سنڌ شناسي

قديم سنڌ جي تاريخ

قديم سنڌ جي اوائلي تهذيب ۽ تاريخ بابت لکيل مضمونن ۽ مقالن جي ھن ڪتاب جي سهيڙ محترم نور احمد ميمڻ ڪئي آھي.
ھن ڪتاب ۾ سنڌو تهذيب جي اسرڻ ۽ ڦهلڻ، سنڌو تهذيب جي عروج ۽ زوال، دراوڙن جو زمانو، پراچين سنڌ تي ڌارين جون ڪاهون، سنڌو ماٿر اوائلي انساني آبادين کان شهري رياست جي بنياد تائين، سنڌو سڀيتا جا ٻاهرين دنيا سان تعلقات، سڪندر جي قديم سنڌ تي ڪاهه کان عربن جي سنڌ فتح ڪرڻ کان اڳ جون حالتون، دراوڙن، آرين، ھاڪڙي درياھ، سنڌ جا قديم ماڻهو، شهر ۽ وسنديون، سنڌ جون نديون ۽ قديم آثار ن سميت مختلف موضوعن تي ايڇ ٽي لئمبرڪ، هينري ڪزنس، ڀيرومل مهرچند آڏواڻي، اليگزينڊر ڪننگهام، دوارڪا پرساد شرما، ڊاڪٽر ممتاز حسين پٺاڻ، رُڪ سنڌي، مير علي شير قانع ٺٽوي، معروزيو طوسي، محمد بخش انصاري، پروفيسر محبوب علي چنا، تاج صحرائي، محمد حسين پنهور، پروفيسر ماڻڪ پٿاوالا ۽ محمد حسين ڪاشف جا مضمون شامل آھن.

4.5/5.0
1904
642
آخري ڀيرو اپڊيٽ ٿيو:
ڇاپو 1

ڇپائيندڙ جا سڀئي حق ۽ واسطا محفوظ

ڪتاب نمبر
285

پهريون ڇاپو: 2011ع
ڪتاب جو نالو : قديم سنڌ جي تاريخ
سهيڙيندڙ: نور احمد ميمڻ
ڪمپيوٽر لي آئوٽ: فهيم احمد سولنگي
ڇپيندڙ: آزاد ڪميونيڪيشنز، ڪراچي
ڇپائيندڙ : سنڌيڪا اڪيڊمي ڪراچي
قيمت : 500/= رپيا

ڊجيٽل ايڊيشن: سنڌ سلامت 2020ع
www.sindhsalamat.com

“QADEEM SINDHI JEE TAREEKH”
(History of Ancient Sindh)
Compiled By: Noor Ahmed Memon
Published by: Sindhica Academy,
B-24, National Auto Plaza, Marston Road,
Karachi-74400 Phone:021-32737290
www.sindhica.org
Email:sindhica_academy@yahoo.com

لکپڙهه ۽ وي پيءَ ذريعي گهرائڻ لاءِ
سنڌيڪا اڪيڊمي
B-24، نيشنل آٽو پلازه مارسٽن روڊ
ڪراچي74400

(ھيءُ ڪتاب ڊجيٽل ايڊيشن جي صورت ۾ محمد سليمان وساڻ سنڌ سلامت ڊاٽ ڪام ڪراچيءَ پاران پڌرو ڪيو.)

سنڌ سلامت پاران

سنڌ سلامت ڊجيٽل بوڪ ايڊيشن سلسلي جو نئون ڪتاب ”قديم سنڌ جي تاريخ“ اوهان اڳيان پيش آهي. قديم سنڌ جي اوائلي تهذيب ۽ تاريخ بابت لکيل مضمونن ۽ مقالن جي ھن ڪتاب جي سهيڙ محترم نور احمد ميمڻ ڪئي آھي.
ھن ڪتاب ۾ سنڌو تهذيب جي اسرڻ ۽ ڦهلڻ، سنڌو تهذيب جي عروج ۽ زوال، دراوڙن جو زمانو، پراچين سنڌ تي ڌارين جون ڪاهون، سنڌو ماٿر اوائلي انساني آبادين کان شهري رياست جي بنياد تائين، سنڌو سڀيتا جا ٻاهرين دنيا سان تعلقات، سڪندر جي قديم سنڌ تي ڪاهه کان عربن جي سنڌ فتح ڪرڻ کان اڳ جون حالتون، دراوڙن، آرين، ھاڪڙي درياھ، سنڌ جا قديم ماڻهو، شهر ۽ وسنديون، سنڌ جون نديون ۽ قديم آثار ن سميت مختلف موضوعن تي ايڇ ٽي لئمبرڪ، هينري ڪزنس، ڀيرومل مهرچند آڏواڻي، اليگزينڊر ڪننگهام، دوارڪا پرساد شرما، ڊاڪٽر ممتاز حسين پٺاڻ، رُڪ سنڌي، مير علي شير قانع ٺٽوي، معروزيو طوسي، محمد بخش انصاري، پروفيسر محبوب علي چنا، تاج صحرائي، محمد حسين پنهور، پروفيسر ماڻڪ پٿاوالا ۽ محمد حسين ڪاشف جا مضمون شامل آھن.
ھي ڪتاب 2011ع ۾ سنڌيڪا اڪيڊمي پاران ڇپايو ويو. ٿورائتا آهيون سنڌيڪا اڪيڊميءَ جي سرواڻ نور احمد ميمڻ ۽ فضل الرحمان ميمڻ جا جن ڪتاب جي ڪمپوز ڪاپي موڪلي ۽ سنڌ سلامت ڪتاب گھر ۾ پيش ڪرڻ جي اجازت ڏني.

[b]محمد سليمان وساڻ
[/b]مينيجنگ ايڊيٽر ( اعزازي )
سنڌ سلامت ڊاٽ ڪام
sulemanwassan@gmail.com
www.sindhsalamat.com
books.sindhsalamat.com

پبلشر پاران: اسان جي زندگي

سنڌو تهذيب دنيا جي سڌريل تهذيبن ۾ ان ڪري شمار ٿئي ٿي جو ان کي منڍ وارن ننڍن ڳوٺن ۽ سماج گڏجي وڌايو ۽ گڏيل سهڪار سان ان کي دنيا جي سڀ کان وڌيڪ متمدن، شاهوڪار، فلاحي ۽ سڌريل سماج جي شڪل ڏني، ٽي هزار سال کان پندرنهن سؤ قبل مسيح ۾ آرٽ ۽ هنرمندي سان سنڌو تهذيب ۾ ڀرپور پيداواري ۽ واپاري سماج جي موجودگي نه صرف دنيا جي قومن کي حيرت ۾ وجهندڙ آهي پر سنڌين جي تڏهوڪي اجتماعيت ۽ اشتراڪيت جي وهنوار ۽ ڪلچر جي ڪري بابل، سمير ۽ عڪاد جي تهذيبن تي اثرانداز ٿيڻ به دنيا جي قومن لاءِ مثالي نمونو آهي. بقول سائين عطا محمد ڀنڀرو ته لاطيني آمريڪا جون قديم تهذيبون ازٽيڪ ۽ انڪا تائين به سنڌي ماڻهن جي رسائي ٿي چڪي هئي ۽ ڀنڀرو صاحب آمريڪي ريڊانڊينس کي وڏي اصرار ۽ دليلن سان سنڌي نسل شمار ڪري ٿو. اسان سنڌي پنهنجي قدامت ۽ ان طاقتور قدامت جي محرڪن کي ساري سنڀالي وٺون، اها وقت جي وڏي ضرورت آهي. ان لاءِ قديم سنڌ جي تاريخ جو مطالعو اسان جي لاءِ ضروري بڻبو.
قديم سنڌ جي تاريخ بابت ڪاڪي ڀيرو مل جو ڪتاب ايامن کان تاريخ جي پاڙهوئن جون اُڃون اجهائيندو رهيو آهي پر جيئن ته هڪ سؤ سالن گذرڻ پڄاڻان سنڌ جي تاريخ تي ڪيترائي ڪتاب لکيا ويا آهن، اڪيچار ترجما ٿيا ۽ مسلسل مضمون به ڇپبا رهيا آهن. ايڏن وڏن ماخذن جي موجودگيءَ ۾ قديم سنڌ جي تاريخ تي مستقل هڪ تحقيقي ڪتاب جي ضرورت باقي آهي. سنڌ جي يونيورسٽين وارا تاريخ جا شعبا سنڌ جي دور وار تاريخ تي تحقيقي ڪم ڪرڻ جا ذميوار هئا، سو ته پنهنجي جاءِ تي پر تاريخ جي انهن شعبن جي پاران گذريل سٺ سالن ۾ ڪوبه قابل قدر تاريخ جو تحقيقي ڪتاب سنڌي قوم کي پلئه نه پيو آهي. قديم تاريخ کانسواءِ ٽالپرن جي دور جي تاريخ ۽ جديد سنڌ جي تاريخ جو به ڪو محقق ڪتاب منظر تي ڪونهي.
جيستائين مٿيان ڪم سرانجام ڏيڻ وارا ڪي جوان جاڳي پون تيسين اسان جي لاءِ ته صرف اها ئي واٽ بچي ٿي ته تاريخ جي انهن دورن تي لکيل تحقيقي مواد جيڪو مختلف ڪتابن ۾ ڦهليل آهي، انهيءَ کي سهيڙي ترتيبوار مطالعي جي لاءِ پڙهندڙن جي آڏو آڻيون. هي ڪتاب ان سلسلي جي هڪ ڪڙي آهي.
زير مطالعه ڪتاب جي تياري جي لاءِ حقيقت ۾ جيڪو وقت گهرجي، سنڌيڪا جي سخت انتظامي مصروفيتن جي ڪري مان ان کان قاصر رهيس ، جنهن ڪري پاڻ وٽ موجود ماخذن کي ئي سامهون رکي هي ڪتاب سهيڙيو اٿم. پر منهنجو اهو عزم باقي آهي ته ايندڙ ڇاپن ۾ رهجي ويل تحقيقي مواد اڃان به هن ڪتاب ۾ ضرور شامل ڪجي ته جيئن ان مان استفادي جي اهميت اڃان به وڌندي رهي.

نور احمد ميمڻ
چيئرمين
سنڌيڪا اڪيڊمي

سنڌو تهذيب جو اسرڻ ۽ ڦهلجڻ: ايڇ ٽي لئمبرڪ

سنڌ جي تاريخ جي آغاز جو نقطو عظيم ”سنڌو تهذيب“ جي ظهور کي سمجهڻ گهرجي، جيڪو مسيح کان اڳي اڍائي ۽ ٽن هزار سالن جي وچ ڌاري ٿيو. جيتوڻيڪ ائين چوڻ سان اسين هڪ اهڙي قديم دور ۾ داخل ٿي وڃون ٿا، جيڪو اسان جي موجوده تاريخي ڄاڻ جي ڪنهن پڪي پختي سال کان به گهٽ ۾ گهٽ ويهه صديون قديم آهي. پر ان جي باوجود اسان کي انهن ”سنڌو لوڪن“ ۽ سندن زندگيءَ جي طور طريقن بابت، سنڌ ۾ کانئن پوءِ وارد ٿيل سندن گهڻن ئي جانشينن جي ڀيٽ ۾، وڌيڪ ڄاڻ حاصل آهي، جيڪي تاريخي دور جي نسبتاً ويجهڙائيءَ واري دور اندر هتي آيا.
سنڌو تهذيب جي پهرئين مشاهدي سان، اسان کي هڪدم اعليٰ طريقي سان منظم ۽ ترقيءَ جي اوج تي پهتل هڪ اهڙي رياست اڀريل نظر اچي ٿي، جنهن جو بنياد دريائي ميدانن ۾ تعمير ٿيل هڪ عظيم(1) شهر تي رکيل آهي، ۽ ائين معلوم ٿئي ٿو ڄڻ ان رياست جو پسگردائيءَ وارن علائقن ۾ ان کان اڳي گذري ويل معاشري جي ترقي يافته منزلن سان ڪنهن قسم جو ڪو لاڳيتو تعلق ئي ڪونه هو! تهذيب جي انهيءَ منزل جي پهرين ڄاڻ اسان کي الهندي پاسي ڪاڇي واري لاهه ۽ ڀر واري ڪوهستان جي مختلف نوعيت وارن علائقن مان حاصل ٿئي ٿي. اتي ۽ ڏورانهين بلوچستان ۾، ماڻهو پڪن ڳوٺن ۾ سڪونت پذير هئا، جن جي زندگيءَ جو ڍنگ بنيادي طور ”ڪنجهي واري دور“ جي ٻين بيشمار دهقاني گروهن جهڙو هوندو، جيڪي الهندي ايشيا کنڊ جي مٿانهن پٽن تي ڇڙوڇڙ حالت ۾ پکڙيل هئا. سنڌو درياءَ جي سيلابي ميدان واري پاسي ۾ واقع پٽي تي انهن ماڻهن جي جماعت جو قبضو هو. جيڪي ”آمري لوڪن“ جي نالي سان مشهور آهن، جن جو اهو نالو هڪ ميٽائين دڙي تي بيٺل ساڳئي نالي واري ڳوٺ مان ورتو ويو آهي، جتان سنڌو ندي اڄ به وهندي نظر اچي ٿي، ۽ جتي انهن ثقافت جي نشانين کي سڀ کان اڳ ۾ لڌو ويو هو. انهيءَ ڳوٺ، آمريءَ تي بعد ۾ انهن ماڻهن قبضو ڪيو. جن کي ”سنڌو لوڪ“ جي زمري ۾ رکي سگهجي ٿو يا جن کي آثار قديمه جي نالي دستوري علمي اصطلاح مطابق، ”هڙاپا لوڪ“ به سڏجي ٿو. آمري لوڪن جي بستين جو خود سيلابي ميدان ۾ ڪوبه اهڃاڻ نه مليو آهي ۽ عام طرح سان ائين سمجهيو ويو آهي ته اهو وسيع ۽ عريض علائقو انهيءَ زماني ۾ قديم نسل جي شڪاري قبيلن يا خانه بدوش مال چارندڙ لوڪن سان آباد هو.
”ڪوٽ ڏيجيءَ“ جي سرزمين ٻين هڪڙن اهڙن قديم لوڪن جي موجودگيءَ جو ثبوت پيش ڪري ٿي، جيڪي سيلابي ميدان جي ڇيڙي وٽ ڪافي گهڻي عرصي کان وٺي هڪ هنڌ ٽڪاءَ واري اجتماعي زندگي گذاري رهيا هئا ۽ جن کي پڻ آخرڪار سنڌو لوڪن اتان اچي ڀڄايو ۽ سندن جاءِ والاري. هڪ زياده قديم تمدن واري راڄ جي اها بستي، جيڪا سيلابي ميدان جي پار اڀرندي ڇيڙي تي، يعني روهڙيءَ وارين ٽڪرين جي گول دائري جي ٻاهران دريائي سيلابن جي لٽاشي ميدان جي وچ ۾ هڪ ٻيٽ وانگر بيٺل آهي، آمريءَ وارن جي بستيءَ کان به وڌيڪ اهميت جي حامل آهي. جيڪڏهن اهي لوڪ به اصل ۾ الهندي واري جابلو ملڪ(2) کان لڏي اتي آيا هئا، ته پوءِ پوري اعتماد سان فرض ڪري سگهجي ٿو ته انهن ماڻهن به، آمري لوڪن وانگر، بلڪ انهن کان به وڌيڪ، پنهنجي اصلوڪي جابلو وطن کي خيرباد چئي، پاڻ کي آئينده جي گذر اوقات جي معاملي ۾، پوريءَ طرح سنڌو درياءَ جي رحم و ڪرم تي آڻي ڇڏيو هو. هاڻي کين هڪ اٿاهه درياءَ ۽ ان جي شاخن جو سيلابي ويڪرو ميدان، انهن ٽاڪرو پٽن جي حفاظت ۾ بيٺل سندن پراڻي ماحول کان جدا ڪري رهيو هو، جيڪي هنن کي اتان جي چشمن، تيز وهي ويندڙ پاڻيءَ جي نهرن يا بارش جي ڦاٿل پاڻيءَ تي ڇڊو پکڙيل گاهه ۽ مختصر فصل فراهم ڪندا هئا. هنن اهي پنهنجي جابلو ماحول جون سڀ شيون بظاهر لئيءَ جي وڻن سان ڀريل اهڙن گهاٽن ۽ دور تائين پکڙيل جهنگن سان ڍڪيل پٽ سان بدلايون هيون، جنهن ۾ کين ڪٿي ڪهڙو گاهه ۽ سَسر، ته ڪٿي سڌا سنوان، ويران ۽ ساوڪ کان خالي زمين جا ٽڪرا مليا هوندا، جن جا ٿورا گهڻا حصا مندائتن مينهن جي تيز يا ماٺي پاڻيءَ ۾ ٻڏي ويندا هوندا يا جن کي درياءَ جي اڻ کٽ موجي مزاج مطابق ان جو پاڻي ڪڏهن ته کائي ڳاري ڇڏيندو هوندو، ته ڪڏهن انهن جي مٿان لٽ چڙهي ويندو هوندو يا وري اهي پاڻيءَ جي چڙهڻ ڪري خشڪ ۽ سڪل رهجي ويندا هوندا. درياءَ جي موافق اٿل کان پوءِ پري پري تائين پکڙيل انهن علائقن ۾ اهڙا ته سرسبز ۽ گهاٽا فصل پوکجي سگهيا هوندا، جيڪي انهن ماڻهن جي جابلو ابن ڏاڏن جي تصور کان به ٻاهر هوندا. پر جيڪڏهن ٻئي سال جي اول انهيءَ پٽ تي وٽن نه پهتي هوندي، جتي کين ان جي اچڻ جي اميد هوندي، ته پوءِ هنن لاءِ اهو پٽ ڇڏي، اڳتي وڌي اتي وڃڻ کان سواءِ ٻيو ڪو چارو ڪونه هو، جتي اها اٿل پهچي سگهي هوندي ۽ ان سان اتي جي زمين آباديءَ لائق ٿي هوندي، جنهن کان پوءِ هو اتان جي پيداوار ۽ ٻيو سامان گذاري جو ساڻ کڻي، موٽي پنهنجي پڪي شهر طرف هليا ويندا هوندا. عام طرح هنن حالتن ۾ مال چارڻ جون سهولتون هنن لاءِ وڌيڪ پائيدار هونديون. ڪوٽ ڏيجيءَ جي اوائلي آبادڪارن کي، هڪ طرف جتي پنهنجي اصلوڪي جابلو ماحول کي خيرباد چئي، پنهنجي زندگيءَ جي ڍنگ کي تبديل ڪرڻ لاءِ مجبور ٿيڻو پيو هوندو، اتي اسان کي ائين سمجهڻ لاءِ ڪي ثبوت نه مليا آهن، ته ان جي نتيجي ۾ اهي ماڻهو پنهنجن پوئتي جبلن ۾ رهجي ويل ماڻهن جي ڀيٽ ۾، سنڌو لوڪن جي تهذيب جي مٿڀريءَ منزل جي وڌيڪ ويجهو پهتا هوندا. جن پوءِ کين اچي انهن نين دريائي بستين سان هٽائي ڪڍيو هو. ڇو ته سندن هيلتائين مليل آثارن مان ڪنهن به قسم جي لکت، شهري تمدن يا واپار لاءِ ٺاهيل مال جو اڃا تائين ڪوبه ثبوت برآمد نه ٿيو آهي، ۽ اهي ئي ٽي ڳالهيون هيون، جي اڄ سندن ”تهذيب“ کان بهتر ”سنڌو تهذيب“ جون مکيه علامتون سمجهيون وڃن ٿيون.
سنڌو تهذيب جي سلسلي ۾ ترقيءَ جو انتهائي فيصله ڪن اڳيون قدم سيلابي ميدان کان ڪجهه پرڀرو هڪ شهر جي اڏاوت هو. هن باري ۾ اسين اهو انومان ڪڍي سگهون ٿا ته، سنڌو لوڪن آمري ۽ ڪوٽ ڏيجيءَ جي آڳاٽن رهاڪن کي، جيڪي بظاهر ڪچي کي آباد ڪرڻ ۾ ئي مطمئن رهندا هئا پر جيڪي پڻ پنهنجون رهڻ جون جايون ڇڙوڇڙ وارين ٽڪرين جي ماٿر تي رکندا هئا. سندن پٽن تان ڌڪي ڪڍڻ جي فيصلي ڪرڻ کان گهڻو اڳي پوريءَ ڪاميابيءَ سان اهو شهر بنديءَ جو قدم کڻي ڇڏيو هو. انهيءَ انومان جي روشنيءَ ۾ جيڪب آباد کان ڪي ارڙهن ميل اتر الهندي ۾ واقع ”جڏير جو دڙو“ نالي سنڌو لوڪن جي بستيءَ کي خاص اهميت حاصل آهي. اها جاءِ بلڪل کليل پٽ جي وچ ۾ بيٺل آهي، پر اهو ميدان ڪڇيءَ جو آهي ۽ اهو انهن ٽڪرين جي ماٿر تان، جيڪي ان کي ٽن طرفن کان وڪوڙي بيٺيون آهن، بارش جي پاڻيءَ جي ذريعي آيل رائي واريءَ مٽيءَ جو ٺهيل آهي ۽ نه سنڌو نديءَ جي سيلابي ميدان جي لٽاشي مٽيءَ مان. معلوم ائين پيو ٿئي ته انهيءَ هنڌ تي اها بستي، سنڌو نديءَ جي انتهائي اترينءَ شاخ جي سيلابي يا ٽڪرن تان لهندڙ ندين جي وهندڙ پاڻيءَ مان فائدي وٺڻ لاءِ قائم ڪئي ويئي هئي، سنکو نديءَ جا اها انتهائي اترين شاخ ٿورو ئي پري، ڏکڻ الهندي رخ ۾ وهندي هئي. ان کي بگٽي، ٽڪرين ۾ وسندڙ برسات کان پوءِ ڪڏهن ڪڏهن لهري ۽ ڇتر نين ذريعي برساتي پاڻي پڻ ملي ويندو هو. اهڙيءَ طرح اندازو ڪري سگهجي ٿو ته، ”جڏير جي دڙي“ جون حالتون اهڙيون ئي هونديون، جهڙيون سنڌو لوڪن کي سنڌوءَ جي سيلابي ميدان ۾ مستقل طور آباد ٿيڻ کان اڳي، سندن عبوري يا تجرباتي منزل ۾ پيش آيون هونديون.
ٻئي طرف، هن هنڌ جي وقوع واري جاءِ اهڙيءَ نوعيت جي آهي، جو جيڪو ڪم ”موئن جي دڙي“ يا ”چنهو دڙي“ جي حالت ۾ نه پئي ٿي سگهيو، يعني انهن دڙن جي انتهائي هيٺانهين سطح تائين کوٽائي نه ٿي سگهي آهي، جتي(3) خالص زمين تائين وڃي پهچجي، سو هتي ڪري سگهجي ٿو. مڪمل کوٽائي ٿيڻ تائين اسين اهو نٿا چئي سگهون ته هتي پڻ، سنڌو لوڪن پاڻ کي کانئن اڳ آباد لوڪن جي مٿان وڃي مسلط ڪيو هو، جهڙيءَ طرح آمريءَ ۽ ڪوٽ ڏيجيءَ وٽ ڪيو هئائون يا جيڏر جو دڙو خود سندن ئي هڪ اصلوڪي ڪوشش هئي. جيڪڏهن پوئين صورت آهي، ته پوءِ اسان کي هيءَ توقع رکڻ گهرجي ته اڳتي هلي ڪا اهڙي شهادت نڪري پوي، جنهن مان ان جي تاريخ جو اندازو لڳائي سگهون، جنهن جو پوءِ اسين سيلابي ميدان ۾ واقع سنڌو تهذيب جي ٻين آبادين سان به اطلاق ڪري سگهون.
موئن جي دڙي ۾ هن وقت تائين ڪيل کوٽائيءَ مان سڀ کان وڌيڪ آڳاٽين والاريل سطحن جي اونهائيءَ جا آثار ميدان(4) جي موجوده مٿاڇري کان 39 فوٽ هيٺ آهن. هاڻي جيڪڏهن اسين سنڌوءَ جي سڄي سيلابي ميدان جي ڌرتيءَ جي تهن جي قدرتي واڌ جي عام طور تسليم ڪيل پيماني، يعني هر صديءَ کان پوءِ ستن انچن جي واڌ، کي هن سلسلي ۾ ڌيان ۾ آڻيون ٿا، ته اسين 4700 سال ق. م وار زماني تائين وڃي نڪرون ٿا، جنهن جو ناممڪن هئڻ صاف ظاهر آهي. جنهن وقت اهو حساب لڳايو ويو هو، ان وقت هيءَ ڳالهه فرض ڪئي ويئي هئي، ته موئن جي دڙي جي ٽيهن فوٽن جي گهرائيءَ واري آبادي اٽڪل 3000 سال ق. م آڳاٽي آهي، جيڪو سال هاڻي به امڪان جي حد کان گهڻو وڌيڪ آڳاٽو نظر ايندو. پر آبي انجنيئر، جن سطح جي واڌ جي رفتار جي ڪٿ ڪرڻ لاءِ مختلف تفصيلن کان ڪم ورتو هو، سي هن ڳالهه کان بار بار ورجائين ٿا ته جيڪڏهن سندن انهيءَ ڪٿيل انگ کي، جيڪو ملڪ جي وسيع علائقي جي سراسري سطحي اوچائيءَ جو انگ آهي، درياءَ جي ڪنڌيءَ واريءَ زمين جي تهن ۾ ايندڙ واڌ سان ڀيٽيو ويندو ته اها واڌ هڪ سؤ(5) سالن پٺيان گهٽ ۾ گهٽ هڪ فوٽ تائين وڃي رسندي. اسان کي هن يقين ڪرڻ لاءِ ڪافي سبب آهن ته سنڌو درياءَ هن شهر جي سڄي زندگيءَ جي مدت تائين ان جي ڪافي ويجهڙئيءَ ۾ وهي رهيو هو ۽ اسان کي اهو به معلوم آهي ته درياءَ هڪ ڀيرو وري سن 1740ع يا ان کان ڪجهه پوءِ شهر جي ويجهڙائيءَ ۾ وهڻ لڳو آهي. انهيءَ ڪري هي اندازو معقول لڳي ٿو ته موئن جي دڙي جي بلڪل ويجهڙائيءَ وارو ميدان سراسري طور هڪ صديءَ ۾ 9 يا 10 انچن تائين مٿي چڙهيو هوندو. اهو ڪاٿو شهر جي وسڻ جي انتهائي اوائلي تاريخ متعلق سال 3200 ۽ 2700 ق. م جي درمياني حصي طرف اشارو ڪري ٿو.
هن سلسلي ۾ هيءَ راءِ پڻ ڏني ويئي آهي ته سنڌو لوڪن طرفان ڪوٽ ڏيجيءَ ۽ آمريءَ جو والارجڻ، سڄي سنڌو ماٿريءَ تي سندن قبضي ڄمائڻ جي ڪوشش جي آخري منزل هئي. اهو به ممڪن آهي ته جڏير جو دڙو سندن طرفان ڪنهن ٻئي وڌيڪ اوائلي تمدن جي مٿان مڙهيل شهر ثابت ٿي پوي. پر جيسين اسان کي ڪو اعتماد لائق مواد ملي، جنهن جي ذريعي اسين هنن جي طرفان سنڌو ماٿريءَ جي هيٺانهين علائقي ۾ قائم ڪيل مختلف آبادين جي تاريخن جو تعين ڪري سگهون، تيسين هيءُ خيال معقول نظر اچي ٿو ته هنن جي دور جو آغاز خود موئن جي دڙي جي قيام سان ئي ٿيو.
هيءُ خيال ته اهي لوڪ سنڌو نديءَ جي وهڪري کي ڪنهن طرح سان ڦيرائي يا روڪي سگهندا هئا، محض هڪ وهم آهي. اسين انهيءَ ڳالهه جو اندازو کانئن اٽڪل چار هزار سال اڳتي جي حالتن کي خيال ۾ رکي، چڱيءَ طرح لڳائي سگهون ٿا. اسان جي پنهنجي جديد زماني، يعني 49-1845ع ۾ اپر سنڌ جي هڪ خاص علائقي ۾ ٻوڏ جي امڪان کي روڪڻ لاءِ ڇنڊڻ ذريعي پاڻيءَ کي نيڪال ڪرڻ جي رٿا جو نتيجو، جيڪا انگريز انجيئرن طرفان پوريءَ طرح رٿيل ۽ عمل ۾ آندل هئي، فوراً مڪمل ۽ شرمناڪ ناڪاميءَ(6) جي صورت ۾ نڪتو هو ۽ ان کان پوءِ به ڪيترن ئي موقعن تي هن مست درياءَ، سائنسي طريقي سان رٿيل بچاءَ بندن جي ڊگهي سلسلي کي ڀڃي ڀوري ۽ ڊاهي ڇڏيو آهي. جيڪڏهن سوين نه، ته درجنن جا درجن ڳوٺ ٻوڙي ڇڏيا اٿس ۽ انهن جي فصلن کي لوڙهي کڻي ويو آهي. مٿس دارومدار رکندڙ واهن ۾ گهارا وجهي، انهن جا منهن ريٽ سان بند ڪري ڇڏيا اٿس، وڏن شهرن کي کانئس وقت بوقت ٻوڏ جو خطرو پئي رهيو آهي ۽ ان پنهنجي انهيءَ دائمي پوشيده طاقت جو دڙڪو قائم پئي رکيو آهي، جنهن کي شايد جديد سائنس به پنهنجي سڀني فني ڪاريگرين ۽ ذريعن سان هميشه زير نه ڪري سگهي. يعني ان ۾ اها طاقت آهي، جنهن سان هو پنهنجو وهڪرو اوچتو ۽ هميشه لاءِ ڦيرائي سهگي ٿو ۽ ويهين صديءَ جي شاندار بئريجن ۽ واهن کي انساني آبادين کان خالي ٿيل ويرانن(7) ۾ پاڻيءَ جي وهڪري کان گهڻو پري خشڪ حالت ۾ ڇڏي، پنهنجيءَ موج ۾ ٻئي ڪنهن طرف منهن موڙي، نڪري وڃي سگهي ٿو.
سنڌو لوڪن کي جنهن ڳالهه جو فن حاصل هو؛ بلڪ اسان کي هتي اهو چوڻ گهرجي ته جنهن معاملي ۾ سندن قسمت چڱي هئي، سو اهو هو ته هنن پنهنجي شهر ٻڌڻ لاءِ جيڪا سرزمين منتخب ڪئي هئي، سا انتهائي حد تائين موزون هئي، يعني اهو هنڌ سنڌو درياءَ يا ان جي ڪنهن وڏيءَ شاخ جي ايتريقدر قريب هو، جو آبڪلاڻيءَ جي موسم ۾ اهو پاڻيءَ جي وڏي مقدار مان پورو پورو فائدو وٺي پئي سگهيو.(8) اهڙن طبعي اسبابن ڪري هن شهر ڪيئي لاها چاڙها به ڏٺا، جن جي نوعيت کي اسين شايد ڪن اتفاقي شهادتن ۽ ثبوتن ذريعي سمجهي سگهون، پر خود سنڌو درياءَ طرفان گذريل پنجن هزار سالن جي مدت جي دوران انهيءَ سرزمين کي هڪ ڀيرو به پائيندڙ جو خطرو درپيش نه آيو.
انهن ماڻهن جي ٻئي شهر واري هنڌ ”هڙاپا“ طرف ٿوري دير لاءِ توجه ڦيرائيندي، اسان کي اهو صاف نظر اچي ٿو ته ان جو ان هنڌ تي بنياد ۽ تعمير انساني اعتماد ۽ همت جو اهڙو نمايان ڪارنامو ڪونه هو. جهڙو موئن جي دڙي کي وسائڻ جو هو. راوي ندي سندن اهڙي خطرناڪ پاڙيسرڻ ڪانه هئي، جهڙو سنڌو درياءَ جو هيٺيون (سنڌ وارو) حصو هو ۽ هڙاپا وارا سنڌو لوڪ انهيءَ راويءَ جي ڪناري کي آباد ڪرڻ وارا پهريان ماڻهو به نه هئا. اسان وٽ هن وقت هن حقيقت جي تصديق ڪرڻ جا ذريعا ڪونهن، ته موئن جي دڙي جا انتهائي هيٺيان تهه جيڪي شايد هميشه لاءِ غرقاب ٿي چڪا آهن، سنڌو تهذيب وارا آهن يا اهي پنهنجي سيني ۾ اڃا به ڪنهن وڌيڪ قديم ۽ آڳاٽيءَ تهذيب کي دفن ڪيون پيا آهن. پر معقول ۽ مناسب اندازو اهوئي آهي ته اهي سنڌو لوڪ ئي هئي، جن سڀني کان اڳ ۾ اهڙي کليل ۽ خوفائتي هنڌ تي پنهنجي پهرين مستقل آبادي اچي تعمير ڪئي هئي. اهو تصور ڪري سگهجي ٿو ته اوائل ۾ اهو هنڌ هڪ اهڙي معموليءَ مٿانهينءَ وارو پٽ هوندو، جيڪو يا ته درياءَ جي منهن اڳوڻي ڇڏيل ڪنڌيءَ جي ڪنهن سڌي اڀريل دڙي جو حصو هو يا تيز هوائن ذريعي اڏامي آيل دريائي مٽيءَ جي گڏ ٿيڻ واري قدرتي عمل ذريعي ٺهي پيو هوندو ۽ پوءِ ان تي هنن کي زمين جو هڪ اهڙو کليل ميدان ملي ويو هوندو، جيڪو رواجي ٻوڏن ۾ آسپاس جي پٽ کان مٿڀري هئڻ ڪري ٻڏڻ کان بچيل رهندو هوندو. هن ۾ ڪو شڪ ڪونهي ته ”لوهم جي دڙي“ چنهو دڙي ۽ سيلابي ميدان ۾ والاريل سنڌو لوڪن جي ٻين آبادين جي خاص هنڌن جي چونڊ ساڳين ئي سهولتن جي آڌار تي ڪئي ويئي هوندي. اهي سڀ هنڌ گهڻو ڪري سنڌو درياءَ جي ڪنهن پختيءَ ۽ موسمي چاڙهه واريءَ شاخ جي پسگردائيءَ ۾ هوندا.
مطلب ته ٻئي ڪنهن واضح ثبوت جي عدم موجودگيءَ ۾ اسين جيڪڏهن هن اندازي ڪرڻ تي مجبور آهيون ته اهي ماڻهو پنهنجي تهذيب جا بنيادي عنصر پنهنجي اوائلي وطن کان جيڪو اولهه طرف ڪنهن هنڌ هوندو، هيٺ سنڌو ماٿريءَ ڏانهن پاڻ سان کڻي آيا ته ان حالت ۾ اسان کي هيءَ اميد رکڻ گهرجي ته آئنده ڪنهن وقت ايوان يا ڪن ٻين پاڙيسري ملڪن ۾ ٿيندڙ کوجنا مان اڃا به شايد اسان کي انهن ماڻهن جي اصلي بيخ ۽ بنياد جو ڪو وڌيڪ ڀروسي جهڙو سراغ ملي وڃي. ان اوائلي دور جي انسانن کي دجله ۽ فرات کان گهڻو اورتي، هيلمند درياءَ جي هيٺانهين حصي تي يا ان جي هامون(9) شاخ تي رهندي، وڏي درياءَ ۽ پوک لاءِ تمام گهڻي مقدار ۾ ايندڙ موسمياتي پاڻيءَ کي ورائڻ ۽ ٻڏڻ، توڙي اڏاوت جي مقصدن لاءِ پڪين سرن جي استعمال جو تجربو حاصل ٿي پئي سگهيو. انهن ڳالهين ۾، سنڌو لوڪ، جيستائين اسان کي انهن بابت سنڌوءَ جي سيلابي ميدان ۾ کوٽيل دڙن مان حاصل ٿيل اهڃاڻن مان معلوم ٿي سگهيو آهي. فني بلوغت ۽ رٿابنديءَ جي ڀروسي جوڳيءَ سطح تي پهتل هئا، جنهن مان اهو انومان ٿئي ٿو ته سندن اهڙن مهذب خيالن ۾ عادتن جي نشونما اڳيئي ڪنهن ٻئي هنڌ تي ٿي چڪي هئي.
زندگيءَ جو اهو رنگ ڍنگ، جنهن ۾ شهري ماڻهو هڪ وڏي درياءَ تي ٿيندڙ وسيع پيماني واري کيتي واڙيءَ ۾ مصروف هئا ۽ لکت جي هڪ مخصوص طريقي سان حساب ڪتاب رکندا هئا، چار هزار سال قبل مسيح جي پوئين اڌ حصي(10) ۾ ميسوپوٽيميا جي ڏاکڻينءَ ماٿريءَ ۾ رائج هو. خوشحاليءَ ۽ نظم و ضبط جون عجيب غريب ڳالهيون ”آر“ مان آيل افواهن ۽ مسافرن جي ذريعي پهتل ڪهاڻين ۽ قصن معرفت چوڌاري مٿانهن پٽن جي رهاڪن ۾ ڦهلجي ويون هونديون ۽ انهن ڳالهين نيٺ رهاڪن مان ڪن گروهن ۾ تقليد ڪرڻ جو جذبو اڀاريو هوندو، جيڪي پنهنجن ٻين همساين جي ڀيٽ ۾ وڌيڪ لائق ۽ مهم جو هوندا. انهن ماڻهن وري پنهنجن فنن ۽ لياقتن کي منظم ڪري ڪمال تي پهچايو هوندو ۽ پوءِ انهن هڪ اهڙيءَ سرزمين جي ڳولا ڪئي هوندي، جتي کين سندن هنرن ۽ لياقتن کان ڪم وٺڻ جا پورا موقعا ميسر هجن. بهرحال ائين پيو نظر اچي ته سنڌو لوڪن فقط منظم شهري زندگيءَ جي هڪڙي خيال کان وڌيڪ ٻي ڪا شيءِ ٻئي هنڌان اڌاري نه ورتي هئي، ڇاڪاڻ ته هنن جو تمدن پنهنجي انفرادي مادي خصوصيتن جي لحاظ کان ان ”ٻن درياهن واري ملڪ“ (ميسو پوٽيميا، جديد عراق) ۾ مروج ڪنهن به دستور يا رواج جو يا ته بلڪل نه يا تمام ٿورو مقروض هو.
سنڌو لوڪن طرفان سندن اڏاوتي ڪمن ۾ پڪين سرن جي تمام گهڻي مقدار جو استعمال، سندن تمدن جو هڪ اهڙو رخ آهي، جيڪو کين ميسو پوٽيميا جي ”آروڪ“ ۽ اتان جي بعد وارن اوائلي لوڪن کان الڳ ۽ نمايان ڪري بيهاري ٿو. موئن جي دڙي ۾ اها تعميري حرفت پنهنجي انتهائي ترقي يافته صورت ۾ موجود آهي. هتان جي دريائي ميدانن ۾ ٻيون به ڪيتريون ئي ”سنڌو“ آباديون آهن، جن ۾ گهرن جي اڏاوت ۾ سج جي روشنيءَ ۾ سڪايل مٽيءَ جي (ڪچي) سر جو گهڻي قدر استعمال ڪيل آهي، ۽ پڪي سر زياده تر فقط انهن مقصدن خاطر مخصوص ڪيل آهي، جن ۾ انهن جو استعمال بلڪل اڻٽر هوندو هو. مثلاً نالين جي نظام ۾، سرن جي بٺن لاءِ گهربل ٻارڻ پڪ ئي پڪ مقامي طور حاصل ٿي سگهندڙ جهنگ جون ڪاٺيون هوندو. تنهن ڪري انهيءَ فرق مان هي نتيجو نڪري ٿو ته ڪن خاص آبادين جي پسگردائيءَ ۾ جنگ جون ڪاٺيون ٻين آبادين جي ڀيٽ ۾ وڌيڪ ملي سگهنديون هونديون ۽ انهيءَ ڳالهه جو، پنهنجي ليکي، دارومدار انهن مخصوص آبادين وارن علائقن ۾ اُٿل جي پاڻيءَ جي زور ۽ باقاعدگيءَ تي رهيو هوندو. جتي ڪو شهر سنڌو درياءَ يا ان جي شاخن منجهان ڪنهن وڏيءَ شاخ يا اٿل جي پاڻيءَ جي ڪنهن واهڙ ي ڇنڊڻ جي ويجهڙائيءَ ۾ اڏيل هوندو، اتي ٻارڻ لاءِ جھنگ جي ڪاٺين جي فراهمي وري وري نئين ۽ تازي ٿيندي رهندي هوندي. معلوم ٿئي ٿو ته موئن جي دڙي جي ويجهڙائيءَ ۾ اها شيءِ اڻ کٽ مقدار ۾ موجود هئي.
شهري زندگيءَ جو هڪ ٻيو رخ، جنهن ۾ سنڌو لوڪ ساڳئي زماني جي ڪنهن به ٻيءَ تهذيب ۽ کانئن پوءِ ايندڙ گهڻين ئي تهذيبن جي مقابلي ۾ وڌيڪ ترقي يافته هئا، سو هو سندن شهري رٿابنديءَ جو فن. اهڙيءَ طرح موئن جي دڙي جي کوٽائيءَ مان هن وقت تائين ظاهر ٿيل انتهائي اوائلي ۽ هيٺانهين سطح پنهنجن وڏن رستن ۽ ننڍين ڳلين جي مستطيلي شڪل ۽ صورت جو ڪامل مظهر آهي. اهو نمونو هيلتائين اسان کي ائٽلانٽڪ پار جي قديم لوڪن جي آباد ڪيل شهرن جي کنڊرن ۾ ئي ملي سگهيو آهي. ان کان اڃا به وڌيڪ حيرت انگيز ۽ هن وقت تائين حاصل ٿيل ڄاڻ موجب، قديم دنيا ۾ لاثاني ۽ بي نظير ڳالهه انهن لوڪن جي انتهائي ڪاريگريءَ سان تيار ڪيل پاڻيءَ جي نيڪال واري جوڙجڪ هئي، جيڪا نه فقط خود انهيءَ عظيم شهر ۾، پر ٻين اهڙين آبادين ۾ پڻ موجود هئي، جن کي شهر جو نالو به نه ٿو ڏئي سگهجي.
انهن نالين جو بنيادي ۽ اصلي مقصد بارش جي پاڻيءَ يا گهرن جي ڪني پاڻيءَ کي گلين جي نالين تائين پهچائڻ نه، بلڪ وهنجڻ لاءِ استعمال ٿيندڙ پاڻيءَ جي وڏي مقدار کي ڪاريگريءَ ۽ خوبيءَ سان نيڪال ڪرڻ هو. عملي طور موئن جي دڙي جي هرهڪ گهر(11) ۾ پنهنجو انفرادي غسل خانو موجود هو، جيڪو گهٽيءَ واري عام ناليءَ سان ڳنڍيل هوندو هو. هن باري ۾ ڪوبه شڪ ڪونهي ته پوڄا پاٺ جي رسمن جي ادائگيءَ لاءِ ”اشنان“ يا غسل خاني نموني سان ڪيو ويندو هو. ڪوٽ جي دڙي وارو ”وڏو کليل تلاءُ“ شايد ڪنهن خاص رسم جي ادائگيءَ يا رعايت حاصل ٿيل خاص طبقي جي ماڻهن لاءِ مخصوص ٿيل هو. مذهبي نقطي نگاهه کان وهنجڻ جي اها اهميت سڌيءَ طرح سان، پوءِ جي هندو مذهب طرف اشارو ڪري رهي آهي.
سنڌو لوڪن ۾ مذهب سان واسطو رکندڙ مسئلا ڪنهن حد تائين ڪنهن خاص نسل جي ماڻهن سان وابسته نظر اچن ٿا. انهيءَ پوئينءَ ڳالهه لاءِ ثبوت، موئن جي دڙي جي انهيءَ سطح مان، جنهن کان انهيءَ نسل جي تهذيب طور شناخت ڪيو ويو آهي، لڌل انساني لاشن جي هڏانون پڃرن جي پيمائش ۽ گهڙيل بُتن ۽ ڍاليل مجسمن جي نوعيت مان حاصل ڪيا ويا آهن.
افسوس آهي ته هن وقت تائين موئن جي دڙي يا سنڌ ۾ موجود ٻين آثارن مان ڪو مُردن جو دفينو هٿ نه لڳو آهي. انهيءَ معاملي ۾ ”هڙاپا جي دڙي“ مان هڪ مخلوط نسل جي لاشن جي گهڻ لڌي ويئي آهي. جن مان ٿلهي ليکي هڪڙن جي انهيءَ نسل سان مشابهت ملي ٿي، جنهن کي آثار قديمه جي ماهرن طرفان ”پروٽو- آسٽريلائڊ“ (Proto-Australoid) سڏيو وڃي ٿو ۽ ٻين جي مشابهت انهيءَ نسل سان ڏٺي وئي آهي، جنهن کان ”ڀونچ سمنڊ وارن علائقن ۾ آباد گروهه“ (Mediterranean group) چيو وڃي ٿو. موئن جي دڙي جي آخري دور وارين مٿانهين سطحن مان هڏن جي پڃرن جي صورت ۾ جيڪا شهادت ملي آهي، سا سڄي ”آخري ڪوس“ جي مقتولن جي لاشن جي آهي. انهن جي وڏي اڪثريت به پروٽو- آسٽريلائڊ ۽ ”ميڊيٽرينين“ نسلن سان واسطو رکي ٿي ۽ ڪجهه ٿورا نمونا ”منگولين“ ۽ ”آلپائين“ نسلن جا به انهن سان شامل مليا آهن. موئن جي دڙي جي کوٽاين مان لڌيل مجسمن جي ٻن انتهائي نمايان ۽ حيرت انگيز نمونن کي هڪ نچڻي ڇوڪريءَ جي پتل واري ننڍڙي بت ۽ ساڳيءَ شهرت واري گهاٽيءَ ڏاڙهيءَ واري مرد جي ڇاتيءَ تائين اڌ مجسمي کي، جنهن کي بدن تي محرابدار چٽن سان سينگاريل چوغو پيل آهي. شايد مخلوط انساني آباديءَ جي ٻن انتهائي نمونن طور فرض ڪري سگهجي ٿو.
نچڻي ڇوڪري ظاهرظهور پروٽو-آسٽريلائڊ نسل جي خصوصيت رکي ٿي ۽ ذري گهٽ يقين سان چئي سگهجي ٿو ته اهي ئي ماڻهو سنڌوءَ جي سيلابي چاريندڙ قبيلن شامل هئا ۽ جن لاءِ اسين سمجهون ٿا ته اهي بعد ۾ مسلط ٿيل سماجي جوڙجڪ(12) ۾ دٻجي ۽ مغلوب ٿي ويا هئا. جيڪڏهن چوغي پاتل نيم مجسمو ڪنهن ديوتا جي نمائندگي ڪري ٿو، جيئن ڊاڪٽر مئڪي جو خيال آهي ته ، پوءِ هيءُ اندازو معقول ٿيندو ته انهيءَ مجسمي جي صورت ۽ شڪل سماج جي ڪنهن انتهائي اوچي طبقي جي ماڻهن منجهان ڪنهن هڪ اهڙي ماڻهوءَ جي صورت سان مشابهه ٺاهي ويئي هوندي، جيڪو مجسمي ساز فنڪار جو چڱيءَ طرح ڏٺل وائٺل ۽ ڄاتل سڃاتل هوندو. ڇاڪاڻ ته اهو مجسمو ان زماني جي ذري گهٽ ڪنهن سچي پچي زنده شخص جي حُليي سان ٺهڪي اچي ٿو. ان جي شبيهه مان ”آرمينائڊ“ (Armenoid) نسل جو اندازو ٿئي ٿو. جنهن کي علم الانسان جا گهڻا ماهر آلپائين نسل ۽ ميڊيٽرينين نسل جي انڊو- ايراني شاخ جي وچ تي هڪ مستحڪم ۽ مستقل نوعيت جو مخلوط نسل شمار ڪن ٿا. پوئين نالي جي نسل وارا انهيءَ قوم جي نمائندگي ڪن ٿا، جنهن سڄي مغربي ايشيائي علائقي ۾ انتهائي قديم ۽ اوائلي زراعتي ماڻهن جون آباديون قائم ڪيون هيون ۽ ان قوم يا نسل کي ئي سنڌو تهذيب ۾ بنيادي نوعيت جو تشڪيلي عنصر سمجهڻ گهرجي. ڪن ٻين مستند عالمن جو خيال آهي ته اهو رعبدار نيم مجسمو پنهنجي ”سرد مزاج تحڪمانه“ صورت سان سنڌو لوڪن جي پروهت بادشاهه جي شبيهه جو نمونو آهي. (13)
پٿر جو ٺهيل هڪ ٻيو مٿو، ڪن ٿورن تفاوتن کان سواءِ، انهيءَ نيم مجسمي سان حيرت انگيز مشابهت رکي ٿو. مثلاً ان جي ساڳيءَ نوعيت جي خط ورتل ڏاڙهي، مٿي جي وارن تي ويڙهيل پٽي، جيڪي ويڙهي سيڙهي، ڪياڙيءَ وٽ گول مُچي جي صورت ۾ ڄمائي بيهاريا ويا آهن ۽ مڇن ڪوڙيل مٿيون چپ، اها پٽي ”پروهت- بادشاهه“ جي مٿي واريءَ ويڪريءَ پٽيءَ يا مُڪٽ جي ڀيٽ ۾ هڪ سنهي سڳي کان وڌيڪ معلوم نه ٿي ٿئي، ۽ ٻيو ته هن جي چهري تي نه فقط رحمدليءَ جا آثار ظاهر آهن، پر اهو وڻندڙ حد تائين خوش مزاج پڻ ڏيکارجي ٿو. انهيءَ مٿي کي پير مان ٽڪڻ ۽ ٺاهڻ ۾، ان جي ڪَنَ جي وضع قطع کي صحيح نموني سان نمايان ڪرڻ جي ڪوشش نه ڪيل آهي. جهڙيءَ طرح سان پروهت- بادشاهه جي مشهور نيم مجسمي جي حالت ۾ ڪيل آهي، پر ان جي باوجود ان جي منهن جي ڳلن وارين هڏين جي ٽُڪ جو ڪم گهڻو بهتر ٿيل آهي. درحقيقت پهرئين نيم مجسمي ۾ باقاعدگيءَ جو جيڪو عنصر موجود آهي، سو هن راءِ کي تقويت ڏئي ٿو ته جيڪڏهن اهو ڪنهن ديوتا جي نه، تڏهن به ڪنهن نه ڪنهن مقدس هستيءَ يا ڪنهن اهڙي بادشاهه جي نمائندگي ضرور ڪري ٿو، جيڪو پنهنجي بادشاهيءَ لاءِ خدائي حق جو قائل هو.
جيتوڻيڪ موئن جي دڙي(14) جي جاين مان هن وقت (1968ع) تائين ڪنهن به جاءِ کي يقيني حد تائين مندر يا عبادتگاهه طور شناخت نه ڪيو ويو آهي، ان جي باوجود اتان سنڌو لوڪن جي پوڄا پاٺ جي مختلف شين جي موجودگيءَ جا ڪافي ثبوت ملي چڪا آهن. جيڪي شيون ڪجهه حد تائين انساني آباديءَ جي مختلف عنصرن سان مطابقت رکن ٿيون. موئن جي دڙي جي مُهرن وارن ”تعويذن“ تي ٻن چيتن سان وڙهندي جنهن هيرو يا نيم- ديوتا جي شبيهه ڏيکاريل آهي، سو سُميريا واري ”گلميش“ سان قريبي مشابهت رکي ٿو. سڱ واري چيتي تي حملي ڪندڙ هڪ نيم انسان ۽ نيم ڍڳي جهڙي مخلوق ساڳيءَ طرح سان سميريا واري ”اينڪيدو“ جي يادگيري ڏياري ٿي. ممڪن آهي ته انساني مُنهن جي ٺڪر مان ٺاهيل هڪ نقاب تي پڻ ساڳئي ديوتا جي شبيهه ٺاهيل هجي، جنهن جي کاڏيءَ هيٺان ڏاڙهي ۽ مٿي تي سڱ ٺهيل آهن، جيڪي (سڱ) بدقسمتيءَ سان هن وقت ڀڄي(15) ڀري ويا آهن. انهن نمونن مان هيءَ راءِ قائم ٿئي ٿي ته انهن ٻنهي تهذيبن (سميري ۽ سنڌو) جي ڪن عقيدن ۾ ڪنهن زماني ۾ اشتراڪ هو، جيڪو ڪنهن اهڙي اوائلي دور کان وٺي هلندو آيو هو، جنهن ۾ انهن جي ابن ڏاڏن جو مغربي ايشيا جي ڪنهن علائقي ۾، علي الترتيب سنڌو نديءَ ۽ ”جاڙن درياهن“ جي ملڪن ڏانهن لڏپلاڻ ڪرڻ کان اڳ ۾، هڪ ٻئي سان تعلق رهيو هو.
ديوي ماتا جي پوڄا سڄي الهندي ايشيا ۾ دور دور تائين عام جام هئي ۽ سنڌو تهذيب جي مختلف آبادين ۽ بستين مان ٺڪر مان ٺهيل بلڪل اگهاڙي عورت جا جيڪي ننڍا مجسما لڌا ويا آهن، سي شايد انهيءَ ديويءَ جي نمائندگي ڪن ٿا. پر هن خيال لاءِ ڪوبه سبب ڪونهي ته اهو مذهب الهندي طرف کان سنڌو ماٿريءَ ۾ درآمد ڪيو ويو هو، ڇاڪاڻ ته اهو ذري گهٽ سڄي هندستان جي اڻ سڌريل قومن ۾ اڄ تائين عام آهي، تنهن ڪري ان کي مقامي ئي فرض ڪرڻ گهرجي، ان جي برعڪس اسان کي ائين سمجهڻ گهرجي ته ”ٻاهر“ جي مٿانهن پٽن کان هتي وارد ٿيل ”نئين“ قوم ۽ هندستان جي ميدانن ۾ اصل رهندڙ قديم النسل قوم جي درميان، سندن پهرئين تصادم کان گهڻو اڳي، سندن مشترڪه پوڄا جي اها هڪ شيءِ موجود هئي.
مٿينءَ ڳالهه کان علاوه، گهڻن ئي قسمن جا اهڙا علامتي نشان پڻ آهن، جيڪي پهرينءَ ئي نظر سان مذهب سان وابسته معلوم ٿين ٿا. سر مارٽيمر وهيلر اسان کي ياد ڏياري ٿو ته، ”اهڙا علامتي نشان عام طور مذهب جي صحيح نوعيت ۽ اهميت اسان جي ذهن ۾ آڻي نه ٿا سگهن، انهن مان گهڻن ئي نشانن کي، هندستان جي ٻين هنڌن وانگر موئن جي دڙي ۾ پڻ روحاني خواه غير روحاني معنيٰ ۽ مفهوم هوندو. اهي ڪڙمي طبقي جي زندگيءَ جون خوفائتيون ”مذهبي“ علامتون سچ پچ ان جي بلندتر فڪر جا علامتي نشان سمجهي سگهجن ٿا. ”مهرن وارن تعويذن“ تي، جيڪي سنڌو تهذيب جو ايترو اهم حصو آهن، پپل جي وڻ سميت، بظاهر، وڻن جي پوڄا جا نظارا ڏيکاريل آهن. ڪن ٻين تي مقدس جانورن جون ته ڪن تي وري ٻٽَن جانورن جون شڪليون آهن، جن سان ڪن حالتن ۾ انساني شڪليون ملايون ويون آهن. جيڪي آثار قديمه جي عالمن جي راءِ مطابق، شايد ”ٻن بنيادي طور علحده جانورن جي پوڄا وارن مذهبن جي ميلاپ جي نشاندهي ڪن ٿيون ۽ ٻئي طرف شايد ”آدمزاد ديو پوڄا“ طرف سندن ”ترقيءَ“ ڏانهن اشارو ڪن ٿيون.(16) ٽن مهرن تي، بهرحال هڪ اهڙي ديوتا جي شبيهه ڏيکاريل آهي، جنهن کي واضح طور شو ديوتا سان سندس ”پسئو پتيءَ“ يعني جانورن جي آقا هئڻ جي حيثيت ۾ شناخت ڪري سگهجي ٿو. ٻن حالتن ۾ انهيءَ شبيهه کي ٽي شڪليون آهن،(17) ان ۾ بعد واري هندو مذهب سان سنئون سڌو رابطو نظر اچي رهيو آهي. گول شڪلين وارين مهرن تي اڪريل ٿوهي دار ڍڳي جي شڪل جي اڪثر حالتن ۾ موجودگي، اسان کي شو ديتا جي انهيءَ جانور سان وابستگي ۽ هن جي ”قدرت جي پيدائشي قوت جي مجسم حيثيت“ جي يادگيري ڏياري ٿي. موئن جي دڙي وارن ماڻهن ۾ انسان جي تناسلي عضون جي وڏي پيماني تي ٿيندڙ پوڄا ۾، جيڪا هندستان ۾ عام طور ٿيندڙ ”لنگم“ جي پوڄا سان مشابهت رکي ٿي، ٻنهي تهذيبن جي رابطي جو هڪ ٻيو ثبوت ملي ٿو. وهنجڻ جي رسم جي اهميت جو ذڪر اڳيئي ڪيو ويو آهي، جيڪا سنڌو ماٿريءَ جي رهاڪن جي روزانه زندگيءَ ۾ پڪ سان پاڻ کي پاڪ ۽ صاف ڪرڻ جي مذهبي رسم هوندي.
مطلب ته سنڌو لوڪن ۾ مذهب جي نوعيت، جيستائين ان جو قديم آثارن مان اندازو ٿي سگهي ٿو، وڏيءَ حد تائين غير آريائي مفهوم ۾ ”هندستاني“ آهي. انهن ماڻهن وٽ ڳئون مقدس ڪانه هئي، ان جي شبيهه ڪنهن هڪ هنڌ به نه ڏٺي ويئي آهي، حالانڪ ڍڳو هر هنڌ موجود آهي. هن ڳالهه جو امڪان آهي ته وڻن، جانورن ۽ تناسلي عضون جي پرستش وارا وڌيڪ اڻ گهڙيا مذهب سنڌو واديءَ جي اصلوڪن قديم نسل قومن وٽ موجود هئا ۽ انهن مذهبن جون پاڙون هنن ۾ اهڙيون ته پختيون کُتل ڏسجن ٿيون، جو اسين جنهن به ”ٻاهرينءَ“ قوم کي سنڌو يا هڙاپا واريءَ قوم جي نالي سان شناخت ڪري رهيا آهيون، تنهن جي طرفان انهيءَ لوڪن ۾ آندل عقيدا ۽ رسمون انهن اوائلي مذهبن کي پوريءَ طرح سان اکيڙي نه سگهيا. پوئين نالي وارن لوڪن پنهنجي نئين ماحول ۾ مقامي عقيدن جي قوت کي يقيناً محسوس ڪيوهوندو ۽ انهيءَ احساس اچڻ کان پوءِ انهن عقيدن کي اڌاري طور پنهنجي ڪرڻ جي حد تائين ڪجهه اڳتي قدم کڻڻو پيو هوندن. ”سنڌو زماني“ جي گهڻي حصي ۾ پروهت طبقي کي، جنهن کي اسان جي خيال موجب تمام گهڻو اثر ۽ رسوخ حاصل هو، مقامي پوڄا پاٺ جي مذهبن سان ڪا همدردي نه هئڻ جي باوجود، آخرڪار، انهن جي ڪن فلسفيانه عنصرن کي پنهنجي مذهب ۾ شامل ڪرڻو پيو هوندو، ۽ جيسين ممڪن ٿي سگهيو هوندو، هنن اهڙن عنصرن کي پنهنجي اعليٰ تر تمدن سان ملائي هڪ ڪري ڇڏيو هوندو. سنڌ جي آب و هوا ۾ ڪا اهڙي ڳالهه ضرور آهي، جيڪا عام طور هڪٻئي سان اختلاف رکندڙ مذهبن جي سرحدن جي نشانن کي آهستي آهستي جهڪو ڪيو ڇڏي. جديد دور ۾ گهڻن ئي سنڌي مسلمانن ۽ هندن ۾ صوفياڻي- روحانيت ميلاپ جو ذريعو بنيل هئي. انهيءَ کان به وڌيڪ اچرج جهڙي ڳالهه هيءَ هئي ته جتي به ”دريا پنٿي“ سنڌو درياءَ کي اڏيرو لال جي شڪل ۾ پوڄيندا هئا، اتي مسلمان وري درياءَ جي روح جو خواجه خضر جي نالي سان احترام ڪندا هئا. ڪن ٻين مزارن تي پڻ هندو ۽ مسلمان ٻئي مشترڪ طور ايندا ويندا رهندا هئا ۽ دوستانه رقابت ۽ مقابلي طور انهيءَ ساڳيءَ مزار لاءِ ڪنهن خاص ديوتا يا ڪنهن خاص پير(18) جي جاءِ هئڻ جي دعويٰ ڪئي ويندي هئي.
سنڌو لوڪن جي انتهائي مخصوص ۽ انفرادي نوعيت جي قديم آثارن مهرن وارن ”تعويذن“ جو مٿي ذڪر ڪيو ويو آهي. جن تي ديوتائن، بلائن ۽ جانورن جون شبيهون اُڪريل آهن. انهن مان اڪثر مهرن تي تصويري اکرن ۾ مختصر ڪتبا نقش ٿيل آهن، انهيءَ لکت جو راز اڃا تائين معلوم ٿي نه سگهيو آهي. بظاهر اها لکت تصويري لکت هئڻ سان گڏ آوازي حرفن ۽ شايد توصيفي اکرن جي ٺهيل آهي. ان ۾ ڪجهه قدر مصر جي تصويري تحرير وارو رسمي اسلوب ۽ چٽائي موجود آهي، ۽ ائين پيو نظر اچي ته هن وقت تائين ان جا جيڪي انتهائي قديم نمونا لڌا ويا آهن، تن جي دور کان گهڻو اڳ ۾ هن تحرير پختگي ۽ بلوغت حاصل ڪري ورتي هئي، اهو نتيجو هن حقيقت مان ڪڍي سگهجي ٿو، جو انتهائي قديم ۽ آخري دور وارين مهرن ۾ استعمال ٿيل اکرن جي درميان ڪوبه ڦيرڦار نظر نه ٿو اچي ۽ صاف طرح سان جدا نظر ايندڙ علامتن جو تعداد اٽڪل 150آهي، انهن علامتن جي عدد کان گهڻو گهٽ آهي، جيڪي سُميريا جي اوائلي ”گهراڻي“(19) واري زماني جي لکڻيءَ ۾ استعمال ٿيل آهن. اٺن يا وڌيڪ صدين جي مدت دوران تحرير جي نموني ۾ ڪنهن به قسم جي ردوبدل ۽ واڌ جو نه هئڻ نمايان طور محفوظ يا ساڪت سنڌو تمدن جي ٻين عام حالتن سان پڻ ٺهڪي اچي ٿو. اهي نشان جڏهن ٺڪر جي ٿانون تي خوبصورت چٽن طور ليڪيل نظر اچن ٿا، تڏهن انهن جي ڪابه معنيٰ معلوم نه ٿي ٿئي ۽ جيڪي نشان ٽامي جي برتنن تي اڪريل آهن، سي به اهڙا ئي رسمي آهن، جهڙا مهرن تي نڪتل نشان. اسان کي ٻن ٻولين ۾ لکيل ڪنهن اهڙيءَ تحرير جي دستياب ٿيڻ کان نااميد ٿيڻ نه گهرجي، جيڪا ممڪن آهي ته سُمير ۾ مٽيءَ جي ڪنهن اهڙي تختيءَ تي اڪريل هجي. جنهن تي سنڌو لوڪن جي لکت اتان جي قديم مخروطي اکرن سان گڏ اڪريل هجي، پر جيئن ته سنڌو لوڪن جي هن وقت تائين هٿ آيل ڊگهي ۾ ڊگهي تحرير ۾ ويهن کان به گهٽ علامتون آهن، تنهن ڪري امڪان اهو آهي ته اهڙي خوش قسمتيءَ جي نتيجي ۾ به انهن ماڻهن متعلق اسان جي ڄاڻ ۾ شايد ڪو خاص اضافو نه ٿي سگهي.
بهرحال، انهيءَ وسيلي هن باري ۾ شايد ڪو فيصلو ٿي پوي ته، موجوده وقت ۾ جيڪو هيءُ انومان ڪڍيو پيو وڃي ته اها ٻولي مرڪزي هندستان جي ”مندا“ (Munda) سٿ جي ٻولين سان ملندڙ هئي، سو انومان صحيح آهي يا غلط. ٿي سگهي ٿو ته ان مان اسان کي سنڌو لوڪن جي ڪن ديوتائن يا ماڻهن جا انفرادي نالا معلوم ٿي وڃن، پر اسين اهڙن ذريعن مان انهن ماڻهن ۽ سندن تاريخ بابت ڪا گهڻي معلومات حاصل ٿيڻ جي اميد نه ٿا رکي سگهون. ممڪن آهي ته هنن پنهنجي عبادتگاهن جو حساب ڪتاب رکيو هجي يا بادشاهن جون فهرستون ۽ روزنامچا لکيا هجن، اهو به امڪان آهي ته هنن سُمير ۾ رهندڙ پنهنجن گماشتن ڏانهن واپاري نوعيت جا پيغام موڪليا هجن. اسان کي هن ڳالهه جي اڳيئي پڪ ٿي چڪي آهي ته، مُهر واري ”تعويذ“ تي جيڪا تصويري تحرير آهي، تنهن جو واسطو ان تي اڪريل جانورن سان ڪونهي. هن ڳالهه جو امڪان وڌيڪ آهي ته انهيءَ لکت جو اشارو ڪنهن اهڙي واپاري برادريءَ جي هڪ فرد ڏانهن هجي، جنهن (برادريءَ) اهو خاص جانور پنهنجي مخصوص نـشان طور اختيار ڪيوهو. وري هيئن به ٿي سگهي ٿو ته، اهو جانور انهيءَ ماڻهوءَ جي فطري خصوصيت جي علامت ظاهر ڪندوهجي، جنهن جو نالو مهر تي اڪريل آهي. سڀني چورس مهرن جي پٺئين پاسي ڌاڳي پوئڻ لاءِ سوراخن جو هڪ سڌو ۽ مٿي اڀريل بُونبو به ٺهيل آهي ۽ جيئن ته اهي تمام وڏي تعداد ۾ لڌيون آهن. ان ڪري هي نتيجو ڪڍي سگهجي ٿو ته، سنڌو لوڪن جي وڏي اڪثريت دائمي انهن کي پاڻ وٽ رکندي هوندي. (20)
جديد دور جي سنڌي ڳوٺاڻي جي پنهنجي ڏؤري ۾ تعويذ ٻڌڻ واري رواج کي جيڪو (تعويذ) ڌاتوءَ مان ٺهيل سڌيءَ سنئينءَ شڪل جو هڪ پورو کوکو هوندو آهي ۽ جنهن جي ماپ ذري گهٽ سنڌو لوڪن جي مهر جيتري هوندي آهي ۽ جنهن ۾ عام طرح سان تعويذ ٻڌڻ واري ماڻهوءَ جي مرشد جي لکيل ڪا مقدس تحرير پيل هوندي آهي، وسيع معنيٰ ۾ موئن جي دڙي وارن ۾ موجود انهيءَ عام رواج جو متوازي سمجهي سگهجي ٿو.
سنڌو لوڪن جي پنهنجي علائقي ۾ شهر پناهن کان سواءِ وسايل آبادين جي تعداد مان معلوم ٿئي ٿو ته، اتان جي قديم نسل وارا ماڻهو سندن حڪومت ڏانهن مڪمل طور فرمانبردار ۽ اطاعت پذير هئا. اسين هن ڳالهه جو فيصلو نه ٿا ڪري سگهون ته انهن جي فرمانبرداريءَ جي اها ڪيفيت نئين آيل لوڪن جي تسلطي هٿيارن پنهوهارن جي قوت جي آزمائش ۽ تجربي جي نتيجي ۾ پيدا ٿي يا اها انهن برتر هنرن جي مالڪن لاءِ، جيڪي عام زندگيءَ ۾ نظم، ضبط ۽ خوشحاليءَ جا ضامن هئا، ادب ۽ احترام طور هنن ۾ ازخود پنهنجي ڪمتر حيثيت جي احساس طور پيدا ٿي هئي. اناج جي ڳاهه ڪرڻ لاءِ ٻيلي ۾ رکيل هيٺئين طبقي جي ماڻهن جي رهائش لاءِ سادي قسم جا وڏا وڏا باريڪ، يا بار ڍوئڻ وارن جي رهائش لاءِ جهوپڙين جون ڊگهيون قطارون، سنڌو لوڪن جي زندگيءَ جو هڪ مخصوص انگ هو ۽ اهڙيون ئي جايون هڙاپا ۾ ۽ موئن جي دڙي ۾ به ملن ٿيون. (21)
ڪوٽ ڏيجيءَ ۾ سنڌو لوڪن جي آمد کان اڳ واريءَ زمين جي جنهن سڙيل تهه جي مٿان وري سنڌو لوڪن اچي اڏاوت ڪئي، تنهن مان انهيءَ زماني ۾ هڪ قوم جو ٻيءَ جي هٿان مظلوماڻي انداز ۾ برباد ٿيڻ جو ثبوت ملي رهيو آهي. پر ان جي معنيٰ ٻي صورت ۾ به نڪري سگهي ٿي ۽ يقيناً ان مان ڪي به عام نتيجا ڪڍڻ نه گهرجن. گهٽ ۾ گهٽ هن ڳالهه جو امڪان ضرور آهي ته اوائلي مقامي ماڻهو هٿيارن پنهوارن جي معاملي ۾ ڪافي حد تائين نقصان هيٺ هئا، سنڌو لوڪن وٽ پتل جون ننڍيون تراريون، ڪهاڙيون ۽ خنجر هئا. سندن تيرن ۽ نيزن جا منهن پڻ ساڳئي ڌاتوءَ جا ٺهيل هئا. ڏنڊو شايد دلپسند هٿيار هو. انهن جا مٿا مختلف قسمن جي پٿر توڙي ٽامي مان جدا جدا شڪيلن جا ٺهيل هوندا هئا. هيءَ ڳالهه خاص طور قابل ذڪر آهي ته تيز ڌار وارن هٿيارن ۽ اوزارن جي وڏيءَ اڪثريت وارن هٿيارن جا ڦر، جيڪي هن وقت تائين لڌا ويا آهن، نه ڪن ڳنن تي چاڙهيا ويا آهن ۽ نه انهن ۾ ڳن لڳائڻ لاءِ ڪو پاهو ٺهيل آهي، پر اهي بلڪل چٿيل ۽ سڌا سنوان آهن. انهن کي پٿر جي دور وارن اوزارن وانگر ڪاٺ جي چيريل ٻه- ڇانگي جي وچ ۾ ٻڌو ويندو هو. هنن جي چاقوءَ ۽ نيزن جا ڦر ايڏا ته سنها ڏٺا ويا آهن، جو ماڻهو ائين سمجهي ٿو ته ڳن جي ڪاٺيءَ کي ڊگهو ڪري، ڦر جي نوڪ طرف اڌ کان به وڌيڪ اڳتي پهچايو ويندو هو ته جيئن ان کي ڪم اچڻ مهل سهارو ملي.
ساڳئي سبب ڪري ڪهاڙين جي ڳنن واري ڪاٺيءَ کي پڻ ڪافي گهرائيءَ تائين چير ڏنو ويندو هوندو، جتي ان جون ٻيئي ڦاڪون ڦر کي چهٽي بيهنديون هونديون. پتل جي ٻه- منهين تار کي اڌ کان هيٺ ٿلهو ٺاهيو ويندو هو. پر ائين عام طور نه ڪيو ويندو هو. جيتوڻيڪ موئن جي دڙي جي ڌاتن جي ڪاريگرن نچڻي ڇوڪريءَ جي مشهور مجسمي ٺاهڻ لاءِ ڌاتوءَ کي ڳاري قالب ۾ وجهڻ جو طريقو استعمال ڪيو هوندو، پر ان جي باوجود هنن ڪپڻ وارن اوزارن ٺاهڻ لاءِ اهو يا بند قالب ۾ ڳريل ڌاتو پلٽڻ جو طريقو پوريءَ طرح اختيار ڪيو نه ٿو ڀانئجي. هن ڳالهه ۾ شڪ نه آهي ته هو انهيءَ قسم جي اوزار کان باخبر هئا، ڇاڪاڻ ته ڳن لاءِ پاهي واريءَ ڪهاڙيءَ جو مٽيءَ جو ٺهيل هڪ نمونو موئن جي دڙي جي هيٺيئن سطح مان دستياب ٿيو آهي، پر اتان جي ڌاتو گر پوءِ به ڪهاڙيءَ ۽ ڇيڻيءَ جا سڌي سادي نموني جا ڦر ٺاهيندا رهيا. جن جو اڳيئي بيان ڪيو ويو آهي. جيڪي ايران(22) ۽ ٻين ملڪن ۾ ڌاتوءَ جي اوزارن جي انتهائي اوائلي زماني واريءَ ساخت جي خصوصيت جا حامل هئا. شهر مان لڌل اوزان مان ڳن لاءِ پاهي وارن اوزارن جي فقط هڪ ئي نمونو، جن ۾ هڪ خوبصورت ڪهاڙي ۽ ٻي ڇيڻي آهي. ويجهي زماني سان واسطو رکي ٿو، ۽ هن ڳالهه جو وڏو امڪان آهي ته اهو اوزار گهڻو ڪري سميرين سان مال جي بدلي مال جي ڏي وٺ ڪرڻ جي دوران اتان کان آيل آهي. مٽيءَ جي ڪهاڙيءَ جي جنهن نموني جو مٿي ذڪر ڪيو ويو آهي، سو شايد ميسوپوٽيميا کان آيل ڪنهن اوائلي مسافر يا اتان کان ٿي آيل ڪنهن سنڌو منش جي هدايتن مطابق، سنڌ ۾ رائج ڪرڻ جي ارادي سان ٺاهيو ويو هوندو. ائين پيو معلوم ٿئي ته موئن جي دڙي جي ڌاتوگرن جي جبلتي قدامت پسندي يا سست رفتاري انهيءَ اوزار جي عام اختيار ٿيڻ جي راهه ۾ رڪاوٽ بڻي هوندي.
هن باري ۾ معقول حد تائين اندازو ڪري سگهجي ٿو ته سنڌو لوڪن کي سندن سوين سالن جي حڪومت جي آخر تائين ڪنهن مضبوط ۽ طاقتور دشمن سان جنگ ڪرڻي نه پيئي، پر موئن جي دڙي جي زندگيءَ جي انهيءَ دور ۾ جڏهن شهر جو نظام پوريءَ طرح قائم ٿي چڪو هو، ڪو اهڙو واقعو رونما ٿيو، جنهن جو انهيءَ معاملي تي شايد سڌو اثر پيو هجي. ائين پيو معلوم ٿئي ته شهر جي الهندي واري آباد علائقي تي حڪومت طرفان ڪوٽ ٺهرائڻ لاءِ قبضو ڪيو ويو هو. ان لاءِ گهربل اوچائي حاصل ڪرڻ لاءِ، انهيءَ علائقي جي مٿان مٽيءَ ۽ ڪچين سرن جو ويهه فوٽ اوچو وڏو دڙو ٺاهيو ويو هو. ائين به ظاهر آهي ته انهيءَ هٿرادو دڙي کي چوطرف مضبوط ڪرڻ لاءِ پوءِ پڪين سرن جي ديوار کڙي ڪئي ويئي ۽ ان جي ٻن ڪنڊن تي ساڳئي ئي سامان مان مضبوط برج تعمير ڪيا ويا. انهن مان ڏکڻ- اوڀر وارن برجن جي مٿان، جن جو منهن اصلي شهر طرف هو، مضبوطيءَ سان ٺاهيل مورچا بنايا ويا ۽ انهيءَ هنڌ ٺڪر جي ڳوڙهن جو ڪافي وڏو ذخيرو (23) مليو آهي، جيڪي شايد کانڀاڻين ذريعي دشمن تي اڇلائڻ لاءِ هئا. هي اندازو بجا طور ڪري سگهجي ٿو ته، شروعات ۾ اهڙا وڌيڪ برج ٻاهرئين فصيل جي چوطرف ورڇيل هئا.
سر مارٽيمر وهيلر انهن برجن منجهان سڀني کان قديم برج جي هڪ عجيب و غريب ڳالهه ڏانهن ڌيان ڇڪائي ٿو، اها آهي سر بنديءَ جي ڪم ۾ متوازي بيهاريل ڪاٺ جي شهتيرن جو استعمال، جيڪي وقت گذرڻ سان کاڄي ويا ۽نتيجي ۾ سرن جي ڀتين جو ڪجهه حصو ڊهي پيو، جنهن کي بعد ۾ وري به سرن سان مرمت ڪري ٺيڪ ڪيو ويو. اها غلطي بعد وارن برجن ۾ نه ڪئي ويئي ۽ کوٽائي ڪندڙ هي اندازو ڪري ٿو ته اها غلطي انهن رازن کان ٿي هوندي، جيڪي ڪچين سرن يا مٽيءَ جي ڀتين کي اهڙيءَ طرح پُشتا ڏيڻ تي هريل هوندا ۽ هنن اها ڳالهه محسوس نه ڪئي ته پڪين سرن جي تعميرات لاءِ انهيءَ ڳالهه جي ضرورت نه هوندي آهي. ڪوٽ جي مٿئين ٿلهي تي ٺهيل اناج کي محفوظ رکڻ واري گدام جي ٻاهرئينءَ اوچي ديوار جي اڏاوت ۾، جيڪا عملي طور ڪوٽ جي فصيل جو هڪ حصو هئي، ساڳيءَ طرح ڪاٺ استعمال ڪيو ويو هو. ”ذري گهٽ ائين پيو نظر اچي ته اهو دڙو ۽ ان تي اڏيل عمارتون بعد ۾ ٻاهران آيل ڪنهن نئين حڪومت جو ڪم آهي، جيڪا پڪن سرن جي اڏاوت ڪرڻ بدران ڪچين سرن جي اڏاوت جي روايتن تي هريل هئي،“ (24)
ڪوٽ جي دائري اندر هن وقت تائين جن به عمارتن جي کوٽائي ڪئي ويئي آهي، سي سڀ سرڪاري قسم جون عمارتون آهن. انهن ۾ هڪ وڏو وهنجڻ جو تلاءُ، جنهن جي چوڌاري خانگي حمامن سان ننڍن ڪمرن جو پيچيده ڄار ڦهليل آهي. محل يا پروهتن جو ادارو، عظيم الشان اناج جو گدام ۽ راجھ جي اجتماع جو وڏو ڪمرو (هال) شامل آهن.
سوال آهي ته، ڇا ڪوٽ جي بنياد پوڻ کان اڳ شهر ۾ اهڙن ادارن جو وجود قائم هو؟ ”هيٺئين شهر“ ۾ کوٽيل ڪي وڏيون عمارتون ممڪن آهي ته، مندر هجن، پر اتي سرڪاري عمارتن جو ڪو اهڙو نشان نظر نه ٿو اچي، جيڪي ڪوٽ وارين عمارتن سان مشابهت رکندڙ هجن. شايد ڪنهن اڳئين وقت ۾ انهيءَ قسم جون جايون هجن، جن جي مٿان بعد ۾ مصنوعي دڙو کڙو ڪيو ويو هجي، مثلاً اوائلي زماني جون ڪي اهڙيون سرڪاري جايون هجن، جيڪي بعد ۾ دائمي طور وڌندڙ شهر يا نئين حڪومت جي ضرورتن لاءِ ناڪافي سمجهيون ويون هجن ۽ ان ڪري انهن کي ڊاهي، انهن بدران وڌيڪ شانائتي نموني جون نيون جايون اڏايون ويون هيون، جن جا نشان اسين ڪوٽ جي دائري ۾ ڏسي سگهيا آهيون هن وقت تائين جيڪا به ان سلسلي ۾ اسان کي شهادت ملي چڪي آهي، سا اهو ڏيکاري ٿي ته ڪوٽ جي تعمير سان گڏ يا ان کان پوءِ عام ماڻهن جي مادي زندگيءَ جي طريقي ۾ ڪا نمايان تبديلي ڪانه آئي هئي، ان جي بجاءِ، ائين ٿي سگهي ٿو ته ڪوٽ جي اڏاوت هڪ نئين گهراڻي جي حڪومت جي آغاز جي علامت ظاهر ڪندي هجي يا ان طرح موئن جي دڙي ۽ ٻين ”سنڌو لوڪن“ جي شهرن جي باهمي تعلقات ۾ آيل ڪنهن تبديليءَ جو اهو نتيجو هجي.
هن وقت تائين اهڙيون شهادتون ڪافي مقدار ۾ نه ملي سگهيون آهن، جن جي ذريعي انهن ماڻهن جي مکيه شهرن جي بنياد پوڻ جي وقت جو تعين ڪري سگهجي. جيتوڻيڪ انهن مان ڪن شهرن کي سڃاڻي سگهجي ٿو ته اهي ويجهي زماني جا ٺهيل آهن. هڪ وقت اهو خيال ڪيو ٿي ويو ته هڙاپا موئن جي دڙي کان اڳي جو آهي، پر جڏهن کان وٺي پوئين شهر جي آباديءَ جي آخري ۽ سڀ کان وڌيڪ هيٺانهين تهه جي پوري اونهائي معلوم ڪئي ويئي آهي، حالانڪ انهن تهن جي پوري دريافت ناقابل عمل رهي آهي، تڏهن کان وٺي هيءَ راءِ قائم ٿيڻ لڳي آهي ته ٻنهي شهرن ۾ موئن جي دڙي وارو شهر وڌيڪ آڳاٽو آهي. بهرحال، هن ڳالهه جو امڪان نظر اچي ٿو ته سرڪاري عمارتن واري حصي جي مخصوص تنظيم ۽ رٿابندي، جيڪو هيٺين شهر کان مٿين سطح تي اڏيل هو. شايد هڙاپا(25) ۾ شروع ٿي ۽ موئن جي دڙي ڏانهن درآمد ڪئي ويئي ۽ بعد ۾ اها فقط ڪن ننڍن شهرن لاءِ نموني طور اختيار ڪئي ويئي. اهو اندازو ڪري سگهجي ٿو ته اهڙا شهر شايد ضلعي هيڊ ڪوارٽر هئا، ۽ ٿي سگهي ٿو ته اها رٿابندي عام طرح سان نئين حڪمران طبقي جي پاليسيءَ جي عڪاسي ڪري رهي هئي، جن پنهنجي وقار کي مادي شين جي وسيلي سان وڌائڻ پئي چاهيو. اهائي تنظيم ۽ رٿابندي سنڌو لوڪن جي عظيم ڏاکڻي ”صوبي“ جي ٻن شهرن، ”ڪالي بنگن“ ۽ ”لوٿل“(26) ۾ نظر اچي ٿي، جنهن (صوبي) جو خاڪو گذريل ڏهن سالن جي کوجنائن جي نتيجي ۾ تشڪيل ٿيو آهي. انهيءَ صوبي جي شناخت ۽ سنڌو ”رياست“ تي، ان جي قيام ۽ وجود جي وڏي عرصي تائين، گهڻو ڪري ٻن گادين وارن شهرن (هڙاپا ۽ موئن جي دڙي) مان جيڪي هڪ ٻئي کان چار سؤ ميل(27) پري هئا، حڪومت ڪئي ويندي هئي، ٻنهي گاديءَ وارن شهرن جي وچ ۾ پاڻيءَ رستي سڌو رابطو قائم هو ۽ اسان کي اها حقيقت معلوم آهي ته، سنڌو لوڪ ٻيڙيون ڪم آڻيندا هئا، جن جي بناوت ۽ شڪل صورت انهن کان مختلف نه هئي، جيڪي هن زماني ۾ درياءَ تي هلن ٿيون. ظاهري طور ساڳئي قسم جي رياست لاءِ ٻن دارالحڪومتن رکڻ جو اصلي سبب انهيءَ قوم طرفان آباد ڪيل سنڌو واديءَ جي وڏي ڊيگهه نه، بلڪ انهيءَ واديءَ جي پنجاب جي ميدان ۽ سنڌ جي ميدان ۾ قدرتي تقسيم ۽ انهن جي وچ واري علائقي ۾ ڪنهن هنڌ هڪڙي مرڪزي دارالحڪومت جي قيام لاءِ ناموزونيت هو. اهو درمياني پٽو نه فقط تمام دٻيل ۽ سوڙهو آهي، پر ساڳئي وقت اهو درياهن ۾ ايندڙ خطرناڪ تبديلين ۽ تباهه ڪن سيلابن جي سدائين زد ۾ پڻ رهي ٿو.
اسين هيءُ اندازو بخوبي ڪري سگهون ٿا ته بهاولپور ۽ بيڪانير وارن علائقن ۾ قائم ٿيل شمالي آباديون، روپر ۽ اُکلنا سميت، هڙاپا جون زيردست هيون ۽ جادم جو دڙو ۽ بلوچستان وارين ٻين آبادين سميت سنڌ واريون سڀ آباديون موئن جي دڙي جون زيردست هيون. اسان کي هيءَ حقيقت شايد ڪڏهن به معلوم ٿي نه سگهي ته انهن ٻنهي وڏن شهرن جي وچ ۾ سندن مشترڪه وجود جي دوران سچ پچ ڪهڙا ناتا ۽ واسطا قائم هئا، جيتريقدر اسان جو واسطو سنڌ سان آهي، اسين پوري اعتماد سان دعويٰ ڪري سگهون ٿا ته موئن جي دڙي ۽ ان جي ماتحت شهرن کي خودمختيار حيثيت حاصل هئي.
هن رياست جي ”اقتصاديات“، جيڪڏهن اسين انهيءَ دؤر جي معاشي حالت متعلق اهو لفظ استعمال کڻي ڪريون، بنيادي طور زرعي نوعيت جي هوندي ۽ اها گهڻو ڪري اڳيئي ترقي ڪري پنهنجي گذاري واريءَ سطح کان وڌي انهيءَ منزل تائين پهتي هوندي، جڏهن، زرعي پيداوار پاسي وارين ايراضين جي ڪن اهڙين شين مال بدلي مال جي بنياد تي ڏي وٺ ڪرڻ لاءِ استعمال ٿيندي هوندي، جيڪي سنڌو ماٿريءَ ۾ موجود نه هونديون ۽ جيڪي سنڌو لوڪن جي تمدن واريءَ انهيءَ منزل ۾ اڳي ئي سندن ضرورت جي شين جي حيثيت اختيار ڪري چڪيون هونديون، جتي هو پنهنجي سابق سر زمين ۾ ترقي ڪري پهتا هوندا. کين الهندي واري سڄي جابلو ملڪ جا معدني ذريعا ۽ وسيلا، (مثال طور) لس ٻيلي ۾ ٽامي ۽ شيهي جي ذخيرن جا هنڌ ۽ انهن مخصوص جماعتن جا نالا يقيناً چڱيءَ طرح معلوم هوندا، جيڪي انهن شين ۽ ٻين اهڙين ضرورت وارين شين، مثلاً: چيروليءَ ۽ ميٽ جي واپار ڪرڻ لاءِ خوشيءَ سان تيار هونديون ۽ انهيءَ حالت ۾ هيءُ تصور ڪرڻ به آسان آهي ته اهڙيءَ روانگيءَ ۽ آمدنيءَ جي واپار جي ڏي وٺ ۾، مقدار ۽ مفاصلي جي لحاظ کان، بتدريج واڌارو ايندو رهيو هوندو. ڇاڪاڻ ته ميدانن ۾ وٽن گهڻو ڪجهه موجود هو. جيڪو اهي ٻين کي ڏيئي ٿي سگهيا. مثال طور: اتي عمارتي ڪاٺ گهڻو هو. وري مختلف قسمن جا کنؤر ۽ مصالحا، تيل، رنگ ۽ انهن سڀني کان وڌيڪ ويڳر جون شيون ۽ اناج وٽن جام هئا، وٽن لوڻ به هو ۽ حيواني پيداوار ۾ عاج، ڪوڏ ۽ سنڱ به هئا. تنهن کان سواءِ وٽن مختلف قسمن جا زراعتي ريشا پڻ جام هئا ۽ انهن ۾ خاص طرح ڪپهه سڀ کان وڌيڪ اهم هئي.
”سنڌو“ سلطنت ۾ ڪپهه جيڪو ڪردار ادا ڪيو، تنهن بابت اڃا تائين ڪو قطعي فيصلو ٿي نه سگهيو آهي. اسان کي اها پڪ هئڻ گهرجي ته انهيءَ شيءِ جو وڏي پيماني تي گهريلو استعمال ٿيندو هو. موئن جي دڙي مان گهڻي تعداد ۾ لڌل چڪراوان (چڪرا) انهيءَ قسم جا آهن، جيڪي ڊاڪٽر مئڪي جي چوڻ مطابق، صاف ظاهر ڪن ٿا ته اهي فقط ڪپهه جي ڌاڳي وٽڻ لاءِ استعمال ٿي پئي سگهيا ۽ خوشقسمتيءَ سان انهيءَ شيءِ جو هڪ اڻيل ٽڪرو اتي لڌو به آهي، جنهن ۾ هيرن جواهرن جو خاصو تعداد ويڙهيل هو. ان کان علاوه، نيم مجسمن ۽ پتيلن جي جسمن تي جيڪي چٽن وارا چوغا نڪتل نظر اچن ٿا، تن مان اهو اندازو ٿئي ٿو ته اهي ڪنهن سنهي ۽ هلڪي ڪپڙي جا ٺهيل هوندا. هن باري ۾ ڪو ثبوت نه ملي سگهيو آهي ته ”سنڌو“ ايراضيءَ کان ٻاهر، ايندڙ ڪيترين ئي صدين تائين، ڪپهه جو ڪو استعمال ڪيو ويندو هو يا اهو ٻوٽو اتي ٻاهر ئي پوکيو به ويندو هو. انهيءَ ٻوٽي جي سنڌو لوڪن طرفان ٿيندڙ پوک جي حقيقت مان ڪجهه اهم نتيجا نڪرن ٿا. (28)
هن ڪتاب جي پهرئين جلد ۾ هيءَ ڳالهه سمجهائي وئي هئي ته هيٺينءَ ”سنڌو“ واديءَ ۾ خريف واري فصل جي پوک، جنهن ۾ ڪپهه پڻ هڪ جنس هئي، ربيع جي فصل جي ڀيٽ ۾ (جنهن مان ماڻهن جي خوراڪ جو وڏو مقدار حاصل ٿيندو هو)، ڇو ته گهڻي ڀاڱي وڌيڪ محنت ۽ مشقت جي ضرورت پوندي هئي. هن باري ۾ اڃا تائين ڪوبه اهڙو ثبوت نه مليو آهي ته، سنڌو لوڪن طرفان استعمال ٿيندڙ گُڏ ڪرڻ جي کرپي ڪاٺيءَ کان علاوه ڪنهن ٻيءَ شيءِ جي ٺهيل هئي، ڇاڪاڻ ته اهڙي قسم جو اوزار فقط اهڙي کيت ۾ اثرائتي نموني ۾ هلائي سگهبو هوندو، جيڪو اڳيئي آلو ٿي، نرم بنجي چڪو هوندو. سنڌ ۾ ڪيل جديد تجربا ٻڌائين ٿا ته پوک ڪرڻ جا ٻيا طريقا ۽ رستا، جهڙوڪ هر ڏيڻ (جيڪڏهن انهن ماڻهن کي هر جي استعمال ڪرڻ جي ڄاڻ هئي)(29) ۽ کرپيءَ سان گُڏ ڪڍڻ پڻ، ريجيل زمين ۾ ئي اختيار ٿي سگهيا ٿي. فقط ان هڪ ڳالهه ئي ان زماني جي سنڌو درياءَ جي سيلابي ميدان ۾ خريف واري فصل جي پوک کي ڪن خاص هنڌن لاءِ انتهائي مخصوص نوعيت جي مهم جي صورت ڏيئي ٿي ڇڏي. فقط ڪن اهڙن زمين جي ٽڪرن ۾، جيڪي دريائي پاڻيءَ جي وهڪرن ۽ سيلابي ڇنڊڻين جي لحاظ کان خاص طور موافق هنڌن تي بيٺل هوندا، اهڙن فصلن جي ڪاشت مفيد ۽ ڦلدائڪ ثابت ٿي سگهندي هوندي. هنن جي انهن تقريباً ”ٻاراڻن“ اوزارن سان ٻنين ٻارن کي حد کان زياده پاڻيءَ ۾ ٻڏڻ کان محفوظ رکڻ ۽ آبپاشيءَ تي ضابطي رکڻ لاءِ بندن ٻڌڻ جو ڪم فقط ان صورت ۾ اثرائتو ثابت ٿي سگهيو ٿي، جتي اهو سڄو ڪم تمام ننڍي پيماني تي ٿيندڙ هجي ها. وري خريف واري فصل ۾ ڪپهه اهڙي جنس آهي، جيڪا پچڻ ۾ ٻين سڀني جنسن کان وڌيڪ وقت وٺي ٿي.
ان ڳالهه سان هن حقيقت جي وضاحت به ٿئي ٿي ته سنڌ ۾ سن 1900ع کان اڳي، جڏهن آبپاشي فقط سيلابي واهن ۽ نارن جي پاڻيءَ جي مدد سان ڪئي ويندي هئي. تڏهن ڪپهه تمام ٿوري پيماني تي پوکي ويندي هئي ۽ ان ۾ به ڪا حقيقي ڪاميابي ڪانه ٿيندي هئي. اهو ته فقط سدا وهندڙ جمڙائو واهه جي کلڻ جو نتيجو هو، جو ويهين صديءَ جي سنڌ ۾ انهيءَ فصل اهميت حاصل ڪئي. سدا وهندڙ واهن ذريعي آبپاشي مارچ جهڙي آڳاٽي مهيني ۾ ٻج ڇٽڻ کي ممڪن بنائي ٿي، ته جيئن ڪپهه جو آخري چونڊو سياري جي پارن کان اڳ ۾ ئي ختم ٿي سگهي. پر جن هنڌن تي پوک جو دارومدار درياءَ جي موسمي چاڙهه تي رهي ٿو، اتي ٻج ڇٽڻ جو ڪم عام طور تي جون يا سوير کان سوير مئي کان اڳ ۾ شروع ٿي نٿو سگهي ۽ هن ڳالهه جو امڪان رهي ٿو ته فصل جي(30) چونڊي لاءِ پچي راس ٿيڻ کان اڳي ئي ان کي ڪو نقصان پهچي وڃي. هڪ پاسي جتي درياءَ جي ڪپر وارن ڪچي جي علائقن ۾ سالياني اٿل جو پهريون ئي پاڻي پهچي وڃي ٿو، اتي انهن ايراضين کي بعد ۾ وڌيل پاڻيءَ جي نقصانڪار اثرن کان بچائڻ نهايت ڏکيو ڪم ٿي پوي ٿو. پوءِ جيڪڏهن اسين اهو اندازو لڳايون ته سنڌو لوڪ سنڌ ۾ وڏي پيماني تي ڪپهه پوکڻ ۾ ڪامياب ٿيا هئا، ته ان صورت ۾ اسان کي هيءَ ڳالهه به تسليم ڪرڻي پوندي ته انهيءَ زماني ۾ هن علائقي جي آب و هوا اسان جي پنهنجي زماني جا آب هوا جي ڀيٽ ۾ وونئڻ جي ٻوٽي جي اوسر لاءِ وڏيڪ موافق هئي.
پهرئين جلد ۾ هن شهادت ڏانهن ڌيان ڇڪايو ويو هو، ته ڏکڻ اولهه واريون چوماسي جون هوائون موجوده دور جي مقابلي ۾ ان وقت (ٿر جي ريگستان ۾) وڌيڪ زورائتيون لڳنديون هيون ۽ هيءَ ڳالهه سمجهائي ويئي هئي ته جيڪڏهن اها ڳالهه تسليم ڪجي ته هڙاپائي دور ۾ اهي حالتون موجود هيون، ته پوءِ اسان کي هيءَ ڳالهه به تسليم ڪرڻي پوندي ته انهيءَ علائقي جي گهٽ ۾ گهٽ ڪجهه حصي(31) مٿان جديد دور جي ڀيٽ ۾ برسات وڌيڪ مقدار ۾، باقاعدگيءَ سان پوندي هوندي. جيڪڏهن ائين هو، ته سنڌو واديءَ ۾ ڪپهه جي فصلن جي پوکجڻ ۽ اسرڻ جي راهه ۾ هائل دشوارين جو، جن جو ذڪر ڪيو ويو آهي، اثر تمام گهڻي قدر گهٽ هجي ها، حالانڪ پوک لاءِ ڪم ايندڙ اوزارن ۾ ڪا گهڻي خوبي ۽ خصلت ڪانه هئي.
بهرحال هڪ ٻيو امڪان پڻ آهي، جيڪو اسان جي غور لائق آهي، جنهن ۾ آب و هوا جي مختلف حالات بابت ڪي اندازا ۽ انومان شامل ناهن. اهو امڪان هي آهي ته سنڌو لوڪ ڪپهه جي پوک جو وڏو حصو پنهنجي سلطنت جي ڏاکڻين صوبي (هاڻوڪي گجرات) جي ڪاريءَ مٽيءَ واريءَ زمين تي ڪندا هئا. جتي جديد زماني ۾ به يعني گهٽ ۾ گهٽ گذريل صديءَ ۾ پڻ اها جنس فقط چوماسي جي برساتن تي وسيع علائقن ۾ ڪاميابيءَ سان پوکي ويئي آهي.
جيڪڏهن سوٽي ڌاڳي ۽ سوٽي ڪپڙي جي ڏيساورن ڏانهن روانگي ”سنڌو“ لوڪن جي اقتصاديات جو هڪ اهم جز هو، ته پوءِ ماڻهو هيءُ به اندازو ڪري سگهي ٿو ته اهو ڏورانهون ڏاکڻون علائقو انهيءَ ريشي جي پيداوار تي هڪ هٽيءَ واري ضابطي حاصل ڪرڻ جي مکيه مقصد لاءِ سندن حڪمرانيءَ هيٺ آندو ويو هو. پر اڄ ڏينهن تائين اسان کي هن معاملي ۾ ڪابه پڪي ثابتي نه ملي آهي. ته سنڌو لوڪ ڪنهن به صورت ۾ ڪپهه جو روانگي واپار ڪندا هئا ۽ نه وري اهڙن ملڪن ۾ ڪپهه جي ڪپڙي جي استعمال جي رواج جو ثبوت مليو آهي، جن سان انهن جا تجارتي تعلقات قائم هئا. حقيقت هيءَ آهي ته اسان کي معلوم ٿي چڪو آهي ته، سُمر ۾ ”ار“ جي ٽئين، گهراڻي جي تحت، سال 2100 کان 2000 قبل مسيح تائين، جتي اوني ڪپڙن جو عام ۽ وڏي پيماني تي رواج هو، اتي گهٽ ۾ گهٽ ٻن زرعي ريشن مان پڻ ڪپڙو اڻجي رهيو هو، جيڪي ريشا ڪاشتڪارن طرفان انهيءَ ملڪ ۾ پوکيا ويندا هئا. انهن مان هڪ ريشو سِڻي معلوم ٿئي ٿو، جنهن مان انتهائي نفيس قسم جو ڪپڙو ٺاهيو ويندو هو. ٻئي وڌيڪ عام قسم جي ريشي (جيڪو بظاهر سڻيءَ جو ڪونه هو) مان گهڻو ڪري مڇيءَ مارڻ لاءِ رسا، يا ڄار ٺاهڻ کان علاوه هڪ اهڙو ڌاڳو به ٺاهيو ويندو هو، جيڪو ڪپڙي جي ڪن مخصوص قسمن ۾ پيٽي طور ڪم آندو ويندو هو ۽ وڌيڪ عاميانه ڪپڙو سڄو انهيءَ ڌاڳي مان ٺاهيو ويندو هو. ”ار“ وارو اهو دور، گجرات مٿان سنڌو لوڪن جي حڪمرانيءَ جي وڌيڪ آڳاٽي دور سان بظاهر ٺهڪي اچي ٿو. انهيءَ باري ۾ راءِ ڏيڻ تي دل هِرکي ٿي ته ”سُمر“ وارن جو اهو عام فائدي وارو سُٽ، جيڪو ”گُو“ (gu) جي نالي سان سڏبو هو، سو انهي ڪپهه جو ڌاڳو هو، جيڪا هڪ وقفي کان پوءِ جنهن جي دوران ۾ ان کي ”سنڌو“ ملڪ کان درآمد ڪيو ويو هو، ميسوپوٽيميا ۾ پوکي ويئي هئي، ۽ پوءِ انهيءَ سرزمين جي وطني ٻوٽي جي شڪل اختيار ڪري ويئي هئي. پر در حقيقت، اسيريا ۾ ڪپهه کي هڪ ٻيو نالو ڏنو ويو هو، جڏهن اُها اٽڪل تيرهن سؤ سال پوءِ بظاهر پهرين ڀيرو سيناچريب (Sennacharib) طرفان انهيءَ ملڪ ۾ متعارف ڪرائي ويئي. وري، اسان کي ٽئين گهراڻي وارن جي ‘اُر’ تحريرن مان معلوم ٿي چڪو آهي ته اهي ماڻهو سنڌو ۽ آسپاس وارن ملڪن کان دراصل ڪهڙيون ڪهڙيون شيون درآمد ڪندا هئا (بشرطيڪه انهن شين کي اسين سندن سُمرين نالن سان پوريءَ طرح سڃاڻي سگهيا هجون)، ۽ حيرت جي ڳالهه آهي ته انهن شين مان ڪپهه هڪ جنس ناهي، جن جو انهن تحريرن ۾ ذڪر ڪيل آهي. (32)
سُمر ۽ سنڌو سلطنت جي اوج واري دور ۾ هليل سڌي واپار ي تفصيلن تي غور ايندڙ باب ۾ ڪيو ويندو، پر هِتي اسين انهن ڳالهين جي جاچنا ڪنداسون، جيڪي وڌيڪ آڳاٽي دور جي متعلق ٻنهي ملڪن ۾ ظاهر ٿيون آهن. پروفيسر گارڊن چائيلڊ ٻڌائي ٿو ته سميريا جي آڳاٽي گهراڻي واري زماني ۾، جيڪو سن 2850 ق.م ۽ 2380 ق.م جي درمياني پنج سؤ سالن جي وچ وارو ليکيو وڃي ٿو، انهيءَ ملڪ جو واپار ڪيڏي نه وسيع پيماني تي هلندو هو. مثال طور کوٽائين مان انهن جي طرفان سچن موتين جي تمام گهڻي استعمال جون ثابتيون مليون آهن، جيڪي هنن کي جيهون درياهه (Oxus) واري علائقي مان ئي حاصل ٿيندا هوندا. هاڻي اِها شيءِ ساڳئي وقت تي سنڌو وارن شهرن ۽ مصر، ٻنهي هنڌن تي به ڪم آندي ويندي هئي. تنهنڪري، گارڊن چائيلڊ چوي ٿو، ”سال 2500 قبل مسيح ڌاري اسان کي دجله کان وٺي سنڌوءَ ۽ جيهون تائين، ۽ فرات جي الهندي ۾ ويندي نيل(33) درياءَ تائين ڦهليل واپار جي هڪ وڏي سرشتي جو حقيقي بوتو ملي چڪو آهي.“ ساڳيءَ طرح موئن جي دڙي ۾ هڪٻئي جي پٺيان آيل کوٽائي ڪندڙن اتان لڌل ڌاتن، ٻين غير مقامي شين نيم-قيمتي پٿرن جي اصلوڪن ملڪن معلوم ڪرڻ لاءِ وڏي جاکوڙ پئي ڪئي آهي، ان مان واپاري تعلقات جو جيڪو نقشو اُڀري نڪتو آهي. سو محض پنهنجي وسعت جي لحاظ کان حيرت انگيز آهي. موئن جي دڙي کان قطب نما جي مکيه رخن کان نهارڻ سان نظر ايندو ته ماڻهن کي سچن موتين حاصل ڪرڻ لاءِ اُتر طرف بدخشان تائين ۽ زمردن لاءِ شايد ترڪستان ۾ وڃڻو پوندو هوندو. ڪشمير مان کين ديودار جو ڪاٺ ۽ ڪي ٻيون شيون ملنديون هونديون، اوڀر طرف، کين شيهو اجمير جي ويجهڙائيءَ ۾ ملندو هوندو، ۽ راجستان مان عام طرح کين ٽامو ۽ گهٽ درجي وارن قيمتي پٿرن جا مختلف قسم دستياب ٿيندا هوندا. ڏکڻ طرف، سپين ۽ نادن جا ٽڪرا ۽ موتي ڪاٺياواڙ ۾ ملي پئي سگهيا، پر زمرد لاءِ دکن تائين وڃڻ ضروري هو ۽ اڃا به وڌيڪ ناياب پٿرن لاءِ نيلگري ٽڪرين تائين وڃڻو پوندو هو، جيتوڻيڪ اهو پٿر ڪشمير مان پڻ دستياب ٿي سگهندو هون. آخر ۾ الهندي طرف ٽامي، چيروليءَ ۽ سنگمرمر جهڙي پٿر ۽ سنگ جراحت لاءِ بلوچستان وڃڻ ضروري هو. جو اهي سڀ شيون اتي موجود هيون، سون، چاندي، قلعي ۽ فيروزن لاءِ ايران ۽ هيرن(34) لاءِ ايراني نار جي ٻيٽن ڏانهن وڃڻو پوندو هونَ. انهن انتهائي قيمتي شين جي جواب ۾ سنڌ مان ڪهڙيون شيون ڏيساور موڪليون وينديون هيون؟ ٿي سگهي ٿو ته سنڌو ملڪ جي سُٽ ۾ سوٽي ڪپڙي لاءِ اُڀرندي ۽ ڏکڻ وارن ملڪن ۾ تمام گهڻي ۽ فوري کپت جون واپاري منڊيون موجود هيون توڙي کڻي سُمر ۾ انهيءَ شيءِ جي گهرج نه به هئي، جتان کان وري نفيس ڪپڙن جي اناطوليه ڏانهن برآمد ٿيندي هئي. جيڪي بظاهر سميريا جي پيداوار هئا. اهو سڄو واپار انهن جي ”ٽئين گهراڻي“ جي بادشاهيءَ کان پوءِ آيل دؤر ۾، ڌاتن جي بدلي ۾ هلندڙ هو، جنهن جو آغاز شايد گهڻو(35) آڳاٽو ٿي چڪو هو.
هڪ ڳالهه يقيني نظرا چي ٿي ته سنڌو لوڪن جي سلطنت اُنهيءَ دؤر جي قديم دنيا ۾ ٻين سڀني سلطنتن جي ڀيٽ ۾ وڌيڪ وسيع هئي. سنڌو ترائي ۽ ان سان لاڳو اُتر اوڀر وارن ميدانن جي پکيڙ، جتي انهن ماڻهن جي آبادين ۽ شهرن کي سڀ کان پهرين سڃاتو ويو، ڊيگهه ۾ گهٽ ۾ گهٽ ست سؤ ميل، ۽ ويڪر ۾ هڪ سؤ يا هڪ سؤ پنجاهه ميل آهي. البت اسان کي اهو معلوم ناهي ته هنن سنڌو لوڪن يا ”هڙاپا لوڪن“ کي سندن آباديون ايڏي علائقي ۾ ڦهلائڻ ۾ ڪيترو زمانو لڳو. پر اها ايراضي ذري گهٽ اوتري وڏي آهي، جيتري بعد واري اسيريا سميت، سمر ۽ اڪاد جي گڏيل ايراضي آهي ۽ ”مينس“ جي اترئين ۽ ڏاکڻين مصر جي گڏيل ايراضيءَ کان وڌيڪ وڏي آهي. ان جو سبب سندن گذار جي موجود ذريعن تي وڌندڙ آدمشماريءَ جو دٻاءُ نه هوندو، جنهن انهن کي پنهنجي آباديءَ کي ماپائڻ لاءِ ايڏي وڏي ايراضيءَ تي قبضي ڪرڻ لاءِ آماده ڪيو هوندو.
اسين هن سلسلي ۾ هي اندازو بخوبي لڳائي سگهون ٿا ته سندن سرزمين ۾، سندن مقابلي ۾ ان طويل دور ۾ سندن اهڙا ڪي رقيب ڪين آيا، جن ۾ هنن جي حڪمراني ڪرڻ جي حق کي للڪارڻ جي قوت هجي، ۽ اها صورتحال ميسوپوٽيميا جي حالت کان بلڪل مختلف هئي، جتي هڪ ٻئي سان وڙهندڙ ۽ جنگيون جوٽيندڙ شهري رياستون ۽ طاقتور وحشي پاڙيسري هر وقت موجود هئا. ڇا هي سنڌو لوڪ اهڙا اڻ- ڍاپندڙ سامراجي هئا؟ يا ائين هو، جو انهن ۾ هڪٻئي سان مقابلي ڪندڙ ۽ اهڙا نت نوان پيدا ٿيندڙ گهراڻا هئا، جيڪي پنهنجي حڪمرانيءَ جي خواهش کي انفرادي طور پوري ڪرڻ لاءِ هڪٻئي کان جدا ٿيندا ٿي رهيا ۽ دور هئڻ جي باوجود پاڻ وٽ پنهنجي عام تمدن جون اصلوڪيون صفتون ۽ خوبيون ساڳيءَ حالت ۾ برقرار رکندا. انهيءَ سلطنت جي ڏکڻ ۾ ڪاٺياواڙ ۽ گجرات جي طرف ڏانهن عظيم توسيع، انهيءَ دؤر ۾ ٿيل معلوم ٿئي ٿي، جڏهن موئن جو دڙو، سنڌ ۽ پنجاب جي ميدانن ۾ قائم ٿيل ٻيون آباديون اڃا تائين خوب وسندڙ هيون. جيڪڏهن هڙاپا وارن يا سنڌو لوڪن کي گهر- هاڪڙا علائقي ۾ نه، ته سنڌو واديءَ جي سرزمين ۾ حيرت انگيز طور انتهائي ٿوري تعداد ۾ تصور ڪيو وڃي ته پوءِ اسان انهن جي انهيءَ نموني سان سوين ميلن جي مفاصلي تي ڏکڻ ۾ واقع ملڪن ۾ پهچڻ ۽ وڌيڪ آبادين جي وسائڻ کي ڇا سمجهون؟
هن وقت ان جي سبب متعلق صرف اندازو ئي لڳائي سگهجي ٿو، پر ان لاءِ هيءَ سمجهاڻي به اهڙي ئي معتبر ٿي سگهي ٿي، جهڙي ڪا ٻي، ته هنن کي سندن هن خواهش کي اڳتي وڌڻ لاءِ آماده ڪيو هوندو ته کين سنڌو ماٿريءَ ۾ موجود قدرتي شين جي وسيلن کان مختلف ۽ وڌيڪ قسمن جي شين جو قبضو ملي ۽ ان سان گڏ انهيءَ قبضي کان اڳي ئي وڌندڙ ۽ ويجهندڙ سامونڊي واپار جا مرڪز هوندا هئا.
سنڌو لوڪن ڏکڻ ميسوپوٽيميا ۾ واقع اُر جي ماڻهن جي درميان واپاري تعلقات جي موجودگيءَ جي حقيقي صورت ۾ انتهائي اوائلي شهادت، ’اُر‘ جي شهري- رياست وارن آڳاٽن بادشاهن جي شاهي قبرستان مان، جيڪي 2700 سال ق. م کان به اڳي اتي حڪومت ڪندا هئا، هڪ اهڙي مڻڪي جي دستيابيءَ جي صورت ۾ ملي آهي، جيڪو مخصوص ”سنڌو“ ساخت جو آهي.(36) انهيءَ مان هروڀرو سنئين سڌي تعلق هئڻ جو ثبوت نه ٿو ملي، پر هيءَ ڳالهه ثابت ٿئي ٿي ته، ”سنڌو“ لوڪ (جيڪي انهيءَ زماني تائين شايد سنڌو نديءَ جي ميدان ۾ اڃا آباد نه ٿيا هئا؟) ۽ سمير يا جا ماڻهو انهيءَ وقت هڪ ٽينءَ قوم سان واپار ڪري رهيا هئا.
پروفيسر پگٽ جو رايو آهي ته، سنڌو لوڪن جو سُمر وارن سان واپار ڏکڻ بلوچستان ۾ واقع ”ڪُلي“ لوڪن سان ناتن هئڻ جي ڪري وڌيو، جن جا سمر وارن سان قديم گهراڻن واري دور ۾ پنهنجا سڌا تعلقات قائم ٿيل هئا. ڪلي تمدن جي هڪ مخصوص پيداوار مقامي پٿر مان ٽڪي ٺاهيل هڪ اهڙو ٿانءُ هو، جنهن جي ظاهري شڪل ٽوڪريءَ جي اڻت سان مشابهه هوندي هئي. اهڙا برتن يا ساڳئي قسم جون صندوقون، سوسا، ”اُر“ ميسوپوٽيميا جي ڪن ٻين هنڌن مان مليون آهن ۽ موئن جي دڙي جي مٿانهين توڙي هيٺانهين سطحن مان پڻ دستياب ٿيون آهن، جنهن مان انهن ٻنهي ملڪن جي درميان انهيءَ خاص چيز(37) جي واپار جي ساخت جون ميسوپوٽيميا ۾ سڃاتل گهڻيون ئي شيون- چٽن واريون مهرون، مخصوص قسم جي جڙاءَ واريون شيون، ٿوهي واري ڍڳي جون رسمي طور ڪونر جي اڳيان بيٺل شبيهون- ديالا نديءَ جي واديءَ وارن ميدانن ۾ قائم ٿيل آبادين مان لڌيون ويون آهن، جيڪا(38) سمر جي اتر ۾، آڪاد جي بادشاهيءَ ۾ دجله جي هڪ شاخ هئي، هن مان اهو انومان نڪري ٿو ته، ”سنڌو“ واپار جو چڱو خاصو حصو زميني رستي سان ٿيندڙ هو، جنهن ۾ شايد اتر- الهندي ايران جا شهر، حصار ۽ سيالڪ، پڻ اچي ٿي ويا، جن هنڌن تي سنڌو لوڪن جي نمونن جي ٺهيل شين جا ڪيترائي قديم آثار دستياب ٿيا آهن. هڪ مخصوص شڪل واريون پتل جون ميخون، جيڪي ايران جي انهن ”وحشي“ قومن جي هڪ خاص ڪاريگريءَ جون شيون آهن، جيڪي موئن جي دڙي ۽ چانهو دڙي مان لڌيون ويون آهن، سي اتان جي انهن ٿورين ٺاهيل شين ۾ شامل آهن، جن لاءِ اسان کي معلوم آهي ته، ”سنڌو“ لوڪ(39) انهن کي ڏيساور کان درآمد ڪندا هئا. ترڪستان جي شهر انائو مان مٽيءَ جي ٺهيل گاڏيءَ جو هڪ نمونو لڌو ويو آهي، جيڪو هڙاپا ۽ چانهو دڙي وارين گاڏين جو هوبهو نمونو هو، جيڪا ڳالهه انهن جي قريبي تعلقات ڏانهن اشارو ڪري ٿي. هيءَ ڳالهه اهميت جي ٿي سگهي ٿي ته انائو مان مليل ٽامي جي شين ۽ موئن جي دڙي مان لڌل ڪن ٽامي وارين شين جي تجزيي مان ظاهر ٿيو ته ٻنهي حالتن ۾ ڌاتوءَ ۾ مليل سينکئي جو فيصد حصو ساڳيو ئي هو. (40)
ائين پيو معلوم ٿئي ته سنڌو لوڪن پنهنجي گهڻين ئي پسگردائيءَ وارين آبادين کي مال جي ڏي وٺ ڪرڻ لاءِ سهولت وارن مرڪزن طور منتخب ڪيو هو، خواهه انهن ۾ ڪهڙي به مال جي ڏي وٺ عمل ۾ ايندي هئي. امڪان آهي ته علي مراد الهندي طرف کيرٿر جبلن جي قطار مٿان ويندڙ مکيه شاهراهه تي هڪ قلع بند ڪاروانسراءَ هو. ڪوٽلا نِهنگ خان (روپار)، لورالائي ۾ دبر ڪوٽ، جهالاوان ۾ ميهي ۽ مڪران ۾ ستڪاگين دوڙ، سڀئي بظاهر انهن شاهراهن جي اهڙن مرڪزي نقطن تي بيٺل آهن، جن تان واپار هلندڙ هو. هن باري ۾ ڪو شڪ ئي ڪونهي ته ”سنڌو“(41) واري زماني ۾ ستڪاگين دوڙ تائين سمنڊ رستي پهچي سگهبو هو. ٿي سگهي ٿو ته اهو شهر سمر ۽ ڪليءَ جي درميان واپار هلائڻ لاءِ بندر طور ئي وجود ۾ آيو هجي، پر ان جون پيچيده قلع بنديون سنڌو لوڪن جهڙيون آهن. ۽ اها تبديلي شايد انهيءَ دور جي نشاندهي ڪري ٿي، جڏهن اها جاءِ موئن جي دڙي ۽ ’اُر‘ جي درميان زمين کان ويندڙ تجارتي شاهراهه جي درجي کان ڦري، سامونڊي واپار جي شاهراهه جي حيثيت اختيار ڪري رهي هئي، جو ان تي انهيءَ تبديليءَ جي دوران قبضو ڪيو ويو.*

[b]نوٽ/ حوالا
[/b]
(1) موئن جي دڙي مان معلوم ٿئي ٿو ته، سنڌو ”سلطنت“ جا ٻه گاديءَ وارا شهر هئا، جن مان ٻيو هڙاپا هو، پر هن ڪتاب جو بنيادي طور واسطو سنڌوءَ جي هيٺئين حصي واري صوبي سان آهي، جنهن تي موئن جي دڙي مان حڪومت ڪئي ويندي هئي.
(1-الف) آمريءَ لاءِ. حوالو جي-ايم- مئسل ”فرئليس ڊي آمري“، پئرس، 1964ع.
(2) حوالو، هن سلسلي جو پهريون ڪتاب (سنڌ، هڪ عام واقفيت) صفحا، 97-98، نوٽ، 72- اي.
(3) ڊاڪٽر اي. مئڪي، ”آڳاٽيون سنڌو تهذيبون“ ليوزئڪ ائنڊ ڪمپني، ٻيو ڇاپو (1948ع) صفحا. 122، 149، 155.
(4) سر مارٽيمر وهيلر، ”سنڌو ماٿريءَ ۽ ان جي پريان جون تهذيبون“، ٿامس ائنڊ هنڊسن، (1966ع) ص-70.
(5) سر ڪلاڊ انگليس، ”دريائن ۽ واهن جي هلت ۽ ضابطو“ (پونا 1949ع) ص-172.
(6) ايڇ. ٽي. لئمبرڪ، ”سر چارلس نيپئر ائنڊ سنڌ“، آڪسفورڊ يونيورسٽي پريس. (1952ع)، صفحا. 316-318.
(7) گذريل ڪجهه سالن کان هيءُ خيال ڪيو پيو وڃي ته سنڌو نديءَ کي، جي هاڻي چڱيءَ طرح سان قبضي ۾ ڪيو ويو آهي، ته آئينده لاءِ فقط ان جي پاڻيءَ جي ورڇ جي سلسلي ۾ پيدا ٿيندڙ ذيلي مسئلن کي منهن ڏيڻ لاءِ دائمي طور نظرداري رکڻ جي ضرورت آهي ۽ اهو خيال سنڌ ۾ ملازمت ڪندڙ فني عملي جو پڻ آهي. ان هوندي به انهيءَ خيال کي سنڌو نديءَ تي مستند عالم، سر ڪلاڊ انگلس، جي رڪارڊ ڪيل قطعي چتاءَ جي روشنيءَ ۾ خطرناڪ حد تائين خوش فهمي ۽ دلجمعي سمجهڻ گهرجي، (بحواله ”دريائن ۽ واهن جي چال ۽ ضابطو“ صفحه (204 کان 207).
(8) سنڌو نديءَ جي چال متعلق سان جي جمع ٿيل ڄاڻ جي روشنيءَ ۾ اسين هن اندزي ڪرڻ ۾ حق بجانب ٿينداسون ته نديءَ ويجهڙائيءَ ۾ ئي پنهنجو اهو وهڪرو قائم ڪيو هو، جڏهن ان جي آسپاس ۾ اهو شهر وسايو ويو هو.
(9) انهيءَ علائقي جو سر ٽي. ايڇ. هولڊچ طرفان سندس ڪتاب ”دي انڊين بارڊر لئنڊ“، ميٿيون (1901ع)، ص، 9-107 ۾ تمام سٺي نموني ۾ بيان ڪيو ويو آهي. جي. پي. ٽيٽ ”دي فرنٽيئرس آف بلوچستان“، ودربي، لنڊن، 1909ع، ص. 112-118، ايڇ. ڊبليو. بيليو. ”فرام دي انڊس ٽو دي ٽائيگرس“، ٽروبنر، لنڊن، 1874ع، ص. 241-، 7-245.
(10) وي. گارڊن چائلڊ ”نيو لائيٽ آن دي موسٽ اينشنٽ ايسٽ“، روٽليج ائنڊ ڪيگان پل، چوٿون ڇاپو (1958ع)، باب 7 ”دي اربن ريووليوشن ان ميسوپوٽيميا“، خاص طرح ص. 29-128.
(11) اي. مئڪي، ص. 31 جي سامهون.
(12) شايد اها نوجوان عورت، جنهن جي کوپڙي چنهو دڙي مان ملي هئي، ساڳئي قسم جي نسل سان واسطو رکندڙ هئي. اي. مئڪي ص. 45-153 تائين.
(13) پي. بي. شيليءَ جو نظم ”او زيمانڊياس“.
(14) سر ايم. وهيلر، ص. 25.
(15) اي. مئڪي، ص 67، تصوير XVI شڪليون 4. اي، 4. بي، تصوي نمبر:XVII شڪل 5، ايس. پگٽ ”پري- هسٽارڪ انڊيا“ پينگئن جو چاپيل ڪتاب، (1950ع) ص. 183، تصوير 22، نمبر 6.
(16) ايم. وهيلر، ”دي انڊس سوليزيشن“، ڪيمبرج (1953ع) ، ص. 48-83.
(17) اي. مئڪي، تصوير XVII ، شڪل 9.
(18) آر. برٽن، ”سنڌ ائنڊ دي ريسز دئٽ انهئبٽ دي لوئر وئلي آف دي انڊس“ ڊبليو. ايڇ. ائلين. (1851ع)، ص. 37-172 ۽ 198.
(19) اي مئڪي، ص. 11، پگٽ، ص 179.
(20) اي. مئڪي، ص. 125.
(21) ايس. پگٽ، سامهون صفحي. 70- 169 جي ۽ شڪل 19، صفحو. 160.
(22) سمر ۽ آڪاد جا انهيءَ زماني جا حڪمران پنهنجن ويڙهو ماڻهن کي مٿي تي پائڻ وارن لوهن ٽوپن سان مسلح ڪندا هئا ۽ انهن جا حملي ڪرڻ جا هٿيار سنڌو لوڪن کان وڌيڪ سٺا ۽ اثرائتا هئا، سر ايل. وولي ”دي ايڪس ڪئويشنس ائٽ آر“، اونيسٽ بين، ٻيو ڇاپو (1963ع)، ص. 98-88. تصوير 7، ص. 64، تصوير 13، ص. 96 جي سامهون.
(23) سر ايم. وهيلر ” سوليزيشنس آف دي انڊس وئلي ائنڊبيانڊ“ (1966ع)، ص. 61-15 ۽ تصويرون 5-6.
(24) ايم. وهيلر ”سوليزيشنس“ (1953ع) ص. 28.
(25) سر ايم. سر وهيلر ”سوليزيشنس آف انڊس وئلي ائنڊ بيانڊ“ ص.057 سنڌو تمدن واري زماني کان آڳاٽي دور جي تمدن جا آثار ”ڪوٽ جا دفاعي تفصيل هيٺان“ لڌا ويا هئا.
(26) ايضاً، ص. 33-30.
(27) هيءَ ڳالهه غير امڪاني معلوم نه ٿي ٿئي ته ڪاٺياواڙ ۽ گجرات واري انهيءَ ڏاکڻين صوبي لاءِ شايد ڪوٽيون گاديءَ وارو شهر به هو، جيڪڏهن ائين هو ته ان صورت ۾ لوٿل ٻين سڀني کان انهيءَ مرتبي لاءِ وڌيڪ لائق معلوم ٿئي ٿو، حالانڪ ان کي اڃا تائين انهيءَ حيثيت ۾ نه سڃاتو ويو آهي.
(28) مئڪي، ص 82-105. هن حقيقت کي، ته ڪپهه جو هڪ خود رو جهنگلي ٻوٽو، ”گوسيپيم اسٽاڪ سائي“ (Gossypium stocksii) سنڌ ۾ملي ٿو. هاڻي هن مسئلي سان ڪا وابستگي نه ٿي ڏٺي وڃي ته ڪپڙي اڻڻ لاءِ آڳاٽي زماني ۾ ڪپهه استعمال ڪئي ويندي هئي، هن باري ۾ نباتيات جي ماهرن جي راءِ بلڪل واضح آهي ته ڪپهه جي پوکيل ڪنهن به قسم جي جنس انهيءَ جهنگلي ٻوٽي مان حاصل ٿيل ناهي، ”گزيٽيئر آف دي پراونس آف سنڌ“، 1907ع ص. 33، سي. ايف. سر جارج واٽ، ”دي وائيلڊ ائنڊ ڪلٽيويٽيڊ ڪاٽن پلانٽس آف دي ورلڊ“ (لانگمئنس 1907ع)، ص 60-59، 63، 74-73.
(29) اهڙي اوزار جي موجودگيءَ بابت سنڌو وارن شهرن جي آثارن مان ڪابه سٺي شهادت اڃا تائين دستياب ڪانه ٿي آهي. جن شين جي متعلق مئڪي ائين سمجهيو هوته اهي هيرن جون چونيون هونديون، سي اهڙا ته بي ڍنگا ۽ ڳرا آهن جو اهي گُڏ ڪڍڻ يا هر ڏيڻ وارا اوزار ٿي ئي نه ٿا سگهن. (مئڪي، حوالو ڏنل ڪتاب جي ص. 132 جي سامهون، سي. ايف. وهيلر. ”دي انڊس سوليزيشن“ 1953ع، ص. 57). العبيد ۾ ڪم آندل سخت پٿر مان ٺهيل چونين تي غور ڪريو ته اهي ڪهڙي نه سهڻي نموني سان ٺاهيون ويون آهن، (وولي، حوالي ڏنل ڪتاب جي ص 25 جي سامهون ڏنل شڪل، 2).
(30) ”گزيٽيئر آف سنڌ“ ص. 72-226، 33-232.
(31) ”سنڌ، اي جنرل انٽروڊڪشن“ ص. 8، 80-79.
(32) سشمر ۾ اڻيل ڪپڙن لاءِ، حوالو، ”اُر ايڪس ڪئويشن ٽيڪسٽس ”III (اُر جي ٽئين گهراڻي جا ڪاروباري دستاويز)، ڇاپو ليئون لنگرين، ٽيڪسٽس 23، 1503-1404 وغيره کان 1780 تائين. سي ايف. آر. ڪئمپبيل ٿامپس جي ”اي ڊڪشنري آف اسيرين باٽني“ 1949ع، ص. 113. سيناچيرب جي اعلان لاءِ حوالي، ڪنگ، ”ڪيونيفارم ٽيڪسٽس فرام بائبيلونين ٽئبليٽس“ وغيره، 56 vii, XXX ۽ ”پروسيڊنگس آف دي سوسائٽي آف ببليڪل آرڪيئالاجي“ 1909ع، ص. 341، سميريا جي (شايد) سنڌ مان درآمادات لاءِ حوالو يو. اي. ٽي III ٽيڪسٽس 430، 818، 1368، 1498 وغيره.
(33) گورڊن چائيلڊ، حوالو ڏنل ڪتاب جي ص. 17 جي سامهون.
(34) ايس. پگٽ، حوالو ڏنل ڪتاب جي صفحن. 57-174 جي سامهون. سي. ايف. گورڊن. چائيلڊ، حوالو ڏنل ڪتاب جي ص. 177 جي سامهون سون پڻ شايد ڏکڻ هندستان کان حاصل ڪيو ويندو هوندو.
(35) سي. ايف. گورڊن. چائيلڊ، حوالو ڏنل ڪتاب جي ص. 169 جي سامهون
(36) سر ايل. وولي، حوالو ڏنل ڪتاب ص. 112 جي سامهون اي.. مئڪي حوالو ڏنل ڪتاب جي ص. 146 جي سامهون.
(37) ايس. پگٽ، حوالو ڏنل ڪتاب جي ص. 17-116، 8-207 ۽ شڪل، 10- (ص. 111) جي سامهون.
(38) سي. ايف. گورڊن. چائيلڊ، حوالو ڏنل ڪتاب جي ص. 70-169 جي سامهون.
(39) ايس. پگٽ، ص. 210.
(40) ايس. پگٽ، حوالي ڏنل ڪتاب جو ص. 209 سيئ ايفئ گپرڊم چائيلڊ جي حوالي ڏنل ڪتاب جي ص. 177 جي سامهون.
(41) ايس. پگٽ، حوالو ڏنل ڪتاب جي ص 118 جي سامهون ڊيلس ”هڙاپن آئوٽ پوسٽس آن دي مڪران ڪوسٽ“ جي ”ائنٽي ڪشئٽي“ XXXVI (1962ع)، جو صفحو. 86.
(هي مضمون ڪتاب ”سنڌ مسلمانن جي فتح کان اڳ“ صفحو 1 کان 34 تان کنيل آهي).

سنڌو تهذيب جو عروج ۽ زوال: ايڇ ٽي لئمبرڪ

سنڌو لوڪن ۽ ميسوپوٽيميا جي ماڻهن جي درميان عظيم بادشاهه سارگن جي دور تائين، جيڪو سال 2380 ق. م ڌاري سُمر ۽ آڪاد، ٻنهي جو حڪمران هو، تجارتي تعلقات گهاٽا ۽ باقاعده طور قائم ٿي چڪا هئا ۽ هن کان پوءِ سندس جانشينن جي زماني ۾ گهٽ ۾ گهٽ هڪ صديءَ تائين ساڳيءَ طرح هلندا رهيا. قديم آثارن جون اڪثر شيون، جيڪي هيلتائين ”ٻن دريائن واري“ ملڪ مان لڌيون آهن ۽ جيڪي سنڌو تهذيب سان واسطو رکي سگهن ٿيون. اُر، ڪش ۽ تل آسمار جي آثار قديمه جي انهيءَ مٿي ذڪر ڪيل دور وارن تهن مان مليون آهن. انهن شين ۾ اڪريل مهرون به شامل آهن، جن تي ”سنڌو“ دور جي مخصوص جانورن جون شبيهون نڪتل آهن ۽ انهن منجهان ڪن مهرن تي ته سنڌو لوڪن جي ”خط“ ۾ ڪي لکتون به ڏنل آهن. سُمر ۾ تل آسمار وٽ، سارگن بادشاهه جي دور وارن ذخيرن ۾ سنڌو لوڪن جي موتين جا داڻا يا مڻڪا، هڏن تي مخصوص گلڪاري ۽ ”مُٺئي وارا ٺڪر“ جا برتن. انهن سڀني شين مان انتهائي حيرت انگيز ۽ دلچسپ شيءِ، جيڪا لڌي آهي، سا آهي نرم چيڪي مٽيءَ جي ٺهيل مهر، جنهن جي پُٺ تي کهري ڪپڙي جو نشان يا ٺپو صاف لڳل هو. هيءَ حقيقت پڻ اهميت واري آهي ته ڪي مهرون، جن تي سنڌو لوڪن جي خصوصي علامتي نشانن جا ڇاپا لڳل آهن، تن جي صورت نول وانگر گول ۽ ڊگهي آهي. مهرن جو اهو نمونو خاص ميسوپوٽيميا وارن وٽ رائج هو ۽ ٻئي طرف وري خاص ”سنڌو“ شڪل جي هڪ مهر تي سميريا وارن جي مخصوص مخروطي (1) اکرن ۾ ڪجهه تحرير موجود آهي. اسان کي يقين رکڻ گهرجي ته اهي شيون سميريا جي ڪاريگرن سنڌو لوڪن جي ڪن اهڙن واپارين جي آرڊر تي ٺاهيون هونديون، جيڪي هڪ باقاعده طور ڪم ڪندڙ درآمدي برآمدي اداري جي گماشتن ۽ منتظمين جي حيثيت ۾ انهيءَ ملڪ ۾ مقرر ٿيل هئا.
انهيءَ حقيقت جي ثبوت جو دارومدار ته اهو سمورو واپار ان دؤر ۾ سمنڊ رستي ۽ ٻن سرزمين جي وچ ۾ سڌيءَ طرح هلندڙ هو، گهڻي ڀاڱي هڪ اهڙي ملڪ جي سڃاڻپ تي آهي، جنهن کي ”سنڌو سلطنت“ جي هڪ سامونڊي ساحلي صوبي جي حيثيت سان قبولي سگهجي ٿو، جنهن جي سميريا جي قديم تحريرن ۾ ”ميلوها“ جي نالي سان بار بار ذڪر ٿيل آهي. هن سلسلي ۾ ان دؤر جو هڪ اهڙو ڪتبو موجود آهي، جنهن ۾ سارگن بادشاهه وڏي فخر سان اعلان ڪري ٿو ته:
”ميلوها، مَڪن ۽ دلِمُن کان آيل يا اوڏانهن وڃڻ وارا سامونڊي جهاز سندس گاديءَ واري شهر اگيد جي ٻاهران واقع بندرگاهه ۾ لنگرانداز آهن.“ پهرين نگاهه ۾ ئي انهيءَ بيان مان جيڪو هڪ ئي صحيح نتيجو ڪڍي سگهجي ٿو، سو اهو آهي ته اهي ڪي ڏورانهان ملڪ هئا. اهي تفصيل، جن مان انهن کي اعتماد جي حد تائين شناخت ڪري سگهي ٿو، سي سارگن جي زماني کان بعد وارن سالن جي وڏي تعداد ۾ هٿ آيل تحريرن ۾ موجود آهن، تنهن ڪري انهيءَ سڄي مسئلي تي هن قياس جي آڌار تي تاريخوار سلسلي سان وڏيءَ آسانيءَ سان غور ڪري سگهجي ٿو ته ميلوها هيٺئين سنڌو ملڪ يعني سنڌ سان تعلق رکي ٿو. (2)
مٿي ذڪر ڪيل سارگن بادشاهه جي دور واريءَ تحرير سان اهو واضح نٿو ٿئي ته مذڪوره جهاز ميسوپوٽيميا جا هئا يا ميلها ۽ ٻين ملڪن جا هئا. امڪان اهو آهي ته سمنڊ رستي واپار جي شروعات سمر کان ٿي. انهيءَ ملڪ جا ماڻهو ئي قديم دنيا جا سڀني کان آڳاٽا سامونڊي ملاح معلوم ٿين ٿا. ايريڊو (Eridu) نالي شهر، جيڪو سميريا جي سڀني شهرن کان وڌيڪ قديم سمجهيو وڃي ٿو، تنهن جي هڪ قبر مان، جيڪا ويجهي عبيد دؤر جي يعني اٽڪل 4000 ق. م. جي آهي، هڪ بادباني ٻيڙيءَ جو نمونو هٿ آيو آهي. جيڪو ڪافي ترقي يافته ۽ مضبوط صورت جو ۽ وڏن سمنڊن جي هلڻ لائق آهي. ان کان علاوي اُر دور جي قريبي سالن جون تحريرون ملاحن ۽ جهازن جي بيانن ۽ حوالن سان ڀريون پيون آهن. انهن ۾ سڙهه جي ڪپڙي جو ذڪر آهي. ايتري قدر جو اسان کي ملاحن(3) جي جماعتن جا نالا به معلوم ٿيا آهن، گنٽي وحشين جي حملي جي نتيجي ۾ سارگن گهراڻي جي بادشاهيءَ جي خاتمي کان ڪجهه سال پوءِ، انهن جي ليڱاش صوبي جي هڪ گورنر، جنهن جو نالو ’گُڊيا‘ هو. قيمتي سامان آڻڻ لاءِ پنهنجا جهاز ڏورانهن ملڪن ڏانهن موڪليا، ته جيئن انهيءَ سامان سان اي ني نُو جي تباهه ٿيل مندر کي ٻيهر تعمير ڪيو وڃي.
اسان کي هن ڳالهه لاءِ شڪرگذار هئڻ گهرجي جو گڊيا کي پنهنجي شان ۽ وقار رکڻ جو ڏاڍو خيال هو ۽ هن فيصلو ڪيو هو ته ايندڙ زماني جي ماڻهن کي سندس ڪارنامن کي نظرانداز ڪرڻ لاءِ ڪو بهانو نه ملي. هن پنهنجي پٺيان ڪيئي پنهنجا بت ڇڏيا، جن تي تحريرون اڪريل هيون ۽ انهن کان علاوه هن ڪيئي ڊگهيون تحريرون ڇڏيون، جن ۾ هن پنهنجين ڪارگذارين جا تفصيلوار بيان ڏنا آهن. اهڙين تحريرن منجهان هڪ گول ۽ ڊگهي پيلپائي تي اڪريل تحرير ۾ ديوتا ’ايني نُو‘ کي هيئن اعلان ڪندي ڄاڻايو ويو آهي ته، سندس (بحال ٿيل) مندر جي نالي جو پڙاڏو ”آسمان جي هڪ ڇيڙي کان وٺي ٻئي ڇيڙي تائين ٻڌڻ ۾ ايندو ۽ ماگان ۽ ميلها(4) کان به پوڄارين کي اچڻ تي مجبور ڪندو.“ اهڙيءَ طرح، اسان کي وري به اهوئي قياس ڪرڻو پوي ٿو ته اهي ملڪ ليڱاش جي رهاڪوءَ لاءِ، انهيءَ وقت جي معلوم دنيا جي انتهائي ڏورانهن ملڪن منجهان هئا. ٽن ٻين سرزمينن جو ذڪر به ان تحرير ۾ ڪيل آهي. جن جا نالا ڪيماش، گؤبن ۽ دلِمُن آهن. ڪيماش سان، جيڪو ٽامي ۽ بظاهر سون جو پڻ برآمدي هنڌ هو، سو اتر الهندي اسيريا ۾ واقع ڪردستان جو شهر هو ۽ ان سان اسان جو هتي ڪو واسطو ڪونهي، هيءَ ڳالهه قابل غور آهي ته مال جا گهڻي کان گهڻا نمونا ميلوها کان ايندا هئا. Cornelian يا Porphyry سون جو ٻورو، ”اوشو“ نالي مشهور ڪاٺ سميت ڪاٺ جا ٻيا سڀ قسم ۽ سچا موتي اتان ايندا هئا. ماگان نالي ملڪ پڻ عمارتي ڪاٺ مهيا ڪندو هو ۽ اهو قيمتي پٿر پڻ اتان آيو هو، جنهن مان خود گڊيا جو پنهنجو مجسمو اڪيري ٺاهيو ويو هو ۽ گؤبن مان ڪاٺ جي هڪ ٻي جنس ايندي هئي، جيڪا پڻ اُڪر جي ڪم لاءِ موزون هوندي هئي.
گُڊيا اسان کي ٻڌائي ٿو ته، ميلوها ۽ ٻين ملڪن کان حاصل ڪيل ڪاٺ جهازن تي چاڙهيو ويندو هو ۽ ان طرح ليڱاش(5) پهچندو هو. ڪاٺ کي جهازن ذريعي آڻڻ جي ذڪر مان شايد هن کان سواءِ ٻيو مطلب نه هجي ته اهڙيءَ طرح سان ڀريل جهاز، ميلوها، ماگان ۽ گؤبن مان ڀرجي دلمن جي رتي ميسوپوٽيميا پهچندا هئا، جيڪو بندر شايد بحرين هو، جيڪو پاڻ عمارتي ڪاٺ جو ذريعو ڪونه هو. سُميريا جي هڪ اشلوڪ ۾، جيڪو ڪريمر نقل ڪيو آهي، جن شين لاءِ ميلوها مشهور هو، سي هيون ”قيمتي پٿر“ برآمد ڪندو هو ۽ ”سامونڊي، زمين“ وري ”آبنوس.... جيڪو بادشاهن جو زيور آهي.“ برآمد ڪندي هئي، ٻين تحريرن ۾ ڄاڻايل آهي ته ميلوها کان جيڪي شيون حاصل ڪيون وينديون هيون تن ۾ سون، عاج، ۽ عاج مان ٺهيل يا عاج جي گلڪاريءَ واريون شيون جهڙوڪ عاج مان تراشيل ”ميلوها پکي“، ڦڻيون. آئينا، دٻليون ۽ سرايون شامل هيون اسان کي هڪ قيمتي پٿر مان تراشيل هڪ ڀولڙي، ڪنهن املهه ڪاٺ مان ٺاهيل پيالي ۽ هڪٻئي قيمتي ڪاٺ مان گهڙي ٺاهيل مناري بابت پڻ ٻڌايو ويو آهي.
هيءَ ڳالهه ذري گهٽ يقيني آهي ته ”اوشو“ ڪاٺ شيشم جو ڪاٺ ئي آهي، جنهن بابت اسان کي معلوم آهي ته اهو پهرين(6) صدي عيسويءَ جي دوران هندستان کان جهازن ۾ چاڙهي ايراني نار وارن ملڪن ڏانهن روانو ڪيو ويندو هو. شيشم جو وڻ ڪرمان جي ڪن حصن، مڪران، جهالاوان ۽ ان کان به وڌيڪ اتر ۾ مقامي طور پوکبو آهي ۽ جيتوڻيڪ ان جي اپر سنڌ ۾ اڄڪلهه جي موجودگيءَ کي، گذريل ٻن يا ٽن صدين کان وٺي باقاعده طور پوکڻ جو نتيجو سمجهيو وڃي ٿو، ان جي باوجود ممڪن ٿي سگهي ٿو ته اهو وڻ شايد سنڌ جي انهيءَ حصي جي قدرتي خودرو وڻن مان هڪ هجي، جيئن اهو الهندي پنجاب جي خودرو وڻن ۾ يقيني طور شامل هو.
ڊاڪٽر ميلووان ماگان يا ماڪان واري ملڪ جي نشاندهي فارس ۽ ڪرمان ۾ ميلوها جي انهن ايراضين جي هڪدم اڀرندي پاسي يعني مڪران ۾ ڪري ٿو. هن جو دليل اهو آهي ته ٽامون، جنهن لاءِ ماکان يا ”کاڻين جو ملڪ“ مشهور هو، سو زاگروس جبلن مان ڪڍيو ويندو هو. پر ليمئنس ٻڌايو آهي ته ڏکڻ ميسوپوٽيميا ۾ سارگن بادشاهن جي دور کان پوءِ وارن قديم عجائبات ۾ جيڪو ٽامون ڪم آندل آهي، اهڙي ساخت ڏيکاري ٿو، جيڪا اومان جي قديم کاڻين مان نڪتل ٽامي جي ساخت سان مطابقت رکي ٿي ۽ هو پروفيسر ايلرس جي هن راءِ کي پسند ڪري ٿو ته جنهن ملڪ کي سميريا وارا ماڪان نالي سان سڃاڻيندا هئا، سو ايراني نار جي سوڙهي سمنڊ جي ايراني يا عربي ڪناري مان ڪنهن به هڪ طرف هو ۽ ان جو نالو جديد ”مڪران“ جي نالي ۾ اڄ به موجود آهي.
مون کي مئلوون جي راءِ کان هيءَ سڃاڻپ وڌيڪ امڪاني نظر اچي ٿي. ٻئي طرف وري ”پيريپلس“ ان کي ٽيڪو ڏيندڙ ثابتي مهيا ڪري ٿو، ڇاڪاڻ ته انهيءَ ڪتاب جو مصنف جنهن ڏيساور کي ”اومان“ طور سڃاڻندو هو، سو نار(7) جي ايران واري ڪناري تي واقع هو. ان کان علاوه، انهيءَ انتظام جو هڪ آخري هلڪو نشان سن 1960ع تائين هن ڳالهه ۾ باقي رهندو آيو ته مڪران جو شهر گوادر انهيءَ سال کان اڳي عربستان رياست مسقط جي ماتحت هو. پوءِ انهيءَ قياس مان ته ماگان يا ماڪلان نالي وارو ملڪ مڪران هو، هيءَ يقيني نتيجو نڪري ٿو ته، ميلوها نالي وارو ملڪ سنڌ ئي هو. جنهن ۾ شايد لسٻيلو به شامل هو. هيءَ ڳالهه يقين جي حد تائين نه ٿي ڪري سگهجي ته سميريا جا ماڻهو جيڪي شيون ميلوها کان گهرائيندا هئا، سي سڀ جون سڀ ڪي سنڌ جي قدرتي پيداوار هيون. ممڪن آهي ته اوشو يا سيسو ۽ ٻين قسمن جو ڪاٺ هماليه جي دامن وارن جبلن کان سنڌو نديءَ رستي هيٺ موڪليو ويندو هوندو. هڪڙي تحرير مطابق، هڪ ٻي شيءِ، جيڪا ميلوها کان گهرائي ويندي هئي، سا هئي ”سامونڊي- ڪاٺ“.
آءٌ نٿو سمجهان ته هن باري ۾ ڪو گهڻو شڪ ٿي سگهندو ته ان جو مطلب Mangrove سان آهي، سنڌ ۾ ان جا جيڪي نمونا ”تمر“ ۽ ”چؤري“ (8) جي نالن سان سڃاتا وڃن ٿا، تن مان سخت ڪاٺ ملندو آهي ۽ اهو ٻيڙين جي ”گوڏن“ ۽ تاکين ٺاهڻ جي ڪم ايندو آهي، مئنگروو جا جهنگ سنڌو نديءَ جي ڪيٽيءَ وارين سامونڊي کارين ۽ ڪراچي بندر ۾ عام ڦهليل آهن ۽ اهڙيءَ ئي گهڻائيءَ سان لسٻيلي جي ڪناري تي مياڻي هوڙ ۽ ڪلمت هوڙ ۾ ڦهليا پيا آهن.
جيڪڏهن ماگان جي معنيٰ مڪران ۽ ميلوها جو مطلب سنڌ ۽ لسٻيلو آهي، ته پوءِ ”سامونڊي ملڪ“ جتان سميريا وارا آبنوس جو ڪاٺ حاصل ڪندا هئا، ڪهڙو ملڪ آهي؟ منهنجو خيال آهي ته اهو ”سنڌو سلطنت“ جو ڏاکڻون صوبو يعني گجرات هو. آبنوس جو ڪاٺ گازا (بڙ وچ، جيڪو ”سنڌو دؤر“ واري لڌل قديم سيهگام شهر جي ويجهو آهي) کان پهرين صدي عيسويءَ ۾ ايراني نار رستي جهازن وسيلي موڪليو ويندو هو. انهيءَ سرزمين ۽ ان جي پاسي وارن ٻين هندستان جي صوبن ۾ جيڪا مقامي جنس پوکي ويندي آهي، سا ”ڊيئوس پائروس ميلان آڪسيلان (Diospyros Melanoxylon) آهي، جنهن مان ڪارو منڊل؛ آبنوس(9) جي نالي وارو آرائشي ڪاٺ ملندو آهي. اهو ڏاڍو چمڪندو آهي ۽ ان کي سميريا وارن جي اشلوڪ ۾ بادشاهن جو زيور“ سڏيو ويو آهي، تنهن جو اهو بلڪل لائق آهي. باقي رهيل ڏورانهون ملڪ، جنهن سان گُڊيا واپار ڪندو هو، يعني گؤبن، سو شايد جديد ڪڇ يا سوارشٽر ٿي سگهي ٿو.
سُمر وارن جي ايراني نار جي ڏکڻ وارن ملڪن سان هليل واپار جي سلسلي ۾ دلمن نالي هڪ ملڪ جو ذڪر اڳيئي اچي چڪو آهي. اسان وٽ انهيءَ ملڪ جي جهازن بابت هڪ ڪتبي، ۾ جنهن لاءِ خيال آهي ته اهو 2450 سال ق. م. جو آهي، بلڪل واضح حوالو موجود آهي. سميريا جي شهري رياست ليگاش جي گورنر، آرنان شي، جنهن جو سارگن گهراڻي جي بادشاهن جي زماني کان اڳي ڏاڍو زور هو، پٿر جي هڪ تختيءَ تي هيءَ ڳالهه اڪرائي ڇڏي ته دلمن جا جهاز دور دراز ملڪن کان ڏانهنس عمارتي ڪاٺ کڻي پهچائيندا آهن. هن جي دعويٰ هئي ته اهو ڪاٺ ڏانهنس موڪليل ڏن هو. اٽڪل ٽي صديون پوءِ، ار جي ٽئين گهراڻي جي بانيءَ اُر- ناموءَ طرفان نصب ڪرايل هڪ شاهي ڪتبي ۾ ماگان جي جهازن جو حوالو ڏنل آهي. بادشاهه جي طرفان ماگان ڏانهن جهازن جي ”بحاليءَ“ جي اصلي معنيٰ واضح ناهي. پر اسان کي سميريا جي انهيءَ دؤر جي گهڻين ئي تحريرن مان اهو ضرور معلوم آهي ته اها صدي، جنهن جي دوران ۾ ”اُر“ ۾ ٽئين گهراڻي جي بادشاهن جي حڪومت قائم هئي.(10) ان ۾ ماگان۽ ميلوها نالي وارن ملڪن سان سندن تمام گهڻو ۽ تکو واپار هلندڙ هو. هيءَ ڳالهه قابل غور آهي ته جنهن اشلوڪ ۾ دلمن تي برڪتن نازل ڪرڻ جي التجا ڪيل آهي، جنهن جو حوالو اسان اڳيئي ڏيئي چڪا آهيون، تنهن ۾ ميلوها نالي واري ملڪ کي التجا ڪيل آهي ته، اهو انهيءَ ملڪ لاءِ پنهنجي ”سيسو“ ڪاٺ کان علاوه ”خلاصي“ موڪلي. ساڳيءَ طرح ”ار جي عبادتگاهه“ وٽان به خاصين سان گڏ اناج، ترن جي تيل ۽ شاندار پوشاڪن جي گهر ڪئي ويئي آهي. (11)
سامونڊي سفر جي لائق ٻيڙين متعلق جيڪا پهرين پڪي ثابتي سنڌو تهذيب جي زير اقتدار ڪنهن علائقي مان ظاهر ٿي آهي، سا لوٿل مان هٿ لڳي، جيڪو شهر هاڻي ڪئمبي جي نار کان پري هٽيل آهي ۽ جيڪو انهيءَ ملڪ ۾ آهي، جنهن لاءِ مون اهو رايو پيش ڪيو آهي ته انهيءَ ملڪ کي سميريا وارا ”سمنڊ وارو ملڪ“ جي نالي سان سڃاڻيندا هئا. انهيءَ هنڌ تي هڪ وڏي گودي يا تانگهي پاڻيءَ واري کاري هئي، جنهن جو ڪنارو بٺن ۾ پڪل سرن سان ٺهيل هو ۽ جنهن جي ڊيگهه 710 فوٽ ۽ ويڪر 120 فوٽ هئي. انهيءَ ۾ جهاز فقط وڏيءَ وير مهل هڪ اهڙي رستي کان داخل ٿي سگهندا هئا، جيڪو ان جي اڀرندي طرف ٽيويهه فوٽ ويڪرو هو ۽ جتي ”پاڻيءَ جي روڪڻ واري ڀت وڃي چائنٺ جي اڳيان ڏنل ٻنوڙي جهڙي ٿي آهي ۽ جيڪا وير جي هر حالت دوران گوديءَ ۾ پاڻيءَ جي موزون سطح کي روڪي سهگي ٿي.“ پاڻيءَ جي سطح کي هڪ دروازي ۽ ڇنڊڻ جي ذريعي وڌيڪ هيٺ به ڪري سگهبو هو. ظاهر آهي ته جهازن ۾ مال چاڙهڻ يا انهن مان مال لاهڻ جو ڪم گوديءَ جي الهندي پاسي ٺهيل هڪ وڏي ٿلهي يا گهاٽ تان ڪيو ويندو هو. انهيءَ هنڌ تي ٺهيل لنگر ۽ بنيادن جا نشان ڏيکارين ٿا ته اتي ڪي ’گدام‘ هئا يا اهڙو ڪو اجهو هو، جنهن جي هيٺيان مال رکيو ويندو هو.
سامونڊي سرگرمين جي وڌيڪ ثابتي، لوٿل ۾ لڌل سامونڊي جانورن ۽ ٻيڙين جي تصويرن جي صورت ۾ به ملي آهي، جيڪي لنگرن، برتنن جي ٽڪرن ۽ بادباني ڪشتيءَ جي ڳاڙهي مٽيءَ مان ٺاهيل هڪ نموني تي رنگ ۽ روغن سان نڪتل آهن. معلوم ٿئي ٿو ته، بندر جي گودي شهر جي زندگيءَ جي ٻئي دور ۾ تعمير ڪئي ويئي هئي ۽ اها چوٿين دور تائين استعمال ۾ ايندي رهي. (12) اهو سڄو دور اٽڪل روءِ 2100 سال قبل مسيح کان وٺي 1800 ق. م تائين، يعني ته سمير جي تاريخ جي لحاظ کان ٽئين گهراڻي جي سڄي دور ۾ ۽ ان کان پوءِ آيل لارس گهراڻي جي زماني تائين، هليل معلوم ٿئي ٿو. جيئن اڳيئي ذڪر ڪيو ويو آهي، انهيءَ صديءَ جنهن ۾ ”اُر“ جي ٽئين گهراڻي ڏکڻ ميسوپوٽيميا تي حڪمراني ڪئي، انهيءَ ملڪ ۽ سنڌو سلطنت جي درميان واپاري سرگرمين جو عروج ڏٺو. ميلوها جي پيداوار جو انهيءَ دور جي ڪاروباري تحريرن ۾ بار بار ذڪر ڪيل آهي ۽ اهو ذڪر نه فقط ڪچي مال جي شين جو آهي، پر انهن چيزن جو به آهي، جيڪي انهن مان ٺاهيون وينديون هيون. معلوم ٿئي ٿو ته عاج مان تراشيل ”ميلوها پکي“ انهيءَ ملڪ ۾ ڏاڍا مقبول هئا ۽ اندازو اهو آهي ته اهي پکي گهڻو ڪري مور هئا. اسان کي عاج جي هڪ جهنگلي ٻڪريءَ ۽ انساني شبيهه وارين پتلين، مرد خواهه عورت، ٻنهي جنسن بابت پڻ ٻڌايو ويو آهي ۽ هڪ ڀولڙي جي بوتي جو ڏس پڻ مليو آهي، جيڪو ڪنهن ٻيءَ شيءِ مان ٺهيل هو. انهن تحريرن ۾ نه فقط انتهائي قيمتي ”سيسو“ ڪاٺ جا حوالا موجود آهن، پر ساڳئي وقت ميلوها ٽامي، ميلوها آبنوس جو پڻ ذڪر ٿيل آهي، جنهن مان اندازو ڪري سگهجي ٿو ته اهو ملڪ انهن شين جو پڻ واپار ڪندو هو. (13)
ان جي ابتڙ، آئسين- لارسا دور، جيڪو سال 2000 ق. م کان وٺي سال 1800 ق. م. تائين هليو، تنهن جي متعلق هن وقت تائين مليل اٺن سون کان به وڌيڪ ڪاروباري تحريرن مان ڪنهن هڪ ۾ به ميلوها يا ان جي مال جو ڪو سڌو سنئون حوالو نه ٿو ملي. فقط هڪ تختيءَ ۾، جنهن جو لارسا گهراڻي جي ٽئين بادشاهه، سومو-آئيلو، جي زماني سان تعلق آهي، اهڙين قيمتي شين جي فهرست لکيل آهي، جيڪي شايد اتان جون هجن، اهي شيون دلمن ڏانهن ڪيل هڪ سامونڊي سفر تان واپسيءَ ۾ آنديون ويون هيون.(14) ۽ ننگال جي مندر ۾ ديويءَ جي آستان تي نذراني طور پيش ڪيون ويون هيون. انهيءَ ۽ ساڳئي قسم جي ٻين شهادتن مان، جن جي نوعيت گهڻي قدر منفي آهي، هيءُ نتيجو ڪڍيو ويو آهي ته جتي سارگن بادشاهن جي زماني ۾ واپاري جهاز سُمر ۽ سنڌو سلطنت جي سامونڊي ڪناري وارن ملڪن جي درميان يڪو سفر ڪندا رهندا هئا، اتي ٽئين گهراڻي جي دور جا سميريا وارا واپاري جنهن انتهائي دور دراز ملڪ جو باقاعدي سفر ڪندا هئا. سو ماگان هو. ان کان پوءِ آئيسن-لارسا دؤر ۾ دلمن کان وڌيڪ پري ڪونه ويندا هئا. ائين پيو نظر اچي ته انهيءَ شهر ترقي ڪري، هڪ اهڙي تجارتي مرڪز جي حيثيت اختيار ڪئي هئي، جو ”سنڌو“ ديس جا واپاري، ماگان وارا ۽ سميريا جا تاجر، جيڪي آئلڪ دلمن (يا جديد اصطلاح ۾ دلمن ورڪي) جي نالي سان مشهور هئا، انهن ملڪن جي ٺهيل مال جي ڏي وٺ لاءِ اتي وڃي گڏ ٿيندا هئا. ائين پيو ڀانئجي ته انهن ڏورانهين ڪاروباري سرگرمين لاءِ ئي هڪ خاص قسم جي مهر جو استعمال ڪرڻ شروع ڪيو ويو هو، جيڪا گول شڪل جي هئي، اهي مهرون هاڻي ”ايراني نار واريون مهرون“ سڏجڻ لڳيون آهن.(15)سميريا جي هڪ تختيءَ تي، جنهن تي هڪ لارسا واري واپاريءَ طرفان هڪ معاهدو لکيل آهي، جنهن موجب هن کي ڪنهن ڏورانهينءَ منزل ڏانهن سمنڊ رستي ڪڻڪ، تر ۽ پشم برآمد ڪرڻي هئي، انهن مهرن منجهان هڪ اهڙي مهر جو ٺپو لڳل آهي، جيڪا ذري گهٽ انهيءَ ساڳيءَ قسم جي مهر آهي، جنهن جو هڪ نمونو لوٿل مان مليو آهي. پر انهن گول مهرن جو تمام گهڻو تعداد بحرين ۽ فيلڪا نالي هڪ ٻيٽ مان دستياب ٿيو آهي، جيڪو ٻيٽ (ايراني) نار (16) جي منهن وٽ بيٺل هو. دلمن جي خوشحاليءَ ۽ آسودگيءَ ۽ ان جي وسيع علائقن ۾ ڦهليل واپار تي فخر ۽ ناز جي احساس جو اظهار انهيءَ اشلوڪ ۾ ڪيل آهيل، جنهن جو ذڪر اڳيئي ڪيل آهي. واپار جي انهيءَ طريقي مان سمر کي پڻ فائدو ٿيندڙ نظر اچي ٿو. دراصل ووليءَ جو اهو قول آهي ته رَم- سِن جي زماني وارو اُر، جيتوڻيڪ تڏهن سمر جي حڪمران گهراڻي جي گاديءَ وارو هنڌ نه رهيو هو. پر ان جي باوجود اهو ”انهيءَ دؤر وارو شهر ٿي رهيو هو. پر سال 1783 ق. م. ڌاري رَم سِن جي ڊگهي حڪومت جو بابل جي بادشاهه حمورابيءَ جي هٿان زبردست خونريزيءَ سان اوچتو خاتمو آندو ويو. جنهن هن کي شڪست ڏيئي قيدي بنايو، سڄو سمر پنهنجي ماتحت آندو ۽ ”اُر“ کي تباهه ۽ برباد ڪري ڇڏيو. انهيءَ وقت کان وٺي، ڪيترين ئي صدين تائين، ميسوپوٽيميا جي ڪنهن به تحرير يا ڪتبي ۾، ايراني نار رستي واپار جو ڪوبه ذڪر نه ٿو ملي. بابل وارن جو پنهنجو واپار اڳيئي ڪن ٻين ملڪن سان ٿيندڙ هو. جنهن ڪري انهن ڪنهن زماني جي سمر وارين انتهائي طاقتور شهري رياستن جي آسودگيءَ ۽ خوشحاليءَ جي بحاليءَ کي پاڻ لاءِ خطرناڪ سمجهيو هوندو.
۽ ايراني نار جي اورئين پاسي وارن ملڪن سان ار وارن جي سابق تجارتي تعلقات جو ڇا ٿيو؟ لوٿل ۾ مليل شهادت مان جيڪو هي اندازو ٿئي ٿو، ته اتان جي عظيم سامونڊي گوديءَ جو استعمال 1800 سال ق. م. کان جلدي پوءِ ختم ٿي ويو، (ايراني) نار کان اورئين پاسي وارن ملڪن جي واپار جي اهڙي تباهيءَ ۽ تفرقي واري نظريي سان خوب ٺهڪي اچي ٿو. ار کان سواءِ دلمن بيڪار نظر ايندو هوندو.
بهرحال لوٿل محض هڪ سامونڊي بندر کان علاوه ٻيو به ڪجهه هو. ان کي پنهنجون صنعتون هيون، خصوصاً مڻڪن ٺاهڻ جون- اتان جو اهو ڪارخانو سنڌ ۾ چنهو دڙو جي هڪ ٻئي اهڙي ڪارخاني جي ياد تازي ڪري ٿو ۽ اهو شهر ذري گهٽ يقين جي حد تائين ضلعي يا صوبي جو مرڪزي شهر هو. ڇاڪاڻ ته شهر جي نقشي ۾ ”ڪوٽ“ جي رٿا ۽ نشان پڻ شامل آهن. اها جاءِ سنڌو لوڪن طرفان فتح ٿيل ڪانه هئي، بلڪ هنن ان جو پاڻ بنياد وڌو هو ۽ اتي موئن جي دڙي کان، انتهائي سهنجي رستي جي حساب سان، (وچ وارن انتهائي دشوار گذار بيابانن کان پاسو ڪندي) شايد پنج سؤ ميل پري، اسان کي سنڌو تهذيب جي هڪ مخصوص شهر جهڙيون ڳالهيون ۽ اتان جي ماڻهن جي تمدن جو هوبهو نقل نظر اچي ٿو. ساڳين ئي سڌين گهٽين سان اهائي مستطيلي جوڙجڪ، معياري ڊيگهه ۽ ويڪر واريون سرن جون جايون، پاڻيءَ جي نيڪال لاءِ نالين جو ڄار، مقرر نموني جا اوزار ۽ هٿيار، مهرن وارا ”تعويذ“ جن تي ڏٺل وائٺل ”نڌو“ جي جانورن جون شڪليون ۽ تحريرون اڪريل آهن، مخصوص شڪل شبيهه ۽ چٽن وارا ٺڪر جا ٿانءَ ۽ ”مٿئين شهر“ ۾ هڪ اهڙي جاءِ، جيڪا اناج جي ذخيري ڪرڻ لاءِ گدام وانگر لڳي ٿي، وغيره. مطلب ته اتي ڪابه اهڙي ڳالهه ڪانه ڏٺي وئي آهي، جيڪا سنڌ يا پنجاب جي شين جي نمونن سان مطابقت نه رکندڙ هجي. (17)
اهائي تمدني ۽ فني يڪسانيت آهي، جنهن کي گهڻي وقت کان وٺي، سنڌو تهذيب کي ٻين کان نمايان ۽ جدا ڪندڙ انتهائي لاجواب خصوصيت طور تسليم ڪيو ويو آهي. ان جي باوجود جڏهن به ان جو ڪو نئون مثال سنڌو ماٿريءَ جي ”بادشاهي شهر“ کان دور ۽ اڃا به وڌيڪ دور واقع ڪنهن علائقي مان ملندو تڏهن اهو وري نئين سر آثارقديمه جي ڳولائن لاءِ حيران ۽ متعجب ڪرڻ جو سامان مهيا ڪندو. ٺڪر جي ٿانون جي ساڳي شڪل، صورت ۽ مٿن نڪتل ساڳين چٽن ۽ تصويرن جو بار بار ۽ باقاعدگيءَ سان ايڏيءَ وڏيءَ ايراضيءَ ۾ ڦهليل شهرن مان لڀڻ، ماڻهوءَ جي دل ۾ الهندي يورپ ۾ ”سامائين“ برتنن جي وسيع ايراضيءَ ۾ دريافت جو خيال پيدا ڪري ٿو. پر ان مان هي نتيجو نٿو ڪڍي سگهجي ته سنڌوءَ جا ٺڪر وارا ٿانو خود سنڌو سلطنت ۾ شامل ٿيل علائقي ۾ تقسيم ڪرڻ جي غرض سان ڪو وڏي پيماني تي ٺاهيا ويندا هئا.
مئڪي چوي ٿو ته: ٺڪر جي ٿانون جي جنس کي خيال ۾ آڻيندي، معلوم پيو ٿئي ته موئن جي دڙي ۽ هڙاپا جي ماڻهن ۾ تخليقي قوت جي انتهائي حد تائين ڪوتاهي ۽ ڪمي هئي.(18) پر حقيقت ۾ انهن وٽ تخليقي قوت جي شايد ايتريقدر ڪمي ڪانه هئي، جيتري اها دٻائي ويندي هئي يا ڄاڻي ٻجهي ان جي حوصله شڪني ڪئي ويندي هئي. يعني ائين کڻي چئجي ته سنڌو لوڪن جي ماتحت ايراضين مان هر ايراضيءَ ۾، انهيءَ ”صنعت“ جي فن ۽ مهارت جي نظم ۽ ضبط جو ڪو مرڪزي ادارو باقائدگيءَ سان ڪم هلائيندو هو ۽ سڄيءَ ”سلطنت“ ۾ هڪ مرڪز تان ٺڪر جي ٿانون جي تقسيم نه، بلڪ تربيت يافته ڪاريگرن جي تقسيم ٿيندي هئي. اهائي حالت ٽامي ۽ پتل جي اوزارن جي آهي. انهن اوزارن جا هر شهر ۾، جتان به اهي لڌا آهن، ساڳئي قسم ۽ ماپ جا نمونا ڪم ۾ آندل ڏنا ويا آهن ۽ هر هنڌ انهن جي هڪ ئي مقرر نمونن جي حد بندي رائج ملي آهي. اوزارن جي ٺاهڻ جي فن ۾ انهيءَ حيرت انگيز ۽ عجيب هڪ جهڙائيءَ جا به ڪيئي مثال ڏيئي سگهجن ٿا. ان کان علاوه عام استعمال ۾ ايندڙ سڀني قديم شين جي ساخت ۾ (هرن وارن ”تعويذن“ کان علاوه) فني ۽ حرفتي مهارت، پروفيسر پگٽ جي قول موجب: ڪڏهن به ”ماهرانه يڪرنگيءَ“ کان مٿي نٿي پهچي. اهڙيءَ يڪسانيت جو سبب هن قياس ڪرڻ سان نهايت آسانيءَ سان سمجهه ۾ اچي ٿو ته، ”سنڌو سلطنت“ جي دؤر ۾ سندن هر هڪ هنر ۽ فن جو نظام انهيءَ فن سان وابسته جماعت هلائيندي هئي.
ترڪيب ۽ فني طريقي ۾، زمان توڙي مڪان جي لحاظ کان، جمود ۽ قدامت پسنديءَ کي، عام طرح سان ”سنڌو“ وارن ملڪن جي هنرن لاءِ مخصوص سمجهيو ويو آهي. اهو هن طرح جو انهيءَ تهذيب جي زندگيءَ جي سڄي دؤر ۾، جيڪو هن وقت تائين ڪيل کوٽائين مان ظاهر ٿيو آهي، ان جي ڪاريگرين ۽ هنرن ۾ ڪوبه قابل قدر واڌارو يا سڌارو ڪونه ٿيوآهي. گذريل چند سالن کان وٺي انهيءَ نظريي سان ڪجهه قدر اختلاف ڪيو ويو آهي. پر اِهو اُنهن خصوصيتن جي وڏيءَ اڪثريت متعلق صحيح آهي، جيڪي انتهائي حد تائين ذاتي ۽ خصوصي طرح سنڌو لوڪن جون آهن. بهرحال ڌاتن مان ٺهيل اوزارن توڙي ”سنڌو“ تحرير جي سلسلي ۾ نهايت آڳاٽن ۽ ويجهي کان ويجهي دؤر وارن نمونن ۾ ڪوبه فرق نظر نٿو اچي. سرجان مارشل جو بيان آهي ته، سندس طرفان موئن جي دڙي ۾ ڪيل تهن جي ورڇ ان جي اڏاوتي آثارن جي دؤرن سان واسطو رکي ٿي، ۽ نه مختلف تهن مان لڌل ”قديم شين“ جي نوعيت تي. ڇاڪاڻ ته ”عام طور انهيءَ قديم دؤر جي ننڍين کان ننڍين ۽ وڏين کان وڏين شين جي.. صورت نموني ۾ اهڙو ته مختصر ۽ ٿورڙو فرق ظاهر آهي، جو دڙي جي هڪ تهه مان لڌل شين کي ٻئي تهه مان لڌل شين کان جدا ۽ مُميز ڪرڻ ممڪن ئي ناهي.“
انهيءَ باري ۾ وڌيڪ تبصرو ڪندي هن لکيو آهي ته: ”جيڪڏهن موئن جي دڙي جي آباديءَ جو عرصو ڊگهو هجي ها ته، پوءِ جيڪا يڪسانيت هتي ڏٺي ويئي آهي، سا هوند ممڪن نه رهي ها.“ هن جيتري کوٽائي پاڻ ڪئي هئي، تنهن جو هن اهو اندازو لڳايو هو ته ان وڌ ۾ وڌ ۾ پنج سؤ سالن جي عرصي جي نمائندگي ٿئي ٿي. پر جنهن منزل تي هيءَ تهذيب اسان جي اڳيان ظاهر ٿئي ٿي، ان منزل تي اها اسان کي اڳي ئي پوريءَ طرح سان پنهنجي بلوغت کي پهتل نظر اچي ٿي ۽ انهيءَ ڪري اسين هي اندازو ڪرڻ لاءِ مجبور ٿيون ٿا ته اها پنهنجي اوسر جو هڪ وڏو دؤر ان منزل کان اڳ ئي گذاري چڪي هئي.(19)
بهرحال هيءَ ڳالهه به ڪنهن ثابت ٿيل حد تائين پختي ڪانهي ته ڪن خاص حالتن ۾، هنرن ۽ ڪاريگرين جي طريقن ۾ جيڪڏهن ڪنهن ڊگهي عرصي تائين ڪا تبديلي رونما نه ٿي ٿئي ته اها ڪا تبديلي رونما نه ٿي ٿئي ته اُها ڪا غير معمولي يا غير فطري ڳالهه آهي.
سر ليئو نارڊ ووليءَ ”تل اشنالالخ“ مان لڌل ٺڪر جي ٿانون ۾، هڪ هزار سالن کان به وڌيڪ عرصي دوران ساڳيءَ هڪ حيرت انگيز يڪسانيت ڏانهن ڌيان ڇڪايو آهي.(20) اسين ان باري ۾ ڪهڙي به راءِ رکون ته آيا هنرن ۽ ڪاريگرين جي معيار ۾ ترقي ۽ واڌارو ڊگهي ۽ لاڳيتي انساني تهذيب جي عرصي جي هڪ قدرتي ۽ لازمي وصف آهي يا نه، بهرحال اسان کي اهو به جڳائي ٿو ته اسين سر مارٽيمر وهيلر جي هن بيان کي به خيال ۾ رکون ته، ”سنڌو لوڪن جي تمدن جي هن نام نهاد يڪسانيت کي وڌائي بيان ڪيو ويو آهي ۽ اها يڪسانيت جيتريقدر قديم دور جي ڪاريگرن جي جبلتي ۽ فطري قدامت پسنديءَ جو نتيجو ٿي سگهي ٿي. اوتريقدر اهو نتيجو اسان جي پنهنجي تحقيق ۽ تطبيق جي ناقص ۽ فرسوده طريقن جي ڪري پاڻ اخذ ڪيو ٿو ڀانئجي.“ ان جي باوجود، سر مارٽيمر پاڻ به اها شاهدي ڏئي ٿو ته، خصوصاً سنڌو لوڪن جي ٺڪر جي ٿانون جي ساخت ۾ ”سنڌو تهذيب جي پوين دورن ۾ فني معيار جي تنزل کي ظاهرظهور ڏسي سگهجي ٿو.“ مئڪي خود به ان ڳالهه ڏانهن اشارو ڪيو هو ته، ٺڪر جي ٿانون جي چٽساليءَ جو، پوئين دورن جي ڀيٽ ۾، اوائلي دورن ۾ وڌيڪ عام رواج هو.(21) جيسين مهرن جو واسطو آهي، ته واٽس، هڙاپا جي انتهائي هيٺانهين سطحن مان مليل هڪ اهڙيءَ ننڍڙيءَ سهڻيءَ مهر ڏانهن توجه ڇڪايو آهي، جي ان جي پوئين دور سان واسطو رکندڙ آهن ۽ اهي ڪاريگريءَ جي ڪنهن خاص معيار جون معلوم نه ٿي ٿيون. مطلب ته جيڪي به ٿوريون گهڻيون فن ۽ ڪاريگريءَ جون تبديليون نظر آيون آهن، سي اڪثر حالتن ۾ بهتريءَ بدران خرابيءَ ڏانهن لاڙو رکندڙ ڏٺيون ويون آهن. باقي جيستائين ميسوپوٽيميا وارن جي ساڳين مثالن جو معاملو آهي، ته انهيءَ سلسلي ۾ به ووليءَ سمر جي ڌاتو گرن جي فن ۾ آيل ”افسوسناڪ ابتريءَ“ ڏانهن ئي ڌيان ڇڪايو آهي، جيڪا انهن ۾ اوئلي گهراڻي جي دور وارن اعليٰ درجي جي پتل جي پلٽيل اوزارن جي ڀيٽ ۾ اڪيڊيا واري زماني جي ٺاٺارن جي هٿان، بي ڍنگي طريقي سان مترڪن سان ڪٽيل سٽيل شين جي صورت ۾ آيل هئي. سميريا جي ٻين قديم دور وارين شين ۾ به هو انهن جي ”عقل ۽ ڪاريگريءَ ۾ آهستي آهستي آيل تنزل“ جي نشاندهي ڪري ٿو. هن جي انهيءَ سلسلي ۾ اهائي راءِ آهي ته انهن جي ”ڪاريگريءَ جي ڄميل ۽ بيٺل طور طريقن سندن فن جي اصليت کي درجي بدرجي ختم ڪري ڇڏيو.“ (22)
اهي ڳالهيون اسان کي وري ڦيرائي گهيرائي انهيءَ ئي اصلوڪي خيال تي پهچائين ٿيون ته، سنڌو لوڪن جون مکيه صنعتي ۽ ڪاريگريءَ جون شيون هڪ سخت ۽ اڏول جماعتي نظام جي تحت هيون، ڇاڪاڻ ته اسان جو اهو خيال هن عام تصور سان پوريءَ طرح ٺهڪي اچي ٿو ته سنڌو تهذيب جي شهرن ۾ زندگيءَ جو نظام صدين تائين ڪن اهڙن حڪمرانن جي ضابطي هيٺ هلندڙ هو، جن جو سڄو اختيار ڪُلي تسليم ٿيل مذهبي قاعدن ۽ دستورن تحت هلندڙ هو. پروفيسر پگٽ جي لفظن ۾ ”ان جي پنهنجي روزمره جي ننڍين ننڍين ڳالهين کي به صدين تائين جيئن جو تيئن محفوظ رکڻ ۽ ان جي اهڙيءَ حيرت انگيز دستور پسنديءَ مان.... يقيناً هڪ اهڙي سماجي نظام جي نشاندهي ٿئي ٿي. جنهن ۾ ”مندر“ جي ناقابل تبديل روايتن کي وقت جي حڪمران جي ذاتي آرزوئن ۽ خواهشن کان وڌيڪ وڏي اهميت حاصل هئي.“ (23)
اهڙيءَ طرح جاين جي بار بار نئين سر ٺهڻ جي صورت ۾ به گهٽين جي اصلوڪين حدن جي باريڪيءَ سان ڪيل حفاظت، دستياب ٿيل بيشمار وٽن ۽ ڪوڙن وٽن جي ڪلي عدم موجودگي (جن سچن ۽ تُز وٽن جي آڌار تي انهيءَ زماني جي مروج تور ۽ ماپ جي اڪائيءَ ۽ ٻيڻ واڌو ڏهائيءَ جو نظام اخذ ڪيو ويو آهي)، گندي پاڻيءَ جي نيڪال لاءِ محنت ۽ سچائيءَ سان بنايل نظام کي صاف ڪرڻ جو معياري انتظام- اهي سڀ ڳالهيون هڪ خبردار ۽ قابل شهري انتظاميه جي نشاندهي ڪن ٿيون. ساڳيءَ طرح سان اناج جا وڏا وڏا گدام ۽ (هڙاپا ۾) انهن سان گڏ اناج کي ڪُٽي سٽي صاف ڪرڻ جا ٿلها ۽ ساڳئي وقت مزورن جي رهڻ لاءِ ٺهيل جهوپڙين ۽ ڪچن گهرن جون ”ڊگهيون قطارون“، ملڪ جي زراعتي معيشت تي رياست جي ضابطي جو ثبوت پيش ڪري رهيون آهن ۽ انهيءَ حڪومت جي نوعيت جو عڪس موئن جي دڙي واري ڪوٽ تي تعمير ٿيل عمارتن مان پڻ ملي ٿو ۽ انهيءَ نوعيت جي تصديق، هڙاپا جي ساڳئي قسم جي ڪوٽ جي ڀت سان جلوسن ڏسڻ لاءِ ٺهيل ٿلهن مان پڻ ٿئي ٿي. ڇا، اهي ”بلند جايون“ ڪنهن اهڙي ”قومي“ سرپرست ديوتا جون ته نه هيون، جنهن جي نمائندگي وقت جي پروهت، راجا يا پروهتن جي پُشت مان پيدا ٿيل وارثن طرفان ڪئي ويندي هئي، جن جو انتظامي اوزار هڪ اهڙي باضابطه دفتري حڪومت هئي، جنهن جو بنيادي پاليسي اصول هيءُ هو ته، اها ئي ”بهتر ڄاڻي ٿي“ ته سنڌو ديس ۽ ان جي ماتحت علائقن ۾ رهندڙ سڀني ماڻهن جي ڀلائي ڇا ۾ هئي؟
اهو سخت ۽ اڏول نظام پنهنجي پوري جوڀن ۾ ڪيترو وقت هليو، سو ڪنهن به طرح سان واضح ڪونهي. جيئن ته اسين موئن جي دڙي ۽ چنهو دڙي جي هيٺانهن طبقن ۾ زير زمين پاڻيءَ جي موجودگيءَ سبب انهن گاديءَ وارن مکيه شهرن جي انتهائي اوائلي ۽ ابتدائي آبادين وارن حصن تائين نه ٿا پهچي سگهون ۽ جڏير جي دڙي ۽ نوهتو جي ڀرسان ڳاڙهي ڀڙي جي شهادتن جو به اڃا انتظار ئي ڪرڻوپوي ٿو، ان ڪري اسان کي نسبتاً ”ٻاهر ڀرين“ شهادتن تي ئي غور ڪرڻو پوي ٿو، جيڪي سردست اسان وٽ موجود آهن، پوءِ انهن جو اصل حقيقتن جي سڃاڻپ جي سلسلي ۾ في الحال قدر ۽ قيمت ڇا به هجي. سنڌو لوڪن جو لوٿل تي قبضو شايد ٽن صدين تائين هليو، جنهن کان پوءِ انهن جو ضابطو ختم ٿي ويو يا ڪنهن ٻئي تمدن واري اهڙيءَ قوم جي وڌندڙ اثر جي دٻاءَ کان جيئن پوءِ تيئن وڌيڪ هلڪو ٿيندي نظر اچي ٿو. جيڪا شايد انهيءَ علائقي جي اصلوڪن رهاڪن تي ئي مشتمل هئي ۽ جنهن پنهنجن پهرين حڪمرانن جي تمدن جون ڪجهه روايتون پنهنجي لاءِ انتظامي سهوليت طور کڻي اختيار ڪيون هيون. سنڌو لوڪن جي حڪمراني دؤر کان بعد واري دؤر سان واسطو رکندڙ هتان جي ارضي تهه مان لڌل شين جي ريڊيو- ڪاربان چڪاس مان ان دؤر جو اهڙو سال مليو آهي، جيڪو ار جي تباهيءَ واري سال کان ڪو گهڻو پوءِ جو نه آهي. راجستان جي ”ڪالي بنگن“ آثارن مان لڌل شين جي ساڳئي طريقي سان ڪيل چڪاس مان مليل سال پڻ ٻڌائين ٿا ته، سنڌو لوڪ انهيءِ کي به انهيءَ دؤر ۾ ترڪ ڪري ويا هئا، جيتوڻيڪ اها سرزمين ان زماني ۾، سامونڊي واپار جي ماٺائيءَ جي خطرناڪ اثر هيٺ به اڃا آيل ڪانه هئي. هن جاءِ تي پڻ سنڌو لوڪن جي حڪومت جو دؤر ٽن سؤ سالن تائين هليل نظر اچي ٿو.(24) اهڙيءَ طرح هيءُ اندازو ڪري سگهجي ٿو ته ”سنڌو سلطنت“ پنهنجي طاقت جي چوٽيءَ واري نڪتي تي سال 2150 قبل مسيح ڌاري پهتي هئي ۽ سال 1750 ق. م کان اڳي ئي انهيءَ نڪتي تان هٽڻ ۽ هيٺ لهڻ لڳي هئي.
جڏهن اسين گاديءَ واري شهر، موئن جي دڙي، طرف ڌيان ڪريون ٿا، تڏهن ائين پيو معلوم ٿئي ته جنهن زماني ۾ ار اڃا ترقيءَ جي اوج تي هو، تڏهن سنڌو تهذيب جو هيءُ شاهه شهر، اڳي ئي زوال پذير ٿي چڪو هو. نه فقط آباديءَ وارو سڀني کان مٿيون تَهه، بلڪه ان سان لڳو لڳ هيٺيون تَهه به، جيڪي ٻئي تَهه وقت جي لحاظ کان هڪ صديءَ کان وڌيڪ عرصي جي نمائندگي ڪن ٿا، ان جي تنزل جا بيشمار ثبوت ظاهر ڪري رهيا آهن. اتفاق سان موئن جي دڙي ۾ ريڊيو ڪاربان طريقي سان اڳ ۾ ئي جسمي شين جي تحقيقات ڪئي ويئي. مثلاً سڙيل ڪڻڪ جي داڻن جي، جيڪي پوئين زماني واري آباديءَ جو سطح مان هٿ آيل هئا ۽ انهن جي چڪاس مان ڪڻڪ جي داڻن جي عمر بابت اهڙا سال مليا، جيڪي رمِ سِن(25) جي زوال وارن سالن سان ٺهڪي بيهن ٿا. جيتوڻيڪ اڪيلي هن تجربي تي اهڙي نتيجي لاءِ ڀروسو ڪرڻ اعتبار جوڳي ڳالهه ڪانهي، ان جي باوجود هن خيال لاءِ معقول سبب ملي ٿو، ته موئن جو دڙو سميريا جي ار واري دور کان پوءِ به قائم هو. پر انهيءَ زماني ۾ سنڌوءَ جو اهو شهر ابتريءَ واري دور ۾ داخل ٿي چڪو هو ۽ پنهنجي وجود کي جيئن تيئن ڪري محض گهلي رهيو هو. ان جي انهيءَ دور جي جاچنا ڪرڻ کان اڳ ۾، اسان کي ڪجهه پٺتي نهاري، هن ڳالهه تي غور ڪرڻ گهرجي ته هن شهر جي زندگيءَ تي طبعي حالات، خصوصاً سنڌونديءَ جي چال چلت جو، ان کان اڳين دؤرن ۾ ڪهڙيءَ طرح اثر انداز ٿيڻ جو امڪان هو.
موئن جي دڙي جي پوئين دؤر کان اڳ جي صدين- ڇهن يا ڪجهه وڌيڪ جي عرصي ۾، جنهن ۾ موئن جي دڙي جي صورتحال جو اندازو لڳائي سگهجي ٿو، اهو شهر آسپاس واري ميدان کان درجي بدرجي اتانهون ٿيندو رهيو هو. کوٽائي ڪندڙن جي مختلف جماعتن منجهان سڀني کان اوائلي کوٽائي ڪندڙن آباديءَ وارن مختلف تهن جي چالهين فوٽن هيٺ تائين بلڪل سڌي سنئين کوٽائي ڪئي ۽ هيءَ ڳالهه حيرت انگيز معلوم ٿيندي ته ڊاڪٽر مئڪي طرفان چاليهن فوٽن جي اونهائيءَ وارن تهن جو وقت جي لحاظ کان پهريون اندازو فقط ٽي صديون هو ۽ هن شهر جي هن اوچائيءَ طرف اهڙيءَ تيز رفتاريءَ سان واڌ لاءِ ٻوڏن ۾ ٿيندڙ تباهيءَ کي بنيادي سبب طور شمار ڪونه ٿي ڪيو. هن جي طرفان انهيءَ باري ۾ اصرار ڪيو ويو ته پڪين سرن سان اهڙيءَ آب و هوا ۾، جهڙي سنڌ جي اترئين حصي ۾ ملي ٿي. ڪنهن قسم جي ڊگهيءَ عمر کي منسوب ڪرڻ غلطي آهي. ”جن ماڻهن ٿوري ئي برسات پوڻ کان پوءِ، پڪين سرن کي ڪلر جي اثر کان ڀڄندي ڀُرندي ڏٺو آهي، سي انهيءَ ڳالهه کي فوري طور محسوس ڪندا ته هن حالت ۾ پاڻي ۽ گهم ڪيڏو وڏو نقصان ڪري سگهن ٿا.“ ان کان سواءِ ”گهرن مان گند ڪچري جي ڦٽي ڪرڻ، ڀتين ۽ ڇتين تان پاڻيءَ سان گپ چڪ جي ڳري هيٺ لهڻ.... ۽ هوا جي ذريعي دريائي چيڪلي مٽيءَ جي ذرن جي جمع ٿيڻ ڪري، شهر جي آباديءَ واري سڄي دور ۾، ان جي سطح ۾ مستقل طور آهستي آهستي واڌ ايندي رهي ۽ انهيءَ سبب جي ڪري جڏهن به گهرن جي فرش ۽ ٻاهرين گهٽين جي سطحن ۾ آيل فرق تڪليف ڏيندڙ ثابت ٿي ٿيو، تڏهن ڀتين، فرشن ۽ ڇتين جي سطح کي مٿي ڪرڻ ضرور ٿي پيو.“
سرليئو نارڊر وولي ڏاڍيءَ وضاحت سان ڏيکاري ٿو ته، ڪيئن نه ار شهر ۾ به جاين جون سطحون، سيلاب جي سبب کان اثر پذير ٿيڻ کان سواءِ ئي، مستقل طور ساڳئي اهڙي ئي طريقي سان مٿي چڙهنديون ٿي رهيون.(26)
موئن جي دڙي جي پسگردائيءَ واري سيلابي ميدان جي سطح سنڌو نديءَ جي پاڻيءَ سان گڏ ايندڙ ريٽ جي مخصوص عمل جي ڪري پڻ درجي بدرجي مٿي چڙهندي رهي هوندي. جيتوڻيڪ ميداني علائقي جي سطح جي چاڙهه جي رفتار، شهر جي سطح ۾ ايندڙ واڌ جي ڀيٽ ۾ گهڻي قدر گهٽ هوندي. اسان کي اهو معلوم ناهي ته انهيءَ زماني ۾ سنڌو نديءَ جو وهڪرو ڪهڙو هو ۽ نه وري اها خبر آهي ته اها هڪ ئي شاخ جي صورت ۾ سمنڊ ۾ وڃي ڇڙندي هئي يا موئن جي دڙي کان ڪجهه مٿڀرو اها ٻن شاخن ۾ ورهائجي سمنڊ ۾ ڇوڙ ڪندي هئي. ان کان سواءِ اهو ممڪن آهي ته سنڌو لوڪن جي دؤر ۾ ستلج ندي، هاڪڙا نار ۾ وڃي پوندي هئي ۽ نه سنڌو نديءَ ۾. جيسين سنڌو نديءَ جو واسطو آهي ته، انهيءَ نديءَ گذريل ٻن هزار سالن جي دوران سنڌ مان جيڪي وهڪرا ڦيرايا آهن، تن جي ثابتين مان ظاهر ٿئي ٿو ته ان جي ٻن شاخن واري صورت انهيءَ مدت جي ٻه ڀاڱي ٽئين حصي جي دوران قائم رهي، جنهن کان پوءِ ست صديون اها ندي هڪ ئي يِڪي وهڪري جي صورت ۾ وهي، سمنڊ ۾ چڙهڻ کان ٿورو اڳي، وڃي هڪ ننڍڙي ڪيٽي ٺاهيندي(27) هئي. اهو ممڪن آهي ته سنڌو ندي پنهنجي هيٺانهين حصي ۾، اڳي پڻ تمام گهڻيءَ مدت جي دوران هڪ ئي وهڪري رستي يا ورهائجي ٻن شاخن ۾ وهڻ جو نمونو واري وٽيءَ سان اختيار ڪندي رهي آهي.
سنڌو لوڪن لاءِ هڪ ئي اهڙيءَ نديءَ جي اٿل واري حد اندر شهر جو بنياد ٻڌڻ جي ڀيٽ ۾ جيڪا پنهنجي پاڻيءَ جي سڄي مقدار ۽ ريٽ کي کڻي سڄيءَ سنڌ مان گذري وڃي سمنڊ ۾ ڇوڙ ڪري، درياءَ جي ٻن وڏين شاخن مان ڪهڙيءَ به هڪ جي ويجهڙائيءَ ۾ بنياد وجهڻ گهٽ خطري وارو هو ۽ جڏهن سنڌو ندي هڪ ئي وهڪري جي صورت ۾ موئن جي دڙي جي پاسي کان وهندڙ هجي ها، يا جڏهن اها پنهنجي پاڻيءَ ۽ ريٽ جو سمورو يا گهڻو مقدار انهيءَ هڪ شاخ وچان ڌڪي سمنڊ تائين پهچائيندڙ هجي ها، جنهن جي قريب اهو شهر ٻڌل هو، ته پوءِ ڪيئي سال لنگهي سگهيا ٿي، جو پاڻيءَ جي ڪا تمام وڏي اٿل ٿي سگهي ها ۽ ان جي نتيجي ۾ گهڻي مقدار ۾ ريٽ جي جمع ٿيڻ جي توقع ڪري سگهجي ها.
سر ڪلاڊ انگليز، جيڪو سنڌو نديءَ جي معاملات جي متعلق اعليٰ ترين اختياري آهي، انهيءَ سيلابي ميدان جي تمام وڏي ۽ دور تائين ڦهليل علائقي ۾ درياءَ جي انهيءَ عمل ذريعي سطح ۾ ايندڙ سراسري چاڙهه جو تخمينو هڪ صديءَ پٺيان ست انچ لڳايو آهي، پر سمنڊ ۾ ڇوڙ ڪندڙ شاخ (يڪي هڪ وهڪري واريءَ) جي آسپاس ۽ ويجهڙائيءَ واري ميدان جي صورت ۾ اها سراسري ”هڪ سؤ سالن ۾ هڪ فوٽ جيتري“ هجي ها. بنان ڪنهن شڪ ۽ شبهي جي، هن انهيءَ تخميني لڳائڻ ۾ ستلج نديءَ جي اهڙي ريٽ جي جمع ٿيڻ جي رفتار کي ڌيان ۾ رکيو آهي. اسان کي هن هنڌ سر جان مارشل جي هن راءِ کي به ڌيان ۾ رکڻ گهرجي ته، ”جنهن رفتار سان درياءَ جو ريٽ ڄمندو ۽ گڏ ٿيندو رهيو، اهو (موجوده رفتار جي بنياد) ڪافي وڌيڪ ٿي سگهيو ٿي، ڇو ته، سنڌو ندي هڪ سست رفتار سان وهندڙ درياءَ آهي ۽ ان جي نتيجي ۾ ان جي پيٽ ۾ ريٽ وڌيڪ تيز رفتاريءَ سان گڏ ٿيندو(28) رهي ٿو.“ يقيناً، جيڪڏهن ڊاڪٽر ڊيل جي کوٽاين دوران جيڪي 64-1965ع ۾ موئن جي دڙي ۾ ڪيون ويون، شهر جي آباديءَ واري سطح جي گند ڪچري جا ذرا پرزا ايتريقدر گهڻيءَ اوناهيءَ مان ٻاهر ڪڍيا ويا، جيڪا موئن جي دڙي جي پسگردائيءَ واري ميدان جي مٿاڇري کان اوڻيتاليهه فوٽ هيٺ هئي، ته پوءِ ماڻهوءَ کي هي نتيجو ڪڍڻو پوندو ته يا درياءَ جي ريٽ جي جمع ٿيڻ جي رفتار انتهائي تيز هئي يا انهيءَ سرزمين تي ماڻهن جي آبادي انهيءَ زماني کان گهڻو اڳي ٿي چڪي هئي، جنهن ۾ عام طرح سان سنڌو ماٿريءَ واري تهذيب جي ظهور ۾ اچڻ متعلق عقيدو رکيو وڃي ٿو. هن هنڌ تي سر جان مارشل طرفان ڏنل هڪ ٻيءَ راءِ کي جاءِ ڏيڻ موزون ٿيندو.... ”مجموعي طور انهيءَ سڄي مسئلي تي غور ڪرڻ سان واضح ٿئي ٿو ته، سنڌو ماٿريءَ واري تهذيب درياءَ جي ڪپن تي انهيءَ زماني کان ڪيئي صديون اڳ وجود ۾ اچي چڪي هوندي، جڏهن اها پوءِ اسان جي ڄاڻ ۾ آئي آهي، ڪيترو اڳي، تنهن بابت ماڻهو فقط اندازو ئي ڪري سگهي ٿو، پر ائين چوڻ معقول ۽ مناسب ٿيندو ته اهڙي نتيجي جي ظهور پذير ٿيڻ لاءِ هڪ هزار سال به تمام گهٽ عرصو شمار ڪري سگهجي ٿو.(29)“
ڊاڪٽر ڊيل جي تحقيقات کان اڳ، ميدان جي مٿاڇري کان هيٺ، اونهي ۾ اونها هنڌ، جن تي کليل کوٽائين ذريعي آباديءَ جا آثار ظاهر ٿيا هئا، سي سن 1932ع ۾ چوويهه فوٽ ۽ سن 1950ع ۾ ڇويهه فوٽ هيٺ هئا. ٻنهي حالتن ۾ زير زمين پاڻيءَ جي موجودگيءَ وڌيڪ هيٺ کوٽائي ڪرڻ جو رستو روڪي ڇڏيو. انهن هنڌن تي آباديءَ جون اهڙيون سطحون انهيءَ ٿلهي ۽ اڻ ٽٽل پٽي کان گهڻو هيٺ موجود هيون، جيڪي مارشل ۽ مئڪي طرفان ”اوائلي دور“ جي نالي سان سڏيون ويون آهن. انهيءَ انتهائي اونهي نقطي کان، جتان سڃاڻپ ۾ اچي سگهندڙ شيون، جهڙوڪ ڪچيون سرون، هٿ آيون آهن، هيٺئين مفاصلي کي حساب ۾ آڻڻ سان، انهن سطحن جي قدامت کي 2400-2500 ق. م. کان وڌيڪ دور نه ٿو رکي سگهجي. اسين البته اهو فرض ڪري نٿا سگهون ته اهي نقطا انهيءَ زماني جي آسپاس واري ٻاهرئين ميدان جي عام سطح سن مطابقت رکن ٿا. جيڪڏهن ائين هجي ها ته چوئيتالهين صدين جي دوران مٿاڇري جي ڇويهن فوٽن تائين مٿي چڙهڻ واري عمل جي سراسري رفتار ست انچ في صديءَ جي حساب سان ٿي هوندي. ممڪن آهي ته اها رفتار ڪجهه وڌيڪ تڪڙي هجي. هيٺئين شهر ۾، ”ڊي-ڪي“ دڙو، جتي اهي تحقيقي ڪارروايون ڪيون ويون هيون، سنڌو لوڪن جي آباديءَ جي اوچي کان اوچي سطح، انهيءَ نقطي کان، جتي سن 1932ع ۾ ڪيل کوٽائين ۾ ماڻهو پهتا هئا، اٽڪل ڇائيتاليهه فوٽ مٿي بيٺل آهي. انهيءَ هنڌ جي آسپاس ڪيل کوٽاين ۾ ٻن هنڌن تي ”مئڪي“ کي ڊٺل جاين ۽ ڀتين جون وڏي مقدار ۾ نشانيون نظر آيون، جن کي هن انهيءَ پڪي پختي شهر جي زندگيءَ جي ٻن مختلف دؤرن ۾ آيل غير معمولي ٻوڏ جي اثرات سان تعبير ڪيو. اڏاوتن جي اها ڊاهه ڊوهه مئڪي انهن ٻنهي سطحن ۾ ٻوڏ جي پاڻيءَ جي ڇڏيل ريٽ جي موجودگيءَ جو بيان نه ڪيو آهي. ڏهن فوٽن جي عُمق واري مفاصلي تي موجود ٻن مختلف مٿاڇرن تي ٿيل آهي. انهن ٻنهي سطحن جي ”درمياني“ وقفي کي، جيڪو ٿلهي ليکي ٽن دورن تي مشتمل آهي. موئن جي دڙي جو ”انتهائي ترقيءَ ۽ نهايت خوشحاليءَ آسودگيءَ وارو دور“ چئجي ٿو.(30) ميسوپوٽيميا واريءَ هن شهادت مان، ته اهو دور ”اُر“ واري ٽئين گهراڻي جي ابتدا ۽ ”لارسا“ سور جي اختتام جي وچ تي آيو هو، جنهن جو اسان اڳيئي ذڪر ڪري آيا آهيون، اهو نتيجو اخذ ڪرڻ صحيح معلوم ٿئي ٿو. اسين جيڪڏهن 2050 کان 2850 ق. م تائين ٻن صدين جو عرصو فرض ڪري وٺنداسون ته اسين اصل حقيقت جي گهڻو قريب نه ته ان کان گهڻو پري به نٿا ٿي سگهون ۽ انهيءَ دؤر ۾ جاين جون سطحون هڪ سؤ سالن جي پٺيان اٽڪل پنجن فوٽن جي حساب سان مٿي چڙهيون هونديون.
مئڪي کي شهر جي اندرين حدن ۾ پنهنجي ڪيل کوٽاين مان جيڪي شهادتون هٿ آيون تن کي هن پسگردائيءَ واري ميدان ۾ جدا جدا هنڌن تي کوٽايل کاهين مان دستياب ٿيل شين سان ملائي نتيجن ڪڍڻ جي ڪوشش ڪئي. انهن جاين مان ٻن ۾، جن مان هڪ جاءِ ”ڊي- ڪي دڙي“ جي اترينءَ ڪنڊ جي ويجهڙائيءَ ۾ هئي ۽ ٻي جاءِ ”اسٽوپا“ دڙي جي ڏاکڻينءَ ڪنڊ وٽ هئي، هن کي ڳريل ۽ ڀريل سرن جي ٻن تهن جي وچ ۾ وارياسي مٽيءَ جو هڪ تهه نظر آيو ۽ سرن واري تهه جي هيٺئين طرف وري کيس سخت مٽيءَ جو هڪ تهه مليو. انهن جي آڌار تي هو هنن نتيجن تي پهچي ٿو ته مٽيءَ جو مٿانهون ۽ تراکڙو تهه انهيءَ ساڳئي سيلاب جي نتيجي ۾ پاڻيءَ مان آٺرجي ڄميو آهي، جيڪو شهر جي اوج واري زماني ۾ آيو هو ۽ هيٺانهون ۽ وڌيڪ اونهو چيڪي مٽيءَ وارو سخت تهه شهر جي انهيءَ دؤر کان اڳ ۾ آيل ڪنهن اوائلي سيلاب جي تباهيءَ جي نشاندهي(31) ڪري ٿو. آٺرجي هيٺ ويٺل انهن ٻن جدا جدا تهن کي، مئڪي جي آرضي سطح جي ماپ جي بنيادي انگ سان ڀيٽيندي، ظاهر ٿئي ٿو ته انهن ٻن تهن مان پهريون تهه ميدان جي موجوده سطح کان ڪي ڏهه فوٽ مٿي آهي ۽ هيٺيون تهه انهيءَ سطح جي لڳ ڀڳ سنوت تي واقع آهي، وري ٻاهرئين ميدان جي انهن ٻنهي متبادل تهن جون سطحون ان جي موجوده سطح کان هيٺ ترتيبوار هڪ کان ٽن فوٽن ۽ ڇهن ۽ ستن فوٽن جي درميان موجود ڏٺيون ويون. جيڪڏهن انتهائي محتاط حساب لڳايو وڃي، ته ميدان جو مٿاڇرو سراسري طور هڪ صديءَ جي پويان ست انچ مٿي چڙهيو آهي، ته پوءِ ائين نظر ايندو ته مئڪي وارين کاهين ۾ جن سيلابن وارياسي مٽيءَ جا اهي تهه ٺاهيا هوندا، سي ڪن مناسب صدين جي وڇوٽيءَ سان، خود عيسوي سن جي شروع کان پوءِ ئي آيا هوندا. مئڪي، شهر جي مٿي چڙهندڙ سطحن ۽ ٻاهر ميدان جي قدرتي چاڙهه جي وچ ۾ نسبتي تعلق ڏيکارڻ جي ڪوشس ۾، هن ڳالهه جو خيال ئي نه رکيو آهي ته موئن جي دڙي جي اوج واري زماني ۽ ان جي آخري دورن ۾ ڪيتريقدر نه وڏي ناموافقت هوندي.
بهرحال هو پاڻئي اها ڳالهه قبول ڪري ٿو ته، ”جيئن ته شهر کان ٻاهرئين ميدان جي سطح شهر جي گهٽين جي سطح کان ڪافي حد تائين هيٺ هوندي، ان ڪري ٻوڏ جي پاڻيءَ جو، سواءِ ڪنهن وڏيءَ ٻوڏ جي، گهٽين ۾ اندر داخل ٿيڻ مشڪل هوندو. پر سيلابن جو عمارتن تي، سم جي صورت ۾، جيڪو خطرناڪ اثر ٿي رهيو هو، تنهن جو ثبوت اسان کي کوٽاين مان مليل ڀڳل ٽٽل سرن جا هيٺ ڄميل تهه آهن. شهر جي تاريخ جي وچولي ٽئين دور وارين ڀتين کي پاڻيءَ مان آٺرجي هيٺ ويٺل مٽيءَ کان پڻ زبردست نقصان پهتو آهي ۽ انهيءَ دور جو اختتام پاڻيءَ جي سيمي سبب دڙي جي حد کان زياده آلي ٿي وڃڻ ڪري آيو. اها حقيقت هن مان ثابت آهي ته شهر جي رستن جي پاسن کان ٺهيل ٿلهن جهڙيون هلڪيون اڏاوتون به ويهي رهيون آهن.“
هيءَ ڳالهه خاص طور قابل غور آهي ته کوٽائي ڪندڙن طرفان ”دريائي ريٽ جي انهن ٽن ٿلهن تهن بابت، جيڪي کيس ”ڊي-ڪي“ دڙي جي مرڪزي حصي ۾ جدا جدا تَهن تي مليا.“(32) هڪ لفظ به نه چيو ويو آهي. اهڙو هڪ ئي مثال، جيڪو مون کي نظر اچي ٿو ۽ جيڪو مئڪي کي شهر جي ”آباديءَ واري حصي جي اندر“ کوٽائي ڪندي سامهون آيو، سو هڪ تمام اوائلي تهه ۾ هو، جيڪو سندس سطحي ماپ جي بنيادي انگ کان پنجٽيهه فوٽ هيٺ ۽ ٻاهرئين سيلابي ميدان جي جديد سطح کان چوڏهن فوٽ هيٺ هو. هو چوي ٿو ته، ”انهيءَ بنيادي سطح کان هيٺ سخت مٽيءَ جي تهه ۾ ڪٿي ڪٿي خاڪي رنگ جي واريءَ جي موجودگي ان دور ۾ اتي سيلاب اچڻ جو واضح ثبوت آهي.“(33) انهيءَ سخت مٽيءَ جي تهه مان ڪو ڀروسي جوڳو مطلب ڪڍڻ هڪ وڏو مسئلو آهي. عمارتن جي سطح سان ان جي نسبتي تعلق مان اهو معلوم ٿئي ٿو ته اهو تهه شهر جي تاريخ جي اوائلي زماني ۾ ڄميو آهي. پر خود ان جي پنهنجي ڪافي گهڻي ٿولهه ڏهن فوٽن کان مٿڀري ڏيکاري ٿي ته اهو هنڌ، جيڪو شهر جي آباد علائقي جي آخري ڇيڙي کان گهڻو پري ڪونهي، طويل زماني تائين بار بار سيلابن جي زد ۾ ايندو رهيو آهي. بهرحال جيڪڏهن مئڪي ”ڊي _ ڪي دڙي“ وارين سندن کوٽاين مان مليل شهادتن جي مطلب ڪڍڻ ۾ صحيح آهي ته پوءِ اسان کي هيءُ نتيجو ڪڍڻو پوي ٿو ته موئن جي دڙي جي تاريخ جي وچولي دور ۾ ٻن يا ٽن صدين جي وقفي سان اٽڪل ٽي غيرمعمولي ٻوڏون آيون هيون. انهن جهڙيون ٻوڏون غيرمعمولي اسبابن جي نتيجي ۾ اينديون آهن. جهڙوڪ هماليا جبلن جي مٿانهين چوٽين وٽ جبل جي ڪن وڏين ڇپن يا برف جي وڏين ڇپن، جن ۾ سنڌو نديءَ يا ان جي معاون(34) درياهن جي بالائي حصن۾ پاڻيءَ جي وڏي مقدار کي هيٺ وهي اچڻ کان ڪنهن وڏيءَ مدت تائين روڪي رکيو هو، تن جي اوچتو ٽٽڻ سبب پاڻيءَ جي اٿاهه مقدار جو انهن رڪاوٽن مان آزاد ٿي هيٺئين طرف وڏيءَ طاقت ۽ وڏي زور سان وهي اچڻ هوندو. پر هن ڳالهه جو پوءِ به گهڻو امڪان ڪونهي ته خود اهڙيون تباهه ڪن اٿلون به، جيڪي اهڙن غيرمعمولي واقعن جي رونما ٿيڻ سان پيدا ٿين ٿيون، پاڻيءَ جو ايڏو مقدار کڻي اينديون هونديون، جو اهو موئن جي دڙي جي ايڏين اوچين گهٽين تائين اندر بار بار داخل ٿي ويندو هوندو. پر هيءَ حقيقت ناقابل ترديد آهي ته شهر جي ٻاهرين حصن وارين عمارتن جي ڀتين جي چوڌاري رڳو پنجن فوٽن تائين ٻوڏ جو پاڻي به لڳاتار ڪجهه هفتا جيڪڏهن بيهي ٿي سگهيو، ته پوءِ اهو نه فقط انهن ڀتين کي ڳاري، ڪيرائي سگهيو ٿي، پر سيمو ڪري ڪافي ڪجهه اندر ڀرو به پنهنجي اثر پيدا ڪري سگهيو ٿي. گهڻي قدر خاطريءَ سان چئي سگهجي ٿو ته انهيءَ طرح ئي درياءَ جو سيلابي پاڻي شهر جي اتانهين سطحن ۾ وڏي پيماني تي جاين کي ڪيرائڻ ۽ انهن جي ملبي جي جمع ٿيڻ جو سبب بڻيو. ان کان ڪجهه گهٽ پيماني جي تباهي مٿي بيان ڪيل واقعن کان گهٽ ڊرامائي واقعن جي نتيجي ۾ به ٿي سگهي هوندي. جهڙوڪ هماليه جبلن جي علائقي ۾ پاڇاٽي موسم ۾ برف جو تيزيءَ سان ڳرڻ ۽ ساڳئي وقت تي جبلن کان هيٺ ميداني علائقي ۾ زوردار برساتن جو شروع ٿيڻ ۽ شهر جي طويل حد تي تاريخ جي مختلف دورن، ٿوري ٿوري وقفي کان پوءِ، اهڙي نموني سان آيل پاڻيءَ جي ججهي مقدار واريون غيرمتوقع ٻوڏون ۽ انهن جي ڇر ۽ سيمي جا مضر اثرات.
هن ڳالهه جو اڳي ئي ذڪر ڪيو ويو آهي ته، موئن جي دڙي وارو ڪوٽ، شهر جي الهندي علائقي ۾ ڪچين سرن ۽ چيڪي مٽيءَ جي تمام وڏي ٿَلهي تي مصنوعي طور ٺاهيل اٽڪل ويهن فوٽن جي اوچي دڙي تي اڏيو ويو هو. سر جان مارشل انهيءَ حقيقت مان اهو اندازو لڳايو ته انهيءَ ڳالهه جو مقصد سرڪاري عمارتن کي سيلابن سبب ٿيندڙ ان نقصان کان محفوظ ڪرڻ هو. ساڳيوئي مقصد، ننڍي پيماني تي ۽ ساڳئي سامان مان ٺهيل انهن پڪن بنيادن يا انهن هيٺانهن ۽ ننڍن ٿلهن جو نظر اچي ٿو، جن جي مٿان شهر جي مختلف حصن ۽ آباديءَ جي ايراضين ۾ گهرن جون جايون جوڙيون وينديون هيون.
مئڪي اهڙن ٿلهن منجهان هڪ جو ذڪر ڪري ٿو، جيڪو شهر جي اوائلي دور جو آهي، جنهن ۾ بعد ۾ اضافو به ڪيل آهي، اهو ”ڪچين سرن جي ڳري ڀُري، گڏجي هڪ ٿي وڃڻ سان هڪ يڪو پڪو مواد نظر اچي رهيو هو.“ (35)
هڪ ٻئي اهڙي اوائلي مثال بابت هو چوي ٿو ته، ”هن ڳالهه ۾ ڪوبه شڪ شبهو نظر نه ٿو اچي ته اهو ڀَراءُ ان وقت ڪيل آهي، جڏهن انهيءَ عمارت کي ٻوڏ جي اثر کان بچائڻ جي ارادي سان ڄاڻي واڻي مٿي ڪرڻو پيو هوندو.“ مارشل ته هيءَ به دعويٰ ڪري ٿو ته، ”سواءِ ڪن تمام ننڍين جاين جي... سڀني ۾ فرش جي هڪ حصي کي ٿَلهي جي صورت ۾ ايترو مٿي ۽ مضبوط ڪيو ويو هو، جو اهو جاءِ کي انهن ٻوڏن جي اثر کان محفوظ رکي سگهي، جيڪي انهيءَ دور ۾ سال بسال شهر لاءِ خطرو بنجڻ لڳيون هيون.“ مئڪي هن کان وڌيڪ محتاط هو. پوئين دور جو بيان ڪندي، هو لکي ٿو، ”ڪنهن سبب ڪري، جيڪو غير معمولي ٻوڏن سان واسطو رکندڙ معلوم ٿئي ٿو، بعد جي دور واريون گهڻيون جايون، اهڙن ٿلهن جي مٿان ٺاهيون ويون آهن، جيڪي انهن جاين جي هيٺان اوائلي جاين جي ڪوٺين ۽ ڪمرن کي ڪچين سرن، چيڪي مٽيءَ يا ڪن حالتن ۾ سرن پچائڻ جي بٺن مان ڍوئي آندل سروٽن وغيره سان ڀري ٺاهيا ويا هئا.....
آءٌ هن خيال جو آهيان ته، ٻوڏن ۾ موئن جي دڙي جون گهڻيون جايون ڌرتيءَ جي هيٺ ويهي رهڻ ڪري ڪريون آهن. گهڻيون جايون، خاص ٿلهن جي مٿان به ٺاهيل ناهن ۽ اهي انهن اوائلي هيٺ ويهي رهيل جاين جي مٿان تعمير معلوم ٿين ٿيون ۽ اهڙيءَ طرح اهي سم سبب اڳوڻين هيٺ ويهي رهيل جاين جو واضح ثبوت پيش ڪن ٿيون.(36)“ هڪ ٻئي هنڌ چوي ٿو ته، ”هن ڳالهه کي ڌيان ۾ رکڻ گهرجي ته پڪيءَ سر مان ٺهيل جاءِ ۽ سروٽن جا ٽڪرا پاڻيءَ کي چُهڻ جا اثرائتا مُئل ڪڪر آهن، جن ۾ پاڻيءَ جي سطح کان گهڻو مٿي تائين پاڻيءَ جي آلاڻ پهچي ويندي آهي....“ هو ڊي- ڪي ايراضيءَ ۽ پاسي واريءَ سرزمين جي ڪن ٻين حصن ۾ مليل ٿَلهن جو حوالو ڏيندي، چوي ٿو، ”اڪثر حالتن ۾ گهم ۽ آلاڻ ڪچين سرن کي اهڙيءَ طرح ملائي ڇڏيو آهي، جو اهو سڄو مواد مٽيءَ جي هڪ وڏي ڇپ نظر اچي ٿي.... انهن مان اڪثر ٿلها شهر جي وچولي زماني جي ٻئي دور ۾ پهرئين وڏي سيلاب کان پوءِ، جنهن جي اسان کي ثابتي ملي آهي، ٺاهيا ويا هئا ۽ ڪي وري ٻئي دور جي پوئين حصي ۾ آيل ٻئي سيلاب کان پوءِ ٺاهيا ويا هئا. جيتوڻيڪ اهڙي چيڪيءَ مٽيءَ جي ٺهيل پڪي ٿلهي جو هيٺيون حصو ڪجهه وقت تائين ٻوڏ جي پاڻيءَ ۾ ٻڏل به رهي ها، تڏهن به ان مٿان ٺهيل جاين کي پاڻيءَ جي چُهجي مٿي چڙهڻ واري عمل کان، پڪين سرن يا انهن جي ٽڪرن ٽوٽن مان ٺهيل ٿلهن کان گهٽ نقصان پهچڻ جو خطرو هو. (37)
جيتوڻيڪ کوٽائيءَ جو ڪم ڪندڙ پهرينءَ جماعت جا ماڻهو هن باري ۾ ٻه- حصا ٿي پيا ته انهن ٿلهن جو مقصد جاين کي ٻوڏ جي پاڻيءَ جي اوچائيءَ واريءَ سطح کان مٿي ڪرڻ هو يا ٻوڏ جي پاڻيءَ جي سيمي واري عمل جي ذريعي آلاڻ جي مٿي پهچڻ واريءَ آخري سطح کان به مٿي ڪرڻ هو. سيلابي ميدان جي سطح ۽ شهر جي آباديءَ واريءَ سطح جي درميان، جيئن ته وڌندڙ نامطابقت آهي، ان ڪري هاڻي اها ڳالهه بلڪل واضح آهي ته، شهر جي جاين کي پاڻيءَ جي سيمي جي نتيجي ۾ پهچندڙ تباهي ئي اصلي ۽ حقيقي خطرو هو.
ممڪن آهي ته، شهر جي ڪن اهڙن حصن ۾، جيڪي ان جي آخري ڇيڙي کان پري هئا (۽ ان طرح سان پاڻيءَ جي سيمي کان، توڻي آسپاس واري پاڻي کان، جيڪو ٻاهر کليل پٽن تي، هفتن تائين ٽن يا چئن فوٽن تائين موجود ٿي رهيو، محفوظ هئا.) ڪڏهن ڪڏهن ڪن ٻين سببن ڪري به جايون اهڙن ٿلهن تي ٺاهيون وينديون هيون، انهيءَ باري ۾ ڪوٽ واري دڙي جو مثال اڳي ئي ڏنو ويو آهي. سرڪاري عمارتن کي دشمنن يا حملي آور ڌاڙيلن جي زد کان محفوظ رکڻ يا شان و شوڪت لاءِ اهڙي ئي طريقي سان مٿانهينءَ سطح تي ٺاهيو ويندو هو. جيڪڏهن ڪو پروهت- راجا هو، ته ان جو محل به اهڙيءَ طرح اوچائيءَ تي اڏجي سگهيو ٿي، جو اهو سڄي شهر جي مٿان ڪر کنيو بيٺو هجي. شهر جي وڌيڪ شاهوڪار ۽ خوشحال رهاڪن لاءِ، سندن جاين کي مٿانهينءَ تي جوڙائڻ لاءِ جيڪي ٻيا مقصد ٿي پئي سگهيا، تن مان هڪ انهيءَ ڳتيل شهر ۾ اونهاري جي موسم وارين ٻوساٽيندڙ راتين ۾ وڌيڪ تازي ۽ بهترين هوا حاصل ڪرڻ جو مقصد به ٿي سگهيو هوندو. ساڳيءَ طرح اهو به ممڪن هو ته شاهوڪار گهراڻا سندن پاسن ۾ رهندڙ گهٽ ذاتين وارن همساين جو، انهن جي گهرن اندر نهارڻ ناپسند ڪري، پنهنجين جاين کي مٿڀرو جوڙائيندا هوندا. اندازو ڪري سگهجي ٿو ته اهڙيءَ گرم موسم ۾، جاين جون ڇتيون عام طرح سان اوچيون ۽ سڌيون سنيون هونديون، جيئن اهي اڄ به ان پاسي جي عام رهائشي جاين ۾ ڏسجن ٿيون.
ساڳئيءَ طرح، ويجهڙائيءَ واري زماني ۾ هن ڳالهه جو ٿيندڙ تجربو، ته سنڌو ندي جڏهن شديد سيلابي ڪيفيت ۾ اچي، انسانن جي هٿان پاڻيءَ روڪ لاءِ ٺاهيل بندن کي ڀڃي ڀوري، ٻاهر نڪري اچي ٿي، تڏهن ڪهڙي حالت ٿئي ٿي. جيتوڻيڪ اهڙا موقعا هن زماني ۾ دير دير سان ۽ فقط تڏهن رونما ٿين ٿا، جڏهن اِها ندي پنهنجي گذريل دور واريون ”قدرتي حالتون“ پيدا ڪري ٿي، اسان کي انهن اثرن جي اندازي لڳائڻ ۾ مدد ڏئي ٿو، جيڪي موئن جي دڙي جي زندگيءَ تي ٻوڏين جي حالت ۾ پيدا ٿيندا هوندا. اڄ به ان صورتحال ۾ اهو پاڻي ملڪ جي سڄي علائقي ۾ ٽن يا چئن فوٽن جي اونهائيءَ ۾ ڦهلجي وڃي ٿو ۽ پنهنجي لاءِ هيٺانهين سطحن مان هڪ يا هڪ کان وڌيڪ رستا ڪڍي وهي ٿو ۽ انهيءَ عمل دوران اهو اهڙن دڙن کي چئن ئي پاسن کان وڪوڙي وڃي ٿو، جن جي چوٽين تي قديم وقت کان وٺي اڪثر ڳوٺ آباد آهن. اهو پاڻي، فقط اهڙين کڏن کوٻن کان سواءِ، جن کان ٻاهر نڪرڻ جو ان لاءِ ڪو رستو ڪونهي، انهيءَ وقت تائين اڳتي وهندو رهي ٿو، جيستائين بخارن جي صورت ۾ اڏامي، سڪي، ختم نه ٿي وڃي، يا زمين ۾ جذب نه ٿي وڃي يا جڏهن سرءُ جي موسم ۾ درياءَ جي پاڻيءَ جي سطح هيٺ لهي ٿي، جڏهن اهو موٽي وڃي ان سان ملي ٿو. ٻوڏ جي پاڻيءَ جي رستي ۾ بيٺل شهر يا ڳوٺ گهڻو ڪري اٿل واري پاڻيءَ جي سطح کان مٿڀرو ئي ٻڌل هوندا آهن، پر پاڻي انهن دڙن مان سيمو ڪري، انهن ۾ ڪافي اندر تائين پهچي وڃي ٿو ۽ جاين کي ان مان پڌري پٽ نقصان رسندو رهي ٿو. اهي دڙا گهڻين حالتن ۾ انهن ئي جاين جي ڀنجوءَ ۽ مَلبي جي ٻين شين تي ڊهندا ۽ ٺهندا وڌندا رهن ٿا، جيڪي انهيءَ طرح مُند مُند تي آيل ٻوڏن ۾ ڊهي زمين سان هڪ ٿينديون رهن ٿيون.
اسان کي بار بار اهوئي عمل سنڌ ۾ اڄ به پنهنجو اثر ڏيکارڻ لڳي ٿو. يعني اٿل جو پاڻي دڙي جي چوڌاري ڇوليون ماريندو رهي ٿو، ۽ سيمو ڪري مٿي تائين پهچي وڃي ٿو. دڙي جي ٻاهرئين گهير واريون جايون ڦهڪو ڪري ڪرڻ لڳن ٿيون ۽ ڪجهه وقت کان پوءِ شهر جي ڳتيل آباديءَ واري وچين حصي ۾ به ڪريل ڀتين جا حصا زمين دوز ٿيڻ لڳن ٿا ۽ آخر ۾ جڏهن پاڻي لهي وڃي ٿو، تڏهن وري ساڳين هنڌن تي جاين جي ٻيهر تعمير ڪرڻي پوي ٿي. ڪن حالتن ۾ ته ٻوڏ جو پاڻي جڏهن ڳوٺ واري دڙي کي گهيرو ڪري بيهي ٿو، تڏهن ڳوٺاڻا پنهنجا گهر گهاٽ ڇڏي به وڃن ٿا، پر جيڪڏهن سندن اناج جا ذخيرا دڙي تي صحيح سلامت آهن ۽ جيڪڏهن سندن وهٽن ۽ مال لاءِ ويجهڙائيءَ ۾ ڪو گاهه جو ٽڪر به بچيل موجود آهي يا سندن سڪي گاهه ۽ داڻي جو ڪجهه ذخيرو ته محفوظ آهي، (توڻي کڻي انهن کي گاهه واريءَ زمين تائين گوڏي جيڏو پاڻي جهاڳي به وڃڻو پوي ٿو يا ٻيڙيءَ ۾ ويهي ات پهچڻو پوي ٿو)، تڏهن به اهي مضبوطيءَ سان ڄميا، اتي پنهنجن گهورن ۾ ويٺا رهندا آهن. پر جيڪڏهن نقصان شديد ٿيو هوندو ۽ ڳوٺاڻن کي خوراڪ جي قلت هوندي ته پوءِ اهي عارضي طور ڳوٺ ڇڏي به وڃي سگهن ٿا ۽ پاڻيءَ جي سڪي وڃڻ تائين هو ڀرپاسي ۾ ڪنهن پوٺي تي ڇانوڻي هڻي، وقت گذاري پورو ڪن ٿا، جيسين وري ٻيهر واپس اچي، پنهنجي ڳوٺ کي آباد ڪن. هنن جي اها ”جلاوطني“ فقط ڪن هفتن جي مس ٿيندي آهي ۽ جيڪڏهن انهن وٽ ايندڙ ربيع موسم لاءِ ٻج لاءِ ڪافي مقدار ۾ اناج موجود آهي ته پوءِ هو انهن ئي زمينن تي تمام ڀلن فصلن پوکڻ ۽ لڻڻ جون اميدون رکيون ويٺا هوندا آهن، جن تان ٿورو ئي وقت اڳي کين لڏڻو پيو هو.
سنڌ جي ميدانن ۾ موجود آباديءَ وارين جاين جي سطحن جي جيئن پوءِ تيئن مٿي چڙهڻ لاءِ ذميدار قدرتي سببن ۾ فقط ٻوڏ جو پاڻي ئي اڪيلو سبب ڪونهي، انهيءَ ملڪ ۾ سال جي وڏي حصي جي دوران خشڪ ساليءَ جون جيڪي حالتون قائم رهن ٿيون، تن ۾ گرم ۽ خشڪ هوائون پڻ هڪ وڏو اثرائتو ذريعو آهن، جن سان ملڪ جي ظاهري شڪل ۽ صورت بدلجندي رهي ٿي، جو اهي هوائون مٽيءَ، واريءَ ۽ دريائي ريٽ کي هڪڙي هنڌان کڻي ڪيئي ميل پري اچي اڇلائين ٿيون. اهڙيءَ خشڪ موسم ۾ رستن تي جانورن جي کرن يا گاڏين جي ڦيٿن، خاص طور بيل گاڏين جي هل هلان- سنڌ جي نامياريءَ دز ۽ ڌوڙ کي اٿاري، ان جا ڪڪرن جا ڪڪر اڏائي ٿي ۽ ان کان وڌيڪ وزندار ۽ ڳريون شيون، واريءَ جون آنڌيون ۽ مٽيءَ جو طوفان، جيڪي اونهاري جي موسم جي پيشبنديءَ طور لڳندا آهن، هڪ کان ٻئي هنڌ آڻيو سٽين ٿا. اهي شيون اهڙي هنڌ پهچي هيٺ ڪرن ٿيون، جتي ڪا رنڊڪ هوا جي راهه ۾ رڪاوٽ وجهي ٿي، جنهن جي نتيجي ۾ ساڪت هوا جا جهول پيدا ٿين ٿا، جيڪي انهن وزندار شين کي اتي هيٺ ڪرڻ ۽ بنا ڪنهن روڪ رنڊڪ جي، جمع ٿيندي رهڻ ۾ مدد ڏين ٿا. ڳوٺاڻن کي، ٿورن ئي مهينن لاءِ ترڪ ڪيل سندن ڳوٺ، انهن جي موٽي اچڻ تائين، مٽيءَ ۽ دز جي انبارن هيٺان سڄو نه ته اڌوگابرو دٻيل ملي سگهي ٿو. مئڪي هڪ کان وڌيڪ ڀيرا، موئن جي دڙي جي رهائشي سطحن جي، جيئن پوءِ تيئن مٿي چڙهڻ جي مختلف اسبابن ۾ هوائن جي ذريعي ائين کڄي آيل ۽ اتي اچي گڏ ٿيندڙ مٽيءَ ۽ دز جو هڪ اهم وسيلي طور حوالو ڏئي ٿو. (38)
جن ماڻهن اپر سنڌ جي ڳوٺاڻي زندگيءَ ۾ ايندڙ اهڙين تبديلين جو مشاهدو ڪيو هوندو، سي هن ڳالهه کي هڪدم تسليم ڪندا ته موئن جي دڙي وارين صدين ۾ پڻ انهيءَ شهر کي نه فقط ڪيئي دفعا ٻوڏين جو مقابلو ڪرڻو پيو هوندو، پر هن ڳالهه جو به بلڪل امڪان آهي ته انهيءَ شهر کي مڪمل يا جزوي طور، نه فقط ٻوڏين جي اچڻ ڪري، بلڪ سنڌو نديءَ جي بلڪل اُبتي جنون جي نتيجي ۾ به خالي ٿيڻو پيو هوندو، يعني ته، جڏهن شهر جي معقول ويجهڙائيءَ اندر سنڌو ندي گهربل ڪارائتي سيلاب جو پاڻي پهچائڻ ۾ ناڪام ٿيندي هوندي، جنهن تي رواجي طرح شهر جي آباديءَ لاءِ ٿيندڙ پوک جو دارومدار هوندو هو. هن ڳالهه ۾ شڪ ڪونهي ته اهڙيءَ صورتحال کي، جيڪا ڪڏهن ڪڏهن منهن ڪڍندي هئي، منهن ڏيڻ لاءِ اناج جو وڏو گدام احتياط طور قائم ڪيو ويو هو. تنهن ڪري، هڪ پاسي ٻوڏ جي پاڻيءَ جي پوسل ۽ سيمي کان ڪرندڙ جاين جو ڊهڻ ۽ انهن جو ملبو ۽ ٻئي طرف عارضي طور خالي ٿيل شهر تي هوائن ذريعي اڏامي ايندڙ ريٽ ۽ واريءَ جو حملو- انهن ٻنهي مان هڪ عمل يا ٻنهي گڏجي، ماڻهن کي ڪافي مقدار ۾ وقت بوقت نئين سر اڏاوتون ڪرڻ لاءِ مجبور پئي ڪيو هوندو.
هاڻي اسين انهيءَ منزل تي پهتا آهيون جتي اسين انهيءَ نمايان تبديليءَ جي اهميت تي غور ڪري سگهون ٿا. جيڪا موئن جي دڙي جي زندگيءَ جي آخري دؤر کي انهن سڀني ڳالهين کان جدا ڪري ٿي، جيڪي اتي اڳي واقع ٿي چڪيون هيون. شهر جي کوٽائي ڪندڙ پهرينءَ جماعت جا اڳواڻ، سر جان مارشل ۽ ڊاڪٽر مئڪي، ٻيئي هن راءِ جا هئا ته شهر جي زندگيءَ جو اهو پويون ڌنڌلڪو دؤر اهڙي وقت تي نئين سر آباد ڪاريءَ جي صورت ۾ شروع ٿيو، جڏهن اهو ڪافي گهڻي عرصي لاءِ ان کان اڳ مڪمل يا جزوي طور خالي ڪيو ويو هو. مئڪي جي راءِ موجب، موئن جو دڙو انهن ٻن قيامت خيز سيلابن منجهان ٻئي سيلاب جي دوران، جن جو اڳئي ذڪر ٿي چڪو آهي، خالي ڪيو ويو هو، تباهه ٿيل ايراضيءَ جي مٽيءَ ۾ مليل ڪلر جو غيرمعمولي حد تائين گهڻو حصو انهيءَ نظريي کي هٿي ڏئي ٿو، ته اهو علائقو ڪجهه وقت لاءِ غيرآباد ۽ قدرتي عناصر جي رحم ڪرم تي نڌڻڪو پيو رهيو. (39)
پر اها جاءِ وري ٻيهر آباد ڪئي ويئي ۽ سا به ”سنڌو“ لوڪن طرفان. پر نئون شهر پراڻي جي ڀيٽ ۾ نمايان طور سادو ۽ گهٽ درجي وارو هو. عمارتن جو معيار بي ڍنگو بڻجي چڪو آهي، جو گهرن جون جايون گهڻو ڪري انهن سرن مان ٺهيل معلوم ٿين ٿيون. جيڪي اڳين اوچاين تان ڊاهي آنديون ويون آهن، ۽ اهي کڏون جن مان مٽي ڪڍي ويئي آهي، سي ڄڻ ته ڪنهن بم جي اثر کان وجود ۾ آيل کڏن وانگر سڃيءَ ايراضيءَ ۾ وات ڦاڙيو بيٺيون آهن.(40) اهي کڏون پنهنجي ليکي وري انهيءَ ايراضيءَ جي قابل استعمال حدن کي سوڙهو ڪن ٿيون، جنهن تي نئين اڏاوت ٿي ٿي سگهي، ۽ انهيءَ ڪري جايون هڪ ٻئي جي مٿان چڙهيون بيٺيون آهن. خوشحاليءَ واري دور جون وڏيون ۽ عاليشان عمارتون بنان سوچ سمجهه جي ننڍين ننڍين ڪوٺڙين ۾ ورهايون ويون آهن ۽ گهٽين جي مقرر ٿيل انهن حدن ۾ ناجائز حد دخليون ٿيل آهن، جن کي گذريل ڪيترين ئي صدين جي دوران سختيءَ سان برقرار رکيو ويو هو. اٻهرائيءَ ۾ ٺهيل بي ڍنگن دڪانن جون وڏن رستن جي پاسن کان قطارون ٺهيون بيٺيون آهن ۽ تعميري رٿائن جي معيارن ۾ آيل ابتريءَ جو هڪ وڌيڪ نمايان مثال اهو آهي ته ڪنڀارن جون آويون، جيڪي اڳين ڏينهن ۾ شهر جي اندرين حدن اندر ڪڏهن به برداشت نه ڪيون وڃن ها، هاڻي هتي هُتي قائم ٿيل ڏسجن ٿيون ۽ حد ته اها آهي جو انهن مان هڪ آوي ته رستي جي بلڪل وچ تي بيٺي آهي. (41)
صاف ظاهر آهي ته شهري انتظاميه جو سخت ضابطو، جيڪو شهر جي خوشحاليءَ ۽ آسودگيءَ جي طويل عرصي جو هڪ نمايان نشان هو، سو ان جي پوئين دور جي ابتريءَ سان گڏوگڏ غائب ٿي چڪو آهي. هيءُ موئن جو دڙو اهو ساڳيو هڪ عظيم قوم جي گاديءَ جو شهر ۽ هڪ تجارتي سلطنت جو دارالحڪومت باقي نه رهيو آهي ۽ نه وري هاڻي اهو پروهت راجا جي رهڻ وارو مرڪزي شهر ئي رهيو آهي. هاڻي اتي ڪاريگرن،قوت گذر ڪڍندڙ ڪڙمين ڪاسبين ۽ مزورن جو مجمعو اچي گڏ ٿيو آهي، جيڪي انهيءَ سرزمين تي هڪ ٻئي سان اٽڪيا پيا آهن، جيڪي ٿوريون گهڻيون شيون اتي ٺهن ٿيون، سي هاڻي ڏيساور لاءِ نه، پر شايد شين جي ڏي وٺ جي بنياد تي داخلي کپت لاءِ ٺاهيون وڃن ٿيون بنا ڪنهن شڪ جي، اهو تنزل گذريل دور جي پڇاڙيءَ ڌاري ئي شروع ٿي چڪو هو، جڏهن شهر جو سامونڊي واپار ختم ٿي چڪو هو، جنهن کان هڪدم پوءِ ”سلطنت“ جي حدن اندر واقع تجارتي مرڪزن ۽ واپار وارن شاهراهن تي رهندڙ رعيتي ماڻهن ۾ پيدا ٿيل بي آراميءَ ۽ مقامي بدانتظاميءَ جي نتيجي ۾ قاعدي ۽ قانون جي ضابطي ۾ ڪجهه هلڪائي ۽ ڍلائي اچي ويئي، يقيناً، انهيءَ طاقتور واپاري قوم جي ماڻهن کي، جيڪي صدين کان وٺي موئن جي دڙي جي عظمت ۽ دولت سان سڃاتا ويندا هئا، جڏهن اهو مسئلو طئي ڪرڻو پيو هوندو ته انهيءَ شهر ۾ وري ٻيهر آباد ٿجي يا نه! جنهن کي اهڙيءَ برباديءَ ۽ تباهيءَ مان گذرڻو پيو هو، پنهنجي دل ۽ من کان خوب پڇڻو پيو هوندو ۽ گهڻيءَ دير تائين شش و پنج ۾ گذارڻو پيو هوندو. هنن ضرور پاڻ کان اهڙا سوال پڇيا هوندا ته، اتي رهي وري ٻيهر واپار کي وڌائي سگهبو يا وڌيڪ عقلمنديءَ جو طريقو اهو ٿيندو ته پنهنجا نقصان هميشه لاءِ برداشت ڪري ڪنهن ٻئي طرف ڏانهن، شايد هڙاپا ۽ اترئين صوبي ڏانهن لڏي هليو وڃجي، جيڪي ان وقت تائين سرسبز ۽ شاداب هئا. شايد هنن کي درياءَ جي آئينده جي ٻوڏين جي پڌرن خطرن آخرڪار فيصلي ڪرڻ تي مجبور ڪيوهجي. هيءَ ڳالهه ڪا ناممڪن ناهي ته اهو فيصلو هنن انهن موقعن مان ڪنهن هڪ تي ڪيو هجي، جڏهن سنڌو درياءَ ڪنهن دؤر ۾ لاڳيتا ڪي سال ڦوڪجي مٿان لهندو هو ۽ پاڻيءَ جو تباهڪن مقدار ساڻ آڻيندو هو. جيئن مئڪي، هن ڳالهه ڏانهن اشارو ڪري ٿو ته، ”هر سال“ (هنن ٻن لفظن تي مصنف طرفان زور ڏنل آهي) شهر جي چوڌاري ٻن يا وڌيڪ فوٽن جيتري وڏي پاڻيءَ کان وڌيڪ بيهڻ سان ئي شهر جي شاهوڪار ۽ خوشحال طبقي جي لڏپلاڻ لازمي بنجي ويندي هوندي، ڇاڪاڻ ته ان صورت ۾، ٻيڙين جي مدد کان سواءِ، هنن لاءِ مال اسباب جو آڻڻ نيڻ ناممڪن بنجي ويندو هوندو.“(42) ظاهر آهي ته لاڳيتن اهڙن موقعن تي بريءَ طرح ستايل ”واپاري برادريءَ“ جا ماڻهو وڌيڪ برداشت نه ڪري سگهيا هوندا ۽ نيٺ هڪ ڀيري ٻاهر نڪري پوڻ کان پوءِ هو وري واپس نه آيا هجن، ان کان پوءِ هنن جو ڪهڙو حشر ٿيو، تنهن جي اسان کي ڪا خبر ڪانهي.
امڪان آهي ته، ”عام ماڻهو،“ جن ڪنهن عرصي کان پوءِ ٻيهر اچي شهر آباد ڪيوڳوٺن جا ماڻهو به شامل هجن، شايد اهي ”لوهم جي دڙي“ ۽ ”جهڪڙ“ جا رهاڪو هئا ۽ ڪي شايد ”چانهو دڙي“ کان آيل ٻوڏ جا ستايل پناهگير هئا، هن ڳالهه ۾ شڪ جو امڪان ڪونهي ته، ”چانهو دڙي“ جي شهر جي ماڻهن کي هڪٻئي پٺيان آيل ٻوڏن جي ڪري اتان نڪرڻو پيو هو، جن ان شهر ۾ سندن رهائشي علائقي جي ڪجهه حصي کي زمين دوز ڪري ڇڏيو هو ۽ سڄي شهر کي آباديءَ جي ناقابل بنائي ڇڏيو هو. بهرحال اسين هن باري ۾ خاطريءَ سان ڪجهه نٿا چئي سگهون ته اتي اهي سيلاب به انهيءَ وقت ئي آيا هئا، جڏهن موئن جي دڙي واري اها ”خاص“ ٻوڏ آئي هئي، جنهن ”تاجر برادريءَ“ جي ماڻهن کي دائمي طور ۽ ”عام ماڻهن“ کي عارضي طور اتان لڏڻ لاءِ مجبور ڪيو هو. (43) ڪنهن عام طبعي تباهيءَ ۽ برباديءَ جي سوال کان قطع نظر، ٻاهرين ضلعن ۾ وڌندڙ بي آرامي ۽ عدم سلامتي، گاديءَ واري شهر جي ڪمزور ٿي ويل مرڪزي اختياريءَ جو پڻ سڌو سنئون نتيجو سمجهي سگهجي ٿي.
بهرحال هن ڳالهه جي مڃڻ لاءِ ڪوبه سبب ڪونهي ته انهيءَ شديد سيلاب جو، جنهن جي ڪري موئن جي دڙي يا ڪنهن ٻئي شهر کي عارضي طور ڇڏڻو پيو هو، انهيءَ جي آسپاس جي زرعي پيداوار تي به ڪو خاص نقصانڪار اثر پئجي سگهيو هوندو. هن ڳالهه جو اڳ ئي ذڪر ڪيو ويو آهي ته، سنڌ ۾ ايندڙ سخت ٻوڏين جا ذيلي اثر عام طور فائديمند ٿيندا آهن، انهن جي نتيجي ۾ سيلابي پوک جي لائق ايراضيون وڌي وينديون آهن. انهيءَ ڪري خاص طرح ”موئن جي دڙي“ جي شهر جي آخري دؤر ۾ ان جي آدمشماري ان جي اوج واري زماني جي ڀيٽ ۾ جيڪڏهن وڌيڪ نه، ته به اوتري ئي نظر اچي ٿي. ابتري ۽ تنزل فقط صنعت ۽ حرفت جي معيار ۾ آيل هو. ساڳئي وقت آسپاس جي ”ستايلن“ کي ڪشش ڪرڻ لاءِ وري به انهيءَ شهر ۾ گذر سفر جا، توڙي پناهه ۽ نسبتي طور سلامتيءَ جا ڪافي ذريعا موجود نظر آيا هوندا.
پروفيسر پگٽ انهيءَ وقت ڌاري ڪُلي (Kulli) ۽ موئن جي دڙي جي ماڻهن جي درميان لاڳاپن ۾ وڌيڪ ويجهڙائيءَ ۾ اچڻ جي ثبوتن ڏانهن ڌيان ڇڪايو آهي ۽ ساڳئي ئي دؤر ۾ هو بلوچستان ۾ ڪن ٻين هنڌن جا اهڙا مثال پيش ڪري ٿو، جن ۾ ٻين ”ثقافتن“ جي پراڻن ۽ قديم دؤر جي قائم ٿيل ڳوٺن کي باهه ڏيئي ساڙيو ويو آهي ۽ انهن جي باشندن کي ماري ڪُٽي ختم ڪيو ويو آهي ۽ انهن جي مٿان وري نيون آباديون قائم ڪيل آهن. بهرحال ائين پيو ڀانئجي ته اسان کي انهيءَ دؤر يا انهن دؤرن کي وڌيڪ باريڪيءَ سان طئي ڪرڻ لاءِ، جڏهن اها بربادي ۽ تباهي آئي هئي،(44) وڌيڪ ثابتين هٿ ڪرڻ جي ضرورت آهي. بهرحال انهيءَ وچ ۾ ”سنڌ جي شاهه شهر“ ۾ ”پرلئي کان اڳ جي سر ڇائي“ اڃا به وڌيڪ ٽن يا زياده نسلن تائين گهلبي رهي.
ڪتاب جي پهرئين جلد ۾ مون اها راءِ ڏني هئي ته، موئن جي دڙي جي آخري پڄاڻي شايد ڪنهن اهڙيءَ قدرتي آفت جي نتيجي ۾ آئي هوندي. جنهن اتان جي باشندن کي گذر سفر جي ذريعن کان محروم ڪيو هوندو، مثال طور سنڌو درياءَ جي پيٽ ۾ آيل ڪو وڏو ڦيرو. درياءَ جيئن وڌيڪ ڊگهي عرصي لاءِ پنهنجو دستوري وهڪرو قائم رکيو هوندو، جنهن مان شهر جي پسگردائيءَ ۽ ويجهڙائيءَ وارو علائقو رواجي طرح چڱي خاصيءَ باقائدگيءَ سان، ۽ ڪڏهن ڪڏهن حد کان وڌيڪ ايندڙ پاڻيءَ جي اٿل مان آباد ٿيندو رهندو هو ۽ اهڙين تقريباً لاڳيتين هڪجهڙين حالتن جي مدت اسان کي گهٽ ۾ گهٽ ستن کان وٺي اٺ صديون سمجهڻ گهرجي، تيئن ان جي لٽ ۽ ريٽ جي تهه به تهه ڄمڻ ڪري درياءَ جي تري جي مٿي کڄي اچڻ ۽ ان کان پوءِ ان جي پاڻيءَ جي وهڪري جو هيٺانهين سطح اختيار ڪري ٻئي منهن سان وهڻ لاءِ زبردست ڦيرو کائڻ- ان جا امڪان اوڏائي وڌي ويا هوندا. اهڙيءَ طرح انهيءَ زماني ڌاري هن ڳالهه جو هڪ زبردست طبعي امڪان صاف ظاهر نظر پئي آيو هوندو، ته درياءَ جي پيٽ ۾ جلد ڦيرو اچڻ وارو آهي. سنڌو ماٿريءَ وچان گذريل ٻن هزارن سالن جي عرصي دوران سنڌو درياءَ جي سڄي تاريخ اهڙن رخن بدلائڻ جي ڊگهي تاريخ رهي آهي، جن جي نتيجي ۾ متاثر علائقن جي ڪيفيت آسودگيءَ ۽ نيم- ريگستاني حالتن جي درميان ڦرندي رهي آهي. (45)
مون کي يقين آهي ته هيءُ واقعو اهڙن ئي واقعن مان هڪ هو. درياءَ جي پيٽ ۾ هيءُ وڏو ڦيرو ان جي شهر کان اصلوڪي اڀرندي پاسي واري رخ ۾ آيو ۽ درياءَ اتان کان هٽي موئن جي دڙي کان ٽيهارو ميل پري اوڀر طرف وهڻ شروع ڪيو ۽ اهڙيءَ طرح ان اهي زمينون، جن کي هو اڳي سائو ۽ آباد ڪندو آيو هو، خشڪ ساليءَ جي حالت ۾ فقط وقتي بارش جي رحم ڪرم تي تيزيءَ سان ويران ٿيڻ لاءِ ڇڏي ڏنيون. ممڪن آهي ته انهيءَ تبديليءَ مڪمل ٿيڻ ۾ ڪي سال ورتا هجن ۽ شهر جي رهاڪن کي شروع ۾ سندن مڪمل نااميديءَ جي صورتحال جو احساس نه ٿيو هجي. پر هن ڳالهه جو وڏو امڪان آهي ته جيڪڏهن اڳي نه، ته عين انهيءَ ابتريءَ جي وقت، موئن جي دڙي جي ڪمزوريءَ هندي طرف وارن ”وحشين“ کي ان تي حملي ڪرڻ لاءِکائڻ جو ڪم ڏنو. هنن جا پهريان حملا ”ڌڪ هنيو ۽ ڀڳو“ جهڙا هوندا. پگٽ پوئين دور جي هڪ اهڙي قبرستان جي نشاندهي ڪري ٿو، جيڪو امڪان آهي ته انهن حملي آورن جوئي هڪ قبرستان هجي. آباديءَ جي پوئين زماني وارين سطحن جي کوٽاين مان، انهن علامتن کان علاوه، ننڍيون تراريون ۽ پاهي واريون سهڻيون ڪهاڙيون پڻ مليون آهن، جيڪي سنڌو ديس ۾ ناياب هيون، پر اتر ايران ۽ ان کان به ڪجهه پر ڀرو اولهه طرف عام هيون.(46) شهر جي رهاڪن کي بهرحال جلد ئي احساس ٿيو هوندو ته دشمن وڌيڪ تعداد ۾ وري ڄاڻ ٿو موٽي، هيءَ ڳالهه خاص طور تي توجه جي قابل آهي ته انهيءَ وقت ڌاري ماڻهن پنهنجون قيمتي شيون زمين ۾ دفن ڪرڻ شروع ڪيون هيون، شهر جي کوٽائي ڪندڙ پهرين ماهرن کي ان جي آخر آباديءَ واري مٿانهين سطحن مان قيمتي هيرن، جواهرن ۽ سون جا ڪيئي دفينا هٿ آيا هئا. وڌندڙ بي دليءَ ۽ همت هارڻ جي ڪري ماڻهن جلد ئي محسوس ڪري ورتو هوندو، ته ڀرپور هٿياربند وحشين جو هاڻي هو گهڻي وقت تائين مقابلو نه ڪري سگهندا.
انساني هڏن جي پڃرن جا ڍڳ، جن تي ڌڪن ۽ گهائن جا نشان صاف نظر اچن ٿا، موئن جي دڙي جي مختلف حصن ۾ هڪ ئي هنڌ تي ڪٺا ملن ٿا ۽ انهن مان اڪثر شهر جي بلڪل آباديءَ وارين سطحن مان دستياب ٿيا آهن. اهي شهري جي انتهائي پوئين دور ۾ ان تي ٿيل حملن ۾ماريل هوندا ۽ ممڪن آهي ته انهن مان ڪي اهي به هجن، جيڪي شهر ۾ ٿيل ”آخري ڪوس“ ۾ قتل ٿيا هجن. جيئن منهنجو رايو آهي. جيڪڏهن سنڌو نديءَ پنهنجو وهڪرو بدلايو هو ۽ شهر جي ويجهڙائيءَ ۾ ڪٿي به پوکي راهي ڪرڻ ذري گهٽ ناقابل عمل ٿي ويئي هئي، ته آباديءَ جو وڏو حصو گذر اوقات جي تلاش ۾ اڳيئي اتان لڏي هليو ويو هوندو. اهڙا ڪي ٿورا ئي ماڻهو هوندا، جيڪي ڪنهن نه ڪنهن بحاليءَ جي اميد ۽ آسري ۾ پنهنجن گهرن گهاٽن کي چنبڙيا پيا هوندا ۽ اهي ئي هئا، جيڪي نيٺ وڃي ترار جو قوت بڻيا.
فاتح قوم جي ماڻهن جو موئن جي دڙي ۾ آباد ٿي ويهڻ جو ثبوت نه ٿو ملي. حالانڪ اهي جهڪڙ، لوهم دڙي ۽ چانهو دڙي جي ويران سرزمين ۾ آباد ٿي ويٺا هئا، سنڌو تهذيب جي هن شاهه شهر کي هنن طرفان ائين نظر انداز ڪرڻ جو سبب اهو ٿي سگهي ٿو ته، هنن کي سابق دارالحڪومت واري شهر جي آسپاس پوکيءَ راهيءَ جا ڪي آثار نظر نه آيا هوندا، جيتوڻيڪ انهن ماڻهن لاءِ هي اندازو ئي ڪري سگهجي ٿو ته انهن جي زندگيءَ جي طرز نيم خانه بدوشيءَ واري هئي ۽ اهي فقط پنهنجي مال جي ڌڻ مان ٿيندڙ اپت ۾ اضافي ڪرڻ لاءِ ئي ڪڏهن ڪڏهن زراعت ڪندا هئا. انهن حملي آور ماڻهن جي دؤر جا جن کي اسان ”جهڪڙ وارن لوڪن“ جي نالي سان ڄاڻون ٿا، جيڪي قديم اوزار مليا آهن، انهن جو گهڻي کان گهڻو تعداد ۽ گهڻي کان گهڻا مختلف نمونا چانهو دڙي مان دستياب ٿيا آهن ۽ اهي بلوچستان جي پري پري تائين منتشر ٿيل هنڌن مان هٿ آيل شين سان به مطابقت رکن ٿا، انهن هنڌن ۾ شاهي- ٽمپ وارو ڪُجائو قبرستان ۽ اتر ايران جي سرزمين پڻ شامل آهن، انهن جي مليل نشانن ۾ ڪي مهرون به آهن، جي ايشيا مائنر مان هٿ آيل شين جي ياد تازي ڪن ٿيون. (47)
جيستائين مون کي معلوم آهي، هيءَ راءِ ڪڏهن به ڪنهن عالم طرفان ڪانه ڏني ويئي آهي ته، اهي ”وحشي لوڪ“ رگ ويد وارا آريا هئا، پر انهيءَ ”نظريي“ جو ذڪر ضرور ڪرڻ گهرجي، جنهن مطابق ائين مڃيو وڃي ٿو ته اهي آريائي هئا، جن سنڌو تهذيب کي موتمار ڌڪ هنيو هو. گهڻو وقت ٿيو ته اها راءِ پيش ڪئي ويئي هئي ته ويدن جي اشلوڪن ۾ ”دَسيُوز“ جي جن شهر پناهه وارن شهرن جو اندر يا اگني ديوتائن هٿان تباهه ۽ برباد ٿيڻ جو بار بار ذڪر ٿيل آهي، سي ضرور سنڌو لوڪن جا شهر هوندا. ٻئي طرف رگ ويد ۾ ذڪر ڪيل مال وند ۽ تاجر ”پَڻي“ لوڪن کي سنڌو لوڪن سان شناخت ڪرڻ جي راءِ اول ئي سن 1926ع (48) ۾ ڏني ويئي هئي.
پروفيسر بَرو، سن 1963ع ۾ لکيل پنهنجي هڪ مضمون ۾ رگ ويد جي اشلوڪن مان ٻه ٽڪرا نقل ڪيا، تن مان پهريون ٽڪرو جڏهن بعد واري دور ۾ لکيل هڪ ”برهمڻ“ نظم جي اشلوڪ سان گڏي پڙهجي ٿو، تڏهن اهو هن نظريي جي يقيناً تائيد ڪري ٿو ته آريا حملي آورن سچن پچن ننڍن توڙي وڏن شهرن کي ناس ڪيو هو. جيڪي سنڌو لوڪن کان علاوه ٻين ڪن ماڻهن جا نه پئي ٿي سگهيا. ٻيو هڪ ٽڪرو به، جنهن ۾ هڪ ”تباهه ٿيل“ شهر جي نالي ۽ ان جي زير ڪرڻ ۽ شهرين جي عام ڪوس ڪرڻ جو حوالو ڏنو ويو آهي، انهيءَ راءِ جي تائيد ڪري ٿو.(49) ان جي باوجود آءٌ انهيءَ سلسلي ۾ موئن جي دڙي کي ۽ ان جي آخري آباديءَ وارين سطحن مان گهڻن لاشن جي دريافت کي حوالي طور پيش ڪرڻ کي صحيح نٿو سمجهان. اهو نظريو هڙاپا ۽ ٻين اترين شهرن (50) جي سلسلي ۾ خواهه ڪيتريقدر به ظاهري طور معقول ۽ ممڪن نظر ايندو هجي، پر سنڌوءَ جي هيٺانهين علائقي وارن شهرن انهيءَ نظريي کي وابسته ڪرڻ ۾ ڪيترائي سنگين اعتراض موجود آهن.
رگ ويد اندر ملندڙ داخلي شهادت مان ائين پيو معلوم ٿئي ته ان جي اشلوڪن جو وڏو خاصو حصو ڪُرو کيشتر جي ”پاڪ“ سرزمين تي، ستلج ۽ جمنا ندين جي درميان واقع سر سوتي نديءَ جي آسپاس جوڙيو ويو هو. پنجاب فتح ڪيو ويو هو، ان جا درياءَ مشهور ۽ معروف هئا، نه فقط اتان جي قديم نسل لوڪن جنگيون جهيڙا ٿيا هئا، بلڪ خود آرين جي درميان قبائلي لڙائي پڻ ٿي گذري هئي. اهي ۽ اشلوڪن ۾ ذڪر ٿيل ڪي مخصوص ڳالهيون ٻڌائين ٿيون ته اهي اشلوڪ هندستان جي سرزمين ۾ آرين جي پهرئين ڀيري قدم رکڻ کان گهڻا ئي سال، شايد هڪ ٻه صديون پوءِ مرتب ڪيا ويا هئا. پر انهن ۾ ڪوبه اهڙو ثبوت ڪونهي ته حملي آور ڪي سمنڊ تي به پهتا هئا. انهن ۾ ڪم آيل لفظ ”سموندر“ بظاهر سنڌو نديءَ ۽ (51) پنجند وارن درياهن جي ملڻ واري هنڌ کان هڪدم هيٺ انجي اٿل سان تعلق رکي ٿو.
هيءَ ڳالهه قابل غور آهي ته چيتو، جيڪو سنڌو جي هيٺئين علائقي ۾ هڪ ڄاتل سڃاتل جانور هو، تنهن جو رگ ويد ۾ ڪٿي به ذڪر آيل ڪونهي ۽ مڇيءَ مارڻ کي، جنهن کي سنڌ ۾ وڏي اهميت حاصل هئي، بلڪل نظرانداز ڪيو ويو آهي.(52) انهيءَ ڪري هيءَ ڳالهه انتهائي حد تائين غير امڪاني نظر اچي ٿي ته جنهن زماني ۾ رگ ويد مڪمل ڪيو ويو هو، جيڪو آرين جي پنجاب ۾ وارد ٿيڻ کان گهٽ ۾ گهٽ هڪ يا ٻه صديون پوءِ لکيو ويو هوندو، تڏهن سنڌ جو ملڪ ڪو آرين جي قبضي ۾ هو يا اهي اڃا انهيءَ ملڪ اندر داخل ئي ٿيا هئا. اشلوڪن جي مرتب ٿيڻ کان گهڻو اڳي، ”الهندي وارا وحشي“ چانهو دڙي ۽ سنڌ جي ٻين شهرن ۾ آباد ٿي چڪا هئا ۽ اهي ماڻهو، جيئن مٿي ڄاڻايو ويو آهي، واضح طور بلوچستان کان سنڌ ۾ داخل ٿيا هئا. پروفيسر پگٽ ڏيکاري ٿو ته هن باري ۾ اعتبار ڪرڻ لاءِ دليل آهن ته نئين آيل قوم وارن ”سنڌو“ جي ڪاريگرن جي پاڻ وٽ جبري ڀرتي ڪئي هئي ۽ اهو ممڪن آهي ته سنڌو لوڪن مان ڪي ٻيا عناصر، خاص طور آبادگار پڻ، سنڌ جي مختلف علائقن ۾ رهجي پيا هوندا. جتي هو پنهنجن هنن ”وحشي“ آقائن لاءِ سهولت سان فصل پوکي ۽ ٻي ڪار ڪرت ڪري پئي سگهيا.
انهيءَ دوران، ويران ۽ ڀڙڀانگ ٿيل موئن جي دڙي ۾ ريٽ ۽ مٽيءَ چڙهڻ جو عمل شروع ٿي چڪو هو. اهو ساڳيو عمل، جنهن سنڌ جي تاريخ جي مختلف دورن ۾ عمارتن ۽ شهرن جي ڦٽل نشانن تي ساڳئي قسم جي خاڪي ۽ ميٽوڙي رنگ جي مٽيءَ جي چادر چاڙهي ڇڏي هئي. ڪنهن خيالي ڍنڍ جي مٽيءَ ۾ ڍڪجي ۽ جڪڙجي وڃڻ جو عمل نه، بلڪ ڌوڙين ۽ مٽيءَ جي آنڌين جي ڪلهن تي سوار ٿي ايندڙ دَزَ ۽ واريءَ ۾ درجي بدرجي وڪوڙجي ٻوساٽجڻ ۽ انهيءَ طرح سان ٺهيل دڙن جي مٿان پوندڙ برسات سبب ڄمي پڪي ٿي وڃڻ جو عمل. (53)
ساڳئي ئي طريقي سان، هڪ هزار کان به وڌيڪ سالن کان پوءِ،. ار شهر جي نئين سر آبادڪاريءَ جو خاتمو واقع ٿيو هو. فرات نديءَ جو پيٽ بدلائي ڇڏيو. جنهن تي ار شهر جي زندگيءَ جو هميشه انحصار رهندو آيو هو. ”جڏهن نديءَ پنهنجو پيٽ بدلايو، تڏهن ان جي پراڻي تري جي مٿي چڙهي خشڪ ٿيڻ جو نتيجو هيءُ ٿيو، ته پاڻيءَ تي ٿيندڙ آمدورفت جو خاتمو ٿي پيو ۽ ساڳئي وقت زراعت به ختم ٿي ويئي. انهيءَ بدنصيب فاقه ڪش شهر کي ان کان پوءِ وجود ۾ رهڻ جو ڪوبه سبب ڪونه هو. گهرن جون جايون ڀڄي ڀُري ڪري پيون. هوائون پوءِ خشڪ ٿيل ۽ ويران ميدانن مان لنگهندي پاڻ سان ريتيءَ جا گهاٽا ڪڪر کڻي اينديون رهيون، جن کي اهي ڊٺل جاين جي باقي بيٺل ڀتين جي پٺيان سٿينديون ۽ گڏ ڪنديون رهيون ۽ جيڪو ڪنهن زماني ۾ هڪ عظيم شهر هو، سو نيٺ ويران پَٽَ جي ڇاتيءَ مان اڀرندڙ، سروٽن سان سٿيل دڙن جي سنسان ويران بَرپٽ بنجي ويو. (54)

نوٽ/ حوالا
(1) ايس. پگٽ ”پري. هسٽارڪ انڊيا“، ص. 208 سر. ايم. وهيلر ”دي انڊس سوليزيشن“ (ٽيون ڇاپو 1968ع) ص. 117.
(2) ماگان ۽ ميلو نالن وارن ملڪن کي، جن جو ذڪر سال 1500 ق. م وارن بابلي تحريرن ۾ ملي ٿو، اسيريا جي تهذيب جي عالمن طرفان عام، قديم مصر ۽ ايٿوپيا سان ٿوري گهڻي مشابهت رکندڙ سمجهيو ويو آهي ۽ گذريل ڪجهه سالن کان وٺي اها راءِ ڏني ويئي آهي ته اهي ٻيا نالا انهن ملڪن کي هن ڪري ڏنا ويا هئا، جو اهي انهن ساڳين قيمتي شين، خاص طور تي عاج، جا ذريعا هئا، جهڙيءَ طرح سابق زمانن ۾ مٿين نالن وارا مشرقي ملڪ انهن شين جو ذريعو هئا، جن سان واپاري ناتا ڪيئي صديون اڳي ختم ٿي ويا هئا. دلمن يا تلمُن، جيڪو گهڻو ڪري بحرين سمجهيو وڃي ٿو، واپار جي آفريقي رستي تي واقع هڪ بحري بندرگاهه هو، جهڙيءَ طرح اهو اڳئين دور ۾ هندستان واري بحري شاهراهه جو هڪ بندرگاهه هو. پروفيسر ڪريمر نالن جي ردوبدل جي انهيءَ نظريي سان اختلاف ڪيو آهي ۽ سندس چوڻ موجب ميلوها، سُميريا خواهه بابل جي پوئين دور جي دوران ايٿوپيائي هو. انهيءَ سلسلي ۾ ”اگيد (ديويءَ) جي پاراتي“ ميلوها جي رهاڪن کي جو ”ڪارا ميلوهائي“ جي لفظن سان پڪاريو ويو آهي، تنهن جو هو حوالو ڏئي ٿو ۽ هن ڳالهه ڏانهن ڌيان ڇڪائي ٿو ته انهيءَ دور کان گهڻو پوءِ واري زماني جي ”ايسرهيڊن“ ڪتبي ۾ ”ڪارا ميلهائيءَ“ جو جيڪو اصطلاح ڪم آندل آهي، تنهن جو اشارو واضح طور ”ايٿوپيا وارن“ ڏانهن آهي. پر ڪريمر جي راءِ تي پڻ اعتراض جو دروازو کليل آهي ۽ اهو اعتراض هي آهي ته هن ڳالهه لاءِ ڪوبه ثبوت موجود ڪونهي ته سال 2500 ق. م ڌاري ايٿوپيا جي ڪا اهڙي تهذيب وجود ۾ هئي، جنهن پنهنجا جهاز (شيپس آف ماگان، بحواله ايضاً) ايراني نار ۾ موڪليا هجن. ميلوها جي رهاڪن جي ڪاري چمڙيءَ جي حوالي مان هي نتيجو بخوبي ڪڍي سگهجي ٿو ته انهن جو ملڪ سنڌو نديءَ جي هيٺئين ڀاڱي ۾ واقع هو، ڇاڪاڻ ته ”پيري پلس آف دي ايري ٿرين سي“ جو مصنف حضرت عيسيٰ کان پوءِ پهرين صديءَ ۾ لکندي، دعويٰ سان چوي ٿو ته، ”سنڌ جا ماڻهو ڊگهي قد وارا ۽ ”رنگ جا ڪارا“ هئا. (”رنگ جا ڪارا“ لفظن تي زور ايڇ. ٽي لئمربڪ طرفان). ”ائنٽي ڪُئٽي 37“ (1963ع). مريمر. ايس. اين ”دلمن. ڪُئيسٽ فار پئراڊائيز“، ص. 112 نوٽ 2.
(3) ”ائنٽي ڪُئٽي 32“ (1958ع)، آر. ڊي. بارنيٽ، ”ارلي شپنگ ان دي نيئر ايسٽ“ ص. 221 ۽ تصوير 21. بي، سامهون ص. 256، گارڊن چائيلڊ، ”نيولائيٽ آن دي موسٽ اينشنٽ ايسٽ“، ص 115 ۽ خاڪو صفحي 231-233، ”اُر ايڪس ڪئويشن ٽيڪسٽس“ جلد 3، ڇاپو ليئون ليگرين، ٽيڪسٽس 1053، 1054، 1459، 1680.
(4) ايرامارس پرائيس، ”دي گريٽ سلنڊر انسڪريشنس آف انڊيا“، 1927، ص. 13 (سلنڊر اي 90).
(5) ايضاً صفحا. 64-63، 71 (اسٽئچوز بي ۽ ڊي).
(6) ”ائنٽي ڪئٽيز 37“، ايس. اين. ڪريمر.
”جنرل آف دي امريڪن اوريئينٽل سوسائٽي“ جلد-74، اي. ايل اوپينهيم.
”بليٽن آف دي اسڪول آف اوريئينٽل ائنڊ افريقن اسٽينڊيز“ جلد-19. (1957ع)
”سيسوائٽ سوسا“ از اليا جرشيوچ، صفها 320-317، ”پرسي پوليس آف ايري ٿرين سي“، ايڊ، وليم. ونسينٽ، ڀاڱو پهريون ص. 94، ڀاڱو 2، ص-342.
(7) ”ايران“، جلد-III (1965ع) ”دي مڪئنڪس آف اينشنٽ ٽريڊ ان ويسٽرن ايشيا“... وغيره، از ايم. اي. ايل. ميلووان صفحا. 7-1، ليمئنس ”جنرل آف دي ايڪانامڪ اينڊ سوشل هسٽري آف دي اوريئينٽ“ جلد، III، ص. 27، سر ايل. وولي ”ايڪس ڪئويشنس ائٽ اُر“ ڇاپو 1955ع، ص. 116، ”پيري پلس“ وغيره ايڊ. ونسينٽ (1805ع) ڀاڱو 2، ص. 341.
(8) جي. واٽ ”دي ڪمرشل پراڊڪٽس آف آنڊيا“ لنڊن 1908ع، ص. 293 (”ائويسينيا آفيس ائنلس“ ۽ سيريئوپس ڪئنڊولين).
(9) ”پيري پلس“، ونسينٽ 1908ع، ص. 94، جي واٽ، سامهون ص. 498. (مٿيون حوالو).
(10) ”اُر ايڪس ڪئويشن ٽيڪسٽس، I“ (رايل انسڪروپشنس ايڊ. سي. ايس گئڊ ليئون ليگرين ص. 11، (ٽيڪسٽ 50).
(11) ” ائنٽي ڪُئٽي، 37“ ايس. اين. ڪريمر، ص. 113.
(12) ”السٽريٽيڊ لنڊن نيوز“، فيبروري 25، 1961ع، ص. 302- ”نيو لائيٽ“ وغيره، از سري. ايس. آر. راءُ لوٿل جي متعلق.
(13) اُر ايڪس ڪئويشن ٽيڪسٽس، III“، ”بزنيس ڊاڪيومينٽس آف دي ٿرڊ ڊاءِ نيسٽي اُر“، ايڊ. ليئون ليگرين، مثلاً ٽيڪسٽس 818، 326، 828.
(14) ”اُر ايڪس ڪئويشنس V“، ”ليٽرس ائنڊ ڊاڪيومينٽس آف دي اولد بائبليو نين پيريڊ“، ايڊ. ايڇ. ايڇ. فگيولا ۽ ڊبليو. ايف. جي. مارٽن ٽيڪسٽ 292.
(15) ” ائنٽي ڪُئٽي 37“ (1958ع) جي. بي ائنڊ آدرس، ص. 64-243. سر ايم. وهيلر ص 61-115 (مٿي ڄاڻايل ڪتاب).
(16) سر ايل. وولي ص. 49-193 (مٿي ڄاڻايل ڪتاب).
(17) سر ايم. وهيلر ص. 56-64 (مٿيون حوالو).
(18) اي. مئڪي. ”ارلي انڊس سوليزيشنس“، ٻيو ڇاپو (لنڊ، 1948ع) ص. 120. ايس. پگٽ، سامهون صفحي. 201-200 جي، بي ائنڊ آر ائلچين ”دي برٿ آف انڊين سوليزيشن“ (1968ع) ص. 134.
(19) سر جان مارشل ”موئن جو دڙو ائنڊ دي انڊس سوليزيشن“ ج، 1، صفحا. 10، 103.
(20) سر ايل. وولي. الالخ ”رپورٽس آف دي ريسرچ ڪاميٽي آف دي سوسائٽي آف ائنٽي ڪُئيريز آف لنڊن“نمبر 18، صفحا. 10، 304، 87-377.
(21) سر ايم. وهيلر، ص. 94. (مٿي ڄاڻايل ڪتاب).
اي. مئڪي، ص. 114. (مٿي ڄاڻايل ڪتاب).
(22) ايم. ايس، واٽس، ”ايڪس ڪئويشنس ائٽ هڙاپا“ I، ص. 324. سر ايل. وولي، ص. 116 (مٿي ڄاڻايل ڪتاب)،.
(23) ايس. پگٽ، ص. 151. (مٿي ڄاڻايل ڪتاب).
(24) سر ايم. وهيلر، حوالو ڏنل ص 151.
(25) سر ايم. وهيلر بحواله ايضاً.
(26) اي. مئڪي ”فردر ايڪس ڪئويشنس ائٽ موئن جو دڙو“، دهلي 1938ع، جلد I، صفحا 8-7.
(27) ڊي. اي. هومز ”ڊي ريسينٽ هسٽري آف دي انڊس“، جاگرافيڪل جرنل 134 ڀاڱو 3 ۾ (سيپٽمبر 1968ع) ص. 382-367.
(28) سر ڪلاڊ انگليز ”ڊي بهيوير ائنڊ ڪنٽرول آف رورس ائنڊ ڪئنالس“ وغيره، گورنمينٽ آف انڊيا ريسرچ پبليڪيشن نمبر: 13، پونا 1949ع، ج نامعلوم. ص. 172. سرجان مارشل، حوالو ڏنل ڪتاب ص 8.
(29) سر جان مارشل، ص. 103.
(30) اي. مئڪي، ”فردر ايڪس ڪئويشنس“ وغيره. xiv 2، 101، 8-107.
(31) اهڙين گهڻين ئي کاهين جو بيان مئڪي طرفان ”فردر ايڪس ڪئويشنس“ ص. 1 کان 5 ۾ ڏنو ويو آهي. انهن منجهان ڇهن جي جاءِ وقوع صاف ظاهر نظر اچي ٿي. ڪتاب ۾ ذڪر ڪيل ٻن کاهين جا تفصيل هن طرح آهن:
(الف) ڊي. ڪي دڙي جي اترئين ڪنڊ کان اٽڪل 40 فوٽ، اي. مئڪي ص 2، کاهيءَ جو هڪ حصو تصوير vii، ايڇ. 2 ۾ نظر اچي ٿو. ان هنڌ تي ميدان جي مٿاڇري جي سطح سمنڊ جي مٿاڇري کان اٽڪل 159 فوٽ مٿي آهي.
(ب) ”ايل“ دڙي ۽.... اسٽوپا دڙي جي ڏاکڻين لاهيءَ جي درميان: مئڪي، ص. 3. سلاميءَ ۾ دوباره داخل ٿيندڙ رستي طور بيٺل آهي، جنهن جي ڪري دڙي واري ڪوٽ کي ذري گهٽ ٻن اڌن ۾ ورهائي بيٺي آهي. ساميءَ جو مٿاڇرو هن هنڌ تي سمنڊ جي سطح کان اٽڪل روءِ 65-155 آهي ۽ اها آسپاس واري ميدان جي سراسري اوچائي آهي.
(32) اي. مئڪي، ”فردر ايڪس ڪئويشنس“ ص. 2.
ايس. پگٽ، نوٽس وغيره ”ائنشنٽ انڊيا“ نمبر: 4، (48-1947ع) ۾ اي. مئڪي جي کوٽائي ۽ سندس طرفان ڏنل ارضي تهن جي خاڪي جي حوالن سان لکي ٿو، ”(تعميراتي سطحن) هڪٻئي جي اڳيان پٺيان اچڻ جي حالت ۾ هڪ اهم ڳالهه، مختلف سطحن تي دريائي ريٽ جي تن جدا جدا ٿُلهن تهن جي موجودگي آهي“ ص. 27 ڏسو خاڪو ص. 28 تي).
(33) اي. مئڪي، ساڳيو ڪتاب ص. 44.
(34) سن 1929ي واري وڏي ٻوڏ، شيئاڪ نديءَ تي واقي اهڙي ئي برفاني بند جي ٽٽڻ جو نتيجو هئي.
(35) سر جان مارشل، حوالو ڏنل ڪتاب ص. 125).
اي. مئڪي ۽ مارشل، ص. 265.
(36) سر جان مارشل، حوالو ڏنل ڪتاب ص. 21.
اي. مئڪي ۽ سر جان مارشل، ص. 265.
(37) اي مئڪي، حوالو ڏنل ڪتاب ص. 2، 170، 171.
(38) اي. مئڪي، حوالو ڏنل ڪتاب ص. 8، 66.
(39) اي. مئڪي ۽ مارشل، حوالو ڏنل ڪتاب ص. 265.
(40) اي. مئڪي ”فردر ائڪس ڪئويشنس“، ص xiii، ص. 6 (فٽ نوٽ)، تصوير xx.
(41) اي. مئڪي، حوالو ڏنل ڪتاب ص. 6.
(42) اي. مئڪي اڳي ڏنل حوالو.
(43) اي. مئڪي، ”چانهو دڙو ائڪس ڪئويشنس“ (نيو هئووين، ڪنيڪٽيڪٽ 1943ع) ص. 18، 59، 63.
(44) ايس. پگٽ، حوالو ڏنل ڪتاب ص. 192، 5-214.
(45) هن تاريخ جي جلد I جو حوالو، ”سنڌ اي جنرل انٽروڊڪشن“ ص. 53-34.
سي. ايف: ڊي. اي. موئن ”دي ريسينٽ هسٽر آف دي انڊس“ جاگرافيڪل جنرل، سيپٽمبر 1968ع، ص. 375 ۾ ”ائنٽي ڪئٽي 19“ (1945ع)، ڊوروٿي. مئڪي، ”اينشنٽ رور بيڊس ائنڊ ڊيڊ سٽيز“.
(46) ايس. پگٽ، حوالو ڏنل ڪتاب ص. 229-228.
(47) ايس. پگٽ، حوالو ڏنل ڪتاب ص. 226-223.
(48) راما پرساد چندا: ”دي انڊس وئلي ان دي ويدڪ پريڊ“، آرڪيئالجيڪل سروي آف انڊيا، نمبر؛ 31 (1926ع) ص. 4 جي ميمايرس ۾ ۽ ”سروائيول آف دي پري هسٽارڪ سويليزيشن آف دي انڊس وئيلي“، ايم. اي. ايس. آءِ. نمبر: 41 (1929ع)، رنگ آچاريه جي ”ويدڪ انڊيا“، ڀاڱو I ص. 147، 181-169 ۾ ”هسٽري آف دي پريڊ مسلمان انڊيا“.
(49) ٽي. برو، ”جرنل آف انڊين هسٽري، اپريل 1963ع، ص. 56-163 ۾ ”لفظ“ ”آرما، جي اهميت بابت“ ۾.
(50) ايضاً 20-161. ٻن سوترن ۾ سرسوتي ۽ دريشاوتي ندين جي ڪنارين سان برباد ۽ ويران آبادين جو ذڪر آيو آهي.
(51) مئڪڊونيل ائنڊ ڪيٿ، ”ويلڪ انڊيڪس آف نيمس ائنڊ سبجيڪٽس“ ص. 432، ”ڪئمبرج هسٽي آف انڊيا-1، ص. 79.
ان جي ابتڙ، ڏسو راما پرساد چندا ايم. اي. ايس. آءِ، نمبر: 31 (1926ع)، ص. 5-2 ۾.
(52) ”ڪئمبرج هسٽري آف انڊيا“ ص 101.
(53) ايڇ. ٽي. لئمبرڪ، ”دي انڊس فلڊ، پلين ائنڊ دي انڊس سوليزيشن“، جاگرافيڪل جنرل، ڊسمبر 1967ع، ص. 491-490 ۾.
(54) سر ايل. وولي، ”ايڪس ڪئويشنس ائٽ اُر“ ص. 248. *

(هي مضمون ڪتاب ” سنڌ مسلمانن جي فتح کان اڳ“ صفحو 35 کان 75 تان کنيل آهي).

تاريخ کان اڳ جو زمانو: ڀيرومل مهرچند آڏواڻي

[b]سنڌ جو جنم:
[/b]قديم سنڌ جي تاريخ منڍ کان وٺي پوري ريت سمجهڻ لاءِ هاڻوڪي سنڌ ۽ هاڻوڪو زمانو وساري، اُهو آڳاٽو وقت اکين اڳيان آڻيون، جنهن وقت سنڌ جي الهندي ڏي جبل چوٽيون ڪڍيو بيٺا هئا ۽ ٻيا پاسا، گهڻو ڪري سمورا، سمنڊ جي پاڻيءَ هيٺ هئا.
سنڌ کي پاڻيءَ مان پر گهٽ ٿئي ڪئين جُڳ ٿي ويا آهن. انهيءَ قديم زماني جا ڪي ڪتاب موجود ڪينهن، ته به جيڪي صاحب ”ڀونءِ وگيان“ (ڌرتيءَ جي علم Geology) ۾ ڀڙ آهن، سي اِهي جڳن جون ڳالهيون به پرجهي پروڙي سگهن ٿا. انهن عالمن ڌرتيءَ جي بنهه تر واريءَ زمين کان وٺي ڌرتيءَ جو هڪ هڪ طبق يا تهه (Stratum) جاچي معلوم ڪيو آهي ته هر هڪ تهه ٺهڻ ۾ ڪيترو عرصو لڳو هوندو. انهيءَ هر هڪ زماني تي علحدا علحدا نالا (Cambrian, Cretceous etc.) رکيا اٿن.
ڀونءِ و گياني (Geologists) چون ٿا، ته ”جيالاجيءَ“ جي ٽيئن زماني (Tertiary Age) ۾ سنڌ سميت سڄي اتر هندستان جو ڳچ ڀاڱو ”ٽيٿيا“ نالي سمنڊ (Tethya sea) هيٺ هو، جنهنجي ڇولين هماليه جبل کان وٺي ونڌيا جبل تائين ڇلڪا پئي ڏنا. ڪنهن وقت هماليه جبل طرف اهڙا خوفناڪ زلزلا ٿيا، جو ڌرتي مٿي چڙهي آئي ۽ سمنڊ هٽي، ڏيهان ڏور ٿي ويو! ائين زمين ظاهر ٿي(1)، ته قدرت وري ٻيا ڪم ڪيا. وقت بوقت جيڪي ڇوها ۽ طوفان پئي لڳا، تن سبب واري ويئي پکڙندي، برساتين سبب زمين ويئي وهندي ۽ گرميءَ سبب ٽاڪ ٿيندي. هڪڙي پلر (برسات جي پاڻيءَ) جو پالوٽ ٿي، ٻيو ندين جو رَءُ ڌرتيءَ مٿان وقت بوقت چڙهيو، ته زمين وئي مٺي ٿيندي. انهيءَ ريت سڄي اتر هندستان جي رونق ئي ٻي ٿي پيئي. اڄ هندستان ۾ جدا جدا هنڌن تي طرح طرح جا نرمل نظارا نظر اچن ٿا. هماليه جبل جي برف سان ڇانيل چوٽين جو نظارو پنهنجو، ته ڪشمير طرف جي گلڪاري گلزار جو نمونو پنهنجو. اهڙيءَ ريت اتر هندستان کان وٺي ڏکڻ هندستان تائين ساوڪ سبزي چڱو چهچٽو لائي بيٺي آهي. هندستان جي زرخيز زمين مان پيدائشون به ايتريون ٿيون ٿين جو ٻيو ڪو به ملڪ ساڻس مشڪل مٽ پئجي سگهندو.(2) ڪن تاريخ نويسن ته هندستان کي بهشت جي برابر ڪري ليکيو آهي.(3)
هندستان کي ههڙو رونقدار ۽ ڀريو ڀاڳيو سندس ندين ڪيو آهي، جن مان سنڌو نهايت قديم آهي. عالمن ڄاڻايو آهي ته سنڌ جو پرڳڻو سمنڊ مان پيدا ٿيو، تنهن کان ئي اڳي سنڌوندي هئي! مطلب ته جيئن ٻار ڄمڻ کان اڳي ئي ڌڻي سندس لاءِ قوت تيار رکي ٿو، جو ماءُ جي ٿڻن ۾ ٿڃ اچي ٿي، تيئن سنڌ جي صوبي کي تاتي نپائي وڏي ڪرڻ لاءِ سڀر سنڌو اڳي ئي هتي حاضر هئي.(4) اڄ به اسان جيءَ جيوت جو گهڻو مدار انهيءَ سونهاري سنڌوءَ تي آهي، جنهن بنا اسان جو پرڳڻو جيڪر جنسي برپٽ ٿي پوي.
سائينم! سدائين ڪرين، مٿي سنڌ سڪار
دوست تون دلدار، عالم سڀ آباد ڪرين!
(شاهه)

[b]قديم سنڌ جا اصل رهاڪو:
[/b]سنڌ مان سمنڊ هٽي پري ٿيو ته اول ڪهڙين قومن اُهي وارياسا پٽ اچي وسايا، سا سڌ پئجي نٿي سگهي. جنهن زماني (Teriary Age) ۾ سنڌ جي زمين ظاهر ٿي هئي، تنهن زماني جي ماڻهن جا پنڊ (جسم) هن وقت تائين ڦري، پهڻ ٿي ويا آهن. ان وقت جي وڻن ٽڻن جو به اهو حال ٿيو آهي. اهي ٽئين جڳ وارا پنڊ پهڻ (Tertiary fossils) سنڌ ۾ زمين جي اندرين تهن مان ڪئين لڌا آهن. قديم سنڌ جا اصل رهاڪو اهي چئبا. پر هن حالت ۾ کين ڪو سڃاڻي به ڪونه سگهندو. عالمن کي کوجنائن ڪرڻ سان ايترو معلوم ٿيو آهي، ته موجوده قومن مان قديم ۾ قديم لوڪ، جن اتر هندستان وسايو، سي هاڻوڪن سنٿالن، ڀيلن ۽ منڊلوڪن جا ابا ڏاڏا هئا. اهي سنڌ ۾ به هئا يا نه، تنهن بابت اسان کي پهريائين پڪ ڪانه هئي، پر پوءِ ڪن جون کوپڙيون سيوهڻ جي پريان لڌيون هيون.(5)
1922_ 1923ع ۾ ڪن ڪولن ۽ سنٿالن جون کوپڙيون موئن جي دڙي مان به لڌيون، جا ڳالهه آرڪيالاجيڪل کاتي جي ڊائريڪٽر جنرل سرجان مارشل ڄاڻائي آهي. ائين هاڻ خاطري ٿي آهي ته اهي قديم لوڪ سنڌ ۾ به هئا، تنهنڪري قديم سنڌ جا اصل رهاڪو هاڻ اُهي ليکڻ گهرجن.

[b]ڪول ۽ سنٿال ڪٿان آيا:
[/b]جيالاجيڪل کاتي وارن کي کوجنائن ڪرڻ مان معلوم ٿي آهي ته قديم زماني ۾ جڏهن اتر هندستان گهڻو ڪري سمورو سمنڊ جي پاڻيءَ هيٺ هو، تڏهن ڏکڻ هندستان وارو پاسو آفريقا، سلون (لنڪا) ۽ آسٽريليا سان خشڪيءَ رستي ڳنڍيل هو، ۽ اُهو گهڻو اڳي پيدا ٿيو هو. هن وقت دور پورب ڏي انڊمان ٻيٽ ۽ ٻيا ننڍا ننڍا ٻيٽ آهن، پر انهيءَ پاسي هڪ وڏو پڪو کنڊ هو، جو هينئر پئسفڪ وڏي سمنڊ جي پيٽ ۾ سمايل آهي. انهيءَ غرق ٿيل کنڊ کي ”ليموريا“ (Lemuria) نالو ڏنو اٿن، ڇاڪاڻ ته ليمور (Lemur) نالي هڪ جانور جا هڏا انهيءَ سڄي ايراضيءَ مان (آفريقا کان وٺي آسٽريليا تائين) ججهي تعداد ۾ لڌا آهن. انهيءَ کنڊ جي کوجنا ويجهڙائي ۾ به پئي ڪيائون، پر هن وقت جرمنيءَ ۽ جاپان جي جنگين سبب بند ڪئي اٿن. انهيءَ کوجنا جا جيستائين نتيجا ڇپجي پڌرا نه ٿيا آهن، تيستائين اُن بابت ڪجهه به وڌيڪ چئي نٿو سگهجي.
ٻولين جي کوجنائن مان عالمن کي ائين وسهڻ لاءِ سبب ٿيو آهي، ته اهي قديم لوڪ اصل خشڪيءَ جي رستي آسٽريليا کان چين ولايت واري واٽ وٺي، آسام ۽ بينگال ڏي آيا، ۽ پوءِ اتر هندستان ڏي وڌيا. هن وقت سندن اولاد وچ هندستان ڏي سنٿال پرڳڻن ڇوٽا ناگپور طرف رهي ٿو. هاڻوڪا ڪول ۽ سنٿال جيڪي ٻوليون ڳالهائين ٿا، تن جي نحوي بناوت اُنهن ٻولين جهڙي آهي، جي انڊو چئنا ۽ ملايا اُپٻيٽ کان وٺي آسٽريليا ۽ پالينيشا تائين ڳالهائڻ ۾ اچن ٿيون. انهن سڀني هنڌن جي ٻولين جو پاڻ ۾ جگري ناتو آهي، تنهنڪري ڪولن، سنٿالن وغيره جون ٻوليون آسٽريليا جي ٻولين جي خاندان (Austric family) جي هڪ شاخ ليکجن ٿيون. اهي حقيقتون سر گريئرسن پنهنجي ٺاهيل ڪتاب ”لنگئسٽڪ سروي آف انڊيا“ (Linguistic Survey of India) جي جلد پهرئين، ڀاڱي پهرئين ۾ ڄاڻايون آهن.

[b]قديم سڀيتا جي شروعات:
[/b]سنڌ جي پيدا ٿيڻ کان پوءِ به ڪڇ جو رڻ ۽ ٿر ڏي ڪي صديون ساندهه سمنڊ هو. ڪراچي ضلعي ۽ حيدرآباد ضلعي واري لاڙ جا به ڪيترا ٽڪر ڪي سمنڊ جي پاڻيءَ، ته ڪي سنڌونديءَ جي پاڻيءَ هيٺ هئا، جن مان شاهه بندر، سجاول ۽ جهرڪن وارو ٿورو پاسو بنهه ويجهڙائيءَ ۾ پاڻيءَ مان نڪري پڌرو ٿيو آهي.(6) تاريخ کان اڳ جي زماني جون جيڪي کوجنائون ٿيون آهن، تن مان ائين سمجهڻ ۾ پيو اچي، ته شاهه بندر، ٺٽي ۽ جهرڪن واريون ٽڪريون، ڪوٽڙيءَ طرف وارو سورجاڻو جبل، حيدرآباد وارو گنجو ٽڪر ۽ رنيڪوٽ واريون ٽڪريون، يا ته ان وقت هيون ئي ڪين، يا جي هيون ته آسپاس پاڻيءَ هئڻ سبب، ٻيٽن وانگر بيٺيون هيون، جنهن ڪري سنڌ جي رڳو الهندي طرف وارو جابلو ڀاڱو اول وسيو هو. اهو ”قديم حجري زمانو“ يعني ”جهوني پٿر وارو زمانو“ (Paleolithic or Old Stone Age) هو، جنهن ۾ زمين ڪيتري قدر برف سان ڇانيل هئي ۽ رڳو ڪي ڪي هنڌ ڇٽل هئا، جتي ماڻهو رهي سگهندا هئا. ان وقت ماڻهن کي اڃان گهرن جوڙڻ جو هنر ڪونه هو، تنهنڪري گرميءَ سرديءَ توڙي برسات کان پاڻ بچائڻ لاءِ الهندي طرف وارن جبلن ۽ ٽڪرن جي غارن ۾ رهندا هئا. اڄ به اکين سان ڏسجي ٿو، ته ڪوهستان ۾ جن وانڍن کي گهر نڪو گهاٽ آهي، سي غارن ۽ آڏن ۾ رهن ٿا. ان وقت ماڻهن کي کيتيءَ ڪرڻ جو هنر به ڪونه هو، جنهن ڪري ”ڏٿ“ (جهنگلي ان ۽ جهنگلي ميون وغيره) تي گذاريندا هئا. ڇاپرو ٻير، ليار، ڳانڱيون، گولاڙا، منگها ۽ ٻيون اهڙيو جهنگلي پيدائشون اڄ به ڪوهستان توڙي ٿر جي ماڻهن لاءِ وڏي وٿ آهن. انهن هنڌن جي ماڻهن اڄ تائين گهڻي ترقي ڪانه ڪئي آهي. جنهن ڪري اهي آڳاٽي ۾ آڳاٽا دستور اڄ تائين هلائيندا پيا اچن.
ماڻهن جا ڏند ڪٿائون ۽ ٻيون ڳالهيون جاچي، ڪيترن عالمن هيءَ راءِ ظاهر ڪئي آهي ته انسان پنهنجي ذاتي سڀاءٌ ڪري سانتيڪو پرسات کائيندڙ يا ڀاڄي خور (Vegetarian) آهي، پر اڳيون حالتون به ڌيان ۾ رکڻ گهرجن. ڪنهن وقت گهڻي برف پوڻ ڪري، يا برسات اصل نه پوڻ ڪري، وڻ ٽڻ سڙي ويندا، ته ڪابه پيدائش ٿي ڪانه سگهندي. اڄ به ٿر ۾ ڏسو ته جيڪڏهن ٻه ٽي مندون ساندهه مينهن جو ڦڙو به ڪونه وسندو آهي، ته وڻ ٽڻ سڀ سڙي سڪي ويندا آهن، چوپايو مال مکين وانگر مري ويندو آهي. بک وچان ماڻهن جا پيٽ پٺيءَ سان وڃي لڳندا آهن ۽ ٿر مان جنسي رت جي بانس پئي ايندي آهي! اهڙين حالتن ڪري ماڻهن مڇيءَ ماس کائڻ جي عادت پرائي.(7) پکين جو شڪار ڪرڻو هوندو هون، ته پٽ مان پٿر کڻي هڻندا هئن. منجهائن ڪو مرندو هو، ته سندس لاش جي مٿان پٿر وجهي ان کي ڍڪي ڇڏيندا هئا. مطلب ته اڻ گهڙيل پٿر ڪم آڻڻ جو واهپو گهڻو هو، تنهن ڪري اهو قديم هجري زمانو سڏجي ٿو، جو عيسوي سن کان ڪئين هزار ورهيه اڳي شروع ٿيو هو.

[b]قديم سڀيتا جو مرڪز:
[/b]سنڌ ۾ هن وقت تائين آرڪيالاجيڪل کاتي وارن گهڻيون کوجنائون ڪونه ڪيون آهن، ته به جيڪي ٿوريون گهڻيون ڪيون اٿن، تن مان ائين وسهڻ لاءِ سبب ٿئي ٿو ته انهيءَ قديم سڀيتا جو مرڪز سيوهڻ وارو پاسو هو. ميجر جنرل ڪننگهام ڄاڻايو آهي ته ”سيوهڻ نهايت سڻائي هنڌ، هڪ ڌار اُتاهين ٽڪري تي آهي، ۽ منڇر ڍنڍ بغل ۾ بيٺي اٿس، جنهن جو پاڻي اڳي سيوهڻ جي ڀتين تائين اچي پهچندو هو، جنهن ڪري پاڻيءَ ۽ کاڌي پيتي جي سهنج، سنڌ جي پهرين رهاڪن جو ڌيان ضرور اول انهيءَ طرف ڏي ڇڪيو هوندو.(8) مصنف جو به اهو ئي رايو آهي، ته سڄيءَ سنڌ مان اول سيوهڻ وارو پاسو وسيو هو. ان لاءِ سبب آهن:
موئن جي دڙي جي کوٽائي ٿيڻ کان گهڻو اڳي، انهيءَ قديم زماني جي ماڻهن جو کوپڙيون، سيوهڻ جي پريان شاهه بلاول واريءَ واٽ تان لڌيون هيون. هيءَ حقيقت جيالاجيڪل کاتي وارن جي دفتر ۾ ڄاڻايل آهي.( 9)
”سيوهڻ“ نالو نهايت ئي آڳاٽو آهي ۽ انهيءَ جهڙو جهونو نالو ٻئي ڪنهن به شهر جو ڪونهي. اهو نالو يجرويد واري زماني ۾ ملي ٿو، تنهنڪري انهيءَ ڳالهه جو وڌيڪ ذڪر پوءِ ڪبو. هن وقت اسين انهيءَ کان گهڻو آڳاٽي وقت جي ڳالهه ڪري رهيا آهيون، تنهنڪري انهيءَ نهايت قديم وقت جا جيڪي احوال ملي سگهيا آهن، سي هتي ڄاڻائجن ٿا:
لڪيءَ جي جبلن مان ڪوسي پاڻيءَ جي ڪشتين جي پريان، ڪي غار لڌا اٿن، جي ٽڪرن مان ٽاڪيل آهن. انهن بابت رايو ظاهر ڪيو اٿن، ته اڳي انهن ۾ ماڻهو رهندا هئا. هن وقت انهن غارن مان ڪي وهٽن لاءِ وٿاڻ ٿي ڪم اچن ٿا. هاڻوڪي سيوهڻ اسٽيشن جي پريان ٽڪريءَ تي، انهيءَ قديم زماني جو هڪ غار آهي، جو ”ايڪ ٿنڀو“ يا ”هڪ ٿنڀو“ سڏجي ٿو. اُن جو ذڪر ڊاڪٽر ولسن ڪيو آهي. اهو به نهايت قديم زماني جو غار آهي، جنهن ۾ ماڻهو پناهه وٺندا هئا.
لڪيءَ جي جبلن مان ڪوسي پاڻيءَ جي ڪشتين جي نزديڪ، ڪيتريون قبرون لڌيون اٿن، جن بابت انهيءَ طرف جا مسلمان رهاڪو چون ٿا ته اهي آڳاٽن ”ڪافرن جون قبرون“ آهن. اهي قديم ماڻهن جون قبرون پندرهن ويهه فوٽ ڊگهيون، اٺ نو فوٽ ويڪريون ۽ اٽڪل ٻه فوٽ اوچيون آهن. اهڙيون قديم زماني جون اڻ گهڙيل پٿر جون قبرون منگهي پير جي پريان شاهه بلاول(10) واريءَ واٽ تان، توڙي ڪراچيءَ کان جيڪو رستو ڪوٽڙيءَ ۽ سيوهڻ ڏي وڃي ٿو، تنهن شاهي سڙڪ تي آهن. انهن هنڌن جا مسلمان رهاڪو انهن کي به ”ڪافرن جون قبرون“ ڪوٺين ٿا. هندن ۾ به اڳي مردن پورڻ جو رواج هو. مردن ساڙڻ جو رواج گهڻو پوءِ پيو. جو باهه ٻارڻ جو هنر ماڻهو پوءِ سکيا. هنن حقيقتن مان ائين سمجهڻ ۾ اچي ٿو، ته هاڻوڪي حب ندي انهيءَ آڳاٽي وقت ۾ به هئي، ۽ چوماسي ۾ برسات جو پاڻي جبلن تان لهي منجهس اچي پوندو هو، جنهن ڪري هن پاسي به پاڻيءَ جي سهنج ڪري ماڻهو رهي سگهيا ٿي، پر اها وري به بلوچستان جي حد ليکبي، تنهنڪري سنڌ جو وسيل پاسو رڳو سيوهڻ وارو طرف چئبو.
سر بارٽل فريئر، جنهن جي نالي پٺيان ڪراچيءَ جو ”فريئر هال“ سڏجي ٿو، تنهن سن 1851ع ۾ تاريخ کان اڳ واري زماني جي قبرن جو بيان رائل ايشياٽڪ سوسائٽيءَ جي جرنل ۾ لکيو هو. مسٽر هينري ڪزنس، جو اڳي آرڪيالاجيڪل کاتي جو سپرنٽنڊنٽ هو ۽ سن 1910ع ۾ سنڌ ۾ اچي، ميرپورخاص طرف ”ڪاهوءَ جو دڙو“ کوٽايو هئائين، تنهن پنهنجي ڪتاب ”ائنٽيڪئٽيز آف سنڌ“ ۾ انهن قديم غارن ۽ قبرن جو احوال، سر بارٽل فريئر ۽ ٻين عالمن جي رپورٽن مان ڏنو آهي، جنهن جو مختصر مطلب اهو آهي، جو مٿي ڏنو ويو آهي.
هنن حقيقتن مان چڱيءَ پر سمجهڻ ۾ ايندو، ته قديم ۾ قديم سنڌين جا ماڳ جيڪڏهن ڪنهن کي ڳولڻا هجن، ته سنڌ جي الهندي طرف وارن جبلن جي قطار، ۽ سيوهڻ ۽ لاڙڪاڻي طرف جا اهي هنڌ جي سنڌونديءَ ۽ الهندي ناري کي ويجها آهن، سي خاص ڪري سيوهڻ ۽ لڪيءَ وارو پاسو ڳولي، جو سنڌ جي قديم سڀيتا جو پتو اتان ئي پوڻو آهي. آڳاٽن ماڻهن کي هن پاسي پاڻي آسانيءَ سان ملي سگهيو ٿي ۽ غارن ۾ رهڻ جو سهنج به هون، تنهنڪري اهو سيوهڻ ۽ لاڙڪاڻي وارو پاسو سڀاويڪ طرح سنڌ جي سڀيتا جو پهريون گهر ٿيو.

[b]ڪولن جو وڌيڪ ذڪر:
[/b]ڪولن ۽ سنٿالن جي ٻوليءَ ۾ ”ڪول“ لفظ جي معنيٰ آهي ”ڄڻو“ يا ”ماڻهو“ جيئن ويجهڙائيءَ ۾ مهاتما گانڌيءَ اڇوتن کي نالو ڏنو ”هريجن“ يعني هريءَ يا ڀڳوان جو جيو (People of God) تيئن ڪول لوڪ به سڏبا هئا. سندن اولاد ڪئين صديون سانده سڄي اتر هندستان ۾ هو، تنهنڪري هو آرين سان لهه وچڙ ۾ آيا هئا، ۽ انهيءَ سبب سنسڪرت ۾ به ”ڪول“ لفظ چالو ٿيو، پر معنيٰ ٿيس ”جهنگلي يا اڻسڌريل. هن مان ظاهر آهي ته آڳاٽن آرين ڪولن کي اڻ سڌريل حالت ۾، يا پاڻ کان گهڻو گهٽ ڏٺو هو، تنهنڪري ”ڪول“ لفظ جي اها معنيٰ ٿي.
ڪولن ۽ سنٿالن ۾ ڪي ”منڍ“ لوڪ به هئا، جن جو ذڪر مهاڀارت (پرو 6_2410) ۽ وايو پراڻ (14_123) ۾ آهي. انهيءَ سبب ڪولن، سنٿالن، منڊ لوڪن وغيره جون ٻوليون سندن نالن پٺيان ”ڪوليرين“ يا ”منڊا“ ٻوليون (Kolarian or Munda Languages) سڏجن ٿيون. سنسڪرت ۾ ”منڍ“ لفظ جي هڪڙي معنيٰ آهي ”گهٽ ذات وارو يا نيچ“ ۽ ٻي معنيٰ اٿس ”مڏو، جڏو يا ڪند فهم“، هن مان به ظاهر آهي، ته آڳاٽن آرين هنن قديم ڪولن کي پاڻ کان گهڻو گهٽ ٿي ڄاتو ۽ پنهنجي اصل نسل تي فخر هُئن، جنهن ڪري ”ڪول“ ۽ ”منڍ“ لفظن کي اهي اگُريون معنائون ڏنائون. اهي لوڪ آرين جي نسل مان نه هئا، تنهنڪري ”اڻ آريه“ سڏجڻ ۾ آيا. رفتي رفتي ”اڻ آريه“ لفظ جو اچار بگڙجي ٿيو ”اناڙي“ ۽ هينئر معنيٰ اٿس ”جهنگلي يا اڻ سڌريل“. انهن قديم لوڪن کي ”مليڇ“ به سڏيندا هئا، جنهن جي اصل معنيٰ هئي ”جنهن کي ٻولي (سنسڪرت) پوري ريت ڳالهائڻ نه اچي.“ انهن ماڻهن جي رهڻي ڪهڻي به آرين جهڙي نه هئي، تنهن ڪري ”مليڇ“ جي پوءِ معنيٰ ٿي ”پليد“، وغيره هنن حقيقتن مان ٻه ڳالهيون ثابت ٿين ٿيون:
(1) آرين کي پنهنجي ٻولي تي گهڻو فخر هو.(11)
(2) ڪولن، سنٿالن ۽ منڊ لوڪن، آرين جي وقت تائين به ڪا گهڻي ترقي ڪانه ڪئي هئي. انهيءَ سبب سندن سڀيتا جا اهڃاڻ به هن وقت اهڙائي ملن ٿا، جن جا ٿورا مثال هي آهن:
• آڳاٽن ڪولن وغيره ۾ ڪي اهي به هئا، جي ”ڀيل“ سڏجن ٿا. اهي اڄ تائين سنڌ ۾، خاص ڪري ٿر ۾، گهڻا آهن. هاڻوڪا ڀيل کڻي راجپوتانا مان يا ٻين هنڌان ويجهڙائي ۾ آيا هجن، پر اصل انهن آڳاٽن لوڪن مان آهن. ڀيلن مان ڪيترا اڄ تائين شڪار ڪري قوت گذران ڪندا آهن، تنهنڪري ”پاراڌي“ (شڪاري) سڏجن ٿا. ڍاٽڪي ٻوليءَ يعني ڍٽ يا ٿر جي ٻوليءَ ۾ ڀيلن کي ”ٿوري“ به چوندا آهن.
تون لنگهائين لطيف چئي، ٿرن جا ٿوري
آهيان اجوري، تنهنجي جوريءَ، جبل جهاڳيان.
(شاهه)

هتي سسئي پنهنجي مسڪينيءَ ۽ نئڙت ظاهر ڪرڻ لاءِ پاڻ کي ٿر جي ٿورين سان ڀيٽي، ڄاڻائي ٿي ته مان نيچن ۾ نيچ آهيان. ٿر جا سوڍا راجپوت، ڪرار (واپاري) ۽ ٻيا هندو ڀيلن کي اڇوتن جي دفعي ۾ ليکين ٿا.

• ڪولن جي ٻوليءَ جو هن وقت سنڌ ۾ نالو به ڪونهي، پر نشان آهن. مثلاً اسان جا ڪيترا هاري ناري ۽ ٻيا اڻ پڙهيل اڪثر ويهه ويهه ڪري ڳڻيندا آهن. اهي ”پنجاهه“ بدران چون ”اڍائي ڪوڙيون“ ۽”سٺ“ بدران چون ٽي ڪوڙيون يا ٽي ويهون“. انهيءَ سبب چوڻي آهي ته، ”جهڙي سٺ تهڙيون ٽي ويهون.“ آڳاٽن آرين جي انگن ڳڻڻ جو دستور ”ڏهائيءَ“ يعني ڏهاڪن جي ترتيب (Decimal system) تي ٻڌل هو، جنهن ڪري انگن، تي نالا ئي اهڙيءَ طرح رکيائون ۽ اسين اهي ساڳيا انگ، ٿوري ڦريل اُچار سان اڄ تائين ڪم پيا آڻيون. مثلا ٻارهن (اصل_ ٻاڏهن) معنيٰ ٻه ۽ ڏهه (12)، تيرهن (تيڏهن) معنيٰ ٽي ۽ ڏهه، ۽ چوڏهن معنيٰ چار ۽ ڏهه. اهو ڏهه ڏهه ڪري ڳڻڻ جو دستور اول آڳاٽن آرين وڌو، جو يورپ ۽ ايران وارن به اختيار ڪيو.(13) آڱرين تي ڳڻڻ جو رواج بلڪل سڀاويڪ ۽ نهايت سولو سهنجو آهي، تنهنڪري اڄ به اسين آڱرين تي ڳڻيون ٿا. ڀائنجي ٿو ته آڳاٽن آرين کي ڏهه ڏهه ڪري ڳڻڻ جو خيال هٿن جي ڏهن آڱرين مان آيو. ڪولن ۽ سنٿالن شايد پيرن جون آڱريون به ٿي ڳڻيون، جنهن ڪري ويهه ويهه ڪري ڳڻڻ جي ترتيب (Vigesimal System) چالو ڪيائون ۽ اها هن وقت اسان کي کل جهڙي پيئي لڳي، جنهن ڪري اهو اڻ سڌريل ماڻهن جو رواج ڪري ليکيون ٿا. سر گريئرسن ڄاڻايو آهي ته اهو ويهه ويهه ڪري ڳڻڻ جو دستور ڪولن ۽ سنٿالن جو آهي، جو اتر هندستان جا اڻ پڙهيل ماڻهو اڄ تائين هلائيندا پيا اچن، ۽ خود ”ڪوڙي“ (Score) منڊا ٻولين جو لفظ آهي.(12)
• سنڌي ۾ آوازن مان ٺهيل لفظ گهڻا آهن_ مثلاً ڪتي جو آواز ”ڀنءُ ڀنءُ“ ٻليءَ جو آواز ”ميائو ميائو“ انهن کان سواءِ گهڻگهڻ، جهڻجهڻ، ٺاٺا، ٺڪ ٺڪ، ٺڪاٺوڪي ۽ ٻيا ڪيترا آوازن مان ٺهيل لفظ آهن. وچ هندستان جا هاڻوڪا ڪول ۽ سنٿال به ائين آوازن مان ٺهيل لفظ گهڻا ڪم آڻين ٿا. سندن ابن ڏاڏن جي ٻوليءَ جو اهو اثر آرين جي سنسڪرت تي ٿيو هجي ته عجب ڪونهي.
سندين ٻولين جو ٻيو ڪهڙو ڪهڙو اثر ٿيو آهي، سا کوجنا ڪي عالم ڪن پيا، پر ايترو اڳي ئي ڄاڻايو اٿن، ته ڪول ۽ سنٿال گهڻو سڌريل ڪونه هئا.
• سنڌ ۾ هاري ناري ۽ ٻيا ڪيترا اڪثر رڳو پوتڙو هيٺان ڪري پنهنجي ڪرت ڪار ڪن ٿا. اهو اصل سنٿالن ۽ ڪولن جو جاري ڪيل رواج چوڻ ۾ اچي ٿو، جو وچ هندستان سندن اولاد اڄ تائين هلائيندو پيو اچي. ڀائنجي ٿو ته جڏهن ڪپڙن اُڻڻ جو رواج پيو، تڏهن انهن قديم لوڪن لانگوٽي ٻڌڻ ۽ پوتڙي ڍڪڻ جو رواج وڌو، جو پوءِ فقيرن ۽ ساڌن به اختيار ڪيو.
• منڇر ڍنڍ جا مهاڻا جنهن نموني جيئرا پکي جهليندا آهن، سو نمونو نهايت جهونو آهي. اُهي مهاڻا جڏهن ڍنڍ جا پکي جهلڻ ويندا آهن، تڏهن ڪي ترهي تي ترندا ويندا آهن. ترهي جي اڳيان پاٻوڙا (پٻڻ جا پن) وغيره اڳيان ٽنبي ڇڏيندا آهن، جنهن ڪري پريان ائين پيو ڀائنبو آهي، ڄڻ ته پاڻيءَ ۾ پن ترندا پيا اچن. ڪي مهاڻا پٻڻ جي پنن مان ٽوپ ٺاهي، انهن سان مٿو ۽ منهن ڍڪيندا آهن. مهاڻا پاڻ پاڻيءَ اندر هوندا آهن، باقي رڳو پاٻوڙي سان ڍڪيل مٿو ٻاهر ڪڍندا آهن، انهن پنن مان ٺهيل ٽوپن ۾ ٻه ننڍڙا ٽنگ ڪندا آهن، ۽ انهن اکياڙين مان پکين ڏي پيا نهاريندا آهن. پکين جي ليکي ڪو پاٻوڙو لڙهندو پيو اچي، سو بنا ڪنهن ڊپ ڊاءَ جي پاڻيءَ تي ترندا آهن. وقتي ته پکي انهن پاٻوڙن جي آسپاس اچي ڪٺا ٿيندا آهن. اهو وجهه وٺي مهاڻا، پاڻيءَ مان هيٺان ئي هيٺان هٿ وجهي، پکين کي ڄنگهن کان جهلي، بلائتو ڪندا آهن. جيئرن پکين ڦاسائڻ جو اهو عجيب نمونو هيوز صاحب جي سنڌ گزيٽيئر موجب به نهايت قديم زماني جو آهي. جنهن صورت ۾ ڪولن جي سڀيتا جو مرڪز سيوهڻ وارو پاسو هو ۽ اهو جيئرن پکين جهلڻ جو نمونو رڳو منڇر طرف آهي، تنهن صورت ۾ ائين پيو سمجهجي، ته اهو آڳاٽو ڪولن وارو دستور آهي، جو منڇر جا مهاڻا اڄ تائين هلائيندا پيا اچن.
• ڪي مهاڻا آڙي ۽ ٻيا پکي (بدڪون وغيره) مڏن تيرن سان چٽيندا آهن، ته اهي پکي ساڻا ٿي ڪرندا آهن، جنهن ڪري انهن کي آسانيءَ سان جهليندا آهن. مڇين ڦاسائڻ لاءِ ڪيترا مهاڻا هيئن ڪندا آهن، جو پاڻيءَ ۾ ڄار پکيڙي پوءِ ٿالهيون وڄائيندا آهن، ته انهيءَ آواز تي مڇيون ڊڄي ڀڄڻ لڳنديون آهن، ۽ ڪيتريون وڃي ڄار ۾ ڦاسنديون آهن. هيءُ رواج خود پيا ڄاڻائين، ته ڏاڏي آدم جي ڏينهن جا آهن، جي منڇر، ڪينجهر ۽ ٻين هنڌن جا مهاڻا اڄ ڏينهن تائين هلائيندا پيا اچن، پر پاٻوڙن سان منهن ڍڪڻ جو رواج رڳو منڇر جي مهاڻن ۾ آهي. انهن مهاڻن جي ٻولي به اهڙي علحده آهي، جو ٻيو ڪو سنڌي سمجهي به ڪين سگهندو. جيئن انگريزن وٽ خلاصين جي ٻولي_ ئي پنهنجي آهي، تيئن سنڌ ۾ به ڪيترن ڪاسبين جي پنهنجي ٻولي آهي، پر منڇر جي مهاڻن جي ٻوليءَ جو نمونو ئي نرالو آهي. ڪراچي ضلعي جي مهاڻن ۽ ميربحرن جي ٻي هڪ نرالي ڳالهه آهي، جنهن پڻ چوکو ڌيان لهڻو.
• ڪراچي ضلعي ۾ شاهه بندر طرف ”ستاهه“ نالي واهه آهي، اُن جي پريان سنڌونديءَ جو هڪ ڀاڱو ”مگدو“ سڏبو هو، ڇاڪاڻ ته انهيءَ پاسي درياهه جو ڪنٺو اصل ”مگدو“ ذات جي ٻروچن وسايو هو. انهيءَ مگدي جي پريان سنڌونديءَ جو ٻيو ٿورو ڀاڱو ”پوپٽ ڪوٺبو هو. ”پوپٽ“ معنيٰ ”طوطو“ يا ”چتون“. اسان جي درياهه تي اهو نالو پيو ڪيئن؟ سنڌ بابت متفرقه احوال بمبئي سرڪار جي دفتر مان چونڊي، ٻن ڀاڱن ۾ ڇپايا اٿن، جن مان ٻئي ڀاڱي ۾ گهڻو ذڪر سنڌونديءَ ۽ ان جي ڦيرين گيرين جو آهي. سنڌونديءَ جي جدا جدا ڀاڱي تي اڳي جيڪي نالا رکيل هئا، تن جو ذڪر ڪندي ڄاڻايو اٿن، ته سنڌونديءَ جي انهيءَ ڀاڱي تي ”پوپٽ“ نالو هن ڪري پيو، جو قديم زماني ۾ انهيءَ طرف جا ميربحر درياهه ۾ گهڙڻ مهل پنهنجي پير لاءِ هڪ پوپٽ (حتون) قرباني طور ڏيندا هئا.
سنڌ ۾ طوطن يا چتن جي قربانيءَ جو رواج نڪي هندن نڪي مسلمانن ۾ آهي، ڪولن ۽ سنٿالن بابت چون ٿا ته اهي آسٽريليا طرفان چين ولايت واري واٽ وٺي آيا هئا. آسٽريليا ۾ بک ڪڍڻ ۽ ٻلين چاڙهڻ جو رواج نڪو اڳي هو، نڪو هاڻي آهي. انهيءَ ساڳئي ڪتاب (بمبئي سرڪار واري دفتر) ۾ ڄاڻايل آهي، ته اهو رواج چين ولايت ۾ آهي.(13) جنهن صورت ۾ ڪولن ۽ سنٿالن بابت عالم چون ٿا ته اهي چين ولايت واري واٽ وٺي، هندستان آيا هئا، تنهن صورت ۾ ائين وسهڻ لاءِ سبب ٿئي ٿو ته اهو چتن جي قربانيءَ جو رواج انهن لوڪن چين ولايت کان ايندي ڏٺو هو، جو سنڌ ۾ چالو ڪيائون ۽ سندن اولاد پوءِ به هلائيندو پئي آيو. هن وقت اهو رواج ڪونهي. هنن ڳالهين جي کوجنا اڄ تائين ڪنهن به عالم ڪانه ڪئي آهي. حال اسان ائين فرض ڪيو آهي، ته اهي رواج ڪولن ۽ سنٿالن واري زماني جا آهن، جو آرين وٽ اهڙا رواج هئا ئي ڪين.

[b]حوالا ۽ حاشيا
[/b]
(1) “Sindh is mainly a sea- born land.” (Prof. M.B. Pithawalla, Marvels of the Earth P. 51. Wadia. Geology of India P. 5 et Sep.)
(2) It (India) Has always appeared to the imagination of the Western World adorned with whaterver is most splendid and gorgeous: glittering, so it were, with gold and gems. And redolent of fragrant and delicious odours. Though there be in these magnificent conceptions something romantic and illusory, still India forms unquestionably one of the most remarkable regions that exist on the surface of the globe. The varied grandeur of its scenery and the rich productions of its soil are scarcely equalled in any other country. (Murray’s History of India, P.1)
(3) The Historian Abdullah Wassaf writing in the 14th century A.D. says of India in his history, Taziyat-ul- Amsar’. “India according to the concurrent opinion or all writers, is the most agreeable abode on the earth and the most pleasant quarter of the world. Its dust is purer than air and its air purer than purity itself. Its delightful plains resemble the garden of paradise. If it is asserted that paradise is in India, be not surprised, “because Paradise itself is not comparable to it” (Elliot’s history of India, Vol. III. PP. 28—29.)
(4) “It (the Indus) is an example of an antecedent drainage, having existed even before the great Himalyan up- heavals.” (Prof. Pithawala: Marvels of the Earth PP 56-57.)
(5) W.T. Blanford: Geology of Western Sind. (Memoirs of Geological survey. Vol. XVII. Part 1.)
(6) Major H.G. Raverty: (The Mihran of Sind and its Tricutaries PP. 317 & 468—69.)
(7) Rev E.O. James: Introduction to Anthropology, PP. 65—66
(8) Major General Cunnigham: Geography of Ancient India. PP. 264—266.
(9) W.T. Blanford: Geology of western Sind. (Memoirs of Geological Survey. Vol. XVII. Part 1). Mr. Henry Cousens: The Antiquities of Sind Page 6.
(9) شاهه بلاول ٻه آهن: هڪڙو سيوهڻ_ دادوءَ طرف ۽ ٻيو ڪراچيءَ کان اٽڪل ڇٽيهه ڪوهه پري لاهوت لامڪان کان ڏيڍ ڪوهه کن جي مفاصلي تي آهي. شاهه بلاول جي درگاهه پٻ جبل جي وچ ۾ آهي، تنهنڪري عام طرح”ڀٽ جو پهلوان“ سڏيندا اٿس. (مصنف)
(10) اهو فخر سڀاويڪ آهي. عربن کي به پنهنجيءَ فصيح زبان جو فخر هوندو هو. ايراني لوڪ وغيره سندن تابعي ٿيا، پر عربي پوريءَ طرح ڳالهائڻ نه ايندي هين، ته عربن کين سڏيو ”عجم“ يعني گنگا. (مصنف)
(11) Prof. Max Muller: India: What can it. Teach us?
(12) Sir Grierson: Linguistic Survey of India, Vol. 1, pp. 35 & 132.
(13) Ponat is derived from a tradition that in ancient times a parrot used to be sacrificed….. For a similar custom among the Chinese see ‘Barrow’s Travell’. (Selections from the Records of the Bombay Government. Part II.p. 428.)

(هي مضون ڪتاب ”قديم سند“ صفحو 41 کان 53 ڇپيندر سنڌي ادبي بورڊ ڄامشورو تان کينل آهي).

دراوڙن جو زمانو: ڀيرومل مهرچند آڏواڻي

[b]سنڌ ۾ دراوڙ:
[/b]عالم چون ٿا ته قديم هجري (پٿر واري) زماني کان پوءِ برف گهٽ پوڻ لڳي ۽ ڌرتيءَ جون حالتون ڦريون ماڻهو ڌڻ ڌارڻ، کيتي ڪرڻ، باهه ٻارڻ، ۽ ٿانءَ ٿپا جوڙڻ سکيا. ڌاتن مان سون کان سواءِ ٻئي ڪنهن به ڌاتوءَ جي اڃان سڌ ڪانه هين. اڳي اڻ گهڙيل پٿر ڪم آڻيندا هئا، پر هن زماني ۾ پٿر گهڙڻ سکيا، ته ڪپ، ڏاٽا ۽ ٻيا اوزار پٿر جا ٺاهي سگهيا ٿي. اهو ”نئين پٿر وارو زمانو“ (Neolithic or New Stone Age) سڏجي ٿو، جو اڄ کان اٽڪل پندرهن هزار کن ورهيه اڳي شروع ٿيو هو. ڪيترا عالم ائين وسهن ٿا، ته جانورن جي هڏن جي لساڻ يا لسائيءَ مان ان وقت جي ماڻهن کي پٿرن گهڙڻ جو خيال آيو، جنهن ڪري اڻ گهڙيل پٿرن بدران گهڙيل پٿر ڪم آڻڻ لڳا. حقيقت ڪيئن به هجي، پر ايترو چئبو، ته آڳاٽن ڪولن ۽ سنٿالن کان هن زماني جا ماڻهو وڌيڪ سڌريل هئا، جنهن ڪري هيءَ تهذيب جي ترقيءَ جو ٻيو دور ليکجي ٿو.
نئين پٿر واري زماني جي سڀيتا جو بنياد وجهندڙ دراوڙ لوڪ چوڻ ۾ اچن ٿا. هنن بابت عالمن کوجنائون ڪري ڄاڻايو آهي، ته ڪولن ۽ سنٿالن جي مٿان اهي لوڪ ڪاهي آيا ۽ منجهائن ڪيترن کي وچ هندستان ڏي هڪالي ڪڍيائون ۽ پاڻ اتر هندستان جا والي ٿي ويٺا. تازو موئن جي دڙي مان ڪنڪولن ۽ سنٿالن جي کوپڙين سان گڏ ڪن دراوڙن جون به کوپڙيون لڌيون آهن. هن مان سمجهجي ٿو ته دراوڙن جي اچڻ کان پوءِ به ڪي ڪول ۽ سنٿال ساڻن گڏ رهيا پيا هئا.(1) اهي پوءِ آرين سان به لهه وچڙ ۾ آيا هئا، تنهنڪري سنسڪرت ساهت ۾ انهن ٻنهي قومن جو ذڪر آهي.
سنڌ ۾ هن وقت جيڪي ”اوڏ“ آهن، سي اصل دراوڙن جي ڪل مان آهن. اهي اصل ڏکڻ هندستان ۾ هئا، اتر هندستان ڏي اچڻ کان اڳ واٽ تي جيڪو هنڌ اول وسائي ويٺا، سو هنڌ سندن نالي پٺيان ”اوڏر ديش“ سڏجڻ ۾ آيو، جنهن جو اُچار پوءِ ڦري ”اوڙيسا“ (Orissa) ٿيو. بمبئيءَ کاتي جي ذاتين جو ذڪر ڪندي، هيءَ حقيقت اينٿوون صاحب ڄاڻائي آهي.انهن اوڏن مان پوءِ ڪي مارواڙ ويا، جتان پوءِ سنڌ ۾ آيا، پر ٻولي اڄ تائين مارواڙين جهڙي ڳالهائيندا آهن، اهي اصل هندو آهن، پر اڪثر مسلمانن جهڙي شڪل اٿن، ۽ ڪپڙا به اهڙا ڍڪيندا آهن. سندن پير رامڏيو آهي. جنهن جو ميلو سال بسال لڳندو آهي. ”اوڏ“ لفظ جي بنيادي معنيٰ آهي ”اڏيندڙ“: اهي اڄ تائين ڀتين جون اوساريون کڻندا آهن.
سنڌ ۾ هن وقت ٻيا ”ماڱر“ (ماڃر) ذات جا مهاڻا آهن. اُهي سنڌ جي آڳاٽن دراوڙن جو اولاد آهن، يا پوءِ ڏکڻ هندستان کان آيا، سا پڪ ڪانهي_ ايترو معلوم ٿئي ٿو، ته ڪيترين صدين کان سنڌ، ڪڇ ۽ گجرات جا وڻجارا ملبار طرف وڻج واپار لاءِ ويندا هئا. اڄ به مغلڀين تعلقي جاتيءَ، ڪڇ ڀڄ ۽ گجرات طرف جا ميربحر دنگيون هاڪاري، ملبار طرف پيا وڃن. ماڱر ذات جا مهاڻا ملبار ۾ به گهڻا آهن، جنهن ڪري چئبو ته ملبار ڪناري وارن سان لهه وچڙ هئڻ ڪري اهي سنڌ ۾ آيا هجن ته عجب ڪونهي.
تون سمون، آءُ گندري، مون ۾ عيبن جوءِ،
پسي راڻين روءِ، متان ماڱر مٽيين.
(شاهه)

سنڌ جو حاڪم ڄام تماچي، جو سمي گهراڻي مان هو، سو نوري نالي هڪ مهاڻي، ذات جي گندري، پرڻيو هو.مٿئين بيت ۾ شاهه صاحب نوري مهاڻيءَ کي ”ماڱر“ سڏيو آهي. نوري مهاڻي ڪينجهر ڍنڍ ڏي رهندي هئي. اها ڍنڍ هيلايا، تعلقي ٺٽي ۾ آهي. هن وقت ڪينجهر ڏي ماڱر ذات وارا ڪينهن، باقي سجاول ڏي گهڻا آهن. اهو سجاول وارو پاسو اڄ تائين ”ماڃر“ سڏجي ٿو. اڳي ٺٽي ۽ سجاول جو ڳچ پاسو پاڻيءَ هيٺ هو. ان وقت سنڌوندي نصرپور وٽان وهندي هئي. سن 1758ع ۾ سنڌوندي نصرپور وٽان رخ ڦيرائي، هاڻوڪي واٽ ورتي، ته ڦليليءَ جو وهڻ بند ٿي ويو.(2) ان وقت درياهه هتان به رخ ڦيريو، جنهن ڪري اهي پٽ پڌرا ٿيا. سجاول وارو پاسو انهيءَ کان پوءِ وسيو. نه ته اتي اصل ماڃر ذات جا مهاڻا رهندا هئا، جي مڇيون ماريندا هئا، ۽ مسافرن کي پتڻ به اُڪاريندا هئا، سجاول طرف ”ماڱر“ بدران ”ماڃر“ چون_ يعني ”ڱ“ کي مٽي ”ڃ“ ڪيو اٿن، نه ته لفظ ساڳيو ئي آهي. اهو اصل دراوڙي لفظ آهي ۽ بنيادي معنيٰ اٿس ”ڄار رکندڙ يعني مهاڻو“ سجاول ڏي ”ماڃر“ نالي ڍنڍ به آهي، جنهن تي پڻ انهن مهاڻن جو نالو پيل آهي.
سجاول ۾ واهه گهوٽارو وهي وچان بازار،
ماڃر ۾ ٿا مڇر پون مانهيءَ منجهه هزار.
(غريب)

[b]دراوڙ ڪٿان آيا؟
[/b]دراوڙ لوڪ اصل ڪٿان آيا، تنهن بابت عالمن جا جدا جدا رايا آهن، جن مان ٻه رايا مکيه آهن: هڪڙا چون ته دراوڙ لوڪ اصل ڏکڻ هندستان جا رهاڪو هئا ۽ اتان اتر هندستان ۾ تڏهن آيا، جڏهن اهو پاسو خشڪيءَ جي رستي آسٽريليا سان ڳنڍيل هو. ويجهڙائيءَ ۾ جيڪي کوجنائون ٿيون آهن، تن پٽاندر ڪن جو چوڻ آهي ته دراوڙ ڀونوچ سمنڊ طرف رهندڙ قومن مان هئا. اهي پهريائين ڪجهه وقت ميسوپوٽيميا طرف رهيا، پر پوءِ عربن ۽ ٻين سيميٽڪ قوم وارن اتان کين تڙي ڪڍيو، جنهن ڪري بلوچستان واري واٽ وٺي، هندستان ڏي آيا. منجهائن ڪي گنگانديءَ واري ماٿر، ته ڪي سنڌوندي واري ماٿر والاري اچي ويٺا.
بلوچستان ۾ هن وقت جيڪي بروهي آهن، تن جا ابا ڏاڏا به قديم زماني ۾ شايد ميسوپوٽيميا طرف رهندا هئا ۽ اتي اها ساڳي ٻولي ڳالهائيندا هئا. انهيءَ سبب بروهيءَ جي نحوي بناوت دراوڙي ٻولين جهڙي آهي باقي ٻيءَ طرح بروهي لوڪن جي مدراس کاتي وارن سان ڪابه مٽي مائٽي ڪانهي. بروهي ٻوليءَ جي انهيءَ جگري ناتي سبب ڪن عالمن ائين پئي سمجهيو ته بروهي ۽ دراوڙ ٻئي وچ ايشيا طرفان آيا هئا، جن مان بروهي بلوچستان ۾ هميشه لاءِ رهيا ۽ دين اسلام اختيار ڪيائون، ۽ دراوڙ اول اتر هندستان ۾ آيا، جتان پوءِ ڏکڻ ڏي ويا. ڪن جو چوڻ آهي ته دراوڙ اصل ڀونوچ سمنڊ طرف ۽ ٻين پاسي ويا هئا. تازو موئن جي دڙي ۽ هڙپا مان جيڪي مهرون لڌيون آهن، تن تي لکيل اکر پڙهي ۽ ٻيون ثابتيون ڏيئي، فادر هيرس به هي رايو ظاهر ڪيو آهي ته دراوڙ لوڪ هندستان مان ڀونوچ سمنڊ وارن ملڪن ڏي ويا هئا ۽ پنهنجي سڀيتا جو ڦهلاءُ يورپ تائين ڪيو هئائون.(3)

[b]ٺٽي ۽ روهڙي طرف جي سڀيتا:
[/b]قديم زماني جي اوائل ۾ سنڌ جو رڳو الهندي طرف وارو جابلو ڀاڱو وسيل هو ۽ ان وقت جي ماڻهن (ڪولن وغيره) جي سڀيتا جو مرڪز سيوهڻ ۽ لاڙڪاڻي وارو پاسو هو. نئين هجري زماني جي سڀيتا جا اهڃاڻ ٺٽي ۽ ڪوٽڙيءَ کان وٺي روهڙيءَ تائين مليا آهن. ڀائنجي ٿو ته ٺٽي وٽان سمنڊ هٽڻ ڪري اهي پٽ پڌرا ٿيا هئا، جنهن ڪري نئين هجري زماني ۾ ماڻهو انهيءَ پاسي به رهي سگهيا ٿي.
نئين هجري زماني جا بانيڪار دراوڙ لوڪ چوڻ ۾ اچن ٿا. انهيءَ زماني جي نشانن ڳولي لهڻ جو ڪم سنڌ ۾ پهريائين پهريائين مسٽر ڪارٽر آءِ. سي. ايس. ڪيو هو. سن 11_1919ع ڌاري هو صاحب سنڌ ۾ آيو ۽ ڳچ وقت ٺٽي ڊويزن جو اسسٽنٽ ڪليڪٽر هو. سن 1917ع ڌاري حيدرآباد سنڌ جي ميونسپالٽي سسپينڊ ٿي، ته هو ميونسپل ڪمشنر مقرر ٿيو هو، پر هن قسم جي کوجنائن جو خفت گهڻو هوندو هوس. جيڪي کوجنائون ڪندو هو، تن جا نتيجا ڪراچي ۽ بمبئي جي انگريزي اخبارن ۾ لکندو هو. سندس ليک مصنف پاڻ پڙهيا هئا. ويجهڙائيءَ ۾ معلوم ٿيو ته هو صاحب پنهنجين کوجنائن جون رپورٽون آرڪيالاجيڪل کاتي وارن کي به موڪليندو هو. انهن رپورٽن وارو احوال مسٽر هينري ڪزنس پنهنجي ڪتاب ”ائنٽيڪئٽيز آف سنڌ“ (The Antiquities of Sind) ۾ ڏنو آهي جنهن جو مختصر مطلب هتي ڏجي ٿو.
ڪراچيءَ کان ويهه ميل پري ”مول“ نالي ماٿر ۾ مسٽر ڪارٽر ڏٺو ته هڪ هنڌ پٿرن مٿان پٿر سٿي ٿيا پيا هئا. انهن پٿرن تي ڪي چڪرا ۽ اُٺ ۽ گهوڙي جون شڪليون اُڪريل هيون. انهيءَ هنڌ کي پاڻ ”ٺل“ ڪوٺيو اٿس. مسٽر ڪارٽر جي خيال موجب اهو ٺل عيسوي سن کان فقط ڏيڍ سؤ کن ورهيه اڳ جو آهي، پر انهي ساڳيءَ ماٿر ۾ نئين پٿر واري زماني جي ماڻهن جي بيٺڪ جا نشان به ڏٺائين. انهيءَ زماني جا پٿر جا ٺهيل ڪيترا اوزار به لڌائين. ائين هو صاحب کوجنائون ڪندو ويو، ته نئين پٿر واري زماني جون بيٺڪون ڪراچيءَ کان وٺي انڙپور تائين ڏٺائين. هيڏانهن وري ننگر ٺٽي جي پريان، ڳوٺ گجي واريءَ واٽ تي ترڙيءَ وٽ، نئين پٿر واري زماني جو عجيب طرح ٺهيل هڪ شهر نظر آيس، جنهن جي چوڌاري ڀتيون ڏنل هيون. انهيءَ هنڌان توڙي جهرڪن طرف ٻڌڪن ٽڪرن مان، انهيءَ زماني جا پٿر مان ٺهيل اوزار وغيرهه به هٿ آيس.
ويجهڙائيءَ ۾ آرڪيالاجيڪل کاتي وارن به اهي پاسا جاچيا، تنهنڪري نئين پٿر واري زماني جي بيٺڪن جو ذڪر سر جان مارشل به پنهنجي جوڙيل ڪتاب موئن جي دڙي ۽ سنڌو سڀيتا جي جلد پهرئين صفحي 92 ۾ ڪيو آهي. ان صاحب جو چوڻ آهي ته نئين پٿر واري زماني جا نشان سنڌ ۾ لڪيءَ جي جبلن، کيرٿر جبل جي قطارن ۽ روهڙيءَ وارين ٽڪرين ۾ به اڪيچار آهن. مطلب ته هن زماني ۾ نه رڳو سيوهڻ وارو پاسو وسيل هو، پر سنڌ جي اُڀرندي طرف وارين ٽڪرين يعني ٺٽي ۽ جهرڪن وارن ٻڌڪن ٽڪرن ۽ اُنڙپور کان وٺي روهڙيءَ وارين ٽڪرين وارو پاسو به وسيل هو.(4)

[b]سڀيتا جا ساڪ (Epochs of Civilization):
[/b]انسان ذات کي پيدا ٿئي ڪئين جڳ ٿي ويا آهن، پر سڄيءَ دنيا ۾ ڪنهن به ملڪ جي اهڙي قديم تاريخ ڪانهي، جنهن مان پتو پئجي سگهي ته هر هڪ جڳ ۾ انهيءَ ملڪ جي تهذيب يا سڀيتا ڪهڙي هئي ۽ ان جو وقت بوقت واڌارو ڪيئن ٿيو_ انهي هوندي به سڀ ڪنهن ملڪ ۾ آڳاٽن ماڻهن پنهنجون ٿوريون گهڻيون نشانيون ڇڏيون آهن. جن جي اڀياس ڪرڻ سان آرڪيالاجيڪل کاتي وارا تهذيب جي وڌاري جون منزلون يا سڀيتا جا ساڪ (Epochs of Civilization) پرجهي پروڙي سگهن ٿا. انهن منزلن جي گهڻي قدر پروڙ پٿرن ۽ ڌاتن مان ٺهيل اوزارن ۽ ٻين شين مان پوي ٿي، جي جدا جدا زمانن ۾ ماڻهو ڪم آڻيندا هئا. انهيءَ سبب انهن زمانن تي نالا ئي اهڙا رکيا اٿن. انهن مان پهريون آهي ”قديم هجري زمانو“ ۽ ٻيو ”نئون هجري زمانو“ (نئين پٿر وارو) زمانو، جن جو ذڪر مٿي اڳي ئي ڪري آيا آهيون. انهن کان پوءِ اهو زمانو ليکجي ٿو، جنهن ۾ ماڻهو ٽامو ڪم آڻڻ لڳا هئا. جنهن ڪري اهو ”ٽامي وارو زمانو“ (Copper Age) سڏجي ٿو. ماڻهن پوءِ وڌيڪ ترقي ڪئي. ٽامو ۽ قلعي ملائي هڪ گاڏڙ ڌاتو ”برانز“ (Bronze) جوڙيندا هئا ۽ انهيءَ مان اوزار، باسڻ برتن وغيرهه ٺاهيندا هئا، تنهنڪري اهو ”برانز“ يعني ”ٽامي ۽ قلعي ميل وارو زمانو، (Bronze Age) سڏجي ٿو. انهيءَ کان پوءِ ماڻهو لوهه مارڻ سکيا، ته ڪڙا ڪنڍا، ڪپ، ڪاتيون، ڪهاڙا، ڪوڏريون، ڪرپان ۽ تلواريون وغيرهه جوڙڻ لڳا. اهو ”لوهه وارو زمانو“ (Iron Age) سڏجي ٿو. هن وقت اسين، ”ڪلن جي زماني“ (Machine Age) ۾ آهيون. آگ گاڏيون ۽ آگبوٽ، ڪپڙن اُڻڻ ۽ سبڻ جون ڪلون، تيل پيڙڻ ۽ ڪپهه ٽاڻڻ جون ڪلون بلڪ وارن ڪترڻ جون مشينون به عام ٿي ويون آهن. هوائي جهاز، زيرآبيون وغيرهه به هاڻوڪي زماني جون پيدائشون آهن ۽ ڄاڻائين ٿيون ته انسان ڪيئن ترقي ڪندو وڃي ٿو.
هنن ڳالهين جو ذڪر هن ڪري ڪيو اٿئون، جو جيڪو ٿورو گهڻو احوال جهوني پٿر توڙي نئين پٿر وارن زمانن جو ڏنو اٿئون، اوترو ٽامي ۽ برانز وارن زمانن جو ڏئي نٿا سگهون يورپ مان انهن ٻنهي زمانن جون شيون چڱي تعداد ۾ لڌيون اٿن. هندستان مان ٽامي جون ٿوريون شيون لڌيون اٿن، باقي برانز وارو زمانو ڄڻ ته هندستان ۾ ٿيو ئي ڪونه هو. ٽامي کان پوءِ ڄڻ ته لوهه وارو زمانو شروع ٿيو هو، جنهن ڪري يورپي عالمن ائين پئي سمجهيو ته هندستان جي ماڻهن گهٽ ترقي ڪئي آهي. هن قسم جي غلط فهميءَ لاءِ هڪڙو ئي سبب هيءُ آهي، ته هندستان ۾ هن قسم جي کوجنائن ڪئي کين ڪو گهڻو عرصو ڪونه ٿيو آهي. سنڌ ۾ اهڙيون کوجنائون خرچ به هيڪاري گهڻو ٿيون پڇن، جو سنڌونديءَ جي ڦيرين گيرين، وقت بوقت گهڻي ئي سڃا پاسا ساوا، ۽ ساوا پاسا سڃا پئي ڪيا آهن، ۽ آڳاٽي سڀيتا جا ڪيترا نشان ڪن اهڙن دڙن ۾ دٻيا پيا آهن، جن جي مٿان وري ٻيا دڙا ٺهي ويا آهن.هاڻ جڏهن اهي سڀ دڙا کوٽائي، پاتال ۾ پهي، تڏهن پتو پويس. سن 1922ع ۾ اوچتو موئن جي دڙي ۾ شڪ پين. اهو دڙو کوٽايائون، ته ٽامي ۽ برانز جون ٺهيل شيون ته لڌيون، بلڪ هڪ وچولي منزل جي تهذيب جون اهڙيون ته ثابتيون مليون، جو خود آرڪيالاجيڪل کاتي وارن جا ڏند چپن سان لڳي ويا. هيءَ وچولي منزل اها آهي جنهن ۾ ماڻهو اڃان لوهه مارڻ ڪونه سکيا هئا، پر نئين پٿر واري زماني جي ماڻهن وانگر گهڙيل پٿرن مان اوزار ۽ ٻيون شيون ٺاهيندا هئا، ۽ ساڳئي وقت ٽامو گهڻو ڪم آڻيندا هئا، جنهن ڪري اها ڪئلڪولٽڪ سڀيتا (Chalcolithic Culture) سڏجي ٿي يعني اها سڀيتا جنهن ۾ ٽامو ۽ پٿر ٻئي ڪم ايندا هئا. سڄي هندستان جي پرڳڻن مان پهريون پرڳڻو سنڌ آهي، جنهن مان هن اُچيءَ سڀيتا جي اوچتو ئي اوچتو ثابتي ملي، ته منهنجيون ۽ تنهنجيون اکيون وڃي موئن جي دڙي ۾ کتيون.

[b]دڙن ۾ دٻيل سڀيتا:
[/b]آرڪيالاجيڪل کاتي وارن کي جنهن وقت هن سڀيتا جو پتو پيو، تنهن وقت سڄيءَ سنڌ ۾ وڙول وڌائون. سگهوئي معلوم ٿين ته موئن جي دڙي کان سواءِ سنڌ ۾ ٻيا به ڪيترا هنڌ آهن، جتي اها ساڳي سڀيتا هئي. مثلاً ننگر ٺٽي کا ڇهه ڪوهه پري ڳوٺ گجي طرف ٿرڙيءَ ۾، ڪوٽڙيءَ، جي اُتر ڏي ڪارڙيءَ ۾، آمري اسٽيشن کان ڪوهه کن پري آمريءَ جي ڳوٺ ۾، لاڙڪاڻي ضلعي ۾ باڊهه طرف لوهم جي دڙي ۾، لاڙڪاڻي شهر جي نزديڪ جهوڪڙ جي دڙي ۾، ۽ روهڙيءَ جي ڀرسان ريتي اسٽيشن کان اڍائي ڪوهه پري ونجهوٽ جي شهر ۾. سن 962ع ۾ هڪ خوفناڪ زلزلو ٿيو هو، جنهن ۾ سکر ۽ بکر وارا ٽڪر به ٽڪر ٿي ويا هئا. ان وقت الور وٽان درياهه رخ ڦيريو، ته پاڻيءَ جي تڪليف ٿيڻ سبب ماڻهو لڏي روهڙيءَ ويا. ونجهوٽ به درياهه جي رخ ڦيرائڻ سبب ڦٽي ويو،(5) نه ته اهو به هڪ عاليشان شهر هو. سرحد سنڌ ۾ کوٽائي ڪرايائون، ته پتو پين ته ”ليمو جوڻيجو“ به موئن جي دڙي واري زماني ۾ وسيل هو. انهن سڀني هنڌن جي سڀيتا ساڳي هئي.(6) اهي سڀ پاسا درياهه شاهه ور ور ڏيئي پاتا آهن، تنهنڪري انهن هنڌن جي آڳاٽي سڀيتا اُتي جي دڙن ۾ دٻيل آهي.
سن 1928ع ۾ مسٽر ايم. جي مجمدار (مجموعدار) هڪ ٻيو هنڌ ڳولي لڌو. نواب شاهه ضلعي ۾ سڪرنڊ کان اڍائي کن ڪوهه پري، اُتر اُڀرندي طرف، ”چانهوءَ جو دڙو“ آهي، جو ”ڳوٺ جمال ڪيريو“ جي نزديڪ آهي ايڏهين وڃڻ لاءِ ”نواز ڏاهري“ اسٽيشن تي لهبو آهي، جتان ”چانهوءَ جو دڙو“ چار ڪوهه کن ٿيندو. اتي فقط ٽي دڙا آهن. مسٽر مجمدار اهي ٽيئي دڙا مٿاڇرا کوٽايا، ته اتان به اهڙيون شيون لڌيون جهڙيون موئن جي دڙي مان لڌيون آهن.هيءَ ڳالهه اخبارن ۾ ڇپجي پڌري ٿي، ته ڪن يورپي عالمن کي چانهوءَ جي دڙي جي وڌيڪ کوٽائي ڪرڻ جو خيال ٿيو. سن 35_1936ع ۾ ٻن سوسائٽين (American Society of Indian and Iranian Studies’ and ‘Boston’ Museum of Foreign Arts’) وارن پاڻ ۾ گڏجي، آرڪيالاجيڪل کاتي جي سپرنٽينڊنٽ مسٽر مئڪيءَ کي پنهنجو اڳواڻ ڪري، چانهوءَ جي ٽن دڙن مان ٻن جي وڌيڪ کوٽائي ڪرائي. انهيءَ کوٽائي جي نتيجن جي رپوٽ اڄ تائين ڇپجي پڌري نه ٿي آهي، تنهنڪري ان بابت ڪجهه نٿو چئي سگهجي، هن وقت تائين جيڪي احوال مخزنن ۽ اخبارن ۾ ڇپجي پڌرا ٿيا آهن، تن ۾ ايترو ڄاڻايو اٿن ته موئن جي دڙي واري سڀيتا تي هتان ڪجهه وڌيڪ روشني پوي ته عجب ڪونهي. جنهن صورت ۾ هن وقت تائين موئن جي دڙي بابت گهڻا ڪتاب ڇپيا آهن.(7) تنهن صورت ۾ انهيءَ قديم سڀيتا جو مختصر طرح ذڪر ڪجي ٿو، ته پڙهندڙن کي سنڌ جي آڳاٽي اؤج جي پروڙ پوي.

[b]حوالا ۽ حاشيا
[/b]
(1) “It may be that the two races (Kolarians and Dravidians) dwelt side by side, and this is the theory now generally accepted. Or it may be that the Kolarians first inhabited the country and that the Dravidinrs came later either from the North- West or from the South, at a time when the land now submerged beneath the sea, is supposed to have stretched from India in the dircection of Australia. E. Marsden and sir Henry sharp: A History of India, P.13.
(2) Mr: Henry Cousens: The Antiquities of Sindh, Page 6.
(3) “After the study of above one thousand eight hundred inscriptions which upto now have been deciphered by the present writer, it is easy to realize that the wave of migration of the Mediterranean race which was supposed to have been from West to East, must now be finally settled as having taken place in the opposite direction, i,e, from East to West. The development of the script of Mohen-jo-daro in relation with the Sumerian script, the relgion of these two countries and that of Egypt, the titles of kings, the number of Zodiacal Constellations among the proto- Indian people and the relative positions of these constellation, the changing of the proto- Indian constellation of the Harp (val) for Taurus (the bull) which must have taken place in Sumer, the tradition of the ancient people of Mesopotamia recorded by Berousus, the parallel biblical account in Genesis II, 1-5- all point to the same conlusion that the migration of the Mediterranean race commenced from India and extended through Southern Mesopotamia and Northern Africa, spread through Southern Mesopotamia and northern Africa, spread through Crete, Cyprus, Greece, ltaly and Spain, and crossing the Pyrenes reached Central Europe and the British Isles. This route starting from Ceylon up to lreland is marked by an interrupted chain of dolmens and other megaliths, that seem to be relics of this enterprising and highly civilized race which is termed Mediterranean by the anthropologists and which in India has been quite unreasonably despised under the name Dravidian.” Red H. Heras, S.J. Journal of Indian History, Vol. XVI. Part 1, April 1937. Serial No.46.
(4) جيڪڏهن هن کان پوءِ ڪي وڌيڪ بيٺڪون نه لڌيون، ته ائين فرض ڪرڻو پوندو ته باقي رهيل سنڌ جو ڀاڱو اڃا به ڪي سمنڊ جي پاڻيءَ هيٺ، ته ڪي سنڌونديءَ جي پاڻيءَ هيٺ هو، سنڌ جا ڪي ڪي ٽڪر جدا جدا وقتن تي پاڻيءَ مان نڪري پڌرا ٿيا آهن،جو سنڌونديءَ ۾ اڳي پاڻي هاڻوڪي کان ٻيڻو ٽيڻو هو، جنهن ڪري ڪي پاسا ٻڏا پيا هوندا هئا. عربن جي وقت کان وٺي هن وقت تائين سمنڊ به اٽڪل چاليهه ميل هٽي پري ٿيو آهي. (ڏسو ميجر رئورٽيءَ جو ”سنڌ جو مهراڻ“)
(5) Mr. Henry Cousens: The Antiquities of Sind. Pp.5,6_ 149
(6) Sir john Marshall: Mohan Jo Daro and Indus Civilization p. 92
Published by the Kern Institute, Leyden Holland.
(7) See Annual Bibligraphy of Indian Archeology, from 1928 to 1934, Vol 1 to IX.

[b](هي مضمون ڪتاب ”قديم سنڌ“ صفحو 54 کان 63 تان کنيل آهي).[/b][i][/i]

سنڌ جي قديم تاريخ جون حقيقتون: ڊاڪٽر ممتاز حسين پٺاڻ

[b]قديم تاريخ:
[/b] سنڌ هڪ عظيم خطو آهي، جنهن کي نهايت ئي قديم دور کان وٺي پنهنجي تاريخ، تهذيب ۽ تمدن رهيو آهي. ”سنڌ جي قديم تهذيب، مصر ۽ بابل جي تهذيبن کان وڌيڪ آڳاٽي ٻڌائي وئي آهي. موئن جي دڙو جا کنڊر جي لاڙڪاڻي ضلعي ۾ ڏوڪري ريلوي اسٽيشن جي ڀر ۾ آهن، 2500 سال قبل مسيح جا تصور ڪيا وڃن ٿا. هي اهو دور هو، جنهن ۾ عراق ۾ اڪاد قوم جي حڪومت هئي. مصر ۾ ان وقت وچئين دور جي فرعونن جو راڄ هو، جي قديم دور جي فرعونن ۽ پوئين گهراڻي جي مصري بادشاهن جي وچ واري ڪڙي سمجهيا وڃن ٿا. موئن جي دڙي واري تهذيب کي مصر جي انهن فرعون بادشاهن جو همعصر تصور ڪرڻ غلط فهمي تي مبني آهي، جن مصر جا اهرام ٺهرايا هئا. مصر جا ماڻهو دنيا ۾ آڳاٽي ۾ آڳاٽا تهذيب يافته نسل جا ماڻهو آهن ۽ اهي 3000 سال قبل مسيح ڌاري تهذيب ۽ تمدن جي سڀني ضروريات تي حاوي ٿي چڪا هئا. خوفو جنهن مصر جو سڀ کان وڏو پهريون اهرام (Pyramid) ٺهرايو هو، انهيءَ جو راڄ تقريباً 2800 سال ق. م جي ڪٿيو ويو آهي. نه فقط ايترو پر جيڪي پويان فرعون هئا، انهن جي تهذيب پڻ موئن جي دڙي جي وجود ۾ اچڻ کان گهڻو آڳاٽي هئي. ڪوٽڏيجي جا کنڊر جن کي موئن جي دڙي کان 500 سال اڳ جو ٻڌايو ويو آهي، اهي به پوين فرعونن جي دور کان اڳ جا نه آهن. اهو البت ظاهر ٿيو آهي ته موئن جي دڙي وارا ماڻهو عراق جي سميري قوم جا همعصر هئا ڇاڪاڻ ته انهن ٻنهي قومن جو پاڻ ۾ گهاٽو سٻنڌ هو. (1)
سميري قوم جنهن عراق ۾ بابل جي مشهور تهذيب جو بنياد رکيو، انهيءَ عظيم نسل جي هڪ شاخ هئي جنهن جا ماڻهو سنڌو ماٿري، ڏکڻ بلوچستان، فارس، خوزستان ۽ پڻ ڪئسپين سمنڊ جي ڏاکڻي علائقي تائين پکڙيل هئا. عالمن جي راءِ آهي ته دکن جا دراڙ، بلوچستان جا بروهي ۽ فارس جا ڪي قبيلا، انهيءَ قديم قوم جا ماڻهو ٿي سگهن ٿا. اهو انهيءَ ڪري جو انهن جي ٻولي قديم سميري ٻوليءَ سان ملي جلي ٿي ۽ ان جو گرامر به گهڻو ڪري هڪ جهڙو آهي. ڊاڪٽر راولنسن ۽ ٻين عالمن جي مطالعي اهو ظاهر ڪيو آهي. عراق ۽ سنڌو ماٿر جي ماڻهن جو قديم دور ۾ هڪ ٻئي سان لاڳاپو رهيو آهي ۽ انهن جو پاڻ ۾ صدين تائين واهپ ۽ وابستگي پڻ رهي آهي. ان ڪري اهو انومان ڪڍيو ويو آهي ته موئن جي دڙي، ڪوٽڏيجي، آمري ۽ سنڌ جي ٻين قديم کنڊرات وارين ايراضين ۾ رهندڙ ماڻهو يا ته سميري قوم جا هئا يا سميري سنڌو ماٿري (Indus valley) جي قديم نسل جي هڪ شاخ هئا. ڇاڪاڻ ته انهيءَ عظيم قوم جي تهذيب جا آثار سري لنڪا، دکن، گجرات ۽ سنڌو ماٿر کان وٺي مازندران ۽ وادي فرات تائين ڏٺا ويا آهن. اهو چئي نه ٿو سگهجي ته انهيءَ قوم جو اصل ماڳ ڪهڙو هو. جيتوڻيڪ ايڇ. آر. هال جو چوڻ آهي ته سميري قوم، سنڌو ماٿري (مغربي پاڪستان) مان هجرت ڪري، عراق جو ملڪ وسايو ۽ اتي ئي انهن پنهنجي مورتين واري صورتخطي ايجاد ڪئي.(2) بابل جي پراڻن ڪتبن ۾ انهيءَ قوم کي انس جي نالي سان ياد ڪيو ويو آهي. يعني ته اهو راڪاس جو ايراني نار تري عراق ۾ آيا ۽ جاهل ماڻهن کي تهذيب ۽ تمدن جي سکيا ڏني. انس جنهن مان عربي جو نالو انس (يعني ته ماڻهو) ٺهيو آهي تنهن لاءِ قديم لکتن ۾ هن ريت ڄاڻايل آهي ته اها قوم اڌ مڇي ۽ اڌ انسان هئا. اڌ مڇيءَ مان مراد آهي ته اهي سمنڊ جي پار ڪرڻ جا ماهر هئا ۽ اڌ انسان مان مراد آهي ته اهي زمين جي رستي پنهنجا لڏا کڻي عراق پهتا هئا، ۽ اتي پهچڻ سان هنن پنهنجي اعليٰ تهذيب ۽ ثقافت کي اولهه ايشيا جي اڻڄاڻ ۽ وحشي ماڻهن تائين رسايو.(3) انهن سڀني کان پهرين ايلام جو ملڪ وسايو، جنهن کي هاڻي خوزستان سڏيو وڃي ٿو ۽ ان کان پوءِ اهي فرات ۽ دجلھ جي واديءَ ۾ پهتا. عراق ۾ سندن داخل ٿيڻ، حضرت مسيح عليھ السلام کان اٽڪل 4000 سال اڳ ٻڌايو ويو آهي. سمير، جنهن جي پٺيان انهيءَ قوم کي يورپ جا عالم سميري ڪوٺين ٿا، اهو نالو هنن پاڻ ڏکڻ عراق تي رکيو جو ايراني نار جي ڪناري سان لاڳو آهي ۽ اهو علائقو اٽڪل هڪ هزار سالن تائين سندن چرپر جو مرڪز رهيو. عالمن جو چوڻ آهي ته هر ۽ ڦيٿو جيڪي تهذيب ۽ تمدن جو بنياد سمجهيا وڃن ٿا، هنن ماڻهن ڏکڻ عراق ۾ رائج ڪيو. ان ڪري ظاهر ٿيو ته پوک ڪرڻ جو رواج عراق ۾ سميري قوم وڌو. جن کي پاڻيءَ جي نظام کي ڪنٽرول ڪرڻ جي ڪافي مهارت حاصل ٿيل هئي.
هنن سڀ کان پهرين واهه کوٽارايا،(4) ۽ پڻ کاٽيءَ جو رواج وڌو جنهن سبب واهن کي سڄي سال لاءِ ڪارآمد بنايو ويو. ڦيٿي کي رائج ڪرڻ سان، پاڻي جا نار وهڻ لڳا ۽ پڻ ڪنڀر جو چڪ ٺهيو جنهن جي وسيلي ٿانو ٿپا ۽ ٻيو ٺڪر جو ڪارآمد سامان ايجاد ٿيو. ساڳي ريت ڦيٿي سياسي زندگي ۾ به وڏي تبديلي آندي جو انهيءَ مان رٿ ٺهيا ۽ جيئن وقت گذرندو ويو تيئن ڳوٺاڻيون ۽ شهري حڪومتون وجود ۾ آيون. قلعا ٺهيا ۽ ماڻهن جي اچ وڃ ۽ مال ۽ سامان کي ڍوئڻ لاءِ يا هڪ هنڌان ٻئي هنڌ رسائڻ لاءِ گاڏيون ۽ ريڙها استعمال ٿيڻ لڳا. شهري حڪومتون پوءِ سلطنتن ۾ بدلجي ويون، اهڙي هڪ سطلنت جو باني عُرنينا هو جنهن جي حڪومت سمير ۽ اڪاد کان سواءِ آشور، اناطوليه ۽ شام تائين پکڙيل هئي. انهيءَ سلطنت جي آخرين بادشاهه ليوگل زغيزي کي اڪاد جي سامي حاڪم سارگان شڪست ڏئي سميري حڪومت جو خاتمو آندو. اهو واقعو ڪن عالمن جي راءِ موجب 2850 ق. م، ۾ ظهور پذير ٿيو ۽ ڪن جي راءِ موجب 2550 ق. م ڌاري ٿيو جو وڌيڪ صحيح پيو لڳي. سميري قوم جي طاقت کي سارگان سنڌائتو ڌڪ هنيو پر انهن جون ننڍيون ننڍيون حڪومتون اولهه ايشيا جي سڀني ملڪن ۾ موجود رهيون. سندن طاقت کي آخري ۽ ڪاپاري ڌڪ، عمورو قوم هنيو جن اٽڪل 2550 ق. م، جي عربستان جي برپٽ مان هجرت ڪري عراق جو ملڪ وسايو ۽ سميري قوم کي هميشه لاءِ ختم ڪري ڇڏيو. ڏسڻ ۾ اچي ٿو ته انهيءَ نئين ۽ وحشي قوم انتقامي ڪاروائي ذريعي سميري قوم جي نسل کي تباهه ڪرڻ شروع ڪيو. اهو انهيءَ ڪري به هو ته ”عمورو“ قوم جا ماڻهو سامي نسل جا هئا ۽ سميري قوم کي اهي ڌاريا ۽ مختلف نسل جا تصور ڪندا هئا. سندن اهو به خيال هو ته سميري غاصب آهن، اهي غيرقانوني ۽ ناجائز طريقن سان سندن ملڪ تي قابض ٿيا آهن. عمورو طرفان انهيءَ تشدد جي ڪاروائي سبب سميرين پنهنجي مرڪز کي ايلام ۾ قائم ڪيو، جو ايران جي ڏکڻ اولهه ڪنڊ ۾، ايراني نار سان لاڳو علائقو آهي ۽ ان کي هاڻي خوزستان سڏيو وڃي ٿو. اهوئي سبب آهي جو ايلام صدين تائين، عراق جي سامي حڪومتن لاءِ هڪ اڻ وڻندڙ ڪنڊي مثل هو جو سندن ڪک ۾ کتل هجي. اهو سلسلو 537 ق. م تائين جاري رهيو، جڏهن فرات جي وادي ۾ سامي حڪومت جي پڄاڻي آئي ۽ آريه قوم جي حڪومت شروع ٿي.
سنڌ جي قديم تاريخ جيڪڏهن اها تاريخ چئجي، مهاڀارت جي زماني کان شروع ٿئي ٿي، جنهن کي 1500 کان 1000 سال ق.م جي وچ وارو زمانو تصور ڪيو ويو آهي. انهيءَ دور ۾ سنڌ جي گادي راجا جئدرٿ جي قبضي ۾ هئي ۽ اهو آريه نسل جو هو. جئدرٿ، سنڌ جي پاران مهاڀاري لڙائيءَ ۾ حصو ورتو هو، ۽ هن ڪورون جو طرف وٺي جنگ ڪئي. ان ڪري لازمي طور جڏهن پانڊون يڌ کٽي جئدرٿ جي پويان وڏو ڪٽڪ وٺي سنڌ پهتا ته جئدرٿ کي شڪست ڏئي قتل ڪيائون. اهو به ٻڌايو ويو آهي ته جنگ هلندي جئدرٿ چالاڪي ڪري پانڊون جي زال دورپدي کي ڌتارڻ ۾ ڪامياب ٿيو ۽ کيس ڀڄائي سنڌ وٺي آيو.(5) ان ڪري پانڊون جنگ ۾ سوڀ حاصل ڪرڻ کان پوءِ سنڌ ۾ آيا ۽ جئدرٿ کي ماري دورپدي کي وري حاصل ڪيائون. اها ڳالهه سچ هجي يا ڪوڙ، پر اهو ثابت ٿيو آهي ته هندوستان (ننڍي کنڊ) جي قديم تاريخ ۽ سياست ۾ سنڌ جي ملڪ اهم ڪردار ادا ڪيو آهي.
مهاڀارت واري زماني کان پوءِ سنڌ جي تاريخ ۾ هڪ وڏو خال آهي جو ڇهين صدي قبل مسيح تائين محسوس ڪيو ويو آهي. ڇاڪاڻ ته انهيءَ صديءَ جي وچ ڌاري سنڌو وادي تي جنهن ۾ سنڌ به شامل آهي، ايران کان وڏو حملو ٿيو. اهو حملو اسڪائيليڪس نالي هڪ يوناني اميرالبحر، ايران جي هخامنشي شهنشاهن جي طرفان عمل م آندو. اسڪائيليڪس ڪرانڊا جو رهاڪو هو جو ايشيا مائنر ۾ آهي ۽ ان کي هخامنشي خاندان جي جڳ مشهور بادشاهه دارا پهرين (داريوش) موڪليو هو، ته جيئن سنڌ ملڪ ڏانهن خشڪي ۽ سامونڊي رستو معلوم ٿي سگهي. اسڪائيليڪس کي اهو به ڪم سونپيل هو ته هو سيستان، افغانستان، پنجاب ۽ سنڌ جي سروي جو ڪم ڪري ته، جيئن اتي فوجون موڪلي مستقل طور ايراني حڪومت قائم ڪري سگهجي. اسڪائيليڪس اتر اولهه جي لڪن مان لنگهي ڏکڻ پنجاب تي قبضو ڪيو ۽ ان کان پوءِ هن هڪ بحري آڙماڙ تيار ڪئي ۽ سنڌ جو ملڪ فتح ڪندو، سامونڊي رستي سان ايراني نار اڪري عراق پهتو. انهيءَ حملي جو نتيجو اهو نڪتو جو سنڌ، ڏاکڻو پنجاب، بلوچستان جا صوبا، هخامنشي سلطنت جو حصو بنجي ويا ۽ انهن کي ويهين سئٽرپي (صوبو) جو نالو ڏنو ويو. اهو نئون ٺاهيل صوبو، ايراني شهنشاهيت جو شاهوڪار ۾ شاهوڪار صوبو هو. ڇاڪاڻ ته ان جي سالياني اپت 360 ايئوبوئڪ ٽيليٽ سون هو جو سون جي ٽڪرن ۾ حاصل ڪيو ويندو هو. سنڌ مان حاصل ڪيل سون، ايشيا جي سڀني صوبن مان حاصل ڪيل سون جي ٽئين حصي جيترو هو.(6)
قديم زماني جي انهيءَ دور ۾ ننڍي کنڊ ڪيترن ئي حصن ۾ ورهايل هو، ۽ گهڻو ڪري هر هڪ حصي تي خودمختيار راجائن جي حڪومت هئي. اجاتشترو، جو هڪ طاقتور مهاراجا جي حيثيت ۾ مگدا ۾ راڄ ڪندو هو اهو ڳچ وقت اڳي گذاري ويو، ۽ سندس جاءِ تي (پالپتر جي تخت تي) يا ته درسڪا هو يا وري اڌايا هو، جن کي پنهنجا ئي مسئلا هئا جو هنن سنڌ ڏانهن ڪوبه ڌيان نه ڏنو. اهو ياد رهي ته جنهن وقت ايرانين سنڌ تي حملو ڪيو ان وقت سنڌ جون حالتون چڱيون ڪونه هيون. پڻ وڏن مذهبن يعني ته ٻڌمت ۽ هندو مذهب جا ماڻهو هڪ ٻئي جو ڳٿڙ جهلي رهيا هئا. مذهبي جهيڙو عام هو. ان ڪري نه فقط سنڌ ۾ پر سڄي ننڍي کنڊ ۾ وڳوڙ واريون حالتون هيون. بهرحال اهو ثابت ٿيو آهي ته ايرانين جي حڪومت سنڌ تي ڳچ وقت رهي، ۽ ان کان پوءِ يونانين جو حملو ٿيو.
حضرت مسيح کان چار صديون اڳ، مقدونيه جي ننڍڙي رياست، پنهنجي ڀر وارين رياستن سان لڳاتار جنگ ڪرڻ سبب اوڀر يورپ ۾ هڪ وڏي حڪومت بنجي وئي. فلپ، جنهن هڪ وڏي سلطنت جا خواب پئي ڏٺا، تنهن کي سندس زال اولمپيا جي اشاري تي قتل ڪيو ويو. اولمپيا سڪندر جي ماءُ هئي، ان ڪري هيلاس جي سڀني رياستن کيس پنهنجو حاڪم اعليٰ تسليم ڪيو. سڪندر به پڻس وانگر هڪ وڏي سلطنت ٺاهڻ جو آرزومند هو، ان ڪري هو پنهنجي طاقت کي ايشيا مائنر (هاڻوڪي ترڪي) ۾ وڌائڻ لڳو. ايشيا مائنر جو اڀرندو حصو ان وقت، ايران جي هخامنشي خاندان جي بادشاهن جي هٿ ۾ هو. ان سبب ٻئي طاقتون هڪ ٻئي جي آمهون سامهون اچي ويون. آئيسوس وٽ (سن 333 ق. م) هڪ فيصلا ڪن جنگ لڳي جنهن ۾ ايران جي هخامنشي بادشاهه دارا ٽئين هارايو ۽ ميدان ڇڏي ڀڄي ويو. سڪندر، دشمن جي پويان پوڻ بدران شام تي حملو ڪيو. اتي جي شهرين بنا جنگ ڪرڻ جي آڻ مڃي ۽ سڪندر جو انهيءَ ملڪ تي آسانيءَ سان قبضو ٿي ويو. سامونڊي ڪناري جي فنيقي شهرن جهڙوڪ ٽاير ۽ گازا، البت جنگ ڪئي پر انهن کي به مات ڪيو ويو. شام ۽ فلسطين جا ملڪ لتاڙي سڪندر مصر تي چڙهائي ڪئي، جتي ماڻهن سندس آدرڀاءُ ڪيو، ۽ کيس خدا جو پٽ سڏي سندس تاجپوشي ڪئي ويئي. ميمفس ۾ تخت ڌڻي ٿيڻ ڪري سندس حڪومت جو دائرو ڏکڻ تائين وڌي ويو جنهن ۾ نيل ندي جي ماٿريءَ جو ڳچ حصو يونانين جي هٿ اچي ويو. شام، فلسطين ۽ مصر ۾ سڪندر جي ڪاميابي جو اصل سبب اهو آهي ته اهي ملڪ ايران جي زير اثر هئا، ۽ ايرانين اتي نهايت ئي ظلم ۽ زبردستي جو راڄ کڙو ڪيو هو. ان ڪري اتي جي عوام کي ان لاءِ بيحد نفرت هئي. مصر ۾ سوڀ حاصل ڪرڻ کان پوءِ سڪندر اُڀرندي جو رخ رکيو ۽ هڪ دفعو وري دارا ٽئين کي اربيلا وٽ شڪست ڏنائين (سن 331 ق. م)، جو وري به ميدان ڇڏي ڀڄي ويو.(7) انهيءَ فتح کان پوءِ سڪندر جي فوجن بابل تي چڙهائي ڪئي جو ان وقت هخامنشي سلطنت جو تختگاهه هو ۽ عراق ۾ فرات ندي جي اُڀرندي ڪناري تي ٺهيل هو.
سڪندر جنهن پاڻ کي هاڻي سڪندراعظم جو لقب ڏنو، ايراني پرڳڻن کي فتح ڪندو ۽ لتاڙيندو افغانستان ۾ پهتو ۽ اتان پوءِ اولهه پنجاب ۾ آيو. پورشيا جنهن کي سنڌ جي تاريخ ۾ راجا پورس سڏيو ويو آهي تنهن سڪندر جي فوجن جو مقابلو ڪيو، پر شڪست کائي قيد ٿيو. سڪندر کيس معافي ڏيئي سندس ملڪ کيس واپس ڪيو ۽ هندوستان ڏانهن رخ ڪيائين. انهيءَ ڳالهه تي سندس فوج، جا گهڻي ڀاڱي ٿڪل هئي، گنگا جي ماٿر ڏانهن وڃڻ کان انڪار ڪيو ۽ بلوو ڪري وڌائون. جنهن سبب سڪندر کي سنڌ ڏانهن لڙڻو پيو. سنڌ ۾ ان وقت ٻه خودمختيار حڪومتون هيون، جن جا نالا اوسڪانا ۽ پٽالين ٻڌايا ويا آهن. اوسڪانا جنهن کي لاڙڪاڻي ۽ ان جي آس پاس واري ايراضي سان تشبيهه ڏني ويئي آهي. ميوسيڪانس راجا جي گادي جو هنڌ هو،(8) جنهن سڪندر جي آڻ مڃي هئي پر پوءِ برهمڻ صلاحڪارن جي چوڻ تي هن يونانين جي خلاف بغاوت ڪئي. پئٿان نالي هڪ سردار سڪندر جي حڪمت تي، ميوسيڪانس راجا کي شڪست ڏيئي قيد ڪيو ۽ پوءِ ان کي برهمڻ سان گڏ ڦاهي چاڙهيو ويو. پٽالين يعني ته ڏکڻ سنڌ جي راجا موريز بنا جهيڙي جي آڻ مڃي ۽ ڏن ڏيڻ قبول ڪيو. پٽالين جي گادي پٽالا کي هاڻوڪي حيدرآباد واري ماڳ سان تشبيهه ڏني ويئي آهي. ڇاڪاڻ ته اهو شهر ان وقت سنڌو ڊيلٽا جي مهڙ وٽ ٻڌل هو.
يوناني ليکڪن سنڌ جي هڪ ٻئي راجا جو به ذڪر ڪيو آهي جو اولهه واري جبلن ۽ ان جي آس پاس واري ايراضي تي حڪومت ڪندو هو. سندس نالو سامبس ۽ سندس گاديءَ جو نالو سندامانه ٻڌايو آهي جنهن کي هاڻوڪي سيوهڻ سان تشبيهه ڏنل آهي. سامبس پڻ پٽالين جي راجا موريز وانگر آڻ مڃي ۽ کيس سندس ملڪ ڏن ڏيڻ جي شرط تي واپس ڪيو ويو. يوناني ليکڪن جو چوڻ آهي ته سڪندر، سنڌ ۾ اسي هزار ماڻهو قتل ڪيا ۽ ڳاڻيٽي کان سواءِ ٻيا ماڻهو غلام بنائي وڪرو ڪيا.(9) پٽالا ۾ سڪندر وطن وڃڻ جا سانباها ڪيا ۽ پنهنجي فوج کي ٻن حصن ۾ ورهايو. هڪ حصو سمنڊ جي رستي اميرالبحر نيارڪس جي هٿ هيٺ روانو ڪيو ۽ ٻئي حصي جي اڳواڻي هن پاڻ ڪئي جو خشڪي جي رستي مڪران، فارس ۽ خوزستان جو ڪنارو ڏيئي بابل پهتو. سڪندر ٽي سال بابل ۾ رهيو ۽ سن 323 ق. م ۾ اُتي وفات ڪيائين. کيس سڄي دنيا کي فتح ڪرڻ جي آرزو هئي جا پوري نه ٿي سگهي.
سڪندر اعظم کي ڪوبه پٽ يا ڌي ڪونه هو ان ڪري سندس سلطنت جرنيلن ۾ ورهائجي ويئي، جن ۾ سڀ کان وڌيڪ لائق سيليوڪس هو ۽ اهو اُڀرندي جي سڀني ملڪن جو حاڪم اعليٰ ليکجڻ لڳو. سڪندر جي وطن واپس وڃڻ کانپوءِ چندر گپت موريا، جنهن سڪندر کي مگڌا تي حملي ڪرڻ جي صلاح ڏني هئي، تنهن موقعي جو فائدو وٺندي پنجاب تي قبضو ڪيو ۽ يونانين کي ملڪ مان هڪالي ٻاهر ڪڍيو. ان کان پوءِ چندر گپت موريا وڏي فوج ڪٺي ڪري مگڌا تي حملو ڪيو ۽ نندا سلطنت جو خاتمو آڻي، پاڻ بادشاهه بنجي ويٺو. جيئن ته چندر گپت جي ماءُ موريا، هڪ شودر گهراڻي جي عورت هئي، ان ڪري سندس ڀائرن کي تخت تان دستبردار ڪري ملڪ نيڪالي ڏيئي ڇڏي هئي. اهوئي سبب آهي جو هن پنهنجي گهراڻي جو نالو موريا رکيو نه ته سندس پيءُ اصل ۾ نندا گهراڻي جو هو. سيليوڪس کي جڏهن خبر پئي ته پنجاب تي چندر گپت موريا جو قبضو ٿي ويو آهي ته، ان تي وري قبضي ڪرڻ خاطر هڪ وڏو ڪٽڪ پاڻ سان وٺي آيو، پر ان کان اڳ چندر گپت جو راڄ پنجاب ۽ گنگا جي دو آٻي ۾ پختو ٿي چڪو هو.(10)
اگينار جو پٽ پٿان، جنهن کي سڪندر سنڌ حوالي ڪري ويو هو، ان کي اراڪوسيا ڏانهن بدلي ڪيو ويو ۽ سندس جاءِ تي يوڊيموس کي سنڌ جو گورنر مقرر ڪيو ويو. يوڊيموس سن 317 ق.م تائين سنڌ جو حاڪم اعليٰ رهيو پر پوءِ يونانين جي پڄاڻي آئي ۽ سنڌ ۾ خودمختيار حڪومتون قائم ٿيون. اهو سلسلو اشوڪا راجا جي دور تائين قائم رهيو جڏهن سنڌ کي موريا سلطنت ۾ شامل ڪيو ويو. اشوڪا، چندر گپت جو پوٽو ۽ بندوسارا جو پٽ هو. شروعات ۾ هن ملڪ گيريءَ جي شوق ۾ ڪيترن ملڪن تي حملا ڪيا جنهن ۾ نهايت ئي گهڻي خونريزي ٿي. سندس آخرين جنگ ڪالنگا جي ميدان ۾ سن 261 ق.م ۾ لڙي ويئي، جنهن سندس ضمير کي ڪاري ضرب رسائي ۽ ڏک ۽ پڇتاءَ سبب قسم کنيو ته هو وري ڪنهن سان به جنگ نه ڪندو. ائين ڪندي هن ٻڌ ڌرم اختيار ڪيو ۽ ان ڌرم جي پستڪن ۾ کيس ”پاڪائي جو صاحب“ ۽ ”زاهد بادشاهه“ جو لقب ڏنو ويو آهي. ان هوندي به هن مذهب نه بدلائڻ سبب ڪيترن ئي ماڻهن کي ترار جو کاڄ بنايو ۽ پڻ انهن کي سخت سزائون ڏنيون جن ٻڌمت ۾ نوان فرقا ايجاد ڪيا. ٻڌايو ويو آهي ته اشوڪا ٻڌ ڌرم هڪ سنڌي عطر فروش اُپاگپتا جي چوڻ تي اختيار ڪيو هو جو سندس خاص صلاحڪار بنيو.(11) اهو ڏيکاري ٿو ته سنڌ جو ملڪ يا ته چندرگپت جي زماني ۾ فتح ٿيو يا سندس پٽ بندوسارا انهيءَ کي پنهنجي سلطنت ۾ شامل ڪيو. ڇاڪاڻ ته اشوڪا جي طاقت ۾ اچڻ کان گهڻو اڳ سنڌ ۽ پتاليپترا جي وچ ۾ سياسي، سماجي ۽ واپاري ناتا موجود هئا.
اشوڪا راجا سن 232 ق.م ۾ وفات ڪئي ۽ ساڻس گڏ موريا گهراڻي جو به خاتمو اچي ويو. اهو صحيح آهي ته سنڌ تي موريا گهراڻي جي گورنر جي حڪومت ڳچ وقت جٽاءُ ڪيو، پر جيڪو روب تاب اشوڪا جي راڄ ۾ هو، اهو ختم ٿي ويو. سن 185 ق.م ۾ موريا گهراڻي جي سپھ سالار پشيا مترا، آخرين بادشاهه برهدرٿا کي قتل ڪري پاڻ تخت تي چڙهي ويٺو. ۽ هڪ نئين گهراڻي جو بنياد رکيائين جنهن کي تاريخ ۾ سنگا گهراڻي جو نالو ڏنو ويو آهي. هن خاندان سن225 ع تائين حڪومت ڪئي پر جيئن ته سلسليوار تاريخ موجود نه اهي ان ڪري چئي نه ٿو سگهجي ته ڪير ۽ ڪهڙا راجائون ڪيئن ۽ ڪهڙي وقت تخت ڌڻي ٿيا ۽ انهن جي ايام ڪاري ۾ ننڍي کنڊ جون ڪهڙيون حالتون هيون. پر اهو واضح ٿي چڪو آهي ته اشوڪا راجا جي وفات کان پوءِ ڌارين ڪاهن جو هڪ سلسلو شروع ٿي ويو، جنهن سبب سنڌو درياءَ جي سڄي ماٿر باختر جي يوناني بادشاهن جي سياسي اثر هيٺ اچي ويئي. اهي يوناني هئا جن سڪندر جي وڃڻ کان پوءِ افغانستان جي اترين حصي ۾ هڪ ننڍڙي حڪومت قائم ڪئي هئي. انهيءَ حڪومت جو باني ڊيوڊوٽس هو جنهن کي ڀروارين حڪومتن سان لاڳيتو وڙهڻو پيو ۽ آخر سن 280 ق.م ڌاري يوٿيڊيمس نالي هڪ يوناني سردار باختر کي هڪ خودمختيار حڪومت بنائي ڇڏيو. اهو صحيح آهي ته يوٿيڊيمس پنجاب تي حملا پڻ ڪيا هئا. پر اهو ثابت نه ٿي سگهيو آهي ته ڊيوڊوٽس يا کانئس پوءِ يوٿيڊيمس پنجاب يا سنڌ تي حڪومت ڪئي. سڀ کان پهرين باختر تي جنهن يوناني بادشاهه سنڌو ماٿر تي پنهنجو راڄ قائم ڪيو، اهو ڊميٽريس هو جنهن سن 190 ق.م ۾ پنجاب ۽ سنڌ کي پنهنجي وڌندڙ سلطنت ۾ شامل ڪري ڇڏيو. انهيءَ حقيقت جي تصديق پتنجلي مان ٿئي ٿي، جنهن ۾ انهيءَ يوناني بادشاهه کي ”دتامترا“ جي نالي سان ياد ڪيو ويو آهي، ۽ ٻڌايو ويو آهي ته سندس حڪومت ياوانا ۽ سئوويرا قومن تي قائم هئي.(12) انهيءَ ڳالهه جي وڌيڪ پٺڀرائي ناسڪ جي غارن ۾ لکت نمبر 18 ۽ پڻ ڊميٽريس جي لڌل سڪن مان ٿئي ٿي جنهن ۾ سمنڊ جي ديوتا سيدان يا نيپچون جا ٽي ڀالا نقش ٿيل آهن. اها ڳالهه اڃا تحقيق طلب آهي ته اهي نشان دريائي لشڪر جا آهن يا ڪنهن بحري ٻيڙي جا، پر اهو انومان ڪڍڻ کان سواءِ رهي نه ٿو سگهجي ته سنڌ کي فتح ڪرڻ لاءِ ڊميٽريس، دريائي ٻيڙو ضرور استعمال ڪيو هوندو. ساڳئي وقت هن بحري ٻيڙي جي وسيلي گجرات، ڪاٺياواڙ ۽ بلوچستان جا ڪناري وارا حصا به هٿ ڪيا هئا ۽ سندس فوجون اوڌ ۽ وچ هندوستان تائين پهچي ويون هيون.(13) ڊميٽريس جي حملن سبب سنگا گهراڻي جو راڄ فقط مگڌا ۽ ان جي آس پاس وارن علائقن تائين محدود رهجي ويو، پر جيئن ته انهيءَ دور جي ڪا تاريخ موجود نه آهي. ان ڪري چئي نه ٿو سگهجي ته ٻنهي ڌرين جي حڪومت ڪهڙن ڪهڙن علائقن تي قائم هئي.
ڊميٽريس جيئن ته ڏورانهين ملڪن کي فتح ڪرڻ ۾ مشغول هو، ان ڪري ظاهر آهي ته سندس گهر ۾ گهوٽالو پيو. سن 175 ق.م، ۾ باختر ۾ هڪ فوجي انقلاب آيو جنهن ۾ يوڪريٽائيڊس نالي هڪ قسمت آزمائو جانباز ڊميٽريس کي قتل ڪري تخت ڌڻي ٿيو. نئون بادشاهه يوڪريٽائيڊس ته ڊميريس کان به گوءِ کڻي ويو. پر سندس سڄو شان شوڪت ٿوري وقت لاءِ هو. ڇاڪاڻ ته باختر ڏانهن واپس ورندي هُو پنهنجي پٽ اپولوڊوٽس جي هٿان قتل ٿي ويو. اپولوڊوٽس جو به ساڳيو حال ٿيو ۽ اهو پنهنجي ڀاءُ هيليوڪيلس جي هٿان مارجي ويو.(14) پيءُ جي بدلي وٺڻ سبب هيليوڪيلس کي باختر جا ماڻهو ”عادل“ جي لقب سان ياد ڪندا هئا. وري وري انقلاب اچڻ ڪري باختر جي يوناني بادشاهن جي حڪومت ڪمزور پئجي ويئي ۽ تيسين وري طاقت ۾ نه آئي جيسين مناندر تخت ڌڻي ٿيو. مناندر تاريخ ۾ ڪابل جو بادشاهه تسليم ڪيو ويو آهي ۽ اهو دارا ۽ سڪندر کان پوءِ ٽيون وڏو شهنشاهه آهي جنهن ننڍي کنڊ جي وڏي حصي تي حڪومت ڪئي. سندس حملن جي اڳيان دارا ۽ سڪندر جا حملا ڄڻڪ ٻاراڻي راند هئا. هن پنجاب ۽ سنڌ تي قبضو ڪري بلوچستان تي ڪاهه ڪئي ۽ ان کان پوءِ ڪڇ، گجرات، ڪاٺياواڙ ۽ مهاراشٽر کي پنهنجي سلطنت ۾ شامل ڪيو. وچ هندوستان تي پڻ سندس حملا جاري رهيا ۽ مٿرا تائين سڀ علائقا سندس فوجن جي قبضي ۾ رهيا. هو جيڪر سڄي هندوستان تي پنهنجو راڄ قائم ڪري ها. پر پوءِ جيئن ته هن اشوڪا وانگر ٻڌ ڌرم اختيار ڪيو، ان ڪري وڌيڪ جنگ نه ڪرڻ لاءِ قسم کنيائين. ٻڌ ڌرم جي ادبي ۽ ڌرمي ڪتابن ۾ سندس نالو ”ملندا“ ڏنو ويو آهي ۽ ٻڌايو ويو آهي ته اشوڪا کان پوءِ جنهن ٻئي بادشاهه جو احترام ڪيو ويو هو اهو مناندر (ملندا) هو.
سنڌ ۾ يوناني راڄ جو خاتمو پارٿين آندو، جن ساڪا ۽ يوناني حڪومتن کان لڳاتار شڪستون کائي پنهنجو وقار متراڊيٽس جي حڪومت جي دور ۾ قائم ڪيو. پر سنڌ ۽ پنجاب تي پارٿين حڪومت جو اثر گونڊوفريس جي زماني ۾ ٿيو جنهن انهن ٻنهي صوبن کي پنهنجي سلطنت ۾ شامل ڪري ڇڏيو. انهيءَ دور ۾ سنڌ جي گادي مينا نگر ٻڌائي وئي آهي جا سنڌ جي وچ ۾ هئي ۽ ان جو مکيه بندر بار بروڪان هو جو سنڌو ڊيلٽا ۾ درياء جي هڪ ڇوڙ تي ٻڌل هو. پيريپلس آف يوريٿرين سي جو سن 70عيسوي ۾ لکيو ويو آهي. تنهن ۾ ٻڌايل آهي ته سنڌ جو نالو ان وقت ”سٿيا“ هو ڇاڪاڻ ته انهيءَ جو ڳچ حصي تي سٿ قبيلن جو راڄ هو.(15)
پارٿيا جي حڪومت جي پڄاڻي هڪ نئين ۽ وحشي قوم يوئي- چي آندي، جن ٽاڪلامڪان جي برپٽ مان هجرت ڪري وچ ايشيا جا ملڪ وسايا هئا. سڀ کان پهرين انهن ؤو سون ۽ ساڪا قومن کي زير ڪيو ۽ ان کان پوءِ باختر ۽ سگدانيا جا علائقا قبضي ۾ ڪيا. انهيءَ شڪست کان پوءِ ساڪا افغانستان جي اوڀر علائقن مان ٿيندا پنجاب پهتا ۽ تيسين اتي رهيا جيستائين يوئي چي قوم جي ماڻهن جي يلغار ٿي. يوئي چي ۽ ساڪا قومن جي جنگين جو ڪوبه رڪارڊ نه ٿو ملي. ان هوندي به اهو انومان ڪڍي سگهجي ٿو ته ساڪا قوم کي پنجاب ۽ سنڌو ماٿر جي ٻين علائقن ۾ زير ڪرڻ خاطر يوئي چي کي چڱيرڙو وقت لڳو هوندو. هن قبيلي جو پهريون بادشاهه جنهن پنجاب ۽ سنڌ تي حڪومت ڪئي ڪيدفائيسز ٻيو هو. هن حاڪم جا سڪا سڄي سنڌوءَ ماٿر ۾ دستياب ٿيا آهن ۽ ڪڇ، ڪاٺياواڙ ۽ گجرات مان به مليا آهن. پر انهيءَ ڳالهه جي هاڻي تصديق ٿي چڪي آهي ته سندس پٽ ڪنشڪا (راجا ڪنشڪ) اتر ۾ گنگا ندي ۽ ڏکڻ ۾ ونڌيا جبلن تائين پنهنجي سلطنت قائم ڪئي هئي. ڪنشڪا لاءِ اهو به ٻڌايل آهي ته هن ڪشمير، ڪاشگر (ڪاشغر)، يارڪند ۽ کوٽان فتح ڪيا هئا ۽ پارٿين جي خلاف به اهم سوڀون حاصل ڪيون هيون. سندس سطلنت جي گادي پرشاپورا (پيشاور) ۾ هئي، جتي هن تيرهن ماڙ اڏاوت ٺهرائي ۽ ان جي چوٽي سڄي لوهه سان ٺهرائي هئي. انهيءَ مناري جو عمق 400 فوٽ هو ۽ جڏهن چيني زوار سانگ يون (چانگ يون) ننڍي کنڊ جي دوري تي آيو هو تڏهن هن پاڻ وڃي اهو ڏٺو هو.(16) ڪنشڪا لاءِ ٻڌايل آهي ته هن ٻڌ ڌرم جي مها يانا مذهب جو هڪ وڏو ميڙ ڪوٺايو هو جنهن ۾ چين، منگوليا، تبت ۽ وچ ايشيا جي ملڪن جي سڀني نمائندن شرڪت ڪئي هئي. هنايانا فرقي کي شايد دعوت نه ڏني ويئي هئي يا ٿي سگهي ٿو ته هنن پاڻ انهيءَ ميڙ جو بائيڪاٽ ڪيو هجي. ڇاڪاڻ ته ان عظيم ميڙ بابت سري لنڪا جي ماخذن ۾ ڪجهه به لکيل ڪونهي.
ڏسڻ ۾ اچي ٿو ته سنڌ جو ملڪ، ڪنشڪا کان پوءِ ساڪا يا ڪُشن گورنرن جي هٿ هيٺ رهيو. ڪنشڪا سن 123عيسوي ۾ وفات ڪئي. کائنس پوءِ سندس پوٽو هوشڪا تخت ڌڻي بڻيو. ڇاڪاڻ ته سندس پٽ واسشڪا، پيءُ جي حياتي ۾ گذاري ويو. ايراني لکتن ۾ وري اهو ظاهر ڪيو ويو آهي ته سنڌ ۽ بلوچستان تي ايران جي ساساني بادشاهن جي حڪومت هئي. بهرام گور نالي ايراني شهنشاهه فوجون موڪلي سنڌ کي پنهنجي زير اثر ڪيو هو. پر ايرانين جي حڪومت فقط اتر سنڌ تائين محدود هئي جنهن ۾ هنن نوان شهر ٻڌايا پراڻن شهرن کي ايراني نالا ڏنا. الرود (اروڙ)، بهمن آباد، سيوستان ۽ نيرون وغيره ايراني ٻوليءَ جا نالا آهن ۽ سنڌ تي ايراني سياسي اثر جي تصديق ڪن ٿا. سنڌو درياء جو نالو به انهيءَ دور ۾ مهراڻ رکيو ويو. اهڙي هڪ ندي ايران ۾ پڻ آهي جا قشم ٻيٽ وٽ ايراني نار ۾ ڇوڙ ڪري ٿي.
اتر اولهه ۾ ڪُشن گهراڻي ۽ اندرئين حصي ۾ انڌرا خاندان جي پڄاڻي کان پوءِ پتاليپترا ۾ هڪ نئين ۽ طاقتور گهراڻي جو پايو وڌو ويو. اهو گهراڻو تاريخ ۾ گپتا خاندان جي نالي سان ياد ڪيو وڃي ٿو ۽ انهيءَ گهراڻي کي ننڍي کنڊ ۾ هندو ڌرم کي وري زور سان وٺائڻ واري دور سان ياد ڪيو وڃي ٿو. چندر گپت جنهن گپتا گهراڻي جو بنياد رکيو اصل ۾ پتاليپترا جي ڀر ۾ هڪ ننڍڙي حڪومت جو والي هو. سندس پيءُ گهوٽا ٽڪاچا جي حيثيت هڪ ڏن ڀرو راجا جي هئي. پر پوءِ لچوي خاندان جي هڪ شهزادي سان شادي رچائڻ سبب، چندر گپت جو اثر وڌي ويو ۽ ٿوري ئي عرصي اندر هو مگڌا جو حاڪم ٿي ويو. سن 319 عيسوي ڌاري چندر گپت جو راڄ سڄي گنگانديءَ جي ماٿري تي قائم ٿي ويو جنهن ۾ ترهت، اوڌ ۽ ڏکڻ بهار جا علائقا شامل هئا. اهو سال هندوستان جي تاريخ ۾ نهايت ئي اهم سال آهي. ڇاڪاڻ ته هن سال چندرگپت جي پتاليپترا ۾ تاجپوشي ٿي ۽ ساڳئي سال کان گپتا ڪئلينڊر جي شروعات ٿي. گپتا گهراڻي جي راڄ کي ننڍي کنڊ ۾ سنسڪرت ٻوليءَ جي اوج جو دور پڻ ليکيو وڃي ٿو، جا ونسينٽ سمٿ جي چوڻ ۾ پراڪرت ٻولي جي هٿرادو سڌاريل ٻولي هئي. پراڪرت ان وقت سنڌ ۽ پنجاب ۾ رائج هئي.
گپتا گهراڻي جو هڪ راجا سمدرا گپتا جو سڀني ۾ وڏو بادشاهه تصور ڪيو وڃي ٿو، جنهن آريا نسل جي قديم ۽ روايتي قرباني جو رواج وڌو جنهن ۾ گهوڙو، ديوتائن کي قربان ڪيو ويندو هو. انهيءَ رسم کي ”آشوميڌ“ جو نالو ڏنو ويو هو. هن دور ۾ هندو ثقافت ڏاڍو زور ورتو ۽ سائنس ۽ ادب جي ميدان ۾ کوجنا ڪري ڪتاب لکيا ويا. پر انهن ڳالهين جو سنڌ جي ماڻهن تي خيرڪي اثر پيو جي پنهنجي مذهب ٻڌمت تي قائم رهيا. جيتوڻيڪ گپتا راجائن جي طرفان ٻڌن کي پنهنجو مذهب تبديل ڪرڻ لاءِ نه فقط لالچايو ويو پر زور زبردستي به ڪئي ويئي هئي. هي اهو دور آهي جنهن ۾ سنڌ تي ايران جي ساساني بادشاهن جو اثر پڻ هو. اهو سلسلو تيستائين جاري رهيو جيستائين سنڌ جي هڪ مقامي راجا ديواجي (ديوائچ يا ڏياچ) موقعي جو فائدو وٺندي، سنڌ ۾ راءِ گهراڻي جو پايو وڌو. ٿي سگهي ٿو ته انهيءَ خاندان کي سنڌ ۾ پير ڄمائڻ ۾ هن قوم جي حملن سبب مدد ملي هجي جن 455 عيسوي ڌاري سنڌو ماٿر تي لڳاتار حملا ڪري ڏنا هئا. انهن حملن سبب سنڌو ماٿر ۾ وري وڳوڙ پئجي ويو ۽ راءِ گهراڻي جي حاڪمن کي پنهنجي حڪومت ۽ ان کان پوءِ پنهنجي سلطنت وڌائڻ ۾ تمام گهڻي آساني ٿي. هن قوم سنڌ سان ڪي به مستقل ناتا نه رکيا هئا ان ڪري مقامي راجائن پنهنجو اثر سالٽ رينج (لوڻ واري جبل) کان ڪڇ ۽ ڪاٺياواڙ تائين وڌايو. اهڙي ريت سندن حڪومت ٿر کان مڪران ۽ سيستان تائين پکڙيل هئي.(17)
راءِ گهراڻي جو باني ڏياچ هو جو اصل ۾ ٻڌمت سان تعلق رکندڙ هو، ۽ چتور جي راجائن سان سندس مائٽي هئي. ان ڪري ثابت ٿيو ته اڀرندي جي برپٽ جو سنڌ جي سياست سان گهرو تعلق رهيو آهي. اهو تعلق ٽالپرن جي زماني تائين قائم رهيو، جن جي صاحبي انگريزن اچي ختم ڪئي. راءِ ڏياچ ڪيئن ۽ ڪهڙي ريت پنهنجي گهراڻي جو بنياد رکيو ان لاءِ ڪوبه لکيل مواد موجود نه آهي. پر اها پڪ آهي ته سندس پونين کي هڪ وڏي سلطنت هٿ ۾ هئي. جنهن ۾ سنڌ، بلوچستان، ڏکڻ پنجاب، سرحد جا ڪي حصا، ڪڇ ۽ ڪاٺياواڙ شامل هئا. جيئن ته اهو هڪ نهايت ئي وڏو ملڪ هو، ان ڪري ملڪي انتظام جي خيال کان ان کي ڪيترن انتظامي يونٽن ۾ ورهايو ويو، جن جا مرڪز برهمڻ آباد، سيوستان، اسڪلنده، ملتان، ڪيڪانان وغيره هئا.
راءِ گهراڻي جي گادي جو هنڌ اروڙ هو جو پنهنجي سهڻائي ۽ خوشحالي سبب هنڌين ماڳ مشهور هو. اروڙ جي شهر جي چوڌاري مضبوط قلعا ٺهيل هئا، جن ۾ شاهي محلات، ويڪرا رستا، ڊگها ۽ وڏا باغ ۽ خوبصورت بستان (پارڪ) هئا. هيون چانگ (هيونتسيانگ) چيني سياح جو انهيءَ دور ۾ سنڌ ۾ آيو هو، تنهن جو چوڻ آهي ته راءِ ڏياچ ذات جو شودر هو، پر ملڪ آباد ۽ خوشحال هو ۽ ماڻهو سکيا ستابا هئا. هو وڌيڪ لکي ٿو ته سنڌ جا ٻڌ پروهت (لاما) نهايت ئي لالچي هئا ۽ منجهن ڪيتريون برايون پڻ هيون. زوار هيون چانگ جو چوڻ آهي ته هو آوندا (او- فان- چان) ۾ رشي تٿاگاٿا جي رک ڏسڻ لاءِ آيو هو، جنهن کي جڏهن ماڻهن ۾ ڏيکاريو ويندو هو ته ان مان نور جي روشني شعاع ڪري نڪرندي هئي.(18)
راءِ ڏياچ کان پوءِ ڪيترائي راجا تخت ڌڻي ٿيا. تان جو عربن سنڌ تي ڪاهيو ۽ ان کي پنهنجي عاليشان سلطنت ۾ شامل ڪري ڇڏيو. راءِ ڏياچ جي پٽ راءِ سهارس جي دور ۾ ايران جي نيمروز علائقي کان سنڌ تي حملا ٿيا. سهارس پاڻ انهيءَ حملي کي منهن ڏيڻ لاءِ فوجون وٺي نڪتو، پر شڪست کائي مارجي ويو. ڪن ليکڪن جي راءِ آهي ته اهو حملو عربن طرفان ٿيو. پر ونسينٽ سمٿ جو چوڻ آهي ته انهيءَ وقت عرب طاقت ۽ مذهب جو سرچشمو اڃا ڄائو ئي ڪين هو. نبي سڳورو* دراصل راءِ سهاسي پهرين جي دور ۾ ڄائو هو، جو سهارس پهرين جو پٽ هو. راءِ سهارس پهرين نقصان جي تلافي ڪرڻ لاءِ دشمن فوجن کي شڪست ڏيئي ملڪ مان هڪالي ڪڍيو، امن امان قائم ڪيو ويو ۽ راءِ گهراڻي جي حڪومت کي وري نئين سر جياريو ويو. راءِ سهاسي پهريون نهايت ئي عقلمند ۽ هيرو حاڪم هو. سندس دور ۾ ماڻهو سکيا ۽ خوشحال هئا. سرحدن کي مضبوط ڪيو ويو. بغاوت ۽ سرڪشيءَ جو خاتمو آندو ويو. راءِ سهارسي پهرين کان پوءِ سندس پٽ راءِ سهارس ٻيو تخت ڌڻي ٿيو ۽ کائنس پوءِ سندس پٽ راءِ سهاسي ٻيو سنڌ جو راجا هو ۽ اهو راءِ گهراڻي جو آخرين حاڪم هو. راءِ سهاسي ٻيو بنا اولاد جي مري ويو. ان ڪري سندس وفات کان پوءِ سندس وزير چچ بن سيلائج سنڌ جو راجا بڻيو. حڪومت هٿ ڪرڻ ۾ چچ کي راءِ سهاسي ٻئي جي زال راڻي سونهه ديوي مدد ڪئي هئي.
راجا چچ جنهن کي سنڌ ۾ برهمڻ گهراڻي جو باني سڏيو وڃي ٿو، ذات جو برهمڻ هو ۽ سندس ڪرت لکپڙهه هئي. کيس اصل ۾ حڪومت جو مير منشي مقرر ڪيو ويو هو ۽ پوءِ انهيءَ عهدي تان وڌندو وڌندو وڃي وزير ٿيو. جڏهن هُن وزارت جو عهدو سنڀاليو، تڏهن راءِ سهاسي ٻئي جي زال ۽ راڻي مٿس عاشق ٿي پئي. راڻي ننڍي عمر جي جوان عورت هئي ۽ راجا وڏي عمر جو ماڻهو هو. ان ڪري راڻي جي دل وزير طرف ريلو کاڌو. آخر ۾ هڪ سازش عمل ۾ آئي، جنهن ۾ پوڙهي ۽ ڪمزور راجا کي اهڙي ته پڙي ڏني ويئي جو هو ويو آهستي آهستي ڍرڪندو، تان جو شيءِ وڃي ڌڻي کي پهتي.(19) اهو اڃا پوري طرح ثابت نه ٿي سگهيو آهي ته بادشاهه کي زهر ڏنو ويو هو يا گهوگهو ڏيئي پورو ڪيو ويو هو. پر اها پڪ آهي ته سندس موت جي خبر مخفي رکي ويئي، جيستائين راجا جي مائٽن ۽ واسطيدارن کي يا ته قتل ڪيو ويو يا انهن کي ٻڌي زندان جي حوالي ڪيو ويو. چتور جي راجا مهورت جو راءِ سهاسي جو سوٽاڻي سوٽ هو، تنهن کي جڏهن اها خبر پئي، تڏهن هو هڪ وڏو ڪٽڪ وٺي سنڌ تي ڪاهي آيو. پر چچ ڪجهه نرمي ۽ ڪجهه سختي جي چال هلي کيس شڪست ڏيئي ماري ڇڏيو ۽ سندس فوجن کي سنڌ مان ڀڄائي ٻاهر ڪڍي ڇڏيو. چچ نامي مان ظاهر ٿو ٿئي ته سنڌ جو تخت چچ لاءِ گلن جي سيج ڪانه هئي. ڇاڪاڻ ته کيس سنڌ جي جنگجو قبيلن ۽ راجا جي ڪن پراڻن ۽ وفادار ساٿين سان جنگ ڪرڻي هئي. ٻيو ته سنڌ جا ٻڌ شمني (ٻڌمت جا مهندار) پنهنجي منهن هڪ وڏو ۽ طاقتور ڪلاس هو، جن کي زير ڪرڻ ڪو آسان ڪم ڪونه هو. جت، لهاڻا، سما، سهتا ۽ چنا قبيلا جي گهڻو ڪري ٻڌ مذهب سان تعلق رکندڙ هئا، هندو راجا جي حڪومت مڃڻ لاءِ تيار ڪونه هئا. ان ڪري چچ کي نهايت ئي سخت قدم کڻڻا پيا، جن ۾ انهن قبيلن جي ڳچ ماڻهن کي تلوار جو کاڄ بنايو ويو. اهڙي ريت مذهبي رهنمائن (ٻڌ شمني) کي راضي رکڻ لاءِ کين وڏا وڏا عهدا ڏنا ويا. انهن ٻڌ جي مهندارن جي سياسي قوت بابت چچ نامي ۾ هڪ مثال ڏنو ويو آهي، جنهن ۾ ٻڌايو ويو آهي ته ڪيئن ۽ ڪهڙي ريت برهمڻ آباد جي ٻڌ شمني وٽ چچ راجا پاڻ لنگهي ويو ۽ سندس ٽن شرطن تي ساڻس صلح ڪيو ويو.(20)
هن مثال مان اهو به واضح ٿو ٿئي ته راءِ گهراڻي جي راجائن جي حڪومت ۾ ٻڌ شمنين کي تمام گهڻي آزادي ڏني ويئي هئي ۽ سندن عزت ۽ احترام ڪيو ويندو هو، جن چچ جي ڪيل اعلان سبب آڻ مڃي، تن کي نه فقط معاف ڪيو ويو، پر انهن کي انعام ۽ اڪرام سان پڻ نوازيو ويو ۽ کين وڏا وڏا عهدا پڻ ڏنا ويا. راجا چچ آهستگي ۽ چالاڪي سان ملتان، برهمڻ آباد، قندابيل (گنداوا)،ڪيڪانا، ارمن بيله (لس ٻيلو) ۽ مڪران جا علائقا هٿ ڪيا ۽ پنهنجي حڪومت عظيم سنڌ تي قائم ڪئي، جنهن جون حدون ان وقت مڪران ۽ ڪاٺياواڙ تائين ۽ ملتان ۽ قندابيل تائين پکڙيل هيون.
راجا چچ هڪ سياڻو حاڪم هو، جنهن دشمنن سان منهن ڏيڻ لاءِ طاقت ۽ حرفت ٻنهي کي ڪم ۾ آندو. ٻڌ شمني واري مذهبي جماعت کي نوازيو ويو ۽ انهن کي وڏا وڏا عهدا ڏنا ويا. انهيءَ حقيقت جي تصديق عرب ليکڪن جي تاريخن مان ٿئي ٿي، جنهن ۾ ٻڌايو ويو آهي ته عربن جي سنڌ تي حملي ڪرڻ وقت وڏا شهر ۽ قلعا ٻڌ شمني جي قبضي ۾ هئا.(21) هندو البت سنڌ ۾ گهٽ هئا ۽ اُهي گهڻو ڪري جنگجو ذات کتري سان تعلق رکندڙ هئا.
چچ نامي مان ثابت ٿيو آهي ته راجا چچ چاليهه سال حڪومت ڪئي ۽ کائنس پوءِ سندس ڀاءُ چندر تخت ڌڻي ٿيو. چندر اصل ۾ برهمڻ هو ۽ هُن جو سڄو رجحان مذهبي سڌارن طرف هو ۽ هو گهڻو وقت عبادت ۾ گذاريندو رهندو هو. چندر ست سال نهايت شان ۽ مان سان حڪومت ڪئي ۽ سندس شرافت ۽ امن پسندي جي ڪري سنڌ ۾ امن امان قائم رهيو. اهڙو ڪوبه مثال نٿو ملي، جنهن مان اهو ثابت ٿي سگهي ته چندر ۾ حڪومت هلائڻ جي صلاحيت ڪانه هئي ۽ نه وري اهو ظاهر ٿي سگهيو آهي ته سندس حڪومت جي دور ۾ ڪو وڳوڙ يا انقلاب آيو.
چندر جي وفات کان پوءِ راجا ڏاهر تخت تي ويٺو ۽ چندر جي ڪٽنب کي خوش رکڻ لاءِ هن پنهنجي سوٽ راج کي برهمڻ آباد تي پنهنجو وائسراءِ مقرر ڪيو. ڏسڻ ۾ ٿو اچي ته اهو بندوبست فقط ٿوري وقت لاءِ هو، ڇاڪاڻ ته ٿورو وقت پوءِ راجا ڏاهر راج کي ڪڍي پنهنجي ڀاءُ ڏهرسين کي برهمڻ آباد جو گورنر مقرر ڪيو هو. راجا ڏاهر ڪو به نئون ملڪ پنهنجي حڪومت ۾ ڪونه ڳنڍيو ۽ پنهنجو سڄو سارو ڌيان ملڪ جي انتظام ۽ سڌاري ۾ ڏنو. چچ نامي جي متعصب ليکڪ، سنڌ تي عربن جي حملي کي جائز قرار ڏيڻ لاءِ راجا ڏاهر جي اخلاق ۽ ڪردار کي اهڙو ته ٺاهي ٺوڪي پيش ڪيو آهي، جو پڙهندڙ في الحال سوچ ۾ پئجي ويندو. اهو به ٻڌايو ويو آهي ته راجا ڏاهر تخت هٿ ڪرڻ خاطر پنهنجي ڀيڻ سان شادي ڪئي هئي.(22)
ساڳئي ليکڪ راجا ڏاهر کي هڪ گيدي انسان تصور ڪيو آهي. جنهن انهيءَ گناهه ڪرڻ کان پوءِ وري نه ماڻهن کي منهن ڏيکاريو نه وري پنهنجي ڀاءُ کي جنهن کيس انهيءَ ڳالهه کان منع ڪئي هئي. پر انهيءَ ساڳئي ڪتاب، راجا ڏاهر کي هڪ بهادر ۽ فراخ دل انسان سڏيو آهي. جنهن پنهنجي حڪومت ۽ وقار قائم ڪرڻ لاءِ عربن سان جنگ ڪئي، ته جيئن سنڌ جو ملڪ آزاد ۽ خودمختيار رهي. اهو ياد رکڻ کپي ته چچ نامو يارهين صديءَ جي آخر ۾ لکيو ويو هو، جنهن وقت مسلمانن جون فوجون اتر اولهه سرحد کان ننڍي کنڊ فتح ڪرڻ لاءِ حملا ڪري رهيون هيون. ساڳئي وقت دهلي ۾ مسلمانن جو مرڪز به قائم ٿي چڪو هو ۽ اتر هندوستان جا ملڪ هڪ ٻئي پٺيان فتح ٿي رهيا هئا. اهڙي وقت ۾ مسلمان ليکڪن جي لکڻ جو مول مقصد ئي اهو هو ته هندو يا ٻين غيرمسلم راجائن جي اخلاق ۽ ڪردار تي حملا ڪيا وڃن. انهن کي ظالم ۽ اوباش ٻڌايو وڃي ۽ انهن جي ملڪن کي غضب ڪرڻ لاءِ انهن جي عوام کي مظلوم قرار ڏنو وڃي. اهو طريقو فقط مسلمان تاريخدانن وٽ رائج ڪونه هو، پر اها ساڳي روش انگريزن پڻ اختيار ڪئي، جڏهن هنن سنڌ تي حملو ڪيو هو. سنڌ جي ٽالپر اميرن کي ظالم، اوباش، انجام ٽوڙيندڙ، نشئي ۽ ٻين ڪيترن لقبن سان ياد ڪيو ويو ۽ سنڌ جي ماڻهن جي همدردي حاصل ڪرڻ لاءِ انهن کي ظلم ۽ ستم جو ماريل، بيوس ۽ بي يار ۽ مددگار ٻڌايو ويو.
چچ نامي مان ظاهر آهي ته راجا ڏاهر کي فقط هڪ زال هئي، جنهن کي هن مايين (ماهين) جو نالو ڏنو آهي، جنهن جي معنيٰ آهي چنڊ جهڙي. پر مقامي ڪتابن ۾ ان جو نالو راڻي ٻائي (يا راڄ ٻائي) هو، جو وڌيڪ صحيح ٿو لڳي. راجا ڏاهر جي شڪست کائڻ ۽ مارجڻ کان پوءِ راڻي ٻائي جوهر جي رسم ادا ڪئي ۽ پاڻ کي باهه جي مچ ۾ اڇلائي ساڙي ڇڏيو. راجا ڏاهر جي ٻي زال جو نالو لاڏي ٻڌايو ويو آهي، جنهن جي من موهيندڙ مورت کان مرعوب ٿي محمد بن قاسم کيس خريد ڪيو ۽ ساڻس نڪاح ڪيو.(23) ٿي سگهي ٿو ته اها لاڏي راجا ڏاهر جي سريت هجي، جنهن نه فقط پنهنجو پاڻ عربن جي حوالي ڪيو هو، پر سندس مدد سان ڪيترائي شهر ۽ ايراضيون عربن آسانيءَ سان فتح ڪيون هيون. انهيءَ واقعي مان ظاهر ٿو ٿئي ته سنڌ جا راجا ڪيتريون ئي زالون رکندا هئا. جن ۾ نه فقط پرڻيل زالون هونديون هيون، پر خريد ڪيل يا جنگ ۾ هٿ آيل ٻانهيون به هيون. چچ جو به اهو ساڳيو حال هو، هن کي اڳ ئي هڪ زال هئي، جا ٻارن جي ماءُ هئي، پر هن انهيءَ کان پوءِ راءِ سهاسي جي راڻي سونهه ديوي سان پڻ شادي ڪئي. نه فقط ايترو پر هن هڪ طاقتور جت قبيلي جي عورت سان به شادي ڪئي، جنهن مان راڻي مايين جو جنم ٿيو ۽ هي اها نينگري هئي، جنهن جي باري ۾ ٻڌايو ويو آهي ته اها راجا ڏاهر جي زال پڻ هئي.(24)
راجا ڏاهر وڏو حوصلو رکندڙ بهادر شهزادو هو. جنهن پنهنجي جواني جي شروعات کان ئي سنڌ جي سياست ۾ حصو ورتو هو. راجا چندر جي زماني ۾ قنوج جي مهاراجا راءِ سهارس، راجا راسل ۽ برهاس جي هٿان سنڌ تي حملو ڪرايو. تڏهن اهو شهزادو ڏاهر هو، جنهن انهن سان مقابلو ڪري کين شڪست ڏني ۽ سندس لشڪر کي سنڌ جي حدن مان ڀڄائي ٻاهر ڪڍيو. ساڳي ريت هن رمل (راجسٿان) جي بادشاهه کي به شڪست ڏيئي ان جو ڳچ ملڪ سنڌ جي حدن ۾ ملائي ڇڏيو هو. رمل جو راجا ايتريون ته فوجون وٺي آيو هو، جو وزير ٻڌيمان راجا کي صلاح ڏني ته گوريلا جنگ ڪئي وڃي. پر بهادر شهزادي ٺڳي يا دولاب سان وڙهڻ کي پنهنجي شان جي خلاف سمجهيو ۽ هن جنگ جي ميدان ۾ کليل جنگ ڪئي ۽ ڪامياب ٿيو.(25)
راوڙ جي جنگ ۾ به سندس مردانگي بي مثال هئي. جنگ جي ميدان ۾ هو اهڙي ته هنڌ تي جنگ ڪري رهيو هو، جتي هو آسانيءَ سان قتل ٿي سگهيو ٿي. هو هڪ هاٿيءَ تي چڙهيل هو ۽ پنهنجي فوج کان گهڻو پري دشمن جي سپاهين جي وچ ۾ جنگ ڪري رهيو هو. هنن مٿس ڪيترائي حملا ڪيا، پر انهن سڀني جو هن پورو پورو جواب ڏنو. جڏهن سندس هاٿي کي نفطه روغن جي تيرن سبب باهه لڳي، تڏهن هو وٺي درياء ڏانهن ڀڳو، جتي عربن جي ساقه فوج موجود هئي. اهوئي سبب آهي جو هو تازده دم فوج جي وچ ۾ وڃي ڦاٿو ۽ اهوئي سندس موت جو ڪارڻ بڻيو. ڏاهر جو موت دشمن جي بهادري سبب ڪونه ٿيو، پر اها هڪ جنگي بدقسمتي هئي، جنهن ۾ عربن جي تيرانداز جٿي کيس درياء جي اندر گهيرو ڪري قتل ڪيو.26 نه ته هونئن هو وٺ ڏيڻ جو هوئي ڪونه.

ڌارين جون ڪاهون:
سنڌ هڪ ميداني علائقو آهي ۽ سنڌو ماٿر جو ڏاکڻو حصو آهي. ڏکڻ ۾ سمنڊ کان سواءِ ٻي ڪابه رڪاوٽ سندس سرحدن تي نه آهي جا ٻاهرين يا ڌارين قومن جي ڪاهن کي روڪي. اولهه ۾ البت ڪي جبل ۽ ٽڪر آهن، پر جيئن ته اهي بي ترتيب آهن ۽ ايترا اُڀا نه آهن، ان ڪري سنڌ تي هميشه ڌارين قومن جون ڪاهون ٿينديون رهيون آهن.

[b]ڪول ۽ سنٿال:
[/b] سنڌو ماٿر تي سڀ کان پهرين جن قبضو ڪيو، اهو ڪُول ۽ سنٿال هئا، جن کي اتر اولهه کان ايندڙ آريا نسل جي ماڻهن قتل ڪيو ۽ باقي رهيلن کي دکن ڏانهن ڀڄائي ڪڍيو. انهيءَ ڳالهه جي اڃا تائين تصديق نه ٿي سگهي آهي ته اهي هئا ڪير ۽ آيا ڪٿان؟ پر انساني نسل جي تاريخ ۽ ٻولين جو اڀياس ڏيکاري ٿو ته اهي ماڻهو دکن ۽ سريلنڪا جي ماڻهن سان رشتي ۾ ڳنڍيل هئا. سائنسدانن جو خيال آهي ته دکن، سريلنڪا، آسٽريليا ۽ اوڀر آفريڪا هڪ وڏي کنڊ رستي پاڻ ۾ ڳنڍيل هئا ۽ پوءِ جڏهن ڌرتيءَ جي چرپر ۾ ردوبدل ٿي تڏهن اهو کنڊ سمنڊ جي تري ۾ هليو ويو.(27) سنڌ جي قديم رهاڪن جي بدني بناوٽ، اٿ ويهه جا طريقا، ذهني ڪاوشون، وارن جو رنگ ۽ نمونو ظاهر ڪري ٿو ته اهي آسٽريليا جي اصلوڪن رهاڪن جهڙا هئا. ٿي سگهي ٿو ته هاڻوڪي دور جا ڪولهي ۽ ڀيل جي سنڌ ۾ اڃا به گهڻا ڏٺا وڃن ٿا، انهن ماڻهن مان هجن، جن جو قديم زماني ۾ دنيا تي ڌاڪو هو. ڪولهي دکن ۽ مهاراشٽر ۾ وڏي انداز ۾ موجود آهن ۽ دراوڙي نسل جي ماڻهن سان گڏ رهن ٿا، جي پڻ انهيءَ قديم نسل سان وابسته آهن ۽ آريا نسل کان بلڪل جداگانه ۽ مختلف آهن. ڪولهي ۽ ڀيل پاڻ کي ڪرشڻ ڀڳوان جو اولاد سمجهن ٿا، ۽ پاڻ کي راجپوت تصور ڪن ٿا. پر راجپوتن ڪڏهن کين پاڻ جهڙو نه سمجهيو آهي ۽ نه وري کين اهو درجو ڏنو آهي جيڪو جدا جدا خطن ۾ راجپوتن کي مليل آهي. اها ڳالهه تصديق طلب آهي ته موئن جي دڙي جا رهندڙ ماڻهو به انهيءَ نسلي ميڙ سان وابسته آهن يا نه. پر اهو انومان ڪڍي سگهجي ٿو ته اهي به انهيءَ ساڳئي دور جي پيدائش آهن. ڪن ليکڪن جي راءِ آهي ته موئن جي دڙي جا ماڻهو توراني نسل جا ماڻهو هئا، جن تاريخ کان اڳ جي دور ۾ هجرت ڪري سنڌ ملڪ وسايو ۽ اتي پنهنجي تهذيب ۽ تمدن جو ٻج ڇٽيو. بابل جي مشهور عالم ۽ پروهت، پنهنجي لکتن ۾ ظاهر ڪيو آهي ته اها سنڌو ماٿر هئي، جتان تهذيب ۽ ثقافت جو ڦهلاءُ ٿيو، جنهن جو اثر نه فقط ايران ۽ عراق تي رهيو، پر شام، فلسطين، ايشيا مائنر، مصر ۽ يوناني دنيا تي پڻ صدين تائين قائم رهيو.(28)

[b]آريه نسل:
[/b] آريه قوم جن سنڌ ۾ اٽڪل 2000 سال کان 1000 سال قبل مسيح جي هجرت ڪئي، اڇي نسل جي ماڻهن مان هئا، جن جي ٽولن جا ٽولا ايران، افغانستان، عراق، شام، اناطوليه ۽ روس تائين پکڙجي ويا. روس مان ٿيندي اهي يورپ پهتا ۽ انهيءَ جي تصديق انهن ماڻهن جي ٻولين، اٿ ويهه جي طريقن بدني بناوٽ ۽ ذهني ڪاوش مان ظاهر آهي، جا گهڻو ڪري ساڳي آهي ۽ ان مان اهو انومان ڪڍي سگهجي ٿو ته ننڍي کنڊ، افغانستان، ايران، اناطوليه ۽ يورپ جون آريه قومون هڪڙي ئي نسل جي پيدائش آهن ۽ انهن جو اصل وطن به ساڳيو هو. آرين جو اصل ماڳ اڃا تائين مقرر نه ٿي سگهيو آهي. جيتوڻيڪ يورپ جي عالمن جي راءِ آهي ته اهو وچ ايشيا وارو علائقو هو. عرب وري پامير جي مٿاهين پٽ کي آريه قوم جو اصل وطن سمجهن ٿا، جنهن کي هنن ”ام البلاد“ جو لقب ڏنو آهي. ان جي معنيٰ آهي ملڪن يا قومن جي ماءُ. هندوستان جا عالم انهن ٻنهي فيصلن جي ترديد ڪندي ٻڌائين ٿا ته آريه قوم جو اصل گهر ڀارت هو، جتان پوءِ هو ٽڙي پکڙجي ويا، افغانين ۽ ايرانين جي به اها دعويٰ آهي ته سندن ملڪ آريه قوم جو اصلي وطن هو. حقيقت ڇا به هجي، پر اهو ثابت ٿيو آهي ته آريه نسل جي ماڻهن جو حضرت عيسيٰ عليھ السلام کان 2000 کان 1000 سال اڳ دنيا تي ڌاڪو هو.
آريه قوم نه فقط هندستان، افغانستان ۽ ايران ۾ حڪومتون قائم ڪيون، پر بابل ۾ به هنن پهرين آريه سلطنت جو بنياد رکيو. آخرين ڪلداني بادشاهه شمسو دتانا جنگ ۾ مارجي ويو ۽ ڪشائي آرين جو عراق، ايران، اناطوليه ۽ شام تي قبضو ٿي ويو. آرين شام جو نالو سوريا رکيو هو، جو سندن ديوتا سج جو نالو هو. ان کان اڳ انهيءَ ملڪ جو نالو عمورو هو. اڄ به شام جو ملڪ سوريا جي نالي سان ياد ڪيو وڃي ٿو. بابل جو آريه بادشاهه تشرتا (دسرت) جو نالي ڀائي هندوستان ۾ به هو(29) ۽ اهو دسترتا (دسترت) ايوڌيا جو حاڪم هو، هندوستاني دسترت، سري رام چندر جو پيءُ هو، جو والميڪي جي لکيل شاهڪار رامائڻ جو هيرو هو. آريه قوم جي هڪ ٻي شاخ مٽاني، اناطوليه، آرمينيا ۽ اتر عراق تي پڻ حڪومت ڪئي. عراق ۽ اناطوليه جي آرين جو ايران ۽ هندوستان جي آرين سان گهاٽو سٻنڌ هو ۽ انهن جي وچ ۾ تجارتي ۽ ثقافتي ڏي وٺ پڻ ٿيندي هئي. ننڍي کنڊ جي آرين بابت ٻڌايو ويو آهي ته اهي سنڌو ماٿر ۾ پهچڻ کان اڳ وحشي ۽ جاهل هئا ۽ انهن تهذيب ۽ تمدن جا طريقا سنڌو ماٿر ۾ رهندڙ ماڻهن کان سکيا. اها حقيقت آريه قوم جي اصلي مذهب مان ظاهر ٿئي ٿي، جي فقط ٽن ديوتائن کي مڃيندا هئا. سوريا، ورونا ۽ اندرا. يعني ته اهو قدرتي طاقتن تي مبني هو، جنهن ۾ سج، چنڊ ۽ هوا جي پوڄا ڪئي ويندي هئي. مترا يعني ته ڍڳو ديوتا جو کيتي ۽ آباديءَ جو ديوتا آهي، اهو بعد ۾ ڳنڍيو ويو، جڏهن آريه سنڌو ماٿر ۾ اچڻ کان پوءِ کيتي جي ڌنڌي کان واقف ٿيا. نه فقط ايترو، پر سندن پهريون مذهبي ڪتاب ”رگ ويد“ به سنڌو ماٿر ۾ لکيو ويو ۽ انهيءَ دور ۾ هو تهذيب ۽ تمدن جا صاحب بڻيا، جنهن کي پوءِ ”ويدڪ سولائيزيشن“ يا ويد تهذيب سڏيو ويو آهي.
سنڌ ۾ ڪي آريه آيا، اهي پنچالا هئا،(30) جي ايران کان هجرت ڪري اتي پهتا. پر انهن جو ننڍي کنڊ جي ٻين آرين سان تعلق صدين تائين قائم رهيو. سنڌ جي راجا جئدرٿ جو مها ڀارت جنگ ۾ حصو وٺڻ ظاهر ٿو ڪري ته سنڌ جي آرين جو هندوستان جي آرين سان لاڳاپو قائم رهيو. جيئن ته تاريخ يا واقعن جو لکت ۾ سرمايو بلڪل گهٽ رکيو ويو آهي. ان ڪري فقط انومان کان ئي ڪم وٺي سگهجي ٿو. البت اهو تصديق سان چئي سگهجي ٿو ته آرين جي اچڻ ڪري ۽ انهن جي ننڍي کنڊ جي ماڻهن سان ميل جول سبب هڪ نئين تهذيب جنم ورتو، جنهن کي انڊو آريه تهذيب جو نالو ڏنو ويو آهي. هڪ نئين ٻولي پڻ وجود ۾ آئي، جا آريه قوم جي ٻولي ۽ سنڌو ماٿر جي قديم ماڻهن جي ٻوليءَ سان ملي محاوري ۾ ڪم اچڻ لڳي. انهيءَ ٻوليءَ کي سنسڪرت سڏيو وڃي ٿو، جا ننڍي کنڊ جي ٻولين جي ماءُ تصور ڪئي وڃي ٿي. سنسڪرت اصل ۾ سمسڪريتا آهي، جنهن جي معنيٰ آهي گاڏڙ يا مليل جليل ۽ ان جي ابتڙ آهي. پراڪرت (يا پراڪريتا) جنهن جي معنيٰ آهي پاڪ يا اصل. عالمن جي راءِ آهي ته اها پراڪرت آهي، جنهن مان سنڌي ٻولي جنم ورتو. پر موئن جي دڙي مان لڌل ڪتبن ۽ پڻ وچ اوڀر مان لڌل لکتن مان ظاهر ٿيو آهي ته سنڌي ٻولي پراڪرت کان به وڌيڪ پراڻي ۽ قديم ٻولي آهي.

[b]ايرانين جي ڪاه:
[/b] آرين جي اچڻ کان پوءِ، پهرين جنهن قوم ننڍي کنڊ جي حدن سان هٿ چراند ڪئي، اهي پارسي هئا، جن ڇهين صدي قبل مسيح جو ايران ۾ هڪ وڏي سلطنت قائم ڪئي. انهيءَ سلطنت جو باني ڪوروش اعظم هو، جو اصل ۾ هڪ ننڍڙي حڪومت جو والي هو. پر پوءِ هن ايران جي ٻن وڏين قومن ميد ۽ پارس کي پاڻ ۾ گڏي، ڪلداني شهنشاه نبونئدو کي شڪست ڏيئي بابل جو تخت هٿ ڪيو. ڪلداني بادشاهه نبونئدو هڪ عالم هو، جنهن کي حڪومت ۽ انتظام سان گهٽ ۽ تاريخ ۽ آثار قديمه سان وڌيڪ دلچسپي هئي، ان ڪري هن حڪومت جون واڳون پنهنجي پٽ بيل شيراز جي حوالي ڪيون، جو هو ته بهادر پر عياش قسم جو نوجوان هو. بيل شيزار پڻ جنگ ۾ مارجي ويو ۽ ايرانين جو بابل تي قبضو ٿيو، جو ان وقت دنيا جو متمدن ۽ تهذيب يافته شهر هو. بين الاقوامي سياست، واپار ۽ سازش جو مرڪز هو. اهو شهر عراق ۾ هو ۽ بخت نصر جي ٺهرايل ”لٽڪيل باغن“ جي ڪري سڄي دنيا ۾ مشهور هو.
ڪوروش اعظم، جنهن کي سامي قومن جي تاريخ ۾ ذوالقرنين سڏيو ويو آهي، هڪ نهايت ئي فراخ دل بادشاهه هو. اهو لقب کيس انهيءَ ڪري مليو جو هن يهودين کي ڪلدانين جي قيد کان آزاد ڪيو ۽ کين اجازت ڏنائين ته اهي فلسطين واپس وڃن ۽ پنهنجي ابن ڏاڏن جو ماڳ وسائين. ڪوروش اعظم جي طاقت ۾ اچڻ ڪري سامي ديوتا بيل (بيل مردوڪ) جو روحاني تسلط ختم ٿيو ۽ ان جي جاءِ آرين قوم جي ديوتا ”آهور مزدا“ ورتي ۽ اهو سڄي ايراني سلطنت جو خدا تسليم ڪيو ويو. ڪوروش کان پوءِ سندس پٽ زرقزيس تخت تي ويٺو ۽ ان کان پوءِ داريوش (دارا) پهريون تخت نشين ٿيو. دارا پهرين جي زماني ۾ ان وقت جي سڄي تهذيب يافته دنيا شامل هئي ۽ انهن بادشاهن جو راڄ يونان، مصر، شام، عراق، نوبيا (سوڊان)، وچ ايشيا، ايران، افغانستان ۽ سنڌو ماٿر تي رهيو. اهوئي سبب هو جو دارا پهرين بهستون جبل تي هي ڪتبو لکائڻ تي مجبور ٿي ويو، جنهن مان سندس قوت ۽ طاقت، سلطنت ۽ حشمت جو اندازو لڳائي سگهجي ٿو:
”آءٌ داريوش آهيان، وڏو بادشاهه، بادشاهن جو بادشاهه، سڀني ملڪن۽ قومن جو شهنشاهه ۽ سڄي روءِ زمين جو شاهه آهيان. وشتا سڀ (گشتا سپ) منهنجي پيءُ جو نالو جو هخامنشي جي اولاد مان هو. هخامنشي پارسي هو ۽ پارسي جو پٽ ۽ پڻ هو آريه هو ۽ آريه جي اولاد مان.“
دارا پهريون بادشاهه آهي، جنهن ٺپيل (ضرب ڪيل) سڪا رائج ڪيا ۽ انهن کي دارائي سڪا سڏيو ويندو هو. دارائي سڪو سون جو ٺهيل هو ۽ اهو قديم دور جي هڪ شيڪل جي برابر هو. چانديءَ جا سڪا به رائج ڪيا ويا، جي 20/1 86 ڪڻن (ان جي داڻن) جي وزن جا هئا ۽ انهن جي قيمت دارائي سڪي جي 20/1 هئي. دارا پنهنجي سلطنت کي ننڍن يونٽن ۾ ورهايو هو، جن کي هن ”سئٽرپي“ جو نالو ڏنو ۽ هر هڪ سئٽرپي تي هن گورنر مقرر ڪيا هئا. فوجي انتظام وري هڪ ٻئي عملدار جي حوالي ڪيو ويو هو. اهو عملدار ۽ گورنر ٻئي هڪ ٻئي کان آزاد هئا ۽ عموماً هڪ ٻئي تي چوڪسي رکندا هئا.
دارا پهرين کي هڪ وڏي سلطنت هٿ ۾ هئي، پر هو انهيءَ تي راضي نه رهيو ۽ هن سنڌ ۽ هند ڏانهن هڪ شاهي مهم ڏياري مُڪي. اها مهم 512 ق.م ۾ عمل ۾ آئي، جڏهن سندس يوناني اميرالبحر اسڪائيليڪس هڪ وڏو ڪٽڪ وٺي پنجاب ۾ داخل ٿيو ۽ اتي جي ماڻهن جي مدد سان هن پاڻي جي جهاز جي هڪ وڏي آڙ ماڙ ٺاهي ۽ انهن جي مدد سان سنڌ ۾ پهتو. سنڌ جا جيڪي به راجائون ۽ حاڪم هئا، اُهي يا ته مارجي ويا يا ته انهن ايرانين جي آڻ مڃي ۽ ڏن ڏيڻ قبول ڪيو. اسڪائيليڪس پنهنجا گماشتا سنڌ ۾ ڇڏي، مڪران جو سامونڊي ڪنارو ڏيئي عراق پهتو ۽ سنڌ ان کان پوءِ هخامنشي خاندان جي ايراني سلطنت جو هڪ حصو بنجي ويئي. ايرانين سنڌو ماٿر کي ”ويهين سئٽرپي“ جو نالو ڏنو ۽ ان مان جيڪو ساليانو ڏن مرڪزي حڪومت ڏانهن عراق موڪلبو هو، اهو سون جا ٽي سو سٺ ٽيلينٽ هو. اهو سون ٻوري جي شڪل ۾ موڪليو ويندو هو ۽ ان جي هاڻوڪي قيمت ڏهه لک پائونڊ هئي. يعني ته اڍائي ڪروڙ پاڪستاني رپيا. اهو ڏن ايراني ڪٿ موجب سڄي سلطنت جي مليل ڏن جو چوٿون حصو هو.(32)
دارا پهرئين ڇٽيهه سال حڪومت ڪئي ۽ پوءِ ڪيترائي بادشاهه تخت نشين ٿيا. تان جو دارا ٽئين (336 کان 330ق.م) جي دور ۾ هخامنشي سلطنت جي پڄاڻي ٿي. دارا ٽيون سڪندر اعظم جي هٿان ٻن مشهور ۽ فيصلا ڪن جنگين آئيسوس (333 ق.م) ۽ اربيلا (331 ق.م) ۾ يونانين هٿان شڪست کائڻ کان پوءِ، جنگ جو ميدان ڇڏي ڀڄي ويو ۽ پنهنجن ماڻهن هٿان همدان ۾ مارجي ويو. سندس موت کان پوءِ ايراني سلطنت ورثي ۾ سڪندر اعظم کي ملي، جنهن وري نئين سر انهيءَ کي پنهنجي زير اثر آڻڻ لاءِ انهن تي حملو ڪيو.

[b]يوناني حملا:
[/b] يوناني، پارسين (ايرانين) سان لڳاتار جنگين سبب هڪ نهايت ئي طاقتور قوم ٿي ويئي، ڇاڪاڻ ته پارسي سندن ملڪ هڙپ ڪري ويا هئا. يونانين نه فقط ايرانين سان خونريز جنگيون ڪيون پر يونان ۾ پنهنجو پاڻ ۾ به لڙايون لڙيون. آخر مقدونيه جي حڪومت، سڀني يوناني حڪومتن کان گوءِ کٽي ويئي ۽ ان جي بادشاهه فلپ يونانين کي ٻڌيءَ ۾ آڻي، ايشيا تي حملو ڪرڻ چاهيو ٿي، پر سندس غيرقدرتي موت سبب اها رٿ ڪامياب نه ٿي سگهي. سندس پٽ سڪندر جو اڃا ننڍو جوان هو، تنهن حڪومت جون واڳون پنهنجي هٿ ۾ جهليون. هيراس جي ٻين حڪومتن کي زير ڪري سن 334 ق.م جي هيلسپانٽ کي اڪري ايشيا مائنر تي حملو ڪيو. سڪندراعظم جي فوج جو تعداد مختلف ليکڪن 30000 کان 40000 تائين ٻڌايو آهي. ٿوري عرصي اندر سڪندر ايشيا مائنر جي سڀني شهرن ۽ ايراضين تي پنهنجي حڪومت قائم ڪئي جو اصل ۾ ايراني شهنشاهيت جو هڪ صوبو هو. ايران جي بادشاهه دارا ٽئين لشڪر وٺي سڪندر سان مقابلو ڪيو ۽ آئيسوس وٽ هڪ نهايت ئي خونريز جنگ لڳي جنهن ۾ دارا ٽيو شڪست کائي ميدان ڇڏي ڀڄي ويو. سندس ڪٽنب جا ماڻهو جي پويان رهجي ويا تن جو به ڪو خيال ڪونه ڪيائين پر سڪندر جي حڪم سان انهن کي عزت ۽ احترام سان رهايو ويو.
سڪندر، دارا جي پويان پوڻ جي بدران ڏکڻ اولهه طرف رخ ڪيو ۽ مٺام ملڪ ۾ آيو جو پڻ ان وقت ايراني سلطنت جو هڪ حصو هو، پر اتي سندس ڪنهن به قسم جي مخالفت نه ٿي. 332 ق.م جي اونهاري ۾ سڪندر پنهنجي فوجن سان مصر تي حملو ڪيو ۽ ايرانين جي رهيل کهيل ماڻهن کي اتان تڙي ڪڍيو. مصر جا ماڻهو ايرانين جي ظلم ۽ ستم سبب ايترا ته ستايل هئا، جو انهن سڪندر اعظم جو نهايت ئي سٺي نموني آڌرڀاءُ ڪيو. خوشيون ڪيون ۽ کيس ”خدا جو پٽ“ سمجهي سندس تاج پوشي ڪئي.(33) مصر جو انتظام ويساهه جهڙن ماڻهن جي حوالي ڪري سڪندر اعظم وري به ايران جو رخ ڪيو. اربيلا وٽ ايرانين ٻيهر سندس مقابلو ڪيو پر وري به شڪست کاڌائون. دارا ٽيون ميدان ڇڏي ڀڄي ويو پر همدان وٽ پنهنجي ماڻهن هٿان قتل ٿي ويو. اهو واقعو 331 ق.م ۾ ٿيو ۽ ايران جي هخامنشي خاندان جو خاتمو ٿيو. سڪندر اعظم دارا جي تختگاهه پر سيپولس (تخت جمشيد) تي جهل ڪئي ۽ ان کي باهه ڏيئي ان جو وڏو حصو ساڙي ڇڏيو. پر دارا ٽئين جي لاش کي عزت ۽ احترام سان بادشاهي طريقي جي رسم سان دفنائڻ جو حڪم ڏنو. ٿوري ئي عرصي اندر ايراني سلطنت جا سڀ صوبا فتح ڪيا، ۽ آخر ۾ ڪابل تي قبضو ڪيو. پر سيپولس کان ڪابل تائين سڄو ملڪ فتح ڪرڻ ۾ سڪندر کي پنج سال لڳي ويا. 326 ق.م جي بهار جي موسم ۾ سڪندر اعظم افغانستان ڇڏي سنڌو ماٿر پهتو. سڀ کان پهرين ٽئڪسيلا جي راجا امڀي سڪندر جي آڻ مڃي ۽ ڏن ڏيڻ قبول ڪيو. راجا امڀي، سڪندر اعظم کي رسد ۽ جنگ جي سامان جي وڏي مدد ڏني ۽ پاڻ به وڏي فوج وٺي سڪندر سان شامل رهيو. ڏکڻ پنجاب جي راجا يوروشيا (پورس) سڪندر جو مقابلو ڪيو. پر شڪست کائي ڦٽجي پيو ۽ سڪندر هن کي قتل ڪرائڻ بدران معافي ڏني ۽ سندس ملڪ کيس واپس ڪيو.(34) سڪندر جي اها آرزو هئي جو هُو سڄو هندوستان لتاڙي وڃي بنگال تائين پهچي ها. پر سندس فوج جا نهايت گهڻو ٿڪجي پيئي، تنهن اڳتي وڃڻ کان انڪار ڪيو ۽ ڪن سردارن بغاوت پڻ ڪئي. ان ڪري سڪندر سنڌونديءَ جي رستي واپس وطن ورڻ جي خيال کان سنڌ ڏانهن وڌڻ شروع ڪيو.
سنڌ ۾ ان وقت ٽي حڪومتون هيون، جن جا تختگاهه اوسڪانا، سنديمانا ۽ پٽالا هئا. اوسڪانا وارو ماڳ لاڙڪاڻي جي آس پاس ٻڌايو ويو آهي، جتي سڪندر پنهنجي فوجن جي بچاءَ لاءِ هڪ نئون ڪوٽ پڻ اڏايو هو ۽ ان جا کنڊر ماهوٽا واري ايراضي ۾ ڏٺا ويا آهن، اوسڪانا جي راجا جو نالو موسيڪانس ٻڌايو ويو آهي. جنهن سڪندر جي آڻ مڃڻ کان انڪار ڪيو ۽ جنگ ڪئي ۽ مارجي ويو. سڪندر، اتر سنڌ فتح ڪرڻ لاءِ پنجاب جون فوجون ڪم انديون ۽ پنهنجي فوجن کي آرام ڪرڻ جو حڪم ڏنائين. اوسڪانا کان پوءِ سڪندر پٽالا تي حملو ڪيو. جنهن جو راجا موريز ٻڌايو ويو. پٽالا جي راجا، مقامي راجائن جي شڪست کائڻ سبب دل هاري ويٺو ۽ سڪندر جي آڻ مڃيائين. پٽالا جي ماڳ کي هاڻوڪي حيدرآباد سان تشبيهه ڏني ويئي آهي جو مٿاهين پٽ تي اڏيل هو ۽ سنڌو ڊيلٽا جي منڍ وٽ هو. سڪندر اعظم پٽالا مان فوجون موڪلي سنديمانا تي قبضو ڪيو، جنهن جو راجا سمبو (سامبس) قلعو ڇڏي ڀڄي ويو. سڪندر اعظم هڪ قلعو سنديمانه ۾ به ٺهرايو هو، جو سيوهڻ شهر جي اتر ۾ هڪ وڏي ڊٻ تي ٺهيل آهي.(35)
پٽالا ۾ ساهي وٺڻ وقت سڪندر، سنڌوندي (يا هاڪڙي) جي هڪ شاخ رستي ڪڇ جي ريڻ نديءَ جو سير به ڪيو هو. جنهن کي هاڻي ريڻ يا واهندا جو نالو ڏنل اهي. سنڌو درياء جا پراڻا ڍورا، جن جي وسيلي درياء جو پاڻي ڪڇ جي رڻ ۾ ڇوڙ ڪندو هو، اڄ به موجود آهن ۽ اهو لوهاڻو، پراڻ ۽ ونگو ڍورن جي نالي سان سڏجن ٿا.
سن 324ق.م جي سڪندر وطن واپس وڃڻ لاءِ پنهنجي فوجن کي تيار ڪيو. هڪ حصو نرخوس (نيارڪس) جي حوالي ڪيائين، جو سندن اميرالبحر هو. ٻيو حصو پنهنجي ڪمان هيٺ رکيائين. نيارڪس فوجن کي جهازن رستي سمنڊ جو ڪنارو ڏيئي عراق پهتو. سڪندر وري مڪران وارو ڪنارو ڏيئي فارس مان ٿيندو بابل پهتو جو پڻ عراق ۾ هو. سڪندر کي راجا پورس سان جنگ ڪرڻ وقت ڄنگهه ۾ جيڪو گهاءُ رسيو هو اهو ناسور ٿي پيو. ڇاڪاڻ ته سڪندر شراب تمام گهڻو پيئندو هو. ان ڪري علاج مان ڪو فائدو نه رسيو ۽ اهو ماڻهو جو سڄي دنيا تي حڪومت ڪرڻ جي صلاحيت رکندو هو، هڪ ننڍڙي ڦٽ سبب بيمار ٿي مري ويو. سڪندر اعظم 323 ق.م ۾ بابل جي شهر ۾ وفات ڪئي.(36)سندس موت جي خبر ٻڌي سنڌو ماٿر جي بادشاهن بغاوت ۽ سنڌ جي راجائن گڏجي، سڪندر جي وائسراءِ پئٿان کي سندس فوجن سميت ڀڄائي ٻاهر ڪڍي ڇڏيو. چندر گپت جنهن پهرين سڪندراعظم کي گنگا ندي جي ماٿر ۾ حملي ڪرڻ لاءِ همٿايو هيو، تنهن موقعي جو فائدو وٺي پنجاب تي قبضو ڪيو ۽ اتان فوجون وٺي پتاليپترا تي ڪاهي ويو. نندا شهنشاهيت پوين پساهن ۾ هئي، ان ڪري چندر گپت ٿوري عرصي اندر سڄي اتر هندوستان جو مالڪ بڻجي ويو.
سڪندر کي ڪوبه اولاد ڪونه هو ان ڪري سندس نائب، سندس سلطنت جا وارث بنجي ويا، سيليوڪس کي عراق ۽ اڀرندي جا ملڪ مليا، انٽياگونس يونان ۾ بادشاهه ٿيو ۽ بطليموس مصر جو والي بنجي ويو. سيليوڪس کي جڏهن خبر ملي ته هند ۽ سنڌ جا بادشاهه بغاوت ڪري خود مختيار ٿيا آهن، تڏهن هو هڪ وڏو لشڪر وٺي اچي پنجاب تي ڪڙڪيو. جهلم جي ڪناري تي هڪ وڏي جنگ لڳي جنهن ۾ سيليوڪس شڪست کاڌي. هن نه فقط پنجاب ۽ سنڌ تان هٿ کنيو پر ان سان گڏ جنگ جي چٽي ڀري ۽ پنهنجي ڌيءَ جو سنڱ چندر گپت کي ڏنو. انهيءَ رشتي سبب قديم زماني جو هڪ مشهور ليکڪ ميگا مسٿنيز، پتاليپترا ۾ ايلچي بنجي آيو. هن هندوستان ۾ رهي هندوستان بابت نهايت ئي ڪارآمد مواد لکيو آهي، جنهن مان ان وقت ننڍي کنڊ جي سياسي، اقتصادي، سماجي ۽ مذهبي حالتن جو پتو پوي ٿو. ميگام سٿنيز جون لکتون پوءِ جي تاريخدانن ۽ ليکڪن لاءِ هڪ ماخذ جو درجو رکن ٿيون.(37) ۽ ڪيترن ئي يوناني ليکڪن ان مان حوالا ۽ مضمون هٿ ڪري پنهنجي ڪتابن ۾ بيان ڪيا آهن.
چندر گپت هڪ نهايت ئي طاقتور بادشاهه هو، ان ڪري جيستائين هو جيئرو هو تيستائين ڪنهن به ڌارئي قوم کي، ننڍي کنڊ تي حملي ڪرڻ جي همٿ نه ٿي. سندس پٽ بندوسارا ۽ پوٽو اشوڪا به چندر گپت وانگر طاقتور حاڪم هئا ۽ پوءِ موريا گهراڻي جا بادشاهه سست ۽ نا اهل ٿي ويا. جنهن سبب سنڌو ماٿر تي ٻاهريان حملا جاري رهيا. سڀ کان پهرين جن انهيءَ ڏس ۾ پاڻ ملهايو اهي باختري جا يوناني هئا، جن سڪندر جي وفات کان پوءِ اتي هڪ آزاد ۽ طاقتور حڪومت ٺاهي هئي. يوٿيڊيوس پهريون باختر بادشاهه هو جنهن سنڌو ماٿر تي حملو ڪري پنجاب ۽ سنڌ جي ڪجهه حصن تي قبضو ڪيو.(38) کائنس پوءِ سندس پٽ ڊميٽريس، هندوستان تي حملو ڪري سڄي سنڌو ماٿري کي پنهنجي تصرف ۾ آندو. باختري يونانين جي انهيءَ ساڳئي خاندان مان مناندر نه فقط سنڌ ۽ پنجاب کي پنهنجي سطلنت ۾ شامل ڪيو.(39) پر ان سان گڏ راجپوتانا، مالوا ۽ ڪاٺياواڙ تي به ڪامياب حملا ڪيا. هن هندوستان جي تختگاهه پتاليپترا تي قبضي ڪرڻ خاطر وڏي ڪٽڪ سان حملو ڪيو ۽ مٿرا تي قبضو ڪري اتي ماڻهن جو قتلام ڪيائين. سندس حملي کي سنگا گهراڻي جي شهزادي پشيامترا نهايت ڪاميابي سان روڪيو ۽ کيس مجبور ڪيو ته واپس وڃي.(40) انهن لاهن چاڙهن هوندي به مناندر جو قبضو نه فقط سنڌو ماٿر تائين محدود رهيو پر ان سان گڏ ڪڇ، گجرات ۽ ڪاٺياواڙ به سندس سياسي زير اثر رهيا. باختر جي يونانين جي حڪومت گهڻو جٽاءُ نه ڪيو، ڇاڪاڻ ته کين سندن ملڪ ۾ پارٿين بادشاهن هٿان شڪستون مليون ۽ پهرين صدي ق.م جي سندس پڄاڻي آئي. ان ڪري سندن حڪومت جو دائرو افغانستان جي ڪن حصن ۽ سنڌو ماٿر تائين محدود رهجي ويو.

[b]سٿيا ۽ ساڪا قومون:
[/b] جڏهن ته مٿي بيان ڪيل واقعا، باختر ۾ ٿي رهيا هئا. ان وقت هڪ نئين قوم اڀرندي کان منهن ڪڍيو ۽ باختر ۽ ٻين علائقن ۾ پکڙجي ويئي. اها يوچي قوم هئي جي گهڻو ڪري خانه بدوش وحشي هئا ۽ سندس رهڻ جو هنڌ ٽاڪلا مڪان ۽ سڪيانگ جا ٻيا علائقا هئا. سندن ڦرلٽ وارين ڪارواين کي ختم ڪرڻ لاءِ، چين جي شهنشاهه چن- شي- هئانگ- ٽي (247 کان 210ق.م) کين پنهنجي ملڪ مان تڙي ڪڍيو. پر تاريخ مان ثابت ٿيو آهي ته لڏپلاڻ جو اصل سبب اهو هو جو ٽاڪلا مڪان وارو برپٽ سندن گذران لاءِ بلڪل بيڪار ثابت ٿي چڪو هو. ان ڪري هو پنهنجي پيٽ گذر لاءِ پنهنجي مال جي گاهه پٺي هٿ ڪرڻ لاءِ اولهه طرف آباد ملڪن ڏانهن جهلون ڪرڻ لڳا. لڏپلاڻ ڪرڻ وقت هنن هڪ لک تير انداز تيار ڪيا جن کي هو اڳواٽ موڪليندا رهيا ته جيئن اهي ميدان صاف ڪندا رهن. نتيجو اهو نڪتو جو ٿوري ئي وقت اندر اهي وچ ايشيا جا مالڪ ٿي ويا. باختر جي يوناني حڪومت جنهن اڳيئي پارٿيا هٿان گهڻو ڪي سٺو هو، سا يوچي لوڪن جي حملن سبب ختم ٿي ويئي. يوچي جي هڪ شاخ جنهن کي سٿيا سڏيو وڃي ٿو افغانستان کان ٿيندي، سرحد اُڪري، ننڍي کنڊ تي حملو ڪيو ۽ پنجاب جي وڏي حصي تي قبضو ڪري ورتو. سنڌ ۽ سنڌو ماٿر جا ٻيا حصا ڪجهه وقت پوءِ ڪُشن سلطنت ۾ ڳنڍيا ويا جي پڻ سٿيا قوم مان هئا. هن قوم جو پهريون بادشاهه جنهن پنجاب تي پنهنجو تسلط قائم ڪيو، ڪڊفائيز پهريون هو جنهن لاءِ ٻڌايو ويو آهي ته هن ٽيهه سال (15-45ع) حڪومت ڪئي. کائنس پوءِ سندس پٽ تخت تي ويٺو جنهن جو نالو پڻ ساڳيو هو. ان کان پوءِ ڪنشڪا تخت تي ويٺو. ننڍي کنڊ جي تاريخ ۾ ڪنشڪا هڪ باهمت ۽ طاقتور بادشاهه ٿي گذريو آهي. سندس دور ۾ ڪُشن سلطنت جو حدون باختر کان بنارس تائين ۽ ڪشمير کان ڪاٺياواڙ تائين پکڙيل هيون.(41) هن چين کي فتح ڪرڻ خاطر پڻ فوجون موڪليون پر اهي ڪا خاص سوڀ حاصل نه ڪري سگهيون. ڇاڪاڻ ته چين ۽ ڪُشن سلطنت جي وچ ۾ اڙانگا رستا هئا. جبلن ۽ بيابانن سبب رسد جو سامان فوجن کي رسي نه سگهيو. پر ان هوندي به هن لائق بادشاهه جي حڪومت باختر، سيڪانگ، کوٽان ۽ اولهه ٿٻيٽ تي قائم ٿي چڪي هئي. جا هڪ وڏي سوڀ سمجهڻ گهرجي. ڪنشڪا راجا ٻڌ مذهب جو وڏو سرپرست تصور ڪيو ويو آهي. ڇاڪاڻ ته سندس ڪوششن سان اهو مذهب سنڪيانگ، منگوليا ۽ چين جي ڪن حصن ۾ نهايت تيزي سان پکڙي رهيو هو.
ڪنڪشا 28 سال حڪومت ڪئي ۽ کائنس پوءِ سندس پڻ هو سشڪا تخت تي ويٺو. هو سشڪا پنهنجي لاءِ هڪ نئون تختگاهه ڪشمير ۾ ٺهرايو، جنهن کي هن هوسشڪاپور نالو ڏنو. انهيءَ شهر کي هن سهڻي محلاتن، اعليٰ قسم جي مندرن ۽ مڙهين (خانقاهن) سان سجايو. اهڙي طرح جو اهو پوءِ انهن ٻڌمت جي ياترين لاءِ زيارت گاهه بنجي ويو جيڪي ڏوراهين ملڪن مان ننڍي کنڊ ۾ ايندا هئا. ٻڌ ڌرم جي برتري کي ننڍي کنڊ ۾ هوسشڪا جي پٽ واسديو ڪاري ضرب رسائي. جو هن ٻڌ ڌرم کان بيزاري ڏيکاري هندو ڌرم کي وري زور وٺايو. انهيءَ حقيقت جي تصديق واسديو جي سڪن مان ٿئي ٿي جن تي شومهاراج ۽ سندس ڍڳي جون شڪليون ڏنيون ويون آهن. ساڳئي وقت واسديو آرين جي پراڻي رسم، گهوڙن جي قربانيءَ جو رواج پڻ وڌو. جنهن سبب کيس هندو مذهب جو وڏو همٿائڻ وارو مڃيو ويو آهي. اها قرباني پوءِ گپتا گهراڻي جي شهنشاهن به رائج ڪئي، جي ڪشن گهراڻي کان پوءِ ننڍي کنڊ جي سياسي اقتدار جا مالڪ بنيا. ڪُشن گهراڻي ۾ مذهبي ۽ سياسي ڦوٽ سبب انهيءَ جو اثر واسديو کان پوءِ بلڪل گهٽجي ويو.(42) پر ان هوندي به انهن جا شهزادا سنڌ تي حڪومت ڪندا رهيا. تان جو گپتا گهراڻي جي بادشاهه چندرگپت سنڌ کي پنهنجي سلطنت ۾ ملائي ڇڏيو. پر اهو چئي نٿو سگهجي ته ڪيترو حصو سندن اثر هيٺ رهيو. ڇاڪاڻ ته ايران ۾ ان وقت هڪ نهايت طاقتور سلطنت ساساني گهراڻي طرفان قائم ڪئي ويئي هئي. جنهن جو سنڌ جي وڏي حصي تي اثر هو. ڀائنجي ٿو ته سنڌوندي جي اولهه وارو ملڪ ساسانين جي هٿ ۾ هو ۽ اوڀر وارو حصو گپتا گهراڻي جي زير اثر رهيو.

[b]سفيد هُن:
[/b] سفيد هِن به سٿيا قوم وانگر وچ ايشيا مان هجرت ڪري سنڌو ماٿر ۾ پهتا، ۽ انهن جي يلغار سبب گپتا گهراڻي جي پڄاڻي آئي. هو اتر اولهه وارن علائقن ۾ ٽيهن سالن تائين طاقتور رهيا ۽ انهن هندوستان جي اندرين علائقن ۾ ڪيترائي حملا ڪيا. هن قوم جا به بادشاهه نهايت ئي طاقتور سمجهيا وڃن ٿا. تورمانا (500 کان 510ع) ۽ مهوڪولا (510 کان 540ع)، ۽ انهن مان پويون ته وحشي صفت ظالم هو. پنجاب ۽ سرحد جي مقامي راجائن گڏجي مهوڪولا سان جنگ ڪئي ۽ کيس شڪست ڏيئي ڪشمير ڏانهن ڀڄائي ڪڍيو. مهوڪولا ڪشمير ۾ هڪ گهراڻي جو بنياد پڻ وڌو، پر پوءِ هن گهڻو وقت جٽاءُ نه ڪيو ۽ سن 540ع ۾ گذاري ويو.(44) سندس موت سبب سنڌو ماٿر ۽ پڻ ننڍي کنڊ ۾ هُن قومن جي حملي جو ڊپ ختم ٿي ويو ۽ هر هنڌ خودمختيار حڪومتون قائم ٿي ويون. سنڌ ۾ پڻ راءِ ڏياج نالي هڪ ٻڌمت جي راجا، جنهن جو چتور جي راجائن سان مائٽاڻو سٻنڌ هو تنهن پنهنجي خاندان جي حڪومت جو بنياد وڌو. جنهن کي چچ نامي ۾ راءِ گهراڻي جو نالو ڏنو ويو آهي. انهيءَ گهراڻي جي حڪومت جو دائرو اتر ۾ ڪشمير ۽ ڏکڻ ۾ ڪڇ ۽ ڪاٺياواڙ تائين وڌيل هو ۽ اوڀر ۾ ٿر کان وٺي اولهه ۾ مڪران تائين سڀني قبيلن تي سندس راڄ هو. ڏسڻ ۾ اچي ٿو ته مڪران ۽ بلوچستان جي علائقن کي پنهنجي حڪومت ۾ شامل ڪرڻ لاءِ سنڌ جي راجائن، ايران جي ساساني فوجن سان ضرور جنگ ڪئي هوندي. راءِ گهراڻي جي حڪومت جي پڄاڻي راءِ سهاسي ٻئي جي زماني ۾ ٿي جو هو پاڻ بي اولاد مري ويو ۽ سندس راڻي سندس وزير چچ سان ساز باز ڪري کيس تخت تي ويهاريو. چچ جيئن ته هندو برهمڻ هو ان ڪري هن برهمڻ خاندان جي حڪومت جو پايو وڌو.(45) برهمڻ گهراڻي جا ئي راجائون تخت تي ويٺا. چچ پهريون راجا هو ۽ کائنس پوءِ سندس ڀاءُ چندر اٺ سال حڪومت ڪئي. چندر کان پوءِ چچ جو پٽ راجا ڏاهر سنڌ جو ڌڻي ٿيو. سندس حڪومت جي دور ۾ سنڌ تي ايران کان عربن طرفان ڪئين حملا ٿيا، پر اهي ناڪامياب ويا. آخر ۾ محمد بن قاسم حملو ڪيو. راجا ڏاهر راوڙ جي ميدان ۾ عربن سان جنگ ڪئي ۽ مارجي ويو. اهو واقعو سن 93هه/ 711-712ع جي عمل ۾ آيو ۽ سنڌ ۾ عربن جي حڪومت قائم ٿي ويئي. پهرين دمشق جي خليفن جا گورنر ايندا هئا ۽ ان کان پوءِ عباسين جا نمائندا. تان جو منصوره ۾ عربن جي هڪ خودمختيار حڪومت قائم ٿي جنهن جو خاتمو راجسٿان مان حملو ڪندڙ سومرا قوم جي راجپوتن هٿان ٿيو.*

[b]حوالا ۽ حاشيا
[/b]
(1) اينشنٽ هسٽري آف نيئر ايسٽ، ص 174، 594.
(2) اينشنٽ ٽائمس، ص 111 اينشنٽ هسٽري آف نيئر ايسٽ، ص 174، 597.
(3) هسٽري آف پرشيا، جلد 1، ص 62.
(4) اينشنٽ ٽائمس، ص 128، 129
(5) گزيٽيئر آف سنڌ (ايڪٽن)، ص 85.
(6) ايراني شهنشاهيت جي ويهين سئٽرپي (صوبي) جي حدن جو پورو پورو ڪاٿو نه ڪيو ويو آهي. پر اهو ظاهر آهي ته ان ۾ سالٽ رينج کان عربي سمنڊ تائين سڄو علائقو شامل هو. هندوستان جي اوائلي تاريخ (دي سمٿ)، ص 368.
(7) دارا ٽئين سڪندر کي، سلطنت ورهائڻ جي آڇ به ڪئي هئي جنهن ۾ فرات ندي جي اولهه وارا سڀ ملڪ هن يونانين کي ڏيڻا ڪيا ۽ پڻ پنهنجي ڌيءَ رخسانه جو سڱ به سڪندر کي ڏيڻو ڪيو هو. ڏسو شام جي تاريخ. ص233.
(8) اوسڪانا کي اروڙ ۽ پڻ مهورتا وارين ايراضن سان تشبيهه ڏني ويئي آهي. ڏسو ڪننگهام جو ڪتاب، هندوستان جي قديم جاگرافي جلد 1، ص 283، ونسينٽ سمٿ ان کي الور سان تشبيهه ڏني آهي. هندوستان جي اوائلي تاريخ، ص 105.
(9) هندوستان جي اوائلي تاريخ، ص 106.
(10) ايضاً، ص 118.
(11) ايضاً، ص 167، 199.
(12) باختر ۽ هندوستان جا يوناني، ص 142.
(13) ايضاً، ص 155.
(14) هندوستان جي اوائلي تاريخ، ص 238.
(15) ايضاً، ص 245.
(16) هندوستان جي اوائلي تاريخ، ص 277.
(17) چچ نامو (فارسي)، ص 15.
(18) هندوستان جي قديم جاگرافي، جلد1، ص 270.
(19) چچ نامو (فارسي)، ص 23.
(20) ايضاً، ص 40، 41.
(21) فتوح البلدان، ص 442.
(22) چچ نامو (فارسي)، ص 57، 58.
(23) ايضاً، ص 186.
(24) ايضاً، ص 44.
(25) ايضاً، ص 70.
(26) ايضاً، ص 182، 183.
(27) امپيريل گزيٽير (بمبئي پريزيڊنسي)، جلد1، ص 198.
(28) وچ اوڀر جي قديم تاريخ، ص 176.
(29) ايضاً، ص 272.
(30) هندوستان جي اوائلي تاريخ، ص 228، 390، 391.
(31) دارا پهرئين جو ڪتبو، ڏسو فارس جي تاريخ، جلد 1، ص 156.
(32) هندوستان جي اوائلي تاريخ، ص 37.
(33) شام جي تاريخ، ص 233.
(34) هندوستان جي اوائلي تاريخ، ص 71.
(35) سنڌ گزيٽير (ايٽڪن)، ص 86.
(36) شام جي تاريخ، ص 235.
(37) هندوستان جي اوائلي تاريخ، ص 121،
(38) حيرت انگيز هندوستان (ڀاشم)، ص 58.
(39) باختر ۽ هندوستان جا يوناني، ص 142.
(40) هندوستان جي اوائلي تاريخ، ص225.
(41) هندوستان جي هڪ تاريخ (مورليئنڊ ۽ چئٽرجي)، ص 76.
(42) هندوستان جي اوائلي تاريخ، ص 272.
(43) ايضاً، ص 273.
(44) ايضاً، ص 319.
(45) چچ نامو (فارسي)، ص 25.

[b](هي مضمون ”ڪتاب سنڌ- ارب دور“ صفحو 71 کان 102 تان کنيل آهي).[/b]

پراچين سنڌ تي ڌارين جون ڪاهون: دوارڪا پرساد شرما

مان هن کان اڳ ڪنهن هنڌ لکي آيو آهيان ته مهاڀارت جي لڙائيءَ کان پوءِ هند ۽ سنڌ جي اهڙي ته نرٻل حالت ٿي ويئي جو ڪيترن ڌارين جاتين ۽ بادشاهن جو هن ملڪ تي حملي ڪرڻ جو حوصلو وڌي ويو. ايتري قدر جو عيسوي سنه جي شروعات تائين هندستان جي اتر اولهه، تنهن ۾ به خاص ڪري هاڻوڪو ڪشمير، پنجاب ۽ سنڌ پرانت انهن جي ڪاهن جو هڪ مقصد ٿي پيو. عيسوي سنه کان پوءِ به هند ۽ سنڌ تي ڌارين بادشاهن جون ڪاهون ٿينديون رهيون، پر انهن ڪاهن جو ڪي ڪجهه خلاصو احوال اسان کي اڄ ڪلهه جي اتهاس مان معلوم ٿو ٿئي. مان هن بيان ۾ عيسوي سنه کان اڳ اٽڪل هڪ هزار ورهيه يعني هن وقت کان اٽڪل ٽي هزار سال اڳ جي انهن ڪاهن ۽ حملن جو احوال ظاهر ٿو ڪريان، جن نسبت يا ته ڪجهه به نه لکيو ويو آهي، يا جي ڪجهه لکيو ويو آهي ته بلڪل اڻ لکو ۽ مختصر.

[b]اوسيرس:
[/b] پراچين سنڌ تي جن بادشاهن ڪاهون ڪيون، انهن جو احوال اسان جن پراڻن ڪتابن مان گهڻو ڪونه ٿو ملي. البت ڪي ٿورا اشارا ڏسڻ ۾ اچن ٿا، پر انهن مان ڪو خاص ارٿ سڌ نٿو ٿئي. باقي ايجپٽ (مصر) جي ڪن ڏند ڪٿائن ۽ پراڻڪ ڪٿائن مان ڪي ڪجهه خبر پوي ٿي. اهي مصري ڏند ڪٿائون پڙهندي معلوم ٿيندو ته عيسوي سنه کان اٽڪل ارڙهن سو سال اڳ، يعني سڪندر اعظم کان گهڻو گهڻو اڳ اوسيرس Osiris نالي مصر جي بادشاه هندستان تي ڪاهه ڪئي. پڇم جي ڪن اتهاسڪارن هن کي ڊائنيسنس Dionysins يا بئڇس Bachhus نالي سان به سڏيو آهي. هيءُ بادشاهه مصر جي پهرئين بادشاهه مينس، جنهن کي مصر لواسي دنيا جو پهريون بادشاهه سمجهن ٿا، ان جي خاندان ۾ پيدا ٿيو هو. مينس اکر هندن جي پهرئين راجا منوءَ سان مشابهت ٿو رکي. مان اڳ ۾ لکي آيو آهيان ته هيءُ اتهاسڪ ڳالهيون مصر ۾ ڏند ڪٿائون آهن. هن مان منهنجو انومان آهي ته هيءُ جو ويدن جي سمي ۾ هندستان اندر منو مهاراجه کي دنيا جو پهريون راجا سمجهيو ٿي ويو ان کي ڏسي شايد مصر وارن به پنهنجن پراڻڪ ڳالهين ۾ منوءَ کي مينس بڻائي پنهنجو پهريون بادشاهه ڪري مڃو. هن وقت دنيا ۾ جيڪي قاعدي ۽ قانون جا گرنٿ ملن ٿا، انهن ۾ منوءَ جي سمرتيءَ کان وڌيڪ جهونو گرنٿ ڪوبه ڪونه ٿو ملي. يعني دنيا ۾ پنگتي پرٻنڌ يعني قومي انتظام لاءِ سڀ کان اڳ منو مهاراج ئي قانون ٺاهيا. خير، منهنجي هن لکڻ جو مطلب اهو آهي ته جيئن پڙهندڙن کي پراڻڪ ڳالهين سان گهڻي قدر ملي ٿيون اچن.
اوسيرس مصر جي بادشاهه جنهن جو مان مٿي ذڪر ڪري آيو آهيان، تنهن هندستان جي اتر اولهه ڀاڱي تي حملو ڪيو ۽ مصر جي ڏند ڪٿائن موجب هيءُ ڪجهه وقت انهيءَ حصي تي قابض رهيو. هن بادشاهه هندستان جي جنهن حصي تي فتح حاصل ڪئي، تنهن ۾ سنڌ جي اتر اولهه وارو ڀاڱو به چيو ٿو وڃي. هن پنهنجي سوڀ جي يادگيريءَ ۾ افغانستان ۽ پراچين سنڌ توڙي پنجاب ۾ ڪي ٿنڀا به هڻايا. پر هن وقت تائين هندستان جي پراچين وستو وگيانين انهن ٿنڀن جو پتو ڳولهي نه ڪڍيو آهي.
ڪن مسلمان ليکڪن اهوگپوڙو هنيو آهي ته بادشاهه اوسيرس کي هندو اِشو يا ايشور به ڪري سڏيندا هئا، ۽ پراڻن ۾ جنهن مصر اٿان يا اشوءَ جو بيان آهي سو اهوئي بادشاهه هو. پر منهنجي نظر ۾ هيءُ رڳو گپوڙو آهي. هندن پرماتما کي ئي ايشور جي نالي سان ياد ڪيو آهي. ايشور جي اپاڌي هنن ڪنهن به راجا يا مهاراجا کي ڪانه ڏني آهي. اهڙيءَ حالت ۾ سنڌ جي رڳو اتر اولهه تي سوڀ پائيندڙ هڪ وڌرمي راجا کي هنن اِشو يا ايشور جي نالي سان سڏيو هوندو، اها ڳالهه کلڻ هاب پيئي لڳي.(1)

[b]سيميرامس:
[/b] پڇم جي پراڻڪ ڪٿائن ۾ سيميرامس نالي اسيرين قوم جي راڻيءَ جو به احوال اچي ٿو. ياد رکڻ گهرجي ته هن راڻيءَ جو ذڪر اسان جن پراڻن ۾ به آهي. پڇمي پراڻڪن جو چوڻ آهي ته هيءَ راڻي سوم رس نالي شراب پيئندي هئي. اهو سوم رس اهو آهي جنهن جو ذڪر سواءِ ويدن جي ٻئي ڪنهن به ڌرمي گرنٿ ۾ نٿو اچي. مسلمان ليکڪن جي قول موجب هن راڻيءَ کي اتر اولهه هندستان ۾ ديوي سمجهيو ٿو وڃي، آڪٽوبر واري مهيني ۾ وڻ جي هيٺان چانورن، کلن ۽ شراب جي مٿس پل چاڙهي ويندي آهي.
مٿي ذڪر ڪيل راڻي جنهن وقت اسيريا ۾ راڄ ڪندي هئي، تنهن وقت هندستان جي اتر اولهه جي سڄي حصي تي وير سينا نالي راجا راڄ ڪندوهو. انهيءَ راجا جو راڄ سمنڊ جي ڪناري تائين يعني سنڌ جي ڏکڻ تائين ڦهليل هو. هن سنڌي راجا ڪنهن وقت مڪي ۾ جنهن کي مڪ اسٿان سڏيو ٿي ويو، اتي تپسيا اچي ڪئي، جنهن تي ايشور هن کي اسٿاور پتي يعني نباتات جو حاڪم، اهو لقب ڏنو. اسيرين راڻي سيميرامس يا سامي راما کي جنهن وقت هن سنڌي راجا جي پنهنجي سرحد تي اچڻ جي خبر پيئي تنهن وقت هن پنهنجن ڪن ماڻهن هٿان هن جي بي عزتي ڪرائي. انهيءَ تي ڪروڌ ۾ اچي سنڌي راجا ويرسينا بئڪٽيرين فوج تي ڪڙڪي پيو ۽ هڻي سڄي سينا کي ختم ڪري ڇڏيائين. انهيءَ تي لاچار ٿي مٿي ذڪر ڪيل اڀماني راڻي سندس اڳيان ڪنڌ جهڪايو ۽ ويرسينا کي ”مهاديو ڀڳوان جو پٽ“ قبول ڪيو.
مٿيون بيان هندن جي پراڻن ۾ اچي ٿو. پر گريڪ اتهاسڪ وري هن ڳالهه کي اهو وٽ ٿا ڏين ته اسيرين راڻيءَ تي سنڌ جي راجا حملو نه ڪيو، بلڪ راڻي خود پنهنجي سينا سان پراچين سنڌ تي ڪاهي آئي. پراڻن ۽ گريڪ اتهاس ۾ هن راڻيءَ نسبت جيڪي ڳالهيون لکيون ويون آهن، سي گهڻي قدر هڪ ٻئي ۾ ملي ٿيون اچن. سيد محمد لطيف پنهنجي پنجاب جي اتهاس ۾ ڏيکاريو آهي ته جنهن هنڌ سنڌي راجا ۽ اسيرين راڻيءَ جي لڙائي لڳي اهو هنڌ ۽ جنگ جو آخرين نتيجو پراڻن ۽ گريڪ اتهاسن ۾ هڪ جهڙو اچي ٿو. يعني گريڪ اتهاسڪار به اها ڳالهه قبول ٿا ڪن ته اسيرين راڻي، سنڌ جي راجا کان شڪست کاڌي. باقي هو پراڻن کان ڦريل اها ڳالهه ٿا ڪن ته سنڌ جي راجا، اسيرين راڻيءَ تي نه، بلڪ اسيرين راڻيءَ سنڌ تي ڪاهه ڪري هار کاڌي. سر آرين اسٽين جو لکڻ آهي ته سيميرامس، سنڌ جي سينا کان شڪست کائي لس ٻيلي ۽ مڪران جي سرحد واري هاڻوڪي حب ندي پار ڪرڻ کان پوءِ مصر ملڪ جي هن راڻيءَ کي اڳيان بيابان ڏسڻ ۾ آيو، جنهن کي پار ڪندي ويهن سپاهين کان سواءِ باقي سندس سڄي فوج ختم ٿي ويئي. (2)
مٿي ذڪر ڪيل پراچين سنڌ تي حملي آورن جون ڳالهيون پڇمي ۽ پوربي پراڻن مان ڪڍيون ويون آهن. جيتوڻيڪ انهن جو ذڪر هيروڊوٽس، ڊائوڊورس ۽ اسٽاربو وغيره پڇمي جي ثابتيءَ لاءِ وشواس جوڳي ڪنهن اتهاس جو حوالو نه ڏنو آهي، انهيءَ ڪري مان هن ڳالهه جي باريڪيءَ ۾ نه وڃي ٻين انهن بادشاهن جو بيان ظاهر ٿو ڪريان، جنهن جو ذڪر نه فقط اسان جن پراڻن، بلڪ وشواس جوڳن پڇمي اتهاس ۾ به اچي ٿو.

[b]سائرس:
[/b] بادشاهه سائرس Cyrus، ڪئمبيسس Cambyses جي پٽ به عيسوي سنه کان اٽڪل پنڌرهن سورهن سو سال اڳ سنڌ جي رستي هندستان تي ڪاهه ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي. پر سنڌ جي سورويرن هن اڀماني بادشاهه جا به ڏند کٽا ڪري ڇڏيا. چون ٿا ته هن پڇمي بادشاهه مڪران جون حدون لنگهي لس ٻيلي رستي سنڌ تي ڪاهه ڪئي. سنڌ جي سينا سان زور آزمائي ڪري جنهن وقت هو شڪست کائي ڳوٺ ڏانهن ڀڄڻ لڳو تنهن وقت راڻي سيميرامس وانگر هن جي به سڄي سينا حب نديءَ جي پرئين ڀر واري رڃ پٽ ۾ پاڻي ۽ کاڌي جي اڻاٺ سبب ڦٿڪي ڦٿڪي مري وئي. باقي سندس سينا ۾ ست سپاهي وڃي بچيا، جي موٽي وطن تائين پهتا.(3) جنهن وقت سڪندر انهيءَ ساڳئي رستي کان وطن ڏانهن ٿي موٽيو تنهن وقت هن به انهن هنڌن تان لنگهندي اهي ڳالهيون ٻڌيون هيون. هن وديشي بادشاهه سنڌ تي عيسوي سنه کان اٽڪل چوڏهن سو سال اڳ ڪاهه ڪئي ٿي سمجهجي.

[b]داريس:
[/b] عيسوي سنه 521 کان 485 سال اڳ ايران ۾ داريس Dorius نالي زبردست بادشاه پيدا ٿيو. جين ڌرم جي ساهتيه مان معلوم ٿو ٿئي ته ان وقت سنڌ ۾ چڪرورتي مهاراجا اديان جو راج هو. مان هن سنڌي راجا جو خلاصو بيان اڳتي هلي ڪندس. باقي هتي ايترو ظاهر ڪرڻ واجب ٿو سمجهان ته مان جيني ساهتيه جي گرنٿن سان مٿين ذڪر ڪيل ڳالهه نسبت شامل راءِ نه آهيان. مهاراج اديان، ايران جي بادشاهه داريس کان گهڻا سال اڳ سنڌ تي راڄ ڪيو، ۽ ممڪن آهي ته ان وقت مهاراجا اديان جو ڀائٽيو ڪيشي ڪمار سنڌ تي راڄ ڪندو هجي. ڇاڪاڻ ته حساب موجب مهاراجا اديان عيسوي سنه کان 598 کان 600 ورهيه اڳ ڄائو ۽ ارڙهن ورهين جي ڄمار ۾ گاديءَ تي ويٺو.
داريس نسبت پڇمي اتهاسڪارن جو چوڻ آهي ته هو هستاسپس Hystoaspes جو پٽ هو، ۽ هن ايشيا کنڊ جي ڳپل حصي کي پنهنجي جهنڊي هيٺ آندو. هن کي هندن جي پراڻن ۾ ڌرت وسو يا داريه وهشه جي نالي سان به لکيو ويو آهي. عيسوي سنه کان 516 ورهيه اڳ هن پنهنجيءَ فوج کي انهيءَ ڳالهه جي جاچ لاءِ موڪليو ته ڏسي ته سنڌونديءَ جي ڇوڙ کان ايران تائين پهچڻ جو ڪو بحري رستو آهي يا نه؟ هن اسڪائليڪس Skylax نالي ڪمانڊر کي اهو ڪم سونپيو. هيءُ ڪمانڊر گنڌار (قنڌار) جي پرانت کان اچي سنڌو نديءَ ۾ داخل ٿيو، ۽ نيٺ تيرهن مهينن کان پوءِ پنهنجي منزل کي پهتو. اسڪائليڪس جي هن خوفناڪ مسافريءَ جو احوال ڪنهن وقت قلمبند ڪيو ويو هو، پر هاڻي اهو درلڀ ٿي پيو آهي. پر هن دلير سيناپتيءَ جي جفاڪشيءَ مان اهو فائدو اوس ٿيو جو بادشاه داريس کي پراچين سنڌ پرانت تي قبضي ڪرڻ ۽ پنهنجي بحري سينا کي هاڻوڪي عربي سمنڊ تائين پهچائڻ ۾ سهائتا ملي.
بادشاهه داريس سنڌ ۾ هندواسين سان جنگ ڪندي ڏٺو ته هنن جهڙو تير انداز شايد سڄي دنيا ۾ نه هجي. انهيءَ ڪري هو پنهنجي سينا ۾ ڪيترا سنڌ ۽ هندواسي تير اندازي ڀرتي ڪري کين پاڻ وٺي ويو، جن پوءِ ونسينٽ اسمٿ جي چوڻ موجب کيرکيس جي حڪومت ۾ مارد ويس ۽ پلئيٽا نالي راڄ ايران جي حڪومت ۾ آڻي ڏيکاريا!
بادشاهه داريس سنڌ ۽ اتر اولهه وارن پرڳڻن کي ڳنڍي پنهنجو جدا راڄ کڙو ڪيو. پڇمي اتهاسڪارن، پراچين سنڌ جي ان وقت جو ذڪر ڪندي لکيو آهي ته اهو ديس بلڪل شاهوڪار هو. مون پهرئين ڀاڱي ۾ ڏيکاريو آهي ته بلڪل پراچين سمي ۾ سنڌ اندر سون ۽ چانديءَ جون کاڻيون هيون. گريڪ اتهاسڪارن جن سڪندر جي ڪاهه جو احوال لکيو آهي، انهن جو چوڻ آهي ته سنڌونديءَ مان ڪيترو سون هٿ ڪيو ويندو هو. پراچين سنڌ بنسبت اها به هڪ حقيقت آهي ته بادشاهه داريس کي هر سال 185 مڻ سون ڏن طور ڏنو ويندو هو، جنهن جو ملهه ڏهه لک پائونڊ يعني سوا ڪروڙ رپين کان به وڌيڪ هو.(4) بادشاهه داريس کي ايترو ڏن سڄي ايشا کنڊ جي گڏيل راڄن مان به ڪين ملندو هو. جيتوڻيڪ پڪيءَ ريت نٿو چئي سگهجي ته بادشاهه داريس هندستان جو ڪيترو ڀاڱو پنهنجي حڪومت ۾ ملايو، پر ونسينٽ اسمٿ پنهنجي آڪسفورڊ يونيورسٽيءَ واري هندستان جي اتهاس ۾ ڄاڻايو آهي ته هن جي راڄ ۾ سمنڊ کان وٺي سڄي سنڌ ۽پنجاب پرانت جو سنڌونديءَ جي اوڀر وارو ڀاڱو شامل هو. پر اٽڪل ٻه صديون پوءِ جڏهن سڪندر هندستان تي ڪاهيو تنهن وقت سنڌ هڪ سوننتر راڄ هو ۽ سنڌوندي ايران ۽ هندستان جي حڪومت جي حد هئي. سڪندر جي زماني جا اتهاسڪار لکن ٿا ته ان وقت سنڌ ۾ ديسي هندو راجائون راڄ ڪندا هئا.(5) هن مان ظاهر ٿو ٿئي ته اتر اولهه پنجاب ۽ سنڌ گهڻو وقت ايران جي هٿ هيٺ نه رهي.
هتي اها ڳالهه ياد رکڻ گهرجي ته پراچين سمي ۾ درياهن جو هن وقت جهڙو وهڪرو نه هو، ۽پنجاب توڙي سنڌ ۾ هن وقت جنهن هنڌ رڃ پيئي واڪا ڪري، اتي انوقت چڱي آبادي هئي.(6) هن مان اها ڳالهه صاف ثابت ٿيندي ته بادشاه ديريس کي عيسوي سنه کان اٽڪل سوا پنج سو ورهيه اڳ برابر سنڌ مان مٿي ذڪر ڪيل انداز ۾ سون ملندو هوندو.
بادشاهه ديريس جا هاڻوڪي سنڌ جي اتر ۾ ڪي شلا ليک (پٿرن تي اڪريل مضمون) مليا آهن. انهن کي ڏسڻ سان معلوم ٿيندو ته جنهن يون اکرن جو پراڻن ۾ تمام گهڻو ذڪر آهي، اهو انهن شلا ليکن ۾ به ڪتب آندو ويو آهي.

[b]سڪندر:
[/b] پڇمي اتهاسڪارن جي لکڻ موجب عيسوي سنه کان 327 ورهيه اڳ بهار جي موسم ۾، جنهن وقت سج ڪافي انداز ۾ برف کي ڳاري ۽ اوچن پهاڙن جا رستا صاف ڪري چڪو هو، تنهن وقت سڪندر اعظم پاڻ سان اٽڪل سٺ هزارن جي سينا وٺي هندوڪش پهاڙن مان لنگهي هندستان جي وسيع سرحد ڪوهه دامن ۾ اچي پهتو. (7) هونءَ ته سڪندر تخت تي وهڻ کان پوءِ ستت ئي هندستان تي حملي ڪرڻ جا پور پئي پچايا، پر بئڪٽيريا ديس تي سوڀ پائڻ کان پوءِ ئي هو هندستان ڏانهن قدم وڌائي سگهيو. هتي اها ڳالهه ياد رکڻ گهرجي ته سڪندر جنهن سال ۾ هندستان تي حملو ڪيو، ان نسبت پوربي ۽ پڇمي اتهاسڪارن جا وڏا متڀيد آهن. ابوالريحان البيروني نالي هندوستان جي پهرئين مسلمان اتهاسڪار جو چوڻ آهي ته ”راجا يڌشٽر ۽ هلندڙ سال يعني سڪندر جي 1340 سال جي وچ ۾ 3479 سال گذري چڪا تڏهن سڪندر، هندستان تي حملو ڪيو.“ هن ليکڪ جي حساب موجب سڪندر عيسوي سنه کان 310 ورهيه اڳ هندستان تي ڪاهه ڪئي. خير، مان هن سوال ۾ گهڻو نٿو وڃڻ گهران، باقي ايترو لکڻ واجب ٿيندو ته البرونيءَ جنهن سمي ۾ سڪندر کي هندستان ۾ عيسوي سنه کان اٽڪل ٽي سو سال اڳ آيل سمجهندا هئا، پر هندستان جا هاڻوڪا اتهاسڪار ان کي 327 سال اڳ آيل لکي رهيا آهن.
سڪندر اعظم هندوڪش پهاڙن مان لنگهي ڪوهه دامن جي رستي هندستان تي حملي ڪرڻ جا اڳيئي پور پچائي چڪو هو. جنهن جي ثابتي اها آهي جو بئڪٽيريا تي ڪاهه ڪرڻ کان ٻه سال اڳ هن ڪوهه دامن جي بغل ۾ پنهنجي نالي جو هڪ عاليشان شهر اڏايو، جنهن جو نالو اليگزينڊرا مشهور ٿيو. هيءُ شهر اهڙي هنڌ تي آهي، جتان سولائيءَ سان هندستان ڏانهن وک وڌائي سگهجي.(8)
مون کي هن هنڌ سڪندر جي انهيءَ لڙائيءَ جو بيان ڪرڻو نه آهي، جنهن ۾ هن پنجاب جي اتر واري راڄ جي ڌڻي راجا پوئرش (پورس) سان هن مقابلو ڪيو. بيشڪ سڪندر جي سمي ۾ اسان جي سنڌ پرانت جون حدون اتر ۾ اٽڪ کان ۽ اوڀر ۾ راجپوتانا ۽ پنجاب جي هاڻوڪي مانٽگو مري ضلع تائين پکڙيل هيون، پر اها ڳالهه ظاهر آهي ته پڇمي اتهاسڪارن جنهن راجا پورس ۽ سڪندر جي لڙائيءَ جو وستار سان ورڻن ڪيو آهي، اهو راجا پورس اسان جي سنڌ جو راجا نه هو. انهيءَ ڪري مان هن بيان ۾ سڪندر جي انهن ڪاهن جو بيان ڏيندس، جيڪي هن پراچين سنڌ جي راجائن تي ڪيون.
راجا پوئرش سان زور آزمائي ڪري، آخر منهنجي راءِ موجب ان سان عهد نامو ڪري عيسوي سنه کان 326 سال اڳ آڪٽوبر واري مهيني ۾ سڪندر سنڌ جي سرحد ۾ پير کوڙيا. يعني پنجاب جي اتر اولهه ۾ سڪندر کي ڇهه مهينا لڳي ويا. آڪٽوبر جي هڪ ڏينهن سڪندر صبح سان اٿي سوني برتڻ ۾، سامهون بيٺل ندي ۽ پنهنجي اشٽ ديوتائن کي ارگهه ڏيئي، انهن جي پوڄا ڪري پنهنجي سينا کي اڳتي وڌڻ جو حڪم ڏنو. حڪم ملندي سڪندر جي سينا درياهي ٻيڙن ۾ چڙهي ڏکڻ طرف رواني ٿي. پڇمي اتهاسڪارن جو چوڻ آهي ته سڪندر جي سينڪ گهوڙن کي ٻيڙين ۾ ڏسي درياهه جي ڪپ تي بيٺل ماڻهو حيران ٿي ويا، جو هنن هن کان اڳ گهوڙن کي ٻيڙين تي چڙهندو نه ڏٺو هو. پڇمي اتهاسڪارن جون هيءُ فقط لٻاڙون آهن، نه ته سڪندر کان سوين سال اڳ اسان جي سنڌ جا سرويچ ماڻهو گهوڙن تي چڙهي واٽ تي وڏيون نديون لتاڙي عراق ۽ مصر تائين ويا. ڇا، عراق، ميسوپوٽيميا وغيره ملڪن سان واپار ڪندي سنڌ ۽ هند جا واپاري اوڏهين پيرين پيادو ٿي ويا، يا پنهنجن ڀريل گهوڙن سميت درياهه تري ٿي پار ويا؟ خير. مان هتي پهريائين پڇمي اتهاسڪارن جو مت ظاهر ٿو ڪريان. پڇاڙيءَ ۾ هلي ڏيکاريندس ته انهن عالمن جو رايو واهيات ۽ خود پنهنجن ٻين پڇمي پنڊتن جي ورڌ آهي، انهيءَ ڪري انهن جي راءِ کي گهڻو وزن نه ڏنو وڃي.
ٽن ڏينهن جي مسافريءَ کان پوءِ سڪندر جي سينا ڀيرا Bhira نالي شهر وٽ اچي پهتي، جتي سڪندر پنهنجي ڪريٽراس ۽ هيپسشن نالي سينا نائڪن کي درياهه جي ٻنهي ڪپن تي تنبو هڻڻ لاءِ چيو. هتي سڪندر جي درياهي فوج ٻه ڏينهن ترسي، جيستائين خشڪيءَ رستي ڪمانڊر فليپاس اچي ساڻن گڏجي. ڪمانڊر جي پهچڻ کان پوءِ هن کي حڪم ڏنو ويو ته تون پنهنجي سينا سان اڳيان ٿي هل.
پنجن ڏينهن کان پوءِ سڪندر جي سينا جهلم ۽ چناب جي سنگم وٽ اچي پهتي. ٻنهي ندين جي پاڻي گڏجڻ سبب هن هنڌ پاڻيءَ ۾ اهڙا ته خوفناڪ ڪن پيدا ٿي ٿيا جو سڪندر جي سينا سان ڀريل ٻه وڏيون ٻيڙيون انهن ۾ غرق ٿي ويون. خود سڪندر وارو وڏو ٻيڙو به ڪن جي وچ ۾ اچي ويو ۽ وڏي جتن سان ان کي بچايو ويو.
جهلم ۽ چناب ندين جو سنگم ڪهڙي هنڌ ٿي ٿيو، تنهنجو هن وقت ڪوبه نشان ڏسڻ ۾ نٿو اچي.گريڪ اتهاسڪارن ايرين ۽ ڪرٽيس، جن هن واقعي جو بيان لکيو آهي، انهن جو اهو خاص هنڌ، هن وقت معلوم نٿو ٿي سگهي. باقي ايترو اوس چئبو ته مٿين ندين جو ميلاپ يا سنگم گهڻو اُتر ۾ ٿي ٿيو.
ونسينٽ اسمٿ جو چوڻ آهي ته، ”پنجاب ۽ سنڌ ۾ ندين جيڪي وهڪرا بدلايا آهن، انهن جي خبر ڪيول محمد بن قاسم جي ڪاهه يعني سنه 712 کان پوءِ ٿي پوي. باقي انهيءَ ڪاهه کان هڪ هزار ورهيه اڳ سڪندر جي سمي ۾ اهي نديون ڪٿان ٿي وهيون، تنهنجو پتو پوڻ مشڪل آهي.“ جنهن صورت ۾ گذريل ٻارهن سو سالن ۾ به سنڌ ۽ پنجاب جي درياهن جا وهڪرا بدلبا رهيا آهن، تنهن صورت ۾ پڪ آهي ته سڪندر جي سمي ۾ ۽ ان کان اڳ به انهن ندين جا وهڪرا بدليا هوندا. چيو ٿو وڃي ته گذريل ٻارهن سو سالن ۾ سنڌ پرانت جي زمين اٽڪل پنجاهه ميل ويڪري ٿي آهي. انهيءَ ڪري سڀاويڪ درياهه جي وهڪري ۽ تيک ۾ به ڦير گهير ٿي هوندي. ڊاڪٽر اسمٿ جو چوڻ آهي ته هلڪڙو يا وهندا نالي درياهه، جنهن وقت بيڪانير، بهاولپور ۽ سنڌ جي سچن پٽن کي سائو ۽ سبز ٿي ڪيو، تنهن جو هن وقت نالو نشان به ڪونه آهي. منهنجي انومان موجب هڪرا ندي ويدن ۽ پراڻن ۾ بيان ٿيل سرسوتي ندي هئي، جنهن جو ڇوڙ راجپوتانا واري جهوني ۽ هاڻي غائب ٿيل سمنڊ ۾ وڃي ٿي ٿيو.
انهن سڀني ڳالهين هوندي به عجب آهي جو ڪيترن هاڻوڪن اتهاسڪارن پنجاب ۽ سنڌ جي ندين جي هاڻوڪن ڪپن تي سڪندر جي سمي جي شهرن جي ڳولي ڪڍڻ جي ڪوشش ڪئي آهي، جا منهنجي ويچار موجب واهيات آهي. ڇاڪاڻ ته ڌرتيءَ جي ڌٻڻ، ٻوڏن ۽ برساتين سبب سڪندر جي سمي جا شهر هن وقت خاڪ ۾ خاڪ ٿي چڪا هوندا.
سڪندر مٿي ذڪر ڪيل ٻن ندين جي سنگم وٽ انهيءَ ڪري پنهنجي منزل رکي، جو سندس مرضي هئي ته اتان به هو پراچين سنڌ جي اتر واري شبي (سبي) پرانت جي سينائن سان مقابلو ڪري.(9) ڇاڪاڻ ته سڪندر کي انهيءَ وقت اها کڙڪ پئجي ويئي ته شبيءَ جا شئيبيه کيتري، ملتان جي مست مالو جاتيءَ جي سنڌي کيترين سان ملي سندس زبردست مقابلو ڪرڻ وارا آهن. گريڪ اتهاسڪارن جو چوڻ آهي ته شبي جاتيءَ جي سنڌي کيترين جلد سڪندر جي آڻ مڃي، ۽ انهيءَ ڪري سڪندر کين سيکت ڏيڻ بدران آزاد ڇڏي ڏنو. انهيءَ کان پوءِ سڪندر جي سينا سنڌ جي اگر سيني کيترين جنهن کي گريڪ اتهاسڪارن Agalssoi ڪري لکيو آهي، انهن سان مقابلو ڪيو. انهن پڇمي اتهاسڪارن جو اهو به چوڻ آهي ته اگر سيني کيترين جي سينا تمام وڏي هئي، جنهن ۾ چاليهه هزار پيدل ۽ ٽي هزار گهوڙي سوار هئا. سڪندر جي سينا انهن مان هزارن کي قتل ڪيو ۽ هزارن کي داس يعني غلام بڻايو. سڪندر انهن سنڌي کيترين جي ماڳهين ملڪ ۾ گهڙي ويو ٿو چئجي، ۽ چون ٿا ته ٽيهن ميلن تائين هو اهو ملڪ ويران ڪندو پٺتي موٽيو!!! گريڪ اتهاسڪارن هڪ هنڌ اها ڳالهه سا قبول ڪئي آهي ته سڪندر جي سينا، شبي (سبيءَ) جي راڄڌاني هٿ ڪرڻ کان پوءِ ٻئي مکيه شهر تي جيڪو حملو ڪيو، تنهن ۾ سنڌي سورويرن جي تلوار هزارن گريڪ سپاهين کي ننڊ ۾ ننڊ ڏيئي ڇڏي. انهيءَ شهر جا مرد پنهنجن استرين ۽ گهرن کي باهه ڏيئي جنگ جا نعرا هڻندا گريڪ سينا تي ٽٽي پيا. انهن شهر واسين جو انداز ويهه هزار چيو ٿو وڃي، جن مان فقط ٽي هزار باقي وڃي بچيا.(10) ڊائڊوريس جو چوڻ آهي ته سڪندر پاڻ هن شهر کي جلايو، پرڪرٽيس جو چوڻ آهي ته اتي جي ماڻهن پاڻهي پنهنجن زالن ۽ شهر کي جلايو. مون کي پوئين ڳالهه سچي نظر ٿي اچي، ڇاڪاڻ ته جنگ ۾ ٻي ڪنهن واهه نه ڏسڻ تي پراچين سمي جا کيتري پنهنجن استرين ۽ گهرن کي باهه جي حوالي ڪري ڇڏيندا هئا، ته جيئن اهي شترن جي هٿ نه چڙهن.
هتي سڪندر کي اها خبر ملي ته پراچين اتر سنڌ جا سرويچ مالو، يا مولي جاتيءَ جاکيتري پنهنجن پاڙيسري کيدرڪ Oxodarkai جاتيءَ جي سورمن سان ملي سندس سامهون ٿيڻ ٿا گهرن.انهيءَ تي سڪندر هڪدم انهن سنڌي قبيلن ۽ انهن جي مرڪزن تي اوچتو وارو ڪيو. سڪندر پنهنجي سينا کي راوي ۽ چناب ندين جي سنگم وٽ ترسڻ جو حڪم ڪري، خود چونڊ سينا ساڻ ڪري ملتان جي مالو ۽ کيدرڪ کيترين تي ڪاهي ويو.
هتي اها ڳالهه ياد رکڻ گهرجي ته مالو ۽ کيدرڪ جاتيءَ جا کيتري ڳپل وقت کان هڪ ٻئي سان وڙهيل هئا. انهن جون گهڻو ڪري هڪ ٻئي ۾ جنگيون ٿينديون رهنديون هيون. پر هاڻي پنهنجي ماتر ڀوميءَ جي سر تي ڌارئي دشمن کي سوار ٿيندو ڏسي اهي ٻئي سنڌي فرقا پاڻ ۾ ملي ويا. ڊائڊوريس جو چوڻ آهي ته انهيءَ ميلاپ کي پڪي ڪرڻ لاءِ مالو يا مالي سورمن ڏهه هزار زالون کيدرڪن کي پرڻائي ڏنيون، ۽ بدلي ۾ کائون ڏهه هزار زالون وٺي پاڻ پرڻيا.(11) پر ڏک آهي جو انهن وکن ڀريندي به انهن ٻن وير جاتيءَ جي فرقن جي پاڻهي پوري ايڪتا نه ٿي سگهي. يعني سنڌي سينا جي اڳواڻيءَ جي سوال تان اهي ٻئي فرقا هڪ ٻئي سان گهڻو ملي نه سگهيا.
سنڌ جي اتهاس ۾ اهڙا انيڪ مثال ملندا جن مان اها ڳالهه ثابت ٿيندي ته گهرو ڦوٽ ئي ڌارين کي سنڌ تي پنهنجي جهنڊي جهولائڻ جو موقعو ڏنو. پر جنهن وقت هڪ ٿي ويا، تنهن وقت انهن وري پنهنجي ديس کي ڌارين جي هٿن کان آجو ڪيو.
جيستائين کيدرڪ سينا مالو سينا سان وڃي ملي، تيستائين سڪندر وجهه وٺي مالو سينا تي حملو ڪيو. البت انهيءَ حملي وقت جيڪا مالو سينا اتي موجود هئي سا سڪندر جي ٿوري آندل دينا کي ناس ڪري سگهي ها، پر سنڌي سينا جو سکان پوريءَ ريت نه جهليو ويو.گريڪ اتهاسڪارن جو چوڻ آهي ته مالو سندي سينا ۾ اسي بلڪ نوي هزار پيدل، ڏهه هزار گهوڙي سوار ۽ ست سو کان نو سو تائين رٿ گاڏيون موجود هيون.
هيڏانهن سڪندر جي چونڊ سينا ۾ ڪيترا ماڻهو هئا، تنهنجو پورو انگ نٿو ملي. ڊاڪٽر اسمٿ جو چوڻ آهي ته گريڪ سينا ۾ فقط ست هزار سپاهي هئا، جا ڳالهه مان قبول نٿو ڪريان. ڊاڪٽر اسمٿ اهو انگ گريڪ اتهاسڪارن جي ڏنل انگن تان کنيو آهي، نه ته ست هزار سڪندري سينا اٽڪل هڪ لک مالو سينا کان ڪيئن گوءِ کڻي سگهي ها؟ گريڪ اتهاسڪارن جنهن وقت مالو سينا جي ويرتا ۽ رعب جو بيان ڪيو آهي تنهن وقت انهن کي لکندي لکندي هڏڪي وٺي ويئي آهي. هو قبول ٿا ڪن ته مالو سنڌي سينا جهڙي زبردست سينا سڪندر کي ٻئي هنڌ ڏسڻ ۾ نه آئي. ڪيئن به، راجا پوئرش سان سڪندر جي ٿيل مقابلي جو احوال ڏيندي جيئن گريڪ اتهاسڪارن، هندواسين کي نرٻل ۽ گريڪن کي بهادر ثابت ڪرڻ لاءِ ڪافي ڪوڙ تي سنڌرو ٻڌو، تيئن پراچين سنڌ جي سورويرن نسبت به هن گپوڙ بازيءَ کان ڪم ورتو آهي. اها ڳالهه مان ان وقت ثابت ڪندس جنهن وقت سڪندر جي ڪاه نسبت مان هن بيان جي پڇاڙيءَ ۾ گريڪ اتهاسڪارن جي ڏنل هڪ ٻئي کان ڦريل بيان جو ذڪر ۽ ڇنڊڇاڻ ڪندس.
هيڏانهن ڊاڪٽر اسمٿ ٿو چوي ته سڪندر جي سينا انهيءَ ڪري سوڀ پاتي جو ان جو سکان لائق ۽ باانتظام هٿن ۾ هو. ساڻس گڏ هيءُ ودوان اها ڳالهه به قبول ٿو ڪري ته سڪندر جي گريڪ سينا جنهن وقت سنڌي مالو سينا جو منهن ڏٺو تنهن وقت هنن تي سنڌي سينا جي دهشت چڙهي ويئي ۽ هو سڪندر جي خلاف بغاوت ڪرڻ تي سنڌرو ٻڌي ويٺا، پر بادشاه جي همٿائيندڙ وياکمان انهن جي ٿڌي ٿيل خون کي گرم ڪري ڇڏيو.
هن قبوليت مان به اها ڳالهه سڌ ٿي ٿئي ته پراچين اتر سنڌ ۾ سڪندر سان سينو سهائيندڙ سنڌي سينا ايتري ڪانه هئي، جا گريڪ اتهاسڪارن ڏيکاري آهي. سڪندر، وير مالو سينا کي فقط دوکي سان ناس ڪري سگهيو. ڊاڪٽر اسمٿ لکي ٿو ته بي هٿيار مالو وير بي خبر ٿي جنهن وقت پنهنجن ٻنين ۾ ڪم ڪري رهيا هئا، تنهن وقت سڪندر اوچتو ئي اوچتو مٿن حملو ڪيو. اها ڳالهه هندن جي جنگي قانون جي بنهه خلاف آهي. ڪڏهن به هندو سينا، بنا چتاءُ ڏيڻ جي دشمن جي فوج تي حملو نه ڪيو. ڇتر پتي شيواجيءَ کان سواءِ باقي ڪنهن به هندو راجا جي وقت ۾ اسان کي اهڙو مثال نظر نه ايندو. خير، ويچارا بي وس ۽ بي هٿيار سنڌي انهيءَ سڪندري سينا جي تلوار اڳيان ڪٽجي ختم ٿي ويا، جنهن سڪندر نسبت گريڪ اتهاسڪارن اها لٻاڙ هنئين آهي ته هن شبي جاتيءَ جي سنڌي پرجا کي آزاد ڇڏي ڏيو. هان، باقي اهي سنڌي سينڪ وڃي بچيا، جيڪي پنهنجن قلعه بند شهرن ۾ موجود هئا.
گريڪ اتهاسڪارن جو لکڻ آهي ته مالو جاتيءَ جي سنڌين کي نابود ڪري سڪندر هڪ اوچائيءَ تي بيٺل ننڍي شهر تي حملو ڪيو، جتي هن، ڪوٽ جي ٻن هزار رکپالن کي قتل ڪيو. سڪندر پرڊيڪاس نالي پنهنجي هڪ سيناپتيءَ کي ٻئي شهر هٿ ڪرڻ لاءِ موڪليو، جتي انهن وڃي ڏٺو ته اتي جا ماڻهو شهر ڇڏي ويا آهن. انهن شهر واسين جهنگلن ۾ پناه وڃي ورتي پر انهيءَ هوندي به هو گريڪ سپاهين جي سنگينن کان بچي ڪين سگهيا. انهيءَ بعد مالو کيتري جي ان وقت راوي نديءَ جي پاسي ڏانهن پناهه وٺي رهيا هئا، انهن تي گريڪ فوج حملو ڪيو. ونسنٽ سمٿ چوي ٿو ته انهي زمين جي حصي ئي هن وقت پنجاب جو مانٽگومري ضلع آهي. جنهن شهر ۾ مالو کيتري اچي گڏ ٿيا هئا، گريڪ اتاهسڪارن جو چوڻ آهي ته انهيءَ شهر کي سڪندر بارود جون سرنگهون هڻي ۽ ڏاڪڻين جي وسيلي قلعي تي چڙهي هٿ ڪيو. انهن اتهاسڪارن جو چوڻ آهي ته انهي قلعي جي ڀت تي سڀ کان اڳ سڪندر ڏاڪڻ رکي سنڀاليو، پر انهيءَ هوندي به اهو شهر گريڪن جي هٿن ۾ اچي ويو. ليکڪن جو چوڻ آهي ته انهيءَ ننڍي شهر ۾ اٽڪل پنج هزار مالو ڪم اچي ويا. ڇاڪاڻ ته مالو کيتري موت يا فتح کان سواءِ جنگ جي ميدان مان واپس ڪين موٽندا هئا، انهيءَ ڪري سڪندر انهن کي پنهنجو باندي بڻائي ڪين سگهيو.
هاڻي چوطرف کان سڪندر جي فوج مالون کي ورائي ويئي. انهيءَ ڪري هنن وري راوي ندي پار ڪري پنجاه هزار ماڻهن سان پنهنجي ٻئي هڪ مضبوط قلعه بند شهر جي حفاظت ڪئي. ونسينٽ اسمٿ جو چوڻ آهي ته اهو مضبوط قلعو جهنگ ۽ مانٽگومري ضلع جي سرحد وٽ هو ۽ هاڻوڪي ملتان کان 80_ 90 ميل اتر اوڀر هو. هاڻوڪن ڪن اتهاسڪارن جو چوڻ آهي ته اهو ملتان جو قلعو هو، جنهن کي ان وقت مولسٿان پور سڏيو ٿي ويو.(12) اسٽاربو جو چوڻ آهي ته اهو شهر بلڪل ننڍو هو. راورٽي به انهيءَ ڳالهه جي خلاف رايو ٿو ڏئي ۽ چوي ٿو ته اهو شهر ملتان نه هو.(13) منهنجي راءِ موجب اهو شهر ملتان ئي هوندو، ڇاڪاڻ ته مالو کيتري آخرين ملتان کي پنهنجو مرڪز بڻائي سڪندر جي سامهون ٿيا. انهيءَ کان سواءِ جيڪي ڳالهيون ظاهر ڪيون ويون آهن، سي ملتان سان ئي گهڻو سنٻنڌ رکن ٿيون.
گريڪ اتهاسڪار ملتان جي لڙائيءَ جو نهايت فزيدار احوال لکيو آهي ۽ ڏيکاريو آهي ته سڪندر ڪهڙيءَ ريت پنهنجو سر تريءَ تي رکي ملتان جو قلعو هٿ ڪيو ۽ قسمت سان مالو ويرن جي هٿان موت جي شڪنجي کان بچي ويو. ايرين جو چوڻ آهي ته ٽالمي جو خود سڪندر سان گڏجي هندستان ۾ آيو تنهن ملتان جي لڙائيءَ جو جيڪو بيان ڪيو آهي، انهيءَ بيان جي آڌار تي ئي مان انهيءَ لڙائيءَ جي تصوير ٿو چٽيان. پر ونسينٽ اسمٿ جو چوڻ آهي ته ٽالمي، سڪندر سان گڏجي هندستان ۾ ڪونه آيو هو.(14) هاڻي جيڪڏهن ڊاڪٽر اسمٿ جي راءِ کي وزن ڏنو وڃي ته پوءِ جن گريڪ اتهاسڪارن، ٽالميءَ جي بيان جي آڌار تي سڪندر جي ڪاهه نسبت وٺي گپوڙا هڻڻ ۽ قياسي گهوڙا ڊوڙائڻ شروع ڪيا آهن، اهي سڀ ڪوڙا ثابت ٿا ٿين. ڪيئن به سڪندر جي ويرتا نسبت پڇم جي ليکڪن جيڪي ڊگهيون ڳالهيون لکيون آهن، انهن کي گهڻو وزن ڏيڻ نه گهرجي ڇاڪاڻ ته انهن جو بنياد فقط ڪن ٻڌل ڳالهين تي آهي.
گريڪ ليکڪن جو چوڻ آهي ته ملتان شهر تي قبضي ڪرڻ کان پوءِ سڪندر قلعي تي قبضي ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي. هوپاڻ سان ٽي ساٿي وٺي پنهنجن ساٿين کان ڏاڪڻ ڦري قلعي جي ڀت تي چڙهي ويو. سڪندر کي قلعي جي ڀت تي بيٺل ڏسي مالو سينا هن کي پنهنجي شڪار جو نشان بڻايو. سڪندر جو هڪ ساٿي انهيءَ وچ ۾ سرڳ ڏانهن روانو ٿيو. اتي سڪندر ٽپ ڏيئي قلعي جي ڀت کان هيٺ لهي پيو ۽ هڪ وڻ کي پٺ ڏئي مالون سان مقابلو ڪرڻ لڳو. هن پنهنجي تلوار سان ملتان جي گورنر کي ماري ڇڏيو.
پنهنجي اڳواڻ کي مئل ڏسي مالو سينا پاڳل ٿي پيئي. ايتري ۾ هڪ تير سڪندر جي زره کي چيري سندس ڇاتيءَ ۾ لنگهي ويو ۽ سڪندر زمين تي سڌو ٿي سمهي پيو. سندس باقي بچيل هڪ ساٿي مٿائونس سڪندر جي شاهي ڍال جهلي بيهي رهيو ته متان ٻيو ڪو تير يا هٿيار سندس ڪم خلاص ڪري ڇڏي.
هيڏانهن پنهنجي بادشاه کي فقط ٻن ٽن ساٿين سان قلعي ۾ ويل ڏسي گريڪ سپاهي بي آرام ٿيڻ لڳا. جنهن ڏاڪڻ تي چڙهي سڪندر قلعي اندر گهڙيو هو، اها ڏاڪڻ ٽڪر ٽڪر ٿي چڪي هئي. نيٺ ڪنهن نه ڪنهن حيلي سان ڪي جزوي سپاهي قلعي جي ڪچين ڀتين تي چڙهي ويا.(15) ڪي سپاهي قلعي جي ڦاٽڪ کان به لنگهي اندر داخل ٿيا، انهن جي وقتي مدد سڪندر جي حياتي بچائي ڇڏي، جو تير لڳڻ کان ڪجهه وقت بيهوش ٿي ويو هو.
هڪدم سڪندر جي بدن مان تير ڪڍيو ويو، پر سندس بدن مان خون ريلا ڪري وهڻ لڳو جنهن ڪري هن جي موت جو امڪان ٿي پيو. پر سڪندر جو سگهارو بدن بيحد خون ڇڏيندي به موت جو شڪار نه ٿي سگهيو. پڇمي ليکڪن جو چوڻ آهي ته پنهنجي بادشاه جي هيءَ درگتي ٿيل ڏسي گريڪ فوج متوالن جيان شهر واسين جي مٿان ڪڙڪي پيئي ۽ ٻار ٻڍو ۽ زال جيڪو سندن اڳيان ٿي آيو سو سندن تلوار جو شڪار ٿيندو ٿي ويو.
ڪجهه وقت آرام وٺڻ کان پوءِ سڪندر پنهنجي سينا سان ٻيڙين تي سوار ٿي راوي ۽ جهلم نديءَ جي سنگم يعني هاڻوڪي بهاولپور رياست جي حد ۾ پهتو جتي سندس بحري ۽ ٻئي قسم جو لشڪر بيٺو هو.
مالو کيترين جي هيءَ حالت ڏسي، پڇمي اتهاسڪارن جو چوڻ آهي ته کيدرڪ جاتيءَ جا سنڌي سوروير نراس ٿي ويا. هنن جي دلين تي سڪندر جي دهشت ويهي ويئي، انهيءَ ڪري هنن ڪيتريون قميتي سوکڙيون ڀيٽا ڏيئي سڪندر جي آڻ مڃي، ۽ سڪندر به انهن ڏانهن رحم جي نظر سان ڏٺو.
گريڪ اتهاس ڪارن هن ڳالهه جو ذڪر ڪندي ڏاڍي شد مد سان لکيو آهي ته پراچين اتر سنڌ ۾ رهندڙ کيدرڪ جاتي (جنهن کي هو Oxydrakai جي نالي سان سڏين ٿا) جا اٽڪل هڪ سو ايلچي سڪندر جي شيوا ۾ حاضر ٿيا. انهن جا جسم بلڪل قداور هئا جن تي ڪيترو سون پيل هو ۽ خود رٿن تي سوار هئا. انهن هڪ سو سنڌي ايلچين سڪندر جي اڳيان جيڪي سوکڙيون رکيون انهن ۾ 1030 چئن گهوڙن وارا رٿ هئا، هڪ هزار ڍالون هيون جي سڀ هندستان ۾ ٺهيل هيون. ڪيترو ڪپڙي جو سامان، ڪڇونءَ جي کل مان ٺهيل سهڻيون شيون ۽ شينهن توڙي چيتن جون کلون به هيون. انهن سوکڙين سان گڏ ٽي سو گهوڙيسوار به هئا.(16) اهو رايو ڪرٽيئس جو آهي. پر ايرين جو چوڻ آهي ته سڪندر کي فقط پنج سو رٿ سوکڙي طور ڏنا ويا. گريڪ اتهاس ڪارن هن هنڌ سڪندر جي اڳيان سوکڙي طور سنڌ واسين جي ڏنل ڪپڙي نسبت ڪي عجيب اکر ڪتب آندا آهن، جن مان معلوم ٿو ٿئي ته سڪندر کي کيدرڪ سنڌواسين جيڪي ڪپڙي مان شيون ڏنيون اهو ڪپڙو ڪپهه يا سڻي مان نه، بلڪ ڪنهن اتسي يا السي نالي پدارٿ مان ٺهيل هو.
پروفيسر جوڳيشچندر راءِ ”جنرل آف بنگال اورئينٽل ريسرچ“ نالي اخبار ۾ هڪ ليک لکيو آهي ته ”هندستان ۾ ارٿ شاستر جي سمي (چندر گپت جي زماني) کان ڪي صديون اڳ ۽ پوءِ اَتسي يا اَلسي نالي هڪ سلي مان ڪپڙو ٺاهيو ويندو هو، جنهن کان پوءِ ڪپهه ۽ سڻيءَ جو ڪپڙو ٺهڻ لڳو..... پراچين سمي ۾ سڻيءَ کي ڪشما ۽ سلهڻ سنگين ڪپڙي کي دڪول سڏيو ويندو هو.(17) ڪڇونءَ جي کل مان شين ٺاهڻ جو هنر هندستان ۾ بلڪل آڳاٽي سمي کان هلندو ٿو اچي. پيريپلس جو چوڻ آهي ته عيسوي پهرين صديءَ ۾ به انهيءَ کل مان ڪيتريون شيون ٺاهيون وينديون هيون.(18) خير، هن مختصر بيان مان پراچين سنڌ جي هنر ۽ ڪاريگريءَ جي ٿوري گهڻي سڌ پوي ٿي.
سڪندر پراچين سنڌ جي اتر وارو ڀاڱو فتح ڪري فلپس نالي هڪ گريڪ سيناپتيءَ کي ان جي مٿان گورنر مقرر ڪيو، ۽ پاڻ پنهنجي فوج سان انهيءَ طرف وڌڻ لڳو جتي چناب، راوي، جهلم ۽ بياس ندي، اسان جي سنڌونديءَ سان اچي ٿيون گڏ ٿين. پڇمي ليکڪن جو چوڻ آهي ته انهيءَ سمي ۾ سنڌ پرانت جي ٻي ندي جنهن کي مون سرسوتيءَ جي نالي سان لکيو آهي، پر پڇم جي ليکڪن ۽ مسلمان تواريخ نويسن حڪرا يا وهيئند جي نالي سان سڏيو آهي، سان ان وقت موجود هئي.
گهڻي ڇنڊ ڇاڻ ڪرڻ تي به نه مونکي ۽ نه ٻئي ڪنهن اتهاس ليکڪ کي اها سڌ ٿي پوي ته سڪندر جي سمي ۾ ڪهڙي هنڌ تي پنجاب جون سڀ نديون اسان جي سنڌونديءَ سان اچي گڏبيون هيون.هان، باقي جنهن وقت عربن سنڌ تي ڪاهه ڪئي تنهن وقت اهي نديون هاڻوڪي بهاولپور رياست جي دوش اي. آب يعني پاڻيءَ جي ميلاپ واري هنڌ تي اچي ٿي گڏيون.(19) مسٽر راورٽي جو چوڻ آهي ته اهي نديون ڀگلا يا باگلا نالي جڳهه تي گڏ ٿي ٿيون. مشهور گريڪ اتهاس ڪار ايرين به ندين جي مٿئين سنگم جو پنهنجي ڪتاب ۾ ذڪر ڪيو آهي.(20) مٿي جنهن فلپس گورنر جو ذڪر ڪيو ويو آهي ان جي علائقي جي ڏکڻ جي حد انهيءَ هنڌ هئي جتي پنجاب جون نديون اچي ٿيون سنڌونديءَ سان گڏجن. هن کي راڄ جي ڪاروبار هلائڻ لاءِ ڪيترو لشڪر به ڏنو ويو هو. انهيءَ ساڳئي وقت تي سڪندر پنهنجي سهري آڪسرٽس کي قابل جي پرڳڻي جو گورنر مقرر ڪري موڪليو.
سڪندر پنجاب ۽ سنڌونديءَ جي سنگم وٽ هڪ شهر اڏايو.اتي جهازن ۽ ٻيڙين جي بيهڻ لاءِ ڊاڪ يارڊ به ٺهرايا. سڪندر کي وشواس هو ته اهو شهر واپار ۾ جلد وڌندو ۽ ويجهندو. انهيءَ کان پوءِ ايرين جو لکڻ آهي ته سنڌ جي اتر ۾ رهندڙ امبشٽ Abastonoi، کيتري Oxothroi ۽ اکيواڪ Ossadioi جاتيءَ جي سنڌ واسين سڪندر جي آڻ مڃي ۽ هن کي ڪيترا ٻيڙا ۽ ٻيڙيون ٻيٽ ڏنيون.
هن وقت تائين سينا پتي ڪريٽيراس، جو پنجاب جي ندين جو ڪنهن وقت اڀرندو ڪنهن وقت الهندو ڪنارو ڏيندو پئي آيو، ان کي سڪندر سنڌونديءَ جي اڀرندي واري طرف روانو ڪيو، جنهن حصي ۾ گريڪ اتهاس ڪارن جي چوڻ موجب اهڙا سرويچ ماڻهو نه رهندا هئا، جهڙا سنڌو نديءَ جي الهندي ڪپ تي رهندا هئا.
سڪندر فيصلو ڪيو ته مان سنڌ جي اڀماني ۽ زبردست راجا موکيراج، (جنهن کي ايرين ۽ ٻين گريڪ اتهاس ڪارن Mousikanos جي نالي سان لکيو آهي،) تي اوچتي ڪاهه ڪري ان جو ڪنڌ هيٺ ڪريان، ڇاڪاڻ ته سنڌ جي هن چڪرورتي راجا سڪندر تي ڪا به فلڪ نه آندي. هن سمجهيو ته هڪ خسيس بادشاه چڙهائي ڪري آيو آهي جنهن کي مان ميدان جنگ ۾ ماري مات ڪندس. سڪندر هن وقت تائين ڪن سنڌي قومن کي ماري مڃايو ۽ ڪن هراس وچان سندس غلامي قبول ڪئي، تنهن سنڌ جي راجا کي مغرور ڏسي بنا چتاءَ جي مٿس حملو ڪري هٿ ڪرڻ جو نرنئه ڪيو. پڇمي اتهاسڪارن جو چوڻ آهي ته سنڌ جي هن چڪرورتي راجا جي راڄڌاني سنڌ جي پراچين الور شهر ۾ هئي. انهن اتهاسڪارن جو ائين به چوڻ آهي ته هتي جي سنڌ واسين کي ڏسي گريڪ سپاهي حيران ٿي ويا. اهي سنڌ واسي سوا سو بلڪ ان کان به وڌيڪ ورهين تائين جيئرا رهندا هئا. انهن جو قد قامت، سونهن ۽ تندرستي حيرت انگيز هئي. جيتوڻيڪ سنڌ ۾ ان وقت سون ۽ چانديءَ جون کاڻيون هيون، ته به هتي جا رهواسي اهي ڌاتو ڪم نه آڻيندا هئا. هندستان جي ٻين پرانتن وانگر سنڌ ۾ ان وقت غلامن جي رسم چالو نه هئي. گريڪ اتهاسڪارن اهو به ٽٻ پڙهيو آهي ته سڪندر جي سمي جا سنڌ واسي وگيان ڪين پڙهندا هئا، باقي حڪمت جي وديا ڏانهن سندن چڱو لاڙو هو. هنن ۾ ڪوبه ديواني قانون چالو نه هو. سرڪاري ڪورٽن ۾ ڪيول خون ۽ ٻين اهڙن خوفناڪ هنسڪ ڏوهن تي فيصلا ڏنا ويندا هئا.(21)
پر سنڌ جي هڪ اتهاسڪار اسٽاربو جو چوڻ آهي ته هروڀرو اهو سچ نه آهي ته هندستان جي سڀني پرانتن ۾ غلامن رکڻ جي رسم چالو نه هئي. پر ميگسٿنيز صاف لکي ٿو ته دنيا ۾ هندستان ئي اهڙو ديس هو جتي سڀ ماڻهو آزاد هئا، ۽ ڪنهن به پرانت ۾ غلام موجود نه هو.(22)
الور جو مهاراجا، سڪندر کي اوچتو پنهنجي مٿان ڪڙڪيل ڏسي گهٻرائجي ويو. هي ٻيو دفعو هو جڏهن سڪندر سنڌ واسي سورويرن تي، کيترين جي رسم خلاف اوچتو ئي اوچتو بي خبريءَ ۾ حملو ڪري ثابت ڪيو ته پڇم جي وڏن وڏن بهادرن ۾ به جنگ جي مرجادا موجود نه آهي. مهاراجا موکيراجه پنهنجي فوج سان اڳتي وڌي، تنهن کان اڳ سڪندر جي سينا سندس سرحد ۾ لنگهي آئي. گريڪ اتهاسڪارن جو لکڻ آهي ته لاچار الور جو مهاراجا پاڻ سان ڪيتريون بي بها سوکـڙيون ۽ چونڊ هاٿي وٺي سڪندر جي اڳيان آيو. سدا جيان سڪندر هن سنڌ جي چڪرورتي راجا کي کڻي گلي سان لڳايو ۽ سندس ويرتا ۽ گڻن جي ساراهه ڪئي.سڪندر الور جي مهاراجا کي سنڌ جو چڪرورتي راجا پڻ تسليم ڪيو.
هيڏانهن پنهنجي راجا کي بزدل ماڻهن جيان هڪ ڌارئي بادشاه اڳيان سر جهڪائيندو ڏسي سنڌ جي براهمڻن ۽ کيترين ۾ جوش جي لهر پيدا ٿي. براهمڻ پنهنجن گهرن مان نڪري ڳوٺ ڳوٺ ۽ شهر شهر ۾ وڃي ڪمزور ماڻهن کي ڌارين جي خلاف جوش ڏيارڻ لڳا، جنهن تي الور جي مهاراجا هڪدم سڪندر جي خلاف مياڻ مان تلوار ڪڍي ديس جي سوتنترتا جو جهنڊو بلند ڪيو.
سڪندر کي جنهن ويل خبر پيئي ته سنڌ جي اڀماني راجا موکيراج سندس سامهون سينو سپر ڪيو آهي ۽ هن جي بغاوت لاءِ خاص ڪري سنڌ جا براهمڻ جوابدار آهن، تنهن ويل هن پنهنجي گريڪ سينا کي سنڌ جي براهمڻ کي چونڊي قتل ڪرڻ جو حڪم ڏنو. پلو ٽارڪ جو لکڻ آهي ته هڃاري سڪندر ڪيترن ودوان فيلسوف براهمڻن کي جيل ۾ وڌو ۽ آخر انهن کي ديش ڀڳتيءَ جي ڏوهه ۾ ڦاسيءَ جون سزائون ڏنيون. (1) ڀاڳوان آهن اهي براهمڻ جن پنهنجي ديش مٿان مشڪندي مشڪندي ساهه صدقي ڪيو. مگر جيڪي پڇمي اتهاسڪار سڪندر جي سخاوت جون سرڪيون ڀريندي نٿا ٿڪجن، انهن کي لاچار ٿي سڪندر جي هن ڪڌي ڪرتوت تي لعنت ۽ ڦٽڪار جو قلم واهڻو پوندو. سنڌ جي اتهاس ۾ هيءُ پهريون موقعو هو جڏهن سنڌ تي ڌارين حملو ڪيو، ۽ ڌارين جي غلاميءَ کي برداشت ڪرڻ بدران ٻين سڀني جاتين کان اڳ سنڌ جي براهمڻن پنهنجي جان جي قرباني ڏيئي، ڀارت ورش جي اتهاس ۾ پنهنجو نالو امر ڪيو. سنڌ جي براهمڻن کي سچ پچ پنهنجن انهن وڏن لاءِ ايترو فخر نه هئڻ گهرجي جن سنڌو نديءَ جي ڪناري تي ويهي گيان ۽ وگيان جون ڌارائون وهايون، بلڪ کين انهن ابن تي اڀمان هئڻ گهرجي جن پنهنجي خون جي هڪ هڪ بوند ديش جي سوتنترتا مٿان ٻليدان ڪئي.
پلو ٽارڪ پنهنجي ڪتاب جي 64 اڌياءَ ۾ سنڌ جي براهمڻن نسبت هڪ ٻي عجيب ۽ خوشي ڏيندڙ ڳالهه جو ذڪر ڪيو آهي ته: ”سڪندر ڪن ودوان پنڊتن کي قيد ڪيو جن سنڌ جي اولهه واري هڪ پهاڙي راجا ”سواس“ (Sabbas) کي سڪندر جي خلاف کڙو ڪيو. سڪندر ٻڌو هو ته سنڌ جا اهي ودوان پنڊت سڄي دنيا ۾ لاثاني حاضر جواب آهن ۽ مشڪل ۾ مشڪل سوالن جا جواب اک ڇنڀ ۾ ٿا ڏين. انهيءَ تي سڪندر اتان رواني ٿيڻ کان اڳ انهن گرفتار ڪيل براهمن کي گهرائي چيو ته اوهان مان جيڪو ودوان پڇيل سوال جو اڻ پورو يا غير مڪمل جواب ڏيندو ان کي اڳ ۾ قتل ڪيو ويندو، اهڙيءَ ريت سلسليوار سٺي جواب ڏيندڙ کي سڀني کان پوءِ ڦاسي ڏني ويندي. سوالن جي جوابن ٻڌڻ ۽ انهن جي پريکيا وٺڻ لاءِ پئنچن جي هڪ ڪميٽي وهاري وئي ۽ ان کان پوءِ هيٺئين نموني سان سوال پڇيا ويا:
هڪ کان_ دنيا ۾ مئل ماڻهو گهڻا آهن ڪين جيئرا؟
جواب: جيئرا، انهيءَ ڪري ڇاڪاڻ ته مئل ماڻهو موجو ئي ڪين آهن.
ٻئي کان_ سڀني کان وڏا جيو جنت پاڻيءَ ۾ آهن ڪين سڪي زمين تي؟
جواب: زمين تي، ڇاڪاڻ ته پاڻي به زمين تي بيٺل آهي.
ٽئين کان_ سڀني کان عقلمند حيوان ڪير آهي؟
جواب: اهو حيوان جنهن کي انسان اڃان سڃاڻي يا ڳولي نه سگهيو آهي.
چوٿين کان_ توهان پنهنجي سواس راجا کي سڪندر جي خلاف بغاوت ڪرڻ لاءِ ڇو کڙو ڪيو؟
جواب: انهيءَ لاءِ ته جيئرو رهي ته عزت سان، نه ته عزت سان سر قربان ڪري هن دنيا مان هليو وڃي.
پنجين کان_ سڀ کان اڳ ڏينهن ٿيو ڪين رات؟
جواب: ڏينهن، پر اهو ڏينهن رات کان فقط هڪ ڏينهن اڳ پيدا ٿيو.
ههڙو جواب ٻڌي سڪندر جون وايون بتال ٿي ويون. هو وائڙن وانگر سنڌ جي قيدي براهمڻن ڏانهن نهارڻ لڳو. انهيءَ تي براهمڻن کيس چيو ته سڪندر! عجيب سوالن جا جواب به عجيب ٿيندا آهن.
ڇهين کان_ ماڻهو ڪيئن پاڻ کي سڀني جو سڄڻ ثابت ڪري ٿو سگهي؟
جواب: طاقتمندي هوندي به نهٺائيءَ ۽ نماڻائيءَ سان.
ستين کان_ ماڻهو ڪهڙيءَ ريت ديوتا ٿي سگهي ٿو؟
جواب: اهڙا ڪم ڪري جي انسانن لاءِ ناممڪن هجن.
اٺين کان_ حياتي وڌيڪ طاقت مند آهي ڪين موت؟
جواب: حياتي، ڇاڪاڻ ته ان ۾ هر طرح جي مصيبتن سهڻ جي طاقت موجود آهي.
نائين کان_ ماڻهوءَ کي ڪيستائين جيئرو رهڻ گهرجي؟
جواب: اوستائين جيستائين هو موت کي حياتيءَ کان وڌيڪ اتم نه سمجهي.
جواب: ٻڌندي سڪندر دنگ رهجي ويو. ڀلا هن وقت تائين سندس لاڳاپو رڳو اولهه جي ايران وغيره ملڪن سان پيو هو. کيس اها ڪل ئي ڪانه هئي ته ايشور هندستان ۽ سنڌ ۾ اهي ودوان پيدا ڪيا آهن جن پنهنجي ويد گيان سان سنسار کي حيرت ۾ وجهي ڇڏيو. نيٺ سڪندر لاچار ٿي سنڌ جي انهن ٿورن قيدي براهمڻن کي انعام ڏيئي ڇڏي ڏنو.
ساڳيو ليکڪ پلو ٽارڪ پنهنجي ڪتاب جي 65 اڌياءِ ۾ لکي ٿو ته سڪندر ”ونسڪريٽس“ نالي پنهنجي ماڻهوءَ کي موڪليو ته هندستان جي ڪن پنڊتن کي گريس هلڻ لاءِ تيار ڪري. انهيءَ گريڪ سيناپتيءَ ”ڪالا نوس ۽ ڊنڊمس“ (ڊنڊي سواميءَ، کي هٿ ٻڌي عرض ڪيو ته اوهين سڪندر سان گڏجي سندس ملڪ ڏانهن وڃو. انهن ساڌن پهريائين ته انڪار ڪيو پر پوءِ تکيشلا جي راجا آنڀيءَ جي چوڻ تي ڪالانوس سڪندر سان گڏجي هلڻ لاءِ تيار ٿيو. هن جو اصل نالو پلو ٽارڪ اسپنس لکيو آهي. انهيءَ ساڌوءَ سڪندر وٽ ايندي شرط هڪ وڏي کل گهرائي. هن کل جي هڪ ڪنڊ تي پير رکيو ته باقي ٻيا ٽي ڀاڱا مٿي کڙا ٿي بيٺا. ٻيءَ ڪنڊ تي پير رکيائين، ته باقي ٽي ڪنڊون مٿي کڙيون ٿي بيٺيون. نيٺ جڏهن اهو ساڌو کل جي وچ تي ٿي بيٺو تڏهن اها کل جيئن جو تيئن هڪ هنڌ بيٺي رهي. انهيءَ ڪرامت جي رستي اتر سنڌ جي انهيءَ ساڌوءَ، سڪندر کي اهو اپديش ڏئڻ ٿي گهريو ته هو پنهنجيءَ راڄڌانيءَ ۾ ويهي چڱيءَ ريت نياءُ سان راڄ ڪري، نڪي هيڏانهن هوڏانهن دنيا جي ڪنڊ ڪنڊ ڀٽڪندو وتي.
ڊيوڊ ورس لکي ٿو ته (ڪتاب 17 اڌياءُ 107) سڪندر ڪلانوس کي پاڻ سان وٺي ويو. جنهن وقت هو ايران جي سوشيانا پرانت جي سرحد تي پهتو تنهن وقت هن ساڌوءَ هڪ عجيب نموني سان پنهنجو موت آندو! هن جي عمر 73 سال هئي ۽ آخر تائين هو آنند سان رهيو هو. هاڻي هو پنهنجيءَ حياتيءَ کي بار سمجهڻ لڳو. هن سڪندر کي چيو ته هڪ وڏي چکيا تيار ڪئي وڃي جنهن ۾ هو ڀسم ٿيندو. سڪندر پهريائين ته انهيءَ ڳالهه کي قبول نه ڪيو، پر پوءِ نيٺ قبول ڪيائين. هڪ وڏي چکيا تيار ڪئي ويئي. انهيءَ غير معمولي ڳالهه کي ڏسڻ لاءِ هزارين ماڻهو اچي گڏ ٿيا. ڪالانوس نهايت گنڀيرتا سان اکيون بند ڪري پاڻ کي ٻرندڙ چکيا ۾ ڀسم ڪري ڇڏيو. سڪندر کي هن لاءِ ڏاڍو قرب هو. ڪن ودوانن جو چوڻ آهي ته سڪندر جنهن وقت هندستان ڏانهن ڪاهه ڪرڻ لاءِ روانو ٿي ٿيو تنهن وقت سندس گيان گرو ائر سٽاٽل (ارسطوءَ) کيس چيو هو ته هندستان کان ڪنهن ودوان کي گريس ۾ وٺي اچج، جو اچي هتي جي ماڻهن کي آتم گيان ڏئي.
براهمڻن جي پکڙيل باه ڏسي سڪندر، بهاولپور، ملتان، الور جي مٿان مقرر ڪيل گورنر پيٿان Peithan کي وڏي لشڪر مان انهن کي دٻائڻ لاءِ روانو ڪيو.(23) گريڪ اتهاسڪارن جو چوڻ آهي ته سڄيءَ سنڌ جي مٿان مقرر ڪيل گورنر پيٿان کي روانو ڪري خود سڪندر ڪن وڏن شهرن تي ڪاهي پيو، جن مان ڪي شهر ته بنهه نابود ڪيا ويا ۽ ڪن کي سڪندر جي فوج وڃي هٿ ڪيو.
هتي ياد رکڻ گهرجي ته گريڪ اتهاسڪار، جنهن وقت ڪن شهرن جي نابودگيءَ جو ذڪر ٿا ڪن، تنهن وقت انهيءَ جو اهو مطلب آهي ته انهن شهرن جي رهواسين جيئري سڪندر جي غلامي قبول نه ڪئي. هو يا ته ماتر ڀوميءَ لاءِ لڙندي لڙندي ميدان جنگ ۾ ڪم آيا، يا ته ماڳهين ٻيو ڪو چارو نه ڏسي وطن جا وڻ ڇڏي ويا، پر سڪندر جي جهنڊي هيٺ رهڻ هنن قبول نه ڪيو. نه ته ڪن شهرن تي قبضو ڪرڻ ۽ ڪن کي بنهه نابود ڪرڻ جي ٻي ڪا به معنيٰ نٿي نڪري.
گريڪ اتهاسڪارن جو چوڻ آهي ته گريڪ سينا پتي پيٿان الور جي مهاراجا موکيراج کي جنگ ۾ باندي بڻايو، جنهن کي ڪيترن براهمڻن سان گڏ سڪندر جي آگيا سان ڦاسيءَ تي لٽڪايو ويو.(24) انهيءَ کان پوءِ سڪندر سنڌ جي ٻي کيتري جاتي تي اوچتو حملو ڪيو. گريڪ اتهاسڪارن ان کي Oxykanos جي نالي سان سڏيو آهي. ڪريٽئس جو چوڻ آهي ته هن جاتيءَ جي راڄ ۾ رهندڙ ڪن ماڻهن کي موسيڪني Musicani (موچيڪرڻ) چوندا هئا. Oxykanos کي پورٽيڪيمنس Porticamns ۽ رعيت کي پريستي Praesti (پرسٿي) چوندا هئا. گريڪ اتهاسڪار جي چوڻ موجب آڪسيدر ڪائي جاتيءَ کي قتل ڪيو ويو گريڪ سپاهين سنڌ واسي سينا سان پنهنجن زهري تلوارن سان مقابلو ڪيو. پر ڪن اتهاسڪارن جو چوڻ آهي ته هن سنڌي جاتي کي باندي بڻايو ويو. هن جي ٻن مکيه شهرن کي بنهه نابود ڪيو ويو، انهيءَ ڪري باقي ٻيا شهر پاڻهي اچي پيش پيا.
هڪ ٻئي سنڌي جاتي، جنهن کي گريڪ اتهاسڪارن سئمباس Sambos (سواس) جي نالي سان ياد ڪيو آهي ۽ جنهن جي راڄڌانيءَ کي سنڌيمنا Sindhimana ڪري سڏيو آهي. ان جاتي سنبت انهن جو چوڻ آهي ته خوف وچان بنا مقابلي وٺي ڀڳي ۽ آخر آڻ مڃائين. ڪن اتهاسڪارن جو چوڻ آهي ته اهو سنڌيمنا شهر اڄ ڪلهه جو سيوهڻ آهي.پر انهيءَ لاءِ ڪافي ثابتيون ميسر ڪين ٿيون ٿي سگهن. هاڻ سيوهڻ ۽ سنڌيمنا اکر جو پهريون اکر بيشڪ هڪجهڙو آهي. پر فقط انهيءَ سبب ڪري سنڌيمنا ۽ سيوهڻ کي هڪ سمجهڻ درست نه ٿيندو. منهنجي نظر ۾ اهو سنڌيمنا شهر سنڌو نديءَ جي اوڀر طرف هاڻوڪي نواب شاهه ضلع ۾ ڪنهن هنڌ هوندو. هان، اهو به ممڪن آهي ته سيوهڻ جو شهر سڪندر جي سمي ۾ اڄ ڪلهه وانگر درياه اولهه بدران اوڀر ۾ هجي. خير سنڌيمنا جي راجا يا کيترين سڪندر اڳيان سر جهڪايو، سڪندر هن هنڌ وري پنهنجي سچي صورت ڏيکاري. يعني جيڪي براهمڻ کيس سامهون نظر ٿي آيا تن کي تلوار جي گهاٽ تي ٻليدان ڏيندو ٿي ويو. اتهاسڪارن جو رايو آهي ته فقط هاڻوڪي سنڌ جي حد ۾ سڪندر اٽڪل اسي هزار سنڌ واسين کي قتل ڪيو يا ڦاسيءَ تي چاڙهيو ۽ ايتري انداز کي ئي غلام بڻائي پاڻ سان وٺي ويو!!!
الور جي چڪرورتي مهاراجا موکيراج کان پوءِ ڏکڻ سنڌ جو ٻيو مکيه راجا هو جنهن کي گريڪن پٽاليني Patalene سڏيو آهي. ڇاڪاڻ ته سندس راڄڌاني پتال شهر هو. هو سڪندر جي تنبوءَ ۾ لنگهي آيو ۽ اچي هن جي آڻ مڃائين.هتي ياد رکڻ گهرجي ته پتال جي شهر جو جيڪو ذڪر اسان کي ملي ٿو تنهن مان ثابت آهي ته اهو شهر درياهه جي ڪپ ۽ سمنڊ جي ويجهو هو. ڪن اتهاسڪارن جو چوڻ آهي ته سڪندر جي سمي ۾ هاڻوڪو حيدرآباد جو شهر سمنڊ جي ويجهو ۽ درياه جي ڪپ تي هو، انهيءَ ڪري هن کي پتال شهر سڏيو ٿي ويو، جو گهڻو پوءِ نيرن ڪوٽ يا نارائڻ ڪوٽ جي نالي سان پر سڌ ٿيو.سڪندر هن راجا جي وينتي قبول ڪئي. هن کي حڪم ڏنو ويو ته تون سڪندر جي اسهڻ جي آجيان جون تياريون ڪر.
ٺيڪ انهيءَ وقت سڪندر جي سڀ کان وڌيڪ وشواس پاتر سينا پتي ڪريٽراس کي حڪم ٿيو ته آرچوسيا Arachosia يعني قنڌار ۽ ڊرونگيانا Drongiana يعني سبيءَ جي رستي مان لنگهي ڪرمينيا ڏانهن روانو ٿيءُ. ڪريٽراس کي طرح طرح جي سينا ڏني ويئي، بلڪ ڪي اهڙا به سپاهي ڏنا ويا جيڪي وڌيڪ وڙهڻ لائق نه هئا. هن فوج سان ڪي هاٿي به هئا.
سڪندر شخصي ريت بحري فوج کي پنهنجي هٿ ۾ رکيو. باقي سڄي سينا جو نائڪ هيفئسشن Hephaistion مقرر ڪيو ويو. هو سنڌو نديءَ جي اوڀر وارو ڪنارو ڏيئي هلڻ لڳو. ڪريتيراس، جنهن کي اپر سنڌ ۾ درياه جي اولهه پاسي ڏانهن بدلي ڪيو ويو هو، سو درياه پار ڪري وطن ڏانهن رخ رکڻ لڳو. سيناپتي پيٿان کي گهوڙيسوار فوج ڏني ويئي، جيئن ڪن مکيه قلع بند شهرن ۾ کڙي ٿيل بغاوت کي دٻائي امن امان قائم رکي ۽ آخر پتال (حيدرآباد) شهر ۾ اچي سڪندر سان گڏجي.
پتال شهر جنهن هنڌ تي اڏيل هو ان جي اهميت کي ڌيان ۾ رکي سڪندر پنهنجي مها سيناپتي هفئشن کي حڪم ڏنو ته انهيءَ شهر ۾ هڪ وڏو قلعو ٻڌايو وڃي ۽ شهر جي آسپاس کوه کوٽايا وڃن. هن جي اها به مرضي ٿي ته جنهن هنڌ سنڌو نديءَ مان ٻه ڦاٽ ٿا نڪرن اتي هڪ سهڻو بندر ٺهرايو وڃي. انهيءَ مراد سان ئي هو پنهنجي سر سنڌو نديءَ جي ٻنهي ڦاٽن جو سمنڊ تائين ڪنارو جاچيندو رهيو. هڪ ڦاٽ هاڻوڪي ٺٽي شهر جي ڏکڻ ۾ پنڌرهن ميلن جي مفاصلي تي ديول بندر وٽ سمنڊ ۾ وڃي ٿي ڇڙيو، ۽ ٻيو ڦاٽ وري هاڻوڪي امر ڪوٽ طرف ٿي ويو.
هتي مون کي ائين ٿو ڏسڻ ۾ اچي ته ٿرپارڪر ضلعي جي اڀرندي ناري کي سڪندر سنڌو نديءَ جو هڪ ڦاٽ سمجهيو آهي، جو پراچين سمي ۾ ڪنهن وقت کنڀات جي نار ۾ وڃي پيو. ۽ ٻيو ڦاٽ اهو ساڳيو آهي جيڪو ڪراچي ضلعي جي لاڙ ڊويزن مان ٿيندو مغل بين وٽ عربي سمنڊ ۾ وڃي ٿي مليو. مغل بين جو اهو شهر جتان بادشاه اڪبر جو سنڌي گورنر سمنڊ جو ديدار ڪندو هو. انهيءَ ڪري ئي هن شهر کي جو ڪنهن وقت سمنڊ جي ڪناري تي هو، تنهن کي مغل بين جو نالو ڏنو ويو. هيءُ شهر هاڻي سمنڊ کان گهڻو پري آهي، ڇاڪاڻ ته گذريل صدين ۾ سمنڊ پٺتي هٽي ويو آهي.
مان هن باري ۾ چوٿين ڀاڱي ۾ هلي وستار سان بيان ڪندس. باقي سنڌونديءَ جي اڀرندي وارو ڦاٽ اهو آهي جنهن لاءِ نه ڪيول گريڪ بلڪ ٻين اتهاسڪارن به اهي اشارا ڏنا آهن ته ڪنهن پراچين سمي ۾ سنڌو ندي کنڀات جي نار ۾ وڃي ڇڙندي هئي. جنهن درياه جي مکيه ڦاٽ کي پراچين اتهاسڪارن سنڌو ندي سمجهيو آهي، سو اڄ ڪلهه جو شايد اڀرندو نارو هجي، نڪي خود وڏو درياه، جو هاڻي گدوبندر کان وهي وڃي ٿو عربي سمنڊ ۾ پوي، ۽ جنهن تي ڪنهن وقت ديول جو بندر هو. ڪرٽيئس، سڪندر جي هن دلچسپ مسافريءَ جو چڱو احوال ڏنو آهي. سر ٿامس هربرٽ جو سترهين صديءَ ۾ سنڌ ۾ آيو، ان جو به چوڻ آهي ته سندس وقت ۾ ديول بندر ئي سمنڊ جو پهريون سنڌي بندر هو. اهو ديول بندر هن وقت ڏسڻ ۾ نٿو اچي. پر ودوانن جو چوڻ آهي ته اهو ديول بندر هاڻوڪي پير ڀٽي جي مقبري وٽ يا ان جي ٿورو ڏکڻ اوڀر طرف بگهاڙ واه جي نزديڪ هوندو.(25) پر هيگ جو چوڻ آهي ته ديول بندر ٺٽي کان ڏکڻ اولهه اٽڪل ويهه ميل پري جي هاڻوڪن ڪنڊهڙن وٽ هوندو.(26) منهنجي انومان موجب مسٽر هيگ درست آهي ۽ مسٽر راورٽيءَ جو انومان غلط آهي، جو اها به ڀل ٿو ڪري ته سر هربرٽ ڪو ولائت مان ايندي اول ديول Diul بندر تي لٿو. حقيقت ۾ هو سورت Swellay جي بندر تي لٿو هو.(27)
گريڪ اتهاسڪارن جو چوڻ آهي ته سڪندر پنهنجي سينا سان جڏهن ديول بندر وٽ آيو، تڏهن سندس سپاهي عربي سمنڊ جي دهشت ڏسي ڏڪي ويا. ڀلا هنن ويچارن سانتيڪو ڀونوچ سمنڊ ڏٺو هو، کين عربي سمنڊ جي ڪرڙي نظر جي سمڪ ئي ڪانه هئي. پر نيٺ ڪن تيز ٻيڙن ۽ غورابن ۾ چڙهي سڪندر کلئي عربي سمنڊ تي اچي پهتو. اتان موٽي سڪندر اچي ڏٺو ته پتال ۾ سندس چالو ڪيل ڪم گهڻي قدر راس ٿي چڪو آهي. انهيءَ بعد هن درياه وڏي جي اڀرندي ڦاٽ جي ڇوڙ ڏانهن رخ رکيو.
ڪن اتهاسڪارن جو انومان اهو آهي ته سنڌو نديءَ جو اڀرندو ڦاٽ هاڻوڪو اڀرندو نارو آهي جو هاڻي ناري ڊويزن ۾ وهي ٿو. اهو انومان انهيءَ ڪري ڪڍيو ويو آهي جو ڦليلي لاڙ ۾، نه ڪڇ طرف وڃي ٿي ڇڙي. پر ممڪن آهي ته پراڻي ڦليلي سڪندر جي سمي ۾ لاڙ بدران ناري ۽ عمر ڪوٽ طرف ڏانهن وهندي هجي ۽ سمنڊ جي صورت هن وقت کان گهڻو ڦريل هجي. اتهاسڪارن جو چوڻ آهي ته درياه جو اهو اڀرندو ڦاٽ جنهن هنڌ وڃي ٿي ڇڙيو، ان کان اڳ ساماره نالي هڪ شاهي ڍنڍ هئي، جا عمر ڪوٽ کان اولهه طرف هئي. ايرين جو به چوڻ آهي ته اها ساماره ڍنڍ سنڌونديءَ جي اڀرندي ڦاٽ جي ڇوڙ کان ٿورو اڳيان هئي.(28) انهيءَ ڍنڍ جي مٿان ٺهيل شهر منهنجي نظر ۾ هاڻوڪو ساماري جو شهر آهي. گريڪ اتهاسڪارن جو چوڻ آهي ته انهن ڏينهن ۾ سمنڊ هاڻوڪي جڳهه کان گهڻو اڳتي وڌيل هو ۽ هاڻي جنهن هنڌ ڪڇ جو رڻ آهي، اتي سڪندر جي سمي ۾ سمنڊ هو جنهن ۾ سنڌو نديءَ جو اڀرندو ڦاٽ وڃي ٿي پيو. خير سڪندر ساماري ڍنڍ جا سير ڪندو، اڀر ندي ڦاٽ جي ڇوڙ وٽان سمنڊ جو ديدار ڪندو، ٽي ڏينهن آرام ڪري وري پتال ڏانهن موٽيو. گريڪ اتهاسڪارن اهو به اشارو ڏنو آهي ته پتال بندر تي سڪندر بندر گوديون ٺهرايون. آخر پنهنجي فوج لاءِ چئن مهينن جو سمر گڏ ڪري، پنهنجي فوج کي ٻن حصن ۾ وراهي سنڌ مان ڪوچ ڪيائين. سڪندر جو بحري لشڪر سمنڊ جي رستي ايران جي نار ڏانهن روانو ٿيو، ۽ پاڻ هاڻوڪي ڪراچي ضلعي ۽ لس ٻيلي جو رستو ڏيئي، گڊروشيا ڏانهن روانو ٿيو. گريڪ اتهاسڪارن جي گڊر وشيا ملڪ کي هن وقت مشهور معروف مڪران جو علائقو ٿو سڏيو وڃي.
گريڪ اتهاسڪارن جو لکڻ آهي ته سڪندر پنهنجي بحري فوج ۽ پنهنجي مسافريءَ لاءِ نهايت هوشياريءَ سان رٿا تيار ڪئي هئي. هن پنهنجي بحري سپهه سالار Nearchos کي حڪم ڪيو هو ته تون يو فيرٽس نديءَ جي ڇوڙ تائين سمنڊ جون سڀ حالتون جاچيندو اچ ۽ جيڪي وچ تي عجيب نوان ملڪ ڏسڻ ۾ اچن تن کان مون کي واقف ڪر، جيئن مان انهن جو به سير ڪريان.
سڪندر پنهنجي سر عيسوي سنه کان 325 سال اڳ آڪٽوبر مهيني جي شروعات ۾ وطن ڏانهن اسهيو، پر سندس بحري ڪمانڊر ٻن ٽن مهينن تائين ديول بندر ۾ ئي رهجي پيو، جو ان وقت برسات سبب سمنڊ بلڪل کهرو هو. ائرسٽو بلس(29) جو چوڻ آهي ته سڪندر پتال ۾ جولاءِ يا آگسٽ مهيني ۾ آيو ۽ سندس بحري ڪمانڊر پتال مان آڪٽوبر مهيني جي 20 تاريخ ڌاري سنڌو نديءَ کان لنگر کنيو. يعني پتال ۾ سڪندر کي جهجهوئي وقت لڳو. هيڏانهن سڪندر جي بحري ڪمانڊر کي سنڌو نديءَ ۾ ئي ڪيترا ڏينهن لڳي ويا. نيٺ گهڻي مشڪلات کان پوءِ هن صحيح سلامت اچي سمنڊ تي پهتو. خراب هوائن لڳڻ سبب سڪندر جو بحري ڪمانڊر اٽڪل چوويهه ڏينهن سمنڊ جي ڪناري تي به رهجي پيو، جنهن ڪناري واري بندر کي هن ”سڪندر جو سرڳ“ نالو ڏنو. هن وقت سمنڊ جي صورت اهڙي ته بدلجي ويئي آهي جو چئي نٿو سگهجي ته اهو ”سڪندر جو سرڳ“ نالي سنڌي بندر ڪهڙي هنڌ هو، پر ايترو انومان اوس ڪڍي سگهجي ٿو ته اهو بندر هاڻوڪي ڪراچي بندر کان گهڻو پري نه هوندو. (30)
سڪندر جو بحري ڪمانڊر پنهنجي لشڪر سان ڏاڍي خبرداريءَ سان سمنڊ جو ڪنارو ڏيئي هلڻ لڳو ۽ هڪ سو ميلن جي مسافري ڪري نيٺ Arabis يعني هاڻوڪي حب نديءَ جي ڇوڙ وٽ پهتو. انهيءَ وچ ۾ سڪندر جي هن بحري فوج جو کاڌو ۽ مٺو پاڻي کٽي ويو. هتان اريتائي Areitai جاتيءَ جي سنڌ واسين جو ملڪ شروع ٿي ٿيو، جي هندستان جا سڀ کان اولهه واري آزاد جاتيءَ جا ماڻهو هئا. اهو ملڪ حب نديءَ جي اولهه يعني مڪران ۾ آهي، جنهن ۾ سڪندر جي سمي ۾ سرويچ راجپوت رهندا هئا، جن جي نسل مان لومڙي جاتيءَ جا مڪراني ۽ ڪوٽري وغيره جي طرف جا ملڪ اڃان به موجود آهن، مگر هاڻي انهن جو ڌرم اسلام آهي.
سڪندر جي بحري ڪمانڊر کي هتي پهچڻ سان معلوم ٿيو ته سندس بادشاه اريتائي قوم جي سنڌي راجپوتن کي ماري مات ڪرڻ لاءِ ليونيٽاس نالي سپهه سالار کي موڪليو آهي ۽ هن وقت انهيءَ ملڪ ۾ ميسيڊونين يعني گريڪ فوجن ۽ پڇمي سنڌين جي وڏي خونخوار لڙائي لڳي رهي آهي. گريڪ اتهاسڪارن جو لکڻ آهي ته انهيءَ لڙائيءَ ۾ اٺن هزار اريتائي سپاهين مان ڇهه هزار سپاهي سماپت ٿي ويا. سڪندر جي سينا جيتوڻيڪ ايتري قدر نه مئي، پر هن جا وڏا وڏا بانڪا بهادر سيناپتي ميدان ۾ مارجي ويا.(31) ڪن اتهاس ليکڪن اريتائي جاتيءَ جي ماڻهن کي آريا هندو مڃڻ کان انڪار ڪيو آهي، ڇاڪاڻ ته انهن جي ڀاشا ۽ ڪي ريتون رسمون پنهنجن پاڙيسري سنڌي آريا هندن کان جدا نموني جون هيون. ڊائڊوريس جو چوڻ آهي ته اهي اريتائي پنهنجن مري ويل ماڻهن جا لاش جهنگلن ۾ جانورن جي کائڻ لاءِ کڻي ڦٽا ڪندا هئا ۽ ٻين هندن وانگر ساڙيندا نه هئا. مان هن وشيه تي پهرئين ڀاڱي ۾ لکي آيو آهيان ته ڪنهن وقت آريا هندو پنهنجن مري ويلن جا لاش کليل ميدانن ۾ کڻي ڇڏيندا هئا. انهيءَ ڪري اريتائي جاتيءَ جي ماڻهن کي لاش نه جلائڻ ڪري غير هندو نٿو چئي سگهجي. هيڏانهن ساڳيا گريڪ اتهاسڪار لکن ٿا ته اهي ماڻهو ٻين سنڌ ۽ هندو واسين جهڙي پوشاڪ ۽ هٿيار ڪم آڻيندا هئا، جا ڳالهه منهنجي انهيءَ راءِ جي پٺڀرائي ٿي ڪري ته اريتائي جاتيءَ جا پڇمي سنڌي نج آريا هندو هئا.
هاڻي ڏسڻ گهرجي ته سڪندر پتال شهر مان ڪهڙي رستي کان ڳوٺ روانو ٿيو. مان هوند سڪندر جي ڪاه جو بيان هتي ئي بند ڪريان، پر جنهن صورت ۾ هن سرويچ بادشاه پتال کان پوءِ به سنڌ جي پراچين ڏکڻ اولهه سرحد تي رهندڙ ڪن آريا هندو قومن سان زور آزمائي ڪئي ۽ انهن جي تلوار جو مزو چکيو تنهن صورت ۾ سنڌ جي اتهاس کي پنهنجي شڪتيءَ آهر پوري ڪرڻ لاءِ ضروري آهي ته مان هن جي سنڌ ۾ ڪيل سڀني ڪارنامن جون ڳالهيون قلم جي حوالي ڪريان.
سڪندر جنهن وقت هندستان تي ڪاه ٿي ڪئي تنهن وقت هن جي اڳيان مصر جي راڻي سيميرامس ۽ سئرس جا مثال پيش هئا. هن انهن ٻنهي حاڪمن کان اڳتي قدم وڌائڻ ٿي گهريو. اهو ئي سبب هو جو هن پنهنجي سر انهيءَ ساڳئي رستي کان وطن ورڻ جو پڪو پهه ڪيو جنهن رستي کان سنڌ جي سينا کان شڪست کائيندڙ راڻي سيميرامس ۽ سيرس موٽي ماڳ ويا هئا. اتهاس ليکڪن جو چوڻ آهي ته ”پنجاب کان سنڌونديءَ جي ڇوڙ تائين پنهنجي شاهي سينا سان گڏجي گهمڻ ۾ سڪندر جي فقط اها مراد هئي ته جيئن کيس هن ديس جي ڀوگول (جاگرافيءَ) جي خبر پوي.“ اهوئي سبب هو جو سڪندر پتال شهر کان سنڌونديءَ جي عربي سمنڊ واري ڇوڙ ۽ پتال شهر وٽان سنڌو نديءَ مان ڦٽندڙ ٻن مکيه ڦاٽن جي پنهنجي سر تپاس ڪئي. انهيءَ جاچنا ۾ هن جو گهڻو مطلب ڏسجي ٿو.(32)
مٿي لکيو ويو آهي ته سڪندر جو بحري ڪمانڊر سڻائي هوا جي انتظار ۾ ڪي ڏينهن پنهنجي فوج سان پتال ۾ رهجي پيو، پر سڪندر هڪدم پنهنجي پيدل ۽ گهوڙيسوار سينا سان ڪوچ ڪيو. هو سمنڊ جو ڪنارو ڏيئي هلڻ لڳو. انهيءَ لاءِ ته هو ڪناري واري زمين تي سولائي سان کوه کوٽائي پنهنجي فوج لاءِ پاڻي ميسر ڪري سگهي. انهيء رستي کان وڃڻ ۾ سڪندر جو ٻيو اهو به مطلب هو ته جيئن هو سنڌ جي انهيءَ پرڳڻي ۾ رهندڙ اريتائي جاتيءَ جي آزاد ملڪ تي اوچتو حملو ڪري. ڇاڪاڻ ته انهيءَ سوروير سرويچ قوم سڪندر تي ڪابه فلڪ نٿي آندي. (33)
”اڳتي وڌڻ کان پوءِ سڪندر کي اڳيان ارابيس Arabius (حب) نالي ندي لنگهڻي پيئي، جنهن ۾ ان وقت بلڪل ٿورو پاڻي پئي وهيو. حب ندي لنگهي رات ئي رات جو رڻ پٽ جو وڏو حصو لتاڙي سڪندر ۽ سندس سينا وسندڙ ملڪ ۾ اچي پهتي. هتي سڪندر پنهنجي پيدل سينا کي ٽولين ۾ پکڙجي وڃڻ جو حڪم ڏنو ۽ رسالي کي پاڻ سان وٺي روانو ٿيو. ائين ڪرڻ ۾ هن جي اها مراد هئي ته جيئن سندس لشڪر سنڌ جي هن پرڳڻي جي وڏي ڀاڱي ۾ پکڙجي وڃي. جن سنڌواسين يعني اريتا ئي جاتي جي ماڻهن مقابلو ڪيو، انهن کي سڪندر جي گهوڙيسوارن قتل ڪيو، باقي ٻين کي جيئري قابو ڪيو ويو.“ (34)
ڪن اتهاسڪارن، جهڙوڪ سر ٿامس هولڊچ(35) ۽ ڊاڪٽر ڪنگهام(36)جو رايو آهي ته ايرين جو ذڪر ڪيل ارابيس ندي پورابي نالي ندي آهي جا لس ٻيلي جي ڏکڻ ۾ آهي. پر ايرين جو لکي ٿو ته سڪندر ارابيس ندي لنگهي بيابان ۾ آيو ۽ راتواه اهو بيابان لتاڙي هڪ وسندڙ هنڌ اچي پهتو، تنهن مان ظاهر آهي ته اها ندي پورالي نه پر حب هوندي، جنهن کان پوءِ ئي بيابان جو وڏو ٽڪر اچي ٿو.
انهيءَ کان پوءِ گريڪ اتهاسڪار چون ٿا ته، ”سڪندر هڪ ننڍي پاڻيءَ جي وهڪري وٽ منزل هڻي ويٺو، جتي ساڻس هفئسشن نالي سيناپتي اچي گڏيو. سر آريل اسٽين جو چوڻ آهي ته اهو هنڌ سرندا نالي هاڻوڪي ڍنڍ هوندي، جتان ٻيلي ڏانهن سڌو رستو ٿو وڃي.“
اها ڳالهه يا رکڻ گهرجي ته سڀ گريڪ اتهاسڪار، سڪندر جي سنڌ واري هن ڀاڱي جي ڪاهه جو هڪجهڙو ذڪر نٿا ڪن. ڪرٽيئس جو چوڻ آهي ته،
”سڪندر پنهنجي بحري لشڪر کان (پتال وٽ) جدا ٿي اربائيٽس ۽ ڪوڊروسو ميدانن مان لنگهي انهيءَ نديءَ وٽ پهتو جنهن کي ديسي ماڻهن اريس ٿي سڏيو. ان کان پوءِ اهڙي زمين هئي جنهن ۾ نه پاڻي هو ۽ نه وسنئوَ هئي. انهيءَ زمين کي پار ڪري هو هورائٽي پرانت ۾ گهڙيو. هتي هن پنهنجي فوج جو وڏو حصو هفئسشن جي حوالي ڪيو ۽ باقي لشڪر پنهنجي، ٽالمي ۽ ليونيٽس جي ڦريو ۽ ڪيتري ملڪيت هٿ ڪئي. ٽالمي سمنڊ جي ڪناري واري ملڪ تي حملو ڪيو ۽ خود بادشاه ۽ ليونيٽس ملڪ جي اندرئين حصي تي ڪاهه ڪئي. هن هنڌ به سڪندر هڪ شهر وسايو جنهن ۾ اراچيشن Arachasians جي ماڻهن کي رهايائين.“(37)
ساڳئي ليکڪ جو چوڻ آهي ته پتال يعني حيدرآباد کان وٺي اريبيس يعني حب نديءَ تائين پهچڻ ۾ سڪندر کي ٽيويهه ڏينهن لڳي ويا. ڊاڊوريس سنڌ جي اڄوڪي سڃي ڀاڱي مان سڪندر کي هٿ آيل جنهن ملڪيت ۽ ناڻي جو حساب ڏنو هو، ان جي پڙهڻ مان معلوم ٿو ٿئي ته ڪراچيءَ جي اتر اولهه واري لس ٻيلي جي ڀاڱي ۾ جتي هن وقت سڃ پيئي واڪا ڪري ۽ ڪن ڪوهن ۾ خير ڪو ماڻهو نظر ٿو اچي، اتي سڪندر جي سمي ۾ چڱي خاصي آبادي ۽ وسنئن هوندي، ۽ اهو ملڪ چڱو شاهوڪار ۽ مالدار هوندو.
مٿي ذڪر ڪيل ڪرٽيس نالي گريڪ اتهاسڪار جي ڊائڊورس به پٺڀرائي ٿو ڪري. هو لکي ٿو ته،
”خشڪ بيابان لتاڙي سڪندر اريتائي جاتيءَ جي هندواسين جي ملڪ ۾ پهتو. هتي هن پنهنجي فوج کي ٽن حصن ۾ وراهيو. هڪ حصو ٽالميءَ جي حوالي ڪيو ويو جنهن سمنڊ جي ڪناري واري حصي تي ڪاهيو، ٻيو حصو ليونارڊ جي حوالي ڪيو جنهن اندرئين ڀاڱي تي ڪاهيو، ۽ ٽئين حصي سڪندر جي اڳواڻيءَ هيٺ ٽڪرائتي ملڪ تي ڪاهه ڪئي.“ (38)
ايرين جو لکڻ آهي ته،
”هفئسشن نالي سيناپتيءَ سان گڏجي سڪندر اريتائي جاتيءَ جي رام بڪيا نالي وڏي ۾ وڏي ڳوٺ ۾ اچي پهتو. جنهن هنڌ تي اهو ڳوٺ هو، سو سڪندر کي ڏاڍو وڻيو. هن خيال ڪيو ته انهيءَ هنڌ جيڪو شهر وسايو ويندو سو جلد ئي وڌي ويندو، انهيءَ تي هن پنهنجي هفئسشن سيناپتيءَ کي انهيءَ هنڌ تي شهر وسائڻ لاءِ ڇڏيو.“ (39)
ايرين جي گرنٿ ۾ رام بڪيا شهر جو جيڪو بيان آهي، تنهن مان سمجهجي ٿو ته اهو شهر هاڻوڪي ويل پٽ ۽ ٻيلي جي شهر ڀرسان ڪنهن هنڌ هوندو. باقي ڪنهن خاص هنڌ ڏانهن اشارو ڪري پڪ سان نٿو چئي سگهجي ته انهيءَ هنڌ ئي سڪندر نئين شهر جو حڪم ڏنو. البت ٻيلي جو هاڻوڪو شهر هڪ وڏي دڙي تي ٺهيل آهي، ۽ هيءُ اهو شهر آهي جنهن کي محمد بن قاسم جي زماني جي مسلمان اتهاسڪارن ارمبيل جي نالي سان لکيو آهي. هتان محمد بن قاسم مڪران مان لنگهي سنڌ تي ڪاهه ڪئي، پر اهو شهر سڪندر جي سمي جو جهونو شهر نٿو چئي سگهجي. سر آريل اسٽين جو چوڻ آهي ته:
”ٻيلي شهر جو اتر اوڀر ۾ ٽن ميلن جي مفاصلي تي ٻه ميل پراچين دڙا آهن، ۽ انهن جي کوٽائي ڪندي معلوم ٿيو ته اهي ٻن هزارن ورهين جا جهونا آهن، پر انهيءَ مان انهن وقت کان اڳ جون ڪي به نشانيون ڪين مليون. پير ڪڙئي جي قبر جي ويجهو به هڪ دڙو آهي جتان بلڪل آڳاٽي سمي جي برتڻن جا ٽڪر ڏسڻ ۾ اچن ٿا. انهيءَ دڙي مان ساسانين راڄ جا ڪي چانديءَ جا سڪا به لڌا آهن.“(40)
ممڪن آهي ته انهن دڙن مان ڪنهن هڪ دڙي تي سڪندر جي حڪم سان نئون شهر اڏيو ويو هجي.
اريتائي جاتيءَ جي راڄڌاني رامبڪيا جي نالي سان ان جي ڪنهن خاص هنڌ تي هجڻ جي خبر ڪانه ٿي ملي. سڄي لس ٻيلي ۾ هن وقت ڪوبه اهڙو ڳوٺ نٿو ملي جو هن ڳوٺ جي نالي سان تعلق رکندڙ هجي. البت جنرل ڪننگهام ۽ ان جي پٺيان سر ٿامس اهو انومان ڪڍيو آهي ته ڪراچيءَ وارو رام باغ اکر سڪندر جي سمي رامبڪيا نالي سان ملي ٿو اچي.(41) انهيءَ انومان ڪڍڻ جو انهن مشهور اتهاسڪارن کي اهو سبب ڏسڻ ۾ آيو جو لس ٻيلي جي انهيءَ حصي جي ٿورو پريان هنگلاج نالي هندن جو بلڪل پراچين تيرٿ آسٿان آهي. باقي رام باغ نالو گهڻو پوءِ جي زماني جو آهي.
ايرين لکي ٿو ته هفئسشن کي نئين شهر جي سپرد ڪري سڪندر پنهنجو لشڪر وٺي اريتائي ۽ مڪران جي انهيءَ حد تي آيو جتي سنڌ واسي اريتائي ۽ ٻين مڪرانين گڏجي سڪندر سان مقابلي ڪرڻ جا سانباها ڪيا هئا. پر جنهن وقت انهن کي سڪندر جي نزديڪ اچڻ جي خبر ملي تنهن وقت هو ڀڄي وڃي ڪنهن پوشيدي هنڌ تي لڪا. باقي سنڌ واسي اريتائي جاتيءَ جي مکيه سردارن سڪندر جي اڳيان اچي آڻ مڃي.(42) سر اسٽِن جو چوڻ آهي ته هيءُ اهو هنڌ آهي جتي هاڻي قلات جي رياست ۽ لس ٻيلي جي رياست جون حدون اچي ٿيون هڪ ٻئي ۾ ملن ٿيون. اتي جنگ لڳي ته مقامي فوج جا هزارين پيدل ۽ ٽي هزار گهوڙيسوار مئا، ۽ سڪندر جا 80 پيدل، 10 گهوڙيسوار ڌنش ڌاري، 20 گهوڙيسوارن جا رکيڪ ۽ 200 ٻيا رواجي گهوڙيسوار مئا.“ يعني سڪندر جا فقط 310 ماڻهو مئا.(43) وري اچرج جي اها ڳالهه آهي جو خود ايرين جي لکڻي موجب انهيءَ لڙائيءَ ۾ ڪنهن جي به مڪمل جيت ڪانه ٿي، يعني نڪي سڪندر کٽيو نڪي پوئرش.
ياد رکڻ گهرجي ته مٿين ڳالهه هڪ انهيءَ گريڪ اتهاسڪار لکي آهي جنهن کي ٻين کان وڌيڪ وشواس پاتر سمجهيو ٿو وڃي ۽ جنهن جي آڌار تي ئي پڇم جي اتهاسڪارن سڪندر جي ساراه جون سرڪيون ڀريون آهن. انهيءَ کري سنڌ يا هند واسين کي سڪندر جو مهت ۽ شان ايترو نه سمجهڻ گهرجي جيترو هاڻوڪا پڇمي ليکڪ ٿا ٻڌائين. سڪندر کي خود به پنهنجي ساک جي وڌاءُ ڪرڻ جو مرض هو. پلوٽارڪ لکي ٿو ته:
”To exaggerate His glory with posterity“.(44)
هيءُ جو ڪن پڇمي ۽ ڪن مسلمان اتهاسڪارن لکيو آهي ته سڪندر پنهنجي سر گنگا ۽ جمنا نديءَ واري پرانت ڏانهن وڌڻ لاءِ آتو هو، پر سندس سينا ٿڪجي پيئي. يعني هندستان ۾ پنجاب کان اڳتي نه وڌڻ جو بوجو سڪندر جي غريب سپاهين تي مڙهيو ٿو وڃي، سوبه اجايو آهي. حقيقت ۾ راجا پوئرش جي پنجابي ۽ ملتان جي مالو جاتيءَ جي سنڌي سورويرن جي تلوار جو خونخوار کيل ڏسي سڪندر جو جوش ڍرو ٿي ويو. هوڏانهن گنگا جي ڪناري تي Gandaritan ۽ Praesian جاتيءَ جي ٻن راجائن جا اسي هزار گهوڙيسوار، ٻه لک پيدل ٻه هزار باهٿيار رٿ ۽ ڇهه هزار فيل مست يعني هاٿي سڪندر کي مزو چکائڻ لاءِ بيٺا هئا.(45) ۽ سڪندر جي سينا انهن سان سينو سهائڻ ۾ اسمرٿ هئي. ممڪن آهي ته خود سڪندر جي همٿ به ٽٽي پيئي هجي. پر انهيءَ ڪلنڪ لاهڻ لاءِ سندس گريڪ اتهاسڪارن واپس موٽڻ جو سڄو بار کڻي غريب سپاهين تي وڌو.
ساڳي ڳالهه سنڌ جي سورويرن سان مقابلي نسبت سمجهڻ گهرجي. گريڪ اتهاسڪارن جي لکڻ موجب سواءِ ملتاني سنڌين جي باقي سنڌي سڪندر جي اڳيان ڄڻڪ گدڙ ثابت ٿيا.
حقيقتون ۽ حالتون مغربي ليکڪن جي بيانن جي برخلاف آهن. جسٽن جهڙي جهوني ليکڪ ته عجب ۾ پئجي لکيو آهي ته جنهن صورت ۾ ملتان جي قلعي ۾ سڪندر کي هڪ خوفناڪ پاڻ ڇاتيءَ ۾ لڳو، ايتري قدر جو هو بيهوش ٿي ويو، جنهن کان پوءِ سنڌي سورمن مٿس لوهه جي گدائن سان حملو ڪيو ۽ تنهن حالت ۾ سڪندر ڪيئن جيئرو رهي سگهيو. جسٽن کي ته اهو شڪ آهي ته سڪندر ملتان جي سنڌين هٿان مارجي ويو هوندو.
سنسڪرت جي مشهور يوگه آچاريه پتنجليءَ يوگه سنڌ واسي کيدرڪن ۽ سڪندر جي لڙائيءَ جو بيان قلم بند ڪندي صاف لکيو آهي ته ”ايڪاڪ ڀي کيدر ڪئور جتم“ يعني ملتان جي مالون ۽ ان جي آسپاس رهندڙ کيدرڪن پاڻ ۾ گڏجي سڪندر جو مقابلو ڪيو ۽ کيدرڪن سڪندر کي شڪست ڏني. (46)
سڪندر جي ديس واسي اتهاس ليکڪن جيڪو احوال پنهنجن ڪتابن ۾ لکيو آهي، تنهن ۾ به هو اڻ سڌيءَ طرح ائين لکي ويا آهن جنهن مان اها ڳالهه ثابت ٿي ٿئي ته سنڌ واسين جيڪڏهن سڪندر کي شڪست نه ڏني ته هنن سڪندر کان شڪست به نه کاڌي. ملتان جي مالون ۽ کيدرڪن جي سڪندر سان ٿيل جنگ جو احوال ڏيڻ بعد ميسيڊونيا جي مورخن لکيو آهي ته:
”انهن ٻنهي (سنڌواسين) کيترين جا هڪ سو ايلچي رئن تي چڙهي سڪندر وٽ آيا. انهن جو بدن ۽ بيهڪ تپرس ۾ وجهندڙ هئي ۽ سندن چهري مان گنڀيرتا پڻ ظاهر ٿي ٿي. هنن جي بدن تي جيڪي ڪپڙا پيل هئا، انهن جي ڪناري سونهري ۽ واڱڻائي رنگ جي هئي، جا چمڪي پئي. هنن صاف چيو ته اسين ديوتائن جو رخ ڏسي اوهان وٽ آيا آهيون. باقي ڊپ وچان ڪين آيا آهيون. هنن ائين به چيو ته اسان کي پنهنجي آزادگيءَ تي فخر آهي جنهن کي اسين صدين کان قائم رکندا ٿا اچون.“
ياد رکڻ گهرجي ته، ”سڪندر وير وٺندڙ ضدي ماڻهو هو. جنهن قوم سندس مقابلو ڪيو انهن کي هن ڏاڍو ستايو. پر ملتان جي مالوين ۽ کيدرڪن جي ايلچين سان هن تمام سٺي هلت ورتي ۽ کين غير معمولي آجيان ڏنائين. هن، انهن ايلچين کي هڪ شاهي پارٽي ڏني. هڪ هڪ ايلچيءَ کي وهڻ لاءِ هڪ هڪ سونو ڪوچ ڏنو ويو.انهن ڪوچن جي چوگرد سونهري ۽ واڱڻائي رنگن جا سهڻا پڙدا ٽنگيل هئا.(47) سڪندر انهيءَ محفل ۾ ناچ ۽ گانو به ڪرايو، ۽ ايلچين کي عجيب نموني جو شراب پياريو.“
مان پڇڻ ٿو گهران ته ههڙي نموني جو بيان ڇا ٿو ڏيکاري؟ جيڪڏهن سڪندر سچ پڇ ملتان يعني پراچين اتر سنڌ جي مالون ۽ کيدرڪن کان کٽيو هجي ها، ته پوءِ ملتان ۾ مالون جي هٿان ذري گهٽ مارجي وڃڻ کان بچندي، هو انهن سنڌين سان ههڙي سهڻي هلت ڪيئن وٺي ها؟ هو ته هڪ سخت بي رحم انسان هو، جا ڳالهه الور جي اسي هزار براهمڻن کي قتل ڪرائڻ مان بخوبي ظاهر ٿي ٿئي. سڪندر جي سنڌواسي ايلچين سان ورتل مٿين فراخدلانه هلت ئي ثابت ٿي ڪري ته هن اتر سنڌ واسي کيترين کان کٽيو نه، بلڪ انهن سان دوستي ڳنڍي.
ڏسڻ گهرجي ته ملتان مان جيئرو ڇٽي سڪندر سچ پچ سنڌ تي ڪا فتح پاتي؟ هڪ ڳالهه خاص ڌيان ۾ رکڻ گهرجي ته سڪندر سنڌ کي فتح ڪرڻ نه آيو هو. هن جي نظر هندستان جي ٻين ڀاڱن تي هئي. هن سنڌ ڏانهن فقط پنهنجي وطن ڏانهن ورڻ سبب لاڙو ڪيو. هن جي اهائي خواهش هئي ته سنڌونديءَ مان غورابن رستي سمنڊ تائين پهچان ۽ پوءِ سمنڊ جي مسافري ڪري بيبيلونيا ڏانهن روانو ٿيان. هن جي اهڙي خواهش ڏسي سنڌ جي راجائن هن کي خوشيءَ سان سنڌونديءَ مان لنگهي وڃڻ جي اجازت ڏني هوندي. پر پوءِ ڏسجي ٿو ته الور جي راڄڌانيءَ جي سونهن ۽ ملڪيت هن بادشاه کي بي ايمان بڻائي ڇڏيو ۽ هن اوچتو کيتي ٻاري ڪندڙ راجپوت ويرن تي حملو ڪيو. اها ڳالهه ڌيان ۾ رکڻ گهرجي ته اڳئين زماني جا جنگي سپاهي گهرج يعني جنگ جي وقت کان سواءِ ٻين وقتن تي پيٽ گذران ڪرڻ لاءِ کيتيءَ جو ڌنڌو ڪندا هئا، ۽ جنهن وقت راجا کي سندن گهرج ٿيندي هئي تنهن وقت سڏ ٿيڻ تي هو هليا ايندا هئا.
پر هتي الور جي راجا کي سڪندر سان وڙهڻ جو ڪوبه خيال ڪونه هو، جنهن ڪري هو پنهنجن سپاهين کي هڪ هنڌ گڏ ڪري نه سگهيو. اهو موقعو ڏسي سڪندر الور جي مهاراجا موکيراج تي حملو ڪيو ۽ هن کي آڻ مڃڻ لاءِ لاچار ڪيو. پر پوءِ براهمڻن جي بغاوت پيدا ڪرڻ تي سنڌ جي سورمن سڪندر کي پنهنجي تلوار جا جوهر ڏيکاريا ۽ سڪندر پنهنجو منهن وٺي لوئر سنڌ ڏانهن روانو ٿيو.
اچو ڏکڻ سنڌ تي. سنڌ جي هن حصي ۾ قدم رکندي سڪندر جيڪو هتيا ڪانڊ يعني ماراماري ۽ خونريزي ڪئي سا دنيا جي اتهاس ۾ پنهنجو مٽ پاڻ آهي. سڄي سنڌ ان وقت براهمڻن جي اثر هيٺ سڪندر جي خلاف ٿي بيٺي هئي. جنهن ڪري جڳهه جڳهه تي جتي سڪندر کي ڪو براهمڻ ٿي مليو تنهن کي هن ڦاسي ڏيئي عام لنگهه جي رستن تي ٽنگي ٿي ڇڏيو! شهرن کي باهيون ڏيڻ، بي هٿيارن، زالن ۽ ٻارن سان وڙهي گريڪ فوج سنڌ ۾ پاڻ کي ڪافي بدنام ڪيو. انهيءَ ڪري جنهن وقت سڪندر پتال (حيدرآباد) شهر ۾ پهتو تنهن وقت کيس سڄو شهر سڃو نظر آيو.هن سڄي شهر ۾ کاڌي جي ڪابه شي ڪانه ڏٺي. اتي گريڪ فوج اچي بک وگهي مرڻ لڳي. نيٺ ٻيو ڪو چارو نه ڏسي سڪندر ڪاٺ جون ڪي ٻيڙيون ٺهرائي سيپٽمبر جي مهيني ۾ سمنڊ جي ڪناري تي پهتو. اتي به کيس ڀڳوان پاپن جو بدلو ڏنو، جنهن ڪري هو موٽي وري پتال شهر ۾ آيو. نيٺ سڪندر مڪران جي رستي روانو ٿيو جتي اريتائي جاتيءَ جي راجپوتن سان سندس سخت مقابلو ٿيو. هن اپالوفينسن نالي پنهنجي هڪ ايلچيءَ کي اتي رکي اڳتي وڌڻ جي ڪوشش ڪئي ته مڪراني راجپوتن ان کي قتل ڪري ڇڏيو، جنهن ڪري سڪندر جي سينا کي کاڌو نه ملي سگهيو. ڏينهن جا ڏينهن سڪندر جي سينا بنا کاڌي ڦٿڪڻ لڳي. گهوڙا مرڻ لڳا جنهن ڪري گريڪ سپاهين ماڳهين انهن کي کائي پيٽ ڀرڻ شروع ڪيو. اڳتي وڌندي گريڪ سپاهي بک جي وگهي رڃ پٽ ۾ انڌا ٿي ڪرڻ لڳا. اتي سڪندر جي سينا ۾ بخار به اچي پيدا ٿيو. ٻئي پاسي مڪران جي رڃ پٽ ۾ رهندڙ راجپوتن لڪي لڪي سڪندر جي سپاهين تي زهر ۾ ٻڏل تير ڇوڙڻ شروع ڪيا، جنهن ڪري هزارين ماڻهو موت جو شڪار ٿيا. سڪندر جو سڄو خزانو لٽيو ۽ ڦريو ويو.
مڪران جي ريگستان ۾ ان زماني ۾ هڪ زهريلو وڻ ٿيندو هو، سڪندر جا سپاهي کاڌي لاءِ ٻيو ڪجهه نه ملڻ تي انهيءَ درخت جا پن پٽي کائڻ لڳا، جنهن ڪري اتيئي ٽنگون ٽيڙي پئجي رهيا.هزارين سپاهي مڪران جي سڙندڙ واريءَ تي ڪري ساهه ڏيڻ لڳا. هنن جي ساٿين وري انهن ڏانهن منهن ورائي به نٿي نهاريو. ڪنهن هنڌ جيڪڏهن پاڻي مليو ٿي ته گريڪ سپاهين ايترو پيٽ ڏلهي ٿي پيتو جو اتي جو اتي مري ٿي ويا. برابر ٻه مهينا انهن آفتن مان پار ٿيندي نيٺ سڪندر، ايران جي سرحد ۾ پهتو.
مٿيون ڳالهيون جيتوڻيڪ مغربي اتهاسڪارن مان به ڪن قبول ڪيون آهن پر اڻ سڌيءَ طرح. هنن نه سڪندر کي هڪ لاثاني سورمو ۽ ايشيا کنڊ جو شهنشاهه ثابت ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي آهي. پر ايرين چوي ٿو ته ”سڪندر کڻي هندن (سنڌ) جا ڪي شهر هٿ ڪيا، مگر سندس دشمن اجيت ئي رهيا، يعني انهن سڪندر جي بنهه آڻ نه مڃي.“
ايران جي هاڻوڪي زماني جي ”حسن پيرنيا“ نالي هڪ مشهور اتهاسڪار ”ايران_ باستان“ نالي هڪ ڪتاب پنهنجي ملڪ تي لکيو. انهيءَ ڪتاب جا ٽي جلد آهن، جي باريڪ کوجنا سان ڀريل آهن. هن سڪندر جي ڪارنامن تي راءِ زني ڪندي لکيو آهي ته:
”سڪندر جي اتهاس ليکڪن، جن پيٽ ڀري سندس ساراهه ڪئي آهي. تن لکيو آهي ته سڪندر عقلمند، بهادر، بي ڊپو نازڪ وقت تي دلير، ڌيرج وارو، پراميد ۽ ناموس جو بکيو هو. هن جا خيال ايڏا ته اعليٰ هئا جي ڪنهن وقت چريائيءَ کي ٿي پهتا. پر حقيقت ۾ سڪندر هٺيلو، شرابي، نپٽ ڪروڌي، اڀماني، باغي، بدمزاج، خوني ۽ بي رحم هو. زالن ۽ مردن کي مارڻ، ٻالڪن ۽ ٻڍن کي غلام بڻائي وڪڻڻ، شهرن کي ڦرڻ ۽ ساڙڻ هن جا عام رواجي ڪم هئا.
”جيڪڏهن هن جي ڪمن تي ويچار ڪيو وڃي ته سوال پيدا ٿيندو ته هن ڪروڙن انسانن جو خون وهائي پنهنجي ملڪ کي ڪهڙو فائدو پهچايو؟ ڪوبه نه. ڇاڪاڻ ته هن ايران حبش ۽ هندستان جي ماڻهن کي ڪڏهن دغا بازيءَ سان ۽ ڪڏهن ويساهه گهاتيءَ سان ماريو. سندس به هزارين سورما مري ويا. ڪن ماڻهن جو چوڻ آهي ته هو جلد مري ويو نه ته دنيا لاءِ ڪجهه نه ڪجهه ڪري وڃي ها. پر اهو خام خيال آهي. هو جيڪڏهن پنجاهه سال به جيئرو هجي ها ته به هڪ ملڪ کان ٻئي ملڪ تي حملا ڪندو وتي ها ۽ انهن حملن ۾ يا ماريو وڃي ها يا ماري وڃي ها. ڪن ماڻهن جو چوڻ آهي ته سوگد ۽ هندستان جي ڪن ماڻهن هن جي خلاف بغاوت ڪئي، انهيءَ ڪري هن انهن تي حملو ڪيو، پر وديسين کان پنهنجي ماتر ڀومي جي رکيا ڪرڻ بغاوت نه آهي. جيڪڏهن هن هندستان جي سرحدي راجا آنڀيءَ ۽ پورس سان چڱو سلوڪ ڪيو ته انهيءَ ۾ سندس ئي فائدو هو، ۽ هن اهو سلوڪ انهيءَ ڪري ڪيو ته متان هندستاني غصي ۾ اچي سندس ڪنڌ ڀڃي ڇڏين.“ (48)
مٿئين هڪ غير واسطيدار ۽ بي رياءِ مشهور مسلمان تواريخ نويس جي راءِ مان ظاهر آهي ته سڪندر کي مغرب جا ليکڪ جيڪا اهميت ٿا ڏين سان مشرق جا ليکڪ نٿا ڏين. هو مغربي مورخن جي نظر ۾ هڪ اعليٰ انسان آهي، مگر مشرقي اتهاسڪارن جي نظر ۾ سڪندر هڪ ڌاڙيل، دغاباز، فريبي، ڪوڙو ۽ بداخلاق انسان آهي.

[b]منيندر:
[/b] سڪندر کان اٽڪل هڪ صدي پوءِ، بئڪٽريا جي بادشاهه يوڪريٽائيڊس Eukratides جي پٽ منيندر، ڪابل ۽ پنجاب جي رستي سنڌ ۽ هند تي ڪاهيو. ڪئسپن سمنڊ جي ڏکڻ اوڀر وارو پرٿيا ديس ۽ بئڪٽريا عيسوي سنه کان اٽڪل ٽي سو سال اڳ سيلوڪس نڪاٽر جي حڪومت ۾ شامل هئا. اهي پوءِ آزاد ٿي ويا ۽ انهن تي گريڪ جاتيءَ جي ڪن راجائن راڄ شروع ڪيو جو افغانستان جي حد سان اچي ٿي مليو. راجا منيندر انهن گريڪ راجائن مان هڪ هو جنهنجي راڄڌاني قابل ۾ هئي.هن سڪندر جيان هندستان تي حملي ڪرڻ جون وڏيون رٿون رٿيون هيون، ۽ انهن رٿن موجب هن ڪابل پنجاب، سنڌ، ڪاٺياواڙ، مٿرا، مڌيمڪا (نگري شهر جو هن وقت چتوڙ جي ڀرسان کنڊر جي صورت ۾ آهي) ساڪيتم يعني ڏکڻ آئوڌ ۽ پاٽليپتر تي ڪاهون ڪري اهي ملڪ هٿ ڪيا.انهيءَ سمي ۾ هندستان جي چڪر ورتي راجائن مان مهاراج پشيه متر مگڌ تي راڄ ڪندوهو.منيندر جنهن وقت اتر هندستان هٿ ڪري اوڀر طرف بهار پرانت يعني مگڌ ڏانهن رخ رکيو تنهن وقت مهاراجا پشيه متر جي سينا اڳتي وڌي ته ڪيول سندس مقابلو ڪيو، بلڪ جنگ جي ميدان مان ئي کيس هڪالي ڇڏيو. اتهاسڪارن جو چوڻ آهي ته هو اڀرندي ۽ اتر هندستان مان جيتوڻيڪ جلد تڙيو ويو، پر پنجاب، سرحد ۽ سنڌ تي هن چڱو وقت راڄ ڪيو.
منيندر ڪهڙي سمي ۾ هند ۽ سنڌ تي ڪاهه ڪئي، تنهن نسبت جدا جدا ودوانن جا جدا جدا رايا آهن. باقي انهيءَ ڳالهه ۾ سڀ ودوان يڪراءِ آهن ته هو سنسڪرت جي مشهور يوگه آچاريه پتنجليءَ جي وقت ۾ هندستان ۾ آيو. باقي پتنجلي ڪڏهن پيدا ٿيو تنهن نسبت ودوانن جو پاڻ ۾ مت ڀيد آهي.انهيءَ باري ۾ هڪ طرف ويبر ۽ ٻئي طرف ڊاڪٽر ڀانڊارڪر ۽ گولڊاسٽڪر جي هڪ ٻئي ۾ ڇڪتاڻ ٿي. نيٺ ويبر کي ڊاڪٽر ڀانڊارڪر اڳيان اهو قبول ڪرڻو پيو ته پتنجلي عيسوي سنه کان 150_ 140 سال اڳ پيدا ٿيو. پروفيسر رکلداس پئنرجي، بجور نالي کنڊر مان لڌل کروشٽي اکرن ۾ هڪ ليک جي آڌار تي لکيو آهي ته چڪرورتي مهاراجا پشيه متر عيسوي سنه کان 158 سال اڳ مئو ۽ منيندر 163 سال اڳ مگڌ تي ڪاهه ڪئي.(49) انهيءَ کروشٽي اکرن واري ليک ۾ اهي لفظ لکيل آهن ته:
”يعني راجا منيندر ڪتيءَ واري مهيني جي 14...... شاڪ مني (گوتم ٻڌ)“ هيءُ ليک نهايت اهميت وارو آهي، ڇاڪاڻ ته هندستان ۾ هن وقت تائين جن گريڪ بادشاهن راڄ ڪيو آهي، انهن مان سڀني کان هيءُ وڏي ۾ وڏو مکيه ليک لکيل آهي.
راجا منيندر جوبيان پڇمي پراچين اتهاسڪارن مان فقط اسٽاربو ڏنو آهي. باقي اسان جي يوگه آچاريه، رشي پتنجليءَ هن بادشاهه جو ذڪر اهڙيءَ ريت ڪيو آهي جو ڄڻڪ هن پنهنجن اکين سان منيندر کي ڪاهه ڪندي ڏٺو. سنسڪرت جي گارگي سنهتا نالي گرنٿ ۾ به منيندر جو بيان اچي ٿو.
اسٽاربو کي منيندر جي هند ۽ سنڌ تي ڪيل ڪاهه جو احوال ڏيندڙ ائپولوڊورس Apollodoros جو رايو هو ته منيندر پنجاب جي بياس ندي پار ڪئي جتي سڪندر اڳتي وڌڻ کان روڪجي پيو هو. انهيءَ بعد هن اسامس نالي شهر هٿ ڪيو. اهو شهر ڪهڙي هنڌ هو، تنهن باري ۾ خاطريءَ سان نٿو چئي سگهجي. باقي انهيءَ شهر کان پوءِ منيندر پنانتيءَ (حيدرآباد سنڌ) يعني سنڌو نديءَ جي زمين تي ڪاهيو.جتان هو ڪاٺياواڙ ڏانهن وڌيو ۽ وري مٿي راجپوتانا، تي قبضو ڪندي گنگا ۽ جمنا ڏانهن رخ رکيائين. استاربو جي هن راءِ تي پيريپلس Periplus به تصديق ٿو ڪري، جنهن عيسوي سنه جي پهرين صديءَ ۾ روبرو هندستان جون حالتون اکين سان ڏٺيون هيون. هن جي زماني ۾ به گجرات جي بڙوچ شهر ۾، جنهن کي گريڪن بارگزا نالي سان لکيو آهي، منيندر ۽ ائپولوڊوٽس جا سڪا چالو ڏٺا.
منيندر جا سڪا راجپوتانا جي چتوڙ شهر کان اٺ ميل اتر ۾ بيٺل ناگري نالي کنڊر مان به ڳولي لڌا ويا آهن.(50) انهيءَ شهر کي اڳي مڌيمڪا نالي سان سڏيو ويندو هو، جنهن جو ذڪر پتنجليءَ جي مهاڀاش ويا ڪرڻ ۾ چٽيءَ ريت آيو آهي. ڪن ودوانن جو رايو آهي ته مهاراڻا پرتاپ سنگهه وارو چتوڙ جو قلعو انهيءَ مڌيمڪا شهر جي سرن ۽ مال مان تيار ڪيو ويو هو.
سنسڪرت جي جوٽش شاستر گره سوتر ۾ منيندر جو جيڪو ذڪر آيو آهي. ان ۾ سنڌ تي سندس ڪاهه جو بيان قلم بند ٿيل نه آهي. انهيءَ جوتش گرنٿ ۾ منيندر مگڌ، گنگا ۽ جمنا طرف جيڪي ڪاهون ڪيون، فقط انهن جو ذڪر اچي ٿو.
سنڌ مان هن راجا جو اڃا ڪوبه سڪو هٿ نه آيو آهي. باقي پنجاب مان ڪيترا سڪا لڌا آهن. جمنا نديءَ جي ڏکڻ ۾ هميرپور ضلع مان به ڪيترا سڪا هٿ آيا جن مان ڪي ته يوڪرٽائيڊس،وٽس، سوٽر ۽ ائنٽيمڪوس نڪيفورش وغيره يون يعني گريڪ بادشاهن جا به سڪا هئا. ڪيئن به هجي منيندر جي راڄ جون اسان وٽ هن وقت کڻي ڪي به نشانيون موجود نه هجن، پر اها هڪ حقيقت آهي ته هن شاڪ جاتيءَ جي راجا سال ٻه يا ڪي ڪجهه وقت وڌيڪ، سنڌ تي به راڄ ڪيو.
اسان جن پراڻن ۾ منيندر کان سواءِ ستن ٻين يون يعني شاڪ راجائن جو به بيان اچي ٿو. انهن راجائن هندستان جي اتر ۾ اولهه واري ڀاڱي تي ڪل 87 سال راڄ ڪيو. مسٽر ٽارن انهن راجائن جو پنهنجي گرنٿ ۾ ذڪر ڪيو آهي.(51) مسٽر رئپسن به هن باري ۾ گهڻو ڪجهه لکيو آهي. پر مون هن وقت تائين انهن راجائن جا ذڪر ڪيل تامرپتر (ٽامي جي ٽڪرن تي لکيل مضمون) يا سڪا نظر مان نه ڪڍيا آهن، انهيءَ ڪري مان هروڀرو انهن ودوانن جي پيش ڪيل ثابتين کي سچو يا ڪوڙو چوڻ لاءِ تيار نه آهيان.
انهيءَ کان سواءِ جن يون راجائن جو اسان جن پراڻن يا انگريزي گرنٿن ۾ ذڪر اچي ٿو انهن مان ڪهڙن راجائن سڌيءَ يا اڻ سڌيءَ طرح اسان جي سنڌ تي راڄ ڪيو، تنهن جي پوري سڌ نٿي پئجي سگهي. البت ڊيمٽريس نالي راجا جا اتر هندستان جي ڪن کنڊرن مان ڪيترا سڪا هٿ آيا آهن. پر انهن سڪن مان ڪو خاص کڙ تيل نٿو نڪري سگهي. ائين ته موئن جي دڙي مان عراق جا ڪيترا سڪا هٿ آيا يا عراق جي ڪيترن کنڊرن مان سنڌ جا سڪا هٿ آيا آهن، انهيءَ ڪري هروڀرو ائين نه چئي سگهبو ته سنڌ تي عراق وارن يا عراق تي سنڌ جي راجائن جي حڪومت هئي.
يونن کان پوءِ اسان جن پراڻن مان تُشار (شاڪ) جاتيءَ جي ڌارين راجائن جو به ذڪر ملي ٿو. انهيءَ جاتيءَ جي راجائن کي ڪن هنڌ تشار کان سواءِ تُکار، تُرُشڪ ۽ ديوپتر به سڏيو ويو آهي. ترشڪ شبد پراڻن جي پائن مان لڀي ٿو ۽ ديو پتر نالو ڪُشن راجائن جي لڌل ليکن مان لڀي ٿو. ڪن پراڻن ليکن ۾ گُشن، کُشن، کُشاڻ ۽ ڪُشان وغير نالا به لڀن ٿا. اهي ڪشان وغيره نالا چيني ڀاشا جا ٿا ڏسجن، ۽ هندستان ۾ تشار جاتيءَ جي راجائن کي گهڻو ڪري چيني ڀاشا جي ڪشن نالي سان لکيو ويو آهي.
مٿي ذڪر ڪيل تشار يعني ڪشن جاتيءَ جي ڌارين راجائن چڱو ئي وقت راڄ ڪيو آهي. جن مان ڪُجُل (ڪڊ فيسس پهريون) نالي راجا جا اتر هندستان جي ڪن شهرن مان ڪيترا ٽامي جا سڪا لڌا آهن. انهن سڪن تي هن وديسي راجا کي يوگ مهاراج ۽ راجا تيراج جو لقب ڏنل آهي.
وِمَ ويم (ڪڊ فيسس ٻيو) هن راجا جون ڪي سونيون مهرون يعني سڪا هٿ آيا آهن. اتهاسڪارن جو پڪو رايو آهي ته هن وديسي راجا عيسوي سنه کان اڍائي يا ٽي صديون اڳ سنڌ تي راڄ ڪيو.
مٿين سڀني وديسي راجائن کان مهاراجا ڪنشڪ جو نالو سنڌ سان گهڻو سنٻنڌ ٿو رکي. پڇمي اتهاسڪارن مان جنرل هيگ، مجمل_ التواريخ نالي هڪ مسلماني اتهاس جو حوالو ڏيئي چوي ٿو ته ”سنڌ ۾ جيڪي ٻڌ ڌرم جا پراچين کنڊر ۽ مڙهيون لڌيون ويون آهن، سي مهاراجا ڪنشڪ نالي ڪشن گهراڻي جي راجا جون ٺهيل آهن،“ جنهن جي راڄ راڄڌاني سنه کان اٽڪل ڏيڍ سو سال اڳ پرشاور (پشاور) ۾ هئو، ۽ جنهن نيٺ ٻڌ ڌرم اختيار ڪيو. مان جنرل هيگ جي انهيءَ راءِ سان شامل نه آهيان. انهيءَ مضمون تي مان هن ڀاڱي ۾ ئي ڪنهن هنڌ باريڪ ڇنڊ ڇاڻ ڪندس. باقي هن هنڌ ايترو اوس لکڻ گهرجي ته مهاراجا ڪنشڪ جو راڄ سنڌ ۾ به هو.
ڪن ودوانن جو رايو آهي ته مان جنهن ڪڊ فيسس ٻئي جو مٿي ذڪر ڪري آيو آهيان، اهوئي راجا ڪنشڪ هو. مان اها ڳالهه قبول نٿو ڪريان، ڇاڪاڻ ته انهن ٻنهي راجائن کي هڪ ثابت ڪندڙ ڪافي سامگري اڃا تائين ڪانه ملي سگهي آهي. اسان جي اُتراپٿ نالي اتهاس ۾ ڪنشڪ هڪ پرسڌ راجا ٿي ويو آهي. هندستان جي راجتر نگڻي نالي هڪ پراچين اتهاس ۾ ان جي ليکڪ پنڊت ڪلهڻ جو لکڻ آهي ته:
”...... تڏهن پنهنجي نالي تي ٽي شهر وسائيندڙ راجائون ٿيا. انهن جا نالا هئا هشڪ، جشڪ ۽ ڪنشڪ. راجا جشڪ جشڪپور ۽ بهار وسايو. هن جئه سوامي پور نالي شهر به وسايو ..... انهن ٽنهي راجائن جي ڏينهن ۾ شمير ٻڌ ڌرم جو مرڪز ٿي پيو.“ (52)
راجا ڪنشڪ جي زماني نسبت ودوانن جا پاڻ ۾ وڏا مت ڀيد آهن. پڇم جا عالم چون ٿا ته ڪنشڪ عيسوي سنه کان اٽڪل 120 سال پوءِ اتر هندستان جو چڪر ورتي راجا ٿيو. ڊاڪٽر ونسينٽ اسمٿ به انهيءِ راءِ جو آهي. هن ته پنهنجي آڪسفورڊ هسٽري آف انڊيا ۾ صاف ڄاڻايو آهي ته ڪڊفيسس ٻيو سنه 78 کان 110 عيسويءَ تائين راڄ ڪيو ۽ ڪنشڪ سن 120 عيسويءَ ۾ راجا بڻيو. پر هنن پڇمي پنڊتن راجا ڪنشڪ جون جيڪي تٿيون تاريخون حساب ۾ آنديون آهن، سي سڀ خيالي آهن. جيڪڏهن گهٽ ۾ گهٽ حساب ڪيو وڃي ته به ثابت ٿيندو ته راجا ڪنشڪ عيسوي سنه کان هڪ سو سال اڳ سنڌ، پنجاب ۽ ڪشمير تي راڄ ڪيو.
چيني گرنٿن جي راءِ موجب راجا ڪنشڪ،گوتم ٻڌ جي نرواڻ يعني پرلوڪ وڃڻ کان ست سو سال پوءِ ميدان ۾ آيو.(53) پروفيسر پربوڌ چندر باگچيءَ چيني گرنٿن جي آڌار تي ٻڌايو آهي ته آچاريه سنگهر کيه به گوتم ٻڌ جي نرواڻ کان ست سو سال پوءِ پيدا ٿيو. انهيءَ آچاريه سنگهرکيه جي مارگ ڀومي سوتر نالي گرنٿ جو ترجمو چين جي هڪ يگن_ شي_ ڪائو نالي سنياسيءَ سنه 148 کان 170 عيسويءَ جي اندر ڪنهن وقت ڪيو.(54) چيني گرنٿڪار ۽ اتهاسڪار، گوتم ٻڌ جي پرلوڪ واس کي عيسوي سنه کان 900 کان 1000 ورهيه اڳ جو واقعو مڃيندا آهن. انهيءَ حساب موجب ڪنشڪ عيسوي سنه کان اٽڪل ڏيڍ يا ٻه سو سال اڳ ٿيو هوندو. مشهور چيني مسافر هيونسانگه سن 639ع ۾ هندستان گهمڻ آيو. هن لکيو آهي ته ”ٻڌ ڀڳوان جي پرلوڪ واس کان ٺيڪ چار سو سال پوءِ راجا ڪنشڪ سڄي جمبودئيپ (هندستان) جو چڪر ورتي راجا ٿيو.“(55) خبر نه آهي ته جنهن وقت هيونسانگه مٿيون رايو ظاهر ڪيو تنهن وقت هن گوتم ٻڌ جو نرواڻ ڪڏهن ٿي مڃيو.
مشهور مسلمان اتهاسڪار ابوالرحمان البيروني لکي ٿو ته شاهي ڪل ۾ هڪ ڪنشڪ راجا هو. هو ڪابل ۾ راڄ ڪندو هو. هووڏو زبردست راجا هو. هن پشاور ۾ پنهنجي راڄڌاني ٺاهي. هنکي ڪنڪ چيت به سڏيندا هئا. مهاراجا سمندر گپت جي پرستيءَ ۾ ”ديو پتر شاهي شاهان شاهه شڪ مرنڊ“ اهونالو اچي ٿو. ممڪن آهي ته البيرونيءَ انهيءَ ڪري ئي ڪنشڪ کي شاهي ڪنڪ نالي سان به سڏيو آهي.
شڪ يا شاڪ جاتيءَ جي ڪشن گهراڻي جا ڪل چوڏهن راجائون ٿيا آهن، جن مان پهريون ڪنشڪ ٻيو واشڪ، ٽيون هوشڪ ۽ چوٿون واسديو اهي راجائون ته تمام مشهور ٿيا آهن. باقي ٻيا اٺ شايد واسديو کانپوءِ ٿيا آهن. انهن مڙني راجائن عيسوي سنه کان اٽڪل سو سال اڳ سنڌ تي سوڀ حاصل ڪري ان تي راڄ ڪيو. انهن سڀني راجائن مان راجا ڪنشڪ سڀني کان وڏو راجا ٿي ويو آهي. هن جي راڄ جون حدون ڪشمير، پنجاب، سنڌ کان ويندي مٿرا تائين پکڙيل هيون.پنجاب جي لڌياني شهر جي نزديڪ کنڊرن مان ڪشن گهراڻي جي مٿين راجائن جا ڪي سڪا لڌا آهن. مٿرا جي شهر مان ته ڪشن گهراڻي جي راجائن جون گهڻيون ئي نشانيون لڌيون آهن. راجا ڪنشڪ جي هڪ وڏي مورتي به اتان لڌي وئي آهي. راجا واسديو ته ماڳهين مٿرا ۾ راڄڌاني ڪري رهي پيو هو.
انهيءَ ۾ ڪو شڪ نه آهي ته مٿي ذڪر ڪيل يون ۽ ڪشن راجائون اصل ۾ ٻاهريان راجائون هئا، پر انهن جي نالن ۾ ٻي حقيقت مان معلوم ٿيندو ته انهن جو ڌرم، ڀارتواسين ۽ سنڌ واسين کان نرالو نه هو. هو گهڻي قدر شو پنٿ ۽ پوءِ ٻڌ ڌرم جا پوئلڳ ٿيا. ڪن راجائن کي ته مهيشاکيه يا مهيش جي لقب سان لکيو ويو آهي. انهن ٻنهي لفظن جي معنيٰ آهي سو مهراج. راجا واسديو يعني راجا ڪنشڪ جي پڙ پوٽي جي سڪي تي شو مهراج ۽ سندس ننڍي گڻن جي تصوير اُڪريل آهي. راجا ڪنشڪ ٻڌ ڌرمي هو ته سندس ابو ڪڊفيس ٻيو ۽ سندس پڙ پوٽو ماڳهين شوپنٿي هئا. انهيءَ ڪري انهن ڌارين راجائن جي راڄ جو هند يا سنڌ واسين جي ڌرم يا سڀيتا تي ڪوبه اثر نه پيو. اٽلندو اهي ڌاريا راجائون هند ۽ سنڌ ۾ اچي ويدڪ هندو ٿي ويا.

[b]حوالا ۽ حاشيا:
[/b]
(1) Sayed md. Latif: History of Punjab P. 53
(2) Sir Aurel stein_ Alexander’s route into Gedrosia P.217
(3) Sir Aurel stein_ Alexander’s route into Gedrosia P. 217
(4) V.A. Simith: Early History of India
(5) Voyage of Skylax (Herod iv 44
(6) Raverty, The Mihran of Sind and its tributaries P 301
(7) پلو ٽارڪ لکي ٿو ته سڪندر سان هڪ لک ويهه هزار پيدل ۽ 15 هزار سوار سينا هئي. ڏسو Alexander chapter xvi
(8) هندستان جي الهندي سرحد وارن لڪن نسبت پڙهو. Report of the Pamir Bowndary Commission P. 29
(9) Raverty: Mihran of Sind and its tributaries
(10) Arrian, vi P 5, Curtius “Historiac ix 4, Diodorus, “Bibliotheca” xvii 96 “Anabasis of Alexander” ch.
(11) Diodorus, “Biblistheca” xvii, 98
(12) Beal: Hiuen Tsiang, ii, 274
(13) Raverty: Mihran of Sind P 364
(14) V.A. Smith: Early History of India P 100
(15) ملتان جي ڀڳل قلعي کي ڏسڻ مان معلوم ٿيندو ته اهو قلعو ڪچن سرن جو ٺهيل هو، انهيءَ مان به پڪ آهي ته گريڪ ليکڪن جنهن شهر کي ملتان مڃڻ کان انڪار ڪيو آهي، سو حقيقت ۾ ملتان ئي هو.
(16) Curtius “Historiae (Ghap xxii and xxiv of Delphin Edition)
(17) J_ B.O. Res. Soc, vol iii June 1917 “Textile Industry of Ancient India
(18) Periplus: Indian Antiquary viii,
(19) Raverty_ Mihran of Sind P. 473
(20) Arrian_ The Anabasis of Alexander vi. P. 14
(21) Starbo_ xv P. 34_54
(22) Arrian: ch 10 Anabasis of Alexander
(23) Plutarch’s Lives P 844
(24) Ante P 104 note 1
(25) Mc Crindle “Invasion of India”
(26) Raverty_ “Mihran of Sind” P. 327_32
(27) Holdich_ “Gates of India” P. 310
(28) Travels, Ed. 1677 P 42
(29) Arrian_ “Anabasis of Alexander ch vi P 20
(30) Starbo xv P 17
(31) ڪراچيءَ جو شهر سنه 1725 ۾ ٻاهرين مڇيءَ جي واپارين ٺاهيو. ڏسو Ibnu Batuta in Sindh, reprint P. 410 from Geographical Journal.
(32) Curtius Historiae x P. 9
(33) Arrian_ Anabasis of Alexander 6, xix_ xx
(34) Anabsis 6 xxi 3
(35) Anabasis 6xxi 3
(36) Sir Thomas Holdich_ A retreat from India
(37) Cunningham Anciant Geography of India P 360
(38) Curtius_ Historie (Ed. Heinicke) 8,x, 5_7
(39) Dio- dorus- Bibliotheca 27, civ, 4sq
(40) Anabasis of Alexander 6, xi, 5
(41) Alexander’s route into Gedrosia P 216
(42) Cunningham- Ancient Geography of India P 354
(43) Anabasis of Alexander 6, xxii 1sq
(44) Anabasis of Alexander Partvch 18
(45) Plutarch’s Lives P 845
(46) Plutarch’s Lives P 845
(47) Patanjali of P., v.3. 52 Prof. Keilhorn, 11 P 412
(48) Curtius Bk. ix, ch 7 Mc Crindle, II By Alexander P 284_51
(49) ”ايران_ باستان“ ڀاڱو ٻيو بيان پنجون
(50) J.B.O. Res. Soc., iii 1917 P P. 506, 507
(51) D.R. Bhandarkar_ Prog. Rep. A.S.W.I., 1916_ 18 P. 62 Cunningham, Reports, vi,1 A
(52) The Greeks in Bactria and India.
(53) راجتر نگڻي پرٿم ترنگ شلوڪ 168
(54) S. Levi, Notes Surles Indo Scythes. J. As. 1896 P.463 and K. B. Pathak Commemoration vol. 1934 P. 99
(55) K. B. Pathak Commemoration 1934 PP. 98-99
(56) Watters Translation PP.203, 270

[b] (مضمون ڪتاب ” پراچين سنڌ جي تاريخ-٣ صفحو 55 کان 81 تائين، ڇپيندڙ نامعلوم تان ورتل آهي).[/b]

سنڌو ماٿر اوائلي انساني آبادين کان شهري رياست جي بنياد تائين: رُڪ سنڌي

اڄ کان ڪروڙين سال اڳ زندگيءَ جي شروعات سمنڊ جي پاڻيءَ ۾ ٿي. ماهرن جي چوڻ موجب جڏهن ڌرتيءَ ٺرڻ شروع ڪيو ته ڌرتيءَ جي مٿاڇري تي جبل ۽ ٽڪر ظاهر ٿيڻ لڳا. انهن جي ارتقائي سلسلن وارن ڏينهن ۾ اڄ کان 60 ڪروڙ ورهيه اڳ دنيا جي گرم سمنڊن ۾ ”زندهه شيءِ“ تخليق ٿي، جنهن کي ماهر اميبا (Ameba) ڪوٺن ٿا. ان اميبا مان ئي مختلف قسمن جا حيوانات سمنڊن جي تهن ۾ جنم وٺڻ لڳا. ماهرن جي چوڻ موجب انهن نباتات ۽ حيوانات جي اوائلي قسمن مان اڄ کان 50 ڪروڙ ورهيه اڳ سمنڊن جي تهن اندر بنا ڪرنگهي وارا جانور (مڇيون، سپون ۽ ٻيا جيت) وجود وٺڻ لڳا. انهن مان اڳتي هلي 35 ڪروڙ ورهيه اڳ ڪرنگهي وارا جناور (مڇي ۽ ڏيڏر) تخليق ٿيا. اهو سڄو ارتقائي سلسلو اڃا سمنڊ جي پاڻي اندر موجود هو. جانورن ۽ نباتات ۾ اها مرحليوار ارتقا جاري هئي. اڄ کان 14 ڪروڙ ورهيه اڳ سامونڊي جانورن جا ڪي خاص قسم ارتقا ڪري، انهيءَ لائق بڻيا جو هو سڪيءَ توڙي پاڻيءَ ۾ زندگي گذاري سگهن. جڏهن ان قسم جا جانور سمنڊ اندر وجود وٺڻ لڳا ته هو پنهنجي کاڌي خوراڪ جي حاصلات لاءِ سمنڊ ڇڏي آهستي آهستي خشڪيءَ ڏانهن وڌڻ لڳا. خشڪيءَ تي شروعات ۾ زندگي انهن جاين تي شروع ٿي، جتي ڌٻڻ موجود هئي. انهن خشڪيءَ تي آيل جانورن مان اڳتي هلي رڙهندڙ جانورن جي قسمن (نانگ، ڪمي) وجود ورتو. ڪافي عرصي کان پوءِ پکي پيدا ٿيا. ننڍن توڙي وڏن جانورن جي مختلف قسمن مان کير پياڪ (مماليه) قسم جي جانورن جهڙوڪ: گهوڙي، هاٿي، اُٺ، شينهن، هرڻ ۽ باندر پنهنجو وجود ورتو. اهي ٿڃ پياريندڙ جانور 8 ڪروڙ ورهيه اڳ تائين وجود وٺي چڪا هئا ۽ پنهنجي مرڪزي گروپن مان شاخن جي صورت ۾ ارتقا ڪري رهيا هئا. ان وقت تائين انسان جهڙي ڪنهن به قسم جي ساهواري شيءِ جو هن ڌرتيءَ تي ڪوبه وجود ڪونه هو. ان بعد 5 ڪروڙ سال اڳ ڀولڙن سان ملندڙ جلندڙ نسل جي جانورن مان هڪ مخصوص قسم جي جنس پنهنجي وجود وٺي رهي هئي ۽ ان ۾ انساني خاصيتون اڀري رهيون هيون. (1) اهي انسان نما جانور يا بن مانس (Anthropoid Apes) ان دور ۾ خشڪ علائقن ۾ پيدا ٿيا. انهن انسان نما باندرن مان 2 ڪروڙ سال اڳ انسان پنهنجو موجوده شڪل ۽ صورت اختيار ڪئي. ماهرن جي چئوڻ مطابق انسان نما جانور کي مڪمل انسان بڻجڻ ۾ هڪ ڪروڙ سال لڳي ويا.(2) هيل تائين انهن انسان نما جانورن جي وجود جي شهادت ماهرن کي آفريڪا ۽ اتر هندستان جي مرڪزي ۽ گرم خطي تي پنهنجو وجود وٺندي ملي آهي.(3) ڪافي ماهر ان ڳالهه تي متفق آهن ته انسان سان ملندڙ جلندڙ بن مانس جو ڪو نهايت اعليٰ ترقي يافته نسل ڪنهن گرم آبهوا جي علائقن ۾ آباد هو. اهو نسل ضرور ڪنهن وڏي براعظم تي موجود رهيو هوندو، جيڪو بعد ۾ هندي وڏي سمنڊ ۾ غرق ٿي ويو.(4) اهو انساني نسل اڄڪلهه جي چمپنزي ۽ گوريلن کان گهڻو مختلف نه هوندو، جيڪو آفريڪا ۽ هند سنڌ جي علائقن ۾ موجود هو. هي سڄو عمل يعني ”حيواني نسل“ مان ”انساني نسل“ جي ارتقا ٽئين ارضياتي دور (Tertiary Age) ۾ ٿيڻ لڳي.(5)
هاڻي اسان سنڌ ماٿر ڏانهن اچون ٿا ۽ ڏسنداسين ته هتي انساني ارتقا جون ڪڙيون ڪهڙي طرح دستياب آهن. سنڌ اندر اسان کي اهو ارتقا جو سلسلو تهه دار جبلن توڙي زمين جي تهن مان ترتيبوار ملي ٿو. ڌرتيءَ جي تمام هيٺانهن تهن مان اسان کي بنا ڪرنگهي وارا جانور ملن ٿا، جيڪي سمنڊ اندر موجود هئا. ان وقت سنڌو ماٿر جي ڌرتي هيٺ هئي. جنهن ڪري سمنڊ ۾ وجود وٺندڙ جانور جبلن جي مختلف تهن ۾ پنڊپهڻ ٿي ويل ملن ٿا. جنهن ارتقا جي سلسلي وار ڪڙين کي اسان جي آڏو فلم جي ريل جيان ظاهر ڪري بيهاريو آهي. هيٺين تهن کان مٿين تهن ڏانهن ايندي ترتيبوار مڇين جا قسم، ريڙهيون پائيندڙ جانور، ان بعد ٿڻائتا جانور، وري پکي ۽ انهن جي مٿان آدم نما جانور جا پنڊ پهڻ (Fossils) ٿي ويل جسم ملن ٿا. جن جون ماهرن عمريون مقرر ڪيون آهن. سنڌ جي تهه دار جبلن جهڙوڪ کڏڙو ۽ پٻ مان ماهرن سامونڊي جانورن جا پنڊ پهڻ ٿي ويل جسم هٿ ڪيا آهن. کير ٿر مان پڻ اهڙائي سامونڊي جانور پنڊ پهڻ ٿيل مليا آهن. منڇر وارن تهن مان هاٿين، گهوڙن ۽ ٻين جانورن جا هڏا پنڊپهڻ ٿي ويل ملن ٿا. سنڌ اندر مختلف تحقيقاتن رستي جيڪي زندگيءَ جا آثار مليا آهن، انهن مان معلوم ٿئي ٿو ته اڄ کان 6 ڪروڙ ورهيه اڳ هتي ڪيترائي جيتن جا قسم، ڪرنگهي دار مڇيون، پکين جا مختلف قسم پيدا ٿي چڪا هئا، جڏهن ته کير پياريندڙ جانورن جو وجود هتي اڄ کان ساڍا چار ڪروڙ ورهيه اڳ تائين ملي ٿو.(6)
انساني ارتقا جو عمل باقي دنيا جي ڀيٽ ۾ سڀ کان پهريان هند سنڌ (ڏکڻ ايشيا) ۾ ٿيو. سنڌوماٿر ۾ انسان ۽ فطرت جي وچ ۾ متمدن زندگي جي لاءِ تمام گهڻي ويڙهه ٿي ۽ انسان فطرت تي قابو پائڻ لاءِ ۽ ان کي سمجهڻ سان گڏوگڏ ان کي پنهنجي قبضي ۾ آڻڻ لاءِ مختلف ايجادون ڪيون. فطرت ۽ انسان جي وچ ۾ پيدا ٿيل هن ڇڪتاڻ انساني تمدن کي چار چنڊ لڳائي ڇڏيا. ڇو جو ڏکڻ ايشيا يعني هند سنڌ جي موسمي فضا، پاڻي واري فضا ۽ حياتياتي فضا وغيره انسان جي مادي، اخلاقي ۽ روحاني تشڪيل ڪئي ۽ هن کي اڳتي وڌڻ جا موقعا فراهم ڪري ڏنا ۽ ڏکڻ ايشيا يعني هند سنڌ ۾ اهي مڙئي سهولتون هڪ ئي وقت دستياب هيون. ماهر ان راءِ جا آهن ته انسان جا پراڻي ۾ پراڻا آثار يعني دنيا ۾ سندن هئڻ جي وڌ کان وڌ اڳوڻي ثابتي سنڌو ماٿر ۾ ملي آهي. ڊاڪٽر باشم به ان خيال جو آهي ته اوائل ۾ انساني ارتقا هن ئي خوش نصيب واديءَ ۾ ٿي.(7) علم الانسان جي ماهر ”هاورڊ موئر“ ان خيال جو آهي ته انسان جي پهرين اوسر ايشيا جي ڏاکڻين حدن ۾ ٿي.(8) ۽ هو جانورن جي ڪيترن ئي نسلن کي ڏکڻ ايشيائي ڄاڻائي ٿو ۽ ٻڌائي ٿو ته دنيا ۾ سڀ کان پهريان چوپايو مال سنڌو ماٿر ۾ پاليو ويو ۽ پالتو مال جا گهڻا قسم اصل ڏکڻ ايشيائي آهن. ”هاورڊ موئر“ مينهن، رڍ، ڇاپرو، ٻڪري، سوئر، ڪڪڙ، ڪتي، خچر، هاٿي ۽ مور کي ڏکڻ ايشيائي (هند سنڌ جو) جانور سڏيو آهي. پروفيسر ليڪي پڻ ان راءِ جو آهي ته اهي جانور پوءِ ڏکڻ ايشيا يعني هند سنڌ مان ارضياتي دور ۾ ئي بيرنگ پل رستي ٽپي آفريقا، آمريڪا ۽ يورپ تائين پکڙيا. (9) هاورڊ موئر پنهنجي ڪتاب ۾ وڌيڪ انڪشاف ڪري ٿو ته، ”ايشيا کنڊ جي ڏکڻ ۾ انسان ۽ انسان جي سڀيتا جي شروعات ٿيل ڏسڻ ۾ اچي ٿي ۽ جيوت جي اوسر ۾ انسان جهڙو جانور پهريان ايشيا کنڊ ۾ ئي وجود ۾ آيو.“ (10)
سنڌوماٿر ۾ انسان 2 ڪروڙ سال اڳ ڌرتي جي ٽئين زماني (Tertiary) ۾ حيواني نسل کان عليحده ٿيو. جڏهن ڌرتي جي ٽئين زماني ۾ سمنڊ سنڌو ماٿر جا اتر ۽ اولهه وارا جابلو حصا ڇڏيا. ته اهي وحشي انسان جي رهائش جا اوائلي ماڳ بڻيا. ان زماني جي ماڻهن جا جسم پنڊپهڻ جي صورت ۾ زمين جي تهن مان ملن ٿا. ڌرتي جي ٽئين زماني جا انسان، وڻ ٽڻ ۽ ٻيون شيون گهڻو وقت گذرڻ ڪري اڄ پٿر جي صورت وٺي چڪيون آهن.(11) هيٺ اسان ان دور جي انسانن جي پنڊپهڻ ٿي ويل ڍانچن جو ذڪر ڪنداسين، جيڪي ماهرن مختلف هنڌن تان هٿ ڪيا آهن.
بيل يونيورسٽي جي هڪ ماهر جي- اي- ليوس (G.E. Lewis) 1930ع ۾ هندستان جي سيوالڪ (Siwalik) جبلن ۾ کوٽائي ڪندي هڪ انسان جو ٻه ڄاڙيون هيٺيون ۽ مٿيون ڳولي لڌيون آهن، جيڪي پٿرائجي چڪيون آهن. جن کي راماپٿيڪس (Ramapithecus) يعني ”ماڻهو جهڙو پوتر“ جو نالو ڏنو ويو آهي. راما پٿيڪس انسان اڄ کان هڪ ڪروڙ 50 لک سال اڳ جي مايوسين زماني جو انسان آهي. هن انسان جي لڌل پٿرايل بوتي جو وري 1961ع ۾ ٻيهر اڀياس ڪيو ويو ۽ ماهرن هن پٿرايل بوتي کي دنيا جو سڀ کان وڌيڪ قديم انسان قرار ڏنو. ان بعد وري پاڪستان جي پوٺار جي علائقي مان پڻ پٿرايل انسان جو ڍانچو مليو، جيڪو 70 لک سال پراڻو آهي. جنهن کي ماهرن سواپٿيڪس (Sawapithecus) يعني ”هر دم زندهه“ جو نالو ڏنو آهي. هن دور جو انسان ڪنهن به قسم جا اوزار ٺاهڻ جو ڏانءُ ڪونه رکندو هو. هو پنهنجو گذران وڻن جي پاڙن، ميوون ۽ ماکي وغيره تي ڪندو هو. هو اڃان پنهنجي ارتقا جي اوائلي دور ۾ هو. کيس پنهنجي باندر نما نسل کان ڌار ٿئي ٿورو عرصو گذري چڪو هو. هو ڳالهائڻ لاءِ زبان استعمال ڪرڻ ۽ هلڻ لاءِ ٻه پير استعمال ڪرڻ ۽ هٿن کي ڪم ڪرڻ لاءِ آزاد ڪرڻ لاءِ جدوجهد ۾ مصروف هو.(12)
هند سنڌ ۾ هن قسم جي ماڻهو ملڻ کانپوءِ ماهرن کي پنهنجا رايا بدلائڻا پيا ۽ هنن ان ڳالهه کي تسليم ڪيو ته دنيا ۾ سڀ کان اول آدم جي پيدائش سنڌو ماٿر ۾ ٿي ۽ سنڌو ماٿر ئي انساني ارتقا جو پهريون مسڪن بڻي. هن کان اڳ دنيا ۾ جيڪي ٻين هنڌن تي قديم انسان جا آثار مليا آهن، سي سڀ سنڌوماٿر ۾ مليل انسان کان پوءِ جا آهن. جنهن ڪري اسان هاڻ بنا ڪنهن هٻڪ جي سائنسي تحقيقاتي بنيادن تي اها ڳالهه چئي سگهون ٿا ته سنڌو ماٿر اوائلي انساني ارتقا جو بنياد هئي ۽ شروع ۾ هتان ئي انسان پنهنجو پهريون سفر شروع ڪيو.

[b]سنڌوماٿر ۾ پٿر دور جا ماڳ
[/b]جڏهن انسان، حيواني نسل کان ڌار ٿي پنهنجو سفر شروع ڪيو ته هن پنهنجي بچاءَ ۽ کاڌي جي بندوبست لاءِ نوان اوزار تلاش ڪرڻ شروع ڪيا، جيڪي کيس وڻن جون پاڙون کوٽڻ، ميوا ڇنڻ وغيره ۾ مدد ڏيڻ لڳا. اهي اوائلي انساني اوزار هئا پٿر، جن کي ئي پهريان انسان پنهنجي ڪتب آڻڻ شروع ڪيو. ان ڪري جيتري عرصي تائين انسان پٿر جا اوزار استعمال ڪندو آيو، ماهر سندس ان سماجي ارتقائي دور کي ”پٿر وارو دور“ جي نالي سان ياد ڪندا آهن. سنڌو ماٿر اندر هي دور 10 لک سال کان 4 هزار سال ق- م تائين هليو. هي دور پڻ ٽن مختلف حصن ۾ ورهايل آهي، جيڪي هي آهن:
(1) پراڻو پٿر وارو دور (Paleolithic Age) 10 لک کان 15 هزار سال ق- م
(2) وچون پٿر وارو دور (Mesolithic Age) 15 هزار کان 6 هزار ق-م
(3) نئون پٿر وارو دور (Neolithic Age) 6 هزار کان 4 هزار سال ق-م
اسان هيٺ سنڌوماٿر جي انسانن جي پٿر دور جي سرگرمين جي پهرين ٻن دورن يعني پراڻي ۽ وچين پٿر دور جو جائزو وٺنداسين.

[b](1) پراڻو پٿر وارو دور
[/b]جڏهن اوائلي وحشي ماڻهو وڻن تان هيٺ لٿا ۽ گهاٽا ٻيلا ڇڏيا ته هنن پهريان رهائش لاءِ ميداني علائقا چونڊيا ۽ هو ميداني علائقن ۾ درياهن، ڍنڍن ۽ چشمن ڀرسان رهڻ لڳا، جتي کاڌو پيتو جهجهي مقدار ۾ دستياب هو. هي دور انسانذات جي ”ٻالڪپڻ“ جو دور هو. هن دور ۾ وحشي انسان خونخوار جانورن کان بچاءَ لاءِ پٿر ۽ ڏنڊا پنهنجي پهرين اوزار طور استعمال ڪرڻ شروع ڪيا. هن اهڙ اپٿر گڏ ڪرڻ ۽ استعمال ڪرڻ شروع ڪيا، جيڪي هڪ ٻئي سان ٽڪرائجي يا پاڻيءَ جي وهڪري ڪري ڀڄي ڀري لسا ٿي ويا هئا ۽ چپترا ٿي تکا ٿي چڪا هئا. جن جي مدد سان هن وڻن جون پاڙون کوٽي، ميوا ڇني ۽ ننڍن ننڍن ٻين ساهورن کي ماري يا انهن جو شڪار ڪري، انهن کي کاڌي طور استعمال ڪرڻ شروع ڪيو.
هن دور ۾ انسان اڃا پنهنجي شروعاتي ارتقائي دور ۾ هيو، نه هن ڪي اوزار گڏ ڪيا هئا يا ايجاد ڪيا هئا ۽ نه وري پوکي راهي ڪرڻ تائين سندس شعور پهتو هو. نه وري هن دور جو انسان مال پالڻ سکيو هو. هو ڇڙواڳ زندگي گذاريندو هو، جتي رات پوندي هئس اتي وڻن تي وڃي سمهي پوندو هو. وري صبح جو اٿي پنهنجي کاڌي خوراڪ جي تلاش ۾ نڪري ويندو هو. جڏهن هن لاءِ کاڌي جي تلاش جيئن پوءِ تيئن مشڪل بڻجڻ لڳي ته هن ٻيلن ۾ رهندڙ مختلف جانورن کي شڪار ڪري انهن جو گوشت پنهنجي غذا ۾ شامل ڪيو. جانورن جو شڪار ڪنهن به اڪيلي ماڻهو جي وس جي ڳالهه نه هئي. ان ڪري پهريون دفعو ان دور جي انسان کي هڪ ٻئي جي ويجهو اچڻ جي ضرورت محسوس ٿي ۽ هن اڪيلي زندگي گهارڻ ختم ڪري ٽولن جي صورت اختيار ڪئي. جنهن سان ئي اجتماعي زندگي گذارڻ جو پهريون تصور جڙي راس ٿيو ۽ اهڙي طرح اوائلي وحشي انسان پهريون دفعو ”سماجي جانور“ ٿي پيو. اها ان دور ۾ ”انساني سماج“ جي جڙاوت ۾ وڏي اهم تبديلي هئي. ان تبديليءَ انسان کي اڳتي وڌڻ، پنهنجو نسل وڌائڻ، گڏيل ايجادون ڪرڻ ۽ سماج جي تعمير ڪرڻ ڏانهن وک وڌائڻ جو موقعو فراهم ڪيو.
سنڌوماٿر اندر پراڻي پٿر واري دور جي انسانن جي رهائش جا هنڌ ۽ سندن استعمال جا اهي اوزار به لڌا ويا آهن، جيڪي هنن پٿر مان جوڙيا هئا. ويجهر ۾ ماهرن پنجاب صوبي جي پوٺار ريجن ۾ راولپنڊي ويجهو ”سون ندي“ جي ڪناري سون ماٿر مان انهن اوائلي انسانن جا اوزار ۽ رهائشي آثار ڳولي لڌا آهن. جن جي عمر 5 لک سال مقرر ڪئي اٿن ۽ ان دور کي ”سون ڪلچر“ جو نالو ڏنو اٿن. (13)
ماهر ”سون ماٿر“ مان لڌل اوزارن بابت چون ٿا ته اتان جيڪي اوزار صفا هيٺين تهه تان مليا آهن، سي سون ڪلچر جي مٿئين تهه تي رهندڙ ماڻهن کان اڳ جي آبادي جا آهن ۽ انهن کي سون ڪلچر کان اڳ جا اوزار ڪوٺيو اٿن. (14) سون ماٿر مان مليل پٿر دور جي انسانن جي رهائشي آبادي جو تعلق ٻن دورن سان آهي. صفا آخري دور جي عمر 5 لک سال ٿيندي ۽ ٻيو تهه 4 کان 2 لک سال جي وچ جو آهي. پهرين تهه تان اڻ گهڙيا پٿر مليا آهن، ان دور جا ماڻهو اڃا پٿرن کي گهڙڻ ۽ انهن کي استعمال ۾ آڻڻ لاءِ مختلف شڪليون ڏيڻ ڪونه سکيا هئا. هو استعمال لائق پٿر گڏ ڪندا هئا. پر ٻئي دور جا ماڻهو ڪجهه ترقي ڪيل ڏسجن ٿا. جن پٿر مان ڪهاڙيون، تيرن جا منهن ۽ ٻيو وڍ ٽڪ جو جهڙو تهڙو سامان تيار ڪري ورتو هو. ان وقت به هو اڃا کاڌو گڏ ڪندا هئا ۽ شڪار ڪندا هئا. مال ڌارڻ يا پوکي راهي ڪرڻ تائين سندن شعور ڪونه پهتو هو.(15) سون ماٿر ۾ رهندڙ پٿر دور جي انسانن بابت قديم آثارن جي مشهور ماهر سر مارٽيمر وهيلر جو رايو آهي ته، ”پاڪستان (سنڌوماٿر) ۾ سڀ کان پراڻي ۾ پراڻي انساني آباديءَ جي ثابتي اسان کي راولپنڊي ويجهو سون نديءَ جي ڪنارن تي اڻ گهڙيل پٿرن جي صورت ۾ ملي آهي. اتان مليل اوزارن ۾ ڪي سادي نموني جا ڇرا ۽ ڪهاڙيون مليون آهن، جيڪي لڳ ڀڳ 5 کان 3 لک سالن جي عمر جا ٿيندا.“ (16)
هي سون نديءَ مان مليل اوزار لوڻي ندي (ننگر پارڪر) جي اوزارن سان مشابهت رکندڙ ۽ هم عمر آهن. (17) هي اهي ئي اوزار آهن، جن سان هاڪڙو تمدن جا ماڻهو ڪم ڪار ڪندا هئا. ماهر سون مان لڌل اوزارن متعلق چون ٿا ته اهي روهڙي ۽ سکر جي هنڌن تان لڌل ابتدائي پٿر جي اوزارن جي سڌريل شڪل آهن. اهي اوزار سکر کان سواءِ واگهو در ڪراچي مان پڻ مليا آهن. لئمبرڪ ان جي تصديق ڪئي آهي ته ڪراچي جي اڀرندي ڪپر تي واگهي در وٽ ۽ ان جي ڀرپاسي ۾ پڻ اهڙن اوزارن جي ڪجهه سڃاڻپ ڪئي وئي آهي. (18) ان دور جي پٿر جي انسانن جا اوزار بياس ندي (پنجاب) جي ماٿريءَ مان پڻ مليا آهن. انهن آثارن جو انڪشاف آثار قديمه جي ماهر ب. ب لال ڪيو هو ۽ بياس نديءَ جي ماٿر ۾ پراڻي پٿر دور جا اوزار مليا آهن.(19)
مٿي بيان ڪيل ”سون ڪلچر“ انهن ماڻهن جو ئي آهي، جيڪي سنڌ، بلوچستان ۽ پنجاب تائين پکڙيل هئا، ميدانن ۾ رهندا هئا. انهن ڏينهن ۾ موسم اڃا خشڪ هئي. جڏهن برفباري شروع ٿي، هوائون گهمجي ويون ته انسان لاءِ کليل ميدانن ۾ رهڻ مشڪل ٿي پيو. جنهن ڪري هنن برفباريءَ کان بچڻ لاءِ غارن کي رهائش لاءِ استعمال ڪيو. جڏهن ته هن کان اڳ اوائلي انسان اڃا غارن جو رخ ڪونه ڪيو هو. جيئن ته سنڌ اندر جبلن ۽ غارن جو تعداد جهجهو موجود هو، ان ڪري سنڌونديءَ ۽ ٻين ندين ۽ ڍنڍن جي ڪنارن تي رهندڙ انسانن غارن ۾ پناهه ورتي ۽ اتي وري نئين زندگيءَ جو آغاز ڪيو. انهن غارن مان ملندڙ پٿر جي اوزارن جي باقيات مان اندازو لڳائي سگهجي ٿو ته هو ميداني علائقن ۾ رهندڙ پنهنجن ابن ڏاڏن کان وڌيڪ ترقي ڪري چڪا هئا.(20)
اڄ کان هڪ لک سال اڳ سنڌو ماٿر ۾ اوائلي انسان الهندي وارن جبلن ۽ ٽڪرن جي غارن ۾ رهڻ لڳو. انهن غارن جا آثار سنڌ ۾ ڪافي تعداد ۾ مليا آهن. قديم زماني جي ماڻهن جون کوپڙيون سيوهڻ جي ڀرسان شاهه بلاول جي واٽ تان پڻ لڌيون آهن.(21) لکين ورهيه اڳ جا لاش پٿرن جي اوزارن سميت ٽنگا نيڪا مان لڌا ويا آهن. لڪيءَ جي جبلن مان ڪوسي پاڻيءَ جي چشمن جي پريان هڪ ٽڪريءَ تي هڪ غار لڌو ويو آهي، جيڪو ”هڪ ٿنڀو“ سڏبو آهي.(22) اهو به نهايت قديم زماني جو غار آهي. سرحد صوبي ۾ شنگهائو وٽ پڻ ان دور جي ماڻهن جو هڪ رهائشي غار مليو آهي. ماهرن اتان مليل باقيات جي عمر هڪ لک کان 40 هزار سال ق-م مقرر ڪئي آهي.(23)
هن دور ۾ اوائلي انسان ننڍين ننڍين ٽولين جي صورت ۾ غارن ۾ رهڻ لڳو. هي ٽوليون شروع ۾ ڪٽنب، قبيلي يا قوميت جي صورت ۾ منظم ڪونه هيون پر هن دور ۾ هو رولو زندگي ڇڏي ڪري ٽولين جي صورت ۾ رهڻ لڳا. هڪ ٻئي جي ويجهو اچڻ ڪري هنن جي دلين ۾ رحم، قرب ۽ پنهنجائپ وارو جذبو پيدا ٿيو. هن وقت انسان اڃا باهه ٻارڻ جو هنر ڪونه سکيو هو. ان ڪري هو پنهنجي عزيزن کي مرڻ بعد پٿرن هيٺان پوري ڇڏيندو هو. جيئن لاش ڌپ نه ڪري. اهڙيون ڪافي شهادتون سنڌ اندر مليون آهن، جيڪي ان وقت جي مدفن انسانن جون آهن.
پراڻي پٿر دور جي ماڳن جي وڌيڪ چوک چڪاس ڊسمبر 1975ع ۾ برطانيا جي ڪيمبرج يونيورسٽيءَ جي آرڪيالاجي شعبي جي ماهر ڊاڪٽر الچين ۽ سندس زال ۽ ٻين ٻن ميمبرن سنڌ اندر شروع ڪئي. هنن دعويٰ ڪئي آهي ته، ”سنڌ ۾ پٿر جي انسانن طرفان اوزار ٺاهڻ جي ڪارخانن وارا هنڌ، ماڳ ۽ مڪان موجود آهن.... اسان روهڙيءَ وارين ٽڪرين ۽ حيدرآباد ويجهو اهڙا آثار معلوم ڪيا آهن ۽ اهڙا ماڳ ۽ مڪان ڏٺا آهن، جن کي پٿر جي دور جي اوزارن ٺاهڻ جي ڪارخانن جا هنڌ چئي سگهجي ٿو.“ انهن آثارن بابت ڊاڪٽر الچين جي راءِ آهي ته اهي آثار پنهنجي خاص نوعيت وارا هنڌ آهن، جن جهڙا دنيا ۾ هن کان اڳ فقط مصر ۾ مليا آهن. پروفيسر الچين هتان مليل اوزارن کي پراڻي پٿر دور جا اوزار سڏيو آهي ۽ انهن جي عمر 50 هزار سال ق-م مقرر ڪئي اٿائين.(24)
هيءُ اهو دور هو، جو اڃا تائين پوکي راهي ڪرڻ تائين انساني شعور ڪونه پهتو هو. ان ڪري هو پنهنجي کاڌي جو پورائو مڇي ماري ۽ وڻن مان ميوو ڇني ڪندو هو ۽ گڏوگڏ سنڌونديءَ جي ڀر وارن ٻيلن مان پکين ۽ جانورن جو شڪار پڻ ڪندو هو. هن شڪار بعد جانورن جي کلن مان هڏن جي ٺهيل سين رستي پنهنجو لباس تيار ڪري ورتو. هاڻ هو قدرت جي رازن ۽ رمزن کي سمجهڻ لاءِ پنهنجو عقل استعمال ڪرڻ لڳو. جڏهن هن ٻيلي ۾ وڻن جي گسڻ ڪري باهه پيدا ٿيندي ڏٺي ته هن اتان ٽانڊو کڻي اچي پنهنجن اونداهن غارن کي روشن ڪيو. غارن ۾ اها باهه ڏينهن رات ٻرندي رهندي هئي. ان باهه تي هو گوشت پچائي کائڻ لڳا ۽ غارن ۾ ايندڙ خونخوار جانورن کي ڀڄائڻ جو ڪم به باهه کان وٺڻ لڳا. سردين ۾ ڏڪندڙ انسانن کي باهه جهڙي بي بها نعمت هٿ اچي وئي. هو ان باهه کي سانڍڻ ۽ ان کي پنهنجن هٿن سان پيدا ڪرڻ لاءِ جتن ڪرڻ لڳا. هنن کي اها اٽڪل سجهي آئي ته ٻن پٿرن کي پاڻ ۾ زور سان مهٽڻ سان باهه پيدا ٿي پوي ٿي. هاڻ باهه جي دريافت انساني زندگيءَ ۾ عجيب انقلاب آڻي ڇڏيو.
پراڻي پٿر دور جي انسانن پنهنجي دور ۾ ارتقا جا جيڪي حيرت انگيز ڏاڪا طئه ڪيا، انهن ۾ گڏ رهڻ جو تصور پيدا ٿيڻ، باهه جي دريافت ٿيڻ سان گڏوگڏ سندس وڏي ۾ وڏو ڪارنامو ٻوليءَ جي ايجاد هو. هن دور ۾ ماڻهن پنهنجي ضرورتن کي آڏو رکي، هڪ ٻئي سان رابطو قائم رکڻ لاءِ هڪ ٻئي کي ڏکئي وقت تي هڪ هنڌ گڏ ڪرڻ لاءِ آهستي آهستي ٻولي جي تخليق ڪرڻ شروع ڪئي. مختلف قسم جا اشارا ۽ آواز بامعنيٰ لفظن جي صورت اختيار ڪرڻ لڳا. جن اڳتي هلي هڪ مڪمل انساني ٻوليءَ کي جنم ڏنو. هن دور جي ختم ٿيڻ کان پوءِ انسانذات پنهنجي ارتقا جي ٻئي دور يعني وچين پٿرواري دور ۾ پهچي وئي.

[b](2) وچون پٿر وارو دور
[/b]هن دور ۾ پيداواري ذريعن وڌيڪ ترقي ڪئي. اوزارن ۾ سڌارو ۽ واڌارو آيو، تير ڪمان ايجاد ٿي، جنهن ڪري شڪار زور ورتو. پٿر مان نوان اوزار بڻايا ويا، جهڙوڪ: کرپي، ڪهاڙي، ڪنڊي ۽ ڇري. هن دور جي آخر ۾ مٽيءَ جا ٿانوَ ٺهڻ شروع ٿيا. ان سان گڏوگڏ جانورن پالڻ جي ابتدا ٿي. جڏهن اوائلي انسان جانور پاليا ته سندس مٿان ڪم جو بار هلڪو ٿي پيو ۽ کيس بار ڍوئڻ ۽ سواري ڪرڻ لاءِ ذريعو ميسر ٿي ويو. جنهن ڪري سندس ڪيتريون ئي تڪليفون دور ٿي ويون. ان کان سواءِ سندس کاڌي پيتي جو بندوبست پڻ آسان ٿي پيو. هن پاليل جانورن جو کير ۽ گوشت پنهنجي غذا ۾ شامل ڪري ورتو. هن ئي دور جي آخر ۾ زمين کيڙڻ طرف انسان جو ڌيان ويو. هن ڍنڍن ۽ درياهن جي ڪنارن تي زمين جا ننڍا ننڍا ٽڪرا کيڙڻ شروع ڪيا. پيداواري ذريعن ۾ ترقي ٿيڻ ڪري، ماڻهن جو وڏو تعداد رولو زندگي ڇڏي ڪري مستقل طور آباد ٿيڻ شروع ٿيو. جنهن ڪري برادري نظام وڌيڪ پڪو ۽ پختو ٿيو ۽ ٻوليءَ جي اوسر وڌيڪ تيز ٿي. ماڻهن جي وڏين ٽولن درياهن ۽ ڍنڍن جي ڪنارن سان پاڻي جي سهنج ۽ شڪار جي سهوليت کي نظر ۾ رکندي رهائش اختيار ڪئي. ڪم گڏ ٿيڻ لڳو، کاڌي پيتي جي ورهاست هڪجهڙي ٿيڻ لڳي.
سنڌو ماٿر اندر وچون پٿر وارو دور 15 هزار کان 6 هزار ق-م تائين هليو. هن دور جي انساني وسندين جا آثار گجرات، ڪاٺياواڙ، سکر جي ويجهو روهڙي، ڪراچي، حيدرآباد ۽ منڇر ڍنڍ جي پسگرداين مان مليا آهن.(25)
هن دور جا ماڻهو پنهنجا پٿر جا اوزار چقمقي پهڻ مان تيار ڪندا هئا. جيڪي کين اروڙ جي کنڊرن (سکر) جي آس پاس وارين ٽڪرين مان ملندا هئا. ماهرن اتان چقمقي پهڻ جو اهڙو ڪارخانو ڳولي لڌو آهي. اهي چقمقي پهچڻ جا اوزار ان ڪري وڌيڪ استعمال ۾ ايندا هئا، جو چقمقي پهڻ سخت هجڻ ڪري گهڻو ڪري وڍ ٽڪ جو سامان ڇريون، ڪات ۽ ڪنڊيون انهيءَ مان پائيدار ۽ سٺيون ٺهنديون هيون. جيڪي وري تکيون ڪري استعمال ڪيون وينديون هيون. لئمبرڪ ڄاڻائي ٿو ته اهڙي اوچي قسم جا اوزار ۽ انهن جي ٺهڻ جا هنڌ روهڙي ۽ ڪوٽڏيجي لڳ آهن. اهڙا ڪيترائي هنڌ وچولي ڪوهستان ۾ ۽ ٻيا ڪيترا سامونڊي ڪپر سان ڏاکڻين ٽڪرين وٽ به آهن.(26)
هن دور ۾ اوزارن ۾ ترقي اچڻ ڪري ۽ ٻيو ته برفاني دور ختم ٿيڻ ڪري ماڻهو نون علائقن ڏانهن ڦهلجڻ لڳا. هنن وڏي تعداد ۾ ڍور ڍڳا، رڍون ۽ ٻڪريون وغيره پالڻ شروع ڪيون. هن دور جي ماڻهن جي رهائشي هنڌن تان مٽيءَ جا ٺهيل ٿانوَ پڻ هٿ آيا آهن، جيڪي تمام شروعاتي قسم جا آهن، جيڪي هٿ تي ٺاهيا ويندا هئا جڏهن اڃا چڪ جو استعمال ڪونه ٿيو هو. هيٺانهين سنڌ جا ماڻهو گهڻو ڪري هن دور ۾ مڇيءَ جو شڪار وڌيڪ ڪندا هئا. سندن ان دور جا اوزار ٺارو ٽڪري ۽ گولف ڪلب ڪراچي ڀرسان مليا آهن. روهڙي طرف مليل ٻه ماڳ شهنشاهه بلوچ ۽ نواب پنجابي به هن دور جي انسانن جون وسنديون آهن. هن دور جا ٻيا آثار ماهرن هاڪڙي درياهه جي ڪنارن سان پڻ لڌا آهن. جن کي پٿر جا اوزار روهڙي طرف کان هاڪڙي درياهه رستي پهچندا هئا.(27)
هن دور جي ماڻهن پٿر کي وڍي ٽڪي خاص شڪليون ڏئي استعمال ڪرڻ شروع ڪيو. هنن کاڌي کي پچائڻ لاءِ پٿر جون پاٽيون جي تراکڙيون هيون استعمال ڪرڻ شروع ڪيون. آهستي آهستي اوائلي انسانن پنهنجي پٿر جي اوزارن کي سڌارڻ شروع ڪيو. هاڻي هو پٿر مان عمدي قسم جا اوزار ٺاهڻ لڳا. هنن مڇي پڪڙڻ لاءِ ڪنڊيون، پٿر جا نيزا، پاڻي ڍوئڻ لاءِ جانورن جي کلن مان پکالون ٺاهي ورتيون. ان کان سواءِ ان ئي دور ۾ پٿر جون بهترين ڪهاڙيون، ڇريون ۽ ٻيو وڍ ٽڪ جو سامان ٺاهيو ويو. اهڙيون شيون لوڻي ندي (ننگرپارڪر) ۽ ٻين هنڌن تان مليون آهن. (28) اهڙي قسم جا ٻيا اوزار ڪئپٽن ريڊ ڊڪ 1941ع ۾ ڊرگ روڊ (ڪراچي) يعني سنڌ جي ڏکڻ اولهه طرف لڌا آهن. جيڪي گهڻو ڪري پهرين جي چنڊ جي شڪل جا آهن. شايد اهي مڇي مارڻ جا اوزار يا تيرن جا ڦر ئي هجن. جن جي ڪاٺ جاڳن گهڻو وقت گذرڻ ڪري مٽيءَ ۾ ملي ويا آهن. (29)
هن دور ۾ شڪار لاءِ نوڪدار تکن اوزارن ۽ ٻئي وڍ ٽڪ جي سامان شڪار کي وڏي هٿي ڏني ۽ هاڻ ماڻهن جا ٽولا سيوستان، مڪران، هاڪڙي ۽ سنڌوءَ جي ڪنارن وارن ٻيلن ۾ شڪار لاءِ نڪري پيا. ان وقت هاڪڙي ۽ سنڌوءَ جي ڪنارن وارن ٻيلن ۾ هاٿي، گينڊا، باندر، چيتا ۽ ٻيا قسمين قسمين جانور رهندا هئا. هن دور کي ماهر شڪاري ۽ مال ڌاريندڙ ماڻهن جو دور چون ٿا. ڇو ته هن دور ۾ اڃا زراعت ڪا بيان ڪرڻ جهڙي ترقي ڪانه ڪئي هئي ۽ نه وري هن دور جا ماڻهو قبائلي نظام هيٺ گڏ ٿي سگهيا هئا. هو اڃان ننڍن ننڍن خاندانن ۽ برادرين ۾ ورڇيل هئا، جيڪي خوني رشتيداريءَ تي ٻڌل هيون.

[b]سماجي زندگيءَ جو جائزو
[/b]شروع ۾ سماج اندر طبقن جو وجود ڪونه ٿيو هو، ڪوبه ظالم ۽ مظلوم، آقا ۽ غلام ڪونه هو، سڀني انسانن جو رتبو هڪ جهڙو هو. ماڻهو هڪ ٻئي جو استحصال ڪرڻ کان سواءِ پنهنجي زندگي گذاريندا هئا. سماج ۾ طبقاتي نظام تمام گهڻو پوءِ وجود ۾ آيو. ان ڪري طبقاتي نظام کان اڳ جي هن نظام کي سماجي سائنس جا ماهر ”ابتدائي ڪميونزم“ يا ”راڄوڻي نظام“ چون ٿا.
سنڌوماٿر ۾ پراڻي پٿر دور ۽ وچين پٿر دور جي ماڻهن جي سماجي زندگي تي نظر وجهڻ سان معلوم ٿئي ٿو ته ان دور ۾ هتي اڃا طبقاتي نظام جو بنياد ڪونه پيو هو. سڀ ماڻهو گڏجي پيداوار ۾ حصو وٺندا هئا، جن ۾ عورتون، مرد، ٻار ۽ ٻڍا شامل هوندا هئا ۽ هو سخت جدوجهد کان پوءِ حاصل ڪيل پنهنجي روزيءَ کي هڪ ٻئي ۾ برابر ونڊي ورڇي استعمال ڪندا هئا. ان دور ۾ نجي ملڪيت جو بنياد ان ڪري پئجي نه سگهيو هو ته اوزارن جي اڻ هوند ۽ سادگيءَ ڪري ڪوبه اڪيلو ماڻهو ان لائق نه هوندو هو ته هو اڪيلي سر ڪو ڪم ڪري سگهي. هن کي هر وقت پاڻ جهڙن ٻين ماڻهن جي مدد جي ضرورت پوندي هئي. شڪار ڪرڻ وقت ۽ ڦل گڏ ڪرڻ وقت سڀ گڏجي ڪم ڪندا هئا ۽ هنن کي سخت محنت ۽ مشقت کان پوءِ به مس ايترو کاڌو يا شيءِ نصيب ٿيندي هئي، جنهن مان پنهنجو پيٽ قوت حاصل ڪري سگهن. ان ڪري فاضل پيداوار جي جمع ٿيڻ جو سوال ئي پيدا ڪونه ٿيندو هو. ان ڪري ذخيره اندوزي ڪرڻ ان دور ۾ ناممڪن هئي.(30) هن دور ۾ ڪنهن به حڪومت، رياست يا قانون جو تصور ڪونه هو، سڀ ماڻهو گڏجي پنهنجو بچاءُ ڪندا هئا. خونخوار جانورن جي حملن ۽ ٻاهرين حملي آورن سان گڏجي جنگ ڪندا هئا. هنن وٽ ان وقت علائقائي ورهاست جو تصور به موجود ڪونه هو. هو فطري حدبندين اندر رهندا هئا، يعني هو اتي وڃي پنهنجا ديرا ڄمائيندا هئا، جتي خوراڪ وافر مقدار ۾ ملندي هئن ۽ پاڻي جو سهنج موجود هوندو هو.
هن دور ۾ سنڌو ماٿريءَ جا رهواسي وحشي دور مان نڪري، اڪيلي زندگي گذارڻ واري عادت ڇڏي برادرين ۽ خاندانن ۾ متحد ٿيا. اهي برادريون ۽ خاندان خوني رشتن تي ٻڌل هوندا هئا. شروعات ۾ منجهن آزاد جنسي تعلقاتن جو رواج هو. آزاد جنسي تعلقاتن ڪري ڪنهن به پيدا ٿيندڙ ٻار جي باري ۾ ڪابه خبر ڪانه پوندي هئي ته ان جو پيءُ ڪهڙو آهي. ان ڪري نسب جو سلسلو ماءُ کان هلندو هو. ان ڪري قديم سماج ۾ عورت جي وڏي عزت هوندي هئي. عورت ئي سڄي خاندان تي راڄ ڪندي هئي. هڪ برادري يا خاندان اندر جيڪي به مرد يا عورتون هونديون هيون سي سڀ هڪ ٻئي سان جنسي تعلقات رکندا هئا، جنهن ۾ رشڪ يا رقابت جي ڪابه گنجائش نه هوندي هئي.(31) ان ڪري هن دور جي سماج کي سماجي سائنس جا ماهر ”ماءُ آدرشي سماج“ جو نالو ڏين ٿا، ڇو ته هن دور ۾ عورت ئي حڪمران هئي. هوءَ ئي برادري ۽ خاندان جي اڳواڻ هئي. کاڌي جي ورهاست، نسلي پرورش ۽ پاليل مال جي سارسنڀال سندس ذمي هوندي هئي.
هن دور جي انسانن جي ايجادن تي جيڪڏهن نظر وجهجي ٿي ته خبر پوي ٿي ته هن دور ۾ انسانن جيڪي اڳ الف اگهاڙا گهمندا هئا، تن شڪار ڪيل جانورن جي کلن سان پنهنجا تن ڍڪڻ شروع ڪيا. پنهنجو تن ڍڪڻ جو خيال کين اوگهڙ ڍڪڻ بدران سرديءَ يا گرميءَ کان پاڻ کي بچائڻ ئي هو. جنهن اڳتي هلي ستر ڪرڻ جي شڪل اختيار ڪئي. هن دور جي وڏي ۾ وڏي ايجاد باهه جي دريافت پڻ هئي. باهه جي مدد سان هو گوشت پچائي ۽ نرم ڪري واپرائڻ لڳا. هن دور جي انسانن جا اوزار پٿر، ڪاٺين، هڏن ۽ سنڱن جا ٺهيل هوندا هئا. هن دور ۾ انسان فطرتي محتاجيءَ مان نڪري، خود خوراڪ پيدا ڪرڻ لاءِ هٿ پير هڻڻ لڳو. اهڙي طرح لکين سالن تي ٻڌل سماجي ارتقا جو هيءُ دور انسانذات جي ارتقائي سفر ۾ سنگ ميل جي حيثيت رکي ٿو.

[b]سنڌو ماٿر ۾ ڳوٺاڻيون زرعي ثقافتون
[/b]انساني تهذيب جي شروعات درياهن جي ڪنارن تي ٿي. قديم دور جي ماڻهن پنهنجا جهوپا ان ئي هنڌ جوڙيا، جتي کين پاڻي سهنجائي سان ملي ٿي سگهيو. ڇو جو اوائل ۾ اڃا اهڙا اوزار جڙي ڪين سگهيا هئا. جن جي مدد سان کوهه کوٽي يا درياهن مان واهه ڪڍي پاڻي جو پورائو ڪري سگهجي. ان ڪري رهائشي ڳوٺ يا شهر ٻڌڻ جا مناسب هنڌ درياهن ۽ ڍنڍن جا ڪنارا ئي هئا. درياهي ڪنارن ڀرسان رهڻ ڪري پاڻي ۽ خوراڪ جو مسئلو حل ٿي سگهيو ٿي. نه صرف اتي ٻنيون کيڙي، ريج ڪري، زراعت کي ترقي وٺائي سگهجي پئي، پر گڏوگڏ جانورن جو چارو ۽ ٻيا هنر ۽ ڪاريگريون پڻ اتي زور وٺي سگهن پيون. بقول انساني تاريخ جي ماهر رابرٽ بريفالٽ جي ته، ”جڏهن خانه بدوش انسان چراگاهن جي تلاش ۾ ايشيا جي وڏن وڏن درياهن جي ماٿرين ۾ پهتا ۽ کين معلوم ٿيو ته هتي ٿورڙي محنت سان جانورن ۽ انسانن لاءِ خوراڪ مهيا ٿي سگهي ٿي، ته هنن آواره زندگي گذارڻ ڇڏي، زراعتي زندگي اختيار ڪئي ۽ مستقل هنڌن تي آباد ٿيا. ۽ سنڌو، گنگا، يانگسي، فرات ۽ نيل ندي جي گپ چڪ مان ئي تهذيب جنم ورتو.“ (1) يعني اوائل ۾ تهذيب جو ٻوٽو درياهن جي ڪنارن تي ئي وڌي وڻ ٿيو. دنيا اندر ٽي وڏي ۾ وڏا درياهه سنڌو، دجله ۽ فرات آهن، جن جي ڪنارن تي تمدني زندگي جي شروعات ٿي ۽ زراعت زور ورتو.
دنيا اندر سڀ کان پهريان کيتي ڪرڻ جو هنر اڄ کان 8 هزار سال اڳ سنڌو ماٿر جي رهواسين ڳولي لڌو ۽ هتي ئي شروعات ۾ انساني تهذيب جو وڻ وڌڻ شروع ٿيو. ماهر ان راءِ جا آهن ته سنڌو ماٿر ان ڪري انساني تهذيب لاءِ وڌيڪ اسرڻ جي موزون جڳهه هئي، ڇو جو هتي جي آبهوا نه گهڻي گرم هئي ۽ نه سخت سرد هئي، يعني وچولي قسم جي هئي ۽ سنڌوندي جي لڳاتار وهڪ جي ڪري هتي خوراڪ جو ڏڪر ڪونه هو. ان ڪري ئي هتان جا رهواسي ٻي دنيا جي ڀيٽ ۾ سڀ کان پهريان زرعي زندگي ۽ ڳوٺاڻي رهائش ڏانهن مائل ٿيا. اها هن ڌرتي ۽ هتان جي نديءَ جي سرسبزي ۽ خوشحالي چئبي، جو هتان جا رهواسي ٻين قومن کان گهڻو اڳتي نڪري چڪا هئا. پروفيسر ماڻڪ پٿاوالا پڻ ايئن چوندي ڪونه ٿو هٻڪي ته، ”سنڌ کي رونقدار ۽ ڀريو ڀاڳيو بنائڻ ۾ سنڌو درياهه جو وڏو هٿ آهي. سنڌو درياهه اسان جي سنڌ جي جنم کان اڳ ئي موجود هو. جيئن ٻار ڄمڻ کان اڳ ماءُ جي ٿڻن ۾ ٿڃ اچي ٿي، تيئن سنڌ کي تاتي نپائي وڏو ڪرڻ لاءِ سنڌو اڳئي هتي حاضر هئي.(2) اوائل ۾ هتان جي رهواسين جون زرعي ايراضيون ننڍن ننڍن درياهن جي وادين ۾ اڀريون. اڄ کان 8 هزار سال اڳ نئين پٿر واري دور (Neolithic Age) ۾ سنڌو ماٿر جي رهواسين ٻنيون کيڙي فصل اپائڻ جي شروعات ڪئي. اهڙا آثار تازو فرانسيسي آرڪيلاجيڪل مشن جي ڊائريڪٽر مسٽر ذان زيري بلوچستان جي بولان لڪ وٽ مهرڳڙهه جي قديم آثارن مان ڳولي لڌا آهن ۽ انهن آثارن جي عمر 6 هزار ق-م مقرر ڪئي آهي. ماهرن مهرڳڙهه کي ايشيا جي پهرين زرعي وسندي ڪوٺيو آهي. اهڙي طرح هتي جي رهاڪن ئي سڀ کان پهريان هڪ زرعي سماج (Agrarian Society) جو بنياد وڌو. مسٽر ذان زيري هن قديم وسندي تي روشني وجهندي چوي ٿو ته هتان جا ماڻهو 6 هزار ق-م کان اڳ نئين پٿر واري دور ۾ فني، جمالياتي ۽ تخليقي ذهنيت سان مالامال هئا ۽ هو اڏاوتي مهارت رکندا هئا. هنن جي رهڻي ڪهڻي، آرٽ، ٿانون جي ڊيزائن، دفنائڻ جا طريقا ۽ زرعي سرشتو گهڻو ترقي ڪيل هو.(3) هن دور ۾ اڃا ماڻهن ڌات ڳولي ڪانه لڌي هئي. ان ڪري اوزار طور پٿر استعمال ڪندا هئا. هو زمين کيڙن لاءِ پٿر جا هر، فصل جي ڪٽائي لاءِ پٿر جا ڏاٽا ۽ ان پينهڻ لاءِ پٿر جون چڪيون استعمال ڪندا هئا. هو اوزارن ٺاهڻ لاءِ چقمقي پهڻ جا ڌار وارا اوزار استعمال ڪندا هئا.(4)
مٿين آثارن ملڻ کان پوءِ خبر پئي ته کيتي ڪرڻ جي سرشتي جي ڪري سنڌي ماڻهو سڀ کان پهريان تمدني زندگي ڏانهن مائل ٿيا ۽ تيزي سان ترقي جا ڏاڪا طئه ڪرڻ لڳا. جڏهن ته اهو سڄو عمل باقي دنيا ۾ تمام دير سان شروع ٿيو. سڌريل پوک جو ڪم ۽ پڪي ڳوٺاڻي آبادي مشرق قريب ۾ تقريبن 5 هزار ق-م ۾ شروع ٿي، پوکي راهي انساني زندگي ۾ هڪ نئون انقلاب برپا ڪري ڇڏيو. هاڻ هو پنهنجي جياپي لاءِ فطرت تي ڀاڙڻ ڇڏي، پنهنجي غذا پاڻ پيدا ڪرڻ لڳو. زراعت جي فن انسان کي پنهنجي زندگي جون ضرورتون پاڻ پوريون ڪرڻ لاءِ همٿايو. جنهن ڳالهه اڳتي هلي انسان کي صحيح معنيٰ ۾ انسان بڻايو.
پهريان ته سنڌ اندر عورتون پنهنجي هٿن سان زمين کيڙي اناج پوکينديون هيون، پر پوءِ ڪٽنب جي وڌڻ ۽ وڌيڪ تجربي ٿيڻ بعد پاليل جانورن جهڙوڪ: ڍڳن ۽ گهوڙن کان ٻنيون کيڙڻ جو ڪم ورتو ويو. ابتدا ۾ سنڌو ماٿر اندر هتي جي رهواسين جَوَنِ، ڪڻڪ ۽ ڪپهه جون پوکون ڪرڻ شروع ڪيون. ماهر ان راءِ جا آهن ته ڪڻڪ، جَوَنِ ۽ ڪپهه جون پوکون 6 هزار ق-م کان نئين پٿر دور ۾ ڍنڍن ۽ درياهن جي ڪنارن تي ٿينديون هيون، جنهن جا آثار مهرڳڙهه جي کوٽاين مان مليا آهن. هن دور ۾ مهرڳڙهه جا باشندا ڪپهه جو فصل تيل حاصل ڪرڻ ۽ ڌاڳا وٽڻ لاءِ پوکڻ لڳا. بعد ۾ ئي ڪپهه کي ڪپڙي ٺاهڻ طور استعمال ڪرڻ جو رواج پيو. (5)
زراعت جي ابتدا ٿيڻ ڪري ماڻهو رولو زندگي ختم ڪري هڪ هنڌ ويهي پنهنجي پوکيل فصلن جي حفاظت ڪرڻ لڳا. ماڻهو معاشي طور تي ٻن وڏن سماجي گروهن ۾ ورهائجي ويا. هڪڙا اهي هئا جن زرعي زندگي اختيار ڪئي ۽ ٻيا جانورن جا ولر پالڻ لڳا. جانورن جا ولر پاليندڙن جون ثابتيون اسان کي بنون ۽ ڪڙي گل محمد مان مليون آهن. هو نه صرف جانور گوشت ۽ کير حاصل ڪرڻ لاءِ ڌاريندا هئا پر انهن کان سواري جو ڪم پڻ وٺندا هئا. هن دور جا باشندا رڍون، ٻڪريون، گڏهه، هرڻ ۽ رڇ وغيره ڌاريندا هئا. جن جون وڌيڪ ثابتيون آمري، ڏنڀ بٺي، پانڌي واهي ۽ عثمان بٺي مان مليون آهن. (6) جن ماڻهن زرعي زندگي اختيار ڪري جهڳا جوڙڻ شروع ڪيا، تن واندڪائي واري وقت ۾ پٿرن مان هر، ڏاٽا، ڪهاڙيون، اٽي پينهڻ لاءِ جنڊ ۽ ٻيا زرعي ڪم ڪار ۾ استعمال ٿيندڙ اوزار ٺاهڻ شروع ڪيا. جڏهن ته مال چاريندڙ گروهه پوءِ به ڇڙواڳ زندگي گذارڻ لڳو. هنن جانورن جون کلون، رڍن جي اُن ۽ جانورن جو کير معاشي ضرورتن لاءِ استعمال ۾ آڻڻ شروع ڪيو.
زراعت جي رواج بعد قديم دور جي ماڻهن کي هاڻ کاڌي خوراڪ جي ڳولا ۾ جهنگلن ۾ وڃڻو ڪونه پوندو هو ۽ نه ئي شڪار لاءِ ڏڦا کڻي ڀڄڻو پوندو هو پر هو هاڻ آرام ۽ سڪون سان زندگي گذارڻ لڳا. ان واندڪائي واري سوچ ۽ فڪر هنن کي اڃا به بهتر زندگي گذارڻ تي مجبور ڪيو. جيئن ته هنن کي پنهنجن فصلن کي جانورن کان بچائڻ لاءِ هڪ هنڌ ويهڻو ٿي پيو، سو هنن ميداني علائقن ۾ گهر بڻائڻ جو سوچيو. هاڻ هو ٻيلن ۾ وڃڻ ۽ جانورن جي پويان سڄو ڏينهن ڀڄڻ بجاءِ هڪ هنڌ ويهي گهر ٺاهڻ ۽ ڳوٺ ٻڌڻ لڳا ۽ قدرت جي ٻين شين تي ضابطو ڪرڻ ۽ انهن کي پنهنجي حڪم هيٺ آڻڻ لاءِ نيون تدبيرون جوڙڻ لڳا. يعني گهر ٺاهڻ، ڳوٺ ٻڌڻ ۽ ايجادون ڪرڻ جي راهه ۾ وڏو عمل دخل زراعت جو هو.
ماهرن تحقيق ڪري ثابت ڪيو آهي ته سنڌ اندر نئين پٿر واري دور (6 هزار ق-م) ۾ انسانن غارن کي آخري سلام ڪري اچي پنهنجا گهرڙا ٺاهيا. اهڙن گهرڙن جا نشان اسان کي روهڙي، ڪراچي ۽ منڇر ڍنڍ جي پسگردائي ۾ ملن ٿا. اهي گهرڙا اوائل ۾ سرن بدران ڪاٺين ۽ تيلين مان ٺاهيا ويا ۽ غارن مان نڪرڻ بعد اهي ئي انسان جا پهريان اجها بڻيا. اهڙن ڳوٺن جا آثار سنڌوندي ۽ هاڪڙي سان گڏوگڏ مختلف ڍنڍن جي ڪنارن تي پن مليا آهن ڇو جو اتي پاڻي سان گڏوگڏ مڇي ملڻ جو به سهنج هو ۽ اتي ئي ننڍڙا ننڍڙا ٻني ٽڪرا کيڙي اَنُ اُپائي پيو سگهجي. شروع ۾ ماڻهن ٻيلن مان ڪاٺيون ڪري ۽ تيليون آڻي درياهي ڪپن تي چونئرا ٺاهڻ شروع ڪيا. اهي چونئرا دراصل گهر ٺاهڻ جي شروعاتي ڪڙي ڪري سمجهڻ گهرجي. ان دور جي ماڻهن پنهنجا اهي چونئرا ٻوڏن کان بچاءَ لاءِ ڪن قدرتي مٿانهن هنڌن تي ٺاهڻ شروع ڪيا. هنن جا ڳوٺ چند ڇڙوڇڙ گهرن تي مشتمل هوندا هئا، جتان سرن جي اڏاوت جي ڪابه نشاني ڪانه ملي آهي. جيئن آمري، پانڌي واهي ۽ غازي شاهه جي شروعاتي تهن ۾ گهرن جي تعمير جا نشان ڪونه مليا آهن. اتان صرف استعمال جا ٿانو ئي مليا آهن. ان جو مطلب اهو وٺڻ سراسر غلط ٿيندو ته ڪو ان وقت جا ماڻهو بنا گهر گهاٽ جي کلئي آسمان هيٺان زندگي گذاريندا هئا پر هي ڳوٺ ان وقت جا آهن، جنهن دور ۾ اڃان مٽي جون سرون وجهي گهرن ٺاهڻ تائين انساني ذهن ڪونه پهتو هو.
وري جڏهن انساني ذهن ترقي ڪئي ته هنن جي گهرن جي جڙاوت ۾ پڻ تبديلي آئي. گهر ترقي ڪري هٿ جي ٺهيل سرن ۽ پٿرن سان جڙي راس ٿيڻ لڳا. اهڙا گهر مستطيل نموني جا وڏن پڌرن سان ۽ هڪ هنڌ ڳاهٽ ٿيل ملن ٿا. اهي گهر پڻ اڳ وانگر ٻوڏن کان بچاءَ لاءِ ڪن قدرتي مٿانهن پٽن تي آباد ڪيا ويندا هئا. هو گهرن جي ڀتين جي پيڙهه ۾ پٿرن جو استعمال ڪندا هئا، مٿي اوساري سرن جي هوندي هئي، ڇتيون ڪکايون پرگاري سان لتل هونديون هيون. ڪڙي گل محمد (4200ق م) ۽ پانڌي واهي مان هن قسم جي اڏاوتن جا نشان مليا آهن. ڪڙي گل محمد جا رهواسي ڪچي مٽيءَ جي گهرن ۾ رهندا هئا ۽ پانڌي واهي مان مليل گهر مستطيل قسم جا آهن ۽ انهن جي پيڙهه پٿر جي رکيل آهي. باقي اڏاوت چيرولي يا گاري سان ٿيل آهي.(7) اهڙي قسم جا رهائشي گهر آمري جي وچين تهن مان پڻ مليا آهن. هن دور جي ڳوٺن جي خاص خوبي اها آهي جو انهن جي چوڌاري حفاظتي قلعا ٺهيل آهن. آمري، ٿرڙي، گجو، ڪوهتراس بٺي ۽ ڪوٽڏيجي جي کوٽاين مان اهڙن حفاظتي قلعن جا آثار پڻ مليا آهن.(8)
گهرن ٺهڻ ڪري گهر ۾ استعمال ٿيندڙ شين ٺاهڻ جي پڻ ضرورت پيش آئي. نئين پٿر واري دور جا رهواسي شروع ۾ اوزارن طور پٿر کي وڌيڪ استعمال ڪندا هئا. هو پٿر جون ڪهاڙيون، ڏاٽا، کرپيون، ڇريون، جنڊ، ماني پچائڻ جو ٿوٻيون ٺاهيندا هئا، جيڪي گهڻو ڪري چقمقي پهڻ جون هونديون هيون. بعد ۾ هنن ڪاٺين ۽ تيلين مان ٽوڪريون، ماني رکڻ جو دٻڪيون، کارا، ان رکڻ جا ڀانڊا ٺاهڻ شروع ڪيا، جن کي ڏامر يا مٽيءَ سان چوڌاري لنبيو ويندو هو. ان ئي دور ۾ مٽي جي ٿانون ٺاهڻ طرف پڻ ترقي ٿي. گهرن ۾ رهندڙن مٽي مان اهڙيون شيون ٺاهڻ شروع ڪيون، جيڪي کاڌي رکڻ لاءِ ٿانون طور استعمال ٿين. پهريان ته ڪچي مٽي جا اڻ پڪل ٿانوَ تيار ٿيندا هئا، جيڪي پاڻياٺين شين جي استعمال لاءِ ناقص هئا. ان ڪري سنڌوماٿر جي رهواسين انهن ۾ تبديليون آڻڻ شروع ڪيون. اٽڪل 4000 ق-م ڌاري سنڌ ۾ ڪنڀارڪي چڪ جو بنياد پيو. مٽي جا ٿانو ڳوٺن جا محنتي ڪنڀر چڪ تي ٺاهي، انهن کي آوين ۾ پچائڻ لڳا. ڪنڀر جي چڪ ٿانو جي بناوت ۾ عجيب تبديلي آڻي ڇڏي ۽ مٽي جا نفيس ٿانو تيار ٿيڻ لڳا. (9) ان دور جي آبادين ڪڙي گل محمد ۽ مڊيگڪ مان مليل ٿانون چڪ تي ٺهيل ملن ٿا.(10) جن تي اڳتي هلي نقش نگاريءَ جو ڪم پڻ شروع ٿيو. هتان جا ڪنڀر ٿانون کي خوبصورت بڻائڻ لاءِ انهن تي رنگين چٽسالي ڪرڻ لڳا. راڻا گندئي مان مليل ٿانون تي ڳاڙهي ۽ هيڊي رنگ جا تهه چڙهيل آهن ۽ انهن مٿان ڪاري رنگ جي مصالحي جي چٽسالي ٿيل آهي. آمري مان مليل ٿانون جي تري تي ٿلهن ڪارن پٽن تي لاڳيتا ٽڪنڊا مليا آهن. ٽڪنڊن جي پاسن ۾ ڳاڙهو رنگ ڀريل آهي. لئمبرڪ ان دور جي ماڻهن جي ٿانون بابت ٻڌائي ٿو ته: ”هو ٺڪر تي ڪاري يا ڳاڙهي رنگ سان چٽسالي ڪندا هئا ۽ انهن تي جاميٽري جي شڪلين جهڙا چٽ ڪڍندا هئا.“ (11) ڪوئيٽا جي قديم آثارن مان مليل ٿانون جو رنگ بادامي ملي ٿو ۽ انهن تي ڀوري رنگ سان نقش نگاري ٿيل آهي. اهي ٿانو 4 هزار ق-م جا آهن. وري اڳتي نال مان مليل ٿانون ۽ آمري مان مليل ٿانون تي اسان کي شينهن، مڇين، ڍڳي ۽ پکين کان سواءِ پپر جي پنن جا نقش اُڪريل ملن ٿا.(12) شروع شروع ۾ جيڪي ٿانو ٺهڻ لڳا، پهريان انهن تي سادي قسم جي چٽسالي ٿيندي هئي، جنهن ۾ اڪثر جانورن جون شڪليون چٽيل هونديون هيون. ان قسم جا ٿانو 6 هزار ق-م کان سنڌو ماٿر اندر رائج هئا. بعد ۾ انهن ٿانون ۾ ترقي ٿيڻ شروع ٿي. اٽڪل 3500 ق-م ڌاري ٿانون تي جانورن جون شڪليون چٽڻ جو ڪم بند ٿي ويو ۽ ان جي جاءِ جاميٽري جي ڏکين ۽ رنگ برنگي نمونن ورتي.(13)
سنڌوماٿر جي رهواسين 4000 ق-م ڌاري ڌات پڻ ڳولي لڌي.(14) هو شروعات ۾ ٽامي مان پنهنجي هارسينگار جون شيون ٺاهڻ لڳا.(15) بعد ۾ ٽامي مان ڪهاڙيون، آرا، ڀالا ۽ چوڙيون وغيره ٺهڻ لڳيون، جنهن جا آثار ماهرن نال، آمري، ڪوٽڏيجي ۽ ڪڙي گل محمد جي آثارن مان ڳولي لڌا آهن.(16) ڪڙي جي قديم آثارن مان ان سلسلي ۾ اڳتي ٿيل اوسر جو پتو پوي ٿو. هتان جا ماڻهو نه صرف ٽامي جي استعمال کان واقف هئا پر هو ٽامي ۽ ٽن کي پگهاري ڪنجهي جون شيون ٺاهڻ پڻ ڄاڻيندا هئا. ڌات جي وڌيڪ استعمال جا ثبوت ماهرن ڪوهتراس بٺي مان پڻ هٿ ڪيا آهن. آثار قديمه جا ماهر ان ڳالهه تي متفق آهن ته سنڌوماٿر ۾ نئون پٿر دور 6 هزار ق-م کان 4 هزار ق-م تائين هليو. بعد ۾ 4 هزار ق-م ۾ هتان جي ماڻهن ڌات ڳولي لڌي ۽ هو ٽامي ۽ ٽن کي پگهاري (رجائي) استعمال ڪرڻ لڳا.
زراعت جي اوج ۽ ڳوٺن جي بنياد سنڌوماٿر اندر ڪيترائي واڍا، رازا، ڪنڀر پيدا ڪري ورتا ۽ هتان جا واپاري ڪچي مال کي هٿ ڪرڻ لاءِ ٻاهر نڪري پيا. سنڌوماٿر جون ٻيڙيون سمنڊن جا سينا چيرينديون وڃي آفريڪا ۽ اڀرندي ايشيا ۾ پهتيون. هي دنيا جو اڪيلو ئي خطو هو، جتان اوائل ۾ تهذيب يافته انسان ٻاهرين دنيا ۾ پکڙجڻ لڳا ۽ هنن پنهنجي لاتعداد صلاحيتن سان هن ڌرتي کي رنگيني بخشي، برپٽن ۾ بازاريون لڳائي ڇڏيون. هڪ ماهر پوڪاڪ ان دور جي سنڌين بابت لکي ٿو ته، ”قديم دور ۾ سنڌوندي جي مهاڏي تي سامونڊي سفر ڪندڙ ڦڙت، هنرمند ۽ همت وارا ماڻهو رهندا هئا... جن جي نتيجي طور سڀيتا کي اوج ملي.“ (17) وري هڪ ٻئي ماهر فرگوسن کي به ٻڌندا هلو، جيڪو سنڌوماٿر کي مڪمل دنيا سمجهي ٿو، ”سنڌ مان سنڌوندي رستي ذاتين پٺيان ذاتيون ۽ بيشمار ماڻهو ٻاهر ويا آهن، جن تهذيب جو ڦهلاءُ ڪيو آهي... ۽ سنڌ هند هڪ مڪمل دنيا آهي.“ (18) سبط حسن چوي ٿو ته، ”هتان جون ٻيڙيون مال سان لڏجي مڪران جي ڪناري سان بحر عرب ۽ خليج فارس ٽپي سو ميري بندرگاهن ڏانهن وينديون هيون.“ (19)
هن دور ۾ سنڌو ماٿر جا باشندا ٻاهر وڃڻ شروع ٿيا هئا ۽ دنيا جي مختلف ڪنڊن ۾ پهچي پنهنجو علم ۽ هنر ڦهلائي رهيا هئا. هنن جون ٻيڙيون سمنڊ جا سينا چيرينديون آفريقا ۽ عرب ملڪن ڏانهن اُسهي رهيون هيون. جتي اڃا انساني ارتقا پنهنجي ٻالڪپڻ جي دور ۾ هئي. آثار قديمه جو هڪ وڏو ماهر ڊاڪٽر ايم آر مغل ان دور جي سنڌوماٿر جي رهواسين جي بين الاقوامي واپار بابت هن طرح رقمطراز آهي ته: ”ڳوٺاڻي ثقافت جي ماڻهن جو واپاري رابطو نه صرف پنهنجن شهرن تائين محدود هو، پر هنن جو واپار ٻاهرين ملڪن سان پڻ هلندڙ هو. هو ايران، گلف جي رياستن، عرب رياستن ۽ ميسوپوٽيما سان پڻ واپار ڪندا هئا. (20) ان واپار جا ثبوت ماهرن کي آمري مان پڻ مليا آهن. ڪاپر جو سامان جيڪو غازي شاهه، ڪوهٽراس بٺي، لوهري، آمري ۽ ڪوٽڏيجي مان مليو آهي، سو واپار رستي ٻاهران گهرايو ويندو هو.(21)
سنڌوماٿر ۾ هن دور جي ماڻهن جي سماجي زندگي تي نظر وجهڻ سان معلوم ٿئي ٿو ته ان وقت ماڻهو خاندانن ۽ برادرين کان اڳتي وڌي قبيلن جي صورت ۾ منظم ٿي چڪا هئا ۽ ان وقت معاشري جو بنياد قبيلائي هو.(22) اهي قبيلا خوني رشتيداري تي ٻڌل هوندا هئا جن جي زندگي جي تعمير جمهوري اصولن تي ٿيندي هئي. انهن قبيلن جي سربراهي بزرگ مردن يا عورتن جي هٿن ۾ هوندي هئي. قبيلي جو سربراه سڀ فرد گڏجي چونڊيندا هئا. قبيلن ۾ منظم ٿيڻ ڪري ماڻهو پاڻ کي اڳ کان وڌيڪ محفوظ تصور ڪرڻ لڳا. هن دور ۾ پڻ اڳ جيان ڪنهن به حڪومت، رياست يا قانون جو تصور موجود ڪونه هو. قبيلي جا مڙئي فرد قبيلي جي گڏيل روايتن جو احترام ڪندا هئا ۽ جيڪڏهن ڪوبه قبيلي جو فرد مقرر ٿيل اصولن جي انحرافي ڪندو هو ته قبيلي جا سڀ فرد کيس ان عمل کان نه صرف روڪيندا هئا پر زبردستي انهن اصولن تي هلڻ لاءِ مجبور ڪندا هئا. جنهن ڪري قبيلائي ريتون رسمون ۽ روايتون مضبوط کان مضبوط تر ٿيڻ لڳيون. هن دور ۾ اڃان علائقائي حدبنديون قبيلن جي بنياد تي ٻڌل هيون. هر هڪ قبيلو، جيڪو هزارين، لکين ماڻهن تي مشتمل هوندو هو، سو ڪنهن زرخيز علائقي تي قابض ٿي اتي پاڻ کي منظم ۽ مضبوط ڪندو هو. اهائي دنيا ۽ اهو خطو ان قبيلي جي سڄي ڪائنات هوندو هو. جيڪڏهن ڪو ٻيو قبيلو ان جي حدن اندر دخل اندازي ڪندو هو ته قبيلي جا مڙئي فرد منظم ٿي، ان سان جنگ جوٽيندا هئا. مختلف قبيلا جيڪي مختلف خطن اندر منظم ٿي رهيا هئا، انهن پنهنجي پنهنجي ٻولي کي اختيار ڪري، ان کي وڌائڻ ويجهائڻ شروع ڪيو. ٻولي اڃا ابتدائي شڪل ۾ هئي ۽ نه صرف لکي ڪا نه ويندي هئي پر اڃان خيالن جي اظهار جي لحاظ کان اڻپوري هئي. قبيلن اندر اڃا آزاد جنسي تعلقاتن جو رواج هو، جيڪو جيئن پوءِ تيئن ڪمزور ٿي رهيو هو. پوءِ به ٻار جي نسب جو سلسلو ماءُ کان شروع ٿيندو هو.
هن دور جي سماج تي نظر وجهڻ سان ٻي جيڪا ڳالهه معلوم ٿئي ٿي سا اها آهي ته اڃا تائين هتي سماج غيرطبقاتي هو. ڪوبه ظالم ۽ مظلوم ڪونه هو، ڪوبه آقا ۽ محڪوم ڪونه هو. سڀ گڏجي محنت ڪندا هئا ۽ ان جو ڦل به گڏجي پاڻ ۾ ورهائي کڻندا هئا. محنت هر ماڻهو لاءِ لازم هوندي هئي، قبيلن جا سربراهه پڻ ان ۾ برابر جو حصو وٺندا هئا. هن دور جي سماجي نظام کي ماهرن ”قديم راڄوڻي نظام“ (ابتدائي ڪميونزم) جو نالو ڏنو آهي.
سنڌو ماٿر جي هن دور جي ماڻهن جي عقيدن ۽ ريتن رسمن بابت جيڪي ڪجهه معلوم ٿيو آهي، اهو هيءُ آهي ته ان دور جا ماڻهو اڄ کان 8 هزار سال اڳ مئلن کي ستل توڙي ويٺل ٻنهي طريقن سان دفن ڪندا هئا. اهڙيون ثابتيون ماهرن کي مهرڳڙهه جي قديم آثارن مان مليون آهن.(23) اڳتي هلي هتان جي رهواسين ميتن سان گڏ ٿانو ٿپا ۽ هارسينگار جو سامان به گڏ دفن ڪرڻ شروع ڪيو. ان قسم جا آثار ڏنڀ بٺي ۽ نال مان مليل قبرن مان مليا آهن.(24) آمريءَجي قديم آثارن مان معلوم ٿيو آهي ته هو مڙدن کي ڪرونڊڙو ڪري پوريندا هئا ۽ اهي به مڙدن سان گڏ ضرورت جو سامان پوريندا هئا. انهن آثارن مان سنڌو ماٿر جي انهن رهواسين جي عقيدن بابت معلوم ٿئي ٿو ته هو ان عقيدي جا هئا ته مرڻ کان پوءِ به ماڻهو کي قبر ۾ انهن شين جي ضرورت پوي ٿي ۽ هو انسان جي ٻئي جنم يعني مري وري زندهه ٿيڻ واري عقيدي جا قائل هئا.
ڳوٺاڻين زرعي ثقافت جي وسندين مان ڪنهن به قسم جو بت يا پوڄا پاٺ لاءِ مندر وغيره ڪونه مليو آهي، جو چئي سگهجي ته هو ڪنهن اعليٰ هستيءَ جي پوڄا ڪندا هئا. مهرڳڙهه (6 هزار ق م) جي کوٽاين مان ماهرن ننڍڙا ننڍڙا انساني بوتا هٿ ڪيا آهن، جن اڳتي هلي زنانن بوتن جي شڪل اختيار ڪئي.(25) اهڙي قسم جا زنانا بوتا 4 هزار ق –م جي ٻين آبادين مان به وڏي تعداد ۾ مليا آهن. ڪڙي، ميهي، آمري ۽ ڪوٽڏيجي جي کوٽاين مان ان قسم جا ڪيترائي زنانا بوتا مليا آهن، جن کي ماهرن ”ڌرتي- ماتا“ جا بت سڏيو آهي. اهي زنانا بوتا ضرور ان وقت کان تخيلق ٿيڻ شروع ٿيا هوندا، جڏهن سنڌو ماٿر اندر ”ماءُ آدرشي سماج“ پنهنجي پوري جوڀن تي هوندو.
هاڻ سوال ٿو اٿي ته ان دور جا ماڻهو ڪنهن مافوق الفطرت هستي جي بدران ”ڌرتي- ماتا“ جا بت ڇو ٺاهيندا هئا ۽ هو انهن جي عبادت ڇو ڪندا هئا؟ ان بابت سماجي ماهرن جيڪا راءِ قائم ڪئي آهي، سا هيءَ آهي ته جڏهن سنڌو ماٿر جي رهواسين کيتي ڪرڻ جي هنر جي شروعات ڪئي ته ان وقت انساني، سماجي ۽ اخلاقي قدر پيدا ٿيا ۽ زرعي زندگي ڏانهن مائل ٿيڻ بعد کيتڪارن تي ٻن قدرتي شين جو تمام گهڻو اثر پيو ۽ انهن شين کان هو متاثر ٿيڻ کان سواءِ رهي ڪين سگهيا، انهن ۾ پهريون زمين ۽ ٻيو پاڻي هو.

[b](1) زمين
[/b]اوائلي انسانن زمين جي پيٽ مان سرسبز سلا اڀرندي ڏٺا ۽ مختلف اناج، ٻوٽا ۽ ميوا زمين جي پيدائش هئڻ ڪري، اهي ڌرتيءَ کي انسان جي بهتر زندگي جو ضامن ڄاڻندي، ان جي پوڄا ڪرڻ لڳا، ۽ ان کي ماءُ ڪوٺڻ لڳا. ڇو جو عورت (ماءُ) ۽ ڌرتي ٻئي تخليق ڪندڙ شيون هيون. جڏهن عورت ننڍڙا گلاب جهڙا چهرا پيدا پئي ڪري سگهي ته ٻئي طرف ڌرتي جي سيني مان مختلف سون ورنا سنگ ۽ ڳاڙها ساوا ٻوٽا اڀرن پيا ۽ اتان فصل جنم وٺن پيا. ان ڪري انسان جي من ۾ انهن ٻنهي شين سان محبت ڪرڻ اڻٽر ڳالهه هئي. ان ڪري ئي هنن جو عقيدو هو ته آسمان کي ۽ ستارن ڏي ڇو ڏسون، ان ڌرتي جي ڌوڙ ڇو نه چمون، جيڪا اسان جي بهترين زندگي جي ضامن آهي. ان ڪري قديم ماڻهن ”ڌرتي- ماتا“ جي پوڄا شروع ڪئي، ان جا بت ٺاهيا، جيڪي عورت جي ئي شڪل جا هئا. سنڌو ماٿر جي قديم آثارن مان ”ماتا- ديوي“ جا مجسما نڪرڻ جو اصل سبب اهو ئي هو.

[b](2) پاڻي
[/b]پاڻي نه صرف انساني جياپي لاءِ اهم حيثيت رکندڙ آهي پر جيڪڏهن ايئن چئجي ته زندگيءَ جو مرڪز پاڻي ئي آهي ۽ ان بنا هن ڌرتي تي ڪنهن به ساهواري جي زندهه رهڻ جو تصور به نه ٿو ڪري سگهجي ته ان ۾ ڪوبه وڌاءُ ڪونه ٿيندو.
قديم سنڌي، سنڌو نديءَ جي ميرانجهڙي پاڻي مان پنهنجي زندگي جون ضرورتون پوريون ڪرڻ لڳا. هنن سنڌوءَ جي ئي پاڻي تي فصل پوکيا ۽ گڏوگڏ هنن جي صنعت ۽ حرفت جو دارومدار ئي سنڌوءَ جي پاڻيءَ تي هو. ان ڪري هو سنڌوندي جي اهميت ڄاڻيندي ان کي عزت جي نگاهه سان ڏسڻ لڳا ۽ هن جي پاڻيءَ کي پاڪ ۽ پوتر ڄاڻيندي ان کي پوڄڻ لڳا ۽ جڏهن سنڌوءَ جي پاڻي تي ڀرسان پوکيل فصل پچي راس ٿيندا هئا ۽ اَنُ سنگن مان ٻاهر نڪري ڇڻڻ شروع ڪندو هو ته قديم باشندا خوشي وچان جشن ڪندا هئا ۽ اَنُ لڻڻ کان اڳ چوڏهين جي چنڊ رات جٿن جي صورت ۾ سنڌوءَ جي ڪناري تي ويندا هئا ۽ اتي چنڊ جي جرڪيدار چانڊوڪيءَ ۾ گڏجي ناچ ڪندا هئا ۽ سنڌو نديءَ ۽ ”ڌرتي ماتا“ جي ساراهه جا گيت ڳائيندا هئا. هو پنهنجا ڀڄن ۽ گيت سنڌوءَ کي ارپيندا هئا.
قبيلن جي جٿن جي جلوس جي سرواڻي قبيلي جي مک عورت ڪندي هئي ۽ سڄو قبيلو ان جو احترام ڪندو هو. عورت کي ان وقت سماج ۾ تمام سٺيءَ نظر سان ڏٺو ويندو هو، هن کي ”ڌرتي ماتا“ جو درجو مليل هو ۽ ان ”ڌرتي ماتا“ جون مورتيون سنگتراش تراشڻ ۾ فخر محسوس ڪندا هئا. هيءُ سماج، ”ماءُ آدرشي“ سماج هو. ڇو جو عورت ئي کيتي جو رواج وڌو ۽ فصلن کي اپائڻ ۾ هن جو ئي هٿ سمجهيو ويندو هو. سر جيمس جارج فريزر پنهنجي مشهور ڪتاب ”گولڊن بو“ (Golden Bough) ۾ ان بابت چوي ٿو ته، ”هندستانين (سنڌين) جو اعتقاد هو ته عورت کي ماءُ جي حيثيت ۾ جنم ڏيڻ ۽ گهڻي اناج کي پيدا ڪرڻ جي قوت هئي.“ (26) ان ڪري ئي عورت کي سنڌي معاشري ۾ اهم مقام حاصل هو ۽ ان جي عزت ڪئي ويندي هئي. جڏهن فصلن جي ڪٽائي ٿيندي هئي ته عورت ئي فصل لڻڻ جي شروعات ڪندي هئي ۽ اناج جي ڪٽائي جي جلوس يا محفلن جي سرواڻي پڻ عورت ڪندي هئي. سنڌوءَ جي ڪناري 14 تاريخ جي چانڊوڪيءَ ۾ جيڪو ناچ ٿيندو هو، ان ۾ اهم ڪردار عورت ئي ادا ڪندي هئي.
سراج الحق ميمڻ، سنڌ اندر ”ماءُ آدرشي“ سماج متعلق ڪجهه هن ريت لکيو آهي، ”علم الانسان جي لحاظ کان اول اول سنڌ اندر ”ماءُ آدرشي“ سماج هو. جنهن ۾ عورت سردار هئي، ڇو جو هن اناج پوکڻ ايجاد ڪيو. هتي جي انسانن ڏٺو ته عورت هڪ دلچسپ چيز هجڻ سان گڏوگڏ سموري تخليق جي ماءُ آهي. نه رڳو هوءَ خوبصورت ٻارڙا پيدا ڪري ٿي، پر فصل به هوءَ پيدا ڪري ٿي. ان ڪري عورت جي ان تخليقي قوت کي پوڄا لائق سمجهيو ويو. هن کي ديويءَ جو درجو ڏنو ويو. گهڻو ڪري قديم ماڻهن جا بت ديوين جا آهن ۽ هو انهيءَ جي ئي پوڄا ڪندا هئا. عورت جي شرم گاهه ۽ ٿڻن کي تخليقي قوت جو مظهر ۽ منبع سمجهيو ٿي ويو. ان ڪري انهن ٻنهي جسماني عضون شرمگاهه ۽ ٿڻن کي سڀ کان وڌيڪ پوڄا لائق ٿي سمجهيو ويو.“ (27)
سنڌ اندر ٻني ٻاري ڪرڻ جي شروعات کان وٺي ”ماءُ آدرشي“ سماج شروع ٿيو. يعني شروع کان ”ماءُ آدرشي“ سماج جو هتي بنياد پيو ۽ اهو تيستائين جاري رهيو، جيستائين زرعي ترقي انتهائي عروج حاصل نه ڪيو. ان عورتاڻي آدرشي سماج جا ڪافي آثار سنڌو ماٿر ۾ مليا آهن. مسٽر ڪارٽر ڪراچيءَ جي مول واديءَ مان ڪجهه پٿر لڌا آهن، جن تي عورتاڻي آدرش جي هڪ صورت ۾ ڪنول جا چٽ کوٽيل آهن. قديم زماني ۾ عورت جي شرم گاهه (پيڪ) کي تخليقي مرڪز سمجهندي ان کي ڪنول جي گل سان تشبيهه ڏني ويندي هئي. مصور ان تخليقي مرڪز کي مختلف اهڃاڻن سان ظاهر ڪندا هئا. ڪي عورت جي شرمگاهه مان گل ۽ ٻوٽا ڦٽندي ڏيکاريندا هئا ته ڪي وري ان کي ڪنول جي گل جي مختلف شڪيلن رستي ظاهر ڪندا هئا.
آمري، ڪوٽڏيجي ۽ موهن جي دڙي جي صفا شروعاتي آباديءَ واري تهن مان اسان کي ان ”ماءُ آدرشي“ سماج جا آثار مليا آهن. جڏهن زرعي ترقي ٿي ۽ زراعت به مردن جو ڪم بڻيو ته ”ماءُ آدرشي“ سماج ٽٽي پيو ۽ ان کان پوءِ اسان کي ”پيءُ آدرشي“ سماج ملي ٿو. ان کان اڳ هيٺين تهه مان مليل مورتيون ”ماءُ آدرشي“ سماج جي ساک ڀرين ٿيون. موهن جي دڙي جي هڪ مهر تي هڪ عورت جي تخليق گاهه (پيڪ) مان سلو اڀرندي ڏيکاريو ويو آهي جيڪو عورت کي تخليق جو مظهر سمجهڻ جو وڏو ثبوت آهي. ان کان سواءِ دادو ضلعي ۾ آمريءَ جي اتر اوڀر واريءَ حد ۾ هڪڙو موهن جي دڙي جو هم عمر ماڳ ”لاکيو“ مليو آهي. جتان اسان کي ”ماتا ديوي“ جون مورتيون مليون آهن. (28) ساڳي نموني جون مورتيون يعني ”ماءُ آدرشي“ سماج جا ثبوت اسان کي آمريءَ جي هم عمر ماڳ ڪڙي ۽ ميهي مان پڻ مليا آهن.
هن دور جي انسانن جي ايجادن تي جيڪڏهن نظر وجهجي ٿي ته معلوم ٿئي ٿو ته هن دور ۾ ماڻهن گهر ٺاهڻ ۽ ڳوٺ ٻڌڻ شروع ڪيا هئا. هنن مختلف قسم جون پوکون ڪرڻ شروع ڪيون، ڪپهه مان ڪپڙو تيار ڪرڻ لڳا، ڌات ڳولي لڌائون ۽ ان مان مختلف شيون تيار ڪرڻ لڳا. ٺڪر جي ٿانون ۾ وڏي پيماني تي ترقي ٿي. ان ان کان سواءِ ٻيڙيون ٺاهي هڪ هنڌ کان ٻئي هنڌ تائين پهچڻ لڳا. هن ئي دور جي آخر ۾ سنڌو ماٿر جو سماج ڳوٺاڻين زرعي ثقافتن مان ترقي ڪري شهري تمدن ۾ داخل ٿيو ۽ هتي هلندڙ راڄوڻي نظام (ابتدائي ڪميونزم) طبقاتي نظام يعني آقا ۽ غلام ۾ تبديل ٿيڻ شروع ٿيو.
هيءُ مٿي ذڪر ڪيل ڳوٺاڻي ثقافت نه صرف سنڌ جي موجوده حدن ۾ محدود هئي پر ان جي ايراضي وسيع تر هئي. اها ثقافت اوڀر ۾ راجستان جي ڪالي بنگن تائين، اوڀر ڏکڻ جي ڪنڊ ۾ ڪڇ ۽ ڪاٺياواڙ تائين، ڏکڻ ۾ سمنڊ تائين، ڏکڻ اولهه جي ڪنڊ ۾ مڪران تائين، اولهه ۾ افغانستان جي مينڊيگڪ تائين، اتر ۾ گومل ماٿر، پنجاب تائين ڦهليل هئي.(29) ان ايراضيءَ ۾ اڄ تائين هٿ آيل ڳوٺاڻي ثقافت جي وسندين مان ڪجهه مشهور بستين جا نالا هتي ڏجن ٿا: مهرڳڙهه، آمري، ڪوٽڏيجي، ڪڙي گل محمد، پانڌي واهي، ڪالي بنگن، راڻا گندئي، نال، بنون، مينڊيگڪ، علي مراد، گوملا، رحمان ڳڙهي، ڏنڀ بٺي، گورانڊي، ڪوهتراس بٺي، غازي شاهه، پيراڻو گهنڊائي، بهوٽ، جلال پور ۽ سري ڪولا وغيره. (30)

[b]انساني سنڌو ماٿر ۾ شهري رياست جو بنياد
[/b]
[b]رياست جي ابتدا:
[/b]رياست جي وجود ۾ اچڻ کان اڳ قديم قبائلي تنظيم موجود هئي ۽ اها انساني تاريخ ۾ سڀ کان پهرين سماجي معاشي تنظيم هئي، جيڪا رت جي رشتن ڪري وجود ۾ آئي. قديم زماني ۾ رت جو رشتو ئي موثر اتحاد جو ذريعو هو. قديم قبائلي تنظيم جي اوسر جا ٻه دور هئا، هڪڙو ”ماءُ آدرشي سماج“ جنهن ۾ عورت قبيلي جي اڳواڻ هوندي هئي. ان دور ۾ قبيلا تمام گهٽ فردن ۽ خاندانن تي مشتمل هوندا هئا. جڏهن آدمشماري ۾ واڌ آئي ۽ قبيلا وڌي ويا ته انهن جون ذميواريون ۽ ڪم ڪاريون پڻ وڌيا. زراعت جي ترقيءَ ڪري ”ماءُ آدرشي سماج“ ٽٽي پيو ۽ ”پيءُ آدرشي سماج“ وجود ۾ آيو. جنهن ۾ پيءُ (مرد) قبيلي جو اڳواڻ ٿيو ۽ هن زراعت ۽ ٻين ڪمن ڪارين تي پنهنجو ڪنٽرول ڪيو. قديم قبائلي تنظيم ۾ هڪ قبيلي، خاندان يا برادري جي فردن تي هڪ ماڻهن جو متحد گروهه هو. جنهن جا مفاد هڪ جهڙا ۽ پاڻ ۾ خوني رشتا هئا. هنن پنهنجي قبيلي کي ٻين قبيلن جي ڀيٽ ۾ مضبوط ۽ مستحڪم ڪرڻ ۽ ان اندر امن امان قائم رکڻ ۽ گڏيل قانون ٺاهي ان تحت زندگي گذارڻ ۽ ٻاهرين قبيلن جي حملن کي منهن ڏيڻ لاءِ قبيلائي تنظيم جو بنياد وڌو. ان تنظيم جو اڳواڻ قبيلي جو سردار هوندو هو. جنهن جي چونڊ قبيلي جا فرد ڪندا هئا. ڪي سردار ته موروثي هوندا هئا. هن تنظيم رياست کي خام مال تيار ڪري ڏنو ۽ رياست جي تصور پڻ قبيلائي تنظيم مان جنم ورتو. ايئن کڻي چئجي ته رياست جي وجود ۾ اچڻ جو هي پهريون بنيادي مرحلو هو. تاريخ انساني جي هڪ ماهر ولاديمير ايليئچ لينن ان ابتدائي برادري بابت لکيو آهي ته: ”قديم قبائلي تنظيم، ابتدائي برادري جو نظام يا تاريخ انساني ۾ پهريون سماجي معاشي نظام هو. قبيلائي برادري انهن خوني رشتيدارن جي جماعت هئي، جيڪي خاندان ۽ سماجي تعلقاتن ۾ ٻڌل هئا. ان خانداني نظام جي ارتقا ۾ ٻه دور آيا. هڪ مدر شاهي (ماءُ آدرشي سماج) ٻيو پدر شاهي (پيءُ آدرشي سماج.) (1)
ان قديم قبيلائي تنظيم کان پوءِ رياست جو وجود ٿيو ۽ قبيلائي تنظيم جو محدود تصور ختم ٿيو. مختلف قبيلن ۽ خاندانن پاڻ کي معاشي ۽ اقتصادي مفادن تحت منظم ڪيو. پنهنجي گڏيل طاقت ۽ هڪ ٻئي جي سهاري سان هڪ سوسائٽي کي جنم ڏنو. هنن بهترين زندگي گذارڻ لاءِ قانون، ريتون رسمون، نظم ۽ ضبط ۽ ٻيا قاعدا تيار ڪيا ۽ ان تحت گڏيل رضامندي ۽ اتحاد سان ارتقائي عمل تحت رياست جو وجود عمل ۾ آيو. هيگل رياست جي وجود بابت چوي ٿو ته، ”رياست ارتقا جي خاص منزل تي سماج جي پيداوار آهي.“ (2) يعني رياست قوت يا طاقت ذريعي نه پر باهمي ميل ميلاپ ۽ قبيلن جي گڏيل معاشي، معاشرتي، تهذيبي ۽ ڪلچرل مفادن جي ڪري وجود ۾ آئي. قديم قبائلي تنظيم جي ڀيٽ ۾ رياست جي وجود ڪري انسان اڳ کان وڌيڪ آسائش سان زندگي گذارڻ لڳو ۽ هو پاڻ کي وڌيڪ محفوظ سمجهڻ لڳو. رياست جي وجود ڪري قبيلائي جهڳڙا ۽ نفاق ختم ٿيڻ لڳا ۽ اڳي وانگر جيڪو ماڻهو جو ميڄالو قبيلائي جهڳڙن ۽ نفاقن کي ختم ڪرڻ تي خرچ ٿيندو هو، سو هاڻ ڪنهن تعميري ڪم تي خرچ ٿيڻ لڳو. رياست جا رهواسي پنهنجن حقن ۽ فرضن جي ڄاڻ رکندا هئا ۽ رياست جي نظام ۾ هنن کي پوري مداخلت جو حق هو. ان رياست جو سماجي نظام مختلف ملڪن ۾ مختلف هو. اهڙي طرح مختلف ملڪن ۾ سياسي زندگيءَ جو آغاز به مختلف ٿيو. ڪن جو بادشاهت سان ته ڪن جو جمهوريت يا اشرافيه سان ٿيو. انساني تاريخ جي ماهر فريڊرڪ اينگلز رياست بابت لکي ٿو ته، ”رياست مجموعي طور تي سڄي سماج جي سرڪاري نمائنده هئي..... ۽ اها ان طبقي جي رياست هئي جيڪو پنهنجي دور لاءِ سڄي سماج جو واحد ترجمان هوندو هو. جهڙي طرح قديم زماني ۾ غلامن جي شهري رياست هئي، وچين دور ۾ جاگيردارن جي ۽ هن زماني ۾ بورجوازين جي.“ (3)

[b]سنڌ اندر شهري رياست جو بنياد
[/b]سنڌ اندر شهري رياست جو بنياد 5 هزار ق- م ڌاري پيو. هتان جا ماڻهو شهرن ۾ رهڻ لڳا. سندن گهر پڪسراوان، ٻه ماڙ بلڊنگن تي مشتمل هجڻ سان گڏ جديد طرز جي غسل خانن، بورچي خانن، تلائن، کوهن سان يعني اڄڪلهه جي شهرن وانگر مڙني سهوليتن سان آراستا هئا. سندن شهرن جا رستا ڪشادا، زمين ۾ ڍڪيل ناليون، وندر جون جايون، مسافر خانا ۽ بازارون سهڻي رٿا سان جڙيل هيون.
هنن مهذب انسانن قائدي ۽ قانون جو ضابطو پهريان هتي مرتب ڪيو ۽ هڪ انصاف تي ٻڌل حڪومت جو قيام عمل ۾ آندو. هتان جو رياستي انتظام راجائن يا شهرن جي چڱن مڙسن جي حوالي هوندو هو. جن جي چونڊ به راڄوڻي صلاح مشوري سان ٿيندي هئي. جيڪڏهن ڪو چڱو مڙس پنهنجن اختيارن جو ناجائز فائدو وٺندو هو ته سڀ شهري متحد ٿي ان کي هٽائي سندس جاءِ تي ٻيو حڪمران يا چڱو مڙس مقرر ڪندا هئا. اهڙي طرح هتي بنا ڪنهن خون خرابي يا دنگي فساد جي ملڪي انتظام نهايت خيرخوبيءَ سان هلندو هو. اهڙي امن ۽ سڪون جي موجودگيءَ ۾ سنڌو ماٿر جا رهواسي ڏينهون ڏينهن ترقي ۽ تعمير جا ڏاڪا طئه ڪرڻ لڳا.
انساني علم جو ماهر ڪروسر چوي ٿو ته، ”جيڪڏهن ڪو اهڙو ملڪ هن ڌرتيءَ تي آهي، جنهن جي لاءِ دعويٰ ڪري سگهجي ته اهو انسانذات جو گهوارو آهي يا گهٽ ۾ گهٽ شروعاتي تهذيب جو گهوارو آهي، جنهن جي تهذيب وڌندي وڌندي سڄي دنيا جي تهذيب بڻجي وئي ۽ ان جو علم سڄي دنيا جو علم بڻجي ويو ته اهو ملڪ پڪ سان هند سنڌ آهي.“
ايڇ جي ويلز جو چوڻ آهي ته، ”اوڀر جي ڪنهن ملڪ مان جيڪڏهن تهذيب جا ڪرڻا سميريا پهتا ته اهو ملڪ مهراڻ جي ماٿري ئي ٿي سگهي ٿو. ڇو ته سميريا جي اوڀر ۾ هئڻ سان گڏ اها ڳالهه به آهي ته ٻنهي ملڪن جي وچ ۾ ڪنهن ٻي تهذيب جا آثار نه ٿا ملن. هيءُ اهو ئي ملڪ آهي، جنهن جو تمدن، بابل، سمير، مصر، يونان ۽ پوءِ روم پهتو. ڄڻ ته هي تمدن جو پهريون مرڪز هو.“ (4)
شهري رياست واري دور ۾ سنڌ ماٿر جا رهواسي پٿر ۽ ٽامون گڏ استعمال ڪندا هئا. هتان جا ماڻهو جيڪي دنيا جي مختلف ملڪن ۾ پکڙيل هئا. تن اتان معدنيات هٿ ڪئي يا واپار ڪري اهي مڙئي شيون سنڌ ماٿر ۾ آنديون. اهڙي طرح گهڻي معدنيات ڪچي مال جي صورت ۾ ٻاهران هتي آندي وئي. سنڌو ماٿر جي ماڻهن پتل، جست، سون ۽ چانديءَ وغيره کي ڳاري مختلف اوزار، زيور، کاڌي جا ٿانو وغيره ٺاهيا. 1936ع ۾ آمريڪا ۽ انگلينڊ جي تحقيقي ٽيم سان برصغير آيل ماهر ڊاڪٽر ٽيريءَ جي راءِ آهي ته سنڌو ماٿر پٿر ۽ ٽامي دور جي سنگم جي جڳهه آهي. هن ئي زمين تي ڪانسي دور (Bronze Age) جا آثار به مليا آهن. يعني تهذيب جي مڙني دورن جا مرحليوار آثار هتي مليا آهن.
سرجان مارشل سنڌو ماٿر جي تهذيب بابت هڪ رپورٽ ۾ ڄاڻائي ٿو ته، ”ياد رهي ته اهي (سنڌي ماڻهو) اڃا پٿر دور جي بدلجندڙ دور ۾ هئا. ڇو ته هو روزمره جي استعمال لاءِ پٿر جا ڪپ ۽ رنبا ڪم آڻيندا هئا. جيڪي سون جي تعداد ۾ گهرن مان لڌا آهن پر باوجود ان جي هو ٽامي، سون، چاندي ۽ جست بابت چڱي ڄاڻ رکندا هئا ۽ هو انهن جو استعمال ڪندا هئا.“ (5)
سنڌو ماٿر جا باشندا زندگيءَ جي معنيٰ مقصد کان چڱي طرح واقف هئا. هنن وٽ ڪوبه غريب ۽ امير ڪونه هو. سڀني جا هڪ جهڙا گهر، رهڻي ڪهڻي هڪ جهڙي، منجهن غريب امير جو ڪوبه تفاوت موجود نه هو. هيءُ سماج اوائلي اشتراڪي سماج هو، جنهن ۾ گڏيل ملڪيت جو رواج هو. ذاتي ملڪيت جو بنياد گهڻو پوءِ پيو. هر ڪو محنت ڪندو هو، هن اشتراڪي سماج جي تصوير جڳ مشهور مفڪر جوزف اسٽالن هن طرح چٽي آهي:
”اوائلي اشتراڪي سرشتي ۾ پيداوار جي لاڳاپن جو بنياد هيءُ هو ته پيداوار جا وسيلا سموري سماج جي گڏيل ملڪيت هوندا هئا ۽ معاشي لڳ لاڳاپا پيداوار جي طاقتن سان برابريءَ وارا هئا. پٿر جا هٿيار ۽ ان کان پوءِ گز ڪمان، ان دور جي وسيلن جي فقط اها ئي پونجي هئي. جيڪڏهن هو پاڻ ۾ گڏجي انهن هٿيارن جي مدد سان فطرت جي مخالف طاقتن ۽ جهنگلي جانورن سان مقابلو نه ڪن ها ته سندن جيئرو رهڻ مشڪل هو. ٻيلن ۽ جهنگلن مان ڦل هٿ ڪرڻ، مڇي مارڻ ۽ پنهنجي اجهي ٺاهڻ لاءِ پاڻ ۾ گڏجي ڪم ڪرڻ سندن لاءِ تمام ضروري هو. هو پاڻ ۾ گڏجي ملي رهڻ سان ئي جهنگلي جانورن ۽ ڀرپاسي وارن ڌارين قبيلن جي حملن کان پاڻ بچائي سگهيا. گڏجي ڪم ڪرڻ سبب پيداوار جي هٿيارن تي سڀني جو گڏيل حق هوندو هو ۽ انهيءَ ڪري محنت جو ڦل به سڀني جي گڏيل ملڪيت هئي. انهيءَ سماج ۾ پيداوار جي وسيلن تي ڪنهن فرد جي ملڪيت جو تصور به پيدا ڪين ٿيو. سواءِ انهيءَ جي ته ڪي پيداوار جا هٿيار جن جي مدد سان جهنگلي جانورن جو مقابلو ڪيو ويندو هو، ذاتي ملڪيت هوندا هئا. انهيءَ سماج ۾ نڪي ماڻهو هڪ ٻئي جي محنت جي ڦرلٽ ڪندا هئا ۽ نڪي اڃا هو طبقن ۾ ئي ورهايل هئا.“(6)
اوائلي اشتراڪي سماج جي مٿي پيش ڪيل تصوير اسان کي سنڌ جي قديم شهرن جي اڏاوت ۽ گهرو ريتن رسمن ۽ اوزارن مان ملي ٿي. آمريءَ جي هيٺين زميني تهه تي بنياد پيل ڳوٺ مان اهڙا نشان مليا آهن. جتي سڄي ڳوٺ جي رڌپچاءَ جي هڪڙي جڳهه آهي ۽ هر هنڌ جدا جدا رڌپچاءَ جون چلهيون يا ٻيا نشان نه مليا آهن. آمري جي کوٽائي مان گهرن جي جوڙجڪ ۽ چلهين جا نشان هر گهر ۾ نه ملڻ، هڪ هنڌ سڄي ڳوٺ جو رڌپچاءُ ٿيڻ جا آثار ملڻ ۽ سڀني جي هڪجهڙي زندگي گذارڻ جا آثار ملڻ مان ظاهر آهي ته هي تهذيب ان دور جي آهي، جڏهن سڄو ڳوٺ هڪ ايڪو هو. جنهن جي پيدائش ۽ دولت سڀني جي گڏيل ملڪيت هئي ۽ ان جو کاپو به گڏيل جوابداري ۽ حق هو. ممڪن آهي ته رڌپچاءُ به اجتماعي هو. تهذيب جو اهو دور سنڌ ۾ اوائل کان شهري تمدن جي لڳ ڀڳ آخر يعني 2000 ق-م تائين هو. ٻيو ته موهن جي دڙي جي وچين تهه ۾ اوائلي اشتراڪي سماج جي چٽي تصوير ملي ٿي. بقول سر جان مارشل جي ته، ”سنڌ اندر سندر عمارتون فقط نگر واسين جي سک لاءِ جڙنديون هيون، پر ٻين ڏيهن جهڙوڪ مصر ۽ اولهه ايشيا ۾ ڪوبه اهڙو مثال ڪونه ٿو ملي. ڇو جو انهن ملڪن ۾ ديوتائن جي مندرن، محلاتن ۽ راجائي سماڌين تي بي شمار ناڻو لٽايو ويندو هو. باقي عام ماڻهو ايئن بلڪل سادين مٽيءَ جي ٺهيل جهوپڙين ۾ رهندا هئا پر سنڌ ۾ تصوير جو بلڪل ٻيو روپ آهي، جتي سندر عمارتون صرف نگر واسين جي سک لاءِ جڙنديون هيون.“(7)
دنيا جي پهرين سماجوادي رياست سنڌو ماٿر جا ماڻهو ترقيءَ جي بلندين تي هئا. هو ڪچو مال هٿ ڪرڻ لاءِ غورابن ۾ چڙهي دنيا جي مختلف کنڊن تي وڃي نڪرندا هئا. جن کان هو اڳئي واقف ها. ٻاهرين دنيا لاءِ سنڌ هڪ مثالي ملڪ هو. سمير جي ماڻهن لاءِ سنڌ جو ملڪ معتبر حيثيت رکندو هو. هو سنڌ سان پنهنجون روايتون ۽ قصا منسوب ڪندا هئا. بابلي تهذيب تي سنڌ جي سڌريل سڀيتا جو وڏو اثر هو. سمير مان لڌل هڪ ڪتبي ۾ سنڌ جي ساراهه ڪجهه هن ريت ملي ٿي، ”اهو ملڪ، جو سمير جي اوڀر ڏي آهي، ۽ جتان ٻيڙين رستي گهڻو ڪجهه هت اچي ٿو. اهو اهڙو ملڪ آهي، جتان سج اڀري ٿو ۽ اهو بهشت آهي، جتي ڪوبه مريض ناهي، ڪي بيواهون ۽ يتيم ٻار نه آهن.“ (8)

[b]تشدد نه پرامن تي ٻڌل تهذيب
[/b]دنيا جي قديم ترين سنڌو سڀيتا جي اهم خاصيت ان جي پرامن طرز زندگي هئي. ڇاڪاڻ جو هتان جي قديم آثارن مان هڪ به هٿار ڪونه لڌو آهي. اهڙو انڪشاف 1976ع ۾ پاڪستان ۾ قديم آثارن تي تحقيق ڪندڙ هڪ آمريڪي آرڪيالاجسٽ جوناٿن مارڪ ڪينائر آمريڪن سينٽر ۾ سنڌ جي تهذيب جي مختلف پهلوئن تي ليڪچر ڏيندي ڪيو آهي. ڊاڪٽر ڪينائر موجب ميسوپوٽيما، اومان، مصر، چين، آمريڪا ۽ ڏکڻ آمريڪا جهڙين قديم تهذيبن جي ابتڙ سنڌو ماٿر جي تهذيب وڻج واپار ڪندڙ تهذيب هئي. مختلف سببن جي ڪري هتان جو وڻج واپار صدين تائين جاري رهيو. آمريڪي ماهر موجب آڳاٽي دور ۾ سنڌ جي تهذيب وارن ماڳن تي جنگي ٽيڪنالاجي چڱي موچاري موجود نه هئي. اتان جي علائقن کي وڏي پئماني تي قلعي بند شڪل ڪونه ڏني وئي هئي ۽ نه وري انهن هنڌن تان هٿيارن کي گڏ ڪرڻ جي ڪا ثابتي ملي آهي. سنڌ جي قديم آثارن مان مليل مهرن، مجسمن ۽ ٺڪرن جي ٿانون تي جنگين، فوجي ڪاهن ۽ جنگي قيدين جون تشبيهون به اڪريل ڪونه آهن. آمريڪي ماهر موجب مهرڳڙهه جي ڪجهه قبرن مان هٿ آيل لاشن کي بي رحمي سان مارڻ جا ثبوت پڻ نه ٿا ملن. انهن آڳاٽن ماڳن تي ايڪڙ ٻيڪڙ اڳرايون ۽ جهيڙا ته ٿيل ملن ٿا پر هٿياربند جنگ جهڙي ڪا وڏي سرگرمي ٿيڻ جا اهڃاڻ نه ٿا ملن، نه ئي وري سنڌو ماٿر کي جنگي ڏاڍ ۽ جبر وسيلي ڳنڍيو ويو هو. جوناٿن مارڪ موجب هتان جي رهواسين اهڙي ٽيڪنالاجي ڪتب آندي ۽ ان کي اوسر ڏني جيڪا شهري زندگي جي گهرج پٽاندڙ هئي.
ان وقت جي سنڌو ماٿر جو نقشو سنڌ جي هڪ محقق سراج الحق ميمڻ ڪجهه هن ريت چٽيو آهي: ”سنڌ اها جنت هئي، جتي ڪوبه بک نه مرندو هو، جتي انسان جي ذهن تان ڏک ۽ ڳڻتي ميسارڻ لاءِ ناچ، سنگيت، نقاشي، بت تراشي ۽ ماکيءَ جا ٺهيل مڌ موجود هئا. جنهن ۾ انسانن کي گندگيءَ کان چڙ هئي، جنهن ۾ هر انسان ٻئي انسان جو دوست ۽ ڀاءُ هو. جنهن ۾ پيدا ٿيندڙ سموريون شيون سڀني جون گڏيل ملڪيت هيون. جنهن ۾ مذهب جي نالي تي تنگدلي ۽ خونريزي وڏي ۾ وڏو گناهه هو. جنهن ۾ ٻين کي رنجائڻ غيرانساني حرڪت سمجهيو ويندو هو، جنهن ۾ پنهنجي پاڙيسري ماڻهن يا ملڪن سان اڳرائي حرام هئي.“ (9)
ظاهر آهي ته سنڌي ڏاڍ ۽ ڏهڪاءَ مان ڄاڻيندا ئي ڪونه هئا. هو نهايت مهذب هئا. سنڌ جي ماڻهن وٽ تشدد يا دٻاءَ جو تصور ئي ڪونه هو. هو امن امان جا قائل هئا. ان ڪري ته سندن شهرن مان هٿيار ڪونه مليا آهن. پر هٿيارن يا مذهبي ٺڪاڻن بدران انهن جي شهرن مان اکر (علم) مليا آهن. هو ان ئي پنهنجي طاقت يعني علم ۽ هنر سان دنيا جي هر ڪنڊ ۽ ڪڙڇ ۾ پکڙيا. هنن پنهنجن غورابن ۽ جهازن ۾ چڙهي سمنڊن جا سينا چيري وڃي اڻ وسايل پٽ آباد ڪيا. هنن جي هٿن ۾ ڀالن، ترارن ۽ نيزن جهڙن هٿيارن بدران قلم، ڏاٽو ۽ ونجهه هئا. اها ئي سندن ترقي ڪرڻ ۽ اڳتي وڌڻ جي لڪل قوت هئي. اهوئي سندن زندهه رهڻ جو مقصد ۽ متو هو. سنڌ جي آڳاٽن رهاڪن جي سوسائٽي بابت ڊي ڊي ڪوسمبي اسان کي ٻڌائي ٿو ته: ”تشدد ۽ دٻاءُ نه پر مهذب پڻو سنڌو سوسائٽي جي نظرياتي طاقت هو.“ (10)
مصر جا فرعونَ جنگجو هئا، ڪلديا ۽ اشور جا ماڻهو وحشي ۽ خونخوار هئا. هو پنهنجن مخالفن جون زبانون وڍيندا هئا. فنيقي ڌاڙيل هئا، ٻانهين جو وڪرو ڪندا هئا، ايراني پڻ پنهنجي هيٺين رعيت کي آزاريندڙ هئا پر سنڌو ماٿر جي شهرن مان ڪابه اهڙي شيءِ هٿ ڪانه آئي آهي، جنهن مان معلوم ٿئي ته ملڪ ۾ لڙائي به لڳندي هئي. آثار قديمه جو هڪ ماهر مسٽر بريلس فورڊ ان بابت چوي ٿو ته موهن جي دڙي جي شهر کي چوطرف ڪوبه قلعو نه آهي ۽ جنگي هٿيارن جي نه ملڻ ڪري چئي سگهجي ٿو ته شهر جا ماڻهو صلح سانت ۾ رهندا هئا.
سنڌو ماٿر جي شهري رياست جا رهواسي سياسي طور آزاد هئا، هو ڪنهن به ڌاري قوم يا قبيلي جا ماتحت ڪونه هئا، اهوئي سبب هو جو هو پنهنجين صلاحيتن کي آزادانه نموني اجاگر ڪري سگهيا. آزاديءَ سان گڏ ترقي ڪرڻ جي خواهش ڪري هو غور فڪر ڪرڻ ۽ نيون ايجادون ڪرڻ لڳا. هنن هڪ ٻئي سان تعاون پيدا ڪيو، هڪ تنظيم ٺاهي. پنهنجي لاءِ قانون مقرر ڪيا ۽ حڪومت جو بنياد وڌو، جنهن ۾ هر رهواسيءَ جي حفاظت حڪومت جي ذميواري هئي. حڪومت مختلف طبقن جي نمائندن تي مشتمل هوندي هئي، پر ان ۾ خاص ڪردار واپاري طبقي جو هوندو هو. انهن نمائندن مان حاڪم چونڊيو ويندو هو، جيڪو پنهنجي جمهور اڳيان جوابدار هو.

[b]شهري نظام
[/b]سنڌو سڀيتا جي وارثن وٽ هڪ معقول بلدياتي نظام رائج هو ۽ ان سلسلي ۾ شهر کي صاف رکڻ، چوڪيداري نظام، عام فلاح ۽ بهبود لاءِ اناج جا گدام، عوامي کوهه، تورڻ ۽ ماپڻ جا مختلف پيمانا هڪ منظم سماجي زندگي جي نشاندهي ڪن ٿا.
موهن جي دڙي ۾ ڪن هنڌن تي ٿنڀن جا وڏا هال آهن. جتي انهيءَ زماني ۾ ماڻهو خاص ڪمن لاءِ پئنچاتون ڪندا هئا. انهن مان هڪ هال ته 80 چورس فوٽ ڪشادو آهي. جنهن ۾ ويهڻ لاءِ درجي بدرجي بئنچن وانگر مٽيءَ جا ڏاڪا ٺهيل آهي. جڏهن ته اڳواڻن جي ويهڻ لاءِ هڪ پليٽ فارم ڪجهه مٿڀرو ٺهيل آهي.(11) انهن هالن مان اندازو لڳائي سگهجي ٿو ته ان زماني ۾ ماڻهو شهر جو انتظام هلائڻ لاءِ انهن هالن ۾ گڏجاڻيون ڪري صلاح مشورا ڪندا هئا، جنهن جي موجوده دور ۾ جديد شڪل اسيمبلي آهي.

[b]شهري اڏاوت جي رٿابندي
[/b]موهن جي دڙي جي بيهڪ مان معلوم ٿئي ٿو ته ان وقت جا ماڻهو سليقيدار ۽ شاهوڪار هئا. سندن گهر ننڍن ننڍن محلن ۾ ورهايل هئا. جن جون گهٽيون سڌيون ۽ آمهون سامهون هيون، گهرن جون ڪي سرون اهڙيون آهن، جن تي هزارين سال گذرڻ بعد به ڪو اثر ڏسڻ ۾ نه ٿو اچي. قديم آثارن جي ماهرن کان سواءِ ٻيو ڪو ڏسندو ته ايئن ئي چوندو ته ڇتين کان سواءِ گهر ڄڻ ته تازي زماني جا ٺهيل آهن. جاين ۾ رهڻ لاءِ ڪوٺيون، غلسخانه ۽ کوهيون به آهن. ديوارن تي اندران ٽي انچ ليپو چڙهيل آهي. محلن جي اندر گهرن ۾ گهڙڻ لاءِ هڪ وڏو دروازو ٻاهرين گهٽي مان آهي. ڪن گهرن ۾ گهڙڻ لاءِ ٽي دروازا به آهن. ڪن هنڌن تي ٿنڀن جا وڏا هال آهن، جتي شايد انهيءَ زماني جا ماڻهو خاص ڪمن لاءِ پئنچاتون ڪندا هئا. انهن مان هڪ هال 80 چورس فوٽ ڪشادو آهي. جنهن ۾ ويهڻ لاءِ بئنچن وانگر مٽيءَ جا ڏاڪا ٺهيل آهن. شهر جا ڪي گهر دڪانن وانگر نظر پيا اچن. هڪ دڪان شراب خانو پيو لڳي. هڪ دڪان ۾ نيرولي جي ڪن هئي. انهيءَ تي رنگ جا داڳ اڃا موجود آهن. هڪ وڏي کليل عمارت اندر، جنهن جون ديوارون 7 يا 8 فوٽ آهن، هڪ وڏو تلاءُ آهي. جنهن ۾ لهڻ لاءِ ڏاڪا آهن. تلاءَ جو ترو مضبوط، لسو ۽ صاف آهي. تلاءُ 39 فوٽ ڊگهو، 23 فوٽ ويڪرو ۽ 8 فوٽ اونهو آهي. تلاءَ لڳ کوهه آهي، جتان تلاءَ کي ڀريو ويندو هو. تلاءَ جي تري ۾ هڪ ڪنڊ وٽ سوراخ هو، جتان گندو پاڻي نيڪال ڪري تلاءَ کي صاف ڪيو ويندو هو. تلاءَ جي اوساري سيمينٽ جهڙي مصالحي سان ٿيل آهي. سم جي روڪڻ لاءِ ڏانبر ۽ ڪنڪريٽ استعمال ٿيل آهي. دڙي جي گهرن اندر جيڪي غلسخانه مليا آهن، سي سوڙها پر سندن فرش تمام مضبوط ٻڌل آهن. چن ۽ پڪين سرن جي ڀور مان گڏيل مصالحي جي فرشبندي ٿيل آهي. غلسخانن جي فرش جي ليول لهواري آهي ته جيئن پاڻي آساني سان ٻاهر هليو وڃي. ڪيترن گهرن ۾ ننڍيون کوهيون ۽ وڏا کوهه به مليا آهن جن جي اوساري گول سرن سان ٿيل آهي. هر هڪ رستي ۽ گهٽي سان کوهه کوٽيل آهن ڪن کوهن تي ويهڻ لاءِ سرن جون بئنچون جڙيل آهن. جنهن تي پاڻي ڀرڻ وارا اچي ويهندا هوندا.
شهر مان گندي پاڻي جي نيڪال جو سسٽم تمام سهڻي نموني رکيل آهي. هر هڪ گهٽي ۽ رستي سان پڪين سرن سان ٻڌل ناليون آهن. جيڪي سموريون هڪ ٻئي سان ڳنڍيل آهن. معلوم ٿئي ٿو ته شهر جي هڪ سٺي ميونسپالٽي هئي ۽ ماڻهن کي شهر جي آبادي جي صحت جي حفاظت جو گهڻو اونو هو. گهر هڪ ٻئي کان ايترو پري آهن، جو هر هڪ گهر ۾ روشني ۽ صاف هوا اچي سگهي.
سر جان مارشل لکي ٿو ته: ”پراڻي ايجپٽ ۽ مصر خواهه اولهه ايشيا ۾ اهڙو ڪوبه مثال ڪونهي جنهن سان موهن جي دڙي جي ٺهيل سنان ڪوٺين ۽ ڪشادين گهرن سان ڀيٽ ڪري سگهجي.“(12)

[b]حوالا ۽ سمجهاڻيون
[/b]
1- انساني ارتقا جي هن سڄي سلسلي کي سمجهڻ لاءِ هيٺيان ڪتاب ڏسڻ گهرجن:
• ميخائيل ايلين ۽ ايلينا سيگان، ”انسان بڙا ڪيسي بنا“ ڪراچي 1982ع
• سڪندر مغل ”ارتقا جي ڪهاڻي“ حيدرآباد 1985ع
• هاورڊ موئر، ”وحشي جيوت جا نشان“ حيدرآباد.
2- سڪندر مغل، ”ارتقا جي ڪهاڻي“ ص- 65، 106، 116، 117
3- پروئل هنري ابي، ”انسان جي قدامت“ ماهوار سائنس، فيبروري، 1982ع ص- 43
4- فريڊرڪ اينگلس، ”منتخب تصنيفات“ حصو 3، ماسڪو 1973ع، ص-7
5- رابرٽ بريفالٽ، ”تشڪيل انسانيت“ ص- 98
6- Panhwar, M.H. ‘Chronological dictionary of sindh’. P-13
7- Basham A.L. ‘The wonder that was India’. P-10
8- هاورڊ موئر، ص- 94
9- Leaky, L.S.B. ‘The Stone Age of Africa’. P-21
10- هاورڊ موئر، ص- 99
11- ڀيرومل مهر چند، ”قديم سنڌ“ ص-53
12- Panhwar, M.H. ‘Man in Sindh’ Sindhological Studies, Summer 1982, Institute of Sindhology Jamshoro, P-14-15-18
وڌيڪ ڏسو: پنهور ايم ايڇ، ”سنڌ جي تاريخ ۽ آثار قديمه تي تحقيق ۽ اشاعت“ ٽماهي مهراڻ، سنڌي ادبي بورڊ حيدرآباد، 2-1984، ص-161
13- Gordon, G.H. Col, ‘The stone Industries of Holocene in India and Pakistan’ Ancient India. No:6, 1950, P-64
Also refer: Sorly, H.T. ‘Sindh Gazetteer’ Karachi, 1968, P-105-106
Pithawala M.B. ‘Historical geography of Sindh’ P-20
14- Paterson. T.T and Orummond, H.J.H, ‘soan- The Paleolithic age of Pakistan’ Karaci, 1962
15- Altaf Gauhar, ‘Twenty years of Pakistan’ Karachi, 1969, P-622
16- Wheeler S.M ‘The Archaeology of Pakistan’ The Cultural heritage of Pakistan, Karachi, 1955, P-20
17- Panhwar, M.H. ‘Chronological dictionary of Sindh’ P-7-8
18- لئمبرڪ، ايڇ. ٽي، ”سنڌ هڪ عام جائزو“ ص-83
19- Panhwar, M.H. ‘Chronological dictionary of Sindh’ P-7 to 10
20- Sorly, H.T. ‘Sindh Gazetteer’ P-106 to 109
21- ڀيرو مل مهر چند، ”قديم سنڌ“ ص- 54
22- Cousens H. ‘The Antiquities of Sindh’ P-45
23- Channa M.H ‘pre Harappan Civilization in Indus Vally’ Sindh Quarterly, 1978, P-19
24- Report ‘Bulletin’ Vol: 5, 1975-76, Institute of Sindhology P-18
25- يوري گنڪوفسڪي، ”پاڪستان ڪي قوميتين“ ماسڪو 1976ع، ص -31
26- لئمبرڪ، ايڇ ٽي، ”سنڌ هڪ عام جائزو“ ص- 84 ۽ 113
27- Panhwar, M.H. ‘Man in Sindh…’ Sindhological Studies-Journal, Institute of Sindhology, Jamshoro, Summer 1982, P-22
28- Patterson, ‘The world Correlation of Pleistocene’ P- 395
29- ليف ليونتيف، ”سياسي معاشيات“ ماسڪو 1975ع، ص- 20-22 يا ”معاشري ڪي سائنس“ ماسڪو 1977ع، ص-88-89
30- اينگلس فريڊرڪ، ”خاندان، ذاتي ملڪيت اور رياست ڪا آغاز“ منتخب تصانيف حصو: 3 ماسڪو 1973ع ص 207-208
1- رابرٽ بريفالٽ، ”تشڪيل انسانيت“ لاهور 1966ع ص- 151
2- Pithawala, M.B ‘Marvels of Earth P-56-57
3- رپورٽ، روزانه هلال پاڪستان، ڪراچي 5 ڊسمبر 1983ع
4- پنهور ايم ايڇ، ”سنڌ جي تاريخ..... تحقيق ۽ اشاعت“ ٽماهي مهراڻ حيدرآباد، 1984، 2 ص- 163- 169
5- ساڳيو، ص- 164
6- Mughal, M.R ‘The Dawn of Indus Civilization’ Sindh Quarterly Karachi 1980-4, P-26-27
7- لئمبرڪ، ايڇ ٽي ”سنڌ هڪ عام جائزو“ ص- 98، وڌيڪ ڏسو گنڪوفسڪي، ”پاڪستان ڪي قوميتين“ ص- 33-34
8- Mughal, M.R ‘The Dawn of Indus Civilization’ Sindh Quarterly Karachi 1980-4, P-24 to 27
9- پنهور ايم ايڇ، ”سنڌ جي تاريخ.... تحقيق ۽ اشاعت“ ٽماهي مهراڻ حيدرآباد، 1984-2، ص-164
10- Panhwar, M.H, The Chronological Dictionary of Sind, P-18
11- لئمبرڪ، ايڇ، ٽي ”سنڌ هڪ عام جائزو“ ص- 102-103
12- سبط حسن، ”پاڪستان مين تهذيب ڪا ارتقا“ ص-62-63
13- پنهور ايم ايڇ، ”سنڌ جي تاريخ.... تحقيق ۽ اشاعت“ ٽماهي مهراڻ حيدرآباد، 1984-2، ص-164
14- Panhwar, M.H, The Chronological Dictionary of Sindh, P-22-23
15- لئمبرڪ، ايڇ، ٽي ”سنڌ هڪ عام جائزو“ ص-102-103
16- سبط حسن، ”پاڪستان مين تهذيب ڪا ارتقا“ ص-62-63 يا گنڪوفسڪي، ”پاڪستان ڪي قوميتين“ ص- 35 يا
Panhwar, M.H, The Chronological Dictionary of Sindh. P-22-23
17- Pecocke, E. ‘India in Greece’ London, P-42
18- Frgossen, ‘History of Indian and Eastern Architecture’ vol: 1, Introduction P-4
19- سبط حسن، ”پاڪستان مين تهذيب ڪا ارتقا، ص -63-64
20- Mughal, M.R. ‘The origins of Indus Civilization’ Sindhological Studies, Sindhology Summer, 1980, P-12-13
21- Mughal, M.R, ‘The Dawn of Indus Civilization’ P-26-27
22- گنڪوفسڪي، ”پاڪستان ڪي قوميتين“ ص-35
23- پنهور ايم ايڇ، ”سنڌ جي تاريخ.... تحقيق ۽ اشاعت“ ص-163
24- لئمبرڪ، ايڇ.ٽي ”سنڌ هڪ عام جائزو“ ص 103-104
25- پنهور ايم ايڇ، ”سنڌ جي تاريخ.... تحقيق ۽ اشاعت“ ص 168- 169
26- فريزر، سر جيمس جارج، ”جادو ۽ سائنس“ حصو؛ 2، ص- 981
27- سراج الحق، ”سنڌي ٻولي“ ص- 90
28- لئمبرڪ، ايڇ ٽي ”سنڌ هڪ عام جائزو“ ص- 104
29- خان، ايف. اي، ”ڪوٽڏيجي ڪلچر“ مقالو، ماهوار هلال مئگزين، مئي 1983ع، ص-31
30- Mughal, M.R ‘The origins of Indus Civilization’ Sindhological Studies, Sindhology Summer, 1980, P-10
1- لينن، ”رياست اور انقلاب“ ماسڪو، ص-146
2- اينگلز فريڊرڪ، ”خاندان، ذاتي ملڪيت اور رياست ڪا آغاز“ ماسڪو.
3- ساڳيو
4- قمرالدين دوني، ”تهذيب ۽ تمدن جو مرڪز اولهه پاڪستان“، ماهوار نئين زندگي، جولاءِ 1965ع
5- A Crhaeological Survey Report 1924-25, P-61-62
6- جوزف اسٽالن، مارڪسي فلسفو، ص 76-77
7- Marshall, ‘Mohenjo Daro and Indus Civilization’ vol: 1, P-VI
8- Dr. Noah Crammer, Report in Daily Dawn Karachi, December 1960
9- سراج الحق ميمڻ، سنڌي ٻولي، ص. 86-87
10- D.D. Kosambi, The culture and civilization of Ancient India in Historical Lines
11- تمدن سنڌ، ص 25
12- Sir John Marshall, ‘Mohen jo Daro and Indus Civilization’ Vol: 1, P-VI

[b](هي مضمون ڪتاب ”سنڌ جي اوائلي تهذيب“ ص _ کان _ مان ورتل آهي).[/b]

سنڌ آڳاٽي تاريخي زماني ۾: ايڇ ٽي لئمبرڪ

سنڌو تهذيب کان پوءِ ڪي ڏهاڪو صديون سنڌ جي صورت اسان جي اکين کان اوجهل ٿي وڃي ٿي. اهو سارو عرصو هن ڌرتيءَ تي ڇا ڇا وهيو واپريو هو، سو اڃا ڳجهه جي پردي ۾ آهي. رگ ويد جي اشلوڪن ۾ ور ورڪري سنڌوءَ جو نالو اچي ٿو ۽ پنجاب جا سڀئي درياهه به ڄاڻايل آهن،(1) پر ڪا اهڙي ڳالهه ٻڌايل ناهي، جنهن سان سنڌوءَ جي هيٺينءَ ماٿريءَ جي تڏهوڪين حالتن جي ڪا پروڙ پوي. ويندي اها ڳالهه به شڪي آهي ته رگ ويد جي زماني وارن آرين سمنڊ ڏٺو هو يا نه.(2) پوءِ جي ڌومي پستڪن مان مهاڀارت ۾ دروپدي سنڌوءَ کي هڪ آسودو ملڪ ڄاڻائي ٿي. پر جنهن نسبت سان اها ڳالهه چيل آهي، تنهن کي ڏسندي ان جو ڪو خاص فائدو نٿو ٿئي.(3) ’ٻڌ جا گفتا‘ ۾ هڪ پراڻو حافظي جو منتر (Mnemonic jingle) نقل ڪيل آهي، جنهن ۾ سووير ديس جي گادي رورڪ ڄاڻايل آهي.(4) جاٽڪن ۾ گاديءَ جو نالو رورو اچي ٿو.(5) جي ان نالي مان مراد الور وٺجي ته بيواجبي نه ٿيندو. الور کي عام ڪري اروڙ سڏيو وڃي ٿو. سنسڪرت جي ڪُهنن ڪتابن ۾ سووير اڪثر سنڌوءَ يا سئن ڌارا سان گڏ آيل آهي، جيئن وشنو پراڻ ۾: پرڳڻن جا نالا گهڻو مکيه قبيلي يا قبيلن جي نالن پٺيان رکيا ويندا هئا.(6) سنڌوندي جن ملڪن منجهان وهي ٿي، تن جي نالن جي ”متسيه پراڻ“ ۾ ڏنل فهرست ۾ اهي ٻه نالا به اچن ٿا، پر ان فهرست جي ترتيب جاگرافيءَ واري ناهي.(7)
پارسيءَ جي پراڻن ڪتابن ۾ ڪٿي ڪٿي سنڌ جو ذڪر به ملي ٿو. اهو پڙهي عجب ٿو لڳي ته ’بندهش‘ موجب سنڌوءَ جي پوئين وهڪري کي تر جا ماڻهو ان ساڳئي نالي سان سڏيندا هئا، جيڪو ان کي اوائلي مسلمان جاگرافيدانن ڏنو هو. ”واهه (ڀلاري) ندي، اوڀر ۾ وهندي، سنڌ ملڪ مان لنگهندي، هندستان ۾ سمنڊ منجهه ڇوڙ ڪري ٿي ۽ اتي ان کي مهرا سڏيندا آهن.“ (8)
سو لٿي پٿي، سنسڪرت، پالي ۽ پهلوي لکڻين مان سنڌ جي جاگرافيءَ بابت جا ڄاڻ ملي ٿي، سا بنهه نراسائيءَ جي حد تائين ٿوري آهي.
سنڌ وري اوائلي يوناني جاگرافيدانن ۽ سڪندر جي ڪاهن جي تاريخ لکندڙن جي تحريرن ۾ پر گهٽ ٿئي ٿي، پر اهڙي ته اڻ چٽي ۽ جهڪي، جو پڙهندڙ سڪي سڪي رهجيو وڃي. پردو هڪڙي اسڪاءِ لئڪس (Skylax) نالي همراهه پري ڪيو، جو اصل ايشيا مائنر جو ويٺل هو ۽ ايران جي بادشاهه، داريوش وستاسپ (Darius Hystaspes) وٽ نوڪريءَ ۾ هو. هو ٻيڙين جو آڙماڙ ساڻ ڪري، ڪابل نديءَ جي ڪسپائتراس (Kaspytros) نالي گهاٽ تان هاڪاري هليو هو(9) ۽ سنڌوندي جهاڳيندو، اڍائي ورهين جي سامونڊي سفر کان پوءِ، مصر وڃي پهتو هو. ڀانئجي ٿو ته هيءَ عجب جهڙي مسافري عيسيٰ کان اڳ 516-518 سن ڌاري ڪئي ويئي هئي، گهڻو ڪري سنڌو ماٿريءَ تي ايراني راڄ قائم ٿيڻ کان ستت پوءِ ۽ نه ستت اڳ.(10) اسڪاءِ لئڪس پنهنجيءَ مسافريءَ جو جيڪو احوال لکيو هو، سو ضايع ٿي چڪو آهي پر ڏسجي ٿو ته ساڳئي ئي زماني جي يوناني جاگرافيدان، هيڪاٽيوس (Hekataeus) اهو احوال پڙهي ڏٺو هو. خود هيڪاٽيوس جون لکڻيون به ٽوٽن ٽڪرن ۾ ملن ٿيون. هو اوپياءِ (Opiai) نالي هڪ قبيلي جو ذڪر ڪري ٿو، جيڪو ”سنڌونديءَ تي آباد آهي ۽ جنهن وٽ شاهي قلعو آهي ۽ کانئن پرتي هڪڙو ريگستان آهي، جو ”هندين“ تائين هليو وڃي ٿو.“(11) هيروڊوٽس (Herodotus) پڻ اسڪاءِ لئڪس جي مسافريءَ جو حوالو ڏئي ٿو ۽ ڄاڻائي ٿو ته ”هند“ ايراني سلطنت جو ويهون پرڳڻو آهي ۽ سڀني ۾ شاهوڪار ۽ گهڻيءَ آدمشماريءَ وارو آهي.(12) جيتوڻيڪ ٿي سگهي ٿو ته ان پرڳڻي ۾ مٿين توڙي هيٺين سنڌو ماٿري شامل هجي، تڏهن به داوا جي اڃا موجود اڪريل ليکتن کي ڀيٽڻ سان ظاهر ٿئي ٿو ته ”هند“ مان مراد اهو علائقو هو، جنهن کي هاڻ سنڌ سڏيو وڃي ٿو. هيءُ علائقو دارا پاڻ فتح ڪيو هو، جڏهن ته گنڌارا ۽ الهندو پنجاب، ٿتاگش (Thatagush) جي نالي هيٺ، کائنس اڳئين بادشاهه، ڪمبوجيه (Cambyses) جي ڏينهن ۾ سلطنت جا پرڳڻا هئا.(13) ڊاڪٽر ونسينٽ سمٿ، رپورٽيءَ تي ويساهه ڪندي، هيءُ انومان ڪڍي ٿو ته سنڌو ۽ ان جون ڏاني نديون تڏهن ٻئي هنڌان وهنديون هيون، ان جي ڪري ”سنڌ ۽ پنجاب جا ڪيئي وڏا وڏا ٽڪرا جي هاڻ سڃا آهن، تڏهن ساوا هئا.“(14)
ڪتيسياس پهريون يوناني ليکڪ آهي، جنهن جا هندستان بابت احوال وڌيڪ ڌيان لهڻن. دراصل، ان ليکڪ جهڙيءَ طرح بنا تڪ تور ۽ سمجهه جي بيهوديون ڏند ڪٿائون ويهي بيان ڪيون آهن، تن تان ڪُهنن توڙي اڄوڪي زماني جي لکندڙن کيس سخت ننديو آهي. جي هو پاڻ سائنس جو صاحب نه هجي ها ته سندس عجيب ۽ پراسرار ڳالهين لاءِ انهيءَ رغبت کان ايتري بڇان نه اچي ها.(15) ڪتيسياس کي شايد اها ملامت ان ڪري ڀوڳڻي پيئي آهي، جو سندس تصنيف اختصارن ۽ اقتباسن جي شڪل ۾ ملي ٿي، جن ۾ ٿي سگهي ٿو ته سندس عقل کان بعيد ڳالهين جو نامنصفاڻو حصو اچي ويو هجي. پر جيئن لاسين (Lassen) ۽ ٻين ڏيکاريو آهي، جيڪي ڳالهيون پهرينءَ نظر ۾ نسورو ڪوڙ ٿيون لڳن، تن مان گهڻين ۾ سچ جو انگ لڪل ڏسڻ ۾ ايندو. اسان کي اهو پڻ ڌيان ۾ رکڻ کپي ته ڪتيسياس هندستان جو جيڪو به احوال ڏئي ٿو سو ايرانين کان ورتو هئائين ۽ ان زماني ۾ انهن ۾ ڊاڙن هڻڻ ۽ وڌاءَ ڪرڻ جو اصل مرض هو.
ظاهر ظهور ڏند ڪٿائن کي ڇڏي، جا ڄاڻ ملي ٿي، سا هيءَ آهي ته سنڌوندي ويڪر ۾ تمام وڏي هئي، ان جي ڪنڌيءَ سان ڪانهن ۽ سرن جي وڏي اوڀڙ هئي، ان ۾ واڳون هئا، جي مال ۽ اٺن کي ڇڪي کڻي اندر ڪندا هئا. ملڪ ۾ برسات ڪانه پوندي هئي، پر سڄو تر درياهه جي پاڻيءَ تي تڳندو هو. اسين طوفانن ۽ ڌوڙين بابت به پڙهون ٿا ۽ هيءُ به اسان کي ٻڌايو ويو آهي ته سمنڊ بيشمار مئل مڇيون لوڙهي آڻي ڪپر تي سٽيندو هو. ڪتيسياس کي اهو پڻ صحيح ٻڌايو ويو هو ته ڳاڙهي لاک به ساڳئي ئي وڻ (ٻٻر) تي ٿئي ٿي، جنهن ۾ کونر ٿئي ٿو. هو ڪپهه جي ڳالهه به ڪري ٿو. ڏيهي جانورن مان هو ٿلهي پڇ واري گهٽي يعني مٿينءَ سنڌ جي دنبي جو نالو وٺي ٿو ۽ جنهن هڪ سڱي ”جهنگلي گڏهه“ جي ڳالهه ڪري ٿو، سو ڀانئجي ٿو ته گينڊو هوندو.
آدم ذات جي ڳالهه ڪندي، هو جن افسانوي قومن ۽ سندن عجيب اسرارن جو بيان ڪري ٿو، سي گهڻو تڻو مهاڀارت ۽ سنسڪرت جي ٻين لکڻين ۾ ملن ٿيون ۽ انهن جي پاڻان گهڙڻ جو ڏوهه هن نه کي ڏئي سگهيو. ٻئي طرف، هن جو اهو چوڻ ته ڪڻڪ رنگا هندستاني به آهن، توڻي جو اهي ٿورائيءَ ۾ آهن، بلڪل واجبي نظر اچي ٿو ۽ جڏهن اسين اهو پڙهون ٿا ته ”هندستان جي وچ ۾“ هندستان مان مراد ”سنڌوءَ جي ترائي“ اٿس. هڪڙيءَ ڍنڍ جي ڀرسان اهڙا ماڻهو رهندا آهن، جو ٽلها هلائيندا آهن ۽ تيراندازيءَ ۾ ڀڙ آهن ۽ باز سان شڪار ڪندا آهن، تڏهن ڇا اسان اهو نه سمجهون ته هن سنڌ جي منڇر ڍنڍ جي مهاڻن جي وڏن جو جيڪي احوال ٻڌو آهي، سو پيو بيان ڪري؟ انهن ڄامڙن جي بيحد ننڍي قدبت ۽ اُن ڍنڍ مان نڪرندڙ تيل جون ڳالهيون البت غلط فهميون آهن. جنهن تيل بابت اسان کي ٻڌايو وڃي ٿو ته ڍنڍ جي اندر موجود هو، سو شايد مڇين مان ڪڍيو ويندو هو.
وري، اُتر پاسي جيڪي ماڻهو رڳو کير تي گذارو ڪندا هئا، تن جو تر سنڌوءَ جي ڊيلٽا واري تر جا هاڻوڪا جت آهن. اهي هاڻوڪا جت اُٺن جي کير تي تڳندا آهن ۽ ٻيو ڪجهه ورلي واپرائيندا آهن.(23)
سو ڪتيسياس جي ڏند ڪٿائن ۾ ڪٿي ڪٿي سچيءَ سنڌ جي جهلڪ به نظر اچيو وڃي.
اولهه جي ماڻهن کي هندستان جو اکين ڏٺو احوال انهن تذڪرن ۾ مليو، جي سڪندر اعظم جي انهن سپه سالارن ۽ ٻين زيردستن ليکت ۾ آندا، جي ان ملڪ تي ڪاهه وقت ساڻس گڏ هئا. اهي تذڪرا به هيڪاٽيوس ۽ ڪتيسياس جي ليکتن جيان، اقتباسن جي شڪل ۾ ملن ٿا، جي پوءِ جي يوناني ۽ لاطيني مصنفن پنهنجين تصنيفن ۾ شامل ڪيا آهن. انهن ۾ سڀني کان سٺا تذڪرا ايرسٽوبولس (Aristobulus)، ٽالمي”ساٽر“ (Ptolemy ‘soter’) ۽ نيارڪس (Nearchus) جا لکيل آهن. انهن ۾ ملڪ ۽ ماڻهن جو جيڪو نقشو چٽيل آهي، سو ڪيترن ئي ڏسن ۾ چٽو ۽ اپٽار وارو آهي. پر تڏهن به اسان جي ڄاڻ ۾، خاص ڪري جاگرافيائي حالتن بابت، ڪيترائي وڏا وڏا خال رهجيو وڃن، جن کي ڀرڻ لاءِ ڪيترن ئي اڄوڪن عالمن کي وڏي دماغ سوزي ۽ عرق ريزي ڪرڻي پيئي آهي.
اوائلي جاگرافيائي تصنيفن مان سڀني ۾ خاطريءَ جهڙي اسٽرابو (Strabo) جي آهي، جا عيسوي سن جي پهرئين يا ٻئي ڏهاڪي ۾ لکي ويئي هئي. هن جا ماخذ نهايت ئي معتبر آهن، هو ٻين جا بيان وڏيءَ خبرداريءَ ۽ تڪ تور کان پوءِ پنهنجن تبصرن سان نقل ڪري ٿو.
هن جو سڀ کان وڌيڪ دلچسپيءَ وارو بيان آبهوا بابت آهي. انهيءَ ڏس ۾ هو ايرسٽوبولس جو حوالو ڏئي ٿو، جيڪو هن جو سڀني ۾ ڀروسي جوڳو ذريعو آهي. هن جي چوڻ موجب ايرسٽوبولس ٽڪرن جي اوٽ وارن ۽ ميداني علائقن جي آبهوا ۾ وڏو فرق ڏٺو هو. ٿي سگهي ٿو ته سن 326 ق. م. جو اونهارو، جو سڪندر ٽڪرن جي ڀرسان گذاريو هو، سو اتفاق سان خاص ڪري مينهوڳيءَ وارو هجي، ڇو ته ايرسٽوبولس چوي ٿو ته اسين اڃا ٽيڪسيلا ۾ هئاسون، جو برسات اچي لٿي ۽ اها اتان نڪرڻ کان پوءِ ته ”آرڪٽيورس تاري جي اُڀرڻ تائين“ لاڳيتو پئي وسي، اهي مينهن بند وڃي سيپٽمبر جي وچ ڌاري ٿيا. ٻئي طرف هو ڄاڻائي ٿو ته ميدانن ۾، يعني هيٺئين پنجاب ۽ سنڌ، ۾ مينهن پوي ئي ڪونه. ”البت درياهن ۾ پاڻيءَ جو چاڙهه اٿلي، ملڪ ٻوڙيو ڇڏي.“ هو پڪ سان چوي ٿو ته جهلم، چناب ۽ سنڌوءَ منجهان مسافريءَ ۾ ”اسان کي ڪٿي به مينهن نه پيو.... واءُ ڏاڍو پئي لڳو، درياهه ڌار هئا ۽ ملڪ ٻڏو پيو هو_ تڏهن به نه،“ حالانڪ اها مسافري آڪٽوبر کان جولاءِ تائين سڄا سارا ڏهه مهينا هلي هئي، وچ ۾ ڪيترائي ڀيرا چڱو چڱو وقت ترسيا به هئا.(24) نيارڪس جو چوڻ هو ته ميدانن ۾ مينهن اونهاري ۾ ته پوي ٿو، پر سياري ۾ نٿو پوي. هن شايد تر جي ماڻهن کان ٻڌل ڳالهه ٿي ڪئي ته اڪثر ڪري ڇا ٿيندو هو ۽ پاڻ صورتحال جو مشاهدو ڪونه ڪيو هئائين، ڇو ته اسٽرابو ڄاڻائي ٿو ته هن جي ۽ ايريسٽوبولس جي بيان ۾ بس اهوئي فرق آهي.(25)
سنڌوءَ جي هيٺينءَ ماٿريءَ ۽ مصر جي وچ ۾ هڪجهڙائي انهن اوائلي لکندڙن به محسوس ڪئي هئي. نيارڪس پروڙي ورتو هو ته اتر، اولهه هندستان جا پَٽ ٻوڏن جي وڇايل لٽ منجهان جڙيا آهن ۽ ان ڪري اهي ”درياهه، ڄاوا“ آهن.(26) انهيءَ مان هنن هيءُ نتيجو ڪڍيو ته درياهن کان سواءِ ملڪ رهڻ وٽان ئي نه هجي ها.(27) سندن ان بيان مان اسين هيءُ انومان به ڪڍي سگهون ٿا ته هيٺئين ملڪ ۾ مينهن باقاعدي نه پوندو هو.
اهي سڀيئي مکيه راوي ٻوڏن ۽ انهن جي راڱن جا جيڪي نقشا چٽين ٿا، سي هڪجهڙا آهن. اسان سڌ ٻوڌ ساڳيو ناٽڪ ويجهڙائيءَ وارن ڏينهن ۾ وري رچندي ڏٺو آهي، مثال طور 1942 ۾، جڏهن سنڌوءَ سکر کان مٿڀرو ساڄا پاسي وارن بچاءَ بندن ۾ کنڊ وجهي، چڱو خاصو ملڪ ٻوڙي ڇڏيو هو: ”دڙن تي ٻڌل شهر ٻيٽ ٿي وڃن ٿا... زمين اڌ سڪي وڃي ٿي ته رواجيءَ ۾ رواجي پورهيت ان کي ٺاهي تيار ڪري، ٻج پوکي ڇڏي ٿو، تڏهن به ٻوٽو پچي راس ٿئي ٿو ۽ اپت سٺي ٿئي ٿي.“(28) نيارڪڪس آبڪلاڻيءَ جي ڏينهن ۾ سنڌ جي هڪ ٻي جهلڪ پسائي ٿو، جا اسان جي هاڻوڪي آزمودي سان بلڪل ٺهڪي اچي ٿي: وڌندڙ ٻوڏن کان ڊڄي، نانگن ۽ ٻئي جيت جڻئي جو مٿاهينءَ وارن ڳوٺن ۾ ڪاهي پوڻ_ ”ان ڪري ماڻهو پنهجيون کٽون پَٽ کان ٿورو مٿي ڪري سمهندا آهن.“(29)
يونان وارن کي درياهن سان وڏي دلچسپي هئي ۽ آبڪلاڻيءَ ۾ سنڌوءَ ۽ ان جي ڏاني ندين جي جا پکيڙ ٿي وڃي ٿي، تنهن ته هنن کي اصل منڊي ڇڏيو هو. درياهن جي ويڪر توڙي ڊيگهه جا جيڪي انگ ڏنا اٿن، تن ۾ چڱي چوکي ڪتر ڪرڻي پوندي.(30) اسٽرابو سڪندر جي ساٿارين کي ڳالهه وڌائي ڪرڻ واريءَ عادت تان ڇنڊ ڪڍي ٿو ۽ پاڻ سڀني ڏاني ندين جي ڇوڙ کان پوءِ سنڌوءَ جي ويڪر جو ”وڌيڪ وچٿرو انگ“ وٺي ٿو، جو آهي ”وڌ ۾ وڌ 50 اسٽيڊيئم ۽ گهٽ ۾ گهٽ 7 اسٽيڊيئم“ (31) جي اسان وڌ ۾ وڌ انگ آبڪلاڻيءَ جو ۽ گهٽ ۾ گهٽ انگ سانگهاري جو ڪري سمجهون ته اهو ڪاٿو ذري گهٽ درست نظر ايندو.
سڀني ۾ معتبر يوناني راوي پنجاب جي ندين جو ميلاپ ان ئي ترتيب ۾ رکن ٿا، جو اسان کي اڄ ڏسڻ ۾ اچي ٿو ان ڳالهه جي ڪري به اسان کي دلجاءِ ٿئي ٿي ته سندن مشاهدو ضرور سچو هوندو. (32) اهڙي سنگم جو اصل هنڌ لاشڪ مٽجي ويو هوندو. گهڻين حالتن ۾ اهو هنڌ، جيڪو سڪندر جي ڏينهن ۾ هو اڄڪلهه جي هنڌ کان گهڻو هيٺ هوندو. اهو ان ڪري، جو انهن درياهن جي هيٺئين ڀاڱي سان لڳو لڳ ملڪ جو مٿاڇرو مٿي ٿيندو رهيو آهي ۽ نتيجي طور ڊيلٽا جي ڦهلجڻ ڪري سنڌوءَ جي ڊيگهه وڌي ويئي آهي. جتان اهي درياهه کليل ميدان ۾ داخل ٿين ٿا، اتان کان هيٺڀرو سندن رخ ضرور ساندهه ڦرندا رهيا هوندا.
اسٽرابو، ايرسٽوبولس جا جيڪي بيان نقل ڪيا آهن، تن ۾ سڀني کان وڌيڪ دلچسپيءَ وارو اهو آهي، جنهن ۾ هو سنڌوءَ جي رخ ۾ وڏي ڦيري جو نتيجو بيان ڪري ٿو. ”هو چوي ٿو ته مون کي ڪنهن ڪم سان ملڪ اندر موڪليو ويو. اتي مون کي زمين جو هڪڙو ٽڪرو اهڙو ڏسڻ ۾ آيو، جتي هزار کان مٿي شهر ۽ انهن جا طفيلي ڳوٺ هئا، پر نه ماڻهو هو، نه ماڻهوءَ جي ذات. ٿيو ڇا هو ته سنڌو پنهنجو اصل پيٽ ڇڏي، کاٻي پاسي لڙي، هڪ ٻئي وڌيڪ اونهي پيٽ منجهان آبشار وانگر ڪرندي، وهڻ لڳي هئي. هاڻ ساڄي پاسي واري جنهن ملڪ کي هوءَ ڇڏي آئي هئي، تنهن کي سندس ليٽ جو پاڻي نٿي مليو، ڇو ته اهو پاسو نه رڳو درياهه جي مٿاڇري کان پر (نئين) ليٽ جي مٿاڇري کان به مٿي ٿي ويل هو.“ (33) بدقسمتيءَ سان اسان کي اهو نه ٻڌايو ويو آهي ته ان تباهيءَ جو هنڌ ڪٿان هو، ۽ نه وري اهو ته اها ويجهڙ ۾ آئي هئي يا گهڻو اڳي. ٿي سگهي ٿو ته اهو هنڌ سنڌوءَ ۾ پنجند (Akesines) جي ميلاپ واريءَ جاءِ کان ٿورو هيٺڀرو هجي، ڇو ته هتي سڪندر ڪريٽيرس (Craterus) کي سنڌوءَ جي کاٻيءَ ڪنڌيءَ تي منتقل ڪيو هو، ”ڇو ته هڪڙي وڏي هٿياربند لشڪر لاءِ ان پاسي کان اڳتي وڌڻ سهنجو ٿي لڳو.“ (34) درياهه جي وهڪري جو انهيءَ ميلاپ ۽ روهڙيءَ جي وچ وارو ڀاڱو، جو ڪانگ جي اڏام تي 150 ميل کن ٿيندو، سو خاص ڪري وڏن ڦيرن وهيڻو آهي ۽ ڪشمور کان هيٺ اسان درياهه جي پراڻن پيٽن کي هاڻوڪي پيٽ جي ساڄي پاسي چڱو پنڌ پري ڪشمور، ڪنڌڪوٽ، اڀرندي شڪارپور ۽ سکر تعلقن منجهان ويندي ڏسون ٿا. پر اها ايراضي ميوزيڪانس (Musicanus) جي حد ۾ هئي، جن کي بيحد آسودو ڏيکاريو ويو آهي. ان ڳالهه کي ڇڏي، ائين وسهڻ لاءِ عام سبب آهن ته سنڌو ڪشمور آڏو پنهنجي هاڻوڪي وهڪري واري هنڌ جي اوڀر ۾ ڪانه وهندي هئي. جيئن اڳتي هلي ڏسبو، يونانين سنڌوءَ جي ڊيلٽا جو جيڪو احوال ڏنو آهي، تنهن کي هيٺينءَ سنڌو ماٿريءَ جي مهانڊن (Contours) سان ڀيٽجي ٿو ته هيءَ ڳالهه ثابت ٿي وڃي ٿي ته تنهن وقت سنڌو روهڙي ٽڪرين جي اوڀر ۾ نه وهندي هئي، جيئن اڪثر سمجهيو وڃي ٿو.
ته چئبو ته ايرسٽوبولس جيڪو اجڙيل ملڪ ڏٺو هو، سو گهڻو ڪري مٿينءَ سنڌ جي هاڻوڪيءَ حد کان مٿڀرو هو. (35) ان علائقي جي اوڀر ۽ اتر، اوڀر ۾ اڄوڪي مسافر کي هڪڙو ٽڪرو ڏسڻ ۾ ايندو، جنهن جو ڏيک گهڻي ڀاڱي ساڳيو هوندو. اهو ٽڪرو بهاولپور ۾ هاڪڙي جي سڪل پيٽ سان لڳو لڳ آهي. اهو سڃو ٽڪرو اهڙن شهرن جي اهڃاڻن سان جڙيل آهي، جي اڳي وسندڙ هئا. ان ٽڪري جي ڦٽي وڃڻ جو به لاشڪ ساڳيو ئي ڪارڻ هو، يعني ستلج جو اهو پيٽ ڇڏي، اڃا اولهه ۾ پرڀرو وڃي وهڻ، جو هاڪڙي ۾ وڃي ڇڙندو هو. (36)
سڪندر جي ساٿين ستلج جو ذڪر ئي ناهي ڪيو، جو هو اوڀر ۾ بياس جي ڪنڌين کان اڳتي وڌيو ئي ڪين هو. چيو وڃي ٿو ته هن پورس ۽ ٻين کان بياس جي پرار واري ڏيهه بابت گهڻي معلومات ورتي هئي ۽ کيس ضرور اهو پتو هوندو ته پنهنجيءَ منزل يعني گنگا جي ماٿر تائين پڄڻ کان اڳ ۾ کيس هڪڙو ٻيو وڏو درياهه به اُڪرڻو پوندو. پر جنهن وقت هن تقرير ڪري، پنهنجي لشڪر کي اڳتي هلي، وڌيڪ سوڀن ماڻڻ لاءِ چيو هو، تنهن وقت شايد هن جو سڄو زور واٽ جي اهنجن کي گهٽائي پيش ڪرڻ تي هو ۽ رڳو ايترو چيو هئائين ته گنگا ڪا گهڻي پري ڪانهي. (37) سڪندر جو آرماڙ درياهن ۾ لهوارو هاڪاري هلي ٿو ۽ جڏهن اسين ان هنڌ پهچون ٿا، جنهن هنڌ اسان کي آس هئي ته کاٻي پاسي کان ستلج جي اچڻ جو ذڪر ٿيندو، تڏهن اسان ان جي بدران بياس جو نالو ڏسون ٿا، هن سلسلي ۾ ته جنهن وقت چناب، راويءَ ۽ جهلم جو پاڻي کڻي، ان هنڌ پهچي ٿي، تنهن وقت بياس به اچي ان ۾ ڇڙي ٿي ۽ پوءِ چناب وڃي سنڌوءَ ۾ پوي ٿي. (38) اسان کي اها ته سُڌ آهي ته ڪنهن زماني ۾ بياس، ستلج کان ڌار، پنهنجي سر وهندي هئي ۽ ٻئي ڌار ڌار وڃي چناب ۾ ڇوڙ ڪنديون هيون. جيئن ته سڪندر جي تاريخ نويسن ستلج جو ڪو ذڪر نه ڪيو آهي، سو اسين اهو ئي انومان ڪڍي سگهون ٿا ته يا ته اها ندي سنڌو نديءَ کان الڳ پنهنجي ليکي هاڪڙي جي پيٽ منجهان وهندي هئي، يا وري اها بياس سان ان هنڌ کان هيٺڀرو ڳنڍبي هئي، جنهن هنڌ بياس جي ڪناري تي لشڪر ڊاٻو ڪيو هو ۽ اتان اهو گڏيل وهڪرو چناب ۾ ڇوڙ تائين يونانين جي ڄاڻايل نالي سان يعني بياس سڏبو هوندو.
ٻي ڳالهه وڌيڪ سڀاويڪ ٿي لڳي. جيتوڻيڪ رڳو ان جي ابتڙ ثابتيءَ جي عدم موجودگيءَ تي ڀاڙڻ بي واجبي آهي، تڏهن به اهو وسهڻ ڏکيو ٿو لڳي ته سڪندر هڪ اهڙي درياهه بابت نه ٻڌو هجي، جيڪو پنهنجي سر سنڌوءَ جي پڇاڙيءَ واري وهڪري سان پور وڇوٽيءَ تي ۽ ڪن هنڌن تي ته ان کان پنجاهه ميلن کان به گهٽ مفاصلي تي وهندو سمنڊ ڏي ويندو هجي، بشرطيڪ اهڙو درياهه سچ پچ موجود به هجي ها! سنڌ وارين مهمن دوران اهڙا ڪيترائي موقعا هئا، جو هو ان معاملي جي چڪاس ڪرائي پئي سگهيو ۽هن جا تاريخ نويس ان ڳالهه جو ذڪر ڪن ها.
اهو نظريو ته هڦاسيس (Hyphasis) ندي آڪيسينيس (Akesines) نديءَ سان ميلاپ وٽ دراصل ستلج ۽ بياس جو گڏيل وهڪرو هئي، تنهن تي وڏو اعتراض هيءُ ٿو ڪيو وڃي ته اها ڳالهه آئڙي نٿي ته اهڙي گڏيل درياهه تي نالو وري ٻنهي مان ننڍيءَ نديءَ جو هجي. پر انهيءَ اعتراض ۾ انهن درياهن جي ميلاپ جي اصل حالتن ۾ تازي تاريخي زماني اندر انهن جي چرپر جو ڌيان نه رکيو ويو آهي. بياس ستلج ۾ ڇوڙ ڪونه ٿي ڪيو، بلڪ ستلج بياس جي هڪ اڳوڻي پاڻ وهيڻي پيٽ جو هيٺيون ڀاڱو وڃي ولاريو هو. هيءُ ميلاپ ٻيو ڪجهه هجي ته هجي پر جٽادار اصل ناهي ۽ اڄ ڏينهن تائين گڏيل وهڪري جي ڪنڌين سان رهندڙ ماڻهو ان کي ستلج نه پر ”گهارو“ سڏيندا آهن. (39)
سڪندر پاڻ ان پوئين ميلاپ جي مٿان سنڌوندي وٺي، سمنڊ ڏي هاڪاري ويو هو، ۽ ان مهم جي تذڪرن ۾ ڪا اهڙي ڳالهه ڪانهي، جنهن مان سمجهجي ته سنڌو ڊيلٽا جي منڍ تائين هڪ ئي وهڪري جي شڪل ۾ نه وهندي هئي. ايرين چوي ٿو، ”شڪ ناهي ته ان هنڌ (پنجند جو سنڌوءَ سان ميلاپ) کان ان هنڌ تائين، جتي اها ڊيلٽا ٺاهڻ لاءِ دوشاخي ٿئي ٿي، سنڌو (ويڪر ۾) 1000 اسٽيڊئيم ۽ شايد وڌيڪ آهي، (40) اتي اها درياهه کان وڌيڪ ڍنڍ وانگر پکڙجي وڃي ٿي.“ ياد رهي ته سڪندر بادشاهه سنڌوءَ منجهان لهواري مسافري آهستي آهستي ڪئي هئي. (41) آڙماڙ ڏينهن جا ڏينهن لنگر انداز رهندو هو ۽ لشڪر جا جٿا اتر جي حاڪمن سان چڪريون کائيندا يا شهر ٻڌندا يا پتڻ جوڙيندا رهندا هئا.جهلم، چناب ۽ سنڌوءَ منجهان ڊيلٽا جي منڍ تائين مسافري سڄا سارا نو مهينا کائي وئي هئي. (42) سڪندر 326 ق. م. جي سرءُ جي پوين ڏهاڙن ۾ هاڪاري هليو هو، جڏهن درياهن ۾ پاڻي گهٽجڻ لڳو هوندو. هن جي ملي لوڪن (Malli)  سان لڙائي ضرور سياري ۾، ۽ آگزيڪانس (Oxykanus) ۽ سامبس لوڪن (Sambus)  سان بهار ۾ لڳي هوندي. مسافريءَ جي پوئين مرحلي ۾، يعني ميوزيڪانس جي ملڪ کان هيٺ ويندي پاتل تائين، سڪندر جي آرماڙ کي سنڌوءَ جي پوري چاڙهه منجهان هاڪارڻو پيو هو.
بدقسمتيءَ سان سڪندر جي ڪاهه جي تذڪرن ۾، جيئن اهي اسان تائين پهتا آهن، ان مرحلي ۽ پوءِ واري مرحلي يعني مٿينءَ ۽ وچينءَ سنڌ جي جاگرافيائي حالتن جو ذڪر خيرڪو اچي ٿو. پر ان معلومات جي گهٽتائيءَ جا ڪيترائي ڪارڻ آهن. پهريون ڪارڻ آهي اڳيئي لتاڙيل ملڪ جي ڀيٽ ۾ هيٺينءَ سنڌوءَ جي ميدانن جو ٻُسو (featureless) ڏيک درياهه رستي سفر ڪرڻ وارن کي ته اها هيڪاري اگرو لڳندو. هنن کي ڏينهن جا ڏينهن پاڻيءَ جي اٿاهه اڇ کان پرتي سواءِ لاڳيتي جهنگ ۽ اڌ ٻڏل وڻن جي ٻيو ڪجهه نظر نه ايندو ۽ وڻن کان پري جو ڏيک وري ڊسڙ جي لڙاٽ جي ڪري ڏسڻ ۾ ئي نه ايندن. اهو پڻ وسارڻ نه گهرجي ته سنڌو جڏهن جوڀن ۾ هوندي آهي، تڏهن ان منجهان لهواري وڃڻ لاءِ به ٻيڙيون ۽ ڊونڊيون وڏي مغز ۽ سجاڳيءَ سان هلائڻيون پونديون آهن. ان ۾ نه رڳو خطرناڪ ڪُن هوندا آهن، پر سڄا سڄا وڻ اڌ، ٻڏل لڙهندا، اچي ڪن ڪن هنڌن تي اڙجي پوندا آهن ته زبردست رنڊڪ ٿي پوندا آهن.نيارڪس ۽ سڪندر جي ٻين اديب ساٿين کي ان جوکائتي درياهي مسافريءَ دوران سڪي جي خير ڪا خبر رهي هوندي.
لشڪر جا جيڪي جٿا درياهه جي ٻنهي پاسي چڙهي ٿي ويا، تن برابر سرس ڏٺو هوندو، پر ٻوڏن جي ڪري سندن دڳ پيچدار، انگڙ ونگڙ، ڪُنن ڪڙين ۽ ٻڏل زمينن سان گهڻا رنڊيل هوندا. هڪ رستي جا اهنج، ٻيو بادشاهه جي چرپر سان پورو رهڻ جي ڳڻتي، سو سردار ويچارا بادشاهه لاءِ لتاڙيل ملڪ جي مهانڊن بابت پنهنجي تاثرات جو احوال مختصر طور ئي مس لکي سگهيا هوندا. ان کان وڌيڪ کانئن پڳو ئي نه هوندو.
البت اهو سو ڏک اٿئون ته سڪندر جي سڄي لشڪر ميوزيڪانس جي گاديءَ وٽ چڱو ڊگهو پڙاءُ ڪيو هو، تڏهن به مٿينءَ سنڌ جي ان ڏيهه جو ڪو گهڻو احوال نه ڏنو اٿن. اهو ”هند“ جو سڀني ۾ آسودو ڏيهه هو: ”ايريئن“ صاف صاف چوي ٿو ته بادشاهه کي ملڪ توڙي گادي ٻيئي وڻيا هئا. گاديءَ ۾ هڪڙو ڪوٽ به هو، جنهن کي سڪندر پختو ڪرائي ان ۾ لشڪر رکيو هو، ڇاڪاڻ ته کيس پسگردائيءَ وارن قبيلن کي ڏهڪائڻ لاءِ اهو هنڌ سڻائو نظر آيو هو. ڀانئجي ٿو ته هن ان هنڌان ئي ڪريثرس کي لشڪر جو هڪڙو وڏو جٿو ۽ هاٿي ساڻ ڏيئي، ملڪ فارس ڏي اماڻيو هو. هو آزڪوسيا (Arachosia) وارن ۽ زرنگيا (Zarangia) وارن جي ڏيهه منجهان يعني ڪڇي، بولان يا مولا لڪ ۽ هلمند کان ٿيندو اوڏانهن ويو هو. (44)
جيتوڻيڪ ان جي ڪا پڪي ثابتي ڪانهي، پر عام انومان آهي ته ميوزيڪانس جي گادي اروڙ هئي. (45) اسين پڻ اهو انومان وٺي سگهون ٿا. اروڙ جي ڦٽل شهر روهڙيءَ جي هاڻوڪي شهر کان ڪي پنج ميل ڏکڻ اوڀر ۾ چن پٿر وارين ٽڪرين جي اڀرندي ڇيڙي وٽ آهي ۽ هيٺ ميدان تائين ڦهليل لڳي ٿو. اهو پڊ ٽڪرين مٿان آهي. ڀانئجي ٿو ته سنڌوءَ جي ڪا ڇاڙ ان وٿيءَ منجهان لنگهندي هئي ۽ وسهڻ ۾ ائين ٿو اچي ته اها ڇاڙ تنهن زماني ۾ وهندڙ هوندي ۽ شهر جي اتر واري پاسي جو بچاءُ ڪندي هوندي.(46) ميوزيڪانس جي ملڪ جو ايڏو آسودو ۽ سرڇو هجڻ ظاهر ڪري ٿو ته اتي پاڻي جام هوندو. ائين وسهڻ واجبي ٿيندو نه واهوندو. ريڻي ۽ ٻيا سائو گهارا، جن جا سڪل پيٽ اروڙ جي اتر اوڀر واري تر ۾ اڄ به موجود آهن، سي تن ڏينهن ۾ نيم سان وهندڙ هوندا ۽ درياهه جي ليٽ کي چڱيءَ وڏيءَ ايراضيءَ تي ڦهلائي ڇڏيندا هوندا.
هتي اسان اهو پڇڻ کان سواءِ رهي نٿا سگهون ته مقدونيا وارن جو آرماڙ سنڌوءَ جي جنهن مکيه پيٽ منجهان لنگهيو هو، سو تن ڏينهن ۾ ڪٿان هو؟ جيڪڏهن سنڌو تن ڏينهن ۾ ان سوڙهيءَ وٿيءَ منجهان، جا سکر ۽ روهڙيءَ وارين ٽڪرين ۾ آهي، لنگهندڙ هئي، ته پوءِ سڪندر جي جن همراهن سندس هندستان تي ڪاهه جا احوال لکيا آهن، سي ضرور ان جو ذڪر ڪن ها؟ اهو آئڙي نٿو ته ڪو کانئن انهيءَ سوڙهي لنگهه منجهان سنڌوءَ جي اڻ چتايل وهڪري جو احوال ڏيڻ رهجي ويو هوندو. اسان وٽ ٻه انومان ئي رهجي وڃن ٿا: درياهه يا ته سکر وارين ٽڪرين جي اتر ۾ وهندو هوندو، يا وري روهڙيءَ وارين ٽڪرين جي اوڀر ۾. جيئن اڳيئي چئي چڪا آهيون، پوئين ڳالهه اڻ ٿيڻي آهي: ”پاتل“ جي بيهڪ تي ويچار وقت اها ڳالهه هيڪاري چٽي ٿي ويندي.
البت ايترو سو چئي سگهون ٿا ته سنڌو ان هنڌ کان اولهه ۾ گهڻو پري ڪانه وهندي هوندي، جنهن هنڌان اها (ترجيح ڏنل انومان موجب) سکر وارين ٽڪرين جي اتر ۾ لنگهندي هوندي. باقي گورنر آگزيڪانس ۽ سامبس، جن کي سڪندر سيکت ڏني هئي، تن جا پرڳڻا ضرور ميوزيڪانس جي گاديءَ جي اولهه طرف هوندا، ڇاڪاڻ ته سڪندر سامبس کي ”هندي ڪوهستانن جو امير“ مقرر ڪيو هو. (47) جيڪڏهن هنن تي پاڻيءَ رستي چڙهي وڃڻ ممڪن هجي ها ته سڪندر ضرور اهوئي سڀني ۾ سولو ۽ تکو رستو اختيار ڪري ها. پر اسان کي صاف صاف ٻڌايو ويو آهي ته سڪندر آگزيڪانس خلاف ڪوچ ڪري وڃي کيس ۽ سندس شهرن کي قبضي ۾ آندو هو ۽ اتان سڌو سامبس تي ڪاهي ويو هو. ان مان اهو نه ڄاتو وڃي ته ڪو انهن سردارن جي ملڪ منجهان سنڌوءَ جي ڪا شاخ وهندڙ ڪانه هئي، پر ائين سمجهي سگهجي ٿو ته اهڙي ڪا شاخ تنهن مند_ شايد 325 ق. م. جي بهار ۾ اها ٻيڙن جي لنگهڻ لاءِ سڻائي نه هجي.
اتفاق سان ائين وسهڻ لاءِ سبب به آهي ته سنڌو پنهنجن پاسن کان شاخون ڪڍندي هئي. ميگاسٿينيز، جيڪو سڪندر جي ڪاهه کان رڳو ويهه يا ٽيهه ورهيه پوءِ هندستان آيو هو ۽ چندر گپت جي درٻار ۾ ڳپل وقت رهي چڱي چوکي معلومات گڏ ڪئي هئائين، سو چٽيءَ طرح ڄاڻائي ٿو ته درياهه ”هڪ تمام وڏو ٻيٽ پرسياني (Prasiane) نالي ۽ هڪڙو ننڍو ٻيٽ پاتل (Patale) نالي ٺاهي ٿو.“ (48) ڪئنٽس ڪرٽيئس انهن ٻنهي مان وڏي ”ٻيٽ“ کي ڳولي لهڻ ۾ اسان جي واهر ڪري ٿو. هو چوي ٿو: ”ميوزيڪانس کي مات ڪرڻ کان پوءِ سڪندر سندس گاديءَ ۾ ڪجهه لشڪر ڇڏيو ۽ اتان هڪ ٻئي هندي قبيلي، پريستيءَ (Praesti) جي ملڪ تي چڙهي ويو. سندن بادشاهه پورٽيڪانس (Porticanus) هو....“. (49) هيءُ اهوئي پرڳڻي جو امير آگزيڪانس آهي ۽ قبيلي جو نالو سنسڪرت جي لفظ پرسسٽ تان کنيل آهي، جنهن جي معنيٰ آهي سنئون پٽ. اهو ٽڪرو اله آباد واري ٺل تي اُڪريل نالو پرجُڻ (Prajuna) به ٿي سگهي ٿو. پلائني(50) ان ٻيٽ کي پرسياڪي (Prasiake) سڏي ٿو. ٽالمي سنڌوءَ جي ڪيترين ئي شاخن(51) جو ذڪر ڪري ٿو. جن مان هڪڙي اربيتا (Arabita) جبلن ڏانهن ويندڙ هئي. اسين اڳتي هلي ڏسنداسون ته انهن جبلن مان هن جي مراد سنڌ جو ڪوهستان آهي.
جيتوڻيڪ انهن پوءِ جي لکندڙن جا بيان ڪنهن حد تائين سهيوڳي معلومات تي ٻڌل هئا، پر هنن گهڻو تڻو ميگاسٿينيز ۽ سڪندر جي ساٿارين تي ٿي ڀاڙيو. جنهن زماني ۾ سڪندر جي ساٿارين سنڌوءَ تان ٻيڙا هاڪاريا هئا، تنهن زماني ۾ ان درياهه جون ڪي شاخون موجود هيون ته پوءِ ايريئن ۽ ٻين انهن جو ذڪر ڇو ناهي ڪيو؟ ان جو جواب هيءُ آهي ته ميوزيڪانس جي گاديءَ کان مٿي ڪي پاسائتيون شاخون مکيه وهڪري کان ڇڄي، ڌار وهنديون به هيون ته اهي گهڻو ڪري نظر نه آيون هونديون. ڇو ته جنهن مند ۾ آرماڙ انهن وٽان لنگهيو هوندو، تنهن مند ۾ اهي سڪل هونديون. جيڪو به شخص سکر بئراج ۽ ان جي واهن جي چالو ٿيڻ کان اڳ سياري ۾ سنڌوءَ منجهان ٻيڙيءَ تي آيو ويو هوندو، تنهن کي چڱيءَ پر پروڙ هوندي ته گهاڙ ۽ الهندي ناري_ اڳوڻين قدرتي شاخي جهڙا واهڙ، جي جهازرانيءَ لائق ڦاٽ منجهان هردم ڦٽندا ۽ وري ڳنڍبا رهندا هئا، انهن جا منڍ نمايان طرح ڪي اهڙا ظاهر به نه لڳندا هئا.سڪندر جڏهن آگزيڪانس ۽ سامبس کي سيکت ڏيئي، درياهه جي ڪنڌيءَ سان لڳل ڇانوڻيءَ ۾ موٽي آيو، ته اتان ٻيڙن تي سندن مسافري وري شروع ٿي. جيئن ته اها آبڪلاڻيءَ جي مند هئي، ان ڪري اها ڳالهه اچرج جهڙي نه آهي ته اهڙين ڪن به شاخن جو ذڪر نه ڪيو ويو آهي، جي درياهه جي ساڄي پاسي کان ڦٽي، بادشاهه جي اڳيئي لتاڙيل ملڪ ڏانهن وينديون هجن. ايريئن موجب، آرماڙ ٽيئي مرحلا پورا ڪيا، جن بابت چئي سگهجي ٿو ته اهي ننڍا ننڍا آرماڙهوندا ته جيئن ٻنهي پاسن کان پيشقدمي ڪندڙ جٿا آرماڙ سان ٻٽو ٻٽ رهي سگهن. اتي اهڙيون خبرون پهتيون، جو سڪندر کي پاتل(52) تي چڙهائيءَ جي رفتار تکي ڪرڻي پئي. آءٌ ائين وسهڻ واجبي ٿو سمجهان ته اهو پويون مرحلو هڪڙي ڏينهن جي تکيءَ جهاز رانيءَکان وڌيڪ نه هو.
ايريئن موجب، پاتل جو شهر اُتان هو، جتان ڊيلٽا جون ”ٻيئي وڏيون شاخون ڌار ٿين ٿيون ۽ ٻنهي جو نالو ويندي سمنڊ تائين سنڌو ئي رهي ٿو.“ (53) پر چوڌاري جيڪو ملڪ هو، سو ڀانئجي ٿو ته ميوزيڪانس جي سرڇي ڏيهه کان گهڻو گهٽ هو. سڪندر ڪوٽ جي مورچيبنديءَ جو حڪم پيئي، پاسي واري تر ڏي، ”جتي پاڻي ڪونه هو“ ماڻهو اماڻيا ته وڃي کوهه کوٽيو ۽ ملڪ کي ماڻهن جي رهڻ جهڙو ڪريو. انهن ماڻهن کي ڪي ڏيهي ”وحشي“ ڦري آيا، پر اُهي مات کائي، ”رڻ ڏي ڀڄي ويا.“ اسٽرابو ايرسٽوبولس جو جيڪو بيان نقل ڪيو آهي ته آرماڙ جولاءِ مهيني ڌاري پاتل پهتو هو،(54) سو اسان کي قبول ڪرڻ گهرجي. ان مهيني ۾ سنڌوءَ جو پاڻي پنهنجي وڌ ۾ وڌ چاڙهه تي هوندو. پهرينءَ نظر ۾ اهو عجيب ٿو لڳي ته شهر جي ڀر پاسي واريءَ ڇڪ ۾ ”پاڻي ڪونه“ هو. پر اسان کي اهو ذهن نشين رکڻ کپي ته درياهه، قدرتي حالت ۾ پنهنجيءَ سموريءَ ڊيگهه جي سنوت ۾ ڪنڌين تان اٿلندو ڪونه هوندو. دراصل، پوئين وهڪري جي مٿئين ڀاڱي ۾ اٿل وڌيڪ ٿيندي، جنهن جي نتيجي ۾ هيٺئين ڀاڱي ۾ پاڻيءَ جو مقدار گهٽجي ويندو.
دليل ڏنو ٿو وڃي(55) ته ايريئن جنهن صورتحال جو احوال ڏنو آهي ، سا تڏهن پاڻ وڌيڪ لاڳو ٿيندي، جڏهن اهو فرض ڪبو ته سنڌوءَ لڳ ڀڳ ناري وارو دڳ ورتو هوندو ۽ دوشاخو جمڙائو هيڊ (Head) يا مٺڙائوءَ وٽ ٺهيو هوندو، هيٺيون نارو ۽ هاڪڙو ايريئن جي کاٻي پاسي واري شاخ هوندو، ۽ ساڄي پاسي واري شاخ ڏکڻ، ڏکڻ، اولهه طرف حيدرآباد ڏانهن ويندي هوندي. پاتل اهڙيءَ ريت ٿر واري رڻ جي ويجهو هوندو ۽ ان جي ترت ويجهيءَ ڇڪ ۾ ٿوري انداز ۾ پوکيل زمين هوندي.
پر ان نظريي کي وچينءَ ۽ هيٺينءَ سنڌ جي مهانڊي جون ليڪون ريٽي ڇڏين ٿيون. اهو مڃجي به کڻي ته سنڌو وچينءَ سنڌ مان لڳ ڀڳ ناري وارو دڳ ورتو هوندو ۽ ريگستان ٽپڻ کان پوءِ ڪنهن هنڌ ٻن شاخن ۾ ورهائجي ويئي هوندي، تڏهن به ساڄي هٿ واريءَ شاخ کي، کاٻي هٿ واريءَ شاخ جيان، وهي ڪڇ جي وڻ ۾ وڃڻو پوندو. (56) ملڪ جي ان ڀاڱي جو لاهه، جيئن اڳيئي ڄاڻايو اٿئون، سڄوئي ڏکڻ، اوڀر طرف آهي ۽ جيتوڻيڪ مڪاني هيٺ ننڍا وڪڙ اچي سگهن ٿا، پرتڏهن به ان جو عام محور اوس زمين جي لاهه سان ٺهڪي آيو هوندو.
ڏکڻ الهنديءَ سنڌ جي ميدانن جي اها بناوت، جيئن ان جي ظاهري طبعي ڏيک مان ظاهر ٿئي ٿو، ضرور سڪندر جي ڏينهن کان گهڻو گهڻو اڳ جي هوندي. ان مان اهو پڻ ظاهر ٿئي ٿو ته ايريئن جن ٻن شاخن جو بيان ڪيو آهي. ساڄي پاسي واري شاخ ذري گهٽ ڏکڻ، اولهه ڏي وڪڙ ٿي کاڌو ۽ اهڙيءَ ريت اها چوماسي جي بنهه منهن ۾ هئي تن جي ڌار ٿيڻ وارو هنڌ شهدادپور جي اوڀر ۾ ٿي ئي نٿي سگهيو، بلڪ اهو هنڌ گهڻو ڪري ان شهر کان قدري اتر، اولهه ۾ هوندو. (57) ريگستان جو اهو ڀاڱو، جيڪو ناري ماٿريءَ جي اولهه ۾ آهي، تنهن کان اهو هنڌ ويهن ميلن جي اندر آهي، جنهن هنڌ منهنجي خيال ۾ پاتل هو، يعني نوابشاهه تعلقي جي ڏکڻ ۾، پر دراصل اتي ڪم آندل يوناني لفظ، جنهن جو ترجمو اسين قدرتي طرح ”ريگستان“ ڪريون ٿا، تنهن جو مطلب هروڀرو سڃو وارياسو نه آهي. ايريئن اهو لفظ پنجاب جي ندين جي وچ وارن غيرآباد ايراضين لاءِ به ڪم آڻي ٿو. اهي غيرآباد ايراضيون گهڻو تڻو سخت ۽ کهري پٽ واريون آهن ۽ هاڻي ڀرپور آبپاشيءَ پوک لائق ڪري ڇڏيون آهن. ٿي سگهي ٿو ته پاتل جي ويجهو ڪا اهڙي غيرآباد زمين هجي، جنهن تائين سنڌوءَ جي اُٿل جو پاڻي نه پهچندو هجي.
ائين وسهڻ لاءِ هڪڙو ٻيو به سبب آهي ته درياهه جي دوشاخي ٿيڻ جو هنڌ ٿورو مٿڀرو هو. الهندي شاخ، جنهن جو اسان وٽ وڌيڪ تفصيلي احوال آهي، سا لڳي ٿو ته ڊيگهه ۾ چڱي وڏي هئي. انهيءَ شاخ منجهان بادشاهه جي مسافريءَ کي ڪرٽيئس چڱيءَ اپٽار سان بيان ڪيو آهي. (58) هو چوي ٿو ته بادشاهه ڪي 45 ميل هاڪاري آيو، جو کيس تر جي ڪن ماڻهن ٻڌايو ته هو ”ٽئين ڏينهن تي“ کاري پاڻيءَ ۾ داخل ٿيندو ۽ واقعي ٽئين ڏينهن تي وير جو اثر محسوس ڪيو ويو. ياد رهي ته اها مسافري سنڌوءَ جي چاڙهه واريءَ مند ۾ ڪئي ويئي هئي، جڏهن وهڪري جي رفتار 8 فٽ في سيڪنڊ يا ڪلاڪ ۾ پنجن ميلن کان به وڌيڪ هوندي آهي. اهڙيءَ ريت ٽن ڏينهن جي مسافريءَ ۾ (رات جو پڳهه ٻڌي به ڇڏجن) ته 200 ميل به ڪري سگهجن ٿا. جيتوڻيڪ اسان وٽ 325 ق. م. ۾ سنڌوءَ جي ڊيلٽا جي ڪپر ليڪ (Coastline) مقرر ڪرڻ لاءِ مواد تمام ٿورو آهي، تڏهن به آءٌ اهو ڏيکارڻ جو اُدم ڪندس ته ايريئن جي لکڻيءَ ۾ ان جا ڪي اشارا موجود آهن. انهيءَ وچ ۾ اهو مڃڻو پوندو ته اسان کي سنڌوءَ جي پرڪارن جي جيڪا ڄاڻ آهي، تنهن ۾ ائين ٿو ڏسڻ ۾ اچي ته تڏهن ڊيلٽا جي ڪپر ليڪ اڄوڪيءَ ڪپر ليڪ کان گهڻي اندر تي هئي.
جن صاحبن سڪندر جي ڪاهه جا اکين ڏٺا احوال لکيا آهن، تن ڊيلٽا جي پکيڙ الڳ الڳ ڪٿي آهي. ايرسٽوبولس جو خيال هو ته سنڌوءَ جا ٻه مختلف منهن هڪٻئي کان هزار کن اسٽيڊيئم پري آهن. نيارڪس اهو مفاصلو وڌائي ارڙهن سو اسٽيڊيئم ڪري ٿو، ۽ اونيسڪريٽس (Onesicritus) ڄاڻائي ٿو ته سڀيئي شاخون ۽ سندن وچ وارو ڪپر سڀ ملائي ڪي ٻه هزار اسٽيڊيئم ٿيندا. (59) انهن ٽنهي منجهان پهرين ڪٿ ترجيح لائق آهي، جو اها هيٺينءَ سنڌو ماٿر جي وڌ ۾ وڌ ويڪر سان گهڻي قدر ٺهڪي اچي ٿي، يعني تنهن ويڪر سان، جا ٿر جي اڀرندڙ زمين ۽ ڪوهستان جي ماٿر جي وچ ۾ موجود آهي.
پر هت اهو ڄاڻائڻ ضروري آهي ته ٻنهي منهن جي وچ واري مفاصلي بابت يونانين جا اهي ڪاٿا مڪاني ماڻهن کان ٻڌل ڳالهين تي ٻڌل هئا ۽ نه ڪنهن پختي بنياد تي. هو ٻنهي شاخن جي ڊيگهه کي پنهنجي يا پنهنجن ساٿين جي مشاهدي سان ڀيٽي ٿي سگهيا، پر لڳي ٿو ته منجهانئن ڪوبه سمنڊ يا سڪيءَ رستي هڪڙي منهن کان ٻئي منهن تائين ڪونه ويو هو. ٻئي طرف، اسان کي سڌ آهي ته سڪندر کي پاتل جي حاڪم جيڪي ٻڌايو هو، تنهن مان هن ڄاڻي ورتو هو ته سنڌوءَ جو ٺاهيل ڊيلٽا مصر جي ڊيلٽا کان گهڻو وڏو آهي. (60)
ائين وسهڻ ۾ ڪو اهم ڪونهي ته نه رڳو کاٻي هٿ واري شاخ، پر ساڄي هٿ واري پڻ، حيدرآباد جي هاڻوڪي هنڌ ۽ گنجي ٽڪر جي اوڀر ۾ وهندڙ هئي.(61) ساڄي هٿ واريءَ شاخ جو عام رخ ضرور ڪافي پنڌ اوريان ئي ٿلهي ليکي ڏکڻ اولهه وارو رهيو هوندو، ڇو ته ايريئن اسان کي ٻڌائي ٿو ته اسهڻ کان هڪ ڏهاڙو پوءِ جنهن هوا آرماڙ کي کنيو هو، سا وهڪري جي بنهه ابتڙ ٿي لڳي.(62) اها هوا ضرور ڏکڻ اولهه واري چوماسي جي هوندي. اڃا هيٺڀرو جتي درياهه ويڪرو ٿيو ٿي ۽ هُنن جو ويرين واري پاڻيءَ (Tidal waters) ۾ گهڙڻ ٿيو، اتي هنن کي هوا جو سمورو ڇوهه آڏو آيو. آڪري پاڻيءَ کان بچڻ لاءِ هنن جنهن ”واهه“۾ پڳهه هنيا هئا، سو ضرور ڪا کاري يا ڪو ڦاٽ هوندو.
سڪندر جيڪي ڏيهي ماڻهو سونهان ڪري پاڻ سان کنيا هئا، تن کيس ٻڌايو ته درياهه جي اصل منهن وٽ پهچڻ کان اڳ ۾ هڪڙي ٻيٽ تي وري پڳهه هڻڻا پوندا ۽ هن جيڪي ماڻهو جانچ لهڻ لاءِ موڪليا هئا، تن اچي ٻڌايس ته اهو ٻيٽ چڱو وڏو آهي ۽ نالو ڪلوٽا (Killuta) اٿس، ٻيٽ تي پاڻي به آهي ته پتڻ به. تنهن تي هن سونهن جي صلاح مڃي. پوءِ هو پاڻ سٺي ۾ سٺا غوراب کڻي وڌيڪ جانچ لهڻ لاءِ اڃا اڳتي ويو، ”۽ پهرئين ٻيٽ کان ڪي ٻه سو اسٽيڊيئم پري نڪري آيا ته هڪڙو ٻيو ٻيٽ ڏٺائون، جو چڱو پنڌ سمنڊ اندر هو.“ بادشاهه موٽي آيو ۽ آرماڙ کي ڪلوٽا جي آخري ڇيڙي وٽ آڻي بيهاريائين ۽ ٻئي ڏينهن اتان وڃي هاڪاري وڃي ٻئي ٻيٽ تي لنگر انداز ٿيو، جنهن ٻيٽ بابت اسان کي وري ٻڌايو وڃي ٿو ته اهو ”اونهي سمنڊ ۾ هو.“ آءُ سمجهان ٿو ته اهو تفصيل انهن ڪار گذارين جي هنڌ جو پڪو ڏس ڏئي ٿو.
هڪڙو ٻيٽ، جو سنڌوءَ جي هڪڙي ڇوڙ کان پرتي کليل سمنڊ ۾ چڱو اندر هجي، سو انهن گپ دڙن ۽ ريٽن کان ته وڌيڪ پختو ۽ نهرو هوندو، جي خشڪي (mainland) کان کارين رستي ڌار ٿيل هئا ۽ جي هاڻوڪي ڊيلٽا جو سمنڊ وارو پاسو ٺاهين ٿا. تنهن کان سواءِ، اسان جي سڀني ۾ معتبر راويءَ موجب، سڪندر جي ڏينهن ۾ ڊيلٽا جي الهندي ڀاڱي جو ڪپر، جي ڏکڻ ۾ مڪلي (Makli) ٽڪرين ۽ پير پٺي (Pirpatho) کان پرتي ويندو به هوندو، ته گهڻو نه. هاڻي پير پٺي کان اٽڪل يارهن ميل ڏکڻ، اوڀر ۾، ذري گهٽ اڻهٺينءَ ڊگهائي ڦاڪ تي، ابن شاهه (Aban Shah) نالي هڪ هيکلي ٽڪري آهي، جا ڏيڍ ميل کن ڊگهي ۽ اڌميل کن ويڪري آهي ۽ پٽ کان ڪي 75 فٽ اتانهين ٿيندي. (64) آءُ سمجهان ٿو ته اهائي اهو اونهي سمنڊ اندر ٻيٽ هو، جنهن تي سڪندر پڳهه ٻڌا هئا.
ڪلوٽا انهيءَ هنڌ کان اتر، اوڀر ۾ ميرپور بٺوري (Mirpur Bathro) جي ٿورو ڏکڻ ۾ هوندو. ڪتاب ۾ اهڙي ڪا ڳالهه ڪانهي، جنهن مان سمجهجي ته اهو درياهه جي ورڇ سبب ٻيٽ بڻجي ويل سنئون پٽ نه پر ٻيو ڪجهه هو. ان جا ”پتڻ“کارين کان وڌيڪ ڪجهه نه هوندا، جي هوا کان محفوظ هونديون ۽ جن ۾ ڪي به ڇوهيون ڌارائون نه هونديون ۽ مٺو پاڻي، ته اتي آبڪلاڻيءَ جي مند ۾ سولائيءَ سان ملي سگهيو ٿي.
سڪندر پاتل موٽي آيو ۽ پوءِ کاٻي پاسي واريءَ يا اڀرندي شاخي جي جانچ لهي ڏٺائين. ان جو احوال وڌيڪ مختصر آهي. اسان کي ٻڌايو وڃي ٿو ته ڪجهه پنڌ هاڪارڻ کان پوءِ (65) هو درياهه جي ڇوڙ وٽ هڪڙي وڏيءَ ڍنڍ ۾ اچي نڪتا. اها ڍنڍ درياهه جي پکڙجڻ ڪري ٺهي پئي هئي، ”يا شايد ڀر پاسي ان وهي ايندڙ پاڻي ان کي وڏو بڻائي ٿو، ايترو وڏو جو اها بنهه اهڙي ٿي لڳي، جهڙي ڪا سامونڊي نار.“ ٻيو ته ٺهيو، ان ۾ سامونڊي مڇيون به هيون، جي ايگيئن (Aegean) سمنڊ جي مڇين کان به وڏيون هيون. سڪندر ڍنڍ ۾ آرماڙ جا پڳهه اتي ٻڌڻ جو حڪم ڏنو، جتي سونهن چيو ۽ پاڻ ڪجهه ٻيڙا سان ڪري کلئي سمنڊ ڏي هاڪاري ويو. اسان کي اهو نٿو ٻڌايو وڃي ته ڍنڍ کان اڳتي درياهه سوڙهو ٿيو ٿي يا نه، ۽ نه ئي وري اهو ته ڍنڍ جو پاڻي سٺو هو يا کارو: پر جيئن اڳيئي ڏسي چڪا آهيون، آبڪلاڻيءَ جي ڦوهه وقت سنڌوءَ جو وهڪرو ايترو ته گهڻو ٿئي ٿو.جو ان جي ڇوڙ (Outfall) کان به ڪجهه پنڌ پرتي مٿاڇري جو پاڻي مٺو وهي ٿو.
ايريئن هت هڪڙي عجيب ڳالهه ڪري ٿو. اها هيءَ ته بادشاهه پڳهه ٻڌائي، ٿورا سوار کڻي،ڪپر وٺي، ٽن ڏينهن جو پنڌ ڪري، اهو ڏسڻ ويو ته اهو ملڪ ڪپرائتي مسافري (Coasting voyage) لاءِ سڻائو ٿيندو يا نه ۽ واٽ تي کوهن کڻڻ جا حڪم به ڏيندو آيو ”ته جيئن خلاصين کي پيئڻ جو پاڻي ملندو رهي.“ اهو پڻ چيو وڃي ٿو ته هن پاتل موٽي وڃي لشڪر جو هڪڙو ڀاڱو اوڏانهن ڏياري موڪليو ته وڃي اهي حڪم پورا ڪن. جنرل هئگ آبڪلاڻيءَ ۾ ڊيلٽا تان سڪيءَ جي ان مسافريءَ کي ڇسي ڏند ڪٿا ٿو ڪوٺي. ان مند ۾ کوهن جي کوٽائي به اجايو احتياط هئي ۽ اهو پڻ اڻ ٿيڻو ٿو لڳي ته ڪو انهن کوهن جو پاڻي درياهه جي لهڻ کان پوءِ به مٺو رهيوهوندو. ٿي سگهي ٿو ته هيءَ ڪهاڻي سڪندر جي همه گير دورانديشيءَ کي مٿڀرو ڪرڻ لاءِ گهڙي ويئي هجي، پر ايريئن اهڙي قسم جي چاپلوسيءَ مان ڄاڻندو ئي ڪونه هو. (66) اسٽرابو جي لکڻ موجب، اونيسڪريٽس سمنڊ جي ڪپر کي گپ، ويرين ۽ سمنڊ کان لڳندڙ هوائن جي ڪري ڌيڻين وارو ڄاڻائي ٿو، خاص ڪري درياهن جي ڇوڙن وٽ. (67)
نيارڪس جي سامونڊي مسافريءَ جو جيڪو احوال ايريئن نقل ڪيو آهي، تنهن ۾ خوش قسمتيءَ سان سنڌ ۽ بلوچستان جي ڪپر جو بيان هنڌن ماڳن (Topographical) جي تفصيلات سان ڀريل آهي.پر ان جي تاويل ۾ ڪئين مشڪلاتون درپيش اچن ٿيون. پهرين هيءَ آهي ته نيارڪس روانو ڪٿان ٿيو هو؟
بادشاهه سڄي نسبت انهيءَ خيال کان ڪرائي هئي ته سامونڊي سفر سنڌوءَ جي اڀرندي ڇوڙ وٽان شروع ڪيو، ڇو ته هن اها خاطري ڪري ورتي هئي ته اتان لنگهڻ وڌيڪ سولو ٿيندو. هن ڍنڍ جي ڪنڌيءَ تي بندر ٺهرايو هو، باروت خاني جو بندوبست ڪري ڇڏيو هو ۽ لشڪر پڻ ويهاري ڇڏيو هو هڪڙي گهاٽ (naval station) تان روانو ٿيو هو، سندس گهاٽ اهو نٿو لڳي، جو بادشاهه انهيءَ مقصد لاءِ تيار ڪرايوهو. نيارڪس جي پنهنجيءَ ڪٿ موجب اڀرندي ڇوڙ ۽ الهندي ڇوڙ جي وچ ۾ مفاصلو 1800 اسٽيڊيئم هو. (68) اها ڪٿ ٻيو نه ته ان ڳالهه جي ساک طور مڃي سگهجي ٿي ته هو هڪڙي ڇوڙ کان ٻئي ڇوڙ ڏي ڪونه ويوهو، ڇو ته جيڪڏهن هو ڪپر ڏيئي، پنهنجو هاڪارڻ وارو سفر اڀرندي ڇوڙ وٽان شروع ڪري ها، ته پوءَ کيس اوس ٻئي ڇوڙ ڏي اچڻو پوي ها.
اسان کي پتو آهي ته نيارڪس جڏهن آرماڙ جو امير مقرر ٿيو هو، (69) تڏهن کيس پنهنجي جوابداريءَ جو ڪيترو نه ڳوڙهو احساس هو ۽ اسان کي هيءُ به معلوم آهي ته سڪندر کي نيارڪس واري مهم جي ڪاميابيءَ جي نه رڳو تياريءَ وقت پر مهم دوران به، جڏهن هو پاڻ وڏيءَ مشڪلات ۾ هو، ڪيتري نه ڳڻتي هئي. جيڪڏهن نيارڪس بادشاهه جي ڪيل بندوبست ۾ پنهنجي منهن ڪا ڦيرڦار ڪئي هوندي ته ضرور ڪنهن ڳري سبب جي ڪري ائين ڪيو هوندائين.
اسٽرابو اسان کي ٻڌائي ٿو ته نيارڪس کي، هن جي پنهنجي چوڻ موجب، ڏيهي ماڻهن ۾ اڳرائيءَ جا اهڃاڻ ڏسي، تڪڙو سهڻو پيو هو، ڇو ته ”بادشاهه کي اسهيل ڏسي هنن جو من وڌي ويو..... ۽ مٿن چڙهي آيا ۽ کين ملڪ مان تڙي ڪڍڻ جي ڪيائون.“(70) ڀانئجي ٿو ته ان واقعي وقت نيارڪس پنهنجي آرماڙ سان ڍنڍ تي تازي ٺاهيل گهاٽ تي ڪونه هو، نه ته جيڪر هو اتان ئي پڳهه ڇوڙي روانو ٿي وڃي ها ۽ پويان بادشاهه جو نائب، پئٿان (Peithon) پيو بغاوت سان منهن ڏئي ها.(71) سنڌوءَ جي لهندڙ پاڻيءَ ۾ اوڀارو وڃڻ ۽ وڃي ککر ۾ کڙو هڻڻ وڏي جوکم جو ڪم ٿئي ها. کيس بادشاهه جو حڪم هو ته ڪپر جي چڱيءَ طرح پرتال ڪئي وڃي ته جيئن، ظاهر آهي ته، سلطنت جي ڪپر وارن پر ڳڻن جي وچ ۾ باقاعدي لهه وچڙ جو بندوبست ڪري سگهجي. کيس بيواجبي جوکم نه کڻڻا هئا. (72)
اسان کي انهيءَ ڪري، ائين وسهڻو پوندو ته نيارڪس اوڏيءَ مهل پاتل ۾ هو. بادشاهه اڀرندي شاخ جي پرتال ڪرڻ کان اڳ هفائيشن (Hephaestion) کي حڪم ڏنو هو ته ”گهاٽ جي مورچيبنديءَ ۾ گودين جي اڏاوت جو جوڳو انتظام ڪيو وڃي، ڇو ته هن پهه ڪيو هو ته پاتل شهر جي ويجهو، جتي سنڌوندي دوشاخي ٿئي ٿي، اتي ڪجهه جهازن جو آرماڙ ڇڏي وڃجي.“ مون کي ائين ٿو وسهڻ ۾ اچي ته ڍنڍ وارو گهاٽ اڃا راس نه ٿيو هوندو ۽ ٻيڙا اڃا پاتل وٽ گڏ ٿيل هوندا، جو ڪا اهڙي ڳالهه ٿي هوندي، جنهن جي ڪري سموري رٿا بدلائڻي پيئي هوندي. ڳالهه رڳو تر جي ماڻهن جي اڳرائيءَ واريءَ روش جي هجي ها، ته نيارڪس وري اڀرندي شاخ ۾ گهڙي وڃي ها. بادشاهه به ته ان ئي رستي لاءِ تياريون ڪرايون هيون.
انت اهوئي نتيجو ڪڍڻو پوي ٿو ته درياهه شاهه دادلي کي وري جوجڪي آئي هوندي ۽ پاڻيءَ لهڻ کان پوءِ اوڀر واري شاخ جهاز رانيءَ جوڳي نه رهي هوندي. ٻوڏن واريءَ مند جي پڄاڻي اهو وقت هوندو آهي، جنهن وقت سنڌو، ائين کڻي چئجي ته اهو ”فيصلو“ ڪندي آهي ته هوءَ ايندڙ سانگهاري جي مند ۾ ڪهڙو ڦاٽ ڇڏيندي ۽ ڪهڙو وٺندي، ڇو ته سانگهاري جي مند ۾ هوءَ هڪ کان وڌيڪ ڦاٽن مان نه وهندي آهي. (73) ياد رهي ته سڪندر شاخ جي پرتال چاڙهه جي مند ۾ ڪرائي هئي ۽ نيارڪس چاڙهه جي لهڻ کان پوءِ روانو ٿيو هو. انهيءَ مختصر مدي اندر عام طرح ڪئين ڦيريون ڦاريون رونما ٿي وينديون آهن.
ڇو نه ڪا اهڙي صورتحال ڌيان ۾ آڻجي، جا هاڻوڪيءَ سنڌ ۾ وقت بوقت رونما ٿيندي رهي ٿي؛ سڪندر جي وڃڻ کان پوءِ جيڪي ڏيهي ماڻهو ٻنهي شاخن ۾ سندس سونهان ٿيا هئا، سي ادب سان نيارڪس کي وڃي هيئن چون: ”اسين توهان جي بادشاهه کي ته ڪجهه ڪونه چئي سگهياسون، جو هو ديوتائن سمان آهي. پر توهان کي اسين هيءُ ٻڌائڻ جي جرئت ڪريون ٿا، جو متان اسان تي ميار اچي، ته توهان جنهن اوڀر واريءَ شاخ مان اسهڻ تي سنڀريل آهيو، سا مهيني کن ۾ سڪي ويندي.“
نيارڪس جي مسافريءَ جو جيڪو احوال ايريئن ڏنو آهي، تنهن موجب هو ”گهاٽ کان سنڌوندي وٺي لهوارو هاڪاري هليو هو.“(74) ۽ ٽن ننڍن مرحلن ۾ سمنڊ کان وڃي نڪتو. ٿي سگهي ٿو ته اهو گهاٽ هن پاڻ الهنديءَ شاخ تي ڪنهن هنڌ تڙ تڪڙ ۾ ٺهرايو هجي، پر سڪندر سان ڳالهه نه ڪئي هجئين، ڇو ته بادشاهه هن جي اوڀر واريءَ شاخ واريءَ مهم جي ڪاميابيءَ لاءِ ايتري تڪليف ورتي هئي ۽ مٿس ايترو ڀروسو ڪيو هئائين.
هي جو نيارڪس جي ڏنل احوال ۾ ڪلوٽا يا ان ٻيٽ جو، جيڪو سڪندر اعظم پاڻ الهنديءَ شاخ جي پرتال ڪندي سمنڊ ۾ اندر ڏٺو هو، ڪو مذڪور ڪونهي (توڻي جو ڪيترائي ٻيا نوان نالا هن جي سفر جو احوال ۾ آيل آهن)، سو مٿئين انومان کي آڏو رکڻ سان سمنڊ ۾ اچي وڃي ٿو. پر قياس آرائيءَ کي ايترو پري ڇڪڻ جو ڪو خاص ضرور ڪونهي. اسان کي اهو ياد رکڻو آهي ته جڏهن نيارڪس پنهنجا ٻيڙا هاڪاريا هئا، تڏهن چوماسي ۾ هڪ منجهائيندڙ ٺاپر هئي(75) ۽ آبڪلاڻي پوري ٿيڻ تي هئي. ڀانئجي ٿو ته هو سمنڊ ڏي ڪو ٻيو واهڙ وٺي ويو هو ۽ نه اهو جيڪو بادشاهه ورتو هو، شايد ان ڪري جو بادشاهه وارو واهڙ ڪنهن سبب وڌيڪ ڏکيو يا جوکائتو ٿي ويو هو.(76)جو واهڙ هن ورتو هو، سو ڪو منهن وٽ لٽجي ويو هو، سو خلاصين کي ان منجهان واهه ڪڍڻو پيو. (77) اهو واهه ضرور سمنڊ جي ويرين چڙهڻ ڪري ڪجهه ويڪرو ٿيو هوندو. نيٺ هو ٻيڙا ان واهڙ منجهان تاري سمنڊ منجهه وٺي آيا. ائين وسهڻ بي واجبي نه ٿيندو ته اهو واهڙ ڪلوٽا واري وڏي ٻيٽ وٽان انهيءَ ٻئي واهڙ جي ٻيءَ ڀر تي هو، جنهن رستي سڪندر سمنڊ تائين پڳو هو. آءُ ڪن ڳالهين جي ڪري، جن جي اپٽار سگهوئي ڪبي، اهو پڻ چوندس ته اهو نيارڪس وارو واهڙ کاٻي پاسي ڏکڻ ڏانهن ٿي ويو، جڏهن ته بادشاهه ساڄي هٿ وارو واهڙ ورتو هو، جيڪو اولهه يا ڏکڻ اولهه طرف ٿي ويو.
هاڻ اچو ته ان مسافريءَ جي وڌيڪ چڪاس ڪريون، جيئن ايريئن پنهنجي ڪتاب ۾ ان کي بيان ڪيو آهي. آرماڙ ”لنگر گاهه“ ڇڏي ڏنو ۽ ننڍن ننڍن مرحلن ۾ سمنڊ ڏانهن راهي ٿيو. انهن مان ٻئي مرحلي تي، جو منڍ کان اوستائين ڇڙا پندرهن ميل هو، وير ڏسڻ ۾ آئي، جنهن جي آلڙ کان پوءِ به درياهه جو پاڻي کارو رهيو. چيو وڃي ٿو ته اهو هنڌ خود سمنڊ کان ٽن ميلن کان ٿورو وڌيڪ پري هو. ٿيڻ ته ائين گهربو هو ته گهٽ ۾ گهٽ وير جو اثر اڃا مٿڀرو محسوس ڪيو وڃي ها، توڻي جو ائين به آهي ته جيڪڏهن درياهه جو چاڙهه اڃا ڪجهه موجود هو، ته پوءِ ڪم از ڪم ان هنڌ تائين پاڻي مٺو رهي ها، جن ٽن هنڌن تي آرماڙ پڳهه ٻڌا، تن جا نالا ڄاڻايا ويا آهن. اسٽورا (Stoura) ڪئومارا (Kaumara) ۽ ڪوريسٽيس (Koreestis). انهن جي سڃاڻپ جي ڪوشش اجائي ٿيندي. نيارڪس چوي ٿو ته اسان سفر جي شروعات کان پوءِ هڪڙي ڏينهن جي پنڌ تي هڪڙو وڏو ”واهه“ ڏٺو ۽ هڪڙو ٻيو واهه وري ٻئي مرحلي ۾ ان هنڌ ڏٺوسون، جنهن هنڌ اسين وير جي اثر ۾ آياسون. هو يا هن جو سمپادڪ ايريئن هڪڙو لفظ (78) ڪتب آڻي ٿو، جنهن جي معنيٰ آهي ”وڏو واهه“ پر ٿي سگهي ٿو ته هن کي ڊيلٽا جي قدرتي شاخن جي سڌائي ڏسي اهڙو گمان ٿيو هجي. هاڻوڪي زماني اندر ڊيلٽا خاص ۾ ڪي به هٿرادو واهه ڪين آهن ۽ نه ئي وري ڪڏهن اڳي هوندا، ڇو ته سالياني ٻوڏ پٽ جي سموري مٿاڇري تي پکڙي وڃي ٿي ۽ ان کي سنوت ۾ آڻي ڇڏي ٿي. پر درياهي رستا (Waterways) ڪيترائي هئا ۽ ڀانئجي ٿو ته نيارڪس کان سڻائي ۾ سڻائو رستو گسي ويو هو، ڇو ته جيڪو رستو هن ورتوهو، سو، جيئن اڳيئي ڄاڻايو اٿئون، منهن وٽ بند هو. لنگر گاهه کان کليل سمنڊ تائين جهاز رانيءَ جو ڪل مفاصلو ڇڙا ارڙهن ميل ڄاڻايو ويو آهي.
خود سمنڊ ۾ پهرئين ڏينهن جي مسافري ”ٿيڙن ۽ ڦيراٽين“(79) سوڌي 150 اسٽيڊيئم يعني 2/17 ميل ڪٿي ويئي، جنهن پڄاڻا هو ڪروڪل (Krokala) نالي هڪڙي وارياسي ٻيٽ تي وڃي لنگر انداز ٿيا. ارڙهين صديءَ عيسويءَ ۾ ڊيلٽا جي الهندي ڀاڱي ۾ هڪڙي علائقي جو به اهڙو ئي نالو هو. جن صاحبن ايريئن تي شروع شروع ۾ ٽيڪائون ڪيون هيون، (80) تن نالن جي ان مشابهت کي چڱو کنيو هو. پر اها مشابهت شايد اتفاقي هئي ۽ بس.
مسافريءَ جي ٻئي مرحلي ۾ جن هنڌن جو ذڪر اچي ٿو، تن کي سڃاڻڻ گهڻو ڏکيو نه ٿيندو. ”اتان هاڪاري هليا ته سندن ساڄي هٿ تي اتانهيون هيون، جن کي هنن ايروز (Eiros) ٿي ڪوٺيو ۽ سندن کاٻي پاسي هڪڙو ٻيٽ هو، جيڪو سمنڊ سان لڳو لڳ هو. اهو ٻيٽ ڪپر جي سنوت ۾ ائين ڦهليل هو، جو اتي هڪڙي نار ٺهي پيئي هئي. اها نار اُڪري، هو هڪڙي بندر ۾ وڃي نڪتا، جتي هڪڙو سڻائو هنڌ ڏسي، پڳهه کڻي ٻڌائون.نيارڪس کي اهو بندر ايترو ته وڏو ۽ سٺو لڳو، جو هن ان جو نالو ئي کڻي سڪندر جو بندر رکيو. بندر جي منهن واري پاسي، ٻه اسٽيڊيئم پرڀرو هڪڙو بباڪتا (Bibakta) نالي ٻيٽ آهي. پر اهو سڄو علائقو سنگد (Sangada) سڏجي ٿو. اهو بندر انهيءَ ٻيٽ جي ڪري ئي وجود ۾ آيل هو، جيڪو ڪجهه اندر سمنڊ ۾ بيٺل هو.
سڪندر جو بندر عام طرح ڪراچيءَ کي سمجهيو وڃي ٿو، ايروز واريون اتانهيون- گذري ۽ ڪلفٽن جون ٽڪريون آهن. سمنڊ سان سنئون ٻيٽ ٿيو ڪياماڙي ۽ بباڪتا ٿيو منهوڙو. (81) اهي سڃاڻپون منهنجي خيال ۾ بلڪل غلط آهن، جا ڳالهه آءٌ اميد ته ايريئن جي ليکت مان ثابت ڪري ڏيکاريندس. حوالا اهڙن هنڌن جا ڏيندس، جن بابت ائين وسهڻ بي واجبي نه ٿيندو ته اهي چوٿين صدي قبل مسيح کان خيرڪي مٽيا هوندا ۽نيارڪس جا ڄاڻايل مفاصلا به ليکي ۾ آڻيندس.
منڍ ۾ اهو ڏسڻ کپي ته 325 ق. م. ۾ سنڌ جي سامونڊي ڪپر جي ڀرسان ۽ سنڌوءَ جي ڊيلٽا سان لڳو لڳ اهو ڪهڙو هنڌ هو، جنهن کي ”اتانهيون“ جي نالي سان سڏڻ واجبي ٿيندو. جيڪڏهن اسين ملڪ جو ارضياتي نقشو کڻي جاچينداسين ته اسان جي نظر هڪدم مڪلي ٽڪرين ڏانهن ڇڪجي ويندي. اهي ٽڪريون اولهه سنڌ جي مکيه ٽڪرن جي چڱو ڏکڻ ۾ ۽ انهن کان ڌار بيٺل آهن ۽ ساڳئي وقت هاڻوڪي ڊيلٽا جي منهن جي لڳو لڳ آهن. (82) مسافريءَ جي منهن مرحلي ۾ اهي ٽڪريون نيارڪس ۽ سندن ساٿين کي چٽيءَ ريت نظر آيون هونديون.
هاڻوڪي زماني ۾ مڪلي ٽڪرين جي اترئين ڇيڙي کي ان مٿانهين ٽاڪرو پٽ کان لٽاشي پٽ جا اٽڪل ٽي ميل ڌار ڪن ٿا، جيڪو عام طرح الهندو طرف وٺندو ڪراچيءَ ۽ راس مانزي (Cape Monze) تائين هليو وڃي ٿو. سنڌوندي جيڪو الهندي ۾ الهندو ڦاٽ وٺي، سمنڊ تائين پهچي سگهي ٿي، سو ان وٿيءَ منجهان لنگهي ٿو ۽ ان کان اوريون ڦاٽ مڪلي يا پير پٺي وارين ٽڪرين جي ڏاکڻي ڇيڙي وٽان لنگهي ٿو. اهي اتانهيون ۽ انهن جي پاسن کان مٿانهون پٽ آءُ سمجهان ٿو ته ڪلوٽا ٻيٽ جي اتر اولهه ۾ ڪي گهڻو پري نه هوندا ۽ سامونڊي ڪپر سان لڳل هوندا. پريان سمنڊ ۾ هڪڙي ريٽ جي ساڳي ڪروڪل واري بيهڪ هوندي. هن نظريي موجب، ڪروڪل، ڪلوٽا ٻيٽ جي ڏاکڻي ڪپر جي پريان ۽ جنهن واهڙکان نيارڪس هاڪاري آيو هو ۽ جنهن واهڙ مان سڪندر لنگهيو هو، تن ٻنهي جي وچ ۾ پر پوئين واهڙ کي قدري ويجهو هوندو. ڪروڪل تان لنگر کڻڻ کان پوءِ آرماڙ درياهه جو ڇوڙ پار ڪيو هوندو، جتان بادشاهه اونهي سمنڊ واري ٻيٽ ڏانهن هاڪاري ويو هو. اهو ٻيٽ منهنجي خيال ۾ ابن شاهه هو. اهو ڪروڪل جي الهندي ڇيڙي وٽان ڦرڻ وقت کانئن ڪئين ميل کاٻي طرف ٿي سگهيو ٿي.نيارڪس کي اوڏانهين وڃڻ جو ڪو ضرور ڪونه هو، ڇاڪاڻ ته سڪندر اڳيئي اتان ٿي ويو هو.
منهنجو خيال آهي ته نيارڪس اتر، اولهه ڏانهن ويندي آرماڙ کي هڪڙي ڳچي سمنڊ منجهان هاڪاريندو، هڪ اهڙي هنڌوٺي ويو، جيڪو هاڻو ڪي ”گجو“ (Gujo) نالي ڳوٺ کان گهڻو پري نه هو. سندس ساڄي هٿ تي پر پٺي ۽ مڪلي ٽڪرين جو ڏکڻ، اولهه وارو پاسو ۽ کاٻي هٿ تي هڪڙو دڙو هو، جيڪو ٽڪرين سان پور وڇوٽيءَ تي هو. هتان شايد سنڌوءَ جي الهندي شاخ منجهان هڪ ٻي کاري ايروز جي اترينءَ ڪنڊ وٽان ڦرندي ٻاهر ٿي آئي. انهيءَ ڇاڙ وٽ چڱو وڏو ۽ ڀلو لنگر گاهه موجود هوندو، جنهن جي منهن وٽ بباڪتا جو ٻيٽ هو. اهو ٻيٽ آءٌ سمجهان ٿو ته انهن ٽاڪرو اتانهين مان هڪڙو هو، جيڪي انهيءَپسگردائيءَ ۾ آهن ۽ شايد گڏيل نالو ٿرڙي گجو (Tharri Gujo) اٿن. منهنجي خيال ۾ ”سڪندر جي بندر“ جي بيهڪ اجها اها هئي. هتان وارو لٽاشو پٽ سمنڊ جي مٿاڇري کان ٿورو مٿي آهي ۽ گمان آهي ته گذريل ٻاويهن صدين اندر ٺهيو هوندو.
آءٌ انهيءَ مفروضي تي اڳتي وڌندس ته سڪندر جو بندر هاڻوڪي ڳوٺ گجي کان گهڻو پري ڪين هو. ان هنڌ کان گهاري تائين ڏهاڪو ميل اولهه طرف، هاڻ ساڳيو لٽاشو پٽ مٽيءَ جي دڙن ۽ واريءَ جي ڊٻن سان ڇانيل آهي ۽ ان جي سمنڊ جي مٿاڇري کان سراسري اتانهين ڇڙا ويهه فٽ ٿيندي. هاڻوڪو شاهي رستو گهاري پهچڻ کان اڳ اتر ڏي لڙي ويرن واري کاري ٽپي ٿو. اها کاري ڪلري واهه جي سنوت ۾ سنڌو ڊيلٽا جي پراڻن ڦاٽن مان سڀني ۾ الهندو ڦاٽ آهي. شاهي رستو اتان هڪدم مٿانهين پٽ وٽ اچي نڪري ٿو، جيڪو چن پٿر جي ٽڪرين سان ڇانيل آهي. اهو مٿانهون پٽ ڪوهستان جون پير ٽڪريون آهن. ان هنڌ کان گهاري واري کاريءَ جي ساڄي ڪنڌيءَ عام ڪري ٽاڪرو آهي ۽ گهڻن هنڌن تي اڀيون ڇپون اٿس. جيڪو کاٻي هٿ وارو هيٺانهون لٽاشو پٽ ڏکڻ ۾ ميرپور ساڪري ۽ ان کان اڳتي هليو وڃي ٿو، سو ستت ئي ريٽن ۽ نمر وڻ سان ڇانيل ڌٻڻين ۾ مٽجي وڃي ٿو. اهي ريٽ ۽ ڌٻڻيون ويرن جي پهچ اندر آهن.
ريورٽي، ڊيلٽا جي هاڻوڪي الهندي ڀاڱي کي ويجهڙائيءَ ۾ ٺهيل سمجهي ٿو ۽ شڪ ناهي ته گهارو کڏڙو (Gharo Kudro) کارين جي ساڄي پاسي واري اتانهين ڪنڌي، گهاري ۽ ابراهيم حيدريءَ جي ڇوڙ جي وچ ۾ پورن ٽيهن ميلن تائين، نيارڪس جي ڏينهن وارو سامونڊي ڪپر هئي. جيڪو دڳ گهاري ۽ گجي کي ڳنڍي ٿو، تنهن جي اتر واري پٽ جو ڪجهه ڀاڱو شايد سمنڊ جي هيٺان هو. ڏکڻ، اولهه وارو سمورو تر ته سمنڊ ئي سمنڊ هوندو.
اهڙيءَ ريت، ڪناري جو عام رخ ذري گهٽ اوڀر ۽ اولهه رهيو هوندو. جي سچ پچ ائين هو ته پوءِ اها ڳالهه سمجهه ۾ اچي وڃي ٿي ته نيارڪس ڇو سڪندر جي بندر ۾ ايترو وقت ترسيو پيو هو، جيترو وقت ڏکڻ، اولهه وارو چوماسو لڳندو رهيو.
سڪندر جي بندر مان نڪرڻ کان پوءِ مسافريءَ جو پهريون مرحلو ننڍو هو، يعني 60 اسٽيڊيئم. منهنجي ڪاٿي موجب، اهو مفاصلو اڪرڻ کان پوءِ آرماڙ اهڙي هنڌ اچي پهتو هوندو، جتان گهارو ڪي ٽي ميل پري هوندو. هت ڪپر وارياسو هو ۽ ڀرسان ڊومائي (Domei) نالي هڪڙو غيرآباد ٻيٽ هو. اهو ٻيٽ لهر ٽوڙ (Breakwater) جي حيثيت ۾ چڱو ڪارائتو هوندو (سمنڊ ضرور مست هوندو، ڇو ته چوماسو اڃا هينئر ئي پورو ٿيو هو). ڪپر تي ته پاڻي ڪونه هو، البت ويهارو اسٽيڊيئم ٻيٽ ۾ اندر وڃڻ تي هنن کي پاڻي هٿ آيو هو. آءُ ان کي ملڪ جي موجوده ڪيفيت جو بيان سمجهان ٿو، جو اهو ان سان بلڪل ٺهڪي اچي ٿو. مسافريءَ جو ٻيو مرحلو سارنگ (Saranga) تائين هو. ان جو ڪل مفاصلو 300 اسٽيڊيئم ڪٿيو ويو آهي. آرماڙ ڪپر جي ويجهو پڳهه ٻڌا ۽ پاڻيءَ لاءِ 8 اسٽيڊيئم سڪيءَ اندر وڃڻو پين. اتان هو ساڪل (Sakala) هاڪاري ويا، جيڪو غيرآباد هو ”۽ اتان هليا ته کين ٻن ڇپن جي وچ مان لنگهڻو پيو، جي هڪٻئي کي ايتريون ته ويجهيون هيون،جو ٻنهي پاسي ونجهه ڇپن سان ٿي ٽڪريا ۽ 300 اسٽيڊيئم ڪري وڃي مورنتوبار (Morontobara) ۾ لنگر انداز ٿيا.“
منهنجي خيال ۾ سارنگ ۽ ساڪل ترتيبوار وتيجي ۽ ابراهيم حيدري آهن. پويون هنڌ هن ويران ٽاڪرو ڪپر جي آخري ڇيڙي تي هاڻوڪي کاريءَ جي مٿان آهي. گذري کاري، جا ملير نديءَ جو ڇوڙ (Estuary) آهي، سا به هتي اچي ان کاريءَ سان ملي ٿي.
مورنتوبار ضرور ڪراچيءَ جو بندر هوندو.
ڄاڻايل رستي جو يعني گجي کان وٺي ڪراچي بندر جي منهن تائين اصل مفاصلو 50 ميلن کان ڪجهه وڌيڪ آهي ۽ ڪپر جي وڪڙن کي ڏسندي اهو مفاصلو ڪجهه وڌائي سگهجي ٿو. نيارڪس جي ڪٿ موجب، سڪندر جي بندر کان مورنتوبار تائين مفاصلو 660 اسٽيڊيئم يا 73 ميل هو، جيڪو هن ٽن مرحلن ۾ پورو ڪيو. اها ڪٿ شايد 38 سيڪڙو وڌيڪ آهي، پر حالتن کي ڏسندي اها وڌيڪ ڪٿ قدرتي هئي.جن مرحلن جا روانگي ۽ پهچ وارا هنڌ اسين وڌيڪ خاطريءَ سان سڃاڻي سگهون ٿا، تن مان ڪن جو مفاصلو به ساڳيءَ طرح وڌيڪ ڪٿيل آهي.
مورنتوبار جي ڪراچي بندر سان مشابهت پهرين پهرين هڪ صدي اڳ جاگرافيدان، هينري ڪئپرٽ (Henry Kierpert)، ڏيکاري هئي. هو آڳاٽي هندستان جو اولين نقشي نويس (Cartographer) هو. (83) آءٌ هيٺ اهي سبب ڄاڻايان ٿو، جن مون کي پڻ ساڳئي نتيجي تي پهچايو آهي.
اهو ويچارڻ وقت ته ٻاويهه صديون اڳي جو ڪنارو اڄوڪي ڪناري سان ڪيتري قدر ملندڙ يا ان کان ڦريل هو، اسان کي اهڙن ٽڪرن تي ڌيان ڏيڻو پوندو، جيڪي آتشي (Volcanic) نه آهن. انهن ٽڪرن ۾ ورلي ڪا ڦيرڦار آئي هوندي، توڻي جو سمنڊ جي سطح انهن جي نسبت سان ٿي سگهي ٿو ته مٽجي ويئي هجي.
ايريئن اسان کي ٻڌائي ٿو ته مورنتوبار تي لنگر انداز ٿيڻ کان اڳ آرماڙ کي ”ٻن ڇپن جي وچ مان لنگهڻو پيو، جي هڪٻئي کي ايتريون ته ويجهيون هيون، جو ٻنهي پاسي ونجهه ڇپن سان ٿي ٽڪريا“ ۽ کين ”انهن ڇپن جي وچان لنگهندي وڏيون وڏيون لهرون آڏو آيون ۽ سمنڊ جي ڌارا ڇوهي هئي؛ ائين ٿي لڳو، ڄڻ انهن ڇپن منجهان اڪري پار پوڻ ڪا وڏي مهم هجي.“
هاڻ جيڪو آرماڙ ابراهيم حيدريءَ کان نڪري، گذري ٽپندو (هي ٻه به انهن جٽاءُ ڪندڙ هنڌن مان آهن، جن جو اڳيئي اشارو ڪيو اٿئون)، ڪپر جي سنوت ۾ هاڪاريندو هلندو، ته ان کي واري پهڻ جا ٻه ننڍا ٻيٽ، جي هاڻ آئسٽر ٽڪر (Oyster Rocks) سڏجن ٿا، واٽ روڪيندا نظر ايندا. انهن مان هڪڙي جي تراکڙي چوٽي پکيڙ ۾ ٻه يا ٽي ايڪڙ ٿيندي. پاسن کان اڀيون ڇپون اٿس، جي سمنڊ کان ڪي پنجاهه فٽ مٿي آهن. ٻيو ٻيٽ مخروطي شڪل جو آهي ۽ اوچائيءَ ۾ اڃا به وڌيڪ ٿيندو. چيو وڃي ٿو ته اهي ٻيٽ ڪنهن زماني ۾ هڪڙو ئي يڪو ٽڪر هئا، جيڪو ڪلفٽن کي منهوڙي سان ڳنڍيندو هو ۽ سمنڊ ان کي پائي پائي ٻه اڌ ڪري ڇڏيو.(84) ڪراچي بندر جي پهرين سائنسي پڙتال 1836ع ۾ ليفٽيننٽ ڪارليس (Lieut: Carless) ڪئي هئي. ان پڙتال کان هاڻي تائين ڪا خاص تبديلي آيل نٿي لڳي. پر ٽڪر جي نوعيت کي ڏسندي ائين وسهڻ بيواجبي نه ٿيندو ته انهن ٻيٽارين جي وچ وارا لنگهه سڪندر جي وقت کان پوءِ ضرور ويڪرا ٿي ويا هوندا.
يوناني سڄي ڏينهن جي مسافريءَکان پوءِ، جنهن جو مفاصلو 35 ميل ڪٿيو ويو آهي، ڪنهن بندر جي تاڙ ۾ هئا. سندن مرضي هوندي ته منهوڙي واري اتانهين ٽڪر جي اندرئين پاسي رهون. سو هو ونجهه هڻندا سڌا انهن ٻيٽارين جي وچ واري سوڙهي لنگهه ۾ ڌوڪي پيا، شايد انهيءَ آسري ۾ ته انهن جي پريان ڪو محفوظ ۽ اوٽائتو لنگر گاهه هوندو. آرماڙ اولهه واري پاسي کان ٻاهر نڪتو ته ستت ئي ڌارا ۾ جا پريان ڦهليل اپار سمنڊ ڏانهن ٿي ويئي، وير جو اثر محسوس ڪيائون. نيارڪس ان جو بيان هيئن ٿو ڪري: ”بندر چڱو وڏو، گولائيءَ تي، اونهو ۽ لهرن کان محفوظ هو ۽ ان ۾ داخل ٿيڻ جو لنگهه سوڙهو هو“. مڃڻو پوندو ته اهو بيان ڪراچي بندر جي هاڻوڪين قدرتي خاصيتن سان ٺهڪي اچي ٿو. اهي خاصيتون اوڀر کان اچڻ تي نظر اينديون. پوءِ جو بيان ته ان هڪجهڙائيءَ کي پاڻ وڌيڪ اجاگر ڪري ٿو. ايريئن وڌيڪ ڄاڻائي ٿو: ”ٻئي ڏينهن هنن سڙهه سنباهيا ته سندن کاٻي هٿ تي سمنڊ طرف هڪڙو ٻيٽ آيو، جو ڪپر سان ائين ڳنچيل هو، جو هوند ٻيٽ ۽ ڪپر جي وچ واري لنگهه کي واهڙ سڏجي. اهو لنگهه ۽ اسٽيڊيئم ڊگهو آهي. ڪپر تي گهاٽا ۽ پنن وارا وڻ هئا ۽ ٻيٽ هر قسم جي جهنگ سان ڇانيو پيو هو. پرهه ڦٽڻ تي هو ان ڳچي سمنڊ جي گجيءَ منجهان جهاڳيندا ٻيٽ ٽپي ويا، ڇو ته هنن وير جي آلڙ تي ٻيڙا ٿي هلايا.“
هيءُ ٽڪرو چٽيءَ ريت ڏيکاري ٿو ته نيارڪس مورنتوبار کان اسهڻ لڳو هو ته اهو رستو نه ورتو هئائين، جنهن کان آيو هو، بلڪ بندر جي مٿئين ڀاڱي ڏي وڃي، ڪو ٻيو لنگهه ڳولي لڌو هئائين.
هيءُ جهڙو ڪر اڄوڪي ڪراچي بندر جي مٿئين ڀاڱي جو احوال هجي، جنهن کي بعضي بعضي الهندو ماٺو پاڻي (Backwater) به سڏيو وڃي ٿو. منهوڙي وارو ٽاڪرو ٻيٽ خشڪيءَ (mainland) سان هڪ سوڙهي ريٽ (Sandspit) رستي ڳنڍيل آهي. اهو ريٽ اٺ ميل ڊگهو ۽ ذري گهٽ اتر، اولهه واري رخ سان آهي. انهن جي اندر تمر وڻن سان گهاٽيون ڇانيل ڌٻڻيون آهن. ڌٻڻين ۾ وري سامونڊي ڌارائون پيهي وڃن ٿيون، جن ۾ لڪل لسا گپ دڙا وير جي آلڙ وقت نروار ٿي بيهندا آهن. ريٽ جو جيڪو خشڪيءَ طرف ڇيڙو آهي، مکيه کاري ذري گهٽ اوستائين هلي وڃي ٿو، ۽ شمس پير (Shamspir) نالي هڪ ٽاڪرو ٻيٽ کي ڦري اچي ٿي، اهو ٻيٽ منهوڙي کان ڇهه ميل کن ٿيندو ۽ سمنڊ جي مٿاڇري کان ويهن فٽن کان وڌيڪ اتانهون آهي. ٿورو اڳتي کاري نئيون نڙ (Nawa nar) نالي ٻيٽ کي وڃي وڪوڙي ٿي.(85) ان هنڌ ارڙهين صدي عيسويءَ جي وچ تائين مٿئين بندر ڏانهن وڃڻ لاءِ هڪ ٻيو به لنگهه هوندو هو.
اهو ته پڌرو آهي ته اٺ ميل ڊگهي ريٽ ۽ تمروڻن سان ڇانيل کاريءَ کي سامونڊي ڪپر جا مستقل انگ نٿو چئي سگهجي، جيئن منهوڙو ۽ آئسٽر ٽڪر آهن. شمس پير ۽ نئين نڙ وارا ٻيٽ کڻي ٿورا هيٺانهان آهن، تڏهن به آهن ٺاڪرو ۽ انهن وٽ کاريون به اونهيون آهن. اتان جي نباتات بابت پلائتي لکي ٿو ته نيارڪس يا سندس عملدار هڪڙي وڻ جو خاص ذڪر ڪن ٿا، ”جنهن جا پن پاڻيءَ اندر ته ساوا رهن ٿا، پر ٻاهر ڪڍڻ تي سڪي لوڻ ٿيو وڃن“ (86) اهو وڻ ظاهر ظهور تمر آهي، جيڪو هنن پهرين پهرين ضرور ڊيلٽا جي کارين ۾ ڏٺو هوندو. هنن مورنتوبار کان نڪرڻ تي مسافريءَ جي پهرئين مرحلي ۾ جيڪي ”گهاٽا ۽ پنن وارا وڻ (87) ڪپر تي بيٺل ڏٺا هئا، سي ڪي ٻيا نه پر اهي ئي تمر جا وڻ هوندا، توڻي جو شمس پير تي اڄ به لڻي ۽کجي ڏسڻ ۾ اچي ٿي.
هاڻوڪو ڏيک نيارڪس جي بيان سان ايترو ته ملي اچي ٿو، جو ان جي هنڌن ماڳن جي سڃاڻپ تي اعتراض اٿاري سگهجي ٿو ته اهي انگ ايترو گهڻو وقت بنان مَٽ سَٽ جي رهي نٿا سگهن. منهنجو اهو مطلب هرگز نه آهي ته ڪابه تبديلي ناهي آئي، بلڪ منهنجو چوڻ هيءُ آهي ته ٽاڪرو هنڌن جي دائمي تاڃي پيٽي اندر جيڪي ڳالهيون قدرتي سببن جي ڪري ڦري وڃڻ ڏانهن لاڙو رکن ٿيون، سي پنهنجي پنهنجي وقت تي وري وري ساڳيون رونما ٿين ٿيون. هت بنيادي تبديلي جو هڪڙو وڏو سبب، يعني لٽاشي درياهه جي وهڪري وارو سبب، جنهن ڪري زمين نڪرندي رهندي آهي گهٽ ۾ گهٽ اهو موجود نه آهي.
نيارڪس جي آرماڙ مورنتوبار کان اسهڻ کان پوءِ جنهن هنڌ وڃي پڳهه ٻڌا هئا، تنهن هنڌ کي اتفاق سان پڪيءَ طرح سڃاڻي سگهجي ٿو. ان هنڌ کان پٺتي اچبو ته اها ڳالهه پڌري ٿي پوندي ته مورنتوبار جي بيهڪ ساڳي ڪراچي بندر واري هئي. نيارڪس اسان کي ٻڌائي ٿو ته مورنتوبار کي تر جي ٻوليءَ ۾ ”زالاڻو بندر“ سڏيو ٿي ويو، ”ڇاڪاڻ ته ان هنڌ پهرين هڪ زال راڄ ڪندي هئي.“ ٽالمي، هيراڪليا وارو مارشيئن (Marcian of Heraclea) ۽ ايميانس مارسيلينس (Ammianus Marcellinus) به ان ئي نالي هيٺ ان کي ڪپر جو مکيه بندر ڪري ڄاڻائين ٿا ۽ نيارڪس جي ڊگهي فهرست ۾ جيڪي ٻيا هنڌ آهن، تن مان هڪ اڌ کي ڇڏي، ڪنهن کي به ايتري اهميت وارو نه ڏيکاريو اٿن. (88)
مون ٻڌايو آهي ته نيارڪس مورنتوبار کان 70 اسٽيڊيئم پري جنهن گجيءَ واري سوڙهي ڳچي سمنڊ منجهان لنگهيو هو، سو شايد ڪراچيءَ جي مٿئين بندر يا الهندي ماٺي پاڻيءَ ڏانهن ويندڙ نئين نڙ وارو پراڻو لنگهه هو. ٻيو مرحلو 120 اسٽيڊيئم جو هو، جنهن جي پڄاڻيءَ تي هنن ”اربيس“ (Arabis) نديءَ جي ڇوڙ وٽ ”پڳهه ٻڌا.“ ڇوڙ جي ويجهو هڪڙو وڏو ۽ سٺو بندر هو. پاڻي پيئڻ جهڙو نه هو، ڇا لاءِ جو ڇڙيل پاڻي سمنڊ جي پاڻيءَ سان ملي ويو هو. سو هنن کي 40 اسٽيڊيئم سڪي ءَ اندر وڃڻ کان پوءِ هڪڙي تلاءَ ۾ پاڻي هٿ آيو. بندر جي ڀرسان هڪ اتانهون غير آباد ٻيٽ آهي، جنهن جي چوڌاري سپون ۽ هر قسم جي مڇي ماري وڃي ٿي. هيستائين اربيتي (Arabiti) لوڪ رهندڙ هئا، جي هندستان جي الهندي پاسي جي آخري قوم آهن، هتان اڳتي اورئتي (Oreiti) لوڪن جي والار هئي.
اربيس ندي بنا شڪ شبهي جي حب ندي آهي. اها راس مانزي جي پرئين پاسي سمنڊ ۾ ڇڙي ٿي ۽ سنڌ جي هاڻوڪي سرحد ٺاهي ٿي. آلڙ وقت ان نديءَ جي ڇوڙ وٽ ويڪر اڌ ميل کن ٿئي ٿي. ميل کن اوڀارو به ايتري ئي ويڪر هوندي اٿس. ان جو پنهنجو پاڻي وير جي اثر واري هنڌ کان به ڪئين ميل مٿي ڏاڍو ٻاڙو ٿئي ٿو. هيءَ ڳالهه ڌيان جوڳي آهي ته تازي ۾ تازو نقشو(89) جنهن ويجهي ۾ ويجهي هنڌ تي ”مٺو پاڻي“ ڏيکاري ٿو، سو هنڌ به لنگر گاهه کان چار ميل پري ٿئي ٿو.
چيو وڃي ٿو ته ارڙهين صدي عيسويءَ جي منڍ ۾ ان نديءَ جي ڇوڙ وٽ هڪڙو کارڪ بندر (Kharakbandar) نالي بندر هوندو هو. ان کي لٽجي وڃڻ ڪري ترڪ ڪيو ويو هو. (90)
نديءَ جي ڇوڙ کان پنجن ميلن تي هڪ ٻيٽاري چرڻ (Churna) نالي آهي، جا پاڻيءَ جي چاڙهه واري نشان کان 609 فٽ اتانهين آهي. اربيس جي ڇوڙ وارو ٻيٽ ان سامونڊي مسافريءَ ۾ ملندڙ هنڌن مان پهريون اهڙو هنڌ آهي، جنهن کي ايريئن ”اتانهون“ سڏي ٿو. (91) هو اهو لفظ نه ته ايروز لاءِ ڪتب آڻي ٿو ۽ نه ئي مورنتوبار جي لنگهه وٽ ٽڪرن لاءِ. ظاهر آهي ته اسان کي نمايان اتانهين ڳولڻي پوي ٿي ۽ ان ڪپر تي ٻيو ڪٿي به ڪوئي ٻيٽ اهڙيءَ نديءَ جي ڀر پاسي ۾ نه آهي، جنهن جي ڇوڙ وٽ آرماڙ اجهو وٺي سگهي.
نيارڪس ضرور راس مانزي جي چوڌاري ڦريو هوندو. تڏهن به هن انهيءَ راس جو ڪو ذڪر ناهي ڪيو ۽ نه ئي وري هن اهو ڄاڻايو آهي ته راس ٽپڻ کان پوءِ ڪپر جو رخ اولهه کان اتر ٿيو وڃي. نيارڪس جون اهي ڳالهيون رهائي وڃڻ تي شايد اچرج لڳي. پر اسان کي ياد رکڻ گهرجي ته اسان جي اڳيان جيڪا عبارت آهي، سا نيارڪس جي روزنامچي جو سڌاريل نسخو آهي. پتو ناهي ته ان روزنامچي (log) ۾ ٻيو ڇا ڇا هوندو.
مورنتوبار واري لنگهه کان اربيس نديءَ جي ڇوڙ وٽ لنگر گاهه تائين مفاصلو 120 اسٽيڊيئم يا اٽڪل 14 ميل ڏيکاريو ويو آهي. ڪراچي بندر جي ماٺي پاڻيءَ جي نئين نڙ واري پراڻي لنگهه کان هلي راس مونزي جي چوڌاري ڦري حب نديءَ جي ڇوڙ تائين وڃبو ته ڪل مفاصلو 20 ميل کن ٿيندو. جيڪڏهن مورنتوبار جي ڪراچي بندر سان ڏيکاريل ساڳوڻائي صحيح آهي ته پوءِ نيارڪس کان مفاصلي ڪٿڻ ۾ ضرور ڀل ٿي هوندي، جيتوڻيڪ هن اهڙيون ڀلون ورلي ڪيون آهن.
آرماڙ اربيس جي ڇوڙکان هليو، ته 200 اسٽيڊيئم اڪري وڃي ڪناري جي پگل (Pagala) نالي ڪنٺي (Beach) ويجهو هڪڙي سڻائي هنڌ تي لنگر انداز ٿيو. اتي پاڻي آڻڻ لاءِ ماڻهو لاٿا ويا. ٻئي ڏينهن سمنڊ جي پاسي کان سخت طوفان اچي لڳو. ٻه جنگي جهاز ۽ هڪڙو هلڪو ٻيڙو ٻڏي ويا، پر انهن جو عملو تري وڃي سڪيءَ تي پهتو، ڇو ته هو ڪپر ڏيئي مسافري ڪري رهيا هئا. سڄي ڏهاڙي جي مسافريءَ کان پوءِ، جا اٽڪل روءِ 400 اسٽيڊيئم هئي، ڪنٺو اڃا به لهرن جي لپيٽ ۾ هو ۽ هنن اونهي سمنڊ ۾ ئي پڳهه کڻي ٻڌا. ان هنڌ کي هنن ڪابن (Kabana) ڪوٺيو. اتان هنن اڌ رات جو لنگر کنيا ۽ 200 اسٽيڊيئم جهاڳي وڃي ڪوڪل (Kokala) کان نڪتا.
مسافريءَ جي انهن ٽن مرحلن جو مفاصلو، ليکت موجب 800 اسٽيڊيئم، يا اٽڪل 94 ميل، ٿئي ٿو. اهو حب جي ڇوڙ کان سونمياڻيءَ (Sonmiani) تائين اصل مفاصلي جي ٻيڻ کان به سرس آهي. مفاصلي جي اندازي ڪرڻ لاءِ سونمياڻي ڏانهن لنگهه ٻيو سڻائو هنڌ آهي، پر ان کي حب جي ڇوڙ جيان ڪپر جو دائمي نشان نٿو سمجهي سگهجي.
حب جي ڇوڙ کان اتر رخو ڪپر ٽاڪرو آهي ۽ پٺيان ويهن ميلن تائين ٽڪريون اٿس. ان کان اڌ پنڌ تي ڪائيو (Kaio) جي ٻيٽاري آهي، جا سمنڊ جي مٿاڇري کان 123 فٽ اتانهين ۽ ڪپر کان سوا ميل کن پرتي سمنڊ اندر آهي. ان غير اهم هنڌ کي نيارڪس، يا سندس سمپادڪ ايريئن ذڪر لائق نه ڄاڻي ڇڏي ڏنو آهي.
پگل ۽ ڪابن جي وچ وارا حادثا ظاهر آهي ڪپر جي تمام ويجهو هاڪارڻ جي ڪري پيش آيا هئا، ڇاڪاڻ ته هنن کي خوش فهمي هئي ته چوماسي واري پاسي کان وري هوا نه لڳندي. ان حادثي سان انهيءَ انومان کي به هٿي ملي ٿي ته آرماڙ اهڙي ڪپر سان هاڪاري رهيو هو، جيڪو هن ئي ڪپر جيان، اتر يا اتر اولهه طرف ويو ٿي.
هنڌن ماڳن جي هاڻوڪي بيهڪ (Topography) موجب ڪوڪل تائين 23 ميلن وارو ٽيون مرحلو آرماڙ کي سونمياڻيءَ واري اپسمنڊ جي اڌ تائين يا مياڻي هور (Miani hor) ۾ اندر وٺي وڃي ها. ٻنهي مان ڪوبه انومان وسهڻ جوڳو نه آهي. ليکت مان ائين ٿو سمجهڻ ۾ اچي ته ڪپر لسو ۽ بي انگ (Featureless) هو ۽ ڪوڪل ۾ اسان کي ٻڌايو وڃي ٿو ته جهاز سمنڊ اندر لنگر انداز هئا، جنهن مان ڀانئجي ٿو ته هيءُ ڪو بندر نه پر فقط لنگر گاهه هو. هاڻي به مياڻي هور، ايترو مشهور نه آهي، پر ننڍن ٻيڙن ۾ غورابن جو وڏي ۾ وڏو قدرتي بندر آهي، جنهن جهڙو بندر ڪپر جي ٻنهي پاسي چڱو پري تائين ڪونهي. اهو بندر لنگهه وٽ ٻه ميل ويڪرو ۽ ريت سان رڪيل آهي. اتان اهو ويڪرو ٿيندو، اولهه طرف ڦرندو، ٽيهن کان به وڌيڪ ميل کليل سمنڊ سان پور وڇوٽ هليو وڃي ٿو. هڪڙو وارياسو اپٻيٽ ان کي کليل سمنڊ کان بچائي ٿو. اهو وارياسو اپٻيٽ ڪٿي هڪ ته ڪٿي پنج ميل ويڪرو آهي ۽ براڙ (Birar) جي نالي سان سڏجي ٿو. جيڪڏهن اهو هنڌ، ڪنهن به شڪل ۾ نيارڪس جي زماني ۾ موجود هجي ها ته ايريئن پنهنجي تصنيف ۾ ان جو ذڪر ضرور ڪري ها. (92)
هتي زمين سموري لٽاشي آهي ۽ براڙ جو اپٻيٽ واريءَ جي ڀٽن کان وڌيڪ نهريءَ شيءِ جو ٺهيل نٿو لڳي. جيتوڻيڪ هڪڙي هنڌ انهن ڀٽن جي سمنڊ جي مٿاڇري کان اوچائي 35 فٽن کي وڃي پهچي ٿي، تڏهن به لڳي ٿو ته اهي نسبتا ويجهڙائيءَ ۾ ٺهيون هونديون. اتر پاسي هور سان لڳو لڳ زمين ڪئين ميل اندر تائين ڀٽن سان ڇانيل آهي، جنهن مان ڀانئجي ٿو ته اڳي هت ڪو سامونڊي ڪپر هو. انهن ڀٽن جي پٺيان وارو کنيل ملڪ هيٺانهون آهي. اتر ۾ پرتي لياريءَ (Liari) تائين مٿاڇرو سمنڊ کان رڳو 28 فٽ مٿي ڏسڻ ۾ اچي ٿو. (93) ڌرتي ڄاڻو ان تر کي تمام ويجهڙائيءَ ۾ ٺهيل ڄاڻائيندا. پر ان درجيبنديءَ جو تاريخ واري زماني جي جاگرافيءَ تي ڪو خاص اثر نٿو پوي. پرتي ڏکڻ ۾ گڏاڻيءَ (Gadani) ويجهو جيڪي ڇپون هاڻوڪي ڪپر کان پٺيريون بيٺل آهن، سي سمنڊ جا پراڻا ڪنٺا آهن. ورينڊينبرگ (Vrendenburg) انهن ڪنٺن کي پلئسٽوسين جڳ جي پڇاريءَ ڌاري جڙيل ڄاڻائي ٿو. (94) پر منهنجي خيال ۾ اسان جو هيءُ انومان ڪڍڻ بي واجبي نه ٿيندو ته وارياسي براڙ جي بناوت تاريخي مفهوم ۾ هاڻوڪي آهي ۽ 325 ق. م. وارو سامونڊي ڪپر مياڻي هور جي اترئين ڪپر وٽان هو. اسان کي اوس ائين وسهڻو پوندو ته ڪوڪل هتي هن تر ۾ ڪنهن هنڌ هو. ٿي سگهي ٿو اهو گاگوءَ (Gagu) کان ٿورو اولهه ۾ اتان هجي، جتان لسٻيلي جي گزيٽيئر موجب چيو وڃي ٿو ته هڪڙي آڳاٽي شهر جو ماڳ آهي جيڪو هور جي ڪنڌيءَ وٽ هو. (95)
تڏهن به اربيس کان ڪوڪل تائين مسافريءَ جي ايريئن وارن ٽن مرحلن جو مفاصلو 800 اسٽيڊيئم اصل مفاصلي کان ذري گهٽ ٽين پتي وڌيڪ آهي. حب نديءَ جي ڇوڙ کان مٿي ڄاڻايل ماڳ تائين اصل مفاصلو 60 ميل ٿئي ٿو.
ڀانئجي ٿو ته ڪوڪل اورئتي لوڪن جي ڏيهه جي گاديءَ کان ٿوري پنڌ تي هو. اورئتي لوڪن جو ڏيهه شايد هاڻوڪو لسٻيلو يا ان جي ڀرپاسي ۾ هو. سڪندر پنهنجي سپه سالار، ليوناٽس (Leonnatus)، کي ڪجهه لشڪر سان اتي ڇڏي، حڪم ڏيئي ويو هو ته نئون شهر ٻڌو وڃي ۽ آرماڙ لاءِ سيڌو سامان ڪٺو ڪيو وڃي. ڪوڪل پڪ ئي پڪ سونمياڻي اپسمنڊ جي تڏهوڪي ڪپر جي منڍ وٽان هو، ۽ نه ڦوڙ (Phor) نالي نهر جي پريان هاڙي جبل جي اولهه وارن ٽڪرن ۽ سمنڊ جي وچ ۾ ڦاٿل سوڙهي ۽ بي. آب ٽڪري اندر ائين ٻڌايو ويو آهي ته اهو بندر اڳيئي موجود هو. (96) پر ان لاءِ جيڪو دليل ڏنو وڃي ٿو ته نيارڪس اتي پنهنجن ڪن ڀڳل جهازن جي مرمت ڪرائي هئي، سو دل سان نٿو لڳي. اتي حڪم جي پوئواري ڪندي، ليوناٽس خاص گودي جوڙائي هئي، ۽ نيارڪس اتي رڳو جهازن جي ٿوري چڪاس ڪرائي، سيڌو سامان کنيو ۽ مسافريءَ جي ڪشالن جيڪي ماڻهو ساڻا ڪري ڇڏيا هئا، تن کي اتي ڇڏي ۽ انهن جي بدران ٻيا تازا توانا ماڻهو کنيا ۽ اڳتي روانو ٿيو. واءُ هاڻي رخ مٽائي سياري واري طرف، يعني اتر، اوڀر، کان لڳي رهيو هو، ۽ هو مزي سان 500 اسٽيڊيئم جهاڳي وڃي هڪڙي درياهه جي ڇوڙ وٽان نڪتا. درياهه ”سياري جي برساتن تار ڪري ڇڏيو هو ۽ نالو توميرس (Tomerus) هئس.
هاڻوڪي نقشي ڏسڻ سان معلوم ٿيندو ته مياڻي هور جو الهندو ڇيڙو سمنڊ ۽ ڦوڙ نهر جي منهن کان هڪ ننڍي ريٽ رستي الڳ ٿيل آهي ۽ نشانن مان لڳي ٿو ته اهو ريٽ اڳي اتي ڪونه هو ۽ مياڻي هور جو الهندو ڇيڙو سمنڊ سان مليل هو. جيڪڏهن جيئن اڳيئي فرض ڪيو اٿئون، براڙ جو اپٻيٽ 325 ق.م ۾ موجود ڪونه هو ۽ ڪوڪل مياڻي هور جي اترئين ڪپر تي يا ان جي ويجهو واقع هو ۽ هور کان اٽڪل 25 ميل يا اربيس (حب) کان 65 ميل پري هو، ته هن ڳچي ڌرتيءَ کان ۽ ڪپر جي سنوت ۾ هنگول نديءَ (Hingo) جي ڇوڙ تائين جهاز رانيءَ جو ڪُل مفاصلو 57 ميل ٿئي ٿو، جيڪو ڪوڪل ۽ توميرس جي وچ واري مفاصلي يعني 500 اسٽيڊيئم جي لڳ ڀڳ ٿئي ٿو.
هنگول اڄڪلهه هڪ ٻاڙي پاڻيءَ جي کاريءَ منجهان ٿيندي، سمنڊ ۾ ڇڙي ٿي. هيءَ کاري ٻه ميل ويڪري ۽ سمنڊ سان پور، وڇوٽيءَ تي آهي. (97) انهن ”مڇي، کائو وحشين“ جون ”ٻوساٽيندڙ ڀونگيون“ هتان هيون، جن نيارڪس جي ماڻهن جي سڪيءَ تي لهڻ تان گوڙ ڪيو هو، پر پڄي نه سگهيا هئا ۽ ڀڄي ويا هئا. يونانين پنهنجا جهاز مرمت ڪاڻ ڇڪي ڪپ تي آندا ۽ ڇهه ڏهاڙا اتي ترسيا هئا.
اتان هليا ته ڪپر تي هڪ اهڙي هنڌ اچي پهتا، جنهن جو نالو اڃا تائين ساڳيو آهي: مالن، (Malan) جنهن کي هاڻ راس مالن (Ras malan) ڪوٺيو وڃي ٿو. هيءَ هڪ اڏول راس آهي، جنهن جي پٺيان جبلن جي اوچائي سمنڊ کان ٻن هزارن فٽن کان وڌيڪ آهي. مفاصلو 300 اسٽيڊيئم ڄاڻايو ويو آهي، جيڪو 35 ميلن جي برابر ٿئي ٿو. راس تائين ڪپر ۾ گهڻا ور وڪڙ آهن. جيڪڏهن سڀ ور وڪڙ ورتا وڃن، تڏهن به ڄاڻايل مفاصلو آرماڙ کي راس کان به ڪجهه ميل پري وڃي ڪڍندو. راس مالن جي اولهه ۾ جيڪو مٿانهون پٽ آهي، تنهن ۾ هور بٽ (Hor Batt) نالي هڪ ٻاڙي پاڻيءَ سان کاري، جي ڍنڍ (Lagoon) ست ميل اندر هلي وڃي ٿي. هڪڙي وڏي ڇر جبلن جي وٿيءَ منجهان ڌوڪيندي اچي ان کاري، جي ڍنڍ ۾ پوي ٿي. اهو ئي اهو هنڌ ڏسڻ ۾ اچي ٿو، جتي آرماڙ اچي لنگر هنيو هوندو، جيتوڻيڪ راس جي اوڀر طرف، ڪپر کان ميل کن پرتي، اپسمنڊ ۾ به پڳهه ٻڌجي پئي سگهيا. (98)
ايريئن جو اندازو هو ته اورئتي لوڪن جو ڏيهه مالن تائين پکڙيل هو. هو پنهنجي بيان ۾ ان هنڌ هيلتائين جهاڳيل مفاصلي جو ڪاٿو ڄاڻائي ٿو. ان ڪاٿي پٽاندر، اربيتيءَ جي ڪپر سان لڳو لڳ ڪيل مسافري ”اٽڪل 1000 اسٽيڊيئم“ ڊگهي هئي. هيءُ مفاصلو لکيت موجب، ڌار ڌار مرحلن جي جوڙ سان ٺهڪي اچي ٿو، توڻي جو ڪوڪل کان سڪندر جي بندر تائين ۽ سارنگ کان ساڪل تائين مفاصلا نه ڏنا ويا آهن. ميل ۾ 9 اسٽيڊيئم ڳڻيا وڃن ته ڪل مفاصلو سنڌوءَ جي ڇوڙ کان جتان آرماڙ اسهيو هيو، اربيس جي ڇوڙ يعني اربيتي لوڪن جي حد تائين 111 ميل ٿئي ٿو.
جيڪڏهن ڪروڪلڪ ۽ سڪندر جي بندر لاءِ جيڪي بيهڪون ڏسيون ويون آهن ته هڪڙو پير پٺي کان ڪجهه ميل ڏکڻ، اوڀر طرف ۽ ٻيو گجي جي ڀرپاسي ۾ هو، سي ورتيون وڃن ۽ سمنڊ ۾ پهرئين مرحلي جي مفاصلي لاءِ ايريئن جو ڄاڻايل 17 ميلن (150 اسٽيڊيئم) وارو انگ قائم رکيو وڃي، ته پوءِ نقشي تي مسافريءَ جو رستو هيءُ وڃي بيهندو: پير پٺي جي ڀر پاسي تائين 17 ميل، اتان گجي تائين 24 ميل، ۽ اتان ڪراچي بندر جي پٺئين ڀاڱي تائين اٽڪل 50 ميل. اتان بندر وارين کارين منجهان نئين تڙ تائين 8 ميل. راس مونزي جي چوڌاري نئين تڙ جي پراڻي منهن کان حب جي ڇوڙ تائين 20 ميل. اهي ڪل ٿيا 119 ميل.
ايريئن اسان کي ٻڌائي ٿو ته اورئتيءَ جو ڪپر 1600 اسٽيڊيئم تائين پکڙيل هو. اهو مفاصلو اربيس کان مالن تائين ڪيل مسافريءَ جي مرحلن جي جوڙ سان ٺهڪي اچي ٿو. سمجهو کڻي ته ڪوڪل جي بيهڪ مياڻي هور جي اتر، اولهه واري ڪپر تي هئي، ته اهو هنڌ حب کان 65 ميل کن ٿيندو. اتان هنگول جي ڇوڙ تائين مون وارو ڏسيل رستو وٺبو ته مفاصلو 57 ميل. اهي ڪل ٿيا 147 ميل. ايريئن جو جوڙ 177 ميل نڪري ٿو.
ياد رهي ته تن ڏينهن مفاصلي ڪڇڻ جا ڪي سائنسي وسيلا ڪونه هئا ۽ نه وري يونانين کي ويرن واري سمنڊ ۾ جهاز رانيءَ جو ڪو آزمودو هو. ان ڪري ئي نيارڪس جي ڪاٿن ۽ انهن هنڌن جي وچ وارن مفاصلن ۾ ڀيد آهي، جن بابت انومان آهي ته اهي سندس ڄاڻايل هنڌن سان ملي اچن ٿا. پر ڏٺو وڃي ته انهن ڀيدن جي ڪري ڪپر بابت هن جي بيان جي گهڻي ڀاڱي سچائي ڪا گهٽ ڪين ٿي ٿي وڃي. مجموعي طور ڏسڻ ۾ ائين ٿو اچي ته نيارڪس (ايريئن جي ماپ موجب) جيڪو ”اسٽيڊيئم“ ڪم آندو آهي، سو 66 انگريزي فٽن جي لڳ ڀڳ رواجي ڪاڇو هو. (99)
اهڙيءَ ريت، سنڌ جي سامونڊي ڪپر جو ننڍو ٽڪرو، جيئن اهو 325 ق.م ۾ هو، تنهن جي هنڌن ماڳن جو مفصل احوال ته اسان کي ملي ٿو، باقي رهيل ملڪ بابت رڳو مبهم ڳالهيون ئي آهن. قدرت جي هيءَ ڀلائي چئي سگهجي ٿي ته جنهن هنڌ جو اهو قديم احوال گهڻي ۾ گهڻو ملي ٿو، سو اهو آهي، جتي 2168 ورهيه پوءِ سنڌ جي گادي قائم ٿيڻي هئي.

حوالا ۽ حاشيا
1- ”رگ ويد سمهتا“، 8- ون اشتڪ، 3- ون اڌڀاءُ، سوڪت ستون (يعني منڊل ڏهين جو سُوڪت 75)، ايڇ ايڇ ولسن جو انگريزي ترجمو، جلد ڇهون، ص204.
2- ”هندستان جي ڪئمبرج تاريخ“ ، جلد پهريون، ص 80- 79. ڀيٽيو: مئڪڊو نيل ۽ ڪيٿ، ”ويدڪ نالن ۽ مضمونن جي ڏسڻي“، جلد ٻيو، ص432.
3- ”مهاڀارت“، واڻ پَرو ٻه سو پنجهٺ، انگريزي ترجمو پي.سي. راءِ، جلد ٻيو، ص562.
4- ”ٻڌن جا سڳورا ڪتاب“ ، جلد ٽيون، ”ٻڌ جا ٻول“، انگريزي ترجمو ٽي. ڊبليو. رهائيس ڊيوڊس ۽ سي.اي. ايف. وهائيس ڊيوڊس، ص270-269.
5- ”جاٽڪ“، جلد ٽيون، انگريزي ترجمو ايڇ.ٽي. فرانسن ۽ آر.اي. نيل، ص280.
6- ”وشنو پُراڻ“، انگريزي ترجمو ايڇ.ايڇ ولسن، جلد ٻيو، ص 133، ڀيٽيو: ”مهاڀارت“، ترجمو پي.سي. راءِ جلد چوٿون، ص23
7- ”البيرونيءَ جو ڏنل حوالو“ ، ترجمو اي.سچاءُ، جلد پهريون، ص261
8- ”بندهش“ باب ويهون، بيت9. انگريزي ترجمو اي. ڊبليو، ويسٽ، ”اوڀر جا سڳورا ڪتاب“، جلد پنجون، ص 77.
9- ان جي پوري بيهڪ پڪيءَ طرح سڃاتي نه ويئي آهي. چيو ٿئي ويو ته اهو ”پختون ملڪ جو“ هڪ شهر هو.
10- هه.آ.ا.س.ي.، نمبر34 (1928). ”همدان کان داريوش جي هڪ نئين آڪر“ ، از پروفيسر هرٽز فيلڊ.
11- هه.ڪ.ت.، جلد پهريون، ص7-336.
12- هيروڊوٽس، چوٿون، 44
13- هه.آ.ا.س.ي. نمبر 34، ص3.
14- ”هندستان جي اوائلي تاريخ“، 1907، ايڊيٽر ونسينٽ سمٿ، ص37-34
15- ”آڳاٽو هندستان، ڪتيسياس جي بيان موجب“، از. جي. ڊبليو. مئڪڪرنڊل، ٽربنر، 1882.
16- مئڪڪرنڊل، اڳ ڄاڻايل ڪتاب، ص91-95
17- ايضاً، ص 7، 10، 57.
18- ايضاً ص 13، 33.
19- ايضاً، ص23، 5.
20- ايضاً، ص 17، 26.
21- ايضاً ص 17.
22- ايضاً، ص16
23- ڀيٽيو: هندستان جي آدمشماري، 1941، ٻارهون، سنڌ، ص 39.
24- اسٽرابو، پندرهون، پهريون، 17. عيسوي سن 1917 به اهڙوئي هو: ڏسو سالنامو ”هندستان جون آڳاٽيون وٿون“، 1932، ص 169.
25- ايضاً، ص18.
26- ايضاً، ص 16.
27- ڀانئجي ٿو ته سڪندر کي ائين ئي ٻڌايو ويو هو، تنهنڪري ئي هن اهو رايو قائم ڪيو هو. ڏسو ايضاً، 26؛ ڀيٽيو ص 25.
28- ايضاً، ص 18
29- ”اسٽرابو جو حوالو“ ، پندرهون، پهريون 45.
30- ايريئن، ”ائناباسيس“، 4، 14. ايرئين ”انڊيڪا“، باب 3، 4.
31- اسٽرابو، پندرهون، پهريون، 32.
32- ائناباسيس، چوٿون باب 14. آءٌ هئڦاسيس کي بياس ۽ ستلج جو گڏيل وهڪرو ڪري سمجهان ٿو. ان گڏيل وهڪري کي هاڻ (مڪاني طرح) گهارا سڏيو وڃي ٿو. پر ڪيترن عالمن جو چوڻ آهي ته ان زماني ۾ ۽ ان کان ڪيترو وقت پوءِ به ستلج نويڪلي پيٽ منجهان وهندي هئي. ڏسو هيٿ، باب 9، ص 4-163
33- اسٽرابو، پندرهون، پهريون، 19.
34- ائناباسيس، پندرهون، 15.
35- ممڪن آهي ته جنهن ڀاڱي سان لڳو لڳ هيءَ تبديلي آئي هجي، سو هاڻوڪي ڪالاباغ ۽ جهلم سان ميلاپ جي وچ ۾ هجي. ڏسو ”سنڌ جو مهراڻ“ ، ص 472، نوٽ 544. سر ڊبليو. ٽارن جو انومان آهي. (”سڪندر اعظم“ جلد پهريون، ص4-103) ته اوڀر طرف انهيءَ چُرپر سنڌوءَ کي گهڻو ڪري هاڪڙي واري پيٽ ۾ ڌڪي آندو هو ۽ اهو به ته اها (ناري ماٿريءَ مان ٿيندي ڪڇ جي رڻ ۾ وڃي ٿي ڇڙي. پڻ ڏسو ايضاً، جلد ٻيو، ضميمو 14، ص 285.
36- سر آريل اسٽائين، رائل جاگرافيڪل سوسائٽيءَ جي رسالي ۾ 102، نومبر-ڊسمبر 1943، ص 193.
37- ائناباسيس، ڇهون 26. ڀيٽيو: ڪرٽيئس، فصل 9، باب 2. چيو وڃي ٿو ته سڪندر کي انهن دشمنن جي ايتري پرواهه نه هئي جن سان وڙهڻو هوس، جيتري پرواهه درياهن جي ڇوهن وهڪرن جي هيس. ان هوندي به، ستلج يا جمنا جو ذڪر ناهي ڪيو ويو. (مئڪڪرنڊل، ”هندستان تي ڪاهه“، وغيره، ص222).
38- ائناباسيس، ڇهون، 14
39- ڪن صاحبن جو چوڻ آهي ته بياس ۽ ستلج جو ميلاپ ويدڪ زماني کان اڳ جو آهي. پر ان ڳالهه جي پڪ نه آهي ته آيا جنهن درياهه کي هڪڙي سوڪت (ٽيون، 33) ۾ بياس سان ملندي ڏيکاريو ويو آهي، سو اهوئي، يعني ستلج آهي، جيڪا ندي ”استتيءَ“ ڏني ويئي آهي ۽ پوئين جي ستودري- اهو فرق چڱو وڏو آهي. رگ ويد، ايڊيٽر آفريخت، جلد ٻيو، ص 249، ۽ جلد چوٿون، ص 232). جلد پنجونجاهون ڀاڱو ٻيو، ص 236. ڀيٽيو: ”آڳاٽو هندستان“ (ٽالمي)، ايڊيٽر ايس. اين. مجمدار، مئڪڪرنڊل کان پوءِ، ڪلڪتو، 1927، ص 2-91. ٽاڊ چوي ٿو ته جيسلمير جي سموري تاريخ ۾، جا 1702ع ۾ پوري ٿئي ٿي، گڏيل وهڪري گهارا) کي ”بياهه“ سڏيو ويو آهي. ”راجستان جي تاريخ ۽ جهونيون وٿون“، جلد ٻيو، ص262)
40- اي. جي. چناڪ ايريئن جي ”ائناباسيس“ جو جيڪو ترجمو ڪيو آهي، تنهن ۾ هن انهن ٻن هنڌن جي وچ ۾ درياهه جي ڊيگهه 100 اسٽيڊيئم ڄاڻائي آهي، جا تمام گهٽ آهي: جيتوڻيڪ ويڪر وڌائي ڏيکاري ويئي آهي.
41- بنبري، ”جهوني جاگرافيءَ جي تاريخ“، جلد پهريون، ص 7-446
42- ايرسٽوبولس، اسٽرابو جو حوالو، پندرهون، پهريون، 17 ايريئن جهلم نديءَ جي ڪنڌين جي مٿانهين هجڻ جو ذڪر ڪي ٿو، جنهن مان ظاهر ٿئي ٿو ته تنهن وقت ان درياهه ۾ پاڻي گهٽ هو (ائناباسيس، چوٿون، 3)
43- اسان کي ٻڌايو وڃي ٿو ته ونيسيڪريٽس ان ڏيهه جو نهايت تفصيل سان احوال ڏنو آهي: اتي بڙ جو وڻ توڙي (ايرسٽوبولس موجب) ڪڻڪ جهڙو جهنگلي ان ۽ هڪ قسم جو انگور پيدا ٿيندو هو. اسٽرابو، پندرهون، پهريون، 21، 22. ازانسواءِ ونيسيڪريٽس اسان کي اتان جي واکاڻ ڪندي نٿو ڍاپي.“ (ايضاً، 34)
44- ائناباسيس، ڇهون، 17.
45- ڪزينس ”سنڌ جون جهونيون وٿون“ ص79-76. اروڙ واري ماڳ جي ڪابه گنڀير چڪاس نه ڪئي ويئي آهي.

(هي مضمون ڪتاب ”سنڌ _ هڪ عام جائزو“ صفحو 173 کان 231 تان ورتل آهي).

سنڌو سڀيتا، جا ٻاهرين دنيا سان تعلقات: معروزيو طوسي

اهو هڪ عجيب اتفاق هو جو دنيا جي ٻن قديم شهرن اُر ۽ موهن جي دڙي جي کوٽائي ساڳئي وقت 1920ع واري ڏهاڪي ۾ ٿي هئي. ٻنهي ماڳن جي کوٽائي جا نگران ليونارڊ وولي (Leonord Woolly) ۽ جان مارشل (Jhon Marshall) هئا. هي ٻئي ذهين انگريز قديم آثارن جا ماهر هئا. هنن ٻنهي کي پنهنجي پنهنجي ڪامياب مهم لاءِ ”سر“ جي خطاب سان نوازيو ويو هو. قديم آثارن جي تاريخ ۾ پهريون ڀيرو انگريزي ڳالهائيندڙ ماڻهن کي مشهور هفتيوار مئگزين (Illustrated London News) جي ساکائتين رپورٽن وسيلي هنن ماڳن جي کوٽاين بابت ترت معلومات ملي رهي هئي.
ٽامي جي دور سان لاڳاپيل ڏکڻ- اولهه ايشيا جي تهذيب بابت سچي ۽ کري معلومات هڪ تجسس وارو ماحول پيدا ڪري ڇڏيو هو. ڇاڪاڻ ته هي قديم تهذيبون قديم عهدنامي جي (Old Testament) دور وارن پيغمبرن کان هڪ هزار اڳ جون هيون. اُر (Ur) جي کوٽائي 1922ع کان 1934ع تائين ۽ موهن جي دڙي جي کوٽائي 1921ع کان 1929ع تائين هلي. ٻنهي قدڳم ماڳن جي کوٽاين کي فقط تجسس پيدا ڪرڻ ڪري ياد ڪونه ٿو ڪيو وڃي. اهي ان ڪري به اهم آهن جو هنن کوٽاين وسيلي قديم آثارن جي ماهرن کي هڪ قسم جو نئون ثقافتي مواد ملي ويو هو. جنهن ڪري کين ٻنهي شهري سماجن جو، وسيع پيماني تي بنيادي معلومات حاصل ڪرڻ جو موقعو ملي ويو هو. ٻنهي کوٽاين وسيلي هٿ آيل ثقافتي مواد ان وقت جي هلندڙ تاريخي تحقيق ۽ نظرين تي تمام گهڻو اثرانداز ٿي رهيو هو. قديم ماڳن جي کوٽاين ٿيڻ کان ٿورو ئي عرصو پوءِ انهن جا نتيجا ڇپجي ٻاهر اچڻ لڳا. انهيءَ ڪري مشرق قريب جي قديم آثارن کي هڪ جدا ۽ آجي حيثيت ملي وئي هئي ۽ قديم عهدنامي بابت ماڻهن جو پختو عقيدو ڀڄي ڀور ٿي پيو هو، جنهن کي يورپ جي اوڻوهينءَ صديءَ جي تعليمي ادارن ۾ هڪ اهم حيثيت حاصل هئي.
قديم آثارن جي سوال کان ڪجهه وڌيڪ اهم
موهن جي دڙي واري ماڳ مان اهڙي اهم سڀيتائي لاڌ ملي جنهن وسيلي ٽامي جي دور بابت ايشيا جي انقلابي قسم جي اهم معلومات هٿ اچي وئي. ڇاڪاڻ ته هتان ترقي يافته ٽامي دور واري شهري سماج جي موجودگي بابت اهم معلومات ملي وئي هئي جيڪا ايران جي مٿاهين پَٽَ کان ڏور ۽ ٻيج جي چنڊ (Crescent) جهڙي سائي ۽ آباد پٽيءَ کان اوڀر سنڌ ۾ پڪين سرن جا وڏا دڙا موجود آهن جتي ڪڏهن شهري زندگي موجود هئي، جيڪو هاڻي تاريخ سان لاڳاپيل هڪ اهم مسئلو بڻجي ويو آهي. هن مرحلي تي هڪ اهم نقطو هيءُ به آهي ته ٽينءَ سهس ق. م دوران سنڌو سڀيتا جا مشرق قريب (Near East) سان ڪهڙي قسم جا لاڳاپا موجود هئا.
اهم سوال هيءُ آهي ته سنڌو سڀيتا کي ڪيئن سمجهجي ته اها قديم شهري تمدن جي ڪنهن اثر کان آجي ۽ نجي پجي اؤسر آهي. هيءَ ڳالهه اڃا تائين هڪ کليل بحث جو موضوع بڻيل آهي. هي سوال فقط علمي ڪونه آهي. پر ان ڪري مناسب معلوم ٿي رهيو آهي ته هن وسيلي سنڌو سڀيتا جي وسيلن ۽ انساني تخليق ان لائق آهي جو ان کي قديم ميسو پوٽاميا جي تهذيب سان ڀيٽائي سگهون ۽ تازو دريافت ٿيل ڪولمبيا جي ميسو آمريڪا جي تمدن سان سندن مشابهت ڪري سگهون. هن تاريخي تسلسل جي پيچيده ماحول کي سمجهڻ واسطي قديم آثارن جي دستاويزن کي ڪتب آڻي سگهجي ٿو پر اهو فقط تڏهن ڪري سگهجي ٿو جڏهن گهربل معلومات گهڻي ۽ مختلف نوعيت جي هجي ۽ مختلف قسم جي سماجي نظام بابت ڪا معلومات ڏئي نه سگهي، جيڪو سنڌو سڀيتا جي شڪل ۾ گهڻي عرصي تائين زمان ۽ مڪان (Space and Time) سان لاڳاپيل رهيو هجي. هن ۾ ڪنهن به شڪ شبهي جي ڳالهه ڪانه آهي ته اهڙيون حقيقتون فقط تڏهن حاصل ڪري سگهجن ٿيون جڏهن ڪڍيل نتيجا ڊگهي وقت ۽ گهڻ- انتظامي (Multi Diciplinary) جي تائيد ۽ پٺڀرائي ڪن. ايئن نه ٿئي جو اسان هڪ شيطاني چڪر (Vicious Circle) ۾ ڦاسي پئون ۽ پنهنجي چوڌاري ڦرڻ لڳون، جهڙي ريت ڪتو پنهنجي پڇ ۾ چڪ وجهي ڦرندو آهي. ان وقت تائين سائنسي تحقيق لاءِ نيون حقيقتون دستياب ٿي ڪونه سگهنديون جيستائين نئين تاريخي جوڙجڪ ڪن اتفاقي دريافتن جي غيريقيني ڳالهين ۽ غيرفطري نظرين جي ضد ۾ رهندي.
سنڌو سڀيتا جي اڀري اچڻ جي ابتدائي نظريي جو دائرو گهڻو وسيع هو ۽ ايئن سمجهيو پئي ويو ته سنڌو سڀيتا وارو وسيع علائقو چوٿين سهس ق. م جي ابتدا ۾ ميسو پوٽاميا جو سڌو سنئون هڪ بيٺڪي راڄ هو. اين. ايم ڪرئمر (N.M. Kramer) به هن نقطه نظر جو حامي هو جيڪو سميري تهذيب جو هڪ مها ڄاڻوهو. هندستان جي ماهرن جو خيال آهي ته هيءَ سڀيتا ڪنهن ڌارئي اثرکان بلڪل آجي هئي.
مشرق قريب جي تهذيب جي گهڻن ماهرن جو خيال آهي ته سنڌو سڀيتا ميسو پوٽاميا جي اهم ۽ وسيع تجربي جي هڪ ننڍڙي علامت آهي. ٻيو هي حقيقت هن ريت بيان ڪري سگهجي ٿي ته چوٿين سهس ق م دوران فرات (Euphrates) دجله (Tigris) ۽ ڪرون (Karun) درياهن جي ميدانن وارا ماڻهو لڏي پلاڻي سنڌو ماٿريءَ ۾ اچي آباد ٿيا هئا ۽ ڏکڻ- اولهه ايشيا جي مختلف خاصيتن واري سماج جو ڪارڻ به اهو آهي. قديم آثارن جا ڪي ماهر ميسو پوٽاميا واري تصور کي اڄ به صحيح سمجهن ٿا پر اڄڪلهه اهڙي قسم جو بحث ڪرڻ سٺو ڪونه ٿو لڳي. خاص ڪري 1969ع جي کوٽاين ۽ کوجنائن وسيلي ڄاڻ ملي آهي ته اروڪ- جمدة النصر (Uruk- Jamdatul Nasar) واري ثقافت ميسو پوٽاميا وارين حدن مان نڪري گهڻي علائقي ۾ پکڙجي وئي آهي. شام واري فرات درياه جي ڪنڌيءَ سان حبوب خبيره (Habuba Khbira) جهڙيون وسنديون ڏسڻ ۾ اچن ٿيون. ان کان ڪجهه عرصو پوءِ جمدة النصر جو ٺڪر ٿانءُ اوڀر طرف اومان (Oman) جي اپٻيٽ تي پڻ نظر اچي ٿو. بيان ڪيل پوئينءَ شاهديءَ مان لڳي ٿو ته هيٺانهين ميداني علائقي جي ٻن رياستن جي ثقافت ٽينءَ سهس ق م جي پڇاڙيءَ ڌاران ٻنهي طرفن ڏانهن اڳتي وڌي هئي. سوچجي ٿو ته اهڙيون اهم تبديليون، اڳئين سماجي جوڙجڪ جو اثر اوڀر بلوچستان واري علائقي ۾ به محسوس ٿيندو ڏسڻ ۾ اچي ٿو جيڪو سنڌو ماٿريءَ جي اولهنديءَ وٽ سان واقع آهي. افسوس جو اظهار ڪندي هيءُ نتيجو ڪڍڻو پوي ٿو ته جيستائين سڌيون ۽ پڌريون حقيقتون سامهون اچن تيستائين قديم آثارن جي ماهرن لاءِ ثقافتي لاڳاپن ۽ سماجي ارتقا جي وچ واري تعلق کي ظاهر ڪرڻ لاءِ نظرياتي اصولن کي ڪتب آڻڻ ممڪن ڪونه هوندو.
قديم آثارن جا ڪي ماهر مٿي بيان ڪيل نقطه نظر جي خلاف آهن ۽ سمجهن ٿا ته سنڌو سڀيتا ڪنهن ڌارئي اثر جي پيداوار ڪانه آهي ۽ هن ڌرتيءَ جي ڄائي آهي. پر هي نقطه نظر ڪن نظرياتي ڳالهين ڪري منجهيل ڏسڻ ۾ اچي ٿو. جنهن وقت سر جان مارشل موهن جي دڙي واري ماڳ جي کوٽائي ۾ رڌل هو تڏهن انگريز شهنشاهيت ٽوڙ ڦوڙ واري مرحلي ۾ داخل ٿي چڪي هئي، پر يورپ جي لارڊن جو وڪٽوريا دور وارو نظريو اڃا به طاقتور هو. انهيءَ جو هڪ آسان نتيجو اهو به نڪتو جو هن ننڍي کنڊ جي ساري انساني ڪائنات کي فقط هڪ تاريخي وجود سمجهيو ويو. هيءُ تصور انگريز ڪامورا شاهي جا حوصلا بلند ڪري رهيو هو، جنهن جو نقطه نظر پنهنجو اصلي شان شوڪت بحال ڪرڻ هو. موهن جي دڙي جي دريافت ان زماني ۾ ٿي هئي. جڏهن انگريز راڄ عروج تي هو. تنهن ڪري هنن مناسب سمجهيو ته هندستان جي تاريخي روايتن کي پنهنجي ابن ڏاڏن جي تاريخ سان ڳنڍين جوڙين. ان کان سواءِ هنن ڏٺو ته هندستاني سماج ذاتين ۾ ونڊيل ورڇيل آهي، تنهن ڪري هو سمجهائڻ لڳا ته سماج ۾ اها ڳڙٻڙ آرين جي حملن جي ڪري ٿي هئي. ان جو ٻيو ڪارڻ فاتحن ۽ مفتوحن جو سماجي طور هڪ ٿي وڃڻ به آهي. سماج جي هيءَ هڪ نئين تعمير هئي جنهن ڪري لازمي طور ٻه سياسي ڌريون پيدا ٿيڻيون هيون. جيڪڏهن ايئن نه هجي ها ته هن ننڍي کنڊ هندستان ۾ ايڪو رهي ڪونه سگهي ها، ڇاڪاڻ ته اهي ٻئي ڌريون بنيادي طرح انتها پسند هيون جتي اقليت جي اڳواڻي قائم ٿي چڪي هئي. قديم آثارن جي نالي وارن ماهرن ٽامي واري ثقافت ۽ هندو ڌرم جي روايتن کي ملائي پيش ڪرڻ جون ڪيتريون ئي ڪوششون ڪيون هيون. ان کان سواءِ قديم آثارن جي کوٽاين مان هٿ آيل ثقافتي شين کي سنڌو سڀيتا جي بنيادن سان ڳنڍيو جوڙيو وڃي ها. ايئن ڪرڻ سان يقين قائم ٿي وڃي ها ته سنڌو سڀيتا سنڌ ۾ پنجاب جي پَٽَنِ ۽ ٻوٽن جي پيداوار ۽ هن ڌرتيءَ جي ڄائي آهي. هندستان جي قديم آثارن جي هڪ مشهور عالم ۽ ڪلڪتي ميوزيم جي اڳوڻي ڊائريڪٽر رام پرساد چندا هن نقطه نظر بابت (Survival of the pre historical Civilazation of Indus valley) جي عنوان سان هڪ ڊگهو مقالو لکيو آهي. مذڪوره مقالو 1929ع ۾ لکيو ويو هو، جڏهن موهن جي دڙي جي کوٽائي ۽ کوجنا اڃا هلي رهي هئي. بدقسمتي سان انهيءَ زماني (1929) ۾ آمريڪا جي اسٽاڪ مارڪيٽ ۾ ٻاڙائي اچي وئي هئي. خاص طور دنيا جي صفا ڇيڙي وارين بيٺڪي نظام سان لاڳاپيل ايراضين ۾ سرمائيداري نظام ڄڻ ته تباهه ٿي رهيو هو. اهو ئي ڪارڻ آهي جو 1920ع واري ڏهاڪي ۾ هندستان جي قديم آثارن جي کوٽاين ۽ کوجنائن لاءِ تمام ٿورو فنڊ رکيو ويو هو پر جيئن ته مزدوريءَ تي ايندڙ خرچ تمام ٿورو هو تنهن ڪري کوٽاين ۽ کوجنائن جي ڪم کي جاري رکيو ويو هو. جڏهن ته خاص ٽيڪنڪي ماهرن جي پگهارن واسطي فنڊ مهيا ڪونه ڪيا ويا هئا. انگريز شهنشاهت جي آخري ڏينهن ۾ قديم آثارن جي انتظاميا ۾ تمام گهڻي ڦيرڦار ڪئي وئي هئي. ورهاڱي کان اڳ هن کاتي جو ڊائريڪٽر سر مارٽيمر ويلر هو، جنهن تمام گهڻي جاکوڙ ڪئي هئي ۽ ٿوريون گهڻيون اضافي حقيقتون ميڙي چونڊي اوڀر جي تصوير ۾ ڪجهه اضافو ڪيو هو. سندس مقصد هو ته انهن جي باضابطا مشاهدي کان پوءِ سنڌو سڀيتا جي دور جو تعين ڪيو وڃي. سر ويلر جي حڪمت عملي سائنسي اصولن مطابق هئي. سندس بنيادي نقطه نظر هيءُ هو ته سنڌو سڀيتا جي بڻ بڻياد جي اصولي طور تعين ٿيڻ تائين اهو تصور ڪيو وڃي ته هيءَ سڀيتا هن ئي ڌرتيءَ جي ڄائي آهي. مارٽيمر ويلر هڪ سائنسي سوچ فڪر رکندڙ انسان هو ۽ پنهنجي ساري زندگيءَ ۾ کيس سائنسي نقطه نظر وارو تجسس رهيو. هيءُ شخص حقيقتن سان پيار ڪندو هو ۽ انهن سان ڏاڍو سچو هوندو هو ۽ کوٽائي ۽ کوجنا کان پوءِ جيڪا به حقيقت کيس معلوم ٿي ويندي هئي تنهن کي هڪدم قبول ڪري وٺندو هو. سنڌو سڀيتا گهڻو وقت اڳ ختم ٿي چڪي هئي ۽ وچ تي ماٺ جو وڏو وقت گذري چڪو هو، تنهن ڪري کوٽائي مان هٿ آيل شيون ايتريون گهڻيون ڪونه هيون. 1960ع واري ڏهاڪي تائين ميسو پوٽاميا کان اوڀر وارن ملڪن جي تهذيب بابت تمام ٿوري معلومات ملي هئي، جن ۾ ايران، ترڪستان، بلوچستان ۽ عربستان شامل هئا.
هر ماڻهو هن قسم جي معلومات جي ضرور توقع ڪندو ته سنڌو سڀيتا انسان ذات جي تاريخ ۾ پنهنجو ڪهڙو اهم ڪردار ادا ڪيو آهي. اهڙيون ڳالهيون فقط وچ وارن علائقن ۾ نئين کوجنا تي دارومدار رکن ٿيون ته سنڌو سڀيتا جي ماڻهن جا ميسو پوٽاميا ۽ ٻين سان مال بدلي مال وارا تجارتي ۽ ٻيا تعلقات ڪهڙي قسم جا هوندا هئا. هي هڪ پيچيده معاملو آهي، جيڪو سندس اصليت کان به گهڻو اڳتي هليو وڃي ٿو ۽ هنن ماڻهن جي سڀيتا جي تاريخي ڪردار جو تعين ڪري ٿو. سنڌو سڀيتا هماليا جبل کان عربي سمنڊ تائين پکڙيل ڏسڻ ۾ اچي ٿي. هي ٽامي واري دؤر سان لاڳاپيل ايشيا جو هڪ تهذيبي نظام آهي، جيڪو دنيا جي هر تهذيبي نظام کان پکيڙ ۾ تمام وڏو آهي، جنهن جي سياسي ۽ سماجي ادارن سان لکين ماڻهو لاڳاپيل هوندا هئا. اهو تصور ڪرڻ ته هن سڀيتا جو اثر فقط ننڍي کنڊ تائين محدود هو سو غلط آهي. هن قسم جو خيال فقط هندو تعصب سان تعلق رکي ٿو. مستقبل ۾ ٿيندڙ تحقيق جو مقصد هيءُ هجڻ گهرجي ته سنڌو سڀيتا جبل پار ۽ سمنڊ پار وارن ملڪن تي ڪهڙو اثر وڌو آهي، جيڪي هندستان کان اوڀر ۽ اولهه طرف واقع آهن. اسان کي اهو به معلوم ٿي رهيو آهي ته سنڌو سڀيتا جون ڪيتريون ثقافتي شيون هن ننڍي کنڊ جي حدن کان گهڻو پري پڻ مليون آهن، جنهن مان چڱيءَ ريت معلوم ڪري سگهجي ٿو ته هن سڀيتا جو اثر عربستان ۽ وچ ايشيا تائين پکڙيل هو. جيڪڏهن هن قسم جي شاهدين تي سوچ ويچار ڪبو ته هنن ڏور ڏيساور علائقن تي سنڌو سڀيتا جو اثر تمام گهڻو هو جيڪو اسان جي تصور کان به مٿي آهي.

[b]ميسوپوٽاميا مان هٿ آيل سنڌ جون مهرون، لکت ۽ مڻيا
[/b] سنڌو سڀيتا جي هڪ نهايت اهم خاصيت هي آهي ته هن کي پنهنجي هڪ تصويري لکت هئي جيڪا اڃا تائين ڪو ماهر ڀڃي ڪونه سگهيو آهي. هيءَ لکت نهايت خوبصورت نموني سان چوڪنڊين ۽ چمڪدار مهرن تي اڪريل ڏسجي ٿي، جيڪي ابرق يا ڀوڏل پٿر (Steatite) جون اهن. هنن مهرن ۾ هڪ جهڙو معيار قائم ڪيو ويو آهي. مهرن جي پٺئين پاسي سوراخدار بومبي ڏسجي ٿي. هن قسم جو ڀوڏل پٿر کي هلڪيءَ باهه تي تؤ ڏبو ته ان جو مٿاڇرو رجي برف جهڙو اڇو ٿي پوندو آهي ۽ ڪجهه وڌيڪ سخت ۽ چمڪدار ٿيو پوي. اهڙيون مهرون تمام گهڻي انداز ۾ ٺاهيون وينديون هيون. سنڌو سڀيتا جي مختلف وسندين مان اٽڪل ٽي هزار کن مهرون هٿ لڳيون آهن. اهڙن ماڳن ۾ ڪي وڏا ۽ ڪي ننڍا شهر ۽ ڳوٺ آهن. انهن قديم ماڳن مان ڪي دريائن جي ڪٺار سان ته ڪي انهن کان تمام پري آهن، جتان ڄاڻايل مهرون هٿ لڳيون آهن. ڪي مهرون گهرن مان ۽ ڪي خاص قسم جو چؤديوارين اندران مليون ۽ ڪي سنڌو ماٿري جي حدن کان به گهڻو پري دريافت ٿيون آهن. اهڙين حقيقتن مان سولائيءَ سان پتو پئجي سگهي ٿو ته سنڌو سڀيتا ۽ ميسوپوٽاميا ۾ ويجهو تعلق موجود هو.
ميسوپوٽاميا مان اهڙيون طاقتور شاهديون ان وقت مليون، جڏهن موهن جي دڙي جي کوٽائي شروع ڪئي ٿورو وقت گذريو هو. اهڙو پهريون مثال تيل احيمر (Tell ahaimer) جي ماڳ تان 1923ع ۾ مليو هو. اهو قديم ماڳ ڪش (Kish) جو هڪ حصو آهي. اهو واقعو سر جان مارشل جي موهن جي دڙي تي لکيل رپورٽ جي شايع ٿيڻ کان ٿورو وقت اڳ ٿيو هو. ڄاڻايل رپورٽ هن ماهر السٽرٽيڊ لنڊن نيوز لاءِ لکي هئي. تيل احيمر واري ماڳ تان هٿ آيل مهر تي سنڌو سڀيتا واري لکت اڪريل هئي، جنهن ۾ هڪ ڍڳو آهر آڏو بيٺل ڏيکاريو ويو هو ۽ ٽن نشانين تي مشتمل سنڌو لکت موجود هئي. کوٽائي جي ساڳي موسم دوران ڪش جي کوٽائي هلندي هڪ قبر مان عقيق (Carnelian) جا چٽيل مڻيا مليا هئا، جنهن مان پڻ ثابت ٿئي ٿو ته سنڌو سڀيتا جي ماڻهن جا ميسو پوٽاميا سان تجارتي تعلقات هوندا هئا. قيمتي پٿر تي چٽن ڪڍڻ جو هنر اڄ به انڊيا (سنڌ) ۾ جام آهي. سنگ يماني (Chalcedony) جي مڻين تي اڇي رنگ جا پٽا ڏسڻ ۾ اچن ٿا، جن تي کار (Socium Carbonate) سان چٽ ڪڍي هلڪيءَ باهه تي گرم ڪيو ويندو هو. (ڏسو پليٽ-100) سنڌو سڀيتا جي هن قسم جي مڻين مان به چڱيءَ ريت ڄاڻ ملي وڃي ٿي ته قديم سنڌ جا ميسو پوٽاميا سان تجارتي ناتا موجود هئا. تاريخ واري دور ۾ به اها ثابتي ملي ٿي ته هن تجارتي مال جو تعلق سنڌو سڀيتا سان هو. هيءَ ثابتي مهرن جي موجودگي واري ثابتيءَ کان به وڌيڪ آهي ته هنن ٻنهي تهذيبن جا مال بدلي مال ڏيڻ وٺڻ وارا تعلقات موجود هئا ۽ ٻنهي وچ ۾ تجارت جو ڄار وڇايل هو.
فرينچ ماهرن کي اهڙيون ٻيون شاهديون تيلوه (Telloh) ۽ سوس (Susa) جي کوٽاين مان هٿ لڳيون آهن. هي ٻئي ماڳ ميسوپوٽاميا جي ميداني علائقي جي اهم شهرن مان آهن. هتان لڌل اهي مهرون سڄيون ساريون آهن. هنن ٻنهي علائقن جي وچ ۾ هڪ اهم دريافت جي شاهدي موجود آهي جيڪا لووري (Louvre) ميوزيم ۾ محفوظ آهي. هيءُ ڪنهن مهر سان مٽيءَ جي پنوڙي تي ٺپيل نشان آهن. جيڪي بلڪل چٽيءَ ريت محفوظ آهن. ڄاڻايل نشان سنڌ جي مهرن جا آهن، هي مهر پهرين مهاڀاري جنگ کان ٿورو اڳ هڪ واپاري کڻي آيو هو. هي اهو زمانو آهي جڏهن ڪنهن کي سنڌو سڀيتا جي موجودگي جي خبر ڪانه هئي، نه وري ان کي اهڙي مڃتائي ملي هئي. ان بابت ايئن سمجهيو پئي ويو ته هي نشان ڏکڻ ميسوپوٽاميا جي جهوڪا (Jhoka) نالي هڪ ماڳ سان تعلق رکن ٿا. هن ماڳ جي اڃا تائين کوٽائي ٿي ڪانه سگهي آهي پر هن جي سڃاڻ غيرقانوني کوٽائي ڪرڻ وارن ماڻهن کي هٿ آيل ڪن تحريرن مان ٿي آهي. سندن خيال آهي ته هي سمير تهذيب جو اُمه (Umma) ماڳ آهي. اهڙي نالي واري اُچار جي اڃان ڪٿان تصديق ڪانه ٿي آهي، نه وري ٿي سگهڻ جو ڪو امڪان آهي پر هن حقيقت ۾ ڪنهن به قسم جي شڪ ڪرڻ جو ڪوبه سبب نه آهي ته هي ثقافتي شيءِ ڏکڻ عراق مان آئي هئي جتي هن قسم جا واپاري پنهنجو ڌنڌو ڪندا رهندا آهن. مهر جي ٺپي ۾ اهو ساڳيو ڍڳي ۽ سندس آڏو آهر واري علامت آهي جنهن جي مٿان سنڌو لکت جون ڇهه نشانيون آهن (ڏسو پليٽ 97 ۽ 98) لووري ميوزيم ۾ مهر جو اهو ٺپو 1931ع ۾ آڪسفورڊ آشمولين (Ashmolean) ميوزيم جي حوالي ڪري ڇڏيو هو. ڇاڪاڻ ته سنڌو ماٿريءَ جي قديم تهذيب بابت تن ڏينهن ۾ اتي تحقيق جو ڪم شروع ڪيو ويو هو. معلوم ائين ٿي رهيو آهي ته مٽيءَ پنوڙي جي سامهون واري پاسي تي مهر کي نهايت ئي خبرداري سان هنيو ويو آهي. جڏهن ته ان جي ٺپيل نشان جي ٻئي پاسي ڪپڙي جا نشان ڏسڻ ۾ اچن ٿا. جيڪي بلڪل چٽا آهن. اهو ڪپڙو ٿانءُ جي منهن تي ٻڌل هو، جنهن جي ڳچيءَ جي چوڌاري ويڙهيل رسيءَ تي مٽيءَ جو ٺپيل نشان چنبڙيل هو. ان رسيءَ جي ڳنڍ جي ڪري ٺپي واري مٽيءَ جي پنوڙي تي هڪ گهرو نشان به نظر اچي رهيو آهي. ان ڳنڍ مٿان مٽيءَ جو پنوڙو رکي مهر جي ٺپي هڻڻ جو مقصد ان ٿانءَ ۾ رکيل شيءِ کي سيل مهر ڪرڻ هو. قديم آثارن جي ماهرن واسطي مهر سان ٺپيل مٽيءَ جو هي پنوڙو نهايت ناياب حيثيت رکي ٿو. ڇاڪاڻ ته اهو هڪ سچي کريءَ معلومات جو ذريعو آهي جنهن مان انتظامي طريقه ڪار جي چڱيءَ ريت ڄاڻ ملي وڃي ٿي ته انهيءَ زماني (ٽين سهس ق م) ۾ وچ مشرق ۾ تجارتي شين جي روانگي ۽ پهچ ڪهڙيءَ ريت يقيني ۽ محفوظ بڻائي ويندي هئي. هن مهر جي نشان کان پوءِ ڏکڻ اولهه ايشيا جي ماڳن تان مهرن سان ٺپيل تمام گهڻا نشان هٿ لڳا آهن جيڪي نوبيا (Nobia) کان اناطوليه (Anatolia) ۽ شام کان وٺي افغانستان تائين پکڙيا پيا آهن. اُمه مان هٿ آيل مهر جي ٺپي مان ماڻهو هڪدم اهو تاثر وٺندو ته مذڪوره ٿانون وسيلي سيل مهر ڪري موڪلي ويندڙ تجارتي شيءِ نهايت قيمتي هوندي هئي. پر جيڪڏهن سوچيو وڃي ته وچ مشرق ۾ هر شيءِ هروڀرو ايڏي قيمتي به ڪانه هوندي. سيل مهر ڪري تجارتي شين کي ڪيڏانهن موڪلڻ جو رواج سنڌو ماٿريءَ يا ننڍي کنڊ جي اولهندي پاسي وارن ملڪن ۾ گهٽ هوندو هو. بلوچستان، عمان ۽ ڏکڻ وچ ايشيا مان به مهرن وسيلي ٺپيل مٽيءَ جا اهڙا پنوڙا تمام ٿورا هٿ لڳا آهن. جيڪڏهن حساب ڪبو ته ڏهن مهرن جي پٺيان فقط هڪ مٽيءَ جو پنوڙو ٺپيل ڏسڻ ۾ ايندو. سنڌو سڀيتا وچ مشرق جي انهن سڀني ملڪن کان بلڪل معياري ۽ انوکي ڏسجي ٿي جتي شين کي سيل مهر ڪري ڪيڏانهن روانو ڪيو ويندو هو. سنڌو ماٿريءَ جي قديم ماڳن تان مهرن ٺپيل نشان هٿ ڪونه آيا آهن ۽ نه وري اهڙن ٺپيل مٽيءَ جي پنوڙن جي غيرموجودگيءَ جو ڪارڻ ٻڌائي سگهجي ٿو. تنهن ڪري سمجهي سگهجي ٿو ته سنڌو ماٿريءَ ۾ مهرن هجڻ جو سبب وچ مشرق واري سبب کان ٻيو آهي. هن حقيقت کي چڱيءَ ريت سمجهي سگهجي ٿو ته سنڌو سڀيتا جو، اُمه مان لڌل مهرن جو ٺپيل نشان ميسوپوٽاميا مان لڌو آهي ۽ اهو اتان جي مقامي رواج مطابق آهي. ڇاڪاڻ ته تجارتي شين کي سيل مهر ڪري ڪيڏانهن رواني ڪرڻ جو قاعدو فقط ان علائقي ۾ هو.
هنن حقيقتن مان معلوم ايئن ٿي رهيو آهي ته سنڌو ماٿريءَ جا ڪي واپاري گهراڻا ٽينءَ سهس ق م جي پڇاڙيءَ ۾ اچي سمير ۾ آباد ٿيا هئا جيڪي ميسوپوٽاميا جي معاشري ۾ ملي هڪ ٿي ويا هئا. اهڙو احوال اسان کي ٽين سهس ق. م جي پڇاڙي ۾ ٻي سهس ق. م جي شروعات وارين تحريرن مان پڻ معلوم ٿئي ٿو. هي اڪد (Akkad) جي سارگون (Sargon) ۽ اُر جي III خاندان جي وچ وارو دور آهي جيڪو 2350 ق م کان 2000 ق م تائين آهي. ان دور جي تحريرن ۾ ميلوها (Meluhha) نالي هڪ ملڪ جو نالو اچي ٿو جيڪو ايراني نار کان اوڀر پاسي واقع آهي، جتان غيرملڪي تجارتي مال، جهڙوڪ: عاج مان ٺهيل سامان (ڏسو پليٽ 109) جڙائي جي ڪم واريون شيون: سون عقيق پٿر، ٻيا قيمتي پٿر، پڪو ڪاٺ، قيمتي جانور ۽ غلام ايندا هئا جيڪي تختيءَ تي لکيل فهرست ۾ نظر اچن ٿا. هن حقيقت مان چڱيءَ ريت پتو پوي ٿو ته ميسوپوٽاميا ميلوها وسيلي خط استويٰ وارن ملڪن مان ڪي تجارتي شيون گهرائيندو هو جيڪي هندي سمنڊ جي ڪناري سان آباد هئا. پنهنجي يادگار تحريرن ۾ سار گان اعظم (2334- 2279 ق. م) ٻين ڳالهين سان گڏ هيءَ به هام هنئي آهي ته سندس حڪومت دوران ميلوها مان تجارتي سامان جا ٻيڙا ڀرجي سندس نئينءَ راڄڌاني اڪد ۾ اچي لنگر هڻن ٿا. ان کان سواءِ ديلمون سارگان ۽ عربي سمنڊ جي ڪناري سان آباد ملڪن مان به تجارتي مال اچي سندس نئين گادي واري شهر ۾ لهندو آهي.
ان دور سان لاڳاپيل اُڀي نوعيت جي هڪ مهر لڌي آهي جنهن تي اڪد سميري لکت ۾ سو- اي- لي- سويمي- بال- مي- لوهه- ها (Su- i- li- su/eme leme- bal- me-luh-ha) جا لفظ لکيل آهن. تحرير جو مفهوم هن ريت آهي: سو- ئيليسو مليوها جو ترجمان (Su- ilisu- Meluhha interpreter) جنهن کي علامتي طور هن ريت ظاهر ڪيو ويو آهي ته مهر ۾ سوئيليسو جو قدم تمام بندرو ڏيکاريو ويو آهي جيڪو هڪ معزز ماڻهوءَ جي هنج ۾ ويٺو آهي. امڪان آهي ته اهو مقان جو حڪمران هجي جيڪو ٻن ملاقاتين سان ڳالهائي رهيو آهي. (ڏسو پليٽ 99.) اسان هتي هن حقيقت جو اضافو ڪرڻ چاهيون ٿا ته هن کان هڪ صدي کن پوءِ حڪمران گوڊيا (Gudea) جي دور ۾ ميلوها جي واپارين لاگاش (Lagash) ۾ ٺهندر شين، عبادت گاهه جي تعمير واسطي ڏوراهين ملڪ مان ڪاٺ ۽ تعمير جو ٻيو سامان آندو هو. هي شاهدي ٽين سهس ق. م جي پڇاڙيءَ سان واسطو رکي ٿي. هن کان پوءِ ڪابه اهڙي تحرير ڪانه ملي آهي جنهن مان ڄاڻ ملي ته ميلوها سان هن ملڪ جو سڌو سنئون تجارتي ناتو هو. ار جي iii خاندان جي حڪمرانيءَ جي دور ۾ ٻارنهن کن اهڙيون تجارتي تحريرون موجود آهن جن ۾ هڪ ميلوها ڳوٺ اي- دورو ميلوها (e- duru meluhha) ۽ ميلوها جي پٽن دونا ميلوها (Duna Meluhha) جو ذڪر نظر اچي ٿو. يا اناج جي مقرر مقدار جي ادائگي جو ڪو ذڪر آهي. آشوري قديم آثارن جي ماهرن هنن تحريرن جو مفهوم هن ريت ڪڍيو آهي ته سماجي يڪجهتيءَ جو هڪ منظر آهي جنهن ۾ سنڌو ماٿريءَ کان ايندڙ ماڻهن جي ٻڌل ڪن وسندين کي پنهنجي ملڪ ۾ شامل ڪرڻ جو اعلان ٿي رهيو آهي، جنهن کان پوءِ ڌارئي ملڪ جي هنن ماڻهن کي سميري سماج جو فرد تسليم ڪيو ويو هو. ڪڏهن ٻنهي ڌرين جي ماڻهن ۾ پرامن تعلقات نظر ڪونه ٿا اچن. اهڙو احوال هڪ قديم متن ۾ ڏسجي ٿو. امڪان آهي ته ان تحرير جو سارگان دور سان تعلق هجي. لکت جو مفهوم هن ريت آهي، ”ميلوها جي لو سونزد (Lu- Sunzida) نالي ماڻهو ارور پٽ امرلوڪو (Urur son of Amarluku) وٽ رهندو هو.... جنهن ڏند ڀڃڻ جي ڏوهه ۾ ڏهه شيڪل چاندي ادا ڪئي.
اهڙيون تحريرون تمام ٿوريون آهن جن مان معلوم ٿي سگهي ته هنن ٻنهي ملڪن جي ماڻهن ۾ سرگرم واپاري ناتا موجود هئا. هن وقت مؤرخن لاءِ مناسب مسئلو اهو ثابت ڪرڻ آهي ته اهڙن رابطن ۽ ناتن، سماجي حقيقتن کي ڪهڙي نموني متاثر ڪيو هو. اسان کي معلوم آهي ته اهي ٻئي تهذيبون هڪ ٻئي کان بلڪل مختلف هيون... پر هڪ ماڻهو اهو بحث ڪهڙي نموني سان ڪري سگهندو ته ٻنهي تهذيبن جي ثقافتي ڏي وٺ هڪ ٻئي جي ارتقائي مرحلن تي اثر ڪونه وڌو هوندو. هن کان سواءِ اهو به غور ڪرڻو پوندو ته ڪڏهن ٻنهي تهذيبن جي وچ وارا علائقا سندن اثر رسوخ کان ٻاهر به نڪري ويندا هوندا، جن هنن جي وچ ۾ موجود تجارتي ناتن کي ضرور متاثر ڪيو هوندو. تجارتي طريقي جي اهڙي تبديلي بلڪل نمايان هوندي. نتيجي طور ڏکڻ، ايران، ايراني نار، عمان ۽ بلوچستان کي هن منصوبي ۾ ضرور شريڪ ڪيو ويو هوندو.
حقيقتون کڻي ڪيئن به هجن پر جيستائين تهن تان ڪنهن خاص دور سان لاڳاپيل ڪي ثقافتي شيون هٿ نٿيون لڳن تيستائين ان دور ۽ تاريخ سان لاڳاپيل ضمني حقيقتون معلوم ڪري ڪونه سگهبيون.... شڪاگو اورينٽل انسٽيٽيوٽ عراق جي ديالا ماٿري ۾ 1930ع واري موسم ۾ کوٽائي ڪئي هئي ۽ هن قسم جي اتحاد کي ممڪن بنائي ڇڏيو هو. ايڇ. فرينڪفرٽ (H. Frankfort) ۽ ساڻس گڏ جاکوڙي جٿي تيل اسمار (Tell Asmar) جي کوٽائي ڪرائي هئي جنهن مان کين سنڌو سڀيتا جون ڪيتريون ئي ثقافتي شيون هٿ لڳيون هيون پر اڪد خاندان ۽ اُر جي خاندان iii جي وچ واري دور 2350 ق. م کان 2000 ق. م واري زماني ۾ سنڌو ماٿريءَ سان لاڳاپيل شين جو تعداد بلڪل ٿورو آهي. انهن درآمدي شين ۾ اهڙا ڳهه آهن جن ۾ بُڪيءَ جي شڪل جهرو عاج جڙيل ڏسجي ٿو. ان کان سواءِ عقيق پٿر جا مڻيا ۽ ڪجهه ٺڪريون هٿ لڳيون آهن جيڪي اهڙي ٺڪر جي ٿانءَ ۾ پيل هيون جنهن ۾ مڻيا (Knobs)ٺهيل هئا. هن قسم جي ٺڪر جا ٿانو موهن جي دڙي مان تمام گهڻا لڌا ويا آهن. هتان چوڪنڊي طرز واري مهر ته ڪانه لڌي آهي پر اڀي طرز جي هڪ مهر نمبر 22: 31 A.S لڌي آهي جيڪا ڀوڏل پٿر (Steatite) جي آهي جنهن کي بعد ۾ هلڪيءَ باه تي تؤ ڏئي چمڪدار ڪيو ويو آهي. هن مهر تي سنڌو ماٿريءَ جي جهنگلي جيوت سان لاڳاپيل ٽي جانور، جهڙوڪ: هاٿي، گينڊو ۽ واڳون ڏسڻ ۾ اچن ٿا. ٻاهريان ماهر هنن ڌارين شين کي ڏسي ڏاڍا متاثر ٿيا هئا.
سنڌو سڀيتا ۾ اُڀيءَ طرز جون مهرون ڪي نيون ڪونه اهن جتان اڄ تائين پنجويهه کن اهڙيون مهرون هٿ اچي چڪيون آهن، پر هنن مهرن جي گهاڙ جي طرز ميسوپوٽاميا جي مهرن کان بلڪل مختلف آهي. فرينڪفرٽ جو بيان آهي ته ”بابل تهذيب جي ڪابه مهر هن مهر جيان بيهڪ ۾ متوازن ڪانه آهي.“ ان کان سواءِ پنهنجي خيال جو اظهار هن ريت ڪري ٿو ته مهر تي نظر ايندڙ جانورن جا جسماني تفصيل اهڙي وضاحت سان پيش ڪيا ويا آهن جنهن سان ڪلاڪار جي اصليت جو چٽيءَ ريت پتو پئجي وڃي ٿو. طرز مان سولائي سان سمجهي سگهجي ٿو ته اشنون (Eshnunn) مان لڌل هيءَ مهر سنڌو ماٿريءَ جي ڪنهن ڪاريگر جي هٿ جو ڪمال آهي. هتي اسان کي ساڳين روايتن جو ميلاپ يا اتصال ڏسڻ ۾ اچي ٿو پر منجهن فعلي صفتون مختلف آهن. اهرو اشارو اُمه مان هٿ آيل مهر جي ٺپيل نشان مان پڻ ملي ٿو ته اها شيءِ پنهنجي خاصيت ۾ سنڌو ماٿريءَ جي آهي ۽ ان جي ڪاريگر ڌارئي ماحول کان چڱيءَ ريت واقف ڏسڻ ۾ اچي ٿو. ميلوها ۽ ميسوپوٽاميا هڪ دور جي ثقافتي دنيا جا ٻه حصا آهن. علامتون ۽ نشانيون اهڙيون آهن جيڪي اُر جي iii خاندان وارين تحريرن ۾ موجود آهن جن جو ذڪر مٿي اچي ويو آهي. مهر 22: 31 A.S اڪد دور سان لاڳاپيل هڪ گهر جي چوديواري واري ڀت هيٺان ڦٽي ڪيل گند ڪچري مان لڌل آهي جنهن جو تعلق اڪد iv گهراڻي سان ڀانئجي ٿو، جنهن جو قديم ماڳن جو سلسلو 2350 ق. م کان 2200 ق.م تائين ڳنڍيو اچي ٿو. هن جو اهم نوعيت جي حوالن سان ذڪر نه آهي. شايد هن جو تعلق ڪش ۽ اُر واري قديم لاڌ سان آهي، جنهن مان اشارو ملي ٿو ته 2200 ق. م هڪ صحيح اندازو آهي. هي اهو ساڳيو زمانو آهي جڏهن سنڌو ماٿريءَ جي مهر اشنون شهر ۾ ڪتب اچي رهي هئي.
فرينڪفرٽ سنڌو سڀيتا جي ثقافتي شين کي اڪد دور وارن تهن ڏانهن منسوب ڪري ٿو ۽ قديم آثارن جي ماهرن کي هڪ ٻئي جي دورن سان ڀيٽائي سنڌو سڀيتا جي عروج واري زماني جي معلومات ڏئي ٿو. اهڙيون حقيقتون ميلوها بابت هٿ آيل تحريرن سان پڻ سهمت آهن. پوئين دور جي لاڌ (Finds) ۽ وڌيڪ کوجنا به اهڙين ڳالهين جي تصديق ڪئي آهي، مثال طور عقيق پٿر جي چٽيل مڻين جو اُر جي شاهي خاندان جي قبرستان وارين قبرن مان ملڻ جي واقعي بابت برٽش ميوزيم جي، جي. ريڊي (J. Reade) هاڻي تبصرو ڪيو آهي جنهن مان پتو پوي ٿو ته هنن مڻين جو ميسوپوٽاميا ۾ استعمال قديم خاندان iii جي دور ۾ (2350 ق. م) ٿيو آهي جيڪو اڪد جي سارگون (Sargon) کان هڪ نسل اڳي هو. هن ڳالهه مان پتو پوي ٿو ته ان دور ۾ هن بابل وارن هيٺانهن پٽن تي پنهنجو راڄ قائم ڪري ورتو هو. ايئن به چئي ڪو نه ٿو سگهجي ته هن دور کان اڳ ميسوپوٽاميا جو ايراني نار کان اوڀر پاسي وارن علائقن سان ڪو تعلق ڪونه هو پر ايترو بيان ضرور ڪري سگهجي ٿو ته سنڌو سڀيتا جون ثقافتي شيون 2400 ق.م کان اڳ ميسوپوٽاميا ڪونه پهچنديون هيون، هن قسم جا ٻئي نقطه نظر ڪيتري حدتائين صحيح آهن تنهن بابت اصلي حقيقت فقط تڏهن ظاهر ٿي سگهندي جڏهن عراق ۽ پاڪستان ۾ اڃا به وڌيڪ کوجنائون ڪيون وينديون.
ميسوپوٽاميا مان ملندڙ سنڌو سڀيتا جي آخري مهر 1977ع ۾ نيپور (Nippur) مان ملي آهي جيڪا ڀوڏل پٿر جي ٺهيل ۽ چمڪدار آهي، جنهن تي ڍڳي ۽ آهر جي علامت ڏسجي ٿي. اها مهر ڪاس (Kassite) دور (1250ق. م) جي هڪ گهر مان لڌي آهي. گهڻو وقت اس ۽ هوا ۾ رهڻ ڪري ڀوڏل جي هيءَ مهر گهڻي ڳري ۽ تباه ٿي وئي آهي. اهو به معلوم ٿئي ٿو ته هن مهر کي گهڻي عرصي کان وٺي استعمال نه ڪيو ويو آهي. هن وقت ايل. اوپنهيم (L. Oppenheim) سان اختلاف رکڻ مناسب ڪونه ٿو لڳي. سندس نقطه نظر هيءُ آهي ته هيمورابي iii جي زماني (ارڙهين صدي ق.م) دوران ميلوها ۽ سنڌو سڀيتا جو ميسوپوٽاميا مان اثر ختم ٿي چڪو هو.
ميسوپوٽاميا جي قديم آثارن جي دستاويزن کي پڙهڻ کان پوءِ ايئن محسوس ٿيندو ته ٽامي دور جي ٻنهي اهم ثقافتي مرڪزن جي وچ ۾ موجود تعلقات هڪ حقيقت آهن پر اهي گهڻا گهاٽا ۽ لڳاتار ڪونه رهيا آهن. معلوم ائين ٿئي ٿو ته 2400 ق. م کان هڪدم پوءِ سنڌو ماٿريءَ جو آرائشي تجارتي مال سمنڊ رستي ڏکڻ ميسوپوٽاميا ويندو هو. ان جي ڀيٽ ۾ سنڌو ماٿريءَ ۾ ميسوپوٽاميا جو ڪوبه تجارتي لاڳاپو نظر ڪونه ايندو، جنهن مان پتو پئجي وڃي ٿو ته هن ثقافتي مرڪز جو تجارتي مال اوڀر طرف موڪلڻ ضروري ڪونه سمجهيو ويندو هو. پهرين صدي عيسوي دوران روم جو هندستان ۽ عربستان سان واپار به ساڳئي طريقي جو هوندو هو. جنهن جو پيريپلس آف ايرٿريئن سي به بيان ڪيو آهي. اهو ملڪ پنهنجو تجارتي مال ايراني نار جي منڍ وارن بندرن تائين آڻيندو هو. ٽين سهس ق. م جي آخر ۾ سنڌو ماٿري جو تجارتي مال ايراني نار وٽ لهندو هو ڇاڪاڻ ته اها ميسوپوٽاميا جي خواهش هئي پر ان جا ڪجهه اقتصادي ڪارڻ به هئا.ميسوپوٽاميا ڏانهن ايندڙ تجارتي مال هندي سمنڊ جي ڪناري وارن بندرن تان چڙهندو هو جيڪي ان کان گهڻو پري هوندا هئا.
سنڌو ماٿري ۽ ميسو پوٽاميا جي وچ واري دنيا
ابتدائي دور ۾ سنڌو ماٿريءَ جو ميسوپوٽاميا ۾ درآمد ٿيندڙ تجارتي مال غير واضح آهي. هتي ڪي اهڙيون شيون سنڌو ماٿريءَ کان گهرايون وينديون هيون جن جي هتي مقامي حالتن مطابق ضرورت هوندي هئي. هتان جي ابتدائي کوٽاين مان ڪجهه اهڙي لاڌ سنڌو سڀيتا جي ٻين ثقافتي شين سان گڏ ملي آهي جيڪا هتان هٿ ايندڙ ٻين شين کان بلڪل مختلف آهي. انهن ڏينهن ۾ ٻين ماڳن سان گڏ اُر جي قديم ماڳ جي کوٽائي ٿي رهي هئي جنهن جي مختلف هنڌن تان سنڌو ماٿريءَ جون پوريون 16 مهرون مليون آهن جيڪي ڀوڏل پٿر جون ۽ شڪل صورت ۾ گول هيون، جن جو واسطو ٽين سهس ق. م جي ابتدائي دور سان آهي. انهن مهرن مان ڇهن تي ڍڳي ۽ آهر جي تصوير ۽ مٿان سنڌو لکت جون تصويري نشانيون هيون. انهن مهرن جو تعلق بنا ڪنهن شڪ ۽ شبهي جي موهن جي دڙي واري دنيا سان هو ۽ اهڙو تعلق تعجب جهڙو هو. اصل مسئلو اهو ڪونه هو ته اهي سنڌو ماٿريءَ مان ملندڙ هزارن جي تعداد ۾ چوڪنڊين مهرن کان مختلف هيون پر انهن جي صرفياتي جوڙجڪ مان مهرن جي اصلي ماڳ جو به پتو پئجي ٿي سگهيو.
آشوري ثقافت جي ماهر سي. جي گئد 1934ع ۾ هنن تصويرن کي شايع ڪرايو هو. هي ماڻهو هن معاملي ۾ ڏاڍو خبردار ۽ سچيت هو. لڌل مهرون منفرد ۽ آشوري ثقافت سان اڻ لاڳاپيل هيون جيڪي هن قديم آثارن جي ممتاز ماهرن ڏانهن روانيون ڪيون. ڇاڪاڻ ته کيس شڪ هو ته هنن مهرن جي طرز جو تعلق قديم سنڌو سڀيتا سان هوندو. هن قوي امڪان مان اهو لڳي رهيو هو ته هي مهرون اهڙي ماڳ سان تعلق رکن ٿيون جنهن ۾ سنڌو سڀيتا ۽ سمير تهذيب جو گڏيل اثر آهي. هن اهو به محسوس ڪيو هو ته مذڪوره مهرن تي نظر ايندڙ لکت جون ڪي نشانيون اهڙيون به آهن جيڪي موهن جي دڙي مان هٿ آيل نشانين کان بلڪل مختلف آهن. جڏهن آسڪو پرپولا سنڌو لکت جي نشانين کي هڪ هنڌ گڏ ڪري ان جي ڪنڪارڊنس جوڙي هئي ته نار مان لڌل لکت جي مجموعي جي اڃا به وڌيڪ تصديق ٿي وئي. ان هوندي به سمجهي سگهجي ٿو ته گئڊ ڪيڏو ڏاهو ۽ سُچيت ماڻهو هو جنهن کي هڪ گڏيل اثر جي کڙڪ پئجي وئي هئي. ڇاڪاڻ ته جڏهن ڊينمارڪ جي ماهرن جو جٿو بحرين ۽ فئلڪا ٻيٽن تي موجود عربي سمنڊ واري نار جي قديم ماڳن جي کنڊرن جي باضابطا کوجنا جي مقصد سان کوٽائي شروع ڪرائي ته کين اهڙيون سوين مهرون هٿ لڳيون هيون جيڪي شڪل صورت ۾ گول هيون ۽ سامونڊي ڪناري جي انهن قديم وسندين مان مليون هيون جن جو تعلق ٻي سهس ق. م جي ابتدا سان هو. ڄاڻايل شين سان گڏ ٻيون به ڪي ثقافتي شيون مليون جن جو ٽامي جي نئين دور سان تعلق هو (ڏسو پليٽ 101 ۽ 102). هيءَ ديلمون جي ڌرتي هئي جنهن جو ميسوپوٽاميا جي ٽين سهس ق. م جي تحريرن ۾ ذڪر موجود آهي. هي سمنڊ جي ٻئي پاسي ميسوپوٽاميا جي ڀر وارو ملڪ هو. هي باغ باغيچن جو ملڪ هو. هتان جا ماڻهو سامونڊي سفر جا ڪوڏيا هئا ۽ سندن بندرن تي ٻين ملڪن کان ايندڙ جيڪو تجارتي مال لهندو هو تنهن کي (سمنڊ رستي هاڪاري) ٻين ملڪن ڏانهن کڻي ويندا هئا. قديم آثارن جي ماهر وولي (Woolley) کي اُر ماڳ جي کوٽائيءَ مان لکت جون ڪيتريون تختيون هٿ آيون هيون جن جو تعلق اُر جي iii خاندان ۽ اِيسين- لارسا (Isin Larsa) واري دور سان آهي. هن قسم جي تحريرن جو تعلق واپارين ۽ عبادت گاهه جي وڏي ملڪيت ۽ خانگي قسم جي مهمجوئن جي رکيل حساب ڪتاب سان آهي. اهي ڌريون ديلمون ۽ ٻين ڏور ڏيساور جي ملڪن جهڙوڪ ماگان (Magan) ۽ ميلوها سان واپار ڪنديون هيون. انهن تجارتي شين ۾ ٽامو، عاج، قيمتي پٿر ۽ آبنوس ڪاٺ هو جيڪو ميلوها کان ايندو هو. انهن شين لاءِ مال بدلي مال ۽ چاندي ورتي ويندي هئي.
ميلوها جي iii گهراڻي جي مهر وارين تحريرن جو ذڪر اچي ٿو. ان سان گڏ ان ملڪ کان ايندڙ شين جهڙوڪ عاج ۽ عقيق پٿر جو به نالو اچي ٿو. اهي شيون سنڌو ماٿري سان تعلق رکن ٿيون پر ايسين- لارسا واري دور (2000 ق. م) ۾ هتان جي تحريرن ۾ ميلوها ۽ ماگان جو ذڪر ڪونه ٿو ملي. آشوري قديم آثارن جي ماهر ليو اوپنهيم (Leo Oppenheim) جو هن بابت ويچار آهي ته انهيءَ زماني ۾ ديلمون تجارتي طور تمام گهڻي ترقي ڪري چڪو هو. هي ملڪ ميسوپوٽاميا جو تجارتي ڀائيوار هوندو هو جنهن کي ميسوپوٽاميا ڪي رعايتون ڏنيون هونديون. تنهن ڪري هن ٻيٽ جي تجارت کي گهڻي اهميت ملي وئي هوندي، جيڪو سنڌ کان ايندڙ تجارتي مال تي ضابطي رکڻ ۾ ڪامياب ٿي ويو هوندو. هيءُ ملڪ ميسوپوٽاميا ۽ سنڌو ماٿريءَ جي وچ تي ۽ عربي سمنڊ جي ڪناري تي آهي. معلوم ائين ٿي رهيو آهي ته ايسين- لارسا دور ۾ سنڌو سڀيتا ۽ ميسوپوٽاميا جا تعلقات ختم ٿي ويا هئا. اهڙيءَ ريت ديلمون کي تجارتي هڪ هٽي حاصل ٿي وئي هئي. 1954ع ۽ 1970ع جي وچ واري عرصي ۾ قديم آثارن جون ڪافي کوٽايون ۽ کوجنائون ٿيون جن وسيلي ڪيتريون شاهديون آڏو آيون آهن ته انهيءَ دور ۾ ٽه- ڌريو تجارتي نظام قائم هو جنهن ۾ سنڌو ماٿري، ديلمون ۽ ميسوپوٽاميا شامل هئا. پهرين ثابتي اڻ سڌي آهي جنهن جو واسطو اُر جي کوٽاين سان آهي ۽ سمجهيو وڃي ٿو ته ايسين- لارسا واري تحريري حوالي جو ماخذ بلڪل صحيح آهي جنهن ۾ گئڊ مهر جي نموني کي سنڌو سڀيتا واري طرز سڏي ٿو جيڪا شڪل صورت ۾ گول آهي. هن ساڳئي دور جي ٻي تحرير ييل يونيورسٽي (Yale University) جي تحريرن جو مجموعو آهي وڏي اهميت جي حامل آهي. هن تختي جي تحرير جو تعلق لارسا جي حڪمران گنگو نوم (Gengu num) جي راڄ جي ڏهين سال يعني 1923 ق. م سان آهي. ديلمون جي هن مهر سان گڏ خط ميخي (Cumeform) ۾ لکت ڏسجي ٿي. مٿي بيان ڪيل اُر جي پهرين مهرن جي ”نار“ وارين ڪن مهرن تي سنڌو لکت واريون نشانيون پڻ ڏسڻ ۾ اچن ٿيون جيڪي ڊينمارڪ جي ماهرن کي فئلڪا مان هٿ لڳيون آهن جن سان گڏ سنڌو ماٿريءَ سان لاڳاپيل ٻيون به ست ثقافتي شيون ميلون آهن. ان کان سواءِ هتان تور جا وَٽَ (Weights) پڻ مليا آهن جن جو تعلق به سنڌو ماٿريءَ سان آهي. هن قسم جون چقمق پٿر مان ٺهيل شيون قلعات البحرس (Qalat- al- Bahraes) نالي هڪ ماڳ مان مليون آهن. هي واپار ۽ تجارت سان لاڳاپيل نهايت اهم شيون آهن، جن مان قديم سنڌ ۽ هن ٻيٽ وچ ۾ تجارتي ناتن جو ڀليءَ ڀت پتو پئجي وڃي ٿو. اهم دريافت 1955ع ۾ ٿي آهي ۽ اها ديلمون جي مهر کنڀات جي نار جي اترئين پاسي جي هڪ قديم ماڳ لوٿل جي کوٽائي دوران ملي آهي. (ڏسو پليٽ 103). لوٿل وارو مذڪورو ماڳ بحرين کان اٽڪل ٻه هزار ڪلوميٽر پري ۽ سنڌو ماٿريءَ جي صفا ڇيڙي ۾ واقع آهي. بدقسمتيءَ سان هي هڪ اڪيلي لاڌ آهي جيڪا هندي سمنڊ جي اتر پاسي هڪ بندر تان ملي آهي. پر هن اڪيلي شاهديءَ آڌار اهم معلومات هيءَ ملي ٿي ته 2000 ق. م دوران سنڌو ماٿريءَ ۽ بحرين وچ ۾ اقتصادي ۽ تجارتي تعلقات موجود هئا.
قديم آثارن جي ٻوليءَ ۾ شاهديءَ جي معنيٰ آهي تجارتي مال بدلي مال ڏيڻ وٺڻ جي ثابتي. ان سموري ڏيتي ليتيءَ جو دارومدار ٻنهي پاسن ڏانهن تجارتي مال جي آمدورفت آهي. هيءُ مهر عربي سمنڊ جي صفا ڇيڙي ۾ ميسوپوٽاميا واري طرف کان اڪيلي شاهدي آهي جيڪا سنڌو سڀيتا جي هڪ ماڳ جي مٿاڇري تان ملي آهي. لوٿل ماڳ جي کوٽائي ۽ کوجنا ايس. آر راءِ ڪئي هئي، جنهن ديلمون جي هن اڪيلي مهر جي اهميت تي مختصر نموني سان پنهنجي خيال جو اظهار ڪيو آهي ۽ سنڌو سڀيتا جي هن تجارتي مرڪز جي اهميت ڏانهن اشارو ڏنو آهي، جيڪو ٽامي واري دور جي سامونڊي تجارت سان واسطو رکي ٿو. هن مهر لاءِ منطقي طور اهم لفظ هي ٿي سگهن ٿا ته هيءَ مهر ”نار“ جي ڪنهن واپاريءَ جي آهي جيڪو گجرات ۾ واپار ڪندو هو.
اهو کڻي ڪيئن به هجي پر هن وقت اهو سٺو ڪونه آهي جو اسان قديم دور واري مسئلي کي اختلاف راءِ جو شڪار بنائي ڇڏيون. عمان ۽ اوڀر ايران ۾ هاڻي تازو ڪيتريون ئي دريافتون ٿيون آهن، جن جو سمجهاڻيون تاريخي تشريحن کان گهڻيون وڌيڪ پيچيده آهن جن کي تاريخ سمجهائي ڪانه ٿي سگهي.
سنڌو سڀيتا جي سامونڊي پهلو تي تحقيق ڪرڻ واري هورا کورا کيس 1960ع ۾ مڪران واري ويران پٽيءَ جي سامونڊي ڪناري ڏانهن اچڻ لاءِ مجبور ڪيو. اهڙي تلاش ڪندي کيس گوادر ويجهو سکياجن دور (Sukhtagen Dor) ۽ ٻيون پشين ويجهو سوڪتا ڪوه (Sukta Koh) ماڳ هٿ آيا. هي ٻئي قديم ماڳ سنڌو سڀيتا جي عروج واري دور جا قلعبند شهر هئا (ڏسو پليٽ 104). اهي قديم ٿاڪ هڪ ٻئي کان 150 ڪلوميٽر پري هئا. انهن شهرن جي چوڌاري ڪوٽ جون ويڪريون ۽ مضبوط ڀتيون ڦيرايل هيون جيڪي پٿرن سان اوساريل هيون. هن قسم جي اڏاوتن ۾ ماڻهوءَ جو تمام گهڻو پورهيو نظر اچي ٿو. ڄاڻايل اڏاوتن جي ڀرسان موجوده دور ۾ پاڻيءَ جو ذريعو موجود ڪونه آهي. اهي سامونڊي ڪناري کان 20- 25 ڪلوميٽر پري هڪ جابلو نئن جي ڪٺار سان واقع آهن. معلوم ائين ٿي رهيو آهي ته اهي قلعا خيابانن سان آباد ۽ خوشحال علائقي ڏانهن ويندڙ رستي جي نگراني ڪرڻ جي مقصد سان اڏيا ويا هئا، جيڪي هن آباد علائقي کي سامونڊي بندرن کان نه پر سامونڊي ڪناري کان الڳ ڪري رهيا هئا. پٿر جي پوئين دور کان وٺي جابلو علائقن ۾ رهڻ وارا ڏکڻ بلوچستان جا ماڻهو خيابانن (Oases) ڀرسان ننڍڙيون وسنديون اڏي ويٺا هوندا هئا. هنن وسندين جي چوڌاري چراگاهن واري کليل جوءِ موجود هئي. ٽين سهس ق. م جي پڇاڙي واري دور ۾ به هنن ماڻهن شهري معاشري ڏانهن قدم ڪونه وڌايو پر سماجي جزا پاڻ ۾ ملي ڪل جي مڪمل شڪل اختيار ڪري چڪا هئا. هن سماج اندر سنڌو سڀيتا جي ٽيڪنالاجي واريون گهڻيون ڳالهيون موجود هيون. هنن ماڻهن جون ثقافتي شيون سنڌ جي ميداني علائقن جي شهرن وارين ثقافتي شين کان الڳ ۽ مقامي طرز جون آهن، قديم آثارن جا ماهر ڪولي (Kulli) ثقافت جو نالو کڻندا آهن. هيءُ اهو پهرئين قسم جو ثقافتي مرڪز آهي جيڪو پنهنجي نالي سان سڃاتو ويو آهي، جنهن ۾ ساري مڪران واري علائقي جهڙيون خاصيتون نظر اچن ٿيون. ان وقت هتان جون سياسي حالتون اهڙيون هيون جو قديم آثارن جو هي ماهر پاڪستان جي اولهندي سامونڊي پٽي واري علائقي جي وڌيڪ سروي ڪري ڪونه سگهيو هو، ان جو نتيجو اهو نڪتو جو ڪولي سنڌو سڀيتا ۽ عربي تهذيب جي تعلقات وارو مسئلو جيئن جو تيئن منجهيو پيو آهي جنهن کي مجمل ۽ جامع نموني ۽ مناسب لفظن ۾ بيان ڪرڻ ڏاڍو مشڪل آهي.
1960ع واري ڏهاڪي جي پڇاڙيءَ تائين عربي سمنڊ کان اتر ۽ ڏکڻ وارن علائقن ۾ قديم آثارن سان لاڳاپيل کوٽايون ۽ کوجنائون ٿي نه سگهيون آهن پر ان کان پوءِ ايران، افغانستان، سويت وچ ايشيا ۽ عمان ۾ سروي ۽ ڪن ماڳن جي کوٽائي ۽ کوجنا ٿي چڪي آهي جنهن وسيلي ڪجهه خال ڀرجي ويا آهن. قديم آثارن جو هي منظر سمنڊ رستي هلندڙ قديم واپار واري واٽ وٺي ڏسي ڪونه سگهجي ها. هن قسم جي کوٽاين ۽ کوجنائن وسيلي هي حقيقتون معلوم ٿيون اهن ته تهذيب ايراني پٽن پوٺن کان پار ۽ وچ ايشيا جي ڏکڻ ۾ پنهنجو وجود اختيار ڪيو ۽ تاريخي طور چوٿين سهس ق. م جي پڇاڙيءَ ڌاري هن منفرد هستيءَ جي شڪل صورت ۾ نڪري نرواري ٿي هئي. هنن سڀني ثقافتن جي مجموعي شڪل بلوچستان کان به اڳتي نڪري وئي هئي. هنن ثقافتي اثرن سنڌو سڀيتا جي تخليق ۾ نمايان ڪردار ادا ڪيو هو. 2500 ق. م ڌاري هن نظام جي اهم مرڪزن شهري تهذيب واري منفرد حيثيت اختيار ڪري ورتي هئي جنهن ۾ يادگار اڏاوتون، شاندار، گهر، مُردن کي دفن ڪرڻ سان لاڳاپيل شين کي تيار ڪرڻ وارن ڪاريگرن لاءِ جدا وسندي جوڙڻ، راڄنيتڪ معاملن کي اڪلائڻ جي مقصد سان ڪنهن اداري جو قيام به عمل ۾ اچي چڪو هو. اهڙي ڪاميابي ٿور- وقتي هئي ۽ ان جو ڪو ڪارڻ سمجهايو نه ويو آهي. معلوم ٿئي ٿو ته سنڌو ماٿري جي وسيع علائقي ۾ قائم سڀئي وڏا شهر ٿورين صدين جهڙوڪ 2200 ق. م کان 2000 ق. م واري وچئين دور ۾ ڦٽي ناس ٿي ويا. هي اهو دور آهي جڏهن سنڌو سڀيتا جا ميسوپوٽاميا سان سڌا سنوان تعلقات هئا. اهو پڻ معلوم ٿئي ٿو ته 2000 ق. م واري عرصي ۾ سنڌو سڀيتا جون تيار ٿيل ثقافتي شيون ميسوپوٽاميا مان بلڪل گهٽ هٿ لڳيون آهن. تيپي يحيٰ (Tepe Yahya) مان هڪ ٿانءُ لڌو آهي جنهن تي سنڌو لکت جون ٽي نشانيون ٺپيل ڏسجن ٿيون. هي ماڳ ڏکڻ ايران جو هڪ ڳوٺ آهي. تيپي حصار iii-c مان عقيق جا مڻيا لڌا ويا آهن جن تي نقش نگار ٿيل آهي. آليتن تيپي (Altin Tepe) جي ماڳ تان عاج جون ڳوٽون ۽ ڇڪو لڌو آهي جنهن سان گڏ ڀوڏل پٿر جون مهرون به هٿ لڳيون آهن. انهن مان هڪ تي سو استيڪا جو نشان آهي. جڏهن ته ٻيءَ مهر تي سنڌو لکت جون ٻه نشانيون اڪريل آهن. هي ماڳ ترڪمينيا (Turkmenia) جي ناماز گا (Namazga) v سان تعلق رکي ٿو جنهن جو ٽين سهس ق. م جي پڇاڙي واري چوٿائيءَ سان واسطو ڏسجي ٿو. جيڪڏهن هن ماڳ مان اهي شيون نه ملن ها ته سڀني امڪاني ڳالهين هوندي به هن ماڳ کي ميداني، جابلو ثقافت جو عدم تسلسل وارو معاملو سمجهيو وڃي ها. اهڙي لاڌ جي ڪري ماهر منجهي پيا هئا ڇاڪاڻ ته اهڙيون شاهديون غيرمتوقع هيون. ان ڪري جو هنن ٻنهي علائقن ۾ ويجها تعلقات ڪونه هئا.
سنڌ ۾ قديم آثارن جي کوٽائي ٻي مهاڀاري جنگ کان پوءِ ٿي هئي جتان جابلو علائقي جون ڪجهه شيون هٿ لڳيون هيون جن جو تعلق ايران جي ٺهيل ڌاتوءَ جي شين سان هو جيڪي سنڌو ماٿريءَ جي ميداني علائقي جي جهڪر نالي هڪ ماڳ مان سنڌو سڀيتا جي ٻين شين سان گڏ هٿ آيون هيون. مذڪوره ٿاڪ موهن جي دڙي کان ٽيهن ڪلوميٽرن جي پنڌ تي اتر- اولهه طرف واقع آهي. هنن سڀني کان وڌيڪ اچرج جهڙي دريافت 1976ع ۾ ٿي هئي. ان زماني ۾ فرانس جي قديم آثارن جي ماهرن شورتوگئي (Shortugai) جي کوٽائي ڪئي هئي جتان سنڌو سڀيتا جي هڪ وسندي ظاهر ٿي پئي. هيءُ ماڳ آمون درياءَ جي ڀرتي ڪندڙ هڪ شاخ جي ڪنڌيءَ سان واقع آهي. سنڌين جي وسندي جو هيءُ ماڳ اتر افغانستان جي بدخشان صوبي جي اترينءَ وٽ سان آهي. هي ماڳ اڄ به پوکيءَ راهيءَ جي لائق آهي. هن ماڳ ڀرسان هڪ سوڙهو جابلو لَڪُ آهي جنهن وسيلي سون، چاندي، ٽامي، لاجورد پٿر ۽ سيهي جون کاڻيون آهن. هتان سنڌو سڀيتا واريون سڀ شيون مليون آهن جن ۾ هڪ مذهبي قسم جي مهر به لڌي وئي آهي جنهن تي گينڊي جي تصوير اڪريل آهي ۽ مٿان سنڌو لکت جون نشانيون ڏسجن ٿيون. هي ماڳ افغانستان جي صفا ڇيڙي ۾ ۽ هندو ڪش جابلو سلسلي کان اتر ۾ واقع آهي. هن ماڳ لاءِ مناسب سمجهاڻي هيءَ ٿي سگهي ٿي ته سنڌو ماٿريءَ جا ماڻهو ان جڳهه تي وڃي آباد ٿيا هئا. ”شورتوگئي“ جي دريافت کان پوءِ اهو هرگز سمجهڻ نه کپي ته اوڀر ايران جي ترڪمينينا تي سنڌو سڀيتا جو اثر فقط حرف اول آهي، ڇاڪاڻ ته اتان معمولي قسم جون ثقافتي شيون مليون آهن.
ايران جي جابلو علائقن جي قديم ماڳن تان سنڌو سڀيتا جون ثقافتي شيون مليون آهن پر تمام ٿوريون، جنهن مان اهو تاثر ملي ٿو ته هيءَ سڀيتا فقط هندستان واري ننڍي کنڊ تائين محدود هئي. ”شورتوگئي“ وارو ثقافتي ماڳ هن صورتحال سان سهمت آهي ته سنڌو ماٿريءَ جا ماڻهو انهن وسيلن ۽ تجارتي رستن تي قبضي ڪرڻ جي مقصد سان ڏکڻ کان هلي اتي پهتا هوندا. اهو به امڪان آهي ته تاريخي دور کان پوءِ قديم سنڌ جي حڪمرانن وچ ايشيا تي بار بار حملا ڪيا هجن. اهو به هڪ امڪان آهي ته متان ”شورتوگئي“ مڪران جي سامونڊي ڪناري سان واقع مٿي ذڪر ڪيل ٻن پٿرائن ڪوٽن جو اتريون پاسو هجي. هن کان سواءِ کيرٿر واري جابلو جوءِ ۾ سنڌو سڀيتا سان لاڳاپيل ڪيترائي ماڳ موجود آهن، جهڙوڪ: پٺاڻي دمب (Pothani Dumb) ۽ نوشهرو (Nausharo). اهڙيءَ ريت سليمان جبل واري جُوءِ ۾ داٻڙ ڪوٽ يا بلوچستان ۾ به اهڙن ڪوٽن (قلعن) جي لَڙهه آهي جيڪا عربي سمنڊ جي ڪڇ کان وٺي وچ ايشيا تائين موجود آهي، جنهن جو مقصد سنڌو ماٿريءَ کي ڌارين کان بچائڻ هوندو. تاريخي تجربي وسيلي اهڙي شاهدي اسان جي ذهنن تي نقش ٿي سگهي ٿي ۽ اهڙو تصور ڪرڻ ضروري به آهي.
عمان کي هندي وڏي سمنڊ جو پس منظر آهي
سمنڊ جي هن پار ڏکڻ طرف قلعن جي اڏاوت جو هڪ تصويري خاڪو موجود هو جيڪو ٽامي واري دور جي ظاهر ٿي پوڻ کان پوءِ بلڪل ئي ختم ٿي ويو آهي. هي علائقو سياسي طور اڪيلو رهجي ويو هو، تنهن ڪري قديم آثارن جون کوٽايون ۽ کوجنائن ناقابل ترديد شاهديون پيش ڪيون آهن ته هن علائقي جا سنڌو ماٿري سان ويجها ثقافتي ۽ اقتصادي تعلقات هوندا هئا جيڪي فقط تجارتي ناتن وسيلي سمجهائڻ ڏکيا آهن. 2300 ق.م جي منڍ واري عرصي ۾ عمان جي سامونڊي ڪناري يا اندروني علائقن ۾ موجود خيابانن مان هٿ لڳل سنڌو سڀيتا جي ثقافتي شين جي هڪ ڊگهي فهرست آهي جيڪي مختلف ماپ جون آهن. هنن خيابانن جي وٽ پاسي واري وسندي هيلي (Hile) مان سنڌو ماٿريءَ جي ٺڪر جي ٿانون جو تعداد تمام گهڻو لڌو آهي. ساڳي ريت ابوظهبي ۽ دبئي جي وچ تي غانادا (Ghannada) جي ماڳ تان به ساڳئي قسم جون سنڌو سڀيتا سان تعلق رکندڙ ثقافتي شيون هٿ لڳيون آهن. هتي ڌاتوءَ ۽ مهرن جوڙڻ جو هنر ڏسجي ٿو جن جي ٺاهڻ جي ڪاريگري سنڌو سڀيتا جي هنر جي طرز سان سنئون سڌو واسطو رکي ٿي. هتي هڪ قبر ۾ گهڻن لاشن پورڻ جو رواج ڏسڻ ۾ اچي ٿو. قبر اندر رکيل شين ۾ نقش نگاري وارا عقيق پٿر جا مڻيا ته هر قبر مان لڌا ويا آهن. ان کان سواءِ پگهاريل شيشي جا مڻيا به گهڻي انداز ۾ لڌا ويا آهن. هنن سڀني شين جو سنڌو سڀيتا جي هنر ۽ ڪاريگريءَ سان تعلق آهي پر سڀني کان وڌيڪ اهم ٺڪر جي ٿانون جي صنعت آهي، ڇاڪاڻ ته کوٽائيءَ وقت هتان سنڌو سڀيتا جي ٿانون جون ٺڪريون هٿ لڳيون آهن. ايس. ميري (S. Mery) جنهن جو فرانس جي قديم آثارن جي ماهرن سان تعلق آهي تنهن عمان واري اپٻيٽ تي هن ڳالهه کي ثابت ڪيو آهي ته هتان جا سڀ ٿانو سنڌو سڀيتا واري طرز سان تعلق رکندا هئا ۽ مقامي طور عمان جي مٽيءَ مان ۽ مقامي روايتن مطابق گهڙيا ويندا هئا. ٻي اهم ڳالهه هيءَ آهي ته هن وقت تائين ٽامي جي دور سان لاڳاپيل عمان جي لکت جون تحريرون هٿ آيون آهن سي سنڌو سڀيتا جي ٺڪر جي ٿانون تي اڪريل مليون آهن (ڏسو پليٽ 107). اهڙي لکت اتفاقي طور 1981ع ۾ ناتال واري ڏينهن ۾ راس الجنيز (Ras-al- Junayz) جي وارياسي بند مان هٿ لڳي هئي. هي ماڳ ڏکڻ عربيا جي صفا ڏاکڻين ڪنڊ کان يارهن ڪلوميٽر پري راس الحد (Ras- al- Hadd) ڀرسان آهي. هي ماڳ ان ڪري اهم آهي جو اڄ به پاڪستان جون ٻيڙيون ايراني نار ۽ آفريڪا ڏانهن ويندي هتان گذرنديون آهن. پسني (سوتڪاڪوه Sotka koh) کان ٻيڙيون هلي راس الجنيز پهچنديون آهن. هنن ٻنهي ماڳن جي وچ وارو پنڌ 450 سامونڊي ميل آهي. سنڌو ماٿري کان يمن ۽ آفريڪا وڃڻ لاءِ هي رستو تمام ڊگهو آهي. راس الجنيز کان ڏکڻ، ٻيڙيون ڪناري ڀرسان هاڪارينديون آهن. ان جو ڪارڻ سامونڊي ويرون ۽ لهريون آهن. ان کان سواءِ چؤماسي واريون هوائون چؤوايون هونديون آهن جيڪي لڳاتار هڪ طرف کان ڪونه گهلنديون آهن ۽ ڏکڻ عربيا جي سامونڊي طرف مطابق لڳنديون آهن. وڌيڪ کوجنا ۾ هتان جي ڌاتوءَ مان ٺهيل شين ۽ ٺڪر جي ٿانون سان گڏ سنڌو سڀيتا جي ٿانون جا ٺڪر نظر آيا، جنهن مان هتان جي وسنديءَ جي پکيڙ جو پتو پئجي ويو، جنهن جو تعلق ٽي سهس ق. م پڇاڙي ۽ ٻي سهس ق.م جي اڳياڙيءَ سان هو. هي کوٽائي فرانس- اٽليءَ جي گڏيل ماهرن 1985ع ۾ شروع ڪئي ۽ هڪ اهڙي تعمير جا باقيات ڳولي لڌا جنهن اندر ٺڪريون موجود هيون. هيءَ جاءِ ڪچين سرن سان اوساريل هئي جنهن جي تعمير 2300 ق.م کان اڳ جي نه آهي. هن جاءِ جو اڏاوتي نقشو به ڏاڍي ڌيان سان جوڙيو ويو هو (ڏسو پليٽ 108) ڏسڻ ۾ ايئن اچي ٿو ته اڏاوتن جي مُچلي سان گڏ اتر پاسي لڳاتار سَتَ ڀانڊا (Store Rooms) آهن. انهن سڀني جا دروازا هڪ ڊگهي غلام گردش (Coridore) ڏانهن کلن ٿا، جن جي لنگهن وٽ پٿر جا دونا (Sills) لڳل آهن. هن جڳهه جي تعمير مان لڳي ٿو ته منجهس تجارتي سرگرميون هلنديون هيون. مختلف دورن سان لاڳاپيل وسندين جا ڪيترائي تهه آهن جن مان آخري تهه اهو آهي جتي ڀانڊن جي اڏاوت ڏسجي ٿي. ڀانڊن کي ورڪشاپ طور ڪتب آندو ويندو هو. هتي مقامي وسيلن مان استعمال جون شيون ٺاهيون وينديون هيون ۽ سنکن جي مختلف قسمن جهڙوڪ ڪونس (Conus)، پنڪٽاڊا (Pinctada) ۽ فيسيولاريا (Facsiolaria) ۾ ڪڇونءَ جي هڏي مان مختلف شيون ٺاهيون وينديون هيون. ان کان سواءِ چقمق پٿر مان استعمال جون تجارتي شيون ٺاهيون وينديون هيون جيڪو ڀرپاسي واري جوءِ مان ملندو هو. هتي رنگ به ٺاهيو ويندو هو جيڪو مئگنيشم جي هڪ قسم (Pyrolusite) کي ڪُٽي سنهو ڪري جوڙيو ويندو هو. هن ماڳ جي وسيع علائقي مان سنڌو ماٿري جي ٺهيل هر وَڙ ۽ جنس جون شيون هٿ لڳيون آهن جن ۾ ٺڪر جا مٽ، ٽامي ۽ ڀوڏل پٿر جون مهرون، سنگ جراحت (Alabaster) مان جڙيل گلدان، ڌاتوءَ مان ٺهيل مختلف شيون، عاج جو ڦڻيون جن تي خوبصورت آرائشي نقش اڪريل آهن، شامل آهن. هي استعمال جون اهڙيون شيون آهن جيڪي سنڌو ماٿريءَ جي هر ثقافتي مرڪز ۾ ٺاهيون وينديون هيون پر ڪاليبئنگن ۽ هڙاپا هنن شين جا خاص مرڪز آهن. هي ماڳ ولايت کان ايندڙ شين جو مال گدام ڪونه هو پر هتي سنڌو ماٿريءَ کان ايندڙ سامان رکيو ويندو هو. هنن شين ۾ گهڻو تجارتي مال عمان جو پنهنجو هوندو هو. هتان 80% ٺڪر جو ٿانو لڌو ويو آهي. ڪي ڌاتوءَ ۽ پٿر جون شيون ۽ اوزار آهن. ان کان سواءِ ڪي اهڙيون ٻيون شيون به آهن جن جو مڇي ڦاسائڻ جي ٽيڪنالاجيءَ سان لاڳاپو آهي. اهم ۽ دلچسپ حقيقت هيءَ آهي ته هتي ٽامي کي ٻاهر موڪلڻ جهڙا اهڃاڻ ڪونه ٿا ملن. توڙي جو عمان ۾ هي شيءِ تمام گهڻي ملي ٿي. حقيقت اها آهي ته عمان جي انهن تجارتي شين جي فهرست ۾ هن شيءِ جو نالو صفا مٿان هئڻ کپي ها جيڪي سنڌو ماٿريءَ ڏانهن روانيون ڪيون وينديون هيون، ڇاڪاڻ ته هن ماٿريءَ ۾ ٽامو ٿورو لڀندو هو. جڏهن ته ٽامي جون کاڻيون راس الجنيز کان 150 کان 200 ڪلوميٽر پري هيون. ڪوبه ماڻهو هن ڳالهه تي اعتبار ڪونه ڪندو ته راس الجنيز جهڙو بندر عمان جي تجارتي مرڪزن جي لاءِ ڪو موزون هوندو.
راس الجنيز بندر اهڙو آهي جنهن جي سامونڊي ڪناري ڀرسان زمين جو ڪو کليل علائقو موجود نه آهي جتي ٿورا ملڪي وسيلا ڪتب آندا ويندا هئا پر هن ماڳ تي تجارتي مٽاسٽا تمام گهڻي ٿيندي هئي. هن بندر تان زراعتي جنسون ۽ پنهنجي وقت جو سٺو تجارتي مال چڙهندو هو. مڪران کان وٺي آفريڪا جي ٻاهر نڪتل نوڪ تائين سمنڊ جي سموري پٽي ويران آهي ۽ هر قسم جي وسيلن جي کوٽ آهي. سامونڊي پٽيءَ جي ماڻهن جي کاڌ خوراڪ فقط مڇي هوندي آهي. ٻئي کاڌ خوراڪ ۽ مٺي پاڻيءَ جي ڏاڍي اڻاٺ آهي. اناج سان لاڳاپيل پوکي راهي گهٽ ٿيندي آهي. هن دور ۾ اهڙي قسم جي آمدورفت اقتصادي طور فائديمند ثابت ٿئي ها جيڪا اڳي ناممڪن هئي. اهڙي ريت ٻاهران ايندڙ اناج بدلي غير اهم مقامي شيون ڏنيون وڃن ها. پوئين دور جي ناتي تجارتي جزن تي تڪميل جا ٻه نتيجا نڪرن ها ته: سڄي آفريڪا ۽ پاڪستان جي وچ واري علائقي جي سامونڊي ڪناري سان وسندڙ ان انساني آبادي جون اقتصادي حالتون سڌري وڃن ها جنهن جو مکيه ڌنڌو مڇي آهي ۽ سمنڊ جي ڀرپاسي وارن علائقن ۾ تجارت جو هڪ ڄار وڇائجي وڃي ها. اڪدي دور کان وٺي ميسوپوٽاميا جا تعلقات هن قسم جي حوالي آڌار چڱيءَ ريت سمجهائي سگهجن ٿا، جيڪو مال بدلي مال واري سامونڊي تجارت ۾ ٿورو حصو وٺندو هو. سامونڊي ڪناري واري تجارتي آمدورفت مقامي شين جي ڏيتي ليتي سان تعلق رکي ٿي. جنهن ۾ ڀرپاسي جا ماڻهو حصو وٺندا هئا جن جو سمنڊ تي ضابطو ابتدائي هولوسين (Holocene) دور کان وٺي قائم هو. ڪويت کان بعد تائين سارو سامونڊي ڪنارو اهڙين قديم وسندين جي ٿرڙن سان سٿيو پيو آهي. هندي سمنڊ وسيلي هاڪارڻ جا اهڃاڻ 5000 ق. م پراڻا آهن. اهڙيءَ ريت هن حقيقت تي ڪير به اعتبار ڪونه ڪندو ته وسيع پيماني تي پکڙيل هي تجارتي ڄار سنڌو سڀيتا، ميسوپوٽاميا ۽ مصري تهذيب جي ماڻهن جي غيرملڪي سامان جي مطالبي کان سواءِ ممڪن ٿي ڪونه سگهيو هوندو. هن قسم جي تجارت ۾ سنڌو ماٿريءَ جي ماڻهن جو وڏو اثر قائم هوندو ۽ هتان جون سرگرميون به نهايت تيز هونديون. ان جو هڪ سبب هن جي جاگرافيائي بيهڪ آهي. ٻيو ته سنڌو ماٿريءَ جي ماڻهن جا قديم دور کان وٺي عرب ملڪن سان مال بدلي مال جي ڏيتي ليتيءَ وارا لاڳاپا قائم هئا.

[b]مستقل نوعيت جو انقلاب
[/b] ڪيترن بنيادي اختلافن هوندي به سنڌو ماٿريءَ جي ماڻهن جا عرب ملڪن جي رهواسين سان سامونڊي تجارتي تعلقات موجود هئا جن جو واسطو ٽين سهس ق. م جي آخري حصي سان هو. تنهن ڪري ٻنهي ڌرين جو هڪ ٻئي سان مستقل اثر پيدا ٿي چڪو هوندو. هن باري ۾ قديم آثارن سان تعلق رکندڙ گهڻيون شاهديون موجود آهن ته مال بدلي مال واري تجارت ۾ تيار مال جون بهترين شيون ٿوريون ڪونه هيون. هن تجارتي مال جو ڪجهه حصو ٻاهران ڪچو مال گهرائي تيار ۽ برآمد ڪيو ويندو هو. راس الجنيز واري کوٽائي مان لڌل ثقافتي شيون اهڙي قسم جي تجارتي مال سان تعلق رکن ٿيون پر جهنگلي جانورن کي پالي گهرو بڻائڻ ۽ جهنگلي ٻوٽن جا ٻج هٿ ڪري پوکي راهي ڪرڻ جو ڌنڌو نهايت قديم دور کان سنڌو ماٿريءَ جي ماڻهن شروع ڪيو هو.
اهڙيون حقيقتون سنڌو ماٿريءَ جي هڪ قديم ماڳ مهرڳڙهه جي هيٺئين تهه مان مليون آهن. هن ماڳ جي کوٽائي جي ايف جئرج (J. F. Jarrige) ڪئي آهي. اوڀر عربيا ۾ به هڪ اهڙو ماڳ آهي جتان قديم دور جي پوکي راهي جا اهڃاڻ مليا آهن، جيڪي پڻ هن ڌنڌي ۾ وڏي ڄاڻ رکندا هئا. اهڙي پوکي راهي خيابانن وسيلي ٿيندي هئي جيڪا تمام ٿوري هئي ۽ خاص موسم جي آبي ذريعن تي دارومدار رکندي هئي. اهي ماڻهو چوٿين سهس ق. م تائين ڏوٿين واري زندگي گهاريندا هئا ۽ ڏٿ ڏوري پيٽ گذر ڪندا هئا، پر جيوت ۽ ماحول جي مختلف پس منظر جي ڪري سنڌو ماٿري ۽ عرب علائقن ۾ ڪي اقتصادي تبديليون اچي ويون هونديون جيڪي ٻنهي ملڪن لاءِ فائدي واريون هونديون ۽ ٻنهي ڌرين هڪ ٻئي سان تجارتي ڏيتي ليتي ڪري گهڻو نفعو به حاصل ڪيو هوندو.
سنڌو ماٿريءَ جي ماڻهن کي عربن اٺ ۽ کارڪون ڏنيون هونديون ڇاڪاڻ جو امڪان آهي ته عربن جهنگلي اٺ کي پالي گهرو جانور بڻايو هوندو. اهڙي ريت هنن کجيون پوکي هن وڻ کي به گهرو وڻ بڻائي ڇڏيو هوندو. کارڪون اڄ به سنڌ ۽ بلوچستان جي زراعت جو اهم حصو بڻيل آهن. جوئر ۽ ٻاجهريءَ جو جنسون وري آفريڪا کان هتي پهتيون هونديون، ماڻهوءَ جو اناج سان تعارف 4500 ق. م ٿي چڪو هوندو. عمان جي مسقط ڀرسان مهاڻن جي هڪ قديم وسنديءَ جي کوٽائي مان جوئر جي اناج جي موجودگيءَ جا اهڃاڻ مليا آهن. گڏوگڏ آنن لاهڻ وارن ساهدارن جون پڻ نشانيون ۽ ڪن جانورن جي هڏن جون شاهديون هٿ لڳيون آهن جيڪي عمان واري اپٻيٽ ۾ ٻاهران گهرايا ويندا هئا. معلوم ٿئي ٿو ته هيلي واري پَٽ ۾ آفريڪا کان آندل اناج ڪڻڪ، جَوَ ۽ کارڪن جا فصل ٿيندا هئا. خيابانن ڀرسان هن قسم جي گڏيل زراعت جو رواج هوندو هو. پٿر جي دور سان تعلق رکندڙ هنن زراعتي ٻوٽن ۽ وڻن تي اڃا به وڌيڪ تحقيقات جي ضرورت آهي. معلوم ايئن ٿي رهيو آهي ته هولوسين واري وچين دور ۾ آفريڪا جون زراعتي جنسون ٻيڙين وسيلي هندي سمنڊ جي اترين علائقن ۾ پهتيون آهن.
معلوم ايئن ٿئي ٿو ته قديم ۽ نيون روايتون 16 ۽ 18 صديءَ جي وچ واري عرصي ۾ پاڻ مليون آهن جن اهڙي دولت آندي جو ماڻهن جي آباديءَ جي وڏي حصي واسطي انسان ذات جي قديم تاريخ ۾ داخل ٿيڻ ممڪن ٿي پيو. قبل از تاريخ واري پوئين دور ۾ به هڪ انقلاب ڏسڻ ۾ اچي ٿو، جو سنڌو ماٿري، آفريڪا، هند، ايراني زراعت جي هڪ نئين دور ۾ داخل ٿيندا ڏسڻ ۾ اچن ٿا ۽ هندي ۽ عربي سمنڊ جي ڪنارن سان ۽ سمنڊ وسيلي هلندڙ تجارت ۾ سرگرم ڏسجن ٿا. سنڌو ماٿريءَ جي عمان ۽ ڏکڻ عربستان سان قائم تعلقات مان سولائيءَ سان سمجهي سگهجي ٿو ته هنن ثقافتي مرڪزن جو ملي پاڻ ۾ هڪ ٿيڻ اهم ڳالهه هئي. اهو ڳانڍاپو وقت سر ڏاڍو ويجهو ٿيندو رهيو آهي.
پيراڪ (Perak) جي کوٽائي 1978ع ۾ ٿي هئي. هيءُ ماڳ ڪڇيءَ واري پٽ جي اتر پاسي ٻي سهس ق. م سان لاڳاپيل زراعتي ٿاڪ آهي. هتان هڪ اهڙي ٻوٽي جي باقيات هٿ آئي آهي، جيڪو آبهوا ۽ ماحول جي لحاط کان کيرٿر جابلو سلسلي ۾ ڪڇيءَ جي علائقي جي وچ تي وڌڻ ويجهڻ کپي. هي نجو پجو سنڌو ماٿريءَ جو ٻوٽو آهي جيڪو جابلو علائقي ۾ به ٿي سگهي ٿو ۽ سنڌو ماٿريءَ- ڄائو آهي. هن قسم جي انقلابي تبديلي واري منظر کان گهڻو پري مؤرخن ويدن جي رزميه دور مان سمجهيو هو ته اهو اقتصادي طور خوشحالي وارو گهڻ رنگو زمانو هو. ان دور سان لاڳاپيل ڪوبه ڌنڌو ختم ڪونه ٿيو هو ۽ سنڌ جي شهري تهذيب جي ختم ٿي وڃڻ کان هڪ هزار سال پوءِ نون پيداواري ذريعن هڪ معياري حيثيت حاصل ڪري ورتي هئي. خط استويٰ ڀرسان سنڌو ماٿريءَ جون ساريون ۽ اٿوپيا جي ميداني علائقي جي جوئر، ڪڻڪ ۽ جون سان گڏ هن ملڪ ۾ پوکجڻ لڳيون. پوک جون پويون ٻه جنسون ته سنڌو ماٿريءَ ۾ 6000 ق. م کان وٺي ڪاهيون وينديون هيون. پوک جون اهي نيون جنسون خريف جي فصل سان واسطو رکن ٿيون جن جي پوکيءَ جي مند ۾ پچي راس ٿيڻ واري موسم ۾ ڪجهه تبديلي اچي چڪي هئي، جن جي پوکڻ واري مند چيٽ جي ابتدا ۽ لابارو چوٽ گرمين ۾ ٿيندو هو. هنن پوکن وسيلي کاڄرو جنسن ۾ واڌارو اچي ويو هو. ان کان سواءِ محنت جي ڪري تمام گهڻي اپت به ٿيندي هئي. ان جو نتيجو اهو نڪتو هو جو هڪ سال اندر پوک جون مختلف جنسون ڪاهيون وينديون هيون ۽ تمام گهڻي پيداوار ملندي هئي.
مٽيءَ جون مورتيون ۽ هڏن جي باقيات مان سولائي سان سمجهي سگهجي ٿو ته جهنگلي اٺ ۽ گهوڙي کي پالي گهرو جانور بڻائڻ، جهنگلي ٻوٽن جي ٻج کي هٿ ڪري فصل پوکڻ کان پوءِ عمل ۾ آيو هوندو. انهيءَ سان هڪ ته هاري جي پوک ڪرڻ واري صلاحيت ۾ بهتري اچي وئي هوندي، ٻيو ته تجارتي مال جي آمدورفت ۾ پڻ سولائي ٿي پئي هوندي. سنڌو سڀيتا جي عروج واري زماني ۾ آمدورفت لاءِ گاڏيون ڪم آنديون وينديون هيون جن کي ڏاند ڇڪيندا هئا. گهڻين جنسن جي پوکي راهي ۽ آمدورفت واسطي لاڏو جانورن جي هجڻ ڪري ٻهراڙي جي اقتصادي حالتن ۾ انقلابي تبديلي اچي چڪي هئي. ان ڪري 1500 ق. م ڌاري سنڌو ماٿريءَ ۾ نون زراعتي روايتن جي شروعات ٿي چڪي هئي. پيراڪ ماڳ سنڌو ماٿريءَ جو هڪ اهڙو ڳوٺ آهي جنهن تي يورپ وارن جي سڀ کان پهريائين نظر پئي هئي. قديم آثارن جي مسلسل کوٽاين جو نتيجو اهو نڪتو جو سنڌو سڀيتا جو ٻين ملڪن سان تعلقات جو پتو پيو ۽ مختلف ثقافتي جزن جي گڏجي هڪ صورت اختيار ڪرڻ جي پيرائتي ڄاڻ ملي وئي. ان سان گڏ هيءَ ڄاڻ به ملي وئي ته ٽينءَ سهس ق. م جي پڇاڙيءَ ۾ هن تهذيب انساني معاشري جي بهتري لاءِ ڪيترو پاڻ پتوڙيو هو.

سڪندر جي قديم سنڌ تي ڪاهه: محمد بخش انصاري “اويسي”

(سڪندر اعظم هڪ شهنشاهه، مدبر، فاتح، منتظم ۽ فيلسوف هيو. کيس اچي اهو خيال ويٺو ته سڄي دنيا فتح ڪجي، ان لاءِ هڪ وڏو لشڪر ٺاهي، ڪيترا ملڪ فتح ڪري بر بيابان، سرسبز واديون لتاڙي، ڏونگر ڏوري، نديون نالا پار ڪري، اچي قديم سنڌ تائين پهتو، پر سنڌي سورمن ساڻس سخت مقابلو ڪيو. کيس شڪست ته ڪونه ڏيئي سگهيا، مگر سندن لشڪر، ساز و سامان کي ايترو ته مفلوج ڪيائون، جو هن هندستان ۽ سنڌ ڏانهن اڳتي وڌڻ جو ارادو ترڪ ڪري واپس وطن وڃڻ ۾ خيريت سمجهي. هن مضمون جا ماخذ يوناني تاريخ جا پراڻا ڪتاب آهن.)
سڪندر پيءُ جي طرف کان هرقل جي نسل مان ۽ ماءَ جي طرف کان سندس سلسله نسب ايقوس تائين پهچي ٿو. سندس والد فيلقوس جي جوانيءَ جو زمانو ٿريس علائقه ۾ گذريو ۽ اتي هڪ وڏ گهراڻي ”اولم پياس نالي عورت تي عاشق ٿي پيو ۽ وڏي ڀاءُ جي اجازت سان ساڻس شادي ڪيائين. شاديءَ کان هڪ رات اڳ اولم پياس خواب لڌو ته مٿس بجلي ڪري آهي ۽ فيلقوس وري ننڊ ۾ ڏٺو ته هو پنهنجي زال جي جسم تي مهر هڻي رهيو آهي ۽ ان مهر تي ببر شير جي تصوير اڪريل آهي. نجومين کيس ٻڌايو ته کيس هڪ پٽ ڄمندو، جو طاقت ۽ شجاعت ۾ ببر شير وانگر هوندو. سڪندر جي ڄم جي تاريخ بلڪل اهائي هئي، جنهن ۾ ڊي آنا ديوي جي مندر ۾ باهه لڳي هئي. سڪندر جو رنگ ڏاڍو صاف ۽ ڳورو هيو ۽ ان جي ڳلن ۽ سيني تي هلڪي سرخي مائل هئي. ننڍي هوندي کان وٺي هو مهم جو هيو، شهرت ۽ ناموري حاصل ڪرڻ جو ڪو ڏيو هيو. ٻالڪپڻي ۾ هن غير معمولي بلند حوصلو، وسيع نظري ۽ عاليءَ ظرفي ظاهر ڪئي. مثلاً جڏهن کانئس پڇيو ويو ته، ”ڇا هو (سڪندر) اولمپي راندين ۽ ڊوڙ ۾ حصو وٺندو؟، سڪندر جواب ڏنو ته بخوشي، بشرطيڪه ڀڄڻ وارن ۾ ٻيا بادشاهه به مون سان شريڪ هجن.“
سڪندر بادشاهن جي ڊوڙ ۾ حصي وٺڻ لاءِ تيار هيو، مگر عام رانديگرن جي قطار ۾ شامل ٿيڻ ڪونه پئي گهريو.
ننڍي عمر ۾ پنهنجي پيءُ جي غير حاضريءَ ۾ ايراني سفيرن جي مهمان نوازي جو به عجيب انتظام ڪيائين. سندن ملڪ ۽ ايشيا جي سڻڪن پنڌن ۽ پيچرن جي مفاصلي جو احوال ٻڌائي، لشڪر ۽ دشمن سان لڙائيءَ جو طريقي جو بيان ڪري، کين پنهنجو گرويدو بڻائي ڇڏيو. اهي سندس عقل، حوصلي ۽ معلومات کان دنگ رهجي ويا. جڏن سڪندر اهو ٻڌندو هيو ته سندس پيءُ فلاڻي ملڪ ۾ قلعو فتح ڪيو آهي يا معرڪو ماريو آهي، تڏهن پنهنجي هڪ جيڏن کي چوندو هيو ته ”معلوم ٿئي ٿو ته بابو سائين منهنجي ناموس لاءِ ڪوئي موقعو ڪونه ڇڏيندو ۽ سڀ وڏا وڏا ڪارناما پاڻ سر ڪري ويندو.“ دراصل هن کي نمايان ڪارنامن ڪرڻ ۽ پنهنجي دست بازو جي قوت آزمائڻ جو ڏاڍو شوق هيو. دولت ۽ عيش عشرت جي سامان لاءِ کيس نفرت هئي. هن جي تمنا هئي ته کيس فتني فساد سان ڀريل سلطنت ورثي ۾ ملي، ته جيئن کيس جوهر ڏيکارڻ جو موقعو ملي. سڪندر جي تعليم وڏي اهتمام سان شروع ٿي. نوڪرن چاڪرن کان سواءِ مختلف علمن ۽ هنرن سان سينگارڻ لاءِ سندس ڪيترائي استاد ۽ ڪاريگر مقرر ٿيا. هيءُ شمشير زني، ڪمند اڇلائڻ، نيزي بازي، گهوڙي سواري ۽ ڪشتي ملهه ۾ ماهر ٿي ويو. جڏهن لٿسي جو باشندو فيلوني جس بوسفالس نالي گهوڙو فيلقوس وٽ آندو تڏهن ڪوبه ان تي سواري ڪري ڪونه سگهيو، جو چڙهڻ وقت هو سوار وانگر الف وانگر اُڀو ٿي بيهندو هيو، ۽ آخر جڏهن گهوڙي کي واپس ڪرڻ جو خيال ڏيکاريو ويو، تڏهن سڪندر چوڻ لڳو ته ”افسوس آهي جو پنهنجي ڪم همتي ۽ ناداني تي اهڙو گهوڙو وڃايو ٿا“ ۽ ”مان ان کي ٺيڪ ڪري سگهان ٿو.“ سڀني جي حيرت جي حد ڪانه رهي، جڏهن سڪندر گهوڙي جي پٺي ٺپندو ساڻس گڏ ڀڄندي ڀڄندي مٿس چڙهي ويٺو ۽ گهوڙي کي ڀڄائي ڀڄائي پيءُ وٽ آيو تڏهن فيلقوس کيس چيو ته ”پٽ، مقدونيه جي بادشاهي تو لاءِ تنگ آهي، تو لاءِ ڪا وڏي سلطنت هجي جا تنهنجي حوصلي مطابق هجي.“ جڏهن عمر، سمجهه ۽ عقل ۾ بالغ ٿيو، تڏهن سڪندر جو استاد پنهنجي وقت جو مشهور فيلسوف ”ارسطو“ مقرر ٿيو، جنهن کيس طب، تقرير، شاعري، سياست، حڪمت، تواريخ ۽ فنون لطيفه جي تعليم ڏني. ڪتابن جي مطالعي ۽ علم طب ۾ خاص دلچسپي رکندو هيو. هومر جو ايلڊ هميشه وهاڻي هيٺان خنجر ساڻ گڏ رکندو هيو. جڏهن فيلقوس بائيزنط. تي چڙهائي ڪئي ۽ سڪندر کي مقدونيه ۾ پنهنجو جاءِ نشين مقرر ڪيو، تڏهن واندو وهڻ هن لاءِ ناممڪن هيو ۽ انهيءَ دوران هن علائقي ”ميڊي“ جي باغين کي اتان تڙي ڪڍيو. اليگزينڊر پولس يعني سڪندرآباد نالي شهر آباد ڪيائين. وري جڏهن پڻس جو ايرانين سان مقابلو ٿيو، تڏهن هڪ رستي جو اڳواڻ ٿي اول اول وڃي ايرانين تي حملو ڪيائين. ڪنهن سبب ڪري فيلقوس سڪندر جي ماءُ ”اولم پياس“ کان پري رهڻ لڳو ۽ هن ٻي شادي ”ڪلوپٽرا“ نالي عورت سان ڪئي. گهرو جهيڙي ڪري ملڪ ۾ بيچيني پيدا ٿي پئي، جڏهن ڪنوار جي چاچي اتالوس شراب جي نشي ۾ مقدونيه وارن کي چيو ته: ”دعا ڪريو ته منهنجي ڀائٽيءَ مان ملڪ جو حقيقي وارث پيدا ٿئي.“ تڏهن سڪندر جوش ۾ اچي شراب جو پيالو کيس هنيو،ڇو ته هن اڻسڌيءَ طرح کيس حرامي ڪوٺيو هو. فيلقوس پنهنجي نئين سهري جي ڀاءُ جو طرفدار ٿيو ۽ سڪندر تي جلهه ڪري آيو، مگر نشي ۽ غصي ۾ سندس پير ٿڙڪي پيو ۽ هو ڪري پيو. سڪندر وراڻيو ته هن شخص ڏانهن ڏسو، جو يورپ ڇڏي ايشيا فتح ڪرڻ جا ارادا رکي ٿو، مگر ٻن وکن کڻڻ کان پوءِ ڪري پيو آهي. پوءِ سڪندر پنهنجي ماءُ کي وٺي اليريه هليو ويو. هڪ دفعي فيلقوس پنهنجي امير زماراطوس کان يونانين جي باري ۾پڇيو ته هن جواب ڏنو ته جڏهن اوهان جو پنهنجو گهر جهيڙي سان ڀريو پيو آهي ته پوءِ ٻين لاءِ ڇا ٿا پڇو؟ اِن برمحل ۽ برموقعي جي جواب فيلقوس تي ايترو اثر ڪيو جو ماڻهو موڪلي پنهنجي پٽ سڪندر کي گهرائي ورتائين. هڪ سازش ۾ فيلقوس ڪنهن باغي هٿان قتل ٿي ويو.
پيءُ جي قتل وقت سڪندر جي عمر ويهه سال هئي ۽ سندس تخت نشيني وقت حڪومت دشمنن جي خطري ۾ ويڙهيل هئي. مقدونيه جي آس پاس ڌاريون قومون سرڪشيءَ لاءِ تيار هيون. خود نئين فتح ڪيل يوناني علائقن جو انتظام درست ڪونه هو، هن همت ۽ حوصلي سان ڀر وارن تي حملو ڪيو. کين عبرتناڪ شڪست ڏيئي، ملڪ ۾ انتظام درست ڪيائين. ڪجهه وقت کان پوءِ يونانين هڪ وڏو جلسو ڪيو ۽ ان ۾ سڪندر کي پنهنجو يڪراءِ سپه سالار تسليم ڪيو ۽ ايرانين خلاف کيس مدد ڏيڻ جو انجام ڪيو، مگر حڪيم ديوجانس وٽس ڪونه آيو. هڪ دفعي جڏهن اتان لنگهندي سڪندر کيس اس ۾ ويٺل ڏٺو تڏهن وٽس آيو ۽ کيس چيائين ته، ”اوهان کي جنهن ڳالهه جي خواهش هجي ته بيان ڪريو.“ ديوجانس وراڻيو ته، ”ها، مان گهران ٿو ته تون اس ڇڏي پري ٿي بيهه.“ سڪندر جڏهن اِهو ڏٺو ته ايڏي وڏي حڪمران جي هيءُ مطلق پرواهه ڪونه ٿو ڪري، تڏهن کانئس ڏاڍو متاثر ٿيو ۽ چيائين ته، ”والله، اگر مان سڪندر نه هجان ها ته ديوجانس بڻجڻ جي آرزو ڪريان ها.“
جڏهن سڪندر دنيا کي فتح ڪرڻ لاءِ ڊيلفيءَ جي مندر ۾ استخاره ڪرڻ ويو، اتفاق سان انهيءَ ڏينهن استخاره ڪرڻ جي ممانعت هئي. مندر جي خدمتگذار ملياڻي سندس سڏ تي ڪونه آئي ۽ مندر کولڻ کان انڪار ڪيو؛ تڏهن سڪندر وٽس ويو ۽ کيس زبردستي سان کڻرائي آيو ته سندس ضد کان ملياڻي متاثر ٿي چيو ته، ”پٽ! تون ڪنهن به شيءِ کان هارائڻ وارو ڪونه آهين.“ سڪندر اهو فقرو پڪڙيو ۽ خوشيءَ مان چيائين ته، ”استخاري جو جواب ملي ويو.“ سڪندر جي فوج جو تعداد ٽيهه هزار پيادا ۽ چار هزار سوار هو. تيستائين ايشيا ۽ ايران تي چڙهائي ڪونه ڪيائين، جيستائين پنهنجي لشڪر جي ذرائع آمدني جو جائزو ڪونه ورتائين ۽ جن جو گذارو تنگ هو تن کي آباد زمين امداد ۾ ڏنائين، ايتري قدر جو سندس ذاتي جائداد ۽ املاڪ تقريباً تقسيم ٿي ويئي، تنهن تي هر دڪاس کانئس پڇيو ته پاڻ وٽ باقي ڇا رهايو اٿوَ. تڏهن سڪندر هڪ لفظ وراڻيو ته ”اميد“. اهڙيءَ طرح سڪندر جي ٻين دوستن، سردارن ۽ اميرن به جائداد ورهائي ڇڏي، پوءِ ”تروي“ وڃي مشهور قومي شاعر ڪراڪي ليس جي قبر جو طواف ڪري سندس قبر کي تيل سان ڌوتائين ۽ دارا جي لشڪر جي مقابلي لاءِ نڪري پيو. دره دانيال جو اپسمنڊ پار ڪري اچي دريائي گريني ڪوس جي ڪناري تي پهتو ۽ ٻي ڪناري تي ايرانين جو لشڪر تيار بيٺو هو. سندس لشڪر جي سردارن صلاح ڏني ته ڏينهن ڪافي گذري يو آهي، انڪري درياهه اڄ ڪونه ٽپجي ۽ ڪو چڱو گهيڙ ڳولهي اتان لهڻ گهرجي. پر سڪندر ڪٿي مڙڻ ۽ بيهڻ وارو هو. سوارن جي فوج سان درياهه ۾ ٽپي پيو.
ٻئي ڪناري تي هڪ چڱو گهيڙ ڳولهي پار ٽپيو ته ايراني سوارن مٿس حملو ڪيو. ٻه ايراني سردار سڪندر تي چڙهي آيا. سڪندر ذري گهٽ زخمي ٿيڻ کان بچيو. ايتري ۾ سندس باقي لشڪر به اچي پهتو. باقائدي جنگ شروع ٿي ويئي، جنهن ۾ ايرانين کي شڪست فاش ملي. سڪندر کي وڏو مال غنيمت هٿ ۾ آيو، جو پنهنجي لشڪر ۾ ورهائي ڏنائين. ان لڙائي جي ڪري سڪندر جو سڪو سامونڊي ڪناري وارن سڀني علائقن تي ويهجي ويو ۽ هو سندس تابع ٿي ويا. ان کان پوءِ سڪندر ميديه وارن کي مغلوب ڪيو ۽ فرغيه تي قابض ٿيو ۽ پوءِ اتر طرف وڌيو ۽ پي فلوگونيا ۽ ڪي پي ڊوسيه کي فتح ڪيو. اتي هن کي خبر پيئي ته دارا جو مشهور اميرالبحر “ممنان” مري ويو آهي. ان مان خدشو اهو هو ته يونانين کي اڳتي وڌڻ ڪونه ڇڏيندو. ان دوران ايران جو بادشاهه دارا پنهنجي ڇهه لک فوج وٺي سوس کان ڪوچ ڪري چڪو هو ۽ سڪندر شام مان ٿيندو اچي عراق ايران طرف رخ رکيو. ان وقت دارا جي فوج ۾ اَمين تاس نالي هڪ مقدونوي شخص ڀڄي اچي پناهه ورتي. هو سڪندر جي مزاج کان واقف هو، تنهنڪري هن دارا کي گهڻو سمجهايو ته هو (دارا) سڪندر ڏانهن پهاڙي علائقي طرف نه وڌي، پر ميداني علائقي ۾ رهي،سڪندر جي ٿوري لشڪر کي پنهنجي گهڻي لشڪر جي گهيري ۾ آڻي تباهه ڪري. مگر دارا سندس نيڪ نصيحت تي عمل ڪونه ڪيو ۽ ائين چيائين ته سڪندر مون کان ڊڄي ٿو، تنهنڪري سندس ڀڄي وڃڻ کان اڳ ۾ وڃي کيس گرفتار ڪجي. اُنهيءَ ارادي سان تڪڙو تڪڙو ڪوچ ڪندو اچي پهاڙي علائقي ۾ سڪندر جي سامهون ٿيو. ٻنهي ڌرين جومقابلو شام ملڪ ۾ ٿيو. جو اُن وقت ايرانين جي قلمرو ۾ هو. لڙائيءَ جي ميدان ۾ سامونڊي نارايون، نهرون، ٽڪريون ۽ نالا حائل هئا. سڪندر ڏاڍو خوش ٿيو ۽ دارا پنهنجي غلطي محسوس ڪئي. ڏاڍي ڪوشش ڪيائين ته پنهنجي وڏي فوج کي ميداني علائقي ۾ آڻي، ڇو ته تنگ ميدان ۾سندس وڏو لشڪر وبال جان بڻجي پيو هو. ان ڪري کيس لشڪر ڪيترن حصن ۾ورهائڻو پيو، مگر سڪندر پنهنجي سڄي ۽ کٻي لشڪر کي اهڙيءَ طرح پکيڙيو، جو خود دارا محصور ٿي پيو ۽ اڳين صفن ۾ خود سڪندر پاڻ پنهنجي سر وڙهڻ نڪتو. ٿوري ڪشمڪش سان ايرانين ۾ ڀاڄ اچي پيئي. مڪمل فتح ۾ رڳو اها ڪسر رهجي ويئي، جو دارا ذري گهٽ گرفتاريءَ کان بچي نڪتو. اُن جنگ ۾ سڪندر کي ران تي ترار جو زخم پهتو ۽ ايرانين جو هڪ لک 10 هزار لشڪر ڇڙوڇڙ ٿي ويو. مال غنيمت ۾ يونانين کي وڏو ساز سامان هٿ آيو. خاص دارا جو خيمون سڪندر لاءِ مخصوص ڪيو ويو، جو سون، چاندي، عطر، مشڪ، ڪرسين، ڪوچن ۽ ٻئي سازسامان سان ڀريل هو. حمام به بلڪل تيار هو. سڪندر، دارا جي حمام ۾ غسل ڪري، دارا جي تخت تي ويٺو، دارا جو رٿ ۽ ڪمان، ٻه ڪنواريون ڌيئر ۽ زال سڪندر جي قبضي ۾ آيون. سڪندر، دارا جي اهل عيال کي خاطري ڏني ته هن اِها لڙائي پنهنجي سِر بچاءَ لاءِ لڙي آهي ۽ نه ملڪ گيريءَ جي هوس لاءِ. سڪندر سندن شان مان آهر، سندن طعام ۽ قيام جو اعلى انتظام ڪيو، جو کين بلڪل اباڻي گهر وانگر آرام ۾ رکيائين؛ حالانڪه دارا جي زال ۽ ڌيئر خوبصورت هيون، ته به سڪندر ڪڏهن به سندن خلوت خاني سان ڪوبه سروڪار ڪونه رکيو ۽ هميشھ ائين چوندو هو ته پنهنجي نفس تي قابو رکڻ، دشمن تي غلبي کان بهتر آهي. سڪندر شاديءَ کان اڳ مري ويل ايراني اميرالبحر جي بيوه ”باريسه“ کان سواءِ ٻي ڪنهن به عورت سان جسني تعلق ڪونه رکيو، حالانڪه مال غنيمت ۾ ڏاڍيون حسين ۽ جميل ڇوڪريون سندس سالار پيش ڪندا هئا، پر هو رڳو سندن حسن جي تعريف ڪري، کين خسيس شين وانگر واپس ڪري ڇڏيندو هو. جڏهن سڪندر کي ٻڌايو ويو ته ٽوڊورس سهڻن ڇوڪرن جو واپار ڪري ٿو، جي هن (سڪندر) کي ڪنهن غلمان جي ضرورت آهي ته هو ڏانهنس موڪلي ڏي. سڪندر وراڻيو ته جي سندس سامان تجارت غرق ٿئي ته بخدا هو خوش ٿيندو ۽ وڌيڪ چيائين ته ٽوڊورس، مون ۾ الائي ڪهڙي ذلالت جهڙي ڳالهه ڏٺي آهي، جو مون کي اهڙي خواهش ٿو ڪري. هڪ دفعي جڏهن سڪندر کي خبر پئي ته سندس ٻن سپاهين، ڪن پرديسي عورتن جي آبرو ريزي ڪئي آهي، تڏهن سپهه سالار ڏانهن تاڪيدي حڪم ڪيائين ته تحقيقات کان پوءِ مجرمن کي انهن درندن وانگر قتل ڪيو وڃي، جي رڳو نوع انسان جي ايذاءِ لاءِ خلقيل آهن. اُن خط ۾ وڌيڪ لکيائين ته مون اڄ ڏينهن تائين دارا جي زال ۽ ڌيئرن جي شڪل به ڪونه ڏٺي آهي ۽ نه وري انهن جي حسن جي تعريف روبرو ٻڌڻ گهران ٿو. هو گهڻوڪري چوندو هو ته ننڊ، ڄم ۽ موت جو سلسلو ڏسي، مون کي هميشھ پنهنجو فاني هجڻ ياد اچي ٿو، جنهن جي ٻين لفظن ۾ اها معنى آهي ته خوشي غم ٻنهي جو اصلي سبب ساڳيو آهي، جو اُهي ٻئي فطرت انساني جي ڪمزوري ۽ نفساني پيرويءَ لاءِ پيدا ٿيا آهن. سڪندر کي عمدي کاڌي جي به تانگهه ڪونه هوندي هئي، ان لاءِ چوندو هو ته رات جو عمدي کاڌي جي تانگهه هجي ته ڏينهن جو گهٽ کائجي ۽ محنت ڪجي ته رات جو سادو کاڌو به عمدو محسوس ٿيندو. دراصل سڪندر شراب جو به ايترو پياسي ڪونه هو، رڳو ڪم کان پوءِ فرصت ۾ شراب جو پيالو اکين آڏو رکيو، ڳالهيون پيو ڪندو هو. پيئندو ٿورو هو،مگر ڪچهري گهڻي ڪندو هو. واندڪائيءَ جي زماني ۾ پهريائين ديوتائن جي نالي تي قرباني ڪرڻ، کاڌو کائي شڪار ڪرڻ، مطالعي ۽ ملڪي ۽ جنگي امور تي راءِ زني ڪندو هو. کاڌي جي معاملي ۾ ايترو پابند هو، جو جيڪو کاڌو پاڻ کائيندو هو، تنهن سان ئي سردارن، اميرن ۽ سالارن جي تواضع ڪندو هو ۽ پوءِ پنهنجي راءِ جو اظهار خيال ڪندو هو. وقتي خوشامد پسند به هو، ڇو ته حاضرينن کي ضرور پنهنجي راءِ جي اظهار ڪندي، خوشامد ۽ تحسين ڪرڻي پوندي هئي.
رات جو دير تائين، جڏهن خاص محفل برخواست ٿيندي هئي، تڏهن وري غسل ڪري سمهي پوندو هو ۽ صبح جو نيرن، بلڪه منجهند تائين سمهيو پيو هوندو هو. شام جي فتح کان پوءِ قبرص ۽ فنيقيه جو علائقو سندس زيرنگين آيو، مگر ”صور“ صوبي جي فتح لاءِ کيس ست مهينا گهيرو ڪرڻو پيو. انهيءَ محاصري جي دوران، سڪندر جي فوج جي هڪ دستي عربن تي به حملو ڪيو ۽ ان ۾ ذري گهٽ موت کان بچي ويو. سڪندر ”صور“ تي هڪ ڏينهن ايترو سخت حملو ڪيو ۽ بار بار ايتريون سخت يلغارون ڪيون، جو سندس جوش ڏسي، سندس لشڪر به ساهه جو سانگو لاهي اچي قلعي تي ڪڙڪيو ۽ فتح جو سهرو هميشھ وانگر سڪندر جي سِرَ تي رهيو. شام جي ٻي شهر غازه جي فتح به سڪندر کي تڪليف ڏني، پر نيٺ اهو به فتح ٿي ويو. شام جي فتح کان پوءِ سڪندر مصر ڏانهن روانو ٿيو. ڏاڍا ڪشالا ڪڍي، ڏونگر ڏوري، برپٽ بيابان لتاڙي اچي مصر پهتو. معمولي مقابلي کان پوءِ ڪامياب ٿيو. دريائي نيل ۽ سمند جي وچ تي اسڪندريه شهر آباد ڪيو. مصر کان فينقيه واپس وريو، اتي کيس دارا جو قاصد مليو ۽ کيس صلح جي آڇ ڪيائين ته قيدين جي آزاديءَ جو فديه ڏهه هزار سونا سڪا، فرات کان پرين ڀر وارو ملڪ ۽ پنهنجي ڌيءَ شادي ۾ ڏيئي صلح پئي گهريائين، مگر سڪندر چورائي موڪليو ته اول پنهنجو پاڻ کي زنده منهنجي حوالي ڪر، پوءِ هر قسم جي مهرباني ممڪن آهي. انهيءَ دوران دارا جي گهر واري ويم ۾ گذاري ويئي. سڪندر کي ڏاڍو ڏک ٿيو، مگر سندس ڪفن دفن شاهاڻي نموني ڪرايائين. مرڻ واري راڻي جو خاص اردلي موقعو وٺي ڀڄي دارا تائين پهتو ۽ کيس راڻي جي وفات جو ذڪر ڪيو. دارا ڏاڍو رنو، چيائين ته ”افسوس! ايرانين جي اهڙي ته بدقسمتي آهي جو سندن شاهاڻي گهراڻي جو آل اولاد قيد ۽ بند ۾ آهي.“ مگر کيس اردلي قسم ويساک کڻي دلداري ڏني ته اتي بلڪل گهر وانگر آرام ۾ آهن ۽ سندن عزت آبرو ۾ گهٽتائي ڪونه آئي آهي. سڪندر جهڙو لڙائيءَ ۾ خوفناڪ آهي اوترو ئي فتح کان پوءِ نرم دل آهي.
هاڻي سڪندر سڄو فرات ۽ ايشيا فتح ڪري دارا جي طرف وڌيو، جو ڏهه لک فوج سان مقابلي لاءِ اچي رهيو هو. جڏهن سڪندر جي سپهه سالارن دارا جو ايڏو وڏو لشڪر ۽ ساز سامان ڏٺو، تڏهن دهلجي ويا ۽ کيس صلاح ڏنائون ته ڏينهن جو ايڏي ساري لشڪر جو مقابلو ناممڪن آهي، تنهنڪري دشمن تي رات جو شبخون هڻجي.تنهن تي سڪندر اهو تواريخي جواب ڏنو ته مان فتح کي چورائڻ ڪونه ٿو گهران.
“I don’t want to steal the victory”
ڪن ماڻهن جي نظر ۾ سڪندر جو اهو جواب ٻاراڻي بيهودگي هو، پر ڪي ان کي خوداعتمادي ۽ قوت بازو جو دليل پيا سمجهن، ڇو ته شبخون سان فتح حاصل ڪرڻ دارا کي ٽين لڙائي لاءِ آماده ڪرڻو هو، جو پهرين لڙائي کي هو موقعي، موسم ۽ ماحول جي خرابي ۽ ٽاڪرو سرزمين ۽ اتفاقي بدنصيبي جو بهانو ڏيئي نئين سر ويڙهه لاءِ تيار ٿيو هو. جڏهن يوناني فوجي سالار واپس وريا، تڏهن سڪندر پنهنجي تنبو ۾ بيخوف ٿي سمهي پيو سڄي رات گهري ننڊ ۾ سمهيو رهيو، جو صبح جو سندس آفيسر اهو ڏسي حيران ٿي ويا ۽ صلاح ڪيائون ته سڪندر جي جاڳڻ کان اڳ ۾ ڀلي فوج کاڌو کائي فارغ ٿئي. آخر ٻنهي فوجن جي صف بندي ٿي ويئي ۽ لڙائي شروع ٿي. سڪندر يونانين جي آڏو مؤثر تقرير ڪئي. ان وقت ارس تن در نجومي لشڪر کي هڪ عقاب ڏيکاريو جو سڪندر جي سرتي دشمن جي طرف اڏامي رهيو هو. سڪندر جو اهو خاص نشان ڏسي ۽ نيڪ فال سمجهي دشمن تي هلان ڪري ويا ۽ ان تي وڃي ڪڙڪيا. دشمن ۾ اچي ڀاڄ پيئي. سڪندر انهن کي گهيري ۾ آڻي گڏ ڪيو، سڪندر دارا تي حملو ڪيو، سندس جان فروش بادشاهه جي آڏو ڪٽجي ويا، انهن نمڪ حلالن جي لاشن جا ڍير لڳي ويا، مگر سڪرات ۾ به حمله آورن جي گهوڙن جي پيرن سان وچڙي کين اڳتي وڌڻ کان رنڊايائون پئي. جڏهن دارا ڏٺو ته سندس فوجي باڊي گارڊ منتشر ويا آهن ۽ پاڻ زخمي ٿي پيو آهي تڏهن ڀاڄ ۾ غنيمت سمجهيائين. رٿ جي ڦيٿن جي اوسي پاسي ۾ ايترا ته لاش پيا هئا، جو رٿ جو هلڻ ته بجاءِ پر چرڻ پرڻ به ڏکيو هو. دارا هڪ گهوڙي جنهن کي پنهنجي ڦر کان جدا ڪري وٺي آيو هو، تي چڙهي وٺي ڀڳو. عين ان وقت ايراني سالار لشڪر ”مازيٽوس“ جي هڪ دستي کي چڪر ڏيارائي اچي سڪندر جي خيمه گاهه تي حملو ڪيو. يوناني سالار ”پارمينو“ پريشانيءَ ۾ سڪندر ڏانهن چوارائي موڪليو ته خيمه گاهه جي حفاظت لاءِ فوج موڪليو جو ان تي ايرانين حملو ڪيو آهي. سڪندر کي ناگوار گذريو ته اوڏانهن ڪجهه فوج موڪلي ڇو ته فتح ڪامل ۾ باقي ٿوري دير رهجي ويئي هئي.جيڪڏهن سڪندر اوڏانهن پنهنجي فوج ڪونه موڪلي ها ته ايراني شهنشاهه دارا اتي گرفتار ٿي پوي ها. هن فيصله ڪن جنگ ۾ ايراني سلطنت جو بظاهر خاتمو ٿي ويو ۽ هاڻي ايشيا جي تخت لاءِ سڪندر جو ٻيو ڪوبه حريف ڪونه رهيو. سڪندر دارا جي تخت تي رونق افروز ٿيو ۽ پنهنجي سردارن ۽ سپهه سالارن کي جاگيرون، عهدا، انعام اڪرام بخشيا ۽ بي انداز مال غنيمت سپاهين ۾ ورهايو ويو. ايراني خزاني ۾ دريائي نيل ۽ ڊئنيوب جو پاڻي به عظمت سلطنت نمائي لاءِ رکيو هو. ايران خاص ۾ داخل ٿيڻ جو رستو تمام مشڪل هو،حالانڪه دارا ايران جي وچ ۾ وڃي پهتو هو، ته به رستي جي گهٽ گهيڙن تي ايراني سردارن جا پهريدار بيٺل هئا. مگر سڪندر هڪ نيم ايراني رهبر جي مدد سان دارا جو ڪاميابيءَ سان پيڇو ڪيو. دارا جي دارالسلطنت ۽ محلات تي وڃي قبضو ڪيائين، ۽ اتي هن کي ايترو ته مال غنيمت مليو جو ان جي کڻائڻ لاءِ پنج هزار خچر ۽ ويهه هزار اُٺ مهيا ڪرڻا پيا. سڪندر طبعاً سخي هو، جيترو گهڻو مال غنيمت کيس مليو ٿي، اوتري وڌيڪ بخشش انعام اڪرام پئي ڪيائين، پر سندس سردار ۽ سپهه سالار گهڻي دولت ڪري عيش پرست ٿي پيا. معمولي تيل جي بجاءِ قيمتي عطر عنبير لڳائڻ شروع ڪيائون، زربفت ۽ ڪيمخواب جون پوشاڪون پهرڻ لڳا. سڪندر کين ٽوڪيو ته سچي عيش جي لذت پاڻ ڪم ڪرڻ ۾ آهي ۽ نه ٻين کان ڪم ڪرائڻ ۾. سڪندر نه فقط زباني نصيحت ڪندو رهيو، پر خطري جي ڪمن ۾ اڳي کان وڌيڪ ٽپي پوندو هو، ۽ جنگي ورزش ۾ به اڳي کان سوايو پئي نظر آيو. اسپارٽا جو سفير سڪندر جي جنگي ڪرتبن ۾ جانفشاني ڏسي دنگ رهجي ويو ۽ هڪ دفعي شڪار ڪندي قوي الجثه ببر شير سان سڪندر اڪيلو مقابلو ڪري کيس زير ڪيو، تڏهن مذڪور سفير چيو ته واقعي شير ۽ تو ۾ بادشاهي تنهنجو حق آهي. سڪندر چاهيندو هو ته سندس ساٿي به هن جي پيروي ڪن، پر گهڻي دولت کين آرام پسند بڻائي ڇڏيو هو، ۽ هو سخت جاني جي ڪرتبن کان لهرائڻ لڳا.
سڪندر باقي فوج ڇڏي مختصر فوج سان دارا جو يارنهن ڏينهن تعاقب ڪري 450 ميلن جي مفاصلي تي وڃي کيس جهليو. سڪندر جي فوج کي ڏاڍا جاکوڙا ڪڍڻا پيا ۽ پريشاني پسڻي پيئي، پر خاص ڪري پاڻيءَ جي آڻهوند کين تنگ ڪيو. ان دوران سڪندر جي هڪ سپاهي ڪٿان هڪ گلاس پاڻيءَ جو هٿ ڪري آڻي سڪندر کي ڏنو، جڏهن باقي سپاهي کيس لالچي نظرن سان ڏسي رهيا هئا. سڪندر اهو گلاس ائين جو ائين، هڪ به ڍُڪ پيڻ کان سواءِ واپس ڪيو ته جي مان اڪيلو پاڻي پي اُڃ لاهيندس ته باقي سڀني جي دلشڪني ٿي پوندي. جڏهن سپاهين اهڙو ايثار ڏٺو تڏهن يڪ آواز ٿي چيائون ته اسان کي اعتراض ڪونهي، مگر سڪندر ڪونه مڃيو. سپاهي بک ۽ اُڃ جي باوجود به ڪوچ ڪرڻ لڳا ۽ چيائون ته جڏهن اسان جو بادشاهه به اسان سان گڏ اُڃيو ۽ بکيو هلي ٿو ته اسان کي ڪهڙي پرواهه آهي؟ آخرڪار وڃي بيابان جي وچ ۾ هڪ خيابان ۾ دارا جي ويجهو وڃي ڪڙڪيا، تنبن ۾ ڀاڄ پئجي ويئي. مال متاع، زر ۽ جواهر هيٺ پکڙيا پيا هئا، حسين جميل عورتون هيڏانهن هوڏانهن ڀاڄ ۾ هيون.مگر افسوس جو هيڏي جدوجهد کان پوءِ دارا مليو پر هڪ رت ۾ ٻڏل لاش، سو به سڪرات جي حالت ۾ لڌو ويو. سندس بدن تيرن جي زخمن سان ڀريل هو، ۽ ڪنهن گهڙي سوا جو مهمان هو. يونانين کان پاڻي گهريائين. جڏهن ”پولي ٽراٽس“ کيس ٿڌو پاڻي پياريو، تڏهن چيائين ته اها منهنجي ڪيڏي نه بدقسمتي چئجي جو جيڪو منهنجي آخر وقت ۾ ڪم اچن تن جي احسان جو بدلو مان ڏيئي ڪونه سگهان، ۽ پوءِ سڄو هٿ ”ٽراٽس“ سان ملايائين، ۽ کيس وصيت ڪيائين ته اِهو ساڳيو هٿ منهنجي (دارا) طرفان سڪندر سان ميلائي ۽ قيد ٿيل اهل عيال کي آرام ۾ رکڻ لاءِ سندس طرفان شڪريو ادا ڪري. جهٽ کان پوءِ سڪندر اچي دارا جي لاش مٿان بيٺو ۽ پنهنجي قيمتي چوغو لاهي لاش تي وڌو. شاهاڻي شان سان دارا جي لاش کي دفنايو ويو. دارا جي ڀاءُ اڪشاتريش تي خاص نوازشون ڪيائين، ۽کيس پنهنجي دوستن ۾ شامل ڪيائين. ايران کان پوءِ سڪندر پنهنجي سڄي لشڪر سان گڏ پار ٿيا (ترڪستان) روانو ٿيو ۽ اتي پهريون مرتبو غير ملڪي لباس پهريائين. ننڍا ننڍا قلعا ۽ شهر فتح ڪيائين. مگر سندس لشڪر مال غنيمت سان ايتري قدر ڀرجي چڪوهو، جو پهريون دفعو لشڪر واپس ورڻ جو اظهار ڪيو. سڪندر سڄي فوج جي سامهون تقرير ڪئي ته، ”جنهن جي مرضي هجي سو ڀلي واپس وري، مان پاڻ اڳتي وڌڻ جي خيال جو آهيان. پر ائين سو ضرور چوندس ته جڏهن مان يونانين کي سڄي دنيا جو بادشاهه بنائڻ لاءِ وٺي پئي ويس، تڏهن سواءِ ٿورن جان نثارن جي باقي سڀ اڌ کان موٽي ويا.“ انهيءَ جو خاطر خواهه نتيجو نڪتو ۽ سڀني يڪ آواز ٿي سڪندر سان هلڻ لاءِ آواز اُٿاريو. سڪندر ترڪن تي نوازشون ڪيون ۽ انهن جون ڪجهه رسمون رواج استعمال ڪري کين يوناني طور طريق جي ويجهو آندو، ۽ اتان جي هڪ رقاصه ”روشنڪ“ (رڪسانه/رخسانه) سان پڻ شادي ڪري ترڪن کي پنهنجو ڪيائين. هت سڪندر سان هڪ ناخوشگوار واقعو درپيش آيو جو سندس دوست ۽ سالار ”فلوطاس“، نشي جي حالت ۾ سڪندر سان سامهون ٿيو ۽ ضد پئجي ويو. سڪندر به جذبات ۾ اچي کيس پنهنجي خنجر سان قتل ڪيو. مگر مقتول جي لاش وانگر سڪندر به ٿڌو ٿي ويو ۽ دوست جي قتل تي روڄ راڙو ڪرڻ لڳو ۽ سڄي رات سڏڪا ڀريندو رهيو ۽ ٻيو سڄو ڏينهن به تنبو ۾ اڪيلو گذاريائين. پوءِ سندس خاص دوست ۽ فيلسوف ”انڪسارجس“ ذهن نشين ڪرايو ته مقتول جو قتل سندس بيوقوفي ۽ ناسازگار واقعن جي ڪري اتفاقي موت هو. پوءِ سڪندر وري اچي سردارن جي ڪچهريءَ ۾ ويٺو ۽ فوجي ڪاروبارن ۾ دلچسپي وٺڻ لڳو ۽ ٻيو قتل پنهنجي دوست ”هرمالوس“ کي هڪ سازش جي الزام ۾ ڪرايائين، جنهن ۾ هو رڳو پنهنجي زبان درازي ۽ بيوقوفيءَ جي ڪري منسوب ٿي ويو. هاڻي سڪندر جي مزاج ۾ رکائي اچي ويئي ۽ ترڪستان کان پوءِ سڪندر سنڌ ۽ هند جي مهم ۾ افغانستان ۽ سرحدي قومن سان جهڙپ ۾ زخمي ٿي پيو.
هاڻي سڪندر سنڌ ۽ هند تي حملي ڪرڻ جو پڪو ارادو ڪري چڪو هو ، مگر اهو ڏسي متفڪر ٿيو ته سندس سپاهي مال غنيمت سان ايتري قدر ڀرجي چڪا هئا، جو سامان ساڻ کڻي هلڻ انهن لاءِ وبال جان بڻجي پيو. انهيءَ مسئلي کي هن ائين حل ڪيو جو هڪ باهه جو آڙاهه ٻارايائين، ان ۾ پنهنجي قيمتي سامان کان سواءِ ٻيو معمولي سامان وجهرايائين ۽ پوءِ پنهنجي خاص همنشينن کي اشارو ڪيائين، جن سڪندر جي پيرويءَ ۾ پنهنجو عام رواجي مال غنيمت ساڙيو. ائين اهڙو ته چهچٽو ۽ چرچو لڳو، جو انهن جي ريس تي باقي سپاهين به نعرا هڻندي پنهنجو وزني سامان باهه ۾ ساڙيو. چڱو خاصو ميلو لڳو. اهو اهڙو تعجب خيز منظر هو، جو خود سڪندر جو حوصلو وڌي ويو ۽اڳتي فتوحات جو ارادو پختو ٿي ويو. مگر هاڻي سڪندر مزاج جو اهڙو سخت ٿي پيو، جو ماڻهن کي خسيس خطائن تي سخت سزائون ڏيڻ لڳو. ”مناندر“، جو سندس دوستن ۾ شمار ٿيندو هو، ان کي انهيءَ ڏوهه ۾ قتل ڪرايو ويو ته هو هڪ قلعو، جتي سڪندر کيس هڪ فوج جي دستي سان مقرر ڪيو هو،ڇڏي ويو هو. انهن ڏينهن ۾ هڪ رڍ ويائي، جنهن هڪ اهڙو عجيب غريب ڦر ڄڻيو، جنهن جي سِر تي هوبهو تاج جي صورت ٺهيل هئي ۽ ٻنهي طرفن ٿيلهيون لٽڪيل هيون. سڪندر پنهنجي سردارن کي چيو ته مون کي پنهنجو ڪوبه ڏک ڪونه آهي، پر ارمان اِهو آهي ته مون کان پوءِ سلطنت نااهل سپهه سالارن جي هٿ اچي ويندي. هاڻي هت سڪندر کي آب و هوا جي خرابي ۽ رسد جي اڻهوند نقصان پهچايو. مگر هو ڪنهن مصيبت کي خيال ۾ آڻڻ وارو ڪونه هو. سڪندر جي حڪم سان ڪيترن قلعن جو گهيرو ڪيو ويو، پر ”نيسه“ جي گهيري سڪندر جي سپاهين کي بي همٿ ڪري ڇڏيو، تنهن هوندي به سڪندري بخت اتي به کيس ڪونه ڇڏيو. قلعو فتح ٿي ويو ۽ ٻين قلعن جون سفارتون به سڪندر وٽ آيون.
انڊو پاڪستان (سنڌ ۽ هند) ۾ ٽڪسيلا (راولپنڊي لڳ) جي راجا جي سلطنت مصر جي برابر وسيع هئي ۽ پنهنجي سرسبزي، شادابي ۽ ميوي جي گهڻائيءَ ڪري ممتاز هئي. خود راجا به عقلمنديءَ ۾ مشهور هو. سڪندر سان پهرين ملاقات ۾ اجهو هن طرح گفتگو ٿي: ”اسان پاڻ ۾ ناحق ڇو وڙهون. جڏهن توهان جو هتي اچڻ جو مقصد اسان جو داڻو پاڻي بند ڪرڻ ڪونه آهي، حالانڪه اُهي اهڙيون شيون آهن جنهن لاءِ عقلمند به جنگ ڪرڻ لاءِ مجبور هوندا آهن. باقي رهيو مال متاع، زر ۽ جواهر، سو جي مون وٽ وڌيڪ آهي ته مان خوشيءَ سان توکي حصي ڏيڻ لاءِ تيار آهيان، اگر تو وٽ مون کان وڌيڪ نڪري ته تنهنجي احسانمند بڻجڻ لاءِ به مون کي ڪو عار ڪونه آهي.“ سڪندر اِهو جواب ٻڌي کيس ڀاڪر پاتو ۽ سندس تحفن کان کيس وڌيڪ سوغاتون ڏنائين ۽ کيس هڪ هزار ٽيلينٽ ڏيئي پنهنجي فياضيءَ جو نقش ويهاريو. ايڏي وڏي رقم اهڙي خسيس ڳالهه تي لٽائڻ سڪندر جي رفيقن کي ناگوار گذري. البت سنڌين ۾ سندس وڏي شهرت ٿي ۽ گهڻا ان جا مداح بڻجي ويا. مگر هينئر سنڌي جوڌا جوان ميدان ۾ نڪري چڪا هئا. ننڍين رياستن جي راجائن کيس ڇاپه مار حملن سان پريشان ڪري ڇڏيو. انهن سپاهين وانگر سڪندر کي سنڌي فيلسوفن ۽ استادن به سک سان ويهڻ ڪونه ڏنو. هو گشت ڪري آزاد رياستن جي عوام، فوجين، حاڪمن ۽ سردارن کي بچاءَ واريءَ جنگ لاءِ همٿائي رهيا هئا ۽ جن راجائن سڪندر جي آڻ مڃي هئي، تن جو تبرو ڪري رهيا هئا. انهن مان ڪن کي سڪندر قيد ڪرائي ڦاسي ڏيارائي. سڪندر پنهنجي ڊائريءَ ۾ فور سنڌي (راجه پورس) جي لڙاين جو احوال خود پاڻ لکيو آهي. هو لکي ٿو ته: ”فريقين جي وچ ۾ جهلم درياهه حائل هو. درياهه جي ٻي طرف هاٿين جي لشڪر جي قطار پهرو ڏيئي رهي هئي درياهه جي گهاٽ ۽ گهيڙن تي فوجي چوڪيون قائم هيون ۽ مان (سڪندر) روزانه پنهنجي لشڪر ۾ نعرا ۽ نغارا ۽ لڙ گوڙ ڪرائي رهيو هئس ته جيئن اسان جي موجودگيءَ جو کين احساس هجي. آخرڪار هڪ اونداهي رات جو جڏهن برسات وسي رهي هئي، ڪجهه چونڊيل سوار وٺي هڪ سوڙهو گهيڙ لهي راجا جي لشڪر کان پري وڃي درياءَ داخل ٿيس. اڃان سير ۾ هئاسين ته وڄن وسڪارو ڪيو ۽ گجگوڙ جو گهمسان شروع ٿيو. برسات ۽ طوفان ڪري جهلم ٽمٽار پئي وهيو ۽ درياهه جا ڪنارا کاڄي ويا هئا، ان ڪري ڪناري تي لهڻ ڪري ڏاڍيون دقتون درپيش آيون ۽ ڌٻڻ واري زمين تي پيرن جو ٽِڪڻ ڏکيو هو.“
سڪندر جو خيال بلڪل صحيح نڪتو، جو سندس مقابلو اول اول پورس جي گهوڙي ۽ هاٿي سوارن سان ٿيو، جنهن لاءِ سندس چونڊيل سپاهي ڪافي هئا. راجا جا هڪ هزار سوار ۽ سٺ جنگي رٿ پنهنجي لشڪر کان اڍائي ميل پري اچي سڪندر سان وچڙيا، جن مان چار سؤ سوار قتل ٿيا ۽ هڪ رٿ صحيح سلامت واپس ڪونه وريو، سي سڀيئي يونانين گرفتار ڪيا. ان دوران پورس ائين اندازو لاتو ته سڪندر درياهه پار ڪيو آهي. ان ڪري پنهنجي سڄي فوج وٺي لڙائيءَ لاءِ نڪتو آهي، سڪندر سڄي لشڪر سان مقابلي ٽارڻ لاءِ پنهنجي فوج کي ٻن حصن ۾ ورهائي دشمن جي سڄي پاسي تي پاڻ وڃي ڪڙڪيو ۽ کٻي تي ڪينوس وڃي وڄ وانگر ڇاپو هنيو. هيءَ تدبير نهايت ڪامياب ويئي، جو دشمن جو کٻو ۽ سڄو طرف ٽٽي پيو ۽ لشڪر اچي قلب (وچ ۾) گڏ ٿيو، جنهن کي سڪندر گهيري ۾ آندو، مگر راجائي لشڪر ڄمي وڙهيو ۽ ڏينهن جو اٺن ڪلاڪن کان پوءِ ڇڙوڇڙ ٿي ويا، پر باوجود شڪست جي يونانين کي به مفلوج ڪري وڌائون. سڀئي يوناني مورخ انهيءَ روايت ۾ متفق آهن ته پورس چار هٿ ڊگهو ۽ پنهنجي وڏي جسم هاٿي تي ويٺل هيو ۽ ان تي اهڙو ٺهڪي پئي آيو جيئن ڪو سوار پنهنجي گهوڙي تي. ان هاٿي به لڙائي ۾ عجيب غريب جو هر ڏيکاريا، جو جيستائين سندس مالڪ صحيح سلامت لڙائي ورهي رهيو هو ته هاٿي وڏي دليريءَ اسان ان جو بچاءُ ڪري رهيو هو ۽ حمله ڪندڙن کي ويجهو اچڻ ڪونه ٿي ڇڏيائين، مگر جڏهن تيرن جي زخمن سان چور ٿي راجا بي وس ٿيو ته هن نمڪ حلال جانور کيس هيٺ ڪرڻ ڪونه ڇڏيو، مگر هوريان گوڏن ڀر جهڪيو ۽ سونڊ سان ان جا تير ٻاهر ڪڍڻ لڳو. پورس جڏهن گرفتار ٿي آيو سڪندڙ پڇيس ته ”توسان ڪهڙي هلت هلجي؟“ پورس وراڻيو ”جهڙي بادشاهه بادشاهن سان هلندا آهن.“ سڪندر به کيس مايوس ڪونه ڪيو، مگر خود سندس ملڪ کان سواءِ ٻين ڪيترن آزاد قومن جا ملڪ، جي يونانين پنهنجي ٻانهن جي ٻل سان فتح ڪيا هئا، کيس بخش ڪيا، ان جي صوبه داري ۾ پندرهن قومن جي بيشمار ڳوٺن کان سواءِ پنج هزار وڏا وسندڙ واهڻ ۽ شهر به شامل هئا. پورس جي لڙائي کان ڪجهه ڏينهن پوءِ سڪندر جو پيارو گهوڙو ”بوسي فلس“ مري ويو. سڪندر کي سندس وفات جو ايڏو ته ڏک ٿيو، جيترو ڪنهن عزيز جو ٿئي ۽ ان جي يادگيريءَ ۾ جهلم جي ڪناري هڪ شهر ”بوسي فلس“ آباد ڪرايو، ۽ چون ٿا ته سڪندر پنهنجي پياري ڪتي پري تاس (شايد، گهڻو ڪري روتاس جو قلعو، جو ضلع جهلم ۾ واقع آهي) جي نالي تي پڻ شهر ٻڌو ۽ قلعو اڏايو. پورس سان آخري جنگ ۾ منظم مقابلي مقدونيه وارن جي همٿ ٽوڙي وڌي ۽ هندوستان طرف اڳتي وڌڻ کان روڪي ڇڏيو. انهن ڏٺو ته پورس ڇڙو ويهه هزار پياده ۽ ٻه هزار سوارن سان اهڙو سخت مقابلو ڪيو جو حمله آورن جا حوصلا خطا ٿي ويا، ۽ جڏهن لشڪر اهو ٻڌو ته گنگا ندي جو پيٽ ٻٽيهه فرلانگ ۽ گهرائي هڪ سو گز آهي ۽ ٻنهي ڪنارن سان گنڊار تان ۽ پريسيان جا مهاراجا اسي اسي هزار رٿ ۽ سوار ۽ ڇهه ڇهه هزار هاٿي ۽ ٻه لک پيادن جي مسلح هٿياربند فوج سان لڙائيءَ لاءِ تيار بيٺا آهن، تڏهن سڀني يڪراءِ ٿي سڪندر جي هندوستان طرف وڌڻ جي راءِ جي سخت مخالفت ڪئي، ۽ اهي ڳالهيون بي بنياد ڪونه هيون، ڇو ته ٿورا ڏينهن پوءِ سڪندر جي موٽڻ کان پوءِ چندر گپت جڏهن ملڪ جو حڪمران ٿيو ته هڪ ئي دفعي پنج هزار هاٿي سيليوڪس ڏانهن ڏياري موڪليا ۽ ڇهه لک فوج سان سڄو هندوستان فتح ڪيو. دراصل سنڌي سورمن سڪندر جي فوج کي ٽوٽا چٻايا ۽ کين واپس موٽڻ ۾ سلامتي نظر آئي. سڪندر سپاهين ۽ سالارن جي راءِ آڏو پنهنجو سرخم تسليم ڪيو، ۽ واٽ تي موجوده سنڌ مان لنگهندي ڪيترا يادگار ساڻ ڇڏيندو ويو، ۽ ڪيترائي منارا ۽ قلعا ٺهرائيندو ويو. غالباً سيوهڻ ۽ رني ڪوٽ انهيءَ دور جا يوناني يادگار آهن. سڪندر درياهه سنڌ جو ڪنارو ڏيئي واپس وريو. واٽ تي ديوتائن جي نالي تي قرباني ڪندو ويو. هاڻي سڪندر کي سمنڊ ڏسڻ جي اچي تڪڙ ٿي، تڪڙو تڪڙو ڪوچ ڪندو اچي سامونڊي ڪناري تي پهتو. سامونڊي ڪناري جي ويجهو ننڍا وڏا قلعا ۽ ڪوٽ فتح ڪندو اڳتي وڌيو. واٽ تي سمنڊ جي ڪناري (غالباً ٺٽي، ڪراچي ۽ مڪران، لس ٻيلي جي سامونڊي ڪناري. هنن ڄاڻايل جاين جو تعين مترجم ڪيو آهي) سندس مقابلو سنڌين جي ويڙهو قوم ملين سان ٿيو، جنهن ۾ سڪندر ذري گهٽ پنهنجي حياتي وڃائي هئي. يونانين قلعي تي حملو ڪيو ۽ ڪمند وجهي قلعي جي ديوار تي چڙهي ويا. ايتري ۾ ڪمند ٽٽي پيو ۽ سڪندر ٻين ٻن سپاهين سان قلعي جي ڀت تي رهجي ويا. سڪندر ڀت جي ٻاهران ٽپي ڏيڻ بدران قلعي اندر ٽپو ڏنو ته مٿس 8-10 ملي حملو ڪري آيا ۽ کيس زخمي ڪري وڌائون ته ايتري ۾ ڀت تان سندس ٻيا ساٿي به سڪندر جي پيرويءَ ۾ هيٺ ٽپي پيا ۽ اچي سڪندر کي بچايائون. وري جڏهن يونانين کي سڪندر جي احوال جي خبر پيئي سي به جانفشانيءَ ڪري ڀت ٽپي اندر آيا ۽ عام لڙائيءَ ۾ هميشه وانگر سڪندر ئي سوڀارو ٿيو. هن لڙائيءَ ۾ اهو به افواهه ٿيو ته سڪندر قتل ٿي ويو آهي! سڪندر کي بيهوش لڌو ويو ۽ گهڻو عرصو بستري داخل رهيو. انهيءَ دريائي ۽ سامونڊي سفر ۾ ڏهه سنڌي حڪيم گرفتار ٿيا، جن کي يوناني جمنو سافسٽ (اگهاڙا حڪيم) ڪري چوندا هئا جي سباس قوم کي سندس برخلاف ڀڙڪائي رهيا يا. مٿيان حڪيم حاضر جوابي ۽ ڏکين سوالن جي حل ڪرڻ ۽ پرولين سلڻ ۾ اعلى مهارت رکندا هئا. سڪندر کين چيو ته جي جواب اڻ پورا ۽ غلط هوندا ته سندن سري ڌڙ کان جدا ڪبو. پهرين کان پڇيائون: ته، مري ويلن جو ڳاڻاٽو وڌيڪ آهي يا جيئرن جو. جواب مليو ته، ”جيئرن جو، ڇو ته جي مري چڪا انهن جو وجود ئي ڪونه رهيو آهي.“ ٻئي کان پڇيائين ته سمند ۾ جانور وڌيڪ پيدا ٿين ٿا يا خشڪي (زمين) تي؟ جواب مليو ته ”خشڪي تي، ڇو ته سمنڊ ته خود زمين جو جزو آهي.“ ٽين کان سوال پڇيو ته جانورن مان سڀ کان چالاڪ جانور ڪهڙو آهي؟ جواب، ”اهو جو اڃا تائين انسان کي دستياب ٿي ڪونه سگهيو.“ چوٿين کان دريافت ڪيو ته، ڀلا اهو ڪهڙو دليل هيو جو سباس قوم کي منهنجي برخلاف اڀارڻ ۾ توهان استعمال ڪيو؟ جواب، ”ڪجهه به نه، سواءِ ان جي ته يا انهن کي ذلت سان زنده رهڻ گهرجي يا شرافت جي موت مرڻ گهرجي.“ پنجين کان پڇيو ته، ”رات ۽ ڏينهن مان پهريائين ڪير پيدا ٿيو؟ (ڪنهن جي عمر وڏي آهي؟).“ جواب، ڏينهن! جو رات کان گهٽ ۾ گهٽ هڪ ڏينهن ضرور وڏو آهي. وري کانئس پڇيو ته ڪهڙو عمل آدمي کي نهايت محبوب ۽ هر دلعزيز بڻائي ٿو؟ چيائين ته ”قوت، بشرطيڪه ماڻهن کي مرعوب ۽ مخوف نه ڪري.“ ستين کان پڇيو ته، ”ڪهڙي طريقي استعمال ڪرڻ سان انسان الله (لافاني) بڻجي وڃي“ جواب مليو ته، ”اهڙن ڪمن سان جي ماڻهن جي نظر ۾ ناممڪن العمل هجن.“ اٺين پنهنجي سوال جي جواب ۾ وراڻيو ته ”موت ۽ زندگيءَ مان زياده طاقتور زندگي آهي، جو ايترين مصيبتن سهڻ کان پوءِ به حوصلو رکي ٿي.“ آخري شخص کان پڇيو ته آدمي کي ڪهڙي وقت تائين جيئڻ مناسب ۽ پسنديده آهي؟ جواب آيو ته ”جيستائين زندگي کان وڌيڪ موت جي خواهش هجي.“ آخر ۾ سڪندر سڀني کي تحفا ڏيئي آزاد ڪيو ۽ کين جيئدان ڏنائين.
سڪندر جا فيلسوف سنڌي رشي ڊنڊاميش سان مليا، جيڪو ساڻن اخلاص سان مليو، ۽ سقراط، فيثاغورث ۽ ديوجانس جا حڪيمانه قول ٻڌي چيو ته ”منهنجي خيال موجب اُهي وڏا قابل قدر ۽ عظيم انسان هئا رڳو انهيءَ ڳالهه ۾ ڀُليا ته انهن کي پنهنجي ملڪ جي قاعدي قانون ۽ سماج جو ڏاڍو لحاظ هو.“ روايت آهي ته مشهور سنڌي فيلسوف “ڪالي نوس” سڪندر کان پڇيو ته سندس ايترو دور دراز اچڻ جو مقصد ڇا آهي؟ پوءِ هڪ سڪل کل جي هڪ طرف بيهي رهيو ته ان طرف هيٺ جهڪي، مگر ٻين طرفن کان اڪڙجي بيهي رهي. وري جڏهن آڪڙيل طرف بيٺو ته جهڪيل طرف مٿي ٿي وئي. پر جڏهن کل جي وچ تي بيٺو ته سڄي کل سڌي ٿي ويئي. انهيءَ عملي سبق جو مقصد هو ته سڪندر کي گهڻو وقت دارالحڪومت ۾ گذارڻ گهرجي.
پوءِ سڪندر ست مهينا عربي سمنڊ ۾ سامونڊي سفر ڪيو ۽ پوءِ ڪجهه لشڪر سمنڊ رستي مڪران، لس ٻيلي ۽ ايشيا مائنر ۽ ايراني نار جي رستي موڪليائين ۽ پاڻ خشڪي رستي وطن واپس وريو. واٽ تي کيس خشڪي سفر ۾ سخت تڪليفون درپيش آيون، ڇو ته اهو ملڪ (غالباً لس ٻيلو) ويران، ڀڙڀانگ ۽ غير آباد هو. اتان جا رهاڪو ڏاڍا مفلس ۽ تنگ دست هئا، جن جي سڄي موڙي ۽ ملڪيت صرف رڍون هيون ۽ اُهي به اهڙون ڏٻريون ۽ ڳريل هيون جو سندن گوشت بدبودار هو. سڪندر جي فوج کي سامان رسد ميسر ڪونه آيو، پر جي آيو ته انهن مان طرح طرح جا مرض نڪري نروار ٿيا. نتيجو اهو نڪتو جو وڏو لشڪر، جنهن ۾ هڪ لک ۽ 20 هزار پيادا ۽ 15 هزار سوار هئا، سي سنڌ مان واپسي وقت چوٿون حصو به ڪونه رهيا. وڏو لشڪر بک، وبائي بيمارين ۽ گرميءَ جي تپت کان هلاڪ ٿي ويو، خاص ڪري کاڌي جي شين جي ڏڪر ڏاڍو نقصان پهچايو. سٺ ڏينهن جي سفر جي مشقت کانپوءِ يوناني لشڪر موجوده مڪران ۾ داخل ٿيو، جتي سامان رسد فرواني سان هٿ آيو، جو آس پاس جي بادشاهن ۽ والين سندس آمد جي خبر ٻڌي اول ئي کاڌي جو انتظام ڪري ڇڏيو هو. اُتي پنهنجي فوج کي آرام ڏيئي ڪرمان جي رستي اڳتي وڌيو ۽ سڄي واٽ ستن ڏينهن تائين جشن ملهائيندو هليو. پاڻ پنهنجي خاص دلي دوستن سان گڏ هڪ وڏي تخت تي سوار ويٺو رهيو، جنهن ۾ اٺ گهوڙا جوٽيل هئا، جنهن تي ڏينهن رات عيش جي محفل متل هئي ۽ سندس پويان رٿن جي قطار هئي، جن تي قيمتي ڪپڙا لٽڪيل هئا. سندس دوست ۽ لشڪر جا سپه سالار شراب نوشي ۾ مشغول هئا. اهڙيءَ طرح باقي سپاهين کي به تلوار جي مُٺئي بدران شراب جي صراحي جي گردن هٿ ۾ هئي ۽ سپاهي هڪٻي جي ياد جو پيالو پُر ڪري پي رهيا هئا ۽ سُرندي جي سُر تي مٺڙا آلاپ ڳائي رهيا هئا. عراق ۾ سندس اميرالبحر ”نيارڪس“ به ساڻس سامونڊي فوج سان گڏيو ۽ سامونڊي سفر جو اهڙو دلڪش نقشو ڪيو جو سڪندر ڏاڍو خوش ٿيو ۽ ان لاءِ آماده ٿيو ته عرب ۽ آفريقا کان ڦِري جبرالٽر کان ٽپي بحرِ روم ۾ داخل ٿجي. انهيءَ ارادي جي پوئواري لاءِ ٿپساڪوس (موصل) وٽ ٻيڙن ٺهڻ جي ڪم جا حڪم ڪڍي ڇڏيائين. ۽ ڪجهه جهاز جڙي به ويا، مگر ان تجويز تي عمل ٿي ڪونه سگهيو، جو سلطنت جي حالت جي تقاضا ڪجهه ٻي هئي، جو هر طرف کان شورش ۽ فساد جي خبرن کيس مجبور ڪيو ته بحري سفر جي مزي وٺڻ کان اول پنهنجي گهر جي خبر وٺجي.
دراصل ڳالهه اها هئي ته جڏهن کان وٺي قديم سنڌ ۾ سندس مشڪلات جو چرچو ڦهليو ۽ ملين (سنڌي سورمن) جي هٿان سندس موت جي خبر اُٿي ۽ تنهن کان سواءِ سنڌ کان واپس ورڻ تي سندس بي رغبي عام ٿي ويئي ۽ سڪندري بخت لوڏن ۾ اچي ويو. ان کان سواءِ سندس ڪن گورنرن رعيت تي اهڙيون شرمناڪ سختيون ڪيون، جو شورش ناگزير بڻجي ويئي، جو مفتوحه علائقن ۾ هلچل مچي ويئي ۽ ملڪن ۾ انقلاب جو خدشو پيدا ٿي پيو. خود مقدونيه ۾ سندس ماٽيلي مائرن ڪلوپٽرا ۽ اولم پياس جو جهڳڙو لڳو پيو هو. اپيروس تي اولم پياس متصرف هئي ۽ مقدونيه خاص تي ڪلوپٽرا جو قبضو هو.
دارالحڪومت سوس ۾ سڪندر پنهنجي شادي دارا جي ڌيءَ ”استاترا“ سان ڪئي، ۽ ان سان گڏ ڪيترن سردارن کي به وڏ گهراڻي ايرانين اميرزادين سان پرڻايائين. شادي وڏي ڌام ڌوم سان ٿي، جنهن ۾ گهٽ ۾ گهٽ نو هزار مهمان شريڪ ٿيا، جن مان هر هڪ کي هڪ هڪ سو نو پيالو رسم رواج ادا ڪرڻ لاءِ ڏنو ويو ۽ ٻين فياضين سان گڏ اهل فوج جا سڀ قرض چڪايا ويا، جي جمي نو هزار اٺ سؤسترهن ٽيلينٽ هئا (هڪ ٽيلينٽ) برابر ساڍا ٽي هزار روپيا) . همدان پهچي وري سڪندر عيش عشرت جي محفل ۾ گم ٿي ويو. ٽي هزار گويا ۽ مسخرا يونان کان پهچي چڪا هئا، مگر سڪندر کي هڪ سخت ناگوار واقعو پيش آيو، جو سندس دوست ”هفس شيان“ جي موت جو واقعو هو، جيڪو ڀُڳل ڪُڪڙ جي مٿان شراب پيئڻ ڪري بدپرهيزي سبب وفات ڪري ويو هو.
انهيءَ افسوسناڪ واقعي سڪندر کي حال کان بي حال بنائي ڇڏيو. اظهار غم ڪري انهيءَ وقت اهو حڪم ڏنائين ته سڀني گهوڙن ۽ خچرن جا پڇ ۽ بشڪون وڍيون وڃن ۽ ڀروارن سڀني ڪوٽن ۽ قلعن جا برج ۽ ڪنگرا ڪيرايا وڃن. غريب طبيب کي ڦاسيءَ تي لٽڪايو ويو ۽ لشڪر ۾ پڙهو گهمايو ويو ته ڪوبه گانو بجانو ساز سرود ڪونه وڄائي. پوءِ سڪندر بابل جي طرف وڌيو، واٽ تي خالديه قبيلي جي رمالن سڪندر جو بابل ۾ وڃڻ منحوس قرارڏنو، مگر سڪندر ڪابه پرواهه ڪانه ڪئي ۽ ڪوچ جاري رکيو. بابل جي شهر پناهه وٽ ڪيترا ڪانوَ وڙهندا نظر آيا، جن مان ڪي بلڪل سڪندر جي آڏو اچي ڪريا ۽ مئا. اهڙن بدسوڻن جوسلسلو جاري رهيو. مثلاً هڪ پاليل گڏهه اٽون هڻي هڪ ببر شير کي هلاڪ ڪيو، حالانڪه هو هڪ طاقتور ۽ قوي الحبثه سڪندر جو پاليل شير هو. هاڻي سڪندر ڪجهه وهمي طبيعت جو ۽ شڪي مزاج بڻجي پيو.
جڏهن ايرانين سندس پوڄا شروع ڪئي، تڏهن سندس خاص يوناني دوست کانئس ڪناره ڪش رهڻ لڳا. سڪندر غم غلط ڪرڻ لاءِ وري عيش عشرت ۽ شراب نوشيءَ جو سلسلو شروع ڪيو ۽ پنهنجي اميرالبحر نيار ڪس جي اعزاز ۾ هڪ پُرتڪلف ضيافت ڪئي. اتان واندو ٿي معمول مطابق پنهنجي غسلخاني ڏانهن وڃي رهيو هو ته سندس سپهه سالار ۽ سردار ميدوش کيس روڪيو ۽ کيس پاڻ سان گڏ کاڌي کائڻ جي درخواست ڪئي. سڪندر ساڻس ويو ۽ ٻئي ڏينهن صبح کان شام تائين برابر شراب پيئندو رهيو. اتي سندس طبيعت بگڙي پيئي ۽ کيس بخار اچي ورتو. سڪندر، جنهن ايترن بادشاهن کي مغلوب ڪيو، ڪيترن مانجهي مردِ ميدان مڙسن کي ماري مڃايو، سو نيٺ موت کان مفتوح ٿيو. سندس مرڻ کان پوءِ سندس جاءِ نشينيءَ لاءِ سندس سپهه سالارن ۾ ويڙهه شروع ٿي. سڪندر جو لاش بي گور و ڪفن ڪيترا ڏينهن انهيءَ ڪمري ۾ پيو هو. آخرڪار سندس سلطنت سندس سپهه سالارن ورهائي کنئي. ان کان پوءِ سڪندر جو لاش به دفن ڪيو ويو. مرڻ کان پوءِ سڪندر پنهنجي مئل لاش جي معرفت خلق لاءِ عملي هدايت ۽ عبرت جو سبق ڇڏيو. اها وصيت ڪيائين ته سندس ٻيئي هٿ ڪفن کان ٻاهر ڪڍيا وڃن ته خلق، جنهن کيس شهنشاهيت جي دوران ڏٺو هو، کي معلوم ٿئي ته سڪندر هڪ عام انسان وانگر ساڳئي راهه رباني وٺي رمندو رهيو.

(ٽه ماهي مهراڻ تان ورتل)

الهندو هندوستان: اليگزينڊر ڪننگهام

شين سئنگ جي چواڻيءَ موجب الهندو هندستان مکيه ٽن ڀاڳن ۾ ورهايل هو. هڪ ڀاڱو سنڌ، ٻيو گرجارا (Gurjjara) ۽ ٽيون بلهي (Balahi) وارو حصو. سنڌ ۾ سنڌو ماٿري وارو سارو علائقو سارو پنجاب، سنڌ ويندي سمنڊ تائين ۽ ڪڇ شامل هو. ٻئي ڀاڱي ۾ راجپوتانا جو اولاهيون حصو هندستاني ٿر گڏيل هو. ٽئين حصي ۾ گجرات وارو حصو ۽ ڪجهه سامونڊي ڪناري وارا علائقا شامل هوندا هئا.

[b]سنڌ[/b]
ستين صديءَ ۾ سنڌ ۾ چار صوبا هوندا هئا، پر جاگرافيائي بيهڪ مطابق مان انهن جو سري، وچولي، لاڙ ۽ ڪڇ (٣٦٨) جي نالي سان بيان ڪندس. اهي سڀئي علائقا هڪ راجا جي راڄ ۾ شامل هوندا هئا ۽ راجا پاڻ سري ۾ رهندو هو. شين سئنگ ٦٤١ع ڌاران هتي آيو هو. سندس بيان آهي ته اهو راجا سيو- تو- لو (Siu. To. Lo) يعني شودر هو. چچ جي زماني ۾ سندس وزير ٻڌيمن کيس ٻڌايو هو ته سنڌ جا چار صوبا آهن. هر هڪ صوبي جو راجا الڳ آهي. جيڪو چچ کان اڳئين دور وارن حڪمرانن جو ڏن ڀرو هوندو هو . (٣٦٩) چيو وڃي ٿو ته هن کان اڳ به ڪفند (٣٧٠) جي پٽ آيند جي زماني ۾ سنڌ انتظامي طور چئن صوبن ۾ ورهايل هوندي هئي. هي راجا سڪندر کان پوءِ سنڌ جو راجا هو. مذڪوره چار صوبا هي هئا: زور Zor، اسڪلندوسا (Askalandusa) ، سامد (Samid) ۽ لوهاڻو هو. جن جو بيان شين سئنگ جي سفرنامي ۾ ڏنل جاگرافيائي بيهڪ کي ڌيان ۾ رکي ڪيو ويندو.

[b]سرو[/b]
اتر سنڌ کي عام طور ”سري“ جي نالي سان سڏيو ويندو آهي، جنهن جي معنيٰ آهي: ”سر“ يا مٿيون حصو. شين سئنگ جي بيان مطابق هن علائقي جو گهيرو (Circuit) ست هزار لي يا يارنهن سو ستهٺ ميل آهي. منهنجي خيال موجب اهو وڌائي ٻڌايو ويو آهي. امڪان آهي ته هن ۾ اولهه پاسي وارو ڪڇي ۽ گنداوا وارو علائقو به شامل ڪيو ويو هجي، حقيقت به اها نظر اچي ٿي ته جڏهن سنڌ جو راجا سگهارو هوندو هو ته پنهنجي ٻل جي آڌار تي ڪڇي ۽ گنداوا وارو علائقو پنهنجي حڪومت ۾ شامل ڪري ڇڏيندو هو. چچ يا ان کان اڳئين دور جا حڪمران به ايئن ڪندا آيا هئا. تنهن ڪري چئي سگهجي ٿو ته سري واري علائقي ۾ سنڌو درياهه جي اولهه پار ڪڇي گنداوا، ڪاهان، شڪارپور، لاڙڪاڻو ۽ اوڀر پاسي سبزل ڪوٽ ۽ خيرپور وارا علائقا هوندا هئا. اهڙيءَ ريت چوڌاري دنگن جي ڌار ڌار ڊيگهه هيءَ وڃي بيهندي. اتر ٽي سو چاليهه ميل- اولهه ٻه سو پنجاهه ميل- اوڀر هڪ سو اسي ميل ۽ ڏکڻ ٻه سو سٺ ميل. حساب ڪرڻ سان ڪل ماپ ٻه هزار ٽيهه ميل ٿئي ٿي، جيڪا شين سئنگ جي ٻڌايل ماپ جي ويجهو آهي.
ستين صديءَ ۾ هن علائقي جي راڄڌاني کي پي- چين- پو- پُو- لو Pi-chen-po-pu- lo نالي سان سڏيو ويندو هو. ايم- جولين هن کي ويچوا پورا Vichava- pura سمجهي ٿو. ايم ووين ڊي سينٽ مارٽن مذڪوره نالي کي سنسڪرت جو لفظ ويچالپورا Vichalapura لکيو آهي، يعني سنڌ جي وچ واري علائقي جو شهر. هن علائقي کي سنڌ جا ماڻهو وچولو سڏيندا آهن. سنڌي پنجابي هن لفظ لاءِ ”وچ“ جو لفظ ڪتب آڻيندا آهن. هندي ٻوليءَ ۾ هن کي ”بيچ“ چيو ويندو آهي ۽ اهي سنسڪرت جا لفظ ڪونه آهن. هن ٻوليءَ ۾ وچ کي ”مڌيه“ چيو ويندو آهي. شين سئنگ هميشه مقامي لفظ ڪم آندا آهن. ان ڪري چئي سگهجي ٿو ته هن شهر جو نالو هندي اچار ”بيچ پور“ ٿي سگهي ٿو يعني وچ وارو شهر Middle city. پر هن گهڻو ڪري سنسڪرت جا لفظ ڪم آندا آهن. تنهن ڪري اسان لاءِ اها ضروري ڳالهه آهي. ته اسين پي- چين- پو- پو – لو نالي شهر لاءِ اصلي سنسڪرت جي لغت کي جاچي ڏسون.
اسان کي پراڻين روايتن ۾ مؤرخن جي حوالن مان پتو پوي ٿو ته شين سئنگ کان گهڻو وقت اڳي ۽ ٿورو وقت پوءِ سنڌ جي راڄڌاني اروڙ هو. نظر ايئن اچي ٿو ته اروڙ ان قديم مشهور شهر جو ضرور ٻيو نالو آهي، پر ٻي راڄڌاني نه آهي. هندو دور ۾ اهو رواج هوندو هو ته مشهور ۽ وڏن شهرن کي ڪيترن ٻين نالن سان پڻ سڏيو ويندو هو، جهڙيءَ ريت اسان ملتان جي مامري ۾ ذڪر ڪري آيا آهيون. اهڙن شهرن جا ڪي نالا شاعرانه انداز ۾ لکيا ويندا هئا. مشهور شهر پٽالپٽرا Patal putra کي ڪُسم پورا يعني ”گل“ سڏيو ويندو هو. ناڙوار Narwar کي پدم وتي يعني ”ڪنول“ ڪوٺيو ويندو هو. ڪن شهرن جا ٻيا نالا بياني هوندا آهن ۽ فطري ڏيک ڪري مٿن ڌريا ويندا آهن، جهڙوڪ مشهور شهر ڪاشي کي ورناسي يا بنارس به سڏيو ويندو آهي. ڇاڪاڻ ته مذڪوره شهر ورنا Varana ۽ آسيAsi نالي ٻن نئن جي وچ تي اڏيل آهي. اهڙيءَ ريت قنوج کي ڪينا ڪبجا Kanya kubja به سڏيو ويندو هو، جنهن جي معنيٰ آهي ڪُٻڙو Humpbacked جنهن جو اشارو هڪ مشهور ڏند ڪٿا ڏانهن آهي. مٿين ڳالهين مان سولائيءَ سان سمجهي سگهجي ٿو ته ٻن جدا نالن مان اهو مطلب هرگز نه وٺڻ گهرجي ته تڏهن ڪي ٻه راڄڌانيون هيون. ٿي سگهي ٿو ته پراڻي شهر جو اهو ڪو نئون لقب هجي. اهو به امڪان آهي ته شهر جو اصلي نالو ئي اهو هجي ۽ ٿوري وقت لاءِ ٻئي نالي سندس جاءِ ورتي هجي. اها به هڪ حقيقت آهي ته سنڌ جي ڪنهن مؤرخ اروڙ جو ڪو ٻيو نالو ڪونه ڏنو آهي. ان ڪري اسان کي پڪ ٿئي ٿي ته شين سئنگ جي زماني ۾ به هن شهر جو نالو اروڙ هوندو ۽ پي- چين- پو- پو- لو سندس ٻيو نالو هوندو.
هتي اهم ڳالهه اها ڏسڻ ۾ اچي ٿي ته هن شهر جي سڃاڻ بابت اڃان به وڌيڪ پڪ پئي ڪئي وڃي. ڇاڪاڻ ته چيني ياتريءَ هن راڄڌانيءَ کي سنڌوءَ جي اولهه ۾ ڏيکاريو آهي، پر موجوده زماني ۾ اروڙ جو ٿرڙ سنڌوءَ جي اوڀارئين پاسي آهي. هن فرق هوندي به مذڪوره شهر جي سڃاڻپ پڪي آهي. ان جو سبب اهو آهي ته قديم دور ۾ سنڌو ندي اروڙ کان اوڀاريون پاسو ڏئي وهندي هئي ۽ اچي دريا جي پراڻي پيٽ ۾ پوندي هئي، جنهن کي نارو سڏيو ويندو هو. ان وهڪري جو رخ راجا ڏاهر جي زماني تائين ڪونه مٽيو هو. (٣٧١). شين سئنگ جي اچڻ کان پنجاهه سال پوءِ به اها صورتحال هئي. اروڙ کان درياه جي هٽي وڃڻ واري واقعي کي هتان جا مؤرخ راجا ڏاهر جي قهرن ۽ ڪلورن سان ڳنڍين ٿا. اصل ۾ درياه جي وهڪرن جو ڪنهن ماڻهوءَ جي ڪڌن ڪرتوتن سان ڪوبه واسطو ڪونه آهي، پر حقيقت اها آهي ته ان زماني ۾ پنجاب وارن علائقن مان وهندڙ سڀني درياهن جو رخ گهڻو الهندي ڏانهن لڙي ويو، ان ڪري سنڌوءَ کي به اولهه ڏانهن رخ موڙڻو پيو. ان جو ٻيو ڪارڻ ڌرتيءَ جو ڦيرو آهي، جيڪا پنهنجي فطرت موجب اوڀر کان اولهه ڦرندي رهندي آهي ۽ درياه الهندي ڏانهن رخ موڙيندا رهندا آهن. (٣٧٢). قديم دور ۾ سنڌو درياهه اروڙ کان اوڀاريون پاسو ڏئي ٽاڪرو علائقي وچان وهندو هو. پر جيئن ته سندس آر الهندي هو، تنهن ڪري روهڙيءَ جي اترئين علائقي مان پنهنجو پيٽ بدلائي روهڙي ۽ بکر جي وچان ٽڪرين جي وٿين منجهان وهڻ لڳو. درياه جي رخ موڙڻ واري هن واقعي کي راجا ڏاهر جي پوئين زماني سان ڳنديو وڃي ٿو. امڪان آهي ته مذڪوره واقعو سندس راڄ گاديءَ تي ويهڻ کان ستت پوءِ ٦٨٠ع ڌاران ٿيو هجي. ڇاڪاڻ ته محمد بن قاسم جڏهن ٻٽيهارو سال کان پوءِ ٧١١ع ۾ اروڙ تي حملو ڪيو هو ته کيس سنڌوءَ جو وهڪرو پار ڪرڻو پيو هو. هن ڳالهه مان اها پڪ ٿئي ٿي ته ٧١١ع کان اڳ پنجاب مان وهندڙ سڀني دريائن جو رخ گهڻو الهندي ڏانهن لڙي ويو، ان ڪري سنڌوءَ کي به اولهه ڏانهن رخ موڙڻو پيو. ان جو ٻيو ڪارڻ ڌرتيءَ جو ڦيرو آهي، جيڪا پنهنجي فطرت موجب اوڀر کان اولهه ڦرندي رهندي آهي ۽ درياهه الهندي ڏانهن رخ موڙيندا رهندا آهن. (372). قديم دور ۾ سنڌو، اروڙ کان اوڀاريون پاسو ڏئي ٽاڪرو علائقي وچان وهندو هو. پر جيئن ته سندس آر الهندي هو، تنهن ڪري روهڙيءَ جي اترئين علائقي مان پنهنجو پيٽ بدلائي روهڙيءَ ۽ بکر جي وچان ٽڪرين جي وٿين منجهان وهڻ لڳو. درياه جي رخ موڙڻ واري هن واقعي کي راجا ڏاهر جي پوئين زماني سان ڳنڍيو وڃي ٿو. امڪان آهي ته مذڪوره واقعو سندس راڄ گاديءَ آهي. هن وهڪري جي صفا اوڀارين ڇاڙهه (درياءَ جي شاخ) کپري جو ڏکڻ اوڀر ڏئي عمرڪوٽ رسي ٿي ۽ اتان ڏکڻ- اولهه جو رخ ڪري ونگا بازار ۽ رحمڪي بازار کان ٿيندي رڻ جي ڪڇ ۾ داخل ٿي وڃي ٿي. هن ڇاڙهه کي ”ناري“ جي نالي سان سڏيو ويندو آهي. اولهائين ڦاٽ جو نالو پراڻ يا پراڻو درياه هو، جيڪو برهمڻ آباد ۽ نصرپور کان ٿيندو حيدرآباد جو رخ ڪندو هو ۽ ان ماڳ کان هيٺ ٻن ڦاٽن ۾ ورهائجي ويندو هو. انهن مان هڪ حيدرآباد کان پندرنهن ميل هيٺ ۽ جهرڪن کان ١٢ ميل اتر سنڌوءَ جي موجوده وهڪري سان ملندو ڏسڻ ۾ ايندو. ٻئي ڦاٽ کي گوني سڏيو ويندو هو، جيڪو ڏکڻ- اوڀر جو رخ ڪري رحمڪي بازار کان مٿان ناري سان ملي ويندو آهي. پراڻ ۽ ناري جي وچ ۾ ٻيا به ٻه وهڪرا ڏسڻ ۾ اچن ٿا، جيڪي جکڙائو کان هيٺان هڪ وهڪري مان ڇڄي ٻه دريائيءَ جي صورت اختيار ڪن ٿا. پر سندن پراڻن پيٽن جي گهڻي ڄاڻ ڪانه آهي. ناري واري علائقي جو مٿيون پاسو يعني اروڙ کان وٺي جکڙائوءَ تائين هاڻي سڪي ويو آهي ۽ سندس پراڻي پيٽ ۾ واري پئي اڏامندي آهي. سنڌوءَ ۾ جڏهن چاڙه ايندو آهي ته هيءُ پراڻو وهڪرو به وهي ايندو آهي. سندس منهن کان جاميجي Jamigi تائين اولهه پاسي الور وارين ٽڪرين جو سلسلو نظر ايندو. هن ماڳ تائين مذڪوره وهڪري جو پيٽ ٻه سؤ کان ٽي سؤ فوٽ ۽ ترو ويهه فوٽ اونهون ڏسبو. جاميجيءَ کان جکڙائو تائين سندس پيٽ جي ويڪر ڇهه سؤ فٽ ۽ تري جي اونهائي ٻارنهن فوٽ کن ٿيندي، ٻنهي ڪنڌين سان ڀٽون ڏسڻ ۾ اينديون. جکڙائو کان هيٺ ناري جي اولاهينءَ ڪنڌي سان ڀٽون نظر ڪونه اينديون. هنن ماڳن وٽ رسي، ناري جو پيٽ تمام گهڻو پکڙجي وڃي ٿو ۽ آخر ٻن مکيه ڇاڙهن ۾ ونڊجي وڃي ٿو. اهي ئي وهڪرا وڌيڪ تانگها ۽ ويڪرا ٿيندا اڳتي وڌندا نظر ايندا. انهن مان اولهائون وهڪرو هڪ ميدان ۾ پهچي دنگ ڪري ٿو، اوڀر وارو وهڪرو هلندو وڃي پاڻيءَ جي وڏين ڇرن ۾ پوي ٿو. اهي ٻئي وهڪرا هالا ۽ کپري سامهون پهچي وري ظاهر ٿين ٿا ۽ اهو رخ اختيار ڪن ٿا، جن جو ذڪر مٿي ڪيو ويو آهي. (٣٧٣).
اتر سنڌ جا قديم شهر هي آهن: اروڙ، روهڙي، بکر ۽ لاڙڪاڻي ڀرسان ماهوٽا. ٻيا به ڪيترائي شهر آهن، جن جو سڪندر، چچ، محمد بن قاسم، شاه حسين ارغون جي حملن دوران ذڪر ملندو. پر منجهن فاصلن جو ذڪر ڪونه ڪيو ويو آهي، ان ڪري جن شهرن جا نالا بنهه بدلجي ويا آهن، تن کي سڃاڻڻ ڏاڍو ڏکيو آهي. سڪندر جي حملي دوران مسڻاءِ Masssanae، سوگدي Sogdi، موسي ڪاني Musikani ۽ پرائيستي Praesti جا نالا ڏسڻ ۾ اچن ٿا. مون کي پڪ آهي ته اهي شهر ضرور اتر سنڌ ۾ آهن. جن کي آءٌ سڃاڻڻ لاءِ جاکوڙي رهيو آهيان.
مسناءِ ۽ سودراءَ Sodrae يا سوگدي
پنجاب جي درياهن جي سنگم وٽ آهن، جتان سڪندر سنڌوءَ وسيلي ٻيڙا هاڪاري سوگدي ڏانهن اسهيو هو (٣٧٤). ائرين جي بيان مطابق هتي سڪندر پنهنجي نالي هڪ ٻئي شهر جو بنياد رکيو هو. ڊايو ڊورس (٣٧٥). هنن ساڳين ماڻهن کي ٻئي نالي سان سڏي ٿو. سندس بيان هن ريت آهي: ”هو درياهه جي لهواري طرف روانو ٿيو. درياه جي مخالف ڪنارن سان موجوده سودراءِ مسناءِ جي ماڻهن آڻ مڃي هئي. سڪندر پنهنجي نالي پٺيان اليگزينڊريا جو ٻيو شهر آباد ڪري ڏهه هزار ماڻهو منجهس رهايا هئا.“ ڪرٽس (٣٧٦) به هنن ساڳين ماڻهن جو ذڪر ڪيو آهي پر سندن نالو ڪونه لکيو اٿائين. سندس بيان آهي: ”هو هاڪاريندو چوٿين ڏينهن اچي ڪن ٻين قومن ۾ لٿو جتي هن اليگزينڊريا نالي ٻيو شهر تعمير ڪرايو.“ مٿين بيانن مان معلوم ٿئي ٿو ته ائرين جا سوگدي ۽ ڊايوڊورس جا سودراءِ ساڳيا ماڻهو هئا. ٽاڊ Tod مئڪمرڊو Mimcrdo جو خيال آهي ته سوگدي سوڍا راجپوت آهن. سودراءِ لاءِ مسٽر واڪس Mr. Vaux جو خيال آهي ته اهي شودر آهن. سوڍا پرمار راجپوتن جي ڦريءَ مان آهن جيڪي هاڻي ڏکڻ- اوڀر سنڌ، عمرڪوٽ واري علائقي ۾ آباد آهن. مئڪمرڊو (٣٧٧) مطابق هن ڪل جا ماڻهو اروڙ کان مٿي درياهه جي ٻنهي ڪنارن سان آباد هئا. منهنجي خيال ۾ هي مصنف ويساه جوڳو آهي. جيڪڏهن اسان هيءَ سچي ڳالهه سمجهون ته سوڍا راجپوت اروڙ کان اتر طرف گهڻي ايراضيءَ ۾ پکڙيل هئا ته پوءِ ابوالفضل جي هن بيان تي به ڪجهه ويساهه ڪرڻو پوندو ته اڪبر دور ۾ بکر کان وٺي عمرڪوٽ تائين جاڙيجن ۽ سوڍن جا قبيلا آباد هئا (٣٧٨) ۽ ان سان گڏ هيءَ حقيقت به مڃڻي پوندي ته ڊايوڊورس وارا مسناءِ ۽ ٽالمي وارا مسارني Musarni ساڳيا ئي ماڻهو هوندا. هنن ماڻهن جي نالي پٺيان مٺڻ ڪوٽ هيٺان سنڌوءَ جي اولهندي ڪناري مزارڪا Muzarka نالي هڪ علائقو به موجود آهي. ٽالمي هڪ شهر جو نالو موسارنا Musarna لکيو آهي. جيڪو هن جي لکت مطابق آسڪانا Askana نئن جي اتر پاسي سنڌوءَ جي هڪ واهڙ تي آباد هوندو هو. تنهن ڪري چئي سگهجي ٿو ته اهو وهڪرو جنهن تي موسارنا آباد هو سو ڪاهان Kahan وارو وهڪرو هوندو جيڪو ڦلجي Pulji ۽ شاه پور کان ٿيندو خان ڳڙهه يا جيڪب آباد ڏانهن ويندو هو. امڪان آهي ته موسارنا وارو پراڻو شهر ان ماڳ تي هجي جتي اڄ شاه پور آباد آهي جيڪو شڪارپور کان اڳ هڪ مشهور شهر هوندو هو. ”اوسي پاسي واري جوءِ سڃي لڳي پئي آهي. ماڻهو ايڪڙ ٻيڪڙ ڏسبا. اهڃاڻن مان پتو پوي ٿو ته ڪڏهن آباد ۽ سکيو ستابو علائقو هوندو.“ (٣٧٩). منهنجي خيال ۾ سوگدي يا سودراءِ جو اشارو سوراءِ Seorai جي جوءِ وارن ماڻهن ڏانهن آهي، جنهن کي شاه حسين ارغون بکر کان ملتان ويندي سنه ١٥٢٥ع ۾ فتح ڪيو هو. (٣٨٠). ان دور سان لاڳاپيل بيانن ۾ چيو ويو آهي ته اهو علائقي جو نهايت سگهارو قلعو هوندو هو. ماڻهو ارغوني فوج جي اچڻ جو ٻڌي ڪک پن ٿي ڪيڏانهن جو ڪيڏانهن هليا ويا. فاتح جي حڪم سان ان قلعي جون ڀتيون ڊاهي پٽ ڪيون ويون. اهو ڪهڙن ماڳن تي هو، تنهن جو هاڻي پڪو پتو ڪونه آهي، پر امڪاني طور سمجهي سگهجي ٿو ته اهو سبزل ڪوٽ ۽ احمدپور ڇوٽا جي وچ تي فاضل پور جي ڀرسان هوندو. (٣٨١) هتي مئسن Masson کي ٻڌايو ويو هو ته ”قديم زماني ۾ هڪ وڏو شهر آباد هو منجهس ٽي سؤ سٺ کوهه هوندا هئا جيڪي اڄ به جهنگل ۾ ڏسي سگهجن ٿا.“ هڪ پراڻي نقشي ۾ ساڳيءَ جاگرافيائي بيهڪ ۾ هڪ پراڻي ماڳ سيرواهي Sirwahi جو نالو لکيل آهي، جيڪو سبجل ڪوٽ Sabjal Kot کان اٺ ميل اتر- اوڀر آهي ۽ سنڌ جي تاريخ مطابق اهو ماڳ سوراءِ جي جاگرافيائي بيهڪ سان بيهجي ٿو. هن ٿاڪ جو اچ کان درياهي فاصلو ٽيون حصو وڌيڪ آهي ۽ هڪ سؤ ويهن ميلن کان گهٽ ڪونه ٿيندو. ڀيٽائي ڏسڻ کان پوءِ معلوم ٿيندو ته اهو ڪرٽس جي بيان ڪيل فاصلي سان هڪ جهڙائي رکي ٿو. هو ٻڌائي ٿو ته سڪندر هاڪاري ان ماڳ وٽ چوٿين ڏينهن پهتو هو. مان هيءَ ڳالهه قبول ڪريان ٿو ته ماڳن جون اهي سڃاڻپون خاطرخواه ڪونه آهن، پر اهڙيون چٽيون ضرور آهن، جو اڄ به انهن کي پرکي سچائي معلوم ڪري سگهجي ٿي. خاطر خواه ان ڪري نه آهن جو سنڌوءَ پنهنجا وهڪرا گهڻا بدلايا آهن. ٻيو ته ان جي ڪٺار سان آباد انهن پراڻن شهرن جا نالا به ساڳيا ڪونه رهيا ۽ ڪنهن نه ڪنهن دور ۾ بدلبا رهيا آهن، پر ائرين هڪ حقيقت کي محفوظ ڪري ڇڏيو آهي جيڪا فاضل پور ڀرسان پراڻي ماڳ جي صحيح سڃاڻپ لاءِ سهائتا ڪري ٿي، جنهن مان پتو پوي ٿو ته اهو ٿاڪ سوگدي آهي، جتان سڪندر ڪراٽيرس Kraterus (٣٨٢) کي لشڪر جي وڏي حصي ۽ هاٿين سان گڏ آرچوٽي Archoti ۽ درنجي Drangi ڀرسان گذري اڳتي وڃڻ لاءِ حڪم ڪيو هو. جيڪڏهن ويچاربو ته اولهه پار وڃڻ لاءِ گنداوا کان هلي بولان لڪ کان لنگهبو آهي ۽ ان رستي سان وڃڻ لاءِ ان پتڻ وٽان سنڌوءَ کي پار ڪبو جتي کاٻي ڪنڌي سان فاضل پور ۽ ساڄيءَ ڪنڌيءَ سان ڪشمور آهي. عام طور اهو ڏٺو ويو آهي ته درياهن جا وڏا پتڻ ڪن اهم رستن جي سڌ تي هوندا آهن، ان ڪري مون کي پڪ ٿئي ٿي ته ڪراٽيرس آرچوسيا Archosia ۽ درانجيانا Drangiana ڏانهن اسهڻ لاءِ هن ٿاڪ واري پتڻ تان سڌو اڪريو هوندو، ڇاڪاڻ ته وڏي لشڪر ۽ هاٿين اڪرڻ واسطي ۽ بولان لڪ لنگهڻ جي مناسبت سان سنڌوءَ جوهي پتڻ وڌ ۾ وڌ اتريون آهي. امڪان هن ڳالهه جو نظر اچي ٿو ته ميوسي ڪئنس Musikanus جي بغاوت ڪارڻ ڪراٽيرس کي اسهڻ ۾ ڪجهه دير به ٿي هوندي، ڇاڪاڻ ته ائرن (٣٨٣) هن جي روانگي کي برهمڻ جو شهر فتح ڪرڻ کان پوءِ ٻيهر بيان ڪيو آهي. جنهن تي سڪندر پاڻ هلان ڪئي هئي.
هتان جي ڏيهي مؤرخن ۽ عرب جاگرافيدانن اروڙ ۽ ملتان جي وچ تي هڪ سگهاري قلعي جو ذڪر ڪيو آهي، جنهن جو نالو ڀاٽيا ٻڌايو وڃي ٿو. هن قلعي جي جاگرافيائي بيهڪ اهڙي آهي جو دعويٰ سان چئي سگهجي ٿو ته هي اهو ٿاڪ آهي، جتي سوگديءَ واري علائقي ۾ سڪندر پنهنجي نالي پٺيان هڪ شهر تعمير ڪرايو هو. هن کان سواءِ ٻي ڳالهه اها به آهي ته هن هيٺين سڌي پٽ ۾ ٻيا پراڻا ماڳ به موجود ڪونه آهن، بدقسمتيءَ جي ڳالهه اها به آهي ته مختلف مصنفن هن ماڳ جا ڌارڌار نالا لکيا آهن.
پوسٽنس Postans هن جو نالو پيا Paya، بهيا Bahiya، پهيا Pahiya لکيو آهي. سر هينري ايليٽ Sir Henry Elliot ، پبيا Pabiya، ڀٽيا Bhatiya ۽ ڀاٽيا Bhatiya لکي ٿو. مسٽر پرائيس Price وري (٣٨٤) باهيٽيا Bahatia لکيو آهي. امڪان اهو آهي ته هيءُ ماڳ ٽلٽي Talhati آهي، (٣٨٥) جتان ڄام جانار Jam Janar سنڌو پار ڪئي هئي. ٿي سگهي ٿو ته ميتلا Matila يا ماهتيلا Mahatila هجي. (٣٨٦) جيڪو ستين صديءَ ۾ سنڌ جي چئن سگهارن قلعن مان هڪ هو.
فرشته جو بيان آهي ته ڀاٽيا جو قلعو نهايت سگهارو هو. ان جون ڀتيون اوچيون ۽ چواڌري وڏي کاهي کوٽيل هيس. (٣٨٧) محمود غزنوي هن قلعي کي سن ٣٩٣هه يا ١٠٠٢ع ۾ فتح ڪيو هو. اتان راجا بجار Bajjar يا بجي راءِ Biji Rai ساڻس سخت مقابلو ڪيو هو. قلعو فتح ٿيڻ کان پوءِ محمود غزنويءَ کي به سؤ اسي هاٿي ۽ ٻيو به غنيمت جي مال طور گهڻو ڌن دولت هٿ آيو هو، جنهن مان پتو پوي ٿو ته هتان جو راجا گهڻو شاهوڪار هو.

[b]ميوسي ڪاني يا الور
[/b] ان کان پوءِ سڪندر سوگدي يا سودراءِ کان سنڌوءَ رستي هاڪاري هڪ راجا جي راڄڌاني پهتو، جنهن کي اسٽرئبو، ڊايوڊورس ۽ ائرين (٣٨٨) ميوسيڪئنس لکن ٿا ته ڪرٽس (٣٨٩) هن کي ميوسيڪاني جو قبيلو سڏي ٿو. ائرين جو بيان آهي ته اهو علائقو سڄي هندستان ۾ وڌ ۾ وڌ شاهوڪار هو. اسٽرئبو اونسي ڪرائيٽس Onesi Kritus جي حوالي سان لکيو آهي ته، ”هن علائقي ۾ هر چيز تمام گهڻي انداز ۾ پيدا ٿيندي هئي. هن حقيقت مان اها ڄاڻ ملي ٿي ته خود يوناني به هن علائقي جي سڪر سڻائي ۽ شاهوڪاريءَ کان گهڻو متاثر هئا. اهي بيان اتر سنڌ جي ان سدا خوشحال علائقي سان هڪ جهڙائي رکن ٿا جنهن جي راڄڌاني ڪن جڳن کان وٺي الور پئي رهي آهي. هتي فاصلو بيان ٿيل نه آهي ۽ ڏنل نالو به الور سان هڪ جهڙائي ڪونه ٿو رکي. ان ڪري هڪ عام بيان مان ڪنهن ماڳ جي جاگرافيائي بيهڪ سڃاڻڻ ڏاڍي ڏکي ڳالهه آهي. پر جيڪڏهن بيان ڪيل ماڳ ۾ ڪي خاص ڳالهيون آهن، خاص قسم جي ڪا تعمير ٿيل اٿس يا ٻيا اهڙا ڪي گڻ اٿس ته پوءِ ان جي سڃاڻپ جي پڪ ٿي سگهي ٿي، پر موجوده ماڳ اهڙو آهي جيڪو سڃاڻپ جي مامري ۾ اسان جو سونهون بڻجي ڪونه ٿو سگهي، مگر عام طور چيو وڃي ٿو ته هيءُ علائقو ساري هندستان ۾ وڌ ۾ وڌ شاهوڪار هو ۽ هن وسيلي اسان ڪنهن دڳ سان لڳي پئون ٿا. سنڌ جون روايتون ۽ تاريخ ٻڌائي ٿي ته الور پنهنجي علائقي جو وڏو شهر هو تنهن ڪري اسان سمجهون ٿا ته اهو ضرور راجا ميوسڪئنس جي راڄڌاني هوندو. جيڪڏهن ايئن نه هجي ها ته سڪندر جا مؤرخ هن ڏانهن ڌيان ئي ڪونه ڌرن ها. عرب جاگرافيدان به هن ڳالهه تي متفق آهن ته الور وارو علائقو نهايت سرسبز ۽ شاهوڪار هو.
الور جا ٿرڙ ٽڪرين واري ان گهٽ کان ڏکڻ پاسي آهن، جتان سنڌو وهندو آهي ۽ مذڪوره ٽڪريون بکر کان ويهه ميل هيٺ هلي ختم ٿي وڃن ٿيون. پوءِ وري ڀٽن جو هڪ سلسلو شروع ٿي ويندو آهي، جيڪو ناري يا سنڌوءَ جي پراڻي وهڪري جي ٻنهي ڪنڌئين تي هلندو نظر ايندو آهي. ڪنهن آڳاٽي جڳ ۾ هن گهٽ منجهان سنڌوءَ جي هڪ ڇاڙهه لنگهندي هئي. جيڪا بکر شهر کي اتر- اولهه کان ايندڙ دشمن کان بچائيندي هئي. اتر- اوڀر ڏس کان سنڌوءَ جي ٻي ڇاڙهه گذرندي هئي. هن ڇاڙه جو وهڪرو اڳين ڇاڙهه کان اٽڪل ٽي ميل پري ۽ گونيءَ ڪنڊ تي هوندو هو، جڏهن سن ٦٨٠ع ۾ راجا ڏاهر سنڌ جي راڄ گادي سنڀالي ته سنڌوءَ جي پوئين ذڪر ڪيل ڇاڙهه مکيه وهڪرو هوندي هئي ۽ پنهنجي اصلي پراڻي پيٽ ناري (٣٩٠) کان اولهه ڀر سرڪڻ جي ڪوشش ڪري رهي هئي. سنڌ جي تاريخن موجب هيءَ درياهي تبديلي بکر وارين ٽڪرين کان اتر طرف هڪ واهڙ کوٽڻ ڪري پنهنجي فطري وقت کان جلدي اچي وئي.
الور جو اصلي نالو ڇا هو تنهن جو پورو پتو ڪونه آهي، پر موجوده دور ۾ هن نالي جو اچار اروڙ آهي. امڪان اهو نظر اچي ٿو ته هن جو اصلي نالو روڙا Rora هوندو. هن نالي جي شروع ۾ نظر ايندڙ سر آواز، عربي ٻوليءَ جي اڳياڙي ال تان ورتل آهي. بلاذري، ادريسي ۽ ٻين مؤرخن هن لفظ کي ”الرور“ ڪري لکيو آهي. اهڙي قسم جو اچار اسان کي هن جي ڀر واري شهر روڙي Rori جي نالي مان به محسوس ٿئي ٿو. هندستان ۾ شهرن جي ٻٽن نالن جو رواج به آهي. تنهن ڪري روڙا ۽ روڙي معنيٰ وڏو روڙو ۽ ننڍو روڙو. سنسڪرت ۾ هن لفظ جي ڪا به معنيٰ نه آهي، پر هنديءَ ۾ هن لفظ جي معنيٰ آهي لُڙگُوڙ، شور ۽ مشهوري وغيره. تنهن ڪري امڪان آهي ته هن شهر جو نالو روڙا پوريا نگر هوندو يعني ”مشهور شهر“ الور جي قديم شهر جي ڏکڻ اولهه ۾ ٻه ميل پري هڪ ٽڪريءَ جي ڪڇ ۾ آڀيجنو Abhijanu نالي هڪ ڳوٺ ڏسڻ ۾آيو. سنسڪرت ۾ هن لفظ جي معنيٰ آهي. ”مشهور“. امڪان آهي ته هي نالو شين سئنگ جي بيان ڪيل پي- چين- پو- پو- لو سان ڳنڍيل هجي. ڇاڪاڻ ته جيڪڏهن پي- چين- پو- پو- لو ۾ فقط او ‘O’ جو اکر اڳيان جوڙ ڪبو ته آڀيجنوا پورا Abhijanwapura جو اچار ٺهي پوندو. مان سمجهان ٿو ته متان الور ٽالمي وارو بينگر Binagra هجي، جيڪو سندس بيان موجب سنڌوءَ جي ڪٺار سان اوسڪانا Oskana کان اوڀر طرف آهي، جنهن کي ائرين ۽ ڪرٽس اوڪسي ڪئنس سڏين ٿا. اهو به امڪان آهي ته ٽالمي واري بينگر جي ٻي شڪل چيني اچار پولو Pulo هجي، ڇاڪاڻ ته پور ۽ نگر ٻئي لفظ هڪ معنيٰ رکن ٿا ۽ ”پي- چين- پو“ لفظ جي اڳياڙي پد جي Bi سان هڪ جهڙائي رکندو هجي.
نظر ائين اچي ٿو ته ميوسڪئنس جو شهر گهڻو اهم هو، ڇاڪاڻ ته سڪندر ڪراٽيرس کي اتي قلعي جوڙڻ جو حڪم ڪيو هو ۽ پاڻ به قلعي جي تعمير ٿيڻ تائين اتي ترسي پيو. جڏهن قلعي جي اڏاوت پوري ٿي ته پنهنجيءَ فوج جو وڏو حصو اتي رهايائين. ان جو سبب اهو هو ته قلعي اندر سڀ سهولتون موجود هيون اڏيل به اهڙي هنڌ تي هو جو هتي ويهي سڀني قومن تي نظر رکي ٿي سگهيائين. هن سبب ڪري پڪ ٿئي ٿي ته الور سڪندر کان اڳ آباد هو ۽ سنڌ درياهه جي رخ مٽڻ تائين آباد رهندو آيو. جڏهن بکر جي قلعي جي اڏاوت ٿي ته هيءُ شهر هميشه لاءِ ويران ٿي ويو.

[b]پرائيسٽي- پورٽيڪئنس يا اوڪسي ڪئنس
[/b]Praesti- Portikanus or Oxykanus
ميوسيڪئنس جي راڄڌانيءَ جي فتح کان پوءِ سڪندر پنهنجي درياهي فوج کي سنڌوءَ سان اڳتي هاڪارڻ جو حڪم ڏنو ۽ ائرين (٣٩١) جي بيان موجب پاڻ ڀر واري راجا اوڪسي ڪئنس تي ڪاهي ويو ۽ سندس ٻه مکيه شهر فتح ڪري ورتائين. ڪرٽس جو بيان آهي ته راجا اوڪسي ڪئنس، پرائيسٽي (٣٩٢) نالي هڪ ڪل جي ماڻهن جو حڪمران هو. هو وڌيڪ ٻڌائي ٿو ته سڪندر ٽن ڏينهن جي گهيري کان پوءِ سندس راڄڌاني فتح ڪئي هئي. ڊيوڊورس ۽ اسٽرئبو هن راجا جو نالو پورٽيڪئنس ٻڌائين ٿا. هن نالي جون گهڻيون پڙهيڻون ٻڌائن ٿيون ته اهو شهر جو نالو هو، جنهن جي پورٽاگام Portagam يا اوچاگام Ochagam جي ناتي سان معنيٰ ٿيندي. ”اتاهون شهر“ لفظ جي معنيٰ مان اهو معلوم ٿئي ٿو ته اهو شهر ڪنهن مٿاهينءَ تي اڏيل هو. ڪرٽس جي بيان ۾ ”ڀيانڪ ڪڙڪاٽ“ جا لفظ لکيل نظر اچن ٿا ۽ اهي ڪڙڪاٽ قلعي جي برجن ڪرڻ ڪري ٿيا هئا، جنهن مان معلوم ٿئي ٿو ته اهو قلعو تمام گهڻو مٿي هو. منهنجو انومان آهي ته اهو قلعو ماهوٽا هوندو جيڪو لاڙڪاڻي کان ڏهه ميل پري گهاڙ واهه جي ڪناري تي هڪ دڙي جي صورت ۾ موجود آهي. هن بابت مئسن جو بيان آهي ته ”ماهوٽا Mahorta نالي دڙي تي ڪنهن قديم دور جي قلعي جا کنڊر آهن. (٣٩٣) لفظ جي اها هجي سروي ڪرڻ وارن ماڻهن جي آهي، پر گهڻو ڪري اهو لفظ ماهورڌا Mahorddha آهي جنهن جي اصلي اچار مها+ ارڌا+ گرام Maha+ Urddha+ Grama آهي ۽ معنيٰ اٿس ”تمام اتاهون شهر.“ هي سنسڪرت ٻوليءَ جا لفظ آهن، جن جو موجوده دور جي ڪنهن ٻوليءَ سان ڪو واسطو ڪونه آهي. هيءَ سڃاڻپ مون کي صحيح معلوم ٿئي ٿي. ان ڪري نه ته نالي جي هڪ جهڙائي آهي، پر الور ۽ ماهورٽا جي جاگرافيائي بيهڪ مان به پڪ ٿئي ٿي. ان سان گڏ سنڌوءَ جو وهڪرو به اهڙو اشارو ڏئي ٿو. موجوده دور ۾ ماهورٽا سنڌوءَ کان ٻه ٽي ميل پري آهي، پر سڪندر واري دور ۾ جڏهن سنڌو ناري واري پيٽ ۾ وهندي هئي ته ماهورٽا جو شهر الور ۽ درياهه کان پورا پنجيتاليهه ميل پري ڏکڻ اولهه هوندو. اهوئي سبب هو جو سڪندر درياهي لشڪر کي اڳتي هاڪارڻ جو چئي پاڻ خشڪيءَ رستي روانو ٿيو هو.
ماهورٽا جي جاگرافيائي بيهڪ تجارتي ۽ سياسي نقطه نگاه کان نهايت اهم ڏسڻ ۾ ايندي ڇاڪاڻ ته هتان هڪ اهم تجارتي رستو گذرندو آهي جيڪو ڪڇ ۽ گنداوا کان ٿيندو قنڌار پهچندو. جڏهن درياهه ماهوٽا کي ڇڏي لاڙڪاڻي ڀرسان وهڻ لڳو ته اها اهميت وري ان شهر کي ملڻ لڳي، جيڪو ماهوٽن کان ڏهه ميل اولهه طرف ۽ سنڌ ۾ سڀني کان وڌيڪ سرسبز ۽ خوشحال علائقو هو. ”گهاڙ“ نالي هڪ نئن، قلات کان نڪرندي هئي، جيڪا مولا يا گنداوا لڪ کان لنگهي اچي هن علائقي ۾ دنگ ڪندي هئي، پر هاڻي ان نئن جو پاڻي گنداوا تائين پهچي هيٺ ميداني علائقي ۾ لڪي ويندو آهي. ان نئن جو پراڻو پيٽ اڄ به سنڌ جي دنگ سان ڏسي سگهجي ٿو. اها نئن ڪڏهن لاڙڪاڻي ۽ ماهوٽن وٽان لنگهي وڃي سنڌوءَ ۾ ڇوڙ ڪندي هئي. امڪان آهي ته ڪنهن دور انديش حڪمراني جي زماني ۾ هن نئن جي پاڻيءَ کي ونڊي ورڇي پوکي راهيءَ جي مقصد واسطي ڪتب آندو ويو هجي. تڏهن پاڻيءَ جي هن وهڪري جون ڪنڌيون ڪنارا ڏاڍا ساوا ۽ ڍاوا هوندا.
ڪرٽس (٤٠٤) پاڻيءَ جي هن وهڪري ۽ موجود تلائن جي اوسي پاسي رهندڙ ماڻهن کي پرائسٽي ڪوٺي ٿو. ولسن جو ويچار آهي، ته ڪرٽس پنهنجي سوچ ۾ صحيح آهي. هو اسان جو پراسٿا (Prastha) يا پراسٿالا (Prasthala) جي لفظ ٿل (Thala) تان ورتل آهي. اولهه هندستان ۾ مذڪوره لفظ جي معنيٰ پاڻي جو تلاءُ آهي، پر هتي نظر ايندڙ لفظ پرائسٽي (Proesti) آهي. پر مان سمجهان ٿو ته اهو لفظ پرائسٽي بدران ”پراسٿا“ هوندو، جنهن جي معنيٰ آهي سنئون سڌو پٽ. سندس اشارو لاڙڪاڻي جي ڀرپاسي واري سنئين پٽ ڏانهن هوندو، جنهن جي هڪ پاسي سيوهڻ ۽ ٻئي پاسي گنداوا آهي. امڪان اهو آهي ته شايد هي اهو ئي علائقو آهي، جنهن کي ٽالمي پسڪا (Piska) سڏيو آهي. ان بابت سندس بيان آهي، ته اهو علائقو هڪ واهڙ جي ڪناري آباد آهي، جيڪو اوسڪانا جي ماڳن کان ملي اچي سنڌوءَ ۾ ڇوڙ ڪندو آهي. سندس هن بيان مان پڪ ٿئي ٿي ته هيءُ اوسڪانا اهو ماڳ آهي، جنهن کي ائرين ۽ ڪرٽس اوڪسي ڪئندس لکيو آهي، انهيءَ ڪري نه ته ٻنهي نالن ۾ هڪ جهڙائي آهي پر ڇاڪاڻ ته اوسڪانا، سنڌوءَ جي اولهه ۾ موجود هڪ واهڙ تي هڪ ٻيٽ جي حيثيت ۾ موجود هو ۽ ماهورٽا جي جاگرافيائي بيهڪ سان ساڳيائپ رکي ٿو. ٽالمي ٻڌائي ٿو ته هن نئن جي اتر ۾ بدانا (Badana) نالي هڪ ماڳ هو. مان سمجهان ٿو ته اهو موجوده دور وارو گنداوا آهي (٢٢١). ڇاڪاڻ ته عام طور ڏٺو ويو آهي، ته يونان وارن ب ۽ گ جا اچار اهڙا ڏنا آهن، جيڪي پاڻ ۾ مٽ سٽ ٿي سگهن ٿا. پهرئين قديم دور جي عرب مصنفن هن ماڳ جو نالو قندابيل (Kandabil) لکيو آهي.

[b]وچولو[/b]
سنڌ جي وچ واري ڀاڱي کي عام طورتي وچولو سڏيو ويندو آهي. شين سئنگ هن علائقي جو گهيرو پنجويهه سؤ لِي يا چار سو سترهن ميل ٻڌايو آهي. هن علائقي جي ٿوري پکيڙ مان پتو پوي ٿو ته هي علائقو ننڍو هوندو. جنهن ۾ سيوهڻ، حيدرآباد واري علائقي جو اتريون پاسو ۽ عمرڪوٽ جو ڪجهه علائقو شامل هوندو. انهن علائقن جي ايراضيءَ موجب اتريون ۽ڏکڻيون هر هڪ پاسو سؤ سٺ ميل هوندو ۽ اوڀر ۽ اولهه وارو هر هڪ پاسو پنجيتاليهه ميل ٿيندو. جيڪڏهن انهن چئن ئي پاسن جو جوڙ ڪبو ته ڪل گهيرو چار س‍ؤ ڏهه ميل بيهي ٿو. هن علائقي جو مشهور ۽ مکيه شهر او- فين- چا، O fan cha. آهي. اتر سنڌ جي راڄڌانيءَ کان ست سؤ لي يا هڪ سؤ سترهن ميل ۽ لاڙ واري علائقي جي راڄڌاني پٽا سيلا Pitasila کان پنجاهه ميل پري هئي. اتر سنڌ وارو مکيه شهر الور آهي ۽ پوئين ماڳ لاءِ ڪجهه هتر سان چئي سگهجي ٿو ته اهو پٽالا Pattala يا حيدرآباد هوندو. جنهن جو بيان يونانين به ڪيو آهي. تاريخن ۾ بيان ٿيل فاصلن موجب اهو ماڳ او- فان- چا، ٻانڀڙا- ڪا- ٺل Banbhar- ka- thul يا فقط ٻانڀرا جي ڀرپاسي ۾ ٿي سگهي ٿو، جتي روايتن مطابق ڪنهن زماني ۾ برهمنوا Brahmnwa يا برهمڻ آباد نالي هڪ مشهور شهر هوندو هو. شين سئنگ جي بيان مطابق اوفانچا Ofancha يا آواندا Avanda نالي هڪ شهر سنڌ جي وچين علائقي جي راڄڌاني هو، جنهن کي وچولو سڏيو ويندو آهي.
موجوده دور ۾ هن علائقي جا مشهور شهر سيوهڻ، هالا، حيدرآباد ۽ عمرڪوٽ آهن. وچين زماني جي هندو دور جا مشهور شهر سدوساڻ Sdausan براهماڻا Brahmana يا بهمنوا Bahmanva ۽ نيرون ڪوٽ هوندا هئا. نيرون ڪوٽ جو پراڻو شهر گهڻو ڪري ته حيدرآباد جي ماڳن وٽ هوندو، باقي پٽالا سنڌ جي لاڙ واري ڀاڱي ۾ موجود هوندو. بهمنوا ڀرسان عرب دور جو مشهور ماڳ منصوره هوندو هو. عرب خليفن طرفان مقرر ڪيل گورنر هتي رهندا هئا، اهو شهر هن علائقي جي اصلي راڄڌاني هو. جيڪو پوءِ وڃي سنڌ جو وڏي ۾ وڏو شهر بڻجي ويو. سڪندر جي زماني ۾ ڊايوڊورس جي حوالي سان اسان کي رڳو ٻن شهرن سنڊومانا Sindomana ۽ برهمڻن جي شهر هرمتليا Harmatelya جا نالا ملن ٿا. هيٺ مذڪوره شهرن جو ذڪر ڪجي ٿو شروعات اتر پاسي کان ڪريان ٿو.

[b]سنڊو مان يا سيوهڻ
[/b] اوڪسي ڪئنس جي فتح کان پوءِ سڪندر پنهنجي فوج وٺي راجا سامبس تي ڪاهي ويو، جنهن کي سڪندر پهريائين جابلو علائقي جو راجا مقرر ڪيو هو. سڪندر جي ڪاهه جو ٻڌي راجا سامبس نڪري هليو ويو. (٣٩٥). ائرين جو بيان آهي ته اهو قلعو سامبس جي دوستن ۽ ملازمن سڪندر جي حوالي ڪيو، جن پنهنجي سوکڙين پاکڙين ۽ هاٿين سميت اڳتي نڪري سندن آجيان ڪئي هئي. ڪرٽس (٣٩٦) هن راجا کي سابس Sabus سڏيو آهي، پر سندس راڄڌانيءَ جو نالو ڪونه ٻڌايو اٿائين. سندس بيان فقط ايترو آهي ته ڪيترن شهرن هن جي آڻ مڃي هئي، پر سڀني مان جيڪو سگهارو قلعو هو. تنهن کي سرنگهون هڻي فتح ڪيو ويو. ڊيوڊورس (٣٩٧) جي بيان ۾ به شهر جو نالو نظر ڪونه ايندو، پر ايترو ضرور ٻڌائي ٿو ته هو ٽيهه هاٿي ۽ فوج ساڻ ڪري گهڻو پري نڪري ويو هو. (٣٩٨) اسٽرئبو هن جو نالو سابس Sabus ۽ راڄڌانيءَ جو نالو سنڊومانا ٻڌائي ٿو پر ڪي خاص ڳالهيون ڪونه ٿو بيان ڪري. ڪرٽس (٣٩٩) جو بيان آهي ته سڪندر هڪ ڏوراهين سگهاري شهر کي فتح ڪري پوءِ پنهنجي درياهي فوج جي ڪئمپ ۾ پهتو. سندس بيان مان ايئن معلوم ٿئي ٿو ته مذڪوره شهر سنڌ کان گهڻو ڏور آهي.
مان هندستان جي هن ڀاڱي جي جاگرافيائيءَ بيهڪ جي نقط نگاهه کان پهرين م‍ؤرخن سان سهمت آهيان ۽ سمجهان ٿو ته اهو سنڊومانا سيوهڻ آهي، ڇاڪاڻ ته هن نالي جي ساڳيائپ به ڏسڻ ۾ اچي ٿي ۽ ٻي ڳالهه ته لڪيءَ جي جابلو سلسلي جي بالڪل ويجهو آهي. سيوهڻ شهر جي پراچينتا (قدامت) کان ڪير به انڪاري ڪونه آهي. هي شهر لڪيءَ واري ٽاڪرو سلسلي جي ڇيڙي وٽ هڪ سئين سڌي ٽڪري تي آڳاٽي دور جي ڪنهن ناس ٿيل شهر جي دڙي تي اڏيل آهي. ڊي- لا- هوزٽي De- la- hoste (٤٠٠) جو بيان آهي ته هي قلعو بيضوي شڪل تي آهي. سندس ڊيگهه ٻارنهن سو فوٽ، ويڪر ساڍا ست فوٽ ۽ اوچائي اسي فوٽ کن ٿيندي. پر مون کي ماپ ۾ همچورس لڳو ۽ برنس جي ٻيڙين ۾ بيهي ٻڌايل ماپ کان وڌيڪ ويڪرو ۽ اتاهون معلوم ٿيو. (٤٠١) ان زماني ۾ سنڌوءَ جي مکيه وهڪري جي ڪنڌيءَ سان آباد هو. هيءُ درياهه هميشه پنهنجا وهڪرا بدلائيندو رهيو آهي. پراڻي دور وارن نقشن ۾ مذڪوره قلعو سنڌوءَ جي اولاهين ڇاڙهه تي نظر ايندو. قديم زماني ۾ جڏهن سنڌو ناري واري پيٽ مان وهندو هو ته ان جي ويجهي ۾ ويجهي ماڳ جکڙائو وٽان سيوهڻ جو قلعو پنجهٽ ميل پري هو ۽ هن ٿاڪ ۾ اچي ڀٽن جو سلسلو ختم ٿي ويندو آهي. موجوده دور ۾ پاڻيءَ جو نه رڳو سنڌو وارو وهڪرو آهي، جيڪو سيوهڻ جي اوڀر ڏس کان لنگهي ٿو پر ان سان گڏ هن جي اتر پار کان وهندڙ اڙل به آهي، جيڪا منڇر نالي هڪ وڏيءَ ڍنڍ مان وهندي آهي. سنڌوءَ جي هڪ ڇاڙهه جنهن کي الهندو نارو چوندا آهن، هن ڍنڍ ۾ ڇوڙ ڪندي آهي. اندازو اهو ٿئي ٿو ته پاڻيءَ جي وڏي مقدار موجود هئڻ کان سواءَ سيوهڻ جو مشهور ماڳ آباد ٿي ڪونه سگهي ها، تنهن ڪري يقين سان چئي سگهجي ٿو ته سنڌوءَ جي وهڪري ۾ تبديلي اچڻ کان تمام گهڻو اڳ سيوهڻ ڀرسان منڇر وارو پاڻي ضرور موجود هوندو. هيءَ ڍنڍ وچ تي تمام گهڻي اونهين آهي. (٤٠٢) تنهن ڪري اهو ضروري سمجهڻ کپي ته هيءَ هڪ قدرتي ڍنڍ آهي. ان جو ڀرتي ڪندڙ پاڻي هالا لڪي Hala Lakki واري جابلو علائقي مان وهي ايندڙ ٻن نين وسيلي ايندو آهي، امڪان اهو به ڏسڻ ۾ اچي ٿو ته الهندي ناري جو وهي اچي منڇر وسيلي سنڌوءَ ۾ ڇوڙ ڪرڻ کان اڳ هن ڍنڍ جو پاڻي اچي سيوهڻ جي قلعي جي ڀتين سان وڃي لڳندو هوندو. مذڪوره ڍنڍ ۾ مڇي تمام گهڻي ٿيندي آهي ان ڪري سندس نالو منڇر پئجي ويو آهي.  ٿي سگهي ٿو ته هي نالو سنسڪرت جي لفظ مٽسيا Matsya ۽ هندي لفظ مڇ Machh يا مڇي جي بگڙيل صورت هجي. ان ڪري منهنجي خيال ۾ منڇر مڇي واري تلاءَ جو ننڍو نالو آهي.
سيوهڻ شهر جي جاگرافيائي بيهڪ ڏاڍي سجهائتي آهي. سندس تعمير هڪ سئين سڌي ٽڪريءَ جي چوٽي تي آهي. پاڻيءَ جي وڏي ڍنڍ ڀرسان، آجڪو ڍيرئون ڍير. اهڙين سهنجاين، پراچين سمي جي سنڌين کي ڇڪي آڻي هن ٿاڪ تي آباد ڪيو، جاچڻ پرکڻ کان پوءِ به اها سڌ ملي ٿي ته هيءُ ماڳ ڪنهن جهوني جُڳ کان وسايو ويو آهي. مئڪمرڊو (٤٠٣) جو بيان آهي ته سيوهڻ جي وسندي ڀڪ سان ڪنهن پراچين سمي سان واڳيل ڏسڻ ۾ اچي ٿي. الور ۽ برهمڻ آباد کان به گهڻو آڳاٽي آهي. هن شهر جو موجوده نالو سوستان جي ننڍي شڪل آهي. امڪان آهي ته هن ٿاڪ جا رهواسي سيوي Sewi يا سابي Sabis نيات سان واسطو رکندا هوندا. شروعاتي دور جي عرب جاگرافيدانن هن شهر جو نالو مختلف هجي سان لکيو آهي. ڪن سدستان Sadustan ڪن سدوسان Sadusan ته ڪن وري شاروسان Sharusan لکيو آهي. جن مان پهريان ٻه اچار يوناني مؤرخن جي لکيل اچار سنڊو مان سان سهمت آهن. تنهن ڪري مان هن شهر جو نالو سوستان غلط سمجهان ٿو ۽ ويچار اٿم ته پوئين سمي جي ڪن هندن هن شهر جي نالي کي بدلائي شوِديوتائن پٺيان رکيو آهي. يونان وارن هن علائقي کي سنڊو Sindo ۽ عربن سدو Sadu لکيو آهي جيڪي هن علائقي جي سنسڪرتي نالي سنڌو Sindhu ڏانهن اشارو ڪن ٿا. هن ٻوليءَ ۾ هتان جي رهاڪن کي سئنڌاوا Saindhava يا سئنڌو Saindhu چيو ويو آهي ۽ عام مشهور اچار به اهو آهي تنهن ڪري سمجهي سگهجي ٿو ته هن راڄڌاني جو نالو ضرور سئندواسٿان Saindhavasthan يا سندوسٿان هوندو، جنهن کي عرب جاگرفيدان ننڍو ڪري سدستان Sadustan اچارڻ لڳا. ولسن به سنسڪرت جي مرڪب ”سنڌ مان“ جي نقطه نظر مطابق يونانين واري اچار سنڊومانا کي وڌيڪ ترجيح ڏني آهي، جنهن جي معنيٰ آهي سنڌ جا رهواسي. مان پاڻ به يونانين جي نالي سئنڌاوا وانم Saindhava- vanam يا سئنڌوان Saindhuwan سان سهمت آهيان، جنهن جي معنيٰ آهي. ”سنڌ واسين جي رهڻ جي جوءِ“ Abode of Saindhavas.
پر اچرج جهڙي ڳالهه اها آهي ته ٽالمي سيوهڻ جهڙي ناليري ماڳ جو عام فهم ذڪر ڇو نه ڪيو آهي. جيڪڏهن اسان حيدرآباد جي شهر کي درياهي ڇوڙ واري قديم ٽڪنڊي جو مٿيون پاسو سمجهون. ته پوءِ ٽالمي جو بيان ڪيل شهر سائڊراس Sydros جيڪو سنڌوءَ جي اوڀارين ڇاڙهه تي واقع هو سو وڃي مٽالي Mattali بيهندو جيڪو حيدرآباد کان ٻارنهن ميل اتر طرف ٿيندو ۽ سندس بيان ڪيل پاسيپيڊا Pasipeda وڃي سيوهڻ بيهندو. ٽالمي جنهن شهر کي اوسڪانا سڏي ٿو سو سڪندر جي دور وارو اوڪسي ڪئنس ۽ پورٽيڪئنس وارو ماڳ آهي، جنهن کي اسان ماهورٽا وارو وڏو دڙو سمجهون ٿا ۽ مون کي ته ڪنهن حدتائين يقين آهي ته اهو ماهورٽا وارو ٿاڪ آهي، جيڪڏهن اها حقيقت آهي ته پوءِ پسڪا Piska يا پاسپيڊا Pasipeda سيوهڻ ئي ٿي سگهي ٿو. شين سئنگ سيوهڻ کي اهميت ڪانه ڏني آهي، پر هند جي مؤرخن جو بيان آهي ته هي شهر انهن ماڳن مان هڪ آهي، جنهن کي محمد بن قاسم ٧١١ع ۾ فتح ڪيو هو.
يارهين صدي عيسويءَ جي شروعات ۾ هن شهر کي محمود غزنوي به فتح ڪيو هو. ڏسڻ ۾ ائين اچي ٿو ته هن ماڳ مسلمان دور ۾ وڏي ترقي ڪئي آهي. سندس جاگرافيائي بيهڪ به اهڙي ته مناسب آهي جو ڪنهن به دور ۾ ڦٽي ناس ناهي ٿيو.

[b]برهما يا برهمڻ آباد
[/b] سنڊومان جي فتح کان پوءِ سڪندر خشڪيءَ رستي سفر ڪري درياهه تي پهتو جتي سندس درياهي فوج سندس حڪم موجب هن جي اوسيڙي ۾ ويٺي هئي. ان کان پوءِ سنڌوءَ جي لهواري وهڪري مطابق هاڪارڻ لڳو ۽ چوٿين ڏينهن ان شهر ۾ پهتو جتان سابس يا سامبس Sabus) (٤٠٤) جي بادشاهي ڏانهن ويندڙ سڙڪ نڪرندي هئي. جڏهن سڪندراعظم الور (ميوسي ڪئنس جي راڄڌاني) مان پنهنجي دريائي فوج کي ڇڏي اوڪسي ڪئنس (Oxykanus) تي حملو ڪيو هو ته ان وقت راجا سابس (سامبس) جي راڄڌاني سنڊوماتا تي ڪاهڻ جو سندس ارادو ڪونه هو. ڇاڪاڻ ته اتان جي راجا سابس سندس آڻ مڃي هئي ۽ کيس سنڌوءَ جي ڪٺار سان موجود ٽاڪرو علائقي جو حڪمران مقرر ڪيو هو. (٤٠٥) مان سمجهان ٿو ته سڪندراعظم پنهنجي دريائي لشڪر کي راڄڌاني اوڪسي ڪئنس ڀرسان ئي درياءَ وٽ سندس انتظار ڪرڻ جو حڪم ڏنو هوندو. منهنجي خيال ۾ اهو ماڳ جتي دريائي لشڪر سڪندر جي اوسئڙي ۾ ويٺل هوندو سو ڪاٺوڙ ۽ تجل کان هيٺ ناري واري ماڙيجا (Marija) ڍنڍ هوندي.
اوڪسي ڪئنس جو پنڌ الور ۽ ڪاٺوڙ وٽان هڪ جيترو هوندو هو. اتان سڪندر درياهه وسيلي هاڪاري چوٿين ڏينهن ان شهر وٽ پهتو جتان راجا سامبس جي راڄ ڏانهن ويندڙ سڙڪ نڪرندي هئي. ماڙيجا ڍنڍ وارو ماڳ منهنجي ويچار مطابق، جتي سڪندر جي درياهي فوج سندس اوسيئڙي ۾ ترسي هئي، سو پراڻي برهمڻ آباد شهر کان سڌو سٺ ميل ۽ پاڻيءَ رستي نوي ميل آهي. اهو پنڌ ٻيڙين وسيلي چئن ڏينهن ۾ پورو ڪري سگهجي ٿو. مٿيئن بيان مان اهو نتيجو ڪڍي سگهجي ٿو ته برهمانا جو شهر برهمڻن جو آباد ڪيل هو ۽ سڪندري مورخ به اهڙي شاهدي ڏين ٿا. برهمڻ آباد جي راجا سڪندر جي آڻ مڃي هئي، پر هتان جي ماڻهن قلعي جا دروازا بند ڪري ڄڻ سڪندر خلاف بغاوت جو اعلان ڪيو هو. خاص جنگي حڪمت عملي اختيار ڪري برهمڻ آباد جي ماڻهن کي قلعي کان ٻاهر آڻڻ جي ڪوشش ڪئي وئي، جن سڪندري فوج سان مڙس ٿي چوٽ ڏني، جنهن ۾ سڪندر جو مشهور سپهه سالار ٽالمي زهريلي تلوار سان گهائجي پيو هو. (٤٠٦) ٽالمي جي گهائجڻ مان پتو پوي ٿو ته هي شهر هر ماتيلاءِ هو جيڪو ڊايوڊورس جي بيان موجب سنڌوءَ جي ڪٺار سان برهمڻن جو آخري شهر هو. (٤٠٧) هتي اسان کي هرماتيلاءِ جو لفظ نظر اچي ٿو جيڪو برهما ٿالا (Brahmathala)يا برهمانا سٿالا Brahmana- Sthala جي اچار سان هڪ جهڙائي رکي ٿو. يونانين وٽ هرمس Hermes نالي ديوتا آهي جنهن کي اهي لنگم جو ديوتا سمجهندا آهن. اهو ساڳيو برهما ديوتا آهي جيڪو سنڌ وارن جو اصلي لنگم جو ديوتا مڃيو ويندو آهي. هن شهر جو اصلي ۽ قديم نالو برهمانا آهي، جنهن کي مسلمانن ڦيرائي برهمڻ آباد بنائي ڇڏيو. مٿين بيانن مان اهو نتيجو ڪڍيو اٿم ته برهمڻ جي جنهن شهر کي سڪندر فتح ڪيو هو، سو پنهنجي نالي ۽ جاگرافيائي بيهڪ ڪري اهو برهمڻ آباد جو مشهور شهر آهي.
سنڊومانا جي فتح کان پوءِ افسوس جو ائرين جو بيان تمام مختصر آهي. هو رڳو ايترو ٻڌائي ٿو ته سڪندر هن شهر تي ڪاهي ويو. فتح ڪرڻ کان پوءِ جيڪو به برهمڻ سڪندر جي فوج جي ور چڙهيو. ان کي قتل ڪيو ويو ڇاڪاڻ ته سڪندر خلاف بغاوت جي باهه هنن ئي ڀڙڪائي هئي. ائرين جو هيءُ بيان ڊيوڊورس جي بيان سان سهمت آهي، جيڪو ٻڌائي ٿو ته سڪندر بغاوت جي باهه ٻارڻ وارن جو قتل عام ڪرائي ڏاڍو خوش ٿيو، باقي عام ماڻهن کي معاف ڪيو ويو هو. جيڪڏهن هنن بيان جي ڀيٽوار ڇنڊڇاڻ ڪبي ته پتو پوندو ته هرماتيلاءِ يا برهمانا ميوسي ڪئنس جي راڄ ۾ شامل هو. ڪرٽس جو به بيان آهي ته هتان جو راجا، سڪندراعظم جي آڻ مڃي چڪو هو. ائرين ٻڌائي ٿو ته هن راجا بغاوت ڪئي هئي. ڊايوڊورس وڌيڪ ٻڌائي ٿو ته سڪندراعظم انهن کي سخت سزا ڏني هئي. جن ماڻهن کي بغاوت ڪرڻ لاءِ هشي ڏئي اڀاريو هو. اهي سڀئي حقيقتون ميوسيڪئنس سان ٺهي اچن ٿيون جنهن پهريائين ته آڻ مڃي پر پوءِ بغاوت ڪئي هئي. جنهن جي نتيجي ۾ کيس ٽياس تي ٽنگيو ويو. ساڻس گڏ انهن برهمڻ کي به ڦاسي چاڙهيو ويو جن کيس بغاوت لاءِ ڀڙڪايو هو. هيءَ سڃاڻ اهميت رکي ٿي ڇاڪاڻ ته هن بيان مان پتو پوي ٿو ته راجا ميوسيڪئنس جو راڄ مٿان کان وٺي ڇوڙ واري علائقي جي مٿئين پاسي تائين سڄي سنڌوءَ ماٿر تائين پکڙيل هو، جنهن ۾ اوڪسي ڪئنس ۽ سامبس جو راڄ شامل ڪونه هو. هن راجا جي حڪومت هڪ وڏي علائقي تي مشتمل هئي. سڪندراعظم کي مليل اطلاعن مان به اهڙي ثابتي ملي ٿي جن ۾ کيس ٻڌايو ويو ته مذڪوره علائقو ساري هندستان ۾ وڌيڪ شاهوڪار آهي. اهڙن اطلاعن مان اسان کي اها به سڻس ڪنين پوي ٿي ته راجا سامبس جا راجا ميوسيڪئنس سان سٺا لاڳاپا ڪونه هئا ڇاڪاڻ ته راجا ميوسيڪئنس جي ملڪ جي ڏاکڻين سرحد راجا سامبس جي اولاهينءَ دنگ سان ملي رهي هئي، ان ڪري منجهن سرحدي تڪرار هلندڙ هو. جنهن شهر ۾ ٽالمي کي زهر ٻڌل تيرن جا گهائو رسيا هئا. تنهن شهر جي راجا جو نالي جسٽين Justin (٤٠٨) آمبيگر Ambiger ٻڌائي ٿو جيڪا گهڻو ڪري ميوسيڪئنس راجا جو صحيح نالو هوندو. هيءُ ميوسڪاني جو حڪمران هو ۽ براهمانا جو علائقو به سندس راڄ ۾ شامل هو.
ڏک جي ڳالهه اها آهي ته مؤرخ ٽالمي جيڪي به نالا بيان ڪيا آهن، سي سڀئي براهمانا شهر جي نالي سان ٺهڪي ڪونه ٿا اچن. پارابلي Parabali جو نالو ڪنهن حد تائين جاگرافيائي بيهڪ ۽ ڪجهه نالي جي هڪجهڙائي جي نقطه نگاهه کان براهمانا سان ملي اچي ٿو. ڇاڪاڻ ته هن لفظ جا پهريان ٻه پد پرب (Parab)، برم (Baram) کان مختلف ڪونه آهن. لفظ جي پڇاڙي الي Ali برهماٿالا يا هر ماتيلاءِ جي لفظ ۾ موجود ٿالا جي نمائندگي ڪري ٿو. ٽالمي جي بيان کان پوءِ اسان براهمانا جو ذڪر ڪٿي به ڪونه ٿا ٻڌون. پر ڇهه صديون کن پوءِ عرب دور ۾ سندس ذڪر نظر اچي ٿو. ڏيهي تاريخن مان اسان کي اها ڄاڻ ملي ٿي ته راءِ گهراڻي جي دور ۾ (٥٠٧ کان ٧٤٢ تائين) براهمانا سنڌ جي چئن سرڪارين مان هڪ هئي ۽ ان علائقي جي راڄڌاني هئي. (٤٠٩) راجا ڏاهر جڏهن ٦٨٠ع ۾ سنڌ جي راڄڌاني تي ويٺو تڏهن به براهمانا پنهنجي علائقي جي راڄڌاني وارو شهر هو. سنڌوءَ جڏهن الور کي تباهه ڪري ڇڏيو ته هن براهمانا کي پنهنجي ملڪ جي راڄڌاني بنايو هو. شين سئنگ سن ٦٤١ع ۾ سنڌ ۾ آيو هو، جنهن جي سفرنامي جو ذڪر اڳ ۾ ئي اچي چڪو آهي. ان جي زماني ۾ به سنڌ چئن سرڪارين ۾ ورهايل هئي. انهن کي سهوليت خاطر سرو، وچولو، لاڙ ۽ ڪڇ سرڪارين جا نالا ڏنا ويا آهن. مان سري وار ي علائقي جو الور واري باب ۾ ذڪر ڪري آيو آهيان. ٻي سرڪار اوفان چا هئي جنهن کي مان برهمڻ آباد سمجهان ٿو. ايم، اسٽئنسلاس جولين M. Stanislas Julien چيني ٻوليءَ جي پدن مطابق هن جو ترجمو آوندا (Avanda) ڪري ٿو، پر ان جو اصل هڪ جهڙو لفظ ڳولي لهڻ ڏاڍي ڏکي ڳالهه آهي. منهنجي خيال ۾ اهو برهمانا آهي جنهن کي ڪيترن ئي نالن سان اچاريو ويندو آهي. جهڙوڪ: باهمانا، ٻهڻ، بابنا، ٻانڀڻا. (٤١٠) وغيره. برهمڻ آباد ڀرسان منصوره شهر جو ذڪر ڪندي ابن حوقل لکي ٿو ته سنڌي ماڻهو منصوره کي بامي واڻ Bamiwan سڏيندا آهن (٤١١). جنهن کي ادريسي ڦيرائي مير مان (٤١٢) Mirman لکيو آهي. پر ان سان گڏ واندڻ Wandan ۽ ڪاندڻ Kandan (٤١٣) جا نالا به قلمبند ڪيا آهن. مان سمجهان ٿو ته اهي بامن وا Bamanwa جي بگڙيل شڪل آهن يا جهڙيءَ ريت سنڌي اچاريندا آهن. جهڙوڪ وامن وا Vamanwa يا وان وا Vanwa وغيره. چيني ٻوليءَ جو پدفان Fan برهما لاءِ ڪتب آندو ويندو آهي ۽اها هڪ ڄاتل سڃاتل حقيقت آهي ۽ ان نالي جي ننڍي شڪل آهي، جيڪا هن ڳالهه تي به روشني وجهي ٿي ته آوندا به بهمنوا يا برهمڻ آباد جي ڪجهه بدليل شڪل آهي.
مسلمانن جي فتح کان جلدي پوءِ براهمانا جي جاءِ منصوره اچي والاري. بلاذري جي بيان موجب هن شهر جو بنياد سنڌ جي فاتح محمد بن قاسم جي پٽ عمرو رکيو هو (٤١٤). اهو عباسي خاندان جي ٻئي خليفي المنصور جي زماني (٧٧٤- ٧٥٣) ۾ جڙي راس ٿيو. پر مسعوديءَ (٤١٥) جو بيان آهي ته هيءُ شهر بني اميه خلافت جي دور ۾ تعمير ڪرايو ويو. تن ڏينهن ۾ سنڌ جو امير جمهور هو جيڪو ٧٤٤ع کان ٧٤٩ع تائين هتان جو گورنر رهيو ۽ پنهنجي پيءُ منصور نالي پٺيان هن شهر کي اڏايائين. هيءُ شهر برهمڻ آباد جي ڀرسان تعمير ڪرايو ويو هو، تنهن ڪري ابن حوقل، ابوريحان ۽ ادريسي پنهنجي بيانن ۾ هن کي ساڳيو شهر ڪوٺيو آهي. ابن حوقل جا لفظ هن ريت آهن: ”منصوره کي سنڌي ٻوليءَ ۾ باميوان Bamiwan سڏيندا آهن (٤١٦). ابوريحان چوي ٿو ته: ”منصوره جو اصلي نالو بامنوا Bamanwa هو، پوءِ ان کي همن آباد Hamanabda سڏيو ويندو هو.“ جيڪڏهن هن لفظ جي ابتدائي ڀاڱي ۾ ب جو اکر ملائبو ته بهمن آباد جڙي پوندو ۽ اهو اکر غلطيءَ وچان رهجي ويل ٿو ڀائنجي. هيءُ شهر سنڌوءَ يا مهراڻ جي اوڀارين ڇاڙهه تي وسايو ويو هو. مذڪوره شهر جي ڊيگهه ۽ ويڪر هڪ هڪ ميل هئي. اهڙيءَ ريت سندس گهيرو چار ميل ٿئي ٿو. مختلف جڳهن کان ڏينهن واريءَ مسافريءَ جو ليکو ڪري سندس جاگرافيائي بيهڪ کي هالا جي اوسي پاسي بيهاريو ويو آهي. اهو ماڳ ملتان کان ٻارنهن ڏينهن جي پنڌ تي ۽ منصوره کان سڌو ديبل چئن ڏينهن جي مسافريءَ تي هو، تنهن ڪري چئي سگهجي ٿو ته ملتان کان سمنڊ تائين جيڪو فاصلو هو، برهمڻ آباد کان سمنڊ تائين پنڌ ان جو ٽيون حصو هو ۽ اهو فاصلو هالا جي اوسي پاسي وڃي بيهي ٿو.
ان ساڳي جاگرافيائي بيهڪ ۾ مسٽر بيلاسس ڪنهن جهوني جڳ سان لاڳاپيل هڪ ٿرڙ لڌو آهي، جيڪو وسيع ايراضيءَ تي پکڙيل آهي. سمجهه ۾ ايئن اچي ٿو ته اهو پنهنجي دور جو ڪو وڏو شهر هو. اسان مذڪوره دلچسپ شهر جي ڄاڻ لاءِ مسٽر بيلاسس Mr. Bellasis جا ٿورائتا آهيون. مذڪوره ڦٽل شهر سنڌوءَ جي پراڻي پيٽ جي ڪٺار سان، حيدرآباد کان ستيتاليهه ميل اتر- اوڀر، هالا کان اوڀر يا اوڀر- اتر- اوڀر اٺاويهه ميل ۽ اڀرندي ناري کان ويهه ميل اولهه طرف آهي (٤١٧). هيءُ ماڳ ٻانڀڙ- ڪا- ٺل Bambhra- Ka- Thul جي نالي سان مشهور آهي، جنهن جي معنيٰ آهي ناس ٿيل ٺلهه. هن ڦٽي واري ايراضيءَ ۾ سرن جي ٽوٽن مان ٺهيل هن ٺلهه جو ڪو ڀاڱو اڃا سلامت بيٺل نظر ايندو آهي. هن ٿرڙ کي جنهن جاکوڙي جوان ڳولي لڌو تنهن جو چوڻ آهي ته شهر جي کنڊرن جي شڪل صورت ايئن آهي جهڙيءَ ريت اڳيئن شهر جي گهرن جي جوڙ هئي جنهن جي دڙي تي پويون شهر وسايو ويو هو. ماپڻ کان پوءِ معلوم ٿيو ته هن شهر جو چوڏس گهيرو چار ميل کن ٿيندو. هن ٻانڀڙ- ڪا- ٺل کان سواءِ هتان کان ڏيڍ ميل کن جي فاصلي تي هڪ ٻيو ڦٽل دڙو پڻ آهي، جنهن کي ماڻهو دلوراءِ جو دڙو سڏيندا آهن. هي ماڳ هتان جي آخري راجا جو رهائش گاهه هو. ان ماڳ کان وري پنج ميل کن پري ڏيپر نالي هڪ ٻيو ڦٽل دڙو آهي، جنهن لاءِ ماڻهو چوندا آهن ته اتي راجا جو وزير رهندو هو. هنن ٿرڙن جي وچ تي ڪن وسندين جا اهڃاڻ آهن جيڪي کليءَ ايراضيءَ ۾ گهڻو ڏور تائين ڏسڻ ۾ اچن ٿيون. ٻانڀڙا- ڪا- ٺلهه جي چوڌاري قلعي جي هڪ تعمير ڏسڻ ۾ ايندي، جنهن تي منارن ۽ برجن جي اڏاوت جا نشان ڏسڻ ۾ اچن ٿا. اڪبر بادشاهه جي دور تائين هن قلعي جا نشان ڪجهه وڌيڪ چٽا هئا. ابوالفضل جي بيان مطابق هن قلعي ۾ هڪ سؤ چوڏهن برج هئا ۽ هر برج جي وچ تي هڪ طناب جيتري وٿي هئي (٤١٨). ان زماني ۾ ماپ هڪ مقرر نوڙيءَ سان ڪئي ويندي هئي. اڪبر بادشاهه نوڙيءَ بدران لڪڙن کي لوهن ڪڙن سان ڳنڍي هڪ مقرر ماپ کي ڪتب آڻڻ جو حڪم ڏنو هو. مذڪوره طناب جي ماپ سٺ لاهي گز هوندي هئي ۽ هرگز جي ڊيگهه ٽيهه انچ مقرر هئي. اهڙيءَ ريت هر طناب جي ماپ وڃي ڏيڍ سؤ فوٽ بيهي ٿي. جيڪڏهن هن کي ١٤٠ سان ضرب ڪبو ته ٢١٠٠٠ فوٽ جواب ٿئي ٿو. جيڪو اٽڪل چار ميل فاصلو ٿئي ٿو، ابن حوقل جو بيان آهي ته منصوره جو شهر هم چورس هڪ ميل جي ايراضيءَ تي پکڙيل هو، جنهن جو چوڏس گهيرو وڃي چار ميل بيهندو. اهڙيءَ ريت مسٽر بيلاسس جي بيان موجب ٻانڀڙا-ڪا- ٺل جي ايراضي به گهٽ وڌ چار ميل ٿيندي، جنهن مان سمجهي سگهجي ٿو ته اهو منصوره وارو ماڳ آهي، جيڪو ڪنهن زماني ۾ سنڌ جو راڄڌاني هو. باقي براهمانا يا برهمڻ آباد جو اصلي شهر دلوراءِ جي دڙن وارو ماڳ آهي، جيڪو هن وڏي دڙي کان ڏيڍ ميل کن پري ٿيندو.
مسٽر بيلاسس، جنهن هن شهر کي ڳولي لڌو، تنهن جو چوڻ آهي ته اهو ماڳ ئي برهمانا يا برهمڻ آباد پاڻ آهي. پر مسٽر ٿامس اختلاف جو اظهار ڪري ٿو (٤٢٩). ڇاڪاڻ ته هتان کوٽائي ۽ کوجنا ڪندي وچين دور سان لاڳاپيل سڪا لڌا ويا آهن. ان کان اڳ واري سنڌي دور سان لاڳاپيل سڪن جو انگ تمام ٿورو آهي. اهي سڪا ٻين علائقن مان به ڪي ايڪڙ ٻيڪڙ لڌا ويا آهن ۽ منجهن هڪ سُرائي به ڏسڻ ۾ ڪانه ايندي. تنهن ڪري ڪنهن مقرر دور جو تعين ڪرڻ ڏکيو آهي. هتان جيڪي به سڪا لڌا ويا آهن. تن جو سنڌ جي عرب گورنرن سان تعلق آهي ۽ هر سڪي تي پاسي سان منصوره جو لفظ لکيل نظر ايندو. جيتري قدر منهنجي ڄاڻ جو واسطو آهي ته مان هنن سڪن مان ڪو سڪو ڪونه ڏٺو، جنهن جو ڪنهن سنڌي راجا سان لاڳاپو هجي. افسوس جي ڳالهه اها آهي، ته مسٽر بيلاسس، دلوراءِ نالي ٿرڙ جي خاطر خواهه کوٽائي ۽ کوجنا ڪانه ڪئي، نه ته جيڪر کيس وڌيڪ قديم دور سان لاڳاپيل نادر شيون هٿ لڳي وڃن ها.
هتان جي مؤرخن جا بيان ۽ ماڻهن جون روايتون ٻڌائين ٿيون ته هي شهر راجا دلوراءِ جي ڪلورن ڪري ڌرتيءَ ڌڏڻ کان پوءِ ناس ٿي ويو. هن راجا جي دور بابت يقين سان ڪجهه به چئي ڪونه ٿو سگهجي. مڪمرڊو سندس زمانو ١٤٠هه يا ٧٥٧ع ٻڌائي ٿو (٤٣٠). انهيءَ سمي راجا دلوراءِ جو ڀاءُ ڇٽو حج ڪري واپس وريو هو. پر اسان کي تاريخي حوالن مان معلوم ٿئي ٿو ته منصوره ڏهين صديءَ جي شروعات ۾ به پنهنجي اوج تي هو ۽ مسعودي ۽ ابن حوقل ان دور ۾ هتي پاڻ آيا هئا. تنهن ڪري پڪ ٿئي ٿي ڌرتيءَ ڌڏڻ وارو واقعو سنه ٦٥٠ع کان پوءِ جي ڳالهه آهي. اهو به چيو ويندو آهي ته دلوراءِ ۽ ڇٽو ٻئي منصوره يا برهمڻ آباد جي راجا يا امير جا پٽ هئا. ان سان گڏ ويساهه ڪرڻ ڏکيو آهي ته جڏهن منصوره تي عرب گورنرن جي حڪومت هئي ته ساڳي زماني ۾ سنڌي راجا به اتي راڄ ڪري رهيو هو. حقيقت اها آهي ته پنجاب جي ڦٽل شهرن بابت ساڳئي قسم جي ڏندڪٿا ٻڌائي ويندي آهي ۽ چيو ويندو آهي ته شورڪوٽ هڙاپا ۽ آمريءَ جا شهر پنهنجن راجائن جي ڪلورن ڪري ناس ٿي ويا. سنڌ ۾ ڀنڀور، براهمانا ۽ الور لاءِ ابه ايئن ئي چيو ويندو آهي. تلمبا جي تباهيءَ بابت به ساڳي ئي ڪهاڻي گهڙي وئي آهي. پر مان سمجهان ٿو ته اهو نسورو ڪوڙ آهي، ڇاڪاڻ ته مان پنهنجي سر اتي وڃي کوجنا ڪئي ۽ پتو پيو ته ان شهر جي تباهي ان ڪري ٿي جو راوي پنهنجو وهڪرو بدلائي وئي هئي. مسٽر بيلاسس جي کوجنا مان پتو پيو آهي ته برهمانا ڌرتي ڌڏڻ ڪري ناس ٿي وئي هئي. ماڻهن جا هڏاوان پڃرا گهرن جي ٻُنڀن وٽ دٻالٽ ٿيل ڏسڻ ۾ آيا. جنهن مان سمجهي سگهجي ٿو ته ماڻهن ڪنهن آفت کان ڀڄڻ جا جتن ڪيا هجن، ڪن جا هڏا اندر ڪوٺين مان لڌا، ڪن جا بيٺل ۽ ڪن جا ويٺل، ڪن جا اونڌي منهن ڪريل حالت ۾ ڏسڻ ۾ آيا (٤٢١). شهر کي ساڙي تباه ڪونه ڪيو ويو . ڇاڪاڻ ته رچرڊسن جو بيان آهي ته سڙيل ڪاٺ جي ڪوئلن جا اهڃاڻ ڏسڻ ۾ ڪونه آيا. ڀتين تي به باهه جا نشان ڪونه آهن، ان جي برخلاف ماڻهن جا هڏاوا پڃرا، گهرن جي ڪوٺين جي ڪنڊن مان اهڙي ريت مليا آهن ڄڻ اهي ڪنهن هائسي ۾ سراپجي ويا هجن. امڪان آهي ته جنهن وقت ڌرتي ڌڏي رهي هئي ته هو پنهنجي گهرن جي ڪوٺين اندر ڊپ کان ڄڪ هڻي ويٺا رهيا ۽ مٿانئن سندن ئي گهرن جون ڀتيون ڪرنديون رهيون، اهڙيءَ ريت جو جيئري ئي دٻالٽ ٿي ويا (٤٢٢) مسٽر رچرڊسن ڪوٺيءَ جي ڪنڊ مان هڪ اهڙي پڪي سر کنئي جيڪا ڪنهن ماڻهوءَ جي کوپڙيءَ ۾ اندر گتل هئي. جڏهن هن اها سر مٿي کنئي ته ماڻهوءَ جي کوپڙيءَ جي هڏيءَ جو ڪجهه حصو ان سان چنبڙيل هو. مسٽر بيلاسس جيان سندس خيال آهي ته هيءَ شهر ڌرتيءَ جي ڌڏڻ ڪري تباهه ٿي ويو آهي.
ٻانڀڙا- ڪا- ٺلهه واريءَ ايراضيءَ مان به عربن جي دور سان لاڳاپيل سڪا لڌا ويا آهن، جيڪي هن شهر جي پايو رکندڙ جمهور بن منصور جي دور کان وٺي عمر هباري واري زماني سان تعلق رکن ٿا. المسعودي به عمر هباري جي دور ۾ سنڌ ۾ آيو هو (٤٢٣) تنهن ڪري پڪ سان چئي سگهجي ٿو ته مذڪوره شهر ٧٥٠ کان ٩٤٠ع تائين آباد هو.
مٿين حقيقتن مان منهنجي ان بيان جي پٺڀرائي ٿئي ٿي جنهن ۾ چئي آيو آهيان ته جڏهن مسعودي ۽ ابن حوقل ڏهين صديءَ جي پهرين اڌ ۾ سنڌ آيا هئا ته هيءُ شهر پنهنجي اوج تي هو. ان ڪري مان سمجهان ٿو ته هن شهر جي تباهي ڏهينءَ صديءَ جي پڇاڙيءَ ۾ ۽ سن ٩٧٠ع کان اڳ ڪانه ٿي هوندي. اها حقيقت به آهي، ڇاڪاڻ ته يارهين صديءَ عيسويءَ جي شروعات ۾ ابوريحان هن شهر جو ذڪر ڪيو آهي، پر ان کان ٿورو پوءِ ادريسيءَ، قزويني ۽ رشيدالدين جو به اهڙو بيان آهي جنهن مان سڌ پوي ٿي ته هي شهر سندن دور ۾ پڻ آباد هو. پر پويان مؤرخ نه بلڪ مرتب آهن ۽ انهن ٻين جي ڪتابن تان ميڙا چونڊ ڪري حقيقتون گڏ ڪيون آهن، تنهن ڪري سندن ڏنل احوال ڪنهن اڳئين دور سان واسطو رکن ٿا. باقي ابوريحان سان واسطو رکندڙ تاريخي حوالا اصلي ۽ بنيادي آهن. ڇاڪاڻ ته هو هندستان جون ٻوليون ڄاڻندو هو ۽ سمجهڻ کپي ته سندس قلمبند ڪيل حقيقتون کريون ۽ سچيون آهن ته منصوره جو شهر سندس دور تائين وسندڙ هو. هو سنڌ جي رستن بابت بيان ڪندي ٻڌائي ٿو ته (٤٢٤) ”الور کان برهمنوا يا المنصوره ويهن فرسنگن جي فاصلي تي آهي. اتان کان لوهراڻي Lohrani ٽيهه فرسنگ پري ٿيندو جيڪو درياهه جي ڇوڙ وٽ هڪ ماڳ آهي.“ هن مان پتو پوي ٿو ته ابوريحان جڏهن سن ١٠٣١ع ۾ پنهنجي تاريخ لکي رهيو هو ته منصوره آباد هو. محمود غزنويءَ جي سنڌ تي حملي جو احوال اوريندي فقط هڪ مؤرخ منصوره جو مختصر ذڪر ڪيو آهي، جنهن مان معلوم ٿئي ٿو ته ان زماني ۾ منصوره آباد ضرور هو پر زبون حاليءَ جو شڪار هو؛ نه ته سنڌ جي راڄڌانيءَ واري هن شهر جي شاهوڪاري هن ڦورو ۽ هٻڇي Rapacious حڪمران کي ضرور مٿس حملي ڪرڻ لاءِ هرکائي وجهي ها. تنهن ڪري منهنجو ويچار آهي ته ڌرتي ڌڏڻ وارو واقعو جنهن شهر کي ڊاهي ناس ڪري ڇڏيو سو يارهين صدي جي شروع ٿيڻ کان اڳ واري دور سان لاڳاپو رکي ٿو. اهو به امڪان آهي ته شهر جي تباهيءَ کان پوءِ نڪري ويل ماڻهن دٻالٽ ٿيل پنهنجو مال ملڪيت هٿ ڪرڻ ۽ پنهنجا اباڻا ڪک وسائڻ لاءِ موٽي اچي ساڳي هنڌ آباد ٿيا هوندا. پر ڌرتيءَ ڌڏڻ ڪري قلعو ۽ گهر ڊهي دڙو بنجي ويا هوندا تنهن ڪري کين عدم تحفظ جو احساس ٿيو هوندو، ان سان گڏ پاڻيءَ به هوريان هوريان گهٽجڻ شروع ڪيو هو ۽ ماڻهن اتان وري لڏپلاڻ شروع ڪري ڏني ۽ شهر وڌيڪ تباهيءَ جو شڪار ٿي ويو. سن ٤١٦هه/١٠٢٥ع ڌاران سومناٿ جي حملي کان پوءِ محمود سنڌ مان لنگهيو ته منصوره تي حملي ڪرڻ بدران سيوهڻ کان ٿيندو سڌو غزني هليو ويو هو. اسان کي ابن اثير جو رڳو ايترو احوال ڏسڻ ۾ اچي ٿو ته هن حڪمران سنڌ لاءِ هڪ مسلمان گورنر مقرر ڪيو هو.

[b]لاڙ[/b]
شين سئنگ جي بيان مطابق پٽاسيلا Pitasla يا لاڙ واري علائقي جو گهيرو ٽي هزار لي يا پنج سؤ ميل هو، جيڪو حيدرآباد کان وٺي سمنڊ تائين ساري ڇوڙ واري علائقي جي گهيري واريءَ ماپ سان سهمت آهي. اهو اوڀر طرف عمرڪوٽ ۽ اولهه پاسي راس مونزي Cape Monz واري جابلو علائقي تائين پکڙيل آهي. ان نقطه نگاهه کان لاڙ واري علائقي جي مختلف پاسن جي ماپ هن ريت ٿي سگهي ٿي. اولهه پاسي واري جابلو علائقي کان وٺي عمرڪوٽ تائين هڪ سو سٺ ميل. ان ساڳيءَ جاءِ کان راس مونزي تائين پنجاسي ميل، مونزي راس کان سنڌوءَ جي ڪوري کاري تائين هڪ سو پنجٽيهه ميل، ڪوري کاري کان عمرڪوٽ تائين هڪ سؤ چاليهه ميل. جيڪڏهن هنن سڀني پاسن جي ماپن جو جوڙ ڪبو ته گهيرو پنج سؤ ميل وڃي بيهندو. هن علائقي جي زمين بابت چيو ويندو آهي ته اها وارياسي ۽ ڏنگاشي آهي. ڀاڄيون ۽ اناج جام ٿيندو هو، پر موجوده دور جي ڇوڙ واري علائقي ۾ ڦل ۽ ڦول گهٽ ڏسڻ ۾ ايندا.
سڪندر جي زماني ۾ لاڙ جو مشهور ۽ اهم شهر پٽالا Patala هوندو هو، پر چيو ويندو آهي ته هن لاڙ ۾ گهڻي وقت ترسڻ دوران ٻين به ڪيترن ئي شهرن جو بنياد رکيو هو (٤٢٥). ڇاڪاڻ ته هو پورب جي واءُ جي اوسيئڙي ۾ ويٺو رهيو انهيءَ لاءِ ته جيئن وطن ڏانهن ورڻ ويل کيس ٻيڙن هاڪارڻ ۾ سولائي ٿئي. بدقسمتيءَ جي ڳالهه اها آهي ته ان دور جي مؤرخن انهن شهر جا نالا قلمبند ڪونه ڪيا آهن. رڳو اڪيلو جسٽين Justin آهي جيڪو ٻڌائي ٿو ته واپسيءَ ۾ هن بارس Barce نالي هڪ شهر تعمير ڪرايو هو (٤٢٦). جنهن جو بيان اڳتي ايندو. ٽالمي به ڪيترن ئي شهرن جهڙوڪ: باربارا Barbara، سؤسيڪانا Sousikana، بونس Bonis ۽ ڪولاڪا Kolaka جو ذڪر ڪيو آهي. هنن مان پهريون شهر باربارا پيري پيلس Periplus وارو باربريڪي Barbarike ۽ جسٽين وارو بارس معلوم ٿئي ٿو. پيري پلس جي مصنف جي زماني ۾ لاڙ جي راڄڌاني مين نگر Minnagra هوندو هو. ڏيساور جا واپاري باربريڪا وارو درياهي وهڪرو ڏئي مٿي اچي مين نگر پهچندا هئا. ستين صديءَ جي وچ ڌاران شين سئنگ پٽسيلا يا پٽالا جو ذڪر ڪري ٿو. اٺين صديءَ واري محمد بن قاسم جي حملي جا مؤرخ ديبل ۽ نيرون ڪوٽ شهرن جي نالن جو واڌارو ڪن ٿا، ڏهين صديءَ جا عرب جاگرافيدان شهرن جي نالن جي هن مختصر فهرست ۾ منحاتاري Manhatare منحاباري Manhabari يا منجاباري Manjabari (٤٢٧) جي نالي جو اضافو ڪن ٿا، جيڪو سنڌوءَ جي اولهه پاسي ديبل کان ٻن ڏينهن جي پنڌ تي ان ٿاڪ تي هو، جتان ديبل ڏانهن ويندڙ رستو درياهه پار ڪندو هو. مان انهن شهرن جو سندن جاگرافيائي بيهڪ مطابق اتر کان ڏکڻ وارن ماڳن جو بيان ڪريان ٿو. شروعات پٽالا سان ڪئي ويندي جيڪو ڇوڙ وٽ آهي.

[b]پٽالا- نيرون ڪوٽ
[/b]مئڪمرڊو، مئسن، برٽن ۽ ايسٽ وڪ (٤٢٨) جو خيال آهي ته حيدرآباد ئي نيرون ڪوٽ آهي. سر اليٽ جو خيال آهي ته نيرون ڪوٽ جهرڪ شهر جي ڀرسان هوندو هو، ڇاڪاڻ ته سندن خيال موجب ان ماڳ جي جاگرافيائي بيهڪ هتان جي ڏيهي مؤرخن جي بيانن سان سهمت آهي. حيدرآباد جو نالو پوئين دور سان واسطو رکي ٿو، پر ماڻهو هن کي نيرون ڪوٽ به سڏيندا آهن. هن ۾ ڪنهن شڪ شبهي جي ڳالهه ڪانه آهي ته هيءُ اهو ماڳ آهي جنهن کي عرب جاگرافيدانن نيرون يا نيرون ڪوٽ جي نالي سان ذڪر ڪيو آهي. ابوالفدا Abul Feda جي بيان موجب اهو ماڳ ديبل کان پنجويهه ۽ منصوره کان پندرهن فرسنگ پري آهي جيڪو اصطخري ۽ ابن حوقل جي بيانن سان ڪنهن حدتائين سهمت آهي. ابن حوقل جو بيان منجهيل آهي. هو چوي ٿو ته نيرون منصوره ۽ ديبل جي وچ تي آهي پر منصوره جي ويجهو آهي. مذڪوره ماڳ سنڌوءَ جي اولاهين ڪنڌيءَ سان آباد هو. شهر ننڍو هو، پر قلعو نهايت سگهارو هوس. حيدرآباد جو شهر برهمڻ آباد يا منصوره جي ڦٽل دڙي کان چوهتر ميل پري آهي ۽ لاڙي بندر کان سندس فاصلو ساٺيڪو ميل کن ٿيندو. هن ٻڌايل فاصلي مطابق نيرون ڪوٽ جهرڪن واري ماڳن کان وڌيڪ حيدرآباد سان ٺهڪي ٿو بيهي. موجوده دور ۾ سنڌوءَ جو مکيه وهڪرو حيدرآباد کان اولهه پاسي وهندو آهي، پر اسان کي خبر آهي ته هن وهڪري جي اوڀارين ڇاڙهه ڦليلي، تنهن زماني ۾ مکيه وهڪرو هوندو هو. مئڪمرڊو (٤٢٩) جو خيال آهي ته سنڌوءَ جي مکيه وهڪري جو رخ بدلائي حيدرآباد کان اولهه وهڻ وارو واقعو ١٠٠٠هه ۽ ١٥٩٢ع ۾ ٿيو آهي. ان ئي دور ۾ نصرپور زبون ٿي وئي هئي. جنهن جو بنياد ٧٥١هه ۽ ١٣٥٠ع ۾ رکيو ويو هو. تنهن ڪري چئي سگهجي ٿو ته هن شهر پنهنجي اوج جو زمانو تمام ٿورو ڏٺو. نصرپور لاءِ ابوالفضل جو بيان آهي ته (٤٣٠) مذڪوره شهر ٺٽي صوبي جي هڪ محال جو مکيه شهر آهي. منهنجو خيال آهي ته تنهن زماني ۾ سنڌوءَ جو مکيه وهڪرو نيرون ڪوٽ يا حيدرآباد جو اوڀاريون پاسو ڏئي وهندو هوندو ۽ اڪبر جي شروعاتي دور تائين وهڪرو ايئن وهندو آيو هوندو.
نيرون ڪوٽ جو شهر هڪ ٽڪريءَ تي اڏيل هو ۽ ڀرسان هڪ وڏي ڍنڍ هوندي هيس. محمد بن قاسم جي حملي وقت سندس ٻيڙيون اچي منجهس بيٺيون هيون. سر هينري ايليٽ جو خيال آهي ته جهرڪن واري ٽڪريءَ تي نيرون واري ٽڪري آهي جيڪا سنڌوءَ جي اولهه پاسي آهي ۽ اها ڍنڍ هيلايا ڀرسان ۽ جهرڪ کان ڏکڻ ڪينجهر ڍنڍ آهي. پر ڪينجهر ڍنڍ جو سنڌوءَ سان ڪو لاڳاپو موجود ڪونه آهي، تنهن ڪري چئي سگهجي ٿو ته اها ڪينجهر ڍنڍ ڪانه آهي، جنهن ۾ محمد بن قاسم جا ٻيڙا اچي بيٺا هئا. هتي هاڻي اهو اهم دليل پنهنجي اصلي حيثيت وڃائي ڇڏي ٿو جنهن جي ناتي نيرون واري ٽڪريءَ کي حيدرآباد بدران جهرڪن ڀرسان سمجهڻ جو سبب بنايو وڃي. سر هينري (٤٣١) اها ڳالهه به قبول ٿو ڪري ته ڪنهن ماڳ جي يقين ڪرڻ ۾ وايومنڊل اهم ڪردار ادا ڪندو آهي. ٻين ماڳن جهڙوڪ ديبل ۽ منصوره جو به ساڳيو حال آهي، جن تي اڃا اتفاق راءِ پيدا ٿي ڪونه سگهيو آهي. هو صاحب ڪراچيءَ کي ديبل ۽ منصوره کي حيدرآباد سمجهيو ويٺو آهي. انهن ماڳن جي تعين ڪرڻ سان گڏ اهو به سمجهي ٿو ته نيرون ڪوٽ جهرڪ شهر وٽ موجود هو. جڏهن هو ”سنڌ ۾ عرب“ تي هڪ مضمون لکي رهيو هو ته بيلاسس سنڌ جو هڪ پراڻو ماڳ ٻانڀڙا- ڪا- ٺل ڳولي لڌو هو، جنهن جو جاگرافيائي ماڳ بلڪل ايئن هو جهڙيءَ ريت ڪيترو وقت اڳ مسٽر مئڪمرڊو برهمڻ آباد لاءِ لکي ويو هو. ان ماڳ جي پڪ جهڙي سڃاڻپ به ٿي وئي آهي ته مذڪوره ٿاڪ منصوره يا برهمڻ آباد جو آهي، تنهن ڪري بلاذري ۽ چچ نامه جي نيرون ڪوٽ جو صحيح ٿاڪ نيرون ڪوٽ Niron Kot يا حيدرآباد ئي ٿي سگهي ٿو، ڇاڪاڻ ته ٻانڀڙا- ڪا- ٺل کان ستيتاليهه ميل ۽ لاڙي بندڙ کان پنجاسي ميل پري آهي، جيڪو ابوالفدا جي بيان سان سهمت آهي، جنهن جو چوڻ آهي ته: ”نيرون ڪوٽ برهمڻ آباد کان پندرهن فرسنگ ۽ ديبل کان پنجويهه فرسنگ پري آهي. ان جي ٻڌايل تعمير مطابق هيءُ ماڳ به ٽڪريءَ تي اڏيل آهي ۽ ان کي نيرون ڪوٽ پڻ سڏيو ويندو آهي. هيءَ ٽڪري گنجي ٽڪر جي جابلو علائقي سان واسطو رکي ٿي، جيڪا ڏيڍ ميل ڊگھي، ست سؤ گز ويڪري ۽ اسي فوٽ اتاهين ٿيندي (٤٣٢). هن ٽڪريءَ جي ٽئين ڀاڱي تي، ڏکڻ پاسي مذڪوره قلعو ڏسڻ ۾ اچي ٿو. وچين ڀاڱي تي شهر جي مکيه بازار ۽ وڪڙن تي گهرن جون اڏاوتون آهن ۽ اتر پاسي مزارون ۽ مقبرا ڏسڻ ۾ ايندا.
جڏهن ٦٤١ع ۾ چيني ياتري شين سئنگ سنڌ ۾ آيو ته هيءُ ڪڇ جي راڄڌاني ڪوٽيسر کان ست سو لي يا هڪ سؤ سترهن ميل اتر پنڌ ڪري پي- ٽو- شي- لو Pi- To- Shi- Lo پهتو هو (٤٣٤). اتان کان هو ٽي سؤ لي يا پنجاهه ميل سفر ڪري او- فان- چا پهتو، جنهن کي مان برهمڻ آباد سمجهيو آهي. ايم جولين چيني پدن موجب پي- ٽو- شي- لو جو اچار پٽاسيلا Pitasila سمجهي ٿو. ان بدران مان هن لفظ کي پاٽاسلا Patasla سمجهان ٿو. جنهن جي معنيٰ آهي ”تراکڙي چوٽيءَ واري ٽڪري.“ هيءُ مفهوم ان ٽڪريءَ جي چوٽيءَ جي مٿاڇري سان هڪ جهڙائي رکي ٿو، جنهن ٽڪريءَ جي تراکڙي مٿاڇري تي حيدرآباد جو شهر اڏيل آهي (٤٤٥). برٽن جي بيان موجب نيرون ڪوٽ يا حيدرآباد کي پاتال پور Patal pur پراڻي نالي سان به سڏيو ويندو هو. هيءُ ٿاڪ ڪوٽيسر کان هڪ سو ويهه ميل اتر ۽ برهمڻ آباد کان ستيتاليهه ميل ڏکڻ اولهه طرف آهي. مان هن ماڳ کي چيني ياتري واري شهر پٽاسيلا سمجهڻ ۾ تڪڙ به ڪونه ٿو ڪريان. هن ٽڪريءَ جي گهيري جي ماپ، ڏيڍ ميل ڊيگهه ۽ ست سو گز ويڪر مطابق ٽي ميل ٿئي ٿي، جيڪا شين سئنگ جي ٻڌايل گهيري (ويهه لي يا ساڍا ٽي ميل) سان هڪ جهڙائي رکي ٿي.
”پٽالا پور“ ۽ ”پٽاسيلا“ جي نالن مان چڱي ريت پتو پوي ٿو ته حيدرآباد ئي اهو ماڳ آهي، جنهن کي سڪندر واري دور ۾ پٽالا Pattala سڏيو ويندو هو. سڪندري مؤرخ هن ڳالهه تي متفق آهن، ته اهو ٿاڪ سنڌو جي ڇوڙ واري ٽڪنڊي علائقي جو مٿيون پاسو هو. موجوده دور جي ڇوڙ واري ٽڪنڊي علائقي جو مٿيون ڀاڱو مٽيارن وارو قديم شهر آهي، جيڪو حيدرآباد کان ٻارنهن ميل مٿي آهي. هن ٿاڪ وٽان ڦليلي ڦاٽ سنڌوءَ جي مکيه وهڪري کان ڇڄي ڌار ٿيندو آهي. قديم زماني ۾ جڏهن پراڻ وارو وهڪرو الور کان نيرون ڪوٽ ڏانهن ايندو هو ته پهريون ڦاٽ حيدرآباد وٽان ڇڏيندي هئي ۽ اهو وهڪرو مياڻي Miani ۽ ٽريڪل Trikal وارن پيٽن مان وهي اڳتي ويندو هو يا وري هن ماڳ کان پندرنهن ميل ڏکڻ- اولهه ڏئي ان ٿاڪ وٽ پهچندو هو، جتي هاڻي ڦليلي ڦاٽ، گونيءَ کي ڏکڻ طرف ڇڏي ٿورو اولهه ڀرو سورڪي ٽريڪل وٽان سنڌوءَ جي موجود وهڪري سان وڃي سنگم ڪندو آهي. تنهن ڪري چئي سگهجي ٿو ته ڇوڙ واري ٽڪنڊي علائقي جو مٿيون پاسو يا ته حيدرآباد پاڻ هئي يا وري هن ماڳ کان پندرنهن ميل اولهه- ڏکڻ پاسي اهو ٿاڪ هو، جتان سنڌوءَ جو اڀرندو ڦاٽ گوني سنڌوءَ جي الهندي ڦاٽ ڦليلي کان ڇڄي ڌار ٿيندو هو.
ٻين حقيقتن سان ڀيٽائي ڏسڻ کان پوءِ به ”پٽالا“ جي جاگرافيائي بيهڪ معلوم ڪري سگهجي ٿي:
ٽالمي جي بيان موجب ڇوڙ واري ٽڪنڊي علائقي جو مٿيون پاسو، ”لوڻي ٻاري“ سمنڊ ۾ ڇوڙ ڪرڻ واري ٿاڪ ڪري کاري ۽ اوڪسي ڪانايا ماهورٽا جي وچ تي هو. هن بيان تي ويچار ڪري ڏسبو ته پٽالا جو ٿاڪ حيدرآباد ٿيندو.
ٻيو ته ڇوڙ واري ٽڪنڊي علائقي جي هيٺئين پاسي جي ارسٽو بيولس (Arustobulus) ماپ ورتي هئي، جيڪا هڪ هزار اسٽاڊيا يا هڪ سو پندرهن ميل هئي. نيرڪوس ارڙنهن سؤ ۽ اونسي ڪريٽس ٻه هزار اسٽاڊيا ٻڌائي ٿو (٤٤٦). پر گهاري واري سنڌوءَ جي اولاهين ڇوڙ کان وٺي صفا اوڀر واري ڪوري کاري واري سنڌوءَ جي ڇوڙ تائين مذڪوره هيٺين علائقي جي ماپ هڪ سؤ پنجويهه ميل آهي. اسين هن مامري ۾ ارسٽوبيولس طرفان ڏنل ماپ کي ٻين جي وڌايل ماپ کان وڌيڪ ترجيح ڏيون ٿا. اوئنسي ڪريٽس جو بيان آهي ته پٽالا ٻنهي آخري ڇوڙن وارن ٿاڪن وٽان هڪ جيتري فاصلي تي هو، جيڪو ڇوڙ کان هڪ هزار اسٽاڊيا يا هڪ سؤ پندرهن يا هڪ سؤ پنجويهه ميل پري هو. ان حساب سان پٽالا گهاري کان هڪ سؤ ڏهه ١١٠ ميل ٿيندو ۽ ٻئي پاسي ڪوري ڪريڪ کان حيدرآباد جو فاصلو هڪ سؤ پنجٽيهه ميل آهي. اهي ٻئي ماپون اوئنسي ڪريٽس طرفان ڏنل ڇوڙ واري ٽڪنڊي علائقي جي تري واري پاسي جي ماپ سان هڪجهڙائي رکن ٿيون. ڇاڪاڻ ته سندس بيان آهي ته ڇوڙ واري ٽڪنڊي جا ٽئي پاسا هڪ جيترا آهن. هنن ماپن جو نتيجو اهو بيهي ٿو ته ان ڇوڙ واري ٽڪنڊي علائقي جو مٿيون پاسو حيدرآباد يا ان جي اوسي پاسي وڃي بيهي ٿو.
ٽين ڳالهه ته جيڪڏهن ائرين ۽ ڪريٽس جي بيانن جو ڀيٽوار جائزو وٺبو ته معلوم ٿيندو ته سڪندر جڏهن براهمانا يا برهمڻ جي شهر ۾ ترسيل هو ته پٽالا جي راجا وٽس اچي آڻ مڃي هئي. ان کان پوءِ سڪندر ٽي ڏينهن درياهه ۾ آرام سان ويٺو رهيو جو کيس پٽالا جي راجا جي ٿر ڏانهن ڀڄي وڃڻ جو پتو پيو (٤٣٧). سڪندر کي جڏهن اها ڪل ڪنين پئي ته پٽالا ڏانهن پيش قدمي شروع ڪيائين. برهمڻ آباد کان حيدرآباد سڌو پنڌ ستيتاليهه ميل آهي، پر جيڪڏهن نصرپور رستي سفر ڪبو ته حيدرآباد جو پنڌ وڃي پنجونجاهه ميل بيهندو. پر جيڪڏهن درياهه سان نصرپور وارو پاسو ڏئي هاڪاربو ته اهو فاصلو اسي ميل ٿيندو. اندازو آهي ته هن پهريان ٽي ڏينهن خشڪيءَ رستي سفر ڏهه ياٻارنهن ميل في ڏينهن ۽ دريائي سفر ارڙنهن يا ويهه ميل في ڏينهن جي حساب سان ڪيو هوندو. ٽئين ڏينهن خشڪيءَ رستي واري فوج حيدرآباد کان اڻويهه ۽ پاڻيءَ رستي ايندڙ فوج ڇويهه ميل پري هوندو ۽ چوٿين ڏينهن اهو فاصلو تڪڙو هلي پورو ڪيو ويو هوندو.
پٽالا کان هن سنڌوءَ جي الهندي طرف واري ڦاٽ سان هاڪاريو. جڏهن هنن چار سؤ اسٽاڊيا يا ڇائيتاليهه ميل سفر ڪيو ته بحري فوج جي ڪمانڊرن کي سمنڊ جي هير جو احساس ٿيو. مان ان ماڳ کي جهرڪ سمجهان ٿو جيڪو حيدرآباد کان سڌو ٽيهه ميل ۽ درياهه مان ڇائيتاليهه ميل ٿيندو. سڪندراعظم اتان رهبر کنيا ۽ ڏاڍي اتساهه مان سفر ڪرڻ لڳو. نيٺ کيس سامونڊي ويرن جو احساس ٿيو (٤٣٨). سنڌوءَ ۾ سامونڊي ويرن کي سٺ ميل کان مٿي محسوس ڪري سگهبو آهي. ان ڪري منهنجو اندازو آهي ته اهو ماڳ گهاري واري الهندي وهڪري وارو ڀنڀور هوندو. جيڪو سمنڊ کان سڌو پنجٽيهه ميل ۽ پاڻيءَ سان پنجاهه ميل ٿيندو. جهرڪن کان خشڪيءَ رستي اهو فاصلو پنجاهه ميل ۽ پاڻي وسيلي پنجهتر ميل ٿيندو جيڪو ٽن ڏينهن اندر خوشيءَ سان طئي ڪيو ويو هوندو.
مٿئين بيان مان اهو معلوم ٿيندو ته پٽالا سمنڊ کان گهڻو پري هو. وٽس سامونڊي وير جو اثر پهچي نه سگهندو هو. يعني ٽن ڏينهن جي هاڪارڻ وارو فاصلو ۽ واڌ ٤٠٠ اسٽاڊيا. حساب موجب اهو ڪل فاصلو ٣٣+٥٠+ ٣٠ ڪل جوڙ ٿيندو ١١٣ ميل جيڪو ارسٽو بيولس جي ڏنل فاصلي ١٠٠٠ اسٽاڊيا يا هڪ سؤ پندرهن ميلن جي ذري گهٽ برابر آهي.
هنن ٽنهي تفصيلن مان اسان کي ان ٿاڪ جو پتو پئجي وڃي ٿو جتي ڪڏهن پٽالا جو ماڳ هوندو هو، جنهن کي شين سئنگ ستينءَ صديءَ ۾ پاٽسيلا سڏيو آهي ۽ کيس اڄ به پٽالپور ڪوٺيو ويندو آهي. مان سمجهان ٿو ته اسان کي حيدرآباد کي پٽالا سمجهڻ لاءِ اهي گهڻا سگهارا سبب آهن.
سنڌوءَ جو احوال اوريندي (٤٣٩) ائرين اسان کي ٻڌائي ٿو ته ”هيءُ درياهه پنهنجن ٻن ڦاٽن وسيلي ڇوڙ جو ٽڪنڊو علائقو ٺاهيندو آهي، جنهن کي سنڌي ٻوليءَ ۾ پٽالا سڏيو وڃي ٿو. ائرين هيءُ بيان نيرڪوئس جي حوالي سان ڏنو آهي، جيڪو ماڻهن سان لاڳاپن پيدا ڪرڻ لاءِ سنڌ ۾ گهڻو وقت رهيو آهي. اسان کي اهو قبول ڪرڻ گهرجي ته ان دور جي سنڌين جو سنڌوءَ جي ڇوڙ واري علائقي بابت اهوئي خيال هوندو. منهنجو ويچار آهي ته پٽالا نالو ترم ڦول Trumpet- flower تان ورتو ويو آهي ڇاڪاڻ ته ان جي شڪل صورت گهگهيءَ جهڙي ٿيندي آهي. سنڌوءَ جو اوڀاريون ۽ اولاهيون ڦاٽ جنهن وقت سمنڊ ۾ ڇوڙ ڪندا آهن، تنهن وقت انهن جي شڪل توتاري Trumpet جي منهن جهڙي ٿي ويندي آهي.
مان بحث کي هن ڳالهه تي ختم ڪونه ٿو ڪريان ته ٻئي قديم شهر جي زيربحث نالي ڏانهن ڌيان ڏيڻ چاهيان ٿو ۽ ان شهر جو نيرون ڪوٽ سان به ڪجهه لاڳاپو آهي. اصطخري ان شهر جو نالو پيروز Piruz، ابن حوقل قنزبور Kannazbur ۽ ادريسي فيرابوز Firabuz ٻڌائي ٿو. ابن حوقل جي بيان موجب ديبل کان پيروز جو فاصلو چار ۽ منحاباري کان ٻه ڏينهن هو. ابن حوقل ۽ ادريسي ٻئي انهيءَ ڳالهه تي متفق آهن. قنزبور يا فيرابوز ڏانهن ويندڙ رستو منحاباري وٽان لنگهندو هو، جيڪو سنڌوءَ جي اولاهين ڪٺار سان ۽ ديبل کان ٻن ڏينهن جي پنڌ تي هو، پر ديبل کان اهو ماڳ چئن ڏينهن بدران چوڏهن ڏينهن ٻڌائن ٿا، توڙي جو پهرين ٻن ڏينهن جو پنڌ مڪران کان مخالف طرف ڏانهن ٻڌايو وڃي ٿو. پر جيڪڏهن اسان چئن ڏينهن واري ننڍي فاصلي ڏانهن ڌيان ڏينداسون ته اهو نيرون ڪوٽ جي فاصلي سان هڪ جهڙو نظر ايندو. جيڪو سڀني کان آڳاٽي جاگرافيدان اصطخريءَ جي بيان مطابق آهي. منهنجو ويچار آهي ته ديبل، لاڙي بندر جي ويجهو اوڏو ڪا ٿي هو. منحاباري کي مان ٺٽي جي اوسي پاسي سمجهان ٿو، جيڪو منهنجي خيال ۾ لاڙي بندر ۽ حيدرآباد جي وچ تي ڪاٿي هوندو هو. ابن حوقل جو واضح بيان آهي ته منحاباري مهراڻ جي اولاهين ڪناري آباد هو ۽ جيڪو ماڻهو ديبل کان منصوره ويندو ته هن ماڳ وٽان درياهه پار ڪندو. وڌيڪ ٻڌائي ٿو ته هيءُ ماڳ مڪران کان مخالف طرف آهي. (440) سندس بيان جي هن اقتباس مان اها ڄاڻ ملي ٿي ته منحاباري درياهه جي اولاهين ڪنڌيءَ وسندڙ هو ۽ ان سان گڏ نيرون ڪوٽ ۽ پيروز قنزبور يا فيرابوز ڏانهن ويندڙ رستا هتي اچي ملندا هئا. هتي منهنجو ويچار اهو آهي ته پهريان نالا جيڪي منحاباري سان گڏائي ٻڌايا ويا آهن سي نيرن ۽ پويان نالا نيرون ڪوٽ ڏانهن اشارو ڏين ٿا، ڇاڪاڻ ته جيڪڏهن عربيءَ ۾ لکيل انهن نالن کي ٿورو تبديل ڪبو ته گهربل نالا ملي ويندا. نظر ايئن اچي ٿو ته، مڪران واري علائقي ۾ اهڙو ڪو شهر هو جنهن کي ذري گهٽ هڪ جهڙا ٻيا به نالا هوندا هئا. بلادزيءَ جو بيان آهي ته محمد بن قاسم جڏهن ديبل تي ڪاهيو هو، ته مڪران جي شهر قزبون Kizbun وٽس آڻي جي هئي. جيڪڏهن هن نالي کي ابن حوقل واري قنزبور (451) ۽ ادريسيءَ جي فيرابوز سان ڀيٽائي ڏسبو ته گهڻو ڪري پنجگور جو شهر معلوم ٿيندو ۽ ايم ريناڊ M. Reinoud جو به اهوئي خيال آهي.

[b]جهرڪ[/b]
هيءُ ننڍڙو شهر سنڌوءَ جي ڪناري سان ٺٽي ۽ حيدرآباد جي وچ تي هڪ اتاهينءَ جاءِ تي اڏيل آهي، منهنجي خيال موجب جهرڪ شهر وچولي ۽ لاڙ جو دنگئي شهر آهي. مان سنڌ جي لاڙ واري ڀاڱي کي وڌائي هن مقصد سان حيدرآباد تائين آندو آهي ته جيئن يونانين جي پٽالا ۽ چيني ياتري جي پاٽيسيلا کي ڇوڙ جي قديم علائقي جي حدن اندر آڻي سگهان. شايد هيءُ اهو ماڳ آهي، جنهن کي خور Khor يا الخور Al- Khor سڏيو ويندو هو. جنهن لاءِ ادريسيءَ جو بيان آهي ته اهو ننڍڙو پر سکيو ستابو ماڳ منحاباري ۽ فيرابوز جي وچ تي هو، جيڪو هاڻوڪن ماڳن، ٺٽي ۽ نيرون ڪوٽ جي وچ تي آهي. جهرڪ کان ميل هيٺ هڪ ننڍڙي ٽڪري آهي، جنهن مٿان کنڊر ڏسڻ ۾ ايندا، هتان جا ماڻهو هنن ٿرڙن کي ”ڪافر ڪوٽ“ ڪوٺيندا آهن ۽ چوندا آهن ته اهو شهر راجا مانجيراءِ Manjira (442)• ۾ ٻڌايو هو. هن ٿرڙ جو مکيه ڀاڱو همچورس آهي، جنهن اندر هڪ جيتري وٿيءَ تي ڀتين مان ٻاهر نڪتل ٺلهه ڏسڻ ۾ ايندا آهن. چيو ويندو آهي ته اهي مندر جا باقي بچيل حصا آهن. انهن کنڊرن ۾ ٻڌ ڌرم سان لاڳاپيل ڪن مورتين جا ٽڪر ٽوٽا به نظر آيا. اتان ٿوري ئي پنڌ تي سنڌي لکت به نظر آئي، جنهن جو لاڳاپو ڪنهن قديم دور سان ڏسڻ ۾ ٿي آيو. انهن مان رڳو پتراسا Putrasa ۽ ڀڳواتسا Bhagavatasa جا لفظ مس پڙهي سگهيس. ٻيا به ڪي اهڙا لفظ هئا، جن جا ڪي ڪنڊون پاسا به پڙهيم، انهن ڳالهين مان معلوم ٿئي ٿو ته هن ٿرڙ ۽ لکت جو لاڳاپو ٻڌ ڌرم سان آهي.

[b]مين نگر، منحاباري يا ٺٽو
[/b] ٺٽي جو موجوده شهر سنڌوءَ جي الهندي ڇاڙهه کان ٽي ميل اولهه ۾ هڪ هيٺاهينءَ جوءِ ۾ آباد آهي، هتان چار ميل هيٺ سنڌوءَ جو الهندو ڦاٽ بگهاڙ سندس مکيه وهڪري ساتا Sata کان ڇڄي ڌار ٿيندو آهي. ننڍڙي جهنگ جي موجودگيءَ مان پتو پوندو ته اتي مٿاهين زمين آهي، جنهن جي مٿان گهرن جي اڏاوت پئي نظر ايندي آهي ۽ سمجهه ۾ ايندو آهي ته اهو ماڳ ٻيءَ سرزمين کان ٿورو مٿڀرو آهي (443). سن 1699ع ۾ ڪئپٽن هئملٽن به هنن ماڳن تي آيو هو. سندس بيان آهي (444). ته هيءُ شهر سنڌوءَ جي اولهه پاسي ٻه ميل هڪ وسيع ايراضيءَ تي پکڙيل ڏسڻ ۾ ايندو. هن بيان جي ناتي سان معلوم ايئن ٿو ٿئي ته هيءُ شهر اصلي طور درياهه جي ڪٺار سان وسايو ويو هوندو، جيڪو پوءِ هوريان هوريان پرتي هٽندو ويو آهي. سندس نالي مان به ساڳي معنيٰ نڪري ٿي، ڇاڪاڻ ته ٺٽي جي معنيٰ آهي درياهه جو ڪنارو. ٺٽي نگر مان مراد آهي اهو شهر جيڪو درياهه جي ڪٺار سان آباد هجي ۽ سنڌ ۾ هيءُ شهر ٺٽي نگر جي نالي سان مشهور آهي. سندس تعمير جي دور جو پتو ڪونه آهي، پر مئڪمرڊو جيڪو هنن مامرن ۾ کرو، سچو ۽ ويساهه جوڳو آهي، تنهن جو بيان آهي ته هن شهر جو بنياد 900هه يا 1495ع ۾ سمي سلطان ڄام نظام الدين جي زماني ۾ پيو، جنهن کي عام ماڻهو ڄام نندو ڪري ڪوٺيندا هئا. هن کان اڳ لاڙ واري علائقي جي راڄڌاني سامينگر Samingar هو، جيڪو سما گهراڻي جي راڄ گادي هوندو هو. هيءُ ماڳ ٺٽي کان ٽي ميل اتر- اولهه طرف هڪ دڙي تي آباد هو. مئڪمرڊو جو بيان آهي ته هن شهر جو بنياد دهليءَ جي حڪمران علاؤالدين خلجيءَ جي دور ۾ پيو هو جنهن سن 695هه کان 715هه ۽ 1295ع کان 1315ع تائين هندستان تي راڄ ڪيو. ڀر واري ڪليان Kalyan kot جي تعمير جو دور ته اڃا به آڳاٽو آهي، جنهن کي تغلق آباد ڪري به سڏيو ويندو آهي. هيءُ قلعو ٺٽي کان چار ميل ڏکڻ اولهه طرف هڪ ٽڪريءَ تي ٺاهيو ويو هو. مذڪوره قلعي جو ٻيو نالو غازي بيگ تغلق جي نالي پٺيان رکيو ويو آهي، جيڪو چوڏهين صديءَ جي شروعات ۾ علاؤالدين طرفان ملتان ۽ سنڌ جو گورنر هو.
ٺٽي جو شهر ڪنهن پوئين دور سان واسطو رکي ٿو، پر سامينگر ۽ ڪليان ڪوٽ وارو قلعو ڪنهن جهوني جڳ سان لاڳاپو رکن ٿا. ماڻهن جو اهو ويساهه ڪو غلط به ڪونه آهي، ڇاڪاڻ ته هيءُ ماڳ ڇوڙ واري ننڍي علائقي جو مرڪزي ٿاڪ هو. ملڪ جي واپاري ڏيتي ليتي جي هتي نگراني ٿيندي هئي ۽ مٿي ٽڪريءَ تي ٺاهيل قلعو بچاءَ جو ڪم ڏيندو هو. ليفٽيننٽ وڊ Leiut Wood پنهنجي راءِ جو هن ريت اظهار ڪري ٿو: (445) ”ٺٽي جي جاگرافيائي بيهڪ واپار لاءِ ڏاڍي سمجهائتي آهي.“ معلوم ايئن ٿئي ٿو ته ٺٽي کان اڳي به هتي ڀرپاسي ۾ ڪاٿي اهڙو واپاري مرڪز ضرور هوندو. هيءَ ڳالهه پڻ ٻڌائي ٿو ته ڇوڙ واري ٽڪنڊي علائقي وارو مٿيون پاسو هميشه بدلبو رهيو آهي ۽ جڏهن درياهه پنهنجو وهڪرو بدلايو ته ان سان مکيه شهر به بدلجي ڪو ٻيو وڃي ٿيو آهي. ان ڪري ماڳن مٽجڻ ڪري شهرن جا نالا به بدلجي ويا. تنهن ڪري منهنجو ويچار آهي ته ٺٽي جو شهر عرب جاگرافيدانن جي ”منحاباري“ پيريپلس جي مصنف جي ”مين نگر“ واري جاءِ تي آباد ڪيو ويو ٿو ڀائنجي. (446)
سڀئي عرب مؤرخ ۽ جاگرافيدان هن ڳالهه تي متفق آهن ته منحاباري سنڌوءَ جي اولاهين ڪٺار سان آباد هو ۽ اتان کان ديبل ٻن ڏينهن جي پنڌ تي هو. ٺٽي جي جاگرافيائي بيهڪ به اها ساڳي آهي، ڇاڪاڻ ته سنڌوءَ جي اولاهين ڪنڌيءَ سان ۽ لاڙي بندر کان چاليهن ميلن يا ٻن ڏينهن جي فاصلي تي آباد آهي. مان هيٺ هيءَ ڳالهه ثابت ڪرڻ جي ڪوشش ڪندس ته لاڙي بندر ديبل کان تمام ٿوريءَ وٿيءَ تي آباد هو. منحاباري جي نالي کي منحاباري ۽ منجاباري جي ٻن جدا صورتخطين ۾ لکيو ويو آهي. منهنجو ويچار آهي ته ان ٿاڪ جو اصلي نالو منڊا باري Mundabari يا منداواري Mundawari آهي، جنهن جي معنيٰ آهي منڊ Mund نيات جي وسندي. جهڙي ريت سامينگر جي معنيٰ ”سمن جو شهر“ آهي. هن نالي جي پٺڀرائي هن حقيقت مان به ٿئي ٿي ته عيسوي سن جي شروعات واري زماني کان وٺي امڪان آهي ته مند جي بيات جي ماڻهن ڇوڙ واري علائقي کي آباد ڪيو هو (447). ادريسيءَ جو بيان آهي ته مندنيات وارا بهادر آهن. انهن ماڻهن جو انگ تمام گهڻو آهي جيڪي سنڌ ۽ هنڌ جي دنگ تائين پکڙيل ڏسڻ ۾ اچن ٿا. اتر طرف الور ۽ اولهه پاسي مڪران، اوڀر ۾ ممهيل Mamhel (يا عمرڪوٽ) تائين پيا گهمندا ڦرندا ڏسبا (448). ابن حوقل ٻڌائي ٿو ته مند ملتان کان وٺي سمنڊ تائين سنڌوءَ جي ٻنهي ڪنارن سان آباد آهن. ان کان سواءِ مڪران ۽ فمهل Famhal (يا عمرڪوٽ) جي وچ واري برپٽ علائقي ۾ به آباد آهن. ڀاڳيا آهن، وٽن چوپائي مال جا ڌڻ آهن. ويئن ولهارن ۾ وتندا آهن چرندا. هو وانڍن ۾ رهندا آهن. اڄ هتي سڀاڻي هتي. جتي به گاهه ڏسن، اتي لڏا لاهي ويهي رهن. سندن انگ ججهو آهي (449). رشيدالدين ته سنڌ ۾ کين تمام قديم سمجهي ٿو. سندس بيان موجب ميد Med ۽ زت Zat ٻئي حام بن نوح جي ڦريءَ سان واسطو رکن ٿا جيڪي مهاڀارت واري دؤر کان به گهڻو اڳ سنڌ ۾ رهندڙ ماڻهن جي ڦريءَ سان لاڳاپو رکندا هئا. هن نالي کي مختلف سورتخطين ۾ جهڙوڪ: مير Mer، ميد Med، ۽ مند Mand لکيو ويندو آهي ۽ اهو ساڳين صورتخطين ۾ اڄ به نظر اچي ٿو. مان مذڪوره هجي ۾ مند Mind جو اضافو ڪندس، ڇاڪاڻ ته مسعوديءَ پنهنجي تصنيف ۾ اهو لفظ ڪتب آندو آهي (450) مان سمجهان ٿو ته هي اهوئي نالو آهي جنهن کي قديم دور جي مؤرخن ميدي Medi ۽ مندروئني Mandrueni ڪري لکيو آهي. ان کان سواءِ اهي قبيلا آمون درياهه جي ڪنڌين ڪنارن سان به رهندا هئا. جن کي لئٽي Lati سڏيو ويندو هو. پليني ٻنهي جو گڏائي نالو کنيو آهي. امڪان آهي ته اهي ساڪا Saka يا هند سٿين هجن جيڪي بعد ۾ سنڌ ۽ پنجاب ۾ پنهنجو راڄ ڪري ويٺا هئا. شايد هي اهي ئي ماڻهو آهن، جن کي شروعاتي دور سان لاڳاپيل عرب مؤرخن مند يا زط ڪري لکيو آهي، جن ستين صدي جي پڇاڙيءَ تائين سنڌ تي راڄ ڪيو هو.
هن نالي جي مختلف قسمن جي هجي مختلف قسمن جي اچارن جي ڪري آهي. مان شاهپور ۽ جهلم وارن علائقن جا ٻه وڏا نقشا ڏٺا آهن، جيڪي ڪجهه سال اڳ هندستان جي سرويئر- جنرل ڇپائي پڌرا ڪيا آهن. پوئين نقشي ۾ جهلم جي ڪناري سان ۽ جلال پور کان ڇهه ميل مٿان ميريالا Meriala ۽ اڳئين نقشي ۾منڊيالي Mandiali نالي هڪ ڳوٺ ڏسڻ ۾ ايندو. ابوالفضل هن ساڳئي ئي ٿاڪ کي ميرالي Merali ۽ فرشته ميريالا Meriala لکيو آهي. ولفورڊ جي سرويئر مغل بيگ به هن ماڳ جو نالو منڊيالا Mandiala قلمبند ڪيو آهي. پڇڻ تي مون کي اهو ساڳيو نالو ٻين مختلف ماڻهن به ٻڌايو. جنرل ڪورٽ جي جوڙيل نقشي ۾ وري مامريالا Mamriala لکيو ويو آهي.
مين نگر شهر جو نالو به هن نيات جي ماڻهن سان لاڳاپو رکي ٿو، جنهن جي معنيٰ آهي مين جو شهر. مذڪوره شهر ٻي صديءَ عيسويءَ ڌاران سنڌ جي لاڙ واري ڀاڱي جي راڄڌاني هو. مين Min سٿين ٻوليءَ جو نالو آهي، جيڪو اسان کي سجستان يا ساڪاستيني Sakastene جي علائقي خاراڪس Kharax جي آئيسدور Isidor شهر مان هٿ آيل هڪ فهرست وسيلي معلوم ٿيو آهي. سنڌ ۾ اهڙي نالي ملڻ ڪري اهو ويساهه ٿئي ٿو ته هتي سٿين جي حڪمراني رهي آهي. پر پڪ سان چئي سگهجي ٿو ته مين نگر جا رهواسي پارٿين هئا. سٿين ۽ پارٿين هڪ ٻئي جا ويري هئا ۽ هڪ ٻئي کي ٻاهر ڪڍڻ لاءِ ننهن چوٽيءَ جو زور لائي رهيا هئا (451). پارٿين ڪل جا ماڻهو سهائي سٿين Sahae Scythians جي ڦريءَ مان هئا ۽ آمون درياهه جي ڪنڌين ڪنارن سان گذاريندا هئا، جن سنڌو ماٿري کي هند-سٿين جو نالو ڏنو هو. هڪ ٻئي سان سندن وير به نالي چڙهيل هو، جنهن کي عرب مؤرخن جي تصنيفن ۾ ميد ۽ جت جي نالي ۾ ڏسي سگهجي ٿو.
مين نگر جي اصلي جاگرافيائي بيهڪ جو پورو پتو ڪونه آهي پر ٿوري گهڻي معلومات آهي جيڪا هن ماڳ جي تعين ڪرڻ جي ڪوشش ۾ اسان جي رهنمائي ڪندي. ٽالمي ٻي صدي عيسويءَ جو جاگرافيدان آهي پر سندس تصنيف ۾ اهو نالو نظر ڪونه ايندو. منهنجو ويچار آهي ته ان وقت ڌاران هن راڄڌانيءَ تي اهو نالو ڪونه پيو هوندو. پر قوي امڪان اهو آهي ته ٽالمي نئين نالي بدران هن شهر جي پراڻي نالي کي وڌيڪ ترجيح ڏني آهي. جيڪڏهن مان مين نگر کي مين جي شهر ۽ مندا باري کي ”مند ماڻهن جي جو،“ جي روپ ۾ صحيح سڃاتو آهي ته پوءِ هند- سٿين جي راڄڌاني ٺٽو ئي ٿي سگهي ٿو. ادريسيءَ (452) جو بيان آهي ته منحاباري ترائي ۾ اڏيل هو، جنهن جي چوڌاري وهندڙ پاڻي ۽ باغ ئي باغ هئا. ڪئپٽن هئملٽن (453) ٺٽي جو ذڪر هوبهو ساڳيو ڪيو آهي. سندس بيان آهي ته هيءُ شهر وسيع ايراضيءَ تي پکڙيل آهي. ماڻهن درياهه مان واهه کوٽي شهر ڀرسان پاڻي آندو آهي جيڪو باغن لاءِ به ڪتب آندو وڃي ٿو. پيريپلس جي مصنف (454) موجب ”وڏا واپاري ٻيڙا بار بريڪي وٽ بيهندا آهن. اتان کان پوءِ ٻيڙن وسيلي مال لڏي درياهه ذريعي راڄڌاني پهچايو ويندو آهي.“ موجوده دور ۾ به ائين ڪيو ويندو آهي. تجارتي مال اچي لاڙي بندر تي لهندو آهي. اتان کان واپاري پنهنجي سهنجهائيءَ پٽاندر خشڪيءَ يا درياهه سيلي کڻي ٺٽي پهچندا آهن. مين نگر جي جاگرافيائي بيهڪ ڪجهه منجهائي بيان ڪئي وئي آهي ۽ فقط ايترو لکيو ويو آهي ته سمنڊ کان ڪجهه وٿيرڪي آهي (455) اهڙو بيان ماڳ جي تعين ڪرڻ ۾ ڪابه واهر ڪري ڪونه ٿو سگهي. پر جيڪڏهن اهو ٺٽي جي ٿاڪن وٽ آهي جهڙي ريت مان سمجهان ٿو ته پوءِ اهو ٽالمي جو بيان ڪيل شهر سئو سيڪانا Soucsikana ئي ٿي سگهي ٿو، جنهن کي مان سوسي گاما Susi Gama يا سو Su ڪل جي ماڻهن جو جوڙيل شهر تصور ڪريان ٿو. لفظ جي هن ڦيرگهير جي هيءَ حقيقت به پٺڀرائي ڪري ٿي ته مند يا ميد نيات جا ماڻهو سو Su يا آبڙ Aber نالي هڪ ڪل جي ڦري سان تعلق رکن ٿا. هنن پنهنجي ان ڪُرِ جي ماڻهن کي سوسيانا Susiana جو نالو ڏنو، جيڪا فرات جي ڇوڙ وٽ رهندي هئي. ٻين لفظن ۾ جنهن کي آبيرا Abira سڏيندا هئا سنڌوءَ جي ڇوڙ وٽ رهندي هئي (456). مئڪمرڊو جو بيان آهي ته ٻارهين صدي عيسويءَ ۾ مين نگر ملتان هيٺ هو ۽ حڪمران آگري Agri ذات جو هڪ ماڻهو هو جيڪو سڪندراعظم جي پيڙهيءَ مان هو. مذڪوره شهر لوهاڻي درياهه جي ڪناري سان ۽ بهمانا کان گهڻو پري به هو ۽ ان پرڳڻي ۾ موجود هو جنهن کي هاڻي شهدادپور سڏيندا آهن. هيءَ ڳالهه شڪ کان خالي ڪانه آهي ته پوسٽنس ۽ اليٽ به لکت جي هن ٽڪريءَ تي ڪوبه تبصرو ڪونه ڪيو آهي. نظر ايئن اچي ٿو ته اليٽ گهڻو ڪري تحفته الڪرام جا حوالا ڪتب آندا ۽ مئڪمرڊو کي مخفي طور ڪم آندو اٿس (457). مان هتي هن ڳالهه جو اضافو ضرور ڪندس ته جنهن آگري ذات کي مئڪمرڊو سڪندر جي پيڙهيءَ مان سمجهي ٿو، تنهن کي هت هيٺين ذات تصور ڪيو ويندو آهي ۽ سندس ڌنڌو لوڻ ٺاهڻ هوندو آهي. ان کان سواءِ مان ننڍڙي عام رواجي شهر کي هند- سٿين جي راڄڌاني ڪونه ٿو سمجهان پر کيس فقط مين ڪل جي ماڻهن جو تعمير ڪرايل شهر سمجهان ٿو.

[b]بار بريڪي- امپوريم Barbarike Emporium يا ڀنڀور Bhambura
[/b] ڀنڀور يا ڀنڀوراءِ جو ڦٽل شهر گهاري واري کاري جي مٿين پاسي اڏيل هو. هتان جا ماڻهو چوندا آهن ته هيءُ سنڌ جو نهايت قديم سامونڊي بندر هوندو هو. (458) هاڻي ته سڃ پئي ٿي واڪا ڪري. ڊٺل گهرن جي پيڙهين جا ٺنڍ ۽ پراڻي قلعي جي برجن ۽ ڪوٽن جا اهڃاڻ اڃا به چٽا آهن. چيو ويندو آهي ته ڏهين صدي عيسويءَ ۾ هيءُ ڀنڀوراءِ نالي هڪ راجا جي راڄڌاني هو. هتان جي ماڻهن جي روايتن مطابق سنڌو صفا اولاهيون ڦاٽ ڀنڀور جي ڀر ڏي وهندو هو، جيڪو ٺٽي کان هيٺان سنڌوءَ جي مکيه وهڪري کان ڇڄي ڌار ٿيندو هو. (٤٥٩) مئڪمرڊو طبقات اڪبريءَ جي حوالي سان ٻڌائي ٿو ته اهو ڦاٽ اڪبري دور ۾ ٺٽي جو اولهه ڏئي وهندو هو. ساڳئي حقيقت لاءِ سر اليٽ وري (٤٦٠) مسٽر اين ڪرو N. Crow جو حوالو ڏنو آهي، جيڪو ٺٽي ۾ برٽش ريزيڊنٽ طور گهڻو وقت ترسيو هو. مسٽر ڪرو، سن ١٨٠٠ع ۾ لکيو آهي ته گذريل پنجويهن سالن دوران ٺٽي کان مٿان سنڌوءَ جو وهڪرو گهڻو ڦيرو ڪري ويو آهي، جنهن ڪري شهر ڇوڙ واري ٽڪنڊي علائقي جي حدن کان ٻاهر نڪري ويو آهي. ڪڏهن درياهه بلوچستان طرف وارين ٽڪرين ڀرسان وهندو هو. هن بيان مان اهو پتو پوي ٿو ته گذريل صديءَ جي پويئن اڌ تائين به گهاري وارو وهڪرو سنڌوءَ جو انتهائي اولاهيون وهڪرو هوندو هو. مئڪمرڊو جو بيان آهي ته پوريءَ ريت سڪي وڃڻ کان گهڻو اڳ گهاري وارو ڦاٽ جهاز راني جوڳو ڪونه رهيو هو. اهوئي سبب آهي جو ڀنڀور ۽ ديبل ١٢٥٠ع ڌاران اجڙي ناس ٿي ويا، ڇاڪاڻ ته سنڌوءَ ان ڦاٽ جو منهن لٽي ڇڏيو هو (٤٦١). مون پاڻ به کوجنا ڪئي آهي جنهن مان پتو پيو ته جڏهن خوارزم شاهه ١٢٢١ع ۾ سنڌ تي ڪاهي آيو ته ان وقت ديبل موجود هو، پر ١٣٣٣ع ڌاران ڦٽي ويو. ان زماني ۾ ابن بطوطه سنڌ آيوته لاڙي بندر ڏوري اچي ڏٺو هئائين، جيڪو ديبل جي ڦٽي وڃڻ کان پوءِ اڏيو ويو هو.
مئڪمرڊو ماڻهن جي روايتن جي حوالي سان ڄاڻايو آهي ته سنڌوءَ جو مذڪوره اولاهين ڦاٽ کي ساڱرو سڏيو ويندو هو. سندس سمجهه مطابق هي اهو ڦاٽ آهي جنهن کي ٽالمي ساگپا اوسٽيم Sagpa Ostium لکي ٿو. اهو ڦاٽ سندس دور ۾ سنڌوءَ جو نهايت اولاهيون وهڪرو هوندو هو. مئڪمرڊو جي سوچ مطابق قوي امڪان اهو آهي ته سنڌوءَ جو هي اهو الهندو ڦاٽ آهي، جنهن وسيلي سڪندراعظم هاڪاري وڃي سمنڊ تائين پهتو هو. تيار ٿيل تازن نقشن مان معلوم ٿيندو ته ٺٽي ۽ گهاريءَ جي وچ تي هن ڦاٽ الهندي پاسي وري هڪ ٻي ڇاڙهه ڇڏي آهي، جيڪا اڳين وهڪري مان ويهه ميل پوروڇوٽ تي وهندي ڏکڻ ڏانهن موڙو کائي لاڙي بندر کان ٿورو هيٺ مکيه وهڪري سان ملندي ڏسڻ ۾ اچي ٿي. مذڪوره ڇاڙهه ڀنڀور کان ٻه يا ٽي ميل پري ڏکڻ وارو پاسو ڏئي وهندي هئي، تنهن ڪري هن شهر تائين پٽي Piti، ڦونڊي Phundi، ڪيار Kyar ۽ پنٽياڻي Pinteani ڦاٽن وسيلي هاڪاري پهچي سگهبو هو. مٿين بيانن جي پڙهڻ کان پوءِ منهنجو ويچار آهي ته نه رڳو ڀنڀور جو شهر بارڪي Barke آهي، جيڪو جسٽين جي بيان مطابق سڪندر واپس ورڻ وقت تعمير ڪرايو هو، پر هي اهو شهر به آهي جنهن کي ٽالمي بار باري Barbari ۽ پيريپلس جي مصنف بار بريڪي- امپوريم Barbarike Emporium لکيو آهي. (٤٦٢) پيريپلس جي مصنف اهو به لکيو آهي ته سندس دور ۾ سنڌوءَ جو رڳو وچون وهڪرو جهاز رانيءَ لاءَ هو، جنهن سان هاڪاري باربريڪي- امپوريم پهچي سگهبو. (٤٦٣) ۽ ٻيا ڇهئي ڦاٽ تانگها هئا ڇو ته منجهن واري ڀرجي وئي هئي. گهاري ڦاٽ ۾ ٢٠٠ع ۾ ئي پاڻي گهٽ اچڻ شروع ٿي ويو هو. وچيون وهڪرو، جنهن کي ٽالمي کريفون اوسٽيم Khariphon Ostium سڏي ٿو. سو اڪيلو جهاز راني جي لائق هوندو هو. مان کريفون ڦاٽ کي ”ڪيار“ نالي وارو موجوده ڦاٽ سمجهان ٿو. اهو ان ماڳ وٽان وهندو نظر ايندو، جتي گهاري کان ڏکڻان ايندڙ ڦاٽ اچي مکيه وهڪري سان لاڙي بندر ويجهو اچي ملندو آهي.
مٿيئن بحث وسيلي مان هن نتيجي تي پهتو آهيان ته گهاري کان اتران مٽيندڙ ڦاٽ سنڌوءَ جو اولاهيون وهڪرو هوندو هو ۽ هن ڦاٽ وسيلي سڪندر ۽ نيرڪوس هاڪاري وڃي سمنڊ تائين نڪتا هئا. سنه ٢٠٠ع ڌاري هن وهڪري گهاري کان ڏکڻان پنهنجو پيٽ جوڙي ورتو هو، جيڪو وڌيڪ ڏکڻ ڏس تي موڙو کائي لاڙي بندر کان ٿورو هيٺ سنڌوءَ جي مکيه وهڪري سان وڃي ملندو هو. پيريپلس جي مصنف جي دور ۾ تجارتي ٻيڙا هن ئي وهڪري سان هاڪاري باربريڪي پهچندا هئا ۽ اتي سامان لاهي ٻيڙين ۾ لڏي مين نگر پهچايو ويندو هو، جيڪو تنهن زماني ۾ لاڙ جي راڄڌاني هو. ٿوري عرصي کان پوءِ هن وهڪري ۾ به پاڻي تمام ٿورو اچڻ لڳو. اٺينءَ صديءَ جي شروعات ۾ جڏهن عربن سنڌ تي حملو ڪيو ته باربريڪيءَ جي جاءِ اچي ديبل والاري هئي ۽ سنڌ جي مکيه بندر بڻجي چڪو هو. پر گهاري ڀرسان وهندڙ ڦاٽ ته تيرهين صديءَ عيسويءَ تائين به وهندو رهيو. ليڪن ايترو ٿورو هو جو منجهن ٻيڙا هاڪاري ڪونه سگهندا هئا ۽ ان کان پوءِ اهو هميشه لاءِ سڪي ويو.

[b]ديبل سنڌي يا ديبل
[/b] ديبل جيڪو وچين دور ۾ سنڌ جو اهم تجارتي مرڪز ۽ سنڌوءَ جي ڪناري آباد هو، ان جي جاگرافيائي بيهڪ بابت اڃا ڪا اتفاق راءِ قائم ٿي ڪانه سگهي آهي. ابوالفضل ۽ ٻين مسلمان مؤرخن ديبل کي ٺٽي سان منجهائي وچڙائي ڇڏيو آهي. پر پڪ آهي ته جڏهن اهي مصنف پنهنجون تاريخون لکي رهيا هئا ته ديبل جو ڪو وجود ئي ڪونه هو. منهنجو ويچار آهي ته ان زماني ۾ ٺٽي شهر کي ديبل ٺٽه ڪري سڏيندا هئا ۽ مذڪوره مؤرخ به ان ڪري غلط فهميءَ جو شڪار ٿي ويا. ساڳيءَ ريت براهمانا يا برهمڻ آباد کي وري ديبل ڪانگڙا Debal Kangra ۽ ديبل کي وري ديبل سنڌي جي نالي سڏيو ويندو هو. ديول يا ديبل جي سڌي سنئين معنيٰ مندر آهي. تنهن ڪري ديبل سنڌي جي معنيٰ ٿندي اهو مندر جيڪو سنڌي نالي شهر جي ڀر ۾ هجي. ميجر برٽن جو بيان آهي ته ٺٽي جي شالن کي اڃان تائين ديبلي شالون سڏيو ويندو آهي. هن مان هيءَ ڳالهه ثابت ٿئي ٿي ته ديبل اها جاءِ هئي جتان واپارين کي ٺٽي جون شالون ملنديون هيون. اهڙو مثال ملتاني مٽي جو آهي جنهن جي معنيٰ آهي ملتان جي مٽي يا آرمينيائي مٽي Armenianbole وغيره. مختلف شين تي نالا انهيءَ واسطي سان پوندا آهن جتان اهي واپارين کي ملنديون آهن، نه ته جنهن کي ملتان جي مٽي سڏيو ويندو آهي سان سنڌوءَ جي اولاهين پاسي ديري غازي خان جي ڀرسان ٽڪرين مان ملندي آهي. مثال طور هندستان جي مس Indian Ink آهي، تنهن جو نالو هندستان جي ناتي سان آهي. هاڻي اها شيءِ ڪٿان به ملندي ته ان کي ”هندستاني مس“ جي نالي سان سڏيو ويندو، ڇاڪاڻ ته اها مس پهريائين هندستان مان لڌي هئي. توڙي جو اها مشهور ڳالهه آهي ته اها مس هاڻي چين ۾ تمام گهڻي ٺهندي آهي، سر هينري اليٽ پويون سڄاڻ ماڻهو آهي جنهن سنڌ جي جاگرافيءَ تي تمام گهڻو ڪم ڪيو آهي، سو ديبل کي ڪراچيءَ جي ماڳن تي ٻڌائي ٿو. پر مان مسٽر ڪرو جي ويچار سان سهمت آهيان جيڪو سنڌ ۾ ڪيترن سالن تائين برٽش ريزيڊنٽ طور رهي چڪو آهي. سندس چوڻ آهي ته ديبل ڪراچيءَ ۽ ٺٽي جي وچ تي ڪاٿي موجود هوندو (٤٦٤). سندس ويچار ان ڪري به وزندار آهي جو مئڪمرڊو ۽ سر هينري اليٽ به سندس پٺڀرائي ڪن ٿا ۽ سمجهن ٿا ته ”هن سنڌ جي جاگرافي بابت ڏيهي ماڻهن کان پڇا ڳاڇا ڪري سوچ ويچار کان پوءِ ڪو نتيجو قائم ڪيو هوندو.“ سر هينري اليٽ چچ نامي جو حوالو ڏنو آهي، جنهن ۾ هن لکيو آهي ته سرانديپ جا ٻيڙا توائي ٿي اچي ديبل بندر نڪتا هئا، جنهن مان معلوم ٿئي ٿو ته ديبل بندر سامونڊي ڪناري سان موجود هو. اتي مٿن تنگامرا Tangamara نيات جي ڪن سامونڊي ڌاڙيلن حملو ڪيو جيڪي ڪراچيءَ کان لاڙي بندر تائين سڄي سامونڊي ڪناري سان آباد هوندا هئا. هن بيان مان اهو سمجهي سگهجي ٿو ته جيڪڏهن ديبل ڪراچيءَ ۽ لاڙي بندر نه آهي، ته پوءِ ان جي جاگرافيائي بيهڪ لاءِ مٿين ٻنهي ماڳن جي وچ تي واجهائي سگهجي ٿو.
سر هينري سمجهي ٿو ته ڪراچي ئي ديبل بندر هو ۽ پنهنجي خيال جي پٺڀرائي لاءِ بلاذري جو حوالو پيش ڪري ٿو جنهن ۾ چيل آهي ته سن ١٥هه ۽ ٦٢٦ع ۾ حڪيم پنهنجي ڀاءُ مغيره کي ديبل واري سامونڊي ڪناري ڏانهن روانو ڪيو پر جيئن ته ليون شهر City of Lyons ليون Lyons واري کاريءَ جي ڪناري ڪونه آهي تنهن ڪري اهو ضروري سمجهڻ نه کپي ته ديبل بندر به هروڀرو ديبل واري سامونڊي ڪناري سان هوندو. ابن جردازبه جو بيان آهي ته اهو سنڌوءَ جي ڇوڙ کان ٻه فرسنگ مٿي هو، پر مسعودي ان کي رهندو به وڌائي ٻن ڏينهن جو پنڌ ٻڌايو آهي (٤٦٥). ديبل سنڌوءَ جي ڪناري سان آباد هو تنهن ڪري ان کي ڪراچي واري ٿاڪ تي سمجهڻ غلط آهي، ڇاڪاڻ ته هڪ ته اهو سامونڊي ڪناري سان آهي، ٻيو ته اهو سنڌوءَ جي ڇوڙ کان گهڻو پري نه آهي. اسان جا جيڪي به ذريعا آهن تن سڀني جو بيان آهي ته ديبل مهراڻ جي اولاهينءَ ڪٺار سان آباد هو، جيڪو سنڌوءَ (٤٦٦) جو مکيه وهڪرو هوندو هو. ٿي سگهي ٿو ته بگهاڙ ڦاٽ هجي جيڪو لاڙي بندر کان لنگهي پنهنجي ڦاٽن جهڙوڪ پٽي، ڦندي، ڪيار ۽ پٽياڻيءَ وسيلي وڃي سمونڊي ۾ ڇوڙ ڪندو هو. مئڪمرڊو به ڏيهي ذريعن کي حوالي طور ڪتب آندو آهي. سندس خيال آهي ته ديبل سنڌوءَ جي ساڱري نالي ڦاٽ تي آباد هو، جيڪو ڀنڀور ڀرسان مٽيندو هو. انهن حوالن موجب ديبل بگهاڙ جي اولهه پاسي ان ٿاڪ وٽ هوندو، جتي گهارو يا ساڱرو ڦاٽ اچي بگهاڙ سان سنگم ڪندو هو، تنهن ڪري ديبل جي جاگرافيائي بيهڪ مذڪوره سنگم جي ويجهو اوڏو، لاڙي بندر کان پنج ميل اتر، ڀنڀور جي ماڳن کان سترهن ميل ڏکڻ اولهه ۽ پٽي پٽياڻي ڦاٽن جي ڇوڙن کان ٽيهه ميل پري هئي. ڀنڀور جي هيءَ جاگرافيائي بيهڪ سر هينري اليٽ جون اهي گهرجون به پوريون ڪري ٿي ته ديبل ڪراچيءَ ۽ لاڙي بندر جي وچ تي ڪٿي آباد هو. جتي تنگامرا نيات جا ماڻهو رهندا هئا. اها بيهڪ وري اهڙي به آهي جيڪا مسٽر ڪرو جي بيان مطابق ڪراچيءَ ۽ ٺٽي جي وچ تي به آهي ۽ هي انهن ايراضين جو سچو بيان آهي جيڪي درياهه جي وهڪري سان نظر اينديون. ڇوڙ واري علائقن ۾ ڦاٽن جو هڪ مهاڄار ڏسڻ ۾ ايندو. جيڪي هڪ ٻئي کي ڪپيندا هيڏانهن جو هوڏانهن پيا ويندا ڏسبا. انهن مان هيءُ اڪيلو ڦاٽ آهي، جنهن تي ديبل جو بندر ممڪن ٿي سگهي ٿو.
بدقسمتيءَ جي ڳالهه اها آهي ته ڇوڙ جي هن علائقي کي اڃا تائين ڪنهن سونجهڙيو ٿي جاچيو پرکيو ئي ڪونه آهي. اهو ئي ڪارڻ آهي، جو اسان هيل تائين هن آڳاٽي شهر جي ٿرڙ ڏسي ڪونه سگهيا آهيون. ابن بطوطه جڏهن ١٣٣٣ع ۾ سنڌ آيو هو ته اهي پراڻا پڊ وڃي پنهنجين اکين سان ڏوري ڏٺا هئائين. هن به ديبل بندر جي جاگرافيائي بيهڪ اها ساڳي ٻڌائي آهي، جيڪا مان پاڻ به ديبل ڏانهن منسوب ڪري رهيو آهيان (٤٦٧). ان جو ڪارڻ اهو آهي ته سندس بيان گهڻي اهميت رکي ٿو، تنهن ڪري ان بيان جو سڄو ٽڪرو هتي پيش ڪري رهيو آهيان: ”ان کان پوءِ مان سنڌوءَ وسيلي لاهريءَ روانو ٿيس. هي شهر ان ٿاڪ تي آباد آهي، جتي سنڌو هندي سمنڊ ۾ ڇوڙ ڪندو آهي. هيءُ هڪ وڏو بندر آهي جتي ايران، يمن ۽ ٻين ملڪن کان ايندڙ جهاز اچي بيهندا آهن. هن شهر کان ٿورن ميلن جي وٿيءَ تي ڪنهن آڳاٽي شهر جا ٿرڙا آهن، جتي ماڻهن ۽ جانورن جي شڪلن جهڙا بيشمار پٿر ڏسڻ ۾ ايندا. هتان جا ماڻهو سمجهندا آهن ۽ سندن چوڻ موجب مؤرخن جو خيال آهي ته ڪنهن زماني ۾ هتي هڪ شهر هوندو هو، جنهن جي رهواسين جي ڪجهه ڀاڱي جا ڪرتوت ڪڌا هئا. تنهن ڪري خداتعاليٰ مٿن ڏمرجي سندن شڪليون بدلائي ڇڏيون. ڪن جي صورت جانورن جهڙي، ڪن جي گاهن ٻوٽن جهڙي ۽ اناج جي شڪل پٿرين جهڙي ٿي وئي. حقيقت به اها آهي ته هتي اهڙين پٿرين جا ڍير نظر ايندا جن جي شڪل صورت اناجن جهڙي پئي ڏسبي آهي.“ اهو ناس ٿيل شهر جتي ماڻهن ۽ جانورن جي شڪلين جهڙا پٿرا ڏسڻ ۾ اچن ٿا سو منهنجو ويچار آهي ته ديبل جو ماڳ آهي، جيڪو ڪنهن زماني ۾ وڏي واپاري منڊي هئي. مئڪمرڊو جو بيان آهي ته جڏهن ديبل اجڙي ويو ته اتان جا رهواسي لڏي پلاڻي اچي لاڙي بند ڀيڙا ٿيا (٤٦٨). هن باري ۾ ڪئپٽن هئملٽن جو بيان آهي ته لاڙي بندر کي پٿرائون قلعو هو جيڪو ٻروچن ۽ مڪرانين جي ڦرلٽ کان واپاري وکر جو بچاءِ ڪندو هو. منهنجي خيال ۾ سندس هيءُ ويچار صحيح آهي ته ديبل جا رهواسي لڏي اچي لاڙي بندر ۾ اجها اڏي ويٺا. ديبل جي تعمير وارو سارو سامان ڍوئي اچي پنهنجون جايون جوڙيائون ۽ قلعي جي به اڏاوت ڪيائون، تنهن ڪري چئي سگهجي ٿو ته لاڙي بندر جي قلعي ۾ جيڪو به ڪجهه مال ڪتب آندو ويو هو، سو ديبل جي قلعي کي ڊاهي آندو ويو هو. جنهن جي باقيات ابن بطوطه کي ١٣٣٣ع ۾ اچرج ۾ وجهي ڇڏيو هو.
ابن بطوطه جي هن احوال کي الف ليليٰ Arabian Nights جي هڪ قصي سان ڳنڍيان ٿو جيڪو زبيده سان لاڳاپيل آهي. قصو هن ريت آهي ته ان عورت ٻيڙين ۾ سوار ٿي بصري هاڪاريو ۽ ويهن ڏينهن کان پوءِ هندستان جي هڪ وڏي شهر ۾ اچي لنگر هنيو هئائين. شهر ۾ پهچي هن ڏٺو ته راجا راڻي ۽ شهر جا سڀ ماڻهو پنڊ پاهڻ بڻجي ويا آهن. پر هڪ ماڻهو بچي ويو هو، جيڪو راجڪمار هو. هن جي سندس راڻيءَ مسلمان شهزادي جيان پرورش ڪئي هئي. هيءَ ڏند ڪٿائي ڪهاڻي راجا دلوراءِ ۽ سندس ڇٽي جي ڳالهه سان هڪ جهڙائي رکي ٿي، جنهن کي سنڌ جي مؤرخن پنهنجي تصنيفن ۾ جاءِ ڏني آهي. (٤٦٩) سندن بيان موجب جڏهن ڌرتيءَ ڌڏڻ ڪري براهمانا ناس ٿيو ته فقط ڇٽو اڪيلو بچي نڪتو هو. پنجاب جي مکيه شهرن جي تباهيءَ بابت به اهڙيون ڳالهيون ٻڌايون وڃن ٿيون جهڙيون اسان کي سنڌ ۾ ٻڌڻ ۾ آيون آهن. پر الف ليليٰ جي ڪهاڻيءَ ۾ جيڪو ڏيک چٽيل آهي تنهن جو واسطو هوبهو سنڌ جي ڪنهن شهر سان آهي. پر جيئن ته تنهن زماني ۾ سامونڊي ڪناري سان وڏي ۾ وڏو شهر رڳو ديبل هو ۽ اهو هڪ اهڙي اهم تجارتي منڊي هو، جنهن سان عربن جو واپاري لاڳاپو هو. تنهن ڪري ڀائنجي ٿو ته هندستان جو اهو وڏو شهر ديبل هوندو جتي زبيده سڀني ماڻهن کي پندپهڻ ٿيل ڏٺو هو.
مئڪمرڊو جو بيان آهي ته براهمانا جي تباهي سن ١٤٠هه ۽ ٧٥٧ع ۾ ٿي ۽ زبيده Zobeide جي ڪهاڻي جو دور خليفه هارون رشيد جي دور سان واسطو رکي ٿو، جنهن ٧٨٦ع کان ٨٠٩ع تائين حڪومت ڪئي، تنهن ڪري ٻنهي ڏند ڪٿائي ڪهاڻين کي سڃاڻڻ ۽ سمجهڻ ۾ هيءُ دور مونجهاري جو سبب ڪونه ٿو بڻجي.
اهو به امڪان آهي ته ديبل بندر بگهاڙ واري وهڪري سان هجي، جيڪو ان زماني ۾ سنڌوءَ جو مکيه وهڪرو هوندو هو، جنهن جو نالو هو ديبل سنڌي، يعني سنڌوءَ جي ڪناري تي تعمير ٿيل ديبل. ڪئپٽن هئملٽن (٤٧٠) جي بيان مان اتفاقي طور هڪ حقيقت واضح ٿي آهي ته سنڌي نالي سنڌوءَ جو هڪ ڦاٽ هوندو هو. هتان جي ماڻهن کي اهو نالو هاڻي ياد ڪونه رهيو آهي، جنهن مان ڪنهن دور ۾ چڱيرو پاڻي وهندو هو ۽ ستن منهن وسيلي سمنڊ ۾ ڇوڙ ڪندو هو. ان کي ديولي Divelle يا ستن ڇوڙن وارو ڦاٽ به سڏيو ويندو هو. هن بيان مان هڪ حقيقت واضح ٿئي ٿي ته سنڌوءَ جو هڪ ڦاٽ لاڙي بندر تائين به ويندو هو جنهن جو نالو ديبلي يا ديبل وارو ڦاٽ هو، جيڪو هئملٽن جي دور ١٦٩٩ع تائين به موجود هو. ٻي ڳالهه اها به ته منهنجو انومان آهي ته سنڌوءَ جي هن ڦاٽ جو ٻيو نالو پٽي به هوندو هو. هيءُ اهو ساڳيو ڦاٽ آهي جنهن کي ٽالمي سنٿن اوسٽيم Sinthon ostium لکيو آهي، جيڪو اولهه پاسي سان ڳڻپ موجب سنڌوءَ جو ٻيو نمبر ڇوڙ هو. پٽيءَ وارو وهڪرو بگهاڙ جو هڪ ڇوڙ آهي ۽ هيءَ حقيقت ديبل جي بيهڪ بابت ٻڌايل منهنجي انومان سان پوري ٺهڪي بيهي ٿي، جنهن کي مٿي بيان ڪيل سڀني ذريعن جي پٺڀرائي حاصل آهي.
پر هئملٽن اهو به لکيو آهي ته لاڙي بندر پاڻ به اجڙي ناس ٿي ويو. هاڻي ڌاراجا Dharaja بندر آهي، جيڪو ڇوڙ واري پٽيءَ جي اولاهين اڌ ۾ لاڙي بندر کان ٿورن ميلن جي فاصلي تي اوڀر طرف آهي.

[b]ڪڇ[/b]
ستينءَ صديءَ ۾ سنڌ جو چوٿون صوبو ڪڇ هو، جيڪو اڪبر جي دور تائين سنڌ سان ڳنڍيل هو. شين سئنگ جو بيان آهي ته اهو علائقو سنڌ جي راڄڌانيءَ کان ١٦٠٠ لي يا ٢٦٧ ميل ڏکڻ اوڀر پاسي آهي (٤٧١). تنهن زماني ۾ سنڌ جي راڄڌاني الور هئي، جيڪا بکر ويجهو ۽ سنڌوءَ جي ڪٺار سان آباد هئي. هڪ چيني ياتري (٤٧٢) پنهنجي سفر جو رستو هن ريت ٻڌائي ٿو ”الور کان ڏکڻ براهمانا ٧٠٠ لي پوءِ پٽاسيلا ٣٠٠لي جيڪو برهمانا کان ڏکڻ اولهه پاسي آهي. بعد ۾ ڪڇ ٧٠٠ لي جيڪو ڏکڻ ڏس تي واقع آهي. ڪل فاصلو ١٦٥٠ لي ٿئي ٿو. جيڪڏهن عام طرف ٻڌبو ته ڏکڻ- اولهه بدران ڏکڻ وڃي بيهندو جيڪو ڪڇ جي جاگرافيائي بيهڪ سان ٺهڪي اچي ٿو. شين سئنگ هن علائقي جو نالو او- تين- پو- لو O- Teen- Po- Lo ٻڌائي ٿو. ايم جولين هن جي معنيٰ آڌيا وڪيلا Adhyavakila يا آتيا وانا ڪيلا Atyanvankela ٻڌائي ٿو. هن لفظ لاءِ سنسڪرت ٻوليءَ جو لفظ نه ايم جولين ٻڌائي ٿو ۽ نه وري ايم- وائوين- ڊي سئنٽ مارٽن. منهنجي ويچار پٺيان چيني ياتريءَ جو اشارو آدوم بابتيرا Audumbatira يا آدوم باڙا Audumbara آهي، جنهن لاءِ پروفيسر لئسن Lassen جو خيال آهي ته اهو ڪڇ ۾ رهندڙ ماڻهن جي ڪل جو نالو آهي. پليني هنن کي اودمبوراءِ Odomborae سڏيو آهي (٤٧٣). پر موجوده دور ۾ ڪڇ اندر انهيءَ ڪر جي نالي ڪوبه قبيلو موجود ڪونه ڏسبو.
هن صوبي جو ڪل گهيرو ٥٠٠٠ لي يا ٨٣٣ ميل ٿيندو. مان سمجهان ٿو ته اهو وڌائي ٻڌايو ويو آهي. سندس گهيري جو انگ تڏهن وڃي پورو بهيندو، جڏهن ان ۾ رڻ جي اتر واري ننگر پارڪر وارو علائقو شامل ڪبو. گهڻو ڪري هيءَ جوءِ هميشه ڪڇ سان گڏ رهي آهي، ڪڇ جو ڀاڱو آهي ان سان اڄ به شامل آهي. هن علائقي جو اتريون پاسو عمرڪوٽ کا ڪوه آبوءِ تائين ڇڪبو ته ست سؤ ميل کن ٿيندو. سندس راڄڌاني جو نالو ڪي- ٽسي- شي- فا- لو Kie- Tsi- Shi- Fa- Lo. هو، جنهن جو گهيرو ٣٠ لي يا پنج ميل هو. ايم جولين هن چيني اچار جو مطلب کيجسواڙ Khajiswara ٻڌائي ٿو. پر پروفيسر لئسن ان جو مطلب ڪئڇس واڙ Kachcheswara سمجهي ٿو. پر جيئن ته ٽسي Tse چيني پد ٽ اکر جي نمائندگي ڪري ٿو. جنهن سان زبان جي چوٽي تارون سان لڳندو آهي، تنهن ڪري منهنجو ويچار آهي ته ان جو ملهه به ٽ اکر جهڙو آهي. ان نقطه نگاهه کان هن لفظ جو اچار ڪوٽيسوار Kotiswara ٿيندو. جيڪو ڪڇ جي اولاهين پاسي هندن جو مشهور تيرت گاهه آهي. منهنجو خيال آهي ته چيني ياتريءَ به هن ئي جڳهه جو بيان ڪيو هوندو، ڇاڪاڻ ته شهر جي ذڪر کان پوءِ تيرٿ جو به بيان ڪيو اٿائين. هيءُ ٿاڪ ملڪ جي اولهه پاسي سنڌوءَ جي ڪناري، سمنڊ جي ويجهو آهي (٤٧٤). هن ياتريءَ شهر جي جاگرافيائي بيهڪ جو جنهن نموني بيان ڪيو آهي. تنهن مان ايئن ٿو ٿئي ته اهو ڪوٽسير آهي، جيڪو سنڌوءَ جي ڪوري ڦاٽ ۽ هندي وڏي سمنڊ جي ڪناري تي آباد آهي. هن ڳالهه جي پٺڀرائي سندس بيان مان ٿئي ٿي ته هن شهر جي وچ ۾ شو جو مندر به هو. هن شهر جو نالو ڪوٽي+ اسوار Koti+ Iswara يعني هڪ ڪروڙ اسوار آهي. هن نالي جو اشارو انهن بيشمار ننڍڙن پٿرن ڏانهن آهي، جن جي شڪل صورت لنگم Lingam جهڙي آهي. اسوار شو جو مشهور نالو ۽ لنگم سندس علامت آهي.
ايم- وائيون ڊي سئنٽ مارٽن جي راڄڌاني کي ڪراچي سمجهي ٿو، پر اروڙ کان سندس فاصلو ١٣٠٠ لي يا ٢١٧ ميلن کان وڌيڪ ڪونه ٿيندو ۽ هن لفظ جو رڳو شروعاتي پد چيني اچار سان ميل کائي ٿو. هن علائقي بابت شين سئنگ جو بيان آهي ته هيٺاهون آهي ۽ منجهس پاڻيءَ جي ڇاڇر نظر ايندي ۽ زمين ڪلراٺي آهي. هيءَ چٽو پٽو ذڪر ڪڇ واري هيٺاهينءَ جوءِ جو آهي، جنهن جي معنيٰ آهي گيچڻ يا ڌٻڻ ۾ ڪلڙاٺو رڻ. رڻ کي سنسڪرت ۾ ارينا Irina چيو ويندو آهي ۽ ڪڇ جي معنيٰ آهي ڌٻڻ Morass هن علائقي جو پورو اڌ گپ، گيچڻ ۽ پاڻيءَ جي ڇاڇر والاريون بيٺي آهي. جيڪڏهن هن جوءِ کي ڪراچي جي اوسي پاسي واري خشڪ وارياسي ايراضي سمجهيو ويندو ته غلط ٿيندو. ڪوٽيسر جي ڏکڻ پاسي به پاڻيءَ جي آهي جيڪا ميلن ۾ پکڙيل ڏسڻ ۾ ايندي.

[b]سنڌوءَ جي اولهھ پاسي وارو علائقو
[/b] قديم مؤرخ هن ڳالهه تي متفق آهن ته سنڌوءَ جي هيٺئين پاسي ۽ اولهه طرف واريءَ جوءِ ۾ ڪنهن جهنگلي ڪر جا ماڻهو رهندا هئا جن کي آرابي Arabi يا آريبٽاءِ Arabitea ۽ اوريٽاءِ يا هوريٽاءِ Horitae سڏيو ويندو هو. اهي ٻئي قبيلا سنڌي بڻ جي ڪنهن ڦريءَ مان هئا. ائرين جي بيان مطابق آرابي قبيلي جا ماڻهو سنڌ جي سفا آندي ڇيڙي ۾ اولهه پاسي رهندا هئا. اسٽرئبو به پڻ ساڳيءَ ريت بيان ڪري ٿو ته اهو سنڌ جو صفا آخري حصو هو (٤٧٥) پر اوريٽاءِ جي قبيلي بابت ٻنهي جو بيان آهي ته اهي سنڌ جي حد کان ٻاهر رهندا هئا. ڪرٽس جو بيان آهي ته هوريٽاءِ سنڌ جي حدن اندر رهندا هئا (٤٧٦) ڊايوڊورس چوي ٿو ته اهي سنڌين جهڙا لڳن ٿا. ائرين به اها ڳالهه قبول ڪري ٿو ته ٻيٽن تي رهندڙ اوريٽاءِ قبيلي جا ماڻهو سنڌين جهڙا ويس وڳا ڍڪيندا هئا ۽ جنگي هٿيار به ساڳيا ڪتب آڻيندا هئا. پر سندن ٻولي ۽ رسم رواج ڪجهه مختلف هئا. شين سئنگ ستينءَ صدي ۾ هتي آيو هو. جنهن جو چوڻ آهي ته انهن جي ٻولي رسم رواج ۽ لٽا ڪپڙا سنڌين جهڙا هئا ۽ سندس مشاهدو وڌيڪ ويساهه جوڳو آهي. هن جو بيان ته لئنگ ڪي لو Lang- Kie- Lo ڪوٽيسر کان ٢٠٠٠ لي يا ٢٣٣ ميل اولهه طرف ۽ ڪڇ جي علائقي اندر آهي. هتان جي ماڻهن جا رسم رواج ڪڇي ماڻهن جهڙا آهن، سندن ٻولي به ٿوري فرق سان ڪڇين جهڙي آهي (٤٧٧). سندن اٿڻ ويهڻ به عام هندستانين جهڙو آهي. منهنجو ويچار آهي ته اوريٽاءِ ۽ آرابيٽاءِ قبيلن جا ماڻهو سنڌ جي جاگرافيائي حدن ۾ شامل ڪري سگهجن ٿا توڙي جو اهي تاريخي دور کان وٺي هن سياسي حدن کان ٻاهر رهيا آهن. حضرت عيسيٰ کان ڇهه سؤ سال اڳ ڌارين جا ڏن ڀرو هئا ۽ شين سئنگ جي دور تائين ٻارهن سؤ سال پوءِ به ايران جي سياسي اثر هيٺ رهندا آيا. هن ۾ ڪنهن به شڪ شبهي جي گنجائش ڪانه آهي ته هي قبيلا سنڌي نسل سان لاڳاپيل ڪونه آهن. مان جڏهن اورٽياءِ بابت ڳالهائيندس ته اهڙي ڇنڊڇاڻ ضرور ڪندس.
آرابي يا آربيٽاءِ هن ڪل جي ماڻهن کي ائرين آرابي Arabi، ڪروٽس آرابيٽاءِ، ٽالمي آربيٽي Arbiiti، ڊايوڊورس آمبري ٽاءِ Ambritae ۽ اسٽرائبو آربيز Arbis سڏيو آهي. هن ڪُر تي اهو نالو ان ڪري پيو جو اهي آرابس Arabis آربس Arbis يا آرابس Arabuis درياهه جي ڪنارن سان رهندا آهن، پاڻي جو وهڪرو کين اوريٽاءِ قبيلي جي علائقي کان الڳ ڪري ڇڏيندو آهي (٤٧٨). نير ڪوئس جي روزنامچي (ڊائري) مان جيڪڏهن سڪندر جي اڳتي وڌڻ جي ڀيٽوار ڇنڊڇاڻ ڪبي ته پتو پوندو ته سرحد ڏيکاريندڙ پاڻيءَ جو اهو وهڪرو پورالي نديءَ جو آهي، جيڪو لس ٻيلي جي موجوده علائقي مان وهي سون مياڻيءَ وٽان سمنڊ ۾ ڇوڙ ڪندو آهي. ڪرٽس جو بيان ته سڪندر پٽالا کان آربيٽاءِ جي اوڀارين دنگ تائين نون ڏينهن جي پنڌ کان پوءِ رسيو (٤٧٩) ۽ پنج ڏينهن وڌيڪ پنڌ ڪري ان علائقي جي اولاهين سَنڌي تي پهتو. حيدرآباد کان ڪراچي ١١٤ ميل ۽ اتان کان سون مياڻي ٥٠ ميل آهي (٤٨٠). ۽ اڳيون فاصلو فوج جون نو منزلون ۽ پويون پنڌ چار يا پنج منزلون ٿيندو. منهنجو ويچار آهي ته ڪراچي آرابيٽاءِ واري علائقي جي اوڀارئين سنڌي وٽ آهي ۽ اها حقيقت انهن سڀني کوجنا ڪندڙن جي بيانن مان ورتي وئي آهي، جيڪي ٽالمي جي ڪولاڪا Kolaka ماڳ ۽ نيرڪوس جي ڪروڪالا Krokala ٻيٽ کي هڪ هنڌ ڪري سمجهن ٿا، جتي نير ڪوس پنهنجي بحري فوج کي هڪ ڏينهن لاءِ ترسايو هو ۽ اهو ڪراچي واري اپسمنڊ ۾ هو. وڌيڪ اهو به ٻڌايو ويو آهي ته ڪروڪالا ٻيٽ آرابيءَ واري علائقي کان ٿورو وٿيرڪو، مگر سمنڊ اندر سنڌوءَ جي الهندي ڇوڙ کان سوا ١٧ ميل پري هو. اهو فاصلو سنڌوءَ جي گهاري ڦاٽ ۽ ڪراچي جي وچ ۾ پنڌ سان سهمت آهي. تنهن ڪري اسان کي سمجهڻ کپي ته سڪندر جي دور کان وٺي اڄ تائين ايڪيهين صدي سامونڊي ڪنارو پنج يا ڇهه ميل اڳتي وڌيو آهي. هن ڳالهه جي پٺڀرائي هن حقيقت مان به ٿئي ٿي ته جنهن علائقي ۾ ڪراچيءَ جو شهر آهي، تنهن کي اڄ سوڌو ”ڪرڪالا“ سڏيو ويندو آهي.
نيرڪوس جڏهن ڪرڪالا وٽان سڙهه سنڀاهي اسهيو ته مائونٽ اروس Maunt Eros (منهوڙو) سندس ساڄي ۽ تراکڙو ٻيٽ سندس کاٻي پاسو هو. اهو چٽو پٽو ڪراچي بندر ڏانهن لنگهه واري علائقي جو بيان آهي. ان کان پوءِ ڪيترن ننڍن وڏن ماڳن تي بيهندو نيٺ اچي مورنٽو بارا Morontobara جي ٿاڪ وٽ رسيو، جنهن کي هتان جا ماڻهو عورتن جو اجهو يا بندر سڏيندا هئا (٤٩٢). هتان سندس فوج ٻه رستا اختيار ڪيا. انهن مان هڪ ٧٠ اسٽاڊيا ۽ ٻيو ١٢٠ اسٽاڊيا هو ۽ انهن جي آرابس ندي جي ڇوڙ وٽ پهچڻ تائين ڊيگهه ٢٢ ميلن کان وڌيڪ ڪانه هئي. پاڻيءَ جو اهو وهڪرو آرابي ۽ اوريٽاءِ جي قبيلي وارن ماڻهن جي وچ تي دنگ جو نشان هو. مان مورنٽو بارا کي مئاري Muari يا راس مئاري Ras Muari يا راسمونزي Cape Monze سمجهان ٿو، جيڪا پٻ جبل جي ڇيڙي وٽ آهي. بارا يا باري معني اجهو يا بندر. ”مورنٽو“ فارسيءَ جو لفظ آهي جنهن جو مفهوم آهي مرد ۽ ان جو مؤنث مهرين Mahrin آهي، جيڪو ڪشميري ٻوليءَ ۾ اڃا به محفوظ آهي، جنهن جي معنيٰ آهي: عورت. ان بندر يا اجهي Haven کي ڳولي لهڻ لاءِ مونزي راس ۽ سون مياڻيءَ جي وچ تي کوجنا ڪرڻي پوندي ۽ ان جي ماڳ جو تعين ڪرڻ ڏاڍو ڏکيو آهي. نير ڪوس جي هاڪارڻ بابت جيڪو احوال ائرين ڏنو آهي، تنهن ۾ ڏنل فاصلي جي ناتي سان مان سمجهان ٿو ته اهو ماڳ بحر Bahar نالي نئن جو ڇوڙ وٽ هجڻ کپي، جيڪا راس مونزي ۽ سون مياڻيءَ جي وچ اچي سمنڊ ۾ پوندي. جيڪڏهن مان هن ڳالهه ۾ درست آهيان ته مئاري Muari مورنٽو بارا جو اختصار آهي ته پوءِ راس مونز ڀر واري بندر تان نالو ورتو ويو هوندو. نيرڪوس آرابس نديءَ جي ڇوڙ وٽ هڪ وڏو بندر ڏٺو هو، جهڙيءَ ريت هاڻي پورالي نديءَ جي موڙ وٽ سون مياڻي آهي. هن بابت پاٽنجر جو بيان آهي، ته ”هي سامونڊي پاڻيءَ جو اهڙو بهترين تلاءُ آهي، جتي وڏي ۾ وڏا ٻيڙا بيهاري سگهجن ٿا.“

[b](هي مضمون ڪتاب ”سنڌ _ هند جي قديم جاگرافي“ ص.249-307 تان ورتل آهي)[/b]

________________________
 خواجه خضر جي آستان مان لڌل ڪتبي مان پتو پوي ٿو ته درياه اروڙ کي سنه ٣٤١هه ڌاران ڇڏيو آهي. (ڏسو هينري ڪزنس جو ”ائنٽيڪئٽير آف سنڌ“ جڏهن ناصر قباچه (وفات ٦٢١) اُچ جو حڪمران هو ته بکر جو قلعو هڪ ٽڪريءَ تي تعمير ٿيل نظر اچي ٿو. اها ٽڪري اڄ سوڌو درياه جي وچ پيٽ ۾ ڏسڻ ۾ ايندي آهي. اهو قلعو محمود غزنوي جي حملي جي ذڪر ڏسڻ ۾ ڪونه ٿو اچي ۽ نه وري ڏاهر جي دور ۾ نظر اچي ٿو. هن مان معلوم ٿئي ٿو ته اها درياهي تبديلي ڏاهر جي راڄ کان اٽڪل ٻه صديون پوءِ آيل ٿي ڀانئجي. (مترجم)
 شين سئنگ پنهنجي بيان ۾ صحيح نظر اچي ٿو، ڇاڪاڻ ته سنڌو اروڙ کان اوڀر ڪڏهن به ڪونه رهيو آهي. راجا ڏاهر جي زماني ۾ سنڌوءَ جو مکيه وهڪرو ڪنڌ ڪوٽ ۽ شڪارپور واري مشهور ڍوري وارو پيٽ ڏئي وهندو هو جنهن کي اڃا تائين ”سنڌ“ سڏيو ويندو آهي. ڊاڪٽر نواز علي شوق جو ڳوٺ رحمت آباد، ڪنڌڪوٽ ويجهو ان سنڌ ڍوري جي ڪنڌيءَ تي آهي. ان جو ننڍو وهڪرو اڳتي وڃي اروڙ جي ماڳن مهراڻ يا هاڪڙي جي الهندي شاخ سان ملندو هو. اتان وري ٽي دريائي وهڪرا ڦٽندا هئا. هڪ مهراڻ يا هاڪڙي جي الهندي شاخ هئي جيڪا ڏکڻ هلي، مساعدي وٽ هاڪڙي يا مهراڻ جي وڏي وهڪري سان ملندي هئي. اهو گڏيل وهڪرو ڪلريءَ وٽان ٻه درياهيءَ جي صورت اختيار ڪندو هو.
 خواجه خضر جي آستان مان لڌل ڪتبي مان پتو پوي ٿو ته درياه اروڙ کي سنه ٣٤١هه ڌاران ڇڏيو آهي. (ڏسو هينري ڪزنس جو ”ائنٽيڪئٽير آف سنڌ“ جڏهن ناصر قباچه (وفات ٦٢١) اُچ جو حڪمران هو ته بکر جو قلعو هڪ ٽڪريءَ تي تعمير ٿيل نظر اچي ٿو. اها ٽڪري اڄ سوڌو درياه جي وچ پيٽ ۾ ڏسڻ ۾ ايندي آهي. اهو قلعو محمود غزنوي جي حملي جي ذڪر ڏسڻ ۾ ڪونه ٿو اچي ۽ نه وري ڏاهر جي دور ۾ نظر اچي ٿو. هن مان معلوم ٿئي ٿو ته اها درياهي تبديلي ڏاهر جي راڄ کان اٽڪل ٻه صديون پوءِ آيل ٿي ڀانئجي. (مترجم)

 سنڌو ڪڏهن به ناري جي پيٽ مان ڪونه وڙهو آهي ۽ اهو دور به نظر ڪونه ٿو اچي ته سنڌوءَ ڪڏهن موڙ کائي موهن جي دڙي کان تمام پري هٽي ويو هجي. تنهن ڪري چئي سگهجي ٿو ته ماهوٽا به درياهه کان ايڏو دور ڪونه رهيو آهي، جو سڪندر مٿس حملي ڪرڻ لاءِ خشڪيءَ وسيلي اروڙ کان پنڌ ڪيو هجي. تاريخن ۾ اها ڳالهه ثابت ڪانه آهي ته سنڌو ڪڏهن الور کان اوڀر ۾ وڙهو آهي. سڪندر جي دور ۾ سنڌوءَ جو وڏو وهڪرو ڪنڌڪوٽ ۽ شڪارپور جي ڀرپاسي مان وهندو هوندو جيڪو ڦري گهري وري به موهن جي دڙي ۽ ماهوٽا وٽان لنگهندو هوندو ۽ ننڍو وهڪرو الور وٽ هاڪڙي سان اچي ملندو هو. هن بيت ”هاڪ وهندو هاڪڙو ڀڄندي ٻنڌ اروڙ- بهه مڇيءَ ۽ لوڙ سمي ويندا سوکڙي.“ مان به اها ڳالهه ثابت ٿئي ٿي ته اروڙ ڏانهن سنڌوءَ جو ننڍو وهڪرو ايندو هو. (مترجم)

 امڪان آهي ته منڇر جو لفظ مين+ سر= مينسر آهي. مين= مڇي آهي. سنڌيءَ ۾ سر جي معنيٰ آهي تلاءُ، پر اهو اچار هاڻي بدلجي ڇر ٿي ويو آهي. مينسر معنيٰ مڇي وارو تلاءُ جيڪو گهڻي استعمال سبب منڇر ٿي ويو هجي. ٿي سگهي ٿو ته هن جو سنڌوءَ جي منڍ واري مشهور ڍنڍ مانسرور جي نالي سان ڪو لاڳاپو هجي. (مترجم)

 حيدرآباد جي ڀرپاسي کان وهڻ کان اڳ ۾ سنڌو نصرپور کان وهندو هو. ميان غلام شاهه ڪلهوڙي جي دور ۾ سن ١٧٥٨ع ۾ انڙپور کان هڪ وڏي تبديلي ڪري حيدرآباد وٽان وهڻ لڳو ۽ حيدرآباد شهر واري ٽڪري هڪ ٻيٽ بڻجي پئي. ميان غلام شاهه هن صورتحال کي نظر ۾ رکي حيدرآباد جو قلعو تعمير ڪرايو. (ڏسو ائنٽي ڪئٽيز آف سنڌ. هينري ڪزنس انڊس ڊيٽا ڪنٽري) تنهن ڪري يقين سان چئي سگهجي ٿو ته حيدرآباد ڇوڙ واري قديم ٽڪنڊي جو مٿين پاسو ڪونه هوندو.
 ٿي سگهي ٿو ته هيءُ شهر مٽياري هجي.

 ڪاٺوڙ ۽ تجل وارو وهڪرو مهراڻ يا هڪڙي جو آهي ۽ سنڌوءَ سان هن جو ڪوبه لاڳاپو ڪونه آهي. مختصر طور هن ريت سمجهائي سگهجي ٿو ته اروڙ وٽ هڪ وڏي ڍنڍ هئي، جنهن ۾ اتر اولهه پاسي کان سنڌوءَ جي هڪ اوڀارينءَ ڇاڙهه جو پاڻي اچي ڇوڙ ڪندو هو ۽ سندس اولاهين ڇاڙهه ڪنڌڪوٽ ۽ شڪارپور وارو پيٽ ڏئي وهندي هئي. مذڪوره ڍنڍ ۽ هاڪڙي جي اولاهين ڇاڙهه به هن ڍنڍ ۾ اتر کان اچي ڇوڙ ڪندي هئي. هن درياءَ جي اوڀارين وڌي ڇاڙهه ونجهڙوٽ وٽان اولاهين ڇاڙهه کان ڇڄي ڌار ٿيندي هئي. اروڙ واري هن ڍنڍ مان ٽي وهڪرا نڪرندا هئا. اوڀاريون وهڪرو، جيڪڏهن ڪوٽ ڏيجيءَ وٽان پنجٽيهه ميل اولهه سفر ڪبو ته وڃي موئن جي دڙي ۽ ماهوٽا پهچبو. هن بيان مان سمجهه ۾ ايئن اچي ٿو ته اروڙ وٽان لاڙڪاڻي ڏانهن ويندڙ ڇاڙهه پوئين دور جو قصو آهي ۽ اهو به واضح ٿئي ٿو ته لاڙڪاڻي ۽ ماهوٽن ويندڙ وهڪرو سنڌوءَ جي اولاهين ڇاڙهه هئي، جيڪا ڪنڌڪوٽ ۽ شڪارپور کان مٽيندي هئي تنهن ڪري سڪندراعظم ڪاٺوڙ يا تجل کان نه پر ڪوٽ ڏيجيءَ وٽان ماهوٽن ۽ موئن جي دڙي ڏانهن خشڪيءَ جي رستي اسهيو هوندو. جيڪڏهن ماهوٽا وارو ماڳ اوڪسي ڪئنس آهي ته اوڏانهن ٻيڙين کي هاڪاري نه وڃڻ جو ٻيو سبب اهو به ٿي سگهي ٿو ته انهيءَ پاسي ويندڙ سنڌوءَ جو وهڪرو ڪنڌڪوٽ کان ڇڄي ڌار رهيو هو. دريائي فوج کي ماهوٽن واري ڪاهه ۾ شريڪ ڪرڻ لاءِ ٻيڙين کي اروڙ کان اوڀارو ڪنڌڪوٽ هاڪاري پوءِ ماهوٽن تائين لهواري رخ ۾ سفر ڪرڻو هو. سڪندراعظم ايئن ڪرڻ نه پئي چاهيو ڇو ته کيس تڪڙو واپس ٿيڻو هو. هن اورڙ وٽان خشڪيءَ رستي پيش قدمي شروع ڪئي ۽ درياهي فوج کي ڪوٽ ڏيجي يا ناروءَ جي دڙي وٽ درياهه ۾ بيهڻ جو حڪم ڪيو هيائين جيڪو اروڙ کان ٽيهن پنجٽيهن ميلن جو سفر ٿيندو. اروڙ ۽ ماهوٽن جي وچ ۾ فاصلو گهٽ ۾ گهٽ ايترو ٿيندو. هتي جنرل ڪننگهام ٻڌائي ٿو ته ڪاٺوڙ ۽ تجل ڀرسان ماڙيجا ڍنڍ اروڙ کان ايترو پنڌ ڏور آهي جيترو اروڙ کان ماهوٽا پري آهي، جتي سڪندر پنهنجي درياهي فوج کي بيهڻ لاءِ چيو هو، پر ماهوٽا ۽ ماڙيجا ڍنڍ جي وچ ۾ تقريبن سٺ ميلن جي وٿي آهي. ماهوٽن جي فتح کان پوءِ سڪندر کي ماڙيجا ڍنڍ تائين سٺ ميل جو سفر ڪرڻو پوي ٿو. سوچڻ جي ڳالهه اها آهي ته هن پنهنجو درياهي لشڪر ڪوٽ ڏجي وٽ سنڌوءَ جي وهڪري ۾ ڇونه بيهاريو جيڪو فاصلي ۾ ويجهو ۽ سنڌ جي وچين آباد ڀاڱي مان گذري برهمڻ آباد پهتو ٿي. اهو ڪهڙو سبب ٿي سگهي ٿو جو هن ويهه پنجويهه ميل وڌيڪ پنڌ ڪري ۽ سنڌ جي غيرآباد علائقي مان درياهي سفر ڪري برهمڻ آباد پهتو ۽ ساڻس فوج جو انگ به تمام گهڻو هو. قوي امڪان اهو آهي ته هن برهمڻ آباد پهچڻ لاءِ نارو نه پر سنڌوءَ جي ڪوٽ ڏجي- هالاڻي واري وهڪري سان هاڪارڻ کي وڌيڪ ترجيح ڏني هوندي. ٻي اهم ڳالهه اها به آهي ته هيءُ وهڪرو سنڊومانا يا سيوهڻ کان لنگهي پوءِ برهمڻن آباد ڏانهن لڙي ٿو. سڪندر جي دؤر جي مؤرخن جا تاريخي حوالا به اهو ٻڌائين ٿا ته سڪندر پهريائين سيوهڻ تي ۽ پوءِ برهمڻ آباد تي حملو ڪيو. پر جيڪڏهن سڪندر ناري سان سفر ڪري برهمڻ آباد پهچي ها ته اڳ ۾ برهمڻ آباد فتح ڪري پوءِ سيوهڻ تي ڪاهي ها ۽ سيوهڻ کي فتح ڪري موٽي وري برهمڻ آباد اچي ها ۽ اتان دريائي سفر ڪري پٽيالا پهچي ها، پر جيئن ته برهمڻ آباد ۽ سيوهڻ جي وچ ۾ سڪندر جي ٻٽي سفر جو ذڪر ڪونه آهي، تنهن ڪري يقين سان چئي سگهجي ٿو ته سڪندر ڪوٽ ڏجي- هالاڻي واري سنڌوءَ جي وهڪري سان سفر ڪيو آهي ۽ نه ڪو ناري واري وهڪري سان. (مترجم)

 اهي چار سرڪاريون هن ريت هيون: ١- برهمڻ آباد جنهن کي لوهاڻو علائقو سڏيو ويندو هو جيڪو سمنڊ تائين پکڙيل هو. ٢- سيوهڻ سرڪار، جنهن ۾ سيوستان ٻڌيه، جنگاڻ، روجهاڻ، ڪوهه پايه ۽ مڪران شامل هئا. ٣- اسڪلند جنهن ۾ پاٽيا وارا علائقا شامل هئا ۽ ملتان کي سنڌ جو سرو چيو ويندو هو. ٤- ملتان جنهن ۾ ڪرور، اشهار، برهمپور ۽ تاڪيه وارا علائقا شامل هئا. (ڏسو چچ نامو سنڌي ترجمو ص ٢٢- ٢٣ مرزا قليچ جو انگريزي ترجمو ص ١١- ١٢) (مترجم)

 جنرل ڪننگهام پنهنجي هن ئي ڪتاب جي ص ٢٢٦ ۾ ڪرٽس جي حوالي سان لکيو آهي ته هرماتيلاءِ جي قلعبند فوج ۽ ماڻهن کي قلعي کان ٻاهر آڻڻ جون اٽڪلون ڪيون ۽ هنن ٻاهر اچي سڪندر سان سخت مقابلو ڪيو، جنهن ۾ سندس جنرل ٽالمي کي هڪ زهريلي تلوار جو گهاءُ رسيو هو. ماڻهن کي قلعي کان ٻاهر آڻڻ جي اٽڪل استعمال ڪرڻ مان هيءَ ڳالهه چٽي ٿي وڃي ٿي ته برهمانا جي چوڌاري هڪ قلعو هو ۽ اهو نهايت سگهارو هو. قلعي تي حملو ڪري فتح ڪرڻ سڪندر لاءِ ڪجهه ڏکيو هو، ان ڪري ماڻهن کي اٽڪل ڪري قلعي کان ٻاهر آندو ويو هو. عربن به جڏهن برهمڻ آباد تي حملو ڪيو هو ته ان کي فتح ڪرڻ کان نا اميد ٿي ويا هئا. (ڏسو چچ نامو سنڌي ترجمو مخدوم امير احمد ص ٢٩٣ ۽ انگريزي ترجمو مرزا قليچ بيگ ص ١٥٩ تاريخ سنڌ اعجازالحق قدوسي ص ١٨٨) هن مان به اها حقيقت ثابت ٿئي ٿي ته منصوره شهر جي اڏجڻ کان صديون اڳ براهمانا کي هڪ سگهارو قلعو هو. دلوراءِ نالي واري شهر جي چوڌاري ڪنهن قلعي جي اڏاوت جا اهڃاڻ نظر ڪونه ايندا. منصوره جي چوڌاري نظر ايندڙ قلعي جي باقي رهيل ڀت ۾ جيڪي سرون آهن سي ماپ جي لحاظ کان عربن کان اڳ واري سنڌي دور سان واسطو رکن ٿيون تنهن ڪري پڪ ٿئي ٿي ته منصوره کي براهمانا جي دڙي تي اڏيو ويو آهي. جنهن جي چوڌاري اڳي ئي ڪوٽ ٺاهيل هو. جيڪڏهن براهمانا دلوراءِ وارو شهر آهي، جتي قلعو نظر نٿو اچي ته سڪندر سنڌين کي ٻاهر آڻڻ جي حڪمت عملي ڇو اختيار ڪئي ۽ عرب به برهمڻ آباد کي فتح ڪرڻ کان نااميد ڇو ٿيا؟ عربن کان اڳ چچ به برهمڻ آباد تي حملو ڪيو هو. برهمڻ آباد جي حاڪم اگهم لوهاڻي جي فوج هارکائي وڃي قلعي ۾ پناهه ورتي هئي. (ڏسو چچ نامو سنڌي ترجمو ص ٥٣، انگريزي ترجمو مرزا قليچ بيگ ص ٣٣) مٿين بيانن مان اهو معلوم ٿيندو ته برهمانا دلوراءِ نالي ٿرڙ وارن ٿاڪن تي نه پر منصوره واري ماڳن تي هو. بيلاسس جڏهن هن شهر جي کوٽائي ۽ کوجنا ڪئي ته مسجد جي هيٺان مندر جي تعمير ڏسڻ ۾ آئي. کوٽائي مان اهو به معلوم ٿيو ته ڪني پاڻيءَ جي نيڪال جي هيٺئين تهه واريون ڪسيون منصوره جي دور واري گهرن جي نقشن مطابق نه، پر پراڻي دور جي تعمير سان سنمک هيون. (ڏسو هينري ڪزنس جو ائنٽيڪئٽز آف سنڌ)

 طبقات ناصريءَ جو حوالو آهي ته محمود غزنويءَ منصوره وارو رستو اختيار ڪيو هو. (ڏسو ص ٤١٢ اردو ترجمو غلام رسول مهر)
محمود غزنويءَ جڏهن ١٠٢٥ع ۾ سومناٿ تي حملي کان پوءِ غزنيءَ ويندي سنڌ مان گذريو ته سنڌ وارن ساڻس ڏاڍيون چوٽون ڏنيون. هن سان گڏ سومناٿ مان لٽيل قيمتي سامان ٻيڙن تي لڏيل هو. هو جڏهن منصوره وٽان لنگهيو ته مٿس حملو ڪيائين. ان زماني ۾ حنيف نالي هڪ سومرو سردار منصوره جو حڪمران هو جيڪو جنگ کان لنوائي ڪيڏانهن هليو ويو. هو منصوره کي لٽي ڦري غزنيءَ ڏانهن اسهيو ته سنڌي ملتان تائين سندس ڪڍ ويا. مٿس حملا ڪندا رهيا پر ١٠٢٧ع واري جوابي ڪارروائي مان معلوم ايئن ٿئي ٿو ته سنڌين کيس سخت شڪست ڏني هئي، نه ته درياهي لشڪر وٺي سنڌ تي حملي لاءِ خاص قسم جون ٻيڙيون ٺهرائي سنڌين کان پلاند ڪونه وٺي ها. هن انتقامي ڪارروائي دوران سلطان محمود سنڌ جي مسلمان، معصوم ٻارن ۽ عورتن جي قتل عام جو حڪم ڏنو هو. سنڌوءَ جي ٻنهي ڪنارن سان ڪابه ساهه واري شيءِ زنده ڪانه ڇڏي وئي. (وڌيڪ لاءِ ڏسو تاريخ سنڌ اعجازالحق قدوسي ص ٣٢٢- ٣٢٣ ۽ ٣٢٤) جنرل ڪننگهام پنهنجي هن ڪتاب جي ص ٢٣٢ تي مسٽر بيلاسس ۽ رچرڊسن جو حوالو ڏيندي لکيو آهي ته اتان جا ماڻهو گهر جي ڪوٺين اندر ويٺل ۽ بيٺل صورت ۾ دٻالٽ ٿيل ڏسڻ ۾ اچن ٿا. سندس اهڙو بيان ڪجهه غيرفطري لڳي ٿو. ڇاڪاڻ ته ڌرتيءَ ڌڏڻ وقت ماڻهو ڪوٺين اندر لڪي مٿان گهر ڊهڻ ۽ مرڻ جو اوسيئڙو ڪونه ڪندا آهن پر ان آپدا کان ڊڄي ماڻهو گهر جي اڱڻ ۽ گهٽين ۾ اچي سر بچائڻ جي ڪوشش ڪندا آهن. گهر جي ڪوٺين اندر تڏهن سربچاءَ ڪيو ويندو آهي جڏهن ٻاهرين دشمن جو ڊپ هوندو آهي ۽ شهر خونخوار فوج جي هٿن ۾ هوندو آهي. هينري ڪزنس پنهنجي ائنٽيڪئٽيز آف سنڌ ۾ ڌارئي حملي جو خدشو ڏيکاريو آهي. سندس چوڻ آهي ته گهٽين ۾ ٽامي جا سڪا هاريل صورت ۾ نظر اچن ٿا. ان زماني ۾ ٽامي جي سڪي کي وڏو ملهه هو ۽ هتان جو ڏيهي ماڻهو ٽامي جا سڪا ايئن هاري ڪونه ڇڏي ها. اهو ڪم ڪنهن ڌاري فوج جو هوندو. جڏهن کين قيمتي مال هٿ آيو هوندو ته پنهنجي وطن ڏانهن ڏور ويندي بار کان لهرائي ڦريل ٽامي جا سڪا هاري ڇڏيا هوندائون. جيڪڏهن اسان مڃيون ته منصوره جي تباهي فقط ڌرتي ڌڏڻ ڪري ٿي آهي ته پوءِ به ماڻهن جا هڏاوان، پڃرا بيٺل نظر اچڻ شڪ کان خالي نه آهي، ڇاڪاڻ ته ڌرتيءَ جي ڌوڏي ۾ ڀت ۽ ڇت ڪرندي ته ماڻهو جهٽڪي سان وڃي هيٺ ڪرندو. ويچار جهڙي ڳالهه اها آهي ته ڀت ۽ ڇت ڪرڻ کان پوءِ ماڻهو بيهي ڪيئن سگهيو هوندو؟ جيڪڏهن ماڻهن کي پيٽ ۾ تلوارون هڻي ماريو ويو هجي ته صدين کان پوءِ سندن موت جي ڪارڻ جو پتو ڪونه لڳي سگهندو. وقت جي لحاظ سان سلطان محمود غزنويءَ جي حملي ۽ ڌرتي ڌڏڻ واري واقعي ۾ وٿي نه هجي ۽ ٻئي واقعا گڏ به ٿي سگهن ٿا. (مترجم)

 سڪندر جي دور ۾ سنڌو، حيدرآباد يا مٽيارين وٽان نه مڙندو هو، تنهن ڪري حيدرآباد نه پٽالا آهي نه سڪندر جي دوري جي ڇوڙ واري ٽڪنڊي علائقي جو مٿيون پاسو هو.

 لوڻيءَ جو دائمي وهڪرو ختم ٿي ويو آهي. هاڻي هڪ برساتي نئن آهي. ٽالمي وارو دور به اسلام کان گهڻو اڳ واري زماني سان واسطو رکي ٿو. ان دور جي پٽالا کي ان دور جي دريائي وهڪرن جي ڪنڌين ڪنارن سان واجهائڻ کپي نه ڪو سنڌوءَ جي حيدرآباد واري موجوده وهڪري جي ڪٺار سان. سڪندري تاريخن مان پتو پوي ٿو ته هن هرماتيلاءِ يا برهمڻ آباد کان هيٺ پراڻ درياءَ وسيلي هاڪاريو هو. پراڻ جو پراڻو پيٽ اتر اوڀر کان ڏکڻ اولهه ڏانهن ويندو ڏسبو. ان ۾ جيڪڏهن ارڙهين صديءَ واري سنڌوءَ جي وهڪري کي به ڇڏي نصرپور وارو پراڻو سنڌوءَ جو وهڪرو ڏسبو، ته اهو به غيرفطري لڳندو ۽ پاڻي پرڻ واري پراڻي وهڪري ۾ مٿي چڙهڻ بدران گونيءَ واري ڦاٽ ۾ وڃي داخل ٿيندو. قديم زماني ۾ هاڪڙي جي اوڀرندي ڇاڙهه، جيڪا براهمانا کان ميل اوڀر لنگهندي هئي سا پراڻ ۾ وڃي ڇوڙ ڪندي هئي ۽ براهمانا کان گذرندڙ سنڌوءَ جو پاڻي به اوڀر ڏکڻ اصل اڳي وڃي پراڻ ۾ پوندو هو. اهڙيءَ ريت پراڻ جي اڀرندي ڇاڙهه ڪڇ وچان ۽ الهندي ڇاڙهه ساڪري ۽ گهاري وارو پاسو ڏئي سمنڊ ۾ ڇوڙ ڪنديون هيون. ان زماني ۾ ڇوڙ واري ٽڪنڊي جو هيٺيون پاسو هڪ سؤ پنجويهه ميل هو جيڪو هاڻي ويهه ميل به ڪونه آهي. ان حساب سان ڇوڙ جو مٿيون پاسو براهمانا ۽ پراڻ جي وچ تي ڪٿي هجڻ کپي. سڪندر جي دور ۾ حيدرآباد وارو ٿاڪ ڇوڙ جو مٿيون نقطو ڪونه هوندو، تنهن ڪري ان کي پٽالا سمجهڻ شڪ کان خالي ڪونه آهي.

 سڀئي مؤرخ انهيءَ ڳالهه تي متفق آهن ته سن ١٧٥٧ع ڌاران سنڌو پنهنجو نصرپور وارو وهڪرو بدلائي اچي حيدرآباد ڀرسان وهڻ لڳو ۽ حيدرآباد شهر واري ٽڪريءَ کي ٻيٽ بنائي ڇڏيو هئائين. غلام شاهه ڪلهوڙي جو زمانو هو ۽ سندس راڄڌاني خدا آباد ۾ هئي. هن حيدرآباد کي نظر ۾ رکي سن ١٧٦٨ع ۾ اتي قلعو تعمير ڪرايو. قلعي جو اڃا ڪجهه ڪم رهيل هو جو هو وفات ڪري ويو. ڪتاب ”هند ۽ سنڌ جي قديم جاگرافي“ جي صفحي (236) تي انهيءَ بيان جو حوالو ڏنو ويو آهي ته سنڌوءَ نصرپور کان سن ١٠٠٠هه يا ١٥٩٢ع ۾ وهڪرو بدلائي انڙپور ڏانهن ڪيو. جيڪڏهن اهو به سچ سمجهون ته به سڪندر وارو پٽالا حيدرآباد ٿي نٿو سگهي ڇاڪاڻ ته سڪندراعظم واري دور ۾ سنڌوءَ جو حيدرآباد وارو وهڪرو موجود ئي ڪونه هو. 1- لهوارو دريائي سفر عام طور تي ويهه ميل ڪٿيو ويندو آهي. سڪندراعظم کي برهمانا کان پٽالا تائين چار ڏينهن لڳا هوندا. جنهن مان اهو معلوم ٿئي ٿو ته سڪندراعظم جي دور واري سنڌوءَ جي وهڪري سان پٽالا، برهمانا کان چئن ڏينهن جي پنڌ تي هو. فاصلي جو حساب ڪبو ته اهو ٧٠ ميل ٿيندو. پهرئين ڏينهن وارو سفر ڏهه ميل ٻڌجي ته به پٽالا برهمڻ آباد کان ست ميل پري ۽ اهو ان دور واري وهڪري سان هوندو. (مترجم)

 هتي ديبل کان حيدرآباد جو سفر هڪ سؤ پندرنهن ميل ٻڌايو وڃي ٿو. جيڪو درياهي رستي کان ڇهن ڏينهن جو پنڌ آهي، ڇاڪاڻ ته پهرين ڏينهن جو سفر ڏهه ميل ۽ باقي ڏينهن جو سفر ويهه ميل جي حساب سان ڪيو ويو. پر مٿي نيرون چئن ڏينهن جي پنڌ تي ٻڌايو وڃي ٿو، جيڪو حيدرآباد ٿي ڪونه ٿو سگهي. (مترجم)

سنڌ، عيسوي سن جي پهرين پنجن صدين دوران: ايڇ ٽي ليمبرڪ

عيسوي سن جي پهرينءَ صديءَ جي پوئين اڌ ۾، اُتر الهندي هندستان مٿان پارٿين لوڪن جي بادشاهيءَ جو ڪشن لوڪن جي هٿان انت آيو. اهي ماڻهو وچ ايشيائي غول ”يوچي“ جي پنجن قبيلن منجهان هڪ قبيلو هئا، جن اٽڪل ٻه صديون اڳي ساڪه لوڪن کي بئڪٽريا مان هڪالي ڪڍيو هو. ڪُشن لوڪن جي سردار، ڪجولا ڪدفائيسز پاڻ کي سڄي ”يوچي قوم“ جي مٿان اعليٰ ترين طاقت جو ملڪ بنايو، ۽ هن سن 50ع ڌاري ڪابل ماٿريءَ تي قبضو ڪيو. هن جي پُٽ، وما، ٽئڪسلا ۽ ان جا ملحق علائقا پنهنجي سلطنت ۾ ملايا.
وما جو جانشين ڪنشِڪُ شايد سن 78ع ۾ ڪُشن گهراڻي جي تخت تي ويٺو، ۽ ٿورن ئي سالن ۾ هن پاڻ کي اُتر سنڌ جو بالا حڪمران بنائي ڇڏيو. بهاولپور جي قريب سُئي وهار ۾ لڳل هڪ ڪتبي ۾ هن پاڻ کي ”ڪنشِڪا، بادشاهن جو وڏو بادشاهه، ۽ ديوتائن جو پٽ“ سڏيو آهي. انهيءَ ڪتبي جي تاريخ، مقدوني مهيني ڊائسيوس جو اٺاويهون ڏينهن آهي، جيڪو هن جي راڄ جي يارهين سال ۾ آهي. (1) ڪَنشڪَ ڪشمير، گنگا ماٿريءَ ۽ اتر ۽ اولهه هندستان جي وڏي علائقي کي پنهنجي بادشاهيءَ ۾ شامل ڪري ڇڏيو. معلوم ٿئي ٿو ته هن پارٿين لوڪن سان هڪ طويل ڪامياب جنگ ڪئي، ۽ ابتدائي شڪست کائڻ کان پوءِ، آخرڪار هن چين کان ڪاشغر، يارقند ۽ خُطن جا صوبا کسي ورتا.
ڪنشڪَ، پُرش پور کي پنهنجي دارالحڪومت جو شهر بنايو، جيڪو پشاور جي ويجهو هو، ۽ هن پنهنجي وسيع سلطنت تي وائيسرائن جي ذريعي اُتان ويٺي حڪومت هلائي. معلوم ٿئي ٿو ته جن شخصن کي هن هندستاني صوبن جي حڪمراني ڏني، انهن ۾ ڪيئي پهلوا ۽ ساڪه قومن جا سردار پڻ شامل هئا، جن مان ڪن پارٿيا جي عظيم بادشاهه کي پنهنجو بالادست حڪمران تسليم ڪيو هو ۽ ڪي مڪمل طور خود مختيار هئا. هن ڳالهه جو امڪان آهي ته ڪَنشِڪ، هندستاني فتوحات ڪرڻ لاءِ انهن سردارن کي وڏيءَ حد تائين استعمال ڪيو. اعليٰ درجي واري گورنر کي ”مهاکشترپا“ ۽ گهٽ درجي واري گورنر کي ”کشترپا“ جو خطاب مليل هوندو هو. اهي نالا ۽ لقب هنن کي پارٿين لوڪن کان ورثي ۾ مليا هئا. (2)
ڪَنشِڪُ اٽڪل ٽيويهن سالن جي بادشاهيءَ کان پوءِ عيسوي سن جي ٻي صديءَ جي شروعات ڌاري گذاري ويو. هن جي جانشينن مان سڀني کان وڌيڪ مشهور هوويشڪ ۽ واسوديو ٿي گذريا آهن. انهن ٻنهي مان پوئين نالي وارو ڪنشڪ جي تخت تي ويهڻ کان اٺانوين سال به بادشاهي ڪري رهيو هو. ڪَتبن جي شهادت مان هن ڳالهه تي يقين ڪرڻ لاءِ ڪجهه بنياد ملي ٿو ته ڪنشڪ کان هڪدم پوءِ سندس جانشين واشسڪ هو، ۽ هُن ڪي چار يا پنج سال حڪومت ڪئي، اهو پڻ معلوم ٿئي ٿو ته واشسڪ جي پٽ، جنهن کي ڪنشڪ ٻيو پڻ سڏيو ويو آهي، ڪجهه سالن تائين هوويشڪ سان گڏجي، مشترڪه طور، بادشاهي ڪئي هئي. هڪ ڪتبي ۾، جيڪو انهيءَ گهراڻي جي ايڪيتاليهين سال جو آهي، انهيءَ ٻئي ڪنشڪ کي ”مهاراجا ديوپتر“ جي خطاب سان سڏيو ويو آهي، جيڪو خطاب ڪشن گهراڻي جي بادشاهن طرفان عام طور اختيار ڪيو ويندو هو، ٻئي طرف، هوويشڪ ۽ واسديو جي سڪن جي گهڻي مقدار ۽ واشسڪ ۽ ڪنشڪ ٻئي جي سِڪن جي مڪمل عدم موجودگي ظاهر ڪري ٿي ته پوين ٻن نالن وارا حڪومت ۾ محض ثانوي حيثيت ۾(3) زيردستن طور شريڪ ڪيا ويا هئا.
ڪتبن ۽ ٻين ثبوتن ۽ شهادتن مان ظاهر آهي ته هوويشڪ ڪابل، ڪشمير ۽ جمنا جي ڪناري واري مٿرا تي بادشاهي ڪندوهو. انهيءَ مڃڻ لاءِ ڪجهه سبب آهن ته آخر ۾ هو مالوا جو قبضو وڃائي ويٺو هو، ٻئي طرف اُتر سنڌ تقريبا وڌيڪ ٻن صدين لاءِ ڪُشن سلطنت جو حصو رهي. موئن جي دڙي جي کوٽائيءَ جي بانيءَ، آر. ڊي. بئنرجيءَ، اتان جي ڪيترين ئي ٻڌ ڌرم جي عمارتن مان هوويشڪ جي جانشين واسوديو جي سڪن جو وڏو تعداد لڌو، جيڪي ٽامي جي مشهور معروف نموني جا ٿلها سڪا هئا، ۽ انهن تي شو ۽ سندس ڍڳي جي شبيهه اڪريل هئي. کوٽائيءَ جي ساڳئي تهه ۾ ڀتين تي نڪتل تصويرن جا ڪي ٽڪرا ڏٺا ويا، جن تي برهمي ۽ ڪروشٿي ٻولين جي ڪَتبن جا ڪي اکر لکيل هئا، اُهي تصويرون مخصوص نموني جي ڪُشن طرز جي عڪاسي ڪري رهيون هيون، ۽ اهڙيون ئي ٻيون تصويرون سر آريل اسٽين کي خطن جي علائقي مان مليون هيون. اُنهن جي دور بابت، بهرحال شڪ آهي. موئن جي دڙي جي ٻڌ ڌرم وارين سطحن مان وڌيڪ تعداد ۾ لڌل ٻين سڪن مان معلوم ٿئي ٿو ته اُهي سڪا اهڙي نموني جا هئا، جيڪي بظاهر ان علائقي لاءِ مخصوص هئا. اهي ڌاتوءَ کي پلٽي ٺاهيا ويا هئا، ۽ نه ڌڪ ذريعي مهر جو ڇاپو هڻي. انهن جي شڪل مستطيل هئي ۽ انهن تي هڪ اهڙي شبيهه ٺهيل هئي، جيڪا صليب، ترشول يا ڪنهن ٻيءَ اهڙيءَ علامت سان وابستا ٿي سگهي ٿي. پر انهن تي ڪي به اکر لکيل ڪين هئا. انهن سڪن تي نظر ايندڙ شاهي شبيهه تي پيل لباس جي شهادت جي آڌار تي معلوم ٿئي ٿو ته اهي بعد واري اُنهيءَ زماني سان وابستا آهن، جڏهن ڪُشن گهراڻي جا هندستاني علائقا پنجاب جي سرحدن کان مشڪل ڪي ٻاهر هئا. ان جي باوجود، اُتان لڌل هڪ ٻئي نموني جي سڪي جي هڪ طرف باهه جو قربانگاهه ۽ ٻئي طرف ماڻهوءَ جي شبيهه نڪتل آهي. اهي علامتون، فقط ڪدارا ڪُشن لوڪن ۽ ساسانين جي سڪن تي نڪتل آهن، پر ساڳئي وقت اُهي شبيهون هيفٿالائيٽ لوڪن يا اڇي چمڙيءَ وارن هوڻ لوڪن پڻ اختيار ڪيون هيون ۽ ساڳئي نموني جي ڪن ٻين سڪن کي، جيڪي ٻين هنڌن تان لڌا ويا آهن، وڏي اعتماد ۽ يقين سان عيسوي سن جي چوٿين يا پنجين صديءَ سان منسوب ڪيو ويو آهي. (-A3)
اپر سنڌ ۾ لاڙڪاڻي کان ڪجهه ميل اولهه طرف، جهڪڙ وٽ،هڪ قديم آثار جي ”قريبي“ زماني سان واسطو رکندڙ لڳ ڀڳ ساڳيءَ نوعيت ۽ ساڳيءَ شهادت وارا سڪا لڌا ويا آهن. اتي واسو ديو جا سڪا پڻ لڌا ويا هئا، پر انهن سڪن کان وڌيڪ تعداد ۾ اهي مخصوص شڪل ۽ صورت جا سڪا مليا، جيڪي موئن جي دڙي واري ”اسٽوپا“ جي قريب ڪُشن گهراڻي جي زوال واري دور سان واسطو رکندڙ آهن. ان کان سواءِ، هنن سڪن جهڙا ڪي سڪا ”يا ته ٺڪر جي انهن مُهرن جي ويجهڙائيءَ ۾ يا انهن سان گڏ مليا، جن تي گپتا دور جي اکرن ۾ ڪجهه تحرير ٿيل هو، جيڪي شايد پنجين عيسوي صديءَ جي زماني کان گهڻيءَ قدامت جا ناهن. (4)
جهڪڙ وارين کوٽاين مان مليل چيزن جي شهادتن جي وڌيڪ جاچنا ڪرڻ کان اڳ ۾، هيءَ ڳالهه بهتر ٿيندي ته انهيءَ دور ۾ زيرين سنڌ ۾ ظاهر ٿيل واقعو ۽ حالتن تي، جيتريقدر به انهن جو سراغ ملي سگهي، غور ڪرڻ گهرجي.
هيءَ ڳالهه ذري گهٽ اڻٽر هئي ته شاهي نسل جا ماڻهو، جيڪي هيڏي وسيع سلطنت جي دور دراز صوبن جي نائبي اختيارن هلائڻ لاءِ مقرر ڪيا ٿي ويا، اُهي مرڪزي اقتدار سان فقط ان وقت تائين وفادار رهي ٿي سگهيا، جيسين اُن مرڪزي اقتدار جو مالڪ غير معمولي صلاحيتن جو ڪو شخص هجي. معلوم ٿئي ٿو ته ساڪه گورنرن جون خود مختياريءَ ڏانهن مائل حڪومتون ۽ پهرين صدي عيسويءَ جي پوئين اڌ دوران، ڪشن گهراڻي جي طاقت ۾ اچڻ کان اڳي، اجين ۽ مٿورا جي علائقن جي عظيم ساڪه گورنرن جون هر عملي صورت ۾ خود مختيار حڪمرانيون هندو نشاة ثانيه(5) جي قوت اڳيان نيٺ مغلوب ٿي ويون، پر ڪنشڪ جي مرڻ کان پوءِ، ٻي عيسوي صديءَ ۾ ساڪه سردارن ڪنهن طرح هڪ دفعو ٻيهر پڻ اولهه هندستان ۾ شاهي مرتبو حاصل ڪري ورتو. اُهي، بهرحال، کشترپا ۽ مهاکشترپا جهڙن اصلوڪن نائبي خطابن تي ئي راضي ۽ قانع رهندا آيا.
منجهانئن ”مغربي والين“ جي نالي واري گهراڻي جو باني چيستنه هو، جنهن جي متعلق جاگرافيدان ٽالمي لکيو آهي ته هو مالوا (6) ۾ اُجين جو حڪمران هو. هن جي باري ۾ جيڪو اوائلي کان اوائلي سال معلوم آهي، سو 130 عيسوي سن آهي، جڏهن سندس پوٽو رودرادمن هن جي بادشاهيءَ جي انتظام هلائڻ ۾ ساڻس شريڪ هو. اهو رودراد من مغربي والين ۾ سڀني کان وڌيڪ مشهور ٿيو. جهونا ڳڙهه ۾ سندس لڳل ڪتبي جي مطابق، جنهن تي سال 72 لڳل آهي (جيڪو سن 150ع جي برابر آهي)، هن جي بادشاهي اُتر ڪونڪن، گجرات، مالوا، وچ ۽ ڏکڻ، اولهه راجپوتانا، ڪاٺياواڙ، ڪڇ، سنڌو ۽ سؤويرا تي پکڙيل هئي. هن مشرقي پنجاب جي يؤڌيه حاڪمن ۽ آنڌرا جي بادشاهه سان جنگ جوٽي، انهيءَ پوئين نالي واري بادشاهه کان ئي هن ڪاٺياواڙ ۽ ڪونڪن (7) کٽيو هو. ڪتبي تي هُن جي زيرين سنڌ جي فتح جو ذڪر ڪونهي، پر عين ممڪن آهي ته ان فتح جو سهرو به هن جي سر تي هو، ڇاڪاڻ ته اهڙي ڪا شهادت موجود ڪانهي ته اهو صوبو کانئس اڳ ڪو چيستنه جي علائقي ۾ شامل هو. بلڪ هيءَ ڳالهه زياده امڪاني معلوم ٿئي ٿي ته اهو صوبو رودرادمن جي اقتدار کان اڳ مقامي ساڪه يا پهلوا گورنرن جي هٿ هيٺ هو، جيڪي ڪنشڪ جي پوين سان نالي ماتر وفاداريءَ جو دم ڀريندا رهندا هئا.
رودرادمن هڪ باشعور حڪمران هو، ۽ پنهنجي وزارتي ڪائونسل جي صلاح سان حڪومت ڪندو هو. هن ڪاٺياواڙ ۾ مشهور سُدَرسن تلاءَ جي نئين سر تعمير لاءِ رقم پنهنجي خانگي خرچ وارن پئسن مان ڏني، ڇاڪاڻ ته هن جي وزيرن جي ڪائونسل انهيءَ ڪم کي فائديمند نه پئي سمجهيو، ۽ انهيءَ ڪري سرڪاري خزاني مان انهيءَ خرچ جي منظوري ڏيڻ لاءِ تيار ڪانه هئي.جهونا ڳڙهه واري ڪتبي ۾ هن جي متعلق لکيل آهي ته ”هن کي سڀني جاتين طرفان سندن حفاظت ڪندڙ جي حيثيت ۾ چونڊيو ويو هو“، ۽ هڪڙي ٻئي بيان ۾ ڄاڻايل آهي ته هن قسم کنيو هو، جيڪو هو پنهنجي سڄي عمر پاڙيندو رهيو ته هو جنگ کان سواءِ ڪنهن به ماڻهوءَ کي قتل نه ڪندو.
اهو معلوم ناهي ته لوئر سنڌ ڪيتري زماني تائين اُجين جي مغربي کشترپائن جي حڪمرانيءَ هيٺ رهي. ايران جي ساساني گهراڻي جي بانيءَ، اردشير باباگن، جي متعلق، جنهن سن 226 کان وٺي 241ع تائين بادشاهي ڪئي فرشتي لکيو آهي ته هو لشڪر وٺي، اتر اولهه هندستان تي ڪاهي ويو ۽ اتان جي حاڪمن کان ڏَنُ ورتائين. (8) اٽڪل چاليهه سال پوءِ، بهرام ثانيءَ سيستان واري ساڪه کي آڻ مڃڻ تي مجبور ڪيو، ۽ ان کان پوءِ هو سنڌو ماٿريءَ طرف ڌوڪي ويو. هڪ ڪتبي ۾ ڄاڻايل آهي ته اُتر هندستان جا ساڪه سردار بهرام جي ڏَنَ ڀريندڙن منجهان هئا. جيتوڻيڪ هن کي پوءِ اهڙن ڏورانهن علائقن جي فتوحات کان، شهنشاهه سائرس جي وڌندڙ خطري کان پنهنجي مغربي سرحدن کي بچائڻ لاءِ، واپس موٽڻو پيو، ان هوندي به اهو امڪان آهي ته سنڌ چوٿين صدي عيسويءَ جي ذري گهٽ اڌ تائين ايران جي بالادستيءَ هيٺ هلندي رهي. (9) انهيءَ صديءَ جي آغاز ۾ شاهه هر مزد ٻئي ڪابل واري ڪُشن حڪمران جي ڌيءَ سان شادي ڪئي، ۽ پرسيپولس ۾ لڳل پهلوي ٻوليءَ جي هڪ ڪتبي ۾، جنهن جو سال سندس پٽ شاپور ٻئي جي ابتدائي سالن وارو آهي، جيڪو انهيءَ زماني ۾ هڪ معصوم ٻار هو، سيستان جي ساساني نائب کي ”هند، ساڪسٿان ۽ ”تخارستان“ جي وزيرن جو وزير، ساڪنساهه، چيو ويو آهي“ (10) هن باري ۾ پڻ ڪجهه ثابتي موجود آهي ته آڀير لوڪ پڻ، جيڪي ڏاکڻينءَ سنڌو ماٿريءَ جي اُڀرندي طرف جا رهاڪو هئا، ساسانين جي بادشاهيءَ کي تسليم ڪندا هئا. سن 360ع ۾ جڏهن شاپور ثانيءَ دجله تي واقعي آميدهه بندر جو گهيرو ڪيو، تڏهن کيس هندستاني هاٿين ۽ ڪُشن فوجن جي مدد حاصل هئي، جيڪي پنهنجي گرومبيتس (11) نالي بادشاهه جي قيادت ۽ حڪم هيٺ هئا، گرومبيتس جي اهڙيءَ ڏورانهينءَ مهم ۾ موجودگي تڏهن سمجهه ۾ اچي سگهي ٿي، جڏهن اسين اها صورتحال خيال ۾ رکون ته هو ايران جي بادشاهه جو تابعدار بڻجي چڪو هو. (12)
هيءَ حقيقت پڻ اهميت رکي ٿي ته اٽڪل سن 295ع ۽ 340ع جي درميان، ”مهاکشترپا“ جو لقب اُجين ۾ متروڪ رهيو، اتان جا حڪمران فقط ”کشترپا“ (13) جي خطاب تي ئي قانع رهيا. ان اوچي خطاب کي رودراسين ٽئين طرفن وري پنهنجي لاءِ اختيار ڪرڻ مان ظاهر ٿئي ٿو ته اُنهيءَ وقت ۾ هو ڏاکڻي سنڌو ماٿريءَ ۽ آسپاس واري ملڪ تي ساساني بادشاهه جي بالادستيءَ واريءَ دعويٰ کي تسليم ڪرڻ لاءِ مجبور ڪونه هو. ٻئي طرف، هن باري ۾ سندس هڪ سڪي کان وڌيڪ، جيڪو ”سڌيرن جي دڙي“ مان لڌو آهي، ٻي ڪابه شهادت موجود ڪانهي ته ڪو روراسين سنڌ کي پنهنجي بادشاهيءَ هيٺ آندو به هو. (14)
لڳ ڀڳ انهيءَ دور ۾، جڏهن ايراني طاقت جو اتر هندستان ۾ زوال اچي رهيو هو، پاتلي پتر وارو گپتا گهراڻو گنگا جي ماٿريءَ ۾ پنهنجو اثر رسوخ وڌائي رهيو هو، ۽ چوٿين عيسوي صديءَ جي وچ ڌاري اهو هندستان جو شهنشاهي گهراڻو بڻجي چڪو هو. انهيءَ صديءَ جي آخري ڏهاڪي ۾ چندرگپت ٻئي ڦيرو کائي، مهاکشترپا رودراسين تي حملو ڪيو، ۽ کيس تخت تان لاهي قتل ڪري ڇڏيو ۽ هن جو علائقو پنهنجي سلطنت سان ملائي ڇڏيو. دهليءَ واري مشهور معروف لوهي ٿنڀ تي اڪريل چندر گپت جي بيان مطابق، ”هن سنڌوءَ جا ست منهن پار ڪيا“ ۽ وهليڪا نالي هڪ قوم کي شڪست ڏني، جيڪا بظاهر پنجاب جي هڪ حصي تي قابض هئي. (15) گپتا گهراڻي سنڌو ماٿريءَ کي پنهنجن علائقن ۾ شامل ڪيو نه ٿو ڏسجي، پر ممڪن آهي ته هنن ڪجهه سالن تائين اتان جي حڪمرانن کان ڏن وصول ڪيو هجي.
پنجين صدي عيسويءَ جي پهرئين اڌ ۾، اتر الهندي هندستان ۾ ايراني اثر وري بحال ٿيل نظر اچي ٿو، ۽ ان کان علاوه لاڙڪاڻي جي ڀرسان ساساني بادشاهن جا سڪا پڻ دريافت ڪيا ويا آهن. هيءَ ڳالهه خاص طور قابل غور آهي ته اهي سونا سڪا اهڙي طرز جا آهن، جن جهڙا ٻئي ڪنهن به هنڌ نه لڌا آهن. انهن سڪن تي جيڪا بادشاهي شبيهه موجود آهي، تنهن جي پٽڪي تي چنڊ ۽ تارو لڳل آهي، جيڪا ڊزائين سڀ کان اول يزد جرد پهرئين جي سڪن تي نظر آئي آهي، جنهن 397ع کان وٺي سنه 417ع تائين بادشاهي ڪئي. هيءَ ڳالهه امڪان جي حد اندر آهي ته شايد اُهي سڪا خاص طرح سان سنڌ ۾ هلڻ لاءِ شاهي ضربخاني طرفان ٺاهيا ويا هجن. (16) ايراني روايت مطابق، سنڌ جي علائقي تان دراصل اتان جو هندستاني راجا بهرام پنجين جي حق ۾ پاڻ دستبردار ٿيو هو، جنهن سن 420 کان 440 تائين ايران جي حڪومت هلائي ۽ جيڪو بهرام گور جي نالي سان وڌيڪ مشهور آهي. بهرام گور ايران جي عظيم ترين قومي هيرن مان هڪ آهي ۽ هن جي حاڪماڻي زندگيءَ کي انهيءَ رومانوي ڪهاڻيءَ جي ڄار مان صاف ٻاهر ڪڍڻ آسان ناهي، جيڪا هن جي نالي جي چوڌاري اُڻي ويئي آهي. انهيءَ سلسلي ۾ جيڪا بهترين ڪهاڻي معلوم آهي، سا ذري گهٽ ڪشمير جي راجا جئه پد جي باري ۾ ”راج ترنگنيءَ“ ۾ بيان ڪيل آکاڻيءَ جهڙي آهي، هو اڪيلائيءَ ۾ ويس بدلائي هندستان جو سفر اختيار ڪري ٿو، اڪيلي سر هو هڪ اهڙي شينهن کي ماري ٿو، جيڪو آسپاس جي ملڪ کي ويران ڪري رهيو هو، ۽ اهڙيءَ طرح اتان جو بادشاهه مٿس مهربان ٿئي ٿو. هن جي اصليت محض اتفاقي طور ظاهر ٿي پوي ٿي، جنهن تي بادشاهه خوش ٿي، کيس پنهنجي ڌيءُ جو سڱ ڏئي ٿو. (17)
مسلمان تاريخ نويس لکن ٿا ته هو هڪ وڏو لشڪر ساڻ ڪري، هندستان جي سرحدن جي ويجهو وڃي پهتو ۽ اتان جي بادشاهه (شايد سنڌو ماٿريءَ جي حڪمران) کي حملي جي ڌمڪي ڏيڻ سان، هڪ اهڙي ٺاهه ڪرڻ تي مجبور ڪيو، جنهن جي تحت ديبل ۽ مڪران جا صوبا هن جي حوالي ڪيا ويا، جن کي هن ڪرمان جي ولايت (18) ۾ شامل ڪيو. ٿي سگهي ٿو ته انهن ٻن صوبن جي حاصل ڪرڻ جي خوشيءَ ۾ اُهي خصوصي سڪا رائج ڪيا ويا هجن، جن جو مٿي ذڪر ٿي چڪو آهي. هندستان واريءَ مهم لاءِ چيو ويو آهي ته اها بهرام طرفان ”ترڪن“ شايد اڇي چمڙيءَ وارن هوڻ لوڪن طرفان ايران تي ڪيل پهرئين حملي جي خلاف ڪامياب جنگ کان پوءِ شروع ٿي هئي.
سفيد ”هوڻ“ لوڪن سڀ کان پهريائين پنجين صديءَ عيسويءَ جي پوئين اڌ ۾ هندستان ۾ داخل ٿيڻ شروع ڪيو ۽ انهن کي اتان به ساڳيءَ طرح سڪندر گپت ڀڄائي ڪڍيو. سال 465ع ڌاري، انهن جي هڪ وڌيڪ طاقتور لهر ڪابل ۽ گنڌارا جي ڪُشن بادشاهين جي مٿان چڙهي ويئي، ۽ ٿورن ئي سالن ۾ انهن سڪندر گپت، جي طاقت کي ٽوڙي رکيو. اُتر اڀرندي ايران ۾ پڻ واقعات جي ساڳيءَ نوعيت جي ڌارا ظاهر ٿي، جتي سن 484ع ۾ شاهه فيروز جي شڪست ۽ موت سان سڄو مقابلو ختم ٿي ويو ۽ دشمن جي آڏو اڳتي وڌڻ جو رستو کلي پيو. ان کان پوءِ حملي جو مکيه سيلاب هندستان ۾ ڌوڪي پيو، ۽ انهيءَ صديءَ جي اختتام کان اڳي ئي هوڻ لوڪن جي هڪ سردار، نلي تورومن، مالوا جي بادشاهه جي حيثيت ۾ پنهنجا قدم ڄمايا، ۽ هن پنهنجي لاءِ هڪ هندستاني بادشاهه جا طور طريقا ۽ لقب اختيار ڪيا.
اهو معلوم ناهي ته تورومن، يا سندس پٽ مهراگل، جنهن جي دارالحڪومت پنجاب جي شهر جديد سيالڪوٽ ۾ هئي، جنهن کي ان وقت سڪالا سڏيو ويندو هو، سنڌ کي فتح ڪري پنهنجي سلطنت سان لاڳو ڪيو يا ان کي پنهنجي هڪ باجگذار رياست بڻايو. جن دليلن جي آڌار تي راپسن، هورنل،ڪننگهام ۽ ٻين اهو نتيجو ڪڍيو ته سنڌ تي هوڻ لوڪن قبضو ڪيو هو، تن کي مسٽر بي.ڊي. مير چنداڻيءَ طرفان نهايت ئي قابليت سان رد ڪيو ويو آهي، (-A18) پر ائين نظر اچي رهيو آهي ته هن ڳاڙهيءَ مٽيءَ جي انهن عجيب وغريب مهرن تي غور نه ڪيو آهي، جيڪي جهڪڙ مان لڌيون آهن، جن تي هڪ مرد جو ڇاتيءَ تائين بدن ڏيکاريل آهي، ۽ انهن مهرن جي سفيد هوڻ لوڪن جي تصديق شده سڪن سان وڏيءَ حد تائين مشابهت آهي. انهن جي مشابهت ”نرڙ تي ڪنڊ ٺاهيندڙ پٽڪي، ڇاتيءَ جي پٺن جي مخصوص وڪڙن، ساڄي هٿ طرف منهن ڪري ڏيکاريل ڇاتيءَ ۽ ڏاڙهيءَ کان صاف صورت“ ۾ نظر اچي ٿي. ان کان علاوه، ڳاڙهيءَ مٽيءَ جي ٻين مهرن تي،جيڪي اتي پيل ٻين اهڙن سڪن سان گڏ لڌيون ويون آهن، جن کي چوٿين يا پنجين صدي عيسويءَ سان منسوب ڪيو ويو آهي، ”سري_ ڪرپري_ هرسيا“ جا لفظ اُڪريل آهن، يعني ”هرا، (سوا) کپڙيون پائيندڙ جون“، ۽ انهن لفظن سان اسان کي اها ڳالهه ياد ڏياري وڃي ٿي ته مهرا گل شوا جو پوڄاري هو. (19)
اها ڳالهه بهرحال، هن ڳالهه جي قطعي ۽ يقيني شهادت ڪانهي ته اڇن هوڻ لوڪن کي اپر سنڌ جي مٿان بالادستي حاصل هئي يا اهي ان تي حڪومت ڪندا هئا، پر پنجين صديءَ جي آخري حصي يا ڇهين صديءَ عيسويءَ جي شروع واريءَ انهيءَ طوائف الملوڪيءَ واري دور ۾ سنڌ جي ٻين بادشاهن جي موجودگيءَ متعلق به ڪي شهادتون موجود ڪينهن، ان ڪري ان دور ۾ سنڌ تي هوڻ لوڪن جي بالادستيءَ جي امڪان کي قطعي طور رد نٿو ڪري سگهجي.
هوڻ لوڪن جي ٻين شاخن ۽ انهن سان متعلقه قبيلن، جيڪي هندستان جي حملي ۾ هنن سان گڏجي آيا هئا، تن پڻ ڇهين صديءَ عيسويءَ جي دوران بادشاهين جا بنياد رکيا. اهڙيءَ طرح ميترڪ قبيلي وارن اڀرندي ڪاٺياواڙ جي هڪ هنڌ، نالي ولڀيءَ، ۾ وڃي پنهنجا قدم ڄمايا، ۽ گُرجرن ڏکڻ الهندي راجپوتانا ۾ هڪ ڪافي وسيع بادشاهيءَ جو بنياد وڌو. پاريهر ۽ راجپوتن جا ٻيا مشهور قبيلا هوڻ ۽ ٻين غير ملڪي سردارن ۽ سندن انهن پوئلڳن جو نسل آهن، جيڪي پاڻ کي مڪاني امير گهراڻن جي حيثيت ۾ آباد ڪرڻ ۾ ڪامياب ٿيا، ۽ کين آهستي آهستي هندو قوم کشترين طور پنهنجي دامن ۾ سميٽي ورتو. هيءَ ڳالهه غير امڪاني ناهي ته هنن وحشي لوڪن جي ڪنهن قبيلي يا ڪن قبيلن، جيڪي سماجي طور رتبي ۾ هيٺڀرا هئا، ان دور ۾ پاڻ کي خود مختيار حاڪمن طور سنڌ جي مٿان مسلط ڪري ورتو هو.
اهڙي طرح ڇهين صديءَ عيسويءَ اتر الهندي هندستان ۾ زبردست افراتفريءَ جو زمانو هو، ۽ ساڳئي وقت ۾ ايراني شهنشاهت جي طاقت پنهنجي عروج تي پهچي رهي هئي.
مڪاني رڪارڊ نه هئڻ جي ڪري، ايران جي قومي تاريخ نويسن (20) جي انهن ڳالهين کي چڱو خاصو وزن ڏيڻ گهرجي، ته نوشيروان، جنهن سن 531ع کان 578ع تائين بادشاهي ڪئي، ڏاکڻيءَ سنڌو ماٿريءَ کي هڪ دفعو ٻيهر ساسانين جي حڪومت ۾ آندو. ”شاهنامي“ جي مطابق، جنهن جو بنياد انهن تاريخن تي آهي، شاهه بذات خود هندستان آيو هو. ”هن جي حڪم تي سڀ ماڻهو سندس حضور ۾ آيا، اُهي پاڻ کي پيش ڪرڻ لاءِ آيا ۽ سنڌوءَ جي ڪپ سان ٻن ميلن ۾ رڳو گهوڙا، هاٿي،ڪيمخاب ۽ سڪا نظر پئي آيا. وڏا ماڻهو دل جي ايمانداريءَ ۽ وفاداريءَ سان شاهه جي اڳيان آيا، جنهن هنن کان حال دريافت ڪيو ۽ انهن سان سندن مرتبي مطابق هلت ڪئي.“ ٻائو ”ڪوسماس انڊيڪو پليوسٽس“ انهيءَ صديءَ جي وچ ڌاري لکي ٿو ته هن جي وقت ۾ سنڌونديءَ جي ڪيٽيءَ جو ساڄو پاسو ايران جو هو. هيءَ ڳالهه غير امڪاني ناهي ته سنڌ جي راءِ گهراڻي پنهنجي شروعات نوشيروان جي باجگذارن طور ڪئي. ريورٽي هن راءِ جو آهي ته جيتوڻيڪ اُهي سڌيءَ طرح سان ايرانين جي ضابطي هيٺ نه هئا، ان جي باوجود هو شاهه جي بالادستيءَ کي تسليم ڪندا هئا ۽ کيس نالي ماتر ڏن ڏيندا هئا. (21)
ڇهين صديءَ عيسويءَ جي آخر ڌاري سنڌ کي اتر اڀرندي طرف کان به شايد هيسائڻ ۽ دٻائڻ شروع ڪيو ويو هوندو. عظيم هرشا جي پيءُ، جنهن جو نالو پرڀارڪر ورڌن هو، ۽ جيڪو ٿانيشور جو راجا هو، پنهنجن پاڙيسرين مان گهڻن سان ئي ڪامياب جنگيون جوٽيون هيون، ۽ هرشا جي ڀَٽ، بانا، سندس شان بيان ڪندي چيو آهي ته ”هو سنڌو ملڪ جي بادشاهه لاءِ ساڙيندڙ بخار وانگر هو.“ (22)
هيءَ حقيقت قبول ڪرڻي پوي ٿي ته تاريخ عيسوي سن جي پهرين پنجن صدين جي دوران، سنڌ جي معاملن تي ڪا مختصر روشني وجهي ٿي. هيءُ صوبو ايران جي حڪمرانن ۽ انهن طاقتن جي درميان، جيڪي وقت بوقت هندستان جي اتر الهندي ملڪ تي مسلط هيون، هميشه اختلاف ۽ دشمنيءَ جو باعث رهيو. انهن غير يقيني ۽ ڦرندڙ گهڙندڙ حالتن ۽ انقلابن جي درميان انهيءَ ملڪ جي استحڪام جو هڪ عنصر ٻڌ ڌرم معلوم ٿئي ٿو.ڪنشڪ پنهنجو مذهب بدلائي ٻڌ ڌرم اختيار ڪيو هو، ۽ ساڪه گورنر به ان مذهب لاءِ دشمنيءَ جا جذبا نه رکندا هئا، جيتوڻيڪ انهن پاڻ برهمڻي مذهب ڏانهن لاڙو ٿي رکيو. جهڪڙ جي کوٽاين مان مليل شهادتن مان اهو اندازو ڪري سگهجي ٿو ته هوڻ حملي آور شوا. (23) جا پوڄاري بڻجي پيا هئا. پر هن ڳالهه ۾ ذرو به شڪ ٿي نٿو سگهي ته انهيءَ سڄي ڊگهي زماني ۾ سنڌ جا عام ماڻهو مجموعي طور ٻڌ ڌرم جي پيروي ڪندڙ هئا. سنڌ ۾ جيڪي ”اسٽوپا“ (دڙا) موجود آهن، تن مان اڪثر پهرينءَ ۽ پنجينءَ صديءَ جي درميان تعمير ڪيا ويا هئا. اهڙيءَ طرح گنجي ٽڪر جي ڏکڻ طرف، ”سڌيرن جي دڙي“ مان، ديوتائن جي ڀيٽا لاءِ آندل ٻين شين سان گڏ، ڪنشڪ جو هڪ سڪو پڻ لڌو ويو آهي، اهو ”اسٽوپا“ (دڙو) اٽڪل پهرين صدي عيسويءَ واري دور ۾ ٺهيل سمجهيو وڃي ٿو، (24) باقي موئن جي دڙي واري اسٽوپا کي ٻي صدي عيسويءَ سان منسوب ڪيو ويو آهي. تعمير جي طرز متعلق شهادت جي بنياد تي ميرپور خاص ۽ ٺل مير رڪن وارا اسٽوپا هڪٻئي جا همعصر، پر ڪجهه قدر بعد واري دور جا آهن.
سنڌ جي ٻڌ ڌرم واري دور جي عمارتسازيءَ جي هڪ خصوصيت، چٽساليءَ وارين خوبصورت سرن جو باقاعدي استعمال هو، جن تي آويءَ ۾ پچائڻ کان اڳ ۾، ڪچيءَ حالت ۾ چٽ ڪڍيا ويندا هئا. ساڳيوئي طريقو پشاور جي قريب ڳڙهي جمال ۽ پنجاب ۾ شورڪوٽ وٽان لڌل آثار قديمه ۾ اختيار ڪيل ڏٺو ويو آهي.
انهن چٽسالين مان گهڻين جي گنڌارا جي انڊو_ يوناني ڪم سان قريبي هڪ جهڙائي ڏسجي ٿي. ميرپور خاص ۽ مير رڪن وارن ٺلن جا ٿنڀ خاص طور ان جا مثال آهن.ميرپور خاص واري اسٽوپا مان لڌل مجسمن ۾ ٻڌ جي پوشاڪ جو طريقو واضح طور گنڌارا واري طريقي جهڙو آهي، جنهن ۾ ٻڌ جا ٻيئي ڪلها ڌوتيءَ جي مٿان پاتل چوغي سان ڍڪيل ڏيکاريا ويا آهن.(25)
سنڌ ۾ جيڪي به اسٽوپا گهڻي کان گهڻا محفوظ رهيل آهن، تن تي اڪريل شبيهن جي وڏي تعداد مان اها نشاندهي ٿي رهي آهي ته اهي ٻڌ مذهب جي هماينه مڪتب سان واسطو رکندا هئا، جيڪو ڪنشڪ طرفان پسند ڪيو ويو هو. (26) ٻئي طرف، اساقن کي يوئان چوانگ جي بيان مان معلوم آهي ته ستين صدي عيسويءَ ڌاري، هماينه مڪتب کي سڀني جي مٿان بالادستي حاصل هئي. هو چوي ٿو ته سنڌ ۾ سوين مڙهيون هيون، جن ۾ اٽڪل ڏهه هزار پوڄاري رهندا هئا. اسٽوپائن جي متعلق هو چوي ٿو ته راجا اشوڪ اهي انهن هنڌن تي تعمير ڪرايا هئا، جتي جتي ٻڌ جا پاڪ نشان مليا هئا. (27) هن جو اشارو شايد اشوڪ طرفان ٻڌ جي مقدس يادگارن جي نئين سر ڪيل ورڇ ڏانهن آهي، جيڪا هن انهيءَ ”عظيم معلم جي جسماني موجودگيءَ“ کي پنهنجي سلطنت جي گهڻي کان گهڻو پري ۽ انتهائي دور دراز علائقن ۾ ڦهلائڻ لاءِ ڪئي هئي. ميرپورخاص واري اسٽوپا مان لڌل تمام باريڪ دٻليءَ ۾ شايد ڪا اهڙي ننڍڙي شيءِ رکيل هوندي. ۽ اهو به ممڪن آهي ته اصل ۾ اها اشوڪ جي زماني ۾ تعمير ٿيل اسٽوپا ۾ رکي ويئي هوندي. ۽ ان کان پوءِ وري انهيءَ جاءِ تي ٻيهر ٺاهيل انهيءَ اسٽوپا ۾ محفوظ ڪئي ويئي هوندي، جيڪو اڄ تائين موجود آهي. اهو به ممڪن آهي ته سون ۽ چانديءَ مان ٺهيل انهيءَ دٻليءَ جي ڀرسان لڌل شيشيءَ اندر محفوظ ڪيل رک، شايد آرهت اپار گپت جي هجي، جنهن يوئان چوانگ جي لکڻيءَ مطابق، اشوڪ جي هدايتن هيٺ سنڌ ۾ ٻڌ ڌرم کي ڦهلائڻ لاءِ ڏاڍي گهڻي محنت ڪئي هئي. (28)
پوڄا پاٺ ۾ ڪم ايندڙ تختين تي، جيڪي ميرپور خاص واري اسٽوپا ۾ رکيل هيون، اهڙا اکر اُڪريل آهن، جيڪي ڇهين صدي عيسويءَ ۽ ان کان پوءِ وارن سالن دوران ڪم آندا ويندا هئا، ۽ هيءَ ڳالهه خاص طور قابل غور آهي ته انهن تي موجود ٻڌ جي اڪثر مورتين کي هندستاني طرز جاڪپڙا پارايل آهن، ۽ انهن ۾ هڪ ڪلهو چوغي سان ڍڪيل ڏيکاريل آهي. (29)
ميرپورخاص جي اسٽوپا مان هڪ اهڙي مورتي لڌي ويئي هئي، جنهن لاءِ خيال هو ته ان اسٽوپا جي معمار يا ان جي تعمير لاءِ گهربل رقم چندي ۾ ڏيندڙ ماڻهوءَ جي نمائندگيءَ ڪئي ٿي. انهيءَ مورتيءَ کي چيلهه وٽ ڌوتي ٻڌل آهي، ڳچيءَ ۾ هڪ هار پيل آهي، ۽ مٿي تي هڪ اهڙي پيچيده چيز رکيل آهي، جيڪا شايد وِگ (Wig) يا نقلي وارن جو ٽوپ هجي. انهيءَ مورتيءَ کي روغن لڳل هو، ان جي ڪڻڪ رنگي چهري ۾، اکيون ڀرون ۽ مڇون ڪاريون هيون. ان ۾ ماڻهو هڪ هٿ ۾ هڪ ننڍو ڪنول جو گل جهلي بيٺو آهي ۽ ٻيو هٿ ڏاڍيءَ خبرداريءَ سان ڌوتيءَ جي هڪ وڪڙ مٿان رکيو بيٺو آهي، جنهن کان شايد (پيسن رکڻ لاءِ) ٻٽونءَ جو ڪم ورتو ويندو هو. (30) هن جي چهري جو ڊول ۽ پوشاڪ خاص طرح سان ”هندستاني“ آهن. جيڪڏهن اهو اندازو درست آهي ته اها مورتي اسٽوپا جي تعمير لاءِ ذميوار شخص جي آهي، ته پوءِ اها سنڌ جي انتهائي اوائلي دور جي هڪ عام ماڻهو جي شبيهه جي نمائندگي ڪرڻ سبب خاص طور دلچسپيءَ واري شيءِ آهي، اها ٻيءَ يا ٽينءَ صدي عيسوي جي دور جي هڪ ممتاز واپاريءَ جي مورت ٿي سگهي ٿي.

حوالا ۽ حاشيا
(1) ”انڊين ائنٽي ڪئري“، ج، X ,1881، ص، 326 ۾، ترجمو هورنل.
(2) پنڊت ڀڳوان لعل اندراجي، جي. آر. اي. ايس 1890، ص. 639 ۾.
(3) اين. اين. گهوش، ”ارلي هسٽري آف انڊيا“، ٽيون ڇاپو، الهه آباد، 1951،ص. 243.
(3-A) 23-1922 لاءِ آرڪيئالاجيڪل سروي آف انڊيا جي سالياني رپورٽ، ص. ص4-102 (آر. ڊي. بئنرجيءَ جي مضمون)، سرجان. مارشل، ”موئن جو دڙو ۽ دي انڊس سوليزيشن“، ج 1، ص. 32-122، 92-127 (مضمون از اين. جي. مجمدار)
(4) اين. جي. مجمدار، ”ميمائرس آف دي آرڪيئالاجيڪ سروي آف انڊيا“، نمبر: 48، ص. 7 ۾.
(5) وان لوهوزيئن لي ووُ، ”دي سٿين پيرئڊ“ ص. 336.
(6) ٽالمي VII، (i). 36.
(7) اي. پي. انڊ، VIII. ص. 42 ايف. ايف.
(8) ايليٽ، ”هسٽري آف انڊيا“، VI، ص. 557.
(9) راءِ چوڌري، ”دي پوليٽيڪل هسٽري آف ناردرن انڊيا“، ڇاپو پنجون، 1950 ص. 510.
(10) هورمسداس جا ڪجهه سڪا هندستاني اثر جون نشانيون ظاهر ڪن ٿا. مٿن شوا ۽ سندس ڍڳي جون شبيهون نڪتل آهن ۽ ممڪن آهي ته اهي سڪا ايراني سلطنت جي هندستاني صوبي ۾ هلڻ لاءِ خاص طور جاري ڪيا ويا هجن. رالنسن، ”دي سيونٿ گريٽ اوريئينٽل مانرڪي“، ص. 141، نوٽ.
(11) ونسينٽ سمٿ، ”ارلي هسٽري آف انڊيا“، ٻيو ڇاپو، ص. 255.
(12) هيءَ ڳالهه خاص طور اهميت واري آهي، ته ساساني دور جا سڪا وڏي تعداد ۾ ٽئڪسلا مان لڌا ويا آهن. جي. سرجان. مارشل. ”اي گائيڊ ٽو ٽئڪسلا“ ص. 17، نوٽ.
(13) راءِ چوڌري، ”پوليٽيڪل هسٽري آف ائنشنٽ انڊيا“، ص. 510.
(14) ڪُزنس، ”ائنٽي ڪوئٽيز آف سنڌ“، ص. 48- 183.
(15) ”ستن مهينن“ جي معنيٰ شايد ”پنجاب جا ست معاون درياءَ هجي. اي. اي. گهوش، ”ارلي هسٽي آف انڊيا“، ص. 77- 275.
(16) ڪُزنس، ص. 183.
(17) ”ارج ترنگني“، ترجمو ايم. اي. اسٽين، ج، 1، ص. 263- 195 (بڪ_ V ص 462_ 419).
(18) ”فارس نامه“ ص. 82، طبري، 1/ 868، بلوچ نبي بخش خان طرفان ”دي پوليٽيڪل انفليوئنس آف پرشيا ان پري_ اسلامڪ ٽائيمس“ ۾ حوالو ڏنل، جرنل آف دي سنڌ هسٽاريڪل سوسائٽي، ج، VIII، نمبر: 2، ص. 57- 74.
(-A18) بي. ڊي. مير چنداڻي، ”جرنل آف دي ايشياٽڪ سوسائٽي آف بامبي“، 56- 1964، ص. 85- 21 ۾ ”سنڌ ائنڊ دي وائيٽ هنس“.
(19) مجمدار، حوالو ڏنل ص. 9- 8.
(20) انهيءَ جملي ۾ طبري ۽ المسعودي شامل آهن: بحواله طبري 894/1، مسعودي، مروج 200/ II، بلوچ نبي بخش خان جي_ ايس. ايڇ. ايس. ج، VII نمبر: 2، ص. 5- 74 ۾ حوالي طور ڏنو.
(21) جي. اي. ايس. بي 1902، ص. 56.
(22) بانا، ”هرش چريتا“، ترجمو: اي. بي.ڪائوويل ائنڊ ايف. ڊبليو. ٿامس (اوريئينٽل ٽرانسليشن فنڊ) ص. 101.
(23) مجمدار، حوالو ڏنل ص. 9.
(24) ڪُزنس، حوالو ڏنل ص. 105.
(25) ايضا، ص. 89، 97، 108_ تصويرون XIX ۽ XXIV کان XXXI.
(26) ايضا، ص. 106.
(27) ساءِ. يو. ڪي، ترجمو: بيل ج، II، ص. 272.
(28) ساءِ. يو. ڪي. اڳ ۾ حوالو ڏنل، ڪزنس حوالو ڏنل ڪتاب ص، 88، 94.
(29) ڪُزنس، حوالو ڏنل ڪتاب، ص. 3- 92.
(30) ايضا، ص. 95.

(هي مضمون ڪتاب ”سنڌ مسلمانن جي فتح کان اڳ“ صفحو 158 کان 174تان ورتل آهي.)

عربن جي سنڌ فتح ڪرڻ کان اڳ جون حالتون: ڊاڪٽر ممتاز حسين پٺاڻ

[b]سياسي حالتون:
[/b] سنڌ هڪ ميداني علائقو آهي ۽ ڏکڻ ۾ هندي سمنڊ کان سواءِ ٻي ڪابه روڪ نه آهي، جيڪا ٻاهرئين حملي کي روڪي سگهي. اولهه ۾ البته ڪي ٽڪريون ۽ جبل آهن. پر اهي ايترا اُڀا نه آهن جو دشمن جي لشڪر کي روڪي بيهارين. ان ڪري سنڌ جي سرحدن تي هر وقت جدا جدا قومن جا حملا ٿيندا رهيا، جن مان ڪي ڪامياب ويا ته ڪي ناڪامياب. سنڌ جا ماڻهو پڻ صلح پسند ۽ سادا آهن. ان ڪري سنڌ جو ملڪ دشمن قومن لاءِ هڪ قسم جو شڪارگاهه ٿي رهيو. جنهن سبب هر ڪو فاتح جيڪو خيبر مان لنگهي پنجاب ۾ داخل ٿيو ان سنڌ تي پڻ حملو ڪيو. خيبر کان سواءِ بولان لڪ مان به دشمن قومن جون فوجون حملا ڪنديون رهيون. پر ٽيون رستو جيڪو مڪران جي ڪناري کان ٿيندو سنڌ ۾ داخل ٿئي ٿو، سنڌ جي عرب دور لاءِ نهايت ئي اهم هو. ڇاڪاڻ ته هي اهو رستو آهي جيڪو عربن جي لشڪر سنڌ فتح ڪرڻ لاءِ اختيار ڪيو. اهو ساڳيو رستو سڪندراعظم سنڌ فتح ڪرڻ کانپوءِ وطن واپس ويندي اختيار ڪيو هو.
عربن جي اچڻ کان اڳ، سنڌ تي هڪ هندو راجا ڏاهر جي حڪومت هئي جنهن جو عراق جي وائسراءِ الحجاج سان جهڳڙو ٿي پيو.)1( راجا ڏاهر برهمڻ گهراڻي جو ٽيون نمبر بادشاهه هو ۽ ان جو باني سندس پيءُ راجا چچ بن سيلائج هو. چچ جي مرڻ کان پوءِ سندس وصيت مطابق سندس ڀاءُ چندر تخت ڌڻي ٿيو. چندر کان پوءِ راجا ڏاهر سنڌ جي تخت تي ويٺو. چچ اصل ۾ برهمڻ ذات جو هو ۽ مير منشي هو. هو وزارت جي عهدي تي پنهنجي اعليٰ لياقت ۽ صلاحيت تي پهتو ۽ ان کان پوءِ هن سنڌ جي برهمڻ خاندان جي حڪومت جو پايو وڌو. سنڌ جي برهمڻ ۽ راءِ خاندان جي ڄاڻ چچ نامي مان پوي ٿي، جو پڻ ڪن حالتن ۾ اعتبار جوڳو نه آهي. ڇاڪاڻ ته جيڪو تاريخي سلسلو چچ نامي ۾ ڏنل آهي، ان جي پٺڀرائي ٻئي ڪنهن به ڪتاب ۾ نه ٿيل آهي. اهو ظاهر ٿو ٿئي ته گپتا گهراڻي جي سلطنت شاهي جي ڪمزور ٿيڻ کان پوءِ سنڌ تي انهن ماڻهن خودمختيار حڪومت قائم ڪري ڇڏي، جي ان وقت اثر رسوخ وارا هئا يا گپتا گهراڻي جي پاران اتي گورنر مقرر ڪيا ويا هئا. گپتا خاندان جي وڏي ۾ وڏي ۽ اهم ڪوشش اها هئي ته هندو مذهب کي ننڍي کنڊ جي سڀني حصن ۾ وري اوج تي رسايو وڃي. پر سنڌو ماٿر ۾ سندن اها ڪوشش بلڪل ناڪام ثابت ٿي. ڇاڪاڻ ته سنڌ جا ماڻهو، ٻڌمت تي قائم رهيا ۽ اهو مذهب نه رڳو ان وقت سنڌوءَ جي واديءَ ۾ زور هو پر ان جو زوردار اثر افغانستان ۽ وچ ايشيا تائين پڻ محسوس ڪيو ٿي ويو. اهو ثابت نه ٿي سگهيو آهي ته سنڌ ۾ ٻڌ مذهب جي راءِ گهراڻي جي حڪومت جو پايو ڪڏهن ۽ ڪيئن پيو. پر اهو ثابت ٿيو آهي ته انهيءَ خاندان جي پنجن راجائن سنڌ تي حڪومت ڪئي ۽ سندن راڄ جو جملي عرصو 184 سال هو.)2( راءِ ڏياچ (ديواجي) جنهن لاءِ چيني سياح هيونتسيانگ ٻڌايو آهي ته هو شودر هو جو هن گهراڻي جو باني هو. هيونتسيانگ لکي ٿو ته سنڌ ۾ ان وقت ڏهه هزار ٻڌ پروهت (شمني) هئا ۽ اهي گهڻو ڪري سست ۽ نشئي هئا. هو وڌيڪ ٻڌائي ٿو ته سنڌ جي هيٺين حصي جو نالو او- تئن- پو- چي- لو هو ۽ ان جو مکيه شهر ”پي- تو- چي- لو“ هو. پي- تو- چي- لو (پٽالا) تائين پهچڻ جي لاءِ هيونتسيانگ، ڪڇ جي شهر ڪوٽيسر مان 700 لي (119 ميل) پنڌ ڪيو ۽ پوءِ اتان 300 لي (51ميل) پنڌ ڪري آوندا پهتو جنهن کي هن ”او- فان- چا“ جو نالو ڏنو آهي. آوندا کي هاڻوڪي برهمڻ آباد جي کنڊرن سان تشبيهه ڏني ويئي آهي، ۽ اهي اڄ به حيدرآباد شهر کان اڪل 51 ميل جي فاصلي تي آهن. هيونتسيانگ جو چوڻ آهي ته هو آوندا ۾ رشي تٿاگاٿا جي رک جو ديدار ڪرڻ آيو هو، جنهن جي دٻلي کولڻ سان نور جو شعاع لاٽون ڪري ٻاهر نڪرندو هو.)3( ۽ زيارتي حيرت ۾ پئجي سجدي ۾ ڪري پوندا هئا. چچ جي زماني ۾ آوندا يا برهمڻ آباد جو شهر جت ۽ لهاڻا قبيلن جي قبضي ۾ هو. ان جو ٻڌ شمني اهڙو ته طاقتور هو جو چچ کي صلح ڪرڻ خاطر سندس شرط مڃڻا پيا.
سنڌ جي حڪومت جنهن ۾ ان وقت بلوچستان ۽ ڏکڻ پنجاب جا ڪجهه حصا شامل هئا طاقتور ۽ آباد هئي. ان جي زمين زرخيز ۽ ماڻهو خوشحال هئا. اها هندوستان کان هاڪڙي/ واهندا درياء جي وسيلي جدا هئي جو، هاڻي ٿر جي واديءَ اندر سڪي ويو هو. هيونتسيانگ درياء جو نالو ”سن تو“ ٻڌايو آهي. ساڳيو نالو سنڌ ملڪ جو هو. راءِ ڏياچ کان پوءِ سندس پٽ راءِ سهارس پهريون تخت ڌڻي ٿيو ۽ ان کان پوءِ راءِ سهاسي پهريون سنڌ جو راجا ٿيو. راءِ سهارس پهرين جي زماني ۾ ايران جي نيمروز علائقي مان سنڌ تي حملو ٿيو جو ڀانئجي ٿو ته ايران جي شهنشاهه يزدجرد جي طرفان ٿيو.)4( يزدجرد، عربن جي هٿان سڪست کائي ڪرمان ڏانهن ڀڳو هو. اهو به ممڪن اهي ته اها جلهه عربن طرفان ٿي هجي جن يزجرد جي ڳولا ۽ پڻ مال غنيمت جي هٿ ڪرڻ لاءِ پنهنجون فوجون موڪليون هجن. راءِ سهارس مقابلو ڪيو پر هن شڪست کاڌي ۽ جنگ ۾ مارجي ويو. ايران مان آيل فوجن اڳتي وڌڻ جي بدران، هٿ ڪيل مال غنيمت تي اڪتفا ڪئي ۽ واپس پنهنجي ملڪ جو رخ رکيو. راءِ سهاسي ٻيو جو انهيءَ کان پوءِ تخت تي ويٺو تنهن جنگ ۾ ٿيل نقصان جو ازالو ڪيو. سرحدن کي وري نئين سر مضبوط ڪيو ۽ ملڪ ۾ امن امان آندو.
راءِ سهاسي ٻيو بنا اولاد جي مري ويو ۽ کانئس پوءِ سندس وزير چچ تخت نشين ٿيو، جنهن ۾ محلاتي سازش ۽ بيوهه راڻيءَ جو وڏو هٿ ڏسڻ ۾ اچي ٿو.)5( اهي حالتون وزير جي اخلاق ۽ ڪردار جي عڪاسي ڪن ٿيون جنهن پنهنجي مطلب خاطر پنهنجي مالڪ سان دغا ڪئي. اهو طريقو پوءِ به ڪيترين ئي حالتن ۾ جاري رهيو. چچ جنهن سڄا سارا چاليهه سال سنڌ تي حڪومت ڪئي تنهن کي مشهور ڪرڻ ۾ رام جو هٿ هو، جو ان وقت راءِ سهاسي جو وڏو وزير ۽ مک صلاحڪار هو. هن پنهنجي نوڪريءَ جي شروعات ”مير منشي“ جي عهدي سان ڪئي. رام جي وفات کان پوءِ کيس ئي وزير مقرر ڪيو ويو. انهيءَ نئين عهدي تي رسڻ سبب، هن جي محلات جي رهواسين سان لهه وچڙ، خاص ڪري راڻي سونهديوي سان، جا چچ جي جواني تي هرکي پئي ۽ راجا جي گذاري وڃڻ لاءِ پهه پچائيندي رهي. راءِ سهاسي ٻيو پنهنجي موت مئو يا کيس زهر ڏنو ويو. انهيءَ بابت تصديق سان ڪجهه ڪين ٿو چئي سگهجي. پر اهو ثابت ٿيو آهي ته چچ، راڻيءَ جي عشق ۽ ان جي اڪير کي پهرين ٺڪرائيندو رهيو. پر ان هوندي به انهن ٻنهي جي وچ ۾ غيرفطري لاڳاپو جاري رهيو. اهوئي سبب آهي جو راجا جو موت وقت کان اڳ ٿيو. جنهن ۾ هو موت جي بستري تي گهڻو وقت رهي گذاري ويو. گمان آهي ته راڻي پوڙهي راجا کي ٽارڻ لاءِ زهر جي پڙي ڏني ته جيئن چچ سندس جڳهه تخت ڌڻي ٿي سگهي. عالم آشڪار آهي ته راجا جي مرتيي جي خبر ڳچ وقت لڪائي رکي ويئي هئي، جيستائين راجا جا قرابتي ۽ عزيز، جيل نه موڪليا ويا هئا. ان کان پوءِ اها ڳالهه ظاهر ڪئي ويئي ۽ ماڻهن تي زور رکيو ويو ته اهي نئين راجا جي آڻ مڃين، ۽ ان کي پنهنجو بادشاهه تسليم ڪن. انهن چچ ۽ بيوفا راڻيءَ جي ڪيل گناهه جي ڪابه پرواهه نه ڪئي ۽ چچ کي پنهنجو راجا مڃڻ تي مجبور ٿي ويا.
چچ سنڌ ۾ برهمڻ خاندان جي حڪومت جو باني تسليم ڪيو وڃي ٿو، اصل ۾ سنڌي هو ۽ هن ملڪ جو رهاڪو هو. ان ڪري هو پهريون خاندان آهي جو سنڌ جي تاريخ ۾ مقامي حيثيت رکي ٿو. چچ نامي مان اهو به ظاهر ٿئي ٿو ته راءِ گهراڻي جا رجائون به درحقيقت ٻاهريان آيل هئا. يعني ته ڌاريان هئا، ۽ راجپوتانا جا رهاڪو هئا. راءِ سهاسيءَ جي وفات کان پوءِ جڏهن چچ تخت تي ويٺو تڏهن چتور جي راجا، راڻي مهورت جو راءِ سهاسي ٻئي جو سوٽ هو سنڌ تي حملو ڪيو.)6( پر چچ حڪمت عملي کان ڪم وٺي کيس شڪست ڏني. انهيءَ واقعي مان ٻه ڳالهيون ظاهر ٿين ٿيون. يا ته راءِ گهراڻي وارا راجائون اصل ۾ چتور جا هئا، يا ته چتور ۽ ان جا گڏ ٻيا علائقا، ان وقت سنڌ جي سلطنت ۾ شامل هئا، جنهن جون حدون ڏکڻ ۾ گجرات ۽ ڪاٺياوڙ، اتر ۾ پنجاب ۽ ڀاڳناڙي، اولهه ۾ قلات ۽ مڪران تائين وڌيل هيون.
راجا چچ چاليهن سالن جي حڪومت ۾ سنڌي سلطنت جا سڀئي علائقا هٿ ڪيا. باغي حاڪمن خلاف جنگيون ڪيون ۽ ملڪ کي وري نئين سر منظم ڪيو. سندس دور ۾ سنڌ جون حدون اتر ۾ ڪشمير تائين ۽ اولهه ۾ مڪران ۽ ڪيڪانان تائين وڌيل هيون. جنهن ۾ اسڪلنده، ملتان، سيوستان، برهمڻ آباد، ارمابيل، قندابيل ۽ ٻيا شهر اچي ٿي ويا. ثابت ٿيو آهي ته برهمڻ آباد جي جتن کان سواءِ، ٻئي ڪنهن به هنڌ چچ جي مخالفت نه ٿي. چچ انهن کي نه فقط شڪست ڏيئي زير ڪيو، پر انهن تي اهڙيون مصبيتون مڙهيون جو اهي وري اسري نه سگهيا. چچ سنڌ جو پهريون حاڪم آهي جنهن سنڌ ۽ ڪشمير جي وچ ۾ سرحدون مقرر ڪيون. چچ نامي ۾ لکيل ڪشمير مان مراد آهي اتر پنجاب جنهن ۾ لاهور ۽ پنڊيءَ جا علائقا اچي وڃن ٿا.
راجا چچ پنهنجي ڀاءُ کي پنهنجو جانشين مقرر ڪيو هو. ان ڪري سندس مرڻ کان پوءِ راجا چندر تخت تي ويٺو ۽ هن اٺ سال حڪومت ڪئي. چندر اصل ۾ هڪ برهمڻ هو ان ڪري هن برهمڻ کي زور وٺايو. هو پنهنجو سڄو وقت مذهبي ۽ فلسفي بحث مباحثي ۾ صرف ڪندو رهيو. هن برهمڻن ۾ اعليٰ تعليم يافته ماڻهن کي انتظامي جوڙجڪ ۽ اعليٰ عهدن تي مقرر ڪيو، جنهن سبب ملڪ جو انتظام نهايت ئي اعليٰ درجي جو ٿي ويو. مخالفت ۽ بغاوت ختم ٿي ويئي ۽ عوام امن سان خوشحالي جي زندگي گذارڻ لڳو. چندر جي وفات کان پوءِ راجا چچ جو پٽ ڏاهر تخت تي ويٺو ۽ اهو ڏاهر ئي آهي، جنهن جي حڪومت جي دور ۾ محمد بن قاسم الثقفي جي هٿ هيٺ عربن جو حملو ٿيو، ۽ سنڌ برهمڻ خاندان کان کسجي عربن جي هٿ ۾ آئي.
راجا ڏاهر هڪ نهايت ئي لائق ۽ ڏاهو بادشاهه هو. پر هن سنڌ جي عوام کي مستقل طور تشدد ۽ ظلم هيٺ رکيو. اهو انهيءَ ڪري جو سنڌ جو عوام ٻڌ مذهب جو پوءِ لڳ هو. راجا ڏاهر ۽ ان جو خاندان هندو برهمڻ هو. ان ڪري حاڪم ۽ محڪوم جي وچ ۾ اٽڪاءُ لازمي هو. ڇاڪاڻ ته راجا چچ جي زماني کان وٺي ٻڌمت جي ماڻهن تي تذليل آميز بندشون ۽ رڪاوٽون وڌيون ويون هيون. انهن کي گهٽ ذات جو تصور ڪيو ٿي ويو. اهوئي سبب آهي جو ماڻهن ۾ عام ناراضگي هئي. سنڌ جي مکيه ذاتين جهڙوڪ سما، سَهتا، چنا، لهاڻا، جت، ميد وغيره خلاف ظلم ۽ زبردستي روا رکي ويئي ته، جيئن اُهي حڪومت جي خلاف ڪجهه ڪري نه سگهن. مذهب کان سواءِ ٻي اهم ڳالهه هيءَ هئي جو هندو راجائن سنڌ جو تخت ٺڳي ۽ دولاب جي طريقن سان هٿ ڪيو هو. يعني ته راڻي سونهديوي سان عشق رچائي، راءِ گهراڻي جي راجائن کان حڪومت کسي هئي. ان ڪري سنڌ جي عوام ۾ ناراضگي ڦهليل هئي. ڇاڪاڻ ته انهن راءِ گهراڻي وارن کي سنڌ جو جائز ۽ قانوني حاڪم تصور ڪيو ٿي ۽ نه ٻئي ڪنهن کي. چچ نامي مان ثابت آهي ته سيوهڻ ۽ نيرون ڪوٽ جي گورنرن، محمد بن قاسم جي حملي کان گهڻو اڳ عراق جي وائسراءِ حجاج بن يوسف ثقفي سان تعلقات قائم ڪيا هئا. لکپڙهه رستي آڻ به مڃي هئي ته مقرر ڪيل ڏن به اڳواٽ ڏياري موڪليو هو.
جڏهن محمد بن قاسم سنڌ ۾ پهتو تڏهن انهن پنهنجي شهرن جي قلعن جا دروازا کولي ڇڏيا ۽ نه فقط کين کاڌ خوراڪ ۽ رسد مهيا ڪري ڏنائون پر فوج جا جٿا به عربن سان شامل ڪيائون ته جيئن انهن کي سنڌ جي ٻين شهرن ۽ حصن کي فتح ڪرڻ ۾ آساني ٿئي. چچ نامي ۾ ڏنل بيان ته راجا ڏاهر تخت هٿ ڪرڻ لاءِ پنهنجي ڀيڻ سان شادي ڪئي بلڪل غلط آهي. ڏسڻ ۾ ٿو اچي ته مسلم تاريخ نويسن هندو راجا کي بدنام ڪرڻ خاطر اهو فقرو جوڙيو آهي ته جيئن دنيا جي اڳيان کيس اخلاق جو ڪريل ثابت ڪيو وڃي. تاريخ مان جنهن جو سڄو سارو ماخذ، مخالف جي قلم وسيلي حاصل ٿيو آهي. ان مان ظاهر آهي ته راجا ڏاهر هڪ بهادر، دلير، ديانتدار، مهمان نواز ۽ عزت وارو اعليٰ انسان هو. هن پنهنجي اعليٰ عزم ۽ اخلاق جو مظاهرو انهيءَ وقت ڪري ڏيکاريو، جڏهن کيس حجاج بن يوسف ثقفي کان اهڙو مراسلو پهتو، جنهن ۾ کيس تنبيهه ڪيل هئي ته هو پنهنجي ملڪ مان انهن عربن سپاهين کي ڪڍي ڇڏي، جن حجاج جي ظلم ۽ ستم کان تنگ اچي سنڌ ۾ راجا ڏاهر وٽ پناهه ورتي هئي. اهي عرب علاقي قبيلي جا هئا جن جو اڳواڻ محمد بن معاويه علاقي هو. انهن مڪران جي گورنر کي قتل ڪري سنڌ ۾ ڀڄي پناهه ورتي. راجا ڏاهر کي انهيءَ ڳالهه جي به خبر هئي ته انڪار ڪرڻ جي حالت ۾ کيس وڏي مصيبت کي منهن ڏيڻو پوندو. پر مهمان نوازي ۽ انساني همدردي جي اصول تي ڪارفرما هئڻ سبب، هن حجاج جي نياپي جي ڪابه پرواهه نه ڪئي ۽ عرب پناه گيرن کي پنهنجي ملڪ مان لوڌي ڪڍڻ کان صاف انڪار ڪري ڇڏيو. نتيجو اهو نڪتو جو انڪار سبب عربن سنڌ تي حملو ڪيو ۽ راجا ڏاهر کان اهو ملڪ کسي پنهنجي سلطنت ۾ شامل ڪري ڇڏيو.
وچئين دور جو سنڌ هڪ نهايت ئي عظيم ۽ وڏو ملڪ هو. جنهن جون سياسي حدون مغربي پاڪستان جي وڏي حصي تائين پکڙيل هيون ۽ ان جا چار وڏا صوبا يا پرڳڻا هئا: پهريون صوبو سنڌو ندي جي اڀرندي ڪپ تي هو ۽ ان ۾ برهمڻ اباد، نيرون ۽ ديبل بندر جهڙا شهر هئا. ٻيو حصو الهندو سنڌ هو جنهن ۾ سيوستان، ٻڌيه، جنڪان، ڪوهه پايه ۽ روجهاڻ جا ملڪ شامل هئا ۽ اهو مڪران تائين ڦهليل هو. ٽئين صوبي ۾ اسڪلنده، ڀاٽيه، ڪتالواڙهه ۽ چچ پور جا شهر هئا. چوٿين ۾ ملتان، سڪه، برهمپور، ڪروڙ، اشهر، ڪمڀا ۽ ٻيا شهر شامل هئا ۽ ان جون حدون ڪشمير تائين وڌيل هيون.)7( انهن صوبن تي جدا جدا گورنر مقرر ڪيل هئا جي هر سال ڏن جي صورت ۾ مقرر ڪيل مال مرڪزي حڪومت ڏانهن ڏياري موڪليندا هئا. جيئن ته اهي پنهنجي حدن اندر آزاد حاڪم هئا ان ڪري ائين به ٿيندو هو ته اهي مرڪزي حڪومت خلاف بغاوت به ڪندا رهندا هئا. تاريخ مان ثابت آهي ته اگهم (اگهيم) لهاڻو جو برهمڻ آباد جو گورنر هو تنهن موقعي جو فائدو وٺي چچ جي خلاف بغاوت ڪئي هئي ۽ کيس ڏاڍي جاکوڙ کان پوءِ زير ڪيو ويو.)8( صوبن کان شهرن لاءِ به جدا جداد گورنر مقرر ڪيا ويندا هئا ۽ اهو ساڳيو طريقو پوءِ عربن پڻ اختيار ڪيو. چچ نامي مان اهو به ثابت ٿيو آهي ته گورنري جو عهدو گهڻو ڪري ٻڌ شمني کي ڏنو ويندو هو. اهو انهيءَ ڪري به هو جو عوام گهڻو ڪري ٻڌ مذهب جو هو انهن ٻڌ شمنين جو ماڻهن تي تمام گهڻو اثر رسوخ هوندو هو. ساڳئي وقت انهن ۾ دنيوي مال گڏ ڪرڻ جي لالچ پڻ ڪانه هوندي هئي ۽ اهي نهايت پاڪ صاف مذهبي زندگي گذاريندا هئا.

[b]انتظامي جوڙجڪ:
[/b] سنڌ جي سياسي جوڙجڪ ۾ راجا جو مرتبو سڀني کان وڌيڪ ۽ اعليٰ هو. سندس زبان مان ڪڍيل لفظ قانون جي حيثيت رکي ٿي ۽ عوام انهيءَ کي مڃڻ لاءِ ٻڌل هو. بادشاهه کي وزير کان سواءِ هڪ محلاتي ناظر پڻ هوندو هو، جنهن جي ڊيوٽي محلات جي نظرداري، محلات جي انتظامن ۽ درٻار جي تياري وغيره هوندي هئي. خزاني جي ڏيتي ليتي ۽ انتظام جو خرچ پکو به ناظر جي هٿ وس هو. ملڪي انتظام هلائڻ لاءِ بادشاهه کي ڪامورن ڪڙن جي هڪ وڏي سيڪريٽريٽ (انتظاميه) هئي جنهن ۾ ڪلارڪ ۽ ليکڪن جو وڏو تعداد رکيو ويندو هو. وزير هميشه پڙهيل لکيل طبقي مان کنيو ويندو هو. اهڙي ماڻهوءَ کي انهيءَ عهدي تي مقرر ڪيو ويندو هو جو تعليم سان گڏ حڪومت جي انتظام جي اعليٰ مهارت رکندڙ هجي. تکي سمجهه، اعليٰ تعليم، سياسي ڄاڻ، ۽ گهڻو آزمودو، لياقتون هيون جيڪي هڪ وزير جي مقرري لاءِ ضروري هيون. اهڙي طرح ناظر لاءِ به اعليٰ لياقتن جو هجڻ لازمي هو ۽ انهيءَ جو عهدو وزير کان وڌيڪ اهم ڏسڻ ۾ ٿو اچي. ڇاڪاڻ ته اهو راجا ۽ عوام جي وچ ۾ ”وچتر“ جيان هو. جنهن جو ڪم هو بادشاهه جي حڪمن کي عوام تائين رسائڻ ۽ عوام جي ڏک سور کي راجا تائين پهچائڻ. بادشاهه وانگر کيس به هڪ انتظامي ادارو مليل هو ۽ هو هاڻوڪي حڪومت جي مک سيڪريٽري جيان هو. ناظر جو اهو به ڪم هو ته هُو سرڪاري دفترن جي ديک ڀال ڪري ان جي حفاظت ڪري ۽ جيڪا به روزاني لکپڙهه ٿئي ان کي راجا جي اڳيان پيش ڪري. گورنرن ڏانهن ويندڙ لکپڙهه، ڪاغذ پٽ وغيره جي حفاظت ۽ ان جي آمدني ۽ روانگي به ناظر جي سپرد ٿيل هئي.
حڪومت جي انتظاميه ۾ راجا، وزيرن جي چوڻ سان راڄ هلائيندو هو. ۽ ڪوبه اهڙو ڪم نه ڪندو هو جنهن ۾ وزيرن جي صلاح نه هجي. اها ٻڌيمن جي صلاح هئي جنهن جي وسيلي راجا ڏاهر پنهنجي ڀاءُ ڏهر سين تي سوڀ حاصل ڪئي جنهن الور جي قلعي کي گهيرو ڪري، کيس تمام گهڻو تنگ ڪيو هو.)9( ڪن حالتن ۾ راجا وزيرن جي صلاح کي ريٽي پنهنجي ذهن، عقل ۽ فڪر موجب ڪم ڪندو هو يا قدم کڻندو هو. ٻڌيمن وزير راجا ڏاهر کي اها به صلاح ڏني هئي ته هو عراق جي وائسراءِ حجاج بن يوسف ثقفي سان صلح ڪري پر انهيءَ کي سنڌ جي خود سر راجا پسند نه ڪيو. ڇاڪاڻ ته راجا ڏاهر موت کي ذلت جي زندگي کان وڌيڪ سٺو سمجهيو ۽ انهيءَ آڇ کي ٺڪرائي ڇڏيائين.
سياسي انتظام جو مک ۽ وڏو هئڻ سان گڏ راجا ملڪ جو سالار اعليٰ پڻ هو. هو پنهنجي سر فوجون وٺي جنگ ڪندو هو ۽ ڌارين حملا آور فوجن خلاف صف آرائي پڻ ڪندو رهيو. انهيءَ ڏس ۾ تاريخن ۾ ڪافي مواد موجود آهي. راءِ سهاسي ٻئي پاڻ نيمروز مان ٿيل سنڌ تي حملي کي روڪيو هو.)10( اهڙي طرح چچ جو اصل ۾ برهمڻ هو ۽ ڪڏهن به سپهه گيري جو فن نه سکيو هو. انهيءَ پڻ باغي اميرن ۽ قبائلي سردارن کي زير ڪرڻ لاءِ جنگيون ڪيون. چتور جي راجا مهورت کي به راجا چچ حملو ڪري ماري وڌو ۽ سندس آندل فوجن کي شڪست ڏيئي منتشر ڪري ڇڏيو. سندس پٽ راجا ڏاهر عربن خلاف نهايت بهادري سان مقابلو ڪيو پر جنگ ۾ مارجي ويو.)11(
سنڌ جا راجائون ڪافي فوجون پاڻ وٽ رکندا هئا. انهن کي فوجي اهميت جي تربيت ڏني ويندي هئي. کانئن فوجي مشقون پڻ ڪرايون وينديون هيون ته جيئن اهي مقابلي لاءِ هر وقت تيار رهي سگهن. بندرن، شهرن ۽ سرحدي قلعن تي پڻ فوجون رکيون وينديون هيون. ديبل بندر تي فوجن جو طاقتور جٿو رکيو ويندو هو ته جيئن وقت تي ڌارين جي حملي جو مقابلو ڪري سگهجي. ديبل ۾ رکيل فوجن جي طاقت جو اندازو انهيءَ حقيقت مان لڳائي سگهجي ٿو، جو انهيءَ بندر تي محمد بن قاسم کان اڳ گهڻائي حملا ٿيا ۽ ناڪامياب ويا. عبدالله بن نبهان السلمي ۽ بديل بن طهفة الباهلي جهڙا آزمودگار جرنيل ديبل وٽ شڪست کائي مارجي ويا. پر اهي اهو بندر فتح نه ڪري سگهيا.
مقابلي لاءِ جنگي جوڌا هندو طبقي مان ڀرتي ڪيا ويندا هئا. هندو ان وقت اقليت ۾ هئا. سنڌ جا ٻڌمت جا ماڻهو لڙائي، جنگ، جهيڙي ۽ خونريزي کان نه فقط لهرائيندا هئا پر نفرت پڻ ڪندا هئا. البت جت قبيلا جي هاڻي پاڻ کي ٻروچ سڏائين ٿا، سنڌ جي راجائن کي گهڻي قدر مددگار ثابت ٿيا. ڇاڪاڻ ته اهي نه فقط ويڙهاڪ هئا پر سواريءَ ۽ جنگ ۾ لڏي کڻڻ، رسد جو مال پهچائڻ ۽ ندين تي پلون ٻڌڻ جا پڻ ماهر هئا. سنڌ جي عوام، راجا ڏاهر سان ڪابه همدردي ڪانه هئي. ان جو سبب هيءَ هو جو راجا ڏاهر هندو مذهب جو پوءِ لڳ هو ۽ ماڻهو گهڻو ڪري ٻڌ مذهب جا هئا. ٻيو ته سنڌ جا ماڻهو راجا ڏاهر کي هڪ غاصب جو پٽ سمجهندا هئا، جنهن سندن موروثي ۽ جائز بادشاهه جي حقن کي غضب ڪري، ٺڳيءَ ۽ دولاب سان سنڌ جو تخت هٿ ڪيو هو. اهوئي سبب آهي جو عربن سان جنگ ڪرڻ خاطر راجا ڏاهر پورو لشڪر ڪٺو نه ڪري سگهيو ۽ ان ڪري شڪست کاڌائين ۽ مارجي ويو.
سنڌ جا قلعا ۽ ڪوٽ نهايت ئي طاقتور هئا ۽ اهڙي نموني ٺهيل هئا جو غنيم انهن تي سولائي سان سوڀ حاصل نه ٿي ڪري سگهيو. سنڌي قلعن جي مضبوطي بابت اسان کي ڪيئن حوالا ملن ٿا. عرب پاڻ سان طاقتور جنگي مشينون کڻي آيا هئا. وٽن جيڪڏهن منجنيق ۽ دبابھ جهڙيون مشينون نه هجن ها ته، اهي ديبل جو ڪوٽ ڪيرائي نه سگهن ها ۽ ساڳي ڪار سنڌ جي ٻين قلعن ۽ شهرن سان هئي. منجنيق مشينن جي رستي وڏيون وڏيون ڇپون قلعن جي ڀتين کي ڀڃڻ لاءِ اڇلايون وينديون هيون ۽ دبابھ جي رستي روغن ۽ بارود کي باهه ڏيئي قلعي جي اندر اڇلايو ويندو هو، ته جيئن جاين، ڀتين، اناج جي ڀنڊارن ۽ ماڻهن کي باهه وڪوڙي وڃي ۽ حملي آور فوجن کي قلعي ۾ گهڙي قتلام ۽ ڦرلٽ ڪرڻ ۾ سولائي ٿئي. منجنيق مشين لاءِ ٻڌايل آهي ته ان کي پنج سو ماڻهو گڏجي ڇڪيندا هئا. تڏهن اها پٿر جا گولا قلعن ڏانهن اڇلائي سگهندي هئي. چچ نامي مان ثابت ٿيو آهي ته طاقتور جنگي مشينن کان وڌيڪ وهم ۽ سوڻ جو ماڻهن تي اثر پيو. ديبل بندر جي اسٽوپا تي جيڪو جهنڊو ڦڙڪي رهيو هو انهيءَ باري ۾ سنڌين جو چوڻ هو ته، انهيءَ جي حفاظت لکين ديوتائون ڪري رهيا هئا ۽ اهو ڪڏهن به ڪرڻ جهڙو نه آهي. پر جڏهن عربن منجنيق جي پٿرن سان جهنڊو ڪيرائي وڌو، تڏهن سنڌي عوام کي يقين ٿيو ته سوڀ عربن جي آهي. انهن ڳالهين هوندي به اروڙ ۽ ملتان جي قلعن جو گهيرو ڪافي وقت جاري رهيو ۽ برهمڻ آباد جو گهيرو ته ڇهن مهينن کان به وڌيڪ هلندو رهيو.)12( اهو ڏيکاري ٿو ته سنڌجا قلعا مضبوطي جي خيال کان نهايت ئي پڪا ۽ پختا هئا ۽ عربن جي ڪيل حملن خلاف پوري طاقت رکندا هئا. پر ان هوندي به اهي ڌارين هٿان فتح ٿي ويا. اهو انهيءَ ڪري جو سنڌين پنهنجي خلاف پاڻ دغا ڪئي، ۽ اهي قلعا غداري ۽ بي ايماني سبب عربن جي ورچڙهي ويا.
اڪبر بادشاهه جي درٻاري، ابوالفضل پنهنجي ڪتاب ۾ برهمڻ آباد جي قلعي جو تذڪرو ڪيو آهي، جو سنڌ جو اونهاري واري موسم جو تختگاهه هو. سندس چوڻ آهي ته برهمڻ آباد جي قلعي ۾ چوڏهن سو برج هئا.)13( ۽ هر هڪ برج هڪ ٻئي کان ڪافي فاصلي تي ٺهيل هو. انهيءَ مان ثابت ٿو ٿئي ته برهمڻ آباد واري قلعي چڱي موچاري ايراضي والاري هوندي ۽ اهو نهايت عقل، هوشياري، دور انديشي ۽ فن تعمير جي سڀني ڳالهين کي ڌيان ۾ رکي ٺهرايو ويو هو. سندس اهو به چوڻ آهي ته انهيءَ قلعي جا ڪي برج ان وقت به موجود هئا. ڪلهوڙن جي صاحبي ۾ جڏهن اهو قلعو زبون ٿي کنڊرن ۾ بدلجي چڪو هو، ان هوندي به ان جي برجن جو ٺهيل ٿلهو، چاليهه فوٽ اڀو هو. انهن برجن مان هڪ ڊٺل برج کي چورن پنهنجو مرڪز بنايو هو، جو اتان وڏي ايراضيءَ تائين اهي مال ۽ ماڻهن جي چرپر تي نظر رکندا هئا، ميان غلام شاهه ڪلهوڙي پوءِ انهيءَ برج کي ڀڃائي پٽ ڪري ڇڏيو.)14(
سنڌي فوج ۾ سوار ۽ پيادا فوج شامل هئي، جيڪا وقت سر استعمال ڪئي ويندي هئي. تير انداز فوج کي جنگ وقت اڳئين صف ۾ بيهاريو ويندو هو. پر ڪن حالتن ۾ هاٿين جي اڳيان رکيو ويندو هو ته جيئن اهي پنهنجي طاقت سان دشمن جي ڪيل اڳرائي کي روڪي سگهن. راوڙ جي جنگ ۾ راجا ڏاهر حملي آور فوج جي خلاف هاٿين کي فوج جي مهاڙ ۾ رکيو هو ۽ فوج جي اڳئين جٿي جي اڳواڻي به هن پاڻ ڪئي هئي.)15( هاٿي طاقت جو سرچشمو سمجهيا ويندا هئا، پر ساڳئي وقت اهي شڪست جو به وڏو سبب ثابت ٿيندا هئا. قادسيه جي جنگ ۾ ايرانين هاٿين جو هڪ وڏو تعداد جنگ ۾ آندو هو، انهيءَ مقصد لاءِ ته جيئن دشمن تي رعب وڌو وڃي، پر عربن انهيءَ کي مات ڪرڻ لاءِ اٽڪلي طريقا استيعمال ڪيا ته جيئن انهن ديو جهڙن جانورن کي ڊيڄاريو وڃي. انهن اٽڪلن کان سواءِ، عربن جي فوج ۾ ”آپگهات جٿو“ پڻ هوندو هو، جنهن جو ڪم هو هاٿين تي هڪدم حملو ڪري، انهن جون سونڍيون وڍڻ. انهيءَ جٿي جا ڪيترا ماڻهو هاٿين جي پيرن ۾ چيڀاٽجي پوندا هئا، پر سونڍن کي چپيندا، ماريندا، واپس موٽ کائيندا هئا. جنهن سبب هاٿي استعمال ڪندڙ فوج کي نهايت ئي ڳرو نقصان پوندو هو ۽ شڪست ملندي هئي. عرب ليکڪن جو چوڻ آهي ته عرب جنگ جي وقت ٻليون يا ننڍڙا جانور استعمال ڪندا هئا، ته جيئن هاٿي ميدان ڇڏي ڀڄي وڃن. هنن انهيءَ ڏس ۾ ڪيترائي مثال ڏنا آهن، جي ڪافي دلچسپ به آهن ته عجيب به. مشهور عرب جاگرافي دان المسعودي جو چوڻ آهي ته ايران جا شهنشاهه پاڻ کي هاٿين جي حملي کان بچائڻ لاءِ، هاٿين جي اڳيان ٻلين جو هڪ وڏو تعداد اڇلائي ڇڏيندا هئا، جن کي ڏسي اهو پربت جهڙا جانور، پويان پير ڪري ڀڄندا هئا. سندس اهو به چوڻ آهي ته اهو طريقو سنڌ ۽ هند جي راجائن وٽ به عام هو. اهو به ٻڌايل آهي ته هارون بن موسيٰ نالي گورنر جو سنڌ ۾ هڪ قلعي جو مالڪ هو، ان تي هڪ هندو راجا وڏي فوج سان حملو ڪيو، جنهن ۾ هاٿي پڻ هئا. جڏهن ٻيئي فوجون هڪ ٻئي جي سامهون صفون ٻڌي بيٺيون، تڏهن هارون جنهن هڪ ٻلي پنهنجي ڪپڙن ۾ لڪائي آندي هئي، تنهن امالڪ اها ٻلي هاٿين جي بيمثال جٿي اڳيان کڻي اڇلائي. هاٿين جڏهن ٻليءَ کي ڏٺو، تڏهن وٺي ڀڳا ۽ پنهنجي فوجين کي چپيندا ويا. هاٿين جي انهيءَ ڀڄ ڊوڙ سبب هندو راجا جي فوج ۾ افراتفري جو عالم پيدا ٿي ويو ۽ هو شڪست کائي مارجي ويو. المسعودي جو اهو به چوڻ آهي ته هاٿي سوئرن کان به ڊڄندا آهن،)16( پر مسلمان انهيءَ ڌڪار آميز جانور کي ڌارڻ کان پرهيز ڪندا هئا.

[b]قانون ۽ انصاف:
[/b] انصاف جو انتظام اهو ئي هو، جيڪو ننڍي کنڊ جي ٻين حصن ۾ رائج هو، اهو هڪ نهايت ئي پختي ۽ قانون جي ڪارائتي نظام تي مبني هو، جنهن ۾ بادشاهه کي ملڪ جي اعليٰ ڪورٽ تصور ڪيو ٿي ويو. راجا جي عدالت کي سڀا، ڌرمسٿانا، ڌرمڌيڪرنا جا نالا ڏنل هئا ۽ ان کي برهمڻ، وڏن وزيرن جي صلاح سان فيصلا ڪرڻا پوندا هئا، جي گهڻو ڪري سياست ۽ حڪومت جي فن کان واقف هئا. ڪيسن ۽ ڦڏن جو فيصلو، ججن، وزيرن (منترين) برهمڻن، پروهتن ۽ مشيرن جي مدد سان ڪيو ويندو هو.)17( برهاسپتي، سڀا جو مڪمل ڍانچو بيان ڪري ٻڌايو آهي. سندس چوڻ موجب سڀا جا ڏهه انگ (عضوا) آهن، جنهن ۾ راجا، چيف جج، منشي، اڪائونٽنٽ، سرشتيدار ۽ بيلف شامل هئا. حڪومت جو وڏو جج، پراسيڪيوٽر جي حيثيت ۾ قانون جو اعلان ڪندو هو ۽ راجا انهيءَ هيٺ ڏوهاري کي سزا ڏيندو هو. منشي جو وري هي فرض هو ته هو دعوائن ۾ آيل ملڪيت جو معائنو ڪندو هو. سرشتيدار، ڪيس ۾ هلندي بيانن کي لکندو رهندو هو ۽ فيصلو به گهڻو ڪري هو ئي لکندو هو. اڪائونٽنٽ (خزانچي) ملڪيت يا مال جي قيمت مقرر ڪندو هو ۽ بيلف جو ڪم هو جوابدار، مدعاليھ، شاهدن ۽ منشين تي نوٽيس ڪڍڻ ۽ انهن کي ڪورٽ ۾ حاضر ڪرڻ پوءِ جي سمرتين ۾ راجا ۽ سندس ڪورٽ تي، روحاني، اخلاقي ۽ قانوني بار وڌو ويو هو ته، جيئن اها انصاف جي معاملي ۾ بنا ڪنهن رواداري جي صاف ۽ قانوني فيصلا ڏي. راجا جي عدالت کان سواءِ ٽن قسمن جي ٻين ڪورٽن جو بيان آيل آهي، جن کي ڪولاس، سريناس ۽ گناس جو نالو ڏنو ويو آهي. پر اهي گهڻو ڪري امينن جون عدالتون هيون، جن ۾ ماڻهن جي جهيڙن جو فيصلو ٽياڪڙ ذريعي ڪرايو ويندو هو.)18(
اسلام جي اچڻ کان اڳ هندوستان ۽ سنڌ جي ڪورٽن ۾ ڪم آندل طريقو ۽ سرشتو هاهيت ئي ترقي يافته هو ۽ انهيءَ مان هندو قانونن جي جوڙجڪ جي وڏائي واضح آهي. قانون جي ڪاروبار جا نرادا جي چوڻ موجب چار ڏاڪا هئا ۽ اهي هي هئا:

(1) اطلاع جو ملڻ (يعني ته پهرين رپورٽ)
(2) ڪهڙي قانون هيٺ اهو اطلاع آهي، ان جو مقرر ڪرڻ.
(3) ڌرين جا بيان، حجتون ۽ دليل ۽
(4) آخر ۾ فيصلا ۽ حڪم احڪام.

برهاسپتي انهن چئن ڏاڪن کي هن ريت ورهايو آهي، جو گهڻو ڪري ديواني دعوائن سان لاڳو آهن. يعني ته:

(1) دعويٰ
(2) انهيءَ جو جواب،
(3) ٻنهي طرفن جون شاهديون ۽
(4) فيصلو.

ويد وياس هڪ ٻئي پويان ايندڙ قانون جي سرشتي جا ڏاڪا ٻڌايا آهن، جي سندس چوڻ موجب هيئن آهن:

(1) فرياد يا دعويٰ
(2) جواب
(3) فتويٰ کان اڳ گرفتاري
(4) بيان ۽ شاهديون
(5) ۽ ڪورٽ جو فيصلو.

انهيءَ مان ظاهر آهي ته فوجداري توڙي ديواني معاملن کي نبيرڻ لاءِ قانوني ڪاروبار جا پنج ڏاڪا هئا.(19)
انصاف جي معاملي ۾ اڪلاءَ لاءِ مقرر ڪيل قاعدا هئا. پنهنجي ڪيس کي سچو ثابت ڪرڻ جو ذمو مدعي (دعويدار) تي هو، پر خاص دليل يا اڳئين فيصلي جي حالت ۾ اهو ذمو مدعاليھ تي رکيو ٿي ويو. ثابتيون ٻن قسمن جون هيون، انساني ۽ خدائي. انساني ثابتي لاءِ شاهدن، دستاويزن، قبضي وغيره جو هجڻ ضروري سمجهيو ٿي ويو ۽ خدائي ثابتي لاءِ سخت آزمائش مان گذرڻو پوندو هو. پر آزمائش فقط انهن حالتن ۾ روا رکي ويندي هئي. جڏهن انساني ثابتي نه ملي سگهي. ڪتياينَا اهو اصول مقرر ڪيو ته جيڪو به دعويدار ڪنهن معاملي ۾ پنهنجو ڪيس ثابت نه ٿو ڪري سگهي ته اهو وري انهيءَ ڪيس لاءِ نئين دعويٰ نه ڪري سگهندو. ڏٺو ويندو ته اهو اصول شاهديءَ جي هاڻوڪي قانون سان ڪيتري قدر نه ٺهڪي ٿو اچي، جنهن کي اسان جي قانون ۾ اسٽوپيل سڏيو وڃي ٿو. ٽين صدي هجري جي مشهور عرب سياح سليمان تاجر جو چوڻ آهي ته ننڍي کنڊ جي غيرمسلم قومن ۾ عجيب قسم جي آزمائس جو رواج هو. ڳرن ڏوهن ۾ تهمتي (ملزم) کي هٿ ۾ نهايت ئي گرم ڪيل لوهه جهلڻو پوندو هو. انهيءَ کان پوءِ سندس هٿ کي چمڙي جي هڪ ٿيلهي ۾ بندڪري انهيءَ کي سيل مهر ڪيو يندو هو. ٽن ڏينهن کان پوءِ انهيءَ کي ساريال جو هڪ سنگ ڏنو ويندو هو ته جيئن هو انهيءَ مان ان جو داڻو ڪڍي. جيڪڏهن هو ائين ڪري ويو ته کيس بيڏوهي قرار ڏنو ويندو هو ۽ فرياديءَ تي هڪ مڻ سون تائين ڏنڊ وڌو ويندو هو. ان وقت جو هڪ مڻ سون هاڻوڪي پائونڊ جي تور برابر هوندو هو. ڪنهن مهل وري ٽهڪيل پاڻيءَ مان ملزم کي مُنڊي ڪڍائي ويندي هئي. چوري ۽ زنا جي ڏوهه ۾ ڦاسي جي سزا ڏني ويندي هئي.(20) سزا ڏوهه جي نوعيت ۽ ڏوهاري جي سماجي درجي تي منحصر هئي. شاهي رستن تي ڦر ڪرڻ يا ٻارن کي چوري ڪري اغوا ڪرڻ جا ڏوهه به واجب القتل هوندا هئا. گئو هتيا لاءِ پڻ موت جي سزا مقرر ڪيل هئي.(21) جيڪڏهن ڪو برهمڻ ڏوهه ڪندو هو ته ان سان رعايت ڪئي ويندي هئي، پر شودر سان ڪنهن به قسم جي رواداري کان ڪم نه ورتو ويندو هو. ننڍن ننڍن ڏوهن لاءِ شودر کي موت جي سزا پڻ ڏني ويندي هئي. جيڪڏهن ڪو برهمڻ، ٻئي ذات واري جو خون ڪندو هو ته ان کي پراسچت ڪرڻو پوندو هو. جنهن جي معنيٰ آهي عبادت تي زور، روزا (ورت) رکڻ ۽ غريب کارائڻ. ڪن حالتن ۾ ڳرن ڏوهن جهڙوڪ خون، گئو هتيا، شراب پيئڻ ۾ موت جي سزا ڏيڻ بدران ڏوهاري جي ملڪيت ضبط ڪئي ويندي هئي. يا انهن کي ملڪ بدر (جلاوطن) ڪيو ويندو هو.(22) چوري جي ڏوهه ۾ ماليت موجب سزا ڏني ويندي هئي. ڪڏهن ڪڏهن ته برهمڻ ۽ کترين کي به انڌي ڪرڻ ۽ عضوا وڍڻ جي سزا ڏني ويندي هئي. پر عام ماڻهوءَ کي چوريءَ جي ڏوهه لاءِ بنا ڪنهن رعايت جي موت جي سزا ڏني ويندي هئي.

[b]سماجي حالتون:
[/b] سنڌ ۽ ننڍي کنڊ جي ٻين حصن ۾ غيرمسلم قومون چئن مکيه ذاتين ۾ ورهايل هيون، جن کي ورڻا سڏيوويندو هو. اهي ورڻا هن ريت هئا: برهمڻ، شتريه، ويسيا ۽ شودرا، جن جي باري ۾ اعتقاد هو ته اهي خلقيندڙ جي مٿي، بازن، رانن ۽ پيرن مان پيدا ٿيا آهن.(23) عرب ليکڪن جو وري چوڻ آهي ته ننڍي کنڊ جنهن ۾ سنڌ به اچي ٿي ويو، تنهن جو عوام ستن ذاتين ۾ ورهايل هو، جي هي هيون: برهمڻ، شتريا، کتري، ويش، شودر، چنڊال ۽ ڏوم.(24) شتريا ڪنهن جي به اڳيان نه جهڪندا هئا، پر ٻين کي جهڪڻ لاءِ مجبور ڪندا هئا. عوام ۾ انهن جي عزت هوندي هئي ۽ جڏهن به ڪو راجا يا بادشاهه چونڊيو ويندو هو ته اهو انهيءَ جاتي مان کڻندا هئا. شتريا کان پوءِ ٻئي نمبر تي برهمڻ هوندا آهن، جي نه شراب پيئندا هئا ۽ نه وري کترين کان سواءِ ڪنهن ٻي ذات مان شادي وغيره ڪندا هئا، پر انهن کي به پنهنجيون ڌيون ڪونه ڏيندا هئا. کتري ٽن پيگن تائين شراب استعمال ڪندا هئا ۽ برهمڻ کي پنهنجيون نياڻيون ڏيڻ ۾ فخر ڪندا هئا. شودر ذات هارپو ڪندڙ هو، جن کي هينئر ڪڙمي سڏيو وڃي ٿو ۽ ويش واپاري طبقي جو نالو هو. چنڊال ۽ ڏوم نهايت ئي گهٽ درجي جا ماڻهو تصور ڪيا ٿي ويا ۽ انهن جو ڪم هو ڳائڻ، نچڻ ۽ وڏن ماڻهن کي پنهنجي فن رستي وندرائڻ.

[b]گهرو زندگي:
[/b] ننڍي کنڊ جي گهرو زندگي ”پيءُ“ تي ٻڌل هئي، جنهن ۾ کيس وڏيون اختياريون مليل هيون ۽ اها ڳالهه يونان ۽ روم جي سماجي زندگي ۾ پڻ واضح هئي، جنهن ۾ گهر جي وڏي کي پنهنجي خاندان جي فردن تي وڏي طاقت حاصل هئي. پيءُ کي اختيار مليل هو ته هو پنهنجي ٻارن کي وڪڻي ڇڏي يا قتل ڪري ڇڏي ۽ ان لاءِ حڪومت به کيس ڪجهه نه ٿي ڪري سگهي. گهرو ضابطي جو بهترين مثال اسان کي راجرسوا مان ملي ٿو، جنهن کي سندس پيءُ انڌو ڪري ڇڏيو هو.(25) گڏيل خاندان جو سرشتو غيرمسلم قوم ۾ موجود هو ۽ اهو اڄ ڏينهن تائين موجود آهي. جهڙي طرح ٻين پدري سرشتن ۾ ڏٺو ويو آهي، اهڙيءَ طرح ننڍي کنڊ جي هندو ۽ ٻڌمت جي ماڻهن ۾ به وڏو پٽ هميشه پيءُ جي مال ۽ ملڪيت جو وارث هوندو هو ۽ سندس درجو به اهوئي رهندو هو، جيڪي سندس پيءُ جو هو. سندس ڀائر، چاچا، سوٽ ۽ خاندان جا ٻيا ماڻهو سندس حڪم ۾ هوندا هئا. اهڙي ڪابه ڳالهه ڏسڻ ۾ نه آئي، جنهن مان اهو سمجهجي ته عورتن جو درجو مردن کان گهٽ هو. رگ ويد ۾ شاديءَ جو جيڪو گيت ڏنو ويو آهي، ان مان ظاهر ٿو ٿئي ته نئين وهانو ڪيل ڪنوار جو پنهنجي ساهرن تي راڄ هو.(26) شادين ڪرائڻ جو فيصلو گهڻو ڪري مائٽ ئي ڪندا هئا ۽ شادين لاءِ عمر جي ڪابه پابندي ڪانه هئي. پنهنجي ذات ۾ شادي ڪرڻ کي وڌيڪ اهميت حاصل هئي. عشق ۽ ياري رکڻ جو رواج پڻ موجود هو ۽ ٻنهي جنس جي ماڻهن کي پنهنجو جيون ساٿي چونڊڻ جو اختيار پڻ مليل هو. گهڻين زالن (حرم) رکڻ جو رواج راجائن ۽ سرندي وارن وٽ هو، پر غريب غربو به انهيءَ بيماري ۾ مبتلا هو. راجا ڏاهر کي به ٻه زالون ۽ ڪيتريون ئي سرتيون هيون. انهن مان هڪ زال چچ نامي جي لکت مطابق محمد بن قاسم جي هٿ آئي هئي.(27)
هڪ عورت کي پهاڄ وارو نڀاڳ به سهڻو پوندو هو، جيڪڏهن اها چري هوندي هئي، يا بنا ٻار يا سنڍ يا گهڻيون ڌيون ڄڻيندڙ يا سندس مڙس طبيعت ۾ پورالو هوندو هو. سمرتي قانون موجب (مَنو مهراج جو قانون) هڪ بيوهه کي شرافت جي زندگي گذارڻي هئي ۽ پاڻ تي قبضو رکڻو هو، پر برهاسپتي انهيءَ جو ٻيو طريقو به ٻڌايو آهي ۽ اهو هي آهي ته عورت کي مڙس جي مرڻ کان پوءِ پاڻ کي مڙس سان گڏ چکيا تي چڙهڻ گهرجي. پنهنجي مڙس سان گڏ سڙي مرڻ جو حڪم برهاسپتي کان سواءِ سنکا، آگيراس ۽ هاريتا پڻ ڏنو آهي. برهمڻ عورت جنهن جو مڙس مري وڃي، ان کي البت معاف ڪيو ويو آهي. پيٿيناسي، آگيراس، وياگهراپاد، اسوناس جو چوڻ آهي ته برهمڻ جاتي جي وڌوا جيڪڏهن چاهي ته اها مڙس جي مري وڃڻ کان پوءِ رهي سگهي ٿي، پر ويدوياس ٻڌايو آهي ته چکيا تي چڙهڻ ئي حقيقت ۾ انهيءَ لاءِ بهتر آهي. نه ته پوءِ سندس زندگي نهايت ئي ڪٺن گذرندي ۽ کيس شرمساري جو منهن ڏسڻو پوندو. وڌوا جنهن کي ”پُنريو“ جي نالي سان ياد ڪيو ويو آهي، اها جيڪڏهن عشق ۾ ٻڏل هجي ۽ پنهنجي جذبات کي ڪنٽرول نه ڪري سگهي، سا پاڻ کي اهڙيءَ ماڻهوءَ سان ملائي سگهي ٿي، جنهن کي سندس خواهش هجي ۽ جيڪو کيس خوش رکي سگهي. ساڳئي وقت عوامي رايو پڻ بيوهه جي ٻئي ڪنهن سان گڏجي رهڻ جي حق ۾ هو، پر کيس گرهستي زندگي جو درجي وارو مزو ڪڏهن به ميسر نه ٿي سگهندو هو.(28)
شادي شدهه عورت ۽ بيوهه جي وچ واري درجي تي گنيا جو درجو هو. جيتوڻيڪ اها هڪ خريد ڪيل ڇوڪري وانگر هئي. پر سماج ۾ پنهنجي موهڻي مورت، اٿ ويهه جي طريقي ۽ فن جي ڪري عزت جي نگاهه سان ڏٺي ويندي هئي. گنيڪا جي مشابهت رکندڙ عورتون ديوداسيون جي ديوتائن جي مندر ۾ انهن کي راضي رکڻ خاطر ناچ جون محفلون رچائينديون هيون، عربن جي اچڻ وقت اهڙيون ديوداسيون ديبل جي مندر ۾ موجود هيون ۽ پڻ ملتان واري سورج (سج) ديوتا جي مندر مان عربن هٿ ڪيون. مشهور چيني سياح هيونتسيانگ جنهن چوٿين صدي عيسويءَ ۾ ننڍي کنڊ جو دورو ڪيو، تنهن جو چوڻ آهي ته سنڌ ۽ راجپوتانا جي مندرن ۾ هن ڪيتريون ئي نوجوان ڇوڪريون ڏٺيون، جن کي مندرن ۾ ناچ ڪرڻ لاءِ خريد ڪيو ويندو هو. چچ نامي مان ثابت آهي ته محمد بن قاسم فقط ديبل جي مندر مان ست سو ديوداسيون هٿ ڪيون هيون،(29) جي هُن فوج ۾ ورهائي ڇڏيون.
شادي ڪيل عورتن سان زنا، گهٽ درجي جو ڏوهه سمجهيو ويندو هو ۽ ان لاءِ فقط پراشچت (Atonment) جي ضرورت هئي. ڪاما سوترا (ڪام شاستر) ۽ برهات سمهيتا اهڙا ڪيترائي موقعا مهيا ڪري ڏنا آهن، جنهن ۾ ڪاري ڪاريءَ جو ميلاپ ڏيکاريل آهي. فقط ڪن خاص معاملن ۾ سزا ڏيڻ جو حڪم آيل آهي. اهي هي آهن ته انهيءَ عورت ڪنهن شودر يا گهٽ ذات جي ماڻهوءَ کان زنا ڪرايو هجي يا حرامي ٻار پيدا ٿيو هجي يا انهيءَ عورت مڙس کي مارڻ جي ڪوشش ڪئي هجي يا جنهن مڙس کي بلڪل ڇڏي ڏنو هجي. انهن سڀني ڳالهين مان ظاهر ٿئي ٿو ته سنڌ ۽ هندوستان جي عورتن کي ان وقت سڄي دنيا جي عورتن کان وڌيڪ درجو مليل هو، جو ٻين سماجن ۾ موجود نه هو.
ذات پات جي ڀيڌ سبب ماڻهن تي ڪي قدر برو اثر پيل هو. فقط ٻه ذاتيون يعني ته برهمڻ ۽ کتري اعليٰ قسم جا ماڻهو سمجهيا ويندا هئا ۽ ٻيا گهٽ ذات جا، جن ۾ ويش، شودر ۽ ڪيتريون ئي ٻيون ذاتيون شمار ڪيون وينديون هيون. چچ جي حڪومت هٿ ڪرڻ کان پوءِ سنڌ جون ڪيتريون ئي ذاتيون ۽ قبيلا گهٽ ذات جا شمار ڪيا ويا ۽ انهن کي شودر جو درجو ڏنو ويو هو. عربن جي اچڻ وقت سَما، سهتا، لوهاڻه، لاکا، جت، چنا ۽ ٻيا گهٽ ذات جا قبيلا هئا ۽ انهن تي حڪومت جي طرفان بندشون پيل هيون. نه ته هو چڱو ڪپڙو ڍڪي سگهندا هئا ۽ نه وري مٿي تي پٽڪو ٻڌندا هئا. کين فقط ٻن ڪپڙن اوڍڻ جو حڪم هو ۽ اهي هئا ڪاري گوڏ ۽ ڪلهن تي کهري ڪپڙي جو پوتڙو. بندش جو هي حال هو جو انهن جي رئيسن ۽ چڱن مڙسن کي به گهوڙي تي چڙهڻ نه ڏنو ويندو هو. فقط ڪن خاص حالتن ۾ اهڙو اجازت نامو ڏنو ويندو هو ۽ اهو به وقت جي راجا جي مرضي سان. انهيءَ کان پوءِ به کين گهوڙي تي هنو يا سنج رکڻ جي اجازت ڪانه هئي. فقط تل رکڻ جي اجازت هئي.(30) گهٽ ذات جي ماڻهن لاءِ اهو به حڪم هو ته جڏهن به جو راجا سان يا سندس گورنر سان ملڻ وڃن ته پاڻ سان ڪتو وٺي وڃن ۽ انهيءَ کي غلامي جو نشان سمجهيو ويندو هو. قبيلن جا رئيس پنهنجي ماڻهن جي گفتار ۽ ڪردار لاءِ ٻڌل رهندا هئا ۽ کين ئي حڪومت کي جواب ڏيڻو پوندو هو.

[b]ريتون رسمون:
[/b] عرب ليکڪن سنڌ ۽ هند جي ماڻهن جي صفائي، سٿرائي ۽ چڱي عادتن جي ساراهه ڪئي آهي. فخر السودان علي البيضان“ جي مصنف انهيءَ ڏس ۾ ٻڌايو آهي ته سنڌ ۽ هند جا ماڻهو، چين جي ماڻهن کان به گوءِ کڻي ويا آهن. اهي صبح جو اٿڻ سان پنهنجا وات صفا ڪن ٿا ۽ روزانو وهنجن ٿا. اهي رلڻا ملڻا آهن ۽ سندن عادتون سهڻيون آهن. سندن زالون پڻ خوبصورت ۽ وڻندڙ آهن ۽ اهي رڌ پچاءَ جي معاملي ۾ تکيون ۽ هوشيار آهن. سنڌ جا مڙس چالاڪ ۽ ايماندار آهن ۽ پيسي ڏوڪڙ جي معاملي ۾ انهن کان وڌيڪ هوشيار ڪوبه ڪونهي. اهي حساب ڪتاب رکڻ ۾ ايڏا ته وڌي ويل آهن، جو عرب صراف (سونارا) ۽ واپاري انهن کي پاڻ وٽ منشي رکڻ ۾ فخر محسوس ڪندا هئا.(31)
سنڌي طهر ڪونه ڪرائيندا هئا، پر ڏاڙهيون ڊگهيون رکائيندا هئا، ڪن حالتن ۾ ته اها ٽن والن کان به مٿي هوندي هئي.(32) چچ نامي ۾ هڪ ڊگهي ڏاڙهي واري ماڻهوءَ جو ذڪر ڪيل آهي، جنهن محمد بن قاسم کي تماشو ڏيکاريو هو. هڪ ماڻهوءَ ڇا ڪيو جو پنهنجي ڊگهي ڏاڙهيءَ جو هڪ ڇيڙو هڪ پير جي آڱوٺي ۾ ٻڌو ۽ ٻيو ڇيڙو ٻئي پير جي آنڱوٺي ۾ ۽ وٺي بولاٽيون ڏنائين. انهيءَ جو نتيجو اهو نڪتو جو محمد بن قاسم کي کيس ۽ سندس ڪٽنب جي ماڻهن کي امان ڏيڻي پيئي. سلسلة التاريخ، ۾ ٻڌايل آهي ته سنڌ جا ماڻهو پنهنجي عزيز ۽ مٽ مائٽ جي مرتيي تي ڏاهي ۽ مٿو ڪوڙائيندا هئا ۽ ستن ڏينهن تائين ڪنهن به اهڙي ماڻهوءَ کي کاڌو نه ڏيندا هئا، جنهن تي ڏنڊ پيل هجي يا جيل جي سزا مليل هجي. اهي کاڌي جي تيسين ويجهو نه ويندا هئا، جيستائين پنهنجو وات صفا نه ڪن ۽ تڙ نه لاهين، ساڳي طرح ڪپڙن اچڻ جي وقت اهي عورتن جي ويجهو نه ويندا هئا ۽ ڪن حالتن ۾ ته انهن کي گهر مان به ٻاهر ڪڍي ڇڏيندا هئا.(33)
ماڻهن جو تناسخ ۾ اعتقاد هو. ان ڪري اهي باهه جي رستي آپگهات ڪرڻ کي همٿائيندا هئا. سندن خيال هو ته ائين ڪرڻ سان سندن روح هي بدن ڇڏي، هن کان وڌيڪ اعليٰ زندگي اختيار ڪندو. جڏهن به گهر جو ڪو ڀاتي ڪمزور يا لاچار ٿي ويندو هو ته سندس ويجها عزيز کيس زور ڪندا هئا ته هو پاڻ کي ساڙي ڇڏي يا ٻوڙي ماري.(34) هُن کي پنهنجي مرضي جي خلاف ائين ڪرڻو پوندو هو. ننڍي کنڊ جي تاريخ عجيب ۽ خطرناڪ قسم جي آپگهاتن سان مشهور آهي. ڪي ماڻهو ڇا ڪندا هئا جو کڏون کوٽي، انهيءَ ۾ باهه جا مچ ٻاريندا هئا ۽ پاڻ کي ان ۾ اڇلائي ڇڏيندا هئا. ٻيا وري پنهنجو پيٽ پنهنجي هٿن سان ڦاڙي آنڊا ٻاهر ڪڍي ڇڏيندا هئا. ڪي ته پنهنجي بدن جا عضوا هڪ هڪ ڪري وڍيندا هئا، تان جو ساهه نڪري ويندو هو. ڪي جبل جي چوٽيءَ تي يا مٿاهين کڏ تي چڙهي پاڻ کي مٿي ڀر ڪيرائيندا هئا. ڪي اهڙا به هئا جي بک ۽ اڃ رستي پنهنجا پساهه پورا ڪندا هئا. عرب ليکڪن جو چوڻ آهي ته پورنماسي يا ٻين خاص موقعن تي سوين ماڻهو گنگانديءَ جي ڪپن تي اچي جمع ٿيندا هئا ۽ پنهنجي زندگي پوڄارين جي حوالي ڪري ڇڏيندا هئا. جي انهن کي ترار سان ٻه ٽڪر ڪري پاڻي ۾ اڇلائي ڇڏيندا هئا.(35)
سيراف جي مشهور سياح ۽ ليکڪ ابوزيد جو چوڻ آهي ته ملڪ جي راجا جي موت کان پوءِ آپگهات جو رواج عام هو ۽ اها رسم ننڍي کنڊ ۾ گهڻو ڪري جتي ڪٿي هئي. چيو وڃي ٿو ته بادشاهه جي تخت نشين ٿيڻ وقت ٽي چار سو ماڻهو درٻار ۾ اچي حاضر ٿيندا هئا ۽ بادشاهه جي بچايل اوبر مان ڪجهه کائيندا هئا. ائين ڪرڻ ڪري بادشاهه جي موت تي کين آپگهات ڪرڻو پوندو هو.(36) البيروني جو چوڻ آهي ته آپگهات گهڻو ڪري گهٽ ذات جا ماڻهو جهڙوڪ ويش ۽ شودر ڪندا هئا. ڇاڪاڻ ته برهمڻ ۽ کترين کي خاص قانون ذريعي خودڪشي جي ممانعت ٿيل هئي. ويش يعني ته واپاري طبقي ۽ شودر يعني ته ڪمي طبقي جو اهو خيال هو ته آپگهات ڪرڻ ڪري، اهي گهٽ درجي جي زندگيءَ مان نجات حاصل ڪري اعليٰ زندگي حاصل ڪندا هئا ۽ اهو تڏهن ممڪن آهي، جڏهن اهي موت جي وسيلي برهمڻ يا کتري جي بدن ۾ وري دنيا ۾ موٽي اچن.(37)
سنڌ جا هندو ۽ ٻيا غيرمسلم اقوام پنهنجي مُڙدن کي باهه جي وسيلي ساڙي ڇڏيندا هئا. سندن اعتقاد هو ته باهه انسان جي روح کي بلند ڪري ۽ وڃيو الله سان ملائي. اهو ساڳيو اعتقاد يونانين ۾ به موجود هو ۽ جالينوس جي تفسير مان واضح آهي، جنهن جو حوالو البيروني ڏنو آهي. ٻڌ مذهب لاءِ البيروني جو چوڻ آهي ته انهيءَ مت جا ماڻهو پنهنجي مڙدن کي پاڻي ۾ اڇلائي ڇڏيندا هئا. ڇاڪاڻ ته مهاتما ٻڌ کين اهڙو حڪم ڏنو هو.(38)

[b]کاڌو يا کاڄ:
[/b] عربن جي لکت مان واضح آهي ته سنڌ جا ماڻهو ڪڻڪ جي بدران چانور واپرائيندا هئا. چين وارن لاءِ سندن چوڻ آهي ته اهي ٻنهي جنسن مان کائيندا هئا. پر ننڍي کنڊ ۾ چانورن کي وڌيڪ ترجيح ڏني ويندي هئي. ظاهر آهي ته اهو طريقو اڄ به سنڌ۾ لاڙ واري حصي ۾ موجود آهي، جتي ڏينهن جو چانورن جي ماني ۽ رات جو ڀت عام رواج آهي. شهرن ۾ البته ڪڻڪ جي ماني کائيندا آهن‏، پر اها به فقط پڙهيل لکيل طبقي تائين محدود آهي. چانورن جو کاڌو، مڇيءَ سان گهڻو مزو ڪندو آهي. ان ڪري سنڌ جي لاڙ واري حصي ۾ جهڙو اڳ تهڙو هاڻي، چانور ۽ مڇي ماڻهن جي عام غذا آهي.

[b]اقتصادي حالتون:
[/b] وچئين دور جي سنڌ، ليکڪن جي لکت موجب هڪ نهايت ئي آباد علائقو هو ۽ ان سبب ماڻهو گهڻو ڪري خوشحال هئا. ان وقت سنڌ مان ٻه درياءَ لنگهندا هئا. سنڌو ۽ هاڪڙو درياء، جن جا پيٽ اڄ به ٿرپارڪر ۽ لاڙ واري حصي ۾ ڏٺا وڃن ٿا. جيئن ته درياء تي بند وغيره ٻڌل ڪونه هوندا هئا، ان ڪري آبڪلاڻيءَ جي موسم ۾ عموماً ٻوڏ ٿيندي هئي، جنهن سبب وڏيون ايراضيون ندين جي پاڻيءَ هيٺ اچي وينديون هون. اهوئي سبب آهي جو سنڌ جو وڏو حصو پوک هيٺ آيل هو ۽ هر هنڌ ساوڪ ئي ساوڪ ڏسڻ ۾ ايندي هئي. چين جو مشهور سياح ۽ ياتري هيونتسانگ، راءِ گهراڻي جي حڪومت جي دور ۾ جڏهن سنڌ ۾ آيو، تنهن جو چوڻ آهي ته سنڌ هڪ نهايت ئي آباد ۽ زرخيز علائقو آهي ۽ ساري زمين پوک ۽ باغن سان ڀري پئي آهي. پر ان هوندي به سنڌ جا ماڻهو چوري ۽ ڌاڙي ۾ رڌل آهن ۽ ڪنهن به مسافر جي جان ۽ مال سلامت نه آهي.
عرب تاريخدانن جو چوڻ آهي ته سنڌ ۾ اناج ۽ ڪمند جي پوک جام ٿيندي هئي. ٻنين ۾ ڪمند ۽ باغن ۾ ميوو جام هو. انب ۽ نارنگيون سنڌ جو خاص ميوو هو. ليمون به تمام گهڻي انداز ۾ پيدا ٿيندو هو. پر هندو راجا ٻاهرئين واپار کي گهڻي اهميت نه ڏيندا هئا. ديبل سنڌ جو مشهور بندر هو، جتي ڪيترن ئي ملڪن جا جهاز اچي لنگر هڻندا هئا. هر ڪنهن قسم جي جنس ۽ شيءِ سنڌ ۾ دستياب هئي، پوءِ ڇو نه اها چين جهڙي ڏورانهين ملڪ ۾ ٺهندي هجي ۽ قيمتون به ڪريل هيون. سنڌ جو ملڪ ڪٿي جي برآمد لاءِ مشهور هو ۽ اها جنس سنڌو درياءَ جي رستي ڪشمير مان سنڌ پهچندي هئي. ساڳئي وقت ديبل جو شهر عطريات، چيني جي سامان، سرهاڻ ۽ مصالحن جي وڏي مارڪيٽ هئي.(39) اهي شيون اُڀرندي مان چين ۽ انڊونيشيا مان اينديون هيون ۽ يمن ڏانهن موڪليون وينديون هيون. اسلامي سلطنت جي وجود ۾ اچڻ کان پوءِ يمن جي بدران عراق ۾ ابلھ جو شهر انهن جنسن جي مارڪيٽ مثل هو. سنڌ جو ٺهيل سنهو ڪپڙو، ململ ۽ وائل عرب دنيا ۾ گهڻو پسند هو. انهيءَ ڪپڙي جي نفاست ۽ هلڪائي بابت يهودين جي مذهبي ڪتاب توارت ۾ پڻ ذڪر ڪيو ويو آهي. ڇاڪاڻ ته قديم دور ۾ پڻ اهو ڪپڙو شام ۽ مصر ڏانهن موڪليو ويندو هو. اهي ڳالهيون ثابت ڪن ٿيون ته سنڌ جو ملڪ آباد ۽ خوشحال هو ۽ ماڻهو گهڻو ڪري سکي هئا. سنڌ جي خوشحالي ۽ شاهوڪاري جي تصديق عربن کان علاوه ايران جي شهنشاهي ڪتبن مان به ملي ٿي. ٻڌايو ويو آهي ته هخامنشي خاندان جي دور ۾ سنڌ جو علائقو ايراني سلطنت جو ويهون صوبو هو ۽ اتان 360 ٽئلينٽ سون جو ٻورو، خراج طور ملندو هو. جو ڏهن لکن پائونڊن جي برابر آهي.(40) ايراني سلطنت کي مليل اهو ساليانو ڏن، سڄي ايشيا جي ٻين ملڪن جي ڏن جو ٽيون حصو هو ۽ انهيءَ مان سنڌ جي شاهوڪاري جو اندازو لڳائي سگهجي ٿو.
سنڌ جو هندوستان جي بندرن سان واپار ۽ پڻ عرب دنيا سان ڏيتي ليتي وچئين دور جي لکتن مان ثابت آهي. نه فقط ايترو، پر سنڌي جهاز راني ۾ ايڏو ته هوشيار هئا، جو اهي پنهنجي ٻيڙين جي معرفت سمنڊ ۾ واپاري جهازن تي حملو ڪري، انهن جو مال کسي وٺندا هئا. چچ نامي ۾ جنهن ڦر جو ذڪر ڪيل آهي، انهيءَ ڏس ۾ فقط هڪ مثال آهي. عربي لفظ ناخدا اصل ۾ فارسي ناخدا آهي، جو پڻ هندي لفظ ناؤ (ٻيڙي) مان نڪتل آهي. جنهن جي معنيٰ آهي ناکئو. اهو نالو اڄ به سنڌ ۾ مشهور آهي. اهو به ظاهر ٿئي ٿو ته عرب ۽ ايرانين کي سمنڊ تي ٻيڙين هلائڻ جو فن به ننڍي کنڊ جي ماڻهن وٽان مليو، جنهن ۾ سنڌ جو صوبو سڀني کان اڳرو هو.

[b]ٻولي ۽ ادب:
[/b] عربن کان اڳ سنڌ ۾ ڪهڙي ٻولي ڳالهائي ويندي هئي، ان لاءِ تحقيق سان ڪجهه نه ٿو چئي سگهجي. پر عرب ليکڪن جي بيانن مان ظاهر آهي ته سنڌ ۾ سمنڊ کان وٺي ملتان تائين سنڌي ٻولي ڳالهائي ويندي هئي. هاڻوڪي کوجنا مان ثابت ٿو ٿئي ته پراڪرت جي بگڙيل شاخ، جنهن کي اُپڀرمشا جو نالو ڏنل هو. سنڌ ۾ ڳالهائي ويندي هئي ۽ ان جون هي خصوصيتون هيون:
(1) ”ر“ جي گنجائش
(2) ”ر“ کي جملي جي ميل ۾ ٻيو نمبر ڏيڻ
(3) حرف صحيح جي استعمال ۾ اصلي ۽ نرم ڪيل آواز
(4) فاعليءَ جي صيغي ۾ عدد واحد لاءِ –ُ (پيش) جو استعمال ۽ اضافت جي صيغي ۾ لفظ جي پڇڙيءَ طور س جو استعمال
(5) ٻوليءَ ۾ اچار ۾ بحر وزن جو عمل. (41)
ٻڌايو ويو آهي ته اها ٻولي اڀيراس رائج ڪئي ۽ ان کي سنڌيا ڀاشا جو نالو ڏنل هو. جنهن جي معنيٰ آهي شفق جي ٻولي. ايف، ايڊگرٽن جي خيال موجب انهيءَ جو صحيح نالو سنڌا ڀاشا هو. جنهن جو مطلب نشانين واري يا ارادي سان ڳالهايل ٻولي. اپڀرمشا جي اکري معنيٰ آهي بگاڙيل، يا کريل. پر شاعرن ڪڏهن به ان کي ائين نه سمجهيو ۽ اهي انهيءَ کي ديسي ٻوليءَ جو نالو ڏيندا رهيا، جنهن جي معنيٰ آهي ديس جي ٻولي.

[b]مذهبي حالتون:
[/b] سنڌ ۽ هند جا ماڻهو ڪيترن ئي مذهبي فرقن ۽ جماعتن ۾ ورهايل هئا. ابن نديم جو چوڻ آهي ته هندو، ٻڌ، وڻن ٽڻن ۽ جانورن جي پوڄا ڪندڙ، مابعي ۽ ٻيا ڪيترائي فرقا آزادي سان پنهنجي پنهنجي نموني جي پوڄا ڪندا هئا. سنڌ ۾ وڏو تعداد ٻڌ مذهب وارن جو هو، جي ٻڌ جي بت جي پوڄا ڪندا هئا. انهن ۾ ڪيئن فرقا هئا. جن مان هڪ فرقو ٻڌ کي خدا جو مظهر تصور ڪندو هو ۽ ٻيا ان کي پيغامبر تصور ڪندا هئا. ٻڌ جو بت ماڻهوءَ وانگر ٺهيل هو. ڪرسي تي ويٺل، سندس منهن مان مشڪ نظر ايندي هئي. سندس هٿ جون آڱريون اهڙي نموني ٺهيل هيون، ڄڻڪ 32 ڳڻي رهيو آهي. ٻيو وڏو گروپ هندن جو هو جن کي مها ڪاليه سڏيو ٿي ويو. اهي شيطان جهڙي هڪ بت جي پرستش ڪندا هئا. اهو بت رنگ جو نيرو ۽ ان کي چار هٿ، ڊگها ڏند ۽ اگهاڙو پيٽ هوندو هو. سندس پٺ هاٿيءَ جي کل سان ڍڪيل هئي، جنهن مان رت وهندو رهندو هو. سندس جيڪي چار هٿ هئا، انهيءَ مان هڪ ۾ نانگ، ٻئي ۾ ڏنڊو، ٽئين ۾ ماڻهوءَ جي مُنڍي ۽ چوٿون خالي پر مٿي کڄيل هو. انهيءَ بت جي مٿي تي کوپرين جو تاج ۽ ڳچيءَ ۾ کوپرين جي تسبيح يا هار پيل هو. ان جا پوڄاري انهيءَ اعتقاد جا هئا ته مها ڪاليه وڏي طاقت جو مالڪ آهي، جو ڏکي وقت ۾ کين وڏي مدد ڪندو آهي.(42)
ٽيون مذهبي فرقو دنا ڪتيا (آدتڪيا) وارن جو هو جي سج جي پوڄا ڪندا هئا. سج جو بت چئن گهوڙن واري گاڏيءَ تي رکيل هو ۽ ان جي هٿ ۾ روشني ڏيندڙ ائٽم رکيل هو. انهن جو چوڻ هو ته سج خلا جو بادشاهه آهي، ان ڪري سڀ ملائڪ ان جي حڪم ۾ آهن ۽ سج جا پوڄاري دهلن ۽ دمامن سان انهيءَ بت جي چوڌاري طواف ڪندا هئا. چندر ڀڳتيه وري چنڊ جي پوڄا ڪندا هئا ۽ انهن جو نمونو به اهو ساڳيو ئي هو. البت اهي روزا گهڻا رکندا هئا. چوڏهين تاريخ چنڊ جي کان سندن ورت شروع ٿيندو هو ۽ اهو نئين چنڊ تائين وڃي پورو ٿيندو هو. انشيٽا، بڪرنتيا، گنگا ياترا ۽ احمريا وغيره به ننڍي کنڊ جا مذهبي فرقا هئا. انشينا، کاڌي پيتي کان پري رهندا هئا. بڪرنتيا وري نفس کي مارڻ لاءِ پاڻ کي زنجيرن ۾ ٻڌي ڇڏيندا هئا. اهي هڪ ننڍي لانگوٽي (لنگ) کان سواءِ ٻيو ڪي به ڪين پهريندا هئا ۽ اڪيلائي ۾ گذاريندا هئا. پنهنجي فرقي جي ماڻهن کان سواءِ اهي ٻئي ڪنهن سان به ڪونه ڳالهائيندا هئا ۽ اتي وهنجڻ، کي وڏي عبادت سمجهندا هئا. ڇاڪاڻ ته سندن خيال هو ته گنگا ۾ وهنجڻ ماڻهن جي گناهن کي ڌويو ڇڏي. احمريا وري بادشاهه کي پوڄيندا هئا ۽ پاڻ کي انهن تان قربان ڪرڻ کي عبادت سمجهندا هئا. اهي دنيا جي خوشين کان ۽ عورتن جي سنگت کان پري رهندا هئا.(43)
ايران جي مشهور جاگرافي جي ماهر ۽ سياح ابن خردازبه جو ٽين صدي هجري جو آهي ۽ جنهن ننڍي کنڊ جي ڪناري وارن ملڪن جو سير ۽ سفر پڻ ڪيو هو ٻڌائي ٿو ته ننڍي کنڊ جا ماڻهو چاليهن مذهبي فرقن ۾ ورهايل آهن. جن مان ڪي اهڙا آهن جن جو خدا ۽ ان جي پيغمبرن ۾ ايمان آهي. ٻيا اهڙا به آهن جي خدا کي ته مڃين ٿا، پر پيغمبرن لاءِ انهن کي انڪار آهي. پر اهڙن ماڻهن جو وڏو تعداد آهي جي نه ته خدا کي ٿا مڃين ۽ نه وري پيغمبرن کي. فقط ڪن منترن ۾ انهن جو ايمان آهي. منترن لاءِ سندن چوڻ هو ته انهن جي پڙهڻ سان خوشحالي ملي سگهي ٿي ۽ بيمارين ۽ نڀاڳ مان نجات ملي سگهي ٿي.(44) ابن خردازبه جي بيان جي تصديق مطهر بن طاهر المقدسي پڻ ڪئي آهي جو چوٿين صدي هجري جو سياح هو. مطهر ٻڌائي ٿو ته ننڍي کنڊ جي ملڪ جا ماڻهو 900 فرقن ۾ ورهايل هئا، پر کيس فقط نوي فرقن جي خبر آهي. اهي نوي فرقا، 42 مذهبن مان نڪتل آهن، جن جو ننڍي کنڊ ۾ زور هو. پر ٻه فرقا سڀني ۾ زور هئا. يعني ته برهمڻ ۽ شمني، برهمڻ فرقو هندن جي پوڄاري طبقي جو هو ۽ شمني وري ٻڌ مذهب جا پوڄاري هئا ۽ طوطميت ڏانهن مائل هئا.(45)
هندو برهمڻن جو فرقو ٽن جماعتن ۾ ورهايل هو، جن مان ڪي خدا جي وحدانيت جا قائل هئا ۽ پيغمبرن ۾ به انهن جو ايمان هو. ٻيا وري انسان جي اندر خدا جي حلول جا قائل هئا. يعني ته اوتارن کي مڃيندا هئا. سندن ٽيون فرقو پيغمبرن کي ڪو نه مڃيندو هو، پر جزا ۽ سزا جي اصول ۾ سندن اعتقاد هو. تناسخ (ٻي جوڻ) ۾ ته هندن توڙي ٻڌ مذهب وارن جو ايمان هو. ٻڌ شمني پڻ تناسخ کي مڃيندا هئا، پر رسولن ۾ انهن جو اعتقاد ڪونه هو. خدا جي باري ۾ به انهن جو اعتقاد منڌل نموني جو هو. ڇاڪاڻ ته سندن چوڻ هو ته انسان کي اندر جي روشني فقط پاڻ کي فنا ڪرڻ ۽ تڪليفن سان ملي ٿي. ان ڪري ڪنهن به خدا جي پوڄا ڪرڻ جي ڪابه ضرورت نه آهي. ٻڌ مذهب وارا مهاتما ٻڌ کي خدا تصور ڪندا هئا. ٻيا ان کي خدا جو موڪليل نبي سمجهندا هئا.(46)
برهمڻ ۽ شمني کان سواءِ ٻيا به ڪيئن مذهبي فرقا موجود هئا، جن ۾ ناشتيا، ڀانڀوزيا، دامنيا، مسفداح، جلهڪيا مشهور هئا. ناشتيا باهه جي پوڄا ڪندا هئا. قتل ڪرڻ ۽ شراب پيئڻ کان پرهيز ڪندا هئا. اهي ڳئون جي پوڄا پڻ ڪندا هئا ۽ گنگا کي اُڪرڻ گناهه سمجهندا هئا. ڀاڀوزيا بتن جي پوڄا ڪندا هئا ۽ دنيا جون سڀ خوشيون ماڻيندا هئا. هن فرقي جي هڪ شاخ، جنهن جو نالو ڪباليا هو، شو مهراج جي پوڄا ڪندا هئا. انهن شو جو بت انسان جي عضوي تناسل وانگر ٺاهيو هو.(47) ۽ زناني عضوي کي به ان سان گڏ رکي عبادت ڪندا هئا. فقط هڪ فرقو دامنيا، جو خدا ۽ ان جي پيغمبر ۾ ايمان هوندو هو. رشيڪيا وري گهڻو وقت جهنڊ هڻي عبادت ۾ مشغول رهندا هئا يا جهنگ منهن ڪري وڃي مونن ۾ منهن وجهي ڪري خالق کي ياد ڪندا هئا. اهي گوشت يا باهه تي پڪل شيءِ ڪونه کائيندا هئا. ميوو ۽ ڀاڄيون سندن خاص کاڄ هو. مفسد فرقي وارا پنهنجي بدن کي لوهه جي زنجيرن ۽ شيخن سان ٻڌي ڇڏيندا هئا. انهيءَ لاءِ ته متان گهڻي علم سبب سندن بدن جا حصا ڦاٽي نه پون. انهيءَ فرقي جي هڪ شاخ مها ڪاليه وري ڪالي ديوي جي پوڄا ڪندا هئا، جنهن جي پٺي تي هاٿي جي کل رکيل هوندي هئي ۽ انساني کوپڙين جو تاج سندن مٿي تي رکيل هو. هر ڪنهن قسم جي قرباني جو رواج هو. پر ماڻهن جي قرباني منجهن عام هئي. جلهڪيا فرقي وارا پاڻيءَ جي پوڄا ڪندا هئا. ڇاڪاڻ ته انهن جو اعتقاد هو ته پاڻي زندگيءَ جو بنياد آهي ۽ سڀ جاندار ۽ انسان پاڻيءَ مان پيدا ٿيا اهن. اڪتاهوتريا باهه جي پوڄا ڪندا هئا، پر پنهنجي مڙدن کي ڪونه پوريندا هئا.(48)
آپگهات رستي پنهنجو پاڻ کي ناس ڪرڻ کي همٿايو ويندو هو، ڇاڪاڻ ته انهيءَ کي ئي نجات جي واٽ سمجهيو ويندو هو. آپگهات جو بهترين نمونو باهه جي رستي پاڻ کي ساڙڻ جو هو. ڇاڪاڻ ته باهه جي رستي ساڙڻ سان روح بلنديون اختيار ڪري ٿو ۽ خاڪي زندگي مان انهيءَ کي ڇوٽڪارو ملي ٿو. باهه جي رستي پاڻ کي ساڙڻ جا ڪيئن طريقا هئا. ڪي کڏون کوٽي، انهيءَ ۾ باهه ٻاري پاڻ کي ان ۾ اُڇلائيندا هئا يا ماڻهن کي چوندا هئا ته کين ڌڪو ڏين. ٻيا وري ڇيڻا گڏ ڪري وڏو ڍڳ ٺاهيندا هئا ۽ پاڻ انهيءَ جي وچ ۾ بيهي ان کي باهه ڏيندا هئا. اهي پنهنجي جاءِ تان ذرو به ڪونه چرندا هئا، جيستائين سڙي خاڪ نه ٿي وڃن. ڪيترائي ماڻهو پنهنجي مٿي تي کونئر ۽ سرس جو وڏو ڍڳ ٻڌي، پوءِ ان کي باهه ڏيندا هئا. ائين ڪرڻ ڪري سندن مغز ۽ اکيون وگهري ٻاهر نڪري ايندا هئا ۽ هو تڙپي مري ويندا هئا. ڪي ماڻهو زمين ۾ چرون کوٽي ان کي تيل، رنگ ۽ لوبان سان ڀري ان کي باهه ڏيندا هئا. جڏهن اهي چرون باهه ۽ تو جي ڪري ڳاڙهيون ٿي وينديون، تڏهن ڪيترائي ماڻهو گڏجي ان ۾ ٽپ ڏيندا هئا ۽ سڙي ڀسم ٿي ويندا هئا. ڪي وري وڏا پٿر باهه ۾ گرم ڪري پيٽ تي رکندا هئا، جنهن سبب سندن آنڊا وات ۽ ڳچيءَ مان ٻاهر نڪري ايندا هئا. اڃا به ڪي اهڙا هئا، جي درياء جي ڪپ تي باهين جا مچ ٻاريندا هئا، پوءِ هڪ ٽپ باهه ۾ ڏيندا هئا ۽ ٻيو ٽپ پاڻيءَ ۾ جيستائين مري نه وڃن. اهو به منجهن اعتقاد هو ته جيڪو ماڻهو باهه ۽ پاڻي جي وچ ۾ مري ويو ان کي مڪتي (نجات) حاصل نه ٿي سگهندي.(49)*

[b]حوالا ۽ حاشيا
[/b]
(1) فتوح البلدان، ص 441، چچ نامو، ص85، 86، 87.
(2) گزيٽير آف سنڌ (هيوز)، ص 23،24
(3) هيونتسيانگ، ڪتاب نمبر 4، ص 151.
(4) چچ نامو، ص 16.
(5) ايضاً، ص 19.
(6) ايضاً، ص 26.
(7) ايضاً، ص 15.
(8) ايضاً، ص 42.
(9) ايضاً، ص 17، 18، 19.
(10) ايضاً، ص 64، 65.
(11) ايضاً، ص 16.
(12) ايضاً، ص 204، 238.
(13) آئين اڪبري، ص 555.
(14) گزيٽير آف سنڌ (هيوز)، ص137.
(15) چچ نامو، ص 183.
(16) مروج الذهب، جلد 3، ص 17.
(17) ڪلاسيڪل ايج، ص 362.
(18) ڪلاسيڪل ايج، ص 363.
(19) ڪلاسيڪل ايج، ص 364.
(20) سلسلة التاريخ، ڪتاب پهريون، ص 54.
(21) ڪتاب بدوالتاريخ، جلد 4، ص 12.
(22) ڪتاب الهند، ص 281.
(23) ويدڪ ايج، ص 388.
(24) المسالڪ والممالڪ (ابن خردازبه)، ص 71.
(25) ويديڪ ايج، ص 387.
(26) ايضاً، ص 387.
(27) چچ نامو، ص 207
(28) ڪلاسيڪل ايج، ص 571، 572
(29) فخر السودان، ص 81.
(30) سلسلة التاريخ، ڪتاب 3، ص 55.
(31) فخرالسودان، ص 81.
(32) سلسلة التاريخ، ڪتاب 3، ص 56.
(33) ڪتاب البلدان ص 12، سلسلة التاريخ، ڪتاب پهريون، ص 57.
(34) سلسة التاريخ، ڪتاب 2، ص 120.
(35) ڪتاب بدوالتاريخ، جلد 4، ص 17.
(36) سلسلة التاريخ، ڪتاب 2، ص 81.
(37) ڪتاب الهند، ص 284.
(38) ڪتاب الهند، ص 283
(39) معجم البلدان، جلد 7، ص 137.
(40) ارلي هسٽري آف انڊيا (سمٿ)، ص 10
(41) امپيريل ايج (ڪنوج)، ص 215.
(42) الفهرست، ص 487.
(43) الفهرست، ص 488.
(44) الفهرست، ص 490.
(45) المسالڪ والممالڪ، ص 71، 72.
(46) ڪتاب بدوالتاريخ، جلد4، ص 10.
(47) ڪتاب بدوالتاريخ، جلد4، ص 19.
(48) ڪتاب بدوالتاريخ، جلد4، ص 14.
(49) ڪتاب بدوالتاريخ، جلد4، ص16.

[b](هي مضمون ڪتاب ”سنڌ _ عرب دور“ صفحو 107 کان 132 ڇپيندڙ سنڌي ادبي بورڊ تان کنيل آهي).[/b]

سنڌ جو حاڪم راءِ گهراڻو: مير علي شير قانع ٺٽوي

ڄاڻڻ گهرجي ته مٿي لکيل موجب، جڏهن سنڌ جو ملڪ، ”سنڌ“ جي نالي پٺيان سڏيو، ۽ ان ڏانهن منسوب ٿيو، ته هن جو اولاد، هڪ ٻئي پويان انهيءَ ملڪ ۾ حڪومت ڪندو رهيو، ۽ انهن مان ڳاڻيٽي کان ٻاهر قومون پيدا ٿيون، جن جو ڪتابن ۾ بيان ڪونه ٿيو آهي. مثلاً: ”نبية“(1)، ”تاڪ“ ۽ ”موميد“(2) قومون، واري واري سان حڪومت ڪنديون رهيون. انهن جو تفصيل پڻ معلوم نه ٿي سگهيو. تنهن ڪري، پوئين ۾ پوئين طبقي ”راءِ گهراڻي“ جي بيان کان شروع ٿو ڪجي، تنهن کان پوءِ ٻين قومن جو بيان ڪيو ويندو.
هنن جو تختگاهه ”الور“ جو شهر هو. ملڪ جون حدون، اڀرندي کان ڪشمير ۽ قنوج، الهندي کان مڪران ۽ عربي سمنڊ جي ڪناري يعني ديبل بندر، ڏکڻ کان سورت بندر ۽ اُتر کان قنڌار، سيستان، سليمان جبل، ڪردان ۽ ڪيڪانان تائين هيون.
جنهن صورت ۾ هن گهراڻي جي ابتدا پڪيءَ طرح معلوم نه آهي، تنهن ڪري جيڪي نالا معلوم ٿيا آهن، انهن جي ٿوري بيان تي اڪتفا ڪجي ٿي. ”راءِ ديورائج“ عاليشان بادشاهه هو. مٿين حدن ۾، سندس حڪومت مستقل طور هلندڙ هئي. هندستان جا سڀ بادشاهه، سندس مخلص ۽ خيرخواه هئا. ڄاڻو ڪامورن جي هٿ هيٺ ساري ملڪ ۾ ڪاروبار دل گهرئي نموني ٿي هليو. سندس مرڻ تي، هن جو پٽ ”راءِ سيهرس“، تخت ۽ تاج جو مالڪ ٿيو، ۽ پيءُ واري رستي تي گهڻو وقت عيش ۽ آرام ۾ زندگي گذاري، تخت کان تختي (غسل ڏيارڻ جو تختو) ڏانهن روانو ٿيو (مري ويو). کانئس پوءِ، سندس ناليري فرزند ”راءِ ساهيسيءَ“ حڪومت جي گاديءَ ۽ بادشاهيءَ جي تخت تي مرادون ماڻي، ڪيترو عرصو گذاريو ۽ وڏن واريون رسمون چڱيءَ طرح جاري رکيون. انهيءَ کان پوءِ سندس پٽ ”راءِ سيهرس ”ٻيو“ جاءِ نشين ٿيو. هن تي نيمروز جي بادشاهه ڪاهه ڪئي. انهيءَ خبر ٻڌڻ شرط، هن ڪيچ جي حدن وٽ سندس سامهون ٿي،]5 [، لڙائيءَ جو ميدان سينگاريو. صبح کان منجهند تائين جنگ جي باهه ڀڙڪندي رهي. اوچتو سندس نڙيءَ ۾ تير وڃي لڳو ۽ ساهه ڏنائين. نيمروز جو بادشاهه، سندس لشڪرگاهه لٽي پوئتي موٽي ويو. سيهرس جي لشڪر گڏ ٿي، سندس پٽ ساهيسيءَ کي تخت تي وهاريو. ”راءِ ساهيسي“، ”ٻيو “، وڏن کان به وڌيڪ وڻندڙ عادتن جو مالڪ هو، ۽ ٿوري ئي وقت ۾ بادشاهيءَ جي حدن جو بندوبست ڪري، تختگاه ۾ آرام سان رهڻ لڳو ۽ ڍل جي عيوض رعيت کي ڇهن قلعن: اُچ، ماٿيلو، سيورائي، مؤ، الور ۽ سيوستان جي زمين، مٽيءَ سان ڀرڻ جو حڪم ڏنائين.
چون ٿا، ته هن وٽ ”رام“ نالي هڪ سيڪريٽري، ۽ ”ٻڌيمن“ نالي هڪ وزير هو. هڪ ڏينهن ”سيلائج“ نالي هڪ مشهور برهمڻ جو پٽ ”چچ“ نالي، رام سيڪريٽريءَ وٽ لنگهي آيو. سندس صحبت کان سيڪريٽري ڏاڍو خوش ٿيو، ۽ کيس وزير تائين پهچايائين. اتفاقاً، چچ جي خاص ملازم بنجڻ کان ٿورو وقت پوءِ وزير بيمار ٿي پيو، ۽ هوڏانهن، ٻاهران آيل ڪن خطن جي پڙهڻ لاءِ، راءِ جو سڏ ٿيو، جيئن ته (وزير) انشاء جي فن ۾ چچ جي ڪامل مهارت ڏسي چڪو هو، تنهن ڪري هن کي پنهنجي پاران موڪليائين. راجا محلات ۾ اندر هو، ۽ چچ کي اندر سڏيائين. راجا جي زال، راڻي ”سوهنديءَ“ پڙدي ۾ وڃڻ گهريو، پر ساهسيءَ چيو، ته برهمڻ کان ڪهڙو پڙدو آهي؟(3)“ برهمڻ (چچ)جي اندر اچڻ کان پوءِ، ساهسي هن جي فصاحت بلاغت کان ڏاڍو خوش ٿيو، ۽ کيس جوابن لکڻ جو حڪم ڪيائين، ۽ جڏهن راجا وٽ سندس انشاء پردازيءَ ۾ ڪمال ثابت ٿيو، تڏهن حڪم ڪيائين، ته ”اڄ کان پوءِ پرائيويٽ سيڪريٽريءَ جو عهدو کيس ڏنو وڃي، جيئن محلات ۾ اندر اچي ضروري سوال جواب ڪندو رهي.“ انهيءَ وچ ۾ راڻيءَ جي دل چچ ڏانهن مائل ٿي، وڃي بي اختياريءَ جي حد کي پهتي، وصال لاءِ ڪيترائي پيغام موڪليائين، پر چچ نه قبوليا. نيٺ چچ جو ڪاروبار ترقي ڪري ويو، ۽ ننڍا وڏا، سندس احسان ۽ قابليت جا ممنون ٿي پيا. اتفاقاً، بخت جي ياوريءَ سان، راءِ ساهسي موت جي بيماريءَ ۾ مبتلا ٿيو. راڻيءَ چچ کي گهرائي چيو، ته ”راءِ جو حال اجهو اهو آهي، کيس ڪو به فرزند ڪونه آهي، ضرور سندس مائٽ ملڪ جا وارث ٿيندا، جي توکي ۽ مون کي ڪين ڇڏيندا، (تنهن ڪري ارادو اٿم) ته ڪو حيلو هلايان، جيئن راجائي توکي ملي وڃي.“ چچ جي قبول ڪرڻ تي، راڻيءَ اميرن کي پيغام موڪليو، ته ”راءِ ساهيسيءَ کي ڪجهه افاقو ٿيو آهي، ليڪن ٻاهر نڪرڻ جي طاقت ڪانه اٿس. هوڏانهن ڪيترا ڏينهن گذري ويا آهن، جو ملڪن جو سوال جواب مهمل رهندو ٿو اچي. تنهن ڪري هن وقت حڪم ڪيو اٿس، ۽ پنهنجي مهر چچ جي حوالي ڪئي اٿس، ته سندس پاران تخت تي ويهي، نائب جي حيثيت ۾، ملڪ جو ڪاروبار هلائي. توهان سڀ حاضر ٿيو.“ حڪم جي تابعداري ڪري، سڀني اميرن ۽ مکيه ماڻهن حاضر ٿي چچ جو سلام ڪيو، ۽ (سندس اڳيان) گوڏا کوڙيا. جلد ئي ساهيسي (6) گذاري ويو. راڻيءَ پهريائين، ته اهو بندوبست ڪيو، جو سندس مڙس جي وفات جي خبر ڪنهن کي به ڪن ڪانه پيئي. پوءِ (راءِ جي) انهن ويجهن عزيزن کي، جيڪي ملڪ جا دعويدار هئا، هڪ هڪ ڪري وصيت جي بهاني سان گهرائي قيد ڪيائين، تنهن کان پوءِ مسڪين مائٽن کي گهرائي چيائين ته ”ملڪ جي دعويدار سردارن کي، توهان لاءِ قيد ڪيو اٿم، توهان مان هر هڪ کي گهرجي، ته قيد خاني ۾ وڃي، جنهن کي پنهنجو حريف سمجهي، انهيءَ کي ڪُهي ڇڏي، ۽ وڃي سندس گهر تڙ ۽ عهدي تي متصرف ٿئي، چچ جي تابعداري قبول ڪري، جيئن کيس سموريون مرادون حاصل ٿين.“ سُڃن مائٽن، هن کي غنيمت سمجهي، هڪدم ائين ڪيو. تنهن کان پوءِ هرهڪ کي گهرائي، نوازي، چچ جي حوالي ڪيائين، ۽ مڙس جو لاش ٻاهر ڪڍي ساڙيائين.
هنن مٿين پنجن راجائن جي حڪومت جو عرصو، هڪ سؤ ستٽيهه سال لکيو اٿن. تنهن کان پوءِ برهمڻن جي حڪومت شروع ٿي.

[b]برهمڻ (حاڪمن) جو طبقو:
[/b] انهن مان پهريون، ”چچ بن سيلائج“ هو. چچ جنهن وقت مٿئين نموني سان ملڪ جو پهريون وارث ٿيو، تڏهن راڻيءَ جي چوڻ موجب خزانن جو دروازو کولي، عام خاص ماڻهن کي احسان جي دام ۾ ڦاسايائين، اتي راڻيءَ، هن جو ڪم خاطريءَ جهڙو ڏسي، مکيه برهمڻن ۽ اميرن کي سڏي چيو، ته ”مون کي چچ تي حلال ڪريو“ (4)، جنهن تي هنن دستور موجب هن کي چچ جي نڪاح ۾ آندو. هيءَ خبر ٻڌي، ساهسيءَ (راءِ) جو هڪ عزيز، ”راڻو مهرت“ چيتوري (5)، بيشمار لشڪر وٺي اچي جيسلمير (6) وٽ پهتو، ۽ چچ ڏانهن خط لکيائين، ته ”برهمڻن جو حڪومت ۽ بادشاهيءَ سان ڪهڙو واسطو؟ توکي پاڻ تي رحم ڪري، حڪومت تان دستبردار ٿيڻ گهرجي. ائين ڪرڻ سان، توکي تنهنجي اڳئين عهدي تي قائم رکيو ويندو.“ چچ مونجهو ٿي راڻيءَ وٽ ويو، ۽ وڃي چيائينس ته ”طاقتور دشمن اچي پهتو آهي، هاڻي ڪهڙي صلاح آهي؟“ راڻي چيو، ”جنگ جي صلاح مرد ڄاڻندا آهن. جيڪڏهن منهنجي جاءِ تي ويهي رهين، ۽ پنهنجا ڪپڙا لاهي مون کي ڏين، ته آءُ وڃي ٿي دشمن کي منهن ڏيان.“ (هيءُ ٻڌي) چچ شرمندو ۽ متاثر ٿيو، تنهن تي راڻيءَ دلداري ڏيئي چيس، ته ”خزانو تنهنجي هٿ ۾ آهي، فتحمند ٿيڻ لاءِ نئين سر لشڪر جون دليون وٺ“. چچ هڪدم لشڪر تيار ڪرڻ کي لڳي ويو، ۽ بيشمار پئسو خرچ ڪري تيار ٿيو. ايتري ۾ راڻو مهرت اچي ”اروڙ“ جي پسگردائيءَ ۾ پهتو. جڏهن ٻئي ڌريون هڪ ٻئي جي سامهون ٿيون، تڏهن راڻي مهرت اڳتي وڌي اچي چيس، ته ”لڙائي تنهنجي ۽ منهنجي وچ ۾ آهي، پوءِ (ٻي) دنيا ناحق ڇو برباد ٿئي؟ اچ ته ٻئي پاڻ ۾ زور آزمايون“. چچ جواب ڏنو ته ”مان برهمڻ ماڻهو آهيان، سوار ٿي جنگ ڪرڻ ڪانه اچيم، (گهوڙي تان) لهه ته مقابلو ڪريون“. راڻي مهرت گهوڙي کي ڇڏي ڏنو. (هوڏانهن) چچ پنهنجي سيس کي چيو، ته ”آهستي آهستي، گهوڙو مون وٽ پهچائج“. راڻو مهرت هن ٺڳيءَ سان ناواقف هو، سو گهوڙو ڇڏي، اچي سامهون ٿيو. چچ ڦڙتائيءَ سان گهوڙي تي چڙهي، هڪ ئي ڌڪ سان دشمن جو ڪم پورو ڪري ڇڏيو. راڻي جو لشڪر شڪست کائي، ڦرجي پوئتي موٽيو، ۽ چچ فتحمند ٿي اروڙ ڏانهن آيو. هيءُ واقعو هجرت نبوي عليه الصلواة والسلام جي پهرئين سال جي لڳ ڀڳ آهي.
قصو ڪوتاه، راڻي مهرت تي فتح پائڻ کان پوءِ، چچ، ٻڌيمن وزير سان صلاح ڪري، پنهنجي ڀاءُ چندر کي نائب طور اروڙ ۾ وهاري، پاڻ (ملڪ جي) حدن مقرر ڪرڻ ڏانهن متوجهه ٿيو، سيوستان جي حاڪم ”متي“، سندس (7) اطاعت قبول ڪئي. برهمڻ آباد جي حاڪم ”اگهم“ لوهاڻي، سندس اڳيان سر تسليم خم ڪيو(7). ”سويس“ عرف ”سيويءَ“ جي قلعي جي حاڪم، ”ڪبي بن ڪاڪي“ چني(8)، جنهن جي تختگاه جو نالو ”ڪاڪا راج“ هو، تنهن پڻ سويس قوم سميت تابعداري اختيار ڪئي. آخر چاليهه سال ڪاميابيءَ سان پورا ڪري گذاري ويو.
کانئس پوءِ هن جو ڀاءُ، ”چندر بن سيلائج“ سندس قائم مقام ٿيو. سيوستان جي حاڪم متيءَ، قنوج جي راجا وٽ وڃي چيو، ته ”چچ مري ويو آهي ۽ سندس ڀاءُ سندس جانشين ٿيو آهي. جيڪڏهن توهان توجهه ڪندا، ته ملڪ آسانيءَ سان هٿ اچي ويندو.“ (اهو ٻڌي) هن پنهنجو ڀاءُ ”بسايس“ ساڻس گڏي روانو ڪيو. چندر هن خبر ٻڌڻ سان، دشمن جي مقابلي لاءِ ضروري تياري ڪئي. بسايس ۽ متو ڪجهه وقت ملڪ ۾ هيڏي هوڏي ڊوڙيا، اروڙ تي حملو ڪري حيلا هلايائون، پر آخرڪار چارو نه ڏسي، صلح ڪري موٽي ويا(9) چندر جي ڪاروبار تقويت ورتي. هو ست سال حڪومت هلائي، اٺين سال گذاري ويو.
انهيءَ کان پوءِ سندس ڀائٽيو، چچ جو پٽ ”ڏاهر“، بادشاهيءَ جي تخت تي ويٺو، ۽ پنهنجي ڀاءُ ”ڏهرسين“ کي، پنهنجي پاران برهمڻ آباد موڪليائين، جو وڃي اتي رهيو.(9) هڪ ڏينهن نجومين کان طالع بابت پڇا ڪيائين، جن چيس ”ته تنهنجي ۽ تنهنجي ڀاءُ جي طالع ۾ ڪابه نحوست ڪانه آهي، البته توهان جي ڀيڻ جي ويڏي، اهڙي ماڻهوءَ سان پڙهبي جو اروڙ ۽ ملڪ جو وارث ٿيندو.“ تنهن ڪري هن ملڪ جي کسجي وڃڻ جي خوف کان حيلو ڪري، ڀيڻ پنهنجي نڪاح ۾ آندي، پر مباشرت (همبستري) کان پاسو ڪندو رهيو. سندس ڀاءُ ڏهرسين، هيءَ خبر ٻڌي ڪاوڙجي حملو ڪيو، پر اوچتو اروڙ ۾ پهچڻ تي ڦرڙين جي بيماريءَ وگهي گذاري ويو. ڏاهر هن کي ساڙي برهمڻ آباد ويو، ۽ سندس زال، جا اگهم لوهاڻي جي ڌيءَ هئي، تنهن کي پنهنجي نڪاح ۾ آندائين. هڪ سال اتي رهي، ڏهرسين جي پٽ چچ کي مقرر ڪري اروڙ ۾ آيو،(10) ۽ اروڙ جو قلعو، جو هن جي پيءُ چچ اڌورو ڇڏيو هو، تنهن جي تعمير ڪرايائين، ۽ (پنهنجو اهڙو) دستور العمل بنائي ڇڏيائين، جو سياري جا چار مهينا برهمڻ باد ۾ گذاريندو هو، ۽ بهار جا چار مهينا اروڙ ۾ رهندو هو،(11) اهڙيءَ طرح اٺ سال گذاريائين، ۽ آهستي آهستي ملڪ جو ڪاروبار دل گهرئي نموني تي ضابطي هيٺ آيو. انهيءَ کان پوءِ مشرقي حدن جو سير ڪري، ڪشمير جي حد تي سرحد جي نشانن واسطي، سرو جا ٻه وڻ وهاري موٽي آيو.(12)

[b]علاقي عربن جي (ڏاهر سان) ملڻ جو احوال:
[/b] خبرن جي راوين هن طرح بيان ڪيو آهي، ته ”عبدالملڪ بن مروان“ جي خلافت جي زماني ۾، جڏهن ”حجاج“ ٻنهي عراقن(13) جي حڪومت حاصل ڪري، سنڌ ۽ هند ۾ اک وڌي، ۽ ”سعيد“ کي مڪران موڪليو، تڏهن هن (سعيد) اچي ”سفهوي بن لام“ حماميءَ کي قتل ڪيو، جنهن تي ”بني اسامه“(14) قبيلي جي عربن مان ”عبدالله بن عبدالرحيم“ ۽ ”محمد بن معاويه“ پاڻ ۾ صلاح ڪئي، ته ”سعيد، سفهويءَ“(15) کي، جو اسان جي ڪٽنب ۽ طرف جو هو، ناحق ڪُٺو آهي (8)، تنهنڪري اتفاق ڪري انهيءَ جي پاڙ پٽڻ گهرجي.‘ انهيءَ فيصلي تي بغاوت ڪري، سعيد کي ماري مڪران تي متصرف ٿيا، پر ٿوري وقت کان پوءِ ڊڄي خراسان ڀڄي ويا. جڏهن ”مجاعه بن سعر“، خراسان فتح ڪرڻ لاءِ ڪرمان آيو، ۽ ”عبدالرحمان بن اشعث“ کي (اڳڀرو) روانو ڪيائين، تڏهن علاقي هن کي رستي ۾ ڪُهي، سنڌ ڏانهن ڀڄي ويا، ۽ اچي ڏاهر وٽ پهتا. ڏاهر هنن کي، حڪومت جي ڪاروبار لاءِ غنيمت سمجهي، پاڻ وٽ رکيو. مٿيان علاقي، ”محمد بن قاسم“ جي اچڻ ۽ سنڌ فتح ٿيڻ تائين اتي هئا، ۽ آخر امان نامون حاصل ڪري، اچي محمد بن قاسم سان مليا.(16)
قصو مختصر- هندستان جي ڪن بادشاهن، ڏاهر جي استقلال جي خبر ٻڌي، پاڻ ۾ صلاح ڪئي، ته ”ڏاهر جي هن طرف رخ ڪرڻ کان اڳ ۾، لشڪر وٺي ڏانهس وڃڻ گهرجي، ممڪن آهي، ته سندس ملڪ پڻ هٿ اچي وڃي.“ نيٺ راجائن جي صلاح سان، قنوج جو والي راجا ”رنمل“ لشڪر وٺي، ڏاهر تي ڪاهي ويو، ۽ وڃي اروڙ وٽ پهتو، راجا ڏاهر دشمن جي مقابلي کان عاجز ٿي، ٻڌيمن وزير سان صلاح ڪئي، هن چيس ته ”جنگ جو فن، عرب چڱيءَ طرح ڄاڻن، تنهن ڪري اهو بار انهن تي رک“. ڏاهر سوار ٿي اچي محمد علاقيءَ کان مدد گهري. علاقيءَ وراڻيو، ته ”تون دلجاءِ ڪري لشڪر ٻاهر ڪڍي، هڪ فرسنگ (ٽي ميل) (جي مفاصلي) ۾ هڪ اونهي کاهي کوٽي، انهيءَ کي ڪکن سان ڍڪڻ جو حڪم ڪر. جيئن آءُ جيڪو به ويچار ڪريان، تنهن جو نتيجو مدعا موجب نڪري“. نيٺ جڏهن راجا ڏاهر اهڙيءَ طرح (ڪم) تيار ڪيو، تڏهن محمد علاقيءَ سنڌين ۽ عربن مان پنج سؤ چونڊ ماڻهو پاڻ سان وٺي، راجا رنمل جي لشڪر تي راتاهو ڏنو. سپاهي، بيخبريءَ جي حالت ۾ ننڊ مان جاڳي، (پهريائين ته) پاڻ ۾ جنبي ويا، ۽ پنهنجو ڪم پاڻ پورو ڪيائون. اتي پرهه ڦٽڻ وقت، محمد علاقيءَ کين ڏيکاري ڏيئي، ڀڄڻ جو نمونو اختيار ڪيو. هنن سمجهيو، ته اسان تي هيءَ مصيبت، هن ٿورڙيءَ جماعت آندي آهي، سو وٺي سندن پويان پيا ۽ وڃي کاهيءَ ۾ ڪريا. هاڻي ڏاهر پنهنجي فوج سميت سوار ٿي، ڪٺلن جي علاوه اسي هزار مرد ۽ پنجاهه هاٿي قيد ڪري، ٻڌيمن وزير جي صلاح تي مڙني کي آزاد ڪري ڇڏيو.(17)
جنهن صورت ۾، هيءَ فتح ٻڌيمن جي صحيح رهنمائيءَ ڪري ٿي هئي، تنهن ڪري ڏاهر مٿس ڏاڍي نوازش ڪري، سندس استدعا موجب، ”تنڪه“(18) جي هڪ طرف تي سندس نالي چٽڻ جو حڪم ڏنو.
هن فتح کان پوءِ ڏاهر جو ڪم تمام زور وٺي ويو، ۽ کيس سڀني آس پاس جي بادشاهن تي غلبو حاصل ٿيو. انهيءَ غرور ۾ سندس سرڪشي ۽ هٺ وڌندو رهيو، ۽ پنجويهه سال ٻيا به سرڪشيءَ سان حڪومت هلايائين، جنهن جو نتيجو حڪومت جي زوال جي صورت ۾ ظاهر ٿيو، جنهن جو بيان ٻين سببن سميت مذڪور ٿيندو.

[b]سرانديپ جي ٻانهين جي قيد ٿيڻ جو احوال:
[/b] چون ٿا، ته سرانديپ جي بادشاه، ”يواقيت“ جي ٻيٽ(19) مان، خليفي ۽ حجاج لاءِ ڪي حبشي ٻانها ۽ ٻانهيون، گهڻن قميتي جواهرن ۽ عجيب (9) جنسن سان گڏ، (پنهنجن) اعتماد جوڳن ماڻهن هٿان اٺن ٻيڙين ۾ چاڙهي روانا ڪيا هئا. اتفاقاً عربي سمنڊ ۾ طوفان لڳڻ ڪري، اهي ٻيڙيون اچي ديول بندر کان نڪتيون. ديول جي رهاڪو ”نڪامره“ قوم جي چورن، انهن سڀني کي گرفتار ڪيو. سرانديپ جي بادشاهه جي خاص ماڻهن کين ڏاڍو سمجهايو، ته هي مسلمانن جي خليفي جون سوکڙيون آهن، مگر هنن قبول نه ڪيو، ۽ چيائون، ته ”توهان جو ڪو واهرو آهي، ته پاڻ کي وري خريد ڪريو.“ انهيءَ ٽولي ۾ ڪي مسلمان پاڪدامن عورتون پڻ، حج ۽ دارالخلافت ۽ حجاج جي زيارت ڪرڻ جي خيال سان، اچي مليون هيون، تن مان ”هڪ بني عزيز“ قبيلي جي عورت، ٽي دفعا بلند آواز چيو: ”اغثني يا حجاج“ (اي حجاج منهنجي واهر ڪر!) هيءَ ڳالهه وڃي حجاج کي ٻڌايائون: جڏهن ٻڌائين ته انهيءَ عورت ٽي دفعا ”اغثني“ پڪاريو آهي، تڏهن جواب ۾ ”لبيڪ“ چئي، تدارڪ جي پويان پيو.(20)

[b]بديل(21) جي شهادت جي ڪيفيت:
[/b] حجاج بن يوسف، مسلمان قيدين جي تدارڪ واسطي، (هڪ پاسي) خليفي کي عرض ڪيو، (ٻئي پاسي) هڪ قاصد ڏاهر ڏانهن موڪلي، کيس دڙڪو کڙڪو ڪيو. خليفي غفلت ڪئي، ۽ ڏاهر چيو، ته ”مون کي ڪابه خبر ڪانهي، انهن کي چور کڻي ويا هوندا، جي منهنجي حڪم ۾ پڻ ناهن، وڃي توهان پاڻ سمجهو.“ هن جواب پهچڻ تي، حجاج دوباره خليفي جي خدمت ۾ عرض ڪري، اجازت وٺي، ”عبدالله سليمي“ کي مڪران تي مقرر ڪيو، ۽ ”بديل“ کي مڪران پهچي، ٽي هزار ماڻهو وٺي، سنڌ ڏانهن وڃڻ جو حڪم ڏنو. بديل نيرون ڪوٽ ۾ پهچي، ديول جي طرف وڌيو. ڏاهر هيءَ خبر ٻڌڻ سان ”جيسيه“ نالي پنهنجي پٽ کي گهڻو لشڪر ساڻ ڏيئي، ديول موڪليو. صبح کان شام تائين سخت لڙائي هلي، جنهن ۾ خوب حملن کان پوءِ بديل شهيد ٿي ويو، ۽ گهڻا مسلمان قيد ٿيا.(22)
چون ٿا، ته بيرون ڪوٽ جي حاڪم، جنهن جو نالو ”سمني“ هو،(23) تنهن کي اچي خوف ورايو، ته ”مان عربن جي لشڪر جي رستي تي آهيان. اڄ هنن (سنڌين) عربن سان دشمنيءَ جو رستو کوليو آهي، متان مان مفت وچ ۾ پامال ٿي وڃان.“ سو ڇا ڪيائين جو اعتماد جوڳا ماڻهو حجاج ڏانهن موڪلي، اطاعت قبول ڪري، امان نامو وٺي ڇڏيائين.
(بديل جي شهيد ٿيڻ کان پوءِ) عامر بن عبدالله، حجاج کي چيو، ته ”هيءَ مهم منهنجي حوالي ڪر ته مان سنڌ ۽ هندستان وڃان.“ (حجاج) وراڻيو ته ”هيءَ سوڀ تنهنجي نصيب ۾ ڪانه آهي، مون نجومين کان معلوم ڪيو آهي، ته سنڌ ۽ هندستان ”محمد قاسم“(24) جي هٿان فتح ٿيندا.“ مطلب ته جنهن صورت ۾ ڪافرن جي حڪومت جي ستاري جو زوال، ۽ هن سر زمين تي ”دين محمديءَ“ جي سج اڀرڻ جو وقت اچي چڪو هو، تنهنڪري پهرئين واقعي کان سواءِ، وري هيءُ واقعو به ”محمد قاسم“ جي اچڻ جو سبب ٿيو، جنهن جو بيان عنقريب ابتدا کان ڪيو ويندو. هتي جيسيه جي نالي جي مناسبت سان سندس ڄمڻ جي عجيب ڪيفيت جو بيان ڪجي ٿو.
چون ٿا، ته هڪ ڏينهن، راجا ڏاهر شڪار ڪري رهيو هو، ته اوچتو جهنگ مان هڪ شينهن ٻاهر نڪتو. اگرچ ماڻهو (سندس مارڻ لاءِ) ڊوڙيا، پر ڏاهر سڀني کي منع ڪري پاڻ شينهن (10) جي لڙائيءَ لاءِ تيار ٿيو. سندس زال، جنهن کي جيسيه ڏهن مهينن جو پيٽ ۾ هو، ۽ ساڻس ڏاڍي محبت هيس، هيءَ خبر ٻڌي، بي اختيار دانهن ڪري، زمين تي ڪري پيئي. آخر ڏاهر شينهن کي ماري، صحيح سلامت موٽي اچي زال کي مئل ڏٺو، ۽ هن جو ٻار پيٽ ۾ چري رهيو هو. سندس حڪم تي هن (عورت) جو پيٽ ڦاڙي، ٻار کي ٻاهر ڪڍيائون ۽ سندس هيءُ نالو (جيسيه) رکيائون، جنهن جي معنيٰ آهي ‘شينهن جو شڪار ڪندڙ’(25) بيشڪ! هو وڏي ٿيڻ کان پوءِ بهادريءَ ۾ اهڙو ئي ثابت ٿيو، جهڙو نالو هئس.

[b]اسلام جي لشڪر جو سنڌ فتح ڪرڻ لاءِ اچڻ:
[/b] صحيح روايتن ۾ آيو آهي، ته امير المؤمنين ”عمر بن الخطاب“ رضي الله تعاليٰ عنه جي زماني ۾، جڏهن ”عثمان بن ابي العاص“(26) ثقفي، بحرين تي مقرر ٿي اچي عمان پهتو، تڏهن لشڪر جا ڪي جهاز تيار ڪري، پنهنجي ڀاءُ ”مغيره بن ابي العاص“ سان گڏ، ديول تي چاڙهي موڪليائين. انهن ڏينهن ۾ چچ جي پاران سندس ڀاءُ ”سامه بن سيلائج“(27) اُتي حڪومت ڪري رهيو هو. هو اسلامي لشڪر سان جنگ ڪرڻ لاءِ ٻاهر نڪتو. آخر گهڻيءَ خود خرابيءَ کان پوءِ مغيره بن ابي العاص شهيد ٿي ويو، ۽ گهڻي جماعت قتل ۽ قيد ٿي.
”ابو موسيٰ اشعري“ رضي الله تعاليٰ عنه، جو مڪران جو حاڪم هو، تنهن هيءُ حال خليفي کي عرض ڪري، تدارڪ لاءِ قدم کڻڻ چاهيو، پر کيس اوڏانهن لشڪر موڪلڻ کان منع ڪئي ويئي.
امير المؤمنين ”عثمان“ (بن عفان) رضي الله تعاليٰ عنه جي خلافت ۾، ”عبدالله بن عامر بن ربيعه“ مڪران جو حاڪم مقرر ٿيو، جنهن کي حڪم ٿيو، ته اعتماد جوڳا ماڻهو سنڌ ڏانهن موڪلي، احوال کان واقف ڪري. اُنهيءَ ”حکيم بن جبله“ کي موڪليو، جنهن احوال معلوم ڪري، وڃي خبر ٻڌائي، ته ”پاڻي ميرو، ميوو کٽو ۽ قاتل، زمين پٿريلي، ۽ مٽي ڪلراٺي آهي.“(28) خليفي پڇيو، ته ”اتي جا ماڻهو وفاداريءَ ۾ ڪيئن ڏٺئي؟“ جواب ڏنائين ته ”غدار آهن“، تنهنڪري انهيءَ پاسي لشڪر موڪلڻ بند ڪيو ويو.
اميرالمؤمنين ”علي“ رضي الله تعاليٰ عنه جي خلافت جي وقت ۾ هڪ لشڪر مڪران کان لنگهي، ڪاميابيءَ ۽ فتحمنديءَ سان وڃي ”ڪوه پايه“ ۽ ”ڪيڪا نان“ وٽ پهتو، جا سنڌ جي حد آهي. ويهه هزار جابلو ماڻهو سندن جنگ لاءِ دڳ جهلي بيٺا. اسلام جو لشڪر تڪبير هڻي اڳتي وڌيو. تڪبير جي غلغلي کان، ڪن ڊڄي اچي امان ورتي، ۽ باقي ڀڄي ويا. انهيءَ وقت کان وٺي، جنگ جي ڏينهن ۾، انهيءَ جبل مان تڪبير جو آواز ٻڌجڻ ۾ ايندو آهي، ايتري ۾ خليفي جي رحلت جي خبر پهتي، ۽ اڳتي وڃڻ ملتوي ڪري، اهو لشڪر مڪران موٽي آيو.
جڏهن امير ”معاويه“ رضي الله عنه مستقل خليفو ٿيو، تڏهن ”عبدالله بن سوار“ کي چار هزار ماڻهو ساڻ ڏيئي، سنڌ تي مقرر ڪيائين. تقديراً، هو ڪيڪانان جبل ۾ پهچي، ڪافرن (11) هٿان شهيد ٿيو. (اسلامي لشڪر) شڪست کاڌي ۽ باقي بچيل (ماڻهو) موٽي اچي مڪران پهتا.
انهيءَ وقت، امير معاويي جي طرفان ”زياد“ ٻنهي عراقن جو حاڪم هو، جنهن ڏانهن لکيائين ته، ” ‘راشد بن عمرو’(29) کي سنڌ ڏانهن روانو ڪر“. هن وڃي جبل جي دامن تي قبضو ڪيو، ۽ اڳين پوئين ڍل وصول ڪيائين. اهڙيءَ طرح پوري انتظام ۽ بندوبست سان، ڪيڪانان کان اڳتي وڌي، ”منذر“ جبل ۽ ”بهروج“ وٽ اچي پهتو. اتي جبل جا اٽڪل پنجاهه هزار ماڻهو گڏ ٿي، گهٽ جهلي بيٺا، ۽ صبح کان ظهر جي نماز تائين، سخت لڙائي ڪيائون. راشد شهيد ٿي ويو ۽ اسلامي لشڪر کي شڪست آئي. انهيءَ (شڪست) جي تدارڪ لاءِ ”سنان بن سلمه“(30) انهيءَ مهم تي مقرر ٿيو. هو ڪيڪانان فتح ڪري اچي ”بودهيه“ تائين پهتو، جتي ٺڳيءَ سان شهيد ٿيو. تنهن کان پوءِ ”منذر بن جارود بن بشر“ هن ملڪ جو حاڪم ٿيو، جو ‘پورالي’(31) جي حد ۾ بيمار ٿي گذاري ويو، ايتري ۾ امير معاويه وفات ڪئي ۽ ”مروان“ جي تخت نشينيءَ واري وقت ۾، ڪو به ماڻهو هن مهم کي سر ڪرڻ لاءِ ڪونه اٿيو.(32) آخر جڏهن ”عبدالملڪ“ جو وارو آيو، ۽ هن ٻنهي عراقن جي گورنري ”حجاج“ کي ڏني، تڏهن حجاج، مڪران ڏانهن ”سعيد“ (بن اسلم ڪلابي) کي موڪليو، جو تقديرا علاقين هٿان شهيد ٿي ويو. جيئن مٿي ذڪر ٿي آيو، حجاج علاقين کان وير وٺڻ لاءِ ”مجاعه“ کي ڪرمان روانو ڪيو، جنهن هڪ سال ڪرمان ۾ رهي، جان الله تعاليٰ جي حوالي ڪئي. انهن ڏينهن ۾ خليفو عبدالملڪ گذاري ويو، ۽ ”وليد“ سندس جانشين ٿيو. حجاج سنڌ، هند ۽ علاقين مان هڪڙي کي ماري، پنجن مهينن اندر، مڪران ۽ آس پاس جي ڪن ملڪن کي دل گهرئي نموني سان ضابطي هيٺ آندو. انهيءَ کان پوءِ، ”بديل“ جي شهادت جو واقعو، جو گذري چڪو، سو حجاج جي اڳئين پوئين انتقام وٺڻ جو باعث ٿي، ”محمد بن قاسم“ ثقفيءَ جي اچڻ جو سبب ٿيو.

[b]محمد بن ثقفيءَ جو سنڌ ۾ اچڻ ۽ اتي جيڪي فتحون ٿيون تن جو بيان:
[/b] بديل جي شهادت جي واقعي کان پوءِ، حجاج بن يوسف خليفي کي عرض ڪيو ته ”سنڌ ۾ سرڪش ماڻهو هن نموني پيش آيا آهن، تن جي تنبيهه لاءِ حڪم اشرف جاري ٿئي، جيئن اڳين پوين مسلمان قيدين جي آزاديءَ جو تدارڪ ڪري، انهن ڪافرن کي سندس سرڪشيءَ جي واجبي سزا ڏني وڃي، ۽ ملڪ پنهنجي هٿ ڪيو وڃي“. خليفي چيو، ته ”ملڪ تمام پري ۽ ٿوريءَ پيدائش وارو آهي: انهيءَ لاءِ خرچ گهڻو گهرجي، ڪيترائي لشڪر ويندا ۽ تلف ٿيندا، تنهن ڪري انهيءَ پاسي کان تغافل اختيار ڪرڻ گهرجي.“ حجاج دوباره عرض ڪيو، ته ”انشاءَ الله تعاليٰ، دين محمديءَ جي تائيد ۽ اعانت سان، ڪافر جلد مطيع ٿي پوندا، ۽ مسلمان قيدي، جن کي ڊگهو عرصو گذري ويو آهي، آزاد ٿيندا ۽ هن لشڪر ڪشيءَ تي جيڪو خرچ ٿيندو، تنهن کان ٻيڻي ٽيڻي (12) لاءِ مان جوابدار آهيان.“ خليفي لاچار اجازت ڏني، جنهن تي حجاج جو سؤٽ ۽ نياڻو، محمد بن قاسم (بن محمد) بن عقيل ثقفي، سترهن ورهن جي عمر ۾، مقرر ٿيو، شام ۽ عراق جا ڇهه هزار چونڊ رئيس زادا(33) ساڻس گڏ روانا ڪيائون. هو شيراز ۾ پهچي تدارڪ لاءِ سوچڻ لڳو. هوڏانهن، حجاج پنج منجنيقون ۽ ٻيو قلع- ڪشائيءَ جو سامان، ٻيڙين ۾ رکي ابن مُغيره ۽ خريم(33) هٿان، هڪ چونڊ جماعت سميت موڪلي ڏنو، جيئن ديول جي ڪناري تي وڃي کيس ملي.
قصو مختصر، محمد بن قاسم اڳيون پويون لشڪر، جنهن ۾ جملي ڇهه هزار گهوڙيسوار، ڇهه هزار اُٺ سوار ۽ ٽي هزار بختي اٺ هئا، ساڻ وٺي مڪران روانو ٿيو، ۽ حجاج جي اشاري موجب ”محمد بن هارون“ پڻ، طبيعت جي هيڻائيءَ هوندي. به ساڻس همراهه ٿيو. جڏهن ”ارمن“ ٻيلي ۾ پهتا، تڏهن محمد بن هارون(34) قضا الاهيءَ سان گذاري ويو، ۽ اتي ئي دفن ڪيو ويو.
چون ٿا، ته انهن ڏينهن ۾، ”جيسيه“ ولد ڏاهر نيرون جي قلعي ۾ هو، جنهن محمد بن قاسم جي اچڻ جي خبر پيءُ کي لکي. ڏاهر علاقين کان صلاح پڇي، جن کيس ٻڌايو، ته ”حجاج جو سؤٽ، زبردست لشڪر سان پهچي رهيو آهي، خبردار! انهيءَ کي سامهون نه ٿج.“ خير، آخر محمد بن قاسم ارمن ٻيلو فتح ڪري، ديول ڏانهن روانو ٿيو. هوڏانهن ابن مغيره(35) ۽ خريم پڻ پنهنجي جماعت سميت، ديول جي ڪناري تي پهچي، اچي ساڻس رفيق ٿيا. محمد بن قاسم ديول جي آس پاس خندق کوٽائي ويٺو، ۽ پنهنجي اچڻ جو احوال حجاج کي لکيائين.
چون ٿا، ته (انهن ڏينهن ۾) احوال ستن ڏينهن ۾ پهچندو هو: حجاج تکا ڊوڙندڙ ماڻهو، هڪ ٻئي جي ڪڍ اهڙيءَ طرح ڊوڙائيندو هو، جو سنڌ کان بغداد تائين (مفاصلو) ستن ڏينهن ۾ طئي ڪري، هڪ ٻئي کي روزانو خبرون پهچائيندا رهندا هئا.
چون ٿا، ته ديول جي قلعي ۾، هڪ چاليهه گز اوچو بتخانو هو، انهيءَ جي مٿان، چاليهه گز بلند هڪ گنبذ ٺهيل هو، ۽ گنبذ جي مٿان هڪ چئن ريشمي بيرقن وارو جهنڊو لڳل هو.
(محمد بن قاسم جي پهچڻ تي) ڪافرن ڪنهن به خوف خطري کان سواءِ، ثابت قدم رهي، جنگ جو نغارو وڄايو. اهڙيءَ طرح ڪي ڏينهن(36) گذريا، ته هڪ برهمڻ قلعي مان نڪري اچي امانُ گهري، ۽ محمد بن قاسم وٽ حاضر ٿي چيو، ته ”مون کي پنهنجي ڪتابن مان معلوم ٿيو آهي، ته هي ملڪ اسلام جو زيردست ٿيندو، ۽ انهيءَ جو وقت هي آهي. اهو به يقين اٿم، ته انهيءَ جو فتح ڪندڙ تون ئي آهين، تنهن ڪري تنهنجي رهنمائي ڪرڻ آيو آهيان. اڳين، هن بتخاني جي جهنڊي ۾ هڪ طلسم ٻڌو آهي، جيستائين اهو نه ڀڄندو، تيستائين هيءُ قلعو هرگز فتح نه ٿيندو. پهريائين انهيءَ جي ڀڃڻ جي تدبير ڪر“. محمد بن قاسم انهيءَ تي ويچار ڪرڻ لڳو. ”جعونه“(37) منجنيقيءَ چيو، ته ”جيڪڏهن مون کي ڏهه هزار درهم انعام ڏيندا، ته مان شرط ٿو ڏيان، ته ضرور ٽن ڌڪن سان جهنڊي ۽ (13) گنبذ جو ڪم لاهي ڇڏيندس، نه ته منهنجو هٿ ڪپي ڇڏجو.“ محمد بن قاسم، حجاج کان اجازت وٺڻ کان پوءِ هن کي منجنيق هلائڻ جو حڪم ڪيو. قدرت الاهيءَ سان جيئن چيو هئائين، تيئن، ٽن ڌڪن سان ڪم پورو ڪري ڇڏيائين. هاڻي اسلامي لشڪر، صفون سنواري قلعي تي حملو ڪيو. ڪافرن مجبور ۽ لاچار ٿي امان گهري. محمد بن قاسم فرمايو، ته ”سپاهين کي امانَ ڪانهي.“ (اهو ٻڌي) قلعي جو سردار ”جاهين ٻڌ“(38) قلعي جي ڀت تان ٽپو ڏيئي ڀڄي ويو، ۽ قلعي وارن لاچار ٿي در کوليا. ٽي ڏينهن لڙائي جاري رهي، تنهن کان پوءِ مسلمان قيدين کي ٻاهر ڪڍيائون، گهڻو مال ۽ بي انداز خزانا غنيمت ۾ هٿ آيا. بتخانو، جنهن کي ديول سڏيندا هئا، ڀڃي، اتي مسجد جو بنياد رکيائون.
”گيلو“(39) نالي هڪ ڪافر مسلمان قيدين جو محافظ هو. قيدين جي آزاد ڪرڻ تي معلوم ٿيو، ته هن سندن دلداري ڏيڻ ۾، ڏاڍيون سهڻيون ڪوششون ورتيون هيون، ۽ کين آزاديءَ ۽ اسلام جي فتح جي خوشخبريءَ سان خوش ڪندو رهندو هو. محمد بن قاسم کيس گهرائي، اسلام پيش ڪيو، ۽ هو هڪدم مسلمان ٿيو، جنهن تي هن کي ڏاڍي عزت ۽ نوازش سان سرفراز ڪري، ”حمدي بن وداع“(40) نجديءَ سان، اُتي جي حڪومت ۾ شريڪ بنايائين. پوءِ ديول جو دل گهريو بندوبست ڪري، منجنيقون ٻيڙين ۾ وجهي، ”ساڪوره“ نديءَ جي رستي، نيرون جي قلعي ڏانهن روانيون ڪري، پاڻ خشڪيءَ جي رستي اوڏانهن روانو ٿيو.
چون ٿا، ته ڏاهر جو پٽ جيسيه، اڳي ئي نيرون ۾ موجود هو. ديول جي فتح جي خبر ٻڌڻ کان پوءِ ڏاهر هن کي گهرائي، برهمڻ آباد ۾ وهاريو، ۽ سمني(41) نالي ”ديول“ جو اڳيون حاڪم، جو حجاج کان امان نامو وٺي ڏن- ڀرو ٿيو هو. جيئن بديل جي شهادت (جي بيان) ۾ ذڪر ٿي چڪو، ”ڏاهر وٽ هو. محمد بن قاسم آهستگيءَ سان، ستن ڏينهن جي عرصي ۾، اچي نيرون جي پسگردائيءَ ۾ پهتو. (اچي ڏٺائين) ته قلعي وارن ماڻهن، دروازا بند ڪري ڇڏيا آهن. اسلام جو لشڪر، آبڪلاڻيءَ جي موسم نه هجڻ ڪري، پاڻي نه ملڻ کان ڏاڍو تنگ ٿيو. محمد بن قاسم الله پاڪ جي درگاه ۾ مناجات ڪئي، هڪدم دل گهريو مينهن اچي لٿو، ۽ انهيءَ زمين جا چشما ۽ حوض سڀ پاڻيءَ سان ڀرجي ويا. اڃا گاهه جي تنگي باقي هئي، ته خوش قسمتيءَ سان، سمني (پروهت) به پنجن ڏينهن کان پوءِ اچي نيرون ۾ پهتو. اعتماد جوڳن ماڻهن کي، امان جي پرواني سان، محمد بن قاسم جي خدمت ۾ موڪلي، چيائين ته ”اطاعت گذار بندو آهيان، ۽ منهنجي نه هجڻ ڪري، قلعي وارن جيڪو در بند ڪري قصور ڪيو آهي، تنهن جي معافي ٿو گهران. جيڪڏهن ڪرم فرمائي، گناهه معاف ڪندا ۽ اهڙو يقين ڏياريندا، ته پوءِ اچي قدم بوسي ڪندس.“ محمد بن قاسم هن جي قاصدن کي واجبي ترغيب ڏيئي فرمايو، ”قلعي وارن جن دروازا بند ڪيا هئا، تن کي سزا ڏيڻ لازمي هئي، پر جنهن صورت ۾ انهن جي سفارش ٿو ڪرين، تنهن ڪري معاف ڪيوسين، اچي ملاقات ڪر (14) ۽ دروازا کول“. سمني (پروهت) قلعي جو دروازو کولي، ڪُنجيون هٿ ۾ کڻي، لائق تحفن سان اچي قدمبوسي ڪئي ۽ انعام لهي، سڀ ضروري شيون پهچايون. تنهن کان پوءِ، اسلامي لشڪر قلعي ۾ داخل ٿي، بتخانو ڀڃي، مسجد ۽ مناري جو بنياد رکي، بانگو ۽ امام مقرر ڪري، اتي جي نگرانيءَ لاءِ هڪ نائب (گورنر) متعين ڪري، سمنيءَ کي پاڻ سان وٺي، اڳتي روانو ٿيو. جڏهن نيرون کان ٽيهن ڪوهن(42) جي پنڌ تي، ”موج“ نالي هڪ جڳهه ۾ پهتا، تڏهن سمنيءَ سيوستان (سيوهڻ) جي حاڪم ”بجهرا بن چندر“ ڏانهن خط موڪليو(43) ته ”اسان ناسڪ (پوڄاري) ماڻهو آهيون، اسان جي پر ۾ خونريزي ناجائز آهي. تون محلات ۾ ويٺو آهين، هيءُ عرب جو لشڪر زور آور آهي، ڪنهن به ماڻهوءَ کي ساڻس مقابلي ڪرڻ جي طاقت نه آهي. توکي پنهنجي رعيت جي حال تي رحم کائي، تابعداري قبول ڪري، ٻاهر نڪري اچڻ گهرجي، ڇاڪاڻ ته محمد بن قاسم قول جو پڪو آهي، ائين ڪرڻ ۾ ئي فائدو آهي.“ ”بجهرا“ تابعداري قبول نه ڪئي، ۽ لڙائيءَ تي تيار ٿيو، جنهن ڪري اسلام جو لشڪر اتان يلغار ڪري، اچي سيوستان جي قلعي وٽ پهتو.لڙائيءَ کي هڪ هفتو مس گذريو، ته بجهرا عاجز ٿي، ”ٻوڌيه(44) بن ڪاڪه بن ڪوتڪ“ ڏانهن ڀڄي ويو، جو ”سيسم“ جي قلعي جو حاڪم هو. محمد بن قاسم، سيوستان جي قلعي ۾ لنگهه، قلعو پنهنجي قبضي ۾ آندو، ۽ جن ماڻهن کي سمني وٺي آيو هو، تن تي نوازشون ڪري، سيسم ڏانهن رخ رکيو. ”ٻوڌيه“ ۽ ”بجهرا“ جا ماڻهو لڙائيءَ لاءِ تيار ٿي بيٺا. ڪافرن ”ٻوڌيه“ چني(45) جي پيءُ ”ڪاڪي“ کي وڃي چيو، ته ”اسان کي اجازت ڏي ته اسلام جي لشڪر تي راتاهو ڏيون.“ ڪاڪي چيو، ته ”مون نجومين کان ٻڌو آهي، ته هيءُ ملڪ اسلام جو لشڪر فتح ڪندو، ۽ انهيءَ جو وقت به هيءُ وقت آهي، هيءُ خيال هرگز دل ۾ نه آڻيو“. مگر هو ڪين مڙيا ۽ راتاهي جو خيال ڪيائون. اتفاقا هو رستو ڀلجي ويا ۽ چئن ٽولين ۾ ورهائجي، ساري رات (گهوڙا) ڊوڙايائو، پر صبح جو پاڻ کي اهو ئي سيسم جي قلعي جي دروازي تي ڏٺائون. آخر حيران ۽ پريشان ٿي، ”ڪاڪي“ چني وٽ آيا ۽ اچي حال ٻڌايائون. هن چيو، ته ”مون کي بهادريءَ ۾ پاڻ کان گهٽ نه سمجهو، پر يقين اٿم، ته هنن ماڻهن سان جنگ ڪرڻ ۾ ڪا ڀلائي ڪانهي“. تنهن کان پوءِ ڪاڪو پاڻ، خدمت ۾ حاضر ٿي نوازش سان سرفراز ٿيو، ۽ پنهنجي تابعدار جماعت کي امان هيٺ آندائين. محمد بن قاسم، ”عبدالملڪ بن قيس“ دقيقيءَ کي هن سان گڏي روانو ڪيو، جيئن جيڪو تابعداري قبول ڪري تنهن کي وٺي اچي، ۽ جيڪو پوئتي پوي تنهن کي سزا ڏئي. الله تعاليٰ کيس مشرڪن تي فتح عطا ڪئي، ۽ باقي رهيل ماڻهو، ”بهلطور“، ”سالوج“ ۽ ”قندابيل“(46) ڏانهن هليا ويا، ۽ اتان وڃي امان نامو وٺي پاڻ تي ڍل مقرر ڪرائي(47)، ملڪ ۾ موٽي آيا.(48)
ايتري ۾ حجاج جو حڪم پهتو ته ”محمد بن قاسم نيرون جي قلعي ۾ موٽي وڃي ”ڏاهر“ جي ڪم جو تدارڪ سوچي، ۽ مهراڻ ندي پار ٽپي“.
روايت آهي، ته چنا (15) قوم (قبيلي)، جا انهيءَ وقت هڪ وڏي جماعت هئي، جدا جدا جاين تان گڏ ٿي، هڪ ماڻهوءَ کي احوال معلوم ڪرڻ لاءِ موڪليو. هو اهڙي وقت پهتو، جو سارو لشڪر محمد بن قاسم جي پٺيان نماز پڙهي رهيو هو. هن قيام، قعود، رڪوع، سجدي ۽ ٻي سموريءَ چُرپُر ۾، امام جي تابعداري ڏسي، وڃي پنهنجي قوم کي چيو، ته ”جتي هزارين ماڻهو، هر حالت ۾ بنا ڪنهن چون چران ۽ فرق جي، هڪ ماڻهوءَ جا ههڙا تابعدار هجن، تتي جيڪو هنن جي مخالفت ڪندو، سو بدبخت چئبو“. تنهن تي ساري قوم، لائق نذرانا کڻي، اچي خدمت ۾ حاضر ٿي. هو جنهن وقت پهتا تنهن وقت محمد بن قاسم جي مجلس ۾، دسترخوان وڇايو هئائون. (محمد بن قاسم) فرمايو، ته ”هيءَ جماعت ”مرزوق“ (رزق واري) آهي“، انهيءَ ڪري چنا قوم (قبيلي) کي ”مرزوق“ لقب مليو. بس پوءِ ته انهيءَ ئي وقت تابعداري ۽ ڍل قبول ڪري موٽي ويا. اهوئي سبب آهي جو اسلام جي فقيهن، درياءَ جي هُن ڀر واري زمين کي، جا چنن جي تصرف هيٺ هئي، ”عشري“ لکيو آهي. ساڳيءَ طرح، نيرن ڪوٽ جي زمين، جا پنهنجي خوشيءَ سان تابعداريءَ هيٺ آئي هئي، تنهن تي ٻين زمينن جي مقابلي ۾ انگ ابواب گهٽ آهن.(49)
قصو ڪوتاه، محمد بن قاسم حجاج جي اشاري موجب موٽي راور ۽ جيور قلعن جي حد ۾ پتڻ تي پهچي، اتي جي حاڪم ”ماڪو پٽ وسايي“ ڏانهن، اچي حاضر ٿيڻ جو حڪم موڪليو. هن چيو، ته ”جيڪڏهن ائين ئي هليو ايندس، ته ڏاهر جي عتاب هيٺ ايندس، باقي مان فلاڻي وقت، ڪجهه فوج ساڻ وٺي، نڪري فلاڻي هنڌ ايندس. توهان پنهنجي لشڪر کي مون تي ڪاهه ڪرڻ جو حڪم ڪريو، مان ٿورو جنگ جو نمونو ڪري، آخر عاجز ٿي گرفتار ٿيندس“. نيٺ ماڪو اهڙيءَ طرح سان خدمت ۾ حاضر ٿي، نوازش جو حقدار ٿيو ۽ رستي جو رهبر بڻيو.(50)
روايت آهي، ته راجا ڏاهر، اسلام جي فوج جي غلبي جي خبر ٻڌي، وڏو لشڪر ساڻ ڪري اچي پرينءَ ڀر بيٺو، ۽ پتڻ ٽپڻ کان روڪڻ لڳو. اسلام جي لشڪر مان هڪ ٽولي، درياءَ لنگهڻ چاهيو، ته ڏاهر پاڻ هڪڙي کي تير هڻي ماري وڌو، تنهن کان پوءِ، ”جاهين“ ٻڌ کي پنهنجي پاران اتي رهائي، پاڻ وڃي پرڀرو ويٺو. جاهين، پتڻ جي لنگهه کي سخت مضبوط ڪري، هن ڀر ٽپڻ جي ڪم ۾ مشڪلات پيدا ڪري ڇڏي.
ايتري ۾ ”چنديرام“ هالي، جو هن کان اڳ ڪنهن وقت سيوستان جو والي هو، اسلامي لشڪر جي انهن ٿورن سوارن کي، جيڪي سيوستان ۾ هئا، ٻاهر ڪڍي، قلعو پنهنجي ضابطي هيٺ آندو. محمد بن قاسم هيءَ خبر ٻڌي، ”مصعب بن عبدالرحمان(51)“ کي هڪ هزار سوار ۽ ٻه هزار پيادا ڏيئي سيوستان موڪليو. چنديرام جنگ لاءِ ٻاهر نڪتو، ۽ شڪست کائڻ کان پوءِ واپس قلعي ۾ وڃڻ گهريائين، پر اندرين ماڻهن دروازا بند ڪري ڇڏيا، جنهن ڪري اهو ذليل، اسلامي لشڪر جي ور چڙهيو، ۽ جهنم ۾ پهتو. اسلامي لشڪر قلعي تي نئين سر قبضو ڪري، موٽي اچي محمد بن قاسم سان مليو.
هوڏانهن راجا ڏاهر، پنهنجي پٽ جيسيه کي (16)، اسلامي لشڪر جي رستي روڪڻ لاءِ، ”ٻيٽ“(52) جي قلعي ڏانهن موڪليو. اهڙيءَ طرح، پنجاهه ڏينهن گذري ويا ۽ اسلامي لشڪر جو حال تنگ ٿيڻ لڳو، جيڪو به گهوڙو گاهه نه ملڻ کان بيمار ٿي ٿيو، تنهن کي ڪُهي ٿي کاڌائون. اتي راجا ڏاهر پيغام موڪليو، ته ”توهان جو حال ههڙو ٻڌجي ٿو، جيڪڏهن پاڻ تي رحم ڪندؤ، ته آءُ توهان جي ڪڍ ڪونه پوندس، بلڪ پاڻ خدمت ڪندس، ته جيئن واپس موٽي وڃو.“ محمد بن قاسم چوائي موڪليس ته ”انشاءَ الله تعاليٰ هي ملڪ اسلامي ملڪ ٿيندو. تون جيستائين تابعداري هيٺ نه ايندين، ۽ هيترن سالن جي ڍل ادا نه ڪندين، تيستائين توکي نه ڇڏينداسون“.
چون ٿا، ته حجاج، گهوڙن مري وڃڻ جي خبر ٻڌي، ٻه هزار گهوڙا روانا ڪري، تاڪيد ڪيو ته ”ڏاهر جي مهم ۾ (وڌيڪ) دير نه ڪريو ۽ جلد از جلد درياءُ ٽپي، پهريائين سندس ڪم پورو ڪريو“. هن تاڪيد پهچڻ تي، محمد بن قاسم ”جَهم“(53) جي سرزمين ۾ پهچي، درياءُ ٽپڻ لاءِ ٻيڙيون مهيا ڪيون. انهن کي واريءَ ۽ پٿر سان ڀري، مضبوط ميخن سان هڪ ٻئي ۾ ڳنڍيائون.
اها خبر ٻڌي، ڏاهر پنهنجي پٽ کي لکيو، ته ”ڪيئن به ڪري، ماڪوءَ کي هٿ ڪر، جو ههڙي جُرئت ڪري رهيو آهي.“ تنهن تي ماڪوءَ جي ڀاءُ راسل(54)، جو ڏاهر وٽ هو ۽ ڀاءُ سان اڳ ۾ ئي ڦٽل هو، چيو، ته ”ههڙو حڪم مون کي ٿئي، ته مان وڃي ڀاءُ کي هٿ ڪري اچان، ۽ لشڪر جي درياءَ ٽپڻ جي روڪ جو پڻ ذميدار بنجان.“
انهيءَ وچ ۾، الله تعاليٰ جي تائيد سان، اسلامي لشڪر ٻيڙين کي تيار ڪري سوار ٿيو، ۽ تير وسائي ڪناري تي بيٺل روڪيندڙن ڪافرن کي هٽائي، هڪ وڏو ٽولو وڃي هُن ڀر پهتو، ۽ ڪناري کي دشمن کان صاف ڪري، پاڻ اتي تيستائين بيهي رهيا، جيستائين رهيل لشڪر سلامتيءَ سان ٽپي آيو.
روايت آهي، ته ڪافرن جي لشڪر مان ڪي تکا سوار، ساري رات گهوڙا ڊوڙائي، باک ڦٽڻ وقت، خبر ڏيڻ واسطي ڏاهر جي ڪئمپ ۾ پهتا. ڏاهر اڃا ننڊ ۾ هو، ته هنن وڃي دانهن ڪئي. دربان وڃي ڏاهر کي جاڳايو. هو مٺيءَ ننڊ مان پريشان ٿي اٿيو، ۽ ايندڙ کي منهن تي اهڙي سخت چماٽ وهائي ڪڍيائين، جو هو هڪدم مري ويو. پوءِ ته ڏاهر اچي پريشانيءَ ۾ پيو، ۽ خبر نٿي پيس ته ڇا ڪري؟
چون ٿا، ته جڏهن محمد بن قاسم جو سمورو لشڪر درياءَ ٽپي ويو تڏهن لشڪر ۾ پڙهو ڏياريائين، ته ”هاڻي اسان جي پٺيان درياءُ ۽ اڳيان دشمن آهي، جيڪو به جان قربان ڪرڻ (جنهن جو نتيجو ٻنهي جهانن جي سعادت آهي) واسطي تيار هجي، سو رهي، ۽ جهاد جي عزت حاصل ڪري، پر جنهن ماڻهوءَ کي اڳتي هلي، دشمن سان سامهون ٿيڻ جي طاقت نه هجي، سو موٽي وڃي، (ڇاڪاڻ ته) جڏهن ڀڄڻ جو رستو ڪونه آهي، تڏهن ضرور هو يا ڪافرن جي ور چڙهندو، يا پاڻيءَ ۾ ٻڏي مرندو. انهيءَ لڄ ۽ عار کان جو دين ۽ دنيا جي بدبختيءَ جو باعث آهي، (17) بهتر آهي ته هاڻي اجازت وٺي موٽي وڃي، ڇاڪاڻ ته سڀاڻي سر ڏيڻو آهي، يا سر وٺڻو آهي“، ٽي ماڻهو هڪڙو ماءُ جي نڌڻڪائيءَ جي بهاني سان، ٻيو نياڻيءَ جي يتيميءَ جي فڪر کان ۽ ٽيون قرض ادا ڪرڻ واسطي، پوئتي رهيا، باقي ٻين سڀني جهاد ۽ قربانيءَ لاءِ، سر تريءَ تي رکي چيو، ته اسان کي جنگ کان سواءِ ٻيو ڪو خيال ڪونهي.“
قصو مختصر، جڏهن محمد بن قاسم لشڪر جو اتفاق ڏٺو. تڏهن اتان ڪوچ ڪري، ”ٻيٽ“ جي قلعي کان ”راور“ جي قلعي ڏانهن رخ رکي، انهيءَ جاءِ تي پهتو، جنهن کي ”جيور“ سڏيائون ٿي. راور ۽ جيور جي وچ ۾ هڪ خليج هئي، جنهن جي لنگهه تي ڏاهر جو لشڪر ڏسڻ ۾ آيو. ”محرز بن ثابت“ قيسي ٻه هزار لشڪر سان، ۽ ”محمد بن زياد“ العبدي(55) هڪ هزار لشڪر سان انهيءَ طرف تي مقرر ٿيا، جن سڀني کي تڙي ڪڍيو.
اتي ڏاهر، ”محمد بن حارث“ علاقيءَ کي سڏي چيو، ته ”مون توهان کي هن ڏينهن لاءِ ئي ٿي نوازيو، هاڻي توکي جاسوسيءَ جو ڪم پنهنجي ذمي وٺي، ڪوشش ڪرڻ گهرجي.“ محمد بن حارث جواب ڏنو، ته ”بيشڪ، اسان تي توهان جي خدمت لاءِ سر ۽ ڌڙ جي بازي لڳائڻ واجب آهي، پر ٻئي طرف مقابلو مسلمانن سان آهي، جو مفت ۾ مرتد ٿيڻ، دنيا تي دين وڪڻڻ، مسلمانن جو خون گردن ۾ وجهڻ، ۽ مري جهنم ۾ داخل ٿيڻ جي برابر آهي. اسان کي هن تڪليف کان معاف ڪيو وڃي. باقي انهيءَ کان سواءِ، ٻيءَ هر خدمت لاءِ دل و جان سان حاضر آهيون.“ ڏاهر رنج ٿي کڻي ماٺ ڪئي، ۽ جيسيه کي زبردست لشڪر ساڻ ڏيئي مقابلي لاءِ موڪليائين. سندس لشڪر، وڏي حصي قتل ٿيڻ کان پوءِ شڪست کائي پوئتي هٽي ويو. ٻئي ڏينهن ماڪوءَ جي ڀاءُ راسل کي مقرر ڪيائين، جنهن (محمد بن قاسم ڏانهن) مخفي پيغام موڪليو، ته ”مون کي منهنجي ڀاءُ وانگيان، جنگ مان گرفتار ڪري وٺي وڃو،“ ۽ ائين ٿيو.
مطلب، ته ڏهه ڏينهن، هن نموني سان، ڪافرن جون فوجون جنگ ڪرڻ لاءِ ٿي آيون، ۽ شڪست کائي واپس ٿي وريون.(56) انهيءَ عرصي ۾، اسلام جي لشڪر غلبو ڪري، ڏاهر کي قلعي ۾ گهيري اندر آندو. يارهين ڏينهن، جو خميس جو ڏينهن ۽ تاريخ ڏهين رمضان 93هه هو، ڏاهر، پنهنجن نجومين جي منع هوندي به، زبردست فوج وٺي، جنهن ۾ ڏهه هزار زره پوش سوار، ٽيهه هزار پيادا ۽ ڪجهه جنگي هاٿي هئا، ٻن سهڻين ڇوڪرين سان گڏ، جن مان هڪڙيءَ کيس پان ٿي ڏنو، ۽ ٻيءَ شراب ٿي پهچايو،(57) پالڪيءَ ۾ چڙهي، مقابلي لاءِ نڪتو. صبح کان شام تائين اهڙي سخت جنگ هلي، جنهن جو بيان نٿو ڪري سگهجي. مسلمانن آتشبازيءَ ۽ تيرن وسائڻ ۾ اهڙي ثابت قدمي ڏيکاري، جنهن کان وڌيڪ تصور ۾ نٿي اچي. پهريائين اسلام جو لشڪر هيٺ مٿي ٿيو، ۽ محمد بن قاسم حيران ٿي خداوند ڪريم جي درگاهه ڏانهن رجوع ٿيو، جنهن تي الله جي فضل مددگاري ڪري فتح جا اسباب پيدا ڪيا.
چون ٿا، ته ڏاهر کي هڪ لوهه جو دام- دار چڪرو هو، جو جنهن به سوار تي ٿي اڇلايائين، ته انهيءَ جي منڍي ڪپي، پاڻ ڏانهن ڇڪي ٿي ورتائين. آخر جڏهن سج (18) لهڻ کي قريب ٿيو، ۽ ٻنهي ڌرين جنگ کان آرام ڪرڻ ٿي گهريو، تڏهن مسلمانن جي هڪ ٽوليءَ جي آتشبازيءَ کان، جنگي هاٿي ٽهي وڃي پنهنجي لشڪر ۾ پيا ۽ سندس پريشانيءَ جو سبب ٿيا. ساڳئي وقت ڪافرن جي هڪ جماعت امان وٺڻ لاءِ آئي، ۽ اچي چيائون، ته ”ڏاهر جي فوج بيپرواهه ۽ غافل آهي، توهان ڪجهه فوج اسان سان گڏي رواني ڪريو، ته اسين پويان ڦري، اچي اڳين جي رعب تاب کي ڌڪ هڻون“. ائين ڪرڻ سان دشمنن جي لشڪر شڪست کاڌي. هي حال ڏسي محمد بن قاسم لشڪر کي تيرن وسائڻ جو حڪم ڏنو. قادر جي قدرت سان، هڪڙو تير وڃي ڏاهر جي نڙيءَ ۾ لڳو، ۽ (هو) مري ويو.(58) سندس هاٿيءَ کي پوئتي هٽايائون، ته اوچتو هاٿي گپ ۾ گپي پيو. برهمڻن سندس حال کي ڍڪڻ خاطر، کيس کڻي گپ ۾ پوريو. ڪافرن جي پوري لشڪر شڪست کاڌي ۽ اسلامي لشڪر اهڙيءَ طرح رستا بند ڪيا، جو پکي به اندر وڃي نه سگهيو. برهمڻ ”قيس“ جي هٿ چڙهيا، ۽ پنهنجي جان بچائڻ لاءِ، ڏاهر جي ڪسجي وڃڻ جو ڏس ڏنائون. انهيءَ وقت، ڏاهر جون ٻه ڌيئر پڻ سپاهين جي هٿ آيون.
(هيڏانهن) محمد بن قاسم، انهيءَ گمان سان، ته متان ڏاهر لڪي ويو هجي، پنهنجي لشڪر ۾ پڙهو ڏياريو، ته (ڪافرن) جي پٺيان نه پون، متان دشمن لڪي حملو ڪري. قيس اهو پڙهو ٻڌي، تڪبير هنئين. اها تڪبير ٻڌي ساري لشڪر تڪبير جو نعرو هنيو. محمد بن قاسم، ڏاهر جي قتل جي خبر معلوم ڪري، ڪجهه بهادر ساڻ وٺي، گپ جي ڪناري تي اچي، برهمڻ جي ڏس تي، سندس پليد جسم ٻاهر ڪڍيو(59)، ۽ سندس سر وڍي، نيزن جي نوڪ تي چاڙهي، ڇوڪرين کي ڏيکاريائون، جن انهيءَ جي تصديق ڪئي. تنهن کان پوءِ حڪم ڏنائين، جنهن تي انهيءَ مهربانيءَ جي شڪر گذاريءَ ۾، (سپاهي) ساري رات تسبيح ۽ تهليل ۾ مشغول رهيا(60). جمعي جي ڏينهن ڏاهر جو سر، ڇوڪرين سميت، قلعي جي دروازي تي موڪليائون. قلعي وارن هنن کي ڪوڙو ٺهرايو، پر ڏاهر جي زال لاڏيءَ قلعي جي ڀت تان، پنهنجي مڙس جو سر ڏسڻ شرط دانهن ڪري، بي اختيار ٿي پاڻ کي هيٺ اڇلايو(61). تنهن کان پوءِ قلعي وارن دروازا کوليا ۽ اسلامي فوج اندر وڃي، بتخاني جي وچ ۾ منبر رکي، جمعي- نماز ادا ڪئي، ۽ مال خزانا ۽ دفينا ضابطي هيٺ آڻي، قيس جي حوالي ڪري، ساڳئي سال جي شوال مهيني ۾، جملي حدن جو پورو انتظام ڪري، ڏاهر جو سر، ڇوڪريون، قيدين ۽ غنيمت جي مال سميت، قيس جي هٿان، ٻن سون سوارن جي نگرانيءَ ۾ دارالخلافت ڏانهن روانو ڪيو(62).
ڏاهر جي بادشاهيءَ جو عرصو ٽيٽيهه سال ۽ برهمڻ گهراڻي جي حڪمرانيءَ جو عرصو جملي، ٻيانوي سال آهي.
روايت آهي، ته ڏاهر جي قتل کان پوءِ، ”ٿرڙيءَ“(63) جي آس پاس جي سمن ماڻهن گڏ ٿي، دهلن ۽ شرناين سميت، خدمت ۾ حاضر ٿي، ناچ شروع ڪيو، محمد بن قاسم پڇيو، ته “هيءُ ڪير آهن ۽ ڇا ٿا ڪن؟“ ٻڌايائون (19) ته ”اسان جي رسم آهي، ته جڏهن ڪو بادشاهه فتح ڪندو آهي، ته سندس خوشي هن طرح ڪندا آهيون.“ تنهن کان پوءِ هو پاڻ تي ڍل مقرر ڪرائي واپس ويا. پڻ ”علي بن محمد بن عبدالرحمان“ سليطيءَ جي صلاح سان، ڀاٽيا، لوهاڻا، سهتا، چنڊ، ماڇي، ڪوريجا (قبيلن جا) ماڻهو آيا، ۽ سڀني جا مٿا ۽ پير اگهاڙا هئا. کين امان ڏيئي مٿن (هيءُ ڪم) رکيو ويو، ته اسلام جي لشڪر جا ماڻهو، جڏهن به دارالاسلام(64) کان ايندا يا اوڏانهن ويندا، ته هي سندن رهبري ڪندا(65).
هاڻي محمد بن قاسم، ڏاهر جي ڀيڻ کي، جنهن کي هُن ملڪ جي زوال جي ڊپ کان پنهنجي نڪاح ۾ آندو هو، حجاج جي اجازت سان، پنهنجي نڪاح ۾ آڻي(66)، ٻين جڳهين جي فتح ڪرڻ ڏانهن رُخ رکيو.
ايتري ۾، سن 94هه جي اوائل ۾، ٻڌڻ ۾ آيو، ته ڏاهر جا پٽ، ”اسڪلنده“(67) جي قلعي ۾ جمع ٿي، خود مختياريءَ جو دم هڻي رهيا آهن(68). محمد بن قاسم اوڏانهن روانو ٿيو، ۽ قلعي کي گهيري ۾ آڻي، لڙائي ڪرڻ کان پوءِ پوريءَ طرح مطيع ڪري، بتخانا ڀڃي، اتي مسجدن جو بنياد رکيائين ۽ اتي جي رهاڪن تي جزيو مقرر ڪيائين. ساڳيءَ طرح برهمڻ آباد پڻ فتح ڪيائين.
چون ٿا، ته هڪڙي ڏينهن، محمد بن قاسم ويٺو هو، ته اٽڪل هزار کن برهمڻن جو ٽولو، مٿو ڏاڙهي ۽ مڇون ڪوڙيل ڪئمپ ۾ آيا. جاچ تي معلوم ٿيو، ته هنن پنهنجيءَ پر موجب، سردار جي ڏک ۾ ائين ڪيو آهي. مڙني کي سڏي، ڏاهر جي زال لاڏيءَ جي صلاح تي، کين قديمي دستور موجب ملڪ جي پسگردائيءَ مان ماليات وصول ڪرڻ جي ڪم تي ڇڏيائين. هو جڏهن مانوس ٿيا، تڏهن عرض ڪيائون، ته ”اسان بت پرست قوم آهيون ۽ اسان جي ساريءَ قوم جو گذران بتخانن جي مجاوريءَ تي آهي، جنهن صورت ۾ اسان اطاعت قبول ڪري، پاڻ تي جزيو رکيو آهي، تنهن صورت ۾، اسان کي ٻين جاين تي بتخانن جي ٺاهڻ جي اجازت ڏني وڃي(69)، ته خليفي جي اقبال کي دعا ڪندا رهنداسون.“ محمد بن قاسم، حجاج کي اطلاع ڪرڻ ۽ خليفي کان اجازت وٺڻ کان پوءِ، کين پنهنجي پراڻيءَ پر موجب، رسمون عمل ۾ آڻڻ جي اجازت ڏني. تنهن سان گڏ هيءَ به حڪم ڪيائين، ته ”برهمڻ، ٻين هندن کان امتياز خاطر، پتل جا ننڍا ٿانوَ، گدائيءَ لاءِ ٺهرائين، ۽ هر صبح تي اهي هٿ ۾ کڻي گدائي ڪندي، هر هڪ جي دروازي وٽان لنگهن“، انهيءَ ڪري اها رسم ٿي چڪي آهي، ته برهمڻ پيالو هٿ ۾ کڻي دان وٺڻ لاءِ سڀني دروازن تي ڦرندا آهن ۽ فائدو وٺندا آهن.
روايت آهي، ته جڏهن حجاج، اسڪلنده ۽ برهمن آباد جي قلعن فتح ٿيڻ کان واقف ٿيو، تڏهن محمد بن قاسم ڏانهن لکيائين، ته ”جنهن صورت ۾، الله جي فضل سان ڏاهر ۽ سندس ملڪ هٿ آيو، تڏهن هاڻي سندس تختگاهه هٿ آڻڻ گهرجي، ۽ ٻيو ته ايتري تي اڪتفا نه ڪري، اڀرندي طرف ڏانهن متوجهه ٿي، هندستان ڏانهن رخ رکڻ گهرجي. محمدي دين جي برڪت، هر هنڌ مسلمانن جي مددگار ٿيندي.“
انهيءَ لکئي تي، محمد بن قاسم اروڙ (20) جو ارادو ڪيو. ايتري ۾ خبر پهتي، ته ”فوفي“ نالي ڏاهر جو هڪڙو پٽ، اروڙ ۾ مستقيم ٿيو ويٺو آهي، ۽ ڏاهر جي ڪُسجي وڃڻ جو انڪار ڪري، چوي ٿو، ته ”هو لشڪر مان گم ٿي هندستان ڏانهن ويو آهي، ۽ عنقريب لشڪر ساڻ وٺي اچي انتقام وٺندو.“ انهيءَ تي کيس اهڙو يقين آهي، جو جيڪو به سندس آڏو، سندس پيءُ ڏاهر جي ڪُسجي وڃڻ جو بيان ٿو ڪري، تنهن کي قتل ڪري ٿو ڇڏي. تنهنڪري، سندس سامهون ڪوبه ماڻهو هيءُ حقيقت ظاهر ڪري نٿو سگهي، ۽ سندس ٻه ڀائر، جيسيه ۽ وڪيو، جيڪي هن گڙٻڙ ۾ ٽڙي پکڙي ويا هئا، تن کي به پاڻ وٽ گهرايو اٿس.(70) اها خبر ٻڌي، هڪدم اوڏانهن توجهه ڪري، اروڙ جي قلعي کي گهيرو ڪري، ڏاهر جي زال لاڏيءَ کي، مڙس جي مري وڃڻ (جي خبر) ظاهر ڪرڻ لاءِ، قلعي جي دروازي تي موڪليائين، انهيءَ کي ڪوڙو ٺهرائي، پٿر ۽ ڀتر هڻي چيائون، ته ”تون گئو- هتيا ڪندڙ سان ٺهي ويئي آهين.“ اتي، محمد بن قاسم گهيري کي سوڙهي ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي. اروڙ جي خلق، ٿوري وقت ۾ تنگ ٿي، ٻاهر نڪرڻ جو فڪر ڪرڻ لڳي. فوفيءَ سمجهيو، ته سندس انتظام قائم رهي نه سگهندو، پر جنهن صورت ۾ غلط توهم ۾ مبتلا هو، تنهن ڪري کيس دستبردار ٿيڻ پڻ مشڪل ٿي لڳو.
چون ٿا ته اُتي هڪ جادوگرياڻي عورت رهندي هئي، تنهن ڪري ان کي ڏاهر جي احوال ٻڌائڻ لاءِ التجا ڪيائين. جادوگرياڻيءَ، جنهن کي انهن ڏينهن ۾ جوڳڻ سڏيندا هئا، هڪ رات جي مهلت گهري. انهيءَ رات جي گذرڻ کان پوءِ، ٻه سايون ٽاريون، هڪ اکروٽ جي وڻ جي ۽ ٻي مرچ جي وڻ جي ، هٿ ۾ ڪري، فوفيءَ وٽ اچي چيائين، ته ”سرانديپ تائين، زمين جي هڪ هڪ گرانٺ جاچي اٿم، ۽ ثابتيءَ لاءِ هي (ٽاريون) آنديون اٿم: ڏاهر جيڪڏهن جيئرو هجي ها، ته مون کي ڏسڻ ۾ اچي ها. خبردار! سندس جيئري رهڻ جو خيال دل ۾ نه آڻ ۽ مفت پاڻ کي برباد نه ڪر“. فوفيءَ، جادوگرياڻيءَ کان ڏاهر جي مرڻ جي پڪ ڪري، راتو واهه قلعي مان نڪري، پنهنجن مٿين ڀائرن ڏانهن (جن کي هن کان اڳ پاڻ گهرايو هئائين ۽ هو اڃا نه پهتا هئا) ڀڄي ويو. صبح جو علاقين هيءَ حقيقت محمد بن قاسم کي لکي، پنهنجي لاءِ امان گهري، قلعي وارن کي قلعي جي کولڻ جي هدايت ڪئي.(71) محمد بن قاسم فتحمند لشڪر ساڻ شهر ۾ آيو، ۽ تمام گهڻي خلق کي، هڪ مندر جي دروازي تي سجدي ۾ ڪريل ڏسي، پڇا ڪيائين، ته ”هي ڇا ٿا ڪن؟“ معلوم ٿيس، ته بت کي سجدو ٿا ڪن. بتخاني ۾ اندر وڃي ڏٺائين، ته هڪ پوري انسان جي صورت، گهوڙي تي سوار آهي، ترار ڪڍي ڀانيائين ته هڻي، پر مجاورن دانهن ڪري چيو، ته ”هيءُ (ماڻهو) جيئرو نه آهي، پر بت آهي“. (ائين چئي) هو محمد بن قاسم کان پري هٽي ويا. (محمد بن قاسم) بت جي ويجهو وڃي، هن جي هڪ ٻانهن مان ڪنگڻ لاهي، مجاورن کان پڇيو، ته ”بت کي هڪ ٻانهن ۾ ڪنگڻ ڪونهي، کانئس پڇو، ته ڪاڏي ڪيائين؟“ (مجاورن) وراڻيو ته ”بت کي هن جي ڪهڙي خبر!“. چيائين ته ”توهان به عجيب معبود جي عبادت ڪريو ٿا، جو پنهنجي حال جي به خبر نٿو ٻڌائي!“ هي ٻڌي شرم کان کڻي ڪنڌ هيٺ ڪيائون.
نقل آهي، ته قيدين مان هڪڙي شخص، سندس ڪهڻ جي حڪم ٿيڻ وقت، چيو ته ”آءُ هڪڙي شرڪت ڏيکاريندس (عجيب شيءِ ڏيکاريندس)، جا توهان ڪڏهن به نه ڏٺي هوندي. ليڪن هن شرط سان، ته مون کي ۽ منهنجي تابعدارن کي امان نامو لکي ڏيندا“. (مسلمانن) ڀانئيو ته شايد ڪو دفن ٿيل خزانو ڏيکاريندو، (21) سو کيس سندس چوڻ موجب، ٻن سؤ ڄڻن جو ناليوار امان نامو لکي ڏنائون. امان نامو وٺي، هڪدم ڏاڙهي وات ۾ ڪري، مٿي جا وار کنڊيڙي، مٿي کي مروڙي سروڙي پيرن ۾ ڏيئي، ڏاڍو وٺي نچڻ شروع ڪيائين(72) وات مان عجيب آواز ڪرڻ لڳو، ۽ اهڙي حالت پيدا ڪيائين، جو سڀئي ڏسندڙ ٽهڪ ڏيئي کلڻ لڳا! جڏهن بس ڪيائين، تڏهن محمد بن قاسم چيو، ته ”آخر هي رانديون ڇاجون؟ جنهن عجيب شيءِ جو وعدو ڪيو اٿئي، سا ڏيکار!“ وراڻيائين ته ”ڇا هيءَ عجيب شيءِ گهٽ آهي؟ بس منهنجي ته عجيب شي اها ئي هئي، جا ڪيم!“ (انهيءَ تي) محمد بن قاسم کي دوستن چيو، ته ”هي چرچا ٿو ڪري، هن کان عهدنامو واپس وٺڻ گهرجي“. چيائين ته ”قول قول آهي، جيڪي زبان تي آندو اٿئون، تنهن کان ڪونه ڦرنداسون.“(73)
قصو ڪوتاهه، جڏهن (ملڪ جو) تختگاهه اروڙ پڻ قبضي ۾ آيو، ۽ ملڪ کان پوريءَ طرح دلجاءِ ٿي، تڏهن عام ماڻهن سان احسان جي هلت وٺي، سڀني کي پنهنجن ڪاروبارن ۽ ڌنڌن ۾ لڳڻ جي اجازت ڏنائين. (انهيءَ کان پوءِ) ”احنف بن قيس بن رواح“ اسديءَ کي اروڙ جي گورنري(74)، ”موسيٰ بن يعقوب بن طائي بن محمد بن شيبان بن عثمان“ ثقفيءَ(75) کي، قضا ۽ خطابت جو عهدو، ”وداع بن حميد“ نجديءَ کي برهمن آباد جي حڪومت، ”نوبه بن دارس“ کي راؤر جي قلعي جي نيابت، ”هذيل بن سليمان“ الازديءَ(76) کي گورج(77)، ۽ ”حنظله بن اخي بنانه“ ڪلائيءَ کي دهليله هٿ ۾ ڏئي، پاڻ ملتان روانو ٿيو. واٽ تي، ڀاٽيه(78) جو قلعو فتح ڪيائين. ڀاٽيه جي قلعي جو والي، ڏاهر جو سؤٽ ”ڪڪسه بن چندر بن سيلائج“ هو، جو ڏاهر کان ڀڄي وڃي اتي رهيو هو، سو اچي خدمت ۾ حاضر ٿيو. تنهن کان پوءِ سڪه جو قلعو فتح ڪري، ”عتبه بن سلمه“ تميميءَ(79) کي اتي ڇڏي، وڃي ملتان، آس پاس جي قلعن سميت هٿ ڪيائين. (انهيءَ کان پوءِ) ”خزيمه بن عبدالملڪ بن تميم“(80) کي، برهمپور(81) جي قلعي ۾، ۽ ”داؤد بن نصر بن وليد“ عمانيءَ کي ملتان ۾ مقرر ڪري، پاڻ ديبالپور(82) تي ڪاهي ويو. هن وقت، مٿي ذڪر ڪيل جاين تي، مقرر فوج کان سواءِ اٽڪل پنجاهه هزار سوار ۽ پيادا، سندس جهنڊي هيٺ حاضر هئا. آخر قنوج ۽ ڪشمير جي سرحد تائين فتح ڪري، سرو جا ٻه وڻ پوکي، ڏاهر جي ملڪ(83) جي حد مقرر ڪري، هر هنڌ اعتماد جوڳا ماڻهو ڇڏي، موٽي اڌيپور پهتو، ته تقدير اچي سندس حياتيءَ جي پويان پيئي.

[b]محمد بن قاسم جي رحلت جي واقعي جي ڪيفيت:
[/b] محمد بن قاسم جي رحلت جي واقعي جي حقيقت هن طرح آهي جڏهن ڏاهر جون ٻه ڌيئر، ”پرمل ديو“ ۽ ”سورج ديو“، جي پالڪيءَ ۾ ساڻس گڏ هيون،(84) خليفي جي خدمت ۾ پهتيون، تڏهن (خليفي) سندس بينظير حسن ڏسي انهن کي پنهنجي لاءِ پسند ڪيو، پر سندس وحشت ۽ بيدلي دفع ڪرڻ خاطر، انهن کي حرم ۾ هوشيار داين جي حوالي ڪيو ويو. ڪجهه وقت کان پوءِ انهن مان هڪڙيءَ کي بستري تي گهرايائين، پر ڇاڪاڻ ته پيءُ جي قتل جو ناسور اڃا چڪي رهيو هئس، سو (خليفي کي) چيائين ته ”اسان خليفي جي لائق نه آهيون، ڇو ته محمد بن قاسم اسان کي ٽي راتيون پنهنجي ڪم آندو هو.“ خليفو هي ٻڌي باهه ٿي ويو، ۽ هڪدم پنهنجي هٿ سان حڪم روانو ڪيائين، ته ”محمد بن قاسم کي هن حڪم پهچڻ شرط، پاڻ کي ڪچي چمڙي ۾ بند ڪري، حضور ۾ پهچائڻ گهرجي“. هيءُ حڪم محمد بن قاسم کي اڌيپور ۾ پهتو. خدائي تقدير ائين هئي، تنهن ڪري حڪم جي پيروي ڪندي، پاڻ کي چمڙي ۾ بند ڪري روانو ٿيو، ۽ ٽن ڏينهن کان پوءِ رستي ۾ گذاري ويو! تنهن کان پوءِ سندس لاش صندوق ۾ وجهي خليفي وٽ حاضر ڪيائون،(85) جنهن هڪدم انهن ٻنهي ڀينرن کي گهرائي، (22) ڏيکاري چيو، ته ”منهنجو حڪم ڏسو!“ (ٻنهي) بي اختيار کلي ڏنو ۽ چيائون: ”خليفي جي حڪم جاري هجڻ ۾ ڪنهن به قسم جو شڪ نه آهي، ليڪن (سندس) عدل ۽ عقل ۾ تمام خرابي ڏسڻ ۾ آئي، ڇاڪاڻ ته اهڙو ماڻهو، جيڪو اسان جي پيءُ ۽ ڀاءُ جي برابر هو، رڳو اسان دشمنن جي چوڻ تي، سچ ۽ ڪوڙ جي تحقيق کان سواءِ ضايع ڪري ڇڏيائين! اسان جو مقصد فقط پيءُ جو قصاص وٺڻ هو. (هن مان) محمد بن قاسم جي، ڪم عقلي پڻ ظاهر ٿي، ڇو ته کيس گهربو هو، ته حڪم موجب روانو ٿئي ها، ۽ جڏهن باقي هڪڙي منزل وڃي بچي ها، تڏهن پاڻ کي چمڙي ۾ بند ڪري ها، جيئن جيئرو پهچي وڃي ها، ۽ اسان جي سچي شاهديءَ ڏيڻ تي سندس جان بچي پوي ها“. خليفي پشيمان ٿي، ٻنهي کي ڀت ۾ لنبي ڇڏڻ جو حڪم ڏنو، ۽ ڪن جو چوڻ آهي، ته انهن کي هاٿيءَ جي پيرن ۾ ٻڌي بازار ۾ گهمائي ماري ڇڏيائين.

[b]حوالا ۽ حاشيا:
[/b]1- نبيسه_ ”ن“
2- ماميد_ ”ن“
3- ”فتحنام“ يعني ”چچنامه“ (ص20) ۾ لکيل آهي ته: ”راجا، راڻيءَ کي چيو، ته ”هڪ نامحرم حرم ۾ اچي ٿو، تنهن ڪري تون پڙدي ۾ وڃ‘. جنهن تي راڻيءَ سوهنديءَ وراڻيو ته ”ڪيترا رذيل نوڪر اندر اچن ٿا، جيڪڏهن هڪ برهمڻ اندر ايندو، ته منهنجو هن ڏانهن ڪهڙو توجهه ٿيندو، يا مون کي هن کان ڪهڙو شرم رکڻو آهي، جو مان هن کان لڪان!“.
4- يعني چچ سان منهنجو نڪاح پڙهو.
5- ”فتحنامي“ ۾ لکيل آهي: ”تاخبر، مرگ ساهسي راؤ ببرادر، او مهرت ملک شهر چتور رسيده بود .... الخ“ (نيٺ ساهيسيءَ جي موت جي خبر، سندس ڀاءُ مهرت، چتور جي بادشاهه کي پهتي، وغيره) معلوم ٿيو ته مهرت، ساهيسيءَ جو ڀاءُ هو.
6- پتو نٿو پوي ته مير ”قانع“ جو ماخذ ڪهڙو آهي؟ فتحنامي جو مصنف ته جيسلمير جو ڪوبه ذڪر ڪونه ٿو ڪري، هو ته فقط ايترو ٿو لکي، ته ”تابيک فرسنگيءَ ”ارور“ لشکرگاه کرد“_ ص26 (اروڙ کان هڪ فرسنگ، يعني ٽن ميلن تي اچي ڇانوڻي هنيائين) پڻ فتحنامي ۾، راڻي سوهنديءَ سان، چچ جو نڪاح، مهرت تي فتح پائڻ کان پوءِ ڏيکاريل آهي (ڏسو فتحنامو ص92).
7- فتحنامي مان صاف صاف معلوم ٿو ٿئي، ته سيوهڻ جي حاڪم متي، ۽ برهمن آباد جي حاڪم اگهم لوهاڻي، چچ جي تابعداري ڪانه ڪئي هئي، بلڪ متو شڪست کائي قنوج ڏانهن ڀڄي ويو هو، ۽ اگهم جنگ هلندي مري ويو، ۽ سندس پٽ پيءُ جي مرڻ کان پوءِ اطاعت ۾ آيو. فتحنامي ۾ هيءُ پڻ لکيل آهي، ته سويس جو قلعو، چچ حملو ڪري فتح ڪيو هو. تنهن کان پوءِ اتي جي حاڪم جي پٽ ”ڪيي“ (نه ”ڪبي“_ جيئن تحفة الڪرام ۾ آهي) اچي پنهنجي پيءُ ۽ ماڻهن لاءِ امان گهري (تفصيل لاءِ ڏسو ”فتحنامو“، ص39-48)
8- فتحنامي ۾ ”ڪيه بن ڪاڪه“ آهي.
9- هيءَ ڳالهه فتحنامي ۾ پوري تفصيل سان لکيل آهي. فتحنامي ۾ قنوج جي راجا جو نالو ”سهيرس“، ۽ سندس ڀاءُ جو نالو ”برهاس بن ڪسائس“ لکيو ويو آهي (ڏسو فتحنامو، ص50-53)
10- فتح نامي جي لکڻ موجب، چندر جي مرڻ کان پوءِ، برهمن آباد تي پهريائين چندر جي پٽ ”راج“ قبضو ڪيو. هڪ سال کان پوءِ، اهو مري ويو، ۽ سندس مرڻ کان پوءِ ”ڏهرسيه“ بن چچ برهمناآباد تصرف ۾ آندي، ۽ چچ جي ڌيءَ ”ٻائي“ پڻ ڏهرسيه سان شامل هئي. ڏهرسيه وڏو هو، تنهن ڪري هن برهمن آباد تي سڌي حڪومت ٿي ڪئي، نه ڏاهر جي پاران. (ڏسو ”فتحنامو“، ص54-63)
11- مير قانع جو ماخذ خبر ناهي ڪهڙو آهي؟ فتحنامي موجب ته ڏاهر، برهمن آباد کان پوءِ، سيوستان کان ٿي، اروڙ جي قلعي ۾ آيو ۽ تڪميل به انهيءَ قلعي جي ڪرايائين (ڏسو فتحنامو، ص68)
12- فتحنامي ۾ وڌيڪ لکي ٿو، ته ”ڏاهر گرميءَ جا چار مهينا راؤر ۾ گذاريندو هو“. (ڏسو فتحنامو، ص68-69)
13- فتحنامي ۾ ڏاهر جي سرحد جي سير جو ڪوبه ذڪر ڪونهي، البت چچ جي ذڪر ۾ لکيو اٿس، ته چچ، ڪشمير جي سرحد تي، ٻه وڻ: هڪ بيد جو ٻيو صنوبر جو، لڳايا هئا (ڏسو فتحنامو، ص38).
14- يعني ”عراق“ ”عجم “ ۽ ”عراق“ ”عرب “.
15- اصل متن ۾ ”بني اسامه“ آهي، جو غلط ٿو ڏسجي.
16- اصل ۾ ”سفهوري“ آهي، جو غلط آهي.
17- فتحنامي ۾ علاقين جي ڀڄي وڃڻ جي خبر ڪجهه تفصيل سان آهي، پر انهيءَ ۾ عبدالرحمان بن اشعث جي قتل جو ڪوبه ذڪر ڪونه آهي، ۽ نه وري علاقين کي ”بني اسامه“ سڏيو ويو آهي (ڏسو فتحنامو، ص85-88)
18- هن بيان ۾، مير علي شير ”قانع“ ٻن ٽن هنڌن تي غلطيون ڪيون آهن. هڪ ته حملي جو سبب، هندستان جي راجائن جو حسد ۽ خوف بيان ڪيو اٿس، حالانڪ ائين بلڪل نه هو، بلڪ ڏاهر جي ڀيڻ ”ٻائي“، جنهن کي ڏاهر کڻي هروڀرو نڪاح ۾ آندو، سا پهريائين ”رمل“ (جيسلمير) جي راجا سان مڱجي چڪي هئي. اهو مڱڻو ڏاهر جي وڏي ڀاءُ ڏهر سين ڪرايو هو، ۽ سمورو ڏاج ڏانوڻ تيار ڪري، ڀيڻ جي ٻانهن، ڏاهر ڏانهن، فقط پرڻائي ڏيڻ لاءِ رواني ڪئي هئائين، مگر ڏاهر نجومين ۽ ٻڌيمن وزير جي صلاح تي، ٻائيءَ سان پاڻ پلؤ ٻڌي ويهي رهيو. جنهن تي پهرين ڏهرسين لڙائيءَ لاءِ سنڀري آيو، پر جڏهن اهو ڪجهه ڪرڻ کان سواءِ مري ويو، تڏهن خود رمل (جيسلمير) جو راجا لشڪر وٺي پاڻ ڪاهي آيو، ٻيو ته ”رمل جي راجا“ کي مير علي شير ”قنوج جو راجا“ ٻڌائي، سندس نالو راجا ”رنمل“ لکيو آهي. درحقيقت انهيءَ راجا جو نالو، ”سوڀن راءِ“ هو ۽ قوم جو ڀاٽيو هو، ”رمل“، يعني جيسلمير جي ملڪ جو راجا هو، (ڏسو فتحنامو، ص 54-71). پڻ فتحنامي ۾، رمل جي راجا جي لشڪر جي کاهيءَ ۾ ڪرڻ جو ڪوبه ذڪر ڪونه آهي، بلڪ فقط ايترو ذڪر آهي ته علاقيءَ ڏاهر کي چيو، ته ”تون هڪ فرسنگ (ٽي ميل) زمين ۾ کاهي کوٽائي تيار ٿي بيهه“ (ص71)، ۽ علاقيءَ جاچ ڪئي ته معلوم ٿيس ته هو رات جو نهايت غافل رهن ٿا، پهري ٻهري جو ڪوبه انتظام ڪونه اٿن، تنهن ڪري علاقيءَ وٺي مٿن راتاهو ڏنو. هو جيئن ڇرڪ ڀري وٺي اٿيا، تيئن انهيءَ سراسيمگيءَ جي حالت ۾، هڪ ٻئي کي قتل ڪرڻ ۾ لڳي ويا. نتيجو هي ٿيو، جو اسي هزار ماڻهو قيد ٿيا، ۽ پنجاهه هاٿي ۽ بيشمار گهوڙا هٿ آيا_ الخ (چچنامو، ص71)
19- فتحنامي ۾ ”تنڪه“ جي بدران ”مهرسيم“ يعني چانديءَ جو سڪو آهي (فتحنامو، ص72)
20- ”سيلان“ جي ٻيٽ کي، عربي تواريخن ۾، ”جزيره يواقيت“ لکندا آهن، ڇاڪاڻ ته اتي جي عورتن جو منهن تمام سهڻو ٿيندو آهي. بلاڌري چوي ٿو، ته ”وانما سميت هذه الجزيرة جزيرة الياقوت لحسن وجود نسائها“ (ص424)
21- هيءُ بيان سمورو فتحنامي جي موافق آهي، پربلاڌري ڪن جاين ۾ مخالف آهي. بلاڌري جي بيان موجب، اهي عورتون انهن مسلمانن جون ڌيئرون هيون، جي تجارت جي خيال کان سرانديپ ٻيٽ ۾ آيا هئا، ۽ اتي ئي وفات ڪيائون. سرانديپ جي بادشاه، دوستي ڳنڍڻ خاطر، انهن عورتن کي حجاج ڏانهن روانو ڪيو. ٻيو ته بلاڌريءَ جي چوڻ موجب، دانهن ڪندڙ عورت ”بني يربوع“ قبيلي مان هئي. ٽيون چور، جن ٻيڙيون ڦريون هيون، ديبل جي ”ميد“ قوم جا هئا (بلاڌري، ص423)
22- اصل ۾ ”بذيل“ ”ذ“ سان لکيل آهي، جو صحيح نه آهي.
23- هيءُ بيان پڻ فتحنامي موافق آهي، مگر انهيءَ ۾ ”عبيدالله بن نبهان اسلمي“_ جنهن کي مير قانع غلطيءَ کان ”عبدالله“ سڏيو آهي. جي شهادت جو ذڪر بلڪل نظر انداز ڪيو ويو آهي، جو بديل کان اڳ ۾ شهيد ٿيو هو. هن موقعي تي بلاڌري چوي ٿو: ”فاغزي الحجاج عبيدالله بن نبهان الديبل فقتل فکتب الي بديل بن طهفة البجلي و هو بعمان يامره ان يسير الي الديبل“_ ص 423 (پوءِ حجاج عبيدالله بن نبهان کي ديبل تي چاڙهي موڪليو، پر هو قتل ٿي ويو، تنهن کان پوءِ عمان جي حاڪم بديل طهفه بجلي کي ديبل ڏانهن وڃڻ جو حڪم لکيائين.)
24- مير قانع جو اگرچه هيءُ بيان فتحنامي تان ورتل ٿو ڏسجي، مگر کيس ديبل جي واليءَ جي نالي ۾ ڌوڪو لڳو آهي: مير قانع ”سمنيءَ“ کي واليءَ جو نالو سمجهيو آهي، حالانڪ درحقيقت ائين نه آهي ”سمنيءَ“ جي معنيٰ آهي ”پروهت“ (priest) انهيءَ وقت ۾ ٻڌ ڌرم جي پروهتن کي سمني چوندا هئا. نيرون جو والي، هڪ پروهت هو، جنهن جو نالو ”سندر“ هو. فتحنامي جي عبارت هن طرح آهي: ”و والي نيرون سمني بود، سندر نام“ (ص93)
25- عربن جو دستور آهي ته پيءُ ۽ پٽ جو نالو گڏي لکندا آهن، ۽ وچ ۾ ”ابن“ جو لفظ ڪونه آڻيندا آهن_ مثلا چوندا ”محمد هاشم“، مطلب هوندو آهي ”محمد بن هاشم“، ساڳئي رواج موجب هتي به ”محمد_ قاسم“ جي معنيٰ ”محمد بن قاسم“ سمجهڻ گهرجي.
26- فتحنامي ۾ ”جيسيه“ جي معنيٰ ”الظفرُ باالاسَدِ“ يا ”شير فيروز“ لکي ٿو، جنهن جي معنيٰ سنڌيءَ ۾ ٿيندي ”شينهن تي فتح لهندڙ“ (”فتحنامو“، ص234)
27- متن ۾ ”عثمان بن عاص“ آهي، جو غلط آهي.
28- فتحنامي ۾ ”سامه بن ديوائج“ لکيل آهي، ۽ کيس چچ جو ڀاءُ ڪونه ڪوٺيو ويو آهي (”فتحنامو“، ص73)
29- فتحنامي ۾ هيٺيان جملا زياده آهن: ”اَهلُهَا بَطَل ان قل الجيش بهَا ضَاعُوا و ان کثروا جَاعُوا“_ ص 75 (اتي جا رهاڪو بهادر آهن، لشڪر ٿورو هوندو ته ضايع ٿي ويندو، ۽ جي گهڻو هوندو ته بک مرندو).
30- فتحنامي جي لکڻ موجب، (ص 80-81) عبدالله بن سوار جي شهادت کان پوءِ، ”سنان بن سلمه“ مقرر ٿيو، تنهن کان پوءِ انهيءَ کي معزول ڪري، ”راشد بن عمرو“ کي مقرر ڪيو ويو. ليڪن ”بلاڌري“ ۾، عبدالله بن سوار ۽ راشد بن عمرو جي وچ ۾ سنان بن سلمه جي مقرريءَ جو ڪوبه ذڪر ڪونه آهي.
31- اصل ۾ ”راشد بن سلمه“ آهي، پر اهو غلط آهي (ڏسو فتحنامو، ص 82 ۽ بلاڌري ص422)
32- اصل ۾ ”بورابي“ لکيل آهي، جو صحيح نه آهي (ڏسو فتحنامو، ص 84). ”پورالي“ مڪران ۾ هڪ نئين (ندي) آهي، جا سون مياڻيءَ جي نار ۾ ڇوڙ ڪري ٿي. (Hedich gates of India, p.303) بلاڌريءَ جي چوڻ موجب، منذر بن جارود ”قصدار“ ۾ گذاري ويو. (ڏسو بلاڌري، ص422)
33- منذر کان پوءِ، ڇهن مهينن تائين سنڌ جي گورنري، سندس پٽ ”حڪم بن منذر“ جي هٿ ۾ هئي (فتحنامو، ص84) ليڪن بلاڌري، حڪم بن منذر جي گورنريءَ جو ذڪر ڪونه ڪيو آهي. والله اعلم.
34- هيءَ مير قانع جي کُلي غلطي آهي: محمد بن قاسم سان ڇهه هزار ته فقط شام جا چونڊ سوار ساڻ هئا، عراق جا تنهن کان سواءِ. فتحنامي جو مصنف لکي ٿو، ته ”حجاج بنوشت تا شش هزار مرد از فرزندان روساي شام، که مادر و پدر ايشان درحيات بود و بسيار ساختگي کند، واخيار نامدار، که بنام و ننگ در مجادلت و محاربت ايستادگي کنند و با محمد قاسم و فاداري نمايند، بيامدند“ (حجاج جي لکڻ تي، شام جي سردارن جا اهڙا ڇهه هزار فرزند، جن جا پيءُ ماءُ جيئرا هئا ۽ ڪافي تياري ڪئي هئائون، ۽ ناليرا چونڊ ماڻهو، جي پنهنجي ننگ ناموس خاطر بيهي مقابلو ڪن ۽ محمد بن قاسم سان وفاداري ڪن، اچي حاضر ٿيا_ ص96). بلاڌري (ص424) لکي ٿو، ته ”وضم اليه ستة آلاف من جند اهل الشام وخلقا من غيرهم“ (۽ شام جي لشڪر مان ڇهه هزار ۽ ٻي ڪيتري خلق ساڻس شامل ڪئي وئي.
35- اصل ۾ ”مغيره ۽ خزيم“ لکيل آهي، جو صحيح نه آهي. (ڏسو فتحنامو ص98)
36- اصل ۾ ”هارون“ آهي، جا مير قانع جي غلطي آهي. اسان مٿي چئي آيا آهيون، ته عربن جو دستور آهي ته پيءُ پٽ جو نالو گڏي هڪ ڪري لکندا آهن، ۽ وچ ۾ ”ابن“ جو لفظ ڪونه لکندا آهن. ساڳيءَ طرح هتي به ”محمد بن هارون“ کي ”محمد هارون“ ڪري لکيائون، جنهن کي مير قانع پنهنجي سنڌ جي دستور موجب هڪ نالو ڪري ورتو آهي، ۽ خيال ڪيو اٿس ته اصل نالو ”محمد هارون“ لکي، پوءِ اڳتي ڇڙو ”هارون“ لکيو اٿس، حالانڪ هتي اصل نالو آهي ”محمد بن هارون“. مير قانع کي جيڪڏهن اختصار ڪرڻو هو ته به ”محمد“ لکي ها، نه ”هارون“.
37- هتي به اصل ۾ ”مغيره“ آهي، جو غلط آهي، جيئن مٿي گذري آيو.
38- ست ڏينهن (ڏسو فتحنامو ص104)
39- اصل ۾ ”جعوبه“ آهي، جو غلط آهي.
40- سندس سڄو نالو ”جاهين بن برسايد راوت“ هو. (فتحنامو، ص107). هو شايد ٻڌ ڌرم جو پيرو هو، تنهن ڪري مير قانع کيس ”ٻڌ“ سڏيو آهي. ساڳيءَ طرح فتحنامي ۾ به کيس ”ٻڌ“ سڏيو ويو آهي. (ص107)
41- مير علي شير، ڪبله لکيو آهي ته فتحنامي ۾ اهو ساڳيو نالو ”قبله“ لکيل آهي (ص153). ”قبله“ لاشڪ ته اصل ۾ ”قيله“ آهي، يعني ”گيله“ يا ”گيلو“ جو نالو سنڌ ۾ مشهور آهي (نبي بخش).
42- اصل ۾ ”حميد بن دارع“ آهي، جو غلط آهي (ڏسو فتحنامو، ص109)
43- مير قانع هتي پڻ ساڳي غلطي ڪئي آهي، جنهن جي وضاحت اسان مٿي ڪري آيا آهيون: يعني ديول جي گورنر جو نالو ”سمني“ لکيو اٿس، حالانڪ ”سمني“ سندس نالو ڪونه هو. سندس نالو ”سندر“ هو. ”سمني“ سندس لقب هو، ڇاڪاڻ ته هو ٻڌ ڌرم جو هڪ پروهت هو.
44- فتحنامي ۾ آهي: ”تا برسيد بموضع که آنرا موج گويند از نيرون بسي فرسنگ“ (نيٺ اهڙيءَ جاءِ تي پهتو، جنهن کي موج چوندا هئا، نيرون کان ٽيهه فرسنگ هئي.) فرسنگ ۾ ٽي ميل ٿيندا. ٽيهه فرسنگ معنيٰ نوي ميل.
45- مير قانع جي تقرير مان ائين پيو معلوم ٿئي، ته سيوستان جي حاڪم بجهرا کي انهيءَ ”سمنيءَ“ خط لکيو هو، جو محمد بن قاسم سان ساڻ هو، ۽ جو پهريائين ڏاهر جي طرفان نيرون ڪوٽ جو حاڪم هو، پر حقيقت ائين نه آهي، بلڪ خط لکڻ وارو هڪ ٻيو ”سمني“ هو، جو ”موج“ جو رهاڪو هو، ۽ رعيت تي سندس ڏاڍو اثر هو. انهيءَ ٻين ”سمنين“ کي شامل ڪري، خط لکيو هو (ڏسو فتحنامو“ ص118)
46- هتي مير قانع سخت غلطيءَ جو شڪار ٿيو آهي، ڇاڪاڻ، ته ”ٻوڌيه“ ڪنهن ماڻهوءَ جو نالو نه آهي، بلڪ سنڌ جي هڪ حصي جو نالو آهي، جنهن جي واليءَ جو نالو ”ڪاڪو بن ڪوتڪ“ هو، ۽ جتان جي سمنيءَ (پروهت) جو نالو ڀڪو (بهکو) هو، اتي جي قلعي جو نالو ”سيسم“ هو. مير قانع، خبر ناهي ڪهڙي آڌار تي، ”ٻوڌيه“ کي بادشاهه فرض ڪري، کيس کڻي ڪاڪي جو پٽ فرض ڪيو آهي. هن باري ۾ فتحنامي جي عبارت نهايت واضح آهي ”بگريخت تابحد بودهيه رسد و آن وقت ملک بودهه کاکه بن کوتک بود، سمني بهکو و حصار او سيسم بود برلب آب کنبه“ (هو ڀڄي وڃي ٻوڌيه جي حد ۾ پهتو، انهن ڏينهن ۾ ٻوڌيه جو حاڪم ڪاڪو بن ڪوتڪ هو، سمني ”ڀڪو“ ۽ اتي جو قلعو ”سيسم“ هو، جو ڪنبه نديءَ جي ڪناري تي هو. فتحنامو، ص120)
47- هتي به مير قانع غلطي ڪئي آهي. اسان مٿي ثابت ڪري آيا آهيون، ته ”ٻوڌيه“ سنڌ جي هڪ حصي جو نالو آهي، نه ڪنهن ماڻهوءَ جو.
48- اصل ۾ ”قندائيل“ آهي، جو غلط آهي. (ڏسو فتحنامو، ص124)
49- فتحنامي موجب هنن پاڻ تي، هڪ هزار درهم تور چاندي مقرر ڪرائي هئي. (”و رسولان درميان کردند ويکهزار درم سنگ نقره برخود قرار دادند“_ ص124)
50- هيءُ بيان ڪن ڳالهين ۾ فتحنامي جي بيان کان مختلف آهي. مثلاً: فتحنامي ۾ هيءُ اضافو آهي ته ”جڏهن ڪاڪو پنهنجن اعتماد جوڳن ۽ خاص ماڻهن سان، عرب جي لشڪر ڏانهن روانو ٿيو، تڏهن واٽ تي کين حنظله بن بنانه مليو، جو محمد بن قاسم جي پاران محافظ طور مقرر ٿيل هو. انهيءَ کين وٺي محمد بن قاسم وٽ آندو.” ٻيو ته“ چندر بن سيلائج جو پٽ، ڏاهر جو سؤٽ، بجهرا، ٻين ٺڪرن ۽ رواتن سان گڏ ڪسي ويو، باقي ڪي ٻوڌيه کان مٿي ڀڄي ويا.”هتان واضح ٿيو، ته اهي ماڻهو ”قندابيل“ ۽ ”سالوج“ ڏانهن ڪونه ڀڳا هئا، جيئن مير قانع چوي ٿو. بلڪ هو ”بهلطور“ جي قلعي ڏانهن ڀڳا هئا، جو قندابيل ۽ سالوج جي وچ ۾ هو. (فتحنامو، ص 123-124)
51- ڄاڻڻ گهرجي، ته اسلامي قانون مطابق زمين جا ٻه قسم آهن: هڪڙو ”عشري“، جن جي پيدائش مان ڏهون حصو، الله جي حق طور وصول ڪيو ويندو آهي، ٻيون ”خراجي“، جن تان ڍل ورتي ويندي آهي. اسلامي قانون موجب، جيڪا زمين زبردستي فتح ڪري، مسلمانن جي لشڪر ۾ تقسيم ڪئي ويندي، يا جنهن زمين جا مالڪ پنهنجي خوشيءَ سان مسلمان ٿيا هوندا، اها زمين عشري آهي، ۽ جيڪا زمين زبردستيءَ فتح ڪئي ويئي، پر وري ساڳيائي اتي جا رهاڪو اتي رهايا ويا، يا جيڪا زمين صلح سان فتح ٿي، ته اها زمين خراجي آهي. ڍل جو ڪو به مقدار مقرر نه آهي، بلڪ فتح وقت جيڪا ڍل رکي وئي. سا قائم رهندي. سنڌ جي سرزمين جو چنن وارو حصو، ته عشري آهي، باقي ٻي ساري زمين خراجي، ۽ علامه شيخ ابو الحسن ڏاهريءَ جي چوڻ موجب، سنڌ جي ڍل، پيدائش جي پنجين پتي آهي. (”اراضي السند والهند في زمن ”راجا وير“ الذي کان قبل نبوة عيسيٰ عليه السلام کانت خراجية وخراجها الخمس اي ضعف العشر و بعد الاسلام بقيت ايضا خراجية علي خمس“_ انتهي بحواله ”فتاوي همايون“).
52- هن قصي ۾ مير قانع، اختصار خاطر ڪي ڳالهيون ڇڏي ڏنيون آهن: جيئن ته محمد بن قاسم پتڻ تان ماڪوءَ ڏي ڪهڙو نياپو موڪليو، ۽ ماڪو ڪهڙي بهاني سان پنهنجي قلعي مان ٻاهر نڪتو؟ فتحنامي انهن ٻنهي ڳالهين کي واضح ڪيو آهي. هو لکي ٿو، ته ”محمد بن قاسم، ماڪوءَ ڏانهن پيغام موڪليو هو، ته ”توکي ڪڇ ۽ سورٺ جو ملڪ جاگير ۾ ڏنو ٿو وڃي، ۽ انهن تي تنهنجو قبضو تسليم ڪريون ٿا.“ ماڪوءَ ڏٺو، ته ڏاهر جو بخت ٿڙيل آهي، ۽ عربن جو ستارو زور، تنهن ڪري موقعو غنيمت ڄاڻي، محمد بن قاسم سان اچي شامل ٿيو. بهانو هيءُ بنايائين ته هو ساڪري جي راڻي سان پنهنجي ڌيءَ جي شادي ڪرائڻ ٿو وڃي. هوڏانهن محمد بن قاسم سان به ٺهراءُ هئس، جنهن کيس واٽ تان پڪڙائي وڌو“. (ڏسو فتحنامو، ص133-135)
53- اصل ۾ اهڙيءَ طرح آهي، پر صحيح ”محمد بن معصب بن عبدالرحمان الثقفي“ آهي، جيئن ”فتوح البلدان“ ص425 ۾ آهي: ”وبعث محمد بن القاسم، محمد بن مصعب بن عبدالرحمان الثقفي اليٰ سدوسان“ (۽ محمد بن قاسم، محمد بن مصعب بن عبدالرحمان ثقفيءَ کي سدوسان ڏانهن موڪليو).
54- اصل ۾ ”بيت“ آهي.
55- يعني موجوده ”جهم_ پير“ جي سرزمين.
56- ”ن“ هر جڳهه ”رائيل“ لکيو آهي.
57- اصل ۾ ”محمد زياد العبيدي“ آهي، پر جنهن صورت ۾ هن مان غلطي پيدا ٿيڻ جو انديشو هو، تنهن ڪري اسان وضاحت طور ”محمد بن زياد“ لکيو آهي، پڻ ”العبيدي“ غلط آهي، ۽ صحيح ”العبدي“ آهي. (ڏسو فتحنامو، ص160)
58- فتحنامي مان معلوم ٿو ٿئي، ته ڏاهر جي لشڪر سان لڙائي، صرف چار ڏينهن هلي، ۽ پنجين ڏينهن ڏاهر پاڻ نڪري آيو، ۽لڙائيءَ ۾ مارجي ويو (ڏسو ص164-183)
59- خبر ناهي مير قانع جو ماخذ ڪهڙو آهي؟ فتحنامي ۾، ته شراب جو ذڪر ڪونهي، بلڪ هن جي چوڻ موجب ”هڪڙيءَ پان ٿي ڏنو ۽ ٻيءَ هڪ ٻئي جي پويان تير کڻي ٿي ڏنا“_ ”و دو نفر کنيزک باوي در عماري بود: يکي تير ها پئ يکديگر بوي مي داد و ديگري تنبول مي داد“ (فتحنامو، ص170)
60- فتحنامي جي لکڻ موجب، ڏاهر کي تير نڙيءَ ۾ نه، پر دل تي لڳو هو، ۽ اهو انهيءَ تير کان مئو ڪونه هو، البته هنيانؤ دورجي ويو هئس، پر پوءِ وري هوشيار ٿي، لهي پيادو ٿي هڪ عرب سان سامهون ٿيو، ۽ بهادر عرب جي تلوار، سندس سرگردن تائين ٻه اڌ ڪري ڇڏيو.
61- فتحنامي ۾، برهمڻن جو قيس جي هٿ چڙهڻ، ڏاهر جي موت جي کيس خبر ٻڌائڻ ۽ محمد بن قاسم جي پڙهي تي قيس جي تڪبير هڻڻ جو ذڪر بلڪل ڪونه آهي، بلڪ فقط ايترو بيان آهي، ته ڏاهر جي موت بابت، محمد بن قاسم کي تردد هو، ۽ هڪ هڪ کان ڏاهر جي خبر پڇي رهيو هو، ته اوچتو هڪ برهمڻ اچي امان گهري، ۽ ٻڌايو ته جيڪڏهن سندس فرزندن ۽ تابعدارن کي امان ڏني ويندي، ته هو ڏاهر جو لاشو ڏيکاريندو، جيڪو ڪُسي ويو آهي، جنهن تي معتبر ماڻهن وڃي، ڏاهر جو لاشو گپ مان ٻاهر ڪڍيو (فتحنامو، ص184)
62- فتحنامي ۾ فقط ايترو آهي، ته ڏاهر جو سر ڏسي، محمد بن قاسم، الله تعاليٰ جي حمد و ثنا ڪئي، ۽ ٻه رڪعتون نفل جون شڪراني طور پڙهيون (ص185)
63- فتحنامي جي بيان موجب، راڻي لاڏيءَ ۽ ڏاهر جون ٻه ڌيئر، برهمڻ آباد جي قلعي مان گرفتار ٿيون هيون (ڏسو فتحنامو، ص206-207) ۽ صفحي 186 ۾ وري راڻي لاڏيءَ جي گرفتاريءَ جو واقعو سندس زباني لکي ٿو، ته ”راجا ڏاهر، جنگ هلندي پنهنجن زالن مان هر هڪ تي سخت چوڪيدار مقرر ڪيو هو، ته جيڪڏهن شڪست ٿئي، ته هنن زالن کي ڪُهي ڇڏجو، جڏهن ڪافرن کي شڪست ٿي، تڏهن لاڏيءَ پاڻ کي اٺ تان کڻي ميدان جنگ ۾ اڇلايو، ۽ گرفتار ٿي“.
64- فتحنامي موجب، ڏاهر جو سر ”صادم بن ابي صادر“ همدانيءَ جي حوالي ڪيو ويو هو، ۽ ساڻس گڏ بني قيس قبيلي جو ابوقيس ذڪوان بن علوان بڪري، يزيد بن مخالد همداني، زياد بن الحواري العبدي، ۽ ٻيا ماڻهو همراهه ڪري موڪليا ويا هئا. (ص187)
65- فتحنامي (ص217-218) ۾ هيءُ نالو ”ساوندي“ ڄاڻايل آهي.
66- ”دارالاسلام“ انهيءَ ملڪ کي چئبو آهي، جتي مسلمانن جي بادشاهي هجي. هتي دارالاسلام مان مراد شام ۽ عراق آهي.
67- فتحنامي ۾ لوهاڻن، ڀاٽين وغيره جو ذڪر ڪونهي، البت مير معصوم تاريخ سنڌ (ص27) ۾ اهو ذڪر ڪيو آهي، پر انهيءَ ۾ به ڀاٽين جو ذڪر ڪونهي، ۽ انهن جي بدران هالير (شايد ”هاله“) قوم (قبيلي) جو بيان آهي مير معصوم جو ماخذ ڪهڙو آهي. سو الله ٿو ڄاڻي.
68- فتحنامي مطابق، ڏاهر جي ڀيڻ ”راڻي ٻائي“، راؤر جي قلعي ۾ چکيا تي چڙهي هئي (ڏسو فتحنامو، ص 194-195)، محمد بن قاسم ڏاهر جي ٻيءَ زال راڻي لاڏيءَ سان، حجاج نه بلڪ امير المؤمنين کان اجازت وٺي شادي ڪئي هئي (ڏسو ص185)
69- نسخه ”ن“_ ”اسڪنده“
70- فتحنامي مان ڏاهر جي صرف ٽن پٽن جو پتو لڳي ٿو: ”جيسيه“، جو پيءُ سان ميدان جنگ ۾ گڏ هو (ص163-164)، ۽ پيءُ جي مرڻ کان پوءِ سياڪر وزير جي صلاح سان اچي برهمڻ آباد ۾ رهيو (ص193-194)، جتان پهريائين جيسلمير، پوءِ چتور هليو ويو وغيره (202)، ٻيو ”فوفي“، جو اروڙ جي قلعي ۾ هو، ۽ اتان ڀڄي پنهنجي ڀاءُ جيسيه وٽ چتور هليو ويو (ص224)، ڏاهر جو ٽيون پٽ ”وڪيو“. جنهن جو ذڪر سنڌ جي ڪنهن به ميدان جنگ تي ڪونه آيو آهي. پنهنجي ڀاءُ سان چتور ۾ موجود هو (ص224)_ معلوم ٿو ٿئي ته اهو شايد صغير هو، ۽ جنگ ڪرڻ جي قابل نه هو، باقي رهيو اسڪلنده جو قلعو، سو ”ڀاٽيه“ علاقي جو (جو غالباً رياست بهاولپور وٽ هو) هڪ مکيه ۽ مضبوط قلعو هو، محمد بن قاسم اهو قلعو اروڙ جي فتح کان پوءِ، ملتان ويندي. رستي ۾ فتح ڪيو هو (636-237) انهن حقيقتن جي بنياد تي چئي سگهجي ٿو، ته مير قانع جو هيءُ بيان فقط هڪ وهم آهي. بلاڌري (ص428-429) لکي ٿو، ته محمد بن قاسم جي وڃڻ کان پوءِ سنڌي راجا، جيڪي محمد بن قاسم جي مقابلي ۾ شڪست کائي. هيڏي هوڏي ڀڄي ويا هئا، تن سڀني موٽي اچي پنهنجن ملڪن تي قبضو ڪيو هو. انهن ۾ ڏاهر جو پٽ جيسيه به هو، جنهن اچي برهمناباد تي قبضو ڪيو. حضرت ”عمر بن عبدالعزيز“ جي ڏينهن ۾، جيسيه ۽ انهن راجائن اسلام قبول ڪيو ۽ پاڻ تي عربن جهڙا نالا رکايا. ”هشام بن عبدالملڪ“ جي ڏينهن ۾، ”جنيد بن عبدالرحمان“ مري سنڌ جو گورنر ٿي آيو. هن ۽ جيسيه جي پاڻ ۾ اڻبڻت ٿي پيئي. ٻنهي ڌرين جي وچ ۾ زبردست لڙائي لڳي، جنهن ۾ جيسيه قتل ٿي ويو. جيسيه جي ڀاءُ چچ بن ڏاهر چاهيو، ته ڀڄي وڃي اهو احوال خليفي کي ٻڌائي، پر جنيد کيس پنهنجي هٿ آڻي قتل ڪري ڇڏيو. جيسيه سچ پچ مسلمان ٿيو هو، يا رڳو کل بچائڻ ڪاڻ اسلام جو اعلان ڪيو هئائين. تنهن ۾ تاريخ نويسن جو اختلاف آهي. هن بيان مان هي به پتو پيو، ته ڏاهر کي ”چچ“ نالي چوٿون پٽ به هو.
71- چچنامي (ص212-213) مان واضح ٿو ٿئي، ته جڏهن مسلمانن برهمن آباد جو قلعو فتح ڪيو، ۽ لڙائيءَ ۾ اتي جو بتخانو شڪسته ٿي پيو، تڏهن ڊپ کان ماڻهن بت پرستي ڇڏي ڏني، جنهن ڪري برهمڻن جو روزگار بند ٿي ويو، ۽ هنن محمد بن قاسم جي خدمت ۾ اچي عرض ڪيو ته هو ماڻهن کي هدايت ڪري، ته اصلوڪي دستور موجب برهمڻن کي خير خيرات ڏيندا رهن، ۽ کين بتخاني جي دوباره آباد ڪرڻ جي پڻ اجازت ڏني وڃي. انهيءَ ڳالهه جي عام ماڻهن پڻ تائيد ڪئي، جنهن تي محمد بن قاسم، حجاج کان اجازت وٺي، کين ڊٺل بتخاني جي تعمير جي اجازت ڏني. وغيره. هن بيان مان ظاهر آهي ته مير قانع جو اهو لکڻ ته ”رخصت بدهند تا معبدهاي خودارا بمکانهاي ديگر بنانهيم“ (موڪل ڏيو، ته پنهنجا بتخانا ٻين جاين تي ٺاهيون)_ ڀُل آهي، جنهن لاءِ ڪو ماخذ ڪونهي.
72- ”سندس ٻه ڀائر_“ کان وٺي ”گهرايو اٿس“ تائين سڄو جملو مير قانع پنهنجي طرفان اضافو ڪيو آهي، جنهن لاءِ وٽس ڪابه سند ڪانهي. (ڏسو فتحنامو، ص221)
73- ”صبح جو علاقين_“ کان وٺي ”هدايت ڪئي“ تائين، مير قانع جي پنهنجي ايجاد آهي، جنهن لاءِ ڪابه سند ميسر ٿي نه سگهي آهي. فتحنامي ۾، جو عربن جي سنڌ ۾ فتوحات جو مستند ترين ماخذ آهي، فقط هيترو لکيو آهي ته ”پس مردي از علاقيان در ارور بود، که بافوفي موافقت کرده بود بنشته در قلم آورد و از گريختن و متواري شدن فوفي اعلام داد و برتير بست و بينداخت که فوفي داهر ترک امارت ارور گرفت و بطرفي متواري شد“ (علاقين مان هڪڙي ماڻهوءَ جو فوفيءَ سان موافقت ڪري اروڙ ۾ ٿي رهيو، تنهن فوفيءَ جي ڀڄي وڃڻ ۽ گم ٿيڻ جو احوال لکي، تير سان ٻڌي ٻاهر اڇلايو ته ”فوفي بن ڏاهر، اروڙ جي حڪومت جي دعويٰ ڇڏي، ڪنهن پاسي لڪي ويو آهي“) ڳالهه فقط ايتري آهي، باقي انهيءَ ڪري هڪڙي علاقيءَ کي علاقين سان تعبير ڪرڻ ۽ پنهنجي لاءِ امان گهرڻ ۽ قلعي جي کولڻ لاءِ رهبري، اهو سڀ مير قانع جو اضافو آهي.
74- چچنامي ۾ (صفحو227) فقط هيترو آهي، ته ”انهيءَ ماڻهوءَ امان نامو وٺي، پنهنجي ڏاڙهيءَ ۾ هٿ هڻي، ڏاڙهيءَ جا وار کولي، انهن جون چوٽيون پنهنجي پيرن جي آڱرين سان ٻڌي، نچڻ شروع ڪيو، ۽ بيت ڳائڻ لڳو: ”کس نديده است اين عجب که مراست، موي ريشم همي کشان تاپاست“!
75- چچنامي ۾ (228) هن تي اضافو ڪري لکي ٿو، ته ”محمد بن قاسم، انهيءَ ماڻهوءَ کي ٻن سؤن عزيزن قريبن سميت، جيل ۾ رکي، حجاج کي حقيقت حال کان واقف ڪيو. حجاج هڪ طرف ته هيءُ سوال ڪوفي ۽ بصري جي عالمن جي آڏو رکيو، ۽ ٻئي طرف وقت جي خليفي وليد بن عبدالملڪ کي اطلاع ڏنو. عالمن خواه خليفي کان ساڳيو جواب پهتو، ته اهڙا معاملا خود اصحابن سڳورن جي زماني ۾ فيصل ٿي چڪا آهن. ڏسو قرآن شريف جي آيت: ”رجال صدقوا ما عاهد والله عليه“. حجاج وٽان انهيءَ حڪم پهچڻ شرط، انهيءَ ماڻهوءَ کي سڀني لاڳاپيدارن سميت آزاد ڪيائين.“
76- اروڙ جي گورنري، احنف بن قيس نه، پر سندس اولاد مان هڪ شخص ”رواح بن اسد“ کي ڏني ويئي هئي (ڏسو فتحنامو ص 234-235)
77- اصل ۾ ”طائي بن شيبان“ لکيل آهي، جو غلط آهي، صحيح ”’طائي بن محمد بن شيبان“_ الخ“ آهي (ڏسو فتحنامو، ص235 ۽ خود تحفة الڪرام، ص27)، پر ساڳيو فتحنامي جو مصنف، ص9 تي، انهيءَ ساڳئي قاضيءَ جي پڙ پوٽي جو شجره نسب هن طرح لکي ٿو: اسماعيل بن علي بن محمد بن موسيٰ بن طائي بن يعقوب بن طائي بن موسيٰ بن محمد بن شهاب بن عثمان الثقفي. هتي ”موسيٰ“ کان پوءِ ”بن“ لفظ زائد آهي، ۽ نسخي ”ڪ“، ”موسيٰ بن طائي“ جي بدران ”موسيٰ طائي“ لکيو آهي، جو اسان جي نظر ۾ ٺيڪ آهي. ”طائي“، ”موسيٰ“ جي صفت آهي، مگر ڪاتبن غلط فهميءَ ۾ مبتلا ٿي کڻي موسيٰ ۽ طائيءَ جي وچ ۾ ”بن“ جو لفظ وڌايو آهي. اڳتي هلي، ٻئي ”طائي“ کان پوءِ وري ”بن موسيٰ“ وڌايل آهي، جنهن متعلق ڪوبه فيصلو ڪري نٿو سگهجي. پڻ ”شيبان“ کي هتي ”شهاب“ سڏيو ويو آهي_ صحيح ڪهڙو آهي، سو خدا ٿو ڄاڻي. ”عثمان ثقفيءَ“ مان مراد شايد اهوئي ”عثمان، بن ابي العاص ثقفي“ آهي، جنهن بحرين جي گورنريءَ جي زماني ۾ پنهنجي ڀاءُ مغيره بن ابي العاص کي بحرين جي رستي کان ديبل ڏانهن موڪليو هو.
78- اصل ۾ ”هذيل بن الازدي“ آهي، جو غلط آهي، شايد ڪتابت جو سهو کان ”سليمان“ جو لفظ وچ ۾ رهجي ويو ٿو ڏسجي (ڏسو فتحنامو، ص218)
79- هيءَ ”گورج“ شايد ”ڪيرج“ جي بگڙيل صورت آهي، جو گجرات جي ”ڪيره“ ڀاڱي جو معرب ٿو ڀانئجي. پر محمد بن قاسم اهو ڪيرج فتح ڪونه ڪيو هو. هذيل بن سليمان ازديءَ کي فقط ڪڇ جو ڀاڱو هٿ هيٺ ڏنو ويو، جو ڪيرج (ڪيره) جي بادشاهه جي هٿ هيٺ هوندو هو، ۽ مسلمانن انهيءَ کي فتح ڪري ورتو هو. هن باري ۾ فتحنامي جي عبارت نهايت واضح آهي: ”وناحيت قصه که ”دروهر“ ملک کيرج داشت بهذيل بن سليمان لازدي داد“_ ص218 (۽ ڪڇ وارو پاسو جو ڪيرج جي بادشاهه ”دروهر“ جي هٿ ۾ هوندو هو، سو هذيل بن سليمان ازديءَ کي ڏنائين.)
80- اصل ۾ ”بابيه“ آهي، جو غلط آهي، هي ”ڀاٽيه“ غالباً رياست بهاولپور وٽ واقع هو.
81- اصل ۾ ”عتبه بن تميمي“ آهي، جو غلط آهي (ڏسو فتحنامو، ص237). فتحنامي جي ساڳئي صفحي مان هيءُ به واضح ٿئي ٿو، ته محمد بن قاسم، عتبه کي اسڪلنده جي قلعي جو والي بنايو هو، نه سڪه جو.
82- فتحنامي (ص241) ۾ ”خزيم بن عبدالملک تميمي“ لکيل آهي. نسخي ”ر_ م“ ۾ ”بن تميم“ لکي ٿو_ والله اعلم.
83- اصل ۾ ”مهپور“ لکيل آهي، جو ڪاتب جو وهم ٿو ڏسجي. امير محمد بن قاسم، خزيم بن عبدالملڪ کي ”برهمپور“ جي قلعي ۾ مقرر ڪيو هو، جو جهلم جي ڪناري تي هو ۽ جنهن کي ”سوپور“ به ڏيندا هئا (فتحنامو، ص241)
84- اصل ۾ ”ديالپور“ آهي، نسخو ”ن“_ ”ديبالپور“.
85- اصل ۾ ”داهر را حد مشخص نموده“ آهي، مگر اسان جي خيال ۾ ڪاتب جي ڀل کان ”داهر“ جي اڳيان ”ملک“ جو اکر وسري ويو ٿو ڏسجي_ ٻيءَ صورت ۾ ڪابه معنيٰ نٿي نڪري.
86- اهو غلط آهي ته راجا ڏاهر جون ڌيئر ساڻس گڏ پالڪيءَ ۾ لڙائي جي ميدان ۾ موجود هيون. بلڪ ميدان ۾ ڏاهر سان گڏ ٻه ”ٻانهيون“ هيون، فتحنامي (ص178-179) ۾ لکيل آهي: ”ودو کنيزک که باوي درعماري نشته بودند يکي اورا تنبول ميداد و ديگر تير مي داد“ (ساڻس گڏ پالڪيءَ ۾ جيڪي ٻه ٻانهيون ويٺل هيون تن مان هڪ هن کي پان ٿي ڏنو ۽ ٻيءَ تير ٿي ڏنا). هن کان اڳ صفحي 170 ۾ پڻ چيل آهي ته ”دو نفر کنيزک باوي در عماري بود_ يکي تيرها پيءَ يکديگر مي داد و ديگري تنبول مي داد“. اهي ٻانهيون ڏاهر جي قتل ٿيڻ وقت گرفتار ٿيون هيون (فتحنامو، ص207)
87- هن قصي جي بنا فتحنامي جي روايت تي ٻڌل آهي، جا بلڪل غلط ۽ واهيات آهي. عربي تاريخن جي روايت موجب محمد بن قاسم، خليفي وليد جي مرڻ کان پوءِ سندس ڀاءُ سليمان جي سياسي عداوت جو شڪار ٿيو هو (تفصيل لاءِ ڏسو ڊاڪٽر داؤد پوٽي صاحب جو فتحنامي جي آخر ۾ محمد بن قاسم جي وفات تي نوٽ)

[b](هي مضمون ڪتاب تحفة الڪرام ص _ کان _ تائين، ڇپيندڙ سنڌي ادبي بورد ڄامشورو تان ورتل آهي.)[/b]

سنڌو ماٿر جا اصل باشندا دراوڙ هئا: پروفيسر محبوب علي چنا

[b](نوٽ: ”مهراڻ“ رسالي جي 1-2/1973ع پرچي ۾ محترم ميمڻ عبدالمجيد سنڌيءَ جو هڪ علمي مقالو، ”سنڌي زبان ۾ دراوڙي لفظ“، جي عنوان هيٺ شايع ٿيو آهي. سنڌي صاحب جي تحرير مان هي اندازو لڳائي سگهجي ٿو ته سنڌ جي قديم ترين تهذيب موهن جي دڙي تي دراوڙن جو فقط ”اڻ لکو“ اثر پيو آهي. ان متعلق ايڊيٽر مهراڻ پاران لسانيات جي ماهرن جو توجهه ڇڪايو ويو هو ته ”لسانيات جا مستشرقين توڙي ديسي عالم ان امر تي متفق آهن، ته موهن جي دڙي جي تهذيب، زبان ۽ ثقافت تي دراوڙ قوم جو ”ڪافي“ اثر رهيو آهي. لهذا محترم سنڌي صاحب جي راءِ ۾ سنڌي زبان تي دراوڙي قوم جي اثرات جو ”اَڻ لکو“ واسطو هجڻ عالمن لاءِ هڪ بحث طلب مسئلو آهي.“
ان سلسلي ۾ لسانيات جي ماهر ۽ محقق جناب پروفيسر محبوب علي چنا صاحب، ”سنڌي رسم الخط جي ارتقا“ نالي ڪتاب تيار ڪيو آهي، جو ڇپائيءَ هيٺ آهي. عالمن ۽ ماهرن جي ڪيل تحقيقات ۽ڇنڊڇاڻ مان واضح ٿئي ٿو ته سنڌو ماٿر جا اصل باشندا دراوڙ هئا، ان ڪري دراوڙن جي تهذيب، زبان ۽ ثقافت جو نه فقط گهڻي ۾ گهڻو اثر سنڌو ماٿر تي رهيو آهي، پر ان سان گڏ، ان اثر کي، سنڌو ماٿر جي تهذيب تي، دراوڙن جي ثقافت جو بنيادي اثر به چئي سگهجي ٿو، جو اڳتي هلي ٻين قومن ۽ انهن جي ثقافتن جي ميلاپ سان وسيع ٿي ويو. ان سلسلي ۾ محترم پروفيسر چنا صاحب جو هي علمي مقالو پيش ڪجي ٿو. اميد ته ”مهراڻ“ جا پڙهندڙن ان کي دلچسپيءَ سان مطالع ڪندا. ع. م. گ.)[/b]

”مهراڻ“ سه ماهي 1973ع جي نمبر 1-2 ۾ عزيزم عبدالمجيد ميمڻ سنڌيءَ جو مقالو ”سنڌي زبان ۾ دراوڙي لفظ“ نظر مان گذريو. سنڌي صاحب جي لکت مان هي اندازو لڳائي سگهجي ٿو ته دراوڙن جو فقط ”اڻ لکو“ اثر سنڌ جي قديم ترين تهذيب موهن جي دڙي تي پيو. ان سلسلي ۾ ”مهراڻ“ جي ايڊيٽر مولانا گرامي صاحب به لسانيات جي ماهرن جو توجهه ڇڪايو آهي.
ميمڻ صاحب جو مذڪوره عنوان اڳي ئي ڪافي بحث هيٺ اچي چڪو آهي. سنڌي ادب ۾ دراوڙن جو داستان ڪاڪي ڀيرومل آندو، جنهن جو ڪوبه ذڪر، حوالو يا اشارو ميمڻ صاحب نه آندو آهي. مون پنهنجي زيرطبع ڪتاب ۾ هن حقيقت جي اپٽار هن طرح ڪئي آهي:
”سنڌي ادب ۾ دراوڙن بابت احوال ڪافي آيل آهي. سڀني کان پهريائين ڪاڪي ڀيرومل پنهنجي زنده جاويد تاليف ”سنڌي ٻوليءَ جي تاريخ“ ۾ هن قوم جي ٻوليءَ (صرف و نحو) ۽ سنڌ ۾ هن قوم جي نشانات جي باري ۾ تيرهن هنڌن تي ذڪر آندو آهي. ان کان سواءِ انهن جو احوال صفحي 17 کان 22 تائين سندس ساڳئي ڪتاب ۾ پڻ آيل آهي. سڄڻ اهو ضرور ملاحظه ڪن.“ (1)
دراوڙي زبان جي اهڃاڻ ۽ آثارن جي سلسلي ۾ ميمڻ صاحب جيڪي اکر آندا آهن، ان مان ڪيترا ڪاڪي ڀيرومل جي نامياري ڪتاب ۾ اچي ويا آهن. دراوڙي ڳڻپ جي انگن جي سلسلي ۾ ‘اِٽي ڏڪر’ راند جي ڳڻپ جا اعداد ڪاڪي جي ڪتاب جي 193-194 صفحن ۾ درج ٿيل آهن. ڪاڪي ڀيرومل جي ڏنل لفظن ۾ نحوي سٽا ۽ صرفي تطبيق چٽي نموني ۾ معلوم ٿئي ٿي. پر ميمڻ صاحب جي اکرن جي سمجهاڻي قياسي پيئي لڳي. ٻيو ته دراوڙي ٻولين جا نالا پڻ درست نه ڏنا ويا آهن. ڪئنري (Kanaries) کي ”ڪناري“، تيلوگو (Telugo) کي ”تلنگو“ ۽ مئلي (Malay) کي ”ملائي“ سڏيو ويو آهي. ڌار ڌار دراوڙي ٻولين جي قسمن يا اپڀاشائن ۾ ‘اَمُرَ’ آيل نه آهن. هڪ وڏي لساني غلطي اها ڪئي ويئي آهي جو ”منڊا“ ۽ دراوڙي ٻولين جي وچ ۾ ڪا تميز نه ڪئي ويئي آهي ۽ منڊا ٻوليون، جي دراوڙي ٻولين کان گهڻو اڳ جون جهونيون ۽ گويا متقدم آهن، انهن جي هيٺين شاخن کي دراوڙي زبانون ڪري ليکيو ويو آهي: سنٿالي، منڊاري، سئورا (۽ نه ساورا) .
ميمڻ صاحب اڳتي هلي ڄاڻايو آهي ته ”عام طرح چيو ويندو آهي ته موهن جي دڙي جا ماڻهو دراوڙ هئا، پر حقيقت اها آهي ته موهن جي دڙي جا سمورا ماڻهو دراوڙ ڪونه هئا. البت ڪي اهڃاڻ ملن ٿا، جن مان معلوم ٿئي ٿو ته ٿورا دراوڙ نسل جا ماڻهو به رهندا هئا، جيڪي بلوچستان جي لڪن کان لنگهي، سنڌ ۾ داخل ٿيا هئا“هت ميمڻ صاحب هندالاجيءَ جي مشهور عالم اي. ايل. باشم جي جڳ مشهور تصنيف ”The Wonder that was India“ جو حوالو ڏنو آهي. پر ڪتاب جي ڇاپي جو نمبر ۽ سال نه ڏنو آهي. مون وٽ هي ڪتاب ‘گُروو پريس نيويارڪ’ جي ”ايور گرين جي“ پهرين ايڊيشن جو ٻيو ڇاپو سنه 1959ع وارو موجود آهي. هن ڇاپي ۾ مٿيون حوالو نظر نٿو اچي. مسٽر باشم پنهنجي تصنيف ۾ اڳتي هلي پاڻ دراوڙن لاءِ ائين ڄاڻايو آهي ته: ”جڏهن مسلم ڪاهه وقت جديد هند آريائي ٻولين۾ سواءِ سنهاليءَ جي، ٻين کي ادبي مقام حاصل ڪونه هو تڏهن دراوڙي زبانون صدين لاڪر زنده رهنديون آيون آهن.
وري اڳتي سنڌي صاحب لکي ٿو ته، ”آثار قديمھ جا ماهر به اڃا تائين فيصلو نه ڪري سگهيا آهن ته موهن جي دڙي جا رهاڪو ڪهڙي نسل جا هئا؟ هتي هن ڊاڪٽر ايڇ-ٽي-سورلي جي ‘سنڌ جي گزيٽيئر’ 1968ع جي صفحي 114 جو حوالو ڏنو آهي. ان بعد پنهنجو رايو هن طرح ٿو پيش ڪري: ”انهيءَ ڪري اسان جيڪڏهن ائين چئون ته موهن جي دڙي واري زماني ۾ سنڌ ۾ بنيادي طرح اصلوڪا باشندا سنڌي هئا، ته غلط نه ٿيندو، البت ڪجهه قدر دراوڙ به پوءِ اچي رهيا.“
هيءَ حقيقت آهي ته آثار قديمھ ۽ بشريات جا عالم اڃا ڪنهن پڪي ۽ پختي نتيجي تي نه پهتا آهن ته موهن جي دڙي جا اصلي ۽ ديسي باشندا ڪير هئا؟ پر ان مسئلي تي ماهرن جون ڪافي محققانه لکيتون موجود آهن، انهن جي مدنظر ميمڻ صاحب کي ان جي ڇندڇاڻ ڪرڻ گهرجي ها، ۽ ائين لکي ڇڏيائين ته ”بنيادي طرح اصلوڪا سنڌي“ هئا، سو هڪ محقق جو ڪم نه آهي. هن غير واضح راءِ تي علم الانساب ۽ بشريات جا عالم ضرور وضاحت لاءِ سوال پڇندا ته اهي اصلوڪا بنيادي سنڌي ڪهڙي نسل سان تعلق رکندڙ هئا؟ جو مواد موجوده دؤر ۾ مليو، ان مان بندي پنهنجي زير طبع ڪتاب ۾ ڪجهه ڇنڊڇاڻ ڪري آخر ۾ خلاصو پيش ڪيو آهي.هن مفصل تحقيقي احوال ۾ مسٽر باشم ۽ ڊاڪٽر سورلي جا به رايا اچي ويا آهن. حبيبن جي حظ خاطر ان ڪتاب مان اقتباسات پيش ڪجن ٿا.

[b]سنڌو ماٿر جا اصل باشندا:
[/b]بشريات ۽ حفريات جي عالمن سنڌو ماٿر جي اصلي باشندن جو نسلي جائزو ۽ جسماني ساخت جو اندازو ٻن قسم جي حاصل ڪيل شين مان ڪيو آهي: هڪ هنن جون کوپريون ۽ هڏن جا پڃرا ۽ ٻيو ڪنجهي ۽ پٿر جا بنيل انساني مجسما. موهن جو دڙو، هڙاپا ۽ چانهو دڙي جي کوٽاين مان ڇهه کن کوپريون، چند انساني هڏن جا پڃرا ۽ لاتعداد هڏا مختلف هنڌن ۽ مختلف حالتن ۾ پکڙيل مليا آهن.انهن مان چند ته دفن ٿيل مليا آهن ۽ گهڻا ڪنهن اوچتي حادثي جو شڪار ٿيل معلوم ٿين ٿا. دفن ٿيل باقيات، هن تهذيب جي اهم مدفنن هڙاپا جي ايريا ‘جي’ ۽ ‘آر-37’ مان دريافت ٿيا هئا، پر افسوس هي آهي ته هن هڏاون پڃرن جو اڃا تائين تفصيلي جائزو نه ورتو ويو آهي. ان ڪري جي ڍانچا موهن جي دڙي جي گهٽين يا مڪانن مان لڌا ويا آهن، انهن جي تحقيق جي رپورٽ تي اسان کي ڀروسو ڪرڻو پوندو. اهڙيون رپورٽون مارشل، ميڪي، ڪرنل سميول ۽ مسٽر گوها شايع ڪيون آهن. انهن مان معلوم ٿو ٿئي ته ‘موهن جي دڙي’ ۾ چئن مختلف نسلن جا باشندا آباد هئا: هڪ پروٽو آسٽرلائڊ (Proto Australoid)يا آسٽريلوي نسل؛ ٻيو بحر رومي يا ميڊيٽرينين (Mediterranean) نسل؛ ٽيون الپائني (Alpinoid) ۽ چوٿون منگولي.
وهيلر صاحب پنهنجي پهرئين ڪتاب ‘دي انڊس سِو لائيزيشن’ ۾ هوبهو مٿيون احوال ڏنو آهي.
پر ان بعد ٻئي ڪتاب ۾ مذڪور لفظن ۾ هن طرح اضافو ڪيو اٿس: ”وڏن مٿن وارو قسم، جو ڪثرت ۾ آهي، ”پروٽو آسٽرلائيد“، ڪاڪيز (Caucasic) يا يور-آفريڪن (Eur-African) سان مشابهت رکي ٿو. ٻيا جي ذرا هلڪي ساخت جا آهن سي روايتي بحر رومي، هند يورپي يا ڪئسپين (Caspian) قسمن جا آهن“.
دريافت ٿيل کوپڙين ۾ اڌ کان وڌيڪ هڪ ئي نسل سان تعلق رکن ٿيون ۽ هي نسل بحر رومي (Mediterranean) آهي. پروفيسر اسٽوئرٽ بحر رومي ماڻهن جي باري ۾ لکيو آهي: ”موجوده زماني ۾هي ماڻهو آئبيريا (اسپين – پورچوگال) کان هندستان تائين گهڻي تعداد ۾ ڦهليل آهن. هن جنس جا خاص قسم فلسطين جي اندر نطوني دؤر ۾ ملن ٿا. هي گروهه اُتر – آفريڪا جي ڏاکڻي پاسي ۽ ايشيا جي اندر هڪ ٻئي کان ممتاز ٿيو هوندو. فرعونن کان اڳ جا باشندا هن جنس سان تعلق رکن ٿا. هن گروهه جا خالص ۾ خالص نمائندا عرب ۾ ملن ٿا. هي ماڻهو هندستان جي شمالي حصي ۽ پڻ ٻين هنڌن جي اعلى ذاتين ۾ به ملن ٿا. هي پوري پُني قد جا به آهن ته بلند بالا قد جا به، رنگ سانورو به اٿن ته زيتوئي قسم جو ۽ بادامي به، کوپري ۽ چهرو لمبو، سنئون نڪ، ڪارا وار، اکيون وڏيون ڪشاديون، پر ڪاريون به ۽ بادامي به، بدن جي بيهڪ اڀريل. اهي ثابتيون ظاهر ڪن ٿيون ته هي وڏين کوپرين وارابحر رومي ماڻهو، سيالڪ (ايران)، اَناؤ (ترڪي)، العبيد (سميرين مرڪز)، علي شهر (ايشيا مائنر) وغيره، مغربي ايشيا جي قديم ترين کيتين وارن هنڌن ۾ هر جڳهه آباد هئا. العبيد جون کوپريون ته موهن جي دڙي جي کوپرين سان قريبي مشابهت رکن ٿيون. ان ڪري ميسرس اورسيل، گرئبوسڪا ۽ اسٽرن سنڌو ماٿر جي تهذيب کي ”سميرو-ڊرئويڊين ڪلچر“ (Sumero-Dravidian Culture) سڏيو آهي.
ڪرنل سِول جي تحقيق موجب سنڌو ماٿر ۾ هن نسل جي مردن جي لمبائي پنج فوٽ سوا چار انچ هئي ۽ عورتون چئن فوٽن نوَ انچن کان چئن فوٽن ۽ سوا چار انچن تائين ڊگهيون هيون.
ٽي کوپڙيون پروٽو آسٽرلائڊيا آسٽريلوي نسل جون مليون آهن. هي ننڍي قد جا هئا ۽ ڪرنل سميول جي اندازي جي مطابق هنن جي ڊگهائي سراسري پنج فوٽ ۽ هڪ انچ هئي. هنن جو رنگ گهاٽو ڪارو، وار ڪارا ۽ گُهنڊيدار، مٿو ڊگهو، نڪ ويڪرو ۽ چپٽيل ۽ سندن چپ ٿلها ۽ گوشت سان ڀريل هوندا هئا. هن نسل جا باشندا اڄ به وچ ۽ ڏکڻ هندستان ۾ آهن ۽ برهمڻ انهن سان اڇوتن جهڙو سلوڪ ڪن ٿا.
منگول نسل جي فقط هڪ کوپري ملي آهي. موهن جي دڙي جي لڌل کوپرين مان هڪ يقيني طرح ۽ ٽي شبهي طور الپائيني (آلپس جبل جي آسپاس) قرار ڏنيون ويون آهن. بشريات جي ماهرن ڏيکاريو آهي ته مشرق بعيد ۾ پاسٽوسين يا برفاني دؤر جي آخرين حصي جا آثار نظر آيا آهن، جي به چند لک سال حضرت مسيح عليه السلام کان اڳ (ق-م) آهن، پر چند ماهر هن خيال جا آهن ته منگولي نسل جي ماڻهن جا آثار قديم حجري دؤر (پٿر وارو دؤر) جي مٿين تهن جا (جي ڪئين ڪروڙ سال ق-م کان به اڳ جا آهن) معلوم ٿين ٿا. هنن جا نمايان نظارا منگولي ترڪستان جي ”چوڪوٽين“ (Chou-koutine) غار مان معلوم ٿين ٿا. هتي هي به معلوم هجي ته مفروضه ترڪي – منگولي نسل جي ماڻهن لاءِ ”توراني“ جو اصطلاح مئڪس مولر (Max Muller) گهڙيو هو. ان جي بدران 1873ع کان ۽ خصوصاً ويهين صديءَ ۾ مسٽر ايم-اي ڪئسٽرن (M.A.Castren) جي تجويز جي مطابق التائي (ALtais) جو اصطلاح استعمال ٿيڻ لڳو آهي. هن کان وڌيڪ وسيع تصور ”يورال التائي“ (Ural-Altais) آهي جوهيٺين قومن تي به حاوي آهي: زمره سامويد (Samoyed) ، زمره فينو-اوغري (Finno Ugrians) ۽ زمره تونغوز (Tunguses).
هڙاپا جي ايريا ”جي“ ۽ مدفن ”آر – 37“ مان جي هڏن جا پڃرا نڪتا آهن، تن جي سرسري جائزي مان معلوم ٿو ٿئي ته هنن ماڻهن جا سِر وڏا، ڊگها يا بيضوي آهن، سندن کوپڙيءَ جو مٿيون هڏو اوچو، چهرو لمبو ۽ نڪ ويڪرو آهي. اهڙيءَ طرح هي موهن جي دڙي واري آسٽريلوي نسل سان مشابهت رکن ٿا.
هت هي به واضح ڪرڻ ضروري آهي ته اهڙا مدفن هندستان جي اترئين مقام ”روپار“ ۽ ڪاٺياواڙ جي ٻين هنڌن ”رنگپور“ ۽ ”لوٿال“ ۾ به مليا آهن. ڊاڪٽر سنڪاليه ڏيکاريو آهي ته هنن جي دفن ڪرڻ جو طريقو به هڙاپه جي قديم ماڻهن وانگر آهي. جيئن ته هي سنڌو سڀيتا جا نوان هنڌ ”موهن جي دڙي“ ۽ ”هڙاپا“ جي وقت کان پوءِ جا آهن ته پوءِ هنن جا رهاڪو به ضرور مذڪور هنڌن جي نسلن وانگر هوندا. سروهيلر ڄاڻايو آهي ته جي هڏاوان پڃرا لوٿال مان مليا آهن اهي گول مٿن وارا آهن ۽ هڙاپن باشندن جهڙا نه آهن پر گجرات جي موجوده باشندن سان مماثلت رکن ٿا. تاريخي ۽ محققانه رد تڏهن پايه تڪميل تي پهچندوجڏهن اسان اڳتي ان نقطي تي تفصيلي بحث ڪنداسين ته سنڌو ماٿر جا باشندا ”دراوڙ“ هئا ۽ جڏهن نَوَن آيل ماڻهن انهن تي حملو ڪري انهن کي ڏاکڻي طرف ڌڪيو تڏهن انهن وري پنهنجون نيون بيٺڪون ٺاهيون. ٻيو هي قطعي ثابت ٿي چڪو آهي ته سنڌو ماٿر ڌار ڌار تهذيبن جي ميلاپ جو مرڪز هو. ان ڪري هن ۾ نموني نموني جا نسل اچي واسو ڪندا هئا.
هن سلسلي ۾ رهنمائيءَ ڪرڻ لاءِ، ٻيون شيون پٿر ۽ ڪنجهي مان بنيل انساني مجسما آهن. پر انهن مان نتيجن جو ڪڍڻ قابلِ اعتماد نه آهي ۽ کوپڙين ۽ هڏاون پڃرن جي جائزي سان انهن جو تقابلي نتيجو زياده صحيح نٿو ملي.ڇو ته هي مجسما اصل جي نقل تي نه بنايا ويا آهن ۽ نه وري انهن جا خدوخال زياده چٽا آهن. بهرحال جو ”حال پريان نال“ جي مصداق سڄڻن کي سُڌ ٿي ڏجي ته موهن جي دڙي مان حاصل ٿيل چار مجسما (بوتا) قابلِ غور آهن. پهرين ته ڪنجهي مان ٺهيل هڪ ناچڻيءَ جو بوتو، جنهن جي زلفن جي آرائش ۽ ٻي سجاوٽ ڏکڻ بلوچستان جي ‘ڪِلي ڪلچر’ جي پختهءِ مٽيءَ جي بنيل مورتن سان مشابهت رکي ٿي. ڀريل ٿلهن چپن واريءَ هيءَ خاتون آسٽريلوي نسل سان متعلق ڪري سگهجي ٿي. آسٽريلوي نسل جي ماڻهن جو ڪارو رنگ ۽ ڏکڻ بلوچستان جي قديم نالي ‘گيڊروشيا’ (Gedrosia) يعني ‘ڪاري رنگ جي ماڻهن جو ملڪ’ جو تعلق به غور ڪرڻ جي لائق آهي. چوني پٿر جي بنيل آدميءَ جي سِر جومجسمو به اهم آهي. هن جي ننڍي پر پوري لهريدار ڏاڙهي، سِر تي چپڪيل لهريدار وار، جو جوڌي جي شڪل ۾ وارن جي پٽيءَ سان ٻڌل آهي، هن کي بحر روميءَ جي نسل سان لاڳاپيل ڏيکارين ٿا. هڪ ٻئي بوتي جون اکيون منگول جي نسل ڏانهن دلالت ڪن ٿيون. اچو ته وڌيڪ ڪجهه منگولن لاءِ معلوم ڪريون.
هندوستان جا منگول پنهنجي نسب جون نشانيون هن طرح مختلف انداز ۾ پيش ڪن ٿا: ويڪرومنهن، ناسي ڦڪڙو چهرو، ننڍو قد، اکين وارا هڏا مٿانهان ۽ چيني اکيون. اهڙو قسم ججهي انداز ۾ تبت ۽ ڀوتان جي اوچين ماٿرين توڙي ڪشمير ۽ نيپال ۾ ملي ٿو.
بنگال ۾ هي نسل دراوڙي نسل سان ملي ويو آهي ۽ گڊي ذات پيدا ڪئي اٿس، جنهن ۾ هند-يورپي رت جوگهٽ دخل آهي. هي پڻ پسجي ٿو ته اولهه-اتر وارين سرحدن تي، جنهن ۾ هزارا ۽ افغانستان جا ‘ايمڪ’ اچي وڃن ٿا، هرات ۽ ڪابل جي وچ ۾ اچي مقيم ٿيا ۽ پنهنجي اصلوڪي ٻوليءَ فارسيءَ جي فائدي ۾ ڳالهائيندا رهن ٿا. ڪن خاص حالتن ۾ انهن منگولن جي نقل و حرڪت تيز حملي جي صورت ورتي آهي. خاص ڪري جڏهن هيونگ نو (Hiung-nu) سندن رهائش ڦيرائي يا چنگيز خان فتحون شروع ڪيون. تيمورلنگ جي شهنشاهيت يا هندوستاني مغلن جو لاڳاپو سندن اصلي نسب سان ٿورو هو. هي ترڪي ۽ مسلمان عناصر جا هئا.
مسٽر اي-ايل-باشم پنهنجي جڳ-مشهور تصنيف ۾ هڪ هنڌ هي سوال ڪري ٿو ته ”هن وڏي تهذيب جا معمار ڪير هئا؟“ ان بعد باقياتي تفتيش جو مذڪور احوال ڏيئي لکي ٿو ته: ”موجوده ڏکڻ هندستان وارا، بحر رومي ۽ آسٽريلوي نسلن جا سنجوڳ آهن، جي هڙاپا ڪلچر جا ٻه مکيه نسلي عناصر هئا.
وڌيڪ هڙاپا مذهب گهڻي ڀاڱي هندستان سان مشابهت رکي ٿو، جو دراوڙي ملڪ ۾ خصوصي طرح معروف آهي. بلوچستان جي پهاڙين ۾، جتي نال ۽ ذوب سڀيتائن پنهنجا ننڍڙا ڳوٺ ٺاهيا، ۽ بروهي، جي نسبي طرح گهڻو ڪري ايراني آهن، دراوڙي ٻولي ڳالهائين ٿا. ان ڪري تجويز آهي ته هڙاپا تهذيب جا باشندا دراوڙي هئا. قادر ايڇ. هراس جو انهن جي لاءِ هڪ سند جو درجو رکي ٿو، سو سندن تحرير جي تفتيش ڪندي ثابت ڪري چڪو آهي ته هن سڀيتا جي سڄڻن جي زبان تامل جو قديم قسم آهي“.
”هي سمجهيو ويو آهي ته هڙاپا جا باشندا قديم آسٽريلوي نسل سان لاڳاپو رکن ٿا، جوهڪ وقت سڄي هندستان تي حاوي هو ۽ بحر رومي نسلي اثر هيٺ دٻيل هو، جو هندستان جي حدن ۾ تهذيب جا عناصر کڻي گهڻو اڳ آيو. بعد ۾ وڌيڪ حملن جي زور ڪري، هي بحر رومي عنصر سڄي برصغير ۾ ڦهلجي ويو ۽ وري ڏيهي باشندن سان ملي جُلي ‘دراوڙ’ بنجي ويا. هن نظريي لاءِ هڪ مکيه اعتراض هي آهي ته ڏکڻ هندستان ۾ قديم دراوڙن جا جي اُڀا پٿرن جا نشان (Magaliths) آهن، سي ڪي ايترا آڳاٽا نه آهن، وري هڪ ٻيو نظريو ميدان ۾ آيو آهي ته دراوڙ هندستان ۾ مغرب کان سمنڊ ذريعي پهرئين هزار سال ق.م. جي ٻئي اڌ ۾ آيا.“
وڌيڪ تازه ترين کوجنائن مان اتر بلوچستان جي هيٺ ڏنل مقامن سان آڳاٽي هڙاپا سڀيتا (Pre-Harapan Culture) جا چار هزار ساله ق.م. جا نشان مليا آهن.
آثار قديمه جي ماهرن ظاهر ڪيوآهي ته جيتوڻيڪ ثقافتي نمائش ۾ خِطي جي ڦيرگهير جو اثر رهي ٿو، ته به مختلف ماٿرين جي سڀيتا بلوچستان ۽ سنڌ ۾ پاڻ ۾ مليل جليل رهي ٿي. هنن جو خيال آهي ته ٽي هزار سال ق. م. جي اڌ ۾ ”ڪوٽ ڏيجيءَ“ جو آڳاٽو هڙاپا ڪلچر بلوچستان جي ڳچ حصي تي حاوي ٿي ويو ۽ ثقافتي استحڪام حاصل ڪيائين. ان بعد جلد ئي مشهور سنڌو سڀيتا، پنجاب ۽ سنڌ جي ميدانن ۾ ڪَرُ کنيو ۽ جي ثقافتي خصوصيتون،بلوچستان ۽ سنڌو ماٿر جي ٻئي ڪنهن هنڌ ڏٺائين، تن کي پاڻ ۾ جذب ڪري ڇڏيائين. جن هنڌن محڪمه آثار قديمه، پاڪستان، بلوچستان سرڪار جي مدد سان کوٽايون ڪيون آهن، سي هي آهن:
ڪوئيٽا ماٿريءَ ۾ رضوي ڪرؤنا جي ڀرسان، پشين ۾ جگجال، زوب ۾ هندو باغ جي نزديڪ لهاره، خوئداد نزديڪ مرغھ ڪذيائي، لورالائي ضلعي ۾ ڪشڪل ۽ ڪؤنري، ڊمب چنارو زئي، هسل خانزئي ۽قلات ۾ ولي محمد ۽ شيرين ناب. (ڊان: انگريزي اخبار اڱارو، 4-جولائي 1972ع، ص1 ۽ 7). مذڪور احوال مان ظاهر ٿيو ته دراوڙن سنڌ ۽ پنجاب جي آثارن کان اڳ چار هزار ق.م ۾ بلوچستان ۾ واسو ڪيو، جنهن جا چٽا اُهڃاڻ سندن تعلق واري قوم ”بروهي“ آهي. اهوئي سبب آهي جو هيءَ دراوڙي قوم آرين جي ڪاهه جو پهريون شڪار رهي ۽ جنهن کي ويدن ۾ ”دسيوس“ سڏين ٿا، يعني ڊاڪو يا رهزن. وري هڪ ڪهاوت مطابق هي ‘شيطانن يا ديون’ ۾ تبديل ٿي ويا.
”اسان فقط ايترو يقين سان چئي سگهون ٿا ته سنڌو ماٿر جا چند باشندا اهڙي قسم جا هئا، جي مغرب بعيد ۾ ملن ٿا ۽ انهن جا پونير هاڻي هندستان ۾ موجود آهن.“
مسٽر باشم جهڙو محقق به پير ڪڍائي ويو آهي، هن صاحب کي به محققانه رايو قائم ڪرڻ کپندو هيو. بهرحال مسئلو ئي اهڙو آهي. ڊاڪٽر سنڪاليه کي ٻڌو، جو لکي ٿو:
”پر هي سوال جو عالمن ۽ بشريات ۽ جفريات جي ماهرن کي منجهائي ٿو، سو هي آهي ته ڏکڻ هندستان جاهي پهريان چانور کائيندڙ ڪير هئا (حالانڪه هن قسم جي اَن جي ثابتي اڃا هندستان جي هن ڀاڱي مان ڪانه ملي آهي. جيتوڻيڪ ڪولهاپور وٽ ٻن صدين عيسويءَ جي هڪ گهرجي کوٽائيءَ مان چانور مليا آهن ۽ وچ هندستان مان به ٻارهين صدي ق. م يا هستناپور مان به ڪم از ڪم 8-9 صدي ق.م جا آڳاٽا چانورن جا آثار مليا آهن.) هڏاوان پڃرا ذرا گهٽ مدد ڏين ٿا جو هو گهڻو ڪري مسخ ٿيا پيا آهن ۽ حصن ۾ مليا آهن. زڪر من ”اديچنلر“ جي هڏن مان سمجهيو آهي، ته هي باشندا دراوڙ هئا. (ڇوته هنن جا هڏاوان پڃرا موجوده دراوڙي ٻولين ڳالهائيندڙ باشندن سان مشابھ هئا. ڪرسٽرف وان فيورر هيمنڊ ورف، ثقافتي بشريات جي ماهر دور رس اهميت جو هڪ عجيب و غريب نظريو پيش ڪيو. هن رايو ڏنو ته پٿرن جي نشانن جا ٺاهيندڙ بحر رومي نسل مان هئا، جي شايد الهندي ڪناري تي سمنڊ ذريعي آيا. ڏکڻ هندستان ۾ اٽڪل 500 ق.م ۾ داخل ٿيا ۽ اترئين طرف پکڙجي ويا ۽ اڳين نو حجري ۽ وچين حجري دؤر جي نواسين تي، جي اڌ رولو ۽ کاڌي جي تلاش ۾ هئا، تن کي زير ڪيائون. وڌيڪ جيئن ته ڏکڻ هندستان جي پٿرن جي نشانن جي حد دراوڙي ٻولين سان ڪرَ ساهي بيٺي آهي، ان ڪري هي ئي باشندا آهن جن هِن خطي ۾ دراوڙي زبانون رائج ڪيون ۽ انهن جي ئي بادشاهن جا نالا ڪولاس، ڪيراس ۽ پانڊياس هئا، جن ڏي آسوڪا جون آشائون مخاطب ٿيل هيون. ان ڪري اوائلي تامل 500 ق. م تائين پهچي ٿي. بنيادي ثابتي، جنهن تي همنڊورف پنهنجو نظريو قائم ڪيو آهي، سا هيءَ هئي ته اولهه يوروپي پٿرن جي نشانن (Magaliths) ۾ چند قبرن جهڙا اڀا، وڏا ۽ سنوان پٿرن جا ٽڪر هئا، جن جي وچ ۾ هڪ خلاء هئي. هي پٿرن جا ٽڪر ٻه هزار ق. م کان پوءِ جا نه آهن ۽ منجهن ڪا لوهائين شئي به پيل نه آهي. ان ڪري سنه وار ۽ ثقافتي نقطه نظر سان اندازو لڳائبو ته هي يورپي پٿر جغرافيه طور يا وقت جي مدنظر ڏکڻ هندستان وارن پٿرن کان دور آهن، ان ڪري بناوتي تعلق ٻنهي جي وچ ۾ به سمجهائڻ کان بالا آهي.

[b]حوالا ۽ حاشيا
[/b]
(1) ”سنڌي رسم الخط جي ارتقا“ (زير طبع)، پروفيسر محبوب علي چنا ص 134-135
(2) منڊا قوم جو احوال اڳتي ايندو. (م.چ)
(3) سنڌي صاحب جو مقالو،مجلھ مهراڻ سه ماهي، جلد 22- نمبر 1 ۽ 2، 1973ع ص 177
(4) A.L. Basham ‘The wonder that was India, N.Y. 1959, P 393.
(5) ‘سنڌي رسم الخط جي ارتقا’ (زيرطبع) محبوب علي چنا، ص 73-96
(6) Wheeler, SirMortimer, “The Indus Civilization” 2nd Ed: 1960, P 56.
(7) Wheeler, Sir Mortimer, “Civilization of the Indus Valley and Beyond” 1966, P:36.
(8) Piggot Stuart “Prehistoric India”, PP: 145-146.
(9) Oursel, Paul Masson, Grabowska, Hetend-De-William and Stern Philippe, “Ancient India and Indian Civilization”, London, P.19
(10) Bowlejohn “The Concise Encyclopaedia of World History”, 1958, P:19.
(11) اردو دائره، معارف اسلاميه، دانشگاهه پنجاب، لاهور، جلد 1، 1964ع ص 219-220.
(12) Sankalia, H,D, “Indian Archaelogy” P:53,61,62,95,96,103,104.
(13) Wheeler, Sir Mortimer, “Civilizatin of Indus Valley and Beyond”, 1966, PP: 36-37
(14) Piggott Stuart, “Prehistoric India” P 148
(15) بنده جي تحيق ٻارنهن سال اڳ، جا آمريڪي لساني ماهرن جي آڏو پيش ڪئي ويئي، سا به فادر هراس سان ملي جلي ٿي ۽ هاڻي هڪ فنش لساني ماهر ڊاڪٽر پارپولا، جنهن جو تعلق ڊينمارڪ جي ڪوپن هيگن يونيورسٽيءَ سان آهي. ڪميپوٽرن ذريعي موهن جي دڙي واري زبان جي ڳولها ڦولها ڪري رهيو آهي. اهو صاحب به ڪم و بيش هن ئي خيال جو آهي. وڌيڪ احوال اڳتي ايندو. (م.چ)
(16) Haimendorf, C.Von Furer, ‘Illustrated Lodon News’ 1-7 1950, PP.24, ff.
(17) هن مان سنڌي لفظ ‘ديوس’ نڪتو آهي،جو به اهڙي اونداهيءَ معنى ۾ سنڌي ۾ ڪم اچي ٿو. (م.چ)
(18) Basham, A.L “The wonder that was India” Second Printing, 1959, PP.24-25
(19) Zuckerman, S. “The Adichanallur Skulls”, Bulletin Madras Government Museum, N.S. General Section, Part 11, 1930, PP. 19-20
(20) Magalith لفظ ان طرح يوناني لفظن جو آهي (Megas-وڏو، Lithes پٿر.
(21) اهڙن Megaliths کي Dolmene سڏبو آهي.

[b](ٽه ماهي مهراڻ تان ورتل).[/b]

سنڌ جا اصلوڪا رهاڪو: تاج صحرائي

سنڌين متعلق مسٽر پٿاوالا جو لکڻ آهي ته سنڌ جي اصل ۽ بنيادي رهواسين بابت يقين سان ڪجهه چئي نه ٿو سگهجي ڇاڪاڻ ته انهن متعلق ڪنهن لکڻي مان ڪابه ثابتي ميسر ٿي نه سگهي آهي مگر قرين قياس اهو آهي ته سنڌ ۾ رهڻ وارا اصل ۾ خانه بدوش هئا جن جو مکيه ڌنڌو شڪار ڪرڻ هو. اهي سنڌ ۾ پٿر واري زماني کان وٺي آباد هئا. پراڻي پٿر ۽ نئين پٿر وارن دورن ۾ انهن جو ڌنڌو کيتي هو ۽ مڇي سندن مکيه کاڌو هئي.
”They were nomadic hunters of the stone age, and that both in Palaeolithic and in early Neolithic periods, agriculture was part of the life of the people and fish one of their important foods.“ (Historical Geography of Sind p 19)
ان کان پوءِ سنڌ جي بنيادي ۽ اصلوڪن رهاڪن کي نون حملي ڪندڙن زير ڪيو جنهن ڪري انهن پوءِ وڃي ڀر پاسي واريون ٽڪريون ۽ ٻيلا وسايا. ڀيل، ڪولهي ۽ ميد وغيره انهن جو اولاد آهن.
ڪاڪو ڀيرومل لکي ٿو ته،
”عالمن کي کوجنائن ڪرڻ سان ايترو معلوم ٿيو آهي ته موجوده قومن مان قديم ۾ قديم لوڪ، جن اتر هندوستان وسايو، سي هاڻوڪن ڪولهين، سنٿالن، ڀيلن ۽ ميڊلوڪن جا ابا ڏاڏا هئا. اهي سنڌ ۾ به هئا يا نه تنهن بابت اسان کي پهريائين پڪ ڪونه هئي پر پوءِ ڪن جون کوپڙيون سيوهڻ جي پريان لڌيون ويون. 1922، 1923ع ۾ ڪن ڪولهين ۽ سنٿالن جون کوپڙيون مهين جي دڙي مان لڌيون، جا ڳالهه آرڪالاجيڪل کاتي جي ڊائريڪٽر جنرل سرجان مارشل ڄاڻائي آهي. ائين هاڻ خاطري ٿي آهي ته اهي قديم لوڪ سنڌ ۾ به هئا، تنهن ڪري قديم سنڌ جا اصل رهاڪو هاڻ اهي ليکڻ گهرجن.“ (قديم سنڌ ص 51)
تاريخ تمدن سنڌ جي لائق مصنف رحيمداد مولائي شيدائي لکي ٿو ته ”هاڻي سوال آهي ته جن سنڌين موهن جي دڙي واري تهذيب جو بنياد وڌو هو، اهي ڪهڙي قوم مان هئا؟ محقق جي دماغي ڪاوشن ثابت ڪيو آهي ته اهي آڳاٽا دراوڙ هئا. جن دکن مان نڪري، سنڌ، پنجاب، بلوچستان ۾ ڪلدانيا تائين بيٺڪون وڌيون هيون. ڪن محققن جو رايو آهي ته اهي ڀونچ سمنڊ جي ڪناري تي رهندا هئا، جتان نڪري سنڌ ۾ پهتا..... سندن بدني ساخت متعلق محقق رزلي (Rizley) جو بيان آهي ته برصغير هند جا رهاڪو ڊرويڊي آهن جن جو رنگ ڪارو، نڪ ويڪرو، وار ڪارا ۽ قدري گهنڊيدار، ڪارين اکين وارا ۽ قد ۾ بندرا هئا. جن سان پوءِ آريا، سٿين ۽ مغل قومون گڏجي ويون. ليڪن آڳاٽن ڊرويڊين متعلق مسٽر ٿرسٽن (Thurston) جو بيان هيٺ ڏيون ٿا:
”آڳاٽن ڊرويڊن ۽ پوئين ڊرويڊن ۾ ايترو فرق آهي ته آڳاٽن ڊريوڊن جا نڪ ويڪرا ڪونه هئا، نه وري قد ۾ بندرا هئا. اهي سيلان جي ويداس Veddas سليبس جي ٽولاز Tolas سوماترا جي باتين Batin ۽ آسٽريلين سان مشابهت رکندڙ هئا.“ (تمدن سنڌ_ ص16)
ڪاڪي ڀيرومل جي راءِ سان اتفاق ۽ جناب مولائي شيدائي جي مٿين بيان سان اختلاف ڪندي حڪيم نياز همايوني پنهنجي ڪتاب ”سنڌ جي طبعي تاريخ“ جي صفحي 52-53 تي پروفيسر باشم جي حوالي سان لکي ٿو ته:
”هندي ڏاکڻين علائقي ۾ جيڪو دراوڙي نسل آباد ٿيو ۽ اڃا تائين آهي، سو ڪنهن زماني ۾ سنڌ ۽ بلوچستان اندر آباد ٿيل هو. صرف اتي ئي نه پر پوري هند ۾ دراوڙن جون عام آباديون هيون ۽ جيئن جيئن ٻاهريان حملي آور سنڌ، بلوچستان سان گڏ اتر اولهه جي سرحدي علائقن تي پنهنجي ڌاڪ ڄمائيندا آيا، تيئن دراوڙي قبيلا پٺتي هٽندا ويا. انهن ڳالهين مان ٻه ثبوت ملن ٿا هڪ ته دراوڙ سنڌ جا اصلوڪا رهاڪو هئا ۽ ٻيو ته انهن جي لڏ پلاڻ ٻاهرين جي ڪاهن ڪري ٿي هئي.“
سيد سبط حسن لکي ٿو ته:
”موئن جو دڙو، هڙپا ۽ ٻين جڳهين جي کوٽائي مان اڃا تائين فقط چاليهن ماڻهن جا ڍانچا مليا آهن. انهن ڍانچن جي معائني مان، محقق ان نتيجي تي پهتا آهن ته سنڌو ماٿري جي رهاڪن جا قد ننڍا مگر مٿا وڏا هئا. رنگ جا ڪارا، گنگهرو وارن وارا، ويڪري نڪ ۽ ڀريل چپن وارا هئا. ان بنياد تي چيو وڃي ٿو ته انهن ماڻهن جو تعلق دراوڙ نسل سان هو. ڪي ڍانچا ڀونچ سمنڊ جي اوڀر ڪنارن تي رهڻ وارن قديم ماڻهن سان مشابهت وارا آهن.هڪ ڍانچو ڪنهن منگول جو به آهي. اهي بروهيءَ سان ملندڙ دراوڙي زبان ڳالهائيندا هئا. بروهي قوم جا ماڻهو جي قلات، لس ٻيلي، کاران ۽ چغائي ۾ آباد آهن، سي سنڌو ماٿري جي قديم ماڻهن جو اولاد آهن.“ (پاکستان میں تہذیب کا ارتقا- ص 66-67)
ايڇ جي ويلس لکي ٿو ته،
”Here was a civilization which from the first seems to have grown up upon its own roots, and with a character of its own. It was cut off from the civilizations to the west and to the east by vast mountain barriers and desert regions…. They (Aryans) found a civilization already scattered over India, the Dravidian Civilization. This had arisen independently, just as the Sumerian, Cretan and Egyptian Civilizations seem to have arisen….“ (p 386)
(هندوستان ۾ هڪ تهذيب هئي جيڪا منڍ کان وٺي پنهنجن پاڙن تي اڀري هئي ۽ جنهن کي پنهنجون مخصوص خصلتون هيون. ان تهذيب جو مغرب ۽ مشرق جي تهذيبن سان، بلند پهاڙن ۽ ريگستانن جي ڪري ڪوبه تعلق نه هو. آرين کي هن ملڪ ۾ اڳيئي هڪ ٽڙيل پکڙيل تهذيب نظر آئي جنهن کي دراوڙي تهذيب سڏيو وڃي ٿو. اها تهذيب اتي ئي ڄمي نپني هئي جيئن سميري، ڪريٽي ۽ مصري تهذيبون پاڻمرادو اُسريون هيون.)
وري، ونيسيٽ_ اي_ سمٿ دراوڙن بابت پنهنجي ڪتاب ۾ لکي ٿو ته
”Dravidian is the English form of the adjective Dravida, with meaning ‘belonging to Dravida or the Tamil country.’ It is applied with propriety to the territory, people, or language of the extreme south, but is wholly inapplicable to the Gonds, Kols, Bhars, and other so-called ‘non- Aryan’ tribes of Central India and the North. The word Dravida is said to be an Aryanized form of Tamil, meaning ‘nice or sweet’, as applied to the language.“
(هندوستان جي قديم تاريخ صفحو 429) مٿين لکت موجب دراوڙن جو اصل وطن درويدا يا تامل (ڏکڻ هندستان) هو. دراوڙ لفظ گونڊن، ڪولن، ڀاڙن ڀيلن ۽ وچ هندستان ۽ اتر هندستان جي ٻين غير آرين گروهن، قبيلن ۽ قومن لاءِ استعمال ڪري نه ٿو سگهجي. درويد جي لفظي معنيٰ آهي مٺو ۽ سهڻو.
ايف. جي. پيئرس جو رايو آهي ته:
”آرين کان اڳي سنٿال ۽ گوند وچ هندستان جا رهاڪو، انهن قديم ۽ تمام قديم قبيلن جو اولاد آهن جن هندستان جي ڏکڻ مان ڪاهيو هيو. اهي ڪاهون اٽڪل ويهن کان پندرهن هزار سال اڳي پٿر واري زماني ۾ ٿيون هيون. اهي ماڻهو تهذيب جي ڪنهن به دور ۾ ڳڻڻ ۽ لکڻ واري منزل تي نه پهتا. اهي فقط شڪاري ۽ مالوند ئي رهجي ويا. پر ٻيا وري آهن دراوڙ جيڪي هن وقت ونڌيا جبلن جي ڏکڻ ۾ رهن ٿا. دراوڙ هندستان ۾ اتر اولهه کان خيبر لڪ ۽ هماليه کان نه پر ايران جي ڏاکڻين پرڳڻن مان سنڌ ۾ داخل ٿيا. اهي گهڻو ڪري اڄ کان ڇهه هزار سال اڳي آيا. ان وقت ايران ۽ اولهه هندستان جي آبهوا وڌيڪ گهميل ۽ برساتي هئي. ان زماني ۾ سنڌ هڪ ريگستاني نه پر سرسبز خطو هئي ۽ انهن حملي آورن جي مستقل آبادي ۽ قيام لاءِ موزون علائقو هئي. اهي دراوڙ قبيلا انهن ئي مان هئا جن فرات ۽ دجله ندين جي ماٿري ۾ سمير تهذيب جو بنياد وڌو هو. ڪيترا ڳهڻا ۽ مٽي جا برتن جي اُر (UR) مان لڌا ويا آهن سي سنڌو ماٿري جي ڳهڻن ۽ مٽيءَ جي ٿانون سان مشابهت رکن ٿا.“ (Outline of History of Civilization pp 48-49)
”We might say that the first great cultural synthesis and fusion took place between the incoming Aryans and Dravidians, who were probably the representatives of the Indus Valley Civization.“
(The Discovery of India by Jawaharlal Nehru pp 61-62)
پنڊت جواهر لعل نهرو جو چوڻ آهي ته سنڌو ماٿري جي تهذيب جا نمائندا دراوڙ هئا.
”هڙاپا ۽ موهن جي دڙي جو خطو“ نالي ڪتاب جي مصنف آر هنٽر جو رايو آهي ته موهن ۽ هڙاپا ۾ آباد ٿيل دراوڙ، سمنڊ رستي سنڌ ۾ داخل ٿيا ۽ سندن پهريان ماڳ بلوچستان جا سامونڊي علائقا هئا. آر هنٽر جي خيالن جي ابتڙ وري اي وي ونڪٽ سوميرا جو رايو آهي ته دراوڙ قبيلا سمنڊ رستي يا خيبر لڪ جي رستي سنڌ ۾ داخل نه ٿيا هئا. پر اهي سنڌ ڌرتي جا اصلي رهاڪو هئا.
مون مٿي ڪيترن ئي محققن جا خيال، رايا ۽ حوالا ان ڪري پيش ڪيا آهن ته جيئن ڪنهن پڪي ۽ پختي نتيجي تي پهچي سگهجي ته سنڌو تهذيب جا خالق ڪير هئا؟ اڪثر محققن جو فيصلو اهو آهي ته دراوڙ سنڌي هئا ۽ سنڌ ۽ هندستان ۾ آرين جي اچڻ کان اڳي آباد هئا ۽ انهن جون وسنديون سموري هندستان ۾ پکڙيل هيون. ساڳي طرح ڪن صاحبن جو رايو آهي ته دراوڙ سنڌ ڌرتي تي ڄميا ۽ نپنا، وڏا ٿي پوءِ مشرق، مغرب، شمال ۽ جنوب ۾ پکڙيا. ڪن مفڪرن جو چوڻ آهي ته درواڙ ڏکڻ هندستان ۾ سلون ۽ سوماترا کان داخل ٿيا ۽ پوءِ سنڌ ۾ آباد ٿيا. ڪن مورخن جو وري رايو آهي ته دراوڙ اصل ۾ ڀونچ سمنڊ ۾ ڪريٽ تهذيب وارن ٻيٽن تي آباد هئا، جتان پوءِ فرات ۽ دجله ماٿرين مان هلي ايران ۾ وارد ٿيا ۽ اتان پوءِ سمنڊ يا خشڪي رستي سنڌ ۾ داخل ٿيا ۽ آرين جي اچڻ تائين سموري هندستان ۾ ٽڙي پکڙي ويا، يا تڙجي پوءِ ڏکڻ هندوستان ۾ تامل علائقي کي پنهنجو وطن بنايو. انهن سڀني محققن جي تحقيق ڪاوش ۽ ڪوشش تحسين ۽ داد جي قابل آهي.
سنڌ جا اصلوڪا رهاڪو؟ :
سيوهڻ، اروڙ، ڀنڀور، بهمن آباد، آمري، ڪوٽڏيجي وغيره ۽ لڪي، بزن ڪوٽ، ڪائي، نئنگ ۽ ڪن ٻين جابلو غارن ۽ آسپاس جي ماحول نئين گاج، نئين موهن، نئين باران ۽ ٻين نئين جي ماٿرين، سنڌو، هاڪڙو، مهراڻو، سنڌ ۽ ڪنڀ درياهن جي وهڪرن، منڇر ۽ ٻين ڍنڍن ڍورن جي ڪنارن ڪنڌين مٿان وسندين، پراڻن ڪوٽن، قلعن، ڪوٽيرن، دڙن ۽ بٺين، سنڌ جي سرزمين جي ورنن، خطن ۽ پهاڙي سلسلن جي مطالعي کان پوءِ مان ذاتي طور ان نتيجي تي پهتو آهيان ته سنڌ جا اصلوڪا رهاڪو سنڌي هئا جي هن ڌرتي مٿان ڄميا، اسريا ۽ ارتقا جون منزلون طئي ڪري مهرڳڙه آمري، ڪوٽڏجي ۽ مهين تهذيبن جا خالق ٿيا. انهن کي اوهان ائبور جنيز Aborigines چئو، رولو شڪاري Nomadic Hunters چئو، مهاڻا (Lake and pile dwellers) چئو، يا ميهڻ چئو يا دراوڙ ۽ ڪولهي چئو. پر اهي اصلي ۽ بنيادي طور سنڌي هئا ۽ جن جي جسماني ادم، محنت ۽ مشقت سان ۽ ذهني آسودگي ۽ پختگي سان، هن سرزمين تي دنيا جي قديم ترين، شاهوڪار ترين ۽ مهذب ترين تهذيب جي آبياري ٿي. ان سلسلي ۾ هيٺيان دليل خدمت ۾ پيش ڪريان ٿو. انهن مان پهريان تاريخ ۽ قديم آثارن سان تعلق رکن ٿا ۽ پويان ٻولي، ادب ۽ ثقافت سان. پوين دليلن تي اسان مان تمام ٿورن مفڪرن سوچيو آهي ۽ شايد ئي ڪنهن صاحب قلم کڻي لکيو هجي.

[b]تاريخي ثبوت:
[/b] جيڪڏهن سنڌ ۾ ٻاهران يعني ڏکڻ هندستان يا ڀونچ سمنڊ کان ڪي به گروهه ۽ قبيلا اچي آباد ٿين ها ته پوءِ سنڌ ۾ انساني عمل ۽ استعمال هيٺ آيل غارن ۽ غفائن جو وجود نه ملي ها. غارن ۾ رهڻ وارن ماڻهن جو تعلق پراڻي پٿر ۽ ان کان به اڳ واري زماني سان آهي.
‘Cave men in the early days of archaeology, it was believed, as a result of many discoveris in Europe of the remains of pre-historic man in caves, that Palaeolithic man always lived in caves, and the term Cave Man came into popular use as a conventional description of him,’
(Encyclopedia of Archaeology by Leonard Cottrell. P 97)
غارن ۾ رهڻ وارن ماڻهن جي زماني جو تعلق گهٽ ۾ گهٽ ٻارنهن هزار سال ق.م کان اڳ واري زماني سان آهي ۽ جو پراڻي پٿر واري زماني جو آخري ۽ پويون دور سمجهيو وڃي ٿو. پراڻي پٿر وارو زمانو اٽڪل ٽيهه لک سال پراڻو شمار ڪيو ويو آهي. جنهن ۾ انسان پاڻي ۾ لڙهندڙ ننڍڙن گول مول پٿرن سان حرڪتون ڪرڻ شروع ڪيون هيون. انسان جي رلڻ ۽ گهمڻ وارو زمانو تڏهن کان شروع ٿيو آهي جڏهن هن پاڻ کي وڌيڪ قوي، ڪجهه نه ڪجهه هنرمند ۽ جهنگلي جانورن سان وڙهڻ ۽ انهن جي شڪار ڪرڻ جهڙو سمجهيو هو. اهو دور به ٻارنهن سو سال ق م تائين اچي ختم ٿي ويو. ساڳي وقت اهو به ياد رکڻ گهرجي ته پراڻي پٿر واري زماني ۾ يا ان جي پوئين دور تائين انسان ورلي ملڻ ۽ ڏسڻ ۾ اچڻ وارو جانور هو، جهڙوڪ اٽي ۾ لوڻ. It is a point that few people grasp, that until the Later Palaeolithic Age, man was an extremely rare animal.” (H.G. Wells p 150) اهو هڪ نقطو آهي جيڪو تمام ٿورن يا فقط ڪن ماڻهن جي سمجهه ۾ ايندو ته پراڻي پٿر واري دور جي پڄاڻي تائين ”انسان“ بلڪل اڻ لڀ جانور هو.

[b]ٻولي ۽ ٻولين جي شروعات:
[/b] پراڻي پٿر واري زماني جو ماڻهو جيتوڻيڪ تمام گهٽ باشعور هو تنهن هوندي به هن کي شڪل، صورت، ادا ۽ انداز جي گهري ۽ پختي سمجهه ضرور هئي. ائين به چيو ويو آهي ته انسان پنهنجن خيالن يا اڌمن جو اظهار اشارن رستي ڪندو هو. ان دور وارو انسان آوازن، واڪن ۽ رڙين وسيلي هڪ قسم جي گفتگو ڪرڻ سکيو هو. اهي آواز ۽ رڙيون هو جانورن ۽ پکين، هوائن ۽ طوفانن، گجگوڙين، زلزلن ۽ آبشارن وغيره کان سکيو. ان سلسلي ۾ ماهرن جو چوڻ آهي ته منڍ واريون ٻوليون فقط ڪن اسمن (نالن) ۽ حرف ندائن جو مجموعو هيون ۽ پوءِ آهستي آهستي انسان جو ذهن، جسماني اشارن ۽ حرڪتن جا طور طريقا ۽ انهن جي وچ ۾ رسمي لاڳاپو ۽ ڳانڍاپو جوڙڻ ۽ پيدا ڪرڻ سکيو. ٻولين جي ماهرن، دنيا جي سڀني ٻولين کي اٽڪل روءِ ستن اٺن خانن ۾ ورهايو آهي.ساڳئي طرح قديم گروهن ۽ قبيلن جون ٻوليون جي ڪهڙي به شڪل صورت، ڍنگ ڊول، بيهڪ، وهڪ بڻ ۽ بنياد واريون هيون يا آهن سي سڀ، هن مهل تائين پڙهيون ۽ سمجهيون ويون آهن.مگر سنڌ جي پراڻي ٻولي ۽ لپي اڄ تائين سموري ۽ پوري طرح پڙهڻ ۽ سمجهڻ ۾ اچي نه سگهي آهي. جيتوڻيڪ سنڌ جا اصلوڪا ۽ پراڻا جهونا ڌوٻي، سنڌي ٻولي جا اکر ڪن ”مارڪن“ جي صورت ۾ ڪپڙن تي سڃاڻپ خاطر لکندا اچن ٿا. نه فقط ايترو پر سن 1930-32 تائين سنڌ جا واپاري ۽ سکر ماڻهو هنڊين (Bills of Exchange) ۽ دستاويزن تي پنهنجين صحين بدران پنهنجا مخصوص مقرر ڪيل قديم مارڪا يا نشان هڻندا هئا. جن جي سرڪاري ۽ واپاري حيثيت قبول ۽ تسليم ڪيل هئي.

[b]سنڌي ٻولي:
[/b] موئن جي دڙي ۽ هڙاپا ما سر ويلر جي لکڻ موجب 396 ۽ اي. ڊي. پسالڪر موجب چئن سون کان ڪجهه مٿي ۽ عام راءِ موجب اٽڪل اٺ سو مهرون ۽ تائٿ لڌا ويا آهن ۽ اسڪوپارپولا جي ڳڻڻ مطابق سنڌو لکت جا هزارين نشان مليا آهن جن تي مختلف شڪليون، شبيهون، ۽ نشانيون اڪريل آهن. انهن تصويرن ۽ نشانين جي پڙهڻ ۽ سمجهڻ جي ڪيترن ئي عالمن ۽ ٻولين جي ماهرن ڪوششون ڪيون آهن. مگر مڪمل ڪاميابي اڃا ڪنهن جي نصيب ۾ نه آئي آهي. ان سلسلي ۾ اي سمٿ، سي. جي گئڊ، ارنيسٽ مئڪي، ڪي. اين. ڊڪشٽ، فادر هيريس، جي. آر هنٽر ۽ ايس لئگنڊن جا نالا ذڪر جي قابل آهن. ”سنڌ صدين کان“ جيڪو جڳ مشهور سيمينار ڪراچي ۾ مارچ 1975ع ۾ منعقد ٿيو هو. ان ۾ هن مشهور محقق اسڪوپارپولا ”سنڌ لکت جو اڀياس“ جي عنوان سان هڪ تحقيقاتي مقالو پيش ڪيو هو. ان مقالي ۾ ان وقت تائين جيڪي کوجنائون سنڌي ٻولي بابت ڪيون ويون هيون، انهن جو اختصار سان مگر جامع جائزو پيش ڪيو ويو هو. مقالي جي پڇاڙي ۾ فاضل مصنف اها اميد ظاهر ڪئي هئي ته:
”ليڪن هڪ ڳالهه جا صاف نظر اچي ٿي، اها هي آهي ته سنڌو لکت جي مطالعي ۾ هاڻي نهايت دلچسپي جو اظهار ڪيو وڃي ٿو، ۽ مون کي يقين آهي ته انهي شوق ۽ جستجو ۾ ڪيترائي نئين قسم جا ڪارگر ۽ اثرائتا قدم کنيا ويندا ته جيئن سنڌو لکت جي ڳجهارتن کي گوشه راز مان ٻاهر ڪڍي، صفحه هستي تي نروار ڪيو وڃي.“ (سنڌ صدين کان ص146)
اڄ انهي اميد کي به چوڏهن سال گذري ويا آهن مگر ڳالهه اتي ئي بيٺي آهي. محترم سراج سنڌي ٻولي تي هڪ ڪتاب ”سنڌي ٻولي“ جي نالي سان سن 1964ع ۾ لکي ڇپايو هو. ان ڪتاب ۾ فاضل مصنف سنڌي ٻولي کي ٻين هند يورپي زبانن سان ڀيٽي، اهو ثابت ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي ته ”سنڌي هڪ مکيه ٻولي آهي جنهن مان اڪثر هند يورپي ٻوليون ”سنسڪرت“ سميت جڙيون آهن.“ ان مان اهو ثبوت ملي ٿو ته سنڌي زبان ۽ ٻولي پنهنجي جوڙجڪ ۽ بڻ بنياد جي لحاظ کان دنيا جي شايد اها واحد ٻولي آهي جنهن جو ڪنهن به ٻئي ٻولي سان بنيادي تعلق نه هئڻ جي برابر آهي. ان باري ۾ مان محترم ابراهيم جويي کي سند طور پيش ڪريان ٿو. جويو صاحب لکي ٿو ته ”ٻولي ئي آهي، جنهن جي بنياد تي قوم جو مخصوص مزاج ۽ علحده وجود ٺهي ٿو ۽ قائم رهي ٿو. سون هزارن بلڪ لکن سالن جي تاريخي پس منظر ۾ ئي ٻولي پنهنجي مسقتل ۽ علحده صورت اختيار ڪري ۽ قائم رکي سگهي ٿي. قومون پڻ پنهنجي تاريخ ۾ ايتريون ئي قديم آهن جيتريون سندن علحده علحده ٻوليون.“ ان کان سواءِ سنڌي زبان ۽ ادب جو هڪ ٻيو ڄاڻو ۽ سڄاڻ ڊاڪٽر اين. اي. بلوچ لکي ٿو ته: ”سنڌي جو خمير سنڌ جي سر زمين ۾ تيار ٿيو. ان جو بڻ بنياد، ان جو پنهنجو موروثي سرمايو ئي آهي.“ ساڳئي طرح فنس ۽ روسي ماهرن جو چوڻ آهي ته ”موئن جي دڙي جي ٻولي، درواڙي ٻولين جو بڻ بنياد آهي.“

[b]تهذيبي ثبوت:
[/b] سنڌ جي تهذيبي تاريخ جا ڪي اهڙا نمايا باب آهن جيڪي هن ملڪ جي تهذيب کي مصر، عراق، يونان، ايران ۽ روم جي پراڻين تهذيبن کان مٿاهون ڪن ٿا. انهن مان سڀ کان وڌيڪ اهميت ۽ حقيقت وارو باب اهو آهي جو اهي سڀ قديم تهذيبون مري کپي ويون ۽ پويان فقط پنهنجا قديم آثار کنڊرن جي صورت ۾ ڇڏي ويون. اڄ جي مصريءَ کي اهرامن واري مصر 3188 ق م سان، اڄ جي يوناني کي ڪيرٽ 2400 ق م ۽ ڊلفيا ۽ اولمپيا واري يونان سان ،ا ڄ جي رومي کي آکاڙن ۽ رٿن واري روم سان 750 ق م، اڄ جي شامي، عراقي ۽ ايراني کي حمورابي جي (2100 ق م) ۽ اسر بنيپال (668ق م) جي تختين ۽ لٺين سان ڪوبه تعلق ۽ ڪنهن به قسم جو سنٻڌ نه رهيو آهي. مگر ان جي ابتڙ اها کيرٿر سنڌو يعني جابلو ۽ ميداني تهذيب ئي دنيا جي واحد تهذيب بچي ۽ رهي آهي جنهن جو اڄ تائين هن سرزمين تي رهڻ وارن انسانن سان سلسلو، لاڳاپو ۽ واسطو رهندو اچي ٿو. جيتوڻيڪ اهو تعلق به اوترو ئي پراڻو ۽ جهونو آهي. ان باري ۾ سند طور ڊاڪا يونيورسٽي جي هڪ سابق وائس چانسلر صاحب آر. سي. مجمدر جو بيان هيٺ پيش ڪريان ٿو:
‘India now takes her place, side by side with Egypt and Mesopotamia as a country where we can trace the dawn of human civilization and the beginning of those thoughts, ideas, activities and movements which have shaped the destinis of mankind all over the civilized world… The chief difference between India and the other ancient countries mentioned above, lies in the continuity of her history and civilization. The culture and civilization of Egypt, Sumer, Akkad, Babylon, Assyria, and Persia have long ceased to exist. They are now mere past memories and their history possesses only an academic interest. Indian history and institutions, however, form an unbroken chain by which the past is indissolubly linked up with the present.
(Vedic Age V.I. p38)
مٿين ٽڪري ۾ آر. سي. مجمدر لکي ٿو ته: ”هاڻي سنڌو جي تهذيب به مصر ۽ فرات دجله ماٿري وارين تهذيبن سان ڪلهو ملائي سگهي ٿي. هن سر زمين تي به انساني سڀيتا جي صبح جا آثار ۽ اهڃاڻ ملن ٿا. هتي به انسان جي بنيادي ۽ منڍ واري فڪر ۽ عمل جون اهڙيون ئي ساکون ۽ شاهديون ملن ٿيون جن جي مدد سان انسان ذات، سموري متمدن دنيا ۾، پنهنجي منزل ۽ مقصد ڏانهن وڌي آهي. مگر مکيه تفاوت جيڪو سنڌ ۽ ٻين ملڪن وچ ۾ آهي، سو هي آهي ته سنڌو جي تاريخ ۽ تهذيب ۾ تسلسل آهي. مصر، سمير، اڪاد، بابل، اسير، يا ايران جون قديم تهذيبون گهڻو اڳي، مري کپي ويون ۽ انهن تهذيبن جا، هن وقت فقط داستان ۽ يادگار بچيا آهن ۽ انهن جي تاريخن کي فقط علمي ۽ ادبي اهميت حاصل رهي آهي. مگر سنڌو جي تاريخ، سڀائن ۽ ادارن جي وچ ۾ نه ٽٽڻ وارو سلسلو، ڳانڍاپو ۽ تعلق آهي جنهن رستي ماضي، حال سان ڳنڍيو ۽ جڙيو اچي.
سنڌ ۾ ڍڳي گاڏي اڄ به اهائي استعمال ڪئي وڃي ٿي جيڪا هزارين سال اڳي سنڌو ماٿري ۾ رهڻ وارا استعمال ڪندا هئا. سنڌ جا ڳوٺاڻا ۽ ٻيا سکر ماڻهو ساڳئي نموني جا ٽن گلن وارا اجرڪ ۽ ٽه گليون جتيون اڄ به خوشي سان پهريندا ۽ پائيندا آهن. اڄ به ڳوٺاڻا ساڳي طرح، چوئنرا، جهوپا ۽ جهوپڙيون ٺاهي، انهن ۾ رهن ٿا. مٽي، ڌاتو ۽ سپي جون چوڙيون (ٻانهيون)، عاج، چاندي ۽ سون ۾ ضرور بدليون آهن مگر مٿين چٽ ساڳيا آهن. گيت، ڀڄن، مولود ۽ مناجاتون، لاڏا ۽ لائون سهرا ۽ ڳيچ، دهل ۽ شرنايون، ٽولي ۽ ٽليون، نڙ، ناد، نفيلون، بوڙينڊو ۽ چنگ، چوڏيل ۽ ڦرڻيون، نو ٽڻ ۽ ونجهوٽيون، رلڪا ۽ رليون، پٽڪا ۽ سٿڻون، پوتيون ۽ چنيون، مکڻ ۽ مانڌاڻيون، گنديون ۽ پليون دلا ۽ چاڏيون وغيره سڀ ڪجهه ڪلهه وانگر اڄ به سنڌي سماج ۾ مروج آهن. اهي سڀ حقيقتون آر. سي. مجمدر جي بيان کي سچو ثابت ڪن ٿيون ته سنڌ جي اڄ واري ثقافت ۽ تهذيب کي ماضي جي تهذيب ۽ ثقافت سان ساڳيو رشتو ۽ تعلق آهي. هڪ نه مٽجندڙ تسلسل!
ساڳي وقت سر ويلر ۽ پروفيسر گنڪو وسڪي وري هڪ وڌيڪ اهميت واري ڳالهه ڪن ٿا هو چون ٿا ته:
”…the Indus Civilization can claim a larger area than any other of the known pre-historic or pre-classical civilization.” He further writes. “Behind so vast a uni-formity must lie an administration and economic discipline however exercised, of any impressive kind.“
(The Indus civilization p. 3. 1962 publication)
”The Indus Valley Civilization thus seems to have embraced a far larger area than the ancient civilizations of the Nile Valley and Mesopotamia. It is established that the Indus Valley served as a major territorial nucleus whence the civilization was spreading eastward down the Indus’s left tributaries, southward along the sub-continent’s western coast and westward along the coast of Makran.“
”Archaeological evidence indicates that the Indus Civilization had sprung on local soil and was the outcome of the progressive historical development of the autoch thonous farming cultures of the north- western part of the subcontinent.“
هو وڌيڪ لکي ٿو ته:
”Archaeological evidence enables us to bring out the successive periods of the Harappan Civilization and gives a convincing indication that although the civilization was a close knit unity there may have been local cultural differences and peculiarities in different areas. Among the areas that can already be isolated are Kalibangan, Rangpur- Lothal, Rupar- Alamgirpur, north eastern Baluchistan, etc. The opinion expressed by some scholars that the Indus Civilization was uniform and stagnant should thus be rejected.“
(Yu. V. Gankovsky. The Peoples of Pakistan. Pp 29,30)
ساڳي ڳالهه ڊاڪٽر رفيق مغل به ڪري ٿو ته:
”The evidence shows that the area covered by the Indus Civilization was larger than any of the known civilizations of the ancient world.” Dr. Mughal further writes, “The picture of the Indus Civilization, as presented to us through many years of excavation, is that of a highly disciplined society, possessing sufficient economic wealth to mobilize labour and to support full-time craftsmen. It also possessed resources to engage in long- distance trade or exchange of products. The existence of interrelated but highly developed socio political and religious institutions, as reflected through their well planned cities, public buildings, large fortifications, granaries and standardization of material equipment through mass production, is evident.“
(Present State of Research on Indus Valley Civilization pp 40-43)
سر ويلير، پروفيسر گنڪو وسڪي ۽ ڊاڪٽر مغل جي مٿي ڏنل لکڻين مان صاف ظاهر ٿئي ٿو ته سنڌو تهذيب پنهنجي اوج ۽ عروج واري زماني ۾ دنيا جي سڀني اتم ۽ مشهور تهذيبن جي مقابلي ۾ وڌيڪ ۽ تمام وسيع علائقي ۾ ڦهليل هئي. ان کان سواءِ اها تصوير جيڪا سنڌو تهذيب جي وڌيڪ کوٽائين مان ملي ٿي، سا صاف ظاهر ڪري ٿي ته سنڌو تهذيب وارو سماج هڪ منظم سماج هو جنهن ۾ مقامي ماحول، حالتن ۽ آبهوا ڪري ڪجهه نه ڪجهه ڦير گهير به هڪ فطري عمل جو نتيجو سمجهڻ گهرجي. ساڳئي وقت هڪ جامد ۽ ساڪن سماج به نه هو. اهو سماج اقتصادي طور تي شاهوڪار هو. جنهن وٽ تمام گهڻا وسيلا هئا جنهن ڪري تمام گهڻو تعداد پورهيتن ۽ هنرمندن جو ڪم ۾ لڳائي ٿي سگهيو.
ان کانسواءِ ڏور ڏيساور سان واپاري ناتا ۽ شين جي مٽاسٽا جو بندوبست به ڪري سگهيو ٿي. پنگتي ۽ پنچائتي ۽ نيم ڌرمي شاندار عمارتون، شهرن جي بيهڪ ۽ اڏاوت، شهر پناهون، اناج جا گدام، وهنجڻ جون جايون ۽ عام جام گهرو استعمال جون شيون کليل ۽ صاف دليل آهن ته سنڌي يا سنڌو سماج هڪ صاف سٿرو، شاهوڪار، فلاحي، منظم ۽ موثر سماج هو. اهو ته تاريخ کان اڳ واري دور جو سماج هو جڏهن ته تاريخ جي وچين دور ۾ روزانو وهنجڻ شاهوڪار ۽ وڏن گهراڻن ۾ عيب سمجهيو ويندو هو.
”Aristocrats in medieval times considered bathing a sign of poverty and the need to labour, and many boasted, they had never taken a bath.“ (Daily Star. 16th May 1985)
سنڌ جي آبهوا متعلق سر ارل اسٽين، ايلس ورٿ، سر جان مارشل جا رايا آهن ته سنڌ ۾ اڄ جي مقابلي ۾ اڳي تمام گهڻو ۽ جهجهو پاڻي موجود هو. ان جو سبب گهڻي برسات ۽ گهڻين ندين ۽ نئين جو وهڻ هو. سنڌ کي ندين جو ملڪ به سڏيو ويو آهي. ”The land of Rivers“ جنهن ڪري ان زماني ۾ سنڌ وڌيڪ آباد ۽ شاداب هئي. موسميات کاتي جي هڪ سربراهه جو حوالو پٿاوالا جي ڪتاب هسٽاريڪل جاگرافي آف سنڌ ۾ موجود آهي (صفحو24). ڊاڪٽر سي ڊبليو نارمنڊ چيو آهي ته:
”…more rains in the summer months was possible in Sindh and Baluchistan at the time of the Indus Valley Civilization.“
تمام گهڻي ۽ جهجهي پاڻي هئڻ جي حقيقت ان ڳالهه مان به ثابت ٿئي ٿي ته سنڌ ۾ گهاٽا ٻيلا ۽ وڏا جهنگ هئا جن ۾ مينهيون، گينڊا، چيتا، شينهن، ڦاڙها ۽ هاٿي تمام وڏي تعداد ۾ رهندا هئا. جن جا پنڊپهڻ (Fossils) ملن ٿا. ساڳي طرح درياهن ۾ ٻلهڻ، ٻلهڻيون (Dolphins) ۽ واڳون به رهندا هئا. ان ڪري ئي ڪن عرب مورخن نيل ۽ سنڌو درياهن جوپاڻ ۾ تعلق به ڏيکاريو آهي. درياهن ۽ ڍنڍن ۾ مڇي به عام جام هوندي هئي جنهن ڪري سنڌين کي مڇي کائو (Fish eaters) به سڏيندا هئا. ۽ سنڌي اڄ به مڇي کائو آهن. ان کان سواءِ سنڌ ۾ ڪپهه، ڪڻڪ ۽ نير جا فصل به ڀلا ٿيندا هئا. ڪاڇي ڪوهستان ۽ ٿر ۾ ٻاجهر ۽ جوئر جا فصل سٺا ٿيندا هئا. ٺڪرين تي جوئر جا پن ۽ سنگ به چٽيل مليا آهن. موئن جي دڙي ۾ هر هڪ گهر ۾ کوهه ملي ٿو. ان کان سواءِ هڪ وڏو تلاءُ يا حوض، ۽ سنڌ جي هر ڳوٺ جي ڀرسان ننڍي وڏي ڍنڍ، ڍوري يا کڏ جو هئڻ ثابت ڪري ٿو ته سنڌ هڪ گرم ملڪ آهي جنهن ۾ فقط ٻه مندو ٿين ٿيون.هڪ اونهارو ۽ ٻي سياري جي مند. سيارو ويهين نومبر کان وٺي ويهين فيبروري تي ختم ٿئي ٿو ۽ باقي سال جا نو مهينا اونهارو آهي. سياري ۾ ٿڌ گهڻي پوي ۽ اونهاري ۾ گرمي. ان سلسلي ۾ پٿاوالا صاحب جا هيٺيان جملا ثابتي يا سند طور پيش ڪري سگهجن ٿا. هو صاحب لکي ٿو ته:
”The temperature of the air, however, seems to have been the same, if not higher than at present, because cotton was grown and cotion clothes were worn. The great bath is also a proof that summer days were hot and the growth of wheat a sign of winter cold sufficient for the corn to thrive. Lastly, the rhinoceros existed always in an almost steamy heat, actually more often under the equator than any-where else.“
(Historical Geography of Sind p25)
پٿاوالا صاحب لکي ٿو ته، سنڌ ۾ جيڪو گرمي جو پد آهي سو گهڻو ڪري ساڳيو آهي. هتي ڪپهه (ونئڻ) پوکي وڃي ٿي ۽ سوٽي ڪپڙو پهريو وڃي ٿو. ڪڻڪ جي پوک سردي جي ثابتي آهي ۽ رائنا سيرس يعني گينڊو خط ستوا جي گرمي پد کي ثابت ڪري ٿو. اها به هڪ حقيقت آهي ته ڪڻڪ پهرين سنڌ ۾ پوکي ويئي ۽ چين ۾ پوءِ يعني 2700 ق م، ۾. مون وٽ ڪڻڪ جو ٻج پنڊ پهڻ جي صورت ۽ حالت ۾ موجود آهي.

[b]شهرن ۽ گهرن جي بيهڪ:
[/b] آبهوا جي انهن حالتن کي سامهون رکي، سنڌ جي سڀني پراڻن شهر ۾، اسان اڄ تائين پنهنجن گهرن جا منهن اوڀر ۽ ڏکڻ طرفن ڏانهن ڪندا آيا آهيون ته جيئن اونهاري ۾ سج جي تيز ۽ سخت گرم ڪرڻن کان ۽ سياري جي سرد هوائن کان پاڻ کي بچائي رکون. ان کان سواءِ اسان وٽ وڻندڙ ٿڌيون هيرون هميشه ڏکڻ ۽ اوڀر کان لڳنديون آهن. عام چوڻ آهي ته ”آءُ ڏکڻ ڏيهي، ڀڃ مڇرن جي پيهي“. گهرن جي ان طريقي جي اڏاوتن سبب، اسان جا ڳوٺ ۽ شهر ڏکڻ، اوڀر طرفن ڏانهن آهن. اوهان ڪائي ماٿري ۾ يا لڪي تيرٿ جي چشمن ڀرسان موجود غار گهمي ڏسو. ڊاڪٽر خان ته چوي ٿو ته سنڌو تهذيب جو تهذيبي وهڪرو به ڏکڻ، اوڀر طرفن ڏانهن وهيو ۽ وڌيو آهي. ساڳيو رايو ڊاڪٽر فيئر سروس به پيش ڪيو آهي. هو صاحب چوي ٿو ته سنڌو کيرٿر ماٿرين ۾ تهذيبون به ڏکڻ ۽ اوڀر طرفن ڏانهن ڦهليون آهن. ان کان سواءِ جيڪي دڙا کوٽيا ويا آهن مثال طور موئن جو دڙو انهن جي گهٽين ۾ پاڻي جي نيڪال لاءِ ناليون گهٽين جي وچ ۾ ٺهيل آهن. سيوهڻ، بوبڪ، شڪارپور وغيره پراڻن شهرن ۾ پاڻي جي نيڪال جو ساڳيو بندوبست آهي. گويا اسان جي گهرن، گهٽين ۽ شهرن جي اڏاوت ساڳئي نموني جي آهي جيڪا صديون اڳي اسان جي ابن، ڏاڏن ۽ انهن جي وڏن جي زماني ۾ هئي. حڪيم نياز همايوني سنڌ جي طبعي تاريخ جي صفحي 62 تي هڪ محقق جو حوالو پيش ڪيو آهي ته خشتي ڪتبن ۾ سنڌ جي شهر جي رهواسين بابت لکيو ويو آهي ته: ”هي اهو شهر آهي جتي ڪنواريون ڇوڪريون گهرن ۽ گهٽين ۾ گندو پاڻي نه ٿيون هارين.“
جناب مولائي شيدائي پنهنجي ڪتاب ”تاريخ تمدن سنڌ“ جي صفحي 97 تي سنڌين جي فوجي قوت واري باب ۾ هيرو ڊوٽس جي حوالي سان لکي ٿو ته ”سنڌي سوار ۽ پيدل فوج جا سپاهي هئا. سندن پوشاڪ سوٽي ڪپڙي جي هئي ۽ سندن هٿيار تير ۽ ڪمان هئا. تير ڪانن ۽ بيدن جا جڙيل هئا جن جا مٿا لوهه جا هئا. اهي پاڻ سان هلڪا رٿ ۽ هاٿي به کڻندا هئا.“ ان ساڳئي قسم جي تير جو هڪ سهڻو ۽ ڪي ٻيا رواجي مٿا مون کي رني ڪوٽ (نئه روڻي ڪوٽ_ نيرون ڪوٽ) مان مليا آهن جيڪي مون وٽ محفوظ آهن. ڪتاب ۾ ان مکيه تير جو تصوير ڏجي ٿي.
ساڳي ڳالهه پٿاوالا، ورجائي آهي.هو صاحب لکي ٿو ته:
”The Indians wore garments of tree wool (cotton) and carried bows of reed and iron tipped arrows of the same. They were armed in like manner as their foot, they rode swift horses and they drove chariots drawn by horses and wild asses.” (Historical Geography of Sind p 58.)
پروفيسر چيتن ماڙيوالا، صديقي م_ ادريس ۽ حڪيم نياز به پنهنجن ڪتابن ۾ سنڌ جي ڪپهه جو ذڪر ڪيو آهي. سڀني صاحبن لکيو آهي ته ڪپهه ۽ ڪپهه مان ٺهيل سوٽي ڪپڙي کي سوميري ”سنڌو“ يوناني ”سنڊان“ ۽ مصري ”سينڊال“ ڪري سڏيندا هئا. ڇاڪاڻ ته ڪپهه ان دور ۾ فقط سنڌ ۾ پوکي ويندي هئي. ايران، سمير، يونان ۽ مصر ملڪن کي ڪپهه جي ڄاڻ 465 ۽ 330 ق م تائين ڪانه هئي. ايراني ۽ سميري ان کي (tree wool) ڪري سمجهندا هئا. هيروڊوٽس (484-429 ق م) به ڪپهه لاءِ ٽري وول لفظ استعمال ڪيو آهي، جو اصل ۾ ڪپهه لاءِ جرمن لفظ آهي.

[b]سنڌي ٻيڙيون ۽ غوراب:
[/b] موهن جي دڙي جي کوٽائي ڪندي، دڙي جي مٿين تهن مان مئڪي کي هڪ اهڙي مهر دستياب ٿي جنهن تي هڪ ٻيڙي جي شڪل گهڙيل آهي. وري راءِ صاحب کي گجرات ۾ سنڌو تهذيب جي هڪ مکيه ۽ مرڪزي شهر لوٿل مان، پڪل مٽي جا ٺهيل ٻيڙين جا ڪي نمونا مليا آهن. اهي بوتا ٽن قسمن جا آهن. انهن مان هڪ تمام سهڻي ماڊل واري ٻيڙي آهي جنهن کي تري ۾ تکو ۽ نوڪدار ڪنڊو (Keel) چهنبدار ڪمان ۽ سخت پاڇل آهن. پاڇل ۾ هڪ سوراخ آهي جنهن ۾ سڙهه چاڙهڻ لاءِ لڪڙو کوڙيو ويندو هوندو. نه فقط اهو پر راءِ صاحب کي هڪ اهڙي ٺڪري به ملي آهي جنهن مٿان ڪيترن ئي ونجهن واري ٻيڙي چٽيل آهي. هڪ ٻيڙي تي ٻه پکي ۽ بندکاري جون شڪليون به نڪتل آهن. ان ٻيڙي، پکين ۽ بند کاريءَ جي شڪلين مان منڇر تي رهڻ وارن ميربحرن جي ٻيڙين، کارين ۽ پاليل پکين جو نظارو اکين اڳيان تري ٿو اچي. ڊاڪٽر فيئر سروس موهن جي دڙي مان لڌل مهر واري ٻيڙي کي مصر ۽ سمير جي تهذيبن واري ٻيڙي سان مشابهت ڏني آهي. مگر مان ذاتي طور ان خيال جو آهيان ته اها ٻيڙي سمونڊ تي سفر ڪرڻ لاءِ ٿي سگهي ٿي. سمنڊ تي سفر ڪرڻ وارين ٻيڙين ۽ غورابن جا پاسا، اڳل ۽ پاڇل مٿي ۽ اڀيون رکيون وينديون آهن ته جيئن سامونڊي لهرن کان سولائيءَ سان بچاءَ ڪري سگهجي. ان قسم جا ٻيڙا ۽ غوراب سنڌي وڻجارا ۽ ناکئا سمنڊ تي سفر ڪرڻ لاءِ استعمال ڪندا هئا. اها ڳالهه ٻڌي اوهان کي تعجب ٿيندو ته گجرات ۾ به مهاڻن ۽ ميربحرن جي ڳوٺن کي ”مياڻيون“ سڏيو وڃي ٿو، جيئن سنڌ ۾ رواج آهي. نه فقط ايترو پر گجرات ۾ جيڪا نال ڀال ڍنڍ آهي ان ڍنڍ جي مهاڻن جون شڪليون ۽ مهانڊا، ٻيڙيون ۽ کاريون، رهڻي ڪهڻي، ونجهر ۽ رڇ، ٻيڙيون به منڇر ڍنڍ جي مهاڻن سان هڪ جهڙائي ۽ مشابهت رکن ٿا.
سنڌ ۽ سمير جي وچ ۾ تمام گهڻو سامونڊي واپار هلندو هو جنهن جو ذڪر هر هڪ محقق ڪيو آهي سر ويلر لکي ٿو ته:
…reference may be made to certain Sumerian and Akkadian cuneiform documents which refer to a land called Dilmun or Telmen. This was in one sense regarded as an otherworldly paradise, a place “where the sun rises” i.e., somewhere to the east of Sumer, but it was a substantial source of material goods: ships of Dilmun brought wood to Ur Nanshe of Lagash about 2450 B.C., and Sargon about a century later records that ships from Dilmun, Magan and meluha doched in his new capital Agade.
(The Indus Civilization p 81)
سمير ۽ اڪاد جي ڪن تختين تي ڪنهن هڪ اهڙي سرزمين جو ذڪر ڪيو ويو آهي جنهن کي دلمون يا تلمون سڏيو ويندو هو. يعني اها سرزمين جنهن مان يا جتان سج اڀري ٿو، جيڪا سمير جي اوڀر ۾ آهي. جتان تمام مال ۽ سامان اچي ٿو. دلمون جا ٻيڙا ڪاٺ کڻي لاگاش جي ار بندر تي آڻيندا هئا. اهو واپار 2450 ق.م ۾ به هلندو هو.
اين. جي. مجمدر لکي ٿو ته سيوهڻ شهر ۾ عقيق ۾ ڪرڙ جي ڪاٺي جي رس مان اهڙي جڙاوت ڪئي ويندي هئي جا ان قيمتي پٿر جي ٽڪر ٽڪر ٿيڻ کان سواءِ ٻاهر نه نڪرندي هئي.اهي عقيق جا مڻيا بهمن آباد، موئن جي دڙي، چانهون جي دڙي ۽ هندستان جي ٻين قديم شهرن مان لڌا ويا آهن. سمير تهذيب جي هڪ قديم شهر ڪش (Kish) مان به ان قسم جا مڻيا مليا آهن. اهو هنر هن وقت مري ويو آهي. سيوهڻ شهر ۾ ڪنهن سمي صراف ۽ چوڙيگر بزاريون هيون جي اڄ کنڊرن جي حالت ۾ به نظر نه ٿيون اچن.
سنڌ جي طبعي جاگرافي جي مطالعي ڪرڻ سان سنڌ ۽ بلوچستان ۾ اهڙا بند يا ٻنڌ ۽ ٻنڌڙيون، ماهرن کي ڏسڻ ۾ آيون آهن جن ماهرن کي حيرت جي عميق درياه ۾ اڇلي ڇڏيو آهي. انهن بندن جي قدامت، ساخت ۽ افاديت اڄ جي پڙهيل ڳڙهيل انجنيئرن لاءِ عبرت جو باعث آهن. انهن بندن کي عام طور گبر بند سڏيو وڃي ٿو. انهن بندن بابت ايڇ. ٽي لئمبرڪ جو رايو غور طلب آهي.
”The circumstantial evidence for the belief that the gabar bands antedated the Persian monarchy is on the whole stronger. In the first place, it is obvious that there must have been some connection between them and the numerous remains of settlements in their vicinity. These works enabled, agriculture on a scale sufficient to support a population far larger and more stable than that of the present time. Many of the mounds indicate by their very height a long period of probably continuous habitation. Excavation of them, up to the time of writing has not proceeded beyond experimental trenching except in a few instances, but the relics recovered all belong to one or other of the Bronze Age peasant cultures which were scattered throughout Western Asia between N.C. 3000 to 1000.“
”…the same prehistoric people who long inhabited the numerous village sites in this region were skilful agricultural engineers, and devoted much labour to adapting the neighbouring terrain so as to secuse the maximum possible cultivation.“
(Sind A General Introduction. Pp 53,54).
ايڇ.ٽي.لئمبرڪ موجب، اهي گبر بند ايراني حڪمرانن جي دور کان اڳ جا آهن. انهن بندن ۽ بندن جي ويجهو جيڪي ڳوٺاڻيون وسنديون لڌيون ويون آهن، تن وچ ۾ گهرو تعلق آهي جا ڳالهه صاف ظاهر آهي. انهن بندن جي وسيلي زراعت کي وڏي هٿي ٿي ملي ۽ جهجهي آبادي ۽ آدم لاءِ خود ڪفيل هئا. بندن جي ويجهو جيڪي دڙا ۽ بٺيون لڌيون ويون آهن سي ايتري قدر ته مٿي اوچيون آهن جو ايئن ٿو محسوس ٿئي ته اتي ڪافي گهڻي وقت تائين ماڻهن جو وسنديون هيون... اهي تاريخ کان اڳ واري دور جا هن ڌرتي تي رهندڙ، هوشيار ۽ ماهر زراعت پيشي وارا انجنيئر هئا ۽ انهن جو گهڻو وقت ۽ محنت آس پاس وارين زمينن کي پوکي لائق بنائڻ ۾ صرف ٿيندو هو. اڳتي هلي لئمبرڪ لکيو آهي ته ايراني حاڪمن پنهنجي اقتدار واري زماني ۾، انهن بندن جي مرامت، پنهنجي آمدني ۽ خراج جي واڌاري جي خيال کان ٿي سگهي ٿو، ته ڪرائي هجي. اهوئي سبب آهي جو ايراني حاڪمن وٽ وڏي ۾ وڏو زرخيز، اپت ۽ خراج ڏيڻ وارو صوبو سنڌ هو. جتان کين تازه دم فوج به ميسر ٿي سگهي ٿي. ان قسم جا بند ڀونچ سمنڊ، يا تامل يا ايراني ۽ عراقي علائقن ۾ نظر نه آيا آهن. انهن بندن جا معمار خالص سنڌي هنر مند، پورهيت ۽ پوک ڪرڻ وارا هئا جي ماهر انجنيئر به هئا.
هاڻي مان صدين جي پراڻي، ڪريل، گندي، خودغرضي، حسد ۽ ڪيني واري هڪ روايت جو ذڪر ڪندس. جيڪا سنڌين جي مزاج جي ترجماني ڪري ٿي. جيتوڻيڪ هر هڪ سمجهدار سنڌيءَ جو، ان سبب ڪري، شرم وچان ڪنڌ جهڪيو وڃي. سڪندر اعظم (356-323 ق م) جي اميرالبحر نيرڪس جي سفرنامي تي تبصرو ڪندي ليم ونسينٽ لکي ٿو ته:
”Invasion is too often fortunate in finding the jealousy of the natives favourable to the schemes of the invader, and the petty interests to opposite parties cooperating to their mutual destruction.“ (Voyage of Neaschus p134.)
ان سفرنامي ۾ راجا سمبوس جي ملڪ، قوم ۽ فرار جو احوال به ڏنو ويو آهي. راجا سمبوس ۽ راجا مسيڪانوس جي حسد، ساڙ، رقابتن، سازشن ۽ لڙاين جو احوال به آيو آهي. ان کان سواءِ سنڌين جي هڪ وڏي ڪريل ۽ پراڻي ڪمزوري ”هڪٻئي کي نه سهڻ ۽ هڪٻئي جون پڳون لاهڻ“ جو به بيان ڏنو ويو آهي. سنڌي راجائن ۽ حاڪمن (۽ سرندي وارن) هميشه حملي آورن جو ساٿ ڏيئي، پنهنجن دشمنن هٿان پنهنجا ملڪ ۽ ملڪيتون وڃايون آهن ۽ پنهنجا ماڻهو مارايا آهن. موٽ ۾ خود کين به پوءِ ساڳئي انجام سان همڪنار ٿيڻو پيو آهي.
اين. جي. مجمدر، هنيري ڪزنس، ايڇ. ٽي لئمبرڪ، والٽر فيئر سروس، محمد ادريس صديقي ۽ ٻين ماهرن جو چوڻ آهي ته روهڙي کان وٺي ڪوٽڏيجي تائين جيڪي واري جا دڙا، ڀٽون ۽ ٽڪريون آهن انهن مٿان تمام گهڻي تعداد ۾ چقمق پٿر جا ننڍا ۽ ڪي وڏا ڳڀ ملن ٿا جي گهڻو ڪري اڻ گهڙيل آهن. انهن اڻ گهڙيل پٿرن جي ڍڳن مان ڪي گهڙيل ۽ تراشيل ڦر (chert blades) ۽ ڪهاڙيون به ملن ٿيون. انهن پٿرن جي عمر لکن سالن ۾ ۽ گهڙيل پٿرن جي عمر به هزارن سالن ۾ ڪٿي وئي آهي. ان مان سنڌو ماٿري جي سڀيتا جي قدامت جو انداز بخوبي لڳائي سگهجي ٿو. روهڙي ٽڪرين مٿان انهن پٿرن گهڙڻ وارو ڪارخانو، سڄي سنڌو ماٿري ۾ مشهور هو. پٿاوالا ان بابت لکي ٿو ته:
”Mr. Carter considers some of these relics as belonging to the Microlithic age and others to the Neolithic age ranging from 6000 B.C. to 8000 B.C. These relics show that they were manufactured at certain central prehistoric factories such as the Rohri flint factory etc.“
(Historical Geography of Sind. P 20)
ان حساب سان سمير جي تهذيب (2900 ق م) ۽ مصر جي تهذيب 3200 ق م) کان سنڌو جي تهذيب اٽڪل روءِ ٻن هزارن سالن کان به وڌيڪ پراڻي آهي. جنهن ڪري اهو چوڻ غلط آهي ته سنڌو جون تهذيبون (cultures) مصر يا سمير جي تهذيبن جو نقل آهن.
اها حقيقت به پنهنجي جاءِ تي بلڪل صحيح ۽ درست آهي ته وڌيڪ شاهوڪار تهذيبون پنهنجا اثر ۽ نشان، اقتصادي، ثقافتي ۽ سماجي طور گهٽ شاهوڪار تهذيبن تي ڇڏيا آهن.جيئن اي. ڊي. پسالڪر پنهنجي مضمون ”دي انڊس وئلي سوليزيشن“ ۾ لکيو آهي ته:
”The most important piece of evidence testifying to the influence of the Indus Valley on Sumer is the fashion of hair-dressing adapted by Sumerian women from the Indus Valley.“
هڪ مکيه ثابتي يا شهادت جنهن موجب سنڌو تهذيب جو سميرين مٿان اثر ظاهر ٿئي ٿو اها آهي وارن جي سينگارڻ جو فن، جيڪو سنڌو تهذيب وارن سمير تهذيب وارن کي سيکاريو. ان مان معلوم ٿئي ٿو ته سمير تهذيب سنڌو تهذيب کان گهڻو ڪجهه پرايو ۽ ورتو ۽ موٽ ۾ ڪي معمولي واپاري شيون سنڌو تهذيب وارن کي وڪڻيون. مٿيون حوالو پسالڪر صاحب، ڪارليٽن جي ڪتاب ”مدفون شهنشاهتون“ تان قلمبند ڪيو آهي.
لائق محقق جو حوالو موئن جي دڙي مان لڌل ان پتلي ڏانهن آهي جنهن کي قديم آثارن جي ماهرن ”ناچڻي“ (Dancing girl) ڪري سڏيو آهي. حقيقت ۾ اهو پتلو هڪ پوڄارڻ نينگري جو آهي، جنهن کي پوڄا لاءِ کٻي هٿ ۾ ڪٽورو آهي. اهو به ياد رکڻ گهرجي ته سمورا لطيف فن (Fine Arts) منڍ ۾ پاٺ پوڄا جي رسمن سان گڏ مندرن، ديولين ۽ ٻين عبادت گهرن ۽ گهاٽن ۾ پرورش پائي راڄ سڀائن ۽ درٻارن تائين پهتا آهن. ان کان سواءِ فقط متمدن ۽ شاهوڪار سماج ئي انهن لطيف فنن جو قدر ڪندا آهن ۽ انهن کي همتائيندا آهن. نينگري جي وارن جي سينگار کان سواءِ سنڌي وڏڙا ڳوٺن ۾ وارن کي ڦڻي ڏيئي سڌي سينڌ ڪڍندا آهن. انهن جي وارن جي سنوار به بلڪل پروهت بادشاهه يا سکر ماڻهو جي وارن جي سينڌ ۽ سنوار سان مشابهت رکي ٿي.
ان پوڄارڻ نينگري کي کٻي ٻانهن ۾ عاج جون چوڙيون ۽ سڄي ٻانهن ۾ ڪرائي ۽ ٺونٺ وٽ چوڙا يا ڪنگڻ پيل آهن. ان ساڳئي نموني سان يعني ڪرائي کان وٺي ڪلهي تائين چوڙين پائڻ جو رواج اڄ به سنڌ ۾ خاص ڪري لاڙ واري حصي ۾ رائج آهي. ايتري قدر جو مسلمانن جي سکر گهراڻن جون عورتون به ساڳئي نموني سان ڪنگڻيون ۽ چوڙيون پائين ٿيون. چوڙين يا ٻانهي بابت سنڌي پهاڪا به مشهور آهن جهڙوڪ ”هٿ جي ڪنگڻ کي آرسي جي ڪهڙي ضرورت“يا، ٻانهي واري جو ڀونڊو به ڀلو، ڇاڪاڻ ته ٻانهي سونهن جي نشاني آهي.
هتي مان اها ڳالهه لکڻ به تمام ضروري ٿو سمجهان ته اهرامن واري مصر جا رهواسي پنهنجن ڪپڙن کي سنڌ مان گهرايل نير (Indigo) ۾ ڌوئيندا هئا. ساڳئي وقت فرعونن جي لاشن (mummies) کي به سنڌي ململ جي ڪپڙي ۾ ويڙهي تابوتن ۾ رکي، دفن ڪندا هئا.
ساڳي طرح پسالڪر صاحب ان دعويٰ کي به رد ڪيو آهي ته سنڌو تهذيب جا خالق (authors) ڪي سميري يا آرين آهن. هو صاحب البت ان ڳالهه کي قبول ڪري ٿو ته سنڌو تهذيب جي پڄاڻي ۽ پڇاڙي واري دور ۾ آرين جو ڪجهه اثر ڪن ماڳن تي نظر اچي ٿو ۽ بس. ساڳي ڳالهه ڊاڪٽر ايف. اي. خان ڪري ٿو. خان صاحب لکي ٿو ته:
”If the links between the Indus and the Sumerian Civilization are simply due to trade and do not point to a common origin, then the discovery of the Indus Civilization is even more significant, because it reveals a high degree of cultural development which occurred independently in the Indus Valley.“
ڊاڪٽر خان صاحب جي ‘if’ جو جواب مان اڳيئي مٿي پسالڪر صاحب جي حوالي سان پيش ڪري آيو آهيان.
ٽن چئن سالن کان هڪ جرمن محققن جي ٽيم ڊاڪٽر مائيڪل جانسين جي رهبري ۽ ٻي ٽيم اٽلي جي ماهرن جي ڊاڪٽر موريزو ٽوزي جي رهنمائي هيٺ، گڏيل محنتن سان موئن جي دڙي تي ڪم ڪري رهيون آهن. انهن ٽيمن جي محنت ۽ تحقيق جي گڏيل رپورٽ تازو شايع ٿي آهي جنهن ۾ هنن صاحبن موئن جي دڙي مان حاصل ٿيل پٿرن جي مجسمن تي به تحقيق ڪيل مواد شايع ڪيو آهي. ان رپورٽ ۾ واضح ۽ صاف لفظن ۾ لکيو ويو آهي ته پٿر جي مجسمن يا بتن گهڙڻ جو فن، موئن جي تهذيب وارن جو پنهنجو هو. بادشاهه پروهت وغيره وارا بوتا سنڌين پنهنجي تخيل ۽ محنت سان گهڙيا آهن. اهي نه ميسوپوٽيما مان نڪي هلمند وارين تهذيبن کان حاصل ڪيا ويا آهن. ان تحقيق، اهو به ثابت ڪيو آهي ته سنڌو تهذيب، سنڌو ماٿري ۾ ئي اڀري ۽ اسري هئي ۽ سنڌ ۾ رهڻ وارا سنڌو تهذيب جا خالق ۽ معمار آهن. مان ان رپورٽ مان ٻه ٽڪرا پيش ڪري رهيو آهيان:
”Obviously certain characteristics like the headband and the hairstyle of the divided bun and the two plaits gave reason to assume cultural contacts with the Helmand Civilization and more west with Mesopotamia, but the essential significance of the images must not necessarily be equivalent, The iconographic attributes show despit their similarities to neighbouring countries much individualism in their composition so that this is one more argument for the distinct charcter of the Harappan Civilzation.
It was the trefoil-desing on the garment of the ‘Priest King’ which initiated the interpretation as an image of a divine individual and the so called ‘kidney-shaped’ form of the ears underlines in our regard the important meaning of the bust. A careful examination of the position of its slightly extended right arm could, on the background of the posture of the other full-length sculptures, allow a reconstrusction of the fragment into a ‘squatting figure’ with hands resting on the knees. In this way, the number of stone sculptures from Mohen-Jo-Daro would extend to a total of eight figures, whose typical attribute is the pose of prostration. The subject matter on several seals may elucidate the ritual context in which we have to imagine the stone sculptures.“
پوئين ٽڪري ۾ مجسمن جي وهڻ جي طريقي ۽ گوڏن تي ٻانهن رکڻ جي انداز مان ظاهر ٿو ٿئي ۽ سمجهڻ ۾ ٿو اچي ته ڌرمي رسمون يا ڪريا ڪرم ادا ڪيا ٿا وڃن.
(Interim Report Vol 1. Is MEO- Aachen University mission. P 154)

[b]لوڪ ادب:
[/b] هاڻي مان پويون دليل پيش ڪري رهيو آهيان جيڪو سڀن کان وڌيڪ اهم ۽ عام، صحيح ۽ صحتمند دليل آهي. اهو آهي ثقافتي رشتو ۽ سلسلو، تعلق ۽ ڳانڍاپو لوڪ ادب جو. لوڪ ادب ئي حقيقت ۾ هر ڪنهن قوم ۽ ملڪ جي تاريخ جو ماخذ آهي. ان سلسلي ۾ چيو وڃي ٿو ته انسان پنهنجي زندگي ۾ پهرين باهه جي چوگرد ويهي رهاڻ ڪندا هئا. ان رهاڻ ۾ وڏڙا ڪمال سادگي سان پنهنجن شڪارن، قبيلن جي ويڙهن ۽ زالن وغيره جا قصا ۽ داستان ننڍن کي ٻڌائيندا هئا. انهن داستانن ۾ ڪن خيالي ديون ۽ پرين، ديوتائن ۽ ديوين جي امداد ۽ ويڙهه وارين ڪارواين جو گهڻو ڪري ذڪر ڪيو ويندو هو. اهڙي طرح ڪهاڻي ٻڌائيندڙن (story tellers and singers) جو هڪ مخصوص طبقو پيدا ٿيو. جنهن نيون ڪهاڻيون، قصا، داستان ۽ روايتون (Tradition) نئين رنگ ۽ ڍنگ سان گهڙيون ۽ ڳائيون. انهن قصن ۽ ڪهاڻين ۾ انساني ڪردارن سان گڏ غير انساني ڪردار به شامل ڪيا ويا. ساڳئي وقت داستانن ۽ روايتن ۾ ڪجهه حقيقي حالتون ۽ ڪجهه بناوٽي ماحول به بيان ڪيو ٿي ويو، ته جيئن ٻڌندڙن تي چڱي طرح اثر پيدا ٿئي. انهن قصن، ڪهاڻين، داستانن ۽ روايتن جو نالو لوڪ ادب رکيو ويو. حقيقت ۾ لوڪ ادب صدي جي تجربن ۽ آزمودن ۽ مشاهدن جي سچائي جو نچوڙ آهي.
ايڇ. جي. ويلس لکي ٿو ته جڏهن کان وٺي انسان ڳالهائڻ سکيو آهي، تڏهن کان وٺي ”داستان سرائي ۽ داستان گوئي“ کي انسان جي زندگي جو هڪ جاندار شغل سمجهيو ويو آهي. آکاڻين ۽ ڪهاڻين کي ناٽڪن ۽ سانگن رستي پيش ڪيو ويو آهي. ۽ رهيل اوڻاين کي وري اشارن ۽ رمزن سان پورو پئي ڪيو ويو. ان کان سواءِ منڍ کان وٺي، عوامي اهميت جي واقعن ۽ ڪارنامن کي، انساني ڪهاڻين جي شڪل ۽ صورت ڏيئي، مختلف موقعن تي ناچ، راڳ رنگ ۽ سانگ سونگ ۾ پيش ڪيو آهي. جنهن ۾ مڪالما، نقالي، سر، لئه، ۽ تال تي چال ۽ خال سان گڏ، ساز ۽ سرود جو ميلاپ به ضروري سمجهيو ويو. هو صاحب لکي ٿو ته:
”Tale-telling has been an important living thing in human life since speech begain, and the most important elements of prose literature, a sense of phrase, invention, character study, are to be found wherever two or three women of any race gossip together. Dreams, very often monstrous and embodying the reactions against the necessary suppressions of primitive society, supplied a fantastic element n the early tale. Tales have always eked them selves out by dramatic gestures and interludes… and from an early age the memory of great events, the procedure of great occasions, was sustained by periodic narrative dances, in which speech and chant, imitation, rhythmic movement and instrumental sound were inextricably interwoven.“ (H.G.Wells: Outline of History pp 248, 249)
سنڌ جو هڪ عظيم محقق ۽ اديب ۽ عالم ڊاڪٽر اين.اي. بلوچ لکي ٿو ته:
”ڪهاڻيون (لوڪ ادب) تمام آڳاٽي دور ۾ اسريون ۽ ڪافي آڳاٽي وقت کان رائج ٿيون. اول، جن شخصيتن تي جيڪي ٿي گذريو، سو انهن پنهنجي ساٿين سان بيان ڪيو؛ پوءِ سورمن جا ڪارناما وڏن ننڍن کي ٻڌايا ۽ انهن پنهنجي اولاد کي سڻايا. جيئن وقت وچان پوندو ويو تيئن حقيقتن تي حڪايتن جو رنگ چڙهندو ويو تان جو حقيقي ڪشالا ۽ ڪارناما، قصا ۽ ڪهاڻيون بڻجي ويا. اهي ڪهاڻيون پوءِ محض وندر ۽ نصيحت خاطر وزيرن بادشاهن کي ٻڌايون ۽ وڏڙن ننڍن کي سڻايون. آخر ڪهاڻين جي عام مقبوليت سببان سگهڙ ساماڻا جن ڪهاڻي کڻڻ کي ”قصه خواني“ جي فن تي پهچايو. ٻڌندڙن جي تفريح خاطر، انهن ڪهاڻي کڻندڙن ۽ قصه خوانن پنهنجي بيان ۾ رنگيني پيدا ڪئي. ۽ ڪهاڻي کڻندڙن، ڪهاڻي جي کڻڻي ۽ پڄاڻي توڙي وچ واري ٽيڪا لاءِ خاص الفاظ، محاورا، اصطلاح ۽ جملا ايجاد ڪيا ۽ استعمال ڪيا.“ (سماهي مهراڻ جلد 2 نمبر 1-2 صفحو 144)
ٿي سگهي ٿو ته ڪن صاحبن کي لوڪ ادب جي انهي اهميت ۽ سچائي تي اڃا به شڪ ۽ گمان هجي. انهن دوستن کي پنڊت جواهر لعل نهروءَ، هڪ جڳ مشهور شاعر ۽ دانشور، گوئٽي جي نسبت سان جيڪو حوالو ڏنو آهي سو دل سان هنڊائڻ گهرجي. پنڊت صاحب لکي ٿو ته:
”Geothe is reported to have condemned those who said that the old Roman stories of heroism, of Lucretia and others were spurious and false. Any thing, he said, that was essentially false and spurious could only be absurd and unfruitful and never beautiful and inspiring and that ‘If the Romans were great enough to invent things like that, we at-least should be great enough to believe them.“
گوئٽي جو چوڻ آهي ته بلڪل بي بنياد، فرضي ۽ ڪوڙا داستان ۽ ڪهاڻيون اتساهه ڀريون ۽ ولوله انگيز ۽ بامقصد ٿي نه ٿيون سگهن. جيڪڏهن رومنس ايڏا عظيم هئا جن بهادري ۽ اتساهه ڀريون ڪهاڻيون ٺاهيون ۽ لکيون آهن ته پوءِ اسان کي به گهٽ ۾ گهٽ ايترو عظيم ٿيڻ گهرجي جو انهن ڳالهين تي اعتبار ڪريون.
ساڳئي وقت ان حقيقت کان ڪير به انڪار ڪري نه ٿو سگهي ته ادب ۾ انسان جي پهرين ڪاوش ۽ تخليق نظم ۾ ٿي. نثر نويسي بعد جي ايجاد آهي. ان ڪري سڀ مذهبي، ڌرمي، ۽ ڪلاسيڪي تحريرون گهڻو ڪري نظم ۾ چيل ۽ لکيل آهن. افلاطون چوي ٿو ته تاريخ جي بنسبت شاعري حقيقت جي وڌيڪ ويجهو آهي. لانگ فيلو چيو آهي ته:
The bards sublime,
Whose distant footsteps echo
Through the corridors of Time
ٽينيسن چوي ٿو ته،
Jewels five-word-long
That on the stretched finger of all Time
Sparkle for ever.
۽ حضرت لطيف فرمايو آهي ته ”جي تو بيت ڀانيان، سي آيتون آهين.“ سنڌي ادب جي شروعات به شاعري ۽ نظم سان ٿي آهي ۽ اسان جو لوڪ ادب به نظم ۾ ئي آهي. سنڌي لوڪ ادب مان ڪي ٽڪرا پيش ڪريان ٿو جن جو هن مقالي سان تعلق آهي. اهي لوڪ گيت، اسان جي هر ڪنهن راڳ ۽ موسيقي جي محفل ۾ ڳايا ويندا آهن ۽ هر هڪ مرد توڙي عورت، ٻار توڙي ٻڍو ان مان لطف وٺي ڌن ۽ لئي سان تاڙيون وڄائي فنڪارن سان فن ۾ شريڪ ۽ شامل ٿي ويندو آهي.

[b]1_ پپل تنهنجا پن ڙي، پپل تنهنجا پن ڙي،
[/b]
سڀ مڙاهيم سون ۾ ڙي لوٽو منهنجي کير پيڻ جو لوٽو،
لوٽو مون کي آڻي ڏي_ ساهه صدقي ڪيانءِ،
اول گهول وڃانءِ.

[b]2_ مور ٿو ٽلي راڻا مور ٿو ٽلي گجر جو، مور ٿو ٽلي،
[/b]
راڻا تو مان راڄ ٿيندا، راڻا تو مان لک ٿيندا،
سي ته مامن جي ڪلهي، سي ته چاچن جي ڪلهي، مور ٿو ٽلي.

[b]3_ ڍڳو پير پيران، او ڍڳو پير پيران ڍڳو هر نه هلي،
[/b]
ڍڳو پير پيران، ڍڳي جو ملهه هزار ڍڳو پير پيران.

[b]4_ آهين الله جي امان، کڳا ڙي متان خوش ٿين،
[/b]
کڻي جو هلندي سانءِ، وچ ته بزار ۾، ڳڀا ڪندين سانءِ چار
کڳا ڙي متان خوشي ٿين، ٽڪا وٽيندي سانءِ چار
کڳا متان خوش ٿين.

[b]5_ منهنجي گندڻ گنديءَ مان رات ڪتو کڻي ويو
[/b]
رات ڪتو کڻي ويو، رات ڪتو کڻي ويو،
منهنجو گندڻ گنديءَ مان.

وغيرهه
مون مٿين لوڪ گيتن ۾ لوٽي، کير ۽ پيپل جي پن، مور جي نچڻ ۽ ٽلڻ، مڇي جي قسمن مان کڳي ۽ گندڻ، هر ۽ ڍڳي جي هلڻ جو ذڪر ڪيو آهي. اصل ۾ اهي لوڪ گيت اسان پنهنجن ابن ڏاڏن کان ٻڌندا آيا آهيون ۽ اميد ته اسان جا پويان به ٻڌندا رهندا. اسان اهي لوڪ ادب جا گيت صدين کان شعوري يا لاشعوري طور ٻڌندا، ڳائيندا وڄائيندا آيا آهيون پر اسان مان تمام ٿورن، اڃا به کڻي چئجي ته آڱرين تي ڳڻڻ جيترن، انهن لوڪ ادب جي شهپارن جي سچائي ۽ قدامت تي ويهي سوچيو آهي.
ڍڳو (bull) اسان وٽ طاقت، سڀاڳ ۽ محنت جو نشان آهي ۽ اهو نشان (symbol) آهي محنت ۽ زراعت جو. ساڳئي طرح مور (peacock) اسان وٽ سونهن، سوڀيا ۽ نزاڪت جو، مڇي (fish) گهڻي پاڻي، خوشحالي ۽ لطافت جو ۽ پپل (The papal tree) جو وڻ، وڻڪار، وندر، قدامت ۽ عبادت جون علامتون (totem). قديم آثارن جي ماهرن کي مهرن کان سواءِ ٿانون ٿپن جي ٺڪرين تي به انهن ساهوارن جون شڪليون ۽ صورتون چٽيل مليون آهن. انهن چٽن جي فنگيني، نفاست، باريڪي ۽ ڪاريگري ڪمال درجي تي پهتل معلوم ٿي ٿئي. مٽي جي ٿانون جون ٺڪريون ڪي ٿلهيون ۽ ڪي بلڪل سنهيون آهن جن کي ڪاغذي ٺڪريون ڪري سڏجي ته بي جا نه ٿيندو. سڀ کان وڌيڪ اهم ۽ مکيه چٽن واريون ٺڪريون، اسان کي سنڌ، بلوچستان، چولستان، ساهيوال، راجستان ۽ ڪڇ گجرات جي پراڻن ڦٽي ويل دڙن، بٺين، ڪوٽن ۽ ڪوٽيرن جي تهن (Iayers) ۾ دٻيل (deposits) کوٽائي ڪندي مليون آهن. انهن قديم آثارن وارن جابلو ماڳن جي عمر ستن کان چار هزار سال ق.م ڪٿي وئي آهي ۽ ريگستاني ۽ ميداني علائقن جي ماڳن جي عمر ٽي کان ساڍا ٽي هزار سال ق م شمار ڪئي ويئي آهي. سبي ۽ ڍاڍر ڀرسان مهر ڳڙهه نالي سان هڪ تمام پراڻي وسندي کنڊرن جي صورت ۽ حالت ۾ لڌي ويئي آهي. جنهن جي عمر ابتدائي تحقيق موجب اٽڪل ڇهه ست هزار سال ق م ڪٿي ويئي آهي. اهو ماڳ دنيا جي قديم ترين ماڳن ۾ ٻيون نمبر آهي جڏهن ته پهريون نمبر جيريڪو (Jerico) جو ماڳ آهي جو اردن ندي جي ڪناري تي واقع آهي، ۽ اٺ هزار سال ق م واري دور سان تعلق رکي ٿو.
خوش نصيبي سان، اهڙن چٽن واريون ڪجهه ٺڪريون مون وٽ به موجود آهن ۽ مان جڏهن فرصت جي گهڙين ۾ يا ڪيئن به وقت بچائي ويهي انهن چٽن کي ڏسندو آهيان ۽ انهن جو اڀياس ڪندو آهيان تڏهن شاهه لطيف جو هيٺيون بيت هر هر دل تي تري ايندو آهي ته:
”مڻئي مٿي جي هئا، تن چٽن ڦريم چت
هار کٽنديس هوڏ ۾، نيبهه ٿيندم نت
ڪونئرو جو ڪرت، مونهان مٿانهون ٿيو.“

منهنجي دل، سنڌو جي انهن ڪارگر ڪنڀارن کي سؤ سؤ سلام ڪندي آهي جن جي چٽن منهنجو منهن ۽ مان مٿي ڪيو آهي ۽ من موهيو آهي. اهي چٽ جتي اسان جي ابن ڏاڏن ۽ انهن جي وڏن جي فن، هنر، آسودگي، خوش حالي، خوش مزاجي، منظم ۽ موثر سماج جي شاهدي ڏين ٿا، اتي اسان جي تاريخي قدامت ۽ سماج ۽ سڀيتا جي وارث هئڻ جي به ساک ڀرين ٿا. مور بابت وڌيڪ ائين به چيو ويو آهي ته سڪندر اعظم (356-323 ق م) سنڌ مان مور (ڊيل) جا ٻچا پاڻ سان سوکڙي طور کڻي ويو هو. ايران جي مجوسي پروهتن (Magi) کي مورن سان پيار هو ڇاڪاڻ ته سيمرغ يا سيماغ انهن جي ثقافت تي ڇانيل هو. ساڳئي طرح المسعودي به مور جي تعريف ڪئي آهي. سيد سليمان ندوي پنهنجي مشهور ڪتاب ”عرب و هند ڪي تعلقات“ ۾ سنڌ جي جن عجيب جانورن جو ذڪر ڪيو آهي، انهن مان مور به هڪ آهي. سيد صاحب مور جو احوال هڪ عرب سياح ۽ سوداگر ”ابن الفقية همداني“ جي حوالي سان ڪيو آهي. ان مان اندازو لڳائي سگهجي ٿو ته عرب سوداگر ۽ سياح سوٽي ڪپڙي، نير، جواهر، گرم مصالحن، دوائن، ناريل ۽ خوشبوئن سان گڏ مور ۽ تلوارن جو به واپار ڪندا هئا. جنهن مان بخوبي معلوم ٿئي ٿو ته مور ۽ انهن جا ٻچا به سنڌ مان ٻاهر عرب ۽ ٻين ملڪن ڏانهن اماڻيا ويندا هئا. (صفحو 68) جا خط ته سنڌ جي مشهور ساز ”يڪتاري“ جو به ذڪر ڪيو آهي. هو لکي ٿو ته: ”ڪدوءَ تي تار کي ٻڌي، ڇڪي وڄائيندا آهن. اهو ساز ستار ۽ جهانجهه وانگر سريلو آواز ڪڍندو آهي.“ (صفحو 127).
آر. سي. مجمدر ۽ ٻين مورخن هڪ شاهاڻي لشڪر جو ذڪر ڪيو آهي جيڪو عرب حاڪمن ڪوفي ۽ بصري جي ماڻهن کان ڳريون رقمون وصول ڪري، تيار ڪيو هو. ان لشڪر جو نالو (Peacock Army) رکيو ويو هو. ان لشڪر جو سپهه سالار عبدالرحمان ابن محمد هو. جنهن سن 8 هجري (699 A.D) ۾ رتبيل (Ratbil) سان جنگ ڪئي هئي. طائوسي تخت جو احوال به تاريخن جي زينت پئي رهيو آهي. مورڇل شاهي وڃڻي جو نالو آهي جيڪو مور جي ٽڪين جو ٺهيل هوندو آهي. سنڌي ادب ۽ راڳ جي صنفن سان به مور جو تعلق آهي. ان کان سواءِ اڄ تائين ڳوٺاڻا اٺن جي ڏاس ڪترڻ مهل ڪترڻيءَ سان مور جا چٽ اٺن جي ڳچين تي سونهن خاطر ٺاهيندا آهن. مور جا چٽ ڪاٺ جي شهتيرن، ڪٻٽن ۽ دروازن مٿان به گهڙيا ويندا آهن. پراڻن مقبرن ۾ به مور ۽ مڇي جا چٽ ۽ نقش خوبصورت رنگن ۾ چٽل ڏٺا اٿم. هندوستان جي تمام مکيه ۽ پهرين حاڪم گهراڻي ”موريا“ جو تعلق به مور سان ڄاڻايل آهي. ان باري ۾ پنڊت نهروءَ جي ڪتاب گلمسز آف ورلڊ هسٽري ۾ حوالا موجود آهن. ان کان سواءِ اڄ تائين سنڌ ۾، موريا ۽ مورياڻي ذاتين وارا آباد آهن. ساڳئي نموني جون ڪي ٻيون آڪهيون جهڙوڪ ساريا، ڪيريا، ڀاٽيا، تنيا، ٻگهيا، تيوڻا، جويا، جوکيا، وغيره به سنڌ ۾ رهن ٿيون. ڪرنل ٽاڊ موريا بدران لفظ ”موري“ ڪم آندو آهي.
هاڻي مان هتي هڪ ٻئي ثقافتي اهڃاڻ جو ذڪر ضروري سمجهان ٿو، اهو آهي اجرڪ ۽ جتي. موئن جي دڙي مان جيڪو پروهت بادشاهه يا ٻين لفظن ۾ سکر ماڻهو جو (bust) مجسمو حاصل ٿيو آهي ان کي سوٽي اجرڪ پهريل آهي. جنهن تي ٽگلو ڇاپو يا ڇر جو ڪم ٿيل آهي. ان ساڳئي قسم جي گلن وارو اجرڪ صدين کان وٺي اڄ تائين، اسان وٽ استعمال ۾ ايندو رهي ٿو ۽ مقبول آهي، جڏهن ته موئن جي دڙي جي کوٽائي ڪالهه جي ڳالهه آهي. ساڳي طرح سکر عورتون ٽن گلن واريون جتيون به استعمال ڪنديون هيون ۽ ڪن گهراڻن ۾ اڃا تائين استعمال ۾ آهن. ٽن گلن واري جتي مان سکرپڻي، سونهن ۽ سوڀيا جو اظهار ٿئي ٿو ۽ سنڌي عورت جي وقار ۽ شخصيت ۾ اضافو ٿئي ٿو. ان جتي ۽ اجرڪ مان اسان جو تشخص ظاهر ٿئي ٿو. اسان وٽ ڳوٺاڻي سماج ۾ ڏڌي ڦٽي ۽ شهري سماج ۾ مڇي ماني خوشحالي جا معيار سمجهيا ويندا آهن. اسان ڪڏهن به قورمي ۽ پلاءُ، زردي ۽ برياني کي خوشحالي جو معيار نه سمجهيو آهي. ان کانسواءِ کير، مکڻ، ڦٽي ۽ ڏڌ چاڏي ۽ مانڌاڻي، ڳوٺاڻي سماج ۽ زندگي ۾ برڪت ۽ آسودگي جون علامتون سمجهيون وينديون آهن. ان ڪري مالوند کي ڀاڳيو يعني ڀاڳ وارو ڪري سڏيو ويو آهي. سو ڀاڳيا کير مان وڌيڪ مکڻ حاصل ڪرڻ لاءِ مانڌاڻي يا چاڏي جي ڪني سان تائٿ ۽ تعويذ ٻڌي ڇڏيندا آهن. اها رسم اسان وٽ ڪا نئين نه آهي. فقط عقيدي ۽ اعتقاد جي ڳالهه آهي ۽ عقيدا انسان جي شعور ۽ سماج جي ارتقا سان گڏ بدلجندا آهن. اسان جا وڏا ۽ انهن جا وڏا اڄ کان پنج ڇهه هزار سال اڳي چاڏين تي مکڻ جي وڌيڪ اپت لاءِ ديوين کي ڇاپي يا چٽي ڇڏيندا هئا. ڇاڪاڻ ته کير ڏيڻ وارا جانور جهڙوڪ مينهن، ڳئون ۽ ٻڪري سڱن وارا جانور آهن ان ڪري چاڏي مٿان چٽيل ديوي کي سڱن سوڌو چٽيو ويو آهي. جنهن کي قديم آثارن جي ماهرن سڱن واري ديوي (Horned Deity) جي نالي سان قلمبند ڪيو آهي. ان ديوي جي چٽن واريون چاڏيون، ماهرن کي ڪوٽڏجي جي کوٽائي مان حاصل ٿيون جي چٽن کان سواءِ باقي صورت، شڪل ۽ بيهڪ ۾ اڄ جي چاڏين جهڙيون آهن يا ٿوري گهڻي ڦير گهير اٿن.
اهو سڀ ڪجهه، اسان جي ابن ڏاڏن، وڏن ۽ وڏڙن جو ورثو ۽ دستور، چٽ ۽ چٽساليون، فن ۽ هنر، ريتون ۽ رسمون، اسان اڄ تائين ڪمال سعادتمندي سان لاشعوري طور کنيو ۽ سنڀاليو اچون ٿا. اسان اهو ورثو تحت شعور جي تهن هيٺ لڪل خزاني مان ڪڍي، ڪجهه شعوري ۽ ڪجهه لاشعوري طور کنيو ۽ سنڀاليو اچون ٿا. حقيقت ۾ ڏٺو وڃي ته زندگي جي عبارت آهي شعور سان ۽ شعور جو ئي هڪ پهلو آهي علم، يعني حقيقت جو فهم. ان جي تهن ۽ گهراين تائين پهچڻ جي ڪوشش ۾ اسان پنهنجا سمورا حواس، عقل جون قوتون، فڪر جون باريڪيون، تجربن ۽ مشاهدن کان ڪم وٺون ٿا ۽ اڳتي وڌون ٿا. وقت گذرڻ سان اهو سڀ ڪجهه تحت شعور جي تهن ۾ صدين ۽ صدين تائين محفوظ ٿي رهي ٿو. ان کي ئي عالمن اندروني، روحاني ۽ نفسياتي سجاڳي، باخبري، واقفيت ۽ ڪيفيت سڏيو آهي. جيڪو پوءِ وقت سر، شعوري ۽ لاشعوري طور اسان جي فڪر ۽ عمل ۾ ظاهر ٿيو پوي. هاڻي جيڪڏهن اسان پاڻ کي سنڌو تهذيبن جا خالق ۽ معمار ۽ موروثي وارث نه سمجهون يا پنهنجي ان شاندار تاريخي ۽ ثقافتي دور جي ماضي کان انڪار ڪريون ته اها اسان جي بدبختي، جهالت ۽ ڪوتاه انديشي کان سواءِ ٻيو ڇا ٿي سگهي ٿو. اها صدين جي پراڻي تهذيب ئي اسان جي سڃاڻپ آهي ۽ ان سان ئي اسان جو تشخص آهي.
دنيا جا عالم ۽ محقق ان نتيجي تي پهتا آهن جيئن سر پي. آر ڪوڊيل چوي ٿو ته ٽالمي جو لفظ ”مناگر“ سنڌو جي مهاڻن لاءِ ۽ ڪاٺياواڙ جي ”مناس“ لاءِ استعمال ٿيو آهي.رائل ايشاٽڪ سوسائٽي جي سال 1938 واري جنرل ۾ سر ڪوڊيل ڏانهن هڪ حوالو منسوب ڪيو ويو آهي:
”Sir P.R. Cadell ascribes Minnager (mentioned by Ptolemy) to the aboriginal tribe of the Muhanas of Sind and Minas of Kathiawar.“
ان لکت موجب سنڌ جا اصلوڪا رهندڙ سنڌ جا مهاڻا آهن. يا وري جيئن هڪ، ٻئي محقق چيو آهي ته
”Taking the totality of available evidence, the hypothesis of a Dravidian authorship of the Harappan Civilization seems to offer the most promising line of investigation.”
(Ancient cities of the Indus P262).
ساڳي طرح جواهر لعل نهرو به چيو آهي ته اسان کي هر ڪنهن دستوري ۽ عملي مقصدن لاءِ دراوڙن کي ئي سنڌ جا اصلوڪا رهواسي سمجهڻ گهرجي. هو صاحب لکي ٿو ته:
”Who were these people of the Indus Valley Civilization and whence had they come? We do not know yet. It is quite possible, and even probable, that their culture was an indigenous culture and its roots and off shoots may be even in southern India. For all practical purposes we can treat them as the indigenous inhabitants of India.“
(Discovery of India. Pp 60 and 61.)
پنڊت نهروءَ جي ان خيال سان اختلاف ڪرڻ هڪ لازمي ۽ ضروري ڳالهه آهي ته سنڌو تهذيب جون پاڙون ڪو ڏکڻ هندستان ۾ هيون ۽ دراوڙن جو تعلق ڏکڻ هندستان سان هو. البته اها ڳالهه پنهنجي جاءِ تي درست آهي ته آرين جي اچڻ کان پوءِ سنڌو جا اصلوڪا رهواسي لڏي ڏکڻ هندستان ۽ ٻين پاسي ويا هئا. ۽ اهي جتي ويا اتي پنهنجي مادري تهذيب جون باقيات به پاڻ سان کڻي ويا.
ڪن محققن ۽ مفڪرن جو چوڻ آهي ته سنڌو تهذيب جو ٻيو نالو ويدن واري تهذيب آهي. انهن محققن رگ ويد جي لکتن کي دليل طور پيش ڪيو آهي. مگر سر جان مارشل ان دعويٰ کي به مؤثر ۽ وزندار دليلن سان رد ڪيو آهي. هو صاحب چوي ٿو ته سنڌو تهذيب ويدن يا آرين واي تهذيب کان گهڻو پراڻي آهي ٻنهي تهذيبن جي وچ ۾ هڪ هزار سالن جي وڇوٽي آهي. ويدن واري تهذيب سنڌو تهذيب جي پڄاڻي ۽ پڇاڙي واري دور ۾ وجود ۾ آئي. ان ڪري ويدن واري تهذيب، سنڌو تهذيب جون ڪي مکيه روايتون، ڌرمي رسمون ۽ پنگتي رواج پنهنجي تهذيبي ورثي ۾ شامل ڪيا. باقي جيتري قدر سنڌو تهذيب جو تعلق آهي ته ان جي هڪ مڃيل جداگانه حيثيت آهي. ان حقيقت جو اظهار پنڊت نهروءَ هيٺين جملن ۾ ڪيو آهي.
”It is interesting to note that at this dawn of India’s story, she does not appear as a puling infant but already grown up in many ways. She is not oblivious of life’s ways, lost in dreams of a vague and unrealizable supernatural world, but has made considerable technical progress in the arts and amenities of life, creating not only things of beauty, but also the utilitarian and more typical emblems of modern civilization_ good baths and drainage systems.“
(Discovery of India. P60)
پنڊت نهرو جو اعتراف ته سنڌو تهذيب، فن ۽ هنر ۾، زندگي جي ضروري آسائشن ۽ سهولتن ۾، حسين شين جي ايجاد ۾، سڌريل سماج جي سودوادي ڪمن ۾ سڌريل هنري ۽ ڪاريگريءَ جا اپاءُ ورتا. جهڙوڪ صاف سٿريون وهنجڻ جون ڪوٺيون ۽ گندي پاڻي جي نيڪال لاءِ ناليون. (۽ حسين مجسما)
ڪيترن عالمن جو اهو رايو آهي ته هن ويهين صدي ۾ جيڪڏهن قديم آثارن جي ماهرن کان ڪا عظيم تاريخي کوجنا ٿي آهي ته اها آهي ”سنڌو تهذيب جي دريافت“. ان تهذيب جي قدامت بابت صحيح فيصلو ٿي نه سگهيو آهي ڇاڪاڻ ته تهذيب جي مکيه مرڪز موهين “Mohen” جي دڙي ۾ زير زمين پاڻي (sub soil water) جي نڪري اچڻ ڪري وڌيڪ هيٺ کوٽائي وڏن خطرن کان خالي نه آهي ۽ جيستائين مڪمل کوٽائي نه ٿي آهي تيستائين ان تهذيب جي عمر ڪٿڻ يا مقرر ڪري ڇڏڻ هڪ ڏکيو مسئلو آهي. بهرحال هن مهل تائين ڊاڪٽر مهتا ان جي عمر ست هزار سال، مسٽر چلڊ ان جي عمر حضرت نوح جي طوفان کان وڌيڪ قديم، مسٽر منشي ڇهه هزار سال ۽ مشهور محقق ايڇ جي ويلس واري خليج فارس ۾ جهاز راني بابت تحقيق موجب ڏهه هزار سال يعني اٺ هزار سال ق م تائين ڪٿي سگهجي ٿي. مهر ڳڙهه جي دريافت ۽ کوٽائي ست هزار سال ق م تائين پهتي آهي.
آڪٽوبر 1987 ۾ اسلام آباد ۾ ڇهين اهل قلم ڪانفرنس جي موقعي تي ڊاڪٽر عبدالمجيد ميمڻ هڪ اهڙي ڳالهه ٻڌائي جنهن مون کي لوڏي ڇڏيو، يعني ”اصحاب رس“ قرآن شريف ۾ ان قوم جو ذڪر سوره ”فرقان ۽ سوره ق“ ۾ عاد، ثمود ۽ ٻين قومن سان گڏ آيو آهي. سيد قاسم محمود پنهنجي ضخيم ڪتاب اسلامي انسائيڪلوپيڊيا ۾ اصحاب رس جو حوالو صفحي 174 تي قلم بند ڪيو آهي. هو لکي ٿو ته اصحاب رس ان قبيلي يا ماڻهن لاءِ چيو ويو جن جو کوهه (يا کوهن) سان تعلق هو. جيڪڏهن اهو حوالو کوهن ڏانهن آهي ته پوءِ کوهن وارا شهر، دنيا ۾ سنڌو تهذيب وارا ئي شمار ڪيا ويا آهن؟ ان بابت وڌيڪ ڪجهه لکڻ کان قاصر آهيان. جيتوڻيڪ مسلم عالمن ان کي ڪنعان جو ملڪ سڏيو آهي.
”اصحاب رس“ متعلق مطالعو ڪندي، منهنجي نظرن مان ڪن اهڙن محققن جا مضمون گذريا جن سمير وارن جي تحريرن جو غور سان مطالعو ڪيو هو انهن جي تحريرن ۾ دلمون Dilmun يا تلمون Telmun، ماڪن Makkan ۽ ميلوها Meluha شهرن جو احوال ملي ٿو. دلمون بابت چيو ويو آهي ته ”دلمون جي زمين پاڪ (hole) آهي. دلمون جي زمين صاف سٿري آهي. هتي ڪانءَ رڙيون (ڪان ڪان) نه ٿا ڪن. هتي شينهن ڪنهن کي چيرين ڦاڙين نه ٿا. هتي بگهڙ رڍ کي نه ٿو کڻي. هتي ڪنهن به ننڍڙي ساهواري تي ڪتو نه ٿو ڀونڪي. هتي جهنگلي سوئر پوکون نه ٿا ڀيلين. هتي ڪوٺن تي بيواهن طرفان هاريل جَوَ پکي به نه ٿا کائين، هتي ڳيرا ۽ ڪبوتر ڪنڌ نه ٿا نمائين. هتي ڪوبه بيمار نه ٿو ٿئي نڪي ڪنهن کي اکين ۾ سور پوي ٿو. هتي عمر رسيده مرد يا عورت پاڻ کي ضعيف ۽ پوڙهو نٿا سمجهن. هتي ڇوڪريون گهٽين ۾ گندو پاڻي نه ٿيون هارين. هتي ڪنهن به ڪنواري ڇوڪري کي (سنت سبب) وهنجڻو نه ٿو پوي. هتي ندي اڪرڻ (شايد وقت يا حياتي جو سفر) واري کي ڪنجهڻو نه ٿو پوي. هتي مرثيو پڙهڻ وارو ڪونهي. نڪي پروهت کي ڦيرا پائي ڳوڙها وهائڻا پون ٿا. نڪي ڪو ڪنهن ديوار جو سهارو وٺي فرياد ڪري ٿو. دلمون ۾ مٺي پاڻي جا کوهه ۽ چشما آهن. دلمون ۾ ٻنيون سر سبز فصل اپائين ٿيون. دلمون جا ٻيڙا ڏيساورن ڏانهن مال نين ۽ آڻين ٿا ۽ جنهن شهر جي رکوالي ماتا ننسيڪلا Ninsikilla ڪري ٿي. اهو شهر سمير جي اوڀر ۾ آهي جتان سج اڀري ٿو.“ اهو ڪتبو ٻه هزار سال ق م پراڻو آهي.
هاڻي سوال ٿو پيدا ٿئي ته اهو ملڪ يا شهر ڪهڙو ٿي سگهي ٿو؟ سنڌ يا ڪو ٻيو. ڪن عالمن بحرين کي اهو ملڪ ٺهرايو آهي. انهن جي راءِ کي سيوئل اين ڪريمر، رد ڪندي لکيو آهي ته اهو ملڪ فقط سنڌ جي سرزمين آهي.هو صاحب لکي ٿو ته:
”To be sure Dilmun has been identified by most scholars with the island of Bahrein in the Persian Gulf, and a large and highly competent expedition has been excavation there for close to a decade because of its faith in the identification (Glob and Bibby: 1960). But the discoveries at Bahrein to date have hardly justified this faith, and the description of Dilmun as the place ‘where the sun rises’, in the Sumerian Flood-story speaks definitely against the Bahrein-Dilmun identification.” (Ancient Cities of the Indus. P 173).
جڏهن سمير وارا خود، ڪنهن ٻئي ملڪ ”دلمون“ جو ذڪر ڪن ٿا ته اهو ملڪ سمير ته ٿي نه ٿو سگهي ۽ پوءِ يقين سان چئي سگهجي ٿو ته اهو ملڪ سنڌ آهي. ٻي ڳالهه ان تحرير مان اها پڌري ٿئي ٿي ته ان ذڪر ڪيل تهذيب جا بانيڪار خود سمير وارا نه آهن. ته پوءِ سنڌو جي سرزمين تي رهڻ وارن سنڌين کان سواءِ ٻيو ڪير ٿي سگهي ٿو.
البت اهو يقين سان چئي سگهجي ٿو ته بحرين ۽ ايراني نار وارا ڪي ٻيا خطا سنڌو تهذيب جي اثر هيٺ رهيا آهن. انساني لڏ پلاڻ ۽ سمير ۽ سنڌوءَ جي وچ ۾ هڪ منزل طور سنڌي واپارين ۽ ڪن ٻين ملڪن جي واپارين جي لهه وچڙهه ڪري اتي ڪي قديم وسنديون وجود ۾ آيون هجن، جن جون باقيات هاڻي دريافت ٿي رهيون آهن.
ڪاڪي ڀيرومل پنهنجي ڪتاب ”قديم سنڌ“ ۾ صفحي 51 تي لکيو آهي ته سنڌو تهذيب جي شهرن کي جن قديم ماڻهن وسايو سي هاڻوڪن ڪولهين، ڀيلن، سنٿالن ۽ منڊلوڪن جا ابا ڏاڏا هئا. هن صاحب جو وڌيڪ اهو چوڻ آهي ته انهن ماڻهن مان ڪن جون کوپريون لڪي، سيوهڻ ۽ شاه بلال نوراني واري واٽ تان لڌيون ويون آهن. ٻئي طرف سنڌو تهذيب جي مکيه مرڪزن موهين جو دڙو، هڙاپا ۽ لوٿل مان جن به ماڻهن جا ڍانچا قبرن مان يا ڪن ڪوٺين ۽ ڳلين مان مليا آهن، سي سڀ ڪنهن هڪ نسل سان تعلق نه ٿا رکن. ان ڪري يقين سان انهن بابت ڪا حتمي راءِ ڏيڻ قبل از وقت ٿيندو. دراصل سنڌو جا مکيه شهر واپاري مرڪز هئا جتي ڀانت ڀانت جا ماڻهو ايندا هئا. اهي گڏيل قومن جا بين الاقوامي شهر (cosmopolitan) هئا. سنڌو تهذيب جي ساک ان ڪري ديسان ديس پکڙي هئي. سنڌ جا ڪي شهر ساڳي حيثيت اڄ به رکن ٿا.
باقي ڪاڪي ڀيرومل جن ماڻهن جو ذڪر ڪيو آهي يعني ڀيل، ڪولهي، سنٿال ۽ منڊ، اهي نالا حقيقت ۾ آرين جي اچڻ ۽ ذاتين ۽ ذاتين سان گڏ ڌندن، ڪمن ۽ ڪرتن جي جنم وٺڻ کان پوءِ، آرين ڪن سنڌي قبيلن مٿان مڙهي ۽ انهن کي تڙي ٻاهر ڪڍيو. سنڌو تهذيب واري دور ۾ انهن جو وجود ڪونه هو. ان ڏس ۾ نيرڪس جو حوالو تمام وزندار ثابت ٿيندو. نيرڪس جي لکڻ موجب سنڌ ۾ ان وقت (325 ق م) فقط ٻه گروهه يا قبيلا رهندا هئا. هڪ ميداني علائقن ۾ ڍنڍن ۽ درياهن جي ڪنارن تي ۽ ٻيو جبلن ۽ ماٿرين ۾. ائين انسان جي لڏ پلاڻ وارو عمل هزارها سالن ۽ صدين کان وٺي، اڄ ڏينهن تائين هلندو اچي ٿو. چيني مفڪر لن يو تانگ جي قول مطابق ان لڏ پلاڻ جي ڪري ئي تهذيبون هڪ جڳهه کان ٻي جڳهه ڏانهن وڌيون ۽ دنيا ۾ پکڙيون آهن. مان جيڪر ائين چوان ته اها آواره گردي ۽ صحرانوردي واري خوءِ ئي انسان ذات جي بقا ۽ ارتقا جو بنيادي ڪارڻ آهي.
اها حقيقت به ياد رکڻ گهرجي ته سنڌو تهذيب جنهن کي موهين ۽ هڙاپا واري تهذيب سڏيو وڃي ٿو، ان جي بالغ (Mature) ٿيڻ کان اڳ منڍ واري دور ۾ به سنڌو جي ڌرتي تي آمري، ڪوٽ ڏجي ۽ ڪي ٻيون تهذيبون (Cultures) اڳيئي اڀري اسريون هيون ۽ جي ڪوهستاني ۽ ريگستاني علائقن ۾ سڌريل ڳوٺاڻن سماجن جي صورت اختيار ڪري چڪيون هيون. سنڌو تهذيب کي جنم ڏيڻ وارا حقيقت ۾ اهي ڳوٺاڻا سماج هئا. انهن ڳوٺاڻن سماجن گڏجي ڪن وڏن شهري سماجن کي ڄڻيو، جنهن کي سنڌو تهذيب سڏيون ٿا.
مثال طور چئي سگهجي ٿو ته نئنگ، ڪائي، جهانگر، پير لاکو، لوهري وغيره ننڍن ڳوٺاڻن سماجن گڏجي سيوهڻ شهر کي هڪ سڌريل شهري سماج ۾ تبديل ڪيو. ساڳي طرح باڊه، نصيرآباد، خيرپور جوسو ۽ ڌامره جي ڀر پاسن وارن ڳوٺاڻن سماجن گڏجي موهين ۽ جهڪڙ جي دڙن وارن شهري سماجن کي اسرڻ ۽ وڌڻ ويجهڻ ۾ هٿي ڏني. غازي شاه، ٽنڊو رحيم، راڄو ديرو، واهي پانڌي ۽ علي مراد شاهاڻي، ٻنڌڙي، چورلو، ڏلهه، پوکڻ، ڪوهتراش، ٿاڻو عارب ۽ اوٿمان، ڪرچات، گجو، ٺارو، نهوٽو، ليمون جوڻيجو، جهڏيرڻ، ابن اوڍو، چانهو دڙو، نڪو، بلو بٺي، وغيره ڳوٺاڻا قديم سماج ڪي الڳ الڳ ۽ جدا جدا سماج نه آهن پر هڪ ٻئي سان ڳنڍيل ۽ تعلق رکڻ وارا سماج آهن ۽ آمري، ڪوٽ ڏجي، مهن، اروڙ، ۽ سيوهڻ وارن وڏن سڌريل شهري سماجن جا سرچشما، حصا، جزا ۽ عضوا آهن. هتي ڊاڪٽر ايف. اي. خان جو رايو سند طور پيش ڪري رهيو آهيان. هو صاحب چوي ٿو ته:
”It does suggest that the Indus Civilization was an indigenous development that arose out of the evolution of developed village cultures in a favourable environment. It emphasizes the sub-continental roots and the consequent style which gives the civilization its uniqueness.“
(International Symposium on Mohen-Jo-Daro. P 90)
ڊاڪٽر ولاٽر فيئر سروس ان حقيقت جي تائيد وري هن ريت ڪري ٿو ته:
”The ultimate and perhaps most telling evidence bearing on the character and history of the Harappan civilization is Indian civilization itself… the evidence we have indicated that a ‘great tradition’ marked by both urban and rural elements evolved out of hybrid ‘little communities’, characteristic of the pre- Harappan Indus Valley.’ These were not isolated elements but were interrelated, in the Mature Harappan stage of development they had been transformed into an indigenous or ‘primary’ civilization in which village and city alike shared a common culture.”
(An cient Cities of the Indus. P 89).
اهو به ياد رکڻ گهرجي ته انهن ننڍن مگر سڌريل ڳوٺاڻن سماجن سان شهري وڏن سماجن ملي هن تهذيب کي شاهوڪار ڪيو. انهن ٻنهي سماجن جي وچ ۾ هڪ مسلسل ربط ۽ ضبط هو ۽ تهذيب جي ترقي ۽ شاهوڪاريءَ ۾ به ٻنهي سماجن جو گڏيل حصو هو. ان تهذيب ۾ ٻنهي شهري توڙي ڳوٺاڻي سماجن جو جهلڪيون صاف ڏسڻ ۾ ٿي آيون. هڪ اهڙي تهذيب جنم ورتو جنهن جا واپاري تعلقات ايرا، سمير، ڪريٽ ۽ مصر سان هئا ۽ اها پنهنجي ڪن خاص خوبين ۽ خصلتن سبب انهن پنهنجين همعصر تهذيبن کان ڪيترين ڳالهين ۾ اتم هئي. جنهن تهذيب ۾ صاف، سٿريون ۽ سڌيون گهٽيون هيون. انهن ۾ اڳيان دوڪان ۽ دوڪانن جي پويان گهر اڏيل هئا. گهر گهر ۾ کوهه هو ۽ پاڻي جي نيڪال لاءِ نيسارا ۽ ناليون هيون ۽ جي باقائدگي سان صاف ڪيون ويندون هيون. گهٽين ۽ رستن مٿان وڌايل ڪابه شيءِ (encroachment) ڏسڻ ۾ نه ايندي هئي. جنهن ۾ جوتش جي گيان سان گڏ صحت جي اصولن تي ماڻهن کي هلايو ويندو هو. جنهن ۾ ٻارن جي وندر ۽ تفريح لاءِ طرح طرح جا رانديڪا ٺاهيا ٿي ويا. جنهن تهذيب ۾ وڏن جي وندر لاءِ شطرنج ۽ ٻيون رانديون هيون. جنهن سماج ۾ هنرمندن ۽ پورهيتن لاءِ عزت ۽ احترام هو. جنهن سماج ۾ سون، چاندي، ڪٽ ۽ قميتي ۽ نيم قيمتي پٿرن مان چوڙيون، هار، ٿانو ٿپا ٺاهيا ويندا هئا. جنهن سماج ۾ ڪنڀرن مٽي جي ٿانون جهڙوڪ دلن، مٽن، ماٽين، لوٽين، لوٽن ۽ چاڏين مٿان مزي مزي سان اهي رنگ به رنگي چٽ ۽ شڪليون ٿي چٽيون جن کي ڏسي اڄ به دليون هرکيو پون. جنهن تهذيب ۾ ڳوٺن ۽ شهرن ۾ اڏاوتون ماحول ۽ حالتن مطابق، ترتيب ۽ ضابطي سان ٺاهيون ٿي ويون ۽ جو سماج سچ ته فلاحي، خوشحال، امن پسند ۽ انسان دوست هو.
هن سموري مقالي جو ۽ مقالي ۾ ڪيل بحث مباحثي جو حاصل مطلب هيٺين ٽن نقطن ۾ سموئي سگهجي ٿو.
1_ سنڌو تهذيب ڪا نئين ۽ اوچتي وارد ٿيل نه آهي. پر هڪ اها تهذيب آهي جنهن کي سنڌ جي منڍ وارن ننڍن ننڍن ڳوٺاڻن سماجن گڏجي وڌايو ۽ پوءِ هڪ ٿي، هڪ ٻئي کي هٿي ڏيئي، دنيا جي سڀ کان وڌيڪ متمدن، شاهوڪار، سڌريل، فلاحي، وسيع ۽ ويڪري سماج جي شڪل بخشي. منڍ وارا ڳوٺاڻا سماج ڪوهستاني ۽ ريگستاني هئا. مگر سنڌو تهذيب انهن جي مقابلي ۾ وڌيڪ سڌريل، وڌيڪ سجاڳ، وڌيڪ هنرمند، وڌيڪ پيداواري ۽ واپاري سماج هو، جو درياهن جي ڪپن (banks) ۽ سمنڊ جي ڪنارن (shores) سان وڌندو ويو. ان جا آثار ۽ اهڃاڻ سنڌ، بلوچستان، چولستان، ساهيوال، راجستان ۽ ڪڇ گجرات وارن علائقن ۾ ملن ٿا. وڌيڪ دلچسپ ڳالهه اها آهي ته سنڌو تهذيب جي هر ڪنهن مرڪز جي کوٽاين مان، مٿين تهن مان بالغ ۽ منڍ يا ابتدائي سنڌو تهذيب جون باقيات ملن ٿيون مگر هيٺين تهن مان جيڪي باقيات ملن ٿيون تن جو تعلق سنڌو جي وڌيڪ پراڻن ڳوٺاڻن سماجن جهڙوڪ ڪوٽ ڏجي، آمري وغيره سان آهي. ان مان ثابت ٿئي ٿو ته سنڌو تهذيب اڪيلي ۽ يڪ سر نه اڀري آهي ۽ نه اوچتو مٿان ڪنهن ٻئي خطي مان نازل ٿي آهي. ان ڪري سنڌو تهذيب (Indus Civilization) بلڪل سؤ في صد خالص ”ميڊ ان سنڌ“ آهي ۽ نه امپورٽيڊ يا ميڊ ائز سمير يا ايجپٽ آهي.
2_ سنڌو تهذيب ۾ روح آهي، جان آهي ۽ زنده رهڻ جون صلاحيتون ۽ قوتون آهن. ان ڪري ان ۾ هڪ نه مٽجڻ وارو تسلسل آهي.هن تهذيب ۾ تاريخي، لساني، سماجي ۽ ثقافتي صدين وارا پراڻا مگر ساڳيا مضبوط پڪا ڪيل يعني ڪنساليڊيٽيڊ (consolidated) عنصر (elements) ۽ اثر (effects and impressions) ۽ ارڪان (traits) موجود آهن جيڪي شعوري ۽ لاشعوري طور اڄ به سنڌي پنهنجي ٻولي، ثقافت، سماجي، زرعي ۽ ٻين ريتن ۽ رسمن ۾ سانڍيو، کڻندا ٿا اچن ۽ بنيادي سنڌين جي رهڻي ڪهڻي، اٿڻ وهڻ، کاڌي پيتي ۽ روزمره جي ڪمن ڪارين ۾ صاف ڏسڻ ۾ اچن ٿا. جيتوڻيڪ سائنسي ايجادن انهن ۾ ڪي قدر تبديلي آندي آهي، جو هڪ سڀاويڪ عمل آهي.
3_ سنڌي تهذيب جي منڍ وارن ننڍن ننڍن گڏيل ڳوٺاڻن سماجن جا ۽ پوءِ سڌريل شهري سماج جا خالق ۽ معمار بنيادي طور اوائلي سنڌي ڳوٺاڻا آهن. جن سنڌ جي زمين، پاڻي، آبهوا ۽ ٻين قدرتي نعمتن، ماحول ۽ حالتن (atmosphere and environment) مطابق، پاڻ کي هر دور ۾ ٺهڪائي، آهستي آهستي ذهني شعور ۽ جسماني طاقت موافق، سماجي ارتقا جون منزلون طئي ڪيون. تاريخ ۾ انهن ائبرو جينز (aborigines) کي ڪولهي، ڀيل، سنٿال، منڍ ۽ دراوڙ ڪري لکيو ويو آهي. سماج انهن کي شڪاري، هاري ناري، مهاڻا، ميربحر، ڪنڀار، ڪمي ۽ ڪاريگر سڏيو آهي. پر اها حقيقت پنهنجي جاءِ تي اٽل ۽ ابدي سچ (Eternal Truth) آهي ته سنڌو ماٿري ۾ صدين ۽ صدين کان رهڻ وارا بنيادي سنڌي هئا ۽ اهي ئي سنڌو جي سڀني تهذيبن (Cultures and Civilizations) جا خالق ۽ معمار آهن. اهي هن ڌرتي مٿان ان وقت کان رهندا اچن ٿا جيڪو ڪٿي نه ٿو سگهجي. ڇاڪاڻ ته هنٽنگ ۽ فشنگ سوسائٽين (hunting and fishing societies) جي عمرين جو صحيح ڪاٿو هن سرزمين تي لڳائڻ هن وقت، قدري مشڪل ۽ ڪٺن آهي.
آخر ۾ قديم آثارن جي ڏيهي ۽ پرڏيهي ماهرن کي عرض ڪندس ته سنڌو تهذيب جي مختلف پهلوئن تي غور ۽ فڪر ڪرڻ سان گڏ سنڌي ٻولي ۽ ثقافتي ورثي جو، ڳوٺاڻي سماج ۽ ماحول جو به مطالعو ڪن. مثال طور اها هڪ بلڪل نئين ۽ نڪوري دريافت ٿي آهي ته موهين جي دڙي ۾ جيڪو اسٽوپا ۽ آس پاس وارو شهر (Citadel) آهي اهو سرن جي پليٽفارم مٿان تعمير ٿيل آهي. حقيقت ۾ اسان وٽ اها ڪا نئين ڳالهه نه آهي. اسان وٽ اهي ننڍا وڏا ڳوٺ جن کي هر وقت ٻوڏ جو خطرو پي رهيو آهي، سي مڏن (piles)_ مٿان اڏيل آهن ۽ اسان انهن مان ڪن کي ”ماڏو“ نالو رکي سڏيو آهي. بوبڪ شهر اڄ به ان تاريخي حقيقت لاءِ ثبوت طور موجود آهي. ان کان سواءِ قديم آثارن وارن ماڳن جا نالا به درست ڪري لکيا وڃن. پوکڻ باران ماٿري ۾ واقع آهي ۽ رڪارڊن ۾ ان کي پوکران لکيو ويو آهي وغيره. دادو ڀرسان لهڻ جي دڙي کي لهم، واهي پانڌي کي پنڊي واهي ڪري لکيو ويو آهي. ساڳي طرح دلو، دامن ۽ دلمو؛ مل، ملهه، ملوها ۽ ميلوها، ماڳن ماڪو ۽ ماڪا سنڌي ٻولي جا لفظ آهن ۽ ڪن ماڳن ۽ ماڻهن جا لقب ۽ نالا آهن. پر اسان جا ماهر انهن کي ڪٿي جو ڪٿي ۽ ڇا جو ڇا سڏي ابتا سبتا رايا اخذ ڪيا آهن. ان کان سواءِ قديم آثارن جي ماڳن جي حفاظت لاءِ به جوڳا اپاءُ ورتا وڃن. ٻي صورت ۾ دادو ضلعي ۾ لهڻ دڙي ۽ سانگهڙ ضلعي ۾ ڏيپر گهانگهرو دڙي وانگر ڪيترائي ٻيا شاهوڪار ماڳ انساني هٿ چراند ڪري مٽجي ختم ٿي ويندا ۽ اسان مکين وانگر مٿو پٽيندا ئي رهجي وينداسين. ساڳئي وقت قديم نالن کي نه بدلايو وڃي. ايئن ته اسان پنهنجي تاريخ کي پاڻ ڪهندا رهنداسين، جو زنده ۽ باوقار قومن جو شيوو نه آهي. ساڳئي وقت اهو به عرض ڪندس ته مهرباني ڪري حقيقتن کي مفروضن ۾ ٺهڪائڻ جي به ڪوشش نه ڪئي وڃي. اسان جي تهذيب جا اهي قداور آثار ۽ اهڃاڻ صدين کان وٺي آسماني ۽ آفاقي واقعن ۽ حادثن جو مقابلو ته ڪندا آيا آهن پر افسوس ان ڳالهه جو آهي ته اڄ جي پيداگيرن جي دست درازين ۽ هٿ چراند کان پناهه پني رهيا آهن. ان سلسلي ۾ تمام ضروري آهي ته وفاقي ۽ صوبائي حڪومتون هڪ اهڙو جامع ۽ مؤثر ائڪٽ (Act) پاس ڪري انهن قديم آثارن ۽ ٻين تاريخي اهميت وارن جڳهين جي سنڀال ۽ فقط سنڀال جو ڪم ضلع ڪائونسلن کي سونپين. جنهن لاءِ ڪجهه نه ڪجهه مالي امداد انهن ڪائونسلن جي ڪئي وڃي. ٻي صورت ۾ دولت جي حريص هٿن کان انهن آثارن ۽ ماڳن جو بچڻ محال ٿو نظر اچي.*

[b](هي مضمون ڪتاب ”سنڌو تهذيب“ صفحو 12 کان 49 ڇپيندڙ کير ٿر پبلشرز دادو تان کنيل آهي).[/b]

آريا لوڪن جو آڳاٽو احوال: ڀيرومل مهرچند آڏواڻي

[b]آريه لوڪ ڪٿان آيا؟
[/b]رگ ويد ۾ آرين ۽ اڻ آرين جي وچ ۾ جنگين لڳڻ جو گهڻو ئي ذڪر آهي. انهيءَ مان يوروپي عالمن اهو انومان ڪڍيو ته آريه لوڪ ڪٿان ٻاهران آيا هئا، جنهن ڪري ملڪ هٿ ڪرڻ لاءِکين اڻ آرين سان جنگيون جوٽڻيون پيون هيون. اهي ڪٿان آيا، سو پتو هندن جي ڪنهن به ڌرمي پستڪ مان ڪونه ٿي پين. پوءِ ٻولين جون کوجنائون ۽ ٻيون کوجنائون ڪري علحدا علحدا رايا ظاهر ڪيائون، جن مان مکيه هيءُ هو ته آريه اصل وچ ايشيا کان آيا هئا، مٿي اڳي ئي چيو ويو آهي ته اهو وچ ايشيا وارو نظريو پوءِ جرمنيءَ جي پروفيسر پينڪا ۽ ٻين غلط ٺهرايو ۽ آرين جو اصلوڪو ماڳ اُتر قطب ڄاڻايائين.(1) پروفيسر راهز به پنهنجن ”هبرٽ ليڪچرس“ ۾ قديم ڪليٽڪ قومن جي ڏند ڪٿائن مان ثابتيون ڏيئي، ائين ئي ڄاڻايو. وچ ايشيا واري نظرئي کي پڇاڙيءَ وارو ڌڪ لوڪمانيه بال گنگا ڌر تلڪ هنيو، جنهن هندن جي ويدن، اتهاسن ۽ پراڻن مان، بلڪ پارسين جي ”زنداوستا“ مان ڪيترائي حوالا ڏيئي، پنهنجي ڪتاب ”آرڪٽڪ هوم“ ۾ ڄاڻايو ته آڳاٽا آريه لوڪ ”ميرو پربت“ تي رهندا هئا، جو سائبيريا جي اُتر قطب طرف هو (صفحو 17)
لوڪمانيه تلڪ پنهنجي ڪتاب ”آرڪٽڪ هوم“ ۾ ويدڪ ساهت مان جيڪي حوالا ڏنا آهن، تن سان گڏ ڪي ڏند ڪٿائون به ويدڪ ساهت مان ڪڍي، پنهنجي ٽيڪاٽپڻيءَ (تشريح) سان ڏنيون اٿس. انهن ڏند ڪٿائن مان هڪڙا شايد هڪڙو ۽ ٻيا ٻيو مطلب ڪڍن، جنهن ڪري سندس لکيل سڀني ڳالهين سان شايد ڪي شامل راءِ نه به ٿين. انهيءَ سبب ڏند ڪٿائن ۽ انهن جي سمجهاڻين جون ڳالهيون ڇڏي، اسان کي رڳو هيءَ ڳالهه ڳڻڻي آهي ته هن هيڏي ساري ڪتاب لکڻ ۾ سندس مکيه مراد ڪهڙي هئي؟ سندس ڪتاب منجهان ئي ظاهر آهي ته کيس رڳو ايترو ثابت ڪرڻو هو ته ”آڳاٽن آرين جو اصلوڪو ماڳ ميرو پربت تي هو، جو اتر قطب ڏي هو، ۽ اها ڳالهه جا ويدڪ ساهت، اتهاسن ۽ پراڻن مان ظاهر آهي سا سچي آهي.“
ويجهڙائيءَ ۾ مسٽر پارجيٽر، ڪلڪتي هاءِ ڪورٽ جي جج پنهنجي روءِ سوءِ هندن جي پراڻن مان تاريخي احوال سوڌي ڪڍيا آهن. هن صاحب به ائين ئي ڄاڻايو آهي ته قديم آريه لوڪ اصل هندستان جا رهاڪو ڪونه هئا، پروچ هماليه وارن ڏينهن جي واٽ وٺي هندستان ۾ آيا هئا.(2)
هن وقت اسان جي ڪيترن ڏيهي عالمن جو به اهو ئي رايو آهي ته سڀ قديم آريه لوڪ جيڪڏهن ميرو پربت تي نه رهندا هئا، ته به منجهائن گهڻا اتي جا رهاڪو هئا. لوڪمانيه تلڪ رگ ويد مان جيڪي حوالا ڏنا آهن، تن تي به ويچار ڪري، اسان جن ڪيترن ويدڪ عالمن ظاهر ڪيو آهي ته رگ ويد جون ڪي ڪي رچنائون برابر انهيءَ وقت جون آهن، جنهن وقت سڀ قديم آريه لوڪ يا منجهائن گهڻا اتر قطب طرف ميرو پربت تي رهندا هئا. اهڙيءَ حالت ۾ ضرورت آهي ته هتي اول اتر قطب ۽ ميرو پربت جو مختصر ذڪر ڪجي، ته پڙهندڙن کي سڄي ڳالهه سولي ٿئي.

[b]آرڪٽڪ ريجن يا اتر قطب جو ذڪر:
[/b]هن وقت اتر قطب ۾ گهڻي برف هئڻ سبب ڪوبه ساهوارو اتي رهي نه ٿو سگهي، پر جيالاجيڪل کاتي وارن کي کوجنائن ڪرڻ سان يقين ٿيو آهي ته برف پوندي به ڪو اهڙو وچولو زمانو (Inter- glacial Period) هو، جنهن ۾ اتي ڪن هنڌن تي ماڻهو بافرحت رهي سگهيا ٿي.(3)
هن قسم جون ثابتيون پروفيسر گيڪي (Prof. Geikie) ۽ ٻين ڀون_ وگيان جي ڪتابن مان ڏيئي، پوءِ آرڪٽڪ ريجن جو جيڪو احوال لوڪمانيه ڏنو آهي، سو مختصر طرح هن ريت آهي:
اتر قطب ڏي وڃبو، ته پهرين هيءَ ڳالهه ڌيان ڇڪائيندي ته سج ۽ ٻيا گرهه نڪي اڀرندي کان اڀرن ٿا، نڪي الهندي ڏي لهن ٿا، پر سڄو آڪاش منڊل ائين پيو گولائيءَ ۾ ڦري، جيئن ڪو ماڻهو کليل ڌوپ ڇٽي پنهنجي مٿان پيو ڦيرائي. اهو ڦيرو الهندي کان شروع ٿئي ٿو ۽ اڀرندي ڏي پورو ٿئي ٿو. هر هڪ ڦيرو چوويهه ڪلاڪن ۾ پورو ٿئي ٿو. ائين هڪ سؤ اسي ڦيرا پورا ٿين يعني ڇهه مهينا گذرن، ته پوءِ سج ائين اڀرندو نظر ايندو آهي، جو ڄڻ ته ڏکڻ طرف کان اڀري ٿو(4) ۽ اتر ڏي چڙهندو وڃي ٿو. وري جڏهن سورج ڏکڻائڻ ٿيندو آهي يعني ڏکڻ طرف ڏي ويندو، تڏهن تارا ٽمڪندا نظر ايندا آهن. انهيءَ ريت اُتي ڇهه مهينا ڏينهن ته ڇهه مهينا رات! مطلب ته ٿلهي ليکي سڄي سال ۾ ڏينهن رڳو هڪڙو ٿيندو آهي، جو ڇهه مهينا ساندهه هلندو آهي، ۽ رات به ڇهن مهينن جي يڪي ٿيندي آهي. ايترو آهي ته اها يڪي ڇهه مهينن جي رات سمورو وقت ڪاري ٻاٽ لائي ڪانه بيٺي هوندي آهي. صبح ۽ سانجهيءَ جي شفق جو به سوجهرو ٿئي ٿو. اها شفق به ڪنڀر جي چڪ وانگر ڦرندي وتي، ۽ هر هڪ ڦيرو چوويهن ڪلاڪن ۾ پورو ڪندي وتي. ڇهن مهينن جي رات کان پوءِ پرڀات ٿيڻ شروع ٿيندي آهي، ته اول ٿورڙي روشني ٿيندي آهي، ۽ ٽمڪندڙ تارن مان ٿورا ٿورا غائب ٿيڻ لڳندا آهن. پوءِ لعلاڻ وڌندي ويندي آهي، ته رفته رفته سڀ تارا گم ٿي ويندا آهن، ۽ پوءِ پرهه باکون ڪڍندي آهي.
ڊاڪٽر وارن ۽ ٻين عالمن جي ڪتابن مان حوالا ڏيئي، لوڪمانيه تلڪ ڄاڻايو آهي، ته هر ڪنهن سال، 29 جنوريءَ جي، پرڀات ٿيڻ شروع ٿيندي آهي، ۽ ستيتاليهه ڏينهن ساندهه پرڀات جي لعلاڻ ڏسڻ ۾ ايندي آهي، تنهن کان پوءِ سج اُڀرندو (ڦرندو) نظر ايندو آهي.سج هڪ واريءَ نڪرندو آهي، ته هڪ سؤ چورانوي ڏينهن ساندهه بيٺو هوندو آهي. هر ڪنهن سال 25 سيپٽمبر جي سج لهندو آهي، ته به نماشام واري شفق اٺيتاليهه ڏينهن ساندهه لقاءُ لڳائي بيٺي هوندي آهي، يعني 13 نومبر کان وٺي رات ٿيندي آهي. مطلب ته ورهيه جي 365 ڏينهن مان ستيتاليهه ڏينهن پرڀات، هڪ سؤ چورانوي ڏينهن سج جو سوجهرو، اٺيتاليهه ڏينهن نماشام جي شفق ۽ ڇاهتر ڏينهن رات ٿيندي آهي. وقتي، رات جي اوندهه ڇاهتر بدران فقط سٺ ڏينهن هلندي آهي. اهو تفاوت اتي جي وايو منڊل ۽ ٻين سببن ڪري ٿيندو آهي. اهي ڪن يورپين جا اکين ڏٺا احوال آهن، جي لوڪمانيه سندن لکيل ڪتابن مان ڪڍي، پنهنجي ڪتاب ”ارڪٽڪ هوم“ ۾ ڄاڻايا آهن.

[b]ڌرمي پستڪن مان حوالا:
[/b] آڳاٽا آريا لوڪ اصل آرڪٽڪ ريجن ۾ رهندا هئا، تنهن بابت لوڪمانيه تلڪ جيڪو ”آرڪٽڪ هوم“ لکيو آهي، تنهن ۾ پنج سو صفحا (ڊيمي سائز) آهن. سڄو ئي ڪتاب ثابتين، ڏند ڪٿائن ۽ انهن جي سمجهاڻين سان ڀريل آهي، پر هتي رڳو ڪي ٿورا مکيه ٽڪرا ڏجن ٿا:
يجر ويد جي پٺيان جيڪو تئترييه براهمڻ گرنٿ ڏنل آهي، تنهن ۾ ڄاڻايل آهي ته ”رواجي انسانن جو هڪ ورهيه ديوتائن جي هڪ ڏينهن جي برابر آهي. (تئترييه براهمڻ 1،22،9،3)(5) اهي ساڳيا لفظ منو سمرتي جي اڌ ياءُ پهرئين، شلوڪ 67 ۾ به لکيل آهن.
مهاڀارت جي ون پرو (اڌياءُ 163 ۽ 164) ۾ لکيل آهي ته پانڊون جو وچون ڀاءُ ارجن ميرو پربت ڏي ويو هو. اُتي جا جيڪي اکين ڏٺا احوال ڏنا اٿس، تن ۾ چيو اٿس ته ”ميرو پربت ڏي سج ۽ چنڊ الهندي کان اڀرندي ڏي پردڪشڻا ڪندا آهن يعني ڦرندا وتندا آهن.“ انهيءَ کان پوءِ چيو اٿس ته ”ميرو پربت جو تجلو رات جي اوندهه تي ايترو غالب پوندو آهي، جو رات به ڏينهن جهڙي پيئي لڳندي آهي.“ وڌيڪ هيئن به چيو اٿس ته ”اُتي ڏينهن ۽ رات اتي جي رهاڪن لاءِ هڪ ورهيه جي برابر آهن“. هي ساڳيون ڳالهيون هندن جي پراڻن ۾ به لکيل آهن.
ڀاسڪر آچاريه جي ”سؤريه سڌانت“ (67،12) ۾ به لکيل آهي ته ”ميرو پربت ڏي ديوتائن کي سج رڳو هڪ ڀيرو اڀرندو ڏسڻ ۾ ايندو آهي، جڏهن سج پنهنجو اڌ ڦيرو مکيه راس کان وٺي شروع ڪندو آهي.“
پارسين جي ديني ڪتاب ۾ به اهڙيون ڳالهيون لکيل آهن. مثلا وينديداد جي فر گرد ٻئي ۾ پارسين جو اصلوڪي بهشت جهڙي ماڳ ”ائرين ويئجو“ يعني اهو هنڌ جتي آرين جو ٻج يا بنياد پيدا ٿيو (The nursery or place of origin of the Aryans) بابت لکيل آهي ته ”اتي تارا، چنڊ ۽ سج ورهيه ۾ هڪ ڀيرو اُڀرن ۽ لهن ٿا، ۽ جيڪو ورهيه آهي، سو اتي هڪ ڏينهن رات ڪري ليکين ٿا.“ هندن ۽ پارسين جي ڌرمي پستڪن ۾ لکيل اهي سڀ ڳالهيون آرڪٽڪ ريجن کان سواءِ ٻئي ڪنهن به هنڌ سان لاڳو ٿي نٿيون سگهن، تنهنڪري هتي وڌيڪ حوالن ڏيڻ جي ضرورت ئي ڪانهي.
هندستان جي تاريخ پهريائين پهريائين آنربل مائونٽ سٽيوئرٽ ايلفنسٽن تيار ڪئي هئي، جا پهريون گهمرو 1841ع ۾ ڇپجي پڌري ٿي هئي. ان وقت ئي ڪن يورپي عالمن ائين پئي سمجهيو ته پراڻن ۾ جنهن کي ميرو پربت سڏيو اٿن، سو اتر قطب آهي،(6) ته به عام رايو اهو هو، ته پراڻن جي رچيندڙن کي دنيا جي جاگرافيءَ جي سڌ هئي ڪانه، ۽ نه ته رڳو پنهنجي خيال جي گهوڙي کي ڊوڙايو هئائون. ايلفنسٽن صاحب ۽ ٻين اهائي راءِ ظاهر ڪئي ته خود ڪيترن هندن جي دلين تي به اهو اثر ويهي ويو ته ”ميرو“ هڪ خيالي پربت آهي. پروفيسر آپٽي واري سنسڪرت ڊڪشنري ڏسو ته ان ۾ به ائين لکيل آهي. پهريون ئي عالم لوڪمانيه تلڪ هو، جنهن اها غلط فهمي دور ڪئي. هاڻ اسان جا ڪيترا ڏيهي عالم ائين وسهن ٿا ته رگ ويد جون ڪي رچنائون برابر انهيءَ وقت جون آهن، جنهن وقت سڀ آريه لوڪ، يا منجهائن گهڻا، ميرو پربت ڏي رهندا هئا.
هڪ مکيه ڳالهه جا لوڪمانيه تلڪ جي ڪتاب ۾ لکيل ڏسڻ ۾ ڪانه ٿي اچي، سا هيءَ آهي ته ميرو پربت جو نالو نه رڳو هندن جي ڌرمي پستڪن ۾ پر يونانين جي ڏند ڪٿائن ۾ به ڄاڻايل آهي. يوناني لوڪ ائين وسهندا آهن ته سندن ديوتا ”دئونيسوس“، جو ونسپتي يا نباتات جو ديوتا آهي، سو ڄائو ئي ميرو پربت تي هو. هيءَ ڳالهه 1784ع ۾ سر وليم جونس ڄاڻائي هئي.(7) انهيءَ وقت، بلڪ انهيءَ کان سو کن ورهيه پوءِ به ڪيترن عالمن ائين پئي سمجهيو ته ”ميرو“ هڪ خيالي پربت جو نالو آهي، تنهنڪري شايد سر وليم جونس جي ڄاڻايل هن ڳالهه جي ڪنهن به عالم وري اپٽار نه ڪئي آهي، پر مصنف جي خيال موجب هيءَ هڪ تمام مکيه ڳالهه آهي، جا ڄاڻائي ٿي ته آڳاٽن هندن جي ابن ڏاڏن سان قديم يوناني لوڪن جا ابا ڏاڏا به ميرو پربت تي رهندا هئا. يوناني لوڪ پاڻ چوندا آهن ته اسين ”دئونيسوس ۽ ٻين ديوتائن جو اولاد آهيون. جنهن صورت ۾ سندن دئونيسوس ديوتا ڄائو ئي ميرو پربت تي هو، تنهن صورت ۾ اڻ پڇيو ائين چئبو ته قديم يونانين جو به اصلوڪو ماڳ ميرو پربت هو. دئونيسوس ديوتا بابت يوناني لوڪ ائين به چوندا آهن ته هو ”زيئوس“ (Zeus) ”ديوس پتر“ (The Sky_ Father) جو پٽ هو ۽ پرٿوي سندس ماتا (ماءُ) هئي. رگ ويد ۾ به آڳاٽن آرين آڪاس ۽ ڌرتيءَ کي ابو امان سڏيو آهي. (ڏسو صفحو 4)
هينئر جڏهن لکيل ثابتيون کلي ظاهر ٿيون آهن، ۽ پروفيسر پنيڪا، ڊاڪٽر وارن ۽ پروفيسر راهز پنهنجي پنهنجي روءِ سوءِ کوجنائون ڪري، هڪڙو ئي رايو ظاهر ڪيو آهي ته آڳاٽن آرين جو اصلوڪو ماڳ اتر قطب طرف هو، ۽ لوڪمانيه تلڪ به هندن ۽ پارسين جي ڌرمي پستڪن مان حوالا ڏيئي، اتر قطب وارو نظريو سچو ثابت ڪيو آهي، ۽ ميرو پربت جو نالو هندن جي ڌرمي پستڪن ۽ يونانين جي ڏند ڪٿائن ۾ لکيل به آهي، تڏهن وچ ايشيا وارو نظريو، جو رڳو ٻولين مان ڪڍيل انومان تي ٻڌل هو، سو سورنهن ئي آنا غلط ليکبو. لکيل ثابتين هوندي انومانن تي لڳڻ ئي عبث آهي، تنهنڪري اسان پنهنجي سر اتر قطب وارو نظريو قبول ڪيو آهي. انهيءَ لاءِ مکيه سبب هيءُ به آهي، ته خود اسان جي ٻوليءَ ۾ هڪ اهڙي ڳالهه آهي، جا اسان کي اتر قطب واري نظريي قبول ڪرڻ لاءِ مجبور ڪري ٿي. اها ڳالهه هتي کولي ٻڌائجي ٿي.

[b]ٻوليءَ جي ثابتي:
[/b]چئني ڏسين تي جيڪي نالا رکيل آهن، سي ”نظام شمسي“ (Solar System) جا لفظ آهن، جن جا ”اتر“ ۽ ”ڏکڻ“ ڪنهن نهايت قديم زماني جا لفظ آهن، جن خاص طرح ڌيان لهڻو.
”اتر“ معنيٰ مٿيون پاسو شمال (North)، پر اصل ۾ هيءُ لفظ صفت آهي ۽ معنيٰ اٿس ”مٿيون، مٿاهون يا ٻين کان مٿي.“ سنسڪرت ۾ ”اد“ معنيٰ ”مٿي“ (High)، ”اُتر“ (اُد + تر) معنيٰ ”ٻين کان مٿي“ ‘Higher’ ۽ ”اُتم“ (اُد + تم) معنيٰ سڀني کان مٿي ‘Highest’ اڄ به سنڌيءَ ۾ اهو لفظ صفت ڪري پيا ڪم آڻيون. جهڙوڪ چئون ته ”هو ٻئي ڄڻا بيوقوف آهن_ هڪ ٻئي کان اُتر“: هتي ”اُتر“ معنيٰ ”وڌيڪ“ (مٿي).
”اُتر“ لفظ جڏهن اسم ڪري ڪم آڻجي ٿو، تڏهن به پنهنجي بنيادي معنيٰ ”مٿ“ جي ظاهر ڪري ٿو. مثلا ”پرشن ۽ اُتر“ معنيٰ ”سوال ۽ جواب“. هتي ”اُتر“ جي اکري معنيٰ ”جيڪي مٿان ڏجي“ (سوال جي جواب ۾). هڪڙي شيءِ مٽائي ٻي شي وٺبي آهي ته وقتي ڪجهه رقم مٿان ڏيڻي پوندي آهي، جنهن کي به ”اُتر“ چئبو آهي. هتي به ”اُتر“ معنيٰ ”جيڪي مٿان ڏجي“ (مٽ سٽ ۾). هاڻ سوال آهي ته ”اُتر“ لفظ، جو اصل ۾ صفت آهي، ۽ معنيٰ اٿس ”مٿاهون يا ٻين کان مٿي“، تنهن جي معنيٰ ”شمال“ (North) ڪهڙي حساب سان ٿي؟ هن باري ۾ هيءَ ڳالهه به ڌيان ۾ رکڻ گهرجي ته هن وقت ”اُتر“ جو ضد چئون ”ڏکڻ“ (South)، پر اصل ۾ ائين آهي ئي ڪين. سنسڪرت ۾ ”اُتر“ معنيٰ مٿيون يا مٿاهون“، ۽ ان جو ضد آهي ”آڌر“ معنيٰ هيٺيون يا هيٺاهون“، سنسڪرت ۾ ”اُتر“ جو ضد ”پورب“ به آهي، جنهن جي معنيٰ آهي ”اڳيون“، مثلا ڪنهن عملدار جي جاءِ تي ٻيو ڪو عملدار، مقرر ٿي ايندو ته اهو سڏبو ”پورب“ ”اڌڪاري“ (Predecessor). هن حالت ۾ ”اُتر“ جو ضد آهي ”پورب“، هاڻ ته هيڪاري ظاهر آهي ته اصل ۾ ”اُتر“ جو ضد ”ڏکڻ“ آهي ئي ڪونه. پوءِ تڏهن هاڻوڪو رواج ڪيئن پيو؟ وري ڏسو ته خود ”ڏکڻ“ لفظ پاڻ بابت ڇا ٿو چوي؟
سنڌي لفظ ”ڏکڻ“ اصل ۾ سنسڪرت لفظ ”دڪشڻ“، ۽ معنيٰ اٿس ”ساڄو“ (Right)، سنسڪرت ۾ ان جو ضد آهي ”وام“، جنهن جو اچار هنديءَ ۽ هندستانيءَ ۾ آهي ”بام، باوان، نانوان“ معنيٰ ”کٻو يا ڏائو“ (Left)، ”بائين هاٿ“ معنيٰ ”کٻي هٿ ڏي يا ڏائي پاسي“. سنسڪرت ۾ ”دڪشڻ“ (ڏکڻ) جي ٻي معنيٰ ”ڦڙت“ (Dexterous) به آهي. هاڻ هيءَ ڳالهه ڪو سمجهائي ته ”ڏکڻ“ جي معنى ”جنوب“ (South) پوءِ ڪيئن ٿي، ۽ هن لفظ جي معنيٰ ۾ ايترو ڦيرو پيو ڪيئن؟ هن مان ڏسڻ ۾ ايندو ته ”اُتر“ ۽ ”ڏکڻ“ لفظ جي ظاهري سولا پيا ڀائنجن، سي سچ پچ ته سمجهڻ ئي ڏکيا آهن.
چئني ڏسين جي نالن جون اڳيون توڙي هاڻوڪيون معنائون سمجهڻ رڳو تڏهن سوليون ٿينديون، جڏهن فرض ڪبو ته آڳاٽن هندن ۽ يوناني لوڪن جا ابا ڏاڏا اصل ۾ ميرو پربت ڏي رهندا هئا، جيئن سندن ڌرمي پستڪن ۾ لکيل آهي. ميرو پربت اتر قطب ۾ هو، جتي اڄ تائين نئين ورهيه جي شروعات ۾ سج اڀرڻ مهل ائين ڏسڻ ۾ ايندو آهي ته ڏکڻ کان اڀري ٿو، جنهن ڪري ڏکڻ لفظ جي اصل معنيٰ ئي هئي ”اُڀرندو“. سنسڪرت ۾ ”دڪشڻ“ (ڏکڻ) جو ڌاتو يا بنياد آهي ”دڪشڻ“، جنهن جي هڪڙي معنيٰ آهي ”اُڀرڻ“. سڄيءَ دنيا ۾ رڳو اتر قطب طرف سج ڏکڻ کان اڀرندو آهي، تنهن ڪري چئبو ته ”ڏکڻ“ لفظ جڙيل ئي اُن وقت جو آهي جنهن وقت آڳاٽا آريا لوڪ اتر ڏي رهندا هئا، ۽ جنهن پاسي کان اتي سج اڀرندو ڏٺائون، تنهن کي ڏکڻ چوندا هئا. اتر قطب ۾ سج ڏکڻ طرفان ڪنڀر جي چڪ وانگر ڦرندو ڦرندو مٿي چڙهندو وڃي ٿو، تنهنڪري ”اُتر“ معنيٰ ٿي ”مٿيون پاسو“ (North) آڳاٽا لوڪ پوءِ اتر قطب ڇڏي هيٺ ڏکڻ (وچ ايشيا، ايران، هندستان) ڏي آيا، ۽ اتي سج سڌو اڀرندي کان اڀرندو ڏٺائون، ته انهيءَ طرف کي سڏيائون ”پورب“ يعني ”اڳيون پاسو“، يا اهو پاسو جتان سج اڀري ٿو، ۽ ان جو ضد ٿيو ”پڇم“ يعني ”پٺيون پاسو“، يا اهو پاسو جنهن ڏي سج لهي ٿو. اڀرندي ڏي منهن ڪري بيهبو ته سڄي هٿ وارو پاسو ”ڏکڻ“ ٿيندو، ۽ انهيءَ سبب ”ڏکڻ“ جي پوءِ معنيٰ ٿي ”ساڄو“ يا ”ساڄي هٿ وارو پاسو.“ ڪي ماڻهو ڏائي هٿ سان ڪم ڪن ٿا، پرعام طرح سڀ ڪو کائڻ پيئڻ جو توڙي ٻيو ڪم ساڄي هٿ سان ڪري ٿو، ۽ ائين ڦڙتائيءَ سان ڪم ڪري سگهي ٿو. ڀائنجي ٿو ته انهيءَ سبب ”ڏکڻ“ جي معنيٰ ڦڙت“ به ٿي. ٻوليءَ مان ائين به سمجهڻ ۾ اچي ٿو ته ميرو پربت ڇڏڻ کان پوءِ به يورپي لوڪن جا ابا ڏاڏا ايشيا وارن آرين سان ڪجهه وقت لهه وچڙ ۾ هئا، ۽ انهيءَ وقت ”ڏکڻ“ لفظ جون اهي معنائون وٽن عام ٿي ويون هيون. اهو انومان هن ڳالهه مان ڪڍجي ٿو، جو لئٽن ۽ انگريزيءَ ۾ ”ڊيڪسٽر“ (Dexter) معنيٰ آهي ”ساڄو يا ساڄي هٿ وارو“ ۽ ”ڊيڪسٽرٽي“ (Dexterity) جي به هڪڙي معنيٰ آهي ”ساڄڙائي“ (Right handedness) ۽ ٻي معنيٰ ”ڦڙتائي“. انهن لفظن جي منڍ ۾ جيڪو ”ڊيڪس“ (Dex) آهي، سو ساڳيو سنسڪرت لفظ ”ڊڪش“ آهي، ۽ اهي ٻئي معنائون اٿس.
”ڏکڻ“ لفظ جي اصل معنيٰ هئي ”اُڀرندو“، تنهن ڳالهه جو عام طرح گهڻن کي پتو ڪونه هو. لوڪمانيه تلڪ پنهنجي ڪتاب ”آرڪٽڪ هوم“ ۾ ڄاڻايو ته آڳاٽا لوڪ اصل ميرو پربت ڏي رهندا هئا، جو اتر قطب ڏي هو ۽ اتي سج ڏکڻ کان اُڀرندو آهي، تنهن تان آگسٽ ۽ آڪٽوبر 1912ع واري ”ماڊرن رويو“ مخزن ۾ ليک پيا هئا، جن مان ٿورو ٽڪرو پڙهندڙن جي معلومات لاءِ هتي جنسي ڏجي ٿو.(8) مطلب ته ٻوليءَ مان به اهائي ثابتي ملي ٿي ته چئني ڏسين جا نالا، خاص ڪري ”اتر“ ۽ ”ڏکڻ“ لفظ ٺهيل ئي ان وقت جا آهن، جنهن وقت آريه لوڪ ”آرڪٽڪ ريجن“ ۾ (اتر قطب طرف) رهندا هئا. آرڪٽڪ ريجن ۾ ميرو پربت ڪهڙي هنڌ هو، ان بابت هندن جي پراڻن ۾ جيڪي لکيل آهي، سو هتي مختصر طرح ڄاڻائجي ٿو.

[b]ميرو پربت جو ذڪر:
[/b]هندن جي پراڻن پٽاندر ”سڄي دنيا ستن دويپن (ٻيٽن يا کنڊن) ۾ ورهايل آهي. انهن دويپن جا نالا: ڄمون دويپ، پلڪش دويپ، شالملي، ڪش، ڪرونچ، شاڪ ۽ پشڪر آهن. هر هڪ دويپ جي چوڌاري سمنڊ آهي، ۽ انهن ستن سمنڊن جي ڪري اهي ست دويپ هڪ ٻئي کان ڌار بيٺا آهن“ (وشنو پراڻ) مسٽر هربلاس سردا پنهنجي انگريزيءَ ۾ جوڙيل ڪتاب ”هندو سپيريرٽي“ جي صفحي 160 ۾ انهن دويپن جو ذڪر ڪندي لکيو آهي ته: (1) ڄمون دويپ_ ايشيا (2) پلڪش_ ڏکڻ آمريڪا (3) پشڪر_ اتر آمريڪا (4) ڪرؤنچ_ آفريڪا (5) شاڪ_ يورپ (6) شالملي_ آسٽريليا (7) ڪش_ اوشينيا.
سچ پچ ته پراڻن ۾ ڄاڻايل اهي دويپ هن وقت سڃاڻڻ ئي مشڪل آهن، جا ڳالهه خود مسٽر هربلاس سردا قبول ڪئي آهي، جنهن ڪري چئبو ته مٿيان سڀ انومان آهن. انهيءَ ريت هيءَ به انومان ڪڍي سگهجي ٿو ته ايشيا، يورپ، آمريڪا ۽ گرينسلئنڊ جا اتر وارا پاسا، جي آرڪٽڪ سرڪل يا پولر ريجن ڏي آهن، تن جا، يا انهيءَ طرف جي ٻيٽن جا، اصل اهي نالا هئا. اهي سڀ سنسڪرت لفظ آهن، تنهن مان هيءَ ڳالهه به ظاهر آهي، ته اهي نالا رکيائي آريا لوڪن هئا، ۽ کين دنيا جي جاگرافيءَ جي قديم زماني ۾ ئي سڌ هئي.
پراڻن پٽاندر مٿين ستن دويپن جو مرڪز ڄمون دويپ هو، جنهن جي وچ ۾ ”ميرو“ نالي هڪ نهايت اوچو پربت يا پهاڙ هو، ۽ اهو ”مها ميرو“ به سڏبو هو. اُن بابت هيئن به چيل آهي ته ”ميرو پربت سڄو سونو آهي ۽ پاسا هيرن ۽ جواهرن جا اٿس. ان جو تجلو اهڙو ٿئي ٿو، جو رات به ڏينهن وانگر روشن پيئي لڳندي آهي“ (وشنو پراڻ).
يورپي عالمن پهريائين ائين پئي سمجهيو ته هيءَ هڪ خيالي پربت جو ذڪر آهي، پر هاڻ اُهي به قبول ڪن ٿا ته پراڻن ۾ تاريخي حقيقتون آهن.(9)
لوڪمانيه تلڪ جي خيال موجب اهو ”ائرورابورئيلس“ جي تجلي جو ذڪر آهي جو اتر قطب ڏي ڏسڻ ۾ ايندو آهي،(10) پر ڊاڪٽر انباش چندرداس جو چوڻ آهي ته اهو تجلو اتر قطب ڏي فقط ٿوري وقت لاءِ ڏسڻ ۾ ايندو آهي ۽ سانده ڪونه هوندو آهي.(11) اهڙيءَ حالت ۾ پڪ سان چئي نٿو سگهجي ته ميرو پربت ۾ سچ پچ سون ۽ هيرن جواهرن جون کاڻيون هيون، يا ڪو اتي تجلو ٿيندو هو جو اوندهه کي ڦيري روشنائي ڪندو هو. ممڪن آهي ته اهو ”سورج پٿر“ بابت اشارو آهي.
آگري جي قلعي ۾ مصنف هڪ خانو ڀت ۾ ٺهيل ڏٺو، جنهن جو منهن ٽپال جي دٻي وانگر هو. ٽپال جي دٻي ۾ خط پٽ وجهجن ٿا ته وڃي هيٺ پون ٿا، ۽ ٻاهران ڏسڻ ۾ نٿا اچن، پر آگري جي قلعي ۾ انهيءَ خاني ۾ اندر نهارجي ٿو ته تر ۾ جيڪا مٽي يا دز پيل آهي، سا به چٽيءَ ريت ڏسڻ ۾ اچي ٿي، ۽ خاني جو ترو توڙي اندريان پاسا بکن پيا! انهيءَ خاني ۾ اندر ”سورج پٿر“ لڳل آهي، جنهن جي روشنائي ڪري خاني ۾ اندر اوندهه نٿي ٿئي. سورج پٿر جي رڳو ٿورڙي ٽڪري مان هيتري روشنائي ٿئي ٿي ته سڄو ميرو پربت يا ان جو ڳچ ڀاڱو جيڪڏهن سورج پٿر جو هو ته اهو ڪيتري روشنائي ڪندو هو، تنهن جو تصور هرڪو ڪري سگهي ٿو. پراڻن جي رچيندڙن انهيءَ سبب ”ميرو پربت“ کي ”سمير پربت“ يعني چڱو يا سهڻو پربت سڏيو آهي ۽ ان جي تجليءَ جو اهو ذڪر ڪيو اٿن.
وشنو پراڻ ۾ لکيل آهي ته:
”ڄمون دويپ جي وچ ۾ ميرو پربت جي چوٽيءَ تي، هڪ شهر ٻڌل آهي، جو پرٿويءَ تي سرڳ يا بهشت آهي ۽ اهو برهما جو لوڪ آهي. ڄمون دويپ خود نون ورشن ۾ ورهايل آهي، جن مان هڪڙو ڀارت ورش آهي، جو هماليه جبل جي ڏکڻ ڏي آهي ۽ خود هماليه جبل ميرو پربت جي ڏکڻ ڏي آهي. ڄمون دويپ جي ٻين حدن تي به جبل آهن“.(12)
هي جاگرافيءَ جو ڳالهيون، جي وشنو پراڻ ۾ ڄاڻايل آهن، ۽ ٻين پراڻن توڙي مهاڀارت ۾ به انهن جو ذڪر آهي، تن سان گڏ هيءَ ڳالهه به ڌيان ۾ رکڻ گهرجي، ته سڄي هندستان جا هندو اڄ تائين ائين چوندا آهن ته سندن ديوتائون اتر ڏي آهن. هندستان جي اتر ڏي هماليه جبل آهي، ۽ پراڻن پٽاندر هماليه جبل خود ڄمون دويپ جي ڏکڻ ڏي آهي. ائين پراڻن مان ايترو پتو پوي ٿو ته ميرو پربت، جو ڄمون دويپ جي وچ ۾ هو، سو هماليه جبل جي پرئين طرف وارن ڏيهن (Trans_ Himalayan Regions) ڏي هو، جنهن ۾ هندوڪش وارو پاسو به اچي وڃي ٿو.
پارسين جي ”زنداوستا“ موجب ڌڻيءَ پهريائين پهريائين جيڪو ملڪ خلقيو، سو ”ائرين ويئجو“ (Airyana Vaejo) هو، جنهن جي اکري معنيٰ آهي اهو هنڌ جتي آرين (ايران وارن آرين) جو ٻج (اصل نسل) پيدا ٿيو، ۽ اهو سرڳ يا بهشت سڏيو ويو آهي. پروفيسر سپيگل جنهن ”زنداوستا“ جو ترجمو ڪيو آهي، تنهن جي خيال موجب اهو ملڪ ايران جي مٿاهين پٽ جي بنهه اوڀر طرف هو.جتان آڪسس (آمو درياءُ) ۽ جئڪسارٽس نديون نڪرن ٿيون.(13) پر ٻيا عالم سندس اها راءِ قبول نٿا ڪن. هن لاءِ هي سبب آهي ته پارسين جي وينديداد جي فرگرد (اڌياءَ) پهرئين ۾ ايرانين جي بهشت (”ائرين ويئجو“) بابت چيل آهي ته اُتي ڏهه مهينا سيارو ٿئي ٿو ۽ ٻيا ٻه مهينا اونهارو. اونهاري ۾ به ٿڌ ايتري پوي ٿي، جو پاڻي به پارو ٿيو وڃي، ڌرتي ٺريو وڃي، وڻ ٺريو وڃن ۽ پوءِ چؤطرف برف پوندي آهي ته مها ڀيانڪ مصيبت پيدا ٿيندي آهي.(14)
جئڪسارٽس ۽ آڪسس نديون جتان نڪرن ٿيون تتي ايتري ٿڌ ٿيندي ڪانهي، تنهنڪري ڊاڪٽر مارٽن هاگ ۽ ٻين عالمن جي راءِ آهي ته آڳاٽا آريه لوڪ انهيءَ کان به پرڀرو اتر ڏي رهندا هئا. لوڪمانيه تلڪ جيتوڻيڪ ميرو پربت بابت ٻڌائي ڪونه سگهيو آهي ته اهو ڪهڙي هنڌ هو، ته به ايترو چيو اٿس، ته آڳاٽا آريه لوڪ رشيا يا اسڪئنڊينيويا اتر ڏي نه، پر سئبير يا جي اتر ڏي هئا.(15) مطلب ته لوڪمانيه تلڪ ۽ ڪيترا يورپي عالم ايتري قدر متفق راءِ آهن، ته آڳاٽن آرين جو اصلوڪو ماڳ آرڪٽڪ سرڪل يا پولر ريجن ۾ هو، باقي رڳو هيءُ تفاوت آهي ته پروفيسر پينڪا ۽ ڊاڪٽر واڊل پارا چون ٿا ته يورپ جي اتر وارو پاسو جو اتر قطب ڏي آهي، سو آرين جو اصلوڪو ماڳ هو، ۽ اتان پڇم جي سڀيتا پورب ڏي ڦهلي. لوڪمانيه جي راءِ موجب ايشيا کنڊ جو اتر وارو (سئبير يا جو مٿيون پاسو) جو اتر قطب ڏي آهي، سو آرين جو اصلوڪو ماڳ هو. ٻنهي مان ڪنهن جي راءِ وڌيڪ وزن لهڻو تنهن باري ۾ هيءَ ڳالهه ڌيان ۾ رکڻ گهرجي ته اهڙي ڪا ثابتي هيستائين ملي ڪانهي، جنهن مان ائين سمجهڻ ۾ اچي، ته يورپ جي سڀيتا جو ڦهلاءُ پورب تائين ٿيو. اٽلندو هيئن ثابت ٿيو آهي ته يورپ جي سڀيتا جو بنياد ايشيا وارن وڌو ۽ پوءِ به يورپ جي ماڻهن ايشيا،خاص ڪري هندستان مان گهڻو ئي پئي پرايو.(16)
هن باري ۾ هيءَ مکيه ڳالهه ڌيان ۾ رکڻ گهرجي ته سڀ ڪنهن ملڪ جي سڀيتا اول ٻوليءَ سان شروع ٿئي ٿي. يورپ کي ٻولي ڪٿان ملي؟ جيڪڏهن سنسڪرت ٻولي يورپي ٻولين جي ماءُ نه ٿئي ته وڏي ڀيڻ ته بيشڪ ٿئي، ۽ سنسڪرت هندستان جي ٻولي آهي، جنهن ڪري چئبو ته يورپ کي ٻولي پوربي بنياد واري ملي آهي. خود انگريزي آئٽويٽا به ديوناگري اکرن تان ٺهيل آهي، جا ڳالهه سر مونيئر وليمس پنهنجي جوڙيل سنسڪرت ڊڪشنريءَ جي ديباچي ۾ ڄاڻائي آهي.قديم ديوناگري اکر هاڻوڪي کان گهڻو ڦريل هئا، ۽ انهن ڦري ڪيئن هاڻوڪي انگريزي آئيويٽا جي صورت ورتي، سا ڳالهه به اکرن جون تصويرون ڏيئي سمجهائي اٿس. هيءَ ڳالهه به عالم آشڪار آهي ته مغرب (يورپ) ڏي ڪوبه اوتار پيدا ٿيو ئي ڪونهي. حضرت عيسيٰ، حضرت موسيٰ، حضرت محمد*، زردشت (زورئسٽر)، سري رامچندر، سري ڪرشن، ڪانفيوشس ۽ ٻيا اوتار ۽ پيغمبر سڀ پورب ۾ ٿي گذريا آهن. يورپي لوڪن کي بائبل يا انجيل به ايشيا مان مليو، ته مذهب به ايشيا مان ملين. سر مونيئر وليمس اهي ڳالهيون ڄاڻائي ائين به چيو آهي ته انگن جا نالا ۽ ڏهائيءَ جي ترتيب به هنن هندستان مان پرايا.(17)
پاٽ صاحب چيو آهي ته جيئن سج اڀرندو ئي اڀرندي کان آهي تيئن سڀيتا جو سج به اول پورب (ايشيا) ۾ اڀريو، جنهن مان پوءِ پڇم يا مغرب (يورپ) کي روشنائي ملي، بلڪ سڄي انسان ذات پورب منجهان ئي پرايو.(18)
سن 1882ع ۾ پروفيسر مئڪس ملر کليو کلايو قبول ڪيو ته اسين يوروپي لوڪ پورب کان آيا آهيون، ۽ سڀ جيڪي قيمتي سمجهون ٿا، سو پورب مان پرايو اٿئون.(19)
گرم صاحب جنهن علم لغات جا اصول يا ترتيب بيهاريا هئا، جنهن ڪري اهي اڄ تائين سندس نالي پٺيان ”گرم جا قاعدا“ (Grimm’s Laws) سڏجن ٿا، تنهن جو به اهو چوڻ هو، ته يورپ جون سڀ قومون اصل آيون ئي ايشيا کان آهن.“(20)
لوڪمانيه تلڪ کان اڳ جرمنيءَ جي عالم پروفيسر پينڪا ڄاڻايو هو ته آڳاٽا آريه لوڪ اصل اتر ڏي رهندا هئا ۽ سندن اصلوڪو ماڳ يورپ جي اتر قطب ڏي اسڪئنڊينيويا ڏي هو. هاڻ معلوم ٿيو آهي ته اسڪئنڊينيويا جا رهاڪو آڳاٽن هندو کترين جو اولاد آهن. خود ”اسڪئنڊينيويا“ (Scandinavia) لفظ اصل ۾ سنسڪرت لفظ ”سڪنڌ ناڀي“ (سڪنڌ ناوي) آهي، ۽ معنيٰ اٿس ”مکيه يا جنگي سردار“ (Scand Chiefs or Warrior Chiefs)(21) سڪئنڊينيويا جي آڳاٽن ماڻهن جا ڌرمي پستڪ ”ايد“ (Edda) سڏجن ٿا. اهو ”ايد“ اصل ۾ آهي سنسڪرت لفظ ”ويد“ ۽ ويد هندن جا ڌرمي پستڪ آهن.(22)
سئبريا ۽ فنلنڊ ۾ هن وقت جيڪي ”سموئيڊس“ (Samoyedes) آهن، سي اصل ۾ ”سمايدو“ آهن، يعني اهي سما راجپوت آهن، جي اصل ”يادو ونسي“ (جادو ونسي) ڪل مان هئا، جن مان سري ڪرشن پيدا ٿيو هو. سنڌ ۾ سومرن کان پوءِ جن سمن حاڪمن راڄ ڪيو، سي به سما راجپوت هئا، ۽ انهيءَ ساڳئي جادو ونسي ڪل مان هئا. سئبيريا ۽ فنلنڊ ۾ ”شوڊ“ (Tchoudes) به آهن، ۽ اهي به ”جود“ يعني راجا يدو (جدو) جو اولاد آهن، تنهنڪري اهي به جادو ونسي ڪل جا آهن.“ انهن ٻنهي قومن جي ٻولين جي به هڪ ٻئي سان گهڻي نسبت آهي. هي حقيقتون ڪرنل ٽاڊ پنهنجي جوڙيل ”راجستان جي احوال“ ۾ ڄاڻايون آهن.(23) انهن حقيقتن مان ائين وسهڻ لاءِ سبب ٿئي ٿو ته لوڪمانيه تلڪ جو قياس سچو هو ته آڳاٽن آرين جو اصلوڪو ماڳ (ميرو پربت وارو پاسو) سئبيريا جي اُتر ڏي آرڪٽڪ ريجن ۾ هو، جتان پوءِ ڪي آريا لوڪ يورپ جي اتر ڏي فنلنڊ ۽ اسڪئنڊينيويا ڏي ٽڙي پکڙي ويا. اهو پاسو هندو کترين وسايو، ۽ برهمڻن وري جرمنيءَ وارو پاسو وسايو، جنهن ڪري اهي ”جرمن“ يعني ”شرمن“ (شرما) سڏجڻ ۾ آيا. وقتي براهمڻ ۽ کتري انهن پاسن ڏي پوءِ ويا هجن، پر پراڻن مان ايترو ظاهر آهي ته قديم زماني ۾ ئي هندستان جي ماڻهن ۽ ميرو پربت طرف جي رهاڪن جي هڪ ٻئي سان لهه وچڙ هئي، جنهن ڪري وشوامتر ميرو پربت کان آيو هو، ۽ اتهاس (تاريخ) واري زماني ۾ پانڊون جو ڀاءُ ارجن ميرو پربت ڏي ويو هو.

[b]اتر قطب طرف هندن جي حڪومت:
[/b]آرين جي سڀيتا جي شروعات بابت ڪيترا اهڃاڻ رگ ويد مان ملن ٿا، پر پراڻن ۾ اهڙي ڪا ڳالهه آهي ئي ڪانه، جنهن مان ائين سمجهڻ ۾ اچي ته سندن سڀيتا جي شروعات انهيءَ وقت ٿي هئي، جنهن وقت هو ميرو پربت تي رهندا هئا. آڳاٽن آرين جا جيڪي احوال پراڻن ۾ ڏنل آهن، تن مان پڌرو آهي ته جنهن وقت هو ميرو (سمير) پربت تي رهندا هئا، تنهن وقت ئي نهايت کليل دماغ وارا هئا. ۽ اهڙا ته زور هئا، جو اتي پنهنجي بادشاهي ڪري ويٺا هئا. سندن بادشاهت جي حدن مان ائين سمجهڻ ۾ اچي ٿو ته ان وقت به هو سلطنت شاهي (Imperialism) جا ڪوڏيا هئا. ۽ ٻين کي پنهنجي تابعي ڪري پاڻ سڀني جي مٿان حاڪم ٿي ويٺا هئا.
مٿي اڳي ئي چيو ويو آهي ته پراڻن پٽاندر سڄي دنيا ستن دويپن (ٻيٽن يا کنڊن) ۾ ورهايل آهي ۽ انهن جو مرڪز ڄمون دويپ هو، جنهن جي وچ ۾ ميرو پربت هو. انهيءَ ڄمون دويپ بابت پراڻن مان هيءَ حقيقت ملي ٿي ته ڪنهن قديم زماني ۾ اُتي راجا پريه ورت راڄ ڪندو هو. کائنس پوءِ سندس پٽ راجا اگني ڌر ڄمون دويپ کي نون ورشن يا ڀاڱن ۾ ورهائي، اهي ورشن پنهنجن نون پٽن کي ڏنا. ائين سندس هر هڪ پٽ کي هڪ ورش مليو، جن مان هڪڙو ڀارت ورش (هندستان) هو، جو هماليه جبل جو ڏکڻ ۾ آهي، ۽ سڀني ۾ ڏاکڻو ورش اهو آهي. ”ڀارت ورش، اُتر ڪرو، ڀدراشو ۽ ڪيتو مال_ اهي چارئي ورش جبلن جي قطارن جي ٻاهرئين پاسي آهن“ (وشنو پراڻ).(24)
هي حقيقتون، جي وشنو پراڻ مان ڏنيون ويون آهن، سي صفا ئي صفا تاريخ ۽ جاگرافيءَ جون ڳالهيون آهن. انهن ۾ نڪا ڪا تمثيل رکيل آهي، نڪا ڪا ڏند ڪٿا گڏيل مسيل آهي. هنن حقيقتن تي ٿوروئي ويچار ڪجي ٿو ته انهن مان هيٺيون ڳالهيون ظاهر ٿين ٿيون:
(1) پراڻن پٽاندر سڀني آڳاٽن راجائن جو اصل نسل منو ڀڳوان سان وڃي لڳي ٿو، جنهن بابت چيل آهي ته کيس نو پٽ هئا.تاريخ جي خيال وچان انهن نون پٽن مان هڪڙو مکيه پٽ راجا پريه ورت هو، جو سڄي ڄمون دويپ جو حاڪم هو، ۽ ڀارت ورش (هندستان) به سندس حڪومت هيٺ هو.
رگ ويد ۾ ڪيترن هنڌ آرين ۽ اڻ آرين جي وچ ۾ جنگين لڳڻ جو ذڪر آهي. اهو جنگين جو احوال شايد انهيءَ قديم زماني جو آهي، جنهن زماني ۾ راجا پريه ورت ڀارت ورش (هندستان) پنهنجي قبضي ڪرڻ ٿي چاهيو، پر اڻ آريه قومن کيس پنهنجو ملڪ سٿرو هٿ ڪرڻ نٿي ڏنو. آرين جو هندستان ۾ پهريائين پهريائين اچڻ انهن جنگين وقت ٿيو هوندو.
(2) راجا پريه ورت کان پوءِ سندس پٽ راجا اگني ڌر سڄي ڄمون دويپ کي نون ورشن ۾ ورهائي، هرهڪ ورش پنهنجي پٽ کي ڏنو، ته پٽن سان گڏ ضرور ٻيا به آريه لوڪ ميرو پربت يا ڄمون دويپ جي ٻئي ڪنهن ڀاڱي کان ڀارت ورش ۾ آيا هوندا، ۽ رڳو پاڻ هڪ ڄڻو ڪونه آيو هوندو. انهيءَ سبب چئبو ته آرين جي ٻي وڏي ٽولي راجا اگني ڌر جي پٽ جي وقت ۾ هندستان ۾ آئي هوندي.
(3) منو ڀڳوان جو ٻيو مکيه پٽ راجا اڪشواڪو هو، جنهن بابت اتهاسن ۽ پراڻن ۾ ڄاڻايل آهي ته هن ايوڌيا (هاڻوڪي ائوڌ) ۾ اچي راڄ ڪيو، ۽ سورجونسي گهراڻي جو بنياد وڌائين، جنهن مان پوءِ سري رامچندر پيدا ٿيو.
جنهن صورت ۾ سڄو ڀارت ورش اڳي ئي راجا پريه ورت ۽ کائنس پوءِ سندس پٽ راجا اگني ڌر جي تابعي هو، تنهن صورت ۾ چئبو ته انهن آرين راجا اڪشواڪوءَ کي ايوڌيا ۾ سٿرو پير کوڙڻ ڪونه ڏنو هوندو. رگ ويد ۾ نه رڳو آرين ۽ اڻ آرين جي وچ ۾، پر هڪڙن آرين ۽ ٻين آرين جي وچ ۾ به، جنگين لڳڻ جو ذڪر آهي. هن منجهان اهوئي انومان ڪڍبو ته آرين جو هي ٽيون ڪٽڪ راجا اڪشواڪوءَ جي وقت ۾ هندستان ۾ آيو هو، ۽ ان وقت به شايد جنگيون لڳيون هيون.
(4) منو ڀڳوان جي ٽئين مکيه پٽ جو نالو ”اِلا“ (Illa) هو، جنهن بابت چيل آهي ته هو پوءِ مرد مان ڦري زال ٿيو هو. اِلا جو ناميارو پٽ راجا پروروس هو، جنهن پرتيسٿان (هاڻوڪي الله آباد) ۾ اچي راڄ ڪيو، ۽ چندرونسي گهراڻي جو بنياد وڌائين. انهيءَ گهراڻي وارا ”اِلا“ جو اولاد هئا، تنهن ڪري ”اَئل“ (الا جو اولاد) سڏبا هئا. اهي ئي ”اَئل“ آريه لوڪ هئا. جن سنڌو ماٿر اچي وسائي. اهي ”ائل“ ڪٿان آيا؟ پراڻن مان پڌرو آهي ته اهي نڪي اصل هندستان جا رهاڪو هئا، نڪي وچ ايشيا جا ويٺل هئا، پر سندن گهراڻي جو بنياد وجهندڙ راجا پروروس ميرو پربت کان هماليه جبل وارا لڪ لتاڙي هندستان ۾ آيو هو. مسٽر پارجيٽر ڪلڪتي هاءِ ڪورٽ جي جج، هندن جي پراڻي مان جيڪي تاريخي احوال سوڌي ڪڍيا آهن، تن ۾ ائين ئي ڄاڻايو اٿس.(25)
حاصل مطلب ته انهيءَ ڳالهه ۾ مين ميک آهي ئي ڪونه ته سڀ قديم آريه لوڪ نه، ته به منجهائن گهڻا اتر قطب طرف رهندا هئا، جتي جي سخت ٿڌ جو ذڪر هند، پارسين ۽ ڪيلٽڪ قومن جي ڌرمي پستڪن ۽ ڏند ڪٿائن ۾ آهي. اسان جي سنڌي ٻوليءَ مان به اهائي ثابتي ملي ٿي ته ”اُتر“ ۽ ”ڏکڻ“ لفظ ٺهيل ئي ان وقت جا آهن، جنهن وقت آريه لوڪ اتر قطب طرف ميرو پربت تي رهندا هئا (صفحو 92 کان 96). ”سنسڪرت“ ۽ ”ديوناگري“ لفظن بابت ويچار، جي هن ڪتاب ۾ ٻئي هنڌ ڄاڻايا ويا آهن، تن مان به پڙهندڙ سمجهي سگهندا ته سنسڪرت ٻولي ڳالهائڻ جو رواج اصل اُتر قطب طرف هو، ۽ ديوناگري ائيويٽا،جا اڳي ”براهمي“ لپي سڏبي هئي، سا اصل جڙي ئي ميرو پربت تي هئي. ايترو چئبو ته ممڪن آهي ته اتر قطب کان وٺي، ڏاکڻي طرف، هماليه جبل جي تراين، بلڪ هاڻوڪي هندستان جي حدن تائين، ڪيترا آريه لوڪ ٽڙيل پکڙيل هئا، ۽ اهو سمورو ملڪ پراڻن پٽاندر ”ڄمون دويپ“ سڏبو هو. انهيءَ هيڏي ساري ايراضيءَ ۾ ٻوليءَ ۾ ضرور ڪجهه نه ڪجهه تفاوت ٿيندو. رگ ويد ۾ ڄاڻايل آهي ته آڳاٽن آرين جي ٻولي بلڪ ڌرم ڪرم ۽ ريتن رسمن ۾ به ڦيرو هو. اهي سڀ ڳالهيون ڳڻي چئبو ته ڊاڪٽر انباش چندرداس پارا، جي چون ٿا ته آريه اصل ”سپت سنڌوءَ“ (سنڌو ماٿر جي ستن دريائن وارن ڪنارن) جا رهاڪو هئا، يا جيڪي چون ٿا ته قديم آريا لوڪ اصل ٿٻيٽ يا ڪشمير جا رهاڪو هئا، تن جي ڳالهه نسوري غلط نه چئبي. قديم آرين مان ڪي ڄمون دويپ ۾ انهن حدن تائين ٽڙيل پکڙيل هئا ته انهيءَ ۾ عجب ڪونهي، پر سندن ”اصلوڪو ماڳ“ (Original Home) جنهن کي چئجي، سو ڄمون دويپ جو اتر قطب وارو پاسو هو، جتان جدا جدا وقتن تي ٽوليون ٽوليون ٿي هندستان ۾ آيا هئا.
ٻولين جي کوجنائن مان به يورپي عالمن کي ائين وسهڻ لاءِ سبب ٿيو آهي ته سب آريا لوڪ گڏ ڪونه آيا هئا، پر جدا جدا وقتن تي ٽوليون ٽوليون ٿي آيا هئا، جنهن ڪري سندن ٻوليءَ ۾ ڪي تفاوت هئا. هيءَ حقيقت جيمس صاحب پنهنجي جوڙيل ڏيهي آريه ٻولين جي گرامر جي جلد پهرئين ۾، ۽ سر گريئرسن پنهنجي جوڙيل ”لنگئسٽڪ سروي آف انڊيا“ جي جلد پهرئين ۾ ڄاڻائي آهي.

[b]آرين جي ڌاري ٿيڻ جو سبب:
[/b]قديم هندن، ايرانين، يونانين وغيره جا ابا ڏاڏا ميرو پربت طرف گڏ، يا هڪ ٻئي جي ويجهو رهندا هئا، ته پوءِ هڪ ٻئي کان ڌار ڇو ٿيا، سا ڳالهه ڪنهن به ڪتاب ۾ لکيل ڪانهي. ڪرستانن ۽ مسلمانن جي ديني ڪتابن ۾ ايترو لکيل آهي ته ڪنهن قديم زماني ۾ سخت طوفان لڳا هئا ۽ ٻوڏون ٿيون هيون، ۽ پوءِ حضرت نوح عليه السلام وري دنيا کي آباد ڪيو هو. اها اوگاهه يا مها پرلئه جي ڳالهه مها ڀارت ۽ پراڻن ۾، توڙي يجر ويد جي پٺيان جيڪو شتپٿ براهمڻ گرنٿ آهي، تنهن ۾ لکيل آهي، ۽ ائين چيل آهي ته ”منو ڀڳوان وري دنيا کي آباد ڪيو هو. ”ڪيترن عالمن هيءُ رايو ظاهر ڪيو آهي ته اها مها پرلئه جي ڳالهه هڪ ٻئي جي ڌرمي پستڪن تان نقل ڪري نه لکي اٿن، پر سڀني قديم قومن کي انهيءَ مها ڀاري ٻوڏ جي سڌ هئي. اها الاهي آفت دنيا جي مٿان ڪڏهن ڪڙڪي، تنهن جو سنبت يا سن ڪنهن به ڌرمي پستڪ ۾ ڄاڻايل ڪونهي.
رگ ويد ۽ هن ٻوڏ جو ذرو به ذڪر ڪونهي، پر يجر ويد جي پٺيان ڏنل شتپٿ براهمڻ گرنٿ ۾ توڙي مها ڀارت ۽ پراڻن ۾ آهي. اهي جيتوڻيڪ رگ ويد کان پوءِ جا لکيل آهن، ته به نهايت قديم پستڪ آهن. جيالاجيڪل کاتي وارن کي کوجنائن ڪرڻ سان معلوم ٿيو آهي ته عيسوي سن کان اٽڪل اٺ_ ڏهه هزار ورهيه اڳي، برفاني ڇپن ٺهڻ واري زماني ۾ (Glacial Period) نهايت گهڻي برف پيئي هئي، جنهن جي رجڻ ڪري نهايت گهڻي ٻوڙ ٻوڙان ٿي هئي. هندن جي ڌرمي پستڪن ۾ برف رجڻ جي ڳالهه آهي ئي ڪانه. انهن ۾ ائين ڄاڻايل آهي ته سمنڊ جي مهاڀاري اُٿل سبب اهڙي ٻوڙ ٻوڙان ٿي هئي، جو جنسي پرلئه ٿي ويئي هئي. عيسائين جو انجيل، جو گهڻو پوءِ جو لکيل آهي، تنهن جي پيدائش جي ڪتاب جي باب ستين آيت 11 ۽ 12 (Cenesis, VII, 11_12) ۾ لکيل آهي ته حضرت نوح عليه السلام جڏهن ڇهه سو ورهين جي ڄمار جو هو، تڏهن چاليهه ڏينهن ۽ چاليهه راتيون ساندهه اجهل برسات پيئي هئي، جنهن ڪري پرلئه ٿي هئي. بئبلونيا ۽ مصر ملڪ جي اتهاسن موجب به برسات سبب مها پرلئه ٿي هئي ۽ اها برسات فقط ٽي ڏينهن هلي هئي. انهن اختلافن مان ائين سمجهڻ ۾ پيو اچي ته مها پرلئه هڪڙو ڀيرو نه، پر گهڻا گهمرا ٿي هئي، جنهن ڪري ڌرمي پستڪن ۾ هڪڙيءَ طرح ته ٻين ۾ ٻيءَ طرح ڄاڻايل آهي. بهرحال ائين پيو ڀانئجي ته اهڙيءَ هڪ نه ٻيءَ ٻوڏ سبب ڪيترين قومن کي پنهنجو اصلوڪو ماڳ ڇڏڻو پيو هو ۽ ماڻهو دربدر ٿيا هئا. ممڪن آهي ته انهيءَ الاهي آفت جي وقت اتر قطب طرف رهندڙ آريه لوڪ به هڪ ٻئي کان ڌار ٿيا. منجهائن ڪي يورپ ته ڪي ايران ۽ هندستان ڏي ويا ۽ جدا جدا هنڌن ۾ پنهنجا ماڳ جوڙي ويٺا، ته انهن هنڌ سندين ٻوليءَ پنهنجي پنهنجي نموني واڌارو ڪيو، جنهن ڪري سنسڪرت، ايراني ۽ يورپي ٻوليون هينئر هڪ ٻئي کان گهڻو علحديون نظر اچن ٿيون، نه ته اصل بڻ بنياد هڪڙو اٿن.
مها ڀارت جي شانتي پرو ۽ ٻين ڌرمي پستڪن مان حوالا ڏيئي، لوڪمانيه تلڪ ڄاڻايو آهي ته انهيءَ مها پرلئه ٿيڻ وقت هندن جا ويد ۽ اتهاس گم ٿي ويا. پوءِ رشين کي جيتري قدر ويدن ۽ اتهاسن وارو مضمون تپسيا جي ٻل تي ياد پيو، تيتري قدر وري لکيائون.(26) پروفيسر رئپسن پروفيسر مئڪس ملر ۽ ٻين ڪيترن يورپي عالمن ڄاڻايو آهي ته قديم آرين جو حافظو حيرت جهڙو هو، ۽ اڄ به هزارين اهڙا پنڊت آهن، جو جيڪڏهن سڀ ويد ۽ اتهاس گم ٿي وڃن، ته جيڪر وري اکر به اکر اهي سڀ لکي وڃن.(27) انهيءَ هوندي به چئبو ته هن وقت سڀ آڳاٽا منتر اسان وٽ ڪينهن.
پهريون عالم ڊاڪٽر مارٽن هاگ هو، جنهن ڄاڻايو ته رگ ويد جي هاڻوڪن منترن کان به ڪي آڳاٽا منتر هئا، جي ”نود“ (Nivid) ”نگد“ (Nigada) سڏبا هئا. اها ڳالهه لوڪمانيه تلڪ، ڊاڪٽر انباش چندرداس ۽ ٻين ڏيهي عالمن قبولي آهي.
خود رگ ويد ۾ ”نود“ لفظ ڪيترن هنڌ ڪم آيل آهي، ۽ نودن بابت چيل آهي ته آڳاٽا منتر اهي هئا (رگ ويد منڊل پهريون، سوڪت 89 منتر 3، ۽ منڊل ٻيو 6،36). رگ ويد جي پٺيان جيڪو ائترييه براهمڻ گرنٿ آهي، تنهن ۾ به نودن جو ذڪر آهي (ائترييه براهمڻ ڪانڊ ٻيو، پر پاٺڪ 33_43). اهي آڳاٽا نود ۽ نگد هاڻ گهڻو ڪري سڀ گم آهن، پر انهن مان ڪي اڃا تائين يجر ويد، براهمڻ گرنٿن ۽ سؤترن ۾ آهن ۽ انهن جي ٻولي رگ ويد جي ٻوليءَ کان گهڻو آڳاٽي آهي.(28) اهي نود ۽ نگد مها پرلئه جي وقت گم ٿيل چوڻ ۾ اچن ٿا، تنهن مان ظاهر آهي ته جڏهن اتر قطب وارو پاسو وسيل هو تڏهن به هندن وٽ ويد هئا، جنهن ڪري هندو حق تي چون ٿا ته ويد انادي آهن.

[b]آرين جو ٽڙي پکڙي وڃڻ:
[/b]جيالاجيڪل کاتي وارن جي چوڻ موجب عيسوي سن کان اٺ ڏهه هزار ورهيه اڳي اتر قطب طرف ججهي برف پوڻ سبب مها پرلئه ٿي هئي. انهيءَ قديم زماني جا ڪي ڪتاب موجود ڪينهن، تنهنڪري پڪ سان چئي نٿو سگهجي ته ميرو پربت (سئبيريا جي اتر طرف) وارن آرين لاءِ جڏهن اتي رهڻ ناممڪن ٿي پيو، تڏهن ڪهڙن ڪهڙن پاسن ڏي ٽڙي پکڙي ويا. انهيءَ هوندي به جيڪي حقيقتون هن وقت تائين معلوم ٿيون آهن، تن جي وسيلي هن ڳالهه تي گهڻي روشني وجهي سگهجي ٿي.
هندن جي پراڻن مان ايترو ظاهر آهي ته ڪي آريا لوڪ ميرو پربت کان هماليه جبل وارا لڪ لتاڙي هندستان ۾ آيا هئا.(29) رگ ويد مان معلوم ٿئي ٿو ته يدو (جادؤ ونسي) ۽ تروسو آريه لوڪ سمنڊ جي رستي آيا هئا (رگ ويد منڊل ڇهون، سوڪت 20، رچنا 12) يدو ۽ تروسو آرين بابت ڪيترن يورپي عالمن ڄاڻايو آهي ته اهي بئبلونيا (بابل) کان آيا هئا. رئگوزن پنهنجي جوڙيل ڪتاب ”ويدڪ انڊيا“ ۾ ڄاڻايو آهي ته ترسو آرين مان ڪي بئبلونيا طرف هميشه لاءِ رهي پيا، ۽ اهي پوءِ توراني لوڪ سڏجڻ ۾ آيا. پراڻن ۾ اهي ڀرشٽ ٿيل ليکيا ويا آهن. يدو ۽ تروسو آريه لوڪ ميرو پربت کان سڌو بئبلونيا ڏي ويا، يا هندستان ۾ اچڻ کان پوءِ اوڏاهين ويا، تنهن لاءِ ڪابه ثابتي ڪانهي.
سئبيريا جي اتر کان ميرو پربت وٽان، يورپ ڏي وڃڻ لاءِ سولي واٽ اسڪئنڊينيويا کان آهي، تنهنڪري ائين سمجهجي ٿو ته ڪي آريه لوڪ اها واٽ وٺي، يورپ جي جدا جدا ڀاڱن ڏي ٽڙي پکڙي ويا، پر منجهائن ڪي هيٺ لهي، وچ ايشيا ۽ الهندي ايشيا ڏي ميسو پوٽيميا ۽ بئبلونيا ڏي به ويا. اهو انومان هن ڳالهه مان ڪڍجي ٿو، جو سن 1905_ 1906ع ۾ ايشيا مائنر جي ڪئپڊوشيا طرف بوگهزڪئي سان، ٻين شين مان گڏ، نارس قوم بابت هڪ ڪتاب آرڪيالاجيڪل کاتي وارن کي هٿ آيو هو. اسڪئنڊينيويا جا آڳاٽا رهاڪو ”نارس“ (Norse race) يعني اُتراڌي يا اتر طرف جا رهاڪو سڏبا هئا، ڇاڪاڻ ته اسڪئنڊينيويا يورپ جي بنهه اتر ڏي الهندي طرف آهي. اُتي جي رهاڪن جو ڪتاب هيڏانهن الهندي ايشيا طرف ڪئپڊوشيا مان لڌو، تنهن مان ائين پيو ڀائنجي ته ميرو پربت ڇڏڻ کان جيڪي اسڪئنڊينيويا ڏي ويا تن مان ڪي ٻين آرين سان گڏ ڪئپڊوشيا ڏي به آيا ۽ اهو ڪتاب انهن آندو هوندو. انهيءَ طرف سنڌو ماٿر جا آريه لوڪ پوءِ به پئي ويا، جنهن ڳالهه جو ذڪر ”وڻج واپاري“ جي احوال ڏيندي ڪبو. هتي رڳو ايترو ڄاڻائجي ٿو ته سنڌو ماٿر جا ڪي پڻي لوڪ (واپاري) الهندي ايشيا ۾ بيٺڪون وجهي وڃي رهيا هئا، ۽ پوءِ سيميٽڪ قومن سان سنڱ ڳنڍڻ ڪري ”فنيشن“ (Phoenicions) سڏجڻ ۾ آيا هئا. اهي فنيشن لوڪ اسڪئنڊينيويا ڏي به وڻج واپار لاءِ ويندا هئا، ۽ انهن اهو ڪتاب اتان الهندي ايشيا ڏي آندو هوندو ته به عجب ڪونهي.
گذريل اڻويهين صديءَ ۾ آرڪيالاجيڪل کاتي وارن ايران جي الهندي طرف ”ميديا“ مان آرين جي بيٺڪن جا اُهڃاڻ لڌا، ۽ اهو به پتو پين ته آرين جون بيٺڪون ميديا کان وٺي ميسوپوٽيميا ۽ بئبلونيا تائين هيون، ۽ اُتر آفريڪا وارن سان به مٽيون مائٽيون هين، مطلب ته آريا لوڪ رڳو هندستان ۾ ڪين هئا، پر ٽڙيل پکڙيل هئا. جيڪي آريه لوڪ پوءِ هميشه لاءِ ايران ۾ رهيا، تن مان ڪيترا ڳچ وقت آرمينيا ۽ ميديا ۾ رهيا هئا، ۽ ڪن پنهنجون بيٺڪون ترڪستان جي اڀرندي طرف وڌيون هيون، جيئن لئسن صاحب ڄاڻايو آهي.(30)
ٻولين جي کوجنائن مان معلوم ٿيو آهي ته وچ ايشيا مان آرمينيا کان جيئن يورپ ڏي وڃجي ٿو، تيئن انهي واٽ تي جيڪي ٻوليون هن وقت چالو آهن، تن جو ناتو يورپي ٻولين سان وڌيڪ ۽ ايراني ٻولين ۽ سنسسڪرت سان گهٽ آهي. وري جيئن آرمينيا کان ايران ۽ هندستان ڏي وڃجي ٿو، تيئن انهيءَ واٽ تي جيڪي ٻوليون چالو آهن، تن جو ناتو ايراني ٻولين ۽ سنسڪرت سان وڌيڪ، ۽ يوروپي ٻولين سان گهٽ آهي، ائين ڄڻ ته انهيءَ طرف جون ٻوليون اهو اُهڃاڻ ڏين ٿيون ته ڪجهه وقت ڪيترن آرين جي سڀيتا جو مرڪز آرمينيا وارو پاسو هو، جتان هڪڙا آريه لوڪ يورپ ڏي ته ٻيا ايران ۽ هندستان ڏي ويا. آرمينيا طرف کاڻيون آهن تنهنڪري انومان ڪڍيائون، ته شايد ڌاتن مان باسڻن ۽ هٿيارن پنهارن جوڙڻ جو هنر آريه لوڪ اتي سکيا. اتي ڳچ وقت گڏ رهڻ کان پوءِ ڪيترا آريه لوڪ بختر ۽ ايران جي جدا جدا پاسن ڏي ٽڙي پکڙي ويا. هن لاءِ هڪ لکيل ثابتي به آهي، جنهن چوکو ڌيان لهڻو.
سر وليم جونس جنهن سنسڪرت ٻوليءَ جو ناتو يورپي ۽ قديم پارسي ٻوليءَ سان ڄاڻايو هو، تنهن کي ”دابستان“ نالي هڪ ڪتاب ڪشمير مان هٿ آيو هو، جو پوءِ پاڻ سان يورپ ڏي کڻي ويو هو. انهيءَ ۾ بختر جي بادشاهن جو پيڙهيءَ به پيڙهيءَ احوال ڏنل آهي. ”دابستان“ موجب راجا مهابدرنس جي ڪل جي پهرينءَ شاخ وارن سڪندر اعظم جي ڪاهه کان پنج هزار ڇهه سؤ ورهيه اڳي بختر (باختر Bactria) ۾ راڄ پئي ڪيو.(31) سڪندر اعظم عيسوي سن کان سوا ٽي سو ورهيه اڳي هندستان تي ڪاهيو هو، تنهنڪري چئبو ته عيسوي سن کان ڇهه هزار کن ورهيه اڳي بختر ۾ آرين پنهنجيءَ حڪومت جو بنياد وڌو هو، انهيءَ قديم زماني ۾ اڃا ڪيترين قومن کي پنهنجي بت ڍڪڻ جو به هوش ڪونه هو، ته هنن آرين هتي بادشاهي پئي ڪمائي! دابستان ۾ ڄاڻايل بختر جي راجائن بابت هينئر هر ڪو عالم قبول ڪري ٿو ته اهي هندو هئا، جيئن ”مل“ صاحب جي جوڙيل هندستان جي تاريخ ۾ ڄاڻايل آهي.(32) ههڙيون لکيل ثابتيون ڏسي يورپي لوڪ قبول ڪرڻ لڳا آهن ته هندن جي جهڙي آهي سڀيتا آڳاٽي، تهڙو ئي آهي ڌرم آڳاٽو ۽ انهيءَ ڳالهه ۾ دنيا جي ڪابه قوم هندن سان ڪلهو هڻي ڪين سگهندي. هنن حقيقتن مان ائين به سمجهڻ ۾ اچي ٿو ته دابستان ۾ ڄاڻايل هندو راجائن جنهن وقت بختر ۾ راڄ پئي ڪيو، تنهن وقت تائين ايران وارا پارسي ۽ هندستان وارا آريا اڃا هڪ يڪي هندو قوم جا هئا. ايران وارن آرين بابت ڪي حقيقتون سندن ڌرمي پستڪن مان ملن ٿيون. *

[b]حوالا ۽ حاشيا
[/b]
(1) “The works of German scholars like Posche and Penka Freely challenged the Asiatic theory regarding the original home of the Aryan race and it is now generally recognized that we must now give up that theory, and seek for the original home of the Aryans somewhere in the further north.” Sjt. B.G. Tilak:: The Arctic Home in the Vedas, p. 4.
(2) F.E. Pargiter: Ancient Indian Historical Tradition. P. 297.
(3) The geological evidence is complete as to the existence of a genial climate in Tertiary times as far north as present land extends, and of a climate, less severe than that of today in the Quarternary period Encycl: Britt: article “Polar Regions.”
(4) To Such a man (stationed at the North Pole) the sun going into the northern hemisphere in his annual course will appear as coming up from the South, and he will express the idea by saying that
(5) ‘the sun has risen in the south,’ however strange the expression may seem to us,” B: G: Tilak: The Arctic Home in the Vedas p. 46:
(6) پهريون انگ ڪانڊ، ٻيو پر پاٺڪ، ٽيون انو واڪ ۽ چوٿون ورگ لاءِ ڪم آندو ويو آهي. (مصنف)
(7) Some consider Mount Meru as the ‘North Pole.’ ‘Elphinstone’, History of India (1841) Vol, p 252.
(8) “Meros is said by the Greeks to have been a mountain of India on which their Diomysos was born, and that Mero generally means the north pole in Indian geography.” Sir William Jones: The Gods of Greece, ltaly and India, P. 28 (Written in 1784 and since revised).
(9) “If we agree with the view of Mr. B. G. Tilak expressed in his “Orion,” and place the ancient home of the Aryan races in the circumpolar region (which were habitable in 8000_ 1000 B. C.), the significance of the names of the cardinal points becomes easy of understanding, There, the sun would rise into view (at the beginning of each new year) after a dawn lastion for several days. The orb would not be seen to rise in east, but a little to the south i.e. South_ West. The autumnal sun would set in the South_ West, after which the long night would follow. Originally (ڏکڻ) ڍڪيئن must have signified the direction in which the sun rose (and set also), but in course of time when the four cardinal points were definitely defined, the south got the name (ڏکڻ) ڍڪيئن in rememberance of the fact that the sun moved from the front to the right in his circular motion along the horizon in the Arctic regions.” Modern Review, August 1912.
(10) These uniquely precious historical documents (the Puranas) extending to many hundreds of pages of manuscripts, have been down through to centuries neglected, and wholly appreciated as to their historical significance,” Dr. L. A. Waddell, The Makers of Civilization in Race and History, preface VIII.
(11) The reference to the luster of the mountain is specially interesting, in as much as in all probability, it is a description of the splendour of the Aurora Borealis visible at the North Pole.” B. G. Tilak: The Arctic Home in the Vedas, pp. 69_ 70.
(12) Dr. A. C. Das: Rag Vedic India, p. 395.
(13) Vishnu puran, Wilson’s Translation, Vol. II, pp. 101_ 118.
(14) Special places Aisyana Vaejo “in the farthest east of the lranian plateau in the region where the Oxus and Jaxartes take their rise”.
(15) Dr. Martin Haug: Essays on the Sacred Language. Writings and Religion of the Parsis. P. 292.
(16) “But considering the fact that the traditions of the original Polar home are better preserved in the sacred books of the Brahmans and Parsis, it is not unlikely that the prlmaeval home was located to the north of Siberia rather than to the north of Russia and Scandinavia,” Sjt. B. G. Tilak: The Arctic Home in the Vedas. P. 418.
(17) “If the evidences of Saxon colonization in this island (Great Britain) are strong both from language, and political institutions, the evidences are still more decisive in the parallel case of an Indian colonization of Greece_not only her language but her philosophy, her religion, her rivers, her mountains and her tribes, her subtle turn of intellect, her political institutes, and above all, the mysteries of that noble land, irresistibly prove her coloization from India,” Pococke: India in Greece.
(18) “Europe has learnt to perceive that in imparting some of the benefits of her modern civilization to Eastern races, she is only making a just return for the lessons imparted to her by Asiatic wisdom in past ages. For did she not receive her Bible and her religion from an Eastern people? Did not her system of counting by twelves and sixties come to her from Babylonia, and her invaluable numerical symbols and decimal notation from India through the Arabs? Did not even her languages have their origin in a common Eastern parent?” Sir Moniar_ william’s Sanskrit_ English Dictionary, Preface PP. XXII_XXIII.
(19) “The path of the sun must be the path of culture. In Asia, Pott declares, or nowhere was the school_house where the families of mankind were trained.” Quoted by Dr A. C. Das: Reg Vedic India, p. 357.
(20) “We all come from the East_ all that we value most has come to us from the East,” Prof. Max Muller: what can India teach us? Pp. 31_32.
(21) “All the nations of Europe migrated anciently from Asia.” Jacob Grimm.
(22) The Scandinavians are the descendants of Hindu Kshatriyas. The term Scandinavian and the Hindu “Kshatria” or the warrior caste, are identical, ‘the former being a Sanskrit equivalent for the latter:’ “Scanda Nabhi” (Scanda Navi) signifies Scanda Chiefs (Warrior Chiefs). Har Bilas Sarda: Hindu Superiority, p. 134.
(23) We can scarcely question derivation of the Edda (the religious books of Ancient Scandinavia) from the Vedas.” Count Bjornst Jerna: Theogony of the Hindus, p. 108.
(24) “The Samoyedes and Tchoudes of Siberia and Finland are really Samayadus and Joudes of India. The languages of the two former races are said to have a strong affinity and are classed as Hindu_Germanic by Klaproth, the author of “Asia Polyglotta,” Tod’s Rajasthana: Vol. I. p. 68.
(25) Wilson’s Translation of the Vishnu Puran, Vol. II, pp. 101, 110, 114, 116_123.
(26) “What does tradition say about the origin of the ‘Ailas’ or Aryans? It makes the Aila power begin at Allahabad, and yet distinctly suggests that they came from outside India. The legends and fables about the progenitor pruravas Aila all connect him with the middle Himalayan region.” F.E. Pargiter: Ancient Indian Historical Tradition. P. 297.
(27) “The great Rishis, empowered by Swayanbhu (the self_ born), formerly obtained, through tapas (religious austerity) the Vedas and the itihasa, which had disappeared at the end of the (preceding) Yuga,” Mahabharata, Shanti Parvan, Chapter 210. Vol. 19.
(28) “There are thousands of Brahmans even now, who know the whole of the Rig Veda by heart and can repeat it, and what applies to the Rig Vedas applies to many other books” Prof, Max Muller: what Can India Teach Us? P. 81.
(29) “The Reg Vedic hymns are not the oldest, but there were still older Verses called Nivids and Nigadas: the proto_type of the Reg Vedic hymns, whose language was more archaic than that or the hymns themselves. Though most of the Nivids are now lost, having been either amplified or absorbed in the Reg Vedic hymns, even those that remain and are found in the Brahmanas and Sutras bear in them the unmistakable impress of vast antiquity,” Dr. A.C. Das: Reg Vedic Culture. P.42.
(30) F.E. Pargiter: Ancient Indian Historical Tradition, P. 297.
(31) “It appears very probable that at the dawn of history, East Turkestan was inhabited by an Aryan population, the ancestors of the present Slavonic and Teutonic rages, and a civilization, not inferior to that of Bactrians, had already developed at that time in the region of the Tarim.” Lassen’s Indische alterthums_ Kunda, quoted by Dr. A.C Das: Reg Vedic India p.31.
(32) “The Bactrian document called Dabistan (found in Kashmir and brought to Europe by Sir W. Jones) gives an entire register of kings, namely, of the Mahbadernes whose first link bactria, 5,600 years before Alexander’s expedition to India” Count Bjornst Jerna: Theogony of the Hindus. P. 134.
(33) Mill’s History of India. Voll. II pp. 237_238.

[b](هي مضمون ڪتاب ”قديم سنڌ“ صفحو 91 کان 116 تان ورتل آهي).[/b]

آريا لوڪن جي سڀيتا جو اوائلي احوال: ڀيرومل مهرچند آڏواڻي

[b]سڀيتا جا ٽي زمانا:
[/b]رگ ويد جا منڊل (Cycles) جدا جدا زمانن جا جڙيل آهن. خود رگ ويد ۾ ٽن زمانن جو ذڪر آهي: قديم، وچولو ۽ آخرين، (منڊل ٽيون، 32، 13 ۽ منڊل ڇهون، 21، 5).(1) انهن منڊلن ۾ جيتوڻيڪ ڌرمي ڳالهيون آهن، ته به انهن مان پنگتي ۽ ملڪي ڳالهين جو ڪيتري قدر پتو پوي ٿو. انهن مان اهو به معلوم ٿئي ٿو ته آرين جي سڀيتا جا به مکيه زمانا ٽي هئا. پڙهندڙن کي سڄي ڳالهه سمجهڻ سولي ٿئي، تنهن لاءِ اسين ٽن زمانن کي هيٺينءَ ريت ورهايون ٿا:
(1) جنهن ۾ آريه لوڪ ڏٿ ۽ شڪار تي گذران ڪندا هئا.
(2) جنهن ۾ آريه لوڪ ڌڻ ڌارڻ سکيا هئا.
(3) جنهن ۾ آريه لوڪ کيتي ڪرڻ سکيا هئا.
حقيقتن سڀني سڌريل قومن ائين ترقي ڪئي آهي، پر چوپائي مال ۽ کيتي جي اوني آڳاٽن آرين ۾ ڪي اهڙا خيال پيدا ڪيا، جي ٻين قومن کي نه آيا. قادر ۽ قدرت ۽ جيوت جي مسئلن بابت ويچار به پنهنجي نموني ٿي ڪيائون. انهن سڀني سببن ڪري هندو سڀيتا هڪ نموني ٿي پيئي، ۽ هندو ڌرم ئي علحدو ٿيو. مٿئين هرهڪ زماني جو هتي ڌار ڌار ذڪر ڪجي ٿو، ته سڀيتا جو واڌارو سمجهڻ سولو ٿئي، ۽ اهو به سمجهڻ ۾ اچي ته هندو جاتي ٻين جاتين کان ڪيئن نرالي ٿي.

[b]ڏٿ ۽ شڪار:
[/b]”قديم سڀيتا جي شروعات“ جو ذڪر ڪندي، باب پهريئن ۾ اڳي ئي ڄاڻايو ويو آهي ته قديم هجري زماني ۾ سڄيءَ دنيا ۾ برف گهڻي پوندي هئي، جنهن ڪري کيتي ڪرڻ ناممڪن هوندي هئي، ۽ ماڻهو ڏٿ (جهنگلي ان ۽ ميون وغيره) تي گذران ڪندا هئا. رگ ويد واري بنهه اوائلي زماني ۾ به آڳاٽا آريه لوڪ ڏٿ کائي پيٽ ڀريندا هئا، ۽ اهو دستور ٿر، ڪوهستان ۽ ٻين هنڌن جا مسڪين ماڻهو اڄ تائين هلائيندا پيا اچن.
قديم زماني ۾ ججهيءَ برف پوڻ سبب وڻ ٽڻ سڙي ويندا هئا، جنهن ڪري جهنگلي پيدائشون (ڏٿ) ڪو وقت ٿينديون ئي ڪين هيون. هن وقت پارو ڪنهن اتفاق سان پوي ٿو، ته به ٿر ۾ ڏسو ته ڪنهن سال برسات نه پوندي آهي، ته وڻ ٽڻ سڙي ويندا آهن، جنهن ڪري چوپايو مال مکين وانگر مري ويندو آهي، ماڻهو بک ۾ اهڙا پاهه پيا ٿيندا آهن، جو پيٽ وڃي پٺيءَ سان لڳندو اٿن ۽ اهڙو سخت ڏڪار پوندو آهي، جو اُتان جنسي رت جي بانس پيئي ايندي آهي. هاڻ پڙهندڙ پاڻيهي تصور ڪري سگهندا ته قديم زماني ۾ ججهيءَ برف پوڻ ڪري وڻ ٽڻ سڙي ويندا هئا، ۽ جهنگلي پيدائشون ڪو وقت ٿينديون ئي ڪين هيون. ته ماڻهن جي ڪهڙي حالت ٿيندي هئي. برف پوي ڪي ڏڪار پوي، ته به پيٽ ته ڪنهن کي نٿو ڇڏي. اهڙين حالتن ڪري آڳاٽن آرين ۾ مڇي ماس کائڻ جو رواج پيو. مها ڀارت ۾ ڄاڻايل آهي ته هاڻوڪا چار ورن پوءِ ٺهيا، نه ته اصل رڳو هڪڙو ورن هو، ۽ سڀ آريه لوڪ براهمڻ هئا، پر ”پيٽ بري بلا“! چوڻي به آهي ته ”ستين لنگهڻي ڪتو به حلال“. ٻين قديم قومن وانگر هي براهمڻ (قديم آريه لوڪ) به شڪار ڪري پيٽ پالڻ لڳو.
قديم زماني ۾ شڪار ڪيئن جهليندا هئا؟ اها واٽ ماڻهن کي قدرت سيکاري. باز ۽ ٻيا وڏا پکي ننڍڙن پکين جو شڪار ڪن ٿا. اهو نمونو اکين سان ڏسي، پکين جي شڪار ڪرڻ لاءِ ماڻهو باز ڌارڻ لڳا. اهو قديم زماني جو دستور سنڌ ۾ توڙي ٻين ڪيترن هنڌ اڄ تائين هليو اچي.
”سو ڀي ڌار م شڪرو جنهن کي پک نه پر“.

(شاهه)
شڪرو، چپڪ، سيچاڻو بحري، باشو، بشين ۽ ٻيا قسمين قسمين باز اڄ تائين ماڻهو پالين ٿا. هن وقت سنڌ ۾ اڪثر رڳو مسلمان شوق وچان (۽ بک سببان) باز ڌارين ٿا.
ڪتا به شڪار جهلين ٿا، تن ۾ تازي ڪتو شڪار جهلڻ جو استاد آهي. آڳاٽن ماڻهن ڪتن کي شڪار جهليندو ڏٺو، ته پاڻ به شڪار لاءِ ڪتا ڌارڻ لڳا. اڄ تائين ڪي شڪار ڪرڻ لاءِ ڪتن جون لوڌيون پاڻ سان وٺي ويندا آهن. پاليل ڪتا قديم لوڪن جي جان جو به بچاءُ ڪندا هئا. جهنگلي مرون مٿن ڪاهي ايندا هئا، ته انهن تي ڪتن جي بڇ ڪرائيندا هئا. مطلب ته پکين مان اول باز ۽ پسن مان اول ڪتو انسان ذات کي ڪمائتو ٿيو، جن مان ڪتو اڄ تائين ماڻهن جي در جو دربان آهي. ڳوٺڙن ۾ ڏسو ته ماڻهو ڪچين ڀونگين ۾ بنا ڪڙن ۽ڪلفن جي رهن ٿا، ۽ پوليس جو پهرو به وٽن ڪونهي، ته به رات جو بي اونا ٿي ننڊ ڪن ٿا. ڪتا در تي بيٺا اٿن. اهي ڪو ڌاريو ماڻهو ڏسن، ته پريان ئي بهوڙ لائين ۽ ويجهو اچي ته ڄنگهه ڦاڙي ڪڍنس. رگ ويد ۾ ڪتن جو گهڻو ئي ذڪر آهي. آڳاٽن ماڻهن کي شڪار هٿ ڪرڻ ۽ پنهنجي جان جي بچاءُ لاءِ هٿيارن پنوهارن جو به ضرور ٿيو. ڄاريون به ٺاهيندا هئا، جن جي وسيلي شينهن به ڦاسائي سگهندا هئا. (رگ ويد منڊل پنجون).

[b]هٿيار پنوهار:
[/b]سڀني ساهوارن کي پنهنجي جان بچائڻ لاءِ قدرت ڪي نه ڪي هٿيار پنهنجي اسلح خاني مان ڏيئي ڇڏيا آهن. شينهن، رڇ، باز وغيره کي ڪو نقصان پهچائڻ ويندو، ته چنبو هڻندس، ڪتو ڏاڙهيندس ۽ ٻلو رهنڊا پائيندس. ماڻهو ماڻهوءَ کي ماريندو، ته اڳلو مڪون ۽ لتون هڻندس، يا چڪ چهنڊڙا پائيندس. چوڻي به آهي ته ”چڪر کي لتر پڄي!“. اهي اوائلي هٿيار آهن. ماڻهن پوءِ هوش هلائي ٻيا هٿيار به ڪم آندا. جهنگلي مرن ۽ پکين کي هڪالي ڪڍڻ لاءِ ڪي سوليون سنهنجيون واٽون به اختيار ڪيائون. وقتي انهن کي وات سان هڪل ڏيندا هئا. يا تاڙي وڄائي ڊڄاريندا هئا، يا پٿر هڻي ڀڄائيندا هئا. جيڪڏهن انهن اُپائن مان پورت نه پوندي هئي ته ڪنهن وڻ مان ٽاري ڇني، يا لئيءَ وغيره مان لٺ ڀڃي، انهن سان جهنگلي جانورن کي ماري ڪٽي ڀڄائيندا هئا. انهيءَ ريت سندن مکيه هٿيار اول پٿر، چها ۽ لئيءَ يا بانس جون لٺيون. ڀانئجي ٿو ته هٿ ۾ لڪڻ ۽ لٺ کڻڻ جو رواج ائين شروع ٿيو.(2)
جهنگلي مرن ۽ پکين کي هڪالي ڪڍڻ لاءِ وڻ جي ٽاري يا ڪا لٺ تڏهن ڪم آڻي سگهبي، جڏهن اهي بنهه ويجهو ايندا، تنهن کان پريان ئي ڇو نه هڪالي ڪڍجين؟ اهڙيءَ حالت ۾ پريان ئي پٿر هڻڻ جو رواج هو. پوءِ ماڻهن هوش هلائي کانڀاڻيون ٺاهيون، ته پٿر هيڪاري پري اڇلڻ سولو ٿئي، ۽ ڪنهن جهنگلي مرونءَ يا دشمن کي پاڻ تائين اچڻ ئي نه ڏجي. اڄ به جهار هڪلڻ لاءِ کانڀاڻيون ۽گليلا يا ڳوڙها هاري ناري عام طرح ڪم آڻين ٿا. رگ ويد ۾ پٿرن، هڏن، سڱن ۽ ڪن ڌاتن مان ٺهيل هٿيارن جو به ذڪر آهي. مثلا گهوڙي جي پاسريءَ جو هڏو (”آشو پرشو“) ڪهاڙو يا ڏاٽو ڪري ڪم آڻيندا هئا. ماڻهن پوءِ وڌيڪ هوش هلائي ڪمانون ۽ تير ٺاهيا، جي پهريائين رڳو پکين جو شڪار ڪرڻ لاءِ ڪم آڻيندا هئا. سنڌو ماٿر ۾ رهندڙ آڳاٽا آريه لوڪ اهي هٿيار ڪيئن ٺاهيندا هئا، سا سڌ ڪن قديم لفظن جي بنيادن مان پوي ٿي، جي اڄ تائين سنڌي ٻوليءَ سانڍيا آهن، جنهن ڪري انهن لفظن جو گهڻو قدر ڪرڻو پوي ٿو.
سر جو سندو سڄڻين، سينگ منجهان سيلو،
ٽينگر ٽڪيو ڪينڪي، پار لنگهيو پيلو،
هڻڻ سين حيلو، جانب جيڏو ئي ڪيو.

(شاهه)
هتي پهريون ئي پهريون لفظ آهي ”سر“، جو رگ ويد جي منڊل پهرئين (100، 18)، منڊل ٻئي (12. 10)، منڊل چوٿين (3، 7) ۽ ٻين منڊلن ۾ ڪم آيل آهي، جنهن ڪري چئبو ته شاهه صاحب نيت ۾ هيءُ نهايت قديم زماني جو لفظ ڪم آندو آهي. مٿئين بيت ۾ ”سر“ جي معنيٰ آهي ”تير“، پر اصل ۾ اهو سر جو ڪانو آهي، جنهن جي گاهه کي سٽي ڪٽي ”مڃ“ ڪري، ان مان نوڙيون ٺاهيندا آهن. رگ ويد واري اوائلي زماني ۾ سر جي ڪانن مان تير جوڙيندا هئا، تنهنڪري سنسڪرت توڙي سنڌيءَ ۾ ”سر“ لفظ جون اهي ٻئي معنائون آهن.نهايت قديم زماني ۾ ڪانن مان تير جوڙڻ جو رواج عام هو، تنهن ڳالهه جي ساک ٻيا به ڪي لفظ ڀرين ٿا.
تير لاءِ ٻيو سنڌي لفظ آهي ”ڪان“، جو اصل ۾ آهي سنسڪرت لفظ ”ڪانڊ“، جنهن جي ٻي معني ”ڪانو“ به آهي. مطلب ته ”ڪان“ ۽ ”ڪانو“، ساڳئي بنياد وارا لفظ آهن ۽ ڄاڻائين ٿا ته اڳي ڪانن مان تير ٺاهيندا هئا. اهو رواج ايران ۾ به هو. پارسيءَ ۾ ”ڪلڪ“ معنيٰ قلم ۽ ٻي معنيٰ ”تير“، سنڌيءَ ۾ ”ڪلڪ“ معنيٰ ڪاني مان ٺهيل قلم، جنهن سان لکجي، پر جڏهن چئون ”ڪرڪ“ تڏهن معنيٰ اٿس ”تير“: ائين لفظ ساڳيوئي، پر اچار ڦريل.
”هنيم هوت ڪرڪ، لوڏيان لوهه نه نڪري.“

(شاهه)
سر جوڪانو يا ٻيو ڪهڙو به ڪانو تير وانگر اڇلائبو ته اهو پکيءَ کي ماري ڪين سگهندو، تنهنڪري ڪانن سان شڪار ڪيئن ڪندا هئا؟ اها خبر ”سيلو“ لفظ مان پوي ٿي، جو پڻ شاهه صاحب مٿئين بيت ۾ ڪم آندو آهي. اهو اصل ۾ آهي سنسڪرت لفظ ”شليه“، جو رگ ويد جي منڊل ڇهين (75، 11) ۾ ڪم آيل آهي. سنسڪرت ۾ هڪڙي معنيٰ اٿس ”تير“ ۽ ٻي معنيٰ ”ڪنڊو“، يا اهڙي شيء جا جسم ۾ گهڙي ايذاءُ ڏئي. هاڻ ظاهر آهي ته قلم يا ڪانو، جو تير ڪري ڪم آڻيندا هئا، تنهن ۾ سيلهه يعني ڪنڊو يا ڪا تکيءَ چهنب واري هڏي وغيره اٽڪائيندا هئا ۽ اها پکيءَ کي ايذاءُ رسائيندي هئي.
”ٽينگر ٽڪيو ڪينڪي، پار لنگهيو پيلو.“

(شاهه)
”پيلو“ اصل ۾ آهي سنسڪرت لفظ ”پيلؤ“ جنهن جي به معنيٰ آهي ”تير“. ان جو ڌاتو يا بنياد آهي ”پيل“ (Peel) معنيٰ روڪڻ، بيهارڻ، ڇڏڻ يا بدحواس ڪرڻ. هاڻ چڱيءَ طرح سمجهڻ ۾ ايندو ته ڪاني ۾ ڪنڊو يا ڪا چهنبدار شيءِ اٽڪائي، اها تير وانگر اڇلائيندا هئا ته ان جي لڳڻ ڪري پکي اڏامڻ کان روڪجي پوندو هو يا بدحواس ٿي ويندو هو، جنهن ڪري هن کي آسانيءَ سان جهلي سگهندا هئا.
تير لاءِ ڪمان ضروري آهي. ”ڪمان“ پارسي لفظ آهي. ان لاءِ نج سنڌي لفظ آهي ”سينڱ“، جنهن جي بنيادي معنيٰ آهي ”سڱ مان ٺهيل“.* هي لفظ ڄاڻائي ٿو ته ڪنڍي مينهن، جنهن جو سڱ وريل ٿئي ٿو، يا هرڻ وغيره جو وريل سڱ، اڳي ڪمان ڪري ڪم آڻيندا هئا.
ڪمان لاءِ ٻيو لفظ اسان وٽ آهي ”چاپ“، جو نج سنسڪرت لفظ آهي ۽ بنيادي معنيٰ اٿس ”بانس جي وريل ڪاٺي“، جيئن پروفيسر آپٽي واريءَ سنسڪرت ڊڪشنريءَ ۾ ڄاڻايل آهي. هن ريت اهي لفظ ڄاڻائين ٿا ته آڳاٽا لوڪ ڪنهن جانور جو وريل سڱ يا بانس جي مڙيل ڪاٺيءَ کي، ڪمان وانگر ڪتب آڻيندا هئا. آڳاٽن ماڻهن اهي سولا سهنجا رستا اختيار ڪري تير ڪمان جوڙيا ته پکين جو شڪار ڪرڻ سولو ٿئي. مطلب ته ضرورت وقت اهو هنر سيکاريائون ۽ پوءِ ان ۾ ترقي ڪيائون. جيڪڏهن هٿ ڪيل شڪار ڪو ماڻهو يا جانور کسڻ ايندن، يا ڪو مرون خود کين کائڻ ايندو ته ڪانن جا تير ڪهڙو بچاءُ ڪندا؟ اهڙيءَ حالت ۾ مضبوط تيرن جوڙڻ جي ضرورت ٿي.
پنجاب ۽ سنڌ جا آڳاٽا آريه لوڪ پوءِ لڙائين ۾ به اهي مضبوط تير ڪم آڻڻ لڳا، پر اول تيرن جي چهنبن کي ڪنهن زهر جو مک ڏيئي ڇڏيندا هئا، (اٿرو ويد منڊل چوٿون 776، منڊن پنجون 18، 8 ۽ ڀيٽيو رگ ويد منڊل ڇهون 75، 15). انهيءَ تير لڳڻ ڪري ڪنهن کي رڳو رهڙ پئجي ويندي هئي، ته به زهر جهٽ رت ۾ ملي، اڳلي کي ماري وجهندو هو. اهو زهر ملائڻ جو رواج آفريڪا ۾ بلڪل گهڻو هو، جنهن جا ڪيترا مثال مسٽر هينري سٽئنلي ڏنا آهن.* ماڻهو پوءِ ٽامو، لوهه وغيره مارڻ سکيا، ته عام طرح تيرن جون چهنبون رڪ مان جوڙيندا هئا. رگ ويد جي منڊل ڇهين (75، 11) ۾ ”ايومکم“، (Ayo_ Mukham) لفظ ڪم آيل آهي، جنهن جي معنيٰ آهي لوهه جي منهن (چهنبن) وارو. هن مان پڌرو آهي ته رگ ويد واري زماني ۾ ئي رڪ جي راسين (نوڪرن) وارا تير ڪم ايندا هئا. اهو رواج پوءِ ڪلهوڙن جي صاحبيءَ تائين ساندهه هلندو آيو، جنهن ڪري شاهه صاحب به چيو آهي ته:
”پنهونءَ جي پيڪان جون راسيون منجهان رڪ“

(شاهه)
جيئن وقت ويو گذرندو، تيئن سنڌو ماٿر جي رهاڪن تير اندازيءَ ۾ حيرت جهڙي ترقي ڪئي. انهيءَ ڳالهه جو ججهو ذڪر مها ڀارت ۽ ڪن پراڻن ۾ آهي، جي رگ ويد واري زماني کان گهڻو پوءِ ٺهيا، تنهنڪري انهن جو ذڪر پوءِ ڪبو، هتي رڳو ايترو ڄاڻائجي ٿو ته رگ ويد واري زماني ۾ آڳاٽن آرين وٽ جيڪي رڪ جي راسين (نوڪن) سان تير هوندا هئا، تن سان پک به ٻڌندا هئا، ته انهن جي رفتار تکي ٿئي، پکن ٻڌل تير ڇوهه مان ڇمڪندو، ڪڙڪڙ ڪندو ويندو هو. هيءَ ڳالهه رگ ويد جي منڊل ڇهين جي سوڪت 75 ۾ ڄاڻايل آهي. مطلب ته شڪار ڪرڻ لاءِ ماڻهن اول جهڙا تهڙا تير ڪمان جوڙيا ۽ پوءِ تير اندازيءَ ۾ حيرت جهڙي ترقي ڪيائون. ماڻهو پوءِ ڌڻ ڌارڻ سکيا. انهيءَ چوپائي مال سندن حوصلو ڪيتري قدر وڌايو، سو احوال نهايت مکيه آهي.

[b]ڌڻ ڌارڻ جو رواج:
[/b]آڳاٽا لوڪ اول ڏٿ ۽ شڪار تي گذران ڪندا هئا، ته اهو گويا آڪاسي ورت هو. ڪنهن وقت پاري پوڻ سبب وڻ ٽڻ سڙي ويندا، ته ڏٿ ملي ڪين سگهندو. شڪار به ڪنهن وقت هٿ ايندو، ته ڪنهن وقت نه به ايندو، ته به پيٽ ڪين ڇڏيندو. پوءِ ته ماڻهو بک ۾ ڇتا ٿي هڪ ٻئي جو چڪين ماس ڇنندا ۽ آدم خور ٿي پوندا. آدم خوريءَ جو بنياد پيو ئي بک منجهان. انهيءَ سبب چئبو ته چوپائي مال انسان ذات تي وڏو ئي احسان ڪيو آهي، جو انهيءَ ماڻهن کي آدمخور ٿيڻ کان بچايو ۽ ترقيءَ جي راهه ۾ قدم وڌارايو.
ماڻهن اول ڪهڙا ۽ پوءِ ڪهڙا چوپايا ڌاريا، سا ڳالهه ڪنهن به ڪتاب ۾ کليءَ ريت ڄاڻايل ڪانهي، پر يجر ويد جي تئسترييه براهمڻ گرنٿ (177، 1، 4_ 6) مان اهڃاڻ ملي ٿو. ان ۾ ڄاڻايل آهي ته ”پرجا پتيءَ (برهما) ماڻهن ۾ پهريائين براهمڻ خلقيا ۽ جانورن ۾ ٻڪريون، پوءِ کتري ۽ رڍون، ۽ انهن کان پوءِ وئش ۽ گايون پيدا ڪيائين، ۽ پڇاڙيءَ ۾ شودر ۽ گهوڙا خلقيائين“، هن منجهان ڪيترن عالمن کي ائين سمجهڻ ۾ اچي ٿو ته آڳاٽن آرين درجي وار ڄاڻايو آهي ته ماڻهن اول ٻڪريون، پوءِ رڍون ۽ انهن کان پوءِ گايون ڌاريون، ۽ انهن کان پوءِ گهوڙا ڌاريائون. هن مان اها به سڌ پوي ٿي ته چوپائي مال ڌارڻ ۾ ماڻهن اول ٿوري تڪليف ورتي ۽ پوءِ وڌيڪ تڪليف وٺڻ تي پاڻ کي هيريائون.
ٻڪري سڀاءَ جي ماٺيڻي آهي. اُها جهلڻ به سولي ته پالڻ به سولي. ان لاءِ نڪو آهر ٺاهڻو پوي، نڪا ڪونڊي جوڙڻي پوي. جيڪو به گاهه مليس سو کائي وڃي. چوڻي به آهي ته ”اٺ واري اَڪرو، ٻڪري واري ڪاڪرو،” يعني اٺ اَڪ جو ٻوٽو ڪونه کائي، (ٻيا سڀ وڻ ۽ٻوٽا کائي) ۽ ٻڪري ڪڪرو ڪونه کائي، باقي جيڪو به گاهه مليس، سو رڙڪي وڃي. ٻڪريءَ مان سک به گهڻا. کير به ملي ته گوشت به ملي. ٻڪريءَ جي کل مان سانداريون ۽ ٻيون شيون ٺاهيندا آهن، ۽ ان جي ڏاس وٽي نوڙيون ڪندا آهن.ٿر ۽ ڪوهستان ۾ اڄ تائين ڪيترا رڳو ٻڪريون ڌارين.جبل جا ماڻهو ڏسو ته مانيءَ کائڻ مهل هڪ ٻڪري اڳيان بيهاري ڇڏين. هڪ هڪ گرهه چٻاڙيندا، مٿان ٻڪريءَ مان گوهو پنهنجي وات ۾ هڻندا وڃن! ماني اجهو ائين کائين.
ٻڪرين کان پوءِ ماڻهو رڍون ڌارڻ لڳا، پر انهن جو اصلوڪو ماڳ روهه ولايت يا جابلو ملڪ آهي. اهي سڀ ڪنهن کي سولائيءَ سان هٿ نه به اچي سگهن، تنهنڪري انهن جي ڌارڻ جو رواج پوءِ عام ٿيو. قديم آريه لوڪ دنبي جو گوشت دل ڪري کائيندا هئا، (رگ ويد منڊل ڏهون 27، 17). رڍن ۽ گهٽن جي اُن مان پوءِ کٿا، لويون، ڪمريون وغيره جوڙيندا هئا، ۽ اهو رواج اڄ تائين هليو اچي. ٿري ماڻهو اڄ تائين کٿا ۽ لويون ڍڪين ٿا، جنهن ڪري سنڌي شاعرن کين ”کٿيرا“ يعني کٿو ڍڪيندڙ ۽ ”لوئرياڙا“ يعني لوئي پهريندڙ سڏيو آهي.
ٻڪرين ۽ رڍن کان پوءِ گاين ڌارڻ جو رواج پيو، گايون جيستائين جهنگلي آهن، تيستائين شوخ آهن ۽ جهلڻ ڏکيون آهن. هڪ واريءَ پالجين ٿو ته پوءِ سڀاءُ جيڪي سو ٺريو ٿڌو ٿئين ٿو. انهيءَ هوندي به ڪي گايون ”کٽر“ ٿينديون آهن. انهن کي ڏهبو آهي ته کيٽو ڪنديون آهن.ويجهو وڃبو ته گانءِ جي لت جو ٺڪاءُ پيو پوندو. ڪي ارڏيون گايون خود پنهنجن ڦرن کي به کير ڌائڻ ڏکيو ڏين. گاين جي ٽهل به گهڻي ڪرڻي پوي ٿي، جهنگ چري اينديون، تنهن کان پوءِ کڙ ڪتر وغيرهه کپين. هڪڙو جهلڻ ڏکيون، ٻيو پالڻ ڏکيون، تنهن ڪري گاين ڌارڻ جو رواج پوءِ پيو، پر کير ۽ مکڻ ته ڳائو! ويلي ويلي تي گايون کير به جام ڏين، انهيءَ چوس وچان ماڻهن تڪليف جو خيال ڪونه ڪيو ۽ ڳائو مال ويا ججهو هٿ ڪندا. انهيءَ مال سندن ايترو ته ڌيان ڇڪيو، جو خود ماڻهن تي گوپال، گوند (گوبند)، گتم، گوپ، گوپي وغيرهه نالا رکيائون. ”گسائين يا گوسائين“ لفظ اصل ۾ آهي ”گوسوامن“ (گوسوامي) يعني گاين جو مالڪ، ۽ پوءِ مٽي ٿيو ”سائين، ڌڻي، حاڪم“. هڪ ساڌن جو فرقو انهيءَ نالي سان سڏجڻ ۾ آيو. جهڙوڪ: ”گوسائين سو اجگر.“
گاين ڌارڻ جو رواج انهيءَ نهايت قديم زماني جو آهي، جنهن زماني ۾ هندستان، ايران ۽ يورپ وارا آريه لوڪ ميرو پربت طرف گڏ رهندا هئا. هن لاءِ هيءَ ثابتي آهي ته گئو، گانءِ يا ڳنءُ لاءِ هڪڙو ئي لفظ اٿن. سنسڪرت ۾ ”گو“ معنيٰ گانءِ ۽ ان جو انگريزيءَ ۾ اچار آهي ”ڪو“ (Cow) ۽ پارسيءَ ۾ ”گاو“ جيئن ”گوسائين“ لفظ جي اصل معنيٰ آهي ”گابن جو مالڪ“ ۽ پوءِ معنيٰ ٿيس ”سائين، ڌڻي يا حاڪم“ تيئن رشيا جي ٻوليءَ ۾ ”گوسپوڌار“ (Gospodar) ۽ ”گوسپودين“ (gospodin) لفظن جو استعمال آهي، هنن لفظن ۾ سنسڪرت لفظ ”گو“ بجنسي ڪم آيل آهي.(3)
گاين کان گهوڙا جهلڻ وڌيڪ ڏکيا آهن، جو اهي ڊوڙ جا تمام تکا آهن. گهوڙي لاءِ سنسڪرت ۾ جيڪي لفظ آهن، تن مان عام لفظ آهي ”آشو“، جنهن جو اچار پارسيءَ ۾ آهي ”اسپ“. هن مان ظاهر آهي ته قديم ايران ۽ هندستان جا آريه لوڪ جڏهن گڏ رهندا هئا، تڏهن گهوڙي جي سڌ هين، جنهن ڪري ان لاءِ لفظ ئي ساڳيو اٿن. سنڌي لفظ ”گهوڙو“ جو اچار سنسڪرت ۾ آهي ”گهوٽڪ“ (گهوٽ+ ڪ)، پر اهو اصل دراوڙي لفظ آهي، جو پوءِ سنسڪرت ۽ سنڌيءَ ۾ عام ٿيو. آرين کان اڳ سنڌو ماٿر جا اصلوڪا رهاڪو ڪراوڙ لوڪ هئا، ۽ سنڌو ماٿر گهوڙن جي ڪري مشهور هئي، تنهنڪري ئي ”گهوڙو“ لفظ سنڌيءَ ۾ عام ٿيو. جن ڏينهن ۾ ماڻهن جو گهڻو گذران شڪار تي هوندو هو، تن ڏينهن ۾ ئي گهوڙن ڌارڻ جو رواج هو، جو هرڻ، ڦاڙها، سرهه وغيرهه جن جي ”چونگن واري چال“ آهي، تن جو شڪار تڏهن ڪري سگهبو، جڏهن گهوڙي تي چڙهي انهن جي پٺيان پئبو. تئسترييه سنهتا ۾ گهوڙن جو جنم شودرن سان گڏ ڄاڻايل آهي، تنهن مان سمجهجي ٿو ته ماڻهو اول شڪار جي سهنج لاءِ گهوڙا ڌارڻ لڳا هئا ۽ تئسترييه سنهتا واري زماني ۾ يعني يجر ويد واري زماني ۾ شڪار ڪرڻ شودرن جو ڪم ليکبو هو، پر اهي ئي ساڳيا گهوڙا دشمنن جي پٺيان ڪاهي پوڻ ۽ ٻين اهڙن وقتن تي نهايت ڪارائتا ٿين ٿا، تنهنڪري انهن ڪمائتن جانورن جو پوءِ ايترو مان ٿيو، جو خود راجائون پنهنجي سواريءَ لاءِ گهوڙا ڪم آڻڻ لڳا. راجائن بلڪ ديوتائن تي به ”آشو“ (پارسي آسپ) يعني گهوڙي جا نالا رکڻ لڳا، جهڙوڪ اشوپتي ۽ اشوني ڪمار، اٺن، گڏهن، مينهن، سانن ۽ هاٿين، وغيره ڌارڻ جو رواج گهڻو پوءِ پيو ٿو ڏسجي.
مٿي جيڪي چيو ويو آهي تنهن مان معلوم ٿيندو ته آڳاٽا لوڪ ڌڻ ڌارڻ سکيا، ته کير، ڏڌ، مکڻ ۽ گوشت ملڻ جو سهنج ٿين، جنهن ڪري بک جو سوال گهڻي قدر حل ٿي ويو ۽ ماڻهو آدمخور ٿيڻ کان بچي پيا، چوپائي مال ڌارڻ کان پوءِ ماڻهن جو حوصلو ويو وڌندو. چوپائي مال جي کلن مان تنبو، سانداريون ۽ ٻيون شيون ٺاهڻ لڳا، جنهن ڪري مينهن ۽ سيءَ ۾ بچاءَ ٿين. اڄ تائين ڪيترا پوستين پهرين ٿا. هرڻن جو شڪار ڪندا هئا، ته انهن جي سهڻي کل به پهريندا هئا. مرگ ڇالا يعني هرڻ جي کل ڪم آڻڻ جو رواج ڏينهون پوءِ وڌندو رهيو. اُن، ڏاس، ماس وغيرهه مان کٿا، لويون، خرزينون، ٻورا ۽ ٻيا ٽپڙ ٺاهڻ لڳا ۽ ائين هنرن جو واڌارو ٿيو.
نهايت قديم زماني ۾ ماڻهو پٿر ۽ وڻن جا ڏار ٽار هٿيار ڪري ڪم آڻيندا هئا. (صفحه 158)، پر پوءِ ڌڻ ڌارڻ سکيا، ته جانورن جا هڏا به هٿيار ڪري ڪم آڻڻ لڳا. رگ ويد جي منڊل ستين (83، 1) ۾ ”پرشو“ لفظ ڪم آيل آهي، جنهن جي هاڻ معنيٰ آهي ”ڪهاڙو“،(4) پر اصل معنيٰ هيس ”پاسريءَ جو ڪنڊو“. ويدن جي براهمڻن ۾ ”آشو پرشو“ لفظ ڪم آيل آهي، جنهنجي معنيٰ آهي، ”گهوڙي جي پاسريءَ جو ڪنڊو“ ۽ اهو گاهه وڍڻ لاءِ ڏاٽو ڪري ڪم آڻيندا هئا. رگ ويد جي منڊل ستين (83، 1) ۾ ”پرٿو پر شوهه“ لفظ ڪم آيل آهي. اهو هڪ ويڪرو ڪهاڙو هو، جنهن سان جنگ مهل دشمن جي سسي لڻي وجهندا هئا. شينهن ڦاسائڻ لاءِ ڄار ڪم آڻيندا هئا. ۽ وقتي گهڻا ڄڻا گڏجي شينهن تي تيرن جو وسڪارو لائي، انهن کي ماري پورو ڪندا هئا.

[b]قديم سنڌين جي دولت (چوپايو مال):
[/b]آڳاٽا لوڪ ڌڻ ڌارڻ سکيا ته انهيءَ چوپائي مال سندن حوصلو ٻيءَ طرح به وڌايو. ”فلاڻو وهٽ منهنجو آهي.“ اهو مالڪيءَ جو خيال ماڻهن ۾ پيدا ٿيو. انهيءَ قديم زماني ۾ ماڻهن وٽ ٻي ڪا ملڪيت هئي ڪانه، ويتر چوپائي مال جي کير، ڏڌ، مکڻ ۽ گوشت تي سندن گذران هو، تنهن ڪري چوپائي مال جهڙي ٻي قميتي ملڪيت سندين نظر ۾ ڪانه هئي. اڄ به ڪيترن جي مکيه دولت آهي. چوپايو مال، جنهن ڪري چون ته ”سون جي رتيءَ کان رت جي رتي چڱي“ يعني ٿورڙي روڪڙ ناڻي کان ٿورو چوپايو مال وڌيڪ آهي.
”ڌن“ لفظ جي هاڻ معنيٰ آهي ”دولت“، پر اصل معنيٰ هيس ”ڌڻ“. پوءِ جڏهن ماڻهن کي ٻيءَ ملڪيت ميڙڻ جي چوس آئي ۽ سون چانديءَ وغيره جا سڪا ٺهيا، تڏهن ”ڌن“ ۽ ”ڌڻ، لفظن جي معنائن ۾ ڦير پيو.
”ڌڻ ته ڌڻي، نه ته وڪڻ کڻي“.

(پهاڪو)
”ڌڻي“ لفظ جي به اصل معنيٰ ”ڌڻ وارو“ ۽ پوءِ ”ڌڻي“ معنيٰ ٿي ڌن وارو يا شاهوڪار، ڌڻي معنيٰ مالڪ (ڪهڙي به ملڪيت جو) ۽ ڌنار (ڌڻار) معنيٰ ٿي ڌڻ وارو. مطلب ته جيئن جدا جدا قسمن جي ملڪيت جي صورت ۾ ماڻهن جي ترقي ٿي ته ههڙن لفظن جي معنائن ۾ به ڦير پيو. ماڻهن جي ترقيءَ سان ٻوليءَ جي ترقي انهيءَ ريت گڏوگڏ ٿئي ٿي.
هر ڪنهن ماڻهوءَ جي غريبيءَ توڙي شاهوڪاريءَ جي سڌ سندس چوپائي مال مان پوندي هئي. اڳي ماڻهو ڀاڳ وارو سمجهندا ئي انهيءَ کي هئا، جنهن وقت گاين، مينهن وغيره جا ڌڻ هوندا هئا. هن وقت به جڏهن چئون ته ”فلاڻو ڀاڳيو آهي“ ته ان جي معنيٰ ته ”شاهوڪار آهي“، جيڪڏهن چئون ته ”فلاڻي ڀاڳئي کان کير وٺي اچ“ ته اتي ”ڀاڳيو“ معنيٰ ”مالدار“ جنهن وٽ گايون مينهون هجن.
رگ ويد واري زماني ۾ سنڌو ماٿر ۾ چوپايو مال نهايت ڀلو هوندو هو. اڄ به ڪوهستان، خاص ڪري ٿاڻي بولا خان ۽ ملير توڙي سڄي ٿر ڊويزن جون گايون اهڙيون ته ڀليون آهن، جو ڪيتريون ته ويلي تي ڏهه ڏهه سير کير ڏين ٿيون، جنهن ڪري اتر ڏي ڄمون ۽ ڪشمير ۾، ڏکڻ ڏي مدراس کاتي ۾، ۽ دور پورب ۾ فلپائين ٻيٽن ۾ سنڌ جي گاين جو وڪرو چڱي ناڻي تي ٿئي ٿو. سرحد سنڌ جا ڍڳا به ناميارا آهن ۽ ٻاهريان ماڻهو انهن لاءِ چڱيون رقمون ڏيندا آهن. ويجهڙائيءَ ۾ ”پرتاپ“ نالي هڪ ڍڳو سنڌ جي گورنر سر لانسيٽ گرهام پاڻ نيلام ڪيو، ته ماڻهن هڪ هزار رپين کان وڏا واڪ ڏنا. ههڙي قيمتي ماليءَ ۾ اڄ به اسان جن ماڻهن جو ساس پران ايتري قدر آهي، جو پنهنجي سر تي ڪهڙي به سختي قبوليندا، پر پنهنجي چوپائي مال تي ڪک پيو به ڪونه سهندا. انهيءَ چوپائي مال ماڻهن جي جيوت ۾ وڏو ڦيرو آندو. اڳي ڏٿ ڏورڻ ۽ شڪار هٿ ڪرڻ لاءِ پيا ڀٽڪندا هئا ۽ ڏکئي جيوت گذارڻي پوندي هين، پر پوءِ چوپائي جي چاري جو وڏو اونو ٿين ته چراگاهن وٽ ڳوٺڙا ٻڌڻ لڳا.

[b]ڳوٺ ۽ چراگاهھ:
[/b]رگ ويد واري زماني ۾ آريه لوڪ اڪثر ڳوٺڙن ۾ رهندا هئا. جيئن اڄ به هندستان جو ڳچ آدم ڳوٺڙن ۾ گذاري ٿو. سچو پچو هندستاني آهي ئي ”ڳوٺاڻي جيوت وارو هندستان“. ڳوٺ اصل ۾ آهي سنسڪرت لفظ ”گوشت“ (گوسٿا) ۽ بنيادي معنيٰ اٿس ”اهو هنڌ جتي گايون بيٺيون هجن“. گايون اتي بيهاربيون، جتي سندن لاءِ چارو موجود هوندو. تنهنڪري ”ڳوٺ“ لفظ ۾ چراگاهه جي معنيٰ سمايل آهي. انهيءَ سبب رگ ويد ۾ ڪن هنڌ ”گوشٽ“ (ڳوٺ) بدران ”ورج“ (برج) (Varaji) لفظ به ڪم آيل آهي، جنهن جي معنيٰ آهي ”اهو هنڌ جتي گايون چارجن“.(5) اڄ به اکين سان ڏسجي ٿو ته ٿورا ڀائر يا سنگتي، جتي مال لاءِ چارو مئو ڏسن، تتي ڀنگيون اڏي، مال سميت وڃيو رهن، ۽ اهو سندن ڳوٺ سڏجي ٿو. هن مان ڏسڻ ۾ ايندو ته آڳاٽا لوڪ ڳوٺن ٻڌڻ مهل اول اونو مال جي چاري جو ڪندا هئا. چوپائي مال مان به مکيه مال گايون سمجهيائون ٿي، تنهنڪري ”گو“ (گانءِ) لفظ مان ”ڳوٺ“ لفظ ٺاهيائون، جو اصل ۾ گاين جي چاري لاءِ هو، پوءِ ڀلي ته گاين سان گڏ ٻيو مال به پيو چڙهه ڪري. ڳوٺن جي حدن ٺهرائڻ لاءِ هر هڪ ڳوٺ جي چوڌاري وڻ پوکيندا هئا. اڄ به ائين آهي، جنهن ڪري هرڪو پنهنجي وطن جا وڻ پريان ئي سڃاڻي سگهي ٿو. مال جي چاري لاءِ چراگاهه ڳوٺن جي اندر يا انهن جي پسگردائيءَ ۾ هوندا هئن. چراگاهن ۾ سڀني مالدارن جو مال گڏ پيو چرندو هو، تنهنڪري چوپائي مال جي ڪنن تي ڪو نشان ڪري ڇڏيندا هئا، جيئن سڃاڻڻ سولو ٿئي ته ان جو مالڪ ڪير آهي، رگ ويد منڊل ڇهون (28، 3) ڏاندن جي سڱن جون چهنبون تکيون ڪري ڇڏيندا هئا (منڊل 6، 16، 139)، ۽ انهن ۾ ڪي زيور (ڪنٺيون وغيره) اٽڪائي ڇڏيندا هئا، (منڊل 8، 54، 10).
ڌڻ ڌارڻ ڪري ماڻهن جون جوابداريون وڌيون. صبح جو سويل اونو ڪري مال سان پهرجي ويندا هئا، ۽ مال جي هر طرح سنڀال ڪندا هئا. ائسترييه براهمڻه ۾ ڄاڻايل آهي ته ماڻهو ڏينهن ۾ ٽي گهمرا مال سان پهرجي ويندا هئا: صبح، منجهند ۽ سانجهيءَ. ڏهائي به ٽي ڀيرا ڪندا هئا: پهرين ڏهائي ڪرڻ سان کير ججهو ملندوهون ۽ ٻين ٻن ڏهائين ڀيري ٿورو. مال سان پهرجي ويندا هئا ته ڪتا ساڻ هوندا هئن ۽ رات جو به ڪتا سندن درن جا دربان هوندا هئا. رگ ويد ۾ جن ڪتن جو ذڪر آهي، سي نهايت قداور هوندا هئا، ۽ ماڻهو وقتي مٿن بوجو لڏيندا هئا. (منڊل اٺون 46، 28). ڪتا به اهڙا زبردست هوندا هئا، جو شينهن سان به لڙندا هئا، سڪندر اعظم جي ڪاهه وقت يونانين اهڙا ڪتا هندستان ۾ ڏٺا هئا، تنهنڪري يوناني تاريخ نويسن به انهن جو ذڪر ڪيو آهي. آڳاٽا ماڻهو اهي جبرا ۽ قداور ڪتا داردستان (ڪشمير، گلگت، چترال وغيره) کان آڻيندا هئا. ايران ۽بئبلان جا رهاڪو اهي ڪتا هندستان مان گهرائيندا هئا ۽ انهن لاءِ چڱي خاصي رقم ڏيندا هئا.(6)
مال جي بچاءَ لاءِ ڪتا ساڻ کڻندا هئا، ته به آسماني واهر جي ضرورت سمجهندا هئا، ڏينهن جو ديوتا ”سورج“ آهي، تنهن کي ”پوشڻ“ سڏيندا هئا. سج جي روشنائيءَ تي گاهه وغيره اڀرن ٿا ۽ جڳت جو پالن پوشن ڪرڻ وارو اهو ئي ديوتا آهن، تنهنڪري اهو نالو رکيائونس. سج جي روشنائيءَ تي سنئين راهه جي سڌ پوي ٿي. ڪو جهنگلي مرون يا چور مال تي ڪاهي ايندو ته سج جي روشنائيءَ تي پريان ئي ان جي اچڻ جي سڌ پوندي. اهڙن سببن ڪري هو پل پل سورج ديوتا کي آراڌنا ڪندا هئا ته ”اي پوُشڻ ديوتا، تون اسان جي واٽ سولي ڪر. اسان جي راهه ۾ جيڪي اٽڪون هجن، سي تون دور ڪر. اي ڪڪرن مان پيدا ٿيل ديوتا! تون اسان جي اڳواڻ ٿي. جيڪي نڀاڳا بگهڙ اسان جي راهه ويٺا تڪين، ۽ اسان کي نقصان رسائڻ ٿا چاهين، تن کي تون پاسي ڪر. جنهن رهزن کي مدي من ۾ آهي، تنهن کي تون دور ڪر. تون اسان جو راهه ۾ رهبر ٿي، اسان کي اُهي هنڌ ڏيکار، جتي مال لاءِ چارو مئو هجي. تون پنهنجي اهڙي شڪتي ڌار، جو اسان جي مٿان سويل ئي ڏينهن نه تپي. تون اسان کي مالا مال ڪر. اسان کي کاڌو رساءِ ۽ اسان جو ٻل وڌاءِ“ وغيره، (رگ ويد منڊل ڇهون 53). هن مان ڏسڻ ۾ ايندو ته مال جي اوني ماڻهن ۾ پرارٿنا ڪرڻ جو انگ پيدا ڪيو ۽ ائين مالڪ مهربان ۾ ويساهه وڌندو وين.

[b]مال جي چوري:
[/b]اڳي ماڻهن جي دولت چوپايو مال هو، ته چوري به چوپائي مال جي ٿيندي هئي، (رگ ويد منڊل ڇهون 28). اڄ به ٻهراڙين ۾ مال جي چوري عام آهي. چورن ۽ جهنگلي جانورن جي خوف کان آڳاٽا ماڻهو نه رڳو ڌڻيءَ کي آراڌنائون ڪندا هئا، پر پنهنجا به جوڳا جتن ڪندا هئا. هن باري ۾ آڳاٽن آرين جيڪي اُپاءَ ڪيا، تن مان ڪن مکيه اپائن جو ٿورو ذڪر ڪجي ٿو، جو انهن سان هندن جي جيوت جو وڏو ئي واسطو آهي، ۽ انهن مان پنگتي حالت جو پتو پوي ٿو.

[b]هڪ هنڊي يا گڏيل ڪٽنب جي رواج جو بنياد:
[/b]رگ ويد واري اوائلي زماني ۾ نڪا هئي سرڪار نڪي هيون فوجون ۽ سپاهي، تنهنڪري ماڻهو پنهنجو ۽ پنهنجي چوپائي مال جو بچاءُ پاڻ ڪندا هئا. مال جي بچاءَ جي اوني منجهن جنگي ڀاءُ پيدا ڪيو. صبح کان وٺي رات تائين تير ڪمان ساڻ هوندا هئن. ڪو جهنگلي مرون يا رهزن ڏسندا هئا ته پريان ئي تيرن جي سٽ سٽ لائيندا هئا، جنهن ڪري ڪوبه اوڏو ڪونه ايندو هون. پر وقتي هڪڙو ڄڻو پنهنجو توڙي مال جو بچاءَ نه به ڪري سگهي، انهيءَ سبب گڏيل ڪٽنب جو رواج وڌائون. هرڪو ائين چاهيندو هو ته پٽ، پوٽا ۽ ٻيا ڀاتي گهر ۾ گهڻا هجن، ته وقت تي مدد ڪن ۽ آڪهه جو نالو به قائم رکندا اچن. اهڙين ضرورتن زالن ۾ به مردانگي پيدا ڪئي، ۽ هو ويرتا جو ججهو قدر ڪرڻ لڳيون. جوان ڇوڪريون به انهن سان پرڻجڻ چاهينديون هيون، جي جنگي جوڌا هوندا هئا. مردن وانگر زالون به تيراندازي ۽ رٿ هلائڻ سکنديون هيون، ته چورن ۽ ڌاڙيلن جي پٺيان ٺهه پهه وڃي سگهجي. مثلاً نل ۽ دمينتيءَ جي ڌيءَ اندر سينا، مد گل نالي هڪ رشيءَ سان پرڻيل هئي(7) تنهنڪري ”مد گلاني“ به سڏبي هئي. هڪ ڀيري ڪي چور سندس مال ڪاهي ويا، ته مد گل رشي توڙي سندس استري پٺيان پين. چورن رشيءَ کي سوڙهو جهليو، ته مد گلانيءَ پنهنجي مڙس جا تير کڻي، تڪڙو تڪڙو رٿ ڪاهي، چورن کي ڪاري زخم رسايا ۽ کين شهه ڏيئي پنهنجو سمورو مال موٽي هٿ ڪيائين، (رگ ويد منڊل ڏهون 102). مطلب ته مال جي بچاءَ جو هڪجهڙو اونو هون ۽ ننڍڙي هوندي ئي تيراندازي ۽ رٿ ڪاهڻ سکندا هئا.
وقتي ماءُ پيءُ جي جيئري ئي خود ڀائر پاڻ ۾ وڙهي ڍانگا ٿي پوندا هئا، ته پيءَ پنهنجيءَ ملڪيت مان پاڻ لاءِ ۽ پنهنجيءَ زال لاءِ حصو رکي، باقي ٻي ملڪيت ورهائي ڏيندو هون. (رگ ويد منڊل ٽيون 45، 4) هيئن به ٿيندو هو ته جڏهن ڪنهن جو پٽ پرڻبو هو، تڏهن کيس ۽ جوڻس کي ڌار گهر، يا جدا ڪوٺي، رهڻ لاءِ ڏيندا هئا، پر کائيندا پيئندا گڏ هئا. انهيءَ ريت هڪ هنڊي يا گڏيل ڪٽنب جو رواج ايتري قدر عام ٿيو، جو اڄ به جيڪڏهن ڪو هندو، چوندو ته مان کائڻي پيئڻيءَ توڙي ملڪيت ۾ مائٽن کان ڌار آهيان ته ان لاءِ ثابتيءَ جو بار مٿس آهي، نه ته هندن جي قائدي موجب ڪورٽ ائين فرض ڪندي ته هو گڏيل ڪٽنب جو ڀاتي آهي ۽ ملڪيت به گڏيل اٿن. اهو رگ ويد واري زماني جو رواج اسان جي ڏسندي به زور هو. ڪنهن گهر ۾ چار پنج ڀائر هوندا هئا ۽ منجهائن ڪو بيروزگار هوندو هو، ته گڏيل هنڊيءَ مان کائي چڙهندو هو، ۽ ٻيا ڀائر ائين ڪونه سمجهندا هئا، ته هيءُ ڪو اسان تي بوجو آهي بيروزگار ڀاءُ کي پالڻ پنهنجو فرض سمجهندا هئا. ويجهڙائيءَ ۾ نئون واءُ لڳو آهي. ڪيتريون جوان ڇوڪريون هينئر ائين چاهين ٿيون ته رڳو ونو ۽ ڪنو هجي. انهيءَ تان هاڻ چوڻي به آهي، ته ”ڀڳوان تنهنجو ٿورو، مڙس ڏجانم ڇورو“. مطلب ته سس سهرو ڪونه کپي. هينئر اڪثر هرڪو آپيخاني آهي، ۽ هر ڪنهن جو ڏيڍ چانور ڏوُر پيو رجهي، ته به ڪورٽن ۾ قاعدو اهوئي اڳئين زماني وارو چالو آهي.

[b]گوتر ۽ نکون:
[/b]آڳاٽن ماڻهن پنهنجيءَ جان ۽ مال جي بچاءُ سانگي گڏيل ڪٽنب جو رواج وڌو، ته به پورت ڪانه پين پوءِ ته هڪڙي اهڙي اٽڪل ڪيائون، جا ٻيءَ ڪنهن به قوم کي خيال ۾ نه آئي. پنهنجن گهرن ۽ مال جي وٿاڻن جي چوڌاري وڏيون ڀتيون کنيائون، ته ڪو جهنگلي جانور يا چور چڪار آسانيءَ سان اندر اچي نه سگهي. اهو عالم پناهه وارو هنڌ ”گوتر“ سڏبو هو. رشي اڪثر گهڻا گهر پرڻبا هئا، تنهنڪري آڪهه وڏي هوندي هين. هرهڪ رشي وٽ چوپايو مال به اڪثر ججهو هوندو هو، تنهنڪري هرهڪ رشي پنهنجو گوتر ڌار جوڙيندو هو، جنهن ۾ سڀ ڀاتي مال سميت رهندا هئا.جن ماڻهن جي آڪهه ننڍي هوندي هئي. ۽ چوپايو مال ٿورڙو هوندو هون، تن مان ڪي گڏجي، پنهنجي لاءِ هڪ يڪو گوتر ٺاهيندا هئا، جو گوتر جوڙڻ وڏو ڪشالي جو ڪم هو.
جرمنيءَ جي نامور پروفيسر مئڪس ملر جي خيال موجب ”گوتر“ لفظ ۾ ”گو“ معنيٰ گانءِ ۽ ”تر“ اهو لفظ آهي، جنهن جو اچار ائنگلو سئڪسن ٻوليءَ ۾ ”ٽن“ (Tun)، انگريزيءَ ۾ ”ٽائون“ (Town) (شهر) آهي. هر هڪ گوتر جي اندر ڄڻ ته شهر ٻڌل هوندو هو، جنهن ۾ ماڻهو مال سميت بافرحت گذاريندا هئا.
گوترن اندر جيڪي رهندا هئا، سي رڳو پڳو ساڳي آڪهه وارا ڪين هوندا هئا. سڀ ڪنهن جي آڪهه پنهنجي پنهنجي هوندي هئي، پر گوتر ساڳيو هوندو هون، تنهنڪري اهي ڄڻ ته هڪ وڏي ڪٽنب جا ڀاتي هوندا هئا، ۽ هڪٻئي کي پنهنجو سوٽ يا براداريءَ وارو ڪري سمجهندا هئا.(8) انهيءَ سبب ”گوتر“ لفظ جي معنيٰ ٿي ”آڪهه يا برادري“. اڄ به سنڌيءَ ۾ ”ڳوٺي“ گوتري معنيٰ ”برادريءَ وارو“. برادرين جو بنياد ائين پيو. ڏسو ته گوترن مان ڪيئن ڀائپيءَ جو انگ وڌايائون.
هر هڪ گوتر جو جيڪو مکي يا پريو مڙس هوندو هو، سو ”گوتر پتي“ يعني گوتر جو ڌڻي سڏبو هو، ۽ سڄو گوتر سندس نالي پٺيان ڪوٺبو هو. گوترن جو بنياد اول رشين وڌو هو، ۽ هر هڪ رشيءَ جو گوتر اڪثر ڌار هوندو هو. هاڻوڪا براهمڻ انهن رشين جو اولاد آهن. تنهنڪري براهمڻ جا جيڪي به گوتر (خاندان) آهن، تن سڀني تي رشين جا نالا پيل آهن، جن مان خبر پوندي آهي ته هو ڪهڙي رشيءَ جو اولاد آهن. وسشٽ، ڪيشپ، آتري، جمدگني، گوتم، وشوامتر ۽ ڀردواج، اهي سپت (ست) رشي وشنو پراڻ پٽاندر مکيه آهن.پراڻن ۽ منوسمرتيءَ ۾ ٻين به ڪيترن رشين جا نالا ڄاڻايل آهن. گوترن ۾ جيئن آڪهيون وييون وڌنديون، تيئن انهن کي ننڍن دفعن ۾ ورهائڻ جي ضرورت ٿي، ائين گوترن کي ”نکن“ ۾ ورهايائون. مثلا ڪيشپ رشيءَ جي گوتر وارن جون نکون ڪنيئا، ڪانجا ۽ ڪاڪوئا آهن. گوتم رشيءَ جي گوتر مان اوير، اُديچه ۽ آئن نکن وارا براهمڻ آهن. هر هڪ نک جون گهڻيون آڪهيون هونديون هيون. کترين ۽ ٻين به پوءِ پنهنجا گوتر ٺاهيا ۽ انهن جون به ڌار ڌار نکون ٿيون. مثلاً حيدرآباد جي آڏواڻي آڪهه وارن جي نک ”مگهو کتري“ آهي. ٿڌاڻي آڪهه وارن جي نک ”ڀاڳيا“، رامچنداڻين جي نک ”دلڙي“ ۽ سپاهيملاڻي آڪهه وارا ”ناگ ديو“ نک جا آهن. آهوجا ۽ ماکيجا به نکن جا نالا آهن. گوترن جوڙڻ جو رواج پهريائين پهريائين سنڌو ماٿر ۾ پيو ۽ هي رواج اصل اتي جا آهن.

[b]سگوتر ۽ سپنڊ:
[/b]ڪن ڪن گوترن جي اندر جيتوڻيڪ جدا جدا آڪهين وارا رهندا هئا، پر گوتر ساڳيو هوندو هون، تنهنڪري اهي ”سگوتر“ يعني ساڳي گوتر وارا سڏبا هئا. اهي گوتر پتيءَ کي پنهنجي پيءُ جي سمان ڪري سمجهندا هئا ۽ کيس ججهي عزت ڏيندا هئا، اهي هڪٻئي جي زالن ۽ نياڻين کي پنهنجي ماءُ ڀيڻ جهڙو ڪري سمجهندا هئا، جنهن ڪري هندن جي قديم قاعدي پٽاندر اڄ تائين ”سگوتر“ يعني ساڳي گوتر وارا پاڻ ۾ شادي ڪري نٿا سگهن. هي ڀائپيءَ جي انگ وڌائڻ جون واٽون آهن. ساڳيءَ ريت ”سپنڊ“ وهانءَ جي به منع ڪيائون. ”پنڊ“ معنيٰ سرير يا جسم ۽ ”سپنڊ“ معنيٰ اُهي جي ساڳي سرير مان پيدا ٿيا هجن، ۽ ساڳيو پنڊ ڀرائيندا هجن، اولاد پنهنجي ماءُ پيءُ جي انس آهي ۽ ماءُ پيءُ ۾ خود سندن مائٽن جو رت آهي. ساڳيو رت چڱي رت نه ڦهلندو، تنهنڪري منو سمرتيءَ پٽاندر پيءُ جي طرف ستن پيڙهين ۽ ماءُ جي طرف پنجن پيڙهين کان ٻاهر پرڻجڻ گهرجي. انهن سببن ڪري براهمڻن لاءِ خاص طرح حڪم جاري ٿيو ته ڏهاڙي هرڪو براهمڻ پنهنجي گوتر، نک ۽ پرور (ڪٽنب) جو نالو اُچاري ته ياد رهي، ته سندس اصل نسل ڪهڙو آهي. انهن نالن اچارڻ جي هڪ مکيه مراد هيءَ هئي ته ساڳي گوتر مان ڪو ڪونه پرڻجي. هن مان ظاهر آهي ته آڳاٽن لوڪن ۾ غيرت جو انگ ججهو هو، جنهن ڪري جيڪي ڇوڪريون سندين ويجهيون مائٽياڻيون هونديون هيون، تن کي پنهنجي ڌيءَ يا ڀيڻ جهڙو سمجهي، انهن سان شادي نه ڪندا هئا، پر اڄ ڪالهه ڪي هندو ڏاڏي پوٽي به پيا پرڻجن! مطلب ته غيرت جو جيڪو انگ آڳاٽن هندن ۾ هو، سو هاڻوڪن هندن مان گهٽبو پيو وڃي.
رگ ويد جي اوائلي زماني ۾ سڀ ماڻهو گوترن اندر ڪونه رهندا هئا. ڪي خانه بدوش به هوندا هئا. کين رڳو چوپايو مال هوندوهو، ٻي نڪا ڪرت نڪا ڪار. انهيءَ سبب وسڪاري ۾ هڪ هنڌ ٿانيڪا ٿي مال پيا چاريندا هئا. جيڪڏهن برسات نه پوندي هئي، ته پوءِ مال جي چاري سانگي ڪڏهن ڪٿي ته ڪڏهن ڪٿي سانگ ڪري ويندا هئا. اها حالت اڄ به ڪوهستان ۽ ٿر ۾ اکين سان ڏسجي ٿي. اهي مالدار اڄ تائين ”سانگيئڙا“ سڏجن ٿا.
”جهڙ ڦڙ جت ٿيان، اُت اَڏيائون پکڙا“.

(شاهه)
رگ ويد ۾ انهن گهرن جو ذڪر به آهي، جي ماڻهو هڪ هنڌان کڻي ٻين هنڌ ويندا هئا. اٿرو ويد جي منڊل نائين (3، 24) ۾ چيل آهي ته ”جاءِ کي به اسين جوءِ وانگر پاڻ سان وٺيو وڃون!“ هن مان سمجهجي ٿو ته مال جي چاري سانگي جڏهن ڪنهن ٻئي هنڌ وڃڻو هوندو هون، تڏهن گهر جا پکا، ٽوئا ۽ لڙهيون به پاڻ سان کڻي ويندا هئا. ۽ جتي وڃي رهڻو هوندو هون، اُتي اهي ساڳيا پکا وڃي اڏيندا هئا. اڄ به مالدار ائين ڪندا آهن. لڏ پلاڻ ڪرڻ مهل گايون، مينهون وغيره ڪڍي گس تي ڪن، ته سنئين واٽ وٺي هلن، ۽ پاڻ پکا، ٽوئا، جنڊ، رليون ۽ ٻيو سامان، ڪي وهٽن تي، ته ڪي مٿي تي کڻي مال جي پٺيان وڃن. پڪيون جايون جوڙي هڪ هنڌ ٿانيڪو ٿي رهڻ، ۽ گوترن جوڙڻ جو رواج ئي تڏهن وڌيو، جڏهن ماڻهو کيتي ۽ ٻيا ڌنڌا ڪرڻ لڳا. جن جو جتي روزگار هوندو هو، سي تتي پنهنجا پڪا ماڳ جوڙي ويهندا هئا، جنهن ڪري اڄ تائين چوڻي آهي ته ”جتي هر تتي گهر ۽ جتي ماني تتي ماڳ“.

[b]کيتي:
[/b]قديم زماني کان وٺي کيتي هڪ اُتم ڌنڌو ڪري ليکيو ويو آهي. اڄ به چوڻي آهي ته ”نيچ نوڪري، اُتم کيتي، وڌندڙ واپار“. پروفيسر مئڪس ملر جي چوڻ موجب ”آريه“ لفظ جو ڌاتو يا بنياد آهي ”آر“ معنيٰ ”هر ڏيڻ“ جيڪي ماڻهو زمين کي هر ڏيئي کيتي ڪندا هئا، سي ڏوٿين ۽ خانه بدوش مالدارن کان وڌيڪ سڌريل ليکبا هئا ۽ اهي ئي خانداني يا وڏا گهراڻا سمجهبا هئا. انهيءَ سبب ”آريه، لفظ جي معنيٰ ئي هئي شريف يا وڏو گهراڻو“.(9)
رگ ويد جي منڊل پهرين (112، 6) ۾ ڄاڻايل آهي ته ”ٻج ڇٽڻ جو هنر اشوني ڪمار ديوتائن منو ڀڳوان کي سيکاريو.“ هن منجهان ائين سمجهجي ٿو ته آڳاٽن رشين کي شايد الهام ٿيو ته ٻج ڇٽڻ ڪري پوک ٿي سگهندي. ساڳي منڊل پهرين 112، 5) ۾ ڄاڻايل آهي ته ٻنيءَ کي هر ڏيڻ جو طريقو جنهن رشيءَ سڌاريو تنهنجو نالو ”پرٿوُ “ هو، جو ”پرٿي“ به سڏبو هو. اهو پرٿو رشي ”وئنيه“ Vainya يعني وين Vena رشيءَ جو اولاد به سڏيو ويو آهي، (منڊل اٺون 9، 10). هر جي چونيءَ کي ”ڦال“ چوندا هئا. (منڊل چوٿون 57، 8)، اڄ به اهو ئي ويدڪ لفظ ڪم پيا آڻيون، پر عام طرح چئون ”ڦار“ يعني ”ل“ کي مٽي ”ر“ ڪيو اٿئون ۽ اها اسان سنڌي ماڻهن جي اصل عادت آهي (جل_ جر ۽ ٿل_ ٿر).
اڳي سڄي سنڌو ماٿر ۾ ڪيترن هنڌ ”بن“ يا گهاٽا جهنگ لڳا پيا هوندا هئا، ماڻهو وڻ وڍي، پوک لاءِ زمين صاف ڪندا هئا. اها جهنگل شگافي ڳچ اراضيءَ ۾ ڪندا هئا. اهي ”اُروا“ يعني ڪشادا پٽ ننڍن ننڍن ٽڪرن (نمبرن) ۾ ورهائي، هر هڪ ”کيٽ“ ڌار ڪندا هئا، (منڊل ڏهون 101، 4). هن مان ائين سمجهجي ٿو ته هر هڪ ”اٺاس“ (اٺ جريب زمين) يا ”سورهاس“ (سورهن جريب زمين) کي ”کيٽ“ سڏيندا هئا، رگ ويد ۾ اهو به ڄاڻايل آهي ته هر هڪ کيٽ نهايت خبرداريءَ سان ماپي ڇڏيندا هئا، (منڊل پهريون 110، 5). هن مان ظاهر آهي ته سڀ ڪنهن کي پنهنجي ٻني ڌار هوندي هئي.(10) اهي ٻنيون سندن ڳوٺن جي آسپاس هونديون هيون. اڄ به ڪيترا هاري ناري پنهنجي پنهنجي ٻني ٽڪر جي آسپاس گهرڙا اڏيو، ڳوٺڙا ٻڌيو ويٺا آهن. جيڪي وڏا زميندار آهن سي به پنهنجو بنگلو يا اوطاق ٻنيءَ جي نزديڪ جوڙين ٿا، ۽ سندن هاري ناري انهيءَ اوطاق جي آسپاس ڀنگين ۾ رهن ٿا، ۽ اهو انهيءَ زميندار جو ڳوٺ سڏجي ٿو. اڳي به هوند وارن وٽ نوڪر چاڪر ۽ ٻانها يا غلام پورهيو ڪندا هئا، ۽ پاڻ رڳو مٿان نظرداري ڪندا هئا.
هر کيڙڻ ۽ نار ڪاهڻ لاءِ هن وقت اُٺ ۽ ڏاند ڪم اچن ٿا، پر اڳي گهوڙا به ڪم آڻيندا هئا، جو سنڌو ماٿر ۾ گهوڙا نهايت گهڻا هوندا هئا، زمين کي هر ڏيڻ مهل ڪو رشي گهرائيندا هئا. جو هر جوٽيندو هو، ۽ اوڏي مهل ويدن جا منتر اچاريندو هو. ائين پوڄا ڪري پوءِ ڪم شروع ڪندا هئا. چوماسيءَ ۾ براهمڻن کي گهرائي، هڪ وڏو يگيه ڪندا هئا، جو ”ستر“ (Satta) سڏبو هو اهو يگيه ٻه ٽي مهينا سانده بلڪ وڌيڪ وقت تائين پيو هلندوهو. يگيه جي مراد اها هئي ته اندر ديوتا ۽ ٻيا ديوتائون پرسن ٿين، ته مندائتا مينهن وسن ۽ فصل ڀلا ٿين، ۽ مال لاءِ چارو مئو ٿئي. انهيءَ مراد سان ويدن جا منتر اُچاريندا هئا. جولاءِ_ آگسٽ وارو مهينو ”سانوڻ“ سڏجي ٿو، جو اصل ۾ آهي سنسڪرت لفظ ”شراوڻ“، ۽ ڌاتو اٿس ”شروڻ“ معنيٰ سڻڻ يا ٻڌڻ. سانوڻ ۾ جتان ڪٿان ويدن جي منترن جا مٺا آلاپ ٻڌڻ ۾ پيا ايندا هئا، تنهنڪري اهو نالو رکيو اٿن. هن مان ڏسڻ ۾ ايندو ته جيئن آريه لوڪ ويا دنيوي ڳالهين ۾ ترقي ڪندا، تيئن دل جو لاڙو ڌڻيءَ جي پاسي وڌندو وين جو ڄاتائون ٿي ته فصل ڀلا تڏهن ٿيندا جڏهن ڌڻيءَ جو فضل ٿيندو. رشين کي به پنهنجون ٻنيون ٻارا هوندا هئا، ۽ چوپايو مال به ججهو هوندو هون تنهنڪري ايشور کي آراڌنا ڪندا هئا ته اهو مالڪ پنهنجي مهر ڪري! انهيءَ سبب ”هٿ هوندوهون ڪم ڪار ۾، ته به چت هوندوهون ڪرتار ۾!“
اڳي ماڻهو پوک اڪثر درياهه جي ڀرسان ( ڪچي ۾) ڪندا هئا. جن ڳوٺن کي درياهه ويجهو نه هوندو هو، تن ۾ کوهه کوٽيندا هئا. رگ ويد جي منڊل پهرئين (105، 17) ۾ ”ڪوپ“ لفظ ڪم آيل آهي، جنهن جو بگڙيل اُچار سنڌيءَ ۾ ”کوهه“ آهي. هن وقت به ڪا پوک ”موڪي“، ڪا ”چرخي“، ته ڪا ”چرخي مدد موڪي“ ٿئي ٿي.
رگ ويد جي منڊل پهرئين (سوُڪت 116، 7) ۾ ”ڪنڀ“ (ٿانءُ)، ۽ سوُڪت، 117 (12) ۾ ”ڪلس“ (لوٽي ڪنگري) لفظ ڪم آيل آهي. وڏي ڳالهه ته ”گهٽو چڪر“ لفظ به ڪم آيل آهي، جنهن مان هيڪاري ظاهر آهي ته کوهن مان پاڻي ڪڍڻ لاءِ مالهه ۾ ڪنگريون يا لوٽيون ٻڌندا هئا، جنهن ڪري چئبو ته هاڻوڪو رواج رگ ويد واري زماني کان وٺي هلندو پيو اچي.
رگ ويد جي منڊل ڏهين (25، 4، 101، 5_ 7) ۾ ”آشمچڪر“ لفظ ڪم آيل آهي، جنهن جي اکري معنيٰ آهي ”پٿر جو چڪرو.“ هن مان سمجهجي ٿو ته جتي نار نه هوندو هو، تتي کوهه جي مٿان سرائيءَ ۾ پٿر جي ٺهيل ”ڀوُڻ“ يا گرڻي (Pulley) هوندي هئي، ٿر ۾ ۽ ٻين ڪيترن هنڌ اڄ تائين دستور آهي ته چم جو ڪوس يا ٻوڪو رسيءَ ۾ ٻڌي، اها رسي ڪاٺ جي ٺهيل ڀوُڻ تي رکي، ڍر ڏيندا وڃن، ته ڀوُڻ وڃي ڦرندي ۽ رسي پاڻ مرادو وڃي هيٺ کوهه ۾ پوندي. جڏهن ڪوس پاڻيءَ سان ڀرجي ويندو آهي، تڏهن رسي ڇڪيندا آهن، ته ڪوس ڇڪجي مٿي ايندو آهي.انهيءَ ريت پاڻيءَ ڪڍڻ لاءِ جيڪي رسا ڪم آڻيندا آهن، تن کي سنڌيءَ م ”ورت“ چئبو آهي، جو اصل ۾ آهي سنسڪرت لفظ ”ورترا“ ۽ اهو رگ ويد ۾ ڪم آيل آهي. مطلب ته کوهن مان پاڻي ڪڍڻ جو هي ٻيو نمونو به رگ ويد واري زماني کان وٺي هلندو پيو اچي. تفاوت رڳو هي آهي ته پٿر بدران اڪثر ڪاٺ جي ڀوُڻ هاڻ عام طرح ڪم اچي ٿي.
ڪنهن ڪنهن هنڌ کوهه تمام اونها هوندا هئا. اتفاق سان جيڪڏهن ڪو ماڻهو انهن ۾ ڪري پوندو هو، ته ٻين جي مدد کان سواءِ نڪري ڪين سگهندو هو، اهڙا اونها کوهه اڄ به سنڌ ۾ ڪيترن هنڌ، خاص ڪري ٿر ڊويزن ۾ آهن.گڊڙي تعلقي ڇاڇري ۾ ”ساٺيڪا“ يعني سٺ پرهه اونها يا سٺ مڙسن جي ڊيگهه جيڏا اونها کوهه آهن. هر هڪ ”پره“ ۾ جيڪڏهن پنج فوٽ ليکبا ته ”ساٺيڪو“ ٿيندو ٽي سو فوٽ اُونهو کوهه!
”سنجن ساٺيڪن تي وڏيءَ ويدو هون.“ (11)

(شاهه)
هن وقت سنڌ ۾ گهڻو ڪري سڀ ڪنهن کوهه جي اڳيان ”آهه“ يا ”آنهن“ (کڏ يا حوض) ٺهيل آهي. کوهه جو پاڻي نيسر مان وهي، آهه ۾ وڃي پوندو آهي، ۽ اهو وهٽ پيئندا آهن. انهيءَ تان پهاڪو به آهي ته ”جيڪي کوهه ۾ هوندو، سو آهه ۾ پوندو.“ اهو آهه ٺاهڻ جو رواج ويدڪ زماني جو آهي، خود ”آهه“ لفظ رگ ويدڪ سنسڪرت جو آهي، ۽ اصل اچار اٿس ”آهاو“. اڳوڻي آهه ۽ هاڻوڪي آهه جي وچ ۾ تفاوت آهي. رگ ويد واري زماني ۾ ڪاٺ جا پيپ کوهه جي اڳيان رکندا هئا، يا کوهه جي اڳيان کڏ کوٽي ان ۾ ڪاٺ جو پيپ وجهندا هئا، ته قابو بيٺو رهي. انهيءَ پيپ کي ”آهاو“ ڪوٺيندا هئا. اهو اڳوڻو نمونو وڌيڪ پسنديءَ جهڙو هو. هاڻوڪن آهُن ۾ پاڻي سدائين لڙاٽيل هوندو آهي. چوپائي مال کي لڙاٽيل پاڻي پياربو ته ممڪن آهي ته طبيعت بگڙنديس. بگڙيل طبيعت واري مال جو کير صحت کي بگاڙيندو. اهي ڳالهيون ڳڻي چئبو ته رگ ويد واري زماني جا ماڻهو اهو عقل جو ڪم ڪندا هئا، جو ڪاٺ جا پيپ ”آهه“ ڪري ڪم آڻيندا هئا. ائين وهٽن کي پيئڻ لاءِ پاڻي صاف ملندو هو. پيپ جي ڪنهن وقت خراب ٿيندو ته وري ڌوئي ڌمالي صاف ڪري سگهبو. اهو اڳيون رواج وري جاري ڪرڻ گهرجي، جو انهيءَ ۾ مال توڙي ماڻهن جو ڀلو آهي.
رگ ويد جي منڊل پهرئين (4، 8 ۽ 10) ۾ ”اَوٽ“ (Avata) لفظ ڪم آيل آهي، جنهن جو اُچار سنڌيءَ ۾ آهي ”آڏ“. کوهه جو پاڻي آڏ مان وهي، ٻنيءَ جي ٻارن ۾ وڃي پوندو هو. مطلب ته هزارها ورهيه اڳي جيڪو رواج سنڌو ماٿر ۾ جاري هو، سو ساڳيو اڄ تائين اسان جا ماڻهو هلائيندا پيا اچن، بلڪ لفظ به ساڳيو ئي ڪتب آڻين، جنهن ڪري اهو محاورن ۾ به اچي ويو آهي. مثلاً ”تري ته درياهه، نه ته آڏ تي بيهي رهي.“
ٻنيءَ جي مٿان قسمين قسمين آفتون اچيو ڪڙڪن. پارو پيو يا ماڪڙ پيئي ته فصل ئي چٽ! ڪڻڪ وغير کي ”رتي“ لڳي يا ٻيو ڪو مرض وڪوڙي ويو ته به فصل ڇٽو!
ڪن ڪيون پوکون، ٿيون ڀرپور، پي پاڻي جڏهن،
پوءِ پڪي هنيون هٿي، اي دل ڪيئن آيا ويا.
(ديوان گل)

”هٿيو“ آهي اُتر_ اُڀرندي جي هوا، جا جيڪڏهن خزان جي موسم ۾ لڳندي آهي ته ڪتيءَ جي فصلن (جوئر، ٻاجهريءَ وغيرهه) کي پورو ڪري ڇڏيندي آهي، ۽ ويچارن زميندارن ۽ هارين نارين جي ڪئي ڪمائي ڪٽ ٿي ويندي آهي. اهڙين آسماني آفتن کي پرميشر پاڻ پڄي، باقي بندي جي بات ڪانهي. انهيءَ هوندي به سنڌو ماٿر جي آڳاٽن رهاڪن مغز ماريو ته ڪهڙا اپاءُ ڪجن، جو فصلن کي نه برسات لوڙهي، نه پارو، هٿيو يا ٻي ڪا سماوي (آسماني) آفت چٽ ڪري. هن باري ۾ کوجنائن ڪرڻ سان يقين ٿين ته تار، نکٽ (نکتر)، گرهه وغيرهه تتون مان ٺهيل آهن، تنهنڪري پوک تڏهن ڪجي، جڏهن ڌرتيءَ جي مٿان آگني تت زور هوندو ته سلو به ڪونه اڀرندو، يا اڀرڻ کان سگهوئي پوءِ سلا ۽ ڪانا سڙي سڪي ويندا.نکتر جملي اٺاويهه آهن. هرهڪ نکتر جو اثر معلوم ڪري، پنهنجن پوين لاءِ هيءَ هدايت ڇڏي ويا ته روهڻي، مول، اترا شاڍا، ريوتي، پنروسو وغيره ڪيترين پوکن لاءِ چڱا آهن. جنهن زماني ۾ اهي تجربا پئي ڪيائون، تنهن زماني ۾ سڄيءَ دنيا ۾ ٻي اهڙي ڪابه قوم ڪانه هئي، جنهن جوتش جي اهڙين ڳالهين تي ڌيان ٿي ڏنو، تنهن ڪري ڪيترن يورپي عالمن هندستان جي قديم آرين جي عقل تان عجب ظاهر ڪيو آهي. هي سڀ کيتيءَ جو پرتاب چئبو، جنهن جي اوني وچان سنڌو ماٿر جي قديم رهاڪن هن حيرت جهڙي نموني جون کوجنائون ڪيون.
آڳاٽن لوڪن جيتوڻيڪ پنهنجن فصلن جي بچاءُ جا هر طرح حيلا پئي ڪيا ته به يقين ڄاتائون ٿي ته فصل لاءِ کپي سائينءَ جو فضل. هو ائين وسهندا هئا ته هر هڪ کيٽ يا ٻنيءَ جو راکو دعاگو ڪو ديوتا آهي، جنهن جي ٻاجهه سان آسماني آفتون ٽري وڃن ٿيون، فصل ڀلا ٿين ٿا ۽ کائڻ لاءِ اڻ ميو ان ملي ٿو. انهيءَ ديوتا کي ”کيتر پتي“ يعني کيٽ جو ڌڻي (Lord of theField) سڏيندا هئا.جيئن هن وقت اسان جا هاري ناري ڳاڏيءَ تي ويهي نار ڪاهين ٿا ۽ ڪنهن وقت ڪن تي هٿ رکي ڪافي آلاپين ٿا، ته جهنگ ۾ رنگ لڳي وڃي ٿو، تيئن سنڌو ماٿر جا آڳاٽا آريه لوڪ به نار ڪاهڻ مهل ڪي راڳ جا ڀڄن ڳائيندا هئا، ۽ ڌڻي کي هن ريت آراڌنا ڪندا هئا:
مالڪ جي شل مهر ٿئي! ججهو شل مينهن پئي!
پٽ سمورا پاهه جهيلن، مؤج سان ماڻهو هر کيڙين،
ججهو گاهه ۽ اَن اُپائين، گهوڙا، گايون گاهه کائين!
عرض اسان جو اگهائج سائين! مٺا مٺا ڪي مينهن وسائين!

(رگ ويد منڊل چوٿون 57، 1 کان 6 تائين)

رگ ويد واري زماني ۾ ماڻهو ڪڻڪ ۽ چانور پوکيندا هئا يا نه، سا ڳالهه چٽي ريت ڄاڻايل ڪانهي، باقي ”ڌانيه“ لفظ ڪم آيل آهي، جنهن جو اچار سنڌيءَ ۾ آهي ”ڌاج“، ۽ معنيٰ اٿس ”اَن“ (هر ڪنهن قسم جو)(12)
هن مان ايترو ظاهر آهي ته ان پوک ٿيندي هئي. اهو به ڄاڻايل آهي ته جون ۽ ترن جا فصل ڀلا ٿيندا هئا. (منڊل ٻيون 5، 6 ۽ ٽيون 85، 3)، ماڻهو اهي ٻه اَن نه رڳو کائيندا هئا، پر پوڄائن پشٽائن ۾ به ڪم آڻيندا هئا. انهيءَ قديم رواج پٽاندر اڄ به سڄي هندستان جا هندو سڀ ڪنهن پوڄا ۾ جو ۽ تر ڪم آڻيندا آهن.هن مان ظاهر آهي ته انهن ٻن اَنن جو واهپ نهايت گهڻو هوندو هو.
”تر“ اصل ۾ آهي سنسڪرت لفظ ”تل“ ۽ بنيادي معنيٰ اٿس ” جو سڻڀو آهي“. آڳاٽن لوڪن ڏٺو ته تر هڏ جا سڻڀا آهن، ته ڪنهن وقت انهن مان تيل پيڙي ڪڍڻ جو هنر ڳولي لڌائون ”تيل“ لفظ ”تل“ (تر) مان ٺهيو آهي ۽ بنيادي معنيٰ ئي اٿس ”ترن جي پيدائش“. ماڻهو پوءِ ٻين ٻجن مان تيل پيڙڻ سکيا ته اهو به ”تيل“ سڏجڻ ۾ آيو، هن وقت ڳالهه جي چٽائيءَ لاءِ چئون سرهه جو تيل يا مٺو تيل، ڄانڀي جو تيل يا ڪوڙو تيل وغيرهه. هاڻ ته بادامين، کوپرن بلڪ مڇيءَ مان به تيل ڪڍن ٿا ۽ اهو به ”تيل“ سڏجي ٿو، نه ته اصل رڳو ترن جي تيل کي ”تيل“ چوندا هئا.
هندو ماڻهو ”تلڪ“ ڏيندا آهن. سنڌو وغيرهه ۾ سنهڙي ڪاٺي، ڪک يا تيلي ٻوڙي، نرڙ سان لڳائبو، ته تر جيڏو نشان ٿي پوندو. ”تلڪ“ اصل انهيءَ کي چوندا هئا ۽ اکري معنيٰ اٿس ”ننڍڙو تر“، (تل + ڪ، اسم تصغير_ Diminutive جي نشاني). وڏا تلڪ ڏيڻ، هڪ ٻن بلڪ ٽن ليڪن (تر پنڊ) ڪڍڻ جو رواج پوءِ پيو. مطلب ته آڳاٽن ماڻهن جو جيترو ڌيان ترن ڇڪيو، تيترو ٻيءَ ڪنهن به جنس ڪونه ڇڪيو.
رگ ويد جي منڊل اٺين (78، 10) ۾ ”داتر“ Datra (ڏاٽو) لفظ ڪم آيل آهي، تنهن مان سمجهجي ٿو ته ان پچي تيار ٿيندو هو، ته ڏاٽي سان لڻندا هئا. سڀ سنگ لڻي، باقي ٽي سنگ گنڌرون (Good Goblins) لاءِ ڇڏي ڏيندا هئا، (اٿر ويد، منڊل ٽيون 24، 6) جرمنيءَ جا هاري ناري اڄ تائين پڇاڙيءَ وارا ٻه ٽي سنگ ”ووڊن“ (Wodin) ديوتا جي منت ڇڏي ڏيندا آهن. اهو ديوتا اُهو ساڳيو آهي، جنهن کي هندو ”شو“ مهراج سڏيندا آهن، (صفحو9). سنڌو ماٿر جا آبادگار ان جي ڳاهه ڪري، سپ (ڇڄ) ۾ ان ڇاڻيندا هئا. ڪي ڳوٺ ٻنين کان پري ته ڪي ٻنين جي ويجهو هوندا هئا، پر رستا ٺهيا پيا هوندا هئا.(13) اهي رستا ڪي رواجي پيچرا نه هئا، پر اهڙا ڪشادا هئا، جو انهن تان گاڏيون هلنديون هيون. گاڏين ڪاهڻ لاءِ گهوڙا ٻڌندا هئا. ٻنين تان ان ڍوئي پنهنجن ماڳن تي نيندا هئا، ۽ اُتي اَن ماپي گندين ۽ ڀانڊن ۾ رکندا هئا. جن گاڏين ۾ ان ڍوئيندا هئا، سي ”سشڪٽ“ (ڇڪڙا) سڏبيون هيون، ۽ هلڻ مهل چيچاٽ ڪنديون هيون، (منڊل ڏهون 146، 3). سواريءَ لاءِ رٿ ڌار هئن، جن جي مٿان ڍڪ ڏنل هوندا هئا، (رگ ويد منڊل ڏهون 85، 1).
جيڪي ماڻهو کيتي ڪندا هئا، سي چوپايو مال به ڌاريندا هئا، جو کيتي ۽ چوپايو مال لازم ملزوم آهن. کيتيءَ جو دارومدار چوپائي مال تي آهي. هر ۽ نار ڪاهڻ لاءِ، اَن ۽ گاهه ڍوئڻ لاءِ هن وقت ڪيترا اُٺ ۽ ڏاند ڪم آڻين ٿا، پر اڳي گهوڙا به ڪم آڻيندا هئا. انهيءَ هوندي به ڇا آڳاٽن آرين ڇا ٻين قومن جي آبادگارن ڏاند يا ڍڳي جو نهايت گهڻو قدر ڪيو ٿي. سنسڪرت ۾ بيل يا ڍڳي کي چئبو آهي ”بليورد“ ۽ ”بلدا“ يعني ٻل يا طاقت ڏيندڙ. اهي نار ڪاهي ٻنيءَ کي ريج رسائين ٿا ته ٻني ڀلي ٿئي ٿي، تنهنڪري ڍڳو ٻل ڏيندڙ آهي، ۽ پاڻ به ٻلوان جانور آهي. سنڌيءَ ۾ چئون ته ”فلاڻو ڏندين ڏاند آهي“، ته ان جي معنيٰ ته اپي سمرٿ يا پاڻيهي پڄڻ جوڳو آهي. شريمد ڀاڳوت گيتا ۾ ڀيشم پتامهه کي ”نر پنگوهه“ يعني ”نر ڍڳو“ سڏيو اٿن. اڳي رڳو جيرن جوڌن کي ”نر پنگوهه“ سڏيندا هئا. ماءُ پنهنجي ننڍڙي پٽ کي لوڏيندي ڪوڏيندي چوندي آهي ته منهنجو ”پڻگ پٽ“. اهو ”پڻگ“ اصل ۾ آهي سنسڪرت لفظ ”پنگوهه“ (ڏاند)، ۽ معنيٰ اٿس پهلوان پٽ، شير پٽ، اڳرو پٽ وغيره. عربي، پارسي، يوناني وغيره ٻولين جي آئيويٽا جو پهريون اکر آهي ”الف“، جنهن جي عبراني يا يهودين جي ٻوليءَ ۾ معنيٰ آهي ”ڍڳو“.عبراني ٻوليءَ ۾ ”الف“ اکر اهڙيءَ طرح لکندا هئا، جو ڄڻ ته ڍڳي جي شڪل نڪتل هوندي هئي. هن مان ظاهر آهي ته قديم يهودي لوڪن به ڍڳي جو ججهو قدر ڪري ان کي اهڙو شرف ڏنو، جو پنهنجي آئيويٽا جي منڍ ۾ ئي ان جي شڪل بيهاريائون. سنڌيءَ ۾ ڍڳي يا ڏاند بابت ڪيترائي پهاڪا آهن، جهڙوڪ:
”ڀلي آيو، گانءِ جو ڄايو، جنهن سارو جڳ نپايو.“

رگ ويد واري زماني ۾ هندو ڳائو گوشت کائيندا هئا، پر پوءِ ڍڳي يا گانءِ جي ڪوس جي برخلاف ڪن رشين آواز کڙو ڪيو، ۽ رفته رفته سڀ هندو ائين سمجهڻ لڳا ته گئو هتيا ڪرڻ هڪ وڏو پاپ جو ڪم آهي، جو ڄاتائون ٿي ته اهي ڪارائتا جانور نه ڪهڻ گهرجن. ڳئون، مينهن وغيره جي کير مان ڏڌ ۽ مکڻ ٿئي ٿو، ۽ کير مان قسمين قسمين مٺايون ۽ لذيذ طعام ٺهن ٿا. ٻهراڙين ۾ ڏسو ته ڪيترن ماڻهن جي مکيه غذا اڄ به کير ۽ ڏڌ آهي. ڏينهن جو ڏڌ يا لسيءَ سان، ۽ رات جو کير سان ماني کائي اُٿن ته ڪنهن به تيوڻ جي تانگهه ڪانه ٿئين. کيتيءَ لاءِ چوپائي مال جو ڇيڻو ۽ ڦولهڻيون وغيره، جي نهايت غليظ شيون آهن، سي به ڪم اچن ٿيون. چوڻي آهي ته ”ڀاڻ سدا جواڻ“. ٻيو چون ته ”ڀاڻ ته کيتي، نه ته ڪوري ريتي“. چوپايو مال نه هجي ته ڀاڻ جيڪر ڪٿان اچي؟ قديم زماني کان وٺي گاين جو ڇيڻو عام طرح پوٿي پائڻ لاءِ ۽ باهه دکائڻ لاءِ ڪم اچي ٿو. چوپايو مال مري وڃي، تنهن کان پوءِ به ڪمائتو. ان جو گوشت، کلون بلڪ هڏا به ڪم اچن ٿا. رگ ويد واري زماني ۾ هرڪو گهر ٻار ائين چاهيندو هو ته مون وٽ چوپايو مال ججهو هجي، ۽ اَن پوک لاءِ ٻنيءَ ٽڪر به هجي، (منڊل پهريون 127، 6 ۽ منڊل چوٿو 41، 6)
قديم سڀيتا جي ٽن زمانن جو ذڪر ڪندي، مٿي جيڪي چيو ويو آهي، تنهن مان ائين سمجهڻ نه گهرجي ته سنڌو ماٿر جي رهاڪن فقط ايتري قدر ترقي ڪئي. هنن پوءِ پاڻ وڏي وک وڌائي، جنهن بابت جيڪر وڏو ئي ڪتاب لکي سگهجي، پر اهو احوال مختصر طرح ڌار باب ۾ کولي ٻڌائبو. هتي رڳو ايترو ڄاڻائجي ٿو ته رواجي سک ۽ دک جو خيال به آڳاٽن آرين کي اول کيتيءَ مان آيو. جيڪڏهن برسات پيئي هوندي، ته زمين هڏ جي آلي هوندي، جنهن ڪري کاٽي کڻڻ ۽ کوهه کوٽڻ ۾ سوالائي ٿيندي. انهيءَ کي سڏيندا هئا ”سک“، جنهن ۾ ”س“ معنيٰ ”چڱو“ ۽ ”ک_کن“ معنيٰ ”کوٽڻ“. جيڪڏهن برسات نه پيئي هوندي، ته زمين ٺوٺ هوندي ۽ کوٽڻ ڏکي ٿيندي. انهيءَ کي چوندا هئا ”دک“ ، جنهن ۾ ”د_ در، دش“ معنيٰ ” مشڪل يا ڏکيو“، ۽ ”ک_ کن“ معنيٰ ”کوٽڻ“. برسات نه پوڻ سبب پيدائش نه ٿيندي، ته انهيءَ جهڙو بڇڙو وقت ٻيو ڪهڙو؟ انهيءَ کي چوندا هئا ”ڏڪال“ (ڏڪار) يعني خراب وقت، جنهن جو ضد آهي ”سڪال“ (سڪار) معنيٰ چڱو وقت.

[b]حوالا ۽ حاشيا
[/b]
(1) “There were three distinct ages_ the Ancient, the Mediaeval and the later”_ during which the Reg. Vedic mantras were composed (Reg Veda III, 32,13 VI,21,5) Dr. A.C. Das: Reg. vedic Culture, p.40.
(2) “The broken branch became the first weapon. It was the father of all clubs.” Prof. Henry Drummord: The Ascent of Man, Chapter VI.
قديم پارسي ٻوليءَ ۾ ”تيگر“ لفظ ڪم ايندو هو، تنهن مانپوءِ ”گ“ اکر حذف ٿي ويو، ته اُچار ڦري ٿيس ”نير“، پر سنڌيءَ ۾ ان جو اچار ڦري ”ٽينگر“ به ٿيو. هن وقت اهو لفظ سنڌيءَ ۾ عام ڪونهي.
(3) سنسڪرت لفظ ”شونگ“ جو اچار سنڌيءَ ۾ آهي ”سڱ“ (Horn) ۽ ان مان ”شارنگ“ لفظ ٺهيو آهي، جنهن جو اچار سنڌيءَ ۾ آهي ”سينڱ“، پر بنيادي معنيٰ اٿس ”سڱ مان ٺهيل“. سنڌيءَ مان ”سڱ“ جو اچار ڦري ”هڱ“ به ٿيو آهي، ۽ معنيٰ اٿس ”سڪل ادرڪ“، جا هرڻ جي سڱه وانگر وراڪن سان يا پيچدار ٿئي ٿي. سنسڪرت ۾ به ”شارنگ“ لفظ جي معنيٰ آهي ”سڱه“ توڙي ”هڱه“. (مصنف)
(4) Henry Stanley: Through Darkest Africa
(5) “The Sanskrit name of the cow is Go, plural Gavas, and this short radical we find running, with the modifications consequent on the character of each, through most of our languages, old German chuo, modern German kuh, English cow. The Slavic branch has preserved it, like a great many others, in the form most resembling the original. Thus Old Slavic has govyado, a herd, modern Servian gove_dar, a cow_herd, Russian govyadina_ beef, the flesh of cows and oxen, then gospodin master, gospod (i), the Lord, gospodar, the title given to South Slavic rulers all meaning originally “Master of Cows”, and corresponding to the old Sanskrit gopy, which first means a herdsman, and later a chieftain, a king.” Z.A. Ragozin: Vedic India, pp. 63_64,
(6) ”پرسرام“ (پرشورام) معنيٰ اهو رام جنهنجي هٿ جو هٿيار ڪهاڙو هجي.
(7) مٿرا جي آسپاس وارو ملڪ ”برج“ سڏبو هو، جو اتي مالدار رهندا هئا. شري ڪرشن اتي رهندو هو، تنهنڪري ”برجباسي“ يعني برج جو رهاڪو سڏبو هو. ڏسو شريمد ڀاڳوت.
(8) Hist: History of the World, Vol.l, p.488.
(9) Dr. Sita Nath Pradhan: Chronology of Ancient India, pp. 4_6.
(10) I have noticed instances, even in the Reg. Veda, in which the word “Arya” seems to be used in the sense of “high, or respectable.” John Wilson: India Three’ Thousand Years Ago, p.17, foot note.
(11) “It is a fair conclusion from the evidence that the system of separate holdings already existed in early Vedic times” Prof. Macdonell Keith: Vedic.
(12) Vedic Index, I, p. 40_ 177.
(13) سنسڪرت لفظ ”دانيه“ جو اُچار پارسيءَ ۾ ڦري ٿيو ”دانه“ ۽ جنهن جو اُچار سنڌيءَ ۾ آهي ”داڻو“ (ان جو). مصنف.
(14) Vedic Index, I, p. 211.

[b](هي مضمون ڪتاب ”قديم سنڌ“ صفحو 155 کان 174 تان ورتل آهي).[/b]

پراچين شهر ۽ کنڊر: دوارڪا پرساد شرما

مون ٻئي ڀاڱي ۾ اٽڪل پنجن هزارن سالن جي جهوني موئن جي دڙي جو بيان درج ڪيو آهي. هن هنڌ مان ڪن انهن پراچين شهرن يا کنڊرن جو بيان قلمبند ڪريان ٿو، جيڪي منهنجي راءِ ۾ انهيءَ زماني جا وسيل آهن، جنهن زماني جو مون هن ڀاڱي ۾ بيان لکيو آهي. يعني منهنجي راءِ موجب اهي پراچين شهر مهاڀارت کان پوءِ، پر عيسوي سنه کان اڳ جا ٺهيل ۽ وسيل آهن. انهن پراچين شهرن جي کنڊرن جي بيان پڙهڻ سان اسان کي ان وقت جي سنڌي سڀيتا جي گهڻي قدر خبر پئجي سگهندي.
منهنجي نظر ۾ موئن جي دڙي کان پوءِ الور جو شهر آهي، جو ٻين شهرن يا کنڊرن کان وڌيڪ جهونو آهي، انهيءَ ڪري سڀ کان اڳ انهيءَ کنڊر تي روشني وجهڻ ضروري ٿيندو.
الور، برهمڻ آباد ۽ ڪاهوءَ جو دڙو، اُهي کنڊر آهن جن کي مان اتهاسڪ زماني جا شهر ۽ کنڊر ته مڃان ٿو، پر اهي سنڌ جي بنهه پراچين شهرن مان آهن. سنڌ جي پراچين اتهاس ۾ انهن جو بيان ان وقت اچي ٿو جنهن وقت سڪندر اعظم هن علائقي مان لنگهي وطن ڏانهن روانو ٿيو. اهوئي سبب آهي جو الور ۽ برهمڻ آباد جي کنڊرن کي بلڪل پراچين سمجهي مان هن ڪتاب ۾ انهن جو بيان ڪرڻ واجب ٿو سمجهان.
اروڙ جنهن کي اڄ ڪلهه الور جي نالي سان سڏيو ٿو وڃي، روهڙي شهر کان اٽڪل پنج ميل اوڀر ڏکڻ طرف آهي.سنڌ جي جدا جدا اتهاسن ۾ هن شهر جو نالو جدا جدا روپن ۾ لکيو ويو آهي. ڪن اتهاس ليکڪن هن کي الزور، ڪن الروز، ڪن ڌر، ڪن الرد، ڪن الدئر ۽ ڪن الدر ڪري سڏيو آهي. مسٽر اليٽ چوي ٿو ته درست نالو ماڳهين زور آهي جنهن مان پوءِ روري (روهڙي) شهر جو نالو نڪتو.(1) منهنجي خيال ۾ درست نالو اروڙ آهي، جنهن جو اروڙ راجپوت جاتيءَ سان لاڳاپو آهي. سنه 1916 ۾ پنجاب پرانت جون جاتيون (Punjab Castes) نالي هڪ انگريزي ڪتاب ڇپيو آهي، ان ۾ ڏيکاريل آهي ته جيئن ملتان ۽ لاهور جا کتري ملتاني ۽ لاهوري سڏائين ٿا، تيئن اروڙ جا کيتري اروڙ ونشي سڏائيندا آهن. اروڙ جو شهر اتهاسڪ ثابتيءَ موجب سڪندر اعظم کان به اڳ واري زماني کان، عربن جي آخرين ڪاهه تائين سنڌ جي راڄڌاني ٿي رهيو آهي. اروڙ جي ڦٽڻ کان پوءِ هيءُ شهر روهڙيءَ جي نالي سان پرسڌ ٿيو. پر اها ڳالهه وسارڻ نه گهرجي ته اروڙ هاڻوڪي روهڙيءَ جي جڳهه تي نه، بلڪ ان جي ڏکڻ اوڀر طرف هو. پراچين سمي ۾ سنڌو ندي روهڙيءَ وٽان نه، بلڪ اروڙ جي ڀرسان لنگهندي هئي. انهن ڏينهن ۾ اروڙ جو راجا هاڻوڪي بهاولپور رياست، ۽ ملتان واري ڀاڱي تي به پنهنجي گورنر معرفت راڄ ڪندوهو. سنه 1835 ۾ مسٽر برنس اروڙ جي کنڊر جي تپاس ڪري هڪ ڪتاب لکيو جنهن ۾ هن ڏيکاريو آهي ته پراچين سنڌ جي مهراڻ نالي ندي اروڙ جي ڀرسان وهندي هئي. مسلمانن جي لکيل تاريخ طاهري ۽ تحفته الڪرام به انهيءَ ڳالهه جي پٺڀرائي ڪن ٿيون ۽ لکن ٿيون ته اهو درياه سمنڊ تائين ويندو هو. مسٽر برنس لکيو آهي ته ڪنهن وقت اروڙ جي راجائي، سمنڊ کان ڪشمير ۽ قنوج کان مڪران تائين پکڙيل هئي. ڪن اتهاسڪارن ته ائين به لکيو آهي ته اروڙ جي راجا جو راڄ سورت جي شهر کان قنڌار تائين پکڙيل هو. مڪران تي به سنڌ يعني اروڙ جي راجا راءِ ساهراس جو راڄ هو، جا ڳالهه انهيءَ مان ظاهر آهي جو فارس يعني ايران جي بادشاهه نيمروز جي لشڪر جنهن وقت سنڌ تي حملو ڪيو، تنهن وقت سنڌي فوج کيس مڪران جي اولهه واري حد وٽ ئي ورڪي بيهاريو. مسٽر برٽن جيڪو سنڌ جو اتهاس لکيو آهي تنهن ۾ هو صاف لکي ٿو ته ڪاٺياواڙ جو علائقو سنڌ جي هندو راجائن جي هٿ ۾ هو.
اهو ته ٿيو عربن جي ڪاهه جو زمانو، پر عيسوي سنه کان به اٽڪل ٽي چار سو سال اڳ يعني سڪندر اعظم جي زماني ۾ به اروڙ جو راجا پنهنجو مٽ پاڻ هو. هن اول ته سڪندر جي يوناني فوج تي ڪا فلڪ ئي ڪان آندي. پر پوءِ نيٺ سڪندر سان ٺاهه ڪيائين. پر ان وقت سنڌ ۾ ديش ڀڳت براهمڻن جو گهڻو زور هو. اروڙ جي راجا کي سڪندر جي سمي ۾ هندستان جو هڪ چڪرورتي راجا سمجهيو ويندو هو. وڏن وڏن راجائن جو هن جي نالي اڳيان ساهه قبض ٿيندو هو. برهمڻن جڏهن ڏٺو ته سندن راجا بنا جنگ جي سڪندر جي پيش پيو آهي تن وٺي ملڪ ۾ مانڌاڻ کڙو ڪيو. اڃا سڪندر جي سينا سنڌو منا (شايد سيوهڻ) تائين مس پهتي ته اروڙ ونشي کيترين وٺي آزادگيءَ جي هلچل جو جهنڊو بلند ڪيو. سڪندر پيٿان نالي پنهنجي سپهه سالار کي اروڙ ڏانهن چاڙهي موڪليو ۽ گريڪ اتهاسڪارن جي چوڻ موجب اروڙ جو راجا هزارن ديش ڀڳت براهمڻن سان گڏ گريڪ سينا جي هٿان قتل ٿي ويو.
ميسيڊونيا جي اونيسيڪريٽاس نالي ليکڪ سڪندر جي زماني واري اروڙ شهر جي شاهوڪاري، انهيءَ شهر جي اعليٰ حڪومت ۽ ماڻهن جي هنر توڙي ڪاريگريءَ جي ڏاڍي ساراهه لکي آهي. ڏسجي ٿو ته اروڙ شهر جو اهو اوج عربن جي ڪاهه تائين قائم هو، جو خود چچ نامي ۾ لکيل آهي ته اروڙ (الور) شهر ۾ ڪيترا شاهي محلات، عاليشان مڪان، باغ، چشما، نهرون ۽ ڪشادا رستا هئا. سڄي ملڪ ۾ اهڙو هڪ به باغي ڪونه هو جو راجا جي حڪم جي ڀڃڪڙي ڪري. ملڪ ۾ ڪوبه ديواني قانون ڪونه هو. انهيءَ مان ثابت آهي ته ماڻهو ڏيتي ليتيءَ ۾ بلڪل سڌا هئا. هتي جا ماڻهو حڪومت کان بلڪل چڱيءَ ريت واقف هئا. انهن جي تندرستي اهڙي سٺي هئي جو سوا سو سالن تائين جيئرا رهندا هئا. سڪندر اعظم سان آيل گريڪ ماڻهن، اروڙ نواسين کي گاني جي وسيلي نانگ جو زهر ڪڍندو ڏٺو، جنهن ڳالهه کين تپرس ۾ وجهي ڇڏيو.
گريڪ اتهاسڪارن پنهنجي زماني جي اروڙ ونشي سنڌين کي موسيڪيناس ڪري لکيو آهي جنهن نسبت يورپ جي جدا جدا ودوانن پنهنجا جدا جدا انومان ويهي ڪڍيا آهن. مئڪ ڪرنڊل صاحب جو چوڻ آهي ته اروڙ جي راجا جو موسيڪيناس نالو انهيءَ ڪري پيو جو انهيءَ ملڪ جي ڀاڱي ۾ موسيڪني جاتيءَ جا هندو رهندا هئا. ليسن صاحب وري موسيڪيناس اکر سنسڪرت جي ”موشڪ“ اکر مان نڪتل ظاهر ڪيو آهي، جنهنجي معنيٰ آهي ڪئو يا چور. سينٽ مارٽن جو چوڻ آهي ته سڪندر جي سمي ۾ اروڙ شهر ۾ ماگس نالي جاتيءَ جا ماڻهو رهندا هئا جنهن ڪري گريڪ اتهاسڪارن انهن کي موسيڪيناس نالي سان سڏيو آهي. اهي ماگس جاتيءَ جا ماڻهو ڪنهن زماني ۾ ڪڇ ملڪ ۾ رهندا هئا جو سنڌ جي سرحد جو ڏاکيڻو ڀاڱو هو. پر ڪن ودوانن جو اهو رايو آهي ته گريڪ اتهاسڪارن جو موسيڪيناس اکر سنسڪرت جي موشڪرڻ اکر مان نڪتل آهي، جنهنجي معنيٰ آهي اهي ماڻهو جن جا ڪن ڪئي جي ڪنن جهڙا تيز آهن. ڪيئن به هجي گريڪ اتهاسڪارن جي بيان مان گهٽ ۾ گهٽ اها ڳالهه ثابت ٿئي ٿي ته عيسوي سنه کان ٽي چار صديون اڳ اروڙ جو شهر سنڌ جي عاليشان راڄڌاني هئي ۽ اتي جا ماڻهو شاهوڪار، عالم ۽ بهادر به هئا.
سنڌ جي پراچين راڄڌاني اروڙ جو شهر، عربن جي ڪاهه کان به ٻه صديون پوءِ وسندو رهيو. سنه 962ع ۾ سنڌو ندي اروڙ جي ڀر ڇڏي اولهه طرف رخ رکيو ۽ هاڻي جتان وهي ٿي، اتان وهڻ لڳي. اروڙ جي ڦٽڻ کان پوءِ هن شهر جا ماڻهو درياهه جي ڪپ تي نئين ريت وسايل روهڙي، بکر ۽ سکر ۾ اچي رهڻ لڳا. مٿئين سنه جي خبر درياه جي وچ ۾ بيٺل ٻيٽ واري زندهه پير جي مندر ۾ ٺهيل هڪ پٿر مان پوي ٿي. اهو زندهه پير جو مندر هن وقت مسلمان مجاورن جي قبضي ۾ آهي جنهن ڪري ان هنڌ هندن جو وڃڻ بند ٿي ويو آهي. هندن وري انهيءَ مندر جي سامهون درياه جي ڪپ تي پنهنجو جد اورڻ پري مندر ٺهرايو آهي.
اروڙ شهر جي ڦٽڻ نسبت ڪيتريون عجيب ڳالهيون ٿيون ٻڌڻ ۾ اچن. ڪن جو چوڻ آهي ته مٿي ذڪر ڪيل سنه يعني 962ع ۾ هڪ زاهد مسلمان مڪي ڏانهن ويندي پنهنجيءَ ڌيءَ سان اچي اروڙ کان نڪتو. راجا دلو راءِ جو ان وقت اُتي حاڪم هو، تنهن جي انهيءَ سهڻي مسلمان ڇوڪريءَ تي نظر پيئي. هن، انهيءَ مسلمان کان سندس ڌيءَ جو سڱ گهريو. مسلمان اٺن ڏينهن جي مهلت گهري. انهيءَ وچ ۾ اهو مسلمان خدا کي ياد ڪري چوڻ لڳو ته ”يا خدا مون کي هن آفت کان بچاءِ“. انهيءَ ڪري ئي هڪ ڏينهن درياه اوچتو ئي اوچتو اتان غائب ٿي ويو.
منهنجي راءِ موجب هيءُ قصو بناوتي آهي. سنڌ ۾ جيڪي به ڦٽل شهرن جا کنڊر نظر اچن ٿا، انهن سڀني لاءِ ائين چيو ويندو آهي ته اهي راجا دلو راءِ جي بداخلاقيءَ سبب ڦٽا. حقيقت ۾ سنڌو ندي جا ڪن صدين کان اولهه طرف وڌندي پئي رهي آهي ۽ انهيءَ ڪري پنهنجا وهڪرا بدلائيندي آئي آهي، تنهن ڪري ئي سنڌ جا ڪيترا پراچين عاليشان شهر ڦٽي ويا. اروڙ جو شهر به درياهه جي وهڪري ڦرڻ سبب ڦٽي ويو ٿو ڏسجي.
پراچين گريڪ اتهاسڪارن جي بيان مان ڏسجي ٿو ته اروڙ جو شهر پڪين سرن جي مڪانن جو عاليشان شهر هو، پر هن وقت انهيءَ باري ۾ ڪن اتهاسڪارن جو چوڻ آهي ته مرزا شاهه بيگ عيسوي سورهين صديءَ ۾ جيڪو بکر جو قلع ٺهرايو، تنهن ۾ جيڪي سرون ڪم آندل آهن سي اروڙ شهر جي کنڊر مان نڪتل آهن. مون پنهنجي سر بکر جي قلعي جي اڏاوت ڏٺي آهي جا گهڻو ڪري مسلماني ڍنگ جي آهي. ان ۾ جيڪي ننڍيون ۽ سنهيون پڪيون سرون آهن، سي صاف ظاهر ٿيون ڪن ته اهي مسلماني زماني جون ٺهيل آهن. ها ڪن هنڌ ۽ قلعي جي بنياد ۾ شايد هندو زماني جون وڏيون سرون ڪتب آنديون ويون هونديون، جي مٿئين بيان موجب اروڙ جي کنڊرن مان هٿ ڪيون ويون هونديون.
ليفٽننٽ ايسٽ وڪ جو اٽڪل هڪ سو سال اڳ اروڙ جو کنڊر ڏسڻ آيو هو، سو پنهنجي بيان ۾ لکي ٿو ته: ”جنهن هنڌ ڪنهن وقت راجائن جا شاهي محلات هئا، اهو شهر هاڻي سڃاڻپ کان ئي پري ٿي ويو آهي. الور جو کنڊر روهڙيءَ کان پنجن ميلن جي مفاصلي تي آهي. رستو هڪ پل تان وڃي ٿو. پل لتارڻ سان اوهان کي هڪ ننڍو ڳوٺ نظر ايندو جنهن ۾ ٻه پتيون مسلمان ۽ هڪ پتي هندو رهن ٿا. انهيءَ ڳوٺ کان اتر اوڀر طرف ڦٽل کنڊرن جي لانڍ شروع ٿئي ٿي. هيڏن شاهي کنڊرن ۾ اتهاسڪ اهميت واري ڪابه شيءِ اوهان کي نظر ڪانه ايندي..... ڪالڪا ماتا جو هڪ مندر ضرور آهي جتي هر سال ميلو لڳندو آهي ۽ جو مندر شايد پراچين نظر ٿو اچي. ٻن سيدن جي قبرن کان سواءِ انهن کنڊرن ۾ ٻه ٻيون به قبرون ڏسڻ ۾ اچن ٿيون. جن مان هڪ سهاڳڻ ۽ ٻي ڏهاڳڻ جي قبر آهي. رچرڊ برٽن ڪنهن وقت هيءُ کنڊر ڏسڻ آيو هو. پر ڪنهن به کيس نه ٻڌايو ته ڪهڙي سهاڳڻ ۽ ڪهڙي ڏهاڳڻ جي قبر آهي. الور جي کنڊر ڀرسان هڪ سماڌي آهي، جنهن نسبت چيو ٿو وڃي ته اها سماڌي راجا ڀرتري جي آهي. راجا ڀرتري، نياءَ ڪاري ۽ سورمي راجا وڪرماجيت جو وڏو ڀاءُ هو، جنهن عيسوي سنه کان 58 سال اڳ سٿين جاتيءَ جي پرديسين کي زبردست شڪست ڏني هئي. راجا ڀرتريءَ کي پنهنجي راڻيءَ جي بي وفائيءَ سبب ويراڳ آيو هو، جنهن ڪري هو اجين جو راڄ ڇڏي ساڌو بڻجي وٽن ڪرڻ نڪري پيو. هيءُ اهو وقت هو جنهن ۾ هن ساڌو راجا پنهنجا مشهور ٽي شرنگار، ويراڳ ۽ نيتي شتڪ ٺاهيا. ڪرنل ٽاڊ پنهنجي راجسٿان نالي مشهور اتهاس ۾ لکيو آهي ته راجا ڀرتري ڪجهه وقت سنڌو نديءَ جي ڪناري سيوهڻ جي شهر ۾ رهيو، انهيءَ ڪري سنڌ ۾ هن جو نالو چڱو وڳل هوندو. چچ نامي ۾ لکيل آهي ته عربن جي ڪاه وقت يعني سنه 712 ۾ سنڌو نديءَ جي هڪ شاخ کي ڀرتري چيو ويندو هو. هيڏانهن سيوهڻ جي پراڻن کنڊرن مان هڪ کنڊر وٽ هڪ مندر آهي جو، ڀرتريءَ جو مندر سڏيو ٿو وڃي.
اڄ ڪلهه اروڙ يا الور جي کنڊرن وٽ گرمي گهڻي ٿي ڏسڻ ۾ اچي، پر سنه 712 ۾ جڏهن عربن، سنڌ تي ڪاهه ڪئي، ان وقت هن شهر جي آب و هوا نهايت سٺي ٿي ڏسڻ ۾ آئي، ڇاڪاڻ ته چچ نامي ۾ ڏيکاريل آهي ته برهمڻ ڪل جو آخرين راجا ڏاهر سال جا اٺ مهينا اروڙ يعني الور ۾ رهندو ۽ باقي چار مهينا برهمڻ آباد ۾ رهندو هو.
ساڌ ٻيلي جي مهنت شري هرنامداس صاحب، وڙکنڊي مهاراج جن جو جيڪو جيون چرتر ظاهر ڪيو آهي ۽ ساڌ ٻيلي جو مختصر اتهاس ڏنو آهي ان ۾ لکيل آهي ته اروڙ جي کنڊر ۾ تمام گهڻو خزانو پوريل آهي. اها ڳالهه گهڻو قدر سچي نظر پيئي اچي، ڇاڪاڻ ته چچ نامي ۾ لکيل آهي ته سنڌ جي راجا راءِ سهراس کي نهايت گهڻو خزانو هو ۽ کيس ڪيتري پوريل ملڪيت هئي. هيڏانهن گريڪ اتهاسڪارن جو به لکڻ آهي ته عيسوي سنه کان ٽي چار صديون اڳ راجا موسيڪيناس، هندستان جو هڪ وڏو چڪرورتي راجا هو.

[b]برهمڻ آباد:
[/b] سنڌ پرانت جو هيءُ پراچين کنڊر شهداد پور اسٽيشن کان اٽڪل اٺ ميل ڏکڻ اوڀر طرف آهي. سڄي اولهه هندستان ۾ اهڙو هڪ به پراچين کنڊر نه مليو آهي جنهن بنسبت ودوانن جو هڪ ٻئي سان ايڏو متڀيد هجي، جهڙو هن پراچين شهر نسبت آهي. پڇم توڙي پورب جا جيترا ودوان آهن، انهن پنهنجي پنهنجي ڍنگ سان هن پراچين شهر نبسبت احوال ظاهر ڪيا آهن. هن پراڻي شهر جو احوال چچ نامي کان اڳ جي ڪنهن به لکيل اتهاس مان معلوم نٿو ٿئي، نٿو چئي سگهجي ته اول اروڙ (الور) جو شهر وسيو، ڪين برهمڻ آباد. ”مجمل التواريخ“ ۾ لکيل آهي ته ”ايران جي گستاسپ نالي بادشاه جي ڏينهن ۾ بهمن نالي سندس هڪ پوٽي هندستان جي هڪ ڀاڱي تي قبضو ڪيو... هن هندن ۽ ترڪن جي ملڪ جي وچ ۾ هڪ شهر وسايو، جنهن کي ڪندابيل يا (ڪندائيل) ڪري سڏيندا هئا.(2).... ٻيو شهر هن ٻڌا(3) نالي ڀاڱي ۾ وسايو، جنهن کي ”برهمڻ آباد سڏيو ويو.“ هڪ بيان موجب اهو شهر منصوره آهي، وڌيڪ ايشور ڄاڻي.(4) اليٽ هن بيان ۾ شڪ آندو آهي، باقي راورٽي پنهنجي ڪتاب ۾ انهيءَ بيان کي سچو سمجهيو آهي.
ايران جو بهمن، ارديشر درزدست هو، جنهن کي گريڪ آرٽيڪسرڪس لانگيمينس چوندا هئا. هو عيسوي سنه کان 464 سال اڳ پنهنجي ڏاڏي گستسپ جو وارث بڻيو. مسٽر راورٽي ”زين الڪبر“ نالي تواريخ ۾ لکيل انهيءَ وقت جي اتهاس جو ترجمو ڪندي لکي ٿو ته: ”ايران جي عادل نوشيروان بادشاهه جي هٿ ۾ سنڌ جي طرف جا ڪيترا ملڪ هئا، پوءِ اهي ملڪ کڻي خود سنڌ پرانت جا نه هجن. مجمل التواريخ ۾ هڪ هنڌ لکيل آهي ته سڪندر اعظم جي زماني جي ڪفند نالي هڪ هندو راجا پنهنجي براهمڻ نالي ڀاءُ کي وڏي لشڪر سان منصوره فتح ڪرڻ لاءِ موڪليو. انهيءَ منصوره شهر کي اڳي برهمڻ آباد سڏيندا هئا. انهيءَ راجا پنهنجي ڀاءُ کي حڪم ڪيو هو ته ايراني بهمن جيڪي اگني ديوتا جا مندر ٺهرايا آهن، سي ڊهرائي انهن جي جڳهين تي پنهنجا هندڪا مندر ٺهراءِ. هتي اها ڳالهه ياد رکڻ گهرجي ته لاڙڪاڻي جي ڀرسان ڪن کنڊرن جي کوٽائي ڪندي ايران جي سيسانين نسل جي بادشاهن جا ڪي سڪا لڌا ويا آهن جن ۾ هڪ پاسي بادشاهه جو مٿو ۽ ٻئي پاسي باهه (اگنيءَ) جو مورت اڪريل آهي.
پارسي يا عربي اتهاسڪارن، جن گهڻو پوءِ سنڌ جي اتهاس تي ڪي ڪتاب لکيا آهن، انهن جو صاف چوڻ آهي ته ايران جي بادشاهه گستسپ، عيسوي سنه کان به اٽڪل ساڍيون چار صديون اڳ هندستان جي الهندي ڀاڱي تي ڪاهه ڪري، اهو ملڪ پنهنجي قبضي ڪيو. انهن اتهاسڪارن جو چوڻ آهي ته انهيءَ ايراني بادشاهه ئي پنهنجن پوٽن مان بهمن نالي هڪ پوٽي کي سنڌ جو راڄ ڏنو، جنهن وري پنهنجيءَ ايامڪاريءَ ۾ بهمن آباد شهر ٺهرايو، جو پوءِ برهمڻ آباد سڏجڻ ۾ آيو. ڏاڏي جي مرڻ جو ٻڌي بادشاهه بهمن ايران ڏانهن روانو ٿيو ۽ وڃي تخت تي ويٺو. مرڻ وقت هن بادشاهه، سسن نالي پٽ بدران، همائي نالي راڄڪماريءَ کي ايران جو راڄ ڏنو. راڄڪمار سسن ناراض ٿي پنهنجي ڪٽنب سان سنڌ ۾ هليو آيو، ۽ اچي برهمڻ آباد ۾ رهڻ لڳو. هن جي ارديشر نالي پٽ سسن نسل جي بادشاهن جو سلسلو جاري ڪيو.
ايم_ رينالڊ جنهن عربي ۽ پارسي اتهاسڪارن جو مٿيون بيان انگريزيءَ ۾ پيش ڪيو آهي، تنهن جو وڌيڪ اهو چوڻ آهي ته هوئن سنگ مشهور چيني سيلانيءَ جنهن سنڌ جي راڄڌانيءَ جو پي_ چين_ ڦر_ پولو يعني وجدو پرا نالو لکيو آهي، اهو ساڳيو برهمڻ آباد جو شهر آهي. ڪنهن ودوان جو چوڻ آهي ته برهمڻ آباد جو اهو شهر آهي جنهن جو ذڪر ڪندي سڪندر اعظم جي زماني جي اتهاسڪارن لکيو آهي ته اهو شهر برهمڻن جو آباد ٿيل آهي. عجب اهو آهي جو سڪندر جي ڪاهه جو ذڪر ڪندڙ ٽالمي نالي گريڪ اتهاسڪار کان پوءِ، عربن جي ڪاهه تائين، يعني اٽڪل هڪ هزار سالن جي عرصي ۾ وري ڪنهن به مغربي ليکڪ برهمڻ آباد شهر جو ذڪر نه ڪيو آهي.(5)
جيڪڏهن اسين براهمڻ آباد نسبت ڏنل مٿئين اتهاس کي سچو سمجهون ته پوءِ حقيقت ۾ برهمڻ آباد جو سچو نالو بهمن آباد هئڻ گهرجي. پر عجب اهو آهي جو جيئن هن پراچين اتهاس نسبت ودوانن جا جدا جدا رايا آهن، تيئن عربي توڙي پارسي تاريخن ۾ هن هڪ شهر جا نالا به جدا جدا لکيا ويا آهن، ۽ اهي نالا به اهڙا آهن جو هڪ ٻئي کان ڏهه ڪوهه ڏور مثلاً ڪنهن اتهاسڪار هن شهر کي بهمنو، ڪنهن باميوان، ڪنهن تاميراوان، ڪنهن ممي وان، ڪنهن مير مان، ته ڪنهن بائنواه يا بنينواه به سڏيو آهي.
اهي ته ٿيا عربي ۽ پارسي ودوانن جا هن شهر کي ڏنل جدا جدا نالا. پر گهٽايو يورپين عالمن به ڪين آهي. مئڪمرڊو انهيءَ شهر کي بهمنا، باهمينا ۽ بهنبنا ٿو سڏي.(6) مسٽر برگس بمن واسي، رواورٽي بهمنو ٿو سڏي، ۽ هيڏانهن اليٽ صاحب ماڳهين انهيءَ شهر کي برهمڻ آباد سڏي چوي ٿو ته اهو شهر هاڻوڪي حيدرآباد شهر جي جڳهه تي وسيل هو!!(7) هيتري ساري بيان مان ٻي ڳالهه ثابت ٿئي يا نه ٿئي، گهٽ ۾ گهٽ ان مان اهو انومان اوس نڪري سگهي ٿو ته هيءُ شهر اتهاسڪ زماني کان يعني ٻن هزارن سالن کان وڌيڪ جهونو هوندو، جنهن جو اتهاس زماني جي پراچينتا ۾ غائب ٿي ويو آهي. باقي هيءُ جو ڪي عالم انهيءَ راءِ جا آهن ته برهمڻ آباد اهو ساڳيو شهر آهي جنهن کي منصوره سڏيو ٿو وڃي ۽ جنهن جو ذڪر چچ نامي ۾ به اچي ٿو، مان ۽ ٻيا ڪيترا ودوان انهيءَ ڳالهه کي قبول ڪرڻ لاءِ تيار نه آهيون. منصوره جو شهر عربن جي ڪاه کان پوءِ رسيل آهي، جو برهمڻ آباد جي غيرآباد ٿيڻ تي، يا ان کان ڪي سال اڳ ان جي ڀرسان وسايو ويو هوندو.
اسلامي ليکڪن براهمڻ آباد نسبت ڇا لکيو آهي تنهنجو ڪجهه احوال مان مٿي ڏيئي آيو آهيان. هاڻ ڏسڻ گهرجي ته هندستاني ۽ غير اسلامي ليکڪ انهيءَ شهر نسبت ڇا ٿا لکن.
سڪندر نسبت باريڪ ڇنڊ ڇاڻ ڪندڙ ايرين ۽ ڊايوڊورس ٻنهي لکيو آهي ته هن الور جي موسيڪاني (موچو ڪرڻ) هندن کي فتح ڪري، پوءِ ”برچمنن جي شهر“ کي تباه ڪيو. سنڌي نقشه ۽ پراچين اتهاس تي نظرثاني ڪرڻ سان معلوم ٿيندو ته جيڪڏهن سنڌو نديءَ جي اوڀر وارو ڪنارو وٺي ڏکڻ طرف هلبو ته الور کان پوءِ سنڌ جي راجا جي ٻيو نمبر گاديءَ جو هنڌ برهمڻ آباد ئي ملندو. البت الور ۽ برهمڻ آباد جي وچ ۾ سيوستان يعني سيوهڻ جو وڏو ۽ سنڌ جي هڪ گاديءَ جو شهر به ملندو، پر اهو سنڌونديءَ جي اولهه ۾ آهي ۽ هو، انهيءَ ڪري سڪندر کي الور واسين کان پوءِ برهمڻ آباد نالي سنڌ جي ٻيو نمبر گاديءَ جي شهر واسين سان ئي مکاميلو ۽ مقابلو ڪرڻو پيو هوندو. انهيءَ حساب موجب اها ڳالهه صاف ثابت ٿي ته سڪندر جي زماني ۾ براهمڻ آباد شهر اڳيئي وسيل هو، ۽ ان ۾ براهمڻن جي گهڻائيءَ هئڻ سبب ان کي ”برچمنوئي“ (براهمڻ آباد) سڏيندا هئا.
ايرين ۽ ڊايوڊورس هروڀرو سڪندر جي وقت زنده ڪين هئا. اهي پوءِ ڄاوا ۽ مشهور ٿيا آهن. جيڪڏهن هنن پنهنجي زماني ۾ اها حقيقت ٻڌي هجي ها ته برهمڻ آباد شهر کي ته سنڌواسين، ماڳهين ايران جي بهمن وسايو ته هو انهيءَ ڳالهه کي ذڪر ڪرڻ کان هرگز ڪين رهي سگهن ها. خود سڪندر جو جيون چرتر لکندڙ ۽ ان جي زماني ۾ موجود بلوٽارڪ به سنڌ ۾ ايرانين جي هن بستيءَ جهڙي عجيب ڳالهه کي نظر انداز ڪري ڇڏيو آهي!!! انهيءَ مان به ظاهر آهي ته اسلامي ليکڪن جي وشواس ۽ مڃتا موجب سڪندر جي زماني ۾ هاڻوڪي ڦٽل ۽ شهدادپور جي نزديڪ واري کنڊر براهمڻ آباد شهر کي ايرانين جو وسايل نٿي سمجهيو ويو.
هيڏانهن هندستان جي مشهور ويا ڪرڻ آچاريه پتنجليءَ پنهنجي مهاڀاش ۾ عيسوي سنه کان گهڻي ۾ گهڻو ڇهه سو سال اڳ ”براهمنڪا نام جنپد“ اهو لفظ ڪم آندو آهي، جنهن جي معنيٰ آهي براهمڻن جو هڪ شهر. پاڻني رشيءَ به پنهنجيءَ ويا ڪرڻ ۾ ساڳئي مطلب سان ”براهمنڪا جنپد“ اکر ڪم آندو آهي. ٻيو ته ڇا، بلڪ ڪن سڪن تي به سنسڪرت ۾ اهي اکر اڪريل آهن. هاڻي جيڪڏهن سچ پچ مسلمان ليکڪن جي سمجهه موجب برهمڻ آباد جو شهر ايرانين جو وسايل هجي ها ته پوءِ انهيءَ ”بهمن آباد“ لفظ کي ”براهمنڪو نام جنپد“ ڪيئن لکيو وڃي ها. انهيءَ حالت ۾ مونکي پڪ آهي ته پتنجلي ۽ پاڻني هندستان جي اتر اولهه سرحد وارن ڪن غير ملڪي بستين ۽ شهرن وانگر انهيءَ شهر کي به يونانين جي ننگري ڪري سڏين ها.
باقي رهيو سوال ته هيءُ جو برهمڻ آباد کنڊر مان ڪن سيسانين نالي پارسي خاندان جي بادشاهن جا سڪا لڌا ويا آهن، تنهن سان ڇا ٿو ثابت ٿئي؟ منهنجي عقل موجب فقط انهن سڪن جي آڌار تي برهمڻ آباد شهر کي ايرانين جي بستي سڏڻ اجايو آهي. ممڪن آهي ته ڪنهن زماني ۾ ايران جي ڪن بادشاهن جي سنڌ تي حڪمراني يا ڪاهه ٿي هجي، ۽ جنهن صورت ۾ برهمڻ آباد جو شهر سنڌ جو هڪ وڏو شهر ۽ ٻيو نمبر گاديءَ جو هنڌ هو، تنهن صورت ۾ انهيءَ شهر جي کنڊر مان ڪي انهن بادشاهن جا سڪا هلايا ويا يا آيا هجن. ائين ته هن وقت سنڌ جي شڪارپور شهر ۾ بخاري جي پاسي جا هزارن بلڪ لکن رپين جا نوٽ ۽ سڪا ڏسڻ ۾ ايندا، ڇا، فقط انهيءَ آڌار تي اهو انومان ڪڍيو ويندو ته شڪارپور جو شهر بخاري جي غير سنڌي ۽ غير هندو ماڻهن وسايو هوندو؟
انهن مڙني دليلن ۽ ڳالهين سبب مان انهيءَ راءِ جو آهيان ته برهمڻ آباد جو شهر سنڌ جي انهن ودوان ۽ طاقتور براهمڻن جي نالي تي وسيل آهي جن جي هاڪ سڪندر جي گريڪ اتهاسڪارن ڪئي آهي، ۽ جن جو ذڪر سنسڪرت گرنٿن ۾ عام جام اچي ٿو. باقي ايرانين کي ٽپائي آڻڻ ته محض مخولبازي ۽ تعصب آهي.
اها ڳالهه ياد رکڻ گهرجي ته برهمڻ آباد جو کنڊر موئن جي دڙي جي کنڊر جيان، تهن مٿان تهه ٿيل آهي. جنهن مان اها ڳالهه ثابت ٿئي ٿي ته هيءُ پراچين شهر هڪ وقت وسيو ۽ ڦٽو نه آهي. بلڪ ڪنهن مهل ڦٽو آهي ته وري ساڳئي هنڌ تي نئون شهر اڏايو ويو آهي. هن کنڊر ۽ عربن جي زماني جون ڪي مسلماني جڳهيون ڏٺيون ويون آهن، جن جي بنياد ۾ وري هندو زماني جون وڏيون سرون پيل آهن، جنهن مان اهو دليل ڪڍيو ٿو وڃي ته عربن ڪن هندو جڳهين کي ڊهرائي انهن جي ئي مال مان ٻيون جڳهيون ٺهرايون هونديون.
هن کنڊر جي جيئن هيٺين تهن جي کوٽائي ڪئي ويئي، تيئن انهن مان ڪيتريون هندوڌرمي مورتون ۽ ٻيون شيون لڌيون ويون. جيئن ته شو پارپتي، گڻپتي ۽ سورج ڀڳوان. ڪي ننڍيون ٽامي جون بتيون، هڪ ننڍي شيشي جي بوتل، پٿر جو ٺهيل ڪيرتي مک ۽ هڪ پاٽئي سان گڏ ڪي ٺڪر جا ٿانو به لڌا ويا آهن جن جي ويڪر ڏيڍ فوٽ کان وڌيڪ نه هوندي. ڏسجي ائين ٿو ته شايد اهي کوه هر ڪنهن گهر ۾ هوندا.
برهمڻ آباد جي کوٽائي ڪندي ڪيترن هنڌن تان مٽيءَ جا رانديڪا ۽ چوڙا به لڌا ويا آهن.ڪي پٿر ۽ شيشي جا مڻڪا به هٿ آيا آهن. شيشي جون عطر دانيون ۽ هندو ديوتائن جون مورتون پڻ هٿ ڪيون ويون آهن. ڪيترا سڪا ۽ سڪن ٺاهڻ لاءِ مٽيءَ جا سانچا به هٿ لڳا آهن. ڪن هنڌان تلوارن جا لوهه مان ٺهيل ڦر ۽ ڇرا پڻ مليا آهن. اهي اهڙيون شيون آهن جيڪي اتر هندستان جي گهڻو ڪري هر ڪنهن کنڊر مان لڀن ٿيون.
برهمڻ آباد جي کنڊر مان جيڪي مهرون يا سڪا هٿ آيا آهن، انهن مان ڪن تي عربي اکر اُڪريل آهن. مسٽر بيلاسس انهيءَ کنڊر مان هڪ اهڙي به مهر هٿ ڪئي آهي جنهن ۾ ديوناگري اکر لکيل آهن. انهن مهرن جي ساراهه ڪندي هيءُ صاحب لکي ٿو ته: ” برهمڻ آباد جي کنڊرن مان جيڪي عجيب ۽ تپرس ۾ وجهندڙ مهرون هٿ آيون آهن انهن مان ڪي اهي آهن جن ۾ سنگ سليماني پٿر تي ڪي تصويرون اڪريل آهن. انهن مان ڪي ته ڪمال درجي جي هنر واريون آهن. انهن کي ڏسي روم جا ٺپيل چٽ اچيو ياد پون. انهن تي نهايت سهڻي نموني جي پالش ٿيل آهي. انهن مهرن مان ڪن تي ڍڳي، ڪن تي شينهن، ڪن تي عربي ته ڪن تي ديو ناگري اکر اڪريل آهن. انهن مهرن ۾ گهڻو انداز گول ۽ بيدي جي صورت وارين مهرن جو آهي.“
برهمڻ آباد جي کنڊرن مان هڪ هنڌان هندو ڌرم جون ڪيتريون مورتيون لڌيون ويون آهن. هڪ نهايت سهڻو پٿر جو وڏو اٽڪل پنج فوٽ ڊگهو فريم لڌو ويو آهي، جنهن جي وچ ۾ ديوتا جي مورتي آهي. انهيءَ پٿر جي فريم تي عاليشان نموني جي ٽڪ جو ڪم ٿيل آهي. هڪ سورج ڀڳوان جي مورتي لڌي ويئي آهي جنهن جي ٻنهي هٿن ۾ ڪمل جا گل آهن. سورج جي مورت جي ساڄي پاسي برهما جي مورت آهي، جنهن کي ٽي منهن آهن. وري ڏائي پاسي شو مهراج جي مورتي آهي، جنهن جي گلي ۾ نانگ ۽ منڊ مالها پيل آهي. هن کنڊر ۾ گڻپتي ديوتا جون به ڪيتريون ئي مورتيون لڌيون ويون آهن. ڏسجي ٿو ته ڪنهن وقت اتر هندستان ۾ سورج ڀڳوان جي گهڻي پوڄا ٿيندي هئي، ڇاڪاڻ ته سنڌ جي سڀني پراچين کنڊرن مان توڙي ملتان شهر مان سورج ڀڳوان جون ڪيتريون ئي مورتون لڌيون ويون آهن. ملتان ۾ ته ڪنهن سمي ۾ سورج ڀڳوان جو هڪ وڏو مندر هو، جنهن کي عربن جي سينا پتيءَ محمد بن قاسم، سنڌ فتح ڪندي ڊاٺو، ۽ ان کان پوءِ محمد غزنويءَ کيس برباد ڪري ڇڏيو. چين جي سيلاني هوئن سانگ لکي ٿو ته: ”سندس وقت ۾ ملتان ۾ براهمڻن جا اٺ وڏا مندر هئا، جن ۾ سورج يعني آدتيه ڀڳوان جو مندر سڀني کان شاندار هو. انهيءَ ساڳئي سمي ڌاري سنڌ جي ڏکڻ واري سرحد جي ڪاٺياوار پرانت ۾ به سورج جي تمام گهڻي پوڄا ٿيندي هئي.
برهمڻ آباد جي کنڊرن مان ٻن قسمن جي ٽامي جا سڪا لڌا ويا آهن. هڪڙا ٿلها ۽ سهڻا آهن، ٻيا ننڍا ۽ سنها آهن. پڇمي پنڊتن جهڙوڪ هينري ڪزنس جو رايو آهي ته ٿلها ۽ سهڻا سڪا شايد مسلمان خليفن جا سندن ملڪ ۾ ٺهيل آهن، باقي سنها ۽ ننڍا سڪا سنڌ جا ٺهيل آهن.
هڪ هنڌ ڪيترن ماڻهن جا هڏا ۽ ڪوئلن جي رک ڏٺي ويئي، انهيءَ مان ودوانن اهو انومان ڪڍيو آهي ته شايد انهيءَ هنڌ هندن جو مساڻ هوندو جو عربن جي ڪاهه کان اڳ گهڻو ڪري درياهه جي ڪپ تي هوندو هو. پر پوءِ جيئن عربن جي حڪومت قائم ٿي تيئن درياهه جي ڪپ تي مساڻ ٺاهڻ يا مردن جلائڻ جي رسم بند ٿي ويئي، ڇاڪاڻ ته عربن ۽ مسلمانن جي طرفان اهو دليل ڏنو ويو ته انهيءَ ڪري درياهه جو پاڻي خراب ٿو ٿئي.
برهمڻ آباد جي کنڊرن ۾ هڪ اوچو ٺل ڏٺو ويو آهي جو زمين کان اٽڪل 38 فوٽ مٿي آهي. آسپاس جا ماڻهو چون ٿا ته انهيءَ هنڌ تي راجا دلوراءِ جو محلات هو، پر پراچين وستو وگيانين انهيءَ ٺل جي کوٽائي ڪري ڏٺو آهي ته ان مان محلات جي ڍنگ جي ڪابه شيءِ هٿ نه آئي. ڪن ودوانن جو رايو آهي ته شايد شهر تي ڪاهه ڪندڙ ڌاڙيل تي نظر رکڻ لاءِ وقت جي راجائن، شهر جي وچ ۾ اهو ٺل ٺهرايو هجي.
هنن کنڊرن جي کوٽائي ڪندي هڪ هنڌان چٽساليءَ واريون سرون لڌيون ويون آهن. ودوانن جو رايو آهي ته شايد انهيءَ هنڌ ڪو ٻڌ ڌرمي مندر هوندو. پر اهو مندر ايترو جهونو نظر نٿو اچي. ممڪن آهي ته اهو مندر ڪنهن جهوني مندر جي کنڊر مٿان ٺهرايو ويو هجي ۽ اهو به ممڪن آهي ته ٻڌ ڀڳوان جون ڪي هاٿيون هن مندر ۾ به پوريل هجن، ڇاڪاڻ ته راجا اشوڪ هندستان جي ڪيترن شهرن ۾ ٻڌ ڀڳوان جي هاٿين تي مندر ٺهرايا هئا، جن مان هڪ ميرپور خاص جي ڪاهوءَ جي دڙي ۽ ٻيو ٽنڊي محمد خان جي سڌ سڏيئرن جي دڙي ۾ آهي. برهمڻ آباد ۾ جيڪي چٽيل سرون ڏٺيون ويون آهن، ڪرنل ڪننگهام اهڙي نموني جون سرون شور ڪوٽ ۽ يوسفزائيءَ جي کنڊرن ۾ ڏٺيون هيون.(8) هن ودوان، برهمڻ آباد جي ڪن سرن تي اکر اُڪريل ڏٺا جي ارڙهن اوڻيهن سو سالن جا جهونا سمجهيا ٿا وڃن. اهڙي نموني جي اُڪريل اکرن واريون سرون مير رڪڻ جي ٺل مان به لڌيون ويون آهن.

[b]ڪاهوءَ جو دڙو:
[/b] هيءُ دڙو ميرپور خاص شهر جي اتر ۾ اٽڪل اڌ ميل جي مفاصلي تي آهي. ميرپور خاص جو شهر بلڪل تازو وسيل آهي. اتهاس مان معلوم ٿو ٿئي ته سنه 1806ع ۾ مير علي مراد ٽالپر وسايو هو. اهو هنڌ سنه 1793ع ۾ منڪاڻي ميرن جي هٿ ۾ آيو . اهو شهر مير شير محمد خان ٽالپر جي گاديءَ جو هنڌ هو، جنهن کي 1843ع ۾ سر چارلس نيپيئر دُٻي جي ڳوٺ وٽ شڪست ڏني هئي.
ڪاهوءَ جو دڙو اٽڪل ٽيهن ايڪڙن ۾ پکڙيل آهي، جنهن جي اول ته ڪنهن کي به خبر ڪانه هئي ته انهيءَ دڙي ۾ سنڌ جي اتهاس جا ڪهڙا خزانا ڀريل آهن. ريلوي جا ٺيڪيدار ۽ آسپاس جا ماڻهو ڪاهوءِ جي دڙي جي اتر واري حصي ۾ ٻڌ ڌرم جو هڪ ٺل (اسٽوپ) ٺهيل آهي، جو اس ۾ سڪايل سرن مان ٺهيل آهي، ان ۾ اهڙي نموني جون سرون به ڪتب آندل هيون جيڪي اتر هندستان ۽ پنجاب منجهان لڌل ٻڌ ڌرمي مندرن مان کوٽي لڌيون ويون هيون. هن صاحب کان اڳ سنڌ جي الڪٽنگ ڪمشنر جنرل جان جيڪب به هن دڙي جي کوٽائڻ جو حڪم ڪيو. پر ان وقت ان کي دلچسپيءَ واري ڪابه ڳالهه ڏسڻ ۾ نه آئي.
جيمس گبس مهاشيه 1859 ۾ هن دڙي کي کوٽايو هو. هن پنهنجي کوٽائيءَ جو احوال ڏيندي لکيو آهي ته ٽن ڏينهن جي کوٽائيءَ کان پوءِ اسان کي سائي رنگ جي پٿر جو هڪ مصري ڍنگ (ايجپت جي ماڻهوءَ) جو سر ڏسڻ ۾ آيو ۽ ڪي گهڙيل سهڻيون سرون به هٿ لڳيون. اهو پٿر جو سر، سر فريئر ڪراچي ميوزئم ۾ وڃي رکيو.
سنه 1894ع ۾ حيدرآباد جي ڪليڪٽر مسٽر ووڊيرن، ڪن ٺيڪيدارن جي قبضي مان، انهيءَ دڙي مان کوٽي ڪڍيل سهڻيون گهڙيل سرون ۽ ٻڌ ڀڳوان جي هڪ مورتي هٿ ڪئي. انهيءَ کان پوءِ ئي هينري ڪزنس هن دڙي جو کوٽائڻ شروع ڪرايو. کوٽائي ڪندي هن کي هن ٻڌ ڌرم جي جهوني ٺل يا اسٽوپ جي مڪان مان هڪ عجيب ڳالهه نظر آئي. هن وقت تائين آرڪيالاجيڪل ڄاڻن ۽ ڪن ٻين ماڻهن جي دلين ۾ اهو وشواس ويٺل هو ته مسلمانن جي اچڻ کان اڳ هندستان ۾ ونگ ٺاهڻ جو هنر هو ئي ڪونه. پر ڪاهوءَ جي دڙي جي کوٽائي ڪندي ڏٺو ويو ته ڪن هنڌن تي، ايرانين جي اڳيان نهايت پڪين ۽ سٺين سرن جون ونگون ٺهيل آهن. انهن ونگن ۾ جيڪي سرون ڪتب آيل آهن، اهڙيون سرون برهمڻ آباد مان به هٿ آيون آهن. الهندي طرف جي هڪ ڀت جي کوٽائي ڪندي هينري ڪزنس کي هڪ ڀت ۾ ڪي وڏا ڪٻٽ نظر آيا، جن جا تاڪ غائب هئا، باقي چائنٺيون اڃا سالم هيون. انهن چائنٺين جي هيٺان سوا اٺن انچن واريون سينگاريل ۽ گهڙيل سرون ڏسڻ ۾ آيون، جن تي هڪ زال جنهن جي هٿ ۾ پاڻيءَ جو گهڙو هو، اڪريل هئي. هر ڪنهن طرف جي ڀت ۾ اهڙي قسم جا ڪٻٽ ڏٺا ويا، پر انهن ڪٻٽن ۾ جيڪي سرون ڪم آيل هيون، انهن تي اڪريل مورتون زماني جي گردش سبب غائب ٿي ويون هيون. اتر طرف جي هڪ ڀت جي ڪٻٽ مان ٻڌ ڀڳوان جي هڪ مورتي هٿ آئي جنهن جا هٿ ڀڳا پيا هئا. انهيءَ هنڌ تان جيڪي به ٻڌ ڀڳوان جون مورتون هٿ آيون، انهن ۾ ٻڌ ڀڳوان کي ٻنهي ڪلهن جي مٿان بوڇڻ پيل هو ۽ ڪمل جي گل تي ويٺل هو. هن جون اکيون ۽ چپ بند رکيا ويا هئا. جن ڪٻٽن مان ٻڌ ڀڳوان جون مورتون لڌيون ويون، انهن جي مٿان جيڪي ونگون ٺهيل هيون، سي نهايت ئي عجيب نموني جون هيون. اهي ايلورا جي مشهور غارن ۾ وشو ڪرما جي ٺهيل ونگ کان بنهه نئين ۽ نرالي ڍنگ تي ٺهيل هيون.
هڪ ڪمري مان اٽڪل ڇٽيهه سڪا به هٿ ڪيا ويا، جن مان ڪوبه سڪو ٽامي جي نظر نه آيو. هڪ ٺل جي مرڪز ۾ ته 25 فوٽ اونهو هڪ کوه به نظر آيو. انهيءَ جي وچ ۾ هڪ چوڪنڊو ٿلهو نظر آيو، جنهن جي کوٽائي ڪندي ڪيترا قيمتي پٿر، جهڙوڪ هيرا، موتي، سون جي هڪ منڊي ۽ ڪي سڪا هٿ آيا، جنهن مان ائين سمجهيو ويو ته اهي شيون شايد ٻڌ ڀڳوان جي مورتيءَ اڳيان ڀيٽا رکيون ويون هونديون.
هڪ هنڌان هڪ بوتل هٿ ڪئي ويئي جنهن کي چانديءَ جي ٽوپي يا ٻوچ ڏنل هو. ان ٻوچ جي مٿان هڪ ٽامي جي منڊي نظر آئي. انهيءَ بوتل جي اندر ويلڻ جي ڍنگ جي هڪ ننڍي دٻلي پيل هئي. اها دٻلي هڪ سون جي پتي ۾ ويڙهيل هئي، جو پتو اهڙو ته پئي چمڪيو، جهڙو ڪنهن ڪاريگر اڄ ٺاهيو آهي. دٻليءَ جي ويڪر هڪ انچ کان گهٽ ڪانه هوندي. دٻليءَ اندر سون جو هڪ پتر ڏٺو ويو جنهن ۾ رک سان گڏيل ڪا نهايت ننڍي شيءِ ويڙهيل نظر آئي. مسٽر ڪزنس نٿو ٻڌائي سگهي ته اها شيءِ ڇا هئي، پر منهنجي انومان موجب اها شيءِ ٻڌ ڀڳوان جي هاٿي هوندي، جنهن تي راجا اشوڪ ڪهوءَ جي دڙي ۾ ٻڌ ڌرمي مندر اڏايو هوندو.
پڪين سرن سان ٺهيل هڪ وڏي ڪمري جي ڏکڻ اوڀر ۽ ڏکڻ اولهه جي ڪنڊن ۾ سرن ۽ پٿرن جي وچ ۾ هڪ مٽيءَ جو ٿانو رکيل هو، جنهن ۾ واري پيل هئي. انهيءَ ٿانو جو منهن بلڪل سوڙهو هو. ائين سمجهيو پئي ويو ته انهن مٽيءَ جي ٿانون ۾ ڀريل واريءَ اندر ضرور ڪانه ڪا شيءِ رکي ويئي هوندي، پر چڱيءَ ريت جاچي ڏسڻ سان معلوم ٿيو ته انهيءَ واريءَ اندر ڪابه لڪل شيءِ ڪانه هئي. البت اهي مٽيءَ جا ٿانو دلچسپيءَ کان خالي ڪين هئا.
ڪاهوءَ جي دڙي مان جيڪي پڪل سرون هٿ آيون آهن انهن تي نهايت سهڻي نموني جي گلڪاري ٿيل آهي. انهن جو سينگار ۽ چٽسالي گريڪ ڍنگ جي نظر ٿي اچي. انهيءَ مان ڪن مغربي ودوانن ۽ هينري ڪزنس جو اهو انومان آهي ته ڪاهوءَ جي دڙي تي گريڪ سڀيتا جو چڱيرو اثر هو. اهڙي نموني جون سرون قنڌار جي ٻڌ ڌرمي مندرن ۾ به ڏٺيون ويون آهن.
ٻن سرن تي ڪٻير ديوتا جون مورتون اڪريل ڏٺيون ويون. مغربي ودوانن جو رايو آهي ته ڪٻير ديوتا جون مورتون، مندر ٺهرائيندڙ داني پرشن جون عيوضي آهن، باقي هروڀرو هندن جي ڌن جو ديوتا، ٻڌ ڌرمي مندرن ۾ آڻي نه رکيو ويو هوندو. فرگوسن جي ”انڊين اينڊ ايسٽرن آرڪيٽيڪچر“ ۽ ڪننگهام جي رپورٽ ۾ ڏيکاريل آهي ته، ڪاهوءَ جي دڙي مان گوتم ٻڌ جي جيڪا بيٺل مورتي لڌي ويئي آهي سا ڪارٿين نموني جي ڪاريگري آهي جا قنڌار جي رستي هندستان ۾ داخل ٿي هوندي. ڪيتريون ٻڌ ڀڳوان جون اهڙيون مورتون لڌيون ويون آهن، جن ۾ هو ڌيان ۾ مگهن ۽ ٽنگ ٽنگ تي چاڙهي ويٺو آهي. سندس ٻئي هٿ سندس گوڏن تي رکيل آهن ۽ هٿن جون تريون کليل ۽ اڀيون آهن. اهڙيون سڀ مورتون رنگ لڳل آهن. ٻنهي ٻانهن جي مٿان ويڪرو ٿيل بوڇڻ سونهري رنگ جو آهي، ۽ اکيون ڪاري رنگ جون آهن.سڄو بت بوڇڻ سان ڍڪيل آهي. بوڇڻ جي هيٺان ٽنگن ۾ سٿڻ پيل ٿي ڏسجي. وڏي ڳالهه اها آهي جو بوڇڻ جي هيٺان آيل ٽنگون صاف نظر پيون اچن. هن جا وار وريل آهن. پيشانيءَ جي وچ ۾ گول تلڪ وانگر ڪجهه نظر اچي ٿو، جو ٻڌ ڌرمي ماڻهن جي وشواس موجب گوتم ٻڌ جي گيان جي نشاني آهي.
مٽيءَ جون ٺهيل ڪي پٽيون ڀڳل جڳهين جي مٿين تهن مان لڌيون ويون آهن سمجهجي ٿو ته اهي گهڻو پوءِ جي زماني جون هونديون. ائين به پيو نظر اچي ته هيءُ ٻڌ ڌرمي ٺل يا مندر جيتوڻيڪ ڊهي ويو تنهن هوندي به انهيءَ مندر جي کنڊر جي ماڻهو پوڄا ڪندا هئا، ڇاڪاڻ ته ڀڳل مندر جي مٿان پوڄا جون ڀيٽائون ۽ شيون رکيل نظر آيون.
مٿي ذڪر ڪيل مٽيءَ جي پٽين تي جيڪي گوتم ٻڌ جون مورتون ٺهيل آهن، انهن مان ڪن ۾ هو ٻوڌي درخت جي هيٺان ڌيان ۾ مگهن ويٺو آهي، ڪن ۾ ته ماڳهين يورپين ڍنگ تي ٽنگون هيٺ لڙڪائي ويٺو آهي. ڪن هنڌ هن جو هڪ ڪلهو اگهاڙو ۽ ٻيو ڍڪيل نظر اچي ٿو، جيئن بمبئي پرانت جي اجنتا غارن ۾ آهي. اهي مٽيءَ جون پٽيون يا مورتون بيدي جي صورت جون آهن. انهن مورتن سان گڏ ڪي سڪا به هٿ آيا، جن نسبت پڪ سان چئي سگهجي ٿو ته اهي ڀيٽا طور رکيا ويا هوندا. انهن سڪن مان ڪن تي عربي اکر اڪريل آهن، جنهن مان ظاهر آهي ته اهي عربن جي ڪاه جي وقت جا سڪا هوندا. اهڙا سڪا برهمڻ آباد جي کنڊر مان به لڌا ويا آهن. ممڪن آهي ته عربي زماني جا سڪا نهرا هئڻ سبب زمين مان هيٺ لنگهي ويا هجن ۽ وڃي مٽيءَ جي مورتن سان مليا هجن، انهيءَ ڪري ڪن ودوانن جو اهو رايو آهي ته ڀيٽا جا اهي سڪا، جڏهن اهو مندر ڊهي ويو هوندو تڏهن ڪن پريمي ڀڳتن لنگهندي پائيندي رکيا هوندا. اها ڳالهه انهيءَ مان به ظاهر آهي جو سڪا مورتن جي اڳيان جيئن جو تيئن رکيا آهن.جيڪڏهن مندر سالم هجي ها ته ان ۾ ٻڌ ڌرمي ڀکشو به موجود هجن ها، جي هوند اهي ڀيٽا جا پيسا کڻي وڃن ها. انهن سڀني ڳالهين مان اها ڳالهه ظاهر ٿي ٿئي ته عربي زماني جا سڪا، مندر جي سالم حالت ۾ ڀيٽا طور نه رکيا ويا هوندا، ۽ گهڻي قدر ممڪن آهي ته اهي سڪا برسات وغيره جي موقعن تي بار سبب زمين جي اندرين تهن تائين هليا ويا هجن ۽ اهي گهڻو پوئين زماني ۾ ڀيٽا طور رکيا ويا هجن.
جنهن ڪمري مان ٻڌ ڀڳوان جون هاٿيون هٿ آيون، انهيءَ ڪمري مان به ڪي سڪا هٿ آيا آهن، پر انهن جي شڪل ۽ صورت مان ڪوبه پتو ڪونه ٿو پوي ته اهي ڪهڙي راجا ۽ وقت جا آهن.
ٻڌ ڀڳوان جي هاٺيءَ واري بوتل جو ذڪر مان مٿي ڪري آيو آهيان. مون انهيءَ هنڌ ڏيکاريو آهي ته انهيءَ بوتل تي چانديءَ جو ٻوچ ڏنل هو. پرعجب جي ڳالهه اها آهي جو انهيءَ بوتل جو ترو به چانديءَ جو هو، جنهن مان ڪن ودوانن اهو انومان ڪڍيو آهي ته جنهن وقت ٻڌ ڀڳوان جو هاٺين جي انهيءَ مندر ۾ اسٿاپنا ڪئي ٿي ويئي، تنهن وقت بي خبريءَ کان اها بوتل، ماڻهوءَ جي هٿن کان ڇڏائجي وڃي زمين تي ڪري هوندي ۽ ان جو ترو ڀڄي پيو هوندو. باقي رهيو سوال ته ڀڳل بوتل ڦٽي ڪري هاٺيون ڪنهن نئين بوتل ۾ ڇو نٿي وڌيون ويون. انهيءَ جو جواب اهو ٿو ڏنو وڃي ته اها ڀڳل بوتل به پوتر سمجهي ويندي هوندي جنهن ڪري ان کي ڦٽو ڪرڻ گناه سمجهو ويندو هوندو.
ڪاهوءَ جي دڙي مان هڪ هنڌان تبرڪ دان جا ڪي ڀڳل ٽڪر نظر آيا، جنهن مان ائين سمجهيو ٿو وڃي ته ڀڳوان گوتم جون هاٺيون اول جدا جدا تبرڪ دانن ۾ بند رکيون ويون جي پوءِ راجا اشوڪ هندستان جي جدا جدا هنڌن ڏانهن موڪلي ڏنيون ۽ انهن جي مٿان مندر ۽ ٺل ٺهرايا. هيءُ جو کنڊر مان ڪن هنڌان سون ۽ چانديءَ جي پتري ۾ ويڙهيل رک هٿ آئي، ان نسبت مغربي ودوانن جو اهو رايو آهي ته اها رک ٻڌ ڀڳوان جي مکيه چيلن يا راجا اشوڪ جي دوست ۽ ساٿيءَ اپگپت جي هوندي. هيءُ اپگپت اهو ٻڌ ڌرمي ڀکشو هو جنهن سڄيءَ سنڌ جو سير ڪري ٻڌ ڌرم جو خوب پرچار ڪيو. مسٽر ڪننگهام ڀلسا ٺلن جي جاچ ڪندي ڏٺو هو ته گوتم ٻڌ جي هاٺين سان گڏ ٻين ٻڌ ڌرمي ڀکشن جون به هاٺيون ساڳين مندرن ۾ پوريون ويون هيون. سانچيءَ جي اسٽوپ مان به گوتم ٻڌ جي هاٺين سان گڏ ٻين ڀکشن جون هاٺيون هٿ آيون آهن، انهيءَ ڪري جيڪڏهن ڪاهوءَ جي دڙي مان به گوتم ٻڌ سان گڏ ٻين ٻڌ ڌرمي سنياسين جون هاٺيون پوريل يا سانڍيل هٿ آيون ته ڪا نئين ۽ عجب جي ڳالهه نه چئبي.
چيني ياتري هوئن سنگ، جو مغربي ودوانن جي قول موجب ستين صديءَ ۾ هندستان گهمڻ آيو، تنهن جو چوڻ آهي ته سنڌ ۾ ڪيترائي سنگهه ڏٺا جن ۾ ڏهه هزار ڀکشو اڀياس ڪري رهيا هئا. هن ائين به لکيو آهي ته: ”جنهن وقت تٿ گت (گوتم) هن سنسار ۾ جيئرو هو، تنهن وقت هو سنڌ مان گهڻي قدر لنگهندو رهيو، انهيءَ ڪري راجا اشوڪ انهن هنڌن تي پوتر اسٽوپ کڙا ڪرايا جن هنڌ سنڌ ۾ ٻڌ ڀڳوان جي رهڻ جون ثابتيون موجود هيون. ڀڳوان ٻڌ جو مکيه شش اپگپت ته سنڌ ۾ گهڻو ئي وقت رهيو ۽ ماڻهن ۾ ٻڌ پنٿ جو پرچار ڪندو رهيو. هو جن هنڌن تي رهيو ۽ جن جڳهين تي هن ڪي نشان ڇڏيا، انهن هنڌن تي سنگهه يا اسٽوپ ٺهرايا ويا. اهي جڳهيون هر ڪنهن هنڌ ڏسڻ ۾ اچن ٿيون. (9)
ڪاهوءَ جي دڙي مان لڌل چانديءَ جي دٻلي جنهن ۾ وري سون جي دٻلي پيل هئي، تنهن کي هڪ سوني پن ۾ ويڙهيو ويو هو. اهو سون جو پنو، دڙي جي کوٽڻ مهل اهڙو چلڪيو پئي ڄڻڪ ڪاريگر ٺپي ٺاهيو آهي.
سون جي دٻلي به ساڳي حالت هئي. هاڻي جيڪڏهن بنهه اندرين چانديءَ جي ٻيءَ دٻليءَ ۾ لڌل شيءِ کي ڪا رواجي شيءِ ڪري ٿو سمجهجي ته سوال پيدا ٿيندو ته اهو ڪهڙو سبب هو جو چانديءَ جي ننڍيءَ دٻليءَ کي وڌيڪ قميتي سون جي دٻليءَ ۾ وڌو ويو؟ پڌرو آهي ته ان ۾ ڪانه ڪا قميتي ۽ پوتر شيءِ پيل هوندي. انهيءَ حالت ۾ جيڪڏهن اندرين دٻليءَ ۾ ڪنهن ماڻهوءَ جي هاٺي پيل سمجهي وڃي ته اهو ماڻهو رواجي نه بلڪ خود ٻڌ ڀڳوان هوندو.
هن دڙي جي مرڪزي مندر مان جيڪا مورتي لڌي ويئي آهي، سا نه فقط عجيب آهي، پر دلچسپيءَ واري به آهي. انهيءَ مورتيءَ جا پير ڪپيل هئا، جي ڪيتري به ڳولا ڪرڻ تي هٿ نه اچي سگهيا. ودوانن جو رايو آهي ته اها مورتي ڪنهن وڏي ماڻهوءَ جي هوندي. اهڙي ڍنگ جي ٻي مورتي انهلواڙا پاٽن مان به لڌي ويئي آهي. انهيءَ مورتيءَ جي به هوبهو ساڳي شڪل آهي. ابو پهاڙ جي پراچين مندرن مان به تيجپال ۽ وستوپال جي ساڳي مورتي لڌل آهي. (10)
اها ته پڪ اهي ته اها مورتي ٻڌ ڀڳوان جي نه آهي. مورتيءَ جي مٿي تي پڳڙي پيل آهي ۽ هن جي ساڄي هٿ ۾ ڪمل گل آهي ۽ ڏائو هٿ چيلهه تي رکيل آهي. هن جي بت تي بلڪل ٿورا ساوا ڪپڙا پيل ڏسڻ ۾ ٿا اچن. اهڙي نموني جي سادگي گهڻو ڪري جين پنٿي پوڄارين ۾ نظر ايندي آهي. مون مٿي ڏيکاريو آهي ته مورتيءَ جي مٿي تي پڳڙي نظر ٿي اچي، تنهن نسبت ڪن ودوانن جو رايو آهي ته اهي ڊگها وار آهن، ڇاڪاڻ ته اورنگ آباد شهر مان جيڪي ٻڌ ڌرمي مورتون کوٽي ڪڍيون ويون آهن، انهن جي مٿي تي به ساڳئي ڍنگ جا سينگاريل وار آهن.
اها مورتي رنگين نظر آئي. منهن جو رنگ ڪڻڪ يا سون جهڙو هو، بت تي ويڙهيل ڪپڙو ڳاڙهي رنگ جو نظر ٿي آيو. مٿي جا وار، ڀرون ۽ مڇون ڪاري رنگ جون هيون. هن جي ڏائي هٿ ۾ جو چيلهه تي رکيل آهي، هڪ ڳوٿري به نظر آئي ٿي، جنهن مان ڪن جو اهو نومان آهي ته ا ها مورتي ڪاهوءَ جي دڙي واري ٻڌ اسٽوپ يعني مندر ٺهرائيندڙ دانيءَ جي هوندي.
هيءُ جو سنڌ گزيٽئر ۾ لکيل آهي ته ڪاهوءَ جي دڙي وارو مندر يا اسٽوپ پنجين صديءَ جو پراڻو هوندو، تنهن نسبت هينري ڪزنس لکي ٿو ته منهنجي نظر ۾ اهو مندر گهٽ ۾ گهٽ چوٿين صديءَ ۾ ٺهيل هوندو. سندس اهو به رايو آهي ته انهيءَ وقت کان به پراڻو ٿي سگهي ٿو. ڪن مغربي ودوانن جو رايو آهي ته راجا اشوڪ انهيءَ هنڌ جيڪو مندر اڏايو هوندو سو ڦٽي ويو هوندو ۽ تازو ڳولي لڌل ڦٽل مندر راجا اشوڪ واري مندر جي مٿان ٺهرايو ويو هوندو. باقي انهيءَ دڙي مان ٻڌ ڌرمي مڙهين جا جيڪي نشان ۽ ڦٽل جڳهيون نظر آيون آهن، سي قنڌار جي ٻڌ ڌرمي مڙهين سان هوبهو ملي ٿيون اچن.
ڪاهوءَ جي دڙي مان کوٽي لڌل ٻڌ ڌرمي اسٽوپ ڪو سنڌ ۾ پنهنجي ڍنگ جو اڪيلو نه آهي. اهڙي ڍنگ جا اسٽوپ سنڌ جي ٻين پراچين شهرن، جهڙوڪ سڌ سڏيرن جو دڙو، ڏيپر گهانگهرو (برهمڻ آباد جي ويجهو) ميررڪن (مورو تعلقو) وغيره مان به لڌا ويا آهن.
ڪاهوءَ جي دڙي مان لڌل چٽساليءَ جي سرن کي ڏسي مسٽر ڪننگهام پنهنجي رپورٽ جي پنجين جلد ۾ لکيو آهي ته اهڙي نموني جون سرون ڪشمير جي سرحد تي بيٺل جمال ڳڙي (يوسف زائي) ۽ ٻين هنڌن تان کوٽي ڪڍيون ويون آهن.
مجمل التاريخ، جنهن نسبت مون هن ڪتاب جي ڪنهن ڀاڱي ۾ ڏيکاريو آهي، اها تاريخ ڪنهن سنسڪرت گرنٿ تان ترجمو ٿيل آهي، لکيل آهي ته ڪشمير جي راجا ڪنشڪ، سنڌ جي سواندي شهر ۾ هڪ وڏو ٻڌ ڌرمي مندر ٺهرايو. اهو سوانديءَ جو شهر هن وقت ڏيپر گهانگهرو سمجهيو ٿو وڃي. ڪاهوءَ جو دڙو انهيءَ سواندي شهر جهڙو پراچين آهي.
منهنجي نظر ۾ مٿيان رڳو ڪن اتهاس ليکڪن جا ٽٻ آهن. باقي ڪاهوءَ جو دڙو برهمڻ آباد واري ڏيپر گهانگري جي دڙي کان گهڻو اڳ جو آهي. راجا ڪنشڪ جي ڳالهه هڪ خيالي گپوڙو آهي. ڪيئن به ڪاهوءَ جي دڙي کي عيسوي سنه کان پوءِ جو نه، بلڪ اڳ جو ئي سمجهي سگهجي ٿو. البت هن دڙي مان کوٽائي ڪندي ڪا اهڙي شيءِ نه ملي سگهي آهي جنهن مان اهو انومان ڪڍي سگهجي ته سنڌ جو هيءُ پراچين ۽ قابل فخر شهر، موئن جي دڙي يا آمريءَ جي دڙي جهڙو جهونو آهي.
ڊاڪٽر ڀانڊارڪر، ڪاهوءَ جي دڙي جي جيڪا کوٽائي ڪرائي، تنهن ۾ ڪيتريون عجيب ڳالهيون ظاهر ٿيون. هن ڏٺو ته انهيءَ دڙي ۾ ٻڌ زماني جون ڪيتريون شيون موجود هيون، ۽ اتي ٻڌ ڌرم جا هڪ ٻه نه، بلڪ ڪئين اسٽوپ موجود هئا. انهن سڀني اسٽوپن مان هاٺين جا برتڻ لڌا ويا، جي هاٺيون شايد وڏن وڏن ٻڌ پنٿي ڀکشن جون هجن. پر اهي اسٽوپ يا انهن مان لڌل مورتون گهڻو ڪري مٽيءَ جون ٺهيل هيون. ٻڌ ڀڳوان جي هڪ دلچسپ ۽ عجيب مورتي به لڌي ويئي جا سوني پتري ۾ ويڙهيل هئي. انهيءَ مورتيءَ ۾ ٻڌ ڀڳوان پيرن ڀر کڙو ٿيو بيٺو هو. اهڙي نموني جي مورت سر آريل اسٽين بلوچستان جي کوتان کنڊر مان ڳولي لڌي آهي.

[b]رڪڻ جو ٺل:
[/b] مون کي خبر ئي ڪانه آهي ته هندستان جي سرڪار، ڪهڙن جاهل يورپين جي حوالي ”سنڌ گزيٽئر“ لکڻ ۽ ظاهر ڪرڻ جو ڪم رکيو هو، جن سنڌ جي اتهاس جي ته ڪابه کوجنا ڪانه ڪئي آهي، باقي ٿاڦورا سي هڻندا ويا آهن. مون کي عجب ۽ ڏک آهي ته اهڙن اتهاسڪ گپوڙن سان ڀريل سنڌ گزيٽئر جهڙي ڪتاب کي اسان جا ڪيترا ديسي عالم پنهنجو هڪ رهبر ڪري ٿا سمجهن ۽ انهيءَ ڪتاب ۾ درج ٿيل بي بنياد ۽ غلط ڳالهين کي کير ڌوتل سچ ڪري ٿا سمجهن. انگريزيءَ ۾ ڇپايل سنڌ گزيٽيئر کي بنهه سچو سمجهي، ان جا حوالا ڇپيندڙ ودوانن تي مون کي کل ايندي آهي. پر انهن صاحبن جو ڏوهه نه آهي، اسان جي ديش ۾ تڪليف وٺي اتهاسڪ کوجنا ڪرڻ ڪير ڄاڻي ئي ڪونه. باقي جيڪڏهن ڪنهن يورپين ودوان اکيون بند ڪري کڻي ڪو الٽو سلٽو ٽٻ پڙهيو ته اسان جي ديش واسي اکيون بند ڪيون کڻي اهو سچ سمجهندا. پر مان سرڪاري طور تيار ڪيل سنڌ جي انهيءَ اتهاس کي ڪابه اهميت نٿو ڏيان، ۽ اهوئي سبب آهي جو مون پنهنجي سڄي اتهاس ۾ ڪڏهن به سنڌ گزيٽيئر کي اتهاسڪ اختياري سمجهي، ڪڏهن به ان جو حوالو نه ڏنو آهي.
انهيءَ بدنام سنڌ گزيٽئر (صفحي 638) ۾ لکيل آهي ته ”سنڌ جي ائڪٽنگ ڪمشنر جنرل جان جيڪب، مير رڪڻ جي کنڊر جي کوٽائي ڪرائي، پر دلچسپيءَ واري ڪابه شيءِ يا ڳالهه نظر ڪانه آئي.“ مير رڪڻ جي ٺل، جنهن مان ڪنهن وقت گوتم ٻڌ جون پوتر مورتون هٿ آيون ۽ ٻڌ زماني جون ٻيون ڪيتريون ثابتيون نظر آيون، ان نسبت ائين لکڻ ته هن پراچين کنڊر مان ڪابه اهم يا دلچسپ شيءِ هٿ نه لڳي، سان ڳالهه واهيات ۽ بيهودي پيئي لڳي.
مير رڪڻ جو ٺل (اسٽوپ) ميرپور خاص جي ڪاهوءَ جي دڙي جهڙو ٺل آهي، جو نوابشاه ضلع جي ٻانڌي اسٽيشن جي ڏکڻ اولهه طرف چوڏهن ميلن جي مفاصلي تي آهي. هن اسٽوپ يا ٺل نسبت هن وقت ڪابه اتهاسڪ سامگري نه ملي سگهي آهي. هن تي ڪيئن مير رڪن جو نالو پيو تنهن نسبت به هن وقت تائين ڪابه خاطر خواه ثابتي نه ملي آهي. البت اها ڳالهه هرڪو سمجهي سگهي ٿو ته مير رڪڻ جو نالو مسلمانڪو آهي، جو شايد انهيءَ ڀاڱي جي ڪنهن بادشاه يا زميندار جو هجي.
هن ٺل يا کنڊر نسبت ڪيتريون ڏند ڪٿائون ٻڌڻ ۾ اينديون آهن. ڪن جو چوڻ آهي ته رڪڻ نالي هڪ شاهوڪار ساٽياڻي هئي، انهيءَ عورت پنهنجي قيمتي زيورن کي لڪائڻ لاءِ اهو ٺل ٺهرايو هو، جو اڄ تائين گهڻي قدر سالم حالت ۾ آهي.
ڪن جو چوڻ آهي ته هن ملڪ جي ڪنهن راجا کي اولاد ڪونه هو. انهيءَ ڪري هن جي وزيرن ۽ صلاحڪارن کيس صلاح ڏني ته پنهنجي نالي قائم رکڻ لاءِ اهو اسٽوپا تيار ڪرائي، جو هن تيار ڪرايو.
ٽيان وري اهي ماڻهو آهن، جن جو چوڻ آهي ته مير رڪڻ هڪ هندو راجا هو، جو سن 1203ق.م ۾ انهيءَ ملڪ ۾ راڄ ڪندو هو. هن کي ٻه ڀائر هئا، جن مان هڪ جو نالو ڀيم ۽ ٻئي جو نالو بهمن هو. هن پنهنجو راڄ ٽن حصن ۾ ورهايو، جنهن مان جيڪو حصو سندس پلئه پيو، تنهن ۾ هن ذڪر ڪيل ٺل ٺهرايو.
مير رڪڻ جو گول اسٽوپا، اٽڪل سٺ فوٽ اوچو آهي. سڄو اسٽوپا پڪين ٿلهين سرن جو ٺهيل آهي، جنهن ڪري خاطريءَ سان چئي سگهجي ٿو ته اهي سرون هندن جي زماني جون آهن. اسٽوپ جي هيٺان وڏو شاهي ٿلهو ٺهيل آهي، جنهن تي هن ٻڌ ڌرمي اسٽوپ جي اڏاوت ڪئي ويئي آهي. هيءُ اسٽوپ پريان ائين پيو نظر اچي ڄڻڪ هن جون ٽي ماڙيون يا منزلون آهن. جيتوڻيڪ اسٽوپ اڃا ڪجهه سالم حالت ۾ آهي، پر ان جي ڇت جو ڪجهه حصو ڀڳل آهي. آسپاس رهندڙ ماڻهن جو چوڻ آهي ته ڪنهن وقت سخت برسات اچي پيئي. ڪي مسلمان، جن عيد جو ڏينهن پئي ملهايو، تن ڀڄي اچي پناه ورتي. انهن جي اندر اچڻ تي ڀت اچي هيٺ ڪري ۽ اهي ويچارا سڀ پناه گير اتي ئي غرق ٿي ويا.
هن اسٽوپ جي ڀرسان رهندڙ ڳوٺاڻن جو چوڻ آهي ته هڪ ڪليڪٽر انهيءَ اسٽوپ مان مٽيءَ جو هڪ برتڻ لڌو، جنهن ۾ ٽامي جا ٻه تواريخي پانزيب پيل هئا. ڪن ماڻهن اها به خبر ڏني ته هڪ انجنيئر ڀڳل ڊٺل عمارت جي تر مان ڪي مورتون لڌيون. مسٽر هينري ڪزنس جو چوڻ آهي ته جنهن وقت مان اهو اسٽوپ ڏسڻ ويس تنهن وقت هڪ انجنيئر ويٺي کوٽائي ڪئي، جنهن کي ٻڌ ڀڳوان جون ڪي مورتون لڌيون، هڪ مورت ٻڌ ڀڳوان جي جنم جي هئي. ڳوتم ٻڌ ان وقت ڄائو هو ۽ ماءُ جي ڪڇ ۾ سمهيو پيو هو، انهن جي مٿان پوتر درخت هو. هڪ اهڙي به مورت لڌي ويئي آهي، جنهن ۾ گوتم ٻڌ پنهنجي استريءَ کي رات جو سمهيل ڇڏي، پنهنجن محلن کي الوداع ڪري ٿو وڃي. اهي مورتون ننڍيون آهن ۽ ڇهن ستن چورس انچن کان وڏيون نه ٿينديون. اهي مورتون شايد مير رڪڻ جي اسٽوپ کي پلستر طور لڳل هونديون. باقي اهي پوڄا جي ڪم جون نظر نٿي آيون.بس مٿين شين کان سواءِ ٻيون ڪي به اتهاسڪ شيون هٿ نه اچي سگهيون آهن. ها، مغرب جا گهڻا عالم انهيءَ راءِ جا آهن ته اهو اسٽوپ به راجا اشوڪ جي زماني يا عيسوي سنه کان اڳ جو ٺهيل آهي.

[b]سڌ سڏيرن جو دڙو:
[/b] سنڌ جي نوانوي سيڪڙو ماڻهن کي هن پراچين کنڊر جي فقط نالي جي به خبر نه هوندي. هيءُ کنڊر، سنڌ ۾ مکيه ٻڌ ڌرمي يادگارن مان هڪ مکيه يادگار آهي، جو ٽنڊي محمد خان ۽ ملان ڪاتيارن جي وچ ۾ آهي. جنهن وقت هن کنڊر جي خبر پراچين وستو وگيانين کي پيئي ۽ ڊاڪٽر ڀانڊارڪر ان کي کوٽائڻ جي ڪوشش ڪئي، تنهن وقت اول ته هن کي کوٽائي لاءِ ڪو مزور ئي نه ملي سگهيو. هتي جي آسپاس جي ماڻهن ۾ اها ڳالهه ڦهليل هئي ته انهيءَ هنڌ وڏو خزانو آهي جنهن تي هڪ واسينگ نانگ پهرو ويٺو ڏئي. انهيءَ ڊپ کان ڪوبه ماڻهو انهيءَ کنڊر جي ماڳهين ويجهو به نٿي ويو. نيٺ ڊاڪٽر ڀانڊارڪر، ڪن مزورن کي ريهي ريبي ڪم تي چڙهڻ لاءِ تيار ڪيو. کوٽائي هلندي هن کنڊر مان ڪيتريون پراچين شيون هٿ آيون. ودوانن جو زبردست رايو آهي ته ميرپورخاص جي ڪاهوءَ واري دڙي وانگر هن هنڌ جا راجا اشوڪ، ٻڌ ڀڳوان جون ڪي هاٺيون پورايون هيون.
ڪن ڏند ڪٿائن ۾ ٻڌو ويو آهي ته ٽنڊي محمد خان وارو اهو سڌ سڏيرن جو دڙو، حيدرآباد جي نيرون راجا جي ڀاءُ تيار ڪرايو هو. اهو نيرون راجا اهو آهي جنهن تان حيدرآباد شهر کي نيرون ڪوٽ سڏڻ ۾ آيو.
راجا نيرون کي ڪنهن ماڻهوءَ اها ڪوڙي خبر ڏني ته تنهنجو ڀائٽيو تنهنجي راڻيءَ سان ٺهيو ويٺو آهي. خبر ٻڌندي راجا نيرون باهه ٿي ويو. هن پنهنجي ڀائٽي کي قتل ڪرڻ جو اڃا خيال ئي مس ڪيو ته سندس ڀائٽيو ڊپ وچان قلعي مان غائب ٿي ويو ۽ انهيءَ سڌ سڏيرن جي دڙي وٽ اچي راجا جي ڊپ کان پاڻ کي زمين جي هڪ تهخاني ۾ لڪائي ڇڏيائين.چون ٿا ته انهيءَ تهخاني مٿان ٺل ٺهرايو ويو. ائين به ٻڌڻ ۾ اچي ٿو ته راجا نيرون جي راڻي جڏهن مئي، تڏهن ان کي پنهنجي مڙس جي ڀائٽي جي سماڌيءَ ڀرسان دفن ڪيو ويو. پر هيءُ سڀ ڳالهيون ڏند ڪٿائون آهن. انهن ۾ اتهاسڪ سچائي گهڻي نظر ڪانه ٿي اچي. ها ههڙي نموني جون ڳالهيون هر ڪنهن ملڪ ۾ ٻڌڻ ۾ اينديون آهن. جيروسلم ۾ به هڪ اتهاسڪ ٿنڀو آهي، جنهن لاءِ اتي جي بادشاه ۽ سندس بيگم نسبت اها ڳالهه هليل آهي. نيرون ڪوٽ جي راڻيءَ نسبت هيءَ ڳالهه انهيءَ ڪري سچي سمجهڻ ۾ آئي آهي جو سندس مڙس ڀائٽي جي سماڌيءَ ڀرسان سندس لاءِ جيڪا سماڌي ٺهرائي تنهن تي سندن پريمي ڀڳتين وڏو ٺل ٺهرايو جو ڪچين سرن ۽ گاري مان ٺهيل آهي.
سڌ سڏيرن جي دڙي جي کوٽائي ڪندڙن، بمبئيءَ جي رايل ايشياٽڪ سوسائٽيءَ ڏانهن بروقت لڌل ڪن مورتين نسبت هڪ نوٽ لکي موڪليو ويو، جنهن ۾ لکيل آهي ته: ”جيڪي مورتون موڪليون وڃن ٿيون، انهن ۾ هڪ ٻڌ ڀڳوان جي مورتي آهي جنهن ۾ هو پلٿي ماري ويٺو آهي.سندس مٿي جي وارن ۾ ايلفنٽا غارن ۾ ٺهرايل ٻڌ جي مورتن وانگر گهنڊيون پيل آهن. ڪمل جو گل به ساڻس آهي.“
انهن مورتين تي لکندي مسٽر فريئر چوي ٿو ته: ”اهڙيون مورتون اسان کي سيدپور وٽان گهڻيون ئي مليون، جو ڳوٺ ملان ڪاتيارن ۽ ٽنڊي محمد خان جي وچ ۾ آهي. انهيءَ هنڌ، تي سڏيرن جو دڙو آهي، جتي هڪ وڏو ٽاور آهي، جوڪچين سرن جو آهي پر ان کي پڪين سرن جو به تهه ڏنل آهي. انهيءَ ٽاور نسبت ڀر ۾ رهندڙ ڪن ماڻهن جو اهو انومان آهي ته ڪنهن زماني ۾ اهو ٽاور، سمنڊ ۾ هلندڙ جهازن کي لائيٽ هائوس جهڙو ڪم ڏيندو هوندو، ڇاڪاڻ ته اٽڪل چار سو سال اڳ سمنڊ، گونيءَ سان لڳل هو ۽ جهاز به سيد پور تائين ايندا هئا.“
راورٽي صاحب پنهنجي ”مهران آف سنڌ“ نالي انگريزي ڪتاب جي 228 صفحي ۾ لکي ٿو ته: ”اڳي جنهن هنڌ تي ڦليلي، گونيءَ سان اچي گڏبي هئي انهيءَ هنڌ تي ڪيتري مفاصلي ۾ ويندي حيدرآباد جي گنجي ٽڪر جي ڏکڻ واري ڇيڙي تائين هڪ ڦٽل شهر ۽ ان جي ڦٽل عاليشان جڳهن جون سرون ۽ ٽڪراٽا نظر پيا اچن، جن کي ڏسندي ائين پيو معلوم ٿئي ته ڪنهن وقت هن هنڌ ڪو وڏو شهر ٻڌل هوندو.“
سنڌ جي هن پراچين کنڊرن جي کوٽائي ڪرڻ کان اڳ مٿي ذڪر ڪيل ٽاور اٽڪل ويهه فوٽ اوچو هو جنهن ۾ مٽي پيل هئي. انهيءَ ٽاور جي مٿان خوبصورت چٽيل ۽ گهڙيل پڪيون سرون به لڳل هيون، يعني ڪچين سرن جي ٺل کي پڪين سرن جو تهه آيل هو، پر پڪين سرن جو هاڻي نشان به نٿو ملي. ممڪن آهي ته انهيءَ اسٽوپ يا ٺل جون پڪيون سرون ڪن ٺيڪيدارن، ڀرسان وهندڙ واه جي مرمت ۾ ڪتب آنديون هجن. ودوانن جو رايو آهي ته هن وقت جيڪا ٽاور جي ٿولهه آهي، ڪنهن وقت ان کان ٽيڻي ٿولهه هوندي.
اها ڳالهه ياد رکڻ گهرجي ته سڌ سڏيرن جي دڙي جو اهو فقط اڪيلو ٺل ڪونه هو، پر ان جي آسپاس اٽڪل هڪ ميل ۾ ڦٽل جڳهين جون ڀڳل سرون ۽ ٺڪر ٺوٻر پکڙيا پيا آهن، جي شايد ٻڌ ڌرمي ڀکشن جون ڪنهن وقت مڙهيون هجن. مسٽر راورٽيءَ جو چوڻ آهي ته اهي ٻڌ پنٿي مڙهيون ضرور ڪنهن وڏي شهر جي ٻاهران هونديون. انهن ٺڪرن ۽ ٺوٻرن جي ڀرسان هڪ ٺل آهي جو شايد راجا نيرون جي راڻيءَ جي سماڌي آهي.انهيءَ هنڌ تي نيرون ڪوٽ (حيدرآباد) جي راڻيءَ کي جلايو ويو هوندو. انهيءَ انومان ڪڍڻ لاءِ اها ثابتي ملي آهي جو انهيءَ سماڌ جي کوٽڻ سان ان مان رک جا هڪ ٻئي مٿان پيل ڪيترا تهه ڏٺا ويا.
پراچين مندر جي جڳهه کوٽيندي ميرپورخاص جي مندر وانگر نڪي ڪي دريون يا ڪٻٽ نظر آيا ۽ نڪي انهن مان ڪي مورتون ئي لڌيون ويون! اها ڳالهه ڌيان ۾ رکڻ جهڙي آهي ته هن دڙي جو ڍنگ اهڙو ساڳيو آهي جهڙو مير رڪڻ ۽ ڪاهوءَ جي دڙي جو. ودوانن جو رايو آهي ته انهن ٽنهي پراچين شهرن جا ٺل ساڳين شين مان ٺاهيا ويا هوندا.
سڌ سڏيرن جي دڙي جو ٺل، ٻين اتهاسڪ ٺلن وانگر گول آهي، جنهن کي اتر ۾ هڪ ڀت آهي. ڊاڪٽر ڀانڊارڪر کي وشواس هو ته انهيءَ ڀت ۾ گوتم ٻڌ جون هاٺيون پوريون ويون هونديون. هن انهن هاٺين هٿ ڪرڻ جي گهڻي ڪوشش ڪئي پر اهي ڪين لڀي سگهيون.
ٺل جي ٺيڪ وچ ۾ هڪ کوه کوٽيل نظر اچي ٿو. ان نسبت مسٽر برٽن پنهنجي ”سنڌ ريوزيٽيڊ“ نالي انگريزي ڪتاب ۾ لکي ٿو ته انهيءَ کوه ۽ ٻين کڏن نسبت مون کي ٻڌڻ ۾ آيو ته اهي مير غلام علي ٽالپر نالي حيدرآباد جي ڪنهن حاڪم کوٽايون هيون. هن کي ڪن ماڻهن چيو ته انهيءَ ٺل يعني اسٽوپ ۾ اٿاه ملڪيت پوري پئي آهي، انهيءَ تي هن زمين کوٽائڻ شروع ڪئي.
سڌ سڏيرن جي دڙي ۾ سڀ کان وڌيڪ اچرج جي شيءِ زمين جي اندرئين تهه ۾ هڪ ڊاگوبا آهي جو هڪ سماڌي يا ننڍي مقبري جي صورت ۾ آهي. هن جي اوچائي ڇهه فوٽ نو انچ آهي ۽ سڄو ڪچين سرن مان ٺهيل آهي. هن جي مٿان مٽيءَ جو پلستر لڳل آهي، جنهن کي رنگ ڏنو ويو آهي. انهيءَ ڊاگوبا کي کوٽڻ سان اندران ڪاٺ جو چورو هٿ آيو، جنهن مان اهو انومان ڪڍيو ٿو وڃي ته انهن هنڌن تي ڪو ڪاٺ جو سامان پوريو ويو هوندو.
انهيءَ ڊاگوبا نسبت ڊاڪٽر ڀانڊارڪر جو چوڻ آهي ته ان جي حفاظت لاءِ ڪاٺ جي ڇت ۽ ڇٽي رکي وئي هوندي.
مسٽر هينري ڪرلس لکي ٿو ته مون کي شڪ آهي ته گوتم ٻڌ جون هاٺيون انهيءَ ڊاگوبا جي تري ۾ رکيون ويون هونديون، جي پوءِ ڊاڪٽر ڀانڊارڪر کي هٿ آيون. انهن هاٺين تائين پهچڻ لاءِ انهيءَ ڊاگوبا جي ڀرسان ٻي ڳجهي ڏاڪڻ هئي. اهڙي نموني جو ڊاگوبا بهاولپور رياست يعني پراچين اپر سنڌ سو وهار اسٽوپ مان به لڌو ويو آهي، جنهن مان چڪرورتي راجا ڪنشڪ جي زماني جي پتل جي هڪ اڪريل پليٽ هٿ آئي آهي. انهيءَ ڊاگوبا مان هاٺين جي رک سان ڪي سڪا، لوه جا ٽڪر، ۽ ڪي مڻيا به هٿ آيا آهن. انهيءَ ڊاگوبا جو فرش، زمين کان ٽيهه فوٽ مٿي هو.
جهونا ڳڙه جي بوريا اسٽوپ ۾ گوتم ٻڌ جون هاٺيون انهيءَ ساڳيءَ حالت ۾ لڌيون ويون، جنهن حالت ۾ سڌ سڏيرن جي دڙي يا ڊاگوبا مان لڌيون ويون.
ڊاڪٽر ڀانڊارڪر جو رايو آهي ته سڌ سڏيرن جو اوائلي اسٽوپ راجا ڪنشڪ جي زماني کان جهونو نه هوندو ۽ انهيءَ ڪري هن لکيو آهي ته ”اهو دڙو پهرين عيسوي سنه ۾ ٺهيو هوندو.“
جيڪڏهن ڊاڪٽر ڀانڊارڪر جي رائي کي وزن ٿو ڏجي ته پوءِ ميرپورخاص جي ڪاهوءَ واري دڙي ۽ مير رڪڻ واري اسٽوپ کي به هيٺ ڇڪي پهرين صديءَ تي بيهارڻو پوندو. پر مان اڳيئي ڌارين قومن جي سنڌ تي ڪاه واري بيان ۾ مضبوط دليلن سان ثابت ڪري آيو آهيان ته راجا ڪنشڪ عيسوي سنه کان اٽڪل ڏيڍ صدي کن اڳ سنڌ تي راڄ ڪيو.
جيڪڏهن اها ڳالهه قبول ڪئي وڃي ته سڌ سڏيرن جو دڙو نه راجا اشوڪ، پر راجا ڪنشڪ تيار ڪرايو ته پوءِ ائين چوڻو پوندو ته هن راجا سنڌ ۾ ٻه وڏا ٻڌ ڌرمي مٺ ۽ اسٽوپ ٺهرايا، جي سدائين لاءِ سنڌ جي اتهاس ۾ سندس نالو امر ڪندا رهندا. انهن اسٽوپن مان ٻيو اسٽوپ مجمل التاريخ ۾ بيان ڪيل ”سنوادي“ اسٽوپ آهي جنهن کي ڏيپر گهانگهري جي نالي سان سڏيو ويو. انهيءَ سنوادي عرف ڏيپر گهانگهري جي شهر ۾ عيسوي سنه کان وٺي ٻڌ ڌرمي ماڻهن جي وڏي عاليشان بستي هئي. سڌ سڏيرن جي دڙي وارو انهيءَ موقعي جو ٺهرايل آهي جنهن وقت راجا ڪنشڪ پنهنجي راڄ جي حدن ڏسڻ لاءِ سمنڊ جي ڪناري تائين اچي پهتو. هن خان خانان زا عبدالرحيم وانگر پنهنجي سير جي يادگار لاءِ ٽنڊي محمد خان جو ذڪر ڪيل سڌ سڏيرن جو اسٽوپ ٺهرايو. ممڪن آهي هن عربي سمنڊ تائين سير ڪندي پنجاب، بهاولپور ۽ هاڻوڪي سنڌ اندر ٻيا به ٻڌ ڌرمي اسٽوپ ٺهرايا هجن. راجترنگڻيءَ ۾ لکيل آهي ته راجا ڪنشڪ، هوشڪ ۽ جشڪ ڪيترائي اسٽوپ ٺهرايا. راجا ڪنشڪ سنڌ ۾ جيڪي اسٽوپ ٺهرايا آهن، انهن سڀني کان پشاور وارو اسٽوپ وڏو آهي.
مشهور چيني ياتري هوئن سنگ جنهن وقت سنڌ ۾ آيو تنهن وقت سندس لکڻ موجب سنڌ اندر ٻڌ ڌرم جو هنايان فرقو زور هو، مگر ٻڌ ڌرم جي جنهن فرقي گوتم ٻڌ جون مورتون ٺهرائي انهن تي اسٽوپ يا ٺل کڙا ڪيا، ان فرقي کي مهايان نالي سان سڏيو ٿو وڃي، ۽ اها ڳالهه ظاهر آهي ته سنڌ جا ماڻهو مهايان مان هنايان فرقي ۾ ڪن صدين کانپوءِ ئي ويا هوندا، يعني سنڌ اندر ٻڌ ڌرم جي ٻن مکيه جدا جدا عقيدن جي پرچار ۾ ڪي صديون گذري ويون هونديون.
مهاراجا ڪنشڪ مهايان خيالن جو هو. هيڏانهن سڌ سڏيرن جي دڙي مان گوتم ٻڌ جي ڌيان ۾ مگهن ۽ پلٿي ماري ويٺل هڪ مورتي هٿ آئي. ان کان سواءِ گوتم ٻڌ جي مورتيءَ جوهڪ سر هٿ آيو، جنهن ۾ مٿي تي گهنڊيدار وار هئا.ڪن ماڻهن جو رايو آهي ته پوئين مورتي ڪٻير ديوتا جي هئي. اهي ٻئي مورتون بمبئي ميوزم ڏانهن موڪليون ويون. مٿين مورتن جي ملڻ کان پوءِ سولائيءَ سان اهو انومان ڪڍي سگهبو ته سڌ سڏيرن جي دڙي جو اسٽوپ راجا ڪنشڪ ٺهرايو هوندو.

[b]سيوهڻ:
[/b] حقيقت ۾ سيوهڻ جو شهر سنڌ جي موجوده آباد شهرن سڀني کان وڌيڪ جهونو آهي. البت اهي پراچين شهر يا کنڊ خيال مان ڪڍي ڇڏيو، جيڪي ڇهن ستن هزارن سالن جا جهونا آهن. سيوهڻ انهن بلڪل پراچين شهرن ۾ ٻيو درجو والاري ٿو. هن شهر کي پراڻن ڪتابن ۾ جدا جدا نالن سان لکيو ويو آهي. ڪٿي هن کي سيوستان، ڪٿي شروسان، ڪٿي سدوسان، ڪٿي سادو ستان، ۽ ڪٿي سدو ستان سڏيو ويو آهي. مسٽر ڪننگهام ٻين ودوانن سان شامل راءِ ٿيندي لکيو آهي. ته سيوهڻ شهر آهي جنهن کي گريڪ اتهاسڪارن سنومنا نالي سان لکيو آهي. هن يورپين مهاشيه ائين به لکيو آهي ته ”هيءُ شهر بلڪل پراچين آهي ۽ ڪنهن وقت هتي قلعو به ٺهيل هوندو جتي هاڻي انهيءَ قلعي جا کنڊر ننڍي ٽڪريءَ جي صورت ۾ بيٺا آهن. پراڻي قلعي جي هنڌ تي ڪيتريون جڳهيون ڊٺيون پيون آهن، جي ڪن ايامن جون جهونيون هونديون.(12) العد رسالي نالي پارسي تاريخ ۾ سيوهڻ جو اجهو هيٺيون دلچسپ بيان ڏنو ويو آهي. ”شروسن (سيوهڻ) پنهنجن چشمن ۽ واهن کان ڪافي مشهور آهي. هن ۾ بي حد آبادي ۽ جام ڌنڌو هلي.“ (13) سيوهڻ جو اهو شهر آهي جنهن ۾ نرد ئي راجا دلوراءِ جي ڀاءُ پناه اچي ورتي هئي. چون ٿا ته راجا دلوراءِ پنهنجي ننڍي ڀاءُ جي زال ۾ بري نظر رکي، انهيءَ ڪري هن ماڳهين جي سر کڻڻ جا منصوبا سٽڻ شروع ڪيا، جنهن کان ڊڄي سندس ڀاءُ سيوهڻ ۾ هليو آيو. انهيءَ ڀاءُ جي سماڌي اڃا تائين سيوهڻ ۾ هڪ قبر جي صورت ۾ آهي، جنهن تي ماڻهو هر ڪنهن جمع تي اچي گڏ ٿيندا آهن.
هڪ اسلامي ليکڪ جي لکيل تاريخ طاهريءَ ۾ سيوهڻ جي وسڻ نسبت وري اها عجيب ڳالهه لکي وئي آهي ته جنهن وقت راجا دلوراءِ جي ظلم سبب الور وارو درياه ڪي ويو، تنهن وقت سنڌ درياه سيوهڻ جي ويجهو وهڻ لڳو ۽ ان کان پوءِ ئي سيوهڻ وسڻ شروع ڪيو. پر اهو هڪ جاهلانه گپوڙو آهي، نه ته سيوهڻ جو شهر عربن جي ڪاهه کان گهڻو گهڻو اڳ جو وسيل آهي.
سيوهڻ جي شهر کي پوئين زماني ۾ چڱي اتهاسڪ اهميت آيل آهي. محمد بن قاسم 711ع ۾ جنهن وقت هن شهر تي ڪاه ڪئي تنهن وقت فوج جي تيار هوندي به شهر ۾ رهندڙ ٻڌ ڌرمين جنگ ڪرڻ کان انڪار ڪيو ۽ راتو رات محمد بن قاسم کي هڪ خط لکي موڪليو ته اسين خونريزيءَ جي خلاف آهيون، انهيءَ ڪري توسان جنگ نه ڪئي ويندي. اسان شهر جا دروازا کليل رکيا آهن، تون رات جو شهر ۾ داخل ٿي سگهين ٿو. انهيءَ کان پوءِ يارهين صديءَ جي شروعات ۾ محمود غزنويءَ هن شهر کي هٿ ڪيو. بعد ۾ وري همايون جنهن وقت عمرڪوٽ ۾ آيو تنهن وقت هن سيوهڻ تي ڪاهه ڪري ان کي هٿ ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي، پر اوچتو پيدا ٿيل سببن ڪري هن کي هڪدم سنڌ ڇڏي ڪابل ڏانهن ڀڄڻو پيو. هن کان پوءِ سندس پٽ اڪبر برابر ستن مهينن جي ڊگهي جدوجهد کان پوءِ هن شهر کي پنهنجي قبضي ۾ ڪيو.
شهر جي بنهه اتر ۾ پراڻي قلعي جو کنڊر بيٺو آهي. مسلمان انهيءَ قلعي کي ڪافر قلعو سڏيندا آهن، ڇاڪاڻ ته اهو قلعو مسلماني زماني کان اڳ جو ٺهيل آهي. ماڻهن جي دلين ۾ اهو خيال ويٺل آهي ته اهو قلع سڪندر بادشاه ٺهرايو. مسٽر برٽن لکي ٿو ته: ”جنهن وقت ڪنهن ماڻهوءَ کان انهيءَ قلعي نسبت پڇا ڪريو، تنهن وقت هو بنا ثابتيءَ جي وٺي اهو گپوڙو هڻندو ته انهيءَ هنڌ تي سڪندر بادشاه منزل هنئين هئي.“ پر قلعي جي ڀت يا ٻي اهڙي ڪابه ثابتي ڪانه ٿي ملي جنهن مان انهيءَ راءِ کي پشتي ملي سگهي.
انهيءَ کانسواءِ هن قلعي مان گريڪ جاتيءَ سان تعلق رکندڙ ڪابه اهڙي شيءِ هٿ نه اچي سگهي آهي.البت ڪي گريڪ سڪا هٿ لڳا آهن ۽ هڪ ڦولداني يا گلداني گريڪ نموني جي هٿ آيل آهي، جنهن نسبت پوءِ معلوم ٿيو ته اها ڦولداني ڪنهن ماڻهوءَ انهيءَ ڪري هٿ سان پوري هئي ته جيئن کوٽائي ڪندڙ ماڻهن کي اها لڀي ۽ سيوهڻ جي شهر کي سڪندر بادشاهه جو شرف حاصل ٿئي!!!
قلعي جي ٻاهرين ڀت اهڙي حالت کي وڃي پهتي آهي جو هاڻي هن جو نالو نشان به نظر نٿو اچي. باقي قلعي اندر جيڪي ڀڳل جڳهيون يا انهن جا کنڊر نظر اچن ٿا، انهن جي پيڙهين ۾ هندن جي زماني جون وڏيون ۽ ٿلهيون سرون پيون آهن، جي عيسوي سنه جي شروعات جون نظر ٿيون اچن.
هن شهر جي پراچينتا نسبت تازو مسٽر ڀيرومل مهر چند پنهنجي لکيل ”سنڌ جي هندن جي تاريخ“ ۾ هڪ عجيب ڳالهه لکي آهي. چي: ”سيوهڻ شهر راجا اشينر جي پٽ شبيءَ وسايو، جنهن ڪري هن کي شبيسٿان يا شو سٿان ڪري سڏيندا آهن.“ راجا اشينر رامائڻ جي زماني يعني گهٽ ۾ گهٽ ستن اٺن هزارن سالن جو جهونو آهي. مسٽر ڀيرومل بنا خيال ڪئي شايد رڳو انومان جو ٽٻ هنيو آهي نه ته کيس ياد رکڻ گهرجي ته راجا اشينر جي ڪيڪئه نالي پٽ ڪيڪئه ديس وسايو جو پشاور جي ويجهو هو ۽ ٻئي شبيءَ نالي پٽ هاڻوڪو سبيءَ جو شهر وسايو. راجا اشينر اتر هندستان جو راجا هو ۽ انهيءَ ڪري سڀاويڪ هن جي پٽن اتر هندستان جو ڪو غيرآباد علائقو ئي وسايو هوندو نڪي هڪ راجڪمار اڪبر هليو ويو ۽ ٻيو مڪبر.
اتهاسڪ کوجنا مان معلوم ٿو ٿئي ته سيوهڻ جو شهر مهاڀارت جي زماني کان پوءِ جو ٺهيل آهي. هيءُ جو چيو ٿو وڃي ته راجا جئدرٿ سيوهڻ جو راجا هو، سو اجايو آهي. هو... سنڌ ۽ سووير ديسن جو راجا هو پر سندس گادي سيوهڻ هئي، تنهنجو ڪنهن هنڌ به ذڪر نٿو اچي، ۽ مهاڀارت نسبت خاموش آهي.
هاڻي ڏسڻ گهرجي ته سيوهڻ جو شهر ڪڏهن ٺهيو ڪنهن ٺهرايو؟ منهنجي انومان موجب جنهن وقت سڪندر کان پوءِ هندستان تي اتر اولهه کان ڪاهون ٿيڻ شروع ٿيون تنهن وقت اتر هندستان جون، جنهن ۾ پراچين سنڌ جي اتر ڀاڱو اچي ٿو وڃي، ڪيتريون کيتري جاتيون حجرت ڪري ڏکڻ هندستان ڏانهن روانيون ٿيون. مثلا ملتان جي دلير مالو مالوا شهر، ڀٽنڊا جي ڀاٽين جيسلمير وغيره ۽ سبيءَ جي شو کيترين سيوهڻ اچي وسايو.

[b]حوالا ۽ حاشيا
[/b]
(1) Elliot- History of India P. 363
(1) اڄ ڪلهه جنهن ڳوٺ کي گنداوا سڏيو ٿو وڃي، شايد هيءُ شهر اهو ساڳيو پراچين ڪندابيل شهر هجي.
(2) مرزا قليچ بيگ هن شهر کي ٻڌيا ۽ هيگ صاحب ٻڌيئا لکيو آهي.
(3) Elliot- History of India P. 106
(4) Ancient Geography of India, P. 268-270
(5) Journal Royal Asiatic Society, 1, 27.
(6) IIliot History of India 1, 370.
(7) Archaelogical Reports Vol. V. P. 101.
(8) Journal Asiatic Soc. Of Bengal No. 2- 1891.
(9) Architectural Antiquities of Gujrat By Dr. Jas Burgess P. 44.
(10) Ancient Geography of India P. 264
(11) Elliot’s History of India.

سنڌ جا ماڻهون، شهر ۽ وسنديون: ايـم.ايـڇ. پنهـور

[b]پاٿر ڄمار کان نوپهڻي تائين
[/b]جُھوپهڻي (Paleolithic) ڄمار، جنهن کي پاٿر ڄمار (Stone Age) يعني پٿر جي وکرن وارو زمانو پڻ سڏيو وڃي ٿو، پنهنجن وکرن ۽ وقت جي حوالي سان هن طرح ڦانڊي وڃي ٿي:

[b]10 لک ـ 1 لک ورهه ق.م
[/b]اوائلي جھوپهڻي ڄمار (Early Paleolithic Age).
هن ڄمار کي پراڻي پاٿر ڄمار ((Old Stone Age يا هيٺين پاٿر ڄمار (Lower Stone Age) پڻ سڏيو وڃي ٿو.

[b]1 لک ـ 40 هزار ورهه ق.م
[/b]وچين (Middle) جھوپڻي ڄمار.
هن ڄمار کي وچين (Middle) پاٿر ڄمار پڻ سڏيو وڃي ٿو.

[b]40 هزار ـ 10 هزار ورهه ق.م
[/b]ديرائت (Late) جھوپهڻي ڄمار.
هن ڄمار کي ديرائت (Late) پاٿر ڄمار يا مٿئين (Upper) پاٿر ڄمار پڻ سڏيو وڃي ٿو.
انساني سڀيتا (Human Civilization) واري زماني کي هن طرح ڦانڊيو وڃي ٿو:

[b]• 10 هزار ـــــــ 5 هزار ورهه ق.م: وچپَهڻي (Mesolithic) ڄمار.
[/b](وچپهڻي ۽ وچين پاٿر ڄمار ۾ فرق کي ذهن ۾ رکڻ گھرجي.)

[b]• 7500 ــــــــــ 3000 ورهه ق.م: نوپهڻي (Neolithic) ڄمار.
[/b]3770 ورهه ق.م کان شروع: ٻنگارپهڻي (Aeneolithic) يا ٽاماپهڻي (Chalcolithic) ڄمار.

[b]• 1400 ورهه ق.م کان شروع: لوهي ڄمار (Iron Age).
[/b](ٻنگارپهڻي ۽ لوهي ڄمار کي پاٿر ۾شامل نه ٿو سمجھيو وڃي.)
(ڌرتيءَ جي ڄمار جي حوالي سان وقت کي جن مُدن ۾ ورهايو وڃي ٿو، انهن مان آخري/پوئين/هلندڙ وڏي-مدي واپَل (Period) کي چاريت (Quaternary) سڏجي ٿو. جيڪو ٻن نسبتاً ننڍن مَدن ڀاپَـلن (Epochs) ۾ ورهائي، پهرئين ڀاپَل کي جَجھرُوپ (Pleistocene)• ۽ ٻئي (پوئين، هلندڙ) ڀاپَل کي سَڀرُوپ (Holocene)• سڏيو وڃي ٿو. ڀوڄاڻي (Geological) ڪئلينڊر جي حوالي سان سڀروپ ڀاپل (Holocene Epoch) ۽ انساني سڀيتا جي حوالي سان وچپهڻي (Mesolithic) ڄمار جي ابتدائن کي پاڻ ۾ هڪ ٻئي سان ساکيات (Contemporary) سمجھيو وڃي ٿو.)
ماڻهو (Human Being) جن ساهوارن (Livings) جانارن (Animals) جي ڊگھيءَ قطار مان اسري، اڄوڪي منهن مهانڊي، هڏ ڪاٺ ۽ ذهني ڏات ڏاهپ کي پهتو آهي، انهن جانارن مان ڪجھ جو ذڪر هيٺ ڪجي ٿو:

[b]1. ڏاکڻباندر/آسٽرالو پٿيڪس (Australopithecus)
[/b]50 لک ـــــــــ 1 لک 20 هزار ورهه ق.م تائين موجود هو. باندر جھڙي جانار جو هيءُ قسم مختلف نمونن جا اوائلي پاٿر وکر ڪم آڻيندڙ ماڻوت (Hominid، هومينڊ، ماڻهوءَ سان ڪِي قدر مشابهت رکندڙ) هو. پٿر جا قدرتي طرح ملندڙ يا ٺهي پيل اهڙا ڳوڙها ڳنڍا جيڪي شڪاري وکر طور ڪم آڻي سگھجن، انهن کي ڏاکڻباندر 30 لک ـــــــ 10 لک ورهه اڳ تائين ڪم آڻيندو رهيو. انهن پاٿر وکرن سان گڏ ڪي هڏاوان وکر به سندس واهپي ۾ هئا. هو مختلف قسمن جي سوئرن ۽ هرڻن جو شڪار ڪندو ۽ هِت هُتِ (جتي کاڌ خوراڪ ۽ رهائش ممڪن ٿي سگھي) رلندو رهندو هو. هن مُدي کي پاٿر ڄمار جي باک يا باکپهڻي (Eolithic) ڄمار به سڏجي ٿو. ڏاکڻباندر جا آڳيلا (Predecessors، جيڪي اڳ ۾ ظاهر ٿيا يا آيا هجن) راماباندر (Ramapithecus) ۽ اڳ ٻول مانس (Pre-sinjunthropus) آهن. راماباندر جا هڏا انڊيا جي سوالڪ (Siwalik) ٽڪرين مان لڌا ويا ۽ 1 ڪروڙ 40 لک ورهه آڳاٽا سمجھيا وڃن ٿا، ۽ پوٺوار (Potwar، پوٺوهار) مان لڌل پاهڻيل هڏن جي ڄمار 80 لک کان 1 ڪروڙ ورهه آڳاٽي ڪٿي وئي آهي. راماباندر ۽ اڳ ٻول مانس وکر ڪم نه آڻيندا هئا. ۽ گھڻي ڀاڱي مختلف وڻن جي نرم پاڙن، گلن، مُکڙين، ميوَن، ٻوٽن، ماکيءَ وغيره تي گذارو ڪندا هئا.

[b]2. ماڻُو اڀير/هومو اريڪٽس (Homo Erectus)
[/b]ماڻو اڀير 12 لک ــــــــ 10 لک ورهه اڳ تائين واري مدي دوران رهندڙ هو. ماڻو اڀير واري سٿ ۾ هيٺ ڄاڻايل انساني قسم موجود هئا:
جاوا ماڻهو (Java man): 5 لک 15 هزار ـــــــ 3 لک 50 هزار ورهه ق.م.
پيڪن/پيڪنگ ماڻهو (Peking-man): 4 لک 50 هزار 4 لک ورهه ق.م.
ماريطاني ماڻهو (Mauritanicus-man).
هينڊلبرگ ماڻهو (Hiedelburg-man) وغيره.
اهي سڀ 3 لک ــــــــ 1 لک ورهه اڳ تائين موجود هئا ۽ هٿ ٺهيا ڪهاڙا، ڪاٽڪ ڪٽيندڙ (Cutting) اوزار ۽ پٿر جا ننڍا ننڍا ڳنڍا وکر طور ڪم آڻيندا هئا. انهن جي ميڄاڳ (ميڄالو+اڳيون، cerebrum، وڏو مغز. ميڄالي جو مٿيون ۽ اڳيون وڏو حصو) جو مقدار ڏاکڻباندر جي ڀيٽ ۾ ٻيڻو هو. سوانسڪومب (Swanscombe) ۽ سٽائينهيم (Steinheim) ماڻهن (2 لک 50 هزار ورهه ق.م) جو مغزي خانو هاڻوڪي ماڻهوءَ جي مغزي خاني (کوپڙي) جيترو (15 سو ڪيوبڪ سينٽي ميٽر) هو. ماڻو اڀير کان ترت پوءِ ذات ماڻو سُڌيت (Homo Sapien، هومو سئيپين) هو جيڪو 4 لک کان 1 لک 80 هزار ورهه ق.م اڳ تائين واري مدي دوران کيڏندو ڪڏندو رهيو، پر گھڻا ماهر سوانسڪومب ۽ سٽائينهيم کي ماڻُو اڀير جي جٿي ۾ ڳڻن ٿا. ماڻو اڀير وٽ آڱريون ڪتب آڻڻ جي ڏات، ڳالهائڻ جي سگھ ۽ سوچڻ جي سرت اسان جي ڀيٽ ۾ گھٽ هئي پر پڪ آهي ته سوچي سگھندو هو. هُو ڏاکڻباندر جي ڀيٽ ۾ سٺو ۽ سڌريل وکر ٺاهي سگھندو هو ۽ انهن جي واهپي کان چڱي طرح واقف هو. هو باهه کان واقف ٿي چڪو هو ۽ سادڙن اوائلي ڪاٽڪ وکرن کان ترقي ڪري ان ڏاڪي تي پهتو هو جو کـهرو (مُڏو سُڏو) ڪهاڙو ٺاهي سگھي، جنهن جي واهر سان وڏن وڏن جانورن جو شڪار ڪري سگھندو هو. ان سان گڏ ڳالهائي باهه ٻاري سگهڻ جي ڪري شڪار لاءِ سِٽا رٿي تيار ڪندو هو. مثال طور، ڪنهن گج (هاٿيءَ) جي پٺيان ۽ پاسن کان باهه ڪنهن ڄاتل هڪ پاسي ڊوڙايو ويندو هو جنهن پاسي وڏا وڏا پڪڙ کڏا (Pit falls) موجود هوندا هئا، جن ۾ اهو ڪِري اڙجي پوندو هو.
باهه جي واهپي جا سڀ کان آڳاٽا آثار 4 لک ورهه پراڻا آهن.

[b]3. ماڻُو سڌيت/هومو سئيپينــز (Homo Sapiens)
[/b]ماڻو سڌيت واري سٿ ۾ هيٺ ڄاڻايل انساني قسم موجود هئا:
نيئيندرٿل ماڻهو (Neanderthal-man)
روڊيشيا ماڻهو (Rhodesia man)
ڪرومئگن ماڻهو (Cro-Magnon man)
ماڻو سڌيت 1 لک کان 35 هزار ورهه ق.م اڳ تائين موجود رهيو، جيڪي ججھروپ جي پڄاڻيءَ وارا ڏينهن هئا. هن سڌريل هٿ ڪهاڙي جھڙا وکر ٺاهيا. ماڻو سڌيت ميڄاڳ (Cerebrum) جو مقدار 1450 ڪ.س (ڪيوبڪ سينٽي ميٽر) هو. ڳالهائڻ جي سگھ سڌاري ۽ وڌائي چڪو، قدرتي باهه واپرائڻ جو عمل جاري رکندو آيو ۽ سادو سودو اجھو، جھپو جوڙي رهڻ لڳو.
وچين جھوپهڻي ۾ ماڻو سڌيت جا مثال آهن:

* اوائلي (Early) نيئيندرٿل ماڻهو: 1 لک ـــــــ 70 هزار ورهه ق.م.
* ديرائت (Late) نيئيندرٿل ماڻهو: 70 هزار ـــــــ 35 هزار ورهه ق.م.

نيئيندرٿل ماڻهو ماڻو سڌيت جي ڀيٽ ۾ ماڻو اڀير کي وڌيڪ ويجھو هو. هن کي باهه تي ڪنٽرول هو ۽ اها گھرج مهل ٻاري سگھيو ٿي. جانورن جو چَم/ڇوڙو سبي تنبو ۽ پٿراڻيون ٺاهي سگھندو هو. تنبوءَ کي سهارو ڏيڻ لاءِ ڪاٺ جون ڪي گھربل شيون به گھڙي سگھيو ٿي. هن جھوپا به ٺاهيا ٿي ته گفائن ۾ به رهندو هو. هن موت کان پوءِ واري حياتيءَ ۾ ڀروسو رکيو ٿي ۽ هڏن تي اڪر جو ڪم ڪري سگھندو هو.
مٿيون جھوپهڻي ماڻهو (Upper Paleolithic Man)
هو 35 هزار کان 10 هزار ق.م تائين موجود رهيو. هن بابت پڪ سان چئي سگھجي ٿو ته هڪ جديد ماڻهو هو. جيڪو 15 هزار ورهه ق.م ڌاري پنهنجي انتهائي سڌريل سطح کي پهتو. هن ئي قبيلائي سرشتو• پيدا ڪيو. ڪي 25 هزار ورهه اڳ نيئيندرٿل ماڻهوءَ جي جاءِ ڪرومئگنن ماڻهوءَ ولاري ۽ ٿي سگھي ٿو ته هن نيئيندرٿل ماڻهو کي ماري ڇڏيو هجي. ڪرومئگنن هاڻوڪن اينگلو-سئڪسن (Anglo-Saxon) ۽ اسڪينڊِينيويائي (Scandinavian) ماڻهن جيان هو. هن جي کوپريءَ جي گنجائش هاڻوڪن يورپي ماڻهن جيتري هئي. انهن ماڻهن مختلف گفائن ۾ تصويرون چٽيون. ڪرومئگنن ماڻهن شڪار ڪرڻ لاءِ ڪوڙڪا ۽ پڪڙ کڏا ٺاهيا ۽ لڪي گھات هڻي سگھندا هئا. هن جنن، ڀوتن، وهمن (وهمي، تصوراتي وجودن)، جادو، ٽوٽيم (Totem، ڪنهن قبيلي جو ان تائين محدود اهڃاڻي، وهمي، مقدس نشان) ۽ ٽابو (Taboo، جن شين/ تصورن کي مقدس سمجھيو وڃي انهن بابت عقيدن وارو سرشتو) ۾ ڀروسو رکيو ٿي. هو هڪ سٺو فنڪار (Sculptor، نقاش، بت تراش، مجسمه ساز) ۽ وينجھار (Engraver، سخت سطح تي اڪر ڪندڙ) هو.
ماڻهوءَ جا سڀ کان آڳاٽا وڏڙا (Ancestors) باندر-جھڙا (Ape-like) ماڻوت (Hominids) هئا جيڪي 200 لک ورهن کان 40 لک ورهه اڳ تائين واري عرصي ۾ ٿي گذريا آهن. انهيءَ باندر جھڙي ماڻوت جي ڄاڙيءَ جا هڏا 1930ع ۾ سوالڪ ٽڪرين مان لڌا ۽ انهن جھڙا ٻيا هڏا افريڪا ۾ به هٿ آيا. اهو ماڻوت يا ماڻهوءَ جھڙو اتميت (Primate، جانارن جي ان شاخ جو نالو جنهن جو آخري سرموڙ ماڻهو آهي) راماباندر سڏجي ٿو ۽ ڏاکڻباندر جو آڳيلو (Predecessor) آهي، جنهن لاءِ پڪ سان چئي سگھجي ٿو ته اُڀو ٿي، ٻن پيرن تي گھمي سگھندو هو. سوالڪي (Siwaliks) جانوٽَ (جانار جھڙو هر وجود، ننڍو توڻي وڏو، جيڪو ڪنهن مخصوص مدي يا علائقي ۾ ملي) سنڌ ۾ گاج ٽڪرين جي جوڙجڪ واري مدي سان ساکيات آهن. راماباندر ممڪن آهي ته سنڌ جي الهندين ٽڪرين ۽ جبلن ۾ گھميو گهتيو هجي، پر ان ايراضيءَ ۾ هن جو پاهڻ (Fossil) ملڻ هڪ ڀاڳ چئبو.
راماباندر جي هڪ مڪمل هيٺين ڄاڙي ڪور (Kaur) ويجھو پوٺوار مان تازو ئي لڌي آهي، جنهن کي 1 ڪروڙ کان 80 لک ورهه آڳاٽو چيو وڃي ٿو.
ڏاکڻباندر جون ٻه ذاتيون آهن: ڏاکڻباندر ٻلوان (Australopithecus Robustus) ۽ ڏاکڻباندر افريڪي Africanus) (Australopithecus، جنهن کي ڪجھ وڌيڪ اسريل ڏاکڻباندر به سمجھيو ويندو آهي. پهريون قسم ڪجھ وڏو هو، وڌيڪ کهرو (بدمزاج، اڻ گَھڙيو) هو، پوريءَ طرح ڀاڄين تي گذارو ڪندو هو. پويون قسم قد جو ڪجھ هلڪو هو ۽ گوشت تي گذارو ڪندو هو. پهريون نابود ٿي ويو ۽ وڏو امڪان آهي ته جديد ماڻهوءَ جو وڏڙو نه هو، پر ٻيو (پويون) يعني افريڪي پڪ ئي ماڻهوءَ جو وڏڙو هو. اڳيون (پهريون) پنج فوٽ ڊگھو هو ۽ وزن 140 پائونڊ هوس ۽ ٻيو (پويون) چار فوٽ ڊگھو ۽ 100 پائونڊ وزن رکندڙ هو.•
پنهنجيءَ 35 لک ورهي ارتقائي زندگيءَ ۾ گذاريل وقت جو 99.666 حصو ”ماڻهو“ جھنگلي پکين، ٻجن، ميون، ڪجھ قسمن جي اوڀڙ جي پاڙن ۽ ماکيءَ تي گذارو ڪندڙ شڪاري-ڪم-کاڌو ميڙيندڙ ٿي رهيو. آخري، رڳو 10 ـــــــــ 12 هزارن ورهن دوران هُو جانورن کي پالڻ لڳو ۽ پوکراهپ جي عمل ۾ داخل ٿيو، جن موٽ ۾ وري سندس گذارڻ جي اوائلي ڍنگ کي تبديل ڪري ڇڏيو. هو رڳو ان ننڍڙي مدي دوران پنهنجي اوائلي ڍنگ کي تبديل ڪري ڇڏيو. هو رڳو ان ننڍڙي مدي دوران پنهنجي اوائلي پاٿر، هاڏر ۽ ڪاٺر وکرن سان گڏ ڪي ٻيا ڌاتو ڪم آڻي سگھڻ لائق ٿيو ۽ اهڙيءَ طرح پنهنجي جسم جي سگھ سان گڏ ڪي ٻيا ڌاتو ڪم آڻي سگھڻ لائق ٿيو ۽ اهڙيءَ طرح پنهنجي جسم جي سگھ (energy) سان گڏ هڪ ٻي واڌو سگھ وڌائي سگھيو.
وکر ٺاهڻ لاءِ هر قسم جو پٿر ڪم نه اچي سگھندو آهي. ڌڳندڙ جبلن مان نڪرندڙ پاڳار (Lava، رجيل پٿرن جي ڳار) ۾ ملندڙ چقمقي اثر رکندڙ فلنٽ (flint، آڱار) پٿر ۽ اوبسيڊين (Obsidian، ڪانگار، ڪارو سڙيل پٿر)، چرٽ (Chert) ۽ قئارٽـزيو (Quartzite) اهي پٿر آهن جيڪي وکر/اوزار ٺاهڻ لاءِ ڪم آڻبا آهن ڇو ته انهن جو ڦــر (Blade) ٺهي سگھي ٿو (جنهن جي ڌار ٺاهڻ سولي آهي.) ڪاٽڪ وکر ٺاهڻ لاءِ کهرا داڻيڪ (Granular) پٿر جيئن سماق (Granite) بيڪار آهي.
ڏاکڻباندر پٿريلا وکر ڪم آڻيندو هو. هڪ گولائين يا اُڀي/بيضوي پٿر کي هڪ پاسي کان ڇِليو ويندو هو ته جيئن ان کي چهنب/چک/اني/چوٽي يا ڌار ٺاهي سگھجي، جيڪا گوشت ۽ ڀاڄين کي وڍي سگھي. سندس ٺاهيل وکر 35 لک ورهن ۾ انهيءَ سطح کان گھڻو مٿي اسري نه سگھيا.
ماڻو اڀير انهن ڏاکڻباندر جي ڀيٽ ۾ ڪجھ وڏا ۽ وڌيڪ مختلف شڪلين وارا ڪاٽڪ وکر ڪم آڻيندو هو. نه رڳو ايترو ته سندس وکر وڌيڪ سڌريل هئا پر هن جٿن جي صورت ۾، سهڪار ڪندي، گڏجي ڪم پئي ته ڪيو جيئن وڏا جھنگلي جانور ـــــــــ گج (هاٿي)، گينڊو، نديائي گھوڙو، اٺ، جھنگلي سوئر، گھوڙو، جھنگلي سانُ (Bison)، روجھ، ڦاڙهو وغيره ماري سگھي. آخري ڏاڪن ۾ هن پٿر جي ڇِلهڙن (Flakcs) مان سهڻا هٿ ڪهاڙا گھڙي ورتا.
ماڻو سڌيت جي سلسلي ۾ چئي سگھجي ٿو ته نيئيندرٿل ماڻهوءَ هٿ- ڪهاڙا، آڱار پٿر جا وکر، چهنبدار ڇيلها (Scrapers)، ٽڪنڊي ڦر وارا چاقو، مترڪا، ننڍا هٿ ڪهاڙا ۽ پٿر جا ننڍا ڳنڍا ڪم آندا پئي. وچين جھوپهڻي (هڪ لک کان 35 هزار ورهه ق.م تائين) ڄمار دوران ئي شڪاري طريقو سڌري مٿاهين سطح تي پهتو ۽ عام زندگيءَ ۾ رچجي ويو. شڪار ڪرڻ ۽ ڪوڙڪن ۾ ڦاسائڻ جي سلسلي ۾ ڏاڍا چيڙهالا طريقا آزمايا ويندا هئا.
مٿئين جھوپهڻي ۽ نوپهڻي جي وچ وارو عارضي مدو ـــــــــ وچپهڻي ڏاڪو رڳو ڪي ڏهه ورهه اڳ شروع ٿيو. هوري هوري پوکراهپ جي ابتدا ٿيڻ لڳي. شڪارين ساڳيائي اڳوڻيءَ سطح وارا وکر ڪم پئي آندا پر هڏي ۽ سڱ جو واهپو وڌي ويو. تير ڪمان پوريءَ طرح اسري، سڌري چڪا هئا. مڇي ماريندڙن ڪُنڍين (ونگڙن)، سُوئن، ڊوڍين/هڙهين ۽ ونجھن/ارتن ((Paddles جي واهپي مڇي مارڻ جي ڪم کي سولو ڪري ڇڏيو ۽ گولف ڪلب ڪراچي ۽ ڪجھ ٻين علائقن ۾ ته زندگي گذارڻ جو ڍنگ ئي اهو ٿي پيو. گولف ڪلب ڪراچي ۽ ٺارو ٽڪرين مان مليل وکر ٻڌائن ٿا ته هيٺل سنڌ ((Lower Sindh، لاڙ جا ماڻهو گھڻي قدر ان نموني مڇيءَ تي گذارو ڪندا هئا.

[b]پاٿر ڄماري صنعتون ۽ سنڌ ۾ انهن جا هنڌ
[/b] 1975ع تائين هن موضوع تي تمام ٿورو ڪم ٿيو، تان جو برجيت آلچن (Bridget Allchin) ۽ سندس ساٿين سنڌ ۾ پاٿر ڄماري صنعتن (Factories) جي ووڙ شروع ڪئي. جن هنڌن تي ڦولها ڪئي وئي، اهي هئا: بکر چورلڪ (George) ويجھو روهڙي ٽڪريون، ڪوٽڏيجيءَ کان اڍائي ميل پري چنچا (Chancha) (شهنشاهه) بلوچ، ڪوٽڏيجي ويجھو ئي نواب پنجابي ڳوٺ ۽ حيدرآباد کان 25 ميل اولهه ۾ نيشنل هاءِ وي تي 101 ميل (واري نشان ڀرسان موجود پاٿر وکري صنعت).
روهڙي هنڌ اسان کي مٿئين جھوپهڻي مدي کان هڙپا سڀيتا واري مُدي ڏانهن وٺي وڃي ٿو. هڙپا سڀيتا جي وکر-ٺاهڪن (tool-makers) ٽڪريءَ جو مٿيون ڪار-رڱو تهه صاف ڪري ڇڏيو هو ته جيئن ان جي هيٺيان لڪل پٿر جي ڳنڍن تي پهچي سگھن، جيڪي هلڪي رنگ وارا هئا. کوٽيل ۽ ڦٽو ڪيل مواد ۾ گھڻي قدر وچيان جھوپهڻي (1 لک ـــــــ 40 هزار ورهه پراڻو) وکر ۽ ڪجھ مٿيان جهوپهڻي وکر ملن ٿا. وچين جھوپهڻي مُدي جا هنرمند جيڪو چرٽ (chert) ڪم آڻيندا هئا، اهو گھرو خاڪي (Dark-grey) هو ۽ ان ۾ سنها چٽ هئا، ڄڻڪ ڪريم رنگ ڦوهارو ڪيل هجي. (هڙپا ۾ به اهو ئي ملي ٿو.) هڙپا ۾ ڌنڌوڙڪ ٿلهن (Work Platforms)تان هٿ ٺهيا وکر ۽ ڦر ٺاهڻ سبب لٿل ڇلهڙ مليا آهن. اهي ڇلهڙ اهڙي ڏِک ڏين ٿا ڄڻڪ اهي ڪنهن اهڙي پٿر جي ڳنڍي تان لٿا هجن جنهن مان چوڪنڊا ۽ اڀا ڦر ٺاهيا ويا هجن. ڪي ڇلهڙ اهڙا به آهن ڄڻڪ پوروِڇوٽ پاسن واري ڦر تان لٿا هجن، ۽ مٿئين جھوپهڻي مدي سان واسطو رکن ٿا. ممڪن آهي ته سڀروپ (Holocene) دَور جا شڪاري-ڪم-کاڌو-ميڙيندڙ قبيلا ڌراڙ/ڀاڳيا (ڌڻ-پاليندڙ) ۽ هاري (پوک ڪندڙ) ماڻهن سان گڏوگڏ رهيا هجن ڇو ته روهڙي-وکر-صنعتون سڄي جھوپهڻي مدي تي پکڙيل آهن. روهڙي کان ڪي چار ميل پري، الور ۾ وچيان ۽ مٿيان جھوپهڻي وکر مليا آهن. وڏو امڪان آهي ته روهڙي متان سڄي دنيا ۾ سڀ کان وڏي پاٿر ڄماري صنعت جو هنڌ هجي. هن کي پنهنجو اڪيلو مثال سمجھيو وڃي ٿو، ڇو ته 4 هزار ورهه ق.م آڳاٽي هڙپا دَور کان سواءِ هن قسم جو هنڌ سڄيءَ دنيا ۾ ٻئي ڪنهن به علائقي ۾ نه مليو آهي.
چنچا بلوچ (پکيڙ لڳ ڀڳ 5000=50×100 چورس ميٽر) هنڌ تي وچين ۽ مٿئين جھوپهڻي دَور جون هٿ ٺهيون شيون ملن ٿيون، جن ۾ چڱي وڏي قد وارا چرٽ جا ڳنڍا موجود آهن ۽ انهن جو ٻاهريون ڇلڪو (کَل) لٿل ناهي. حقيقي ڳر/ماس (Core) کي ٿوري کان ٿورو ڪم آندو ويو آهي. ايئن ٿو لڳي ته ڪنهن وڏي ڳنڍي تان ساڳي رخ ۾ وڍ ڏيندي پرت پرت/چاپوڙو چاپوڙو ڪري لاٿو ويو هجي جيئن ڪنهن ڊبل روٽيءَ کي سلائيس (ٽڪرا) ڪرڻ لاءِ وڍ ڏنا ويندا آهن. هڙپا واري دَور ۾ وکر-ٺاهڪ هنرمند استاد ڌڪ هڻي ڦر ٺاهڻ جي فن ۾ مهارت رکندا هئا. اڻ سڌو زور لاتو ويندو هو، شايد ڪنهن هڏي يا مُڪ جھڙي مترڪي سان، جڏهن ته ڇلهجي ڪرندڙ چـٿـڙين کان بچاءَ لاءِ ڳر کي روڪيندڙ آهرڻ/سند تي ٽيڪ ڏني ويندي هئي. اهڙيءَ طرح اهي هنرمند ٿوري/هلڪي ڌڪ سان ڊگھا ۽ سنها ڦر ٺاهي سگھندا هئا ۽ تيستائين بنا ڪنهن ٽوٽ فوٽ جي ڳر ڪم آڻيندا هئا جيستائين اها حد درجي جي سنهي ٿي وڃي. لڌل شين کي هنن نالن هيٺ درجيبند ڪيو ويو آهي:
• پرتائين (ڇلهڙ رکندڙ) ماس (Flake cores) جا ڳنڍا.
• ڦر ماسَ (Blade cores) جا ڳنڍا.
• اڀاڪ ڦر وارو ڇلهڙ لٿل ماس (Longitudinal blade core trimming flakes).
• ڦـــرَ (Blades).
• جُھڪٽيا-اپٽيا ڇيلها (Concavo-convex scrapers).
• جھوڪڙ ڇيلها (Carinated scrapers) (ٻيڙيءَ جي پيٽ جھڙي ڇلهه ڪندڙ وکر).
• ڇيڻيون (Burins).
• واهولا (Adzes).
• کرپيون (Cleavers).
• چاپڪ (چاپون، چاپوڙا ڪندڙ) وکر (Chopping tools) (ڪات).
• نوڪدار پرت (Pointed flakes).
چنچا بلوچ ويجھو نواب پنجابي ڳوٺ واري ڪارخاني ۾ ڦر ٺاهڻ واري صنعت نمايان آهي. انهن ٻنهي هنڌن (چنچا بلوچ ۽ نواب پنجابي) جو واسطو وچپهڻي ۽ نوپهڻي برادرين يعني هڙپا ۾ ٻنگارپهڻي کان آڳاٽين راهپن (ثقافتن) سان آهي.
نواب پنجابي ڪارخانو شايد ڪوٽڏيجي کي مال پهچائيندو هو. ان جا وکر هڙپائي (Harappan) وکرن جي ڀيٽ ۾ عمدي قسم جا آهن.
ميل 101 ڪارخانو سنوت وارو مٿاڇرو رکندڙ نعل/سُنب شڪل ٽڪريءَ مٿان لڳ ڀڳ اڌ چورس ميل جي ايراضيءَ ۾ پکڙيل آهي. اها چرٽ وکرن جي تهه سان ڍڪي پئي آهي. انهن وکرن جي درجيبندي هن طرح ڪيل آهي:
• ٽڪوان ڳر (Discoidal cores) جا ڳنڍا.
• اسرالوئي ڳر (Israllois cores) جا ڳنڍا.
• گھڻ چوٽيا ڳر (Polyhedral cores) جا ڳنڍا.
• هِڪ رُخا ڳر (Unidirectional cores) جا ڳنڍا.
• ڦروان ماس (Blade cores).
• اڀاڪ ڦر وارو ڇلهڙ لٿل ماس (Longitudinal blade core trimming flakes).
• جھوڪڙ ڇيلها (Carinated scrapers).
• چاپڪ وکر (Chopping tools) (ڪات).
• هٿ ڪهاڙا (Hand axes).
• سُوئا (Points).
• (اڀو ڇلهيندڙ) (Ovates).
• ٻک ڇيلها (End scrapers).
• نوڪدار ٻه پاسائون جھڪٽو ڇيلها (Beaked double concave scrapers).
هيٺين جھوپهڻي مُدي وارن هٿ-ٺهين وکرن جي ڳڻپ تمام گھڻي آهي. هن هنڌ تي هيٺين، وچين ۽ مٿئين جھوپهڻي، ٽنهي دَورن جا آثار ملن ٿا. ان هنڌ تي گھڻي ڀاڱي وچپهڻي ۽ مڇي ماريندڙ ماڻهو آباد رهيا. سامونڊي ڪناري وارو پاسو ضرور محفوظ رهيو هوندو. هن هنڌ هڙپائي سرگرميءَ جا آثار نه مليا آهن.
انهن، ذڪر ڪيل هنڌن سان گڏ ڪي ٻيا پاٿر ڄماري وکر هنڌ به هجڻ گھرجن، خاص ڪري سنڌ جي ڪوهستاني علائقي ۾، پر هن وقت تائين ان ايراضيءَ ۾ ووڙ نه ڪئي وئي آهي.
وسنديءَ وارن هنڌن تي پاٿر ڄماري جي اڀياس لاءِ آلچن (Allchin) هڪَ ٻِي ۽ سرواڻ ڪوشش ڪئي ته اهو سرچشمو ڳولي لهجي جتان کين وکر پهچايا پئي ويا. اهڙا ٻه چڪاسيل هنڌ هئا: گجي ويجھو ٺارو ٽڪر ۽ ڪراچي ۾ گولف ڪورس وارو هنڌ. انهن هنڌن تان لڌل وکر هئا: ڏاٽا، ڇيلها، ٽڪوان ماس، ڦروان ماس، اڀي ڦر وارا ڇلهڙ لٿل ماس، ڳر جون تختيون، ٻٽا مهٽيل ڦر، متبادل ڇلهيل ڦر، ڏند جھڙي پٺ رکندڙ ڦر، سونڊ جهڙي ڦر لٿل چٿڙيون، ٽڪنڊا، چوپاسوان (Trapeziums)، اَڏيون انيون (تير جون منڊيون)، اڪيلا مهٽيل سوئا، ٻٽو مهٽيل سوئا، اپٽيل سنئون ڇيلها ۽ ڇيڻيون (Burins) وغيره.
جتان اهي وکر پهتا پئي، اهو سرچشمو ووڙجي نه سگھيو آهي. انهن وکرن جو گھڻو لاڳاپو وچپهڻي ماهگير راهپن (ثقافتن) سان آهي ۽ ٿي سگھي ٿو ته ان ئي هنڌ ٺاهيا ويندا هجن يا ٿي سگھي ٿو ته وکر ماس دادو ضلعي جي ڪوهستان مان ڪنهن به هنڌ تان آندو ويندو هجي. اهو وکر ماس مٿي ڄاڻايل چئني مان ڪنهن به هنڌ تان نه آندو ويندو هو. موهين دڙي ۽ هڙپا واريون وسنديون روهڙي وارو آڱار (فلنٽ) ڪم آڻينديون هيون ۽ ڪوٽڏيجي کي نواب پنجابي ڪارخاني مان مال ملندو هو. انهن راهپن کي مال پهچائڻ سان گڏ چنچا ڪارخاني، ٿي سگھي ٿو ته ٿر جي وچپهڻي برادرين کي به مال پهچايو هجي جيڪو (ٿر) انهن ڏينهن ۾ وڌيڪ گھميل هو ۽ منجهس وچين جھوپهڻي دَور وارن ڏينهن ۾ ججھا وڻوٽا (Plants) موجود هئا. انهن هنڌن تان ايندڙ وکر جو ٿر ۾ واهپو ٻڌائي ٿو ته هتي سماجي ۽ معاشي تنظيم ڏاڍي اوچيءَ سطح تي پهچي چڪي هئي ۽ انهن قبيلن جي وچ ۾ لڳ لاڳاپي ۽ اچ وڃ جا بهترين وسيلا موجود هئا.
روهڙي توڻي چنچا بلوچ ۽ نواب پنجابي کان وکرن جي ڍوئي/ٽرانسپورٽ ٿي سگھي ٿو ته نارو-هاڪڙو-سرسوتي نديائي سرشتي وسيلي يا سنڌو وسيلي ٿيندي هجي، جنهن جي پاڻيءَ جو ڪجھ حصو ان زماني ۾ الور چورلڪ وٽان گذرندو هجي.
پروفيسر عبدالرؤف خان ڪوهستان جي برساتي ندين (نئن) حب، کڏيجي، جيراندو، نال وغيره جي مختلف ايراضين ۾ پوئين جھوپهڻي دَور جا هنڌ ڳولي لڌا آهن. بدين ضلعي ۾ هاڪڙي جي ڪيٽيءَ وٽ به ڪجھ پاٿر ڄماري هنڌ لڌا آهن. انهن مان ڪنهن هڪ به هنڌ کي پرکڻ لاءِ ڪي ريڊيو ڪاربان چڪاسون نه ڪيون ويون آهن. جنهن ڪري ڪنهن به هنڌ لاءِ سن مقرر ڪرڻ ۽ ان جي درجيبندي ڪرڻ ڏکيو ڪم ٿي پيو آهي.
سنڌ جي ٿر واري ايراضيءَ ۾ وچپهڻي راهپن جي موجودي ۽ انهن لاءِ چنچا بلوچ کان وکرن جي پهچ سنڌ ۾ شڪاري-ڪم-کاڌو ميڙيندڙ قبيلن ۽ سنڌو راهپ (Indus culture) جي وچ ۾ ماڻهن جي سرگرميءَ جو نئون باب کولي ٿي. (هيل تائين اهو سمجھيو پئي ته مجموعي طرح سنڌ ۾ وچپهڻي راهپ وجود نه پئي رکيو.)
اهو ڪَٿيو ويو آهي ته سڄي ڌرتيءَ جي مائوت (Hominid) آبادي ويهه لک ورهن دوران هڪ لک فردن کان وڌيڪ نه هئي جيڪي لڳ ڀڳ سڀ آفريڪا ۾ رهندڙ هئا. ٽي لک ورهه اڳ ماڻو اڀير جي برتريءَ جي ابتدا مهل اها آبادي ٽيهه لکن کان مٿي هئي. ڇهه هزار ورهه ق.م اڳ اها 865 لک هئي يعني هڪ چورس ميل ٽن کان به گھٽ ماڻهن حوالي هو. مون (ايم.ايڇ. پنهور) پنهنجي مضمون ”سنڌ جا اڳ-نوپهڻي (Pre-Neolithic) کاڌ خوراڪ جا سرچشما“ ۾ ڪاٿو ڪيو آهي ته سنڌ ۾ 6 هزار ورهه ق.م موجود آبادي 2 لک کان مٿي هئي يعني هڪ چورس ميل ۾ لڳ ڀڳ چار ماڻهو رهندڙ هئا يعني انهن ڏينهن ۾ دنيا اندر آباديءَ جي سراسري گھاٽائيءَ جي ٻيڻ کان وڌيڪ.

[b]سنڌ ۾ وچپهڻي ڄمار (10 هزار ـــ 35 سَو ق.م)
[/b]سنڌ ۾ وچپهڻي دَور چڱيءَ طرح ڄاتل نه هو. پر برجيت آلچن ۽ گونڊي (Gondie) جي تازي لکڻي ”عظيم انڊين ريگستان جو اڳ اتهاس ۽ جُھوسُـڌ“ (The Pre-history and paleography of the great Indian desert) ان تي چڱي روشني وجھي ٿي. روهڙي ۽ چنچا بلوچ ۾ وکري ڪارخانا اوڀرائين ريگستان يعني ٿر جي وچپهڻي ماڻهن کي وکر پهچائي رهيا هئا. اهي وکر سڌا بارمير ۽ ان کان به پرتي موڪليا ويا ٿي. ميل 101 واري وکري ڪارخاني ڪيٽيءَ ۽ سامونڊي ڪناري تي گھڻي قدر مڇي مارڻ وارا وکر پهچايا ٿي. جاهنسن (Johnson) ان خيال جو آهي ته سنڌو ماٿر سڀيتا (Indus valley civilization) هيٺ سنڌ جي ايراضيءَ ۾ ڪي خال ڏيکارجن ٿا يعني ڪجھ هنڌن تي ڳوٺن، وسندين يا شهرن جي مڪمل اڻهوند ڏيکارجي ٿي. هو سمجھي ٿو ته اهي ايراضيون انهن ڌراڙ (Pastoral) ماڻهن واهپي ۾ آنديون پئي جن جي معيشت جو دارومدار جيئرو-ذخيرو (Live-Stock) پالڻ تي هو. اها ڳالهه ان وسيع ايراضيءَ لاءِ وڌيڪ صحيح آهي جيڪا هاڻي ڪوٽڙي بئراج وسيلي آباد ڪئي وڃي ٿي. ٿر ۽ ڪوهستان ته اڄ سوڌو ڌراڙ آهن. اهي پڙتالون (Findings) سنڌ ۾ پاٿر ڄمار کي وچين يا اڃا به هيٺين جھوپهڻي دور تائين وٺي وڃن ٿيون. سنڌ ۾ انهن هنڌن جي کوج هڪ نئون در کولي ڇڏيو آهي جنهن تي گھڻي تحقيق جي گھرج آهي.
پروفيسر رؤف خان مختلف هنڌن تان ڪيترو ئي پاٿر وکري سامان گڏ ڪيو آهي جنهن جو ڪجھ حصو اوائلي نوپهڻي دَور سان واسطيدار آهي. ان مواد جي درجيندي ۽ ماهرن پاران انهن هنڌن تي اونهي جاچ وقت جي هڪ اهم گھرج آهي.
سبي ويجھو مهر ڳڙهه ۾ نوپهڻي هنڌ، جيڪو 6 هزار ورهه ق.م دَور جو آهي (سائوٿ ايشين آرڪيالاجي 1978-1979ع) آڳاٽيءَ سنڌ جي اتر-اولهه سرحد تي مکيه ڏيک ٿي اڀريو آهي ۽ هڪ وڌيڪ مثال آهي. سنڌ جي پيرانديءَ وارين (ڏاکڻين) ٽڪين جي برساتي ندين ۾ اهڙن ئي قسمن جي مختلف هنڌن جي موجوديءَ جا وڏا امڪان آهن.
ڊاڪٽر مغل ڀارت ۽ پاڪستان ۾ آمري-ڪوٽڏيجي، موهين جو دڙو، هڙپا، سيميٽري-ايڇ، جھڪر ۽ جھانگر هنڌن تان مليل پاٽَن (ٺڪر جو ٿانون) جي ٽڪراٽن جي وري-چڪاس (re-examination) وسيلي ظاهر ڪيو ته اهي راهپون (ثقافتون Cultures) جن بابت ڪن ڏينهن ۾ سمجھيو ٿي ويو ته هڪ ٻئي جي ڪڍ اسريون آهن ۽ ساڳيءَ ئي راهپ يعني سنڌو ماٿر راهپ جو لاڳيتو سلسلو هيون ۽ ان اوسر جي مختلف ڏاڪن کي چٽو ڪري ڏيکارن ٿيون ــــــــ (1) اوسر وارو ڏاڪو (آمري-ڪوٽڏيجي ۾ اوائلي يا اسرندڙ سنڌو راهپ)، (2) ساماڻپ، سامائجڻ، رچجڻ وارو ڏاڪو (maturity) (موهين جو دڙو ۽ هڙپا ۾”ساماڻل سنڌو راهپ“) ۽ (3) ڊهپ، نيستي وارو ڏاڪو (decline) (سيميٽري-ايڇ، جھڪر ۽ جھانگر ۾ ”جھرندڙ سنڌو راهپ“). انهن جا خالق ماڻهو ساڳيا ئي هئا. اهو نڪتي نظر مٿي ڄاڻايل دورن دوران مختلف لڏپلاڻن واري نظريي کي رد ڪري ٿو. هي نڪتي نظر ٻڌائي ٿو ته وڌ ۾ وڌ اها 35 سَو کان 11 سوَ ورهه ق.م تائين ايراني پوٺي (Plateau) کان ساڳين قسمن جي ماڻهن يا ممڪن آهي ته ساڳي لڏي (Stock) ڇاڙهه، لڇ جي ماڻهن جي هڪ لاڳيتي لڏپلاڻ آهي. سرڪار (Sarkar) جي لکڻي ”بلوچستان، سنڌ ۽ پنجاب جا نسل“ ڌيان لهڻي ٿي، جيڪا ٻڌائي ٿي ته گھڻن هڙپائي ماڻهن جي کوپ-ڏساڪ (Cranial Index) کوپڙيءَ جي ماپ ۽ ڀيٽ ڏسيندڙ انگ) ايڪهتر آهي ۽ انهن تاپ حصار (Tape Hissar) جي ماڻهن سان ساڳيائپ رکي ٿي، ۽ اهي هاڻوڪن سِکن، جَتن، جاٽن ۽ سنڌ، بلوچستان ۽ پنجاب جي ٻين ڏيهي قبيلن جھڙا ڏيکاربا هئا. هيلپش (Hellpusch) ۽ ويسٽ پال پاران پاڪستان جي جاٽن/جتن بابت اڀياس جت برادريءَ جي درجيبندي ڪري ٿو. انهن لڌپن جي روشنيءَ ۾ ٻولي-ڄاڻو مانسڄاڻڪ ماهرن (Linguistic anthropologists) کي سنڌو جي لکيت بابت پنهنجيءَ تحقيق تي نظرثاني ڪرڻ گھرجي ڇو ته انهن انهيءَ مفروضي جي بنياد تي ڪم پئي ڪيو آهي ته سنڌو (Indus) ماڻهو دراوڙ هئا، انهيءَ ئي جٿي جي ٻولي ڳالهائيندا هئا، ۽ ان ڪري سنڌو مهرن تي موجود اهڃاڻ انهن جا دراوڙي اسم سمجھي پڙهڻ گھرجن.
ايراني پوٺي کان اپکنڊ (Sub-continent) ڏانهن انهن ماڻهن جي 2500 ـــــــــ 1100 ق.م تائين لڏپلاڻ، رگويدي آرين جي 1000 ــــــــ 800 ق.م تائين لڏپلاڻ ۽ وري ٻارهين ۽ تيرهين صدين ۾ منگول لڏپلاڻ جيڪا سڄي تيرهين صدي دوران جاري رهي، وڏو امڪان آهي ته مرڪزي ايشيا ۾ آبهوا جي خشڪ ٿي پوڻ واري دَور سان لاڳاپيل هجي. (هن علائقي ۾ گذريل 10 هزار ورهَن دوران جيڪا آبهوا رهي، ان جو اڀياس اڃا ٻالجتي (infancy) ۾ آهي ۽ ان جي بنياد تي نتيجو نه ٿو ڪڍي سگھجي.) ڏکڻ يو.ايس.اي (اميريڪا) ۾ اڄ کان ساڍا 9 هزار آڳاٽي تاريخ رکندڙ وڻن جي اڀياس خشڪ دَورن جي نشاندهي ڪئي آهي، پر اها ڳالهه سڄي ڌرتيءَ بابت پڪ سان نه ٿي چئي سگھجي.
سنڌ وٽ پنهنجو پڪو پختو وچپهڻي دَور آهي پر ان تي ٻين، پوئين جھوپهڻي ۽ نوپهڻي دَورن پردو وجھي رکيو. حقيقي دَور بابت پڪو نتيجو رڳو سنڌ نه پر راجستان، لسٻيلي، قلات، سبِي ۽ ڪڇي ضلعن ۽ پڻ ڪڇ ۽ ڪاٺياواڙ تي ٻڌل وسيع ايراضيءَ ۾ قديم آثارن جي ووڙ ڪرڻ کان پوءِ ئي ڪڍي سگھجي ٿو.

[b]وچ اوڀر ۾ پنهنجي بڻ (Origin) کان نوپهڻي راهپ جو پکڙجڻ
[/b](1000 ـ 2300 ق.م)
نوپهڻي انقلاب بابت ڀروسو ڪيو وڃي ٿو ته قبل مسيح ۾ اٺين هزارين ورهه جي وچ ڌاري شروع ٿيو جيئن جرمو، جيريڪو ۽ ڪتال هيوڪ (Catal Huyuk) ۾ ڪيل کوٽاين وسيلي ظاهر ٿئي ٿو. قبل مسيح جي ڇهين هزارين ورهه جي پڄاڻي مهل (5100 ق.م) اهو انقلاب ايران ڏانهن وڌيو. وچ اوڀر، ايران، بلوچستان ۽ سنڌ جي وچ ۾ نوپهڻي انقلاب جي اها شروعات هڪ ٻئي سان ٺهڪندڙ نه هئي، پر ڍاڍر ويجھو مهر ڳڙهه ۾ تازين کوٽاين هن ايراضيءَ جي نوپهڻي ڄمار کي 8 هزار ورهه ق.م تي آڻي بيهاريو آهي. مهر ڳڙهه بابت تفصيلي رپوٽ پڌري ٿيڻ جو اڃا انتظار آهي.
سڀ کان اوائلي ڄاتل پاٽ (ٺڪر-ٿانو) ڪتال هيوڪ (انطوليا) لڳ ڀڳ 6800 ق.م، ۽ ايران ۾ تاپ گران (Tape Guran) 6500 ق.م ڌاري پڌرا ٿين ٿا. اناجن مان ڪڻڪ جرمو (عراق) ۾ 6000 ق.م ڌاري ظاهر ٿئي ٿي جيڪا ڪڻڪ جي جھنگلي وڻڪ (variety) ڊسوڪوڊيس (Disoccuides) جي ويجھو يا ان سان ملندڙ جلندڙ آهي. ڇڪڙي (Hexaploid) ڪڻڪ 3000 ق.م کان پوءِ سنڌو ماٿر ۾ اپائي ويندي هئي ۽ ان کان هڪ هزار ورهه پوءِ چين پهتي. مهر ڳڙهه ۾ ڪڻڪ 6000 ق.م ڌاري اپائي ويندي هئي. سڀ کان اوائلي جـــوَ (هسپونٽانيم Hispontaneum وڻڪ) جي ڄاڻ ڪتال هيوڪ ۽ جرمو ۾ 6000 ق.م ڌاري ملي ٿي.
ڍڳي وسيلي ڪاهيو ويندڙ هَر وچ اوڀر جي ڪجھ حصن ۾ 300 ق.م ڌاري هلايو ويندو هو پر يورپ ۾ اهو 1500 ورهه پوءِ ظاهر ٿيو. سنڌ ۾ ان جا اوائلي آثار 3000 ق.م ملن ٿا. جمدت نصر (عراق) ۾ 3000 ق.م ڌاري ٻاجھري ظاهر ٿي. سانئون (چيڻو، جوئر، Sorghum) جيڪو گھٽ مينهوڳيءَ واري علائقي ۾ ٿيندو آهي، تاپير (Tropical، ڪوسي ڪمربند واري) افريڪا (صحرا جي ڏکڻ) کان عرب ۽ عرب کان اپکنڊ ۾ ۽ پڻ ڀونوِچ (Mediteranian) سمنڊ جي ڏيهَن ۾ پهتو.
چانور ڏکڻ ۽ اوڀر انڊيا ۾ اپايو ويندو هو، جتي وڏو امڪان آهي ته اهو 2000 ق.م ڌاري چين کان پهتو. مٽر Field pea)) ڪتال هيوڪ ۾ 6500 ق.م ڌاري ۽ جرمو (عراق) ۽ ميرند (مصر) ۾ 4500 ق.م ڌاري اپايو ويندو هو.
ڪُتا، بنيادي طرح ڳوٺاڻا رولو، ڀروسو ڪيو ٿو وڃي ته ٻين سڀني کان اڳ ۾ هيرايل (domesticated گھريلو ڪيل) جانور آهن، توڻي جو ان بابت پڪي ڀڙاڄاڻي (آرڪيالاجيڪل، قديم آثارن واري) ثابتي موجود ناهي. انهن جي هيرائجڻ بابت پهرين سڀ کان آڳاٽي شاهدي 8400 ق.م ڌاري ملي ٿي. رڍ پالجڻ جي شاهدي زاوي (Zawi) حڪيمي شنيدر (عراق) ۾ 8300 ق.م ۾ ملي ٿي. گڏهه پهريائين مصر ۾ گھريلو ڪيو ويو. گورخر خچر (گڏهه جو مائٽ، جھنگلي گڏهه، Onager) ڦيٿي واري گاڏي ۾ 3000 ق.م ڌاري سينگاريو ويو. اتر-اولهائين ايشيا ۾ گھوڙو هيرايو ويو ۽ اتان اهو 2000 ــ 1500 ق.م ڌاري يورپ ويو. ٻڪري 6000 ق.م ڌاري جيريڪو، جرمو ۽ علي ڪوش (Ali Kosh) ۾ ڌارجڻ لڳي.
هيرايل سوئرن (Pigs) جي موجوديءَ جا نشان 6800 ق.م ڌاري جرمو ۽ جيرڪو ۾ ملن ٿا. ڍڳو 6000 ق.م ڌاري ڪِريٽ (Crete) ۽ يونان ۾ ۽ 5500 ق.م ڌاري خَــزستان (ايران) ۾ هيرايو ويو. اُٺ اهو آخري جانور آهي جيڪو 1300 ق.م ڌاري عرب ۾ واپرايو ويو.
ڏنل نقشو يورپ ۽ باقي ايشيا ۾ نوپهڻي راهپ جي پکڙجڻ جو عمومي خاڪو ٻڌائي ٿو. يورپ لاءِ، راهپ جي اها پکيڙ ٻن ڏاڪن ۾ ڏيکاريل آهي: پهريون 5 هزار ــــــــ 4 هزار ق.م ۽ ٻيو 4 هزار ـــــــــ 25 سَو ق.م، توڻي جو اها وٿيءَ وٿيءَ سان 7 هزار ـــــــــ 6 هزار ق.م ڌاري پکڙبي رهي، جڏهن اها اوڀرائين يونان ۾ اڪسگا (Akgissa) تائين، اولهائين تــڙڪي ۾ هسيلار (Hacilar) ويجھو ۽ پڻ ڪريٽ (Crete) ۾ وڃي پهتي. وري 6 هزار ـــــــ 5 هزار ق.م ڏاکڻي رومانيا ۽ اترادي بلغاريه جي ڪارپاٿين ۽ بالڪن جبلن جي وچ ۾ ڊينيوب نديءَ جي ماٿرين ۾ (ان جي ڪيٽين ۾)، بلغاريه جي نديائي ماٿري ڪارتسا ۾ ڪرانوو تائين ۽ يوگوسلاويا ۾ مراوا ۽ واردار جي نديائي ماٿرين تائين وڃي پهتي. اها راهپ اٽلي جي اولهائين سامونڊي ڪناري سلسلي جي اولهائين اڌ، ڪورسيڪا، سارڊينيا، فرانس جي ڏاکڻي سامونڊي ڪناري ۽ هاڻوڪي الميريا (اسپين جي سامونڊي ڪناري) تائين پڻ وڃي پهتي. ان ۾ موراڪو ۽ الجيريا جو اترادي سامونڊي پٽو ۽ پورچوگال جو اولهائون سامونڊي ڪنارو شامل آهن.
اها راهپ 5000 ـــــــ 4000 ق.م ڌاري سڄي يورپ تائين پکڙجي چڪي.
نوپهڻي ماڻهوءَ کي پوکراهپ لاءِ ٻيلا صاف ڪرڻا پيا. هن اهو ڪم خاص طرح 3000 ق.م کان پوءِ باهه ڏيڻ ۽ پٿريلي ڪهاڙيءَ سان وڍ ڪرڻ وسيلي سر انجام ڏنو. سنڌ ۾ ڪهاڙا ٺاهڻ لاءِ روهڙي، چنچا بلوچ، نواب پنجابي ۽ ميل 101 جو آڱار پٿر ڪم آندو ويندو هو. اهي، ماڻهو کاڻ مان آڱار ڪڍڻ لاءِ سِڱَ ڪم آڻيندا هئا. شروعات ۾ مڇي مارڻ لاءِ ڊونڊي طور وڻن جا پورا، اندران کاڌل ٿــڙ، ڪم آڻبا هئا. ميسوپوٽاميا (عراق) ۽ ميلوها (سنڌ) جي وچ ۾ لاڳاپا تڏهن ممڪن ٿيا جڏهن ٻيڙي ٺاهي وئي.
ڦيٿي واريون گاڏيون وچ اوڀر ۾ 3000 ق.م ڌاري موجود هيون. اهي سنڌ ۾ 2500 ق.م ڌاري متعارف ڪرايون ويون.
سڻي ڪَتڻ ۽ آڻڻ جو ڪم وچ اوڀر ۾ 4500 ق.م ڌاري شروع ٿيو پر سنڌ ۾ ڪپهه ڪم آندي ويندي هئي. مهر ڳڙهه ۾ ڪپهه جي ٻج (وؤڻ) جي موجودي ان کان گھڻي آڳاٽي 6000 ق.م ڏيکارجي ٿي. (پهريون) ڪم ايندڙ آڏاڻو (Loom) سنئين قسم جو هو. ڪڻڪ جي تيلي مان ٽوڪريون/پنڊيون/ دٻڪيون ٺاهڻ جو ڪم 6500 ق.م ڌاري ڪتال هيوڪ ۾ ٿيو. اتان اهو ترت ئي يورپ ۽ باقي ايشيا ۾ پکڙيو. شڪاري قبيلا چَم جا ٿيلها ۽ ٽوڪرا ڪم آڻيندا هئا. چم مان مختلف قسمن جي ڇلين ٺاهڻ جو ڪم ۽ انهن جو واهپو سنڌ ۾ پنجاهه ورهه اڳ تائين جيئرو هو. پاٽ (Pots) عام ٿيڻ کان اڳ مختلف (جانورن جا) ڪوڏ/کوپا/سپون ۽ پٿر جا ڪولا شيون رکڻ لاءِ پڻ ڪم ايندا هئا. ڪتال هيوڪ ۾ سڀ کان اوائلي ڄاتل پاٽن جو سن 8600 ق.م ۽ مهر ڳڙهه وان ٿانون جو سن 5000 ق.م آهي. نوپهڻي ٿانون کي لڳ ڀڳ گول ترو آهي ۽ چمڙي، ڪاٺ ۽ پٿر وارن پنهنجن آڳيل ٽوڪرن سان ملن جلن ٿا. نوپهڻي ماڻهن پنهنجا دائمي گھر جوڙيا جيڪي ڪن شهرن ۽ ڳوٺن جي صورت ۾ ڪوٽيل (Fortified، ڪوٽ ڏنل) هئا.
اصطلاح ”نوپهڻي“ راهپ/ثقافت جي خاص سطح سان لاڳو ٿئي ٿو، نه ڪي وقت جي ڪنهن ٺوس دَور سان. ان ڪري هي سن مختلف ايراضين لاءِ مختلف ٿيندو/بدلبو رهي ٿو. وچ اوڀر لاءِ اهو 7500 ــــــــ 3000 ق.م هو ۽ برطانيا لاءِ 3000 ـــــــ 1800 ق.م، سنڌ لاءِ اهو لڳ ڀڳ 4000 ق.م هو پر مهرڳڙهه (ڍاڍر ويجھو لڪ وٽ، 500 ايڪڙ ايراضي) ۾ لڌپون (Findings) ان کي آڳاٽو وٺي ويون آهن ۽ کيس وچ اوڀر جي جيريڪو ۽ ڪتال هيوڪ جو لڳ ڀڳ همعصر بيهارن ٿيون. مهرڳڙهه تي تفصيلي رپورٽ جو اڃا انتظار آهي.
مهرڳڙهه بابت جيرگ ليچوالئير (Jarrige Lechevallier) پاران ڏنل امڪاني پَــلڄاڻ (Chronology، سن وار ڄاڻ) هن طرح آهي:

[b]پهريون دَور: ڇهين ۽ پنجين هزار ق.م وارن ورهن جي وچ ۾:
[/b]نوپهڻي وسنديون ـــــــــ مقامي رهاڪو ان مهل تائين ٺڪر-ٿانو استعمال نه ڪندا هئا، پر مستطيل گھڻن ڪمرن وارن گھرن ۾ رهندا هئا. وکر ۽ اوزارَ پٿر ۽ هڏي مان ٺاهيا ويندا هئا.
همعصر راهپ: ڪلي گل محمد.
پاٽن جا تمام ٿورا ٺيڪراٽا (pot shreds) لڌا آهن ۽ امڪان آهي ته پنجين هزار ق.م کان گھٽ ڪجھ پوءِ جا آهن.

[b]ٻيو دَور (الف):
[/b]پنجين هزارين ق.م جي پڄاڻي.
همعصر راهپ: ڪلي گل محمد-2 ۽ منديگڪ-1 (1 ـــــــ 3(. چوٿين هزار ق.م ابتدا چڪ تي لٿل ٿانو، جاميٽريڪل گُلڪاري ۽ ڪک ڪانن/ڪچهر جي باهه تي پچايل هٿ ٺهيا انهن جا پاسا.

[b]ٽيون دور:
[/b]4000 ـــــــــ 2500 ق.م. چڪ تي لٿل ٿانو ڪيپرِڊ پکين (Caprid birds) ۽ جاميٽريڪل گلڪاري سان چٽسالي ڪيل.
همعصر راهپ: ڪلي گل محمد-2 ۽ منديگڪ-1،3 ۽ ٽاگاءِ-الف (Togau-A).

[b]چوٿون دَور:
[/b]چوٿين هزارين ورهن جو وچ. چڪ تي لٿل ٺڪر-ٿانو، يڪرنگا ۽ گھڻ رنگا جاميٽريڪل نمونا ۽ سينگار، تيراڪوٽا (Terrocotta) زنانا عضوا. 5500 ق.م جو هڪ پراڻو سر در/امريو (Lintel) بلڪل سٺي حالت ۾ مليو آهي.
همعصر راهپ: دمب سادات-1، ٽاگاءِ-ب ۽ ت، ۽ آمري-الف-1.

[b]پنجون دَور:
[/b]چوٿين هزار ق.م جو ٽيون چوٿاڙ (2500 ـــــــ 3250 ق.م). اڇي رنگ جي چِٽن وارا ٿانوَ، يڪرنگي جاميٽريڪل گلڪاري، انساني شڪليون. هن دَور جي پڄاڻي مهل پهريان خاڪي ٿانو ظاهر ٿيا.
همعصر راهپ: ٽاگاءِ ۽ منديگڪ-2.

[b]ڇهون دَور :
[/b]چوٿين هزار ق.م جي پڄاڻي ۽ ٽين هزار ق.م جي ابتدا. خاڪيءَ تي ڪاري رنگ وارا ٿانوَ، ڪوئٽا ٿانوَ، نال گھڻ رنگي ۽ پپل، انساني شڪليون ۽ لئپس لئــزولي (Lapis Lazuli، چِٽي آسماني رنگ وارو ڪجھ قيمتي پٿر) رنگ چٽيل ڳاڙها ٿانوَ.

[b]ستون دَور:
[/b]ٽين هزار ق.م جو وچ (2500 ق.م). خاڪي رنگ تي ڪاري رنگ وارا ٿانو، ديرائتو ڪوئٽا نمونو، وڏي پيماني تي انساني تصويرن جا نقش، يادگاري ٿلها، زالب (Zalib) تصويرون، ڪوٽڏيجي ٺيڪراٽا، ڪنجھي جون ٽڪون ٻِٽي وڪڙيل مٿي واريون ــــــ شايد وچ ايشيا کان گھرايل ۽ نقل ڪيل، ايران کان گھرايل ٽرقوئــز (Turquoise، ساواڻ مائل نيرو قيمتي پٿر) مڻيا ۽ مالهائون، اترائين افغانستان مان لئپس لئزولي وکر ۽ مڻيا/مالهائون.
همعصر راهپ: دمب سادات-2 يڪرنگي نال، منديگڪ-4، شهرِ سوخته-2، ڪوٽڏيجي، آمري-2.
کوٽاين اهو به پڌرو ڪيو آهي ته هن ايراضيءَ جي ماڻهن جا وچ ايشيا سان واپاري ناتا پڻ قائم هئا. مهرڳڙهه 1739ع جي پڄاڻيءَ تائين سنڌ جو حصو هئي تان جو نادر شاهه سبي ۽ ڪڇي ضلعن کي سنڌ کان ڇِني قلات جي خانن حوالي ڪري ڇڏيو.
سنڌ ۾ آمريءَ سان گڏ نوپهڻي ڄمار پوري ٿي ۽ ٻنگارپهڻي ڄمار شروع ٿي. مضمون سان گڏ ڏنل نقشو ٽامي ۽ ڪنجھي (ٻنگار، Bronze) جي پکيڙ کي ظاهر ڪري ٿو.

[b]سنڌ جا شهر ۽ وسنديون
[/b]
سنڌو دريائي سرشتو نه رڳو پنهنجين ستن ڏانِيئڪ ندين (Tributaries، ڀارتو/ڏاني، هڪ هنڌان پاڻي آڻي ٻي هنڌ پهچائيندڙ واهه، ڪَسيون، نديون يا نَــئيون) ـــــــــ سُوات، ڪابل، جھلم، چناب، راوي، بياس ۽ ستلج تي پر انهن سان گڏ پنهنجن اولهائن جبلن جي گھٽ ڄاتل ڏانيئڪ ندين/نَــئين ۽ مختلف اواولين (Avavalis) مان پاڻي آڻيندڙ لوني تاس جي ندين/نئين تي پڻ ٻڌل آهي.•
اولهائن جبلن (ڪوهستان) جي ندين/نئين جو اثر اڄ به چٽيءَ طرح پروڙي سگھجي ٿو. اهي هر سال طوفاني ٻوڏ آڻينديون آهن جيڪا جبلن، ٽڪرين ۽ ڪاڇي کي کُرڇي/کُرڙي رکندي آهي ۽ اهڙيءَ طرح ميداني علائقن ۾ لَٽ جو هڪ ججھو مقدار مهيا ڪندي آهي. اولهائين سنڌ ۾ مختلف قسم جي ڀَنجُن واريون ٻنيون، سڀ جو سڀ، انهن ندين/نئين جي سوکڙي آهن جيڪي ڳڻپ ۾ ٽن ڊزنن کان به وڌيڪ ٿينديون. اترادي سنڌ ۾ انهن مان مکيه آهن مُولا، مزاراڻي، سِيتا ۽ گاج جن کي بلوچستان جي بولان کان به وِت ملي ٿو. ڪي 9-هزار کان 4-هزار ورهه اڳ انهن ٻارهوئي وهندڙ سرشتو ٺاهي رکيو. انهن الهندين ندين پاران ذخيرو ڪيل لٽ سبب انهيءَ سرشتي اوڀر ڏانهن يا اوڀرائون هلڻ شروع ڪيو. اهو سرشتو سڌو سنڌونديءَ ۾ سيوهڻ مٿان ڇوڙ ڪري سگھيو پئي، پر جيئن ته سنڌوءَ جي سدا وهندڙ اولهائين شاخ لاءِ، جنهن طوفاني وسڪاري جي اوج وارن ڏينهن ۾ پاڻيءَ جو تمام تکو وهڪرو ۽ گھڻو مقدار آندو پئي ۽ وٽس اولهائِين وهڪ جو رجحان هو ان ڪري بولان ڊُوهڪ (ڊرينيج) سرشتو سنڌوءَ جي مکيه وهڪري کان ڪجھ وٿيرڪو رهيو. پاڻي-ڊُوهَه دوران انهن سنڌو تاس ۾ هڪُ چِٽو دڳ ۽ تراين/جھوڪن جو هڪ سلسلو ٺاهي ڇڏيو. ڳڙهي خيرو ۽ شهدادڪوٽ ۽ حمل ۽ منڇر ڍنڍن کان هيٺ واريون ترايون انهيءَ وهڪ جو نتيجو آهن.
سيوهڻ هيٺان، اولهائين ٽڪرن مان مکيه ڏانيئڪ نئيون سن، بارانۡ، ڪالو ۽ جنگشاهي آهن. توڻي جو اهي ٻارهوئي وهندڙ ناهن پر اهي هر ٻئين ٽئين سال سنڌوءَ ۾ هڪ لک ڪيوسڪن کان به وڌيڪ پاڻي ڇڏينديون آهن.
• سن شهر سنڌوءَ جي اولهائين ڪنڌيءَ تي موجود آهي پر اهو شهر سنڌوءَ پاران کاڌ باوجود صدين کان تڳندو آيو آهي. سنڌو اولهه پاسي پائي (کاڌ ڪري) نه ٿي سگھي، رڳو ڪجھ فوٽن لاءِ ئي سهي، ڇو ته سنڌونديءَ ۾ سنَ نئن پنهنجو پاڻي ڇڏي ٿي ۽ سنڌوءَ جي پاڻيءَ کي ڌِڪي وڃي پَرينءَ ڪنڌيءَ کي کائي ٿي.
• سنڌوءَ تي اونگر ويجھو باران نئن جو پڻ ساڳيو عمل جاري آهي، ۽ باران جي مهرباني جو جھرڪ شهر گذريل ٻن هزار ورهن دوران سنڌوءَ پاران کاڌ کان بچندو آيو آهي.
• برساتي نئيون رود (Rode) ۽ ڪالو (Kalu) ڪينجھر ڍنڍ جي سنڀال جون ذميوار آهن. انهن سنڌوءَ ۾ داخل ٿيڻ کان اڳ ڌرتي کرڙي ڪينجھر ڍنڍ واري ڀاڏ/هيٺاهين/ترائي تخليق ڪئي.
• جنگشاهي نئن پڻ ساڳيو ڪم ڪيو ۽ ڪلري ۽ هاليجي ڍنڍن واريون ڀاڏون تخليق ڪيون.
لونيءَ ۽ اوڀر وارين ٻين نئين جو ذڪر پڻ گھٽ ڇرڪائيندڙ ناهي. انهن ڀُوڄاڻي (Geological، ڌرتي جي بناوت ۽ جوڙجڪ بابت علم) زمانن ۾ سنڌ جو هاڻوڪو اوڀرائون رڻ ٺاهيو جنهن کي ٿر سڏيو وڃي ٿو ۽ وڏي انڊين رڻ جو حصو آهي. درشادوَتي-سرسوَتي سرشتي، اوائلي جَجھرُوپ (Pleistocene، ججھ = ججھو، Pleistos + روپ، Kainos) عرصي ۾ لونيءَ ۾ ڇوڙ ڪيو ٿي. وچين ججھروپ دوران اُنَ هاڻوڪي هاڪڙو ۾ امرڪوٽ ويجھو ڇوڙ ڪرڻ شروع ڪيو ۽ پوئين ججھروپ دوران اُن مَکِي-فراش-چوٽياري ڍنڍن جي سرشتي ۾ (سمنڊ ڏانهن ويندي) هاڪڙو وسيلي ڇوڙ ڪيو ٿي. ڪي 10-هزار ورهه اڳ ان بيڪانير ۽ بهاولپور کان سکر ڏانهن پنهنجو تازو وهڪرو جوڙي ورتو ۽ پوءِ هاڻوڪي ريڻي ۽ هاڪڙو يا اوڀرائين نارٖي وسيلي ڪوري کاڙيءَ ڏانهن وهڻ شروع ڪيو. اوڀر ۾ انڊين رڻ ۽ اولهه ۾ ڪوهستان سبب سنڌ جو وچون حصو سنڌوءَ جي وڙ وَڪڙ وهڪ حوالي ٿيو. (هاڻوڪي) سنڌ ۾ داخل ٿيڻ مهل سنڌوءَ اڪثر ڪري پنهنجي اولهائين شاخ وهائِي ٿي، جيئن اڳ ۾ بيان ڪيل آهي، ۽ اڪثر ڪري وٽس اتر سنڌ ۾ اوڀرائين شاخ نه هوندي هئي سواءِ گھٽ ۾ گھٽ گذريل 5-هزار کان 1-هزار ورهه اڳ واري عرصي دوران جڏهن اها پنهنجي اوڀرائين شاخ وهائيندي هئي جيڪا الور چورلڪ (Gorge) وٽان لنگھي اوڀرائين مير واهه کان ڪوٽ ڏيجي ۽ ڏکڻ ڏانهن سنئين زمين ۾ هلي ويندي هئي.
ان جي مکيه ۽ مرڪزي وهڪ سدائين سکر جي اولهه ۾ هلندي هئي ۽ پوءِ وڪڙ کائي خيرپور ضلعي ۾ هاڻوڪي واهڪ کي ڪراس ڪندي اڄوڪيءَ وهڪراهه جي اوڀر ۾ ڏهه پندرهن ميل پرتي وهندي هئي. سڪرنڊ جي اوڀر کان اولهه ۾ اڄوڪيءَ وهڪراهه هيٺان سنڌوءَ پنهنجي ڪيٽيءَ (دوآبي، Delta) جو مٿو پئي ٺاهيو ۽ عام طرح ٻه يا ٽي ڪيٽيائي ڇاڙهون ڪڍندي هئي. سامونڊي ڪناري ويجھو هر هڪ ڇاڙهه وري ٻن يا وڌيڪ شاخن ۾ ورهائجي ويندي هئي. سمورين گذريل صدين دوران سمنڊ ۾ ڇوڙ ڪندڙ مکيه ڪيٽيائي شاخن جي ڳڻپ 5-8 رهي آهي.
سنڌ جي ميدانن جي لاهي جيئن ته هر ميل تي 8-انچ آهي. ايتري ٿوري لاهيءَ جي ڪري پاڻيءَ جي وهڪري جي تيزي ايڏي ته گھٽجي وڃي ٿي جو پنجاب ۽ سرحد کان آندل لٽ، جيڪو اتي موجود ميدانن ۽ جبلن جي گھڻيءَ لاهيءَ سبب کرڙجي اچي ٿو، سنڌ جي ميدانن ۾ پکڙجي وڃي ٿو. لٽ سبب سنڌوءَ جو پيٽ/تر ڀرپاسي جي ڀيٽ ۾ مٿي اُپرڻ لڳي ٿو جنهن ڪري اها نيون ڇاڙهون ڪڍي نوان دڳ/راهون وٺي وهڻ شروع ڪري ڏئي ٿي. اهي وهڪ دڳ/وهڪراهون پائدار نه ٿيون ٿين پر ندي جيڪڏهن ڪو چورلڪ ٺاهي وٺي ٿي ته اها عام طرح اتي ڪيترين ئي صدين تائين ڦاٿل رهي ٿي.
سنڌ ۾ چڱيءَ طرح ڄاتل چورلڪ هي آهن:
• الور چورلڪ، جتان سنڌو گھٽ ۾ گھٽ 5-هزار ـــــــ 1-هزار ورهه اڳ تائين وهندي رهي.
• بکر چورلڪ، جتان سنڌو گذريل هڪ هزار ورهن کن کان وهي رهي آهي.
• ڪوٽڙي-حيدرآباد چورلڪ، جتان سنڌو 1758ع کان وٺي وهندي رهي آهي.
• ساموئي چورلڪ (جنگشاهي ۽ مڪلي ٽڪرين جي وچ ۾) نديءَ اتان 1333ع ۽ 1350ع جي وچ ڌاري ڪنهن وقت وهڻ ڇڏي ڏنو.
• ڀنڀور چورلڪ (ڀنڀور ۽ ان جي ابتي پاسي هرجنيا (Harginia) لوڻَ کاڻين وارين ٽڪرين جي وچان). اهو چورلڪ 325 ق.م ـــــــــ 1228ع دوران موجود رهيو ۽ ٿي سگھي ٿو ته نديءَ اتان 1300ع ڌاري وهڻ بند ڪيو هجي.
• پير پٺو چورلڪ، هن چورلڪ سنڌوءَ جي بگھاڙ شاخ جو پاڻي قديم زماني کان ۽ وري 1-هزار عيسوي کان نئيو پئي ۽ نسبتاً گھٽ اهم هو.
• اڙل نئن، جنهن سنڌوءَ جي اولهائين شاخ جو پاڻي ۽ ٽڪرين/جبلن جو پاڻي نئيو پئي، هڪ نئون ۽ دائمي منهن سيوهڻ ۽ ڀڳوٽوڙو ٽڪرين جي وچ ۾ ڳولي لڌو.
چورلڪَ نديءَ يا ان جي شاخن کي صدين تائين سوگھو جھلي رکن ٿا ۽ انهن هنڌن تي دائمي وسنديون آباد ٿيڻ لڳن ٿيون. وسندين سان گڏ خشڪ/ سوڪهڙيل (Arid) ايراضين ۾ پاڻيءَ جي دائمي موجودگيءَ وارن هنڌن تي پاڻي-پوڄا جا مرڪز اسرڻ لڳن ٿا جنهن ڪري اهي هنڌ مقدس/پوتر ليکجڻ ۾ اچن ٿا. اهڙن ماڳن جي جدول هيٺ ڏجي ٿي:

[b]پاٿر ڄمار (پٿر واري دَور، Stone age) ۾ انساني وسنديون
[/b]روهڙي ٽڪرين ۾ 32-ايڪڙ ايراضيءَ تي پکڙيل پاٿر ڄماري (پٿر جي اوزارن واري) فئڪٽري (ڪم ڪرڻ جو هنڌ، جتي ڪا شَي ٺاهي وڃي، خاص ڪري مشينريءَ يا اوزارن جي مدد سان) موجود آهي. اتي ملندڙ وکرن/اوزارن جو هڪ حصو 5-لک ورهه قبل از مسيح (ق.م، عيسوي سن کان اڳ واري دَور) سان واسطو رکي ٿو، پر اتي اهڙا پٿريلا وکر به مليا آهن جيڪي پوئين پاٿر دَور جي اوزارن (35-هزار کان 10-هزارن ورهه ق.م) ۽ پِــٿَــپَــهڻي (Microlithic، پٿر جي نفيس، نازڪ ۽ سَنهن) اوزارن (10-هزار کان 2-هزار 5-سَو ورهه ق.م) سان واسطو رکن ٿا.
انهيءَ زماني جا وکر ڪوٽ ڏيجي ويجھو، اتي جي ٽڪرين ۾، ابن شاهه (Uban-Shah)، چنچا (شهنشاهه) بلوچ (Chanchar Baloch) ۽ انــڙ کيت (Unar Farm) وٽ پڻ مليا آهن.
وکرن جو هڪ نيارو ڍير، جنهن ۾ مڇي مارڻ جا اوزار به شامل آهن، حيدرآباد-ٺٽي روڊ تي حيدرآباد کان ڪي 25-ميل پري هڪ ٽاڪرو چوٽيءَ تي به مليا آهن. انهن سڀني ماڳن وٽ مليل وکرن مان ڪي اهڙا پٿپهڻي وکر به آهن جيڪي 10-هزار ق.م کان پوءِ ٺهڻ شروع ٿيا، ۽ ٽامي جي وکرن واري عرصي تائين، ’سنڌو ثقافت دَور‘ دوران ٺهندا رهيا.
سنڌ ۾ انساني وسنديون (6-هزار 5-سَو ق.م ــ 3-هزار 5-سَو ق.م)
دائمي انساني وَسنديون پوکراهپ (زراعت) جي ابتدا سان گڏ سبِي جي ڏکڻ-اولهه ۾ ڏهن ميلن جي مفاصلي تي مهر ڳڙهه وٽ بولان نديءَ جي ڪناري تي ساڍا ڇهه هزار ورهه ق.م ڌاري وجود ۾ اچڻ لڳيون. بولان ندي انهن ڏينهن ۾ ’سنڌ ڇنڊڻ‘ منجھان منڇر ڍنڍ ڏانهن ۽ پوءِ اڙل نئن وسيلي سنڌو نديءَ ۾ وهندي هئي. منڇر ڏانهن بولان جو آڳاٽو وهڪرو ڪيترين ئي وسندين/ماڳن جو هڪ سلسلو ڏيکاري ٿو جن جي اڃا سوڌو کوٽائي نه ٿي آهي، پر اهي پنهنجي دَور ۾ انساني وسندين جي نشاندهي ڪن ٿا. اهو سلسلو (هاڻوڪي) سنڌ (جي ايراضيءَ) ۾ هليو اچي ٿو.

[b]اسرندڙ سنڌو ثقافت وارا ماڳ (آمري دَور، اوائلي سنڌو وسنديون يا اوائلي انساني وسنديون) (3-هزار 5-سَو ورهه ق.م)
[/b]آمري اڙل نئن تي هڪ مکيه وَسندي آهي جيڪا الهندي ٽڪرين کان منڇر جو پاڻي سنڌو نديءَ ۾ آڻي ٿي. ان جا ساڳيات (همعصر، ساڳيلا، ساکيات) ماڳ بولان-منڇر وهڪري تي علي مراد، ٽنڊو رحيم خان، غازي شاهه، شاهه حسين ۽ سيوهڻ آهن.
منڇر ڍنڍ، پنهنجي سر شڪارين جي جنت، گھڻو آڳاٽو ماڻهن جي واهپي هيٺ آئي. منجهس ڪي 2-سَو کن مڇين جون جنسون هيون ۽ ان تي 12 کان وڌيڪ قسمن جا لاڏائو/پرڏيهي پکي (سياري ۾ سائبيريا ۽ سُويت يونين جي ٻين ڍنڍن تان) ايندڙ هئا.

[b]مکيه وسنديون (3-هزار ق.م ــ 2300 ق.م)
[/b]ڪوٽ ڏيجي، هڪ مکيه وسندي، الور چورلڪ منجھان وهندڙ سنڌوءَ جي هڪ وڏي اوڀرائين وهڪري تي آباد هئي.

[b]ساماڻل/رچيل سنڌو ثقافت وارا ماڳ (2300 ق.م ــ 1650 ق.م)
[/b]رچيل سنڌو ثـقافت وارن ماڳن جي نمائندگي مُهين جو دڙو (موهن جو دڙو) ڪري ٿو. مهين جي دڙي سان ساڳيات ماڳن کي درجيبندي ڪندي رچيل يا ساماڻل سنڌو ثقافت (mature) جي سري هيٺ رکيو وڃي ٿو. ساماڻل سنڌو ثقافت وارا ماڳ سنڌوءَ جي وڏن وهڪرن ۽ شاخن تي هيٺ ڄاڻايل هنڌن وٽ موجود هئا:
• جُــونِــڙو (Juniro) جو دڙو (بلوچستان ۾، بولان-منڇر وهڪ مٿان) ۽ لائيم (Lime ؟) جو دڙو (سنڌوءَ جي اولهائين وهڪري مٿان).
• وِنجروٽ (دِرشادوَتي-سرسوَتي-هاڪڙو سرشتي مٿان).
• مُهين جو دڙو، لوهم جو دڙو ۽ چانهو-دڙو (اترادي سنڌ ۾ سنڌوءَ جي وڏي وهڪري مٿان).
• پانڌي واهي، علي مراد، ٽنڊو رحيم، غازي شاهه، شاهه حسين، سيوهڻ ۽ آمري (سنڌو ڏانهن بولان-منڇر-اڙل وهڪ مٿان).
• ڪوٽ ڏيجي (الور چورلڪ منجھان وهندڙ سنڌو جي اوڀرائين وهڪري/شاخ مٿان).
• پوڪران (Pokran)، تَــئنگ (Taung)، کجور (Khjur)، شاهه جو ڪوٽــڙيو، عارب جو ٿاڻو، عثمان بُــٺي، جھانگاري (؟، Jhangari) ۽ ڏِسو (Diso) سنڌوءَ جي باران ڏانيئڪ نديءَ مٿان.
• نوهٽو (Nohoto) سنڌوءَ جي درشادوتي-سرسوتي-هاڪڙو وهڪ مٿان.
۽ ٻيا ڪيترائي اڻ-ڦولهيل ماڳ ريڻي-هاڪڙو (درشادوتي-سرسوتي) مٿان (سکر ۽ خيرپور ضلعن ۾).
جُهرندڙ/ڀُرندڙ/ڊهندڙ سنڌو ثقافت (1650 ق.م کان پوءِ)
• جُهڪر، سنڌوءَ مٿان.
• جھانگري، منڇر ڍنڍ مٿان.

[b]سنڌ ۾ وسنديون 500 ق.م ـ 200 ق.م
[/b]• الور، سنڌوءَ جي اوڀرائين وهڪري مٿان الور چورلڪ وٽ ۽ ميوزيڪانَس (Musicanus) جي گادي.
• ماهوٽا، سنڌوءَ جي وڏي/مکيه وهڪري مٿان.
• پاتل (Patala، پٽاله) (برهمڻ آباد) جنهن کي پاڻني جي جوڙيل سنسڪرت گرامر ۾ برهمنڪا سڏيل آهي، سنڌوءَ جي اوڀرائين ڪناري تي آباد هو.
• سکر، جنهن کي پاڻني سَڪَــرَ (Sakara) سڏيو آهي، سنڌوءَ جي وڏي وهڪري مٿان.
• اليگزينڊر´س هِيوِن (Alexender´s Heaven، سڪندر جي جنت) (ڀنڀور يا باربريڪان) سنڌوءَ جي اولهائين ڪيٽيائي شاخ مٿان.
• سيوهڻ، بولان-منڇر-اڙل ڊوهڪ مٿان اڙل تي.
سنڌ ۾ وسنديون، 200 ق.م ــ 100ع
• الور، سنڌوءَ جي اوڀرائين شاخ تي الور چورلڪ مٿان.
• سئدومن (Sadoman، سيوهڻ)، سنڌوءَ جي ڏانيتي اڙل نئن تي.
• ميناڳڙهه (Minnagara) يا پاتل (Patala، پٽاله؟) يا بيناڳڙهه (Binagarah)، سنڌوءَ جي ڪيٽيائي اوڀرائين شاخ تي.
• باربريڪان (Babarikan، ڀنڀور)، سنڌوءَ جي ڪيٽيائي اولهائين شاخ تي.
• هاڻوڪي عربي سمنڊ کي انهن ڏينهن ۾ ايرِيٿِريَن (ڳاڙهيتو، ڳاڙهسرو، Erythrean) سمنڊ سڏيو ويندو هو.
• رني ڪوٽ ميداني ۽ دريائي ڪاهه کان بچڻ لاءِ سنڌوءَ جي اولهه ۾ 35-ميل پري ٺاهيو ويو.

[b]سنڌوءَ جي اولهائين شاخ ۽ بولان-منڇر-اڙل وهڪ مٿان موجود شهر، 100ع - 750ع
[/b]ليمُو جو دڙو، ليلا جي ماڙي، پانڌي واهي، سِسَم (Sisam، شاهه حسن)، ٽنڊو رحيم، غازي شاهه، علي مراد، سيوهڻ، ڌامراهو ۽ ماهوٽا.
• الور چورلڪ مان لنگھندڙ سنڌوءَ جي اوڀرائين شاخ مٿان ٻڌل شهر: لِيڪاڻي (Likani)، ماٿيلو، هاڪڙا، ڪداسر (Kadasur) ۽ ڪوٽ ڏيجي.
• سنڌوءَ جي وڏي/مکيه شاخ مٿان ٻڌل شهر: سَڪر (سکر)، درٻيلو، ٺل مير رڪڻ، ڪوٽ لالُو، ڏيپر گھانگھرو ۽ برهمڻ آباد.
• سنڌوءَ جي ڪيٽيائي اوڀرائين شاخ يا اوڀرائين پراڻ مٿان ٻڌل شهر: ڌاليا/ڌَليا (؟، Dhaliya، ميرپور خاص).
• هاڪڙي تي (ستلج کان سنڌو ڏانهن ڇلڪندڙ پاڻي مٿان) ٻڌل شهر: ونجروٽ، ٿير (Ther)، امر ڪوٽ ۽ نئون ڪوٽ.
• سنڌوءَ جي ڪيٽيائي اولهائين شاخ مٿان ٻڌل شهر: سڌيرن جو دڙو، راوڙ (Rawar)، ٻڌ جو ٽڪر، ڪيڙ ڪوٽ (Kirrkot)، شاهه حسين (؟،Shah Hussain)، ٺري گجو، پير پٺو، جھرڪ ۽ نيرون (نيرون جي وسنديءَ جو هنڌ حيدرآباد نه ٿو ٿي سگھي، پر حيدرآباد کان ڪي 10-15 ميل ڏکڻ طرف ۽ ٽنڊو محمد خان پريان گنجي ٽڪر واري ٽاڪرو سلسلي ۾ ان جي ڏاکڻي پاسي سندس پيرانديءَ وٽ هوندو).
• باران ڊوهڪ سرشتي مٿان ٻڌل شهر: تئنگ، پوڪران، جھانگر ۽ دوسي (؟، Dosi يا شايد ’ڏِسو‘ Diso!). عربي سمنڊ کي ’بحرِ فارس‘ (پارسي سمنڊ) سڏيو ويندو هو.
ٽالمي (Pitolemy) پنهنجي نقشي ۾ جيڪي ڊگھائي ۽ ويڪرائي ڦاڪون ڄاڻايون آهن ۽ انهن تي ٻڌل جن شهرن جو ذڪر ڪيو آهي انهن کي نظر ۾ رکندي ممڪن طرح هيٺ ڄاڻايل نالا درست بيهن ٿا:
ٽالمي پاران ڄاڻايل اڄوڪو ممڪن نالو
اسِيگراما (Asigramma) اُچ
پَئسِيپيڊا سيوهڻ
پئرسي (Parise، پارِز) سنڌ جو ڪوهستان
اوسڪانا ماهوٽا (؟، آگزيڪاٽس)
مسرنا (Musarna) ميوزيڪانا/ميوسڪاڻ (ميوزيڪانَس جو ڏيهه)
بِنگاگَر (Bingagara، بنگا ڳڙهه) الور
ڪامي ڳڙهه (Kamigara) الور جي اتر ۾ ندي
ڪلاڪا/ڪالڪا (Kalaka) ڪروڪَلا (Karokala، اَبن شاهه)
بَرِيبَري (Baribari) /باربيرئي (Barbarei) باربريڪان (ڀنڀور) ۽ ديبل 300ع کان اڄ تائين
آرِندا (Aurinda) ونجروٽ
پِسڪا (Piska) ڌامراهو ۾ ٻوڌي اسٽوپا
پيتلين (Patalene، پٽاليني) سنڌو ڪيٽي (Delta، دوآٻو)
آربِيتا (Arbita) کيرٿر جابلو سلسلو
سِيراستِرين (Sirastrene) سنڌ جي کاڙي (Creek) يعني هاڻوڪو ڪڇ جو وڻ
انڊو-سِٿيا (Indo-Scythia) سنڌ (ملتان تائين)
پاتل (Patal، پٽاله؟) برهمڻ آباد
نَدي (پَسِيپيڊا جي ڏکڻ ۾) اڙل
باربريڪان حقيقت ۾ 100ع ڌاري سُسڻ لڳو هوندو، ان جا سبب واپاري هوائن (Trade Winds، ٽريڊ ونڊس = ڏکڻ-اوڀر ۽ اتر-اوڀر کان اَڌوڙڪ يعني خط استوا ڏانهن گُهلندڙ تيز هوائون) جي کوجنا ۽ ڳاڙهي (Red) سمنڊ کان انڊيا• جي سامونڊي ڪنارن تي بندرگاهن ڏانهن سڌو واپار آهن. ساساني سلطنت جي اوسر سان گڏ ۽ باربريڪان ۾ پارسي يهودين جي آبادڪاريءَ جي ڪري ان هڪ ڀيرو وري اهميت ماڻي ورتي ــــــــــ باربريڪان رستي سنڌ سان واپار ڇال ڏئي وڌيو. باربريڪان کي هاڻي ديبل نالو مليو جيڪو يهودين پاران گڏجي پوڄا ڪرڻ (Synogoue) واري هنڌ/عبادتگاهه، يا ديول (Dewal) جي پٺيان پيو. سنڌ جي نار (Gulf) تي پارِي نَگر (Parinagar) جي ننڍڙي بندرگاهه رستي ٿر کان برآمد سبب به سنڌ سان واپار وڌيو. انهيءَ واپار جي مکيه وڙن ۾ گھڻو ڪري لوڻ، جيڪو پاري نگر ويجھو لوڻ جي کاڻين مان نڪرندو هو ۽ ٿر ۽ ڪوهستان مان ڍڳا، اٺ، رڍون ۽ ٻڪريون ۽ سنڌ جي ميداني علائقي مان ڪپهه، ڌاڳو/سُٽ، چانور، نِير ۽ تيلي ٻج شامل هئا. ايران ڏانهن کنڊ هڪ دوا طور برآمد ڪئي ويندي هئي. سنڌ ۾ وسيع پکڙيل مذهب ٻڌمت هو ۽ ٿر جي ڏکڻ-اوڀر حصي ۾ جَينمَت (Jainism) واپار جي ڪري واپاري طبقي ۾ سُک وڌيو جنهن ڪري ان ٻوڌي اسٽوپا ۽ جين ڏيواڙ ٺهرائڻ ۾ دلچسپي ورتي. سنڌ جي نار تي، جنهن کي لُوني ندي مان پاڻي پڻ ملندو هو، ويراواهه ۽ ننگرپارڪر پڻ ڦلاريا. سنڌونديءَ جي ڪيٽيءَ/دوآبي/ڊيلٽا جو سرو 500ع ڌاري هاڻوڪي شهدادپور جي ويجھو هو ۽ ايستائين سنڌوءَ جي نسبتاً پائدار وهڪري جي نتيجي ۾ ڪيترائي نوان نگر/شهر ٻڌجڻ لڳا. ڪيٽيائي اوڀرائين شاخ تي ڏيپر چانگريو (جھول)، برهمڻ آباد، ڌَليا (ميرپورخاص اسٽوپا) ۽ نئون ڪوٽ اڀري آيا. ڪيٽيائي وچين شاخ تي، جيڪا انهن ڏينهن ۾ سنڌوءَ جي وڏي/مکيه شاخ (وهڪرو) پڻ هئي، اڏيرو لال، نصرپور ۽ راوڙ ٺهيا. ڪيٽيائي اولهائين شاخ جھرڪ ويجھو وهندي ۽ ڪينجھر ڍنڍ کي پاڻي پياريندي هئي. ان تي مکيه شهر جِھم (هاڻوڪو جھمپير)، گجو ۽ ديبل هئا.

[b]499ع ــ 700ع
[/b]منڇر ڏانهن ويندڙ، سنڌوءَ جي اولهائين شاخ تي اهم شهر ڌامراهو هو. ونجروٽ، ماٿيلو ۽ ڊِٻ/ڊرٻ ڏيٿاري (Dribh Dethari) هاڪڙي مٿان موجود هئا جيڪا سڪل هئي پر سنڌوءَ ۽ ستلج جو ڇُلڪيل پاڻي پيئندي هئي. ڀاڳروڙ (بغرور، Baghrur) الور ويجھو ننڍڙي وسندي هئي ۽ الور چورلڪ مان وهندڙ سنڌوءَ جي اوڀرائين شاخ جي پاڻيءَ تي ڀاڙيندي هئي.
هيٺين سنڌ ۾، 700ع ڌاري، سنڌوءَ جي وهڪَراهن ۾ تبديليءَ سبب هيٺين سنڌ جا ڪيترائي مکيه شهر تباهه ٿي ويا، ۽ جيڪڏهن تڳي سگھيا به ته ڪِين جھڙين وسندين صورت ۾. نئون ڪوٽ، ڌليا (ڍالي؟)، نيرون ڪوٽ، جھرڪ ۽ سڌيرن جي دڙو جو نصيب اجھو اهو هو.

[b]700ع ــ 1000ع
[/b]850ع ڌاري، سنڌونديءَ هڪ ڀيرو وري پنهنجا پير ڄمائي ورتا ۽ سنڌ جي پوکراهپي/زرعي (ايگرِيڪلچرل) معيشت لاءِ ڏاڍي ٻاجھ ڀري ٿي پئي. سنڌوءَ جو وڏو/مکيه وهڪرو لڳ ڀڳ 1000ع تائين الور چورلڪ مان وهندو رهيو. جڏهن اهو بکر چورلڪ مان وهڻ لڳو تڏهن ڀاڳروڙ (بغرور، روهڙي) ۽ بکر/سکر جي اهميت وڌائي ڇڏي. سنڌونديءَ جي اولهائين شاخ، جيڪا بيگاري واهه جي سنوت ۾ ڦٽي نڪرندي ۽ سنڌ جي هيٺاهين/ماٿري ڏانهن وهندي هئي، ۽ اها شڪارپور ضلعي ۾ رستم ويجھو پڻ هڪ ڇاڙهه ڪڍندي هئي (جيڪا اولهائين ناري سان سيڌ ۾ وهندي هئي) ۽ ڪَــڪــڙِ ويجھو پنهنجي ماتا شاخ سان ملي منڇر ڍنڍ ڏانهن هلندي هئي. وڏي شاخ (سنڌوءَ جو مرڪزي وهڪرو) بکر چورلڪ ڇڏڻ کان پوءِ ٺل مير رڪڻ ۽ ڪلريءَ کي سينگاريندي هاڻوڪي نواب شاهه انجنيئرنگ ڪاليج ويجھو هاڻوڪي نواب شاهه جي اولهه ۾ لنگھندي هئي. هوءَ پنهنجي هڪ ڇاڙهه/لام ڪنڊياري کان سعيد ڏانهن هاڻوڪي روهڙي ڪئنال جي سيڌ ۾ اولهه پاسي پڻ ڪڍندي هئي.
ڏاکڻي سنڌ ۾ ڪيٽيائي اوڀرائين شاخ ٺل مير رڪڻ جي اتر ۾ وهندي هئي ۽ برهمڻ آباد ان جي اولهه ۾ هئي. اها اوڀرائين پراڻ ۾ وڃي پوري ٿيندي هئي. مکيه شاخ جھرڪ جي اوڀر ۾ لڳ ڀڳ ٽيهن ميلن تي ٻن حصن ۾ ورهائبي هئي ۽ ان جي اولهائين ڪيٽيائي شاخ گجو ۽ ديبل ويجھو لنگھندي هئي. اهڙيءَ طرح سنڌوءَ جي ڪيترين ئي شاخن زراعتي اڀار آندو ۽ سک مهيا ڪيو ۽ اهڙيءَ طرح سنڌ ۾ هبارين جي خودمختياريءَ لاءِ راهه هموار ڪئي.

10-صدي عيسوي جا شهر، ابن هوقل ۽ اصطخري موجب سندن بيهڪ:
10-صديءَ جي عربن چَواڻي ـ نالو هاڻوڪو نالو
سدوسن (Sadusan) سيوهڻ
ال-رور (Al-rur) الور
ڪلري (Kalari) ديهه ڪلري (نواب شاهه ضلعي) ۾ موجود آثار
منصوره (8-صدي ۾ عربن نئون نالو رکيو) برهمڻ آباد
نيرون (نيرون بابت اڳ ذڪر ڪيل آهي)
بحرِ فارس عربي سمنڊ
بانيا (Bania يا بائزه، Baiza) ڪاهُو دڙو جا آثار يا ڌليا کنڊر
مَنجابَاري (Manjbari) منگھو پير
ديبل ڀنڀور
جِھم
جھمپير

[b] 1000ع ــ 1500ع
[/b]ڏهين صديءَ کان تيرهين صديءَ جي پڄاڻيءَ تائين سنڌونديءَ برهمڻ آباد جي ويجھو ۽ ان جي هيٺان گھٽ ۾ گھٽ ٽي ڀيرا پنهنجي وهڪراهه بدلائي، ڇو ته سومرن کي پنهنجي گادي ٺري (Thari، تعلقي ماتلي ۾ کنڊر) ڏانهن، محمد تور (Tur، جاتي جي اتر ۾ 5-ميل پري موجود کنڊر) ڏانهن ۽ ٺٽي ڏانهن پنهنجي گادي بدلائڻي پئي. برهمڻ آباد کي 1026ع ۾ محمود غزنيءَ ساڙائي ڇڏيو ۽ ان کان پوءِ اڄ تائين ويران آهي.
ديبل کي 1226ع ۾ خوارزم شاهه ساڙايو ۽ اهو ئي حشر پاري نگر جو ڪيو ويو. هاڪڙي ڏانهن ڇُلڪي، ڇَرَ ٿي ايندڙ پاڻي پڻ گھٽجي ويو ۽ ونجروٽ واري وسندي ٿي وئي.
هيٺِين سنڌ ۾ انهن 500 ورهن دوران پاڻِــيئائِــي (Hydrological) تبديلين ڪيترين ئي ننڍڙين شاخن کي واهي ڇڏيو جنهن ڪري چانورن جي پوکيءَ ۽ مڇيءَ جي پالنا تي ڀاڙيندڙ نيون وسنديون وجود ۾ آيون. هڪ هزار کان وڌيڪ اهڙين وسندين جي پروڙ اٿئون ۽ انهن جي ڄاڻ پاڪستان آرڪيالاجي-8 ۾ ڏنل آهي.
سنڌوءَ جي اولهائين شاخ تي، اترادي سنڌ ۾، سومرن جي جاناڻي (Janani، جناني؟) جھڙو سهڻو شهر ظاهر ٿيو جيڪو وارهه تعلقي جي ساڳي نالي واري ديهه ۾ موجود آهي.
سنڌوءَ جي وڏي ۽ مرڪزي شاخ/وهڪري راڌڻ سامهون ڇاڙهه ڪڍي، جنهن مها (Maha) ڍنڍ مان وهندي ڪَڪڙِ، باغبان، ڦاڪا (Phaka)، ڀانَ، سامتياڻي، ريل (Rel) ۽ آراضي وارو دڳ ورتو ۽ سيوهڻ ۽ ٽلٽيءَ جي وچ ۾ هڪ وسيع ڍنڍ خلقيندي ٻيهر وڃي سنڌوءَ سان ملي. هن شاخ ميهڙ، خيرپور ناٿن شاهه ۽ دادو تعلقن ۽ سيوهڻ تعلقي جي اوڀرائين حصن کي سنڌ ۾ چوڏهين ۽ پندرهين صدين دوران انتهائي مکيه ايراضيءَ طور سڌاريو.
1300ع ڌاري هيٺين سنڌ ۾ سنڌوءَ جي اولهائين ڪيٽيائي شاخ ڪلري واهه جي سيڌ ۾ پنهنجو وهڪرو بند ڪري ڇڏيو ۽ اهڙيءَ طرح ان تي موجود ساموئي وسندي ويران ٿي وئي.
ديبل ڦِٽي ويو ۽ ان جي بدران نئون بندر لاهري (Lahri) اسري آيو. سنڌو جو نار (گلف) سُڪي ويو ۽ ان کان پوءِ ڪڇ جو رڻ سڏجڻ ۾ آيو. برهمڻ آباد ۽ الور اڳ ئي، يارهين صديءَ جي ابتدا کان وٺي ڦِٽي ڀَنَ ٿي چڪا هئا، ۽ افسانوي دَلُو راءِ جي غلطڪارين سبب انهن جي تباهيءَ بابت لوڪ ڪٿائون ٺهڻ شروع ٿي ويون هيون.
ڪَلانۡ ڪوٽ ٺٽي سان گڏ شايد چوڏهين صديءَ ۾ ٺاهيو ويو.
شاهه ڪپور (محمد تور) کي سنڌونديءَ جي ڪيٽيائي شاخ گنگرو (Gungro) شايد 13-صديءَ جي وچ ڌاري (1351ع ۾) بند ڪري ڇڏيو. جاناڻي اڳ ئي تباهه ٿي چڪو هو. ان کي سَمن ساڙايو، جن سومرن کي هٽائڻ لاءِ تشدد ڪيو هو.

[b]1500ع ــ 1550ع جون وسنديون
[/b]ڪا خاص تبديلي نه ٿي سواءِ ان جي، ته سنڌونديءَ جي وڏي شاخ (مرڪزي وهڪري)، جنهن راڌڻ سامهون درٻيلي جي اتر ۾ وڏو وڪڙ/ڪڙو ٺاهيو هو، گذريل صديءَ ۾ مکيه وهڪراهه/وڏي/مرڪزي وهڪراهه بڻجي پئي هئي، ڇو ته نديءَ راڌڻ سامهون آمري ڏانهن پنهنجو وڏو وهڪرو بند ڪري ڇڏيو هو.
پاٽ، آراضي ۽ بختيارپور جھڙا شهر جيڪي اڳ ۾ ساڄي ڪپ تي هئا، هاڻي کاٻي ڪپ تي ٿي پيا. پراڻي وهڪراهه جا آثار هاڻي مها، سيتا روڊ (Sitaro)، جوکپري، پير گُھڃو/گھنيو (گھجو) ۽ ٽلٽي ڍنڍن جو سلسلو چٽا ڪري ٿو. ان جي ڪري هاڻي ميهڙ، ڪڪڙ، دادو ۽ سيوهڻ حويلي ۽ ڪيٽيائي ايراضيءَ ۾ ريڻ (Ren) شاخ تي بدين (چاچڪان، Chachkan) سنڌ ۾ مکيه ۽ ستابيون ايراضيون ٿي پيون.
1550ع ــ 1700ع، ننڍڙي برف-ڄمار (The Little Ice Age)
هيءُ ننڍڙي برف-ڄمار جو عرصو آهي جنهن دوران هماليه جبلن ۾ برف رجڻ جو عمل نه رڳو 15-30 ڏينهن (؟) دير ٿي ويو پر پاڻيءَ جو مقدار به گھٽجي ويو. آبڪلاني/چاڙهه/ٻوڏ جي مند پڻ دير ٿي وئي جنهن ڪري نديءَ ۾ پاڻيءَ جو اوچو وهڪرو پڻ گھٽجي ويو. ان ڪري ندي پنهنجي وهڪراهه تبديل نه ڪري سگھي سواءِ ان جي ته درٻيلي مٿان نديءَ جو وڏو وڪڙ/ڪڙو 1542ع کان ترت پوءِ بند ٿي ويو. ڪي به نوان شهر نه اسريا، پوک گھٽجي وئي، ننڍيون وسنديون ويران ٿي ويون، وڏيون وسنديون آباديءَ ۽ ويڪر/پکيڙ ۾ گھٽجي ويون، ڏڪار اچي منهن ڪڍيو ۽ هر هر ٿيڻ لڳا. مکيه وسنديون جُھريل حالت ۾ ئي تڳي سگھيون.
مقامي قبيلا پنهنجي پنهنجي تَرن ۾ خودمختيار ٿيڻ لڳا ۽ ان ڪري جيڪي اهم شهر انهيءَ عرصي ۾ اسريا، اهي هئا: شڪارپور ضلعي ۾ شڪارپور شهر، خيرپور ناٿن شاهه ۾ گھاڙي (Ghari) ۽ باغبان پرڳڻي ۾ شڪارپور، جنهن کي 1701ع ۾ نئون نالو خدا آباد ڏنو ويو.
اهي نيون وسنديون ان ڪري اسريون جو سنڌوءَ جا ڪي مکيه پراڻا ڍورا/ ڦاٽ واهن ۾ بدلجي ويا. گھاڙ شاخ تي 16-صديءَ جي وسندي لاڙڪاڻو ان جو مثال آهي.
يورپي واپار وسيع ٿيو ۽ پورچوگيزن، انگريزن، ڊچن ۽ فرينچن سان واپار ڪندڙ مرڪز ڦلارجڻ ۽ پکڙجڻ لڳا. اهڙا واپاري مرڪز هئا سکر، روهڙي، درٻيلو، سيوهڻ، بوبڪ، نصرپور، ٺٽو، جھرڪ، هالا ۽ لاهري بندر (جتي پورچوگيزن هڪ قلعو ۽ هڪ چرچ/ڪليسا جوڙيا).
لاهري بندر پنهنجا هنڌ (ڪجھ قدر) تبديل ڪيا ۽ 16-صديءَ جي پڄاڻيءَ ڌاري هڪ نئون اورنگا بندر (اورنگزيب جي نالي پٺيان) جوڙيو ويو. ان جي ڄمار پڻ ٿورڙي ٿي ۽ شاهه بندر ان تي ڇانئجي ويو.

[b]1701ع ــ 1758ع ۾ وسنديون
[/b]ننڍڙي برف-ڄمار دوران هيءُ تَپاڻ (ڪوسائپ، Warming) جو عرصو هو ۽ ڪلهوڙن آَبپاشي هيٺ (پيڄارڪ، Irrigation) ايراضيءَ کي ڏهن لکن کان وڌائي 21-لک ايڪڙن تي پڄايو. آبادي 15-لکن کان وڌي 30-لکن کي پهتي. نوان شهر جيئن: شهدادڪوٽ، قنبر، وارهه، ميهڙ، ناٿن شاهه، ميرپور خاص، خدا آباد نئين (هالا ويجھو)، شهدادپور، نوشهروفيروز، ٿري (Thari، ٿرڙي؟) فتح ڳڙهه (جيڪب آباد)، جوهي، دوست علي، رتن (رتو) ديرو، وڳڻ وغيره اسري آيا. دادو تعلقي واري شڪارپور کي نئون نالو خدا آباد ڏنو ويو ۽ سنڌ ۾ ڪلهوڙن جي گادي مقرر ڪيو ويو. انهيءَ عرصي ۾ ٻيا جيڪي شهر قائم ٿيا، اهي هئا: خيرپور (مِيرس)، ڀريا، سَدُوتا (Saduta) مورو، کنهيرا (Khunhera، کونهارو؟)، سڪرنڊ ۽ ٽنڊو آدم.

[b]1758ع ــ 1843ع ۾ وسنديون
[/b]1758ع ۾ سنڌوءَ جي وڏي شاخ (وڏي وهڪري) هالا ويجھو پنهنجي وهڪراهه بدلائي جيڪا گذريل لڳ ڀڳ پنجن صدين کان جاري هئي ۽ اهڙيءَ طرح ان تي موجود پراڻن شهرن کي ويران ڪري ڇڏيو. انهن مان ڪي مکيه شهر هي آهن: اڏيرو لال، نصرپور، شيخ ڀرڪيو، تاجپور، اگھم، ٺري، جُوڻ (June) فتح باغ، ٽلٽي (Talti، ؟)، تلهار ۽ بدين. ان جي اولهائين ڪيٽيائي شاخ تي جھوڪ، بٺورو، پير پٺو، شاهه بندر، ٺٽو، ڪلان ڪوٽ ۽ ساڪرو هئا. اهي شهر ڪجھ گھٽ اهم ٿي تڳندا آيا آهن. نئين وهڪراهه هاڻوڪي جي سيڌ ۾ حيدرآباد، ڪوٽــڙي چورلڪ منجھان ٺهي. ان تي نوان شهر اسريا ۽ ڪن آڳاٽن پڻ اهميت ماڻي. حيدرآباد، ڪيٽي بندر، سجاول، ٽنڊو محمد خان نيون وسنديون هيون ۽ پراڻين وسندين جهڙوڪ ٻڍاپور ۽ سونڊا نئين سر اهميت ماڻي. حيدرآباد سنڌ جي نئين گادي وڏي اوج کي وڃي پهتي. نئون ديرو، لکي، جوڻي ديرو (Junidero) ۽ ڳڙهي خيرو اهميت حاصل ڪري ورتي.
جيئن ته هالا جي ڏکڻ ۾ هڪ لک ايڪڙ زمين بندش هيٺ اچي وئي ان ڪري ٻارهين کان پندرهين صديءَ جون ننڍيون وسنديون (يعني هيٺين سنڌ ۾ سما-سومرا وسنديون) وڏيءَ ڳڻپ ۾تباهه ٿي ويون. هيٺين سنڌ ۾ قبيلن وڏي بغاوت ڪئي ۽ سياسي انڌا ڌنڌ پيدا ٿي پيو، جنهن جي نتيجي ۾ ٽالپر اسري آيا جن بندش هيٺ آيل زمين کي آبپاشي هيٺ آڻڻ لاءِ واهه کوٽايا ۽ پاڻ ان جا مالڪ ٿي ويهي رهيا. نيون ٽالپر-بلوچ وسنديون، جن کي عام طرح ٽنڊو سڏيو ويندو آهي، اسري آيون. ٽنڊو مري، ٽنڊو الهيار، ٽنڊو ڄام، ميرپور خاص، ٽنڊو باگو، ٽنڊو محمد خان، ٽنڊو غلام علي ۽ ٽنڊو قيصر انهيءَ تبديليءَ جو نتيجو آهن ۽ انهيءَ عرصي سان تعلق رکن ٿا. ريڻ نديءَ کي ڦليلي شاخ، جنهن کي پوءِ ڦليلي واهه ۾ بدلايو ويو، مان پاڻي ملندو هو.
ندي سدائين ٻيڙن جي اچ وڃ لاءِ ڪم ايندي رهي آهي ۽ نديءَ ڪناري مناسب مٿاهن هنڌن تي موجود دريائي بندر ڦلاربا رهيا آهن. جيڪڏهن اهي کاڄِي ويندا آهن ته ساڳي نالي واري نئين وسندي ساڳي مقصد لاءِ ويجھڙ واري مٿاهين هنڌ تي آباد ٿي ويندي آهي. مانجھند، ٻُــڍا پور ۽ انڙ پور اهي شهر آهن جيڪي ٽي يا چار ڀيرا ختم ٿيا ۽ وري اسريا.
پوک هيٺ ايراضي 22-لک ايڪڙن مان گھٽجي وڃي 9-لک ايڪڙ بيٺي ۽ حڪمران گھراڻا ۽ بلوچ سردار جيڪي زمين جا مالڪ هئا، جيئن ته وراثتي طرح آبادگار/پوک ڪندڙ نه هئا، انهن پوکي راهي تي ڌيان نه ڏنو ۽ عام ماڻهن جانور-پالنا تي زور رکيو. ٿر ۽ ڪوهستان جون ايراضيون ان مقصد لاءِ ڪم اچڻ لڳيون ۽ وسنديون انهن ٻن ايراضين ۾ اسرڻ لڳيون. خوش قسمتيءَ سان اسان جي آڏو 1855ع جو سنڌ بابت تفصيلي نقشو موجود آهي (اسڪيل 480، 1:504) جيڪو نديءَ ڪناري تي بندرن ۽ پتڻ طور موجود وسندين سان گڏ ٿر ۽ ڪوهستان جي ڪيترين ئي ننڍين وسندين جي نشاندهي ڪري ٿو. لسٽ ڏاڍي ڊگھي آهي. 1843ع ۾ سڌو سنڌوءَ مان پاڻي کڻي ويندڙ واهن جي ڳڻپ ئي 729 هئي. انهن واهن جي سري وٽ بند موجود هئا ۽ اهڙيءَ طرح ڪن به ٻن واهن جي وچ ۾ پڻ هو. انهن بندرن تي ننڍيون عمارتي صنعتون ۽ گدام اسريا. سومرن جيان ٽالپر دَور جو هڪ مکيه پهلو حيدرآباد هيٺان هيٺين سنڌ ۾ وسندين جو واڌارو ٿيڻ هو جتي اهي واهن مٿان رچنديون ويون ۽ وٽن جانور-پالنا لاءِ وسيع ايراضي هئي جيڪا کين ڌنارپ/ڌراڙپ (Pastoralism) ڏانهن وٺي وئي.

[b]1850ع ــ 1960ع دوران سنڌ ۾ وسنديون
[/b]1860ع کان پوءِ، جڏهن برطانيا نوان واهه کوٽائڻ ۽ وڌائڻ شروع ڪيا، وسندين جو رنگ ڍنگ بدلجڻ شروع ٿيو. ايندڙ چاليهن ورهن دوران آبپاشي/ پيڄاري (Irrigation) هيٺ زمين 1843ع جي ڀيٽ ۾ ٽيڻي ۽ 1955ع تائين ان جي به ٻيڻ ٿي وئي. 1910ع تائين سنڌ جي آبادي ٻِيڻ ٿي ۽ 1843ع جي ڀيٽ ۾ ٽيڻ هئي. پيڄاري هيٺ ايراضين ۾ وسندين جي ان واڌ ۽ ٿر ۽ ڪوهستان کان سنڌ جي ميداني علائقن ڏانهن لڏپلاڻ ۾ تيزيءَ سبب اتي ڌَڻ-پالنا ۾ کوٽ ٿي.
ريل-راهون (Railways)/ريلويز وڇائڻ سبب وسندين جي ڍنگ ۾ تبديلي
ريلراهون اچ-وڃ/ڳنڍپ جي سرشتي لاءِ انقلاب آڻيندڙ هيون. سنڌ جي مختلف حصن ۾ ريل گاڏين جي هلڻ جون تاريخون، هيٺ جدول ۾ ڏجن ٿيون:
تاريخ ريلراهه جو ٽڪرو ڊيگھ
13-مئي 1861ع ڪراچي سِٽي - ڪوٽڙي 104.90 ميل
1-آڪٽوبر 1878ع راڌڻ - رڪ 64.14 ميل
1-آڪٽوبر 1878ع سکر - حبيب ڪوٽ 5.125 ميل
8-آڪٽوبر 1878ع ڪوٽڙي-لکي تيرٿ (اڄ ڪلهه ساهه بندر) 75.52 ميل
27-آڪٽوبر 1878ع لڪي - راڌڻ (؟) ميل
2-مئي 1880ع حبيب ڪوٽ (ايم 22.79 يعني شڪارپور کان سبي) 128.53 ميل
27-مارچ 1889ع روهڙي - سکر (لئنڊسڊائون پل جو کلڻ) 2.67 ميل
16-جون 1889ع ڪياماڙي - ڪراچي سِٽي 3.06 ميل
1889ع روهڙي کان پنو عاقل ۽ اڳتي ريتي وٽان لوڌران-2 پنجاب ڏانهن (؟) ميل
18-آگسٽ 1882ع حيدرآباد - شادي پلي 54.97 ميل
25-مئي 1890ع ڪوٽڙي-حيدرآباد (سنڌوءَ تي ڪوٽڙي پل جي تڪميل) 5.29 ميل
22-ڊسمبر 1890ع شادي پل-کوکڙا پار ۽ سنڌ-راجسٿان سرحد 69.00 ميل
15-نومبر 1898ع ڏيٿا - روهڙي 180.70 ميل
15-آگسٽ 1904ع حيدرآباد – بدين 61.75 ميل
18-اپريل 1909ع جمڙائو - جھڏو 49.96 ميل
28-مارچ 1910ع حيدرآباد - ڏيٿا (؟) ميل
1-جنوري 1912ع ميرپور خاص - کـڏڙو (Khadro) 49.43 ميل
1-ڊسمبر 1914ع جيڪب آباد-ڪشمور (12-آڪٽوبر 1956ع تي ويڪري پٽي ۾ بدلائي وئي) 75.52 ميل
20-مئي 1930ع پڊ عيدن - ٺارو شاهه ۽ محراب پور 43.77 ميل
10-ڊسمبر 1931ع ٽنڊو آدم - سڪرنڊ ۽ نواب شاهه 54.05 ميل
10-آڪٽوبر 1931ع سڪرنڊ - ٺارو شاهه 64.11 ميل
1-جُون 1935ع جھڏو - بٺورو 30.60 ميل
20-نومبر 1939ع کـڏڙو - نواب شاهه 30.60 ميل
29-جولاءِ 1940ع لاڙڪاڻو - جيڪب آباد 83.98 ميل
16-اپريل 1946ع رڪ - حبيب ڪوٽ 4.93 ميل
16-اپريل 1946ع حبيب ڪوٽ - روهڙي، پنو عاقل 30.47 ميل
پاڪستان ٺهڻ کان پوءِ ريلراهه ۾ ڪا به ترقي نه ٿي، توڻي جو ٻي وڏي جنگ کان پوءِ وارين رٿائن ۾ برطانيا سرڪار جنگشاهي-ٺٽو-سجاول، جاتي بدين رهمڪي بازار-نگر پارڪر، ڇوڙ-ڇاڇرو-مٺي-ڏيپلو-نگر پارڪر ۽ دادو-جوهي-قنبر جي وچ ۾ ريلراهون وڇائڻ جو پروگرام به جوڙي رکيو هو.
جدول جي تياري لاءِ ڪم آندل مواد: (1) جاهن برٽن (1812-1899ع) جي ڊائري، ڪئمبرج 1939ع؛ (2) پاڪستان ريلوي جي تاريخ 31-مارچ 1945ع تائين درست ڪيل، لاهور 1950ع؛ (3) سنڌ رائيٽ بئنڪ فِيڊر ريلويز، لاهور 1929ع؛ (4) انڊين ريلويز جي تاريخ 31-مارچ 1945ع تائين درست ڪيل، نئين دِهلي 1946ع؛ (5) سِنڊل ريلوي ڪمپني جي تاريخ جرنل آف سنڌ هسٽاريڪل سوسائٽي تان ورتل آهي.
مٿي ڄاڻايل ريلــراهن وسندين جي رنگ ڍنگ کي صفا بدلائي ڇڏيو. توڻي جو اهي ريلراهون نديءَ جي ٻنهي پاسي گھٽ ۾ گھٽ ڏهن ميلن جي وٿيءَ تي موجود هيون ۽ ٻوڏ کان بچاءَ وارن بندن سنڌوءَ جي سالياني ٻوڏ کان نديءَ جي ٻنهي پاسي ريلراهن ۽ وسندين کي تحفظ ڏنو پئي، تنهن هوندي به درياهه رستي واپار ترت ئي گھٽجي ويو ۽ ڪيترائي دريائي بندر، سواءِ انهن جي جيڪي ريلراهه تي اسٽيشنون به هئا، 1900ع کان به گھڻو اڳ برباد ٿي ويا. ڪوٽــڙي، سکر، روهـڙي، نئون ڳوٺ (ڦليلي ريلراهه اسٽيشن ويجھو)، سَن، مانجھند، آمري، سيوهڻ، لَڪِي ۽ ڪشمور ريلراهه اسٽيشنون هئڻ سان گڏوگڏ دريائي بندر به هئا. نئون ڳوٺ ۽ ڦليلي جي وچ ۾ ريلراهه پهرين وڏي جنگ (1914-1917ع) دوران هٽائي وئي ۽ اهو اهم واپاري مرڪز ڏهن ورهن ۾ ئي جُھري وڃي هڪ غير اهم وسنديءَ جي درجي کي رسيو.

[b]پيڄارڪ سرشتو وسندين جا رنگ ڍنگ بدلائي ٿو
[/b]پيڄارڪ سرشتي جي واڌ ۽ پکيڙ پڻ نيون وسنديون ۽ اهم شهر ٺاهيا. برطانيا سرڪار هيٺ صوبائي انتظاميا کي اَڻ مَرڪزائي تعلقي سطح تي آندو ويو. ميرپور خاص رياست جي ستن تعلقن سان گڏ سنڌ ۾ 65 تعلقا هئا. تعلقي مُکگھرن (هيڊڪوارٽرس) ۾ اسڪول موجود هئا جيڪي مڊل اسڪول سطح يا مَئٽرِيڪيوليشن سطح تائين تعليم ڏيندا هئا. انهن ۾ ٽپال ۽ ٽيليگرام آفيسون، اسپتالون، ويمَ گھر، ڪِرمنل (Criminal، ڏوهارين لاءِ) ڪورٽون ۽ ڪِن ۾ ته سِوِل (Civil، شهري يا سماجي مسئلن لاءِ) ڪورٽون به موجود هيون. انهن مان هر هڪ ۾ مقامي خود-حڪومتون جيئن ميونسپالٽيون ۽ نوٽيفائيڊ ايريا ڪاميٽيز (Notified Area Committees) پڻ موجود هيون. اهڙيءَ طرح اهي اقتدار/طاقت جا ننڍڙا مرڪز ٿي پيا ۽ واپار، عمارتي صنعت، چانورن جي ڇَــڙهه ۽ اَٽي-پِيهائي جون مِلون هڻڻ لاءِ ڪشش ڪرڻ لڳا. ڪن ۾ ڪپهه ٽاڻڻ جو مِلون هيون. اهي پڻ ويجھڙ وارين ريلراهه اسٽيشنن سان مٿاهين زميني سطح تي ٺاهيل روڊن وسيلي ڳنڍيل هيون. انهن وسندين جو رنگ ڍنگ ئي بدلائي ڇڏيو ۽ ڳوٺاڻين ايراضين لاءِ پڻ واپار ۽ تعليم جا مرڪز ٿي پيا.

[b]سڌاريل روڊَ
[/b]سڌاريل روڊ/رستا پڻ برطانوين جو هڪ ٻيو تحفو هئا. اُٺَ-قافلن جا گَس ۽ ڍڳي-گاڏين جا چارا سنڌ جي سڀني مکيه وسندين کي ڳنڍيندڙ رستا هئا، پر برطانيا حڪمراني جي اوائلي ڏينهن ۾ ئي، اهو سر بارٽل فريئر هو، جنهن رڳو ٻن ورهن جي عرصي ۾ سرڪاري خرچ تي ڪيترن ئي روڊن لاءِ ڪَلـوَرٽ (Culverts، مانڊُولَ موريون) ۽ پُلون ٺهرائيندي سنڌ ۾ روڊن جو سرشتو سڌاريو ۽ مقامي زميندارن کي چيو ته مختلف شهرن ۽ مکيه وسندين کي سِڌن هنڌن تي، مٽيءَ جو ڀراءُ پيل رستن سان پاڻ ۾ ڳنڍِن، انهن لاءِ مقرر ويڪر ۽ سنوت رکڻ جو بلو حڪومت ڪندي. حڪومت انهن رستن کي ٺيڪ ٺاڪ رکڻ لاءِ پاڻيءَ جو ڇڻڪار ڪرائيندي ۽ انهن کي مختلف گاهن سان ڍڪرائيندي هئي ته جيئن دز/ڌوڙ نه اڏامي. انهن مٽيءَ جي رستن تي 1920ع کان وٺي بَسن ۽ ٽرڪن هلڻ شروع ڪيو. انهن ريلراهن تي باربرداري جو ڪم گھٽايو نه، پر مناسب ريلراهن اسٽيشنن تي سامان پڄائي ان کي اڃا ترقي ڏياري. ريلراهه اسٽيشن ويجھو شهرن کي وڌائڻ ۽ ترقي ڏيارڻ ۾ انهن مکيه ڪردار ادا ڪيو.

[b]سکر بئراج
[/b]1932ع ۾ سکر بئراج جي کلڻ سان سنڌ اناج ۽ ڪپهه پيدا ڪندڙ برطانوي انڊيا جو هڪ مکيه صوبو ٿي پيو. ٻي وڏي جنگ دوران سرڪار کي منظم نموني اناج ۽ زراعتي وکر پهچائي سگھڻ لائق بنائڻ لاءِ سنڌ حڪومت مختلف ٺيڪيدارن کي مخصوص ايراضيون الاٽ ڪيون. گدامن جي وڌڻ ۽ اسٽيشنن جي الاٽ ٿيڻ سبب ترت ئي هڪ چرچو عام ٿي ويو ته ”ڦلاڻي يا ڦلاڻي اسٽيشن؛ ڦلاڻي يا ڦلاڻي صاحب کي الاٽ ٿي وئي.“ 1947ع ۾، سنڌ جو 1855ع وارو نقشو هڪ ڀوڳ ڀانئجڻ لڳو. نئون نقشو ڏيکاري ٿو ته هڪ لائق پرڏيهي انتظاميا پنهنجيءَ حڪمرانيءَ جي 104 ورهن ۾ سنڌ جو منهن مهانڊو ئي نرالو ڪري ڇڏيو.
برطانوي حڪمراني هيٺ اقتصادي ترقيءَ جي حوالي سان وسندين جي جوڙجڪ اڄ تائين صحيح نموني نه ڪَٿي وئي آهي. جڏهن ته ان لاءِ اڀياس ۽ ڇنڊڇاڻ ڪرڻ جوڳو ججھو مواد موجود آهي. مجموعي طرح ان جو تت هن نموني بيان ڪري سگھجي ٿو:
• ابتدائي 50 ورهن ۾ سنڌ جي اتر-اولهه ۾ هيٺاهين وارين ايراضين ـــــــــ جيڪب آَباد، لاڙڪاڻي، شڪارپور ۽ دادو ضلعي جي اترادي حصي واهن جو هڪ ڳتيل سرشتو ڏٺو. انهن کي چانورن جي پوک لاءِ تيار ڪيو ويو. واهن ۾ پاڻي جيئن ته 120-135 ڏينهن موجود رهيو ٿي ان ڪري مشهور عمدي جنس ـــــــــ سڳداسي چانورن لاءِ ميدان تيار ٿي پيو. انهن ڏينهن ۾، ماڻهن جي آبادي به انهن ضلعن ۾ ئي وڌيل هئي.
• گذريل صديءَ جي پڄاڻيءَ مهل جمڙائو، مٺڙائو ۽ نارا واهه جي واڌ کان پوءِ هاڻوڪي ميرپور خاص ۽ سانگھڙ ضلعي جي ڪجھ حصن ترقي ڪرڻ شروع ڪئي ۽ نيٺ ايندڙ ٽيهن ورهن ۾ انهن سنڌ جي اتر-اولهه وارن ضلعن تي معاشي طرح مٿيرائي ۽ ماڻهوءَ ڳڻپ ۾ گھڻائي ماڻي ورتي. ڦليلي ۽ سرفراز واهن جي سڌريل پيڄارڪ سرشتي سبب هالا ۽ حيدرآباد تعلقن پڻ ماڻهن جي ڳڻپ واڌ ۽ پوک ۾ ترقي حاصل ڪئي.
• برطانوين جي اچڻ کان اڳ بدين ۽ ٺٽو ضلعا اَڻ ڌِيانيل ضلعا هئا ڇو ته ٽالپرن انهن کي شڪارگاهن ۾ بدلائي ڇڏيو هو. آبڪلاڻي مهل پاڻي ڇڙواڳ پيو اٿلندو هو جنهن ڪري شڪارگاهه ۽ چراگاهه ٺهندا رهندا هئا. سڄي ايراضي، هاڻي ڪوٽڙي بئريج جي ڪمان هيٺ، چراگاهه بنجي وئي هئي پر ماڻهن جي آبادي محدود هئي ڇو ته کير ۽ گوشت مان ڪمائي ڏاڍي گھٽ هوندي هئي جنهن جو سبب مارڪيٽ جو ويجھو نه هئڻ هو.
• سکر بئريج جي کلڻ کان پوءِ ڪپهه، لِيماڻن (citric) ميوَن ۽ ٻين ميون جا فصل نواب شاهه، ميرپور خاص ۽ اتر حيدرآباد ضلعن ۾ پوکجڻ شروع ٿيا. خيرپور ضلعي جو پاڻي بند ڪيو ويو جنهن ڪري اتي انساني آبادي وڌي نه سگھي.
• گھٽ مُلهه وارن اناجن جي پوکيءَ چانور ۽ ڪڻڪ اپائيندڙ ايراضين ۾ 1930-1939ع دوران معاشي بدحالي پيدا ڪئي. سڀ کان وڌيڪ لوڙيندڙ ضلعا اولهه-اولهه سنڌ وارا هئا.
مٿي ڄاڻايل ڳالهيون هڪ عمومي نتيجو آهن ۽ سرڪاري ريڪارڊ مان انهن تي تفصيلي اڀياس ۽ وري چڪاس ۽ تصديق جي گھرج آهي. اهو سرڪاري ريڪارڊ خوشقسمتيءَ سان تمام گھڻو آهي پر يا ته بمبئي ۾ موجود آهي يا وري انڊيا آفيس لائبريري لنڊن ۾.
1960ع ــ 1990ع
هن عرصي جا مکيه واڌارا هي آهن:
• 1957ع ۾ ڪوٽڙي بئريج جو کلڻ ۽ 1960ع کان پوءِ ان تي آباد ٿيندڙ 16-لک ايڪڙ زمين جو نيڪال/وڪرو. ان سان گڏ 11-لک (؟) ايڪڙ خانگي زمين لاءِ پاڻيءَ جي يقين دهاني.
• 1962ع ۾ گڊو بئريج جو کلڻ ۽ 11-لک سرڪاري زمين جو نيڪال/وڪرو. ان سان گڏ 16-لک (؟) ايڪڙ خانگي زمين لاءِ پاڻيءَ جي يقين دهاني.
• 1960ع کان پوءِ سکر بئريج جي حد ۾ 28-لک سرڪاري زمين جو نيڪال/ وڪرو. 55-لک ايڪڙ زمين اڳ ئي ان جي ڪمان هيٺ هئي.
• 1958ع ۾ ٽيوب-ويل (Tube-well، نَــڙي وسيلي زميني پاڻي ڇڪڻ) ٽيڪنالاجي رائج ٿيڻ ۽ 1960-1970ع دوران مِٺي جر واري ايراضيءَ ۾ 3-هزار ٽيوب-ويلن جو لڳڻ.
• حيدرآباد ضلعي ۾ جديد ميوي-باغ جو رائج ٿيڻ ۽ انهن جو ميرپور خاص، نواب شاهه ۽ سانگھڙ ضلعن ڏانهن پکڙجڻ.
• 1958ع کان پوءِ ٺٽي، بدين، حيدرآباد، ميرپور خاص، سانگھڙ ۽ نواب شاهه ضلعن ۾ ڪيوڙي/ڪيلي جي پوکي رائج ڪرڻ.
انهن واڌارن جي ڪري اهو ممڪن ٿي پيو ته 1950ع ۾ سنڌ جي ڳوٺاڻي آبادي کي ايندڙ 30-ورهن ۾ ٻيڻ کان به وڌيڪ وڌائي سگھجي. ان ڪري ڳوٺاڻين ايراضين ۾ نيون وسنديون اڀرڻ لڳيون، شهر ڦنڊڻ لڳا ۽ ڳنڍپ/اچ وڃ جا وسيلا سڌريا. 1960ع ۾، اقتدار جي ڌڻين اميريڪا ۾ ڪيل تجربن (ته سڌاريل روڊن تي اچ وڃ سبب مسافر ريل گاڏين تي برو اثر ٿي پيو) جي اثر سبب ڏامر جا روڊ ٺهرائڻ شروع ڪيا ۽ انهن وسيلي سامان ۽ ماڻهن جي ڍوئي وڌائي ڇڏي. ان جي ڪري ريلراهه سرشتي تي بار سان گڏ پِيهه به گھٽجي وئي. 1991ع ۾ وهندڙ روڊن جو وسيع ڄار پکڙجي چڪو آهي جنهن ڪري آباديءَ جي چرپر/اچ وڃ ايتري ته وڌي وئي آهي جو اڳ ٻُڌي نه سُئي. ماڻهو هاڻي شهري سهولتن جو فائدو وٺڻ گھرن ٿا. 1951ع جي ڀيٽ ۾ ڳوٺاڻي آبادي اڄ ٽيڻ تي آهي.
1960ع کان پوءِ سرڪار پاران به منظم صنعتڪاريءَ کي همٿايو ويو آهي ۽ جيئن ته گذريل ٽيهن ورهن ۾ واندو ڳوٺاڻو پورهيت موجود نه هو ان ڪري صنعتن کي ٻين صوبن کان پورهيت گھرائي هلايو ويو جنهن ڪري شهرن جي پکيڙ تمام تيزيءَ سان ٿيڻ لڳي. اڄ ڪراچي ۽ حيدرآباد جي آبادي 1941ع جي ڀيٽ ۾ ٽيهوڻي آهي. جنهن ڪري ڳوٺاڻي ۽ شهري آبادڪاري جي وچ ۾ اڻ-توازني پيدا ٿي پئي آهي جنهن جي نتيجي ۾ سماجي-معاشي، نسلي ۽ ثقافتي ناموافقتون ۽ سياسي مسئلا پيدا ٿي پيا آهن.

[b]هن مضمون جو مواد:
[/b]سنڌ جي سماجي تاريخ جي هن پهلو کي واضح ڪرڻ لاءِ تمام گھڻن ذخيرن تان مواد ورتل آهي. انهن جو ذڪر هن ليکڪ جي ”سنڌ ۾ آبپاشي جي تاريخ“ (History of Irrigation in Sindh) ۽ ”سنڌ جي پَـــلڄاڻي لغت“ (Chronological Dictionary of Sindh) نالي ڪتابن ۾ ڪيل آهي. 1843-1950ع واري باب ۾ ذڪر ڪيل ريڪارڊ هن ليکڪ جي ڪتاب ”سنڌ تي مواد جو ذخيرو“ (Source Material on Sindh) ۾ صفحي 475-495 تي ۽ عنوان نمبر 2535 کان 2875 ۽ نمبر 4400 کان 46030 هيٺ ملندو. هن ليکڪ پاڻ 185 تاريخي نقشا تيار ڪيا آهن ته جيئن ”سنڌ جي تاريخي ائٽلس“ (Historical Atlas of Sindh) ڪتاب (اڻ-ڇپيل) تيار ڪري سگھجي، اهو مٿي ڄاڻايل سڀني وسندين کي چٽو ڪري ڏيکاري ٿو.

[b]نوٽ[/b]: هيءُ هي مضمون پنهور صاحب جي ٻن لکتن کي جوڙي پيش ڪيو ويو آهي. پهريون مضمون پنهور صاحب جي انگريزي مقالي ”دَ سِٽِيز ائنڊ سيٽلمينٽس اِن سنڌ، ديئر رائيز ائنڊ ڊِڪلائين وِٿ-چينجز ان دَ اِنڊس رِوَر سسٽم“ (The cities and settlements in Sindh, there rise and decline with-changes in the Indus river system) جو ترجمو آهي، جيڪو ماهوار ”ڪُونج“ لاڙڪاڻي ۾، ٻن قسطن ۾، نومبر-ڊسمبر 1994ع ۽ اپريل 1995ع ۾ ڇپيو. ٻيو مضمون سنڌ جا شهر ۽ وسنديون پنهور صاحب جي انگريزي مقالي ”مَـئن اِن سنڌ ــــــــ اِسٽون ايج ٽُ نِئوليٿِڪ“ (Man in Sindh ― Stone age to Neolithic) جو ترجمو آهي.

[b]سنڌيڪار: ڊاڪٽر محبت ٻرڙو[/b]

________________
• ججھروپ (Pleistocene): ججھ = ججھو+روپ = صورت.
Pleistos (پلئيسٽو) = ججھو + Kainos (ڪائنو) Cene (سين) = تازو (روپ). مولسڪ (mollusc) نالي جاندارن جي ملندڙ پاهڻيل (fossilized) وجودن جي حوالي سان سڏجندڙ، جيڪي هن دَور جي ٽاڪرو پرتن ۾ جھجھيءَ ڳڻپ ۾ ملن ٿا.
جھجھروپ جي ابتدا 10 لک ورهه اڳ ٿئي ٿي ۽ 10 هزار ورهه ق.م ڌاري ختم ٿئي ٿي. (ڪي عالم ان جي ابتدا 20 لک ۽ ڪي 70 لک ورهه اڳ مقرر ڪن ٿا.)

• سڀروپ (Holocens): سڀ = هڙئي، مڙيوئي+روپ = صورت.
Holos (هولو) = سڀ + Kainos (ڪائنو) Cene (سين) = تازو (روپ).آخري بارفائپ ( (Glaciation يعني پوئين برفاني ڄمار (Ice Age) يا بارفي دَور (Glacial Period) سان لڳ ڀڳ ساکيات ۽ ڀوڄاڻي ڪئلينڊر ۾ سڀ کان پويون، تازو عرصو.
سڀروڀ جي ابتدا لڳ ڀڳ 10 هزار ورهه ق.م ڌاري ٿي ۽ اڃا سوڌو هلندڙ آهي.
 ڀُوڄاڻ (Geology): ڀو = ڀونءِ، ڌرتي + ڄاڻ = علم، يعني ڌرتيءَ (يا ڌرتيءَ جي کل) ۽ ان جي تاريخ سان واسطيدار سُڄاڻ (Science)، جنهن سان گڏ مخصوص دَورن ۾ واسطيدار وڻن ٻوٽن ۽ جناورن جو ذڪر آهي.
Geo (جيو)= ڌرتي + Logos (لاگو)= علمي بحث ]ڀوڄاڻي = ڀوڄاڻ سان واسطيدار[

• ياد رهي ته قبيلائي سرشتي جي رواج کان اڳ واري سڄي مدي دوران انسانذات هڪ غير طبقاتي سماج ۾ گذاريندي رهي آهي، جنهن ۾ ڪو به معاشي، سياسي ڦورو طبقو يا ڦرجندڙ طبقو موجود نه هو. ڌرتي ۽ ان جا خزانا سڀني جي هڪ جھڙي ملڪيت هئا ۽ پورهيت پنهنجي ڪُل پورهئي جو مالڪ پاڻ هو. جيئن ته سڄي برادريءَ جو هر فرد، جيڪو پورهيو ڪري سگھي، پورهيو ڪندڙ هو، تنهنڪري سڀني جي گڏيل پورهئي جو گڏيل مالڪ برادري ئي هئي، جيڪا هر هڪ کي سندس گھرج آهر پنهنجا سمورا وسيلا مهيا ڪندي هئي. - سنڌيڪار

• انڊيا، انڊين، انڊوس، انڊس، هندو، هندي وغيره لفظ هڪ حد تائين منجهائيندڙ آهن. انهن مان ’انڊس‘ کان سواءِ باقي سڀني لفظن جو مطلب ڪڏهن ’هند‘ ۽ ’هندي‘ آهي ته ڪڏهن ’سنڌ‘ ۽ ’سنڌي‘ ۽ ڪڏهن ته مورڳو سڄو اُپکنڊ ۽ ان جا رهواسي، جنهن ۾ بنگال، سرون، نيپال ۽ هاڻوڪو ڀارت ۽ پاڪستان سڀ شامل آهن.

سنڌ جون نديون ۽ قديم آثار: هينري ڪزنس

سنڌ قبن ۽ قبرن جي ڌرتي آهي. پاڪائيءَ جي پردي ۾ دوکن، دولابن ۽ تقدس جي آڙ ۾مڪر ۽ فريب جي مٽي رهي آهي. جڏهن هندن جي سٺي پراڻي دور، مسلمان حڪمرانن کي جاءِ ڏني ته انهن حڪمرانن جو مکيه مقصد، ذاتي خوشي ماڻڻ ۽ سندن وڏڙن جي هڏڙن جي تعريف ٻڌڻ هو. هيءُ ملڪ پيرن ۽ پرهيزگارن جي پيدائش لاءِ زرخيز رهيو آهي ۽ انهن مان ڪي ته رسول (ﷺ) جا صحيح معنيٰ ۾ پوئلڳ آهن، پر گهڻن ته ان کي کوٽ ۽ خودغرضيءَ جو ڍڪ بنايو آهي. هيءُ ملڪ ڦند وارن فقيرن ۽ ٺڳن جي ڪري نالي چڙهيل آهي. موجوده دور جي چوڻيءَ مطابق هن ۾ لک بزرگن ۽ شهيدن جون مزارون آهن ۽ خانقاهون وري ان کان سواءِ آه، جيڪي ٽالپر دور ۾، ملڪ جي سڄيءَ پيداوار جو ٽيون حصو کسڪائي ويندا آهن.
سامونڊي ڪناري کان سواءِ هيءُ ملڪ اهڙو ناهي جتي ٽڪي پوڻ تي دل چاهيندي هجي. سال جو وڏو حصو ڇتي گرمي، مٿان وري ڌوڙ جا ڌوڙيا ۽ طوفان، علاقو هيبتناڪ ۽ سنسان، کاڌي پيتي جي شين جي اڻاٺ. سفر ڪرڻ ۾ ڏکيائون، خاص طور تي اُٺ جي ڊونڊڙي سُونڊڙي سواري هن ڌرتيءَ تي تڏهن آسائش واري هوندي آهي، جڏهن ماڻهو ريل واري رستي کان دور هوندو آهي.
نتيجو اهو نڪتو آهي ته تعميراتي خزانا جيڪي گهڻو ڪري پيچرن کان ڏاڍو ڏور آهن، سي ته گهڻو ڪري ڏسي ئي ڪونه سگهبا آهن. باقي ڪڏهن ڪڏهن ڪو سرڪاري ڪامورو انهن مٿان اک ڇنڀ واري طائرانه نظر وجهندو، سو به تڏهن جڏهن اهي ماڳ سندن ڀر پاسي ۾ هوندا آهن. انهن پر جوش انسانن لاءِ، جيڪي ماضي جي شان ۽ شوڪت ڳولڻ لاءِ، ساڙيندڙ سج هيٺان ۽ پرانين سرن مٿان جن تي مڻين مٽي چڙهيل هوندي آهي، رلندا وتندا آهن، تن لاءِ به ڪا گهڻي خوشيءَ جي ڳالهه نه هوندي آهي.
سنڌ کي، خشڪ هجڻ ۽ مينهن گهٽ پوڻ ڪري مصر سان تشبيهه ڏني ويندي آهي. جنهن جي هڪ ڇيڙي کان ٻئي ڇيڙي تائين سنڌؤ جهڙو وڏو درياهه وهي ٿو، جنهن جو پاڻي خاص طور تي موسمي اٿل ڪري زمينن کي سيراب ڪري ٿو، جنهن ڪري اناج ۽ ٻيا فصل جهجهي انداز ۾ ٿين ٿا. هن جي موجوده وڏي آبپاشي نظام، جيڪو اتر سنڌ مان درياهه جي مکيه وهڪري مان وهي نڪري، جسم جي تنتي سرشتي جيان سڄي ملڪ ۾ هڪ ڄار وانگر پکڙجي، درياهي لٽ سان ڀريل هڪ وسيع ميداني علاقي کي پيداواري خطو بنائي ڇڏيو آهي. پر هي وڏو درياهه، جنهن ۾ پنجاب جي سڀني دريائن جو ڇوڙ آهي، تنهنجو سدائين اهو ساڳيو وهڪرو ناهي رهيو، جنهن تان موجوده درياهه وهي رهيو آهي ڪنهن ٻئي درياه شايد ئي هن وانگر، ايامن کان وٺي پنهنجا وهڪرا نه مٽايا هجن، جيئن هن سيلاني درياهه پنهنجا رستا سنڌ جي ميدان مان ڪٽي بنايا آهن. اوڀر طرف، راجسٿان جي رڻ پٽ جي بنهه ڪڇ کان وٺي اولهه واري جابلو علاقي تائين، جيڪو اٽڪل هڪ سو ميل ميداني خطو اهي، تنهن ۾ هي، هڪ يا ٻئي دور ۾، هڪ وڏي درياهه يا سندس ٻن ٽن مکيه وهڪرن يا ان کان وڌيڪ بي شمار شاخن ۾ پئي وهيو آهي. جن پنهنجي وهڪرن کي وقت بوقت پئي بدلايو آهي.
ماضيءَ ۾، پنجاب جي سڀني درياهن جي وهڪرن جو رخ اولهه ڏکڻ ڏانهن رهيو آهي،جيڪي ملتان ۽ سنڌ جي اتر طرف وچ تي ڪٿي ملندا هئا، ۽ ٿوري فاصلي تائين گڏجي هڪ وهڪري جي شڪل ۾ وهڻ کان پوءِ، سنڌ ۾ داخل ٿيڻ کان اڳ ٻن يا وڌيڪ وهڪرن ۾ ورڇجي ويندا هئا. عربن جي سنڌ فتح ڪرڻ کان پوءِ هن درياهه جي وهڪري، جيڪي مکيه تبديليون آيون اهن، اسان فقط تن متعلق بحث ڪنداسون. ان وقت هر هڪ وهڪري جو ڌار ڌار نالو هو، جيڪو جدا جدا ڳوٺن کان مختلف دورن ۾ وهندو هو.
اهو سڀ لڳاتار وهڪرن مٽائڻ جي ڪري ٿيو آهي، انهن جي سڃاڻ لاءِ گهڻا نالا اچي ويا آهن. مؤرخن انهن کي ويتر منجهائي ڇڏيو آهي، جنهن ڪري سنڌ جي ويران ميداني علاقي ۾، جيڪي تباو ٿيل ڳوٺ ٽڙيا پکڙيا پيا آهن تن جي سڃاڻپ به ڏاڍي ڏکي بڻجي پئي آهي. مقامي مورخن جڏهن هي اجڙيل آستان ڏٺا ته کين لکڻ وقت ان دور جي ٻوڏ، دل ۽ دماغ تي ڇانيل رهي، جيڪا ان وقت پنهنجي صورت ۾ ظاهر هئي. سنڌو درياهه جيڪو اسان اڄ ڏسون ٿا، سو اسان کي ايئن ڏسڻ ۾ ڪونه ٿو اچي، ڇاڪاڻ ته هاڪڙي جي اولهائين شاخ جيڪا تختگاهه الصر جي اوڀر طرف ۽ ٻي ان جاءِ کان اتر- اوڀر طرف کان وهندڙ سي ٻئي سڪي ويون. سڄي ملڪ جو مٿاڇرو سنڌو درياهه جي پراڻن پيٽن جي ابتن سبتن وهڪرن جي نشانن سان ڀريو پيو آهي، جيڪي مٽيءَ جي طوفانن ۽ واريءَ جي اڏامڻ جي سبب تيزيءَ سان هموار ٿيندا پيا وڃن. اهڙي وهڪرن جا پراڻا پيٽ ڳوٺن جي نقشن ۾ چڱيءَ ريت ڏسي سگهجن ٿا. انهن ۾ پراڻن درياهن جي پيٽ واريون زمينون ڏاڍيون ڀليون ۽ ڪجهه وڌيڪ قيمتي هونديون آهن. زمين جا اهي ٽڪرا ڪنڊائتا ۽ نانگ وهڪڙن وانگي هوندا آهن. ٻنهي طرفن کان پڪي واري زمين هوندي آهي. سفر دوران انهن زمينن ۾ نير جو ڀلو فصل ڏسبو آهي. پوءِ جڏهن اهي مکيه وهڪرا، سامونڊي ڪناري کي ويجهو پوندا آهن ته، وڌيڪ شاخن ۾ ورهائجي ويندا آهن ۽ پنهنجي ورن وڪڙن کي ڪٽي، سامونڊي پاڻيءَ سان ٽڪرائجي، پنهنجي پنهنجي گذرگاهن مان نڪري، وڃي سمنڊ ۾ پوندا آهن. سامونڊي کاڙيون جيڪي هڪ سال جهاز رانيءَ جي قابل هونديون ته ٻئي سال وري اهي پورجي لٽجي پنهنجي اڳين حيثيت وڃائي وهنديون آهن.
درياهه جي تيز پائيندڙ ۽ ڀريون پائڻ اڃا به جاري آهي. پوسٽن 1843ع ۾ لکيو آهي ته سانتيڪين راتين ۾، سنڌو درياهه ۾ ڀڪن ڪرڻ جو آواز ايئن محسوس ٿيندو آهي ڄڻ ته پري کان مسلسل توبن سان ڪا گوله باري ٿي رهي آهي. گپ جو وڏو مقدار جيو درياهه کڻي اچي ٿو ان حالت ۾ سنڌ، جيئن اسان اڄ ڏسون ٿا ڄڻڪ گهاٽي لڙياٽي پاڻيءَ جي تکي وهندڙ ندي نظر ايندي آهي. هيءَ گپ اتي گڏ ٿيندي ويندي آهي، جتي وهڪري کي رنڊڪ ٿئي ٿي، پوءِ خود درياهه جا وڪڙ هجن يا سمنڊ جي وير: ان ڪري درياهي دوآبو هميشه سامونڊي ڪنارن کي اڳتي ڌڪيندو ويندو آهي ۽ اڄ جو سامونڊي ڪنارو، محمد بن قاسم واري دور کان چاليهه ميل کن اڳتي آهي. ريورٽي چوي ٿو ته دوآبي جو وڏو حصو نسبتاً تازو جڙيل آهي. بدين سان لاڳپيل ٿورو علاقو، شهنشاهه اڪبر جي حڪومت ۾ سنڌ جي پوري ڏکڻ ۾ هو. پر اڄ اهو ستر ميل کان مٿي علائقو آهي. جيڪو اڳئين پوري ڏکڻ واري حصي کان اڳتي آهي ۽ وري ”اهو سمجهيو وڃي ٿو ۽ ايئن سمجهڻ جو سبب به آهي ته، ٺٽي کان وٺي ڪراچي ڏکڻ تائين واري دوآبي جو گهڻو ڀاڱو“، سنڌو درياهه ان وقت بڻايو، جڏهن نصرپور وارو وهڪرو ڇڏي وڌيڪ اولهه طرف سرڪندو ويو. ٿورو گمان ٿئي ٿو ته شاه بندر علاقي جو وڏو حصو ۽ جهرڪ علاقي جو ڏاکڻون ڀاڱو، پڻ تازو جڙيل آهي. چيو وڃي ٿو ته عبدالرحيم خان خانان ٺٽي کي دهليءَ سان ملائڻ کان پوءِ، ٻه منزلون يعني 15 ميل پنڌ ڪري مغل ڀين پهچي وڏو سمنڊ ڏٺو هو.
ان ڪري مغل ڀين جي نالي جو مطلب آهي ”مغل نظارو“ ريورٽي چوي ٿو ته: جيڪڏهن ڪراچيءَ جي ڀرپاسي کان هڪ ڊگهي ليڪ ويهه ميل مٿي لکپت تائين ڪڍبي ته، اڪبر جي زماني واري دوآبي، جي حد ڏيکاريندي. ۽ وري عرب فتح وقت اها ليڪ پير پٺي ۽ بدين کان ڏکڻ ونگي طرف يا اڃا به اڳتي اتر- اوڀر نئون ڪوٽ تائين (ڏسو سنڌ جو نقشو ۽ ان تي ليڪيل ٻيو ننڍڙو نقشو) پهچندي. سنڌو درياهه جي موجوده حالتن ۽ دوآبن کي نظر ۾ رکي، پراڻن شهرن کي سڃاڻن هڪ اجائي ڳالهه آهي. سنڌو درياهه جنهن پيٽ ۾ اڄ وهي رهيو آهي، انهيءَ کان اولهه ڀرو سرڪي وهي ڪونه ٿو سگهي، جيئن اڳ ۾ ڍوڪيندو رستا بنائيندو اچي جبل جي وٽين پاسن ۾ پيو آهي. جڏهن روهڙيءَ ۽ سکر جي وچان ٽڪرين جي حدن مان گذري ٿو، تڏهن به سندس وهڪري کي هيڏي هوڏي وڃڻ کان روڪ آهي ۽ وري جهرڪن وٽ به اها ئي صورتحال آهي. هن وڏي وهڪري جي بي پايان طاقت مٿان جيستائين لڳاتار ڪرڙي نگاهه نه ٿي رکجي ته ڪمزور ماڳن وٽان کاڌ ڪري اوچتو هڪ نئون ۽ مڪمل وهڪرو بنائي سگهي ٿو. ميجر ريورٽي شايد سڀ کان وڌيڪ هن درياهه جو مطاليو ڪيو آهي ۽ هو ڪجهه سخت اصولن وارو ماڻهو آهي، جيڪڏهن ڪو ماڻهو ساڻس راءِ ڀائي نه ٿيندو آهي ته بي صبرو ۽ اتاولو ٿي ويندو آهي. سو به آخر ۾ هن نتيجي تي پهتو آهي ته، عربن جي سنڌ فتح ڪرڻ وقت، سنڌ جو وڏو درياهه هاڪڙو هو، جيڪو سنڌ ۾ داخل ٿيڻ مهل ٻه درياهي بنجي ويندو آهي. هڪ وهڪرو اولهه ڀر، الور اهلي ويندو هو، جتي ٽڪرين سان ٽڪر کائي، اتر ۽ ڏکڻ ڏس تي موڙا ۽ وڪڙ ڏئي نيٺ ڏکڻ ڏانهن وهڻ شروع ڪندو هو. جڏهن سنڌ جو اڌ پنڌ لتاڙي ڪنهن جاءِ تي پهچندو هو ته اتي، مکيه يا وڏو اوڀاريون وهڪرو جيڪو ونجهروٽ/ ونجنوٽ کي گهندي ڏئي گذرندو هو ۽ ساڻس اچي ملندو هو. هتي اڃا اهي وهڪرا گڏبا ئي مس هئا، ته وري ٻه درياهي بنجي ويندي هئي. هڪڙي شاخ برهمڻ اباد جو پاسو ڏئي، حيدرآباد کان ٿيندي پوءِ ڏکڻ طرف دوآبي مان لنگهي سمنڊ ۾ ڇوڙ ڪندي هئي. ٻيو مکيه وهڪرو، جدا ٿيڻ واري ماڳ کان ئي ڏکڻ طرف هلندو، عمرڪوٽ جو اولهه ڏيو ڪڇ واري رڻ ڏانهن هليو ويندو هو. هن درياهه کي الور کان عمرڪوٽ تائين هاڻي اڀرندي ناري جي نالي سان سڏيو وڃي ٿو، جيڪو هاڪڙي جي ختم ٿي وڃڻ کان پوءِ به برسات جي پاڻيءَ سان ڀرجي وڇي ٿو. الور وٽ درياهي وهڪري جي وڏيءَ تبديلي کان پوءِ هاڪڙي جو وڏو وهڪرو جيڪو ونجهروٽ جو پاسو ڏيو گذرندو هو، سو وهڻ کان بيهي ويو. ڇاڪاڻ ته سندس ڀرتي ڪندڙ درياهه کي ڇڏي ويا ۽ نئون سنڌو درياهه مقدار ۾ وڌي وڏو درياهه بنجي ويو. ڇو جو هاڪڙي جا ڀرتي ڪندڙ درياهه سنڌو درياهه کي پاڻي ڏيڻ لڳا. هي ايئن بيان ڪيو ويو آهي جيئن مسٽر ريورٽي سمجهي ٿو. پر ڪنهن درياهه جي وهڪري لاءِ اهڙي ٺهيو ٺڪيو ۽ پڪو پيٽو اصول واضح ڪرڻ ممڪن ئي ڪونهي. اهو تڏهن صحيح معنيٰ ۾ سمجهي سگهجي ٿو، جڏهن مختلف لکڻهارن جي بيانن کي خبرداري سان گڏائي انهن جي مطالعو ڪري ملڪ جي مٿاڇري تي سوچ ويچار ڪري، پوءِ ئي درياهه جي وهڪري جو ڪو اندازو لڳائي سگهبو، لکڻهارن جي وڏي غلطي هتي بيان ڪري سگهجي ٿي. الجاحظ جو بيان آهي ته سنڌ ۾ وهندڙ مهراڻ درياهه، نيل درياهه مان نڪري ٿو ڇو ته منجهس واڳو هوندا آهن.
ريورٽي، پنهنجي نقشي مطابق ”ڪنب“ نالي هڪ واهڙ اروڙ جي ٿوري اولهه کان وٺي هالا تائين ڏيکاري ٿو. ٻيو، پراڻي وهڪري جو پيٽ مٿي بيان ڪيل وهڪري ۽ هاڪڙي جي گذرگاهه جي وچ تي ڏيکاريو آهي. پر هو صاحب اهو ڪونه ٿو ڏيکاري ته اهو ڪٿان کان شروع ٿئي ٿو ۽ ڪاٿي ختم ٿي وڃي ٿو. هو چوي ٿو ته: اهو ذڪر ڪرڻ لازمي آهي ته هتي وهڪرن جو گهڻو تعداد آهي. واقعي اهو سچ به آهي ته انهن جا نشان به جتي ڪٿي ڏسي سگهجن ٿا. سنڌوءَ جي وهڪرن جي وچ ۾ به موجود آهن. يعني آب سنڌ، جيڪو موجوده دور ۾ وهي رهيو آهي. مهراڻ جا اڳوڻا وهڪرا سي به گهڻي تعداد ۾ هئا. هاڪڙي جا پراڻا پيٽ ڳڻبا ته ڳڻي نه سگهبا. انهن مان هڪ پراڻو وهڪرو اهو به آهي جيڪو شهدادپور جي اولهه ۾ ڀر سا آهي ۽ هيٺ برهمڻ آباد (هيءُ منصوره کي ڏيپر گهانگهري وٽ سمجهي ٿو) ۽ منصوره ڏانهن وڃي ٿو. اهو ائين چئي سگهجي ٿو ته مختلف دورن ۾ سنڌو درياهه مهراڻ يا هاڪڙو سنڌ جي وڏي ڀاڱي جي مٿان پنهنجا وهڪرا بدلايو پئي اڙها آهن ۽ ان سان گڏ شهدادپور جو اولاهيون پاسو ڏئي به گذريا آهن. ان جا ثابتي اها آهي ته ڪيترن ئي پراڻن شهرن جا اهڃاڻ هنن پراڻن درياهن جي پيٽن سان ڏسي سگهجن ٿا، جيڪي سروٽن جي ڍيرن جي صورت ۾ پنهنجي بربادي جو داستان ٻڌائي رهيا آهن. انهن پراڻن وهڪرن مان هڪ وهڪرو ڪنب به آهي، عربن جي چوڻ مطابق سنڌو درياهه بار بار هن منجهان پئي اڙهيو آهي. انهن پراڻن آبي گذرگاهن مان گهڻو ڪري هڪ اهو به آهي جنهن جو عربن ورجائي ورجائي ذڪر ڪيو آهي. ڪنب، ان وقت سيوستان، موجوده سيوهڻ ۽ مهراڻد درياهه جي اولاهين شاخ جي وچ تان وهندو هو، جنهن جي پيٽ مان آب سنڌ يا سنڌو درياهه پنهنجي رخ جي مٽاسٽا سبب بار بار پئي گذريو آهي. هئگ چوي ٿو ته ”جيڪڏهن اهي اصطخري ۽ ابن حوقل) صحيح آهن ته سنڌو درياهه عربن جي سنڌ فتح ڪرڻ وقت سيوهڻ کان اوڀر اٺن يا ڏهن ميلن کان وڌيڪ پري ڪونه هوندو. پر ريورٽيءَ نيرون ۽ ديبل واري پنهنجيءَ سڃاڻ تي دارومدار رکي، انهن وهڪرن کي مقرر ڪيو آهي، جيڪي گهڻو ڪري پهرئين نقطه نگاه کان غلط ۽ ٻئي نقطه نگاه کان ٿورو مشڪوڪ آهن. اهو به ٿي سگهي ٿو ته سندس اندازا صحيح نه هجن. آءٌ اڳيئي تاريخي حصي ۾ ڏيکاري آيو آهيان ته اهي مصرخ جن سنڌ تي لکيو آهي پر انهن سنڌ ڏٺي ئي نه اهي، تن جي بيانن تي اعتبار ڪرڻ نه گهرجي. سندس نقابل اعتبار حيثيت اڃا به ويتر وڌي ٿي وڃي جڏهن نقل ڪرڻ وقت پنهنجي ويسليءَ عادت مطابق اکرن جا ٽٻڪا وساري ڇڏيندا هئا جيڪي نالن پڙهڻ وقت غلطين سبب هاڃيڪار ثابت ٿيندا هئا. جيستائين سنڌو درياهه جي هيٺئين وهڪري جي تعلق آهي ته ان متعلق بي شمار ذاتي رايا اچي چڪا آهن ۽ هن متضاد ۽ منجهيل مضمون تي، نظريا، گفتگو بحث مباحثا به ٿي چڪا آهن.
ريورٽيءَ جي ڪنب جو ذڪر چچ نامي ۾ تي ملي ئي ڪونه ٿو جنهن جو ترجمو فريدون بيگ ڪيو آهي. جيڪا ندي ان پيٽ مان وهندي ڏسجي ٿي ۽ جيئن ريورٽيءَ به پنهنجي ڪچيل نقشي ۾ ان جي نشاندهي ڪئي آهي، سا ته چٽي پٽي مهراڻ ئي آهي. هڪ حالت ۾ ”سيحون معنيٰ مهران“ ٻيءَ حالت ۾ ”سيحون جنهن کي مهراڻ سڏجي ٿو“ فريدون بيگ چوي ٿو ته ”سيحون سنڌو درياهه جو عربي نالو آهي. پر حقيقت اها آهي ته هر وڏي درياهه کي سيحون ۽ جيحون جي نالي سان سڏي سگهجي ٿو. ابوالفضل ٻڌائي ٿو ته موجوده سنڌو درياهه کي ئي مهراڻ سڏيو ويندو هو. هو چوي ٿو، ته ”ٺٽي وٽ سنڌو درياهه کي مهراڻ چوندا آهن. ڇهه نديون هڪ درياهه ۾ گڏجي هڪ درياهه بڻجي بکر جي ديوارن هيٺيان گذرن ٿيون. هڪ وهڪريو بر جي اتر کان ۽ ٻيو بکر جي ڏکڻ طرف کان گذري ٿو. آئين اڪبري چوي ٿو ”سڀ نديون سنڌو درياهه ۾ ڇوڙ ڪن ٿيون ۽ ٺٽي وٽ ان درياهه کي مهراڻ سڏيو ويندو آهي.
ماڻهو، ريورٽيءَ ۽ هئگ جهڙن مستند مصنفن سان اختلاف راءِ ڪري البت ڊڄي ٿو، تنهن هوندي به منهنجو ذاتي رايو، جيڪو مان تاريخي بيانن مان ميڙي چونڊي گڏ ڪيو آهي ۽ سندن اختلاف راءِ منجهان به ڪجهه هٿ ڪيو اٿم، سو اهو آهي ته عربن جي حملي وقت هڪ اهم ۽ اجهاڳ درياهه هو، جيڪو اتر کان وٺي ڏکڻ تائين، سنڌ مان آرپار گذريو ٿي ۽ اروڙ وارين ٽڪرين وچان لنگهي، موجوده سنڌو درياهه جو پيٽ ڏيو وهندو هو، جنهن کي چچ نامي ۾ مهراڻ سڏيو ويو آهي. ان جي هڪ واهڙ کي مقامي نقشي ۾ منصوره جي چوڌاري ڦيرو ڪري وهندي ڏيکاريو ويو آهي. هن درياهه، هاڪڙي جي الڳ ٿيڻ واري ٿاڪ کان مٿي، پنجاب جي ندين کي ڇڏيو آهي جنهن جا نشان ريورٽيءَ پنهنجي نقشي ۾ نيرن ٽٻڪن سان ڏنا آهن. امڪان اهو به آهي ته هن ۾ هاڪڙي درياهه جو پاڻيءَ پڻ پوندو هوندو، الور جي ماڳن کان هيٺ ۽ ان جو هئگ جي نقشي مطابق امڪاني وهڪرو ڪجهه اڳڀرو ڏکڻ تي هلي لوهاڻي درياهه ۾ گڏجي ٿي ويو.
خير اهو ڪيئن به هجي، پر سڀ مصنف هن ڳالهه تي متفق آهن ته هاڪڙي درياهه جي اولاهين شاخ، جيڪا عرب دور ۾ الور کي پاسو ڏئي وهندي هئي، سا ڪجهه وقت پوءِ پنهنجو وهڪرو مٽائي، الور کان ڪجهه فاصلي تي، اتر- اولهه طرف کان وهڻ لڳي ۽ ان کان پوءِ ان پنهنجو رخ ڏکڻ طرف ڪيو. هن تبديليءَ درياهه کي الور کان پري پنڌ تي ڪري ڇڏيو ۽ شهر پاڻيءَ نه هئڻ سبب رهڻ جاءِ لائق نه رهيو هو. ان کان پوءِ هن درياهه اڃا به ٻيو وهڪرو اختيار ڪيو ۽ الور کان چئن ميلن جي قطر اندر ٽڪرين کي ڪاٽي روهڙيءَ ۽ بکر وچان (اڳ ۾ اهو وهڪرو اتي موجود ڪونه هو) وهڻ لڳو، جيڪو بکر جي ڏکڻ طرف هو ۽ بکر موجوده نئين سکر جي ماڳن تي قائم هو، نيٺ درياهه جي هڪ شاخ بکر جو اولاهيون پاسو ڪاٽي بکر کي ٻيٽ بنائي ڇڏيو، جتي بعد ۾ بکر جو قلعو بنايو ويو. اها ڪل ڪانه ٿي پوي ته سکر ۽ بکر جي بالن جو مطلب ڇا آهي. اهي گهڻو ڪري هم وزن هم آواز من موهيندڙ اکر آهن جيڪي هندستان ۾ عام جام ملن ٿا، جيئن انڪاءِ ٽنڪاءِ ۽ روالا ۽ جوالا، دکن جا ٻه جاڙا قلعا آهن. موجوده دور ۾ سنڌو درياهه کي عام ماڻهو مٺو درياهه يا ”مٺي پاڻيءَ جو سمنڊ“ سڏيندا آهن.
هاڻي موجوده وقت ڏانهن مڙون ٿا هن درياهه جي وهڪري ۾ اهم ڦيرو 1758ع ۾ آيو، جڏهن اهو اوچتو، هالا کان اولهه ۾ ٻارهن يا پندرهن ميل پري، پنهنجي ڀريون پاسا پائي ڦيرو کائي نئون وهڪرو بڻائي، حيدرآباد کان ٽي ميل اولهه طرف وهڻ لڳو. ڦليلي ڦاٽ جيڪو ڪڏهن سڪي چڪو هو، سو هن نئين درياهي ڦيري سبب وري وهڻ لڳو هو. مسٽر ناٿن ڪرو اڃا به ٻيءَ تبديليءَ جو ذڪر ڪيو آهي، جنهن 1800ع ۾ لکندي چيو آهي ته: هن درياهه پنجن کان ويهن سالن اندر، ٺٽي کان ٿورو مٿي هڪ عجيب ڦيرو کاڌو اهي، جو شهر درياهه جي دوآبي مان ئي ماڳهن ٻاهر نڪري ويو آهي، جيڪو ڪڏهن ان جي وچ ۾ بلوچستان طرف وارين ٽڪرين جي اهم ميداني علاقي ۾ هو.
سنڌ صوبو، عام خوبين، آبهوا، آدمشماري ۽ قدرتي پيداور جي لحاظ کان، هندستان کان وڌيڪ پنهنجي اولاهين پاڙيسرين سان لاڳاپو رکي ٿو. درياهه وڇان وهي کيس ٻن اڌن ۾ ورهائي ٿو. جنهن مان سنڌ جي قديم آثارن کي ٽن قسمن ۾ ورهائي سگهجي ٿو. پهرئين درجي ۾ تاريخ کان اڳ جا آثار آهن جن ۾ پٿر جا اڻ گهڙيل اوزار ۽ يادگار اچي وڃن ٿا جن جو دور معلوم ڪونهي. مڏا اوزار ڏنگريون (Cores) ۽ تيز اوزار پاساڙا (Flakes) جيڪي چقمقي پٿر جا ٺهيل آهن، سي پٿر جي نئين دور (Neolithic) سان لاڳاپو رکن ٿا ۽ عام جام ملن ٿا. پهاڙين ۽ ماٿرين اندر ابتدائي دور جي قبرن يا يادگارن جو وڏو سلسلو موجود آهي. ٻئين دور ۾ اسلام کان اڳ جا آثار ملن ٿا، جي هندو ۽ بڌ دور سان واسطو رکن ٿا. هي اهڃاڻ اسٽو پائي کنڊرن، پراڻن شهرن ۾ ڦٽل قلعن جا آهن، جي خاص طور تي مکيه خشڪ وهڪرن جي آس پاس سڄي ملڪ ۾ جا بجاءِ پکڙيا پيا آهن. ٽئين طبقي ۾ اسلامي دور جا يادگار آهن، جن ۾ حاڪمن ۽ بزرگن جا مقبرا اچي وڃن ٿا، جن مان به پهرين جي گهٽ ۽ پوين جي گهڻي اهميت ڏسجي ٿي. اها به هڪ حقيقت آهي ته اسلام جو صحيح تصور رکندڙ ماڻهو، اها ڳالهه ڪڏهن به تسليم نه ڪندو. پر هيءَ هڪ سچي ڳالهه آهي ته ڪنهن به مشهور بزرگ جي مزار کي، گھرڳب طبقي وٽ خدا جي گهر يعني مسجد کان به وڌيڪ مڃتا مليل آهي. اها به هڪ حقيقت آهي ته بزرگن جي مزارن وٽ گهڻو ڪري ٺڳن ۽ ڦورن جا ٿاڪ هوندا آهن. ملڪ جي پيدائش ۽ پيسو سکائن طور اتي ڏنو ويندو آهي ۽ اڪثر ڪري اٻوجهه زيارتي مزارن تي پنهنجون لاکون به لهرائي ويندا آهن.
سنڌ جي هر هڪ ڀاڱي کي پنهنجي جدا جدا خاصيت آهي. اولهه وارو ڀاڱو گهڻو تڻو ٽڪرائتو آهي، جنهن جي جبلن جون اتاهوين چوٽيون سنڌ کي بلوچستان کان الڳ ڪن ٿيون. اوڀر وارو ڀاڱو، کليل، ميداني ۽ درياهي لٽ سان ڀريل آهي، جو ڪن صدين کان وٺي اتي گڏ پئي ٿيندو رهيو آهي، جيڪو اوڀر طرف واريءَ جي ڀٽن سان گڏجي راجپوتانا جي رڻ تائين پکڙجي وڃي ٿو. پر اتي اڃا ٽيون ڀاڱو به اهي جنهن کي دوآبو سڏجي ٿو، جتي سنڌو درياهه واهڙن جي مهاڄار ۾ ونڊجي ورڇجي ورن وڪڙن وارو رستو بنائيندو، هيٺانهن ميداني علائقن، ڪلراٺن خطن ۽ سارين جي گپ چڪ وارين زمينن مان لنگهي سمنڊ ۾ ڇوڙ ڪري ٿو. عام طور تي هيءُ ملڪ ٻيلن کان بلڪل خالي آهي. باقي درياهه جا ڪنارا ٻنهي طرفن کان گهڻي فاصلي تائين ٻٻرن جي وڻن جي قطارن سان ڀريا پيا آهن. سنڌو درياهه کان اوڀر وارو علاقو، درياهي لٽ سان ڀريل ۽ ايراضيءَ جي لحاظ کان به تمام وسيع آهي. اهو پاڻيءَ کان سواءِ هڪ رڻ پٽ لڳو پيو آهي، رڳو ڪانڊيرن جي ٻيتن سان ڍڪيو پيو آهي. انگريزن جي قبضي کان پوءِ، زريعي مقصدن جي نقطه نگاهه کان وسيع ايراضيءَ ۾ واهن ذريعي آبپاشي نظام پکيڙي ان ويران زمين کي وري آباد ڪيو پيو وڃي.
عربن جي فتح کان اڳ جي سنڌ جي تاريخ متعلق اسان بلڪل گهٽ ڄاڻون ٿا. آڳاٽي هندو ۽ ٻڌ جي يادگارن متعلق اسان کي جيڪا ڪجهه روشني ملي ٿي، سان گهني ڀاڱي بعد جي مسلمانن مورخن معرفت مڪلي ٿي ۽ اها به بلڪل جهيڻي ۽ منجهيل آهي. غلطين جو پردو جيڪو ڊگهي عرصي کان انهن مٿان پيل آهي، سو اتفاق سان ڪن گهڙين لاءِ کڄي ٿو ته ويل وقت جو جهٽ گهڙيءَ لاءِ پورو نظام ٿي وڃي ٿو. اسان سڪندر جي ٿڪل فوج کي هن ڌرتيءَ جي ميدانن تي وڙهندو ڏسون ٿا. ان وقت هيءُ ملڪ ننڍين آزاد رياستن ۾ ورهايل هو ۽ نيرڪوس پنهنجي جهازن جي آرماڙ کي گڏ ڪري، هن وڏي درياهه جي ورن وڪڙن وارين شاخن مان، جيڪي نقشي ۾ ڏيکاريل ڪونه هيون، گذاري سمنڊ ۾ پهچي وڃي ٿو. ان جهٽ گهڙيءَ واري نظاري جي مهرباني ته ٿي، پر اها ايتري اڻ پوري آهي جو، جن جن شهرن وٽان اُهي گذري هئا، سي اسان سڃاڻي ئي ڪونه ٿا سگهون. سو اسان انهن گهمندڙ ڦرندڙ نظارن جي خالن ڀرڻ لاءِ ڌڪا ۽ اندازا ڪري رهيا آهيون هن کان تمام گهڻو عرصو اڳ، اسان ڏسون ٿا ته سنڌ جي حڪمران، مهاڀارت واري جنگ ۾ پانڊون خلاف ڪورون جي مدد ڪري ٿو. گهڻي وٿيءَ کان پوءِ جيڪا ڀرجڻ جي لائق ئي ڪانهي، اسان پنهنجي سنو واري ڇهين صدي ۾ هن ملڪ کي ڏسون ٿا، جيڪو سفيد ”هُن“ قوم جي حڪمرانيءَ هيٺ آهي ۽ ان قوم جي ظالم حڪمرانن هتان جي ماڻهن مٿان وڏو ظلم ڪيو ۽ انهن جي ديوتائن کي ڪڍي ٻاهر اڇلائي ڇڏيو. وري اسان ڏسون ٿا ته هڪ اڻ ٿڪ ۽ سڪايل چيني سياح هن تسيانگ هن ملڪ جي ٻڌ خانقاهن جي زيارتن لاءِ رلي ٿو ۽ تحمل ۽ بردباري سان ڄاڻ ۽ پچ پڇان ۾ رڌل آهي. اسان کي پراميد رهڻ جو سبب به آهي هن مٿاڇري هيٺان، اسان هن ملڪ جي روشنيءَ ۾ تاريخ جا وڌيڪ نشان ڳولي نروار ڪريون، اهي ڊگها مگر خاموش دور جيڪي اسان جي اکين کان اوجهل آهن، تن بابت ڄاڻ حاصل ڪريون.
سنڌ ڌرتيءَ جي فطري خاصيتن جي سبب، سنڌو درياهه جي وهڪرن جي جهٽ جهٽ تبديلين، منجهن لٽ ويهي وڃڻ ۽ جهٽ ۾ خشڪ ٿي وڃڻ ۽ سدائين مٽي جي طوفانن، سندس گهڻو ڪجهه لٽي پوري ڇڏيو هوندو موجوده درياهه جي اوڀر طرف چوڌاري پکڙيل سڪل واهڙن جي پراڻن پيٽن جي ڀرپاسي، برپٽ بيابانن ۽ ويرانن ۾ تباهه ٿيل پراڻن شهرن جي کنڊرن ۾ فوجي ڇانوڻين جا نشان ملن ٿا. مسٽر بيلاسس لکيو آهي ته ”برهمڻ آباد جي ڀرپاسي ۾ ٻين ڪيترن ئي شهرن جا کندڙ آهن، جيڪي سنڌو درياهه جي پراڻي واهڙ جي ڪناري تي يا ڀرسان آباد هئا. ڏسڻ ۾ ايئن اچي ٿو ته جڏهن هي واهڙ عمرڪوٽ کان وهي ڪڇ جي رڻ واري کاڙيءَ ۾ ڇوڙ ڪندو هو، تڏهن سنڌ جي هيءَ پراڻي ماٿري سرسبز ۽ آباد هئي.
روهڙيءَ ڀرسان الور جو پراڻو شهر آهي، جيڪو هزهائينس مير علي مراد جي حڪومت ۾ شامل آهي، جيڪا انگريزي حڪومت جي حدن ۾ اچي ٿي، ان متعلق به ٿوري معلومات ملي ٿي، پر هتان اوهان انگريز سرڪار جي حدن ۾ سڌو داخل ٿي ويندا ۽ اتي وري به اوهان قديم آثارن جي بقايات ڏسندا. ليفٽيننٽ جيمس پنهنجي تازي خط ۾ لکيو آهي ته، ”مان نوشهري پرڳڻي جي هڪ پراڻي شهر کي ڏسڻ ويس پر مون اتان ڪجهه به ڪونه لڌو. اتي کندڙ تي آهن ئي ڪونه، فقط هڪ شي پراڻي تهذيب کي ظاهر ڪري ٿي، اها آهي بي شمار سروٽن جا انبار، جيڪي چوڌاري زمين تي پکڙيا پيا آهن. موري جي پرڳڻي ۾ جيڪو نوشهري ڀر سان ڏکڻ طرف آهي، هڪ ٻه اهڙا هنڌ آهن. سندن گڏيل ڏيک ۽ ماڳن کي ڏسي اندازو لڳائي سگهجي ٿو ته ماضيءَ جي ڪنهن گهراڻي جي حڪومت ۾ جڏهن هيءُ درياهه وهندو هو ته ضرور ان جي ڪناري يا ڀرپاسي ڪيترن ئي وڏن يا ننڍن شهرن جون قطارون آباد هونديون.“
”هنن ماڳن کان ڏکڻ ۾ وري برهمڻ آباد آهن، ٿورو اڳي کپري ۽ عمرڪوٽ جي وچ تي مون ڪيترن ٻين کنڊر ۽ وڏن شهرن جي آثارن بابت ٻڌو آهي ۽ وري رڻ ڪڇ جي سرحد جي ڀرسان پراڻي بدين جا کنڊر آهن. هنن کنڊرن جي ڀرپاسي ۾ اهڙا ٻيا به کنڊر هوندا ڇو ته ملڪ جي ان ڀاڱي جي معلومات مون کي تمام گهٽ آهي.“
ليفٽيننٽ پاٽينجر 1834ع ۾ پنهنجي تحرير ذريعي ٻڌائي ٿو ته: خيرپور کان اٽڪل ويهه ميل ڏکڻ يا ٿورو اوڀر تي ڏکڻ طرف، انهن هڪ سڪي ويل واهڙ جو پراڻو پيٽ ڏٺو، جيڪو ڄڻ ته ڪو وڏي درياهه جو حصو هو. اولاهين ڪپر سان ڪجهه سفر ڪرڻ کانپوءِ سنڌي وڏيرا جيڪي مون کي ملڻ ۽ سڄي سفارت جي استقبال ڪرڻ آيا هئا، تن اشارو ڪري هڪ وڏي شهر جا کنڊر ڏيکاريا، جنهن کي هنن محراب پور سڏيو ٿي. هيٺ حاشيي ۾ لکي ٿو ته: ليفٽيننٽ ڊي- ايل هوسٽي حيدرآباد کان خيرپور ويندي، جڏهن ٻنهي شهرن جي وچ تي پهتو ته هڪ ويران علائقي مان گذريو، جيڪو وڻن سان ڍڪيل هو. انهن وچ ۾ ڪيترن شهرن ۽ ڳوٺن جا پراڻا کنڊر هئا.
پر اهي کنڊر تيزيءَ سان مٽبا ڊهندا پيا وڃن. جيئن ته اهي سروٽن تي مشتمل آهن، تنهنڪري ريلوي ۽ آبپاشيءَ جا انجنيئر ۽ ٺيڪيدار ملڪ جي هن حصي ۾ مذڪوره تعميراتي ڪم ۾ اهي استعمال ڪيا آهن. هنن اکرن جي لکڻ تائين ريلوي پٽڙيءَ تي ڪنڪريٽ طور هن خام مواد کي ڪتب آنديو ويو هو. اهڙي تباهيءَ جي باوجود ڪي اهڙا هنڌ به آهن جيئن ونجنوٽ ۽ برهمڻ آباد؛ جتي کنڊر گهڻو ڪري پنهنجي اصلي حالت ۾ موجود آهن. برهمڻ آباد ۾ سروٽا ايتري ته وڏي تعداد ۾ پکڙيل آهن جو اهي ڊگهي عرصي ۽ وڏيءَ جدوجهد کان پوءِ به صاف ڪري نه سگهيا.
اهڙن پراڻن ماڳن جي سڃاڻ اهڙو معاملو آهي، جنهن قديم آثارن جي شاگردن کي موهي رکيو آهي توڙيجو ڪا معتبر ثابتي نه ٿي ملي، ته به اهي وڌيڪ دلچسپ بنجي ٿا وڃن. جيئن ته تضاد ۽ اختلاف راءِ جو امڪان گهٽ هوندو آهي، تنهن ڪري هر ڪنهن کي سهڻن نظرين گهڙن جي هورا کورا لڳل هوندي آهي ۽ سوچيندي ويچاريندي ڪنهن خوشفهميءَ واري تصور ۾ اچي ويندا آهن. پر جڏهن ڪو وڌيڪ کوجنا ڪندو ته کيس هلڪي پوري پوري ڪوڙي حقيقت معلوم ٿي ويندي. جهڙوڪ اڪيريل سر يا ڪنهن پٿر تي لکت، جيڪا هڪدم پاڻ ظاهر ڪري ٿي وجهي ته هو ويچارو وائڙو ٿي ويندو. گهڻا پراڻا دڙاجيڪي مٿاڇري جي ڏسڻ سان سادا لڳندا آهن پر جيڪي منجهن اندر هوندو آهي، تن جو ڪوبه اندازو لڳائي نه سگهندو آهي. کوٽائي ڪرڻ کان پوءِ ڏسڻ ۾ ايندو ته، اتي ٻڌ ڌرم، جي اسٽوپا جو هيٺيون حصو پوريل هو، جنهن کي ڪيتريون صديون اڳ وڏي شان ۽ محنت سان جوڙيو ويو هو ۽ سمجهيو ويو هو ته اهي اڻ مٽ ۽ ابناس هئا. جيڪي جوڙيندڙن پنهنجي دل جي گهراين سان ٺاهيا ۽ سندن آرزو هوندي ته هي سٺا عمل سندن مرڻ کان پوءِ به باقي رهندا ۽ مقدر جي بئنڪ ۾ سندن کاتي ۾ هميشو وڌندا ئي رهندا. هن ۾ ڪوبه شڪ نه آهي ته بي شمار دڙا اهڙا آهن، جيڪي ماهرن جي اکين کي ڇڪڻ ۽ چنجور ۽ ڪوڏر آڏو سر جهڪائڻ جي انتظار ۾ آهن. انهن متعلق برٽن ڪيترا سال اڳ لکي چڪو آهي: هي مٽيءَ جا گول منارا آهن، پر ڪي گهنٽا گهر ناهن. اهي ڪن روايتن کي پڪي ڪرڻ لاءِ ڄڻ ڪِلَ آهن. امڪان آهي ته ڪجهه وقت اڳتي هلي قديم آثارن تي بحث ڪرڻ لاءِ اهي ڪو مواد فراهم ڪن.
وچئين دور وارن کنڊرن مان سنڌ ۾ عملي طور ڪجهه به رهيل ڪونهي. يا ته تمام ٿورو ٻاهر ڪڍيو ويو آهي سو به، سنڌ جي ڏکڻ- اوڀر واريءَ ڪنڊ جي ٻن جاڙن شهرن وير واهه ۽ ننگر پارڪر مان، اهي شهر اڳتي هلي مرحلي وار جاچيا ويندا. اتان، گهڻا سال اڳ، تراشيل پٿر ڪراچيءَ واري عجائب گهر ۾ آندا ويا هئا. ٽين نمبر تصوير ننگرپارڪر مان ڪنهن در جو آندل تاڪ ڏسجي ٿي. پر اهڙيون شاندار جايون ڪنهن زماني سنڌ ۾ موجود هيون. اسان کي حوالن مان معلوم ٿئي ٿو ته، ديبل واري مندر مان آندل سامان مان، ٺٽي ۾ ڄام نندي وارو مقبرو جوڙيو ويو. لاهري بندر واري هندن جي مندر کي مسجد ۾ بدلايو ويو ۽ ٻيا به ڪيترا مندر هئا، جيڪي عربن حملي دوران تباه ڪيا. اهو ممڪن ئي ڪونهي ته سنڌ اهڙين شين کان خالي هوندي. اتر طرف ملتان ڪو گهڻو پري ته نه اهي، جتي تمام سهڻو ۽ تارريخي سورج ديوتا جو مندر آهي. اهڙيءَ طرح ڪاٺياواڙ گجرات ۽ راجپوتانا به اوڀر ڏس تي آهن، جيڪي تاريخي جاين سان ڀريا پيا آهن. جن جا قديم آثار اڄ به اسان کي انهن جي تعريف ڪرڻ تي مجبور ڪن ٿا. پر سنڌ بت شڪن عربن جي حملن جا ڏنڀ سٺا آهن، جيڪي اسلام جي تازن جذبن سان سرشار هئا ۽ اهڙيءَ طرح گهڻو ڪجهه وڃايو ويو. ان وقت کان وٺي هي صوبو مسلمان حڪمرانيءَ هيٺ يهرو ۽ هندو جيڪي بت پرست هئا، سي هيڻا رهيا.
ڪجهه سال اڳ، هڪ وڏيءَ دلچسپيءَ واري شيءِ لڌي وئي آهي. ميرپورخاص جي ڀرسان هر ڪاهيندي، پتل يا ڪنجهي جو ٺهيل بت لڌيو ويو آهي، جيڪو برهما ديوتا جو آهي، (پليٽ1) اهو بنا ڪنهن شڪ شبهي جي ڪنهن مندر جو هوندو. ان بت جي ٺاهڻ واريءَ هنر مندي، قد ۽ ماپ مان اندازو لڳائي سگهجي ٿو ته، مندر جنهن ۾ اهو رکيو ويو هوندو سو وڏيءَ تعميراتي اهميت وارو هوندو. اها ڄاڻ به دلچسپيءَ کان خالي نه ٿيندي ته عربن کان اڳ انهن جڳهن جوڙڻ ۾ ڪهڙو سامان ڪتب ايندو هو. جيڪڏهن اهو پٿر هو ته پري کان آندو ويو هوندو يا سرون هونديون ته انهن کي ٺپي سان يا اُڪيري سهڻو بنايو ويو هوندو. اهڙيون ڪي تعميراتون، مڌيو پرديش (Central Province) جي اوڀارئين ضلعي ۾ پراڻن سرن جي ٺهيل مندرن ٧ اسٽوپا جي صورت ۾ ڏٺيون ويون آهن.
هن برهما ديوتا جي بت جي اوچائي ٽي فوٽ ٻه انچ آهي. اصل ۾ ان کي هڪ جاءِ تي پڪو ڪري بيهارڻ لاءِ ٻنهي پيرن ۾ پکڙيون لڳل آهن. سندس ڏاڙهي مڇون ڪوڙيل، چار منهن اٿس. پاسن ۽ پٺيءَ وارا منهن، سامهون واري منهن کان ننڍڙا آهن، وار چڱيءَ پر سنواريل اٿس. کيس رڳو ٻه ٻانهون اهن، ايئن محسوس ٿئي ٿو ته ڄڻ سندس کاٻي هٿ ۾ مالا يا تسبيح آهي. ڏسڻي آڱر ۽ اڱوٺو ڄڻ مڻين ڳڻڻ واريءَ صورت ۾ آهن. ساڄو هٿ مٿي موڙيل ۽ هٿ جي تريءَ جو رخ تن ڏانهن رکيل آهي. ايئن معلوم ٿئي ٿو ته ڪو ڪتاب يا ويد هٿ ۾ جهليل اٿس. هن اڪيليءَ مورتيءَ جي ملڻ ڪري سندس دور جو اندازو لڳائڻ بلڪل ڏکيو ٿيندو. منهنجو گمان اهي ته هي عرب دور کان اڳ جو جوڙيل آهي. جيڪا شيءِ سندس کاٻي ڪلهي تي لڙڪيل آهي، سا ڪنهن هرڻ جي کل ڏيکارڻ جي ڪوشش ڪئي وئي آهي. ٻي صورت ۾ اهو ڏسڻ ۾ اچي ٿو ته چيلهه کان وٺي پيرن جي مرن تائين کيس هڪ ئي اوڇڻ ڍڪيل آهي، جڻيون سندس کاٻي ڪلهي ۾ لڙڪي رهيو آهي. سندس اڌ کليل اکوين، ميرپورخاص مان لڌل اسٽوپا جي گوتم ٻڌ واريءَ مورتي وانگر آهن. وچولي دور ۾ برهما ديوتا جي پوڄا وڏي اختلاف سان شروع ٿي.
هاڻي اسان اسلامي دور ڏانهن اچون ٿا، جنهن ۾ اسان کي ڪجهه روشني ملي ٿي. هندو واقعن جي وچور رکڻ (تاريخ) ۾ ڏاڍو جڏو هو، پر مسلمان ڄڻ ڄمندي ئي مورخ بڻجي ٿو. اسان مسلمانن جي قلم کان گهڻو ڪجهه ورتو آهي. پر اهو مذهبي تعصب سان اهڙو ته گڏجي سڏجي ويو آهي، جو اڪثر سچ ۽ ڪوڙ کي الڳ ڪري بيهارڻ ڏاڍو ڏکيو ٿي پوندو آهي.
عربن تباهي ڪئي پر تعمير ڪانه ڪئي. اهي اولهه طرف کان پهريان حمله آور هئا، جن پنهنجي نئين قائم ڪيل مذهب جي پرجوش تبليغ واسطي، هندن ۽ ٻڌن جي مذهبي جاين کي ظلم جو شڪار بنايو.
انهن تباه ٿيل جڳهن ۾ کين گهڻو ئي سامان نظر آيو، جيڪو هنن مسجدون تعمير ڪرڻ ۾ استعمال ڪيو ۽ ٻين تڪڙين ضرورتن ۾ ڪتب آندو. تعميرات جي مد ۾ عربن بس اهو ڪجهه ڪيو ۽ ٻيو هنن ڪٿي ڪٿي قلعن جي ٿوري گهڻي مرمت ڪئي. اهي ڪچي قسم جون ناپائدار عمارتون هيون، جن جا ڪي ٿورا نشان وڃي رهيا آهن. اهي عاليشان عمارتون ۽ قبا جيڪي پوئين دور جي سنڌي حڪمرانن بنايا، سي سندن دلين کي ڪونه وڻيا. هو ڌاريا ۽ عارضي حڪمران هئا ۽ پنهنجي ڪٽنبن کان سواءِ رهندا هئا. حڪمران اولهه کان دور دراز خلافت طرفان مقرر ٿي ايندا هئا، جن ڪڏهن به هن ملڪ کي پنهنجو دائمي گهر ڪري ڪونه سمجهيو. پر جڏهن اسان پوئين وقت جي سردارن واري دور ۾ پهچون ٿا ته، اسان کين پنهنجن بزرگن لاءِ عاليشان خانقاهون ٺهرائيندي پنهنجي لاءِ ديده زڳب مقبرا تعمير ڪرائيندي ڏسون ٿا. سنڌ سرن جو ملڪ آهي، اهي تعميراتي سامان ۾ جتي ڪٿي نظر اينديون. انهن جي هيٺان پٿرن جا بنياد ڏنا ويا آهن، جيئن انهن کي ڪلر جي لوڻياٺ واري اندروني تباهيءَ کان روڪي سگهجي. جيڪي زمين کان اسري سرن جي اوساريءَ کي هڻي کنا کيڙا ڪري رکن ٿا. ٻڌ دور واريون ٺپي يا اُڪر جي ڪم سان سينگاريل سهڻيون سرون، ڏسڻ ۾ اچي ٿو ته بلڪل ختم ٿي ويون آهن. اهي تعميراتون پنهنجي سونهن ۽ سوڀيا جي واسطي، ڪاشيءَ جي رنگين ۽ چمڪندر سرن تي مدار رکنديون هيون، جيڪي ايران مان سنڌ ۾ آيون، جن جي صنعت نئين گهر ۾ مقبوليت حاصل ڪئي. احمد شاه جيڪو احمد آباد جو حڪمران هو، تنهن پنهنجي دارالسطنت کي بي شمار مسجدن سان سينگاريو. انهن مان ڪيتريون ته هندستان اندر هندو- مسلم تعمير جو نادر نمونو اهن ۽ سندس مقبرو انهن جي مقابلي ۾ ٻئي درجي جي تعمير آهي. پر ان جي مقابلي ۾ سنڌ جي حڪمرانن مرڻ کان پوءِ پاڻ کي ۽ پنهنجي شخصي شان ۽ شوڪت کي خدا جي گهر (مسجد) کان اعليٰ ۽ اتم سمجهيو. سواءِ جامع مسجد ٺٽي جي جيڪا سندن تعمير نه آهي اهڙي طرح ڪي ٿورڙيون مسجدون آهن جن جي تعمير جي تعريف سندن ليکي ۾ آڻي سگهجي ٿي.
جيتوڻيڪ پراڻين اڏاوتن کي ڪاشيءَ جي چمڪندڙ سرن سان خوبصورت ۽ خاص انداز ۾ ڏاڍو سينگاريو ۽ سنواريو ويو آهي، خاص طور پوئينءَ دور جي تعمير ۾ نيري ۽ اڇي رنگ واري طرز کي ڏاڍو ڀڀڪيدار بنايو ويو آهي ۽ منجهس ڪچي رنگ جي جهرمر به شامل اهي. ان جي باوجود به اهڙن مقبرن جي تعمير ڪاريگريءَ جو ڪمال نه چئبي. اهڙي قسم جون اڏاوتون ڏسڻ ۾ ڳوريون ۽ بي ڊوليون اهن، پر ڪنهن حد تائين سهڻن ڪلن يا قبي تي ڪاريگريءَ ۽ هنرمنديءَ واري هٿ لڳائڻ ڪري يا ان جي مٿان خوبصورت منارن تعمير ڪرڻ جي سبب چڱيون لڳن ٿيون جيڪي هندستان اندر تمام ٿوريون آهن. (ڏسو شروعاتي صفحن واري تصوير) اهي قبيون، اصولي طور تي، وڏا مخروطي قسم جا سرن جا ونگ آهن، جن جي مٿان قبي جو ”ڳورو اڌ گول“ تعمير ڪيو ويندو آهي ۽ جنهن ۾ سامهون واري پاسي کان ٻيا ٽي پاسا ٻُسا هوندا آهن، منجهن هلڪا ٻارا رکي جان ڇڏائي ويندي آهي گهڻو ڪري سڀني کي هڪ ئي دروازو هوندو آهي، جيڪو قبي جي موڪراڻ ۽ ڳورين ڀتين جي ڀيٽ ۾ تمام ننڍڙو محسوس ٿيندو آهي. لنگهه وٽ ڏيڍي يا پيش دالان ڪونه هوندو آهي، جنهن مان شان شوڪت ظاهر ٿئي. بس ڄڻ ڪو ڀت ۾ تاڪن سان ويڪرو ٽنگڙو هوندو آهي. انهن اوڻاين جي باوجود سندن پکير ۽ وزن اثر پذير آهي. وڏي وقت گذرڻ بي توجهي جو شڪار هوندي، اهي بهتر ڏسڻ ۾ اچن ٿا ۽ ان کان به بهتر هوندا جڏهن تازا هئا ۽ ڪاريگرن جي هٿان ٺهي تيار ٿيا هئا. انهن مان بهترين طرز واريون اهي اڏاوتون آهن، جيڪي پٿرن جي ٺلهن تي جوڙيون ويون آهن، جن تي فتح پور سيڪري واري طرز تي نقش و نگار ڪئي وئي آهي، جنهن جو سٺو مظال مرزا عيسيٰ جو ٺٽي وارو مقبرو آهي. سنڌ ۾ سنگ مرمر تمام ٿورو استعمال ڪيو ويو آهي، فقط قبرن تي مٿان سرن طور يا جاين جي ڪٽهڙن ۾ نظر ايندو. تعجب جي ڳالهه اها اهي ته پنهنجي شرعت هوندي به هند جي شهزادن جو، پنهنجي ٿڪل هڏن کي رکڻ لاءِ، شاندار جڳهن ٺهرائڻ، طرف دلي لاڙو رهيو آهي. اسلام جي سخت قانون مطابق قبرن مٿان شاندار قبا يا يادگار جوڙائڻ جي منع ٿيل آهي. قبر مٿان گرانٺ جي ماپ جيتري بُٺي تعمير ڪري سگهجي ٿي، سا به ڪچين سرن جي، جنهن تي چوني جو گارو يا ٻي تعمير جي منع آهي. جابر رضه جيڪو محمد ﷺ جو صحابي چيو وڃي ٿو، ان کان روايت آهي ته رسول الله ﷺ قبر مٿان چوني سان اوساري ڪرڻ ۽ انهن تي لکڻ جي به منع ڪئي هئي. بهانو اهو ڏنو وڃي ٿو ته قبو قبر جو بچاءَ آهي، پر انهن ۾ وڏي شان شوڪت سان پٿرن مان جوڙيل مزار هيٺان ڪا سچي پچي اصلي قبر ڪانه هوندي آهي، اها عام طور تي ڪنهن قبي هيٺان هجڻ کپي: جيڪا ڏسي ئي ڪانه سگهبي آهي. اها حقيقت ان منع نامي جي سچائيءَ کي هٿي ڏئي ٿي. اسان کي ٻڌايو ويو آهي ته نواب امير خليل خان، جيڪو مڪليءَ ٽڪريءَ تي ٺٽي ۾ دفن ٿيل آهي، سو اڏيو ته باضمير انسان هو، جو هن وصيعت ڪئي هئي ته سندس لاش، سندس ٺهرايل قبي ۾ دفن نه ڪجو، جيڪو هن ڪڏهن بي خبري واريءَ عمر ۾ جوڙايو هو. پر سندس لاش ان قبي جي پاسي ۾ پورجو.
هنن پراڻن جاين مان ڪيترين ئي ڌرتيءَ ڌڏڻ ڪري ناس ٿي ويون. ڪئپٽن وُڊ ٻڌائي ٿو ته 1819ع واري ڌرتيءَ جي ڌوڏي تمام گهڻو نقصان ڪيو. جنهن جو اثر پونا جي ديرا دون شهر تائين محسوس ڪيو ويو. اسان کي خبر آهي ته ان جي ڪري گجرات جي پراڻين مسجدن ۽ ٻين جڳهن کي ڏاڍو ڇيهو رسيو. ليفٽيننٽ اليگزيندڙ برنس ٻڌائي ٿو ته: رڻ جي ”سندري“ وٽ ان جا جهٽڪا محسوس ڪيا ويا، جنهن ڪر يوڏيون تبديليون آيون ۽ ٻوڏ به آئي، ان لڏي ۾ سنڌ جو رهاڪو پڻ متاثر معلوم ٿئي ٿو. انهن پنهنجي ملڪ جي گهڻو ڪري سڀني پراڻين جاين ڪرڻ ۽ تباه ٿيڻ جي چٽي پٽي سبب کي سمجهي ورتو. پر ٺٽي ۽ خدا آباد ضلع دادوءَ جي ڪاشيءَ جي سرن کي ڪنهن بي رحم ماڻهن جي آڱرين تباه ڪري ڇڏيو. ٻي حالت ۾ جيئن غلام شاهه جو قبو جيڪو حيدرآباد ۾ آهي، جنهن تي ڪاشيءَ جي سرن جو جڙاءُ سادي نموني ڪيو ويو هو، سي ڀتين تان اکڙي اچي پٽ پيون آهن.
سنڌ ۾ سڪن جي قدامت کي گهٽ حيثيت آهي، جهه هند- ساساني- هڪ يا ٻه هند- پارٿين، ڪشن يا ڪشاتراپا جا، ڪجهه ڪٽيل سٽيل عربي دور جا، ڪجهه مقامي، ڪجهه ٻاهران آيل ٿورا ڪجهه ٻيا سڪا جن تي سنسڪرت جا اکر آهن، اها ئي سموري مڏي آهي، جيڪا اسان هن وقت تائين مطالعي واسطي گڏ ڪري سگهيا آهيون. پوئين دور جا مسلمان حڪمران ڪابل ۽ دهلي جا سڪا استعمال ڪندا هئا، جيڪي مختلف دورن ۾ ڪنهن حد تائين انهن جا ڏن ڀرو هئا.

[b](سنڌ جا قديم آثار ص 1 کان 23)[/b]

________________________
 سنڌو درياه جي وهڪري جو پيٽ اوري پري اهو ساڳيو رهيو آهي، جيڪو هزارن سالن کان وٺي اڄ تائين قائم دائم آهي. اهو غلط خيال آهي ته هي اوڀر کان اولهه طرف سفر ڪندو آيو آهي. جيڪڏهن ايئن اهي ته موهن جي دڙي واريون هيٺيئن تهن واريون تمام پراڻيون تهذيبون ۽ ڪوٽ ڏجي ۽ ناري جي دڙي واريون مهراڻ درياهه واريون تهذيبون هڪ وقت ڪيئن وجود ۾ آيون؟ ڪي چون ٿا ته مهراڻ ۽ هاڪڙو درياهه نه آهن. ته پوءِ نربدا، ڪاويري، هوگلي، جهلم، راوي، ستلج، بياس ۽ چناب به مڪمل درياهه نه چئبا. پر انهن کي مڪمل درياهه سڏيو وڃي ٿو. (مترجم)
 ايليٽ هسٽري آف انڊيا جلد- 1 ص 256
 معزز مصنف جو خيال آهي ته مهراڻ ۽ هاڪڙي جي سڪي وڃڻ ڪري سمورو پاڻي باقي وهندڙ درياهه جي هڪ شاخ ۾ وهڻ لڳو ۽ گهڻي پاڻي هجڻ ڪري سنڌو درياهه پنهنجون جايون بدلائڻ لڳو. پر حقيقت هيءَ اهي ته مهراڻ ۽ هاڪڙي جي سڪي وڃڻ جا سبب پاڻيءَ گهٽ هجڻ ڪري ٿيا. ڇاڪاڻ جو سرسوتي، گهاگهرو، ڇتاگ درياءَ سڪي ويا. ڌرتيءَ ڌڏڻ ڪري ستلج راوي چناب بياس ۽ جهلم ۾ پاڻيءَ جو مقدار ٿورو اچڻ لڳو. جاگرافيائي تبديلين ۽ لٽ پوڻ ڪري ندين جو ميلاپ جيڪو بهاولپور ڊويزن ۾ ٿيندو هو سو اتر اولهه طرف سرڪي وڃي پنجند وٽ بيٺو. اهو پاڻي هاڪڙي بجاءِ سڌوسنئون سنڌو درياهه ۾ وهڻ لڳو ۽ سنڌو رخ بدلائي الور بدران روهڙي کان وهڻ لڳو. (مترجم)
 ڏسو ريورٽي جو مهران آف سنڌ (جرنل رايل ايشياٽڪ سوسائٽي بنگال، LXI، صدوا، 1892 ص 1309 ۾ هئگ جي چوڻ مطابق انهن وهڪرن واري زمين ٺڪرين ۽ سروٽن سان ڀري پئي آهي. مسافر انهن ٺڪرين ۽ سروٽن کي ڏسي ماضيءَ جي ڪنهن شاندار دور جو اندازو لڳائيندا آهن. (انڊس ڊيلٽا ڪنٽري- ص 70) جيئن مون ڪٿي لکيو آهي، ته ڪنارن تي پکڙيل ٺڪرين ۽ سروٽن مان ڪنهن فوجي چرپر ۽ ڪئمپ جي نشاندهي ٿئي ٿي.
 ڪئپٽن وُڊ- جنهن 8-1837ع ۾ سنڌ ۾ سفر ڪيو ۽ دوآبي ۾ حجامڙي جي منهن مان گهڙيو، تنهن دچ جنگي جهاز جو ڪڻٺو (کوکو) ڏٺو، جيڪو ڀرپاسي ۾ گتو پيو هو- جنهن مان پڻ سنڌو درياهه جي رخ بدلائڻ جي ثابتي ملي ٿي. (A Journey to the source of oxus. P-2)
 پرسنل آبزرويشن آف سنڌ، ص 18.
 مهراڻ آف سنڌ، س 317 حاشيه ص 468 ۽ 469
ان کي وڏو مهراڻ، سنڌ ساگر، واهندا، باهندا واهند ساگر ۽ منڍ کان وٺي سمنڊ تائين سانڪراه به سڏجي ٿو.
 ماٿري جنهن مان هيءُ وهڪرو گذريو ٿي، سو اڪيچار ڍنڍن سان ڀريو پيو آهي. جن جو تعداد اٽڪل چار سو کن ٿيندو. انهن مان ڪن جي ڊيگهه ٽي ميل کن به آهي اولهه نارو سنڌو درياهه جي ٻئي طرف آهي جيڪو لاڙڪاڻي کان هلي منڇر ۾ ڇوڙ ڪري ٿو. (سنڌ گريٽر 589-686، برٽن سنڌ ري وزي ٽيڊ چيپٽر (269-XXIX)
 ايليٽ هسٽري آف انڊيا جلد1، 12
 مهراڻ آف سنڌ 466، 467
 انڊس ڊيلٽا ڪنٽري: هنن ٻنهي مصنفن 10 صديءَ ۾ پاڻ سنڌ ڏٺي هئي.
 سنڌ ري وزي ٽيڊ- آر- ايف برٽن، جلد1 ص 202
 جيستائين سندس ”ڪنب“ اهو ٿئي جنهن جي ڪناري تي سيسم اڏيل هو، جيڪو نيرون کان سيوهڻ جي طرف هو.
 ابن حوقل چوي ٿو ته مهراڻ ندي جيحون مان وهي ٿي جيڪا ملتان کان اچي ٿي، اها بامسمد ۽ منصوره کان ٿيندي ديبل کان اوڀر، سمنڊ ۾ ڇوڙ ڪري ٿي. (ترجمو اوسلي ص 147)
 مهراڻ آف سنڌ- 297
 گلئڊون جو ترجمو ص 111.
 ابن حوقل جنهن 976ع ۾ لکيو آهي. چوي ٿو ته ”جيڪو منصوره ٻڌا جي طرف سفر ڪندو تنهن کي مهراڻ درياهه جي ڪناري سان وڃنو پوندو، جيستائين هو سيوستان (سيوهڻ) پهچي، (ايليٽ: هسٽري آف انڊيا ص 39)
 جيڪڏهن روهڙي ۽ سکر جي وچ وارو وهڪرو هاڪڙي جي اولاهينءَ شاخ جو سمجهڻ گهرجي ته سنڌو درياهه جي موجوده وهڪرو، جيڪو روهڙي، ۽ سکر جي وچان وهي رهيو آهي، تنهنجو گس ڪٿان هئڻ گهرجي؟
 ڪننگهام چوي ٿو ته اها تبديلي راجا ڏاهر جي زماني ۾ واقع ٿي. حقيقت ۾ اهو غلط آهي. پر اها راجا دلوراءِ جي زماني ۾ سنڌ جي فتح کان پوءِ ٿي، جڏهن هندن عربن کان پنهنجي هر چيز واپس ورتي. دلوراءِ جي ڳالهه بکر جي بيان ۾ ايندي. (هه- ڪ)

قديم سنڌ جا يوناني ۽ رومي تذڪرھ نگار: محمد حسين پنهور

هن مضمون جو محرڪ نامور برطانوي ليکڪ مسٽر ايڇ. ٽي. لئمبرڪ جو ڪتاب ”Sindh – before Muslim Conquest“ (سنڌ- عربن جي فتح کان اڳ) آهي، جيڪو سنڌي ادبي بورڊ شايع ڪيو آهي. ان ڪتاب جي مطالع کان پوءِ مونکي ڪافي مايوسي ٿي، جو ان ۾ لئمبرڪ جي ٻين ڪتابن ”چالرس نيپئر ائنڊ سنڌ“، ”جان جيڪب آف جيڪب آباد“، ”سنڌ بئٽلس“، ”سنڌ-اَ جنرل انٽروڊڪشن“ ۽ ”دي ٽيررسٽ“ وانگر تحقيقي ۽ علمي مقام مون کي گهٽ نظر آيو. لئمبرڪ جي مذڪوره ڪتابن جي علمي دنيا ۾ وڏي حيثيت آهي، انڪري منهنجيءَ دل ۾ صاحب موصوف لاءِ نهايت عزت آهي.
”سنڌ- عربن جي فتح کان اڳ“ ڪتاب جي مطالع کان پوءِ اهو پهلو بهرحال مون لاءِ ڪجهه خوشيءَ جو سبب رهيو، جو ان موضوع تي لائق مصنف، اڃا به وڌيڪ تحقيقي ڪم ڪرڻ لاءِ تجسس ۽ توجهه ڏياريو آهي ۽ اسان پارن تاريخ سان دلچسپي رکندڙن لاءِ ان ڏس ۾ ڪجهه علمي ڪم ڪرڻ لاءِ موقعو فراهم ڪيو آهي.
سنڌو تهذيب کان پوءِ هِت آريا آيا. انهن کان پوءِ اخمينين، سڪندر، موريا، بلخ جا يوناني، ساڪا يا سٿين، پارٿين ۽ ساساني آيا، جن کان پوءِ راءِ ۽ برهمڻ گهراڻن هِت حڪومت ڪئي. مسٽر لئمبرڪ مذڪور قومن جي آمد ۽ حڪومتن ڪرڻ بابت پنهنجي ڪتاب ۾ جيڪي معلومات ڏنا آهن، سي اجمالي آهن ۽ سندس ماخذات به محدود ۽ مختصر آهن. تشنگيءَ جي انهيءَ احساس مون کي شوق ڏياريو ته مذڪور دؤرن بابت تفصيلي معلومات هٿ ڪجي، جيڪا منهنجي انداز ي مطابق سَوَن ڪتابن ۾ موجود آهن. دلچسپيءَ جي عالم ۾ ١٩٧٣ع کان ڪم ڪرڻ شروع ڪيو. پورا اٺ سال مواد گڏ ڪندو رهيس، مطالع ڪندو رهيس، حوالا ۽ معلومات حاصل ڪندو رهيس. انهيءَ عرصي ۾ موضوع جي مناسبت سان انگريزيءَ ۾ ڪجهه مضمون به لکيم، جي شايع ٿي چڪا آهن.
1. Cronology of Sindh from fall of Mohen jo Daro to the Arab Conquest of Sindh. (”Sindh Quarterly“, Vol: II, No: I, 1976, Karachi)
2. Influence of Ancient Sciences including those of Sindh on Al-Razi (”Sindhological Studies“, Summur, 1977, Published by Institute of Sindhology, University of Sindh, Jamshoro.)
3. International Trade of Sindh, 200 B.C -200 A.D. from its port of Barbaricon (Banbhore).
هي مضمون ان سلسلي جو چوٿون مضمون آهي.
هن مضمون پيش ڪرڻ جومقصد اهو آهي ته اسان جا سنڌ شناس عالم (Sindhologists) اهو ڏسن ته يوناني ۽ رومي مضنفن جي ڪتابن ۾ سنڌ بابت ڪيترو نه اهم ۽ اڪيچار مواد موجود آهي.
سنڌ تي مغربي لکندڙن جي شروعات نمايان طور سڪندر جي دؤر کان ٿئي ٿي، پر ان مواد جي معلومات جا سرچشما سڪندر کان به اڳ ڪيترين ئي صدين تي مشتمل نظر اچن ٿا.
مون پنهنجي مذڪور ٻئي نمبر مضمون ۾ ڄاڻايو هو ته قديم دنيا جي قديم درياهي تهذيبن، مثلاً نيل، سنڌو، فرات ۽ دجله جي وچ ۾ تمدني لاڳاپا گهٽ رهيا آهن. هر هڪ تهذيب وٽ سائنس پنهنجي پنهنجي طرز تي ايجاد ٿي، وڌي، ويجهي، پر اها ختم نه ٿي. پراڻين تهذيبن جون جايون نين تهذيبن والاريون،جن ۾ پراڻيون سائنسون به ڪنهن حد تائين مدغم ٿيون. دارا اعظم مٿين ٽنهي تهذيبن جي ايراضين کي پنهنجي شهنشاهيت ۾ داخل ڪيو. سنڌ ۽ مصر تي سندس تسلط تقريباً هڪ سؤ سال کان سوا سؤ سال رهيو. تقريباً ٥٢٠ ق.م. ۾ يونانين جو ڀونوچ سمنڊ جي تجارت تي قبضو هو ۽ ايران سان تجارت جي اٿينس کي هڪ هٽي هئي. دنيا جي تهذيب جو مرڪز ٽي وڏا درياهه نه هئا، پر ٽي جابلو قومون – ايراني، اسيرين ۽ يوناني- بنيا. ايرانين، يونان جا ڪي حصا سن ٤٧٩ – ٤٩٢ ق. م. ۾ قبضي ۾ ڪيا، ۽ نه صرف ان کي صوبائي خودمختياري ڏنائون، پر انهن جي تمدن جي پڻ حوصله افزائي ڪيائون. ان موقعي ملڻ سان يوناني، سنڌ ۽ هند ميسوپوٽيما، مصر، هٽي ۽ ڪريٽ جي تهذيبن ۽ سائنس جو مطالعو ڪيو. ان جو نتيجو اهو نڪتو، جو ٻيا ٻه هزار سال ساري دنيا يوناني سائنس ۽ فلسفي جي محتاج رهي.
سڪندر اعظم جتي جتي پهتو، اتي جي هر پهلوءَ تي معلومات حاصل ڪرايائين. هتان سنڌ مان مختلف قسمن جا ماڻهو پاڻ سان گڏ بابل وٺي ويو ۽ اهو به عين ممڪن آهي ته انهن ۾ عالم، حڪيم ۽ ڏاها به شامل هئا.
آيرويدڪ طب جي اصولن ۾ شيون چئن قسمن جون آهن: هوا، زمين، باهه ۽ پاڻي ۽ چئني شين جون چار خصوصيتون آهن: گرم، سرد خشڪ ۽ تر. اهو ساڳيون نظريو يونان ۾ هپوڪريٽس (٣٧٠-٤٦٠ق.م.) پيش ڪيو. اهڙا ڪئين مثال آهن، جو هندو ۽ يوناني ديومالائن ۾ تقريباً ساڳيا قصا آهن. اها ثقافتي ڏي وٺ سڪندر کان گهڻو اڳ چالو هئي ۽ ان جا رستا خشڪيءَ سان گڏ سامونڊي پڻ هئا.
مون پنهنجي مضمون ”Chronology of Sindh“ (ڇپيل: Sindh Quarterly, Vol-II No1, 1976) ۾ هڪ هزار قبل مسيح کان ٦٢٦ ع تائين تاريخ وار مکيه واقعا ۽ ڪتابن جا حوالا ڏنا آهن. ان مضمون کي بعد ۾ نظرثاني ڪري اضافن سان وڌائي ڪتابي شڪل ڏني وئي آهي، جو پريس ۾ اشاعت هيٺ آهي. قارئين ڪرام ڏسندا ته ان ۾ هر هڪ تاريخي واقعو زنجير جي هڪ ڪڙي آهي، جنهن کي حوالن وسيلي مربوط (Weld) ڪيو ويو آهي. انهن حوالن ۾ انهن ٢٣ مصنفن جا ماخذ پڻ شامل آهن، جيڪي يوناني ۽ رومي آهن ۽ جن جو اسان جي هن مضمون سان تعلق آهي.
انهن ٢٣ مصنفن کي پڙهڻ کان پوءِ منهنجي اکين اڳيان سنڌ جي بين الاقوامي واپار (International Trade) جونقشو ڦرڻ لڳو، ۽ ان موضوع تي هڪ مضمون تيار ڪيم، جو انسٽيٽيوٽ آف سنڌالاجيءَ جي تحقيقي مخزن ”Sindhological Studies“ ۾ ٻن نقشن سميت شايع ٿي رهيو آهي.
بهرحال، مان ان نتيجي تي پهچي چڪو آهيان ته سنڌ جي قديم تاريخ – عربن جي دؤر کان اڳ وارن دؤرن بابت – جي تفصيلي ۽ جامع مطالع لاءِ انهن ٢٣ يوناني ۽ رومي مصنفن جي تحريرن ۽ ڪتابن کي نهايت غور سان پڙهڻ لازم آهي، جن کان سواءِ سنڌ جي تاريخ جو مطالعو ۽ تحقيق تشنه تصور ڪيا ويندا.
هن مقالي ۾ جن يوناني ۽ رومي مصنفن جو ذڪر ڪنداسين، تن جي لسٽ هن ريت آهي:
1- هِڪئيٽس
2- اسڪائلتڪس
3- ڪٽيسياز
4- هيروڊوٽس
5- اگزينوفان
6- سڪندراعظم
7- نيئرڪس
8- ميگئزٿينيز
9- ارسٽو بولس
10- ڪلائٽارچس
11- ايرئٽوس ٿنيسز
12- يوڊوڪسز
13- هپيئلس
14- اسٽرابو
15- اپولونيئس آف ٽيانا
16- ڊيوڊورس سائڪيولس
17- ڪرٽيس رفس ڪئنٽس
18- پلوٽارچ
19- پيريپلس
20- پِلني دي ايلڊر
21- ڪلاڊيس ٽالمي
22- جسٽينس
23- ايرين

[b](1) هڪئيٽس
[/b]هِڪئيٽس (Hecataeus) يوناني تاريخ نويس ۽ جاگرافي دان هو، جو سن ٥٥٠ ق.م. ڌاري پيدا ٿيو ۽ سن ٤٧٦ ق.م. ۾ فوت ٿيو. ميلٽس (Meletus) جو رهواسي هو. ايران جي اخمينين (Achaemenian) شهنشاهيت خلاف آئونين (Ionian) انقلاب جو حامي ۽ هڪ رهنما پڻ هو.
هن هڪ تاريخي ڪتاب (Genealogiae) سن ٥٠٠ ق.م. ڌاري، ۽ جاگرافيءَ جو ڪتاب ”پريگيسز“ (Periegesis) نالي لکيا، جن ۾ برصغير ۽ سنڌ متعلق به احوال آهي. سنڌ متعلق هن کي اسڪائليڪس کان اطلاع مليو هو.
هن دنيا جو نقشو پڻ تيار ڪيو، جو گول هو. اتر اڌ گول ۾ يورپ ۽ ڏکڻ اڌ گول ۾ ايشيا هئي. اتر ۽ ڏکڻ کنڊن (Continents) جي چؤطرف سمنڊ هو. هن جو لکيل مٿيون ڪتاب صفا ضايع ٿي چڪو آهي، پر ان جو مواد هيروڊوٽس استعمال ڪيو، جو سندس مرڻ وقت اٺن سالن جي عمر جو هو. هيروڊوٽس کي تاريخ جو ابو تسليم ڪيو ٿو وڃي، پرمنهنجي خيال ۾ اهو خطاب ”هِڪئيٽس“ جو حق آهي، جيڪو اُن کان آڳاٽو تاريخ نويس آهي.
سندس ڪتابن ۽ زندگيءَ تي پيئرسن (L.Pearson) پنهنجي ڪتاب (Early Ionian Historians) جو لنڊن مان ١٩٣٩ع ۾ ڇپيو ۾ تنقيد ڪئي آهي. سندس ڪتاب جا جُزا مُلر (C.Muller) پيرس مان سنه ١٨٤١ع ۾ فرئگيمنٽس (Fragments) جي نالي سان ڇپرايا.
سنڌ متعلق هن هڪ خاص ڳالهه لکي آهي ته سنڌ دريا جي کٻي ڪناري تي (اوڀر طرف) اوپيائي (Opiai) نالي هڪ قوم يا قبيلو (Tribe) رهندو هو، جن وٽ مضبوط قلعو (شايد پٽالا؟) هو. ان شهر جي اوڀر ۾ ريگستان هو.

[b](2) اسڪائلئڪس
[/b]اسڪائلئڪس (Scylax) هڪ يوناني هو ۽ ڪئرييانڊا(Caryanda) جو رهواسي هو. هو ڪو مصنف نه هو، پر هڪ اميرالبحر هو ۽ دارا جي سنڌو ۽ گنڌارا صوبن جي فتح ڪرڻ کان بعد سندس حڪم سان پشاور (Kaspapyrus) کان سنڌونديءَ جي رستي عربي سمنڊ جي ڪناري تي پهچڻ لاءِ،مڪران جو ڪنارو وٺي، بحرين جي سامهون ايراني نار پار ڪري، عربستاني اُپٻيٽ (Peninsula) جو ڪنارو وٺي، ڳاڙهو سمنڊ پار ڪري مصر پهتو. نيل ندي تائين سڌو پهچڻ لاءِ دارا، مصر جي فرعون بادشاهه نيڪو دوم (Necho-II) جو ٺهرايل واهه، جنهن نيل درياهه کي ڳاڙهي سمنڊ سان ملايو ٿي ۽ لَٽجي ويو هو، وري درست ڪرايو. اهو سفر شايد سنه ٥١٤ ق.م. ڌاري شروع ٿيو ۽ اڍائي سالن بعد ختم ٿيو. هو ايراني نه هو پر يوناني هو ۽ پهريون يورپي هو، جنهن اهڙو سفر ڪيو هجي. سفر جو مقصد هو ته دارا جي شهنشاهيت جي ٻن دور دراز حصن يعني سنڌ ۽ مصر کي پاڻ ۾ ملائڻ. دارا ڪئين خشڪي رستا پڻ قائم ڪيا هئا.
اسڪائلئڪس جو ڪتاب يا جرنل يا لاگ بوڪ يا پيريپلس (Periplus or Circumnavigation) گم ٿي ويو آهي. سندس متعلق اسان کي هيروڊوٽس (Herodotus) جي چوٿين ڪتاب مان معلومات ٿئي ٿي، جا ناڪافي آهي. سڪندراعظم ۽ سندس ساٿي نيرڪس کي اسڪائلئڪس بابت ڪا معلومات ڪانه هئي. سندس حياتيءَ جي باري ۾ به اسان کي خاص معلومات ڪانهي. سندس ڪتاب پيريپلس (Periplus)، جو هيروڊوٽس استعمال ڪيو، شايد سندس موت بعد چوٿين صدي ق.م. ۾ لکيو ويو هجي.

[b](3) ڪٽيسياز
[/b]ڪٽيسياز (Ctesias) يوناني ڊاڪٽر ۽ مصنف هو، جو عيسوي سن کان تقريباً پنج صديون اڳ زنده هو. ايران جي شهنشاهه ارتازرزس (Artaxerxes) جو سرڪاري طور طبيب هو.
هن ٽيويهن جلدن ۾ ايران جي تواريخ لکي، جنهن مان هڪ جلد گڏيل هندستان جي جاگرافي متعلق هو. ڊيوڊورس ۽ پلو ٽارچ جن سڪندراعظم جي تاريخ لکي، ان جي ڪتاب مان معلومات ورتي آهي.
ڪتاب گهڻي ڀاڱي گم ٿي چڪو آهي ۽ باقي بچيل جُزا گلمور (J.Gilmore) ١٨٨٨ع ۾ ڇپرايا آهن. گڏيل هندستان متعلق جي صفحا آهن، انهن جو ترجمو، تبصره سان گڏ مئڪرنڊل ”Indian Anti quary“ (انڊين ائنٽي ڪئاري) ۾ ١٨٨٢ع ۾ بمبئيءَ مان ڇپرايو. مضمون جو نالو آهي. ”Ancient India as described by ktesia“ ۽ ساڳئي سال ڪلڪتي مان ڪتاب جي صورت ۾ شايع ٿيو.
ڪتاب ۾ سنڌوندي، جنگ ۽ صلح جي وقت ۾ هاٿين جي استعمال، باندرن، ڪتن ۽ شينهن جي لڙاين، هندستان جي انصاف، سج ۽ چنڊ جي پوڄا، ماڻهن جي ڪاري رنگ، چاندي جي کاڻين، رڍن، ٻڪرين، جانورن، مٺائي وغيره جو بيان ڪيل آهي، جنهن مان ڪافي معلومات ملي ٿي.
پر ڪتاب ۾ هندستان بابت ڪيترا وڌاءُ پڻ آهن، مثلاً لکي ٿو ته ماڻهن جي حياتي ١٢٠ کان ٢٠٠ سالن تائين آهي. ٢٠ فوٽ ڊگها نانگ آهن، جن جي پڇ مان زهريلي خوشبوءِ نڪري ٿي. انسانن جو مٿو ڪُتي جي مٿي جهڙو آهي ۽ گهوڙي کان وڏا جهنگلي گڏهه آهن، وغيره.
ڪٽيسياز جي ڪتاب مان ايرين، اسٽرابو، پلني ۽ ٻين ڪيترن مصنفن حوالا ورتا آهن ۽ انهن جي ذريعي مئڪرنڊل ۽ گلمور ڪتاب جا جزا ڪٺا ڪيا، جي تقريباً هزار صفحن تي مشتمل آهن.

[b](4) هيروڊوٽس
[/b]هيروڊوٽس (Herodotus) جي پيءُ جو نالو لائڪسز (Lyxes) هو. ايشا مائنر جي شهر هئليڪار ناسز (Halicarnasus) ۾ سنه ٤٨٩ ق.م. ۾ پيدا ٿيو، ۽ سنه ٤٢٠ ق.م. ۾ وفات ڪيائين.
تاريخي مواد حاصل ڪرڻ لاءِ هن ڪيترا سير ۽ سفر ڪيا، جيڪي کيس واپار سانگي ميسر ٿيا، جن مان مصر، ڪاري سمنڊ وارا علائقا، سٿيا، بابل، نهر دجلھ، سائيرين (لبيا جي ڪناري تي)، اُتر آفريڪا، ايشا مائنر ۽ يوناني ٻيٽ خاص اهميت وارا هئا. سندس تاريخ نَوَن ڪتابن ۾ آهي، ان ۾ سنڌ سان تعلق رکندڙ باب ٽيون ۽ ستون آهن. ٽئين باب ۾ ڪئمبيس ۽ دارا پهرين جون فتوحات ۽ ستين باب ۾ اگزرزز (Xerxes) جون يونان تي ڪاهون بيان ٿيل آهن. هي پراڻي زماني جي ٻي تاريخ آهي، جا نثر ۾ لکي ويئي هئي. پهرين تاريخ هڪئيٽس جي هئي. هيروڊوٽس جي چوٿين ڪتاب ۾ اسڪائلئڪس (Scylax) جو پشاور کان وٺي سنڌو درياهه ۽ پوءِ عربي سمنڊ کان ڳاڙهي سمنڊ (Red Sea) رستي مصر سان ڳنڍڻ جو احوال ڏنل آهي. اهو سفر شهنشاهه دارا جي حڪم تي ڪيو ويو ۽ مقصد هو ته گنڌارا ۽ سنڌ صوبن کي ميسوپوٽيميا ۽ مصر سان واپار خاطر ملايو وڃي.
هيروڊوٽس جي تاريخ ضايع ٿيڻ کان بچي ويئي آهي ۽ ڪيترا دفعا ڇپجي چڪي آهي. تازه ترين انگريزي ترجمو جو سيلنڪورٽ (Aubry de Selincourt) ڪيو ۽ لنڊن مان ١٩٥٤ع ۾ ”Herodotus, The Histories“ جي نالي شايع ٿيو آهي. پر ڏسڻي (Index) جي غير موجودگيءَ ۾ ان جو مطالع ڪافي تڪليف ڏيندڙ آهي. ان کان سواءِ هيروڊوٽس جي تاريخ جا هي ترجما به ٿيا آهن:
(1) G. Rawlinson and Rew. Oanon: ”History of Herodotus“, 4 Vols, Lodon, 1856-60
(2) G.Rawlinson and J.G.Wilkinon: ”History of Herodotus“, London 1875.
(3) G.C. Macawly: ”Herodotus“, Lodon, 1904.
(4) O. Hude, ”Herodotus History“ Oxford, 1913-14.
انهن کان اڳ رينيل (Renell, James F.R) سنه 1830ع ۾ لنڊن مان ”Geographical System of Herodotus“ نالي ڪتاب شايع ڪيو.
انهيءَ تاريخ کان سواءِ، اخمينيبن جي سنڌ جي فتح، سنڌ ۾ نظام حڪومت، واپار، سنڌ جي پيدائش مثلاً ڪمند ۽ ٻين فصلن، اسڪائليڪس جو درياهي سفر، سنڌ تي لڳايل ڍل ۽ ٤٨٠ قبل مسيح ۾ سنڌ جي سو بحرن جو ايراني بادشاهن طرفان يونانين سان جنگ جو احوال، اسان کي معلوم نه ٿي سگهي ها.
مون پنهنجي مضمون ”International Trade of Sindh“, 200 B.C-200 AD جو ”Sindho logical Studies“ ۾ ڇپجي رهيو آهي، اسڪائيلڪس جي سفر ۽ ان کان بعد ٻين ٽن صدين ۾ ان سلسلي جي پوءِ واري ۽ آخر ۾ سنڌ کي انهي واپار مان فائدن تي روشني وڌي آهي.

[b](5) اگزينوفان
[/b]اگزينوفان (Xenophon) ٣٥٤-٤٣٠ ق.م. ۾ زنده هو، اصل يوناني هو پر اسپارٽا ۾ اچي مقيم ٿيو، جتي وفات ڪيائين. قديم دنيا جي وڏي ۾ وڏي لڙائيءَ ۾ جا سائرس دوم (Cyrus II) ۽ سندس ڀاءُ اراٽازرزس (Arataxerxes) جي وچ ۾ ٿي، ان ۾ حصو ورتائين. هن ڪئين تاريخون لکيون جن ۾ سائرس اعظم (Cyrus the great) جي زندگي کي سائرو پيڊيا (Cyropaedia) ۽ مٿئين جنگ جو ذڪر يا Anabasis مان، اخمينين ايرانين جي حڪومت، انتظام، جنگ جي اوزارن وغيره تي احوال ملي ٿو، جنهن جو واسطو سنڌ سان به آهي.
سندس ٻه ڪتاب ڪيترا دفعا ڇپجي چڪا آهن، جن مان تازه ترين هي آهن:
1- Rex Warner (translator), The Persian expedition, London, 1975
2- Walter Miller (translator) Cyropaedia, 2 Volumes, London, 1914

[b](6) سڪندراعظم
[/b]سڪندراعظم (Alexander the Great) مئيڪيڊونيا جو بادشاهه ۽ فلپ ٻئي (Philip II) جو پٽ هو. سن ٣٢٣- ٣٥٦ ق.م. تائين زنده رهيو. ايران، افغانستان، سرحد، پنجاب ۽ سنڌ فتح ڪيائين. سڄا سارا ڏهه سال انهيءَ فتح ۾ صرف ڪيائين. پاڻ ڪو مصنف ڪونه هو، پر پاڻ سان ڪيترا تاريخدان کنيائين، جن مفتوح علائقن تي تحقيق ڪئي ۽ سڪندر جي تاريخ لکي. ان لحاظ سان سڪندر جو قديم زماني جي اتهاس (Literature) ۾ تمام وڏو حصو (Contribution) آهي. ان قسم جي جستجو شايد ڪنهن مشڪل سان ڪئي هوندي. هندستان ۾ گپتا گهراڻي وارن جي سائنس جي ميدان ۾ ترقي ۽ اڪبر اعظم جي ادب نوازي تقريباً سندس مقابلي جي ئي آهي. سندس تذڪره نگارن ۾ سندس ويڳو ڀاءُ ٽالمي (Ptolemy) جو پوءِ مصر جو بادشاهه ٿيو، ارسٽوبولس (Aristobolus) ۽ اميرالبحر نيئرڪس (Nearchus) شامل آهن. انهن ٽن تواريخ نويسن تان ڪئلسٿينس (Calisthenes)، آنيسيڪريٽس (Onesicritus) ۽ ڪلائٽارچس (Cleitarchus)، سڪندر متعلق رنگ آميزي قصا (Romantic fiction) لکيا، جي وري پلوٽارچ (Plutarch)، ڪرٽيس رفس (Curtius Rufus) ۽ ڊيوڊورس سڪيولس (Diodorus Siculus) استعمال ڪيا. وقت بوقت اها ڪهاڻي بدلبي رهي ۽ جامي جو سڪندر نامون انهيءَ ڪهاڻي جي هڪ ڪڙي آهي.
سڪندر برصغير ۾ وارد ٿيڻ کان پوءِ اونسي ڪريٽيرس (Onici Craterus) تي ڪم رکيو ته سنڌو ندي وارن علائقن متعلق تحقيقات ڪري. ڪريٽيرس جي معلومات مطابق سنڌ ۾ مذهبي رهنما (جيڪي جين يا ٻڌ ڌرم جا ڀڪشو يا برهمڻ ٿي سگهن ٿا) طاقتور۽ عوام جي خيالن تي قابض هئا. ملتان (جو ان وقت سنڌ جو حصو هو) ۽ الور ۾ سورج ديوتا جا عبادتگاهه هئا. انهن مذهبي رهنمائن سنڌ جي جابلو علائقن جي بادشاهه سمبس (Sambus) کي سڪندر جي خلاف اُڀاريو. هنگلاج (ضلع لس ٻيلو، جو ان وقت سنڌ جو حصو هو) جي عبادتگاهه ۾ انسان جي قرباني عام هئي.
سڪندر جو نالو روماني (Romantic) قصن مشهور ڪيو، جن جو پهريون مصنف ڪئيلزٿينسز هو. اهي قصا يوناني، رومي، آرمينين، سرڪ (Syric) عربي ۽ ايراني مصنفن مشهور ڪيا ۽ هڪ ڪتاب مان ٻئي ۾ تبديل ٿيندا رهيا. ايراني تواريخي شاعرن فردوسيءَ ۽ جامي هن کي دارا جو پٽ بنايو. ڪرستانن وٽ هو درويش تسليم ڪيو ويو ۽ مسلمانن وٽ پيغمبر بنيو. آخر ابوالڪلام آزاد کي ظاهر ڪرڻو پيو ته يوناني سڪندراعظم، قرآن شريف وارو سڪندر ذوالقرنين ناهي. سڪندر ارسطو جو شاگرد هو. هن کي هيروڊوٽس ۽ اسڪائليڪس متعلق ڪا معلومات ڪانه هئي. جنهن وقت سڪندر سنڌ ۾ آيو ان وقت سنڌ ۾ هيٺيون حڪومتون هيون:
1- مئلوئي (Malloi) جا شرڪوٽ ساهيوال کان وٺي ملتان ۽ اُچ تائين هئي.
2- آڪسيڪئنس (Oxycanus) جنهن جي حڪومت ڪنڌڪوٽ کان وٺي درياءَ جي سڄي هٿ تي جيڪب آباد، شڪارپور، لاڙڪاڻي، سبي ۽ ڪڇي ضلعن ۾ هئي.
3- ميوزيڪئنس (Musicanus) جنهن جي حڪومت درياءَ جي کٻي ڪناري تي اُچ کان وٺي بهاولپور، رحيم يار خان، سکر، خيرپور ۽ نوابشاهه ضلعن ۾ هئي.
4- سئمبس (Sambus) جنهن جي حڪومت دادو ضلع ۾ سيوهڻ نئينگ تائين هئي.
5- ۽ 6- موئرس (Moeris) يا شايد موريا جي ساڳئي خاندان جا ٻه فرد هئا. هڪ جي حڪومت درياهه جي اڀرندي واري شاخ، جا سانگڙ، ميرپورخاص ۽ بدين ضلعن ۾ هئي ۽ ٻئي جي حڪومت درياءَ جي اولهه واري شاخ جا ٺٽي ۽ حيدرآباد ضلعن ۾ هئي.
7- اريبٽي (Arabitai) حڪومت دادو ۽ ٺٽي ضلعن جي ڪوهستان وارن حصن ۽ ڪراچي ضلعن ۾ هئي.
8- اوريٽاءِ (Oreitai) جا لَس ٻيلي ضلعي ۾ هئي.
9- ڪڇ اُن وقت هڪ ٻيٽ هو. سنڌ جو حصو هو، پر سندس حاڪم جو نالو معلوم نه ٿي سگهيو آهي.

سڪندر جي سنڌ، هند ۽ ايران فتح ڪرڻ جا ڪي خاص نتيجا هي نڪتا:
1- هن شادين رستي يوناني، ايرانين ۽ هندوستانين کي تهذيبي طور هڪٻئي جي قريب آڻڻ جي ڪوشش ڪئي.
2- فوجي ۽ ديواني ڪم علحده ڪيا ويا.
3- هڪ نئون سڪو (Currency) جاري ڪيو ويو، جنهن ۾ سون سان گڏ چاندي به استعمال ڪئي وئي.
4- يوناني ٻولي بين الاقوامي واپار ۽ تعلقات ۾ استعمال ٿيڻ لڳي ۽ خاص طور تي سائنس جي ڪتابن ۾.
5- سنڌونديءَ کي فرات ۽ دجله سان نيئرڪس جي سفر ملائي انهن ملڪن ۽ ڀونوچ سمند جي ملڪن کي سنڌ ۽ هند سان ملايو. انهيءَ مضوع تي مون پنهنجي مضمون International Trade of Sindh 200 B.C- 200 A.D through its port of Barbaricon(”سنڌ جو بين الاقوامي واپار- سندس باربريڪان بندر جي وسيلي“) ۾ ڪافي بحث ڪيو آهي.

[b](7) نيئرڪس
[/b]نيئرڪس (Nearchus) ڪريٽ جو رهواسي، سڪندراعظم جو گهرو دوست ۽ سندس سنڌ مان رواني ڪيل بحري ٻيڙن جواميرالبحر هو. سندس خاص ڪاميابي اها هئي ته هو سنڌو درياهه ۾ استعمال ٿيندڙ، سڌي تري وارن ٻيڙين (Flate Bottom Boats) جي ذريعي مڪران جو ڪنارو وٺي، ايراني نار رستي درياهه دجله جي منهن تي پهتو. حقيقت ۾ اهو رستو ميسوپوٽيما جي حاڪم سارگن ٻئي (Sargon-II) جي دؤر ۾ يعني عيسوي سنه کان 2200 اڳ به استعمال ٿيندڙ هو، پر انهيءَ جي نه دارا کي خبر هئي، جنهن انهيءَ ڪم لاءِ اسڪائليڪس کي مقرر ڪيو ۽ نه وري سڪندر کي ، جنهن نيئرڪس کي 80 جهازن سان ان رستي ايراني نار جي منهن تي پهچڻ جو حڪم ڏنو. اهو سڄو احوال مون پنهنجي مذڪور مضمون ”Internation Trade of Sindh“ 200 B.C-200 A.D. ۾ ڏنو آهي.
نيئرڪيس پنهنجي سفرنامي جي روزمره جي هڪ ڊائري (جرنل) لکي. خوش قسمتيءَ سان اهو جرنل ناس ٿيڻ کان بچي ويو ۽ ايرين ۽ اسٽرابو جي مواد معرفت اسان وٽ پهتو آهي. جرنل مان سنڌ متعلق مواد جو خلاصو مون ”Chronological Dictionary of Sindh“ ۾ ڇپرايو آهي. اهو جرنل ڪئين دفعا جدا جدا ترجمانن ڇپرايو آهي، جن ۾ خاص هي آهن:

1- Rev.William Vincent. Voyage of Nearchus, London 1797.
2- Mc Crindle. Ancient India as described by Magasthenes and Arrian Calcutta 1877.
3- Tomasche. Topographische Frlanterung der Kuston fahrt Nearchus, Vom Indus, bis Zum Euphrat Vol XXI, Wien 1890.
4- Robson, E. Illiff, Indica, London, 1966 (Leob classical Libarary).

اسان کي نيئرڪس جي جرنل مان پٽالا مان روانه ٿيڻ کان بعد سنڌ جي اڀرندي شاخ (شايد اڀرندي پراڻ) رستي روانگي ۽ اڳتي سفر جو تاريخ وار سلسلو ملي ٿو. اتان هي حب يا ارئبس (Arabis) نديءَ پهتو. اتان ٽامرس (Tomerus) ندي ۽ ٽامرس کان ڪولٽا پهتو. رستي تي سٽورا نار (Stura Greek)، ڪورياٽس (Koreatis)، ڪروڪالا (Krokala) هيا. اهي سڀ سنڌ جي ڪناري تي هئا. ان کان پوءِ هو ڊومڪ (Domac) ٻيٽ تي پهتو، اتان سرنگا (Saranga) ۽ وري اتان سڪالا ۽ بعد ۾ مورن ٽوبارا جي بندر تي پهتو، جو حب نديءَ تي هو. اڃا سنڌ جي سرحد ختم نه ٿي هئي، ڇو ته لَس ٻيلو سنڌ ۾ هو. اتان کان پوءِ هو پگال (Pagal)، ڪبانا (Kabana)، ڪوڪالا (Kocala) کان ٿيندو ٽومرس (Tomerus) يا پورالي نديءَ جي منهن تي پهتو. اتان ملانا روانو ٿيو ۽ پوءِ مڪران جو ڪنارو وٺي مغرب طرف روانو ٿيو.
نيئرڪس جي جرنل جو مڪمل ۽ صحيح مطالعو اڃا تائين نه ٿي سگهيو آهي. تازه 1975ع ۾ ايگرمانٽ ”Alexander’s Campaign in Sindh and Baluchistan“ (P.H.L Eggermont) نالي ڪتاب لکيو آهي، جنهن وڌيڪ ضرورت پيدا ڪئي آهي ته نيئرڪس جو نئين سر مطالعو ڪيو وڃي.

[b](8) ميگئزٿينيز
[/b]ميگئزٿينيز (Megasthenes)، سيلئوڪس طرفان چندرگپتا موريا جي دربار ۾ سفير (Ambassader) هو. ان وقت سنڌ ۾ چندرگپت جي حڪومت هئي. ميگئزٿينيز گهڻو سفر ڪونه ڪيو، پر چوي ٿو ته هن سڪندراعظم کان ملڪ جا زياده حصا ڏٺا هئا. جيڪي ڪجهه لکيو اٿس، ان جو واسطو هندستان جي ڪن صوبن سان آهي، پر ملڪ جون عام حالتون ساڳيون هونديون، ان ڪري ڪي ڳالهيون سنڌ سان لاڳو ڪري سگهجن ٿيون. ڪتاب گم ٿي ويو آهي. فقط ڪي ٽڪرا موجود آهن، پر اهي ٽڪرا ڪافي دلچسپ آهن ۽ ڏيکارين ٿا ته لکندڙ تمام لائق ماڻهو هو ۽ جيڪي لکيو اٿس، سو ايمانداريءَ سان لکيو اٿس. هيٺيون دلچسپ ڳالهيون به لکيو اٿس:
1- ملڪ صوبن ۾ ورهايل هو، جن مٿان گورنر مقرر ڪيا ويندا هئا، جي ڪڏهن شاهي خاندان جا هئا.
2- بادشاهه کي صلاحڪار هئا جي کيس جدا جدا شعبن جي ڪم ۾ مدد ڪندا هئا.
3- شهر ۾ هڪ قسم جي ميونسپالٽي هئي جا هنر، مسافرن جي رهائش، ڄم ۽ موت جو حساب رکڻ، تجارت، تور ماپ ۽ قيمت جي نگراني، ڍل جي وصولي ۽ نيلام جو حساب ڪتاب رکڻ جو بندوبست ڪندي هئي.
4- ضلعي جا آفيسر جن کي هو Agronomoi سڏي ٿو، زمين جي ماپ، پاڻي ماپ سان ڏيڻ، کيتي، ٻيلن ۽ کاڻين جا انچارج هئا.
5- مرڪز ۾ وار ڊپارٽمينٽ (War Department) هو، جنهن ۾ 600،000 سولجر هئا ۽ جدا جدا عملدارن جي ماتحت ڪم ڪندا هئا.
6- انهيءَ وقت جي لڙائيءَ جا اوزار پڻ بيان ڪيا ويا آهن، جن ۾ ساڍا پنج فوٽ ڪمان، چمڙي جي ڍال، تلوار ۽ ٻيا ڪئين هٿيار هئا.
7- بادشاهه شڪار تي ويندو هو ته چؤطرف عورتون هونديون هيس.
8- پاٽنا کان پشاور تائين رستو هو، جو 1150 ميل ڊگهو هو.
9- ڪڏهن به ڏڪار ڪونه پيو هو، اناج جي کوٽ ڪانه هئي.
10- لڙاين هوندي به مخالف ڌريون نه فصل جو نقصان ڪن ۽ نه هاري کي تنگ ڪن، هو پنهنجي ڪم ۾ مشغول رهيا ٿي.
11- ڳوٺن ۽ شهرن ۾ گهر گهڻو ڪري ڪاٺ جا ٺاهيندا هئا.
12- چوري ورلي ٿيندي هئي.
ازانسواءِ جهنگلي جانورن، زمين جي طاقت، باندرن، پکين، سامونڊي ٻوٽن، سنڌو درياهه، ماڻهن جي رسمن، هندن جي ورنن، گهوڙن، هاٿين، جوڳين ۽ برهمڻن جو بيان به ڪيو اٿس. سندس ڪتاب 120 صفحن جو آهي.
ميگئزٿينيز جي ڪتاب جو صرف هڪ ترجمو منهنجي نظر مان نڪتو آهي. اهو مئڪرنڊل 1877ع ۾ ڪلڪته مان ”Ancient India as described by Megasthenes and Arrian“ جي عنوان سان ڇپرايو، جنهن جو پهريون حصو 150 صفحن تي آهي. ٻئي حصي ۾ نيئرڪس جي جرنل جو ترجمو آهي، جو ايرين ڪٺو ڪيو هو.

[b](9) ارسٽوبولس
[/b]ارسٽو بولس (Aristobolus) يوناني تاريخ نويس سڪندراعظم جي لشڪر ۾ هڪ انجنيئر هو.
سن ٢٨٠-٢٨٥ جي وچ ۾ هن سڪندراعظم جي تاريخ لکي، جا ايرين (Arrian) ۽ سٽرابو (Strabo) پنهنجي تاريخن ۾ استعمال ڪئي آهي. ارسٽو بولس جي تاريخ ايرين جو مکيه ماخذ (Source) هئي، ڇو ته کيس خبر هئي ته سڪندر ڪيترن موقعن تي ڪي ضروري ڪم ارسٽو بولس جي سپرد ڪيا هئا. ارسٽو بولس شايد پهريون ئي مصنف آهي، جنهن کي معلوم ٿيو ته سنڌو درياهه پنهنجا وهڪرا بدلائي ٿو ۽ هن سنڌ ۾ اهڙا ڪئين شهر ڏٺا، جي درياهه جي تازي وهڪري بدلجڻ ڪري ناس ٿيا هئا. هن پنجاب ۽ بلوچستان جي ٻوٽن جانورن ۽ رواجن جو پڻ بيان ڪيو آهي. هي مصنف سنڌ ۾ جولاءِ ٣٢٦ کان سيپمٽبر ٣٢٥ ق.م تائين موجود هو ۽ ٤٠ سالن کان بعد ڪتاب لکيائين، جو ضايع ٿي چڪو آهي. جيڪڏهن ايرين جي ڪتاب معرفت اسان کي سندس تصنيف جا حصا نه ملن ها ته شايد اسان کي سندس بابت ۽ سڪندر جي سنڌ ۾جنگين متلعق تمام ٿوري معلومات هجي ها.

[b](10) ڪلائٽارچس
[/b]ڪلائٽارچس (Cleitarchus) عيسوي سن کان ٽي صديون اڳ گذاري ويو. هن سن ٢٨٥ ق.م ڌاري سڪندراعظم جي تاريخ لکي. ڪن جو چوڻ آهي ته اها ٢٨٠ ق.م ڌاري لکي ويئي. ايرين اها تاريخ پنهنجي ڪتاب انابسز (Anabsis) لاءِ استعمال ڪونه ڪئي، ڇاڪاڻ ته ان ۾ ڪيترن ئي قسمن جا وڌاءَ ٿيل هئا. پرڪرٽيس رفس (Curtius Rufus) ۽ ڊيوڊورس، جن به سڪندر اعظم جي تاريخ لکي، تن سندس ڪتاب مان ڪيترا حصا استعمال ڪيا آهن. ڪن عالمن ائين سمجهيو ٿي ته ڪلائٽارچس جي تاريخ ٽالمي ۽ ارسٽو بولس کان اڳ لکي ويئي هئي ۽ انڪري وڌيڪ معتبر (Authentic) هئي، پر تحقيق ثابت ڪيو آهي ته سڪندر جي پهرين تاريخ ٽالمي سارٽر لکي ۽ ٻي ارسٽو بولس. ڪلائٽارچس انهن ٻنهي کان بعد ۾ لکيو. پهرين ٻن وانگر ڪلائٽارچس به شايد سڪندر سان ايشيا ۾ گڏ هو. پر جيڪڏهن سندس تاريخ ٢٥٨ ق.م ۾ يا ٻي صدي ق .م ۾ لکي وئي ته پوءِ هو ساڻن گڏ نه هو. سندس تاريخ وجود ۾ ڪانه آهي، پر جيڪي ڊيوڊورس ۽ ڪرٽيس کان معلوم ٿئي ٿو ته سڪندر سيوهڻ جي بادشاهه سمبس کي شڪست ڏيڻ بعد 80،000 ماڻهو مارايا، اهو وڌاءُ آهي ڇاڪاڻ ته ان وقت سڄي سنڌ جي آبادي شايد 5 لک ماڻهو هجي. اهڙيءَ طرح لس ٻيلي جي مڇي خورن (Fish eaters) متعلق بيان، ته هو سواءِ مڇيءَ جي ٻيو ڪوبه کاڌو نه کائيندا هئا، ۽ انهن وٽ ڪنهن به قسم جو اوزارنه هو، انڪري مڇيءَ کي پنهنجن ننهن سان چيري اُس ۾ پڇائي کائيندا هئا، پڻ هڪ مبالغو آهي.
سڪندر جي رومانس (Romance) جا قصا پڻ تاريخي حيثيت نٿا رکن. پٽالا شهر کي هرماٽيليا جو نالو پڻ هن مصنف ڏنو. سڪندر جا معجزا ۽ خواب مصر جي ٽالمين جي دؤر ۾ مشهور ڪيا ويا. هن مصنف انهن مان ڪي پنهنجي تصنيف ۾ شامل ڪيا آهن.
ڪلائٽارچس مصر جي اليگزنڊريا شهر ۾ رهندو هو، جتي ٽالمي گهراڻي جي حڪومت هئي، جنهن جو بنياد رکندڙ ٽالمي-اول سارٽر (Ptolemy-I Sorter) سڪندر جو ويڳو ڀاءُ ۽ دوست ۽ جنرل پڻ هو. ٽالمي خاندان وارا سڪندر جي وڏي عزت ڪندا هئا ۽ پاڻ کي ان جو وارث سمجهندا هئا، انڪري انهن جي دؤر ۾ سڪندر لاءِ ڪيئن قصا ٺاهيا ويا، جي 2000 ورهين تائين تاريخي حقيقت سمجهيا ويندا هئا. هن مصنف تي وڏي ۾ وڏي تحقيقات هڪ جرمن عالم جئقوبي (Jacoby F.G.H) ڪئي، جا برلن مان جرمن زبان ۾ ١٩٢٣ ۽ ١٩٣٠ع ۾ شايع ٿي آهي.

[b](11) ايرئٽوسٿينيس
[/b]ايرئٽوسٿينيس (Eratosthenes) يوناني جاگرافي دان ۽ حسابن جو ماهر سائرين (Cyrene)، جنهن کي هاڻي ”شاهت“ چون ٿا ۽ لبيا ۾ سمند جي ڪناري تي موجود آهي، ۾ سنه ١٩٤-٢٧٦ ق.م ۾ زنده هو. تعليم اٿينس ۾ پرايائين ۽ مصر جي بادشاهه ٽالمي ٽئين (Ptolemy-III) جي دعوت تي سڪندريه جي عجائب گهر ۾ تحقيقات جي شعبي ۾ فيلو (Fellow) مقرر ٿيو، جتي تاريخ، جاگرافي، جيالاجي، ائسٽرانامي، حساب ۽ ادبي تنقيد (Literary Criticism) تي ڪم ڪيائين. ازانسواءِ سلسليوار تاريخن (Chronology) تي پڻ ڪم ڪيائين. سندس همعصر (Contemporaries) کيس پهرينءَ صف جو عالم (Scholar) نه سمجهندا هئا، ڇو ته هو ڪيترن شعبن ۾ ڪم ڪندو هو ۽ هر هڪ شعبي جا ماهر هن کي پاڻ کان گهٽ سمجهندا هئا؛ پر هيءُ پهريون جاگرافي دان هو، جنهن ڌرتيءَ جي گولائي (Sphericity) جي تحقيقات ڪئي ۽ ڌرتيءَ جو قطر (Diameter) ماپيو جو اڄ جي حساب مطابق فقط 4 سيڪڙو گهٽ آهي. سج ۽ چنڊ جي ماپ ۽ ڌرتيءَ کان مفاصلي تي پڻ ڪم ڪيائين. هن مصري سال (Calender) ۾ هڪ ڏينهن ڳنڍڻ جو مشورو ڏنو، جو وقت جي حڪومت عمل نه آڻي سگهي. سنه ٢٣٥ ق.م ۾ هو سڪندريه جي ڪتبخانه جو لائبريرين مقرر ڪيو ويو ۽ هو پهريون ئي سائنسدان هو جو انهيءَ عهدي تي مقرر ٿيو. سندس ڪابه تصنيف موجود ڪانه آهي. سندس تصنيفن متعلق اسان کي خبر مشهور جاگرافي دانن سٽرابو (Strabo) ۽ ٽالمي (Ptolemy) مان پوي ٿي. انهن ٻنهي سندس جاگرافي جو مطالع ڪيو ۽ ان کي پنهنجن جاگرافين جي ڪتاب لاءِ استعمال ڪيو
جئقوبي (F.G.H jcoby)پنهنجي جرمن ڪتاب (Fragmente der griechischen Historiker) ۾ سندس متعلق لکيو آهي. اهو ڪتاب لنڊن مان سنه ١٩٢٣ع ۾ شايع ٿيو. سارٽن (H.S. George Sarton) پڻ ”A History of Science“ ۾ سندس بيان ڪيو آهي. اهو ڪتاب سنه ١٩٥٣ع ۽ ١٩٥٩ع ۾ ڪيمبرج مان ٻن جلدن ۾ شايع ٿيو.
سنڌ متعلق بيان لکڻ کان سواءِ هن ان وقت جي معلوم دنيا جو نقشو تيار ڪيو، جنهن ۾ برٽش آئيلس کان وٺي سلون تائين ۽ ڪئسپين سمنڊ کان وٺي حبش (Ethiopia) تائين ملڪ ڏيکاريائين، ان ۾ سنڌ به اچي ٿي وئي. اهو نقشُ وجود ۾ ڪونه آهي ۽ شايد هپارڪس (Hipparchus) ۽ سٽرابو (Strabo) استعمال ڪيو هجي. انهن ٻنهي جا نقشا ايرئٽوسٿينيس جي نقشي کان زياده مفيد هئا. ڌرتي جي گولائي ماپڻ لاءِ هن چيو ته اونهاري منجهند جو (شايد جون ٢١ تي) سج اسوان جي بلڪل مٿان آهي، پر سڪندريه کان ست ڊگريون ڏکڻ تي آهي. سڪندريه ۽ اسوان جو مفاصلو کيس معلوم هو، ان مان ڌرتيءَ جي گولائيءَ جو حساب ڪيائين، جو هن جي انگن مطابق اڄ جي ٢٥٠٠٠ ميلن کان ٿورو وڌيڪ آهي. بعد جي سائنسدانن هي مفاصلو تمام گهڻو سمجهيو ۽ پوسيڊونيس (Poseidonius) جو تحقيقات ڪيل ١٨٠٠٠ ميل گهيرو (Circun ference) قبول ڪيو. اها غلطي سترهن صدين کان بعد درست ڪئي وئي.

[b](12) يوڊوڪسز:
[/b]سائيزيڪس (Cyzicus) جو رهواسي يوڊوڪسز (Eudoxus) مصر جي بادشاهه ٽالمي اٺين (Ptolemy VIII, Euregetes-II) جي دؤر ۾ (١١٧-١٤٦ ق.م.) سندس دربار جو هڪ جاگرافي دان هو. سال ١١٩ ق.م. ۾ ساحلي محافظن هڪ ماڻهوءَ کي بادشاهه جي دربار ۾ اڌ مئل صورت ۾ آندو، جنهن کي بُک ۽ اُڃ سبب هڪ تباهه ٿيل جهاز مان سمنڊ جي لهرن ڪناري تي آندو هو.
هن دربار ۾ ٻڌايو ته هو هندوستان مان آيل هو ۽ بادشاهه جي عيوضين کي اتي وٺي وڃڻ لاءِ تيار هو. بادشاهه جي حڪم تي هي جاگرافي دان سنه ١٢٠ ق.م. ۾ ان ماڻهوءَ سان گڏ هندوستان ۾ آيو. پنهنجي مضمون International trade of sindh 2000 B.C-200 A.D. ۾ مون انهيءَ ڳالهه تي بحث ڪيو آهي ته ان دؤر ۾ برصغير جي ٻاهرين تجارت جو مرڪز باريبريڪان (Barbaricon) يا ”ڀنڀور“ هو.
مصر مان جهاز ڳاڙهي سمنڊ جي رستي، عدن کان عربستان جو ڪنارو وٺي بحرين ايندا هئا، اتي ايراني نار کي پار ڪري، ايراني بلوچي مڪران جو ڪنارو وٺي ڀنڀور پهچندا هئا، جتي نه صرف اتر اولهه برصغير جو پرچين، ٿٻيٽ ۽ وچ ايشيا جو مال چين جو ريشم ۽ ڏکڻ هندوستان جو مال پڻ سمنڊ جي رستي پهچندو هو. اها ڳالهه ڏيکاري ٿي ته يوڊوڪسز ضرور ڀنڀور آيو هوندو.
پهريون يوناني، جنهن سنڌ ۽ مصر جي وچ ۾ ٥١٢ ق.م ۾ سفر ڪيو، سو هو اسڪائلئڪس، يوڊوڪسز ٻيو يوناني هو. پر اها ڳالهه بلڪل واضح ٿئي ٿي ته ٻنهي دؤرن جي وچ ۾ سنڌ جا ماڻهو مصر تائين ايندا ويندا رهيا. هندوستان مان واپسي تي يوڊوڪسز جو جهاز رستو ڀلجي ويو.
پلني جي خيال مطابق يوڊوڪسز جو جهاز، جنهن هندوستان مان سمند جي رستي سڌو عدن پهچڻ جي ڪوشش ڪئي، طوفان ۾ آفريڪا جي ڏکڻ کان ڦرندو اسپين پهتو ۽ اتان پوءِ آخرڪار گيڊس (Gades) پهتو. ان کان بعد يوڊوڪسز ٻه دفعا ڪوشش ڪئي ته اسپين مان ڏکڻ آفريڪا جي رستي هندستان پهچجي، پر ناڪامياب رهيو. هي صحيح معنى ۾ واسڪو ڊيگاما جو متقدم (Predecessor) هو. اهي ٻه سفر ٽالمي لٿائروس (Ptolemy Lathros) جي زماني ۾ ٿيا. ازانسواءِ يوڊوڪسز ڳاڙهي سمنڊ کان ٻه دفعا گڏيل هندوستان ۾ آيو هو ۽ پاڻ سان گڏ مصر مان ڪيترن فنن جا ڄاڻو (Artizans) پڻ کنيا هئائين. يوڊوڪسز جي دؤر ۾ سنڌ ۾ بلخ جي يونانين جي حڪومت هئي، جن جي درباري زبان پڻ يوناني هئي.
يوڊوڪسز پنهنجن ڪامياب ۽ ناڪامياب سفرن ۾ پاڻ سان هندوستان جي بادشاهن جي درٻارن لاءِ نوجوان راڳيندڙ غلام ڇوڪريون پڻ ساڻ کنيون هيون. پيربيپلس جو مصنف ٻڌائي ٿو ته انهن مان ڪي بئريگازا (Barygaza) يا بڙوچ جي بادشاهه جي حرم ۾ داخل ڪيون ويون ۽ انهن پاڻ سان راڳ جا ساز پڻ آندا هئا ۽ سٺو آواز هئن.
يوڊوڪسز جو احوال اسان کي پلني (Pliny the Elder) ۽ پيريپلس (Periplus of Erythraean Sea) جي مصنف مان ملي ٿو، جن تي پڻ هن مضمون ۾ روشني وڌي وئي آهي. هي يوڊوڪسز يوناني جاگرافر يوڊڪسز کان مختلف آهي، جو ٣٣٥-٤٠٨ ق.م. ۾ اٿينس ۾ رهندو هو.
هن عرصي ۾ مصر ۽ سنڌ جي وچ ۾ ۽ مٿئين مصنف بابت، هيٺين ڪتابن مان معلومات ٿئي ٿي:
1- Charlesworth M.P. Trade routes and commerce of Roman Empire, Cambridge, 1926.
2- Rawlinson A.G.India and Western World from eartliest times to fall of Rome, 2nd edition, Cambridge 1926.
3- Warmington.E.The Commernce between Roman Empire and India, Cambridge, 1928.
4- Mc Crindle J.W. Ancient India as described in classical literature, 2nd edition, Calcutta 1927.

[b](13) هپيئلس:
[/b]هيپئلس (Hippalus) جي زندگيءَ بابت جدا جدا مصنفن الڳ تاريخون ڏنيون آهن. ٿيل (Thiel) جي خيال مطابق هو يوڊوڪسز جي جهازن جو هڪ ڪپتان هو ۽ 100 ق.م. ڌاري مصر کان هندوستان لاءِ سفر شروع ڪيائين. هپيئلس جي مشهور کوجنا اها هئي ته چوماسي (Monsoons) جو فائدو وٺي، اونهاري جوعدن کان سنڌ، گجرات ۽ ملبار ڪناري تي سڙهه جي زور سان سڌا پهچي ٿي سگهيا ۽ سياري جو اتان واپس اچي ٿي سگهيا ۽ رستي تي روڪجڻ جي ضرورت نه هئي. هن کوجنا لاءِ علحده تاريخون ڏنيون ويون آهن، پر واضح هئڻ گهرجي ته سنڌين، ايرانين ۽ عربن کي اها معلومات هڪ صدي اڳ هئي، جا مصري يونانين کان مخفي رکي ويئي هئي. انهيءَ ڪري مصري يوناني گڏيل هندوستان سان سڌو واپار نٿي ڪري سگهيا.
هن موضوع تي مون پنهنجي مضمون International trade of sindh 200 B.C 200 A.D. ۾ ڪافي بحث ڪيو آهي. هپيئلس واري چوماسي وارين هوائن جي جهاز راني لاءِ کوجنا دراصل ٤٠ ڌاري ٿي، جيتوڻيڪ هوراني (Hourani) ٩٠ ق.م ۽ ٿائوسينٽ (Tousaint) ٢٠ق.م تسليم ڪن ٿا.جيئن به هجي، پر انهيءَ جو اثر تقريباً ٤٠ع ڌاري شروع ٿيو.
1- تقريباً 40ع تائين جهاز ڳاڙهي سمند کان باربريڪان ”ڀنڀور“ (Banbhore) تائين ڪنارو وٺي ايندا هئا.
2- 20 ق.م. کان 50ع تائين جهاز عدن مان سڌو باربريڪان اچڻ لڳا.
3- 60-50ع تائين جهاز عدن کان سڌو بڙوچ وڃڻ لڳا.
4- 70-60 ع تائين جهاز سڌو ملبار ڪناري وڃڻ لڳا.
5- 70ع کان بعد جهاز ڳاڙهي سمنڊ کان سڌو ڪارو مندل ڪناري ۽ ملايا وڃڻ لڳا.
انهيءَ سڄي واڌاري، باربريڪان (Barbaricon) يا ڀنڀور جي واپار کي سخت ڌڪ هنيو. شايد انهيءَ ڪري سنڌ ۾ بيچيني پيدا ٿي . پارٿين بعد ڪشن ۽ فورن بعد وري پارٿين سنڌ تي قبضو ڪيو ۽ خاص طور ڏکڻ سنڌ ۾ حڪومت جون ڪي تبديليون آيون.
هپيئلس جي کوجنا ۽ ان جي اثرن جو احوال اسان کي پيريپلس ۽ پلني مان ملي ٿو.
هن موضوع جي زياده مطالع لاءِ منهنجي مٿئين مضمون کان سواءِ هيٺين ڪتابن مان احوال ملي سگهي ٿو.
(1) Scoff, H.Periplus of Erythraean Sea, Philodelphia 1912.
(2) Charlesworth, Trade Routes and Commernce of Roman Empire, Cambridge 1926.
(3) Mc Crindle J.W. Ancient India as described in classical literature Calcutta 1903
(4) Warmington. Commerce between Roman Empire and India, Cambridge 1928.
(5) Rackham H.Pliny, Natural History 2 volumes London 1967 (Loeb Classical libarary)
(6) Toussaint, History of Indian Ocean, London 1966
(7) Mc Crindle, Commernce and Navigation of Erythraean, Sea, being translation of Periplus naris Erythae, Calcutta, 1879.

[b](14) اسٽرابو
[/b]اسٽرابو (Strabo) هڪ يوناني جاگرافي دان هو، جو اماسيا پانٽس شهر (جو ترڪيءَ ۾ ڪاري سمنڊي جي ڪناري کان 75 ميل ڏکڻ طرف هن وقت به موجود آهي.) ۾ سن 63 ق. م ۾ پيدا ٿيو ۽ سن 19ع ۾ فوت ٿيو. پاڻ ملڪيت وارو هو ۽ تمام گهڻا سفر ڪيائين ۽ عموماً اها دعويٰ ڪندو رهيو ته ڪنهن به جاگرافي دان هن جيترو سفر نه ڪيو آهي. سن 44 ق. م ۾ هو روم ۾ آيو ۽ يوناني استادن وٽ تعليم حاصل ڪيائين، جتي ٽائرنينين (Tyrannion) جي صحبت ۾ جاگرافيءَ سان دلچسپي پيدا ٿيس. هن جي جاگرافي جا (17 جلدن ۾ آهي، جن مان 16 جلد اڃان تائين سلامت آهن.) ايرئٽوسٿينز (Eratosthenes) جي جاگرافيءَ تي ٻڌل آهي، پويون جاگرافي نويس هن کان حسابن (Mathematics) جو زياده ڄاڻو هو، ان ڪري اسٽرابو ڪئين غلطيون ڪيون آهن. مثلاً، ڀونوچ سمنڊ جي ملڪن کي ايئرٽو سٿينز جي گولائي (Sphericitly) مان سڌو (Plane) ڪرڻ ۾ غلطيون ڪري ويو. ازانسواءِ هن هومر (Homer) جي داستان گوئي کي سچ سمجهيو ۽ هيروڊوٽس جي تاريخ استعمال ڪري غلطين جو انداز وڌايو. پر هن پنهنجي جاگرافي ۾ اڳين جاگرافي دانن جي تصنيفن کي استعمال ڪرڻ سان اهي سڀ تصنيفون تباهيءَ کان بچايون. ڌرتيءَ کي گول تسليم ڪرڻ سان هن نوان کنڊ (Continents) تسليم ڪري انهن کي نالا ڏنا. هن جي لکڻ مطابق کنڊن (Continents) جي چؤطرف سمنڊ آهي ۽ ڌرتيءَ جو سڪل حصو اتر واري اڌ گول جي چوٿين حصي تي ڇانيل آهي، باقي ايراضيءَ ۾ سمنڊ آهي. هن سنڌ ۽ سنڌ جي واپار متعلق ڪافي لکيو آهي، جنهن جا ڪي حصا مون “International trade of Sind 200 B.C 200 A.D” مضمون ۾ استعمال ڪيا آهن.
هيٺيون خاص ڳالهيون، جي اسٽرابو لکيون آهن، ذهن ۾ رکڻ جي قابل آهن:
(1) يوڊوڪسز جي هند سنڌ جي سفر متعلق هن مصنف کان احوال ملي ٿو.
(2) يوڊوڪسز کان بعد موسمي هوائن جي جهاز رانيءَ لاءِ استعمال بابت احوال پڻ هن جي ڪتابن مان معلوم ٿئي ٿو.
(3) هي پنج سال مصر ۾ رهيو. ان وقت گڏيل هندستان جو وڌ ۾ وڌ تجارتي بندر باربريڪان (Barbaricon) يا “ڀنڀور” هو ۽ ان جو مصر جي شهر سڪندريه جي معرفت رومي سلطنت سان واپار هلندو هو. سنڌ متعلق اهو سڄو مواد هن کي مصر ۾ حاصل ٿيو.
(4) پنهنجي جاگرافي، هن سن 7 ق. م ۾ لکي پوري ڪئي ۽ سن 18ع ۾ ان ۾ اضافا ڪيائين.
(5) مصر مان قافلن جو ڳاڙهي سمنڊ تائين پهچڻ ۽ اتان عربي سمنڊ لاءِ رواني ٿيڻ جو احوال پڻ درج ڪيو ويو.
(6) آگسٽس (Augustus) جي دؤر تائين مصر جا جهاز ورلي باب المعغرب تائين پهچندا هئا، پر سندس هٿان 25 ق. م ۾ عددن جي تباهي ۽ عرب قبيلن تي حاوي ٿيڻ بعد مصري يوناني ۽ رومن جهاز عربي سمنڊ ۾ اچڻ لڳا.
(7) سندس وقت تائين رومي واپار گنگا نديءَ جي اندر اتفاقاً پهتا.
(8) عربستان مان قافلن جا رستا بيان ڪري ٿو. سنڌ مان مال عدن تائين ويندو هو، جتان عرب قافلن رستي اهو مال مصر ۽ ڀونوچ سمنڊ جي ڏاکڻين ڪناري تي پهچندا هئا.
(9) هئپوليس جي موسمي هوائن جي ايجاد ۽ ان جو جهاز رانيءَ لاءِ استعمال جو احوال.
(10) (Single horned Rinoccros) يا هڪ سنڱو گينڊو، جو ان وقت سنڌو درياهه ۾ عام هو، اسٽرابو، آگسٽس جي قلوپطرا تي فتح جي موقعي تي ڏٺو. اهو گهڻو ڪري سنڌ مان مصر موڪليو ويو هو.
(11) اسٽرابو هندستان مان روانو ڪيل 9 فوٽ ڊگهو نانگ پڻ مصر ۾ ڏٺو.
(12) اسٽرابو کنڊ متعلق لکي ٿو ته اها ماکي هندستان ۾ وڻن مان ماکيءَ جي مک جي مدد کانسواءِ پيدا ٿئي ٿي.
اهڙي قسم جا ڪيئي بيان سندس ڪتابن ۾ موجود آهن. سنڌ جي پراڻي جاگرافي تي هيءُ هڪ ناياب ڪتاب آهي.
سندس جاگرافيءَ جو ترجمو (H.L.Jones, Geography of Starbo) 8 جلدن ۾ لوئب ڪلاسيڪل لائبريري طرفان ڪيو، جو لنڊن مان 1933- 1917ع ۾ شايع ٿي چڪو آهي. بنبري (Bunbury) پنهنجي ڪتاب “History of Ancient Geography” ۾ اسٽرابو جو ذڪر ڪيو آهي. اسٽرابو تي حوالي ٻين هيٺين مصنفن جي ڪتابن جا نالا هئپولس ۽ بوڊوڪسز جي بيان ۾ ڏنا ويا آهن.

[b](15) اپولونيئس آف ٽيانا
[/b]ٽيانا جو اپلونيئس (Appollonius of Tyana) پهرين صدي عيسويءَ جو فلاسافر ۽ نيو پيٿاگورين (Neo-Pythagorean) مذهب جو معتقد، ڪپئادوشيا (Cappadocia) جي شهر ٽيانا ۾ پيدا ٿيو. ايران، مصر، موجوده پاڪستان وارن علائقن ۽ هندستان ۾ سفر ڪيائين. نيرو (Nero) جي حڪومت جي دؤر ۾ روم ۾ هو. مسيحيت خلاف هڪ فرقو (Cult) قائم ڪيائين. هندستان ۽ سنڌ ۾ سندس اچڻ جو مقصد هو، هندو فلاسافيءَ جو مطالعو ڪرڻ ۽ سڪندر اعظم جا ٺهرايل شهر ۽ يادگار ڏسڻ. ان وقت سنڌ ۽ پنجاب ۾ پارٿين بادشاهه گونڊو فيئرس (Gondophares) جي حڪومت هئي.
سنه 1912ع ۾ فلوسٽراٽس (Philastratus) جي ڪتاب تان ترجمو ڪري شايع ڪرايا. هڪ ٻئي مصنف ڪارپينٽيئر (Charpentier) ”Travels of Apploonius of Tyana“ جي نالي سان سندس سفرنامو ۽ زندگيءَ جو احوال پيش ڪيو آهي.

[b](16) ڊيوڊورس سائڪيولس:
[/b]ڊيوڊورس سائڪيولس (Diodorus Siculus) يوناني تواريخ نويس سسليءَ جي شهر اگائريم (Agyrium) ۾ عيسوي سن کان هڪ صدي اڳ پيدا ٿيو هو ۽ سنه 30-60 ق.م ۾ به زنده هو.
هن ڀونوچ سمنڊ جي ملڪن جي تاريخ، جنهن جو نالو ببلوٿيڪا هسٽاريڪا (Bibliothea Historica) آهي، 40 جلدن ۾ لکي. تاريخ لاءِ مواد ڪَٺي ڪرڻ لاءِ هن ڪافي سفر ڪيا، سندس 40 جلدن مان فقط پهريان چار ۽ 19 ۽ 20 جلد بچي ويا، باقي ضايع ٿي چڪا آهن. پوين ٻن جُلدن ۾ 302-480 ق.م. عرصي جو بيان آهي. دارا جي مرڻ بعد اخيمينين جو زوال، سڪندر جي سنڌ تي ڪاهه ۽ سڪندر جي مرڻ کان بعد سندس حڪومت جو ٽڪرا ٿيڻ، سنڌ ۽ هند ۾ چندر گپتا موريا جي حڪومت جو قائم ٿيڻ، انهيءَ عرصي ۾ اچي وڃن ٿا. مشهور تواريخ نويس هيروڊوٽس جي تاريخ 479 ق.م تي ختم ٿئي ٿي. سنه 431-497 ق.م لاءِ ته ٻئي ڪنهن هنڌان مواد ڪونه ٿو ملي. ٿڪائڊائيڊس (Thucdides) سنه 362-431ق.م واروعرصو بيان ڪيو آهي، پر سنه 302-362 عيسوي واري عرصي جو مسلسل بيان ڪنهن به تاريخ ۾ ڪونهي.
تواريخ نويسيءَ جي تحقيقات جي لحاظ سان ڊيوڊورس ايترو ڀروسي جوڳو ناهي. حقيقت جو مدار انهيءَ تاريخ تي آهي جا هن استعمال ڪئي، پر سڪندر جي موت بعد سندس جنرلن جي پاڻ ۾ جنگ، سندس سلطنت جو ورهاست ۽ هندستان ۾ چندر گپتا جو اُڀرڻ، انهي دور تي مٿس ڀروسو ڪري سگهجي ٿو، ڇو ته انهيءَ عرصي لاءِ سندس ماخذ مستند هئا.
برصغير متعلق سڪندر سان وابسته حصا مئڪرنڊل پنهنجي ڪتاب ”Invasion by Alexander“ سنه 1896ع ۾ ترجمو ڪيا، جي 36 صفحن ۾ شايع ڪيا ويا، جن مان ڏهه حصا سنڌ متعلق آهن. انهن صفحن ۾ موسيڪئنس (Musicanus) ، سمبس پارٽيڪئنوس (Particanos)، هرماٽيليا (Hermatelia) (جا شايد بهمن آباد هجي)، پٽالا، لس ٻيلي (Oritai) ۾ ماڻهن کي پورڻ ۽ هندستاني فلاسافر ڪالانوس (Kalanos) متعلق بيان آهي.
ڊيوڊورس، ٽالمي ۽ ارسٽوبولس کان سواءِ ڪلائٽارچس جي تواريخ پڻ استعمال ڪئي آهي، جا ايرين استعمال نه ڪئي هئي، پر ڪرٽيس استعمال ڪئي. اهوئي سبب آهي جو ڪڏهن ٽنهي تواريخ نويسن يعني ايرين، ڊيوڊورس ۽ ڪرٽيس جا بيان متفق آهن ته ڪڏهن فقط پوين ٻن جا. ڊيوڊورس، ڪرٽيس وانگر ٻڌائي ٿو ته اولهه سنڌ جي بادشاهه سمبس جي شڪست بعد سڪندر 80،000 سنڌي قتل ڪرايا. اهو بيان ڪلائٽارچس تان نقل ڪيو ويو آهي. هر ماٽيليا شهر جو پٽالا شهر کان اڳ ۾ بيان ڪرڻ ڏيکاري ٿو ته هرماٽيليا سيوهڻ ۽ پٽالا جي وچ ۾ هڪ وڏو شهر هو، پر ان جي ڪنهن به تاريخدان يا آرڪيالاجسٽ جستجو نه ڪئي آهي.
ڊيوڊورس متعلق تازه ترين ڪتاب ويلس (C.Bradford Wells) لکيو جو لوئب ڪلاسيڪل لائبرري سنه 1963ع ۾ لنڊن مان “Diodorus of Sicily” جي نالي شايع ڪيو.

[b](17) ڪرٽيئس رفس ڪئنٽس:
[/b]رومن تاريخ نويس ڪرٽيئس رفس ڪئنٽس (Curtius Rufus Quintus) سڪندراعظم جي تاريخ 50ع ڌاري رومن شهنشاهه ڪلاڊيس جي دؤر ۾ لکي. ڪتاب 10 جلدن ۾ هو، جنهن مان پهريان ٻه جلد ۽ ٻين جا ڪي حصا ضايع ٿي چڪا آهن. هي ڪتاب تاريخ جي مشابهت ۾ اتهاس جي لحاظ سان زياده دلچسپ آهي.
ڪرٽيس جي ماخذن ۾ ڪلائٽارچس به هڪ آهي؛ ڪلائٽارچس جون غلطيون اڳ ۾ بيان ڪيون ويون آهن ۽ اهي هن ڪتاب جو جزو بنجي چڪيون آهن. ڪرٽيس ٽالمي ارسٽو بولس کان سواءِ ٻيا ڪتاب به استعمال ڪيا، جن مان ڪن جا مصنف سڪندر جا مخالف هئا ۽ ڪي هن کي پنهنجو سورمو (Hero) ڪري سمجهندا هئا. ان هوندي به ڪتاب پڙهڻ جوڳو آهي، جنهن ۾ ”شگفته بياني“ (Flowery Language) ۽ ”بلاغت“ (Rhetorical) عام جام آهي ۽ سڪندر جون تقريرون ڪنهن وڏي ”سخن ور“ (Orator) جون لڳن ٿيون. سندس زندگي ۽ ڪتاب تي رولف (J.C.Rolfe) پنهنجي ڪتاب Q.Curtius Rufus, ”History of Alexander“ ۾ تبصرو ڪيو آهي. اهو ڪتاب ٻن جلدن ۾لنڊن مان 1971ع ۽ 1973ع ۾ شايع ٿيو آهي.
ڪرٽيس جو بيان ته سڪندر اولهه سنڌ جي حاڪم ميوزيڪينس جا 80000 ماڻهو مارايا، ڪلائٽارچس تان ورتل ٿو معلوم ٿئي.
گڏيل هندستان متعلق ڪرٽيس جي ڪتاب جو ترجمو مئڪرنڊل ”Alexanders invasion of India“ نالي ڪتاب ۾ ڪيو جو 1896ع ڇپيو ۽ ان ۾ هندستان جي باري ۾ جي 87 صفحا آهن، انهن مان 14 صفحن جو تعلق ”سنڌ“ سان آهي.

[b](18) پلوٽارچ :
[/b]پلوٽارچ (Plutarch) سنه 46ع ۾ بوئيوٽيا صوبي جي ڪئيرونيا (Chaeronea in province of Boeotia شهر ۾ پيدا ٿيو. سرڪاري ملازمت ڪيائين ۽ ان سان گڏ علمي شوق سبب لکڻ ۾ مصروف رهيو. هن تاريخ ۽ فلسفي تي ڪئين ڪتاب لکيا، جن مان هو 50 مشهور زندگين تي لکيل ڪتاب ”Parallel Lives“ لاءِ خاص طرح مشهور آهي. اهي زندگيون يوناني ۽ رومي حڪمرانن، جنرلن ۽ سياستدانن جون هيون، جن ۾ سڪندراعظم به اچي ٿو وڃي، جنهن جي زندگيءَ سان سنڌ جو به واسطو آهي. سندس ڪتاب ڪيئن دفعا ترجمو ٿي چڪو آهي، جن ۾ پيرن جو ڪتاب B,Perrin, Plutarch’s lives. London 1919؛ ائان سڪاٽ ڪلورٽ جو ڪتاب Ian Scott Kilvert, The age of Alexander, London 1977 ۽ ايڊمنڊفلر جو Edmund Fuller, Plutarch Lives of noble Greeks, London 1974 قابل ذڪر آهن.
هندو پاڪستان متعلق سڪندر جي زندگيءَ جي حصن جو ترجمو مئڪرنڊل ڪيو، جو سندس ڪتاب ”Invasion of India By Alaxander the Great Landon,1996“۾ ڇپيو، ۽ 14 صفحن ۾ آهي، جنهن مان 7 صفحا سنڌ متعلق آهن. هن پنهنجي تاريخ ۾ سڪندراعظم ۽ ٻين جا خط استعمال ڪيا آهن، جي گهڻو ڪري نقلي هئا، پر سندس ”انداز تحرير“ (Literary Style) تمام سٺو آهي، جنهن ۾ قصا، ڪهاڻيون، روايتون شامل ڪيون ويون آهن، پر تاريخي اعتبار جي لحاظ سان قابل قبول نه آهن. ڪرٽيس وانگر هي هندو يوگي ڪلانوس جو قصو دهرائي ٿو ۽ سمبس جي علائقي ۾ جوڳين سان سڪندر جي ملاقات ۽ بحث مباحثو بيان ڪري ٿو. شايد اهي سڀ قصا نقلي هجن، جي ڪلائٽارچس جي ڪتاب تان نقل ڪيا ويا هجن.

[b](19) پيريپلس:
[/b]پيريپلس (Periplus of Erythraean)، مارڪو پولو، ڪولمبس، نيئرڪس ۽ ٻين جي جرنل وانگر آهي، جنهن ۾واپار ۽ واپار لاءِ خشڪي سمنڊ جا رستا ۽ واپار جا مرڪز، يورپ وارن جي لاءِ لکيا ويا آهن، جيئن هو مشرق ۾ واپار خاطر آسانيءَ سان اچي سگهن. مصنف جي نالي جي معلومات ڪانهي، پر ان جو لکيل اهو ”گائيڊ بوڪ“ جهاز ران ۽ واپاري استعمال ڪنداهئا.
سڪندر جي فتح کان بعد هندستان ۾ جيڪي حڪومتون پيدا ٿيون، تن جي تهذيب ۽ تمدن واپار کي وڌايو. ٻئي طرف رومن سلطنت ۾ عمدين شين جي استعمال لاءِ حرص ۽ شوق پيدا ٿيو. واپار جو سلسلو وڌندو رهيو ۽ پهرين صدي عيسويءَ جي پوئين اڌ ۾ مغرب مشرق جي پيداوار جي ضرورت، پنهنجي ڪمال تي پهتي. هي ڪتاب انهيءَ وقت جو لکيل آهي. ان جي لکڻ جي تاريخ تقريباً 0 يا 71ع آهي.
هن ڪتاب ۾ سنڌ جو بندر باربريڪان (Barbaricon or Banbhore) بيان ڪيل آهي، جنهن جي درآمد، تصويرن وارو فلئڪس مان ٺهيل ڪپڙو (مصر ۽ ميسوپوٽيما جو)، ”زرد ياقوت“ (Topaz)، ”مرجان“ (Coral)، ”سلاجيت“ (Storax)، ”لوبان“ (Frankincense)، شيشو، سون ۽ چانديءَ جا برتن، سون، چاندي ۽ شراب هئي ۽ برآمد: Turquise ”لاجورد“(lapis lazuli)، (Lycium) نير، رنگ، ڪپهه، ريشمي ڪپڙو، ريشمي کلون (costus)، گوگر (bdellium) کئونر، گهه عطر وغيره هئي.
يوناني سنڌونديءَ کي سنٿوز چوندا هئا ۽ سنڌ کي سٿيا (Scythia) يا سٿين جو ملڪ، جن جي هتي حڪومت هئي. سنڌ جي اندر منانگرا (شايد برهمڻ آباد يا الور) شهر هو، جو تخت گاهه هو. سنه 50ع تائين باربريڪان هند ۽ سنڌ جو وڏي ۾ وڏو بندر هو، جتان گهڻي ۾ گهڻو واپار ٿيندو هو، پر انهيءَ کان پوءِ موسمي هوا جو جهاز رانيءَ لاءِ ايجاد ٿيڻ ڪري، بڙوچ يا بئريگازا (Barygaza) وڏي ۾ وڏو بندر ٿي چڪو هو. ڪڇ جو رڻ ان وقت تانگهو سمنڊ هو، جنهن کي آئرينان (Eirinon) چوندا هئا. منجهس ست ٻيٽ هئا ۽ جهاز رانيءَ جي لائق نه هو.عربي سمنڊ کي ايرائٿرينين (Erythraean Sea) چوندا هئا ۽ ڳاڙهي سمنڊ کي سنس عرئبيڪس (Sinus Arabicus)
پيريپلس جا ٻه انگريزي ترجما موجود آهن. پهريون مئڪرنڊل سنه 1879ع ۾ ڪلڪتي مان ”Commerce and navigation of Erythraean Sea“-Translation of Periplus Naris Erythae جي نالي ڇپرايو ۽ ٻيو سڪاف (Scoff. W.H.) جو ترجمو فلاڊيلفيا مان سنه 1912ع ۾ ڇپيو. انهن ۾ پويون ترجمو بهتر سمجهيو ٿو وڃي.

[b](20) پلني دي ايلڊر:
[/b]پلني دي ايلڊر (Pliny the Elder or Gais Pilnius Secondns) اٽلي جي ڪومو يا ڪومم (Comum or Como) شهر ۾ سنه 23ع ۾ پيدا ٿيو ۽ رومن سلطنت ۾ ڪيترن وڏن سول ۽ ملٽري عهدن تي رهيو. سنه 79ع ۾ ويسيوئيس ٻرندڙ جبل جي تباهه ٿيل ماڻهن جي مدد لاءِ اتي ويو ۽ ٻوساٽجي مري ويو. هن ڪيئن ڪتاب لکيا، جن مان ”On Natural History“ جو 37 جلدن ۾ آهي، هن وقت به موجود آهي، باقي ڪتاب ضايع ٿي ويا. اهو ڪتاب 146 رومين ۽ 327 غير رومين لکيو. ڪتاب ۾ جاگرافي، جانورن، مڇين، پکين، جيتن، وڻن، ٻوٽن، گلن، دوا جي ٻوٽين، ڌاتن ۽ قيمتي پٿرن وغيره جو بيان آهي. اهو ڪتاب قديم علم جي هڪ انسائيڪلوپيڊيا آهي. هن ڪتاب لکڻ لاءِ هزارين ڪتاب استعمال ڪيا ويا. بدقسمتيءَ سان ڪئين غلط احوال سندس ڪتاب ۾ درج ٿي ويا، خصوصاً حيوانيات (Zoology) جي جلدن ۾، اها تاريخ سنه 77ع ۾ مڪمل ٿي.
هن جي جاگرافي واري حصي ۾ قديم سنڌ متعلق ڪافي مواد موجود آهي. مثلاً:
1- ڳاڙهي سمنڊ ۾ تجارت جي رڪاوٽن کي ختم ڪرڻ لاءِ انئٽيوڪس ٽئين ۽ چوٿين،گيرا (Gerrha) تي حملا ڪيا.
2- سون جي سڪن جو وڏو تعداد هر سال هندستان موڪليو ويندو هو، جنهن جي عيوض هندستان مان مصالح ۽ ڪئين نفيس شيون (Luxury goods) روم روانا ڪيا ويندا هئا.
3- سندس دؤر ۾ باربريڪان (Barbaricon) يا ڀنڀور سنڌ جو مکيه ۽ مشرق جو پهريون بندر هو، جتي مغرب کان ايندڙ جهاز لنگر هڻندا هئا.
4- سنڌ ۽ هندوستان سان تجارت جي سلسلي جون شيون بيان ڪيون ويون آهن.
5- هند، سنڌ ۽ مصر جي وچ ۾ خشڪي ۽ سامونڊي رستا ڏيکاريا ويا آهن.
6- پلني جي تاريخ تيار ڪرڻ وقت يعني 77ع ۾ ڀنڀور جي تجارت گهٽجي چڪي هئي ۽ بئريگازا (Barygaza) يا بڙوچ هندستان جو وڏو تجارتي بندر ٿي چڪو هو.
7- هندوستان سان واپار جي حفاظت لاءِ ڳاڙهي سمنڊ ۾ رومن حڪومت طرفان بحري اڏو قائم ڪيو ويو هو.
8- جيڪو مال عرب قافلن رستي عدن کان روم پهچائيندا هئا، سو ڏاڍو مهانگو پوندو هو.
9- گڏيل هندوستان مان روم هيرا جواهر، سنگمرمر جو سامان، سليماني پٿر (agate)، عقيق (Cornelian)، عقيق احمر (Sard)، عقيق سليماني (sardonyx)، فيروزه (beryl)، ياقوت ڪبود (sapphire)، لعل (ruby)، (turqaise)، سچو بلور (crystal)، نيلم (amethyst)، دوڌيو پٿر (opal) ۽ ياقوت (garnet) وغيره روانا ڪيا ويندا هئا. انهن مان ڪي شيون افغانستان ۽ سوات مان اينديون هيون ۽ باربريڪان مان ٻاهر وينديون هيون.
10- اسٽرابو ۽ پيرپيلس وانگر، پلني پڻ موسمي هوائن جو ذڪر ڪري ٿو ۽ ٻڌائي ٿو ته ڪيئن هيئپولس جي ايجاد ڪري باربريڪان جو واپار گهٽجي ويو.
11- يوڊوڪسز جو هندوستان مان واپسي وقت آفريڪا جي چوطرف ڦري اسپين ۾ پهچڻ.
12- پلني سڪندريه کان ملبار پهچڻ لاءِ پورو حساب ڏنو آهي ته اهو سفر 114 ڏينهن ۾ ٿيندو هو، جنهن مان صرف 40 ڏينهن عربي سمنڊ ۾ گذرندا هئا.
13- هندوستان مان مصر لاءِ سفر ڊسمبر يا جنوري ۾ ڪيو ويندو هو.
14- قيمتي پٿرن کان سواءِ هندوستان مان عطر، عنبر، مُشڪ، کاڌي لاءِ ڪي هندوستاني جانور، جسم کي لڳائڻ جون دوائون، هندوستاني طوطا، ڀولڙا، شينهن ۽ چيتا پڻ روم روانا ڪيا ويندا هئا، جن مان ڪي خشڪي رستي موڪليا ويندا هئا.
15- هڪ سنڱ وارو درياهي گهوڙو (Rinoceros) جو سنڌ ۾ هوندو هو، روم موڪليو ويندو هو.
16- هندوستاني هاٿي، سڪندراعظم کان فوراً بعد سيليڪوس ۽ ٽالمي استعمال ڪيو ۽ اهو برآمد ٿيندو رهيو.
17- چيتي، ٿٻيٽي ۽ چيني ترڪستان جي جانورن جون پشمي کلون (furs)، سنڌ جي بندر باربريڪان مان روم روانيون ٿينديون هيون.
18- گينڊي (Rinoceros) جا سنڱ ۽ کل پڻ روم ويندي هئي. ازانسواءِ هندوستان جي هاٿين جو عاج پڻ.
19- سنڌونديءَ جي ڀرسان سپ (oysters) ۽ سنگ ٻڌيا (conchylia) لڀندا هئا، جي روم روانا ڪيا ويندا هئا.
20- هندستاني (Sandyx) جا ڳاڙهي رنگ رنڱڻ ۾ ڪم ايندي هئي، اڄ تائين اهو رنگ ڪن وڻن جي ڇوڏن مان ٺاهيو ويندو آهي روم ويندي هئي.
21- ڪيئي قسم جا مصالحا ۽ دوائون، جي ڪن ٻوٽن مان پيدا ٿينديون هيون، روم وينديون هيون.
22- سُرڪي (Ginger) جو گاهه سنڌ، پنجاب ۽ بلوچستان مان روانو ڪيو ويندو هو.
23- پٽالا جي ڀرسان ”Costus“ نالي هڪ خوشبودار ٻوٽي پيدا ٿيندي هئي ۽ باربريڪان مان روانوڪئي ويندي هئي.
24- ڪن وڻن جو کؤنر، جو سنڌ، بلوچستان، افغانستان، هرات ۽ قنڌار ۾ به پيدا ٿيندو هو، سو به روم روانو ڪيو ويندو هو.
25- نيئر، جو سنڌ ۽ پنجاب ۾ پيدا ٿيندو هو ۽ Lycium جو پيلي رنگ جو هو ۽ خوبصورتي لاءِ منهن کي لڳائڻ ۾ ڪم ايندو هو، پڻ باربريڪان مان اُٺن ۽ گينڊي (Rinoceros) جي کل ۾ روانو ڪيو ويندو هو.
26- هندستان کان ٻاهر کنڊ دوائن ۾ ڪم ايندي هئي، اها هتان رواني ڪئي ويندي هئي.
27- هندستان ۽ سنڌ مان چانور، جوار ۽ ٻاجهري پڻ روم موڪليا ويندا هئا.
28- پلني ان وقت جي ڪيترين شين جي قيمت ڏني آهي، جن ۾ سنڌ جي پيداوار جون به شيون آهن ۽ ان مان وقت جي معاشيات جو اندازو لڳائي سگهجي ٿو.
29- موسمي هوا جي جهاز راني لاءِ استعمال واري ايجاد کان بعد باربريڪان بندر تي آمد و رفت گهٽي ۽ هندستان جي ٻين حصن سان روم جو سڌو واپار ٿيڻ لڳو. روم وارن کي شيون سستي اگهه ۾ ملڻ لڳيون.
30- اهڙي طرح ڪيئي معدني شيون (Minevral Products) ۽ قيمتي پٿر پڻ روم موڪليا ويندا هئا، جن مان ڪي تاتار، ٿٻيٽ چين، بدخشان ۽ هندوڪش مان سنڌوندي رستي باريريڪان پهچندا هئا.
31- جيڪي شيون درآمد ٿينديون هيون، ان ۾ يوناني عورتون (White women) مرجان (Coral) سنهو ۽ رنگين ڪپڙو (جو مصر مان ايندو هو ۽ باريريڪان تي لهندو هو) شراب، سلاجيت (Storax) جا پاڻياٺي شيءِ هئي ۽ دوائن ۾ ڪم ايندي هئي.
32- پتل، شيهو، لوهه، ٽامون سينکيو (drsenic)، سندر (Relead)، قلعي، سون، چاندي ۽ سون جا سڪا پڻ باريريڪان ۾ روم مان درآمد ٿيندا هئا. اهي ساڳيون شيون هندستان جي بندرن تي پڻ روانيون ڪيون وينديون هيون.
33- هندستان ۽ روم جي واپار جي شين جي برآمد ۽ درآمد (Import and Export) کان پوءِ روم جي درآمد زياده هئي، انڪري هو هندستان کي هر سال 55,000,000 سيسٽرسيز(Sesterces) سون جي صورت ۾ ڏيندا هئا. ان جو شروع ۾ گهڻو حصو باربريڪان بندر تي ڏيڻو پوندو هو، پر 50ع کان بعد ۾ زياده حصو بڙوچ ۽ ملبار ڪناري تي خرچ ٿيندو رهيو. ڪن جو چوڻ آهي ته اهو خرچ فقط بڙوچ ۽ باربريڪان ۾ ٿيندو هو ۽ ان ۾ ڪاري منڊل، سلون، تامل علائقن جو حصو ڏنل ڪونه آهي.
پلني جي ڪتاب مان چند جملا صرف مثال طور ڏنا ويا آهن، پر ڪتاب ۾ مواد ايترو آهي، جو سنڌ جي واپارين ۽ ٻين ڳالهين تي هڪ جلد لکي سگهجي ٿو. منهنجو مضمون، International trade of sindh, 200 B.C-200 A.D., through its port of Barbaricon پڻ ان ڏس ۾ صرف هڪ ابتدائي ڪوشش آهي.
پلني جي ڪتاب جا جرمن، فرينچ ۽ لئٽن ترجما موجود هئا. تازو رئڪمن (H.Rackman) اُن جو ٻن جلدن ۾ ترجمو ڪيو آهي، جو 1967ع ۾ لنڊن مان لوئب ڪلاسيڪل لائبريري طرفان Pliny-Natural History جي نالي سان شايع ٿيو آهي. منهنجي خيال مطابق جيڪڏهن پلني، اسٽرابو ۽ پيرپلس جو مطالعو ڪبو ته سنڌ تي وڏو مواد ملي ويندو. ان سان گڏ چارلس ورٿ (charlesworth)، ورمنگٽن (Wormington) ۽ مئڪرنڊل جي ڪتاب Ancient India as described in classical literature جي مطالعي جي به ضرورت آهي.

[b](21) ڪلاڊيس ٽالمي:
[/b]ڪلاڊيس (Ptolemy Claudius) ٽالمي سنه 75ع ڌاري مصر جي شهر ٽالمائيس(Ptolemeus) ۾ پيداٿيو. هن جو مصر جي ٽالمي خاندان سان، جنهن سڪندر جي موت کان وٺي 30 ق.م تائين حڪومت ڪئي، ڪوبه تعلق نه هو. شايد زندگيءَ جو گهڻو حصو ۽ گهٽ ۾ گهٽ ته به 40 سال سڪندريه گذاريائين. سندس موت151ع ڌاري يا ٿورو بعد ٿيو. هو شايد مصري هجي ۽ نه يوناني . هو جاگرافي ۽ فلڪيات جو ماهر هو.
هن جا ٻه ڪتاب: جاگرافي، جا 8 جلدن ۾ آهي ۽ الميگيسٽ(Almagest) يا سنٽاڪسز (Syntaxis) مشهور آهن. جاگرافي 150ع ڌاري لکيائين، جنهن ۾ 8000 جڳهن جو ذڪر آهي. جيتوڻيڪ هن راڳ ۽ ساز، ميڪينڪس (Mechanics)، ائسٽرانامي(Astronomy) ۽ اپٽڪس(Optics) تي پڻ لکيو. هن هپارڪس(Hipparchus) جي جاگرافي استعمال ڪئي، جا هن وقت وجود ۾ نه آهي. هپارڪس يونان ۾ رهندو هو. جيئن ته ٽالمي ائسٽرانامي ۾ هپارڪس جا انگ استمال ڪيا ته ڪن هنڌن ٻنهي جاين جي مقابلي ڪري سج ۽ ڪن ستارن جي ڪنڊن ماپڻ ۾ غلطيون رهجي ويون.
ٽالميءَ جو جاگرافيءَ جي علم ۾ وڏي ۾ وڏو حصو (Contribution) آهي. هن ان وقت جي معلوم دنيا جو نقشو ڪڍي، اٺ هزار جدا جدا شهرن ۽ جاين جا ڊگهائي ڦاڪ ۽ ويڪرائي ڦاڪ ڏنا. انهيءَ بنياد تي ڪوبه ماڻهو دنيا جو نقشو تيار ڪري سگهيو ٿي، پر هن جي جدولن (Tables) ۾ اهو نقص هو جو ڊگهائي ويڪرائي ڦاڪون ڪي اصلي ماپ جي بنياد تي نه رکيون ويون هيون، پر سياحن، جهاز رانن ۽ واپارين جي ٻڌايل مفاصلن جي بناءَ تي. انڪري سندس نقشي ۾ غلطيون رهجي ويون. ان کان سواءِ ڌرتيءَ جو قطر (Circumference) ايروزٿنسز (Erosthenses) جي 25000 ميلن جي جاءِ تي (Marinus of Tyre) جنهن پڻ پوسيڊونيس (Posidonius) تان ڪاپي ڪيو هو، جي ماپ 18000 ميل قبول ڪرڻ سان ايشيا کي 180 ڊگرين تائين وٺي ويو.
ڏکڻ ايشيا ۽ ڏکڻ اوڀر ايشيا جو يورپ کان مفاصلو گهٽ ڏيکاريائين. هي پهريون ئي جاگرافي نويس آهي، جنهن ويڪرائي ڦاڪ (Parallels) ۽ نصف النهار يا ڊگهائي ڦاڪ (Meridian) يا منجهند جي ماپ استعمال ڪئي، جا عربن 10 صدي کان بعد استعمال ڪرڻ سکي. اهوئي سبب آهي جو 10 صدي جي آخر تائين عرب جاگرافي دانن جا نقشا علمي اصول جي اُبتڙ (Unscientific) آهن.
اهو يقين نه آهي ته ٽالمي ڪي نقشا ڪڍيا هئا. ٽالمي جدا جدا جڳهن لاءِ جيڪي جدولون ٺاهيون، انهن تان 15 صدي عيسوي ۾ نقشا تيار ڪيا ويا. انهن نقشن ۾ ڀونوچ سمنڊ بلڪل صحيح معلوم ٿئي ٿو. آفريڪا جو ڏاکڻيون حصو غائب آهي. سلون جي ايراضي (Size) وڏي ڏيکاري ويئي آهي. گڏيل هندستان جي اوڀر ۾ ملڪ ڏيکاريل آهن سي غلط آهن. غلطي جو سبب مرينس کان سواءِ پيريپلس (Periplus of Erythaeansae) ۽ اسٽرابو (Strabo) مان ماخذ ۽ سياحن جا اطلاع هئا. سندس جدولون ڪاپي ٿينديون رهيون ۽ انهن ۾ نقل ڪندڙ (Copyists) غلطيون ڪندا رهيا. نتيجو اهو نڪتو جو سنڌ جي شهرن جا نالا عجيب پيا لڳن.
سندس ڪتاب، عربن 9 صدي عيسوي ۾ عربي ۾ ترجمو ڪرايا، جتان 12 صدي ۾ لئٽن زبان ۾ ترجمو ٿيا. سندس نقشي ۾ هند ۽ سنڌ جو نقشو به اچي وڃي ٿو، جو مئڪرنڊل ۽ لئمبرڪ ڇپرايو آهي. ان نقشي تان سنڌ جي ڪيترن جاين جو پتو پويٿو، جي 150ع ڌاري وجود ۾ هيون. انهن جا پراڻا ۽ نوان نالا مون ڪوشش ڪري ماپن ذريعي ڪڍيا آهن. اُهي هي آهن:
يوناني نالو هاڻو ڪو نالو
اسيگراما Asigramma اچ
پاسيپيڊا Pasipeda سيوهڻ
پرائيز Parise ڪوهستان
موسارنا Musarna موسيڪئنس جو ملڪ
اَسڪئنا Oscana ماهوٽا
بناگرا Binagara الور
ڪمي گارا Kamigara الور جي ڀرسان ندي
ڪلاڪا-ڪروڪالا Calaca-Krokala ابن شاهه
باربري-باربريڪان Barbari-Barbaricon ڀنڀور
پسڪا Pisca موهن جي دڙو
پٽالين Patalene لوئر سنڌ
آربيٽا Arbita کيرٿر جبل
انڊوسٿيا Indo-Scythia ملتان تائين سنڌ
پٽالا Patala بهمن آباد
سراسترين Sirastrene ڪڇ ۽ ڪاٺياواڙ
هندستان متعلق جيڪي ٽالمي لکيو، سو مئڪرنڊل(Mc Crindle) جي ڪتاب Ancient India as described by Ptolemy, London 1885 ۾ 373 صفحن تي شايع ٿيو. ٽالمي جيڪي سنڌ تي لکيو، سو ڪارٽر (Carter G.E.L) جرنل ائنٿرو پولاجيڪل سوسائٽي بمبئي ۾”Ptolemy’s Geography of Sindh“ نالي، 16 صفحن تي 1922ع ۾ ڇپرايو ۽ ان سان هڪ نقشو به شامل ڪيو. سندس دنيا جو نقشو 15 صدي ۾ جتي ڪٿي استعمال ڪيو ويندو هو. 16 صدي جي شروعات جڏهن پورچوگيز ڪارٽوگرافن نوان نقشا پيش ڪيا، تڏهن ٽالميءَ جي نقشي جو قدر گهٽيو. ٽالميءَ آفريڪا چين کي ملائي هندي سمنڊ کي ڀونوچ سمنڊ وانگر هڪ زمين جي وچ ۾ وڏي ڍنڍ بنائي ڇڏيو هو. انگريزن، فرينچن ۽ ڊچن 17 ۽ 18 صدين ۾ انهيءَ زمين جي تلاش شروع ڪئي، جنهن هندي سمنڊ کي ڍنڍ قرار ڏنو هو ۽ نتيجي ۾ آسٽريليا ۽ نيوزلينڊ ڳولي ڪڍيائون.
ٽالميءَ جي مڪمل جاگرافي فرينچ ۽ جرمن زبانن ۾ ڇپجي چڪي آهي. انگريزي ۾ صرف ڏکڻ ايشيا (United India of 1935) تي مئڪرنڊل جو مٿيون ڪتاب آهي. مرينس، جنهن جي جاگرافي ٽالميءَ استعمال ڪئي هئي، سا 120 ق.م ۾ لکي ويئي هئي ۽ ضايع ٿي چڪي آهي.
ٽالميءَ سنڌونديءَ جا ست منهن ڏيکاريا آهن. نيل ۽ سنڌو ندي هڪجهڙيون سمجهيون وينديون هيون. نيل کي ست منهن هئا، انڪري هن چيو ته سنڌو کي به ست منهن هوندا. ٻئي طرف گنگا کي ڊئنيوب سان مشابهت ڏئي پنج منهن ڏنا ويا. سڪندر جي وقت کان ٽالمي تائين سنڌو کي به وڏا منهن ۽ شايد ٻه ننڍا منهن هجن. ستن منهن پورا ڪرڻ لاءِ حب، پورالي ۽ هنگول ندين کي ٽالمي سنڌو درياءَ جون شاخون تصور ڪيون. اها غلطي هن کان اڳ هلندي پئي آئي. باربريڪان يا ڀنڀور وچين شاخ تي ڏيکاريو ويو.
19 صدي ۾ سنڌو درياءَ کي ست منهن هئا ۽ انڪري باربريڪان جي تلاش ٺٽي جي قريب شروع ڪئي ويئي. دراصل باربريڪان سنڌوندي جي اولهه واري شاخ تي موجود هو، جيئن مون پنهنجي مضمون International Trade of Sindh 200 B.C-200 A.D ۾ نقشن جي مدد سان ڏيکاريو آهي. اها غلطي انڪري ٿي جو ٽالمي ٻه ماخذ استعامل ڪيا هڪ نيئرڪس ۽ ٻيو سڪندر جا اهي داستان جي تاريخي نه هئا، پر رنگ آمريز(Romantic) قصا هئا.
ٽالميءَ جو سنڌ جو نقشو، سنڌ جو قديم ترين نقشو آهي. سندس سنڌ جي جاگرافيءَ متعلق بلڪل گهٽ ڪم ٿيل آهي. لئمبرڪ History of Sindh, Vol I ۽ ايگرمانٽ (Eggermont) جي ڪتاب ”Alexander’s Campaign in Sindh and Baluchistan“ ۾ جي حوالا آهن سي سندس جاگرافيءَ تي پوري روشني نٿا وجهن. سندس جاگرافيءَ جي صحيح مطالع لاءِ اسٽرابو (Strabo)، پيريپلس(Periplus) ۽ سڪندر جي تاريخ نويسن جي گهري مطالع ڪرڻ جي ضرورت آهي.

[b](22) جسٽينس:
[/b]جسٽينس (Justinus) ٽين صديءَ عيسويءَ ۾ زنده هو. هن سڪندر اعظم تي ڪتاب لکيو، جنهن ۾ پامپيس ٽروگس (Pompius Trogus) جي ڪتاب جا حصا ڪم آندا اٿس. ٽروگس جو ڪتاب جو 44 جلدن ۾ هو، جيڪو گم ٿي چڪو آهي، پر ان جو پتو ۽ تت جسٽينس جي ڪتاب مان ملي ٿو. اها تاريخ حقيقتن تي نه، پر قصن، ڪهاڻين ۽ روماني آکاڻين تي مبني آهي. پر ڪتاب ۾ ڪي حصا آهن جي تاريخي معلوم ٿين ٿا، مثلاً چندر گپتا جو سڪندر جي روانگي بعد ملڪ جي ڪنهن حصي تي قبضو ڪرڻ وغيره.
سنڌ متعلق جيڪي حصا آهن انهن جو ترجمو مئڪرنڊل پنهنجي ڪتاب Invasion of India by Alexander the great, London 1896 ۾ ڇپرايو.

[b](23) ايرين:
[/b]ايرين (Flavius Arrianus or Arrian) ٻي صدي عيسويءَ جو يوناني تواريخ نويس بٿائنيا (Bithynia) صوبي جي شهر نڪوميڊيا (Nicomedia) ۾ پيدا ٿيو. رومن حڪومت جي دور ۾ پهريائين قانصل، بعد ۾ شهنشاهه هئيڊرين (Hadrian) جي دور ۾ ڪپادوشيا (Cappadocia) جو گورنر مقرر ٿيو. هن جنگ جي تاريخ، بليڪ سمنڊ جي ڪناري جي جاگرافي، سڪندراعظم جي موت بعد سندس ساين ۾ جدوجهد ۽ جنگيون ۽ ٻيا ڪيترا ڪتاب لکيا، پر سندس سڀ کان مشهور ڪتاب آهي آئنابيسز (Anabasis) يا سڪندر جون جنگيون، جنهن ۾ هن ارسٽو بولس (Aristobulus) ۽ ٽالمي (Ptolemy Sorter) جون تاريخون استعمال ڪيون آهن. ازانسواءِ هن مگئزٿينيز ۽ امير البحر نيئرڪس (Nearchus) جي ڪتابن تان هندستان متعلق ”انڊيڪا“ نالي ڪتاب لکيو. ايرين جا اُهي ڪتاب اڄ موجود نه هجن ها ته اسان کي سڪندراعظم متعلق صحيح پتو نه پئجي سگهي ها ۽ موريا حڪومت جي دور ۾ جي پاڪ ۽ هند ۾ حالتون هيون، انهن جو به پتو نه پوي ها. خاص طور نيئرڪس جي سنڌ جي شهر پٽالا (جو بهمن آباد جي قريب يا ساڳيءَ جاءِ تي هو) مان روانگيءَ جو احوال ۽ لوئر سنڌ جي، ان صديءَ جي جاگرافيءَ جي معلومات نه ٿي سگهي ها. ايرين جي ڪتاب جا ڪئي ترجما ٿي چڪا آهن جن مان مون وٽ ”Robson: History of Alexander and India“ ۽ ٻن جلدن ۾، ”A de Selincourt: The life of Alexander“
Mc, Crindle: ”Invasion of India by Alexander“ ۽ ٽومئشيڪ (Tomaschek) جي جرمن ڪتاب جو انگريزي ترجمه (قلمي) آهن.
سنڌ متعلق انهن مان هر هڪ ڪتاب ۾ تقريباً 50 صفحا آهن، جن کي مختصر ڪري مون پنهنجي ڪتاب ”Chronological Dictionary“ ۾ 8 صفحن ۾ آندو آهي. هتي ورجائڻ جي گنجائش ڪانهي.

[b]ماخذات[/b]
(1) Appolonius of Tyana, Letters and Life in Philostratus ed. F.C. Conybeare. Two Volumes. Loeb classical Libarary, London, 1912.
(2) Arrian, Flavius. Anabasis Alexandri and Indica. English translation by: (a) Mc Crindle John Watson. Ancient India as described by Magasthenes and Arrian, London, 1877. (b)….. Extracts in, Invasion of India by Alexander the Great. Westminister. 1896. (c) Robson, E.Iliff. Books I-IV, Vol.I. Lodon, 1967. Books V-VII and Indica, Vol II. London, 1966 (Loeb Classical Libarary) (d) Selincourt A, de. The life of Alexander the Great, London 1958. Revised edition with notes titled, The Campaigns of Alexander, by J.R.Hamilton. London, 1976.
(3) Aristobulus, Extracts of his history, in Arrian and Strabo.
(4) Bunbury. Hisory of Ancient Geography. London, 1883, Reprint, 1907.
(5) Carter G.E.L., Ptolemy’s Geography of sindh. Jour. Anthropological Society. Bombay. 1992.
(6) Charlesworth M.P. Trade routes and commerce of Roman Empire, Cambridge 1926.
(7) Charpentier. Tr. Travesl of Appollonius of Tyana.
(8) Cleitrachus of Alexandria. Fragments in Curtius Rufus.
(9) Conybeare, F.C. See Appollonius of Tyana.
(10) Curtius Rufus Quintus. English Translation of History of Alexander by: (a) Mc Crindle John Watson. Extracts in, invastion of India by Alexander the Great. Westminister, 1896. (b) Mc Queen. In Latin Biography ed. T. A. Dorey. London, 1967. (c) Rolfe J.C.Q. Curtius Rufus. History of Alexander. Books I-V, Vol. I. Lodon, 1971 and books V-X. Vol.II. London. 1972.
(11) Diodorus Sicilus, English translation of the fragments by: (a) Mc Crindle john Watson. Extracts in, Invastion of India by Alexader the Great. Westminister, 1896. (b) Oldfather C. H. London 1933, (Loeb Classical Libarary) (c) Welles Bradford C. Diodorus of Siciey. Vol.8 London, 1963. (Loeb Classical Libarary)
(12) Eggermont P.H.L. Alexander’s Campaigns in sind and Baluchistan. Leuren, Univ. press, 1976.
(13) Eratosthenes. Extracts in Strabo and Ptolemy.
(14) Gilmore, J.L. (ed) Fragments of Ctesiaso. London, 1888.
(15) Herodotus. Histories English translation By: (a) Rawlison and J.G. Wilkinson. History of Heroduts. 4 volumes, London, 1875. (b) Macaulay G.C.History of Herodutus. London, 1904. (c) Hude, K. Heroduts History 2 volumes. London 1927. (d) Selincourt, Aubrey de. Histories. London, 1854.
(16) Jones H.L. The Geography of Strabo, Vol. I-VII, London, 1917-1933. (Loeb Classical Libarary).
(17) Justinus Marcus Jumianus. Epitome of Historiae Philipicae of Pompeius. Extracts in Mc Crindle’s Alexander the Great, Westminister, 1896.
(18) Lambrick, H.T. History of sindh series, Vol II, sindh before Muslim conquest sindhi adabi Board Hyderabad. 1973.
(19) Mc Crindle, John Watson, Commerce and Navigation of Erythraean Sea, being translation Periplus Naris Erythae, Calcutta, 1879.
(20) ……. Ancient India as described by Ktesia. India Antiquary. Bombay, 1882
(21) …………… Ancient India as described in Classical literature. 2nd edition, Calcutta. 1927.
(22) Megasthenes. Fragments of Indika of Megasthenes, English translation by Mc Crindle John Watson, in Ancient India as described by Megasthenes and Arrian. London, 1877. Reprinted in Indian Antiquary, 1885.
(23) Miller, J. Innes. The Spice trade of Roman Empire.Oxford, 1969.
(24) …….. Walter, Cyropadia. 2 volumes. London, 1970.
(25) Nearchus. The Journal of earchu’s. English translation by: (a) Vincent, Rev. William. Dessertations on the vovage of Nearchus. London, 1997. (b) Mc Crindle John Watson India as described by Megasthenes and Arrian. London 1877. (c) Tomasche. Topographicsche Erlanterung der uston fahrt Nearchusvom Indus, biszum Eu phrat. Vol XXI. Wein, 1890. English translation by Pansdoc Karachi. (M.S with M.H. Panhwar)
(26) Panhwar, M.H.Chronology of sindh from the fall of Mohenjo Daro to the Arab conquest . Jour. Sindh Quarterly, Vol. II, No. I, Karachi. 1976.
(27) ……., Influence of Ancient Sciences including those of sindh on Al-Razi. Jour. Sindhology , Summer, 1977.
(28) ……….., International trade of sindh, from its port of Barbaricon (Banbhore), 200 B.C-200 A.D. jour. Sindhology, winter, 1980.
(29) Perrin B. Plutarch’s Lives. Vol. 7 London, 1919.
(30) Pliny, Gais Secondus. Natural History translation by H. Rackham, Vol.I and II, London, 1967 (Loeb Classical Libarary).
(31) Plutarch. Lives. English translation by: (a) Langherne, J.W.Plutarch’s lives. Edinburg, 1875. (b) Mc Crindle john Watson. Extracts in Invasion of India by Alexander the Great. Westminister, 1896. (c) Perrin B. Plutarch’s Lives. Vol. 7. London, 1919. (Loeb Classical Libarary) (d) Fuller, Edmund, Plutarch’s Lives of Noble Greeks. London, 1968. (e) Scott-Kilvert, Ian-Plutarch. The Age of Alexander the Great London, 1973.
(32) Ptolemy , Claudius, In Mc Crindle john Watson’s, Ancient India as described by Ptolemy . Bombay, 1884. Reprint Indian Antiquary, Vol. XIII, Bombay, 1884.
(33) Rackham . Pliny, Natural History. Vol. I and II. London, 1967. (Loeb Classical Library).
(34) Rawlinson A.G. India and Western world from the earliest times to fall of Rome. 2nd edition, Cambridge, 1926.
(35) Rennell, James F.R. Geographical system of Herodutus. London, 1830.
(36) Rolfe J.C.Q. Curtius Rufus, History of Alexander. Books I-V, Vol. I, London, 1970. Books VI-X, Vol-II, London, 1972 (Loeb Classical Libarary).
(37) Scoff, W.H.The perlplus of erythraean Sea Philadelphia, 1912.
(38) Toussaint, Auguste. History of Indian Ocean. London, 1966.
(39) Warmington, E.H. Commerce between Roman Empire and India. Cambridge, 1928.
(40) Wells, C.Braford. Diodorus of Sicity Vol. 8, London, 1963. (Loeb Classical Libarary)
(41) XL/C. The Persian Expedition. English Translation by, Rex Warner, new edition, London, 1972.*

[b](سه ماهي مهراڻ تان ورتل)[/b]

هاڪڙو دريا (تاريخي ۽ تهذيبي جائزو): محمد حسين “ڪاشف”

قديم تهذيب ۽ ثقافت جو جيترو سرمايو سنڌ جي سرزمين تاريخ کي ڏنو آهي، ايترو شايد دنيا جي ٻئي ڪنهن به حصي نه ڏنو هجي. ان جا بنيادي سبب ڪهڙا هئا؟ ڇا ابتدائي انسان جو سلسلو هن خطي کان شروع ٿيو يا دنيا جي ڪنهن ٻئي هنڌ هن جنم ورتو؟ يا دنيا جي جدا جدا حصن ۾ ان جي پيدائش ٿي، انهيءَ بحث جو تعلق انساني ارتقا جي موضوع سان آهي. اسان صرف هن وادي جي انهن علامتن کي ڏسنداسون، جن انساني آبادي جي وڌڻ، ويجهڻ ۽ ان جي ترقي ڪري تهذيب ۽ ثقافت جي منزل تي پهچڻ ۾ هن کي هٿي ڏني. انهي تي غور ڪرڻ سان معلوم ٿو ٿئي ته دنيا جو هي خطو قدرت جي اڻ کٽ نعمتن سان مالامال آهي، جن جي ڪري تهذيب ۽ ثقافت جي قدرت هت جنم ورتو ۽ دنيا کي ان سان نوازيو. ثقافت جي انهيءَ اوسر ۾ سڀ کان گهڻو حصو مهراڻ جي موجن کي رهيو آهي. هي پورالي ندي پنهنجي پورن ۾ ڪڏهن هن خطي جي اوڀر کان وهي آهي، ته ڪڏهن ان کان ٿورو اورڀرو. هن ننڍن دريائي ڦاٽن جي صورت اختيار ڪئي آهي. ڪنهن وقت هو نيرون ڪوٽ جي اوڀر ۾ هئي ته اڄ وري ان جي والهه کان روان آهي. تاريخ جي مختلف دورن ۾ سندس وهڪرن جا نالا پڻ جدا جدا رهيا آهن. طبعي لحاظ کان سنڌو ماٿر حصن ۾ ورهايل هوندي به تهذيبي بنياد تي هڪجهڙائي واري حيثيت رکي ٿي ۽ سڀني حصن ۾ اسان کي ساڳيو شعور نظر اچي ٿو.
سنڌو ماٿر ۾ دريائي وهڪرن جو سلسلو تاريخ جي اندر ايترو ته منجهيل آهي جو اڄ تائين ڪوبه محقق ان مسئلي کي صاف طور تي سمجهي نه سگهيو آهي. ڪن محققن جو رايو آهي ته لکين سال اڳ سنڌو ساگر جو وهڪرو اتر، اتر-اوڀر کان ڏکڻ، ڏکڻ-اولهه ڏانهن هو ۽ اهي وهڪرا ڪيترائي هئا، جيڪي رفته رفته ڦرندا رهيا؛ جن آخري طور اتر کان ڏکڻ جي شڪل وڃي اختيار ڪئي، جنهن ۾ وڏو هٿ هن وادي جي زمين جي طبعي ڦير گهير وارين حالتن جو رهيو آهي. سنڌو ماٿري ۾ انهن وهڪرن جي نشانن جي ايتري ته گهڻائي آهي جو انهن لاءِ محققن ۽ تاريخدانن جا پنهنجا پنهنجا ويچار آهن. اڄ به سنڌو جي وهڪرن جا ڪيترائي نالا اسان کي تاريخن ۾ ملن ٿا. ڪٿي هن کي درياءِ سيحون ڪري ڪوٺيو ويو آهي، ته ڪٿي سنڌو ساگر جي نالي سان سڃاتي وڃي ٿي. ڪٿي هن جو نالو مهرا يا مهراڻ آهي ته ڪٿي ان جو نالو هاڪڙو نظر اچي ٿو. ڪٿي ساڱري ۽ لهاڻي جي نالي سان سڃاتي وڃي ٿي ته ڪٿي وري ڍورو ۽ پراڻ جي اسم سان مجسم آهي. بهرحال، ڪيئن به هجي سنڌو ءَ جا هن ديس ۾ ڪئين ورن ۽ ور آهن، جن جي ڪري هن وادي جا ڪي ماڳ آباد ٿيا، ڪي اجڙيا، ڪي اجڙي وري وسيا، ڪي وسي وري برباد ٿيا. سنڌو ماٿر ۾ انساني آبادي جي وسڻ ۽ ڦٽڻ جو سلسلو ڪڏهن کان هليو، ان جي يقيني تاريخ لاءِ ڪوبه فيصلو ڪرڻ ناممڪن ته نه پر مشڪل ضرور آهي.
اسان وٽ تاريخ ۾ اهو وڏو مغالطو رهيو آهي جوسنڌو ماٿر کي خالي موجوده سنڌ يا ان کان ٿورو مٿڀرو اتر ۽ اوڀر جي ڪن علائقن کي شامل ڪيووڃي ٿو، ليڪن جڏهن هن وادي جي دريائن ۽ انهن جي ڦهلا ۽ اتي جي آبادين ۽ وسندين جو جائزو وٺجي ٿو ۽ انهن حصن جي اثريات کي نظر ۾ رکجي ٿو ته سنڌ و ماٿر اسان کي نهايت هڪ پکڙيل وڏو ميداني علائقو نظر اچي ٿي، جنهن ۾ پنجاب ۽ ڪشمير جو ڪجهه حصو ۽ اوڀر ۾ راجستان جو اڌو اڌ علائقو ۽ اولهه ۾ بلوچستان جو ڳپل حصو ۽ هيٺ ڏکڻ ۾ ڪڇ ۽ ڪاٺياواڙ انهي تهذيبي رنگ ۾ رنڱيل نظر اچن ٿا. اهي تهذيبي ماڳ ۽ مڪان دراصل دريائي آبادين جا مرهون منت آهن. تاريخ ۾ اسان وٽ صرف سنڌو جو ذڪر ڪيو وڃي ٿو، ۽ هاڪڙو دريا، جيڪو يونانين کان اڳ ختم ٿي چڪو هو، ان جي وادي کي اهو چئي پوئتي ڪيو وڃي ٿو ته هي به سنڌو جو هڪ وهڪرو هو.ڇا تاريخي حقائق ۽ اثريات انهيءَ نڪتي جي تائيد ڪن ٿا؟ جنهن جي جواب جي لاءِ اڄ تائين ڪابه مثبت موٽ نه ملي سگهي آهي. حالانڪه ”هاڪڙو“، جنهن کي سنڌو جو وهڪرو ڪوٺيو وڃي ٿو، دراصل اهو هڪ جدا دريا هو. جنهن جي تاريخ ۾ جدا حيثيت هئي. ڇاڪاڻ ته يونانين جي کوج انهيءَ ڳالهه جي تصديق ڪري ٿي. جيڪڏهن هاڪڙو سنڌو جو ذيلي وهڪرو يا ان جو اڳيون وهڪرو هجي ها ته يقين آهي ته يوناني محقق ان ڏس ۾ پنجاب جي فتح بعد هي پٽاله ۽ سيوهڻ ڏانهن ايندي هاڪڙي جو سنڌوءَ سان ڪو لاڳاپو بيان ڪن ها. يونانين ۽ اشڪانين جي ڪاهن وقت، هن خطي جي طبعي حالت کي انهن مؤرخن جي بيان ڪيل راين جي روشني ۾ اسان جي ڏاهن ۽ دانشورن کي فيصلو ڪرڻ کپندو هو، جيڪو نه ڪيو ويو ۽ تاريخ ۾ هميشھ اهي ٻئي نالا هڪ ئي دريا جي صورت ۾ پيش ٿيندا رهيا. اهو ڪيتري قدر صحيح عمل آهي، ان کي واضح ڪرڻ ۽ انهن نڪتن جي ڇنڊڇاڻ ڪرڻ، اسان جي اڄ جي دور جي عالمن جو پهريون فرض آهي. ڇاڪاڻ ته تاريخي حقائق جي اپٽار ۾ جڏهن به ڪا غلطي رهجي وڃي ٿي ته اها نسل در نسل هلندي ڪومثبت نتيجو پيدا نٿي ڪري، جنهن ڪري تهذيبي تاريخ جا قدر ۽ تمدن جا ترڪيبي عنصر متاثر ٿين ٿا ۽ ايندڙ نسل لاءِ شڪ جي صورت پيدا ٿئي ٿي. دراصل سنڌو ماٿر جي دريائي وهڪرن ۾ هاڪڙو ندي جو وهڪرو هڪ اهڙو وهڪرو آهي، جنهن لاءِ اڄ تائين مختلف قياس آرايون رهيون آهن. تاريخ جي اڳئين يا هاڻوڪي دؤر ۾ سواءِ يوناني محققن ۽ مغربي اسڪالرن جي ڪنهن به ايترو ڪو خاص ڌيان نه ڏنو آهي.
جاگرافي ۽ اثريات جي ماهرن جڏهن به سنڌو ماٿر جو ذڪر ڪيو آهي ته تحقيق جي بنيادن تي هنن آڏو هميشھ اها سنڌ رهي آهي، جنهن جي دامن ۾ هڙپا، موهن جو دڙو، آمري، ڪوٽ ڏيجي، چانهو جو دڙو، ڪاهو جو دڙو، مهرڳڙهه، مروٽ، اُچ، پارينگر، نُهٽو، وغيره رهيا آهن، ڇاڪاڻ ته انهن تهذيبي آثارن مان مليل باقيات ۾ تاريخ جي مختلف دورن جي مماثلت ۽ هڪجهڙائي نظر اچي ٿي. سنڌو ماٿر جي تهذيب دريائي وهڪرن سبب ٻن حصن ۾ اسريل نظر اچي ٿي. اوڀر وارو حصو، جنهن کي هاڪڙو سيراب ڪندو نظر اچي ٿو ۽ ماٿر جي اولهه واري حصي کي سنڌو آبياري ڪندو نظر اچي ٿو. هن وادي جي حيثيت به دجله ۽ فرات، گنگا ۽ جمنا جهڙي وڃي ٿئي ٿي. ”دريا سيحون ۽ جيحون، جن کي سنڌو ۽ دجله سان تعبير ڪيو وڃي ٿو، ان ۾ جيحون بمعنى دجله جي طبعي فاصلن ۽ تاريخي ٽاڻن جي بنياد تي غلط محسوس ٿئي ٿو. دراصل سيحون ۽ جيحون جا لفظ هن وادي جي سنڌو ۽ هاڪڙو لاءِ استعمال ٿيل نظر اچن ٿا.“ سنڌو ماٿر جي تهذيب انهن دريائي شڪلين جي صورت ۾ ٻن ڌارائن ۾ نظر اچي ٿي. 1- موهن جو دڙو ۽ هڙپائي تهذيب، 2- هاڪڙا تهذيب، جن جو اونهو اڀياس اهو ڀليءَ ڀت واضح ڪري ٿو ته اهي مڙيئي تهذيبي عنصر سنڌو ماٿر جي تمدن جو عظيم ورثو ۽ ڪڙيون آهن، جنهن کي اسان سنڌو تهذيب ڪوٺيون ٿا. انهن ٻنهي دريائي وهڪرن جي تهذيبي جزن کي هڪٻئي کان الڳ ڪري انهن لاءِ ڪو جدا تحقيقي معيار قائم ڪري نٿو سگهجي. البت اهو ضروري آهي ته هاڪڙا تهذيب کي به انهي طرح اجاگر ڪيو وڃي، جيئن هڙپائي ۽ موهن جو دڙو جي تهذيب تاريخ اندر مقام حاصل ڪيو آهي.
قومن جي اٿل پٿل ۽ يلغار ۾ ٻن نسلن جو اهم حصو رهيو آهي، جن هن ماٿر جي ٻن دريائن (سنڌو ۽ هاڪڙو) جي وچ واري حصي ۽ انهن جي اوڀر ۽ اولهه کي متاثر ڪيو. 1- انڊو آريائي، 2- آريا. انهن ٻنهين قومن جو اصل نسل تاريخ ۾ هڪڙو ئي آهي، پر نقل مڪاني ۽ اٿل پٿل ۾ سندن رخ جدا رهيا. انڊو آريائي قومون، وچ مشرق کان صحرائي عربستان، مصر جنوبي يمن، ايراني نار، بلوچستان، سنڌ، ڪڇ ۽ ڪاٺياواڙ کي متاثر ڪيو ۽ پنهنجي بيٺڪن کي موهن جي دڙي تائين قائم ڪيو. آرين وچ مشرق ۽ روسي ترڪستان مان نڪري خيبر جي دڙي وسيلي پنجاب، سنڌو ماٿر جي مٿئين حصي، گنگا، جمنا جي وادي ۽ هاڪڙو وادي جي مٿئين حصي ۾ پنهنجون بيٺڪون قائم ڪيون. انهن ٻنهين قومن جي سنجوڳ سبب سنڌو ماٿر جي وچ وارو حصو تمدني لحاظ کان نهايت ئي شاندار ثابت ٿيو، جنهن تي تاريخ کي فخر آهي.
دنيا جون تهذيبون هميشھ دريائي وهڪرن جي بنياد تي وڌيون ۽ ويجهيون آهن، ۽ دريائن ئي کين جنم ڏنو آهي. ڪابه تهذيب نه ڪڏهن خلا ۾ اُڀري آهي ۽ نه وري برپٽ ۾ پيدا ٿي آهي. اهي درياءَ ئي آهن، جيڪي انهن جي ترڪيبي ۽ تقويمي عنصرن جو مُول آهن. پوءِ انهن دريائن جي سلسلي ۾ تاريخ اندر مخلتف وقتن تي جدا جدا نالا ۽ انهن لاءِ الڳ الڳ رايا رهيا آهن. هاڪڙي دريا لاءِ به تاريخ ۾ ڪيئن ويچار ۽ رايا آهن. هاڪڙي دريا لاءِ اسان وٽ عام تاثر اهو آهي ته هي سنڌوءَ جو هڪ وهڪرو هو، ۽ اڳتي هلي هڪ شاخ ٿيو، ۽ پوءِ سنڌوءَ جي وهڪرن جي ڦيرگهير سبب ختم ٿي ويو. هن سلسلي ۾ پهرين نشاندهي اسان کي يونانين جي ملي ٿي، جنهن مان معلوم ٿو ٿئي ته عيسوي سنه کان سوا ٽي سو سال اڳ جڏهن سڪندراعظم سنڌ مان ٿي لنگهيو ته سنڌ جي اوڀر ۽ ڏکڻ ۾ سمنڊ جي پاڻي ڇوليون پئي هنيون. سنڌ تي ڪاهه دوران دارا اعظم الشڪاني (ايراني) ۽ سڪندر اعظم مقدوني پنهنجي پنهنجي ڪاهن وقت سنڌو واري قديم دريائي وهڪري جي تحقيقات لاءِ ماڻهو مقرر ڪيا هئا، جيئن هتان جي عظيم دريائن جي وهڪ ۽ ان تي وسندڙ شهرن توڙي ماڻهن جي مزاج جو پتو پئجي سگهي. انهيءَ ڇنڊڇاڻ ۾ يونانين کي قدري ڪاميابي حاصل ٿي ۽ انهن ماهرن هاڪڙي دريا جو پيٽ ڳولي لڌو. انهي مهم جي يوناني مشير ”ارسٽو بيوليس“ جي قول مطابق هن هڪ هزار (1000) شهرن ۽ ڳوٺن جا نشان ڏٺا، جي ڪو وقت وسندڙ هئا. يوناني ليکڪ ”ايرين“ سنڌوءَ جي ڦٽي ٻن شاخن ٿيڻ جو ذڪر ڪري ٿو ۽ ساڳئي صفحي تي لکي ٿو ته ”اصل ۾ جنهن کي جدا مهراڻ چيو ٿو وڃي، جنهن جو سڪل پيٽ هن وقت اوڀر طرف آهي، اها مهراڻ نه پر ‘هاڪڙو’ آهي، جنهن مان نڪتل موجوده اڀرندو نارو اڃا هستي ۾ آهي.“
سر اولڌام پنهنجي هڪ تحقيقي مضمون ”The Sarswati and lost river of the Indian Desert“ ۾ وڏي ڇنڊڇاڻ ۽ جاچنا کانپو لکي ٿو ته ”هن وقت غائب ٿيل هاڪڙو کي، جا اڀرندي نارا جي ڌارا هئي، جنهن ۾ گهگهر (سوام ديال) ۽ سرهند نديون هيون ۽ اوڀر نارا ۾ ٽي شاخون نٽوال نالي هيون، اڳئين زماني ۾ ستلج هاڪڙو جي پيٽ سان وهي وڃي سمنڊ ۾ ڇوڙ ڪندي هئي. پر جڏهن ستلج وهڪرو بدلائي بياس سان گڏجي وڃي سنڌو ۾ شامل ٿي ته سرسوتي، جيڪا منجهس (هاڪڙو) ۾ ڇوڙ ڪندي هئي، سا اڪيلي ٿي پئي ۽ وارياسي هنڌن ۾ غائب ٿي ويئي.“ سرسوتي ۽ هاڪڙي جو سُڪڻ گهٽ برسات جي ڪري نه پر ستلج جي وهڪري بدلائڻ ڪري ٿيو آهي. ٻئي هنڌ ساڳيو مصنف پنهنجو خيال ظاهر ڪري ٿو ته ”هاڪڙو دريا، ستلج دريا جي پراڻي گذرگاهه آهي.“
ڪرنل منچن جو نظريو آهي ته چولستان ۾ هاڪڙي دريا جي وهڪ دراصل جمنا ندي جي قديم وهڪ آهي. محترم ”ببل چوٽ“ لکي ٿو ته اصل ندي ”درشدوتي“ هئي، جنهن کي اڄڪلهه گهگهر چيو ٿو وڃي. ان جي هڪ شاخ هاڪڙو هئي، جنهن کي ستلج ندي مان پاڻي ملندو هو،جيڪا پنجاب مان هلي بيڪانير ۽ جوڌپور علائقن مان وهندي سنڌ ۾ وڃي ننگر پارڪر وٽ ڇوڙ ڪندي هئي. اڀرندو نارو ان جي نشاني آهي. پوءِ جڏهن ستلج وهڪرو بدلايو ته هاڪڙي ۾ پاڻي گهٽجي ويو ۽ ندي سُڪي ويئي. بعد ۾ هاڪڙي کي گهگهر به چيو ويو آهي، ڇو ته ان جو مُول گهگهر هئي.
مسٽر ڪيلاش چندر لکي ٿو ته گهگهر ندي ڪنهن زماني ۾ بيڪانير جي راڄ جي اتر مان وهندي، سنڌو ۾ وڃي ملندي هئي.
مسٽر آر-جي-بئنرجي بهاولپور رياست کان وٺي (جتان هاڪڙو ندي جو وهڪرو معلوم ٿئي ٿو) کيرٿر جبلن جي قطار تائين (18) جاين تي سنڌوندي جي جهوني وهڪري جا نشان معلوم ڪيا آهن.هو لکي ٿو ته ندي جو پاڻي رڻ مان وهي لکپت تائين پهچندو هو، ۽ لکپت جي ساريال جي پوک جو مدار به انهيءَ پاڻي تي هو.
راءِ بهادر گوري شنڪر اوجها ”ٽاڊ“ جي ڪتاب جي تشريح ڪندي لکي ٿو ته: گهگهر ندي جي هڪ شاخ جو نالو ساڪرا يا هاڪڙا هو،جيڪا پهريائين پنجاب کان هلي بيڪانير ۽ جوڌپور راڄن مان وهندي، سنڌ ۾ وڃي سنڌو ندي ۾ پوندي هئي، پر گهڻي وقت کان پوءِ ان جو وهڪرو بند ٿي ويو. جنهن جو ڪارڻ هو اهو ٿو ڄاڻائي ته (طبعي حالتن سبب) راجستان جو ڪنارو مٿانهون ٿي وڃڻ ڪري پاڻي گهٽ اچڻ لڳو ۽ ائين ٿيندي ٿيندي هو بلڪل بند ٿي ويئي.
سر آرل اسٽائن جو خيال هو ته هاڪڙو دريا پاڻي ۽ مقدار جي لحاظ کان هڪ ننڍو ۽ محددو دريا آهي. پنهنجي هيٺئين علائقي ۽ چولستان ۾ هڪ وڏي دريا جي گذرگاهه ڪيئن حاصل ڪري سگهي ٿو. ليڪن اڳتي هلي هو خود لکي ٿو ته، ”بجنور ۽ ولهار جي درميان ستلج دريا جي هڪ شاخ هاڪڙي ۾ شامل ٿي ويندي هئي.“ انهيءَ مان ثابت ٿو ٿئي ته انهيءَ وهڪري هاڪڙي دريا جي وهڪري کي وڌيڪ هٿي ڏني.
ايڇ-ٽي-لئمبرڪ پنهنجي ڪتاب “سنڌ” ۾ هاڪڙو دريا جي سلسلي ۾ هيٺئين ريت لکي ٿو:
1- انهيءَ زماني ۾ سنڌو ندي جو وهڪرو ڪهڙو هو ۽ نه وري اها خبر آهي ته اها هڪ شاخ جي صورت ۾ ڇڙندي هئي، يا موهن جي دڙي کان ڪجهه مٿڀرو اها ٻن شاخن ۾ ورهائجي ڇوڙ ڪندي هئي. ان کان سواءِ اهو ممڪن آهي ته سنڌو لوڪن جي دور ۾ ستلج ندي، هاڪڙا نارا ۾ وڃي پوندي هئي.
2- هاڪڙي جي پيٽ جا اهڃاڻ پٺتي بهاولپور ۽ بيڪانير رياستن منجهان لاڳيتا لنگهندا ملن ٿا ۽ ڏسڻ ۾ ائين ٿو اچي ته اهو آخرڪار ڪيترين ننڍين ندين خاص ڪري گهاگهڙ سرکنڊا، سرسوتي ۽ جنتانگ جي ميلاپ مان نڪري ٿو. اولهه ۾ ستلج ۽ اوڀر ۾ جمنا جي ڇوڙن جي وچ ۾ سواليڪ ٽڪرين مان اُسري ٿو. بهاولپور ۽ بيڪانير جي علائقي ۾ هاڪڙي جو پيٽ ايترو ويڪرو! ڏيڍ سؤ ميلن جي مفاصلي تائين ٻن ميلن کان به سرس آهي. چيتانگ جي هڪ پراڻي پيٽ جي معرفت هاڪڙي کي پاڻي ڏيندي هئي. سنڌو، هاڪڙي ۽ گنگا جي تراين جي وچ وارو هيٺائون سنڌو، اڄڪلهه چيتانگ ۽ جمنا جي وچ ۾ آهي.
3- ستلج جو هڪ پراڻو انگڙ ونگڙ پيٽ هاڪڙي سان بهاولپور جي بنهه اندر ولهار وٽ اچي ملي ٿو. معلوم ائين ٿو ٿئي ته اهو ستلج جي هڪ پراڻي وهڪري مان ڦٽندو هو ۽ ان جو رخ ٿلهي ليکي هاڪڙي جي شاخ وارو هو. انهن ڳنڍيندڙ ڦاٽن سان ٽيون بهاولپور شهر کان ويهارو ميل اوڀر، اتر، اوڀر ۾ شروع ٿي وڃي ڪدو والا جي ويجهو هاڪڙي سان ملي ٿو. اسان کي ٻڌايو ويو آهي ته اها واهنده جي نالي سان هڪ وڏي قدرتي شڪل جي شاخ هئي، جا شنڪر ندي کي پاڻي پهچائيندي هئي.
سيد نور علي ضامن حسيني جنهنجي دريائن جي تاريخ تي گهري نظر رهي آهي، سو سر آرل اسٽائن جي نظريي تي تبصرو ڪندي لکي ٿو ته، سنڌو طاس معاهدو (1960) چند تاريخي حقيقتن جي توثيق ڪري ٿو ته: ”پنج هزار سال اڳ جهلم ۽ چناب دريا پاڪ پتڻ (ايو ڌيا) جي ويجهو گڏجي ڏکڻ طرف ”مروٽ“ جي ويجهو ان وقت جو ستلج ۾ اچي پوندا هئا. ”مروٽ“ ڄڻ ان وقت جو پنجند هو.“ ان وقت جو ستلج روپڙ جي ڏکڻ کان هلي بيڪانير جي مقام (انوپ ڳڙه) وٽان برساتي دريا گهاگهرا ۽ ان جي مددگار سرسوتي کي ساڻ گڏي بهاولپور جي مقام ولهار ۽ فورٽ عباس وٽان وهي ”مروٽ“ وٽ اچي چناب ۾ پوندو هو.“ ان وقت جي راوي ۽ بياس جيڪي ضلع گورداسپور جي پهاڙن مان نڪري پاڻ ۾ گڏجي لاهور ضلع جي هڊيارا نالي (سڪندر اعظم جي هائيڊروٽس) جي صورت ۾ چناب ۾ ”پتوڪي“ جي ويجهو اچي پوندا هئا. گويا اهو مقام پنج هزار سال اڳ جو مٺڻ ڪوٽ هو.“ اڳتي هلي حسيني چوي ٿو ته: ”اڄ جو هاڪڙا برانچ، رسول آباد، قادر آباد، بلوڪي، سليمانڪي لنڪ جي رستي ”مروٽ“ وٽ پهچي ڪري، قديم تاريخ کي دهرائي رهيو آهي.“
امپريئل گزيٽيئر آف انڊيا (پنجاب) جي مرتبين ستلج جي تاريخ بيان ڪندي قديم يوناني مؤرخ ”ايرين“ جي شاهدين جي بنياد تي ”نور علي ضامن حسيني“ جي انهيءَ راءِ جي توثيق ڪئي آهي. ته، ”ايرين جي زماني جو ستلج هڪ آزاد دريا هو ۽ رڻ ڪڇ ۾ وڃي پوندو هو ۽ 1000ع تائين هي هاڪڙي جومعاون هو ۽ اڀرندي ناري (ڪيئنال) ۾ وڃي پوندو هو. انهيءَ دريا جي گذرگاهه کي بهاولپور، بيڪانير ۽ حصار ضلعي جي تعلقه سرسه تائين ڏسي سگهجي ٿو.“ تاهم ڪافي عرصي تائين ستلج ۽ هاڪڙو هڪ ئي گذرگاهه مان وهندا رهيا. هاڪڙو چولستان جي ريگستان جو ڪشادو دريا آهي ۽ ڪنهن زماني ۾ هي سنڌ جي ٿر واري علائقي کي سرسبز ۽ سائو رکندو رهيو.“ دريائي وهڪرن جي انهي ڦيرگهير ۾ زمين جي طبعي حالتن کي وڏو دخل رهيو آهي، جنهن ۾ اهم ڳالهه دريائي قانون غرب روي (Wertering) جي آهي. جنهن اصول تحت دريا پنهنجي اترئين ڪناري کي ڪٽي اتر ۽ اولهه جي طرف وهندا رهيا آهن. پنجاب ۽ سنڌ جهڙن ميداني دريائن جي اها به هڪ خاصيت رهي آهي ته هو پنهنجي ڊيگهه قائم رکڻ چاهين ٿا. هاڪڙو ستلج به انهي قانون غرب روي مان گذرندا رهيا آهن. گذريل ست اٺ سؤ سالن ۾ ستلج جنهن جي گذرگاهه هاڪڙي واري ساڳئي رهي آهي، ان سنه 1255ع ۾ وڌيڪ اتر طرف پنهنجو رستو اختيار ڪيو.جنهن سبب هاڪڙو خشڪ ٿي ويو، جنهن ڪري هن علائقي جي ماڻهن کي وڏي پيماني تي نقل مڪاني ڪري سنڌ جي علائقي ڏانهن اچڻو پيو.
سنه 1553ع ۾وري به ستلج هاڪڙي کان منهن موڙيو ۽ اتر طرف وڌيڪ ويو هليو،جتي ساڻس بياس اچي مليو. اڳتي هلي هن وري پنهنجو رخ بدلايو ۽ پنهنجي پراڻي وهڪري هاڪڙي دريا جي پيٽ کي وڃي اختيار ڪيو، جيڪو سندن آخري ميلاپ چئي سگهجي ٿو. ڇاڪاڻ 1796ع ۾ ستلج جيئن هاڪڙي کان منهن موڙيو تيئن وري اڄ تائين نه ملي سگهيو آهي. ماهرن جي راءِ موجب راجستان جي اتر کان وٺي ڏکڻ تائين سندس اولهه وارو حصو طبعي حالتن سبب پڻ مٿي ٿيندو ويو، جنهن ڪري دريائي وهڪرن پنهنجو لاهه اتر اولهه طرف ڪيو، ”۽ ائين هاڪڙو هميشھ لاءِ پنهنجي وهڪ جي هاڪ وڃائي ويٺو.“
هاڪڙي درياءَ جي الڳ وجو د لاءِ تاريخ ۾ ڪافي شهادتون ملن ٿيون، جن جو مٿي ذڪر ڪيو ويو آهي. انهيءَ آڌار تي اهو بخوبي چئي سگهجي ٿو ته هاڪڙي دريا جو سنڌوءَ جيان پنهنجو الڳ وجود هو، ليڪن تحقيق جي ميدان ۾ ڪن مؤرخن هاڪڙو ۽ سنڌوءَ کي گڏي بيان ڪيو آهي ۽ سندن آڏو هاڪڙو خود سنڌو جو هڪ وهڪرو هو ۽ اڳتي هلي هڪ شاخ ٿيو ۽ آخر ۾ سندس وجود ٿر جي وارياسي علائقي ۾ گم ٿي ويو. يوناني ليکڪ ”ايرين“ سنڌو جي ڦٽي ٻن شاخن ٿيڻ جو بيان ڪري ٿو. ۽ صاف لکيو آهي ته سمنڊ ۾ ڇوڙ ڪرڻ تائين انهن ٻنهين جو نالو ”سنڌ“ ئي آهي، حالانڪه ايرين اڳتي هلي پنهنجي راءِ کي تبديل ڪري ٿو، جنهن جو ذڪر مُنڍ ۾ ڪيو ويو آهي. مسٽر رام سنگهه راٺوڙ ”ڪڇ اتهاس“ ۾ لکي ٿو ته: پراڻي زماني ۾ ڪڇ جو رڻ کنڀات جي نار سان ڳنڍيل هو. سنڌو جي شاخ هاڪڙو اتر ۾ پنج ند وٽان نڪري بهاولپور، اڀرندي سنڌ (ٿر) ۾ امرڪوٽ وٽان لنگهي ننگرپارڪر وٽ ڪڇ رڻ ۾ ڇوڙ ڪندي هئي. رياست بهاولپور، جسلمير ۽ ٿر ۾ سندس ڦٽل نشان بيٺل آهن.“
”ڪپتان ريڪس“ لکي ٿو ته: سنڌو ندي جي هڪ شاخ هاڪڙو نالي ننگر پارڪر وٽ ڇوڙ ڪندي هئي، جنهن ۾ دنگيون ۽ جهاز هلندا هئا. ويراواهه جي ڀرسان پاري ننگر جو مشهور بندر هو جيڪو عيسوي پهرئين صدي تائين موجود هو(2) ويرا واهه جي ڀرسان هڪ ٽڪري هئي، جنهن جو نالو ”ڏوتڙ“ آهي. (جنهن جي معنا ٻه تڙ ٿي سگهي ٿي). چون ٿا ته انهيءَ ٽڪري وٽ اڳي ٻن جهازن جي بيهڻ لاءِ تڙ هو. اتي هاڪڙي جي پيٽ کي ”سنگها“ سڏين ٿا. ان ۾ هاڻي پوک ٿئي ٿي. ان وقت شايد ٿر ۾ ڀٽون ڪين هيون ۽ زمين سنئين هئي. ”ڪپتان ريڪس“ ٿر جي انهي علائقي تي وڌيڪ روشني وجهندي لکي ٿو ته ٿر جي واري يا رائي جو رنگ اهڙو ڳاڙهو آهي جهڙو اسان کي ڪلفٽن تي واري جو نظر اچي ٿو. ٿر ۾ جتي کوهه کنيا ويندا آهن، اتي هيٺان پنجن ڇهن پرهين تي روه نڪرندو آهي. زمين جي اها بناوت ٻڌائي ٿي ته سنڌ جو هي ڀاڱو يقيناً ڪنهن وقت سامونڊي علائقو هو. ٿر جي ڏيپلي علائقي ۾ لوڻ جون کاڻيون يا سن اڃا تائين موجود آهن، جيڪي خود سامونڊي زمين جي پيداوار آهن.
”ريورٽي“ جو چوڻ آهي ته، ”تن ڏينهن ۾ (جيئن اڳي ۽ پوءِ ڪيترين صدين تائين) ”مهراڻ“ ناري ماٿري منجهان وهندو هو ۽ جکراڻو جي لڳ ڀڳ هڪ هنڌ وٽان ٻن شاخن ۾ ورهائجي ويندو هو. منجهائن هڪڙي شاخ ٿلهي ليکي ڏکڻ اوڀر ڏانهن ويندي هئي.“
سنڌ هسٽاريڪل جرنل ۾ لکيل آهي ته: ڏيپلي تعلقي جي ڏکڻ طرف ڳوٺ رحمڪي بازار جي ويجهو ”پراڻ“ آهي. پراڻ لفظ جي معنى آهي پراڻو دريا. اڳي سنڌو ندي جي هڪ شاخ هتان وهندي هئي ۽ ڪڇ جي رڻ (جيڪو اڳ سمنڊ هو) ۾ دنگيون ۽ جهاز هلندا هئا. جي ڪناري وارن بندرن تي اچي پڳهه هڻندا هئا. ويڳا گڍ (وڳهه ڪوٽ) وينگڊ (ونگو) ٻلهاري، رحمڪي بازار ۽ وير واهه سامونڊي بندر هئا. (3)
ڪرنل ٽاڊ ”وقائع راجستان“ ۾ لکي ٿو ته، بکر کان اتر ست ميل پنڌ تي سنڌو ندي مان هڪ شاخ نڪري لکپت جي ڀرسان سمنڊ ۾ پوي ٿي. اها سنڌ جي اوڀر پاسي ڀٽن جي ڀرسان وهي ٿي. هن کي مٺا ندي يا مٺا مهراڻ چون ٿا، انهيءَ ڪري اڄ تائين ڀٽن جي ڏاڍي زمين جي دنگ واري ٽُڪر کي مهراڻو چوندا آهن. هي ندي هاڪڙو شاخ بند ٿيڻ کان پوءِ وهندي هئي. ابوالفضل پنهنجي ڪتاب آئين اڪبري ۾ پڻ هاڪڙي بابت اشارا ڏنا آهن.
ٽي-ايڇ ليمبرڪ پنهنجي ڪتاب ”سنڌ“ ۾ ٿر جي زمين ۽ طبعي بناوت تي پنهنجي ويچارن جي اپٽار ڪندي لکي ٿو ته:
”جيسين سنڌو ندي جو واسطو آهي ته انهيءَ ندي گذريل ٻن هزار سالن دوران سنڌ مان جيڪي پيٽ ڦيرايا آهن، تن جي ثابتين مان ظاهر ٿو ٿئي ته ان جي ٻن شاخن واري صورت انهيءَ مدت جي 3/2 ٻه ڀاڱي ٽي حصي جي دوران قائم رهي. سنڌ ۾ هاڪڙي جو مٿيون ڀاڱو نسبتاً گهٽ مشهور آهي. ۽ پوين ٿورين صدين ۾ شايد ٻوڏن جي وڪڙ ۾ ايترو گهڻو ناهي آيو... سنڌو ماٿري ۾ راجپوتانا جي ٽڪرين جي وچ ۾ جيڪو سنڌ جي حصي وارو ريگستان آهي، تنهن ۾ هي واريءَ جا وڏا ويڪرا سٿ ڪٿان آيا؟ اها ڳالهه شايد ڌيان جوڳي آهي ته سنڌو ندي ماٿري سان مليل رڻ پٽ جي واريءَ جو رنگ ٻاڙ مير ۽ جيسلمير جي وچ ۾ جيڪي ڀٽون آهن، تن جي واريءَ کان هلڪو آهي.... آڳاٽي زماني ۾ ويندي تاريخي دؤر ۾ هيٺئين سنڌ جي ماٿري جي ڳچ ڀاڱي تي خاص ڪري ان ڀاڱي تي جيڪو هاڻ ڊيلٽا جو علائقو سڏجي ٿو، سمنڊ هو. خود ڪڇ جو رڻ به شايد سمنڊ جي هيٺان هو، پوءِ وقت گذرڻ سان سمنڊ پٺتي هٽندو ويو ۽ پنهنجي پويان واريءَ جا ڍڳ ڇڏيندو ويو.
جنت السنڌ جومصنف مولائي شيدائي لکي ٿو ته “ننگر پارڪر ۾ هاڪڙي جي هڪڙي شاخ تي پارينگر جو وڏو بت خنو هو، جتي ”پارس ناٿ“ جين جي اوتار جو پتلو رکيل هو، جتي هر سال وڏو ميلو لڳندو هو. عيسوي پهرين صدي تائين پارينگر جو اوج رهيو ۽ آسوڪا جي تحريڪ ڪري هر پنجين سال اتي عظيم الشان ميلا لڳندا هئا. هڪڙو ”ٻڌ جو اسٽوپا عمرڪوٽ وٽ به هو.“
ساڳئي ڪتاب ۾ مولائي شيدائي هاڪڙي متعلق هن ريت رقمطراز آهي: ”ان ۾ شڪ نه آهي ته هاڪڙو سنڌو ندي جي هڪڙي شاخ هو، جنهن تي الور، امرڪوٽ ۽ پارينگر بندر هئا. مگر هاڪڙو ايرانين ۽ يونانين جي ڪاهه کان گهڻو اڳ مٽجي چڪو هو. مثال لاءِ جيڪڏهن مهراڻ جي هاڻوڪي بکر، سيوهڻ، پٽالا (نيرون ڪوٽ) واري وهڪ نه هجي ها ته سڪندر مقدوني يا ان کان اڳ داراعظم جا جهاز سيوهڻ يا پٽالا بدران الور کان پارينگر وڃن ها ۽ اهڙيءَ طرح بکر جو قلعو عباسي دؤر ۾ جڙي نه سگهي ها.“
ڪاڪو ڀيرومل، پنهنجي ڪتاب ”قديم سنڌ“ ۾ هاڪڙي بابت لکي ٿو ته، ”بند هش ۾ سنڌو جو ٻيو نالو ‘مهرا’ ڄاڻايل آهي، تنهن مان سمجهي ٿو ته اهو لفظ اصل ۾ آهي ‘مهراڻ’. اها سنڌوندي جي هڪ ڌار شاخ هئي، جا اڀرندي ناري ڍوري پراڻ ۾ ڪوري کاري مان وهي ڪڇ جي نار ۾ ڇوڙ ڪندي هئي... ايترو هتي ٻڌائجي ٿو ته مهراڻ يا هاڪڙو، جنهن کي ڪن تاريخ نويسن ‘واهنده’ به سڏيو آهي، سو انهيءَ قديم زماني کان وٺي ميان غلام شاهه ڪلهوي جي وقت تائين اڀرندي ناري جي پيٽ مان وهي، ڏيپلي تعلقي جي ڏکڻ ڏي ڪڇ جي رڻ جي نزديڪ هاڻوڪي ڍورو پراڻ ۾ وڃي ڇوڙ ڪندو هو.... سن 1758ع کان اڳ سنڌو ندي نصرپور وٽان وهندي هئي. انهيءَ سال اتان رخ ڦيرايائين ته هن پاسي پاڻي اچڻ گهٽيو. سن 1819ع ۾ خوفناڪ زلزلو ٿيو ته مهراڻ يا هاڪڙو هيڪاري سڪي ويو.“ (قديم سنڌ صفحو 165-166)
سنڌي ادب ۽ تاريخ جو محقق اعظم، محترم ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ صاحب سنڌ جي موجوده حدن اندر اڳئين تاريخي دؤرن جي ڳولا ڏانهن اهل علم جو ڌيان ڇڪائيندي لکن ٿا ته:
”رور سسٽم وارين ايراضين جي سنڌو ندي جا پراڻا وهڪرا ۽ شاخون قديم آثارن جي ڳولا لاءِ ڪارگر آهن، ڇاڪاڻ ته گهڻو اڳ جيڪي بستيون هيون، سي پاڻ سان ٻڌل هيون. سنڌو ندي جو جيڪو الهندي طرف وارو ڀاڱو آهي، تنهن جي ڪن قديم بستين جي اسان کي خبر آهي، مثلاً آمري هئي ۽ موهن جو دڙو هو. پر اڀرندو نارو جيڪا هڪ پراڻي ندي آهي، تنهن لڳ جيڪي آثار آهن، تن تي توجه ڪانه ٿي آهي. مون پنهنجي هڪ مضمون ۾ اها ڳالهه سمجهائي آهي ته اڀرندو نارو، جيڪو ڪنهن وقت هڪ وڏي ندي هئي، تنهن سان لاڳو جيڪي آثار آهن، تن کي اسان ڳولي ڏسون.“
سنڌ جي جاگرافي ۽ تاريخ تي تحقيق ڪندڙ ۽ ”ڪرانالاجيڪل ڊڪشنري آف سنڌ“ جي لائق مصنف محترم ايم-ايڇ پنهور دريا جي وهڪرن، ان جي اسباب ۽ مختلف طبعي واقعن جي بنياد تي جيڪي نقشا ۽ چارٽ ڏنا آهن، انهن جي بنياد تي اهو ثابت ٿو ٿئي ته سنڌو ماٿر ۾ به وڏا دريائي وهڪرا هئا: 1- سنڌوءَ جو وهڪرو ۽ 2- هاڪڙو دريا جو هڪرو. جنهن ۾ سنڌوءَ جو وهڪرو پنهنجا مختلف رستا اختيار ڪندو، اڄ تائين قائم رهيو آهي ۽ هاڪڙو دريا جو وهڪرو طبعي تاريخ جي حقيقتن کي برداشت ڪري نه سگهيو ۽ ختم ٿي ويو.
مٿي جيڪي رايا ڏنا ويا آهن، اهي ٻن حصن يا ٽن حصن ۾ تقسيم ٿين ٿا: 1- اهي رايا جن ۾ هاڪڙي دريا جي وجود، ان جي ٺهڻ ۽ ٻين دريائين جي معاونت سان پنهنجي وجود جو ذڪر ملي ٿو. انهن ۾ يوناني ڏاهو ”ارسٽو بيولس“، ايرين، سر اولڌام، ڪرنل منچن، سر آر جي بئنرجي، راءِ بهادر گوري شنڪر اوجها، بيل، سر آرل اسٽائن، ايڇ ٽي لئمبرڪ، سيد نور علي ضامن حسيني، امپريئل گزيٽيئر آف انڊيا (پنجاب) جا مرتب، ڊاڪٽر اين. اي. بلوچ ۽ ايم. ايڇ. پنهور صاحب اچي وڃن ٿا.
2- اهي رايا آهن، جن ۾ سنڌو ۽ هاڪڙي کي مختلف وهڪرن جي ڦيرگهير سبب يا ته ساڳيو وهڪرو تصور ڪيو ويو آهي يا وري ان کي سنڌوءَ جي هڪ شاخ سمجهيو ويو آهي. انهن ۾ ”ايرين“ کي به شامل ڪري سگهجي ٿو، ڇاڪاڻ ته هن ٻنهين نڪتن کان بيان ڪيو آهي. پر سندس هاڪڙي جو جدا وارو خيال تحريري طور وزندار آهي. تاهم هن جي شروع جي راءِ کي به ان ڪري اهميت رهي ٿي، جو اسان جي ڪيترن دانشورن هن جي سياق و سباق کي نظرانداز ڪري پنهنجي راءِ جي وزن لاءِ ان کي استعمال ڪيو آهي. ان کان سواءِ انهيءَ خيال جي تائيد ۾ رام سنگهه راٺوڙ، ڪپتان ريڪس، ريورٽي، سنڌ هسٽاريڪل جنرل، ڪرنل ٽاڊ، مولائي شيدائي، ڪاڪو ڀيرومل قابلِ ذڪر آهن. ايڇ ٽي لئمبرڪ پنهنجي ڪتاب ”سنڌ“ ۾ ٿر جي طبعي بناوت جو ذڪر ڪندي، سنڌو دريا جي ٻن شاخن جو ذڪر ڪري ٿو، جنهن ۾ هن ان جي ٻي شاخ جو نالو نه ڏنو آهي، جيڪا سندس تحرير ۾ اشباهه جي صورت پيدا ڪري ٿي. ليڪن سندس پهرين راءِ، جيڪا هن هاڪڙي جي سلسلي ۾ ڏني آهي، اها وڌيڪ جامع ۽ وزندار آهي.
ان کان سواءِ سنڌ تي لکندڙن ۾ مرزا قليچ بيگ، الهه بخش عقيلي، رائچند راٺوڙ، منگهارام اوجها ۽ محمد اسماعيل عرساڻي کي پڻ نظرانداز ڪري نٿو سگهجي، ڇاڪاڻ ته انهن صاحبن ٿر جي تاريخ تي، جيڪا دراصل واديءَ هاڪڙا جي تاريخ جو هڪ حصو آهي، ان جو ذڪر پنهنجي لکڻين ۾ ڪيو آهي. سندن ان سلسلي جون لکيتون بنيادي تحقيق لاءِ ماخذ جي حيثيت رکن ٿيون.
تاريخي حقائق ۾ ان وقت هڪ وڏو خال نظر اچي ٿو، جڏهن انهيءَ سلسلي جي سڀني قديم توڙي جديد تحقيقي ڪڙين کي سامهون آڻجي ٿو ۽ اتي اهو سوال اڀري ٿو ته ائين ڇو؟ عرب جاگرافيدانن هن طرف ڪو خاص توجهه ڇو نه ڏنو؟ ڇاڪاڻ ته عرب جاگرافيدانن ۾، ”ابن حوقل“، ”الاصطخري“، ”المسعودي“، ”البيروني“ ۽ ”ابن بطوطه“ اهڙا ماڻهو هئا، جن وٽ انهيءَ سلسي ۾ ڪانه ڪا ڳالهه هئڻ گهرجي ۽ سندن لکيت جو ڪونه ڪو حوالو ڪنهن تحرير ۾ ملڻ گهرجي. جڏهن ته الديبل ۽ لهاراڻي جو هنن ذڪر ڪيو آهي. ان مان ثابت ٿو ٿئي ته يا ان وقت هاڪڙو درياءَ بلڪل ختم ٿي چڪو هو، يا وري نالي جي عام غلطي ان طرف عدم توجهي جو سبب بني. بهرحال ڪيئن به هجي، تاريخي تحقيق ۽ آثار قديم جي جاين انهيءَ ڳالهه کي ثابت ڪيو آهي ته ”هاڪڙو درياءَ“ هڪ الڳ درياءَ هو ان جي تهذيب کي سنڌو ماٿر جي اتر-اڀرندين تهذيب ڪوٺي سگهجي ٿو، جيڪا تاريخ ۾ پنهنجو وجود ۽ مقام رکي ٿي. يونانين جي تحقيق ان ڳالهه جي نه صرف تائيد پر تصديق ڪري ٿي، جنهن کان ڪنهن به صورت انڪار ڪري نٿو سگهجي.
هاڪڙا وادي مٿي بهاولپور ڊويزن جي علائقي ۽ هيٺ سنڌ جي سرحد اٻاوڙي کان وٺي ننگرپارڪر تائين ۽ ولهار کان وٺي ريتي ۽ هيٺ ڏيپلو تائين پکڙي پيئي آهي. انهيءَ وادي جي ويڪر ڪٿي به پنجاهه ميلن کان گهٽ نه آهي. سنڌو ماٿر جو هي عظيم درياءَ پنهنجي نڪرڻ واريءَ جاءِ کان وٺي پٽياله تائين سرسوتي، بيڪانير تائين گهاگهرا، فورٽ عباس کان صادق آباد ۽ هيٺ پارينگر تائين هاڪڙا جي نالي سان ڪوٺيو وڃي ٿو، جڏهن هي وهندو هو ته سندس ڪنارن تي سوين وسندڙ شهر ۽ سرسبز انساني وسنديون هيون، جن ۾ ان وقت پٽاندڙ صنعتي ۽ تجارتي مرڪز، بچاءَ لاءِ قلعا ۽ آبي بندر گاهه پڻ هوندا، جن جو بهتر تمدن ۽ رهڻي ڪهڻي هوندي. جاگرافيائي تبديلين جي نتيجي ۾ درياءَ خشڪ ٿي ويو ۽ اهي شهر ۽ ڳوٺ، وستيون ۽ واه ويران ٿي ويا ۽ ان خطي جو هڪڙو پورو تمدن اکين کان اوجهل ٿي ويو. ان وادي جي انساني بستين کي واريءَ جي ذرن پنهنجي دامن ۾ پناهه ڏيئي ڇڏي، جيڪي اڄ صرف ماضي جي ياد جو هڪ داستان ۽ تاريخدانن لاءِ عبرت ۽ تحقيق جو سبب وڃي رهيا آهن.
هاڪڙي ماٿر جي تاريخ جيترو شاندار آهي، اوتروئي حيرت افزا ۽ حيرت انگيز پڻ آهي. بقبل اتر تاريخ پٿر جي زماني کان وٺي موجوده سائنس ۽ خلائي دؤر تائين هن وادي جي شهرن ۽ وسندين جي ٺهڻ ۽ ڦٽڻ، انهن جي تمدن ۽ ثقافت جو وجود ۾ اچڻ ۽ اجڙڻ هڪ لاڳيتو داستان آهي، جيڪا هن وادي جي دريائين ۽ انسانن جي گڏيل ڪهاڻي آهي. ٻين تهذيبي خطن جيان هت به تاريخ جي مختلف دورن ۾ ڪئين قومون آباد ٿيون ۽ ڪئين برباد ٿيون. ڪن کي منزل ملي، ڪن راهه سفر اختيار ڪيو. دنيا جي ٻين خطن جيان هن وادي تي ڪئين مذهبي ۽ سياسي، سماجي ۽ اقتصادي اثر پيا، جن هتان جي ماڻهوءَ کي متاثر ڪيو هوندو. هن چوڻ ۾ ڪو وڌاءُ نه ٿيندو ته هن وسيع علائقي جي انساني جدوجهد جي سڄي تاريخ قديم هاڪڙا وادي جي تاريخ آهي، جيڪو سنڌو ماٿر جي تمدن جو اهم حصو آهي.
هت اهو سوال ٿو پيدا ٿئي ته ڇا هاڪڙا وادي جي تهذيب قديم سنڌو ماٿر جي تهذيب جيڪا ”موهن جو دڙو ۽ هڙپا“ جي نالي سان مشهور آهي، ان کان الڳ آهي؟ تاريخي اڀياس مان اهو ثابت ٿو ٿئي ته ‘هاڪڙا’ تهذيب ۽ انجا ترڪيبي عنصر موهن جي دڙي ۽ هڙپائي تهذيب وانگيان ساڳيا آهن، يا ائين چئجي ته هي تهذيبي خطو انهيءَ تهذيب جو (اتر اڀرنديون) حصو آهي، جنهن کي تاريخ ۾ سنڌو ماٿر جي تهذيب ڪوٺيو وڃي ٿو، جنهن تي نه صرف هن وادي جي ماڻهن کي فخر آهي، پر اهو دنيا جي تاريخ جو هڪ عظيم سرمايو آهي. سرمارٽيمر ويلر، جنهن جون خدمتون برصغير جي تاريخ جي سلسلي ۾ لازوال آهن، اهو هن يقين جو اظهار ڪري ٿو ته ‘واديءَ سنڌ’ جي قديم تهذيب جي ٻن وڏن شهرن ”هڙپا ۽ موهن جو دڙو“ جي بلڪل وچ ۾ واقعي بهاولپور جي علائقي ۾ هن تهذيب جا مرڪز يقيناً موجود هوندا، جنهن لاءِ هن يارهن (11) جاين جو ذڪر ڪيو آهي. پنهنجي سروي جي دوران هن ”سندهانواله“ ۽ ”ڊيراور“ ۾ آزمائشي کوٽائي ڪرائي، جتان کيس هڙپائي تهذيب جون شاهديون مليون.
اسٽوارٽ پگٽ، جيڪو هندستان جي قديم تاريخ جومؤلف آهي، تبصرو ڪندي لکي ٿو ته: ايتري قدر اعلى تمدن(5) ايڏي وڏي مفاصلي تي هن وادي جي واقع ٻن شهرن تائين محدود ٿي نٿو سگهي، انهن جي درميان واري وادي بهاولپور جي علائقي ۽ جتي تمام قديم آبادين جا نشان موجود آهن. سنڌو ماٿر جي تهذيب جي وڌيڪ مرڪزن جو پتو لڳائڻ گهرجي. ”ڊاڪٽر اين-پي-تساتوري“ مشهور اطالين محقق ۽ تاريخدان پڻ هاڪڙي جي مٿئين حصي جي قديم آبادين جو مطالعو ڪيو، جنهن جي تحقيق جي مطابق ”گهاگهرا وادي ۾ قديم زماني جو هڪ اعلى ثقافتي مرڪز ‘رنگ محل’ هڪ حڪمران ‘وڪو ڦلاڻي’ جو مضبوط قلعو هو. ڊاڪٽر تساتوري کي پنهنجي سروي ۽ کوٽائي درميان ڪي مجسما پڻ مليا هئا، جنهن لاءِ هن جو خيال هو ته دريا گهاگهڙا (جيڪو هاڪڙي جو معاون به هو ۽ بيڪانير ۾ سندس نالو هاڪڙا جي بجاءِ گهاگهڙا هو) جي ڪناري تان قديم کنڊرن مان مليل آرٽ جا نمونا يوناني ٻڌ اسڪول يعني گنڌارا آرٽ کان متاثر آهن. هن جو اهو به خيال هو ته رنگ محل آخري ڪشن عهد سان واسطو رکي ٿو. ”ڊاڪٽر تساتوري“ گهاگهڙا جي آبادين ۾ سوهن ڪوٽ جو به مطالعو ڪيو ۽ اتي ڪافي وقت صرف ڪيو. زبان زد لوڪ ڪهاڻين جي مطابق هي جاءِ ”جويا“ قبيلي جي سردار جي هئي، جنهن کي ”سوهان“ چيو ويندو هو. ڊاڪٽر صاحب جو اهو به خيال آهي ته ”جو يا“ قبيلي جا ماڻهو ”گنڌايا“ آهن، جن جو ذڪر هندن جي قديم ڪتابن ۾ ملي ٿو.
سر آرل سٽائن جي مطابق قبل از تاريخ جي زماني جي آثارن جي سلسلي ۾ ڊيراور قلعي جي علائقي کي غير معمولي اهميت ۽ مرڪزيت حاصل آهي. (ڇاڪاڻ ته قديم زماني کان وٺي موجوده دور تائين انهي سڄي علائقي کي جيڪو بهاولپور، بيڪانير، ۽ جيسلمير(7) تي مشتمل آهي. انهيءَ علائقي جو ڌاڪو رهيو، اهو مقام هاڪڙي دريا جي ڪناري تي قديم واپاري رستي جي هڪ اهم منزل هو. ”سر آرل سٽائن“ ان حيرت جو اظهار ڪري ٿو ته هاڪڙا وادي ۾ قديم آرين جي نشانن موجود هئڻ سان ثابت ٿو ٿئي ته تاريخ جي معلومات وادي دور تائين هاڪڙو موجوده طبعي حالتن هيٺ پاڻي جي پالوٽ ڪندو رهيو. جيڪڏهن ائين هو ته پوءِ رگ ويد جي شاعري ۾ سرسوتي دريا کي هڪ وڏي دريا جي صورت ۾ ڪيئن پيش ڪيو ويو؟ ساڳيو محقق پنهنجي انهيءَ سوال جي سلسلي ۾ جاگرافيائي سبب بيان ڪندي لکي ٿو ته:
(1) جنهن حد تائين دريا جي مٿين حصي جو تعلقي آهي، آثار قديمه جون شاهديون ثابت ٿيون ڪن ته ”هي دريا تاريخ جي دور ۾ خشڪ ٿيو ۽ ٿي سگهي ٿو ته قبل از تاريخ جي زماني ۾ پوري طرح وهندو هجي.“
(2) دريا جو هيٺيون حصو، جيڪو هاڪڙي جي نالي سان مشهور آهي، ان جي تبديلي قبل از تاريخ واري زماني جي آخري دور ۾ ستلج دريا جي سبب آئي هجي ۽ اها شاخ سڪي ويئي هجي، جيڪا ستلج مان نڪري هاڪڙي ۾ وڃي شامل ٿيندي هئي.“
ڀارت جي آثار قديمه جي ڊائريڪٽر جنرل اي-گهوش صاحب، جنهن 1951ع ۾ هاڪڙي دريا جي مٿئين حصي جي سروي ڪئي هئي، ان جو چوڻ آهي ته ڀارت جي علائقي ۾ هن دريا جي ڪناري تي هڪ سؤ آبادين جو تعلق قديم تهذيب سان آهي. هن جو اهو به خيال آهي ته اهو قديم ترين گروپ هڙپا ۽ موهن جو دڙو جي قديم شهرن جي ڪلچر سان تعلق رکي ٿو: هو هن عظيم تهذيب کي واديءِ سنڌ جي تهذيب جي نالي سان چوڻ ۾ اختلاف رکي ٿو ۽ لکي ٿو ته هي شاندار تهذيب صرف سنڌ جي وادي تائين محدود نه هئي.“(8)
هاڪڙا وادي جي تهذيبي مشاهدن تي ”هينري فيلڊ“ پنهنجي راءِ ظاهر ڪندي لکي ٿو ته: هاڪڙا وادي جي پراڻين آبادين مان مليل ٿانون ۽ ٺڪرين سان پتو پوي ٿو ته، ”هي هڙپا ڪلچر جو نمائنده ڪلچر آهي.“ هن جو خيال آهي ته قديم دڙن مان سادا ۽ چٽيل ٿانون جا جيڪي نمونا مليا آهن، اهي تمام معياري آهن. انهي صنعت جي بنيادي خاصيت انهن جو سرخ هئڻ آهي،جنهن مان فنڪاري ۽ عمدگي ظاهر ٿئي ٿي. ڳاڙهي زمين تي ڪارين ليڪن سان چٽ نڪتل آهن. ان کان سواءِ انهن تي انساني، حيواني، نباتاتي ۽ پکين جون شڪليون پڻ آهن. ”هينري فيلڊ“ ٿانون جي بناوت ڊيزائن جو پڻ معترف آهي.
ڊاڪٽر محمد رفيق مغل، جيڪو ناردرن سرڪل لاهور جو ڊائريڪٽر آرڪيالاجي آهي، ان هاڪڙي وادي ۾ (407) چار سو ست اهم قديم ماڳن جو پتو لڳايو آهي، جنهن کي هن ٽن دورن ۾ تقسيم ڪيو آهي. ]1[ چار هزار سال قبل مسيح کان ٽي هزار اسال قبل مسيح، ]2[ ٽي هزار سال قبل مسيح کان اڍائي هزار سال قبل مسيح، ]3[ ڏيڍ هزار سال قبل مسيح ۽ ان کان پوءِ. مغل صاحب لکي ٿو ته، ”هاڪڙي وادي جي سروي مرڪزي واديءِ سنڌ جي متعلق اسان کي ثقافتن جي عروج ۽ زوال جي باري ۾ اهم معلومات مهيا ڪري ٿي؛ جتان واديءِ سنڌ جي قديم تهذيب جي شروعاتي ۽ تمام سڌريل ۽ آخري هڙپائي دور جون شاهديون ملن ٿيون، ۽ ان کان پوءِ جي ثقافتي لاڳاپن تي پڻ روشني پوي ٿي.“ ڊاڪٽر مغل جو چوڻ آهي ته، ”انهي معلومات اسان کي سنڌ جي وادي جي تحقيق لاءِ نوان نُڪتا مهيا ڪيا آهن.“ تاهم ان جو خيال آهي ته اڃان تائين نارا ڪينال جي رستي، جتان هاڪڙو دريا وهي ڪري ڪڇ جي رڻ ۾ پوندو هو، ان جي اثري باقيات جوپتو لڳائڻو پوندو. انهي رستي کي سنڌ ۾ ريڻي، نارا يا هاڪڙو ڪوٺيو وڃي ٿو. سنڌ جي انهي وسيع و عريض علائقي تي اڃا تائين ڪا تحقيق ڪانه ٿي آهي. ان سلسلي ۾ سواءِ محترم ڊاڪٽر اين-اي-بلوچ صاحب جي، جنهن سنڌ اندر هاڪڙا وادي جي سلسلي جي هڪ مقام ‘نُهٽو’ جي نشاندهي ڪئي آهي، جتان کين موهن جي دڙي جهڙي هڪ مهر پڻ ملي آهي، جيڪا اهو ثابت ڪري ٿي ته ٿر جو هي علائقو پڻ موهن جي دڙي جي تهذيب سان لاڳاپيل آهي.
هاڪڙا دريا جي مٿئين حصي يعني پنجاب توڙي ڀارت واري حصي تي هن وقت تائين جيڪو تحقيقي ڪم ٿيو آهي، اهو واضح ڪري ٿو ته سنڌو ماٿر جي تهذيب جا اثر قريب قريب وچ ڀارت جي اترئين حصي تائين آهي، ۽ هيٺ ان جو اثر سنڌ جي آخري حدن ڪڇ، ڪاٺياواڙ ۽ راجستان جي اڌ کان وڌيڪ حصي تي رهيو. هن وقت تائين هاڪڙا تهذيب تي مٿين ڀاڱن لاءِ اسان کي گهڻو ڪجهه ملي ٿو، ليڪن ان جي برعڪس هاڪڙا دريا جي هيٺئين حصي، جيڪو سنڌ جو ٿر جو علائقو آهي، سواءِ ‘نهٽو’ جي ٻئي ڪنهن به هنڌ جو پتو پئجي نه سگهيو آهي. ان هنڌ جي به اڃا تائين ڪا باضابطه کوٽائي يا سروي ڪانه ٿي آهي.جيڪڏهن هن سلسي ۾ ڪو وقتائتو قدم نه کنيو ويو ته اهي آثار ۽ هنڌ، واريءَ جي طوفانن هيٺ دفن ٿي ويندا يا ماڻهن جي هٿ چراند سبب هميشھ لاءِ ختم ٿي ويندا.
اهو به تسليم ڪيو وڃي ٿو ته ٿر جو ڳچ حصو ۽ ڪڇ جو رڻ ڪو وقت سمنڊ هو ۽ بعد ۾ سمنڊ جي هٽي وڃڻ سبب ڪڇ جي ڪناري تائين وڃي محدود رهيو، جنهن تي وڳهه ڪوٽ، ونگر (ونگو)، ٻلهياري، پارڪر، ويرا واهه وغيره بندر هئا. اهي سڀئي سنڌو تهذيب ۽ ثقافت جا آثار آهن، جيڪي هاڪڙي دريا جي ڇوڙ جي دامن ۾ هئا. جهڙيءَ ريت هن وادي جي مٿئين حصي ۾ هن دريا جون قديم بستيون آباد هيون، يقين آهي ته سنڌ واري علائقي ۾ به انهن جو وجود هوندو. تاريخدانن ۽ آثار قديمه جي ماهرن لاءِ اهو بنهه ضروري آهي ته تهذيبي تسلسل جي انهن هنڌن جو پتو لڳايو وڃي ۽ انهن تي تحقيق ڪئي وڃي ۽ اها تهذيب جنهن کي هڪ حصي تائين محدود تصور ڪيو وڃي ٿو ته ان جو ڦهلاءُ يقين جي صورت اختيار ڪري سگهي ۽ انساني ارتقا جي ڪهاڻي جون ڪڙيون جيڪي هن وادي جي هيٺئين حصي ۾ گمشدگي جي صورت ۾ آهن، اهي ظاهر ٿين. هاڪڙي جي وادي قومن جي عروج ۽ زوال، انهن جي اٿل پٿل جا ڪئين دؤر ڏٺا آهن ۽ ڪيئي لوڪ ڪهاڻيون ۽ چوڻيون هن وادي سان منسوب آهن. اهي سڀ تڏهن بهتر صورت اختيار ڪري سگهن ٿيون، جڏهن وادي جو اونهو اڀياس ڪيو وڃي.
آثار قديمه جي باقيات جي تحقيق سان گڏوگڏ هي نڪتو به غور طلب آهي ته آيا اهي تهذيبي هنڌ پنهنجي تباهي کان اڳ ڪهڙي سماجي معيار جا هئا ۽ انهن جي تباهي ۾ ڪهڙن سماجي عنصرن جو حصو رهيو ۽ انهن تهذيبي هنڌن جي اسرڻ ۽ نسرڻ ۾ ڪهڙين سماجي حالتن جو حصو رهيو. سنڌو ماٿر جا ٻئي تهذيبي حصا (اتر-اڀرنديون ۽ اتر-اولهائون) نهايت اهم آهن. هاڪڙا وادي جي مٿئين تهذيبي حصي جو مطالعو اهو واضح ڪري ٿو ته انهن ٻنهي تهذيبي خطن ۾ قدرن جو اختلاف به آهي ۽ اتفاق به. آيا اختلاف جو اهو عنصر هن ماٿر ۾ ٻن قومن تي ته دلالت نٿو ڪري؟ يا جيڪڏهن اها هڪ قوم آهي ته پوءِ سماجي شعور ۽ سماجوادي نظام جي ڪري انهن جي تهذيبي قدرن ۾ ته اختلاف نه آهي؟ ۽ جن تهذيبي قدرن ۾ اتفاق آهي ته اهي هڪ ئي قوم تي ته دلالت نٿيون ڪن؟ ۽ جيڪڏهن انهن وادين وسندڙ قومن جو اصل نسل هڪ آهي ۽ نقل مڪاني سبب اتر ۽ ڏکڻ اولهه کان اچڻ جي سفر انهن ۾ ڪي تبديليون ته پيدا نه ڪيون آهن، جيڪي جزوي اختلاف جو سبب آهن؟ اهي ۽ ٻيا اهڙا سوال نهايت ويچارڻ جوڳا آهن.
تهذيبن جي فنا ٿيڻ ۾ جتي طبعي حالتن کي هٿ آهي، اتي ان ڳالهه کي به نظرانداز نٿو ڪري سگهجي ته ان تهذيبي ورثي واري قوم ۾ سماجي شعور ڪيترو هو. آيا هن ۾ پنهنجي وجود جي بقاءُ ۽ تهذيبي ثمر کي بچائڻ جي قوت هئي يا نه؟ جڏهن اهو تسليم ڪيو وڃي ٿو ته تهذيبي قدر، ٻين ڳالهين جيان سماجي حالات جي پيداوار آهن، جنهن ۾ ان تهذيبي دؤر جو اقتصادي نظام، پيداواري وسيلا، اخلاقي قدر ۽ سماجي سرشتي جي سڄي اڏاوت اچي وڃي ٿي، جنهن جي بنيادن تي هر تهذيب جي فڪري نظام ۽ احساس ۾ وقت بوقت ڦيرگهير ٿيندي رهي ٿي، تڏهن انهن تبديلن جو سبب به سماجي حالتن جو تغير هوندو آهي. سماجي حالات ان وقت تائين نٿا بدلجن، جيستائين سماجوادي نظام ۾ اندر ڪا اهڙي قوت نٿي اڀري جيڪا انهن حالتن جي نفي ڪندي هجي. بقول ممتاز حسين: ”انسان پنهنجي تخليق پاڻ آهي“ هر معاشرو پنهنجي قدرن جي رکوالي ان لاءِ ڪندو آهي ته ان ۾ هن جي بقاءُ جو راز آهي. جڏهن به انهن قدرن جي سلسلي ۾ معاشرتي طور اک پوري ويئي ته سڄو مانڊاڻ بگڙجڻ لڳندو آهي. اسان کي هن وادي جي تهذيبي تحقيق سان گڏ اهو به ڏسڻ گهرجي ته آيا اهي تهذيبي حصا جيڪي تاريخ جو هڪ داستانِ حقيقت آهن، انهن جي مٽجڻ جا ڪارڻ ڪهڙا هئا؟ ڇا انهن جو زوال پنهنجي طور تي آيو، يا ڪنهن ٻاهرين قوت جي ڪري اها فنا پذير ٿيون.
وادي سنڌ جي تهذيب لاءِ ان سلسلي ۾ تاريخ اندر مختلف رايا آهن. ”موهن جو دڙو“ هڙپائي تهذيب جي تباهي جو ڪارڻ آرين کي تصور ڪيو وڃي ٿو، ليڪن ان باري ۾ هن ماٿر جي وسندڙ اڳين قومن جي طرز معاشرت ۽ آرين جي سماجوادي نظام کي خيال ۾ رکڻ ضروري آهي. تاريخ جو مطالعو اهو بخوبي واضح ڪري ٿو ته آرين خود هن وادي جي اڳئين سماجي نظام جي ڪيترين ڳالهين کي قبول ڪيو ۽ هتي رهندڙن قوم سان ضم ٿي ويا. صرف ان طبقي ڏکڻ هندستان يا ان جي ٻين حصن ڏانهن نقل مڪاني اختيار ڪئي، جيڪي تهذيبي طور انهيءَ وقت جي سماجوادي نظام جو ساٿ ڏيئي نه سگهيا.
هاڪڙا وادي، جيڪا سنڌو ماٿر جي تهذيب جو حصو آهي ۽ هن جي پنهنجي انفراديت به آهي ۽ مماثلت پڻ آهي. ان لحاظ سان ماٿر جي انهيءَ عظيم تهذيبي حصي جي ڇنڊڇاڻ ضروري آهي. جيڪڏهن انهن نڪتن کي خيال ۾ رکي هن وادي جو اڀياس ڪيو ويو ته يقين آهي ته ان جا نهايت ئي بهتر نتيجا نڪرندا ۽ هاڪڙي جي هاڪ ۽ هُٻ (خوشبوءِ) پنهنجي تهذيبي خوشبوءِ سان ماٿر کي واسي ڇڏيندي.
هاڪ وهندو هاڪڙو، ڀڄندي ٻنڌ اروڙ،
بهه، مڇي ۽ لوڙه، سمي ويندا سوکڙي.

(مامو ئي فقير)

حوالا ۽ حاشيا
(1) مسٽر ڪيلاش چندر پنهنجي لکيت ۾ جنهن کي سنڌو ڪوٺي ٿو،دراصل اها هاڪڙو ندي آهي. پر جيئن ته اسان وٽ هاڪڙو ۽ سنڌو جي نالن ۾ ڪا تخصيص نه هئي، ان ڪري هن ان کي سنڌو ڪري لکيو ٿو ڀانئجي. (ڪاشف)
(2) انهي مان اهو محسوس ڪري سگهجي ٿو ته هاڪڙو ندي به شايد عيسوي پهرئين صدي کان پوءِ بند ٿي هوندي. (ريڪس)
(3) جرنل ايڇ-ٽي-آف دي سنڌ هسٽاريڪل سوسائٽي، جلد (VIII) نمبر(2) صفحه 88
(4) ٽماهي مهراڻ، نمبر3/1985ع، سنڌي ادبي بورڊ حيدرآباد. (انٽرويو)
(5) هڙپا ۽ موهن جي دڙي جي وچ ۾ ٻيو ڪوبه هنڌ ان وقت تائين نه مليو آهي. انهيءَ صورت حال ڏانهن پگٽ جو اشارو آهي.
(6) اردو ۾ “وکهو پهلاني” لکيل آهي. ٿي سگهي ٿي ته اهو قديم سنڌ جي حاڪم ۽ سخي ڄام وڪيو ڦلاڻي جو قلعو هجي، يا ان قوم جي ڪنهن وڏي جي قديم نالي سان نسبت هجي.
(7) جڏهن بهاولپور جو ۽ جيسلمير جو ذڪر اچي ٿو، جيڪو سنڌ جي ٿر واري علائقي جي اتر ۽ سڄي اوڀر تي اچي وڃن ٿا، ته انهن ۾ ان خطي سان ٿر جو سڄو علائقو اچي وڃي ٿو، جنهن جو جياپو ان وقت مٿين حصن جيان هاڪڙي تي هو. (ڪاشف)
(8) هت اهو ياد رکڻ گهرجي ته جڏهن اسان سنڌو وادي جو نالو استعمال ڪريون ٿا ته ان مان مراد قديم سنڌ جيڪا ويدڪ زماني ۾ هئي، اها آهي.

ماخّذ
1- سنڌ: ايڇ-ٽي-لئمبرڪ، سنڌي ادبي بورڊ
2- سنڌو سؤ وير: گنگارام سمراٽ (انڊيا)
3- واديءَ هاڪڙا: صديق طاهر
4- سنڌو ماٿر جي سڀيتا: محمد ادريس صديقي، سنڌي ادبي بورڊ
5- جنت السنڌ: مولائي شيدائي
6- قديم سنڌ: ڀيرومل مهرچند آڏواڻي
7- ڪرانالاجيڪل ڊڪشنري آف سنڌ: ايم-ايڇ-پنهور، سنڌالاجي
8- ٽماهي مهراڻ: سنڌي ادبي بورڊ (انٽرويو ڊاڪٽر بلوچ) نمبر3، سال 1985ع
9- امپيريل گزيٽيئر آف انڊيا: (پنجاب)
10- جرنل آف سنڌ هسٽاريڪل سوسائٽي: (مختلف پرچا)
11- تهذيب کا ارتقا: سبط حسين
12- تاريخ کا مطالعہ: باري مرحوم
13- تاريخ ريگستان: رائچند راٺوڙ، سنڌي ادبي بورڊ
14- پراڻو پارڪر، منگهارام اوجها، سنڌي ادبي بورڊ
15- مختلف رسالا ۽ اڀياسي نوٽ.

[b](ٽه ماهي مهراڻ تان ورتل)[/b]

سنڌو ماٿريءَ جي تهذيب تي اقتصادي ۽ جاگرافيائي اثر: پروفيسر ماڻڪ پٿاوالا

[b]جاگرافيءَ جو مصرف ۽ فائدا:
[/b] سڀ ڪنهن جاگرافيائي مطالعي جو بنيادي مقصد، صرف تمدن جي ماهيت سمجهڻ هوندو آهي. طبعيات جا ماهر ائٽمي دنيا جي گهرائيءَ تي غور و خوض ڪن ٿا، ته ڪيميادان وري قسمين قسمين دوائن (Drugs) جو تجزيو ڪن ٿا، ارضيات جا عالم پنهنجي دزديده نظر سان ماضيءَ ۾ ڌرتيءَ جي تهن ۾ آيل اٿل پٿل ڏانهن نهارين ٿا. علم الحيات جا ڄاڻو، انساني جسم جي مختلف عضون جي طريقيڪار کي سمجڻ جي ڪوشش ڪن ٿا. پر ڪي ٿورا عالم اهڙا آهن جن کوجنا ڪندي، معاشرتي قدرن (Social values) ۽ اجتماعي وصفن کي به پيش نظر رکيو آهي، ۽ ان حقيقت کي معلوم ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي آهي ته ڇو ۽ ڪيئن هرڪو فرد، صرف خاص قدرتي علائقي ۾ ئي پنهنجي مخصوص وضع قطع ۽ طرز معاشرت سان هلي چلي سگهي ٿو. ازان سواءِ ڇو ۽ ڪهڙيءَ طرح هڪ خاص قدرتي علائقو ماڻهن جي سموري ترقيءَ ۽ نشونما کان سواءِ، سندن رهائشي ۽ مستقل قيام (Settlement) تي به اثر انداز رهي ٿو. مطلب ته جنهن ڇيڙي تان ٻيا علم ۽ فن رخصت ٿيو وڃن ٿا، اتان جاگرافيءَ شروع ٿئي ٿي. جاگرافيءَ جو علم بلڪل آسانيءَ سان تشريح ڪري سمجهائي ٿو ته قبل از تاريخ ۽ تاريخ جي ماضيءَ ۾ ڇا وهيو واپاريو آهي، ۽ ڪهڙا حادثا ۽ واقعا نازل ٿي چڪا آهن. اهڙا ڪئين طبعي مونجهارا، تاريخي ۽ معاشرتي معاملن ۽ مسئلن سان تمام گهاٽو ڳنڍيل آهن، جنهن کان ڪو به انڪار ڪري نٿو سگهي. معاشرتي ماهرن ۽ تاريخدانن لاءِ لوڪ ڪٿائن (Folklore)، ابن ڏاڏن کان ٻڌل فرضي ڳالهين (Legendary data)، توڻي سڪن، ٻيلن ۽ پئسن بابت معلومات (Numismatic) ۽ آثار قديمه جي شهادتن کان به جاگرافيءَ جا ارضي نشانات (Land Marks) وڌيڪ اهم ۽ بيش بها آهن، جنهن ۾ ندين جي ڪنارن جون سنوتون، (River Terraces)، ڍنڍن جون سڌايون (Lake levels)، مٽيءَ جو لَٽ يا درياهه جو پائڻ (Silting and alleviation)، ڍنڍن جو مڙڻ (Deflection of lakes) ، ۽ ندين جي اُٿل پٿل (Vagaries of rivers) وغيره اچي وڃن ٿا.
هيٺين خاڪي ۾ مختلف علمن ۽ انهن جي شاخن ۾ نسبتي قدر ڏيکاريو ويو آهي ۽ انسان جي علمي ارقتا ۾ جاگرافياءَ جي درجي کي متعين ڪيو ويوآهي.

[b]علم جو مينار:
[/b]• جاگرافي (سڀني علمن جو ڪل جوڙ)
• علم حيات (زندگي)
• علم ڪيميا (مادو)
• علم طبعيات (قدرت جو قانون)
• علم طبقات الارض (ڌرتي) ۽
• علم رياضي (انگن جو بنيادي علم).
اهڙيءَ طرح سان، اهو سمجهڻ بلڪل آسان آهي ته جاگرافيءَ جو علم انسانذات جي ڀلائيءَ ۽ بهبوديءَ لاءِ ڪيترو نه قيمتي آهي، ۽ اهو ڪيئن نه هر ڪنهن تعليمي رٿا ۽ سائنٽيفڪ تمدن ۾ مکيه جڳهه والاري ٿو. جاگرافي ٻين علمن جي دريافت ڪيل متفرق شين ۽ خيالن کي نهايت سائنٽيفڪ انداز سان ترتيب ۽ ربط ۾ آڻيو ڇڏي ۽ اهڙيءَ طرح سان ملڪ جي هڪ صاف ۽ مڪمل تصوير پيش ڪري ٿي. جاگرافين انسانن جي اقتصاديات جي ڄاڻڻ ۾ پڻ مدد ڪئي آهي، ته جيئن پنهنجا پير زمين تي ڄمائي سگهن. اهو هينسلو (Henslow) جاگرافيدان هو، جنهن اول اول ڊارون کي ”زمينيات“ جي ليڪچرن تي توجهه ڪرڻ جي ترغيب ڏني هئي. بقائي اصلح (The Survival of fittest) ۽ ارتقا جو قانون (The law of Evolution)، انساني ذهن جي رسائيءَ جي لحاظ کان نهايت حيرت انگيز انڪشاف آهن، جن کي بڻائڻ ۾ به هُن لاءِ اهي ئي ليڪچر ڪارآمد ۽ معاون بنيا. ساڳيءَ طرح جاگرافيءَ جو علم، جنهن کي غفلت کان وساريو ويو آهي، سو انهيءَ مضر ۽ نقصان رسا فضا لاءِ اڪسير آهي، جا عام طرح سان دنيا تي غالب آهي ۽ ڪم از ڪم ماڻهن کي هڪ ٻئي سان همدردانه ورتاءُ ڪرڻ ۽ ڪشاده دل ٿي رهڻ ۾ مدد وٺائي ٿو. موجوده وقت ۾ دنيا جي جيڪا قابل رحم حالت آهي، سا هڪ اندازي مطابق گهڻو ڪري جاگرافيءَ جي علم جي اڻڄاڻائيءَ سببان آهي. عالمگير جنگين به ماڻهن کي ايتري گهڻي جاگرافي سيڪاري آهي، جو ٻيا ڪي به دنيا جا حادثا ائين ڪري نه سگهيا آهن. ان ڪري ائين چئي سگهجي ٿو ته ”جنگين جو مکيه فائدو آهي، ماڻهن کي جاگرافي سيکارڻ.“ اهڙيءَ طرح سان دنيا جي مختلف ڀاڱن جي صحيح ڄاڻ، علم طبعي جي ساخت ۽ گرد و نواح جون حالتون، جن ۾ انسان زندگي بسر ڪري ٿو، سي سڀئي، هوا، سمنڊ ۽ خشڪيءَ تي جيڪي حربي تدبيرون استعمال ڪيون وڃن ٿيون، تن جي ڪاميابي ۽ ناڪاميابي تي مدار رکن ٿيون. اهو ئي سبب آهي جو جاگرافيءَ کي ملٽري سائنس جو اهم ۽ ضروري حصو سمجهڻ شروع ڪيو ويو آهي. سڀني قومن جي دفاعي تياريءَ جو بنياد، لازمي طور سندن ملڪ جي جاگرافيءَ تي ٻڌل ٿئي ٿو. بدقسمتيءَ سان اسان جي ملڪ ۾ شاگردن کي زندگيءَ جي انهيءَ مرڪزي مضمون کان نا آشنا رکيو ويو آهي. پاڪستان جي شاگردن لاءِ ته خصوصاً جاگرافيءَ جي علم جي ڄاڻ کي، ٻين سڀني نصابن کان زياده اهميت هئڻ گهرجي، ڇاڪاڻ ته موجوده بين الاقوامي معاملن جي حالت صاف ڏيکاري ٿي ته هر ڪنهن قوم جو ٻيءَ قوم تي انحصار ڏينهون ڏينهن وڌندڙ آهي، ۽ اها ضرورت وڌندي رهي ٿي ته ماڻهن جي ڪردار ۽ خواهشن کي معلوم ڪيو وڃي.

[b]دنيا جو نقشو تيزيءَ سان تبديل ٿي رهيو آهي:
[/b] هن وقت اجتماعي طور تي حفاظت ۽ ناقابل تقسيم امن جي سخت ضرروت آهي، جا بنا ڪنهن انساني عداوت يا جنگ جي هجي. اهي مرادون ايستائين برصواب ٿي نه سگهنديون، جيستائين اسان کي سڀني قومن جي اصلي ۽ حقيقي نصب العين جي سوجهه نه پوندي. پاڪستان کي به لازماً اهڙي اداري جو هڪ بارسوخ رڪن هئڻ گهرجي، جنهن جو مقصد تهذيبن کي مناسب ۽ موزون طريقي سان پاڻ ۾ متحد ۽ مخلوط ڪرڻ سان گڏ، هڪ امن واري رشتو جوڙڻ هجي.
قومن جي ڀلائي ان ۾ مضمر آهي ته هو هڪٻئي جي زندگيءَ جي نظريي جي وڌيڪ ڄاڻ رکن، وارو نظريو گرد و پيش جي حالتن تي منحصر هوندو آهي. ان کان پوءِ ئي هڪ ٻئي سان صلح پسندانه ٺاهه ۽ دوستاڻن تعلقات جي اميد رکي سگهون ٿا، ۽ ساڳي ڳالهه ملڪ کان ٻاهر وسندڙ قومن ۽ ملڪ اندر رهندڙ قومن جي درميان تعلقات وڌائڻ تي به صادق اچي ٿي. هڪ خوشگوار فطري ماحول ۾ تهذيبن جو ربط ۽ تعلق، ممڪن آهي ته اسان جي مختلف رسمن، زبانن، مذهبن ۽ ذاتين کي ملائي هڪ ڪري ڇڏي. جذب جو قانون (law of Assimilation) انهيءَ قدرتي ۽ غير اختياري طريقيڪار جي جتي ڪٿي اعانت ڪندو رهي ٿو. جڏهن گهڻيون قومون هڪ پسنديده علائقي ۾ رهڻ لڳن ٿيون، تڏهن ڪيئي مختلف تهذيبون خلط ملط ٿي وڃن ٿيون، تنهن جو هڪ سهڻو مثال جاوا جي تهذيب آهي. ڊاڪٽر اي اي بيڪ (Dr. A.A. Bake) چوي ٿو ته؛ ”اسان ڏٺو ته جاوا جا ماڻهو صدين جي مختلف تهذيبن جي اثر هيٺ رهندي بديشي تهذيب کي پنهنجي طبعي خصوصيتن ۾ جذب ڪرڻ جي قابل بڻجي ويا آهن، سو به اهڙي وسيع انداز ۾ جو عوام الناس ان حقيقت کان بلڪل بيخبر آهي، ۽ کين ڪو به احساس يا شعور نه آهي ته سندن تهذيب تي ڪو غير ملڪي يا ڌاريو اثر به آهي.“ مثال طور برصغير هندو-پاڪ قريب قريب گذريل چوڏهن صدين کان پارسين جي مستقل قيام کان مالا مال ٿي آهي. جتي ٻيا فرقا پنهنجي قوت جو اندازو سندن لکن جي تعداد۾ هجڻ سان ڪري سگهن ٿا، اتي پارسي صرف خالص مذهبي ۽ روحاني عقيدي سان، يا مذهب و ملت جي تعصبات کان آزاد خدمتن ۽ سخاوتن جي بنياد تي ڳڻي سگهجن ٿا.
مضمون کي پوريءَ طرح سمجهڻ لاءِ-اچو ته سنڌ جو مثال وٺون، جو علائقو فطري بناوت ۽ طبعي جاگرافيءَ جي لحاظ کان ”هيٺائين سنڌو ماٿري“ سڏجي ٿو. جنهن نه صرف افرو-ايشيائي حلقي جي تمدن کي سلجهائڻ ۽ ترقي وٺائڻ ۾ قابل قدر حصو ورتو آهي، بلڪه برصغير هندو-پاڪ جي هڪ ٻاهرين ۽ کليل دروازي هجڻ جي حيثيت ۾ به گهڻي خدمت ڪئي آهي. ڇاڪاڻ ته سنڌو ماٿريءَ مان ئي ڪيتريون تهذيبون لنگهي، برصغير جي جدا جدا ڀاڱن ۾ پکڙيون آهن.
اڃا به ڪن ضروري نقطن سان بحث ڪري ڏيکارڻو آهي ته ڪيئن نه اسان جو تمدن ”صوبن“ جي تاريخي جاگرافيءَ جي زير احسان آهي. موجوده وقت ۾ اسان پنهنجي گوناگون مختلف تهذيبن کي هم آهنگ بڻائڻ ۽ متحد ڪرڻ ۾ گهڻو ڪجهه ڪري سگهون ٿا. ليڪن صوبن جي جاگرافيائيءَ حدن کي ٽوڙي، هڪ غير طبعي يڪسانيت پيدا ڪرڻ سان اهو مقصد برصواب ٿئي، ان لاءِ چئي نٿو سگهجي. ٿيڻ ائين گهرجي ته ان درخشان ۽ زندگيءَ جي محرڪ، متفرق ۽ رنگا رنگي تهذيب کي- جا گهڻن جلويدار طرفن واري آهي. پنهنجي جاگرافيائي حدن سان قائم رکجي ته بهتر. ڇاڪاڻ ته انساني تهذيب هڪ حقيقت به آهي ۽ اثاثو به آهي. هونءَ به فطري زندگيءَ جو بنيادي اصول ”ڪثرت ۾ وحدت“ (Unity in Diversity) آهي، جو لا زوال ۽ پائدار آهي، جنهن مطابق تمدن جي هڪ مستحڪم ۽ عاليشان عمارت تيار ڪري سگهجي ٿي، جنهن ۾ معصوم فطرت ۽ انسان جو ڪسب ۽ ڪردار گڏجي زندگيءَ جي نشو و نما ۽ ارتقا جو سلسلو قائم ۽ دائم رکندا ايندا.

[b]تمدن جو افرو-ايشيائي حلقو (The Afrasian Belt of Civilization) :
[/b] تمدن اتي ترقي ڪري ٿو، جتي انسان ۽ فطرت جي وچ ۾ متمدن زندگيءَ جي لاءِ زبردست ڪشمڪش هوندي آهي. موسمي فضا (Atmosphere) ، پاڻيءَ واري فضا (Hydrosphere) جابلو فضا (Lithrosphere) بلڪ حياتياتي فضا (Biosphere)، ۽ ٻيا ماحول جا اثر، جي انسان جي چوگرد زور آور قوت وانگر عمل ڪن ٿا ۽ کيس زندگيءَ ۾ ترقي ڪرڻ ۾ يا ته مدد وٺائين ٿا يا وري روڪين ٿا. اهڙو فطري ماحول، ايشيا ۾، انساني تمدن جي پروان چڙهڻ لاءِ موجود هو، جو دراصل تمدن جو پهريون ئي گهر آهي، جتي انسان کي مادي، اخلاقي ۽ روحاني ترقيءَ لاءِ موزون ترغيب ملي. جيڪڏهن يقيني طور چئجي ته پوءِ اهو ساڳيو حلقو آهي، جنهن کي هاڻي ”آفريڪا ۽ ايشيا جي لق ودق صحرائن وارو حلقو“ چئجي ٿو جو ڪيترن ئي مختلف قسمن جي تهذيبن کي پروان چڙهڻ ۾ مدد ڏيڻ لاءِ ذميوار آهي. اهو حلقو طبعي بناوت ۾ ڪيترن ئي يڪسان علائقن سان بغل گير آهي، جهڙوڪ نيل وادي، ايجين ٻيٽ (Agean Island) اردن جي ماٿري، دجله ۽ فرات جي ماٿري، ايران جو مٿاهون پٽ، ڪئسپين آرال جي دريا گذار وادي، سنڌو ماٿري، گوبي علائقو ۽ يانگسي ماٿري (Yangtse valley) انهن سڀني علائقن پنهنجي پنهنجي زميني مٿاڇري (Soil) ۽ آبهوا مطابق نرالي قسم جون مخصوص تهذيبون پيدا ڪيون آهن، ۽ هر علائقي ٻئي علائقي کي انساني تمدن پيدا ڪرڻ ۾ مدد ڪئي آهي. اڄ به انهن جي شاخن دنيا جي متعدد ملڪن ۾ پناهه جي جاءِ وڃي لڌي آهي.
ايشيا جي بلند ۽ عظمت واري سرزمين ۽ ان جا گاهه سان ڇانيل ميدان، شائستگيءَ ۽ تمدن لاءِ نهايت هموار آهن. اهو ئي سبب آهي جو هتي جا ڇڙو ڇڙ علائقا، هڪ دور کان ٻئي دور تائين، انساني تهذيب ۽ ڪاروبار جا پسنديده علائقا بڻيا هئا. اهي تهذيب جا مرڪز، ڪريٽ، چين، بائبلان، ايران، يونان ۽ برصغير هندو پاڪ آهن، جي سڀئي هڪ هڪ ٿي عروج ۽ زوال جي ڪشمڪش ۾ رهندا آيا آهن. ايشيا ۾ جيئن ئي فطري قوتن پنهنجو ڪم شروع ڪيو، تيئن ڪڏهن ڪنهن وقت ته ڪڏهن ڪنهن هنڌ، تهذيبون اڀرنديون رهيون. فرات ۽ دجلي جي ماٿريءَ ۾ به تهذيب پيدا ٿي، جنهن کي ڪڏهن ته مرڪز واري حيثيت حاصل هئي. ساڳي ايشيا ۾ وري انساني تاريخ جي مناسب ۽موافق حالتن وارن زمانن ۾ هڪٻئي پٺيان ڪيترائي پيغمبر آيا، جنهن جي ابتدا زردشت کان ٿي، جو ايران ۾ پهريون ئي مذهبي پيشوا هو، جنهن وحدانيت جو نظريو ۽ خدا جي هيڪڙائيءَ جو خيال پيش ڪيو. (1)
ايشيا جي دشوار علائقن ۾، پيغمبر، انسان جي زندگيءَ کي ڪامران بڻائڻ آيا. انسانذات لاءِ هميشه کان سڀني کان اهم مسئلو کاڌي ۽ پاڻيءَ جو رهيو آهي. تاريخ شاهد آهي ته جن به حصن ۾ اهي شيون افراط ۾ هونديون هيون، اتي انساني گروهه اچي آباد ٿيندا هئا. اهو ئي ڪارڻ آهي جو عالمن چيو آهي ته انسان تڏهن واضح ترقي ڪئي آهي، جڏهن ڪن وادين ۾ اچي آباد ٿيو هو. وڌندي وڌندي نيٺ تمدن جي غذا پيدا ڪرڻ واري مرحلي تائين پهتو. ”پٿر وري مرحلي“ جي ابتدا تڏهن ٿي، جڏهن هن چقمق جي پٿر کي ڏٺو ۽ جڏهن پٿرن جي اتفاقي ٽڪرجڻ جي نتيجي ۾ باهه جا اُلا ظاهر ٿيا. ڪن وادين جي جبلن ۾ ڌاتو لڌا ويا، ۽ پوءِ آهستي آهستي ٽامي، ڪنجهي (Bronze) ۽ لوهه جا مختلف مرحلا آيا. ڪنهن ماٿريءَ جي زمين مينهن يا نديءَ جي پاڻيءَ سان سيراب ٿي، جنهن سان زراعت جي شروعات ٿي، جڏهن ڪٿي پوک جي لاءِ گهربل ۽ ڪمائتن هنڌن تي پاڻي کڻي وڃڻ جي ضرورت پيئي. تڏهن آب رسائيءَ جا هٿرادو طريقا رائج ٿيا، ۽ ڪئنال جوڙيا ويا، ۽ ان طرح سان آبپاشي شروع ٿي، پر تمدن ۾ نمايان ترقي تڏهن آئي، جڏهن غذائي پيداوار کي ڍوئڻ ۽ هڪ هنڌ کان ٻئي هنڌ تائين رسائڻ لاءِ، آمدو رفت جا جٽادار ۽ اعتماد جوڳا ذريعا وجود ۾ آيا.
انهن سڀني حيلن وسيلن ۽ تدبيرن کي جيتوڻيڪ جديد جاگرافيدانن مستقل بنيادن تي قائم ڪري ڇڏيو آهي، ائين ضروري آهي ته خود فطرت به صحرائي لق ودق حلقن سان دنيا جي ٻين علائقن کان وڌيڪ ساٿ پئي ڏنو آهي. ان کان پوءِ خشڪ ساليءَ ۽ ريگستاني ريت جي ڍيرن، ڪن علائقن کي رهائش جي لحاظ کان ناقابل برداشت بڻائي ڇڏيو، جنهن سبب ڪري لڏ پلاڻ شروع ٿي وئي.
ائين بلڪل صحيح آهي ته افرو-ايشيائي حلقي جي نشو نما وٺڻ سان ”سنڌو ماٿريءَ“ڪنهن پُر انديشه وقت ۾ پنهنجو حقيقي روپ اختيار ڪيو، ۽ ڪيترائي انساني ٽولا هڪٻئي پٺيان مسلسل، آسان پهاڙي رستن کان گذرندا هتي اچي قيام پذير ٿيا. خانه بدوش انساني ٽولن کي رستي ۾ جي فطري رنڊڪون ۽ رڪاوٽون درپيش اينديون هيون، سي بجاءِ انهن کي ڊيڄارڻ ۽ بيدل ڪرڻ جي، منجهن همت پيدا ڪنديون هيون ۽ منزل مقصود تي رسڻ لاءِ آمده ڪنديون هيون. اهڙيءَ طرح سان ماٿريءَ ۾ رهندڙ سڀني انساني گروهن گڏجي جدوجهد ڪئي ۽ پنهنجي تخليقي قوتن ۽ لياقتن وسيلي پاڻ کي ماحول جي موافق بڻائي، هڪ نئين تمدن کي پيدا ڪيو. جڏهن پاڙيسري علائقن جون ڪيتريون وڻندڙ بديشي خصوصيتون مقامي تهذيبن ۾ گڏجي سڏجي هڪ ٿي ويون، تڏهن ان جي نتيجي ۾ اعليٰ قسم جو مثالي تمدن اسرڻ لڳو.

[b]سنڌي تهذيب جا امدادي جزا:
[/b] هيٺائين سنڌو ماٿري ذاتي طرح سان، سنڌو نديءَ جي هڪ وڏي مقدس سوغات آهي. اهو به هڪ مڃيل اصول آهي ته جتي گهڻين قومن جا آزمودا ۽ ايجادون پاڻ ۾ ڳنڍجن ٿا، اتي تمدن کي عروج حاصل ٿئي ٿو. اچو ته پهريون طبعي جزي کي جاچيون، جنهن تمدن کي ترقي ڏيارڻ ۾ مدد ڪئي آهي.

[b]سنڌو ماٿريءَ ۾ جاگرافيائي ضابطو:
[/b] تمام اوائلي دور ۾ انسان، غذا، گاهه ۽ پاڻيءَ جي رسد جي ڳولا ۾ هتي آيو ۽ مستقل قيام اختيار ڪيائين. (شاهدي: موهن جو درڙو-ستاويهه سئو قبل مسيح) سڀ کان اول، هن وسيع ۽ فوق العادت نديءَ جي نظام کي سمجهڻ جون ڪوششون ڪيون ۽ نوبتي ٻوڏن کي ڪهڙيءَ طرح ضابطي ۾ رکجي. انهن لاءِ اپاءَ سوچيا. ان سلسلي ۾ ، هن بند تعمير ڪيا، پيمائشون ڪيون ۽ ٻوڏ هيٺ آيل ايراضين ۾ پوکون ڪيون. اهڙيءَ طرح سان هن پنهنجي صلاحيت سان پنهنجي فرصت جي وقت جو بهترين استعمال ڪيو.
نتيجو اهو نڪتو، جو مصر وانگر سنڌ پڻ ”مڪينيڪل هنرن جي ماءُ“ بڻجي وئي. ان طرح قدرت هتي جي زمين جي سطح جي تجديد پڻ باقاعدي نظم ۽ ترتيب سان ڪندي رهندي هئي. ان مان مطلب اها تهه نشين مٽي (Silt) آهي، جا ندي پنهنجي وسعت سان، هر موسم ۾ کنيو زمين کي پهچائيندي هئي. اهڙيءَ طرح سان زرخيزي ۽ ثمر آوري برقرار رهي. قدرت ۽ انسان جي ان باهمي تعاون سان، فصلن جي قدرتي پيداوار ۽ روزمرهه جي زندگيءَ جي نشو و نما ٿي. طغياني ۽ سيلاب انسان کي زمين ۾ ڪاشت ڪرڻ لاءِ اڀاريو. اهڙي زرخيز ميدان ۾ جيئن ته پرامن قيام ۽ رهائشي بستين جا ڪيترا سٺا موقعا ميسر هئا، ان ڪري نديءَ جي ٻنهي ڪنارن تي اهڙيون آباديون وڌيون. سنڌوندي هميشه وانگر بدستور انساني گروهن کي متحد ڪرڻ جي اصول جي پابند آهي. ان هارين ۽ ڪاشتڪارن جي مفادن ۽ مقصدن کي متفق ڪرڻ ۾ مدد ڪئي، پوءِ کڻي هو ڪهڙي به گروهه، مذهب يا سماج سان تعلق رکندڙ هئا. ڌار ڌار موسمن ۾ مختلف جاين ڏانهن پاڻيءَ جي رسد کي ضابطي ۾ رکڻ لاءِ، هڪ واحد حڪومت، عدل ۽ انصاف مطابق قائم ڪئي وئي. ساڳئي مقصد لاءِ امداد باهميءَ کي به رضامندي سان تسليم ڪيو ويو. قدرت اگر ملڪ کي قديم جبلن ۽ قيمتي معدنيات کان محروم رکيو، ته سنڌ وري ايشيا جي ڏوراهين ديسن سان رسائي پيدا ڪئي ۽ انهن سان واپار ڪري انهن سڀني شين جي درآمد ڪئي جنهن مان ملڪ جي ترقي ٿئي. سنڌونديءَ جي مٿئين ڇيڙي کان هيٺئين ڇيڙي تائين، ماڻهو پنهنجو مال ۽ سامان کنيو ڍوئيندا وتندا هئا. سنڌ ۾ ڪي به اهڙا قابل ذڪر خشڪيءَ جا رستا نه هئا. جن جي ڪري تيز رفتاريءَ سان سفر ۽ آمدورفت جاري رکي سگهجي. زمين جو لاههُ (Gardient) گهڻو هيٺائون آهي، ان ڪري واهه ڪهڙي به طرف ۽ ڪهڙي به مفاصلي کان ڪڍي سگهجن ٿا. مثال طور روهڙي ڪئنال، جو سنڌونديءَ مان ڪڍيو ويو آهي ۽ جو ”سکر بئراج پراجيڪٽ“ جو هڪ اهم حصو آهي، سو ٻن سئو ميلن کان به گهڻو ڊگهو آهي ۽ ڪيترن غيرآباد ۽ ناقابل زراعت ضلعن مان آرپار لنگهي ٿو.
سنڌ هڪ خاص ترتيب سان قائم آهي. سندس افتاده ۽ بيجان هيٺائين ماٿري صرف سنڌونديءَ جي سبب سان هڪ ڪشادو ميداني علائقو بڻجي پيئي آهي ۽ سموري زمين ٻن غير آباد ايراضين کيرٿر جبل ۽ راجپوتانا بيابان جي درميان وڃايل آهي. زميني مٿاڇرو زرخيز آهي ۽ ماٿريءَ ۾ نديءَ جي ڊيلٽا بتدريج وڌندي رهي ٿي. اونهاري ۾ آبهوا، ٿوري گهم سان، گرم ۽ خشڪ آهي. سنڌ جو پورو علائقو هڪ پر انديشه مقام ۾ آهي، جو ذري گهٽ گرم دائري ۽ معتدل دائري (Temperate zone) جي حد وٽ آهي. زراعت جي مثالي پيشي هجڻ جون اهي سڀ علامتون هن ماٿريءَ ۾ آهن. جنهن ۾ زرعي زمين جي نقصان جو ڪو به خطرو نه آهي، جي ٻنهي دائرن (Zones) سان تعلق رکن ٿا. ان ڪري چئجي ٿو ته پاڙ جهلڻ ۽ واڌ کائڻ جي لحاظ کان ٻنهي قسمن جي نباتات لاءِ، هتي جي زمين نيم راهه گذر جي حيثيت رکي ٿي.
قدرتي وسيلن کي قبول ڪرڻ ۽ ڪم آڻڻ، اهڙيون ڳالهيون آهن جي ماڻهن جي متفقه ڪوششن ۽ صحيح تربيت جو نتيجو آهن. سنڌ قدري غير ملڪي خطري کان محفوظ آهي. جبلن جي آڏ ۽ روڪ، ملڪ جي حفاظت لاءِ ڪارآمد آهي. ان کان علاوه بيابان به دشمن کان پناهه ۾ رکي ٿو. ان طرح سان اهي ٻئي حفاظتي قوتون ملڪ جي جداگانه وجود کي برقرار رکڻ ۽ ترقي وٺائڻ ۾ مدد ڪن ٿا.

[b]رڪاوٽن جو قدر (Value of obstacles):
[/b] ساڳئي وقت قدرت به هن علائقي جي طريقه معاش ۽ طرزِ زندگيءَ جي راهه ۾ ڪي رڪاوٽون وڌيون آهن. هڪڙي سري کان ٻئي سري تائين ڪي به پهاڙي لنگهه پورا ۽ مڪمل نه هئا. جيڪي چند آسان پهاڙي رستا هئا، تن مان توڙي سامونڊي ڪناري تان قديم دور کان وٺي راهزن، قزاق ۽ ٻيا امن ۾ خلخل وجهڻ وارا ماڻهو، وقت بوقت ايندا رهندا هئا. اهو ئي سبب آهي جو ڪنهن به حڪومت طرفان حدبنديءَ متعلق ڪا به واضح سرحدي پاليسي مقرر ٿي نه سگهي. آبهوا ڪٺن ۽ سخت گير هئي. اونهاري ۾ تمام گرم، پر سياري ۾ سرد ۽ طاقت بخش (Bracing) هئي. ٿوري گهڻي غير مستقل برسات به پوندي هئي. انهن حالتن ماڻهن کي جيتوڻيڪ جانٺو ۽ محنتي ته بڻائي ڇڏيو هو، پر ان سان گڏ، ساڳئي وقت هو امڪان ۽ قسمت جا دست نگر به بڻجي رهيا، جن کي قسمت تي ڀاڙيندڙ کڻي چئجي. سنڌونديءَ جو پيٽ، آسپاس وارن ملڪن جي ندين کان بلند تر سطح (Higher level) تي آهي. اهو ئي ٻوڏن جو ڪارڻ آهي، جي تيزيءَ سان ٻنين ۾ اچيو، انهن کي ٻوڙيو ۽ نابود ڪريو ڇڏين. ماڻهن کي مجبوراً انهن تباهه ڪُن قوتن کان بچڻ ۽ انهن تي فوقيت حاصل ڪرڻ لاءِ، محتاط ۽ خبردار رهڻو پوندو. هو. پراڻن شهرن جو وڏو تعداد گهڻو ڪري اهڙين ئي ٻوڏن ڪري نابود ٿيو هو. مثلاً: موهن جو دڙو، اهي پراڻا شهر واريءَ ۽ مٽيءَ جي هيٺان پنهنجي قيمتي خزاني سميت دٻيل آهن. آثار قديمه جي ماهرن، تاريخدانن جي فائدي لاءِ هن وقت تهن پٺيان تهه کوٽيا آهن. اسان وٽ ٻوڏ جي تباهه ڪن اثرن جي، انهن دٻيل شهرن کان سواءِ ٻي ڪهڙي بهتر ثابتي آهي. نديءَ جي ڊيلٽا مسلسل وڌندي رهي ٿي، ان ڪري پاڻيءَ کي ورڇيندڙ شاخون به ڦرنديون گهرنديون رهن ٿيون. پاڻيءَ جي وهڪري جي ڪا به دائمي خليج نه آهي، اهو ئي سبب آهي جو ڊيلٽا جو، حدن اندر مستقل ۽ محدود رهڻ به ممڪن نه آهي. ساحلي قطار (Coast-line) وٽ به هڪ پُرآب نشيبي خطو آهي. انهيءَ زمين جي اسفنجي ساخت سبب منجهس خاص قسم جا مڪروهه ۽ غير غذائي ٻوٽا اُڀرن ٿا، تنهنڪري اتي به مستقل رهائش اختيار ڪري نٿي سگهجي. ازان سواءِ اها غير مستقل ۽ پورالي ندي، پري پري تائين هڪ وسيع علائقي جي آرپار لهرون هڻي ٿي، جي هڪ نه ٻئي طرف تقريبن ٽيهن ميلن تائين لڳنديون رهن ٿيون. نديءَ جو پيٽ به ايامن کان، دستور موجب تبديل ٿيندو رهي ٿو، جنهن ڪري ان جي ڪنارن تي ڪي به شهر مستقل طرح سان اڏجي نه سگهيا آهن. سواءِ هڪ يا ٻن جي سي به ٽڪرين جي راسين (Rocky promontories) تي قائم آهن. مثال طور سکر، روهڙي ۽ سيوهڻ، زير زمين پاڻيءَ جا طريقا، پڻ هڪ موسم کان ٻيءَ موسم تائين، ۽ هڪ علائقي کان ٻئي علائقي تائين، ناپائدار آهن. پاڻيءَ لاءِ اونها کوهه کوٽيا وڃن ٿا. جي نه پختا ٿين ٿا ۽ نه وري اعتبار جوڳا آهن. ٿر پارڪر سان ملحق پاڙيسري علائقن منجهان هاڪڙو نالي هڪ پوري جي پوري ندي وهندي هئي، جنهن جي سُڪي وڃڻ سان زمين ويران رڻ رهجي ويئي آهي. زماني حال ۾ صرف نارا ڪئنال جي ذريعي ان کي پاڻيءَ سان تار ڪري سگهجي ٿو. اونهاري ۾ صبح جي گرمي شديد هوندي آهي ۽ گهڻن رهاڪن جا گهر هڪ محور جي چوڌاري ٺهيل هوندا آهن، جيئن هوا جي رخ کي سامهون ٿي سگهن، مثال طور حيدرآباد جا منگهه. اهڙي خشڪ ميداني علائقي ۾ گهرو جانورن جي قلت به تمام گهڻي محسسو ڪئي وڃي ٿي.
انهن حالتن ماڻهن کي مجبور ڪيو آهي ته هو گڏهن ۽ خچرن (Wild horse) جهڙي اهنجي مخلوق سان نڀائين ۽ ان جو گهڻي کان گهڻو خيال رکن. اهڙيءَ صورت ۾ هڪ اُٺ ئي آهي، جو بيابان لاءِ سڀ کان وڌيڪ ڪارائتو جانور ثابت ٿيو آهي. غذا ۽ پاڻيءَ خاطر ماحول سان هم آهنگيءَ جو اهو هڪ عمدو مثال آهي. ان ڪري ئي چئجي ٿو ته اهڙين نيم-صحرائي (Semi-desert) حالتن ۾ انسان کي قدرتي طرح سان نشو ونما پائڻ جا موقعا چڱيءَ طرح سان ملي سگهندا آهن. پوءِ کڻي هو شروعات کان ڪهڙي به گروهه سان تعلق رکندو هجي. هتي انسان، خوش تدبيري ۽ اختراع جي مادي کي ثابت قدميءَ سان استعمال ڪندو رهيو، جنهن مان خود حفاظت، مشقت، حوصلي، تحمل سان گڏ ڪي ٻيون خصوصيتون پڻ آشڪار ٿيون ۽ انسان ڪمال درجي تي پهتو. پروفيسر جين برونهيس (Jean Brunhes) چوي ٿو ”اهي نا مهربان حالتون آهن، جي انساني نظام جي تڪميل کي محدود ڪري ڇڏين ٿيون.“
زمين کي ڪم ۾ آڻڻ ۽ ان مان فائدي وٺڻ جون جيڪي به ڪوششون، انسان ڪري ٿو سي ٻن ڳالهين تي منحصر آهن؛ هڪ ته ڪهڙي نوعيت جي ڪم جو ارادو اٿس، ۽ ٻيو ته زمين جيڪي مشڪلاتون ۽ دشواريون هن لاءِ پيدا ڪري ٿي، تن مٿان هو ڪيتريقدر ڪاميابي حاصل ڪري سگهي ٿو. انسان جيتري خوش تدبيري اختيار ڪري ٿو، اوترو ئي زمين ديرطلب ۽ تڪليف ده ثابت ٿئي ٿي. اها ٻي ڳالهه آهي جو ڪن ناگهاني ضرورتن جي بلاوسطه زور ۽ سخت دٻاءُ جي هوندي به، انسان ڪڏهن ڪڏهن ڪنهن شيءِ جي معمولي مقدار کي حاصل ڪرڻ ۾ ڪامياب به ٿي ويندو آهي. ايتري بحث کان پوءِ ائين ئي چوڻو پوندو ته بيشڪ سنڌ ۾ فري قوتون زورآور ۽ غير مستقل هيون، جي مختلف تهذيبن ۾ اتفاق پيدا ڪري سگهيون. لهٰذا ان ۾ باهمي اثر رکي، حسن ترتيب ۽ سليقي جي لحاظ کان تمام عمدو مثال چئي سگهجي ٿو.

[b]سنڌو ماٿريءَ جي علائقي ۾ تهذيبن جو تصادم:
[/b] ايران جي سطح مرتفع جي موسمي ۽ فصلي خشڪ ساليءَ ۽ واريءَ جي گهڻائيءَ سبب، جيڪي انسان ڪافي مقدار ۾ پاڻي، غذا ۽ مناسب جڳهه حاصل ڪري نه سگهيا، سي جابلو رستن مان لنگهي سنڌو ماٿريءَ ۾ داخل ٿيا ۽ ڪجهه وقت تائين تخريب، تباهي ۽ برباديءَ جو باعث بڻيا. ازان سواءِ قبل از تاريخي دور ۾ الهندي طرف کان شالڪو لسٽڪ (Chalco listic) تهذيب پڻ سنڌو ماٿريءَ ۾ داخل ٿي. انهيءَ وقت ڌاري ويدڪ آريا به آيا، جن ”موهن جي دڙي“ جي ماڻهن جي امن ۽ فلاح ۾ اچي خلل وڌو. ٻُڌن، افغانن، مغلن ۽ ترڪن به وقت گذرڻ سان پنهنجو وارو ورتو. دلير ايرانين پنهنجي شهنشاهت واسطي انهيءَ ماٿريءَ کي اچي ڳولي لڌو. جانباز يوناني پڻ ايرانين جي تعاقب ڪندي هن ماٿريءَ جي نزديڪ پهتا، جن پنهنجي واسطي سنڌو نديءَ کي جهاز رانيءَ لاءِ پهريون ڀيرو استعمال پڻ ڪيو. تنهن کان پوءِ طاقتور عرب مڪران جي ڪناري کان آيا ۽ نديءَ ۽ سامونڊي ڪناري جو موزون استعمال ڪيائون.
بيابان جي تڪليف ده ۽ مايوس ڪُن حالتن جي ڪري، راجپوتن پڻ هتي اچي اجهو ورتو. معتدل ۽ خوشگوار پاڙيسري علائقن، جهڙوڪ ڪڇ، ڪاٺياواڙ ۽ گجرات مان به ڪيترائي آرام طلب لوڪ داخل ٿيا. ابتدائي زماني ۾ انهن قومن جا جيڪي به نسل هتي آيا هئا. سي پرامن جستجوءَ ۾ مصروف رهيا. سڀ کان پوءِ تجارت پيشا يورپي قومون ۽ پارسي ۽ عيسائي پڻ واپار سانگي آيا. اهڙيءَ طرح انساني گروهن جا اندازاً سورهن ڪلاس سنڌ ۾ مستقل طور آباد آهن.

[b]نتيجو-رڪاوٽن ۽ رنڊڪن جو دور ٿيڻ:
[/b] اهڙيءَ طرح سنڌ، في الواقع انساني جوش ۽ انتقام جو هڪ ميدان ڪارِ زار بڻجي پيئي، جنهن ۾ يورش، لُٽ مار، تاخت و تاراج ۽ بحري ڦرلٽ تمام عام هيون. هڪ قوم ٻيءَ قوم کي پامال ڪرڻ لاءِ ڪوشش ڪندي هئي. ته ٻي قوم وري ٽينءَ قوم، کي تباهه ڪرڻ ۽ مٿس فتح پائڻ جي ڪوشش ڪندي هئي. ليڪن قدرت جي بقا جو قانون، (Law of Indestructibility) غير متغير آهي، جو هر هنڌ لازمي طور رائج آهي. جدا جدا قومن جي مختلف ۽ متضاد عقيدن، رسمن ۽ تهذيبن جي درميان زوردار مقابلو ٿيو، جو ئي سنڌ جي بيمثال تهذيب جو محرڪ آهي.
سنڌي زبان هڪ مرڪب قسم جي زبان آهي، جا بنيادي لحاظ کان سنسڪرت آهي ته وري طرزِ ادا جي ڪري عربي آهي.
سنڌ فقط هڪڙو ئي ڪلاس پيدا ڪيو آهي، جن کي هاري چئجي ٿو، جن ۾ هندو ۽ مسلمان ٻئي اچي وڃن ٿا. هن علائقي ۾ هاريءَ لاءِ فصل ۽ پاڻيءَ جي رسد جو سوال عام آهي. هنن جي موسيقي، روزانو زندگي، پوشاڪ ۽ اخلاق به ساڳيا آهن. سنڌ جي بهترين پيداوار آهي ”صوفي اِزم“ سنڌ جي صوفي ازم فلسفي جي دائري ۾ نهايت بيمثال آهي. هن صوبي ۾ درويش آهن جي ٻنهي گروهن جي تعلقن کي قابو ۾ رکن ٿا. هتي ٿورا فرقا ۽ ٿورڙا مسلڪ آهن، ۽ نسبتاً ٿورا افراد ڏتڙيل ۽ افسرده گروهن سان تعلق رکن ٿا. سکر بئراج پنهنجي ڪئنالن جي ورڇيندڙ شاخن، ڪسين ۽ مورين جي ذريعي مدامي پاڻيءَ جو مسئلو حل ڪري ڇڏيو آهي. اها سنڌ جي دل آهي جا ڏينهن رات، باقاعدگيءَ ۽ روانيءَ سان پنهنجو زندگي بخش پاڻي، ديس جي سڀني رهواسين لاءِ خارج ڪري ٿي. قدرت طرفان انسان جي ترقيءَ جي واٽ ۾ حائل ٿيل دقتون ۽ رڪاوٽون هاڻي رفته رفته غائب ٿينديون وڃن ٿيون. هاڻي سنڌ ۾ مستقل قيام ۽ رهائش اختيار ڪري سگهجي ٿي. انگريز حڪمرانن، پنهنجي دور ۾ جي بهترين سوکڙيون صوبي کي ڏنيون، سي زراعتي ڪاميابي ۽ سياسي طور خود اختيار حڪومت آهن. پائدار امن قائم رکڻ، مسئلن کي سلجهائڻ، ۽ ترقي ڪري اڳتي وڌڻ؛ انهن سڀني ڳالهين ۾ انسان پنهنجو پاڻ تي مدار رکي ٿو. سنڌ ۾ وڏا شهر ٿورا آهن، جا هتي جي آباديءَ جي خصوصيت آهي. سنڌ جي آبادي گهڻو ڪري ٻهراڙيءَ جي چُرندڙ ڦرندڙ ڳوٺن تي مشتمل آهي. جتي آبياريءَ جا مرڪز هوندا آهن. اتي چوڌاري ڳوٺن جو مجموعو ٺهي ويندو آهي. اهو ئي سبب آهي جو گذريل بادشاهي راڄن ۾ هڪ کان وڌيڪ دارالسطلنت وارا مرڪزي شهر (Capital towns) تعمير ٿيا، ۽ جنهن کي جيڪو هنڌ سهولت وارو نظر آيو، تنهن کي دارالسطنت بنايائين.
برطانيا، پنهنجي سامونڊي سڀاءُ ڪري، ڪراچيءَ جي بين الاقوامي شهر جو بنياد رکيو، جو هڪ سٺي بندرگاهه هئڻ جي ڪري، هاڻ اڳتي وڌي، پاڪستان جي وفاقي گادي بنيو آهي.(2) اگرچه حيدرآباد، جو ان کان اڳ ۾ سنڌ جي گاديءَ جو شهر هو، تنهن جي مرد شماري فقط ٽن لکن جي لڳ ڀڳ ٿيندي.(3) جن ۾ زياده تر خوشحال ۽ ترقي يافته درجي جا ماڻهو آهن. هن علائقي جي سڀني ماڻهن لاءِ، سندن صوفيانه شاعري ”صحتمند پيداوار“ جي حيثيت رکي ٿي، جا شاهه لطيف، سچل ۽ ساميءَ جي آهي. اها ئي شاعري کين پاڻ ۾ هڪ قسم جي روحاني اتحاد پيدا ڪرڻ ۾ رهنمائي ڪري ٿي.
اڄڪلهه سنڌين ۾ تعليم جي گهٽتائي آهي. سڀ کان گهڻي قلت ٽيڪنيڪل تعليم جي آهي. موجوده زماني ۾ سنڌ به ٻين ملڪن وانگر نيم جاگيرادارانه اقتصادي نظام سببان ڪوتاهين ۽ خامين سان ڀرپور آهي. اهو ئي ڪارڻ آهي جو هيءَ سرزمين، انسان جي استقلال کي متواتر آزمائيندي رهي آهي. مال ڪاهي وڃڻ، زوريءَ عورتون ڀڄائڻ، ڌاڙا ۽ خون، بي احتياطي، شاهوڪار زميندارن طرفان هارين سان ناشائسته برتاءُ ۽ غير مستحڪم حڪومت جون سڀئي نقصان رسان ڳالهيون، هتي جو ناسوري معمول بڻجي چڪيون آهن. اهي انسان جي خوديءَ جا غير جٽادار مظهر ۽ اُڀار آهن. هتي جو انسان جيئن ئي پاڻ کي هڪ ابتر نموني جي معاشرتي ۽ اقتصادي نظام زندگيءَ ۾ پابند زنجير معلوم ڪري ٿو، تيئن موٽَ ۾، ائين ڪرڻ تي مجبور ٿي وڃي ٿو، ڇاڪاڻ ته ٻيءَ صورت ۾ اهي حالتون سندس مڪمل وجود ۽ شخصي زندگيءَ کي هڪ خود انضباطي ۽ آزاد شهريءَ جيان، قبول ڪرڻ کان انڪار ڪن ٿيون. اهڙي علائقي ۾ جتي فطري قوتون متحرڪ هجن ۽ معاشرتي دٻاءُ ۽ جبر ايتريقدر مانع ۽ دم گهٽيندڙ هجي، ته پوءِ ضرور هيجان پيدا ٿيندو. انهن مڙني تڪليفن کان ڇوٽڪاري حاصل ڪرڻ لاءِ، هڪ اهڙو تعليمي دستور تجويز ڪرڻ گهرجي، جيڪو جاگرافيائي ماحول ۽ معاشرتي تقاضائن مطابق هجي.
بئراج اڳي ئي ڪامياب ثابت ٿيا آهن، ليڪن انهن منجهان اڃا به وڌيڪ لاڀ ڪيئن حاصل ٿئي، ان لاءِ ضروي آهي ته زرعي زمين از سر نؤ تقسيم ڪرڻ ۾ اچي. پاڻيءَ جي ورڇ هارين جي درميان بهتر طريقي ۽ زياده انصاف تي مبني هجي. ازانسواءِ حڪومت جي مشنريءَ ۾ هرمرحلي تي بهتر انتظامي نقطه نگاه ۽ فهم ۽ فراست جو هجڻ ضروري آهي، جا ڳالهه صوبائي ۽ مرڪزي ٻنهي حڪومتن ۾ هئڻ کپي.

[b]قطعي ۽ فيصله ڪُن رايا:
[/b] سنڌ جون تهذيبي حدون، اڄ جي مهذب انسان وڌائي، ڪافي وسيع ڪري ڇڏيون آهن. گروهبنديءَ ۽ فرقه پرستيءَ جا مرض جن ۾ ملڪ جا ٻيا علائقا، ٿوريءَ يا گهڻيءَ حد تائين، گرفتار آهن، سنڌ انهن کان آزاد آهي. هڪ سنڌي، پاڪستاني هجڻ جي دعويٰ هڪ طرف ڪري ٿو ته وسيع المشرب (Cosmopolitan) ۽ انسان دوست (Humanitarian) شخص هجڻ جي دعويٰ ٻئي طرف رکي ٿو. اهو سڀ تڏهن ٿي سگهيو آهي، جو سندس تهذيب ايشيا جي ڏورانهن علائقن جي تهذيب جي زير اثر مالا مال ٿي، مثالي بڻجي چڪي آهي ۽ ان کانسواءِ برصغير جي باقي علائقن وانگر، ان تي وچ-اوڀر ۽ جديد يورپ جا جيڪي اثر پيا آهن، تن پڻ ان کي هڪ مخصوص رنگ ۾ رڱي ڇڏيو آهي. سنڌي ماڻهو پنهنجيءَ پر ۾ پاڻ به انهن ساڳين ئي انساني تهذيبن کي بامقصد ۽ پُرمعنيٰ انداز ۾ مالا مال ڪيو آهي، جن سان هن جو تجارت، تهذيب ۽ تمدن، مذهب ۽ملت، باهمي رابطي ۽ ٻين ذريعن سان لاڳاپو پيدا ٿيندو رهيو آهي. ان ڪري هو ايامن کان تهذيبي عليحدگيءَ ۽ تنگ نظريءَ يا جارحانه وطن پرستيءَ جي بيماريءَ کان آجو رهيو آهي. پر ساڳئي وقت، هميشھ کان، کيس معقول سبب جي بنا تي، پنهنجي تهذيب لاءِ فخر آهي، جا عالمگير خوبيون ۽ وسيع استعداد رکندي به هڪ مخصوص ۽ مقامي رنگ ۾ پنهنجو مستقل وجود رکي ٿي، ۽ جنهن ۾ انساني اعمال ۽ فطري مظاهرن ٻنهي گڏجي هڪ ٻئي تي اثر وجهڻ جو باهمي عمل ڪيو آهي. صدين کان وٺي انساني ۽ طبعي حالتن ۾ جو غير محدود باهمي عمل، خارجي توڙي داخلي طرح سان ٿيندو رهيوآهي، تنهن موجوده سنڌ کي هستيءَ ۾ آڻڻ ۽ سنوارڻ جي عظيم خدمت سرانجام ڏني آهي. سنڌو ماٿري سچ پچ ته تهذيبن جو ميدان آهي. ان جي تهذيبي ميدان ۾ جذب ۽ اتفاق جون قوتون به گهڻي قدر موجود آهن، جي انساني تهذيب جي مختلف ۽ گوناگون عناصرن کي پاڻ ۾ يڪجا ڪن ٿيون ۽ دنيا جي عظيم تمدنن جي ڌار ڌار اثرن کي ملائي پاڻ ۾ مدغم ڪن ٿيون. اها ئي خصوصيت آهي، جنهن ”سنڌي تهذيب“ کي مقدس ۽ شاد آباد رکيو آهي ۽ ساڳئي وقت بلند ۽ بهتر، معقول ۽ ترقي پذير- ۽ سڀ تي غالب ۽ حاوي بڻايو آهي. هڪ سنڌي انهيءَ ڪري ئي عقلمند، مستحڪم، متحمل مزاج، بردبار، محب وطن ۽ امن سان پيار رکندڙ فرد آهي. پنهنجي عظيم نديءَ وانگر، جا سنڌ جي زندگيءَ جو روح آهي، سنڌي هاري به سوکڙيون ڏيڻ ۽ وٺڻ سکيو آهي. سنڌ جو قابل زراعت زميني مٿاڇرو به خارجي (Foreign) آهي، ڇاڪاڻ ته ان کي سنڌونديءَ مان پاڻي وهائي آباد ڪرڻ جو بندوبست ڪيو وڃي ٿو، جو پاڻي اوکن ۽ مهيب جبلن مان ٻوڏن جي ذريعي، وهي غريب هارين لاءِ ماٿريءَ ۾ اچي زندگيءَ جو سامان ٿو پيدا ڪري. جيستائين نديءَ جو وهڪرو بيقاعده ۽ غير مستقل هو، تيستائين هاري به بدستور قضا ۽ قدر تي ڀاڙيندو رهيو ۽ هر ڳالهه ۾ قسمت تي اعتبار ڪندو رهيو. ليڪن هاڻي دنيا جي زبردست ۽ عظيم الشان آبپاشيءَ جي نظام مان مستقل پاڻيءَ جي رسد جي ضمانت هجڻ ڪري، هارين به پنهنجي گهرن ۽ زرعي زمينن جي مسئلي کي سلجهايو آهي. هاڻي ساري سال ۾ ربيع ۽ خريف جي فصلن جا وارا باقاعدگيءَ سان ٿيندا رهن ٿا. موجوده دور ۾ سڄي سال جي دوران، گهڻي وقت تائين ڪو به هاري سست يا بيڪار نٿو گذاري. ماضيءَ ۾ فقط گردو پيش جا حالات ۽ فطري ماحول ئي ان لاءِ ذميوار آهن، جن کين ائين بڻايو هو.
ملڪ جي ورهاڱي ٿيڻ سان اچانڪ ديسي باشندن ترڪ وطن اختيار ڪيو ۽ هندستان جي مختلف ڀاڱن مان مسلمان هجرت ڪري سنڌ ۾ داخل ٿيڻ لڳا. اها نئين صورت حال سنڌو-ماٿريءَ جي تهذيب ۽ تمدن ۾ وقت گذرڻ سان يقينن ڪيتريون ئي خصوصي تبديليون پيدا ڪندي. سنڌ جهڙن ٻين سنڌو ماٿريءَ جي علائقن جو تنقيدي ۽ منصفانه ۽ سائنٽيفڪ مطالعو، اسان جي ڪيترن ئي قابل قدر باهمي تعلقات ۽ قسمين قسمين تهذيبي رخن کي آشڪار ڪندو. ازان سواءِ اهڙي مطالعي سان جدا جدا علائقن جا ماڻهو به هڪٻئي کان نفرت ڪرڻ کان باز رهندا. هرڪو پنهنجي ملڪ تي اختيار رکندي بجا طور فخر ڪندو. ان سلسلي ۾ نه فقط پاڪستان، پنهنجي سڀني پاڙيسري ڀائرن (هندستان، ايران، افغانستان، عرب، ترڪي، انڊونيشيا) جي ڪاميابين کي تعظيم ۽ تحسين جي نگاهه سان ڏسندو، پر ان سان گڏ، پاڪستان ۾ رهندڙ قومون پڻ، پاڻ ۾ سازگار ماحول پيدا ڪري، وطن کي خوشحال بڻائينديون. اميد آهي ته اهڙو فائديمند علمي ڪم، يونيورسٽين ۾، جاگرافيءَ جي شعبن، سائنس توڙي آرٽس جي عملي شاخن، طرفان انجام ڏنو ويندو. جيڪڏهن اسين چاهيون ٿا ته اسين امن ۾ رهون ۽ اسان جي ملڪ کي پنهنجي ماڻهن طرفان قابل اعتماد نظام، زندگي ملي، جنهن کان اسان جو نوجوان طبقو هرگز انڪار ڪري نٿو سگهي، ته پوءِ هن قسم جي تهذيبي ريسرچ تي توجهه ڏيڻ ضروري آهي. ليڪن اهو سڀڪجهه انهن نوجوانن جي ان صحيح ۽ حقيقي تعليم ۽ ريسرچ تي منحصر آهي، جي امداد باهميءَ جي بنياد تي ڪيل هجن. ازان سواءِ اهي ڪوششون سموري مهذب دنيا جي امن ۽ سلامتيءَ تي به دارومدار رکن ٿيون.

[b]حوالا ۽ حاشيا
[/b](1) زردشت جي تعليم، بنيادي طرح سان وحدانيت واري هئي. پر پوءِ اڳتي هلي، سندس پوئلڳن مان ”ماني“ ۽ ”مزدڪ“ نالي شخصن ان ۾ ڦير ڦار آڻي، يزدان ۽ اهرمن جو عقيدو پيدا ڪري، ٻه خدا بنايا. (هڪ شر جو خدا ۽ ٻيو خير جو خدا) آخري طور توحيد جو خالص ۽ ڪامل تصور، پيغمبر اسلام صلي الله عليه وسلم جن پيدا ڪيو. غ. م.گ)
(2) هينئر پاڪستان جي گادي راولپنڊي ۾ آهي، مستقل طرح سان اسلام آباد ۾ نئون دارلاسلطنت تعمير ٿي رهيو آهي. )
(3) حيدرآباد جي آبادي، هن وقت لڳ ڀڳ ٻارهن لکن کان مٿي چئي وڃي ٿي.
(هي مضمون ڪتاب ”A Physical and Economical Geography of Sindh“ تان ورتل آهي).

[b]سنڌيڪار؛ شمس الدين عرساڻي[/b]