ليونارڊو ڊاونچي
جنهن شخص اهي لفظ چيا اهو ان معيار مطابق صدين تائين جيئرو رهيو ۽ ان هڪ نه پر ڏهه زندگيون بسر ڪيون، ان ڪري جو ليونارڊو ڊاونچي نه صرف مصوريءَ جي نون لاڙن جو ترجمان هيو پر جديد سائنس جو بنيادي کوجنا ڪندڙ پڻ هيو.
هو جديد دور جي صبح جو ماڻهو هيو، هو ڄڻ موجوده دور جي اسان جهڙن ماڻهن مان هڪ هيو، اسان جي ٽيڪنيڪي ترقيءَ واري دور ۾ نه پر جديد دور جي پهرين صبح جي پيدائش وقت، جنهن کي اسان جدت جي شروعات چئون ٿا ان وقت هن اهڙين گهڻين شين کي سمجهيو، انهن جي پيشنگوئي ڪئي ۽ انهن کي ايجاد ڪيو جن کي معلوم ڪرڻ لاءِ سائنس کي چار سو سالن جو عرصو لڳي ويو.
ليونارڊو جا گهڻا انڪشاف هن جي لکيل ياداشتن تائين محدود رهيا. ڪجهه وقت اڳ انهن ياداشتن کي گڏ ڪيو ويو پر ليونارڊو جي موت کان پوءِ اهي هيڏانهن هوڏانهن وکرجي چڪيون هيون ۽ انهن مان اڌ ته هميشه لاءِ ضايع ٿي چڪيون آهن، ڇو جو اهي اهڙن ماڻهن هٿ نيلام ڪيون ويون جيڪي انهن جي قدر ۽ قيمت کان صحيح طور واقف نه هيا، پر اهي صرف ان پرلطف لکڻيءَ ڪري خريد ڪندا هيا جيڪا هڪ خطيب جي لهجي جيان آهي. ليونارڊو لکڻ وقت گهڻو ڪري کٻي هٿ کي استعمال ڪندو هيو پر هو ٻنهي هٿن سان لکي سگهندو هيو.
هن جي ماءُ ڪيٽرينا هڪ گمنام هاري گهراڻي سان تعلق رکندڙ سورنهن سالن جي عمر جي خوبصورت ڇوڪري هئي ۽ هن جو پيءُ پيٽروداونچي وڪيلن جي ڊگهي شجري واري خاندان جو فرد هيو. ليونارڊو 15 اپريل 1452ع ۾ ٽسڪن جي قصبي ونسيانو ۾ پيدا ٿيو. هن جي پيدائش غريب گهراڻي جي ڇوڪري ڪيٽرينا ۽ پيٽرز جي محبت جو نتيجو هئي، انهن ٻنهي هڪ ٻئي سان شاديءَ جو واعدو ڪيو پر انهن جي شاديءَ کان اڳ ليونارڊو جي ولادت ٿي. پيٽرز ڊاونچيءَ کي هڪ غريب گهراڻي جي ڇوڪريءَ سان شادي ڪرڻ کان روڪڻ لاءِ هن جي مائٽن زبردستي هن جي شادي هڪ وڏي گهراڻي جي ڇوڪريءَ سان ڪرائي ڇڏي ۽ هوڏانهن ڪيٽرينا به مجبور ٿي هڪ هاريءَ سان نڪاح ڪري ڇڏيو. ان دور ۾ رسم و رواج موجب پيٽرز ڊاونچيءَ پنهنجي محبت جي يادگار طور ليونارڊو کي ان جي ماءَ کان خريد ڪري ورتو ۽ هن کي پنهنجو جائز پٽ تسليم ڪيو. عمر جي شروعاتي حصي ۾ هو پنهنجي پيءُ جو اڪيلو پٽ هيو، ان ڪري گهڻي لاڏ ۽ پيار سبب هن جون عادتون بگڙجي ويون، پر هن جو حيرت انگيز حسن ۽ حاضر جوابي هن جي خطائن جي معافي جو سبب بڻجنديون هيون ۽ اهي خطائون اهڙيون ئي هيون جن کان هو سڄي عمر پاڻ ڇڏائي نه سگهيو، يعني بي پناهه خود اعتمادي ۽ هوائي قلعا ٺاهڻ، پر ليونارڊو جا هوائي قلعا وجداني هوندا هيا. زندگي جي آخري حصي ۾ هو ماڻهن کي ان حد تائين چوندو هيو ته جڏهن ڪو به فنڪار توهان کي ڪجهه به نه ڪندي نظر اچي ته ان وقت هو پنهنجين تخليقي بلندين تي هوندو آهي.
هو فلورنس جي ويجهو ونسيانو جي قصبي ۾ پنهنجي پيءُ جي خانداني جاگير ۾ ئي پلجي وڏو ٿيو. هن اهو عرصو ان قصبي جي خوبصورت ۽ خوش منظر ڳوٺاڻي ماحول ۾ بيڪار گهمندي گذاريو. اهو ئي سبب آهي جو اڳتي هلي هن جي چترڪاريءَ جي فن ۾ خوبصورت ڳوٺاڻي ماحول جا پس منظر نظر اچن ٿا. ور وڪڙ کائيندڙ چشما، نازڪ جهنگلي گلن کان وٺي ويندي صنوبر جي گهاٽن وڻن تائين. هر شيءِ هن جي فن جو حصو نظر اچي ٿي. هو موسيقيءَ جو شوقين هيو ۽ ڏاڍي سريلي انداز ۾ ساز وڄائي ڳائيندو هيو. هن جيڪي ڪجهه سکيو ان جو گهڻو حصو هن پاڻ کان ئي سکيو، ڇو جو هو فطرت کي پنهنجي ماءُ جيان سمجهندو هيو جيڪا هر شيءِ سکڻ تي مجبور ڪري ٿي.
هن کي پنهنجي حقيقي ماءٌ جي باري ۾ ڪجهه نه ٻڌايو ويو. هن کي صرف اها خبر هوندي هئي ته اها ڪٿي موجود آهي. ماءُ کي ڏسڻ جي حسرت مدتن تائين هن جي سيني ۾ دکندي رهي ۽ نيٺ هڪ ڏينهن اهي جذبا اڀامي ان عقيدت جي روپ ۾ ظاهر ٿيا جيڪا عقيدت بي بي مريم سان ڪنهن به ظاهر نه ڪئي آهي. هن مريم جي هنج ۾ سمهيل ٻار جي چهري ۾ مرڪ ڀرڻ لاءِ پوري دنيا جي هر شيءِ کي ماپي توري چڪاسيو، هن بهار جي ٽڙيل گلن، رڍ جي معصوم ٻچن، ننڍڙن پکين، وڻن ۽ پهاڙن جي رنگن کي گڏ ڪري ان کي ڪينواس تي نروار ڪيو.
جڏهن پيٽرو ڊاونچيءَ پنهنجي پٽ جي ابتدائي ڊرائنگ ڏٺي ته ٻين مضمونن جي تعليم جو سلسلو ختم ڪرائي هن کي هڪ شاگرد طور فلورنس ۾ ديراشيو جي اسٽوڊيو ۾ داخل ڪرايو. ديراشيو کي انهن فن جي سڀني شعبن تي عبور حاصل هيو، جن ۾ ليونارڊو کي اڳتي هلي ماهر ٿيڻو هيو. مصوري، مجسمي سازي، اڏاوت جو فن، موسيقي، طب ۽ فطرت جو مطالعو، جنهن ڪري ليونارڊو جلدئي ديراشيو لاءِ وڏي اهميت جو باعث بنجي پيو. اسٽوڊيو جي اندر ۽ اسٽوڊيو کان ٻاهر ٻيا به نوجوان آرٽسٽ هيا جيڪي قدرتي طور ليونارڊو جا بهترين دوست بنجي ويا، انهن ۾ هڪ چترڪار بائيستلي به هيو جيڪو اڪثر هن وٽ ايندو ويندو هيو. اهي سڀ انساني حقن تي ويٺا بحث مباحثا ڪندا هيا. گهوڙي سواري ليونارڊو جو سڀ کان وڏو مشغلو هئي. هو ايڏو ته طاقتور هوندو هيو جو هڪ هٿ سان گهوڙي جي نعل کي چٻو ڪري ڇڏيندو هيو. ليونارڊو ڪڏهن فلورنس جي چوراهن تي ٺهيل گرجا گهرن ۾ مصوري ۽ نقاشيءَ جو مطالعو ڪندي نظر ايندو هيو يا ماڻهن جي پيهه ۾ ڪنهن گهاٽي وڻ جي ڇانو ۾ ان وقت جي مشهور رياضي دانن، ستارن جي ماهرن ۽ جاگرافيءَ جي استادن سان بيٺل نظر ايندو هيو. هو ڳالهيون ڪرڻ جو شوقين هيو. چوسولن تي بيهي هو ماڻهن جي اڳيان ڪڏهن تقرير ڪرڻ بيهي رهندو هيو. ماڻهو هن کي چريو سمجهندا هيا، جڏهن هو چوندو هيو ته پهاڙ جي چر ٺاهي سگهجي ٿي يا گهرن کي هڪ جاءِ کان ٻي جاءِ تي منتقل ڪري سگهجي ٿو. اهي سڀ تجويزون جيڪي ان وقت الهامي معلوم ٿينديون هيون، ليونارڊو جو سائنس سان گهرو لڳاءُ پڻ ظاهر ڪنديون هيون. هو انهن چترڪارن تي طنز ڪندو هيو جيڪي فطرت جي تخليق ۾ اصلاح ڪرڻ چاهيندا هيا. هو چوندو هيو انهن کي خود پنهنجي اصلاح ڪرڻ گهرجي، فطرت ڪڏهن به غلطيءَ تي نه هوندي آهي.
هن جون ٺاهيل تصويرون ڄڻ ڪنهن جادوگر جي هٿ جي صفائيءَ جيان آهن. هو هڪ اهڙي شخص جيان تصويرن ۾ رنگ ڀريندو هيو جنهن کي جيئن زندگيءَ سان انتهائي محبت هجي. هن کي زندگيءَ سان ڪيترو پيار هيو اهو ڏسڻ لاءِ هن جي خاڪن جي مجموعي جا ورق اٿلائڻا پوندا. هڪ صفحي تي ٻار جي گوڏن جون اندر ڇڪيل کڏون ۽ گهنجن جو خاڪو آهي ته وري ٻئي صفحي تي هڪ ٻئي کي ماريندڙ جنگجو سپاهين جا خوف ۽ جوش سان ڀريل چهرا آهن، هڪ جاءِ تي مزدور مشقت ڪندي نظر اچن ٿا ته ٻئيءَ جاءِ تي نوجوان عورت گوڏن ڀر ويهي خدا کان دعا گهري رهي آهي، ڪٿي هو ڪنهن پوڙهي فقير جي ڪنڌ جي سيٽيل مشڪن جو خاڪو ڇڪيندي نظر اچي ٿو ۽ ڪٿي ڪنهن کيڏندڙ ٻار جي خوشيءَ مان ٻهڪندڙ نقشن کي چٽي ٿو.
هو سڄو ڏينهن حسين ۽ بدصورت ماڻهن جي پويان پيو ڦرندو هيو جيئن انهن جو مشاهدو ڪري سگهي. هو پوڙهن ماڻهن کي مرڻ جي حالت ۾ ڏسڻ لاءِ اسپتال ويندو هيو ۽ ڪنهن ڏوهيءَ کي ڦاسيءَ تي لڙڪيل ڏسي ان جي آخري گهڙيءَ جي تاثرن کي پنهنجي حافظي ۾ محفوظ ڪندو هيو. هو پنهنجي مخصوص لباس ۾ پري کان ئي سولائي سان سڃاتو ويندو هيو، سنهري گهنڊيدار وارن تي هوڪاري رنگ جي ٽوپي پائيندو هيو ۽ هن جي جسم تي گلابي رنگ جو ڍلو چوغو پاتل هوندو هيو، جيڪو تيز هوا جي جهوٽن ۾ پري کان لهرائيندو نظر ايندو هيو. ان لباس ۾ هو ماءَ جي ڇاتيءَ تي ڪنهن معصوم ٻار جي اُلر کي ڏسڻ لاءِ پيو گهمندو هيو. ڪڏهن هو انساني جسم جي بناوٽ کي چڱي نموني پرکڻ لاءِ ڪنهن قبرستان مان لاش چوري ڪري ان جي چير ڦاڙ ڪندو هيو. ليونارڊو جيترو وقت انساني عضون جي تشريح واري علم ۾ صرف ڪيو اهو ڪنهن ٻئي علم حاصل ڪرڻ ۾ نه ڪيو. هن پنهنجن تصويرن ۾ اهو ظاهر ڪيو ته اسان جون رڳون ۽ مشڪون هڪ بيرم جيان آهن. دل کي هن پاڻيءَ جي طاقت سان هلندڙ هڪ پمپ سان تشبيهه ڏني ۽ چيو ته نبضن جي اڀار ۽ چڙهاءَ ۾ دل جي حرڪت جو وڏو هٿ آهي. اسپتالن ۾ هن پنهنجي مشاهدي دوران اها ڳالهه ڪئي ته ڪراڙپ ۾ موت جو هڪ سبب شريانن جو سوڙهو ٿي وڃڻ آهي.
جڏهن هو ٽيهن سالن جو هيو ته هن جي واقفيت لورينزو ڊي ميڊيسيءَ سان هڪ يڪتاري وڄائيندڙ جي حيثيت سان ٿي، جنهن کان پوءِ لورينزو هن کي سفورزا سان متعارف ڪرايو جيڪو ”مور“ جي نالي سان مشهور هيو. ميلان جي پوري تخت ۽ تاج جي پويان سفورزا جي شخصيت ئي ڪم ڪندي هئي، جيڪو دغاباز ۽ وحشي ماڻهو هيو. ليونارڊو آهستي آهستي پنهنجي سائنسي صلاحيت کي به اتي اجاگر ڪيو. هن سفورزا ڏي هڪ خط لکيو جنهن ۾ هڪ اهڙي دستي پل جو خاڪو پيش ڪيو ويو هو جيڪا دشمن ڏي پيش قدمي ڪرڻ وقت ندين ۽ نالن کي پار ڪرڻ لاءِ مفيد هئي. هن اها به دعويٰ ڪئي ته هن پاڻي ڇڪڻ وارو هڪ پمپ ايجاد ڪيو آهي جنهن جي وسيلي دشمن جي قلعي جي چوڌاري ڏنل کاهيءَ مان پاڻيءَ کي جلد ٻاهر ڪڍي ڦٽو ڪري سگهجي ٿو. هو وڏين توبن جي ڊلائيءَ جي فن جو ماهر هجڻ جو دعويدار هيو، هن اهو به چيو ته هن وٽ پيدل فوجن جي رستي صاف ڪرڻ واري خودڪار بڪتر بند گاڏي ٺاهڻ جو پلان آهي. هو ٽيٽيهن سوراخن واري وڏي توب ٺاهڻ لاءِ تيار هيو، جنهن وسيلي هڪ ئي وقت ٻارهن گولا وسائي پئي سگهيا. هو پري مار ڪرڻ واري بندوق، گول ڇرا ۽ شارپنل جا ڊزائين ٺاهي چڪو هيو. هن ٽائيم بم ۽ دستي بم ٺاهيا ۽ گيس کان محفوظ رکڻ وارن نقابن جا خاڪا تيار ڪيا. هن توبن کي ڇڪڻ لاءِ ٻن ڦيٿن واريون گاڏيون ايجاد ڪيون ۽ سڌين بندوقن جي جاءِ تي جوڙدار بندوقون ايجاد ڪيون.
جڏهن ليونارڊو فلورنس جي چمڪندڙ سج کي ڇڏي ميلان جي جهڙيالي علائقي ۾ پهتو ته هن کي خبر پئي ته هن جي فرضن ۾ ڊچز جي غسلخاني ۾ نلڪو هڻڻ، ان جي ٿيٽر لاءِ پوشاڪون ۽ پردن تي منظر ڪشيءَ جون تصويرون ٺاهڻ شامل هيون، انهن سان گڏ ”مور“ جي مغرور ۽ سرد مهر داشتا جي زيورن ۽ بخملي گدن سان گڏ هڪ تصوير ٺاهڻي هئي. هن ان شهر لاءِ نهرن جو هڪ وسيع نظام تيار ڪيو ۽ ميلان جي شهر جو اهڙو خاڪو تيار ڪيو جنهن ۾ ٻن سطحن واريون سڙڪون ٺهيل هيون، جيئن انهن تي مختلف سواريون هلي سگهن، پر ان نقشي تي عمل نه ٿي سگهيو. ناڪابنديءَ جي ماهر جي حيثيت سان هن کي آلپس جي وادين ۾ اتر جي طرف کان ٿيندڙ حملن جي بچاءَ لاءِ موڪليو ويو ۽ اتي ان ئي جاءِ تي انگاڊين جي واديءَ ۾ هن پهريون دفعو آلپس جي لطيف ۽ خمار سان ڀرپور هوائن کي محسوس ڪيو. هن بلند ۽ پري تائين ڦهليل پهاڙن جي زندگيءَ جو لطف ورتو. هن ڪيترن ئي غارن جي اندر داخل ٿي انهن جو مطالعو ڪيو، انهن ئي گهڙين جي يادگيريءَ طور هن جي عظيم تخليق ”پهاڙن جي ڪنواري“ وجود ۾ آئي. ان تصوير ۾ هڪ عبادت جي قابل ماءَ، هڪ فرشتو ايترو ئي حسين آهي جيترو اسان ڪنهن فرشتي کي تصور ڪري سگهون ٿا ۽ هڪ ٻار ڏيکاريل آهي جيڪو پنهنجي راند جي ساٿي سينٽ جان مٿان پنهنجين آڱرين سان برڪت جو پاڇو ٺاهيو بيٺو آهي.
ان تصوير کي ٺاهڻ لاءِ ميلان جي مذهبي اداري ليونارڊو کي ويهه اشرفين جيترو معاوضو پيش ڪيو هيو پر جڏهن هن اها تصوير مڪمل ڪئي ته هن جوخيال هيو ته ان جو معاوضو سو اشرفيون ملڻ گهرجي. ان ڳالهه تان ڪاوڙجي راهبن هن مٿان مقدمو هلائڻ لاءِ عدالت ڏانهن رجوع ڪيو. ليونارڊو انهن سان ويهن سالن تائين عدالتن ۾ وڙهندو رهيو. آخرڪار فرانس جي بادشاهه اها تصوير خريد ڪئي ۽ پيرس ۾ پنهنجي محلات ۾ ٽنگرائي ڇڏي. ليونارڊو هڪ دفعو وري پنهنجي مددگارن سان انهن راهبن لاءِ جيڪي هاڻي ڪاوڙجي حدن مان نڪري ٿڌا ٿي چڪا هيا، ان تصوير جهڙي هڪ ٻئي تصوير ٺاهي ۽ اها اهائي تصوير آهي جيڪا اڄڪلهه لنڊن جي نيشنل گيلري ۾ موجود آهي.
جيڪا تصوير ڪڏهن دنيا جي عظيم تصويرن مان هڪ هئي، ان لاءِ گهڻو ڪري ليونارڊو ان منظر کي چونڊيو هو جيڪو انجيل ۾ هنن لفظن سان موجود آهي.
”جڏهن شام ٿي ته هو (يسوع) ٻارهن پوئلڳن سان گڏ کاڌو کائڻ ويٺو ۽ جڏهن اهي کائي رهيا هيا ته هن چيو مان توهان کي سچ چوان ٿو ته توهان مان هڪ ڄڻو مون سان دغا ڪندو. هو سڀ ڏاڍا دلگير ٿي ويا ۽ هر هڪ هن (يسوع) کي چوڻ لڳو، اي يسوع ڇا اهو آءُ آهيان؟ ۽ انهن سڀني جي وچ ۾ چپ ۽ پرسڪون حالت ۾ يسوع ويٺو رهيو، اداس ۽ چپ. انهن جي پويان هڪ دريءَ مان اسان جي ننڍڙي دنيا خوشحال ۽ خوبصورت نظر اچي رهي هئي جيڪا حسن ۽ زندگيءَ سان ڀريل هئي پر جنهن کي هڪ ڏينهن هنن کي به ڇڏي وڃڻو هيو، جيئن اسان کي به هڪ ڏينهن دنيا کي ڇڏڻو آهي“.
هن جي ان تصوير جنهن جو عنوان ”رات جي کاڌي جو آخري منظر“ رکيو، هڪ گرجا گهر جي ڀت تي ٺاهي وئي هئي. بدقسمتيءَ سان پلاسٽر رنگن لاءِ موزون نه هيو. ان مان جلدي ڪلر ظاهر ٿيڻ لڳو. ويهن سالن جي ننڍڙي عرصي ۾ اها تصوير بلڪل خراب ٿي وئي ۽ ان مان ننڍا ننڍا ڇلڙ ٽٽي هيٺ ڪرڻ لڳا. ان کان پوءِ ان ڀت تي جنهن مٿان اها چترڪاري ڪئي وئي هئي، ڏاڍي سنگدليءَ سان هڪ دروازو ٺاهيو ويو. جڏهن نيپولين جا سپاهي حملو ڪري اتي پهتا ته اهي پنهنجين بندوقن جي گولين سان يسوع ۽ ان جي پوئلڳن جي تصوير کي نشانو بڻائي خوش ٿيڻ لڳا. ان کان پوءِ ان تصوير کي پنهنجي اصلي حالت ۾ آڻڻ جي دعويدارن رهيل سهيل ڪثر به پوري ڪري ڇڏي. انهن ان تي وارنش جون تهون چڙهائي ڇڏيون، جيڪي ان تصوير کي کائڻ لڳيون. گهڻن ته ان جي اصلوڪين ريکائن کي بدلائڻ جي به جرئت ڪئي. آخري دفعو ان تصوير کي بهترين طريقي ۽ وڏي نفاست سان پنهنجي اصلي حالت ۾ آڻڻ جي ڪوشش ڪئي وئي، جنهن ڪري اها تصوير ڪي قدر پنهنجي اصلي روپ جي ويجهو نظر اچڻ لڳي. اهو سڀ ليونارڊو جي شروعاتي خاڪن ۽ ان وقت جي آرٽسٽن جي ٺاهيل ان تصوير جي نقلن جي مدد سان ٿي سگهيو، جنهن ڪري چئي نه ٿو سگهجي ته ليونارڊو جي اها تصوير پنهنجي اصلي حالت ۾ ڪيتري پروقار ۽ عظيم هئي.
ليونارڊو جون تصويرون گهڻي قدر ضايع ٿي چڪيون آهن، ڇو جو هن جي ٺاهيل تصويرن جو تعداد ايترو گهڻو نه هيو، پر هن جي تصويرن جي خاڪن جو تعداد هزارن تائين ڦهليل آهي. هو هر تصوير کي شروع ڪرڻ کان اڳ ڪيترائي دفعا ان جي مشق ڪندو هيو ۽ جڏهن اهو ان کي باقاعدي پينٽ ڪرڻ شروع ڪندو هيو ته مسلسل ڪئي ڏينهن کاڌي پيتي بنا پنهنجي ڪم ۾ مصروف رهندو هيو. هو پورو ڏينهن پنهنجي ٺاهيل تصوير جي سامهون ويٺو هوندو هيو ۽ ان کي ٽي دفعا برش سان واضح ڪندو هيو. ڪڏهن ائين به ٿيندو هيو ته ٻئي ڏينهن پنهنجي پوري تصوير کي رد ڪري، وري نئي سر ڪم جي شروعات ڪندو هيو. هو پنهنجي ڪنهن به ڪم مان مطمئن نه ٿيندو هيو، اهو ئي سبب آهي جو هن جي ڪنهن به تصوير تي هن جا دستخط موجود نه آهن.
ان سموري وقت ۾ جڏهن ڊاونچي هڪ ديوتا جيان تصويرن ۾ ويٺو رنگ ڀريندو هيو، هو پاڻ سائنس جي ذريعي دنيا کي فتح ڪرڻ جا خواب پڻ ڏسندو هيو. آسمان هن جي سوچن جي اڏام لاءِ ڪڏهن به حد نه بڻجي سگهيو ۽ سمنڊ جون گهرايون هن جي تجربن لاءِ لامحدود حد تائين وسيع هيون. هو تصور ئي تصور ۾ آسمان ۽ سمنڊ ۾ اڏامندو ۽ ٽٻيون هڻندو رهندو هيو، ان يقين سان ته هڪ نه هڪ ڏينهن انسان جو وجود انهن حدن کي ٽوڙي ڇڏيندو.
هوا تي فتح پائڻ جي ڪوشش کان پهريون ليونارڊو اڏامندڙ پکين جو مطالعو ڪيو. پکين جو مشاهدو ڪندي هن اها ڳالهه سکي ته پکي هوا جي مدمقابل ڪيئن اڏامندا آهن. انهن جي پرن جي وچ ۾ موجود وٿين جي اهميت ڪهڙي آهي، جڏهن اهي پنهنجن کنڀن مان هوا کي پوئتي ڌڪيندا آهن ته هوءَ ان جي ردعمل ۾ انهن کي اڳ تي ڌڪيندي آهي.
اڏامندڙ مشين لاءِ هن جي ٺاهيل خاڪن ۾ ائين لڳي ٿو، اها هڪ تمام وڏي مک يا چمڙي سان ملندڙ جلندڙ آهي، هو ان مشين جي ٻانهن کي هوا ۾ پرن جيان ڦڙ ڦڙائڻ جي توقع رکندو هيو. هن جانورن جي چم مان هڪ اهڙو پرندار ڍانچو به تيار ڪيو، جيڪو ماڻهوءَ کي پارائي اڏاري سگهجي پر هو توانائيءَ جو ان ۾ ڪو ترت وسيلو مهيا ڪري نه سگهيو، سواءِ ان جي ته انسان پنهنجن عضون ۽ مشڪن سان ان کي حرڪت ڏئي، جيڪو ڪارگر ثابت نه ٿيو. هن جنهن کان پوءِ هواباز جو تصور ائين پيش ڪيو جو هو هڪ وڏي مشين ۾ اونڌو سمهي ان جي پرن کي پنهنجن هٿن سان ٻيڙيءَ جي ونجهن جيان هوا ۾ هلائيندو.
ليونارڊو وڻن جي پنن جي مٿان گول چڪر ڏئي ڦري هيٺ ڪرڻ واري عمل ذريعي هوا جي رنڊڪ واري عمل جو مشاهدو ڪندي هڪ اهڙي پراپلر جو خاڪو تيار ڪيو جيڪو هڪ ڦرڻيءَ ذريعي متحرڪ ٿي مٿي کڄي ٿي سگهيو. اهڙي طرح هن صحيح معنيٰ ۾ هيلي ڪاپٽر جو تصور پيش ڪيو. هن هڪ اهڙو رانديڪو به تيار ڪيو جنهن جو اسپرنگ جيئن ڍلو ٿيندو پئي ويو ان جو پکو تيئن تيزيءَ سان ڦرندو وزن کي مٿي پئي ڇڪيندو ويو. هن ان ايجاد لاءِ اها ڳالهه واضح ڪئي ته نه ان لاءِ رن وي جي ضرورت هوندي ۽ نه سازگار هوا جي، پر اها مشين سڌي مٿي اٿندي اوچائيءَ تي پهچي ويندي.
ليونارڊو جي ياداشتن مان ڪجهه اهڙا اشارا ملن ٿا ته هڪ دفعو هن اڏامڻ جي ڪوشش ڪئي هئي، اهو سڀ هن اهڙي رازداريءَ سان ڪيو هيو جو خبر پئجي نٿي سگهي ته ان لاءِ هن ڪهڙي قسم جي مشين استعمال ڪئي پر گهڻو ڪري هن هڪ گلائيڊر استعمال ڪيو، تمام احتياط ۽ رازداريءَ سان اهو هڪ وڏي عمارت جي ڇت تي تيار ڪيو ويو هيو ۽ ليونارڊو ان تي چڙهي اڏامڻ جي ڪوشش ڪئي هئي پر هو ان اڏام ۾ ناڪام ٿيو هيو ۽ هن جي حياتي بچي وئي هئي، جنهن کان پوءِ هن وري اڏامڻ جي ڪوشش نه ڪئي، هن جي ناڪاميءَ جو ايترو فائدو ضرور ٿيو جو هن هوائي ڇٽي ايجاد ڪري ورتي جنهن جو ڪجهه عرصي کان پوءِ ڪامياب مظاهرو به ڪيو.
ليونارڊو جون ايجادون بي شمار آهن، انهن ۾ زمين ۾ سوراخ ڪرڻ وارو برمو، ٺهيل جڙيل هڪ هنڌ کان ٻئي هنڌ منتقل ٿيندڙ جڳهيون، لوهي سيخون ٺاهڻ واري مشين، پيچ ٺاهڻ واري مشين، بورنگ مشين، بلڊوزر، سيمينٽ ملائڻ واري مشين، سٽ ڪتڻ وارو چرخو، بندرگاهه جي تهه مان گندگي صاف ڪرڻ واري ٻيڙي، ان کان سواءِ هو پهريون شخص هيو جنهن ڪنهن به ڳالهه کي واضح ڪرڻ لاءِ گراف ايجاد ڪيو. مقناطيسي سئي وسيلي قطب نما جو تصور ڏنو. هن ڏنديدار چڪرين جي ذريعي اهو معلوم ڪيو ته ڦيٿو هڪ منٽ ۾ گهڻا دفعا گول ڦري ٿو، اهڙي ئي نموني جيئن، اڄڪلهه جي ڪارين ۾ فاصلي ماپڻ جو اوزار لڳل هوندو آهي. هن بادپيمان Barometer پڻ ايجاد ڪيو.
هن ننڍين آبدوز ٻيڙين کان وٺي ويندي تمام وڏين آبدوز ٻيڙين جا خاڪا تيار ڪيا. ان ڳالهه جو اندازو لڳائڻ کان پوءِ ته انهن مان انسان ذات کي ڪيترو نقصان پهچندو هن پنهنجا اهي سڀ خاڪا تباهه ڪري ڇڏيا. ڇو جو هو چوندو هيو ته انسانن جي دلين ۾ ايتري ڪمينائپ موجود آهي جو اهي راز انهن جي حوالي نه ٿا ڪري سگهجن، ائين نه ٿي جو سمنڊ جي تهن ۾ جنگيون شروع ٿي وڃن.
نيوٽن کان گهڻو اڳ ليونارڊو ڪشش ثقل Gravity جي اصول کي پيش ڪيو. پهاڙن جي مٿاڇرن تي جيڪي سامونڊي سپون يا ٻيون جاندار شين جي هڏائن پڃرن نما شيون نظر اينديون هيون انهن متعلق ماڻهو اهو رايو ڏيندا هيا ته اهي نوح جي طوفان جون نشانيون آهن. ليونارڊو انهن جي وضاحت ائين ڪئي ته اهي انهن نابود ٿيل جانورن جا نشان آهن جن جو ڪڏهن دنيا ۾ وجود هوندو هيو جڏهن اهي پهاڙن جون چوٽيون سمنڊ جو تهه هونديون هيون. زمين جي باري ۾ هن ماڻهن کي ٻڌايو ته اها صرف پنج هزار سال پراڻي نه آهي، جيئن انجيل ۾ ٻڌايو ويو آهي، پر تمام قديم آهي، هن اهو سڀ زمين جي مشاهدي ۽ تحقيق مان معلوم ڪيو ته آرنو درياهه کي پنهنجو پيٽ ٺاهڻ ۾ ٻه لک سال لڳي ويا.
اها ليونارڊو جي خوشقسمتي هئي جو مذهبي ٺيڪيدارن کي هن جي نظرين جي گهرائيءَ ۾ وڃڻ جي ضرورت محسوس نه ٿي، انهن هن جي ڳالهين کي وهمي ۽ غير ضروري سمجهي نظرانداز ڪري ڇڏيو نه ته هو به اهي ئي نظريا بيان ڪري رهيو هيو جن جي ڪري گيليلوءَ کي عذاب سهڻا پيا، يعني زمين سج جي چوڌاري بيدوي مدار ۾ چڪر لڳائي ٿي، سج حرڪت نٿو ڪري جيئن بظاهر نظر اچي ٿو. زمين ڪائنات جو مرڪز نه آهي، اها صرف هڪ گرهه آهي جنهن جي شمسي نظام ۾ اها ئي حيثيت آهي جيئن زمين جي مقابلي ۾ چنڊ جي. چمڪندڙ ننڍڙا ستارا پري تائين ڦهليل دنيائون آهن ۽ اهي پنهنجي مقدار ۾ تمام وڏا آهن پر اسان کي هڪ ٽبڪي جيان نظر اچن ٿا. سج به انهن ستارن مان هڪ آهي جيڪو زمين کي ويجهو هجڻ ڪري ٻين کان وڏو نظر اچي ٿو. انڊلٺ ۽ پڙاڏن تي تحقيق ڪري ليونارڊو روشني ۽ آواز جي نظرين کي بيان ڪيو. هن ٻڌايو ته روشني کي موڙي سگهجي ٿو. هن ڌماڪي وارن بمن ۽ جوهري نظرين طرف غير واضح اشارا پڻ ڪيا آهن ۽ اهي انديشا ظاهر ڪيا ته اهڙا تجربا انسان ذات لاءِ هاڃيڪار ثابت ٿيندا. هن چيو: ”زمين جي اندران اهڙيون شيون ظاهر ٿينديون جيڪي پنهنجن هيبت ناڪ ڌماڪن سان انسانن کي بيهوش ڪري ڇڏينديون، جيڪي انهن جي ويجهو هوندا يا ان جي پکيڙ ۾ موجود هوا ۾ ساهه کڻندا اهي مري ويندا. آسمان ۾ هڪ نئين تباهي جو نظارو ڏسڻ ۾ ايندو، مٿان شعلا وسندا نظر ايندا. سج جا ڪرڻا زمين کي باهه وانگر وڪوڙي ويندا، جنهن ڪري آسمان هيٺ موجود هر شيءِ سڙي ڀسم ٿي ويندي. ماڻهو خود پنهنجي تخليق ۽ محنت کي تباهه ٿيندو ڏسي خوشي ۽ مسرت محسوس ڪندا“.
اهي اکيون جيڪي مستقبل جي باري ۾ ايترو ڪجهه ڏسنديون رهيون جلدي ٿڪجي پيون، هن 1501ع ۾ خود پنهنجن هٿن سان جيڪا پنهنجي تصوير چاڪ سان ٺاهي آهي ان مان اندازو لڳائي سگهجي ٿو ته ليونارڊو اٺونجاهه سالن جي عمر ۾ ئي پوڙهو ٿي چڪو هيو، هن جي چهري جي نقشن مان جسم جو تقدس ۽ عمر جي بزرگيءَ سان گڏ ٿڪاوٽ ۽ ڪنهن حد تائين مايوسي پڻ واضع هئي. ائين معلوم ٿئي پيو جيئن هن هڪ ئي وقت جيڪي گهڻيون زندگيون گذارڻ جي ڪوشش ڪئي هئي ان هن جي جسم کي ٿڪائي وڌو هيو.
ليونارڊو جا اهي ڏينهن ڏاڍا تڪليف ۽ ڪسمپرسيءَ جي حالت ۾ گذريا، جڏهن ميلان تي فرانس حملو ڪيو ته سفورزا کي اتان ڀڄائي ٻاهر ڪڍيو. ليونارڊو به ميلان کي ڇڏي هليو ويو. هو وينس پهتو اتي گهڻو وقت فالتو ويهي گذاريائين. پوءِ روم هليو ويو ۽ اتي ڏاڍا تڪليف وارا ڏينهن بسر ڪيائين. هو فلورنس ويو ۽ جڏهن هن ميلان ۾ حالتون سڌريل محسوس ڪيون ته هو واپس موٽي اتي آيو. ميلان ۾ حڪومت تي هڪ دفعو وري ”مور“ قابض ٿي چڪا هيا، پر انهن ليونارڊو جي مالي امداد بلڪل بند ڪري ڇڏي. ليونارڊو مفلسن واري زندگي گذارڻ لڳو. هن وٽ جيڪي رهيل سهيل پئسا هيا هو وڏي بدحاليءَ مان انهن تي گذارو ڪرڻ لڳو. پيٽ جي دوزخ کي ڀرڻ لاءِ هن عجيب ۽ غريب ڪم سرانجام ڏنا. هو ڪڏهن انجنيئر جي حيثيت سان ڪم ڪندو هيو ته ڪڏهن فري لانس آرٽسٽ جي حيثيت ۾ روزي ڪمائيندو هيو. ان سلسلي ۾ هن فلورنس جي ميئر گيوڪنڊا جي زال ليزا جي تصوير ٺاهي. جنهن کي اڄڪلهه اسين موناليزا جي نالي سان سڃاڻيون ٿا. موناليزا مالدار ۽ فيشن ايبل عورت هئي، پر ان تصوير ۾ هوءَ ڪارن ڪپڙن ۾ ملبوس آهي ۽ هن جي آڱرين ۾ منڊيون به ڪو نه آهن. هوءَ پنهنجي هڪ ٻار جي موت جي غم ۾ ماتمي انداز اختيار ڪيو ويٺي آهي. هوءَ ان وقت ايڪويهن سالن جي عمر جي هئي جڏهن ليونارڊو جي سامهون تصوير ٺهرائڻ لاءِ ويٺي هئي، جڏهن ليونارڊو تصوير مڪمل ڪئي ته هن کي ان عمل ۾ پورا ڇهه سال لڳي ويا. ان جي باوجود هن نه ئي ان جي ماتمي لباس ۾ ڪا تبديلي ڪئي ۽ نه پس منظر جي سحر انگيز غمگيني ۽ اداسيءَ ۾ ڪو فرق اچڻ ڏنو. حقيقت ۾ ڏٺو وڃي ته موناليزا جي تصوير هڪ حقيقي عورت جي شبيهه کان هٽي ليونارڊو جي خيالي تصور جي ويجهو نظر اچي ٿي. ماتمي لباس ۽ اداسيءَ جي پس منظر ۾ ٺاهيل ان عورت جي چپن تي کيڏندڙ اڌ مرڪ Halfsmile جنهن ان کي نه ختم ٿيڻ واري شهرت بخشي آهي، پنهنجي جاءِ تي عجيب پڻ آهي، ڇو جو پنهنجي ٻار جي موت تي غمخوار ماءُ ڪڏهن به مرڪي نه ٿي سگهي، جنهن ڪري چئي سگهجي ٿو ته هر پس منظر کان هٽي موناليزا ليونارڊو جو تصوراتي شاهڪار آهي جنهن کي هن ڪنواس تي پکيڙي ڇڏيو. توهان موناليزا جي تصوير کي غور سان ڏسو هوءَ توهان جي سڄي ڪلهي پويان ڪنهن شيءِ تي مرڪندي نظر ايندي، توهان پوئتي مڙي ڏسندا توهان کي ڪجهه به نظر نه ايندو ۽ موناليزا ائين ئي مرڪندي رهندي.
جڏهن تصوير مڪمل ٿي ته ليونارڊو اها تصوير موناليزا جي حوالي نه ڪئي. نوجوان بادشاهه فرانسس (پهرين) هن کي تڏهن فرانس اچي رهڻ جي دعوت ڏني ته هو ان تصوير کي هڪ انتهائي قيمتي اثاثي طور اوڏانهن کڻي ويو. فرانسس اها تصوير ٻارهن هزار فرينڪس ۾ خريد ڪري لائبريري ۾ نصب ڪرائي ڇڏي. اها تصوير اتي 29 آگسٽ 1911ع جي صبح اٺين بجي تائين رهي. ان جي چوريءَ سان اهي افواهون ڦهلجي ويون ته ڪوئي شخص ان تصوير جي سحر انگيز مرڪ تي چريو ٿي ان کي چوري ڪري ويو آهي. اٽڪل ٻن سالن کان پوءِ هڪ شخص کي اٽليءَ ۾ گرفتار ڪيو ويو، جنهن تصوير چوري ڪرڻ جو مقصد اهو بيان ڪيو ته اها تصوير اٽليءَ جي ملڪيت آهي جنهن ڪري هو ان کي واپس اٽلي کڻي آيو آهي.
ليونارڊو جا آخري ڏينهن وچ فرانس ۾ امبوئيءَ جي ويجهو هڪ علائقي ۾ گذريا. اهي ڏينهن هن ڏاڍي آرام ۽ سڪون سان گذاريا. هن عظيم آرٽسٽ ۽ جديد سوچن جي قديم انسان ٻه مئي 1519ع ۾ وفات ڪئي.