اڍائي اکر
موزارٽ، ليونارڊو ۽ مائيڪل اينجليو اهي شخصيتون آهن جيڪي هڪ ”ديو“ جيان منهنجي سوچن جي بوتل ۾ سالن کان بند هيون. مون نو سال اڳ انهن جو اظهار مختصر نموني ڪيو هيو. مون جڏهن ڊونالڊ ڪلراس پيٽيءَ جو ڪتاب Lives of Destiny پڙهيو هيو ته ان جي لکڻيءَ مونکي ايترو متاثر ڪيو جو مان لکت ۽ گفتگوءَ ۾ پيو ان جا حوالا ڏيندو هوس. ان ساڳي ڪتاب مان ڪجهه چونڊ شخصيتن جو ترجمو ڪري اوهان آڏو پيش ڪري رهيو آهيان.
ترجمو ڪو تخليقي عمل نه آهي، جيڪڏهن دنيا جا سڀ ليکڪ صرف ترجما ڪرڻ شروع ڪري ڏين ته آخرڪار اهڙو وقت به اچي وڃي جو ترجمي ڪرڻ لاءِ باقي مواد ئي نه بچي. ان ڪري ترجمو ڪندڙ تخليقڪار نه آهي. ڪا به نئي شيءِ لکڻ لاءِ هڪ اديب کي وڏي فڪر، پيڙا ۽ مشاهدي مان لنگهڻو ٿو پوي. جڏهن ته ترجمو ڪنهن تخليق کي ڪاغذ تي پنهنجي زبان ۾ ڪا پي ڪرڻ آهي. ان ڪري مان چاهيندس ته مون کي ساڳي رسول ميمڻ جي نالي سان سڃاتو وڃي جيڪو ڪهاڻيڪار ۽ شاعر آهي.
هن ڪتاب جي باري ۾ مان ايترو چوندس ته مون ترجمو ڪندي ان جا ڪجهه حصا ڄاڻي واڻي نظرانداز ڪيا آهن. ڊونالڊ ڪلراس پيٽي جيڪو هڪ آمريڪن صحافي آهي، ان جا مختلف شخصيتن تي اهي خاڪا سڀ کان پهريون ريڊرز ڊائجسٽ ۾ شايع ٿيا هيا. هڪ آمريڪي صحافيءَ جي حيثيت سان هو ڪٿي ڪٿي پنهنجي مقصد کان ٿڙي ويو آهي. هن والٽئر جي خاڪي ۾ ان وقت جي فرانس کي موجوده روس سان تشبيهه ڏني آهي جيڪا منهنجي خيال ۾ سراسر زيادتي آهي، ڇو جو هن جو والٽئر تي لکيل خاڪو پڙهندي ان وقت جي فرانس جو ماحول مونکي بلڪل موجوده پاڪستان جهڙو معلوم ٿيو. اهي ساڳيون نا انصافيون جن مان فرانس جو عوام گذري آيو آهي ائين پيون لڳن جيئن انهن نا انصافين مان اسان جو عوام لنگهي رهيو آهي. خبر نه آهي ته آمريڪي صحافين جي ذهنن تي روس جي ايڏي مخالفت ڇو سوار آهي. ڏٺو وڃي ته گذريل ڏهن سالن کان روس جو اثر جيڪو پوري دنيا ۾ ڦهلجڻ جو انديشو هيو ان کي بلڪل ٻنجو اچي ويو آهي ۽ دنيا سوشلزم کان به ڪنهن اعليٰ نظريي جي طرف نهاري رهي آهي.
ڪتاب ۾ ڪٿي ڪنهن شخصيت کي وڌيڪ واضح ڪرڻ لاءِ ان جي اصلي لکڻيءَ کي پڻ وڌايو ويو آهي، جنهن مان ٻين ڪتابن مان مدد ورتي آهي. چارلس ڊارون تي لکيل خاڪي ۾ ان جو نظريو سڄو سارو هڪ ٻئي ڪتاب تان ترجمو ٿيل آهي، صرف سوانحي خاڪو اصل مصنف جو ڏنل آهي. سورهن سال اڳ مون جڏهن پنهنجي ڪورس جي ڪتاب ۾ ڊارون جو نظريو The theory of natural selection پڙهيو هيو ته لادين ٿي پيو هوس، ان ڏينهن کان خدا جي وجود جو ته پڪو اقراري ٿي پيس پر مذهب جو انڪاري. جيڪڏهن قيامت ٿي ته خدا کي اهو ئي چوندس ته اهو سڀ ڊارون ئي هيو جنهن پنهنجي نظريي کي ڪجهه اهڙن پختن مشاهدن سان پيش ڪيو جو مون وٽ انهن جي قبول ڪرڻ کان سواءِ ڪو به جواز نه هيو. ڪو به ماڻهو جڏهن ارتقائي عمل تي غور سان ويچار ڪري ٿو ته ان جو مذهب تان ايمان ئي کڄي وڃي ٿو.
رشيد ڀٽي منهنجي پهرين ڪتاب ”امن جي نالي“ جو مهاڳ لکيو ۽ ”چچريل زندگين جا قافلا“ جو مهاڳ لکي سنڌ گريجوئيٽس ايسوسيئيشن طرفان جڏهن پاڻ ان جي سکر شاخ جا صدر هيا، سنڌي ساهت سال جي آخري ڪتاب جي صورت ۾ ڇپرايائون. هن ڪتاب جي مهاڳ وارا صفحا رشيد ڀٽيءَ جي ياد ۾ خالي ڇڏيا ويا آهن، ڇو جو رشيد ڀٽيءَ جو موت سنڌي ادب جو اهڙو خال آهي جيڪو ڪڏهن به ڀرجي نه ٿو سگهي.
ڊاڪٽر رسول ميمڻ
سامي هائوس، بشير آباد
ملٽري روڊ سکر