ٻه ٻول چار ڳالهيون
سائين مولائي شيدائي رحيم داد خان جنهن سخت پورهيو ڪري “جنت السنڌ” ۾ سنڌ جي تاريخ جو ذڪر ڪيو آهي. صفحي (2) تي لکي ٿو ته
“سن 1843ع تائين سنڌ هڪ ڌار ملڪ هو. قديم زماني م سنڌ هڪومت جون حدون اُتر ۾ درياهَه جهلم تائين هُيون ۽ ڪشمير جا بعص هيٺيان ضلعا به اُن ۾ شامل هئا. اُتر ۾ درياءَ هيلمند اُن جي حد بندي ڪندو هو ۽ ڏکڻ اُلهندي ۾ سندس سرحد مڪران جي اُلهندي م نور منشور پکڙيل هُئي ۽ ڏکڻ ۾ عربي سمنڊ هوس ۽ ڏکڻ اُڀرندي ۾ راجپوتانا ۽ جيلسمير ريگستان ۾ ڪٿي وڃي ٿي ختم ٿئي. سنڌ ملڪ پنهنجي قديم تهذيب، ثقافت ۽ تمدن رکندڙ ملڪ هُيو، اُن جي شاهد خود سنڌ جا ماڳ، مڪان ۽ بندر هئا. جن تي ڏينهن رات ڏيتي ليتي وڻج واپار هلندو هو. سنڌ جي سامونڊي پٽيءَ ۾ مشهور بندر هُئا اُنهن جو ذڪر دنيا جي سياحن پنهنجن سفرنامن ۾ احوال ڏنو آهي. اُنهن جي ڪتابن جا سنڌي ليکڪن ترجما ڪيا ۽ بندرگاهن جي حوالي سان اُنهن جو ذڪر قلم بند ڪيو آهي.
مولائي شيدائي ڪتاب “جنت السنڌ” جي صفحي نمبر 25، 32، 404 تي لکي ٿو ته: “ڀنڀور سنڌ جو قديم بندرگاهه هو، جتي سنڌو نديءَ جي جهازن ۾ سامان “سامونڊري غورابن” م چڙهندو هيو. هاڪڙي تي “پارينگر” مکيه بندر هو، ازنسواءِ سندو ندي جهاز رانيءَ ۽ مغربي ملڪن کي ويجهو هئڻ سبب سندس واپار هزار ها ورهين کان مغربي دنيا سان هلندڙ هو”، ڀنڀور جنهن جو نالو بطليموس پنهنجي تاريخ ۾ ”باربائيڪا” ڏنو آهي. سو “تحفت الڪرام جي بيان موجب “راجا ڀنڀور راءِ تعمير ڪرايو هو. سنڌ جو قديم بندر پٽالا کان سمنڊ ڏانهن ويندڙ رستي تي گهاري کان ٻن ميلن جي فاصلي تي هو”.
سنڌ جي بندرگاهن جي آس پاس ۾ ڪيتريون وسنديون هونديون هُيون. انهن وسندين ۾ رهندڙ ماڻهو رات ڏينهن بندرگاهن تي ڪم ڪارن ۾ مشغول هوندا هئا. سنڌ جي ديبل بندر جو گهڻو احوال ملي ٿو. مولائي شيدائي صفحن 103 ۽ 102 تي لکي ٿو ته:
“ديبل سنڌ جو مکيه بندر ۽ واپار جو مرڪز هو، سمنڊ شهر جي ڀتين سان موجون هڻندو هو. “تاريخ طاهريءَ” جو مصنف سنه 1606ع ۾ ٺٽي ۾ آيو. بشاري سنه 375هه ۾ ديبل بندر جي چؤگرد هڪ سؤ ڳوٺن جو بيان ڪري ٿو، جنهن ۾ هندو واپاري هئا”. مولائي شيدائي صفحي نمبر 204 تي لکي ٿو ته “سنه 132 هه (740ع) ڌاري بغداد جي بنياد پوڻ ڪري، چين تائين عربن جا جهاز وڃڻ لڳا، عباسي فرمانروائن بغداد ۾ ڪرفايا، عيسيٰ ۽ صر صر نهرون کوٽرايون، جن مان نَهر عيسيٰ وسيلي، جهاز “فرات” ۽ “دجلا” ۾ آسانيءَ سان اچڻ وڃڻ لڳا. اين واضح “يعقوبيءَ جي بيان موجب “بَصرو” دنيا جي واپا جو مرڪز بنجي ويو. جزائر مشرقي ۽ چين ۽ ڪاري منڊل جا جهاز “ ديبل” تائين اچڻ لڳا ۽ سن 290 هه بصري جو واپار فرغانه ۽ “موراڪو” تائين هلڻ لڳو. ملبار جا مصالحا ۽ سنڌ جو عنبر قاهره جي مارڪيٽن ۾ پنجوڻ تي وڪامجڻ لڳو.” ان وقت سنڌ جا شهر ديبل، نيرن ڪوٽ، سيوستان (موجوده سيوهڻ) خضدار، قنزڀبون، منصوره ۽ ملتان تجارتي مرڪز هئا”. ديبل جو آخري احوال سومرن جي ڏينهن ۾ چنيسر جي دؤر ۾ ملي ٿو. جڏهن هن ديبل کي تخت گاهه مقرر ڪيو هو پر ابن بطوطا جڏهن ديبل کي ڏٺو ويران هو. مصنف مولائي شيدائي مٿئين ڳالهه “جنت السنڌ” جي صفحي (373) تي لکي آهي ۽ صفحي 373 ۽ 374 تي لاهري بندر جو احوال هيٺين طرح قلم بند ڪيل آهي، “لاهري جنهن ديبل کانپوءِ ناموري حاصل ڪئي، سو “ديبل” کان پنجن ميلن جي فاصلي تي سمنڊ کان ويهه ميل اندرئين پاسي مهراڻ جي هڪڙيءَ اُلهنديءَ واري شاخ تي واقع هو. شيخ ابوالفضل “ آئين اڪبريءَ” ۾ لاهري جي تعريف ڪري ٿو. “مُصنف صفحي 431 تي لکي ٿو ته:
قنڌار مرزا غازي بيگ جي جاگير هو، تنهن ڪري “هرات”، خراسان ۽ سمرقند جا رستا سنڌ سان واپار جي لاءِ کُليل هئا. سمنڊ رستي واپار لاهري بندر ۽ ٺٽي سان چالو هو”. مصنف صفحي 102 تي لکي ٿو ته:
ميجر جنرل هيگ جنهن جو ڪتاب “دي انڊس وئلي ڊيلٽا ڪنٽري” 1894ع ۾ لنڊن مان شايع ٿيو. تنهن “ديبل بندر” سنڌو نديءَ جي ڊيلٽا تي اُلهندي ڪپ تي ڏيکاريل آهي”.
انگريزي سفير “ سر رابرٽ شرلي” ايران ڏانهن ويندي، 1613ع ۾ ٺٽي کان جهاز رستي هڪ ڏينهن مسافريءَ کانپوءِ “ديبل” تي پهتو هو. ميجر ريورٽي عيسوي 17 صديءَ ڌاري “ديبل” کي ٺٽي کان 15 ڏينهن جي فاصلي تي بگاڙ جي ڇوڙ وٽ ڏيکاريو آهي.”
“ڪپتان جان ووڊ، جنهن 19 صديءَ ۾ ڪراچي کان آمود نديءَ جي مُنهن تائين مسافري ڪئي هئي، “ديبل” کي پير پٺي وَٽ سنڌو نديءَ جي نقشي ۾ ڏيکاريو آهي.”
لاڙ جا ٻه مکيه شهر آهن، ڪراچي ۽ ٺٽو ڪراچيءَ جي اهميت جو هڪ سبب هيءُ به آهي ته اها هڪ سنڌائتي هنڌ تي آهي، جنت السنڌ صفحو 585، تي مصنف لکي ٿو ته: ڪراچي ۽ سون مياڻي ٻه ننڍڙا بندر مڇي مارڻ جون مياڻيون هيون. جت مهاڻن جا گهر هئا. هينئر لاڙ جو سامونڊي پٽيءَ وارو علائقو سمنڊ جي کاري ڏندن جي وَچ ۾ آهي. انهيءَ سمنڊ جي پيٽ ۾ ڪيترائي سنڌ جا سهڻا بندر گم ٿيل آهن. اهي “بندر” ڪجهه فاصلن ۽ ها ميلن جي فاصلن تي هئا. هاڻ اُهي داستان لڳي رهيا آهن. سمنڊ جي ان پيٽ ۾ سنڌ جا “بندرگاهه” سان گڏ شهر ۽ قديم ماڳ به گم آهن. سنڌ جي بندرگاهن جو اوج وارا خيال ذهن ۾ ايندي ئي هيءَ تصور اُڀري ٿو ته.. ديبل، لاهري جي ڪنارن تي دنيا جي مختلف ملڪن کان آيل وڏا ٻيڙا، جهاز جن ۾ ڪم ڪندڙ ماڻهو جيڪي پنهنجن مخصوص علائقن جي پوشاڪن ۾ بندر تي جهازن مان سامان لاهي رهيا آهن ته مقامي مزدور بغير ٻانهن جون صدريون، قميسون پاتل اٿن. اهي پرڏيهي جهازن منجهه سامان وتائي (اڇلائي) رهيا آهن. بندرگاههَ تي تيز هوائون گُهلندي، سمنڊ جون لهرون اُنهن تيز هوائن تي تکائي ۽ تيزي سان اچي بندرگاهن تي بيٺل ماڻهن جي مٿان ۽ انهن آيل ڏيساورن جي مٿان پاڻيءَ جون هلڪيون بوندون وسائي هليون وڃن ٿيون. ڄڻ اُهي سامونڊي لهرون آيلن جو آڌرڀاءُ ڪنديون هُجن. بندرگاههَ تي بيٺل ماڻهن جون مختلف ٻوليون هجن ۽ اُنهن جا آواز هڪٻئي سان ملندا، اُهي پاڻ ۾ ڳالهائيندا، مُرڪندا، انهن جي چهرن تي هڪ عجيب سُهڻي مسڪراهٽ هئي، ائين لڳا، ڄڻ سڀئي پيار جي ڃوڃڻ (ونگ) ۾ ٻڌل هجن. ڃوڃڻ (ونگ) ها. تيز هوائن تي پاڻيءَ منجهه بيٺل ٻيڙا، جهاز سي پينگهه جيان لُڏندا رهيا ٿي. اُنهن بيٺل ٻيڙن ۾ لڳل وڏا سڙهه” وارا ڪپڙا به ڦڙڪندا رهيا ٿي. اُنهن سڙههَ وارن ڪپڙن جو آواز پري پري تائين ٿي ويا، سنڌوءَ جي ماڳن ۽ بندرگاهن جا ڄڻ گيت ڳائيندا هُجن ۽ ڪو سنڌو ماٿريءَ جي ڪُک مان ڄاوَل فنڪار پنهنجي فن جو سريلي آواز سان سپت سنڌوءَ جا گيت ڳائي رهيو آهي. انهن جهازن جا سِڙههَ هوائن تي ڦڙڪندا، وڏا شور ڪندا، موهين جي ماڻهن جا محبتن وارا گيت، لاڙ جي ماڻهن جون مِٺيون لاتوين، ڳائيندا هجن. ڪي سڙهه وارا جهاز ٻاهرين ملڪن جا اُنهن جهازن تي مختلف نشانيون هجن، جيڪي اُنهن جي ملڪن جا نالا ٻڌائينديون ۽ ڏس پتا ڏينديون هُجن.
بندر تي ڪم ڪندڙماڻهو جهازن مان سامان لاهڻ ۽ جهازن ۾ سامان وجهندڙ ماڻهو ڪنهن پهلوانن کان بُت ۾ گهٽ ڪونه هئا. اُنهن جا قد به ڊگها هئا. بندرگاهن تي سنڌي ماڻهن جي لوڏ مان پتو چٽو پوي پيو.
بندرگاهن جو سهڻو نقشو اکين اڳيان وري غائب ٿي ويو. پاڻ کي سنڌو درياههَ جي هڪ ڪنڌيءَ تي بيٺل ڏسان ٿو. جنهن تي ننڍڙا ننڍڙا ڄار وارا وڻ هُجن ۽ ننڍڙيون پَٽَ تي ڪَنڌ لاڙيل وَليون هجن. جيڪي ڪنڌي جي ڦٽڻ واري شاهدي ڏيندا هجن. اُهي ڪنڌيون. جن کي سنڌو درياههَ سدائين سائون سر سبز رکندو آيو هو. جيڪو پنهنجي قوت سان سمنڊ جي کاري پاڻيءَ کي اڳتي وڌڻ ڪونه ڏيندو هو.
سنڌو نديءَ جي پنهنجي سونهن سان لڏندي ڪڏندي سامونڊي پٽيءَ ۾ ايندي هُئي، ان جي اها سونهن ڏسڻ وٽان هئي. سا پنهنجي مٺي پاڻيءَ سان لاڙ کي ملير ملڪ بڻائيندي هئي. “جنت السنڌ” ڪتاب جي صفحي نمبر يارنهن 11 تي ڪتاب جو مصنف مولائي شيدائي لکي ٿو ته:
“رگ ويد جي ڏهين منڊل ۾ هِن نديءَ جي تعريف پنجهتر سلوڪن ۾ بيان ڪيل آهي. هيءَ عظيم شان ندي، همايله جبلن جي ڪيلاس پربت واريءَ “مانسرو ڍنڍ” مان نڪري، ڪشمير جي گلگت واري جابلو حصي کي لتاڙي، ٻارنهن هزار فوٽ بلنديءَ تان، جتي انسان جو لنگهه مشڪل آهي. پهريان بنجيءَ تائين اُتر اولههَ، تنهن کانپوءِ ڏکڻ اولههَ جو رُخ اختيار ڪري ٿي. تنهن کانپوءِ پنجاب، سنڌ جي ميدانن کي لتاڙيندي 18 سؤ ميل وَهي، سنڌ جي شاهبندر وٽ اچي سمنڊ ۾ ڇوڙ ڪري ٿي”. ياد رهي ٺٽي ضلعي ۾ شاهه بند جيڪو هن وقت سنڌجي ٿو، اهو چوٿون “شاهه بندر” آهي، جنت السنڌ جي صفحي )560( تي لکيل آهه ته “ميان غلام شاهه شاهبندر تعمير ڪرايو هو”.
پوءِ جيئن جيئن سنڌو درياهه پنهنجا وهڪرا بدلائيندو ويو ته نوان “بندرگاهه” ٺهڻ لڳا ۽ پراڻن بندرگاهن جو “اوج” اجڙڻ ۽ مٽجڻ لڳو.
ڊاڪٽر محمّد علي مانجهي “ڪلاچي” تحقيقي جرنل ڪراچي “سيپٽمبر 2002ع جي صفحي 89-90 تي لکي ٿو ته: “سنڌ جا سامونڊي بندر ته ساري دنيا جي لاءِ دلچسپيءَ جو وڏو سبب رهيا آهن. بنهه آڳاٽي بندرن کي ڇڏي ديبل بندر ۽ لاڙي بندر کانپوءِ هن ملڪ جو “اورنگا بندر ۾ چڱو مشهور ٿيو”.
ڊاڪٽر صاحب صفحي 190 تي لکي ٿو ته: “سنڌ ملڪ جي مشهور بندر “لاڙي” بندر وارو هنڌ جڏهن واريءَ سان ريٽجڻ لڳو ته اُتي جهازن جي اچڻ ۾ ڏکيائي ٿيڻ لڳي. تڏهن سندس اهميت گهٽجي ويئي ته وري اورنگا بندر جو بنياد پيو، جيڪو اورنگ زيب انهيءَ زماني جوڙايو هو، جڏهن هو اڃان گورنريءَ جي عهدي (1648 ع کان 1652ع) تي هو. لاڙي ۽ لاهري هڪ بندرگاهه جا نالا آهن.
سنڌ جا ڪيترا “بندر” جيڪي، سنڌو درياءَ جي رخ تبديل ڪرڻ سان پنهنجو اوج وڃائي ويٺا هئا.
سنڌ جي بندرگاهن جي تاريخ مختلف سياحن پنهنجي سفر جي حوالن سان ڏنيون. ٻيا به ڪيترائي سنڌ جا بندرگاهه هئا. اُنهن جو احوال به ڪٺي ڪرڻ جي ڪوشش ڪبي. سنڌ جو سوکي بندرگاهه جنهن جي باري ۾ سنڌي محقق، ليکڪ جيڪو خود لاڙ جي پٽيءَ جو ماڻهو آهي. تنهن پنهنجي ڪتاب “ٺٽو صدين کان” “تاريخ”، مصنف رسول بخش تميمي ڪتاب جي صفحي 169 تي ٻن سٽن ۾ سوکيءَ جو ذڪر ڪيو آهي.
“هي بندر پڻ لاڙ جي سامونڊري علائقي جو هڪ ننڍڙو ۽ مختصر عرصي لاءِ بندر بنيو هو. هن جا آثار اڃا تائين موجود آهن.” سوکي بندرگاهه جا آثار آءُ به ڏٺا هئا، پر سوکي بندرگاهه سنڌ جو سهڻو بندرگاهه هو، جيڪو سٺ جي ڏهاڪي ۾ ڦٽي ويو. هن بندرگاهن کي مقامي رهندڙ ماڻهو سنڌ جو ڪشمير چوندا هئا. سوکي بندر سوکي شهر جي اَمن امان جي حوالي سان ڳالهه هيءَ آهي ته هن شهر ۾ “ٿاڻو” ڪونه هيو. هن بندر تي رات ڏينهن رونق لڳي پئي هوندي هئي، جتي راڳ رنگ ۽ ملاکڙا ٿيندا رهندا هئا.
ڪن ماڻهن سنڌ ۽ هند جي فنڪارن جا راڳ ٻڌا هئا. سوکيءَ جا هندو واپاري، هندستان مان فنڪارن کي گهرائيندا هئا. جنهن ۾ لتا، رفيع، جيڪي هندستان مان ٻيڙين ۾ چڙهي سوکي ايندا هئا. ان کان علاوه مقامي ماڻهو خوشين جي موقعن تي تر جي فنڪارن فنڪارائن جيوڻي، مائي ڀاڳي، سليمان شاهه ۽ ٻيا فنڪار به ايندا رهندا هئا. سوکي بندرگاهه جي آس پاس سوين ڳوٺ موجود هئا. اهي ماڻهو بندرگاهه ۽ سوکي شهر ۾ ڪم ڪارين ۽ خاص ڪري ماڻهو مزدوري ڪرڻ جي لاءِ ايندا هئا. هن بندرگاههَ جو احوال ۽ ديبل بندرگاهه جا احوال ساڳي ساک ڏين ٿا. ان جو مطلب ته سنڌ جو مشهور بندرگاهه سوکي به هڪ سهڻو “بندر” هيو
سنڌوءَ جي ڇوڙ واري علائقي جي خوبصورت چئن ڦاٽن جي وچ ۾ سوکي بندرگاهه ۽ شهر هو. سوکي بندرگاهه ٻن سُهڻن درياهن “سَنهڙي ۽ ميرواههَ” جي وچ ۾ هو. ان کان سڏ پنڌ تي سوکي شهر هو، جنهنجي اولههَ ۾ “گابار” ڦاٽ، جيڪو قلندري ڦاٽ مان نڪري، اڳتي هلندو وڃين سمنڊ ۾ ڇوڙ ڪري ٿو. سوکيءَ جي اوڀر پاسي کان ڏکڻ ۾ مُٽڻي درياهه وهي ٿو. هِن درياههَ جو پَيٽُ ميل ويڪرو آهي. کارو ڇاڻ جي اُوڀر طرفان کان هلندو اچي سوکي جي اَتر کان ڏکڻ مان گذري سمنڊ ۾ ڇوڙ ڪري ٿو. لاڙي ۽ ڇوڙ وارا ماڻهو سنڌو درياهه مان نڪرندڙ “ڦاٽن” کي به درياهه جي نالن سان سڏيندا آهن. مُٽڻي درياههَ تي ”جادَي واري پَتڻَ (مياڻ) مشهور هئي. هنِ پتڻ تي وڏا ٻيڙا ۽ ٻيڙيون (هوڙا) اَچي بيهنديون هُيون. سوکي بندرگاهه تي وڏن ٻيڙن، سَڙهه وارا ٻيڙا ۽ ٻيڙيون هوڙا، جيڪي ڀرپاسن وارن درياهن، ٻيٽن مان گذري، سوکيءَ ۾ اچي سنڌي هندن کان مال خريد ڪري ٻيڙا ڀرائي ويندا هئا.
سوکيءَ جا وڏڙا ۽ مکيه ماڻهو سنڌي واڻيا هئا، جيڪي وڻج واپار
جي حوالي سان ڏيهه ۽ پرڏيهه تائين مشهور هئا.
سوکيءَ جي واڻين جو هر ڪنهن سان سُٺو ۽ سُهڻو چلتو هو، ۽ ضروت مَندَ ماڻهن جي دل سان مدد ڪندا هئا. اهو ئي سبب هو، جو ڀرپاسن ۾ رهندڙ ماڻهو سوکي ۾ اَچي آباد ٿيندا هئا. سوکيءَ ۾ اسڪول هُجڻ ڪري، پري پري جا ماڻهو پنهنجن ٻارن کي پڙهائڻ لاءِ خاص سوکي ۾ ايندا هئا.
محالڪاري صاحب جنهن کي مئجسٽريٽ جا اختيار هئا، رهندو هو، سوکيءَ ۾ تپيدار جو ديرو هوندو هو، هتي واپار جو وڏو مرڪز هُيو، تنهن ڪري سرڪاري ڪسٽم آفيس هُئي.
سوکي شهر ۾ سارين جو فصل تمام گهڻو ٿيندو هو. سنڌ جي ٻين ضلعن کان ماڻهو لابارن جي موسم ۾ ٻيڙين منجهه چڙهي ايندا هئا. سکر، ميرپورخاص، بدين، حيدرآباد، ٺٽو وغيره سوکيءَ ۾ سارين ڇڙهڻ جو ڪارخانو هُيو. سوکيءَ جا چانور رڌ پچاءَ ۽ کائڻ ۾ ڏاڍا مزيدار هوندا هئا. سوکيءَ جا مال وَندَ ماڻهو سکيا ۽ ستابا هئا. هِنن وٽ مختلف قسم جا وهٽَ، ڀلوڙ مينهون، ڳئون، گهوڙا، اُٺ وغيره هئا. سوکيءَ ۾ کير مکڻ تمام گهڻو هوندو هو. ماڻهو کير ۽ مکڻ وڪڻندا ڪونه هئا، پر ماڻهن کي مفت ۾ ڏيندا هئا.
سوکيءَ جا ماڻهو محنتي، هاريپ ڪندڙ ۽ هَٿَ جي هُنر جا ماهَر هئا. سوکيءَ ۾ سارين کان علاوه پَنَ (گاهه جو قسم) گهڻو ٿيندو هو جو ڀرپاسن ۾ رهندڙ ماڻهو پَنَ جا ٻيڙا ڀرائي ويندا هئا. سوکيءَ جي ”پَنَ“ گهڻي مشهور هوندي هئي.
سوکيءَ ۾پَنَ تمام گهڻي ٿيندي هئي. ان پَنن مان ماڻهو تڏا، تنوريون، ڇَلون، ڇَل، ڇليون، هٿَ وارا پکا، نِکُون، پڙش وغيره انهن تي الڳ الڳ نمونا مڙهيل اهي سڀ ڏسڻ وٽان هوندا هئا. انهن تي هَٿ جي هُنر جو ڪمال ڏسڻ ۾ ايندو هو. ڪي شوقين ماڻهو سوکيءَ ۾ اَچي تڏا تَنوريون ڇَلون ۽ ڇليون وٺي انهن جا وڏا ٻيڙا ڀرائي ويندا هئا.
سوکي جا اُٺ ۽ اُٺيون مشهور هونديون هيون، اُٺين کي پالڻ ۽ اُٺين جو واپار ڪرڻ، خاص طور تي جَتَ ڪندا هئا.
جيڪي صدين کان وٺي سامونڊيءَ پٽي ۾ اُٺين چارڻ ۽ وڪرو ڪرڻ جا ڌنڌا ڪندا اچن پيا. فقيراڻي جت وڏن ٻيڙن ۽ ٻيڙين منجهه اُٺيون چاڙهي پوءِ ڀرپاسن وارن علائقن ۽ پري پنڌ تي ٻين ملڪن ڏانهن سامونڊي رستن ۽ خشڪي وارن رستن، دڳن جي ذريعي نڪري ويندا هئا.
فقيراڻي جَت پنهنجيون اُٺيون ٻين ملڪن ڏانهن کپائڻ جي لاءِ ڪاهي ويندا هئا ته اُهي رَستي ۾ منزلون ڪندا، اٺين کي وڪرو ڪندا، هلندا ويندا هئا. اُٺين جي واپار ۾ فقيراڻي جَت مشهور آهن. جڏهن درياههَ ڦِٽا، ٻيٽ اُجڙيا ۽ ڪنڌين ۾ ڪوڪار نه رهي، ماڻهن پنهنجا اصلي ماڳ ڇڏي، ٻين تڙن (جاين) ڏانهن هليا ويا، جتن جا مختلف پاڙا به لَڏي ويا، فقيراڻي جَت به سنڌ جي شهرن ۾ وڃي آباد ٿيا، پر هن وقت ڪجهه فقيراڻي جت درياهن جي ڪنڌين ۽ ٻيٽن تي موجود آهن، اُهي اٺين چارڻ ۽ کپائڻ وارو ڌنڌو ڪن ٿا.
هن وقت جن شهرن ۾ فقيراڻي جت رهن ٿا، انهن ۾ ڪيٽي بندر، شاهه بندر، ڇڇ جهان خان، جاتي، گولاڙچي، بدين ۽ بدين ضلعي ۽ ٺٽي ضلعي جي ٻين شهرن ڏانهن ۽ ننڍن وڏن ڳوٺن ڏانهن هليا ويا.
هندن جي ذات ٺِڪر
سنڌ ۾ ٺَڪر يعني مِٽيءَ جا ٿانوَ ٺاهيندڙن کي “ڪُنڀر ۽ ڪنڀار” چوندا آهن. سوکي بندرگاههَ تي ڪُنڀر…۽ ڪُنڀار رهندا هئا. لاڙي ۽ کاري جا ماڻهو اڪثر ڪُنڀار جو لفظ استعمال ڪندا آهن ۽ ”ڪنڀر“ به سڏيندا آهن. اُهي ٺِڪرَ جا ٿانو، جن ۾ ڏيا، ڏياٽيون، پارا، پاٽڙيون، پاريون، پاٽڙا، ڪُنيون، ڪُنا، مَٽَ، مَٽيوُن، ڇلون، گهاگهرون، ڪَرا، بدنا، وٽيون، پياليون ۽ ٻارن جا رانديڪا ٺاهيندا هئا. سوکيءَ ۾ ڪُنڀارن جا وڏا مڪان هئا، سوکي جي بازار “مٺائي” جي حوالي سان مشهور هوندي هئي. انهيءَ ۾ مٺائي وارا دڪان هندن جا ۽ مسلمانن جا هوندا هئا. واڻيان مٺائي ٺاهڻ جا وڏا ڪاريگر هئا. خاص سوکيءَ جي مٺائي کائڻ جي لاءِ سوکي بندر جي پاسن ۾ رهندڙ ماڻهو شام جي وقت ٻيڙين ۾ چڙهي سوکيءَ ۾ ايندا هئا.
سوکيءَ ۾ حجام جا دڪان، درزي جا دڪان، جيڪي خاصخيلي ۽ شيدي عبدالرحمان جو پيءُ عثمان شيدي وڏو درزي ۽ ڪاريگر هو، انگريزن جا ڪوٽ به ٺاهيندو هو سوکيءَ ۾ ڪپڙن جا وڏا دڪان، سُٽ ۽ سُئي ڌاڳي، سَنهي پَٽَ، چوڙين جا دڪان هئا. انهن دڪانن تي مردن ۽ ٻارن جي پيهه لڳي پئي هوندي هئي.
سوکيءَ جو شهر گهمڻ جي لاءِ ڀر وارن ڳوٺن، ٻيٽن تي رهندڙ ماڻهون، ٻيڙين ۾ چڙهي صبح جو سوير سوکي ايندا هئا. گمندا ڦرندا، پوءِ سانجهي ٽاڻي وري ٻيڙين ۾ چڙهي واپس ويندا هئا، جن ۾ گهڻو تعداد مقامي واپارين جو هوندو هو. اُهي سوکي مان سيڌو سامان، چانور، وغيره وٺي پنهنجي ماڳن تي ويندا هئا.
جن ماڻهن پنهنجي سانَڀَر ۽ جواني ۽ ٻاروتڻي عمر ۾ سوکيءَ جي سُکن وارن سهڻن ڏينهڙن کي ڏٺو، انهن مان ڪي حال حيات، زندهه آهن. اُهي هن وقت وڏي عمر جا بزرگ جهونا آهن.
ڪن بزرگن، پوڙهن ۽ جهونن ماڻهن سان مليس، اُنهن جي جُهريل چهرن، جُهور اکين ۾، اُميد جي چمڪ هُئي. ان سان گڏ سندن چهرن تي اداسي جون سوين سمنڊ جي لهرن جهڙيون لڪيرون ٺهيل هجن. اُهي سوکيءَ جي سکن ستابن وارن ڏينهن جي ڳالهه ڪري، ڏکارا ٿي ويا ٿي. انهن جو اندر جُهري ٿي پيو. هڪ بزرگ چيو، هنن پٽن کي سامونڊي سورن سُڪائي ساڙي ماري وڌو آهي، هاڻي ساهه به سولا کڻي نٿا سگهن. هينئر به اُهي جهور، بزرگ ماڻهو مَن ۾ اها آس رکيون ويٺا آهن ته:
سنڌو درياههَ منجهه لُڙاٽو، مِٺو پاڻي وهي ايندو ۽ بغير روڪَ ٽوڪَ جي وهندو هلندو اچي سنڌ جي ٻيٽن، ڪنڌين، ڍورن ۽ ڇَڇَ ۽ ڇاڙن کي اَباد ڪندو هلندو وڃي سمنڊ ۾ پوندو هو. جڏهن اسين سوکيءَ ويندا هئا ته درياهه جا اوج ڏسندا هئا. ڪنڌين تي مال جون ڪُڏڪاريون متل هونديون هيون، نوجوانن جا ميڙاڪا متل هوندا هئا، ڪنڌين تي مَهاڻن جا ماڳ ڀاڳين جا ڀاڳ جاڳي پوندا. ائين چئي وري خاموش ٿي ويا. انهن ماڻهن جي هر آس انهن جي ڪچن ڌاڳن جيان ٽٽندي ڇڄندي ڏٺي.
جن دوستن، سڄڻن ۽ سوکي وارن بزرگن پنهنجي وڏي عمر هوندي به ٻه وکون کڻي ڪچهرين ۾ آيا. انهن سوکي جا حال احوال ٻڌايا، آئون انهن جو ٿورائتو آهيان. خاص طور تي ڀاءُ جليل کٽي، باقر خان مروا بلوچ، ايوب شان، سائين ڊاڪٽر محمد علي مانجهي، سائين عطا محمد ڀنڀرو، جنهن سان سنڌ جي سامونڊي بندر گاهن بابت ڳالهه ٻولهه ٿيندي هئي. سائين ڊاڪٽر شير مهراڻي، سائين عبدالفتاح هاليپوٽو، الله ڏنو خاصخيلي عبدالله مرگهر، ڀاءُ شفيع مرگهر، ننڍڙي ڀاءُ شاهزيب ميمڻ ۽ سڪ واري سڄڻ ساجد سنڌي جو پڻ ٿورائتو آهيان. انهن سڀني دوستن جا وڙ وسارڻ جهڙا نه آهن.
مون هن سفرنامي ۽ سوکيءَ جي باري ۾ ڪوشش ڪري جيڪو مواد حاصل ڪيو ۽ جن ماڻهن سان مليو آهيان. اهي اڃان به حال حيات آهن.
اميد ته هي پورهيو قبول پوندو.
[b] منصور ٿلهو
[/b] 2017-10-18