• ڪائنر جو موت داخلي خود ڪلامي جا رويا
امير جو هي ڪتاب دراصل انهن روين ۽ احساسن جو ميڙ آهي. جيڪي هن جي شخصي زندگيءَ جي مِڙني مشاهدن، تجربن ۽ مڪمل داخلي ڪيفيتن وسيلي جڙيا آهن. اهو ئي سبب آهي جو هن جي ڪهاڻين ۾ سندس داخلي احساس ۽ خودڪلامي وارا لاڙا ئي حاوي عنصر جي طور تي نمايان ٿيل آهن. جنهنڪري هن جون ڪهاڻيون جيئن جو تيئن ظاهر ڪيل ساديون ۽ کريون ڪهاڻيون بڻجي پيون آهن. امير جون هي ڪهاڻيون بيانيه انداز ۾ لکيل آهن. جيڪي گهڻو ڪري مُک ڪردار جي سرگرمي ۽ ڇاپ ڪري مددگار ڪردارن جي چُرپُر ۽ ڪهاڻي جي ماحول کي نمايان ڪري نه سگهيون آهن. امير جي انهن ڪهاڻين ۾ سنڌي اندر نقل ٿيندڙ جديد ڪهاڻين جهڙي تجريديت يا ڪي علامتون ته ڪونهن پر شهري شعور جو نئون رويو ۽ پيار جي اُسريل نفسياتي تشريح، سندس سنڌي ڪهاڻي اندر داخل ڪيل نئون عنصر ضرور آهي. امير پنهنجن ڪهاڻين ۾ فڪري سطح تي بيان ٿيندڙ پيار ۽ زندگي جي مجرد وصف کي معنويٰ ۽ تجرباتي سطح تي بيان ڪرڻ جي شعوري ڪوشش ڪئي آهي. جيڪو سنڌي ڪهاڻي جو نئون لاڙو آهي. امير پنهنجن ڪهاڻين ۾ مجموعي طور تي پيار، ماڻهپي جي قدرن، وابستگي ۽ جذبن جي گهرائي وارن لاڙن کي موضوع بنايو آهي.
ڪتاب جي پهرين ڪهاڻي ”تبديلي جو خواب“ موضوعاتي طور تي نئين ڪهاڻي آهي. سنجيده طنز وسيلي لکيل هي ڪهاڻي ٻچاپڙائپ ۽ چاپلوسي جي ماحول ۾ پلجندڙ ماڻهن جي پاڻ وڻائڻ وارن اجاين روين کي رد ڏيڻ لاءِ لکي ويئي آهي. ڪهاڻي جو مُک ڪردار هڪ Status Oriented رائٽر آهي، جيڪو جُڙتو سرگرمين وسيلي اجايو ليکڪ بڻجي پيو آهي. جيتوڻيڪ ڪهاڻي خاصيتي طور تي ڪمزور آهي. پر سنڌي ڪهاڻي اندر اڪثر نظر انداز ٿيل ليکڪن جي هٿ ٺوڪين روين کي نهايت باريڪي سان چٽيو ۽ ڇهيو ويو آهي. ڪهاڻي ”ماضي جو مستقبل“ احساساتي پکيڙ رکندڙ شاهڪار ڪهاڻي آهي. ڪهاڻي جو مرڪزي خيال پيار ۽ درد جي ميلاپ سان جڙيل هڪ رشتو آهي، جيڪو اڃان وڌيڪ گهري ۽ شفاف محبت جو گهرجائو آهي. پوري ڪهاڻي ٻن ڪردارن وچ ۾ مڪالمي وسيلي بيان ڪئي ويئي آهي. ڪهاڻي جو نائڪ ماضي ۽ حال جي وچ تي هلندي محبت جي ورهاست به دور ۽ لمحن وسيلي ڪرڻ ٿو چاهي، جڏهن ته سندس نائڪا وقت ۽ لمحن جي حوالي کانسواءِ رڳو اڪيلي، مڪمل ۽ باضابطا محبت جي گهُر ڪندي ڏيکاري ويئي آهي. ڪهاڻي اندر محبت جي گُهر جو دٻاءُ نهايت خوبصورت مڪالمن ۽ تشبيهن وسيلي اُڀاريو ويو آهي جنهنڪري پوري ڪهاڻي جو تاثر شدت اختيار ڪري ويو آهي. ماڻهو اڪثر حالتن ۾ ڀوڳي ٿو. ماڻهو جي ڀوڳنا سندس جيون جي تجربن جي ڳڻپ هوندي آهي. ماڻهو پنهنجي اهڙي ڳڻپ ۾ اڪثر پاڻ سان مخاطب ٿيندو آهي. ڪهاڻي ”سي گل جو موت“ اهڙي مخاطب تجربن جو بيان آهي. هي اندر جي ولوڙ ۽ احساس جي زور تي لکيل انتهائي وزندار ڪهاڻي آهي. معنويٰ انداز ۾ لکيل هن ڪهاڻي جي ڪردار وڇوڙي خلاف پنهنجي اندر جي آٿت (Inner Solace) ماڻڻ لاءِ فطرت ۽ ان جي ڏيکن کي حوالي طور ڪم آندو آهي. توڻي جو نراسائي، محبوب جي غم، نامرادي ۽ اڪيلائي جي اڪثر موضوعن تي لکيل سنڌي ڪهاڻين جي پڄاڻي نائڪ جي آپگهات، چريائپ يا دنيا کان پري رهڻ جهڙن Passive لاڙن تي ٿيندي آهي. پر امير جي هن ڪهاڻي ۾ وڇوڙي جي درد ڪردار اندر زندگي کي اڃان وڌيڪ گهرائي سان ماڻڻ جي خواهش اُڀاري آهي. ورتاءُ جي حوالي سان هي سنڌي ڪهاڻي جو نئون انداز آهي. ڪهاڻي ”پٿر“ ڏاڍي ڪمزور ۽ سطحي ڪهاڻي آهي. ڪهاڻي جو مرڪزي خيال ”هر ڌارئي کي سنڌي بنائڻ واري پراڻي قومي خواهش“ جو ڀرم رکڻ لاءِ جوڙيو ويو آهي. جنهنڪري ڪهاڻي جو مواد فرضي ۽ پڄاڻي غير منطقي محسوس ٿئي ٿي. جيتوڻيڪ ڪهاڻي جي نائڪ پيءَ ماءَ جي مرضي خلاف، پاڻ چونڊ ڪري هڪ ڌارئي عورت سان عشق جي شادي ڪئي آهي پر هوءَ ڪهاڻي ۾ پنهنجي ڌارئي زال کي چوي ٿو ته ”مون کي تنهنجي سنڌي نه هجڻ تي وحشت اچي رهي آهي .“ ڪهاڻي جي خيال جي پڄاڻي نائڪا ثريا جي هن جملي تي ڪئي ويئي آهي ته ”مون کي ڇڏي نه وڃ مان سنڌي پڙهڻ لاءِ تيار آهيان.“ امير جي هي ڪهاڻي جُڙتو ڪردارن تي ٻڌل هڪ فارمولا ڪهاڻي آهي، جيڪا پرچاري مقصدن لاءِ لکي ويئي آهي. ”ڪوئل ۽ مان“ جدت ۽ پراڻ پسندي وارن لاڙن جي ٽڪراءَ ڪري پيدا ٿيندڙ داخلي ڪرب جي ڪهاڻي آهي. ڪهاڻي مناسب موضوعاتي ترتيب ۽ واقعاتي نڀاءُ وسيلي پيش ڪيل حقيقي ڪهاڻي آهي. ڪهاڻي جو نائڪ مندر جي اوٽ ۾ ڪيل ڪوئل سان پنهنجي ڳالهه ٻولهه وسيلي اندر جي آٿت ماڻي ٿو. ڪهاڻي گهڻي سولائي سان فطرتي ۽ واقعاتي عنصرن کي جوڙي پيش ڪيو آهي. ”هڪ ڪائنر جو موت“ جذبن جي اُٿل ۽ وجودي احساس جي زور تي لکيل ڪهاڻي آهي. ڪهاڻي جو مرڪزي ڪردار پاڻ پنهنجي نائڪا سان محبت جي مڃتا ۽ پيار جي تڪڙي پوراءُ واري ڇڪتاڻ ۾ رُڌل ڏيکاريو ويو آهي. محبت جي هي ڇڪتاڻ نائڪ پاران هڪ طرفي سماجي نظرين ۽ ٻنڌڻن جي اثر ڪري ڏيکاري ويئي آهي. جنهن ڪري ڪهاڻي ۾ شدت ۽ وڌاءُ جا ڪجهه اثر ضرور پيدا ٿيا آهن. ڪهاڻي ”چوٿون لمحو“ فن توڻي موضوع جي لحاظ کان وڻندڙ ۽ پختي ڪهاڻي آهي. هي آدرشي سوچ ۽ روين واري هڪ ڪميٽيڊ نوجوان جي ڪهاڻي آهي جيڪو اڄوڪي سياسي ڪلچر ۽ ذهني قابليت ۽ اهليت کي ئي نوڪري ملڻ جو مُمڪن ذريعو سمجهي ٿو. ڪهاڻي جو هي ڪردار گهڻو باشعور ۽ حساس شخص آهي، جيڪو ڪهاڻي ۾ هڪ هنڌ چوي ٿو ته ”پئسي جي ورهاست ذهن جي قابليت ۽ ڪم جي نوعيت مطابق ٿيڻ گهرجي.“ ڪهاڻي جو هي ڪردار پَڪي ارادي وارو باغي نوجوان آهي، جيڪو سياسي سفارش جي استعمال کي رد ڪري ٿو پر عملي طور نوجوانن جو اهڙو نسل پسماندگي واري اڄوڪي سنڌ ۾ محض تصوراتي خيال ئي آهي جيڪو ڪهاڻي جي حد تائين ٺيڪ نظر اچي ٿو. ”کِل جو موت“ مختصر احساس جي مختصر ڪهاڻي آهي. جيڪا بي خبري موت ۽ ان سان سلهاڙيل ڪيترن ئي سوالن بابت بحث ڪري ٿي. سنڌ جي شهرن اندر ٿيندڙ فساد ۽ ماڻهن جي اڻ ڄاڻ موت جو نوحو ڪهاڻي جو مرڪزي خيال آهي. ڪهاڻي جو هڪ ڪردار هڪ هنڌ چوي ٿو ته ”ماڻهن کي رت جي ايتري ئي ضرورت هئي، جيتري ڪنهن نئين ڄاول ٻار کي ماءُ جي کير جي.“ ڪهاڻي ماڻهو جي بچاءُ ۽ بهتر اڏاوت واري اُمنگ کي گهڻو اڀاريو آهي. ڪهاڻي ”سڃاڻپ“ موضوع توڻي نوعيت جي حوالي کان نهايت ڇرڪائيندڙ ڪهاڻي آهي. ڪهاڻي جو خيال هڪ ڀاءُ جو پنهنجي ڀيڻ سان جوڙيل پيار جو رشتو آهي جيڪو پنهنجي ڀيڻ کان پيار ۾ مڙس جي رشتي جهڙي تڪميل جي تقاضا ڪري ٿو. ڪهاڻي ۾ ڀاءُ جي ڀيڻ ”ڪونج“ بابت پيار واري ڪيفيت ۽ رويي کي هيئن ظاهر ڪيو ويو آهي. ”ڪونج منهنجي اکين جي پاڻي ۾ سمايل ڇوڪري آهي. انهي سان ڏاڍو چاهه ۾ گرفتار رهيو آهيان.“ مان ڪونج کي پيار جا خط لکندو هوس انهن خطن ۾ پنهنجي تڙپ جو اظهار ڪندو هوس.“ ”اسان ٻيئي ڀاءُ ڀيڻ نه هجون ها ته شادي ڪريون ها.“ بس ڪونج ئي منهنجي پهرين ۽ آخري عورت دوست آهي.“ ”مان جيڪڏهن شادي ڪندس ته ڪنهن به عورت لاءِ منهنجو پيار ورهائجي ويندو.“ مان جڏهن به بيئر پيئندو هوس ته، نه ڄاڻ ڇو دل چوندي هئي ته ڪونج سان ڪچهري ڪجي.“ ڪونج کي هٿ، هٿ ۾ ڏيئي، انهي جي هٿن ۾ نَنهن کي چُمي ڏجي.“ هڪ ٻئي هنڌ چوي ٿو ته ”دل نه چوندي هئي ته ڪونج شادي ڪري. ڪونج انهي رشتي (مڙس) سان وابسته ٿي ويندي. انهي رشتي کان مون کي ڏاڍو ڊپ لڳندو هو. ڪونج ۽ منهنجي پيار جي نازڪ تنتن جي ٽٽي وڃڻ جو.“ ڪونج شادي جو فيصلو ڪيو هو. مان اندر ۾ ڏاڍو ڀڳل هوس. مان ڪونج کي دنيا جي ڪنهن به ٻئي رشتي سان لاڳاپيل ڏسڻ نه چاهيو آهي. تنهنڪري مون ملڪ کان ٻاهر وڃڻ جو فيصلو ڪيو هو.“ ڪونج پنهنجي مڙس سان فون تي ڳالهائي رهي هئي، تڏهن مون کي بهتر وقت نه ڏيئي سگهي. مون کي پنهنجو پورو وجود ٽٽندي محسوس ٿيو.“ ”ڪونج توکي هاڻي مون سان پيار نه رهيو آهي، جو مان هن ملڪ مان وڃي رهيو آهيان.“ آخر ۾ ڀاءُ اولهه جو حوالو ڏيندي چوي ٿو ته ”مان سنڌ ۾ پيدا ٿيس، شايد تنهنڪري پنهنجي انهي رشتي (مڙس جيان يا ان جي برابر) جي تڪميل نه ڏسي سگهيس.“ اسانجي سماج ۾ رواجي طور تي ڪا ڀيڻ پنهنجي مُڙس جهڙو پيار ڀاءُ سان نه ونڊيندي آهي نه ئي ڪو ڀاءُ پنهنجي ڀيڻ سان زال جيان پيار ڪندو آهي. ڪهاڻي ۾ پيار جو مٿيون رويو جنسي ڪشش رکندڙ احساس آهي، جيڪو خاصيتي طور تي فقط اُسريل صنعتي زندگي سان لاڳاپيل آهي. ڪهاڻي جو هي خيال سنڌ جي شهري توڻي ڳوٺاڻي زرعي زندگي جي روايتن، قدرن ۽ فطري مزاج کان گهڻو مختلف ۽ اڳتي وڌي ويو آهي. جنهنڪري ڪهاڻي عملي طور تي غير فطري ۽ تاريخي روين کان ڪٽيل محسوس ٿئي ٿي. جيتوڻيڪ ڪهاڻيڪار پنهنجي پَرَ ۾ موضوع سان ٽيڪنيڪ توڻي ورتاءُ جي زور تي سٺو نڀايو آهي. پر پڙهندڙ اندر موضوع جي قبوليت وارو سوال اڃان برقرار آهي. ڪهاڻي ”ڳاڙهو صبح ۽ ڪارو دونهون“ ۾ نارجنگ جي مڪارين ۽ ڀوڳنائن جو پڙاڏو آهي. ڪهاڻي جو نائڪ هڪ اسرائيلي صحافي آهي. جيڪو عرب عوام جي درد ۽ پيڙا کي محسوس ڪندي عوام دوست ۽ جنگ مخالف جذبن جو اظهار ڪري ٿو. هڪ هنڌ صحافي چوي ٿو ته ”گڏيل قومن جي ٺهراءُ جو پوراءُ به ائين ڪيو ويو، جيئن سنڌ ۾ پنجاپين جو ڊوميسائيل ٺاهڻ لاءِ ڪاغذن جو پوراءُ ڪيو ويندو آهي.“ جيتوڻيڪ امير جي هي ڪهاڻي خوبصورت مڪالمن واري ڀرپور ڪهاڻي ته آهي پر اسرائيلي صحافي ۽ پنجاپين جي ڊوميسائل واري جوڙ، ڪهاڻي ۾ غير ضروري بناوٽ ۽ اُبهام جو احساس پيدا ڪيو آهي.
ناوليٽ ”بدلجندڙ موسم“ امير جي نجي زندگي سان واڳيل هڪ باب آهي. هي ناوليٽ هڪ اهڙي دردناڪ ڪهاڻي جو عڪس آهي، جيڪا مناسب تشبيهن، استعارن ۽ برجستن مڪالمن وسيلي جيئن جو تيئن پيش ڪئي ويئي آهي. امير پنهنجي هن ناوليٽ ۾ محبت ۽ رد محبت واري ڇڪتاڻ، محبت جي قدرن، رشتن ۽ لاڳاپن کي پنهنجي داخلي نظر سان ڏٺو آهي. هن پاڻ هڪ ڀوڳيندڙ فرد جي ناتي سان هڙني قدرن ۽ لاڳاپن خلاف پنهنجي ردعمل ۽ اصليت کي پنهنجن شخصي روين وسيلي گهڻو چٽو ڪيو آهي. ناوليٽ جو پورو پس منظر وجود جي نفسيات ۽ ڪيفيتن جي شعوري مڃتا واري احساس پٺيان گهمندي نظر ٿو اچي. اهو ئي سبب آهي جو ناوليٽ جا ٻئي مُک ڪردار (نائڪ ۽ نائڪا) جذبن جي معنويت ۽ وجود جي مڃتا واري گُهر ۾ گهڻي جريت ۽ بي ساختگي سان آڏو آيا آهن. جيتوڻيڪ ناوليٽ جو نائڪ پيار جي اظهار توڻي عمل ۾ گهڻو وسيع ۽ کليل انداز ۾ ڏيکاريو ويو آهي. پر سندس نائڪا هڪ رواجي عورت جيان اظهار جي حدبندين ۾ هوندي منطقي ڪردار جي صورت ۾ تخليق ٿي آهي. مجموعي طور تي امير جو هي ناوليٽ نه پر ڪهاڻي جي اضافي شڪل آهي، جيڪا ڊيگهه ڪري گهڻي ڦهلجي ويئي آهي.
(15 سيپٽمبر 1995ع تي سنڌي ادبي سنگت لياري پاران امير ابڙي جي ڪتاب ”هڪ ڪائنر جو موت“ جي مهورت واري ميڙ ۾ پڙهيو ويو.)