو ٿان آھي اُتي شينهن جي ليٽ ڏسڻ ۾ آئي هئي. هريي ڀوپي راڻي اوتار ڏي کي وڏي دعا ڏيندي اهو وچن ڏنو هو ته، جيسيتائين ھريار ھوندي تيسيتائين اوھان جي راڻپ ھلندي رهندي.
ھرياڻي ھريو ھوئو امراڻي اوتار
ڏوني گھر برابر پرٿمي موٽا پرمار
(هريار ۾ هريو رهيو ۽ امرڪوٽ ۾ اوتار ڏي. ٻئي هن ڌرتيءَ جا وڏا پرمار پريوار هئا.)

مالهڻ ماتا جي شان ۾ چيل ڇند هيٺ ڏجي ٿو.

چئورياسي سڌ چارڻي
نولاک لوڙيالي
صحيح ڪل ڄاڻ
ميري آڻي نھين آوي،
آوي نرسنگهه جيٿ ري آڻ
مالي وسي منڏور
ھريو وسي ھريار
مالڻ مانڏاڻو ميليو
گونگڙي ري گھاٽ
لاوڻ والين چوسٽ جوگڻين
جسڪو ميلان ھون جوگڻين
جوگڻ موٽو جاپ
جوکو آوي نھين جيو نان
تن نه آوي تاپ
ڌڻي ڌڻ سامليو
ڪل ڏيوي چوٽيلي چامونڊا
ھمير ڀاٽي ٻاوليو
ڏاوو رکان کيتر پال
جمڻو رکان نرسنگهه وير
ھينئي رکان ڪالڪا ڏيوي
اوپر رکان ھنومان وير
الٽ ڏيوي پلٽ ڪايا
ھاڪ مانري ھنومان آيا
ھنومان پتر ڌڌڪا کلايا
اجني ڪا جايا
اوڌوت آيا
ڪھو تو مير پربت ڦير ڌران
ڪھو تو سورج چندر ايڪ گھونٽ ڪران

ڍاٽ جي راڻپ وارو پريوار اڄ به هريار واري مالهڻ ماتاجي جي وڏي شرڌا سان شيوا ڪري ٿو. ڍاٽ جي سُرتاڻ سوڍن جي ڪُل ڏيوي کاروڙي جي ڌڻياڻي چارڻي مها شڪتيءَ ڏيول ماتا آھي. جنهن جي ديا سان انهن جي راجائي وارو ڌوَج اڄ به اوچي ڳاٽ سان ڍاٽ ۾ ڦڙڪي ٿو.

راجپوتن جي رهاڻ

راجپوتن جي رهاڻ

راجپوتن جون ريتون ۽ رسمون نهايت ئي نراليون ۽ سڀني کان سريشٽ ۽ شاندار رهيون آهن. راجپوتن جي رهڻي، ڪهڻي جو رنگ ۽ ڍنگ جهان کان جُدا آھي. انهن جو جتي جيئڻ الڳ آھي اُتي مرڻ به منفرد آھي. راجپوتي ريتن جي هڪ الڳ تاريخ آھي. ريتن ۽ رسمن لئه راجپوتن سرن جا صدقا ڏنا آھن. جيستائين راجپوتن وٽ سندن ريتون ۽ روايتون قائم ۽ دائم آھن تيستائين انهن جي رجپوتي کي لهر نڪي لوڏو آھي. جنهن ڏينهن انهن پنهنجي ريتن ۽ روايتن کي ڇڏي ڏنو. پنهنجي پرمپرائن کي پارڻ بدارن پئسي جي پوڄا ۾ لڳي ويا ان ڏينهن راجپوتي هٿن مان هميشه لئه هلي ويندي. رجپوتن جي شاندار ريتن جي شاهدي ڪوي گنگ ڀاٽ هيئن ڏني آھي.
نائڻ ڌوئڻ ناگران آسڻ اپڌُوتان
چتر ٻولي چارڻان ريت رجپوتان

راجپوتن جون ريتون اُنهن جو شان ۽ مان آھن. پوءِ اُهي ريتون ڀلي کڻي امل (آفيم) جو ڏيڻ ۽ وٺڻ هُجي يا مديرا جي منوهار هُجي. ڏاج ۾ ايڪيو گُڻائڻ هُجي يا سالين جي شان ۾ ڏنل گادڪيءَ جا گُڻ هُجن. وَريءَ جي ورتڙ ھُجي يا ٽيڪي جو ٽيلو هُجي. چاندلو جو چنڊُ هجي يا مڏو کوڙ جو منڊُ هجي. سڀني ريتن جا رنگ تمام موهيندڙ ھوندا آھن. انهن سڀني رسمن کي ترويڄ ۾ آڻڻ لاءِ هڪ بهترين ريت قائم ڪيل آھي اُها آھي ”رهاڻ“.
رهاڻ راجپوتن جي ريتن ۾ تمام اهم ريت آھي. مارواڙ ۽ گجرات کان وٺي ڍاٽ تائين سموري خطي جي راجپوتن جي اهم ثقافت رهاڻ ھوندي آھي. رهاڻ شادي مُرادي کان وٺي تِٿ تهوار تي به ڪئي ويندي آھي. ڪنهن جي مڱڻي ٿيندي آھي ته رهاڻ ڪري پڪ ڪئي ويندي آھي. گهوٽ پرڻجڻ ويندو آھي ته اُتي به رهاڻ ڪئي ويندي آھي. پرڻجي واپس ايندو آھي تڏھن به رهاڻ ڪئي ويندي آھي. ڳوٺ ۾ جمائي يا ڪو گنات ڳڙو مهمان ٿي ايندو آھي ته ان جي خبر ڏيڻ لئه به سموري ڳوٺ کي رهاڻ جو ”هوڪو“ ڪيو ويندو آھي. رُٺل پاڻ ۾ پرچندا آھن تڏھن به رهاڻ رچائيندا آھن. سماجي ڪم ڪار لئه به امل جو ”هيلو“ ڪري سموري ڳوٺ کي هڪ هند گڏ ڪري رهاڻ ڪندا آھن. آکاٽي، هوليءَ ۽ ڏياريءَ جي شُڀ ڏڻن تي به رهاڻ ڪندا آھن. رهاڻ هڪڙي رنگ منچ آھي جنهن تي سڀئي هڪ ٻئي سان پنهنجا حال احوال ونڊيندا آھن. رهاڻ جي رس ۾ ماڻهون هڪ ٻئي سان پرچي پوندا آھن. ريگستان جي سوڍن جي رهاڻ سڀني کان سڀاويڪ هوندي آھي. رهاڻ ۾ ٽڪيون، سوپاريون، سينگوڙو، سگريٽ، مصري، پتاشا، کارڪون ۽ چانهه شامل هوندي آھي. اهي سڀ شيون هجن پر امل نه هجي ته پوءِ راجپوتن جي رهاڻ اڌُوري هوندي آھي. امل ڪسونٻو جي آڇ ۽ مديرا جي منوهار راجپوتن جي رهاڻ کي مڙني کان مُختلف بڻائي ٿي.
رهاڻ ۾ راجپوت پنهنجو ثقافتي ويس تريٽو ۽ قميص پائي مٿي تي پنج رنگي ۽ ست رنگي ڦينٽو ٻڌي شامل ٿيندا آھن. راجپوت رتل رهاڻ ۾ اول چارڻ ڪوي ۽ مڱڻهار کي امل ڪسونٻي جي مَنوار ڪندا آھن. چارڻ ڪوي ۽ مڱڻهار آفيم وٺڻ کان اڳ ۾ راجپوت يوڌن، سُور وير سوڍن، سخين، ڏاتارن ۽ ديش ڀڳتن کي رنگ ڏيندا آهن. شرڌا پوروَڪ ڏنل اهي رنگ ڪويتا جي روپ ۾ راجپوتن جا روم روم کڙا ڪري ڇڏيندا آھن. راجپوت پنهنجي شاندار ماضي کي ياد ڪري مُڇن کي تاوَ ڏيئي غنودي طاري ڪندڙ دوا کي ”ترواج“ ڪري پيئندا ۽ جيئندا آھن.
راجپوتن جي رهاڻ ۾ آفيم جو استعمال عام هوندو آھي. آفيم جنهن لئه شاعرن چيو آھي.

امليان اُڏمليان سيڻي هندا سيڻ
تجهه بن گهڙي نه چين آوي ولکا لاگين نيڻ

(اي آفيم! دوستن جا دوست تو کان سواءِ مون کي پل به سڪون نه ٿو اچي. منهنجا نيڻ ڦڪا ڦڪا لڳن ٿا.)
”ائيڌر مُک سُون اُپنيو، اهي: ڦيڻ نام امل“ مطلب ته شيش نانگ جي مُک مان جيڪو زهر ڦيڻ ٿي نڪتو ان جو نالو آھي آفيم يعني امل

نيهڻ مٿي دو جد مهاديو، نينو ڀيو هڙ ناگ
جهپريو سمير ڪي جهيرڻي، جد اهي فيم ناکيو جهاگ

چون ٿا ته، جڏھن ديوتائن شو مهاديو سان گڏجي امرت جي ڳولا ۾ سُميرو پربت کي جهيرڻو ڪري سمنڊ کي ولوڙيو هو، تڏھن شيش نانگ کي نيٽو ڪيو هو. ان مهل شيش نانگ جي وات مان جيڪا جهاڳ نڪتي ان جو نالو آفيوم ٿيو. امل کي راجپوتن جي مختلف خطن ۾ الڳ الڳ نالن سان سُڃاڻپ حاصل آھي. امل جا ڪجهه نالا هن ريت آھن. ناگ جهاگ، ڪشناگ، ڪاڙيءَ، امل، ڪُهات، ناگ ڦُڻ، پُشت (ڏوڏا)، آڦُو، اکات، اڦيڻ، ڪاڙاگر، سانوڙو، داڻاوت، ڪاڙو وغيره.
ڪنهن دؤر ۾ راجپوت نياڻين کي ڏاج ۾ به امل ڏيندا هُئا. جنهن جو ثبوت هي دوهو آھي.

امل ڀينس گائين چاول چوٿي رجڪا چار
اترا ڏينا ڏائجي واسنگ ري درٻار

راجا ڪرڻ کي پرڻجن وقت سندس سهري واسنگ ڏاج ۾ اهي شيون ڏنيون هيون.
آفيم کائڻ واري کي ”ٻنڌاڻي“ چوندا آھن. آفيم ڳاري به پيئندا آھن ته سڄو به کائيندا آھن. آفيم ڏيڻ وارو هڪڙي هٿ ۾ پاڻي جو ڪلش کڻندو آھي ٻئي هٿ ۾ آفيم. امل وٺڻ وارا اڪثر ڪري وڏا نخرا ڪندا آھن ته ٿورڙو ڏي، هون سوگني اهان، صفا ٿورڙو، ٻاجهر جي ڪڻ جيترو، مُنڱ جي ڪڻ جيترو، پر ڪي ڪي ته ڪابلي چڻي جي داڻي کان به مٿي کايو وڃن. انهي نخري کي ”منوهار“ به چوندا آھن. ائين ڪرڻ سان آفيم جا خمار بهترين ٿيندا آھن. آفيم ڏيڻ وارا به چچڙ ٿي چهٽي پوندا آھن چوندا آھن ته هي آھي ئي ڪونه صفا تر جيترو آھي، پر آڱر ۽ آڱوٺي جي وچ ۾ وڏي مهارت سان چڻي جيترو چپٽي ۾ جهلي وٺڻ واري جا وڻ ئي وڄايو ڇڏين. بهرحال رهاڻ جو رس آفيم وٺڻ ۽ ڏيڻ وقت عروج تي هوندو آھي. آفيم کائڻ ۽ کارائڻ وارا ٻئي احترامن مٿي تي ٽُوال يا پٽڪو ٻڌندا آھن. آفيم رهاڻ ۾ هر ماڻھون کي ٽي ڀيرا ڏنو ويندو آھي جنهن کي ”ترواج“ چوندا آھن. ڳريل آفيم کي ڪپهه جي ٻُڙي سان ڇاڻي پوءِ ان جو نج رس پيئڻ لئه وڏي وٽيءَ ۾ رکندا آھن. ان رس کي ”ڪسونٻو“ چوندا آھن ۽ ڇاڻڻ واري ڪپهه جي ٻُڙي کي ”مينئو“ چوندا آھن. ڳريل آفيم هٿ جي تريءَ تي پياريندا آھن ۽ پيئڻ وارو پيئڻ کان پوءِ پيئارڻ واري جي هٿ جي تريءَ ڌُوئاريندو آھي. آفيم کائڻ کان پوءِ مٿان مٺاڻ جو استعمال ڪندا آھن جنهن کي ”کار ڀنڃڻون“ چوندا آھن. سماج ۾ هڪ ٻئي جو ڀت پوت نه کائيندڙ رُٺل جڏھن پاڻ ۾ پرچندا آھن تڏھن به رهاڻ ڪري آفيم کائيندا آھن. آڳاٽي دؤر ۾ جڏھن راجپوت يوڌا وطن خاطر شترو سان سينو ساهڻ لئه رڻ ڀومي ۾ گهڙندا هئا تڏھن اول آفيم کائي پوءِ تلوارن کي رت جا تلڪ ڏيئي سندن ماتائن ۽ پتنين کان ”وجئه تلڪ“ وٺندا هئا.
سنڌڙيءَ جي سوڍن جي ست رنگي رهاڻ ۾ مڱڻهار ۽ ڪوي راجپوتن کي رنگ هن ريت ڏيندا آھن. رنگ ڏيڻ مهل آفيم کي هٿ جي تريءَ تي رکي پوءِ هر دوهي جي پڄاڻي تي آڱر سان ڇنڊا هڻندا آھن. رنگ ڏيڻ وقت فقط اهو ئي تريءَ تي آفيم رکندو آھي جيڪو سڄي ڪچهري کي آفيم پياريندو آھي يعني ساقي هوندو آھي.
رنگ ڪلا، رنگ مها سينگ، رنگ سگڙي رهاڻ
رنگ ڪارونجهر را ڪونگرا، رنگ سوڍا راڻ

ڀورا ڏر ڀانجي گانجي پرتشڻان جيت
مهيتپ کڙنگ مانجهي پارڪر رڻ پريت

گوري گرور گجيو جهيڪ مچائي رڻ جنگ
لڙيو ساٿ ڪلياڻ رو اوئان راجپوتان نان رنگ.

”پرمپرائون ڪي وراثت“ جي ليکڪ مهندر سنگهه نگر جي مطابق راجسٿان جي مارواڙ، گجرات، مالوي، جيساڻ (جيسلمير) ۽ بيڪاڻ (بيڪانير) پرڳڻن جي راجپوتن جي رهاڻ ۾ رنگ هن ريت ڏيندا آھن. رهاڻ جو مور ماڻھون يعني وڏو ٺاڪر سڀني کان پهرين پنهنجي هٿن سان چارڻ ڪوي کي آفيم جي مَنوهار ڪندو آھي. چارڻ ڪوي آفيم وٺڻ کان اڳ ۾ رجواڙن جي هر مشھور شيءَ کي رنگ ڏيندو آھي. هن طرح رنگ ڏنو ويندو آھي.
رنگ اُڌيپُر ري راڻان ني، رنگ روپ نگر ري ڍاڻ ني، رنگ منڏوور ري باڙي ني، رنگ نينبج را ڪنواڙان ني، رنگ سُورا ساڪدڙا ني، رنگ ڪوٽڙا را گهوڙا ني، رنگ تيجا جهُونجهار ني، رنگ ميڙتا ران امراوان ني، رنگ جسونت سنگهه ري هاڏي راڻي ني، رنگ روپاڏي ملي ناٿ ري راڻي ني، رنگ سيتا ري ست ني، رنگ لڪشمڻ جَتيءَ ني، رنگ ايسرداس ني، رنگ جيتمال دسمان سالگرام ني، رنگ جيسل ري راڻي ني، رنگ ڀيم را اپاڻ ني، رنگ ديوان روهيتاس ني، رنگ سَتيءَ ڪاگڻ ني، رنگ جَتيءَ ڀگا ني، رنگ سنت تُلسي داس ني، رنگ پاٻُو را ڀالا ني، رنگ جايل را جاٽ ني، رنگ سينواڙا را چوڌري ني، رنگ جيت را ٿال ني، رنگ سونگرا ري آڻ ني، رنگ شھزادي ري جبوا ني، رنگ ڪُسل سنگهه را دُپٽا ني، رنگ سير سنگهه ري لپيٽا ني، رنگ هميران ري هٺ ني، رنگ سوائي سنگهه را وٽ ني، رنگ مهاراجا اِشٽ ني، رنگ برهما را تُشٽ ني.“
شاعري جي روپ ۾ شاعر هن ريت رنگ ڏيندا آھن.

رنگ ڪستوريان ني، رنگ چندن ٻاونيان
رنگ اپسرا را روپ ني، رنگ گڻيڪا گاوڻيان
رنگ ڪڇ ڀُج را ڪيڪاڻ ني، رنگ ڪارسان ڍولا را

رنگ تُلسي را پان ني، رنگ البيلي آنک ني،
رنگ برسڻ جل ٿال ني، رنگ رسيا نران ني،
رنگ آڀا ڦُول ني، رنگ ڀڻون مور پانک ني،
رنگ راڻا همير ني، رنگ پرٿويراج راجڻ رنگ

رنگ دُرنگ ڀرت پور، رنگ جئه پور را باجاران ني
رنگ پيڇولا اُڌئه پور ني، رنگ پدمڻ پونگل تڻي
رنگ باسڻ ولايت را، چاڍوُن رنگ دکڻي چير ني
رنگ گنگا را نير ني، رنگ اندر جال ٽوٽڪا ني
رنگ جڙي ٻُوٽي آبُو ري ني، رنگ آبُو گرراج ني
رنگ ڪالمي پاٻُو ري ني، رنگ بردي ڪا پهاڙ ني
رنگ جهاڙي جانبوُ ري ني، رنگ ويرم ڏي رجپوت ني
رنگ کنيا والا راڻي ني، ڀايل گهر ٻيٺان آئي
رنگ ڍولا رجپوت ني، پدمڻ سارو پائي

مُوسا واهڻ گج ودن هرڻا روگ هميش
امل ويلا آپ ني، گاڍا رنگ گڻيش
رنگ رامان رنگ لڪشمڻ، دسرت ران ڪنوران
لنڪا لُوٽي سووني آليجان ڀنوران

امل ليتا آپڻون، رنگ هو پدمڻ رام
مارڻ راوڻ مهيپت، اُلٽا واهيا ٻاڻ
امل ليتا آپڻون، رنگ هو راجا مان
وِڌا ٻُڌي ڪارڻي، جاڻيو سڪل گيان
توڙ هلا اڪبر تڻان، تيغ جلالا توڙ
امل ليتا آپڻون، رنگ ڪلا راٺوڙ
سوڍيءَ ڇوڙي ولکتيءَ، ماٿي سوون موڙ
امل ليتا آپڻون، رنگ پاٻُو راٺوڙ

کاگ وجائي کيروي، ڪٽ بڍ هوئو ورنگ
نج ڀڙ گوپي ناٿ را، رنگ هو جوارا رنگ

امل ليتا آپڻون، رنگ ڌنان ڀيماڻ
وير مُڪن رو واڙيو، ٿاني سڀ جگ جاڻ

ڏُرنگو آسڪرڻ رو، نت اُٺ باغان جائي
امل اُتري اورنگ تڻون، دهلي ڌڙڪا کائي

داتان مندر سر ديئو، آتان دل اٻرنگ
اڻ باتان سُوجو امر، رائملوت ني رنگ

راجپوتن جي شاندار ثقافتي رسمن ۾ هڪڙي اهم رسم مديرا پان آھي. مديرا جو مان جتي راجسٿان جي هر رجواڙي ۾ آھي اُتي ريگستان جي راجپوتن ۾ به هن جي اهميت انوکي آھي. مهمان جي مان ۾ مديرا جي منوهار اڄ به ريتن ۾ شامل آھي. راجسٿان جا راجپوت پنهنجي نياڻين کي ڏاج ۾ به چانديءَ جا پيگ ڏيندا آھن، جن کي مقامي ڀاشا ۾ ”چُسڪيء“َ چوندا آھن. جوڌپور رياست جي اهم مندرن ۾ پرساد طور مديرا چڙھائي ويندي آھي. چمنڊا ماتا، ناگڻيچيا ماتا، ۽ جسول جي ڀٽياڻي جي مندر ۾ به مديرا جي پرساد چڙھائي ويندي آھي. ڍاٽ ۾ امرڪوٽ جا سوڍا به ڏيول ماتا جي ٿان ۾ وجئه دشھرا جي ڏڻ تي ماس سان گڏ مديرا به چاڙھيندا آھن. ان ڏڻ تي هاري ناري، عزيز قريب هر ڪنهن کي مديرا پان ڪرائيندا آھن. راجسٿان ۾ مديرا ٻاجوٽ تي پريسي ڏيندا آھن. راڻيون، مها راڻيون، يووراڻيون ۽ راجڪُماريون به ويجهن رشتيدارن سان گڏ پنهنجي مريادا انوسار مديرا پان ڪنديون آھن. ”پرمپرائون ڪي وراثت“ جو ليکڪ مهندر سنگهه نگر لکي ٿو ته ”راجستان ۾ مديرا لسيءَ ڪرڻ کي ”پيلا جهاڙ“ چوندا آھن. مديرا دؤران کار ڀنڃڻون به ڪيو ويندو آھي.“ ان ساڳي ڪتاب ۾ هن روايت بابت تمام بهترين ۽ رومانس ڀريا دوها ۽ سورٺا ڏنا ويا آھن جيڪي هن ريت آھن.

دارو درپڻ دُوسرو ڪر لي ديکي ڪوئي
هت ۾ هت پرگٽ هوئي اڻ هت ۾ هت هوئي

بوتل تو گڙ گڙ ڪري اور پيالو ڪري پُڪار
سيجان ٻيٺي ڪامڻي عرج ڪري ٿي پيوو ني راجڪمار

نت نت تو پيڻو نهين نهين پيڻون بن ماپ
ڪي تو پيڻو ارڌانگي سنگ ڪي تو پيڻو متر سنگ

تريا رس تانت رس تاتر مد ڪي تار
فڪرانند ڪي فوج ۾ تينون ڀنجڻ هار

دارو پيوو رنگ ڪرو رتا راکو نيڻ
دوکي ٿانرا جل مري سُک پاوي سيڻ

دارون رو درياءُ ٿي ڪيون نهين ڪيتو ڪلتار
ناکي بيچ ناوَ ڀر ڀر ڌوٻا پيوتا

دارون ٿني ديکتان لاک نشا هي لار
ايڪ ڇاڪ ليڌان پڇي آوي جوش اپار
مد پيتا مجرو ڪري اِڪو ڪوڻ ويچار
عقل ڪهي جي ٺاڪُران جاتي ڪرون جُهار

وارو ڍولج وجتا هرو ڪبوهه نه هوئي
پيڌان ريجهه نه پانتري دارون ۾ گُڻ دوئي.

مديرا جو مريادا سان سڀاويڪ نموني سيون ڪرڻ ئي اصل راجپوت جو اهڃاڻ هوندو آھي. پيئندي ته دنيا آھي پر پيئڻ ۽ ان کي هضم ڪرڻ ئي اصل پُرش جي پريڪشيا هوندي آھي. جيڪو ان مان پار ٿي ويو ان جو پيئڻ پرماڻ آھي. ان بابت ڪويتا آھي.
ميٺي ميٺي بين ڪهي
سب ڪون سمان چهين
گاڙي ڌيري ڪهي
نهين چوڪتي جبان هي
مترن ڪون مان دهين
ڪوَيون ڪون دان دهين
شترن ڪو ڀان دهين
جُڌ ڪر جاڻ هي
رنگ ۾ رگن رهي
وڌا ۾ مگن رهي
گُڻي جن نڊا رهي
مُڻي گان تان هي
ڪهي ڪويراج
جگ جيوو هي پرماڻ واڪو
ايسو مد پيوو
تيان ڪو پيوو هي پرماڻ هي

راڻا چندر سنگهه سوڍو

راڻا چندر سنگهه سوڍو

اڪبر بادشاھ جي جنم ڀومي عمرڪوٽ جي اُتر طرف چوڏنهن ڪلو ميٽرن جي مفاصلي تي آباد ” راڻاجاگير “ ڍاٽ جي راڄڌاني آهي. جنهن جي گادي تي براجمان راڻن جي امراڻي گڍ ۾ آمد وقت لانٻي گرائونڊ جا لانٻا وڻ جُهڪي سلام ڪندا آهن. انهن راڻن جي رهاڻ به مڙني کان منفرد ۽ دنيا لئه دلچسپ هوندي آهي جنهن کي هندستان جي ڪوي بانڪيداس هئين بنان ڪيوآهي ته:

ڪيهر لنڪي گوريان سوڍو چتر سڄاڻ
بڙ جهڪيا لانٻي تڻان آيو گڍ امراڻ

شاھ سُوري کان شڪست کائي سنڌو ڏي سام کڻي آيل مغل بادشاھ همايون کي جيءَ ۾ جايون ڏيندڙ راڻي پرشاد واري پريوار جو چوٽيهون چنڊُ ارجن سنگهه هو، جنهن بر صغير جي ورهاڱي وقت ڪانگريس جي ٽڪيٽ کي ٿُڏي مسلم ليگ جي ٽڪيٽ تي اليڪشن وڙهي وطن سان وفاداري جو بهترين مثال قائم ڪيو هو.جنهن کي اليڪشن اسپاٽ دوران سياسي حريفن سکيو ڏئيي شهيد ڪيو هو. اهڙي محب وطن راڻي جي الوڪڪ اڱڻ تي جنوري 1931ع ۾ هڪ مها تيجسوي چنڊ نروار ٿيو هو، جنهن جو نالو راڻاچندر سنگهه هو. راڻي صاحب جا ننڍي هوندي ”ٻالڪ اوستا “ ۾ ئي اهڙا اُٿياڳ هئا جو نه رڳو پنهنجي ماتا ۽ پتا شري کي وڻيا ٿي. پر جڳ کي به وڻيا ٿي. راڻي صاحب ابتدائي تعليم ڌيراڌون مان پرائي. ڇٽي وڌاتا جي لکئي موجب 1947ع ۾ راڻا ارجن جي امر پدوي (لاڏاڻي) کان پوءِ راج گدي وارو سمورو بار ڪنچن وهي ۾ راڻا چندر سنگهه جي ننڍڙن ڪلهن تي اچي ويو.
ڍاٽ جي 8 صدين واري تاريخ ۾ صرف راڻا چندر سنگهه ئي 16 سالن جي عمر ۾ گادي سنڀاليندڙ راڻو بڻجي ويو. سياست جي سُتي پي ساماڻيل هن روپاڙي راڻي وٽ لوڪ کي پرچائڻ وارا ھڙئي هنر هٿيڪا هئا. رعبدار اکين ۽ وڇون ونگ شهپرن ۾ سدا سُونهندڙ هي ڍاٽ جو دلبر راڻو ريتن ۽ روايتن جو امين هو. ڍاٽي دلين جي دڙڪن هو. ست رنگيلي راجستاني ڦينٽي (پٽڪي) جا ست ور ڏيئي راجپوتي وڙي ٻڌي، سفيد تريٽي جو لانگوٽو واري جڏهن پنڊال ۾ پهچندو هو، ته رڳو ڪسونٻن جا ڪٽورا پيئندڙن جي چهرن تي خوشيءَ جا تاثر ڪونه کڙندا هئا، پر سموري ڍاٽ جي جنتا جهومي جمالا ڳائي، هٿ جوڙي آجيان ڪندي هئي. اها عوام جنهن لاءِ ڀٽائي هئين بيان ڪيو آهي ته:

مٿن ٽٻڪ ٽٻڪڙا چڪندڙا اچن
کڙيون کيهه ڀڪليون پگهر سر پيرن
اي وڙ ويڙهيچن ،مون لوڏان ئي لکيا،

راڻا چندر سنگهه تقرير ڪري عوام کي الفاظن ذريعي موهي وجهندو هو. هن کي اها ڏات تحفي ۾ مليل هئي ڪهڙو به سياسي حريف يا پرجا جو پٽيل رٺل هوندو هو، راڻي جي روايتي رهاڻ ۾ پاڻهي پرچي پوندو هو.
راڻي جو سياسي سفر انتهائي شاندار رهيو. راڻي سياست ۾ باقاعده 1955ع ۾ پير پاتو هو. صوبائي اسيمبلي جو ميمبر ٿيو. هن کي وزارت جو قلم دان به مليو هو.23 سيپٽمبر 1957ع تي هن کي ويسٽ پاڪستان وزارت ۾ ڊپٽي وزير بڻايو ويو. راڻو صاحب پاڪستان پيپلز پارٽي جو بنيادي ميمبر رهيو ۽ 1977 ع ۾ عمرڪوٽ ،ڇاڇرو ۽ ننگر جي گڏيل صوبائي سيٽ تي پير علي حيدر شاھ کي شڪست ڏنائين. انهي کان پوءِ ضياءِ جي آمريت ۾ 11 سال پنهنجي اباڻي جاگير ۾ خاموش رهيو.! 1988ع ۾ ضياءَ جي حادثاتي موت کان پوءَ اليڪشن ۾ پهريون ڀيرو جداگاھ اليڪشن ۾ اقليتي سيٽ تي قومي اسيمبلي ميمبر چونڊيو. 1988ع واري چونڊيل حڪومت جو تختو اونڌو ٿيڻ کان پوءِ راڻي صاحب کي نگران سيٽ اپ ۾ سنڌ ڪابينا ۾ روينيو منسٽر بڻايو ويو. 1990ع ۾ پاڻ آزاد اميد وار طور اليڪشن لڙيو ۽ قومي اسيمبلي جو ميمبر ٿيو. انهي نواز حڪومت ۾ نارڪوٽيڪس جو وفاقي وزير ٿي رهيو. 1993ع واري چونڊ ۾ هن پنهنجي هڪ الڳ پارٽي ٺاهي جنهن کي پاڪستان هندو پارٽي جو نالو ڏنائين جنهن جي جنهڊي جو رنگ ڪيسريو هو ۽ ان ۾ مهاديو جو ترشول به هو. ان پارٽي ٽڪيٽ تي به قومي اسيمبلي ميمبر ٿيو. ان کان پوءِ 1997ع ۾ ايم اين اي بڻيو . راڻا چندر سنگهه پنهنجي ڪيرئر ۾ ست ڀيرا قومي اسمبلي ۽ ٻه ڀيرا صوبائي اسمبلي جو رڪن بڻيو.
راڻا چندر سنگهه جا قائد عوام شهيد ذوالفقار علي ڀٽي سان تمام گهڻا واسطا هئا. 1971ع واري جنگ ۾ هجرت ڪري ويل هندُن کي واپس پاڪ وطن ۾ آڻڻ ۾ وڏو هٿ راڻا چندر جو هو. راڻا صاحب محترمه بينظير ڀٽو کي پنهنجي پُتري سمان سمجهندا هئا. راڻي صاحب جي سياسي سفر ۾ تمام اهم سياستدان هم سفر هئا. انهن ۾ خاص ڪري شهيد ذوالفقار علي ڀٽو، رئيس غلام مصطفيٰ جتوئي نواب اڪبر بگٽي، پير غلام رسول شاھ جيلاني، مير علي بخش ٽالپور، پير پاڳارو شاھ مردان شاھ شامل هئا. راڻا چندر ڌرتي سان بي پناھ محبت ڪندڙ شخص هو. پنهنجي اڪثر تقريرن ۾ چوندو هو ته آئون حياتي ۾ صرف هڪ شخص جي اڳيان جهڪيو آهيان ۽ اهو آهي ڀٽائي هن جيجل جو ڌڻي!
سائين جي ايم سيد جڏهن بيماري جي بستري تي هو تڏهن راڻو صاحب عيادت ڪرڻ ويو، تڏهن ميڊيا وارن سوال ڪيو ته راڻا صاحب توهان ڪئين هلي آيا.؟ راڻي وراڻيو ته ”سنڌ سڪرات ۾ آهي، آئون سنڌ کي سلام ڪرڻ آيو آهيان“. ڇو ته سنڌي ٻولي ۽ سنڌ سان پيار هو ۽ محبت هئي.
عمرڪوٽ جي راڻن بابت ڪجھه دلچسپ حقيقتون به آهن. راڻي کي گادي تي ويهارڻ واري وقت ڪيلهڻ راجپوت پنهنجي آڱر وڍي رت جو تلڪ ڏيندو آهي تڏهن راڻي جو رنگ شينهن جهڙو بڻجي ويندو آھي.رت جي تلڪ جو مطلب جيڪڏهن عوام کي رت جي ضرورت پئي ته راڻا اول سر ڏيڻ لاءِ وچن ڪن ٿا. ڍاٽ جو راڻو عمرڪوٽ شهر جو پاڻي ناهي پيئندو ۽ مختيار ڪار جي آفيس ڪو نه ويندو آهي، اهو ان ڪري جو انگريز سرڪار جڏهن راڻي رتنسگهه کي ڦاهي ڏني ٿي، تڏهن ڍاٽ جي عوام انگريز سرڪار خلاف دانهون ڪيون، احتجاج ڪيا تڏهن گورنمينٽ معافي نامي واري تار موڪلي ڏني، پر اها تار مختيار ڪار ۽ هڪ برهمڻ جي ملي ڀڳت جي ڪري مختيار ڪار جي دفتر ۾ ايستائين روڪي وئي جيستائين راڻي رتن سنگهه جي ڪنڌ ۾ ڦاهي جو ڦندو وڌو ويو. انهي ڪري اڄ تائين راڻا اهو روايت جاري رکندا اچن، ڍاٽ جو راڻو رتي ڪوٽ جي مڙهي تي به نه ويندو آهي. ڇو ته انهي مڙهي جي مالڪ ٻاووي جو سراپ (بددعا) ڏنل آهي. ڍاٽ جي راڻن جي ولهي سوڍن سان اڻبت آهي ۽ سنگراسي سوڍن کي وڌيڪ چاهيندا آهن. اهو به راڻي رتن سنگهه جي ڪري.ڇاڪاڻ ته ولهي سوڍن دوکو ڪيو هو ۽ ڀڳو جي سنگراسي سوڍي رتن سنگهه جو ساٿ ڏنو هو.
راڻا چندر سنگهه تمام وڏو اصول پرست انسان هيو. هُن اصولن تي ڪڏهن به سوديبازي نه ڪئي. ان جا تاريخ ۾ ڪيئي مثال ملندا. نومبر 1989ع ۾ جڏهن محترمه بينظير ڀٽو صاحبه جي خلاف اپوزيشن بي اعتمادي رٿ پيش ڪئي هئي، تڏهن پيپلز پارٽي جا به ڪجهه ميمبر اپوزيشن وٽ وڪجي ويا هئا. ان ڪري محترمه سڀني کي گهرائي حلفيه بيان ورتو هو. ان موقعي تي محترمه ، راڻا چندر سنگهه کي به چيو ته ’’راڻا صاحب! توهان گيتا تي هٿ رکي پڪ ڏيو ته مخالفت ۾ ووٽ نه ڏيندا.‘‘ راڻا صاحب ٽهڪ ڏيندي وراڻيو ته ’’آئون راجپوت آهيان. راجپوت جي زبان قسمَ کان مٿي هوندي آهي.‘‘ ٿيو به ائين. اڳئين ڏينهن قسم کڻندڙ سڀ ڦري ويا پر هي ڍاٽ جو راجپوت راڻو پنهنجي پَرڻ َکان انچُ به نه ڦريو. اِهو ڇا آهي؟ اُهو ڪردار آهي. اهڙا هوندا آهن امر ڪردار.
دلچسپ ڪٿائن جي وارث راڻا چندرسنگهه ڍاٽ جي عوام لاءِ پنجاھ سال پاڻ پتوڙيندي ، پنهنجي غريب جنتا تي آنچ اچڻ نه ڏني. ماڻهن کي تحفظ ۽ امن سان گڏو گڏ روزگار به ڏنو، حياتي ۾ ڪڏھن به هار نه کائيندڙ هي منفرد راڻو موت جي اڳيان جيون جي جنگ هارائي ويو. اگني ونس پرمار ڪل جو ڏيئو، سُرتاڻ سوڍو چتر سڄاڻ پنهنجي سموري سُهائي هن دورنگي دنيا ۾ ڇڏي پهرين آگسٽ 2009ع تي سنڌ جي راڄڌاني ڪراچي ۾ هميشه لاءِ گل ٿي ويو. 02 آگسٽ 2009ع تي وئڪوٽي واري پالڪي ۾ ويهاري وڏي شان مان سان آخري سفر جو سانڀاهو ڪيو ويو. راڻي جي ارٿي جڏهن عمر ڪوٽ شهر مان گذري تڏهن عورتون پار ڪڍي رنيون هيون، ٻارن سرد آهون ڀريون هيون، وڏڙن جي چهرن تي يتيمي جا تاثر اڀري آيا هئا، عوام پنهنجي دلبر راڻي جو آخري درشن ڪرڻ خاطر گهرن مان نڪري آيو هو.گڊ امراڻ جا مارڳ گلال سان گلابي ٿي ويا هئا، ٻه آگسٽ تي ٻنپهرن جو سوڍن جي شمان گهاٽ ۾ اگني سنسڪار ڪيو ويو. راڻي صاحب هندستان جي ٺڪاڻي راوتسر جي راوت تيج سنگهه (راڻي صاحب جي ساسُو ماتا پدم شري لڪشمي ديوي هندستان جي مشھور ليکڪه ۽ پارليامينٽيرن هئي جنهن کي پدم شري جو اعزاز مليل هو.) جي راجڪماري سان شادي ڪئي. جنهن مان کيس هڪ ڌيءَ ۽ چار پُٽن جو اولاد ٿيو. پُٽ راڻا همير سنگهه، جنگ وجئه سنگهه، پرتيپال سنگهه، (گُذاري ويو) ۽ ڀوپال سنگهه (آمريڪا ۾ رهي ٿو.) آھن. ڌيءَ سنگيتا ٻائي سوڍا راجسٿان جي ٺڪاڻي شاهپورا ضلع ڀيلواڙا جي مشھور ٺاڪر پرتاپ سنگهه جي پُٽ نرپت سنگهه سان پرڻايل آھي.
انهن راڻن جي رهاڻ جي ڪوڏيئي ۽ تاريخ سان دلچسپي رکندڙ تپيدار تيجسنگهه سولنڪي جي ڪتاب مان معلوم ٿيو ته 5559 ايڪڙ راڻا جاگير جنهن جا سڀ لوازما ڍل ۽ آبيانو انگريز سرڪار طرفان معاف ٿيل هئا، اُها هئير موجوده راڻي راڻا همير سنگهه جي هٿ هيٺ آهي.
موجوده راڻو راڻا چندر سنگهه جو ٻيو نمبر فرزند آهي، جنهن کي راڻي صاحب جي ديهانت بعد راج گدي تي ويهاريو ويو آهي. ڍاٽ جي 36 هين راڻي جو جشن تاج پوشي مٺي ۾ ملهايو ويو، جيڪو دنيا ڏٺو. جنهن ۾ 25 تولا سونو تاج ڍاٽ جي عوام راڻا همير سنگهه کي پارايو. راڻو همير سنگهه ٿر جو اهو اهم سياستدان آهي، جنهن 2013ع ۽ 2018ع واري عام اليڪشن ۾ ٿر جي وڏن وڏن گڙنگ سياستدانن کي نه رڳو ٽف ٽائيم ڏنو هو پر خطي جي بي روح سياست کي نئون جئيدان به ڏنو هو.
هي ڍاٽ جا اُهي راڻا آهن جيڪي 8 صدين کان هتي جي عوام جي دلين تي راڄ ڪندا آيا آهن، انهن ڪڏهن به ”هن پار“ وڃڻ جي حامي ناهي ڀري. اهي وطن سان وفاداري جو وڏو مثال آهن، ڍاٽ جا راڻا مذهب جي ٺيڪيدار ڪنهن به مودي جي مُنافقي واري مرض ۾ مبتلا ٿيڻ وارا ناهن. بقول ارباب نيڪڻ جي ته هي لڏڻ وارن مان نه پر اڏڻ وارن مان آهن. اڄ به اڏين پيا ۽ هميشه اڏيندا رهندا...!

***

راڻا همير سنگهه سوڍو

راڻا همير سنگهه سوڍو

هُو جنهن جي ارجمند اکين جو اوجيس سواءَ نيزي تي اڀريل سج وانگي تيز آهي. جنهن جي نيڻن ۾ نيڻ وجهي ڳالهائڻ وقت جي ڪنهن به واڳ ڌڻي جي وس جي ڳالهه ناهي. هُو جنهن جي رنگين پٽڪي جي ور ور ۾ وطن سان وفا جا وچن ائين ويڙهيل آهن جئين ٻوٿارين ڄارين سان پينجولا پيوند ٿيل هوندا آهن. جڏهن به ڪو اوڇلو پاڙيسري سندس محبوب وطن ڏي ميري اک کڻي ڏسي ٿو، تڏهن هي محب وطن سوڍو ڇاتي ٺوڪي ديس جي دشمن کي چيتاوڻي ڏيندي وڏي واڪي چوي ٿو ته، ”ديس ران دنگان آن ننگان ري حفاظت سارون مرڻ آن مارڻ جاڻون تا. متان ڪو ويري مانجي ملڪ نان ميلي اک سين جوئي“ سندس انهي شعلا بياني ۾ ديس ڀڳتي جا سمورا درس سمايل آهن. هُو جنهن کي ڍاٽ جي تراب واري تخت گاهه جو طنطنه وشال وشو جي ڪنهن به طائوسي تخت کان مٿي لڳي ٿو. هُو جنهن جو هن ڀاڳوند ڀومي سان ازلي ارتباط ائين آهي جئين ڀاروڙين جو ڀٽن سان.! هُو جڏهن هٿ ۾ سِلور جو سفيد ڪڙو پائي، مٿي تي ڪيسريو ڦينٽو ٻڌي تريٽي ۽ قميص واري راجپوتي روايتي لباس ۾ هزارين ماڻهن جي ميڙ ۾ پنهنجي منفرد انداز ۾ پڄندو آهي تڏهن راڻن جي ريت جُگن جي جيت لڳندي آهي. هُجوم ۾ موجود سڀئي ماڻهو اٿي بيهي استقبال ڪندي ڪورس جي انداز ۾ مجروسا ڪندا آهن ۽ سندس هڪڙِي ادا تان فدا ٿيڻ جا وچن ورجائيندا آهن. هُو جڏهن تاڙين جي گونج ۾ رنگ منچ تي چڙهي ڪنهن رائوڊي راٺوڙ جيان مُڇن کي تاوَ ڏيئي مُنجرو ڪندو آهي تڏهن سوڍن جي صاحبي وارا پيڙهين جا پنڌ سجايا ٿيندي نظر ايندا آهن. هُو پنهجي ڀلسر ڀومي جي ڀرم ۽ ڪرم کي قائم ۽ دائم رکندي ڪيهر جهڙي انداز ۾ ڀاشڻ ڏيندو آھي. عوام بي صبري سان هن جي هڪ هڪ لفظ کي ٻڌڻ لاءِ اُتاولي ٿي انتظار ڪندي آهي ۽ هُو ڪنهن ليجنڊ فلمي اڀينيتا جيان ڳالهائيندي ڳالهائيندي، عوام جي دلين ۾ لهي ويندو آهي. ڍاٽ جي ڍولڻ جنتا پنهنجي پڳدار ۽ ڪندرا راڻي جي تابش ڀري تقرير ائين ياد ڪندي آهي جيئن ڪو ذهين شاگرد نصاب ۾ موجود نظم ياد ڪندو آهي. راڻا همير سنگهه ابتدائي تعليم پنهنجي اباڻي ڳوٺ مان پرائي ايگريڪلچر يونيورسٽي ٽنڊو ڄام مان انجنيئرنگ جي ڊگري پاس ڪندڙ راڻو اعليٰ تعليم لاءِ هندستان به ويو.
راڻا همير سنگهه اجمير شريف (راجستان) جي ٺڪاڻي ٽانٽوٽي جي جوڌا راٺوڙ راوَ گهنشام سنگهه جي گهران شادي ڪئي. جنهن مان کيس هڪ پُٽ ۽ ٽن نياڻين جو اولاد آهي. پٽ جو نالو ڪنور ڪرني سنگهه آهي. راڻا صاحب پنهنجي وڏي راجمڪاري راجستان جي ٺڪاڻي اَؤئا جي چمپاوت راٺوڙ ۾ پرڻائي آهي. وچيٽِ راجڪماري آواگڊ اُتر پرديش جي جادو (يڌو ونسين) ۾ پرڻائي آهي. ۽ ننڍي راجڪماري ٻلرام پُر، اُتر پرديش جي جنور (تنورن) ۾ پرڻائي آهي.
11 مارچ 1957ع تي راڻا چندر سنگهه جي گهر ۾ اک کوليندڙ، جاگير جي هن مردم شناس مرد پنهنجي سحر آميز سياسي ڪيريئر جي شروعات 1990ع ۾ ڪئي هئي. جداڳانه اليڪشن ۾ پاڪستان هندو پارٽي جي ٽڪيٽ تي 1991ع ۾ پهريون ڀيرو سنڌ اسيمبلي جو ميمبر ٿيو. ٻيو ڀيرو 1993 ۾ ساڳي پارٽي جي ٽڪيٽ تي سنڌ اسيمبلي جو ميمبر ٿيو، ۽ سنڌ جي وڏي وزير سيد عبدالله شاھ واري دؤر حڪومت ۾ سائنس اينڊ ٽيڪنالاجي وٿ ايگريڪلچر اينڊ ريسرچ جو صوبائي وزير ٿي رهيو.
سندس دؤر وزارت ۾ عوام جي ڀلائي لاءِ هن تمام اهم ڪم ڪيا، جيڪي واکاڻ جوڳا آهن. 1997ع ٽيون ڀيرو پاڪستان هندو پارٽي جي ٽڪيٽ تان سنڌ اسيمبلي جو ميمبر ٿيو ۽ سازدا سنڌ جو وائيس چئرمين ٿيو. 12 آڪٽومبر 1999ع تي آمر مشرف جي راتاهي هڻڻ سان سندس سياسي ڪيريئر به ڪجهه سالن لاءِ خاموش ٿي ويو. راڻا همير سنگهه جي سياسي زندگي ۾ وري هڪ موڙ تڏهن آيو جڏهن مشرف بلدياتي نظام بحال ڪندي اختيار عوامي نمائيندن ڏانهن منتقل ڪرڻ جو فيصلو ڪيو. 2004ع ۾ راڻا همير سنگهه عمرڪوٽ ضلعي ناظم لاءِ پُر اميد هو پر ڪنهن شاطر دماغ سياستدان جي چال هن جي اميدن تي پاڻي ڦيري ويئي ۽ مجبورن هن کي ضلعي نائب ناظم ٿيڻو پيو. هن هيڏي ساري سياسي ڪيريئر ۾ سندس شخصيت تي ڪو به داغ نه لڳو. هي ڪرپشن کان پلر جئين پاڪ هو. راڻا چندر سنگهه جي حياتي ۾ هن جي ڪُلهن تي ڪو به بار نه هو. سياست ۾ سرگرم هئڻ جي باوجود هي عوامي رابطي کان بلڪل ڪٽيل هو انڪري هن جي عوامي مقبوليت تڏهن ايتري قدر نه هئي، جيتري راڄ تلڪ وٺڻ کانپوءِ وڌي آهي، ڇاڪاڻ ته هو هاڻي عوامي رابطي ۾ آهي. هن سان ٿر جي جنتا پل پل ڳنڍيل آهي ۽ هو ان عوامي طاقت جو ڀرپور سياسي فائدو وٺي رهيو آهي
2002ع واري عام اليڪشن ۾ جڏهن سنڌ جي وڏي وزير سنڌ ڊيموڪريٽڪ الائنس (ايس_ڊي_اي) نالي پارٽي ٺاهي تڏهن راڻا همير سنگهه ان ۾ شموليت اختيار ڪئي ۽ اربابن جو اتحادي هئڻ ڪري 62 پي ايس مٺي تان صوبائي سيٽ لاءِ (ايس ڊي اي ) جي ٽڪيٽ تان فارم ڀرايو پر سندس سياسي حريف اشوڪ رتناڻي جي سياسي چال سبب فارم بحال نه ٿي سگهيو. ڪورٽ سڳوري ۾ جج جي سوالن جا جواب ڏيندي راڻو پنهنجي راجپوتاڻي جذباتي جزي کي قابو ۾ رکي نه سگھيو ۽ شعلا بياني ڪئي. جج چيو:’’آهستي ڳالهاءِ هي ڪورٽ آهي.‘ تڏهن وراڻائين: ’’منهنجو آواز فطرتن اهڙو آهي.‘‘ جج چيو: ’’اکيون نه ڏيکار‘‘ چيائين:” منهنجون قدرتن اکيون اهڙيون آهن“. اهو ٻڌي جج ڪروڌ ۾ اچي ويو ۽ سندس ڊگري ڀارت جي هئڻ جو جواز ڄاڻائي فارم رد ڪري ڇڏيو ۽ همير سنگهه سندس سؤٽ راجوير سنگهه سوڍي کي اها سيٽ ڏيئي ڇڏي. اشوڪ ته نه کٽي سگهيو پر راڻا همير سنگهه چوٿون ڀيرو ايم پي اي نه ٿي سگھيو. جيڪو تازو 2018ع جي عام چونڊن ۾ پيپلز پارٽي کيس اقليتين جي مخصوص سيٽ تي پهرين نمبر تي نامزد ڪري سنڌ اسيمبلي ۾ چوٿون ڀيرو پهچايو آھي.
2008ع وارين چونڊن ۾ ڊاڪٽر ارباب غلام رحيم راڻن جي ٿر تي راڄ کي ماضي جي قصي ۾ تبديل ڪرڻ خاطر سياسي چال سان انهن کي ريجهائي ٿر مان بلڪل ڪلين ڪري عمرڪوٽ تائين محدود ڪري ڇڏيا ته جيئن اهي راجپوتن جي رابطي کان ڪٽيل رهن ۽ عمرڪوٽ ۾ هميشه هارائيندا رهن. 2008ع ۾ ٿيندڙ چونڊن ۾ پ پ پ جي ٽڪيٽ هولڊر سيد علي مردان شاھ جي سامهون راجوير سنگهه کي بيهاريو ويو. اربابن جي سياسي سوچ رنگ لاٿو ۽ راجوير سنگهه سوڍو اها سيٽ وڏي مارجن تان هارائي ويو.
پهرين آگسٽ 2009ع تي راڻا چندر سنگهه جي ديهانت ٿي ويئي ۽ 2 آگسٽ تي راڻا چندر سنگهه جي انتم سنسڪار ڪرڻ کان اڳ ۾ ڪنور همير سنگهه کي راج تلڪ ڏيئي راڻو بڻايو ويو. راڻن جي اها پرمپرا رهي آهي ته، راڻي جو جان نشين راڻي جي ديهانت بعد ترت راج گدي تي ويهندو آهي ۽ اهو راڻي جي انتم سنسڪار ۾ به شامل ناهي ٿيندو.
2 آگسٽ 2009ع تي ڍاٽ جي 36 هين تاجدار راڻي جي پدوي پائيندڙ همير سنگهه 2013ع واري عام چونڊن تائين جاگير ۾ خاموش رهيو. 2013 ع واري عام چونڊ راڻا همير سنگهه جي حياتي ۾ حيرت انگيز تبديلي آندي. عوامي لهه وچڙ کان پري رهندڙ ۽ خاموش طبه راڻو سياسي آکاڙي ۾ ڪيهر شينهن بڻجي ڪڙڪي پيو. ٿيو هينئين جو راڻو همير سنگهه ڀارت جي دوري تي ويل هو ۽ پويان عام انتخابات جو اعلان ٿيو، پير سائين پاڳاري راڻا صاحب کي فون ڪري فنڪشنل ليگ ۾ شامل ٿيڻ جي دعوت ڏني بلڪ ٽڪيٽ ڏيڻ ۽ مخصوص سيٽ تي پهريون نمبر ڏيڻ جو به واعدو ڪيو. راڻي ڪنگري جي ڪنگ راجا سائين جي دعوت اکين تي رکي. جلد واپس وطن اچڻ جو واعدو ڪيو. وطن واپس اچي فنڪشنل جي ٽڪيٽ تي پي ايس 62 مٺِي واري صوبائي سيٽ تي فارم ڀرايو. سندس حريف هئا، مهيش ملاڻي پيپلز پارٽي جي ٽڪيٽ تان ۽ ارباب نعمت الله ارباب گروپ جي پليٽ فارم تان. ٿيو ڇا جو ارباب غلام رحيم کي راڻي جو فارم کُٽڪڻ لڳو ۽ هن سياسي راند رچائيندي پير پاڳاري سان ٺاھ ڪري هڪ اتحاد جوڙي ورتو. اهو ان ڪري ته جيئن راڻا هميرسنگهه کي پاڳارو صاحب هٿ کڻڻ تي مجبور ڪري. ٿيو به ائين پر راڻا هميرسنگهه هٿ کڻڻ کان نه رڳو صاف انڪار ڪيو، پر مڙس ٿي منهن مقابلو ٿيڻ جو به عزم ڪيو. اسلامڪوٽ ۾ رٿيل فنڪشنل ليگ واري جلسي کي ملتوي ڪرائڻ ۾ جڏهن اتحادي ڪامياب ٿيا تڏهن راڻي کي ڏاڍي ڪاوڙ لڳي ۽ هن رنجور دل سان جيڪا ردعمل ۾ پريس ڪانفرنس ڪئي هئي تنهن نه رڳو گهڻن جا ڇڪا ڇڏائي ڇڏيا پر ٿر جي سياسي تاريخ ۾ اهڙي تاريخي تبديلي آندي جيڪا صدين تائين عوام کي ياد رهندي جنهن جي ڇاپ امٽ رهندي. پريس پڌرائي ۾ چيل راڻي صاحب جا جوشيلا جملا اڄ به ٿر جي ماڻهن کي ياد آهن. ”پنان سُوڌي موڙي چٽ ڪو ڪرڻ ڏيان“ ”کاڌو نه تو پڻ ڍوڙائي پرو ڏئيس“ ”يي ناني ويڙها نهين چلي گا“ ” ڊرائنگ روم ڪي سياست ڇوڙ دو“ جهڙا ڪيئي جملا ماڻهن کي بر زبان ياد آهن. راڻي صاحب هارائڻ پسند ڪيو پر پنهنجو ننگ ۽ ناموس برقرار رکيو. راڻا همير سنگهه جي ڪيل ان گرم جوشي واري پريس ڪانفرنس جي پڌرائي کي ممتاز نهڙئي تمام وڏي پذيرائي ڏني. ٿر جي بي روح سياست ۾ دلچسپي پيدا ڪندڙ راڻي همير سنگهه فنڪشنل وارن جي هڪ به نه ٻڌي ۽ ساڳي نشان گل تي اليڪشن لڙيو. ”ٺڪرن جا آهن ئي ٽي هزار ووٽ“ ائين چئي اربابن کي گمراھ ڪندڙ اڌ پڙهيل دانشورن ۽ بليڪ ميلر صحافين ٿر جي ٻن سپر پاور ذاتين نهڙين ۽ راجپوتن کي پاڻ ۾ وڙهائي ٽئين ڌر کي فائدو رسايو. سڀني جون اکيون تڏهن ٿيون جڏهن راڻاهمير سنگهه نه رڳو 15 هزار ووٽ کنيا پر سندس ٽارگيٽ کي ٿر مان 90 سيڪڙو ڪليئر هارائي ڇڏيائين. پ پ جي عظيم اڳواڻ محترمه بينظير ڀٽو جي شهادت واري سيلاب ۾ به ٿر مان اربابن کي ڪير لوڏي نه سگهيو هو. پر راڻي جي رسامي ڌونئري ڏينهن لوڏي ڇڏيا. ”ست ويهين سوڍڪي سو ۽ ڏهين هجارين لک “ واري هميراڻي حساب کي سياست ۾ ڪير سمجهي نه سگھيو. پ پ جي سخت مخالف ڪندڙ ۽ وري ان کي کٽرائڻ لئه اربابن جي ڪمزورين مان فائدو وٺڻ وارا سڀئي گُر آواز ٽي _ وي ٽاڪ شو ۾ سرعام پ پ وارن کي ٻڌائيندڙ راڻا همير سنگهه نيٺ پيپلز پارٽي جو سرگرم ڪارڪن ٿي ويو. سياسي قلابازيون ته ڪير هن کان سکي 2014ع ۾ پ پ جوائن ڪيائين ۽ 2016ع ۾ سندس فرزند پارٽي جي ٽڪيٽ تي نه رڳو ضلعي ڪائونسلر ٿيو پر ٿرپارڪر جو وائيس چيئرمين به ٿي ويو. ڪنهن پارٽِي ۾ شامل ٿِيڻ کان پوءِ ترت ايترو سياسي فائدو وٺڻ يقينن وڏي ڳالهه آهي. اهو فائدو ڏسي گهڻن گمنام سياستدانن کي پيپلز پارٽي ۾ شموليت ڪرڻ جي ”گوماڦيري“ ٿي پر ڪنهن جي به دال نه ڳري. 2013ع واري هار ۾ ئي جيت سمجهي جدوجهد برقرار رکندي راڻو صاحب اڄڪلهه ٿر جي سرگرم سياستدانن ۾ شمار ٿئي ٿو. جنهن جا ڳڻ رڳو انجنيئر گيانچند نٿو ڳائي پر فقير کان وٺي مخدوم تائين هڙئي حب مان ٿورا مڃين ٿا. راڻي همير سنگهه کي مون حياتي ۾ پهريون ڀيرو تڏهن روبرو ڏٺو هو جڏهن هُو شاهي سواري بگي ۾ براجمان ٿي مٺي جي هاءِ اسڪول گرائونڊ ۾ پهتو هو. جتي راسوڙن جي گيتن ۽ تلوارن واري رقص جي ريتن سان ڍاٽ جي جنتا سندس والهانا استقبال ڪيو هو. 23 مئي 2010ع تي آچر جي شام جو ملهايل جشن تاج پوشي تاريخ جي ورقن ۾ سدائين سٺن لفظن ۾ ياد ڪيو ويندو. ڇاڪاڻ ته هي جشن ڪنهن ميلي يا تماشي ۾ ڪٺي ٿيل آوارھ ۽ اوباش ماڻهن جو هجوم نه هو، پر هي ته سوڍن جي صاحبي ۽ راڻن جي راڄ کي ڏسڻ واري تمنا ۾ آيل انهن قدر شناس ماڻهن جو ميڙ هو جيڪي پنهنجي راڻن سان ائين محبت ڪن ٿا جئين گلن سان ڀونئرا ڪندا آهن. جئين پوپٽن سان ٻار ڪندا آهن.! ان جشن تاج پوشي ۾ راڻا همير سنگهه کي راجپوت برادري پاران سونو تاج ، پير پٿوري جي گادي نشين پير لڌوسنگهه پنهنجي شڀ هٿن سان پارايو هو. هن تاريخي تقريب ۾ رنگ منچ تي ميزباني وارا فرض پياري شيواڻي سرانجام ڏنا هئا ۽ هن تقريب کي ولي محمد راهمي، فقير مقيم ڪنڀار، وڪيل رائسنگهه سوڍي، ڀوري مل ڪولهي، ڪامريڊ پونجي ڀيل، راڻا همير سنگهه ۽ راجوير سنگهه سوڍي خطاب ڪيو هو. راجپوتن جي مُڇن جا وار ته سولا وري سگهندا آھن، پر سندن ٻار ڏاڍا ڏنگا هوندا آهن. راجپوتن کي وس ۾ آڻڻ ۽ انهن کي متحد ڪرڻ ايترو ئي ڏکيو آهي، جيترو ڪُمندا پيرون آڻڻ. اهڙن ڏنگن ۽ وڻ وڻ جي ٽاري بڻجي ڇڙوڇڙ ٿيل راجپوتن جي الڳ الڳ نظرين کي هڪ جهنڊي جي هِيٺ آڻي انهن جي حمايت حاصل ڪرڻ واقعي غير معمولي ڳالهه آهي ۽ اها ڳالهه همير سنگهه ڪري ڏيکاري آهي. بي تحاشا مخالف جي باوجود مابعد جديديت جي ڪڙين حقيتين کي ترويج ۾ آڻي تبديل ڪري راڻا همير سنگهه واقعي تاريخي ڪردار ادا ڪيو آهي.
21 هين صدي جي تقاضائن کي نظر ۾ رکندي راڻا همير سنگهه نه رڳو سياست ۾ وڏيون تبديليون آنديون پر سماجي طور به گهڻو ڪجهه تبديل ڪيو آهي. خاص ڪري راجپوت سماج ۾ تبديليون آڻي انهن کي سڌارڻ جي دلي ڪوشش ڪئي آهي. ڀيلن، ڪولهين ۽ ميگهواڙن جي مرڻي پرڻي ۾ پاڻ شامل ٿي راجپوتن کي اهو پيغام ڏنو ته انسان سڀ برابر آهن. راڻي جي انهي نظريي کي ماڻهن سويڪار ڪيو آھي ۽ سماج ۾ گهڻي قدر ڇوت ڇات ختم ٿي ويئي آھي .
ڍاٽ جي راڻن جون شاديون هميشه پردي پويان ٿينديون هيون، جن جي عوام الناس کي ڪائي پروڙ نه هئي. چارديواري ۾ پس پرده ٿيندڙ شاندار شادين جي اعليٰ رسمن ۽ رواجن کان ماڻهن کي آگاھ ڪرڻ خاطر راڻا همير سنگهه پنهنجي فرزند ڪنور ڪرني سنگهه جي شادي ست راڄي ۾ سر عام ڪئي. سمورو سال ميڊيا جو موضوع بڻيل سندس فرزند جي شادي وارن گهوٽ ڪنوار جي فوٽيج کي ميڊيا تي ڏسي هند سنڌ جا راجپوت ڪجهه قدر رنج به ٿيا پر راڻي صاحب ڪنهن جي به نه ٻڌي، قدامت پسند ۽ ترويٽي دؤر جي حامين کي اهو سنديش ڏنو ته عورتن کي پردي پويان قيد ڪري انهن جي حقن تي راتاها هڻڻ انصاف نه پر ظلم آهي ۽ آئون اهڙي انياءُ جي خلاف آهيان. راڻي جي انهي فيصلي کان پوءِ گهڻن راجپوتن پنهنجي فيميليز جا فوٽو سوشل ميڊيا تي رکيا ۽ عورتن کي ڪجهه قدر آزادي ملي. راڻا هيمر سنگهه ان کان به وڏي تبديلي اها آندي جو ريگستان جي راجپوتن ۾ عورتاڻي سياست کي متعارف ڪرايو. ٿرپارڪر جي تاريخ ۾ پهريون ڀيرو 2016ع ۾ عورت ڪائونسلر شريمتي لڇمي ٻائي ( عالمسر ) ضلعي اسيمبلي ۾ پهتي آهي. ان اتهاسڪ تبديلي تي نه رڳو آئون راڻا همير سنگهه جي بلند و بالا حوصلي کي سلام ڪيان ٿو پر اهي سوين عورتون ساراهين ٿيون، جيڪي آزادي سان جڳ ۾ جيئڻ چاهين ٿيون. راڻا همير سنگهه هڪ احساس وند آدرش وادي انسان آهي. هُو هر جاندار جو قدردان آهي.سندس مخير هئڻ جي شاهدي هر ماڻهو ڏي ٿو. مهمان نوازي ۾ هي سندس پيءَ کان به گوءَ کڻي ويو آهي. مٺي واري ڪوٽڙي کان وٺي چندن گڊ ننگر واري چندن هائوس تائين مهمانن جي مان لاءِ سندس دل جيڏا دستر خوان هر ويل کليل آهن. ڇاڇري ۾ لڇمڻ سنگهه ڀوجراج واري ڪوٽڙي کي تعميرِ نو ڪري ان جي وارثي ڪندڙ راڻا همير سنگهه هڪ فطرت پسند انسان به آھي. سندس جاگير ٻنيءَ جي موڪرن ٻَنن تي بيٺل ٻٻرن جون قطارون، آڪاش ڏي هٿ اُڀا ڪري ڌونئري ڏينهن جهڙي گواهي ڏيئي چون ٿيون ته، اسان جو ڌڻي وطن جي هر وڻ جو محافظ آهي. راڻا همير سنگهه جو سندس هارين ۽ ڪمدارن کي چوڻ آهي ته، ٻني ۾ بيٺل ٻٻر جي هڪ ٽاري کي به ڪنهن ٽڪو ڏنو ته ان کي سزا آئون پنهنجي هٿن سان ڏيندس. باقي اناج کپي ته ڀلي کڻي وڃو، پر منهنجي وڻن کي ويجها نه وڃجو. راڻن جي پرمپرا مطابق شڪار ڪرڻ هر راڻي جي رت ۾ شامل هوندو آهي، پر مون هن فطرت پسند راڻي بابت ڪڏهن به شڪار جي شڪايت نه ٻڌي آھي.
راڻا همير سنگهه راجائي ٻار هئڻ ۽ اڌ صدي تائين راج گدي جي ذميواري کان آجو هئڻ جي ڪري سُوم رس جو شوقين ضرور آهي، پر کاڌي پيتي جي معاملي ۾ بنهه سادڙو آهي. ڪنهن ڪاڄ يا ڪنهن دعوت ۾ جيڪڏهن دهي ۽ کچڻي ملي وئي ته ڄڻ ڀڳوان جا 36 ڀوجن ملي ويا. ناشتي کان وٺي ڊنر تائين سادڙا کاڌا کائيندو آهي. گوشت به سندس فيوريٽ ڊش ۾ شامل آھي. هميشه پنهنجي ئي ڳالهه کي وزن ڏيندو آهي اها خوبي يا خامي چئو، پر پنهنجي موقف کي ئي سؤ سيڪڙو صحيح ثابت ڪرڻ لاءِ مُڇن کي تاوَ ڏئي گرهوڙي نظر سان گهُوري حاضرين تي هر طرح سان حاوي ٿيڻ جي ڪوشش ڪندو آهي. سندس اها ادا موکي ڏاڍي وڻندي به آهي. ڇاڪاڻ ته ان ۾ به هڪڙو فن شامل هوندو آهي، جيڪو ڪنهن ڪنهن جي قسمت ۾ ڏاتار وٽان ڏات طور مليل هوندو آهي. ٿر جي ٻين سياستدانن ۽ راڻا همير سنگهه جي سياست ۾ عرض و سَمان جو تفاوت آهي. ٻين سياستدانن جي منهن تي ايرو گيرو هزل گوئي ڪري برملا شعلا بياني ڪندي ويرم ئي نه ڪندو آهي، پر هي جڏهن ڪنهن جلسي جلوس ۾ پڄندو آهي تڏهن وڏن وڏن بتن کي ارتعاش وٺي ويندي آهي...
”پراڻ جائي پڻ پرڻ نه جائي“ واري پُراڻي راجپوتي پرمپرا پاريندڙ ڍاٽ جي هن مدبر مسيحا 2018ع واري عام اليڪشن ۾ گهڻن جا ڇڪا ڇڏائي ڇڏيا. هن جي شاندار سياسي ڪيريئر تي تنقيدن جا تير وسائيندڙن ۽ هن جي پُراڻي چيتواڻي ”وڙھيس وڙھيس اينڊ وڙھيس“ تي چڙ کائي هزل گويون ڪندڙ هلڪڙن کي هن پُرامن جهموري جواب ڏيئي سموري ڍاٽ جون دليون کٽي ورتيون آھن. هاڻي هن کي مُڇون وٽڻ جو حق آھي. هن کي ست سؤ ۽ اٺ سؤ ووٽن جون پٽيون پڙھائيندڙن کي خبر هئڻ گهرجي ته سياست رُڳو ووٽن تي ناهي هوندي پر ان جا ڪجهه گُر پيچ به هوندا آھن جيڪي فقط ڪن ڀاڳوند سياستدانن وٽ ھوندا آھن.هن تي ڏيول جي ڏيا آھي. شل سدائين ڪيسري ڌوج جي جئه جئه ڪار ۾ هن جي جيت کي جڳن تائين دوام ملي. هن جي هشاش بشاس حياتيءَ جو سج سدائين شل ڍاٽ جي ڌوڙن تي پوري آب و تاب سان چمڪندو رهي...!
***

ڪنور ڪرني سنگهه سوڍو

ڪنور ڪرني سنگهه سوڍو

هُو جنهن کي مگراڻي جو مور چئجي، ته به ڪو وڌاءُ نه ٿيندو، ڇو ته هُو اُن مٽيءَ جي مٺ آهي. جنهن ڍاٽ جو ڳاٽ اُوچو ڪرڻ ۾ پيڙهين کان پنڌ ڪيا آهن. اُن مٽيءَ جي مهانتا رڳو اُها جنتا ئي ڄاڻي سگھي ٿي، جيڪا رت جو تلڪ ڏئيي راڻن کي راج گدي تي ويهاري راجپوتي پرمپرا پاري ٿي. ان عوام جي اميدن جو نئون سج ڪنور ڪرني سنگهه سوڍو، جنهن جو جنم ان جاءِ تي ٿيو، جتي کِلڻ جي کِل جا تجلا وڄڙين واڌاڻا بڻجي ڏڪاريل وطن جي ڏوٿين کي ڏڍ ڏيندا هئا. جتي مومل جا ماڻا مينڌري جي من کي موهي نه سگھيا. جتي همير جي هٺ راڻي کي ڪاڪ جا پنڌ ڪرڻ کان روڪي نه سگھي، ان اُتم ڌرتي جي دلربا شهر عمر ڪوٽ کان 14 ڪلو ميٽرن جي مفاصلي تي اُتر ڏشا ۾ آباد راڻا جاگير ۾ راڻا همير سنگهه سوڍي جي گهر ۾ 20 اپريل 1991ع تي اک کوليندڙ ڪنور ڪرني سنگهه سوڍي جي جنم تي جڏهن جاگير ۾ ٿاليون وڳيون،تڏهن سمُورو صحرا ٽهڪ ڏيئي ٽڙي پيو هو. ڍاٽ جي هر ماڻهو واڌاڻا وصول ڪيا هئا ڇو ته، ڍاٽ جي ڦلواڙي ۾ هڪ نئون ڦل ٽڙيو هو.ڪنور ڪرني سنگهه سوڍي کي ننڍي لاڪون لورين بدران سورهيائي،سچائي ۽ سياست جا سهرا ٻُڌايا ويا هئا ۽ هن ٻالڪپڻ ۾ پنهنجي ڏاڏي عظيم سياستدان راڻا چندر سنگهه جي آڱر پڪڙي هن دنيا ۾ هلڻ سکيو هو.
هن ننڍپڻ جي نازڪ وهيءِ ۾ بلورن سان کيڏڻ بدران تلوارن جا تجلا ڏٺا هئا، هن پنهنجي هاتڪ هٿن ۾ جتي، ڪتاب ۽ قلم کڻڻ سکيو هو، اُتي استر ۽ ششتر واري وڌي به وڏي شوق سان سکي ھئي، ڇاڪاڻ ته ان کان سواءِ هڪ راجپوت اڌورو هوندو آهي، ڪنور ڪرني سنگهه جي علمي آبياري لاءِ کيس اعليٰ تعليمي ادارن ۾ داخل ڪرايو ويو. 1997ع ۾ ابتدائي طور سينٽ مائيڪل اسڪول ڪراچي ۾ داخل ٿيو.جتان ميٽرڪ جو امتحان امتيازي نمبرن ۾ پاس ڪري پوءِ مڪسر ڪاليج ڪراچي مان انٽر ميڊيٽ اعليٰ نمبرن ۾ پاس ڪيائين، ان کان پوءِ گريجوئيشن جي لاءِ زيبسٽ ڪراچي ۾ داخل ٿيو، جتان 2013ع ۾ فرسٽ ڪلاس ۾ ايل ايل بي جي ڊگري حاصل ڪري هڪ قابل وڪيل بڻيو. روشنين جي شهر ۾ رهندي هن پنهنجي علمي ڪيريئر کي تمام روشن رکيو. هن قانون جي ڊگري وڪالت ڪرڻ لاءِ نه پر پنهنجي موروثي سياست جي واهر ڪرڻ لاءَ ورتي.
هن پڙهڻ سان گڏ پرجهڻ ۽ پروڙڻ به سکيو. پڙهائي پوري ڪرڻ کان پوءِ هن پنهنجي ناناڻن جو سير ڪيو، هندستان جي سفر دؤران هن جو گلابي شهر جئه پور وڃڻ ٿيو. جتي هن هوا محل جون هوائون کاڌيون، جتي سوائي مانسنگهه جي جوڙايل جنتر منتر جو به جائزو ورتو، هن کي گلابي شهر جي سُونهن کان وڌ اُنهن وشال نيڻن واري وجود موهيو، جنهن جي هٿان هي دل هارائي آيو. ڍاٽ جي هن شهزادي جي ساحر اکين جو سُرمون ٿيڻ لاءِ جئپور جي جوالا مُکين، سهسين سُکائون ڪيون پر هن جي ماڻينگر مُهانڍي جي سونيلي سُونهن ڪنوٺا ٺڪاڻي جي راج ڪماري اُن پدمڻي جي پلئه پيئي، جنهن کي هن پهرين نظر ۾ پنهنجو ڪري ڇڏيو هو. سنڌ جي هن سوڍي جي الستي عشق نه رڳو ٻن دلين کي ملايو، پر ٻن ديسن جي وچ ۾ نفرت جي وڇوٽين کي پڻ گهٽ ڪيو ۽ ٻنهي ديسن جي عوام کي محبت جو پيغام ڏنو.
ڪنور ڪرني سنگهه سوڍي جي مڱڻي وقت رِنگ سرمني 10 جون 2014ع تي جئه پور جي ڪنوٺا ٺڪاڻي ۾ ٿي ۽ رسم ٽيڪا سنڌ جي راڻا جاگير عمرڪوٽ ۾ ٿي. ڪنور ڪرني سنگهه جي پتا شري راڻا همير سنگهه سنڌ جي صدين پراڻي ثقافت کي اُجاگر ڪرڻ لئه اها تاريخي رسم 7 ڊسمبر 2013ع جي ڏينهن ان ڪري رکي جو ان ڏينهن سموري سنڌ پنهنجا ويڇا وساري ايڪتا ڏهاڙو ملهائي رهي هئي.ايڪتا واري ڏينهن راڻا جاگير ۾ نوابن، راجائن ۽ مهاراجائن جي موجودگي ۾ ملهايل ان رسم ٽيڪا ۾ 20 هزار ماڻهن شرڪت ڪئي.ياد رهي ته، ورهاڱي کان پوءِ اهو پهريون موقعو هو جنهن ۾ ڪنهن ڍاٽ جي شهزادي لاءِ هندستان مان ٽيڪو پاڪستان آيو هو. جنهن ۾ ٻنهي ملڪن جي ماڻهن ڀرپور شرڪت ڪئي هئي. ٽيڪو رڳو گلاب جو تلڪ نه هو پر ان ۾ ڪيئي ٽپڙ سمايل هئا !
ڪنور ڪرني سنگهه لاءِ ڪنوٺا مان آيل ٽيڪي ۾ هي سامان شامل هو. 151 ٿال هئا، سون ۽ چاندي جو ناريل، بريسلٽ ۽ پير لاءِ سوني ڪڙي ۽ 18 يجمانن لاءِ اوڍاڻيون هيون.ڪنور ڪرني سنگهه سوڍي 20 فيبروري 2015ع جي شام جو ڪنوٺا ٺڪاڻي جي ٺاڪر مانسنگهه چمپاوت راٺوڙ جي گهر ۾ چونئري جا چار ڦيرا کائي پنهنجي سنساري زندگي جي شروعات ڪئي، ڪنور جي شاهي شادي ٻنهي ملڪن جي ميڊيا تي سمورو سال ڇانيل رهي، ڪنور صاحب جي ڄڃ ۾ پاڪستان جا نالي وارا سياستدان شامل هئا.جئه پور جي فائيو اسٽار هوٽل نارائڻ نواس پئليس ۾ ٿيل شادي واري آجياڻي تقريب ۾ هڪ اندازي موجب هندستان جا 02 ڪروڙ فقط هڪ ڏينهن ۾ کاڌي پيتي تي خرچ ٿيا هئا.ان مان اندازو لڳائي سگھجي ٿو. ته هي شادي ڪيتري وڏي پيماني تي ٿي هئي!
شاديءَ جي لائيو ڪوريج لاءِ ڪي ٽي اين چينل طرفان ڄڃ ۾ ويل فيض کوسو لکي ٿو ته ”ڍاٽ جو شھزادو 2 سؤ کان وڌيڪ مهمانن سان گڏ جئه پور پهتو، سنڌ جي سوڍن جيان جئه پور جي ڪنوٺا ٺڪاڻي جي ٺاڪر مان سنگهه چمپاوت جي پريوار کي به شاهي حيثيت حاصل آھي. جئه پور ۾ رٿيل شاديءَ تقريب ۾ شرڪت ڪرڻ لاءِ جيسلمير، ڪڇ ڀُڄ، ٻاڙمير، جوڌپور ۽ اجمير شريف سميت ڀارت جي ٻين علائقن مان به هزارين ماڻھون پهتا هئا، جن ۾ راجا مهاراجا، راڻيون، راجڪماريون، نواب ۽ اجمير شريف جو گادي نشين سرور چشتي به شامل هئا. گهوٽ ڪنور ڪرني سنگهه کي هاٿيءَ تي سوار ڪري پالڪيءَ ۾ ويهاريو ويو هو، سندس ڄڃ ۾ پروٽوڪول جا وڌيڪ ٻه هاٿيءَ، گهوڙي ۽ اُٺ سوارن جا جٿا ۽ ثقافت جي اهڃاڻ طور هڪ ڏاند گاڏيءَ به شامل هئي. ڄڃ سان گڏ هلندڙ تلوارن، گرزن ۽ ڀالن سان هٿياربند راجستان جي راجپوتن ۽ سنڌ جي سوڍن جي جنگي روايتن جي ياد تازي ڪري رهيا هئا. ڄڃ جي آڏو هلندڙ عورتون ڳيچ ڳائي رهيون هيون ۽ ڏانڊيا ناچ به نچي رهيون هيون. گهوٽ ۽ ڪنوار پاران اگني ڦيرا ڏيڻ سميت شاديءَ جون سموريون رسمون هندو عقيدن پٽاندڙ ئي ادا ڪيون ويون.“
ڪنور ڪرني سنگهه سوڍي پنهنجي سياسي ڪيريئر جي شروعات تازو ٿيل مڪاني ادارن جي چونڊ ۾ بيهي ڪئي آهي.جنهن ۾ هن ضلعي ڪائونسلر جي سيٽ تي پارڪر جي پيٿاپور يونين ڪائونسل ۾ چونڊ وڙهي اڪثريت سان سوڀ حاصل ڪئي آھي. پيپلز پارٽي جي ٽڪيٽ تي کٽي آيل هي ڍاٽ جو شهزادو هو ته ضلعي چيئرمني جو اميدوار پر پاڪستان پيپلز پارٽي هن جي مُڪٽ تي نائب چئرمني وارو تاج پارايو آھي. پنهنجي ڀومي ڇڏي ويل راڻي انچل سنگهه جي اباڻي يونين ڪائونسل جي غيور عوام هن کي سوڀارو ڪري نه رڳو پارڪر جي پت رکي آهي، پر انهن راڻن کان پنهنجي وارثي جو وچن ورتو آھي جن سان پارڪر جي سوڍن ڪڏهن به سياسي سمجهوتو نه ڪيو هو .
ڪرني سنگهه کي ڪنور جي پدوي ڪئين ملي.؟ ان جي وضاحت ڪرڻ ضروري سمجهان ٿو. ڪنور جي پدوي (لقب) ان کي ملندي آهي جيڪو راڻي جو جاننشين هجي. راڻي جو جاننشين راڻي جو پُٽ ئي هوندو آهي، باقي هُئين عام راجپوتن ۾ ڪنور ان کي چوندا آهن جنهن جو پيءُ زنده هجي ۽ ڀنور ان کي چوندا آهن، جنهن جو ڏاڏو زنده هجي
، ۽ تنور ان کي چوندا آهن جنهن جو پڙ ڏاڏو زنده هجي.
ڍاٽ جي مستقبل جو راڻو ڪنور ڪرني سنگهه سوڍو شاهي پوشاڪ پائڻ جو وڏو شوقين آهي، پر اڪثر تريٽو قميص پائي مٿي تي راجستاني ڦينٽو ٻڌندو آهي. سوير اُٿندڙ ۽ سوير سُمهندڙ ڪنور ڪرني سنگهه جديد خيالن جو ماڻهون آهي. پراڻين پرمپرائن کان وڌيڪ نئين دؤر جي جديد تهذيب ۽ رسمن رواجن جو حامي آهي، بلڪ پابند به آهي! ڪرپشن ۽ ڪوڙ جو سخت مخالف ۽ ڪفايت شعاري جو قائل آهي. فضول خرچن جي پاسي قطعي ڪونهي، راجپوتي روايتي ٻنڌاڻن مديرا ۽ امل ڪسونٻي کان انتهائي پري رهندڙ ڪنور ڪرني سنگهه سوڍو هر نشي جي خلاف آهي. تاريخ جي وڏي ڄاڻ رکڻ سان گڏ هندو ڌرم جو وڏو گياني آهي. زراعت سان به وڏي دلچسپي رکي ٿو. سير و سفر جو تمام گهڻو شوقين آھي.انڊيا،ڪينيا ۽ تُرڪي جا دورا ڪري چُڪو آھي.
***

ٺاڪُر راجوير سنگهه سوڍو

ٺاڪُر راجوير سنگهه سوڍو

لانٻي سرور جي تروٽي ترورن جي ساکي امراپُري جهڙي امراڻي ۾ هڪڙو سوڍو چَتُر سُڄاڻ هُو به آھي. هُو جيڪو همروٽ ڇَتيسيءَ جهڙي حَسين سوڍي هانسي جو پاڙيسري آھي. اُھو هانسو جنهن پنهنجي نو ورنيءَ ڪنوار جو مُنهن ڏسڻ کان پهرين ڌرتيءَ ۽ دوست جو سڏ ورائي شھادت ماڻي هُئي. جنهن سهاڳ رات جو سُندريءَ سان سيج رمڻ واري سُک کي تياگي وطن تان وارجڻ کي وڌيڪ ترجيح ڏني هُئي. هُو جنهن جي تيجسوي اکين جي ترورن ۾ جهانسيءَ جي راڻيءَ جي تلوار جا تجلا جرڪن ٿا. هُو جنهن جي لاکيڻي لوڏ جي هوڏ ڪرڻ ڪنهن به ويڪتي جي وس جي ڳالهه ناهي. هُو جيڪو هن ديس جو دلبند فرزند آھي. هن جي ويرپال وجود جي دولان ديهي جي ڪارونجهر ڏاڍن اڳيان ڪڏھن جهُڪڻ سکيو ئي ناهي. هن جي اڏول ڇاتيءَ جو ڇھُٽڻ سدائين آڪاش جئين اُڀو آھي. هرڻ ڇال جهڙي هن جي هر ڳالهه ۾ مٽيءَ جا منطق ۽ ڌرتيءَ جا دليل هوندا آھن. هُو هن وطن سان ائين محبت ڪري ٿو جيئن موري مڇي ڦاڙھي جي سڱ سان ڪندي آھي. هُو هن محبوب وطن جو اُهو باوقار سياستدان آھي جنهن تي ڌرتيءَ ماءُ مَرڪ ڪري ٿي. هن جي پٽڪي جي ور ور ۾ رڳو راجپوتيءَ جو رنگ ۽ ننگ ناهي پر هن سموري ساڻيهه جي سونهن سمايل آھي. اُها سونهن جنهن جي هر جهلڪ ولهار تي وٺل چيٽي چانڊوڪي جهڙي موهي ماريندڙ هوندي آھي. هُو جنهن جي هلڻ سان لانٻي جا بڙ ڀلي کڻي نه به جهُڪن پر ساڻس پيار ڪندڙ دوستن جون دليون مجروسا جا هٿ ٻڌي ان سوڍي جي شان ۾ ضرور جهُڪنديون آھن. جيڪو دوستن تان ساھُ صدقي ڪرڻ وارو گُر اڄ به چڱي ريت ڄاڻي ٿو. جنهن لئه مهمان ڀڳوان جو درجو رکي ٿو. هُو کائي خوش ٿيڻ وارن مان ناهي پر کارائي خوش ٿيڻ هُن جو سُگڻ آھي. هُو ڀڏيلي جي وير بهادر رتن سنگهه سوڍي وانگي ديس واسين جي دلين تي راڄ ڪندڙ بي تاج راڻو آھي. هُو جيڪو پَٽڪو ۽ تريٽو به پائي سگهي ٿو پر سنڌي ٽوپي ۽ اجرڪ کي سندس شان سمجهي ٿو. هُو جيڪو دوستي کي اتم ڌرم سمجهي ٿو.هن لئه سياست کان مٿي انسايت آھي. هُو سياسي شطرنج جو به وڏو کلاڙي آهي. پر بي رحم سياسيت جي آکاڙي ۾ اقتدار لئه سندرا ٻڌي لهي پوڻ کي هُو اهميت قطئي نه ٿو ڏي. هُو اهميت ڏي ٿو سوڍڪي شان آن ۽ مان کي. هُو چاهي ها ته سياست ۾ سڀ ڪجهه حاصل ڪري سگهيو پي پر هُن ائين نه ڪيو. هُو سياست ۾ پهريون ڀيرو 2002ع ۾ آيو هو. تڏھن جڏھن ڪن شاطر دماغ سياستدانن جي هٿ ناٽڪ سبب ڪنور همير سنگهه (موجوده وقت راڻو) جا نامزدگي فارم رد ٿيا هئا. هُن کي سياست جو ڪو ايڏو شوق نه هو پر هن نه ٿي چاهيو ته صفا ميدان سُڃو ڇڏجي ۽ عوام ڪنهن واپاري جي ور چڙھي وڃي. تنهن ڪري هُو مٺي واري تڪ تان چونڊ وڙھيو ھو ۽ سوڀارو ٿي سنڌ اسيمبلي جي سنسد ڀون ۾ پهچي ويو هو. ايم پي اي ٿيڻ کان پوءِ به هُو انتهائي سادگي ۽ نرم مزاجي واري حيثيت سان عوام ۾ مقبول رهيو. هُو روايتي سياستدانن واري اجائي آڪڙ کان هميشه پري رهيو آھي.ٻيون ڀيرو سياسي ميدان ۾ هن 2008ع واري عام اليڪشن ۾ قسمت آزمائي هئي پر محترما بينظير ڀُٽو صاحبه واري شھادت جي سيلاب سموري سنڌ سان گڏ هن سوڍي کي به لپيٽ ۾ آڻي ڇڏيو هو. عمرڪوٽ جي ننگ دڙنگ سياستدان علي مردان شاھ کي هي سوڍو هارائي نه سگهيو.
راجوير سنگهه سوڍو مزاجن کلڻون ملڻون تمام پيارو ماڻھون آھي. منهنجي هن سان ڪڏھن به ملاقات ناهي ٿي پر چوندا آھن ته ڀلن جا واکاڻ وطن ڪندا آھن سو هن سپوٽ سوڍي جي ساراھ به گهڻن ماڻھن جي واتان ٻُڌي آھي. سنڌ جي موجوده سي ايم مراد علي شاھ جو هم ڪلاسي هُئڻ سان گڏ انتهائي ويجهو دوست به آھي.
7 آڪٽوبر 1960ع تي راڻا ارجڻ سنگهه جي ننڍي پُٽ ٺاڪر ٻلوير سنگهه سوڍي جي گهر ۾ جنم وٺندڙ ٺاڪر راجوير سنگهه سوڍي شروعاتي تعليم سندس اباڻي ڳوٺ مان حاصل ڪئي ۽ ڪامرس ۾ بيچلر جي ڊگري B.COM سينٽ پيٽرڪس ڪاليج مان 1982ع ۾ حاصل ڪئي. راڻا جاگير جي هن روپاڙي سوڍي ٺاڪر راجوير سنگهه راجستان جي ٺڪاڻي بيگُو- چتوڙ (ميواڙ) مان چونڊاوت شيشودين جي سرواڻ سرگواسي راوَ هريسنگهه جي گهران شادي ڪئي.
راجوير سنگهه کي اولاد ۾ هڪ پُٽ ۽ هڪ ڌيءَ آھي.پُٽ جو نالو تيجوير سنگهه سوڍو آھي.تيجوير سنگهه هن وقت سنڌ اينگرو ڪول مائيننگ ڪمپني ۾ جاب ڪري ٿو.تيجوير سنگهه راجستان جي ضلعي جئپور جي ٺڪاڻي پهاڙيا مان شادي ڪئي آھي. ٺاڪر راجوير سنگهه جي راجڪماري سونل سوڍي گجرات جي ٺڪاڻي لمڙي ۾ پرڻايل آھي. سونل ٻائي ملائيشيا مان گريجوئيٽ ڪيو آهي. سنڌ جي سُوڍين ۾ هيءَ پهريون سُوڍي آهي، جنهن گريجوئيٽ ڪيو آهي.
راجوير سنگهه سوڍو وڏو زميندار ماڻھون آھي.سندس زرعي فارم آڏتيو نالي سان عمرڪوٽ شھر کان 12 ڪلوميٽرن جي مفاصلي تي واقع آھي. راجوير سنگهه سوڍو هڪ ماحول دوست ۽ فطرت پسند شخص آھي. سندس زرعي فارم آڏتيو تي موجود اوطاري وارو چونئرو ٺاهڻ وقت موزون جڳهه تي ڪنڊي جو وڻ بيٺل هو جيڪو چونئري جي اڏاوت ۾ رُخنو وجهي رهيو هو. ان ڪري ماڻھن صلاح ڏني ته ان کي وڍي ڇڏيو پر وڻن سان پيار ڪندڙ ھن ماحول دوست سوڍي وڻ وڍڻ بدران ان وڻ اندر چونئرو ٺاهي ڇڏيو آھي جيڪو ڏسڻ وٽان آھي. ان کي دنيا جو اٺون عجوبو چئجي ته به ڪو وڌاءُ نه ٿيندو. ڪنهن به دوست کي اهو چونئرو ڏسڻو هجي ته راجوير سنگهه سوڍي جي زرعي فارم آڏتيو ۾ وڃي ڏسي اچي. اهڙو ٿڌو چونئرو آھي جهڙو ايئرڪنڊيشنڊ. چونئري اندر ڪنڊي جو ٿُڙ آھي ۽ ٽار ٻاهر آھن. هڪ وڻ کي بچائڻ سموري فطرت کي بچائڻ جي مترادف آھي ۽ اهو سوڍي ڪري ڏيکاريو آھي.
ٺاڪر راجوير سنگهه سوڍو هن وقت پنهنجي سموري پريوار سان گڏ سُکيو ستابو پنهنجي ٺٺ باٺ ۽ راجپوتي آن مان شان ۽ شوڪت سان سندس جنم ڀومي جاگير ۾ سڪونت پذير آھي. سندس هڪڙو ڀاءُ ٺاڪر وڪرم سنگهه سوڍو پاڪستان ايوي ايشن اٿارٽي ۾ وڏي عهدي تي ڪم ڪري رهيو آھي ۽ ٻيو ڀاءُ ٺاڪر تڻيراج سنگهه سوڍو ڪراچي ۾ جئز بئنڪ جو ڊاريڪٽر آھي.سڀئي ڀائر سکيا ستابا پنهنجيون هشاش بشاش حياتيون گُذاري رهيا آھن
***

راڻو رتن سنگهه سوڍو

راڻو رتن سنگهه سوڍو

”همروٽ ڇَتيسيء“َ جي خالق ڪوي بانڪيداس پنهنجي امر ڪويتا ۾ امرڪوٽ جي سوڍن راڻن کي تمام وڏي ڀيٽا ڏيندي چيو آھي ته:

سوڍا امرڪوٽ را سر ڪٽيان شمشير
ٻانهين هيڻا ويرهر بانڪا ڀارت وير

(امرڪوٽ جا سوڍا سر ڏيئي سرها ٿيندا آھن. وڏا ڏيالو ۽ ڏاتار آھن. هيڻن جي همراهي ڪندڙ آھن. دُشمنن لئه تمام ڀاري آھن.)

ايڪ ايڪ سون آگلا راڻا امرڪوٽ
پرگهٽ هوئا پرماروي ماڻينگر من موٽ

(امرڪوٽ جا راڻا هڪ ٻئي کان مٿي آھن. بهادري، سخاوت ۽ سُلڇڻائي ۾ پنهنجو مٽ پاڻ آھن. پرمار ونس کي اجاگر ڪندڙ آھن..)

ڍاٽ پرڳڻي جي پراچين راڻي کيمراج سنگهه جي ڪنور ٺاڪر وجئه سنگهه جي ٽئين پيڙھيءَ ۾ پيدا ٿيندڙ اڻند سنگهه سوڍي جي گهر ۾ اک کوليندڙ راڻو رتن سنگهه ڪو راڄ تِلڪ راڻو نه هو پر پنهنجي انوکي ڪرم جي انوسار رعيت هُن کي راڻي جي لقب سان نوازيو هو. سوڍڪي شان ۽ ڌرتيءَ جي مان خاطر پنهنجا پراڻ ڏيئي پرڻ پاريندڙ راڻو رتن سنگهه انتهائي جوشيلو جوان هو. هُن لئه وطن ئي سڀ ڪجهه هو. هُن ڪنهن طرح وطن کي وڃائڻ نه ٿي چاهيو. ڍاٽ پرڳڻو هُن جو اباڻو وطن هو. هن ڍاٽ تي سوڍن کان سواءِ ٻئي ڪنهن جي به حُڪمراني پسند نه ٿي ڪئي.
1843ع ۾ جڏھن سنڌ تي انگريزن قبضو ڪري ورتو هو تڏھن امرڪوٽ پرڳڻو به انهن جي هٿ هيٺ اچي ويو هو. انگريزن جي راڄ شاهي ۾ سوڍن جو زور گهٽجي ويو هو. رعيت انگريزن جي غُلامي پسند ٿي چُڪي هُئي. ڪراڙن ۽ مهيشورين وٽان ملندڙ ساڙھي ۽ ٻنڌياڻ به بند ٿي ويا هئا. سوڍن جو راڄ بس نالي ماتر رهيو. اُن وقت جو گاديدار راڻو مهراج ”مِٺي به ماٺ ته مُٺي به ماٺ“ واري ڪار ڪنن تان وار ڍاري ويهي رهيو پر هن سورهيه وير سپوت سوڍي”اي نه وڙ ويڙھيچن“ وانگي ويهڻ وھُ سمجهي سندرو ٻڌي سامهون ٿيڻ جو پڪو پهه ڪري ورتو. هن جي سانتيڪي وجود جو وولڪنو بغاوت جي باھ ۾ ڦاٽي پيو ۽ هن امن پسند انگريزن جي شانتي واري راڄ ۾ اشانتي ڦھلائي ڇڏي جيڪا انگريز بهادر کي انتهائي ناگوارا لڳي. امراڻي جي هن وير بهادر جي لَڪ لَڪ تي للڪار گورن جا بُت لرزائي وڌا. ڪرنل ٽائر وِٽ راڻي رتن سنگهه کي راضي ڪرڻ خاطر هر طرح جا هُربا هلايا پر راڻو راضي نه ٿيو. نيٺ رتن سنگهه جي ويجهي ساٿي جي وسيلي ڪرنل ٽائر وِٽ ساڻس ملاقات ڪئي. اُن ملاقات ۾ رتن سنگهه سوڍي انگريز اڳيان پنهنجي پنج نڪاتي ايجنڊا رکي هُئي. تپيدار تيج سنگهه سولنڪي پنهنجي اتهاسڪ ڪتاب ”امرڪوٽ -سنڌ جو اتهاس“ ۾ لکي ٿو ته ”تروٽ صاحب امرڪوٽ جي قلعي ۾ راڻي کي چڱي ريت ذھن نشين ڪيو ته فساد پکيڙڻ مان ڪجهه حاصل نه ٿيندو تنهن ڪري کيس (راڻي کي) اُبتا پير کڻڻ نه گهرجن. تروٽ صاحب ائين به چيو ته ”جيڪڏھن اسان جي حُڪومت ۾ اوهان کي ڪو اهنج ايذاءُ هجي ته اُهو بيشڪ کولي ورنن ڪيو. آئون هر ممڪن ڪوشش سان ان جو تدارڪ ڪندس. “
رتن سنگهه اهڙي وجهه کي هٿان نه ڇڏيو ۽ چيائين ته:
پهريون: اڪبر بادشاھ جي ڏينهن کان ٿر ۾ ڍل جو نالو ڪونهي سا ڍل هاڻ به نه ورتي وڃي.
ٻيو: اسان جون زمينون اسان کي واپس ڏنيون وڃن.
ٽيون: ڪراڙن کان ساڙھي وارو ٻنڌياڻ وري اسان کي ملڻ گهرجي.
چوٿون: ڪراڙن جو قرض وصول ڪري ڏيڻ وقت هر هڪ سؤ تي هڪ رپيو ۽ تحفي ۾ لوئي يا شال ملندي هئي. اُها توهان بند ڪرائي، اها به واپس ملي.
پنجون: ڪراڙن وٽ لنگر انداز ٿيڻ تي اسان جي گهوڙي جي گاھ پاڻي جو بندوبست ٿيندو هو اهو وري به بحال ٿيڻ گهرجي.
ڪرنل تروٽ نه رڳو رتن سنگهه جا اهي سڀ شرط قبوليا پر ڪسٽم ڊيوٽي جو حصو به راڻن کي ڏياريائين. تروٽ صاحب سنڌ جي اُن وقت گورنر سر چارلس نيپيئر سان لکپڙھ ڪئي ان سڀ شرط منظور ڪيا. ”امرڪوٽ سنڌ جو اتهاس“ ۾ بيان ڪيل آھي ته حيدرآباد جي ڪليڪٽر جي حُڪم سان 14 مئي 1847ع تي راڻي کي فرسٽ ڪلاس پوليٽيڪل جاگير ڏني ويئي. تُرت ئي ناري ڊويزن جي ڍل جو مقاطعو پنج سالن لاءِ سن 1850ع کان 1854ع تائين به راڻي رتن سنگهه وارن کي ڏيئي تروٽ سندن دل خوش ڪري ملڪ ۾ شانتي قائم ڪئي.
راڻن کي ساڙھي وارو ٻنڌياڻ ۽ ڪسٽم ڊيوٽي وارو حصو به ملڻ لڳو. هاڻي ڪراڙ راڻن کي راڄ جا مالڪ سمجهڻ لڳا هر طرف سُڪون ٿي ويو. سوڍا پنهنجي اباڻي پرڳڻي ۾ اڳوڻي شان سان رهڻ لڳا.
پر بدقسمتيءَ سان اها شرطيه شانتي گهڻو وقت هلي نه سگهي. پنج سالن تي راڻن جي مقاطعي جو مدو پورو ٿيو. چوڻ وارا چون ٿا امرڪوٽ جي پاڙيسري ڳوٺ کيجراري جي سيد محمد علي شاھ اهو ناري ڊويزن واري ڍل جو مقاطعو انگريز سرڪار کان وڏي رقم عيوض پنهنجي نالي حاصل ڪري ورتو. مقاطعي جي حاصلات کان پوءِ محمد علي شاھ ڍل جي وصولي وقت صفا رڻ ٻاري ڏنو هو. بنهه بي رحمي سان رعيت کان ڍل وصول ڪرڻ لڳو هو. راڻي رتن سنگهه وارا ايڏي رقم نه ڏيئي سگهيا. ان ڪري مقاطعو انهن جي هٿ مان هميشه لئه نڪري ويو. محمد علي شاھ جي اهڙي جرئت ڪرڻ ۽ چڙھت ڪري مقاطعو وٺڻ سوڍن جي غيرت ۾ ڏيئي ۾ تيل وارو ڪم ڪيو. راڻي رتن سنگهه جي هڪ ڏينهن امرڪوٽ شھر ۾ محمد علي شاھ سان ڏند اوٿل ٿي. ان ڏينهن هن سوڍي پڪو پهه ڪري ورتو هو ته ان کي ڪنهن به حالت ۾ زنده نه ڇڏبو. انگريز سرڪار جي امن امان واري دؤر ۾ اهڙي ڪٺن ڪم ۾ هٿ وجهڻ لئه به دل کپي ٿي. مجال آھي جو ڪير اهڙي جرئت به ڪري، پر هن سوڍي پنهنجي سوڍڪاريءَ انا خاطر اهو ڪري ڏيکاريو. هن جو ساٿ ڏنو ٿانجي جي تڙي جي ڀڳوجي سنگراسي جيڪو تازو پرڻيل هو. ٻئي ڄڻا گڏجي تيز گهوڙين تي سوار ٿي هڪ شام ويلا جو محمد علي شاھ کي هڪڙي ٻني ۾ وڃي رسيا. جتي هُو ڍل وصول ڪري رهيو هو. رتن سنگهه هڪل ڪري چيو ھوشيار ٿي.! آئون ڀڏيليءَ جي اڻند سنگهه جو پُٽ رتن سنگهه توکي مارڻ آيو آھيان. ائين چئي گولي ٺڪاءَ ڪيائين. محمد علي شاھ پڙ تي مري ويو. هي ٻئي سوڍا موقعي واردات تان فرار ٿي روپوش ٿي ويا. انگريز سرڪار کي اهڙي فسادي واقعي تي ڏاڍي چڙ لڳي. حُڪومت جوابدارن کي پڪڙڻ لئه رات ڏينهن هڪ ڪري ڇڏيا. چون ٿا ته رتن سنگهه سوڍي وٽ تمام تيز رفتار ۽ وفادار گهوڙي هوندي ھُئي. رتن سنگهه ان گهوڙي تي چڙھي راجستان پرڳڻي ڏي هليو ويو. گهڻو وقت روپوشي واري حالت ۾ گُذاريائين نيٺ هڪڙي ڏينهن امرڪوٽ کان سوين ڪوھ پري هڪڙي هند پڪڙجي پيو. ان رات هن کي سندس گهوڙي هڻڪارون ڪري سجاڳ ڪيو هو پر هُو گهوڙي جي پُٺي ٺپري ائين چئي سمهي رهيو ته ”ڀٽاري هاڻ گهڻو ڀڳاسين“ ٿوري ئي دير مس ٿي پوليس پڪڙي ورتو. تُرت پوءِ ڀڳوجي سنگراسي به پڪڙجي ويو. رتن سنگهه جو ڪيس امرڪوٽ ۾ هليو. آخرڪار 1923وڪرمي سنبت جو رتن سنگهه کي امرڪوٽ واري قلعي ۾ سوين ماڻھن جي وچ ۾ سرعام ڦاهي تي لٽڪايو ويو. چون ٿا ته راڻي رتن سنگهه کي مٿان کان انگريز سرڪار معافي نامو موڪليو هو ته اهڙي وير بهادر کي ڦاهي نه ڏني وڃي، پر افسوس جو اهو معافي نامو ڪاردار آفيس ۾ شرمالي برهمڻن جي چرچ تي تيستائين روڪيو ويو جيستائين راڻي جي ڪنڌ ۾ ڦاهي جو ڦندو وڌو ويو. جڏھن رتن سنگهه جي ڪنڌ ۾ ڦاهي جو ڦنڌو وڌو ويو تڏھن ڪو پنو کڻي ڊوڙندو آيو ته سرڪار راڻي کي معاف ڪيو آھي. چون ٿا ته راڻي رتن سنگهه مُڇن کي تاوَ ڏيندي چيو ته معافيون مرد ناهن وٺندا. مون کي ڏسڻ لئه هيڏي جنتا گڏ ٿي آھي آئون معافي وٺي ان جي دل نه ٿو ٽوڙي سگهان باقي شرمالي برهمڻ اڄ کان پوءِ امرڪوٽ ۾ رهي نه سگهندا. منهنجي ڪُل جو ڪو به ماڻهون امرڪوٽ جي ڪاردار آفيس جو پاڻي نه پيئندو. ائين چئي هي سوڍو مرڪندي وطن تان وارجي ويو. ”ڌرا سُرنگي ڍاٽ“ ۾ ڪوي شڪتيڏان ڪويا راڻي رتن سنگهه بابت ڪيڏو نه خوبصورت ڇهه سٽو ڏنو آھي.
ڇپايو ڇهه سٽو
اکان سمت اُگڻيس ورس تيئيسو وڪرم
راڻ گيو امراڻ رتنسي برهم مائين رَم
ولکا هاٽ باجار نار نر آنسو نيڻي
ڍاٽ پارڪر ڌرا سوڪ ڇايو ڪُل سيڻي
پمنگي مُونئي سُم سِر پٽڪ راج فرنگي روليو
منڊيو رتن راڻي مُلڪ امر نام رو اوليو.

راجسٿان جي باراني ڳوٺ ٻرائي جي مها ڪوي شڪتيڏان ڪويا پنهنجي شھر آفاق تصنيف ”ڌرا سُرنگي ڍاٽ“ ۾ ڀڏيلي جي سُرتاڻ سوڍن جو ذڪر ڪندي اول ۾ راڻي رتن سنگهه جي شان ۾ هي خوبصورت دُوها لکيا آھن.
رنگ سوڍا راڻا رتن امراڻي ڌر آءِ
ديا پراڻ هِت ديس ري گيتڙلا جس گاءِ

(اي سوڍا راڻا رتن سنگهه! توکي جس هُجي جو امرڪوٽ جي ڌرتي تي جنم ورتو ۽ ديس جي ڪارڻ سر ڏيئي سرهو ٿي ويئن. تنهنجي ساراھ ۾ اڄ گيت ڳائجن پيا.)
سنڌ تڻو ايجنٽ سو ايڪ تريوٽ انگريج
سمپي ڌرتي ليج سُون تور دکاوڻ تيج
(سنڌ ۾ انگريزن جو مقرر ڪيل هڪ پوليٽيڪل ايجنٽ ڪرنل ٽائر وِٽ هو جنهن ڌرتيءَ ليز تي ڏيئي پنهنجو ڌاڪو ڄمائڻ جي ڪوشش ڪئي هئي.)

انيتي ڪي محمد علي ڏڪر وصولي ڏاڻ
هڻيو وير هٿنال سُون راڻ رتن امراڻ

(محمد علي شاھ کيجراري واري ڍل وصول ڪرڻ وقت رعيت سان وڏو ظلم ڪيو هو. جنهن کي راڻي رتن سنگهه پنهنجي هٿن سان ماري مساڻ ڪيو هو.)

ريو ساٿ رتنيس ري سوڍو ڀڳُو سُچنگ
سنگراسي ڀڙ اُنڙ سُڻ ريڻو آکي رنگ

(رتن سنگهه سان ساٿ نڀائيندڙ ڀڳوجي سنگراسي وڏو بهادر ماڻھون هو. اي وير بهادر سنگراسي سوڍا! تون ٻُڌ توکي چارڻ ڪوي رنگ (شاباس) ڏي ٿو.)

لاکو هيڪو لکان جيُون سنگراسي ري ساک
توان ٿانجي رو تڙو ڀڳو سُتن جس ڀاک

(لاکو هڪڙو لکن جهڙو“ وانگي سنگراسي سوڍو هو جيڪو ڳوٺ ٿانجي رو تڙ جي ڀاکرسنگهه جو پُٽ ڀڳوجي هو.)

ڦنڦيڙڻ فرنگي ني راڻ رتن ري ستٿ
سميڙو امرو رامسي سوڍا تينهون سمتٿ

انگريز سان اٽڪڻ لاءِ رتن سنگهه سان گڏ وڙھيا هئا سميڙ سنگهه، امر سنگهه ۽ رامسنگهه. ٽيئي سوڍا هڪ ٻئي کان مٿي هئا.)
ڀوجاڻي رجوٽ ڀلي سام ڌرم سر موڙ
رتن راڻا منتري رکيو رنگ ڏيسل راٺوڙ

(ڀوڄاڻي ۾ راجپوتي گُڻ تمام گهڻيرا هئا. تڏھن ته راڻي رتن سنگهه کيس وزير مقرر ڪري رکيو هو. اي ڏيسل راٺوڙ توکي جس هجي.)

گهوڙي چڙھ ڏي گهومرا راجس ڪرتو راڻ
سولي چڙتان رتن سنگهه پمنگي تجيو پراڻ.

(گهوڙيءَ قلعي جي ديوارن تي چڙھڻ لاءِ ڦيرا ڏيندي رهي. ڏسندي رهي ته اهو راڻو ڪٿي آھي جيڪو هتي راڄ ڪندو هو. رتن سنگهه جي ڦاهي چڙھڻ کان پوءِ گهوڙيءَ ڦٿڪي ڦٿڪي مري ويئي.)

رتن سنگهه جي مارجڻ کان پوءِ سندس گهوڙيءَ کي سرڪار نيلام ڪئي جيڪا هڪ سوناري خريد ڪئي. سوناري گهوڙيءَ جي جام خدمت چاڪري ڪئي پر گهوڙيءَ رتن سنگهه جو منهن ڏسڻ بنا ان پاڻي نه کائيندي هُئي. نيٺ هڪڙي ڏينهن اڳياڙيون پوياڙيون ٽوڙي اُڃايل بُکايل امرڪوٽ واري قلعي جي ديوارن سان مٿو هڻي هڻي ڦٿڪي ڦڪي مري ويئي. گهوڙيءَ جي سُنبن جا نشان اڄ به امرڪوٽ واري قلعي ۾ نمايان نظر اچن ٿا. چون ٿا ته سندس ساٿي ڀڳوجي سنگراسي کي ڪاري پاڻي(انڊمان ڪوبر جا جهنگليءَ ٻيٽ) واري سزا ڏني ويئي...!!
***

ٽيلات راڻسنگهه سوڍو

ٽيلات راڻسنگهه سوڍو

هُو جيڪو نه رڳو صاحبِ اقبال آھي پر صاحبِ جمال به آھي. ھُو هن وطن جي تَن تي هڪ اهڙو وفا جو تمغو آھي جنهن کي تاريخ صدين تائين سيني تي سجائي رکندي. هو هڪ اهڙو سور وير سوڍو آھي جنهن جي ساراھ هن واريءَ جو ڪڻ ڪڻ ڪري ٿو. هُو جيڪو نٻَن سوڍن جو ٽيلي ڌڻي ٽيلات آھي. هُو جنهن جي هر حڪم کي لبيڪ چئي نه رڳو نٻا هن تان نثار ٿين ٿا پر هر سوڍو هن جو وڏو آدر ڪري ٿو. هُو جنهن جي ڏرا ڏيئي ويل اکين جي ڪينجهر ۾ هن وطن سان ولا جو نير اڄ به انڇر آھي. هُو جنهن جي خاڪي پوتئي جي ور ور ۾ هن ٿر ديس سان دل لڳيءَ جا ڪيئي دليل ويڙھيل آھن. هن جي سفيد شھپرن جي وار وار ۾ رجپوتيءَ جا ڪيئي سِڌانت ونگيل آھن. هُن وٽ ايتري پونجي هُئي جو هُو چاهي ها ته اڄ هندستان جي ڪنهن ميٽروپوليٽن شھر ۾ حوا محل ٺھرائي حياتيءَ جا باقي ڏينهن ڀڳوان جي مالا جپي گُذاري ها پر هن ائين نه ڪيو، ڇاڪاڻ ته هن جي من ۾ وطن جي مٽيءَ مروي وانگي مهڪي رهي هُئي. ھُن پنهنجي ڏاڏا شري محبت سنگهه جي گواڙي مئو اکيراج جي سيمن کي سُڃو ڪرڻ نٿي چاهيو. هُن نه ٿي چاهيو ته ڪو سڀاڻي اچي اهو چوي ته محبت سنگهه جو پوٽو راڻسنگهه ٽيلات هن وطن کي ٽِڪو ڏيئي ويو آھي.
وطن قرباني گهرندا آھن ۽ ھُن وڏي قرباني ڏيئي هن وطن جو قرض لاٿو آھي. پنهنجي ماتا جي ٿڃ جو صحيح حق ادا ڪيو آھي. هن پنهنجي سموري پريوار جو تياڳ ڪري وطن کي ترجيح ڏني. هن جو سڄو ڪٽنب هندستان ويو هليو پر هُو نه ويو. هُن کي اڪيلو ڇڏي ويا پر هُو اڄ به پنهنجو پاڻ کي اڪيلو نه ٿو سمجهي. هُو چوي ٿو ته مون سان سمورو وطن گڏ آھي ۽ جنهن سان وطن گڏ ھوندو آھي ان کي وقت جي ڪا به ڀوڪنپ لوڏي نه ٿي سگهي. وطن کان بنان ماڻهون بي پاڙي ول جيان هوندو آھي.
هُو حياتيءَ جو باقي حصو جيئڻ چاهي ٿو هن ڌرتيءَ جي دل ۾..هُو مرڻ چاهي ٿو هن مٽيءَ ۾. هُو هر هر جنم وٺڻ چاهي ٿو هن جند جهڙي سنڌ ۾. هُو چاهي ٿو ته هن جون هڏيون هن ڌرتيءَ ۾ دفن ٿي ڪا شانتيءَ پراپت ڪن.
هُن کي جڏھن سندس اڪيلي پُٽ حاڪم سنگهه حُڪم ڪندي چيو ته ”ٻاپُوجي هلو هندستان هلون“ تڏھن هُن هڪڙو ٿڌو ساھ کڻي، اڇين مُڇن کي تاوَ ڏيئي چيو”ڏڪرا منهنجو ته هاڻ جيئڻ مرڻ هن مروسٿل ملڪ سان آھي“
ائين چئي هُو هڪ ٽُٻي ۾ پئجي ويو. شايد سوچي رهيو هو ته ڪيئن ڇڏيان اُھو وطن جنهن جي ڌڙن ۾ منهنجي ڄائي جون جرون دفن ٿيل آھن. ڪيئن ڇڏيان اُنهن مساڻن جي مٽيءَ جن ۾ منهنجي وڏن جا جسد ِخاڪي اگني سنسڪار ٿيل آھن. ڪيئن ڇڏيان اُنهن سيمن ۽ سيڙھن کي جن جي وڻ وڻ ۾ منهنجي روح جو ريشمي ڌاڳو وچڙيل آھي. آئون ڪيئن ڇنيان اُنهن رکين سان رشتا جيڪي اڄ به مون کي پنهنجو داتا ڪري مڃن ٿا. آئون اُنهن ارڙنهن يجمانن کي اڪيلو ڪيئن ڇڏي وڃان جن جون آسون منهنجي وجود سان وابسته آھن ڇاڪاڻ ته آئون ست راجي سماج جي سونپيل سنگهاسن تي براجمان سوڍو آھيان. آئون ويندس ته منهنجي ڪوٽڙي سُڃي ٿي ويندي، اُها رتل رهاڻ ڦٽي ويندي جنهن ۾ امل ڪسونٻا ڪري سينگوڙن جي سٽڪي سان کار ڀنڃڻا ڪيا ويندا آھن. جنهن رهاڻ جي رس ۾ چارڻ ڪوين جي ڪَٿيل دُوهن سان منگتا راجپوتن جي ريتن کي رنگ ڏيندا آهن.
امليان اُڏ مليان سيڻي هندا سيڻ
تجهه بن گهڙي نه چين آوي ولکا لاگين نيڻ

آئون ڪيئن وساريان اُنهن ڄارين کي جن جي ٽارين کي آنٻليو ڪندي ٽوڙيو هو. ڀلا ڪيئن ڀُلايان منهنجي ڳوٺ جي اُنهن ڀِٽُن کي جن جي چوٽين تي چڙھي ڦُوھ جواني ۾ بانسري وڄائيندي ڪيئي گوپيون دل جي ساهيوال ۾ قيد ڪيون هيون. آئون ڪيئن وساريان اُن طائوس جي تنوار جنهن جي پُڪار تي سَحاب سر جهُڪائي پنهنجا شاور کولي ڇڏيندا آھن. آئون ڇو ڇڏي وڃان منهنجون سوئيڪڙو ٻنيون جن جي سيڙھن تي چرندڙ ڀٽارين جي ڳچين ۾ وڄندڙ چنگن ۽ چڙن سان گڏ منهنجي دل وڄي ٿي. آئون جي هتان لڏي وڃان ٿو ته منهنجي ڌرا لڄي ٿي. آئون سڀ ڪجهه ڪري سگهان ٿو پر ڌرا لڄائي نه ٿو سگهان ڇاڪاڻ ته هُوءَ منهنجي ماءُ آھي ۽ ماءُ کي پُٽ ڪڏھن به لڄائيندو ناهي.
سوڍن جي سورويرتاھ کي سچي دل سان ساراهيندڙ ڪوي شڪتيڏان ڪويا پنهنجي شاهڪار تخليق ”ڌرا سُرنگي ڍاٽ“ ۾ نٻن سوڍن جي ٽيلات ڪُل جي شان ۽ مان کي هن ريت بيان ڪيو آھي.

سوڍو محبت وچن سِڌ سُت ڀوپت سُڀياڻ
سلام ڪوٽ نَٻان سري جالم هر گهڻ جاڻ

(وچن پاريندڙ مُحبت سنگهه سوڍو ڀوپت سنگهه جو سُپاتر آھي.اسلام ڪوٽ نٻن جي نالي سان سُڃاتو وڃي ٿو.جالم سنگهه جي هر ماڻھون وٽ پنهنجي ڇاپ آھي.)

محبت سُت چهنو مُدي پانچ پُتر تڻ پيک
سوڍو ٽيلات سُڀٽ ٻلونت نٻا وسيک

(محبت سنگهه جا پنج پُٽ آھن انهن ۾ موڀيءَ چهنسنگهه آھي جنهن جي پنهنجي ڏيٺ ويٺ آھي.اهو ئي ٽيلات آھي.نٻن جي ڪُل جو ننگ رکندڙ آھي.)

ڪنهن وقت ۾ ٿر جي هڪ وڏي حصي تي نٻن سوڍن جي حُڪمراني هُئي جنهن کي ”نٻڪيءَ “چوندا هئا.اسلام ڪوٽ کان وٺي ڪيرٽي تائين نٻن جو ”جالنگ“ هلندو هو.نٻن ۾ جالم سنگهه، اڻندسنگهه ۽ محبت سنگهه تمام سپوٽ ٿي گُذريا آھن.انهي نٻڪي رجواڙي بابت مڪمل معلومات ڏيندي ڪڪراڙئي جي معزز شخص ماستر منگل سنگهه ورڻ ٻُڌايو ته ” ننڍو کنڊ انگريزن جي قبضي کان اڳ ننڍين ننڍين رياستن ۽ رجواڙن م ورھايل ھو، جن کي انگريز سرڪار اصل رياستن جي والين کي جاگيرن طور واپس ڏيئي صلح ڪيو ھو.اھي رجواڙا ۽ رياستون آگسٽ 1947ع تائين قائم رهيا ۽ پوءِ پاڪستان يا ڀارت ۾ ضم ڪيا ويا. انھن رجواڙن مان ٿر جو ھڪ قديم رجواڙو "نٻڪي" به هو جيڪو نٻن سوڍن جو مشھور رجواڙو ھو.اھو رجواڙو ھاڻوڪي اسلام ڪوٽ تعلقي ۽ مٺي تعلقي جي ڪجهه اوڀر وارن ڳوٺن تي مشتمل ھو.گوڌيار، ويساسر، رنگيلو، ڌوڙيو، اکيراج "مئو" ساڪريو، سلام ڪوٽ، ڪيرٽي ۽ ڀاڏاري وغيرہ نٻڪي جا اھم ڳوٺ آھن جتي ھن وقت پڻ نٻا سوڍا آباد آھن. بزرگن جي بقول نٻڪي جي راجا جئه سنگهه جي وفات کانپوءِ ڀائرن ۾ پگ تي اندروني اختلاف برپا ٿيا، اکيراج جي وڏي ڀاءُ جو مبھم موت ٿيڻ کانپوءِ سندس ماتا اکيراج کي پنهنجن مائٽن ۾ واگڙ ديس وٺي وڃي اتي رھڻ لڳي. ڪيترائي سال گذري وڃڻ کان پوءِ جڏھن اکيراج پور جوان ٿيو تڏھن ڪجهه وفادار برادري جي مکيه ماڻھن اکيراج کي واپس آڻي پڳ ٻڌائڻ جو ويچار ڪري درويش پاتوجي جاڳو "ھريار " وٽ اکيراج جي فتح لاءِ دعا خاطر پھتا جيڪو مالھڻ ديوي ماتا جو شواڌاري ھو. جيڪو ھاڻوڪي لالڻ فقير وانگر مشھور ھو. درويش جي پڇڻ تي ٻڌايائون ته دعا ڪريو ته اکيراج واپس اچي ۽ نٻڪي جو راڻو ٿئي. درويش راضي ٿي آشيرواد ڏني ته اکيراج ديوي مالھڻ ماتا جي ڪرپا سان ست پيڙھيون نٻڪي تي راج ڪندو. ھتي اکيراج کي خواب ۾ ازغيبي آواز آيو ته واپس وڃي نٻڪي جو راڻو ٿي. انهي آڪاش واڻي آڌار اکيراج پنھنجي ماتا سان اھا حقيقت ڪري واپس وطن موٽي آيو. واقعي درويش جي دعا ۽ ديوي مالھڻ جي ديا سان ست پيڙھيون راج ڪيائون ۽ ستون ٽيلات راڻسنگهه آھي جيڪو ھن وقت پڻ پنھنجي رجواڙي جو ٽيلات ۽ اکيراج ڳوٺ ۾ آھي.ھڪ درويش صفت ۽ ھردلعزيز ماڻھو آھي. نٻڪي جا فيصلا MPA, MNA نه ڪري سگھيا اُھي ھن بزرگ حل ڪري ڌرين کي کير کنڊ ڪيو، جنھن جو مثال ٻاراچ جو تڪرار اسان سڀني جي سامھون آھي، اھا آھي دعا جي ڪرامت.
پيڙھين جو شجرو ھن ريت آھي. راڻسنگهه ولد چھن سنگهه ولد محبت سنگهه ولد ڀوپت سنگهه ولد جالم سنگهه ولد مھاسنگهه ولد اکيراج سنگهه.“
راڻسنگهه هن وقت پنهنجي اباڻي ڳوٺ مئو اکيراج ۾ رهي ٿو. پنهنجي ٻنين جي سار سنڀال پاڻ ڪري ٿو. سندس موروثي هارين جي هٿ جي پچايل ماني کائي ٿو. پريوار جي جُدائي هن کي جهوريو ضرور آھي پر ڌرتيءَ سان اٽُوٽ پريم ڀاونا جي ڪري غمگين هوندي به ڏاڍو خوش آھي. راڄ ڀاڳ ۾ وڃي ماڻھن جا فيصلا به ڪري ٿو. هُو راجپوتن جي روايتي شان امل ڪسونٻي جو به عادي آھي ته دارون کي درپن ڪندي ساجن صحيح سُڃاڻڻ واري روايت کي به برقرار رکيو اچي. خاڪي پٽڪي ۽ اڇي تريٽي وارو لباس پائي ٿو. هر سُپرٻي پرب تي پنهنجي اوطاري ۾ رهاڻ رچائي پنهنجي شاندار ريتن کي قائم رکيو اچي. دل جو صفا ڏاتار آھي. آيل جو آدر ڪرڻ هن جي سُگڻي عادت آھي. وطن کي پنهنجو پريوار سمجهي اُن جي خوشيءَ ۾ پنهنجي خوشيءَ سمجهي ٿو. هُن کي خوش ڏسي سنڌ هر وقت سرهي ٿئي ٿي.
***

پير لڌُو سنگهه سوڍو

پير لڌُو سنگهه سوڍو

هُو جيڪو ڪُتاني جو ڪُل ديپڪ هو. جنهن جي عقل جا ڏيئا اڄ به پيڙھي در پيڙھي ذهنن کي منور ڪندا اچن. هُو جيڪو ڪڏھن نه رنج ٿيو نه ڪنهن کي رنج ٿيڻ ڏنو. هُو جيڪو پير پٿوري جو پُھتل پنڌرهون گادي نشين هو، جنهن جي چهري تي بيٺل چانپوئي ڏاڙھي درويشي جي ديد پسائيندي هُئي. سدائين هرک جهڙي سفيد لباس ۾ ملبوس هي مها پُرش اڇي پٽڪي ۽ تريٽي سان راجپوتي ريتن کي سڄي ڄمار برقرار رکندو آيو. نيڪ دل ۽ منصف مزاج جو مالڪ هئڻ ڪري سوڍڪي سماج ۾ انتهائي سُرخرو رهيو.
پير لڌو سنگهه ۾ پيراڻا پرڪار پري کان پرکندي نظر ايندا هُئا. هُو مرشد پير پٿوري جي ڏسيل مارڳ تي هلندي سموري عمر سِڌ پُرش ٿي رهيو. هُو اهو نيڪ نامي مها پُرش هو جنهن ڪڏھن ويرين سان به وير نه رکيو. انسانيت جي اُتم گڻن سان ڀريل هن املهه ماڻھون جو ڪو مَٽ ئي نه هو. هر ويل منهن تي مُرڪ سجائي هلڻ هن جو لاکيڻو لڇڻ هو. هُو ڪچهرين جو ڪوڏيو هو.
هُو هن دور جو اُهو درويش صفت انسان هو جنهن جي اڇي ڪبوتر جهڙي اُجري دل کي ڪو ڪپهه جهڙي ڪنئوري من جو مالڪ ئي سمجهي سگهيو ٿي. هُو ڪنهن ٻالا ڀولي ٻالڪ جي ڳالهه تي به اک پوري اعتبار ڪندڙ اهو ڀورڙو ماڻھون هو جنهن سان وقت وڏيون ڀورايون ڪندو رهيو. هُو غريبن جي اکين ۾ مري ويل اڌورن سپنن کي غور سان ڏسندي ڪيئي ڀيرا ڀُريو به هو. هُو ته پکين کي پياسا ڏسي پنهنجي اُڃ وساري انهن لئه سوچيندو هو. هُو ته ڪنهن معصوم ٻار جي ميلي ۾ رهجي ويل اڌوري حسرت تي به اڌ ٿي پوندو هو. هُو حق ۽ سچ تي هلندي هن ساڙولي سماج ۾ هر وقت سرخرو رهيو.
هن جي من ۾ ڪنهن لئه به منڌي نه هُئي. هُو هر هڪ لئه هڪجهڙو هو. هُو ته صاف شفاف چشمي جهڙو چٽو ماڻھون هو. سڄو ڏينهن ٻين جا عيب ڳوليندڙ ھن ايبنارمل سماج جي سينوريل سسٽم ۾ رهندي به هُو نيل ڪنول جي گُل وانگي نيارو ۽ پاڻي وانگي پويتر رهيو.
هُو ڪُتاني جي ڳوٺ جو اُهو ڪُلديپ هو جنهن جي سُهائي ۾ سامروٽي هر وقت ٽيڙو وانگي ٽڙي هُئي. هُو عقل جي آڪاش ۾ چمڪندڙ اُهو درو تارو هو جيڪو ماڻھون کي دلربائي ۽ ديداوري جا دڳ ڏسيندو هو. ڪانب ڪڍي اڌ اڌ رات تائين اوطارن ۾ سچ جو مچ مچائيندڙ ڪچهرين جو ڪوڏيو پنهنجي هشاش بشاش حياتيءَ جي گج کي ٽھڪن ۾ ٽانڪي آبشارن جهڙي الوڪڪ بڻائي ڇڏيندو هو. هُو جيڪو دوستيءَ جي ڌاڳي ۾ پوئجڻ کان پوءَ ”ڇنڻ مُور نه سکيا“واري سٽ تي سڄي عمر عمل پيرا رهڻ جو هُنر هيڪاندو ڄاڻيندو هو. هُو جيڪو هميشه هڪ ئي رنگ ۾ رهڻ خُوب ڄاڻيندو هو. ڀري ۾ ھُوندو هو يا ڀاڪر ۾ پر سدائين سرهو نظر ايندو هو. ڪڏھن به سندس منهن جي مرڪ ميري نه ٿي هُئي. پر سندس موڀيءَ پُٽ جو وڇوڙو هن جي مقدر ۾ اڻ دعوتي اتٿي وانگي اچي ويو. جنهن هن جي ڏياونت ڏيل کي جهُرئي ڏونگر وانگي جهوري وڌو. پُٽ جي جُدائي جي پيڙا ۾ پل پل پڄري ھُو گهڻو وقت زنده نه رهيو. تُرت ئي ابدي سفر ڏي روانو ٿي ويو. سندس موڀي پُٽ جي اچانڪ موت کان پوءِ ھوُ فقط نو مهينا زنده رهي سگهيو. هُو پنهنجي پُٽ سان بي انتها محبت ڪندو هو. ائين لڳندو ڄڻ انهن ٻنهي ۾ ساھُ هڪڙو ئي هجي. ڄڻ هڪڙي ئي دل جي ڌڙڪن تي ٻئي هلندا هئا. هڪ ٻئي جو جيستائين منهن نه ڏسندا هئا تيستائين انهن کي ماني ڪونه وڻندي هُئي. مالڪ جي قدرت سان سرگواسي جي مرتيو وقت پير لڌو سنگهه گهر ۾ موجود نه هو. ڀر واري ڪنهن ڳوٺ ۾ ڪم سان ويل هو. رام سنگهه جي فوتگي جو اطلاع ڏيڻ لئه اُتي جڏھن ڪنهن ٻُڌايو ته توهان جي پُٽ رام سنگهه جي طبيعت ٺيڪ ناهي هلو ڪُتاني. تڏھن هن دورانديش درويش دل انسان جا آنڊا ساري ويا ته ٻڳلا اُڏري ويا آھن. ٿڌو ساھ ڀري هن صرف ايترو چيو ته ”مالڪ جي شيءَ مالڪ وٺي ويو.“ منهنجي والد صاحب ماستر ڪاروجي وجاڻي سان پير لڌو سنگهه جي تمام گهڻي شناسائي هوندي هُئي. هڪڙي ڀيري بابا پير صاحب کي چيو ته ”پاڳارا ڏيو خبر پير پٿوري جي هاڻوڪي ماڙيءَ مان اڳوڻو ساءُ نه ٿو اچي. جيڪو پُراڻي ماڙيءَ مان اڌڀُت چمتڪاريءَ احساس ايندو هو.“ تڏھن پير صاحب لڌو سنگهه مُرڪندي وراڻيو ته ” او سنچا اي گڙي گيا او لڏي گيا لوهار“
ڪامل درويش پير پٿوري جو پنڌرهون گادي نشين پير لڌُو سنگهه ولد مها سنگهه صاحب تاريخ 12 جنوري 2012ع تي پرلوڪ پڌاري ويو. جنهن جي ڪريا ڪرم کان پوءِ تاريخ 23 جنوري 2012ع جو شام ڇهه بجي سندس لاڏلي پوٽي پير ڪانجي سنگهه ولد رام سنگهه کي سورهين گادي نشين طور چانديءَ جو تاج پارائي، پير پٿوري جي گودڙي واري ڪاري لوئي ڪلهن تي وجهي پاڳارو مقرر ڪيو ويو. هن جشن تاج پوشي ۾ سوڍڪاريءَ سميت سمورو راڄ گڏ ٿيو هو. موجوده گادي نشين پير پٿورو پاڳارو ڪانجي سنگهه پير تمام اصول پرست، سادي طبيعت، نيڪ دل، بردبار ۽ راجپوتيءَ گڻن سان سرشار آھي. ننڍڙيءَ وهي ۾ وڏي ذميواري ملڻ کان پوءِ هُن ان ذميواري کي خوب نڀايو آھي.پير ڪانجي سنگهه ڳوٺ رڙيارو راٺوڙ مان ماستر لڌُو سنگهه راٺوڙ جي گهران شادي ڪئي آھي.
پير لڌو سنگهه کي اولاد ۾ ٻه پُٽ ٿيا.پير رام سنگهه ۽ پير صوڀراج سنگهه. پير رام سنگهه پيشي جي لحاظ سان ماستر هو، جيڪو حاضر سروس دؤران هارٽ اٽيڪ ۾ تاريخ 16 اپريل 2011ع تي ڇنڇر جي ڏينهن صبح سوير گُذاري ويو.سدائين منهن تي مُرڪ سجائي هلندڙ پير رام سنگهه وڏو ڀڳتي ڳائڪ به هو. سندس آواز ۾ وڏو سوز سمايل هو. ڪنول جي گُل جهڙو هي مهان ماڻھون وقت کان اڳ وڇڙي ويو. رام سنگهه کي اولاد ۾ ڇهه پُٽ آهن. پير ڪانجي سنگهه (موجوده گادي نشين پير پٿورو) ارجڻ سنگهه، اندر سنگهه، دليپ سنگهه، لڇمڻ سنگهه، نارائڻ سنگهه. هي سڀ پنهنجو ڪاربار هلائن ٿا. پير لڌُو سنگهه جو ٻيو پُٽ پير صوڀراج سنگهه ڪاروبار سان وابسته آھي. صوڀراج سنگهه جا پنج پُٽ آھن. ڪيسر سنگهه، کيت سنگهه، خانجي سنگهه، سميڙ سنگهه، اُوگم سنگهه. ڪيسر سنگهه ڏيپلو شھر ۾ ڪاروبار هلائي ٿو. تمام پيارو ماڻھون آھي. حق ۽ سچ تي هلندڙ آھي. ڪوڙ ۽ ڪُپت جي سخت خلاف آھي. دوستن لئه سر ڏيندڙ سوڍو آھي. کيت سنگهه مادر علمي سنڌ ۾ شوشل ويلفيئر ڊپارٽمينٽ ۾ گريجوئيٽ ڪري رهيو آھي.هي الفُقرا ۽ يار ويس ماڻھون آھي. هن جو ته هئين ڪو مُلهه ئي ناهي. خانجي پڙھيو لکيو ۽ ادب ذوق ماڻھون آھي. سميڙ سنگهه ڏيپلو ۾ دڪان داري ڪري ٿو. اُگم سنگهه زير تعليم آھي. پير لڌو سنگهه جو سمورو پريوار سورهو سُکي آھي. مهمان نوازي هنن جي رت ۾ شامل آھي. اڱڻ آيل جي عزت ڪرڻ ته ڪو هنن ڪُتاني جي پيرن وٽان سکي.مهمان جي لئه نيڻ وڇائي دلي آدر ڪرڻ هنن جو اهڃاڻ آھي.

***

کينئراج سنگهه سوڍو

کينئراج سنگهه سوڍو

هُو جيڪو صدين جو سونهون هو، هن جي مهمت وجود جي واسنا سان هي وطن ڪنهن دؤر ۾ کٿوريءَ جئين کِليل هو. هُو جيڪو نرو سوڍو هو. سوڍا جيڪي هن ڌرتيءَ جا نه رڳو حاڪم هئا پر ٻانهن ٻيلي به هئا. سوڍا جن لئه خالد ڪنڀار جهڙي کاهوڙي ليکڪ چيو آھي ته ”ٿر جون ڀٽون سوڍن کان سواءِ سڃيون آھن“ اهڙن ڌرتيءَ جي ڌنش ڌاري سوڍن جي ڇٽيهه ڪُلن ۾ هڪڙو ڪُل نَرا سوڍا به آھي. انهن نَرن سوڍن جي ڪُل ديپڪ پرتاب سنگهه سوڍي جي پيڙھي ۾ هڪ اهڙو کُڙکٻيتو کڙيو هو جنهن جي سُھائي سموري سماج لئه سهانو سنديسو ثابت ٿي. اهو پرتاب جنهن جي باري ۾ ڪوي شڪتيڏان ڪويا پنهنجي شھر آفاق تصنيف ”ڌرا سُرنگي ڍاٽ“ ۾ بيان ڪيو آھي ته:
نرا ونس ۾ نُور هو پهه سوڍا پرتاب
قرب ڏيو ڪويراج ني سو ڌجراج سماپ

(نرن سوڍن ۾ نُور جهڙو بادشاھ پرتاب سنگهه پيدا ٿيو هو جنهن چارڻن، شاعرن، ڀاٽن ۽ ڀانن کي تمام گهڻو ڪُرٻ (دان ڪرڻ جو قائدو) ڏنو.)

هُو جيڪو نَرن سوڍن جي پيڙھين پُراڻي سوڍڪي سڄ ڌڄ جو اهڙو ڪُنڍو نَڪ هو جنهن جي سونهن صدين تائين صحرا ٿر جي ناموس ۽ ننگ کي ڪوھ ڪارونجهر جئين بلند و بالا رکندي. هُو جيڪو تيجوان تُري جي رڪاب ۾ پير وجهي جڏھن ڪنجڪ کي ڪشي مٺي جي مور بازار مان لنگهندو هو تڏھن هن جي پٽڪي جي ڇُڳي جي لوڏ ڏسي هر ماڻھون هٿ ٻَڌي منجرو ڪندو هو. هن جي سورهيائي، سچائي، سونهن ۽ اَڪابري کي اڄ به هن وطن جو وڻ وڻ ياد ڪري ٿو.
هُو جيڪو نه رڳو نَرن جو ننگ هو پر هُو هر ان سوڍي جو شان هو جنهن جي دل جي ديس ۾ مٽيءَ جو مان مڙني پڌارٿن کان مٿي هو. هُو هر ان ماڻھون لئه مهان هو جنهن جي اندر ۾ ديسَ جي مريادا سڀني کان سڀاويڪ هئي. هُو ڪاري مٿي وارو اهڙو سفيد ماڻسيو هو جنهن جي رڳ رڳ ۾ رجپوتيءَ رت وانگي شامل هئي. هُو راڄ ڀاڳ جو ڀرجهلو ٿيندڙ اهڙو رحمدل راجپوت هو جنهن جي دياوان دل ۾ هر هيڻي لاءِ همدردي هر گهڙي موجود هئي. هُن نياڪاريءَ جي نيت ۾ ڪا به کوٽ نه هُئي.
هُو انهن اصول پرست راجپوتن مان هڪ هو جن جي باري ۾ ڪارونجهر جي عاشق مقيم ڪنڀار چيو هو ته ”راجپوت واسطا ۽ وڙ وساريندا ناهن. دوستيون ۽ دُشمنيون سيني ۾ ست پيڙھيون زباني وسيعت تحت نڀائيندا آھن.“
هُو هن دڙن سندي ديس جو اهڙو رکوالو هو جنهن جي سوچ ۾ پيڙھين پُراڻين پرمپرائن کي پارڻ کان وٺي جديد ريتن کي ترويج ۾ آڻڻ تائين جو شعور سمايل هو. هُو نه رڳو پٽڪي جي پت رکڻ ڄاڻيندو هو پر لانگوٽن جي لڄ جو به ڪُلن کان مٿي قدردان هو. هُو هڪ اهڙو ستوادي سوڍو هو جنهن جي ڏيهي ۾ شتريه سماج جا سڀئي گُڻ سمايل هُئا. هُو هن اڪن جي ديس جو اهڙو اڪابر انسان هو جنهن جي اندر جي مندر ۾ عقل جو اکنڊ جوت ڏينهن رات روشن هو.
هڪڙي چونئري، هڪڙي بندوق ۽ هڪڙي گهوڙي سان سڄي ٿر تي پنهنجي حُڪمراني جو سڪو ڄمائيندڙ اُن مردم شناس مرد جو اسم گرامي آھي کينئراج سنگهه سوڍو..!
کينئراج سنگهه ولد راوتسنگهه سوڍو پيشي جي لحاظ سان پوليس ڪانسيٽيبل هو. سندس ڊيوٽي نئون ڪوٽ ناڪي تي هُئي. ان وقت ٿرپارڪر ضلعي ۾ ڪڻڪ تي بندش ھُئي. صرف راشن تي مقرر ٿيل مقدار ۾ ملندي هُئي. هڪ دفعي ڀيل لاهيارن جو جَٿو ڪڻڪ جو لابارو ڪري بئراج مان واپس وريو هو. گڏھن جي قطار ڪڻڪ جي ڪٽن سان ڀريل هُئي. کينئراج سنگهه سوڍي تپاس دؤران ڪڻڪ جا ڀريل ڪٽا ڏٺا جيڪي پورهيت غير قانوني کڻي وڃي رهيا هُئا. اُنهن پورهيتن سان گڏ انهن جا معصوم ٻچا ۽ عورتون به هيون. سوڍي جي دل ۾ ديا جو درياءَ پلٽي پيو. کينئراج سنگهه ڏٺو ته هي معصوم لاهيارا پنهنجي حق حلال جي ڪمائي کڻي وڃي رهيا آھن انهن کي روڪي ڪهڙو محصول وصول ڪيان.؟ سوچي سوچي انهن کي اجازت ڏيئي ڇڏيائين. اها خبر جڏھن سندس بالا آفيسر کي پيئي تڏھن هڪدم هن سوڍي کي حاضر ٿيڻ جو حُڪم ڏنائين. سوڍو کينئراج بنان ڪنهن کُٽڪي جي ايس پي اڳيان حاضر ٿيو. ايس پي سبب پڇيو ته ڪڻڪ کڻي اچڻ جي ڇو ڇوٽ ڏني.؟ تڏهن ڌرتيءَ جي هن سپوت وارڻيو ته ” بُک قانون ناهي سمجهندي، مون کان انهن جي بُک ڏٺي نه ٿي“ ائين چئي پنهنجو پوليس وارو پٽو ۽ لٺ ايس پي جي ٽيبل تي رکي چيائين ته مون کي نه کپي اهڙي نوڪري جيڪا غريبن جي ارمانن جو قتل ڪري. ايس پي صاحب هن سوڍي جي بهادريءَ ۽ ديا دليءَ تي نه رڳو حيرت ۾ پيو پر فدا ٿي ويو. اھڙي ريت کينئراج سنگهه اها نوڪري ڇڏي عوام جي خدمت ڪارڻ باقاعده سياست ۾ پير پاتو ۽ ڪيئي ڀيرا ضلعي ڪائونسل جو ميمبر رهيو ۽ هڪ ڀيرو ضلع ٿرپارڪر (سانگهڙ، عمرڪوٽ، ميرپورخاص) جو وائيس چئرمين به ٿيو.
کينئراج سنگهه سوڍي جي باري ۾ چون ٿا ته هُو وڏو ذھين ماڻھون هو. هن کي ٿر جي ماڻھن جي پيڙھياتي ڄاڻ هُئي. اڳي جڏھن لائوڊ اسپيڪر جو دؤر نه هو تڏھن شادين ۾ نيئنڊ جو هوڪو ڏيارڻ لئه ماڻھون مخصوص ٿيل هوندا هئا. اهي تمام طاقتور آواز جا مالڪ ۽ وڏي ذھين ۽ ڄاڻ پهچاڻ وارا هوندا هئا. کينئراج سنگهه به اهڙن ماڻھن مان هڪ هو. نيئنڊ لکائڻ مهل ماڻھون رڳو پنهنجو نالو ٻُڌائيندو هو ته کينئراج سنگهه ان جي پيءُ جو نالو ۽ ڳوٺ پاڻھي ٻُڌائيندو هو ايڏو وڏو ڄاڻون هو. ان کان سواءِ هُو وڏو گهوڙا پُري به هو. سئو گهوڙن مان ڀلو گهوڙو پرکي وٺندو هو. گهوڙن جو هر گُڻ سمجهندو هو. ائين چئجي ته به ڪو وڌاءُ نه ٿيندو ته هُو ”اَشوَ ديوتا“ هو.
کينئراج سنگهه سوڍي جهڙا سپوٽ ماڻھون صدين جون سوکڙيون هوندا آھن. اهي ڪنهن اهڙي وڄا واري ويلا جا امر ڦل هوندا آھن جنهن ۾ رب جي رحمت وڏ ڦُڙي جيان وسندي آھي. اهڙن منشن جو اُتپن ٿيڻ سماجن لئه شُڀ سماچار هوندو آھن ڇاڪاڻ ته اهي معاشري لئه شُڀ چنتت هوندا آھن. اهڙا مڻيادار ماڻھون ڪڏھن ڪڏھن ۽ ڪٿي ڪٿي پيدا ٿيندا آهن. اهڙا ماڻھون بڙ جي گهاٽي ڇانوَ مثل هوندا آھن. اهڙن ماڻھن جي ڇتر ڇايا ۾ انسان جي ڪايا ئي پلٽجي ويندي آھي.
کينئراج سنگهه سوڍي جي باري ۾ راوي روايت ڪن ٿا ته ٿر جي هڪ ڳوٺ جي هڪ ٺاڪر سردار کي ڪنهن طعنو ڏنو ته اهڙو جيڪڏھن مهمانواز آھين ته کينئراج سنگهه سوڍي جي مهماني ڪري ڏيکار ته مڃون. چوندا آھن ته راجپوت کي مهڻو ماري وجهندو آھي. سو ان راجپوت مهڻي کي من ۾ رکي کينئراج سنگهه کي مدعو ڪيو، کينئراج سنگهه سندس دعوت قبولي هن جي اوطاري پهتا. جڏھن ماني کارائڻ جو وقت آيو تڏھن اُهو ٺاڪر ٻئي هٿ آسمان ڏي اُڀا ڪري پُڪارڻ لڳو ته ”هي پرماتما اڄ اسان جي پت رکجانءِ“ هُن جي خيال ۾ اهو هو ته کينئراج سنگهه وڏو ماڻھون آھي سو ٻه ٽي مڻ ماني کائيندو. ھُن ٻه مڻ ٻاجهر جو اٽو پيهايو ۽ ٻيو ان پيهڻ لئه ڳوٺ جي عورتن کي گهرٽين حوالي ڪيو. ماني پچائڻ واري رڌڻي کان وٺي دسترخوان واري ڇَني تائين ڳوٺ جي نوجوان ڇوڪرن کي هڪ قطار ٺاهي بيهاريائين ته جيئن تئي مان مانيءَ نڪري تيئن هٿو هٿ کينئراج سنگهه واري دسترخوان تي پهچي. ڪٿي ماني ۾ رنڊڪ نه اچي. کينئراج سنگهه سوڍي کي ڀوجن جيمڻ لئه سڏ ڪيو ويو جڏھن سوڍي ماني جا دڙا ۽ ڇوڪرن جي قطار ڏٺي. تڏھن ان راجپوت پٽيل کي چيائين ته ”هي ڪهڙي ماجرا آھي“؟ تڏھن اُن وراڻيو ته ”ان ڳالهه کي ڇڏيو اڄ اسان وٽ کينئراج سنگهه سوڍو آيل آھي. بس ايشور پت رکي“ .اهو ٻُڌي سوڍي کينئراج کان ٽھڪ نڪري ويو ۽ چيائين ته” چريا ته ناهيو. آئون انسان آھيان ڪو ڍڳو ته نه آھيان جو ايترو کائيندس. اڌ لولو ٻاجهر جو ۽ ڏھي جو گلاس ڏيو ته آجيڪار ڪيان.“
کينئراج سنگهه سوڍي پهرين شادي ڳوٺ ڀارو جو تڙ جي ڏوهٽن مان ڪئي. جنهن مان کيس ٻن ڇوڪرين جو اولاد ٿيو. ٻئي ڇوڪريون هندستان ۾ پرڻايون. هڪڙي راجستان ۾ ۽ ٻي واگڙ ۾. کينئراج سنگهه سندس پهرين گهر واريءَ جي گُذاري وڃڻ کان پوءِ ٻي شادي ڳوٺ هوٿيئر جي ڀٽين مان ڪئي جنهن مان کيس هڪ پُٽ لڇمڻ سنگهه سوڍو آھي.
ڪنهن دؤر ۾ هن اُديوڳيءَ انسان جي هشاش بشاش حياتيءَ واري دهشت ۽ دٻدٻي گهڻن نام ڪٺين نيتائن جون ننڊون حرام ڪري ڇڏيون هيون. هن جي حُڪم کان سواءِ مٺي ۾ ڪو به فيصلو نه ٿيندو هو. هن جو عروج گهڻن جي زوال جو سبب بڻيو، اها ڳالهه گهڻن جي من ۾ ميخ وانگي چڀي ٿي سو انهن بدلي جي ڀاونا ۾ اچي ويساگهاتي ذريعي هن هيري جي هتيا ڪرائي ڇڏي. مٺي جي ماڻھن تي اک پُور اعتبار ڪندڙ هن با ضمير سوڍي کي آخرڪار 1963ع ڌاري مٺي جي مهمان نوازي ئي مهانگي پيئي.

***

دليپ سنگهه سوڍو

دليپ سنگهه سوڍو

هُو جيڪو جَر تي ڏيئي جهڙو خوبصورت هو. هُن جي للاٽ جي ويڪرائي ڏسي هڪ طبيب حيرت ۾ پئجي ويو هو. وڏو ماڻھون ٿيڻ هُن جي نصيب ۾ ھو. هُو جيڪو ابهم وهي ۾ ئي وڏو ٿي هليو ويو. جنوري ۾ آيو ۽ جنوري ۾ هليو ويو. لطيف جي نانءُ کي بڙ جي گهاٽيءَ ڇانوَ سمجهندڙ هي رابيل روپ رونکڙو ڏھيلا ڏار پکيڙي ڪو ڇانوَدار جهاڙ نه بڻجي سگهيو.
ھُن جو جنم پهرين جنوري 1982ع تي تعلقي ڏيپلي جي ڳوٺ آروکي ۾ رامسنگهه سوڍي جي گهر ۾ ٿيو. رامسنگهه سوڍو جيڪو نه رڳو ٿر جو مشھور سياستدان هو پر راڄنيتيءَ جو به تمام ماهر هو. هُن جي هندستان وڃڻ کان پوءِ ٿر جي راجپوتي سماج ۾ راڄوڻيءَ سياست سماپت ٿي ويئي.
دليپ سنگهه سوڍي شروعاتي تعليم K.G اسڪول ڪراچي مان ورتي ۽ ميٽرڪ گورنمينٽ هاءِ اسڪول مٺي مان حاصل ڪئي. ڪاليج مخدوم بلاول سائنس ڪاليج ٽنڊو محمد خان مان پاس ڪئي. ان کان پوءَ وڪالت جي ڊگري حاصل ڪرڻ لئه پرڏيهه پلاڻي ويو. هندستان جي شھر ڀُڄ ۾ قيام پذير هو. قدرت جو قهر ڪڙڪيو ۽ تاريخ ڇويهه جنوري 2001ع تي جمعي جي ڏينهن 8:27 منٽن تي انجار شھر مان اُٿيل زلزلي جي زد ۾ هنڌ سنڌ لُڏي ويون ۽ ڀُڄ جي شھر ۾ هي سنڌ جو ڏهڳُڻي ڏيئو گُل ٿي ويو. ڪارونجهر جي ڇاتيءَ مان اوڇنگار نڪتي، آروکي اوسارا ڪڍي رُني. مارئي جو ماڳ سوڳ ۾ سراپجي ويو. ڪنهن راجڪماري جي جي للاٽ جي لالڙيءَ ڪري پيئي. ڪا چُوڙيءَ بنان ڇڻڪڻ جي سمهي پيئي. ڪا ڇير وڄڻ کان اڳ ڇني پيئي. ڪي ڳيچ ڳَلن ۾ اٽڪي پيا. ڪا مينڌي رنگ ڇڏي ويئي.
سوڍا! تو وڃڻ ۾ ايڏي جلدي ڇو ڪئي.؟ توکي ته اڃان ادب جو طور سينه سر ڪرڻو هو. توکي ڪنهن ٻيگهي تي ٻھڪندڙ ٻاون وير ٻانهياريءَ جي لوڏ جهڙا اُھي لاکيڻا نظم لکڻا هُئا جيڪي تنهنجي روح ۾ تڏھن رمندا هُئا جڏھن ڪنهن ڀنڀيءَ جي ڀنڀن تان آنچل اُڏار ڪري ڪو بادل بڻجندو هو. توکي ڪنهن نو ورنيءَ ناريءَ جي گهُور جهڙا اُهي غضبناڪ غزل به لکڻا هُئا جيڪي تنهنجي اکين ۾ تڏھن ترندا هُئا جڏھن ترائي ۾ ترندي ڪا جل پريءَ پنهنجي غزال اکين سان گهوري هوائن جا هوش اڏائيندي هُئي. توکي اڃان پئماني ۾ رهجي ويل ووڊڪا جي پڇاڙڪي پيگ جي خُمار جهڙو نشيلو نثر لکي گهڻن تي اثر ڇڏڻو هو. توکي ”سوڍائڻ“ جا صفحا سنڌي ۾ اُتاري سوڍن جي صحيح تاريخ سنڌورش ۾ متعارف ڪرائڻي هُئي.
دِلُو تون ڪيڏو نه دُور انديش ماڻھون هُئين! ارڙهن سالن جي ڄمار ۾ ائين چئي وئين ته ”انسان جي عمر بي بقا آھي. جنهن وقت مالڪ ياد ڪيو، اُن وقت وڃڻو پوندو. ان ڪري اهو ضروري آھي ته هُو ٿوري وقت ۾ جيترو ٿي سگهي ته اوترو ڀلائي ۽ نيڪي ڪري“. متان زندگيءَ جو سج لهي وڃي.
تو تمام ننڍڙيءَ ڄمار ۾ گهڻو ڪجهه سوچيو. تو سخاوت ۾ سنسار جي سونهن تي سوچيو، تو اُتم اخلاق ۽ ان جي اثر تي نوخيز نثر لکيو، تو علم جي اڻاٺ ۽ ان جي اهميت تي قلم کنيو، بهادري ۽ ان جو شان به تنهنجو ادبي ذوق بڻيو، تو سماج ۽ ان جا حق ۽ فرض به سمجهايا، تو صاحب جي صاحبي کي عجب جي اک سان ڏٺو ۽ اهو به تو سمجهايو ته اولاد کي سُڌارڻ مائٽ جو پهريون فرض آھي. تو جانان کي ميارن جا تحفه مُڪيا، تو آتم هتيا ڪندڙ انسانن جي لاءِ آواز اُٿاريو، تو بيروزگار عوام جو بارود سان تحفظ جهڙا عالمي اشوز اُٿاريا، تو ٿر ۾ آيل طوفاني تباهي تي به بنهه بي باڪيءَ سان قلم کنيو.
مڃون ٿا تو تمام ننڍي عمر ۾ وڏا ڪارناما سرانجام ڏنا هئا. تون ”روشن راھون“ جهڙو ادبي گُٽڪو سنڌي ساهتيه جي جهولي ۾ وجهي امرتا پائي وئين. پنهنجي ڳوٺ ۾ ڪتب خانو کولي علم جي لاٽ ٻاري پنهنجو ڳاٽ اوچو ڪري وئين پر يار اڃان گهڻو ڪجهه ڪرڻو هو. توکي پارڪر جي اُنهن پرمارن جي ونين جي وکريل سينڌن تي شاعري ڪرڻي هُئي جيڪي ڀومي جي ننگ ۽ ناموس تان نثار ٿي ويا. جن جا پاڙيا اڄ به پنهنجي ماروپٿر جهڙي مٽيءَ ۾ کُتل آھن. توکي لاڙ پٽن ڏي ويندڙ لاهيارن جي لاڏن ۾ رهجي ويل سهيلين جي سُڏڪن تي ڪي ليک لکڻا هُئا.
توکي مورن جي ميگهه تڙپنا کي تحريرن جا روپ ڏيئڻا هئا. توکي ٻاٻهين جي ٻولين، جيجلن جي لولين ۽ شڪارين جي گولين تي به قلم ڪميت ڊوڙائڻو هو. ريتن جي پريت پاريندڙ سوڍن جي شان ۽ مان جو ڪارڻ بڻجي سنڌ ڇڏي ويندڙ ڌرتيءَ ڌيئارين لئه وڇوڙن جي ٻوليءَ ۾ سهرا سرجڻا هُئا.
تنهنجي وڃڻ کان پوءِ تنهنجي مطالعي واري ميز ڪتابن لئه سڪي ويئي آھي. تون اچانڪ هليو وئين. توکي اڃان ”رهجي ويل منظر“ جهڙي محبوب ناول تي دل کولي ڳالهائڻو هو. توکي سارا شگفتا جو سُور نامون ”آنکين“ ضرور پڙھڻو هو. ننڍي کنڊ جي وڏي ليکڪه ”ميگها“ کي پڙھڻ به تنهنجي مقدر ۾ نه هو. ”نيٺ گونگي ڳالهايو“ کي پڙھڻ به تنهنجو نصيب نه بڻيو. توکي امرتا پريتم جي آپ بيتي” رسيدي ٽڪيٽ“ مان رس وٺڻو هو. توکي”آگ ڪا درياءَ“ اک مان ڪڍڻو هو. توکي ”ميرا داغستان“ واري حُب الوطني مان سُرڪ ڀرڻي هُئي. يار تو وڃڻ ۾ وڏي تڪڙ ڪئي.تو ”پيغام لطيف“به ڪونه پڙھيو ۽ نه وري ”ديار دل دستان محبت“ کي دل سان پڙھيو ۽ توکي ته اڃان”چانڊوڪيون ۽ چيٽ“ مان چس وٺڻو هو. اي سنڌ وطن جا سپوت ڪوي! تون جيڪڏھن ڪرشن چندر جي قلم مان رت بڻجي وهيل ورهاڱي جا وڍ ’’غدار‘‘ ناول پڙھين ها ته ايڏانهن ڪوچ نه ڪرين ها.
ڪنهن گُل اندام گُجر جي ڳچي جو هار ٿيڻ کان اڳ ۾ هليو وئين. ٿورڙو ته ترسين ها يار! ڪن ڪڻڪ رنگين ٻانهُن تولئه عاج جو اڇو چوڙو پاتو هو، اُن ۾ پنهنجي پريم رس جو ٽونئر ته ٽانڪين ها. اگني ونس سوڍا اگني ديو کي ساکي سمجهي چونئري جا چار ڦيرا ڦري، ڪنهن راول ديس رجواڙي جي روُپونتيءَ رجپوُتاڻيءَ راجڪُماريءَ جي مانگ ۾ سِندُور سجائڻ کان اڳ ۾ ئي الوداع ڪري هليو وئين. ايڏي تڪڙ ڇو ڪيئي.؟ توکي ته اڃان ڪنهن ڪونج ڳچي ۾ ھٿن کي هنسليءَ ڪرڻو هو. توکي ته اڃان ڪن پرسڌ پيرن لاءِ نظمن جا نورا ٺاهڻا هئا. ڪنهن وڏور وينگس جي ڪارن وارن ۾ سينڌ ڦُل ٿيڻ کان اڳ ۾ مُرجهائجي وئين. ڪنهن دلپذير دوشيزه جي ڪنول ڪَت جو ڪمربند ٿيڻ به پسند نه ڪيئي. اي هن ڀومي جا ڇيل ڀمريا! هن ڌرتيءَ جي ڪنهن دادليءَ جي نصيبن جي الي مٿان ٻوريو ته ٿئين ها. ان جيجل جي هٿن جا سينگاريل سهرا ته مک تي سجائين ها جنهن جيجل توکي نو مهينا پنهنجي ڪُک ۾ پاليو هو. جنهن جي هر ڪامنا تنهنجي ڪاميابي سان سلهاڙيل هئي.اُن ماتا جو هردو تنهنجي وڇوڙي تي هيرڻ پن وانگي ڦارون ڦار ٿيل آھي. پنهنجي اُن پتا شري رامسنگهه سوڍي جي روح کي ابدي فراق جا فٽ ڪهڙي ڏوھ ۾ ڏيئي ويئن جنهن ڪڏھن ڪنهن ماڪوڙي جو به من نه رنجايو هو. هُو دل جو دياونت هو. هر پراڻي جو آدر ڪرڻ هن جو وڏو گُڻ هو. هُو عقل جو وير تنهنجي وڇوڙي تي صفا جهُري پيو هو. هُو توسان اتيت پريم ڪندو هو. هُو تنهنجي ارٿيءَ جي رک کي اوڏو ٿيڻ لئه هي وطن ئي ڇڏي ويو. الا آروکي اداس ٿي ويئي. اُها آروکي جنهن جي ڪنهن وقت ۾ سامروٽي واري خطي ۾ وڏي هاڪ هوندي هُئي. مالديو سوڍن جي پنجن ڳوٺن ۾ پرمک ڪردار نڀائيندڙ هي نگري صفا سرو ٿي ويئي. تنهنجي والد صاحب جي وڃڻ کانپوءِ اسان جي ڪميونٽي ۾ وڏو خال پيدا ٿيو آھي. جنهن جي ڀرپائي شايد صدين تائين ٿي نه سگهي.
اي سُگُڻي سوڍا! تنهنجي مهمير وجود جي واسنا لاءِ آروکي جو آسڻ واجهائي رهيو آھي. اُھي ڀٽون توکي ڀاڪر پائڻ لئه لُڇن ٿيون جن جي چوٽين تي چڙھي تو مورن سان گڏ ملهاريون ڳايون هيون. تنهنجي ڳوٺ جي ڏھر واري اُها ترائي تنهنجي ڪنچن ورني تن کي ڇُھڻ جي تؤنس ۾ تڙپي رهي آھي جنهن جي اجهاڳ پاڻي ۾ تون پونئري وانگي ترندو هُئين. تولئه ته اُن ڄار جا ٽار به پار کڻي رُنا آھن جنهن جي لامن تي آنٻليو ڪندي، ڪنهن جي ڇاتلن ڇتن کي ڇيڙيو هو.
توکي خبر آھي تنهنجي وڃڻ کانپوءِ تنهنجا دوست ڪيترا دُکي ٿيا آھن.؟ چيلهار جو چلولو شاعر ڀارو مل امراڻي تنهنجي المناڪ الوداعي تي لنپ وانگي جليو آھي. هُو لفظن جون اوڇنگار ڏيندي چوي ٿو ته ”ڪارونجهر جي چوٽيءَ تان آئون پڇمائي جي پڻڇائي کي ڏسان ٿو، جتي تنهنجي مٽيءَ پيل آھي. پر منهنجا محبوب دوست! چئن ڏينهن جي بيقراري آھي، سامروٽيءَ جي سڪ تنهنجي ارٿي رک کي ڏکڻ واءُ ۾ اُڏائي اچي آروکي جي آسڻ ۾ رکندي. ماڪ ڀنل مٺي جون هوائون تنهنجون سلامي ٿينديون.“ تنهنجي اچانڪ اولاڪي ۾ پريت پال جو اندر پروڻ ٿيل آھي. ھُو دُکي دل سان دانهن ڪري چوي ٿو” دليپ ڪارونجهر جي ڪور تي جڏھن مور ٽھوڪا ڪري پيار ۽ پريت جو اهڃاڻ ڏيندا تڏهن تنهنجون يادون اسان جا وڻ ئي وڄائي وينديون.“ميوارام ٻالاڻي جو ادب تان ارواح ئي کڄي ويو آھي.هو گمنامي جي تاريڪي ۾ گُم ٿي ويو آھي.عبدل بجير جي اک مان هڪ ڳوڙھو اڄ به تولئه ڳڙي ٿو.جتي تون جوڀن جا ٽھڪ ڏيئي سنگت کي چانهه جون چسڪيون پياريندو هئين اُتي هاڻي منڪر ماٺ واسو ڪيو آھي.مٺي وارو سوڍا هائوس هاڻي ميواڙ هائوس ۾ تبديل ٿي چُڪو آھي.تنهنجن پراڻن پڊن جي پاسي مان گُذر ٿئي ٿو ته روح رڙ ڪري اوهان سوڍن کي ساري ٿو. پر گيهلوتن جي گهٽي ۾ ھاڻي ڪو اهڙو سوڍو رهيو ئي ناهي جيڪو حُب مان هٿ ڏي. تنهنجي چوياريءَ وارو باغ ڀيلاڙجي ويو آھي. تون ڪاليداس جي ديس ۾ ميران جو سُرندو ٻُڌندي سڪون جي ننڊ سُتو آھين.
تولئه ڀٽائي جي تنبوري جي هر تند تڙپي ٿي. تولئه سنڌ سُڏڪي ٿي.
***

جُوجهار سنگهه ساڏوُر

جُوجهار سنگهه ساڏوُر

سوڍن جي صاحبي واري دلربا دؤر ۾ چارڻ ڪوين جي دعائن ۽ آيل (ماتا جي) جي ڪرپا سان چمڪندڙ چيلهار جي ڀر سان اکاڻي ڍاڻي وارو ڳوٺ به عروج تي پهتل هو. اهو عروج زوال ۾ تڏهن تبديل ٿيو جڏهن بر ضمير جو ورهاڱو ٿيو. ورهاڱي کان به وڏا وڍ انهن ٻن جنگين ڏنا. جن ۾ ڀومي جا ڀلماڻسيا هميشه لاءِ هتان هليا ويا. 71ع ۽ 65ع جي پاڪ ڀارت جنگين ۾ ست راڄيا سوڍا ڇڙوڇڙ ٿي هندستان هليا ويا. انهن ۾ ”آنٻجي ري گان“ جي املهه هيري سخي ڏاتار جُوجهار سنگهه ساڏور جو ڪُٽنب به هندستان هليو ويو. جُوجهار سنگهه جنهن جي باري ۾ ڪوي چمن چارڻ چوي ٿو ته:

هل هنيا ڪر هام هلي جوجهو جانچسان
منگتان رو وسرام موٽو ست مهاسينگهه رو

(اي دل جلدي ڪر اتي هل جتي جُوجهار سنگهه رهي ٿو.جيڪو ڏيجوانن لاءِ ڏڍ آهي. مهاسنگهه جو سپوٽ پٽ آهي.)

جاچڪ پاتو جوجهو آمڇ پالتو مهراڻ
سوڍو سورج سريکو آپڻي گڊ امراڻ

(امراڻي گڊ وارو سج جهڙو تيج رکندڙ جُوجهار سنگهه ساڏور منگتن لاءِ ڏاتار آهي. هُو اسان کي ائين پالي ٿو جئين مڇين کي سمنڊ پالي ٿو.)

ساڏورڪي جي ٻارنهن تڙن ۾ مُک ڪردار نڀائيندڙ پنهنجي ڪل جي پت ۽ نڪ رکندڙ جُوجهار سنگهه ساڏور جو جنم مهاسينگهه سوڍي جي گهر ۾ ٿيو. جُوجهار سنگهه جهڙي مها پرش جو نالو سخاوت ۽ مهمان نوازي واري تاريخ ۾ هميشه لاءِ سنهري شٻدن ۾ لکيو ويندو. انتهائي ڪسمپرسي واري هيبتناڪ حالت ۾ به هن ڪڏهن به سخاوت جو سج لهڻ نه ڏنو. ڏاتار طرفان مليل هر آزمائش ۽ امتحان کي پاس ڪيو.چيلهار جي چؤرنگ نگري ۾ نشانبر سندس ڄار واري ڪوٽڙي (اوطاق) ڪنهن وقت ۾ ساڏورڪي جي سڃاڻپ هئي بلڪ سوڍن جو ننگ ۽ ناموس هئي. سوڍو جُوجهار سنگهه نيڪ نيت صاف سٿرو ۽ سچو پچو پُرش ھو. هميشه هرک جهڙو ويس پائيندڙ، ريتن ۽ روايتن جو امين هو. تڏهن ته چارڻ ڪوين هن جي سونهن، سخاوت ۽ سيرت کي شاعري ۾ چوراسي چنڊن جهڙي ڀيٽا ڏني آھي.
ٿي ڏهي وڙ ٿاٽ نت گرڻي امل گڙي
رنگ هو سگڙي ڍاٽ رنگ جُوجها راجوي

(جُوجهار سنگهه سوڍي جي اوطاري ۾ ماڻھون ڏھيءَ جون وٽيون ڀري پيئن ٿا. روز امل ڪسونٻا ٿين ٿا. اي ڍاٽ! تنهنجي سڀاڳي ڌرتيءَ جي دڳ دڳ کي جس هجي.جس هجي سوڍي جُوجهار سنگهه کي.)

مور ٽهو ڪي ون ۾ ڌيما پک کڻــــــي
موٽو ست مها سنگهه رو جُوجهو ڄگ وڻي

(جئين مور پکي بن ۾ ٽهوڪا ڪري آهستي آهستي هلندو آهي، ائين ئي مهاسنگهه سوڍي جو سپوٽ ڪنور جُوجهار سنگهه دنيا کي وڻي ٿو.)

ڪوٽان اوپر ڪوٽڙي گڊان اوپر ڄار
چڙهي چوٽي ڏونگري ڪران نائي نهار
جُوجها تانجي جاڙ چيلهاڻو چمڪايو

(وڏن قلعن تي هن جي ڪوٽڙي ڀاري آهي، ۽ گڊن کان هن جي ڄار مٿي آهي. جبل تان چڙهي ڏسان ٿو ته اي جوجهار سنگهه سوڍا! تنهنجي ڄار چيلهار کي چمڪائي رهي آهي.)
روايت آهي ته جُوجهار سنگهه سوڍو روزمره واري روايتي رهاڻ هڪ ڄار هيٺ رچائيندو هو. جتي ڀانت ڀانت جا ماڻهو ايندا هئا ۽ امل ڪَسُونٻا ٿيندا هئا. چارڻن ڀاٽن ۽ منڱڻهارن کي دان پُڃ ڪيا ويندا هئا.

چيلاڻي ري چارڻي گايا گڻ اپار
جُوجهي رو جهار ڪرسين پيا ڪلجگ ۾
(چيلهار جي چارڻن هن سوڍي جا تمام گهڻا گڻ ڳايا آهن ۽ دعا ڪئي اٿس ته جُوجهار سنگهه جي پوجا ڪلجگ ۾ به ڪئي ويندي.)

مذڪوره دوهي کي مد نظر رکندي ڏسنداسين ته، سو سيڪڙو سچ ثابت ٿيندو ته، چارڻن جي ڪويتائن ۾ ڪيل اڳڪٿي ڪڏهن به ڪوڙي ناهي ٿيندي آهي. ان جو مثال هي آهي ته، جُوجهار سنگهه جو جُهار اڄ به ڪيو ويندو آهي. بڊي ۽ مانگهه جي سائي سومر تي هن سخي ڏاتار جي قبر تي خيراتون ڪيون وينديون آهن نه رڳو ايترو پر برسات جي منٿ پوري ڪرڻ لاءِ آکو پايو واري رسم به هن جي آخري آرام گاھ تي ڪئي ويندي آهي.
راوي روايت ڪن ٿا ته، جڏهن برصغير جي بهادر راڻي وڪٽوريا امرڪوٽ قلعي تي گولڊن جوبلي وارو جشن ملهائڻ لاءِ پراڻين توپن جا منهن کولي تڙاڪا ڪرايا هئا تڏهن ڍاٽ جي سمورين مهان هستين کي هن مها اُتسو ۾ شريڪ ٿيڻ لاءِ مدعو ڪيو هو. انهن عظيم شخصيتن ۾ چيلهار جو چتر سخي سُورمو جوجهار سنگهه ساڏور به شامل هو. جُوجهار سنگهه راڻي وڪٽوريا کي چيو هو ته اسان راجپوتن لاءِ سڀ ڪجهه اسان جي عزت، آڻ، ماڻ ۽ ملڪ هوندو آهي.
ڄُڳن جا جهونا اڄ به ڪنهن مچ ڪچهري يا رهاڻ رس ۾ ماضي جي ڳالهين جي ڳوٿرين جو مُنهن کوليندا آهن ۽ ذڪر جيڪڏهن سخاوت جو نڪرندو آھي ته، اول ۾ هن انسان کي ضرور ياد ڪندا آهن. هي مهان پرش ڍاٽ جي ماٿي جو موڙ هو. هن سخاوت ۽ اصول پرستي سان پنهنجو جيون چريتر سُڌاري ڍاٽ جو ڳاٽ صدين لئه اوچو ڪري ڇڏيو آھي.
عمرڪوٽ جا جهونا اڄ به هن سخي کي ساري ٿڌا ساهه ڀريندا آهن. سندس سمي جا ساٿاري ته مٽيءَ جو کاڄ بڻجي ويا آھن پر انهن جي پيڙهين مان موجود ڪي جهوني نسل جا ساڃانهه وند هن سوڍي جي سخاوت جا سبق دل جي درسگاهن ۾ اڄ به پڙهندا اچن ٿا ۽ ٻين کي به پڙهائيندا اچن ٿا. آکاڙي مندر واريون ڳالهيون اڄ به تاريخ جو طويل باب بڻجي چُڪيون آهن. عمرڪوٽ جي آکاڙي مندر ۾ ڪنچن ورني ڪايا ۽ سندرتا جي مايا سان سرشار ست راڄيا سوڍا روايتي رهاڻ رچايندا هئا تڏهن ڏِس ڏِس جا چارڻ ڪوي ،ڀاٽ ۽ منگتا اُنهن جي امل ڪسونٻن واري رهاڻ کي رنگ (سلام ) ڏيڻ لاءِ ايندا هئا. هي رنگ ڏيندا هئا ۽ راجپوت مُڇن کي تاوَ ڏيئي امل ڪَسُونٻن جا ڪٽورا ڀري پيئندا هئا. يجمانن کي دل سان دان ڏيندا هئا. چوڻ وارا چون ٿا ته هڪڙي ڀيري انهن ڀومي جي ڀلماڻسين جي رهاڻ رچيل هئي، انهي رهاڻ ۾ چارڻ ڪوي سخين ۽ سُورمن کي رنگ ڏيئي رهيا هئا. آکاٽي جي شڀ پرٻ جو ڏينهن هو. چاندي جي ڪٽورن ۾ ڪسُونٻو وڄ تي نانگ وانگي چلڪي رهيو هو. تلوارن کي مياڻن مان ڪڍي رت جا تلڪ ڏيئي پُراڻي پرمپرا پاري پي ويئي. مڇن کي ڇلي وانگر گول وٽئيندڙ راجپوتن جي اکين ۾ خمارن جا کيپ چڙهيل هئا. غنودي طاري ٿيل اهڙي رس ڀري رهاڻ ۾ ڪيئي سخي ۽ سورما پنهنجن پوروجنن کي ساري هشاش بشاش ٿي رهيا هئا. تڏهن راڻي ڀڀوت سنگهه سوڍي رڙ ڪري چارڻ ڪوي کي چيو ته اي ڪبيشر! تو چيلهار جي هڪ غريب جُوجهي ۾ ڇا ڏٺو آهي، جو اسان جا ڪوٽ قلعا ۽ سونا روپا دان پڃُ وساري هن جي ڄار کي ياد ڪرين ٿو.؟ تڏهن ٻارٽ جي بي اختيار چئي ڏنو ته:

ڪوٽان اوپر ڪوٽڙي گڊان اوپر ڄاڙ
جُوجها ٿانري جات نه جنميو نه جنمسي

جُوجهار سنگهه ساڏور راجستان جي هڪ مشهور ڳوٺ ڪوٽڙي مان شادي ڪئي هئي. جُوجهار سنگهه جو پٽ چهنسنگهه هو. چنهسنگهه جو آنٻجي ٿيو. جيڪو 1965ع واري جنگ ۾ ڀارت لڏي ويو. جُوجهار سنگهه جو پوٽو آنٻجي پنهنجي وقت جو ننگ دڙنگ سوڍو ٿي گذريو آهي، جنهن جي باري ۾ چون ٿا ته هو جڏهن هندستان ويو تڏهن اتي ڪنهن کوھ تي گهوڙو پيارڻ ويو تڏھن ڪنهن نام نهاد ۽ بي وڙي عورت هن کي تنڪو ڏنو ته جيڪڏهن ايترو تڪڙو آهين ته، پنهنجي گهوڙي لاءِ الڳ کوھ کوٽائي پيار هئنير هليو وڃ. اسين پاڻي ڪون پيئڻ ڏينديوسين . ان ئي طعني ۾ هن ڍاٽ جي مور جو هانوَ ٽُٽي پيو ۽ ستت ئي ان ڳاراڻي ۾ ڳري مري ويو. آنٻجي سوڍي کي اڄ به چيلهار جو ٻچو ٻچو ياد ڪري ٿو. هن جا فيصلا هن جا ٺٺ باٺ ،هن جي چال چلت تي اڄ به ٿر فخر ڪري ٿو.
جوجهار سنگهه سوڍي جي باري ۾ اها ڳالهه مشهور آهي ته، هو ڪابه ڪرپيل شيءِ (پٽ تي ڪريل) نه واپرائيندو هو. هڪ ڀيري سندس ساهورڪي ڳوٺ ڪوٽڙي ويو جتي ساهورن سندس پرک خاطر هڪڙي وڏي امتحان ۾ وجهي ڇڏيو. ڇا ڪيائون جو جڏهن جُوجهار سنگهه ضروري حاجت خاطر ڪڙسيو (لوٽو) کڻي جهنگ ڏي روانو ٿيو. تڏهن پويان انهن آفيوم جي دٻلي کٽ تان ڪيرائي ڇڏي. جُوجهار سنگهه آفيوم جو ٻنڌاڻي هو ۽ هن جو سمورو آفيم ان دٻلي ۾ هو. ڪوٽڙي ۾ ان وقت ٻيو آفيم ملڻ مشڪل هو. جڏهن هُو ضروري حاجت ڪري موٽي رهيو هو، تڏهن رستي ۾ هن کي هڪ چارڻ ڪوي مليو، جنهن چيو ته، ’’تنهنجي نالي تمام گهڻي نيڪي ٻُڌي آهي، تون وڏو ڏاتار آهين، مون کي توتي ناز آهي، اڄ تنهنجي ڏسان ڏاتارپي.‘‘ تڏهن جُوجهار چيو ’’گهر جيڪي گهرڻو اٿئي ..‘‘ چارڻ چيو ’’مون کي هينئر هتي جو هتي اُٺ کپي.‘‘ جُوجهارسنگهه چيو ’’هتي جهنگ ۾ اُٺ ڪٿان ڏيان.؟ تون هل منهنجي ڳوٺ جهڙو کپي تهڙو اُٺ ڪاهي وڃ.‘‘ چارڻ وراڻيو ته ’’پوءِ هارمڃ.‘‘ جُوجهار سنگهه سوچيندو رهيو ۽ پرڀو کي پت رکڻ لاءِ پڪاريندو رهيو. چون ٿا ته ڪڙسيو واري سان ماڃيندي ان مان سوراخ ٿي ويو. (اڳي رواج هوندو ھو ته، جهنگ مان واپسي تي ڪڙسيو واري سان ماڃيو ويندو هو.پتل ۽ ٽامي جو ڪلش هوندو.) ڪلش مان جڏهن سامهون هٿ نڪري ويو تڏهن هن سخي سوڍي جو سڏ پرماتما ٻڌو ۽ ان مهل اتان جوڙئو جي نهڙين جي اُٺن جي قطار گذري جيڪي پَن کڻي وڃي رهيا هئا. ان قافلي ۾ جُوجهار سنگهه جا دوست به موجود هئا. جُوجهار سنگهه انهن کي چيو ته هڪ اُٺ کپي ٿو، ڏيو هن چارڻ ڪوي کي ڏيڻو آهي. نهڙي سردارن وراڻيو حڪم کپي سوڍا سڄي قطار حاضر آهي. ائين هي سوڍو پنهنجي پت رکي واپس اوطاري پهتو ته ڏسي مار! امل جي دٻي ته پٽ تي پئي آهي. اُٺ واري امتحان جي پيڙا ۾ هن جو امل اڳي ئي اُتريل هو، سو تمام گهڻي تڪليف ٿي. هن کي ماجرا سمجهه ۾ اچي ويئي ته چارڻ کي ڪنهن موڪليو هو ۽ آفيم ڪنهن پٽ تي ڪيرايو آهي. سو ناراض ٿي اتان اٿيو ۽ چيائين ته اڄ کانپوءِ منهنجي پيڙهي مان ڪير اوهان جو پاڻي نه پيئندو. سوڍي جو سراپ سچو ثابت ٿيو. ڪجهه ڏينهن کان پوءِ سندس پٽ ناناڻي ويو. ۽ اتي ئي مري ويو. هن ڳالهه مان ثابت ٿئي ٿو ته، ڏاتار کي رنجائڻ معنيٰ رب کي رنجائڻ برابر آهي. ڇاڪاڻ ته سخي خدا کي به پيارا هوندا آهن. چوڻ وارا چون ٿا ته، جوجهار سنگهه سوڍي سندس ڳوٺ ۾ واپس اچڻ کان پوءِ جوڙوئي جي نهڙين کي اُٺ جي عيوض پنهنجي ست اڪڙ ٻني ڏيئي انهن جا ٿورا مڃيا هئا.
جُوجهار سنگهه ساڏور جي باري ۾ هڪ روايت آهي ته، هڪ ڀيري اوطاق تي مهمان آيا هئا پر هن مولائي وٽ گهر ۾ ڪا شيءِ نه هئي. ڏاڍو پريشان ٿيو. سندس ساهوواڙيءَ هن جي پريشاني ڏسي روئڻ لڳي ۽ پرڀو کي پُڪارڻ لڳي ته اي مالڪ! اسان کي ايترو ڏي جو اسين ڪنهن آيل جو آدر ڪري سگهون. ٻيئي پتي پتنيءَ ڏاڍا پريشان ٿيا. چون ٿا ته شام جو ٽاڻو هو، جُوجهار سنگهه ڇا ڪيو جو شنان پاڻي ڪري هڪڙي چونئري ۾ در بند ڪري هڪڙي پير تي بيهي اتر طرف مهاڙ ڪري پنهنجي مرشد پير پٿوري کي پڪارڻ لڳو ته اي مرشد! اسان جو ڀرم رک. چون ٿا ته اڌ ڪلاڪ کان پوءِ چاندي جي سڪن جي ڇڻڻ جو آواز ٿيو. جُوجهار سنگهه اک کولي ڏسي ته کوڙ سارا چاندي جا سڪا پيا آهن. ڏاڍو خوش ٿيو ۽ انهن کي جلدي وڪڻي، آيل مهمانن جو آدر ڪيو. اهڙا هئا اسانجي ٿر جا ڏاتار جيڪي اڻ هوند ۾ به هوند جهڙو آدر ڪندا هئا. جُوجهار سنگهه کي اڄ به منهنجو صحرا سڏڪي سلام ڪري ٿو.
***

اُڌيسنگهه سوڍو

اُڌيسنگهه سوڍو

پهاڙن سان پيار ڪندڙ سوڍا هن ڌرتي جا اُهي سپوٽ پٽ آهن جن جي تاريخ سندن رت جي مس سان وقت جي نبض تي لکيل آهي. اهڙي تابناڪ تاريخ جنهن جو ورق ورق ڌرتي جي پيار سان سرشار آهي. پراڻ ڏيئي پنهنجو پرڻ پاريندڙ اهڙن ڀومي جي ڀلماڻِسين جا ڪردار هن ڌرتي جي ماٿي تي سندور جيان سجايل آهن.
هُو به انهن سورهيه وير سوڍن مان هڪ هو جيڪي ننگر جو ننگ هئا. جن پنهنجي ڀومي جي ڀلي لاءِ حياتن جا ٻليدان ڏنا. جن پنهنجي سر زمين سنڌ جي مٽيءَ جي سنڀال ڪندي دجلا جي لهرن وانگي رت وهايو. هُو ويرا واھ جي وڏ ڌڻي حاڪم لڌو سنگهه سوڍي جو اهو موڀي پٽ هو جنهن پنهنجي پراڪرمي پيءَ جي ” سُت “ جي لڄ رکندي، ڌرتي تان ٻلهيار ٿي پنهنجي راجپوتاڻي ماتا جي ٿڃ ملهائي.
هُو جيڪو اماوس راتين جو ويرا واھ جي کيتن ۾ کُڙکٻيتن جي پويان ڊوڙندي وڏو ٿيو هو. هُو جيڪو سانگا جي ڇوليون هڻندڙ ڇر ۾ ڪنهن وينگس جي ڇتن کي ڇاڇولي ڇڙواڳ بڻيو هو. هُو صفا ارڏو هو. هن پارڪر جي پٽن تي ڪيئي ڪُميت ڊوڙايا هئا. هن جئيڻ چاهيو ٿي، آزاد فضائن ۾ ڪنهن اڏامندڙ پکي جيان پر قسمت ۾ ڪجهه ٻيو ئي لکيل هو. اُڌيسنگهه عرف اُڌمل سنگهه سوڍو هڪڙي ڏينهن ڪنهن ڪم سانگي پنهنجي من پسند سُرخي گهوڙيءَ تي چڙهي پنهنجو ڳوٺ ڇڏي ڀر واري ڪنهن ڳوٺ ويو هو. 1853ع وارو سال هو. هُو ننگر کان الاهي دور وڃي چڪو هو. هن کي ڪائي ڪل نه هئي ته سندس ڌرتي پيرن هيٺيان ڇني ويندي. هُو امل ڪسونٻي جي خمار ۾ گهوڙيءَ کي سراڙا ڏياريندو هليو ويو ۽ پويان ننگر ٻري پيو هو. 1853ع ۾ ڪنهن خود دار سوڍي جي هڪ ڪلارڪ سان ٿيل معمولي ڏند اوٿل غير معمولي موڙ اختيار ڪندي وڏو ممڻ مچائي ويئي.
شانت سوڍن جي وسيع سينن ۾ بغاوت جي جوار ڀاٽا اٿلي پيئي. سورهيه وير سوڍن سرعام سرڪاري نافرماني ڪندي پنهنجي آزاد وطن جي گهر ڪئي. سرڪاري دفترن کي دکائي، روڊن کي اکيڙي ۽ ٽيليفون تارن کي ڪٽي سڄي ننگر جو نظام درهم برهم ڪري ڇڏيائون. ڪرنل تروٽ حيدرآباد مان اسپيشل فوج گهرائي ۽ ٽي ڏينهن کان پوءِ حالتن تي ڪنٽرول ڪري سگهيو. پنج هزار ڪولهين جي فوج سان گڏ سوين سوڍن کي گرفتار ڪري جيل ۾ وڌو ويو. انهن ۾ اُڌيسنگهه سوڍي جو پيءُ حاڪم لڌوُسنگهه صاحب ۽ روپلو ڪولهي به گڏ هئا.
اُڌيسنگهه سوڍو پنهنجو ضروري ڪم ڪار لاهي جڏهن سندس اباڻي ڳوٺ ويرا واھ موٽي رهيو هو. تڏهن گهرٽياري ڳوٺ وٽ سندس گهوڙيءَ ڳوٺ ۾ وڄندڙ دهول تي ناچ ڪرڻ لڳي. گهوڙيءَ جي نرالي نرت تي هي شهسوار سوڍو تمام گهڻو سرهو ٿيو هو. هُو گهوڙيءَ تي چڙهيل هو ۽ گهوڙيءَ نچي رهي هئي. اها ماجرا ڏسي ڀر مان لنگهندڙ هڪ ارڏي ڪولهي ڪڙو ويڻ آڇيندي چئي ڏنو ته اي وطن جا وارث ! ” تون هتي گهوڙيءَ پيو نچائين ۽ تنهنجو پيءَ جيل ۾ پيو آهي“ ڪولهي جي هن ڪَک جيڏي ويڻ سَت فوٽ سوڍي کي آريءَ وانگي وڍي ڇڏيو. ڪولهي جي ٻار ڄڻ باھ تي تيل هاريو. اُڌيسنگهه سوڍي لغام کي ڪَشي سڌو ننگر جو رخ ڪيو. مينهن واءُ ڪندي پلڪ جهپڪ ۾ ننگر پهچي پهرين جيل جو دروازو ٽوڙيو، پنج هزار ڪولهين جي لشڪر سميت پنهنجي پيءَ کي به آزاد ڪرايو ۽ پوءِ تروٽ جي ڪڍ لڳو. تروٽ کي ڊوڙائيندو بندوق جا فائر ڪندو ويو. چوڻ وارا چون ٿا ته تروٽ پنهنجو ساھ بچائيندي هڪ موچيءَ جي گهر ۾ گهڙي ويو ۽ ڍڳيءَ جي کل اوڍي لڪي ويو. ڍڳيءَ جي کل ۾ لڪيل هئڻ ڪري هن ست وادي سوڍي رحم ڪري معاف ڪيو. هن بابت هڪ دوهُو ملي ٿو ته:

اُڌيسنـگهه آيو جي ڀورو ڀڄايو
ڀوري را ڪر ڪنپيا جي نان موچيءَ بچايو

(اڌيسنگهه سوڍو آيو جنهن انگريز کي پنهنجي ڀونءَ تان ڀڄائي ڇڏيو. انگريز جو انگ انگ ڏڪڻ لڳو، ميگهواڙ پنهنجي رڱڻ جي کلن ۾ لڪايو.)

اُڌيسنگهه سوڍي جي اڏولتا ۽ سورهيائي بابت انيڪ ڍاٽڪيءَ دوها ملن ٿا. جن کي پڙهي معلوم ٿئي ٿو ته، واقعي هن مرد مجاهد ۾ اها مڻيا هئي. تڏهن ته ڪوين ساراهيو آهي.

ڪارونجهر ري ڪارڻي آيو اُڌيسنگهه آپ
سوڍي آگڙ ڪوڻ لڙي ويريئي ڪيڌا ورلاپ

(ڪارونجهر جي ڪري اُڌيسنگهه پاڻ جنگ جي ميدان ۾ آيو.دُشمنن اچي دانهون ڪيون ته، هن وير بهادر سوڍي سردار اڳيان ڀلا ڪير بيهي سگهندو.؟)

اڌمل ري انگ انگ جوت جهڙڪا ڪري
ڏيکي روپ ڏهيت رو فرنگي ڀاگو ڦري

(اڌيسنگهه سوڍي جي سرير مان باھ جا اُلا نڪري رهيا آهن. هن ڏهيسر جو روپ ڏسي فرنگي ننگر جي رستن تي وائڙن وانگي ڊوڙي رهيو آهي.)

اڌمل اهڙو روپ جهڙو ڏونگر مٿي ڏيئو
راکيو ڀرم ڀومي نو جُگ جُگ سوڍا جيئو

(اي! اُڌيسنگهه سوڍا تنهنجي سونهن ائين آهي جيئن جبل مٿي ڏيئو، تون ڌرتي جي لڄ رکي آهي، شل جڳا جڳ جيئرو هجين.)

اڌمل سوڍا ويراواھ نان ڀومي ٿانرو ننگ
مت گنواڙي ماتر دروهيان ري سنگ

(اي! ويرا واھ جا سوڍا اڌيسنگهه هي ڌرتي تنهنجو ننگ ۽ ناموس آهي. غدارن سان گڏجي پنهنجي ماءُ کي نه وڃائج.)

تلوار اُڌيسنگهه ري ثابت ويڄ سڙاڪ
ٻگتر وار واڍي ٻيوڙا ڏاڪڻ بڻڪي ڏڙاڪ

(اُڌيسنگهه جي تلوار هُوبهو وڄ وراڪن جهڙي آھي.هر وار تي ٻيڻا وڍي ويرين کي ڏائڻ وانگي کپائي رهي آھي.)

پنهنجي راجپوتاڻي آڻ، ماڻ ۽ شان کي برقرار رکندي، هن تيجوان سوڍي انگريزن کي ڏينهن جا تارا ڏيکاري ڇڏيا. ڪارونجهر جي پهاڙن جيان اٽل ارادن جي مالڪ اڌيسنگهه کي انگريز سرڪار ڪيئي لالچون ڏنيون پر هن آڻ نه مڃي. انگريزن هن لاءِ ڌرتي ٽامو ڪري ڇڏي. نيٺ هو ننگر جي راڻن سان گڏ ڪارونجهر جي غفائن ۾ روپوش ٿي ويو. جتي هن کي ۽ سندس ساٿين کي ماني ڳڀي سان گڏ روزانو حال احوال روپلو ڪولهي ڏيندو هو. روپلو سوڍن جو وفادار سپاهي ۽ هڪ محبت وطن شهري هيو. روپلي ڪولهي کي انگريزن نيٺ مقامي غدارن مهاوجي لهاڻي ۽ هنس پُري ٻاووي سان گڏجي گرفتار ڪري ورتو ۽ مٿن مقدمو هلائي ڦاهي ڏني ويئي. روپلي جي ويرگتي پراپت کان پوءِ سوڍي اڌيسنگهه ۽ سندس پيءَ لڌويسنگهه کي جيل ۾ وڌو ويو. ٻنهي کي 14 سالن جي سزا ڏيئي انڊمان ڪوبر جي جهنگلي ٻيٽن ۾ ڪاري پاڻي اُڪاريا ويا. ڌرتي خاطر طرحين طرحين جون تڪليفون ڀوڳي نيٺ هو مٽيءَ جي مٺ پنهنجي مٽيءَ سان ملي امرتا پائي ويا.
پنهنجي مٽي منجهه ملان جي آئون امرتا پايان.
شيخ اياز

ايڪ نان اُڌيسنگهه جيسا پارڪر جڻيا پُوت لاک
ڪر ڀوري را جڏ ڪانپيا سورج اُگتي ڀري ساک

(پارڪر جي ڀاڳوند ڀوميءَ لکين سورهيه پُٽ ڄڻيا آھن، پر هن جهڙو هڪ به نه ٿيو. اُڌيسنگهه جڏھن تروٽ تي حملو ڪيو تڏھن اُن فرنگيءَ جو روم روم کڙو ٿي ويو هو.هن جو بدن ڏڪڻ لڳو هو.جنهن جي شاهدي اُڀرندڙ سج ڀري ٿو.)

ڪنهن مڌ ڀري ماڻڪيءَ جي اکين جهڙي ننگر جي مٽيءَ ۾ ملي امرتا پائي ويندڙ اڌيسنگهه کي اڄ ڪلهه جا تعصب پرست مؤرخ ڀلي کڻي ياد نه ڪن پر سانگا هن کي ڪڏهن به وساري نه سگهندي. هُوءَ هر ڇولي ۾ هن جو نالو ڇُلڪائيندي رهندي. ڪجلاسر جي هر ڪجلي هن جي پرجلال نهار کي پنهنجي اکين ۾ ڪجل ڪري پائيندي رهندي. ويرا واھ جو هر وڻ هن جي سمادي کي جُهڪي سلام ڪندو. ننگر جي ناسي پٿرن تي هلندڙ وقت جو هر سياح وسڪاري ۾ هن جي تجليدار تاريخ پڙهي نه رڳو واھ واھ ڪندو پر هن جي اوڏل ۽ سچي ڪردار تي ڪجهه لکڻ لاءِ بار بار سوچيندو. ڇاڪاڻ ته هي ديس جو اهڙو هيرو هو جنهن کي وسارڻ وس کان مٿي آهي. افسوس جو اسان جي سرڪار اهڙن املهه ڪردارن کي صفا وساري ڇڏيو آهي. ورسي به نٿي ملهائي، حڪومت کي گهرجي ته اهڙن تاريخي ڪردارن جي ياد ۾ ڪي يادگار جوڙائي ۽ انهن تي هر سال ورسي ملهائي، ڌرتي جو حق ادا ڪري..ننگر ۾ انگريزن سان مهاڏو اٽڪائيندڙ هن مهان سوڍي کي ڏنل سندم ڀيٽا هڪ نظم هيٺ ڏجي ٿو.

ڪُروشيتر ۽ ڪربلا ۾
رڻ گجڻ جي راڙي جهڙو
ڪَتيءَ جي ڪنهن ڪاڙھي جهڙو
ارڙھين صدي سجُ اُڳي ٿو
نيرو نيرو نُڀ لڳي ٿو
ماتم جهڙي موسم پسندي
ننگر ۾ هڪ نار چوي ٿي
اولهه کان ڪا آڦٿ ايندي
منهنجو ڏونگر ڏاري ويندي
ماروئڙا سڀ ماري ويندي
کيت اسان جا کاري ويندي
مون کي ڳڻتي ڳاري ويندي
فرنگي ڦُرندا ڏوٿيءَ پوٿيءَ
ڪير بچائي منهنجي ڀوميءَ
ننگ لتاڙي نيرا ناسيءَ
ڀورا ڀيلي ڌرتيءَ ويندا
ناريءَ جا هي ويڻ ٻُڌي ٿو
ويرا واھَ جي واٽ مٿي ڪو
اُڌمل مُڇ وٽيندي چئي ٿو
لاڌي جو مان ”سُت“ سڏايان
لعنت آ جي ڪنڌ جهُڪايان
ناريءَ تنهنجي سامهون سامهون
سانگا جو اڄ سَونهنَ کڻي مان
ڌرتيءَ سان وردان ڪيان ٿو
سِر لٿي جو ڌڙ لڙي ٿو
اهڙو منهنجو وڙ لڙي ٿو
توکي سيس کپي جي سنڌڙي!
پهرين ڪنڌ ڪپي وڃ منهنجو
پوءَ ڀي جي ڪو توسان وڙهندو
هانسو دودي ڀيڙو هوندو
ڪرنل سان ڪو ڪرن به لڙندو
سهتا سوڍا سنگ سنگ مرندا
سارنگ سان گڏ رڻمل سوڍو
ٽلٽيءَ ۾ ٽاڪوڙا وجهندو
تلوارن سان ڏينهن جا تارا
تروٽ کي ڪو ڪلجي ڏَسندو
منهنجي ڪُل جو رت انوکو
پراڻ وڃائي پرڻ بچائي
تنهنجو ڀرم جڳن لئه رکندو!
ڪارونجهر جئن ڳاٽ وڏي سان
پنهنجو ڌرم جڳن لئه رکندو!

***

هانسو سوڍو

هانسو سوڍو

وطن تان وارجڻ سوڍن جي صفت ۾ شامل آھي. اگني ونس پرتاپي سوڍن جي اندر ۾ هر وقت ”هلدي گهاٽي“ واري جوالا ڀڙڪيل هوندي آھي. ديس جي دنگن ۽ ناموسي ننگن ڏي ڪنهن ميري اک کنئي ته سوڍن جو رت ٽامڻي ٿي ويندو آھي. سنڌ جي سورهيه وير دودي سومري سان دوستيءَ نڀائيندڙ هانسيسر جي هانسي سوڍي جي حُب الوطنيءَ جا گُڻ سنڌ جو روح ڳائي ٿو. ريگستان جي ريتن ۾ دفن ٿيل تاريخ کي تخليق ڪندڙ رائچند راٺوڙ هانسي سوڍي جي حوالي سان لکي ٿو ته ”سلطان علاوالدين جي لشڪر جڏھن دودي تي ڪاهيو، تڏھن امرڪوٽ جي هانسي سوڍي، دودي جي يار ست ويهون (140) سوڍن جو لشڪر وٺي وڃي دودي جي مدد ڪئي هُئي. ٿر ۾ علاوالدين ۽ دودي جو داستان اڄ تائين ڪچهرين ۾ مڱڻهار ۽ ٻيا سُگهڙ کڻندا آھن، جنهن ۾ به هانسي سوڍي جي همٿ ۽ مدد جو ذڪر اچي ٿو.“
راوي روايت ڪن ٿا ته هانسو سوڍو جڏھن پنهنجي پتني ميگهاوتيءَ سان هٿڙيا جوڙي چونئري جا چار ڦيرا ڦري رهيو هو تڏھن هڪ گهوڙي سوار خاطي روپا ماڙي جي راوَ دودي سومري جو خط کڻي آيو هو. خط ڏيندي هڪل ڪري چيو هو ته سوڍا ! ڌرتيءَ جو سڏ ٿيو آھي. ڇا تون سرتيءَ کي تياگي ڌرتيءَ جي پت رکڻ واري پريڪشيا مان پاس ٿي سگهندين.؟ هانسي سوڍي مک تان موڙ ھٽائيندي ترڌاري تلوار سان چونئري جو پلو ڪٽي گهوڙي سوار خاطي ڏي ناهر واري نگها ڪندي وراڻيو هو ته ”مون جنم راجپوت جي گهر ورتو آھي. راجپوت کان مٿي تپسيا ۽ تياگ ڀلا ڪير سمجهي سگهندو.؟“ ائين چئي هُن خط کولي پڙھڻ شروع ڪيو جنهن ۾ لکيل هو.
اي منهنجا وفادار دوست منهنجو ڀاءُ مون سان ويري بڻجي ويو آھي. تخت جي نشي ۾ انڌي چنيسر جي چُغلي تي دهلي جو بادشاھ علاؤالدين خلجي روپا ماڙي تي رڻ ڪرڻ آيو آھي. هُن منهنجي ڀيڻ ٻاگهل ۾ نظرون وڌيون آھن. منهنجا سپوت سوڍا هي گهڙي سر ڏيئي سرهو ٿيڻ جي آھي. تون سوڍو آھين مون کي پڪ آھي پوئتي نه هٽندين. تنهنجي وڏڙن جي اها پرمپرا رهي آھي ته اُھي مرڻ ۽ مارڻ کان ڪڏھن به ڪيٻائيندا نه آھن. ڪيسريا وڳا ڪري رڻ ڀومي ۾ آتم سمرپڻ ڪرڻ اوهان جو اوچ ڪرم آهي. مون کي ان ڪرم جي اڄ اوس ضروت آھي. سوڍا هي ڌرتيءَ ماءُ آھي پاڻ ٻنهي جي ماءُ آھي. ماءُ جي مريادا رکڻ هر حلالي فرزند جو اولين فرض آھي. پاڻ ٻنهي هڪ ئي ٿڻ (سنڌُو درياءَ) مان ٿڃ ڌائي آھي اُن ٿڃ جو قرض چُڪائڻ جو موقعو مليوآھي. اهو هٿان نه وڃاءِ اچ ته ٻئي گڏجي آخري ساهُن تائين وطن لئه وڙھون.

هل هانسا چڙھ گهوڙي ڌرتيءَ هيلا ڪري
ڪَس تُري رو تنگڙو پيو دودو ڌيان ڌري

(اي هانسا! جلدي ڪر گهوڙي جو تنگ ڇڪي ڀر ۽ هلي روپا جي ميدان تي پهچ، تنهنجو دوست دودو تنهنجي راھ تڪي پيو.)

هانسا ڪر همت آوَ هلي کيلان يُڌ گهمساڻ
ڀجاڙي ويري ڀومي تڻون راکان ڪُل رو ماڻ

(اي هانسا! همٿ ڪري هليو اچ ته ميدان جنگ ۾ پاڻ ملهايون. دُشمن کي ڌرتيءَ جي دنگن مان ڀڄائي پنهنجي خاندان جي لڄ ۽ پت کي قائم ۽ دائم رکيون.)

هانسي خط پڙھي دنگ ڪيو ۽ قاصد کي چيائين.

دودي هندا دُوت هيڪ سنديسو ڏيجو
ڌرتيءَ هَندو پُوت هانسو آوي هستو

(اي دودي جا قاصد! دودي کي هڪ نياپو ڏجانءِ ته ڌرتيءَ جو پُٽ هانسو کلندي ڪُڏندي يُڌ لئه اچي پيو.)

مت هاري هينوڙو مت جهُڪائي سِيس
سوڍو ٿانري سنگ ويري وڍسي وِيس.

(اي دودا! دل مَ لاهيج نه ئي دُشمن اڳيان سر جهُڪائج، هي سوڍو توسان گڏ آھي. اهو ته هڪڙو دشمن آھي اهڙا ويهه خلجي هُجن تڏھن به ماري مساڻ ڪري ڇڏيان.)

هانسي ميگهاوتيءَ کان موڪلايو. هن جي اکين مان هڪ ڳوڙھو نڪتو جيڪو ميگهاوتيءَ جي مانگ ۾ پيل سندُور کي صاف ڪندي ڳلن تان ڳڙي ويو. هن ميگهاوتي جو منهن به نه ڏٺو ۽ ڌرتيءَ جو سڏ ورائڻ لئه سنڀري پيو. رُخصتيءَ ۾ ڏوري بدران رزميه شاعري جا رنگ اُٿلي پيا. هڪ سهاگڻ ناريءَ جون ھڙئي حسرتون سهاگ رات ۾ سيج رمڻ وارو سُک ماڻڻ کان اڳ ۾ ئي وطن تان وارجي ويون. ”گهوڙن ۽ گهوٽن جيئڻ ٿورا ڏينهڙا“ واري ڪار هانسي ميگهاوتي جي نرڙ تي چُمي ڏيئي اهو چيو ”اي ستوتي! آئون هاڻ هلان ٿو. وري ٻئي جنم ۾ ملنداسين.هن جنم ۾ پنهنجو ساٿ بس ايترو ئي لکيل هو.“
چونئري ڦيرا چار سوڍو سُندري سانگ
ميگها ٿانري مانگ سُوني ڪر گيو سوڍيو

چونري جي چئن ڦيرن تائين هانسو پتنيءَ سان گڏ هُيو. اڃان چونئري لٿو ئي ڪون تيستائين ڌرتيءَ جو سڏ ٿيو. سوڍو ميگهاوتيءَ جي مانگ سُڃي ڪري ويو.

مت جهلي مارگيا مت جهلي تُري ري واگ
ملسان ٻيجي ماگ اڄ لکيوڙو اتو هَتو

(اي ميگهاوتيءَ! منهنجو رستو نه روڪج ۽ نه ئي گهوڙي جي لغام کي جهلج. هاڻ ٻئي جنم ۾ ملنداسين. هن جنم ۾ بس ايترو ئي ميلاپ لکيل هو.)

نهين گونگهٽ کوليو نهين سيج رماڙيو سُک
ميگها ٿانرو مُک هون جوئيس ٻيجي جنم ۾

(نه گونگهٽ کولي تنهنجي ديد جو ديدار ڪيم ۽ نه ئي سهاگ رات ورو سُک ڏنم. اي ميگهاوتيءَ ! هاڻ تنهنجو منهن ٻئي جنم ۾ ڏسندس.)

ڌن ڌن ٿانري مات پتا ڌن هو سوڍاڻ ڌرا
ست جنم ٿي سونپيا وهيلا وڙجو ڀمرا

(شابس تنهنجي ماءُ پيءُ کي هجي ۽ شابس ان سوڍاڻ (ڍاٽ) جي ڌرتيءَ کي هجي جنهن تو جهڙو سپوٽ پٽ ڄڻيو. مون منهنجا ست جنم تنهنجي حوالي ڪيا آھن. جلدي ڪنهن جنم ۾ ملجانءِ.)

هون سڀاگڻ سوڍيا هون ٻلهياري ٿانري نام
ٿي جائو جنم سُڌارڻ مانري پت راکسي پرسرام

(اي سوڍا! آئون ڪيڏي نه ڀاڳن واري آھيان جو منهنجو ور ڌڻي پنهنجي ڌرتيءَ ۽ دوستيءَ جو فرض نڀائڻ پيو وڃي. آئون تنهنجي نالي تان نهال ٿيان. منهنجي لڄ مالڪ رکندو)

چونئري پلو ڪاٽتي هانسو هليو رڻ کيت
سومري سنگ سوڍي ڏيڌو سِيس ڏيس ري هيت

(هانسو چونئري جو پلو ڪٽي ميدان جنگ ڏي روانو ٿي ويو. روپا ماڙي جي ميدان ۾ سومري سان گڏ سوڍو به سِر ڏيئي سرهو ٿيو هو.)

***

اڀيسنگهه سوڍو

اڀيسنگهه سوڍو

ننگر جا نڏا سوڍا هن وطن جي شاندار سُڃاڻپ هئا. انهن وٽ مٽيءَ جي مريادا جي اهميت عام ماڻھن کان الڳ هئي. اُھي جتي وطن جي سرحدن جي حفاظت لئه سر گهوري سرها ٿيندا هئا اُتي وطن جي هر پڌارٿ سان بي پناھ پيار به ڪندا هئا. اُهي سندن وڏڙن کان وراثت ۾ مليل پيڙھياتين پرمپرائن کي پارڻ چڱي ريت ڄاڻيندا هئا. اُھي پرجاپتيءَ ۽ رعيت جا رکوالا هئا. اوطاقون هلائڻ به انهن جو اعليٰ ظرف هو. ننگر جي انهن نامور سوڍن ۾ اڀيسنگهه سوڍو به هڪ هو. اڀيسنگهه جنهن جي اوطاري ۾ ويهي ماڻھون محبتون پرائيندا هئا. اهو اڀيسنگهه جيڪو پنهنجي ديس جي غريب جنتا جي نه رڳو رکشا ڪندو هو پر، انهن جي ننگ ۽ ناموس کي پنهنجي عزت سمجهي عزت ڏيندو هو. هُو سموري عمر مٿي تي پٽڪو ٻڌي هلندو هو. مٿي اُگهاڙو هلڻ هن جي صفت ۾ ئي نه هو. هاريءَ ناريءَ جو وڏو خيال ڪندڙ هي با اخلاق سوڍو سدائين ريتن جو رکوالو رهيو. سانگا جي جل ٿل جوڀن جهڙو هي پُرجلال سوڍو نه رڳو امل جي اهميت کي سمجهندو هو پر، دل جو درياءِ ۽ سخي هئڻ سان گڏو گڏ وڏو مهمان نواز به هوندو هو. سندس گهر جي ڀر ۾ موجود ڪچسري ڪوٽڙيءَ جو ڪک ڪک اڄ به شاهدي ڏيندو ته اڀيسنگهه جي امل ۾ ڪنهن لئه به ٻيائي نه هوندي هئي. امير غريب هر ڪنهن کي هڪڙي ئي رنگ ۽ هڪڙي ئي ريت سان امل ڪرائيندو هو. اهو ڪو اڀاڳو ڏينهن هوندو هو جو اڀيسنگهه جي ڪوٽڙيءَ تي ڪو مهمان نه هجي. امل جي دٻلي سدائين کيسي ۾ پيل هوندي هئي. ڄام خان وانڍئي جي ڄام خاصخيلي سان سندس تمام گهري دوستيءَ هوندي هئي. ھُو هر روز ڄام خان جي اوطاري واري ڄار جي ڇاتلن ڇتن هيٺ ويهي امل ڪسونٻو ڪندو هو. ڄام خان آفيوم ڪونه کائيندو هو پر هن سوڍي جو هٿ نه واريندو هو. اڀيسنگهه کان امل وٺي پاڻ وٽ رکي ڇڏيندو هو ۽ بعد ۾ ٻئي ڪنهن ٻنڌاڻي کي ڏيئي ڇڏيندو هو. اڀيسنگهه کي به خبر هوندي هئي ته ڄام خان امل واپرائي ئي ڪونه پر، ڄام خان کي ڏيڻ کان سواءِ هن کي امل اُڳندو ئي ڪونه هو. اها هُئي دوستيءَ. چون ٿا ته ايڪهتر جي پاڪ ڀارت جنگ ۾ ڄام خان هن جي وڏي رکشا ڪئي هئي. هڪ ٻئي تي ساھ ڏيئي پساھ ڏيندا هئا. راڄ مهاڄڻ جا مامرا به گڏجي سُلجهائيندا هئا. ايڪتهر ۾ انڊيا لڏي وڃڻ کان پوءِ ڄام خان جو جيءَ جهري پيو. هن جي اوطاري جي اڱڻ ۾ بيٺل ڄار جي وڻ جو ڪنڌ جهڪي ويو. اڀيسنگهه جي ڪوٽڙيءَ جا ڏيئا گُل ٿي ويا. سانگا سُڪي ويئي. ڪجلاسر جي اک مان ڪجل هاڻو ڳوڙھو ڪري ڌرتيءَ ۾ گم ٿي ويو. اڀيسنگهه ٿراد مان نيم سان پنهنجي جگري يار کي خط لکندو هو. هن آخري خط ۾ لکيو هو ته ”يار ڄام خان ٻيو ته ٺيڪ آھي جيئرو آھيان پر يار جمعدار اوهان ۽ ويراواه کان سواءِ امل (آفيم) لڳي ئي نٿو“ هن ننڍڙي خط ۾ هن پوري دؤر جو درد اوتي ڇڏيو هو. پنهنجي يار ۽ وطن کان سواءِ مڙي ساھ کڻي جيئڻ ۽ آفيم جو نشو نه ٿيڻ ڪيڏي نه پيڙا پُر ٿيل آھي ان هڪڙي خط ۾. ان پيڙا کي فقط ڄام خان ئي صحيح نموني سمجهي سگهيو هوندو، جنهن پاوڙياري ڳوٺ وٽ پنهنجي جگري يار کي آلين اکين ۽ ٽٽل دل سان الوداعي هٿ لوڏي وداع ڪيو هوندو.
ويراواھ جي واڳ ڌڻين جو جڏھن به ذڪر نڪرندو تڏھن اڀيسنگهه سوڍي جي امل کي ضرور ياد ڪيو ويندو. ويراواھ جي هن آخري گادي نشين راجپوت جو امل سان عشق جي حد تائين پيار هوندو هو. هُن جو امل سان عشق ان ڪري هو جو هُو راجپوتن جي ثقافتي رسم رهاڻ جو ڪوڏيو هو. راجپوتن جي رهاڻ آفيم سواءِ اڌُوري هوندي آھي. هن ثقافت کي صدين لئه جيارڻ چاهيو ٿي. هُن چاهيو ٿي ته اسان جي رهاڻ ٻين کان الڳ هجي، ان ۾ راجپوتي رسيا رنگ هجن. ان ۾ اسان جي پوروجنن کي يجمان رنگ ڏين. هُو جيستائين ننگر ۾ هو هن پنهنجي پرمپرا ۽ پنهنجي اصول کي پل به نه وساريو.
اڀيسنگهه انتهائي سادي قسم جو ماڻھون هو. هڪڙي ڀيري ڏاني دانڌل ۾ ڊپٽي ڪمشنر جي کُلي ڪچهري رکيل هُئي. جتي خطي جا چڱا مُڙس سڀ گڏ ٿيل هئا. ڪمشنر ماڻھن جا مسئلا ٻُڌي رهيو هو. مسئلا ٻُڌڻ کان پوءِ آخر ۾ ڪمشنر تقرير ڪئي. تقرير ڪندي بار بار اهو جملو ورجائيندو رهيو ته اوهان ڳالهين تي عمل نه ٿا ڪيو. اڀيسنگهه هڪڙو ڀيرو ٻُڌو، ٻيو ڀيرو ٻُڌو نيٺ وڏي آواز سان چيائين سائين روز امل (آفيوم) ڪيان ٿو. پارڪري لهجي ۾ چيائين ڪمشنر سمجهيو ڪونه. ڪمشنر وري به تقرير جاري رکندي چوڻ لڳو ته توهان عمل نه ٿا ڪيو. هاڻ اڀيسنگهه کان رهيو نه ٿيو ۽ ھُن ڀري ڪچهري ۾ آفيوم جي دٻلي کولي ڪمشنر کي ڏيکاريندي چيو ته سائين رام جو سوڳند هڪڙو آئون نه پر، هي سڀ روزانو امل ڪندا آھن. تڏھن ڪمشنر ٽھڪن ۾ ٻُڏي ويو ۽ ھن سوڍي جي سچي دل ۽ معصوميت تي موهت ٿي داد ڏيندي چيو ته سوڍا اڄ آئون به امل ڪندس.
پارڪر ۾ سوڍن جي انگريزن خلاف بغاوت جي شروعات به ويراواھ جي واڳ ڌڻين وٽان ٿي هئي. انهن پنهنجي ڀومي کي ڀيلڻ نه ڏنو. پنهنجا پراڻ ڏيئي پنهنجو وطن بچائي ويا پر وطن انهن کي بچائي نه سگهيو الئه ڇو…؟ تاريخ جي تَن ۾ تير جيان چُڀندڙ اهو سوال صدين تائين هڪ معمو بڻجي رهجي ويو آھي ته اهڙن مريادا پرشوتم ماڻهن کي ڌرتيءَ ڇو ڪونه سَٺا؟ ارڙھن هزار ايڪڙ فرسٽ ڪلاس جاگير جي مالڪ جڏھن ڌرتيءَ ڇڏي هوندي تڏھن يقينن هُن جي دل به درد مان تڙپي اُٿي هوندي. هُن پنهنجي سانگا ڍنڍ کي آخري ڀيرو ڏسڻ مهل جيڪو سرد شوڪارو ڀريو هوندو ان جي ڪيفيت فقط هُو پاڻ ئي سمجهي سگهيو هوندو.
اڀيسنگهه جي جگري يار ڄام خان جي پوٽي ساگر خاصخيلي وايراواھ جي هن آخري تخت ڌڻي کي ساريندي لکيو آھي ته ”اهو ڪشادو اڱڻ نرين جي بجاءِ کِپ جي ڇاڄي سان ڍڪيل اورڙو، اندروني ڏيک ۾ اڇي نوار سان پيل کٽ، ڏيئن کان سواءِ اداس جارا، ڀُري ويل ڀتيون ۽ آفيم واري رس رهاڻ کان محروم ٿي ويل ڪوٽڙي! بس اهو ڪو گذريل پوڻي صدي جا عڪس آھن جيڪي اتهاس جي ڪينواس ۾ اڃان ڪروٽون موڙين پيا اهي ويراواه جي انهي آخري راجپوت گادي نشين اڀيسينگهه جي انهي نگاه جو رهجي ويل منظر آھن جيڪا هن ويندي ويندي پاوڙياري جي ڳوٺ وٽ بيهي ڦيري هئي. هُو ٿورو مُرڪيو هو ۽ پوءِ هليو ويو هو! اها ڳالهه مونکي ساڻس گڏ انهي پٿو بجير ڪافي سال اڳ ٻڌائي هئي! مونکي خبر ناهي ته اها سندس پاڇل پڇتاءُ جو ڪو پيغام هو يا انهي مُرڪ ۾ انهي مٽيءَ لاءِ ڪو سنيهو هو جنهن تي هو ڪڏھن به مٿي اگهاڙو نه هليو هو! پر چڱائي انهي مرهيات گابر خاصخيلي ۽ سندس پُٽن جي به نه وڃائڻ کپي جيڪي گهٽ ۾ گهٽ پنهنجي غريباڻي حال سارو اڄ به انهي اڀسينگهه جي رجواڙي جي رکوالي ڪندا اچن! مونکي هڪڙي ڀيري منهنجي ڪاڪي ٻڌايو هو ته اڀيسينگهه هتان وڃڻ کان پوءِ ڀارت مان مسلسل ڏاڏي ڏانهن چٺي چپاٽي لکندو رهندو هو. آخري خط ۾ ھُن پارڪري لهجي ۾ هيئن لکيو هو( يار جوم خون ٻيجو تو ٺيڪ سي جيوتو سون پڻ يار جمعدار تمون هون وگر نه ويراواه هون وگر امل اوگتوئي ئي نٿي) ترجمون “ يار ڄام خان ٻيو ته ٺيڪ آھي جيئرو آھيان پر يار جمعدار اوهان ۽ ويراواه کان سواءِ امل (آفيم) لڳي ئي نٿو“ اهو آخري خط هو جيڪو اڀيسينگهه ڏاڏي کي لکيو هو!
اڀيسنگهه سوڍو امر سنگهه سوڍي جو گود جو پُٽ هو. هُن واگڙ مان شادي ڪئي هئي ۽ ٿرادي لهجي ۾ ڍاٽڪي ڳالهائيندو هو. تمام امن پسند انسان هو.
اهڙن سُرنگن سوڍن جي وڇوڙي جتي وطن کي ويراڳ ۾ وڪوڙي ڇڏيو اُتي گهڻن ديش ڀڳتن جي دلين کي به ڏاري ڇڏيو. اهي ته ويا هليا پر انهن جون سارون اڄ به سيني به سيني نسل در نسل هليون اچن. جيستائين پارڪر جي پهاڙن جي عظمت جو اهڃاڻ ڪارونجهر ڪنڌ مٿي کڻي بيٺو هوندو تيستائين اُڌيسنگهه جي تلوار جي تجلن، ڪيسُوڀاءُ جي حُب الوطنيءَ، ڪلجي جي بهادريءَ ۽ اڀيسنگهه جي امل کي ڪير به وساري نه سگهندو. هُو صدين جي صدا بڻجي ماروپٿر جهڙي مهڪ سان ديس جي وڻ وڻ کي واسيندا رهندا
***

ڪيسُو ڀاءُ سوڍو

ڪيسُو ڀاءُ سوڍو

ننگر جي نزديڪ آباد ڳوٺ پورڻ واءَ جي پٽيل ڪارو ڀاءُ سوڍي جي ڪنور ڪيسوڀاءُ سوڍي کي ڀلا ڪير وساري سگهندو. هُو جيڪو هن ڌرتيءَ جو اهو حلالي فرزند هو جنهن جي جلالي جوڀن ۾ ملڪ سان ڪيل محبت ڪنهن به ذي فهيم کان ذرو به لڪيل ناهي. هُو جنهن جي منشور ۾ ملڪ جي مٽيءَ کان مٿي ڪو به نُڪتو اهم نه هو.هن لئه ڪارونجهر جو جبل ئي عظمت جو اهڃاڻ هو.هُو جيڪو ڪنهن به ڏاڍي اڳيان ڏرڻ سکيو ئي نه هو. هن سُتي ۾ ئي اهڙي سُرڪ ڀري هُئي جنهن ۾ وطن سان محبت جو خمار اپرم پار هو.ڀوڏيسر جاگير جو مالڪ ڪيسوڀاءُ سوڍو پهريون گهر هندستان مان پرڻيو هو. ڪيسوڀاءُ جي قسمت ۾ اُن راجپوتاڻي راڻيءَ جو ساٿ بس چند سالن تائين لکيل هو. ڪيسُوڀاءُ وڏو رومانٽيڪ سوڍو هو. ننگر جي هڪ ناريءَ جي نيرين اکين جو هي عاشق مزاج سوڍو اسير بڻجي ويو. ڪارونجهر جي عشق هن کي قيد ڪري ڇڏيو. ڪيسُوڀاءُ جي عشق جي جڏھن سندس ساهُوواڙي کي سنڪ پيئي تڏھن اُھا ناراض ٿي هميشه لئه پنهنجن مائٽن ڏي هندستان هلي ويئي ۽ ڪيسُوڀاءُ کي سمجهائي هندستان وٺي وڃڻ لئه اُتان وقت جي مشھور ڌاڙيل ٻلونت سنگهه ٻاکاسر واري کي موڪليائين جنهن ننگر ۾ اچي هن ڌرتيءَ جي دادلي کي چيو ته هل هندستان هلون. تڏھن ڪيسُوڀاءُ سوڍي پنهنجي مُڇن کي تاوَ ڏيئي وراڻيو ته ٻليا..! تنهنجي هٿيارن ۾ ايڏي همٿ ئي ناهي جو پورڻ واءَ جي هن ڪيسرئي کي ڪيرائي سگهن. دنيا ۾ اڃان اهڙي گولي ئي ايجاد ناهي ٿي جو ڪيسُوڀاءُ جي ڇاتي مان پار ٿي سگهي. سو ماٺ ڪري موٽي وڃ. منهنجو جيئڻ مرڻ هن ڀومي جي ڀاڳ سان واڳيل آھي. مون کي جيڪڏھن وٺي هلڻ چاهين ٿو ته ڪارونجهر کي ڪوري کڻي هل. ڪارونجهر کي ڏسڻ کان سواءِ آئون پل به جيئرو رهي نه سگهندس. چون ٿا ته اهڙي ارڏي ورندي ڏيڻ تي ٻلونت سنگهه ماٺ ڪري واپس هليو ويو ۽ هي ڌرتيءَ جو سپوت پُٽ هميشه لئه ملڪ جي مٽيءَ ۾ رهي پيو.
پنهنجي ڪُٽنب جي جُدائي جي ڳاراڻي ۾ ڳرندڙ ڪيسُوڀاءُ سوڍي نيٺ هتان ٻي شادي ڪئي، جنهن مان کيس هڪ پُٽ ۽ ست نياڻين جو اولاد ٿيو. پُٽ جو نالو بابُو هو. بابُو به گُذاري ويو آھي. بابُو جو پُٽ يعني ڪيسُوڀاءُ جو پوٽو بادشاهه آھي جيڪو هن وقت پورڻ واءَ ۾ رهي ٿو. ڪيسُوڀاءُ جي پُراڻي اوطاق کي بادشاهه اڄ به آباد رکيو اچي.
پنهنجي ڌرتيءَ ۽ سرتيءَ سان ساھُن جي آخري هچڪي تائين وفا جو وچن نڀائيندڙ هي البيلو عاشق پهرين اپريل 1978ع تي هن دنيا مان هميشه لئه الوداع ڪري ويو. پارڪر جي پهاڙن سان بي انتها محبت ڪندڙ هن مهان ماڻھون کي ڀوڏيسر تلاءَ جي ڀر ۾ اگني سنسڪار ڪيو ويو. ڪيسُوڀاءُ ڌرتيءَ خاطر پنهنجي ڪُٽنب مان جدا ٿي ويو پر وطن مان جدا نه ٿيو. نه پاڻ جهُڪيو نه ڪارونجهر کي جهُڪڻ ڏنو. ڪارونجهر جو ڪنڌ اڄ به فخر ۾ اوچو آھي، جنهن کي ڏسي ڪيسُوڀاءُ جو روُح ڀوڏيسر جي ڀر ۾ اڄ به مور جيان رقص ڪري ٿو. ڪيسُوڀاءُ جي قبر پرائمري اسڪول ڀوڏيسر جي ڏکڻ ۾ هڪ ڇاتليءَ ڄار هيٺ ٺھيل آھي. جنهن تي هندي ۽ سنڌي ٻنهي زبانن ۾ ڪيسُوڀاءُ جو نالو لکيل آھي ته: ڪيسر سنگهه ولد ڪاروڀاءُ سوڍو ڀوڏيسر ۽ جوڙائيندڙ جو نالو لکيل آھي ته: بابُو ولد ڪيسر سنگهه سوڍو ڀوڏيسر ۽ ديهانت جي تاريخ به لکيل آھي ۽ سندس قبر تي اهو به لکيل آھي ته، هن جي پسگردائي ۾ موجود هڪ ايڪڙ ٻني گئوچر ڇڏيل آھي جنهن جي پوکي منع ٿيل آھي. ڪيڏي نه افسوس جهڙي ڳالهه آھي جو هزارين ايڪڙ ڀوڏيسر جاگير جي مالڪ جي حصي ۾ آخرڪار هڪ ايڪڙ زمين آئي. وطن خاطر پنهنجو اهل و ايال ڇڏي ڏيندڙ اهڙي محب وطن سوڍي جي پنهنجن جي مساڻن کان الڳ قبر ڏسي اکيون ڀرجي اچن ٿيون. هن وطن خاطر هيڏي وڏي قرباني ڏني جو جيئري ته جدايون ڀوڳيون پر مُئي پُڄاڻان به پنهنجن سان ملي نه سگهيو. حيف هُجي اسان جي سوڍڪي سماج کي جنهن اهڙي ساير سوڍي جي ڪڏھن ورسي به نه ملهائي جنهن کي ڌرتيءَ جي شاعرن ۽ ليکڪن پنهنجي تخليقن جون شالون اوڍائي سماج ۾ سُرخرو ڪيو آھي. جس هجي مالسرئي جي مور، ننگر جي نامور شاعر ناشاد سمي کي جنهن پنهنجي نخريلي نثر ۾ ڪيسُوڀاءُ جي قدرشناسي هن ريت ڪئي آھي ته،” ڪيسوڀاءُ سوڍو سُونهن سيرت رومانس ۽ وطن دوستي جو اهڙو ڪردار آهي جنهن جي هاڪ ڪارونجهر جيئن اڄ به ڏيهان ڏيهه ڏيئو بڻجي اتهاس جي اڱڻ تي چمڪي ٿي. ڪيسوڀاءُ ميران جي اکين ۾ اهو وطن مرڪندي ڏٺو هو جنهن ۾ مورن جو هر ٽھوڪو چنديرام ڀاٽ جو دوهو محسوس ٿيندو هو. جنهن ۾ ڀٽياڻي ڪنهن ستي جو روح بڻجي سُڏڪندي رهندي هئي. جنهن ۾ ڪجلاسر جي ڪجل - ريک ڇر ۾ رڳو ڪنوارين ڪجلين اکين جا سپنا ئي نه هوندا هئا پر ڳاڙھن ڳڀروئن جي اها آخري نهار به ترندي رهندي هئي جيڪا هو ڌرتي دروهين سان سينو ساهڻ لاءِ وڃڻ مهل پنهنجي پريمڪائن جي نشيلن نيڻن ۾ صدين جي سار طور سوکڙي ڪري ڇڏي ويندا هئا. جنهن ۾ پپيهن جي هر پُڪار سارنگا جو سڏ محسوس ٿيندي هُئي. جنهن ۾ هر اڀرندڙ سج اڌيسينگهه سوڍي جي تلوار جي چمڪي جيئن چمڪندو هو. هر رات چندن گڍ جي چاوي ٿيڻ جي گواهي ڏيندي هئي هر شام روپلي جي انڪار جو وچن ورجائيندي محسوس ٿيندي هئي. هُن ان ڪري ئي پنهنجو ولهار جهڙو وطن ڇڏڻ نه ٿي چاهيو ۽ ٻلونت سنگهه (ٻليئي) ڌاڙيل کي سينو کولي چيو هو ته منهنجو انڪار ڪارونجهر اٿئي ڪارونجهر کي پنهنجي مقرر ماڳ تان ڪير جيئن هٽائي نه سگهيو آهي ايئن مونکي به منهنجي انڪار تان ڪير پوئتي پير ڪرائي نه ٿو سگهي.“
شابس هُجي خليل ڪنڀار کي به جنهن پنهنجي لاجواب ڪويتا ۾ هن کي صدين لئه امرتا بخشي ڇڏي. ڪيسُوڀاءُ سوڍي کي خليل ڪنڀار نظم ۾ هن طرح ڀيٽا ڏني آھي ته:

ٻليا تو ۾ ٻل ئي ڪهڙو،
تو وٽ موت اجل جون ڳالهيون،
تون آن ڦورو، ڌاڙا مارين،
تو وٽ سون پتل جون ڳالهيون
ماڻهو منجهه مٽي ڪيئن مهڪي،
توکي ڪونه سمجهه ۾ ايندو.
رت اُٻڙڪا کائي ٽهڪي،
توکي ڪونه سمجهه ۾ ايندو
مونکي ساڻ وٺڻ ٿو چاهين،
ڪارونجهر کي ڪوري کڻ تون،
۽ هي سارو ديس کڻي هل،
جنهن ۾ ٽاڪ منجهند جو اڪثر،
موکئي وارو رڻ گجي ٿو،
ڪجلاسر تي ريک ڪجل جي،
ڀوڏيسر جو ڀر سُجهي ٿو،
ناريل جو وڻ نشاني,
سارنگا جو گهر سُجهي ٿو،
اُڀيسنگهه جو امل به تازو،
ڄام خان جي اوتاري ۾،
مون لئه تازي چانهه چڪي آ
ڪولهي اٺ ڪپاريئي جا ۽‘
هڪ حسيني چانڊيو آهي،
ذات ۽ پات جو ويڇو ڪونهي،
ڌرتي دين ڌرم جيئن آهي‘
صابوسڻ جي پاڻهيارين جي،
هڪڙي ڇيل ڇٻيلي ٽولي،
سانوڻ ڪنهن ڀرپور جيان آ‘
ٽلندي مور ٽڪور جيان آ‘
ڪارونجهر جي سونهن جواني،
ڪولهي ڄڻ ته ڪڇي ٿو ڪاتر،
گهرٽياري گهاٽ مٿان ڪو،
ناتر جو ٽڪساٽ به ڪونهي‘
ڌرتي هڪڙي جاٽ به ڪونهي،
پو ءِ به منهنجو ديس ڪڏهن هي،
پرديسن ۾ ڪين نه پني ٿو،
رُت سنڀاري، ڪڪريون کائي‘
مور به ناتو ڪين نه ڇني ٿو،
هي نظارا ۽ هر منظر،
هينئڙي بار جيان ٿي بيهندو،
توسان جيڪر هلندس آئون،
منهنجو ديس اڪيلو ٿيندو،
تون نه کٿيرو کيس به ڪونهي،
ٽونئر، ٽڪون ۽ ويس به ڪونهي،
ها پر توکي ديس به ڪونهي
ماڻهو منجهه مٽي ڪيئن مهڪي،
توکي ڪونه سمجهه ۾ ايندو.
توکي ڪونه سمجهه ۾ ايندو.

ڪيسُوڀاءُ سوڍي جي حُب الوطنيءَ کي نه رڳو خليل پنهنجي کُڙکُٻيتي جهڙن خيالن ۾ چٽيو آھي پر عبدالواحد آريسر جي نثر جون سڪون لاهيندڙ ننگر جي نامور ليکڪ ساگر خاصخيلي به پنهنجي نرالي نوعيت ۽ انوکي انداز ۾ ڪيسُوڀاءُ کي ڪمال جي ڀيٽا ڏني آھي.ساگر لکي ٿو ته”ڪيسو ڀاءِ سوڍو جيڪو مردانه حُسن جو اَمُلهه ماڻڪ هو ۽ جيڪو پنهنجي ڌرتي سان دل لڳي جو انتهائي انوکو ۽ حَسين حوالو هو. ڪيسو سوڍو جنهن جي اندر ۾ مٽيءَ جي مريادا ڦوڳ جي ڦولار جيئن هر ويل هُڳيل هوندي هئي. هُو سچي ڪيسر جي سڳنڌ جهڙو ڪيسو ڀاءُ راجپوت جنهن جي شهپرن جي موڙ کان وٺي ڦينٽي جي هر ور ۾ راجپوتي روايتن جا من موهيندڙ رنگ رقص ڪندا هئا.هُن مٽيءَ جي سورهيه سپوت راجپوت پٽ کي ثقافت، تهذيب ۽ اصولن جو ڀرم سُتي ۾ پياريل هو. هُو رومانوي رنگ جو رسيا راجپوت جنهن سدائين جنم ڀومي جي ڀاڪرن ۾ رهي خزائن ۽ بسنتين کي ڀليڪاريو هو. پارڪر جي پٿريلي ڀونءِ جي اتهاس جي سفر تي جڏھن به ڪنهن مورخ پنهنجي قلم جو ڪرهو پلاڻيو ته کيس ڪيسوڀاءُ سوڍي جي ڪردار کي اڳئين قطار ۾ جاءِ اَوس ڏيڻي پوندي!.“
منهنجي ساڃاھ وند سوڍن کي مؤدبانه گُذارش آھي ته مهرباني ڪري اهڙن هيرن جو قدر ڪيو جن کي ڌرتيءَ جا ساڃاھ وند پنهنجي تخليقن جا تاج پارائي صدين لئه دوام بخشي رهيا آھن. اوهين به گهٽ ۾ گهٽ هنن جي نالي ڪو يادگار جوڙايو. ڪڏھن ڪڏھن ورسيون ملهايو. صفا وساري نه ويهو. صفا وسارڻ واجب ناهي.

***

پيرڏان سنگهه سوڍو

پيرڏان سنگهه سوڍو

پاٻوهر جي رجواڙي ۾ راوت سنگهه سوڍو انتهائي نيڪ دل سخي ۽ مهمان نواز ماڻھون هو جنهن انتهائي ڪسمپرسي واري قهري حالتن ۾ اڻھوند جي باوجود پنهنجي روايتي پرمپرا کي پيٽ تي پٿر ٻڌي به پاريو هو. چون ٿا ته راوت سنگهه سوڍو پنهنجي ٻني پاڻ پوکيندو هو. صبح جو سوير ٻاجهر جي ماني ۽ جهڻ کڻي ٻني ڏي ويندو هو اُتي ايستائين ماني نه کائيندو جيستائين ڪو مهمان اچي. ڪڏھن ڪڏھن مهمان جي انتظار ۽ اُلڪي ۾ سج لهي ويندو هو ماني ڪون کائيندو هو واپس گهر کڻي ايندو هو. رڳو ان الڪي ۾ ته متان ڪو ناسيٽو يا ڪو عزيز اچي وڃي ۽ ماني نه هجي ته منهنجي پت ڇا رهندي. ان ڪري پاڻ لنگھڻ ويهي رهندو.ڇا ته سوڍي جي سخي دل هُئي. اُن ڏاتار جي گهر ۾ ٻه پُٽ پيدا ٿيا. هڪڙو وينجهراج سنگهه سوڍو ۽ ٻيو پيرڏان سنگهه سوڍو. وينجهراج سنگهه جا ٻه پُٽ ٿيا تپيدار سوائي سنگهه سوڍو ۽ منگل سنگهه سوڍو. شريمان راوت سنگهه سوڍي جي گهر ۾ 4 جون 1930ع تي جنم وٺندڙ پيرڏان سنگهه سوڍو به پنهنجي دؤر جو دلبر ماڻھون هو. راجپوتن ۾ انتهائي عزت جي نگاھ سان ڏٺو ويندڙ پيرڏان سنگهه سوڍو نرن سوڍن ۾ نامور سوڍو ٿي گُذريو آھي. جنهن جي عقل ۽ ڏاهپ جا گُڻ اڄ به راجپوتي رجواڙن ۾ ڳائجن پيا.
پيرڏان سنگهه سوڍي شروعاتي تعليم سندس اباڻي ڳوٺ پاٻوهر ۾ پرائي ۽ ثانوي تعليم گورنمينٽ ھاءِ اسڪول مٺي مان حاصل ڪئي. جتي هُو پوزيشن هولڊ هو. اڄ تائين سندس نالو مٺي هاءِ اسڪول ۾ بورڊ تي لکيل آهي. 1952ع ۾ ميٽرڪ جو امتحان سيڪنڊ ڪلاس ۾ يونيورسٽي آف سنڌ حيدرآباد مان پاس ڪيو. 28 جون 1952ع تي سرڪاري ملازمت ملي ويئي ۽ ٿرپارڪر جي روينيو کاتي ۾ جونيئر ڪلرڪ طور ڊيوٽي جوائن ڪئي. سرڪاري ملازمت ملڻ کان پوءِ شاھ عبدالطيف گورنمينٽ ڪاليج ميرپورخاص ۾ شام واري سيشن ۾ بي-اي جي داخلا ورتي جتان 1956ع ۾ بي-اي فائنل پاس ڪيو. تعليم کي اڳتي جاري رکندي 1966ع ۾ قانون جو امتحان ايل-ايل-بي پاس ڪيو.آڪٽوبر 1958ع ۾ سنڌ پبلڪ سروس ڪميشن جو روينيو کاتي وارو ڊپارٽمينٽل امتحان ڏنو ۽ ڪواليفاءِ ڪري سينئر ڪلرڪ طور ترقي ماڻي. 1966ع ۾ اسسٽنٽ طور پروموشن ملي.
پيرڏان سنگهه سوڍو ڪجهه عرصو هيڊ منشي/ سب ٽريزري آفيسر ۽ ٿرڊ ڪلاس ماجسٽريٽ طور ڊپٽي ڪمشنر ميرپورخاص جي مختلف تعلقه آفيسن ۽ برانچن ۾ ڪم ڪيو. 1972ع ۾ مختيارڪار طور 16هين گريڊ ۾ ترقي ملي. 1974ع ۾ فرسٽ ڪلاس ماجسٽريٽ جا پاور مليا ۽ ٿرپارڪر،ٺٽو،دادو ۽ بدين ضلعي جي مختلف تعلقن ۾ مختيارڪار ۽ فرسٽ ڪلاس ماجسٽريٽ جي حيثيت سان ڪم ڪيو. 1979ع ۾ ڊويزنل مارشل لا ايڊمنسٽريٽر طرفان بهترين ڪارڪردگي جو ايوارڊ حاصل ڪيو. سنڌ جي مختلف ضلعن ۾ مختيارڪار طور ڪم ڪندي اي-ڊي-بي-پي جي بهترين رڪوري تي ٻه ڀيرا ڪيش انعام (هڪ هزار روپيا) ڪارڪردگي سرٽيفڪيٽن سميت ڪمشنر حيدرآباد هٿان وصول ڪيا. 1983ع ۾ 17هين گريڊ ۾ اسسٽنٽ ڪمشنر (A-C) طور ترقي ملي ۽ ايڊيشنل سٽي ماجسٽريٽ جي حيثيت سان حيدرآباد ۾ ڪم ڪيو.گڏو گڏ مليٽري ڪورٽ حيدرآباد ۾ ميمبر طور پنهنجا فرائض سرانجام ڏنا. اسسٽنٽ ڪمشنر طور چار سال حيدرآباد ڪمشنر جي ماتحت ڪم ڪندي آخر ڪار اسسٽنٽ ڪمشنر ۽ سب ڊويزنل ماجسٽريٽ طور ماتلي ضلع بدين ۾ ڊيوٽي ڪئي جتان 4 جون 1990ع تي رٽائرڊ ٿيو.
پيرڏان سنگهه سوڍو گڙنگ زميندار ۽ وڏو مهمان نواز ٿي گُذريو آھي. ماتلي تعلقي جي شھر مالڪاڻي شريف جي ويجهو سندس ٻني ۾ وهندڙ پنهنجي نالي سان واٽر اڄ به موجود آھي. سندس ٻني تي موجود پڪسري اوطاق اڄ به اٿتين لئه وڏي آسائش آھي جتي سندس سپوت پوٽو نرپت سنگهه سوڍو مهمانن جي آجيان ۾ اڄ به پنهنجا نيڻ وڇائي ڏاڏي جي دُکايل ڏيئي جي وٽ کي وسامڻ نه ٿو ڏي. پيرڏان سنگهه سوڍي جي دوستي جو دائرو انتهائي وسيع هو. سنڌ جا وڏا وڏا زميندار، جاگيردار، ڪامورا، سياستدان، شاعر، ليکڪ، فنڪار مطلب هر مڪتب فڪر جي ماڻھون سان هن سوڍي جي دوستي هوندي هُئي. پيرڏان سنگهه سوڍي جو هڪڙو اهم اصول هوندو هو ته هُو روز ڊيلي ڊائري لکندو هو. پيرڏان سنگهه سوڍي جي لکيل ڊائري ۾ هڪڙو دؤر محفوظ ٿيل آھي. اهو دؤر جيڪو سوڍڪي شان جو عروج وارو دؤر هو. پيرڏان سنگهه سوڍي جي ڪيرٽي واري خانجي سوڍي سان وڏي دوستي هوندي هُئي. خانجي سوڍو ۽ پيرڏان سنگهه نه رڳو هڪ ٻئي کي ڀائرن وانگي ڀائيندا هُئا پر هڪ ٻئي جو وڏو آدر ڪندا هئا. سماج ۾ هڪڙي جي ڪيل ڳالهه تي ٻيو اک پوري اعتماد ڪندو هو.
پيرڏان سنگهه سوڍو انتهائي دوُر انديش ماڻھون هو. هن وٽ ماڻھون ماڻهون جي پرک هوندي هُئي. هُو پري کان سُڃاڻي وٺندو هو ته همراھ ۾ ڪيترا ڪَڻ آھن. مالڪ هن کي هن انوکي ڏات سان نوازيو هو. عقل هُن وٽ ڄائي ڄم کان هٿيڪو هو. عقل، ڏاهپ، فهم ۽ فضيلت جي ڪري ئي هن کي ڍاٽ جي راڻي راڻا چندر سنگهه وزير اعظم نواز شريف جي شفارش سان ري امپلائيمينٽ وارو آرڊر ڪرائي پنهنجو اسسٽنٽ ڪري رکيو هو نه ته ٿر ۾ پڙھيل لکيل ته ٻيا به جام هئا.پر هن ۾ ڪا اهڙي انوکي ڏات هُئي جو راڻي صاحب جو هن تي وڏو وشواس هو.
23 نومبر 1992ع تي پيرڏان سنگهه سوڍي جو فيڊرل منسٽري ۾ راڻا چندرسنگهه جي پرسنل اسسٽنٽ طور ري امپلائمينٽ آڊر ٿيو ۽ سرڪاري ملازمت ملي. راڻا چندر سنگهه ان وقت نارڪو ٽيڪس ڪنٽرول جو وفاقي وزير هو.
رٽائرمينٽ کان پوءِ راجپوتن جي سماجي ڀلائي لئه پاڻ پتوڙيندي آخرڪار17 آگسٽ 2012ع تي دم ڌڻي حوالي ڪيو.
پيرڏان سنگهه سوڍي ننگر پارڪر جي ڳوٺ ميگهه مالڻھور مان کاوڙيه راٺوڙن مان شادي ڪئي هئي.پيرڏان سنگهه جا چار پُٽ ٿيا.پريم سنگهه ،هٺيسنگهه ،ڪانجي ۽ ڌنجي سنگهه .پريم سنگهه ايگريڪلچر کاتي ۾ ڊپٽي ڊاريڪٽر ٿي رهيو آھي. ڪانجي تپيدار هو رٽائرٽمينٽ کان پوءِ هندستان ويو هليو. هٺيسنگهه فوڊ انسپيڪٽر هو. ھٺيسنگهه گُذاري ويو آھي.ڌنجي اسسٽنٽ مختيارڪار ٿي رهيو آھي. سمورو اولاد پڙھيو لکيو ۽ وڏن عهدن تي رهيو. پريم سنگهه جو هڪڙو پُٽ آھي نرپت سنگهه سوڍو جيڪو انتهائي بهترين انسان يار ويس ماڻھون ۽ دلڙي دوست آھي.هن جي من ۾ مون ڪڏھن به ڪنهن لئه به مندي نه ڏٺي. هر ڪنهن لئه سدائين سُٺو سوچيندڙ نرپت سنگهه سوڍو انتهائي سادگي سان ڀرپور ۽ انسان دوست ماڻھون آھي.هن جي منهن تي سدائين مرڪن جا پوپٽ پرواز ڪندا رهندا آھن.
***

خانجي سوڍو

خانجي سوڍو

هُو جيڪو ڪيسر مڪواڻي جي ڪڙلي نگر (ڪيرٽي) جو والي وارث هو. هُو جيڪو مگهجياڻي پريوار جو ڪُل ديپڪ هو. هن جي سهائي ۾ سمورو ڳوٺ ڪنهن پئرسي فانوس وانگي روشن هو. پڳ واءِ (کوھ جونالو) جو پاڻي پِي وڏو ٿيل هي سورج سريکو سوڍو وڏو ديالو مرد هو. هن جي سڀاوَ ۾ شيتلتا ۽ ڪوملتا اپرم پار جهلڪندي هئي. هن جي قول ۽ فعل ۾ ڪو به تضاد نه هوندو هو. هن جي گفتار ۾ پيار جو هُڳاءَ ۽ انسان جي اڏولتا جا احساس ٻهڪندي نظر ايندا هئا. هن کي مون حياتي ۾ پهريون ڀيرو پير پٿوري جي درگاھ تي باس باسيندي ڏٺو هو. هو مٽيءَ جي سير لاءِ مرشد پير پٿوري جي چانئٺ ائين چمي رهيو هو، جئين موهن ڪلپنا پنهنجي ماتر ڀومي سنڌ جي درشن لاءِ خواجه معين الدين چشتي جي درگاھ جي چانئٺ جو ڏاڪو ڏاڪو چميو هو. نه موهن کي سنڌ ملي ۽ نه ئي هن سوڍي کي نرينه اولاد !! هن جي من ۾ پٽ جي هڪ تمنا هئي جيڪا اکين مان جهلڪي رهي هئي. سڄي عمر درويش اوگهڙ ناٿ جي آستان ۽ سيد مڙد شاھ جي مزار تي ماٿو ٽيڪي ٽيڪي هن سچي دل سان باسون باسيون پر پرماتما شايد هن جي قسمت ۾ نرينه اولاد جو نالو ئي نه لکيو هو. يا سندس وڏڙن کي مليل سراپ ستن پيڙهين تائين هن جو به پيڇو ڪندو رهيو.
اها ڪَل ڪلتار کي ئي آهي، هُو جنهن جي ٻاتڙي ٻولي ۾ ڪنهن ٻوگهلي ٻار جي اهڙي صدا سمايل هئي، جنهن کي دل سان سڻندي ماڻهن جي من ساگر ۾ محبت جا درياءِ اُٿلي پوندا هئا. هُو وڏن سان وڏو ۽ ننڍن سان ننڍو ٿي وڏي پيار ۽ پاٻوھ مان ملندو هو. هُو گوتم ٻُڌ جي گيان ”اپو ديپو ڀوا “ ( پنهنجو ڏيئو پاڻ ٿي ) تي پورو پورو عمل پيرا هوندو هو. هن جي اندر ۾ مهاتما گانڌي وارو اهنسا وادي انسان به موجود هو، ته مهاوير وارو ” جيوَ پراڻي “ سان پريم ڪرڻ به هن جي رڳ رڳ ۾ شامل هو. هُو ماڻهون ته ڇا پکين ۽ جانورن سان به پيار ڪندو هو. هن سان ڪير ڪاوڙ ۾ ڪڙو ڳالهائيندو هو ته هُو مرڪي جواب ڏيندو هو. هُن جي من ۾ بدلي جي ڀاونا ڪڏهن به ڪر نه کنيو. هُو اڪثر چوندو هو ته گانڌي جي هن قول تي ڪير سوچي ته دنيا روشن ٿي پوي ” اک جي بدلي اک گهرنداسين ته دنيا انڌي ٿي ويندي“ هن ڪڏهن به ڪرم جي بدلي ڦل جي اڇا نه گهري. سدائين ٻين ڪاڻ جيئڻ ۾ ئي جيون جي سڦلتا سمجهي . . !
پهرين جنوري 1936ع تي شريمان سونسنگهه سوڍا جي گهر ۾ جنم وٺندڙ هن آدرشوادي انسان شروعاتي تعليم سندس اباڻي ڳوٺ ڪيرٽي مان حاصل ڪئي. 1951ع ۾ هن ست درجا سنڌي فائنل پاس ڪيو . مئٽرڪ 1954ع ۾ ڊي_ ايل _بي هاءِ اسڪول مٺي مان پاس ڪئي. ساڳي سال يعني 24 سيپٽمبر 1954 ع تي سرڪاري ملازمت ملي. ريجنل ٽرانسپورٽ اٿارٽي حيدرآباد آفيس ۾ بطور ڪلارڪ پنهنجا فرض سرانجام ڏنا. ايمانداري سان پنهنجو فرض نڀائيندي تمام وڏي ترقي ڪئي. آر ٽي اي ۾ اسسٽنٽ آفيسر جي عهدي تي 31 ڊسمبر 1995ع تي رٽائرٽمينٽ ورتي. حيدرآباد ۾ نوڪري دوران سندس رهائش گاھ وحدت ڪالوني بي 12 وارو فليٽ هئي، جيڪا ٿر واسين لاءِ ڪنهن اوطاق کان گهٽ نه هئي. اڄ ڪلهه ته ٿر به وڏي ترقي ڪئي آهي. هر سهوليت تقريبن سولائي سان ميسر آهي، پر سٺ ستر ۽ اسي واري ڏهاڪي ۾ بلا جي ڪکايل جو علاج به حيدرآباد کان اورتي نه ٿيندو هو. تڏهن هي سخي سوڍو حيدرآباد ۾ ويندڙ هر ماڻهو جي وس آهر مدد ڪندو هو. نه رڳو ايترو پر اجهو به ڏيندو هو. خانجي سوڍي جي ان خدمت کي ٿر جا انيڪ ماڻهون اڄ به ياد ڪن ٿا. سوڍي کان ڪير ڪڏهن اوکيءِ ۾ ٻه پئسا گهرندو هو ته، هُو بنان ڪنهن پڇا ڳاڇا جي هڪدم کيسي ۾ هٿ وجهي بند مُٺ ۾ بنان ڳڻپ جي پئسه سامهون واري جي کيسي ۾ وجهندو هو، ۽ چوندو هو ته ”ٻڌي مُٺ لاک لهي “ اهي پئسه هن ڪڏهن به ڪنهن کان واپس نه ورتا. هن کي ٻين جي مدد ڪرڻ ۾ وڏو مزو ايندو هو. خانجي سوڍي نه رڳو اوکي ۾ ماڻهن جي سهائتا ڪئي پر نه ڄاڻ ڪيترن بيروزگارن کي روزگار لڳرايو.سرڪاري نوڪريون وٺي ڏنيون. اڄ ڪلهه اهي احسان فراموش ٿي ويا آهن ته، ٻي ڳالهه آهي، پر هن انهن جي زندگين کي سنوارڻ ۾ وڏو ڪردار ادا ڪيو هو.
خانجي سوڍي جي ملازمت واري دور ۾ ٿر ۾ تعليم جي به سهوليت نالي ماتر هئي. ٿر جي راجپوتن جا انيڪ ڇوڪرا هن وٽ بي 12 واري فليٽ تي رهندا هئا، جن کي نه رڳو تعليمي خرچو ڏيندو هو پر ماني ٽڪي ۽ ڪپڙو لٽو به ڏيندو هو.خانجي سوڍو فقط هڪ انسان نه هو، پر هُو هڪ ادارو هو. اهڙو ادارو جنهن جي ڇپر ڇانوءَ ۾ انيڪ بيروزگارن کي روزگار مليو، انيڪ غريبن کي تعليم جهڙو زيور مليو ۽ انيڪ مريضن کي هن جي مدد کان پوءِ شفا ملي ..
خانجي سوڍي ڳوٺ مٺڙِيو ڀٽي مان ڀوپال سنگهه ڀٽي جي گهران شادي ڪئي اولاد ۾ کيس فقط هڪڙي ڌيءِ هئي. جنهن کي ڪڇ ڀڄ ضلعي جي ڳوٺ رام پورا ويڪرا جي صاحب جاڙيجي پرٿوي راج سنگهه سان پرڻائي نياڻڪو بار پنهنجي ڪلهن تان لاهي ويو. نرينه اولاد نه هئڻ ڪري ڏجئه سنگهه سوڍي جي موڀي پٽ رڻڇوڙسنگهه کي گود ۾ ورتو. سوڍو خانجي تمام سادي طبعيت جو مالڪ هو. سدائين اڇي ويس ۾ ملبوس هوندو هو. سڄي ڄمار هڪڙي سواري رکيائين ٽويوٽا جيپ ۽ ڊرائيور به هڪڙو ئي ڪاروُ ڀاءُ ڪوٽڙيو جهپيو وارو.! سياسي طور به سدائين سرگرم هوندو هو. ڍاٽ جي روپاڙي راڻي راڻا چندر سنگهه سان تمام ويجها تعلقات هئا. راڻا چندر سنگهه هن جي هر ڳالهه رکندا هئا. هن ايڏي وڏي سياسي ايپروچ جو ڪڏهن به غلط استعمال نه ڪيو. سدائين هر ڪنهن جو ڀلو ڪيو.ڇا ڪاڻ ته هُو خود ڀلو هو.
دڙن جي هن ديس واسي جي مٽيءَ جو پنهنجي مٽيءَ سان نه ملڻ وارو ڏک رڳو ڪيرٽي جي نٻن سوڍن کي ناهي پر سموري ٿر جا اهي اهل دل ڏکارا آهن، جن جي هن سوڍي سان بي انتها محبت هوندي هئي . هالم سنگهه جي هونهار ۽ هر دلعزيز پُٽ وشن سنگهه تپيدار سان گڏ، پنهنجي اڪيلي ڌيءَ سان ملڻ خاطر 2005ع ۾ سرحد پار ويو هو. جتي 26 جولاءِ2007 ع تي دل جي دوري پوڻ سبب هميشه لاءِ موڪلائي ويو.سوڍي خانجي جو پنهنجي ڀومي کان پري پرائي ڌرتي تي اگني سنسڪار ڪيو ويو. هن صدمي گهڻن جي دلين جون ڌرتيون لوڏي ڇڏيون هيون.
***

وڪيل رائسنگهه سوڍو

وڪيل رائسنگهه سوڍو

هُو جيڪو ست راڄين سوڍن جو اهڙو شاندار اهڃاڻ آھي، جنهن کي وقت جو ڪو به واءُ هن وطن جي واريءَ تان مٽائي نه ٿو سگهي. هُو جڏھن رنگ منچ تي چڙھي پنهنجي گرجدار لهجي ۾ ڪا گڻن ڀري ڳالهه ڪندو آھي تڏھن سندس سانورين اکين جي اوجيس مان سوڍڪي سُونهن جا هڙئي حوالا ڌونئري ڏينهن جيئن چٽا ڏسڻ ۾ ايندا آھن. هُو جيڪو ريگستان جي رڻ ڀومين راجپوتن جو اهڙو لاکيڻو لعل آھي، جيڪو ڌرتيءَ جي ماٿي تي ڳاڙھي تلڪ جيان سجايل نظر اچي ٿو.هُو جيڪو راجپوت سماج جو وارث آھي. جڏھن اسان جا ”اُٺي ويٺي وارا“ گهڻا تڻا راجپوت وطن سان وفا جا هڙئي وچن بريف ڪيسن ۾ بند ڪري، روھ مچي سيما جي هُن پار هليا ويا، تڏھن هن مرد مجاهد، رنگ رسئي راجپوت پنهنجي تريٽي جي لانگوٽي جو پلو واريندي، مايوس راجپوتن کي چيو هو ته، آئون اوهان جي وارثي ڪندس.۽ هُن وارثي ڪري به ڏيکاري.
ھُن ڍاٽ جي ڇٽيهين راڻي جي جشنِ تاج پوشي وارو ڪارج ڪري اُنهن گهڻن جي ڪنن مان ھوا ڪڍي ڇڏي هُئي، جيڪي هر وقت چوندا هُئا ته راجپوت هاڻي ٿر ۾ رهيا ئي ناهن. جشن تاج پوشي واري ڏينهن جڏھن رنگين ڦينٽن سان هاءِ اسڪول وارو گرائونڊ چمڪڻ لڳو تڏھن بي بي سي جي نمائيندي علي حسن چيو هو ته، ”ايسي لگ رها هي جيسي آسمان زمين پي آگيا هي.“ جشن تاج پوشي واري ڪاريه ۾ مڃون ٿا سڀني راجپوتن جو وڏو ساٿ هو پر ان جي سرواڻي ڪري ان کي پايه تڪميل تائين پهچائڻ ۾ هن سوڍي جو وڏو هٿ هو. جنهن کي تاريخ ڪڏھن به نه وساريندي. هن نه رڳو اتي دنگ ڪيو. هن ٻيا به راجپوتن لئه ڪيئي ڪم ڪيا. جيڪي سڀ سماجي ڀلائي جي زمري ۾ آيا ٿي. هُن تعليمي طور پُٺتي پيل راجپوتن کي تعليم پرائڻ لئه سُٺو پليٽ فارم مهيا ڪري ڏنو. المهراڻ پبلڪ اسڪول مٺي (جيڪا هاڻي هاير سينڪڊري اسڪول جو درجو رکي ٿي) کي کولرائڻ ۽ ان جي رجسٽريشن ڪرائڻ ۾ وڪيل رائسنگهه سوڍي جو وڏو ڪردار شامل هو. ان اسڪول کلڻ سان راجپوتن کي تمام وڏو تعليمي ۽ تدريسي فائدو ٿيو ۽ ٿي رهيو آھي. ماڻھون مڃن نه مڃن تاريخ ڪڏھن به اهڙن ڪردارن جو پورهيو رائگان ٿيڻ ناهي ڏيندي. هُن چاهيو ٿي ته ٽڙ پکڙ ٿيل راجپوتن کي هڪ مُٺ ۾ آڻي ڪا اهڙي مالها ٺاهجي جيڪا جڳ کي وڻي پر اها ڪامنا مها راڻي پرتاپ سنگهه کان به پوري نه ٿي ته رائسنگهه جهڙي صُلح پسند ماڻھون کان ڪٿان ٿيندي.
چوندا آھن ته،”ڀِت سواءِ چِٽ ئي ناهي ٺھندو“ سو هُن سوڍي جو بُڻ بنياد انتهائي مضبوط آھي. هُو جيڪو پاٻُوهر واري ڪاروڀاءُ نَري سوڍي جي ڪنور راڻسنگهه سوڍي جو پوٽو آھي.اُھو راڻسنگهه جنهن جي ڪڙڪ آواز کي اڄ ڏينهن تائين ڪير به وساري ناهي سگهيو.
اُھو راڻسنگهه جنهن پوليس ڊپارٽمينٽ ۾ اھڙي ايمانداري سان نوڪري ڪئي جو هن کي اڄ به ياد ڪيو وڃي ٿو.هن نوڪري دؤران قانون کي ئي سڀ ڪجهه سمجهيو. قانوني معاملي ۾ ھُن پنهنجي سيڻن کي به بخش نه ڪيو.راڻسنگهه سوڍي جي عقلمند پُٽ مهاسينگهه سوڍي جي گهر ۾ جنم وٺندڙ وڪيل رائسنگهه سوڍو انتهائي صوبر قسم جو ماڻھون آھي. ڌيرجوان، دورانديش، قانوني ماهر هئڻ سان گڏ وڏو مهمان نواز به آھي. هُن جي اوطاري جو دسترخوان سدائين کليو ئي پيو آھي جتي هر مڪتب فڪر جي ماڻھون جي هي دلي آجيان ڪندو آھي. هُو جيڏو قد جو قداور آھي ايڏو ئي وڏو مهمان نواز ۽ عظيم ماڻھون آھي.
12 آڪٽوبر 1976ع ۾ جنم وٺندڙ رائسنگهه سوڍي شروعاتي تعليم سندس اباڻي ڳوٺ مان پرائي. مڊل ۽ ميٽرڪ کان وٺي انٽر تائين مٺي ۾ پڙھيو. بعد ۾ بيچلر ڊگري لاءِ سنڌ لا ڪاليج حيدرآباد ۾ داخل ٿيو. جتان 2005ع ۾ ايل-ايل-بي جو امتحان پاس ڪيو. ڪجهه وقت ميرپورخاص ۾ نامياري وڪيل وٽ وڪالت جي پريڪٽس ڪرڻ کان پوءِ هن وقت مٺي ۾ وڪالت ڪري ٿو. شيشن ڪورٽ کان وٺي هاءِ ڪورٽ تائين جا ڪيس وڙھي ٿو.
وڪيل رائسنگهه سوڍو کلڻو، ملڻو ۽ انتهائي محبتي مزاج وارو ماڻھون آھي. ڪچهري ۾ طنز و مزاح سان دوستن جي دلي تربيت ڪندي، سُٺيون صلاحون به ڏيندو آھي. دوستن جا پنهنجا هٿرادو نالا به رکندو آھي اصلي نالي سان ڪنهن هڪ اڌ کي سڏيندو آھي نه ته هر ڪنهن جو نقلي نالو رکندو آھي، ان ئي نالي سان سڏيندو آھي. اهو به مزاح سان ڀرپور. اهو به ان جو هڪڙو فن آھي.
سُوم رس جي سُرورن ۾ سؤ فيصد سچ منهن تي چئي ڏيڻ وارو هي نيت جو صاف ماڻھون آھي. پرپُٺ ڪنهن جي گلا ڪرڻ هن جو وڙ ئي ناهي. جيڪو چوڻو هوندو منهن تي چئي ڏيندو پوءِ ڀلي ڪير ناراض ٿئي ته پنج پچائي وڃي کائي. ٻار جي ڳالهه تي به اعتبار ڪري ويندو آھي. دوستن ۾ خرچ ڪرڻ ۽ کارائي خوش ٿيڻ به هن جو وڏو گُڻ آھي.
راجپوتي ثقافت ۽ راجپوتي پرمپرا سان هُو وڏي محبت ڪري ٿو. جڏھن به ڪو سنڌ جي ثقافت جو ڏھاڙو ايندو آھي تڏھن هُو مٿي تي راجپوتي ڦينٽو ٻڌي، تريٽو ۽قميص پائيندو آھي. پيرن ۾ راجائي اسٽائل واري رنگين موجڪي جتي پائيندو آھي. هن وٽ ثقافت جو وڏو قدر آھي. هُو هر ڳالهه ۾ پهرين راجپوت آھي پوءِ ٻيو. هُو راجپوتيءَ تي سمجهوتو ڪڏھن به نه ٿو ڪري سگهي. وڪيل رائسنگهه سوڍو راجپوتن جي تاريخ تي تمام بهترين دسترس رکندو آھي. راجپوتن جي بهادري، قرباني ۽ محبت جا قصا مون ڪيئي ڀيرا هن جي واتان ٻُڌا آھن. هن جو حافظو به ڪمال جو آھي. هڪ دفعو ٻُڌل ڳالهه هن کي تقريبن زندگيءَ ڀر وسرندي ناهي.
ھُو اڪثر ڪري ڪچهرين ۾ چوندو آھي ته سنڌ جي عظيم شاعر شاھ عبدالطيف جي ڳايل ست سُورمين ۾ ٽي راجپوت آھن. مومل،سورٺ ۽ ليلان.آھي ته مارئي به راجپوتاڻي پر ان کي اڃان سنڌ جي تاريخدانن راجپوت طور مڃيو ناهي. هُن کي راءِ ڀاري سمي جي وارتا به برزبان ياد آھي ته سندس پيڙھي ۾ سپوت ٿيل صوڀارسنگهه سوڍي جي سڳي ماسي موندري جي ستي ڦُول ٻائي واري ڪربناڪ ڪٿا به هُن جي هردي ۾ هر وقت ڏيئي وانگي ٻري ٿي. هُو راجپوتن جي تاريخ کي بيان ڪندي عجيب ڪيفيت ۾ پئجي ويندو آھي.
ڊگهي قد ۽ ڪاري ڪوٽ وارو هي نوجوان اڄ ڪلهه مٺي جو نامور ۽ ننگ دڙنگ وڪيل آھي. هُو گولڊ ليف سگريٽ جا ڊگها ڪش هڻندي جڏھن سياست ۽ قانون تي وڏا وڏا بحث ڪندو آھي تڏھن ڪنهن فاتح سپه سالار جيان سُھڻو لڳندو آھي. هُو سُھڻو ته تڏھن به لڳندو آھي جڏھن ڪنهن پنچائتي فيصلي ۾ سماج جي مُنجهيل سُٽ جهڙي مامري کي راڄوڻي ريت سان پريت ۾ حل ڪندو آھي. وڪالت واري پيشي سان وابسته هئڻ ڪري شايد ڏينهن ۾ ڏھ ڏھ ڪوڙا قسم به کڻندو هُجي پر مُنافقي هن جي من ۾ ئي ناهي. هُو جهڙو ٻاهر آھي اهڙو ئي اندر آھي. مڃون ٿا ته ڪا ڪمي ڪوتاهي هن ۾ به هوندي، هي به ماڻھون آھي فرشتو ناهي پر مجموعي طور ائين ئي چوندس ته هي اهو ماڻھون آھي جنهن جي زندگيءَ جي قمر ۾ ڪوتاهين جا داغ آھن به ته ڏسڻ ۾ نه ٿا اچن.ڇاڪاڻ ته ماڻھون چنڊُ جي چانڊوڪيءَ ڏسندو آھي ان جا داغ نه.وڪيل رائسنگهه سوڍي ڳوٺ مورانتلي مان اڳوڻي ايم پي اي رام سنگهه سوڍي جي ڀيڻويي تپيدار هيمراج سنگهه جي راجڪماري ڀٽياڻيءَ سان شاديءَ رچائي آھي.کيس اولاد ۾ ٻه پُٽ آھن جن جا نالا ڪُلديپ سنگهه ۽ منديپ سنگهه آھن.
***

وينجهراج سنگهه سوڍو

وينجهراج سنگهه سوڍو

مڪواڻا راجپوتن جي راڄڌاني ڪيرٽي ڪنهن به تعارف جي محتاج ناهي. ڪيرٽي جنهن ڪيسر مڪواڻي جهڙي مهاوير بهادر جي سورهيائي کي پنهنجي تاريخ جي سيني ۾ سنڀالي رکيو آھي. ڪيرٽي جنهن جي ”پڳ واءِ“ جي پيڍلين تي پير رکي پاڻي ڀريندڙ پاڻھيارن جي گلاب رنگ پيرن جا پدم اڄ به صحرا ۾ ساھ کڻن ٿا. پارڪر جي پرمار راڻي گووند راءِ جي ڪنور راڻي چندڻ جي ناناڻڪي نگري طور تاريخ ۾ مشھور ڪڙلي نگر کي مختلف وقتن تي مختلف نالن سان سڏيو ويو آھي. ڪريم فقير جهڙي ڪوئل ڪنٺ راڳي جي هن جنم ڀومي کي ڪڏھن ڪڏھن ڪيرنٽي گڊ جي نالي سان سُڃاتو ويو آھي. نٻن سوڍن جي هن نامور نگري ۾ ڪيئي ماڻينگر مرد مجاهد پيدا ٿيا آھن. ڪيئي ڪوپا ڪونڌر ۽ سُورا پورا راجپوت هن ڌرتيءَ جي ڪُک مان اتپن ٿيا آھن.مگهجي، وجئه سنگهه، اڻندسنگهه خانجي، اوناڙ سنگهه سوڍو ۽ وينجهراج سنگهه سوڍو گڻن ڀريئي هن ڳوٺ جا جڳ مشھور ڪردار هئا.جن جا جيون چريتر اڄ به سماج ۾ رول ماڊل واري حيثيت رکن ٿا.
پهرين مئي 1933ع تي سردار سنگهه سوڍي جي گهر ۾ اک کوليندڙ وينجهراج سنگهه سوڍو عقل جو وِير هو. انتهائي گهڻ پڙھيو هئڻ ڪري تعليمي ۽ تدريسي نظام کي پنهنجي نرالي نوعيت ۽ انوکي اک سان ڏسندو هو. هُن جي دورانديش ذهين ۾ هر وقت اها ئي ڳالهه گردش ڪندي هُئي ته ڪنهن به سماج جي ترقي ۾ تعليم لازمي آھي. تعليم کان سواءِ ڪو به سماج، ڪو به ملڪ ۽ ڪا به قوم ترقي نه ٿي ڪري سگهي. ترقي جي لئه تعليمي نظام کي سُڌارڻ انتهائي ضروري هوندو آھي. زندگيءَ ۾ سدائين سچ جو ساٿ ڏيندڙ، ڪوڙ کان ڪوهين ڏُور ڀڄندڙ هن مردم شناس مرد جي روشن جيون چريتر تي ڪو به بدگماني جو داغ نه هو. نه ته اسان وٽ اڪثر ڪامورا ڪرپشن جي الزام وارن اڱارن سان ڪارا ٿيل هوندا آھن. هن سموري عُمر تعليم لئه پاڻ پتوڙيو. جڏھن استاد هو تڏھن هُن استاد ٿي ٻارن کي پڙھايو. جڏھن هو آفيسر ٿيو تڏھن هڪ ايماندار آفيسر وانگي تعليمي نظام ۾ سُڌارا آندا. هن تعليمي معاملي ۾ ڪڏھن به، ڪنهن سان به سمجهوتو نه ڪيو. پنهنجن ويجهن رشتيدارن کي به تعليمي معاملي ۾ بخش نه ڪيو. هُو هڪ بهترين انتظاميه ۽ انتهائي ڪڙڪ قسم جو عملدار هو. هُو وقت جي ڪنهن به چڱي مُڙس جي سفارش نه مڃيندو هو. هن تي ڪنهن به سياستدان جي چٺي چپاٽي اثر نه ڪندي هُئي. هُن جي زندگيءَ جو اهم مسئلو هو ته ڪنهن جو به ٻار هُجي، ڪهڙي به ذات سان، ڪهڙي به مذھب سان تعلق رکندڙ ھُجي پر تعليم پرائي. هُو ته انهن کي به چوندو هو جيڪي هن سان نه ٺھندا هئا ته پنهنجا ٻار ڏيو ته سُڌاري ڏيان ۽ هن الئه ڪيترن غريبن جا ٻار پنهنجي ذاتي خرچ سان سُڌاريا. وينجهراج سنگهه جا پڙھايل الئه ته ڪيترا هونهار شاگرد اڄ تمام وڏن عهدن تي ويٺل آھن.
مهمان نوازي سندس ابن ڏاڏن کان ورثي ۾ مليل هُئي. مهمان جو آدر ڪرڻ هن جي رت ۾ شامل هو. راجپوتي ريتن، روايتن ۽ پُراڻين پرمپرائن کي پارڻ ۾ به هي سوڍو مڙني کان مٿي هو. ڪنهن وقت ۾ سوڍن ۾ ٽي ماڻھو انتهائي سُپيريئر طاقت رکندڙ ماڻھون هُئا، ائين کڻي چئجي ته هنن جي چوڻ کان سواءِ سوڍن ۾ پن به ڪون چُرندو هو. اُھي هُئا، وينجهراج سنگهه سوڍو ڪيرٽي، خانجي سوڍو ڪيرٽي ۽ پيرڏان سنگهه سوڍو پاٻُوهر. هي اُها ٽمورتي هُئي جيڪا سوڍڪي سماج ۾ ڪا نئين روايت به ترويج ۾ آڻڻ جي سگهه رکندي هُئي. هنن جي گڏيل فيصلي کي سمورو سماج سويڪار ڪندو هو.
وينجهراج سنگهه سوڍي شروعاتي تعليم مٺي مان حاصل ڪئي. 1949ع ڌاري مئٽرڪ جو امتحان پاس ڪيو ۽ تُرت ئي 26 جون 1954ع تي پرائمري ماستر طور سرڪاري ملازمت ملي ۽ مٺي ۾ ڊيوٽي جوائن ڪيائين. ان کان پوءِ اڳتي تعليم جاري رکندي گريجوئيٽ (B.A) ۽ پوسٽ گرجوئيٽ (M.A) جا امتحان پاس ڪيا. گورنمينٽ هاءِ اسڪول مٺي ۾ (J.S.T) طور تعليمي خدمتون سر انجام ڏيڻ کان پوءِ مڊل اسڪول اسلامڪوٽ ۾ به (J.S.T) طور ڪم ڪيو. ان کان پوءِ گورنمينٽ مڊل اسڪول آھو ۾ هيڊ ماستر طور پنهنجا فرائض سرانجام ڏنا. ان کان پوءِ پروموشن ٿي ۽ بيٽ آفيسر جي عهدي تي مٺي ۽ ڏيپلو جي مختلف بيٽن تي ڪم ڪيو. ان کان پوءِ گورنمينٽ مڊل اسڪول ميرپورخاص، رسول آباد، جيمس آباد (ڪوٽ غُلام محمد) ٺري نظاماڻي ۽ ڪيرٽي ۾ هيڊ ماستر طور H.ST واري عهدي تي تعليمي ۽ تدريسي خدمتون سرانجام ڏنيون. وينجهراج سنگهه سوڍو ڪجهه وقت بدين ضلعي جي پنگريو ۽ نندو شھر جي گورنمينٽ هاءِ اسڪولن ۾ به هيڊ ماستر ٿي رهيو. ان کان پوءِ گورنمينٽ هاءِ اسڪول نئون ڪوٽ ۾ به ڊيوٽي ڪيائين. 1985ع ۾ تعليم کاتي ۾ ترقي ملي ۽ سب ڊويزنل ايجوڪيشن آفسير (S.D.E.O) واري عهدي تي شروعات ۾ ٽنڊو محمد خان سب ڊويزن ۾ نوڪري ڪيائين ۽ پوءِ 1988ع ۾ سب ڊويزن مٺي ڏيپلو ۾ فرائض سرانجام ڏنائين. ان کان پوءِ وري پروموشن ملي ۽ ڊسٽرڪٽ ايجوڪيشن آفيسر (D.E.O) طور مٺي ضلعي ۾ ڪم ڪيائين جتان 30 اپريل 1993ع تي رٽائرٽمينٽ وٺي پنهنجي شاندار ڪيريئر جي شاندار پڄاڻي ڪيائين.
وينجهراج سنگهه سوڍي ڳوٺ مٺڙيو ڀٽي مان ڀوڄراج سنگهه ولد سردار سنگهه ڀٽي جي ڌيءَ ڍيلان ٻائي سان شادي ڪئي. ان مان کيس پنج نياڻين ۽ ٽن پُٽن جو اولاد ٿيو. پُٽ هر هڪ نالي ڀورجي (نگجي) ، هيمراج سنگهه ۽ ٻهادر سنگهه آھن. ڀورجي زرعي ريونيورسٽي ٽنڊو ڄام مان (B.E) ڪئي آھي. هيمراج سنگهه (B.Com) ڪيو آھي ۽ ٻهار سنگهه (M.A.....English) جو امتحان پاس ڪيو آھي. سڀئي پڙھيا لکيا ۽ سورها سُکي پنهنجي مڇي ماني وارا آھن ۽ هن وقت سڀ هندستان جي رياست گجرات جي ڀڄ ضلعي جي نکتراڻي تعلقي ۾ ڳوٺ نيترا ۾ سڪونت پذير آھن.
وينجهراج سنگهه سوڍي جي هونهار شاگرد ۽ ويجهي ماضي ۾ ٿر جي مشھور ڊاڪٽر ڪانجي ڳوٺ ڏونٺار حال ۾ نکتراڻا ڪڇ ڀڄ کان مون وينجهراج سنگهه سوڍي بابت راءِ پُڇي تڏھن ڊاڪٽر ڪانجي آر سوڍي لکي موڪليو ته”وينجهراج سنگهه سوڍو رعبدار چهرو، مضبوط جسم، سندر سڀاءُ، اڻٿڪ محنت ڪش، نسوارٿ، سماج شيوڪ، ستيه وادي، مهمانواز، سخت انتظاميه، ڪڙڪ عملدار ۽ تعليم يافته انسان هئا.مهمان نوازي سندس خانداني گُڻ هو پر چاپلوسي ۽ مکڻ پاليسي ڪڏھن به نه ڪندا هئا. اتفاق سان ڪڏھن ڪنهن سان تڪرار به ٿي ويندو هو ته چاهي دنگ جو هُجي يا سيڙھي سنڌي جو، گئوچر جو هجي يا سياسي هجي پاڻ هميشه پريم سان سمجهائڻ جي ڪوشش ڪندا هئا.اگر ڪير نه سمجهندو هو ته سرعام سامهون اچي مرد مجاهد طور مقابلو ڪندا هئا. پرپُٺ گلا ڪري مُک ۾ رام بغل ۾ ڇُري وارو ڪم نه ڪندا هئا.
رهي ڳالهه سخت انتظاميه جي سو ڪنهن به ٿرواسي کان لڪيل ناهي. مون وٽ ڪيئي مثال آھن پر مختصر طور هڪڙو ئي مثال ڏيندس ته ڪيرٽي جي اسڪول جي وزٽ دؤران سندس سڳو ڀائٽيو چندن سنگهه غير حاضر هئڻ ڪري معطل ڪري ويا.سدائين چوندا هئا آفيس جي ٽائم آئون هڪ آفيسر آھيان ۽ گهر گرهستي ۾ اوهان جو مائٽ ۽ دوست آھيان. سندس جسماني سگهه سان گڏ منوٻل يعني ذهني طاقت به ايشور اپرم پار ڏني هئي. ڌارمڪ گُڻ ۽ سهڻا سنسڪار کيس وڏڙن کان وراثت ۾ مليل هئا. سندس والد صاحب محترم سردار سنگهه اڻپڙھيل هئڻ باوجود نيڪ دل ۽ ڄاڻون ماڻھون هو. سندس چاچو اوناڙ سنگهه سوڍو راڄنيتيءَ ، صلح پسندي ۽ محبت جو ڀنڊار هو. اڄ به ڪيرٽي جو نالو اوناڙ سنگهه جي نالي سواءِ اڌورو آھي.“ ڊاڪٽر ڪانجي واري راءِ مان اهو ثابت ٿئي ٿو ته وينجهراج سنگهه سوڍو هڪ مثالي اُستاد، هڪ مثالي بيوروڪريٽ ۽ هڪ مثالي مهمان نواز سان گڏ پنهنجي ڪم سان سو سيڪڙو ڪميٽيڊ هڪ مهان ماڻهون هو، جنهن جي ڪمي اڄ نه رڳو ڪيرٽي کي محسوس ٿئي ٿي پر سمورو ٿر هُن کي ساري ٿو. هُن جي دؤر ۾ رهندڙ اُستادن جي ڪنن ۾ اڄ به هن جو ڪڙڪ آواز گونجي ٿو ۽ هن جي گهوڙي جي ٽاپولي اڄ به ڊُگ ڊُگ ڪري پيئي. سنڌڙيءَ جو هي سپوٽ سوڍو 1994ع ۾ وطن کي جدائي جو تحفو ڏيئي هميشه لئه هند هليو ويو، جتي سندس ساھ جو سڳو سنڌ کي ساريندي تاريخ 26 جون 2007ع تي ٽُٽي پيو.

***

سوائي سنگهه سوڍو

سوائي سنگهه سوڍو

ڪوي شڪتيڏان ڪويا ”ڌرا سرنگي ڍاٽ“ ۾ ڀڏيليءَ جي سوڍن کي هن ريت ساراهيو آھي.
سوڍا ڀڏيلي را سري رتن هرا ڪُل روپ
ڀير سون ٻھُون ڀرات رو اوجل سُجس انوپ

(ڀڏيليءَ جا سوڍا سڀني کان سرس آھن. رتن سنگهه جي پيڙھي ۾ جنم وٺندڙ ڀيرجي ۽ سون سنگهه ٻنهي ڀائرن جي وڌ ۾ وڌ واکاڻ ٿئي ٿي.)

سوڍاڻ ڌرتيءَ جي سُريلي ڳوٺ ڀڏيليءَ جي سُرتاڻ سوڍن جو ٿر جي سياسي، سماجي ۽ ثقافتي تاريخ ۾ اهم ڪردار رهيو آھي. انگريزن کي رُڪ جا چڻا چٻائيندڙ رتن سنگهه سوڍي کان وٺي سروپ سنگهه سوڍي تائين سڀئي مڻيادار ماڻھون هن وطن جا اُهي املهه ڪردار هُئا جن کي تاريخ ڪڏھن به وساري نه ٿي سگهي. تاريخ ڀلا اُنهن بهادر ڀُوپن ۽ ڪونڌر ڪُوپن کي ڪيئن ٿي وساري سگهي جن رت ڏيئي پنهنجي ڌرتيءَ جي پت رکي. اهڙن وطن جي وڏماڻسين کي ڪو وطن جو ويري ئي وساري سگهي ٿو. باقي هن مٽيءَ سان محبت ڪندڙ هر ماڻھون جي دل جي ديول ۾ انهن لاءِ پيار جا ديپ هر ويل جڳمڳائيندا ئي رهندا.
راڻي رتن سنگهه جا ٽي پُٽ هئا. موهڙجي، رڻجيت سنگهه ۽ جيوراج سنگهه. موهڙجي ۽ رڻجيت سنگهه بنان اولاد جي ئي فوت ٿي ويا. ٺاڪر جيوراج سنگهه کي ٻه پُٽ ٿيا هر هڪ ڀيرجي ۽ سون سنگهه، جن امرڪوٽ ڇڏي اچي سون پور ديهه ۾ ڀڏيليءَ نالي ڳوٺ جو بنياد وڌو. ٻنهي ڀائرن ڏُکين حالتن ۾ ڪنهن جي اڳيان هٿ ٽنگڻ بدران پنهنجي مدد پاڻ تحت وڏي محنت ڪئي. محنت ۽ لگن سان ٻه هزار ايڪڙ پوکي لائق زمين هٿ ڪرڻ کان پوءِ ان کي آباد ڪيائون. زمين جي اُپت مان پنهنجي اُدر پالنا عزت سان ڪرڻ لڳا. تُرت ئي انگريز سرڪار سندن والد صاحب ٺاڪر جيوارج سنگهه کي ڍاٽ جو بينئچ ماجسٽريٽ مقرر ڪيو. جيوراج سنگهه سوڍي کي شڪتيڏان ڪوي هن طرح ڀيٽا ڏني آھي.

ساير سوڍو رتن سنگهه جيوراج سُت جيڻ
ڀٽياڻي جايو ڀلو تور سوايو تيڻ

(رتن سنگهه سوڍو انتهائي سپوت هو. جنهن جو پُٽ جيوراج سنگهه آھي. ڀٽياڻي جي ڪُک مان پيدا ٿيندڙ هن سوڍي جا تيور ئي پنهنجا آھن.)

سوائي سنگهه سوڍي جي جيون چريتر تي روشني وجهڻ کان پهرين جيوارج سنگهه جي وڏي پُٽ ۽ سوائي سنگهه جي سڳي چاچي ڀيرجي جي پريوار جو ذڪر ڪرڻ آئون ضروري ٿو سمجهان. ڇاڪاڻ ته ان جو به ٿر جي سوڍن جي سياسي ۽ سماجي زندگي ۾ وڏو اثر رهيو آھي. جيوراج سنگهه جو وڏو پُٽ ڀيرجي وڏو ادب ذوق انسان هو. هُن کي سنڌيءَ، هنديءَ ۽ گُجراتيءَ ٻولين تي وڏو عُبور حاصل هو. هُو ڍاٽ ۽ مارواڙ جي راجپوتن جي تاريخ جو وڏو ڄاڻون هو. ڀيرجي گونر جو درٻاريءَ ۽ لوڪل بورڊ آف امرڪوٽ جو اڳواڻ به رهيو هو. سوڍڪي سماج ۾ ھن مهان ماڻھون جي وڏي عزت هوندي هُئي. هي 1958ع ۾ گُذاري ويو. ٺاڪر ڀيرجي جو هڪ پُٽ ۽ ٻه ڌيئرون ٿيون. ڀيرجي جي پُٽ جو نالو کُماڻ سنگهه هو.جيڪو وڏو زميندار ٿي گُذريو آھي. هي سندس والد صاحب ڀيرجي کان اڳ ۾ 1949ع ۾ گُذاري ويو.کُماڻ سنگهه جا ٻه پُٽ ٿيا.پرٿوي سنگهه ۽ جيتمال سنگهه.پرٿوي سنگهه جي شادي گڊسيسر (بيڪانير) جي ٺاڪر شوڏان سنگهه جي راجڪماري سان ٿي ھُئي. پرٿوي سنگهه جا چار پُٽ آھن. رڻوير سنگهه، رامچندر سنگهه، مهاوير سنگهه ۽ دليپ سنگهه. هن وقت هي سڀ هندستان جي صوبي راجستان جي شھر جوڌپور ۾ رهن ٿا. پرٿوي سنگهه 1975ع ۾ گُذاري ويو.
کُماڻ سنگهه سوڍي جو ٻيو پُٽ جيتمال سنگهه سوڍو گهڻ پڙھيو ماڻھون هو. 1927ع ۾ جنم وٺندڙ جيتمال سنگهه سوڍي انگريزي ادب ۾ ماسٽر (ايم- اي) ۽ سائنس ۾ بيچلر (بي -ايس-سي) ڪرڻ سان گڏ قانون جو امتحان (ايل-ايل - بي) به پاس ڪيو هو. اولهه پاڪستان جي سُپريم ڪورٽ ڪراچي-سنڌ ۾ وڪالت ڪرڻ سان گڏ امرڪوٽ تعلقه ۽ ٿاڻا ڪائونسل جو ميمبر به رهيو. يونين ڪائونسل کاروڙو جو چئرمين ۽ فيڊرل ايڊوائيزري ڪائونسل آف مينارٽي افيئرس آف پاڪستان اسلام آباد به رهيو.سنڌ ايگريڪلچر پاليسي ڪميٽي گورنمينٽ آف سنڌ جو ميمبر به رهيو. جيتمال سنگهه سوڍي راجستان سيشن ڪورٽ جي جج شري ڀڳوت سنگهه چانپاوت (هرياڍاڻا) جي راجڪماري سان شادي ڪئي. جيتمال سنگهه سوڍو ڪجهه عرصو اڳ پنهنجي پريوار سميت هندستان لڏي ويو. جتي هينئر جوڌپور ۾ رهي ٿو. اُتي پاڻ آسٿا نالي اسپتال به کولي آھي. جيڪا سندس پُٽ ڊاڪٽر ڪيلاش سنگهه هلائي ٿو. جيتمال سنگهه جا ٽي پُٽ ۽ ٽي ڌيئرون آھن. پُٽ هر هڪ مهيپال سنگهه، پرهلاد سنگهه ۽ ڊاڪٽر ڪشور عرف ڪيلاش سنگهه. جيتمال سنگهه جي وڏي راجڪماريءَ جو وهانءَ مهاراجا چندروير سنگهه راٺوڙ (رتمال ايم. پر) سان ٿيو. وچيٽ راجڪماريءَ جو وهانءَ يادويندر سنگهه راٺوڙ گهنٽيل(بيڪانير) سان ٿيو ۽ ننڍي راجڪماريءَ جو وهانءَ مهاراجا ڪرڻ سنگهه جهالا بڙي سادڙي (ميواڙ) سان ٿيو. جيتمال سنگهه سوڍي جو وڏو پُٽ مهيپال سنگهه سوڍو آسٿا اسپتال جوڌپور جو ڊاريڪٽر آھي. ٻئي پُٽ پرهلاد سنگهه ڪمپيوٽر سسٽم ۾ بي-اِي ڪئي آھي. هن وقت پنچمهل سٽيل لميٽڊ ڪلول(بڙودا) ۾ اي-جي-ايم ڪمپيوٽر سسٽم واري عهدي تي ڪم ڪري رهيو آھي. ننڍي پُٽ ڪنور ڪيلاش سنگهه لياقت ميڊيڪل ڪاليج حيدرآباد سنڌ مان ايم-بي-بي-ايس جو امتحان پاس ڪيو هو. هن وقت آسٿا اسپتال پاوٽا جوڌپور ۾ ايڊمنسٽريٽر ۽ مينيجنگ ڊاريڪٽر آھي. سڄو پريوار سُک ۽ سنمپتي سان رهي پيو. هاڻ اچون ٿا سوائي سنگهه جي جيون چريتر ۽ ان جي پريوار جي حال احوال ڏانهن.
انگريز حُڪومت پاران اعزاري طور مقرر ڪيل آنرري پوليس پٽيل سون سنگهه سوڍي کي اولاد ۾ هڪ پُٽ ۽ هڪ ڌيءَ ٿي. سون سنگهه سوڍي پنهنجي راجڪُماريءَ جي شادي ڪنور چمن سنگهه (داسپان-ڀينمال) سان ڪئي.
سون سنگهه سوڍو 1927ع ۾ گُذاري ويو. سندس اڪيلي پُٽ جو نالو سوائي سنگهه سوڍو هو. سوائي سنگهه سوڍي ٻاکاسر جي مشھور ڌاڙيل ٻلونت سنگهه چوهاڻ جي ڀيڻ سان شادي ڪئي هُئي. جنهن جي شاهدي ڪوي شڪتيڏان ڪويا جي هي ڪويتا به ڏي ٿي ته:
سروپ سنگهه رگهوير سنگهه ھري دلپت ات هيج
ٻاکاسر ٻلونت را ڀڙ چيارون ڀاڻيج.

ٺاڪر سوائي سنگهه سوڍو سنڌي، هندي ۽ گُجراتي جو ماهر هو. ادب، سياست، تاريخ ۽ ثقافت سان انتهائي دلچسپي رکندو هو. مهمان نوازي هن جو وڏو گُڻ هئي. هُو مهمان کي ماني کارائڻ بنان پاڻ ڪڏھن ماني نه کائيندو هو. ائين ڪڏھن اتفاقن ڪو مهمان وٽن نه ايندو هو ته لنگهڻ سمهي رهندو هو. اوطاق تي آيل هر ماڻھون هن لئه مهان هو. راجا ۽ رنڪ کي هڪڙو ئي طعام کارائيندو هو. مهمان کي ماني پاڻ پنهنجي هٿن سان وڌي ڏيندو هو. هُن وٽ اوچ ۽ نيچ جو ڪو تصور ئي نه هو. هُو هر روز نيم انوسار صبح جو سويل اوطاري ۾ وڃي ٻنڌاڻين کي امل ڪسونٻي جون وٽيون ڀري پياريندو ۽ پيئندو هو. کار ڀنڃڻي لئه آنٿڻي واري ڏھي مان تاسريون ڀري پياريندو هو. هن سوڍي جهڙي مهمان نوازي ويجهي ماضي ۾ شايد ئي ڪنهن ڪئي هُجي. ھُو چارڻ ڪوين کي دان ڏيڻ مهل ايڏو خوش ٿيندو هو جو هُن جي اکين مان خوشي ڏياريءَ جي ڏيئن جيان ڏيک ڏيندي هُئي.
ڪوي شڪتيڏان ڪويا چوي ٿو ته:
سوڍ سوائي سون سُت رکي سوائي ريت
پريت سوائي پالڻان ڪرب سوائي ڪريت

(سون سنگهه سوڍي جي پُٽ سوائي سنگهه سوڍي سڀني کان مٿي ريت رکي. هُن آيل کي عزت ۽ پيار به سرس ڏنو. چارڻن کي قائدي موجب دان ڏيڻ وارو ڪُرب به هن تمام سُٺو ڪيو.)

ڀيماويري جي ڀلوڙ ڪوي کومڏان لانگيڏان ٻارٽ سوائي سنگهه سوڍي کي پنهنجي نرالي ڪويتا ۾ هن طرح ڀيٽا ڏني آھي ته:
اڙ سُڀ ڀڏيلي اوپرا سوڍا نرپ سونيس
اڊگ ڏيس جامين امل وڌتي ڀاگ وسيس

(ڀڏيليءَ جي ڀاڳوند ڀومي تي سون سنگهه جو پُٽ سوائي سنگهه سوڍو راڄ ڪري ٿو جيڪو عام جنتا کي امل ڪسونٻن جا ڪٽورا پياري هن ڌرتيءَ جو مان مٿانهون ڪري ٿو.)

اوپي نيلي اڙا پر ٿانڪ سوڍان ٿير
آپڪا سنڌُو اوجلا نهران کڙڪي نير

(سائي سرزمين سنڌ تي سوڍن جو راڄ سُونهي ٿو. توهان جو سنڌُو ڪيڏو صاف شفاف آھي جنهن جو پاڻي نهرن ۾ ڇُلڪي رهيو آھي.)
سوائي سنگهه سوڍو سياست ۾ به انتهائي سرگرم ماڻهون هو. هُو سن 1952ع ۾ سنڌ اسيمبلي جو ميمبر به ٿيو هو ۽ ”جسٽس آف پيس“ به رهيو هو. سوائي سنگهه سوڍي کي اولاد ۾ چار پُٽ ۽ ٽي ڌيئرون ٿيون. پُٽ هر هڪ نالي سروپ سنگهه، رُگهوير سنگهه، هري سنگهه ۽ دلپت سنگهه آھن. وڏو پُٽ سروپ سنگهه سياسي طور انتهائي سرگرم رهيو هو. سُونهن ۾ سروپ سنگهه سوڍو پنهنجو مَٽ پاڻ هو. ماڻينگر منهن تي سدائين مڇن جا ونگ وريل هوندا هُئا. هُن کي ڏسي ماڻھون سوائي سنگهه سوڍي جون سڪون لاهيندا هُئا. ڪوي شڪتيڏان ڪويا سروپ سنگهه سوڍي کي ساراهيندي ”ڌرا سرنگي ڍاٽ“ ۾ هن ريت فرمايو آھي ته:
جنگي آڻ جبان ۾ انگ مٺُوٺ انُوپ
سوڍ سوائي سنگهه رو سُت پاٽوي سروپ

(هن جي شيرين زبان مٺاس سان ڀري پيئي آھي. هُو هر ڪنهن سان حُب مان ملي ٿو. سوائي سنگهه جو پُٽ سروپ سنگهه گادي دار راڻي جهڙو گُڻن ڀريو لڳي ٿو.)

ڀيماويري جي ڀلوڙ ڪوي کومڏان لانگيڏان ٻارٽ سوائي سنگهه سوڍي جي پُٽ سروپ سنگهه سوڍي کي پنهنجي دلربا دوهي ۾ هيئن ڀيٽا ڏني آھي.
سُتن سوائي سنگهه رو سروپ سنگهه سُڄاڻ
داني اديڪ دلير ڀڙ وڌ وڌ رنگ وکاڻ.

(سوائي سنگهه جو سپوٽ پُٽ سروپ سنگهه سوڍو تمام وڏو ڏاتار آھي. دليري هن جي رت ۾ شامل آھي. هن جا ڪهڙا واکاڻ ڪري ڪهڙا ڪيان.)
سروپ سنگهه سوڍو ٻه ڀيرا ٿرپارڪر ضلع ڪائونسل جو ميمبر به رهيو. آخر ۾ عام اليڪشن ۾ صوبائي سيٽ تي چونڊ به وڙهيو. کٽي به ويو پر سياستدان جي چرچ تي ري ڪائونٽينگ ڪرائي ويئي ۽ ان ۾ سنڌ جي سپوت پُٽ کي زوري هارايو ويو. ان ڏينهن ڀڏيليءَ جي هن ڀُوپ جي دل ٽُٽي ويئي. ڀڏيليءَ ڀُري پيئي. ڀرم ڀڄي پيو. هُو ملول من سان هي ملڪ ئي ڇڏي ويو. ڇاڇرو ڇورو ٿي پيو. سنڌ سُڏڪو ڀريو. ٿر يتيم ٿي ويو.

***

ڏُجئه سنگهه سوڍو

ڏُجئه سنگهه سوڍو

هُو جنهن جي سڀاءُ ۾ پرماتما سادگيءَ ائين اوتي آھي جيئن ڀرئي تُرئي سانوڻ ۾ ڪو بانورو بادل آڪاش تان پلر اوتي ڪنهن سُڪل ترائي کي سيراب ڪندو آھي. هُو جيڪو ڏاتار ۽ ديوتا قسم جو ماڻھون آھي. هُو جيڪو ٻارن لئه ٻار ٿي پوندو آھي ته، وڏن لئه وڏو احترام ٿي ملڻ وارا هڙئي گُر هٿيڪا ۽ هيڪاندا ڄاڻيندو آھي. هُو جيڪو سگريٽ مٿان سگريٽ دُکائي، نيرڙي دونهين کي هوا ۾ تحليل ڪندي هر وقت، هر ماڻھون جي ڀلي لئه سوچي ٿو. هُو سوچي ٿو ته، ڪٿي به ڪو ماڻھون ڪنهن ماڻھون سان نه وڙھي بلڪه جانور جو به خيال رکي. هر هند ۽ هر وقت ميلا ۽ محبتون هجن. ڪو به ساھ وارو ڪنهن به زنده وجود کان زخم نه کائي. هُو جڏھن به، جتي به ڪنهن پنچائتي فيصلي لئه ويندو آھي ته، اول انصاف جي تقاضا ڪندو آھي. هُو وسين لڳي ڪنهن سان به ناانصافي ٿيڻ ناهي ڏيندو.
هُو مزاجن تمام محبتي ۽ قربائتو ماڻھو آھي. مهمان نوازي ته سندس پيڙھياتي پرمپرا رهي آھي. اهو گُڻ وڏڙن کان وراثت ۾ مليو آھي. مهمان سان وڏي حُب ۾ ملندو آھي. سندس اباڻي اوطاري تي اڄ به هر وقت هڪ ٻه مهمان اوس هوندا. وار پرٻ تي ته ھُئين رهاڻ رتل ۽ محفل متل هوندي آھي پر آڏي ڏينهن تي به ڪيئي تولا ڳري ڪسونٻا ٿي ويندا آھن. مهمان کي دل سان کارائيندڙ هي ڏاتار سوڍو ڪچهريءَ جو به ڪوڏيو آھي. ريگستان جي راجپوتن جي باري ۾ هن کي وڏي معلومات آھي. هر ڳوٺ جي گناتپين جا گس گهيڙ ۽ واسطا وڙ پيڙھياتا ياد آھن. سدائين اڇي پٽڪي ۽ قميص تريٽي وارو ويس پائيندو آھي. هر ڪنهن جي مرڻي پرڻي تي مري جهُري به پُڄڻ هن جي سُگڻن ۾ شُمار ٿئي ٿو. حياتيءَ جي سفر ۾ هن سُک به ڏٺا آھن ته مها ڏُک به ڏٺا آھن. سندس جوان پُٽ ۽ سڳي ڀائٽئي جي ابدي وڇوڙي هن کي وکيري ڇڏيو آھي پر هي اٽل آدمي دل شڪستو ناهي ٿيو. ڏُکن کي پرماتما جي پريکشيا سمجهي جيئي ٿو.
ڏجئه سنگهه سوڍو پهرين جنوري 1958ع تي ٿرپارڪر جي قديمي ۽ تاريخي ڳوٺ ڪيرٽي ۾ محترم راوت سنگهه نٻي سوڍي جي گهر ۾ جنم ورتو. محترم جسرج سنگهه سوڍي کي پنهنجو اولاد نه هئڻ ڪري کيس گود جو پُٽ ڪري پاليو، ان ڪري ڏجئه سنگهه سوڍو اڄ به والد جي نالي ۾ جسراج سنگهه لکي ٿو. هن ابتداعي تعليم سندس اباڻي ڳوٺ ڪيرٽي ۾ پرائي. ميٽرڪ 1970ع ۾ ڊي-سي (D.C) سيڪنڊري اسڪول مٺي مان پاس ڪئي. انٽر 1972ع ۾ گورنمينٽ ايس-ايس (S.S) آرٽ ڪاليج حيدرآباد مان پاس ڪئي. بي-اي 1976ع ۾ سيڪنڊ ڪلاس ۾ سنڌ يونيورسٽي مان پاس ڪيو. 1975ع ۾ پي-ٽي-سي (P.T.C) جو متحان گورنمينٽ ٽرسٽ ايليمينٽري اسڪول ميرپور خاص مان پاس ڪيو. ايم-اي (M.A) اڪنامڪس ۾ 1979ع ۾ سنڌ يونيورسٽي مان پاس ڪئي. بي- ايڊ (B.Ed) 1980ع ۾ ۽ ايم –ايڊ (M.Ed) 2000ع ۾ پاس ڪيو.
2 مارچ 1973ع ۾ پرائمري ماستر طور سرڪاري ملازمت ملي ۽ گورنمينٽ پرائمري اسڪول ڳوٺ ڊنڍورو تعلقه ننگرپارڪر ۾ ڊيوٽي جوائن ڪئي. 1982ع ۾ جي-ايس-ٽي (J.S.T) طور ترقي ملي ۽ گورنمينٽ مڊل اسڪول ڪيرٽي ۾ نوڪري ڪئي. 1987ع ۾ ايڇ-ايس-ٽي (H.S.T) طور پروموشن ملي.1991ع ۾ سپروائيزر پرائمري ايجوڪيشن آفيسر (S.P.E) جي حيثيت سان ڪم ڪيو.2004ع ۾ گورنمينٽ هاءِ اسڪول ڪيرٽي ۾ هيڊ ماستر جي عهدي تي پنهنجا فرض سرانجام ڏنا. 2008ع ۾ ڊپٽي ڊي-اي-او (D.E.O) ٽيڪنيڪل ضلع ٿرپارڪر ٿي رهيو.2010ع ۾ ڊي-اي-او (D.E.O) ايليمينٽري طور ترقي ملي جتان 2013ع ۾ رٽائرمينٽ وٺي پنهنجي بهترين ڪيريئر جي شاندار پُڄاڻي ڪيائين.
ڏُجئه سنگهه سوڍي ڇاڇري تعلقي جي ڳوٺ ويجهيار مان چهنسنگهه ڏوهٽ جي گهران شادي ڪئي. اولاد ۾ کيس ٽي نياڻيون ۽ پنج پُٽ آھن. سندس موڀي پُٽ رڻڇوڙ سنگهه خانجي سوڍي کي گود ۾ ڏنل آھي. اُن کان ننڍو پُٽ ستيڏان سنگهه آهي، جيڪو ذمينداري ڪري ٿو ۽ ان کان ننڍو سُورن سنگهه سوڍو آھي، جنهن سنڌ يونيورسٽي مان علم شُماريات (Statistics) ۾ ماسٽر ڪئي آھي. هن وقت پاڪستان پيپلز پارٽي جو سرگرم ڪارڪن آهي. ننڍا پُٽ گمان سنگهه ۽ موهن سنگهه سوڍو زير تعليم آھن ۽ ٻئي تمام ذھين ۽ سُلڇڻا آھن

***

حوالا

حوالا

1. تاريخ ريگستان (ڀاڱو پهريون) رائچند راٺوڙ
2. ڌرا سُرنگي ڍاٽ (هندي) پروفيسر شڪتي دانُ ڪويا
3. پرمپرائوں کی وراثت (هندي) ڊاڪٽر مهندر سنگهه نگر
4. امرڪوٽ ــ سنڌ جو اتهاس تپيدار تيجسنگهه سولنڪي
5. همروٽ ڇتيسي ڀارومل امراڻي سوٽهڙ
6. چتر ٻولي چارڻان ڀارومل امراڻي سوٽهڙ
7. ٽاڊ راجستان ڪرنل جيمس ٽاڊ

بئڪ ٽائيٽل

[img]https://i.imgur.com/55XD9wx.jpg[/img]