• بوڪر پرائز هم عصر ادبي چٽا ڀيٽي
ٿامس ڪنئلي(Thoms Keneally) ، جيڪو سڊني ۾ رهي ٿو ۽ جنهن وليم بوائڊ(William Boyd) جي شاهڪار ناول “An Ice cream War” کي پوئتي ڇڏي پنهنجي ناول جهڙي نثري ڪتاب “Schinder’s Ark”تي 1982ع ۾ بوڪر پرائز ماڻيو هو، ڪنگسلي ايمس جي ڳالهه سان يڪراءِ ٿي چوي ٿو ته، ”بوڪر مون کي وڏي همت ڏني، اُن مون کي آزاد ڪيو. هاڻي آءُ پڙهاڪو ماڻهن جو مهندار آهيان، هڪ اهڙي دنيا ۾ جيڪا اڻ پڙهيل ماڻهن سان سٿيل آهي. اهو منظر رڳو پڙهڻ کي اتساهي ٿو.“ ٿامس جو دوست هڪ ٻيو آسٽريلوي ليکڪ پيٽر ڪيري(Peter Carry) جيڪو هاڻي نيويارڪ ۾ رهي ٿو ۽ جنهن پينلوپ فزجيرالڊ جي ناول “The Beginning of spring” ۽ خوصورت ليکڪا مرينا وارنر(Marina Warner) جي ٽين ناول “The Lost Father” کي پوئتي ڇڏي، پنهنجي ڪتاب “Oscar and Lucinda” تي 1988ع ۾ بوڪر پرائز ماڻيو هو، ٿامس جي راءِ سان سهمت آهي. هوءَ چوي ٿو. ”عجب اهو آهي ته بوڪر پرائز ادب کي Front Pages تي رکي ٿو. آسٽريليا ۾ آءُ اوچتو هڪ مشهور شخصيت بڻجي ويس. اڻ ڄاتل ماڻهو به ايئرپورٽ تي اچي مونسان هٿ ملائيندا هئا، مان ۽ سنمان ۽ محبتن جي ورکا ڪندا هئا.“ انگريزي جو پروفيسر ۽ ناميارو شاعر جي ايم ڪوئزي (M.J Coetzee) جيڪو هاڻي ڏکڻ آفريڪي شهر ڪيپ ٽائون ۾ رهي ٿو ۽ جنهن کي سندس ڪتاب “Life and times of Micheal K” تي 1983ع ۾ بوڪر پرائز ڏنو ويو هو، چوي ٿو ته، ”بوڪر پرائز به گهڻو تڻو، حسن جي چٽا ڀيٽي واري واقعي جيان ڪو واقعو ليکجي ٿو، پئسن جي ڪشش مون کي به لکڻ لاءِ وقت سيڙائڻ تي اتساهي ٿي. هاڻي مون پڙهائڻ وارو پورهيو گهٽائي ڇڏيو آهي.“ بوڪر پرائز ماڻيندڙ ٻه ليکڪ، جن کي بوڪراتي(Bookerati) به چئجي ٿو، اڳتي وڌي ادب جو نوبل انعام پڻ حاصل ڪيو آهي. هڪ وليم گولڊنگ ۽ ٻئي 1974ع جي بوڪر پرائز ماڻيندڙ ليکڪا ناڊين گارڊئمر(Nadine Gordimer) آهي، بوڪر پرائز جي ٽن ليکڪن هر هڪ وليم گولڊنگ، وي ايس نئپل (V.S Naipul) جنهن پنهنجي ڪتابIn a free State تي 1971ع جو بوڪر پرائز حاصل ڪيو، ۽ ڪنگسلي ايمس کي ”سر“ جا شاهي خطاب به ڏنا ويا آهن. آئرس مردوچ جنهن نه رڳو ڏکڻ آفريڪي ناول نگار آندري برنڪ(Andre Brink) جي ناول “Rumours of Rain” ۽ پينلوپ فنز جيرالڊ جي ناول “The Book Shop” کي پوئتي ڇڏي پنهنجي شاهڪار ناول”The Sea” تي 1978ع جو بوڪر پرائز ماڻيو پر پنج ڀيرا پوءِ به بوڪر لاءِ نامزدگي حاصل ڪري چڪي آهي، کي ”بيبي“(Dame) جو شاهي خطاب ڏنو ويو.
پنهنجي هر نئين ڪتاب وسيلي بوڪر جي ڊوڙ ۾ ايندڙ بانورو ليکڪ سلمان رشدي به نيٺ پنهنجي تڪراري حيثيت سان هاڻي پوري دنيا ۾ سڃاپجڻ لڳو آهي. انگريزي ناول نگارن جي نئين ٽهيءَ سلمان کي هڪ سڌريل ۽ وڏو نقاد ليکي ٿي، جيڪو ضرورت آهر ٽڪراءَ، دليل ۽ اڳرائي کانسواءِ نئين ٽهيءَ لاءِ اڪثر مروت ۽ سخاوت جو به نماءُ ڪري ٿو.
بوڪر پرائز کاڌي جو شيون ٺاهيندڙ هڪ ڪمپني بوڪر انٽرنيشنل 1968ع ڌاري وجود ۾ آندو ۽ پهريون ڀيرو 1969ع ۾ ڪنهن ليکڪ کي اهو انعام ڏنو ويو. 1969ع جو بوڪر پرائز ماڻيندڙ پهريون ليکڪ هاورڊ نيوبي
(H Newby.P)، جيڪو هڪ معمولي براڊ ڪاسٽر ۽ ريڊيو ڪنٽرولر ليکيو ويندو هو، پنهنجي لکڻين ۽ ناولن تي ماڻيل بوڪر مهابي بي بي سي ريڊيو جو مئنيجنگ ڊائريڪٽر ٿي ويو. 80 سالن جو نيوبي اڄڪلهه هڪ نئون ناول لکڻ جي جاکوڙ ۾ آڪسفورڊ ڀرسان گارسنگٽن جي علائقي ۾ رهي ٿو ۽ چوي ٿو، ”جيتوڻيڪ بوڪر منهنجي ڪتابن جي وڪري تي ڪو خاص اثر ڪو نه ڇڏيو پر بوڪر منهنجي اندر جي پختگي کي بلاشڪ وري جيئاريو آهي.“ ٻين بوڪر ماڻيندڙ ليکڪن جيان نيوبي به انعام جي رقم، جيڪا پنج هزار پائونڊ هئي، کي پنهنجي گهر جا بل ڀرڻ لاءِ بئنڪ ۾ رکرائي ڇڏيو. نيوبي جي ابتڙ شاهي خطاب رکندڙ بوڪر انعام ليکڪ ڪنگسلي ايمس پنهنجي انعامي رقم، جيڪا پندرهن هزار پائونڊ هئي ۽ جيڪو پنهنجي موڙي کان وڌيڪ خرچ ڪري چڪو هو، بئنڪ جي اوور ڊرافٽ ۾ کپائي چٽ ڪري ڇڏي. پينلوپ لولي ”چپنگ نارٽن“ جي سرسبز علائقي ۾ اٺ ڪنڊو سهڻو گهر خريد ڪري، فطرت جي ويجهو ٿيڻ واري پنهنجي لاڙي کي هنڌائتو ڪيو. جڏهن ته ”ڪازؤائشگرو“ پنهنجي انعامي رقم کي وچولي درجي جو گهر ڇڏي ”گالڊرس گرين“ جي مهانگائي ۽ پوش علائقي ۾ وڃي رهڻ تي خرچ ڪيو. 1980ع جو بوڪر پرائز ماڻيندڙ ليکڪا ڪيري هيوم (Keri Hulme) پنهنجي ماءُ سان انعام جي اڌ جيتري رقم جي شرط هارائي ويٺي، جنهن ڪري کيس انعام جي اڌ جيتري رقم، جيڪا ساڍا ست هزار پائونڊ هئي، هن پنهنجي ماءُ کي ڏيئي ڇڏي، ڪيري جي ماءُ سندس بوڪر ماڻڻ بابت اڳواٽ اڳڪٿي ڪندي شرط رکي هئي، ڪيري باقي اڌ جيتري رقم هڪ اهڙي قيمتي ”فشنگ راڊ“ خريد ڪرڻ تي خرچ ڪري ڇڏي، جيڪا هوءَ هاڻي وڃائجي وڃڻ جي خوف ڪري، دريا تي ڪتب آڻڻ بجاءِ گهر ۾ رکي ٿي. اي ايس بئٽ (A.S Byatt)، جنهن پوڙهي ۽ ڪلاڪار ناول نگار جان ميڪ گاهرن جي پختي ناول“Amongest Women” کي پوئتي ڇڏي 1990ع جو بوڪر پرائز پنهنجي خوبصورت رومانٽڪ ناول “Possession” تي ماڻيو ۽ جيڪا ”دي ٽائيمز لنڊن“ جو وڏي عرصي تائين ادبي سپليمينٽ به ڪڍندي رهي آهي، انعام جي سموري رقم ڏکڻ فرانس ۾ موجود پنهنجي گهر اندر ”سوئمنگ پول“ اڏائڻ تي خرچ ڪري ڇڏي. ”ليکڪ کي ڪسرت جي به ضرورت آهي.“ هوءَ چوي ٿي. نوجوان ٽهيءَ جو مک ۽ متحرڪ ليکڪ بن اوڪري (Ben Okri) جنهن 1991ع جو بوڪرپرائز پنهنجي لڱ ڪانڊاريندڙ شاهڪار ناول “The famished Road” تي ماڻيو ۽ جيڪو پنهنجي ملڪ نائجيريا ۾ فوجي راڄ خلاف وول سائينڪا (Wole Soyinka) ۽ ڪين سارو ويوا(Ken Saro Wiwa) سان گڏجي جدوجهد ۾ رڌل رهيو، اطلاع جي ٻئي ڏينهن تي ڇتي ۽ ڇڙواڳ خريداري شروع ڪري ڏني. هن هڪ مهانگو ”وارڊ روب“ ۽ ٻيون ڪيتريون ئي غير ضروري ۽ اجايون شيون خريد ڪيون، پر هو انهن افواهن جي ترديد ڪندي چوي ٿو، ”مون رڳو ڪتاب خريد ڪيا آهن، گهڻي رقم ڪتابن جي سهيڙ ۽ ترتيب تي خرچ ٿي آهي، هٻڇ واري خريداري جي ڳالهه ڪوڙي آهي. بيري انسورٿ (Bary Unsworth) انعام جي سموري رقم ”اميريا“ جي خوبصورت ٻهراڙي ۾ موجود سندس باغ، جتي زيتون ۽ انگور جا وڻ پوکيل آهن ۽ جتي سياري ۾ اڪثر پاڻي جي کوٽ رهندي آهي، ۾ اڏيل پراڻي گهر اندر 63 ميٽر گهرو هٿرادو کوهه ٺهرائڻ تي خرچ ڪري ڇڏي. مائيڪل آنڊيت جي جنهن سريلنڪا ۾ جنم ورتو ۽ جيڪو هاڻي ڪينيڊا ۾ رهي ٿو، انعام جي سموري رقم “Gratian Prize” نالي هڪ ٻئي انعام کي وجود ۾ آڻڻ تي لڳائي ڇڏي. گراٽين پرائيز هر سال سري لنڪا ۾ رهندڙ ليکڪن جي چونڊ شاعري، ناولن، ڪهاڻين يا ترجمي جي ڪتابن تي هڪ لک سري لنڪائي روپين جي شڪل ۾ ڏنو وڃي ٿو. 1993ع جو پهريون گراٽين پرائز ڪارل مُلرر (Carl Mullar) جي ناول (The Jam Fruit Free) ۽ لليتا وتناڇي جي ڪهاڻين جي ڳٽڪي “The wind blows over the hills” کي گڏيل طور تي ڏنو ويو. بوڪر پرائز ماڻيندڙ ڪيترن ئي ليکڪن لاءِ انعام جي نقد رقم وڏي اهميت لائق رهي آهي. اها رقم حادثن، تنگ دستي، گهرج ۽ گهريلو ڪارج جي ڏس ۾ انهن لاءِ وڏي وٿ ثابت ٿي آهي، 1970ع جو بوڪر پرائز ماڻيندڙ ليکڪ برنائس روبنس The wind blows over the hills جو گهر مفلسي ۽ تنگ دستي جي لڳاتار شڪار ڪري وکرڻ لڳو، تڏهن اوچتو بوڪر پرائز جي اعلان کيس وڏي آٿت ڏني. هو چوي ٿو، ”منهنجي شادي به داءُ تي لڳي ويئي، اوچتو گهربل رقم گهريلو زندگي کي بچائڻ ۾ وڏي ڪارگر ثابت ٿي. هاڻي آءُ رڳو ڪتابن جي آمدني تي ڀاڙي آسودي زندگي گذاريان ٿو. مون چوڏهن ناول ۽ ڪهاڻين جا اڪيچار ڳٽڪا لکي ڇڏيا آهن. هڪ بوڪر ماڻيندڙ ليکڪ لاءِ وڏي ڳالهه اها آهي ته،توهان رڳو پنهنجي هر ڪتاب تي ”بوڪر ليکڪ“ جو عنوان چنبڙائي ڇڏيو، ماڻهو انهيءَ ڪتاب کي بوڪر ماڻيندڙ ڪتاب سمجهي وٺي ويندا. ”رٿ پراور جهابوالا (Ruth Prawar Jhabvala) جنهن 1975ع جو بوڪر پرائز مرتبي واري ناول نگار اينگس ولسن هٿان چونڊجي پنهنجي شاهڪار ناول “Heat and Dust” تي ماڻيو ۽ جيڪا هاڻي نيويارڪ ۾ رهي ٿي، چوي ٿي ته، ”بوڪر جي رقم صحيح وقت تي منهنجي لاءِ وڏي وٿ ثابت ٿي. تنهن وقت اها رقم جهجهي هئي. منهنجا ٻار جوان ٿي چڪا هئا ۽ آءُ انڊيا ڇڏي نيويارڪ ۾ اچي رهڻ جهڙي ٿيس. آءُ هتي به هاڻي گهر جيان محسوس ڪيان ٿي. هت مون هڪ فليٽ خريد ڪيو آهي. رقم جي مدد مون وٽ بلڪل صحيح وقت تي اچي پهتي.“ بوڪر پرائز ماڻيندڙ ٽي ليکڪ، وليم گولڊنگ، پال اسڪاٽ (Paul Scott) ۽ جي جي فاريل (G Farell.J) هاڻي مري چڪا آهن، پر انهن مان ٻن ليکڪن جي زندگي جو خاتمو ڏاڍو دکدائڪ ۽ خراب حالتن هيٺ ٿيو آهي. 1977ع جو بوڪر پرائز ماڻيندڙ ليکڪ پال اسڪاٽ، جيڪو روز وسڪي جي بوتل پيئندو هو ۽ پوءِ پنهنجي زال کي مار به ڪڍندو هو، بوڪر جي اعلان وقت ڪينسر جي بيماري وگهي اسپتال ۾ پهچي چڪو هو. پال پندرهن ناول لکيا ۽ هو بوڪر ماڻڻ کان ترت پوءِ ٽن مهينن اندر 57 سالن جي ڄمار ۾ وفات ڪري ويو. ”جي جي فاريل“، جنهن 1973ع جو بوڪر پرائز ماڻيو ۽ جيڪو ويسٽ انڊيز ۾ مزدورن جو استحصال ڪندڙ هڪ گهڻ قومي ڪمپني سان لڳاتار ويڙهه ۽ جدوجهد ۾ رڌل رهيو، آئرلينڊ جي اولهندي سامونڊي ڪناري تي مڇين جو شڪار ڪندي. سامونڊي وير ۾ لڙهي مري ويو. فاريل جي عمر 44 سال هئي ۽ هوءَ مزدور تحريڪ جو سرگرم اڳواڻ ۽ ليکڪ ڳڻيو ويندو هو. ”ليوينيا گريڪون“ (Livinia Graecon) جنهن فاريل جي آتم ڪهاڻي لکي آهي، چوي ٿي ته، ”بوڪر پرائز فاريل جي اعتماد ۾ گهڻو واڌارو آندو هو، هن پنهنجي پوري زندگي هڪ مڪمل ۽ ڪامياب ليکڪ ٿيڻ لاءِ سيڙائي رکي پر سندس دوست هن جي سيڙپ ۽ جدوجهد کي زندگي ۽ وقت ٻنهي جو زيان سمجهن ٿا.“ فاريل جي آمدني جو ڪو ذريعو ڪو نه هو ۽ هو ”نائيٽس برج“ جي علائقي ۾ هڪ تنگ ۽ سوڙهي ڪمري ۾ اڪيلو رهندو هو. بيڪاري ۾ گذر سفر جي وسيلن جي اڻاٺ جي ڪري فاريل گهڻو ڏکايل ۽ اداس زندگيءَ گذاري رهيو هو، بوڪر پرائز جي اعلان اُن جي زندگي جي ڏکين ڏينهن کي ختم ڪري ڇڏيو. هن بوڪر ماڻڻ کان پوءِ هڪ فلم جي ڪهاڻي لکڻ جو به معاهدو ڪيو. پنهنجي ڪتابن جي آمريڪي ڇاپن جا هن نه رڳو حق وڪڻيا پر پنهنجا سمورا ڪتاب به وڪري لاءِ ”بوڪ ڪلب“ ۾ رکرائي ڇڏيا. هو بوڪر پرائز جي رقم سنگاپور ۽ سائيگون جي تفريحي دورن تي خرچ ڪري موٽي آيو. جيتوڻيڪ فاريل غربت ۽ تنگ دستي جي حالتن مان ٻاهر نڪري، هاڻي خوشحال ۽ آسودي زندگي گذارڻ لڳو هو، پر ويسٽ انڊيز ۾ مزدورن جي حق ۾ گهڻ قومي ڪمپني جي استحصال خلاف هن جي جدوجهد زندگي جي انت تائين جاري رهي. فاريل جيان ”جان برجر“ (John Berger) به، جنهن 1976ع جو بوڪر پرائز ماڻيو، نسلي مت ڀيد، ٻيائي ۽ ٽين دنيا جي استحصال خلاف جدوجهد ڪندڙ ليکڪن جي تنظيم ”بليڪ پينٿر“ (Black Panther) جو سرگرم ڪارڪن ۽ اڳواڻ رهيو. هن بوڪر پرائز جي رقم جو اڌ حصو ”بليڪ پينٿر“ کي ارپي ڇڏيو. برجر، جيڪو هاڻي برٽش فلم انسٽيٽيوٽ جو فيلو ۽ آرٽ جو وڏو نقاد ليکيو وڃي ٿو، زندگي جو هڪ وڏو عرصو فرانس جي ڳوٺن ۾ رهي گذاريو آهي. هن ڳوٺاڻي زندگي جي حسن ۽ ويجهڙائي کي پنهنجي مشهور Trilogy، “Into their Labours” ۾ ڏاڍي خوبصورت ورتاءُ سان بيان ڪيو آهي. هو ڳوٺاڻي جيوت ۽ رهڻي ڪهڻي جي اتساهه ۾ ڀرجي چوي ٿو، ”آءُ ادبي نه پرفلمي ليکڪ وڌيڪ ليکيو وڃان ٿو. ڇيڻي يا لِڏ کي کرپي سان ميڙڻ جو پنهنجو مزو آهي.“ برجر جيان ”ڪيري هيوم“ به، جيڪا هر وقت پائيپ ۾ تماڪ پيئندي نظر ايندي آهي، ڳوٺاڻي جيوت سان لڳاءُ ڪري نيوزيلينڊ جي ڏاکڻي ٻيٽ واري هڪ ڳوٺ ”اوريٽو“ ۾ سنياس وٺي ڇڏيو آهي. ڪيري ڳوٺ ۾ گهڻو وقت مڇين سان وندر يا ناول لکڻ ۾ گذاري ٿي. هوءَ “The Bone People” کان پوءِ هاڻي هڪ ٻيو ناول لکي رهي آهي. هن جي شاعري ۽ ڪهاڻين جا اڳ ٻه ڪتاب ۽ هڪ فوٽو گرافي جو البم ڇپجي چڪا آهن. ڪيترائي ليکڪ بوڪر پرائزکي ماڻڻ رڳو مقدر جي مهرباني به سمجهن ٿا. ”اي ايس بئٽ“، جيڪا هڪ مڃيل نقاد ۽ انگريزي آمريڪي ادب جي استاد پڻ آهي، چوي ٿي ته ”بوڪر لاءِ منهنجي دعا اگهاڻي ۽ مون بوڪر پرائز ماڻي ورتو. بوڪر هڪ لاٽري آهي. مون ڪيترن ئي اهڙن ليکڪن سان ڪچهري ڪئي آهي، جيڪي بوڪر نه ماڻڻ کي اندر جو گهاءُ سمجهن ٿا. توڻي جو آءُ بوڪر ماڻي سرهي ٿي آهيان، پر بوڪر لاءِ ايڏو پتوڙڻ به اجايو آهي. بوڪر کي ڪو امتحان سمجهي پاس ڪرڻ جيان وٺڻ ليکڪن جي وڏي ڀل آهي.“ ناول “ An instant in the wind جي ليکڪ آندري برنڪ جي ڀيٽ ۾ 1976ع جو بوڪر پرائز ماڻيندڙ ليکڪ ”ڊيوڊ اسٽوري“ (David Storey) جنهن بوڪر ماڻڻ کان پوءِ ناول گهٽ ۽ ڊراما وڌيڪ لکيا آهن ۽ جيڪو هاڻي لڳاتار ٽي ڪتاب ۽ هڪ ڊرامو لکي پورو ڪري چڪو آهي، بوڪر ماڻڻ کي قسمت، ججن جي خيال جو ڀٽڪڻ ۽ خوش پوشاڪي جو کيل سمجهي ٿو. نوٽنگهم جو ريٽائرڊ اسڪول ماستر ۽ چوٽي جو ليکڪ اسٽينلي مڊلٽن (Standley Middleton) ، جنهن 1974ع جو بوڪر پرائز ”ناڊين گورڊيمر“ سان گڏجي حاصل ڪيو ۽ جيڪو هر سال هڪ ناول لکي پڙهندڙ آڏو آڻي ٿو، ڊيوڊ اسٽوري سان سهمت آهي، هوءَ چوي ٿو، ”مختلف جج مختلف ليکڪن کي چونڊي سگهن ٿا. چونڊ جو دارو مدار ٻين ماڻهن تي آهي، پر خوشي جي ڳالهه اها آهي ته هر ڀيري ڪو ماڻهو اوهان جي لکڻين بابت سنجيدگي سان ويچاري ٿو.“
بوڪر پرائز ڪيترن ليکڪن لاءِ اهنج جو سبب به بڻيو آهي. ڪي ليکڪ بوڪر ميڙاڪي کي ٻاراڻو ميڙ ڪوٺين ٿا، ته وري ڪي ليکڪ ٻين ليکڪن جي حسد ۽ بغض جو شڪار به ٿيا آهن. 1979ع جو پنهنجي شاهڪار ناول “Off Shore” تي بوڪر پرائز ماڻيندڙ ليکڪا پينلوپ فزجيرالڊ (Pennelope Fitzgerald) چوي ٿي، ته ”بوڪر به ڪو اسڪول جهڙو ميڙاڪو آهي، قطار ٺاهي مهمان کان انعام ۽ ڪتاب وصول ڪيو. آخري ڀيرو آءُ به ڪنگسلي ايمس جي پٺيان قطار ٺاهي بيٺس. اهو سڀ بيهودو ٿو لڳي. ”اي ايس بئٽ ڄاڻائي ٿي، ”بوڪر پرائز حسد ۽ ڪيني کي اڀاري ٿو. آءُ بوڪر وري ماڻڻ گهران ٿي، پر ٻيا ليکڪ مونکان نفرت ڪندا.“ ڪيري هيوم ۽ ڪنگسلي ايمس به حسد ۽ ساڙ جو شڪار ٿيا آهن. ايمس چوي ٿو، ”بوڪر پرائز يا شاهي خطاب ماڻڻ جهڙي اهم ڪاميابي تي حسد جو شڪار ٿيڻ ڪو اچرج جوڳو ته ڪونهي.“ ”پينلوپ لولي“ چوي ٿي، ”توهان بوڪر پرائز ماڻيو، اوهان لاءِ چاقو ٻاهر نڪري ايندا، آءُ انهن ڏهاڙن کي ساريان ٿي، جڏهن رڳو منهنجي ڪتابن تي تبصرا ڇپجندا هئا، توهان بوڪر ماڻيندڙ ڪتاب وسيلي هڪ ڊگهي عرصي تائين ياد ڪيا وڃو ٿا.“
انهن مڙني ليکڪن جي ابتڙ نائيجيريائي ليکڪ ”بن اوڪري“، جنهن رڳو 32 سالن جي عمر ۾ چوٽي جي پارسي ناول نگار روهٽن مستري جي شاهڪار، جزياتي ۽ تز ناول “Such a Long Journey” ۽ رؤڊي ڊوائل جي ناول “The Van” جي ڀيٽ ۾، پنهنجي وچولي ناول “The Fanished Road” تي بوڪر ماڻيو ۽ جيڪو اڃان تائين بوڪر ماڻيندڙ ليکڪن ۾ سڀني کان ننڍي ڄمار وارو ليکڪ ڳڻيو وڃي ٿو، بوڪر جي مرتبي ۽ حاصلات ڪري گهڻو مغرور ۽ ڇڙواڳ بڻجي پيو آهي. جيتوڻيڪ اوڪري انهي سال ۾ روهٽن مستري کانسواءِ ٽموٿي مو، رؤڊي ڊوائل، وليم ٽريوور ۽ مارٽن ايمس جهڙن مضبوط ۽ فنڪار ناول نگارن کي پوئتي ڇڏيو هو، پر انهن مان هڪ رؤڊي ڊوائل 1993ع ۾ پنهنجي ٽهي جي ماهر ناول نگار ٽبور فشر جي احساساتي ناول “Under the Frog” کي مات ڏيئي، رشتي ۽ جذبن جي ڌارائن ۾ هلندڙ پنهنجي ناول “Paddy Clarke ha ha ha” تي بوڪر ماڻي، او ڪري کي حيران ڪري ڇڏيو هو. جوهانسبرگ ۾ رهندڙ گوري ليکڪا ناڊين گورڊيمر، جنهن پنهنجي شاهڪار ناول “The Conservationist” تي بوڪر پرائز حاصل ڪيو ۽ جيڪا ڪارن جو راڄ قائم ڪرڻ لاءِ ڏکڻ آفريڪي عوام سان گڏ عملي جدوجهد ۾ به سرگرم رهي آهي، چوي ٿي ته ”حسن کي سمجهڻ لاءِ اوهان ادب جو نوبل انعام حاصل ڪيو. جيتوڻيڪ آءُ ڏکڻ آفريڪا۾ رهان ٿي پَر پُٺ جي گلا يا غيبت کان ته پري آهيان ليکڪن جو هڪٻئي سان حسد ۽ ساڙ ڏاڍو اچرج جوڳو ۽ ڇسو عمل آهي. اسين سڀ ته رڳو عقلي زندگي جوڙڻ جو جتن پيا ڪريون، بوڪر پرائز جي رقم منهنجي لاءِ ڀڳڙن جي مٺ آهي، نه ئي ڪو بوڪر منهنجي ڪتابن جي وڪري تي ڪو وري اثر ڇڏيو آهي. مون ادبي انعامن واري ڊوڙ کان پاڻ کي هر وقت پري رکيو آهي. ان ۾ اُهي انعام به شامل آهن جيڪي مون بوڪر کان اڳ وصول ڪيا آهن. هڪ انعام، جيڪو مون 20 ورهين جي عمر ۾ پنهنجي ڪهاڻين جي ڳٽڪي تي وصول ڪيو. مون لاءِ وڏي وٿ ۽ اتساهه جو ڪارڻ بڻيو. اُهي انعام، جيڪي ڪو ليکڪ پنهنجي ننڍڙي ڄمار ۾ وصول ڪري ٿو، برابر قيمتي آهن.“
بوڪر پرائز ٻين وڏن ادبي انعامن جيان اڪثر اختلافن ۽ متضاد راءِ کي به جنم ڏيندو رهيو آهي. ڪيترائي چوٽي جا ليکڪ بوڪر کي ”سياسي يا علائقائي ترجيحن جو انعام“ ڳڻائي رد ڪندا رهيا آهن. ڪي وري انهن کي معيار بجاءِ رڳو ”لاٽري“ جو نانءُ ڏين ٿا. 1981ع ۾ بوڪر پينل ججز جي چيئرمين ميلڪم براڊبري جڏهن نقادن پاران بوڪر ماڻڻ جي اڳ ڪٿي ڪيل ايان ميڪ اوان جي هاٽ فيورٽ شاهڪار ناول “Comfort of Stangers” کي رد ڪري پنهنجي ويجهي ۽ ذاتي دوست سلمان رشدي جي ناول “Midnight Children” کي بوڪر پرائز ڏنو هو ته ڪيترن ئي ماڻهن ميلڪم جي اهڙي چونڊ کي ميرٽ بجاءِ ”ترجيح ۽ دوستي جي بنياد تي آڇيل انعام“ قرار ڏنو هو. ساڳئي طرح مائيڪل آنڊيت جي“ جي ناول “The English Patient” ۽ بيري انسورٿ جي ناول “Scared Hunger” کي 1992ع ۾ مليل گڏيل بوڪر پرائز به، پيٽرڪ ميڪ ڪيبي جي ناول“The Butcher Boy” ايان ميڪ اوان جي ناول “Black Dog” ڪرسٽوفر هوپ جي ناول “Serenity House” ۽ مشلي رابرٽس جي ناول “Daughters of the House” کي رد ڪري، اجايو سياسي ترجيح ۽ ڪوٽا جي بنياد تي ڏنو ويو هو. توڻي جو ايان ميڪ اوان ٻيئي ڀيرا ترجيح ۽ سياست جو شڪار ٿي رد ٿيو. پر هن 1998ع ۾ جولين بارنيز جي مضبوط ناول “England.England” کي مات ڏيئي پنهنجي هڪ ٻئي شاهڪار ناول “Amster Dam” تي نيٺ بوڪر پرائز حاصل ڪري پنهنجي سگهه ۽ ڪاريگري جو وري ڌاڪو ڄمايو. 1991ع جي بن اوڪري، روهنٽن مستري، رؤڊي ڊوائل، ٽموٿي مو، وليم ٽريوور ۽ مارٽن ايمس تي ٻڌل رڳو مرد ليکڪن جي بوڪر شارٽ لسٽ ڏسي مرحوم ليکڪا اينجلا ڪارٽر جي هڪ دوست، سندس شاهڪار ناول “Wise Children” جي اجايو رد ٿيڻ تي، غمگساري ڪندي جڏهن چيو هو ته ججن کي محدوديت جو ڏيک ڏيڻ کان ڊڄڻ گهرجي“ ته موٽ ۾ اينجلا کيس وراڻي ڏيندي چيو هو ته ”انهي کان وڌيڪ شايد ڪا محدوديت ٿي سگهي ٿي؟ ججن جو محدود ۽ سطحي رويو رڳو ڪوٽا ۽ علائقن جي ترجيح جو خيال رکي ٿو. ناول جو مواد، ميرٽ يا موضوع انهن جو ڌيان نه ٿو ڇڪائي. انهن چونڊيل ليکڪن کي ئي ڏسو، هڪ ڪارو، هڪ ڀورو، هڪ پيلو، هڪ آئرش، هڪ جهونو شهري ۽ هڪ پٺتي پيل ليکڪ.“
1989ع جي بوڪر پينل چيئرمين ڊيوڊ لاج جيتوڻيڪ ڪازؤائشگرو جي “Remains of the Day” جان بنولي(John Banville) جي “The Book of Evidence” روز ٽرمين جي “Restoration”، جيمس ڪلمين جي “A Disaffection”، مارگريٽ ايٽ ووڊ جي “Cat’s eye” ۽ سبائيل بيڊ فورڊ جي “Jigsaw” سميت رڳو ڇهن ناولن کي شارٽ لسٽ ڪري ڪازؤائشگرو کي بوڪر پرائز جو حقدار قرار ڏنو، پر ٻيائي، انياءَ ۽ فرمائش جي آڌار تي رد ڪيل مارٽن ايمس جي ٺاهوڪي ناول “London Fields” جو دٻاءُ ۽ ٻوجهه، هو پنهنجي اندر ۾ لڪائي نه سگهيو. ڊيوڊ رڳو ٻن ساٿين جي چوڻ تي مارٽن جي انهي ناول کي رد ڪيو. گهڻو پوءِ هن اندر جي اثر ۽ دٻاءُ تي اهڙي انياءُ جو اعتراف ڪندي چيو هو ته، ”مون رڳو ٻن ماڻهن جي اعتراض تي مارٽن جو نالو رد ڪيو. آءُ وڏي ڦڪائي ۽ شرمساري جو شڪار ٿيو آهيان. جيڪڏهن مارٽن جو ناول شارٽ لسٽ ٿئي ها، ته بوڪر جو نتيجو مختلف ڏسڻ ۾ اچي ها.“ بوڪر ججن جي ڪاريگري، سياست، اثر رسوخ، ٻيائي ۽ وير جو شڪار رڳو مارٽن ايمس ئي ڪو نه ٿيو آهي، پر جوليا فائولين جو شارٽ لسٽ ٿيندڙ ناول “No Country for young men” هيلري مينٽل جو ناول “A Place of greater safety” ڪام ٽوئبن جو ناول “The Heather Blazing” سريلنڪا جي ناول نگار روميش گنسي ڪيرا، جيڪو هاڻي لنڊن ۾ رهي ٿو، جو 1994ع جي بوڪر لاءِ شارٽ لسٽ ٿيندڙ نفيس ناول “Reef” ۽ وڪرم سيٺ جو نالو “An equal Music” (1999ع جي بوڪر ۾) به ساڳين روين ۽ ورتاءُ جو شڪار ٿي، رد ٿي چڪا آهن. سيبتي ناول نگار گراهم سوئفٽ جي عجب جهڙي شاهڪار ناول “Water Land” جنهن دنيا جا ٽي وڏا ادبي انعام"The Guardian Fiction Award” ،“The Winifred Holtby Memorial Prize” ۽ “The Italian Premo Grizame Cavour” حاصل ڪيا ۽ جيڪو يورپ جي وڏن ڪتاب گهرن ۾ وڪري جا وڏا انگ جوڙي ختم ٿي ويو، بوڪر لاءِ رڳو نامزد ته ٿيو پر بوڪر ماڻي نه سگهيو. عالمي ساراهه ۽ مڃتا رکندڙ ناول “Sain Jack” جي نامياري ليکڪ پال ٿيرو جو ناول “Masquito Coast” جنهن ادب جي دنيا ۾ وڏو ڌاڪو ڄمايو ۽ 80ع جي ڏهاڪي جا هڙيئي ادبي انعام حاصل ڪيا. بوڪر پرائز جي ڀرپاسي ۾ به ڪا جڳهه حاصل ڪري نه سگهيو. مارٽن ايمس، ناول جو ڪاريگر ۽ شاهه ليکڪ، جنهن ننڍڙي ڄمار ۾ تمام وڏو ادبي مان ۽ مرتبو حاصل ڪيو آهي، جي ٽن ناولن “The Rachel Papers” ، “Success” ۽ “Other People” کي جديد برطانوي ادب جو اصلوڪو آواز ڪوٺيو وڃي ٿو پر بوڪر جي ڊوڙ ۾ مارٽن جا ٽيئي ناول مات کائي ويا. خوبصورت انڊين ليکڪا انيتا ڊيسائي جي ٻن ناولن “Clear light of day”۽ “In Custody” توڻي جو اڳ بوڪر لاءِ نامزدگي حاصل ڪئي هئي پر سندس شاهڪار ناول “Fire on the mountains” جنهن رائل سوسائٽي آف لٽريچر ۽ نيشنل اڪيڊمي آف ليٽرس جهڙا معتبر ۽ وڏا انعام حاصل ڪيا. بوڪر جي نامزدگي لاءِ رڳو ويچار هيٺ به اچي نه سگهيو. وليم بوائڊ جو ناول “The Blue After Noon” ائن بينڪس جا بيسٽ سيلر ناول “The Wasp Factory” ۽ “The Crow Road” سارا ميٽلينڊ جو دل کي ڇهندڙ ناول “Arky Types”لوئس ڊي برنائرس جو ناول “The War of Don Emmanuel’s neither parts” ۽ نڪولس موزلي جي ٻارنهن شاهڪار ناولن جو مهندار ناول “Hope full Monsters” ۽ نائيجيريائي استاد ناول نگار چنوءِ اچيبي جو ناول “Arrow of God به اهڙي ئي طرح رد ٿي اچرج، انومان ۽ شڪ کي جنم ڏين ٿا. ادبي دنيا جي مهان ليکڪ گراهم گرين اڃان تائين پاڻ کي بوڪر جي دوڙ کان پري رکيو آهي. جيتوڻيڪ گراهم گرين “Stam Boul Train” ،”The power and the glowery”، “The End of the affair”، “The bomb party”، “The tenth men”، “The Captain and the enemy”جهڙن شاهڪار ۽ وڻندڙ ناولن کانسواءِ ارڙهن ٻيا ناول به تخليق ڪيا ۽ هو برطانوي سماج ۽ زندگي جو وڏو مرتبو “Member of the order merit” ۽ “Companion for honour” به ماڻي چڪو هو پر گراهم جو ڪو ناول بوڪر جي نامزدگي ماڻي نه سگهيو. گراهم کي شڪايت آهي ته بوڪر ٻئي درجي جي ناولن کي همٿائي رهيو آهي ۽ مڃيل ليکڪن جي شاهڪار ناولن جي ڀيٽ ۾ نون ليکڪن جي سطحي ناولن کي اجايو ترجيحي انداز ۾ اڳتي وڌايو پيو وڃي. 1995ع جي بوڪرشارٽ لسٽ ۾ ڪازؤائشگرو جي شاندار کلائيندڙ ناول “The Unconsoled” جي ڀيٽ ۾ ٽبور فشر جي بي گذر ناول “The Thought Gang” کي جڳهه ڏني وئي. پيٽرڪ ميڪ ڪيبي جي ڌاڪو ڄمائيندڙ ناول “The dead school” کي پوئتي رکي جسٽن ڪارٽ رائٽ جي ڪئريڪٽر ليس ناول “In every face I meet” کي مٿي آندو ويو. جان برجر جي عجب جهڙي شاهڪار ناول “Aids Story” کي ڇڏي پال واٽڪن جي جڏي ٿريلر ناول “In every face I meet” کي سهنج ڏنو ويو. مارٽن ايمس جو ٻيو منجهائيندڙ شاهڪار ناول “The Information” شارٽ لسٽ ٿيندڙ آخري ٻارنهن ناولن ۾ به جڳهه ماڻي نه سگهيو پر پاڻ کي هڪ جو ٻيو ڄاڻائيندڙ ۽ چالاڪ ليکڪ گورڊن برن سڀني کان مٿي چڙهي آيو. برن کان هڪ ڏاڪو مٿي رڳو سلمان رشدي جو ماستر پيس ناول “The moor’s last sight” ٽم ونٽون جو ناول “The Riders” ۽ پيٽ بارڪر جو ناول “The Ghost Road” وڃي بچيا هئا. گراهم گرين جيان ٻين ڪيترن چوٽي جي ناول نگارن جهڙو جان فولس، ڊورس ليسنگ، ميورل اسپارڪ، مارٽن ايمس ۽ مارگريٽ ڊريبل به پاڻ کي بوڪر جي پيهه ۾ گم ٿيڻ نه ڏنو آهي. اهي ليکڪ جديد ناول جي تشريح، سڃاڻپ ۽ اوسر بابت فڪرمند هوندي بوڪر جي چونڊ ۽ نامزدگي کي سطحي سمجهي پاڻ کي پاسيرو رکندا ٿا اچن.
چوٽي جي ناول نگار مارگريٽ ڊريبل جيڪا بوڪر پرائز ناول نگار اي ايس بئٽ جي ڀيڻ آهي، 1995ع جو بوڪر پرائز حاصل ڪندڙ ناول نگار پيٽ بارڪر جي ناول “The Ghost Road” کي سوال هيٺ آڻي چوي ٿي ”جيتوڻيڪ بارڪر ناول نگار جي حيثيت ۾ وڏي جدوجهد ڪري ٿي پر ناول ته سندس ڪو ڇاپڻ لاءِ تيار ئي نٿو ٿئي. اوهان کي حوالي جي ڪنهن ڪتاب ۾ به بارڪر جو ناول ڏسڻ ۾ نه ايندو.“ سلمان رشدي کي ٻيو ڀيرو جڏهن 1983ع ۾ سندس ناول “Shame” تي انعام نه مليو ته هن جي ايم ڪوئزي جي چونڊيل ناول “Life and Times of Micheal K” کي اڻوندڙ چونڊ “Shitty Choice” سڏيو هو. جيمس ڪلمين جنهن 1994ع ۾ روميش گنسي ڪيرا جي ناول “Reef” کي پوئتي ڇڏي. پنهنجي ناول “How late it was how late” تي بوڪر پرائز حاصل ڪيو، جي ناول کي ٽن ججن تي ٻڌل بوڪر پينل مان هڪ ”جوليانيوبرگ“ بوڪر ميڙ ۾، انعام ورهائجڻ کان اڳ مائيڪ تي اچي ناول مڃڻ کان انڪار ڪيو. اڳ توڻي جو 1989ع جي بوڪر ڊنر جو دعوت نامو ڪلمين، اهو چئي موٽائي ڇڏيو هو ته، ”بوڪر ميڙ ۾ شرڪت کان چڱو آهي، ڪو ٻيو سٺو ڪم ڪجي “ پر 1995ع جي بوڪر ميڙ ۾ وري پاڻ کي ”خطرناڪ انقلابي“ چوائيندو فحش لباس پهري شريڪ ٿيو. وڪرم سيٺ جو ناول “A Suitable Boy” جڏهن بوڪر لاءِ پهتل 141 ڪتابن مان شارٽ لسٽ ٿي نامزد ٿيندڙ آخري ٻارنهن ڪتابن ۾ به اچي نه سگهيو ته سندس ايجنٽ بوڪر وٺندڙ ليکڪن تي طنز ڪندي چيو هو ته “May God and Literature forgive you” وڪرم پاڻ ججز پينل جي چيئرمين لارڊ گوري تي ناول کي رٿابندي وسيلي اڻوڻندڙ ۽ بيڪار بنائڻ جو الزام مڙهيو هو. شارٽ لسٽ جي اعلان کان ڪجهه ڏهاڙا اڳ بوڪر چيئرمين لارڊ گؤري “A Suitable Boy” کي سئنيمائي سوچ جو ناول سڏيو هو. اورين بوڪس، جنهن وڪرم جو ناول ڇاپيو، ساڙ ۽ غصي ۾ بوڪر تاريخ ۾ پهريون ڀيرو بوڪر پرائز ورهائجڻ واري رات، بوڪر ڊنر جي پاسي ۾ ”بوڪر مخالف ڊنر“ جو اهتمام ڪيو، جنهن ۾ وڪرم سيٺ سميت ڪيترين ئي بوڪر مخالف چوٽي جي ليکڪن کي گڏ ڪيو ويو. سڀني ليکڪن گڏجي ٺهراءُ وسيلي هڪ اهڙي ناول، جنهن جون رڳو مهيني ۾ هڪ لک ڪاپيون وڪامجي ويون ۽ جيڪو نقادن ۽ خريدارن ٻنهي پاران ساراهيو ويو، کي رد ڪرڻ تي حيرانگي ۽ اچرج جو اظهار ڪيو، اورين بوڪس جو مالڪ انٿوني چيٿام مايوسي ۽ ڏک جو اظهار ڪندي چوڻ لڳو، ”بوڪر ججز ناول جي طوالت ڪري ڄاڻي ٻجهي ناول کي پڙهڻ کان لنوايو، انهن هڪ رٿابندي ۽ چال وسيلي ناول کي رد ڪيو.“ بوڪر انتظاميه ۽ لارڊ گؤري ليکڪن جي ميڙ ۽ ٺهراءُ تي سخت دٻاءُ ۽ پشيماني جو شڪار ٿيا. انهن وضاحتن ۽ صفائي ڏيڻ جو هڪ ڊگهو سلسلو شروع ڪري ڇڏيو. بوڪر ٽرسٽ جي چيئرمين مارٽن گوف جيڪو هر عمر ۽ ڪلچر جي ماڻهن ۾ جديد ادب پڙهڻ بابت سرت اُڀارڻ لاءِ پاڻ پتوڙي رهيو آهي، مڃيو ته، ”ناول پهرين پڙهڻي دوران تمام گهڻو وقت سيڙايو، جنهن ڪري رڳو هڪ جج ٿڪ ۽ ناراضگي جو ٿورو نماءُ ڪيو. باقي چٽا ڀيٽي ته سخت هئي، وڪرم جو ناول چونڊيل آخري ڏهن ناولن ۾ به شامل رهيو. پر گوف جي ابتڙ لارڊ گؤري ڪا ٻي ڪهاڻي ٻڌائڻ لڳو، هو چوي ٿو ته، ”وڪرم جو ناول عجيب چرچائي لهجي جي ڪري پوئتي رهجي ويو. ناول جي پلاٽ ۾ جنهن دور کي چونڊيو ويو آهي. ڪهاڻي انهي ۾ چرچو ڪندي يا ڀٽڪندي نظر ٿي اچي. اهو ليکڪ جو نج اندروني رويو آهي، جيڪو ڪنهن شاهڪار ناول لاءِ لازمي نٿو ليکجي. 1997ع جي بوڪر پرائز حاصل ڪندڙ ناول نگار ارون ڌتي راءِ کي سندس پهرين انگريزي ناول “The God of Small Things” تي جڏهن بوڪر پرائز مليو ته ڪيترن ئي چوٽي جي ليکڪن ۽ نقادن کي ڏندين آڱريون اچي ويون. سندس لنڊن ۾ موجودگي دوران ئي ڪيترن ليکڪن اعتراض واريو ته، ”جيڪڏهن بوڪر جي انهن ججن بجاءِ ڪي ٻيا جج مقرر ڪيا وڃن ها ته فيصلو مختلف ٿي پئي سگهيو.“ ڀارت جو مارڪسٽ شاعر ”او اين وي ڪوڀ“ چوي ٿو ته، ”هڪ اڄاتل ناول نگار کي سندس پهرين ناول تي بوڪر پرائز ملڻ رڳو قسمت جي راندئي ٿي سگهي ٿي.“ 1996ع جي بوڪر پرائز ججز جي پينل جي صدارت ڪندڙ جج ڪارمين سالل، جنهن روهٽن مستري جي پراثر فنائتي ناول “A Fine Balance” گراهم سوئفٽ جي سرموڙ ناول “Last Orders” کي بوڪر پرائز 96ع لاءِ آخري لمحن ۾ رد ڪيو، راءِ جي ناول بابت چوي ٿو ته، ”ناول ڪن فحش منظرن جي ڪري برابر مذمت جوڳو آهي،“ پر بوڪر پرائز 1997ع جي ججز پينل جي چيئر وويمن پروفيسر گلي يان بير، جنهن 106 ناولن مان راءِ جي انهي ناول جي چونڊ ڪئي، راءِ جي ناول ۽ سندس ڪتب آندل ٻولي جي ساراهه ڪندي چوي ٿي ته، ”ٻولي جي غير معمولي ندرت سان گڏ، راءِ ڏکڻ هندستان جي تاريخ ستن سالن جي ٻن جاڙن ٻارن جي ڏِک وسيلي ڪهاڻي اهڙي پيرائي ۾ بيان ڪئي آهي جو اسين سڀ انهي جي اثر ۾ وٺجي گم ٿي وياسون. ڪهاڻي ۾ زندگي ۽ موت، ڪوڙ ۽ قانون جي جزن جي کول ۽ اپٽار وڏي سچائي ۽ بي باڪي سان ڪئي وئي آهي. وهم، وڃائجي وڃڻ ۽ رد ٿيڻ ناول جا چٽا پٽا لاڙا آهن. اتر آئرلينڊ جي مهان ليکڪ ”برنارڊ ميڪ ليورٽي جنهن جي ناول “Grace Notes” جي اڳواٽ ناماچاري ۽ اهميت کي ڌيان ۾ رکي ميڊيا سندس بوڪر پرائز 97ع ماڻڻ بابت اڳڪٿي ڪئي هئي، تنهن کي پٺ تي ڇڏي ارون ڌتي راءِ جڏهن انعام وصول ڪيو ته سندس اکين مان ڳوڙها نڪري آيا هئا. ميڊيا جي گهيري ۾ هن نڙي کي سهنج ڏيئي چيو ته، ”بوڪر پرائز منهنجي ماضي کي مڃتا ڏني آهي، پرائز منهنجي لاءِ پرين جي ڪهاڻيءَ جي پڄاڻي آهي.“
70ع واري ڏهاڪي جي پڇاڙي تائين بوڪر پرائز لاءِ شارٽ لسٽ ٿيندڙ اڪثر ناولن جا پلاٽ رڳو جنگ ۽ تباهي جي يورپي منظر تائين محدود ۽ پابند ٿي رهجي ويا هئا. ٻئي مهاڀاري جنگ دوران يهودين جي قتلام جون ساروڻيون، گوشت جي بک واري تاريخي ڪٿا، جيڪا ڪنهن ڪردار گهر ۾ ويهي بيان ڪئي هجي، پراڻن بيٺڪي ملڪن ۾ جنگ کان اڳ بيان ٿيندڙ برطانوي شاهي راڄ جا فلاحي داستان، جيڪي نيڪ نامي تي ٻڌل هئا يا وري مايوسي ۽ پيڙا جو هر هنڌ حاضر هجڻ واري ڪيفيت جهڙا موضوع نه رڳو ڪهاڻي تي حاوي رهندا آيا پر عنوان جي حوالي سان به بوڪر ججز اڪثر ناولن تي ”هوٽل“ يا ”هائوس“ جي اکر وارو عنوان ڏسڻ کي اهميت ڏيڻ لڳا. 80ع واري ڏهاڪي ۾ نئين برطانوي ناول جي اُڀار ۽ جاڳرتا ڪري شارٽ لسٽ ٿيندڙ گهڻن ئي ناولن جا رويا ۽ موضوع مٽجي ڪاسائي ۽ وسڪي جي ڳانڍاپي، جنگي يا پهاڙي مهم جوئي جي اتساهه، مشين ۽ ماڻهو جي هڪ ٻئي خلاف وڌندڙ بي رحم سختي جي دائرن ۾ پکڙجڻ لڳا. 90ع واري ڏهاڪي، ڪراس بارڊر لڏپلاڻ جي تيز ٿيندڙ عمل کي جنم ڏنو جنهن ڪري گهڻ ثقافتي پس منظر رکندڙ پناهگير ليکڪن جي هڪ وڏي تعداد هٿان ”نئون عالمي ناول“ تخليق ٿيڻ لڳو. ويڳاڻپ، سڃاڻپ جو گهوٽالو، جديد غلامي، خاتمي ۽ تباهي جو اڻ ڏٺل خوف، هيروشيما جو پس منظر رکندڙ هٿراڌو جنگ جا ڊگها پاڇا، نفسياتي ڀؤنچال ۽ ڇتو تشدد، شهري رويا، ڀڃ ڊاهه ۽ خانداني ڇڙواڳي، تباهي، تشدد، قيد ۽ معذوري جي ڪرب وارا وچڙيل پلاٽ هاڻي بوڪر جا مڃيل موضوع ٿي آڏو آيا آهن. جيتوڻيڪ گهڻا ناول نگار تز انداز ۾ پيار ۽ سڃاڻپ، رشتي يا تعلق جي سچائي، انساني جذبن جي گڏيل آسودگي ۽ اهميت ۽ وقت کي وصول ڪرڻ جهڙن نفيس موضوعن کي اڃا تائين ڇهي نه سگهيا آهن پر آڊم ٿارپ پنهنجي ناول “Ulverton” ۽ روز ٽرمين پنهنجي ناول “Saced Country” وسيلي هوم ورڪ ڪري، New Sensibility جي ناول نگارن جي هڪ مختصر پر اهم نسل کي اڳتي وٺي اچڻ جو جتن ڪرڻ لڳا آهن. انهن ناول نگارن جا فنا ۽ نرواڻ، جنم جي ڦيري، ڇوٽڪاري، دنيا کي ڪايا پلٽ وسيلي ٻيهر ڳولڻ، ٻولي وسيلي ماضي جي سڃاڻپ ۽ بچاءُ جهڙا موضوع بوڪر پرائز ناولن جي رنگ کي ٻيهر مٽائڻ لڳا آهن. 1999ع جي بوڪر پرائز لاءِ شارٽ لسٽ ٿيندڙ جي ايم ڪوئزي جي ناول “Disgrace” مائيڪ فرائن جو ناول “Head Long” انيتا ڊيسائي جو نالو “Fasting, Feasting” وڪرم سيٺ جو ناول “Equal Music” ۽ نوجوان مصري ليکڪ احدف سوئيف جو ناول “The Map of Love” وري هڪٻئي کان الڳ پر ڏاڍي منفرد موضوعن جي اپٽار ڪن ٿا. انهن ناولن مان جي ايم ڪوئزي جي ناول “Disgrace” کي 1999ع جي بوڪر پرائز لاءِ چونڊيو ويو هو. ڪوئزي بوڪر تاريخ جو اڃا تائين اڪيلو ليکڪ آهي. جنهن ٻه ڀيرا بوڪر پرائز حاصل ڪري سلمان رشدي سميت ڪيترن ئي ليکڪن کي حيرت ۽ پشيماني ۾ مبتلا ڪري ڇڏيو آهي. ڪوئزي جو ناول “Disgrace” ايذاءُ ۽ وڳوڙ جي آڳر وارو انتهائي مضبوط ۽ سگهارو ناول آهي، جيڪو پڇاڙي تائين ڪهاڻي کي ڦيرن ۾ آڻي هڪ سڃاتل خيال جي ڇوڙ ڪري ٿو. ناول جو مک ڪردار 50 سالن جو طلاق يافته هڪ پروفيسر ڊيوڊ لوري آهي. جيڪو ڪيپ ٽائون يونيورسٽي ۾ ادب جو استاد پڻ آهي. ڊيوڊ وچولي عمر جي بحران ۽ جنسي ڇڪ وارن تجربن جي ور چڙهي پنهنجي ويهين ورهين جي هڪ شاگردياڻي سان افيئر ۾ اڙجي وڃي ٿو. جيتوڻيڪ ڊيوڊ جو هي افيئر ڇوڪريءَ جي رضامندي سان ئي اڳتي وڌي ٿو پر يونيورسٽي انتظاميه ڊيوڊ خلاف وهاريل انڪوائري ۾ ڊيوڊ کي ڏوهي ڄاڻائي معافي وٺڻ لاءِ چوي ٿي. ڊيوڊ نوڪري بچائڻ جي ڀيٽ ۾ رڳو معافي کي سستو سودو ٿو سمجهي پر هن جي اندر جو ڪو اؤتار کيس پيار کي قبول ڪرڻ ۽ مانائتو رکڻ جي گهر ڪري ٿو. ڊيوڊ يونيورسٽي مان خارج ڪيو وڃي ٿو ۽ هو ڪيپ ٽائون کان ٻاهر پنهنجي سبزي خور ٿُلهي “Lesbian” ڌيءَ جي زرعي فارم واري گهر اچي، پڇتاءُ ۽ پشيماني جي بار وارو باقي وقت گذارڻ شروع ڪري ٿو. ناول جي انهي موڙ کان پوءِ ئي ڪوئزي ڇوٽڪاري ۽ تباهي جي وچڙيل اثر واري ڏاڍي موهيندڙ ۽ عجيب ڪهاڻي تخليق ڪئي آهي، جتي ڪردار پنهنجو پاڻ تي الزام رکي مقدمو کڙو ڪيو آهي، ڪيپ ٽائون کان ٻاهر زرعي آبادي واري انهي ڳوٺ ۾ ڪارن ماڻهن کي ڪتن جي برابر سمجهي ڌڪاريو ۽ هڪليو وڃي ٿو. ڊيوڊ چڱن مڙسن جي انهي ورتاءُ کي غلط ثابت ڪرڻ لاءِ پاڻ اڇي چمڙي وارو ماڻهو هوندي عملي طور ڳوٺ جي ڪلينڪ ۾ ڌڪاريل، ڪارن ماڻهن جي خدمت ۽ شيوا ۾ مشغول رهي، انهن جي حيثيت ۽ مرتبي کي مٿانهون ڪري ٿو. چڱن مڙسن جي بڇ تي ڊيوڊ ۽ سندس ڌيءَ پنهنجي گهر اندر، انهن ساڳين ڪارن هٿان موتمار حملي جو شڪار ٿين ٿا، جن جو هو پاڻ مددگار ۽ ڀرجهلو رهيو هو. حملي ۾ ڊيوڊ جي ڌيءُ سان گينگ ريپ به ڪيو وڃي ٿو. جيتوڻيڪ ڊيوڊ جي ڌيءُ حملو ڪندڙ ماڻهن کي سڃاڻي ٿي، پر هوءَ گواهي ڏيڻ کان انڪار ڪري ڇڏي ٿي. ڊيوڊ پنهنجي سوچ ۽ فڪر هٿان مات کائي، امڪان ۽ دريافت جي ٻٽي سوچ ۾ پاڻ کي ڏوهي سمجهي، پنهنجي ڌي آڏو پاڻ کي ئي جوابدار بڻائي ٿو. مڪتي يا ڇوٽڪاري جي اٻاڻڪائي ۾ گهر ڪندڙ هن ناول جي سخت ۽ تکي ڪهاڻي رڳو اداسائي جو بي ريا اميج بڻجي آڏو اچي ٿي. ڪوئزي جي پهرين ناول جيان هي ناول به فرانز ڪافڪا جي اثر کان ٻاهر نه اچي سگهيو آهي. ڪوئزي ڊيوڊ جي ڪردار وسيلي ناول اندر ڪهاڻي کي Healing جي عنصر وسيلي هر هر تخليق ڪرڻ جو ذريعو بڻايو آهي. ناول ڪنهن پروپيگنڊا يا سياسي خاڪي جي ابتڙ رڳو نجات ۽ خون ريزي جي ڪهاڻي کي وائکو ڪري ٿو. مائيڪ فرائن جو ناول ” هيڊ لانگ“ بوڪر شارٽ لسٽ ٿيندڙ ناولن ۾ اڃا تائين سڀ کان وڌيڪ چرچائي ناول ليکيو وڃي ٿو، جيڪو آرٽ جي تاريخ ۽ منجهيل ارادن جي ڪهاڻي کي اڳتي کڻي هلي ٿو. ناول جو پلاٽ ”مارٽن“ نالي هڪ آرٽ جي تاريخدان ۽ فلاسافر جي چؤڌاري گهمي ٿو، جيڪو هڪ زميندار جي گهر ۾ ڀت تي ٽنگيل هڪ قيمتي پينٽنگ کي لڙڪندي ڏسي ٿو ۽ پوءِ فيصلو نٿو ڪري سگهي ته هو زميندار کي انهي پينٽنگ جي اهميت بابت آگاهه ڪري يا نه. فرائن جو هي ناول موضوع توڻي اسلوب جي لحاظ کان انتهائي منفرد ۽ عجيب ناول آهي، جيڪو وسوسي ۽ مونجهاري کي به عام رواجي حالتن ۾ ٽريٽ ڪري ٿو. روايت پرست ناول نگار انيتا ڊيسائي، جيڪا ڊرامائي ڪهاڻي وسيلي پنهنجو پلاٽ اڪثر ڪردارن جي آڌار تي اُساري ٿي، جو ناول “Fasting Feasting” هڪ عوامي اسٽائل جو قصو آهي، جيڪو رڳو ڪردارن جي راند ۽ وندر کي اُڀاري آڏو آڻي ٿو. ”غمگيني برابر رحمدلي جي گهر جائو آهي.“ جي خيال ۽ پس منظر ۾ هلندڙ هن ناول جو ڊسٽ ڪور ليمي ۽ لوڻ جي پس منظر ۽ اثر ڪري پيدا ٿيندڙ ٿڌائپ جو ڏس ڏئي ٿو، جيڪا ناول نگار پنهنجي نائيڪا ”اما“ لاءِ پيدا ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي آهي. ناول جو مک ڪردار هڪ سادي پر بدصورت ڇوڪري ”اُما“آهي، جيڪا هندستان جي هڪ ننڍڙي شهر ۾ رهي ٿي. ”اُما“ جا پوڙها والدين هن لاءِ مناسب ور ڳولڻ ۾ ناڪام ٿي، اُما کي پنهنجي پوڙهائپ جي گهرج ۽ ضرورتن جي پورائي لاءِ گهر ۾ ئي ويهارڻ جو فيصلو ڪن ٿا پر انهن جي هڪ ٻئي پر ڪشش ۽ خوبصورت ڌيءُ هڪ چڱي بيٺل گهر ۾ پرڻجي، نئين هندستاني مڊل ڪلاس ۾ داخل ٿي وڃي ٿي ۽ سندس ڀاءُ ”ارون“ پڙهڻ لاءِ آمريڪي رياست ”ميسا چوسٽ“ ڏانهن اُماڻيو وڃي ٿو. ڪهاڻي جاري رهي ٿي پر انهي موڙ کان پوءِ ڊيسائي جي مداخلت ڪهاڻي کي اولهه ۽ اوڀر جي ملندڙ جلندڙ وصف ۾ بيهاري بيان ڪيو آهي. هن ماديت پرست اولهه ۽ سادگي واري اوڀر (انڊيا) جي وچ ۾ اجايو متوازي نقش نگاري جو هڪ ڀنڊار به کڙو ڪيو آهي، جيڪو ٻنهي سماجن کي وري خوفناڪ حد تائين Generalize ڪري ڇڏي ٿو. دراصل ڊيسائي جو هي ناول انهي نئين تخليق ٿيندڙ عالمي ناول کي Tribute آهي. جيڪو اڃان تائين کرائپ ۽ بي رحمي سان ڀيانڪ قصن ۽ ڳالهين کي به بي ريائيءَ سان وائکو ڪري ڇڏي ٿو. احدف سوئيف جو ناول “The Map of Love” وڏائي ۽ نسل جي اتهاس جي ڪهاڻي آهي، جيڪا بيٺڪي دور جي مصر کان شروع ٿي اڄوڪي دور جي نيويارڪ تائين پسار ڪري ٿي. ناول جا مک ڪردار ”اُمل“ ۽ ”اسابل“ آهن، جيڪي ڪهاڻي جي هڪ موڙ تي پنهنجن وڏڙن جون گڏيل ڊائريون ڳولي لهن ٿا، جن ۾ انهن جي سڀيتا جي وڏائي، رسم ۽ ريت، ڪشادگي ۽ ٻين وصفن جو اظهار ٿيل آهي. ”انا“ جيڪا هڪ انگريز ڇوڪري آهي، سن 1900ع ۾ قاهرا ڏانهن سفر ڪري اچي ٿي ۽ رسمن جي برخلاف ”شريف پاشا“ نالي هڪ ڪردار سان شادي ڪري ٿي. انهي موڙ تي ناول جي ڊگهن واقعن جي هڪ اهڙي متحرڪ ۽ لڳاتار ڪهاڻي شروع ٿئي ٿي، جيڪا اُتم درجي جي رومانس ۽ جانبازي جو اثر رکندڙ نسل جي انهن ڪردارن کي نمايان ڪري ٿي، جيڪي انساني تاريخ جي اهم پر سڃاتل مهانڊي کي Portray ڪن ٿا. وڪرم سيٺ جو ناول “An Equal Music” هڪ پيار ڪندڙ راڳي نوجوان جوڙي جي پڙهڻ جهڙي اثر انگيز ۽ اعليٰ ڪهاڻي آهي. ڪهاڻي جو مک ڪردار هڪ ڪاسائي جو پٽ ”مائيڪل“ ۽ پروفيسر جي ڌيءَ ”جوليا“ آهن. جيڪي ويانا ۾ موسيقي جي تعليم دوران هڪٻئي سان پيار جي ڳنڀير ڪيفيت ۾ وچڙي پون ٿا. اچانڪ مائيڪل، جوليا کي ٻڌائڻ يا ڄاڻ ڏيڻ بنا ڀڄي اچي لنڊن ۾ رهڻ لڳي ٿو ۽ انهن جو افيئر انتظار يا پڄاڻي جي فيصلي ٿيڻ کان سواءِ اڌ تي رڪجي رهجي وڃي ٿو. ڪهاڻي ڏهن سالن کان پوءِ وري ٻيهر لنڊن ۾ شروع ٿئي ٿي. ڪهاڻي جي نئين شروعات ۾ رنج، ڪرب ۽ ڳولا جي دائرن ۾ تبديل ٿيندڙ، زندگي ۽ پيار جي فرق، وڃائجڻ ۽ وسري وڃڻ جي احساس جي پوئواري ڪندي ناول کي ٻيهر ڳنڍي اڳتي آڻي ٿي. وڪرم جو هي ناول پيار ۽ پڄاڻي جون ڇوليون ڏيندڙ هڪ اهڙي ڪٿا آهي، جيڪا موهه ۽ ڇڪ جي روين سان ٽمٽار ٿي پڙهندڙ جو، هانءُ ولوڙي ڇڏي ٿي.