ڪھاڻيون

وڃايل راھون

ھي ڪتاب نامياري ڪھاڻيڪار ملڪ آگاڻي جي ڪھاڻين جو مجموعو آھي جنھن جو مرتب پارس آگاڻي آھي.
ملڪ آگاڻي سنڌي ڪهاڻيءَ جي ڏس ۾ پنهنجو هڪ الڳ مقام رکي ٿو. هن جي ڪهاڻين جا موضوع اڪثر ڪري استحصالي قوتون، وڏيرا شاهي ۽ جاگيرداري نظام ۽ انهن جون بڇڙايون آهن جن خلاف هن ۽ هن جي ڪهاڻي جي ڪردارن زبردست مزاحمت ڪئي آهي. اهو ئي سبب آهي جو ملڪ آگاڻي پاڻ به وڏيرا شاهيءَ جي ظلم جو شڪار ٿي ويو. پر سندس ڪهاڻين سماج ۾ اٿل پٿل پيدا ڪئي آهي، جنهن ڪري هن جون ڪهاڻيون اڄ به سنڌي سماج جون نمائنده ڪهاڻيون آهن.
  • 4.5/5.0
  • 2209
  • 520
  • آخري ڀيرو اپڊيٽ ٿيو:
  • ڇاپو 1
Title Cover of book وڃايل راھون

سڀ حق ۽ واسطا محفوظ

ڪتاب جو نالو: وڃايل راهون
ليکڪ: ملڪ آگاڻي
صنف: ڪهاڻيون
مرتب: پارس آگاڻي
ڇاپو: پهريون
تعداد: 1000
ڪتاب نمبر: 55
ڇاپي جو سال: 2020ع
ڪمپوزنگ: علي پٺاڻ
ٽائيٽل ۽ لي آئوٽ: مصور منگي03053845227
ڇپائيندڙ: سرسوتي ساهت گهر، ڏوڪري.
قيمت: 300 روپيا
ڊجيٽل ايڊيشن : 2020ع
سنڌ سلامت ڪتاب گهر
books.sindhsalamat.com

لکپڙهه لاءِ
عيسيٰ ميمڻ
چيئرمين
سرسوتي ساهت گهر، ڏوڪري.
03337555986


هي ڪتاب سرسوَتي ساهت گهر ڏوڪريءَ پاران منظور شيخ حيدرآباد مان ڇپائي لاڙڪاڻي مان پڌرو ڪيو آهي.


ھيءُ ڪتاب ڊجيٽل ايڊيشن جي صورت ۾ محمد سليمان وساڻ، سنڌ سلامت ڊاٽ ڪام ڪراچيءَ پاران پڌرو ڪيو.

ارپنا

ملڪ آگاڻيءَ
جي انهن آدرشن جي نالي،
جيڪي اڄ به ساڀيان جا
متلاشي آهن.

سنڌ سلامت پاران

سنڌ سلامت ڊجيٽل بوڪ ايڊيشن سلسلي جو نئون ڪتاب ”وڃايل راھون“ اوهان اڳيان پيش آهي. ھي ڪتاب نامياري ڪھاڻيڪار ملڪ آگاڻي جي ڪھاڻين جو مجموعو آھي جنھن جو مرتب پارس آگاڻي آھي.

ملڪ آگاڻي سنڌي ڪهاڻيءَ جي ڏس ۾ پنهنجو هڪ الڳ مقام رکي ٿو. هن جي ڪهاڻين جا موضوع اڪثر ڪري استحصالي قوتون، وڏيرا شاهي ۽ جاگيرداري نظام ۽ انهن جون بڇڙايون آهن جن خلاف هن ۽ هن جي ڪهاڻي جي ڪردارن زبردست مزاحمت ڪئي آهي. اهو ئي سبب آهي جو ملڪ آگاڻي پاڻ به وڏيرا شاهيءَ جي ظلم جو شڪار ٿي ويو. پر سندس ڪهاڻين سماج ۾ اٿل پٿل پيدا ڪئي آهي، جنهن ڪري هن جون ڪهاڻيون اڄ به سنڌي سماج جون نمائنده ڪهاڻيون آهن.

هي ڪتاب 2020ع ۾ سرسوتي ساهت گهر، ڏوڪريءَ پاران ڇپايو ويو آھي. ٿورائتا آهيون سائين عيسيٰ ميمڻ جا جنھن ڪتاب جي ڪمپوز ڪاپي موڪلي ۽ سنڌ سلامت ڪتاب گهر ۾ اپلوڊ ڪرڻ جي اجازت ڏني.




محمد سليمان وساڻ
مينيجنگ ايڊيٽر ( اعزازي )
سنڌ سلامت ڊاٽ ڪام
sulemanwassan@gmail.com
www.sindhsalamat.com
books.sindhsalamat.com

اداري پاران

سرسوتي ساهت گهر ڏوڪريءَ پاران هر ڀيري اها ڪوشش پئي ڪئي وئي آهي ته سنڌي ادب کي معياري ڪتاب ڏجن. پنهنجي پبلشنگ جي پنجن سالن جي عرصي ۾ 54 ڪتاب اهڙا شايع ڪيا آهن، جيڪي سنڌي ادب ۾ تمام گهڻي مڃتا ماڻي چڪا آهن. ان معيار کي سامهون رکندي سنڌي ٻوليءَ جي سگهاري ليکڪ ملڪ آگاڻيءَ جي ڪهاڻين جو ڪتاب ”وڃايل راهون“ ڇپائي اوهان اڳيان پيش ڪري رهيا آهيون.
ملڪ آگاڻي سنڌي ڪهاڻيءَ جي ڏس ۾ پنهنجو هڪ الڳ مقام رکي ٿو. هن جي ڪهاڻين جا موضوع اڪثر ڪري استحصالي قوتون، وڏيرا شاهي ۽ جاگيرداري نظام ۽ انهن جون بڇڙايون آهن جن خلاف هن ۽ هن جي ڪهاڻي جي ڪردارن زبردست مزاحمت ڪئي آهي. اهو ئي سبب آهي جو ملڪ آگاڻي پاڻ به وڏيرا شاهيءَ جي ظلم جو شڪار ٿي ويو. پر سندس ڪهاڻين سماج ۾ اٿل پٿل پيدا ڪئي آهي، جنهن ڪري هن جون ڪهاڻيون اڄ به سنڌي سماج جون نمائنده ڪهاڻيون آهن. انهن ڳالهين کي سامهون رکندي ملڪ آگاڻيءَ جو سمورو اڻ ڇپيل مواد شايع ڪرڻ جو فيصلو ڪيو آهي. هي ڪتاب ان سلسلي جي ڪڙي آهي. جڏهن ته ملڪ آگاڻيءَ جي شاعريءَ ۽ ڪهاڻين جا ٻيا مجموعا به جلد ئي اوهان پڙهندڙن جي هٿن تائين پهچايا ويندا.
سرسوتي ساهت گهر ڏوڪريءَ جو سٿ سدائين اوهان جي مفيد راين جو منتظر رهندو.

عيسيٰ ميمڻ
چيئرمين
سرسوتي ساهت گهر ڏوڪري
01-01-2020

مهاڳ - ملڪ آگاڻيءَ جي ڪهاڻين تي هڪ نظر : ننگر چنا

اسان جي ڪهاڻي ڪٿي بيٺي آهي؟
انهيءَ تُز سوال جي تُز وُرندي ته تڏهن ڏئي سگهجي ٿي، جڏهن اسان وٽ ڪجهه ٻين سوالن جا ڪي ٺهڪندڙَ جواب هوندا. مثال طور عالمي ڪهاڻي ڪٿي بيٺي آهي؟ يعني انگريزي، فرينچ، اٽالين، جرمن، روسي، چيني، جپاني، عربي، فارسي، هندي، دَرِي ۽ ٻي ڪهاڻي ڪٿي بيٺي آهي؟
يا وري اهو ته هندي، تَمل، ڪَنڙ، مليالم، گجراتي، مراٺي، اُڙي، سنهالي، اڙدو ڪهاڻي ڪٿي بيٺي آهي؟ اڙدوءَ مان منهنجي مراد هندوستان جي اڙدو ڪهاڻي آهي.
يا وري پنجابي، پشتو، سرائيڪي، بلوچي، براهوي ڪهاڻي ڪٿي بيٺي آهي؟
اهڙو ڪو مطالعو ڏاڍو ڏکيو آهي. ڇو ته هڪ ته اسان وٽ سنڌيءَ ۾ اهڙا نقاد نه هجڻ جي برابر آهن، جيڪي مٿيون ٻوليون ڄاڻندا هجن. اهڙا پاٺڪ ضرور آهن، جيڪي عالمي ادب جو مطالعو انگريزي ترجمن وسيلي ڪن ٿا يا وري اڙدوءَ وسيلي.
وري اهم ڳالهه هيءَ آهي ته اسان جي آس پاس وارين ٻولين ۾ سرجندڙ ڪهاڻيءَ جو اهڙو گڏيل ذخيرو اسان وٽ تمام گھٽ اچي ٿو. ڪو به اهڙو وڏو ذخيرو آهي ئي ڪونه، اڙدوءَ ۾ ئي سهي، جنهن ۾ ڪي پنجاهه کن پنجابي يا مراٺي، گجراتي يا تَمل، ڪَنڙ يا مليالم، عربي يا فارسي، جون ڪهاڻيون هجن. يورپي ٻولين مان به گھڻو تڻو ڪلاسڪ لکارين جا ترجما شايع ٿين ٿا. اهڙي صورتحال ۾ سنڌي ڪهاڻيءَ جو تقابلي جائزو وٺڻ ڏاڍو ڏکيو ڪم آهي.
جيسيتائين سنڌي ڪهاڻي جو لاڳاپو آهي ته خود اسان جي ڪهاڻي به هڪ صدي پوري ڪري چڪي آهي ۽ ان لحاظ کان ڪو به ڀرپور مطالعو اڳيان نه آيو آهي.
منهنجي لاءِ ملڪ آگاڻيءَ تي لکڻ هڪ لحاظ کان سوکو آهي ته ٻئي لحاظ کان اوکو. سوکو هن ريت ته روايتي طريقي سان ملڪ آگاڻيءَ جي ڪهاڻين تي لکان. انهن جا مرڪزي خيالَ، انهن جي ڪلائيمڪس ۽ اينٽي ڪلائيمڪس تي. انهن جي ڪردارنگاري، ٻولي ۽ ٻين فني پاسن تي. يا وري سندس ڪهاڻين جي فڪري پهچ تي. اوکو هن ريت آهي ته سندس ڪهاڻين جي سنڌيءَ جي سيبتن ڪهاڻيڪارن سان ڀيٽ ڪجي يا وري پنجابي، هندي، تَمل، دري، عربي، گجراتي ۽ پشتو ڪهاڻيءَ سان ڀيٽ ڪجي. اهڙا تحقيقي ڪم ڪرڻ جو سنڌيءَ م اڃا تائين ڪو رواج ڪونهي ۽ نه وري ڪو ويجهي آئيندي ۾ نظر اچي ٿو.
ٽيون مطالعاتي پاسو فڪري تحريڪن جي اثر هيٺ ڪري سگهجي ٿو. هڪ وڏو ڪينواس ته نو آبادياتي ۽ بعد نو آبادياتي پس منظر جو آهي. نفسياتي تنقيد، سماجي تنقيد، مارڪسي تنقيد، سماجي حقيقت نگاري واري تنقيد سميت اڻ ڳڻين نظرين هيٺ اڀياس ڪرڻ به هڪڙو طريقو آهي.
ملڪ آگاڻي جي ڇپيل ڪهاڻين جا ٻه ڪتاب هڪ اڳ ۾ ”لڄارو عشق“ جي نالي سان ۽ ٻيو هي، ”وڃايل راهون“ آهي جيڪي پڙهندڙن جي اڳيان آهن. سندس ٻه ناول، ”نيروليءَ جو ڪُن“ ۽ ”سج جا پاڇا“ ڇپيل آهن. ”نيروليءَ جو ڪُن“ پنهنجي طرز جو نيارو ناول آهي. ان ناول ۾ جتي اسان جي هڪ دور جي سياسي عمل تي، سياسي ڳنڍي ڇوڙائپ تي، سياست جي نالي ۾ ٿيل ڪلور تي تنقيد ڪئي وئي آهي، اُتي ٻن اهڙن رشتن جي وچ ۾ عشق ڏيکاريو ويو آهي، جن جي وچ ۾ ٿيڻ عام آهي. ملڪ آگاڻي جي ان ناول تي اُنَ دور ۾ ٿيل تنقيد ۾ سياسي ساڙُ گھڻو هو پر ادبي تنقيد گھٽ. ملڪ آگاڻيءَ پنهنجي ان ناول جي باري ۾ پاڻ لکي ٿو، ”۽ پوءِ جڏهن اڳتي هلي ”نيروليءَ جو ڪن“ ناول معجزاتي طور تي ٻن ڳالهين کي سچ ثابت ڪري ڏيکاريو، ته همراهن جون وايون بتال ٿي ويون، پهرين اها ته سنڌ ۾ قومي سياست انتشار جو شڪار رهي. قومي ۽ کاٻي ڌر جون جماعتون پنهنجي منطقي انجام کي پهچي ٽڪرا ٽڪرا ٿي ويون ۽ ٻيو ته بين الاقوامي طور تي اشتراڪيت جو زوال عمل ۾ آيو.“
”۽ پوءِ سنڌي ادب ۾ سياستدانن جي ڪردار تي زبردست تنقيد ٿيڻ لڳي. ڪامريڊ سوڀي گيانچنداڻيءَ گلف هوٽل لاڙڪاڻي ۾ منعقد ٿيل ڪهاڻي ويهڪ ۾ ”نيروليءَ جو ڪن“ جي اثر جو اعتراف ڪندي پنهنجي ڪهاڻي ”انقلابيءَ جو موت“ لکي، جنهن ۾ ڪميونسٽن جي ڪردار تي سخت تنقيد ٿيل هئي.“
(ڪجهه رنگ ”نيروليءَ جو ڪن“ جا، لکڻي: ملڪ آگاڻي، صفحو نمبر 5 ۽ 6، ڪتاب ”سج جا پاڇا“ 2005ع، ڪنول پبليڪيشن)
سندس ٻيو ناول ”سج جا پاڇا“ سنڌي قوم جي وير ڪٿا آهي، جنهن ۾ بقول ملڪ آگاڻيءَ جي، ”ظلم، جبر، لاچاريون، مجبوريون، بيوسيون، بي ڪسيون، فتحون ۽ شڪستون سمايل آهن ته وڏيرڪي راڄ ۾ ماڻهو ڪيئن نه بيوس، لاچار ۽ مجبور آهي. هن ناول ۾ سنڌ جي سياسي، سماجي، نفسياتي ۽ نظرياتي نقطن کي به بيان ڪيو ويو آهي. جن سان اڄ جو سنڌي ماڻهو منهن مقابل آهي. سنڌي قوم جون ڪي موروثي ڪمزوريون ۽ انقلابي نعري پٺيان شيطاني قوتن جي ڪٺي ٿيڻ وارا خيال به سمايل آهن. ”سج جا پاڇا“ ۾ اقتدار جي تبديلي کان پراڻين تهذيبن جي ڊهڻ ۽ نين تهذيبن جي ٺهڻ جا ڪي خيال به سمايل آهن. ته اسان کي ملڪ آگاڻي جي ڪهاڻين تي هڪ نظر وجهڻ گهرجي ۽ پوءِ ڏسجي ته مجموعي طور تي اسان ڪهڙن نتيجن تي پهچون ٿا. ان ۾ هڪ ڳالهه اڳواٽ عرض ڪري ڇڏيان ته مون سندس سڀني ڪهاڻين تي نه لکيو آهي، پر ڪجهه ڪهاڻين تي اک ڦيرائي آهي.
سندس ڪهاڻين مان پهرين ڪهاڻي ”ويچاري سنجها“ آهي. هڪ اهڙي عورت جي ڪهاڻي جيڪا ٿوري گھڻي پڙهيل لکيل به آهي. ٿوري باشعور به آهي، ٿوري آزاد به آهي پر آهي ڳوٺاڻي. اهڙي عورت جيڪا پڇاڙيءَ تائين ويچاري ئي رهجي وڃي ٿي. سنجها جي ڪهاڻي اسان کي ضمير واحد متڪلم ۾ هڪ شخص ٻڌائي رهيو آهي. هڪ مختصر ڪهاڻي، جنهن ۾ سنجها پنهنجي پيءُ جي ساڻس ٿيل دست درازي، جيڪا جنسي عمل تي کٽي ٿي، جِي ڪٿا ٻڌائي ٿي. اهڙي عورت جيڪا مرد ذات کان هيسايل، هپايل آهي. جيڪا محرم کان، ڪائنات جي سڀ کان ٻاجهاري هستي، پيءُ کان جنسي ڏاڍائي جو شڪار ٿئي ٿي.
اهڙو پيءُ جيڪو وڏيرو آهي ۽ جابر آهي، سندس زال مري چڪي آهي. ملڪ آگاڻي ٻن جملن ۾ سندس تعارف هيئن ڪرائي ٿو: ”هُوءَ وڏيرڪي ماحول ۾ پليل نپايل شاهاڻي گهر جي ڇوڪري، شڪل و صورت جي قابلِ قبول پر آواز جي جادوگرياڻي. جو جڏهن ڳالهائيندي آهي ته سندس نڙيءَ مان لفظ امرت ڌارا جيان لار ڪري نڪرندا آهن.“
اهڙي سنجها، جنهن جي آواز ۾ ملڪ آگاڻيءَ جي چوڻ مطابق، ”سرائڪي ڪافيءَ وارو سوزُ ۽ مصري خان جي الغوزي جو درد سمايل هوندو آهي“ سا پنهنجي اندر ۾ ڪمزور آهي ۽ ٿيندڙ انياءَ تي ڪو به وڏو قدم نه ٿي کڻي سگهي ۽ جڏهن سندس پيءُ دل جي دوري ۾ هڪدم هليو ٿو وڃي، تڏهن سنجها ان جنسي هراسمينٽ واري ماحول ۾ ڪو آجو ساهه کڻڻ جي لائق ٿئي ٿي.
ڪهاڻيءَ ۾ ملڪ آگاڻيءَ Unity Of Impression جو ايترو ته خيال رکيو آهي جو ڪجهه جاين تي ڪهاڻيءَ جا ڪردار اجائي هيڻائي ڏيکارين ٿا، جيڪا اَسڀاويڪ آهي، تنهن هوندي به پڙهندڙ اها نوٽ ڪرڻ کان سواءِ يا وري نوٽ ڪندي به پڄاڻيءَ ڏي وڌي وڃي ٿو.
اسان جي سماج ۾ اڄ کڻي اها جنسي ڇڙواڳي (Sexual Perversion) ظاهر ٿيڻ لڳي آهي، پر جڏهن ملڪ آگاڻيءَ انهيءَ تي هيءَ ڪهاڻي لکي هئي، تڏهن اهو سڀ لکڻ لاءِ به وڏو ساهس کپندو هو.
سنجها جو پيءُ توڻي جو ٻين سان به زنا ڪندو هو، شرابي هو، جُوئاري هو، پوءِ ڀي سُڌَ ناهي ته ڌيڻس لاءِ جنسي موهه ڇو پيدا ٿيس؟ ۽ ڌيڻس جيڪا اهڙي جنسي ڏاڍائي ٿيڻ کان پوءِ به ٻُڪ ٽڪين جو کائي آتم هتيا ڪري ٿي ۽ بچي وڃي ٿي.ان سنجها جا خيال ڪجهه ههڙا هوندا هيا، ”روالور کڻي پيءُ کي شُوٽ ڪريان، بندوق ڀري ٻئي نالَ سندس سيني ۾ ٺوڪيان.“ پر ڪري ڪجهه نه سگهي. اهڙو مظلوم ۽ هيڻو ڪردار ملڪ ڇو تخليق ڪيو؟
ان ڪري جو هُنَ کي هڪ پاسي صدين جي ماريل، لويَل لَتاڙيلَ، ڪاري ۽ ڪميڻي عورت جو ڪيس جو رکڻو هو. هن کي اهو ٻڌائڻو هو ته ”هيڏا هاڃا ٿين، بري هن ڀنڀور ۾“ ۽ ڪالهوڪي مقتول سسئي ۽ سهڻيءَ جو تسلسل آهي هيءَ سنجها. تڏهن ئي ته سمجهه ۾ اچي ٿو ته ملڪ آگاڻيءَ ڪهاڻيءَ جو سرو ”ويچاري سنجها“ ڇو رکيو؟
سندس ٻي ڪهاڻي آهي ”لڄارو عشق“ هڪ خوبصورت ڪهاڻي. ڇرڪائيندڙ ڪلائمڪس رکندڙ ڪهاڻي. اهائي پنهنجي سنڌ جي ڪهاڻي، جنهن سنڌ لاءِ هيئن چئجي ته اها گذريل ٻن هزار سالن کان تاريخ مان موڪل تي هئي ۽ جڏهن انگريز سامراج آيو ته سنڌ کي به موڪل پوري ڪري موٽي اچڻ تي مجبور ڪيو ويو. وڏو عرصو تاريخ مان موڪل تي رهڻ واري سنڌ جي سماج ڪجهه اهڙو تخليق ڪيو، جيڪو اسان جهڙن ٻين گھڻن ئي سماجن ۾ تخليق ٿيو ۽ ان ۾ اسان به آهيون، وڏيرو به آهي، قبيلا ۽ ذاتيون به آهن. نفرتن ۽ محبتن جا، عشق ۽ پيار جا، مِٽي مائٽي ۽ ريت رواجَ جا پنهنجا پيمانا آهن. شايد اهي پيمانا اسان جو وڏو هٿيار به رهيا آهن.
هن ڪهاڻيءَ جو مرد بندوق سان گڏ شهر مان ڳوٺ جي لاريءَ ۾ چڙهي ڳوٺ وڃي ٿو. ڪهاڻي توڻي جو جنرل ضياءَ جي ڪاري آمريتي دور جي ٽائيم فريم ۾ آهي، سندس لوڪيشن ٻهراڙي آهي. مرڪزي خيال سروانتيس جي ڊان ڪوئيڪزاٽ جهڙي همراهه جو پاڻَ هُرتڙو عشق آهي. قبائلي جهيڙن جي ماريل سنڌ ۽ سِر کان تَتَل، اهو پليل مرد آهن، جنهن کي موت جي پاڇي ۾ به عشق جي جهوري لڳل آهي. يا هيئن چئجي ته اهڙي مرد جي ڪهاڻي آهي، جيڪو صدين کان پنهنجي هلڪڙي ۽ ٽرڙي طبيعت جو اهڙو ته هيراڪ آهي جو گهڙي پل جي لاءِ به پنهنجي خسيس پڻي کان واقف نه ٿو ٿئي، يا وري اُهائي لاپرواهي سندس وجود جي بقا جو ڪارڻ آهي. ڏسڻ ۾ ته هُو آڙي ڪاپ لڳي ٿو. هن جي اٿڻي ويهڻي جيڪا عورتن جي باري ۾ ظاهر ٿئي ٿي، اهو به آگاڻيءَ جو ڪمال آهي جو ڪردارُ بس اسٽاپ تي اچي ٿو ۽ ويندي ڳوٺ جي اسٽاپ تائين، ان وچ ۾ هُنَ جي نفسي بُکَ، هن جي آنڌ مانڌ کي سُود پُود اهڙو چِٽيو ويو آهي، جهڙو اهو هوندو آهي. انهيءَ شڪاريءَ جو شڪار سندس قبيلائي دشمن ناهن، اها اَکَ ٻُوٽَ ته هلندي رهندي، پر ”لڄارو عشق“ جو نشانو مظلوم ۽ هيڻي عورت آهي، جيڪا هر مامري ۾ هيڻي آهي ۽ قربان ٿيڻ لاءِ پيدا ٿي آهي. همراهه بس اسٽاپ تي موجود ٻن عورتن جي ڪجهه حرڪتن تي ڀنڀلجي، پاڻ کي معشوق جي اک سان ڏسڻ لڳي ٿو ۽ لڳيس ٿو ته انهن عورتن مان هڪڙي مٿس عاشق آهي ۽ پوءِ هُو سڄي واٽَ اهو لڄارو عاشق تڙپندو هلي ٿو. هُو پاڻ کي انهيءَ عشق جي ڪوٽ کي فتح ڪرڻ لاءِ ڀانئين ٿو. کيس انهن عورتن جي چهرن تي کن پل لاءِ اداسي به نظر اچي ٿي وڃي پر کيس اها اداسي به عشق کان سواءِ ٻيو ڪجهه سوچڻ لاءِ مجبور نه ٿي ڪري. هن کي ته اها ڳڻتي آهي ته : ”ٺهيو، چئن سنگتين سان ڊاڙ هڻڻ جهڙو ته ٿيس، مان به ڀري بس ۾ ڪنهن سان عشق لڙايو. عشق لڙائي سگهجي ٿو!! ”پر پوءِ کيس سُڌَ پوي ٿي ته اهي عورتون قبيلائي دشمني جي ڪري هن جي بندوق کان ڊنل هيون. مايُون اسان جي هِنَ ڊان ڪوئيڪزاٽَ کي ڏسي ڀريل بس ۾ رانڀاٽ ڪرڻ واريون هيون پر منشيءَ جي دلجاءِ ڏيڻ تي وقت ڪڍي ويون.“
سڄي ڪهاڻي ۾ ڪردار جيڪو پاڻ وارتا بيان ڪندو ٿو هلي، ان جي ڪردارنگاري ۾ جان اهو ڪردار گھڙڻ ۾ ملڪ آگاڻيءَ وڏين تخليقي صلاحيتن کان ڪم ورتو آهي. هي اهو ڪردار آهي جيڪو اصل ۾ پنهنجي سطحي پڻي تي پاڻ ٽوڪ ڪري سگهي ٿو ۽ ان مان لطف وٺي سگهي ٿو.
ڪهاڻي ”لست جو زوال“ به اسان جي سماج جي عڪاسي ڪندڙ ڪهاڻي آهي، جيڪا اڄ تائين مختلف قسطن ۾ جاري ۽ ساري آهي. سنڌ جي وڏي اسڪرين تي ان ڪهاڻي جا هزارين ايپي سوڊَ هلي چڪا آهن ۽ هڪ ئي وقت هلي به رهيا آهن. زوالي وڏيرڪي سوچَ جو زوال به ايترو ڊگھو ٿي چڪو آهي جو اڃا ته ان جو انت نظر ئي نه ٿو اچي. جرڳا، بديَ ۾ سَڱَ، اوطاقن جا خرچَ، چٽيون، دربدريون، ٻنين تي قبضا اهو سڀ ڪجهه اڄ به هلي رهيو آهي. نه ته ملڪ جي صدر بڻجي ويل زرداريءَ کي نوابشاهه جي ننڍن زميندارن جون زمينون ڦٻائڻ لاءِ اٽڪلن جي ضرورت نه پوي ها. هُنَ کي ته ڪو وڏو صنعت ڪار ٿيڻ گهرجي ها.
هيءَ اهڙي وڏيري جي ڪهاڻي آهي جيڪو اڳ ئي ڳيجهو بڻايلَ حضوري لاءِ جرڳو ڪري ٿو. حضوري کان اڳ سندس پيءُ الهه ڏتو به انهيءَ رئيس هٿان ذليل ٿي چڪو هو، پر اهو ڪردار به پنهنجي سرسي، اها ارڏائي جيڪا صدين کان پوءِ گڏ ٿيندي آهي ته ڀنڀٽ بڻجي پوندي آهي، ان ارڏائيءَ جو اظهار ڪرڻ جي لاءِ وجهه وٺي رئيس جي سامهون ٿيو هو. سامهون ڪيئن ٿيو هو؟ پراڻو طريقو ورتو هئائين يعني چوري ڪري بيعزتي ڪرڻ وارو طريقو. طاقتور دشمن سان ڳجهي ويڙهه ڪرڻ جو طريقو. پر تاريخي شعور کان وانجهيل هجڻ جي ڪري حضورو اڪيلو وڙهيو هو . اهو هن سکيوئي ڪو نه ته ٻين کي به ساڻ کڻي هلجي.
الهه ڏني جو پُٽُ حضورو ساڳي رئيس جمال وٽ گهرايو ويو آهي ۽ ڪهاڻي انهيءَ جرڳي سان گڏ ڪجهه ٻين ننڍڙين ڪهاڻين کي به بيان ڪري ٿي. ملڪ آگاڻي منڍ ۾ هڪ آکاڻي بيان ڪري ٿو، ڪهاڻيءَ جي پاتر جي واتان، ”گلن واري ساٽياڻيءَ جي ڳالهه.“ جرڳو جيئن ته رئيس جي مڇيءَ جي کڏي مان مڇي مارڻ تي ٿيو آهي، تنهنڪري آگاڻيءَ ڪمال ڪاريگريءَ سان اُٿندي ئي کِکيءَ هاڻين جي قصي کان شروعات ڪري، پڙهندڙ کي انهيءَ خاص ماحول ۾ وٺي وڃي ٿو.ان کان پوءِ ٻي ڪهاڻي ايٿ تاري جي اڀرڻ سان لاڳاپيل ڏند ڪٿائن جي آهي. انهن تي ويساهه جي آهي ۽ ان ۾ به توهان ڏسو ته ملڪ آگاڻي لوڪ روايت مطابق ايٿ تاري سان لاڳاپيل نحوستن جو ذڪر ڪندي اهو به چوي ٿو ته : ”ايٿ اڀرڻ سان جَرَ سُڪي ويندا آهن، مينهون مالَ کير گھٽائي ڇڏيندا آهن......“
ٻئي پاسي اڄوڪي جرڳي جي وحشت ۽ دهشت ڏيکارڻ لاءِ مثالن ۾ رئيس جمال جا اڳ ڪيل ڪجهه جرڳا بيان ڪيا وڃن ٿا. ماڻهوءَ کي اگهاڙو ڪرڻ، هڪ ٻئي جي جنسي آلتن ۾ هٿ وجهرائڻ، ميڙيون منٿون ڪرائڻ، ڪُٽي ڪُٽي رت ۾ ڳاڙهو ڪرڻ جهڙا ڪم ٿيندا رهيا آهن ۽ ڪندو رهيو آهي اسان جو رئيس جمالُ. رئيس جمال وٽ سلطاني گواهه به آهن، جج به پاڻ آهي، عدالت سندس اوطاق آهي. پر مثال (Precedent) ۾ ابن ڏاڏن جا اهڙائي وحشت ڀريا فيصلا آهن. پر ڪهاڻي ۾ موڙ تڏهن ٿو اچي جڏهن رئيس جمال ريت رواج مطابق، اصل ۾ ڏاڍن جي ريت رواج مطابق سڱ چٽيءَ تائين اچي پهتو هو جو هڪ هڪل ٿئي ٿي، ”رئيسَ! سنڀال......... سنڀال، هروڀرو ننگن جا نالا نه ڳنهه! ايترا هيڻا به ناهيون.“
”اڙي !بس ڪر.“ پوڙهي هڪل ڪئي، ”تون ننڍو آهين، تنهنجو ڪم ناهي.“
پهرين هڪل هڪ نوجوان جي آهي ۽ ملڪ آگاڻي پاڻ سموري ڄمار انهيءَ هڪل جي آبياريءَ لاءِ جُهدَ ڪندو رهيو.
ڪهاڻي جي پڄاڻي ڏاڍي شاندار آهي. رئيس جو گھڙيل ٽڪساٽ ڊهي پوي ٿو ۽ ان هوندي به رئيس غلط فيصلو ڪرڻ لڳو.
ڪهاڻي ٻڌائي ٿي: ”رئيس جي گھٻراهٽ ۽ نوجوان جي بهادريءَ ڪچهريءَ ۾ ويٺلن کي حيرت ۾ وجهي ڇڏيو. هن ننڍڙي عمر واري جيتامڙي، عقل ۽ ڏاهپ ڀريا گفتا، جنهن بي ڊپائيءَ سان چيا، تنهن تي عام ماڻهن کي ڏاڍو عجب لڳو......... سندس حد درجي جي بي ڊپائي، خودداري ۽ بهادريءَ کيس ٻين کان علحدو ۽ نرالو ڪري بيهاريو، جنهن سبب رئيس وڏي مشڪل ۾ اچي ڦاٿو هو.“
وڏيرڪي لست جو زوال ائين ئي ٿئي ٿو ته رئيس دڙڪا داٻا ڏيندي، گاريون بَڪندي، ڌمڪيون ڏيندي راڄ وارن کي ۽ ملزم ڌُرِ کي نڪري وڃڻ لاءِ چوي ٿو ۽ پنهنجي ئي اوطاق مان پاڻ نڪرڻ لڳي ٿو. ائين ڄڻ ته هي ڪردار به پاڻ ئي پاڻ تي رحم کائيندي نظر اچي ٿو. لست جو زوال جيڪو ڪهاڻي جو مرڪزي نڪتو آهي، اهو زوال اوس اچڻو آهي ۽ اهوئي ملڪ آگاڻيءَ جو ارٿ هيو ۽ آهي.
”جهنگل ڪڍي پار“ ڪهاڻي هڪ ڊکڻ جي وارتا بيان ڪري ٿي. استاد جلال، ان جي گهرواري، جيڪي بي اولاد آهن. مجيد جيڪو هنن پالي وڏو ڪيو آهي ۽ ڪنهن ٻئي ڳوٺ جو آهي. ڊکڻ وٽ ڳوٺ ۾ پنهنجي جاءِ آهي ۽ استاد جلال جي مرگ کان پوءِ مجيد جيڪو هن پُٽ ڪري پاليو آهي، سو استاد جي جاءِ ۽ ڌنڌي جو وارث ٿئي ٿو. پر اهوئي وڏيرو جيڪواڄ تائين ناانصافي جو سمبل آهي، استاد جلال جي جڳهه ڦٻائڻ لاءِ مجيد کي ”سَت ڌاريو“ چئي، بيدخل ٿيڻ جو حڪم ڏئي ٿو.
ڪهاڻي ڊَکاڻڪي ڪرت جي زوال کي بيان ڪري ٿي. ملڪ آگاڻيءَ استاد جلال کي بي اولاد ڏيکاري ۽ سندس پُٽيلي مجيد کي دربدر ٿيندي ٻڌايو آهي. هن ڄڻ ته استاد جلال جي پيڙهي نه هئڻ کي ڊکاڻڪي ڪرت جي روايت جي ٽٽڻ سان تشبيهه ڏني آهي ۽ پاليل شاگرد مجيد جي وسيلي اهو چوڻ جي ڪوشش ڪئي اٿس ته جي اها ڪرت جاري رهڻي آهي ته انهيءَ کي نئين نسل مان ڪو اڳتي اچي ايڊاپٽ ڪري، تڏهن ئي جاري رهي سگهي ٿي. پر ان ۾ به پراڻو مُدي خارج سسٽم رڪاوٽ بڻيل آهي.
انهيءَ صديون پراڻي ڪرت جو اَپمانُ اصل ۾ اسان جي ڪلچر جي هڪ شاندار حصي جو اَپمانُ آهي ۽ سموري ڪلچر جو اَپمان آهي. اسان جي روايتي ۽ شاندار ڪرتن جي نڌڻڪائيءَ کي هيءَ ڪهاڻي وڏي سهڻي نموني بيان ڪري ٿي. اهڙي ئي ڪهاڻي آهي امر لغاري جي ”ناد وارو“ ۽ وري اهڙوئي ناول آهي اختر رضا سليمي جو ”جَندر“ ناد وڄائڻ وارا به ويا ته ٺاهڻ وارا به ويا. سليميءَ جو ناول پختونخوا جي هندڪو وسيب ۾ ٽَڪرين مان ڪرندڙ جهرڻن تي هلندڙ اَٽي پيهندڙ جَنڊَ جي چڪين تي آهي. اختر رضا سليمي هندڪو ڪلچر جي هڪ سَب ڪلچر جي معدوم ٿي وڃڻ جي وارتا بيان ڪئي آهي. ايئن ملڪ آگاڻيءَ به ”جهنگل ڪڍي پار“ ڪهاڻي ۾ ڊکاڻڪي ڪرت جي بي قدريءَ ۽ زوال تي لکيو آهي.
ڪهاڻيءَ جو سرو ”جهنگل ڪڍي پار“ به علامتي انداز ۾ ڪهاڻي جي مرڪزي خيال سان ٻن معنائن ۾ ڳنڍيل آهي. هڪ ڊکڻ جي ڪاٺ سان، جهنگ جو ڪاٺ ئي ڊکڻ جو سڀ ڪجهه آهي. جيڪڏهن ڊکڻ ئي نه رهندو ته جهنگ جي ڪاٺ کي ڪير مانُ ڏيندو. هڪ وجود وڻ ٻئي وجود يعني ڪنهن به ڪارائتي وٿ ۾ ڪيئن بدلبو؟
ٻيو هن معنيٰ ۾ ته سماج به هڪ جهنگل آهي ۽ اهو پنهنجي هڪ حصي جي نابود ٿيڻ تي پار ڪڍي رهيو آهي.
سندس ٻي ڪهاڻي آهي، ”هينئون هيڪل بَن ۾“. جنرل ضياءَ جي دَور ۾ سنڌ کي سڀ کان گھڻيون مصيبتون پلئِه پيون. هيروئن، ڪلاشنڪوف، مذهبي انتهاپسندي، فرقي واريت، شهري دهشتگردي ۽ ان زماني ۾هڪ نعرو عام جام لڳندو هو، ”پاڪستان جو مطلب ڇا؟ ڦاهيون، ڦٽڪا، مارشلا!“ انهيءَ دور ۾ سنڌ جي اُڀرندڙ وچئين طبقي جي مُنڍي ڀَڃڻ لاءِ سڀ کان وڏي آفت جيڪا مسلط ڪئي وئي هئي، تنهن جو نالو هو ”ڌاڙيل“ ملڪ آگاڻي اُنَ مصيبت جو اکين ڏٺو شاهد آهي. آگاڻين جي ڳوٺ جهڙا هزارين ڳوٺ هيا، جيڪي اُنَ قهر مان گذريا هيا. اها هڪڙي وڏي ٽريجڊي آهي، جنهن جي معمولي حصي تي هيءَ ڪهاڻي لکي وئي آهي. ڌاڙيل ڪلچر تي ان هڪ ڪهاڻيءَ ۾ ئي ايترو ته مواد آهي جو ان تي ٿيسز لکي سگهجي ٿي. ڌاڙيلن جي ڪم ڪرڻ جو طريقو، سندن ٻولي، ٽارگيٽ جي ريڪي ڪرڻ، ڀُنگَ جي وصولي جو طريقي ڪار، درياءَ جي ڪنڌيءَ ۽ ڪچي جي رهڻي ڪهڻي، ڌاڙيلن جي ٻولي، هنن جو قيدين سان ورتاءُ ۽ ها سچي! جنسي عمل!!
ملڪ آگاڻيءَ انهن ماڻهن/وحشي ٽولن جي جنسي لاڙن کي به هن ڪهاڻيءَ وسيلي ظاهر ڪيو آهي. اُنَ زماني جي سنڌ جا احساس، سنڌ جي سَنڌَن ۾ ڊُڪندڙَ ڊَپَ، سنڌ جي مزاحمت جو ڪنهن کي درشن ڪرڻو آهي ته ”هينئون هيڪل بَن ۾“ ضرور پڙهي. ضمير متڪلم واحد ۾ لکيل هيءَ ڪهاڻي اغوا ٿيل سنڌ جي ڪهاڻي آهي، جيڪا اڃا تائين هڪ نه ٻئي ڌاڙيل ٽولي جي هٿيارن هيٺان ساهه مُٺ ڪيون تڳي رهي آهي.
ڪهاڻيءَ ۾ اچي ٿو، ”پوءِ جڏهن منهن اونداهڙي جي وقت زنجير ۾ سلهاڙيل اسان سڀني کي دستور موجب کڏ مان ٻاهر ڪڍيو ويو. واري واري سان هڪ هڪ کي حاجت پوري ڪرڻ لاءِ زنجير ڄنگهه مان ڪڍندو ٻيهر جڪڙيندو ويو. پنهنجي واري تي مان به خلاصو ٿي آيس. ڪجهه ڄنگهان ساهيم، آرس ڀڳم. سڄو ڏينهن ويٺي ويٺي عضوا ئي ڪَڙجي ويا ٿي. جڏهن ڦري ڦلپوٽي جو وارو آيو. هن جي ڄنگهه مان زنجير نڪتو ته هن جُوانَ مڙس لامارو ڏئي ڳچيءَ کان جهلي کڻي پهريدار کي سوگهو ڪيو. هَڪل ڪيائين اسان کي،
”ڀڄي اچو، مڙس ٿيو.............“
ائين ئي سنڌ سڀني سنگهرن مان آجي ٿيندي ۽ پنهنجن مارن سميت آجي ٿيندي. ۽ اسان جي ڪهاڻين کي منزل ملي پوندي.
مون ملڪ آگاڻيءَ جي ڪهاڻين جو جيترو مطالعو ڪيو آهي، مون کي انهن سڀني ڪهاڻين ۾ سماج اندر موجود جنسي لاڙن جا اولڙا به مليا آهن. مَلڪ جي ڪهاڻين جو اهو هڪ الڳ پاسو آهي. جيڪڏهن ڪو سوشيالاجيءَ جو شاگرد ”مَلڪ آگاڻيءَ جي ڪهاڻين ۾ جنسي لاڙا ۽ رجحانَ“ جي نالي سان مطالعو ڪري ته کيس حيرت جو جهان نظر ايندو. مان ان جي لاءِ مَلڪ جي هن ڪهاڻيءَ جو نالو کڻڻ ئي ڪافي ٿو سمجهان. سندس ڪهاڻي آهي، ”وڃايل اُٺُ.“ سندس هن ڪهاڻيءَ جو منڍ ڏسو:
”مان هڪ بستيءَ ۾، بيد جي لَچڪندڙ چَهي جهڙي دوشيزه کي ڏٺو، جنهن جي الهڙ ۽ مست جوانيءَ کي، سونا زيور وڌيڪ چمڪائي رهيا هيا. منهنجي سرڪش جذبن جي پرواهه نه ڪندي هُوءَ ڊيل جيان لُڏندي لَمندي لنگهي وئي. لڳي ٿو، شايد پوڙهائپ جي پهريدارن اچي گهيرو ڪيو!!!“ (بلوچي شاعر بيرگ)
هي جيڪو بلوچي شاعريءَ مان نثري ترجمو ڏنو ويو آهي، ان شاعر جو نالو ڇپائي جي چُڪَ سبب غلط اچي ويو آهي. اهو اصل ۾ بِي بَرگ آهي. بلوچي ڪلاسيڪل شاعريءَ ۾ ڄام دُرَڪ ۽ مست تَوّڪلي، بالاچ گرگيزَ، جوان سال بگٽي سان گڏ هانِي، شَه مريد ۽ بِي بَرگ تائين وڏي کير ڌارا آهي. بِي برگ جي ڏنل اِنَ ٽڪري ۾ عاشق پنهنجي پوڙهائپ جي چوڪيدارن جي گهيري جي ڳالهه ڪئي آهي. ۽ هيءَ ڪهاڻي به هڪ اهڙيَ لست جيَ ماريل اُٺَ جي آهي، جيڪو وڳر کان وڇڙيل آهي ۽ پوڙهائپ جي چوڪيدارن جي گهيري ۾ آهي، جيڪو هر ڏاچيءَ جي پٺيان لڳي پوڻ جي ڪري ٻئي ڪُڙم قبيلي کان نڪتل آهي. جنسي وارداتون ڪندڙ شاهينگ جِي هيءَ ڪهاڻي سچ پچ ته حيران ڪري ڇڏيندڙ آهي. هڪ ڪردار جي جنسي سوڀن کي عدالتي ٻوليءَ جي اصطلاحن ۾ ائين پيش ڪيو ويو آهي، جو هڪ ئي وقت ٻن مختلف علمن کي رَلائي ڪيس رکڻ ۾ ملڪ آگاڻيءَ جِي تخليقي ايپروچ جو معراج سامهون اچي ويو آهي. صفا عامَ جِي ٻوليءَ ۾ عامُ ڪَٿا، ”هَهه هَهه بار گڏهِه تي چنگهي کوتي!“، ”مان ڪا چَري آهيان يا لَٽا لاهي ڇڏيا ٿم جو ڏند ٿو ٽيڙين!؟“، ”اها هنگِ ترڪان ڇاجي آ!؟“، ”تو ۾ ته ٽڪي جو اَڦال ڪونهي!!“، ”تون به ته ڏس، سڄو ڏينهن ٽاپُن جي ڪڍ، هاڻي اچي...... جڏي ادي جي اچڻ جو ٽائيم ٿيو آهي.... هاڻي جُود ڪر جُود.“
اِهي ته مڙيوئي مثال آهن. خزانو ته ڪهاڻيءَ ۾ پوريو پيو آهي. مون کي نه ٿو سُجهي ته جنسي ڇڙواڳين تي، اهڙيَ آڙِي ڪاپَ ڪردار جي نفسياتي لاڙن ۽ سندس ترڪتالين تي اهڙي ڪهاڻي ڪا ڪنهن لکي هجي. ڪهاڻي ۾ رَنَ زال به آهي، نئين سامايل به آهي، ڪَچِي وَهِي به آهي، ٻارن ٻچن جي ماءُ به آهي، موٽ کائي آيل وَهِي به آهي، پر ”سڪندر دي گريٽ“ هڪ ئي آهي. مَلَڪ ڳالهه کي لڪائڻ جو هنر ڄاڻي ٿو: ”نئون ناپٽ پَٽڻ لاءِ ڪهڙن نه تيز تِکَن گهوٻن جي ضرورت رهي ٿي! سٺو کير وٺڻ لاءِ ڪهڙي نه سُٺي ٽنڊوالي ڪرڻي پوي ٿي، اهو ته ٿيو وياٽو/ سُوا مينهن کان کير وٺڻ ڪيڏو نه ڏکيو جانِ جوکم جو ڪم آهي!! ان ڪنواري کير چکڻ لاءِ ڇا ڇا نه ٿو ڪرڻو پوي، ڪهڙا ڪيڏا نه ٿا جتن ڪرڻا پون…… ڪهڙا ڪهڙا نه مضبوط ۽ جٽادار ونگ ٿا ونگڻا پون!! پوءِ هُنَ جيئن ئي تڪڙ ۾ اچي ڪري ونگ وجهي گُوهو ڪڍڻ چاهيو هو، اهڙيءَ ئي تيزيءَ سان ونگ ٽٽو هو ۽ تيز پَڇاڙ سندس سيني تي ڇُڙڪ جيان ٺڪاءُ ڪيو هو.“
اهي ڳالهيون ڪڙڪ، ڇتي آڙي ڪاپَ، رنڊي باز جون آهن.
اها ڪهاڻي پڙهندي مون کي ڊاڪٽر شاهه محمد مريءَ جو ڪتاب ”بلوچ سماج ۾ عورت ڪا مقام“ ياد آيو. بلوچ سماج ۾ ڪنهن دَور ۾ عشق رڳو پرڻيل عورت سان ئي ٿيندو هو، ڪنواريءَ سان نه. هيءَ ڪهاڻي پڙهندڙ مٿان سنڌي سماج جا نوان اسرار کوليندي.
سندس هڪ ڪهاڻي آهي ”گمنام سپاهيءَ جي قبر“ اها ڪٿا اسان جي سماج ۽ اهڙن ٻين سماجن جي ان پرت جي آهي، جيڪا زندگاني جو وڏو حصو علم جو فيض ورهائيندي گذاريندي آهي. اسان سڀئي کيس استاد جي نالي سان سُڃاڻون. هن ڪهاڻيءَ جو مرڪزي خيال استاد جي رٽائرمينٽ کان پوءِ واري جيون تي آڌاريل آهي. اهو وڏو الميو آهي ته استاد، ليڪچرار، پروفيسر جيڪڏهن رڳو نصابي سرگرمين تائين محدود رهي پوءِ رٽائر ٿئي ته پوءِ سندس باقي زندگي رحم جوڳي گذرندي آهي. اسان جي آسپاس ڪيئي رٽائرڊ استاد آهن، جن لاءِ هاڻي وڏو مسئلو هي آهي ته هُو پنهنجو جبل جيڏو ڳرو وقت ڪيئن گهارين؟ هن ڪهاڻي جو ڪردار به اهڙين پِيڙا ڀرين ڪيفيتن مان گذري ٿو. اهو استاد اڪيلائي ۽ اٻاڻڪائي هٿان وهلور ٿي پنهنجن پراڻن سنگتين سان ملڻ لاءِ نڪري پوي ٿو انهيءَ ڳوٺ ڏي جتي هن ڊيوٽي ڏيندي وڏو وقت گهاريو هو، پر جڏهن اُتي پهچي ٿو ته ڪيئي ڄاتل سُڃاتل چهرا کيس کيڪارين به نه ٿا. تڏهن سندس اندر جهري پوي ٿو. حد ٿي وڃي ٿي جڏهن پنهنجي هيڊماستر سان ملڻ وڃي ٿو ۽ کيس چوي ٿو، ”مان کي سُڃاتُوَ!!؟ ڇا ان ماستر کي وساري ويٺا آهيو، جيڪو اوهان جي اولاد جي شيوا ڪندو هو؟ ڇا ان کي به وساري ويٺا آهيو، جيڪو توهان کي وڌ ۾ وڌ پيارو هو، جنهن سان گھڻي گھڻي رات تائين ويٺا ورونهه ڪندا هئا. ياد نه اَٿو ڪيئن نه ”گل ڦل“ ۽ ”هڪ ڪتيءَ مان ٻه ڪتيون“ جون ڳالهيون ڪري پيا وندرائيندا هئا.“
اُنَ هيڊ ماستر جي آخري ورندي ڪجهه هيئن هئي: “الائي ابا، وکت وکت جي ڳالهه آهي، سمي سمي جو سوال آهي، ماستر ته گھڻيئي رهي ويا، پوءِ تون الائي ڪهڙو!“
اِنَ ڪهاڻيءَ ۾ رڳو نه سُڃاڻجي سگهڻ جي پيڙا ناهي پر ميڪانڪي انداز ۾ جيون گهارڻ کان پوءِ سڀ ڪجهه وئرٿ وڃڻ جو نانگ به ڏنگ هڻندو رهي ٿو. ايئن اهو رٽائرڊ استاد پنهنجي سڄي زندگي تي اک ڦيرائي ويڳاڻپ جي اوجَهه ۾ لهي وڃي ٿو. ۽ پوئتي رهجي وڃي ٿي گمنام سپاهيءَ جي قبر جهڙي زندگي. سندس آخري ويچار اهڙا ته روح رهڙيندڙ آهن جو پڙهندڙ کي اڻٽر طور تي رٽائرڊ استاد سان همدردي ٿي پوي ٿي:
”هڪ ماستر..... ماستر جنهن جي هن سماج ۾ ڪا عزت ڪا وقعت ڪانه، صرف ۽ صرف ٻن پيسن جو مزدور، مزدور جنهن جو جيئڻ ئي جنجال، جنهن جو زندهه رهڻ ئي اڪارتو. ڪاري اماس رات کان سواءِ ڪجهه ڪونه، ڪجهه ڪونه ۽ مرڻ کان پوءِ؟ مرڻ کان پوءِ گمنام سپاهيءَ جي قبر کان وڌيڪ ڪجهه ڪونه، ڪجهه ڪونه ۽ شايد اهو به.........“
جيڪڏهن اها ڪهاڻي رٽائرمينٽ واري جيون جو پوتاميل آهي ته وري ”ڪارا ڪڪر اڀ تي“ اهڙي شخص جي وارتا آهي جيڪو واندو آهي. روزگار جي ڳولا ۾ آهي. خاص ڪري اهڙو ماڻهو جيڪو شگرمل جو مزور آهي پر ڇانٽين جي وَر چڙهي چڪو آهي ۽ جيڪو ٻارن ٻچن وارو به آهي. بيروزگاريءَ جي ڪري زال ۽ مڙس جي وچ ۾ جيڪا گهپي ٿئي ٿي، جيڪا بيزاري جنم وٺي ٿي، رکي رکي هڪ ٻئي جي وجودن کان جيڪا ڪرڀ وٺينِ ٿي، جنهن ريت ماڻهپي مان نڪري وڃن ٿا، اهو سڀ مَلڪ آگاڻيءَ جي فڪر ۽ فهم جو ڪمال آهي. پورهئي جي ويڳاڻپ ڪيئن نه رشتن جي ويڳاڻپ کي جنم ڏئي ٿي، اُنَ جو وِستارُ جيئن آگاڻيءَ پيش ڪيو آهي سو پنهنجو مَٽ پاڻ آهي. سڄي ڪهاڻي پنهنجي سماج جي دردڪٿا آهي، جنهن جي اسان جي سهڻي ٻوليءَ وسيلي وڏي اثرائتي انداز ۾ ترجماني ڪئي وئي آهي. ”لڀي لوڻ به ڪونه اَئون جهلي ڪانوَن جي مهماني..........“
سڄي ڪهاڻيءَ ۾ زال مڙس جي ڪِرڪِر آهي. طعنن تُنڪن جا چَهَڪَ آهن، تِکن لفظن جا گهاوَ آهن. ماڻهوءَ جي ٻيرا ٻيرا ٿيل اندر جي ڪٿا آهي، درد آهي، سُور آهي، پِيڙا ۽ پيڙا جا پڙلاءَ آهن. پر پڇاڙيءَ ۾ جيڪو ڪجهه آهي سو ڪمال جو آهي. آگاڻيءَ زال مڙس کي جهنم جي وچ ۾ هوندي به جنهن ريت زندگيءَ جي سُونهَن ڏي، ماڻهپي ڏي موٽائيندي ڏيکاريو آهي، اُنَ کي پڙهندي سماج جي نيڪين ۽ چڱاين تي ويساهه پختو ٿي وڃي ٿو. ٻئي زال مڙس نه رڳو هڪٻئي جو مُلهه ڄاڻن ٿا پر هن سڄي مانڊي جي مانڊاڻ کي اڳتي وڌائڻ واري پنهنجي ايندڙ پيڙهي ڏي جيڪو ورتاءَ اٿن، اُهو برهمانڊَ جي باقي رهڻ جِي ضمانت آهي. هُو جيئڻ جي جبلت ۽ بک جي جبلت جي اڳيان بيوس هوندي به بيوس ناهن. هُو پنهنجن ٻارن سان گڏ سُڪِي وَيل ايري چانور چٻاڙيندي جيڪو مزو ماڻين ٿا، اهو مزو ئي ڪِرڀائتي جيون کي ڪو نئون موڙ ڏئي ٿو. توڻي جو ڪهاڻي ڏهاڙي واري کِٽِ پِٽِ کان پوءِ ڦِڪي ٻُسي جيون لاءِ اڳتي ڪا روشن راهه نه ٿي پَسائي، پر جيڪو آهي، جيئن آهي، سو ايترو ته سهڻو، مَنَ موهڻو آهي جو اڳتي جي ڳڻتي نه بيروزگارَ مرد کي آهي نه سندس زال کي، نه ڪهاڻيڪار کي ۽ نه مون کي. اِهائي ڪامياب ڪهاڻيءَ جي نشاني آهي ته سندس ”تاثر جي وحدت“ ايتري ته سگهاري هجي جو توهان سرجڻهار جي فريم کان ٻاهر نڪري سوچي به نه سگهو.
سندس ٻه ڪهاڻيون ”واشنگ مشين“ ۽ ”سج ڪَني نڪتي“ هِنَ ڪتاب جي مختصر ڪهاڻين مان آهن. ”واشنگ مشين“ ڪهاڻي سائنس جي ناڪاري پهلوءَ تي آڌاريل آهي. هِنَ ڪهاڻيءَ جا جيڪڏهن پهريان پنج صفحا هن ۾ شامل نه به هجن ها ته تڏهن به ڪهاڻي تي ڪو به اثر نه پوي ها، پر سُڌَ ناهي ته ملڪ آگاڻيءَ جهڙو ڪهاڻيڪار ڇو ائين ڪري ويو آهي؟ ۽ ڪهاڻي جو مرڪزي خيال به ڪو صحتمند خيال ناهي. جڏهن ته ٻي ڪهاڻي پِيرَ پرستيءَ جي پراڻي ڪوڙَهه تي لکيل آهي. هڪ پاسي ڪنهن به پِيرَ جي نالي تي باسيلُ اُهو وَهٽ آهي جيڪو جوان ٿيڻ تي اُنَ پِيرَ جي نالي تي خيرات ڪيو ويندو، جڏهن ته ٻئي پاسي هڪ ناري آهي جا اَگهائيءَ هٿان وهلور آهي ۽ سندس دوا درمل جي لاءِ مُڙسهَنسِ وٽ ٽَڪو ناهي. هڪ پاسي نوجوانُ تنوير آهي، جيڪو انهن مدي خارج خيالن جو مخالف آهي ته ٻئي پاسي ملهار آهي، جيڪو پنهنجن پُراڻن ڀَرمن وِسوسن مان هٿ ڪڍڻ نه ٿو چاهي. پر سوڀَ سچائي کي ٿئي ٿي ۽ ائين سماج هڪ وک اڳتي وڌائي ٿو.
ملڪ آگاڻيءَ جي ڪهاڻين ۾ ”موٽي محرم آيو“ ٻين ڪهاڻين کان هن لحاظ کان به منفرد آهي ته مَلڪُ فڪري طور تي ترقي پسند، وطن دوست سوچ جو هيو ۽ سندس ادبي لاڙو سماجي حقيقت نگاريءَ ڏي به هيو ته سوشلسٽ حقيقت نگاريءَ ڏي به. سندس ڪهاڻين جي ٻئي ڳٽڪي ”وڃايل راهون“ ۾ ڪجهه ڪهاڻيون ته آهن ئي هارين جي مسئلن، انهن جي ٻَڌي ۽ تنظيم تي لکيل. پر هِيءَ ڪهاڻي ۽ هڪ ٻي ڪهاڻي “مُٺِ ۾ ساهُه” وري سنڌ جي تاريخ جي هڪ خاص دَور، ڏاڍ ۽ جبر جي اونداهين دَور، يعني سنڌ ۾ ٿيل لساني فسادن واري عرصي جِي ترجماني ڪن ٿيون. هنن ٻنهين ڪهاڻين ۾ سنڌين سان ٻوليءَ جي بنياد تي، هندستان مان لڏي آيل پناهگير ڀائرن ڇا ڇا ڪيو؟ تنهن سڄي وارتا کي بيان ڪيو ويو آهي. هنن ٻنهين ڪهاڻين مان وري ”موٽي محرم آيو“ ٻن اهڙن ڪردارن جي ڪهاڻي آهي، جيڪي حيدرآباد ۾ ٿيل فسادن کان پوءِ قاسم آباد نالي علائقي جِي ڪيمپ ۾ رهندڙ آهن ۽ اُهي ٻئي مسلڪي طور تي شيعا آهن. ان ڪري هيءَ ڪهاڻي الڳ به آهي، جو انهيءَ وسيلي ضمير متڪلم واحدُ اسان کي محرم جي اچي وڃڻ ڪري افسوس ۾ ورتل نظر اچي ٿو. هُنَ کي اها پريشاني آهي ته مهاجر ڪيمپ ۾ هجڻ ڪري هِنَ ڀيري محرم ڪيئن ملهائبو، ماتم ڪيئن ڪبو، مجلسون ڪيئن ٿينديون، تعزيا ۽ امام اصغر جا پينگها ڪيئن کڄندا، غازي عباس جو انگاسُ ۽ ذوالجناح جو ڇا ٿيندو ؟؟؟؟
هيءَ ڪهاڻي هڪ مرد ۽ عورت جي محرم سان محبت جي ڪهاڻي ته آهي ئي، پر ان سان گڏوگڏ سنڌ ۾ عزاداريءَ جو به پوتاميل پيش ڪري ٿي ۽ سنڌ ۾ عزاداريءَ جي مرڪزن، ماتمن، انگاسن، انهن سان لاڳاپيل ريتن رسمن ۽ مولائين جي اُڌمن ۽ احساسن جي نمائندگي به ڪري ٿي.
ٻه عاشق ۽ معشوق، جيڪي لساني فسادن جي ڪري پنهنجي ئي وطن ۾ بي وطن ٿيا آهن، ڀَريا تُريا گهر ڇڏي آيا آهن، سندن محبت جي سڳي کي هڪ ٻِي ڏوري به مضبوط ڪيو بيٺي آهي. اِها ڏوري آهي مولا حسين جي حبدار هجڻ جي ڏوري، ڪربلا جي درد جو مشترڪ هجڻ به اُها ڪڙي آهي، جنهن جي ڪري ڪهاڻي درد جو عَلَمُ بڻجي پئي آهي.
هيءَ ڪهاڻي پڙهڻ سان مون کي سعادت حسن منٽو جي ڪهاڻي ”ڪالي شلوار“ ياد اچي وئي. منٽو جي ڪهاڻيءَ ۾ ڳاڙهي بازار جي ڪسبياڻي کي محرم مهيني ۾ ڪاري شلوار کپي ۽ سندس عاشق کي اُها وٺي ڏيڻ لاءِ چوري ڪرڻي پوي ٿي. پر هتي وري هيئن ٿئي ٿو:
”هڪ محرم تي ڪارن ڪپڙن جي فرمائش ڪا نه ٿي. فرمائش ڪا نه ٿي ته چيم ٺهيو ..... ڇُٽي وياسين ان خرچ خفي کان. پر پهرين محرم کان ٻه تاريخون اڳ جڏهن ملياسين ته مرڪي چيائين،
”ڇو..... کُٽي پيو آهين ڇا .......؟“
”وڃ ڀيڻان......!“ مان کان دانهن نڪري وئي، ”چڱو ٺُڪُ ٺاهيو ٿي.“
۽ پوءِ ريشم گليءَ وٺي هلي. ٻه جوڙا پاڻ لاءِ، ڪو هڪ اڌ مان لاءِ به ڦاڙايائين.........“
جڏهن ته ”مُٺ ۾ ساهه“ به حيدرآباد جي لوڪيشن تي ۽ ساڳي دَور تي آڌاريل آهي. هن ڪهاڻيءَ ۾ وري سنڌي ڪاموري جي بيغيرتيءَ ۽ ڪانئرتا کي وائکو ڪيو ويو آهي. هڪ پاسي مخالف گروهَه ”مهاجر“ جي بزدلي، موقعي پرستي، وطن دشمني کي بيان ڪيو ويو آهي ته ٻئي پاسي سنڌي وچولي طبقي جي ابن الوقتيءَ جا به ڇوڏا لاٿا ويا آهن. ڊاڪٽر نجم عباسيءَ جو ڪتاب، ”ڪرفيوءَ ۾ لکيل ڊائري“ ۽ ڊاڪٽر الهداد ٻوهئي جي هڪ ڪهاڻي (شايد) ”مهاجر ڪيمپ“ به هن موضُوع تي پڙهندڙ جو ساهه مٺ ۾ ڪري ڇڏين ٿا.
”چري چاهت چت جِي“ نالي ڪهاڻي سنڌ جي وجود ۾ ناسور جيئن موجود ”ڪارو ڪاري“ جهڙي آپدا تي لکيل آهي. جڏهن ته ”سبق پهريون“ ڪهاڻي پڙهڻ سان چيني انقلاب سان لاڳاپيل ڪهاڻيون ياد اچي وڃن ٿيون. ”لانگ مارچ ڪي يادين“ ۽ ”گوريلون ڪي ياد داشتين“ جهڙا ڪتاب ۽ ”مان وطن دوست گوريلو ڪيئن بڻيس“ جهڙيون ڪهاڻيون هاڻوڪي پيڙهيءَ لاءِ رڳو هڪ حوالو آهن. پڙهندو ته ڪو ڪو هوندو. اُهي اسٽڊي سرڪل ئي ويا جَن ۾ اِهي ڪتاب پڙهايا ويندا هيا. هيءَ ڪهاڻي ماضيءَ ۾ هارين سان لاڳاپيل هڪ مامري ”بيگر“ تي لکي وئي آهي. هاڻي ته سڄو ڪم اچي مشينن والاريو آهي. کاٽي، لابُ، ڳاهه ۽ هاڻي ته رونبو به مشين ڪرڻ لڳي آهي، تنهنڪري اڄوڪي دَور جي ڀوتار کي هارپي واري ڪم ۾ بيگر جي ڳڻتي ناهي، پر سندس سڄو ڌيانُ سياسي بيگر تي آهي. هيءَ ڪهاڻي سليم نالي پڙهيل ڇوڪر جي، پيرل نالي هاريءَ جي بيگر نه وهڻ تي ساڻس ٿيل جُٺ جي خلاف بغاوت جو بيان آهي. هاري تنظيم ٺهڻ کان وٺي جدوجهد جي ڪامياب ٿيڻ تائين سڄي ڪهاڻي طبقاتي فڪر جي عڪاسي ڪري ٿي. پر هيءَ ڪهاڻي سليم جي جدوجهد کي ائين ڀِچائي پيش نه ڪري سگهي آهي جو هُو هڪ آئيڊيل ڪردار جيئن اُڀري اچي ها.
مَلڪ آگاڻيءَ جي گھڻين ڪهاڻين ۾ ڪنهن نه ڪنهن ڪنڊ ۾ ڪو اديبُ هڪ ڪردار طور ضرور موجود آهي. ڪهاڻي ”وڃايل راهون“ به هڪ اهڙي ئي ڪردار جي ڪٿا آهي، جيڪو اديب آهي ۽ ڪنهن جي لاحاصل محبت جي حاصل ٿيڻ ۾ اڃا آس رکيون ويٺو آهي. ثريا نالي اها ناري جيڪا يونيورسٽيءَ ۾ پڙهندي آهي ته راشد سان پريم ڪرڻ لڳي ٿي، پر پوءِ نثار نالي ڪنهن ٻئي همراهه جي لاري لڳي پوي ٿي. اڳتي هلي ثريا کي نثار وٽان دوکو ۽ طلاق ملن ٿا ۽ راشد وري به ساڻس ساڳيو چاهه رکندي ملندو رهي ٿو. ڪهاڻي ٻنهين ڪردارن جي آخري ملاقات کان شروع ٿِي آخري ملاقات تي ئي پوري ٿئي ٿي ۽ اسان کي وڃايل راهن ۾ ڇڏي وڃي ٿي.
مَلڪُ هڪ ڪردار واتان چوائي ٿو: ”اديب، جيڪي پياريون دل ۾ چڀندڙ ڪهاڻيون چوڻ ڄاڻن، اديب جيڪي ٻين جي خوابن جا تعبير ته ڪري سگهندا آهن پر پاڻ اڌورا ۽ اڻپورا ئي رهجي ويندا آهن ۽ پوءِ جڏهن مرندا آهن، تڏهن ساڻن گڏ سندن اڻپورن خوابن کي به دفنايو ويندو آهي.“
اهي ويچار اصل ۾ ثريا جا آهن، جيڪا ماضيءَ کي وساري اڳتي وڌڻ وارو ڪردار نظر اچي ٿي. ڇو ته هُوءَ ماضيءَ هٿان ڏنگيل آهي، تڏهن ته ماضيءَ کان لنوائي ٿي ۽ راشد کي ماضيءَ ۾ پيار مليو هو تنهنڪري هُو ماضيءَ مان نڪرڻ نه ٿو چاهي. ڪهاڻي ماضي ۽ حال کي جهلڪين ۾ ڏيکاريندي هلي ٿي. راشد ۽ ثريا جي ملاقات ۾ راشد جو ساڳيو جهڪاءُ آهي، پر ثريا ٻن تجربن کان پوءِ فرد وانگر، هڪ خودمختيار انسان وانگر جيئڻ چاهي ٿي. هاڻ هُوءَ رڳو عورت ناهي، جيڪا مرد جي انا جي گهيري ۾ هوندي آهي پر هُوءَ پنهنجي ماضيءَ ۾ مليل درد کي ٻَلُ بڻائي جيئڻ چاهي ٿي. راشد جيڪو سَرِير جو چاهڪ آهي، جيڪو مستقبل کان بي پرواهه آهي ۽ حال جو لطف ماڻڻ چاهي ٿو، سو هڪ ڀيرو وري ثريا کي ناتو ڳنڍڻ جي آڇ ڪري ٿو، پر ثريا اهو سڀ ڪجهه رد ڪري ڇڏي ٿي ۽ ٻئي وڃايل راهن جا مسافر اڻ ڄاتل پنڌ جا راهي ٿي وڃن ٿا.
”سج ۽ چنڊ“ هڪ اهڙي عورت جي ڪهاڻي، جيڪا طلاق مليل آهي ۽ سرڪاري نوڪري ڪندڙ آهي. اها عورت ٽيليفون تي اسان جي ڪهاڻي جي پاٺڪ سان لاڳاپا رکي ٿي. اهي لاڳاپا هُوءَ پنهنجي ڀاءُ سڏيل شخص جي چوڻ تي رکي ٿي ۽ ان همراهه جو خيال آهي ته ڪهاڻي واري پاٺڪ کي اُنَ مائيءَ سان وهانءُ ڪرڻ کپي. اِها مائي به ٽيليفون تي ڪچهري ڪندي هڪ پارسا خاتون جو ڏيک ڏئي ٿي. هُوءَ اسان جي پاٺڪ سان پنهنجي نام نهاد ”ڀاءُ“ کانسواءِ ملڻ به نه ٿي چاهي. اسان جو پاٺڪ پرڻيل آهي، سگهرو آهي، پر دوست جي چوڻ تي ٻي شادي لاءِ تيار ٿي وڃي ٿو. هِنَ عورت ۽ اسان جي پاٺڪ جي وچ ۾ ٽيليفون تي ڊگھيون ڊگھيون ڪچهريون ٿينديون رهن ٿيون.
اسان جو پاٺڪ هڪ ڏينهن پنهنجن دوستن سان گڏ اوطاق تي آيل ٻن ڪال گرل مايُن سان روح رچنديون ڪرڻ لاءِ تيار ٿي وڃي ٿو، پر جنهن مهل اهو ۽ سندس دوست جيڪو سندس ٽيليفوني محبوبا جو ”ادو“ آهي، ٻئي ڪمري ۾ اندر وڃن ٿا، جتي ٻه ڪال گرل ويٺل آهن. تڏهن اهو ”ادو“ ڪال گرلس مان هڪ کي سُڃاڻي وٺي ٿو ۽ کيس ڀُونڊو گهروڙي ڏئي ٿو. اِها ساڳي پارسا مائي آهي ۽ اسان جو پاٺڪ به کيس آواز تي سُڃاڻي وٺي ٿو. اُها مائي جيڪا ڪال گرل ٿي پهتي آهي، تنهن جي ننڍي ڀيڻ وري ”ادا“ سان ڪچهريون ڪندي آهي. ننڍي پاڻ کي ”چنڊ“ ۽ وڏيءَ کي ”سج“ چوندي آهي. ائين اهو ”سج“ لهي وڃي ٿو.
ملڪ آگاڻيءَ جي سياسي فڪر جون ساکي ڪهاڻيون تمام ٿوريون آهن، انهن مان هڪ ”ڪروڌي سنڌو“ به آهي. سندس هيءَ ڪهاڻي سياسي پرچار جو شڪار آهي. منهنجي چوڻ جو مطلب آهي ته هن ۾ ڪهاڻي پڻو گھٽ ۽ نعرا وڌيڪ آهن. دلاور جيڪو سنڌوءَ ۾ ٻوڏ اچڻ جي ڪري ٻار ٻچا، گهر تڙ، الهه تَلهه وڃائي تباهه ٿي آيو آهي. دلاور ٻوڏ ۾ لڙهندي بُنڊَ تي چنبڙيل اَڌ ساهو ٿيلُ، هڪ ڪراڙي ملاح کي هٿ اچي ٿو ۽ گهر ٻار جو سوچي وري آتم هتيا ڪرڻ چاهي ٿو. پر ڪراڙو ملاح دلاور کي سنڌوءَ جي ڪروڌ جا ڪارڻ ٻڌائي ٿو. غلامي، وطن فروشي، بي غيرتائي ۽ اَڻ برابري. پوءِ دلاور وچن ڪري ٿو ته هُو سنڌ کي روشن ڪندو ۽ پرماريت ۽ ڌاري سامراجيت جي خلاف مهاڏو اٽڪائيندو ۽ ڪهاڻي هيئن سماپت ٿئي ٿي:
”نئون انسان جاڳي پيو هو!
ڦريل ماريل انسان جاڳي پيو هو!
تاريخ ضرور پنهنجو پاڻ دُهرائيندي!
سنڌي ساڻيهه ضرور سک جو ساهه کڻندو!
ڪروڌي سنڌو ضرور سامت ۾ ايندو!“
اسان سڀني جي به ساڳي سَڌَ آهي ته سنڌ سُکَ جو ساهه کڻي ۽ خوشحالي ڏسي.
ٻن ڪهاڻين، ”هن بنگلي ۾، هُنَ بنگلي ۾“ ۽ ”سونن سنجن وارا گڏهه“ ۾ هڪجهڙائي به آهي ته وري اِهي ٻئي ڌار پار به آهن. سنڌي ڪاموري جي سوچ ۽ نفسيات تي امر جليل جي ڪهاڻي ”پکي“ هڪ شاهڪار لکڻي آهي. مَلڪ به پنهنجين ڪهاڻين، ”مٺ ۾ ساهه“، ”هِنَ بنگلي ۾، هُنَ بنگلي ۾“ ۽ ”سونن سنجن وارا گڏهه“ ۾ انهن جي ساڳي تاريخي ڪردار ۽ نفسيات کي وائکو ڪيو آهي. اِهي ئي اُهي گڏهه آهن، جن تي سونا سنج پيل آهن ۽ باقي آهن ته گڏهه جا گڏهه. هڪڙو نوڪر اَهڙن گڏهن جا ڪارناما بيان ڪري ٿو ۽ خبر پوي ٿي ته انهن مان گھڻا تڻا ”مُنهَن ۾ مسلمان، اندر آذر آهين.“ واري ڪار تي عمل ڪندڙ آهن. راشي، زاني، بداخلاق، جنسي ڪج رَوِي جا ماريلَ، ”هيڻي تان لهينِ ڪانه، ڏاڍي تي چڙهينِ ڪانَه“ وارِي راهَه جا راهي. ”هِنَ بنگلي ۾، هُنَ بنگلي ۾“ وارو ڪامورو اصلي نسلي وڏيرو به آهي، تنهنڪري هُنَ ۾ بڇڙائپ جا گُڻَ ڪجهه سَرسُ آهن. هيءَ ڪهاڻي ڪافي پراڻي آهي پر اڄ ڪلهه ”نيب“ هٿان پڪڙيل ڀوتار/ڪامورا/سياستدان ڏسي مَلَڪَ جي ادبي وجدان تي رشڪ اچي ٿو.
اسان ملڪ آگاڻيءَ جي ڪهاڻين تي ڳوڙهي نظر وجهنداسين ته سندس ٻوليءَ جو لهجو اُترادي آهي ۽ هُنَ پنهنجين ڪهاڻين ۾ اُنَ جو ڀرپور استعمال ڪيو آهي. سڀئي ڪهاڻيون اهڙن اترادي لفظن سان ڀريل آهن. اُنَ لهجي ۾ به لاڙڪاڻي ۽ شڪارپور وارا هڪ لفظ پنهنجي خاص ڍارَ سان ڪم آڻيندا آهن، جيڪو ٻين لهجن ۾ ايئن نه ورتائبو آهي. اهو لفظ آهي، ”ني“. مثال طور: ”چڱو، چڱو، هاڻي ڇڏ ني روئڻ کي.“ يا ”ڏس ني ٻيو ڀلا ڇا ڪيان؟“
اُترادي لهجي ۾ لفظن جو هڪڙو ٻيو نمونو به مخصوص آهي، جيڪو به وري سڀئي اُترادي ڪم نه آڻيندا آهن. ان نموني ۾ لفظ جو جمع معياري طريقي موجب نه ڪيو ويندو آهي. اهو طريقو اترادي رڳو مونث لفظن لاءِ ڪم آڻيندا آهن. مثال طور ”کٽ“ جو معياري لهجي مطابق جمع ٿيندو ”کَٽون“. پر اترادي لهجي ۾ اهو ”کٽان“ آهي. ملڪ آگاڻيءَ جي ڪهاڻين مان ڪجهه مثال هن ريت آهن: ”لَتان، ٿُڪان، ٽيڪران ٽاپران، چُونڊان، ٽپالان، ڍُنڍڪران، ٽوڪان، ڦُسڙڪان، سِينڍان، رهڙان رهچان، بيڊڪان، پٺاڙڪان، ڄنگهان، مُڪان، جَکان وغيرهه. ائين ئي ”ڪڏهن“ جي جاءِ تي ”ڪَڏِي“، ”مون کي“ جي بدران ”مان کي“ جو استعمال به ڪيو اٿس.
ملڪ آگاڻيءَ جي ڪهاڻين جي ٻوليءَ ۾ وڏي سڳنڌ آهي سنڌ جي ڳوٺاڻي محاوري جي، چوڻين جي، لفظن جي پر ڪٿي ڪٿي ڌارين لفظن جو اَڻ سُونهَندڙ استعمال به ڪري ويو آهي، جيڪو ملڪ آگاڻيءُ کي نه پيو سُونهين. هُنَ کي پنهنجي ٻوليءَ سان پريم هو، عشق هو. هُو پنهنجي قوم ۽ وطن جو عاشق هو. جيئن ته اهو فطري لقاءُ آهي ته ٻوليون ٻين ٻولين کان لفظ وٺنديون آهن، تيئن سنڌيءَ به ورتا آهن ۽ ملڪ آگاڻي چاهيندي/نه چاهيندي به اهي ورتائي ويو آهي. ڪجهه مثال هي آهن:
فاتحانه، ڪارندو، سرشار، بوکلاهٽ، پاسداري، اضطراب، حجاب، مسرت، طفلانه، خوشگوار، افاديت، اڪتفا، مدافعت، دفع ڪرڻ، جوشيلاپن، خصوصيت، غلبو، غيض، غضب، سرزد، فرض ادائگي، بچپن، بي ڪيف، بي مسرت، ناقص، سطحي، پيچيده، عاري، ڪشيدا ۽ ٻيا.
وري ٻئي پاسي سندس نج ٻوليءَ جو ڀنڊار ڏسو؛ “هَتر، سپورنجهه، ڇينڀ، ٽنڊوالي، ڪِن ڪهڄر، گيهَه، ناهر، موکُ، هَڙس، اُڃر، کڦڙتال، هتري، جُود، چِيهَه، ٽاڏيون، ڊَهو ڊَهه، پياڪ، ڪانڊر، سَٽر وَٽر، ڪُهڙ، دُڻي، هبيَ تبيَ، ٻڙٻٽ، اُگهَه سُگهَه، ٿلهو سَٻر، اوهراٽيو، ڌُرڙي، ڇينَهرو، هُڳاءُ، لهڪارجڻ، مِٺوئڙا، هرکيا، گهل گهل، ٻال جتي، ٽِمجَهڻ، هيڪل وَسوري، بيڊڪ، پٺاڙڪ، ويسند، اُٻَس، ٻوڪڙ، پينگڙيا، مُناڪ، گِرُ بيت، ڀنڊڻ، ڳڻ ڳوت، ڇَهند، دِسِ، سانجڻ، تلڦڙا، کوٽ ٽوپ، سِينوريون، تونگ، سُچر، ڏُڇر، ڪُلوَتُ، کنڌو، هرش ۽ ٻيا ڪيترائي.
سندس ڪهاڻين ۾ چوڻيون، محاورا، پهاڪا وڏي سهڻي انداز ۽ جهجهي مقدار ۾ ڪتب آندا ويا آهن ۽ اُهي هر جاءِ تي مُنڊيءَ تي ٽِڪَ جيئن ٺهڪندڙ آهن. مثال جي لاءِ ڏسو:
”رب جنهن کان رسي، تَنهن جي مت کسي، اپڻا مال هي روئسون به کائسون به، گھڻين ويهين سَئو آ، هَڙ ۾ ٽَڪو نه هجڻ، هريڙ وٺي ڦَڪڻ، نانگ جيان پڇڙيون هڻن، ڳن ونجهه ڏيڻ، سَت ڊوهي ڏيڻ، ڍڍر ئي ڍرا ٿي وڃڻ، هُڏيون ڏيڻ، ڪانڊر ڪري اچڻ، ٻاهي ٻاهي ٿڪجڻ، جک مارڻ، پورهيائي اڪارتا هجڻ، اوجاڳائي اجايا وڃڻ، ٻن زالن جو وَرُ، تنهن جو دوزخ ۾ گهر، لڀي لوڻ به ڪانه آئون جهلي ڪانون جي مهماني، ٺرئي کير کي ڦُوڪان ڏيڻ.“
سندس سڀ کان وڏو هنر ٻولي جي ورتائڻ جي حوالي سان ٺيٺ عوامي ٻوليءَ جي استعمال سان گڏوگڏ TABOO’S تي لکڻ ته آهي ئي پر ٽيبوز کي مرڪزي خيال بڻائي ڪهاڻيءَ جو ڪوٽُ اَڏڻ ۾ ته هُو ڪمال رکي ٿو. سندس ڪهاڻي ”ويچاري سَنجها“ ان جو عمدو مثال آهي. پر SEXUAL PERVERSION تي لکيل ڪهاڻي ”وڃايل اُٺُ“ سنڌيءَ ۾ اڻ لڀ ۽ پنهنجو مٽ پاڻ ڪهاڻي آهي. پائيلو ڪوئيلهو جو، ”يارهن منٽ“ هجي يا نجم عباسيءَ جو ترجمو ڪيل، ”زلزلو“ يا وري خوشونت سنگهه جو ”موهن ڪمار ڪِي سرگزشت“ پر هن ڪهاڻيءَ جو مزو ئي ٻيو آهي. اهڙا اولڙا پرويز ابڙي جي ناول ”تون هڪ خواب آهين“ ۾ به ملن ٿا.
پر انهيءَ سان گڏوگڏ سندس ٻيو ڪمال هي آهي ته هن SLANG’S کي به خوب ڪم آندو آهي. ائين مون کي ڪو ٻيو ڪهاڻيڪار نه سُجهي. اسان گھڻو تڻو اخلاق جو بُنڊ کڻي جيئندا آهيون ۽ لکڻ ۾ ته تهائين وڌيڪ احتياط ڪندا آهيون. پر اگهاڙي ٻولي (گاريون، چوڻيون، محاورا) به ته اسان ئي ڳالهائيندا آهيون، گهرن ۾، دڪانن ۾، اوطاقن ۾، هوٽلن ۾، وڏي واڪي. پوءِ اهو سڀ ڪجهه اسان جي ڪهاڻين ۾ ڇو ناهي؟ اسان جا ڪردار ڇو نه ٿا ڳالهائن ؟؟
ملڪ آگاڻي وڏي حد تائين کليل ٻولي ڪم آندي آهي، ڪٿي ڪٿي ڍَڪُ رکڻ جو جتن به ڪيو اٿائين. ٿورا مثال هي آهن:
”هَهه هَهه، بار گڏهِه تي، چنگهي کوتي!“
”توکي به ..... ۾ ڪاٺي آهي“
”تهان جِي کور کي پٽڙو ڀت کارايان.“
”کوڙ ڏينهن کان وٺي ڏسين ٿي، تيڪيان ٿو.“
”ڄنڊيءَ کان وٺي ڀَرُ ڪڍائي ٺَڪاءُ جو چماٽ ڪراياس ته لِنڊَ ئي مڪروهه ٿي وڃنس.“
”اها هنگ ترڪان ڇاجي آهي!؟ ڪوٺي تي لهين ٿو هر چڙهين ٿو، سُوري ته ڪا نه ٿي پئي ٿي!!؟“
”چَوانسِ ڪري تنهنجا به هڏ پاڪ!“
”اهو چُگهه تنهنجو آهي،سُک توکي ٿو ڏي ڪِنَ....“
”اڙي منهنجن کي ڪو لهڻو هيئي ڇا...... منهنجن کي ڪي ڏنيون هيئي ڇا!؟“
”اِهي روب تاب انهن کي ڇو نه ٿو وڃين ڏيکارين جيڪي سڄو ڏينهن وتني ٿيون ڇَڙائينديون ڇنڊائينديون.“
”اسان کي ٿي خيرين صلين پنائين، باقي پڻهين جون سو اَڻ ڏُڌيون ڇُڙيون وڃن.“
سندس ٻوليءَ جو رس چس ڏسڻو هجيوَ ته ڪهاڻين جا صفحن جا صفحا شاهدي ڏيندا. هڪ ٻه مثال ڏئي سگهجن ٿا: ”سياري جي پڄاڻيءَ تي باغن ۾ ڳاڙها ڳٽول ٻير، کجين جي سِپُن جي کستوريءَ جهڙي خوشبوءِ، انبن جي ٻُور جي سرهاڻ، چوڏس پکين جون مٺڙيون ٻوليون، مٽرن ۽ چڻن ۾ پڪا ڦريون ۽ ڦوٽا، ويٺي ويٺي جهولن جي مُنهِن چَٽ ڪري ڇڏڻ پٺيان، ڪُڙمين جي گهل ڦرياس، دانهون رڙيون، ڪُوڪرا هُوڪرا، جهنگ جهر ۾ تترن، ڳيرن، ڪبوترن جا ولرن جا ولر، پير کِدر، پير کِدر، ٽيون ڪَڪَ ٽيون ڪَڪَ، ڪيڙو ڪيڙو ڪيڙو، گھُگھُو گھُو، گھُگھُو گھُو. نبي کوهه ۾ نبي کوهه ۾. اڳيان هوديون ۽ مارا، پٺيان وڏڙن توڙي ٻارڙن جا ولر، تڙيون ٽاهه کارائڻ پوءِ توبچن جا ٺڪاءَ، ڇِرن جو مينهن، وارو ڙي وارو، وٺو ڙي وٺو.“
ٻيو مثال: ”ساوڻي جو ڏينهن، سڄو سڄو ڏينهن سدا واهه ۾ تُڙڳڻ، ڏائي ٻُچي، تخت اسان جو ڄاريون ڪاريون ڪنڊيون ڏوريون، ڪُڙهيون ڪَڙوليون کامن ۾، کڏن ۾، ڍورن ۾، نالن ۾، پراڻن گهاڙن ۾ مڇيءَ جا مڻَ، پوتڙن ۾ بيڊڪان، ڪلهي تي پُٺاڙڪان، هٿن ۾ ڇنگلا، جهڙوڪر مڇيرن جا ٻار!“
منظرنگاريءَ لاءِ مان سندس ڪهاڻي، ”هينئون هيڪل بن ۾“ مان هڪ مثال ڏيڻ ڪافي سمجهان ٿو:
”ٻيڙو ڇا........؟ گهر ئي ته هو. هيٺ تري ۾ سَرن جي ٽُئي مٿان پيسِ جو تَڏو ۽ پَنِ جون تَونريون وڇايل. پاسن کان پڻ ٽوئَن جون ديوارون جن تي شيشي جون سِينَهريون، فلمي ستارن کان حد جي اسيمبلي ميمبر جون تصويرون، پاڇل ۾ هنڌ بسترا ۽ ٻيو گهرو ضرورت جو سامان، اڳيان آڳل ۾ جنڊ، تَئو، ديڳڙا چمچا، مٽيءَ جو چُلهو. اَن پاڻي ٻيو سامان سَڙو، صفائي لاءِ پکن جي پرن مان جُڙيل ٻهارو، ٻاهر داسن تي ويٺل شڪاري پکي سانهه، ڪنگ، ڪانئر، هيئن جو ٻيڙو هلي پيو ته ڄڻ ته هنج ٿو تري، ايڏو مزو، ايڏو مزو جو بس ڇا ڳالهه ڪجي.“
ملڪ جي ڪهاڻين ۾ فن آهي، سياسي لٻاڙ ناهي. ملڪ آگاڻي اسان جي ٻهراڙيءَ جي معدوم ٿيندڙ دنيا ۽ اتان جي ٻوليءَ جو عڪاس آهي. ٻيا به ڪيترائي ڪهاڻيڪار اهو ڪم ڪري چڪا آهن ۽ ڪري رهيا آهن، پر ملڪ آگاڻي اترادي ٻهراڙيءَ جي حُسناڪيءَ جو NARRATOR آهي ۽ تنهن ۾ به وري درياءَ جي ڪنڌيءَ واري ٻوليءَ جو ميٺاج ڇوليون هڻندي نظر اچي ٿو. سندس ڪهاڻين ۾ اسان جي عوامي مزاج کي نروار ڪيو ويو آهي. اسان جي ٻوليءَ وسيلي اها ڪاوڙ، اهو ڪروڌ، اهو ڪِينو ڪڍي ٻاهر ڪيو ويو آهي، جيڪو اسان جي عوام پنهنجي اندر ۾ صدين کان اٻڙڪن ۽ اُڌمن جي شڪل ۾ سانڍيون پيو اچي. سندس ڪهاڻين ۾ هِتي هُتي سِلينگز آهن، اُگهاڙا جملا آهن، جنسي مامرن کي، جنسي عمل کي اظهاريندڙ پهاڪا، محاورا ۽ چوڻيون آهن. ڪهاڻي ”وڃايل اُٺ“ ته آهي ئي جنس (SEX) جهڙي بنيادي موضوع تي. سڄي ڪهاڻي هڪ فردِ واحد جي ڪهاڻي ناهي پر سنڌي سماج جي مجموعي اُڃَ، فرسٽريشن، دَٻايل هَپايل فطري جذبن، انهن جذبن جي موٽَ ۾ پيدا ٿيل ڇِتڪُتائي جي آرسي آهي. ۽ عورت جي پيڙا تي ”ويچاري سنجها“ هڪ خوبصورت ڪهاڻي آهي. اها ڪهاڻي به رڳو SEXUAL PERVERSION جو اظهار ئي ناهي پر اها اسان جي سموري تاريخ جو سماجي ۽ معاشي PERVERSION آهي، جيڪو سيڪس کان سواءِ خبر ناهي ته ٻين ڪهڙين ڪهڙين صورتن ۾ پنهنجو اظهار ڪري ٿو.
اها ڪهاڻي هُونئن ته مٿين سطح تي مرداڻي معتبريءَ جي ڪٿا آهي، اُنَ معتبرائپ جو ڊاڙَ ۽ لٻاڙَ ڀَريو اَڇو چِٺو آهي، پر جي انهيءَ جي اندر لهي وڃو ته مڙس ماڻهائپ ۽ مرد جي برتري آهي. اها ڪهاڻي هجي يا ٻيون، سڀني ۾ اهڙو ڳجهو جهانُ آهي جيڪو ٻئي سماج ۾ ناهي. اهڙو جهانُ جيڪو ٻئي جي، ڌارئي جي، ٻاهرئين جي، ڏاڍي جي بيانئي (NARRATIVE) جي ابتڙ، اسان کي سوکي ۽ سَرل نموني سان پنهنجي، صدين کان هلندو ايندڙ بيانيي (NARRATIVE) کي اظهاري ٿو. اسان جي وطن جي ٻهراڙين جو اهو بيانيو هن وقت تائين هلندي ايندڙ يُڌ ۾ اسان جي بقا جو بيانيو آهي. اهوئي هڪ معنيٰ ۾ اسان جي الڳ هجڻ، اسان جي ”اسان“ هجڻ جو پڌرنامو آهي.

مرتب پاران

بابا سائينءَ لکڻ جي شروعات ڪهاڻي لکڻ سان ڪئي هئي. سندس پهرين ڪهاڻي ”ٽُٽل ٽَنگو“ هئي. جنهن بعد ٻيون ڪيتريون ئي لازوال ڪهاڻيون لکيائين ۽ انهن سان گڏو گڏ ناول ”نيروليءَ جو ڪن“ لکيائين، جنهن جي ڇپجڻ سان سنڌي ادب ۾ وڏو بحث ڇڙي پيو. ٻيو ”هاريءَ جي بغاوت“ نالي مائوزيتنگ جي مشهور رپورٽ ترجمو ڪيائين، جنهن سان ڄڻ ته وڌيڪ ککر ۾ کڙو لڳو. سندس ئي ڳوٺ جي وڏيرن ڏاڏي کي گهرائي چيو ته، ”ملڪ کي جهل ته اسان جي خلاف واويلا بند ڪري ۽ وڏيرن خلاف لکڻ ڇڏي ڏي نه ته جيئن سمجهو ٿا...........“
پنهنجي جنم ڀوميءَ مٿان ظلم، ڏاڍ، ڌارين جي يلغار ۽ اُرهه زورايون ڏٺائين ته ناول ”سج جا پاڇا“ لکي ان جا بکيا اُڊيڙيائين.
گذريل سال ملڪ آگاڻيءَ جو چوٿون ڪتاب ”لڄارو عشق“ جي سري سان پڌرو ڪيو ويو هو ۽ هاڻي هي پنجون ڪتاب ”وڃايل راهون“ جيڪو ملڪ آگاڻيءَ جي يارنهن ڪهاڻين تي مشتمل مجموعو آهي، سرسوتي ساهت گهر ڏوڪريءَ پاران ڇپرائي اوهان جي هٿن تائين پهچايو ويو آهي. اڃان بابا جون ڪيتريون ئي اڻ ڇپيل ڪهاڻيون، انٽرويوز، مضمون، پي ٽي ويءَ تان نشر ٿيل ڊراما ۽ شاعري محفوظ آهن. جيڪي پڻ جلد سهيڙي پڙهندڙن تائين پهچايا ويندا.
مان پنهنجي پياري دوست سرسوتي ساهت گهر ڏوڪريءَ جي چيئرمين عيسيٰ ميمڻ جو ٿورائتو آهيان، جنهن جي ڪاوشن ۽ ڪوششن سان هن ڪتاب جو ڇپجڻ ممڪن بڻجي سگهيو آهي. هي ڪتاب ڇپائڻ لاءِ اتساهه ڏيڻ ۽ رهنمائي ڪرڻ تي سنڌ جي نامياري ليکڪ ۽ بابا ملڪ آگاڻيءَ جي دوست چاچا پروفيسر محمد علي پٺاڻ، ڪمپوزنگ کان وٺي ڇپائيءَ جي مختلف مرحلن تي مدد ۽ سهڪار ڪرڻ تي نوجوان ساٿي علي پٺاڻ ۽ ملڪ آگاڻيءَ جي ڪهاڻين جو فني توڙي فڪري حوالي سان ڳوڙهو ۽ پر مغز مهاڳ لکڻ تي نامياري دانشور، ليکڪ ۽ مترجم سائين ننگر چنا جا لک لائق.

پارس آگاڻي

ڪھاڻيون

---

وڃايل راهون

اڄ وقت جي وڏي وٿيءَ کان پوءِ ٻنهين جو ملڻ ٿيو آهي. ثُريا ڪال بيل جي آواز تي وڌي دروازي تي اچي ٿي. پريان راشد کي ڏسي ڇرڪي وڃي ٿي. ايئن ڄڻ اعتبار ئي نه ايندو هجيس.
”اچو، اچو............ خبر ناهي الائي ڪيئن ڀلجي پيا آهيو!؟“
”ها ڀلجي پيو آهيان................ پر هي ڀلجڻ اوهان کي تڪليف ته نه پيو پهچائي.............!“
(پر پوءِ به اڱڻ آئي جو سواگت واجبي آهي)
”اچو، اچو“ هن صوفي ڏانهن اشارو ڪندي چيو.
”ڇو، ڇا ڳالهه آهي؟ طبيعت مڙئي بگڙيل ٿي ڏيکارجي!!؟“
”ها.“
”خير ته آهي؟“
”ها، پر اهي پوءِ جون ڳالهيون................ پهريان گهر آئي جي شيوا.............. ترسو مان...................“ هن اُٻهر وچان ڪمري کان ٻاهر نڪرندي چيو.
* هن کي تنهن وقت ياد آيو، ايئن ئي هڪ ٻئي ڏينهن به ثريا کيس ترسائي، اڪيلو ڇڏي ڪمري مان نڪري وئي هئي. پوءِ جڏهن موٽي هئي تڏهن سندس هٿن ۾ چانهه جو ٽري هو. هن هڪ ڪپ راشد ڏانهن وڌايو هو ۽ ٻيو پنهنجي اڳيان رکيو هو، تهن بعد ايئن ئي ٽيبل تي جهڪندي ٻانهن ڊگهيريندي چيو هئائين، ”ڪيئن، کنڊ کپئي؟“
”ايڏي ساري عرصي کان پوءِ.........“ ثريا ڪپ کڻندي مرڪندي پڇيو هو.
”ها، ايڏي ساري عرصي کان پوءِ.............“ راشد سندس جملو دهرائيندي چيو هو.
”ٻڌاءِ ڪٿي هُئين؟“ هن ٻيهر مرڪندي پڇيو هو.
”اونداهن غارن ۾“ چڙي پيو هو.
”پوءِ وساري ويٺين؟“
”نه، وساري نه پر گم ڪري“ هن ڳيت ڏيندي چيو هو.
کن جي خاموشيءَ کان پوءِ ٻيهر ثريا سوال ڪيو هو.
”ڪڏهن اچڻ ٿيو آهي؟“
”ڪيترن مهينن کان پوءِ“ هن جي آواز ۾ چڙ نه پر روسامو هو.
”پوءِ ايترا سارا ڏينهن..............؟“ ثريا سندس غصي کي ٽارڻ جي ڀرپور ڪوشش ڪندي چيو هو.
”ها“ هن وڌيڪ رکائيءَ مان چيو هو. هن جي لهجي ۾ جا ڪڙاڻ اوتجي آئي هئي، سا ثريا کي ڪين وڻي هئي. هن کي لڳو هو سندس سڀاءَ ۾ ڪو فرق ڪونه، اڳ جيان شوم، رُکو، اَنِ سوشل، تڏهن به هن مرڪندي ٻيهر سوال ڪيو هو.
”ڪيئن آهين؟“
”ٺيڪ ئي ته آهيان، پر تون ٻڌاءِ هن هيڏي ساري فليٽ مان ڀئو نه ٿو ٿيئي؟“
”ڀئو!؟ توهان کي ڀئو ٿيندو آهي ڇا؟“ هن پهريان حيرت پوءِ تجسس مان پڇيو هو.
”ها، تڏهن جڏهن اڪيلائپ ۾ پاڻ تي ڇوڪري هئڻ جو گمان ٿيندو آهي، تڏهن پنهنجو پاڻ کي لڪائڻ جي ڀرپور ڪوشش ڪندو آهيان ته متان ڪنهن راوڻ کي سيتا هجڻ جو گمان نه ٿئي.“ هن سگريٽ دکائيندي چيو هو.
”هر سيتا کڄندي آهي ڇا؟“ ثريا ڪجهه سنجيده ٿيندي پڇيو هو.
”ها، اڳ سيتا کڄندي هئي، پر اڄ جي سيتا پنهنجو پاڻ پئي راڪشس جون وستيون وَسائي.“
”مان نه سمجهو!“ ثريا اڻ ڄاڻائي ڏيکاريندي چيو هو.
”تون ڪا سمجهندينءَ ڇا، توکي ته ............“
”سچ، پر ڪڏهن کان؟“
”دل ته گهڻو ئي ٿي چوي؟“ هن مرڪندي پڇيو هو.
”اهو ئي ته..............“
”اهو ئي نه ته مون کي سيکاريو ۽ ها، توهان ته صرف ڳالهيون ڪري ڄاڻو. اهو ته مان به ڄاڻان ٿي ته توهان وٽ مون کي ته ڇا پر پنهنجو پاڻ کي سمجهائڻ واري شڪتي ڪانهي نه ته جيڪر سيتا چري نه ٿي هئي جو ليڪا لتاڙي ها“ هن سندس ڪمزوريءَ تي ٺٺول ڪندي چيو هو، تڏهن راشد لاجواب ٿيندي مرڪيو.
”هُنهن ...............“
پوءِ کن لاءِ خاموشي، چانهه جا چشڪا ۽ سگريٽن جا سوٽا. دونهون هڪ قسم جو گنبذ ٺاهيندو رهيو هو، تنهن بعد صوفي کي ٽيڪ ڏيندي راشد چيو هو.
”ثريا............؟“
”هون............“
”ثريا تو زندگيءَ ۾ هڪ وڏي چُڪ ڪئي آهي ۽ ها، مان چوندس پوءِ تون انهيءَ کي ڀل ته ڪا به معنيٰ ڏئين پر مان چوندو ئي رهندس. تو پنهنجو پاڻ کي فريب ڏنو آهي، دوکو ڏنو آهي. تون ان ويراني طرف ڊوڙي رهي آهين جتي پاڻيءَ جو ڦڙو ڪونهي. ڪنهن به ڇپر ڇانوَ جو نشان ڪونهي، جتي توکي ساهه پٽڻ لاءِ اڀل ملي. اتي ته رڳو رُڃ ۽ اُڃ آهي.“
اهڙا آدرش اڳ ڏيو ها ته شايد ڪارگر ٿين ها“ هن مرڪندي چيو هو.
”ثريا، توکي گهٽ ۾ گهٽ پراڻي پريت کي وسارڻ نه گهربو هو. ياد اٿئي هڪ ڀيري يونيورسٽيءَ جي لابيءَ مان گذرندي نثار ڏانهن اشارو ڪندي چيو هيئي، ”نثار ته اصل ڇسو آهي، مون کي ته اکين ڏٺو نه ٿو وڻي، جڏهن ڏس تڏهن پاڇي جيان ڪڍ، هون باسٽرڊ................ ڪلهه ته اهڙي ڇنڊ ڪڍي اٿمانس جو وري نه اهڙي واهيات حرڪت ڪندو.“ پڇيو هيم، ”خير ته هو؟“ تڏهن مرڪي اڃا به قريب اچي چيو هيئي، ”خبر ڪانهي هو اڄڪلهه پاڻ کي ڇا ٿو سمجهي، هون............. ڀائين راشد سان لاڳاپن تي ڪجهه غور ڪر، اهڙن خيالي آئڊيلسٽ اديبن سان اوهان جهڙن جو ايترو فري ٿيڻ ٺيڪ نٿو لڳي.“ تڏهن تو کن لاءِ خاموش ٿي منهنجي چهري جا تاثرات ڏسڻ چاهيا هئا ۽ پوءِ مون کي مرڪي چيو هو، ”پوءِ تو ڇا چيو“ تڏهن تو مان سان گڏ هلڻ ۾ فخر محسوس ڪندي چيو هو، ”توکي ڪهڙو ٿو حق پهچي ايئن ٻين جي معاملن ۾ ٽنگ اڙائڻ جو ۽ تون ڪير ٿيندو آهين مان کي مشورو ڏيڻ وارو، تون لڳندو ئي ڇا آهين منهنجو. اي مسٽر! اهو روپ وڃي ٻين کي جهاڙاءِ، اڳ لاءِ جي ٻيهر اهڙي گستاخي ٿي ته پوءِ..................“ وري جڏهن سيميسٽر ختم ٿيا هئا ڪجهه ڏينهن جي موڪل کان پوءِ يونيورسٽي کلي هئي، تڏهن پاڻ جڏهن مليا هئاسين تڏهن تو چيو هو، ”راشد صاحب پوءِ ايترا ڏينهن...............“ چيو هئم، ”وري اهي تنهنجا لقب“ تڏهن تو چيو هو، ”تڏهن ڀلا توهان کي ڇا چئي پُڪاريان؟“ مان چيو هو، ”اهوئي جيئن اڳ سڏيندي هُئينءَ“ ان وقت هلڪو مرڪندي لڄ وچان ٻئي پاسي مُنهن ڪندي تو چيو هو، ”پوءِ سکڻي نالي وٺڻ سان ته ماڻهو وڌيڪ................“ ”۽ مان وڃان پيو وڌيڪ پٺتي ٿيندو ايئن نه“ تڏهن تو مرڪي ڏنو هو ۽ ان مرڪ سان گڏ انڊلٺ جيان سوين رنگ سندءِ مُک تي وري آيا هئا. ان کان به وڌيڪ ياد هوندئي جڏهن پاڻ ٻئي سمونڊ جي لهرن جي نچڻ ڪُڏڻ تي ڳالهائي رهيا هئاسين، تڏهن تو چيو هو، ”انهن ڇولين جو ايئن بار بار ڪنارن کي چمڻ آخر ڇا معنيٰ رکي ٿو؟ اهي سانت ۾ به اينديون آهن ڪه نه .......... پاڻ جڏهن موڪلائڻ لڳندا آهيون تڏهن لڳندو آهي انهن ڇولين جهڙي ئي ڪا شئي هجي، جيڪا سرير ۾ ڊوڙون پائيندي هجي. پوءِ گهڻي گهڻي رات تائين آرام ڪونه..........“ ۽ خبر اٿئي تنهن وقت به تنهنجي انهن ٻاراڻين حرڪتن کي کلي ٽاري ڇڏيو هئم، ڇو ته مان کي خبر آهي تو جهڙين البيلين جي سپنن ۾ اسان سُڃا اديب، اديب جيڪي اڌ سگريٽ ۽ ابتن سبتن ليڪن پاتل چيريل ڦاڙيل پنن جي مالڪ، ميرن گدلن ڪپڙن ۽ هوائي چپل تي اڏرندڙن جا تصور ته اچي سگهن ٿا. پر حقيقي روپ ۾ توهان تائين پهچڻ ناممڪن آهي.“
”ها، اهو ئي ته پر مون کي ٻيو به گهڻو ڪجهه ئي ياد آهي. مان ته اهو به ڪين وساري سگهي آهيان، جو جڏهن هڪ نئين ڪهاڻيءَ جي عنوان بابت پڇيو هو، تڏهن چيو هئم، نه با با نه مان اديب ته آهيان ڪونه اها ڪهاڻي تو لکي آهي ۽ تون ئي بهتر ڄاڻي سگهين ٿو. مان، مان ته بس رڳو ڪهاڻيون پڙهي ئي ٿي ڄاڻان ۽ ها، هُنَ پنهنجي ڪهاڻيءَ جي عنوان تي به ڪڏهن سوچيو ٿي؟“ تڏهن تو چيو هو، ”هرو ڀرو هر ڪهاڻيءَ کي عنوان ڏيڻ ڇا ضروري آهي؟ ڪي ڪي ڪهاڻيون بغير عنوان جي به هونديون آهن.“ ته رهيو سوال، غلطي نه رڳو منهنجي پر تنهنجي به آهي. پهرين غلطي تنهنجي جو رکائي، بي توجهي، سرد مهري ۽ بي حرارتي ڪيفيت سان پنهنجي دل جي صحن کي سدائين لاءِ سرد ۽ ويران رکيو ۽ ٻي غلطي منهنجي جو توهان جي لفظن ۾ غير فطري ۽ ڪوڙن ٻنڌڻن ۾ پنهنجو پاڻ کي سوگهو ڪري ڇڏيم. اهو منهنجو انتقام نه پر فطري ضرورت هئي. ۽ هينئر جتي آهيان، جنهن حال ۾ آهيان، اتي ئي رهڻ ڏيو ته بهتر ٿيندو.“
”ڇا اهو بهتر نه ٿيندو ته توهان به روشن مستقبل لاءِ ڪجهه سوچيو. ڏسو نه ڀلا ايئن ڪيسيتائين................؟“
* ٻيهر جڏهن مليا هئا، تڏهن ثريا چيو هو،
”توجيان؟“ هن ٺٺول ڪندي چيو هو.
”مان جيان نه سهي پر پوءِ به..............“
ثريا سچ پڇين ته مان، تو جيان نه ئي ڪنهن قسم جا ڪي سهانا سپنا سهيڙيان ٿو ۽ نه ئي وري تو جيان ڪنهن روشن مستقبل جي ئي انتظاري اٿم. مان اديب آهيان، اديب، جيڪي پياريون دل ۾ چڀندڙ ڪهاڻيون جوڙڻ ڄاڻن. اديب جيڪي ٻين جي خوابن جا تعبير ته ڪري سگهندا آهن پر پاڻ اڌورا ۽ اڻپورا ئي رهجي ويندا آهن ۽ پوءِ جڏهن مرندا آهن، تڏهن ساڻن گڏ سندن اڻپورن خوابن کي به دفنايو ويندو آهي.“ چوندي چوندي اداسيءَ جي ڇانوَ هن جي چهري تي ڇڻي آئي هئي.
کن جي خاموشيءَ کان پوءِ هن ٻيهر ڳالهايو هو.
”ثريا، خبر ناهي ماڻهو ماضيءَ کي ڇو الائي جي ڀُلائي ويهن ٿا!؟“
”توهان هرو ڀرو ٽٽل زنجير جي ڪڙين کي ملائڻ جي ڪوشش ڇو ڪري رهيا آهيو؟ ۽ توهان کي ماضيءَ جي ڳڻتي به آخر ڇو؟“
”هُنهن“ هو مرڪيو هو، ”ماضي، ماضي مون کي خبر ناهي ڇو پيارو لڳندو آهي ۽ وڃايل جو ئي ته احساس رهي ٿو. گم ٿيل جو ئي ته درد رهي ٿو ۽ تون ٿي چوين............“
”مون کي ماضي ايذاءَ ڏيڻ کان سواءِ ڪجهه ڪونه ٿو ڏئي سگهي، ان ڪري ماضي مون کي ياد ئي نه رهيو. ها، هاڻي ماضيءَ ۾ لڳو هو ته مان به ڪنهن پراڻي ڪتاب ۾ هڪ امر ڪهاڻي تلاش ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي هئي. ماضيءَ ۾ مان به ڪنهن کي چاهيو هو پر پوءِ انهيءَ جي بي توجهيءَ ڪري ايئن لڳو هو، جو پنهنجو پاڻ به ويس پئي ڪٽجندي. مان ٻين لاءِ ته جيئس پر مون لاءِ........... ۽ انهيءَ ماضيءَ جي نراسائيءَ ڌڪي ڇڏيو هو هن ڌٻڻ ۾. اڄ ماضي مان لاءِ هڪ کنڊر کان سواءِ ڪجهه ڪونهي، ڪجهه ڪونهي. ماضيءَ ۾ مان نه ڪنهن کي ڳولي سگهان ٿي ۽ نه ئي وري پنهنجو پاڻ کي لڀي سگهان ٿي، ان ڪري اڄ ئي منهنجي لاءِ سڀ ڪجهه آهي ۽ اڄ کي ئي سيني لائي جيئڻو پوي ٿو ۽ تنهنجو اهو بار بار حق جتائڻ.............“
”ها، حق جتائڻ جي چاهنا هڪ ڀيرو ضرور اڀري هئي، جڏهن تنهنجي شاديءَ کان پوءِ پهريون ڀيرو مليا هئاسين، تڏهن ياد اٿئي مان ڇا چيو هو؟............. مان چيو هو، ثريا توکي گهٽ ۾ گهٽ پراڻي پريت کي وسارڻ نه گهربو هو........... ۽ اڄ، اڄ مان سڀ ڪجهه وساري ويٺو آهيان. صرف ۽ صرف هڪ ئي ياد باقي اٿم ته مان به ڪنهن کي چاهيو هو، جنهن سان اڄ به ازلي رشتو قائم اٿم. تڏهن ئي ...............“ هو جملي کي اڌورو ڇڏي، سگريٽ جا وڏا وڏا ڪش هڻڻ لڳو هو.
وري هڪ ڀيرو.
”آخر ڪيسيتائين ايئن............“
”شادي ڇو ڪونه ٿا ڪريو؟“
”ثريا، اهو تنهنجو بار بار شاديءَ لاءِ چوڻ مان کي غصو ڏياري ٿو، آخر شادي آهي ڇا؟“ هو چڙي پيو هو.
”شادي، اوهان جي برادريءَ مان ٽالسٽاءِ چيو آ، هڪ معصوم ساده دل، ذهين ۽ دلڪش زال سان گڏ زندگي گذارڻ، اها ئي حقيقي ۽ لازوال مسرت آهي.“
”ها، پر مان اهڙن ڪوڙن ٻنڌڻن ۾ جڪڙجي خودڪشي ڪرڻ نه ٿو چاهيان. خبر آهي ان شاديءَ، جنهن تنهنجو کڻي مٿو خراب ڪيو هو، تنهن موٽ ۾ تو کي ڇا ڏنو. اهو ئي نه کِلَ خوشي پوءِ ڍڳي واري فرمانبرداري ۽ آخر ۾ ڏُهاڳ، اڄ هو ته ايئر هوسٽس جي گرم جهوليءَ ۾ مزا ماڻي رهيو آهي ۽ تون............ پر مان ٿو چوان شاديءَ ۾ رکيو ئي ڇا آهي؟ اجايو هٿ ٺوڪيون سرحدون ۽ خبر اٿئي ته مان انهن حدن جو قائل نه آهيان. ياد ٿي هڪ شام يونيورسٽيءَ کان پري پهاڙن جي چوٽين تي ٽهلندي تو هرو ڀرو به قبوليت ڪرائڻ چاهي هئي. تو چيو هو، ”شاديءَ جو رشتو به ڪهڙو نه سڀاويڪ آهي، ٻن دلين کي هميشه هميشه لاءِ پيار جي ٻنڌڻ ۾ ٻڌڻ، جن ۾ رهندي ٻه دليون ٻن ٻيڙين جيان پيار جي ساگر ۾ بي فلڪيون ۽ بي الڪيون ترنديون پيون وتن. نه تيز طوفانن جو کُٽڪو ۽ نه ئي وري ڪو لهر لوڏو.“ تڏهن مان چيو هو، ”پيار جي ٻيڙيءَ کي هرو ڀرو رسيءَ ۾ سوگهو ئي ڇو ڪجي جو هڪ هنڌ بيٺي، بيٺي سينوارجي وڃي ۽ پيار جي قبوليت شادي ڇو؟“ تڏهن تو چيو هو، ”صدين کان جو اها رسم دهرائبي پئي اچي.“ ۽ اهو به ياد هوندئي ته ان وقت مان ڇا چيو هو، مان چيو هو، ”شادي ڇا ٻن دلين کي ملائڻ جي پُل آهي؟ شاديءَ کان سواءِ ڇا پيار مري ويندو آهي؟“ تڏهن مُرڪي تو سوال ڪيو هو، ”پوءِ پيار ڇا آهي؟“ مان چيو هو، ”پيار هڪ نه مٽجندڙ پياس آهي. پيار گلن جي سرهاڻ آهي. پيار ٽانگر ٽاري، ڀنل رابيل جي مهڪار آهي.............. ۽ شادي؟ شادي مهذب سماج جو بنديخانو، شادي سکر سينٽرل جيل آهي. شادي لاڙڪاڻي جي چاوڙي، مچ جيل آهي.............“ هن جي لفظن ۾ ترشي ۽ بي باڪي هئي، جنهن کان کيس سدائين ڪُنبڻي وٺندي هئي. هن کي لڳو هو، اڃا تائين منجهس ڪا نواڻ ڪانه آئي آهي.
”ڪڏهن ڪڏهن توهان ضرورت کان وڌيڪ رُکا ٿي ويندا آهيو، جيڪا ڳالهه گهٽ ۾ گهٽ منهنجي سهپ کان ٻاهر آهي.“
”شادي، شادي، شادي ۽ شاديءَ اهو ئي ته ڏنو ٿي نه، جو ٿوري ئي وقت ۾ پنهنجو روپ بگاڙي ايڊنٽٽي وڃائي چڪي آهين، ڪٿي يونيورسٽيءَ واريون ڪنواريون ڪجليون اکيون، ڪٿي اڄ جون ويران، ڏرا ڏنل اکيون. لڳي ٿو شايد راتين جون ننڊون حرام، ڏينهن جا چين بيڪار. توکي ته شايد ننڊ لاءِ به سليپنگ پِلز واپرائڻيون پونديون هونديون.“
”بس ڪريو، رهڻ ڏيو ان سڀ کي.“ چوندي چوندي هوءَ اُٿي گئلريءَ ۾ وئي هئي ۽ راشد خاموش سگريٽ ڇڪيندو رهيو هو. کن لاءِ ڪمري ۾ خزان جي هڪ شام جيان اداس موسيقي ڦهلجي وئي هئي. هڪ اداس خاموشي ڇائنجي وئي هئي. پوءِ جڏهن ٻيهر واپس ڪمري ۾ گهڙي پاڻ کي صوفي تي سٽيو هئائين، تڏهن به ڪيترو ئي وقت ساڳي خاموشي ئي رهي هئي، تنهن بعد راشد چيو هو،
”سروس هلي ٿي؟“
”ٻيو“
”ها، ٻڌاءِ اڄڪلهه هو ڪٿي“ راشد سگريٽ جي رکُ، رکَ وٽيءَ ۾ ڇاڻيندي پڇيو هو.
”ڪير نثار؟“ نثار ساڳئي ئي هنڌ پي آئي اي ۾ سروس پيو ڪري.“
”۽ هوءَ سندس؟“
”خبر اٿئي اها ايئر هوسٽس آهي، ٻئي اسٽاف ڪواٽرز ۾ رهن.“
”هيڏانهن ڪونه اچي؟“
”نه، ڪونه اچي ۽ اچي به ڇاڪاڻ، مان ڪا هاڻي...........“
”پوءِ اڪيلائيءَ ۾ بور ته ٿيندي هوندينءَ؟“
”نه ڪا به بوريت ٻوريت ناهي.“
”ايڏي عرصي ۾ مون ڏانهن به ڦيرو نه ڪيئي؟“ هن جي مُکَ تي اڻ چِٽي، ڌنڌلي ڌنڌلي چاهنا جا اولڙا تجلا ڏيڻ لڳا هئا.
”پوءِ نوڪري جو آهي.“
”اهو ته ٿيو بھانو.“
”پوءِ ڪمزور ئي سمجهو.“
”سڀ ڪجهه ڄاڻندي به ايڏي ماٺ!“ هن جي سامهون نهاريندي سندس مُکَ جا ڀاوَ ڏسڻ چاهيا هئا.
”ايئن سمجهو مون ۾ بغاوت جي سگهه ڪين آهي.“ هن جي چهري تي ڏک ڀريون ريکائون اُڀري آيون هيون. لائيٽ جي تيز روشنيءَ ۾ هن اکيون ڇنڀندي جهٽڪي سان چهرو ٻئي طرف ڪري ڇڏيو هو.
”توکي اڄ به هن سان پيار آهي؟“
”نه پيار نه پر نفرت“ هن تيز لهجي ۾ چيو هو. هن مڙس کان مليل گهاون کي من ئي من ۾ ڪنهن راز جيان سانڍي رکيو هو پر پوءِ به اهو راز ڪنهن نانگ جيان سِرڪي سندس چپن تي اچي ويو هو.
”هُن مون کي دوکو ڏنو آهي. هن مون سان ويساهه گهاتي ڪئي آهي. هن مون کي ............ ان ڪري ئي...........“ ايئن ڄڻ صفائي پيش ڪندي هجي.
”پوءِ هي دک جون ريکائون؟“
”پر تون ته ٻڌاءِ، ايترا سارا ڀيرا آئين، پوءِ ڀيرو به نه ڪيئي؟“ هن سندس حملي کي ٽارڻ جي ڀرپور ڪوشش ڪندي چيو هو.
ياد ٿي، تو چيو هو، ”ماضي ايذاءُ پهچائڻ کانسواءِ ڪجهه ڪونه ٿو ڏئي سگهي ۽ مون کي وري ملڻ پِيڙا پهچائيندو آهي.“ هن ڏانهس گهُوريندي چيو هو.
”منهنجي چهري ۾ رکيو ئي ڇا آهي، جو ايئن بار بار چتائي رهيا آهيو“ هن ٿڪل ۽ حجاب واري آواز ۾ چيو هو.
“هڪ اها شئي پيو ڳوليان، جيڪا ڪنهن وقت پِيڙا کان پالهي هئي. جنهن کي خوشگوار روحاني سڪون حاصل هو، جنهن ٻين لاءِ پنهنجي زندگي برباد ڪندي سچي زندگيءَ جي لذت، مُسرت ۽ مزو به وڃائي ڇڏيو آهي. اڄ جنهن تي مان کي روئڻ اچي ٿو پر افسوس! جو منهنجا ڳوڙها به ان تلخيءَ کي مِٽائڻ لاءِ ڪافي ناهن“
ثريا جو ڪنوارپ وارو زمانو هن وٽ ايئن محفوظ هو، جيئن اڳ جون ڪنواريون شاديءَ کان پوءِ ڏاج کي پوڙهائپ تائين سانڍينديون اينديون آهن ۽ پوءِ جڏهن ڪهني لڙڪيل کل واري چهري کي آئيني ۾ ڏسنديون آهن، تڏهن گذريل وقت کي ياد ڪندي پراڻين ڪاٺوڙين، صندوقن ۽ ٽئنڪن جا پُڙ کولي ڏاج کي اٿلائي پٿلائي کن لاءِ پنهنجو پاڻ کي ماضيءَ جي ماٿرين ۾ اڇلائي ڇڏينديون آهن.
ليڪن هن وساريو ئي ڇا هو؟ يونيورسٽيءَ جي رنگين ماحول کان جبلن جي چوٽين، سمونڊ جي لهرن کان وٺي اڄ تائين، هن کان ڪجهه به ڪين وسريو. هن کي ته اڄ به ياد آهي، سندس ڪهاڻين ئي هنن کي هڪ ٻئي جي قريب آندو هو.
* ”راشد صاحب مان توهان جون ڪهاڻيون پڙهندي آهيان.“
”واهه واهه مهرباني، مهرباني.“
”ڏسو نه ان ۾ مهربانيءَ جي ڀلا ڪهڙي ڳالهه، سچ پچ اوهان عظيم اديب آهيو.“
”راشد صاحب اڄڪلهه ڇا پيا لکو؟“
”مان اڄڪلهه هڪ ناول تي ڪم ڪري رهيو آهيان“
”واهه! پوءِ ته ڏاڍو سٺو.“
”راشد صاحب خبر ناهي، اوهان جو اسان کان ايترو پري پري رهڻ آخر ڇا معنيٰ ٿو رکي؟“
”توهان ڪيئن ٿا سمجهو؟“
”پوءِ نڪو ملڻ، نه ئي وري...........“
”بس ان ڪري به ته متان“
”ڇا مطلب؟ ڊڄو ٿا؟“ هلڪي مرڪ.
”ها.“
”ڪنهن کان؟“
”توکان“ سرگوشيءَ جي آواز ۾.
”مون کان؟“ مُک جو سرخي مائل ٿيڻ، من ۾ امرت جو اوتجي اچڻ.
ايئن ئي ثريا عام ڇوڪرين جي ڪچڪول مان نڪري سڄو سڄو وقت مطالعي ۽ راشد سان ڪچهريون ڪرڻ ۾ گذارڻ لڳي. ڪڏهن ڪڏهن يونيورسٽيءَ کان پري، سمونڊ جي ڪناري، ڪڏهن ساوڪ سان ڍڪيل پهاڙن طرف، جتي فطرت جي گهراين، سمونڊ جي وڏين ڇولين جي نچڻ ڪُڏڻ تي، ڪڏهن پهاڙن جي خوبصورتي، ظاهر ۾ پُرسڪون اندر ئي اندر ٽهڪندڙ لاوا تي، ڪڏهن گهاٽن وڻن جي گلن سان جهنجهيل جهومندڙ ٽارين تي ۽ ڪڏهن زندگيءَ سان واسطو رکندڙ مسئلن تي ڳالهائڻ، خيالن جي هڪجهڙائي هوندي به ڪجهه وٿي. هڪ سماج جي دٻاءَ کي ڪنهن حد تائين برداشت ڪندڙ ۽ ٻيو عقيدن جي سهاري بنايل ڪائنات تي غور فڪر ڪرڻ سان دلي سڪون چاهيندڙ.
راشد ۾ جيڪڏهن ظاهر ۾ محبت واري گرمي ڪين هئي پر پوءِ به پنهنجي منهن انهن پريت جي داستانن کي پنهنجين ڪهاڻين ۾ اوتيندو ضرور هو. ڀڳل ٽُٽل لفظن ۾ ڪڏهن ڪڏهن اهڙو اظهار به ڪري ويهندو هو، ڄڻ دل جو ٿانءُ ڀڃي اهو محسوس ڪرائيندو هجي ته وٽس به ڪا دل آهي. پر محبت جو اهو جهوٽو، جهڙي ئي تيزيءَ سان دلين کي واسڻ بنا ئي گذري ويندو هو. ان ڪري ئي ثريا مٿس گهڻو ڀروسو ڪري ڪِين سگهي.
۽ اڄ وري ڳچ عرصي کان پوءِ پاڻ هيئن مليا، راشد ڪپ کڻندي چيو،
”ثريا، تو جيڪا پاڻ سان ويساهه گهاتي ڪئي هئي، ان کان بچائڻ جو مون کي...........“
”چپ ڪريو، رهڻ ڏيو ان سڀ کي ، بار بار توهان جو اهو رحم وارو جذبو دُک ٿو رسائي.“
”ڏٺو اٿئي پنهنجو پاڻ کي آرسيءَ ۾“
”پوءِ جڏهن آتما مري چڪي هوندي آهي، تڏهن سرير جي آخر ڇا معنيٰ؟“ چوندي چوندي سندس آواز ڀرجي آيو.
”پر تنهنجي عمر ئي ڪيتري آهي؟“
”بس، ڪڏهن ڪڏهن انسان عمر کان اڳ ئي پوڙهو ٿي ويندو آهي.“
”سبب؟“
”هر ڳالهه جو سبب ٿيندو آهي ڇا؟“
”پوءِ هيءَ تنهنجي سرير کان لاپرواهي؟“
”سرير ۾ توهان جو ڏاڍو موهه آهي؟“
”ها، ڇو ته مان اديب آهيان، مان کي سرير جي سونهن تي جيتري سرهائي ٿيندي آهي، اوترو ئي سندس ناس ٿيڻ تي ڳوڙها ڳاڙيندو آهيان.“
”پر ڏس، مان ان حد کان اڳتي نڪري آئي آهيان.“
”مان وري به دهرائيندس، تنهنجي عمر ئي...........“
”ها، هڪ وقت اهو به هو جڏهن جسم ۾ هڪ قسم جي خوشبوءِ ۽ گرمائش ڊوڙون پائڻ لڳندي هئي، تڏهن لڳندو هو سچ به مان ڪو مور هجان ۽ مور جيان ئي اڪيلي اڪيلي جهر جهنگ ڪوڪيندي وتان. پر اڄ مان بَن بَن مان ٻاهر نڪري آئي آهيان. مان اڄ هر ڳالهه کان مُڪتي پائي ورتي آهي. ان ڪري اڄ مان لاءِ سڀ ڪجهه اجايو آهي. مان ٻيهر پنهنجو پاڻ کي وري اهڙي بَن ۾ وڃائڻ نه ٿي چاهيان، جتان نڪرڻ لاءِ ڪو رستو ئي نه لڀي.“ هوءَ ڳالهائي رهي هئي ۽ سندس آواز ۾ دٻيل سُڏڪا هئا.
”پوءِ ڪلهه جو احساس ڇو؟“
”تون ئي ته چوندو آهين، سڀ ڪجهه وڃائڻ کان پوءِ به ڪلهه جو احساس رهي ٿو. زندگيءَ ۾ رکيو ئي ڇا آهي؟ پر پوءِ به جيئڻو ئي پوي ٿو.“
”گذريل جو ڏک ڇو، ياد ٿي، مان چيو هو، اسان اديبن لاءِ ماضيءَ کي قيمتي وٿ آهي ۽ مستقبل! مستقبل اسان کي ڀانءِ نه اچي.“ تڏهن تو چيو هو، ”مستقبل منهنجو آهي. مان مستقبل کي جيئنديس.“
”ها، پر مان اهو به ته چيو هو نه، ته مان شڪست کائي ئي نه ٿي سگهان. پوءِ هي زندگيءَ جا ايندڙ پل آزاد پنڇيءَ جيان گذارينديس، ڇا اهو مون لاءِ ٿورو آهي...........؟“ هوءَ اڃان به ڪجهه چوندي چوندي رڪجي وئي، هن جو ڳلو ڀرجي آيو. هن جي ساڙهي ڪلهي تان تِرڪي صوفي ۽ بلاڪ تي وڇائجي وئي.
”تڏهن به هڪ مڙس ۽ ٽانگر جيان ٽڙندڙ ٻارڙن جي ته ڪمي رهندي.“
”نه، مان ٻار پيدا ڪرڻ ۽ مڙس سان گڏ هڪ بي معنيٰ ۽ فضول زندگي گذارڻ کان تنگ اچي چڪي آهيان.“
”پوءِ ايئن ڪيسين اڪيلي زندگيءَ سان جنگ جوٽيون ايندينءَ؟“
”بس، ڇا ٿو چئي سگهجي.“
”پوءِ؟“ هن دلچسپي وٺندي چيو.
”نه، بس مان لاءِ جيڪو ٿيو سو ڪافي ٿيو، ٻيهر ريتن رسمن جي قربان گاهه تي سِيس نوائڻ لاءِ تيار نه آهيان.“
”پوءِ به؟“ هن جي مُک تي مُرڪ نه پر وشواس ۽ اُميد پيرا ٺاهڻ لڳي.
”توهان آخر چوائڻ ڇا ٿا چاهيو؟ جڏهن ته مان اڳ ۾ ئي چئي چڪي آهيان، زندگي مون لاءِ ڪا معنيٰ نه ٿي رکي، جنهن جي سهاري باقي پل به ڪسارا گذاريان ۽ نه ئي وري اڄ ۾ موهه اٿم، جو چوڙڻ ماڻڻ جي چاهنا جاڳي اُٿي. مان هن دنيا کان پري، دور، پري وڃڻ چاهيان ٿي، جتي ڪنهن جي به ڪوڪ ڪنين نه پوي.“
”سُڪون ته توکي اُتي به نه ملندو؟“
”گهٽ ۾ گهٽ مايوسي ۽ نراسائيءَ کان ته پلوَ آجا ٿيندا.“ *هن کي زندگيءَ جا گذريل پل ياد اچڻ لڳا، جڏهن راشد کي اڪيلو ڇڏي وڃي نثار جي جهوليءَ ۾ ڪري هئي. ڪاليج جي نوڪريءَ کان پوءِ گهر ۽ پوءِ سارو سارو وقت مطالعي ۾ رڌل، تڏهن شام جي واپسيءَ تي نثار جي مسڪراهٽ جي هلڪي گرمي سندس دل جي خشڪي دور ڪرڻ لاءِ ئي ڪافي هئي. هڪ زمانو اهو به هو جو اهڙا منظر ڏاڍا من پرڀائيندڙ لڳندا هئس. ليڪن ان کان پوءِ جو جيڪو زمانو آيو ته ان جي ڌنڌلي ڌنڌلي روشنيءَ ۾ نظر وجهڻ سان ساڳيائي منظر سندس بدترين يادن ۾ تبديل ٿيڻ لڳا. هن کي تعجب ٿيڻ لڳو ته ايئن آخر ڇو ٿيو؟ هوءَ پنهنجو پاڻ کي ملامت ڪري رهي هئي، ”آخر مان، هن سان شادي ڪرڻ تي راضي ئي ڪيئن ٿيس!؟ ڪيئن ظاهري ڏيک تي ڀنڀلجي پنهنجو پاڻ کي فريب ڏنم؟ پنهنجي اکين ۽ چپن جي مسڪراهٽ ۽ خوشي، هن جي وڏن ڳرن ٽهڪن ۾ ڪيئن گم ڪرڻ لاءِ تيار ٿيس؟“
”ثريا.“
”هون.........“ هن ڇرڪ ڀريندي چيو.
”ڇا پئي سوچين؟“
”ڪجهه نه، ڪجهه به ته نه.“
”ثريا جن ڪڙين توکي نثار سان جڪڙي ڇڏيو هو، اهي ڪڙيون گلن جون هيون، ريشمي هيون، سونيون هيون يا ڪنهن ٻي شئي جون ۽ اهي سڀ اڄ جڏهن ٽُٽي چڪيون آهن، تڏهن، تڏهن تنهائي ۽ دک ڀري زندگي گذارڻ ۽ مُدتن کان ٻوساٽيل رهڻ آخر ڇا معنيٰ رکي ٿو؟“
”ان معنيٰ کان ڪَڪِ ٿي ته پنهنجو پاڻ کي بي معنيٰ بنائي رهي آهيان.“
”۽ سو به ڪيسيتائين؟“
”في الحال ته ڪجهه نه ٿو چئي سگهجي.“
ثريا هڪ ڳالهه چوان؟“
”چئو“
”مان غلط هجان پر اهو ضرور ڄاڻان ٿو ته شايد تنهنجي اندر ۾ ڪو راز هجي، تون ڀل ته ان جو اقرار نه ڪر پر ان جي ڇيتِ سدائينءَ لاءِ پئي تنهنجي من ۾ چُڀندي رهندي ۽ مان؟ مون کي ته سدائين ياد رهندو هڪ اهڙي به عورت آهي، جنهن سان منهنجو ازل جو رشتو آهي، ان سان ڪوبه فرق نه ٿو پوي ته آيا اهو رشتو دوستيءَ جو آهي، پنهنجائپ جو آهي يا.................“ پاڻ تي ڪنٽرول ڪرڻ جي باوجود سندس منُ ڀرجي آيو. سندس لهجي ۾ هڪ قسم جي پنهنجائپ ۽ نينهن جي ڀاونا ڀريل رهي.
”مان کي هڪ ڀيرو وري دهرائڻو پوي ٿو ته، شاديءَ جي ڀيانڪ ۽ خوفناڪ رستي تي گهلي هلڻ ۾ آخر توهان ايتري دلچسپي ڇو وٺي رهيا آهيو، جڏهن ته مان اڳ ۾ ئي چئي چڪي آهيان................. ورجايل لفظن کي ٻيهر دهرائڻ مان فائدو؟“
”پوءِ به توکي سوچڻو ئي پوندو.“
”نه، مان سوچڻ واري سگهه ئي وڃائي چڪي آهيان. پائڻ لاءِ مان وٽ رهيو ئي ڇا آهي. بي معنيٰ زندگيءَ ۾ جيڪو ڪجهه مليو آهي، سو آهي ڪجهه تلخ ڳالهيون. ٿورا مليل جُليل تجربا، ڪجهه بغاوت جي ٿڪل خواهش، اهو ۽ شايد اهو به نه، بس مايوسين جو سناٽو ۽ ان سناٽي ۾ وڌيڪ واڌ ڪرڻ نه ٿي چاهيان. مان وٽ منهنجا پنهنجا سُور ئي ڪافي آهن. مان ٻين جي غمن جا بار کڻڻ لاءِ ٻيهر تيار نه آهيان“
”هرو ڀرو نه پر حقيقت ٿو چوان، تو کي هارائڻ نه گهرجي. زندگيءَ جا سوين پيچرا آهن. هڪ جي هٿان نڪرڻ تي آخر همت ڇو هارجي؟“
”مان چيو نه ته، توهان جا اهي درس ڪارگر ثابت نه ٿيندا، ڇو ته اڄ مان اتي اچي نڪتي آهيان، جتان نه ڪو رستو نڪري ٿو ۽ نه ئي وري داخل ٿئي ٿو. اڄ جڏهن منهنجي دنيا جا سڀ رستا بند ٿي چڪا آهن، تڏهن ٻيهر اهڙو ڪو به سلسلو ڳنڍڻ نه ٿي چاهيان، جنهن سان وڌيڪ ڏک پهچي.“ هن جو من ڀرجي آيو، پنهنجي آواز کي توازن ۾ رکندي چيائين.
”تنهنجو مطلب ڪنهن قسم جي ڪا گنجائش ڪانهي؟“ مايوسيءَ وچان سوال ڪيائين.
”نه، بلڪل نه“ هن اکين ۾ آيل لڙڪن کي هٿ جي تريءَ سان اُگهندي، منهن ٻئي پاسي ڪري ڇڏيو ۽ هو اُٿي تڪڙو تڪڙو فليٽ کان ٻاهر نڪري ويو.

موٽي محرم آيو

 اڄ ستين محرم الحرام آهي. پاڻ ٻئي، ٻين سوين هزارين بي گهر ٿيل سنڌي ماڻهن جيان قاسم آباد ڪئمپ نمبر ٻيءَ ۾ رهڻ تي مجبور ڪيا ويا آهيون. هڪ مهيني کان وڌيڪ عرصو بي گهر رهڻ بعد به دهشتگرديءَ جو شڪار بنيل سنڌي ماڻهو پنهنجن پنهنجن گهرن ڏانهن اڃا ڪونه وريا آهن. پاڙن جا پاڙا، محلن جا محلا اڃا تائين سڃ لڳا پيا آهن. ساٽن جو پاڙو، فقير جو پِڙُ، پاٽولن جو پاڙو............... شهر جي سنڌي آباديءَ وارن پڙن تي ڪا مجلس، ڪو ماتم ڪونهي............! پناهگير دهشتگردن جي خوني حملن کان ڊنل سنڌي ماڻهو نه ئي پنهنجن گهرن ڏانهن واپس وريا آهن ۽ نه ئي دهشتگرديءَ جو شڪار ٿيل پنهنجن پُٽن، پوٽن ۽ پيئرن، ڀائرن جي ماتم مان پالها ٿي حُسين عالي مقام جي ماتم ۽ مجلس جو ڪو اهتمام ڪري سگهيا آهن..........!! جڏهن ته، پهرين محرم الحرام جي چنڊ ڏٺي ئي سڄي حيدرآباد مٿان ڪڪر، ڪوهيڙا، غم جا بادل.
مهينو محرم جو، ڪَيَڙا ڪارا ويس.
اهلبيت جي حُبدارن ۽ حُسين جي ماتمين کي ڪارا ڪپڙا پهريل، ماتم ۽ مجلسون گاڏي کاتي ۾، اثنا عشري کوجن جي امام بارگاهه ۾، ڏهه ئي ڏينهن محرم جا مجلس ۽ عزا، ايئن ئي قدم گاهه مولا تي به ڏهه ئي تاريخون مقرر ذاڪر صاحب فضائل ۽ مصائب پڙهندڙ. ان کانسواءِ به کوڙ ساترن امام بارگاهن ۾ مجلسون ۽ مناجاتون، ڪٿي رياض پنجابيءَ جو سوز ۽ ساءَ ڀريو سرائڪي آواز:
سجاد تيرا سينا دردان دا خزينا هي،
اڄ قيد تيري رَلي زينب تي سڪينه هي.
پٺيان پنجن، ستن سورين جي يڪي لانڍ آئا...........!! ته ڪٿي منظور سولنگيءَ جو سٻاجهڙو پُر اثر آواز، مصري ڪاريءَ جي انداز ۾ قرآن جي تلاوت ۽ پوءِ ”او، مان صدقي ٿيان........... سائين مان غلام، سائين مان نوڪر، بس آخري جملو........... بس اوهان پنهنجون اکيون اگهو.......... حسين کي روئڻ وارا، شل اوهان جو روئڻ قبول پوي.“
ڪٿي پروفيسر عبدالحڪيم جون رڙيون، ”بس، روئڻ لئي تيار ٿي........... بس، آخري مصائب............“
ته ڪٿي مولوي عبدالحميد چانڊيي جو ڪڙڪيدار آواز، ”سڏائين ٿو شيعو ۽ پيئين ٿو ڀنگ........... نماز جي ويجهو ناهين ۽ سڏائين ٿو اهلبيت اطهر جو حبدار.................؟“
جت ڪٿ ٽيپ رڪارڊر جا گونجندڙ آواز، رشيد ترابي، عقيل ترابي، ثابت نجفي، عاشق نابينو، اسدالله شر، نصير، عابدي، ساجد ۽ ٻين عالمن ذاڪرن جا آواز. هر هڪ جو پنهنجو انداز، هر هڪ جو آواز پنهنجو، روڊن رستن، شهر جي مکيه چوراهن تي جاءِ بجاءِ شاميانه، ڪناتون، حسيني سبيلون، نظر نياز، جتي اُڃي کي ٿڌو مٺو آب ته بکئي کي زردا پُلاءَ، چاشنيون، کيرڻيون، ڪڻڪ، مٽر ۽ چڻن، راهن جا ڪوهر، سبيلن تي هر وقت قصيدن، مرثين ۽ ماتم جون وڄندڙ ڪيسيٽون:
”اٿ اڪبر جاني،
او عمران ماڻين.“
”ذرا جهل جهل اٺن کي ساجدا، هي آيو مقام شام آ،
جتي سانئڻ سڪينه ٿي دفن، جنهن کي ڪرڻو ودائي سلام آ.“
”آ، غازي علمدار سڪينه ٿي پُڪاري،
پياسن جا طرفدار، سڪينه ٿي پُڪاري.“
”اڄ گهر گهر علم عباس جو آ،
اها محنت آهي زينب جي.“
سنڌ سدائين صوفين، بزرگن ۽ درويشن جو ديس رهي آهي. اهو ئي سبب آهي جو هتي مُلائيت گهر ڪري نه سگهي آهي. هتان جو ماڻهو نمازي هجي يا بي نمازي بهرحال کيس حق سچ سان پيار، ڏاڍ ڏمر کان نفرت رهي آهي. ان نفرت کي ظاهر ڪرڻ ۽ ڪربلا جي شهيدن، اسيرن ۽ مظلومن لاءِ هتان جي ماڻهن کي ڏاڍي عقيدت ۽ احترام رهيو آهي. ان عزت ۽ احترام پٺيان ئي پهرين محرم کان مرد، عورتون، ويندي ابهم ٻارڙن تائين احتجاجي ۽ غم جو اهڃاڻ ڪارو لباس پهريل نظر ايندا.
ميرمدينا نڪري آيا نه موٽي،
ڪارا رڱج ڪپڙا، ادا نيروٽي.
وڏن وڏن امام بارگاهن ۽ پِڙن تي ، تعزيه، تابوت، معصوم علي اصغر کي لولي ڏيڻ وارا پينگها، هندورا، عباس علمدار کي سلامي ڏيڻ لاءِ جهنڊا ته حسين عالي مقام جي سواريءَ طور ڪتب آيل ذوالجناح، دُلدل (گهوڙو) سنبت ۾ نظر ايندا. گهوڙن جي ٽنڊواليءَ ۾ ٻارهوئي ٻه چار ٽهلڙيا، ماڻهوءَ جي ماس کان سواءِ هر چيز گهوڙن جي پيٽ ۾، متل مواڙ، پُٺيءَ تي کٽ رکين ته پوري کٽ ماپي وڃي. وري گهوڙا اهڙا اصيل جو هيٺان ٻار ڊڪندا وتن پر مجال آ جي ڪو عضوو چورين. ڏهين محرم الحرام تي پهريل، سينگاريل، مٿن سونا روپا سنج سجايل، سڄا سارا رت ۾ ٻڏل، جسم تي تيرن ۽ زخمن جا نشان، هني مٿان امام پاڪ جي دستار مبارڪ، ايئن ڄڻ اجهو هاڻي هاڻي جنگ جي ميدان تان واپس ٿيا هجن!!
تازين، تابوتن ۽ پينگهن جي سنبت ۾ ڪيئي لاساني ڪاريگر ۽ هنرمند ڪاٺ جي چئوڪاٺن تي جنڊي ۽ اُڪر جي ڪم ۾ رڌل، لغڙائي پنن ۽ پلاسٽڪ جون گل گلزاريون، شيشي سون، چانديءَ جي جڙاوت، موتين، لعلن، مڻين جا پوتل هار، ماڻهو داد ڏيڻ سواءِ رهي نه سگهي. وڏيون محبتون، محنتون، مشقتون ۽ هلاڪتون.............!
سونهاري سنڌ ۾ روهڙي ۽ ڪوٽ ڏجيءَ جو ڪفن پوش ماتم گهڻو مشهور آهي پر گهٽ جو گهر حيدرآباد به ناهي، جماعتن جو مشهور پِڙُ، ٽنڊو مير محمد مان جمن شاهه جو پِڙُ گاڏي کاتو، قدم گاهه مولا پاڪ جو پِڙُ پڪو قلعو، زنوار رنڊيءَ جو پِڙُ سري گهاٽ، گل شاهه جو پِڙُ گاڏي کاتو، چٽڻ شاهه بادشاهه جو پِڙُ کاهي روڊ، استاد رسولي جو پِڙُ الهداد چنڊ، سائين ڏنل شاهه جو پِڙُ صدر، ڪاسائن جو پِڙُ ريشم گلي، پاٽولين جو پِڙُ ميونسپل آفيس، اهي ۽ انهن کان سواءِ ننڍا وڏا الاهي ساترا پِڙَ کڄي پنهنجن پنهنجن روٽن تان هلندا جڏهن وسيع ويڪري اسٽيشن روڊ تي اچي ڪٺي ٿين ۽ پوءِ جيڪا رتوڇاڻ ٿئي ان کي ڏسي ماڻهو هوش حواس وڃايو ويهي..........!!
هاءِ هاءِ..........! حيدرآباد شهر جون راتيون ۽ اهي ڏينهن!! سرهيون، سٺيون شامون، تيز، تکيون، شوخ، چنچل، ڪيڏيون البيليون هوائون، اسان ٻئي آزاد روحن جيان هلندا وتون. بس، هلندا ئي وتون. او............... اصلي من ڍاپي ئي ڪونه ، ڪڏهن فقير جو پِڙُ، ڪڏهن قدم گاهه مولا پاڪ، ڪڏهن تلڪ چاڙهي، ڪڏهن سنڌ يونيورسٽي ڄام شورو جون هوائون، ڪڏهن ريشم گلي ته ڪڏهن شاهي بازار، ڪڏهن ڪاٿي ته ڪڏهن ڪاٿي، رات اڌ رات سڄي ڌرتي پنهنجي، سڄي وستي پنهنجي، جت ڪٿ امن، هرجاءِ سانت سڪون، قرب، محبت:
مهون مڇر ماٺ، نه ڏاڍ نه ڏاٺ،
پوءِ رهچون ڪير ڏي روح کي!!
پنهنجي ڌرتي، پنهنجا ماڻهو، پنهنجا گهر، پنهنجون مانيون، شين مان ساءُ، ڳالهين مان ميٺاڄ، ڌرتيءَ جو هڳاءُ وٺندا وتون، ڦرندا وتون، گهمندا وتون.
اهو محرم مهينو ايندو، اڃا اچڻ ۾ ئي هوندو جو فرمائش ٿيندي ڪارن ڪپڙن جي، ڪارا ڪپڙا وري سندس ڀوري بگي جسم تي ڏاڍا سٺا سوهندا:
جسم ڀورو لباس ڪاري ۾،
برف باري نه ڪر سياري ۾.
”وفا ناٿن شاهي“
ڪڏهن جي چوندس،
”توکي ڏاڍو حُسين جو درد آ!؟“
تڏهن مرڪي چوندي،
”ڪهڙي خبر، ستين پيڙهين حسين سان ڪا لِڇَ لڳندي هجي.“
”پوءِ ته توکي به هڪ ٻي ڪربلا جي ميدان ۾ بي بي زينب جيان قرباني ڏيڻ لاءِ تيار رهڻ گهرجي.“
”اسان عورتن جي نصيب ۾ قيدياڻي ٿي رهڻ لکجي جو چڪو آهي.“ مرڪي چوندي.
مان شرارت وچان اک ڀڃندي چوندس،
”جائي پجائي جي سيدياڻي هجين ها، ڄمين ها ڪنهن سيد سڳوري جي حويليءَ ۾ ته پوءِ پاڻ ٻنهين جو ڇا ٿئي ها!؟“
”ڇا، وري ڇا.................“ هوءَ وڏا وڏا ٽهڪ ڏيڻ لڳندي،
”مالڪ مان تي تو جهڙي اُمتيءَ جو پاڇو پوڻ ئي نه ڏين ها.“
”پوءِ ته ڇُٽي پوين ها گهڻن سورن کان، سَتي جَتي ٿي ويٺي دعا تعويذ لکي ماڻهن جا ٻيڙا ٻني لائين ها.“
”۽ تون به ته اُمتي ڪنهن مريد خادم جي حيثيت ۾ ڪاني ڪرامت جي مالڪ منهنجي ڪنهن بابي ڏاڏي جي مزار تي مجاور ٿي پنج سير نه پر پنجن مڻن جا پاڻيءَ جا مٽڪا ڀريندو رهين ها.“
”مجاور ته مان هاڻي به آهيان، ڪهڙي وري بدليل حيثيت آهي.“ مرڪي چوندس، جنهن تي ٽهڪن جي گونجار ۾ ڪا نه ڪا شرارت ڪري ويهندي.
هڪ محرم تي ڪارن ڪپڙن جي فرمائش ڪانه ٿي. چيم ٺهيو............ ڇٽي وياسين ان خرچ خفي کان پر پهرين محرم کان ٻه تاريخون اڳ جڏهن ملياسين ته مرڪي چيائين،
”ڇو............ کُٽي پيو آهين ڇا..............؟“
”وڃ ڀيڻان................!“ مان کان دانهن نڪري وئي، ”چڱو ٺُڪُ ٺاهيو ٿي.“ ۽ پوءِ پاڻ ئي ريشم گليءَ وٺي هلي. ٻه جوڙا پاڻ لاءِ، ڪو هڪ اڌ مان لاءِ به ڦاڙايائين. مان اڃا کيسي ۾ هٿ هڻان ئي هڻان ان کان اڳ پرس مان ڪي ٻن چئن سون جا نوٽ ڪڍي دڪاندار کي ڏيندي مرڪي مان سان مخاطب ٿي،
”رکي ڇڏ، رکي ڇڏ انهن جو به وارو ايندو.“
”ايئن ته الاهي ساترو قرض چڙهي ويندو.“
”آجو وري ڪٿي آهين.“
بيشڪ آجو ڪونه هيس.
راتيان ڏينهان تنهنجي سار او سپرين.
سندس تندرست، تازي تواني جسم تي ڪارا ڪپڙا بيشڪ ڏاڍا سونهندا هئا پر ان کان به وڌيڪ سندس ڳڻتين کان پالهي چهري تي ڊگها اڻڀا، وکريل وار وڌيڪ سٺا لڳندا هئا.
واءُ وارن کي وکيري منهن بنايو آفتاب،
وِڄُ جا ڪيئي وراڪا، ڪو ته ويو هو گهر جلي.
محرم کان پوءِ ڪڏهن، جڏهن ڪارن ڪپڙن پهرڻ جي فرمائش ڪندس،
”ڇا، ڪارن ڪپڙن جو هڪ ئي وڳو هو ڇا؟“
”جيڪي وٺي ڏنا هوندئي“ مرڪي چوندي ۽ پوءِ مان کي خاموش سندس چهري ۾ اکيون اٽڪائيندو ڏسي پڇي ويهندي،
”ڇو..............! ڪيئن اڄ مند موسم سواءِ ڪارا ڪپڙا ياد پيا ٿي!!؟“
”ها............ ڪارو ڪلر توکي ڏاڍو سونهندو آ.“
”۽ هي ڳاڙها، گلابي، ساوا، سفيد ڪپڙا نٿا سٺا لڳن ڇا!؟“
”ها، پر اسان ماڻهن کي، خوشيون گهڻو وقت راس نه اچن.“
ان وقت نه ڄاڻ ڇو سچ پچ مان تي گنڀيرتا ۽ سنجيدگي طاري ٿي وئي هئي. هن پوءِ ڪلهي تي ڪنڌ لاڙيندي چيو هو،
”اڄ ته وڏيون عقل واريون ڳالهيون ٿو ڪرين. ٻڌاءِ ته ڪڏهن کان ايڏو ڏاهو ٿيو آهين!؟“
ايئن ته کوڙ ساترا محرم آيا ويا هن ڪيئي ڪارا وڳا پهريا، پاتا. کليل اڻڀن وارن ۽ سرخي پائوڊر بغير به سندس تندرست توانو جسم، ويڪرو، ڀورو، ڳاڙهو منهن، چيرويون، ڪاريون ڪجليون اکيون، ڊگهو سهڻو نڪ ۽ ڳاڙها سرخي مائل ڦڙڪندڙ چپ محرم جي ماتمي لباس ۾ به کيس سهڻو سندر بڻائي رکندڙ. سندس طبيعت ۾ جي ڦيرو ايندو به ته هلڪو اڻلکو، هوءَ محرم جا اهي ڏهه ئي ڏهاڙا ڪجهه وڌيڪ ئي سنجيده رهڻ لڳندي. ڪنوارپ يا پرڻي کان پوءِ تائين به، هوءَ پنهنجن هٿن سان نذر نياز ڏيندي، شربت سبيلون ڪندي، امامن جي نياز ۾ چندا ڏيندي، خير خيرات ڪندي، ڏهه ئي تاريخون ماري رکيس جي کير پِيئي يا کٽ تي سمهي، ڏهه ئي ڏهاڙا اُڃي بکي رهندي، روزا رکندي ۽ بک تي ته پاڻ وڌيڪ سندس چهرو پيو ٻهڪندو. ڪوڻيءَ جي گل جيان ٽڙي پوندو، سندس ٻاجهاري چهري تي غم جا اڻ لکا نشان نظر ايندا جيڪي وري کيس وڌيڪ سوبر بنائي رکندا.
ان ڪري محرم کان پوءِ سال جي ٻين مهينن رجب، شعبان ۽ صفر ۾ به مان ڪڏهن، جڏهن محرم کي ساريندس تڏهن مرڪي چوندي،
”پِٽيا........... ڪڍ ته نه پيو آهين. هڻندي ته نه ڪا نظر“
”تنهنجي شخصيت جو محرم الحرام حصو جو بڻجي چڪو آهي.“
۽ ڪنهن ٿي چيو! ڪنهن ٿي ڄاتو کيس به هڪ نئين ڪربلا کي اُجارڻو پوندو!! بي بي زينب جيان سارو ساٿ لُٽائي بي گهر ٿي ڪئمپن جي قيد ۾ رهڻو پوندو. سندس زندگيءَ جو سچ پچ محرم الحرام حصو بڻجي ويندو. جڏهن کان پنهنجو ساٿ لُٽائي، گهر ٻار ساڙائي، ٻارائي پنهنجو سڪيلڌو اڪيلو پُٽُ پناهگير دهشتگردن هٿان مارايو آهي، تڏهن کان هن ڏاڍو رُنو آهي. مسلسل مهيني ڏيڍ کان روئي رڙي هاڻِ ته سندس اکين جا لار ئي سُڪي ويا آهن. اڄ سندس جسم تي ڪي به ڪارا قيمتي ڪپڙا ته پهريل ناهن پر گذريل مهيني ڏيڍ کان محرم جي ڏهاڪي ۾ رهندي پئي اچي. کيس ڪارا ڪپڙا ته گهڻو اڳ پهرڻ گهربا هئا پر جنهن صورتحال ۾ گهر ڇڏڻو پيو ان ۾ ڪارو وڳو يا ڪو قيمتي سامان کڻڻ ته پري جي ڳالهه سکڻا اڪيلا سِرَ وٺي ڪئمپن تائين پهچڻ پڻ معجزي کان خالي ڪونه هو.
ڪالهه جنهن پنهنجي مرضيءَ سان ٿي ڪارا، ڳاڙها ڪپڙا پهريا، پاتا، پوپٽ جيان رنگ روپ بدلايا سدلايا، تنهن لاءِ اڄ ڪئمپن ۾ خيراتي امدادي لٿا پٿا نيلامي چُڙيل اڌوراڻا، ڦِٽل، ڦاٽل ۽ بي رنگ، بدصورت ڪپڙا پهرڻ ئي مقدر بڻجي ويا!! اڄ هوءَ هر شئي کان بي نياز، بي پرواهه. ڇَتن مان ڇائي ڇڻندڙ، ڪربلا جي شهيدن کي سارڻ بجاءِ حيدرآباد جي شهيدن تي رت جا ڳوڙها ڳاڙي رهي آهي. وس واري اڄ بي وس ۽ لاچار ڪئمپ جي قيد ۾ قيدياڻي ٿي پنهنجن شهيدن تي روئي رهي آهي. مان وڌيڪ کيس دلداري ڏيان ٿو. ٽمندڙ ڪوسن ڳوڙهن ۾ سندس پراڻو عڪس جاچيان ٿو پر هوءَ دور پري دور.... خلائن ۾ خالي خالي نظرن سان نهاري رهي آهي. هينئر نه ته جوانيءَ واريون سي ادائون، پُرسڪون خوشگوار ۽ سهانيون يادون وٽس رهيون آهن ۽ نه ئي محرم الحرام اچڻ تي ڪارن ڪپڙن پهرڻ ۽ مجلسون، ماتم ڏسڻ، ٻڌڻ جي سندس سڌَ رهي آهي.
هئي هئي ههڙا حال، ليڙون ليڙون لِڱَ!
مادر ڪهڙي ماٺ ۾ سڀئي تنهنجا دِڱَ!!
نئين سج نوان سِڱ، پسجن پليتن مٿي!!!
هوءَ هاڻي سچ به سا نه رهي آهي، جهڙي مهينو ڏيڍ اڳ هئي. هن پُٽ جي جدائيءَ ۾ سونهري ڊگها گهاٽا وار ڇني کوهي ڇڏيا آهن. روئي روئي سندس اکيون سڄي پيون آهن. اکين جي چوڌاري ڪارا ڪارا نشان ٿي پيا آهن. هاڻي انهن ڪارين ڪجلين اکين ۾ جوڀن جوانيءَ واري چمڪ ۽ خمار نه پر نرم ۽ اداس اداس خوابن جهڙي ڪيفيت طاري آهي. سندس ڪرندڙ صحت، ڊهندڙ جوانيءَ وارو پِيلو چهرو جنهن ۾ نه ته جوانيءَ واري جوت ۽ گوبر ڍڳي واري سا مستي رهي آهي. هاڻي ته سندس آڏو پهرڻ، پائڻ، چوڙڻ، ماڻڻ، آرام سڪون، راحت ۽ مسرت جهڙن لفظن جي ڪا معنيٰ ڪو مفهوم ڪونه رهيو آهي ۽ ڊاڪٽرن جي جهل پٺيان مان پاڻ سندس آڏو اهڙو ذڪر نه ٿو ڇيڙيان، جنهن سان سندس ذهن تي پراڻين يادن جا قافلا سوار ڪري سندس لاءِ مصيبت ۽ دکن دردن جو ڪو نئون پهاڙ کڙو ڪيان. سندس دل ۽ دماغ جي پس منظر ۾ جيڪو دک درد جو سمونڊ ڇوليون هڻي رهيو آهي، ان مان ايئن پيو محسوس ٿئي هوءَ ڪنهن به وقت بي بي سڪينا جيان قيد و بند ۾ سڙي ڳري، ڀڄي ڀري ڪائنات جي وسعتن ۾ گم ٿي ويندي. مان کان ڳولي نه لڀندي، ارمان............... اهو ٿو ماري ته کيس وري هڪ ڀيرو وري پنهنجي گهر، وري امن، سڪون واري شهر حيدرآباد جي روڊن رستن تي گهمڻ ڦرڻ، ڪارا قيمتي ڪپڙا پهري، پائي ڪارن ڊگهن اڻڀن، کليل وارن ۽ بنا ميڪپ واري سادي پر خوبصورت چهري پسڻ واري سڌ ۾ خواهش ، خواهش ئي رهجي ويندي.............!!
ڇوڏا ڇلهجي ڇلهجي،
وڻ سڄوئي بُٺ بڻيو!
پن پن پرزا،
ٽاري ٽاري جهريل، ڀُريل!!
هيڪل بر ۾،
جهريل جندڙي،
جيون،
جهڙو سڃ ۽ سانجهي...............!

سبق پھريون

موسم بهار جي آ، جيڏانهن ڪيڏانهن قدرت جا ڪرشما ڪرُ کنيون پاڻ پَسائي رهيا آهن. انبن جي ٻور ۽ کجين جي سپن جي خوشبوءِ روح کي راحت ڏئي رهي آ. پورنماسيءَ جو چنڊ پنهنجي رَٿَ تي سوار ٿيو، ڪيترن ئي گلڙن کي مرڪائڻ تي هرکائي رهيو آهي. روشنيءَ جي ديويءَ پنهنجا پر پکيڙي، ساري جڳت کي جرڪائي رکيو آ. رات جو ڳچ حصو گذري چڪو آهي. سڄي ڏينهن جي جاکوڙ کان پوءِ ساري لوڪ ننڊ جي ديويءَ جي دامن ۾ پناهه ورتي آ.
اهڙي سمي هڪ سليم ئي هو، جو گهر جي آڳر ۾ کٽ تي پلٿي ماريو ويٺو هو. سليم تازو تازو ايم اي جو امتحان ڏئي ڳوٺ رسيو هو. هو ڪيترن ڏينهن جي ساهه ۾ سانڍيل هاسٽل جي پڙاڏن کي پري ڌڪي، روح کي ريجهائڻ لاءِ روشن رات جو سهارو وٺي رهيو هو. هن جي سرير کي سُرور بجاءِ هزارين اوپرا ۽ اوٺا خيال منگهڻن جيان پٽيندا ٿي رهيا. هن من ئي من ۾ سخت مونجهه محسوس ڪئي ۽ ڪنهن اڻ چٽي احساس سببان پاڻ کي پڄرندو محسوس ٿي ڪيائين، ايئن ڄڻ ڪجهه ٿيڻ وارو هجي............
اوچتو ئي اوچتو خاموش فضا جو سينو چيريندا، ليلائيندڙ انساني اُچار سندس ڪن ٿي پيا:
”سائين! اويڙو وقت آ، ڊڄان ٿو، متان ڦورو مون کان منهنجي جوڳ نه ڦري وڃن!“
هن کي آواز ڄاتل سڃاتل لڳو، جو سندس گهر لڳ رهندڙ پيرل هاريءَ جو هو. ڳوٺ جو پرمار هن کي بي وقتي بيگر چئي رهيو هو. هڪ طرف هاريءَ جي هيڻائپ کيس لَهسائي رکيو. ٻئي طرف هن حيوان جي گونجندڙ آواز ٻاٻرن ٽانڊن جيان کيس ڄرڪائي رکيو. هي سوچن ۾ پئجي ويو ۽ سوچيندي سوچيندي زندگيءَ جون ڪيتريون منزلون پٺتي ماضيءَ ۾ گم ٿي ويو. هن کي ياد اچي ويو، جڏهن هو پرائمري پنجين درجي جو شاگرد هو، تڏهن ڪلاس ۾ کين استاد ظالم ۽ مظلوم جو فرق ٻڌايو هو:
”پُٽ، دنيا ۾ انسان جو سڀ کان وڏو ويري اهو آهي، جيڪو ٻئي جي ڪمائي ٿو کائي. پوءِ اهو وڏيرو هجي يا جاگيردار، مير، پير ۽ ڪو شاهوڪار هجي. وڏي ۾ وڏو مظلوم اهو آهي جنهن جي پورهئي جي اُپت ڦرجي ۽ کسجي ٿي. پوءِ اهو مزدور هجي يا ڪو ٻيو، جنهن جي پگهر تي پلجي اهي ظالم ڦورو ٿلها، متارا ۽ مڳ لڳا ويٺا هوندا آهن ۽ پوءِ به هو پورهيتن سان ڪارن آفريڪين وارو سلوڪ ڪندا آهن، جن کي يورپي لوڪ آفريڪا مان ڦاسائي، ڪنهن زماني ۾ آمريڪا ۾ گڏهن ۽ گهوڙن جيان وهائيندا هئا.“
پوءِ اسڪول جي دريءَ مان استاد سامهون هڪڙي ٿلهي متاري پيٽر جي اوطاق ڏانهن اشارو ڪندي چيو هو:
”هو ڏسو، ڪيئن نه هو ڪم چور پنهنجي ڳوڻ جهڙي سوڻل جسم کي پيو زور ڏياري ۽ منرائي! انهيءَ حرام کائوءَ جي جڏهن ڦُوس مُنجهندي آهي ته به ڪنهن نه ڪنهن پورهيت کي سڏائيندو آهي. باقي جيڪڏهن ڪنهن پورهيت جو غرض منجهس اٽڪندو آهي ته ان کي هي پڇندو به ناهي!“ استاد جي ڳالهه کي ڪٽيندي، هڪ شاگرد سوال ڪيو هو:
”پورهيت جي محنت ۽ پگهر تي ته سڄو جڳ ٿو جيئي! جي هاري ۽ مزدور نه هجن ته هوند ڪير هن ڌوڙ کي سر سبز بڻائي ۽ ڪير هي محل ۽ ماڙيون جوڙي، ڪارخانا هلائي، رستا ٺاهي ۽ ٻيا هيترا سارا ڪم ڪري!“
استاد ٻارڙي واتان اهڙا لفظ ٻڌي، گهڻو خوش ٿيو هو ۽ دل ئي دل ۾ هن جي ذهن کي سوين آفرين چوڻ کان پوءِ هن چيو هو ته:
”پُٽ، ايئن برابر آهي، پر پورهيت اڃا پنهنجي تقدير بدلائڻ جو سبق ڪين سکيا آهن. اهو ئي سبب آ، جو منجهن اتحاد ۽ ٻڌيءَ جي اڃا کوٽ آهي. پر مون کي پڪ آ، هڪ نه هڪ ڏينهن ضرور ايندو جڏهن هو ظالم سان ٽڪر کائي پاڻ موکيندا.“
استاد پوءِ کين ٻڌايو هو ته، ”دنيا ۾ زندهه رهڻو اٿوَ ته ڪو مقصد آڏو رکي جيئو! ۽ اهو مقصد هئڻ گهرجي.......... ظلم سان جنگ يعني هر ظالم پرمار سان جنگ، جن غريبن کي ڦري، لُٽي کين نستو، روڳي ۽ لاچار بڻائي ڇڏيو آهي.“
اوچتو وڻ تي ويٺل چٻري جي آواز تي سليم جا خيال وکري ويا. هن ڪنايو، اڃا ان وحشي ظالم جو آواز گونجندو پئي رهيو!
چي، ”زمين کان جواب اٿئي! صبح ٿئي، ان کان پهرين لَڏِ..............!“
انهن لفظن هن کي ڪارائيءَ جيان ڪپي ڇڏيو. هن جي سرير ۾ سانڍيل ورهين جي نفرت جي چڻنگ ڀڀڙ جيان ڀڙڪو کائي، دکي پئي. هن جي اکين ۾ ازلي انسان جاڳي اُٿيو. هو لُوهه پائي کٽ تان اٿي، جوش ۽ جذبات جا وهڪرا پار ڪندو، وڃي هن جي سامهون بيٺو:
”رئيس، جڏهن ته سارو لوڪ سُتو پيو آ ۽ سڀ ڪڙمي، ڪاسبي پنهنجي کيتن کي سلام چئي، اچي آرامي ٿيا آهن. ساري ڏينهن جي جاکوڙ کان پوءِ مس ته ويچارن کي پگهر سڪائڻ جي ويسند ملي آ ۽ هيءَ جهٽ به هي تنهنجي بيگر جي حوالي! پيرل بيگر نه وهندو! ڇڏيو مسڪين جي پچر!“
سليم جي انهن لفظن ڄڻ ته هنجي ستن پيڙهين جي پڳ لاهي، هڪ هاريءَ جي پيرن ۾ اڇلائي ڇڏي هجي. سو هو ڪاوڙ مان نانگ جيان وٽ کائيندو، وهڙي جيان تاڏ ڪري سليم تي کُپي ويو. ڀر ۾ بيٺل سندس ڇاڙتن به خوب نمڪ ملهايو. هل هنگامي ۽ ڪتن جي باهوڙ تي ستل ماحول جاڳي پيو. سليم لوڪ جي لڄ کان جيئن تيئن ڪري پاڻ ڇڏائي، رات جي پيٽ ۾ ڪيڏانهن گم ٿي ويو.
اڄ مٿئين واقعي مٿان ڪيترائي وقت جا ڪانٽا لٽ وجهي چڪا آهن. وري ساڳيو بهار موٽيو آ. هارين ۽ پورهيتن ۾ اتحاد ۽ تنظيم، ٻڌي ۽ همت آئي آهي ۽ سليم به اڄ وٽن موٽي آيو آ. اڄ جيئن صبح جي اشا ديوي آشائن ۽ اميدن جا سوين سُر آلاپي رهي آ ۽ سڄي ڌرتي حقيقي بهار جي خوشي محسوس ڪري رهي آ، تيئن اڄ وستيءَ وارن جي واتان وري وري،
”جيئي هاري! جيئي سليم! جيئي سنڌ!“ جا نعرا گونجي رهيا آهن. گل ٽڙي پيا آهن ۽ انبن جي ٻور ۽ کجين جي سپن جي خوشبوءِ جا رنگ اٿلي پيا آهن. جيئن ٽارين تي پکي، تيئين گهٽين ۾ نچي ٽپي ۽ ڪوڪي ڪڏي رهيا آهن. ۽ آءٌ حيرت وچان وقت جي ڇاتيءَ ۾ جهاتي پائي ڏسان ٿو. وقت مون کي بيرا ميٽر جيان اڳواٽ ئي هزارين اهڙن طوفانن ۽ تيز ڇوهن جي اچڻ جي ڄاڻ ڏئي رهيو آ، جن جي جهوٽن کان صدين جا ڪهنا ۽ ٿلها وڻ به پاڙان اکڙي، هميشه هميشه لاءِ ڌرتيءَ جي ڌوڙ ۾ دفن ٿي ويندا آهن ۽ پوءِ نوان ڪونپل ڦٽندا آهن ۽ ڌرتيءَ کي ٻيهر سائو ستابو ۽ سهڻو، سدابهار ڪري ڇڏيندا آهن.

چري چاهت چِتُ جي

فلم جي آخري شو تان موٽندي به هن کي جاڳندو ڏسندو هوس. قدمن جي اوچتي آهٽ هن جي خيالي دريائن کي ٻنڊو اچي ويندو هو. ايسيتائين جو ڪڏهن ڪڏهن بغير ٺڪ ٺڪ ڪرڻ جي دروازو کولي ايندو. منهن تي منجهيل مرڪ پکڙيل، جهريل لفظن ۾ پڇندو،
”پارٽنر آئين؟ ڪيئن پڪچر پسند آئي؟“
جواب ڏنو نه ڏني جهڙو، پنهنجن ئي سوالن جي مٿس بارش، ”ڇا يار، پنهنجا حال قال ته ڪيا اٿئي. مر مرندن لاءِ، واٽ واهن لاءِ ڇا مرجي. هن کي تنهنجي پڄرڻ جي سُڌ ئي ڪا نه ۽ تون.............“
”اڙي بابا خدا ڏي ڏس توکي انهن ڳالهين ۾ وڌو ڪنهن آ، مان پڇان ڇا ٿو.“
”ڏسيان ڇا بس فلم ڏٺم ٻيو...........“
”اڙي بابا تون آخر چڙيو ڇاتي آن، ٻڌائين ڇو نه...............“
”نه بابا نه، مون کي هروڀرو ننڊ ناهي ڦٽائڻي.“
”ميان، هاڻ کڻي خدا ڏي ڏس.“
”هيس ٻه چار ڇوريون ساڻ، اسان جي پٺيان ويٺيون هيون. دل ۾ آيو ته ڪجهه ٻڌايانس پر وري سوچي ٽري ويومانس. تون به ڪهڙي نه ڇسي سيٺڻ سان ڦاٿو آهين.“
”ڳهلو به ڪو حد جو آهين. ٺهيو ماٺ ڪري آرام ڪر.“
”پر تون سوچين ڇو نه ٿو. اجايو خوابي پارس جي ڪڍ ڇو پيو آهين. اهي حال رهيا ته پوءِ اهو ڏينهن پري ناهي، جڏهن هڪ ڏينهن سماجي نفرت، ذات پات ۽ اوچ نيچ جي ديوار جي هيٺان چيڀاٽجي نه وڃين.“
”اڄ جي جيٽ دور ۾ اهڙين ڳالهين کي ڪهڙي اهميت؟“
”پر هن کي ته تنهنجي سورن جي سُڌ ئي ڪانه ۽ تون آهين جو اجايو پيو غمن جي گهراين ۾ تڙڳي تڙڳي زندگيءَ جو انت آڻين.“
”مان پنهنجو پاڻ ملهائي، اوجاڳن جي اڃ لاهيندس پوءِ........“
ايئن ئي هو اوجاڳا ڪاٽي ننڍڙي تلڦڙي ٻارڙي جيان لڇي، ڦٿڪي گذاريندو رهيو. عائشه جي ملڻ جي آنڌ مانڌ هن جي اندر ۾ ولوڙ پئدا ڪندي رهي. پهرن جا پهر، راتين جون راتيون وياڪل وياڪل، اُٻاڻڪو اُٻاڻڪو ٿي گذارڻ لڳو. هن جي منهن تي سدائين ڳڻتي ۽ تڪليف جا آثار. هن جي خيالن ئي خيالن ۾ عائشه جون ڪيئي سندر سندر مکڙيءَ جهڙيون مورتيون ڪَرَ موڙي اٿنديون هيون. جن جي مڌر مڌر نيڻن مان امرت جا ڍُڪ پي اندر جي ڪڙاڻ وڃائيندو هو. آواز ۽ آلاپ به سريلو هئس. ڪڏهن ڪڏهن اڪيلائپ کان ڪَڪِ ٿي تن جي تندن کي ڇيڙي ويهندو هو. تڏهن آواز هاسٽل جي ڪمرن مان پولارن ۾ ايئن اڏري ويندا هئا جهڙا ڏوٽيون ڏيندڙ ڪبوتر، ڀڙڪا ڏيندڙ تتر يا پاڻيءَ جي مٿاڇري تي قطاريل هنجن ۽ بدڪن جا ولرَ.
هو هڪ سنگتراش جيان خيالن ئي خيالن ۾ عائشه جي جڙيل مجسمي ۾ ڪيئي رنگ اوتيندو ۽ ڪيئي روپ ڀريندوهو، جيڪي کن پل ۾ مکڻ جي ماڙيءَ جيان رجي ويندا هئا. وقت جون ويرون ڪيتريون ئي آيون ڪيتريون ئي ويون، جن ۾ هڪ نه پر سوين ڀيرا نثار ٻڏو ۽ تريو، آخر هڪ ڏينهن جڏهن هن جو پيار گونجار جيان گونجي اٿيو تڏهن عائشه جي امن ۽ شانتيءَ ۾ نفرت جو تيز ڇوهو ڇوليون هڻڻ لڳو.
”توکي ڪيترا ڀيرا روڪيو اٿم، اشراف ٿيءُ ڇڏي وڃ منهنجي پچر.“
”مار! ايڏو غصو.............“
”سٺو ٿئي ته منهنجي راهن تي اکيون وڇائڻ بند ڪر پر جي نه ته پوءِ اجايو ڏٺو ٿيندين، تون پاڻ سنڀال............“
”مون پاڻ سنڀالڻ جي طاقت نه ساريندي ته توکي سهارو......“
”او مسٽر توکي خبر هجڻ گهرجي ته دُٻي جي مڇي سمنڊ جو ترو ڇاڇولي نٿي سگهي. تون هرو ڀرو.............“
”ان معاملي ۾ آءٌ تمام سخت آهيان، ٻيهر جيڪڏهن.............“
”تون هرو ڀرو ايترو پري ڇو ٿي وڃين، اڄ جي دور ۾ ڌرتي ۽ آسمان جون............“
”ٺيڪ آ ٺيڪ آ، پر مان نٿي چاهيان ته ماڻهو مون تي تو جهڙي خسيس جي مهڻن جي مَرُ لائن.“
”هون.............! سوچيو هيم...........“
”تنهنجي سوچ هرو ڀرو اڙي به مون ۾ آ، ٻيو گهڻو ملڪ پڪو پيو اٿئي، آخر هيءَ ڦشري مون لاءِ ڇو؟“
”خبر ٿئي مون تو لاءِ ڇا نه سوچيو............“
”پر مان توسان تن جون تندون ڳنڍي اجائي سجائي زندگيءَ ۾ زهر اوتڻ نه ٿي چاهيان.“
”خير! تون کڻي ڇا به چوين پر پوءِ به...........“
”تون آخر چاهين ڇا ٿو؟ اهو ئي ته مان به توسان گڏ جان، ٻوهي ۾ ڏئي زندگيءَ ۾ پنهنجي هٿن سان پاڻ زهر اوتيان! جي اهو ٿو سوچين ته پوءِ تون ڀليل آهين. مان ايتري اياڻي ئي ناهيان، جو پاڻ تي تنهنجي محبت جو چُٽو هڻي پنهنجو پاڻ کي ڪارنهن جي ڪُن ۾ ٻوڙيان.“
”تون کڻي ڇا به چوين پر مون کي تنهنجو پيار گهرجي پوءِ ڇونه اهو هزارين پردن پٺيان ئي هجي.“
”تون آخر ڪيسيتائين........... او مسٽر مان چوانءِ ٿي ڪن کولي ٻڌ، اهو ياد رک ته تنهنجي زندگيءَ ۾ منهنجو اچڻ ناممڪن آهي. مان پنهنجو پاڻ کي سٺي نموني سڃاڻان ٿي، ان ڳالهه جو خواب خيال ئي دل مان ڪڍي ڇڏ ته ڪو مان به ڪا تنهنجي ٿي سگهنديس.“
لفظ زهر ۾ ٻڏل تير مثل هئا پر پوءِ به آواز ۾ مٺڙا مٺڙا سُر هئا، جيڪي سنگيت جي لهرن جيان ماحول ۾ ڊوڙي ويا. ٻنهي جو بحث هو ڄڻ طوفان ۽ لهرن جي ويڙهاند، زندگي ۽ موت جي جنگ، هن جو منهن پِيلو ٿي ويو. هن هڪ عورت کان هار کاڌي هئي. لفظن ۾، جملن ۾ ۽ پيار ۾.
”ها! منهنجو ۽ تنهنجو ميلاپ سچ به مشڪل آهي. اها خبر مون کي اڄ پئي آهي. هونءَ به سکئي مان سڪ جي اميد رکڻ........... تون منهنجي زندگيءَ ۾ جهڙيءَ طرح گهڙي آئي آهين، ڪوشش ڪندس ته جيئن اڳ لاءِ تنهنجي وَرِ نه چڙهان!“
”ڏاهو ٿي هرو ڀرو مون کي بدنام...............“
جملي کي اڌورو ڇڏي هڪ جيڏين ۾ بي عزتيءَ جي ڊپ کان ڊڄي نثار کي پيار جي پڄرندڙ باهه ۾ ڌڪو ڏئي، اها جو ويندي رهي.
وقت گذرندو رهيو، اڳين ڳالهين جون وِٿيو ويڪريون ٿينديون رهيون. نين ڳالهين، نين باتين، نين چيمگوئين ڳِٿن مان منهن ٻاهر ڪڍيا. وڏي جنگاڻ ۽ وڏي ڏي وٺ ٿي. پهرن جا پهر پچارون ٿيون، وقت جي وٿيءَ هڪ پاسي نثار جي تڙپ ۾ واڌارو ڪيو ته ٻئي طرف عائشه جي اندر ۾ آنڌ مانڌ پئدا ڪئي. نثار جي ڳالهين عائشه جي چِتُ تي اهڙا نقش چٽي ڇڏيا، جن جون يادگيريون اڃا سوڌو تازيون هيون. بي رخي آهستي آهستي ختم ٿيندي وئي، جنهن سان گڏ عائشه جي من ۾ نثار جي پيار جو پکيئڙو پرڙا ساهڻ لڳو. هن ڏانهن بغير خواهش جي به ڇڪجڻ لڳي.
”مون کان چُڪ ٿي آهي جو توسان سُٺو ورتاءُ ڪين ڪيو اٿم، مان بي خبريءَ ۾ توکي رنج رسايو، تنهن جي معافي ٿي گهران.“
نثار هڪ ڀيرو عائشه ڏانهن ڏٺو، جنهن جي ماٺائپ، معصوميت ۽ گهري خاموشي سمنڊ جيان هئي. جنهن ۾ هن پاڻ کي وساريندي ۽ غرق ٿيندي محسوس ڪيو. هن جي بدن ۾ هڪ قسم جي ڪتڪائي ڊوڙي وئي. شڪست جو سيئاندو هن جي جسم مان نڪرندو رهيو. هن جو ڏک ۽ ڳڻتي کن پل جي لاءِ ڪافور ٿي وئي. هن کي محسوس ٿيڻ لڳو ڄڻ عائشه سان سوين سالن کان سندس سڱ هجي، جنم جنم گڏ گذاريو هجائون، جڳن کان واقف ۽ سڃاپرا هجن.
”تو جيڪو ڪجهه ڪيو، درست ڪيو ۽ وڌيڪ اڃا جيڪو ڪجهه ڪرين ها سو به واجبي هجي ها، ڇو ته ان ۾ تنهنجو نه پر قصور حالتن جو هو. تو جيڪو هي مون تي وڙُ ڪيو آهي، تنهن جي قيمت زندگيءَ ڀر ادا ڪري ڪين سگهندس.“
عائشه کي هن جي لفظن مان سچائي جهلڪندي نظر آئي. هن کي ايئن محسوس ٿيو ڄڻ ڪنهن مقناطيسي اثر سبب نثار ڏانهن ڇڪجي رهي هجي پر پوءِ به پڪ ڪرڻ خاطر پڇيائين،
”سچ پچ ٻڌاءِ تون ايئن پاڇولي وانگر منهنجي ڪڍ ڇو پيو آهين؟ پر ان طرح مون کي شرمندي ڪرڻ مان توکي هٿ ڇا ٿو اچي؟ توکي ٻيون به ته ڇوڪريون آهن پوءِ...............؟“
هن جيڪا نثار ۾ هلڪي ڪشش محسوس ڪئي، تنهن جو اڻ چِٽو احساس نثار کي به ٿيڻ لڳو.
”عائشه! تون منهنجي زندگيءَ جي ميراث آهين، اهڙي ميراث جنهن کي وڃائڻ جو سوچي به نه ٿو سگهجي. ٻيون کڻي اڏامنديون اچن پر لطيف جيان منهنجي پرينءَ جي قدم برابر ناهن.“
هن اکيون زمين ۾ کُپائي ڇڏيون. ايئن ڄڻ ڪجهه سوچيندي هجي، ايئن ڄڻ ڪجهه ڳوليندي هجي، لڄ هن جي اکين مان ليئا پائي رهي هئي. چوري پڪڙجي پئي، چوري، پيار جي چوري، نينهن جي چوري، چوري، دل جي چوري.
”ڊڄان ٿي متان سماج ڪا سيکت نه ڏئي، ڊڄان ٿي متان تنهنجي پياس اجهائيندي اجهائيندي ڪٿي پاڻ نه پياسي رهجي وڃان!“
”هڪ ڳالهه ٻڌ! مون سان پيار ڪرڻ تولاءِ کڻي ايڏي اهميت نه به رکي پر مون لاءِ زندگي ۽ موت جو سوال آهي. تون ڪيترو به ڪيٻائين پر توکي مون سان ساٿ ڏيڻو ئي پوندو.“
هيڏي وڇوٽي، هيڏي وِٿيءَ کان پوءِ جڏهن نثار ۽ عائشه کي ڪٿي ڏٺو ويو، تڏهن ڪيترائي لفظ مٿن ميڙا ڪري ڪريا، ڪيتريون ئي نظرون کين ورائي ويون. عائشه هڪ ڀيرو وري ڇرڪي وئي. هن کي اوچتو پنهنجو وجود ياد اچي ويو. هن وري هڪ ڀيرو پنهنجي چُڪ تي پڇتايو، پوتيءَ جو پلاند ٺيڪ ڪندي گهيري مان نڪري وئي.
ايئن ئي ڪيترائي ايڪسيڊنٽ ٿيا، ڪيترائي ڀيرا ڄاڻي واڻي قريب ٿيڻ جي ڪوشش ڪئي وئي. نيٺ ٽڪر ٽٽي پيا. آڏو آيل پهاڙ پرزا ٿي پيا، دريائن جا بند ڀڄي پيا، پوءِ ڪيتريو ئي ڇوليون آيون، ڪيتريون ئي ڇوليون ويون، جن ٻن دلين کي ٻهڪائي رکيو.
عائشه، نثار جي پلاند سان پنهنجو پلئه ڪيترن پهرن جي پڪارن کان پوءِ اٽڪايو. جيتوڻيڪ هن کي سُڌ هئي ته مائٽن جي نانءَ ناموس کي پُڻائي پاڻ لاءِ پاراتو کڻڻو آهي پر پوءِ به سڀ لڳ لاڳاپا ۽ ڳنڍيون ڳانڍاپا ٽوڙي، نثار کي محبت جو ديوتا سمجهي عمر ڀر پوڄڻ جا پَهه پچايا ۽ ساڻس گڏ سيج ماڻڻ جا سپنا سهيڙيا. هن وقت جي ويل ٽرڻ نه ڏني، سر جا سانگا لاهي، وڃي نثار جي اُڃ لاٿي.
گذريل رات جوت جلي، سنجها ٽري، تنهن ٽاڻي هوءَ سهي سنبري نثار جي موهه ۾ نڪتي. اڄ پهريون ڀيرو ٻن دلين پريت جا پيالا وڏي پاٻوهه مان هڪ ٻئي کي پياريا. پهريون ڀيرو ٻن دلين دوريءَ کي ڌڪي وِههُ جي وٽن ۽ زهر جي ڍڪن ڀرڻ جا ڪيترائي قسم ورجايا. اهڙي سمي روح ريجهائڻ لاءِ ساهه جي سازن تي ڪيئي سُر ڇڙيا، ڪيئي جلترنگ ٻُريا، ڪيئي قربن جا ڪوٽ اڏيا ۽ ڪيئي من مندر ۾ محبت جون مورتيون سجيون.
اڄ ٻن دلين سپنن ۾ نه پر ساڀيان ۾ پنهنجي اُڌمن، خواهشن ۽ تمنائن جا ڪيئي حسين تاج محل جوڙيا. اهڙي سمي عائشه جي سونهن، سندرتا، جوڀن ۽ جواني رات جي سانت کي پيار جي پڙلائن ۾ تبديل ڪري ڇڏيو.
رات جون رمزون به پيار ڀريون، دل کي پرڀائڻ جهڙيون. هوا ۾ گلڙن جي سرهاڻ، بجليءَ جي تيز روشني، رات جي وجود کي لٽي ڇڏيو هو. آسمان تي تارا چمنيءَ جي ٽمڪي جيان ٽمڪي رهيا هئا. چنڊ جي سهائي مرڪيوري بلبن جي روشنيءَ سان وچڙيل. اهڙي سمي چنڊ کي چمڻ لاءِ ڪيترائي چڪور اڏاڻا، ڪيترن جا پر پرزا پرزا ٿيا، ڪيترن جا ڳاٽا ٽُٽا ۽ ڪيئي ڌرتيءَ جي ڌوڙ ۾ دفن ٿيا. پر پوءِ به بي خيالو، بي فلڪيو ٻه دليون پيار جي منزلن ڏانهن وڌنديون رهيون. اهڙي سمي مهون مڇر ماٺ، نه ڏاڍ نه ڏاٺ، پوءِ رهچون ڪير ڏي روح کي. خاموشيءَ جا بند ڀڃي نثار پنهنجون سڪ ٻُڏل اکيون عائشه جي خماريل اکين ۾ اٽڪائيندي چيو هو،
”عائشه ڄاڻين ٿي ته زندگيءَ جو فلسفو ڇا آهي!؟“
”زندگي! زندگي حقيقت آهي، زندگي سچ آهي، زندگي پيار آهي، محبت آهي ۽ زندگي؟ تون آهين مان آهيان.“
”تون ۽ مان، مان ۽ تون! انهن ٻنهي لفظن ۾ ڪيڏو نه رڌم آهي، ڪيڏي نه آسيس آهي. ڄڻ جوانيءَ جو نشو هجي، زندگيءَ جو نچوڙ هجي ۽ سنسار جو سارو سک هجي!!“
کن پل لاءِ خاموش پولار ۾ نظرن جي گهُت.
”پيارا ڇا ٿو سوچين!؟“
”سوچيان ٿو انسان ڪيڏا نه سهڻا سپنا سهيڙي ٿو، ڪيڏا نه پَهه پچائي ٿو ۽ آخر ۾ انهن جو ڇيهه............ ڀائين ٿي تولاءِ آسن ۽ اميدن جا ڪيڏا نه حسين ڪوٽ اڏيا اٿم، پر............. متان............. ڊڄان ٿو ته تون................!“
”مان!؟ پرين، مان رات جي تاريڪين ۾ غوطا کائڻ کان جرڪندڙ سوجهري کي وڌيڪ پسند ڪريان ٿي............ پرين! تون ئي ته منهنجو سوجهرو آهين، تون ئي ته منهنجي زندگي آهين ۽ تون ئي ته منهنجي هستي ۽ مستي آهين.“
”عائشه فطرت جو اٽل قانون آهي، اڳتي، اڳتي، تمام اڳتي ۽ پوءِ.............“
”ها، پر مان اڳتي، تهائين اڳتي نڪري آئي آهيان، دنيا جي ڪا به طاقت واپس ڪري نه ٿي سگهي.“
”مون ڀانيو هو.............. خير...........“
”نثار! مان سڪ کي پڪ ۾ بدلجڻ جو ڪڏهن سوچيو به ڪين آهي، تڏهن ته سڀ لِيڪا لتاڙي تو وٽ پهتي آهيان. تون هروڀرونه ڇرڪ. مان ڄاڻان ٿي ته تون چوڻ ڇا ٿو چاهين. پر ٻُڌ، منهنجي پلئه تي ڪڏهن به ٻئي جي پاپ جو پاڇو ڪين پوندو. نثار، مان تنهنجي آهيان ۽ تنهنجي ئي ٿي رهنديس، مون کي سنهن آهي تنهنجي سِرَ جو. جيئري جدا ٿيڻ کان ڏاگهه تي چڙهي سَتي ٿيڻ جي رسم کي جيئارينديس.“
”مٺي، مون کي مونجهه هڪڙي آهي ۽ سا تنهنجي، باقي هي ويراني جا پوڄاري پنهنجو ڇا ٿا بگاڙي سگهن.“
نثار جي سيني ۾ مُنهن سانڍيندي سرگوشيءَ واري انداز ۾ چيو هئائين،
”نثار، مان تنهنجي آهيان، تنهنجي ئي ٿي رهنديس ۽ تون منهنجو............“
”مٺي، مان تنهنجي لاءِ سڀ ڪجهه سهسائي سگهان ٿو، پر آءٌ..............!“
”جاني، مون کي تنهنجو سڪ سواد دنيا جي مڙني نعمتن کان وڌيڪ پيارو آهي، جيون جٽا ڪئي ته هڪ ڏينهن..... ها هڪ ڏينهن........ اسان ٻئي.... ها اسان ٻئي.......“
ٻي گهڙيءَ ٻئي دليون ڪي گهڙيون محبت ۾ محو، پريت جا پيالا پيئڻ لڳيون. هنن کي ڪا ڪَلَ ئي ڪانه ته ڪو گهڙي، گهڙي به گهاءُ هڻندي ۽ پل پل به پڇتاءُ ڪرائيندو.“
ايئن اوچتو ئي اوچتو ڪنهن ازدها جو وات ڦاٽو. موت جي تيز تيزابي ڦوڪ هوا ۾ گهن گهن ٺا، گهن گهن ٺا!! ٻه سنهڙا سنهڙا آواز اڀري، فطرت جي آگوش ۾ هميشه هميشه لاءِ دفن ٿي ويا. آسون نراسن ۾ تبديل ٿي ويون، پيار پڙاڏي جي صورت ۾ گهايل ڪبوتر جيان پرڙا هڻي هڻي ساڻو ٿي ويو. ساهن جي ڇڙيل سازن جون تارون کن پل ۾ ٽٽي پيون. دور پري دور ڄڻ ڪنهن نم جي ٽاريءَ تي ٻه سڪايل ساههَ ڪوئل جيان ڪوڪي اٿيا هجن. جوانيءَ جي جوت اجهاڻي، محبت جا اڏيل محلات کن پل ۾ ڊهي، ڌو اچي پَٽِ پيا. چنڊ تلڦڙي ٻارڙي جيان چپڙا ڪڌي روئي ڏنو، ايسيتائين جو سندس ڳوڙها لالاڻ جي صورت ۾ پرهه جي پاڇولن پٺيان گم ٿي ويا. ويري وقت وار ڪري ٻن دلين کي ٻهڪڻ کان اڳ ٻوهي ۾ ڏئي ڏينهن اچڻ جون ڏياٽيون روشن ڪيون. سوجهري تي اکين ڏٺو، هڪ طرف رت ۾ ليٿڙيل ٻه مئل مڙدا ۽ ٻئي طرف..................!!

سج ۽ چنڊ

سندءِ ملاقات جي ٽئين ڏينهن!!
ها، ان ٽئين ڏينهن جي ئي ته ڳالهه آهي! جڏهن کان تو ۽ اسان جا رستا الڳ، راهون جدا ٿي ويون (هونءَ وري ڪهڙا گڏ هئاسون؟) اهو ٽيليفون ئي ته هو، جنهن ڪجهه سمو تنهنجي آواز کي رسيلو ۽ چس ڀريو ڪري پيش ڪيو ۽ مان کي وري تنهنجن خوابن جو هيرو، جوان اڙٻنگ، ڪنوارو ڪمرو ۽ قد آور، ڀاري ڀرڪم شخصيت، پنهنجي عمر کان ڪيئي ڊگريون گهٽ ڪري پيش ڪيو.
اهو ٽيون ڏينهن، اهو اڱاري جو منحوس ڏينهن، جنهن ڏينهن کان پوءِ تو اسان جا تصور، پور پچايل پَهه پرزا، پرزا ذرا، ذرا ٿي وکري ويا! اڄ انهن وکريل، کڙيل، کنڊيل خيالن ۽ ڪجهه اڳلين ملاقاتن جي دز کي سيني تان جڏهن ڇنڊي ڦوڪي صاف ڪرڻ لڳو آهيان تڏهن تون ان کي شڪايتي ڪهاڻي سمجهندينءَ ۽ ٻيو سارو لوڪ وري پيار ۾ ناڪاميءَ جو داستان! بهرحال مان اهو سڀ، سمورو داستان لکندس، جنهن کي شڪايتي بيان سمجهندي ممڪن آهي ته تون به منهنجي خلاف ڪو وڏو ٿلهو فائيل جوڙي وٺين ۽ ايئن ئي عوام آڏو تو کي به پنهنجي صفائيءَ جو موقعو ملي وڃي، جيڪو سندءِ حق به ٿئي ٿو (جيڪو حق پهرين مڙس توکان کسي ڇڏيو هو) توکي ياد ڏياريان...................!! اڄ کان ست مهينا اڳ جي هڪ رات، رات، اها رات جنهن جي طوالت اسپتال جي بيزار ڪندڙ ماحول ۽ مريضن جي چنگهه چنگهاڙي کان تنگ ٿي ڪري منهنجي هڪ هائوس جاب ڪندڙ دوست تو طرف ٽيليفون ڪيو هو. ان وقت هن چواڻي، رات جا تقريبن ٻارنهن وڄي چڪا هئا ۽ تون پنهنجي مٿي ۾ ميندي پائي ٽلهي ٽلهي هاڻي هاڻي بستري جي حوالي ٿئي هُئينءَ. چئي نه ٿو سگهجي ته تون ان وقت اڪيلائيءَ ۾ پنهنجن ارمانن جو ماتم ڪري رهي هُئينءَ يا ڄام جکري جي ملڪ ميهر (ميهڙ) واري مينديءَ جي ٿڌڪارن پٺيان اک اک سان لڳي وئي هيئي جو، ٽيليفون جي گهنٽيءَ جاڳائي رکيو هيئي. تنهن بعد ذڪر ڇڙيو هو چنڊ جو، چنڊ جنهن جي سهائي سان مان واري يار چڪور جيان عشق ڪيو هو. سو عشق افسوس جو ٻنهي کي راس نه آيو. چنڊ گرهڻ لڳڻ سبب اڻ چٽو رهجي ويو، جنهن چنڊ پسڻ لئي مان واري يار ٻيهر اتساهه ڏيکاريو هو پر چنڊ، تو وارو چنڊ اڄ ته تو ۽ مان واري يار کان ڏور پري ڏور هو!!
ڪي ويجها ئي ڏور، ڪي ڏور به ويجها سپرين.
ايئن ڳالهين ئي ڳالهين ۾ ذڪر ڇڙيو هو تنهنجو، تنهنجي وارن ۽ ميهڙ جي مينديءَ جو، تو پڪ ڏيارڻ چاهي هيُس ته،
”مٿي ۾ ميندي پائڻ جو سبب نه ڪي طويل عُمري ۽ نه ئي وارن جي سفيدي هئي. بس مينديءَ جي رنگ، روپ ۽ خوشبوءِ سان سندءِ چاهه هو. يا اڃا به هينئن، مومل جيان ملڪ جهان جا ڀئونرا ميڙڻ هو! جن ڀونئرن کي ميڙي پنهنجي مٿان ڀيرا ڏياري ڀون ڀون ڪرائي لوڪ کي ٻڌائڻو هو ته مومل مئي ڪانهي، ڪاڪ سڙي وڻ وڍيا ناهن، تو اڃا وڌيڪ پنهنجي صفائيءَ ۾ چيو هو،
”اون هون............... منهنجي مٿي ۾ پريا ڪٿي! مان ۽ منهنجي ننڍي ڀيڻ چنڊ جڏهن نه گڏ هلنديون آهيون ته ماڻهو مان کي ننڍي ۽ چنڊ کي وڏي سمجهڻ لڳندا آهن! مان وري ڪراڙي ڪٿي“ تنهنجي ان ڳالهين ئي اُڪسايو هو مان واري دوست کي. تو چوڌاري ڀونئر جيان ڀيرا ڏئي تنهنجن وارن ۾ پيل مينديءَ جو واس وٺڻ تي! تڏهن هن مرڪي چيو هو،
”چئبو اڃا ڏاڍي آهين نه!؟ ان سمي ٽهڪن جي هٻڪار پٿريندي تو چيو هو،
”اڙي ڇورا............... تو ڇا مان کي پوڙهو ڪري ڇڏيو!؟“ نه، تون پوڙهي ڪٿي، تنهنجي ان نه پوڙهائپ ۽ جوانيءَ جي لونجهه ۾ ئي هن توڏانهن هٿ وڌايو هو ۽ پوءِ ٽيليفون جو ڊگهو سلسلو، نئين سج نئون گفتو، توکي اُڏرڻ، پرڙا ساهڻ لاءِ اُڪسائڻ، تنهنجي جسم جي گرميءَ کي وڌيڪ ٽهڪائڻ، ٽچڪائڻ، ايئن ئي ٽيليفون ڪرڻ اوهان جو هر روز جو نِيَم بڻجي ويو هو.
پوءِ جڏهن گڏياسين.............. شيل شڪار تي، باغن ۾، پوکن گهمندي، نجي ڪچهرين ۾، حال احوال، ڊاڪٽرن جي ڪاسائڪي ڪردار، نرسن جي چال چلت، سرڪاري دوائن جي چوري ٿيڻ بابت ڪيئي سوال جواب ٿيڻ لڳندا هئا. جن احوالن ڏيندي وٺندي وچ وچ ۾ هاڻي تنهنجو نانءُ به کڄڻ لڳو هو. ان تنهنجي نالي کڄڻ تي مرڪي اک ڀڃي چوندو هو،
”ٺيڪ آهي جي، چنڊ نه ته سج ئي سهي، ڪوته هجي، جيڪو هن دل جي صحن کي روشن رکي. ڪيئن ٿي وڃن ٻه ٻه هٿ!؟“
۽ پوءِ منهنجي جواب ڏيڻ کان اڳ ئي ڏنو هو جواب پاڻ واري يار ڦاٽوڙي دهل،
”ها، هونءَ به سس ساليءَ جي عشق ۾ مزو ئي اور آ“
ڪنهن ٻئي موقعي تي مان چيو هو،
انبن جي سِڪَ ککڙين مان ڪا لهندي“
تڏهن هن تنهنجي جوڀن جواني، هڏ ڪاٺ ۽ سونهن سوڀيا جي فائدي ۾ ڪيئي دليل ڏنا هئا. هونءَ ته توکي چوسيل ککڙي چوڻ منهنجو اصل مقصد ڪونه هو، بس ايئن ئي لوڪ جي ڪهاوت کي ورجايو هو. پوءِ به جڏهن هو نه مڙيو هو تنهنجي تعريف ۾ زمين آسمان هڪ ڪري ڏنو هُئائين، تڏهن سچ پچ، منهنجي وات ۾ به پاڻي اچي ويو هو. تڏهن مرڪي چيو هئم،
”ڪجهه اسان لاءِ به ڇڏيندين ڪن سڄو ملڪ.............“ هن پوءِ جلدائيءَ ۾ ڪلهي تي رکيل بندوق کي سڌو ڪندي رستي لنگهندڙ جهنگ ڪڪڙ تي چست وٺندي فائر ڪيو هو. ان فائر دوران ئي سندس وات مان نڪتو هو،
”ڀلي............. هجي ڪنهن ۾ همت............. اسان ته يارن لاءِ سدائين پارس پاهڻ رهيا آهيون“
مان سندس ڌڪ ٽاريندي چيو هو،
”هي جو هيتريون ڊاڪٽرياڻيون ۽ نرسون!؟“ ماڻهو ته ڀلئون ڀل پيا آهن پر خبر ناهي توکي ڇو نه ٿا وڻن“
هن پوءِ مئل جهنگ ڪڪڙ مٿان ايندي چيو هو،
”ڊاڪٽرياڻيون...........!؟ يار........... مان کي ته ويچارن جي حال تي ڏاڍو رحم ايندو آهي، اڌ عمر جو لکائيءَ پڙهائي ۾، امتحان پاس ڪئي کان پوءِ هائوس جاب ۽ نوڪريءَ جي چڪرن ۾، ان بعد آئڊيل جي تلاش، سندن وٽ رهيو ئي ڇا، جنهن جي آسري ڪي مزا ماڻڻ جا خواب لهن، ۽ نرسيون..............؟ نرسيون وري اهڙيون حرامزاديون جو............... بابا، چڱن ڀلن جا پٽڪا پيا رُلن، نه چڙهيو آهين ڪنهن جي وَرِ، بس کائڻ پٽڻ، ڊوهڻ، نوان هائوس جاب ڪندڙ ويچارا ڳوٺاڻا، تن کي ته اهڙا چڪر ڏئي وڃن جو ويٺا مٿا کنهن.“
مان چيو هو،
”توکان به زور............!؟“
”ٻُڌ...........“ هن مرڪندي چيو هو،
”پر ادا ايئن ڳالهين ڇو ٿو گهلين، بابا، جي اٿئي نيت ۾ خلل ته کولي کولي ٻڌاءِ باقي ايئن ڇپر ۾ ڇڙيون............ پر، ادا............. اسان سج جي پچر ڇڏي، بس نه................ ڪن ڪجهه ٻيو کپي؟“
۽ ان کان وڌيڪ ٻيو ڀلا مان کي کپندو ئي ڇا هو. توکي ڪو نئون نينهن لائڻ ۽ ٻيهر شادي رچائڻ لاءِ اُڪسائڻ لڳو هو. ايئن ڳالهين ئي ڳالهين ۾ هن پاڻ کي کسڪائي تو آڏو آندو هو مانکي، مان جو تنهنجو اڻ ڏٺو واقف هوس، مان جو، تو آڏو اجنبي ۽ ڌاريو هوس.
تون پهريان، پهريان سندس سوالن کي ٻڌي ٽاري ڇڏيندي هئينءَ ته ڪڏهن ڪڏهن اڻ ٻڌا ڪري نٽائي ويندي هئينءَ ۽ سو نٽائڻ به آخر ڪيسيتائين؟ ابوءِ................! مرد به وڏا حرامي ٿا ٿين، ڏٺئي نه، ڪيئن نه هيٺاهيون مٿاهيون ڏئي هو توکي ميدان ۾ ڪُڏائي آيو هو. لڳاتار چوڏهن وريهه ري طلاقي نڪاح جي ڪوڙي رسيءَ ۾، سلهاڙيل، پيڪاڻي گهر ۾، چئو کنڀو ٻڌي رهڻ کان پوءِ هيئن جو ڪنهن وڏي شد مد سان اڪيلائپ جو احساس، پوڙهائپ جو ڊپ ڏياريو هوءِ ته تون ڊڄي وئي هُئينءَ، ٻي هڪ نئين نڪور زندگي گهارڻ لاءِ پرڙا ساهڻ لڳي هئينءَ.
ايئن ئي گذريل چوڏهن سالن جي اڪيلائيءَ واري زندگيءَ تي سوچڻ لاءِ توکي ڀرپور موقعو مليو هو. اهڙي سوچ ته تو وٽ پهريان به آئي هئي، جڏهن تو ٻڌايو هو، تنهنجي پرڻي واري رات جي ٻئي صبح تي توکي سندءِ مڙس اڪيلو ڇڏي وڃي ٻئي ڪنهن سان نيرن ڪئي هئي. پنهنجن پراون، هيتري ساري خلق ۾، هڪ کٽ، هڪ ٿانوَ ۾ ماني کائيندي جڏهن هن کي ڪو شرم حياءُ نه آيو هو، تڏهن تون به چپ سبي ٻيهر اباڻو گهر وسايو هو، تڏهن کان پوءِ ڪنهن سرتي سهيليءَ جي چئي پٺيان تو ڌڻيءَ در ڏاڍو ٻاڏايو هو. نماز، روزو، تهجد، تسبيهه اپنايو هو. لڳاتار ڏهن سالن جي عبادت رياضت کان پوءِ به جڏهن تولاءِ توبهه جا دروازا نه کليا هئا تڏهن تو مصلي کي ويڙهي سيڙهي گهر جي ڪنهن ڪُنڊ ۾ اڇلائي ڇڏيو هو. اڄڪلهه جي ترقي پسندن ۽ ڪميونسٽن جي ڳالهه ئي ٻي پر مان کي ته تون ان وقت به زبردست ترقي پسند لڳي هئينءَ، چيو هيئي،
”جڏهن نماز، روزي، وڏي وڏي رات تهجد ۽ تسبيح پڙهڻ مان به ڪجهه نه مليو، تڏهن چيم اي ماڻهن جا الله جي روبرو هجين ته چڱي ڇنڊ ڪڍانءِ پر ٿي پيو آهين پري! ۽ ڪهڙي خبر................ ڪهڙي خبر تون هجين ئي نه! ماڻهن کڻي اجائيءَ جو معمو بڻايو هجي!!“
بهر حال هن جون توسان لڳاتار ڪچهريون ٿينديون رهيون، جيڪي ڪچهريون تو اسان تائين ته ڪي محدود ڪين هيون، ڇو ته ان بهاني هو توکان تنهنجي نئين پرڻجي ويل ڀيڻ چنڊ بابت الاهي ساتريون خبرون چارون پڇندو رهندو هو. ان چنڊ پسڻ لئي هن جا توسان احوال ٿيندا رهندا هئا، ايئن ڄڻ تون ٻنهي کي ملائڻ لاءِ خلائي شٽل جو ڪم ڏيندي هجين، انهن احوالن ڏيندي وٺندي جڏي جڏي تنهنجي ذات بابرڪات بابت سوال ٿيڻ لڳندا هئا، تڏي تڏي تون ڏاڍي لپڙ سپڙ کان ڪم وٺندي هئينءَ. اهو ان ڪري نه ته توکي پنهنجي ذات سان ڪا دلچسپي ڪانه هئي پر اهڙو احساس هن وقت تائين نه جو ڪنهن توکي ڏياريو هو. سو منهنجي يار (پوءِ جيڪو تنهنجو ادا بڻجي ويو) جي ڳالهين کي پهريان پهريان تون پسرائڻ ئي سمجهندي رهي هئينءَ ۽ ان جي چرچن ڀوڳن جي سمي ڪڏهن جي هن سوال ڪيو،
”اڃا ته تو ۾ داڻا آهن، ڪر ٻي شادي............... مئي پڄاڻا ڪو ڪلهي ڪانڌي ته ٿيئي“
تون مرڪي چوندي هئينءَ،
”ڀلا ڪو ڳوليو اهڙو، مان کي ته ڪونه ٿو سُجهي، توهان ڀائر ئي ڪو هٿ پير هڻو“
ان هٿ پير هڻڻ جي بهاني ئي هو منهنجي، تو آڏو هلڪي تصوير چٽڻ لڳو هو. ان تصوير چٽڻ ۾ جيئن هن مون ڏانهن نه گهٽايو هو. تيئن ئي تو لاءِ به باقي ڪا ڪثر نه ڇڏي هئائين. هن تنهنجو هو بهو اهڙو چتر چٽيو هو، جهڙو منهنجي تصور ۾ محفوظ هو. اسان اديب ته اديب پر هو اسان کان به گوءِ کڻي ويو هو (تنهنجي ملڻ کان پوءِ اهڙو آفرين نامو منهنجي طرفان کيس مليو) مان جيتوڻيڪ ٻارن ٻچن، گهر تڙ وارو هئس، ٺهي ٺڪي عجب جهڙي ماني ملندي هيم، ڪنهن به اوني کان پالهو، آزاد منش ٿيو گهمندو وتندو هوس پر پوءِ به تو واري ذڪر کان پوءِ مان پنهنجو پاڻ کي اڌورو ۽ اڻ پورو سمجهڻ لڳو هوس هن همراهه تنهنجي تعريف ۾ زمين آسمان هڪ ڪري ڇڏيو (جيڪو پوءِ بلڪل بڪواس لڳو ڇو ته تون عورتن جهڙي عورت هئينءَ، نه ڪا اپسرا) تنهنجي حسن، جواني، ڏاهپ، سياڻپ گڏ گڏ سندءِ سڄي ساري تاريخ، جاگرافي به ڏٺي هئي، تون ٻن وريتن ڀينرن جي اڀاڳي، شادي شده حال حيات مڙس هوندي به اڪيلي، اباڻي گهر ۾ رٺي ويٺل، پنهنجي ڪنهن هڪ اڌ ٻار جي پالنا سان گڏ، پنهنجي پوڙهيءَ ماءُ جي اڀل آسرو، سڄي گهر جي ڪرتا ڌرتا تون ۽ اهڙي لاوارث اداري جو واهر وسيلو تنهنجي ابي امان جو ٽهليو، ٽنڊوالي ڪندڙ، بس تنهنجي مايا جو موهه يا سندءِ حسن جوانيءَ جو لوڀ پر اهڙو ڪجهه هو ضرور جنهن سبب مان پنهنجو ناتو توسان جوڙڻ چاهيو هو. ان سڀ کان وڌيڪ پڙهيل ڳڙهيل ڪنهن سمجهو سياڻي زال جي ان لاءِ به لوڙ هئي ته جيئن پهرين واري سادي سياڻي پر اڻپڙهيل، اٻوجهه ڳوٺاڻي زال جي مقابلي ۾توکان ڪي ٻيا به فائدا حاصل ڪري سگهجن. مثلن ڪنهن سرسبز ماٿريءَ ۾ توسان گڏ گهمڻ، ڪنهن اڪيلي سنسان راهه تان هلندي توسان پيار ونڊڻ ورڇڻ، رات جو نويڪلائيءَ ۾ شعر و شاعري، ڪا ڪهاڻي، ناول، ڊرامو يا فلم ڏسڻ ٻڌائڻ، سمجهڻ سمجهائڻ، ڪنهن محفل مشاعري يا ادبي ميڙ ۾ ٻانهن ٻانهن ۾ ڏئي گڏ گهمڻ، اٿڻ، ويهڻ ڏتڙيل ۽ بي پهچ اديبن وچ ۾ ويهي ڊاڙ ڊڇ هڻڻ، مئي پڄاڻا شاهد گواهه طور ريڊيو، ٽيليوزن يا اخباري بيانن ۾ منهنجي گذريل زندگيءَ تان پردو لاهڻ، منهنجي ذات بابرڪات، منهنجي منفرد شخصيت بابت ڪي نوان انوکا انڪشاف ڪرڻ، جن انڪشافن کان پوءِ منهنجي شخصيت کي چار چنڊ ڪي ٻه چار سج لڳي وڃن. اِهي هئا اهي سبب جن تحت مان توکي تنهنجي پر پٺ ئي پنهنجي شريڪ حيات بنائي چڪو هئس ۽ تون.................؟ تون به ته پر پٺ ڏسڻ وائسڻ سواءِ ئي ادهِن جي ڳالهين تي لڳي کيس اٽارني اختيارات سونپي ڇڏيا هئا. منهنجي نئين ڊگري، اديب، شاعر پٺيان پنهنجي خاوند طور قبول ڪري چڪي هئينءَ. ان قبوليت کي عملي شڪل ڏيڻ لاءِ ئي تو ۾ مون سان ملڻ جو ساهس جاڳيو هو پر پوءِ وقت ڏئي به تون مُڪري وئي هئينءَ.
زندگيءَ ۾ ڪنهن عورت سان ٽيليفون تي ڳالهائڻ جو شايد پهريون ڀيرو شرف حاصل ٿيو هو. ٽيليفون پٺيان تنهنجن ٽهڪن ڀرئي مڌر آواز ڏاڍو موهي رکيو هو، تو ڳالهين ئي ڳالهين ۾ اهڙا ڪرتب ڏيکاريا هئا، اهڙا نوان نرالا رنگ ڏيکاريا هئا جو، مان ته مان پر آڙيڪاپ قسم جا مڙس به توتي اَڪن ڇَڪن ٿي پون ها. اهڙو ته هو تنهنجي ڳالهائڻ ۾ جادو! ڳالهه ڳالهه تي ٽهڪن جي ورکا، لفظ لفظ تي ماڻا ۽ موشا.
”بس............. مان ڇا اچان، هونئن به منهنجو اچڻ ڪو ٺهي ٿو؟ اوپرين جاين تي ڀلا ڪير وينديون آهن؟ ڌارين مڙسالن سامهون ڀلا ڪير اينديون آهن؟.............. ڀلا ڇا ڳالهائبو!؟ ڪيئن ڳالهائبو؟ مان کي ته ڪجهه سمجهه ۾ نٿو اچي، ويٺو آهي نه سڀ بار ادا تي آهن، ادا جن کي جيئن وڻي مان کي قبول آهي“
”اڄ هرڪو ڏندين ڏاند آ، ڪيسيتائين هن غريب کي به گهلبو“
تو اهڙي قبوليت مان کان به ڪرائڻ چاهي هئي، پر پٺ جي تاڙي تو مان کان به هڻائڻ چاهي هئي پر بار بار منهنجو اسرار رهيو، روبرو ملڻ، ڏسڻ وائسڻ، پرکڻ پروڙڻ ڇو ته مان کي ڊپ ٿيڻ لڳو هو، ڪٿي مان واري يار غلط گهوڙي تي نه شرط پڄائي هجي (جيئن پوءِ پڌرو ٿيو) عين ان وقت تو وٽ تنهنجي چنڊ به آيل هئي، جنهن جي خواهش تي تو ساڻس ڳالهائڻ جي وينتي ڪئي هئي. مان پوءِ ٻڌو هو هن جي آواز ۾ سا مستي ڪٿي، جيڪا تنهنجي آواز ۾! تنهنجو آواز چڙي جيان پئي وڳو ۽ هن جي آواز ۾ ننڍڙي ٽليءَ جهڙا نفيس ۽ نازڪ سُرَ! هن جي آواز ۾نهٺائي، نماڻائي ۽ تنهنجي آواز ۾ زبردست پڙاڏو، پنهنجائپ ۽ حجائتو ٿيڻ جي هيرَ، تنهنجو آواز تيز طوفان ۽ واچوڙو، هن جي آواز ۾صبح جي ٿڌڙي هِير ۽ هڳاءُ. هن نماڻي آواز ۾ پڇيو هو،
”ادا، مان صرف هڪڙو سوال ڪيان؟“
مان يار جي محبوبا ناتي ساڻس حجائتو ٿيندي چيو هو،
”هڪ ڇو، سئو هزار ڪيو، حڪم؟“
”حڪم نه پر عرض، عرض اهو ته اوهان آخر ٻي شادي ڇو ٿا ڪيو؟ ۽ جي ڪيو به ٿا ته سج کي منتخب ڇو ڪيو اٿوَ!؟“
مان سندءِ اٻوجهه ڀيڻ جي هن سوال تي مرڪي پيو هئم،
”اوهان جو ادب سان واسطو رهيو آهي؟“
”ڪجهه ڪجهه“
”ڪجهه ئي سهي پر پوءِ به ٻڌو هوندءِ اديب مخلوق ئي نرالي ٿيندا آهن، هنن وٽ انوکا ويچار، انوکا تصور ۽ انوکا آئڊيل هوندا آهن ته مان نه اوهان جي سج جي روشني پسي آهي ۽ نه ئي ساڻس عشق لڙايو آهي. وڏي مائي مان ته آهيان ٻُڌ تي، اوهان واري گهڻ گهري ڊاڪٽر صاحب سندءِ ڀيڻ جا ڳالهين ئي ڳالهين ۾ جيڪي رنگ روپ پسايا آهن، ان مان باسڻ لڳو آهي ته اوهان وارو سج شايد سچ پچ جو سج ثابت ٿي هن دل جي اونداهي صحن کي روشن رکي. هونءَ ته ٻي شاديءَ جي اهڙي ڪا لوڙ به ڪانه اٿم، پنهنجو سهڻو سيبتو گهر آ، ننڍڙا، پيارا ٻار اٿم، پنهنجي سٻاجهڙي، گهريتڙي، سگهڙ ۽ سياڻي، چئيوان قسم جي زال اٿم پر پوءِ به جي پاڻ واري يار کي ڪا کوٽ نظر آئي آ ته ٺيڪ آهي، ڪري شوق پنهنجو پورو، آخر هن کي به ته حق ٿو پهچي ته آئون پنهنجن معاملن ۾ دوستن جو به اهڙو ئي حق سمجهندو آهيان جهڙو پنهنجو، ٻيو نه ته ان بهاني اوهان جي قرابت ته نصيب ٿيندي“
۽ پوءِ ڳالهين ئي ڳالهين ۾ تو واري چنڊ پاڻ واري يار جي بيوفائن جو داستان ڇيڙيو هو،
پاڻ وري ڪنهن سان نڀايائين، پاڻ وري ڪنهن سان رهايائين، جو اوهان کي ٿو اونهيءَ ۾ ڌڪو ڏي“
سچ پچ سندس آواز ۾ ڏاڍو درد سمايل هو، لفظ لفظ ۾ سُڏڪا.
چيو هوم،
”مان کي سڀ خبر آهي ته اوهان کيس ڪيترو نه چاهيو پر هو بي وفا نڪتو، هن ٻوٽو ڪونه ٻاريو. ان اوهان واري معاملي تي ته اسان يار دوست اڃا تائين کيس ٽوڪيندا رهندا آهيون.“
هن پوءِ ڀريل آواز ۾ چيو هو،
”جيڪو مان ته ٻڌو پر تو ته ڏٺو به هوندو،
”اوهان کيس ٽوڪيندا پر مان ته ڏينهن قيامت تائين کيس پِٽيندي رهنديس“
پڇيو هوم، ان پِٽ پاراتي جو سبب،
”ڏکي آهين؟“
”ڏکي يا سُکي نيٺ ته وڃبو گذاري، پئي جو نباهڻي............ سس جي پَوَتِ ڪانه، مڙس سدائين مسافرن ۾“
کلي چيو هوم،
”ڇو ريل ۾ سُتيون ڦڪيون وڪڻندو آهي ڇا؟“
”سياستدان ۽ سُتيون ڦڪيون وڪڻندڙ ۾ ڀلا ڪو فرق؟ ٻنهي جو گهر نه ڪو گهاٽ“
هن پوءِ ڪجهه ڏينهن لاءِ ان معاملي کي اتي ئي ڇڏي ڏيڻ لاءِ چيو هو ۽ پوءِ مان ته رهڻ ڏنو هو پر تو ڪين ڇڏيو هو. اها شام، اها رات تو زوريءَ رهائي ڇڏيو هو،
اڄ رات ته رهه، منهنجي دل ٿي چوي
پرين پوءِ اسان جو ڀاڳ کٽي.
”ترسان ته ماني ڪير کارائيندو؟“ مرڪي چيو هئم.
”ماني کوڙ، مانيءَ جي ڪا بُک، اَنُ نه مهانگو پرين نه ڪوڙا“
تو ٻڌايو هو، ان شام تون ڪيڏانهن تيار هُئينءَ، پهرين رِٿيل پروگرام موجب پڇي هيئي منهنجي راءِ،
”بلڪل“ مان چيو، ”اوهان پنهنجي چنتا پلي اچو، رات هتي ئي آهيان“
تو موٽڻ ۽ ٻيهر ٽيليفون ڪرڻ جو ته رات ڏهه وڳا ٽائيم ڏنو هو پر تون واپس گهڻو اڳ ۾ آئي هئينءَ، تنهنجي طرفان ٽيليفون ته بار بار آيو هو پر مان ڏاڍو دير سان کنيو، پڇيو هئم،
”جاڳين ٿي؟“
ٽيليفون پٺيان تنهنجو ننڊاکڙو آواز آيو هو،
”ٻيو...........“
”ننڊ نٿي اچئي!؟“
”نه............. ٻيا ته سڀئي ستل آهن پر مان........... ڀلا چوندو ته رن رهائي به ڇڏيو، ٿوري گهڙي انتظار به نه ڪري سگهي، بس هاڻي سوس پلي مان به سمهڻ جي ڪئي جو.............“
”ٽائيم ته ڏهه وڳا ٻڌايو هيئي.“
”ها پر موٽي جلدي آيس، جن وٽ وياسين سي لک قرب ڏين پر مان چوان، هن گهڙيءَ گهر پهچان“
”ها، ته اهي احوال، ايڏو سارو عرصو مڙس کان الڳ رهينءَ، ڇو ڪڏهن بغاوت جو خيال نه آيئي!؟“
”ڪنهن سان بغاوت؟ ڪنهن لاءِ بغاوت؟ اوهان به ته............“
”هڪ مان ئي ڇو، هي جو هيترا سارا ماڻهو، سهڻا سُٺا ماڻهو“
”اهڙو خيال به ته ڪونه هو، هڪڙو سو پري جو مائٽ تنهن شاديءَ لاءِ چيو پر هن جي ڊڄڻي شخصيت ۽ سندس اڻوڻندڙ طريقيڪار پٺيان جواب ڏئي ڇڏيو هومِ“
”اڃا آهي دعا سلام؟“
”ها پر هن هاڻي شادي ڪري ڇڏي آهي“
”۽ هي اڄ وري...............“
انتهائي لڄ وچان کلندي چيو هوءِ،
”بس، اهو ادا آهي جيڪو ٿو ڀُتا ڪم ڪرائي“
”تنهنجي معنيٰ ته اهو سڀ ڪجهه زور زبردستي پيو ڪرايو وڃي؟“
”نه، اهڙي به ته ڳالهه ڪانهي“
”پوءِ ته آسرو ڪجي نه؟“
تڏهن تو ٽهڪن جي گونجار ۾ چيو هو،
”ڏسو نه، ڏسو نه هاڻي اوهان به ڏاڍا زور آور آهيو، ان لاءِ ڀلا مان آخر ڇا ٿي چئي سگهان، سڀ لاءِ ادا ئي ته ويٺو آهي“
”۽ پوءِ ادهِن هڻئي جو ڪنهن هائيءَ ۾؟“
”مان نه ٿي سمجهان ته ادا مان کي ٻوڙيندو“
تو نهايت برجستائيءَ ۽ خاطريءَ وچان چيو هو،
”پر جي ٻوڙيائين ته به بسم الله، ڪنهن جي ته هٿن ۾ سَرهي ٿيان“
پڇيو هومِ، سندءِ ڀيڻ چنڊ جا تاثرات، ٻڌايو هوءِ سندس بار بار خبردار ڪرڻ بابت،
”مان سان ڪهڙي رهايائين جو توکي ٿو اڻ ڏٺا مڙس ڏي“
”توکي خبر آهي اسان سنڌي ماڻهو آهيون“ مان تفصيل ۾ ويندي چيو هو، ”اسان جي اندر ۾ ٿورو به ڪٽر ويٺو ته مرڻ گهڙيءَ تائين نٿو نڪري سگهي ۽ اهو شڪ ئي هوندو آهي، جيڪو عمل ڪرڻ لاءِ اُڪسائيندو آهي، جنهن کي هڪڙا غيرت ته ٻيا وحشي پڻو چوندا آهن“
”۽ اوهان اديب آهيو؟“ تو مرڪي سوال ڪيو هو.
”ها پر ان سان گڏ بدقسمتيءَ سان سنڌي ماڻهو به آهيان“
”پوءِ ته اوهان مان خوف ڪرڻ گهرجي!؟“
”سو ته پوءِ جو معاملو آهي پر......... اڄ هوءَ توکي نصيحتون پئي ڪري ڪلهه عشق جي انڌ ۾، هٿن پيرن جي آڱرين کي جهير ڏئي رت هاڻا خط ٿي لکيائين!“
مان سچ به ڏمري پيو هوس پر سندس خط جي ذڪر تي شرمساريءَ وچان مرڪندي چيو هئم،
”اهڙو سندس آخري خط جيڪو شايد هن جي ونواهه ۾ ويهڻ واري آخري رات ۾ لکيو هو، جيڪو خط اڄ به منهنجي ذهن ۾ محفوظ آهي. جنهن جون سٽون ۽ اکر ڪڏهن به ميٽجي، ميسارجي نٿا سگهن. جيڪو خط لازوال عشق جو سچو پچو داستان آهي، جنهن خط کي عجائب گهر يا سنڌيالاجيءَ ۾ محفوظ ڪرائڻ گهرجي!“
ٽيون ڏينهن اڱاري جو منحوس ڏينهن، ان پنهنجي پهرين ۽ آخري ملاقات کان اڳ جيتوڻيڪ آئون توتي ڪو ايترو زور بار به نه رکيو هو اچڻ جو (ڇو جو، تو جو ٽئين ماڻهوءَ جي وچ ۾ موجودگي ضروري ڄاتي هئي) پر پوءِ به هڪ اڌ ڀيرو تو بار بار ورجائي پڇيو هو ملڻ جو،
”ڇا............... هرو ڀرو ملاقات ڪرڻ ضروري آهي!؟“
هڪ ڀيري ته تو کُلي دل سان اعتراف به ڪيو هو،
”ها، پنهنجو ملڻ ضروري آ، اهڙو رايو منهنجي هڪ سهيليءَ جو به آهي، هونئن به ملڻ ۾ ڪهڙو حرج آهي، نه ملنداسين ته معاملو ڀلا ڪيئن سلجهندو، پر اچي ادا، ادا اچي يا................“
ان سندءِ ”ادا“ لفظ تي مان کي غصو ته آيو هو پر پوءِ به ساڌارڻ نموني چيو هئم،
”ها، بلڪل ادهِن اچي“
ان ”ادهِن“ واري ڳالهه تي مان ڀانئيان ٿو هڪ اڌ ڀيرو توکي ڇڙٻيو به هئم، جنهن جي تو ادهن کي دانهن ڏني هئي، ياد هوندءِ اهو ڏينهن جنهن ڏينهن تنهنجي واتان بار بار ادهن جو نالو ٻڌڻ سان مان بيزار ٿي رسيور کي ڦهڪايو هو ٽيليفون مٿان ۽ اهو سڀ ڪجهه ٿيو به ادهن جي روبرو هو. تو پوءِ ادهن سان ڳالهائڻ چاهيو هو ۽ مان بابت پڇيو هو، مان اک ڀڳي هئي، هن جڏهن منهنجي هليو وڃڻ بابت ٻڌايو هوءِ تڏهن تون سڄي هارجي وئي هئينءَ، منهنجي ڪاوڙ ڪروڌ ڏانهن سندس توجهه ڇڪايو هوءِ،
”ڏٺئي ادا........!؟ شڪايتي انداز ۾ چيو هوءِ، هن بي خبريءَ وچان چيو هو،
”ڇا........... ٿيو ڇا ڪجهه!؟“
”ڇو، اوهان نه ڏٺو ڇا؟“
”ڏٺم ته سهي پر توهان به ته پاڻ تي ڪجهه ڪنٽرول ڪيو، هر ڳالهه ۾ مان کي اڙائڻ ٺيڪ نه ٿو لڳي، ڪجهه پاڻ به ٻوٽو ٻاريو، ڇو هن جو ڪاوڙجڻ ڇو واجبي ناهي“
”واجبي...........!؟ توکان دانهن نڪري وئي هئي، ”هيءَ سراسر زيادتي آ جيڪا اديءَ به روبرو ڏٺي“ هن چيو، ”هڙئي مرد هڪجهڙا آهيو، تون به ته ايئن ئي ساڻس تعديون ڪندين هئين، ڪيئي ڪيئي ڏينهن رٺو رهڻ ۽ پوءِ غصي وچان ٽيليفون کي سٽڻ، اڇلائڻ“
اهو سچ آهي ته، تون ان ڏينهن اچڻ جي پوزيشن ۾ برابر ڪانه هئينءَ، ڇو ته سندءِ پوڙهي پيءُ جي ناچاڪيءَ سبب تو وٽ گهڻائي مٽ مائٽ لٿل هئا پر اهو پهريون ڀيرو ته تنهنجو نٽائڻ ڪو نه هو، ان کان اڳ به ڪيئي ڀيرا ٽاري ڇڏيو هوءِ،
”اچي ادا، ادا اچي ته ان ڳالهه کي به ڏسي رهبو“
ان ڏينهن کان هڪ مهينو پهرين جڏهن ادهِن سان گڏ تو ساڻ ملڻ جو ٽائيم سيٽ ڪرڻ چاهيو هومِ، ادهن جو پوسٽ گريجوئيشن لاءِ ڪراچيءَ ويل هو، ان جو ئي ته چئي ٽاري ڇڏيندي هئينءَ، ڏاڍو سٺو بهانو مليو هوءِ پر هاڻي هو به اچي نڪتو هو. خوشقسمتيءَ سان وري منهنجو به ساڻس ملڻ ٿيو. تو اسان جي اسرار تي ملڻ جو چيو ته سهي پر هڪ ڏينهن پوءِ يعني ٻئي ڏينهن جي ٻن پهرن جو، اهو ڏينهن شايد جمعي جو ٿئي پيو، تو ڌڪ ڏاڍو ٺاهوڪو هنيو هو، ڇو ته ان ڏينهن، جمعي ڏينهن مان کي پنهنجي سڀ کان وڌيڪ پياري دوست جي شاديءَ ۾ شريڪ ٿيڻو هو. مان ته اڄ ئي يعني خميس ڏينهن ئي اوڏانهن وڃڻ لاءِ تيار هئس پر شام تائين تو لاءِ ترسي ٿي سگهيس ۽ افسوس جو تون ڪونه آئينءَ، تنهنجي ان آنا ڪانيءَ سبب مان ان ڏينهن ئي شاديءَ ۾ شريڪ ٿيڻ لاءِ روانو ٿي ويو هئس. ٻئي ڏينهن ڪهڙي به حالت ۾ موٽڻ جي واعدي پٺيان جمعي ڏينهن منهنجي واپسيءَ تي ادهن سُک جو ساهه کنيو.
ڏاڍو سٺو ٿيو جو اچي وئين، مان پاڻ ڪراچيءَ جي سنبت ڪري رهيو هئس. سٺو ٿيندو جي اوهان جي ملاقات ٿي وڃي، وري الائي ڪڏهن اچڻ ٿئي، موڪل ملي ئي ڪانه ٿي“
هن پوءِ رسيور رکي ڊائل گهمايو هو. تو ٻڌايو هو پوڙهي پيءُ جي اوچتو طبيعت خراب ٿيڻ جو، توکي اچڻ جو چيو هئائين پر تو ڪو اتساهه ڪونه ڏيکاريو هو، تڏهن چيو هئائين،
”مائٽ سان ڳالهاءِ“
تو مختصر ڳالهائڻ ٿي چاهيو، آئون تفصيل ۾ وڃڻ گهريو هو. پڻهين جي اوچتو طبيعت خراب ٿيڻ تي تو جيڪا معذرت چاهي هئي، تنهن سوال کي مان قبول به ڪيو هو ۽ رُسڻ؟ رُسڻ صرف ان ڳالهه تي جو تو وري به ادهن کي وچ ۾ ٽنبيو هو. مان چيو،
”ڀل پوڙهو ٺيڪ ٿئي“
تو مختصر جواب ۾ چيو هو،
”ها، ڀل ادا به ٿي اچي“
تنهنجو اهو جواب ٻڌي سچ پچ بت تي ڪتڙيون گهمي ويون هيون، غصي وچان پڇيو هئم،
”ڀلا ادهن جو هجڻ ايڏو ضروري آهي ڇا؟“
ان وقت تنهنجي طرفان جواب آيو هو،
”ها............“
۽ اها تنهنجي ”ها“ ايتري ته خراب لڳي هئي، جنهن سبب طبيعت نه چاهيو هو وڌيڪ سندءِ آواز ٻڌڻ، تڏهن سخت غصي وچان ڦهڪايو هيم رسيور کي ٽيليفون مٿان، جنهن ڳالهه ئي توکي پريشان ڪري رکيو هو.
اهو ياد ڪر، ان ٽيليفون ڦهڪائڻ ڏانهن اهڙو توجهه تو ان وقت به ڇڪايو هو، جنهن وقت وڪيل دوست جي موجودگيءَ ۾ مان تنهنجو نمبر ملايو هو. مان ملڻ، ملاقات بابت ته ڪونه چيو هو پر تو هرو ڀرو به ان پاسي توجهه ڇڪائيندي کلندي کلندي چيو هو،
”ڏس جو، ٽيليفون کي ٿا اڇلايو“
مان ٻڌايو هو،
”اهڙين حرڪتن تي تو ئي ته اڪسايو هو، اهو تنهنجو بار بار ادا کي وچ ۾ آڻڻ...............“
ان ”ادا“ لفظ کي ته تو پاڻ واري يار وڪيل سان به ڪيئي ڀيرا ورجايو هو. هن چيو هوءِ،
”ادهن جو ڪم اتي ختم، هاڻي جڏهن اوهان جي گهرائپ ان حد تائين وڌي وئي آهي جو سدائين ٽيليفون جو انتظار رهي ٿو، تڏهن مان نه ٿو سمجهان وچ ۾ ٽياڪڙ جو هجڻ ڪو ضروري آهي. يقين ڪريو اوهان ٻئي هڪ ٻئي کي قبول ته ڪري چڪا آهيو، هاڻي رڳو رسم افتتاح پوري ڪرڻي آهي، ان ٽيليفون واري وڇوٽيءَ کي گهٽائڻو آهي.“
تڏهن تون ڏاڍي بود ۾ ڀرجي وئي هئينءَ، جيڪا سندءِ خوشي مان کان به لڪي ڪانه سگهي هئي. تو پوءِ ساڻس قانوني ڳالهيون چوريون هيون، جن جا به هن خاطر خواهه جواب ڏنا هئا. مان چيو هو،
”ڪورٽن کي هيون موڪلان، ڪهڙو نه سٺو ٿئي ها، جي سندس موجودگيءَ ۾ اچين ها“
تو مرڪندي چيو هو،
”بس دير ناهي، يڪيون سندن مهمانيون کائينداسين“
۽ سي مهمانيون...........!؟ مهمانيون ئي رهجي ويون، افسوس..............! جيڪي تنهنجي نصيب ۾ نه جو اچڻيون هيون سي نه آيون. پوءِ جو ٽيليفون ڪيو هئم، ته تو پنهنجي اوسيئڙي بابت ٻڌايو هو. جون جي پنجويهين تاريخ بابت پڇيو هو، جنهن ڏينهن وڪيل دوست کي بليو لائن تي اماڻڻ آيو هئس، تو ڏاڍي اُڻ تڻ مان چيو هو،
”اوهان پنجويهين تاريخ ته شهر ضرور آيا هوندا؟ هن وڪيل دوست کي..............“
”ها..............“
تو پوءِ شڪايتي انداز ۾ چيو هو،
”فون به نه ڪيئي............ مان اهو سڄو ڏينهن فون مٿان مٿو ٻڌيون ويٺي رهيس“
مان پنهنجو ٽيليفون ڪرڻ وارو واعدو ياد ڪندي مرڪي چيو هو،
”ها، پر تو وٽ ته اسان لاءِ ڪا مٿي ڇانوَ به ڪانهي، جو ڪو ٿڪو ٽُٽُو مسافر.......... ڪنهن ڳاڙهي يا ڪنهن ڀوري ڳل تي، ڪٿي ته هڻجي چڪ مسافر، ڪٿي ته ڀڃجي ٿَڪُ مسافر“
تو پوءِ کلي کلي چيو هو،
ڇو، کوڙ جايون، رڳو دل نه سوڙهي ڪجي باقي.......... ها، اچي وقت............“
”ان وقت جي اوسيئڙي ۾ ته مٿي جا وار به اڇا ٿي ويندا“
مان ڏسندو هئس تون اڇن وارن کان ڏاڍو گهٻرائيندي هئينءَ. جڏهن وڪيل دوست چيو هوءِ،
”اوهان جو ٽِين ايجر عشق ته آهي ڪونه، ٻئي عمريون چوڙي ويا آهيو، هن به گهڻائي تڙ تانگهيا، اوهان به چڱو زماني کي ڏٺو آهي. هن عمر ۾ هي سڀ ڪجهه به اوهان لاءِ چين جي ديوار سَرِ ڪرڻ کان ڪو گهٽ ڪونهي“
تڏهن تون چڙي پئي هئينءَ،
”خير گهرو ادا، ايتري ۾ پوڙهو به ڪري وئين، هِن پاسي ته خير آهي البته اوهان جي دوست ڏانهن سو خير هجي“
هن پوءِ ٻٽا ٻٽا ٽهڪ ڏيندي چيو هوءِ،
”ايئن نه............؟ مان به چوان.......... مان کي ته بس اوهان کان اهو چوائڻو هو“
تو سندس عقل کي آفرين ڏيندي چيو هو،
”ڏاڍا ڏاها ٿا ڏسجو، ڀلا ٿيئو جو وڪيل ماڻهو“
ان بعد مان ڏسندو هئس هر بار تو وٽ اهڙي ڪا گنجائش ڇڏيل هوندي هئي ته مان تولاءِ اچڻ واري پنهنجي ڪوٺ کي ٻيهر ورجايان. پنهنجي ٽيون ڏينهن واري ملاقات کان ڪجهه ڏينهن اڳ ۾ تائين ته تنهنجي اُڻ تڻ وڌي وئي هئي، تون سڌو ته ڪونه چوندي هئينءَ پر پنهنجي ادا جي واپسيءَ بابت سو ڏاڍو پڇ پڇان ڪرڻ لڳي هئينءَ. هڪ ڏينهن جيئن ئي رسيور کڻي نمبر ملايو هئم ته تو امالڪ پڇيو هو،
”ادا آيو آهي ڇا؟“
ان وقت لڳو هو ڄڻ خواب ئي ادهن جو لهي اٿي هجين پوءِ پنهنجي ڀل چڪ کي ڪنهن عورت جي مٿي تان سرڪيل پوتيءَ جيان درست ڪرڻ جي انداز ۾ چيو هوءِ،
”اوهان ڪٿان ٿا ڳالهايو؟ مان به چوان ته ادا ته ڪونه آيو آ، جي اچي ها ته پهريان ضرور مان سان..............“
”اڄڪلهه ڏاڍو ٿو ادهِن ياد اچئي، خير ته آهي؟“ مان مرڪي چيو هو، تڏهن لڄ وچان چيو هو،
”نه نه اهڙي ڳالهه ڪانهي، اهڙي ڪا تڪڙ به ڪانهي“
تڪڙ توکي هئي يا مان کي پر چڱو جو سور به لٿو. ٽيون ڏينهن جڏهن پاڻ ملياسين ته ان ملڻ کان اڳ اوچتو جڏهن ادهن جي جاءِ تي آيس، خبر پئي ته صاحب موصوف ڪراچيءَ کان آيل آهي پر هن وقت ساهرين گهر ٿو رهي. ساهرين گهر ويو مانس، ملياسين، خوش خير عافيت ٿي، هن ٻڌايو سندس گهر واريءَ جي اوچتو طبيعت خراب ٿيڻ بابت،
”اچان ته ڏينهن اڳ ڏينهن پوءِ ضرور ها پر ٽيون ڏينهن اوچتو گهرواريءَ جي ناچاڪيءَ جو ٽيليفون آيو، منهنجي پهچڻ تائين سئو چار، سئو پنج ٽيمپريچر رهيس پيو پر هاڻي الهه بچائي جي علاج سان گهٽجي ساڍي نوانوي تي آيو آ، ڪڏهن ڪڏهن وڌي به وڃيس ٿو پر خطري جي ڳالهه ڪانهي، ٽائيفائيڊ اٿس، اينٽي بائيوٽڪ ڪيپسول کارائجنس ٿا“
مان چيو،
”چوندا جو آهن ته يورپ ۽ آمريڪا ۾ اينٽي بائيوٽڪ جي منع آهي؟“
هن هڪ سٺي گار پٽيندي چيو هو،
”مڙئي ويٺو ٻڌ، آخر بيڪٽيريا جو علاج بيڪٽيريا يعني اينٽي بائيوٽڪ کان سواءِ دنيا وٽ ڪهڙو آهي؟ علاج بالضد ئي دنيا ۾ جتي ڪٿي رواج ۾ آهي.“
ايئن ئي ڳالهين ڪندي ڪندي تنهنجو به ذڪر نڪتو هو، هن مرڪي پڇيو هو،
”ڳالهائيندا آهيو؟ ٿي آهي ڪا مائٽياڻيءَ سان ملاقات؟“
مان مرڪي چيو هو،
”واڳ ڌڻي تو وس ميان.............“
”ڳوٺ ۾ ته رنگ ڏيکاريندو آهين، هت ڇو بولتي بند ٿي وئي ٿي؟“
”تون جو ٿئين اهنر ۽ معاملو گهڻو اڳتي وڌي آيو آ، هاڻي رڳو تنهنجي هلو ڪرڻ جي دير آ“
”وري به مان، يار اوهان به الائي ته ڪهڙي مخلوق آهيو، مان کي ته وڏا سبق ڏيندو آهين، باقي پاڻ سو............“
چوندي چوندي هن توساڻ نمبر به ملائي ڇڏيو هو،
”هيلو............“ ٽيليفون پٺيان تنهنجو آواز آيو هو.
”ڪير...........؟ ادا...........!؟ تو انتهائي خوشيءَ وچان چيو هو،
”ڇو ادا مهانگا ٿي ويا آهيو؟“
”اسان...........؟“ هن مرڪندي چيو هو،
”اڃا مس مس ٿو ڪراچيءَ مان پهچان ته پٺيان ڪا نه ڪا ٽيليفون ٽڙڪو ٿي ڪري. ڪجي ته ڪجي ڇا. هاڻي به ڪو تڪڙو ٿورئي ٿي آيس پر پٺيان زال جي بيماريءَ جو مئسيج آيو، پهچ ۽ بنا دير پهچ، ڇو ته جوڻهين جو اصلي ساهه ٿو نڪري. جاڪون جو تو واري معاملي کي هٿ ۾ کنيو اٿم تاڪون جو گهر ڀاتين کي هڪ نه ٻي ڇڏي ئي ڪانه ٿي، ڇوري ڪيا ته نه ٿي دعائون دفعا؟“
شايد توبه ڪجهه چيو هو، جنهن تي هن کلندي اک ڀڇندي چيو هو،
ٻيو ڀلا، جائي نه.......... ها، ڪر حال، ڪهڙا آهن مائٽن جا احوال؟“
تو پوءِ منهنجي شڪايت ۾ چيو هو،
”ڪٿي خبر ئي ڪانهي، تنهن ڏينهن سو هڪ منٽ لاءِ فون ڪيائين، پنهنجي اچڻ جو اطلاع ڏنائين، ٻيهر ڳالهائڻ جو چيائين ۽ ان ڳالهائڻ لاءِ مان سڄو ڏينهن واجهايو پر ڀاڄوڪڙ الائي ڪيڏانهن ڀڄي ويو. شهر ۾ ته ٽڪاءُ ئي نه ٿو اچيس، جي هجيس ڪو هنڌ، ٽڪاڻو، ٽيليفون جو نمبر ته مان ئي کيس ڳوليان ڦوليان، هفتو هفتو ڏينهن جو گذري وڃي ٿو پر مائٽ اڳي نه اوري، مان کي ته خوف ٿو ٿئي اڳتي.............“
”همراهه کي ڇڏيو ٿي چيڙائي“ هن مرڪندي چيو هو پر تو ساڀيان ۾ چيو هو،
”چيڙائي...............؟ جي هن کي ايتري ڪاوڙ آهي ته اسان کي ايترو آرس آهي، مان آرس به..............“
”آرس..............! ذري گهٽ هن کان رڙ نڪري وئي هئي، ڇو ته پهريون ڀيرو جو تو واتان اوٺا ۽ اڻاوا لفظ ٻڌا هئائين،
”تون آرس به نه هارين............. ڇو ڇوري ڏنا ٿي ڇا ڪنهن مار جا پاڻي؟“
۽ خبر ٿي تنهنجي ”آرس“ لفظ منهنجي طبيعت تي ڪهڙو اثر ڪيو هو؟ خير هن ٻيهر ڳالهايو هو،
”ڇو توائيءَ ۾ آهين، ٿي آهي ڇا گڙ ٻڙ!؟“
”نه گڙ ٻڙ ته ڪانه پر هي انتظار“ تو پنهنجي انتظار ۽ اوسيئڙي واري ڪيفيت بيان ڪئي هئي ۽ هن وڏا وڏا ٽهڪ ڏيندي چيو هوءِ،
”انتظار............ مان سمجهان ٿو، اڳتي لاءِ اوهان کي ايترو انتظار ڪونه ڪرڻو پوندو. بس اوهان جي مٿي جو سُور اڄ ئي لاهبو، ڀلا ڪيئن ٿا پروگرام ڪيو؟ هو همراهه به شهر آيل آ، اچ، اچ ته اوهان جو اهو خفو به لاهجي“
تو سچ پچ خفا ٿيندي رُسامي جي انداز ۾ چيو هو،
”خفو............ اهو خفو آهي نه؟“
”مان ته کيس جهليو پر هن حجائتو ٿيندي چيو هوءِ،
”نه، خفو ناهي ته ٻيو وري ڇاهي، مڙئي اسان وچ ڪُٽيا......... توهان جي لاءِ ته ٿيو مزو پر اسان کي ڇا ٿو ڦٻي؟“ هن مذاق ئي مذاق ۾ سندءِ ڀيڻ ڏانهن اشارو ڪيو هو،
”جاڪون جو مائٽهن سان ڏيٺ ٿي اٿئي، تاڪون جو چئه ته ڏنو ٿي ڪو چنڊ بابت حال احوال؟ جڏهن به فون کڻ ته اهو مائٽ، اهو مائٽ، سو توکي مائٽ الله بخشي ڏي ۽ اسان اڳ لاءِ وري نه............. ۽ هن کي به ڪهڙو ياد رهيا آهيون.............“
”ڇو ٿا پرائو ٺڪر اسان جي سر ڀڃو، پر هن به ڪهڙو اوهان سان پويون پير ڏنو، ويچاري ڏهاڙي پئي اوهان جون پڇائون ڪري ۽ اوهان.............. ۽ اوهان اچي ويا شينهن ڪلهي، هاڻي ڪٿي ٿي اوهان کي ڪنهن جي ياد رهي“
هن پوءِ ڳالهه کي کٽائيندي اچڻ جو ٽائيم گهريو هوءِ، منهنجي سخت منع ڪرڻ باوجود، مان هاڻي تڪڙ ڪرڻ نه ٿي چاهي، ڇو ته تنهنجي ان نئين رُخ ”آرس نه هارڻ“ واري جملي مان کي نئين سِرِ سوچڻ تي مجبور ڪيو هو ۽ ان سوچڻ لاءِ مان کي ڪجهه وقت گهربو هو. ڇو ته مان ته توکي ڏٺو هو سدائين مٺو مرڪندي، مان کي ڪهڙي خبر ته تون اهڙي کَٽي ۽ کهري به آهين، تون اهڙا بازاري لفظ به ڪتب آڻي سگهين ٿي. ان منهنجي منع ڪرڻ باوجود ملاقات جو ٽائيم ٻئي ڏينهن ڏهين وڳي رکيو ويو هو ۽ ڪنهن ٿي ڄاتو ته هڪ ڏينهن اڳ ۾ ئي ملي وينداسين!؟ ڪاش اهو هڪ ڏينهن اڳ تون نه ملين ها، ڪاش پنهنجو ڀرم نه ڀڄي ها!!
پچان، کامان، پڄران، لڇان ۽ لوچان،
تَن ۾ تونس پرينءَ جي، پيان نه ڍاپان،
جي سمونڊ منهن ڪيان، ته سُرڪيائي هيڪڙي. (شاهه)

تنهنجي نه ملڻ تي جيترو پچيس، پڄريس ان کان ڪيئي ڀيرا وڌيڪ تنهنجي ملڻ تي لڇيس، ڦٿڪيس، ڀڳس، ڀُريس!
دوست ته ڪافي سوچرايو هو پر مان سوچيو الائي جي ڇو نه هو............. سچ پڇين ته مان سوچڻ واري سگهه ئي وڃائي ويٺو هوس. دوست جڏهن پاڻ واري خبر ٻڌي هئي ته چڙي پيو هو، مان واري ننڍڙي پارس کي پيار ڪندي چيو هئائين،
”اڙي مار پوئي، ههڙا ٻار! سهڻا، سٺا ٻار! گلن جهڙا سهڻا ٻار! ۽ توکي کپي ئي ڇا جو ٻيهر ٿو پاڻ ٽنگرائين پر مان جهليانءِ، مان ٻڌايانءِ ته جي اهڙو ڦاهو ڦڪين ته به ته شهر مان ته نه ڦڪجانءِ، ڇو ته اڄڪلهه شهر ۾ زهر وٺندين ته ان ۾ به ملاوت ملندئي، مان رهان ٿو شهر ۾، مان ڏٺو آهي شهر کي“
پوءِ هڪ ڏينهن ادهن به ذري گهٽ اهڙي ڳالهه ڪئي هئي. هن ٻڌايو هو اوهان جي آزاد ماحول، بلڪه آزاديءَ کان به ڇڙواڳيءَ بابت، تڏهن مان ايئن سمجهو هو ته شايد ساڙ ٿو پڄائي، چيو هئم،
”جيڪو ڪجهه توکي هٿ نه آيو، سو جي مان ٿو ماڻيان ته تون سڙين ٿو“
”نه بلڪل نه“ هن اک تي هٿ رکندي چيو هو،
”ڏس، ڪا غداري ڪبي؟“
”جي اهڙي ڳالهه ته ڇو لاٿئي گهير ۾؟“
”هرو ڀرو شادي ڇو، دوستي به ڪا خراب شئي ته ناهي، ياري به ته رکي ٿي سگهجي.“
”پر مان توکي ڌوڪو ڏيڻ نه ٿي چاهيو، تنهنجي ويساهه کي ڀڃڻ نه ٿي چاهيو، جنهن بنياد تي پنهنجي پريم جي ديوار ٻڌي هئي، مان ان کي ڪيرائڻ نه ٿي چاهيو.
ان وقت شايد رات جا ڏهه به وڄي چڪا هئا، جنهن وقت چانڊڪا ٽيچنگ هاسپيٽل پٺيان ڊاڪٽر هائوسز ۾ اسان پنهنجي هڪ ڊاڪٽر يار جي دعوت جا مزا ماڻي رهيا هئاسين جو ٻاهران ڪال بيل جو آواز آيو هو. اسان واري ميزبان جو نوڪر وڌي ٻاهرين دروازي تي آيو هو. چند سيڪنڊن ۾ ساڻس گڏ هڪ ٻيو همراهه اندر ڪمري ۾ داخل ٿيو هو. هو ڏاڍي جلدائيءَ ۾ هو، ان جلدائيءَ باوجود هو اسان سان مليو، رسمن دعا سلام ٿيو، واقفيت ته اسان جي به هيس پر اهڙي ڪا خاص گهرائپ ڪانه، هو پوءِ پاڻ واري ميزبان کي هٿ کان وٺي ٻاهر ڇڪي ويو، هنن جيڪي سرٻاٽون ڪيون، انهن مان نتيجو ڪڍڻ اهڙو ڪو ڏکيو به ڪين هو پر پوءِ به واپس ايندي پاڻ واري ميزبان پنهنجي مهمانداريءَ جو حق ادا ڪندي پڇيو،
”موڊ هجي ته، ڪنهن مائيءَ جو درشن ڪجي؟“
تڏهن مان کان اڳ ئي ادهن چيو هو.
”خير جي ڪم ۾ ڪا دير، پر ڪيئن!؟“
”همراهه آهن ڏاڍا خفتي، ٻه مايون هڻي آيا آهن.“
”سڄيون ساريون ٻه..........!؟ ڪيئن............؟ ڪٿان..........؟ آءُ ويهه ته“
”ها، پر هو گاڏيءَ ۾..............“
”اڙي وڃ بابا، اسد کي چئه ته وٺي ٻنهي کي ڪمري ۾ ويهارين“ ميزبان پنهنجي خدمتگار کي حڪم ڏنو هو، جنهن پٺيان هو ٻاهر نڪري ويو هو. هن همراهه پوءِ ٻڌايو هو،
”مان ۽ اسد پرسڪون ريسٽوران جي لان ۾ ويٺا هئاسين جو پري کان هڪ رڪشو سمبارا اِن واري روڊ کان ظاهر ٿيو. رڪشي جو رُخ گهنٽي ڦاٽڪ ڏانهن هو، جڏهن اسان وٽان لانگهائو ٿيو ته اسد اک هنئي،
”پڪ ئي پڪ ويڪائو مال آهي“
پوءِ ته اسان به لاتيسين گاڏي پٺيان، مزي جي ڳالهه، بولان ميل به ڪا اچڻ واري هئي ڇو ته ان وقت ڦاٽڪ بند هو، اسان پاڻ واري گاڏي او هيئنءَ رڪشي برابر اچي جهلي، مان کليل شيشي مان ئي چيو،
”لهو“
هڪڙيءَ مرڪي چيو،
”ڪو واقف؟“
چيم،
”اسان سان به اهڙا ليکا“
ايئن ڪندي اسد به چشمي جا شيشا صاف ڪندو ڪمري ۾ آيو. دعا سلام ٿي، ادهن سان ڏاڍي اُڪير مان مليو.
”آءُ جاني............ تون وري ڪڏهن کان؟
”بس رات ئي پهتو آهيان“
”پڙهائيءَ جو ڏي احوال ۽ يار اوهان ته مزن ۾ آهيو، ڪراچيءَ جو حسن، ڪراچيءَ جون رنگينيون، هت هالو چالو نرس به اسان لاءِ مرشدياڻي لڳي ويٺي آهي“
”هاڻي ڇڏيو احوالن کي، اهي ڳالهيون پوءِ جون، وري پرايون مايون پهچائڻيون به ...............“
عبدالهاديءَ جي اهڙي تڪڙ تي ادهِن پڇيو هو،
”ڪر خبر ٿي وڃن ٻه ٻه هٿ؟“
مان چيو هو،
”اڙي يار ڏٻرن ڏاندن تي ڀلا ڪهڙي شرط“
”گوءِ جو ميدان ته اڃا پري آ، تو هاڻي ئي سستي لکائي آ“
ميزبان به مرڪندي اهڙي آڇ ڪئي هئي.
”جي هجي موڊ ته............. سچي............ سنگت سان ڪهڙا حجاب“
”ڇڏيو غريبن کي ته پنهنجي محنت جو ڦل کائن“
عبدالهاديءَ چيو هو،
”بابا اسان ته ٿياسين عوام جا خدمتگار“
”چڱو، اڳ اوهان ڇڪيو پوءِ پاڻ به پٺتي ڪونه رهنداسين“ چوندي چوندي مان به اٿي پيو هئس. ايئن ئي مرڪندا مشڪندا ان ڪمري جي دروازي تي آياسين، جنهن ۾ هڪ ٻيءَ مائيءَ سان گڏ تون به سلهاڙي ويٺي هئينءَ، اسان مان اڳ ۾ ڪير هو؟ ڪنهن تي تنهنجي پهرين نظر پئي جو، تون منهن ٻئي طرف ڪري پاڻ لڪائڻ جي ڪئي هئي؟ مان ته توکي ڪين سڃاتو هو پر تنهنجي ان ادا تي مرڪي ڏنو هومِ، ان وقت ادهن جيڪو پيئڻ کائڻ جو رند ليکيو ويندو آهي سو پنهنجي رندي ڏيکاريندي تنهنجي سرتيءَ جي مُک کي ڇهندي تو مٿان آيو هو، تنهنجا هٿ سندءِ چهري تان هٽائي توکي چتائي ڏٺو هو، تنهن بعد،
”ذليل، ڪميني............“ چوندي، تنهنجي چهري تي گهروڙي بجو ڏنو هئائين ۽ پوءِ تڪڙو تڪڙو ڪمري مان نڪري ويو هو. سڃاتو ته تو به ڪونه هو، تڏهن ته تڪڙ ۾، شال اوڍيندي غصي مان وڦلي پئي هُئينءَ، تنهنجي ان وقت واري ڪيفيت جي ته ڳالهه ئي ٻي پر اهو سچ آهي مان کي تون ڏاڍو وڻين هئينءَ. نڪ ڊگهو، چپ سنها، جسم ڀورو، هڏ ڪاٺ سان، ڪونج جيان ڊگهي ڳچي، هندستاني فلمن جي هيروئن نوتنِ جهڙا پار پتا، تنهنجي ان تڪڙ ۽ اٻهري معاملي کي نه سمجهندي به تنهنجي سرتيءَ ۽ منهنجن يارن توکي ڏاڍو روڪيو هو. ان ريڙهه پيڙهه ۾ جيترا دفعا تنهنجو آواز آيو هو، اوترائي ڀيرا مان ڪنايو هو. مان ڇرڪ ڀريو هو، مان کي اهو آواز ڄاتل سڃاتل لڳو هو. سچ پچ منهنجي دل ان وقت ٻولايو هو، اها تون آهين............ تون ئي آهين.............!! تون ئي ته هئينءَ!!

هن بنگلي ۾ هن بنگلي ۾......!!

ههڙي بي عزتي.............؟ ههڙو مُٺ ۾ ساهه...........؟ آخر، آءٌ هت ڇا لاءِ پيو ڳَهان، هِت منهنجو ڇا؟ ڪهڙا ڪارخانا، ڪهڙي جائداد“ هي بنگلو، هي پلاٽ، منهنجو ڪهڙو حصو پتي؟ اُهي ۽ اهڙا سوين سوال منهنجي مٿي ۾ ڦرڻ لڳا. مان قريب ستل زال ڏانهن ڏٺو، جيڪا ڊپ ۽ ڪاوڙ وچان پنهنجي اٺن مهينن جي ڌيءُ کي ڪڪڙ جيان ڪوڙي ۾ لڪايون، اکيون ڇت ۾ اٽڪايون نه ڄاڻ ڪهڙن ويچارن ۾ ورتل نظر آئي. ڪيئن به پر ماحول ڏاڍو ڳنڀير هو. هن پاسو بدلائيندي پنهنجي ڳڻتي ظاهر ڪندي چيو،
”نه، نه هت مان ڪانه رهنديسانءِ ۽ تون به............ چئه پنهنجي صاحب کي، ٻڌاءِ پنهنجي صاحب کي، مان کي، مان کي هن بنگلي کان سخت نفرت آهي ۽ تو واري صاحب کان به“
مان ڏٺو هن جي لهجي ۾ نفرت ۽ خوف ڀريل هو، هن جي دل تي جيڪو بار هو، سو لاهڻ لاءِ بي چين هئي، تڏهن به مان کيس منع ڪئي.
”نه، نه ايئن نه چئه، ايئن نه ڳالهائبو آهي صاحبن لاءِ“
”ڇو ڪونه ڳالهائبو آهي“ هوءَ وڌيڪ بگڙي پئي، ”ڪاڻيون ريهاڻيون ڪڍينس ته تون ڪڍينس، مان کلو به نه هڻانس“
”مار پَوَئي خدا جي هوش ڪر، هوش ڪر، اڄ ڏسين ٿي ڪنڌيءَ کي به ڪن آهن، ٿي نه پوي ڪا اُبتي سبتي“
”پر مانکي ته ٻڌاءِ“ هن ڪاڪڙي تي زور ڏنو، ”پرائي بزڪري ڏيندي ڏيندي عمر برباد ڪيئي، ڪهڙو سُک ورتوسين، اهي نوڪر جا نوڪر“
مان وڌيڪ ٽِيڪي ۾ پوڻ کان پاڻ پالهو ڪندي ڀر ۾ ستل ننڍڙي پٽ جي مٿي تي هٿ ڦيريو، جيڪو ٻليءَ جي ٻلونگڙي جيان اڃا سوڌو منهنجي ڇاتيءَ سان چنبڙيل هو. مان ڏٺو اڃان تائين خوف ۽ هراس مٿس ڇانيل هو. سندس سينو تنبوري جيان وڄي رهيو هو. ان وقت گهڙيال تي نظر وڌم، رات جا تقريبن ٻه ٿي چڪا هئا. زال کي چيم،
”ڏسين ٿي وقت ڇا ٿيو آهي، اٿ، اٿ بلب وساءِ“
”ها پر مان ڪانه ترسنديسانءِ“
”موڳي ڇو ٿي دل لاهين، يا ته اچڻ لاءِ به اڇاتري يا ته............“
”ها ها............ مان کي هن وقت، هن گهڙيءَ ڳوٺ پهچاءِ، ههڙيون بي عزتيون، ههڙيون تاديون، مان باهه ڏيانس ڪهڙيءَ ڪاريءَ کاڌو مان کي جو هن بنگلي ۾ آيس“ هوءَ هاڻي زبردست بغاوت تي لهي آئي هئي. مان ڄاتو ته هوءَ حق تي آهي پر هن وقت، هن گهڙيءَ............. ڪهڙي منهنجي حيثيت؟ ڪهڙا رعب هلايان. نوڪر، ٻن پئسن جو غلام ۽ غلام جي به پنهنجي ڪا مرضي!! چيم،
”پاڳل نه ٿيءُ، سج ته اڀرڻ ڏي، صاحب سان به ته وات ٽڪاڻي ڪيان“ مان ڏٺو منهنجي ڏڍ ڏيڻ تي به هن جي ڇتڪتائي ڍري ڪانه ٿي، هن جي ڇتڪتائي ته ڍري ڪانه ٿي رهندو منهنجي ڇتڪتائي وڌي وئي. ايئن لڳو ڄڻ زال گڏ هاڻي هاڻي مانکي به ڇتي ڪتي چڪ پاتو هجي!
”چئه پنهنجي صاحب کي، ٻڌاءِ پنهنجي صاحب کي“
اهي اهڙا ته اُڏام جيوڙا هيا جيڪي منهنجي رت ۾ ملي جسم ۾ ڊوڙي رهيا هئا. وڦلي پيس،
”ڀينسان چري................ ڪهڙي خبر کيس ته مان ڪهڙا نه ڪشالا ڪاٽي سندس گڏ رهڻ واري فرمائش پوري ڪئي ۽ هاڻي وري، ڪونه رهنديس........... ڳوٺ پهچاءِ........... نفرت آهي............ ڪهڙو سُک ورتوسين!!؟
مان کي ياد ٿو اچي جڏهن صاحب جيل جهليل هو ممي پيڪاڻي، تڏهن هڪ ڏينهن جڏهن مائٽ ڳوٺان ڪنهن بيمار کي کڻائي اچي بنگلي تي پهتا هئا ته اصلي کُٿي نه ٿي پُڳي. مائٽياڻين سان ڏاڍيون ڊاڙون ڊڇون هنيون هئائين، وڏي فخر سان پئي چيائين،
”ادي، هت ته بس مزا ئي مزا آهن، قسم خدا جو نويڪلو بنگلو، سُٺا اوچا کاڌا، ڪارين، جيپن جا چڪر، اديءَ کي چوان شهر بازارون گهمڻ جا مزا، بس مان ڇا ٻڌايان................!!“
ٻيو ته الائي ڇا ڇا چيو هئائين پر اهي لفظ ته مان پنهنجن گنهگار ڪنن سان ٻڌا هئا ۽ وري شاديءَ واري رات ئي واعدو ورتو هئائين،
”ڪاراچي گهمائيندين نه؟ پاڻ سان گڏ رهائيندين نه؟............. نه، نه مان مان هت اڪيلي رهي ساهيڙين جا مهڻا ڪونه سهنديس، اهڙي، اهڙي ته ڇڏ صاحبن جي نوڪري، بک هت به ڪونه مرنداسين.............. پر مان ڊاڙ هنئي آهي، هان، هان وٺي هلندين نه، پاڻ سان گڏ ڪرائيندي نه ڪاراچيءَ جا سير؟ رهائيندي نه پاڻ سان گڏ؟“
هن جو انگل ته پنهنجي جاءِ تي پر پرڻي کان اڳ ئي بابا چيو هو،
”پٽ صاحب وڏو اوئين توسان راضي پازي آهي، ڪرينس ڪو سوال شاديءَ کان پوءِ ٻار پاڻ سان گڏ رهائڻ جو“
۽ سهرو ته اڳ ۾ ئي تقريران ڪرڻ لڳو،
”ٻچا چوندا آهن، رن ران سان، گهوڙي لغام سان............ سو چڱو پڄئي ته جاتي پاڻ اُتي زال، متان پٺيان ڇڏيون وڃين ته پوءِ رنون وڙهي وڙهي ڍينگو ڍيري ٿي پون ۽ پوءِ وتو پيءُ پٽ ڇينهرا شبيرا ڪرائيندا“
۽ اڄ.............. اڄ جي ڳالهه ته پوءِ جي پر مان پنهنجي ڳالهه ڪريان، پنجين جماعت پڙهندو هئس جو هڪ ڏينهن وڏو صاحب ڳوٺ آيو، آيو به ايامن کان پوءِ هو. ٻين ماڻهن جيان بابا به صاحب سان ملڻ هليو، ساڻ مان کي به کنيائين. مان ته صاحب کي پهريون ڀيرو ڏٺو، مان کي ته صاحب ڏاڍو چڱو ماڻهو نظر آيو، ننڍي صاحب جهڙا ته ويهان لهي. صاحب بابي سان ڏاڍو حجائتو ٿي مليو.
”آءُ ڙي منهنجا يار غلام الله خان.............“
بابا ڊڪي وڃي پيرن تي ڪري پيس، صاحب وڏي کيس ڀاڪر ۾ ڀريندي مرڪي چيو،
”نه، نه ايئن نه، ايئن نه“
وري بابا هيٺ منجليءَ تي ويهڻ جي ڪئي، پوءِ ته صاحب وڏو صفا چڙي پيو هو،
”اڙي.............!! تون ننڍڙي جو يار، تنهنجا به اهڙا ليکا ڇا، مان ڪو رئيس وڏو آهيان، اٿ، اٿ مٿي ٿي ويهه“
مان کي اڃان تائين ياد آ، بابا هٿ جوڙيندي نيازمنديءَ سان چيو هو،
”صاحب اسين ٿياسين راڄ، اسان جو ڪو اوهان جي جُتيءَ ۾ پير پوندو“
”اڙي هاڻي ڇڏ ڀيٽون، اٿ، اٿ“ ۽ پوءِ منشيءَ کي سڏيندي چيو هئائين،
”غلام الله کي ڪرسي کڻائي ڏي“
بابو ويهي ڇا صفا پِڙُ ڪڍي بيٺو،
”اها ڪنهن جي ڳالهه باشاهن سامهون.............“
پر پوءِ ٻين ڪيترن ماڻهن جو اچي ورايس، تڏهن مس مس ويٺو، سوبه ڪرسيءَ تي نه، مان کي ٻانهن کان وٺي هلي اچي کٽ تي ويٺو.“
ابوءِ............. ماڻهو ته صاحب وڏو ٻيو مڙئي ڪوڙ، ڪاٿي آهن اڄ اهڙا ماڻهو، وڏي صاحب لاءِ ته اڄ به مشهور آهي، ڀائين،
”صاحب وڏو جڏهن ڳڙيءَ چڙهيو، اها سندس پڙهائيءَ واري زماني جي ئي ڳالهه آهي. سندس والد رئيس شاهنواز خان منجهس رئيس ٿيڻ واري چوس وجهڻ چاهي هئي. هڪ ڀيري منشي ساڻ ڏئي بٽئي ڪرڻ واسطي ديري تي موڪليائينس، بٽئي وري ڇا............! سنئين راند سونٽي جي، ٻيڙي ٻڏي کوٽي جي، منشين جي نه ڏٺائين ڀريل بندين ۽ ڪارن اکرن کي ۽ ٻيا حساب ڪتاب، ٽويا، ٽٻڻا ڪڍيائين ڪڙمين جا، قرض، تقابيون ۽ کڻتون معاف ڪري اَنَ جي اڌو اڌ بٽئي ڪري اچي گهر نڪتو. سندس اهڙن ارڪانن کي ڏسي وري نه ڪڏهن رئيس وڏي ٻيهر بٽئيءَ تي موڪليس. چي،
”پُٽ، توکان وڏيرپ هلائڻ ڏکي!“
رئيس شاهنواز لاءِ ته اهو به مشهور آهي ڀائين،
”اڇو ان پٽيءَ تي، ڇڏڻ سندس لاءِ گار هو، بٽئي کنئي کان پوءِ ويچاري هاريءَ کي سکڻو بوڇڻ ڪلهي تي، ٻارهو ئي رئيس جو ڳيجهو، باقي ڪڙمي وري اهڙا سياڻا جو ڪُڍي ڪاڍاري، پونجن پڙن بهاني پنهنجي وروءَ جيترو اَنُ، پلال ۽ بُهه جي کرن ۾ لڪايو ڇڏين ۽ پوءِ لپ چڪو ڪري گاڏيءَ جي منجي ۾، مٿان پلال، بُهه، هيٺان هڻي ايئن پيا پورهيو ڪندا هئا.
رئيس شاهنواز خان رعايا مٿان پنهنجا قاعدا، قانون زوريءَ مڙهيندو هو ۽ جيڪو به چون چران ڪندو هو ان کي ڳوٺ ڇڏڻ جو حڪم ٿيندو هو. اڃا به ڪنهن سُستي ڏيکاري ته سندس سڀ الهه تلهه ڦري رئيس جي گودام ۾ جمع ڪرائي کيس لتون، مڪون هڻي بي عزتو ۽ بڇڙو ڪري زمين تان بي دخل ڪيو ويندو هو. پوءِ زمين ته زمين، جاءِ جو سڀ سمورو سامان ڪاٺ ڪِلو، ڪچيون پڪيون سِران رئيس جي ملڪيت، پٽ ته هونئن ئي رئيس جي اختيار ۾. ايئن ئي ڪيترائي خاندان تڙجي ويا، ڏتڙجي ويا، پنهنجا اباڻا ڪک ڇڏي پرديسي بنجي ويا ۽ وري نه تن جو ڪو پتو کرو لڳو!!
رئيس جون دائمي بيگرون ۽ ٻيا حق خلق خدا مٿان بدستور قائم رهيا. ايئن ئي هن ڳوٺ جا مسڪين ۽ بي پهچ انسان رئيس آڏو گهاڻي ۾ ٻڌل ڍڳن جيان ڏينهن رات وهندا ۽ ڳهندا رهيا. رئيس جي حڪم سواءِ سندس ڳوٺ ۽ جاگير ڇڏي نه ٿي سگهيا.
رئيس زندگيءَ جا سڀ ڇيڙا نبيرا ڪندو، ماڻهن ۽ شين تي حڪم هلائڻ جا سڀ سمورا اختيار رکندو. ٻُڌڻ ۾ ته اهو به اچي ٿو ته هِن خاندان کي پنهنجا جيل هوندا هئا، ماڻهو ويچارا ڪاٺ ۾ واڙيا ويندا هئا! ماڻهو سوريءَ چاڙهيا ويندا هئا!
رئيس جي جاگير مان پکي، پُرنج ۽ هرڻ ڦاڙهو يا ڪو ٻيو جانور مارڻ جي منع! رئيس سڳوري جي سواريءَ آڏو اچڻ جي منع! رئيس جي ٻارن لاءِ اُٺن جا ڪجاوا ۽ ڍڪ گاڏيون، رئيس جي سواريءَ لاءِ اُٺ، گهوڙا، مافعا ۽ هندورا ۽ ماڻهن جي ڪلهن تي رکيل ڏوليون. انهن سڀني ساهه منجهائيندڙ، رت سڪائيندڙ مصيبتن سان گڏ رئيس جون خون چوسيندڙ بلائون، ڪاراوا، ڪمدار ۽ منشي مڙا هر وقت مُنڪر نڪير جيان ويچارن عام ماڻهن جي ڪلهن تي سوار!!
رئيس جي پوئين ٽائيم ۾ هندن جي هندستان لڏ پلاڻ وقت ڪنهن هندوءَ ڳوٺ جي غريب علي خان تي پنج، ست جريب زمين جو ڪو ايشپو ڪيو. هندوءَ پاڻ لکائي پڙهائي دستاويز ڪري ڏنس. پئي جو خبر رئيس کي تنهن ڪچو پڪو فصل لُڻائي زمين تان بي دخل ڪري ڇڏيس. جڏهن جو علي خان ٻه قرآن ڪڇ ۾، نياڻيون ساڻ ڪري بنگلي تي نڪتو ته رئيس مرحيائت صفا آپي مان نڪري ويو، قرآن کسائي بنگلي ۾ رکرايائين، علي خان کي بڇڙو بي عزتو ڪري ڳوٺ ڇڏايائين.
رئيس جي ڀيٽ ۾ سندس پٽ صاحب وڏو وري ڏاڍو قربائتو ۽ سيبائتو نڪتو. صاحب وڏي کان موڪلائڻ مهل صاحب پڇيو،
”غلام الله خان هي نينگر ڇا ٿيئي؟“
”صاحب پٽ آهي“ بابا چيو. جنهن تي صاحب دلچسپي وٺندي مرڪي چيو هو،
”اڙي جائي ڪر خبر گهڻو اولاد ٿئي؟“
”صاحب ٽي پٽ ٻه نياڻيون“
”چڱو ٿيو، چڱو ٿيو، اهي به گنج آهن“ صاحب خوشيءَ جو اظهار ڪندي چيو هو،
”ڀلا ڪو پڙهيو يا سڀ پنهنجي پيڙهيءَ تي؟“
”صاحب پهريٺي ته پڙهيو ڪونه، سو ته پاڻ سان گڏ پوکي راهيءَ ۾، خدا جي قدرت ٻيو ته مورئون اسڪول ئي نه ويو ۽ اجهو هي ٽيون ساماڻو آهي، جيڪو پنجون درجو پڙهي پيو.“
”پڙهائينس، پڙهائينس، پڙهڻ ڏاڍو چڱو آهي. ڏسين ٿو اسان کي، انهن ٻن اکرن هن مانيءَ رسايو آهي نه ته جيڪر...........“
”ها پر صاحب اڳتي جا خرچ ڏاڍا اڻاوا آهن“ بابي لاچاري ڏيکاريندي چيو هو، ”اسين غريب ماڻهو ڪونه ٿا پڄي سگهون، اجايو جو ويٺو ايمان ٻوڙيان، بس اهي پنج پڙهي پيو تڏي به گنج ٿيو، پڇاڙيءَ پير سوجهرو ته هوندس“
صاحب وڏي پوءِ ڪا گهڙي مان کي گهوريندي (مان کي اڄ به سندس اها گُهور ياد آهي) ۽ پوءِ افسوس جو ساهه کڻندي کيسي ۾ هٿ هنيو.
”غلام الله پڙهڻ ڏاڍو چڱو آهي............“ صاحب مان کي پنج روپيه خرچي ڏيڻا ڪيا، جيڪي بابا وٺڻ ڪين ٿي ڏنا. تڏهن صاحب چيو،
”ڇڏينس، ڇڏينس مان پنهنجي رضا خوشيءَ ٿو ڏيان“ ۽ پوءِ ڪجهه سوچي چيو هئائين،
”غلام الله نينگر مانکي ڏي ته پاڻ سان گڏ ورتيون وڃانس، مڙئي تنهنجي گهر جو بار هلڪو ٿي پوندو، پر جي ادا پڙهائينس ته خرچ ڏيڻ لاءِ مان تيار آهيان.“
”صاحب اوهان جا لک لک ٿورا“ بابي جو احسانمنديءَ جي بار سبب ڪنڌ هيٺ ٿي ويو هو، تڏهن چيو هئائين،
”صاحب واريءَ جو پنڌ آ، اسان ٿڪجي پئون الائي اوهان، تهان جي هيءَ ئي عزت اسان لاءِ ڪافي آهي.“
ايئن ئي صاحب کان موڪلايوسين، گهر آياسين، بابا امان سان صاحب وارو سربستو احوال ڪيو، امان صفا پِڙُ ڪڍي بيٺي،
”اهو سون ئي گهوريو جيڪو ڪن ڇني، مان کي پيٽ ڄڻيو آ ڪو لڌو ٿورئي اٿم جي کُهجي پيو آهين، نٿو پالي سگهين ته پوءِ ٻڌائين ڇو نه ٿو.“
بابي ڪيترائي سبز باغ ڏيکاريس، گهڻيون ئي لالچون ڏنس،
”تو، اسان کان سُکيو ٽُڪر کائيندو، پاڻ جيڏن کان چڱو پهريندو، پائيندو، ڪنهن جي محتاجي ڪانه ٿيندس، صاحب ڏاڍو سٺو ماڻهو آهي، صاحب گهٽ ڪونه گهرندس. شهر ۾ رهي شهري ٿي پوندو، چڱن جي صحبت کيس چڱو بڻائيندي، ٺهيو ٺُڪيو، پَهريو سَهريو جيپن ڪارن تي چڪر کائيندو، ڪاراچي ڪو معمولي شهر ٿورئي آهي، ڪاراچي ڪا هت ٿورئي آهي، ڪاراچي ڏسندو، ڪاراچيءَ جون بزارون گهمندو، کيل تماشا ناچ گانا ڏسندو ۽ هت ڇاهي............؟ ............ مان ڀانئيان ٿو جيڪي سي چار ڪوڏيون اسان ڏانهن به مُنجندو.“
پر امان چوي،
”اها ڪنهن جي ڳالهه، سوگهو ڪر اهو سڀ ڪجهه مان ٿي پري، پرديس تي معصومڙو ڪڍي ڏيان“
سچ پچ مان به دل هڻي ويس پر اهڙيون ڳالهيون ٻڌي کَلَ سَڙيي مان واري ڀاءُ جي دل هِرکي پئي،
”بابا مان ٿو وڃان صاحب وڏي ساڻ، هت اُس ۾ مال چاري چاري کَل ئي کري وئي آهي، ڇُٽي پوندس ههڙن ڏوجهرن کان“
پر پوءِ بابا هيٺيون مٿيون ڏنيون ته مان بلڪل تيار ٿي ويس، صاحب جيترا ڏينهن ڳوٺ رهيو، اسان جي گهر ڪروڌ ۽ ڀنڊڻ رهيو. ايسيتائين جو صاحب پاران بنگلي تان سڏ آيو ته زڪوات جا لٽا ڪپڙا ۽ روڪ پئسا وٺي وڃو ته امان اوڏانهن به نه وئي، جڏهن ته ڳوٺ جون کوڙ ساتريون مايون ڊُڪنديون ڀڄنديون ويون.
۽ آدم سِرُ الاهي آ، انسان ڏاڍو نِرڄو آهي، پيٽ به ڪهڙا نه ٿو ڪشالا ڪرائي. نيٺ روئي رڙي بابي، امان ۽ ادن کان موڪلائي وڃي صاحب جي گاڏيءَ ۾ ويٺس، ان ڳالهه کي اڄ چوڏنهن سال ٿي چڪا آهن. اڄ ٿو سوچان، ڪنهن چيو پئي ڪراچيءَ ايندس!؟ هن بنگلي، هن ماحول ۾ پلجي، نپجي، نوڪري چاڪري ڏيندي ڏيندي وڏو ٿيندس ۽ آخر ۾ خوار خراب ٿي نڪرندس!!
مان ڀانئيان ٿو اڄ منهنجي عمر پنجويهه کن سال ٿيندي، جڏهن ته نون سالن جي ڄمار ۾ هتي هن بنگلي ۾ آيو هئس. ان وچ ۾ ڪراچي صاحب وڏي يا ننڍي سان گڏ سندن بنگلي ۾ رهندي ڪيتريون ئي وڻندڙ اڻ وڻندڙ ڳالهيون ٿي گذريون آهن، جن جي جيڪڏهن پُڇ کي وٺبو ته وينديون اينگهنديون، ڊگهيون ٿينديون، ان ڪري وٺ ڪم جي ڳالهه کي، اڄ وڏو صاحب ڪونهي، صاحب وڏي جا ملائڪ ٿا ٻڌن، اسان جو به پنڌ اوڏانهن آهي، ڳالهه انصاف جي ڪبي ته صاحب وڏو پنهنجي سِرِ ڏاڍو سٺو هو، وڏو خدا ترس، ديندار، حق پرست، کل مک ۽ ملنسار هو. نه رڳو وڏو صاحب پر سندس بيگم صاحبه جنهن کي اسان سڀئي نوڪر ممي ممي ڪري ڪوٺيندا آهيون سا به ڏاڍي سڀاءَ واري، ڀل چڪ معاف ڪندڙ، ڪهل ٻاجهه آڻيندڙ، اسان نوڪرن کي پنهنجي اولاد وانگر ڀائيندڙ.
وڏو صاحب پاڻ هڪ وڏو انجنيئر هو پر کيس ٻيا به کوڙ ساترا ڌنڌا هئا. هڪ هوٽل جيڪو ٺيڪي تي، هڪ اڏاوتن جي ڪمپني. ڪجهه سالن ۾ اڪيلي ۽ سڪيلڌي پٽ کي ولايت پڙهڻ لاءِ موڪليائون. گهر ۾ بس اسان نوڪر ۽ پاڻ ڇڙا ٻه سِرَ. مان سان ته سندس ٻٽيهه دليون هيون، او اصلي عيد براد تي به ڳوٺ موڪل ڪونه ڏين، البته پئسو ڏوڪڙ سو منهنجي مائٽن ڏانهن يا مان کي کوڙ ڏين. وري صاحب ڪنهن قضاني جي ڳوٺ سنبري ته مميءَ سان گڏ مان کي به ساڻ وٺي هلي. منهنجي عزت، لٽو ڪپڙو، ٺٺ ٺانگر ڏسي نه رڳو ڳوٺ جا ٻيا ٻار پر منهنجا پنهنجا ڀائر به پيا ريس ڪن، ”بخت ............. ڀيڻ جو ڪوري به ڪلارڪ ٿا ٿين، ها ادا ڪر مزا، اسان جي ڀاڳ ۾ هئا جو ٿاٻا لکيل“
خوش بابا به ڏاڍو هو، ڇو ته منهنجي موڪليل پئسن مان دڪاندار جو قرض سندس مٿان لهي پوندو هو. بس ڏکي هئي ته هڪ امان هئي، حالانڪه هن کي خبر هئي ته مان صاحبن وٽ ڏاڍو خوش آهيان. ڪا ڳڻتي ڳاراڻو ڪونهي ۽ نه ئي اهڙي ڪا گهڻي محنت مشقت ڪرڻي ٿي پئي، پر جڏهن به ڳوٺ اچان ته امان اصل ڀاڪر ڪڍي ئي ڪونه، روئي روئي جو اصلي راههَ پاڻين جا، پرچائيندي ٿڪجي پئون.
بنگلي جو ماحول ڏاڍو ماٺو ۽ سنجيدو. ان ماٺي ماحول ۾ اوچتو ڦيرو تڏهن آيو، جڏهن ننڍي صاحب جا ولايت مان موٽڻ جا سانباها ٿيڻ لڳا. ان ڏينهن بنگلي ۾ وڏو هنگامو ٿيو. پاڙو پنبو، اوري پري جي ڏيٺ ويٺ وارا وڏا وڏا ماڻهو اچي ڪٺا ٿيا. ان ڏينهن صاحب وڏو ۽ ممي ڏاڍو خوش هئا. ڇو ته سندن اڪيلو ۽ سڪيلڌو پٽ ولايت مان وڏا وڏا امتحان پاس ڪري وطن موٽيو هو. خوش اسان نوڪر به ڏاڍو هئاسين، وڌي واڙي لڳي ڀاڳ، ٻيو نه ته عيد براد، وڏي ڏڻ، وار تي وڏي صاحب ۽ مميءَ کانسواءِ هڪ ٽيون ماڻهو به کيسي خرچي ڏيندو، ولايت جي سوکڙين پاکڙين سان نوازيندو. نوجوان صاحب نون خيالن، نون نظارن بابت احوال ڏيندو، اوري پري سڄي شهر جا سير سپاٽا ڪرائيندو. گهر ۾ ناچ گانا، ٽي وي، وي سي آر، مزيدار محفلون مچائيندو. پر ٿيو ايئن نه، جيئن اسان سوچيو هو. ٿيو ايئن جو ننڍو صاحب وڏي صاحب ۽ مميءَ جي بنهه اُبتڙ طبيعت جو نڪري پيو. ننڍو صاحب ڇا آيو، اسان نوڪرن لاءِ ڄڻ قيامت آئي. سندس اهڙا نٽ نخرا ۽ الٽا سڌا سوال جواب جو اسان نوڪرن جو ته اصلي دم نڪري ويو ننڍو صاحب طبيعت جو رخو، سخت، شوم، آدم بيزار، تنهائي پسند، سخت هوڏي، اسان رات کي چئون رات ته هو چوي ڏينهن. هڪ ڏينهن سڏي چيائين،
”اڙي ڇورا، هي پکو ۽ بلب هڪ ئي بٽڻ تي ڪيئن ٿا هلن؟“
”فٽنگ دوران مستريءَ هڪ فيوز تي ٻه ڪنيڪشنون رکيون هيون“ ڊڄندي ڊڄندي چيم، جنهن تي ننڍو صاحب ڏاڍو چڙي پيو.
”ايئن ناهي، ايئن نه ٿيندو آ، هڪ فيوز تي ڀلا ڪي ٻه لائينون به هلنديون؟“
۽ مان چپ، صاحب ننڍو ڪنجوس به هڪ درجي جو، ليکي چوکي جو ڏاڍو ڀَڙُ، اصلي پائي پائيءَ جو حساب وٺندو. فوٽو اسٽيٽ ڪاڳر لاءِ هڪ روپيو ڏيندو ته پنجاهه پئسا به واپس وٺندو! ڪڏهن ڪڏهن سندس غير حاضريءَ ۾ سندس ئي ڪمري مان ٽيليفون ڪندس. هن کي اها ڪا خبر پئجي وئي. پوءِ جي ٻاهر وڃي ته فون جو ڊائل ڪڍيون وڃي. مان وري فالتو ڊائل هٿ ڪيو. ڪجهه ڏينهن کان پوءِ ڊائل ڪڍڻ ڇڏي ڏنائين. هڪ ڏينهن اوچتو سندس سڏ ٿيو گهرائي دٻڙاٽ پٽيائين،
”ڏسِ ڪمينا، ڪنهن سان ڳالهائيندو آهين؟ ڪيڏانهن فون ڪندو آهين؟“
منهنجا ته وائيسر ئي ڍلا ٿي ويا، ڪڇان ته ڪڇان ڇا؟ هيٺ ڪنڌ ڪري بيهي رهيس. پوءِ جو جاچ ڪريان ته ڪمري ۾ آٽو ريورس ٽيپ رڪارڊ آن لڳو پيو آهي. پوءِ ته مان به کنجي لاٿو مانس.
اسان پئي خوش ٿياسين، صاحب ننڍو ولايت مان پڙهي موٽندو، ڏاڍا مزا وٺرائيندو، گهمائيندو، کارائيندو پر هت ته معاملو ئي الٽو ٿي پيو.
ايئن ئي وقت ويندو رهيو، ڏينهن گذرندا رهيا، مان ڪافي وقت تائين ڳوٺ ڪونه آيو هئس ان ڪري صاحب وڏي کان اجازت وٺي ڳوٺ آيس. دل ۾ اهو ئي خيال ڪري ته هن ڀيري ٻارن کي ساڻ وٺي بنگلي تي رهائيندس. هونءَ شاديءَ کان پوءِ وڏي صاحب کان اهڙي اجازت به گهري هيم. صاحب چيو هو،
”ننڍي صاحب وارو نئون بنگلو جڙي راس ٿئي ته اتي ئي تولاءِ به رهڻ جو الڳ ڪواٽر ٺهرائيندس“ ۽ سو ڪواٽر به جڙي راس ٿيو. مان ڳوٺ اڃا انهن ئي صلاحن ۾ هيس ته جو اوچتو منشيءَ جو نياپو پهتو،
”وڏو صاحب گذاري ويو!! سو بنگلي تان فون آيو آ ته جلدي ڪراچيءَ پهچي وڃ!!“
”اڙي..............!!“ مان کان دانهن نڪري وئي، ”اڃان ٽيون ڏينهن ئي ته کائنس موڪلائي آيو آهيان، ايتري ۾...........!!؟“
پوءِ ته سائين ان جو ان وقت تڪڙ ۾ تيار ٿيس، زال کي به تيار ڪيم، بابا به ڪڍ لڳي پيو،
”صاحب ننڍڙي لاءِ جو يار آ، منهن ڏسڻ ثواب آ“
ايئن ئي ڪُمهلو گهران نڪري پيس، پوءِ ته صبح جو ڳوٺ جي ٻي به الاهي ساتري خلق اچي نڪتي. صاحب کي دفنايو، ڪفنايو ويو. ماني مَنهَه، جمعاڻا، چانڊاڻا، ماڻهو جيڪي اوري پري جا ٿيڻ آيا هئا سي سڀ وهي واپري ويا. اوجاڳي ۽ ڊيوٽي ڏيڻ واري ٿڪ مانکي ڀڃي رکيو هو. مان اڃا سنرو ٿيان ئي ٿيان ان وچ ۾ ننڍي صاحب سڏايو،
”تنهنجا ٻار اڃا ترسيل آهن؟“
”هائو صاحب“
”ڳوٺ ڪونه ٿو موڪلين؟“
”صاحب ٻارن رهائڻ جو سوچيو اٿم“ مان حجائتو ٿيندي چيو.
”رهائڻ جو.............؟“ صاحب صفا چڙي پيو،
”طبيعت ته ٺيڪ اٿئي؟ ڇو رهندا تنهنجا ٻار هت!؟ هن سُونڊ پائي ڏٺو. مان چيو،
”صاحب اها مميءَ کي به سڌ آهي ته وڏي صاحب نئين بنگلي ۾ مان لاءِ به هڪ ڪواٽر ٺهرايو آهي، سندس چوڻ هو ان ڪواٽر ۾ تون ٻارن سميت رهجانءِ“
”اڙي..................!“ هو هاڻي اصلي رڳ تي اچي ويو،
”تون نوڪر آهين يا وڏي صاحب جو سئوٽ، ماسات!؟“
”صاحب مهينن پڄاڻان ته موڪل مليم ٿي، ٻار نه رهايان ته...............“ مان نهايت نرمائي ۽ روسامي جي انداز ۾ چيم، جنهن تي صاحب چيو،
”ڇوڪرا............. ڪن کولي ٻڌ“ هن ڇنڀيندي چيو، ”رهين ته اڪيلو رهه پر جي نه ته سنڀال پنهنجو ٽيٽي ٽٻڻو“
”ٺيڪ آهي صاحب مان واپس ٿو وڃان“ مان به فيصلي جي انداز ۾ چيو هو. هن پوءِ چيو هو،
”ڀلي وڃ پر پهريان اهو لائيسنس ته کڻي آءُ“
مان ٻڌائيندو هلان ته شهري ماحول، اڄ صاحب وڏي سان ته، اڄ ننڍي سان، ڪڏهن مميءَ ته ڪڏهن ڊرائيور سان گڏ ايئن گاڏيءَ جا مزا وٺندي وٺندي مان به گاڏي هلائڻ سکي ورتي. هڪ ڏينهن خيال آيو، وڏا ماڻهو، وڏيون ڳالهيون، سندن طبيعتون ڦرڻيون گرڻيون، ڪهڙو بانور؟ ڪهڙو ڀروسو؟ ان ڪري وڏي صاحب جي سفارش سان ڊرائيونگ لائيسنس ورتم. ان حساب سان ته جي بنگلي جي نوڪري وئي به هٿن مان ته بک ته نه مران. ڪو ته هنر پيٽ ۾ هجي. پر صاحب ننڍو به ڪانءُ ليسن هٿن ۾ ڪندي چيائين،
”هن جي آسري ٿو ٽڏين، هان هي وٺ“ ڊرائيوريءَ جو لائيسن پرزا پرزا ڪندي مان طرف اڇلائيندي چيائين وڃ، هاڻي تون وڃي سگهين ٿو.“
مان ڇا چوان، بس ڀيليءَ جهڙو منهن ڪري واپس ٿيس. ان ڳالهه کان ڳچ وقت پوءِ ننڍو صاحب ڳوٺ آيو. ننڍو صاحب هاڻي اڇي ڪاري جو اڪيلو وارث. صاحب وڏي ۾ جيتري حليمت، ننڍي صاحب ۾ اوتري ئي تُرشي ۽ ارڏائي، صاحب ننڍي تي سياست ۽ وڏيرپ جو ڀوت سوار ان ڪري ڳوٺ آيو ته وڙهسان، وڙهسان ڪندو آيو. ڪين جهڙي ڳالهه تان ماڻهن کي مارون موچڙا، ڪيترن ئي کي سٽي ڪُٽي کڻي سوڙهو ڪيائين آءُ جو مانکي به قدرت ڏانهن ڪا ڪِسني ڪاٽڻي هئي، صاحب ننڍي جو ماڻهوءَ مٿان ماڻهو، مان وٽ وري ماڻو ۽ روسامو. لاچار ابي، ادي جن جي چوڻ تي ننڍي صاحب جي حاضري ڀرڻي پئي. پيرين پئي مليو مانس، هن ڀري ڌڪو ڏئي گهوريندي چيو هو،
”پَنو، ڳالهه سچي ڪر، ڪوڙ هڻندين يا الندين ته جيل جهلائيندو سانءِ“
مان حيرت مان اک کڻي ڏانهس ڏٺو. هن رُکائيءَ مان سوال ڪيو هو،
”بابا جي وصال وقت بنگلي مان پنجاهه هزار روپين جو سونو ڪنگڻ گم ٿي ويو آهي، ٻڌاءِ.............. توکي ڪا خبر؟“
”پنجاهه هزار جو ڪنگڻ!!؟“
ابا منهنجون مٿيون مٿي، هيٺيون هيٺ هڏڪين ۾ پئجي ويس. صفا وايون بتال ٿي ويون. بت مان ساهه سَتُ صفا ڇڏائي ويو. مغز کي ڀنواٽيون اچڻ لڳيون. سڄي جان پگهر ۾ پسي وئي هئي. ايتري ۾ صاحب ٻيهر رومڙ ڪئي هئي،
”ڪرين ٿو سچي يا ڪيان ايس پيءَ کي فون؟“
”صاحب.............“ سامت ۾ ايندي چيو هئم، ”صاحب، ايس پي ته وڏي ڳالهه آهي............. اسان لاءِ ته اوهان جو حڪم ئي ڪافي آ“ هٿ ٻڌي عاجزيءَ مان چيو هئم،
”اعتبار ڪيو ته مان کي ڪن نه جن........... مان ڀلا ڪنگڻ............“ سهڪندي سهڪندي چيو هئم.
”اجايو جو فشري ٿئي، تنهن کان چڱو آ ته لڪ ڇپ ۾ ڪنگڻ واپس ڪر، پر جي ڪٿي ڳاريو ٿي ته ٻڌاءِ مان پاڻ واپس ڪرائيندس“
”صاحب..........“ مان کان هيانءَ ڦاٽي دانهن نڪري وئي هئي، سڏڪندي سڏڪندي چيو هئم،
”صاحب، ايترو نمڪ حرام ڪاٿي آهيان............ اڃا ته........... صاحب وڏي ۽ اوهان جون............. جون، جون............ مهربانيون ڪين وسريون آهن. اڃا ته اکين ۾ ديد، ديد .......... آهي.“
”اڙي هاڻي ڇڏ ان لٻاڙ کي............. ڀينسان زبان دراز.“ نهايت حاڪماڻي انداز ۾ ڇڙٻيو هئائين،
”اهڙو نه نمڪ حلال هجين ها ته جيڪر مئي مالڪ جو تڏو نه ڇڏين ها.“
”سو ته صاحب اوهان پاڻ..............“
”ها ها هاڻي بند ڪر اها بڪواس، ٽري وڃ منهنجي اکين آڏو............ صبحوڪي سج ۾ ڪنگڻ پهچائي وڃ نه ته تون تون، مان مان ٿيندس. ڪنگڻ چورائي تو چيو پئي صاحب جي اکين ۾ ڌوڙ وجهندس پر ٻچا مان کي به سڃاڻ............. هي هيڏا سارا امتحان اجائي جا پاس ڪري آيو آهيان. مان کي تو جيترو به عقل ڪونهي، وڃ وڃ.............. ڪنگڻ پهچائي وڃ نه ته، ڏاڍو خراب ٿيندين.“
مان وڃان ته وڃان ڪاڏي!؟ هلان ته هلان ڪيئن!؟ ڄنگهن ۾ ساهه ست ڪونه هجي جو کڻي وِکَ کڻان. بنگلي مان ته نڪتس پر ٻاهر صفا ڏئي وٺي بيٺس، ايئن ڄڻ سڄو ڏينهن رِڻ ۾ هليو هجان! دل ۾ آيو، ڇا منهنجي عمر ڀر جي وفادارين جو اهو انعام آ؟ ڇا منهجين خدمتن ۽ سيوا جو اهو انجام آ؟ بابا چيو هو، ”پٽ سکيو ٽڪر کائيندين، لوڪ کان سٺو پهريندين پائيندين“ ۽ ڇا پاڻ بک ڪاٽي مري ويو؟ ادي جن ڪونه پيا کائن؟ ڇا سڀني ڳوٺ توڙي ملڪ وارن کي بنگلي تان ٿي ماني پهچي!؟ اکين اڳيان اوندهه وري آئي. چارو هٿ نه اچي جو سڌو رستو وٺان! گذريل ڏهه، پندرنهن وريهه............!؟ ايترن سالن کان گهر جو ڳڀو نصيب نه ٿيو. پرائي گرهه تي گذران ڪرڻو پيو!.............. ڪهڙي نه بي مانائتي زندگي گذاريم، قسم خدا جو............. بنگلي جي ماحول ۾ مان اڳ جيترو پاڻ کي سُکي سمجهندو هئس، اڄ اوترو ئي بلڪه ان کان به وڌيڪ پنهنجو پاڻ کي ويڳاڻو ۽ ننڌڻڪو سمجهڻ لڳو هئس. افسوس..........! پنهنجي گهر ۾ حڪم جي راڻي ۽ بنگلي جي قيد ۾ غلامي!!
پهريان ته مان کي ان سڀ جو خيال به نه آيو پر اڄ سوچيان ٿو، پرائي سڻڀي گرهه جي ڀيٽ ۾ گهرجا اڻڀا ۽ سيڪيل سُڪا ٽُڪر ۽ پاروٿو ساڳ ڪهڙو نه غنيمت پيو ڀائنجي. منهنجي شادي پني مرادي..............! شادي ڇا ڪيم، اڃا هٿن پيرن جي ميندي ئي نه لٿي، ميندي ڇا بلڪه ستاوڙو ئي نه گذريو جو واپس بنگلي تي طلبي ٿي. نوجوان، نئين ڪنوار! اُف.............! ڪيئن نه ڦٿڪي ڦٿڪي اڪيليون راتيون گذاريم!.............. زال کان سوين ڪلوميٽر پري، ڪهڙي نه محنت ۽ سچائيءَ سان ڊيوٽي سر انجام ڏنم. ٻين جي ٽنڊوالي ڪندي کُٿو نه ٿي پُڳم............ اڄ............ اڄ به ان سڀ تي رت ٽهڪي پوي ٿو، مغز ڦرڻ لڳي ٿو ۽ وات مان چرين جيان گِڦَ وهڻ لڳي ٿي. آءُ به ڪيڏو نه اياڻو آهيان ڀلا اهڙي نمڪ حلالي ڏيکارڻ جي آخر ضرورت!؟ پرائي خدمت ڪندي ڪندي آخر ڇو جسم جو سارو رت ست سڪايم؟ ۽ روح کي ڇا لاءِ ٿڪائيندو چيچلائيندو رهيس!؟............. ڇا ڳوٺاڻن يا گهر ڀاتين کان وڌيڪ شاهوڪار يا مانَ مرتبي وارو ليکجان ٿو؟ افسوس............! هڪ ته پرائي ٻانهپ ڏيندي ڏيندي پاڻ کي برباد ڪيم، مٿان وري چوريءَ جو الزام!!؟
رستي هلندي ايئن پيو لڳي ڪو هجي جيڪو سهارو ڏي، ڪو هجي جيڪو گهر تائين پهچائي. چيلهه چٻي ۽ گوڏا زمين ۾ گچندا پئي ويا. رڙ دانهن ڪرڻ پئي چاهيم پر اها به نه ڪري سگهيس، نڙي سڪي، ڳچيءَ جون رڳون سُسنديون پئي محسوس ٿيون............... اُف ................. منهنجا الله، هي ڪهڙي مذاق آ؟ آخر ڪهڙي لوڙ لوڙيان ٿو..............؟ پرائي ٻانهپ ڏيندي ڏيندي هاڻي وري جيل ۾ جواني ساڙيندس!؟ ۽ پوءِ جڏهن سزا ڪاٽي گهر واپس ايندس تڏهن مَٿي جا وار ۽ ڏاڙهي مُڇان اڇيون ٿي وينديون، پوڙهو، نٻل، ڪمزور ۽ لاغرو ٿي موٽندس!!؟
مان جڏهن گهر پهچي جوان زال جي اکين ۾ اکيون اڙايون هيون، ان وير ايئن لڳو هو ڄڻ ويچاريءَ جي ڪرمن ۾ رنڙ ٿيڻ لکجي ويو هجي. ڪنگڻ.............. پنجاهه هزار روپيه............. پوليس، ٿاڻا.............. ڪيس، ڪورٽون.............. ڏنڊ، سزائون............ اهي ۽ اهڙا ٻيا خيال ايندي ئي مان کان رانڀاٽ نڪري ويو هو. هوءَ حيران ٿي وئي ۽ مان کي کڻي ڀاڪر ۾ جهليو هئائين، جڏهن پاڻ کان سنڀاليو نه ٿيو هو مانس، تڏهن امان، بابا جن کي رڙيون ڪندي سڏيو هئائين. هو سڀ ڊوڙي آيا هئا. مانکي کڻي کٽ تي سمهاريو هئائون. بي هوشي، ڊاڪٽر، دوائون، دعائون، نيٺ گهڻي گهڻي کان پوءِ مس وڃي چرڻ پرڻ ۽ ڳالهائڻ ٻولهائڻ جهڙو ٿيو هئس. تڏهن مس مس گهر ڀاتين کي پيٽ ۾ ساهه پيو هو. نه ته امان، زال، ڀينرن ۽ ڀاڄاين کڻي سندرا ٻڌا هئا. جڏهن ڪنگڻ واري سَربستي ڳالهه ٻڌايم، تڏهن وڏو ممڻ مچي ويو. گهر، گهٽي، مٽ مائٽ، اوڙو پاڙو ٻرڻ لڳو. هڪ دل چيو ڀڄي جان بچائجي پر بابا چيو،
”ايئن ته ڪارنهن جو چُٽو ڌوپندو ئي ڪونه، ان ڪري وچڙيل ڍنگر بيهي ڇڏائجي“
پوءِ صبح سوير قرآن ڪڇ ۾ ڪري بابو ۽ مان بنگلي تي پهتاسين. ان وقت صاحب چانهه پي رهيو هو ۽ منشي خدمتگار طور ڊيوٽي ڏئي رهيو هو. قرآن تي نظر پوندي ئي صاحب ۽ منشي اٿي کڙا ٿيا، اسان کان قرآن ورتائون، سوا ڪسيري جي مٺائي ورهايائون. ان بعد صاحب اسان سان مخاطب ٿيو،
”مان قرآن تي اعتبار ڪيان ٿو پر پوءِ جي چوري اوهان مان نڪتي ته تهان، تهان مان، مان ٿيندس.“
اسان ٻنهي پيءُ پٽ هٿ جوڙيندي چيو هو،
”صاحب سردار ٿو ڏِسي ته ڪنگڻ جا چور اسان ناهيون، پر جي پس پيش ڪنگڻ اسان مان نڪتو ته اوهان جو موچڙو اسان جو مُنهن.“
بس وڌيڪ نه هو ڪڇيو نه اسان ئي ڪڇياسين، کيس پيرين پئي، ساڳيو ئي قرآن ڪڇ ۾، اوطاق مان ٻاهر نڪتاسين ۽ پوءِ گهر تائين ڪلما پڙهندا آياسين.
سائين، کاڌي ته کرار کُٽي وڃن، مان جهڙو مسڪين ماڻهو آخر ڪيترو ٿي ويهي کاڌم، لاچار ڪجهه نه ڪجهه ڪرڻو هو. چوندا آهن، ”هڏ ڀڳو ڪم ڪري، دل ڀڳو نه ڪري“ سو دل ته منهنجي ڀڳل ڪانه هئي پر بنگلي ۾ رهي رهي ڇانوَ جو گاهه ٿي پيو هئس، پوکي راهيءَ ۾ سردي گرمي سِرَ تي سهڻ مان لاءِ مسئلو بنجي پيو، هڪ وار ته دل هاري بيٺس، ”هاڻي مان ڪهڙي ڪم جو رهيو آهيان؟“ ذهن ۾ سوال اڀريو، ”هڏن ۾ ڄڻ واءُ ڀرجي وئي هجي، ڪنهن ٻئي ڪم تي شايد دل نه لڳي ۽ شايد ڪري ئي نه سگهان؟“ پر پوءِ هڪ ڏينهن دل ٻڌي نڪري پيس، شهر آيس، شهر ۾ هڪ هوٽل تي بيراگيري ملي ويم. ويهه روپيه روز جي حساب سان ۽ چانهه پاڻي مفت.
شهر ۾ جڳهه رهڻ لاءِ هئي ڪانه ۽ روز روز ڳوٺ اچڻ وڃڻ به ڏکيو هو ان ڪري هوٽل تي ٻه بئنچان ملائي سمهي رهندو هئس پر ننڊ ڏاڍي دير سان ايندي هئي. پراڻي عادت مطابق ڪا ڊائجيسٽ، رسالو، اخبار، مڙئي پاڻ کي رُڌل رکندو هئس. مالڪ به ڪو ڏاڍو سُريلو ماڻهو هو، منهنجي فضيلت ڀرئي ڳالهائڻ، بنا ساهي ڪم ڪرڻ ۽ رات جو وري پڙهڻ جهڙن عمدن گڻن کيس ڏاڍو موهي رکيو. هڪ ڏينهن چيائين،
”پٽ، هوٽل هلائيندين؟“
”مان؟“ حيران ٿي ويس، ڪجهه گهڙيون خاموش رهڻ کان پوءِ چيو هئم،
”مان ته مسڪين ماڻهو آهيان“
”فڪر ناهي“
”اوهان جو ايڊوانس..............؟“
”سچي ماڻهوءَ جي زبان ئي ڪافي آهي“
ايئن ئي هوٽل جو مالڪ بنجي ويو هئس. ان بعد طئي اهو ٿيو ته روز جي حساب سان سٺ روپيه ۽ ست چاهيون مالڪ کي ڏيڻيون پونديون، باقي خرچ پاڻ ڀربو. ڀلا هوٽل تي ٻه اڍائي مڻ کير روز پيو نڪري ته سٺ روپيه آخر ڪهڙي ملڪيت. محنت مزدوري پنهنجي پيو ڪيان پر منهنجو گاڏو ڏاڍو سهڻو پيو هلي. ايئن اوچتو دڳ سير مان وارو ڌنار ڀاءُ ٿو ملي وڃي صاحب جي منشيءَ سان، منشيءَ حال احوال ڪندي پڇيس،
”اڄڪلهه پناهه ڪٿي آهي؟“
”هوٽل ٿو هلائي“
”پنهنجو ڪي پرائو؟“ منشيءَ دلچسپي وٺندي پڇيو هو. ادا کي به هيون صاحب ۽ سندس ڪامين تي ڏاڍيون باهيون، تنهن لاپرواهيءَ مان چيو هو،
”پنهنجو، پرائو وري ڪيئن، تو واري صاحب تي ٿورئي ڀاڙيو اٿسين، مزور جي جتي ڪٿي ماني.“
اعتبار نه آيس ته هوٽل تي آيو، مان کيس چانهه پيئاري، عزت آبرو ڏني پر منشي اندر جو گُنڊو، دل جو ڏاڍو پليت نڪري پيو. هن فون تي صاحب کي سڀ ڪجهه ٻڌائي ڇڏيو. پوءِ جو واري ڦيري صاحب ڳوٺ آيو ته مان کي سڏايائين. مان ته ڪونه هئس بابو مليس، جنهن کي حڪم ٿيو ته،
”سڀاڻي شهر واري بنگلي تي موڪليس“
ٻئي ڏينهن بابا پاڻ سيڙجي آيو،
”پٽ وارو ڪر صاحب تڪڙو سڏايو آ“
”تڪڙو سڏايو آ...............!؟“ منهنجي وري جان ڪنبڻ لڳي،
”الاهي خير ڪجانءِ“
بنگلي تي وياسين، صاحب جا سلامي ٿياسين، صاحب ٻيهر ڪنگڻ وارو سوال ورجايو،
”ڪنگڻ ڪٿي آهي؟“
”صاحب..............“ مان حيرت مان چيو.
”هي هوٽل ڪٿان آيو!؟ تون سيٺ ڪٿان بڻئين؟ مان نه ٿو سڃاڻان تهان کي، مان کي خبر ناهي تهان جي حيثيت جي، ڪوڙ به آخر ڪيسيتائين لڪندو، تون ڇا ٿو سمجهين ته مان ڪراچيءَ ويٺو آهيان، پٽ منهنجي سڄي نظر تو ۾ آهي، مان کان ڪا ڳجهائي ڪانهي.“
”سو ته صاحب صحيح آهي پر هوٽل ڪنهن ٻئي ماڻهوءَ جو آهي، اسان کي مسواڙ تي آهي، جي اعتبار نه اچي ته جاچ ڪرائي سگهو ٿا.“
”ٺيڪ آهي تون خاطري ڪر، مان توکي بغير ثابتيءَ جي پوليس ۾ ڪونه ڏيندس.“
”توتي صاحب شُد ڪري پوءِ ته بس“ منشيءَ آواز ڏنو هو.
”چڱو اوهان هلو، مان پاڻ ان ڳالهه کي ڏسندس“
صاحب ڇا ڏٺو، ڇا وائٺو، منشيءَ ڪهڙي پنهنجي استادي هلائي، تنهن جي ڪا خبر ڪانه پئي، البته پنجن، ستن ڏينهن پڄاڻا منشي ٻيهر هوٽل تي چڙهي آيو،
”اُٿ صاحب ٿو ياد ڪرئي“
ويا ته طاق لڳي، چيم، ”اڄ خير ناهي، خبر ناهي ڪهڙو حال ٿئي؟“
مان کي هاريل ڏسي منشيءَ دلجاءِ ڏني،
”اهڙي ڪا ڳالهه ڪانهي، تون ڊڄ ڊپ نه، ڳالهه ڪنگڻ جي نه پر صاحب کي ڪجهه ٻيو چوڻو آهي.“
”ٻيو ڪجهه.............!؟“ منشيءَ جي لهجي ۾ پنهنجائپ ته هئي پر مان پنهنجي حيثيت کي ڏٺو،
”ڪير مان.............؟ ۽ ڇا صاحب کي چوڻو آهي!!؟“ لاچار هوٽل مزدورن حوالي ڪري صاحب جو سڏ ڀرڻو پيو. بنگلي تي پهتس، صاحب کي نوِڙي هٿ ڏنم، صاحب ڏسي مرڪي پڇيو،
”ڏي خبر آهي ڪو مزو؟“
”بس صاحب پيٽ کي منهن ڏيڻو آ“ صاحب جي ههڙي مزماني ڏسي مان حيران رهجي ويس، هن وڌيڪ دلچسپي وٺندي چيو،
”ڀيڻهان ڏس ته سهي، سڄو ڪاراٽجي ويو آهين، ڄڻ ڪنهن دونهين جي بٺيءَ مان نڪري آيو هجين.“
ايتري ۾ منشي صاحب به مهربان ٿيو،
”صاحب اوهان جو کڻي ٿا ٺاهه ڪرايون، لهو اوهان به بئنش تان ۽ ڇڏ محمد پناهه تون به ضد کي“
اڃا اهي ڳالهيون هلن ئي پيون جو بابي به اچي ٺڪاءُ ڪيو. پوءِ خبر پئي ته سٽيل منصوبي پٺيان کيس به سڏايو ويو هو.
”هان ڏي خبر بنگلي جي نوڪري چڱي يا هوٽل جي بيراگيري؟ صاحب مخاطب ٿيو. ايتري ۾ چانهه آئي، جيڪا اسان کي به ملي، تڏهن پڪ ٿي ته بچيو آهيان. منشي جيڪو هن سڄي ڪيس ۾ صاحب جو وڪيل هو، تنهن ٻيهر ڳالهايو،
”غلام الله خان پٽنهن کي سمجهاءِ، ڪهڙو نه پهريو سهريو، اميرزادو لڳو پئي وتو“ وري مان سان مخاطب ٿي،
”تنهنجو ڪهڙو ڪم کُهِيَن ڪمن سان، باهه ڏينس هوٽل جي سِرَ کي“ وري صاحب سان مخاطب ٿيو،
”اوهان به کڻي وڏي صاحب جي سخن کي پاڻي ڏيو، گنج مان هرڪوئي کائي ويندو، اجازت ڏيوس ته محمد پناهه ٻار ساڻ ورتيون هلي، ڪريو غريب جي دل خوش، نيٺ ته اوهان جو ٻچو آهي ۽ غلام الله خان به وڏي صاحب جو پڳ مٽ يار هو، اهي خطائون رضائون انسانن کان پونديون آهن، ڪريو در گذر، ڏسو پوڙهي جي سِريءَ ڏي.“
”ادا مان کي منظور آ“ صاحب آخري ڍڪ چانهه جو پي ڪوپ ٽيبل تي رکندي چيو. ڏٺم بابي جا شهپر هلن پيا، سندس اکين ۾ چمڪ اچي وئي پر اعتبار ڪيو منهنجي هٿن ۾ جهليل ڪوپ ڇلڪي پيو. صاحب جي شڪست پنهنجي فتح تي خوشي ٿي پر هوٽل ڇڏڻ ۽ ٻيهر غلام بڻجڻ واري سوال ڏڪائي رکيو. مان فيصلي جي انداز ۾ چيو،
”صاحب، هونئن ته اوهان جون لک مهربانيون پر مان هوٽل ڪونه ڇڏي سگهندس، بس اوهان جي دعا گهرجي، وري جي وقت آيو ته ٻانهپ ڏبي“
منهنجي ههڙي لاپرواهي ڏسي منشي ڳاڙهو ٿي ويو،
”ٻُڌ ميان غلام الله خان..............! ڄٽ کي لڳي ڀاڳ ڏي جواري ڀَتَ کي داڳ. مس مس ته صاحب کي مڃرايو اٿسين ته وري پٽهن پيو آڙا گوڙيون ڪري، اڙي ميان اڃا ته ڪا صاحبي نه ملي ٿي نه ته جيڪر تون ته الائي ڇا ڪرين ها.............. چڱائي ڇٽي، دينا داستي ڪنگڻ ڦٻايون ويٺا آهيو، اسان سا ڳالهه قطاريون ئي نٿا ۽ پاڻ وري.............. ٺيڪ آهي ادا، ٺيڪ آهي..............“
بابا منشيءَ آڏو لولٽ ڪندي کيس ٿڌو رهڻ لاءِ چيو،
”منشي صاحب، ڇو ٿا ايترو ڏرمايو، اسين ته صاحب جا، تنهنجا، مڙني جا خادم آهيون“ ۽ پوءِ صاحب سامهون هٿ جوڙيندي چيائين،
”صاحب هڪ ڏينهن جي مهلت ملي، ڀلا ڪاڏي وينداسين، ڪهڙو اوهان کان ڪنڌ ڪڍائينداسين“ ۽ پوءِ مان کي سمجهاڻي ڏيندي چيو هئائين،
”پٽ، سانئن سان به ڪي سينا ساهبا آهن، اُٿ اُٿ صاحب کي پيرين پئي پرچاءِ“
بابو جي اٿي آيو ته لاچار مان کي به اٿڻو پيو، ٻنهي ڄڻن صاحب جي پيرن تي هٿ رکيا ۽ پوءِ ٻئي ڏينهن جي واعدي پٺيان موڪلائي واپس ٿياسين، رات ڳوٺ آياسين، مٽن مائٽن ۽ گهر ڀاتين جو وڏو ميڙاڪو ٿيو، ڪنهن چيو،
”اسان پئي سمجهو سچ به پنجاهه هزار جو ڪنگڻ ويو هجي، نياڻيون، قرآن ڪڇ ۾ ڪري صاحب کي پرچائجي پر هت ته معاملو ئي الٽو آهي.“
امان چڙي پئي،
”جي منهنجو پٽ چور به هو ته ايلازو ڇو ٿيو اٿس؟ ناهي ضرور اسان کي، نٿي گهرجي اهڙي نوڪري، اسان ٻَنِ ڏيون اهڙي پورهئي کي، وسن جهڙو پٽ پرديس تي ڪڍي.............“
”ادي اڄ ڪهڙو رهيو آ ماڻهن ۾ ايمان، پر پِٽِ، ان مڙهي کي پِٽِ جنهن تنهنجي جند اڙائي“
سهري عقل جي ڳالهه ڪندي چيو،
”لاشڪ ته اهو ڊرامو رچايل هو، نه ته پنجاهه هزار روپين جو سونو ڪنگڻ!................ وري ڪنگڻ ڪنهن کنيو؟ ڪٿي آهي؟ ڪاڏي ويو؟ اها به هاڻي ڪا ڳالهه آ!!؟“
بابا چيو هو،
”سو ته ٺيڪ آ پر زور اڳيان زاري آهي، ڪنهن کان ڪنڌ ڪڍائجي، ڪنهن کي سهائجي؟ منهنجو ته خيال آ وڃجي ۽ اهو بدناموسيءَ وارو داڳ ڌوپي پوندو.“
۽ ادا وڏو ڏاڍي توائيءَ ۾ اچي ويو،
”ناهي ضرور................ اڳ ڪهڙا صاحب پٽڪا ٻڌايا آهن جو هاڻي وري مدير ٻڌائيندو، جائي جواري جنگ سان پيا کائون، بک ڪونه مرنداسين............... اسان جو هوٽل سٺو هلي ٿو، ڌنڌو ٺهي هليو آهي، نه نه.............. ڌنڌو نه ڦٽائينداسين“
پر ڌنڌو ڦٽائڻو پيو، ڇو ته بابا جي اها مرضي هئي، هن ڊگهي نظر وجهندي چيو هو،
”بابا رهجي جن جي راڄ ۾ واهه واهه تن جي ڪجي، ورهين کان سندن راهڪ آهيون، ڳوٺ سندن، زمين سندن، وري ايلازو به پاڻ ٿيو آهي، جيڪر ته هٺ تان لهجي“
۽ پوءِ ٻئي صبح صاحب جا سلامي ٿياسين. هن چيو هو،
”نوڪري ته مان کي آهي ڪانه ٻيو ته پٺيان جو سڄو ڪم ڦٽي ويو آهي، هاڻي مان کي هت هر مهيني اچڻو پوندو ۽ توکي به مان سان گڏ اچڻو پوندو، تون سوچ، ڀلي ٻار ورتيون هلين ته وٺيون هل.“
مان سوچيو، اڳ پنجين ستين مهيني مس موڪل ملندي هئم، هاڻي هر مهيني جو ڳوٺ اچڻ ٿئي ته پوءِ ٻارن کي ڇو تڪليف ۾ وجهان.
”پوءِ ته صاحب، مان ٻار ڪونه ٿو وٺي هلان“
”ٺيڪ آهي ته پوءِ...............“ هن منشيءَ کي سڏي چيو، ”پناهه کي گهر جي خرچ لاءِ هڪ هزار روپيه آڻي ڏي.............. ۽ هن تنهنجي هوٽل جو ڇا ٿيو.............؟ مان کان سوال ڪيائين،
”ڀل هوٽل وارن سان حساب ڪتاب ڪر، پَرينءَ نه، تنهن پرينءَ تيار ٿي اچجانءِ“
ايئن ئي آءٌ ٻيهر پراڻي ڊيوٽيءَ تي پهچي ويس. نوڪرن کان ڪنگڻ بابت پڇيم، سڀ وائڙا، مميءَ سان ڪنگڻ چورائجڻ جو افسوس ڪيم، هوءَ حيران،
”ڪهڙو ڪنگڻ!؟ ڪنهن جو ڪنگڻ!!!“
۽ مان کڻي وات تي هٿ ڏنو. ايئن ئي مان ساڳيو پهرين جيان محنت ۽ چُستيءَ سان ڪم ڪندو رهيس. صاحب ٻه ٽي مهينا برابر ڳوٺ ايندو رهيو. هڪ اڌ ڀيرو مان به ساڻس گڏ آيس پر پوءِ اهو سلسلو باقاعده جاري رهي نه سگهيو. ان جا سبب هئا، هڪ ته صاحب کي سياست جي چُوس پيل هئي، جنهن سبب عام جلسا، پارٽي ميٽنگون، اڄ اسلام آباد، اڄ ڪراچي، ڪوئيٽا، اڄ لنڊن ته سڀاڻي آمريڪا، صاحب جي اخباري بيان جا مان ته کڻي فائيل جوڙيا ۽ پوءِ جيئن شهرن ۾ ميونسپالٽيءَ وارا رولو ڪتن خلاف مهم هلائيندا آهن. ايئن ئي هڪ ڏينهن سرڪار سڳوريءَ به سياستدانن خلاف پنهنجي مهم جو آغاز ڪري ڇڏيو. هڻ جو ته سوين هزارين سياستدانن ۽ سياسي ڪارڪنن سان گڏ پاڻ وارو صاحب به اندر!
اسان خوش ته ڄاڻ ٿو صاحب سڳورو وزير، سفير ٿئي پر صاحب ته خير سان وڃي وڏي در پهتو. هو ته مان کان به گوءِ کڻي ويو. چيم،
”اي رب حق وڪيل آهين“
هاڻي صاحب جي غير موجودگيءَ ۾ صاحب وڏي جي زماني جيان سڄي بنگلي جي چارج منهنجي ذمي اچي وئي. ممي ته بنگلي ۾ موجود هئي پر سا به وڏي صاحب جي وفات کان پوءِ گوشه نشينيءَ جي زندگي گذاري رهي هئي. ان ڪري آفيسن جون اٿڻيون ويهڻيون، تار، ٽپال، خط پَٽَ، هٿيارن ۽ گاڏين جا لائيسنس نوان ڪرائڻ، ڏنڊ، چالان پيئارڻ، بجلي، سوئي گيس، اخبارن، رسالن جا بل چڪائڻ، کاڌي پيتي جو سڀ، سمورو انتظام، آئي وئي جي سار سنڀال، صاحب سان جيل تي ميل ملاقات، پارٽيءَ جا ڳجها نياپا ۽ خبرون چارون، ماني، دوا درمل اهو سڀ ڪم منهنجي حوالي هو. ايسيتائين جو ڳوٺ منشيءَ کي حڪم ۽ هدايتون مان ڏيڻ لڳس. بنگلي تي رهن ته ٻيا به نوڪر پيا جهڙوڪ ڊرائيور، بورچي، چوڪيدار ۽ هڪ ٽوپي ٽانڊو ڪرڻ وارو ٽاپرو ڇوڪرو پر انهن جي حيثيت نوڪر واري ئي رهي.
هاڻي جو صاحب وڃي وڏي در پهتو ته مان به ڪتي ٻلي کان قابو ٿي ويس. هونئن ٻئين ٽئين مهيني ٻارن جو منهن ڏسندو هئس پر هاڻي ڇهين ٻارهين مهيني به يا نصيب. وري جو صاحب جي جيل مان نڪرڻ جوڪو تڪڙو امڪان نه رهيو، تڏهن ٻار ڪراچيءَ آڻائي ورتم. ايئن ئي ڪراچي ۽ هن وسيع ويڪري عاليشان بنگلي تي رهڻ واري زال جي خواهش پوري ٿي.
ڌيجهان چري...............! اڄ چوي ٿي،
”هن گهڙيءَ، هن ويرم ڳوٺ پهچاءِ، چئه پنهنجي صاحب کي، ٻڌاءِ پنهنجي صاحب کي“
صاحب آزاد ٿئي ئي ٿئي ان وچ ۾ بنگلي جي ماحول ۾ اهڙي ڪا خاص تبديلي ڪانه آئي، سواءِ ڪنهن هڪ اڌ واقعي جي، جيڪي واقعا هونئن ته وڏن ماڻهن ۽ وڏن بنگلن ۾ ٿيڻ اهڙي ڪا نئين ڳالهه ڪانهي پر اسان ماڻهن لاءِ اهميت جوڳا هوندا آهن.
هڪ ڀيري جيئن ئي صاحب جي ملاقات تان موٽياسين، ممي گاڏي هلائي رهي هئي ۽ مان ويٺو هئس پٺئينءَ سيٽ تي. هڪ ڳالهه ٻڌائيندو هلان، ممي جيتوڻيڪ هئي چاليهه، پنجاهه جي وچ ۾، پر هاٺي، ڪاٺي چال چلت ٺاهوڪي هيس. چيني ۽ جپاني ماين جيان سئو سالن جون هجڻ باوجود چوڏهن سالن جون نينگريون پيون لڳنديون! مان کي منهنجي هڪ يار حاجيءَ ٻڌايو، جيڪو ڳچ سال سعوديءَ ۾ رهي آيو هو. هن ٻڌايو،
”جدي ۾ فوٽ پاٿن تي چين، جپان، ٿائيلينڊ، فلپائن ۽ ڪوريائي نسل جون سوين مايون عام جام شيون وڪڻنديون نظر اينديون. مان سان گڏ هڪ نويل حاجي گڏ هو، هڪ مائيءَ تي مان واري همراهه جو روح هرکي پيو پر مان ڏاڍو کليس، پڇيومانس پِٽيا ان مائيءَ جي عمر جي خبر اٿئي؟ هوءَ پنجاهه سالن کان ته پڪ ئي پڪ ٽپيل هوندي، تڏهن همراهه ڏاڍو ڦڪو ٿيو.“
ممي نهايت شريف، سادي، خوش پوش، خوش اخلاق، دل جي سخي، رحمدل ۽ سٻاجهڙي. ايئن ڪيترائي ڀيرا ٿيو جيئن شهر جا رولو ماڻهو وتندا آهن جهپڙان ڏيندا. ڊرائيونگ ڪندڙ عورتن جي گاڏين سان پنهنجون گاڏيون ۽ اسڪوٽر ملائي راز نياز جون ڳالهيون ڪندڙ، پوءِ جي اڳليءَ به سُر ملايو پوءِ ڏوئي ڍڪڻ گيهه پر جي نه ته اجائيءَ جي جک مارڻي. ڪراچيءَ جي رستن تي هلندي مان اڪثر ايئن ڏٺو آهي ۽ وڏا ماڻهو، وڏي پئسي وارا ماڻهو ته هونئن ئي وڏي عمر وارين زالن کي ڪاڍون سرائي ڪري ڦٽو ڪري ڇڏن ۽ پوءِ ويچاريون............. پر مميءَ جي جتيءَ ۾ ڪنهن جو پير، بس ڪڏهن ڪڏهن انهن ڏانهن اشارو ڪري مرڪي چوندي،
”پناهه ڏس حرامزادي جا ڪم“
”ممي ڇڏ ته لوسيءَ جي ڳچي پڪڙيان“ مان غصي ۾ وڦلي پوندس، ايئن ڄڻ ڪنهن منهنجي ماءُ، ڀيڻ سان کيشٽ ڪئي هجي ۽ صاحب.............! اڄ جنهن جي ڪانئياري ڪردار تي دل ڪري ٿي، ڇا ڀينسان............... سندس رعب تاب به اسان ماڻهن لاءِ، ڪيڏي نفرت! ڪيڏي بڇان! ڄڻ ڪي چهڙا ٻالا هجون ۽ اسان، اسان ماڻهو وري مٿن ساهه ڇڏيون.
اسان ناٿا پل تان مٽي پي آءِ اي ڪالوني، ٽيليوزن سينٽر کان ٿيندا سبزي منڊيءَ پهتاسين. مميءَ ڪجهه شيون وٺي اچڻ لاءِ چيو، مان گاڏيءَ مان لهي ويس ۽ هو همراهه کيس اتي ئي جهاڙي ويو، اسان جي گاڏي هلي ته هن به اسڪوٽر ڪڍ لاتو، حسن اسڪوائر وٽ ٽرئفڪ سبب گاڏي جهڪي ٿي ته هن موٽر سائيڪل گاڏيءَ ويجهو آندي پر ممي ويچاري حضور شرم کيس چکي باکي به نه ڪيائين ۽ نه ئي ڪا ڪاوڙ ڪروڌ ڏيکاريائين، بلڪل سانت، نارمل، جنهن ڳالهه ئي هن کي اُڪسايو ته اڃا اڳتي اسان سان ساڻ هلي شايد بڻاءُ بڻجي پوي. هو همراهه اڳ پُٺ ڪندو هلي، بس نيپا چورنگيءَ جي قريب هجون جو مميءَ اوچتو گاڏيءَ جي هلڪي ٺوڪر هڻي ڇڏيس ۽ همراهه بولاٽيون کائيندو وڃي پري ڪريو. مٿان اسڪوٽر هيٺان پاڻ ايتري ۾ ٽريئفڪ وارا آيا مميءَ گاڏيءَ جا ڪاڳر سندن حوالي ڪيا ۽ اسان گاڏي ڀڄائي اچي بنگلي تي نڪتاسين پوءِ مميءَ ايس پي صاحب کي فون ڪيو. جهٽ کان پوءِ سارجنٽ آيو گاڏي چالان ٿي البته وڌيڪ خفي کان بچي وياسين.
هڪ ٻيو به عجيب واقعو ٿيو. ان جي نوعيت ڪجهه هن طرح هئي، صاحب جيل ياترا تي، مميءَ جون محدود سرگرميون، ڪِولين ڪو ڪمري کان ٻاهر نڪري، اسان نوڪرن جي ٻيگهي مچي وئي، اڇي ڪاري جا مالڪ لڳا وتون. هڪ ڀيري ڊرائيور ۽ مان شهر وياسين رستي ۾ هڪ ٺاهوڪڙي جوانڙي ٽڪرائجي وئي، اسان کي به خفت کنيو، مان به واندو زال خير سان ٻئي ٻار جي ويم تي ڳوٺ ويل هئي، مائيءَ کي کڻي بنگلي تي آياسين. اسان جو ٺاٺ باٺ ڏسي مائي ترسي پئي. اسان سڀني ڊرائيور، بورچيءِ ۽ مان مائيءَ کي پنهنجي مشترڪه محبوبا بڻايوسين ۽ پوءِ هوءَ هفتي مهيني مڙئي ڀيرو ڪرڻ لڳي پر اچي ته ٻه ٻه ڏينهن ٽڪي پئي هجي. ڪنهن کي ڪائي خبر ڪانه. ڀلا ٻن چئن ايڪڙن ۾ بنگلو، سوين ڪمرا، دالان، وسيع ويڪرا باغيچا، گلن ۽ ناڙيءَ جا گهاٽا وڏا جهڳٽا، سوئر ٿمجي جاچي وڃنس ڪتا ته اها ئي ڳالهه................! بس مائي ايندي چور دروازي کان ٽپي، بنگلي اندر گم ٿي ويندي.
هڪ ڀيري مان ۽ ڊرائيور سبزي منڊي ويل هجون. اڄ صاحب جي ملاقات تي وڃڻا هئاسين، ان ڪري ڪجهه ڪريٽ فروٽ جا وٺڻا هئا. بورچي سوير ئي رڌي پڪي ۾، مميءَ سوير تياري ورتي. هوءَ لان ۾ چهل قدمي ڪندي ٽاپرو ڇوري مٿان آئي، کيس ڪجهه هدايتون ڏئي بورچي خاني ڏانهن هلڻ لڳي. سرونٽس ڪواٽرس کان مٽيندي سندس ڪن تي ٽيپ جو آواز پيو ڌيان ڏيڻ تي خبر پيس ڊرائيور جي ڪواٽر ۾ ٽيپ هلي پئي پر دروازو ٻاهران لاڪ ٿيل هو. هن ڊرائيور جي لاپرواهيءَ تي چڙ کائيندي بورچيءَ کي سڏ ڪيا ۽ پوءِ وڌي در جي چير کان اندر نهاريائين. جان جو نظر ڪري ته گاني جي ڌن تي ڪرسيءَ تي ويٺل نوجوان عورت جهومندي نظر آيس. بورچي آيو پڇائينس،
”ڊرائيور جي ڪواٽر ۾ ٻاهران تالو، اندر ٽيپ پئي وڄي ڇا ماجرا آهي؟“
بورچيءَ جملو ٻڌو يا نه ٻڌو يا ڇا جواب ڏنائين ان سڀ کان بي نياز ممي واپس ڊرائنگ روم ۾ هلي وئي. پوءِ جو اسان آياسين ته تڙ تڪڙ ۾ تيار ٿي صاحب جي ملاقات تي اسپتال روانا ٿياسين. اسپتال ان حساب سان جو ٻاهرين سلسلي کي قائم رکڻ ۽ کلي هوا ۾ ساهه کڻڻ واري سَڌَ سياستدانن کي هروڀرو به بيمار ڪري رکندي آهي. ايئن ئي ڪَنَ جي سور بهاني صاحب جناح اسپتال رهيل هو.
ماني کائيندي ۽ اڪيلائيءَ ۾ احوال ڪندي ئي مميءَ صاحب کي اسان نوڪرن جي پرڪارن بابت ٻڌايو، ڇو جو پوءِ جو مان ڪريٽ کڻي اندر گهريس ته صاحب غصي کان وڦلڻ لڳو، کائنس گرهه ڳهڻ به نه پئي ٿيو.
”اڙي پنو............. مان ڇا پيو ٻڌان، ڇا اهو سچ آ؟“
”صاحب ڇا بابت؟“ مان عجب مان پڇيو.
”ڇا بابت، ترس ماني کائي وٺان“
مان ته پوءِ ماني کائيندڙ صاحب ۽ مميءَ کي اڪيلو ڇڏي ٻاهر نڪري آيس پر ذهن ۾ فورن اهو خيال آيو ته شايد ڇوڪريءَ کي مميءَ ڏسي ورتو آهي. اهو خيال ايندي ئي ڊرائيور کي ڀڄايم،
”گاڏي ڀڄاءِ، ڀڄ ڇوڪريءَ کي ڪڍائي ڇڏ، صاحب کي ڪا کڙڪ پئجي وئي آ، شايد مميءَ................ ڀڄ پر ان پير تي موٽ، ڄاڻ صاحب واندو ٿيو“
ڊرائيور جي پهچڻ کان اڳ ئي صاحب سڏيو، ٽوال سان هٿ اگهندي چيائين،
”ڪر خبر اها شيطان گيري ڪنهن جي آهي؟“
مان بي خبر ٿيندي چيو،
”مان نه سمجهو صاحب“
منهنجو ايترو چوڻ کپ ٿي ويو زورائتو چنبو. چنبو ڇا لڳو اکين اڳيان اوندهه وري وئي. اک کي هٿ ڏئي ڪا مهل ته بي سرتو بت بنيو بيٺو رهيس. ٻيو به هڻي ها پر مميءَ ٻانهن کان ورتس،
”ڇڏيس، هن جو قصور ناهي“
”ممي تون به ايئن ٿي چوين؟“ صاحب غصي وچان وڦلندي چيو،
”بنگلي جي سنڀال هن جي ذمي ۽............. تون ٿي چوين............ پڪ ئي پڪ سندس شرارت آهي، ڊرائيور کي ڪهڙي طاقت، ڊرائيور جي ڇا مجال“
ايئن ڪندي ڊرائيور به پهچي ويو. پوءِ ته ٽُٽِي پيو مٿس، هڻي سڄائي رکيائينس.
”ممي هنن جو اڄ ئي ليکو ڪري تڙي ڇڏين بنگلي مان، اهڙي داداگيري............. زالون ٿا ٽڪائن، مائٽ ٿا رهائن، آزاديون ٿا ماڻن، کائن، اوبارين پوءِ به حرامپائي، ايڏي بي ايماني.............!!؟“
ان کانسواءِ انگريزيءَ ۾ ٻيو به الائي ڇا ڇا پئي مميءَ کي چيائين. اسان ته ساهه ٻوساٽي، پيرن تي ڏنو زور. پوءِ جڏهن واپس بنگلي تي آياسين ته ڄڻ ڪجهه ٿيو ئي ڪين هو. اسان شڪي شڪي پئي ٿياسين پر مميءَ ڪا دلچسپي ڪانه ورتي هئي. نه ته ڊرائيور جي ڪواٽر تي هلي، نه تالو ٽوڙايائين ۽ نه ئي وري صاحب جا ڪن ڀريائين. بس شفقت جو هٿ گهمائيندي چيو هئائين،
”ٻچا اهڙا گندا ڪم، گندا ماڻهو ڪندا آهن.“
ان وقت ايئن لڳو، زمين جاءِ ڏي ته ٽٻي هڻجي، سندس پيرن تي ڪري پيو هئس.
”ممي، خطا معاف، قصور.............“
”قصور ڪنهن جو به آهي پر اوهان شريفن سان ٿا رهو ته پاڻ به شريف ٿي گذاريو. ڀُل چُڪ ڪم آ، اهي خطائون، رضائون انسانن کان ئي ٿينديون آهن پر اڳ لاءِ ايئن نه ٿئي.“
اهي ڳالهيون گذريل سردين کان به پهريان جون آهن ۽ گذريل سردين ۾ مان اهو سوچي به نه پئي سگهيس ته سال ڏيڍ کان پوءِ صاحب جڏهن جيل مان واپس گهر موٽندو ته مان ۽ منهنجي زال کي ايئن بي عزتو ٿي هن بنگلي مان نڪرڻو پوندو ۽ پوءِ هميشه هميشه لاءِ منهنجي بنگلي جي نوڪري ختم ٿي چڪي هوندي، مان بنگلو ۽ بنگلي وارن لاءِ پرائو ۽ اوپرو ٿي چڪو هوندم!!
شام جو جنهن وقت مان صاحب جي ڪم تان واپس ٿي بنگلي ۾ گهريس ته صاحب ڪاوڙيو ويٺو هو. سندس موڊ ڏاڍو خراب هو. مان کي صاحب اڄ ڪجهه ٻي طرح ئي نظر آيو. سندس چهري ۾ چتائڻ سان اها وحشت، غصو ۽ بيزاري نظر آئي، جيڪا مان اڳ ڪانه پَسي هئي. مان تي نظر پوندي ئي اُڀو ٿي ويو، مٿس جنوني ڪيفيت طاري ٿي وئي،
”سنڀال پنهنجي رنڊيءَ کي، آءٌ وڌيڪ برداشت نه ٿو ڪري سگهان، ڀينسان اُلو ڪي پٺي سمجهي ڇا ٿي پاڻ کي“
”برداشت نه ٿو ڪري سگهان!؟............. الو ڪي پٺي!!؟“ مان ڄاتو اشارو ته مان واري زال ڏي آ پر سمجهه ۾ نه آيو ته آخر ٿيو ڇا آهي!؟ هونئن صاحب جي مان واري زال ۽ ٻارن سان ڏاڍي گهٽ پوندي آهي. منهنجي زال يا ٻارن جي ڪمري مان ٻاهر نڪرڻ تي ڏاڍو ڪسڪندو، ڪرڪندو آهي.
”ڪمري مان ڇا لاءِ ٿي نڪري؟ ٻاهر ڇا ٿي نوسيندي وتي؟“ ۽ باغيچي ۾ گهمڻ ڦرڻ تي اڃا به وڌيڪ رنج ٿيندو.
”ڇا لاءِ ٿي باغ لتاڙي؟ ڇا لاءِ ٿي ٻارن کي ڇيڪ ڇڏي ڏي؟.............. هنگن، مُٽن............. ٽاريون، گل پٽن، ڇنن.............“
۽ ڪمري جو قيد به آخر ڪير قبوليندو، مان به ڪيتروئي منع ڪيانس پر هوءَ هريل آزاد هوائن جي، ڳوٺ جا وسيع، ويڪرا ۽ ڪشادا اڱڻ، کليل آزاد هوائون، کليل نيري آسمان هيٺان پڌري پٽ سمهندڙ ۽ اهو سڀ ڪجهه ڪنهن وڏي تنازري جو سبب بنيو. گهٽ ۾ گهٽ مان نه ٿي ڄاتو. ان وچ ۾ صاحب ٻيو به گهڻو ڪجهه چئي ويو. منهنجو ساهه سُڪي ويو. ڊڄندي، ڪنبندي چيم،
”صاحب هوءَ جهنگ جو جانور آهي، پنهنجي جهالت سبب بدتميز ٿي آهي، مان هن کي لغام ڏيان ٿو“
پر صاحب صفا بِرُ بيٺو هو. چيائين،
”هن جو هن وقت بنگلي مان ڪڍيس“
مان کي ڪجهه سمجهه ۾ نه آيو ۽ نه ئي صاحب جي ڪاوڙيل ۽ ڪروڌ ڀرئي چهري ۾ وڌيڪ نهارڻ جي سگهه ساري سگهيس. صاحب جي آندل سامان جي ٿيلهي جيڪا اڃا سوڌو منهنجن هٿن ۾ جهليل هئي، سا صاحب آڏو ٽيبل تي رکي ساهه ٻوساٽي ماٺ ماٺ ۾ پوئين پير سندس ڪمري مان نڪري آيس. ٻاهر بورچي مليو. پڇيم،
”ڇا ڪجهه ٿيو آهي ڇا!؟“
هن پوءِ ٻڌايو،
”مان جنهن وقت آيس، ان وقت تو واري زال ۽ صاحب ڏاڍا ڏند چڪ ڏئي رهيا هئا. مان ڀانئيان ٿو جهيڙو شايد ان تي ٿيو جو تو واري پٽ باغ ۾ کيڏندي ڪنهن ٻوٽي کي نقصان رسايو، جيڪو صاحب ڏسي ورتو. جنهن تي ئي چڙي پيو. مائيءَ کيس ٿڌو ڪرڻ جي گهڻي ئي ڪوشش ڪئي پر صاحب جي طبيعت جي پاڻ کي خبر ٿي. تڙي ڏنائينس،
”چڱو چڱو گهڻو ٿيو، ڀينسان گڏهه جي ڌيءُ، گول ڪر پنهنجا ٽپڙ، ڳول پنهنجي بابي پنوءَ کي، هن جو هن وقت منهنجي بنگلي مان نڪرو“
”صاحب ٻيو ته سک آ، ڇو ايڏي پَساري پيو آهين، ڇا ٻار ڇاتي کڻي...............“ تو واريءَ مائيءَ کيس ٻاجهه لاءِ ٻاڏايو. مان ڏٺو صاحب صفا ڪاوڙجي پيو. هَمَ نه ڪيائين تَمَ ٺوڪي ڪچي گار ڏنائين.
”خاموش............. ڪُتي“ صاحب وحشين جيان رڙيون ڪرڻ لڳو. وات مان گِڦَ پئي وهيس،
”ٽري وڃ اکين اڳيان ته نپوڙي ساهه نه ڪڍي ڇڏيانءِ“ صاحب جي ته ڪاوڙ خبر پاڻ کي اٿي پر جي اڄوڪا ٻوڪڙ ٻڌينس ها ته ابا بت مان ساهه ست ئي ڇڏائي وڃئي ها پر شابس آهي مائيءَ کي، تو واري مائي بابا قهر ڪري ڇڏيا! صفا ٽين کڙڪائي ڇڏيا. مائي ڀينسان شير آهي شير!! هن لڙ دهمان تي ممي به ٻاهر نڪري آئي. هن صاحب کي گهڻو ئي ٿڌو ڪرڻ جي ڪئي پر صاحب صفا بِرُ بيٺو هو.
”ممي نه چئه مونکي، ذليل ڪُتيءَ مانکي اهڙو غصو ڏياريو آهي، جو منهنجي برداشت کان ٻاهر آهي. ڇا ٻن ٽڪن جي نوڪرياڻي ۽ ڇا پئي حيثيت جتائي. بنگلو نه ڄڻ بابنهس جي ميراث هجي............ غضب خدا جو................! ممي ڪيئن تو کين برداشت ڪيو آهي؟“
۽ گهٽ جو گهر مائي به ڪانه، هن به ڦهڪائي ڏنس،
”ممي، سنڀال پنهنجي صاحب کي، ڏسين ٿي ڪيئن ٿو مرداڻين واتين گاريون بَڪي............. نوڪرياڻي آءٌ ڪانه آهيان، نوڪر آهي ته پناهه آهي..............؟“
”ايتري ۾ صاحب مميءَ کي پري ڌڪو ڏيندي ڊڪي وڃي تو واري زال کي ڄنڊن ۾ هٿ ڳنڍيا پر ممي اسان ۽ ننڍڙي ٻار جي رانڀاٽن تي هن جا هٿ ڍرا ٿي ويا. پر يار..............! ويڙهه ته ڏسين ها، تو واري زال کي به ڪي وِههُ جا پاڻي آيل آهن. مائي ڀيڻسان مڙساڻو مڙس آ. هوءَ به جنبوٽين پئجي ويس، اڃا به ڪڇ تي ٻار هئس نه ته جيڪر............ پوءِ ته اسان تو واري مائيءَ کي ۽ ممي صاحب کي اندر بنگلي ۾ گهلي وئي. ايئن مس مس جهيڙو ٽري ويو ۽ اسان ڪلمو پڙهيو............. پر يار مائيءَ کي ايئن ڪرڻ نه گهربو هو، آخر ته صاحب صاحب آ“
هاڻي به زال جي چهري ڏانهن چتايان ٿو، سچ پچ مانکي ڪِين ٿو لڳي ته هيءَ ساڳئي ئي ڳوٺاڻي، اڻ پڙهيل ۽ سادي عورت آهي. هن جنهن نموني صاحب سان ٻه ٻه هٿ ڪيا هئا، ان تي سوچيندي منهنجو عقل دنگ رهجي وڃي ٿو! خود غرض، خود پسند ۽ آدم بيزار صاحب کان سچ پچ بيزاري ۽ نفرت ٿيڻ لڳي ٿي.

ســونن سنجن وارا گڏهه !!

ڪافڪا پنهنجي ”ٻه شڪليون“ ڪهاڻيءَ ۾ عجب الخلقت جانور جو ذڪر ڪيو آهي، جيڪلو ڌڙ ريڍو ۽ سِسي ٻاڪري ته نه پر اڌ ٻلي ۽ اڌ بگهڙ هو. هو ٻلن کا ڊڄندو آهي ته بگهڙ جي پونگڙن تي حملي ڪرڻ جي چست ۾ رهندو آهي. ڪوئن کائڻ کان نفرت ڪندو آهي ته ڪڪڙيون پڪڙڻ جي منجهس سگهه ڪانه! جيڪو پوءِ اڃا به ٻيون شڪليون بدلائڻ جي تاڙ ۾ رهندو آهي.
هڪ اهڙي ئي ڪهاڻيءَ جو مالڪ منهنجو دوست به آهي، جيڪو اڌ ڪاٺ، اڌ لوهه ته نه پر اڌ ڪامورو ۽ اڌ اديب هوندو آهي. اهو ٿيو نه ته سڄو اديب ۽ نه ئي وري پورو ڪامورو، جنهن سبب ادب توڙي ڪامورڪي ڪرسيءَ تي اڃا سوڌو ٽڪي ڪونه سگهيو آهي. پوءِ به لک آفرين سنڌي اديبن کي جن ڪجهه ته سندس قدرداني ڪئي آهي. پر سندس آفيس عملو!؟ آفيس وارا ڏاڍا بي قدرا، وڏا بي وڙا، بي رحما، سدائين سندن اک ۾ ڪنڊي جيان چڀندو رهيو آهي. جنهن چڀڪي سندن اکيون اٿاري، پچائي اهڙيون خراب ڪري وڌيون آهن جو، ننڊ وري کين به نصيب نه ٿي سگهي آهي.
ڪافڪا کي سا سوغات پنهنجي وڏڙن کان ورثي ۾ ملي ۽ مان کي وري سنڌي ادبي سنگت جي ٿوري سان.
منهنجو دوست مُنهن مُهانڊي آريائي نسل منجهان نظر ايندڙ، صاحب هوندي ڪلارڪاڻو انداز! نه ئي صاحب لوڪن جيان مٿي جا وار وڏا يا کوهيل، ٽڪڻ چاٽ پٽي ۽ نه ئي وڏ ماڻهپي جي نشان طور سندس پيٽ وڏو سيٺ جيان سوڻل......... سنهڙو سيپڪڙو، سنگل پاسري، نهايت تيز پر انتهائي ڪنزرويٽوِ سوچ رکندڙ. عزت ۽ غيرت جي معاملي ۾ پنهنجا قدر رکندڙ. پيٽ پٺيءَ سان ڪرنگهو نڪتل، ايئن ڄڻ سندس پٺيءَ مان ڪرنگهي جي هڏيءَ کي ڪوري سندس کاتي کي جوڙيو ويو هجي. شايد ان ڪري ئي سندس کاتي کي ڪوٺين ئي ”ريڙهه جي هڏي“. هونءَ به پاڪستان سرڪار جي کاتن ۾ مسڪين، شريف ماڻهن جا هڏا نه چورائبا ته ٻيو وري چم ماس!
۽ عجب آهي انهن ماڻهن جو، جيڪي اڄ جي دور ۾ به ايمانداريءَ ۽ شرافت جو پرچار ڪندا وتن. هن آفيسري لٺ کي هڪ پاسي رکي انسانيت جي ڇڙيءَ سان ڄارو لاهڻ ٿي چاهيو عام بي پهچ انسانن جي چهرن تان. جنهن ڳالهه ئي پريشان ڪري رکيو سندس مٿين حاڪمن کي ۽ پوءِ انڪار جي سزا ۾ ٿيو ايئن، جيئن گَڏههِ ڪيو هو وتائي فقير سان.
هن کي جيڪا شڪايت آهي سا اها ته، ”ٺيڪ آهي منهنجي حصي ۾ آيل ڊرائيور جون ته صاحب وڏو ڀل خدمتون حاصل ڪندو رهي پر هي ٻيو عملو؟ هي پٽيوالا جهٽيوالا؟ هي داروغا، بيلدار؟ هي فيلڊ ورڪر ۽ من گهڙت نالا؟ هي هٿ ٺوڪيون پگهارون، هي هضم ڪيل سرڪاري فنڊ؟ هي ڪوڙا بل ۽ وائوچر؟ هي وزٽ ڪندڙ فارينرن کي بيوقوف بنائڻ واريون چالون؟ هي ڪوڙا فارم رکرائڻ، هي ٻج ڀت، ميلن ملاکڙن، ثقافتي شو منعقد ڪرڻ جون ڪاغذي ڪاروايون؟“ مطلب ته هن کي سڄو ڪم بي ترتيبو ۽ ڊانوانڊول لڳندو آهي. تڏهن مان چوندو آهيان، ”ٺيڪ آهي اي سائين پر توهان جو انهن ڳالهين سان ڇا، جنهن جي جيڏي تنهن جي تيڏي، ڇا ٿو ٿئي؟ ڪيئن ٿو ٿئي؟ اهو ٿيو ٻين جي مٿي جو سور، اوهان ڇو پيا اجايو پنهنجو پاڻ کي ڏوجهري ۾ وجهو.
جي ان وقت اهو ڊرائيور ڇوڪرو اچي نڪتو ته ساڻس ملاقات به ڪرائي ڇڏيندو. هڪ اڌ ڀيرو ته ڇوڪري جي ڊرائيونگ ۾ گاڏيءَ سوڌو گهر تي به اچي نڪتو چي، ”اچي هي حاضر آهي. وٺوس، وٺوس صاحب وڏي جا احوال وٺوس.“ مرڪي چوندس، ”اوهان جا ڇو نه؟“
صاحب وڏي جا احوال وري ڇا؟ منهن مهانڊي ميسوڻو، سنهيون ٽيٽيهر جهڙيون ٽنگون، مٿي تي سنڌي ٽوپ ۽ پيرن ۾ لارينس پور جو بوٽ. ڏسڻ ۾ شريف، اشراف، روزي، نماز، تهجد، اشراق جو پابند. سڳوري سونهاري مُٺ جيتري. ڏاڙهيءَ جي معاملي ۾ انتهائي ڪٽر پڻي جو شڪار. ”توبهه........! مسلمان نهائينءَ کي به هر پندرهين ڏينهن ٻهاري ٿو ۽ ڏاڙهيءَ سان روز جُٺِ!! اها آهي سون جهڙي سونهاريءَ جي قدرِ منزلت؟“
سائين جي قدر جي ڳالهه نڪتي آهي ته هڪ ٻيو به عرض ڪندو هلان، صاحب وڏي جي قيمت وري ڇا!؟ نوريئڙي جي مهماني ٻه ٻير. هڪ ٿيو ڳڀرو جوانڙو ڊرائيور ۽ ٻيو هن آفيس جو ڪرتا ڌرتا اڪائونٽنٽ صاحب، جيڪو سدائين خوفناڪ ۽ ڀوائتي نانگ جيان سرڪاري فنڊن تي وڪڙ هنيون ويٺل. هو موذي يا مانائتو پر ڳالهين ڳالهين ۾ سندس به ذڪر نڪرڻ ضروري هوندو. هن جي ڪاني ڪرامتن جا به وڏا ڊگها تفصيل ٻڌائڻ لڳندو.
اڪائونٽنٽ، جيڪو قد بت جو پورو پُنو، ڪڻڪ رنگو، گنجو، بُت ۾ ڀريل، ڏاڙهي عين الپٽي، مڇان ٺهيل ٺپيل تلوار ٽائيپ، واڇ ۾ سدائين سگريٽ بجاءِ ڪاٺوڙي پن جي ٻِيڙي، جنهن سبب سڏجي ئي ”ڪاٺوڙو“ هي صاحب، صاحب وڏي جو نور نظر ڪيئن بڻيو؟ اهڙي چاٻي کيس ڪٿان ۽ ڪيئن هٿ آئي؟ انهن سوالن جا جواب پاڻ واري معتبر صاحب ڪجهه هن ريت ڏنا.
اڪائونٽنٽ پنهنجي ظاهري عهدي سان گڏوگڏ پارٽ ٽائيم جاب ڪندڙ. هو پنهنجي ڌنڌي کي لڪل ۽ گپت رکڻ ۽ باقي ماڻهن جي ڪارگذارين کي وائکو ڪرڻ ۽ وائرڻ ئي پنهنجو عظيم ڪارنامو شمار ڪندو آهي. هو سدائين شڪاري ڪتي جيان نوس نوس ڪندي غريب اشراف ۽ پروگريسوِ سوچ رکندڙن جي نَرا چَٻَ ڪندو وتندو آهي. اها ”چغلٽويو“ جي ڊگري وٽس ڪيئن آئي، سا به عجيب ماجرا آهي. ٿلهي ليکي هن جي ڪنهن سنڌ جي وڏي وڏيري ۽ ٻي ڪنهن سونهن جي ديويءَ معرفت دارالخلافه تائين پهچ ٿي وئي. جنهن پهچ پٺيان وفادار ۽ نمڪ حلال نوڪر طور منڪر نڪير وانگر سنڌي ماڻهن جي گناهن جا فائيل تيار ڪري وقت جي خدائن جي درٻار ۾ پهچائي سندن خوشنودي حاصل ڪندو آهي. اهڙي غلامي ڏيڻ کان پوءِ ئي هن کي اهو حق حاصل ٿيو آهي، جو آفيس جي عام ڪارندي کان صاحب وڏي جي دل تي به حڪومت ڪرڻ جو حق رکندو آهي. جيڪو هن جي اهڙي حق کي چئلينج ڪندو آهي، ان غريب کي ان جو ان وقت ٿڙا ٻڌائي، بسترا گول ڪرائيندو آهي. ايئن ئي هڪ اڌ ڀيرو ته پاڻ واري يار جا به بسترا گول ڪرايائين، پر اسان جو يار.....................
اسان جو يار ڀل ته هاٺي ڪاٺيءَ سان ناهي پر اٿس وِڄُ جا پاڻي. هو هر وقت پنهنجي آفيس ۾ ڪامورڪي ڪرسيءَ تي يا پنهنجي چئن ڦيٿن واري ٽڪنڊي گاڏيءَ تي چئوتال هلندي نظر ايندو. پاڻ ڳالهه ڪندو آهي، کيس نئين پروموشن سان گڏ جڏهن عالمي اداري جي سهڪار سان هڪ عدد نئين نڪور گاڏي به نصيب ۾ آئي، تڏهن هو اهڙو بود ۾ ڀرجي ويو، جو پنهنجو پاڻ کي دوزخ، دوزخ يا بهشت جو داروغو ضرور سمجهڻ لڳو. جيڪا ٽيڳر وري وڏي صاحب کي ڪانه آئڙي. هن جي حصي ۾ جيڪو ڊرائيور آيو، سو جي حور پري ڪونه هو ته غلمان ۽ خوبرو ضرور هو. افسوس جو، سو سهڻو ڇوڪرو وري کيس بخشش ٿي نه سگهيو. ان تي وري اڃا به مٿئين صاحب جو حق رهيو. جنهن نُڪتي تي ئي بنا مُند مهل جي ٻئي صاحب پورين پئجي ويا. اها راءِ ڏيڻ ته ڪهڙي ڌر کي پُٺيءَ پاران کنهرائڻ جي عادت هئي، سو ته ٿيندو الله جي ڳجهه ۾ هٿ وجهڻ. بهرحال کنهڻ لاءِ هن ڊرائيور کان وڌيڪ سريلا ۽ نفيسڙا نَههَ وري ٻئي ڪنهن پٽيوالي جهٽيوالي، بورچي، اردلي ۽ پهريدار ٻهريدار جا ڪو نه هوندا، ايتري شاهدي ته مان ڏئي سگهندس.
رات اڌ رات، آنڌي مانجهي، هئو مئو ٽري، ايئن ئي ٻِٽي ڊيوٽي ڏيندي ڏيندي غريب ڊرائيور به هار مڃي ويٺو. چي، ”صاحب، هونڊا اڪارڊ کان سوزوڪي وين تائين هر روز هلائي ٿو سگهان پر بلڊوزر هلائڻ کان منهنجي توبهه!“
۽ پوءِ جڏهن، جڏهن اهڙي ڊيوٽي ڏيڻ کان انڪاري ٿيو، تڏهن تڏهن عرش کان فرش تي ڪرڻ جا دڙڪا، نوڪري وڃائڻ کان پگهار ۾ ڪاٽ ڪوٽ، جمعا چانڊاڻا، جائز، ناجائز مڙئي موڪلون بند.
صاحب وڏي جي وري ٽنڊوالي ڇا!؟ گاڏي ته هو رکي ڪانه، گاڏي هيس پر ڀلو ٿئي شاگردن جو، جن آگسٽ 1983ع واري هلچل ۾ ٻه شيشا پئٽرول جا پرٽي ٻين ڪيترين ئي گاڏين سميت وڏي صاحب جي گاڏيءَ کي به ساڙي ڇڏائي ڇڏيو صاحب کي گهڻي خفي کان. نه ته تيل جي پئسن، ڊرائيور جي المستاين ۽ سوال سَٽي صاحب کي ڏاڍو بيزار ڪري رکيو هو. تڏهن کان هن اشراف نه ته ٻي گاڏي رکي ۽ نه ئي سڙي ويل گاڏيءَ جي رپيئرنگ ڪرائي ڪم ڪاڍو ئي بنائي. رپيئر جا فنڊ ته ڪافي آيا ويا پر سڳوري صاحب جو هرو ڀرو ضد ته، ”گاڏي عالمي اداري جي عجائب گهر جي زينت بڻجڻ گهرجي.“
بهرحال گاڏي ته هلائڻي ئي هئي پوءِ جي ڊرائيور رکي نه ته پاڻ واري يار صاحب کي ئي سهي. ڊگهي عرصي کان جو ڊرائيور صاحب وڏي جي ٽنڊواليءَ ۾، سو صاحب ننڍي کي گاڏي هلائڻ سکڻي ئي پئي. ان سکڻ واري عمل مان گذرندي فيلڊ ۾ کيس ڇو نه ٿو وزٽ تي وڃڻو پوي، پوءِ ته کڻي رب رکيس، نه ته ٽُنڊو منڊو ٿي يا عمر لاءِ عذاب پَسي ها.
ٿيو ايئن، جو گاڏي هلائڻ جا فرائض سر انجام ڏئي رهيو هو پاڻ وارو يار ۽ ٻيا ويٺا هئا سندس ڀر ۾ ڪنهن ٻئي کاتي جا کُٽي کنيل ٻه ملازم. گاڏي هلي رهي هئي ۽ گاڏي پنهنجي پوري رفتار سان ڊوڙي رهي هئي. اسان جو سيکڙاٽ صاحب پنهنجي اعليٰ ظرفي ۽ پختي ڊرائيونگ جي ثبوت ۾ ڪنهن مها سوار جيان گاڏيءَ جي اسٽئرنگ کي ڪڏي ابتو، ڪڏي سُبتو اهڙا جهٽڪا ڏياري رهيو هو، جهڙا ڪو گڻنگ موالي سلفي سَرِ ڪرڻ لاءِ ٻئي ڄاڙيون ملائي، چپ ڀڪوڙي پنهنجو پاڻ کي دونهين جي غبارن ۾ دڦُ ڪري باهه جي ڄر سان پنبڻن ۽ ڀِرُنِ کي به ڄري سينيئر هجڻ جو ثبوت ڏيندو آهي. گاڏي هلي رهي هئي ۽ پوري تيزيءَ سان هلي رهي هئي ۽ پوءِ ڇو نه ٿو ڪڏهن ڪنهن مهل بريڪ بجاءِ ايڪسيليٽر تي زور اچي وڃي، ان زور اچڻ تي تيل جي تيز ڌارا گڏوگڏ گاڏي هوائي جهاز جيان زون................... ڪري وٺي اڏاڻي ۽ افسوس جو سو اڏرڻ کيس راس نه آيو، ويچاري ايئر وولف بڻجي نه سگهي. پئي جو ڪنهن ساڙ سڙئي ٽاليءَ جي وڻ کي خبر، سو سندس آڏو سينو سپر ٿي بيٺو ۽ پوءِ اک ڇنڀ ۾ کينهوڙي جيان ڪلابازيون ڏيندي ڌو وڃي هڪ کاهيءَ ۾ ڪري. اڃا به شڪر جو سُڪ سرءُ جي مند هئي نه ته جيڪر پاڻ وارو صاحب انارڪليءَ جيان جيئرو ئي گپ سان لنبجي پاڻيءَ ۾ غوتا کائي غرق ٿئي ها. تڏهن کان نه رڳو ويچارا ٻيا ٻه شريف ماڻهو پنهنجا ڪن نڪ ڪپرائي ٻُٽا ٻُسا ٿي ويا پر پاڻ وارو صاحب به گوڏي جي ڍڪڻي ڀڃرائي شهيدن جي لسٽ ۾ پنهنجو نالو لکرائي ويٺو ۽ پوءِ گاڏي جڏهن گهلجي سهلجي شهر پهتي ته ماڻهن جي حيرت جي حد نه رهي! گاڏي ٽڪنڊي!! اڄ اڄوڻيءَ ڳوٽان ڀڄنديون رهن، اها ڪمپني نئين ڪي پراڻي!؟ اها ڪمپني جرمن جي يا جپاني!؟
فنڊ ته روز مهيا ٿين پر گاڏيءَ کي پهرين واري روپ ۾ آڻڻ لاءِ صاحب سڳوري جي دل ڪانه چاهيندي آهي.
دل ته منهنجي به ڪانه چاهيندي آهي ته اهڙي جهنر گاڏي ۽ اهڙي بي سري ايڪسيڊنٽ جو ذڪر ڪجي پر پاڻ واري صاحب جو هروڀرو ضد ته مان سندس لاءِ ڪا ڪهاڻي لکان، ڪهاڻي نه لکڻ جي صورت ۾ وري ڪافڪا جي ڪردار جيان سندس جسم جو ٻيو حصو وڃي پيو وڌنڌو، شايد اڃا به کيس ڪنهن نئين صورت ۾ پنهنجو پاڻ کي بدلائڻو اٿس!!

ڪروڌي سنڌو

آگسٽ جي ايڪويهين تاريخ جو ڏينهن به ڪيڏو نه ڀيانڪ هو، سکر بچاءَ بند ٽٽڻ جي خبر ماڻهن جي دلين تي موت وانگر واسو ڪري وئي هئي. ريڊئي جي راڪاس جهڙي رنڀندڙ آواز ماڻهن جي دلين کي ڳڻتين جي ڳوراڻ هيٺان چيڀاٽي رکيو هو. اوچتو ئي اوچتو ٻوڏ جي ٻه مُهين وات ڦاڙي پڪي جي وسندين تي ماڻهن جي جان ۽ مال کي مانگر جيان ڳڙڪائڻ لاءِ پنهنجو منحوس وات کولي وڌي رهي هئي. هرڪو سودائن جي سيڙهن تي لڙڪي لڙڪي پنهنجو پاڻ کي دان جيان سنڌوءَ جي حوالي ڪري رهيو هو. تقريبن هر جيءُ جنجال ۾ هو، سندن هر سج سُورن جو ۽ راتيون روئڻهارڪيون ٿيون ٿي گذريون. ڀلا ڪٿي مسڪينن وٽ اهڙا وسيلا، جن رستي پاڻ کي پُختن هنڌن تي پهچائن. ٿورين ئي گهڙين ۾ سنڌو تباهي مچائيندو طوفان جيان پڪي کي به ڪچي جيان وڪوڙي ويو هو. پاڻيءَ پير کڻڻ جي ويسند به ڪانه ڏني. ماڻهو جان بچائڻ ۾ آزرتا. سڀ ڪو ٻوڏ جي ڀوت کان حراسان، زندگيءَ کي جهدن سان بچائڻ جي ڪوشش ۾ رُڌل. ڪيترن ئي مائٽن جون جهوليون خالي ٿيون. ڪيتريون ئي مائرون موڀي پُٽ وڃائي ويٺيون. ڪيترين ئي ڀينرن پنهنجا ڀائر سهايا. اوچتي آفت سبب ڪيتريون سهاڳڻيون پنهنجا سُهاڳ لُٽائي ويٺيون. ننڍڙن تلڦڙن ٻارڙن جون هونگڙيون ۽ ٻاڪارون، هر جاءِ محشر جي مهانڊي جو ڏيک. ڪنهن جو ڪو واهرو ۽ ڀرجهلو ڪونه. هر شئي سنڌوءَ جي سيرن ۾ سڏڪي سڏڪي پنهنجا آخري پساهه پورا ڪري بي ساهي ٻانڊ جيان لڙهي رهي هئي.
انسانن جو دل ڏاريندڙ رڙيون، پڙاڏا ڪنديون فضا جي آغوش ۾ هميشه هميشه لاءِ دفن ٿينديون رهيون. هن قهري ازدها جيڏانهن به ٿي ڪرُ کنيو، تيڏانهن تباهي ئي تباهي. لکين انسان اگهاڙا، بي گهر، پيٽ بُکيا، اَنَ ڪڻي لاءِ حيران، لولي لاءِ وتن پيا رُلندا. اقتداري ازدها جا به موت جهڙا مُهانڊا، جنهن کي تباهه ٿيل انسانن تي ڪسيري جي به ڪهل ڪانه. بکئي کي بکيو ۽ اڃين کي اڃيو رکڻ ۾ ڄڻ کيس آسيس ايندي هجي.
اهڙي تباهيءَ جي سَمي دلاور به قيامت جي ڪنارن کي ڇهندو، سارو ساٿ سهائي ٻوڏ جي ٻرن ۾ ٻوڙي، آسن ۽ اُميدن جي آسري ڪنهن ٻانڊ کي ٻک وجهي اٽڪل ٽن ڏينهن کان ڪنهن پهر لاءِ پيو واجهه وجهي ۽ سنڌوءَ جي سيرن ۾ سرير جا آخري پساهه پورا ڪري. پري کان هڪ پيرسن ملاح پاڻ جهڙي انسان کي لڙهندو ڏسي بتيلي سميت ڌوڪي آيو هو. ٻڏندڙ کي سهارو ڏئي بتيلي ۾ پناهه ڏني هُئائين. ڪجهه ويرم گذرڻ بعد دلاور سامت ۾ ايندي سک جو ساهه کنيو هو. ملاح کيس مُٺ ڀڳڙن جي ڀري کائڻ لاءِ ڏني هئي. دلاور جيئڻ لاءِ ٻه ڪڻا ڀڳڙن جا وات ۾ وڌا مگر پکيءَ جي ابهم ٻچڙي جيان ڳيت ڏئي نڙيءَ کان هيٺ لاهي نه سگهيو هو. هن جي آڏو آشائون، نراشائن جي ڀوائتي روپ ۾ نچي ٽپي رهيون هيون. هن جي آڏو گهر ٻار جي تباهيءَ جا منظر مڙي کيس روئاري رهيا هئا.
هو اُٻاڻڪو ٿي وسامي ويو هو. سودائن سندس سيني ۾ سوين سوراخ ڪري وڌا هئا. ٻوڏ هن کان ڇا نه کسيو هو، هن جي وني ٻڏي، ٻار ٻڏا، ٻچا ٻڏا، ننڍا ٻڏا، وڏا ٻڏا ۽ رهيو به ڇا جو هن جي جڏي جيءَ کي دڙ دلاسو ڏئي! انهيءَ ڳڻتيءَ، انهيءَ پِيڙا هن جي سرير کي ڇيهون ڇيهون ڪري رکيو. هو زندگيءَ مان بيزار ٿيو، جيون هن تي بار هو، پوڙهي کي اندر جا ايذاءَ ڏيکاريندي چئي ويٺو، ”بابا جڏهن ته زندگيءَ ۾ ذليل شڪست نصيب ٿي آهي ته پوءِ اڃا جي ڇا ڪندس، ڇو نه کڻي پنهنجو پاڻ کي به سنڌوءَ جي سيرن ۾ اڇلائي هن جيون جو انت آڻيان. هينئر اڪيلي سر زندگيءَ سان منهن ڏيڻ مون کان نه ٿو اڄهي!“ پوڙهي ملاح کيس ڳراٽڙي پائي دلجاءِ ڏني هئي، ”پُٽ، توکي زندگي پياري آهي. توکي زندگيءَ سان پيار آهي، تڏهن ته بي ساهي ٻانڊ کي به سهارو سمجهي وتين پئي واهروءَ لاءِ واجهه وجهندو! مڙس ته ماري پاڻ ملهائيندا آهن، تو ڇو دل لاٿي آهي! مون ڏي ڏس، ڪيئن نه ڪمزور هوندي به وقت جي ويرن سان پيو وچڙندو وتان!!“
پوڙهي ملاح جون آٿت ڀريون ڳالهيون ٻڌي هن جي چپن تي لڙڪن گاڏڙ مرڪ نچڻ لڳي هئي ۽ منجهس جيئڻ جي شڪتي ڪر موڙي اٿي هئي.
دلاور کي پوڙهي ملاح جي بتيلي تي رهئي ڪجهه ڏينهن گذري ويا هئا. بتيلو ماضي ۽ مستقبل کي سيني تي سوار ڪيو واءَ جي واچوڙن سان ٽڪرائيندو، ڇولين کي ڇهندو، سڙٻاٽيندو، هنج جيان اوڀارئين طرف اُلري رهيو هو. ڪاري رات جي کُٽڻ جي مهل قريب هئي، پوئين تاريخن جي چنڊ، کن پل ۾ خاموش ۽ سُتل ماحول کي جاڳائي رکيو هو. ننڍن ننڍن وڻن مٿان پاڻي ايئن پٿريل هو، جيئن ڪنهن ناريءَ جي سِرَ تي سفيد ململ جي پوتيءَ جو پلاند. دلاور ۽ پوڙهو اڃا سجاڳ هئا. ننڊ هنن جي نيڻن کان اوجهل هئي. خاموشيءَ کي ٽوڙيندي پاڻ کي آدم جو احساس ڏيارڻ خاطر دلاور پوڙهي ملاح سان ڳالهايو هو.
”بابا، توهان جي سانڀر ۾ ڪڏهن سنڌوءَ ۾ ههڙي اٿل آئي!؟“
اوچتي سوال پوڙهي کي ڇرڪائي ڇڏيو هو. ننڊ کان نٽائڻ خاطر سنڌوءَ جي سير مان ٻه ٻُڪ ڀري منهن تي وسائيندي ٿڪل ٿڪل پنبڙين کي کوليندي چيائين،
”ها! وڏڙن واتان ٻڌندا هئاسين، جڏهن ڌرتي ماءُ ڏمربي آهي، سايون ٻنيون، نويل ونيون وهه جي ور چڙهنديون آهن، تڏهن سنڌو اُٿل کائي هر شئي کي پنهنجي پيٽ ۾ پيهي، آتڻ اجاڙي، آباديون ويرانين ۾ تبديل ڪري ڇڏيندو آهي. هڪ ڀيري بابي واتان ٻڌو هئم سنڌين وڏو پاپ ڪري ڌرتي ماءُ کي رنجايو هو. هنن غيرن جي گذاري تي پئي زندگي گذاري. سندن تخم پئي پراون پيرن هيٺان چيڀاٽيا. هنن ڌرتي ماءُ جي لوئيءَ کي لڄائي غاصبن آڏو سِرُ جهڪايو هو، تڏهن سنڌوءَ جي دل ٻرندڙ جبل جيان ڦاٽي پئي هئي. انسانن جي گناهن جا راز فاش ٿيا هئا. جن سنڌوءَ جي ڪروڌ کي للڪاريو، سي تهس نهس ٿيا هئا. تڏهن کان پوءِ سنڌين سرن جي سخا ڪري سنڌوءَ جي ڏمر کي سرچايو ۽ پراون جي پاڙ پٽي، ڌرتي ماءُ جي سيني کي آجو ڪري رت جو ريج ڏئي، سنڌ جي سينڌ کي اڇو اجرو ڪري جرڪايو هو.“
پوڙهي جي پڄرائيندڙ لفظن ۾ جيئڻ جو سنيهو هو، جنهن دلاور جي لونءَ ڪانڊاري ڇڏي هئي. هن جي جسم ۾ ايذائن ۽ افسوس جون لهرون ڊوڙون پائڻ لڳيون هيون. هن جي اکين ۾ اُميدن جا سوين تِرورا جرڪڻ لڳا هئا. پوڙهي وري چوڻ شروع ڪيو هو، سندس آواز دلاور جي دل ۾ پڙاڏو ڪندو اوچو ٿيندو کيس جياپي جي راهه ڏيکارڻ لڳو.
”ابا، جڏهن سنڌين جي حياتين کي ڪلر ڪين ڪاراٽيو هو، جڏهن سنڌي سورهيائي ۽ سرويچيءَ جا سرواڻ ٿي غاصبن کي غرق ڪندا هئا، تڏهن سنڌ ماءُ جي سيني تي راجا ۽ پرجا جو فرق مِٽائي، پريم ۽ پيار، امن ۽ شانتيءَ جي مذهب کي جنم ڏنو ويندو هو!!“
پوڙهي جو آواز جيئن پوءِ تيئين ڳنڀير ٿيندو ويو هو. هن جي پيشانيءَ تي اڻلکو پگهر پيچرا ٺاهي وهڻ لڳو هو. هن جي اکين ۾ بيٺل پاڻيءَ جو دٻو ڇلڪي ڳلن جي هڏن تان ٿيندو سفيد ريش ۾ جذب ٿي ويو هو. هن گجندڙ سنڌوءَ جي لهرن کي تڪيندي چيو هو.
”افسوس! اڄ به ساڳئي سنڌ! ساڳيو ئي سنڌو! مگر نه اها ميٺ محبت نه سک سلامتي، رڳو ڇتي ڪتي واريون رهچون!“
دلاور وڏو ساهه کڻندي حيرت مان پڇيو هو.
”پر بابا، اسان ڪهڙو ڏوهه ڪيو!؟ ڇا سنڌوءَ کي ايئن جُڳائي جو پراون پاپن بجاءِ پيو پنهنجن کي ٻوڙي!!؟“
پوڙهي کي دلاور جا لفظ چوچڙيءَ جيئن لڳا هئا. چِڙَ وٺي وئي هُيس.
”ٻچا، جڏهن سنڌو اٿل کائيندو آهي، تڏهن هر ڏوهي ۽ گنهگار سان گڏ سنڌين جي ڪمزوريءَ ۽ بي وسيءَ جا ڪرتوت به لڙهي ويرن جي وَرِ چڙهندا آهن! سنڌو پنهنجن جي پکن جا بنياد اُکيڙيندو آهي، تڏهن ئي سنڌي غيرن جي محلن جا ڪنگرا ڪيرائڻ لڳندا آهن! ڪنهن انسان واتان ٻڌو هئم هڪڙي ڏاهي جو قول ته، ”جيڪڏهن ڪو انسان هزار حيلن کان پوءِ غفلت جي ننڊ مان سجاڳ نه ٿئي ته سندس آڏو معصوم ٻچا ڪهوس ته پاڻهي سجاڳ ٿيندو.“ ٻچا جيسيتائين دز جي غبار ۾ کنگهڻ جو سهارو نه وٺبو، تيسيتائين دز پئي گهٽيندي رهندي! سنڌوءَ جي اٿل جي مون کي صدين کان ڄاڻ هئي! جڏهن کان سنڌي مذهب جي زنجيرن ۾ چنبڙي آزين ۽ نيزارين جا گيت آلاپڻ لڳا هئا. جڏهن غيرن جي گريبان ۾ لڪا رهيا، جڏهن ديس سان ويساهه گهاتي ڪري غيرن جي گلائن تي دت هڻي سُتا رهيا، تڏهن ئي سندن پاپن جا راز کُلي پيا. تڏهن ئي مان سوچيو هو ته سنڌي سنڌوءَ جي ڪروڌ کي للڪاري رهيا آهن............... اڄ خبر پئي ته منهنجا سپنا ساڀيان نڪتا!!“
پوڙهي جا لفظ دلاور جي دل ۾ سنڌوءَ جيان عجيب طوفان برپا ڪري رهيا هئا. هن جي اکين ۾ اوچتو عجيب چمڪ اچي وئي. عجيب بغاوت جا آثار هن جي پيشانيءَ تي پکڙجي ويا هئا. آزاديءَ جو تصور هن جي نگاهن ۾ اُڀري آيو هو. پوڙهي ملاح جا لفظ سپ جيان کيس ڪکيندا رهيا. سندس اکين ۾ ازلي اڙٻنگ انسان جاڳي اٿيو. هٿن ۾ تيز جنبش اچي ويس. هٿ بتيلي جي ونجهه تي اُمالڪ وري ويس. ايئن ٿي محسوس ٿيس، ڄڻ هن جي زنگيل غيرت کي ڄاڻ جو پاڻي مليو هجي. هن جون اکيون ماضيءَ جا اڻ لکا نقشا تڪينديون رهيون. جڏهن پورهئي تي پرماريت وارن غاصبن جنم ڪين ورتو هو. جڏهن زندگي ايتري اڻڀي ۽ هولناڪ ڪانه هئي. هن جي زبان مان بي اختيار نڪري ويو هو،
”بابا، سچ سچ ٻڌايو توهان روشنيءَ جا مينار ڪير آهيو؟ توهان عام ميربحر نٿا ڏيکارجو!!؟“
”پُٽ، اڳتي هلي تو کي وقت ڏسيندو. توکي به مان جيان درس ڏيڻو پوندو، هر ان کي به مان جيان رهبر ٿيڻو پوندو، جنهن جي دل ۾ ذري برابر به پنهنجي ديس ۽ ديس واسين لاءِ محبت آهي. اسان جو ڪم آهي راهه جي رهبري ڪرڻ ۽ رستي لائڻ. تون وچن ڪر ته ڪڏهن به سنڌوءَ کي ڪروڌ ۾ نه اچڻ ڏيندين. سدائين پاڻ ڪروڌي بنيو رهندين، ظالمن لاءِ، پاپن لاءِ، پرمارن لاءِ.“
”مان وچن ٿو ڪريان، سنڌوءَ کي ڪڏهن به ڪروڌ ۾ اچڻ ڪين ڏيندس. مان نئين سج جيان، نئين دنيا روشن ڪندس، سنڌ روشن ڪندس. مان هر ان ازدها سان اٽڪندس جيڪا سنڌين جي غيرت کي للڪاريندي. مان پرماريت جي سڀني ديوارن کي ڪيرائي سورهيه ۽ سرويچيءَ جو ٻج ڇٽيندس.“
ايئن ئي هو سخت جنون ۾ سوين لفظ اچاريندو ويو هو. جن مان بغاوت جي بڻاس ايندي رهي هئي. ايئن پئي ڀائنيو ڄڻ دلاور بجاءِ ڪو ڪاوڙيل روح سندس جسم اندر پيهي ويو هجي! هن جي ذهن مان اوندهه جو واسو وسهندو ويو. هن ڀٽن ۽ گهورڙين واري زندگيءَ کي ذلت سمجهي سورهيائي ۽ سرويچيءَ جي ٻج ڇٽڻ جو عهد ڪيو هو. پرهه رات پاڇولن جا پاند سنواري، نئين نڪوري صبح کي جنم ڏئي، هڪ انسان جي اسهڻ لاءِ رستو صاف ڪيو. هو ويسر وساري پنهنجي منزل طرف وڌڻ لڳو. اونداهين ۾ وڪوڙيل، ٿڪل ٽُٽل، اوجاڳيل انسان شير جيان گجندو اڳتي وڌندو رهيو هو.
”نئون انسان جاڳي پيو هو!“
”ڦريل ماريل انسان جاڳي پيو هو!“
”تاريخ ضرور پنهنجو پاڻ دهرائيندي!“
”سنڌي ساڻيهه ضرور سک جو ساهه کڻندو!“
”ڪروڌي سنڌو ضرور سامت ۾ ايندو!“
”ڪروڌي سنڌو! ڪروڌي سنڌو............ سامت....... سا.............!
هو اهو راڳ آلاپيندو اڳتي وڌندو رهيو هو................

ڇينهرو

خان صاحب سڪندر خان جي به ڇا ڳالهه ڪجي، اهي بنگلا، اهي بسون، انجڻيون، اها روڪڙ، اها ٻني ٻارو، راڄ ڀاڳ، گهر ۾ ڇا نه اٿس. اهو سڀ ڪجهه اٿس، جيڪو ماڻهوءَ کي هن سماج ۾ مهندار بڻائڻ لاءِ ڪافي آهي. صاحبيءَ واري زماني ۾ ته ڇڏ پر هاڻِ رٽائر ٿئي کان پوءِ به ماڻهو ڪوٺنس ئي خان صاحب، خان صاحب، خان صاحب ڄڻ ڇٺيءَ جو نالو هجي يا ڪو خطاب مليل هجيس! خان صاحب سڪندر خان جي خان صاحب ٿيڻ جو به عجيب قصو آهي. اوجهو وسائي مرحيات جي لفظن ۾، ”خان صاحب جو به هو ڪو لولو اگهاڻل، نه ته تِيڪي ها پيو اسان جيئن يا حياتي! هاڻِ ته صاحب دفتر ٿو اٿلائي پر اڳ پڙهيل به نالي لاءِ ڪو نه هو. نسورو ڄٽ، صفا ڄٽ! هاڻي ته سائين ڇا ڳالهه ڪجي! اڃا ڪالهوڪو ئي ڏينهن آ جو اسان سان گڏ ٻُوڙا ڪڍندو، ڪوڏر هڻندو ۽ ٽوڪري ڍوئيندو هو، اڳلي وقت ۾ ابا، روزگار هئا گهٽ، ڏهاڙي اِها چار آنا، ايڏو ڇيهه ڇيهه آ به ٻيو ٿيو خير..................!“
”اها ڪهڙي زماني جي ڳالهه آهي ڪا ڪا!؟“
”ابا اها ان زماني جي ڳالهه آهي، جڏهن دادو ڪئنال نئون نئون کڄي رهيو هو. هئو ڙي زمانا! ڪهڙي ڳالهه ڪجي، جيڏانهن ڪر مُهاڙ تيڏانهن ست راڄي ڇيڙ. ڪوڏارين ۽ ٽوڪرين جا هوڪرا ۽ دنبها، ڪيو قادر قلندر............... بک، بيروزگاري پر پوءِ به مُرڪندڙ منهن، شينهن جهڙيون ڇاتيون، الا الا.............. ڇا ڳالهه ڪجي! تن ڏينهن ۾ خانصاحب سڪندر خان اڄ جيان صاحبيءَ کي پهتل ڪِين هو. اڄ آ جو ڀيڻها نٿو ڪري پرائي پنهنجي جي ساڃاهه!“
”ها، سو ابا خانصاحب به اسان سان گڏ پٺاڻن جي کوتيءَ جيان چارئي پهر پيو لوڙيندو هو. پڻهس به سُتت ئي فوت ٿي ويو هوس. گهر ۾ ٻي ڪا پَهر ڪانه، سو هڪ ڏينهن مرحيائت نوران مون وٽ آئي، اڙي ابا وَسايا جڙئين شال پاڻ سان گڏ منهنجي سِڪوءَ کي به ڪمرائين ته جيڪر ڇا نه ٿئي. پنهنجا ته حال ساريا پيا اٿئي، مرحيائت مئي کان پوءِ نه جو ڪو پيٽ ڀري کاڌو نصيب ٿيو آهي. مَنَ تنهنجي بهاني منهنجي ٻچڙي کي به ڪجهه ملي، پر پُٽڙا اڃا ڪچو آ پارت هجئي. پوءِ ٻئي ڏينهن مُلان ٻانگ ڏني ته جوٽي بيٺاسين اسان به، لاڙوين منجهند تائين ويندي خان صاحب ٽوڪريءَ تي ۽ مان ڪوڏر تي. پهريان چڱا جهٽڪا ڏنائين پر پوءِ ڪچڙي نيرن ڌاري ويو جهڪو ٿيندو، ويو جهڪو ٿيندو، ٽوڪري کڻندي ڄنگهان پئي ڏڪيس. ڪيترن ٽوڪرن کي ڏاڪڻ ۾ ئي ڊاهوڙا ڪرايا، پوءِ ته سڄي ڇيڙ جا هُوڪرا! صاحب به ڏاڍو لڄي ٿيو، ڀلا مڙس سنهو، سوتڙو، سيپڪڙو. اڃا مڇن جي ساول مس پئي لٿس، ٻيو غربت، هو ڪرنگهه جو ڀَتُ ۽ جوئر جي ماني پوءِ ٽوڪري اڇليندو نه ته ٻيو ڇا ڪندو. بس تنهن ڏينهن جمعدار کي سُپارت ڪري اماني ڪمرائي سونس. هندن جي وئي کان پوءِ سال اڌ اڳ سيٺ ڏيئي مل جو راضپو ٿي ويس، جنهن کيس پوليس ۾ کڻائي ڇڏيو...............!!“
ڳالهه کڻي ڇا به هجي پر سڪندر صاحبيءَ کي پهچي ڊي ايس پي جي رُتبي کي رسيو ۽ هينئر سُتت ئي پينشن وٺي اچي گهر وسايو اٿائين. هاڻي به اڻ سونهين کي ته ڀئو وٺي ويندو. ڪو به اعتبار نه ڪندو ته صاحب رٽائر آهي. اهائي ساڳئي صاحباڻي لوڏ، اڃا سوڌو هڏ بُت ۾ ڀريل، پيٽُ ٿورو اڳتي نڪتل. هٿ ۾ سدائين ڪاري ڏنڊڪي، گهر، گهٽي ۽ اوطاق ڀانئين ته ڄڻ ٿاڻو هجيس. ٿاڻو! پنهنجا راڄ ڀاڳ، پنهنجون زمينون زڙيون، ڳوٺ جو چڱو مڙس، تر جا سڀ وڏيرا سندس صلاح مصلحت ۾، ٿاڻي وارن وٽ وڏي پهچ، ٻڌ ڇوڙ سندس ڏائي هٿ جو کيلُ.
چوندا آهن وڌي واڙي لڳي ڀاڳ، سو صاحب کي به ٽي نياڻيون ٻه پُٽ. نياڻيون ته هڙئي اٿاري ڇڏيون اٿائين، ڪا ڪنهن رئيس کي، ڪا ڪنهن آفيسر کي، باقي پُٽ تن مان به وڏو ته خير سان پڙهي پيو اٿس، سندس شادي به تر جي رئيس جي ڌيءُ سان ڪرائي اٿائين. تنهن کي به گهر توڙي ٻاهر پيءُ جيان ڪوٺين ئي خان صاحب، خان صاحب. باقي ننڍو تنهن سان ته صاحبن جي پوي ئي ڪانه. هو همراهه به نه ٻن ۾ نه ٽن ۾، سدائين ٻاهر وتي پيو پنهنجي مُنهن هلندو. وڏو صاحب ته چوندو ئي ايئن آهي، ”ڀيسان ڇوري مان غذا ڪانه ٿي، ڇورو کري خراب ٿيو. ڦٽائي ٿو سڄي ڌنڌي کي. هون! ڇا ڄاڻي ڪتو ڪڻڪ جي مانيءَ مان. ٿيندو پاڻ خراب اسان جو وري ڪهڙو..............!“
هڪ ڏينهن ته ويهاري سمجهايائينس، ”پُٽ سڌر، سڌر چڱو ٿئي. شودن جي سنگت، ڀاڻين اونئين ڪَڪِ ويٺو ٿي، جي گهڻو گهڻو ته ڪري ڇڏيندوسانءِ ڌار، اسان جو ڇا ڪندين ٿاٻا پاڻ کائيندين.“
هن به ٽَرَ ئي ڪانه ڪَيَسِ، ”ها، وير وير جي ٽمجهڻ کان هڪ ڏينهن جو ڇينهرو چڱو آ، مون کي توهان جو گهرجي ڪجهه ڪِين، رڳو جان ڇڏايو!“
ننڍي صاحب کي ته پِتي تي ئي ڪونه پوي، چوي ته اصلي هن وقت گهر مان نڪري، اهو ئي سبب سويرو ئي هن کي گهر کان الڳ ٿلڳ هڪ ڪوٺڙي ڏني اٿائون. ڪوٺڙي وري ڇا، نسوري کولي، جنهن ۾ هڪ کٽ مس ماپي، پاسن ۾ ٻه جاريون، جن ۾ ڪجهه ڪاڳر پَٽَ ۽ ڪتاب ڪڙا، هڪ بيگ ڪپڙن لاءِ ۽ هڪ پراڻو جهنر پکو، ٻيو ٿيو خير.
صاحبن جو رايو ته اسان جي آڏو گونگي گانءِ ٿي بيهي ۽ هوڏانهن هو همراهه اصلي سودو ئي نه سلي، حفيظ شيخ جيان منهنجي آزادي کسڻ جو اوهان کي ڪو حق نه ٿو پهچي! ڪيترائي ڀيرا منهان منهن ٽڪر به ٿيا اٿن. هڪ ڏينهن ته اصلي جنبوٽين پئجي ويا پر رات جو وڳڙو هو، جنهن ڪري گهڻي چئو پچئو ڪا نه ٿي. هڪ ڪَنَ ٻُڌو ٻئي نه ٻُڌو. ٿيو ايئن جو رات جو هڪ وڳي ڌارين ننڍو صاحب پيون کايون مست لڳو جيئن ئي گهر گهڙيو ته سامهون ڪوٺيءَ مان اڃا تائين روشني اچي رهي هئي. اڳتي وڌيو، ”اڙي ڪٿي هُئين!؟ جهليانءِ پيو پوءِ به نه ٿو مُڙين، اهو ڇا پيو لکين؟ هيڏي ڪر، مون کي ڏي!“
”ڇاهي جو توکي ڏيان............. تون وڃي آرام ڪر........... هن کي ڏسي ڇا ڪندين!؟“
جهپڙ ڏئي ڪاڳر کسڻ جي ڪوشش ٿو ڪري، ”ڇڏ، ڇڏ تنهنجي ڪم جا.................!“
”ذليل ڪميڻا.............“ ٺڪاءُ ٿو چماٽ ڪرائيس، موٽ ۾ ساڳئي چماٽ ٺڪاءُ! پُٺتي ٿيندي دروازي کي ٿو لڳي، دروازي جي اسي ڪلهي کي کائي ٿي وڃيس. ٻيهر وار ڪرڻ لاءِ اڳتي وڌي ٿو مگر بي سود، پوءِ ٿُڪ اڇلائي، ڀونڊو ڏيندي نڪري وڃي ٿو.
”هون، ذليل ڪٿان جو............... وڏو آيو آ.............. بس گهڻائي ڏينهن سَٺو اٿمانس............... هن پئي سمجهو هڙئي مذاقان کيس ڦٻي وينديون پر................!!“
پوءِ ڄڻ سُڪن سرن کي باهه لڳي وئي، پئٽرول تي تيلي ڪري پئي. صاحب جو هو پوءِ ڪير سندس حڪم کي پُٺي ڏئي، کاٽو پُٽ ته هونئن ئي پيارا. گهر جي اڇي ڪاري جو صاحب مالڪ، مجال آهي ڪنهن جي جو ڪو سندس سڳي ڌاڳي کان ٻاهر وڃي. جيڪو ٿورو به پاسيرو ٿيو، تنهن تي صاحب جو غضب نازل، پوءِ حقو پاڻي بند! پاڻ به جڏهن پڙهائيءَ واري دور مان گذريو هو تڏهن پاڻ ۾ به گهٽ ڪانه هيس، اصلي داداگير، سڄو ڏينهن ڇوڪرين جي ڪڍ پر جسُ آهي مائي ڪمل کي جنهن خان صاحب سڪندر خان سان پُڄي کيس سکيو رکيو.
”چوانءِ ٿو قابو ڪر پنهنجي سڪي لڌي کي، نه ته ايئن ڪُٽيندس جيئن اُٺُ پتڻ تي!“
”وري ڇا ٿيو.................!؟“
”وري ڇا ٿيو، وري ڇا ٿيو، اڃا مون کان ٿي پُڇين، اڄ به فون ٽڙڪو ڪيو آ، جهل پنهنجي پُٽ کي نه ته پوندئي ٽوڙهو ڳچيءَ ۾، منهنجا ٻُڌي ٻُڌي ڪن ئي کاڄي ويا آهن ۽ هو آ جو لاٽ خان...................... اسان جو ان ڳالهه سان ڇا ته سنڌ سائي ٿئي ٿي يا سُڪي ٿي، ماٺ ڪيون پڙهي نه ته الله الله ڪيون گهر ويٺو هجي، سنڀالي پنهنجي ملڪيت. سڀو ڪجهه ته اٿس، اڃا ڇا گهرجيس!؟“
”مان وري ڪو گهٽايو آهي ڇا، پر آخر ته پُٽ ٿي، پڙهي پيو ته اها به تنهنجي عزت.“
“پر عجن ماءُ هو به رکي ته کائي............ مس مس الله سڃاتو آ ۽ هي آ جو رڳو دڦ ڪرڻ جي ڪڍ“
پاڻ به ڏاڍو ارٿرو هوندو هو يونيورسٽيءَ ۾ پڙهائيءَ دوران ڪيترا ڀيرا جيل ياترا ڪيائين. ڪيترائي ڀيرا خارج ٿيو. هر جلسي، هر جلوس ۾ اڳرن کان اڳرو، وڏا وڏا نعرا، وڏيون وڏيون تقريرون، ايئن ٿي ڀانئيو ڄڻ سنڌ جي آزادي ۽ شاگردن جي حقن جو بار سندس سر هجي، جوشيلن ۽ وڏن نعرن سبب مٿس نالو ئي ڀنڀراٽ پئجي ويو. پڙهي ڪونه رڳو ڇوڪرين جي ڪڍ. هڪ هنڌ ٽڪاءُ ڪونه ڪڏهن ڏس ڪٿي ڪڏهن ڪٿي. پٺيان شڪايتن جا انبار. انهن ڳالهين ڪري خان صاحب سڪندر خان به سدائين ناراض، جڏهن پوليس واري رعب تاب کان ڪم نه هليو ته پوءِ، ”ڏس پُٽ، پاڻ مسڪين هئاسين، مس مس ته الله سڃاتو آهي نه ته ڪٿان تون پڙهين ها، ڪٿان هي منڊل مچي ها. ڪيترائي ڀيرا مٿان کان ٽيليفون جا ٽڙڪا آهن، پُٽ کي روڪِ نه ته پوءِ نوري مان هٿ ڌوءُ، تون آهين جو اصلي پنهنجيءَ تي، اهي تحريڪون، اهي هُل هنگاما اُهي ڪن جيڪي سياست ڪن، باقي اسان جو ڪهڙو ڪم اهڙن جنجل جي ڪمن سان. اجايو ڇو ٺرئي کير کي ڦوڪان ڏجن!!“
”بابا تون به زور آور آهين، پوليس جو ماڻهو ٿي ڪري به ڳالهه نه ٿو سمجهين! توهان مون کي صاحب ڏسڻ چاهيو ٿا يا نه؟ جي ها ته پوءِ ٿورو وقت اڃا سَهو!“
”هون! هون! سمجهيم، سمجهيم............ پر ٻچا ڳالهه ته ڳوري آهي.“
پوءِ ته اصلي پِڙُ ڪڍي بيٺو، پاڻ اُٺ جيان پلاند پلاڻيو سدائين ڇوڪرين جي چڪرن ۾، پُٺيان امتحان به ٻيا ڏين يا ريوالور اڳيان پوءِ ڪاپيءَ جي ڌُمَ، مجال آهي ڪنهن جي جو ڪوئي آڱر کڻي. عملو به سارو ئي منجهانئس ڪَڪِ، سوچن ته اڄ نڪري صبح ٻيو ٿئي. تان جو سُٺي نمبر ۾ اچڻ بعد سرڪار سڳوريءَ رکي ڇڏيس پيءُ جيان غلاميءَ جي ٽوڪري ڪلهن تي. اسسٽنٽ انجنيئر صاحب، پوءِ ڪاڏي ويا وڏا وڏا نعرا، ڪاڏي ويا آزاديءَ جا آواز ته ڪاڏي ويا سنڌ جا سُڏڪا! هاڻي رڳو هڪ ئي ڌن سوار، ڪيئن خانداني ملڪيت ۾ واڌارو آڻجي، باقي ڪاليجي ڳالهيون، سي سُسي، سُڪي، سڙي ويون!
”مان چوانءِ ٿو پنهنجي عجوءَ کي جهل، پيو آهي منهنجي نوڪريءَ جي ڪڍ هٿ ڌوئي، انهن حرامين سان ته مليو آ پر جڏهن ڏس تڏهن اها سنڌ، اهي هاري، سنڌ ڄڻ بابنهس جي جاگير هجي! سنڌ ڄڻ مُئي پئي وڃي، جو هي مڙس دودو کيس جيئاريندو! اسان به هئاسين يا نئينءَ مان اچي هي ساماڻو آهي. راتين جون راتيون گم، چوي ته بس سڄو ڏينهن هارين سان جک ماريان، باقي ٻيو ٿيو خير، لڄائي ٿو................!“
”يا الله خير! وري الائي ڇا ٿيو، ابا خير ته آهي!!؟“
”هاها خير آهي، پنهنجي ڪونڌر کي سمجهاءِ، اڃا ته مس مس آني مان ڦٽُو آهي ۽ هاڻي ئي پيو رنگ ڪڍي. اڄ به رئيس ڀنڀو خان دانهين آيو آهي ته پنهنجي کي روڪيو، منهنجي هارين کي اهڙيون ته پٽيون پڙهايون اٿائين جو ٻائيتال مچائي ڏنو اٿائون. چون ته ڇا جي تنهنجي زمين، گهڻو گهڻو ته جيڪو کيڙي سو کائي، بيگر بڙي اسان کان ڪانه پُڄي، ڀيڻها انڌير ته ڏسو! پرائن زمينن تي قبضا، اڄ پرائن تي صبح پنهنجن تي شير شاهه جي شڪري جيان ماريندو گهر جا ڪڪڙ ٻيو وري.............!!“
اعجاز جي به ڇا ته زندگي هئي اکيون ئي اهڙي ماحول ۾ کوليائين جتي پابنديون ئي پابنديون هيون. جتي عام انسانن لاءِ نفرتون هيون. جتي احساسن جي اُٿل پُٿل ڪانه هئي. جتي هر سوچ پاروٿي ۽ گندي هئي، جتي وڏي کان وڏي ٿيڻ جا ويچار هئا، جتي ذهن زنگ جي ڪن ۾ ٻڏل هئا، جتي رت جي رشتي تي طبقي جي رشتي کي اهميت هئي، جتي شرابن جي وهڪري ۾ ڪيتريون ئي معصوم لڄون ٿي لڙهيون، جتي ذهن ۽ ضمير بدبودار گندگيءَ جي پوسل ۾ گچيل هئا.
هن جڏهن سوچڻ شروع ڪيو، تڏهن هن کي هن جڙتو ماحول جي جهنم ۾ رهڻ اڻانگهو ٿي لڳو. هن مظلوميت جا ڳوڙها ڏٺا، هن هارين جي حياتين کي جنڊ جي پُڙن ۾ اٽي جيان پيسندي ڏٺو. هن غربت ۽ اڻ هوندائيءَ جي اوندهه پَسي، هن ذلالت ۽ بي حيائيءَ جا غليظ ۽ گندا ڪردار ڏٺا. هن ماحول ۾ هن انسانيت، مظلوميت ۽ معصوميت جون ڪٺل ۽ ڪرچيل ڪوڪون ٻڌيون. هو سوچڻ لڳو، ”هن سماج ۾ وڏي ڪرسي، وڏي صاحبي، وڏي پئسي، وڏي پاپ ۽ وڏي ۾ وڏي بدمعاش جي عزت ڇو؟“ پوءِ تصور ئي تصور ۾ اهڙي سماج جا ٿنڀا ۽ ٿوڻيون کوڙيندو رهيو، جتي ڏاڍ نه هو جتي ڪو هيڻو ۽ دٻايل، هيسايل نه هو، جتي ڳڻتيءَ کان انسان پالهو هو.
هڪ ڀيري بٽئيءَ تي ويو، هڙئي انُ هارين کي، پاڻ خالي هٿين گهر، پوءِ، پوءِ مالڪ هوندي مزور، پهچ هوندي بي پهچ، گهر ڀاتي هوندي به مهمان، هر معاملي ۾ ڪَٽيو ويو.
پوءِ هو اڳتي، گهڻو اڳتي نڪري آيو. هن کي سنڌ جي هر شئي سان ازلي عشق هو. سنڌ جي ڀِٽن ڀاڻن، تل تراين، ساوڪ سرهاڻ، ڏهر ڏاچين، مينهن ميهارن ۽ واهڻن واهوندن سان جيڪا اُڪير هئي تنهن کيس جيل جهاڳرايا، ڪشالا ڪڍرايا، ويراڳين جي وستين پهچايو، کاهوڙين جي کيرن سان وک وک ۾ وجهي واچوڙي جيان ڦيريون پائيندو رهيو. هن انهن گسن گيڙن ۽ پنڌن پيچرن جا سونهان ڏٺا جن جي پَسڻ جي ورهين کان آس هُيس. هن کي جيڪو سيڪيل ماني ۽ پاروٿي پليءَ جي ٻوڙ مان ساءُ آيو سو ست رشي طعام ۾ ڪٿان. هن ڌرتيءَ جي سيني تي اهڙا ڪيترائي جيئرا جاڳندا ڪردار ڏٺا جيڪي ديس جي سِڪَ ۾ سڙي مري امر ٿيڻ لاءِ آتا هئا. هن اهڙن مانجهي مردن سان گڏ سنڌ جو سَهنُ کنيو سنڌ سُکي ٿئي، سنڌ جو پورهيت سُکي ٿئي، لاٽ ٻرندي رهي، وِکَ وڌندي رهي، وِکَ وڌندي رهي.
هو وِکون کڻندو رهيو، اڳتي وڌندو رهيو. هن ڀيري ته ماءُ مڙهي به چِڙي پيس،
”ابا ڪهڙي کڻي دانهن ڪڍرائي اٿئي، جيڏانهن ڏس اهو عجو، اهو عجو، روزانو روز پڻهين، ڀاڻين پيا ڦڪڙيون ڪن، اجايو ڇو ٿو پاڻ پُڻائين، ڇڏ..............“
”امان پنهنجا صاحب ويا آهن توکي به کڻي ۽ مان...............!“
”ڇا ابا ڪِنَ جهڙن ماڻهن سان رُلي رُلي پنهنجو حِظُ ئي وڃائي ڇڏيو اٿئي. هاري نه جيئارين کڻي جک مرائن، اسان جو تنهن ۾ اَڌُ يا ٽِهائي؟“
”امان بگهڙ بک وگهي مرندو مري ويندو پر گاهه نه چرندو!“
”نه ابا نه، توسان اسان جي بات ڪانهي، تون ڄاڻ، تنهنجو ڌنڌو ڄاڻي، هوءَ گوءِ هو ميدان.“
”امان مان به هجان ها کٽڻ ڪمائڻ وارو ته وڻانءِ ها ۽ هاڻي..............“ ”تون نه کٽيءَ ڪمائيءَ وارو ٿئين ته اسان کي کڻي نه ڏجانءِ، وير وير وڏن جي سامهون ٿيو بيٺو آن، تومان اهائي سورهيائي ٿيندي ٻيو وري ڇا، لوڙيندين پاڻ، اسان جو ڇا ڪندين!“
”مان نه جيڪو ڦاهيءَ ٽنگيس ته اوهان نه ڇڏائجو.............“
”پر ٻچا ڌڻُ ته ڌڻي نه ته وڪڻ کڻي، جڏهين نه پڻهين، ڀاڻين پاسيرو ٿيئي، تڏهن ڏسجانءِ پنهنجا پرڪار، ڪو در تي بيهڻ به ڪِين ڏيندئي.“
”مون کي نه ٿي گهرجي توهان جي ماني، ڀيڻها جڏهن ڏس تڏهن مانيءَ جا مهڻا، مان ڄاڻان ٿو...............“
”ٻچا چڱو ٿي چوانءِ، ڇڏ لُچن جي صحبت، لڳُ پنهنجي ڌنڌي، نه ته مان مُئي پڄاڻان ڀاڻين در تي بيهڻ به ڪِين ڏيندئي. هاڻي به ويل نه وئي آ، چوين ته پڻهين يا ڀاڻين کي چئي وٺي ڏيانءِ موڪل پڙهڻ جي، جي نه ته پوٰءِ کٿو ۽ کريو اوجهو پيو اٿئي.“
”مان پنهنجو پاڻ کي سڃاڻي ورتو آهي، مان انهيءَ ڪن ۾ ٻڏڻ نه ٿو چاهيان، جنهن ۾ ٻڏڻ تنهنجي صاحبن لاءِ فخر آهي! مون کي ناهي غرض تنهنجي صاحبن جي، وڃي پنهنجا صاحب سوگها ڪَرِ. پر ڊڄ ان ڏينهن کان جڏهن تنهنجي صاحبن جي صاحبي نه رهندي، جڏهن حساب وارو ڏينهن ايندو، سج نيزي پاند ايندو ۽ ڪانوَ جي پئي اک نڪرندي. پوءِ ڪنهن جو سڏ ورنائڻ وارو نه هوندو، تڏهن ڏسندس تنهنجي صاحبن جي..............!!“
”ادا، ڇو اهڙو ٿيو آهين، ڇا چيو آهي مڙهيءَ ماءُ ۽ ڇا پيو ٻول ٻُڌائين، خيرين سلين لفظ ته چڱا ڪڍُ. ڇڏ امان تون به اجايو پئي ڍنگرن تي اٽو سُڪائين! تون ماٺڙي ڪيون ويٺي ڏِسُ، پاڻ ڄاڻن پنهنجا ڪم...............!!“وڏيءَ ڀيڻس وچ ۾ پئي جهيڙي کي ٽاريو. ايئن هڪ ڀيرو نه پر ڪيترائي ڀيرا جنگاڻ ٿي، الران ٿيون، ميڙا ٿيا، اوڙي پاڙي، مائٽ مٽن ڏٺو پر مُڙيو وري اعجاز به ڪِين. جي هنن کي پنهنجي انا پياري ته هن کي پنهنجا اصول، هنن کي صاحبيءَ تي ناز ته هن کي خوداريءَ تي. پوءِ هر وقت، جهرجهنگ ۾ جهونگاريندو وتي اسان تي ظلم ڪندڙ اسان جي لاشن کي لتاڙي رهيا آهن. وري جيئري ٿيڻ جو ڏينهن اچي پيو، جنهن ڏينهن سڀ حساب ڪتاب ٿيندا، دماغ سوچين پيا، دليون ٻرن پيون. انسانن جي اندر ۾ گرم رت گردش پيو ڪري. قومون حق ۽ ناحق بابت سوچين پيون. پورهيت، پنهوارن جي اندر ۾ ٻرندڙ جبل جيان باهه دُکي پئي، ڄڀون پکڙن پيون.
اسين خاموش آهيون!
اسين خاموش آهيون!!

مٺ ۾ ساهه

مان اوهان کي ڇا ٻڌائڻ چاهيو ٿي!؟
ها، مان ٻڌائڻ چاهيو ٿي.............. مان چاهيو ٿي........... ڏسو وسري ويو نه. سائين ڳالهه ڪندا آهن. ڀائين هڪ مائي صبح سوير ڏُڌ ولوڙي مکڻ ڪڍي رهي هئي. هوءَ مکڻ جا چاڻا ٺاهي چاڏيءَ بجاءِ وات ۾ وجهي رهي هئي. پٽهنس جيڪو پريان اهو سڀ سمورو لقاءُ ڏسي رهيو هو، تنهن بي صبرو ٿيندي چيو، ”امان چاڏي ته هن پاسي پئي آهي“ جنهن تي مائي سڳوريءَ نرڙ تي هٿ هڻندي چيو، ”پُٽ جڏهن کان مرحيائت پڻهين مئو آهي، تڏهن کان اهڙو ته ويسر جو مرض لڳو آهي جو مُٺي وات ۽ چاڏيءَ جي خبر ئي نه ٿي پوي.“
سو سائين هڪ مان ئي ڇا هِت ته پوري قوم کي ويسر جو مرض لڳل آهي. بيشڪ ويسر جو مرض دور به ٿي سگهي ٿو پر ڊپ ڏاڍي لعنتير چيز آهي، جنهن کي لڳي تنهن کي شينهن مان گدڙ بنايو ڇڏي. توڙي جو پارايوس بگهڙ جي کَلَ!!
نه، ويسر نه، لفظ ڳولهي لڌم، ڊپ، ها ڊپ ئي ٿي سگهي ٿو، جنهن سبب جيڪو ڪجهه چوڻ چاهيان ٿو سو نه ٿو چئي سگهان.
هڪ وسيع ويڪرو، خوبصورت ۽ عاليشان بنگلو، جنهن بنگلي ۾ مان ڪيئي سال ڊيوٽي ڏيندو رهيس. هاڻي ته منهنجي نوڪري تنهن بنگلي ۾ ناهي پر اهو بنگلو ۽ بنگلي منجهه رهندڙ خاص طبيعت واري اربيلي نفيس نازڪ ۽ شاهي مخلوق پنهنجي قد بُت جي حساب سان اهڙو ته موضوع مهيا ڪن ٿا، جنهن بابت جيترو گهڻو لکجي ۽ ٻڌائجي اوترو ٿورو. هڪ اهڙي آسماني مخلوق جيڪا توهان جي آقا هجڻ جا اختيارات رکندڙ، سياست، دولت، عزت، شهرت ۽ ٻيو گهڻو ڪجهه سندس هٿ وس ۾ آهي پر وٽس ڇا ڪونهي!؟ اهوئي ٻڌائڻ چاهيان ٿو ۽ اها ڪهڙي ڳالهه آهي!؟ اهو ڪير آهي!؟ جيڪو مون کي روڪي ٿو، جنهن جي ڊپ کان اهو سڀ ٻڌائڻ وسريو وڃي.
ها، انهيءَ جو سبب لاشڪ ته پاڻ واري پوليس ۽ ٻيا سرڪاري فورس ٿي سگهن ٿا، جيڪي پندرنهن جولاءِ تي حيدرآباد ۾ ٿيل بمن جي ڌماڪن جي الزام هيٺ جرمن ڪتن جيان وتن ٿا سنڌي ماڻهن جا گهر گهاٽ نوسيندا اجهو اڄ صبح ئي ته مان واري ننڍي ڀاءُ کي گرفتار ڪيو اٿائون. جنهن کان پوءِ گذريل ڏينهن کان هن وقت تائين گرفتار ٿيل سنڌي ماڻهن جو ڳاڻاٽو وڃي ٽن سون کي پهتو آهي، ان ۾ اڃا اضافو ٿيڻو ته آهي پر مان نه ٿو چاهيان ته منهنجي گرفتاريءَ سان ان انگ ۾ واڌارو ٿئي.
نه منهنجي ڊپ يا ويسر جو سبب شايد اهو ناهي، ڊپ جو سبب خانگي ڊريس ۾ قريب بيٺل اهو منڊڙو سپاهي آهي، جنهن جون حيدرآباد واري قلعي جي گهيري دوران ڊيوٽي ڏيندي پناهگير دهشتگردن گولين سان ڄنگهان چچري ڇڏيون هيون. هينئر هو تندرست ٿي ٻيهر پنهنجي سرڪاري ڊيوٽي باقائدگيءَ سان ڏئي رهيو آهي. هاڻي مٿان کان مليل نئين حڪم موجب بم جي ڌماڪن جي الزام ۾ شڪي ماڻهن تي نگاهه رکي رهيو آهي.
هونئن ڪي سنڌي پوليس وارا سٺي طبيعت جا به ٿين. مثلن صبح واري پوليس واري کي ئي وٺو، جنهن منهنجي بزرگي ۽ غربت جا واسطا وجهندي پنهنجي وڏي صاحب آڏو سفارش ڪئي نه ته هاڻي مان اوهان کي هِت ٿورئي ڏيکارجان ها. سڌو وڃي عذاب گهرن ۾ پهچائن ها. پر هي سپاهي............؟ هي سپاهي مون کي بنهه ڪونه وڻيو. هو، هاڻي مان ڏانهن وڌي اچي ٿو. ويجهو اچي ڇڙٻ ڏئي ٿو.
”ٽري وڃ.............. ڀيسان لوسي، هِت ڇو بيٺو آهين؟“ مان ڇو بيٺو آهيان، مان کان ذري گهٽ کِلَ نڪري وئي. پنهنجي ديس، پنهنجي شهر، پنهنجي گهر سامهون چوس تي بيهڻ، هاڻي اها به ڳالهه پڇڻ جي آهي!؟ مان چاهيان ٿو سندس آڏو وضاحت ڪريان پنهنجي ڀاءُ جي گرفتاريءَ جي ۽ پڻ کيس احساس ڏياريان پنهنجائپ جو. پر ڏسو ٿا هو نامعقول ٻيهر ڪُتي جيان رومڙ ڪري ٿو. نفرت وچان مان کي پري ڌڪو ڏئي ٿو. ايئن ڄڻ مان به سندس لاءِ قلعي جي گهيري دوران فائر ڪندڙ ڪو پناهگير دهشتگرد هجان! اهو ڄاڻو ٿا منهنجي لاءِ اها ڪيڏي نه بي عزتي آهي. ڇا هو نه ٿو ڄاڻي ته مان ڪير آهيان؟ ڇا کيس خبر ڪانهي ته قومي ڪارڪن به ٿيندا آهن؟ ڇا کيس سُڌ ناهي ته قلعي جي گهيري ۾ ٻئي پاسي ڏانهن ڪير ٿي ڪاهيندا آيا؟ سندس جيان ئي بنگلي تي قائم ڪيل مورچي ۾ ساڳين ئي پناهگير دهشتگردن سان مان ڪونه وڙهيو هئس، بلڪه اڄ تائين ڪونه پيو وڙهندو اچان؟
خير هن غريب جو ڏوهه ڪهڙو، هن کي وري ڪهڙي پنهنجي راءِ، هو ته ٻين جي اشاري تي، هونئن ڏوهه هن غريب جو به ناهي، بلڪه سڀ سمورو ڏوهه انهن ماڻهن جو آهي، جن سندس جيان اسان مِڙني کي غلام واري حيثيت ۾ رکڻ وارا قانون ايجاد ڪيا. اسلامي ڀائپي ۽ مسلماني جذبي پٺيان پاڪ ملڪ حاصل ڪرڻ لاءِ ٺهراءَ پاس ڪرايا، پناهگيرن جي آجياڻي لاءِ مهاجر ڪئمپون کولايون. ڌارين کي اڇي ڪاري جو مالڪ بنايو. سنڌ کي ون يونٽ جو زنجير پهرايو. اسان مٿان ڌارين کي آقا هجڻ جا اجازت ناما ڏياريا. اسان کي غربت، تنگي ۽ گُهٽ ٻوسٽ واري زندگي گذارڻ تي هيريو.
۽ اڄ...............؟ اسان پنهنجي ئي ديس ۾ پرديسي! پناهگير بنجي ڪئمپن ۾ رهڻ تي مجبور، وري به الله جا لک لک شڪر جو سڀئي سنڌي ماڻهو ان منڊڙي سپاهيءَ جيان حڪم جا بندا نه آهن ۽ نه ئي اسان جي اقتدار جي بکين سياستدانن جيان ٿا سوچين. ڪي ته گوليون وسائن ٿا، پنهنجا سِرَ ڪپائن ٿا. بم بارود جا ڌماڪا ڪري دشمن کي هيسائن ٿا. جي ايئن به نه ٿئي ته پوءِ اسان جا سياستدان، اسان جا اقتدار جا صاحب جي ڏسڻ ۾ اچن ته ڏٺي نه کيڪارجو. سنڌ کان پنجاپ ۽ پنجاپ کان سرحد او اصلي ............ مڪي مديني وڃي نڪرن!!
مان کي پنهنجو تجربو آهي، مان پنهنجي اکين ڏٺي ٿو ڳالهه ڪريان. مان کي پنهنجي صاحب نام ڪٺئي سياستدان سان گڏ رهڻ ۽ هڪ مورچي تي لڙڻ جو تجربو آهي. هاڻي ته مان ٽيهه سيپٽمبر تي گوليون وسائي پناهگيرن کي ڀڳڙن جيان ڀُڃي ۽ پندرنهن جولاءِ تي بمن جا زوردار ڌماڪا به ڪري سگهان ٿو. پر اهو زمانو ٻيو هو، اهو منظر ڪو ٻيو هو. اڄ به مانکي ياد آهي. بنگلي جي ڇت تي مورچي ۾ ساهه مُنجهائي ويهڻ ۽ وڙهڻ، صاحب جي رڙ مٿي رڙ پئي پئي، صاحب صفا چريو ٿي پيو هو.
”اڙي نبو............... اڙي قاسو..............“ صاحب چرين جيان اندر بنگلي ۾ ڊوڙون پائڻ لڳو ۽ هيئن ڦاٽي رڙيون ڪرڻ لڳو، ايئن ڄڻ ٻاهر وڏ ڦڙو مينهن وسندو هجي ۽ کيس ڪپڙن خراب ٿيڻ جو اونو هجي. جنهن وقت صاحب جون رڙيون ٿيون، ان وقت مان ٽيم ڏٺو، ٺيڪ يارنهن وڄڻ وارا هئا. اڃا هاڻي هاڻي ته بنگلي جي بَزِ ڪريءَ کان پالهو ٿي اچي ماني اڳيان ڪئي هئم جو مٿان دانهن ٿي. هڪ ڳالهه چوندو هلان، ڪراچي شهر ۾ پٺاڻن ۽ پناهگيرن وچ ۾ ٿيل جهيڙي کان پوءِ بنگلي جي رکوالي ڪندڙ چوڪيدار لالي پٺاڻ سان ان مسئلي تي مڙئي خوب ڪچهريون ٿينديون هيون. هڪ ڀيري مذاق ئي مذاق ۾ مان چيو،
”ڊتِ لالا............ پناهگيرن سان ته پُڄو، اسان سنڌي ماڻهن لاءِ سو تيسمار خان، ڪي عجب خان ته ڪي مدد خان............. ريل گاڏيءَ ۾ پوري سيٽ هڪ لالو پٺاڻ ولاريون ڊگهو ڦڙهو لڳو پيو هوندو، غريب سنڌي بيٺي، بيٺي سُڪي پوندو پر مجال آ جو پٺاڻ اک پٽي، ڄڻ ته ريل لالي جي بابهنس جي هجي............ ڪِين جهڙي ڳالهه تان ٽيڪسيءَ مان ڌڪا ڏئي لاهي ڇڏيندو. رهو به اسان جي ملڪ ۾ ۽ اُرهه زورايون به اسان سان.“
”ملڪ پاڪستان هي“ پٺاڻ نسوار چپٽو وات ۾ هڻندي چيو، ”تون جو ملڪ ڪيا هي، توهان خوس هو، توهان جي به خبر پوندو، توانِ کي به نه ڇدندو، توانِ کي به مزا ديندو.“
مان اڃا به وڌيڪ کيس پسرائيندس،
”اسان ته سنڌي، مهاجر ڀائي ڀائي، توهان تِيسري قوم ڪهان سي آئي؟ ڀڄو ڪوئيٽا، ڀڄو پشاور، ڀڄو افغانستان. نسوار ٿُڪي ٿُڪي اسان جي سونهن ڀري ڪراچي ئي خراب ڪري ڇڏي اَٿَوَ.“
پٺاڻ چوڪيدار چِڙي ۽ اسان کي لڳي رونشو پر الله منهنجي جي قدرت! ڀيسان پٺاڻ جي وات مان به ڪو وهڻو وهي ويو ٻئين نه ته ٽئين سال بس دير ئي ڪانه ٿي، نانگ ويو نڪري ليڪي پئي مارَ! پٺاڻ ڇُٽا، اوجهو وڙهيا ويٺا ٿئي سنڌي ماڻهن سان، پٺاڻ جو ٻُڌو سو نسوار چپٽو وات ۾ هڻي بگليون هڻندو ٿڙا ماڇا ڪندو آيو.
”ديو، ديو.............. لالا ديو خبر، هانِي دٿا، هاني ڪهان هي آپ ڪا ڀائي صاحب؟............. اري اسان ٿا جانون ان ڪو، يي بهت حرامي هين“
”ڀيڻها گڏهه جا ڦر ڪار زبانو ته نه آهين“ مان کيس تڙي ڏيندي چيو، ”بيههُ ته کُڙي ته ڏنڀيانءِ“ منهنجو ايترو چوڻ ۽ لالي ڏنو کُڙيءَ تي زور پوءِ ته پشتو ۾ گڙو گڙو ڪندو، خوشيءَ مان جهومندو، ٺينگ ٽپا ڏيندو، ڏاڍيان سُر ۾ آلاپيندو ويو،
”سنڌي، مهاجر ڀائي ڀائي، سنڌي مهاجر................“
سائين ڪار زبانو يا اڇ زبانو پر جهيڙو ته ڳچيءَ ۾ پئجي ويو. هاڻي ان جهيڙي کي ڪير ٿي ٽاري سگهيو؟ پٺاڻ پنجابي ته پاڻ ڇيڻو ڀور ڪرڻ لڳا ته جيئن سندن سِرَ جي بلا ٽري سنڌي ماڻهن جي ڳچيءَ ۾ پوي. ايئن ئي اڄ حيدرآباد، سڀاڻي ڪراچي، وري نواب شاهه، وري سکر، وري لاڙڪاڻو، ڏسندي ڏسندي سڄي سنڌ جلي، ٻري وئي. سوين هزارين بي گناهه سنڌي ماڻهو ڪُسي ويا. ڪيترائي گهر برباد، جهُڳا جهڻ ٿي ويا. خاندانن جا خاندان، پاڙن جا پاڙا اُگهجي ويا. ڪراچي حيدرآباد مان ته سنڌي ماڻهن جي صفا تڏا ويڙهه ٿي وئي. ٻيو ته ٺهيو خود سرڪاري اسيمبلي ميمبر ۽ وزير سڳورا به جان بچائڻ ۾ آزرتا. ڪيترن جي بنگلن تي فائرنگ جا واقعا ٿي گذّريا. اسان جي ويجهو ئي ٻن ٽن سنڌي وڏيرن، سياستدانن جا بنگلا ٻُهاري دينا داستي مال ميڙي ويا، پر ڪو داد فرياد ئي ڪونه! اهڙيون وارڌاتون ۽ ڇرڪائيندڙ خبرون روز پيون اخبارن ۾ پڙهجن. ڪيترائي اهڙا وار ڪانڊاريندڙ واقعا ته منهنجين هنن گنهگار اکين آڏو به ٿي گذريا. منهنجي هڪ ڳوٺ ڀائيءَ جا ٻار پناهگيرن جي گهيري ۾ اچي ويا. هو مان وٽ لنگهي آيو ان اميد تي ته صاحب کان مدد وٺجي پر صاحب کان مدد ملڻ جهڙو ٻٻرن کان ٻير گهرڻ. مان کيس ساڻ ڪري هڪ سنڌي مئجسٽريٽ ڏانهن ويس، جيڪو بنگلي تي ايندڙ ويندڙ هو. مئجسٽريٽ سان ملياسين، کيس مدد لاءِ چيوسين پر ويچارو مُنهن مٿو پِٽڻ لڳو،
”ادا اسان بيوس آهيون، خبر ئي نه ٿي پوي ته حڪومت پيپلز پارٽيءَ جي آهي يا ملٽريءَ جي“ ۽ پوءِ فون کڻي ڊائل گهمائڻ لڳو، جنهن کان پوءِ چيائين،
”اوهين وڃو، مان فون ڪيو آ، وقفي دوران حد جي فوجي ميجر وٽ پهچي وڃو، هو اوهان جو بندوبست ڪري ڏيندو.“
پوءِ اسان هڪ ڊاٽسن ڪئي، پڪ هئي ته ڪرفيو کنئي کان پوءِ پناهگير لوٽ مار مچائيندا ان ڪري ڏاڍي تڪڙ کان ڪم وٺڻو هو. وقفو به ٿيو ته اسان به وڃي ميجر وٽ سلاماليڪي ڪئي، کيس سنڌي مئجسٽريٽ جو حوالو ڏنوسين، پنهنجي رهڻ وارو علائقو ٻڌايوسين، هو اسان جي ڳالهه سمجهي ئي نه تڏهن هڪ ٻئي فوجيءَ نقشو ڪڍي کيس مڪمل صورتحال سمجهائي. هن پوءِ چيو،
”اوهان ڪنهن طرح سرزمين تي پهچي وڃو، ٿوري دير ۾ اوهان جي مدد ۾ ٻه ملٽري گاڏيون پهچي وينديون.“
هو ڏسي مان ڏي ۽ مان ڏسان هن ڏي، ڏاڍو مُنجهي پياسين ڇو ته باهه جو درياءُ پار ڪرڻو هو، ڪا چرچي جي ڳالهه ته ڪانه هئي. مان چيو،
”ادا مُڙسي درڪار آ، پنهنجي مُڙسي ڪجي باقي جي ٻين جي آسري تي رهياسين ته ڀينگ ٿي ويندي.“
۽ پوءِ گاڏيءَ کي پٽيوسين، گهر پهتاسين، گهر ڀاتين ڏانهن خير هو، هاڻي ملٽريءَ جي گاڏين جو انتظار هو. اسان کان ڪجهه چُڪَ به ٿي وئي جي ٿڏي تي جيئن پهتاسين ايئن ئي پار ڪري اچون پر اسان وري ٻي لالچ به رکي، اُها اِها ته گهر جو قيمتي سامان به کڻجي، اسان اڃا انهن سوچن ۾ ئي هجون جو ٻاهر ٻاڪر ڪٽو پئجي ويو. پناهگير دهشتگرد هوا ۾ فائر ڪندا سنڌي ماڻهن جي ملڪيتن تي حملا ڪرڻ لڳا. اسان کان ٻيو ڪجهه نه ٿيو، ڊُڪي وڃي مان ته ڇُري کنئي، گهر مالڪ وري لوهي سِيخ کڻي بيٺو. پٺاڻ ڊرائيور ڏاڍي مُڙسي ڏيکاري، هو ور ۾ ڇُپيل ريوالور ڪڍي بيهي رهيو. الله کڻي خير ڪيو، هو اسان تائين نه پهتا پر اسان واري ئي بلاڪ ۾ هڪ ٻه گهر تباهه ڪيائون. وري سَڻائي به ٿيڻي هئي ڇو ته هنگامن ٿيڻ تي وقفي ۾ ڪجهه منٽن جي ڪمي ڪئي وئي. ڪرفيوءَ دوران دل ٻڌي نڪري پياسين ٻار گاڏيءَ ۾ هڻي. ملٽريءَ وارن پهريان ته ڏاڍيون تاديون ڪيون پر پوءِ ننڍڙا ننڍڙا ٻار ۽ عورتون ڏسي مڙئي قياس اچي وين. پوءِ به آفيسر جي انتظار ۾ ڪي ڪلاڪ ويهاري ڇڏيائون. آفيسر آيو، کيس اسان جي حال کان واقف ڪيائون، جنهن فوجي گاڏي ساڻ ڏئي ٻاهر معمار ڪامپليڪس تائين پهچايو.
اچو ته پناهگير دهشتگردن جي بربريت جو هڪ ٻيو نمونو اوهان کي ڏيکاريان. اسان جنهن جي مينهِن جي واڙي تان کير وٺندا هئاسين، سو ماڻهو ڏاڍو ڀلو هو. سچو، سٺو کير، جهڙو ملائي. سندس اهڙن عمدن گڻن سبب اسان ٻئي يار ٿي وياسين. هڪ ڏينهن شام جو پنجين وڳي کان جهٽ کن پوءِ مٿس اوچتو هڪ زبردست خوني حملو ٿي پيو، جنهن حملي ۾ سندس مينهن ڏوهو ٿڏي تي مارجي ويو ۽ پاڻ زخمي هجڻ جي حالت ۾ اسپتال پهتو. هن کي ٻانهن ۾ گولي لڳي هئي. هن کي خوف هو ته رات جو اسپتال ۾ نه ماري وڃن، وري واپس واڙي تي به نه پئي ويو ڇو ته اتان جون به حالتون اڃا واضح نه هيون. هن مان ڏانهن بنگلي تي فون ڪيو. پنهنجي ڌڪي ٿيڻ جو سڀ سمورو احوال ڏنو. وڌيڪ اهو به چيائين ته، ”اِيڌي ايمبولينس ۾ ايڏانهن اچي رهيو آهيان.“ خبر ته هئي سندس اچڻ تي صاحب ناراض ٿيندو. ڇو ته اسان واري صاحب جي ماڻهن سان پوندي ئي ڪانه هئي. بهرحال سندس اچڻ ۽ کيس پناهه ڏيڻ واري جذبي مانکي ڏاڍي خوشي ٿي پهچائي. مان سندس انتظار ۾ ئي هجان جو ايڌي ايمبولينس خطري جا آواز ڏيندي اچي بنگلي جي مين گيٽ تي بيٺي. مان ۽ منهنجا همراز نوڪر ڊُڪي گيٽ تي آياسين، بيٺل گاڏيءَ ۾ چِتايوسين، مان کان رڙ نڪري وئي،
”لاش................!!“
پناهگير ڊرائيور پاسيرو خاموش بيٺو رهيو. مان حيران، هن ته هاڻي هاڻي فون تي ڳالهايو هو، مان بلڪل سندس آواز چِٽو سڃاتو پر هي.............!؟ مان ڏٺو سندس ساڄي ٻانهن تي برابر پٽي ٻڌل هئي پر سيني ۾ گولين جا گهرا گهرا گهاءَ، جن مان تازو ۽ ڪوسو رت ٽمي رهيو هو!!
مان ڄاڻان ٿو ته اوهان کي ڇا ٻڌائڻو آهي پر............. خير انهيءَ کي ڇڏيو، جيڪو ڪجهه ٻن ڦريل سنڌي ماڻهن سان ٿيو، اسان وٺون ان کي. ٻه سنڌي زيتون جي ميوي جا واپاري سٽي اسٽيشن تي چرين جيان منهن مٿو پٽي رڙيون ڪري رهيا هئا. ڏاڍا ماڻهو اچي مڙيا، مان به قسمت سانگي ڳوٺ پئي آيس، ماڻهن جو گوڙ ڏسي رهي نه سگهيس، وڌي وٽن آيس. ٻنهي ماڻهن جي ڏاڍي حالت خراب هئي. خبر پئي ته زيتونن جا واپاري آهن. سبزي منڊيءَ ۾ دلالن سان حساب ڪتاب ڪري، پئسا ڏوڪڙ ساڻ کنيون ڳوٺ اچڻ لاءِ اسٽيشن پئي آيا، جڏهن ٽيڪسي ڇڏيائون ته اوڏي مهل ڪي ٻه پناهگير شودا کين وري آيا،
”هلو صاحب ٿو سڏي“
صاحب وري ڏاڍو سوٽيل، بوٽيل، ٽپِ ٽاپ پريان پاسيرو ڪار جهليون بيٺو هو. ڪار واري پنهنجو پاڻ کي ڪسٽم آفيسر ظاهر ڪندي ڏاڍو رعب جهاڙايو،
”خبر پئي آهي توهان وٽ هيروئن آهي، اوهان هيروئن جو ڪاروبار ڪندڙ آهيو“
هو غريب وائڙا ٿي ويا، قسم قرآن ڪيترائي کنيائون پر معاملو وڃي تلاشيءَ تي پهتو. هو به پنهنجي سادائپ جو ثبوت ڏيندي تلاشي ڏيڻ تي راضي ٿي ويا. تلاشيءَ دوران هنن وٽان هيروئن ته نه البته پئسا ڏوڪڙ سو جام نڪتا، جيڪي نقلي ڪسٽم آفيسر جي جڏهن هٿ تي آيا ته هن اهڙي ته ڦڙتيءَ سان ڳڻڻ شروع ڪيا جو پنجين سنئين ۽ هزار جا وڏا وڏا نوٽ ترڪائيندو ڪار ۾ اڇلائيندو ويو، باقي پئسا ٻيڻائي سيڻائي واپارين جي هٿن ۾ پڪڙائي، ڪار ڊوڙائي اهو جو ويندا رهيا.
”وه آپ نهين هين، جن ڪي همين تلاش هي“
همراهه پهريان ته خوش ٿيا،
”ٺهيو جان ڇُٽي“
پر پوءِ جو پئسا ڳڻن ته ڪاريءَ وارا ڪک!! سڄا سارا ويهه ويهه ٽيهه، ٽيهه هزار گم!!
اهڙو ئي هڪ ٻيو واقعو به ٻڌائيندو هلان. موسيٰ ڪالونيءَ مان پئي وياسين، مان واري صاحب ڊرائيونگ پئي ڪئي ۽ ٻيو ويٺو هئس، مان پٺيئن سيٽ تي، مان ڏٺو هلندڙ بس بغير اسٽاپ جي اوچتو بيهجي وئي، بس جي بيهڻ سان ٻه ڄڻا هڪ سنڌي نوجوان کي ڄنڊن کان جهلي بس مان گهلي آيا. اهو ڏسي مان کان رڙ نڪري وئي،
”صاحب............!!“
نه رڳو ايترو پر الائي ڪهڙي جذبي وچان صاحب جي ڪلهي تي هٿ رکي گاڏي روڪڻ لاءِ چيم،
”هو ڏسو، هو ڏسو، سنڌي ماڻهوءَ کي پيا مارن، سنڌي ماڻهوءَ کي................“
تيز گاڏي اوچتو بريڪ لڳڻ سبب ذري گهٽ ڪلٽي کائي وڃي ڪري هئي. منهنجي دانهن يا مرندڙ سنڌي جوان جي دانهن، رڙين تي ڪو توجهه نه ڏيندي مان ڏانهن خار مان ڏسي چپ ڀڪوڙي، تارا ڦوٽاري وٺي ايڪسيليٽر تي زور ڏنائين. پر مان کي ياد آهي اڄ به، چٽيءَ طرح ياد آهي ان گاڏيءَ جي تيز زرڙاٽن ۾ به مان ان مظلوم انسان جا ٻاجهه لاءِ ٻاڏائيندڙ آواز ٻڌا هئا. مٿس ٿيل پهرين فائر جو پڙاڏو اڄ به منهنجي وجود ۾ گونجي رهيو آهي. هو جنهن بي وسيءَ ۽ مظلوميت سان ڏسي رهيو هو، ان کي اڄ به مان محسوس ڪري رهيو آهيان، جيڪو ڏک مان کي زندگيءَ جي آخري گهڙين تائين ڦٿڪائيندو رهندو!!
ڏک ڏاڍو رهجي وڃي ها، جيڪڏهن مدد لاءِ سڏيندڙ ٻن سنڌي نوجوانن کي نه بچائجي ها. اهو واقعو ڊائو ڪاليج جو آهي. ڏينهن جا تقريبن ٻارنهن وڳا هئا جو اسان جو گذر ڊائو ڪاليج کان ٿيو. بيگم صاحبه گاڏي هلائي رهي هئي. سندس ڀرسان فرنٽ سيٽ تي بيبيءَ کي جهليون مان ويٺو هئس. مان ڏٺو ڪاليج جو احاطو ٽپي هڪ نوجوان رڙيون ڪندو روڊ طرف ڊڪڻ لڳو. هن جي حالت ڏاڍي خراب هئي، سڄو رتو راءِ ٿيل هو. هو سِرُ بچائڻ لاءِ اسان جي گاڏيءَ ۾ اچي پيو. بيگم صاحبه فورن گاڏي روڪي، ايتري ۾ پٺيان سندس ٻيو به سنگتي ڪاليج جو احاطو ٽپي زيلان ڪندو اسان طرف ڀڄڻ لڳو، سندس پٺيان پناهگير دهشتگرد سڌا فائر ڪندا، ڪتن جيان ڊوڙڻ لڳا. اسان ٻئي جوان کي به گاڏيءَ ۾ هنيوسين. ايئن ٻنهي ڄڻن کي موت جي منهن مان ڪڍي وياسين پر پٺيان فائر لڳڻ سبب گاڏيءَ کي هڪ ٻن جاين تان سٺا ڊينٽ پئجي ويا. منجهايو ٻيءَ ڳالهه به بيبي جا منهنجي هنج ۾ هئي، تنهن پڻ هي لقاءُ ڏسي هينئين ڦاڙ دانهون ڪرڻ شروع ڪيون. جيتوڻيڪ بيگم صاحبه گود ۾ ورتس پر پوءِ به ڊپ هن جو نه لٿو. پوءِ جيئن تيئن ڪري بنگلي تي پهتاسين. هنن ٻڌايو،
”روزگار سانگي ڪنهن وزير جي ڏٽن تي لڳي ڪراچيءَ آيا هئاسين، هڪ دوست جي ڳولا ۾ ڪاليج آياسين، اسان کي خبر ئي ڪانه ته ڪو ڪاليج ۾ وڳوڙ ٿيا آهن ۽ شاگرد موڪلن تي آهن. هڪ شاگرد مليو پڇا ڪئي سين، هن چيو،
”ترسو جاچ لهي ٿو ڏيان“
پر جڏهن واپس آيو، تڏهن ساڻس گڏ هٿيارن سان ليس اهي ٻه ڄڻا به هئا، جيڪي پوءِ پٺيان فائر ڪندا اوهان کي نظر آيا. هنن پهريان اسان جي تلاشي ورتي، پئسا ڏوڪڙ ۽ واچون ڦريون، شناختي ڪارڊ ڦاڙيا، اسان کي مائوزر جا ڳن مٿي ۾ ٺوڪيا، لتون، مڪون ۽ ڏاڍا ٺونشا هنيا، اسان کي ماري ماري بي حال ڪري ڇڏيائون،
”ڀڄو يڪدم، نڪري وڃو“
اسان احاطو ٽپي جيئن ئي ڀڄڻ جي ڪئي ته پٺيان ٻيهر گوليون وسائڻ لڳا.“
بيگم صاحبه فورن ڊاڪٽر کي گهرائي ورتو. کين ابتدائي طبي امداد پهچائي وئي. ملم پٽي ڪري وهندڙ رت بند ڪيو ويو. ويچارن وٽ ڪجهه رهيو ئي ڪونه هو، ڪرائي جا پئسا به بيگم صاحبه ڏنا پوءِ مانکي چيائين،
”هنن کي اسٽيشن پهچائي، اصلي ريل ۾ ويهاري اچو“
اها به شابس آهي بيگم صاحبه کي، جنهن عورت هوندي جوانمرديءَ وارو ڪم ڏيکاريو. باقي صاحب.............؟ توبهه، زاري ڪري ڀڄي وڃي، پوءِ جيڪا هن تعدي ڪئي، تنهن کان ته بهتر هو پناهگير دهشتگردن هٿان ماريو وڃا ها، ايڏي اذيت ته نه ڀوڳيان ها.
”گڏهه جا پٽ، اسان جي سِرَ ڪڍ ڇو پيو آهين؟ اٿئي ڇا ڪو بابن، ڏاڏن جو پلئه رهيل، نه بيگم هن کي صفا ساڻ نه کڻندا ڪيو، هي اسان جو سڄڻ نه آهي، هن کي نوڪريءَ کان ئي جواب ٿا ڏيون.“
۽ بيگم صاحبه...........؟ سندس جهڙو وري پاڻ وارو صاحب ڪٿي، هڪ ڏينهن ٻڌم، بيگم صاحبه ڪنهن رئيسياڻيءَ سان ٽيليفون تي ڳالهائي رهي هئي،
”دشمن وٺن اسان جي مارڻ جا اوزار ۽ اسان وري پاڻ ئي پنهنجي پئسن سان پاڻ لاءِ ڳنهون بيماريءَ جا سامان، سٺا اوچا کاڌا کائي جسم تي چرٻِي، ٿولهه، جسم ٿلهو سٻر، ڇڇرو، بي ڊولو ۽ پوءِ ڪي هائپر ٽينشن ته ڪي وري دائمي شگر جا مريض.............“
صاحب نوڪريءَ مان ڪڍي ئي ڪڍي تنهن کان اڳ مان پاڻ ئي نوڪري ڇڏڻ ۾ پنهنجي ڀلائي سمجهي ۽ هن جنجل مان جان ڇڏائڻ ۾ منهنجي مدد هڪ ٻئي واقعي به ڪئي.
ٿيو ڇا، جو اسان کان ڪجهه پنڌ تي هڪ سنڌي ماڻهوءَ جي گهر ۾ گهري مٿس ڇتي فائرنگ ڪري، کيس رسن سان ٻڌي پناهگير دهشتگرد ٻاهر رستي تي گهلي آيا، شاهي رستي تي، سوين ماڻهن آڏو کيس مار موچڙو ڪري، تنهن بعد مٿس پئٽرول ڇڻڪائي کڻي تيلي ڏنائون. هن مظلوم گهڻيون ئي آزيون نيزاريون ڪيون پر ڪنهن کي به ڪو قياس نه آيو. نيٺ نچي ٽپي هن پنهنجا پساهه پورا ڪيا. اها خبر اسان کي ڀر واري بنگلي جي هڪ پٺاڻ نوڪر ڪئي. مان جوش جذبي وچان صاحب ڏانهن ڀڳس،
”صاحب هڪ سنڌي ماڻهوءَ جي جان خطري ۾ آهي، پوليس ڏانهن ٽيليفون ڪيو.“
صاحب ان وقت ڪجهه لکي رهيو هو. لکڻ بند ڪندي مان کي مارڻي مينهن جيان ڏسندي نفرت وچان چيائين،
”اکيون ڪونه اٿئي...........؟ ڪونه پيو ڏسين ته مان ڇا پيو ڪريان........؟........ ڪيتريون فونيون ڪبيون، ڪنهن ڪنهن کي بچائبو.............؟ هي ڏسين نه ٿو سنڌي ماڻهن جي قتل عام تي پريس بيان پيو ڪڍان، وڃ........... ٿوري دير ۾ اخباري آفيس ۾ پهچائي اچجانءِ“
صاحب ته برابر لکندو رهيو پر منهنجو روح لڇندو، ڦٿڪندو رهيو، آرام ڪٿي اچي، تڏهن بورچي ساڻ ڪري جاءِ وارڌات تي پهچي ويس. مان ڏٺو برابر باغيچي ڀرسان هڪ باهه ۾ سڙيل ماڻهو پيو هو. مٿي کان اُرهه تائين باهه کيس ساڙي ڇڏيو هو. ماڻهو لنگهيا پئي ويا يا گهمي ڦري رهيا هئا پر ڪنهن جو اوڏانهن ڪو توجهه ڪونه، ايئن ڄڻ ڍونڍ هجي! مان ڏٺو، هئو ٻيلي اڃا ساهه اٿس، پوءِ ٽيڪسي ڪرائي کيس شهيد عباسي اسپتال پهچايوسين. اسان پت پنهنجي پاڙي پر هو مسڪين بچي ڪونه سگهيو. ظاهر آهي ان سڄي عمل ۾ وقت لڳو هوندو ۽ پوءِ جو واپس بنگلي تي آياسين ته صاحب صفا زيل ٿي ويو، اهڙي ڪيائين، اهڙي ڪيائين جو ڇا ٻڌايان، اصلي ڪتن سان گڏ کارايائين.
اچيوَ ٿو ڪو جهُٻو، اٿوَ ڪا سنڌيت واري رڳ؟ يا اوهين به صاحب جا طرفدار، نه مان غلط هجان ته ٻڌايو............ ڇو اوهين به ڀائر آهيو، اوهين به پنهنجا آهيو، سچ چئي سگهو ٿا. سچ چوڻ به گهرجي، پنهنجا ئي ته آهيون، ڪهڙا پراوا آهيون، پنهنجو ئي ته سمجهي سُور سليان ٿو.
ڏسو ٿا مئو سپاهي اڃا سونڊ پائي پيو ڏسي، ڄڻ ته پڻهس جي پئي سڙي وڃي. حيرت آهي صاحب، يا قومي جذبي کان عاري هي سپاهي ڇو ڪونه ٿا سمجهن، سندن پناهگيرن سان پهرين جهڙي دوستي برقرار رهندي پئي اچي، گهر ۾ دعوتون، سوکڙين پاکڙين جي مٽا سٽا، سڀ سلسلا ساڳيا ئي رهيا!!
ٻئي پاسي سياسي هيرا ڦيريون به جاري رهيون، هر روز نوان بيان، عجيب ۽ کيرا ڪندڙ بيان.
*سنڌ جي مسئلي جو حل اسان وٽ آهي: هڪ خبر
*اسان سنڌي ماڻهن جو رت وهڻ نه ڏينداسين، ان مان سچو نِير ٺاهينداسين.
*سنڌ ۾ امن قائم ڪرڻ لاءِ قومپرست ڌرين پاران امن ريليون.
*سنڌ ۾ مهاجر، انصار جي رشتي جي نئين سر وضاحت ڪرڻ لاءِ مذاڪرا ۽ محفلون.
*حيدرآباد جي حفاظت لاءِ پنج هزار هٿياربند مهيا ڪري سگهون ٿا: هڪ خبر.
*اسان پارٽي آفيس تي ٿيل حملي ۽ هڪ ڪارڪن جي کيسي ڦاڙڻ واري حرڪت جي پُر زور لفظن ۾ مذمت ڪيون ٿا.
*سنڌ سرڪار جي سڏ تي امن ڪانفرنس ۾ شرڪت ڪندڙ سنڌي سياستدانن سٺا اوچا کاڌا کائڻ کان پوءِ هاضمي خاطر ڪجهه ڀوڳ چرچا به ڪيا.
*مهاجر اسان جا ڀائر آهن، سنڌي ماڻهن کي 1947ع جيان اسلامي ڀائپيءَ جو اعليٰ مثال قائم ڪرڻ گهرجي.
*مهاجرن ۽ سنڌي ماڻهن کي هڪ ٻئي جي ويجهو آڻڻ لاءِ سنڌي مهاجر اديب دانشورن جون امن ڪاميٽيون جڙي ويون.
*سنڌي ماڻهن جي امداد لاءِ قائم ڪيل ڪئپمن ۾ جمع ڪيل چندو ڪارڪن کائي ويا ۽ رت جون بوتلون ليبارٽرين ۾ پيون وڪامجن: هڪ خبر
اهڙي ئي سنڌي ماڻهن جي امداد لاءِ قائم ڪيل ڪئمپ جو افتتاح اسان جي صاحب سڳوري کان به ڪرايو ويو. ٻئي ڏينهن تي اخبارن ۾ وڏين سرخين سان صاحب پاران خبر ڇپي،
”اسان سنڌي ماڻهن کي سندن گهر خالي ڪرڻ نه ڏينداسين.“
اهڙا لقاءَ ۽ پناهگيرن جون تعديون ڏسي رات ڏينهن اها سوچ ته ڇا ڪجي!؟ هتان ڳوٺ سوين ميل پري، ويجهي آهي ته ٽيليفون ۽ سو به صاحب جي اختيار ۾. صاحب وري چوي ته،
”ماڻهو ڇو گهرايان؟ ماڻهو گهرائڻ مان فائدو؟ هي بنگلو ٻڪرن جي واڙ ٿورئي آهي............ پر ڪهڙو ڊپ! اسان کي ڪهڙو ڊپ. اسان ڏانهن ميري اک ڪري ڪو ڏسي ته تارا ٽڙڪائي رکانس............“
صاحب نه ته عقل جي ڳالهه پيو سمجهي ۽ نه ئي ڪنهن جون التجائون، بس هن جي آڏو گونگو ٿيڻ ضروري هو. سندس وات مان اکر نڪتو ناهي ۽ ان جي تعميل ٿي ناهي.
هاڻي مان اوهان جي حڪم جي تعميل ڪيان، ذڪر ان ڳالهه جو، جنهن جو اوهان کي اوسيئڙو آهي. ڳالهه نڪتي هئي صاحب جي رڙين جي، پهريان ان ڳالهه کي پورو ڪيون.
ها، ته مان پئي چيو صاحب جي رڙ پئي پئي مان ماني ڇڏي ڍڪي ٻاهر ڀڳس، ٻاهر زبردست فائرنگ جا آواز هئا، جيڪي آواز مان اندر بند ڪمري ۾ به پئي ٻُڌا پر ڪَن ڪين ٿي ڏنم، ڇو ته هاڻي اهي آواز روز جو معمول بڻجي چڪا هئا. سج لٿي کان پوءِ منٽ، منٽ، ڪلاڪ، ڪلاڪ، اڌ، اڌ ڪلاڪ ۾ ڪٿان خيري يا نا خيري مڙئي ڪلاشنڪوف هلڻ جا آواز ايندا هئا، جيڪي آواز هاڻي ڊپ کان وڌيڪ ميوزڪ جو تاثر ڏيندا هئا. ڪهڙي خبر مانکي ته ڪاري ڏاند جا مالڪ اچي ويا.
مان وٽ پاسا وٺندو سرونٽ ڪواٽرن کان ٿيندو، بنگلي منجهه داخل ٿيس، کن پل ۾ ان ڪمري ۾ پهچي ويس جتي صاحب ۽ ٻيا نوڪر واڙيا ويٺا هئا. مان ڏٺو صاحب ڏاڍو ڊنل هو. هن غصي وچان وڦلندي چيو،
”لک لعنت “ گولين جو ٿو مينهن وسي ۽ تون وري ڪوئي جيان لِڪو ويٺو آهين“
ان وچ ۾ شايد آخري اوزار به بيگم صاحبه کڻي آئي، جنهن جي سيني سان ننڍڙي بيبي چنبڙيل هئي. بيگم صاحبه ڪجهه چوڻ چاهيو پر ان کي ڌڪو ڏيندي پري ڪري ڇڏيائين. مان کي پراڻي زماني جي هڪ رائيفل چنبڙايائين، بورچيءَ کي دونالي بندوق ۽ پورو دٻو ايس جي ڪارتوسن جو، آندل پسٽل ڊرائيور کي ڏئي پاڻ مائوزر جهليائين، ان بعد مها شڪاريءَ جيان مالڪاڻي انداز ۾ حڪم ۽ هشيون ڏيڻ لڳو،
”شابي شابي، شاباس منهنجي جانبازن کي، ڀڄو، ڀڄو ۽ ڦٽا ڦٽ ڀڄو، ڏيکاريو مڙسي، ڏيکاريو جوهر، ملهايو نيمڪ“
دل ۾ آيو، ٿي ته مامي ڀاڻيجي واري ڪارِ،
”گاهه منهجن کي وجهجانءِ، ڍُڪاءِ ڍڳا پنهنجا“
پر منهن ته ڏيڻو هو، صاحب جو حڪم ته نيٺ مڃڻو هو. ڏاڪڻ تان ٽپ ٽپ ڪندا مٿي ڇت تي ته پهتاسين پر اڳتي ڪير منهن ڏي! کن پل لاءِ مُنجهي بيهي رهياسين پر پوءِ اڳتي قدم وڌائيندي چيم،
”هل ڙي نبي بخش، ڪهڙي خبر............! اڄ تنهنجا ڏينهن پُڄي آيا هجن!!“
بيشڪ هٿيار ته اسان وٽ هئا پر اسان پاران هلائي ڪير!؟ بس صفائيءَ جي حد تائين ته هٿيارن سان پنهنجي واقفيت هئي پر اڳتي............ خير، ڊڪي وڃي پلويڙي جو پاسو ورتوسين. ڳلکڙين مان جان جو جهاتي پايون مار............. نور ۽ نانگ واري ويڙهه. هڪ پاسي گيٽ ٻاهران کاهيءَ ۾ ليٽيل پٺاڻ چوڪيدار ٻئي پاسي چار پناهگير دهشتگرد. تقريبن ڏهه، پندرنهن منٽ فائرنگ جي ڏي وٺ ۾ نانگ نه پر نور يعني پٺاڻ چوڪيدار مارجي پيو، گولي سندس کوپڙي اُڏائي وئي. پٺاڻ جي موت کان پوءِ اسان مڙني جا ڇيهه ڇڄي پيا، ان کان پوءِ به ڪي پنج، ڏهه منٽ هو مسلسل فائرنگ ڪندا، اسان کي هيسائيندا گيٽ طرف وڌڻ لڳا. اڪا دڪا صاحب جي مائوزر جا مئل آواز ته اچن پيا پر سي به ڪمرن اندر، جنهن کي ته هو ليکي ۾ ئي نه پيا آڻن ۽ اسان جا هٿيار وري اسان جي اختيار ۾ ئي ڪونه. ڊرائيور ڪجهه کِٽ کٽ ڪئي پر سو به هٿيار نه هلائي سگهيو. رائيفل مان کان به ڪانه پئي هلي. بورچي ويچاري جو ته اصلي دم پئي نڪتو، هڪ بورچي ڇا؟ بلڪه اسان سڀني جو مُٺ ۾ ساهه هو. هاڻي هو آجا ٿيا گيٽ ويجهو اچڻ لڳا، پاڻ مان هڪ پناهگير دهشتگرد کي هيٺان ٽيڪ ڏئي ديوار تي چاڙهيائون، جيڪو ٽپ ڏئي اندر ٽپي آيو، هن گيٽ جو تالو ڀڃڻ جي ڪئي، ٻيو سندس ساٿي ديوار تي چڙهي ڪمانڊو جيان ڪلاشنڪوف تاڻي بيٺو ۽ باقي ٻه ڄڻا ٻاهر مورچا سنڀالي بيٺا رهيا. هنن جي ههڙي شهزوري ڏسي اسان جون خوشيون توڙي غم سڀ چڪيءَ ۾ پيل ان داڻن جيان پيسندا رهيا. ٻوڏ جي مئل ڪوئن جيان ڪن ڪڍيون ويٺا رهياسين. اسان کي هر وقت اهو احساس ستائي رهيو هو، ڪٿي پناهگير دهشتگردن جي ابليسي اک ڏسي ته نه رهي آهي!؟............. مان ٻيهر کٽارو رائيفل جو جائزو ورتو، لڳم ته هٿ ۾ جهليل ڪنهن هيروئنيءَ جي عضوي جيان لڏي رهي آهي. چيم،
”يا رب، انهن مروانن تي ڪا بجلي ڪڙڪاءِ، نه ته الائي ڪهڙو حشر ٿيندو. ايتري ۾ ديوار تي بيٺل دهشتگرد ڪلاشنڪوف جو هڪ يڪو رائونڊ هلائي ڇڏيو. مان ڏٺو سڀ نوڪر مون ڏانهن تڪي رهيا هئا، ايئن ڄڻ مان ڪو گوليون ڳهندڙ جادوگر هجان!!
نيٺ عقل آيو، رائيفل ڦٽو ڪري بورچيءَ کان بندوق ڦري ورتم، هڪ خيال آيو، دٻايان..........؟ پر مان بندوق هلائي ئي ڪانه هئي. چِست ملائڻ ته پري پر اڄ ته منهنجي لاءِ بندوق هلائڻ به مسئلو بڻجي ويو هو. بس مري وياسين، اُڦٽ مري وياسين، هن پاسي بجليءَ جي تيز روشنيءَ ۾ تالو ڀڃڻ وارو دهشتگرد پنهنجي ڪار کي لڳل ۽ ديوار تي بيٺل دهشتگرد جا ڦاڙهي جيان ڪن پئي هليا، هو ڏاڍو چست ۽ ڦڙتيلو ٿي ڏسڻ ۾ آيو، جنهن رکي رکي پوليس جيان وارننگ جي انداز ۾ ٿي آواز ڏنا،
”هٿيار ڦينڪ دو، هٿيار............ جو ڪوئي هي باهر آجائي“
ٻاهر خاموشي ڏسي اندران به آواز اچڻ بند ٿيڻ لڳا. پنهنجن همراهن ڏانهن چتايم ته اهي به دلگير لڳا، مان هڪ ڀيرو ٻيهر ٽنگڙي کان پريان ڏٺو. مان کي نه رڳو تالي ٽوڙڻ وارو، ديوار تي پهرو ڏيڻ وارو پر ٻاهريان ٻه به چٽا نظر آيا. بس هاڻي فيصلو ڪرڻو هو. اجهو دروازو به کلڻ وارو هو. مانکي تالي ڀڃڻ واري کان به ديوار تي اڀو بيٺل دهشتگرد ڏاڍو سڻائو ٿو لڳي. ايترو ته اڄ به ياد آهي پر پوءِ ڪيئن گهوڙو چاڙهيم، ڪيئن لبلبو دٻايم، ڪيئن چست ملايم ۽ فائر ڪيم، اهو سڀ ڪجهه بلڪل ياد ڪونهي، خبر تڏهن پئي جو فائر ٿيڻ کان پوءِ پٺيان وڃي ڪياڙي لڳي، ايئن ڄڻ مان تي فائر ٿيو هجي. جي ٿڏي تي ٻيا همراهه نه هجن ۽ سُس پُس نه ڪن ته مان جيڪر پنهنجي خوف ۾ پيو ئي رهان. منهنجي پاڻ سنڀالڻ کان اڳ ئي ڊرائيور ۽ بورچي سُس پُس کي لڳي ويا،
”مري ويو........... ڀت تان هيٺ ڪري پيو............ رڙيون ٿو ڪري پيو“
مان هاڻي ڏڪي ڏڪي مس اٿيس، رڙيون ته ٻڌڻ ۾ اچن پيون پر ديوار تي بيٺل دهشتگرد ڏسڻ ۾ ڪين ٿي آيو. مان چست به ان سان ئي ملائي هئي، هيٺ ڏٺم، دروازو کولڻ وارو دهشتگرد دروازي تي چڙهيل بگن بيل جي جهڳٽن مان گدڙ جيان وائڙو ٿيو فائر ٿيڻ واري پاسي پيو ڏسي. ٻاهر بيٺل ٻه ڄڻا به نظر نه آيا، جيڪي ديوار جي اوٽ هيٺ ڪريل همراهه کي وڃي چنبڙيا هئا. ايتري ۾ اندران توڙي ٻاهران ڪلاشنڪوف جا ڪيترائي رائونڊ هلي ويا. اڳ جيڪي آواز موسيقيءَ وارو مزو ڏيندا هئا، سي اڄ دل کي دهلائي رهيا هئا. گوليون ٻرنديون ٽانڊاڻن جيان ٽمڪا ڏينديون اڏامنديون رهيون. اسان هيٺ ڇت تي ليٽي پياسين. ڪنن ۾ آڱريون ڏئي، ڏند چيڀاٽي ڇڏياسين. گولين جو مينهن اڃا ڪجهه ماٺو ئي مس ٿيو ته مان پاسيرو ٿي ٽنگڙي کان ٻاهر ڏٺو. ان وقت ٻاهران هڪ ڄڻو اڃا ڪلاشنڪوف هلائي رهيو هو ۽ اندريون دروازو کولڻ جي پچر ڇڏي سر بچائڻ جي ڊوڙ ۾ ديوار تي چڙهي ڀڄڻ جي ڪوشش ۾ رڌل هو. مان کان دٻيل رڙ نڪري وئي ڇو ته هاڻي منهنجي به دل ٿي هئي. خوف جو ڄار مان مٿان به ٽُٽُو هو. مان هاڻي باقاعدي چِست ورتي. ڀت تي لانگ ورائي اڃا هيٺ لهڻ جي ئي ڪري پيو جو پٺيءَ ۾ منهنجو ٺڪاءُ فائر ٿي ويس. هڪ ٻيو، ايئن ئي ٻئي نال وهائي ڏنم. ٺڪائن کان پوءِ مان ڏٺو هو، جنهن صورت ۾ ديوار تي لانگ ورايون هيٺ لهڻ جي ڪوشش ۾ هو، ان ئي حالت ۾ ديوار تي پيو ئي رهيو. بندوق صفا کائي ويس، کيس انچ به چُرڻ نه ڏنائين. هو هاڻي ڏڪي پيو، ڏڪي ڏڪي سڄو سيٽجي ويو پوءِ ڪپيل بُنڊ جيان ڌو اچي اندر ڪيائين. ان وچ ۾ ٻاهرين ٻن دهشتگردن گوليون ته هلايون پر انهن ۾ ڊپ هو جيڪو پهريان ڪين ٿي نظر آيو. هو هاڻي اوٽان پيا جاچن، سر بچائڻ جي ڪوشش ۾ هڪلون ڏيندا پري نڪري ويا. هنن ٻاهرين همراهه کي کڻڻ جا ڪافي جتن ڪيا پر اسان جي اوچتن فائرن آڏو صفا نه بيهي سگهيا. کين هاڻِ پڪ ٿي وئي ته اڳواٽ ڪيل منصوبابنديءَ پٺيان ڳچ همراهه مٿي مورچن ۾ ويٺل آهن. پهريان اسان به همت هاري ويٺا هئاسين پر پوءِ جو پنهنجي ڪاميابي ڏٺيسين سو اسان به شير ٿي وياسين. دل ۾ خيال آيو، ماڻهو ڀتر جيتري تتر تي نه ٿا گُسن ۽ اسان وري............ ايئن ئي بندوق ڦيرائيندو فائر ڪندو رهيس. ڊرائيور به هاڻي چڱو ڀيڙو ٻڌو، هو به مُڏا سڏا فائر ڪرڻ لڳو. اهو فائرنگ جو سلسلو هلي ئي پيو جو پوليس پهچي وئي. تڏي به مان حساب ڪيو تقريبن تقريبن سوا ڪلاڪ اڃا به ڏيڍ جيترو گوليبازي هلندي رهي. لاشڪ ته هو لاش کڻڻ پيا چاهن پر اسان جي مورچا بنديءَ آڏو بيوس ٿي پويان پير ڪيائون.
ايس پي آيو، پڇا ڳاڇا ڪيائين، صاحب سان سُس پُس ۽ ضروري صلاح مشورا ٿيا، ان بعد بنگلي تي پنجن پوليس وارن جو گهاٽ بيهاري ٽئي لاش کڻائي پِڪ اَپ ۾ هڻايائين. ويندي ويندي منهنجي پُٺي ٺپيري ”شاباس“ چيائين.
هاڻي ڪمري ۾ رهياسين اسان نوڪر ۽ پاڻ وارو صاحب سڳورو. صاحب کي جيڪو ڪجهه چوڻ لاءِ مان وٽ هو، اهو سڀ ڪجهه ڪونه چئي سگهيو مانس باوجود سخت غصي جي. رهيا ٻيا نوڪر ته انهن مان ڪنهن جي چپ چوريا به ته آواز سندس نڙيءَ ۾ ڦاٿو رهيو. هو سڀ ايترو گولين کان به نه ٿي ڊنا جيترو صاحب کان.
۽ صاحب..............؟ صاحب بس چپ چاپ، پٺيءَ پٺيان ٻانهون ٻڌيو ڪنهن ڳوڙهي سوچ ۾ هيڏانهن کان هوڏانهن ڪمري ۾ اچ وڃ ڪندو رهيو. مان ڏٺو، هن جڏهن به مان ڏانهن ٿي ڏٺو، الائي ڇو مان کي لڳو ٿي ته هو عجيب ۽ چاپلوسيءَ وچان ڏسي پيو.........!!
ٻئي صبح تي اخبار ۾ وڏن ٿلهن اکرن ۾ خبر ڇپي،
”............... صاحب جي بنگلي تي ڌاڙيلن جي چڙهائي“ وڌيڪ خبر ۾ ٻڌايل هو،
”پوليس عملي جي بر وقت ڪارروائيءَ ۾ ٻه ڌاڙيل ٿڏي تي مارجي ويا ۽ باقي ڀڄي وڃڻ ۾ ڪامياب ٿي ويا. هن مقابلي ۾ بنگلي جو چوڪيدار پڻ ڌاڙيلن هٿان مارجي ويو............. ڪارروائيءَ ۾ حصو وٺندڙ پوليس عملدارن کي سندن اعليٰ ڪارڪردگيءَ تي نقد انعام ۽ ترقيون پڻ ڏنيون وينديون.“
هي خبر پڙهي مان جڏهن سواليه نظرن سان پاڻ واري صاحب ڏانهن نهاريو هو، تڏهن سندس اکين ۾ پاڻ لاءِ اهڙي ئي ڌڪار ۽ بڇان ڏٺي هيم، جهڙي اڄ سامهون بيٺل منڊڙي سپاهيءَ جي نهار ۾ سمايل آهي، جنهن جون حيدرآباد واري قلعي جي گهيري دوران ڊيوٽي ڏيندي پناهگير دهشتگردن گولين سان ڄنگهان چچري ڇڏيون هيون. هينئر هو تندرست ٿي ٻيهر پنهنجي سرڪاري ڊيوٽي ڏئي رهيو آهي. هاڻي مٿان کان مليل نئين حڪم موجب بم ڌماڪن جي الزام ۾ شڪي ماڻهن تي نگاهه رکي رهيو آهي...............!!

ڪوڙڪي

ڪالهه واري سڄي ڏينهن جي هڻ هڻان، وٺ پڄان ۽ سڄي رات ننڊ جي ديويءَ جي چرنن ۾ ستو رهڻ کان پوءِ ستل ۽ خاموش شهر هڪ ڀيرو وري آرس ڀڃي جاڳي پيو هو. هر جيءَ ننڊ جي ڀاڪر مان پاڻ ڇڏائي مقرر پروگرامن موجب وري ٻيهر پنهنجو پاڻ کي ڌنڌي ڌاڙي، محنت، مزدوريءَ ۾ اٽڪائي سڄو ڏينهن ريجهائڻ جي جستجو ۾ وڏيون وڏيون وکون کڻندو روڊ رستا لتاڙيندو، پنهنجي پنهجي راهه رمي رهيو هو.
اناج منڊيءَ جي مُهڙ کان ٻه ٽانگا نروار ٿيا هئا. ٻئي ٽانگا وڏي سامان سڙي سان سٿيل هئا. گهڻي بار هجڻ سبب لڳي رهيو هو، گهوڙا سنبن اڇلائڻ بجاءِ پيٽ ريڙهيون ڏئي ڄڪي ڄڪي هلي رهيا هجن. گهوڙن جي گيدائپ ۽ ڄڪڻ تي سئيس ڏوريءَ ۾ ٻڌل نيٽ جا لڪڻ هوا ۾ لهرائي رهيا هئا. ٽانگن ۾ سئيسن ۽ سامان کان سواءِ هڪ ٻيو ماڻهو به ويٺل ڏيکارجي رهيو هو. جيڪو پڻ حاجين واري ويس ۾ لڳي رهيو هو. بس هينئر ئي هينئر حجاز مقدس کان موٽيو هجي. ٽانگا هلندي هلندي آخر صوفي رانجهڻ شاهه جي پڙ تي رڪجي ويا هئا. ٽانگن رڪجڻ تي پريان ڪُنڊڙيءَ ۾ ننڍڙي هوٽلڙي ۾ بينچن تي ويٺل، چانهه پيئندڙ، اناج منڊيءَ جي مزدورن ۾ چر پر اچي وئي هئي. هر هڪ پاڻ کي اوچو ڪندي ڪنڌ ڦيرائي ڦيرائي ٽانگن تي رکيل سامان ۽ لهندڙ حاجي صاحب کي چتائي سڃاڻڻ جي ڪوشش ڪري رهيو هو. ان ڪوشش ۾ هڪ ٻه مزدور چند قدم کڻي ٽانگن تائين به آيا هئا، تڏهن حاجي اقبال ڪنهن کي سڃاڻيندي سڏ ڪيو هو، جنهن تي مزدورن ۾ چر پر تيز ٿي وئي هئي. هڪڙو ايئن چئي اڳتي وڌيو هو ته،
”خدا نه ڀلائي آهي ته حاجي اقبال جو آواز“
”يار مان به چوان حق تي ته............“ ٻئي مزدور حاجيءَ ڏانهن وڌندي چيو هو ۽ پوءِ نه رڳو مزدور پر هوٽلڙي جو مالڪ به اسٽووَ تي ٽچڪندڙ چانهه کي ڇڏي اچي حاجي صاحب جي هٿن کي چمي ڀاڪر پاتو هو، جنهن جي پٺيان ٽچڪندڙ چانهه ٽچڪي ٽچڪي نيٺ اُڀامي هارجي پئي هئي. حاجيءَ جي هٿن چمڻ جي سعادت حاصل ڪرڻ کان پوءِ ڏسندي ڏسندي ڪيترائي هٿ ٽانگن ۾ لڏيل سامان لاهڻ ۽ حاجي صاحب جي گهر پهچائڻ لاءِ هڪ ٻئي کان گوءِ کڻي رهيا هئا. هڪڙا ماڻهو ته ان لاءِ کٿا نه ٿي پڳا ته ڀلاري پار کان مدنيءَ جي چائٺ چمي آيو آهي. ٻيا ان لاءِ جوش سان سامان لاهي ۽ ڍوئي رهيا هئا ته ايئن ڪرڻ سان حاجي صاحب مٿن راضي ٿي من نه من مدنيءَ جي ملڪ جي ڪنهن سوکڙي پاکڙيءَ سان نوازي. ٻيو نه ته ٻن سڪل کارڪن يا آب زم زم جي پاڻيءَ جي ٻن ڦڙن جو ثواب حاصل ٿئي ۽ ٽيان وري تڪڙ تڪڙ ۾ ان ڪري سامان گهر پهچائي رهيا هئا ته سندن ايئن ڪرڻ سان ساڻس وڌيڪ قرابت نظر اچي. تنهن بعد ڏسندي ڏسندي نه رڳو حاجي اقبال جو پراڻو گهر نئين قيمتي سامان سان سجي ويو هو پر سندس پاڻ کان وڏي عمر واري ماسيري زال ۽ پوڙهي سس جون واڇون به گودا هڻي ويون هيون، جيڪي ان وقت کٿيون نه ٿي پڳيون. حاجي اقبال تان اول گهول ٿيڻ لڳيون هيون. کن کان پوءِ ڏسندي ڏسندي ماڻهن سان سڄو گهر ڀرجي ويو هو. پاڙي پنبي جا ڪيترائي ٻُڍا توڙي ٻار، رنون توڙي اهِرَ حاجي صاحب کي ڀاڪرين پئي مبارڪ ڏيڻ جي بهاني سندس آندل سامان جو به نظرن ئي نظرن ۾ جائزو وٺڻ لڳا هئا. ان سامان کي ڏسندي ڏسندي ڪن هوس ڪئي هئي ته ڪن رِيس ۽ ڪي ته پنهنجي ساڙ ۾ ئي سڙي ويا. ان مبارڪن ۽ گوڙ شور ۾ ئي ڏسڻ ۾ آيو هو، هڪڙو ڪرڙ وڍ ماڻهو، جيڪو ماڻهن جي انبوهه کي چيريندو، لتاڙيندو، هڪلائيندو وڏي اُڪير مان حاجي صاحب طرف رڙهي رهيو هو.
”پري، پري ٿيو، پري، پري......... اچو سائين“ هن پٺيان ايندڙ مولودائن جي ٽوليءَ کي چيو هو ۽ پوءِ حاجي صاحب جي قريب ئي پهچندي ساڻس ڀاڪر پائڻ لاءِ وڌندي،
”شروع ڪيو، سائين شروع ............. اڙي بابا اچي وئين، مبارڪ هجئي صد مبارڪ“ هن حاجي صاحب کي ڀاڪر پائي مبارڪن ئي مبارڪن ۾ کيس تمام گهڻيون چميون ڏنيون هيون.
”اڙي سائين، ايڏا ڏينهن لائبا آهن، هت جو اسان............. اچڻ جو ڪو خط پٽ به نه، هاڻي به بچل اچي ٻڌايو ته حاجي صاحب آيو آ، تڏي مولودائن کي ڳولي ڦولهي ٽانگي کي ڊڪائيندي اچي نڪتو آهيان، ابا خوش ته آهين نه؟“
۽ پوءِ مولودن جي سر تال ۾ ئي هن سرگوشيءَ جي آواز ۾ ڪجهه چيو هو، جيڪا سرگوشي گهر ڌياڻين جي ڪنن تائين به پهچي وئي هئي.
”۽ ها جائي، پهريون ويلو مان وٽ ٿي، مان سڀ بندوبست ڪيون پيو اچان ۽ جي هاڻي ابا آيو به آهين ته اڳو پوءِ ڏينهن ٻن ۾ منهن اگهاڙا به ڪري ڇڏجن“ مولودائن جي ڪڙڪيدار آواز ۾ هن پويان لفظ چٻي چٿي نه پر ڪاڪڙي هيٺان زبان ڪندي چيا هئا. جن جي معنيٰ کي پروڙڻ لاءِ حاجي صاحب منجهس گُهور وجهي ڏٺو هو ۽ ٻنهي عورتن جا ڪن کڙا ٿي ويا هئا. تنهن بعد ڦڙتيءَ سان اٿي کيسي مان روپئي روپئي جا نوٽ ڪڍي حاجي صاحب مٿان گهوريندي مولودائن سڳورن کي ڏيندو رهيو هو. پوءِ ڳچ تائين مولودائن جا مولود، درود شريف ۽ الله اڪبر جي نعرن جون صدائون بلند ٿينديون رهيون. ڪجهه ساعتن جي مزي وٺڻ کان پوءِ آهستي آهستي جيئن ئي ماڻهو چُرڻ لڳا ته ايئن ڪندي ٻاهرين دروازي کان هڪ مرد ۽ عورت نهايت مسرت واري جذبي سان سرشار تڪڙيون وکون کڻندا حاجي صاحب جي قريب آيا. قريب ايندي ئي هو ٻئي حاجي صاحب کي ٻکين پئجي مٿس مِٺين جون مينهن وسائڻ لڳا.
”اڙي منهنجا پرديسي پٽڙا خداءِ آندئي، ايڏا ڏينهن لائبا آهن.“
عورت مٿس اول گهول ٿيندي نهايت پنهنجائپ واري جذبي هيٺ چيو هو.
”اڙي ڏس، ڏس.............. ڌيجهان مَتِ جي موڙهي، ايئن ڪو چئبو آهي مدنيءَ جي ملڪ لاءِ، متان وري اهڙو ڪُفر بڪيو ٿي.“ مرد، عورت کي هدايت ڪندي چيو هو ۽ پوءِ اٿي حاجي صاحب مٿان ڪجهه نوٽ گهوري مولودائن کي ڏنا هئا.
”هتڙي آ جو، او جڏي سڀني مائٽن ڏي خط پٽ آيا، تڏي وڃي پيٽ ۾ ساهه پيو“ کن کان پوءِ مرد چيو هو،
”ابا هلجي، ٻاهر بگي تيار بيٺي آهي“
”ماسڙ ڪيڏانهن!؟ حاجيءَ حيرت مان پڇيو.
”پنهنجي ئي گهر ٻيو وري ڪيڏانهن“
”هي به ته...............“
”ها ها، اسان وري ڪنهن جا آهيون، هت آهن جو نياڻيون سياڻيون، اوڙو پاڙو، اصلي گهر ئي ڀرجي ويو آهي. مان سڀ بندوبست ڪيون آيو آهيان.“ هن وڌيڪ حجائتو ٿيندي چيو هو ۽ عورت ويٺي ئي ويٺي چيو هو،
”اڙي ڇڏيس، ٻچڙي کي ساهه ته پٽڻ ڏي، هِت به راحتڻ ۽ ادي ويچاري...............“ چڱو چڱو پر مانيءَ جو تونکرو نه ڪجانءِ، اسان اڳ ۾ ئي بندوبست ڪري ڇڏيو آهي.“
”اڙي ميان پريا مڙس، ڏسي وائسي ته هوڪا ڏي، هيڏانهن اسان وري ڇا تي.............. هت آ جو ڪُنا ئي چڙهي ويا آهن، هئي سا وات ٽڪاڻي سا به.................“ اڳئين همراهه کيس اڌ ۾ ڪٽيندي چيو،
”ماسات، تون ته صفا هيانءُ ئي کائي وئين، مان چيو ته...............“ هن پريان ٻيءَ کٽ تي ويٺل همراهه کي چيو هو پوءِ سرگوشيءَ وارو انداز اختيار ڪندي، حاجيءَ جي ڪن آڏو منهن آڻيندي چيو هئائين،
”ابا هو خفو به لاهڻو آهي، ٻيلي جواڻ وياءُ ويهاريو ڪو چڱو آهي، الاهي ساترا ماڻهو ٽوڪون هڻن ٿا مان به پئي ٻڌو. چيم،
”جيسيتائين اقبال موٽي تيسيتائين چئو ڀلي چئو“ هن جيتوڻيڪ رازداريءَ وارو لهجو اختيار ڪيو هو پر پوءِ به اها ڳالهه ڪيترن ئي ويٺلن، بيٺلن جي ڪنن تائين پهچي چڪي هئي. حاجي اقبال وائڙو ئي رهجي ويو ۽ ٻيا سمجهو ماڻهو پريان ئي بيٺي بيٺي ڪامينٽري ڪري رهيا هئا.
”جوفي جوءِ ................“
”ساهوءَ جا سالا به گهڻا، بُکئي جو ڀيڻيوو به ڪونه“
”اڳ به هو اهو اڪو ٿوڪو ڪن ماڻي اچي............ هاڻي يڪو ويٺو موج ڪري عيش اُڏائي“
”چئو سائين.............. ڀلا هُتِ وَهن نَوَ ننديون، عربن کي به پاڻيءَ جو، پئٽرول جو پئسو. سنبر يار ته پاڻ به هلون عربن جي ملڪ تي، هت ڇاهي، آهي ته سڀ ڪجهه اتي آهي، اجايو هڏ هڻي هڻي ڄوائي کائي ويا آهن.“
تنهن بعد نه رڳو ڪامينٽريون ٿيڻ لڳيون پر حاجي صاحب سان نسبت ظاهر ڪرڻ لاءِ سندس اوري پري وارن مائٽن طرفان ڪافي حُجتون به اٿاريون ويون. هن کي نه رڳو مائٽن جي سُٺن طعامن کائڻ سان لست آئي پر کائنس گذريل وارڌاتن جا ٿيل ڏنا به ڪونه وسريا. مائٽن طرفان رهڙان رهڇان، يتيم ٿيڻ تي لولي لاءِ ڌڪا ٿاٻا، گهر گهر جون ٺوڪرون، پراڻن مساڻن، اسٽيشن تي بيٺل ريل جي ناڪارهه دٻن ۽ پائخانن ۾ لڪڻ ڇپڻ کان وٺي هن اڄ تائين ڪجهه به ڪونه وساريو هو. هن ته انهن گڏهن جي لغامن، ڏنڊڪين، لڪڻن ۽ وٽن ٿالهين کي به ڪين وساريو هو، جن جا نشان اڃا سوڌو سندس جسم تي ڇاپاڪا ٺهيا بيٺا هئا. هن جي ايتري ڇرڪڻ جي باوجود مائٽن منجهائنس هٿ ڪونه ڌوتا ۽ ٻئي پاسي جوڻس سدائين سندس ڪڇ ۾ رهي کيس سنڀالڻ جو ذريعو ثابت ٿي. البته پوڙهي سس سندس مائٽن طرفان ٿيل ڳالهين جي آڳي پيشي تي نهايت گهرائيءَ سان سوچيندي رهي هئي. هوءَ آزمودگار عورت هئي، سندس تَڙُ تَڙُ تانگهيل هو، ان ڪري هن لاءِ اهي ڳوٽان ۽ ڳجهارتون ڀڃڻ ڪي اوکيون ڪين هيون. ظاهر ۾ ته اهڙو ڪوبه رد عمل ڪين ڏيکاريائين پر ڪَنَ سيءُ مڙئي رکيون آئي. ان سڀ جي باوجود گهر جي ٺاهه ٺوهه ۽ ٻين معاملن ۾ پڻ وڌيڪ دلچسپي وٺندي رهي. هن نه رڳو فرج جو ٿڌو پاڻي پي پي پئي اندر ٺاريو پر نئين نڪور ٽنگن واري عينڪ سان ٽيليوزن، صوفه سيٽ ۽ نين ڪرسين جا به خوب مزا ماڻيا هئائين.
”اڙي هاءِ هاءِ، قرآن سنئون ڄڻ بت ئي وڃي پشم ۾ پيو“ هوءَ صوفه تي پاڻ اڇلائيندي چوندي، تڏهن پريان ئي ڪنهن ڪم ۾ رُڌل راحت هڪل ڪندي،
”هاڻي چڱيان هل، متان نڪ آئون وات وانگر وسن جهڙن ڪوچن کي به ناس سان ٿڦي ليساڙا ڪري ڇڏين، اڃا هاڻي آيا آهن، جن جي پوريءَ طرح بها به ڪانه لٿي آهي.“
”اڙي هائو هائو، خبر آهي ڇا ڪا مانکي، پاڻ وري اهڙي............ شکر جو تو ڪونه آندا آهن، نه ته جيڪر سانڍي وڃي سوگها ڪرين ها.“
۽ ڪڏهن ڪڏهن انهن دعوتن جي ڊگهي سلسلي تي ڳالهائيندي، جيڪي سعوديءَ کان موٽڻ بعد اقبال کي مائٽن طرفان ڏنيون ٿي ويون.
”داعتون، داعتون، اهي مٺيون داعتون کُٽنديون به الائي......“
تڏهن اقبال بيزاريءَ مان چوندو،
”ماسي، بس رڳو راتوڪي دعوت کائي اچان، پوءِ........... مان پاڻ دعوتون کائي، کائي ڪَڪِ ٿي پيو آهيان.“
”پر به جاڪون جو آيو آهين ٿي ٿئي ڪا گهر جي ماني نصيب، هجني رڳو پرايون داعتون کائڻيون، پراوا ڪُنا چٽڻا“
راحت مرڪندي چوندي ۽ سندس دل ۾ جڳهه وٺڻ لاءِ وڌيڪ قريب ايندي،
”ڀلا مائٽن سان به ته منهن ڏيڻو آهي نه، اڳ اڃا ٻي ڳالهه، هاڻي جو پاڻ وِکَ وڌائي اٿائون..............“
”اهي مائٽ اڳ به هئا، ڪن هاڻي اچي نئينءَ مان ظاهر ٿيا آهن“
راحت سندس عضون کي مروٽا ڏيندي چوندي، ايئن ڄڻ اهو سڀ ڪجهه کيس خراب لڳندو هجي ۽ پوڙهي نڪ کي موڙو ڏيندي اڳڙيءَ سان ناس هاڻيون آڱريون اگهندي اٿي ٻئي پاسي ويهي چوندي،
”هُون............ ڪچيءَ ڪونه باقي پَڪيءَ هر ڪنهن جي سَڌَ.“
۽ پوءِ هو ته ان دعوتن جي ڊگهي سلسلي جي آخري دعوت مان لطف اندوز ٿيڻ ويو ۽ پٺيان ڇڏي ويو هو سس ۽ زال کي ڪنهن پڄرندڙ باهه ۾ ڳچ ڳچ رات تائين بسترن ۾ ليٽڻ کان پوءِ ٻنهي کي لوڇ پوڇ رهي ته رڳو دعوتن جي ئي رهي. راحت بي آراميءَ مان هرو ڀرو به پاسا ورائيندي ان دعوتن جي ڊگهي اڻ وڻندڙ سلسلي کي نظر انداز ڪرڻ چاهيو هو ۽ پوڙهيءَ ناس جو آخري ڊوز واپرائيندي اڳڙيءَ سان نڪ، وات ۽ آڱريون اُگهندي وات کي مِچڪايو هو.
”اهي داعتون، داعتون............. داعتون کُٽنديون به الائي........ خداءِ جي قدرت ته ڏِس، جان ته ڪو مائٽ ڳوليو ڪون لڀندو هوس، جان ته وري الائي ڪٿان اچي ڳجهن وارو ڳاهٽ ڪِوِلن واريون قطارون ڪري پنهنجن ٽنگڙن مان نڪري پيا آهن.“
پوڙهيءَ جي آخري جملي تي راحت به سُر سان سُر ملائڻ کان رهي ڪانه سگهي هئي،
”اڳ ويچارو وڻندو ئي ڪونه هو، هاڻي اچي مٺو لڳو آهي.“
”اڙي چوانءِ ٿي ڌَتِ ڪر پنهنجي چَگهَه کي، ملڪ ۾ پيون ٿي ڌوتيون متان ڪا وجهئيس نه جَفَرَ جو عِلم، اڳي ئي ٻڌين نه ٿي ته هرڪو کنيون ٿو ڏيسِ“ پوڙهيءَ نيٺ پنهنجو اوجهه اوڳاڇيندي ڪجهه خدشو ظاهر ڪندي ڳالهايو.
”بات آ، مان ڄڻ مري وئي آهيان، ڏيکاريانس وري ڏينهن جا تارا“ راحت غصي ۾ ٽمٽار بستري تي اٿي ويهندي چيو هو. ۽ پوڙهيءَ پنهنجي مراد ڪڍرائيندي اڃا به وڌيڪ ڳالهه کي ڳالهيئڙي وارو انداز ڏياريندي چيو هو.
”ٻيو نه ته، هي چوڻِ ڇا لاءِ ٿا وجهنس، مان ڪا.................“ هن جملي کي اڌ ۾ ڇڏي راحت کان ئي مڪمل ڪرائڻ چاهيو هو. راحت پنهنجي حيثيت جتائيندي چيو هو،
”مان ته نه اگهايون مان ني، وتن کاريءَ ۾ کڻي ڪوسا ڪُهَرَ ڪري کپائيندا“
”مُٺي خداءِ ته ڏي اَمانَ پر جي سچ به ڪو نئون ميوو چکي چريو ٿيو پوءِ ته پُکڙَ وجهيس جي مُڙي. ها رنگ کي سڃاڻ نه، هاڻي ته الائي ڪٿان اچي رنگ ڪڍيا اٿائين. ڏسين ٿي سٺن ڪپڙن ۾ ڪيئن نه ٺاڪ ڦوڪ سان ٿو هلي، الائي ته نيت ۾ ڪهڙو خلل ٿس“
”نه نه ايئن نه ٿيندو، ايئن نه............... هو مان کي دوکو نه ڏيندو، ايئن نه ڪندو، ايئن نه ڪندو“ هن پوڙهيءَ جي وار کان بوکلائيندي وڦلندي پاڻ کي ڪوڙي دلجاءِ ڏيڻ لاءِ وڏي آواز ۾ چيو هو ۽ پوڙهي پنهنجي مراد حاصل ڪرڻ جي جُهد ۾ هڪ وِکَ اڃا اڳتي وڌائيندي چيو هو.
”ايئن ڪندو، ضرور ڪندو، تون ڪير ٿيندي آهينس روڪڻ واري؟ توسان زور مس جي ميندي، توسان ڪهڙو سندس سڱ؟ تون ڪهڙو سندس هڏُ رت؟ اڄ هن وٽ ڏوڪڙ آهن، سمجهه آهي، پئسي هٿ ڪرڻ جو گُر آهي، اڄ هن جي ڪُٺي حلال آهي، هاڻي هن کي اُڏرڻ وارا پَرَ ڄاوا آهن. هو ڪڏهن به توکي آک ٿُو کٽا ڪري سگهي ٿو. اهو وقت کائي وئينءَ جڏهن تون کيس ننهن تي نچائيندي، آڱر جي اشاري تي هلائيندي هُئينءَ ۽ اڇي ڪاري جي مالڪاياڻي هُئينءَ. اڄ هو ڏندين ڏاند آهي. اڄ هو..............“ پوڙهيءَ کي پڪ هئي ته سندس ٻاڻُ خالي نه ويو هو. ان ڪري ڪنهن به نتيجي جو انتظار ڪرڻ بغير ئي عينڪ لاهي ويهاڻي هيٺان رکي آهستي آهستي آهلي پئي ۽ راحت، پوڙهيءَ جي سوالن کان لاجواب ٿيندي ويهاڻي ۾ منهن وجهي ڪنهن اوچتي ڪال جي ڊپ کان روئندي، سڏڪا ڀريندي ئي رهجي وئي هئي.
ڳچ وقت جي خاموش ڳوڙها ڳاڙڻ کان پوءِ هن ٻيهر دل ئي دل ۾ ساڳيا پهريان وارا ئي سوال دهرايا هئا.
”ڇا سچ به آک ٿو کٽا ڪري سگهي ٿو؟ ڇا سچ به هو مون کي ڇڏي ڏيندو!؟“ هن کي انهن سوالن جو في الفور ڪوبه جواب سمجهه ۾ ڪونه آيو هو، بس رڳو هڪ نظر پريان سُتل پوڙهيءَ جي بي سُرتي جسم تي وڌائين ۽ پوءِ هڪ ڊگهو ٿڌو ساهه کڻندي، ڊگهو ٿي سمهندي منهن تائين چادر تاڻي ڇڏي هئائين. هن پوءِ سُتي ئي ستي ڪافي وقت تائين پوڙهيءَ جي لفظن ۽ سندس مڙس ۽ پوءِ مائٽن جي گفتن تي سوچيو هو. هن جي سوچڻ واري انداز مان لڳي رهيو هو ته هوءَ نه رڳو پوڙهيءَ جي ڳالهين کان متاثر ٿي هئي پر هن کي پنهنجي مستقبل ۾ پيش اچڻ وارن هولناڪ حالتن جو به زبردست ڊپ ٿيڻ لڳو هو. ظاهر ۾ ته هوءَ سڀ ڪجهه يقين ۽ اعتماد جي آڌار تي رد ڪندي رهي پر اندر ئي اندر انتها درجي جو خوف کائي رهيو هئس. ان خوف، جلن، ساڙ، پچڻ پڄرڻ کان بچڻ جو وٽس ٻيو ڪو به رستو نه رهيو هو. سواءِ ان جي ته هوءَ گذريل، اقبال سان گڏ گهاريل گهڙين کي ياد ڪري ڪي کن تسڪين وٺي. يا ايئن کڻي چئجي، پوڙهيءَ واري ڪسوٽيءَ تي هڻي اهو ڏسڻ جي ڪوشش ڪندي هجي ته،
”ڇا اهو سڀ ڪجهه ٿي به سگهي ٿو؟“ جنهن جو خوف پوڙهيءَ ڏياريو هئس.
هن کي باسڻ لڳو هو ته، نه رڳو سندس ئي پنجويهن سالن جي جواڻ جماڻ مڙس سان بي انتها سڪ هئي پر سندس گذريل حياتيءَ جي ڪجهه لمحن ۾ (جيڪي هنن گڏ گذاريا هئا) اقبال اهڙو ڪو به تاثر ڪين ڏنو هو، جنهن مان محسوس ٿئي ته هن جي پاڻ کان ڪيئي سال وڏي ڄمار واري زال سان ڪا سڪ، محبت يا قرب ڪونه هو. هن ته کيس وڌيڪ ئي چاهيو هو. هو جڏهن به ٿڪو ٽُٽُو گهر ايندو هو ته راحت جي هڪ ئي مرڪ سندس سڀ دک دور ڪري ڇڏيا. نه صرف اقبال جا دک دور ٿيا پر هن به پنهنجي جسم کي اقبال جي ٻانهن ۾ سونپيندي ڪافي لطف ورتو. ايئن کڻي چئجي ته هڪ ٻئي کي ٻڏندڙ ٻيڙيءَ جو سهارو ئي سمجهي چنبڙيا رهيا ۽ ان چنبڙڻ ۾ راحت کي ڪڏي ڪڏي ايئن محسوس ٿيندو هو ڄڻ ڪناري کان به سندس وِکَ سوين قدم اڳتي کڄي وئي هجي.
ساري ساري رات ڀوڳ، چرچا، کِل مشڪريون، پيار پريت ۽ پوءِ صبح دير سان بستري مان نڪرڻ ۽ ان دير سان سجاڳ ٿيڻ تي پوڙهيءَ جو جهونگارڻ:
وِجهه ڪِيرُ ڪُمِرِ ۾، منهنجا مور لاڏا،
وَهندين ته ٺهندين، منهنجا مور لاڏا،
وِجهه ڪِيرُ ڪُمِرِ ۾، وِجهه ڪِيرُ ڪُمِرِ ۾...................
”اڙي مڙهي، هن عمر ۾ وري ڪهڙو سوز جاڳيو ٿي!؟ ياد ته نه پيو ٿي مرحيائت ماسڙ، ههه ههه ههه ههه...............“ هوءَ پوڙهيءَ جي جهونگارڻ تي بسترو ڇڏي، آرس ڀڃي، هلڪڙا هلڪڙا ٽهڪڙا ڏيندي ڪمري کان نڪرندي چوندي، تڏهن پوڙهي سڳڙن واري عينڪ اکين تي چاڙهيندي جلدائيءَ ۾ کيس سڏيندي،
”مئي ماري، ڇڏاءِ ته قبر هن عينڪ جا سڳڙا ته ٻڌ، ڏينهون ڏينهن نظر کي به الائي ته ڇا ٿو ٿيندو وڃي“ پوڙهي پنهنجي پڇاڙيءَ جي نور جي شڪايت ڪندي ۽ هوءَ اڳتي وڌي پوڙهيءَ جي عينڪ جا سڳڙا سندس ڪياڙيءَ کان ٻڌندي. سڳڙا ٻڌڻ کان پوءِ پٺتي ٿيندي هڪ ڪرسيءَ تي پاڻ ڇڏيندي، اوٻاسي ڏئي آرس ڀڃي، ٻيهر چوندي،
”ماسي اهو اڳوڻي ڇا پئي چيئي، وري ته ٻڌائجانءِ“
”اڙي هاڻي ته ڍاپي نه ٿي ڍاپين............ چوانءِ ٿي رکي رکي کاءُ، رکي رکي کاءُ“
”تو کي ته وڏو سور آ، چوانس ڪري تنهنجا به هڏ پاڪ“ هوءَ پوڙهيءَ کي پسرائڻ خاطر چوندي.
”اڙي مان ڏيانس باهه، منهنجو ته ٿئي ٻچو، تنهنجي باهه لاهي ڀلي پيو ٿڌا ٺار ڪرائي. سڄي رات اهڙا ڪي سيڪا ٿو پٽئي جو ڪچڙي منجهند تائين هنڌ جي پچر ئي نه ٿي ڇڏين. نائون مهينو راتين جو گذريو آ، ويچاريءَ جو اڃا اوسو نه لٿو آ“
”ههه، ههه، ههه.............. هاڻي پئي سڙُ، پَچُ، تو به گهڻيون ئي وٽان ورتيون، هاڻي................“
”اڙي اها به دعا ڪر منهنجي سِرَ کي، جنهن سون جهڙي ڏنڊي ڏوٽي اڪڻ پٽ کي نوڙائي ڏنئي، منهنجو به جيڪر هڪ ٿورو نه لاهين، آئون ڀائين، نه ته هن وهيءَ ۾ ڪير کنگهئي به نه ها“
۽ ڪڏهن ڪڏهن ايئن ئي سندن طعنا تنڪا ڏيڻ جي سمي جي کڻي اوچتو اقبال اچي نڪرندو ته پوڙهي خوشامند جي انداز ۾ چوندي،
”اڙي پٽڙا........... تنهنجي به ڪا وڏي ڄمار آهي، اصلي هاڻي هاڻي پئي توکي ئي سنڀاليوسين“
”اڄ ڪيئن سائينجن ساجهر ساجهر اچي نڪتا آهن!؟“ راحت پنهنجون خماريل اکيون سندس اکين سان چار ڪندي، مرڪندي سوال ڪندي.
”تنهنجي سِڪَ جو ستايو، چئه ڪو آرام ايندو“ هو پڻ مرڪ سان مرڪ ملائيندي جواب ڏيندو.
”ٻچڙا چڱو چڱو، پر ٽانگو ڪنهن جي حوالي ڪري آئين؟“
”ماسي هو ٻڌين نٿي هڻڪار، گهر ٻاهران بيهاري آيو آهيان، لڳي وئي هئي پاڙي جي سواري“ چوندي، چوندي گهوڙي جي هڻڪارن ڏانهن اشارو ڪندو ۽ پوءِ کيس ڪجهه ياد ڏياريندي چوندي،
”ٺهيو، ٺهيو پٽڙا، هو منهنجو ڪمڙو ڪيون آئين؟“
”ماسي ناس“ ڪجهه ياد ڪندي کيسي ۾ هٿ هڻندي، ”اڄ تنهنجي لاءِ اهڙي ته ڦسڪلاس ناس آندي اٿم جو اصلي دنيا خاب“ هو کيسي مان ناس جي پلاسٽڪ واري ٿيلهي ڪڍندي چپٽي وڄائيندي چوندو.
”اڙي پٽڙا، شل الهه اها جواني بشڪي ڏيندئي“ چوندي، چوندي هوءَ خوش خوش ٿي ٿيلهيءَ کي کوليندي، ”سچ به ابا، ناس ڪا الستي ٿي ڏيکارجي، اصلي نئون نمونو“ پوڙهي ناس کي چتائي هلڪي چپٽي ڀريندي، ”ماريا اسان جي پاڙي وارا دکاندار ته الائي ڇاٿا هٽ تي رکن، اصلي اوئين به گهوري“
”ماسي مان ٿو چوان اِمام سنئون، اهڙي ناس عمر ۾ نه ڏني هوندئي، اها ناس ته رڳو اسان وارو مرشد سڳورو ئي ڏيندو آ، ڏسينس ٿي خوشبوءِ.“
”سچ به ابا خوشبوءِ ڏاڍي ٿس“
”ماسي، تون به ڇا ياد ڪندينءَ، هجنئي ٿورا، روزانو نيون نيون ناسان، نوان نوان نمونا، نوان نوان قِسم“ راحت مرڪندي پوڙهيءَ کي پنهنجا احسان جتائيندي چوندي، پوڙهي چپٽي ناس جي نڪ کي ڏيندي چوندي،
”او هاءِ هاءِ................ اصلي مڳز ئي کُلي پيو“ ناس ڏيڻ سان پوڙهيءَ کي نڇ ايندي، جنهن تي اقبال ٽهڪن کي روڪيندي کيس گهڻي ناس واپرائڻ کان منع ڪندو.
”ماسي گهڻي نه ڏجانءِ گهڻي نه........... ناس اُگري متان..........“
۽ پوءِ ڳالهين ئي ڳالهين ۾ ناس پنهنجو اثر ڏيکارڻ شروع ڪري ڏيندي پوءِ هڪ، ٻه، ٽي، تنهن بعد نڇن اچڻ جو هڪ يڪو ڊگهو سلسلو شروع ٿي ويندو.
”اوڇون........اوڇون..........اوڇون...........ابو مڳز ئي، اوڇون...... اوڇون.......... اوڇون.........“ پوڙهيءَ تي ڇڪن جا دورا پوڻ لڳندا، تڏهن ٻئي زال مڙس کِلي کِلي کيرا ٿي پوندا، ان ٽهڪن جي گونجار ۾ ئي هڪ ٻئي کي ٻکجي ويندا ۽ هنن جا اهي ٽهڪ ئي ته سندن زندگيءَ جو بي بها سرمايو هئا. هنن جا اهي اُڪير مان هڪ ٻئي کي وِڌل ٻَکَ ئي ته سندن زندگيءَ جو نه کٽندڙ خزانو هئا، جن جي سهاري هو زندگيءَ جا ڪسارا ۽ ڪڙا پل به سرور ۽ سڪون ۾ گذاريندا رهيا ۽ انهن ٽهڪن ڏيندي ئي ڪڏي ڪڏي پوڙهيءَ کي پنهنجي جوانيءَ وارا ٽهڪ ياد اچي ويندا، تڏهن رِيس ۽ هيس جي آگ ۾ جلندي پنهنجو پاڻ تي کِلون ۽ ٺٺوليون محسوس ڪندي چڙي پوندي.
”ڏاڍا ته هاڻي ٽهڪڙا ٿا ڏيو، اَٿَوَ رڳو ٽهڪ ڏيڻا ڪن ٻيو به ڪجهه سُجهيوَ ٿو، اهي خالي ٽهڪڙا به...............“
”ماسي، سچ پڇين ته هي اسان جا ٽهڪ خالي نه پر زندگيءَ جو سمورو سرمايو آهن ۽ اهڙو سرمايو جنهن کي سوين جيپون، موٽرون ۽ ريل گاڏيون به نه ٿيون ڍوئي سگهن.“
۽ پوءِ جڏهن ويٺي، ويٺي ٽهڪن جي گونجار ۾ ئي راحت آڏو ٽيبل تي پيل ننڍو آئينو کڻي پنهنجو منهن ڏسڻ لڳندي، تڏهن پوڙهي وڌيڪ ڇوهه ڇنڊڻ لڳندي،
”اڙي هاڻي ٺهيو، ٺهيو، تنهنجو ته ٻوٿ ٺهي نٿو ٺهي، توبهه، مائي توبهه جڏي ڏس تڏي آئيني آڏو، اهو ڪنو پونڊر آئون سرخي منهن تي ملي ملي ڇا ته پنهنجي شبي بنائي ٿي. هاڻي اچي اڇي مٿي ۾ خفت کنيو ٿس، ڇورا اهي سبق تنهنجا ته ڏنل نٿس، سچي ڇو نٿو ٻڌائين؟“
”صدقو ڪيانءِ ڏائڻ، درديلي، ساڙ سڙي، ڇو ٿو سور ٿيئي، اڳي ڏهاڙي، ڏهاڙي هڻندي هيس تڏي نه هاڻي جڏي ڇٺيءَ ڇهه ماهيءَ هنيم ته توکي ڇو ٿو ساڙ ٿئي. هجي ڪو ڀاڙي جيڪو تو کوليءَ ڏي اک کڻي ڏسي پوءِ ڏس ان ڳوهه جهڙيءَ کل کي کاٻر هڻي، هڻي ڪيئن نٿي چمڪائين، چلڪائين.“
”اڙي ڇاتي ٿي ٻه ٻه هٿ اڏامين، مان نه جڏي وهيءَ ۾ هئس ته تو پارن کي ساڻ به نه کڻندي هيس، ڀلي سردار سنئون، تون لوڪ پڇائي ڏس، خانوءَ واري کوهه تان جڏي نه پاڻيءَ جي گهاگهر ڪڇ ۾ ڪري ٽي دلا مٿي تي رکي، ٺوٺ تائين آج جي ٻانهينءَ واري ٻانهن هڻندي هلندي هيس، تڏي خداءِ ۾ پت ڪرين ته ڀل ڀليرن جي واڇ گودو هڻي ويندي هئي، سندن پيرن ۾ پنجوڙ پئجي ويندا هئا.“
”جنهن جي ڄم جو واقف تنهن جا ڏند ڇا ڏسجن. مان کي خبر آهي ڇا ڪا تنهنجي جوانيءَ جي، جوانيءَ ۾ وري ڪهڙا پَرَ لڳل هيئي وهيءَ ۾ به اها ئي دانگيءَ جو ترو هُئينءَ، وهيءَ ۾ وري ڪهڙو...............“
”اڙي هاڻي ٺهيو، ماسيءَ مان پئي وِڏان ڪڍين، قران سنئون ماسي اڃا وڳ مينهن جو لهئي.“
”ايئن ٻچڙا، تون ڪو بدر ڀَرِ، باقي هيءَ رنڙي ته اصلي دشمن ٿي بيٺي آهي“
”مان ته ڪو اهڙو ٽانڊو ڏنو اٿمانءِ، جو جڏي تڏي پئي ڪوسا پاڻي هارين.“ راحت سچ پچ چڙي رُسامي جي انداز ۾ چوندي، جنهن تي پوڙهي ناس جي دٻلي تريءَ تي هڻندي دٻلي کولي، چپٽي ڀريندي چوندي،
”اڙي هاڻي ٺهيو، ٺهيو، ڇو ٿي پاڻ پُڻائين، قرآن سنئون مان آهيانءِ اصلي بازن کان بڇڙي.“
”چڱو هاڻي ڇڏيو ان ٻڙڌڪ کي، ڇا چوندا پاڙيوارا“ هو ٻنهي کي خاموش ڪرائيندي، راحت جي هنج ۾ پيل هٿ کڻندي چوندو.
”مٺِي، ڇڏ ته وڃان ٻاهر گهوڙو بيٺي، بيٺي بليکم ٿيندو هوندو.“
ايئن ئي هڪ ڏينهن ويو ته وڃڻ کي ويو، نه ٻڌائڻ نه سُڌائڻ بس يڪي ٽٻي، هن جي يڪي ٽٻيءَ ساڻس بي انتها محبت ڪندڙ راحت کي بي چين ڪري ڇڏيو. ان بيچينيءَ مان هوءَ ويچاري ڪافي وقت انتظار، اوسيئڙي ۾ گهر جي آڳر ۾ اجايو ڦيريون پائيندي رهي هئي ۽ پوءِ به جڏهن هو نه آيو هو تڏهن بيزاريءَ ۽ خوف کان ٻاهرين دورازي ڏانهن وک کڻندي،
”اڄ الائي ڇو اَوير ڪئي ٿئين؟ چوڻ به ٿس ته سج لٿي کان پوءِ ڪاڏهن نه ويندو ڪر، ڇونه کڻي ڪو هزار روپيا ڏيئي.“
پوڙهيءَ ڪرسيءَ تي آرام سان ليٽي، ناس جون چپٽيون ڏيندي اڳڙيءَ سان آڱريون اگهندي چيو هو.
”اڙي سڪيلڌي، تون ايڏي پساري ۾ پئي ڇو آهين، اصل دم ٿو نڪرئي دم، ايئن ڀائين، جيڪر هڪڙي جهٽڙي به توکان پري نه ٿئي، لڳي هوندس ڪا پري جي سواري يا ڪنهن رَهلي ۾ اچي ويو هوندو. مڙس ماڻهو آهي، ڪا ڇوڪري ٿورئي جو ڪو ڪنن مان والا لاهي ويندس.“
هن پوءِ ٻاهرين در کان جهاتي پائي واپس اچي پنهنجو پاڻ کي ڪرسيءَ تي سٽيو هو پوءِ هٿن کي مهٽي آڱرين مان ٺڪاءَ ڪڍندي ڳڻتي ظاهر ڪندي چيو هئائين،
”ڏس ته زمانو ڪهڙو نه ظهير لڳو پيو آهي، آهي ڪو ڪنهن جو سڄڻ، ماڻهوءَ کي پنهنجي ڪپڙن تي به اعتبار نه رهيو آهي ۽ هي وري........ ڳالهه به پاڻ ٿي ڪيائين ته ڪئين ڪي شاهينگ ڊرائيور کي ماري جيپ ڪاهي هليا ويا.“
”جائي به خدا ته خير ڪري پر جي............. اسان مسڪينن جو روزڪار ان بگيءَ تي“ پوڙهيءَ اوچتو ڪجهه ياد ڪندي چيو،
”ماسي، ٻيو ته سک آهي، اٿي رڳو بگيءَ جي هاتِ تاتِ ڪن ڪا ٻي به اٿئي.“
”هاءِ، هاءِ............. هيءَ ڏس وري ٻوگهڙ پر چَگههُ تنهنجو آهي، سک توکي ٿو ڏي ڪن.............. منهنجو ڇا، مان ته موڙيءَ جي مالڪياڻي.“
”چڱو، چڱو هاڻي اهو چٻ جهڙو وات بند ڪر، سڄو وات نڪ ناس سان ٿڦيو پيو آهي، جيءُ جيرا تنهنجا جو بڇان به نه ٿي اچئي.“
پوءِ جيئن جيئن شهر جو گوڙ، شور جهڪو ٿيندو ويو هو تيئن تيئن راحت جي بيزاريءَ ۽ آنڌ مانڌ ۾ واڌ ايندي رهي هئي. ڪيتري ويچارڻ ۽ اوسيئڙي کان تنگ اچي هوءَ پوءِ ڪرسيءَ تان اٿي وڏا وڏا قدم کڻندي اندران برقعو کڻي پهريندي ٻاهر نڪرڻ لاءِ اڃا وک مس کنئي هئائين جو پٺيان پوڙهيءَ هڪلايو هو،
”رن هن آويڙي وکت تون وري نڀاڳي کي ڪاٿي وڃي ڳولينديئن؟“ اڃا به وڌيڪ انديشو ظاهر ڪندي چيو هئائين،
”ڪٿي ڏنائين ته نه سچ به بگيءَ سوڌي گهوڙي کي مٺ، ڪيائين ته نه بر منهن، ٿي ته نه وئي کِل مان ظِل“
”چڱو هاڻي وائي ته سڻائي ڪڍ“ راحت پريان بيٺي ئي بيٺي چيو هو ۽ پوڙهي پير سوئڻ لڳي هئي،
”چئو، ڪو اٿس هنڌ ٺڪاڻو؟، پيران پير ان وسن جهڙي بگيءَ ڏي خير ڪجانءِ، اسان کي به ڪهڙيءَ ڪاريءَ کاڌو جو............“
”مڙهي اٿئي ڪو پير، مرشد، ڪن.............. منهنجو ٿو لُڪ خامي، توکي وري ڪاڪڙي تي زور، ڏاڍو ته اُلڪو ٿي، گهر ڀاتي ڇو الائي هن وکت تائين نه آيو“
”امڙ منهنجي وات ۾ تي ڪي ڪنڊا آهن، مان ته ويچاري اصلي وڻان ئي ڪانه ٿي، هونئن به سچ چئو ڏُور ٻَههُ، اڄ سچ چوڻ جو ته زمانو ئي ناهي.“
”ماسي، وسيلي کي ڏس، مان کي اجائي تاراج نه ڪر، منهنجو اڳي ئي مڳز جاءِ ناهي.“ راحت ٻاهرين دروازي طرف وڌندي چيو هو. پوڙهيءَ کيس ٽوڪيندي چيو هو،
”عقل جي اڪابر ته ڏس، ڪٿي پنهنجي عمر، ڪٿي وات مان کير وهندڙ ڪالهوڪو ٻار، ڪڇ ۾ تون آئون ٻڏڻ هاڻي مان پئي ٿيس، پر جي هاڻي............. الاههُ ته ڏي امان جي سچ به ڪاڏهن ڏنائين مٺ پوءِ ته تنهنجا الائي ڪهڙا پرڪار ٿيندا“
”مڙهي، ڏس پنهنجي دستگير ڏي، اجايو ڇو ٿي هرو ڀرو مان کي پاڻيءَ مان ڪڍين، ڏيانءِ نه گهر کي تيلي“ هوءَ چوندي، چوندي ٻاهر نڪري وئي هئي ۽ پٺيان پوڙهي عينڪ کي درست ڪندي ڪيترو ئي وقت عجب ۽ پريشانيءَ وچان ٻاهرين در ڏانهن نهاريندي ئي رهي هئي. تنهن بعد چيو هئائين،
”هئي ڙي مومل هئي............ وڃي جک مار، کُههُ گهر سندءِ، منهنجو ڪو اڌ جان ٽِهائي، نه جو جهل جهلينءَ، ساڳيو ئي لوڙ لوڙين ٿي نه“ پوءِ پنهنجي منهن راحت وارا ئي لفظ دهرائيندي، پاڻيءَ مان............ پاڻيءَ مان، پوءِ نه نڪر پاڻيءَ مان، ڪير ٿو ڪڍئي پاڻيءَ مان، پر هي سينڌ تي هٿ آ، جي ان گونگي پاڻيءَ ۾ ٿاڦوڙا هڻي هڻي ٻڏي نه مُئينءَ ته ڏٺي نه کيڪارجانءِ، هون مير ماريو ٿَمِ“ پوڙهيءَ سندس اوائلي لفظ دهرائيندي، ٽوڪ زني ڪندي چيو، ”وڃڻ واري جو دڳ هڪڙو، ڳوليندڙ جا دڳ سوين، هن وڃي الائي ڪهڙا وڻ وسايا ۽ هيءَ نائين وري هاڻي ڳولڻ نڪتي اٿس.“
ان ڳولڻ ۽ جاچڻ واري حالت ۾ نه رڳو هڪ وڏو عرصو لڳي ويو هو پر گهر جو به وايو منڊل بلڪل بدلجي ويو هو. جنهن گهر ۾ پيار پلبو هو، خوشيون ورهائبيون هيون، اتي، ان گهر تي نراسائيءَ ۽ اداسيءَ پنهنجا پک پکيڙي ڇڏيا هئا. پوڙهيءَ کي پنهنجي ٻن پئسن جي ٽانگي ۽ پيٽ قوت جي ڳڻتي ڳاريندي رهي ۽ راحت جا پور پچايل پهه کن پل ۾ چڪنا چور ٿي ويل انهيءَ صدمي، انهيءَ پيڙا ۾ راتيان، ڏينهان روڄ راڙو ۽ پوءِ هڪ ڏينهن اهڙو به آيو، جڏهن ڪوئي ڪانگ ڪهي سندس اڱڻ آيو هو. ان وقت راحت ٿانوَ ٿپا ملي رهي هئي، سندس چهري تي هڪ قسم جي پريشاني پسجي رهي هئي ۽ پوڙهي ناس چپٽي ڏيندي کيس تسلا ۽ دلداري ڏيڻ جي ڪوشش ۾ کيس ٻيهر پنهنجي ڌنڌي شروع ڪرڻ لاءِ به منٿ ڪري رهي هئي.
”ڌيءُ، جيڪو باب لکيل هوندو سو ضرور پڙندو، روڄ راڙي، منهن سڄائڻ مان آخر ڇا حاصل؟ سياڻي ٿيءُ، ٻئي جي به ٻُڌ، ڀڳي پٺيان آخر ڪيترو ڀڄبو، چوندا آهن مرُ مرندن لاءِ، واٽان واهن لاءِ ڇا مرجي. جي مڙسيءَ جو هڪ به انگ هجيس ها ته جيڪر ايئن ڀاڙي ٿي نه ڀڄي ها ۽ هاڻي جي ڀڄي به ويو ته ڀڄڻ ڏينس پر مان هي رئو ٿي پيرن تي رکانءِ شروع ڪري ڏي پنهنجي ڌنڌي کي............. اڄ ڏسين ٿي............ جيڪي ٻه ڏوڪڙ گهر ۾ ٽريل هئا، سي به مئي کي هڻي ٽانگو خريد ڪري ڏنوسين ۽ هاڻي................“ پوڙهيءَ چوندي چوندي راحت جي چهري جا تاثر ڏسڻ جي ڪوشش ڪئي هئي ۽ راحت پاروٿو ڀت ديڳڙيءَ مان ڪڍي، پري ڪانون آڏو اڇلائيندي چيو هو،
”ماسي، ايترو ڌَوَندي مٿو سور نٿو ڪرئي، پر توکي وڌو ڪنهن آ ان ڌونڪي ۾“
”اڙي مانکي ته بس تنهنجي ڳڻتي آ، آهي ڪو ٻيو آنديءَ ننيديءَ وارو“
”تون ماٺڙي ڪيون پئي ناس ڏي، خداءِ ڪندو اها تنهنجي ناس ڪانه کُٽندي، باقي هاڻي مان کان اهڙو ڪُڌو ڪم ڪيو ڪونه پڄندو ۽ نه ئي ٻيهر مانکي چئجانءِ ئي“ هن کيس خاڪ لڳل هٿ ٻڌندي چيو هو، تڏهن پوڙهيءَ غصي جو اظهار ڪندي چيو هو،
”ته پوءِ پِني پورائو ڪجانءِ“ چوندي، چوندي پوڙهي اٿڻ لڳي هئي.
”ها، ها مان پِني پورائو ڪندس، آهي رڳو تنهنجو ڀڀ ڀرڻو، ٻيو وري.............. اجايو ٻي کي به بيزار ڪرڻو“
ان وير ئي ٻاهران دروازي جو ڪڙو کڙڪيو هو، تڏهن ٻنهي ڪنائيندي ٻاهرين دروازي ڏانهن ڏٺو هو، تنهن بعد پوڙهي رڙهي در تي نڪري آئي هئي. در ٻاهران ٽپاليءَ کي بيٺل ڏسي پوڙهيءَ چيو هو،
”ابا، ڪنهن ۾ ڪم آهي!؟“
”پوڙهي، هي اوهان جو آيو آهي“ پوسٽ مين پوڙهيءَ جي هٿ ۾ هڪ چٽڪمرو لفافو ڏيندي چيو هو،
”پر پٽ، آهي ڪٿان جو؟“ پوڙهيءَ لفافي کي نهاريندي عجب ۽ ڳڻتيءَ وچان چيو هو.
”سعوديءَ مان، سعوديءَ مان“ ٽپالي چوندي، چوندي اڳتي وڌي ويو هو.
”سعوديءَ مان!؟ هون ڪهڙو وري نئينءَ مان اچي مائٽ پيدا ٿيو آهي؟“ پوڙهيءَ چنتا ڏيکاريندي پنهنجي منهن ڀڻڪندي واپس گهر آئي هئي. اندر اچي هن لفافو راحت ڏانهن وڌايو هو،
”ڀائين مديني مان آيو آهي، الائي وري ڪهڙا...............“
”مان کي ڇا ٿي ڏين، ايڏهن پڙهائي وٺينس ڪنهن کان“ راحت ڀنل اکين کي رئي جي پلاند سان اگهي، ٿانون جو کارو کڻندي چيو هو.
۽ پوءِ خط ٻڌندي جيڪا خوشي محسوس ڪئي هُئائون، ان تي بي انتها خوشي ۽ مسرت جي جذبي وچان ٻئي هڪ ٻئي کي ڀاڪر ۾ ڪري چنبڙي پيون هيون. ايسيتائين جو ان خوشيءَ جي گهڙيءَ کان پوءِ ڳچ ڳچ تائين راحت جي ڳلن تي ڳوڙها ٽمندا رهيا هئا ۽ مسرت ڀريل ڳوڙهن ڳاڙڻ لاءِ به انسان کي ڇا ڇا نٿو سَهڻو پوي، ڇا ڇا نٿو ڪرڻو پوي، ڪهڙا ڪهڙا نٿا رند راهه پڇڻا پون، ڪيترا نٿا ڪانگ اڏائڻا پون، هن زندگيءَ جو، جيڪو هيڏو سارو عرصو پرائيويٽ اَڏن جي قربان گاهن تي ٻل چاڙهيو هو، ان جي سڀ جي صلي ۾ کيس مليو صرف اهو، جيڪو ڇڳل ٽانگي، ڏٻري گهوڙي جو ڪرايو، ڪراڙي وهيڪيل مينهن ڍڳيءَ جو ملهه!؟ ايتري سستي ملهه هجڻ کان پوءِ به هن هار ڪانه مڃي هئي، شڪست ڪانه قبولي هئي. بي ساهي ئي سهي پر عياشگاهن جي تلاون ۾ ترندي ئي رهي هئي. پنهنجا بي سرتا قدم رکندي ۽ کڻندي ئي رهي هئي. ان ڪرت ڪرڻ لاءِ ڪوبه سمون مقرر ڪونه هو، ڪوبه ٽائيم ٽيبل ڪونه هو، مهل ڪمهل، ڀلا ڌنڌو جو ٿيو.
۽ ايئن ئي هڪ رات، ٻي کي سک رسائي پنهنجو سک ڦٽائي، جيئن ئي پنهنجا سست ۽ بي سرتا قدم کڻندي پنهنجي ڳوري جسم کي گهليندي مڇي مارڪيٽ واري سڃي اونداهين روڊ تي پهتي هئي، تيئين ئي کيس پريان هڪ پراڻو ٽانگو، ڏٻرو گهوڙو پاڻ ڏانهن ايندي نظر آيو هو. هن پوءِ ٽانگو چئي سڏيو هو. ٽانگي ويجهي اچڻ تي هن جيئن تيئن ڪري پنهنجو پاڻ کي ٽانگي جي هودي ۾ هنيو هو، تنهن بعد مس مس پاڻ کي گدن جي ٽيڪ تي پختو ڪندي سک جو ساهه کنيو هئائين. سڄي ڏينهن جي روڊ لتاڙڻ ۽ ماڻهو ڍوئڻ کان پوءِ ٿڪل گهوڙو سست رفتاريءَ سان پنهنجا ٿڪل قدم کڻندو آخري سواري کڻي اڳتي رڙهيو هو. ٽانگو ويهن پنجويهن سالن کن جو هڪ بت ۾ پترو ڀورڙو نوجوان هلائي رهيو هو ۽ ڪڏي ڪڏي گهوڙي کي ٿڦڪي ڏيندي هڪلائي به رهيو هو. راحت کن لاءِ پنهنجي دک کي ڀلائي پاسيرو ٿي گديءَ کي ٽيڪ ڏيندي کهڙي جي پراڻي بنگلي جي سڃي اونداهيءَ واري ماحول تي نظر وجهندي مرڪي چيو هو،
”تهان ٽانگي وارا به وڏا ڪم ٿا اٿلايو.“
”ٽانگو هلائڻ، هنن ملائڪن کي ڪنٽول ۾ رکڻ به ته سٿرو ڪم ناهي.“ هن پوءِ گهوڙي کي ٿڦڪي ڏيندي بغير ڪنهن رڪاوٽ يا بناوٽ جي نشي ۾ ڌت ڳالهايو هو.
”روز گهڻو ڪمائيندو آهين!؟“ هن تجسس ڀريل نگاهن سان کيس چتائيندي چيو هو.
”چار ساوا نوٽ، عيد براد، ميلي ملاکڙي تي اڃا سبيل ۽ ڪڏي ڪڏي ته اهڙي گهمري جو گهوڙي جو داڻو به ڪنڌ ۾“ هن سندس پائوڊر جي پلستر ٿيل چهري ۾ اکيون کپائيندي چرس ڀريل سگريٽ مان سوٽو هڻي ڏانهس دونهون اڇلائيندي مرڪي چيو هو.
”ايڏا پئسا ڪيئن کپائيندو آهين!؟“ هن عجب مان سوال ڪيو هو.
”ڏهڙي گهوڙي جي، پندرنهن مالڪاڻا ۽ باقي پنهنجي کيسي ۾.“
هن ڪجهه خاموشيءَ کان پوءِ ڳالهايو هو،
”پرڻيل آهين؟“
”نه“ گهوڙي کي ڳٽڪر ڏيندي، کيس تيز ڪندي چيو هئائين.
”پٺيان ڪير ٿي!!؟“
”هڪ پوڙهي هئي سابه پروڪين سردين ۾ وڃي پنهنجي ڏيهه پهتي، هاڻي آءٌ ۽ ڪانءُ.“
”پئسا پوريندو ٿو وڃين ڇا!؟ ايترن پئسن هوندي ههڙا حال، جهڙو ڪٽيءَ جي دڪان مان نڪري آيو هجين.“ هن پوئتي وڪڙ هڻندي چلڪڻي روڊ تي نظر ڊوڙائيندي چيو هو ۽ پوءِ ٽانگي واري خرچ جو وچور پيش ڪندي چيو هو،
”ميڙڻ تي پئجي ها ته هن وکت جيڪر غنياءُ هجان ها، مان ته بس هڪ گولي پيٽ، فلم جي ٽڪيٽ ۽ ڪڏي ڪڏي روح سٽ ڏني ته بهار پور جو پاسو، ڳاڙهي بازَرِ“
”ڳاڙهي بازَرِ ڪنهن ڏي ويندو آهين!؟“ هن مرڪندي سوال ڪيو هو.
”بس، ڪوسو پاڻي هارڻو، جيڪا آئي سا اَگِهي“ بغير ڪنهن شرم جي چئي ڏنو هئائين. ان وقت ٽانگو روڊ جي اڊڙيل پلستر سبب ذري گهٽ ڪلٽي کائيندي، کائيندي بچي ويو هو، جنهن تي راحت پاڻ کي سوگهي ڪرڻ جي ڪوشش ۽ پوءِ ٻيهر ٺيڪ ٿيندي چيو هو،
”چڱيان، منهنجو ته ساهه ئي ڪڍي ڇڏيو هيئي.“
ڀلا گهوڙا آهن ملائڪ خدا جا، انهن جا اهي لوڏا ته آهن.“
”چوندا آهن گهوڙا چڪ پائيندا آهن، ها ڇا!؟“
”ٻڌ، نه پيو ٿَئي ڪنهن گهوڙي جو چڪ، ڀٽارا وات وجهڻ سکيا آهن پر ڪنهن وات ڪڍڻ سيکاريو ئي ڪونه اٿن. جنهن عضوي ۾ وات هنيائون، اتان سڄو ٻُوٽُ ئي ٻاهر“ هن کيس سمجهائڻ واري انداز ۾ ڏوريءَ ٻڌل لڪڻ کي هوا ۾ لهرائيندي چيو هو،
”اَئي مٺيس، پوءِ تهان ڪيئن ٿا ساڻن منهن ڏيو!؟“ هن ڊيڄهڙي وارا انداز ۾ چيو هو. تنهن بعد کن جي خاموشي، سنبن جا آواز، روڊ جو ڪنجهي جي ٿالهيءَ جيان وڄڻ، هن جي مڪمل ڄاڻ حاصل ڪرڻ لاءِ الائي ڇو هرو ڀرو به سندس دل ضد ڪري بيٺي هئي، تڏهن پڇيو هئائين،
”آهين ڪٿان جو؟“
”ڪهڙو وري دِس جو آهيان، اهو ئي ڪرما باغ واري محلي جو ۽ هاڻي ته عظيم شاهه تي“
”شادي نٿو ڪرين!؟“
”اسان لال جي آرسين کي وري ڪير ڏيندو؟“
”ايڏي عرصي کان بگي ٿو هلائين، ڪجهه ته ميڙيو هوندئي؟“ هن الائي ڇو اهو سڀ ڪجهه پڇڻ چاهيو هو، تڏهن اقبال صاف صاف لفظن ۾ جواب ڏنو هو،
”نه، ڪا ٽيڊي پائي به حرام“
”پوءِ جي ڪو سڱ ڏيئي به ته ڪيئن ڪندين؟“
”جڏي نه ڄائي، تڏي ڏٺو ويندو“ هن مرڪندي چيو هو ۽ پوءِ ڪجهه خاموشيءَ کان پوءِ راحت پوئتي دور پري ڏسندي چيو هو،
”مائٽ ٻائٽ ته هوندئي؟“
”نائين لِڇ، لک پاراتو، ڪَلَ ئي ڪانه ته ڪير مئو ڪير بچو“ هن وڊبائن جو سگريٽ دکائيندي چيو هو ۽ راحت جو چهرو ڪنهن اَڄاتي خوشيءَ کان ٻهڪي پيو هو. هن کي پهريون ڀيرو ئي اندر ۾ اٿليل هلچل جي ڄاڻ پئجي وئي هئي. پهريان ته هوءَ خود به سمجهي نه سگهي هئي انهن سوالن جوابن ۽ هڪ اوپري ٽانگي واري سان بي حجاب ٿيڻ جو سبب. هن آخر ۾ پنهنجي دل جي ڳالهه پيش ڪرڻ لاءِ رستو هموار ڪندي چئي ڏنو هو.
”پوءِ ڌڻڪو ڇو نٿو ٿين، ننڌڻڪو ته ڪتو به چڱو ناهي.“ تنهن بعد پاڻ ئي پنهنجي چُڪ تي پڇتائيندي تيزيءَ ۾ ڦڙتي کاڌي هئائين،
”ڀلا جي سڄي ڏينهن لاءِ ٽانگو گُهرجي ته گهڻا وٺندين؟“
”جيڪو ڏنئي، سائن سان ڪهڙا ليکا“ هن سوال جي پهرين حصي جو جواب ڏيندي مرڪي سندس واسنا سان ڀريل جسم ۾ اکيون کپائيندي چيو هو.
”ڪجهه لاهو گاهو ڪجانءِ“ هن پڻ سندس نظرن سان نظرون ملائيندي مرڪي چيو هو.
”اسان به ساسي ساهه ٿا ماريون، پوءِ انصاف نه لهڻوسين، ڀلا جي نه ڏنئي ته سمجهندس ڄڻ گهوڙو جوٽيو ئي نه هئم.“
”ايئن ته ڪَسُ لڳي ويندئي“
”پوءِ لڳي ته لڳڻ ڏينس، پر جائي هلبو ڪٿي، اهو ته تو........“
”صوفي رانجهن شاهه جي مئخاني تي“
”اتي ڪنهن سان..............“
”اڙي نه چريا، اتي پنهنجو گهر اٿم، مان اتي ئي رهندي آهيان.“
”پوءِ ته هيڏهن اجايو وڪڙ ڪرڻو پيو.“
آخر ۾ ٽانگو اچي صوفي رانجهڻ شاهه جي پڙ تي پهتو، تڏهن راحت جوانڙي کي پٺيءَ تي هٿ رکندي بيهڻ جو اشارو ڪيو، جنهن سان سندس جسم ۽ هڪ قسم جو ڪرنٽ اچي ويو هو. ان وقت ٻئي هڪ ٻئي کي عجيب نظرن سان تڪڻ لڳا هئا. سندن چهرن تي هڪڙا رنگ اچڻ ۽ ٻيا وڃڻ لڳا هئا. هوءَ لڄي ٿي جيئن ئي ٽپ ڏئي ٽانگي مان لٿي هئي تيئين ئي پائدان ۾ پاچو وچڙي ويو هئس ۽ ان تڪڙ ۾ ڪرڻ کان ته بچي وئي هئي پر شلوار جو پاچو ڦاڙائي ويٺي هئي. پاچي ڦاٽڻ تي جوانڙي افسوس ظاهر ڪيو هو ۽ هن ٿرڊ ڪلاس پرس مان چئن روپين جا نوٽ ڏانهس وڌائيندي مرڪي چيو هو،
”هي به تنهنجي کنڌي............... ۽ ها صبح پڪ ٿئي، ڪن بيانو ڏئي ڇڏيانءِ؟“
”تهان جي زبان ئي ڪافي آهي، بيانو وري................“
”هو ڏسين ٿو نه پريان ٽپڙيءَ وارو در، او اتي پر نيرن ڌاري اچي پهريان پڇي وڃجانءِ، هوءَ چوندي چوندي مرڪي اڳتي وڌي وئي هئي ۽ ٽانگو ٻيهر پنهنجي منزل طرف ڊوڙڻ لڳو هو.
هوءَ جنهن وقت ٽئين درجي جي هڪ پُٺ تي پيل گجڻ پور محلي جي هڪ پراڻي طرز، ڪچين سرن ۽ ڳچ سان لِتل گهر ۾ داخل ٿي هئي، تڏهن گهر جي صحن ۾ پيل هڪ اڌ پراڻي ڪرسي ۽ پراڻي ٽيبل مان هڪ ڪرسيءَ تي هڪ پنجاهه سٺ سالن کن جي پوڙهي آهليل هئي. هن جي اکين تي هڪ پراڻي سڳن سان ٻڌل نظر واري عينڪ چڙهيل ۽ آڏو ئي پراڻي ٽيبل تي ناس جي دٻلي ۽ ناس اگهڻ واري اڳڙي پيل هئي. پوڙهيءَ جي نڪ ۽ وات کي ناس ٿڦيل هئي. پوڙهي ننڊ ۾ الوٽ کونگهرا هڻي رهي هئي. پوڙهيءَ تي نظر پوندي ئي راحت کي بڇان وٺي وئي هئي.
”مئيءَ کي ننڊ به ڪا اکن سان ٻڌي پئي آهي، جڏي ڏس تڏي..............“ هن ايندي شرط برقعو لاهي پري ڪري ڦِٽو ڪندي هڪ ڪرسي سيري ڦهه ڪري پاڻ اڇلائيندي وڏو ساهه کنيو هو. اوچتي کڙڪي تي پوڙهي سجاڳ ٿي پئي هئي. هوءَ سجاڳ ٿيندي ئي راحت تي ڏاڪا ٻڌي چڙهي وئي هئي.
”ائي ڇو پئي آئينءَ، اڃا ته نه اچين ها، اڃا ته يارن سان راگها ڪرين ها، مان آهيان جو باشاهزاديءَ کي ڏسي، ڏسي ٿڪي آهيان ۽ هيءَ وري..............“
”ماسي مُزرا آهن توکي، ايڏي ننڊ، شهر آهي جو اڃا سوڌو کليو پيو آهي، رستا پيا وهن، توکي ساجهر ئي ننڊ، توبهه باهه ڏيانس، گرمي ته ڏس، ونجڻو ڪاڏي ڪيو ٿي؟“ هن رئي جو پلاند هوا ۾ لهرائيندي وڏا وڏا ساهه کڻندي چيو هو.
”اڙي ها، ها جهڪي ٿيءُ، جهڪي ٿيءُ، مان کي ٿي ننڊ جا مهڻا ڏين، پاڻ سو ڪندي ئي ڪانهين.“
”ڪئي ڇونه پر ڪنهن ٽيم جي، ڪن چارئي پهر ننڊ جي حوالي“
”ڪهڙو وري پاءُ گلن ۾ تُرڻ واري ميرن جي بالي آهين، جو تنهنجي مٿان ويهي پهرا ڏيان“ پوڙهي ٽيبل تان ناس جي دٻلي کڻي، هٿ جي تريءَ تي هڻي، ناس چپٽي ڏيندي چيو هو،
”هَهه هَهه هَهه، مڙهي بالي وري ڪهڙي عرش تان لهي آئي هوندي، اها به اسان ماڻهن جهڙو ماڻهو هوندي، ان کي وري ڪهڙا ٻه سِڱ مٿي تي هوندا.“ راحت ٽهڪڙا ڏيندي چيو هو.
”اڙي ٻُڌم، ٻڌم، پر اهو ته ٻڌاءِ ٿيو ڪو اُپراسو؟“
”اُپراسو؟ هَهه هَهه هان هي وٺ ساههُ نه نڪرئي“ هن پرس مان ڪجهه نوٽ ڏيندي چيو هو. ۽ پوڙهيءَ نوٽ ڳڻيندي چيو هو،
”ڇو اڄ خوشيءَ ۾ ماپي نه ٿي ماپين، ملي ته نه وئي ٿي ڪا سوني آسامي!؟“
”ڏاڍو سڻڀو شڪار، جي پوڻُ لڳو ته پَئون ٻارنهن، اصلي ڏوئي ڍڪڻ گيهه.“ هن آرس ڀڃي ڄنگهان ڊگهيريندي پوڙهيءَ تي رعب ويهارڻ جي ڪوشش ڪئي هئي ۽ پوڙهيءَ نوٽ مٺ ۾ قابو ڪندي چيو هو.
”ها، مارجي ته مير مارجي باقي چاڪَرَ ڇا چُڪائجن“
”مڙهي، چاڪرن کي ڏي ٻَنِ، مان ته مير ماريو آهي مير“
”اڙي اهو آهي ڪير؟ مان کان به ڳجهائي؟“
”هل ڙي هل، تون پنهنجو وکت کائي وئينءَ“
”مُئي ماڻهو ٿي حرامي، رهزن، متان ڪو مٿيان پتڻ نه گهمائي ڇڏئي“ پوڙهيءَ چِتاءَ جي انداز ۾ چيو هو ۽ پوءِ راحت ٽهڪڙا ڏيندي رازداريءَ واري لهجي ۾ چيو هو.
”مٿيان پتڻ، هَهه ههَه ههَه............ ڏٺي مکياري نه وڻئي ته مال مالڪن جو.“
”ڀلا آهي ڪير؟“ پوڙهيءَ بيقراريءَ مان پڇيو هو. راحت پنهنجي ڪرسي ڇڏي، هلي اچي پوڙهيءَ مٿان بيٺي هئي، مرڪي چيو هئائين،
”ڪير به هجي، تنهن سان تنهنجو ڪم، تون ته بس موڙيءَ جي مالڪياڻي“
”چڱو نه ڏس، باقي مان به ماريي آڏو پِتا پڌرا نه ڪيا مانءِ ته اهائي ڳالهه“ پوڙهيءَ خفي ٿيندي چيو هو.
”رن آهين ڪن راهو، هون............. پتا پڌرا ڪندي، پاڻ سو ستي جتي آهين، سڄا سارا راهه رند تنهنجا ڏيکاريل، هاڻي وري......... ٻلي سئو ڪوئا کائي حج هلي هئي.“ هن پوءِ چڙي رُسامي جو انداز اختيار ڪندي ٻيهر پنهنجو پاڻ کي ڪرسيءَ تي سٽيو هو.
”مُئي ماري پوءِ ڇو ٿي ايڏو پسرائين، ڪرين ڇو نه ٿي نجرا“ پوڙهي نوٽ هڪ مٺ ۾ ڪندي ڪرسيءَ تان اٿندي،
”کُهه گهر سندس، ماريو چهڙو هجي يا چمار، مان ته بس هنن نوٽن سانڍڻ واري، تون ڄاڻ تنهنجو ڌنڌو.“
”چڱو هاڻي ڇڏ، هيانءُ ٿو چٿجي ڪو مانيءَ ڳڀو کاراءِ“
”ڇو ان سڃي سکڻي نه کارايئي ڇا، جنهن جي ساراهه ڪندي اصلي ڍاپين ئي نه ٿي“
”اڙي ڀَپَ اهو ته نئون شڪار آهي نئون، ان کي ته نئين چوڻِ وڌي اٿم“
”ڪير آهي؟ ڪٿي ويٺو آهي؟ ڇا ڪندو آهي؟“ پوڙهيءَ هلندي هلندي هڪ هنڌ رڪجي کيس معنيٰ خيز نظرن سان گهوريندي چيو هو.
”اڙي ها، ها پيٽ نه ڦاٽئي، سڄي رات پئي آ، پهريان ڳڀو ته پيٽ ۾ وجهڻ ڏي“
”چڱو تون ڪپڙا بدلائي وٺ، تَيترِ مان چانور پائي اچان پر ان دٻلڙيءَ جي پارت اٿي، متان لمڪي ۾ ڪيرائي نه رکينس، پوءِ سڄي رات.............“
۽ پوءِ صبح تي سوير ئي اٿي ٻئي ڄڻيون گهرو ڪم ڪار کي لڳي ويون هيون. گهر ۾ هر هڪ شئي کي سليقي سان رکي رهيون هيون، ڄڻ ڪو پير مرشد ايندو هجين. راحت سوير ئي پنهنجو ڪم ڇڏائي رات جي اوجاڳي، ٿڪ، صبح جي رئي، دز لٽيل جسم کي پاڪ پوتر بنائڻ لاءِ وڃي نلڪي جو پاسو ورتو هو ۽ پوڙهي ٻاهر آڳند کي ٻهاري رهي هئي. هر هر ڪنڌ هيٺ ڪرڻ ڪري سندس عينڪ کسڪي هيٺ ٿي رهي هئي. هوءَ هر هر عينڪ کي درست ڪري رهي هئي ۽ ڪڏي ڪڏي وڌيڪ خفي ٿيندي پنهنجي ئي منهن بڙ بڙ ڪري رهي هئي.
”هاڻي هڪ هنڌ کڻي ٺَهُه ته ڦهڪايانءِ نه ڀت تي، ڪهڙو نه اچي ڪارِهُه ڪيو ٿي“
کن کان پوءِ اوچتو ٻاهران ڪڙو کڙڪيو، پوڙهي ٻهاري هڪ پاسي اڇلائي گوڏن تي هٿ رکي اٿي ٻاهر وڃڻ لڳي هئي، دروازو ٻيهر کڙڪيو ۽ وري ٽيهر، پوڙهيءَ دروازي ڏانهن وکون کڻندي پنهنجي منهن بيزاريءَ مان چيو هو،
”ماريو، ڪو چڙهئي گهوڙي آيو آ، اصلي ڍنڍي ٻاري ڏني اٿائين.“ پوءِ جڏهن پوڙهي در تي آئي هئي، تڏهن ٻاهر اقبال کي ڏسي ڪجهه ياد ڪندي هڪي ٻڪي ٿي وئي هئي پر تڪڙو پاڻ سنڀالي، هروڀرو به پڪائي ڪندي پڇيو هئائين،
”ابا، ڪنهن سان ملڻو آهي؟“
”ماسي مان ٽانگي وارو آهيان، اڄ سڄي ڏينهن لاءِ ٻولايل.............“ هن قدري ڌيرج مان چيو هو ۽ پوءِ پوڙهي واپس مڙندي چيو هو،
”چڱو چڱو ٻچڙا مان اطلاع ڪيان ٿي“
۽ پوءِ ويندي ويندي هڪ دفعو ٻيهر کيس ٽيڏي اک سان ڏٺو هئائين، تنهن بعد اڳتي ويندي پنهنجي منهن ڀڻڪيو هئائين،
”ڇورو ته سون تي رتي آ پر خداءِ ڪري نيبهه ڪريس.“ پوڙهيءَ اندر پهچندي ئي ڦڪڙيون ڪرڻ شروع ڪيون هيون. نلڪي هيٺان سنان ڪندڙ راحت ڏانهن وڌندي پڪاريو هئائين،
”اڙي ڪاڏي وئينءَ، هيڏي ٻاهر ته نڪر“
”ٻيو ته سک آ، صبح مردان سان هنيانءُ ئي کائي ڇڏيو ٿي، وري ڪهڙي کاڻ کٽي ٿئي؟“ راحت نلڪي چوڌاري ڏنل ديوار کان منهن ڪڍي چيو هو ۽ پوڙهيءَ ڏانهس وڏيون وکون کڻندي چيو هو،
”مُنهن ڪاري، هيڏي ٻاهر ته نڪر، لاشڪ ته هو آيو ٿئي“ پوءِ سرگوشيءَ جي انداز ۾ چيو هئائين،
”سچ..............!! پر ٻڌاءِ ڪيئن لڳئي!؟“ راحت خوشيءَ جي عجيب احساس وچان پڇيو هو. پوڙهيءَ کيس جلدي ڪرڻ لاءِ رهڙ ڏني هئي.
”اڙي هاڻي ڇڏ ني، هجني رڳو فتوائون وٺڻيون، وڃينس ٻاهر، ڇا چوندو پرائو مڙسالو“
”امڙ، تون به ڏاڍي ٿي ٻڌائين، ڏسين ٿي اڃا پورو بضون ئي ڪين ساريو ٿم، تون وٺي اچينس تيتر مان جلديءَ ۾ ڪپڙا پهري وٺان پر ڳالهه کي چوريندينءَ تون.“
”اڙي ها، ها، ڇو ٿو ساهه نڪرئي، اچڻ ته ڏينس، ڏس ته ڪيئن ٿي هٿن تي پِرتا ڪري ڏيکاريانءِ“ چوندي، چوندي پوڙهي ٻيهر ٻاهرين در ڏانهن وڌڻ لڳي هئي. در تي ايندي پوڙهيءَ اقبال کي اندر اچڻ لاءِ چيو هو، تڏهن هن وڌيڪ پڪ ڪندي چيو هو،
”ماسي، اندر اچان؟“
”اڙي تڏي ڇا، تون پنهنجو ٻچو آهين، توکان ڀلا ڪهڙو ڀئو“ پوڙهيءَ اڳيان، اڳيان هلندي اڇاترا قدم کڻندي هلي رهي هئي ۽ اقبال پٺيان، پٺيان سست ۽ ڍلا قدم کڻندو هلي رهيو هو. پوڙهيءَ کيس آڻي آڳر ۾ پيل پراڻين ڪرسين مان هڪ تي ويهاريو هو ۽ پوءِ پاڻ جلدائيءَ مان نلڪي طرف وڌي وئي هئي.
”مائي، ڇڏاءِ، يڪو ٿو تنهنجو اوسو لهي“ پوڙهيءَ هلڪي آواز ۾ چيو هو ۽ راحت ٽوال سان لِڱ اگهندي،
”بس، بس، تيتر تون کيس ريجهائي ويهار“
کن کان پوءِ آڊوڪن وارن کي ڇنڊڪا ڏيندي راحت، اقبال ڏانهن ايندي مرڪي چيو هو،
”ايترو ساجهر!؟“
”ڌنڌو جو آهي“
”شکر جو آئين، ماسي ته سِرُ پٽي وئي هئي“ هن وارن کي پٺتي وائکو ڪندي چيو هو، جنهن سان گڏ هوءَ وڌيڪ سندر لڳي رهي هئي. هن جي ڀِڳل ڳردار سيس ۽ واسنا ڀريل جسم تي آڊوڪو چولو چنبڙيل هو. سنهي لونِ جي چولي مان هن جو ڀورو ڳاڙهو اُرهه هروڀرو به اقبال کي مجبور ڪري رهيو هو ته سندس ڳردار جسم ۾ پوئڍاون جيان اکيون کپائي ڇڏي، هوءَ هلڪي مرڪ سان ڪرسيءَ تان اٿي هئي،
”مان، اجهو آيس“
۽ پوءِ جڏهن ٿورڙي جهٽ کان پوءِ واپس آئي هئي، تڏهن سندس هٿ ۾ سادي چانهن داني، سادا ڪوپ پڪڙيل هئا. هن پوءِ هڪ ڪوپ ۾ چانهن ڀريندي اقبال ڏانهن وڌائي هئي، ٻئي کن پوڙهيءَ پنهنجي ڏڪندڙ هٿن ۾ ڪوپ ڪندي مرڪي پڇيو هو،
”پوءِ پٽ ڪهڙي ڳالهه تي بيٺين؟ اسان ته سڀني ڳالهين ۾ مکياري ڇڏيو ٿي“
پوڙهيءَ جي اوچتي آواز تي اقبال ڇرڪي ڦڪي مرڪ مرڪندي، راحت جي اُرهه تان نظر هٽائيندي چانهن جي سرڪ ڀريندي چيو هو،
”ماسي، مان کي قبول آ“
هن جي اقرار سان گڏ راحت جي چهري تي هرو ڀرو به شرم جي لڪير اُڀري آئي هئي، پوڙهيءَ اڃا به وڌيڪ کيس هرکائڻ لاءِ چيو هو،
”ابا، ڪئي ڳالهه ڏور ويندي آهي، اڄ ڏسين ٿو ته ڀتين کي به ڪن آهن، تون ٻچو آهين، تو سان ڪهڙي ڳجهائي، اسان وٽ ڌڻيءَ جو ڏنو سڀ ڪجهه آهي، مرحيائت منهنجي خاوند جا مليل ڳهه ڳٺا، ٿانوَ ٿپا، جيڪي سي چار ڪوڏيون هَڙَ ۾، بس هجي جيڪو سنڀالي“
”پوءِ مان کي اجازت، ٽانگو مالڪن جي حوالي ڪري اوکا پوکا پلي اچان.“ اقبال چانهه جو ڪوپ خالي ڪري ٽيبل تي رکندي، اٿي راحت جي چهري ۾ اکيون کپائيندي، مرڪي چيو هو.
”ڀلي، ڀلي تون پنهنجو سُوس پلي اچ، جڏي به اچين اسان جون اکيون ٿڌيون.“
اقبال اٿي هلڻ لڳو، جنهن سان گڏ راحت به اٿي ساڻس گڏ هلڻ لڳي هئي. پوڙهيءَ ٻيهر پٺيان آخري تير اڇلايو هو،
”آئون جائي، پنهنجو نلو پِلو ٽانگو به وٺي ڏينداسونءِ.“
هو ٻئي اڳتي وڌي رهيا هئا، ٻئي هڪ ٻئي کي عجب نظرن سان ڏسڻ لڳا هئا. راحت مرڪي پڪ ڪرڻ خاطر پڇيو هو،
”پڪ موٽندين ني؟“
”ٻڌ.............“ اقبال کيس يقين ڏياريندي چيو هو، تڏهن راحت وڌيڪ کائنس وچن وٺندي مرڪي چيو هو،
”مڙساڻو اقرار؟“
”ڏس هاڻي ايئن ڏٺو ٿي، هي کٻو هٿ ڪاڏي ويندو آهي“
”پوءِ مان اوسيئڙي ۾ رهنديس“ هن کيس در جي چائٺ ٽپائيندي آخري ڀيرو مرڪي چيو هو ۽ پوءِ جڏهن واپس آيو هو، تڏهن ساڻس جيڪي ڪجهه ساعتون گڏ گهاريون هئائين انهن جون يادون ساريندي، ساريندي هن کي ننڊ اچي وئي هئي. ان ننڊ ۾ هن ڀوائتو خواب ڏٺو هو. هوءَ پنهنجو پاڻ کي پراڻن، ميرن، گدلن ڪپڙن ۾ پنندي، ڪنهن ڦٽ پاٿ تي پيل هر لنگهندڙ آڏو هٿ ڊگهيري خيرات گهرندي، مڙس هٿان موچڙا کائي گهر مان تڙجندي، ڌڪا کائيندي، بي عزتو ٿيندي، مڙس کي ٻي ڪنهن نئين نويل ڪنوار جي آغوش ۾ مزا ماڻيندي ڏسندي رهي هئي. اهڙن بڇڙن حالن تي پوڙهي کِلون ڪندي وڏا وڏا ٽهڪ ڏيندي چٿرون ڪري رهي هئي.
”ههَه............ ههَه، ههَه........... احسان، احسان، احسان ڪير ٿو چوي تنهنجو هن تي احسان آهي، هن ته پاڻ توتي احسان ڪيو آهي. تون اهو اجاڙ وڻ آهين، جيڪو برپٽ ۾ بيٺي، بيٺي سُڪي، سڙي ويو هجي. تون اها وانجهه آهين، جيڪا سهسين سينگار ڪرڻ کان پوءِ به ماءُ بڻجي نٿي سگهي. تون اهو بيٺل پاڻيءَ جو دُٻو آهين، جيڪو بيٺي بيٺي سينوارجي بدبودار ٿي ويندو آهي ۽ پوءِ، پوءِ ماڻهو ته ڇا پر ڪو ڪُتو ٻلو به نوسڻ ڪونه ايندس. تون اها ڪلراٺي زمين آهين، جنهن ۾ ڪوبه سَلو اڀري نه ٿو سگهي. هن کي سائو سلو گهرجي، هن کي ٻيو اقبال گهرجي، هن کي........... ۽ تون يا عمر رولو ڪُتيءَ جيان ڳڀي ڳڀي لاءِ پئي نوسيندي وتندينءَ، ٻچڪر تي پئي پڇ گسائيندينءَ“
”نه نه مان ايئن ڪرڻ نه ڏينديس، ايئن ڪرڻ نه ڏينديس، نه ڏينديس، نه ڏين......................“
هوءَ ننڊ ۾ سُتي ئي سُتي، وڏيون هيئين ڦاڙ دانهون ڪرڻ لڳي هئي، جنهن تي پوڙهيءَ سجاڳ ٿي کيس وڏي آواز ۾ سڏ ڪيا هئا،
”ڇا ڪرڻ نه ڏيندينءَ؟ سنجها وکت اهو ڇا پئي جابولين، لڳا ته نٿي موت جا مارون؟“ پوڙهيءَ جي آواز تي هوءَ ڇرڪ ڀري اٿي ويٺي هئي. هن جي اکين مان پاڻي وهي رهيو هو. سندس سڄو جسم پگهر ۾ شل هو. هن پنهنجي پريشاني لڪائيندي رئي جي پلاند سان منهن اگهندي گهٻرايل آواز ۾ چيو هو،
”ماسي!؟“ ايئن ڄڻ ڪنهن ڌٻڻ ۾ ڦاسي مدد لاءِ واجهائيندي هجي.
”ڇڏ هاڻي في الحال، مان کي ننڊ ڪرڻ ڏي، سڄي ڏينهن ۾ اک به ٻوٽڻ ڪانه ڏني ٿي.“
”نه ماسي، اڄ مان توکي مورئون ننڊ ڪرڻ ڪانه ڏينديس، اڄ اسان کي ڪنهن نه ڪنهن فيصلي تي پهچڻو ئي پوندو، ڪونه ڪو رستو لهڻو ئي پوندو.“ هن ڪي قدر پختي آواز ۾ چيو هو، جنهن تي پوڙهي ڪنهن اڄاتي خوشيءَ وچان ٽپ ڏئي اٿي ويهي رهي هئي. پوءِ ويهاڻي هيٺان عينڪ کڻي اکين تي چاڙهيندي،
”هئي.............. نور کان سواءِ به نسورو ڪوڙ آهي. ٻانهن واري عينڪ پائڻ به ڪهڙي نه سولي آهي.“
”ماسي، اڄ ڪنهن نه ڪنهن فيصلي تي پهچڻو ئي پوندو.“
”فيصلي تي ته پهتينءَ، اڳ ۾ مانکي ناس جي دٻلي ته هٿ ڪري ڏي، مٿو ٿو ڦري، ڪچي ننڊ مان اٿاريو ٿي.“ پوڙهيءَ ويهاڻي هيٺان هٿوراڙيون ڏيندي ناس جي دٻلي جاچيندي ۽ پوءِ دٻلي ملڻ تي، دٻلي هٿ جي تريءَ تي هڻندي ناس چپٽيون ڀري نڪ ۽ وات ۾ ڏيندي،
”هاءِ، هاءِ............. مس مٿو جاءِ آيو آهي. ها، هاڻي چئو ڇا پئي چيئي؟“
”ماسي، مان اهو ئي............. مان اهو ئي پئي چيو ته متان جائي به تنهنجو چيو سچ نه نڪري.“
”جي ايترو سڀ ڪجهه ڏسندي به گيسر جو گهر ٿيندينءَ، کيس ڀوليءَ وانگر چنبڙي پئي هوندينءَ ته پوءِ هڪ ڏينهن پاڻ به ڏيهڙپ ٿيندينءَ، مان مڙهيءَ کي به اڇي مٿي ۾ در در پنائيندينءَ.“
”ڀلا ڪا ٽِڪ سوچ، جيئن لال به لڀي ۽ پريت به رهجي اچي.“
”مائي جي مان کان ٿي پڇين ته پوءِ نه لال لڀندو نه پريت رهندي. ها، ايئن ضرور ٿيندو، نانگ به مرندو، لٺ به بچندي.“ پوڙهيءَ پنهنجو فيصلو ڏيندي چيو هو، جنهن کان راحت ڪنهن خوف وچان ڏڪي وئي هئي.
”نه نه ايئن نه ، ايئن نه ماسي ايئن........... اهو سڀ ڪجهه مان کان نه پڄندو، مان کان نه پڄندو، مان کان...............“
”اڄ ڀلا تڙ نه ڪرائينديئن ڇا؟“ اقبال مرڪي ساڻس مخاطب ٿيو هو ۽ هن لنوائڻ جي انداز ۾ چيو هو،
”نه اڄ مان کي مٿي ۾ سور آهي“
”چئبو اڄ سائين جن جي دشمنن جي طبيعت ٺيڪ ناهي“ اقبال مرڪي نلڪي طرف وڌندي چيو هو. هن پاسي جڏهن نلڪي گيڙڻ جا ڪافي آواز ٿيا هئا، تڏهن پوڙهيءَ وائر تي لت ڏيندي ٻنهي ڇيڙن کي ڌار ڪري ڇڏيو ۽ اکين ئي اکين ۾ راحت کي رٿيل پروگرام جي تڪميل لاءِ اشارو ڏنو. راحت ڪرسي ڇڏي پريان ئي پريان ٻوڪڙ ڪندي سڏيو هو.
”اڙي جُود ڪر هيڏي............. ماسيءَ ٽي ويءَ جي وائر کي ڇني وڌو.................. هيڏي ٻاهر ته....................“
”هاڻي جو هلي پئي“ هن صابڻ هڻندي چيو هو.
”ماسيءَ ڪرسي سيريندي، وچڙائي ڇني رکي“ هن جي لرزندڙ آواز سان گڏ جسم به ڪُنبي رهيو هو. هن پوءِ اندران ئي چيو هو،
”وائر ڇڳي ته نه ڳنڍجي سگهبي ڇا، تون ڇو اچي پريشان ٿي آهين؟“ اقبال جي ٺاهوڪيءَ دلداريءَ تي راحت گنگ منگ ٿي بيٺي ئي رهي هئي، کيس هينئين هارايل ڏسي پوڙهيءَ ٻه وکان ڏانهس کڻندي چيو هو،
”نه، پوءِ وڃي يڪو وهنج، ٻچڙا ڏاڍو سٺو پروگرام هليو ويندو.“
تڏهن اقبال جلدائيءَ مان اڌوگابرو صابڻ لاهي ٽوال هيٺ تي ڪري وائر مٿان آيو هو ۽ راحت کي چيو هئائين،
”چڱو وڃ اندارن وڃي بٽڻ مٿي ڪرينس.“
راحت جي ويندي ئي پوڙهيءَ ڳالهايو هو،
”ماريي پئسا به ڊوڊهه جا ورتا، جائي اڄ ملڪ کي حرام کائي ويو آ“
”ماسي، تهان کي به اجائي جي تڪڙ ٻئي سان به ته صلاح ڪجي.“
۽ پوءِ اندران راحت آواز ڏنو هو بٽڻ مٿي ٿس“
راحت جي ٻڏندڙ آواز تي پوڙهيءَ پنهنجي لفظن جو پردو وجهندي چيو هو،
”ٻچڙا، ڏاڍو مزو ٿس.“
”ماسي، چوندي جو آهين ٽيليوزن اکين کي وٺي ٿي؟“ اقبال وائر جي ٻنهي ڇيڙن کي ڌار ڌار ٻنهي هٿن ۾ کڻندي چيو هو ۽ پوءِ جيئن ئي ڳنڍڻ جي ڪوشش ڪندي ٻنهي ڇيڙن کي ملايو هئائين تيئين ئي بجليءَ جي جهٽڪي سان ڦَههَ ڪري زمين تي ڪريو هو. هن کان وڏي دانهن نڪري وئي هئي ۽ ان دانهن تي راحت اندران بدحواسيءَ جي عالم ۾ بٽڻ مٿي ڪرڻ سواءِ ئي تيزيءَ ۾ ٻاهر اچي اقبال کي بچائڻ جي ڪئي هئي، کيس بچائڻ جي ڪوشش ۾ جيئن ئي کيس پري ڇڪيو هئائين تيئين ئي پاڻ به ڦهڪو ڪري ڪِري پئي هئي، وائر جسم کي ويڙهجي وئي هئس. ان بعد پوڙهيءَ تڪڙو اٿي ڪوٺين جي دروازن کي بند ڪري وڏي آواز ۾ رڙيون ڪيون هيون.

بئڪ ٽائيٽل پيج

[img]https://i.imgur.com/ulxaaZo.jpg[/img]