پاڪستان جي مخالفن جو دل پسند موضوع
صدر صاحب ۽ عدالت جا ميمبرؤ! اھو اسان جي ايجنڊا جو سڀني کان وڌيڪ حساس موضوع آھي. ”پاڪستاني نظريو“ اسان جي قطارن ۾ موجود انھن جو ڏاڍو دلپسند موضوع رھيو آھي جيڪي حقيقت ۾ پاڪستان جي ويندي ”پ“ جا بہ بدترين مخالف ھئا. اِھي اُھي ماڻھو ئي تہ آھن جيڪي جناح کي ”ڪافر اعظم“ ۽ پاڪستان کي ناپاڪستان بہ چوندا ھئا.
اھا ڏاڍي عجب جي ڳالھہ آھي تہ پاڪستان نظريي جو اصطلاح ايجاد ڪرڻ جي پڳ جناح جو کوٽن سِڪن مان ڪنھن جي بہ مٿي تي نہ آھي! اھو اعزاز تہ سائين منھنجا ”ڪئپيٽل ھِل“ (ٽَڪري) جي درويش جي نصيب ۾ ئي ھو. سونَ تي سھاڳو اھو، تہ ان کي ايجاد ڪرڻ وارو اھو درويش ھو تہ ان کي واھپي ۾ آڻڻ وارو يحى خان جي ورڪشاپ جو غازي بندگانِ صحرائي اور مردان ڪوھستاني!
منھنجو خيال آھي تہ آءٌ انھن تاريخ ساز گهڙين کي ڏاڍي سولائيءَ سان پنھنجي ذھن جي ”گئلريءَ“ جي نمائش ۾ سينگاري سگهان ٿو. منھنجو تصور ۽ ويجهڙ ماضيءَ جي تاريخ جي واقعن ۾ مُنجهيل منھنجو شعور منھنجي آڏو ڪھڙو نظارو پيش ڪري رھيو آھي.
1971ع جي بدمست ھيروز (سورھيه)... سونَ ۽ چانديءَ جي تمغن سان ڍڪيل ڇاتُين وارا جنرل...
ٽَربل شُوٽر عُمر،
سازشي پيرزادو،
جي حضور! حميد،
۽ قصو کڻندڙ شير علي ”بلئڪ ڊاگ“ چيف جي اڳواڻيءَ ھيٺ، پاڪستان جي تصور ۽ وجود جا دشمن پر پاڪستان جو نظريو ايجاد ڪندڙ ھر قسم جي عالم سان بحث ڪندي نظر اچن ٿا. جنرلن سان هم بستر ٿيندڙ ماڻھو، جن هي سقاشاهي سِڪو نظريه پاڪستان رڳو پنھنجي ڏوھاري ضمير جي پردي پوشيءَ لاءِ گهڙيو ھو.
آءٌ پوري پڪ سان چوان ٿو تہ ان ٽولي ۾ ھڪ ٻي ھستي بہ ضرور ھئي. اھا ھستي جيڪا ھڪ ”ماڊرن ميجر جنرل“ جو سؤ سيڪڙو ھوبھو ۽ ٺھڪندڙ ”ماڊل“ ھئي. منھنجو خيال آھي تہ ”پاڪستاني نطريي“ جو اصطلاح ان وقت تائين منظور ٿي نہ پئي سگهيو جيستائين جنرل راني بنفس نفيس ان ٽِه-رنگي محفل ۾ موجود نہ ھجي.
توھان دل ۾ نہ ڪجو. اھو آءٌ ڪو نہ آھيان جنھن ان شڪ ڀريو ڪردار رکندڙ عورت کي ميجر جنرل جو رئنڪ (عھدو، مرتبو) ڏنو ھو. ھن کي اڄ بہ دنيا انھيءَ عھدي يا رئنڪ سان سڃاڻي ٿي ۽ منھنجو خيال آھي تہ ھوءَ اڄ بہ جنگ ۽ امن جي ڏينھن جي ڪنھن بہ ڊويزن ڪمانڊر جي ڪمان ھيٺ موجود قوت ۽ طاقت کان بھتر قوت ۽ طاقت جي مالڪ آھي. ان جي گوريلن ۾ تہ ھن ملڪ جو حڪمران طبقو بہ شامل آھي.
عدالت جا صدر! اڄ کان اڳ مون کي ان سرڪاري پاڪستاني نظريي بابت ھيئن خيال ظاھر ڪرڻ جو وجهہ نہ مليو آھي. ڏوھہ-چٺي مون کي اھو وجهہ ڏنو آھي. فرانسس بيڪن جو چوڻ آھي تہ ”ھڪ ڏاھي ماڻھوءَ کي جيترا وجهہ ملندا آھن، ھو انھن کان وڌيڪ پاڻ ڪندا آھي.“
مون وٽ ڏاھپ جي ڪا ھام ڪونھي. ھڪ سپاھيءَ جي حيثيت ۾ آءٌ شايد ڪنھن ”ڏاھي“ جي چوٿين پتي بہ ناھيان، پر توھان ڄاڻو ٿا تہ سپاھي پنھنجي سروس ڪئريئر ۾ ڪجهہ سکندو آھي، تہ اھو آھي وجهن کي ھٿ ڪرڻ ۽ انھن کي واھپي ۾ آڻڻ جو فن.
شايد انھيءَ ڪري ماڻھو اسان کي Soldiers of Fortune (ڀلي ڀاڳ وارا سپاھي) ڀاڳ آزمائيندڙ ۽ موقعي پرست (وجهہ جو فائدو وٺندڙ) چوندا رھندا آھن.
آءٌ ان وجهہ کي ذيان نہ ڪندس.
سائين منھنجا! آءٌ ھڪ ڀيري وري کُلي عام اوھان جي آڏو چئي رھيو آھيان تہ منھنجو پاڪستاني نظريو، منھنجو اسلام اُن جي ھن ڪُوڙي ڇاپي کان ٻئي نموني جو آھي جيڪو گذريل اٺن سالن کان اسين ڏسي رھيا آھيون. آءٌ ايمان رکان ٿو ھڪ خدا تي ۽ ان جي رسول جي خاتم النبيين ھجڻ تي. آءٌ خدا تي محمد جي معرفت پڪ رکان ٿو، ڇو تہ ان جي حياتي ۽ عظيم ڪارناما ئي تہ آھن، جو اڻ ڏٺي اھي منھنجي ايمان جو ڪارڻ ٿيا.
ھُو ھڪ عوامي ھيرو (سورھيه) آيو ھو، ھن جدوجھد ڪئي ۽ ھن ويڙھيون وڙھيون ۽ ڏک سَٺا ۽ انسانيت کي آزاد ڪرايو. ان ڪاري دَور ۾ ھُن انساني دنيا کي انساني حقن جو سڀ کان وڌيڪ تفصيلي ۽ مڪمل چارٽر ڏنو. عرب جو حڪمران، جنھن ھِن زماني مان اھڙيءَ طرح موڪلايو، جو گهر ۾ ٻئي ويلي جو سيڌو سامان بہ موجود ڪو نہ ھو.
ھُن ڪڏھن بہ بلو پيٽرول(2) ڪو نہ پھريو ھو ۽ نہ ئي ھن جي سيني تي ڪڏھن ڪنھن گهنٽيون سينگاريل ڏٺيون ھيون. ھن جي ھڪ ڪمري واري قئارٽر (ننڍي گهر) ٻاھران ڪي بہ محافظ جٿا موجود ڪو نہ ھوندا ھئا ۽ نہ ئي ھن جي تنبيلي ۾ ترڪي گهوڙا ۽ ٻن ٿوھن وارا ڳاڙھا اٺ ڪڏھن ڪنھن ڏٺا.
ھُن کجور کاڌي ۽ انھن ئي کجين جي ڇِڊي ڇانوَ ۾ حياتيءَ جا تپندڙ ڏينھن گذاريا. ھُو پاڙيسرين وٽ مزدوري ڪندو ھو. ھو پنھنجي گاديءَ واري شھر جي گهٽين ۾ ٻھاري ڏيندو ھو، گهر ۾ سبڻ کان وٺي ڇنڊ ڦوڪ تائين ھُن سڀ ڪجهہ ڪيو.
ھُو مزدور ھو، ھاري ھو، سپاھي بہ، سياستدان بہ ۽ ۽ ڊپلوميٽ به.
ھُو ظلم، ڏاڍ ۽ ڦرلٽ جو سڀ کان وڏو دشمن ۽ سماجي انصاف، برابريءَ ۽ انساني ڀائپيءَ جو سڀ کان وڏو علمبردار ھو.
اھي ئي اُھي عمل آھن جيڪي منھنجو انھن شين تي ايمان تازو ڪرڻ جو ڪارڻ ٿيا جن تي آءٌ اڄ ايمان ۽ پڪ رکان ٿو. مون لاءِ ھن جي ذات ئي پاڪستاني نظريو ھئي ۽ آھي.
مون کي ان جي پرواھہ ڪونھي تہ قوم تي مڙھيل اڄوڪي ڦورو نظام جا ”پٺُو“، نئين سامراج جا مترڪا، ھي منافق ڪھڙو نعرو ھڻي رھيا آھن. مون کي انھن واتوڙي حوالدار ميجرن جي ان بڪواس جي ڪا بہ پرواھہ ڪونھي جيڪا اھي ھڪ ٻي ذلت ڀري پسپائي ۽ ھٿيار ڦٽو ڪرڻ واري ڪاڄ جي انتظار ۾ ڪري رھيا آھن.
پنھنجن ھم عصرن جي ذاتي مفادن ۽ تحفظن لاءِ ھلندڙ ھيءَ ڊوڙ ھڪ جابر حڪمران جو خوف ۽ ھن خوني رات پيئاڪ نظام جي چَنبا مون کي منھنجي ”جنگ“ کان جھلي نہ ٿا سگهن. مون پنھنجي ملڪ ۽ ملڪ جي ھٿياربند فوجن جي عزت ۽ سلامتيءَ جي بچاءَ لاءِ جن مورچن ۾ پير ڄمايا آھن ساھہ جي پوئين گهڙين تائين اتان موٽ نہ کائيندس.
جيتوڻيڪ منھنجي سَڌ آھي تہ ”ڪجهہ ٻيا ھٿ“ بہ انصاف ۽ سچائيءَ لاءِ ھٿيار کڻي پنھنجن کيتن ۽ ڪارخانن، پنھنجين يونيورسٽين ۽ ڇانوِڻين، پنھنجن شھرن ۽ ڳوٺن ۽ ”ڪئپيٽل“ (گاديءَ) ۽ ”هيڊقئارٽرن“ (مُک گهرن) تي ڇانيل منافقيءَ ۽ ڦرلٽ جي خاتمي واري جنگ لاءِ تيار ٿي وڃن.
اھو ئي تہ آخري رستو آھي جنھن تان ھلي اسين پنھنجي ساڻي سماج ۽ واڍوڙيل خودداريءَ کي سھارو ڏئي سگهون ٿا. اھو ئي تہ ھڪ انداز آھي، جنھن سان اسين پنھنجي رت ۽ پگهر وسيلي پاڪستان ۽ پاڪستاني نظريي جي صحيح معنائن کان واقف ٿي سگهون ٿا.
پاڪستان جي بنياد جو تصور سڃاڻڻ لاءِ مون کي نہ تہ ڪئپيٽل ھِل ڏانھن ڏسڻ جي گهرج آھي ۽ نہ ئي پنڊيءَ جي پينٽاگون(3) ڏانھن قوم جي ابي جِي، پھرين آئين جوڙيندڙ اسيمبليءَ ۾ ان جي پھرين صدر جي حيثيت ۾ افتتاحي تقرير اسان کي اھو سڀ ڪجهہ مھيا ڪري ٿي جنھن جي اسان کي ان معاملي ۾ ڳولا ٿي سگهي ٿي.
11-سيپٽمبر 1947ع جي صدارتي تقرير ۾ ھن چيو ھو:
”اسين انھن بنيادي انساني اصولن جي قوت ۽ روح سان ابتدا ڪري رھيا آھيون جن موجب اسين سڀ ھڪ رياست جا رھاڪو آھيون ۽ ھر طرح پاڻ ۾ برابر ۽ ھڪ جيڏا...
”جيڪڏھن اسين ھن عظيم مملڪت کي سکيو ۽ ستابيءَ جو پينگهو ٺاھڻ گهرون ٿا تہ اسان کي پنھنجو پاڻ ان جي عوام ۽ خاص طرح غريب گهڻائيءَ جي بھبود لاءِ سيڙائڻو پوندو...
”پاڪستاني مملڪت ۾ توھان آزاد آھيو، توھان مسجدن ۾ وڃڻ گُهرو يا ڪنھن ٻي عبادت گهر ۾ توھان تي ڪا بہ پابندي ناھي، توھان جو واسطو ڪھڙي بہ مذھب، عقيدي يا ذات سان ھجي، ان جو رياستي معاملن سان ڪو بہ لڳ لاڳاپو ڪونھي...
”ھوري ھوري اوھان ڏسندؤ تہ ھندو ھندو نہ رھندا ۽ مسلمان مسلمان نہ رھندا. مذھبي نڪتهء نظر موجب نہ، ڇو تہ اھو تہ ھر ماڻھوءَ جو ذاتي معاملو آھي پر سياسي نڪتي نظر ۽ ھن مملڪت جي ھڪ جھڙي شھريءَ جي حيثيت ۾ ’انصافُ ۽ انصاف بنا ڪنھن ساڙ، جانبداريءَ ۽ بدنيتيءَ جي‘ منھنجو رھنما اصول ھوندو. مون کي اميد آھي تہ توھان جي مدد ۽ پوئواريءَ سان آءٌ پاڪستان کي دنيا جي عظيم ترين رياست جي صورت ۾ آڻڻ جو خواب ڏسي سگهان ٿو.“
مٿي ذڪر ڪيل آخري ٻول چوڻ کان اڳ قوم جي اَبي، دستور ٺاھيندڙ اداري کي، ان جي ٻن بنيادي فرضن کا ھيئن واقف ڪيو:
”توھان جو پھريون فرض اھا ڏاڍي ڏکي ۽ عظيم ذميواري آھي جنھن موجب توھان کي پاڪستان جو آئين تيار ڪرڻ ۽ وفاقي پاڪستان جي ھر طرح آزاد قانون ٺاھيندڙ اسيمبليءَ جو ڪردار ادا ڪرڻو آھي.“
مون پنھنجن پَسڻ وارن انھن چمشن جي مدد سان، جن جو وجود انھن ماڻھن ٺاھيو آھي جن ھي ڊگهو عرصو مون کي بنا ڪيس ھلائڻ جي قيد ۾ بند رکيو آھي، جناح جي انھن لفظن ۽ انھن سٽن جو ڳوڙھو اڀياس ڪندي ڳوليو آھي، پر مون کي پاڪستان جي ان بنيادي دستاويز ۾ ڪٿي بہ ”نظريهء ضرورت“ جي گنجائش نظر نہ آئي ۽ نہ ئي ڪٿي مارشل لا جو ذڪر.
سائين منھنجا! ھن جي لفظن جي ذخيري ۾ مُلا، مارشل، ايڊمرل ۽ جنرل جا لفظ قطعي ڪونھن. ھو تہ رڳو عوام، انصاف ۽ برابريءَ جي ڳالھہ ڪري ٿو يا وري ھڪ آزاد ۽ خودمختار پارليامينٽ ۽ آئين جي.
ان جي خوابن جا قاتل جنرل ۽ جج سڀاڻي ھُن کي ڪھڙو منھن ڏيکاريندا؟
مون کي ڪو بہ ڀؤ ڪونھي. آءٌ اھو چوندي ھڪ گهڙي لاءِ بہ نہ ھٻڪندس تہ منير کان انوار الحق ۽ ايوب کان ضياءُ الحق تائين، انھن سڀني ماڻھن ۽ ملت سان ڌوڪو، ٺڳي ۽ دغا ڪئي آھي.
سائين منھنجا! ھي اسين ”اڌ رات جا پُٽ“ ناھيون، پر ويھہ ۽ ٽيھہ واري ڏھاڪي ۾ جنم وٺندڙ ”بچونگڙا“ آھن جن غداري ۽ انتھائي غداري (ھاءِ ٽريزن High Treason) ڪئي آھي. اھڙن ئي ماڻھن جي ڀاڙيائپ، مصلحت پسنديءَ ۽ ”ھٿيار ڦٽو ڪرڻ“ وارين نيتن جو ڪيتو، اڄ آءٌ پنھنجي رت، ڳوڙھن ۽ بدترين خدشن جي صورت ۾ ادا ڪري رھيو آھيان!
لاھور ۾ ويٺل ڪنھن بہ ميجر، ڪرنل يا جنرل لاءِ پنھنجي ھن ڏوھہ-چٺي جي تياري ۽ منظوري ڏاڍو سولو ڪم ھو، پر آءٌ حيران آھيان، منھنجين انھن تھمتن جي تياري ڪندي، انھن مان ڪنھن کي ڪو خيال نہ آيو. اھو آءٌ نہ، پر اھي ھئا جيڪي اگهاڙي ڏاڍ جي ڏڍ تي قانون ٺاھيندڙ ادارن جون ڪرسيون والاري ويٺا آھن. اھو آءٌ نہ، اھي آھن جن قانون ٺاھيندڙن جي قلمن جي جاءِ انفنٽري رجمينٽن جي زھر لڳل سنگينن کي ڏئي ڇڏي آھي. اھو آءٌ نہ، اُھي ئي ھئا جن اسان جي اوسيئڙي ۾ عرصي کان ترسندڙ فضائن ۾ نازل ٿيندڙ جمھوريت جي سڙٻاٽن کي ”حوالدار ميجرن“ جي ڊيڄاڙيندڙ رڙين ۽ فوجي بوٽن جي نچندڙ کُڙين جي کٽاکٽ ۾ بدلائي ڇڏيو آھي.
مسٽر پريزيڊنٽ! اھو آءٌ نہ، پر اھي آھن جن محمد علي جناح جي خوابن ۽ اميدن کي ذرا پرزا ڪري ڇڏيو آھي. اھو ماڻھو جنھن کان سواءِ ٻيو ڪنھن کي بہ حق ناھي تہ ھو پاڪستان جي نظريي ۽ ان جي پيڙھائتي بنياد جي تشريح ڪري سگهي.
اسيمبلين جي فتح ڪيل عمارتون، ڦٽو ۽ برباد ڪيل آئين، خوشامدي پٺوئن جا ٽولا، سرڪس جي چٻرن جھڙا عوامي نمائندا، ڪٿيل ڦاٽل ۽ قد موجب ”چريل“ سرحدون، ٽٽندڙ اميدون ۽ ڀريل واعدا وچن!
Thou art the ruins of the noblest man
That ever lived in the tide of times.
”اھي ئي تہ آھن وقت جي وھڪري ۾ جنم وٺندڙ عظيم ترين ماڻھوءَ جا کنڊر!(4)“ (شيڪسپيئر)
ڪالھہ، جڏھن تھمت لڳل نمبر 3، 4، 5 جو ڪونسل برگيڊيئر (رٽاريرڊ) اقبال احمد خان پنھنجي مؤڪلن جي بچاءِ ۾ آخري دليل ڏئي رھيو ھو تہ آءٌ ان پٺيان ويٺي اھي لکي رھيو ھوس. ان وقت مون کي پنھنجو جسم بٺيءَ ۾ پگهرجندڙ لوھہ لڳي رھيو ھو، پر اڄ آءٌ ھي بيان ڏئي رھيو آھيان تہ ذاتي طرح آءٌ پاڻ پنھنجي لھجي جي نرميءَ ۽ وچٿرائيءَ تي وائڙو رھيو آھيان. جيتوڻيڪ پري ڪونھي تہ (ڪوٽ جي) ڪنڊاين تارن جي ھن پار ويٺل شڪارين مان ڪو ھاڻي بہ اھو چئي ڇڏي ته
Cet animal est tres mechant
Quand and atteque il se.
”ھي جانور تہ ڏاڍو بدتميز ۽ کيشٽي آھي، جڏھن حملو ڪيون ٿا تڏھن بچاءُ ڳوليو وٺي.“
بھرحال، عدالت جا صدر! آءٌ جيڪو ڪجهہ بہ چئي رھيو آھيان پنھنجي بچاءَ ۾ ڪو نہ ٿو چوان. توھان ڄاڻو ئي ٿا تہ مون پنھنجي صفائيءَ جي وڪيل کي ابتدا ۾ ئي شاھدن ۽ آڏي پڇا بابت توھان جي جانبدار ۽ بي انصافيءَ واري رولنگ خلاف احتجاج ڪندي ڇڏي ڏنو ھو.
ان کان سواءِ آءٌ اھو بہ ڄاڻان ٿو تہ منھنجي دفاعي جنگ سرڪاري وڪيلن جي ٽولي جي دلين ۾ ڪو بہ انقلاب آڻي نہ سگهندي. اھا ڌار ڳالھہ آھي تہ پنھنجي فطرت کان مجبور آءٌ ان ٽولي سان بہ پيار جو پيچ وجهي ويٺو آھيان، جڏھن تہ مون کي ڄاڻ آھي تہ سڀ ڪجهہ ڄاڻڻ سمجهڻ باوجود بہ شيخ اعجاز سچائيءَ ڏانھن نہ ايندو. ھن ڀرپور جنگي صورتحال مان نڪري وڃڻ کان پوءِ بہ پنھنجي واندڪائيءَ جي گهڙين ۾ شايد ئي ھو ڪڏھن منھنجي ۽ ٻين جي خلاف غداريءَ ۽ انتھائي غداريءَ جھڙا غير منصفانہ ۽ ناجائز لفظ موٽائي وٺڻ تي تيار ٿي سگهي.
دراصل شيخ صاحب جون سموريون بدڪون نہ پر ھنج ھئا ۽ منھنجا سمورا ھنجَ ھنج نہ پر بدڪون ھئا.
مسٽر شاھد رحيم (ٻارھن پٿر ميجر(5 ) ڊپٽي ڊائريڪٽر ميجر انٽيليجنس جيڪو شيخ صاحب جو اسان جي خلاف سڀ کان قيمتي ۽ پيارو ھنج ھو (جنھن بدمستيءَ جي حالت ۾ ڪنھن عورت جي لڄ لٽڻ لاءِ ان جي گهر ۾ گهڙي پڪ ئي ڏاڍي عزت ڀريي ۽ شاندار ڪردار جو مظاھرو ڪيو ھو) ان ”بدڪ“ جي مقابلي ۾ (جيڪا ڪنھن جي ناھي ۽ جنھن جو ڪو بہ ناھي) پر پاڪستاني نظريي جي تشريح جي جسارت ان وقت ڪري رھي ھئي جڏھن ”ڪائو بواءِ“ (شڪاري، کيڏاري) رونالڊ ريگن اڃا جيئرو ۽ وس وارو آھي.
سائين منھنجا! مون سرڪاري ۽ دفاع جي ھَنجن ۽ بدڪن بابت گهڻو ڪجهہ چئي ڇڏيو آھي، پر آءٌ ھي ”واعظ“ ڪنھن جي آڏو ڪري رھيو آھيان! منھنجن ايڪيتاليھہ بدڪن مان تہ ڪنھن ھڪ کي بہ ھن قلعي اندر اچڻ جي موڪل نہ ڏئي وئي. ان ڪري ھاڻي مون کي ھيءَ ”بڪواس“ بند ڪرڻ گهرجي..... [شايد ھتي بہ ڪجهہ صفحا گم آھن] .....
فتح ڪيل پنجاب جي فوجي گورنر (ليفٽيننٽ جنرل غلام جيلاني خان) جي منظور ڪيل ڏوھہ-چٺي ۾ منھنجو ايندڙ ڏوھہ اھو چوڻ آھي تہ پاڪستان جي ورھاست فوجي دَور ۾ ٿي.
__________________
( 1) ليکڪ پاران ان باب جو عنوان ”نظريهءِ پاڪستان جي غلط طريقي سان ترجماني ڪئي پئي وڃي“ ڏنل آهي. - رياضت
( 2) فوجي آفيسرن جو سرڪاري ڪاڄ لاءِ سڀ کان مھانگو لباس.
(3 ) عام معنائن ۾ گ.ا.ر جي ان پنجڪُنڊي عمارت ڏانھن اشارو جتي سامراجي دماغن ۽ مفادن جا محافظ ويھي قومن جي تقديرن جا فيصلا ڪندا آهن. - سنڌيڪار
(4 ) جناح ۽ سندس سپني جي ساڀيان!
( 5) ٻارھن پٿر جو اصطلاح پراڻن ڏينھن ۾ انهن فوجين خلاف ڪتب آيو جيڪي ڪورٽ مارشل کان پوءِ ڪنھن به سرڪاري نوڪريءَ جا حقدار نه ھئا.