ساهن ۾ ساهن ۾ سبيل احساس ـ محمد دين راڄڙي جون ڪھاڻيون
“مان انسان ٿيندس” تي تنقيدي نگاھہ
”مان انسان ٿيندس“ جو ليکڪ محمد دين راڄڙي هڪ بھترين ۽ اعليٰ انسان آهي. جنھن پنھنجي عظمتي تخيل منجهان “مان انسان ٿيندس” خلقيو آهي. محمد دين راڄڙي ان سان گڏ سگهارو تخليق ڪار بہ آهي. مون کي هو بي حد سنجيدہ قسم جو لڳندو آهي. پھريان هو ادب جو شاگرد هو پر هاڻي استاد آهي. محمد دين هڪ پختو ڪھاڻيڪار تہ آهي پر سنڌي مان انگريزيءَ ۾ ترجما، نثري نظم ۽ تنقيدي اڀياس بہ هو سھڻي طرح لکي رهيو آهي.
“مان انسان ٿيندس” سندس ڪھاڻين جو ڳٽڪو آهي. جنھن ۾ محمد دين جا تجربا مختلف نوعيت جا آهن. هن مني ڪھاڻيون، ون لائين اسٽوري، فليش فڪشن ۽ فارميٽ ڪھاڻيون لکيون آهن. محمد دين ڪھاڻين ۾ پنھنجو فڪر احساسن ۾ ساھہ سان سبي پيش ڪري ٿو. هن جي ڪھاڻين ۾ جديد سماجڪ ۽ وجودي انتشاري جي اپٽار آهي. ڪتاب ۾ ڏنل ڊسڪورس الائي ڇو مون کي ٿڪائي ڇڏيو.
ٽوٻو: هي محمد دين جي جديد سنڌي ادب جي ڪلاسيڪل ڪھاڻي آهي. موضوع، پلاٽ جي اڻت ڪمال ڪاريگري سان ڪئي وئي آهي. خيالن جي چونڊ جيءُ جهونجھڙي وجهي ٿي. هي ڪھاڻي هڪ ڪردار ربن جي نہ پر پوري طبقي کي اسان جي آڏو کڻي اچي ٿي. ٽوٻا جيڪي سرڪاري آفيسرن جي داٻي/سڏ تي ڏينھن رات بک، اڃ، سڃ تي لوڙين ٿا. هي مونو لاگ ڪھاڻي آهي. جنھن ۾ ٽوٻو سوچي ٿو:
“پر اسان جي اندر ۾ ڪنھن لھي ڏٺو آهي! تہ اندر ۾ ڪيترين ئي خواهشن، بيوسين ۽ محرومين جا لاش ٿا لڙهن... اسان جي جيءَ ۾ ڪنھن جهاتي پاتي آهي تہ اسان جي ٻارڙن جي تن تي ڪپڙا ڪونھن... پنج سون لاءِ هڪ ٻئي لاش جو انتظار ڪرڻو پوندو..!! درياءَ جا پيٽ ڇڇولڻ ڪي سولا آهن... پنج سؤ پتي ۾ ڪڏهن ڪڏهن ٿا اچن... ڪڏهن تہ رڳو گهران ڏئي گهر پھچون ٿا؟.... ” ص_53
ڪھاڻي ڏاڍي درد انگيز آهي. زندگي جي هڪ اهڙي بيوس وارتا کي بيان ڪري ٿي. جنھن ۾ انسان لاغرض ٿي نيٺ اڳتي وڌي وڃي ٿو. ليکڪ جي هيءَ ڪھاڻي سنڌي ٻوليءَ جي ڪلاسيڪل ڪھاڻين گورڪن نورالهديٰ شاھہ ۽ اخلاق انصاري جي نشي واري ڊاڪٽر واري ڪھاڻي جو تسلسل آهي.
ڪھاڻين ۾ ليکڪ ڊاٽس غير ضروري ۽ حد کان وڌيڪ استعمال ڪيون آهن. جيڪا ڳالھہ مون کي گهڻي عجيب لڳي. اهو وڏي ۾ وڏو جهول آهي. ان حوالي سان ليکڪ خود هئين پنھنجي پاران ۾ لکي ٿو: ”منھنجي ڪھاڻين ۾ ڊاٽس (.....) ڪي ڪوڊ آهن يا شايد، يا ڪي احساس، جيڪي پڙهندڙ ئي ڊي ڪوڊ ڪري سگهندا.“ ص_7
ليکڪ جي بيھڪ جي نشانين کان اڻ ڄاڻائي سمجهہ کان ٻاهر آهي. ٻہ ٽٻڪا (..) معنيٰ ڪجهہ مبهم آهي. ٽي ٽٻڪا (...) معنيٰ اڳتي ڪجهہ آهي. چار ٽٻڪا (....) معنيٰ پويان ڪجهہ ڇڏي آيا آهيون. ...... گهڻين ڊاٽس جي تحقيق ۾ ڪا معنيٰ ناهي باقي فڪشن ۾ ان جو مطلب ڊگهي ساهي آهي. پر اهي بار بار نہ ٿيون اچي سگهن! بيھڪ جو نشانيون ٻوليءَ جو بنيادي عنصر آهن. ايتري سگهاري سمجهہ رکندڙ ليکڪ بہ چڪ ڪري ويو آهي. اهو مدد علي سنڌي، مشتاق شوري ۽ ماڻڪ جي لايعنيت جو نمونو هو جيڪو هاڻي رد ٿي چڪو آهي.
وليم فاڪنر ڪھاڻي لکڻ جي لاءِ ڪيڏي نہ ڪارائتي ڳالھہ چئي ويو آهي: “ڪھاڻي لکڻ جي لاءِ ٽن شين جي ضرورت هوندي آهي، 1. تجربو 2. مشاهدو 3. تخيل. فاڪنر جي لاءِ ڪھاڻي جي شروعات خيال يا ياد هوندي آهي. باقي ڪھاڻي جو لکجڻ ان خيال تائين پڄائي ڇڏيندو آهي. محمد دين راڄڙي جا خيال مشاهدا ڪھاڻين جي تجربن ۾ شاهوڪار آهن.
سرڪس: ڪھاڻي بہ خيال ۽ تجربي جو امتزاج آهي. جيڪا مشيني سرمائيدارانہ دور جي عڪاسي ڪري ٿي. هن دور ۾ انسان جي وجود جو هجڻ جو سبب صرف سرمايو آهي. سرڪس ڪھاڻي جديديت پڄاڻان جي Hyper Reality جي ٿيم تحت لکيل آهي. Hyper Reality جنھن ۾ فطري حقيقت کي ڪوڙو ۽ مصنوعي ڪري پيش ڪيو ويندو آهي. جيئن جوڪر کان ڪرايو وڃي ٿو.
جاڳر: هي ڪھاڻي سنڌي سماج هزارن سالن جي پراڻن وهمن جي ڪھاڻي آهي. پروفيسر ساجد سومري مطابق: “هاڻ لڳ ڀڳ 200 ملڪن ۾ ڪنھن بہ جن ڀوت غيب جھڙي وهم گمان جي ڪا معمولي گنجائش بہ باقي ناهي بچي. سواءِ اسان جھڙن ڪجهہ مذهبي ملڪن جي!” اڄ جتي دنيا خبر ناهي ڪھڙن انيڪ سارن اعليٰ خيالن جي گسن گهڙن کي اڪاري چڪي آهي. اتي سنڌ جا اڪثر علائقا انھن واهيات رسمن جو شڪار آهن. جنھن ۾ جبلي ۽ نفسياتي ضرورتن جي علاج بدران زنجير ٻڌا وڃن ٿا.
ڦاٽڪ: ڪھاڻي زندگي جي هڪ اهڙي عڪس جو چٽ آهي. جيڪو گذري ويل وقت ۽ حياتي جي بي معونيت کي ظاهر ڪري جيءُ جهوري رکي ٿو. محمد دين زندھہ احساسن ۽ سچن جذبن جو ڪھاڻيڪار آهي. هن زندگي جي واقعن کي پنھنجي تخيل جي اڏام ۾ سھڻو ڪري لاٿو آهي.
اندر ٿو سڏي مون کي..!: عنوان واري ڪھاڻي هاڪاري پھلو اڀاريندڙ ڪھاڻي آهي. باقي هن ڪھاڻي ۾ انگريزي لفظ ۽ ٽٻڪن وارو چڪر منجهائي ٿو.
اندر وارتا: ڪھاڻي ۾ هڪ نفيس تخليق ڪار جي اندر ۾ جيڪي سڏ پڙاڏا آهن اهي گونجي رهيا آهن. ڪھاڻي منجهان هڪ خيال توهان جي حض جي لاءِ:
“مان ايڏو سطحي ڇو ٿو سوچيان، باظرف ماڻھو تہ مشھورين، چاپلوسين کان مٿڀرا هوندا آهن. گم نام جينئس جيان، اهي شھرت جا نہ شھرت انھن جي محتاج هوندي آهي.” ص_73
سچ کي پٺي...!: هن ڪھاڻي ۾ حق کي پٺي ڏني وئي آهي. نامراد ۽ ناڪارہ ماڻھو ڪم ڪرڻ وارن ماڻھن جي لاءِ رڪاوٽ هوندا آهن. ڪنھن حد تائين Generation Gape بہ هن ڪھاڻي جو موضوع آهي. جيڪو جٽادار اثر ڇڏي ٿو.
ڪراچي: ڪھاڻي ۾ ليکڪ سرئيلسٽڪ انداز اپنايو آهي. ڪراچي ۽ امن جي مڪالمن جي پس منظر ۾ ليکڪ سنڌ جي سسيءَ جي صورتحال سھڻي سري سان سنيگاري آهي.
سيڪنڊ اسٽيٽمينٽ: هي هڪ مختصر ڊرامو آهي. جيڪو محبت جي بغاوت تي لکيل آهي. موضوع، ٻولي ۽ پڄاڻي بھترين نموني سان چٽيل آهن. سيڪنڊ اسٽيٽمينٽ محمد دين راڄڙي جو اڻ ڇپيل ناول بہ آهي، جنھن جو اعلان هن ئي ڪتاب جي فلپ تي اعلان ٿيل آهي.
بودلو: هي ڪھاڻي پڙهي مون کي پنھنجي بودلائپ ياد آئي. مون کي خبر نہ هئي تہ محمد دين بہ بودلو آهي. احساساتي خوبصورت خيالن سان ٽٻٽار اندر ۾ لھي ويندڙ رومانوي ڪھاڻي آهي. داخليت جڏهن اٿلي پوندي آهي تہ بودلائپ ٿي پوندي آهي. حسين، فڪر انگيز پيھي ويندڙ لفظن، تشبيھن جو سنگم گهڻو وڻندڙ آهي. جنھن مان ڪجهہ احساس اوهان جي نظر:
“خبر اٿئي سمجهيل ماڻھو ڇڏڻ ڪيترا اوکا هوندا آهن.” ص_92
“مون کي اهائي تنھنجي ادا وڻندي آهي. جو تون ڳالھين کي لفظن جي روپ ڏيڻ بجاءِ اکين سان اچاري ويندي آهين.” ص_95
“ويسارا عارضي ٿيندا آهن. مستقل محبت ٿيندي آهي.” ص_ 96
پٿرائجي ويل اکيون: دنيا ۾ انساني بيمارين ۽ جسم جي ناڪارہ ٿيڻ جي صورت ۾ هيٺيون ڌڙ مشيني لڳايو پيو وڃي، اهي خيال سامھون اچي رهيا آهن. اسان جي چؤگرد پيرن جون گاديون، درگاهون ۽ جهالت اوج تي آهي. هي ڪھاڻي ان جي هڪ جهلڪي آهي. محمد دين راڄڙي جي ڪھاڻين جا ڪردار جي ٻولي تز ۽ ٺهڪندڙ آهي. “پٿرائجي ويل اکيون” ڪھاڻي پير پرستي ۽ دقيانوسي جي اونداھہ کي چٽو ڪري ٿي.
پيراڊو: هي هڪ تمثيلي ڪھاڻي آهي. هن ڪھاڻي ۾ ڪردارن جي ٻولي ڏانھن وٽان آهي. ڪھاڻي جي پڄاڻي بہ اشارتي ڪيل آهي. منھنجي خيال ۾ پيراڊو جو تصور ترقي پذير ملڪن يا ٻئي دنيا ۾ شايد هجي. ڇو تہ ڪچا رستا اسان وٽ يا اسان جي پاڙيسري ملڪن ۾ آهن. ان ڪري پيري واڍي بہ ماهر بہ اسان وٽ اسرن ٿا.
مان انسان ٿيندس: سر ورق ڪھاڻي هڪ يونيورسل خيال ڇڏيندڙ ڪھاڻي آهي. پوسٽ هيومن دور ۾ ھہڙي ڪھاڻي سرجڻ واقعي دين محمد جي ڪاميابي آهي. پر آخري مڪالمو جنھن ۾ اسڪولي ٻار جيڪي لفظ ڳالھائي ٿو اهي ان کان ڳرا آهن. انھن کي ان ٻار واري ٻوليءَ ۾ ادا ڪجي تہ وڌيڪ تز لڳندو.
امداد : هن ڪھاڻي ۾ ليکڪ ضميري چهونڊڙي هڻي ڪڍي ٿو. جا اندر جو آواز ڀانسجي ٿي.
انگ اگهاڙا ٿري ٻار: ٿري ٻارن جي هي سور ڪھاڻي هن ۾ ڀرپور آهي. هي هڪ سرئيلسٽڪ ڪھاڻي آهي. جنھن ۾ ٿر ڳالھائي ٿو، دانھون ڪوڪون ڪري ٿو.
پريت: ليکڪ جي جتي سڀن ڪھاڻين ۾ ٻولي سھڻي ۽ نج نبار استعمال ڪيل آهي. اتي هن ڪھاڻي ۾ هو اردو جي اثر ۾ اچي ويو آهي. هي مونو لاگ ۾ لکيل سٺي ڪھاڻي آهي.
هنن ڪھاڻين بعد ليکڪ جون فليش فڪشن ڪھاڻيون آهن.
احساس ڪھاڻي ۾ ماءُ جي احساساتي منظر جي جهلڪ آهي. ٻہ مانيون (غربت)، تضاد (Hypocrisy) ۽ ڏڪار (منافقت ۽ بي ايماني)، وزن (وزن يا وزن_ زندگي کان بي خبر ڪوي جي ڪھاڻي)، ATM مشين (سرمائيدارنہ دور جون جهلڪيون آهن)
سرلان ڪھاڻي فارميٽ ڪھاڻي آهي. جيڪا فليش فڪشن واري حصي ۾ اچي وئي آهي. هي ائبزرڊ ڪھاڻي آهي. فليش فڪشن واري حصي ۾ ليکڪ جون تعليمي ڪھاڻيون بہ آهن. تضاد تعليمي ڪھاڻي آهي. هڪ سٽيون ڪھاڻيون بہ معنيٰ خيز آهن. جيڪي سوچڻ تي مجبور ڪن ٿيون.
نئين دور جي مارئي واري ڪھاڻي ۾ ليکڪ جو رويو گهڻو هاڪاري ۽ سڀاويڪ آهي.
بچل ڪلينڪ: هن ڪھاڻي ۾ پوسٽ ماڊرن سنيريو آهي. هڪ ڊاڪٽر سرمايي خاطر ٺڳي ۽ بي ايماني کي اهم سمجهي ٿو.
پارٽي: هي ڪھاڻي مرندڙ قدرن ۽ احساسن جي ماحول جي ڪھاڻي آهي. ڪتاب جي آخري ڪھاڻي “اٿ ڏونگر ڏاري وينداسين” سٺي ڪھاڻي آهي پر فني سٽاءُ ۾ جهول اٿس.
محمد دين راڄڙي جي ڪھاڻين ۾ موضوعاتي اٿل، جديد تنقيدي نگاھہ ۽ فني فڪري گهرائي پڙهندڙ جي من کي ڀانئي ٿي. جيڪا ئي هڪ ڪھاڻيڪار جي ڪاميابي چئي سگهجي ٿي.