• ثقافتي لهجي، ۽ شهري سڀاءُ جو شاعر
90 واري ڏهاڪي ۾ سياري جي هڪ شام جو ڪراچي جي چونڊ ۽ پڙهيل ليکڪن جي چؤڪڙي ۾ اوچتو ويٺي ڪنهن شاعر ڌيان ڇڪايو هو ته موري جي مٽيءَ مان هڪ ٻيو سلڇڻو شاعر ڪراچي ۾ لٿو آهي. ڪتابن سان ميل کائيندڙ، فقيري سڀاءَ ۽ چڱن لڇڻن وارو هي نوجوان موري جي اڳ وارن شاعرن جي اثر ۽ پاڇي کان پري شاعريءَ ۾ پنهنجا الڳ دڳ ڳولي تجربا ڪري ٿو ۽ ڪراچي جي پڙهيل ڳڙهيل دوستن جي ڀر وٺي بيهڻ گهري ٿو. يارانِ محفل جي حڪم تي کيس اڄ نينڍ ڏيئي ڪراچي پريس ڪلب ۾ گهرائي حال اوربا ۽ سندس شاعريءَ ٻڌبي، بيٺڪ جا دوست اڃا انومان ۾ ئي هئا ته سنڌي شاعريءَ جو سرخيل شاعر جان خاصخيلي هڪ سادي ۽ پروقار شخص کي ساڻ ڪري اندر محفل ۾ وٺي آيو ۽ سندس سڃاڻپ ڪرائڻ لڳو ته هي دوست امداد سولنگي موري کان ڪهي ڪراچي آيو آهي.
سنڌي غزل جو منفرد ثقافتي لهجو ۽ شهري سڀاءُ امداد جيءَ شاعريءَ جي خاص سڃاڻپ آهي، امداد ڀٽائي ۽ اياز جي لئه ۽ خيال تي شاعريءَ ۾ وڏا پير ڀريا آهن. هي بيٺڪ امداد جي نانءُ ڪجي ٿي ته هو پنهنجي ڏات جا ڪجهه ڪڻا هن محفل کي ارپي، تڏهن امداد ٽڙي پيو هو ۽ هن ان محفل ۾ ڪيترائي خوبصورت غزل ۽ نظم ٻڌايا هئا جيڪي منهنجي ذهن ۾ اڃا جيئن جو تيئن سانڍيل آهن. سندس هي غزل ته دوستن ورائي ورائي ٻڌو، ۽ امداد شام جي لهرن ۾ پِيٽندو پئي ويو:
يادن جو ٿي اوٿر ڳولي
منهنجي اک سمندر ڳولي
نوري پنهنجو پاڻ وڃائي
سپ سپ ۾ ٿي ڪينجهر ڳولي
اکا آڇي پئي ٿي هوءَ
خالي پنهنجو ڀاڪر ڳولي
مان ٿو ڳوليان جنهن کي ٻاهر
سو ٿو مون کي ڀر ۾ ڳولي
ائين امداد لڳاتار شاعري جي طلسمي رچاءُ ۽ ڏيک جو جادو جڳائيندو رهيو ۽ اسين هن شاعر جي لهجي ۽ سٽاءُ ۾ منڊجي سر ڌوڻڻ لڳاسين. اهي ڏينهن ۽ اڄ، امداد ڏامر جي شاهي رستن تي دوستن جي ڀرجهلي وڏي رولاڪي ڪري ٿو. سانڀر ۽ کليل اکين سان ڪڻ ڪڻ ڪري مشاهدا کڻي اکرن جي روپ ۾ اسان آڏو اچي ٿو. امداد انهن ٿورڙن نوجوانن مان آهي جن کي گهر ۾ مختصر ئي سهي پر ادبي ماحول مليو، گهر ۾ ڪتابن ۽ رسالن کانسواءِ سندس والد سليمان سولنگي جهڙي اديب هستي جي وچ ۾ سندن سان سڃاڻپ جو موقعو مليو، توڻي جو اها ڪا اهڙي مضبوط ڏاڪڻ نه هئي جنهن تي امداد چڙهيو ۽ موٽ ۾ منزلون کيس پاڻهي ملي ويون، اهو هڪ شروعاتي اتساهه هو، جنهن کان متاثر ٿي امداد شاعري جي چونڊ ڪئي. ۽ ٿورڙي وقت ۾ دوستن جي صحبت ۽ مڃتا ماڻي، امداد سنڌي شاعري جي ڪينواس جو اهم ۽ مک شاعر بڻجي آڏو آيو. امداد جي شاعري پڙهندي لڳي ٿو ته کيس شاعراڻي مشق دوران ڪنهن به استاد جي ضرورت نه پئي. مطالعي، شعور ۽ پاڻ مرادي مشق سندس شاعريءَ جي موضوع ۽ گهاڙيٽي ۾ اڳواڻي ڪئي آهي. هن شاعريءَ جي روايتي سٽاءُ سان ته نڀاءُ ڪيو پر تشبيهن، اڳ ڪتب آندل لفظن جي الٿي ۽ اچار جا به نوان دڳ ٺاهيا آهن، جن تي هن جا هم عصر ۽ دوست شاعر اڃا نه رسي سگهيا آهن. هن ڀٽائي ۽ شيخ اياز جي ڪتب آندل لفظن ۽ اچارن کي نئين ليکي پنهنجي شاعريءَ ۾ ٻيهر ڪتب آندو آهي. ائين شاعريءَ جي جهان ۾ امداد جو ورتاءُ ڏاڍو وڻندڙ ۽ ٺاهوڪو بڻجي پيو آهي:
زخمن جا نشان کڻي دل ڦٽجي پهتاسين
جيون تنهنجي پويان ڪيڏو ٿڪجي پهتاسين
ڇا ته سرءُ ۾ سار اوهان جي وڍ ڏئي ويئي
پوءِ به سُڏڪي سڏڪي تو وٽ مرڪي پهتاسين
مون ته شهر جي هر رستي کان پڇيو تنهنجو ڏس
شهر جي سڀني رستن روليو، ڀلجي پهتاسين
هيل به موسم ڦلواڙيءَ جي آندا ساڳيا ڦول
پاڻ پروڪن دردن ۾ ئي پوئجي پهتاسين
ننڊ نه آئي خواب اکين مان اڏري ويا سڀ
ساڀيائن جو ديس رلي ڀٽڪي پهتاسين
ائين ڪونهي ته سنڌي شاعري جي آسمان تي امداد جو اڀرڻ ڪنهن حادثي يا ڌماڪي جو نتيجو آهي. امداد لڳاتار پر ڌيري ڌيري سنڌي غزل جي ڀر ۾ پنهنجي جڳهه ٺاهي آهي. هو ڪو ڪچن ڦڪن جذبن يا ڪو ڪچي مال جو واپاري ڪونهي، شعر لکي ٿو ته فڪر ۽ اظهار جي شرطن ۽ گهرجن جو به خيال رکي ٿو. اهو رويو هن جي ذاتي ادبي پسمنظر جو اولڙو آهي. امداد جو غزل ڌڙڪندڙ نه پر هڪ سوچيندڙ غزل آهي. سندس سوچ مان تازگي ۽ احساس جو نئون پڻو ليئو پائي ٿو. شاعري جي هنر ۾ جي نڪور نه به ته سنڌيءَ شاعراڻي مٿاڇري تي (New Sensibility) جو شاعر پڪ آهي. امداد پنهنجي شاعريءَ ۾ هر قسم جي رائج الوقت ۽ ٽيڊي شاعرن جهڙي بيٺل لفاظي کان پاڻ کي آجو رکيو آهي. هن اونهي شاعري جا ڏيئا پاڻ ٻاريا آهن ۽ سندس شعر پاڻ اونهي لهجي ۾ ڳالهائي ٿو ۽ اها ڪا رواجي ڳالهه ڪونهي. امداد جي شاعري ۾ ڪٿي ڪٿي اياز جي ڇانو ۽ اثر به وائکو ٿئي ٿو:
ستارن کان پري سهڻي،
اکين ۾ ٿي تري سهڻي،
ميهر تي ماٺ جي موسم،
اجايو ٿي مري سهڻي،
لڳي وئي لونءَ ساهڙ سان،
ڏمن کان ڇو ڏري سهڻي،
سنڌوءَ جي سير خاليءَ کي،
اکين سان ٿي ڀري سهڻي،
ڪنارا هاڻي سوچن ٿا،
ڪنارا وئي ڪري سهڻي.
امداد جي شاعريءَ ۾ ڪي پراڻيون علامتون به نئين معنيٰ سان واضع ٿي سامهون آيون آهن، هر شاعر جيان امداد به، علامتن کي پنهنجي هٿ وس رکي تبديليون آنديون آهن. ٻوليءَ جو ڪو لفظ جيڪڏهن غزل ۾ نئين ليکي علامت بڻجي اچي ته، ان لفظ جي اهميت کان انڪار نٿو ڪري سگهجي. ڪڏهن ڪڏهن پراڻيون ڪتب آندل علامتون وري ڪي نوان مفهوم کڻي ابلاغ جو وسيلو بڻبيون آهن، غزل جي صنف پنهنجي سونهن لاءِ اسان جي ٻوليءَ ۾ اختصار جي گهرجائو رهي آهي. تاجل بيوس، تاج بلوچ، امداد حسيني، ادل سومرو، اياز گل، ماڻڪ ملاح، اياز جاني، وسيم سومرو، سعيد ميمڻ، بخشل باغي، امر اقبال ۽ رکيل مورائيءَ جهڙا مضبوط لهجي ۽ چٽي ٻوليءَ وارا شاعر هيڪڙ ٻيڪڙ ڪي ٻيا به هوندا، پر انهيءَ ٽهي کان پوءِ اهڙا ڪيئي شاعر موجود آهن جيڪي جديد سنڌي غزل جي نئين نقشبندي ۽ سنوار ۾ پاڻ ڀرو ٿي رهيا آهن. امداد اڪيلي سر پنهنجي شاعريءَ ۾ پاڻ ڪيئي تجربا ڪيا آهن. تجربا آءُ ان ڪري ٿو چوان ته هن غزل ۽ نظم جي فرق کي مٽائڻ جي ڪوشش ڪئي آهي. هن، کوڙ غزل نظم جي زمين تي کپايا آهن ۽ مونکي الاءِ ڇو پڙهندي لڳو ته انهن کي غزل جي پابندين متاثر ڪيو آهي نه ته شايد انهن جو خيال تشبيهون ۽ لهجو اهڙو آهي جو جيڪڏهن نظم ئي رهن ها ته شايد اهي اڃا وڌيڪ نکرن ها. سندس هيٺيون غزل نظم جي زمين تي لکيو ويو آهي:
تارن جي جهلمل ۽ هوءَ
ڪينجهر منجهه ڪنول ۽ هوءَ
سيارو، رات، اڪيلائي
کٽ تي اٿل پٿل ۽ هوءَ
مون لاءِ آهن ٻئي هڪجهڙا
سانوڻ ۾ بادل ۽ هوءَ
هڪ رستي تي گڏجي پيا
سونهن، امداد، اجل ۽ هوءَ
امداد جاکوڙي آهي، هو نون خيالن ۽ نون لفظن جي جستجو ۾ سدائين سرگردان رهي ٿو. هن جي اندر جو شاعر احساس جي پراسرار حيرتناڪين ۽ ڌنڌلڪي ۾ ڄاڻ جا ڏيئا ٻارڻ جو سعيو ڪري ٿو. هو اڻوڻندڙ حقيقتن ۽ ڀر پاسي جي زندگيءَ تي ويچاري ڪائنات ۾ نون امڪانن جي جستجوءَ لاءِ پاڻ پتوڙي ٿو، سندس شاعريءَ جي اُن تازگي کيس پنهنجن هم عصرن ۾ الڳ ڪري بيهاريو آهي. سنڌي غزل جو وڏو الميو خيال جي يڪسانيت رهي آهي. استعاري ، تشبيهن، علامت ۽ موضوع جي هڪ جهڙائي رونشي ڪوڏين سنڌي شاعرن جي هجوم ۾ ان نکيڙ کي ڏکيو بڻائي ڇڏيو آهي، جڏهن غزل پڙهي شاعر جي نانءَ کي نشابر ڪبو هو. سنڌيءَ ۾ غزل ڇپجندي ته ڏيکامجي ٿو، رکي لفاظي، اڻوڻندڙ ڪافيا ۽ رديف سنڌيءَ جي ان سڃي غزل ۾ شاعراڻي هنر ۽ ڏانءَ جي کوٽ جو پر ڏس ڏين ٿا. شاعريءَ جي ان ڀرمار ۽ سهنجي واٽن کان الڳ امداد پنهنجي راهه لاءِ پتوڙي ٿو، جتان ويندي هو پراڻن لفظن ۽ علامتن کي نئين معنائن ۾ دريافت ڪري شاعريءَ ۾ کپائي ٿو:
اکين ۾ ڪين ٿي آڻي
پئي ٿي ٻور جا ڇاڻي
پکي قابو ڪيا ڪيڏا
اوهان جي سونهن جي داڻي
چپن جا مور ڦٿڪن ٿا
اندر جو ٿر نه ٿي ڄاڻي
امداد جي وقت ۾ واندڪائي جا اهي ڏينهن ۽ راتيون نٿيون ڏيکامجن ته شاعر بس رڳو محبوبا جا خيال جهلي ۽ ويٺو رجي ۽ وهامي وڃي، اڄ جي شهري زندگيءَ هر موڙ تي ماڻهوءَ جي حوصلي کي مٺ ۾ آڻي ڇڏيو آهي ۽ هو ساهه جي سٽ سان هٿين ٻکين پيل آهي. محبت ۽ مونجهاري جي انهي گاڏڙ احساس ۾ جيئرو رهڻ ۽ جيئري رهڻ جو ثبوت ڏيڻ لاءِ ڪنهن شاعر کي اندر جيءَ اڻ مئي توانائي جي گهرج پوي ٿي ۽ امداد ۾ اهو جوهر لڳاتار پسجي ٿو. هو زندگي جي آڏي ابتي رستن ۽ ماحول هٿان ٿڪجي مايوسين جو شڪار ٿيڻ بجاءِ هڪ اميد پرست ۽ سگهو انسان ٿي آڏو اچي ٿو. سندس غزل جو لباس به انهي سوچ ۽ گهرائي جهڙو آهي. هن جا ڪيترا غزل سٽاءُ ۽ نئين معنيٰ جي لحاظ کان مک غزل آهن. هن وٽ محرومي جو احساس گهٽ ۽ پائڻ يا ماڻڻ جي جستجو وڌيڪ آهي، ڄڻ هو ڏيئي ٻرڻ ۽ ان جي لوءُ تيز ٿيڻ جو اونو ڪندو هجي:
مڃي ئي ڪا نه ٿي هيءَ دل ڏسي ٿي خواب شيشن جا
انهيءَ آوارگيءَ پويان اسان جا نيڻ پٿر ٿيا
شهر ۾ شور هو جيڪو اسان وياسين ٻڏي تنهن ۾
اسان هاڻي نه لڀنداسين اسان جي پيا ڪيو ڳولا
هيو ماڻهو الائي ڪهڙو رلياسين عمر ڀر جنهن لئي
اسان جي ننڊ لوڙهي ويو ڏئي ويو جاڳ جا سپنا
اسان جي عاشقيءَ کي تون ڏئين تمثيل ٿو ڪهڙي
وصل پيو اُس ڀاسي ٿو جدائي ڇانو جهڙي آ
ستارا ڀي رهيا ناهن وساڻا ديپ سانجهيءَ جا
وڃو امداد کي ڳوليو کليل هن گهر جا دروازا
شاعريءَ جي جهان ۾ مشق جي بنياد تي امداد جي عمر اڃان مختصر آهي پر امداد تاجل بيوس، جان خاصخيلي، بخشل باغي، ستار سندر، انعام عباسي ۽ رکيل مورائي جهڙن شاعرن جي صحبت ۾ جيئن پنهنجي شاعراڻي سفر تي نڪتو آهي، ان مان ته لڳي ٿو هو پنهنجي هم عمر ۽ هم عصر شاعرن کي ”اوور ٽيڪ“ ڪرڻ ۾ ڪو وڏو وقت نه سيڙائيندو سندس جوان حوصلن کي نئين سمجهه ۽ لب و لهجي جي منزل پوري چلڪاري سان کيس ڊوڙ جي نينڍ ڏئي رهي آهي.
(امداد سولنگيءَ جي شعري مجموعي ”ماٺ جي موسم“ ۾ شامل پيش لفظ)