سقراط
قديم يوناني پنھنجي علم ۽ ڏاهپ جي ڪري پوري دنيا ۾ مشھور هئا، نہ رڳو مشھور بلڪہ ڏاهپ ۽ فلسفي ۾ پنھنجو نالو نروار ڪرڻ جا پڻ ڪوڏيا هئا. سندن اڪثر نظريا مذهبي ڇانو ۾ پليل هوندا هئا.
“Greek theology taught that poetry and music had been invented by gods for their own declaration, and then taught to men by such chosen spirits as Orpheus, linus, and musaeus.”
سقراط کان اڳ وارو يوناني ادب، يوناني مذهبي عقيدن جي حوالي ٿيل ملي ٿو، ڀلي پوءِ اهي هومر جون تخليقون هجن يا هسئڊ جون. هومر جي لاءِ جماليات جو تاريخدان بوسنڪئٽ (Bosanquet ) لکي ٿو.
“Homer…one of the earliest aesthetic judgments that western literature contains.”
بوسنڪئٽ هومر جي سٽ حوالي طور ڏئي ٿو.
“Although it was made of gold: that was marvelous piece of work.”
هن جملي مان هومر جو جمالياتي ذوق تہ پڌرو ٿئي ٿو پر ان تي هڪ تنقيد ٿي سگهي ٿي. هو چوي ٿو تہ
”توڙي جو اهو سون جو ٺھيل هو، پر تڏهن بہ ان جي ڪاريگري لاجواب هئي.”
معنٰي ان وقت سون جون ٺھيل عام شيون ڪاريگري ۽ فن جو نمونو نہ هونديون هيون _ اها هڪ شيءِ ئي خوبصورت هئي!
قديم يوناني فلسفي ۾ ڊيماقريطس(ڄم 460 ق_م ) پڻ “ ٿيوري آف رليٽوٽي” ڏئي پاڻ کي مڃايو _ هن کي پھريون فلسفي مڃيو وڃي ٿو، جنھن اهڙي نوعيت جو ڪم ڪيو.
“Democritus was the first philosopher to work out the full theory of relativity and subjectivity of secondary qualities as contrasted with the properties of atom.”
ڊيما قريطس کان بہ اڳ پرمينڊس (500 ق.م) هڪ اهڙو شاعر۽ فلسفي ٿي گذريو، جنھن پنھنجي نظمن ۾ جماليات کي اجاڳر ڪيو، پر هن جو فن ۽ فني جمال پڻ نج مذهبي هو.
“Parmenides opened his poem with the confession that his philosophy had been revealed to him by a goddess.”
پرمينڊس پاڻ اها دعويٰ ڪري ٿو تہ سندس شاعري ۾موجود فلسفو کيس ڪنھن ديوي جي ڏات طور مليل آهي.
سقراط کان اڳ جا يوناني ڏاها ۽ شاعر مذهبي عقيدن جي تمام گهڻو ويجهو هئا، هنن جو خيال هو تہ سندن هر ڪم ديوتائن جي مرضيءَ سان ٿئي ٿو. پر ان سڄي منظر نامي کي سقراط تبديل ڪري ڇڏيو. ڇو تہ هو هٿرادو ديوتائن کي مڃڻ جو قائل نہ هو، سندس فڪر ۽ فلسفي کيس شھادت جو پيالو پياريو. هن جا خيال پنھنجي اڳ توڙي همعصر فلسفين کان ان دور جي مناسبت سان گهڻا ڌار هئا.
هوخدا جي وجود جو انڪاري نہ هو بلڪہ هو فطري خداجو مڃيندڙهو. هن خدا جي لاءِ اگاٿوس Ayaqos يعني مڪمل نيڪي يا “حسن مطلق” جو تصور پيش ڪيو .
حضرت ابراهيم عليه السلام جي پيءُ آذر وانگر، سقراط جو پيءُ سفرونسڪس (Sophroniscus )پڻ بت تراش هو. پر سقراط کي بتن سان ڪا بہ دلچسپي نہ هئي، هن جو فيلسوفياڻو رويو ۽ خيال شين جي اصليت کي پروڙڻ ۾ رڌل هو. هن پنھنجي دور جي سو فسطائي(Sophists ) استادن جي ڪم علمي ڄاڻي ورتي هئي، جيڪي پئسن عيوض مختلف علم سيکاريندا هئا. جن جي هڪ هٽي وڏي عرصي کان يونان ۾ قائم هئي. پر سقراط انھن جي علمي لياقتن کي “جدلياتي” انداز يعني بحث مباحثي واري طريقي سان رد ڪيو. توڙي جو سقراط جو مطلب سو فسطائي ڏاهن کي رد ڪرڻ نہ هو، ڇو تہ هو فلسفي، علم ۽ ڏاهپ جي اصلي جوهر کي ظاهر ڪرڻ جي مقصد سان ساڻن بحث ڪندو هو. پر ان هوندي بہ نالي ماتر “عالمن ” کيس ديوتائن کي نہ مڃڻ ۽ نوجوانن جو اخلاق بگاڙڻ جھڙن ڪوڙن ڪيسن ۾ ڦاسائي زهر پياريو .
ڏٺو وڃي تہ سقراط فطري خدا جو مڃيندڙ هو جنھن جو اعتراف هن پاڻ تي لڳل تھمتن جي جواب ۾ ڪيس جي ٻڌڻي دوران پڻ ڪيو تہ ٻين بہ ڪيترن ئي هنڌن تي ڪري چڪو هو. سقراط تہ پنھنجي وساريل اصليت کي ڳولھڻ ۾ مدد ڪندڙ (خدا) جي عظمت جو اقراري هو.
“The guide who can lead us to knowledge of true beauty is really leading us back to home we have forgotten.”
يعني اهو رهبر جيڪو اسان کي سچي سونھن جو ڏس ڏيندڙ ڄاڻ ڏانھن وٺي هلي ٿو، اهوئي اسانکي پنھنجي وساريل گهر ڏانھن وٺي هلي ٿو .
سقراط جيئن تہ سونھن کي “حسن مطلق” سمجهندو هو، ان ڪري هتي پڻ هن ساڳي ڳالھ ڪئي آهي، ڇو تہ هو صرف ان شيءِ کي حسين سمجهي ٿو. جيڪا فطرت سان هم آهنگ آهي
“ اس ڪي (سقراط ڪي ) نزديڪ حسن مطلق ڪا مظھر ڪامل فطرت يا ڪائنات هي، لھٰذا وه صرف اس شي کو خوبصورت سمجهتا هي، جو اپني صورت مين فطرت سي مڪمل مماثلت اور مشابھت رکهتي هي”.
سونھن بابت پنھنجي تصور کي سقراط پنھنجي طويل مڪالمي ”پيار“ ۾ هنن لفظن سان بيان ڪر ٿو.
“ سمورا انسان شعوري ۽ جسماني طور ڳورهارا هوندا آهن، سو جڏهن وهي کي رسي بالغ بڻجن ٿا تہ کين فطري طور تخليق ڪرڻ جي سڌ ستائي ٿي ۽ بدصورتي ۾ ڪڏهن بہ نہ . اهو سڄو معاملو الاهي“قدرتي” آهي، ڇوتہ ڳرڀ سان ٿيڻ يا خيالن جو سرجڻ ۽ پوءِ ان کي جنم ڏيڻ ۽ تخليق ڪرڻ هڪ فاني انسان کي لافاني بڻائي ڇڏين ٿا. پر اهو سمورو عمل ناسازي۽ اڻبڻت واري ماحول ۾ نہ ٿوٿي سگهي... سو سونھن ديوي مقدر جي دائي آهي...سونھن ئي تخليق / ويم جي مشڪل صورت مان نجات ڏياري ٿي.”
سقراط سونھن کي تصوراتي تخيلاتي دنيا ۾ وٺي وڃي ٿو _ هو پاڻ چوي ٿو تہ شين ۾ سونھن ڪٿي موجود هوندي آهي؟ ڇاهنن جي رنگ ۾! ظاهرنظر ايندڙ سونھن کان ڌار هجي ٿي يا وري ؛
“ ڪيا اشياءَ کا يہ ظاهري حسن اس حسن ڪي علاوہ ڪو ئي اورشي هو سڪتي هي، جو مطلق اور قائم باالذات حسن هي اور جس مين وه تمام اشيا جنھين هم حسن يا خوبصورت ڪھتي هين، حصہ ليتي هين .”
سقراط جي هن بيان ۾ پڻ حسن حقيقي جي ڳالھ ڪيل آهي، جيڪا هو صرف ۽ صرف خدا جي ذات ۾ پسي ٿو.
پنھنجي طويل مڪالمي Symposium ۾حقيقي سونھن ياخدائي حسن تي سقراط طويل بحث ڪيو آهي، بلڪہ بحث کي منطقي نتيجو ئي ان هنڌ ڏنو آهي، جتي هو حقيقي سونھن کي پڌرو ڪرڻ ۾ ڪامياب ٿيو آهي. هن مڪالمي ۾ سقراط پھريان چوي ٿو تہ انسان ان شيءِ جي گهر ۽ خواهش ڪندو آهي، جيڪا وٽس ناهي هوندي، ائين ئي ماڻھون محبت ۽ پيار جي خواهش ڪري ٿو ۽ ماڻھون هميشہ زندہ رهڻ جي خواهش تحت ٻار پيدا ڪن ٿا. نيڪي ۽ سونھن جو سفر پڻ جاري رهي ٿو ۽ ڳولھا جي آرزو خوبصورت جسمن مان گذري روحن تائين پھچي ٿي ۽ اتان ان حسن تائين پھچي ٿي جيڪو معاشرتي قانونن ۽ ادارن جي ٺاھ جوڙ ڪري ٿو ۽ ان کان پوءِ اها جستجو علمن جي عقلي حسن تائين پھچي ٿي پر ان کان پوءِ بہ حسن جو هڪ هنڌ باقي رهي ٿو، جنھن جي ڳولھا ۾ هڪ فلسفي مصروف رهي ٿو _ جيڪو آخر ڪار روح جي فطري خواهش جو پورائو ڪري ٿو. جنھن ماڻھونءَ سھڻين شين کي انھن جي اصل جوڙجڪ ۾ ڏسڻ سکي ورتو، اهو جڏهن حسن جي ان هنڌ تي پھچندو تہ هن جي اڳيان سونھن جو هڪ حيرت ناڪ عالم هوندو. هيءَ اهڙي سونھن هوندي جنھن کي نہ واڌارو آهي نہ گهٽتائي، ۽ اها سونھن ائين بہ نہ آهي تہ اُها هڪ پاسي کان وڻندڙ لڳي ٿي ۽ ٻئي پاسي کان اڻ وڻندڙ! اها سونھن چھري، هٿن يا جسمن جي ٻين عضون وانگر بہ نہ آهي اها بيان ياعلم جي بہ ڪنھن صورت ۾ نہ آهي، پر اها سونھن مطلق، ساده، بي نياز ۽ بي مٽ آهي. جيڪا ڪنھن واڌاري، گهٽتائي ۽ تبديلي کانسواءِ ٻين سڀني شين جي وڌندڙ۽ فنا ٿيڻ واري سونھن ۾ ظاهر ٿئي ٿي .... اها سونھن حسين صورتن مان، حسين عملن ۽ عملن مان حسين تصورن، تان جو سونھن جي مطلق تصور (خدا) تائين پھچي ٿي، جنھن سان حسن جي حقيقت جو پتو پوي ٿو.”
سقراط حسن کي تہ حسن مطلق (خدا) سان ملائي ٿو، پر جماليات جي ٻي وڏي حصي يعني فن کي مڪمل طور رد ڪري ٿو. هن جي ويجهو فن جيئن تہ نقل آهي، جنھن سان ڪو بہ فائدو نہ ٿو رسي. هن جو خيال هو تہ فن انساني نفسيات جي هوبھو تصوير پيش نٿو ڪري ۽ جڏهن تہ فني تخليقون عقل جي آڌار جڙن ٿيون ان ڪري فن جي ڪا بہ گهرج نہ آهي .
مجموعي طور سقراط جماليات تي بنيادي ڪم ڪري سونھن جو هڪ اهڙو تصور پيش ڪيو جيڪو پنھنجي اڳ وارن فلسفين کان گهڻو ڌار تہ نہ هو پر ان جي خصوصيت موجود هئي. سقراط پنھنجي اڳ وارن توڙي همعصر فلسفين ۽ شاعرن جي شاعري توڙي فلسفي کي ڪجهہ قدر رد ڪري جمالياتي تنقيد جو بنياد وجهندڙ جي حثيت پڻ رکي ٿو.