جيل ڊائري

ڦاسيءَ جي ڇانوَ ۾

جولس فوچڪ کي جرمن فوجن گرفتار ڪري نازي ڪئمپ ۾ رکيو ۽ اتان جرمني کڻي ويا جتي ھن تي تشدد ڪيو ويو ۽ پوءِ موت جي سزا ملڻ کان پوءِ 8 سيپٽمبر 1943ع تي برلن ۾ ڦاسي ڏني ويئي.
ھيءَ ان سورھيہ سورمي جي جيل جي ڦاسيءَ گهاٽ ۾ گهاريل انھن گهڙين جو عڪس آھي جيڪي ھن جسماني طور تي چُڙي چُڙي گهاريون، پر ذھني طور تي ڦڙت ۽ نؤبنو رھيو ۽ زندگيءَ ڏانھن سندس رويو آخري گهڙيءَ تائين ھڪ ترقي پسند وارو رھيو.
جولس فوچڪ کي جسماني عذاب ڏيڻ ۽ ذھني طور ختم ڪرڻ ۾ دھشت جو ھر اھو طريقو ڪتب آندو ويو جنھن کان نازي واقف ھئا. پر جڏھين جولس فوچڪ جو جسم وڃي رڳو چَم ۽ ھڏ بچيو ھو ۽ فقط منجھس ساھ جي تند ھئي تڏھين بہ ھن ڪتاب جو سورمو ھنن ظالمن کان ذھني توڙي جسماني طور بلند ھو. نازين ھن کي ماري ڇڏيو، پر کيس ختم ڪري نہ سگهيا. جولس جي زنده لفظن ۾ سندس وفات نامو توھان جي اڳيان آھي. سندس پنھنجي وطن جي ماڻھن سان پيار ۽ منجهن عقيدي جي اظھار جو ھر لفظ موت جي پاڇي ۾ لکيو ويو.

4.5/5.0
387
166
آخري ڀيرو اپڊيٽ ٿيو:
ڇاپو 1

ڇپائيندڙ

ڇپيندڙ: لاھوت آرٽ پرنٽرز، ھوم اسٽيڊ ھال، چاڙھي حيدرآباد (سنڌ)
ڇپائيندڙ: علي نواز گھانگھرو
سال: فيبروري 1984ع

روشني پبليڪيشن ڪنڊيارو
1984ع

ڪمپوزنگ: شاھنواز سومرو 2020

ڊجيٽل ايڊيشن: سنڌ سلامت 2020ع
www.sindhsalamat.com

سنڌ سلامت پاران

سنڌ سلامت ڊجيٽل بوڪ ايڊيشن سلسلي جو نئون ڪتاب” ڦاسيءَ جي ڇانوَ ۾“ اوهان اڳيان حاضر آهي. چيڪ صحافي ۽ سياسي ڪارڪن جولس فوچڪ جي لکيل ھن ڪتاب جو سنڌيڪار نور خان آھي. چيڪوسلواڪيا جي آزادي وقت جولس جي زال پنھنجي مڙس جي ڦاسي کانپوءِ مختلف نوٽس کي سھيڙي ڪتاب Notes from the Gallows ڇپرايو جيڪو ھن وقت تائين 90 ٻولين ۾ ڇپيو آھي.
جولس فوچڪ کي جرمن فوجن گرفتار ڪري نازي ڪئمپ ۾ رکيو ۽ اتان جرمني کڻي ويا جتي ھن تي تشدد ڪيو ويو ۽ پوءِ موت جي سزا ملڻ کان پوءِ 8 سيپٽمبر 1943ع تي برلن ۾ ڦاسي ڏني ويئي.
ھيءَ ان سورھيہ سورمي جي جيل جي ڦاسيءَ گهاٽ ۾ گهاريل انھن گهڙين جو عڪس آھي جيڪي ھن جسماني طور تي چُڙي چُڙي گهاريون، پر ذھني طور تي ڦڙت ۽ نؤبنو رھيو ۽ زندگيءَ ڏانھن سندس رويو آخري گهڙيءَ تائين ھڪ ترقي پسند وارو رھيو.
جولس فوچڪ کي جسماني عذاب ڏيڻ ۽ ذھني طور ختم ڪرڻ ۾ دھشت جو ھر اھو طريقو ڪتب آندو ويو جنھن کان نازي واقف ھئا. پر جڏھين جولس فوچڪ جو جسم وڃي رڳو چَم ۽ ھڏ بچيو ھو ۽ فقط منجھس ساھ جي تند ھئي تڏھين بہ ھن ڪتاب جو سورمو ھنن ظالمن کان ذھني توڙي جسماني طور بلند ھو. نازين ھن کي ماري ڇڏيو، پر کيس ختم ڪري نہ سگهيا. جولس جي زنده لفظن ۾ سندس وفات نامو توھان جي اڳيان آھي. سندس پنھنجي وطن جي ماڻھن سان پيار ۽ منجهن عقيدي جي اظھار جو ھر لفظ موت جي پاڇي ۾ لکيو ويو.
هي ڪتاب روشني پبليڪيشن ڪنڊيارو پاران 1984ع ۾ ڇپايو ويو. ٿورائتا آهيون صوڀيديري سان تعلق رکندڙ شاھنواز سومري جا جنھن ڪتاب نئين سر ڪمپوز ڪري سنڌ سلامت ڪتاب گهر ۾ پيش ڪرڻ لاءِ موڪليو.

[b]محمد سليمان وساڻ
[/b]مينيجنگ ايڊيٽر ( اعزازي )
سنڌ سلامت ڊاٽ ڪام
sulemanwassan@gmail.com
www.sindhsalamat.com
books.sindhsalamat.com

اسين پنھنجي ديس سان پيار ٿا ڪريون

اسين پنھنجي ديس سان پيار ٿا ڪريون، ان ڪري ان کي آزاد ڏسڻ ٿا گهرون. اسين پنھنجي وطن سان پيار ٿا ڪريون، ان ڪري، وطن جي گهڻائيءَ وارن محڪوم ماڻھن جي، آزاديءَ لاءِ وڙھي رھيا آھيون.

[b] جولس فوچڪ[/b]

پنھنجي پاران

نازيت: جنھن جي نالي سان، ويھين صديءَ جي چوٿين ڏھاڪي کان، ظلم، دنيا جي ڪنڊ ڪڙڇ ۾، ڄاتو سڃاتو ٿو وڃي، ان نازين جي مشينريءَ جا پرزا، نازي آفيسر، جيڪي انساني وجودن کي ڏنڀ ڏئي، پاڻ وندرائيندا ھيا، جن لاءِ انساني جسمن کي عذاب ڏيڻ ڄڻ ڪا وندر ھوندي ھئي ۽ سي . آءِ . ڊي وارن جو ڪم، رڳو سجاڳ نگاھن وارن، عوام دوست ماڻھن جا پيرا نوسڻ ھوندو ھو. ان دؤر ۾ جڏھن نازي حاڪم ٽولن جي لاٺڙين جي، عوام دوست ماڻھن جي وِک وِک تي ڪرڙي نظر ھوندي ھئي؛ انھن ئي نازيت جي اوج وارن ڏينھن ۾، ھڪ چيڪ قوم جو سورھيه ۽ سڄي دنيا جي مظلومن جي جگري دوست جولس فوچڪ، جنھن جي عمل کان نازيت جو ڊپ، اصل ۾ عوام جي اٿندڙ لھر کان ڊپ ھيو، جيڪو فوچڪ ۽ ھن جھڙن ٻين عوام دوست انقلابي اڳواڻن جي عمل جو نتيجو ھيو. تن مڙني، عوام دوست انقلابين کي، نازي، ڳولي لھڻ ۾، ۽ گرفتار ڪرڻ ۾ تہ ڪامياب ٿي ويا، پر انھن مٿان نازيت پاران جيڪي ظلم ڪيا ويا، ھن ڪتاب ۾ اھي ظلم جون لنڱ ڪانڊاريندڙ وارداتون پڙھي، جن ۾ نازيت بي درديءَ ۽ ظلم جا سڀ ليڪا لتاڙي ڇڏيا ھيا. پر ان سان گڏ، انھن اجگر جيڏي ارادي ڌڻين، عوام دوست اڳواڻن جي مٿان، نازيت اھي ظلم ڪيا، تن جي مقصد سان سچائي ۽ سھپ ۽ موت جي منھن ۾ ھوندي بہ مقصد لاءِ سندن پر اميد، تاثر پڙھي، کَن لاءِ ذھن ۾ رحم جو جذبو جاڳڻ بجاءِ، ھر ڪاھل ۽ ڊيڄو ماڻھوءَ جو ضمير جاڳي ٿو پوي.
جسم جي ھر نَس ۾، رت جي بجاءِ، عوام دوست ۽ انقلابي جذبا، ڊوڙڻ ٿا لڳن.
انھن عوام دوست اڳواڻن مان جيڪي نازي ٽارچر سيلن ۾ سڙي ٻري رھيا ھئا ۽ نازي جيلن ۾ پنھنجي پنھنجي موت جو بنا ڪنھن کٽڪي جي انتظار ڪري رھيا ھئا، تن مان وري فوچڪ جي حيثيت، مڙني کان مٿاھين ھئي. ھن (توڙي ٻين سڀني ترقي پسندن) ھڪ ترقي پسند، عملي انقلابي ھئڻ جي ناتي، ظلم جي اڳيان جھڪڻ يا ظلم جي ھوندي، چُپ رھڻ بجاءِ، ذھني طور پنھنجي وجود کان ڪٽجي، پنھنجي مقصد سان سچائي پئي ڏيکاري، ھن آخري گھڙيءَ تائين پاڻ ۾ ڪابہ لچڪ نہ آندي، تان جو کيس جي مقصد سان سچائيءَ اڳيان نازيت ھٿيار ڦٽا ڪيا.
ھن سورھيه جي مقصد سان سچائي کي اڻ سڌيءَ سلاميءَ طور، کيس ڦاسيءَ چاڙھي، نازيت نہ رڳو فوچڪ جي مقصد سان سچائيءَ ۽ ھن جي انقلابي جذبي ھٿان شڪست کاڌي، پر ان کان ڪجھ پوءِ فوچڪ جي مقصد ھٿان پڻ، نازيت ذلت واري شڪست کاڌي. فوچڪ جي ڏيھ، توڙي نازيت جي ڄم گھر ۾ پڻ، عوام دوست طبقن جي مستقل سوڀ ٿي ۽ نازيت مري کپي وئي – فوچڪ جو اھو مقصد لڳاتار سوڀون ماڻيندو رھيو. اڄ فوچڪ ناھي پر فوچڪ جا اربين ساٿي سوڀون ماڻي چڪا آھن ۽ باقي رھيا کھيا بہ پنڌ ۾ آھن.
۽ فوچڪ، جيڪو: پنھنجي مقصد کي جيئري رکڻ لاءِ ڦاسي چڙھي ويو. سو توھان اسان سڀني جي دلين ۾ جيئرو جاڳندو ويٺو آھي. پنھنجي مقصد جي جيئري ھجڻ واري صورت ۾، ۽ ھيءَ ان سورھيه سورمي جي جيل جي ڦاسيءَ گھاٽ ۾ گھاريل انھن گھڙين جو عڪس آھي جيڪي ھن جسماني طور تي چُڙي چُڙي گھاريون، پر ذھني طور تي ڦڙت ۽ نؤبنو رھيو ۽ زندگيءَ ڏانھن سندس رويو آخري گھڙيءَ تائين ھڪ ترقي پسند وارو رھيو.

ادارو

مھاڳ

ھڪ انگريز ليکڪ آئرس مورلي پنھنجي ھڪ ڪتاب ۾ لکيو آھي تہ ، ”ڪنھن انسان کي قتل ڪرڻ، منھنجي آڏو سڀ کان وڌيڪ خراب ڳالھ نٿي ٿي سگھي.“
نازي تہ انسانن کي قتل ڪرڻ کان بہ وڌيڪ؛ خراب عقوبتون ڪرڻ ۾ ماھر ھئا. جھڙوڪ: جسماني عذاب ڏيڻ، غير انساني حرڪتون ڪرڻ ۽ ھڪ انسان جي دماغي قوت گھٽائڻ.... نازين لکين انسانن کي جسماني ۽ دماغي طرح ختم ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي. پر تنھن ھوندي بہ ڪيترا اھڙا انسان ھئا جن جو جسم وڍڻ ۽ دل ڪنبائيندڙ اذيتون ڏيڻ سان به، نازي کين جهڪائي نہ سگھيا.
جولس فوچڪ کي جسماني عذاب ڏيڻ ۽ ذھني طور ختم ڪرڻ ۾ دھشت جو ھر اھو طريقو ڪتب آندو ويو جنھن کان نازي واقف ھئا. پر جڏھين جولس فوچڪ جو جسم وڃي رڳو چم ۽ ھڏ بچيو ھو ۽ فقط منجھس ساھ جي تند ھئي تڏھين بہ ھن ڪتاب جو سورمو ھنن ظالمن کان ذھني توڙي جسماني طور بلند ھو. نازين ھن کي ماري ڇڏيو، پر کيس ختم ڪري نہ سگھيا. جولس جي زنده لفظن ۾ سندس وفات نامو توھان جي اڳيان آھي. سندس پنھنجي وطن جي ماڻھن سان پيار ۽ منجھن عقيدي جي اظھار جو ھر لفظ موت جي پاڇي ۾ لکيو ويو.
اوھين ھي ڪتاب پڙھو. ڪتاب پورو ڪري پنھنجي دل جي سچائيءَ سان حقيقي رستي تي ھلڻ لاءِ پاڻ کان سوال ڪريو تہ زندگيءَ جو اھو ڪھڙو فلسفو ھو جنھن ھن ماڻھوءَ جو پاڻ ۾ ۽ ٻين انسانن ۾ ڀروسو قائم رکيو.
ھن ڪتاب جي دل ڏاريندڙ واقعن کان اصل نہ ڊڄجو، ڇاڪاڻ تہ ڪتاب پوري ڪرڻ کان پوءِ توھان دھشتي واقعن بابت نہ پر انھن جي ھيرو بابت سوچيندؤ.

(جيمس آلڊرج)

گستا فوچيڪووا طرفان ٻہ اکر

روينسبروڪ واري نظربندي ڪئمپ ۾ مونکي ھڪ قيدي ٻڌايو تہ، ”25 آگسٽ 1943ع تي برلن ۾ ھڪ نازي ڪورٽ منھنجي مڙس جولس فوچڪ کي موت جي سزا ڏني آھي جيڪو، ”رودي پراوو“ ۽ ”تووربا“ اخبارن جو ايڊيٽر ھو. پنھنجي جيون ساٿي جي آئندي بابت سوال منھنجي ذھن ۾ ائين اچڻ لڳا ڄڻڪ پڙاڏا ڪئمپ جي بلند ڀتين سان ٽڪر کائي موٽندا ھجن.
مئي 1945ع ۾ ھٽلر جي ھار کانپوءِ نازين جي جيلن ۽ نظربندي ڪئمپن مان قيدين کي آزاد ڪيو ويو. ھي اھي قيدي ھئا جيڪي فسطائين جي عذابن سبب موت يا انھن جي ھٿان قتل ٿيڻ کان بچي ويا ھئا.
آئون پنھنجي آزاد وطن موٽي آيس ۽ پنھنجي وَر جي ڳولا شروع ڪيم. آئون انھن لکين انسانن وانگر ھيس جيڪي پنھنجا وَر، زالون، ٻچڙا، ابا ۽ مائرون ڳولي رھيا ھئا ۽ ڳولي رھيا آھن، جن کي ظالم جرمن، عذاب ڏيڻ لاءِ، پنھنجي عذاب ڏيڻ جي بي شمار مرڪزن ڏانھن وٺي ويا ھئا.
مون کي خبر پيئي تہ جولس فوچڪ کي موت جي سزا ملڻ کان پوءِ 8 سيپٽمبر 1943ع تي برلن ۾ ڦاسي ڏني ويئي.
مون کي اھو بہ معلوم ٿيو تہ پانڪريڪ جيل ۾ فوچڪ ڪجھ لکيو ھو. اھو ڪم جيل جي نگھبان ايڊلف ڪولنسڪي جي مدد سان ئي ممڪن ٿيو. ھن منھنجي مڙس کي سندس جيل جي ڪوٺڙي ۾ ڪاغذ ۽ پينسل آڻي ڏنا ۽ لکيل ڪاغذ ھڪ ھڪ ڪري جيل کان ٻاھر نيندو رھيو.
مون جيل جي نگھبان سان ملڻ جو انتظام ڪيو ۽ آھستي آھستي جولس فوچڪ طرفان پانڪريڪ جيل ۾ لکيل مواد گڏ ڪيو. انھن نمبر لڳل صفحن کي ترتيب ڏنم جيڪي جدا جدا ماڻھن وٽ جدا جدا ھنڌن تي لڪايا ويا ھئا ۽ ھاڻي پيش ڪري رھي آھيان.
ھيءَ فوچڪ جي آخري تصنيف آھي.

گستا فوچيڪووا
پراگ، سپٽمبر 1945ع

پانڪريڪ جي گيسٽاپو جيل ۾ 1943ع جي بَھار ۾ لکيو ويو

اٽينشن جي حالت ۾ ويھڻ، جڏھن جسم ڪاٺيءَ وانگيان سڌو ۽ ھٿ گوڏي تي ڀيڙيل ھجن ۽ اکيون پيتسچڪ محل ۾ ”گھرو جيل“ جي ڦڪين ڀتين تي گھورينديون ھجن – اھا حالت سوچ لاءِ يقينًا سازگار نہ آھي.
اٽينشن جي حالت ۾ ويھڻ لاءِ خيال کي ڪير آماده ڪري ٿو سگھي؟
ڪنھن شخص ھڪ ڀيري چيو ھو تہ “پيتسچڪ محل ۾ “گھرو جيل” سينيما آھي” ڪير ھو، ڪٿي اھا ڳالھ ڪيائين، تنھن بابت اسان کي شايد ڪڏھين بہ خبر نہ پئجي سگھي. پر اھا سياڻپ جي ھڪ جھلڪ ھئي. ھڪ وڏو ڪمرو جنھن ۾ ڇھ ڊگھا بينچ ھڪ ٻئي جي پٺيان پيا آھن جن تي پڇا ڳاڇا لاءِ سخت بدن وارا قيدي ويٺل آھن ۽ سندن اڳيان ھڪ سينيما جي پردي وانگيان خالي ڀت آھي. سڄي دنيا جي فلم ٺاھيندڙن ايتريون فلمون نہ تيار ڪيون آھن جيتريون آڏي پڇا جي انتظار ۾ عذاب ۽ موت لاءِ ويٺل قيدين جي اکين انھي ڀِت تي وڌيون آھن. اھي فلمون سڄين زندگين يا ھڪ زندگي جي تفصيلي نظارن بابت آھن. مائرن، زالن، ٻارن، ھڪ تباھ گھر يا ڪٽنب لاءِ ڳڀي ڪمائيندڙ جي موت بابت فلمون، ھڪ سورھيه ساٿي، ڪنھن جي غداري يا ان ماڻھو بابت فلمون، جنھن کي مون اھو ڇپيل پنو ڏنو ھو، ھڪ دفعو وري رت وھڻ بابت يا مون سان مضبوط نموني ھٿ ملائي مون کا وعدي وٺڻ بابت فلمون، خوف ۽ پختي ارادي، نفرت ۽ محبت، انتظار ۽ اميد سان پر فلمون زندگي ۾ ھر ڪو ماڻھو ڏھاڙي پنھنجي اکين اڳيان مري ٿو، پر انھن مان ھر ڪو وري نٿو ڄمي.
ھت مون پنھنجي فلم بہ سوين ڀيرا ڏٺي آھي ۽ ھزارين دفعا ان جا تفصيل جاچيا اٿم. پر ھاڻي آئون ھڪ ڀيرو ان جي آکاڻي ٻڌائڻ جي ڪوشش ڪندس. جيڪڏھين ان کي پوري ڪرڻ کان اڳ منھنجي ڳچيءَ ۾ پيل ڦاھي جو نوڙ ڇڪيو ويو، تڏھن بہ آئون لکين انسان پنھنجي پويان ڇڏي ٿو وڃان جيڪي ان جي ”خوشيءَ واري پڇاڙي“ لکندا.

باب پھريون: چوويھ ڪلاڪ

پنجن منٽن کان پوءِ گھڙيال ڏھ وڄائيندو. 24 اپريل 1942ع بھار جي سھڻي ۽ دل ٺاريندڙ شام.
آئون منڊي پوڙھي جي ويس ۾ تڪڙو تڪڙو جيلينڪ جي گھر ڏانھن وڃي رھيو آھيان، تہ جيئن گھر جي دروازي بند ٿيڻ کان اڳ اتي پھچي وڃان. منھنجو ”نائب“ مائريڪ اتي منھنجي انتظار ۾ آھي. خبر اٿم تہ کيس ھن وقت مون کي ڪجھ چوڻو آھي. پر ميٽنگ ڪرڻ کان پوءِ نہ اچڻ جي ڪري پريشاني ٿئي ٿي. آئون خاص ڪري انھن ٻن نيڪ انسانن، يعني اسان جي مھمانن کي اجائي پريشاني ڏيڻ نٿو گھران.
ھو چانھن جي ڪوپ سان منھنجي آجيان ڪن ٿا. مائريڪ تہ اڳئي اتي انتظار ۾ آھي ۽ فرائيڊس بہ اتي آھي. انھي جو شايد اوھان خيال بہ نہ ڪريو. ساٿيو، آئون اوھان سان ملڻ پسند ڪندو آھيان، پر ھن نموني سڀني کي ھڪ ھنڌ تي گڏ نه. اھو رستو پڪ سان اسان کي جيل ۽ موت ڏانھن وٺي ويندو. يا تہ توھان سازش جي اصولن مطابق ھلو يا ڪم ڪرڻ بند ڪريو. ڇاڪاڻ تہ ھن طرح سان توھان پاڻ کي ۽ ٻين کي خطري ۾ وجھي رھيا آھيو. سمجھيوَ؟
”ھا، سمجھيوسون،“
”مون لاءِ ڪجھ آھي ڇا؟“
”اخبار رودي پراوو جو يوم مئي وارو پرچو.“
”سٺو، مائريڪ تون حال ڏئي.“
”ڪا خاص ڳالھ نہ آھي جو ٻڌايان. ڪم ٺيڪ پيو ھلي.“
”چڱو. وري يوم مئي کانپوءِ ملنداسون. آئون اوھان کي اطلاع ڏياريندس. آئون ڀلا ھلان ٿو.“
”ھلي، ھڪڙو ٻيو ڪوپ چانھن جو؟“
”مادام جيلنيڪووا، مھرباني. اسين ھت تمام گھڻا ويٺا آھيون.“
”مھرباني ڪري فقط ھڪ ڪوپ چانھ جو پيو.....“
تازي ٺھيل چانھن مان ٻاڦ نڪري رھي آھي.
ٻاھر ڪو ماڻھو گھنٽي وڄائي ٿو. رات جو ھن ويل ڪير ٿي سگھي ٿو؟ ملاقاتي بي صبرا ٿا ڏسجن. دروازي تي ڌَڪن جا ڦھڪا ٿين ٿا.
”دروازو کوليو!“
پوليس،!
جلدي درين ڏانھن ڀڄو! مون وٽ پستول آھي. آئون ھت ئي رھندس ۽ منھن ڏيندس تہ توھان کي ڀڄڻ جو موقعو ملي.
وقت ھليو ويو! گيسٽاپو جا ماڻھو درين ھيٺان بيٺا آھن ۽ سندن پستولن جا منھن ڪمري ڏانھن آھن. سادن ڪپڙن ۾ پوليس وارا در کان گھڙن ٿا ۽ بورچيخاني مان ٿيندا ڪمري ۾ اچن ٿا. ھڪ، ٻه، ٽي نو ماڻھو. ھو مون کي نٿا ڏسي سگھن، ڇاڪاڻ تہ آئون در جي تاڪن جي آڙ ۾ ھنن جي پٺيان بيٺو آھيان. آئون بنا ڪنھن رنڊڪ جي گولي ھلائي سگھان ٿو. پر9 پستولن جا منھن ٻن بي ھٿيار عورتن ۽ ٽن مَردن ڏانھن آھن. جيڪڏھين رڳو آئون پاڻ کي گولي ھڻان تہ بہ پوليس وارا گولين جو وسڪارو ڪري ڇڏيندا. اھي ٻہ عورتون ۽ ٽي مرد بي گناھ مري ويندا. جيڪڏھين مون گولي نہ ھلائي تہ شايد ھو سال اڌ جيئرا رھن ۽ انقلاب ھنن کي زنده جيل مان ڇڏائي. فقط مائريڪ ۽ آئون نٿا بچي سگھون. ھو اسان کي عذاب ڏيندا. جو مون کان تہ ڪجھ بہ معلوم ڪري نہ سگھندا. مائريڪ ھنن کي ٻڌائيندو؟ ھڪ اھڙو ماڻھو جيڪو اسپين جي جنگ جي وچ ۾ غير قانوني نموني فرانس مان پراگ آيو ھجي – نه، ھو بہ کين ڪجھ نہ ٻڌائيندو. مون وٽ فيصلي ڪرڻ لاءِ فقط ٻہ يا ٽي سيڪنڊ آھن. جيڪڏھين مون پاڻ کي گولي ھنئي تہ آئون ڪجھ بہ نہ بچائي سگھندس. فقط پاڻ کي عذاب کان ڇڏائي سگھندس. پر چار ساٿي اجايو مرندا، ائين آھي نه؟
ھا!
ٺيڪ!
آئون لڪ مان نڪري ٿو اچان.
ھا ھا ..... ھڪ وڌيڪ!”
پھريون ٺونشو مونکي منھن ۾ شايد ڪيرائڻ لاءِ ھنيو ويو ھو.
”ھٿ مٿي ڪر!“
ٻيو ٺونشو، ٽيون ٺونشو.
ائين ئي مون تصور ڪيو.
ڪجھ وقت اڳ ھڪ سھڻي نموني ۾ سينگاريل گھر، ھاڻي ھيٺ ٽڙيل پکڙيل سامان ۽ ڀڳل ٽٽل شين جو ڍير ھو.
وڌيڪ ٺونشا ۽ لتون.
”ھل!“
مونکي ھڪ موٽر ۾ وڌو ويو. ھنن جي پستولن جا منھن مون ڏانھن آھن. واٽ تي موٽر ۾ ئي پڇا شروع ٿي ويئي.
”تون ڪير آھين؟“
”پروفيسر ھوراڪ.“
”ڪوڙا!“
مون پنھنجي ڪلھن کي لوڏيو.
”سڌو ٿي ويھ نہ تہ توکي گولي ھڻنداسون”
”ھڻينس گولي!“
گولي ھڻڻ بدران ھو فقط ٺونشا ئي ھڻن ٿا. اسان ھڪ ٽرام وٽان لنگھون ٿا. ڏسڻ ۾ ائين ٿو اچي تہ انھيءَ ٽرام کي اڇي پوشاڪ پارائي اٿن. رات جي اھڙي مھل سينگاريل ٽرام؟ مون کي شايد تپ پيو اچي.
پيستچڪ محل. مون کي ڪڏھين خيال بہ نہ آيو ھو تہ ڪو زنده ان ۾ داخل ٿيندس. ھاڻي آئون وڏي وِک سان چوٿين ماڙي تي پيو وڃان. ھا ھا، ھي آھي نمبر ٻيو ”ڍالف – ھڪ“ مشھور ڪميونسٽ دشمن برانچ. ڏسان پيو تہ حيرت پيئي ٿئم، ڇا ٿيڻ وارو آھي. ان کاتي جي چڙھائي ڪندڙ ڀاڱي جي ڊگھي ۽ سنھي آفيسر، پستول پنھنجي کيسي ۾ وڌو ۽ مون کي پنھنجي آفيس ڏانھن وٺي ويو. ھن ھڪ سگريٽ دکائي مون کي ڏنو.
”ڪير آھين؟“
”پروفيسر ھوراڪ.“
”ڪوڙا!“
سندس ٻانھن تي ٻڌل واچ ۾ 11 لڳا آھن.
”جھاڙو وٺوس!“
جھاڙو شروع ٿيو. مون کي اگھاڙو ڪن ٿا.
”ھن وٽ سڃاڻپ جو ڪارڊ آھي.“
”ڪھڙي نالي ۾؟“
”پروفيسر ھوراڪ“
”جاچ ڪريو!“
ٽيليفون تي گفتگو ٿئي ٿي.
”ھائو رجسٽر ٿيل نہ آھي. ڪارڊ جڙتو آھي.“
”ڪنھن ڏنئي؟”
”پوليس ھيڊ ڪواٽر تان مليو.“
ڏنڊي جو پھريون ڌڪ، ٻيو، ٽيون. مون کي ڌڪ ڳڻڻ کپن. ڌڪ ڳڻي ڇا ڪندين؟
”نالو؟ ڳالھاءِ! ايڊريس؟ ڪُڇ! تنھنجي لاڳاپي وارا ڪھڙا آھن؟ ڳالھاءِ! ڪھڙا گھر استعمال ڪندو آھين؟ ڳالھاءِ! ڳالھاءِ! ڳالھاءِ! يا اسين توکي ماري پورو ڪري ڇڏينداسون!“
ھڪ تندرست ماڻھو ڪيترا ڌڪ جھلي سگھي ٿو؟
ريڊيا اڌ رات جو سگنل ڏيئي رھيا آھن. ھوٽلون بند پيون ٿين. آخري ماڻھو پنھنجي گھرن ڏانھن موٽن پيا ۽ محبتي جوڙا گھرن جي درن اڳيان بيٺا آھن ۽ ھڪ ٻئي کي ڇڏڻ بہ نٿا گھرن. ساڳيو ڊگھو ڏٻرو آفيسر خوشي مان مشڪندو اندر اچي ٿو.
”منھنجا ايڊيٽر دوست سڀ ڪجھ ٺيڪ آھي نه؟“
ھنن کي ڪنھن ٻڌايو ھوندو؟ جيلينڪس وارن؟ فرائيڊس وارن؟ ھنن کي تہ منھنجي نالي جي بہ خبر نہ آھي؟
”اسان کي سڀ خبر پئجي ويئي آھي. ڳالھاءِ! عقل کان ڪم وٺ.“
عجيب لفظ آھن! عقل کان ڪم وٺان يعني غداري ڪريان. آئون بہ سمجھو آھيان.
”چوکنڀو ٻڌي ڏاڍي مار ڏيوس!“
رات جو ھڪ ٿيو آھي. آخري ٽرامون پنھنجي بيھڻ جي جاءِ ڏانھن وڃي رھيون آھن، گھٽيون خالي آھن ۽ ريڊيا پنھنجي ٻڌندڙن کي کي خدا حافظ چئي رھيا آھن.
”مرڪزي ڪاميٽيءَ جو ٻيو ميمبر ڪير آھي؟“ ڳالھاءِ! ڳالھاءِ!
ھاڻي آئون ڌڪ سولائيءَ سان ڳڻي سگھان ٿو. مون کي ھاڻي فقط چپن ۾ سور محسوس ٿئي ٿو، جن کي چڪ ھڻي مون ڪچو ڪري ڇڏيو.
”بوٽ لاھيوس!“
اھو بلڪل صحيح آھي تہ منھنجي پيرن جي کڙين ۾ اڃا سَت آھي. مون کي بہ محسوس ٿئي ٿو. پنج، ڇھ، ست ۽ ھاڻي پيرن تي ڏنڊن جا ڌڪ دماغ تائين چڙھيو وڃن ٿا.
رات جا ٻہ لڳا آھن. پراگ جو شھر مٺي ننڊ ۾ آھي. شايد ڪٿي ڪو ٻار ننڊ ۾ ھيڏانھن ھوڏانھن جون ڳالھيون ڪندو ھجي يا ڪو مرد پنھنجي زال سان لاڏ ڪوڏ ڪندو ھجي.
”ڳالھاءِ! ڳالھاءِ!“
آئون زبان وات ۾ ڦيرائي اھو ڳڻڻ جي ڪوشش ڪريان ٿو تہ ڪيترا ڏند ڀڄي پيا آھن. آئون سڀ ڳڻي نٿو سگھان. ٻارنھن، پندرھن يا سترنھن؟ نہ نہ ايترا تہ آفيسر ھت مون کان ”پڇا” ڪرڻ لاءِ آھن. ڏسڻ ۾ اچي ٿو تہ ڪي ٿڪجي پيا آھن.
رات جا ٽي لڳا آھن. شھر جي ڇيڙي کان پرھ ڦُٽي رھي آھي. ڀاڄيون وڪڻندڙ مارڪيٽن ڏانھن وڃي رھيا آھن ۽ ڀنگي رستن تي اچي رھيا آھن. شايد آئون ھڪ وڌيڪ صبح ڏسڻ لاءِ اڃا زنده رھان.
ھو منھنجي زال کي اندر وٺي اچن ٿا.
”تون ھن کي سڃاڻين؟“
مون ڳيت ڏيئي وات جو رت نڙيءَ مان ھيٺ لاتو تہ جيئن ھوءَ رت نہ ڏسي ..... جيتوڻيڪ آئون مڃان ٿو تہ اھو بيڪار آھي، منھنجي مُنھن جي ھر حصي مان ۽ پڻ آڱرين جي ڇيڙي وٽان رت پيو وھي.
”تون ھن کي سڃاڻين؟“
”نه!“
ھن اھو جواب ڏنو پر ھن ڪنھن بہ طرح پنھنجي وحشت ظاھر ٿيڻ نہ ڏني. منھنجي پياري! ھوءَ پنھنجي قول تي پڪي رھي تہ اھو ڪڏھين بہ نہ مڃيندي تہ ڪو ھوءَ مون کي سڃاڻي. جيتوڻيڪ ھاڻي اھا ڳالھ ڪا معنيٰ نٿي رکي. ھنن کي منھنجو نالو ڪنھن ٻڌايو ھوندو؟
ھو ھن کي وٺيو پيا وڃن. مون ھن کي پنھنجي وس آھر نھايت خوشي وارين نظرن سان رخصت ڪيو. شايد منھنجي منھن تي مُرڪ نہ بہ ھجي مون کي خبر نہ آھي.
چار لڳا آھن. ٻاھر روشني آھي يا اڃا اونداھي؟ ڪارو رنگ ڏنل دريون ڪو جواب نہ ٿيون ڏين. موت اڃا بہ نٿو اچي. ڇا منھنجي توسان ملاقات ٿيندي؟ ڪيئن؟
آئون ٿاٻڙجي ڪنھن ماڻھو کي اچي لڳو آھيان ۽ پٽ تي ڪري پيو آھيان. ھو مون کي لتون ۽ ٿُڏا پيا ھڻن. ھائو، اھو ئي طريقو آھي. ھاڻي پڇاڙي ويجھي آھي. سانورو آفيسر مون کي ڏاڙھيءَ کان جھلي مٿي ڪري ٿو. ھَٺ سان کِلندي منھنجي ڏاڙھي جي پٽيل وارن جي مُٺ ڀريل ڏيکاري ٿو. ھيءَ واقعي کِل جھڙي ڳالھ آھي. مون کي ھاڻ ڪو سور محسوس نٿو ٿئي.
پنج لڳا آھن، ڇھ، ست، ڏھ، منجھند، ڪي مزدور ڪم تي وڃن پيا تہ ڪي موٽي رھيا آھن. ڪي ٻار اسڪول وڃن پيا تہ ڪي وري ٻار اسڪولن مان موٽن پيا. دڪانن تي وڪرو پيو ھلي تہ گھرن ۾ رڌ پچاءُ پيو ٿئي. شايد ھن وقت امڙ بہ منھنجي باري ۾ سوچي پيئي. شايد ساٿين کي خبر پئجي ويئي آھي تہ آئون گرفتار ٿي ويو آھيان ۽ ھو سلامتيءَ لاءِ قدم کڻي رھيا آھن..... جيڪڏھين ڳالھايم تہ پوءِ.... نه، خيال نہ ڪريو، يقين ڪريو تہ آئون ڪونہ ڳالھائيندس. ڪنھن بہ حالت ۾. پڇاڙي ھاڻي گھڻي پري ناھي. ھاڻي اھو فقط ھڪ خواب آھي. ھڪ بد سوڻو ۽ ڀيانڪ خواب. ڌَڪن جو ڦھڪو آھي ۽ وري مون تي پاڻي وڌو ٿو وڃي ۽ وري ڌَڪ “ڳالھاءِ! ڳالھاءِ! ڳالھاءِ!” آئون اڃا بہ نٿو مران. جيجل ماءُ، بابا، توھان مون کي اھڙو مضبوط ڇو بڻايو.
ٽيپھريءَ شام جا پنج لڳا آھن. ھاڻي ھو سڀ ٿڪجي پيا آھن. ھو رکي رکي ٺونشا ھڻن ٿا. اوچتو پري کان سنھو آواز اچي ٿو جنھن جو لھجو دلداري ڏيندڙ آواز وانگيان ٿي لڳو:
”گھڻي مار پئي اٿس!“
پوءِ آئون ڪرسي تي ويٺو آھيان. منھنجي سامھون پيل ٽيبل ڪري ٿي ۽ وري ظاھر ٿئي ٿي. ڪو مون کي پيڻ لاءِ ڪجھ ڏئي ٿو ڪو ٻيو مون کي سگريٽ آڇي رھيو آھي جيڪو آئون جھلي نٿو سگھان. ڪو مونکي بوٽ پارائڻ جي ڪوشش ٿو ڪري ۽ چوي ٿو تہ پيرن ۾ پون ئي نٿا. پوءِ ھو مونکي ڏاڪڻ تان ھيٺ آڻين ٿا ۽ اسين ھڪ موٽر ۾ روانا ٿيون ٿا. ھڪ ماڻھو وري پستول جو منھن مون ڏانھن ڪري ٿو. مون کي ان تي فقط کِل ئي اچي ٿي. اسين اڇن گُلن سان سينگاريل ٽرام وٽان لنگھون ٿا. شايد ھي سڀ ڪجھ خواب آھي. شايد تَپ يا مرڻ جي مھل واري حالت يا نيٺ پڄاڻي آھي. انھيءَ ھوندي بہ مرڻ ڏاڍو ڏکيو آھي. پر ھيءَ ڪا ڏکي ڳالھ نہ آھي. ھي تہ ڪجھ بہ نہ آھي. ھي فقط ٻارن جي راند آھي، ھڪ ڀيرو وڌيڪ ساھ کڻڻ سان سڀ ڪجھ ختم ٿي ويندو. سڀ ختم؟ اڃا نه، اڃا بہ نه. ھت ھڪ ڀيرو آئون وري اڪيلو بيٺو آھيان، ھائو سچ پچ، آئون بيٺو آھيان، اڪيلو، ڪنھن جي مدد کان سواءِ ۽ منھنجي بلڪل سامھون گندي ڦڪي ڀت آھي، جيڪا ڪنھڻ شيءِ سان رنگي پيئي آھي- ڇا آھي؟ ڏسڻ ۾ رت ٿو لڳي. ھائو، رت آھي. آئون پنھنجي آڱر سان رت جو ذرو اگھان ٿو.... رت آڱر کي لڳي ٿو. تازو رت آھي- اھو منھنجو رت آھي.
ڪو ماڻھو مونکي مٿي تي مُڪ ھڻي ٿو تہ آئون اٿان ۽ ڪجھ ڊرل ڪريان. آئون ٽيون ڀيرو اٿڻ جي ڪوشش ٿو ڪريان پر ڪري پوان ٿو.
ھڪ ڊگھو جرمن سي- آءِ- ڊي وارو منھنجي مٿان بيٺو آھي ۽ لتون پيو ھڻي تہ جيئن آئون اٿان. ڪيڏي نہ بيڪار ڪوشش آھي. ھڪ دفعو وري ڪير منھنجو بدن ڌوئي رھيو آھي. ھيڪر وري آئون ويٺو آھيان ۽ ھڪ عورت مونکي دوا ڏيندي پڇي ٿي تہ سور ڪٿي اٿئي؟ ھاڻي مونکي ائين ٿو لڳي تہ سمورو سور منھنجي دل ۾ آھي.
”تو وٽ تہ دل آھي ئي ڪانه“ جرمن سي آءِ ڊي وارو چوي ٿو.
”ھائو مونکي دل آھي.“ ھڪدم مونکي فخر ٿئي ٿو تہ مون ۾ ايتري قوت آھي جو پنھنجي دل لاءِ ڳالھائي سگھان.
پوءِ وري ھر ڪا شي غائب ٿي وڃي ٿي- ڀت، دوا واري عورت ۽ جرمن سي آءِ ڊي وارو....
منھنجي اڳيان جيل جي ننڍڙي ڪوٺڙي جو در آھي. جرمن سي آءِ ڊي جو ھڪ ٿُلھو ماڻھو مونکي اندر گھلي رھيو آھي. منھنجي ليڙون ليڙون ٿيل قميص بت تان پيو لاھي ھو مونکي تڏي تي وجھي ٿو ۽ منھنجو بت سڄيل ڏسي گرم سيڪ جو حڪم ڏئي ٿو.
پنھنجو ڪنڌ لوڏيندي ھو ٻئي کي چوي ٿو ”ڏس تہ سھي، ھي ڇا نٿا سَھي سگھن.“
پوءِ وري پري کان، تمام پري کان آئون نرم آواز ٻڌان ٿو: ”ھو صبح تائين ڪونہ بچندو.“
پنجن منٽن کان پوءِ گھڙيال رات جا 10 وڄائي ٿو. ھيءَ 25 اپريل 1942ع جي وڻندڙ شام آھي.

باب ٻيو: مرڻ بابت

”جڏھين اسين تارن تي اکيون ٻوٽي ٿا ڇڏيون ۽ سج جو شعاع بہ ڪونہ ٿا ڏسون.....“
ٻہ ماڻھو ھڪ ٻئي جي پٺيان اچي گرجا ۾ آھستي آھستي ھلي رھيا آھن. سندن ھٿ پيٽ کان ھيٺتي ٻڌل آھن ۽ ھو بي ترتيب آواز ۾ چرچ جو ھڪ غمگين گيت ڳائي رھيا آھن.
”.... ڪھڙو نہ چڱو جو اسان جا روح بہ آسمان ڏانھن ھليا وڃن. اسان جو سفر پورو ٿئي، اسان جو سفر پورو ٿئي....“
ڪو مئو آھي. ڪير؟ پنھنجو ڪنڌ ڦيرائڻ جي ڪوشش ڪريان ٿو. شايد جنازو ڏسي سگھان جنھن ۾ لاش پيل آھي ۽ پيتيءَ جي سيرانديءَ وٽ ٻہ ميڻ بتيون آسمان ڏي اشارو ڪري رھيون آھن.
”.... جت رات جي اونداھي نہ آھي، جت دائمي جوت جرڪي ٿي.....“
آئون اکيون کڻڻ ۾ ڪامياب ٿيو آھيان، پر ڪوبہ ڏسڻ ۾ ڪونہ ٿو اچي. ھت تہ ڪير بہ نہ آھي. فقط ھو ٻہ ۽ آئون. ھو ڪنھن موت تي ڳائي رھيا آھن؟
تارا ھميشھ روشن رھن ٿا.
عيسيٰ مسيح خود؛ خدا جو اڪيلو فرزند.
جنازو کنيو پيا وڃن. ھائو پڪ جنازو کنيو پيا وڃن. ڪنھن کي پيو دفنايو وڃي؟ ھتي ڪير آھي؟ فقط ھو ٻہ ۽ آئون. آئون پاڻ! شايد منھنجو جنازو ھجي؟ پر ٻڌو دوستو، نہ اھا غلط فھمي آھي! آئون مئو نہ آھيان. بلڪل جيئرو آھيان. ڏسي سگھو ٿا تہ آئون توھان ڏانھن گھوري رھيو آھيان ۽ اوھان سان ڳالھائي رھيو آھيان. اھو بند ڪريو! مونکي نہ دفنايو.
”جڏھين دل گھري پياري
وڃڻ واري طرفان
غمگين ۽ آخري موڪلاڻي ٿئي ٿي.“
ھو مونکي نٿا ٻڌن، ٻوڙا آھن ڇا؟ آئون ڪافي ڏاڍيان نٿو ڳالھايان؟ يا شايد آئون واقعي مري ويو آھيان، ۽ ھو جسم کان سواءِ ڪو آواز نٿا ٻڌي سگھن؟ منھنجو ڌڙ پيٽ ڀر پيو آھي ۽ آئون پاڻ پنھنجي جنازي کي ڏسي رھيو آھيان! عجيب!
”پوءِ ٻرندڙ نظرون آسمان ڏانھن ٿين ٿيون. ھن جو سفر پورو ٿيو، ھن جو سفر پورو ٿيو.....“
ياد اٿم. ڪنھن مونکي مشڪل سان مٿي کنيو ۽ ڪپڙا پارايائين. ھنن مونکي اسٽريچر تي کنيو. دالان ۾ لوھي بوٽن جو آواز ۽ پوءِ قصو پورو ٿيو. وڌيڪ خبر نہ آھي. وڌيڪ ڳالھ ياد نٿي اچي.
”.... جت دائمي جوت جرڪي ٿي.... “
پر ھي سڀ سمجھ ۾ ڪونہ ٿو اچي. آئون جيئرو آھيان. ڪن ھنڌن تي سور پيو ٿئيم ۽ اڃايل آھيان. مئل ماڻھن کي اُڃ نہ لڳندي آھي. آئون ھٿ کي ھلائڻ لاءِ سڄي طاقت گڏ ڪيان ٿو ۽ منھنجي اندر مان ھڪ عجيب غير قدرتي آواز نڪري ٿو:
”پاڻي ڏيوم!“
آخر ٻنھي ماڻھن گولائيءَ ۾ ڦرڻ بند ڪيو. ٻئي ماڻھو منھنجي مٿان نوڙيا بيٺا آھن. ھڪ ماڻھو منھنجو ڪنڌ مٿي ٿو ڪري ۽ پاڻيءَ جو گلاس منھنجي وات تائين ٿو آڻي.
”ڏس توکي ڪجھ کائڻو بہ پوندو. ٻن ڏينھن کان تون رڳو پاڻي پي رھيو آھين.... “
ڇا ٿو چوي؟ پويان ٻہ ڏينھن؟ اڄ ڪھڙو ڏينھن آھي؟
”سومر“
سومر. مونکي جمعي جي ڏينھن گرفتار ڪيو ويو ھو.
مٿو ڏاڍو ڳرو ٿي پيو اٿم. پاڻي ٺاريو ڇڏي. ننڊ! سمھڻ ڏيوم! پاڻي جي ھڪ ڦڙي کوھ جي شيشي جھڙي تري ۾ لھرون پيدا ڪيون آھن. ساون گاھن جي ميدانن، جبلن ۽ روڪلان ھيٺ ٻيلي واري جي گھر ۾ بھار آئي آھي. ديال جي وڻن وارن ٻيلن ۾ مينھن پيا وسن.... ننڊ ۾ ڪيڏو نہ مزو آھي...
.... آئون وري اڱاري جي شام جو ننڊ مان اٿان ٿو ۽ منھنجي مٿان ھڪ ڪتو بيٺو آھي. ھڪ الساتيني ڪتو. ھو پنھنجي سھڻين ۽ ڳنڀير اکين سان ڏسندي پڇي ٿو:
”ڪٿي جو رھاڪو آھين؟“
نه، اھو ڪتو ڪونھي. ڪنھن ٻئي جو آواز آھي. ھائو، ڪو ٻيو بيٺل آھي. سندس وڏا بوٽ ڏسان پيو، وڏن بوٽن جو ٻيو جوڙو ۽ فوجي پتلون، پر ان کان مٿي ڪنڌ کڻي نٿو سگھان. ڏسڻ جي ڪوشش ڪريان ٿو تہ مٿو ٿو ڦريم. پر ان ۾ منھنجو ڇا وڃي. سمھڻ ڏيوم....
اربع.
ٻہ ماڻھو جيڪي ان ڏينھن مذھبي گيت ڳائي رھيا ھئا، سي ٽيبل تي ٺڪر جي ٿانون ۾ ماني کائي رھيا آھن. ھاڻي آئون کين چڱي پر ڏسي سگھان ٿو. ھڪ نوجوان، ٻيو وڏي عمر جو آھي. پادرين وانگي نٿا لڳن. ننڍڙو گرجا گھر ھاڻي گرجا نہ پر جيل جي ھڪ ڪال ڪوٺڙي آھي، جھڙيون ٻيون آھن. منھنجي نظرن اڳيان ڪال ڪوٺڙي جو فرش ڊوڙندو ٿو وڃي؟ آخر ۾ ڳرو ڪارو در آھي.
ڪلف ۾ ڪنجي ڦرڻ جي آواز تي ٻئي ڄڻا ٽپ ڏيئي اٽينشن جي حالت ۾ بيھن ٿا، ٻہ ٻيا جرمن جاسوسي پوليس جي ورديءَ ۾ اندر اچن ٿا ۽ ھنن کي حڪم ٿا ڪن تہ، مونکي ڪپڙا پارائين- مونکي خبر نہ ھئي تہ پتلون جي ھر ٽنگ يا قميص جي ٻانھن ۾ ڪيترو سور لڪل ھو- اسٽريچر تي وجھي ھيٺ کڻي آيا. واٽ تي ڊگھي ورانڊي ۾ ڏاڪڻ جا لوھي ڏاڪا وڄڻ لڳا.... ھن ئي نموني مونکي ھفتو اڳ آندو ويو ھو، جڏھين پوءِ بي ھوش ٿي ويو ھوس. ھي سڀ ڪيڏانھن پڄائيندو. نيٺ ڇا حشر ٿيندو.
پانڪريڪ پولزيئي – گيفانگس جي اداس ۽ بي مروت مرحبا آفيس. مونکي پٽ تي وجھن ٿا ۽ بناوٽي نرم دلي واري چيڪ آواز ۾ ترجمان ڪاوڙيل جرمن آواز ۾ ٿڪ وانگي اڇلايل سوال جو ترجمو ڪيو.
”ھن کي سڃاڻين؟“
ڄاڙيءَ کي ھٿ جي ٽيڪ ڏنم. ويڪري منھن واري نوجوان ڇوڪري اسٽريچر جي اڳيان بيٺي آھي. ھوءَ فخر سان ڪنڌ مٿي ڪيو سڌي بيٺي آھي. انھي ۾ دشمن ڏانھن حقارت کڻي نہ بہ ھئي پر شانائتو انداز ھئس. فقط سندس اکيون ٿورو نميل ھيون جو فقط مونکي ڏسي سگھي ۽ انھن اکين سان منھنجي آجيان ڪري.
”نه“
ياد اٿم تہ پيتسچڪ محل ۾ ان ڏائڻ رات پل کن لاءِ مون کيس ڏٺو ھو ۽ ھينئر ٻيو دفعو. اف ٽيون موقعو نہ مليو جو آئون، ان ھمٿ ڀرئي نموني بيھڻ لاءِ ساڻس ھٿ ملائي سگھان. ھوءَ ارنوست لورينر جي زال ھئي. 1942ع ۾ مارشل لا جي اعلان کان پوءِ وارن پھرين ڏينھن ۾ کيس موت جي سزا ڏني ويئي.
”پر تون تہ پڪ سان سڃاڻينس.“
انيسڪا جيرسڪووا خدا تنھنجو نالو ڪونہ کنيو اٿم. مون سان ڪوبہ واسطو نہ رھيو آھي. توکي نہ سڃاڻان. سمجھين ٿي، توکي ڪونہ سڃاڻان.
”نه، ڪونہ سڃاڻانس.“
”عقل کان ڪم وٺ!“
”کيس ڪونہ سڃاڻان.“
”جولس بيڪار ڳالھ آھي،“ انيسڪا چيو ۽ فقط آڱرين جي اڻ لکي چرپر مان سندس جذبات جو اظھار ٿي ٿيو، جن ۾ ھو رومال جھليو بيٺي ھئي. ”بيڪار آھي. ڪنھن ھنن کي مون بابت ٻڌايو آھي.“
”ڪنھن؟“
”وات بند ڪر!“ – ماڻھو کيس اڌ ۾ روڪي ٿو ۽ مونسان ھٿ ملائڻ لاءِ نوڙڻ تي کيس زور سان ڌڪو ڏئي ٿو.
انيسڪا!
مون کي وڌيڪ سوال ٻڌڻ ۾ نٿا اچن. پري کان بنا سور جي مونکي محسوس ٿئي ٿو تہ، ٻہ جرمن جاسوس پوليس وارا مونکي واپس جيل جي ڪال ڪوٺڙي ڏانھن کنيو پيا وڃن. اسٽريچر تي مونکي بي رحمي سان لوڏا ڏيئي رھيا آھن ۽ کلندي پڇن ٿا تہ ڇا ھن کان آئون ڳچيءَ ۾ ڦاھو وجھي لٽڪڻ پسند ڪندس.
خميس.
ھاڻي مونکي ھتي جون ڳالھيون سمجھ ۾ پيون اچن. مون سان گڏ نوجوان قيدي جو نالو ڪارليڪ آھي. ٻيو جيڪو وڏي عمر وارو قيدي آھي تنھن کي ”بابا“ سڏين ٿا. ھو پنھنجي بابت ٻڌائين ٿا، پر منھنجي دماغ ۾ اھي ڳالھيون گڏبيون ٿيون وڃن. ھو کاڻ ۽ بينچ تي ويٺل ٻارن بابت ڪجھ چوڻ ٿا گھرن. گھنڊ جو آواز: ضرور ڪٿي باھ لڳي ھوندي. روز ھڪ ڊاڪٽر ۽ جرمن جاسوسي پوليس جو ڪمانڊر مون کي ڏسڻ اچن ٿا. ظاھر آھي تہ اھڙي خراب حالت ۾ نہ آھيان ۽ ھڪ ڏينھن وري چڱو ڀلو ٿي ويندس. ”بابا“ روز اھا ڳالھ ڪندو آھي. ھو ان ڳالھ تي وڏو زور ڏيندو آھي ۽ ڪارلڪ جنھن اتساھي سان ان جي پٺڀرائي ڪندو آھي، جو ھن حالت ۾ بہ آئون محسوس ٿو ڪريان تہ، اھو بلڪل ڪوڙ آھي. ڪھڙا نہ چڱا ماڻھو آھي! ڏک اٿم جو ھنن تي اعتبار نٿو ڪري سگھان.
ٽپھري.
جيل جي ڪوٺڙي جو دروازو کلي ٿو ۽ ھڪ ڪتو آھستي آھستي سان اندر ڊوڙي اچي ٿو. منھنجي سيراندي کان بيھي ھيڪر وري مون ڏي پڇا جي انداز ۾ نھاري ٿو. ھيڪر وري بوٽن جا دٻڪا- ھاڻي خبر اٿم: ھڪ ڪتي جو مالڪ ۽ پانڪريڪ جيل جو سپرنٽنڊنٽ ۽ ٻيو گسٽاپو جي ڪميونسٽ – دشمن برانچ جو مُک جنھن ان رات منھنجي پڇا جي صدارت ڪئي ۽ پوءِ شھري پتلون جو جوڙو. منھنجون اکيون مٿڀرو ڏسن ٿيون. آئون کيس سڃاڻان. اھو ڊگھو ۽ ڏٻرو عملدار آھي جيڪو چڙھائي ڪندڙ کاتي جو انچارج آھي. ڪرسي تي ويھي ھو آڏي پڇا ڪري ٿو.
”سڀ خبر پئجي ويئي آھي. پنھنجي حياتي بچاءِ. ڳالھاءِ!“
ھاڻ مونکان سگريٽ جھلڻ مشڪل آھي.
”بئڪس جي گھر ڪيترا ڏينھن رھئين؟“
بئڪس جي گھر. اھا بہ خبر پئجي وين!
ڪنھن ٻڌايو ھوندن؟
”ڏس اسان کي سڀ خبر پئجي ويئي آھي. ڳالھاءِ!“
جيڪڏھن اوھان کي سڀ خبر پئجي ويئي آھي تہ پوءِ منھنجي ڳالھائڻ جو ضرور؟ مون عمر اجائي نہ وڃائي آھي- ۽ آئون زندگي جي پڇاڙي خراب نہ ڪندس.
پڇا ڪلاڪ سوا ھلي ٿي. ھو دڙڪا يا گاريون نٿو ڏئي پر سانتيڪي نموني ور ور ڪري پنھنجا سوال پڇي ٿو ۽ جڏھن جواب نٿو مليس، تڏھين ٻيھر ٽيھر ۽ ڏھ دفعا سوال پڇي ٿو.
”تون اڃا بہ محسوس نٿو ڪرين؟ سمجھيئي، پڇاڙي اچي ويئي اٿئي، تون سڀ ڪجھ وڃائي چڪو آھين.“
”آئون ڪو اڪيلو ماڻھو آھيان جنھن وڃايو آھي.“
”ڪميونسٽن جي فتح ۾ اڃا عقيدو اٿئي؟“
”بلاشڪ“
”اڃا ڀروسو اٿس؟“ جيل جو مُک جرمن زبان ۾ پڇي ٿو ۽ آفيسر ترجمو ڪندي چوي ٿو: “ھي اڃا بہ عقيدو ٿو رکي تہ روس سوڀارو ٿيندو.”
”بلاشڪ، جنگ ٻي ڪنھن بہ نموني ختم نہ ٿيندي.“
ھاڻي ٿڪجي پيو آھيان. پنھنجي سڄي طاقت گڏ ڪئي ھئم، تہ جيئن خبردار رھان. پر ھاڻي منھنجو ھوش ائين ڀڄندو پيو وڃي، جيئن وڏي ڦَٽ مان رت. آئون اڃا محسوس ٿو ڪريان تہ ھو ڪيئن مونکي پنھنجا ھٿ ڏيئي رھيا آھن. شايد ھو منھنجي پيشاني تي موت جا اھڃاڻ ڏسي رھيا آھن. ڪن ملڪن ۾ تہ واقعي اھا رسم ھوندي ھئي ۽ آھي تہ، ڦاسي ڏيندڙ، حڪم تي عمل ڪرڻ کان اڳ، ڦاسي ايندڙ ماڻھو کي چمي ڏيندو ھو.
شام.
ٻہ ماڻھو ھٿ ٻڌي ھڪ ٻئي جي پٺيان گول ڦرن پيا ۽ ڊگھي ۽ بي ترتيب آواز ۾ ھڪ ڏک ڀريو مذھبي گيت ڳائي رھيا آھن:
”جڏھين اسين تنھن تي اکيون ٻوٽي ٿا ڇڏيون ۽ ڪجھ بہ نٿا ڏسون .....“
ٻيلي دوستو بس ڪريو! اھو ڀڄن کڻي سٺو بہ ھجي پر اڄ، اڄ تہ يوم مئي جي رات آھي. انسان جو سڀ کان سھڻو ۽ خوشين سان ڀرپور جشن. آئون ڪو دل لڀائيندڙ نغمو ڳائڻ جي ڪوشش ٿو ڪريان، پر اھو شايد ڀڄن کان بہ وڌيڪ غم ڀريو آھي. ڇاڪاڻ تہ ڪارليڪ پٺي ڏئي ڇڏي آھي ۽ ”بابا“ ڳوڙھا اگھي رھيو آھي. پر آئون ھار نٿو مڃان. آئون ڳائيندو رھان ٿو ۽ آھستي آھستي ھو بہ مونسان شامل ٿا ٿين. مون کي خوشيءَ ۾ ننڊ اچي وڃي ٿي.
يوم مئي. صبح جو سوير.
جيل جي گھڙيال تي ٽي وڳا آھن. ھاڻي پھريون ڀيرو صاف ٻڌڻ ۾ اچي ٿو. گرفتاريءَ کان پوءِ ھينئر آئون پھريون دفعو ھوش ۾ آھيان. کليل دريءَ مان تازي ھوا محسوس ٿئيم ٿي. تڏي جا ذرا منھنجي ڇاتي ۽ پيٽ کي لڳن ٿا ۽ منھنجي جسم جي ھر انچ ۾ ھزارين سور آھن. ساھ کڻڻ ۾ تڪليف اٿم. اوچيو ائين لڳو ڄڻ تو دري کولي. آئون چِٽو ڏسان ٿو؛ ھيءَ پڇاڙي آھي. آئون مران پيو. موت، تو اچڻ ۾ ڪيتري نہ دير ڪئي. مون کي اڃا بہ اميد ھئم تہ وري ھڪ آزاد انسان وانگيان رھندس، گھڻو ڪم ڪندس، گھڻو ڳائيندس ۽ دنيا جو سفر ڪندس. حقيقت ۾ ھاڻي تہ جوان ٿيو آھيان. مون ۾ اڃا گھڻي طاقت آھي. پر ھاڻي نہ آھي. پڇاڙي اچي رھي آھي.
مون زندگيءَ سان پيار ڪيو آھي ۽ ان جي حسن خاطر جنگ ۾ شامل ٿيس. عام انسانو، مون اوھان سان پيار ڪيو ۽ خوش ٿيم جڏھن توھان پيار جي عيوض پيار ڪيو ۽ جڏھن توھان مون کي نہ سمجھندا ھئا، تڏھن مونکي ڏک ٿيندو ھو. جيڪڏھن مون ڪنھن کي ڏکوئيو آھي تہ مونکي معاف ڪجو. ڪنھن کي خوش ڪيو اٿم تہ وساري ڇڏجو. شل ڪابہ ڏک جھڙي ڳالھ منھنجي نالي سان لاڳو نہ ھجي. بابا، جيجل ماءُ، منھنجون ڀينرو، منھنجي زال گستينا ۽ اوھان ساٿيو، مون اوھان سڀني کي پيار ڪيو آھي ۽ اھا منھنجي آخري وصيت آھي. جيڪڏھن سمجھو ٿا تہ ڳوڙھا غم جي ڌڌڙ کي ڌوئي ڇڏيندا، تہ پوءِ ڀل رئو. پر ان تي افسوس نہ ڪريو. آئون خوشين لاءِ مران ٿو. جيڪڏھن توھان منھنجي قبر تي ڏک جو نشان وڌو تہ توھان مون سان بي انصافي ڪندؤ.

يوم مئي!
ھي اھا ساعت آھي جڏھن اسين شھر جي ڇيڙي تي گڏ ٿي پنھنجا جھنڊا تيار ڪندا ھئاسين ۽ پٽين تي نعرا لکندا ھئاسين. ھي وقت آھي جو ماسڪو ۾ يوم مئي جي پريڊ لاءِ گھٽين ۾ پھريون قطارون ٺھنديون ھيون. ۽ ھاڻي ھن مھل لکين ماڻھو انسان جي آزاديءَ لاءِ آخري جنگ وڙھي رھيا آھن. ان جدوجھد ۾ ھزارين سِر قربان ٿي رھيا آھن. آئون انھن مان ھڪ آھيان. انھن ماڻھن مان ھڪ ھجڻ، جيڪي ھن آخري لڙائي ۾ وڙھي رھيا آھن، ڪيڏي نہ عظيم ڳالھ آھي. پر موت ڪا سٺي ڳالھ نہ آھي. گھُٽ ٿي ٿئيم. ساھ کڻي نٿو سگھان. نڙيءَ ۾ کرٽو ٻڌان پيو، پنھنجي ساٿي قيدن کي بہ اٿاري سگھان ٿو. جيڪڏھن نڙي کي ٿوري پاڻيءَ سان آلو ڪري سگھان تہ ..... پر لوٽي ۾ پاڻي ڪونھي. مون کان فقط ڇھ قدم پري ڪال ڪوٺڙي جي ڪنڊ واري ڪاڪوس ۾ ڪافي پاڻي آھي، پر مون ۾ ايتري سگھ نہ آھي جو اتي پھچي سگھان. آئون پيٽ ڀر پاڻ گھليان ٿو، آھستي بلڪل آھستي، جھڙوڪ موت جو سڄو شان ان ۾ آھي تہ ڪنھن کي بہ نہ جاڳائجي. آئون پاڻ کي گھلي آيس ۽ ڪاوس جي تري مان پاڻي پيڻ لڳس.
خبر نہ آھي تہ ڪيتري دير پاڻي پيئندو رھيس. ياد نہ اٿم تہ ريڙھيون پائي واپس موٽڻ ۾ ڪيترو وقت لڳم. جڏھن وري ھوش وڃي پيو. پنھنجي ٻانھن تي نبض ڏسڻ جي ڪوشش ڪريان ٿو. سگھ ڪانہ اٿم. دل نڙيءَ ۾ اچي ويئي آھي ۽ ھاڻي تيزيءَ سان گڏ ھيٺ پئي وڃي. آئون بہ ان سان گڏ ھيٺ پيو وڃان، تمام گھڻو ھيٺ. ھيٺ ويندي آئون اڃا بہ ڪارليڪ جو آواز ٻڌان ٿو: ”بابا، بابا، ٻڌين ٿو؟ ھن غريب جي پڇاڙي آھي.“
صبح جو ڊاڪٽر آيو.
اھو سڀ ڪجھ مون کي پوءِ معلوم ٿيو.
ڊاڪٽر تپاس ڪري پنھنجو ڪنڌ ڌوڻي تپاس واري ڪمري ۾ ويو ۽ ڪالھ منھنجي نالي ۾ موت جو جيڪو سرٽيفڪيٽ تيار ڪيو ھئائين، سو ڦاڙي ھڪ ماھر جي حيثيت ۾ فيصلو ڏنائين:
”گھوڙي جو بُت اٿس.“

باب ٽيون: ڪال ڪوٺڙي 267.

ڪال ڪوٺڙي ۾ در کان دري تائين ست وکون ۽ در ست وکون آھي.
انھي جي مون کي خبر آھي.
پانڪريڪ جي ھن ڪال ڪوٺڙي جي ڪاٺ جي فرش تي مون ڪيترائي ڀيرا اچ وڃ ڪئي آھي! شايد ھن ئي ساڳي ڪال ڪوٺڙي ۾ مون کي ھڪ دفعو اڳ بہ ويھڻو پيو ھو، انھي ڪري مون چيڪ سرمايه دارن جي خطرناڪ پاليسي جي ڪري چيڪ قوم لاءِ نڪرڻ وارا نتيجا صاف پئي ڏٺا. ھن وقت ھو منھنجي قوم کي قربان گاه تي چاڙھي رھيا آھن، ڪال ڪوٺڙي جي در اڳيان جرمن پھريدار پھرو پيا ڏين ۽ ٻاھر ڪنھن ھنڌ انڌيون سياسي قوتون غداري جو ڄار اُڻي رھيون آھن. انسان کي سجاڳ ٿيڻ ۾ ڪيتريون صديون لڳنديون؟ ڪيترن ھزارين ڪال ڪوٺڙين مان انسان ذات کي اڳتي وڌڻ لاءِ لنگھڻو پيو آھي؟ ۽ اڃا وڌيڪ ڪيتريون ڪال ڪوٺڙيون اينديون؟ او، نرودا جا يسوع مسيح ٻار، انسان جو روشني ڏانھن سفر اڃا پڄاڻي کان گھڻو ئي پري آھي. پر: وڌيڪ ننڊ نہ ڪر، وڌيڪ ننڊ نہ ڪر!
ست قدم ھوستائين ۽ ست قدم واپس. ھڪ ڀِت وٽ کٽ آ، جنھن کي ويڙھي بہ ٿو سگھجي ۽ ٻي ڀِت وٽ اڻ وڻندڙ ڀوري رنگ جو ڪٻٽ جنھن ۾ ٺِڪر جا ٿانءَ پيل آھن. ھائو، ان جي خبر اٿم. ھاڻي رڳو ان کي مشيني بڻايو ويو آھي، ڪال ڪوٺڙيءَ کي گرم ڪرڻ جو انتظام آھي، پاڻيءَ جي بالٽي جي جاءِ تي پاڻيءَ جي ننڍڙي ٽانڪي آھي- ۽ سڀ کان وڌيڪ تہ ماڻھن کي مشيني بڻايو ويو آھي. خودڪار اوزار وانگيان بٽڻ تي زور ڏئي يعني ڪال ڪوٺڙي جي در ۾ ڪنجي ڦيرائي يا جاسوسي ڳڙکو کول تہ قيدي ٽَپ ڏيئي اٿندا پوءِ کڻي ھو ڇا بہ ڪندا ھجن ۽ ھڪ ٻئي جي پٺيان اٽينشن جي حالت ۾ ٿي بيھندا. ڪال ڪوٺڙي جو در کوليو تہ ڪال ڪوٺڙي جو مُک يڪي ساھ رڙ ڪندو:
”اٽينشن!- ڪال ڪوٺڙي ٻہ سو ستھٺ- جنھن جا ٽئي ماڻھو آرڊر ۾ ھجن.“
تہ پوءِ: 267. اھا آھي اسان جي ڪال ڪوٺڙي. پر ھت خودڪار طريقو ڪم نٿو ڪري. فقط ٻہ ماڻھو ٽَپ ڏئي اٿن ٿا. آئون دري ھيٺ تڏي تي پيٽ ڀر ليٽيو رھان ٿو. ھفتو، پندرھن ڏينھن، مھينو، ڇھ ھفتا- آئون ٻيھر ڄمان ٿو.
آئون ھاڻي پنھنجو ڪنڌ ڦيري سگھان ٿو، ھٿن ۾ چرپر ڪرڻ جي سگھ اٿم ۽ پنھنجن ٺونٺن تي پاڻ کي مٿي ڪري سگھان ٿو، مون سئين سمھڻ جي ڪوشش ڪئي آھي...... اھڙي نموني رھڻ کان ان بابت لکڻ يقينًا سولو آھي.
ڪال ڪوٺڙيءَ ۾ پڻ ڦير ڦار ٿـئي پئي. ڪال ڪوٺڙي جي در تي ٽن جي بدران ٻہ ماڻھو رکيا اٿن، ھتي اسين بہ ھاڻي ٻہ وڃي بچيا آھيون. ڪارليڪ اوجھل ٿي ويو آھي. ھو ان جوڙي منجھان آھي جنھن منھنجي بيھوشي وقت گيت ڳايا ھئا. سندس پويان فقط ھڪ ياد وڃي بچي آھي. آئون ھن کي فقط اڌ غشيءَ ۾ ڏسان ٿو ۽ سو بہ اسان سان گڏ سندس آخري ٻن ڏينھن بابت. ھو صبر ۽ تحمل سان پنھنجو داستان وري وري پيو ٻڌائي ۽ مون کي وري ڳالھ جي اڌ ۾ ڳھر ٿو اچي.
سندس نالو ڪاريل ماليڪ آھي، ھو انجڻ ھلائيندڙ آھي ۽ ھڊلائس ويجھو ڪچي لوھ جي کاڻ ۾ ڪم ڪندو ھو. اتان ھو گھرو محاذ لاءِ بارود لڪ چوري موڪليندو ھو. اٽڪل ٻہ سال اڳ کيس گرفتار ڪيو ويو ۽ ھاڻي ڪيس ھلائڻ لاءِ وٺيو پيا وڃنس، شايد برلن ڏانھن؛ ٻيا بہ ڪيترائي ڦاٿل آھن، خبر نہ آھي نتيجو ڇا نڪري. کيس ھڪ زال ۽ ٻہ ٻارڙا آھن، جيڪي کيس تمام پيارا آھن – پر توکي خبر آھي تہ آخر اھو منھنجو فرض ھو. ٻيو ڇا ٿي ڪري سگھيس.
ھو گھڻي دير تائين مون سان گڏ ويٺو ۽ مجبور ڪيائين تہ ڪجھ کان. نٿو کائي سگھان.
ڇنڇر.
مون کي ھت آئي اٺ ڏينھن ٿيا آھن؟ ھو ھڪ وڏي ڪوشش ڪري ٿو: جيل جي جرمن ڪمپائونڊر کي ٻڌائي تہ جڏھن کان آئون ھت آيو آھيان ڪجھ بہ نہ کاڌو اٿم. پانڪريڪ جيل جو جرمن ڪمپائونڊر پاڻ خود شوروي جو پيالو کڻي اچي ٿو، ۽ پي ختم ڪرڻ مٿان بيٺو آھي. ھن جرمن ڪمپائونڊر جي علم کان سواءِ چيڪ ڊاڪٽر کي ايسپرين ڏيڻ جي بہ اجازت نہ آھي. ڪارليڪ پنھنجي ڪاميابيءَ تي مطمئن آھي ۽ ٻي ڏينھن تي ھو پاڻ آچر ڏينھن واري شوروي جو پيالو مون کي پياري ٿو.
پر معاملو اڳتي نٿو وڌي. سڀ ڏاٺون ڀڄي پيون اٿم. آچر جي ڏينھن واري ٻوڙ جا پٽاٽا بہ چٻاڙي نٿو سگھان ۽ منھنجي سسيل نڙي گرھ اندر ٿيڻ تي فرياد ٿي ڪري.
”ھي تہ گوشت ۽ ڀاڄين جو ٻوڙ بہ نٿو کائي سگھي!“ ڪارليڪ ڏک ۾ منھنجي مٿان ڪنڌ لوڏي ٿو.
پوءِ ھو ”بابا“ سان گڏ منھنجو حصو کائي ٿو.
توھان جيڪڏھن 1944 ۾ پانڪريڪ جيل ۾ نہ رھيا آھيو تہ پوءِ توھان کي ڪھڙي خبر تہ ڀاڄي گوشت جو ٻوڙ ڪيڏي وڏي نعمت آھي! بدترين حالتن ۾ جڏھن اوھان جي پيٽ ۾ بُک کان دھل پيا وڄن. جڏھن ٻيو نہ تہ بہ اکين سان ئي ھر ساٿيءَ اڳيان پنھنجي واري پاڻ حصي جو راشن ڦري ٿو. تڏھن پاڻيءَ جھڙي ٽماٽن جي رس ۾ سُڪل ڀاڄين جو گپ جھڙو ٻوڙ بہ ھڪ شاندار طعام ٿو لڳي. اھڙين خراب حالتن ۾ بہ ھفتي ۾ ٻہ ڀيرا خميس ۽ آچر جي ڏينھن باقاعدگيءَ سان باورچي توھان جي پليٽ تي پٽاٽا ۽ ھڪ چمچو ڀاڄي گوشت جو وجھندا آھن جنھن ۾ گوشت ڏسڻ ۾ ئي ڪونہ ايندو آھي. اھو ڪيترو نہ لذيذ آھي، ھائو لذيذ کان بہ ڪجھ وڌيڪ. انساني زندگي جي ڪي قدر مھذب يادگار، گسٽاپو جيل جي بي رحم انڌ ڌنڌ ۾ ڪا قائدي واري ڳالھ. اھڙي ڳالھ، جنھن جو خوشيءَ سان ذڪر ڪيو ويندو آھي. اڙي ڪير ٿو تصور ڪري سگھي تہ شوروي جي انھيءَ ھڪڙي چمچي ۾ جنھن مان موت سان دائمي ويجھڙائپ واري سرھاڻ ايندي ھجي، ڪيڏي نہ وڏي خاصيت آھي.
ٻن مھينن گذرڻ کان پوءِ مون ڪارليڪ جي تعجب کي سمجھيو آئون ڀاڄي گوشت بہ نٿو کائي سگھان! انھي کان وڌيڪ ٻي ڪابہ ڳالھ کيس منھنجي اڻ ٽر موت جو يقين نٿي ڏياري سگھي.
ايندڙ رات ٻين بجي ھنن ڪارليڪ کي ننڊ مان اٿاريو. کيس سفر جي تياري لاءِ صرف پنج منٽ ڏنا ويا، ڄڻ تہ ڪيڏانھن گھڙي کن لاءِ وَڃڻو اٿس ۽ اھڙو ڪو سفر نہ جيڪو ھن جي زندگيءَ جو ئي خاتمو ھجي، يا ڪنھن نئين جيل ڏانھن، ڪنھن اذيت واري ڪئمپ يا ڦاسيءَ واري جاءِ ڏانھن، ڪير ڄاڻي ڪيڏانھن!! ھڪ دفعو وري ھو منھنجي تڏي وٽ جھڪيو. منھنجو ڪنڌ ٻانھن ۾ جھلي، مونکي چُميائين. جيل جي وارڊن دالان مان رڙ ڪئي، ڄڻ تہ پانڪريڪ ۾ جذبن جي وجود ڪو حق نہ آھي؛ ۽ ڪارليڪ ٻاھر ھليو ويو. قلـف (قفل) ڏيڻ جو آواز.... ۽ ڪوٺڙيءَ ۾ فقط اسين ٻہ وڃي بچياسون.
اسين وري ڪڏھن ھڪ ٻئي ڏسنداسون؟ وري ڪڏھن موڪلائڻ ٿيندو؟ اسان ٻن مان پھرين ڪير ويندو؟ ڪيڏانھن؟ ھن کي ڪنھن سڏيو؟ ھڪ جرمن پوليس وارڊن؟ يا موت؟
آئون ھاڻي فقط تصور جي آڌار تي لکي رھيو آھيان جيڪو پھريون ڀيرو موڪلائڻ واري وقت کان وٺي اسان سان آھي. ان ڳالھ کي سال ٿي ويو آھي پر اسانجي ويل ساٿين جي ياد ور ور ڏئي موٽي ٿي. ڪال ڪوٺڙيءَ جي در تي ٻن جو انگ ھڪ دفعو وري ٻہ ۽ وري ٽي، ٻه، ٽي، ٻه، نوان قيدي اچن ٿا ۽ وڃن ٿا- فقط ٻہ جيڪي پھرين ڏينھن ڪال ڪوٺڙي 267 ۾ ھئا، اڃا تائين منجھس آھن.
”بابا“ ۽ آئون.
”بابا“ سٺ سال جي عمر جو ماستر آھي، نالو جوزف پيسيڪ اٿس، ھو ماسترن جو اڳواڻ ھو. کيس مون کان 85 ڏينھن اڳ آزاد چيڪ اسڪول سڌار تحريڪ جي وسيلي نازي حڪومت خلاف گڙ ٻڙ ڪرڻ جي الزام ۾ جھليو ويو ھو.
”بابا“ – ھي آھي ........
پر منھنجا نوجوان تون اھو ڪيئن لکندين. ڏاڍو ڏکيو ڪم آھي. ٻہ ماڻھو ھڪ ڪال ڪوٺڙي ۽ ھڪ سال! انھي عرصي ۾ ”بابا“ لفظ جي مٿان واڪ نشان ختم ٿي ويا، انھي وقت اندر اسان ھڪ ٻئي جون عادتون، وڻندڙ محاورا ۽ ڳالھائڻ جو انداز بہ سمجھي ۽ سِکي وياسون- ڪوشش ڪر ۽ سڃاڻ تہ اھو منھنجو ڇا آھي ۽ بابا جو ڇا آھي. ھو ڪال ڪوٺڙي ۾ ڇا کڻي آيو ۽ مون ڇا آندو!
ھن رات ڏينھن منھنجي نظرداري ڪئي آھي ۽ جڏھن بہ موت ويجھو آيو آھي تڏھن منھنجي ڦٽن تي ڀِنل اڇيون پٽيون ٻڌي کيس ڊيڄاري ڀڄائي ڇڏيندو آھي. ھن بنا ڪنھن لالچ جي منھنجي ڦٽن تان گند ۽ پونءِ پي صاف ڪئي آھي ۽ ڪڏھن بہ ظاھر نہ ڪيو اٿس تہ ڪو ھو منھنجي تڏي تان ايندڙ ڌپ محسوس ڪري ٿو. ھن منھنجي ليڙون ٿيل قميص کي ڌوتو ۽ ٽوپا ڏنا جيڪا منھنجي آڏي پڇا جي شڪار ٿي وئي ھئي. پر جڏھن اھا قميص ٽوپن کان بہ چڙھي وئي تڏھن پنھنجي گنجي پائڻ لاءِ ڏنائين. ھن مون کي گل بھار ۽ گاھ جو ھڪ پن بہ آڻي ڏنو جيڪو پانڪريڪ جيل جي اڱڻ ۾ صبح جو اڌ ڪلاڪ واري چھل قدمي وقت لڪ چوري پٽي ورتو ھئائين. جڏھن آئون وڌيڪ آڏي پڇا لاءِ ويندو آھيان تڏھن ھو رحمدل اکين سان مون سان گڏ ھوندو آھي، ۽ جڏھن آئون تازن ڦٽن سان موٽندو آھيان تڏھن مون کي نيون پٽيون ٻڌندو آھي. جڏھن بہ ھو رات جو پڇا لاءِ وٺي ويندا آھن تڏھن منھنجي واپس موٽڻ ۽ مون کي تڏي تي ليٽائي چڱي طرح ڪمبل ڍڪڻ کان اڳ نہ سمھندو آھي. اسان جي شروعات اھڙي ھئي ۽ گڏ رھڻ ڪري جڏھن آئون اٿي ويھي ٿي سگھيس ۽ ھڪ پٽ وانگيان پنھنجا قرض لاھڻ شروع ڪيا ھئم تڏھن بہ ان ۾ ڪو ڦيرو ڪونہ آيو ھو.
پر منھنجا نوجوان! يڪساھي تون سڀ ڪجھ ڪيئن لکندين. انھيءَ سال ۾ ڪال ڪوٺڙي 267 جي زندگيءَ جا وڏا داستان آھن. بابا بہ ڪال ڪوٺڙي جي زندگي جي ھر گھڙي پنھنجي طريقي سان گذاري. اھو ٻڌائڻ ضروري آھي ۽ ھن داستان جي اڃا پڇاڙي نہ آھي. ”داستان ختم ٿيڻ جي ڳالھ ڪھڙي نہ پر اميد لڳي ٿي.“ ڪال ڪوٺڙي 267 جي زندگي جا ڊگھا داستان آھن. گھڻو ڪري ھر ڪلاڪ کان پوءِ در کلي ٿو ۽ چڪاس ڪئي وڃي ٿي. خطرناڪ ڪميونسٽ ڏوھاري تي سختي سان نگھباني جو حڪم آھي. وڏي اچرج جي ڳالھ آھي. ھت گھڻو ڪري اھڙا بہ ماڻھو مريو وڃن جن کي مرڻ لاءِ نٿو آندو وڃي. پر اِئين ورلي ٿئي ٿو جو اھو ماڻھو نہ مري جنھن جو موت سڀني جي خيال موجب ويجھو ھجي. جيل جي ٻين ڀاڱن مان وارڊن ھت اچي پاڻ ۾ ڳالھيون ڪن ٿا يا خاموشي سان ستل قيدين تان ڪمبل لاھي ڪنھن ماھر جي نظرن سان ڦٽ ڏسي لطف وٺن ٿا ۽ پنھنجي ڪميڻائپ جي درجي جو اظھار مختلف گفتن سان ڪن ٿا. اسان انھن مان ھڪ جو نالو ”ڊگھي نڪ وارو“ رکيو آھي. ھو ٻين کان وڌيڪ ايندو آھي ۽ کلندي پڇندو آھي تہ سرخ شيطان کي ڪجھ کپي. نہ مھرباني ھن کي ڪجھ بہ نہ کپي. ٿورن ڏينھن کان پوءِ ڊگھي نڪ واري کي خبر پئي تہ ”سرخ شيطان“ کي ڪجھ گھرجي.
حجام. ھو پاڻ سان ھڪ حجام آڻي ٿو. منھنجي ڪال ڪوٺڙي جي قيدين کان سواءِ ھي پھريون قيدي آھي جنھن سان آئون مليو آھيان. ڪامريڊ بوسيڪ. بابا منھنجو مٿو ٿو جھلي ۽ ڪامريڊ بوسيڪ تڏي جي ڀر ۾ ويھي ھڪ تِکي پاڪيءَ سان منھنجي ڏاڙھي جي گاھ مان رستي ڪڍڻ جي ڪوشش ٿو ڪري. سندس ھٿ ڏَڪن ٿا ۽ اکين ۾ ڳوڙھا اٿس. پڪ اٿس تہ ھڪ مڙدي جي ڏاڙھي ڪوڙي رھيو آھيان. آئون کيس دلداري ڏيان ٿو.
”ادا ھمت ڪر! مون پاڻ پيتسچڪ جيل ۾ پڇا کي منھن ڏنو آھي. سمجھان ٿو تہ تنھنجي ڏاڙھي لاھڻ تائين ٺيڪ ھوندس.“
پر اسان ٻنھي ۾ گھڻي سگھ ڪانھي ۽ ساھ کڻون ٿا.
ٻن ڏينھن کان پوءِ ٻن ٻين سان واقفيت ٿئي ٿي. پيتسچڪ محل جا عملدار بي صبرا آھن. مون کي گھرايو اٿن، ۽ حڪم ڪيو اٿن تہ ڪنھن بہ طريقي سان مونکي آندو وڃي، ڇاڪاڻ تہ ھر روز جڏھن مون کي گھرائڻ جو حُڪم ايندو آھي تڏھن جيل جو ننڍو ڊاڪٽر ان تي لکي موڪليندو آھي تہ قيدي، موڪلڻ جي لائق نہ آھي، انھي ڪري ڪمپائونڊر جي ورديءَ ۾ ٻہ قيدي اسٽريچر کڻي اسان جي ڪال ڪوٺڙيءَ ۾ اچن ٿا. بابا مشڪل سان مونکي ڪپڙا پھرائي ٿو ۽ ڪامريڊ مونکي اسٽريچر تي وجھي کڻن ٿا. ان مان ھڪ جو نالو اسڪوريپا آھي. ۽ ٻئي جو نالو- آھي. ڏاڪڻ تان ھيٺ ويندي جڏھن آئون لاھي واري پاسي ترڪيس تڏھن ھن منھنجي مٿان جھُڪي چيو:
”بيھو!“
پوءِ آھستي وڌيڪ چيائين:
”ھت به!“
ھن ڀيري اسين مرحبا جي آفيس ۾ وياسين. ھو مونکي ٻاھر ويندڙ پاسي واري کان کڻي آيا. دالان ماڻھن سان ڀريو پيو آھي- اڄ خميس جو ڏينھن آھي. قيدين جا مائٽ ميرا ڪپڙا ڌوئڻ لاءِ کڻڻ آيا- اھي سڀ ھي ڏک ڀريو جلوس ڏسن پيا. سندن اکيون ٻاجھ سان ڀريل آھن، ۽ منھنجي لاءِ اھا ڳالھ دل کي ڏڍ ڏيندڙ نہ آھي. انھي ڪري مون ھٿ مٿي تي آڻي مُٺ ڀيڙي، شايد ھو ڏسن ۽ محسوس ڪن تہ آئون سندن آجيان پيو ڪريان. شايد اھو بيوقوفي جو اشارو آھي، پر آئون وڌيڪ ڪجھ بہ نٿو ڪري سگھان، اڃا ايتري سگھ ڪانہ اٿم.
پانڪريڪ جيل جي اڱڻ ۾، ھنن اسٽريچر ھڪ لاري ۾ وڌو. جرمن جاسوسي پوليس جا ٻہ عملدار منھنجي سيراندي کان ويٺا. سندن ھٿ پستولن تي آھن ۽ اسين روانا ٿا ٿيون. نه، اُھو سٺو رستو بلڪل ڪونہ ھو. رستي تي کڏون کوٻا ھئا. اسين اڃا ٻہ سو کن وال مس ويا ھئاسون تہ آئون بيھوش ٿي ويس. پراگ جي گھٽين مان اھو سفر کِل جھڙو ھو. پنج ٽن وزن واري لاري جيڪا 35 ماڻھن لاءِ ھئي سا فقط ھڪ مسافر لاءِ پيٽرول خرچ ڪري رھي ھئي ۽ جرمن جاسوسي پوليس جا ٻہ عملدار سيراندي وٽ ۽ ٻہ پيراندي وٽ ويٺا آھن. سندن ھٿ پستولن تي آھن ۽ آدم خورن وانگر تڪين پيا. ھو ھڪ لاش تي پھرو پيا ڏين تہ جيئن اھو ڀڄي نہ وڃي.
ٻي ڏينھن بہ ساڳي ڪار. پر ھن دفعي آئون پيتسچڪ محل تائين ھوش ۾ رھيس. آڏي پڇا گھڻو وقت نہ ھلي. فوجي عملدار فرائڊ اريڪ ڪجھ بي خيالي واري نموني ۾ منھنجي جسم کي ھٿ لاتو. ھڪ دفعو وري ھو مون کي بيھوشي جي حالت ۾ واپس کڻي آيا.
ھاڻي اھي ڏينھن آيا جڏھن آئون پنھنجي زندھ ھئڻ ۾ وڌيڪ وقت لاءِ شڪ ڪري نٿي سگھيس.
زندگيءَ جي جاڙي ڀيڻ سور، مونکي ان بابت چِٽو ياد ڏياريو. پانڪريڪ جيل ۾ اھا خبر پکڙجي وئي ھئي تہ ڪنھن نظر چڪ سبب آئون اڃا زندھ آھيان ۽ پھريون مبارڪون اچڻ شروع ٿيون.
اھي مبارڪون جيل جي ويڪرين ڀتين تي ٺڪائن سان ٿي آيون، يا ماني ڏيندڙن جي اکين ۾ ھيون. فقط منھنجي زال کي ڪا خبر ڪانہ ھئي. اسان کان ھڪ ماڙ ھيٺ ٿورو پاسي تي پنھنجي ڪال ڪوٺڙي ۾ ھيڪلي انتظار ۽ اميد جي دنيا رھندي ھئي.
ھڪ ڏينھن صبح جو اڌ ڪلاڪ واري چھل قدمي وقت ھڪ ڀر واري قيدي عورت کيس ٻڌايو تہ منھنجو معاملو پورو ٿي ويو آھي، آئون آڏي پڇا وقت رسيل ڌڪن وگھي مري ويو آھيان. پوءِ ھو جيل جي اڱڻ ۾ گھمندي وتندي ھئي، ھن لاءِ دنيا اونداھي ٿي وئي ۽ کيس اھو محسوس نہ ٿيو تہ سندس وارڊ جي نگھبان کيس منھن ۾ ٺونشا ھڻي رھي آھي، کيس وري قطار ۾ آڻڻ جي ڪوشش ڪري رھي آھي جيڪا جيل جي زندگي جي باقاعدگي جي نشاني آھي. جڏھن ھن پنھنجي ڪال ڪوٺڙي جي اڇين ڀتين تي ڳوڙھن کان خالي اکين سان گھوريو ھوندو تڏھن سندس اکين ڇا ڏٺو ھوندو؟ ايندڙ ڏينھن تي وري ٻي رپورٽ آئي: نہ مون کي اڃا ماريو نہ ويو آھي پر سُور سھي نہ سگھڻ ڪري پاڻ کي ڪال ڪوٺڙي ۾ ڦاھي ڏني اٿم.
ھوڏانھن آئون پنھنجي ڇنل تڏي تي ليٽي ھر صبح شام گستينا لاءِ اھي گيت ڳايان ٿو، جيڪي کيس وڻندا ھئا. جڏھن منھنجي گيتن ۾ ايڏو درد ھوندو آھي، تڏھن ھوءَ اھي ڪيئن نہ ٻڌندي ھوندي! اڄ کيس خبر آھي، اڄ ھوءَ ٻڌي پئي، جيتوڻيڪ اڳي کان گھڻو پري آھي. اڄ وارڊ جي نگھبانن کي بہ خبر آھي، ھو ڪال ڪوٺڙي 267 کي ڳائيندي ٻڌڻ جا عادي ٿي ويا آھن. ھو در تي آواز نٿا ڪن ۽ اسان کي ماٺ ڪرڻ لاءِ بہ نٿا چون.
ڪال ڪوٺڙي ڳائي پئي. مون سڄي عمر ڳايو آھي. سمجھ ۾ نٿو اچيم تہ پڇاڙي ۾ ڇو ماٺ اچيم، جڏھن زندگي حد کان وڌيڪ سرگرم آھي. بابا پيسيڪ؟ ھو تہ ھڪ غير معمولي ماڻھو آھي! کيس گيت ڏاڍا وڻندا آھن. ھو گيتن سان ايڏو تہ پيار ڪندو آھي ۽ انھن مان کيس ايترو تہ لطف ايندو آھي جو مونکي اھو ٻڌڻ ۾ ڪونہ ايندو آھي تہ ھو ڪيڏي مھل ھڪ سُر مان ٻي سُر ۾ ويو. اسين ان وقت ڳايون ٿا جڏھن وطن جي ياد اسان تي غالب ايندي آھي. جڏھن ڏينھن سرھو ھجي ٿو. گيت سان اسين ويندڙ ساٿيءَ جو ساٿ ڏيون ٿا، جنھن کي اسين شايد وري ڪڏھن بہ ڏسي نہ سگھون. اسين خوشي مان ڳايون ٿا، بلڪل ائين جيئن انسانن ھر دور ۾ پئي ڳايو آھي ۽ ان وقت تائين ھو ڳائيندا رھندا جيستائين ھو انسان آھن.
راڳ زندگي جي لاءِ ايتروئي ضروري آھي جيترو سج جي روشني. اسان کي گيتن جي ٻيڻي گھرج آھي، ڇاڪاڻ تہ سج اسان تائين نٿو پھچي. ڪال ڪوٺڙي 267 جو منھن اتر ڏانھن آھي ۽ اونھاري وارن مھينن ۾ ڪجھ گھڙين لاءِ لھندڙ سج اڀرندي ڀت تي درين جي شيخن جو پاڇو ٺاھي ٿو- پوءِ بابا کٽ وٽ اتان بيھي سج جا لھندڙ ڪرڻا ڏسندو آھي. ھت توھان کي اھو نظارو ڏک ڀريو لڳندو.
سج! گول جادوگر دل کولي روشني ڏئي ٿو ۽ انسانن جي اکين اڳيان ڪيتريون عجيب ڳالھيون ظاھر ڪري ٿو. ڪيترا نہ ٿورا ماڻھو سج جي روشني ۾ رھن ٿا. ھائو؛ اھو روشني ڏيندو رھندو ۽ ماڻھو سندس ڪرڻن ھيٺ رھندا. انھي جو احساس ڪيڏو نہ وڻندڙ آھي. انھي کان سواءِ ھي به، تہ ڇا اھو اسان لاءِ بہ چمڪندو؟
اسان جي ڪال ڪوٺڙي جو رخ اتر طرف آھي. اسين فقط ڪڏھن، ڪڏھن اونھاري ۾ صاف ڏينھن تي سج لھندي ڏسون ٿا. پر بابا؛ سج کي اڀرندي ڏسڻ جي ڪيڏي نہ خواھش اٿم.

باب چوٿون: ڪمرو نمبر چار سؤ

مري، جيئن ڪجھ عجيب ۽ نرالو معاملو آھي. اھڙو تہ نرالو آھي جنھن کي بيان ڪرڻ ڏکيو آھي. ھڪ وڻندڙ ڏينھن تي چڱي طرح ننڊ ڪرڻ کان پوءِ دنيا ڏاڍي دلڪش لڳندي آھي. پر اھو ڇالاءِ تہ ڏينھن خوبصورت ھو ۽ ان ڪري تو اھڙي سٺي ننڊ ڪئي جيڪا اڳ ڪڏھن بہ ڪري نہ سگھين. تون پاڻ کي زندگيءَ جي منزل کان چڱي طرح واقف ٿو سمجھين، پر اھو ائين ٿو لڳي ڄڻ تہ ڪاريگرن صاف شيشن واريون سموريون بتيون ٻاري ڇڏيون ھجن ۽ تنھنجي اڳيان بتين جي جھرمر ۾ سڄو نظارو رکي ڇڏيو ھجين. تون سمجھين ٿو تہ انھيءَ کي چڱي طرح ڏسي ورتئي. پر اھو ائين ڄڻ تہ تون پنھنجين اکين تي دوربيني رکي، پوءِ ان ۾ خوردبين ڳنڍي ھجي. مري، پوءِ جيئن بھار جي موسم جيان آھي ۽ بھار وانگيان آسپاس جي روزمره جي ماحول ۾ بہ اھڙيون اوچتيون ڳالھيون ڏسبيون آھن.
اھڙي حالت ان وقت ھوندي آھي جڏھن توکي خبر آھي تہ اھو فقط گھڙي کن لاءِ آھي ۽ ساڳئي حالت ان وقت بہ ھوندي آھي جڏھن اوھان جي آسپاس جا نظارا اھڙا وڻندڙ ۽ دل ڇڪائيندڙ ھوندا آھن، جھڙي پانڪريڪ جي ھڪ ڪال ڪوٺڙي.
پر جڏھن ھڪ ڏينھن توکي واپس دنيا ۾ وٺي ٿا اچن. ھڪ ڏينھن توکي پڇا لاءِ گھرايو ٿو وڃي- اسٽريچر کان سواءِ- ۽ جيتوڻيڪ تون سمجھين ٿو تہ اھو ناممڪن آھي پر توکي ڪيئن بہ ڪري ھلڻو آھي. دالان جي ڀت سان ڪٽھڙو آھي ۽ ڏاڪڻ کي بہ جھل جي ڪاٺي آھي. تون ٻن پيرن کان وڌيڪ چئن عضون کان ڪم وٺي ھيٺ لھين ٿو. ھيٺ ساٿي قيدي توکي جيل جي لاري ۾ ويھارين ٿا. پوءِ تون ويٺو آھين ۽ ڏھ ٻارنھن ماڻھو اونداھي غار ۾ آھن. نوان آيل ماڻھو تو ڏانھن ڏسي مُشڪن ٿا ۽ تون نہ جواب ۾ مشڪين ٿو ڪو ماڻھو بلڪل آھستي ڪن ۾ ڪجھ چوي ٿو. توکي خبر نہ آھي تہ ھو ڪير آھي، تون ڪنھن ماڻھو جا ھٿ جھلي انھن کي زور ڏين ٿو. پوءِ لاري اوچتو پيتسچڪ محل ۾ پھچي وڃي ٿي ۽ ساٿي توکي کڻن ٿا. تون وڏن ڪمرن ۾ گھڙين ٿو جن جو ڀتيون خالي آھن. ھڪ ٻئي پٺيان پنج بينچون آھن جن تي قيدي اٽينشن جي حالت ۾ ويٺا آھن. سندن ھٿ گوڏن تي آھن ۽ چرپر ڪرڻ کانسواءِ سامھون واري خالي ڀت تي ڏسي رھيا آھن. تہ پوءِ منھنجا نوجوان اھا اٿئي تنھنجي نئين دنيا جنھن کي سئنيما سڏيو وڃي ٿو.
يوم مئي 1943ع:
اڄ 1943ع سال جو يوم مئي آھي. ڊيوٽي ڏيندڙ نگھبان بہ خطري وارو ماڻھو نہ آھي تنھن ڪري آءٌ ڪجھ لکي سگھان ٿو! ڇونہ اڄوڪي ڏينھن تي گھڙي کن لاءِ ڪميونسٽ صحافي بڻجي نئين دنيا جي جدوجھد ڪندڙ قوتن جي، يوم مئي واري پريڊ بابت رپورٽ لکان!
ڪپڙي جي چادر تي لکيل نعرن بابت ٻڌڻ جي اميد نہ رک. ھت اھڙي ڪابہ ڳالھ ڪانھي. آئون اوھان کي اھي زبردست ڪارناما بہ نٿو ٻڌائي سگھان جن کي ٻڌي توھين خوش ٿيو. اڄ جي ھر ڳالھ ۾ سادگي ھئي. تہ ھتي پراگ جي گھٽين وارا ھزارين انسان ناھن نہ وري ماسڪو ۾ سرخ چوڪ ۾ سيلاب وانگيان ايندڙ لکين انسانن جو سھڻو سمنڊ آھي. اھي سڀ مون اڳـئين سالن ۾ ڏٺا ھئا. ھت نہ لک آھن ۽ نہ وري ڪجھ ساٿي، مرد ۽ عورتون. تنھن ھوندي بہ توھان محسوس ڪندؤ تہ اھي بہ گھٽ ڪونھن. اھو انھيءَ ڪري تہ ھي ان طاقت جو پاڇو آھي جيڪا ھن گھڙي باھ جي ھڪ تمام وڏي مَچ مان گذري رھي آھي ۽ ان مچ مان لنگھڻ سان ڦلھيار نہ پر رُڪ بڻجي رھي آھي. اھو جنگ وقت، کاھين وارو نظارو آھي ۽ کاھين ۾ جرمن فوجي آھن.
انھن ننڍين ڳالھين ۾ سڀ ڪجھ آھي. ڪھڙي خبر تون، جنھن ڪڏھن بہ اھڙي زندگي نہ گذاري آھي سو جڏھن ھي لکيو پڙھندين تہ جيڪر نہ بہ سمجھي سگھين پر سمجھڻ جي ڪوشش ڪر. مون تي يقين ڪر تہ انھي ۾ طاقت آھي.
ڀر واري ڪال ڪوٺڙي مان صبح جي کيڪار، جيڪا ٻہ لوھي تارون وڄائڻ سان ڪئي وڃي، سا اڄ وڌيڪ شادماني واري اثرائتي پئي لڳي ۽ ڀت ان کي بلند آواز ۾ پيش ڪري ٿي!
اسين پڄت آھر سٺي پوشاڪ پايون ٿا. سڀني ڪال ڪوٺڙين جو ساڳيو حال آھي.
ناشتي اچڻ وقت اسين تيار رھون ٿا. ڪال ڪوٺڙين جي کليل دروازي مان جيل ۾ ماني ڏيندڙ، ماني، ڪاري ڪافي ۽ پاڻي کڻي اندر اچن ٿا. اڄ مانيءَ جي ٻن ٽُڪرن بدران ٽي ڏئي ٿو. اھا سندس يوم مئي جي کيڪار آھي. ھڪ ڌيان ڏيندڙ ماڻھو طرفان ھڪ اثرائتي کيڪار. مانيءَ جي ٽڪرن ھيٺان ھڪ ٻئي جي ھٿن جي آڱرين کي زور ڏنو وڃي ٿو. ڳالھائڻ تي بندش آھي، تہ توھان جي اکين تي بہ نظر رکي وڃي ٿي. پر ڇا گونگا پنھنجين آڱرين سان چِٽي طرح نٿا ڳالھائي سگھن.
اسان جي ڪال ڪوٺڙي جي سامھون ٻاھر اڱڻ ۾ عورتون صبح وارو اڌ ڪلاڪ گذاري رھيون آھن. آئون ٽيبل تي چڙھي لوھي شيخن مان ھيٺ ڏسان ٿو. جڏھن ڪجھ قسمت چڱي ھوندي تہ مون تي نظر پوندين. ھائو، ڏٺو اٿن. ھو کيڪار لاءِ پنھنجون ڀڪوڙيل مُٺيون مٿي ڪري رھيون آھن. آئون کيڪار جو جواب ڏيان ٿو. ٻاھر اڱڻ ۾ اڄ ھر شيءِ ۾ زندگي آھي، بلڪل مختلف ٻين ڏينھن کان وڌيڪ خوشين واري زندگي. جيل جي نگھبان، عورتن تي اک نٿي رکي ۽ شايد نھارڻ نٿي گھري ۽ اھا ڳالھ بہ ھن سال جي يوم مئي واري پريڊ ۾ شامل آھي.
ھاڻي اسان جو اڌ ڪلاڪ شروع ٿئي ٿو. ڪسرت ڪندڙن جي اڳواڻي ڪريان ٿو. اڄ مئي جي پھرين تاريخ آھي. ساٿيو، اسين پنھنجو ڪم الڳ نموني شروع ڪنداسون پوءِ کڻي پھريدار کي اچرج لڳي. پھرين ورزش ھڪ، ٻه، ھڪ، ٻه، ھٿوڙي جا ڌڪ، ۽ ٻي ورزش لڻڻ. مترڪو ۽ ڏاٽو. ساٿي سمجھي ويندا تہ ان مان ڇا مطلب آھي، مترڪو، ڏاٽو. چوڌاري ڏسان ٿو. ھو مُرڪن ٿا ۽ شوق سان ورزش جا اکر پڙھن ٿا. ساٿيو، اھا اسان جي يوم مئي جي گڏجاڻي اٿوَ. اسان جو ھي گونگو ناٽڪ- اھوئي اسان جو يوم مئي تي وعدو آھي تہ مرڻ گھڙي تائين بہ مقصد سان وفادار رھنداسون.
واپس ڪال ڪوٺڙيءَ ۾.
نو لڳا آھن. ھن وقت ڪريملن ۾ گھڙيال ڏھن جا ڌڪ ھڻي رھيو آھي ۽ سرخ چوڪ جي پريڊ بس شروع ٿيڻ واري آھي. بابا اسين بہ ھنن سان گڏ ھليا آھيون. ھي ھن وقت اتي انٽرنيشنل (مزدورن جو عالمي ترانو) ڳائي رھيا آھن. ھن وقت سڄي دنيا ۾ انٽرنيشنل جو آواز گونججي رھيو آھي. اسان جي ڪال ڪوٺڙي ۾ اھو آواز اچڻ ڏيو. اسين ڳايون ٿا. ۽ پوءِ ھڪڙي پٺيان ٻيو انقلابي گيت ڪڙڪاٽ ڪندو اچي ٿو. ڇاڪاڻ تہ اسين اڪيلا ٿيڻ نٿا گھرون. اسين اڪيلا بہ نہ آھيون. اسين انھن مان آھيون جيڪي ھن وقت آزادي جي فضا توڙي جدوجھد ۾ ڳائي رھيا آھن.
جبلن، سرد ايذاءَ گھرن،
وارا ساٿيو،
توھين اسان سان آھيو، توھين اسان سان آھيو،
جيتوڻيڪ توھين اسان جي صِفن ۾ بہ آھيو،
ھائو! اسين اوھان سان آھيون.
اھڙي طرح اسان ڪال ڪوٺڙي 267 ۾ 1943ع جي يوم مئي واري پريڊ جي فتح مند پڄاڻي جي رٿ ٺاھي، پر واقعي اھا پڄاڻي آھي ۽ ڪمپائونڊر عورت کي ڏسو جيڪا جيل جي اڱڻ مان لنگھندي سرخ فوج جي پيش قدمي واري سيٽي وڄائي رھي آھي ۽ ڪال ڪوٺڙين ۾ بند مَردن جي ھمٿ افزائيءَ خاطر، وطن لاءِ وڙھندڙ غير فوجي ٽولن جو گيت ۽ ٻيا سوويت گيت ڳائي رھي آھي، چيڪ يونيفارم واري پوليس واري کي ڏسو جنھن مون کي ڪاغذ ۽ پينسل آڻي ڏنا ھئا، ۽ ھاڻي دالان ۾ پھرو ڏيئي رھيو آھي، جيئن مون کي ڪو لکندي ڏسي نہ وٺي ۽ ھن ٻئي ماڻھو کي ڏسو جنھن مون کي لکڻ شروع ڪرايو. اھو ماڻھو ھي لکيل صفحا کڻي وڃي لڪائيندو آھي، تہ جيئن وقت ٿيڻ تي اھي دنيا اڳيان اچي سگھن. ڪاغذ جي ان ٽُڪر لاءِ کين سِر بہ ڏيڻا پوندا. ھو پاڻ کي ان لاءِ خطري ۾ وجھي رھيا آھن، تہ جيئن جيل جي بند پڃري واري اڄوڪي وقت ۽ ايندڙ آزاديءَ واري وقت جي وچ ۾ پل بڻجن. ھو مقابلو پيا ڪن ۽ پنھنجين پنھنجين جاين تي بي ڊپائي ۽ سورھيائيءَ سان وڙھڻ لاءِ سمورا وسيلا ڪم آڻي رھيا آھن. انھيءَ لڙائيءَ ۾ ھو گمنام آھن. شايد توکي زندگي موت جي ڪشمڪش جي تِر جيتري بہ خبر نہ ھجي. ان ڪشمڪش ۾ اھي گمنام سورھيه انھن جو ساٿ ڏيئي رھيا آھن ۽ ٿي سگھي ٿو تہ فتح جي سج اڀرڻ سان ھو موت جي وگھي ھليا وڃن.
تو ڪيترا ڀيرا انقلابي فوج کي يوم مئي جي پريڊ ڪندي ڏٺو ھوندو. اھو نظارو ڪيڏو نہ شانائتو ۽ سھڻو ھوندو آھي. پر ان فوج جي صحيح طاقت توکي فقط مقابلي ۾ ئي محسوس ٿيندي، ڇو تہ ڪابہ طاقت ان انقلابي فوج کي نٿي ھارائي سگھي. تو جيڪي ڪجھ سمجھيو موت تنھن کان وڌيڪ سولو آھي ۽ سورھيائي کي ڪو ڇٽ ڪونھي. پر تون جيڪي ڪجھ سمجھين ٿو ھي جدوجھد تنھن کان وڌيڪ قھار آھي. ان جدوجھد ۾ لاڳيتو مقابلو ڪرڻ ۽ سوڀاري ٿيڻ لاءِ بي حساب قوت کپي. ھر روز ڏسين ٿو تہ اھا ڪشمڪش جاري آھي، پر ان کان ھميشھ باخبر نہ آھين. ھر ڳالھ رواجي نظر ايندي آھي.
تون وري اڄ ان کان باخبر آھين.
۱۹۴۳ع جي يوم مئي واري پريڊ ۾.
يوم مئي ۱۹۴۳ع ھن بيان جي سلسلي کي وقتي طور روڪي ڇڏيو آھي. ڇاڪاڻ تہ جشن جي ڏينھن ڳالھين کي ٻي نموني ياد ڪيو ويندو آھي ۽ شايد اڄ بہ خوشين جو غلبو منھنجين يادين کي بگاڙي.
پيتسچڪ محل واري ”سئنيما“ ڪا خوشيءَ واري جاءِ نہ آھي. اھو ڪمرو جسماني عذاب ڏيڻ واري ڪوٺي جي اڳيان آھي.”سئنيما“ واري ڪمري ۽ توکي عذاب ڏيڻ واري ساٿين جي چينگھ ۽ ڀوائتيون ريھون ٻڌڻ ۾ اينديون، ۽ توکي خبر بہ نہ ھوندي تہ تنھنجو ڪھڙو حشر ٿيندو.ڏسين ٿو تہ ھتان تندرست، مضبوط ۽ زندگيءَ سان ڀرپور انسان عذاب واري ڪوٺي ۾ وڃن ٿا ۽ ٻن ٽن ڪلاڪن لاءِ حاضر ٿيندڙ ڪنھن ماڻھو جو ڳرو آواز ٻڌين ٿو _ ۽ ڪلاڪ کن کانپوءِ ٽٽل، سور ۽ ٿپ سان گهٽيل آواز پنھنجي مالڪ جي موٽڻ جي خبر ڏئي ٿو. ان کان بہ وڌيڪ خراب: ڏسين ٿو تہ اکين ۾ اکيون وجهي ڏسڻ وارا ماڻھو اندر وڃن ٿا. پر اندران موٽڻ کانپوءِ توسان منھن سامھون ٿي نٿا سگهن. مٿي پڇا واري ڪمري ۾ شايد ھڪ گهڙي ڪمزوري ۽ ٻڏتر جي، ھڪ جهلڪ ڊپ جي آئي يا پاڻ کي بچائڻ جي خواھش پيدا ٿي _ ۽ اڄ يا سڀاڻي ھت نوان ماڻھو ايندا ۽ سڀ مصيبتون سھندا. نوان ماڻھو جن کي ھڪ ساٿي ڪشمڪش ۾ دشمنن جي حوالي ڪري ڇڏيو ھو. جن ماڻھن جو ضمير تڪليف ۾ ھوندو آھي، تن جو ڏيک انھن ماڻھن کان وڌيڪ خطرناڪ ھوندو آھي، جن کي جسماني عذاب ڏنا ويا آھن. جيڪڏھن تنھنجون اکيون جي موت جي ڊپ کان پاڪ ٿي ويون آھن، جيڪو چوڌاري پنھنجي شڪار جي ڳولا ۾ آھي ۽ تنھنجي جذبن وري زندہ ٿيڻ جي عمل سان وڌيڪ زور ورتو آھي، تہ پوءِ تون ٻڌائڻ کان سواءِ اندروني سمجھ سان ئي پرکي ويندين تہ پڇا ڳاڇا وقت ڪير ٿيڙيو، ڪير غداريءَ جي حد تائين بہ ويو يا ڪنھن پنھنجي نفس جي ڪنڊ ۾ اھو خيال ڪيو تہ پاڻ تان ڪجھ مصيبت ٽارڻ لاءِ جدوجھد ۾ شريڪ انھن ساٿين بابت ٻڌائڻ ايترو خراب نہ آھي جيڪي گهٽ اھميت وارا آھن. اڙي ڪمزور دل وارا! اھا زندگي ڪھڙي جيڪا ھڪ ساٿي جي زندگي سان خريد ڪجي؟
”سئنيما ۾ منھنجي سوچ شايد اھا نہ ھئي. پر ات ور ور ڪري اھو خيال ايندو ھئم. اڄ صبح جو ھڪ دفعو وري ڪجھ بدليل ماحول ۾ اھو خيال آيم _ اھڙو ماحول جنھن مان گهڻو علم حاصل ٿي سگهيو ٿي. ”ڪمرو نمبر ۴۰۰“
ان ”سئنيما“ ۾ آئون گهڻو وقت نہ ويٺس. شايد ڪلاڪ ڏيڍ ان کان پوءِ پٺيان سڏ ٿيو. پوءِ چيڪ ٻولي ڳالھائيندڙ ٻہ شھري مون کي لفٽ ۾ ويھاري چوٿين ماڙ تي وٺي ويا ۽ اسين ھڪ وڏي ڪمري ۾ آياسين جنھن جي در تي اھو نمبر لکيل ھو.
نمبر ۴۰۰ _
ھت سندن نگھباني ۾ آءٌ اڪيلو پاسي تي پيل ھڪ ڪرسي تي ويٺو آھيان. سمجهان ٿو تہ جيڪي ڪجھ ٿيڻ وارو آھي سو اڳـئي ڏسي چڪو آھيان. اڳ بہ ھت آيو ھئس ۽ نہ پر تنھن ھوندي بہ ھر ڳالھ جي خبر اٿم. ھن جاءِ کان واقف آھيان. سڀ ڪجھ خواب ۾ ڏٺو ھئم. مون ھڪ بي رحم ۽ ڀوائتو خواب ڏٺو ھو جنھن ان جاءِ جي صورت خطرناڪ نموني بگاڙي ڇڏي ھئي پر تنھن ھوندي بہ سڃاڻپ کان پري نہ ھئي. ھاڻي ان جو ماحول دوستاڻو ھو. ڏينھن جي روشني سان ڀرپور ۽ چٽا رنگ. ان جي وڏين درين مان ٽٽن جو گرجا، ليٽنا جي ساوڪ ۽ ھوا ڊڪاني ڏسڻ ۾ آيا ٿي. خواب ۾ اھا جاءِ اونداھي ۽ درين کانسواءِ ھئي ۽ منجهس گندي مرجهايل پيلي روشني ھئي، جنھن ۾ ماڻھو پاڇن وانگي نظر ٿي آيا. ھائو، ات واقعي ماڻھو ھئا. ھاڻي خالي آھي ۽ ڇھ ڊگها بينچ ھڪ ٻئي جي پٺيان پيا آھن. خواب ۾ ماڻھو انھن بينچن تي ويٺا ھئا سندن منھن ڦڪا ۽ رتوڇاڻ ٿيل ھئا. ات، دروازي جي بلڪل ويجهو آسماني رنگ جي مزدورن واري وردي ۾ ڪو ماڻھو ڏکايل نظرن سان پاڻي پاڻي ڪري رھيو ھو ۽ پوءِ ناٽڪ جي پردي وانگر آھستي آھستي زمين تي ڪري پيو....
ھائو ائين ئي ھو، پر ھاڻي خبر اٿم تہ اھو خواب نہ ھو. اھو بي رحم ۽ ڀوائتو تجربو _ ھڪ حقيقي واقعو ھو.
اھو واقعو منھنجي گرفتاري جي پھرين رات آڏي پڇا جو آھي. شايد مونکي ٽي ڀيرا يا ڏھ ڀيرا ھت وٺي آندو ويو، ڪھڙي خبر ڪيترا ڀيرا ھت وٺي آيا؟_ پر جڏھن بہ ھنن کي آرام ڪرڻو ھوندو ھو يا ٻين تي ڪم ڪرڻو ھوندو ھون تہ پوءِ مونکي ھت وٺي ايندا ھئا. ياد اٿم تہ اگهاڙين پيرين ھئس ۽ سرن فرش پيرن جي ڦٽيل کڙين کي وڻندڙ نموني ٿڌو ڪندو ھو.
ان ڀيري جنڪر ڪارخانن جا مزدور انھن بينچن تي ويٺا ھئا. جرمن جاسوس پوليس شام جو انھن کي جهليو ھو ۽ در وٽ مزدورن جي آسماني رنگ واري وردي ۾ بيٺل ماڻھو ڪامريڊ بارٽن ھو، جيڪو پڻ سڌي طرح منھنجي گرفتاري جو سبب بڻيو. ھو جنڪر ڪارخانن ۾ پارٽي جي لڪل گروھ سان واسطو رکندو ھو. آئون ھي ان ڪري ٿو ٻڌايان تہ ڪنھن تي بہ مون کي ھن حال ۾ آڻڻ جو الزام نہ مڙھيو وڃي. ساٿين مان ڪنھن بہ غداري نہ ڪئي ۽ نہ وري ڪو ڊنو. اھو فقط ھوڙيائي ۽ بدنصيبي جو نتيجو ھو. ڪامريڊ بارٽن پنھنجي ڳجهي گروھ ۽ پارٽي جي اڳواڻن جي وچ ۾ لاڳاپي قائم ڪرڻ لاءِ خوش ڪري رھيو ھو. سندس دوست ڪامريڊ جيلينڪ سازش جي اصولن کي ڪجھ حد تائين نظرانداز ڪندي لاڳاپي قائم ڪرڻ جو وعدو ڪيو. ان سوال تي ھن مون سان اڳواٽ بہ ڪونہ ڳالھايو تہ جيئن کيس وچ ۾ آڻڻ کانسواءِ اھو ڪم ٿئي. اھا پھرين غلطي ھئي. ٻي وڌيڪ نقصانڪار غلطي ھيءَ ھئي تہ ڪامريڊ بارٽن ڊوارڪ نالي ھڪ شخص کي اھا حقيقت ٻڌائي. ڪامريڊ بارٽن ان ماڻھوءَ کي جيلينڪ جو نالو بہ ٻڌايو. انھيءَ ڪري جرمن جاسوس پوليس جي جيلينڪ جي گهر ۾ دلچسپي وڌي ويئي. انھي دلچسپي جو سبب جيلينڪ وارن جو اھو مکيہ ڪم نہ ھو جيڪو ھو ٻن سالن کان چڱي طرح ڪندا پي آيا، پر سازش جي اصولن تي ھلندڙ جي فرض ۾ تر جيتري گٿي ان دلچسپي جو سبب ٿي. جرمن جاسوسي پوليس طرفان جيلينڪ کي خاص ان رات گرفتار ڪرڻ جنھن رات مون کي سندن گهر ۾ ماڻھن سان ملڻو ھو ۽ سندن ايتري وڏي تعداد ۾ اچڻ بلڪل اتفاقي ھو. اھو رٿيل پروگرام نہ ھو. جيلينڪس وارا ٻي ڏينھن گرفتار ٿيڻ وارا ھئا. ائين کڻي چئجي تہ جرمن جاسوسي پوليس وارا جنڪرس ڪارخانن ۾ پارٽي جي لڪل گروھ جي ڪاميابي سان پتي ڪرڻ کانپوءِ ھن گهر ڏانھن ”ٿڌي ھوا کائڻ“ آيا ھئا. پوليس جي اچڻ تي اسان کي جيترو تعجب ٿيو ھنن کي بہ مون کي ھت ڏسڻ تي ايترو ئي تعجب ٿيو. ھنن کي اھا بہ خبر ڪانہ پيئي تہ ڪنھن کي ھٿ ڪيو اٿن. جيڪڏھن مون سان گڏ.... تہ کين ڪڏھن بہ اھا خبر نہ پوي ھا.
ڪمري نمبر ۴۰۰ ۾ منھنجن پھرين خيالن کي جاري رکڻ جو ھي سلسلو ڪجھ وقت کان پوءِ شروع ٿيو. ان وقت آئون اڪيلو نہ ھئس. بينچ ۽ ڀتين جا پاسا ماڻھن سان ولاريا پيا ھئا. حيرت انگيز واقعن سان پر، وقت جي گاڏي ھلندي ويئي. ڪيترا عجيب حيرت وارا واقعا جيڪي مونکي سمجھ ۾ ئي نہ ايندا ھئا ۽ ڪيترا ڊيڄاريندڙ حيرت وارا واقعا، جيڪي مونکي چڱي طرح سمجھ ۾ ايندا ھئا!
پھرين تعجب ۾ وجهندڙ ڳالھ مٿين ٻنھي درجن ۾ نٿي اچي. اھا ھڪ ننڍڙي دل وندرائيندڙ ڳالھ ھئي، جيڪا ڪنھن لاءِ اھميت واري نہ ھئي.
ٻي تعجب واري ڳالھ: چار ماڻھو ڪمري ۾ اندر اچي پھرو ڏيندڙ غير فوجي مونکي چيڪ ٻوليءَ ۾ کيڪاريو. ھو ڪرسين تي ويھي آرام ۽ بي ڊپائي سان سگريٽ دکائين ٿا. ڄڻ تہ ھو ھتي جا عملدار آھن. پر آئون کين سڃاڻان. گهٽ ۾ گهٽ ٽن کي تہ چڱيءَ طرح سڃاڻان. ھو پڪ سان جرمن جاسوسي پوليس جا پگهاردار نٿا ٿي سگهن _ شايد ھجن بہ؟ ھو آر آھي. تنھن وقت پارٽي ۽ مزدور يونين جو سيڪريٽري ھو. سڀاءُ اڍنگو اٿس پر وفادار ھو _ نہ، اھو ممڪن نہ آھي. ھوءَ انڪاڪووا آھي. ھن وقت بہ ھميشه وانگيان خوش مزاج ۽ سھڻي. جيتوڻيڪ سندس وار اڇا ٿي ويا آھن. جدوجھد ۾ ھميشه مضبوط ۽ پختي ارادي واري پئي رھي آھي. نہ، اھو ممڪن نہ آھي. ھو اتر بوھيميا جي کاڻين ۾ ڪم ڪندڙ وسيڪ آھي ۽ پوءِ پارٽي سيڪريٽري ٿيو ھو. آئون کيس ڪيئن نہ سڃاڻان. اتر ۾ اسان ڏاڍيون ڏکيون گهڙيون گڏ گذاريون آھن. ڪير ھن کي سندن اڳيان جهڪائي سگهيو ٿي؟ نہ اھو نا ممڪن آھي. پر ھنن کي ھت ڇا کپي؟ ھو ھت ڇا پيا ڪن؟
مون اڃا انھن سوالن جا جواب ئي نہ لڌا تہ وڌيڪ ماڻھو اندر اچن ٿا. ھو مائريڪ، جيلينڪس ۽ فرائيڊس وارن کي اندر آڻين ٿا _ ھائو، ايتري خبر اٿم.
افسوس انھن کي بہ مون سان گڏ گرفتار ڪيو ويو. پر چترڪاري جي تاريخ لکندڙ پاويل ڪروپيڪ، جنھن مائريڪ کي اديبن ۾ ڪم ڪرڻ ۾ مدد ڏني ھئي، سو ڇو ھت آھي؟ مائريڪ ۽ مون کان سواءِ ٻئي ڪنھن کي بہ ھن بابت خبر ھئي ڇا؟ ۽ ڌڪن سان چچريل منھن وارو اھو قداور نوجوان جو مون کي اشارو ڪري پيو تہ اسين ھڪ ٻئي کي ڪونہ سڃاڻون؟ آئون کيس سڃاڻان بہ ڪونہ. ھو ڪير آھي؟ اسٽيچ؟ ڊاڪٽر اسٽيچ؟ زدينڪ؟ يا خدا، ان جو مطلب ھي ٿيو تہ ڊاڪٽرن وارو گروھ! مائريڪ ۽ مون کان سواءِ ٻئي ڪنھن کي ان جي ڪھڙي خبر؟
جواب ڏکيو ڪونہ ھو، پر ان ذھن تي وڏو بار ٿي وڌو. مائريڪ جهڪي پيو آھي. مائريڪ ٻڌائي ڇڏيو آھي. اڃا بہ ٿوري گهڙي تائين اميد ھئي تہ شايد ھن ڪجھ نہ ٻڌايو ھجي. پر پوءِ ھو گرفتار ٿيل ماڻھن جو ھڪ ٻيو ٽولو ساڻ وٺي آيا _ ولاديمير وانڪورا، پرفيسر فيلبر ۽ سندس پٽ، بيدوخ، ڪلاويڪ جيڪو سڃاڻپ کان ئي ٻاھر ھجي، بوزينا پلپا نووا، گيندورخ، ايلبل، مجسما ٺاھيندڙ دوواراڪ مطلب تہ جن ماڻھن چيڪ اديبن جي قومي انقلابي ڪاميٽي ٺاھي ھئي يا ٺاھڻ وارا ھئا سي سڀ ھتي موجود ھئا. مائريڪ اديبن ۾ ڪم ڪرڻ بابت سڀ سچيون ڪري ڇڏيون.
پيتسچڪ محل ۾ پھريان ڏينھن بہ ڪي سولا ڪونہ ھئا. پر ھي منھنجي لاءِ سڀ کان وڏو ڌڪ ھو. مون کي موت جي پڪ ھئي، پر غداري جو گمان بہ ڪونہ ھو. ان ڳالھ کي نرمي سان وٺڻ، ٻاھرين حالتن کي خيال ۾ رکڻ يا مائريڪ جيڪو ڪجھ نہ ٻڌايو آھي تنھن کي ذھن ۾ رکڻ جي باوجود، آئون غداريءَ کان سواءِ ٻيو ڪو لفظ ھٿ ڪري نہ سگهيس.
ھاڻي مونکي خبر پئي تہ پھرين رات ئي ھنن کي منھنجو نالو ڪنھن ٻڌايو. ھاڻي سمجهيم تہ انيڪا جراسڪووا ھت ڪيئن پھتي. سندس جاءِ تي آئون ڪيترا ڀيرا مائريڪ سان مليو ھئس. ھاڻي مون محسوس ڪيو تہ ڪوراپيڪ ۽ ڊاڪٽر اسٽيچ ڇو ھت پھتا. گهڻو ڪري آئون ھر روز ڪمري نمبر ۴۰۰ ۾ ويندو ھئس ۽ ھر دفعي نوان تفصيل ٻڌندو ھئس. اھي ڀوائتا تفصيل دل کي ڏاڍو ڏک پھچائيندا ھئا. مائريڪ اھو ماڻھو ھو جيڪو اسپين جي محاذ تي وڙھندي گولين کان نہ ڊنو ۽ نہ وري فرانس ۾ پورھيہ جي ڪئمپن ۾ ظلمن کان ڊنو. ھاڻي جرمن جاسوسي پوليس جي ڏندي اڳيان جهڪي پيو ۽ پاڻ کي بچائن لاءِ سچيون ڪيائين. سندس ھمت ڪيتري نہ سطحي ھئي جو ٿورن ئي ڌَڪن سان ھلي ويئي. اھڙي سطحي جھڙا سندس عقيدا. ماڻھن سان گڏ ھوندي ھو ڏاڍو مضبوط ھو ڇاڪاڻ تہ کيس ھنن جو خيال ھو. پر جڏھن اڪيلو ٿيو ۽ مٿس دشمن جو بار ٿيو تڏھن سندس سموري ھمت ھلي ويئي. ھن سڀ ڪجھ وڃائي ڇڏيو ڇاڪاڻ تہ ھن رڳو پاڻ بابت سوچڻ شروع ڪيو. پاڻ کي بچائڻ لاءِ ھن ساٿين کي قربان ڪيو. مٿس بزدلي ڇانئجي ويئي ۽ ھو بزدل مان ڦري غدار ٿي ويو.
ھن نازيت کي اھو جواب نہ ڏنو تہ غداري ڪرڻ کان موت بھتر آھي. ھن سڀ سچيون ڪيون. کين ٻين ساٿين جا نالا ٻڌايا. ھڪ لڪل گهر جي ايڊريس ڏنائين. ھن اسٽيچ سان ميٽنگ لاءِ جرمن جاسوسي پوليس جا ايجنٽ پاڻ سان آندا. ھنن دووراڪ جي گهر وڪالويڪ ۽ ڪروپيڪ سان ميٽنگ لاءِ جرمن جاسوسي پوليس جا ماڻھو موڪليا. ھن انيسڪا بابت ٻڌايو. ھن لڊا بابت بہ ٻڌايو جيڪا ساڻس پيار ڪندي ھئي. ھوءَ وڏي عزم ۽ ھمت واري ڇوڪري آھي. ٻہ چار ڌڪ لڳڻ کان پوءِ مائريڪ اڌ ڳالھيون ٻڌائي ڇڏيون ۽ جڏھن خبر پيس تہ آئون مري ويو آھيان ۽ کانئس پڇڻ وارو ڪو ڪونہ رھيو آھي تہ پوءِ باقي رھيون کھيون سڀ ڳالھيون بہ ٻڌائي ڇڏيائين.
ائين ڪرڻ سان ھن مون کي ڪو نقصان ڪونہ پھچايو.آئون اڳيئي جرمن جاسوسي پوليس جي ھٿن ۾ ھئس _ ان کان وڌيڪ مون کي ڪھڙو نقصان ٿي پھچي سگهيو. ان جي ابتڙ سندس شاھديءَ ۾ جيڪي ٺوس ڳالھيون بيان ڪيون ويون ھيون تن تي ئي سڄي پڇا جو بنياد ھو. ٻين لفظن ۾ سندس بيان ھڪ زنجير جي شروعات ھئي جنھن جون باقي ڪڙيون منھنجي ھٿ ۾ ھيون ۽ انھن کي معلوم ڪرڻ سان کين خوشي ٿئي ھا _ اھوئي سبب ھو جو مارشل لا لاڳو ٿيڻ کان پوءِ بہ آئون بچيو رھيس. تنھن کان سواءِ مون ۽ اسان جي گروھ جو وڏو حصو بہ بچي ويو. پر حقيقت ۾ جيڪڏھن ھو پنھنجو فرض پورو ڪري ھا تہ پوءِ ان گروھ جي ڪنھن کي بہ خبر ڪانہ پوي ھا. اسين ٻئي گهڻو وقت اڳيئي مري وڃون ھا، ٻيا بچي وڃن ھا ۽ اسان جي وڃڻ کان پوءِ بہ ڪم جاري رکن ھا.
ھڪ بزدل ماڻھو پنھنجي زندگي کان گهڻو ڪجھ وڌيڪ وڃائيندو آھي. ھو بہ گهڻو ڪجھ وڃائي چڪو آھي. ھو ھڪ عظيم فوج کي ڇڏي ڀڄي ويو ۽ ذليل دشمن جھڙي نفرت حاصل ڪيائين. ھو جيئرو ھو پر سندس زندگي ختم ٿي ويئي ھئي. ڇاڪاڻ تہ ھن پاڻ کي پنھنجي ساٿين جي ساٿ مان پاڻ ئي تڙي ڪڍيو ھو. اڳتي ھلي ھن پاڻ کي ٿورو سڌارڻ جي ڪوشش ڪئي پر وري ڪنھن بہ ھن کي پنھنجو ڪري نہ سمجهيو _ جيل ۾ اھو سڀ کان وڌيڪ ڀيانڪ ھوندو آھي.
قيدي ۽ ھيڪلائي _ گهڻو ڪري اھي ٻئي ڳالھيون گڏ ھونديون آھن. پر اھو بلڪل غلط آھي. قيدي اڪيلو نہ ھوندو آھي. جيل ھڪ وڏو ويڙھو ھوندو آھي ۽ جيڪڏھن ماڻھو پاڻ کي ٻين ماڻھن کان جدا نٿو ڪري سگهجي. مظلوم انسانن جي ڀائيچاري تي ھت دٻاءُ آندو وڃي ٿو، جنھن جي ڪري اھا وڌيڪ ڀائپي پختي ۽ وڌيڪ مضبوط ٿئي ٿي. جيل جي ڪوٺڙين جون ڀتيون بہ ان ڀائيچاري کي نٿيون جهلي سگهن. اھا ڀائپي سڄي جيل ۾ ايڪو قائم ڪري ٿي. اھا ٿورن لفظن ۾ وڏن ڪارنامن جي ڀائچاري آھي. ڇاڪاڻ تہ فقط ھڪ ھٿ جو دٻاءُ يا لڪ چوري ڏنل سگريٽ ان پڃري کي ٽوڙيو ڇڏي جنھن ۾ توکي بند ڪيو ويو آھي. اھا ھڪ اھڙي ڀائچاري آھي جيڪا رت جي قرباني ڏئي ٿي پر ان کي ڪير دٻائي نٿو سگهي. جيڪڏھن توکي ان ڀائچاري جي آڌار نہ ھجي ھا تہ تون يا پاڻ مان ڪوبہ ٻيو ان مصيبت جو ڏھون حصو بہ برداشت نہ ڪري سگهي.
جيڪڏھن آئون ھن داستان کي پورو ڪري سگهيس تہ پوءِ ”ڪمرو نمبر ۴۰۰ “ جا لفظ ور ور ڪري اڳيان ايندا (ڇاڪاڻ تہ اسان کي نہ ڏينھن رات جي نہ وري ڪلاڪ جي خبر آھي.) ان ڪمري ۾ منھنجون پھريون گهڙيون ۽ پھريان خيال ڪي چڱا ڪونہ ھئا. پر ھي ڪمرو اھڙو نہ ھو، جھڙو مون سمجهيو ھو. اھو انسانن جو ھڪ تمام وڏو ڪٽنب ھو. ھڪ خوشين سان ڀرپور جدوجھد ڪندڙ ڪٽنب.
۱۹۴۰ع ۾ ڪميونسٽ دشمن کاتي جي ڪم وڌي وڃڻ ڪري اھو ڪمرو قائم ٿيو. اھو ”گهرو جيل“ جي شاخ ھو. ”سئنيما“ ويٽنگ روم جي شاخ ھئي جيئن ڪميونسٽن کي ھر پڇا لاءِ ھيٺان نہ آڻڻو پوي ۽ ھو پڇا ڳاڇا ڪندڙ جاسوسي پوليس جي عملدارن جي ويجهو ھجن.
پر جتي ٻہ قيدي ۽ خاص ڪري جيڪڏھن اھي ڪميونسٽ ھجن تہ پوءِ منٽن ۾ ھڪ اھڙو ڪٽنب قائم ٿي ويندو، جيڪو دشمن جي سڀين رٿن کي خاڪ ۾ گڏي ڇڏيندو. ۱۹۴۲ ڌاري ان جو نالو وڃي ”ڪميونسٽ مرڪز“ بچيو ھو. ان ۾ گهڻيون تبديليون آيون. ھزارين ساٿي جن ۾ عورتون ۽ مرد شامل ھئا سي ھڪ ٻئي جي پٺيان انھن بينچن تي آيا. پر ان ۾ ھڪ شيءِ ڪڏھن بہ نہ بدلي، ڀائيچاري جو جذبو، دل سان جدوجھد ۽ سوڀ ۾ يقين.
ڪمرو نمبر ۴۰۰ دشمن جي علائقي ۾ ھڪ کاھي ھو، جنھن جي چوڌاري دشمن ھئا ۽ ان تي لاڳيتو گولي پئي ھلي پر ان ھڪ گهڙي لاءِ بہ پيش پوڻ بابت نہ سوچيو. ان ڪمري مٿان سرخ جهنڊو لڏي رھيو ھو. پر ان بہ آزادي لاءِ وڙھندڙ سڄي ملڪ جي ٻڌي ٿي ظاھر ڪئي.
ھيٺ ”سئنيما“ ۽ فوجي بوٽن ۾ جرمن جاسوسي پوليس وارا پھرو ڏيندا آھن ۽ فقط اک ڇنڀڻ تي بہ وڏي وات ھڪل ڪندا آھن. ھت ڪمري نمبر ۴۰۰ ۾ قيدين تي پھري جا ذميدار چيڪ انسپيڪٽر ۽ پوليس ھيڊڪوارٽر جا ايجنٽ ھئا، جيڪي پنھنجو پاڻ يا سندن وڏن علملدارن جي حڪم تي ترجمو ڪندڙن جي حيثيت ۾ جرمن جاسوسي پوليس وٽ ملازم ٿيا ھئا ۽ جرمن جاسوسي پوليس جي نوڪرن _ يا چيڪ باشندن جي حيثيت ۾ پنھنجا فرض پورا ڪرڻ لڳا. ڪي وري انھن ٻنھي جي وچ ۾ ھئا. ھت ڪنھن کي اٽينشن جي حالت ۾ ويھڻو نہ پوندو ھو. ھت ماڻھو وڌيڪ آزاد نموني ويھي سگهندو ھو، چوڌاري ڏسي سگھندو ھو يا تہ ان کان ڪجھ وڌيڪ ڪري سگهندو. ان جو مدار ان ڳالھ تي ھوندو ھو تہ، مٿين ٽنھي قسمن مان ڪھڙي قسم جو پھريدار ڊيوٽي تي آھي.
ڪمري نمبر ۴۰۰ ۾ توکي ان جانور جي اندر جي گهڻي خبر پوندي جنھن کي انسان سڏيو وڃي ٿو. موت جي ويجهائپ ھر ماڻھو کي اگهاڙو ڪريو ڇڏي. انھن ۾ اھي ماڻھو بہ شامل آھن جن جي ٻي ٻانھن تي پڇا ڳاڇا ھيٺ ڪميونسٽن جو ڳاڙھو نشان ٻڌل ھو يا جن تي ڪميونسٽن جي ساٿ ڏيڻ جو الزام ھو. انھن ۾ اھي ماڻھو بہ شامل ھئا جيڪي پھرو ڏيندا ھئا يا ڪڏھن ڪڏھن ڀر واري ڪمري ۾ پڇا ڳاڇا وقت موجود ھئا. اتي آڏي پڇا وقت لفظ ڍال بہ ٿي سگهن ٿا تہ ھٿيار بہ. پر ھت ڪمري نمبر ۴۰۰ ۾ ڪير بہ لفظن جي پٺيان لڪي نٿو سگهي. ھت اھا ڳالھ مکيہ نہ ھئي تہ تو ڇا ڳالھايو پر تنھنجي اندر ۾ ڇا آھي ۽ تنھنجي اندر ۾ فقط بنيادي شيءِ وڃي رھي ٿي باقي سڀ موت کان اڳ ايندڙ طوفان جي نظر ٿيو وڃي. وفادار منھن ڏين ٿا ۽ غدار غداري ڪن ٿا. ننڍي دل وارا بيھي نٿا سگهن ۽ سور مقابلو ڪن ٿا. ھر ماڻھو ۾ قوت ۽ ڪمزري، ھمت ۽ ڊپ، سچ ۽ ڪچ ھوندو آھي، پر ھت فقط ھڪ شيءِ رھندي. يا ھي يا ھو. جيڪڏھن ماڻھو انھن ٻنھي ڳالھين ۾ توازن رکڻ جي ڪوشش ڪئي تہ پوءِ ھو انھن ماڻھن کان بہ وڌيڪ ظاھر ٿيو پوي جيڪو پنھنجي ٽوپيءَ ۾ ڦڪو کنڀ ھڻي ميت جي اڳيان نچندو آھي.
قيدين توڙي چيڪ انسپيڪٽرن ۽ ايجنٽن ۾ اھڙا ماڻھو موجود ھئا. پڇا ڳاڇا وقت ھو پنھنجي آقا نازين جي خدا لاءِ ميڻ بتي ٻاريندا ھئا، تہ ڪمري نمبر ۴۰۰ ۾ وري دوستاڻي روش اختيار ڪندا ھئا ۽ تنھنجي پيٽ جي باھ وسائڻ لاءِ ماني ٽڪر ڏيندا ھئا. گهر جي جهاڙو وقت ھو تنھنجون شيون چوري ڪري ويندا تہ ڪمري نمبر ۴۰۰ ۾ وري لٽيل مال مان توکي سگريٽ جو ٽوٽو ڏيندا آھن ۽ اھو ظاھر ڪندا آھن، تہ کين توسان ھمدردي آھي. ٻيا وري اھڙا ماڻھو آھن جيڪي پنھنجو پاڻ ڪنھن کي ڪوبہ نقصان نہ پھچائيندا ۽ نہ وري ڪنھن جي ڪا مدد ڪندا. ھنن کي ھميشه پنھنجو خيال ھوندو آھي. سندس اھڙي طبع جي ڪري ھو سٺا سياسي بئروڪريٽ ھئا. جرمن عملدارن کي اڳيان چوندا ھئا تہ جرمني جون فوجون اسٽالن گراڊ ڏانھن پيشقدمي ڪري رھيون آھن ۽ قيدين جي اڳيان چوندا ھئا تہ صورت حال بھتر آھي. اسٽالن گراڊ وٽ جرمن فوجن کي پٺتي ھٽايو پيو وڃي ۽ سرخ فوج روستوف کان بہ اڳتي وڌي رھي آھي. انھن ماڻھن جا ٻيا اھڙا ڀائر آھن جيڪي تنھنجي ٻڌڻ وقت پنھنجي کيسن ۾ ھٿ وجهيو بيٺا ھوندا پر جڏھن تون پنھنجي ھمت سان ڪناري تي اچي ويندين تہ پوءِ پنھنجو ھٿ تو ڏانھن ڊگهيريندا.
ان قسم جا انسپيڪٽر ڪمري نمبر ۴۰۰ جي ڀائيچاري کان واقف ھئا ۽ پاڻ کي ان سان ملائڻ جي ڪوشش ڪندا ھئا. ڇاڪاڻ تہ ھو ان جي قوت کي پسند ڪندا ھئا. ھو ڪڏھن بہ ان برادريءَ ۾ شامل نہ ھئا. ٻئي قسم جا انسپيڪٽر ان ڀائيچاري کان بلڪل اڻ واقف ھئا. ھو خوني ھئا. پر خوني بہ ھڪ انساني ڪٽنب مان ٿئي ٿو. چيڪ ٻولي ڳالھائيندڙ حيوان جيڪي قيدين کي ايترا تہ عذاب ڏيندا ھئا جو اھي عذاب ڏسي ڪي جرمن عملدار بہ ڊڄي ويندا ھئا. ھو ماڻھن کي عذاب ڏيئي پورو ڪري ڇڏيندا ھئا. ماڻھن جون اکيون يا ميڄالو ڪڍي ڇڏيندا ھئا. نازڪ ھنڌن تي عذاب ڏيندا ھئا. اھو سڀ ڪجھ ڪندي ھنن کي خوشي ٿيندي ھئي. ھر روز انھن سان واسطو پوندو ھو ۽ ھر روز انھن جي موجودگي برداشت ڪرڻي پوندي ھئي. سندن موجودگي ھوا ۾ رت ۽ دانھون ڀري ڇڏيندي ھئي ۽ تنھنجي مدد فقط تنھنجو پختو يقين ئي ھو تہ جيڪڏھن ھنن پنھنجي ڏوھن جا سمورا شاھد قتل ڪري ڇڏيا تہ بہ ھو انصاف کان ڀڄي نہ سگهندا.

باب پنجون: ننڍيون ۽ وڏيون شخصيتون:

ھڪ ڳالھ چوان؟ توھان جيڪي ھن ڏکئي وقت کان پوءِ بہ زندھ رھندا، ھنن حالتن کي نہ وسارجو. نڪي چڱين ۽ نہ وري بڇڙين کي.صبر سان انھن ماڻھن بابت شھادتون گڏ ڪجو جن پنھنجي ۽ اوھان جي لاءِ سندن حياتيون قربان ڪيون آھن. ڪنھن وقت اڄوڪو ڏينھن ماضي ٿي چڪو ھوندو. ماڻھو ھڪ عظيم دور ۽ بي نام سورمن جو ذڪر ڪندا، جن تاريخ ٺاھي. خواھش اٿم تہ اھا ڳالھ پڌري ڪئي وڃي تہ اھي بي نام سورما نہ ھئا. اھي ماڻھو جن جا نالا ھئا، جن کي شڪليون ھيون، سندن امنگون ۽ آسون ھيون، انھن مان بہ گهٽ ۾ گهٽ مصيبت سھندڙ جي مصيبت بہ ان کان گهٽ نہ ھئي، جو ان جو نالو تاريخ ۾ محفوظ نہ ٿي سگهي. خواھش اٿم تہ ھو بہ توھان کي ايترا ويجها ھجن، جيترا ڪي مِٽ مائٽ ويجها ھوندا آھن، يا جيترو توھان پنھنجو پاڻ کي ويجهو سمجهو ٿا.
سورمن جا سڄا خاندان قتل ٿيا آھن. گهٽ ۾ گهٽ انھن مان ڪنھن ھڪ کي پٽ ۽ ڌيءَ وانگيان پيار ڪرڻ تہ سکو. انھيءَ تي ھڪ عظيم انسان وانگر فخر ڪريو، جيڪو مستقبل لاءِ قربان ٿيو ھجي. ھر ماڻھو، جيڪو وفاداريءَ سان مستقبل لاءِ زندھ رھيو ۽ ان جي حسن خاطر قربان ٿيو سو پٿر جو گهڙيل ھڪ مجسمو آھي.
ھر اھو ماڻھو جنھن ماضيءَ جي مٽيءَ مان انقلاب جي وھڪري کي بند ڏيڻ جي ڪوشش ڪئي، سو سڙيل گند ڪاٺيءَ جي ھڪ ننڍي مورتي ھو، پوءِ اڄ کڻي سندس ڪلھن تي وڏي عھدي جا تمغا ڇو نہ لڳل ھجن. انھن ننڍين شخصيتن کي بہ سندن ڪميڻائي ۽ نيچ پڻي، سندن بي رحمي ۽ بيھودگي جي روشني ۾ زندھ سمجهڻ گهرجي، ڇاڪاڻ تہ ايندڙ نسلن کي ھن دور جو تصور ڪرڻ لاءِ اھو وڏو مواد آھي.
جيڪي آئون بيان ٿو ڪريان، سو فقط مواد ئي آھي. ھڪ شاھد جي شاھدي. فقط اھي ٽڪرا جيڪي آئون ڪنھن منظر کانسواءِ ھڪ ننڍي محاذ ۾ ڏسي سگهيو آھيان. پر انھن ۾ حقيقي ھڪجھڙائي جون خصوصيتون آھن: عظيم ۽ حقير، شخصيتون، وڏيون ۽ ننڍيون.

[b] جيلينڪس ڪٽنب.
[/b] جوزف ۽ ميري. جوزف ھڪ ٽرام ڊرائيور آھي ۽ ميري گهريلو نوڪرياڻي آھي. توھان کي ھنن جي گهر بابت ٻڌائڻ ضروري آھي. گهر سادو ۽ صاف سٿرو، ڪتابن جو وڏو ڪٻٽ، ھڪ مجسمو، ڀتين تي تصويرون تون چوندينءَ تہ سندس روح ھن گهر ۾ ئي بند آھي ۽ کيس ٻاھرين دنيا جي خبر ئي نہ ھوندي. پر ھو ڪيترن سالن کان ڪميونسٽ پارٽي جو ڪم ڪري رھي آھي ۽ پنھنجي نموني انصاف جا خواب ڏسي ٿي. ٻنھي دل لڳائي ماٺ ۾ ڪم ڪيو ۽ جڏھن ملڪ جي قبضي ھيٺ وڃڻ کان پوءِ، ھنن تي وڌيڪ بار پوڻ لڳو، تڏھن بہ ھنن نہ گهٻرايو. ٽن سالن کان پوءِ جڏھن پوليس سندن گهر ۾ گهڙي تڏھن ھو ٻئي ھڪ ٻئي سان ڪلھو ڪلھي ۾ ملائي بيٺا ھئا ۽ سندن ھٿ مٿي ھئا.

۱۹ مئي ۱۹۴۳:
اڄ رات ھو منھنجي زال گستينا کي ”ڪم لاءِ“ پولينڊ وٺيو پيا وڃن. کاڻين ۾ پورھئي ڪرڻ لاءِ جتي ھو شايد مدي جي تپ وگهي مري وڃي. ٿي سگهي ٿو تہ، سندس زندگي جا ڪجھ ھفتا باقي ھجن، شايد ٻہ يا ٽي مھينا. ٻڌڻ ۾ آيو آھي تہ منھنجا ڪاغذ ڪورٽ کي پيش ڪيا ويا آھن. پانڪريڪ جيل ۾ شايد وڌيڪ مھينو کن پڇا ھلي ۽ ھي داستان پورو نہ بہ ٿئي. ڪجھ ڏينھن اندر، جي موقعو مليو تہ ان کي جاري رکڻ جي ڪوشش ڪندس. اڄ آئون نٿو لکي سگهان. منھنجي دل ۽ دماغ گستينا جي يادن سان پر آھن. ھڪ سٻاجهي ۽ نيڪ دل انسان، منھنجي زندگي جو اھڙو ساٿي، جنھن حادثا گهڻا ڏٺا ۽ سٺا پر سانتيڪي بنھ ڪانہ ھئي.
ھر شام آئون سندس پسند جو نغمو ڳائيندو آھيان: جنھن ۾ گوريلا مجاھدن جي لڙاين، ھڪ ڪوزاڪ عورت، جيڪا آزاديءَ لاءِ مردن سان گڏ وڙھي ٿي، سندس بھادريءَ ۽ ڪئينءَ ھڪ لڙائيءَ ۾ ھوءَ پاڻ کي زمين تان مٿي نہ ڪري سگهي، جو ذڪر آھي.
جدوجھد ۾ ٻانھن ٻيلي ۽ پيارا جيون ساٿي، توکي سلام! ھن ننڍڙي جان ۾ ڪيڏي نہ ھمت ۽ سندس ٻاراڻين اکڙين ۾ ڪيڏي نہ معصوميت آھي. جدوجھد جي ڪري ٿوري وقت کانپوءِ جيڪي وڇوڙا اچن ٿا، تن اسان کي ھڪ ٻئي جو دائمي عاشق ڪري ڇڏيو آھي، جن زندگيءَ ۾ ھڪ دفعو نہ، پر سوين ڀيرا عاشقن جي پھرين گڏجاڻي واريون گهڙيون گهاريون آھن پر تنھن ھوندي بہ اسان جي دلين کي ھميشه ساڳي ڌڙڪ ملائي ٿي، ساڳيو ساھ، جيڪو اسين خوشيءَ يا انتظار، جوش يا ڏک جي گهڙين ۾ کڻون ٿا.
ڪيترن سالن کان اسان گڏ ڪم ڪيو آھي ۽ ھڪ ٻئي جي مدد ڪئي آھي، بلڪل ائين جيئن ھڪ ساٿي ٻئي ساٿيءَ جي مدد ڪندو آھي، ڪيترن سالن کان ھو منھنجي لکڻين جي پھرين پڙھندڙ ۽ پھرين نقاد پئي رھي آھي ۽ تڏھن لکڻ ڪيڏو نہ ڏکيو ھو، جڏھن مون کي پنھنجي پٺيان سندس پياريون نظرون نٿي محسوس ٿيون. ڇاڪاڻ تہ سالن جا سال اسين ھٿ ھٿ ۾ ڏيئي پنھنجي پياري ديس جي ڌرتيءَ تي گهمياسين. اسان ڪيترا ڪشالا ڪڍيا ۽ ڪيترا خوشين جا ڏھاڙا بہ گڏ گهارياسين، ڇاڪاڻ تہ اسان وٽ اھا دولت تمام گهڻي ھئي، جيڪا غريبن وٽ ھوندي آھي.

[b] گستينا؟ ڏٺو، اھا اٿو گستينا:
[/b] مارشل لا لڳڻ کانپوءِ گذريل سال جون جي وچ ڌاري منھنجي گرفتاريءَ کان ڇھ ھفتا پوءِ ھو، پھريون ڀيرو مون سان ملڻ آئي. ان ملاقات کان اڳ پنھنجي ڪال ڪوٺڙيءَ ۾ ڪيترائي ڀيرا منھنجي موت جي خبر بابت سوچيو ۽ ھنن مون کي پنھنجي پڪي پختي ارادي کي ڪمزور ڪرڻ لاءِ ئي، کيس آندو ھو.
”سمجهائينس“ ھڪ عملدار کيس منھنجي سامھون چيو، ”سمجهائينس عقل کان ڪم وٺي. جي پنھنجو خيال نہ اٿس تہ گهٽ ۾ گهٽ تنھنجو خيال ڪرڻ کپيس. توکي ڪلاڪ کن جي مھلت ٿا ڏيون، تہ تون سوچي وٺ. جيڪڏھن ھي اڃا بہ ضد ڪري بيٺو، تہ پوءِ سانجهيءَ اوھان ٻنھي کي گولين سان اڏايو ويندو. توھان ٻنھي کي! سمجهيو“
نماڻين اکين سان مون ڏانھن نھاريندي ھن جواب ڏنو:
”آفيسر اھا منھنجي لاءِ ڊپ واري ڳالھ نہ آھي. اھا منھنجي آخري خواھش آھي. جيڪڏھن
ھن کي گولي ھڻو تہ مونکي بہ ان سان گڏ گولي ھڻو.“
اھا اٿوَ پياري گستينا! سندس محبت ۽ مستقل مزاجي. منھنجي سڄڻ گستينا! ھو اسان کي ماري سگهن ٿا، پر اسان جي! عزت ۽ محبت اسان کان ڦري نٿا سگهن. اي انسانو! اوھين تصور ڪري سگهو ٿا تہ ھن مصيبت کان پوءِ جڏھن اسين ھڪ ٻئي کي وري آزاد زندگيءَ ۾ ملون _ زندگي، جنھن ۾ آزاديءَ ۽ تخليقي ڪم جي سونھن ھوندي آھي_ جڏھن اھا پرھ ڦٽي، جنھن جا اسين منتظر آھيون، ۽ جنھن لاءِ جدوجد ڪري رھيا آھيون. ۽ جنھن لاءِ ھاڻي اسين موت جي منھن ۾ وڃي رھيا آھيون، تہ پوءِ اسانکي ڪيئن زندگي گذارڻ گهرجي. سچ پچ تہ جيڪڏھن مري بہ وياسين تہ بہ اسان توھان جي عظيم خوشين جي ڪنھن ڪنڊ پاسي ۾ زندھ رھنداسين. ڇاڪاڻ تہ اسان پنھنجون زندگيون انھن خوشين آڻڻ لاءِ ڏيئي رھيا آھيون. جدائي جي غم ھوندي بہ ان مان اسان کي خوشي ٿيندي.
ھنن اسان کي ھڪ ٻئي کي الوداع چوڻ، ڀاڪر پائڻ، يا ھٿ ملائڻ بہ نہ ڏنو. فقط جيل جي ڀائيبندي، جنھن چارلس چوڪ ۽ پانڪريڪ کي ڳنڍي ڇڏيو ھو، اسان تائين ھڪ ٻئي جو حال احوال پي پھچايو.
گستينا توکي ۽ مون کي خبر آھي تہ اسين شايد وري ڪڏھن بہ ھڪ ٻئي کي ڏسي نہ سگهون. تنھن ھوندي بہ پري کان تنھنجو آواز ٻڌڻ ۾ اچيم ٿو. الوداع، منھنجا جيون ساٿي! الوداع منھنجي گستينا! منھنجي وصيعت.
لائبرري کان سواءِ مون وٽ ڪابہ ملڪيت ڪانھي ۽ ان کي جرمن جاسوسي پوليس تباھ ڪري ڇڏيو آھي.
مون ڪيترائي سياسي ۽ ثقافتي مضمون، تبصرا، ادب ۽ ٿئيٽر بابت مطالعا لکيا آھن. انھن مان ڪيترا وقتي اھميت جا ھئا ۽ وقت گذرڻ کان پوءِ انھن جي اھيمت ختم ٿي ويئي، پر ڪيترن جو زندگيءَ سان واسطو آھي. اميد ھئم تہ گستينا انھن کي سھيڙيندي. ھاڻي گهڻي اميد نہ اٿم. انھيءَ ڪري بھترين ساٿي لاڊا اسٽال کي عرض ڪندس تہ انھن مضمونن کي پنجن ڪتابن ۾ ترتيت ڏئي.
1. سياسي بحث مباحثي بابت مضمون.
2. گهرو واقعن بابت چونڊ مضمون.
3. سوويت يونين مان چونڊ مضمون.
4 ۽ 5 ادب ٿئيٽر بابت مضمون ۽ مطالعا.
انھن مضمونن ۽ مطالعن مان اڪثر ”تووربا ۽ رودي پراوا“ ۾، ڪجھ ”ڪمين، پرامين، پرولت، ڪلت، دوبا، سوشلستا، ڇپيل آھن.
جولس زيئر تي منھنجي مطالعي جو مسودو، ڪتاب ڇاپيندڙ، گلگل وٽ آھي، (جنھن جي آئون ان لاءِ عزت ڪندو آھيان تہ ھن جرمن فوجن جي قبضي وقت منھنجي ڪتاب بوزينا نيمڪووا ڇپڻ ۾ وڏي ھمت ڏيکاري) سابينا بابت منھنجي مطالعي ۽ جان نرودا بابت ياداشتون ان جاءِ ۾ ڪنھن ھنڌ لڪل آھن، جتي جيلينڪس وارا رھندا ھئا. ھنن مان اڪثر مري ويا آھن.
مون موجودہ دور بابت ھڪ ڊگهي ڪھاڻي بہ لکڻ شروع ڪئي ھئي. جنھن جا پھريان ٻہ باب منھنجي مائٽن جي گهر آھن ۽ باقي شايد ناس ٿي ويئي آھي. مون پنھنجي ڪجھ ڪھاڻين جا ڪجھ مسودا جرمن جاسوسي پوليس جي ڪاغذن ۾ ڏٺا ھئا.
ايندڙ نسل جي ادبي مورخ کي آئون جان نرودا لاءِ پنھنجي محبت ورثي ۾ ڏيان ٿو. ھو اسان جو وڏي ۾ وڏو شاعر آھي، جنھن جون نظرون اسان کان اڃا بہ وڌيڪ پراھين مستقبل کي ڏسن ٿيون. پر اڃا تائين ڪي بہ اھڙا ڪتاب ڪين لکيا ويا آھن، جيڪي کيس سمجهن، سندس قدر ڪن. سڀ کان وڌيڪ ھي ڏيکارڻ ضروري آھي تہ نرودا ھڪ پرولتاري اديب ھو. ھرڪو _ خود سالدا جھڙو روشن خيال ماڻھو بہ سمجهي ٿو تہ نرودا جي اخبار نويسي سندس شاعري ۾ ھڪ ڇاپ ھئي. اھو غلط آھي. حقيقت ۾ نرودا جي اخبار نويس ھئڻ ڪري ئي ھو وڏي درجي جو شاعر ٿي سگهيو.
مثال طور سندس ”ڪافيون ۽ عشقيہ داستان“ ”جمع جي ڏينھن جا گيت“ ۽ سندس اڪثر ”سادا موضوع“ اخبار نويس ماڻھوءَ مان سستي ڪڍيو ڇڏي پر اخبار نويس کي سندس پڙھندڙن سان ملائي ٿي ۽ اخبار نويسي شاعري ڪرڻ سيکاري ٿي. پر اخبار نويس اھڙو ايماندار ھجي جھڙو نرودا ھو، اخبار نويسي کانسواءِ ھو شاعري جا ڪيترائي ڪتاب جلد لکي وجهي ھا پر انھن مان ھڪ بہ ڪتاب ائين زندہ نہ ھجي ھا جيئن سندس سموري شاعري زندہ آھي. ڪو نہ ڪو شايد سابينا کي بہ مڪمل ڪندو. اھو ڪتاب مڪمل ڪرڻ جھڙو آھي.
بابا ۽ امڙ جي مونسان پيار جي عيوض مون پنھنجي محنت سان ھنن لاءِ ۽ نہ فقط ھنن لاءِ پر سڀني لاءِ خوشيءَ جي ڏينھن جي ضمانت ڏيڻ ٿي گهري. منھنجي ساڻن سان گڏ نہ ھئڻ ڪري شل انھن ڏينھن واري خوشي گهٽ نہ ٿئي. پورھيت فاني آھي، پر سندس پورھيو زندہ رھي ٿو. سندس چوڌاري جيڪا روشني ۽ خوشي ھوندي تنھن ۾ آئون بہ لاڳيتو سندن ويجهو ھوندس.
پنھنجي ڀينرن ليپا ۽ ورڪا کي چوندس تہ بابا ۽ امڙ کي گيت ٻڌائي ڪٽنب ۾ پيل خلا کي وسارڻ ۾ مدد ڪن. ھو جڏھن پيستچڪ ۾ اسان کي ڏسڻ آيون تڏھن ھنن پنھنجن اکڙين ۾ لڙڪ روڪي ڇڏيا. پر ھنن ۾ خوشي اڃان زندہ آھي. ان لاءِ آئون کين پيار ڪريان ٿو ۽ انھيءَ ڪري اسين ھڪ ٻئي کي ڀائيون ٿا. ھو ھميشه خوشي جو ٻج ڇٽين ٿيون _ انھيءَ ڪم ۾ کين ڪڏھن بہ نہ روڪيو وڃي.
آئون پنھنجي ۽ گستينا طرفان انھن ساٿين سان گرمجوشي سان ھٿ ملايان ٿو جيڪي ھن آخري لڙائي کانپوءِ بہ زندہ رھندا ۽ انھن سان بہ جيڪي اسان کانپوءِ ايندا، اسان پنھنجو فرض پورو ڪيو آھي.
آئون وري ٻيھر ھي ڳالھ دھرايان ٿو: اسين خوشين ڪاڻ زندہ رھياسين، خوشي سان ھن ڪشمڪش ۾ بھرو ورتوسون ۽ ھاڻي خوشي جي زندگي لاءِ موت جي منھن ۾ وڃي رھيا آھيون. انھي ڪري ڏک جي ڪابہ ڳالھ اسانجن نالن سان لاڳو نہ ڪئي وڃي.
جولس فوچڪ
19.5.1943

۲۲ مئي ۱۹۴۳.
ڪالھ عدالتي جاچ پوري ٿي ۽ ان تي دستخط ٿيا. ڪم ۾ منھنجي اندازي کان وڌيڪ اڪلاءُ ٿي رھيو آھي. ھو بہ اسان جي معاملي ۾ شايد تڪڙ ۾ آھن. مونسان گڏ ليدا، پلاچا ۽ مائريڪ بہ جوابدار آھن. ڪانئرپڻي مان بہ کيس ڪجھ حاصل ڪونہ ٿيو.
عدالتي جاچ وقت ڳالھيون ڪنھن حد تائين صحيح ۽ ٺوس ھيون. جرمن جاسوسي پوليس وٽ اھا بہ ھڪ زندگي ھئي. سخت مشڪل پر تنھن ھوندي بہ زندگي تہ ھئي. ان ۾ جذبو ھو. ھڪ طرف زندگي ڪاڻ وڙھندڙن جو جذبو تہ ٻئي طرف شڪارين، شڪاري، حيوانن ۽ سنون سڌن رھزنن جو جذبو ھو. اسانجي مخالفت مان ڪن ۾ تہ، ڪنھن نہ ڪنھن قسم جو جذبو ھو. ھتي عدالتي جاچ وقت فقط آفيس ھئي، جن ۾ ويٺل ججن جي ڪالرن تي سواستيڪا جا نشان لڳل ھئا. انھن نشانن مان جي عقيدا ٿي ظاھر ٿيا تن جو دراصل انھن وٽ ڪوبہ وجود ئي ڪونہ آھي. اھي ھڪ ڍال آھن جن جي پٺيان ھڪ غريب آفيسر پاڻ کي لڪائي ٿو ۽ ڪنھن نہ ڪنھن نموني وقت گذارڻ جو منظر آھي. ڏوھارين مان نڪي ھو چڱو نڪي خراب برتاءُ ڪري ٿو. نہ کلي ٿو ۽ نہ وري ڪاوڙجي ٿو. فقط ڊيوٽي ڏئي ٿو. رت بلڪل نہ، فقط پاڻيءَ جھڙو شوربو.
ھنن کي جيڪي ڪجھ لکڻو ھو سو لکي، ان تي صحيحون ڪيائون ۽ قانون جي فقرن کي مروڙي، سروڙي پنھنجو ڪم ڪڍيائون، چارج شيٽ ۾ ڇھ ڀيرا غداري ڪرڻ، نازي حڪومت خلاف سازشون ڪرڻ، ھٿياربند تحريڪ شروع ڪرڻ جو ذڪر ڪيو ويو آھي. ٻيو ان ۾ ڇا آھي؟ تنھنجي خبر نہ اٿم. انھن مان ھر ھڪ الزام پنھنجي جاءِ تي ڪافي آھي.
۱۳ مھينن کان آئون پنھنجي ۽ ٻين ساٿين جي حياتي لاءِ لڙندو رھيو آھيان. چالاڪي۽ ۽ ھمت سان. سندن پروگرام ۾ ”نرود چالاڪي“ بہ شامل آھي. ان ۾ آئون بہ پاڻ کي ھوشيار سمجهان ٿو. آئون فقط ان ڪري ھارائي رھيو آھيان جو سندن ھٿ ۾ ڪھاڙي بہ آھي.
تہ پوءِ اھا جدوجھد ھاڻي پوري ٿي. فقط انتظار جون گهڙيون آھن. ڏوھن جي فھرست پوري ڪرڻ ۾ ٻہ يا ٽي ھفتا لڳي ويندا ۽ پوءِ نازي حڪومت جي مرڪز، برلن ڏانھن سفر شروع ٿيندو. اتي وري ڪورٽ ۽ سزا جو انتظار ۽ تنھن کانپوءِ ۱۰۰ ڏينھن، موت اچڻ جي انتظار ۾. ڏسڻ ۾ ائين پيو اچي. شايد چار يا پنج مھينا وڌيڪ زندہ ھجان. ان عرصي ۾ ڪيتريون تبديليون ٿي سگهن ٿيون. سڀ ڪجھ بدلجي سگهي ٿو. اھو سڀ ڪجھ ممڪن آھي. ھن جاءِ تان آئون ڪوبہ وڌيڪ اندازو نٿو ڪري سگهان. ٻاھر حالتن جي رفتار جي تيزي اسانجي خاتمي ۾ بہ شايد تيزي آڻي. ان طرح ڳالھين ۾ توازن ٿئي ٿو.
ھيءَ اميد ۽ جنگ جي وچ ۾ چٽاڀيٽي آھي. موت جي موت سان چٽا ڀيٽي. پھرين ڪنھنجو موت ايندو. فسطائيت جو يا منھنجو؟ ڇا آئون اڪيلو ھي سوال ڪريان ٿو؟ نہ.سوين ھزارين قيدي، لکين سپاھي ۽ سڄو يورپ توڙي دنيا جا ڪروڙين انسان اھو سوال ڪري رھيا آھن. ڪن کي جهجهي اميد آھي، تہ ڪن کي گهٽ. پر اھو سڀ ڪجھ ظاھر آھي تہ سرمايہ داري نظام ھن وقت سڙي ڪنو ٿي رھيو آھي ۽ ساڳئي وقت دنيا لاءِ جيڪي تباھيون پيو آڻي تن مان ھر ھڪ ماڻھوءَ کي پورو خطرو آھي. فسطائيت کي دفنائڻ لاءِ لکين انسانن کي سِر قربان ڪرڻا پوندا ۽ ان کان پوءِ ئي باقي بچيل انسان اھو جواب ڏيندا تہ اسان فسطائيت مان بچي نڪتا آھيون.
اھو فقط، ڪجھ مھينن جو معاملو آھي ۽ جلد ڳالھ اچي ڪجھ ڏينھن تي بيھندي. پر اھي آخري ڏينھن ئي سڀ کان وڌيڪ قھار ھوندا. ھميشه اھو پي سوچيو اٿم تہ اھا ڪيڏي نہ ڏک جي ڳالھ ٿيندي جو ڪو ماڻھو آخري سپاھي ھجي جنھن کي جنگ جي آخري گهڙي ۾ دل ۾ گولي لڳي. پر ڪنھن نہ ڪنھن کي آخري ٿيڻو آھي. جيڪڏھن خبر ھجيم تہ آخري آئون ئي ھوندس تہ جيڪر سڌو ھليو وڃان.
پانڪريڪ جيل ۾ وڃي ٿورو وقت بچيو آھي. ان ڪري آئون ھن رپورٽ کي اھڙي نموني پيش نہ ڪري سگهندس جھڙي نموني پيش ڪرڻ کپي. ھن داستان کي مختصر ڪرڻو پوندو. وقت کان وڌيڪ ماڻھن جا تفصيل ڏنا ويندا. سمجهان ٿو تہ اھا ڳالھ سڀ کان وڌيڪ اھم آھي.
مون انھن شخصيتن جو ذڪر جيلينڪس وارن کان شروع ڪيو. سادا ماڻھو جن کي رواجي حالتن ۾ توھان ڪڏھين بہ سورما تصور نہ ڪندؤ. گرفتاريءَ مھل ٻئي زال مڙس ھڪ ٻئي ڀرسان ھٿ مٿي کنيو بيٺا ھئا. مڙس جي بدن جو رنگ ڪمزوريءَ ڪري ڦڪو ٿي ويو ھو ۽ زال جي منھن تي سلھ جي مرض جا آثارنظر پئي آيا. پنجن منٽن ۾ جرمن جاسوسي پوليس وارن جڏھن سندن سينگاريل ۽ صاف گهر کي ڀڳل ٽٽل سامان جي ڍير ۾ بدلائي ڇڏيو، تڏھين سندس اکين ۾ ڪجھ رت ڀرجي آيو. پوءِ ھن آھستي آھستي پنھنجو ڪنڌ پنھنجي مڙس ڏانھن ڦيرائي چيو:
”جيلنڪ ھاڻي ڇا ٿيندو؟“
ھو خاموش طبيعت وارو ماڻھو ھو. ڳالھائڻ ۾ ھٻڪ ٿيندي ھئس. ھاڻي ھن آھستي ۽ ھٻڪڻ کانسواءِ جواب ڏنو:
”ميگ اسين مرڻ وارا آھيون.“ ھن نہ تہ ڪا دانھن ڪئي ۽ نہ وري پريشاني ڏيکاريائين، فقط سھڻي انداز ۾ دشمن جي پستول جي اڳيان پنھنجي مڙس کي ھٿ ڏنو. ھٿ ڏيڻ تي جرمن جاسوسي پوليس وارن کيس ۽ مڙسس کي منھن تي مڪون ھنئيون. ھن پنھنجي ڳل کي اگهندي بنا اجازت اندر ايندڙن کي حيرت مان ڏٺو ۽ چٿر واري نموني ۾ چيو:
”اھڙا ڳڀرو ۽ اھڙا وحشي!“
ھن انھن ماڻھن جو صحيح اندازو لڳايو ھو. ڪجھ ڪلاڪ پوءِ ھو کيس ”پڇا“ ڪندڙ عملدار جي ڪمري مان گھليندا ٻاھر آيا. ھوءَ مارڪٽ ۽ عذابن جي ڪري بيھوش ٿي ويئي ھئي. پر ھو کانئس ڪابہ سچي ڪرائي نہ سگهيا. نہ ان ڏينھن ۽ نہ وري ان کانپوءِ.
ھنن سان جيڪي وھيو واپريو تنھنجي مون کي پوري سڌ نہ آھي. ڇاڪاڻ تہ ڪيترا ڏينھن آئون ڪال ڪوٺڙيءَ ۾ بيمار پيو ھوس ۽ پڇا ڳاڇا ڪرڻ جي قابل نہ ھئس. ھو منھنجو انتظار ڪندا رھيا. ڪيترا ڀيرا ھنن جيلنڪس کي چؤکنڀو ٻڌي ڏاڍيون مارون ڪڍيون ۽ حد کان وڌيڪ عذاب ڏنا. پر ھن کين ان وقت تائين ڪجھ بہ نہ ٻڌايو جيسين مون اھو نہ ٻڌايو يا اشارن سان سمجهايو تہ کيس، ڇا ڇا ڳالھائڻ گهرجي يا ڪھڙي نموني جواب ڏيڻ کپيس، تہ جيئن جاچ ڪندڙ کي گمراھ ڪري سگهون.
گرفتاري کان اڳ آئون سمجهندو ھئس تہ ھوءَ حساس ھئي. پر گيستاپو جيل واري سڄي عرصي ۾ مون سندس اکين ۾ ڪڏھن لڙڪ نہ ڏٺا. کيس پنھنجي گهر سان پيار ھو، جڏھين ساٿين ھن کي خوش ڪرڻ لاءِ چوائي موڪليو تہ اسان کي خبر آھي تہ ڪنھن تنھنجو سامان چورايو آھي ۽ اسين انھن کي ڌيان ۾ رکيو اچون تڏھن جواب ۾ چيائين:
”سامان وڃي کڏ ۾ پوي. ساٿين کي ان ڳالھ تي وقت وڃائڻ نہ ڏيو. ٻيا ڪيترائي ضروري ڪم آھن ۽ ھاڻي تہ ھنن کي اسانجي پاران بہ ڪم ڪرڻو پوندو، ڇاڪاڻ تہ اسين تہ ھاڻي جيل جي حوالي آھيون.“
ھڪ ڏينھن ھو ٻنھي کي ڌار ڌار ھنڌن ڏانھن وٺي ويا. مون سندن بابت گهڻي پڇا ڪئي پر ڪجھ بہ نہ وريو. حقيقت ۾ جرمن جاسوسي پوليس جي ھٿن ۾ وڃڻ کانپوءِ ماڻھو نشان ڇڏڻ کانسواءِ گم ٿيو وڃن، جيئن سوين مختلف ھنڌن تي پکڙيل ٻج. چريائپ واري نموني ڇٽيل انھي ٻج مان ڪھڙو فصل ڦٽندو.
سندس آخري وصيعت ھيءَ ھئي:
”مھرباني ڪري سڀني کي چئو تہ مون لاءِ افسوس نہ ڪن ۽ نہ پريشان ٿين. مون ھڪ مزدور جي حيثيت ۾ پنھنجو فرض پورو ڪيو آھي ۽ اھڙي نموني آئون مرندس.“
وي سوسلس ڪٽنب:
ھي جيلنڪس جي پاڙي ۾ رھندا ھئا. کين جوزف ۽ ميري جي نالن سان سڏيو ويندو ھو. ھي ھڪ ننڍي عملدار جو گهر ھو، پاڙي ۾ ٻين گهرن کان ڪجھ وڌيڪ پراڻو ھو. ھي اصل نيوسل جو ويٺل ھو. اڃان ڳڀرو جوان ئي ھو تہ، کيس فوج ۾ ڀرتي ڪري پھرين عالمي جنگ ۾ موڪليو ويو. ڪجھ ھفتن کانپوءِ کيس جنگ تان واپس آندو ويو. سندس ھڪ گوڏو ڀڄي پيو ھو ۽ اھو وري ڪڏھن ٺيڪ نہ ٿيو. جوزف ۽ ميري جي ڄاڻ سڃاڻ برنو جي فوجي اسپتال ۾ ٿي ھئي جتي ھوءَ نرس ھئي. عمر ۾ کانئس اٺ سال وڏي ھئي ۽ ناسازگار حالتن جي ڪري مڙس کي ڇڏي چڪي ھئي. جنگ کانپوءِ ھن جوزف سان شادي ڪئي. ھو مزدور ڪٽنبن ۾ پيدا ڪونہ ٿيا ھئا ۽ نہ وري ھنن ڪو پرولتاري ڪٽنب ئي ٺاھيو ھو. ھو جنھن رستي کان پارٽي ۾ آيا سو منجهيل ۽ ڏکيو ھو _ پر ھنن اھو رستو ڳولي ڪڍيو. ڪيترن ٻين ماڻھن وانگيان ھو بہ سوويت يونين ڏسڻ کانپوءِ پارٽي ۾ آيا. جرمنن جي قبضي کان گهڻو اڳ کين انھن سڀني ڳالھين جي خبر پئجي ويئي ھئي، جن بابت ھنن معلوم ڪرڻ ٿي گهريو ۽ پنھنجي گهر ۾ جرمن ساٿين کي پناھ ڏني. سوويت يونين تي حملي کانپوءِ واري ڏکئي وقت ۾، ۽ ۱۹۴۱ع ۾ مارشل لا جي پھرين دور منجھ، مرڪزي ڪاميٽيءَ جا ميمبر سندن گهر ۾ ٽڪندا ھئا. ھونزازيڪا ۽ ھونزاڪرني سندن گهر ۾ ئي ٽڪندا ھئا ۽ سڀني کان گهڻو آئون اتي سمھندو ھئس. ھت اسين ”رودا پراوو“ اخبار جو مواد تيار ڪرڻ سان گڏ ٻيا بہ ڪيترا اھم فيصلا ڪندا ھئاسين. ”ڪارل“ ڪرني سان منھنجي پھرين ملاقات بہ ھت ئي ٿي ھئي.
ھو حد کان وڌيڪ چوڪس ھئا ۽ کين ھميشه خبر ھوندي ھئي تہ اوچتين حالتن ۾ ڇا ڪجي. ڇاڪاڻ تہ زير زمين تحريڪن ۾ اڪثر اھڙيون گهڙيون اينديون آھن. ان کانسواءِ ڪنھن ماڻھو کي اھو شڪ پئجي نٿي سگهيو تہ سٺي سڀاءَ وارو ريلوي جو ھي ننڍڙو ڪلارڪ ۽ پياري مادام سوسلوا ڪنھن غير قانوني ڪم ۾ شريڪ ٿي سگهن ٿا. تنھن ھوندي بہ منھنجي گرفتاري کان ستت ئي پوءِ کيس گرفتار ڪيو ويو ۽ جڏھن پھريون ڀيرو ڏٺومانس تہ مونکي ھيبت وٺي ويئي. ھن ڳالھايو تہ پوءِ نقصان ٿيندو! پر ھن وات بند رکيو. ڪجھ اشتھارن جي ڪري ھت آندو ويو آھي، جيڪي ھن ھڪ دوست کي پڙھڻ لاءِ ڏنا ھئا، ۽ جرمن جاسوسي پوليس وارا کانئس انھن اشتھارن کانسواءِ ٻيو ڪجھ حاصل نہ ڪري سگهيا.
ڪجھ مھينا پوءِ پزورني ۽ پڪووا جي بي احتياطي جي ڪري جرمن جاسوسي پوليس کي خبر پئجي ويئي تہ ھو نزاڪرني وسوسلس جي ڀيڻ جي گهر ۾ رھندو ھو. ان ڪري جرمن پوليس وارن ٻن ڏينھن تائين کانئس ”پڇا ڳاڇا“ ڪئي ۽ اھا سچي ڪرائڻ لاءِ کيس ماري اڌ مئو ڪري ڇڏيائون، تہ اسانجي مرڪزي ڪاميٽي جا باقي بچيل ميمبر ڪھڙا آھن. ٽيون ڏينھن ھو ڪمري نمبر ۴۰۰ ۾ آيو. سندس سڄو جسم ڦٽيل ھو ۽ سولائيءَ سان ويھي بہ نٿي سگهيو. مون اونائتي سوالي ۽ ھمت ڏياريندڙ نموني ڏانھس نھاريو. ھن خوشيءَ مان نيوسل جي ماڻھن وانگيان جواب ڏنو:
”جي دماغ ڳالھائڻ لاءِ تيار نہ آھي، تہ پوءِ وات مان ڀڻڪو بہ نڪري نٿو سگهي.“
آئون کين چڱي طرح سڃاڻان. ھو ھڪ ٻئي سان گهڻو پيار ڪندا ھئا. فقط ھڪ ڏينھن جي وڇوڙي کان بہ گهٻرائيندا ھئا.
۱۹۴۳ جي نئين سال واري موقعي تي ھوءَ اڪيلي ٽيبل تي ويٺي ھئي، ھن جي تصوير ان ھنڌ رکيائين جت ھو ويھندو ھو، ۽ رات جو ٻارھين وڄڻ کانپوءِ نئين سال جي موقعي تي پنھنجو گلاس ھن جي خالي گلاس سان ٽڪرايائين ۽ ھنجي صحت، واپسي ۽ آزادي جي اميد جو اظھار ڪيائين.
مھيني کن کانپوءِ ھوءَ بہ گرفتار ٿي. ڪمري نمبر ۴۰۰ ۾ ڪيترا ماڻھو ڏڪي ويا. ھوءَ انھن مان ھئي جيڪي ٻاھرين دنيا سان لاڳاپو رکيو آيا ھئا.
ھن ھڪ لفظ بہ نہ ڳالھايو.
ھنن کيس جسماني عذاب ڪونہ ڏنا، ڇاڪاڻ تہ ھوءَ سخت بيمار ھئي ۽ سندن ڌڪن وگهي جلدي مري وڃي ھا. ھنن کيس خطرناڪ نموني ذھني عذاب ڏنا.
گرفتاري کان ڪجھ ڏينھن اڳ ھو سندس مڙس کي پورھئي لاءِ پولينڊ وٺي ويا ۽ ھاڻي کيس چيائون:
”ڏس، پولينڊ ۾ پورھئي جي ڪئمپن ۾ چڱن ڀلن ماڻھن لاءِ بہ ڪم ڪرڻ ڏکيو آھي، تنھنجو مڙس تہ منڊو آھي. ھو اتي ڪم ڪري نہ سگهندو ۽ مري ويندو ۽ تون ھن کي وري ڪڏھين بہ ڏسي ڪونہ سگهندينءَ ۽ ھن عمر ۾ توکي ٻيو مڙس ڪٿان ملندو؟ عقل کان ڪم وٺ. جيڪي ڪجھ خبر اٿئي اسانکي ٻڌاءِ ۽ اسين ھڪدم کيس تو وٽ آڻينداسين.“
ھو پورھيو ڪندي مري کپي ويندو. منھنجو جوزف! ويچارو غريب انسان! ڪھڙي خبر؟ ڪيئن مرندو! ھنن منھنجي ڀيڻ کي ماري ڇڏيو، ھو منھنجي مڙس کي بہ پورو ڪري ڇڏيندا. آئون ھيڪلي وڃي رھنديس. ھائو، ھن عمر ۾ ..... زندگي جي پڇاڙي تائين ھيڪلي، اوھيءَ واھيءَ کانسواءِ... کيس بچائي سگهان ٿي. ھو کيس واپس مون وٽ وٺي ايندا.... ھائو، پر ڪھڙي قيمت تي؟ نہ آئون ائين ڪانہ ڪنديس.
ھن لفظ بہ نہ ڳالھايو.
جرمن پوليس وارا ھڪ ڏينھن ڪنھن نامعلوم منزل ڏانھن وٺي ويا ۽ ٿورن ڏينھن کانپوءِ خبر آئي تہ جوزف بہ پولينڊ ۾ مري ويو آھي.

[b]ليدا[/b]:
پئڪس جي گهر پھرين آئون شام جي وقت ويو ھئس. فقط جوزڪا ۽ ھڪ پريشان نظرن واري ڇوڪري گهر ۾ ھئي، جنھن کي ليدا سڏيندا ھئا. ھوءَ اڃان ٻارن وانگيان ھئي ۽ لڪ چوريءَ منھنجي ٺونٺ جيڏي ڏاڙھي کي ڏسندي ھئي. گهر ۾ ڪو نئون ماڻھو ايندو ھو تہ ھوءَ خوش ٿيندي ھئي. شايد اھو کيس گهڙي کن لاءِ وندرائي. اسين جلدي دوست ٿي وياسين. پوءِ مونکي خبر پيئي تہ سندس عمر ۱۹ سال آھي ۽ ھوءَ جوزڪا جي سوٽ آھي ۽ سندس نالو پلاچا آھي _ (چيڪ ٻوليءَ ۾ پلاچا معني` شرميلي) پر منجهس اھا صفت گهٽ ھئي ھو شوقيہ ٿئيٽرن ۾ ڪم ڪندي ھئي ۽ کيس اھو شغل گهڻو پسند ھو:
جلدي آئون سندس رازدان ٿي ويس. ھو پنھنجي جواني جا ڏک سور ۽ خواب مونکي ٻڌائيندي ھئي. ھوءَ ڀيڻ يا انجي مڙس سان وڙھڻ کانپوءِ ڊوڙي مون وٽ ايندي ھئي. ھوءَ نوجوان ڇوڪرين وانگر چيڙاڪ بہ ھئي.
ڇھن مھينن کان پوءِ، پھريون ڀيرو ھوءَ چھل قدمي لاءِ مون سان ٻاھر ھلي. ھڪ ”منڊو پوڙھو“ جيڪڏھن پنھنجي جواڻ جماڻ ڌيءُ سان ٻاھر نڪري، تہ ڪو ڏانھس اک کڻي بہ نہ نھاريندو، سڀني جون نظرون ڇوڪريءَ ۾ ھونديون. انھيءَ ڪري ٻئي دفعي بہ کيس ساڻ ڪري ويس. لڪل ھنڌ تي ساٿين سان ملڻ وقت ھوءَ بہ مون سان گڏ ھئي، ۽ بعد ۾ مون کيس لڪل گهر بہ ڏيکاريو. اھڙي طرح جيئن الزامن جي فھرست ۾ بيان ڪيو ويو آھي _ معاملو پنھنجو پاڻ اڳتي وڌڻ لڳو: ھاڻ ھوءَ منھنجي ۽ ٻين ساٿين جي وچ ۾ لاڳاپو قائم ڪندڙ ٿي ويئي.
کيس ھي ڪم ڏاڍو پسند ھو. پر ھن انھي ڪم جي مطلب سمجهڻ يا انجي فائدي تي گهڻو ڌيان ڪونہ ڏنو. ھن لاءِ، ھيءَ رڳو ھڪ نئين دلچسپ ڳالھ ھئي _ اھو ئي ھن لاءِ ڪافي ھو.
جيسين معاملو ننڍين ڳالھين تائين محدود ھو، مون کيس وڌيڪ ٻڌائڻ بہ نٿي گهريو. گرفتاريءَ جي حالت ۾ بي خبري، ”ڏوھ“ جي خبر ھجڻ کان وڌيڪ حفاظت واري آھي.
پر معاملو اڳتي وڌندو ويو. ھوءَ جيلنڪس جي گهر، پيغام پھچائڻ کانسواءِ ٻيا ڪم بہ ڪرڻ لڳي. ھاڻي کيس اھو بہ ٻڌائڻو پيو، تہ اصل ڳالھ ڇا آھي. کيس سمجهائڻ شروع ڪيم ، بلڪل ائين جيئن ڪنھن کي اٿندي اسڪول ۾ پڙھائبو آھي. ليدا بہ محنت ۽ خوشي سان سکڻ لڳي. مھانڊن ۾ اڃا بہ اھائي ساڳي ڇوڪري ھئي. خوش مزاج ۽ آزاد طبيعت، پر سندس آواز گهڻو بدلجي ويو ھو. ھن سوچڻ شروع ڪيو ۽ ھاڻي منجهس ذھني پختگي اچڻ لڳي.
پارٽي جي ڪم ڪندي، مائريڪ سان سندس واقفيت ٿي ھئي. ھو تجربيڪار ھو ۽ ڳالھ کي چڱي طرح پيش ڪرڻ جي خبر ھئس. ھوءَ ان کان متاثر ٿي ويئي. شايد حقيقي نچوڙ جي کيس سڌ نہ پئي ھجي. ضروري ڳالھ ھيءَ ھئي تہ سندس ڪم ۽ عقيدي جي ڪري ھو ٻين کان وڌيڪ کيس ويجهو ھئي.
سندن لاڳاپو وڌيڪ گهاٽو ٿيندو ويو. ۱۹۴۲ جي شروعات ۾ ھن ڊڄندي ڊڄندي پارٽي جي ميمبر ٿيڻ بابت پڇا شروع ڪئي. ڏٺم تہ کيس اھو پڇندي ھٻڪ پئي ٿي. اڳ ھن ڪنھن بہ معاملي کي اھڙي سنجيدگيءَ سان نہ ورتو ھو. مون اڃا دل پئي ھنئي ۽ کيس تربيت ڏيڻ ۽ سندس پرک وٺڻ جو سلسلو جاري رکيم.
فيبروري ۱۹۴۲ ۾ خود مرڪزي ڪاميٽي ھنکي پارٽي ميبر ڪرڻ جو فيصلو ڪيو. ھڪ اونداھيءَ رات اسين گهر ڏانھن موٽي رھيا ھئاسين. ڏاڍيءَ ٿڌ ڪري واٽ تي پارو ڄميل ھو. ھوءَ جيڪا ھميشه گهڻو ڳالھائيندي ھئي، پر اڄ رات بلڪل خاموش ھئي. پنھنجي گهر جي ڀر وارو ميدان اڪرڻ وقت آھستي چيائين:
”اڄوڪو ڏينھن منھنجي زندگي ۾ سڀ کان وڏي اھميت وارو ڏينھن آھي. منھنجو سِر ھاڻي رڳو منھنجي ملڪيت ڪانھي. آئون واعدو ٿي ڪريان تہ ڇا بہ کڻي ٿئي آءٌ توھان سان غداري ڪونہ ڪنديس.“
گهڻو ڪجھ وھيو واپريو پر ھن غداريءَ جھڙي ڳالھ ڪانہ ڪئي.
پارٽيءَ جي اڳواڻن سان ھوءَ گهاٽو لاڳاپو رکيو آئي. کيس بلڪل خطرناڪ ڪم سونپيا ويندا ھئا، جھڙوڪ: انھن ماڻھن سان تعلق قائم ڪرڻ جن سان رابطو ٽٽي ويو آھي ۽ انھن ماڻھن سان تعلقات قائم رکڻ جن سان رابطي ۾ خطرو آھي. جڏھين پارٽي اڳواڻن يا ڪنھن لڪل گهر سان رابطو قائم ڪرڻ ڏکيو ٿي پوندو ھو تہ پوءِ، ليدا کي ئي وڃڻو پوندو ھو، ۽ ھوءَ ڪنھن ڪرڙيءَ وانگيان ائين کسڪي ھلي ويندي ھئي، جو ڪنھن کي ڪل ئي ڪانہ پوندي ھئي. ھوءَ اُھو ڪم ھميشه وانگيان لڏندي لمندي ڪندي ھئي، تہ جيئن ڪنھن کي مٿس شڪ نہ پوي. پر کيس جوابداري جو، پورو احساس ھوندو ھو.
اسان کان مھينو پوءِ ھوءَ گرفتار ٿي. مائريڪ ھن جو بہ نالو ورتو ھو. ان کان پوءِ جرمن پوليس وارن کي سولائيءَ سان پتو پئجي ويو تہ ھن پنھنجي ڀيڻ ۽ ڏير کي ڀڄڻ ۾ مدد ڪئي ھئي ۽ اُھي ھاڻ ڳجهي تحريڪ ۾ شامل ٿي ويا آھن، ھن پنھنجو ڪنڌ لوڏيو ۽ پاڻ کي ھڪ خوش مزاج ڇوڪريءَ جو روپ ڏيئي ڇڏيو جنھن کي اھا خبر ئي ڪانہ ھئي تہ جيڪي ھو ڪري رھي آھي، سو کيس نہ ڪرڻ کپي ۽ ان مان ھن لاءِ اُگرا نتيجا نڪري سگهن ٿا. کيس گهڻن ڳالھين جي خبر ھئي. تنھن ھوندي بہ ھن ڪجھ نہ ٻڌايو. پر سڀ کان وڏي ڳالھ ھيءَ آھي تہ ھن ڪم ڪرڻ بند نہ ڪيو. حالتن ڦرڻ کان پوءِ سندس ڪم ڪار جا طريقا بہ بدلجي ويا. پارٽي جي ميمبر جي حيثيت ۾ سندس فرض قائم رھيو. يعني جتي بہ ھجي ماٺ ڪري نہ ويھي. ھو محنت، ھوشياري ۽ ڦڙتيءَ سان سڀئي سونپيل ڪم ڪندي رھي. جڏھن ڪنھن ڏکي صورتحال کي منھن ڏيڻو پوندو ھو، يا ٻاھر ڪنھن کي بچائڻو ھوندو ھو تہ پوءِ ليدا پنھنجي معصوم شڪل سان ڪنھن ٻئي جو ”ڏوھ“ بہ پنھنجي سر تي سورھيائيءَ سان کڻندي ھئي. ھوءَ پانڪريڪ جيل ۾ مقدم ٿي ويئي ۽ ھن جي ڪري ئي ڪيترا ماڻھو گرفتار ٿيڻ کان بچي ويا. سال کن کان پوءِ جرمن پوليس ھڪ لڪل خط ھن کان ھٿ ڪيو جنھنجي ڪري کيس مقدم جي عھدي تان بہ لاٿو ويو.
ھاڻي ھوءَ اسان سان گڏ برلن ھلڻ واري آھي، جتي اسان سڀني تي ڪيس ھلايو ويندو. اسان مڙن مان فقط کيس ئي آزادي جي ڏينھن جي اميد ٿي سگهي ٿي. ھوءَ نوجوان آھي. جيڪڏھن اسين ھتي مري وڃون تہ پوءِ کيس نہ وسارجو. ھن کي اڃا گهڻو ڪجھ سکڻو ۽ ڪرڻو آھي. کيس سيکارجو ۽ ھڪ ھنڌ بيھڻ نہ ڏجو. سندس اڳواڻي ڪجو ۽ کيس مغرور ٿيڻ يا پنھنجي ڪم تي پڏائڻ کان پاسائتو رکجو. ھن حد کان وڌيڪ ڏکئي وقت ۾ ثابت ڪيو آھي تہ ھوءَ ڏاڍي ڪم واري ڇوڪري آھي. ھوءَ ڀڙڪندڙ باھ مان لنگهي پار پڳي آھي ۽ ثابت ڪيو اٿس تہ ھوءَ ڪنھن پڪي ڌاتو جي ٺھيل آھي.

[b] منھنجو عملدار.
[/b] ھي انھن شخصيتن مان نہ آھي پر تنھن ھوندي بہ ٻين کان کان ڪجھ مختلف آھي.
ڏھ سال اڳ ونوھاردي جي ھوٽل فلورا ۾ جيڪڏھن توھان پيش گير سان ئي حساب ڪتاب صاف ڪرڻ لاءِ ريزڪاري ڳڻڻ جي ڪوشش ڪئي ھوندي، تڏھن ڪاريءَ پوشاڪ ۾ ھڪ ڊگهي قد ۽ سنھي بدن وارو ماڻھوءَ ڪنھن آواز ڪرڻ کانسواءِ، ڪرسين وچان ترندي سڌو توھان وٽ ترندي پھچي بل پيش ڪيو ھوندو. جهنگ جي جانور وانگيان سندس تکي رفتار ۽ ٻلي جھڙيون اکيون، جن سان ھو ھر شيءِ کي نظر ھيٺ رکي ٿو. توھانکي ڪجھ کائڻو نہ بہ ھجي پر ھو پنھنجي پيش گيرن کي چوندو وتندو: ”ٽينءَ ٽيبل تي ملائيءَ کانسواءِ ڪيف آءِ لا جي وڏي پليٽ.“ ”کاٻي دريءَ وٽ ڪيڪ لدوري نويسي (اڄوڪي اخبار) ڏي.“ مھمانن لاءِ ھو سٺو مک پيش گير ھو ۽ اتي ڪم ڪندڙ بہ کيس چڱو سمجهندا ھئا.
ان وقت آءٌ ھن کي ڪونہ سڃاڻندو ھئس. مون کيس گهڻي وقت کانپوءِ جيلينڪس وارن جي گهر سڃاتو جڏھن سندس ھٿ ۾ پينسل جي بدران پستول ھو ۽ مون ڏانھن اشارو ڪندي چيائين، ”.... مون کي ھي سڀني کان وڌيڪ دلچسپ ٿو لڳي.“
سچ تہ اسان ٻنھي جي ھڪ ٻئي ۾ دلچسپي ھئي.
ھو چالاڪ ھو ۽ ٻين جي ڀيٽ ۾ کيس ھڪ وڌيڪ فائدو ھو، ھو ماڻھوءَ کي سڃاڻي وٺندو ھو. پوليس ۾ شايد ڪامياب وڃي ھا. ننڍا چور يا خوني پنھنجن ٻين ھمراھن کان جدا ھنجي اڳيان دل کولي ڳالھائڻ کان نہ ھٻڪندا ھئا. ڇاڪاڻ تہ انھن ماڻھن کي فقط پنھنجي سر بچائڻ جو فڪر ھوندو آھي پر سياسي معاملن سان واسطو رکندڙ پوليس کي، ورلي اھڙا ماڻھو ھٿ ايندا آھن. سياسي قيدين جي حالت ۾ رڳو پوليس جي چالاڪي ۽ گرفتار ٿيل ماڻھوءَ جي چالاڪيءَ جو مقابلو نہ ھوندو آھي، پوليس جي چالاڪيءَ جو اڃا بہ وڏي طاقت سان مقابلو ھوندو آھي. اھا طاقت آھي ماڻھو جا عقيدا ۽ سڄي تحريڪ جي ھوشياري، جنھن ۾ ھو شامل ھوندو آھي. نہ پوليس جي چالاڪي ۽ نہ وري مار ڪُٽ ، ان جي برابر ٿي سگهن ٿيون، جيڪڏھن ان ھوندي بہ کين مجموعي طرح ڪاميابي ٿي آھي، تہ ان جو سبب بہ ھي آھي تہ؛ جدوجھد تمام ڊگهي ۽ ان جو دائرو تمام محدود آھي ۽ ٻئي ھنڌ ڪٿي بہ زير زمين تحريڪ لاءِ حالتون اھڙيون ڏکيون نہ ھيون. روسي بالشويڪ چوندا ھئا تہ جيڪر ماڻھو ٻن سالن تائين زير زمين ڪم ڪري سگهي ٿو، سو سٺو ڪارڪن آھي. ھنن لاءِ جيڪڏھن ماسڪو ۾ حالتون ناسازگار ٿينديون ھيون تہ پوءِ ھو پيٽرو گراڊ ۽ اتان پوءِ اوڊيسا. مطلب تہ اھڙن وڏن شھرن ۾ گم ٿي ويندا ھئا، جن جي آبادي لکن ۾ ھئي. جت کين ڪير ڪونہ سڃاڻندو ھو. پر ھت اسان وٽ فقط پراگ جو شھر آھي جتي اڌ کان وڌيڪ توھانکي سڃاڻن. ھت دشمن پنھنجن ايجنٽن جا جٿا آڻي گڏ ڪيا آھن. ان ھوندي بہ اسان چار سال ڪم ڪيو ۽ اڃا تائين ڪيترا ڪامريڊ اھڙا آھن جيڪي گذريل پنجن سالن کان زير زمين ڪم ڪري رھيا آھن ۽ جرمن پوليس ھنن کي ھٿ نہ ڪري سگهي آھي. ان جو سبب ھي آھي تہ اسين گهڻو ڪجھ سکي ويا آھيون. دشمن جيتوڻيڪ طاقتور ۽ قھار آھي پر ھو قتل کان وڌيڪ ڪجھ بہ نٿو ڪري سگهي.
ٻہ _ اي _ الف کاتي ۾ ٽن ماڻھن بابت چيو وڃي ٿو تہ ھو ڪميونزم جي پاڙ پٽڻ ۾ سڀ کان وڌيڪ سختي ڏيکارين ٿا، اندروني دشمن خلاف جنگ ۾ بھادري جي ڪري، کين تمغا مليل آھن: فرائيڊرخ، زينڊر ۽ ”منھنجو عملدار“ جوزف بوھام. ھو ھٽلر جي قومي سوشلزم بابت گهٽ ڳالھائيندا آھن _ فقط ايترو جيتري ھنن کي خبر آھي. ھو سياسي نظرين لاءِ نہ وڙھي رھيا آھن. انھن مان ھر ھڪ پنھنجي پر ۾ پنھن جي لاءِ وڙھي رھيو آھي.
زيندڙ قد جو بندرو پر ٽيڙي گهڻي _ پوليس جي ڪم ۾ ٻين سڀني کان وڌيڪ ڄاڻو لڳي ٿو. پيسي جي ڏيتي ليتي ۾ شايد اڃا بہ وڌيڪ ھوشيار آھي. ڪجھ مھينن لاءِ کيس پراگ کان برلن آندو ويو ھو، پر منٿ ميڙ ڪرائي وري پنھنجي بدلي پراگ ڪرايائين. سندس خيال ۾ نازي حڪومت جي گادي جي شھر ۾ ڪم ڪرڻ گهٽتائي واري ڳالھ ھئي ۽ آمدني جي لحاظ کان نقصان ڪار پڻ. آفريڪا يا پراگ ۾ بيٺڪي عملدار، وڏو ماڻھو سمجهيو ويندو آھي ۽ کيس اھوئي دولت گڏ ڪرڻ جو سٺو موقعو ھوندو آھي. ھو پنھنجي پيشي ۾ محنتي آھي ۽ ٻنپھرن جي ماني وقت بہ قيدين کان پڇا جو ڪم ڪندو رھندو آھي. اھو ھو ان لاءِ ٿو ڪري تہ جيئن ڪنھن کي اھا خبر نہ پوي، تہ ڪو غير سرڪاري ڪمن ۾، ھو ان کان بہ وڌيڪ ڀڙ آھي. جيڪو ماڻھو سندس ور چڙھيو تنھنجو خير ڪونھي. پر جيڪڏھن ڪنھن ماڻھوءَ جا بئنڪ ۾ پئسا يا موڙي آھي، تہ پوءِ ان جو سر ئي ويو. اھڙي ماڻھوءَ جي موت اچڻ ۾ دير ئي نہ ٿيندي. ڇاڪاڻ تہ بئنڪ ۾ رکيل پئسا ۽ موڙي زينڊر لاءِ سڀ ڪجھ آھي. ان ڪم ۾ ھو سڀني کان وڌيڪ چست عملدار سمجهيو ويندو آھي. (ان معاملي ۾ سندس چيڪ نائب ۽ مترجم سوملا کانئس مختلف آھي، ھنکي پئسا مليا تہ پوءِ ھرو ڀرو ڪنھن کي ڪونہ ماريندو.)

[b]فريڊرخ [/b]_ ڊگهو، ڏٻرو، دانگيءَ جي تري جھڙو رنگ، شيطاني اکيون ۽ بڇڙي کل. ۱۹۳۷ ۾ جرمن پوليس جو جاسوس ٿي چيڪوسلاويڪيا آيو تہ جيئن ملڪ کان ٻاھر رھندڙ جرمن ڪامريڊن کي ختم ڪرڻ ۾ مدد ڪري. کيس ٻئي ماڻھو کي مرندو ڏسي مزو ايندو ھو. سندس نظرن ۾ ڪوبہ بي گناھ ڪونھي. جنھن سندس آفيس ۾ پير وڌو اھو ڏوھاري آھي. کيس عورتن کي اھو ٻڌائيندي مزو ٿو اچي تہ سندن مڙس پورھئي جي ڪئمپن ۾ ڳھي ڳھي مري ويا، يا انھن کي ڦاسيون ڏنيون ويون آھن. ھو پراڻا ڪارڊ بہ دلچسپي سان پڙھندو آھي ۽ مئل ماڻھن جا نالا پڙھي اطمينان سان چوندو آھي: ”ھنجو معاملو بہ پورو ٿيو!“ ”ھو بہ ختم ٿيو!“ زالن کي عذاب ڏيڻ ۾ گهڻي دلچسپي وٺندو آھي ۽ عيش ڪرڻ جو بہ ڏاڍو شوق اٿس. جيڪڏھن ڪنھن ماڻھوءَ جو گهر سڄو سينگاريل آھي يا دڪان سٺين شين سان ڀريل آھي تہ پوءِ سندس سر ئي ويو.
سندس چيڪ نائب قد ۾ کانئس ڪجھ لاٺيرو آھي باقي ٻنھي ۾ ڪو فرق ڪونھي.

[b]بوھام [/b]_ منھنجو علملدار _ کيس نڪي پئسي ۾ ۽ نہ وري مئل ماڻھن ۾ دلچسپي آھي. جيتوڻيڪ ھن جيڪي ڪجھ ڪيو آھي، سو ٻين عملدارن جي ڪرتوتن کان گهٽ نہ آھي. ھو جوکم پرست ماڻھو آھي ۽ خواھش اٿس تہ ڪو وڏو ماڻھو ٿيان. ڪيترن سالن کان جرمن پوليس لاءِ ڪم ڪري رھيو آھي. ھو نيپولين ھوٽل ۾ پيش گير ھو جتي بران (رودليف بران _ نازين جو حامي جيڪو ميونخ واري معاھدي کانپوءِ چيڪوسلاويڪيا جو وزير اعظم ٿيو) ڳجهيون ميٽنگون ڪرائيندو ھو. جيڪي ڪجھ بران پاڻ ھٽلر کي نہ ٻڌايو ھو سو خال بوھام پورو ڪيو. پر ماڻھن جو شڪار ڪرڻ، سندن زندگي ۽ موت جو مالڪ بڻجڻ ۽ سڄن ڪٽنبن جي تقدير جا فيصلا ڪرڻ جي ڀيٽ ۾ ھي ڪجھ بہ نہ ھو.
کيس راضي ڪرڻ لاءِ معاملو اڪثر گهڻو، خراب حد تائين نہ ويندو ھو. پر جيڪڏھن ھن ٻئي ڪنھن معاملي ۾ پاڻ کي برجستو ثابت نہ ڪيو تہ پوءِ حالتن کي خراب ڪرڻ جو بہ ڀڙ ھو.
ايجنٽن جي ڄار پکيڙڻ ۾ ھو ٽنھي کان وڌيڪ ڄاڻو ھو: ڪتن جي لوڌ سان گڏ ھڪ شڪاري. ھو شڪار ڪندو رھندو ھو _ شڪار سان پيار جي ڪري کيس آڏي پڇا بہ ڏاڍو تنگ ڪندي ھئي. سندس مکيہ سرگرمي ھئي گرفتاريون ڪرڻ ۽ پوءِ ماڻھن کي پنھنجي اڳيان فيصلن جي انتظار ۾ ويھارڻ. ھڪ دفعو ھن پراگ ۾ ٽرامن ۽ لارين جا ٻہ سو ڊرائيور گرفتار ڪيا. ڪن کي ٽرام لائينن تان جهليائين ڪٿي وري آمدرفت ئي روڪي ڇڏيائين، ان ڪري افراتفري پيدا ٿي. ائين ڪرڻ سان کيس خوشي ٿيندي ھئي. پوءِ ھن ڏيڍ سو کن ڊرائيور ڇڏي ڏنا ۽ اھو تصور ڪري خوشي ٿيس تہ ڏيڍ گهرن ۾ سندس ساراھ ڪئي ويندي تہ سٺو ماڻھو آھي. سندس ڪيس گهڻو ڪري وڏي سطح تي پر غير اھم ھوندا ھئا. فقط آئون جنھن کي ھن اوچتو جهليو ھو. جدا حيثيت وارو ھئس.
ھو ھميشه چوندو ھو: ”تون منھنجو وڏي ۾ وڏو شڪار آھين.“ کيس ان ڳالھ تي وڏائي ٿيندي ھئي تہ ھن مونکي سڀ کان وڏو ڪيس ڪري کنيو آھي. شايد انجي ڪري ئي منھنجي زندگي وڌي.
اسين ھڪ ٻئي سان ھميشه ڪوڙ ڳالھائيندا ھئاسين. آئون ڄاڻي ٻجهي ائين ڪندو ھئس، پر کيس ان جو احساس تڏھين ٿيندو ھو، جڏھن ڪوڙ پڌرو ٿي پوندو ھو تڏھين اسين ٻئي ماٺ ڪري انکي اڪاري ڇڏيندا ھئاسين. کيس حقيقت ۾ دلچسپي مڙئي گهٽ ھئي. سندس ھميشه اھا خواھش ھئي تہ ”سندس وڏي ۾ وڏي ڪيس“ کي ڪو داغ نہ لڳي.
سندس خيال ۾ ڏنڊا ۽ لوھي سيخون پڇا ڳاڇا ڪرڻ جو واحد طريقو نہ آھن. ھو ھر ماڻھو جو اندازو ڪندو ھو ۽ ۽ پوءِ اندازي مطابق ڇڙٻ يا دڙڪن کان ڪم وٺندو ھو. شايد پھرين رات کانسواءِ ھن ڪڏھن بہ مونکي عذاب ڪونہ ڏنا. پر جڏھن سندس دل چوندي ھئي تڏھين ھو مونکي ٻين جي حوالي ڪندو ھو.
ھو بلاشڪ ٻين کان وڌيڪ دلچسپ ھو. ھڪ ڀيرو اسان برانڪ وٽ خيالي ميٽنگ ڪئي. ان کانپوءِ اسين ھميشه شراب خاني جي باغيچي ۾ ويھي چوڌاري ماڻھن جي ميڙن کي ڏسندا ھئاسين.
”تون گرفتار آھين“ ھن ھڪ ڀيرو ماڻھن ڏانھن منھنجو ڌيان ڇڪائيندي چيو، ”ڪا تبديلي ڏسڻ ۾ اچي ٿي؟ ماڻھو اڳي وانگيان گهمن ڦرن پيا، ڪن جي منھن تي مُرڪ آھي تہ ڪي غمگين آھن. بلڪل ائين جيئن اڳ ٿيندو آيو آھي. دنيا جو چرخو پيو ھلي ڄڻ تہ تون ڄايو ئي ڪونہ ھئين. پڪ سان انھن ۾ ڪي تہ تنھنجي ڪتابن ۽ اخبارن جا پڙھندڙ ھوندا _ تون سمجهين ٿو تہ تنھنجي گرفتار ٿيڻ ڪري ھنن جي منھن تي ھڪ اڌ وڌيڪ گهنج پيو آھي.“
ھڪ ٻئي موقعي تي سڄو ڏينھن پڇا ڳاڇا کان پوءِ شام جو ھو مونکي موٽر ۾ پراگ جو شھر گهمائيندي ھزاڊڪاني (پراگ جو قلعو جتان سڄو شھر ڏسڻ ۾ ايندو آھي) وٺي ھليو، جتان ھيٺ نرودا گهٽي ڏسڻ ۾ پي آئي.
”خبر اٿم، توکي پراگ شھر سان پيار آھي. ٻڌاءِ! توکي جيل مان ڇٽي شھر وڃڻ جي خواھش نہ ٿيندي آھي؟ ڪيترو نہ سھڻو شھر آھي! تون واپس شھر ۾ نہ آئين تہ بہ خوبصورت ئي ھوندو.....“
ھن ھوشياريءَ سان لالچ پئي ڏني. اونھاري جي پوين ڏينھن جي شام ۾ سرءُ جا اھڃاڻ ھئا. آسماني رنگ واري شام ۾ انگوري شراب تائين اھو نظارو ڏسندو رھان.... مون کيس جواب ۾ چيو:
”تنھنجي مرڻ کانپوءِ پراگ جو شھر اڃا بہ وڌيڪ خوبصورت لڳندو.“
ھو ٿورو کليو. سندس کل ۾ بدنيتي نہ پر غمگيني ڏسڻ ۾ پي آئي ۽ چيائين:
”تون نازڪ مزاج آھين.“
ھو وري ان شام کي ياد ڪندو ھو.
”جڏھن اسين نہ ھونداسين.... يعني توکي اڃا اسان جي فتح ۾ يقين ڪونھي؟“
ھن ان ڪري اھو سوال ڪيو جو کيس بہ ان ۾ ڀروسو نہ ھو. جڏھن آئون سوويت يونين جي طاقت جو ذڪر ڪندو ھئس ۽ اھو چوندو ھئس تہ سوويت يونين کي دنيا جي ڪابہ طاقت ھارائي نٿي سگهي تہ ھو ڌيان سان ٻڌندو ھو. اھائي منھنجي ”آڏي پڇا ھئي.“
پتلون جي پٽن جھڙو جوڙو:
سامھون واري ڪال ڪوٺڙي جي ٻاھران پٽن جي جو ھڪ جوڙو ٽنگيو پيو آھي. مون کي اھي بلڪل نہ وڻندا آھن، پر ھاڻي انھن کي ڏسي خوشي ٿيندي اٿم. انھن ۾ مون کي اميد جا ڪرڻا نظر ايندا آھن.
گرفتاري کان پوءَ توکي ڀلي ماري پورو ڪري ڇڏين، پر سڀ کان پھرين ھو تنھنجي ٽاءِ، پٽو يا پتلون کي ڪلھن مان لٽڪائڻ وارا پٽا وٺندا تہ جيئن تون پاڻ کي ڦاھي نہ ڏين. (جيتوڻيڪ ماڻھو پاڻ کي پتلون سان بہ ٽنگي سگهي ٿو.) موت جا اھي خوفناڪ اوزار جيل جي آفيس ۾ رکيا ويندا آھن ۽ جيسين گيسٽاپو ۾ ڪا اڻ ڄاتل تقدير اھو فيصلو نہ ڪري تہ توھان کي ڪيڏانھن موڪيلو وڃي، پورھئي جي ڪئمپ ۾ يا ڦاسي واري جاءِ ڏانھن، تيسين توھان کي اھي شيون واپس نہ ملنديون. فيصلي ٿيڻ کان پوءِ اھي شيون واپس نہ ملنديون. فيصلي ٿيڻ کان پوءِ اھي شيون سرڪاري دٻدٻي سان واپس ڪيون وينديون آھن، انھن کي ڪال ڪوٺڙي اندر رکڻ جي اجازت نہ ھوندي آھي. اھو سامان ڪال ڪوٺڙي جي در جي ٻاھران ٽنگيو ويندو آھي ۽ ڪال ڪوٺڙي ۾ رھندڙ ماڻھوءَ جي روانگيءَ تائين اھي ھڪ چٽيءَ يادگار طور تي ٽنگيل ھونديون آھن.
اسان جي سامھون ڪال ڪوٺڙي جي ٻاھران بہ پٽن جو جوڙو ٽنگيو پيو آھي. ان ڏينھن مون کي خبر پئي تہ گستينا لاءِ ڪھڙو فيصلو ٿيو آھي. سامھون واري ڪال ڪوٺڙي جو ھڪ ساٿي بہ ساڳي گاڏي ۾ پورھئي جي ڪئمپ ڏانھن وڃي رھيو آھي، جنھن ۾ گستينا بہ ويندي، گاڏي اڃا نہ ويئي آھي. گاڏيءَ جي روانگي اوچتو ملتوي ڪئي ويئي آھي. گاڏيءَ جي منزل واري ھنڌ سخت بمباري ٿي آھي (ٻيو نيڪ فال)
ڪنھن کي خبر، گاڏي ڪڏھن وڃي. شايد اڄ شام يا سڀاڻي، شايد مھينو يا ۱۵ ڏينھن پوءِ. سامھون پٽا اڃا ٽنگيا پيا آھن. جيسين اھي پٽا اتي ٽنگيا پيا آھن، تيسين گستينا بہ پراگ ۾ ھوندي. انھيءَ ڪري آئون خوشي ۽ پيار سان انھن کي ڏسندو آھيان. ڄڻ تہ اھي پٽا نہ پر ڪو انسان آھي، جيڪو گستينا جي مدد ڪري رھيو آھي. کيس ڪجھ ڏينھن ملي ويا.... ڪھڙي خبر ان مان ڪو فائدو ٿئي؟ شايد اڄوڪو ڏينھن ئي کيس بچائي وجهي
اسين سڀ ان حال ۾ رھون ٿا. ھميشه ايندڙ ڏينھن جو انتظار جنھن ۾ ڪجھ اميد ھوندي آھي. تنھنجي قسمت جو فيصلو ٿي ويو آھي.پر ھيئن توکي گولي ھنئي ويندي _ ھا، ڪھڙي سڀاڻي ڇا ٿئي؟ فقط سڀاڻي تائين زندھ رھ. سڀاڻي تائين ھر ڪا شي بدلجي بہ سگهي ٿي، ھر شي بي بقا آھي. ھائو، ڪنھن کي خبر تہ سڀاڻي ڇا ٿئي؟ سڀاڻي بہ گذري ٿي وڃي. لکي ماڻھو موت جي منھن ۾ پيا وڃن. ھزارين انسانن لاءِ نئون سچ اڀري ئي نٿو پر ماڻھو اڃا واڏي اميد سان زندھ آھن. سڀاڻي، ڪھڙي خبر تہ ڇا ٿئي؟

ھر ھفتي نوان افواھ اٿن ٿا تہ: جنگ فلاڻي تاريخ تي بند ٿي رھي آھي. ھرڪو ماڻھو وڏي وات اھو افواھ ٻين تائي پھچائي ٿو. توھان انھن جو مقابلو ڪريو ٿا، ڇاڪاڻ تہ اھي ڪوڙيون اميدون آھن؟ ڪوڙيون اميدون ماڻھوءَ کي مضبوط نٿيون ڪن پر الٽو ان جي اخلاق کي ڪمزور ڪن ٿيون. اسان جي ڀروسي کي ڪوڙن سان نہ پر حقيقت سان ھٿي ڏيڻ گهرجي _ پر توھان ۾ بنيادي حقيقت سان موجود ھوندي آھي، تہ اڄوڪي ڏينھن جو فائدو اوھان جي زندگي کي موت کا جدا ڪندڙ پل تي آڻي سگھي ٿو. زندگي جنھن کي تون دشمن جي اڳيان اڇلائڻ لاءِ تيار نہ آھين، ۽ موت جيڪو تنھنجو پيڇو ڪري رھيو آھي.
انساني زندگي فقط ڪجھ ڏھاڙا آھي. تنھن ھوندي بہ تون چاھين ٿو تہ اھي ڏينھن جلد پورا ٿين. ڀاڄوڪڙ ۽ وٺ نہ ڏيندڙ وقت جيڪو لاڳيتو تنھنجي نسن مان قوت ڇڪي رھيو آھي سو تنھنجو دوست آھي. ڪيتري نہ عجيب ڳالھ آھي!
ايندڙ ڏينھن ڪالھ ٿي ويو ۽ پرينھن اڄوڪو ڏينھن ٿي ويو. اھو بہ گذري ويو. اسان جي سامھون واري ڪال ڪوٺڙي جي در جي ٻاھران پٽن جو جوڙو اڃا ٽنگيو پيو آھي.

باب ڇھون : مارشل لا، ۱۹۴۲:

۲۷ مئي ۱۹۴۳.

اھا ڳالھ سڄي ھڪ سال جي آھي. آڏي پڇا کان پوءِ ھو مون کي واپس ”سئنيما“ ۾ وٺي آيا. ڪمرو نمبر ۴۰۰ جي ماڻھن جو ھي روزانو ھي سفر آھي. ٻن پھرن جي ماني پانڪريڪ مان ھتي آڻيندا ھئا ۽ ٽپھري جو وري چوٿينءَ ماڙ تي. پي اڄ اسين وري چوٿينءَ ماڙ تي نہ وياسين.
قيدي ماني کائين پيا. بينچون قيدين سان سٿيل آھن. ھو چمچن ھلائڻ ۽ ماني چٻاڙڻ ۾ رڌل آھن. بلڪل عام ۽ روزمرہ جي ڳالھ. جيڪڏھن ھن گهڙي انھن سڀني ماڻھن کي ھڏائن پڃرن ۾ تبديل ڪيو وڃي، جيڪي سڀاڻي تائين مري ويندا، تہ پوءِ چمچن ۽ مٽيءَ جي ٿانون جا اوزار اوچتو ھڏن جي کڙڪاٽ ۽ ڏاٺن جي سڪل کڙ کڙ ۾ گم ٿي ويندا. پر اڃا ڪنھن کي موت جو خيال ڪونھي ھرڪو ماڻھو مزي سان پنھنجي جسم کي خوراڪ پھچائي رھيو آھي، تہ جيئن وڌيڪ ھفتا، مھينا ۽ سال زندہ رھي.
ٻنپھرن جي مھل! اڌ ڏينھن پڇا ڳاڇا کان سواءِ، انھن سوالن ئي ٿڪائي ڇڏيو آھي جن جو تو وٽ ڪوبہ جواب نہ آھي _ اھا تہ خدا جي ھڪ نعمت آھي. ظاھري طرح ائين ٿي لڳو پر ائين آھي ڪونہ.
دالان ۾ اسان کي جنرل ايلياس گڏيو. سندس اکين ۾ جوش ۽ ولولو آھي. مون کي ڏسندي ئي ھن جيل جي نگھبانن جي وچ مان آھستي چيو:
”مارشل لا.“
تمام اھم معلومات ھڪ ٻئي کي ڏيڻ لاءِ قيدين وت فقط ڪو سيڪنڊ جو وقت ھوندو آھي. کيس منھنجي خاموشي سان پڇيل سوال جي جواب ڏيڻ جو وقت بہ ڪونہ ھو.
پانڪريڪ جا نگھبان اسان جي وقت کان اڳ واپسي تي حيران آھن. مون کي پنھنجي ڪال ڪوٺڙي ڏانھن وٺي ويندڙ ڪافي ڀروسي وارو ماڻھو پيو لڳي. اڃا
خبر نہ پيئي اٿم تہ ڪير آھي پر جيڪي ڪجھ ٻڌو اٿم سو ٻڌايانس ٿو. ھو پنھنجو ڪنڌ لوڏي ٿو. کيس ڪابہ خبر نہ آھي، شايد مون چڱيءَ طرح نہ ٻڌو. ھائو، شايد اھو چڱو ٿيو.
”تو سچ ٿي چيو، ھيڊرخ کي قتل ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي ويئي. سخت ڦٽجي پيو آھي، پراگ ۾ مارشل لا لاڳو ڪيو ويو آھي.“
ٻي ڏينھن ھو وري اسان کي آڏي پڇا لاءِ وٺي ٿا وڃن، اسان سان ڪامريڊ وڪٽر سونيڪ گڏ آھي، پارٽي جي مرڪزي ڪاميٽي جو آخري زندہ بچيل ميمبر. ھو فيبروري ۱۹۴۱ ۾ گرفتار ٿيو ھو. ايس _ ايس جي وردي ۾ نوجوان جيلر سندس اکين اڳيان ھڪ اڇو ڪاغذ لوڏي رھيو آھي جنھن تي تو وڏن اکرن ۾ لکيل ھيٺيون لفظ پڙھي سگهين ٿو:
”انتلا سنگ بسذل“
”اڙي يھودي آخر آئين نہ حساب ۾ . ڇڏڻ جو حڪم! خڪ....“
۽ سندس سسي ڏانھن اشارو ڪندي ڏيکاري ٿو تہ وڪٽر کي ڦاسي ڏني ويندي. ۱۹۴۱ ۾ مارشل لا لڳڻ کان پوءِ سڀني کان اڳ آٽو سونيڪ کي ڦاسي ڏني ويئي ۽ ۱۹۴۲ ۾ مارشل لا جو پھريون شڪار تہ سندس ڀاءُ وڪٽر ھو. ھو کيس گولي ھڻڻ لاءِ ماٿواسين ڏانھن وٺي وڃن ٿا.
پانڪريڪ کان پيستچڪ محل ڏانھن وڃڻ ۽ واپسي جي رستي تي روزانو ھزارين قيدين جي اچ وڃ ٿئي ٿي. لارين ۾ پھرو ڏيندڙ ايس _ ايس وارا ”ھيڊرخ“ جو بدلو وٺي رھيا آھن. جيل جي لاري اڃا سڏ پنڌ تائين مس وڃي ٿي تہ ايس _ ايس وارا قيدين کي پستول جي ڪنداڪن سان رتوڇاڻ ڪريو ڇڏين. منھنجو لاري ۾ ھجڻ ٻين لاءِ فائدي وارو ھوندو آھي، ڇاڪاڻ تہ منھنجي ڏاڙھي ايس _ ايس وارن لاءِ دلچسپي جو مرڪز ھوندي آھي ۽ ھو ان تان چرچا ڪندا آھن. اڪثر ھو لاري جي لوڏن وقت منھنجي ڏاڙھي ۾ جهليندا آھن. منھنجي لاءِ اھا سٺي تربيت ھوندي آھي. ڇاڪاڻ تہ آڏي پڇا وقت بہ ساڳيو حال ٿيندو آھي ۽ پڇاڙيءَ جو ھميشه چوندا آھن:
”جيڪڏھن سڀاڻي تائين تو عقل کان ڪم نہ ورتو تہ پوءِ توکي گولي ھڻنداسون.“
ھاڻي ان ۾ ڪوبہ ڊپ باقي نہ رھيو آھي. ھر شام ھيٺ دالان ۾ توکي ماڻھن جا نالا ٻڌڻ ۾ اچن ٿا. پنجاھ، سو، ٻہ سو ماڻھو جن کي ڪوس گهر ڏانھن ويندڙ چوپائي مال وانگر لارين ۾ سٿين ٿا ۽ کين موت جي منھن ۾ ڏيڻ لاءِ ڪربليسي موڪلين ٿا. سندن ڏوھ؟ سندن بنيادي ڏوھ ھي آھي تہ ھو بي قصور آھن. ھو گرفتار ٿيا آھن پر سندن ڪنھن بہ وڏي واقعي سان ڪو تعلق ڪونھي، تنھن ڪري بھتر آھي تہ کين ماري ڇڏجي. ھڪ ساٿي ۹ ٻين ماڻھن جي اڳيان ھڪ مزاحيہ شعر پڙھيو، جنھن جي ڪري ھيڊرخ تي خوني حملي کان ٻہ مھينا اڳ ھو گرفتار ٿيا. ھاڻي ھنن کي ڦاسيءَ جي تختي ڏانھن نيو پيا وڃن _ مٿان انھي حملي جي سٽا منظور ڪرڻ جو الزام آھي. ڇھ مھينا اڳ ھڪ عورت کي غير قانوني اشتھار ورھائڻ جي شڪ ۾ جهليو ويو ھو. ھن عورت ڏوھ مڃڻ کان انڪار ڪيو. تنھن ڪري ھاڻي ھو سندس ڀينرن ۽ ڀائرن ۽ سندن مڙسن ۽ زالن کي گرفتار ڪري سڀني کي گولي ٿا ھڻن. ڇاڪاڻ تہ مارشل جو نعرو ئي آھي: ”شڪي ماڻھو ۽ سندن سڄا خاندان ناس ڪيو.“ ھڪ ٽپالي غلطيءَ سان گرفتار ٿئي ٿو ۽ انتظار ۾ آھي تہ ڪيڏي مھل ٿا ڇڏينس. ھو پنھنجو نالو ٻڌي اڳيان وڌي اچي ٿو. ھو کيس انھن ماڻھن جي قطار ۾ ٿا بيھارين جن کي گولي ھڻڻي آھي، ۽ پوءِ سڀني کي گوليءَ جو نشانو بڻايو وڃي ٿو _ ۽ ٽئين ڏينھن کين خبر پوي ٿي تہ ٽپالي موت جو شڪار رڳو ساڳئي نالي جي ڪري ٿيو ۽ ان نالي وارو اُھو تہ ٻيو ماڻھو آھي جنھن کي گولي لڳڻي ھئي. پوءِ ھو ٻئي ماڻھو کي بہ گولي ھڻي پورو ڪن ٿا تہ جيئن حساب برابر رھي، انھن ماڻھن جي صحيح ذاتي تفصيلن بيان ڪرڻ ۾ ڪير پنھنجو وقت وڃائيندو. جن کي گولين جو نشانو بڻايو ويو آھي يا ڦاسيون ڏنيون ويون آھن! جيڪڏھن سڄي ملڪ جي زندگي کي وٺجي تہ پوءِ اھو غير ضروري نہ آھي؟
آئون رات جو دير سان آڏي پڇا تان موٽيس. ھيٺ ڀت جي ڀر ۾ ولادي سلاووانڪورا بيٺو ھو. سندس پيرن وٽ ننڍڙي ھڙ ھئي، جنھن ۾ سندس شيون ھيون. چڱي طرح خبر اٿم تہ انجو مطلب ڇا آھي. کيس بہ خبر آھي. اسين ھڪ ٻئي سان ھٿ ملايون ٿا. آئون کيس مٿين ماڙي جي دالان مان اڃا بہ ڏسي سگهان ٿو تہ ڪيئن ھو ٿورو ڪنڌ ھيٺ جهڪايو بيٺو آھي، پر ڏسي رھيو آھي ھيٺ، زندگيءَ کان پري. اڌ ڪلاڪ کان پوءِ کيس سڏ ٿئي ٿو.....
ڪجھ ڏينھن کان پوءِ ملوس ڪراسني بہ ساڳـئي ڀت وت بيٺو آھي _ انقلاب جو ھڪ بھادر سپاھي. جنھن کي گذريل آڪٽوبر ۾ گرفتار ڪيو ويو ھو ۽ جنھن کي عذاب توڙي اڪيلائي واري نظربندي بہ جهڪائي ڪونہ سگهيا. ڀت کان ٿورو پاسيرو، ھو سانتيڪي نموني سندس پٺيان بيٺل جيل جي نگھبان کي ڪجھ سمجهائي رھيو آھي. سندس نظر مون تي پوي ٿي. آھستي کلندي مون کان موڪلائي ٿو ۽ پنھنجو ڳالھائڻ جاري رکي ٿو: ”ھن مان توھان کي ڪجھ بہ حاصل نہ ٿيندو. اسان جا بيشمار ساٿي ھڪ ٻئي پٺيان منھن ۾ ويندا پر شڪست اوھان جي ٿيندي....“
ٻئي ڏينھن منجهند جو اسين پيتسچڪ محل جي تري ۾ ٻنپھرن جي ماني جي انتظار ۾ آھيون تہ ھو ايلياس کي اندر آڻين ٿا. سندس ڪڇ ۾ اخبار آھي ۽ کلندي انھن ڏانھن اشارو ڪري ٿو. ھن گهڙي کن اڳ ان اخبار ۾ پڙھيو ھيو تہ ھيڊرخ تي جن ماڻھن خوني حملو ڪيو، تن سان سندس بہ تعلق آھي.
”ڪوڙا!“ ھو آھستي چوي ٿو ۽ پوءِ ماني کائڻ لڳي ٿو.
شام جو ھو جڏھن ٻين ماڻھن سان گڏ پانڪريڪ ۾ اچي ٿو تڏھن بہ ھمت ڀرئي نموني ڳالھائيندو رھي ٿو. ڪلاڪ کن کان پوءِ ھو کيس سندس ڪال ڪوٺڙيءَ مان ڪڍي ڪوبليسي ڏانھن وٺي ٿا وڃن. مرندڙ ماڻھن جا ڍير وڌندا ٿا وڃن. ھاڻي انھن کي ڊزنن يا سون جي ڳاڻيٽي سان نہ پر ھزارن جي حساب سان ڳڻيو ٿو وڃي. جيئن پوءِ تيئن تازو رت، نازي وحشين جي ناس کي تيز ڪري ٿو. ھو رات جو دير تائين ”ڪم“ ڪن ٿا ۽ خود آچر جي ڏينھن بہ ڪم ڪن ٿا. ھاڻي ھو سڀ ايس _ ايس جي وردي پايو ويٺا آھن. انھن مڙن لاءِ قتل عام جو ڏينھن سندن جشن جو ڏينھن ھوندو آھي. ھو مزدورن، استادن، ھارين، اديبن، آفيس ۾ ڪم ڪندڙن کي موت جي منھن ۾ موڪليندا آھن. ھو مردن، عورتن ۽ ٻارڙن کي قتل ڪيو ڇڏين، سڄن ڪٽنبن کي موت جي ننڊ سمھاريو ڇڏين. وطن جي ڪنڊ ڪڙڇ ۾ موت، ۽ باھ جي نذر ڪيو ڇڏين. وطن جي ڪنڊ ڪڙڇ ۾ موت، وبا جي بيماري وانگيان پکڙيل آھي ۽ ھر ڪنھن ماڻھوءَ کي پنھنجي چنبي ۾ چٻي پورو ڪريو ڇڏي.
اھڙي وحشت ۾ بہ انسان زندھ رھي ٿو.
اھو ڪجھ اعتبار کان ٻاھر آھي. پر ھو زندھ آھي _ کائي ۽ سمھي ٿو، پيار ڪرڻ ڪونہ ڇڏيو اٿس ۽ پورھيو بہ ڪري ٿو ۽ اھڙين ھزارين ڳالھين بابت سوچي ٿو جن جو موت سان ڪوبہ واسطو ڪونھي، شايد سندس ڪلھي تي ڪو وڏو بار آھي پر ھو اھو بار بہ کنيو پيو ھلي. نہ تہ ڪو پنھنجو ڪنڌ جهڪائي ٿو ۽ نہ ئي وري ڪو بار جي ڪري، ڪِري ٿو پوي.
مارشل لا جي ھن وچ واري دور ۾ عملدار مون کي برانڪ وٺي آيو. جون جي مھيني ۾، مٿان آچر جي ونندڙ شام، گلن ۽ وڻن جي ٻور جي سرھاڻ سان ٻھڪيل شام، ٽرام جي بيھڻ واري جاءِ ڏانھن ويندڙ رستو ايترو ويڪرو نہ ھو جو ڏينھن جو ڪم تان موٽندڙ ماڻھن جو درياھ ان ۾ ماپي سگهي. جيتوڻيڪ ھو ھينئر تائين ڪم ڪري ٿڪجي پيا ھئا پر کين ان ۾ بہ خوشي ٿيندي ھئي ۽ فقط سندن پيارن جا قربائتا ڀاڪر سندن آجيان ڪندا ھئا. ۽ موت جيڪو رات ڏينھن پنھنجي شڪار جي ڳولا ۾ ھوندو، تنھنجا سندن مھانڊن تي اھڃاڻ بہ ڪونہ ھوندا ھئا. ھو وڻندڙ سھڙن وانگيان اچي مڙندا ھئا. ڪنھن تي بہ ھٿ رک ۽ پنھنجي وندر لاءِ کڻين _ ھو ھڪ ڪنڊ ۾ اچي گڏ ٿيندا پر گهڙي کن کانپوءِ پنھنجين خوشين تي زندگي جي پنھنجي سموري لذت سان اچي گڏ ٿيندا.
اوچتو جو جيل جي بند دنيا مان ھن وڌندڙ سيلاب ۾ آيس ۽ شروع کان ئي مونکي سندن مٺڙيون خوشيون تکيون لڳيون.
غلط، غلط.
اھا ھئي زندگي جيڪا مون ھت ڏٺي، جنھن مان آئون پاڻ بہ لنگهي آيو ھئس. خود وحشي دٻاءُ ھيٺ زندگي ختم ٿيڻ واري شيءِ نہ آھي. ھڪ مان ختم ٿئي ٿي تہ، سَون ۾ وڌي ٿي. زندگي جيڪا موت کان وڌيڪ طاقتور آھي. ڇا اھا ڪوڙي ھئڻ گهرجي؟
انکانسواءِ: اسان کي تہ ڏسو جيڪي ڪال ڪوٺڙي ۾ سڙي رھيا آھيون ۽ ان وحشت جي وچ ۾ رھيا پيا آھيون _ ڇا ڪنھن ٻي شيءِ مان ٺھيل آھيون؟
پڇا ڳاڇا لاءِ اڪثر، پوليس موٽر ۾ ويھندو ھئس ۽ جڏھن گڏ ھلندڙ پوليس وارا شريف ھوندا ھئا تہ پوءِ موٽر جي درين مان رستن، دڪانن، گل وڪڻندڙ ماڻھن جي انبوھن ۽ عورتن کي ڏسندو ھئس.
ڪال ڪوٺڙي ۾ آئون اڪثر دير سان پھچندو آھيان. بابا پيسيڪ بي چيني سان پاڻھي پاڻ کان سوال پڇندو رھندوھو. ڇا ھو وري واپس ايندو؟ آئون ڪال ڪوٺڙي ۾ اندر گهڙندو ئي مس آھيان تہ بابا اچي ڀاڪر پائيندو آھي ۽ آئون کيس تازي خبر ٻڌائيندو آھيان تہ اڄ ڪوبيليسي ۾ ڪير ڪير مئا آھن. پوءِ اسين ڇيڻي جي شڪل جھڙيون سڪل ڀاڄيون نڙي کان ھيٺ لاھي خوشين ڀريو گيت ڳائيندا آھيون يا ڇڪي سان راند ڪندا آھيون. رات جا پھريان ٻہ پھر ائين ئي گذرندا آھن، جيتوڻيڪ اسانکي خبر ھوندي آھي تہ ڪنھن بہ مھل جرمن پوليس اچي ڪال ڪوٺڙي جو در کڙڪائيندي ۽ اسان مان ڪنھن ھڪ لاءِ يا ٿي سگهي ٿو ٻنھي لاءِ موت جا پيغام آڻيندي.
پر ھو ڪونہ آيا. اسان وحشت جو اھو دور لنگهي آياسين. اسين اڄ انھي وقت جو تصور ڪريون ٿا ۽ پنھنجي جذبن تي حيرت اچي ٿي. انسان جي بناوت ڪھڙي نہ عجيب آھي. ھو ڪيڏيون نہ سختيون بہ سھي سگهي ٿو!
انھن گهڙين اسان تي پنھنجا گهڻائي آثار ڇڏيا آھن، شايد ھو فلم جي ھڪ رول وانگيان اسانجي دماغن ۾ لڪا پيا آھن ۽ جيڪڏھن اسين انھن کي ڏسڻ لاءِ زندھ رھياسين تہ پوءِ حقيقي زندگي جي ھڪ ڏينھن اھي نروار ٿيندا. ٿي سگهي ٿو تہ اسين انھن کي فقط ھڪ وڏي قبرستان جي شڪل ۾ ڏسون، ھڪ سرسبز باغ جنھن ۾ ھنن ناياب ٻج ڇڏيو آھي، ناياب ٻج جنھن جا سلا ضرور نڪرندا.

باب ستون: شخصيتون ۽ ننڍيون شخصيتون _ ۲

[b](پانڪريڪ)
[/b]
جيل جون ٻہ حياتيون آھن.
ھڪ ڪال ڪوٺڙي ۾ بند جنھن کي سختي سان سڄي دنيا کان ڌار ڪيو ويو آھي، پر تنھن ھوندي بہ جيتري قدر سياسي قيدي جو تعلق آھي، اھا زندگي بلڪل گهاٽن ناتن سان ٻاھرين دنيا سان ڳنڍيل ھوندي آھي. ٻي زندگي ڪال ڪوٺڙي کان ٻاھر ڊگهن ورانڊن منجھ آھي، جيڪا ڀوائتيءَ اڌ اونداھيءَ ۾ آھي. پنھنجي ليکي ھڪ ڪائنات، ڊريسن ۾ ۽ اندروني دنيا کان بہ وڌيڪ علحدگيءَ واري، ڪيترن ئي ننڍين ۽ مختصر شخصيتن سان ڀريل _ ھن بابت ئي آئون توھان کي ٻڌائڻ گهران ٿو.
ان جي قدرتي تاريخ، ۽ پنھنجي خود تاريخ بہ آھي. جڏھين ائين نہ ھجي ھا تہ پوءِ جيڪر آئون ان کي ايترو اونھو نہ سمجهي سگهان ھا. مون کي فقط ظاھري اثر نظر اچن ھا، جن جو رخ اسان ڏانھن ھؤ. فقط سندن ظاھري طرح پختو ۽ پڪو مٿاڇرو، ھڪ لوھي بار، جيڪو ڪال ڪوٺڙي ۾ رھندڙن کي دٻائي رکي ٿو. سال اڳ ۽ اڌ سال اڳ، بہ ائين ھو. ھاڻي ان مٿاڇري ۾ ڏار پئجي پيا آھن جن مان ماڻھو ليئا پائي رھيا آھن _ غريب، رحمدل، کل جھڙا مھانڊا. گهڻن قسمن جھڙا مھانڊا پر ھميشه انسان ذات سان واسطو رکندڙ، حڪومت جو بار ھن اڌ اونداھي دنيا جي ھر شخص تي دٻاءُ وجهي ٿو ۽ ان مان انسانيت جي ھر جذبي کي نچوڙي ٻاھر روشني ۾ آڻي ٿو. جيڪو ڪن ۾ گهٽ ۽ ڪن ۾ ڪجھ وڌيڪ ھوندو آھي، ۽ جيڪو سندن چھرن ۽ شخصيتن کي نمايان ڪندو آھي. توھان کي بلا شڪ اھڙا ماڻھو ملندا جن کي مڪمل انسان سڏجي پر اھڙا ماڻھو پنھنجو پاڻ اڳيان وڌن ٿا. ھو ٻئي ڪنھن جي ڏکـئي وقت ۾ مدد ڪن، تنھن لاءِ اھو ضروري نہ آھي تہ ھو پاڻ ۾ تڪليف محسوس ڪندا ھجن. جيل خوشين کان خالي ادارو آھي. پر ٻاھرين دنيا بہ تہ، ڪال ڪوٺڙين کان وڌيڪ غمگين آھي. ڪال ڪوٺڙي ۾ دوستي ھوندي آھي. نرالي دوستي! اھڙي دوستي جيڪا محاذ تي خطري ۾ ڊگهين مدتن ۾ قائم ٿئي ٿي. جت اڄ منھنجي زندگي توھانجي ھٿ ۾ ۽ سڀاڻي توھانجي زندگي منھنجي ھٿ ۾ آھي. ھن حڪومت جي جرمن وارڊنن جي وچ ۾ ڪا گهڻي دوستي ڪونھي. دوستي ٿي بہ نٿي سگهي. سندن چوڌاري جاسوسن جو ڄار وڇايل آھي، جيڪي ھڪ ٻئي تي چغليون ھڻن ٿا. ھو انھن کان جن کي رسمي طرح اھي ساٿي سڏين ٿا اڪيلي سر پنھنجي حفاظت ڪرڻ تي مجبور آھن ۽ منجهائن جيڪي چڱا آھن ۽ ڪنھن ساٿي کان سواءِ رھي نٿا سگهن سي اھڙي ساٿي جي تلاش، جيل جي اونداھين ڪوٺين ۾ ڪن ٿا.
ڪيتري عرصي تائين اسانکي سندن نالن جي خبر ڪانہ ھئي. اھو ضروري بہ ڪونہ ھو. اسان پاڻ ۾، کين چيڙ وارن نالن سان سڏيندا ھئاسين. جيڪي اسان يا اسان کان بہ اڳ آيل ماڻھن مٿن رکيا ھئا ۽ اھي جيل جي ڪوٺڙين ۾ ھلندا آيا. ڪيترن پھريدارن جا نالا بہ ايترا آھن جيتريون ڪال ڪوٺڙيون. اھو عام قسم آھي، نڪي چڱو نڪي خراب. ھن ھڪڙي قيدي جو راشن وڌايو آھي، تہ ٻئي پاسي واري کي وري ٿڦڙ ھنيا اٿئين. انھن پھريدارن جو تعلق قيدين سان ڪجھ لمحن جو ھوندو آھي، پر اھي لمحا اونداھيءَ ڪوٺيءَ تي پنھنجو دائمي اثر ڇڏين ٿا ۽ ھڪ طرفو تصر ۽ ھڪ طرفو، چٿر طور نالو، ھن پھريدار لاءِ قائم ڪن ٿا. ڪن حالتن ۾ ڪنھن فرد جي چٿر واري نالي بابت اونداھين ڪوٺين ۾ ھم خيالي ٿئي ٿي، ھي اھڙو ماڻھو ھوندو جنھن جي ھلت چلت مخصوص قسم جي ھوندي آھي، چڱي يا خراب.
اچو تہ انھن قسمن کي ڏسون! انھن ننڍين شخصيتن جو جائزو وٺون! انھن کي بي پرواھيءَ سان نہ چونڊيو ويو آھي. اھي نازين جي سياسي فوج جو حصو آھن. چونڊيل ماڻھو. نازي حڪومت جا ٿنڀا ۽ نازي سماج جون ٿوڻيون.

[b] ”غريب دوست“
[/b] نازي طوفاني فوج جي محفوظ دوستي جو رھيس جيڪو ڪنھن وقت ڪولون ۾ اسڪول جو پٽيوالو ھو، سو ھڪ قداور ۽ مضبوط جسم وارو ۽ بلند آواز شخص آھي.
ٻين جرمن اسڪول پٽيوالن وانگر ھن بہ ابتدائي طبي امداد جو ڪورس پورو ڪيو آھي ۽ ڪڏھن ڪڏھن جيل جي طبي اداري طرفان بہ ڪم ڪندو آھي. ھن سان ھتي ئي ڏيٺ ٿي. ھن مون کي گھلي ڪال ڪوٺڙي ۾ تڏي تي اچي وڌو ھو ۽ منھن جي ڦٽن جي ملم پٽي ڪيائين. شايد ھن، واقعي منھنجي زندگي بچائڻ ۾ مدد ڪئي. اھو ھڪ انساني فعل ھو؟ يا شروعاتي مدد جو ھڪ ڪورس؟ مونکي خبر ڪونھي پر منجهس موجود نازيت ان وقت ظاھر ٿي جڏھن ھن ٺوئنشن سان نظربند يھودين جا سمورا ڏند ٿي ڀڳا ۽ جن کي سڀني بيمارين جي دوا طور تي زبردستي لوڻ يا واريءَ جا ٻُڪ ٿي کارايا.

[b] ”نڪ ڊگهو“
[/b] ھو بوديجو وچ ۾، فيبين شراب جي بٺي ۾ گاڏي ھلائيندو ھو ۽ ڳالھائيندو بنھ گهڻو ھو ۽ سڀاءُ جو سٺو ھو ھو کلندي ڪال ڪوٺڙي ۾ گهڙندو ھو ۽ قيدين کي مُرڪي ماني ڏيندو ھو. ڪڏھن بہ ڪنھن کي ڪو ايذاءُ نہ پھچائيندو ھو. توھان کي شايد يقين نہ بہ اچي تہ ھو ڪلاڪن جا ڪلاڪ ٻاھر بيھي ڪال ڪوٺڙي اندر ٿيندڙ گفتگو ٻڌندو ھو تہ جيئن سڀ ڪجھ وڃي اختياري وارن کي ٻڌائي.

[b]”ڪوڪلر“
[/b] ھو بوديجو وچ ۾ شراب جي بٺي تي ڪم ڪندو ھو. سڊيتنلينڊ مان ڪيترائي جرمن مزدور ھت اچي لڳا آھن. ڪارل مارڪس لکيو آھي ”اھا ڳالھ اھميت واري نہ آھي تہ ھڪ مزدور ذاتي حيثيت ۾ ڇا سوچي ۽ ڪري ٿو. پر مکيہ ڳالھ ھي آھي تہ مزدورن کي ھڪ طبقي جي حيثيت ۾ پنھنجي تاريخي مقصد حاصل ڪرڻ لاءِ، ڇا ڪرڻ گهرجي.“ ھت موجود جرمن مزدورن کي حقيقت ۾ پنھنجي طبقي جي ذميوارين جي ڪابہ سڌ نہ آھي. انھن کي سندن طبقي کان ڇني ڌار ڪري انجي خلاف کڙو ڪيو ويو آھي.
ھو نازين سان ان ڪري مليو تہ جيئن آرام سان روزگار ڪمائي سگهي، پر معاملو سندس خيال کان وڌيڪ منجهيل نڪتو. ان کان پوءِ سندن منھن تان مُرڪ ئي ھلي وئي. ھڪ جواري وانگيان ھن سڀ ڪجھ نازين جي فتح تي لڳائي ڇڏيو. ڪجھ وقت کان پوءِ کيس پتو پيو تہ ھو ھڪ مئل گهوڙي تي بازي رکي رھيو آھي. انھيءَ ڪري ھاڻ ھو ٿوريءَ گهڻيءَ ڳالھ تان چڙڻ پئي لڳو. رات جو اڪيلو نرم بوٽن ۾ جيل جي ورانڊن ۾ پھرو ڏيندي ھو غير شعوري طرح بتين جي ڍڪن تي چڙھيل مٽي ۾ پنھنجي اونداھن خيالن جا پاڇا ڇڏيندو ھو: ”ھر شي لڙھندي ڪنھن اوڙاھ ۾ پئي وڃي،“ ھن شاعراڻي انداز ۾ لکيو ۽ خودڪشيءَ بابت سوچڻ لڳو.
ڏينھن جو ھي شخص پنھنجي خوف تي ضابطي رکڻ لاءِ قيدين ۽ مقدمن کي ڊوڙائيندو ۽ سندن پٺيان ھيانءَ ڏاريندڙ رڙيون ڪندو ھو.

[b] ”روزلر“
[/b] ڊگهو ۽ ڏٻرو شخص.ھت اھڙا ٿورا ماڻھو آھن جيڪي دل کولي کلي سگهن ٿا. ھو جابلو، نڪ ويجهو ڪپڙي جي ھڪ ڪارخاني ۾ ڪم ڪندو ھو. ھو ڪال ڪوٺڙي ۾ ڪلاڪن جا ڪلاڪ ويٺو ڳالھيون ڪندو ھو.
آئون ھن ڌنڌي ۾ ڪيئن آيس؟ ڏھن سالن تائين ڪو مناسب روزگار نہ مليم. سڄي ڪٽنب لاءِ ھفتي ۾ فقط ۲۰ ڪرائون _ سمجهي سگهين ٿو تہ وقت ڪيئن گذرندو ھو. پوءِ ھو اچن ٿا ۽ چون ٿا تہ اسين توکي روزگار ڏينداسين. اسان سان ھل. آئون ساڻن گڏ وڃان ٿو _ ۽ ھو مونکي ڪم ڏين ٿا. مونکي ۽ ٻين سڀني کي. اسان وٽ کائڻ لاءِ بہ آھي ۽ رھائش جي جاءِ بہ. اسين وقت گذاري سگهون ٿا. سوشلزم؟ نہ اھو سوشلزم نہ آھي. مون خيال ڪيو تہ اھو مختلف ھوندو. پر ھاڻي اسان اڳ کان بھتر حال ۾ آھيون.“
ڇا ھي جنگ ناھي؟ مون ڪڏھن بہ جنگ جي خواھش نہ ڪئي. آئون نٿو چاھيان تہ ٻيا ماڻھو مرن. منھنجي خواھش ھئي تہ؛ مان زندھ رھان.“
”ھت مون ڪنھن کي ڇيھو پھچايو آھي ڇا؟ جيڪڏھن آئون ويس تہ منھنجي جاءِ تي ٻيو ايندو، شايد وڌيڪ خراب. ڇا ائين آئون ڪنھن جي مدد ڪريان؟ جنگ ختم ٿيڻ کان پوءِ آئون وري ڪارخاني ۾ ڪم ڪندس....“
”تنھنجي خيال ۾ ڪير کٽندو؟“ اسين نہ؟توھان؟ اسان جو ڇا ٿيندو؟“
”پڇاڙي؟ افسوس. مون سمجهيو تہ اھا مختلف ھوندي.“ ھو وڏيون ٻرانگهون کڻندو ڪال ڪوٺڙي مان ھليو ويو.
اڌ ڪلاڪ کن کان پوءِ وري موٽيو ۽ پڇيائين تہ سوويت يونين ۾ حالتون ڪيئن آھن.

[b] ”بي حس“
[/b] ھڪ ڏينھن صبح جو اسين پانڪريڪ ۾ ھيٺ وڏي ورانڊي ۾ گاڏين جو انتظار ڪري رھيا ھئاسين. اسان کي پيتسچڪ محل ۾ پڇا ڳاڇا لاءِ وڃڻو ھو. اسان کي روزانو انتظار ڪرڻو پوندو ھو. قيدي ڀت ڏانھن منھن ڪري بيھندا ھئا. اسان جي پٺيان جيڪو آواز آيو سو مونکي نئون لڳو.
”آئون ڪجھ ڏسڻ نٿو گهران، نہ وري ڪا ڳالھ ٻڌڻ گهران ٿو! توھان ھينئر ڀل مونکي نہ سڃاڻو؛ پر سگهو ئي اوھين مون کي سڃاڻندؤ.“
مون کان کل نڪري ويئي. ھن جي لفظن مون کي ” گڊ سولجر شيوڪ“ ڪتاب جي ڪردار ليفٽيننٽ ڊب جو حوالو ياد ڏياريو، جيڪو ان ماڻھو سان بلڪل ٺھڪي ٿي آيو. اڄ تائين ڪنھن کي بہ اھڙي ھمت نہ ٿي ھئي، جو وڏي آواز ۾ چرچا ڪري پر ھڪ تجربيڪار پاڙيسري مون کي اشاري ۾ خبردار ڪيو تہ نہ کِلان _ شايد منھنجي غلطي ھئي ۽ چرچي جھڙي ڳالھ نہ ھئي. واقعي ائين ھو.
جنھن ھستي اسان جي پٺيان اھي لفظ چيا سو جرمن پوليس جي وردي ۾ ھڪ بنھ بندرو ۽ نٻل شخص ھو جنھن کي ظاھر ھو تہ اھا سڌ ئي ڪين ھئي تہ ان سان روحاني ھڪ جھڙائي ھيس. ان ماڻھو جو نالو وٿان ھو، ۽ ويتان وانگيان چيڪوسلاويڪي فوج ۾ ڪيتري وقت تائين نان ڪميشنڊ آفيسر ٿي رھيو ھو. ھو بلڪل صحيح ھو. اڳتي ھلي اسين ھن کي بلڪل چڱي طرح سڃاڻڻ لڳاسين ۽ اسين فقط بي حس ھستي طور سندس ذڪر ڪندا ھئاسين. سچ تہ ھي آھي تہ: ھن نڪمي، ھٺيلي ۽ شيطان جھڙي انسان لاءِ اسين ڪو نالو ئي نہ ڳولي سگهياسين، ڇاڪاڻ تہ منجهس ڪيتريون ئي خراب ڳالھيون ھيون ھو پانڪريڪ نظام جو ھڪ مکيہ ٿنڀ ھو.
انھن ٻٽاڪين جي باري ۾ ڳوٺاڻا اڪثر چوندا آھن تہ: اھي لوھي کڙيون آھن، جيڪي توھان کي تمام نازڪ ھنڌن تي زخم ڪن ٿيون. ڪنھن ماڻھوءَ کي جسماني طرح ننڍي ھئڻ جي ايذاءُ پھچائڻ لاءِ ڪيتري پستيءَ جي ضرورت آھي؟ وٿان کي بہ اھو مرض آھي ۽ ان جو بدلو ھو ان شيءِ کان وٺندو آھي جيڪا روحاني ۽ جسماني طرح کانئس اتم ھوندي آھي.
ھو ماڻھن کي ماريندو نہ آھي ڇاڪاڻ تہ منجهس ايتري ھمت ئي نہ آھي پر قيدين جي واتان جيڪي ڪجھ ٻڌندو آھي سو سڀ وڃي اختياري وارن کي ٻڌائيندو آھي. ھو ڪيتريون ھٿ گهڙيون ڳالھيون بہ وڃي بالا عملدارن کي شڌ مڌ سان ٻڌائيندو آھي. ھن جي ٻڌائڻ ڪري ڪيترن ماڻھن کي عذاب ڏنا ويا ۽ ڪيترا موت جي ابدي ننڊ پئجي ويا.
ھو حد کان وڌيڪ کِل جھڙو آھي. جيل جي ورانڊي ۾ ھو اڪيلو سيٽجي ھلندو آھي ۽ پنھنجي وڏي اھميت جا خواب ڏسندو آھي. جڏھن ڪنھن ماڻھوءَ جي سامھون ٿيندو آھي تہ پوءِ مٿڀري زمين ۾ ڪنھن شيءِ تي چڙھي بيھڻ جي ضرورت محسوس ڪندو آھي. آڏي پڇا وقت ڏاڪڻ جي ڪنيءَ تي چڙھي ويھندو آھي ۽ ڪڏھن ڪڏھن تہ: ڪلاڪ ڏيڍ تائين ان ڏکيءَ جاءِ تي ويٺو ھوندو آھي. اھو صرف انھيءَ ڪري تہ ھو توھان کان مٿي ڏسڻ ۾ اچي. جڏھن ھو ڊيوٽي تي ھوندو آھي، تہ ھو ڏاڪڻ تي چڙھي ھلندو آھي، يا بينچ تي چڙھي ھلندو آھي، ۽ پنھنجي عادتي جملن کي ورجائيندو آھي:
”آئون ڪجھ بہ ڏسڻ نٿو چاھيان. آءٌ ڪجھ بہ ٻڌڻ نٿو چاھيان. توھان کي منھنجي خبر نہ آھي ....“
صبح جو اڌ ڪلاڪ گاھ تي چھل قدمي ڪندو آھي، جيڪا پڻ پنھنجو پاڻ کي ماحول کان اوچائي جو احساس ڏياريندي اٿس. ھو ڪال ڪوٺڙي ۾ شاھاڻي انداز سان داخل ٿيندو آھي، ڪنھن اھم شخصيت جيان، ۽ يڪدم ڪرسي تي چڙھي بيھندو آھي جيئن مٿاھين جاءِ تان بيھي چڪاس ڪري سگهي.
ھو بيحد کِل جھڙو آھي _ آفيس ۾ ھر ھلڪڙي ماڻھوءَ جيان، جتي ماڻھن جي زندگي موت جا فيصلا ٿيندا ھجن ¬_ انتھائي خطرناڪ پڻ. ھن جي نااھلي ۾ بہ، ھڪ قسم جي اميد آھي. ھڪ ذري مان پربت ٺاھڻ. ھن کي قيدين تي نظر رکڻ کان وڌيڪ؛ ڪجھ بہ نٿو اچي، تنھن ڪري جيل جي قاعدن کان ذرو بہ ھٽڻ، ھن جي لاءِ تمام وڏي ڳالھ آھي. ايڏي وڏي ڳالھ جيڪا ھن جي ھڪل ڪرڻ جي اھميت جھڙي ھجي _ ھو جيل جي قاعدن جي ڀڃڪڙي ۽ ڏوھن بابت ڪوڙ گهڙيندو آھي، جيئن رات جو بستري تي ليٽڻ مھل انھي اطمينان ۽ آرام سان سمھي سگهي تہ ھو بہ ڪا ھستي آھي. ۽ ھتي جيل ۾ ڪير ٿو چڪاس ڪري تہ ھن جي معلومات ۾ ڪيترو سچ آھي.

[b] ”سيميتونز“
[/b] ھڪ مضبوط جسم جو ماڻھو، ھر قسم جي جذبي کان خالي. منھن ۽ اکيون ڄڻ تہ: گروسز جي ٺاھيل نازي فوجي ڪارٽون ۾ زندگي اچي وئي ھجي. ھو ليٿونيا جي سرحد تي ڌنار ھو، پر تمام عجب آھي جو انھيءَ خوبصورت ۽ ٻاجهاري مال ھن ۾ سندن ڪابہ خوبي نہ ڇڏي. اختياريءَ وارا ھن کي جرمن قوم جي خوبين جو مجسمو سمجهندا آھن. ھو چست، سخت ۽ راشي ٿيڻ کان بالاتر (انھن مان ھڪ جيڪي اردلين کان کاڌو نٿا وٺن) پر....
ڪنھن جرمن عالم، ياد نٿو پوي تہ ڪنھن، ڪنھن ساھ واري جي ذھانت جو اندازو انھن آوازن ۽ اچارن مان لڳايو ٿي جيڪي ھو اچاري سگهيو ٿي. آئون سمجهان ٿو ، ھن سڀ کان گهٽ عقل رکندڙ گهريلو ٻلي ئي سمجهي. ھيءَ جيڪا صرف ۱۲۸ اُچار ڪڍي سگهي ٿي. سيميتونز جي مقابلي ۾ ڪيڏي نہ ذھين آھي، جو ھن کان پانڪريڪ صرف چار اکر ٻڌا: ”پاس پلاس اُئوف، مينسچ!“ (”او! ھيڏانھن نھار.“)
ھفتي ۾، ٻہ ٽي دفعا ڊيوٽي جي چارج ڇڏيندو ھو ۽ ٻئي ٽئي دفعي ھر ھفتي ۾ ان کي وڏي اذيت مان لنگهڻو پوندو ھو _ ۽ ھن جي ھميشه خراب پڇاڙي ٿيندي ھئي. ھڪ دفعي مون جيل جي ڪمانڊر کي، ھن کي ڇڙٻيندي ڏٺو، ڇو تہ دريون کليل ڪونہ ھيون.
ھڪ گهڙي لاءِ جسم ننڍين ٽنگن تي لڏيو احمقانہ نموني جهڪيل سر اڃا بہ وڌيڪ جهڪيو ۽ وات ڦاڙي ٻڌل اکر ھن وري دھرايا، جنھن تي سموري مخلوق يڪ آواز گجي اٿي. ورانڊي ۾ طوفان مچي ويو، ڪنھن کي بہ خبر ڪانہ ھئي تہ ڳالھ ڇا آھي، دريون بند ئي رھيون، فقط ٻہ قيدي، جيڪي سيميتونز کي ويجهو ھئا، پنھنجي نڪ مان رت ڳاڙيندا نظر آيا. ھن کي رستو ملي ئي ويو.
ھر دفعي ائين ٿيندو ھو. ماڻھن کي ڌڪ ھڻڻ، ۽ جيڪڏھن ضرورت پوي، ماري ساھ ڪڍي ڇڏڻ _ اھو رستو کيس معلوم ھو، فقط اھو رستو. ھڪ دفعو قيدين سان ڀريل ھڪ ڪوٺڙي ۾ داخل ٿيو، ۽ ھڪ قيدي کي ڌڪ ھنيائين. قيدي، جنھن کي ڌڪ لڳو سو بيمار ھو؛ ڌڪ لڳڻ سان ئي ڪري پيو ۽ ڦٿڪڻ لڳو. ٻين سڀني کي اُٿ _ ويھ ڪرڻي پئي ۽ سيميتونز کي ھڪ مشڪل مسئلي جو حل ملي ويو. ھنجا ھٿ چيلھ تي ۽ مرڪ چپن تي ھئي ڄڻ تہ ھن ڪو وڏو ڪارنامو سر انجام ڏنو ھجي.
ھڪ وحشيءَ کي جيڪي ڪجھ سيکاريو ويو ھو، تنھن مان ھن کي فقط اھائي ڳالھ ياد ھئي، تہ ڪو ماڻھو ڌڪ ھڻي ٿو سگهي.
تنھن ھوندي بہ انھيءَ جانور جي دل بہ ڪجھ لٿل ھئي، اھا مھيني ٻن جي ڳالھ آھي. ٻہ ماڻھو ھو ۽ ڪ _ جيل جي استقباليہ آفيس ۾ ويٺاھئا ۽ ڪ، حالتن جي باري ۾ ڳالھائي رھيو ھو. ھو ڳچ وقت ڳالھائيندو رھيو. تمام گهڻي دير تائين ايستائين، جيسين کيس سيميتونز ۾، ڳالھ سمجهڻ جو دم ڏسڻ ۾ آيو. ھو اُٿيو آفيس جو در کوليائين ۽ ٻاھر دالان تائين احتياط سان نظر وڌائين، چو طرف ماٺ ھئي، رات جو وقت ھو ۽ جيل ستل ھو. ھن در بند ڪيو، پنھنجي پٺيان خبرداريءَ سان در کي ڪلف لڳايائين ۽ آھستڙي ڪرسيءَ تي ڊھي پيو.
”تون ائين ٿو سمجهين .......؟“
ھن پنھنجي مٿي کي پنھنجن ھٿن جي ترين جو اڌار ڏنو. طاقتور بدن جي ننڍڙي ڪمزور روح کي ھڪ ڀوائتي بار لوڏي ڇڏيو. ڳچ وقت تائين ھو اھڙي حالت ۾ پيو ھو، ان کان پوءِ ھن پنھنجو ڪنڌ مٿي ڪيو ۽ نا اميديءَ سان چيائين:
”تون صحيح آھين. اسان ھاڻي نٿا کٽي سگهون....“
انھيءَ ڳالھ کي ھڪ مھينو ٿيو آھي، جڏھن پانڪريڪ، سيميتونز جو آخري جنگي نعرو ٻڌو ھو ۽ نون قيدين کي اڃا سندس ھٿ نہ لڳا ھئا.

[b] جيل جو سپرنڊنٽ
[/b] ھڪو ننڍڙو ماڻھو _ سدائين ٺھيل ٺڪيل _ شھري ڪپڙن يا جرمن فوجي لباس ۾ سکيو ستابو _ پنھنجو پاڻ منجهان خوش _ ڪتن جو، شڪار جو ۽ عورتن جو شوقين، اھو ڪنھن اھڙي ماڻھوءَ جو ھڪڙو رخ آھي، جنھن سان اسان جو ڪو واسطو ڪونھي.
ٻيو رخ _ اھو آھي تہ پانڪريڪ کيس ڪھڙي رنگ ۾ سڃاڻي ٿو. ھڪ کھرو، ڄٽ، اڻ پڙھيل، ھڪ پوءِ ڍاپيل نازيءَ جو نمونو. پاڻ کي قائم رکڻ لاءِ ھر ڪنھن کي قربان ڪرڻ لاءِ تيار. جيڪڏھن نالن مان ڪو ڦل ملندو ھجي تہ _ سوپا سندس نالو آھي _ ۽ ھو پولينڊ مان آيل آھي. ائين چيو اٿن تہ ھن لوھارڪو ڪم سکيو ھو، پر انھيءَ آبروءَ جھڙي ڌنڌي بہ مٿس ڪو اثر نہ ڇڏيو. گهڻو عرصو ٿيو آھي جڏھين کان ھو ھٽلر جي نوڪريءَ ۾ گهڙيو ۽ پاڻ کي اڳتي ڌڪڻ جي وسيلي اھو موجودہ مرتبو حاصل ڪيو اٿس.
آفيسر ھجن يا قيدي، ٻار ھجن يا ٻڍا، پر ھو سڀني لاءِ بي رحم ۽ بي حس آھي، اھڙي طرح ئي پنھنجي عھدي جو بچاءُ ٿو ڪري. پانڪريڪ جيل جي، نازي ملازمن جي وچ ۾ ڪابہ دوستي ناھي _ پر سوپا وانگر ڪوبہ اھڙو نہ لڀندو، جنھن ۾ دوستيءَ جو اصل ڪو اھڃاڻ بہ نہ ھجي. سڄي جيل ۾ فقط ھڪ انسان اھڙو آھي جنھن کان شايد ھو متاثر آھي ۽ جنھن سان ھو اڪثر سٺي نموني ڳالھائيندو آھي، اھو آھي جيل جو ميڊيڪل اردلي، پولينري ميئستر ويئسنر. پر ائين ٿو ڏسڻ ۾ اچي تہ اھا ڳالھ بہ ٻہ طرفي ناھي.
ھو فقط پنھنجو پاڻ کي سڃاڻي ٿو. ھن اھو اميراڻو مرتبو پنھنجي لاءِ ئي حاصل ڪيو آھي ۽ پنھنجو پاڻ لاءِ ئي ھو انھيءَ حڪومت سان آخري گهڙيءَ تائين وفادار رھندو، شايد ھو اڪيلو انسان آھي جنھن کي بچاءَ جو ٻيو ڪوبہ رستو نٿو سجهي. کيس خبر آھي تہ ٻيو ڪوبہ رستو ڪونھي.
نازيت جي شڪست، خود سندس شڪست آھي، سندس سکي ستابي زندگيءَ جي پڄاڻي آھي، سندس شاندار بنگلي جي پڄاڻي آھي، سندس خوش لباسيءَ جو خاتمو آھي (جنھن کي ڦاسيءَ تي چڙھيل چيڪ باشندن جا ڪپڙا استعمال ڪرڻ ۾ بہ ڪو شرم نہ ٿيندو ھو.)
اھا پڇاڙي آھي _ ھائو.
”جيل جو ميڊيڪل اردلي“
پولينري مئستر ويئسنر پانڪريڪ ماحول جي ھڪ جهوني شخصيت آھي. بعضي ائين محسوس ٿيندو آھي تہ ھو ھتان جي شخصيت آھي ۽ بعضي ائين لڳندو آھي تہ ھن کانسواءِ پانڪريڪ جو تصور ئي نٿو ڪري سگهجي. جيڪڏھن ھو مريضن جي ڪپڙن ۾ نہ ھوندو تہ ورانڊن ۾ ننڍا، لوڏ وارا قدم کڻندو پنھنجي منھن ڳالھائيندو ۽ سمورو وقت چؤ_ گهرجا طرف ڌيان ڏيندي، ويندي نظر ايندو. ائين لڳندو ڄڻ ھو ڪو ٻاھريون ماڻھو آھي جو ڪنھن مختصر عرصي لاءِ آيو ھجي ۽ پاڻ سان گهڻي کان گهڻا تاثر کڻي وڃڻ جو گهرجائو آھي. ھو دروازي ۾ چاٻي وجهڻ ۽ قيدين جي ڪوٺين کي ترت ۽ خاموشي سان کولڻ ۾ اھڙو تيز آھي جھڙو ڪو ھوشيار جيلر ئي، ٿي سگهي ٿو، ھن ۾ رکيءَ خوش _ طبعي جي ھڪ عادت آھي جنھن ۾ ھو ڪي ڳالھيون لڪل معني` واريون پر ساڳئي وقت بنا ڪنھن زور جي چئي ويندو آھي. ھو پاڻ، ماڻھن کي ويجهو پوڻ نہ ڏيندو آھي. ھو گهڻوئي ڪجھ ڏسڻ جي باوجود ڪنھن جي چغلي ڪونہ ھڻندو آھي. قيدين جي ڪنھن ڪوٺي ۾ گهڙندو جا دونھي سان ڀريل ھوندي. کانئس ڇڪون نڪري وينديون، منھن چپ اگهندي، منھن تي ناراضگيءَ جو اظھار ڪندي، ھو چوندو ”ڪوٺين ۾ تماڪ پيڻ“ ۽ وري ٻيءَ قسط ۾ پنھنجا چپ اگهندي چوندو: ”سخت منع آھي.“ پر ڪڏھن بہ اسان تي چغلي نہ ھڻندو آھي.
ھن جو منھن، دائمي طرح گهنج پيل ۽ ڏکارو لڳندو آھي، ڄڻ ھن کي ڪنھن وڏي پريشانيءَ سبب تڪليف پھچي رھي آھي. ظاھر آھي تہ ھو نٿو چاھي تہ جنھن حڪومت جو ملازم آھي تنھن سان ڳنڍيل ھجي ۽ ان جي ظلم ھيٺ آيلن جو علاج ڪندو رھي. ھن کي ھن نظام ۾ ڪو ويساہ ڪونھي، ھن کي ھن جي بقا ۾ بہ يقين ڪونھي، ۽ نہ ڪڏھن ماضيءَ ۾ ھن کي ڪو يقين رھيو آھي. اھوئي سبب آھي جو ھن پنھنجي ڪٽنب کي وراتي سلا کان پراگ نہ آندو آھي. جيتوڻيڪ، ڪي ٿورا اھڙا نازي ڪامورا آھن جن مقبوضہ علائقي جي زمين جي لالچ ۾ اھڙو موقعو ھٿان وڃايو آھي. ساڳـئي وقت ھن ماڻھوءَ ۾ اھا صلاحيت بہ ڪونھي، جو ھو انھن سان شامل ٿئي، جيڪي ھن نظام خلاف لڙي رھيا آھن. ھن پاڻ کي عوام سان بہ نہ ملايو آھي.
ھو تمام محنت ۽ ديانتداريءَ سان منھنجي سنڀال پيو ڪري. اڪثر ماڻھن جي حالتن ۾ ھو ائين ڪندو آھي. ڪڏھن، جڏھن کيس معلوم ٿيندو آھي تہ ڪنھن قيدي کي سخت عذاب ڏنا ويا آھن، تڏھن ھو ان کي ٻيھر پڇاڻي لاءِ موڪلڻ کان صفا انڪار ڪري ويھندو آھي. شايد اڃا سندس ضمير ۾ ڪو احساس باقي آھي. ڪن ٻين وقتن تي جڏھن سندس مدد جي ضرورت ھوندي آھي، ھو ڪابہ مدد نہ ڪندو آھي. شايد اھو تڏھن ٿو ٿئي جڏھن کيس حڪومت جو ڊپ لڳندو آھي.
ھي ھڪ اھڙي شخصيت آھي جيڪا حڪمرانن جي خوف ۽ جيڪي اچڻ وارو آھي ان جي خوف ۾ اڪيلو بيٺو آھي. ھو ان صورتحال ۾ ڪو رستو ڪڍڻ جي ڪوشش ڪندو آھي پر کيس ڪو رستو ڪونہ ٿو ملي _ ھو ھڪ ڪوئي وانگيان آھي جيڪو، ڪيري ۾ ڦاسي پوي ۽ ڪوبہ رستو کيس نہ ملي.

[b] ”فلنڪ“
[/b] ھو فقط ننڍڙي شخصيت ڪانھي پر اڃا مڪمل شخصيت بہ ڪونہ بڻيو آھي. ٻنھي جي وچ ۾ ھڪ عبوري حالت ۾ آھي، ھن ۾ اھو واضع شعور ڪونھي جيڪو کيس شخصيت بڻائي سگهي.
در اصل ھن قسم جا ٻہ ماڻھو آھن، سادا، حساس. شروع ۾ بلڪل خاموش ۽ جن عذابن ۾ اچي ڦاٿا آھن تن ۾ حيران بعد ۾ ھن سڄي جنجال مان نڪرڻ لاءِ آتا آھن، ٻين تي مدار رکندڙ، ان ڪري پٺڀرائي جا ڳولائو، ان جا متلاشي. پر علم کان سواءِ پنھنجي حس جي بنياد تي صحيح جاءِ تي پھچي ويندڙ. ھو توھان جي ان لاءِ مدد ٿا ڪن جو توھان کان مدد جي اميد ٿا رکن. انھن کي مدد ڪرڻ جائز آھي. اڄ بہ ۽ آئندہ پڻ.
اھي ٻہ ماڻھو جيڪي پانڪريڪ جي سمورن جرمن ڪامورن ۾ يڪتا آھن سي بہ محاذ تي ھئا.
اناور جيڪو زوجمو جي ھڪ درزي جو مددگار ھو مشرقي محاذ تي ڪجھ وقت رھڻ کان پوءِ پاڻھي پاڻ کي پاري لڳڻ جا زخم ڏئي واپس موٽيو ھو. ھو ”شيوڪ“ جي ڪردار جيان فلسفانہ انداز ۾ چوندو ھو تہ:
”جنگ ماڻھو جو ڪم نہ آھي. منھنجي ان ۾ ڪابہ دلچسپي ڪانھي.“
ھوفر ھڪ خوش مزاج موچي ھو جيڪو باٽا جي ڪارخاني ۾ ڪم ڪندو ھو. ھو فرانس واري چڙھائي وقت فوج ۾ ھو. جتان ترقي جي وعدي جي باوجود ڀڄي نڪتو ھو. اڪثر تقريبًا ھر روز پنھنجين ننڍين پريشانين جي اثر ھيٺ جيڪي کيس ڪافي ھيون، ھو ھٿن سان اظھار نفرت جا اشارا ڪندي، اچاريندو ھو ”ايخ ا سخيز“ (”جھنم ۾ پوي“)
ٻئي ھڪ ئي قسم جا آھن، قسمت توڙي ڪردار جي خيال کان. پر ھوفر وڌيڪ کليل ۽ وڌيڪ مڪمل آھي. ان ڪري سڀني ڪوٺين وارا کيس ”فلنڪ“ جي نالي ڏيڻ تي متفق آھن.
ھن جي ڊيوٽي وارو ڏينھن قيدخاني جي ڪوٺين ۾ سڪون جو ڏينھن ھوندو آھي. توھان کي جيڪي وڻي سو ڪريو. جيڪڏھن ھو ڪاوڙ ڪري تہ ساڳئي وقت اک ڀڃي اھو ظاھر ڪندو آھي تہ اوھان تي ڪاوڙ ڪانھيس. ھي سڀ ان لاءِ ڪيو پيو وڃي تہ مٿيان آفيسر سمجهن ھو ڪافي ڦڙت آھي. مگر سندس اھا ڪوشش ڪوبہ نتيجو پيدا نٿي ڪري، ڪنھن کي بہ سندس ڦڙتائي جو يقين نٿو ٿئي. ڪوبہ ھفتو اھڙو ڪونہ ٿيو وڃي جڏھن کيس سزا طور وڌيڪ ڊيوٽي نہ ڏيڻي پوي.
”ايخ اسخيز“ چئي ھٿن سان نفرت جو اظھار ڪندي ھو ھميشه وانگر ڊيوٽي ڏيندو رھي ٿو. اڄ بہ ھو جيل جي پھريدار کان وڌيڪ ھڪ خوش مزاج نوجوان موچي لڳي ٿو. ڪنھن مھل توھان ڏسندؤ تہ ڪنھن ڪوٺيءَ ۾ ھو پوري توجھ سان سڪن جي راند جو مزو وٺي رھيو آھي، ٻي وقت ڏسبو تہ ھو سڀني قيدين کي ڪوٺي کان ٻاھر ورانڊي ۾ ڪڍي ”چڪاس“ پيو ڪري. اھا چڪاس ڪافي ڊگهي ٿيندي آھي. بعضي توھان ڏسندؤ تہ ڪوٺي ۾ ھو پنھنجو مٿو مونن ۾ وجهي ٽيبل تي ڍريو پيو ھوندو. خوب ننڊ ڪندو آھي ۽ تمام اطمينان ۽ مزي سان. ھتي پنھنجي بالا عملدارن کان، کيس بچاءُ آھي ڇو تہ ڪنھن مھل بہ ڪنھن عملدار جي اچڻ تي ورانڊي ۾ بيٺل قيدي کيس خطري کان آگاھ ڪندا آھن. ھو ڊيوٽي جي دوران ئي سمھڻ جو وقت ڪڍي سگهي ٿو. ڇو جو ڊيوٽي کان ٻاھر سندس دماغ سمورو وقت ڇوڪرين جو سوچيندو آھي جيڪي کيس دنيا جي ھر شيءِ کان وڌيڪ پسند آھن.
نازين جي شڪست يا سوڀ؟_ ”ايخ اسخيز“ اھو تماشو آخر ڪيترو وقت ھلندو.
ھو پاڻ کي ان ۾ شمار نٿو ڪري، فقط ان جي ڪري بہ ھو دلچسپ آھي. پر ان کان بہ وڌيڪ تہ، ھو نازين ۾ شمار ٿيڻ بہ نٿو چاھي ۽ انھن مان نہ آھي. توھان کي جيل جي ڪنھن بہ حصي ۾ ڪنھن قيدي ڏي ڪو پيغام موڪلڻو آھي؟ فلنڪ اھو پھچائي ڏيندو. توھان کي جيل کان ٻاھر ڪو پيغام موڪلڻو آھي، تہ اھو بہ فلنڪ پھچائي ڏيندو. توھان کي ڪنھن قيدي سان ملي کيس سمجهائي، ڪن ماڻھن کي بچائڻ جي ڪوشش ڪرڻي آھي؟ فلنڪ توھان کي ان قيدي وٽ وٺي ويندو، پاڻ ٻاھر بيھي پھرو ڏيندو ۽ پنھنجي ان ڪاميابي تي خوشي محسوس ڪري رھيو ھوندو. اڪثر توھان کي خود کيس محتاط رھڻ جي ھدايت ڪرڻي پوندي. ھن کي خطري ۾ ھئڻ جو احساس گهڻو ڪونھي. ھن کي ان جو چڱي طرح احساس ڪونھي تہ ھو ڪيڏو نہ چڱو ڪم ڪري رھيو آھي. ان ڪري ئي ھو آساني سان ائين ڪندو رھي ٿو. پر اھا ڪمي سندس ترقي ۾ رڪاوٽ آھي.
ھو اڃا شخصيت نہ آھي پر شخصيت بڻجڻ جي منزل ڏانھن وڌي رھيو آھي.

[b] ”ڪولن“
[/b] مارشل لا جي زماني جي ھڪ شام نازي طوفاني فوج جي ڊريس ۾، ھڪ پھريدار مونکي پنھنجي ڪوٺي ڏانھن وٺي آيو. ان منھنجي کيسن جي فقط مٿاڇري تلاشي ورتي. ”تون ڇا ۾ ڦاٿو آھين؟“ ھن مون کان پڇيو.
”توکي ان ڪري خوف ٿيو؟“
”جيڪي ٿيڻو آھي سو ٿيندو.“
ھڪ گهڙي جي لاءِ ھن منھنجي ڪوٽ جي ڪالرن تي ميڪانڪي نموني پنھنجون آڱريون ڦيرايون.
”شايد ھو ائين ڪن. ٿي سگهي ٿو تہ سڀاڻي نہ، ھڪ ھفتي کان پوءِ، پر شايد بلڪل نہ. پر ھن زماني ۾ ھر ڳالھ لاءِ تيار رھڻ بھتر آھي.
ھيڪر وري خاموش ٿي ويو.
”پر ٿي سگهي ٿو.....، ڇا تون ڪنھن کي پيغام موڪليندين؟ يا، ڪجھ لکڻ چاھيندين. اڄ جي لاءِ نہ، تون سمجهين ٿو آئيندي جي لاءِ، تون ھتي ڪيئن آئين، ڪنھن توکي دوکو ڏنو، ماڻھن ڪھڙي روش ورتي. تہ جيئن جيڪا توکي معلومات آھي سا توسان گڏ ختم نہ ٿي وڃي....“
آئون ڪجھ لکڻ چاھيان ٿو؟ ائين پئي لڳو ڄڻ ھن منھنجي دلي تمنائن کي پروڙي ورتو آھي.
ھڪ لحظي کان پوءِ ھو پينسل ۽ ڪاغذ کڻي آيو. مون انھن کي احتياط سان پاسيرو ڪري رکيو تہ جيئن چڪاس جي موقعي تي نڪري نہ پون.
مون انھن کي ھٿ ئي نہ لاتو.
اھا ايڏي خوشي جي ڳالھ ھئي ...... جا اعتبار ۾ نہ پئي آئي. بي انتھا خوشي جي ڳالھ، ھتي، ھن اونداھي جاءِ ۾ گرفتاري کان ڪجھ ھفتا پوءِ، انھن جي ڊريس ۾ جن کي گاريون ڏيڻ ۽ ڌڪڻ ھڻڻ کان سواءِ ڪجھ اچي ئي ڪونہ _ توھان کي ھڪ انسان ملي ٿو وڃي، ھڪ دوست، جيڪو توھان کي اھڙي خاتمي کان بچائڻ لاءِ ھٿ ٿو وڌائي. ھو توھان کي پنھنجي پوين سان ڳالھائڻ ۽ ھنن لاءِ ٻہ لفظ ڇڏڻ جو موقعو ٿو ڏئي، جيڪي توھان کان پوءِ بہ زندھ ھوندا، ۽ ھن وقت، اھڙي وقت جڏھن ورانڊي ۾ انساني خون جا پياسا، انھن جا نالا پڪاري رھيا آھن، جن کي گولين سان اُڏايو ويندو. اھڙي وقت ۾، جن ۾ رئڻ رڙين ڪرڻ جي طاقت ڪانھي، تن کي بہ موت جو ڏھڪاءُ ڪنبائي رھيو آھي _ اھڙي وقت ۾ ھھڙي خوشي جي ڳالھ. ناممڪن. اعتبار ئي نٿو اچي. ائين ٿي نٿو سگهي. شايد ھي ڪو ڄار آھي. جيڪو ماڻھو، ھھڙين حالتن ۾ توھان ڏانھن پنھنجو ھٿ ٿو وڌائي، تنھن ۾ ڪيڏي نہ طاقت ۽ ڪيڏي نہ ھمت آھي.
مھينو کن گذري ويو. مارشل لا لھي ويو. گارين ۽ رڙين جو وقت ۽ بي رحم ساعتون گذري ويون ھيون. وري ھڪ شام ھئي، ۽ آئون اڃا ھاڻي پڇاڻي تان موٽيو ھوس. ھيڪر وري ساڳيو وارڊن ڪوٺي ٻاھران بيٺل ڏٺم.
”ڏسجي ٿو تہ تون بچي وئين.“ ۽ اٻاڻڪين نگاھن سان ھن مون ڏي ڏٺو، ”سڀ خير ٿي ويو؟“
مون ھن جو سوال چڱي طرح سمجهيو. منھنجي دل تي ھن جي جذبات جو گھرو اثر ٿيو. ساڳئي وقت، اِن ڳالھ مونکي، ھنجي ايمانداري ۽ نيڪ نيتي جو يقين ڏياريو. اھڙو سوال فقط اھو ماڻھو پڇي سگهيو ٿي، جنھن جي اندر ھو ان کي جائز سمجهندو ھجي. ان وقت کان منھنجو ھن ۾ اعتماد ٿي ويو. ھو اسان جو ماڻھو ھو.
ظاھري طرح ھو ھڪ پراسرار شخصيت لڳندو ھو. ورانڊي ۾ خاموش قدم کڻندو ھو پنھنجو پاڻ ۾ محو، پر ساڳئي وقت چوڪس ۽ خبردار معلوم ٿيندو ھو. ھن ڪڏھن بہ نڪي ڪنھن کي گاريون ڏنيون ۽ نہ ئي ڪڏھن ڪنھن کي ماريندي ڏٺو ويو.
ھڪ دفعي ھن منھنجي ڀر واريءَ ڪوٺيءَ جي ساٿين کي چيو تہ ”ڪنھن مھل جڏھن سيميتونز ڏسندو ھجي تہ، تون ڀل اسان کي ڪجھ ڌڪ ھڻ، تہ جيئن ھو توکي گهٽ ۾ گهٽ ھڪ دفعو تہ ڪو عمل ڪندو ڏسي.“
ھن پنھنجو ڪنڌ ڌوڻيو.
”ان جي ڪابہ ضرورت ڪانھي.“
ھو ڪڏھن بہ چيڪ کان سواءِ ڪنھن بہ ٻولي ۾ نہ ڳالھائيندو ھو. سندس ھر ڳالھ مان ظاھر ھو تہ ھو ٻين کان مختلف آھي پر اھو چوڻ مشڪل ھو تہ ائين ڇو آھي. ھو بہ ائين سمجهندا ھئا پر کين فرق جو احساس ڪونہ ٿيندو ھو.
ھو ھر ضرورت وقت موجود آھي. مونجهاري ۽ پريشاني ۾ ھو سڪون پيدا ٿو ڪري. جتي ڊپ کان ڪنڌ جهڪيل آھن اتي حوصلو ٿو ڏئي. جتي نا اتفاقي ٻاھرين دنيا جي ماڻھن لاءِ خطري جو سبب بڻجي سگهي ٿي، اتي ھو اتفاق پيدا ٿو ڪري. ھو نھايت ترتيب سان ننڍڙين شين کان پاسو ڪندي، نھايت وڏي پيماني تي ڪم ڪري رھيو آھي.
رڳو اڄ ڪلھ نہ، پر شروعات کان ئي، انھي مقصد خاطر، ھن نازين جي نوڪري اختيار ڪرڻ جو فيصلو ڪيو ھو.
ائڊولف پولينسڪي موراويا جي ھڪ جهوني خاندان جو فرد، پر ھن پاڻ کي جرمن سڏائي، نازين جي نوڪري ورتي آھي، تہ جيئن چيڪ قيدين تي پھريداري ڪري. اول ھواڊڪ ڪرالووي ۽ ھاڻي پانڪريڪ ۾. سندس ھن قدم، شايد کيس لاءِ سڃاڻندڙن ۾ تلخي پيدا ڪئي ھجي. ھڪڙي ڏينھن چئن سالن جي نوڪري کان پوءِ، جيل جو جرمن سپرنڊنٽ ھن کي گهرائي، ھن جي منھن ۾ مڪون اُلاري کيس دڙڪا ٿو ڏئي.
”آئون تو مان اھي چيڪ جذبا ڪڍي ٻاھر ڪندس.“
پر شايد ھو غلطي تي آھي رڳو چيڪ جذبا نہ، پر انساني جذبا بہ ڪڍڻا پوندا. جنجي اثر ھيٺ ھو ھن جاءِ تي آيو ھو ۽ لڙي رھيو ھو ۽ لڙائي ۾ مدد ڪري رھيو ھو. جنھن کي لاڳيتن خطرن پاڻ وڌيڪ سخت ڪري ڇڏيو ھو.

[b] ”اسانجا“
[/b] جيڪڏھن ۱۱ فيبروري ۱۹۴۳ جي صبح جو نيرن جي مھل خبر نہ آھي ڪھڙي شين جي بدران صاف سٿري ڪافي ملي ھئي، تہ اسان کي ان معجزي تي ڪوبہ ڌيان نہ ڏيڻ کپندو ھو. ڇوتہ اڄ صبح جو مون پنھنجي ڪوٺيءَ جي در کان ورانڊي ۾، چيڪ پوليس وارن جي ڊريس ۾ ماڻھو ڏٺا ھئا.
فقط ھنن جي ھڪ جهلڪ ڏسڻ ۾ آئي ھئي. ڪاري پتلون، لانگ بوٽ ۽ نيري رنگ جي قميص ۽ ھٿ دروازي جي تالي تائين آيو، دروازو کليو ۽ نظارو ختم ٿي ويو. اھا جهلڪ ايتري تہ مختصر ھئي جو ۱۵ منٽ پوءِ، اسين سمورا، ان تي اعتبار ئي نہ ڪري پيا سگهون.
پانڪريڪ ۾ چيڪ پوليس وارو! ڪيڏا نہ مطلب ۽ نتيجا، ان ھڪ نتيجي مان ڪڍي سگهن ٿا.
ٻن ڪلاڪن جي عرصي ۾ اسين ڪافي نتيجن تي پھچي چڪا ھئاسين. ھيڪر وري ڪوٺيءَ جو دروازو کليو، چيڪ پوليس ٽوپي ۾ ڪنھن ڪشادي مُرڪ سان، اسان جي حيراني ڏانھن نھاريو ۽ اعلان ڪيائين ”فريستو ندي“ ھاڻي اسان کي ڪابہ غلط فھمي نہ ھئي. چيڪ پوليس وارا نازي طوفاني فوج جافو جي جيل پھريدارن جي لباس ۾ گشت ڪري رھيا ھئا.
ھن تبديليءَ جي اسان لاءِ ڪھڙي اھميت آھي؟ ھي ڪھڙي نموني جا ھوندا؟ ڪيئن بہ ھجن پر فقط ھنن جي موجودگي واري حقيقت ڪجهہ صاف قسم جو اظھاري پئي ڪري. اھو سڀ ڏيکاري ٿو تہ ھي نظام ڪيئن پنھنجي تباھيءَ ڏانھن تيزيءَ سان لڙھي رھيو آھي. خود اھڙي ھنڌ تي جو ھنڌ، نھايت نازڪ سمجهڻ کپي، اتي بہ ھو ان فوج جا ماڻھو رکڻ تي مجبور آھن، جنھن قوم کي پنھنجي ظلم جو شڪار بڻائي رھيا آھن! ھنن وٽ انساني قوت جي ڪيڏي نہ گهٽتائي ٿي ويئي آھي. پنھنجي پڄاڻيءَ کي ٿورو ٽارڻ جي لاءِ آخري ماڻھو بہ استعمال ڪرڻ ٿا چاھين. ھن کان پوءِ اڃا گهڻو وقت کين، زندھ رھڻ جي اميد آھي؟
ان ۾ ڪو شڪ ڪونھي، تہ ھي چيڪ پوليس وارا نازين جا چونڊيل ھوندا. شايد ھو جرمن پھريدارن کان بہ بدتر ثابت ٿين. ھنن کي پنھنجي قوم جي سوڀ ۾ ڪا آس ڪانھي. پر ھنن جي ھتي موجودگي ڪنھن حقيقت جا آثار آھن.
ان وقت اسانجا خيال ڊوڙندا رھيا.
پر دراصل جيڪي اسان سوچي سگهياسين ٿي، ان کان بہ ڪجهہ وڌيڪ ھو. نازي ھينئر ماڻھن کي چونڊڻ لائق بہ نہ رھيا ھئا.
۱۱ فيبروري تي پھريون دفعو اسان چيڪ ڊريسون ڏٺيون ھيون.
ٻئي ڏينھن اسين ھنن کي ماڻھن طور سڃاڻڻ لڳاسين.
ھو آيو، ڪوٺي تي ھڪ نظر وڌائين، ڪنھن گهٻراھٽ ۾ دروازي وٽ پنھنجا پير ڇنڊيائين ۽ پوءِ ھڪ اھڙي نوجوان وانگر جنھن کي ڪا اوچتي جذباتي قوت ٽپا ڏياري، ان وانگر اوچي ھمت سان ھن چيو:
”ڏيو خبر دوستو: زندگي ڪيئن آھي؟“
اسان جواب ۾ مرڪياسين، تہ ھو بہ اسان ڏي ڏسي مرڪيو ۽ پوءِ ڄڻ ڪنھن شرم جي احساس ھيٺ چوڻ لڳو:
”اسان بابت ڪو، خراب خيال نہ ڪجو، يقين رکو تہ اسين توھان تي پھري ڏيڻ کان ھوند، گهٽين ۾ ڌڪا کائڻ وڌيڪ پسند ڪريون. پر ھنن اسانکي زوري ھتي پھچايو آھي: ۽ شايد ........ ھن مان چڱو نتيجو نڪري.“
اسان جڏھن کيس ٻڌايو تہ کين ڏسي اسان جي دل ۾ ڪھڙا خيال پيدا ٿيا ھئا، تڏھن کيس ڏاڍي خوشي ٿي. ان طرح، پھرين ملاقات ۾ اسين دوست ٿي وياسين. ھن جو نالو ويتڪ ھو. ھڪ سادو سودو نيڪ دل. ھي اھو ماڻھو ھو، جنھن فيبروري جي صبح جو اسانجي ڪوٺيءَ جو در کوليو ھو.
۽ ٻيو ھو توما، ھڪ جهوني چيڪ جيلر جو ھوبھو نمونو _ رُکو، واڪا ڪندڙ، پر بنيادي طرح سٺو _ اھڙي قسم جي ماڻھن مان، جن کي اسان جنگ کان اڳ واري حڪومت جي جيلن ۾ جهونو ڪري سڏيندا ھئاسين. پنھنجي مرتبي جي باري ۾ کيس ڪنھن بہ نراليءَ ڳالھ جو احساس نہ ھو. انھيءَ جي باوجود ھن کي پنھنجي، ان عھدي ۾ ڪا اجنبيت ڪانہ لڳندي ھئي. ھو پنھنجي ”رُکين حرڪتن سان“ اھڙوئي انتظام رکندو ھو، جھڙيون پاڻ خود ھن جون ڀڃڪڙيون ڪندو ھو، ڪنھن مھل جيل جي ڪوٺيءَ ۾ مانيءَ جو ٽڪر لڪائي کڻي ايندو ھو، ڪنھن مھل ڪنھن کي سگريٽ پيو ڏيندو ھو، تہ ڪنھن مھل ڪنھن موضوع تي (سواءِ سياست جي) بحث مباحثي ۾ رڌل نظر ايندو ھو. ھو اھي سڀ ڳالھيون بلڪل معمولي نموني ۾ ڪندو رھندو ھو. گويا ائين ڪرڻ جيل جي پھريدار لاءِ ھڪ دستوري ڳالھ ھئي. جڏھن کيس پنھنجي ڪن ڪوتاھين جي لاءِ، مٿين عملدارن ڇڙٻون ڏنيون، تڏھن ھو ڪجھ وڌيڪ احتياط ڪرڻ لڳو، پر منجهس ڪوبہ خاص ڦيرو ڪونہ آيو. ھو اھو ساڳيو ئي پراڻو يار ويس ماڻھو رھيو. ھن کان ڪنھن وڏي گهر ڪرڻ جي اميد ڪانہ ھئي، پر ھوندي بہ جڏھن سندس ڊيوٽي ايندي ھئي، تڏھن بي فڪريءَ سان ساھ کڻندا ھئاسين.
ٽيون گهنجيل منھن سان، ھوشياريءَ سان، ھيڏانھن ھوڏانھن نظر ڦيرائڻ کان سواءِ، ڪوٺين جي ٻاھران گهمندو رھندو ھو. اسان پنھنجي طرفان، ھن سان تعلق پيدا ڪرڻ لاءِ جيڪي ڪوششون ڪيون، تن مان ڪو کڙ تيل ڪونہ نڪتو.
ھفتي جي نظرداريءَ کان پوءِ، ھڪ ڏينھن بابا چوڻ لڳو، ”ان جي معاملي ۾ اسان کي ڪابہ ڪاميابي نہ ٿي. ھي سڀني ۾ ناڪام شخص آھي.“
”شايد سڀني ۾ ھوشيار،“ مون وراڻيو. ڇوتہ معمولي ڳالھين تي بہ خيال ظاھر ڪرڻ جيل جي زندگيءَ جو حصو ٿي چڪو آھي.
۱۵ ڏينھن کان پوءِ مون کي ائين لڳو تہ ڄڻ ھن شخص ڪجهہ خوش مزاجيءَ واري انداز ۾ مون کي اک ھنئي آھي. مون بہ ساڳئي قسم جي معمولي حرڪت ۾ کيس جواب ڏنو. جيل ۾ ھن ڳالھ جون، ھزار معنائون ٿي سگهن ٿيون، پر ھن ۾ مون کي ڪوبہ تاثر نظر نہ آيو. شايد مون غلطي ڪئي ھئي.
مھيني کان پوءِ سڀ ڪجھ ظاھر ٿي پيو. اھو واقعو اوچتو ٿيو جيئن پوپٽ خول مان نڪري اڏامڻ لڳي ٿو. اوچتو خول ڦاٽي ٿو ۽ ان مان ھڪ زندھ شيءِ نڪري نروار ٿئي ٿي. پر ھن خول مان نڪتل شيءِ پوپٽ نہ پر ھڪ انسان ھو.
اھڙين ئي شخصيتن جي باري ۾ بابا اڪثر چوندو ھو تہ ”تون ننڍڙا يادگار ٺاھي رھيو آھين.“
ھائو، آءٌ چاھيان ٿو تہ انھن ساٿين کي ڪڏھن بہ وساريو نہ وڃي، جيڪي وفاداريءَ ۽ دليريءَ سان ٻاھر ۽ ھتي وڙھيا ۽ پاڻ قربان ڪري ڇڏيائون، پر ساڳئي وقت آئون اھو بہ چاھيان ٿو تہ انھن زندھ شخصن کي بہ نہ وساريو وڃي، جن نھايت ڏکين وقتن تي وفاداري ۽ دليري سان اسان جي مدد ڪئي. آءٌ چاھيان ٿو تہ پولينسڪي ۽ ھن چيڪ پوليس واري کي پانڪريڪ جيل جي ورانڊن واريءَ اونداھيءَ مان ڪڍي زندگيءَ جي روشنيءَ ۾ آڻيان. ھنن جي واکاڻ لاءِ نہ پر ٻين اڳيان مثال پيش ڪرڻ لاءِ، ڇوتہ انساني ذميداريون ھن جدوجھد سان ختم نہ ٿيون ٿين. جيستائين سڀ ماڻھو صحيح انسان بڻجي سگهن ان وقت تائين انسان بڻجڻ جي لاءِ سيني ۾ ھڪ سورمي جي دل رکڻ ضروري آھي.
بنيادي طرح ھي پوليس جي ھڪ سپاھي ياروسلاوھورا جي مختصر ڪھاڻي آھي پر ان ۾ توھان کي ھڪ انسان جي مڪمل تاريخ لڀندي.
رادنيڪا: دنيا جي ھڪ پراھين ڪُنڊ، خوبصورت ٻھراڙي، رومانوي ۽ غريب. پڻس شيشي جو ڪاريگر. سخت زندگي. ڪم جي وقت موتمار پورھيا ۽ بيڪاريءَ ۾ بکون ۽ ڏجها، جيڪي ھتي ھميشھ موجود رھن ٿا. اھي حالتون يا تہ ماڻھوءَ کي گوڏن ڀر ڪيرائي ٿيون ڇڏين، يا سندس دل ۾ بھتر دنيا جا خواب جاڳائي، انھن ۾ ويساھ پيدا ڪري ۽ اوچي ڳاٽ لاءِ جدوجھد ڪرڻ جو عزم پيدا ٿيون ڪن. سندس پيءُ پوئيون رستو پاڻ لاءِ پسند ڪيو ھو. ھو ڪميونسٽ ٿي ويو.
جواني ۾ رادنيڪا، ھڪ دفعو يوم مئي جي جلوس ۾، سائيڪل سوارن ۾ شامل ھو. سندس سائيڪل جي ڦيٿن جي تارن ۾ ڳاڙھي پٽي لپيٽيل ھئي. ھن کي اھا ڳالھ وسري نہ وئي. سندس ذھن جي خبر نہ آھي تہ ڪھڙي حصي ۾ اھو واقعي موجود ھو، جڏھن ھو سيکڙاٽ طور ھڪ ڪارخاني ۾ شامل ٿيو ۽ پوءِ جڏھن کيس موٽرن جي سڪودڊا ڪارخاني ۾ نوڪري ملي.
اقتصادي بدحالي، بيروزگاري، جنگ، نئين روزگار جو فڪر ۽ پوليس جي نوڪري. مون کي سڌ نہ آھي تہ، سائيڪل جي ڦيٿن ۾ ڳاڙھي پٽي لپيٽڻ وارو واقعو، انھن دورن ۾ کيس ڪيتري قدر ياد رھيو. شايد ڪنھن وقت ذھن تان ھٽي ويس، يا اڌو گابرو ياد رھيس پر اھو سندس ذھن مان صفا نڪتو نہ ھو. ھڪ ڏينھن سندس ڊيوٽي پانڪريڪ جيل ۾ لڳي. ھو پنھنجي مرضيءَ سان پولينسڪي وانگيان ڪنھن رٿيل مقصد ھيٺ نوڪري ۾ نہ آيو ھو پر جيل جي ڪوٺين تي پھريون نظرون پوندي ئي کيس پنھنجي فرض جو احساس جاڳيو. ڳاڙھي ربن، سائيڪل جي ڦيٿن ۾ ويڙھيل، کيس ياد آئي.
ھو ميدان جو معائنو ٿو ڪري. پنھنجي قوت جو جائزو ٿو وٺي. ڪٿان شروع ڪجي شروع ڪرڻ جو سٺو طريقو ڪھڙو ٿيندو. انھيءَ سوچ ۾ غرق ٿي وڃڻ ڪري سندس چھري مان فڪر جا اھڃاڻ ظاھر ٿي وڃن ٿا. ھو پيشہ ور سياسي ماڻھو ڪونھي پر پنھنجي قوم جو ھڪ عام سپوت آھي. پڻس جا ڪي تجربا سندس اڳيان آھن. پختو بنياد اٿس، جنھن تي پنھنجي محڪم ارادي کي گڏ ڪري سگهي ٿو. ھو فيصلو ٿو ڪري ۽ لڙاٽيل خول مان ھڪ انسان نڪري نروار ٿو ٿئي.
ھي ھڪ صاف اندر واري غير معمولي پاڪيزہ شخصيت آھي. حساس، شرميلو مگر ساڳئي وقت ھڪ دلير انسان، ڪھڙو بہ جوکم ڇونہ ھجي، ھو ھر ضروري ذميداري پاڻ تي کڻڻ لاءِ تيار آھي. ننڍيون توڙي وڏيون ڳالھيون ضروري آھن ۽ ھو ننڍيون توڙي وڏيون ذميداريون کڻڻ لاءِ تيار آھي. ھو اھي سڀ ڪم ڪنھن بہ ڏيک ويک کان سواءِ خاموشي، خبرداري ۽ دليري سان ڪري ٿو. ھو ڪم کي پنھنجو معمول سمجهي پورو ڪري ٿو. ھن جي اندر ۾ ھڪ قطعي فيصلہ ڪن ضمير آھي. انھن ئي ڳالھين جي ضرورت آھي _ ان جي باري ۾ تفصيل بيان ڪرڻ جي ڪھڙي ضرورت.
دراصل اھوئي مون کي بيان ڪرڻو ھو. اھا ان شخصيت جي مڪمل ڪھاڻي آھي جنھن ڪن انساني حياتين کي بچائڻ ۾ حصو ورتو. اھي انسان اڄ زندہ آھن ۽ ٻاھر ڪم ڪري رھيا آھن. اھو ان ڪري ممڪن ٿي سگهيو جو پانڪريڪ ۾ ھڪڙي شخص ھڪڙي انسان طور پنھنجون ذميداريون پوريون ڪيون. ھو ھن شخص کي ڪونہ سڃاڻن، نڪي وري ھيءُ ئي انھن کي سڃاڻي. ساڳي طرح ٻاھريان ماڻھو پولينسڪي کي سڃاڻن. آئون چاھيان ٿو تہ ھنن کي گهٽ ۾ گهٽ سندن ماضي قريب ۾ سڃاتو وڃي. ھنن ٻن شخصيتن ڏاڍو جلد پنھنجو پاڻ کي سڃاڻي ورتو. ان ڪري سندس اھميت گهڻي وڌي وئي.
انھن ماڻھن کي مثال طور، ۽ اھڙن انسانن جي مثال طور، ياد رکڻ گهرجي جن جو دماغ ۽ سڀ کان وڌيڪ جن جي دل پنھنجي صحيح جاءِ تي ھئي.

[b] ”اسڪوريـپا دادا“
[/b] اوھان کي جيڪڏھن انھن ٽن ماڻھن کي گڏ ڏسڻ جو موقعو ملي تہ انساني ڀائپي جي زندہ تصوير توھان جي آڏو اچي ويندي؛ ڀوري، نازي طوفاني فوج جي پھريدار جي ڊريس ۾ پولينسڪي، ڳوڙھي رنگ جي چيڪ پوليس جي ڊريس ۾ ھورا، ۽ ھلڪي بي مزہ ڊريس ۾ جيل جو اردلي دادا اسڪوريــپا. ٽئي شخص گڏ ورلي بلڪل ورلي نظر ايندا آھن. ان جو اھم سبب ھي آھي جو ٽئي ساڳئي حلقي جا آھن.
جيل جي قائدن ھيٺ ”فقط اھي قيدي جي انتھائي ڀروسي وارا ضابطي جا پابند ۽ ٻين کان پري رھندڙ ھجن“ انھن کي جيل جي ورانڊن ۾ ڪم ڪرڻ، صفائي رکڻ ۽ ماني ونڊڻ جو ڪم ڏيڻ کپي، اھو جيل جو ھڪ سخت ۽ اٽل قانون آھي. ان قسم جا مقدم ٿين ئي ڪونہ ۽ نہ ڪڏھن گيستاپو جي جيل خانن ۾ ٿيا آھن. ان جي برعڪس ھتي مقدم جا ڪم ڪرڻ جي لاءِ ڪوٺين مان قيدين طرفان چونڊي اڳيان ڪيا ويندا آھن تہ جيئن قيدين جي برادري آزاد دنيا کي ڪي قدر ويجهو اچي سگهي ۽ جيئن ٻاھرين دنيا سان پيغام رسائي جو سلسلو قائم ڪري سگهجي. ڪيترائي مقدم ڪن پھچايل ھدايتن جي راز کلي پوڻ يا وٽن لڪل ڪنھن پيغام جي ظاھر ٿي پوڻ تي پنھنجي حياتين تان ھٿ ڌوئي چڪا آھن. ان جي باوجود قيدين جي برادري جو اھو قانون تہ: جيڪو انھن جون جايون ڀري انھن کي بہ اھوئي جوکائتو ڪم ڪم جاري رکڻو پوندو. بہ اٽل آھي. ڪير حوصلي ۽ ھمت سان اھي ذميواريون کڻي _ پر اھو ان کان بچي نٿو سگهي. ڪانئرتا ۽ ڊپ ۾ ماڻھو گهڻو ڪجهہ بگاڙي يا وڃائي سگهي ٿو. جيئن ھميشه زير زمين سرگرمين ۾ ٿيندو آھي.
۽ ھي آھي تڪميل جي عروج تي پھچايل زير زمين ڪم: سڌو سنئون انھن جي ھٿن ۾ جيڪي انھن کي تباھ ڪرڻ گهرن ٿا، مقدمن جي اکين اڳيان، انھيءَ جاءِ تي جنھن کي ھو مقرر ڪن ٿا، انھن حالتن ۾ جن کي ھو پيدا ڪن ٿا. اھو سڀ ڪجهہ جيڪو توھان ٻاھر سکيو آھي سو ھتي گهٽ آھي ۽ انھن جي باوجود اُھو توھان کان ڪي گهٽ تقاضائون ٿو ڪري.
ٻاھر زير زمين ڪم جا ماھر آھن. ۽ ھن ڪم جا ماھر اردلين ۾ آھن. دادا اسڪوريپا انھيءَ ڪم جو ماھر آھي؛ لڄارو، بردبار، سنجيدہ ۽ ڦڙت. مقدم ھن جي تعريف ڪن ٿا: ڏسو ھي ڪيڏو نہ محنتي آھي، ڪيڏو نہ ڀروسي وارو آھي، ڪيئن نہ ھو رڳو پنھنجي ڊيوٽي تي ڌيان ڏئي ٿو ۽ ڪو اھڙو ڪم ڪرڻ، جنھن جي اجازت نہ آھي، جي لالچ ۾ نٿو اچي؛ اردلي ھن کي ھڪ مثال ڪري سمجهن ٿا!
ھا، اردلي، ھن کي ھڪ مثال ڪري سمجهن ٿا. ھو واقعي ھڪ مثالي اردلي آھي، انھيءَ معني` ۾، جنھن ۾ ھڪ قيدي سمجهي ٿو. سڄي جيل ۾ مضبوط ترين ۽ حساس نظر رکندڙ.
ھو سڀني ڪوٺڙين جي قيدين کي سڃاڻي ٿو. ھر نئون ايندڙ پھرين گهڙي کان ھتي ڇو آھي، ھن جا واسطي وارا ڪير آھن، ھو انھن سڀني ڳالھين جو مطالعو ٿو ڪري ۽ انھن جي تھ تائين پھچڻ جي ڪوشش ڪري ٿو. اھا ڄاڻ رکڻ ھن لاءِ ضروري آھي تہ جيئن ھو صحيح صلاح ڏيئي سگهي ۽ پيغام پھچائي سگهي. ھو دشمن کي ڄاڻي ٿو. ھو ھر مقدم جي ھوشياريءَ سان چڪاس ڪري ٿو، ھن جون عادتون ھن جا مضبوط ۽ ڪمزور پھلو، ڪھڙين شين ۾ ھن تي خاص نظر رکڻي آھي، ڪھڙي نموني ھن کي استعمال ڪري سگهجي ٿو، ھن کي ڪيئن ننڊ ڏيارجي، ڪيئن ھن جي عقل ۽ ھوش تي غالب پئجي. اھي خصوصي اھڃاڻن، جن جو مون ذڪر ڪيو آھي، تن مان گهڻا اصل ۾ دادا اسڪوريپا جا ٺاھيل آھن. ھو ھنن سڀني کي ڄاڻي ٿو، ھو ھر ھڪ جو جدا ۽ بھتر خاڪو ٺاھي سگهي ٿو. ھي ان ڪري بہ اھم آھي، تہ جيئن ھن کي ورانڊي ۾ چر پر جي آزادي ھجي ۽ ھو يقين سان اثرائتو ڪم ڪري سگهي.
ھو ھڪ ڪميونسٽ آھي ۽ پنھنجي فرض جي پورائيءَ جو احساس رکي ٿو. ھن کي خبر آھي تہ ڪوبہ اھڙو ھنڌ نہ آھي، جتي ھو ڪميونسٽ ڪرڻ ڇڏي ڏئي، جتي ھو ھٿ تي ھٿ رکي ويھي ۽ سرگرم ٿيڻ ڇڏي ڏئي. آئون پاڻ چوندس تہ ھتي، جنھن ھنڌ تمام وڏو خطرو ۽ ظلم آھي، ھن پنھنجو صحيح مقام حاصل ڪيو آھي. ھتي ھو پچي لال ٿي ويو آھي.
ھن ۾ لچڪ آھي. ھر ڏينھن ھر گهڙي نيون حالتون اُڀرن ٿيون، نون طريقن جي ضرورت پوي ٿي. ھو انھن کي ھوشياري ۽ چالاڪي سان پروڙي ٿو. ھِن ھُن وٽ، وقت صرف ڪي سيڪنڊ ھوندو آھي. ھو ڪوٺڙي جي در تي ٺڪ ٺڪ ڪري، تيار ٿيل پيغام ٻڌي ٿو ۽ ورانڊي جي ٻئي ڇيڙي تي، نئين گشتي سپاھي جي پھرين طبقي تي اچڻ کان اڳ صاف ۽ مختصر نموني اھم پيغام پھچائي ٿو. ھو خبردار ۽ حاضر دماغ آھي. سوين ڳجها پيغام سندن ھٿن مان گذريا آھن _ ھڪ بہ ظاھر نہ ٿيو آھي، ۽ نہ ئي انھن پيغامن ۾ ڪو شڪ جاڳيو آھي.
ھن کي خبر آھي تہ ڪٿي ۽ ڪنھن کي چھنڊڙي پئي آھي، ڪٿي ھمت افزائي جي ضرورت آھي، ڪٿي ٻاھرين صورتحال جي سچي پچي معلومات ڏيڻ ضروري آھي، ڪٿي ھن جو ٻاجهہ ڀريل نگاھون ڪنھن ماڻھو کي طاقت ڏئي سگهن ٿيون، جنھن ۾ نا اميدي وڌي رھي ھجي، ڪٿي ھڪ وڌيڪ ماني ڳڀو، يا ھڪ ٻوڙ جو چمچو، ”جيل جي بک“ جي حالت ڏانھن وڌڻ کي روڪي سگهي ٿو. اھو ھي چڱي طرح ڄاڻي ٿو، پنھنجي گھري تجربي ۽ حِس جي ذريعي سمجهي ٿو، ۽ انھيءَ مطابق عمل ڪري ٿو.
ھو ھڪ ويڙھو آھي، ،مضبوط ۽ بي خوف، ھڪ سچو انسان. ھي آھي دادا اسڪوريـپا.
آئون چاھيان ٿو تہ توھين، جيڪي شايد ڪنھن ڏينھن ھن کي پڙھندا، پر ”ھوئسربيتر“ جي سڄي شاندار نسل کي ڏسو، جيڪو انھيءَ قابل ھو، تہ انھيءَ ڪم کي، جيڪو ظالم ھن کان پنھنجي لاءِ ٿي ورتو، ھن پوري طرح مظلومن جي فائدي ۾ ٿي استعمال ڪيو. دادا اسڪوريپا بي نظير آھي، پر ھن وانگيان ماڻھن جو ھڪ وڏو تعداد آھي، جنھن جا گهڻا قسم مختلف وصفن واريون شخصيتون آھن، پر گهٽ عظيم، اُھي بہ نہ آھن. آئون چاھيان ٿو تہ انھن جون ڪيئي تصويرون ٺاھيان، پر افسوس، مون کي فقط ڪي ڪلاڪ وڃي بچيا آھن، ھن لاءِ بہ گهٽ تہ:
”گيت جيڪو ڪيترو نہ گهٽ ڳايو وڃي ٿو، جيتوڻيڪ اسين ايترو گهڻو جيئون ٿا.“
گهٽ ۾ گهٽ تڏھين بہ، نالا، ڪجهہ مثال، جيڪي انھيءَ ”سڀ ڪجهہ“ کان گهڻو گهٽ آھن، جن کي ھميشہ ياد ڪرڻ جڳائي.
ڊاڪٽر ميلوس نيڍ ويڍ، ھڪ بھترين ۽ رحمدل شخص جنھن کي آسچوويز ۾ پنھنجي قيدي ساٿين کي، روزمرہ مدد جي ڪري پنھنجي زندگي ڏيڻي پئي.
ارنيسٽ لارينس، جنھن جي زال کي انھي ڪري ختم ڪيو ويو، جو ھن (ارنست) پنھنجي ساٿين سان غداري ڪرڻ جو انڪار ڪيو ۽ جنھن کي ھڪ سال کانپوءِ پنھنجي زندگي بہ ڏيڻي پيئي، جيئن تہ ھو پنھنجي ڪمري جي، اڪثر بيشتر _ ساٿين جي ھتي سڄي ميڙ کي بچائي سگهي.
انتھائي ذھين ۽ پٿر جيان سخت ويشيڪ؛ خاموش طبع پاڻ قربان ڪندڙ انڪ ويڪووا، جنھن کي مارشل لا دوران ڦاسي ڏني ويئي، محنتي، اسپرنجر، ”لائبيريرين“، ھميشہ نوان نوان طريقا ايجاد ڪندڙ، سٻاجهو نوجوان بائليڪ....
صرف مثال، رڳو مثال. شخصيتون وڏيون ۽ ننڍيون. پر ھميشہ شخصيتون. ننڍيون شخصيتون ڪڏھن بہ نہ.

باب اٺون: تاريخ جو ھڪ حصو

۱۹ جون ۱۹۴۳.
منھنجي ڪوٺيءَ جي سامھو پٽو ٽنگيو پيو آھي. منھنجو پٽو _ سفر جي نشاني! اڄ رات ھو مونکي مقدمي ھلائڻ جي سلسلي ۾ جرمني وٺي ويندا.
بکايل وقت، منھنجي زندگيءَ جي لمحن جو آخري حصو، ختم ڪري رھيو آھي. پانڪريڪ ۾ ۴۱۱ ڏينھن تيزيءَ سان غير محسوس نموني گذري چڪا آھن. اڃا ڪيترا ڏينھن بچيل اٿم؟ ۽ ڪٿي؟ ۽ ڪھڙي قسم جا ڏينھن؟ سا خبر نہ آھي.
شايد مون کي ھن نموني ڏينھن جي باري ۾ لکڻ جو موقعو نہ ملي. سو، ھيءَ منھنجي آخري شاھدي آھي. تاريخ جو ھڪ حصو جنھن جو ظاھر آھي تہ آءٌ آخري زندھ شاھد آھيان.
فيبروري ۱۹۴۱ ۾ چيڪوسليويڪيا جي ڪميونسٽ پارٽيءَ جي مرڪزي ڪاميٽي ان محفوظ رکيل ليڊرشپ سميت، جنھن کي ھھڙي ڏکئي وقت لاءِ پاسيرو رکيو ويو ھو، گرفتار ٿي وئي. اڃا تائين پوري طرح اھو پتو پئجي نہ سگهيو آھي تہ پارٽي کي ھھڙو موتمار ڌڪ ڪيئن لڳو؟ شايد ھڪ ڏينھن اچي، جڏھن گيستاپو جا آفيسر کانئن ٿيڻ واري آڏي پڇا جي موقعي تي، ھن مسئلي تي ڪا روشني وجهن. معاملي جي تھ تائين وڃڻ لاءِ منھنجون سموريون ڪوششون ان وقت بہ بيڪار ثابت ٿيون ھيون، جڏھن آءٌ پاڻ ھوئيسر بيترا ۾ ھوس. ان ۾ شڪ ڪونھي تہ اھو حادثو ڪنھن غداري جي نتيجي طور ٿيو، پر ان ۾ ھڪ حد تائين بي احتياطي بہ سبب بڻي ھئي. ٻن سالن تائين ڪاميابيءَ سان زير زمين ڪم ڪرڻ جي نتيجي طور اڪثر ساٿي ضرورت کان وڌيڪ خود اعتمادي سببان، چوڪسي ۽ خبرداري جي معاملي ۾ ڍلا ٿي ويا ھئا. زير زمين تحريڪ وسيع ٿي وئي ھئي. روز بروز نوان ساٿي ان ۾ شريڪ ٿي رھيا ھئا، جن ۾ ڪي اھڙا بہ ھئا، جن کي ڪنھن ٻئي مقد خاطر پاسيرو رکڻ گهربو ھو. لٽريچر جي ڇپائيءَ جا ۽ ٻيا ڪم گهڻو وڌي ويا ھئا ۽ اھڙي حالت ۾ ھئا جو انھن تي ضابطو رکڻ ڏکيو ٿي پيو ھو. پارٽيءَ جي ھيڊ ڪوارٽر تي حملي لاءِ گهڻي وقت کان تياري ڪئي وئي ھئي ۽ حملو ان وقت ڪيو ويو ھو، جڏھن سوويت يونين تي حملي جي تياري مڪمل ٿي چڪي ھئي. اول تہ مون کي گرفتارين جي انداز جو پتو ئي ڪونہ ھو. مون دستوري لاڳاپن قائم ٿيڻ جو بيڪار انتظار ڪيو. مھيني کان پوءِ اھا ڳالھ بلڪل ظاھرٿي وئي تہ، تمام وڏو حادثو ٿيو آھي ۽ مون کي لاڳاپن قائم ٿيڻ جو انتظار نہ ڪرڻ کپي. بھرحال پوءِ بہ مون لاڳاپن قائم ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي ۽ ٻين بہ ائين ڪيو.
پھريون شخص جنھن کي آئون ڳولي سگهيس سو ھو ھنزا وسڪوسل، بوھيما جي مرڪزي پارٽي جو اڳواڻ. ھو سرگرم ماڻھو ھو ۽ روزي پراوو لاءِ ڪجهہ مواد تيار ڪيو ھئائين تہ جيئن پارٽي جي مرڪزي اخبار جاري رھي. مون ايڊيٽوريل لکيو پر پوءِ اسان اتفاق راءِ سان فيصلو ڪيو تہ اھو سڀ مواد يوم مئي جي خاص نمبر طور شايع ڪجي. ڇوتہ رودي پراوو غير معمولي ايڊيشن طور اڳئي شايع ٿي چڪو ھو، ۽ ھاڻي گوريلا ڪاروائين جو دور شروع ٿي ويو ھو. پارٽي کي جيتوڻيڪ زبردست ڌڪ لڳو ھو، پر اھا ختم ٿي نہ سگهي. سوين نوان ساٿي انھن ذميدارين کڻڻ لاءِ ميدان ۾ آيا، جيڪي ٻيا ڇڏي ويا ھئا. مري ويلن جي جاءِ ڀرڻ لاءِ نوان محڪم ارادي وارا، مرد ۽ عورتون نڪري نروار ٿيا، جن پارٽي جي بنياد لڏڻ يا ان جي خاموش ٿي رھڻ جي اجازت ڏيڻ کان انڪار ڪيو. ان جي باوجود اھا حقيقت ھئي تہ پارٽيءَ جو مرڪز نہ ھو ۽ مرڪز کانسواءِ ھلندڙ گوريلا سرگرمين ۾ اھو خطرو ھو تہ ان فيصلہ ڪن موقعي تي، جڏھن سوويت يونين تي حملو ٿئي تہ گڏيل عمل جو اتحاد قائم ڪرڻ ڏکيو ٿي پوندو.
رودي پراوو ۾، جيڪو اڃا تائين مخفي نموني ۾ڇپجي رھيو ھو، تنھن مان اندازو لڳايو ويو تہ، ھي ڪم ڪنھن سياسي تجربيڪار جي ھٿ ۾ آھي. اسان جي يوم مئي وارو مخصوص پرچو، جيڪو سٺي نموني شايع ٿي سگهيو ٿي، سو اھڙو شايع نہ ٿي سگهيو. ڪيترن محسوس ڪيو ٿي تہ ان منجهہ ڪا اھڙي شخصيت سوالن جا جواب پيش ڪري رھي آھي، جنھن تي ڀروسو ڪري سگهجي ٿو. اسين سڀ ھڪ ٻئي جي پتي لڳائڻ ۾ مشغول ٿي وياسين.
اھا ڪوشش ھڪ گهاٽي ٻيلي ۾ ڪنھن ساٿيءَ جي ڳولڻ جي برابر ھئي. اسان کي ڪنھن مھل، ڄڻ ڪو آواز ٻڌڻ ۾ آيو ٿي ۽ اسان ان ڏس ۾ وڌياسين ٿي، تہ وري اوچتو ائين محسوس ٿيندو ھو تہ: ڄڻ آواز بلڪل ان جي پٺئين پاسي کان اچي رھيو آھي. ڳرن نقصانن سھڻ کان پوءِ سڄي پارٽي نھايت محتاط ۽ بيحد خبردار ٿي وئي ھئي. مرڪزي اداري جي ماڻھن کي جيڪڏھن ملڻ جي ضرورت محسوس ٿيندي ھئي تہ ھنن کي بي انداز رڪاوٽن ۽ کوج لڳائڻ جي ترڪيبن جي بي انداز راھن مان لنگهڻو پوندو ھو، جي ھر ھڪ، ھڪ ٻئي جي خلاف قائم ڪيون ھيون _ جھڙيون ٻيا تعلق رکڻ وارا پڻ قائم ڪرڻ تي مجبور ھئا. اھا ڳولا ان سبب جي ڪري اڃا بہ وڌيڪ ڏکي ٿي پئي ھئي جو مون کي اھو پتو ڪونہ ھو تہ اڄ جي حالتن ۾ ڪھڙا ڪھڙا ساٿي اڃا ٻاھر کليل نموني رھن ٿا. ساڳئيءَ طرح ٻئي کي بہ اھو پتو ڪونہ ھو تہ ھو ڪنھن جي ڳولا ڪري رھيو آھي.
آخر اسان ھڪ ھمدرد شخص تائين پھتاسين، ھي ھو ڊاڪٽر ميلوس نيدو يد، ھڪ اعلي` شخصيت، جيڪو اسان جو پھريون لاڳاپو قائم ڪندڙ شخص بڻيو. ھن حالت ۾ بہ ھڪ حد تائين ڪنھن اتفاق ٿي پوڻ جو امڪان، بھرحال موجود ھو. ۱۹۴۱ جي جون جي وچ ڌاري آءٌ بيمار ٿي پيس. مون ليدا کي ڏانھس موڪليو تہ اچي منھنجي خبر وٺي. ھو ھڪدم بئڪس جي جاءِ تي آيو ۽ اسان جي لاءِ سموريون ڳالھيون صاف ٿي ويون. ھن کي اڳ ۾ ئي اھا ذميداري ڏني وئي ھئي تہ ”ٻئي شخص“ جو پتو لڳائڻ جي ڪوشش ڪري، پر کيس اھو خيال ئي ڪونہ ھو تہ اھو ڪو آءٌ ئي ھوس. ان جي برعڪس اڪثر ٻين ساٿين وانگر جيڪي زير زمين نہ ھئا، ھن کي بہ يقين ٿي چڪو ھو تہ آءٌ گرفتار ٿي ويو ھوس ۽ شايد منھنجو خاتمو بہ ٿي ويو آھي.
۲۲ جون ۱۹۴۱ تي ھٽلر سوويت يونين تي حملو ڪيو. ساڳئي ڏينھن شام جو ھنزا وسڪوسل ۽ مون گڏجي ھڪ ڪتابچو شايع ڪيو، جنھن ۾ اسان ھن حملي جي اھميت جي سمجهاڻي ڏني ھئي. ۳۰ جون تي منھنجي ھن شخص سان پھرين ملاقات ٿي، جنھن کي آءٌ ھيتري وقت کان ڳولي رھيو ھوس. ھو منھنجي طرفان مقرر ڪيل گهر ۾ پھچي ويو، ڇاڪاڻ تہ ھن کي اڳي اھا خبر ھئي تہ ڪنھن سان ملڻو آھي. مون کي اڃا ڪا خبر ڪانہ ھئي. اھا اونھاري جي ھڪ رات ھئي ۽ جاءِ جي کليل درين مان ٻاھر ڦولاريل وڻن جي ٻُور جي ھٻڪار اچي رھي ھئي. ھي وقت گويا محبت وارن جي ملاقات لاءِ موزون پئي لڳو. اسان دريون بند ڪري شيشن کي پردن سان ڍڪي ڇڏيو ۽ بجليءَ جو بٽڻ دٻائي ملاقات ڪئي سون ۽ قرب مان ڀاڪر پاتو سون _ ھي ھنزازيڪا ھو.
ان جي معني` تہ فيبروري ۱۹۴۱ واري حملي ۾ سڄي مرڪزي ڪاميٽي گرفتار نہ ٿي ھئي. زيڪا مرڪزي ڪاميٽيءَ جو ھڪڙو ئي ميمبر ھو جو بچي ويو ھو. آءٌ گهڻي عرصي کان ان جو واقف ھوس ۽ ھو مون کي گهڻو پسند ڪندو ھو، مگر منھنجي ھن سان پوري ڄاڻ سڃاڻ فقط ھاڻي ٿي، جڏھن اسان گڏ ڪم ڪرڻ لڳاسين. بدن ۾ ڀريل، ھميشه مشڪندڙ ۽ ھڪ بزرگ نما شخصيت، مگر ساڳئي وقت جفاڪش، اصولي ڳالھين تي نہ جهڪندڙ ۽ پارٽيءَ جي ڪم ۾ سخت محڪم مزاج ھوندو ھو. جيتري قدر ھن پنھنجي فرض ادائگين کان وڌيڪ پنھنجي ڪا ڄاڻ رکڻ ٿي چاھي. پارٽيءَ جي ڪم خاطر ھو پنھنجي ذاتي زندگي جي ھر شئي کي فراموش ڪري چڪو ھو. ھن جي کلي طرح عوام سان محبت ھئي ۽ اسان جو عوام بہ کيس سان محبت ڪندو ھو، پر ڪڏھن بہ ھن عوام جي خوشنودي حاصل ڪرڻ خاطر، سندن غلطين کي نظرانداز ڪرڻ جي ڪوشش نہ ڪئي.
چند منٽن اندر اسين ھڪ ٻئي کي سمجهڻ لڳي وياسون ۽ ڪجهہ ڏينھن بعد منھنجي پارٽي ليڊرشپ جي ھڪ ٽئين ميمبر ھونزا سيرني سان بہ واقفيت ٿي، جيڪو گذريل مئي کان زيڪا سان لاڳاپي ۾ ھو. قداور، خوش شڪل جوان، ۽ ماڻھن سان لاڳاپي ۾، ۽ نھايت فراخدل ھو. ھو اسپين واري خانہ جنگي ۾ بھرو وٺي چڪو ھو ۽ اتان تازو جرمني جي رستي جنگ جي زماني ۾ لڪي ھتي پھتو ھو. ان وقت ھڪ گولي کيس سيني ۾ بہ لڳي ھئي. ھو ھميشه ھڪ فوجي سپاھي معلوم ٿيندو ھو. کيس زير زمين ڪم جو وسيع تجربو ھو. نھايت ھوشيار ۽ چست ھو.
مھينن جي مشڪلاتن سان ڀريل، ساندھ جدوجھد اسان کي ھڪ شاندار رفاقت ۾ ڳنڍي ڇڏيو ھو. اسين ٽيئي پنھنجي ڪردار ۾ صلاحيتن جي ڪري گويا ھڪ ٻئي جي ڪارڪردگي ۾ اضافو ثابت ٿي رھيا ھئاسين. زيڪا ھڪ بھترين آرگنائيزر، حقيقت پسند ۽ ننڍن ننڍن تفصيلي معاملن ۾ اصولن کان ڪم وٺندڙ ۽ ڪڏھن بہ جلد نتيجي حاصل ڪرڻ جي ڪوشش ۾ پوڻ کان پري. ھر خبر جي گھراين ۾ پھچڻ جي ڪوشش ڪندو ھو. جيسين ھر ڳالھ جي تھ کي نہ پھچي وڃي، تيسين سڀني پھلوئن کان جائزو وٺڻ ھن جي عادت ھئي. فيصلن کي عملي جامي پھرائڻ جي سلسلي ۾ نھايت شفقت ۽ سختيءَ سان نظر رکندو ھو، ۽ سيرني، دشمن خلاف ھاڃيڪار سرگرمين ۽ ھٿياربند مقابلي جي تيارين جو ذميدار ھو. ھو ھميشه فوجي طرز، تي سوچيندو ھو. نيون کوجنائون ڪرڻ ۽ دليرانہ منصوبا تيار ڪرڻ وغيرھ. ھو بھادر، ڪڏھن نہ ٿڪجندڙ، سدائين خوش مزاج، ھميشه نون طريقن ۽ نون ماڻھن ھٿ ڪرڻ جي ڌن ۾ لڳل رھندو ھو. آءٌ پروپئگنڊا، تعليم، مضمون لکڻ، پنھنجي اندروني جذبن ۽ ڪي قدر تصورات تي ھلندڙ، ۽ پنھنجي تنقيدي عادت سبب ھميشه ھموار روش رکندو ھوس.
ذميدارين جي تقسيم دراصل ڪم جي تقسيم کان وڌيڪ فرض نڀائڻ جي تقسيم ھئي. اسان مان ھر ھڪ کي ھر ڳالھ ۾، جڏھن بہ ڪنھن ڳالھ جي ڇنڊ ڇاڻ جي ضرورت پوندي ھئي، تہ پنھنجي روءِ سوءِ معاملن کي طيء ڪرڻو پوندو ھو. اھو ڪو سولو ڪم نہ ھو. پارٽيءَ کي فيبروريءَ ۾ جيڪو ڌڪ لڳو، ان جو زخم اڃا پوري طرح ٺيڪ نہ ٿيو ھو. سمورا لاڳاپا ختم ٿي چڪا ھئا. ڪن ھنڌن تي سمورا محاذ ٽٽي ويا ھئا ۽ ڪن محاذن تي چڱيءَ طرح ڪم ھليو پئي. پر انھن تائين پھچڻ جو ڪوبہ رستو ڪونہ ھو. ڪيترين تنظيمن، ڪن ڪارخانن ۽ ڪن ھنڌن تي سڄن علائقن ۾ ھلندڙ ڪم ٺپ ٿي ويو ھو. مھينن تائين وري لاڳاپا قائم ٿي نہ سگهيا. اسان جو سمورو مدار مرڪز جي اخبار تي ھو ۽ اھا اميد ھئي تہ ھن اخبار جي مختلف ساٿين تائين پھچڻ بعد، کين پنھنجي جوابدارين بابت صحيح رھبري ملي سگهندي. اسان کي ھڪ ٻئي سان گڏجڻ لاءِ ڪي خاطريءَ جوڳيون جايون ڪونہ ھيون. پراڻيون جايون قابل استعمال نہ رھيون ھيون ۽ نيون جايون ڏينھون ڏينھن وڌيڪ خطرو محسوس ڪرائي رھيون ھيون. پئسا اصل ڪونہ ھئا. زير زمين ڪم ڪندڙ ساٿين جي خوراڪ جو بندوبست بيحد مشڪل ھو. ان زماني ۾ راشن جا ڪوپن فقط انھن ماڻھن کي ملندا ھئا جن وٽ پوليس جو ”شناخت نامو“ ھجي ۽ جيڪي قانوني طرح ڪنھن روزگار ۾ لڳل ھجن. ڪيتريون ئي ڳالھيون بلڪل ابتدائي درجي کان شروع ڪرڻيون پيون. ھي سڀ اھڙي وقت ۾ ڪرڻو ٿي پيو، جڏھن پارٽي رڳو پنھنجي تعمير ۽ تياري تائين پاڻ کي محدود رکي ٿي سگهي. ھي اھو وقت ھو جڏھن سويت يونين تي حملو ٿي چڪو ھو ۽ پارٽيءَ کي جدوجھد ۾ سڌيءَ طرح بھرو وٺڻو ھو. قابض جرمن حڪمرانن خلاف گهرو محاذ کڙو ڪرڻو ھو ۽ سندن خلاف ننڍي پيماني تي ھڪ اھڙي جنگ جوٽڻي ھئي، جنھن ۾ نہ رڳو پارٽيءَ جي، پر پنھنجي سڄيءَ قوم جي، قوت کي ميدان ۾ آڻڻو ھو. تياريءَ وارن سالن ۱۹۳۹ _ ۱۹۴۱ واري زماني ۾، پارٽي نھايت مخفي ۽ زير زمين ھئي _ اھا نہ رڳو جرمن پوليس کان پر ڪجهہ پنھنجي قوم کان بہ مخفي رکڻي ھئي. ھينئر ڳرن نقصانن برداشت ڪرڻ کان پوءِ، قبضو ڪندڙن خلاف نہ رڳو پنھنجو زير زمين ڪم محڪم ڪرڻو ھو. پر ان کي ڪاميابيءَ جي حد تائين بہ وٺي وڃڻو ھو. ساڳئي وقت ان سان جيتري قدر پنھنجي قوم جو واسطو آھي، تہ اھڙيءَ حالت ۾ ظاھر ظھور ميدان ۾ اچڻو ھو. ان کي غير پارٽي وارن سان بہ تعلق پيدا ڪرڻو ھو ۽ سڄيءَ قوم تائين پھچڻو ھو. ھر انھيءَ ماڻھوءَ سان ڳالھيون ڪرڻ ضروري ھيون، جيڪو آزاديءَ لاءِ لڙڻ واسطي تيار ٿئي. ۽ اھي ماڻھو جيڪي ڪي قدر ھٻڪي رھيا ھئا، تن کي فيصلہ ڪن لڙائيءَ ۾ سرگرم بڻائڻو ھو.
سيپٽمبر ۱۹۴۱ع جي شروع واري زماني ۾، پھريون دفعو، اسان ائين چئي سگهياسين تہ ھڪ ننڍڙو، پر مضبوط ۽ منظم مرڪز قائم ڪري ورتو ھؤسون. جيتوڻيڪ اڃان اسان پنھنجي ڇڙوڇڙ پارٽيءَ کي وري بحال ڪرڻ لاءِ ڪافي پوئتي ھئاسون، پر ان جي باوجود ھڪ اھڙو مرڪز قائم ٿي چڪو ھؤ، جيڪو ڪجهہ وڏين ذميدارين کي منھن ڏئي سگهيو ٿي. قومي تحريڪ ۾ پارٽيءَ جو اثر بلڪل ظاھر ھو. ڏينھون ڏينھن ھاڃيڪار سرگرميون وڌيل ھيون ۽ ڪارخانن ۾ ھڙتالون زور وٺنديون ٿي ويون. سيپٽمبر جي آخر ۾ نازين ھيڊرڪ کي، اسان جي ملڪ تي حڪمران ٿاڦيو.
مارشل لا جو پھريون دور وڌندڙ سرگرم مقابلي کي ختم ڪري نہ سگهيو، پر ان دور ۾ ڪجهہ ڪم ڍرو بہ ٿي ويو ۽ پارٽي کي نوان زخم پڻ رسيا. پراگ واري علائقي ۽ نوجوانن جي تنظيم تي ان جو وڏو اثر پيو. نوان آيل ساٿي، جيڪي پارٽيءَ لاءِ انتھائي ڪارآمد ھئا، جھڙوڪ جان ڪريسي، استانڪل، ميلوس ڪراسني ۽ ٻيا گرفتار ٿي ويا ھئا.
انھيءَ ڌڪ لڳڻ کان پوءِ چٽيءَ طرح ڏسڻ ۾ اچي رھيو ھو تہ پارٽي ڪڏھن بہ ختم ٿي سگهي ٿي. جيڪڏھن ڪو مجاھد ڌڪ کائي ڪريو ٿي تہ ھڪ نہ، پر ٻہ ٽي نوان ساٿي ، ان جي جاءِ والارڻ لاءِ، پھچي ٿي ويا. نئين سال ۾ اسان ڏٺو تہ پارٽي تنظيم، چڱو واڌارو ڪري چڪي ھئي. جيتوڻيڪ اڃا فيبروري ۱۹۴۱ع واري وسعت تي نہ پھتي ھئي. پر پوءِ بہ فيصلہ ڪن مقابلن ۾ پنھنجي ذميدارين کي منھن ڏيڻ جھڙي ٿي چڪي ھئي. اسان سڀني پاڻ تي ڪم ورھائي کنيو ھو، پر سڀ کان وڌيڪ ڪم جو حصو ھنزا زيڪا جي حوالي ھو.
پريس جي وسيلي ايترو ڪم ڪيو ويو ھو، جو ان جي بيان ڪرڻ جي ضرورت ڪانھي. ھن باري ۾ رفيقن جي مخفي ڪاغذن سانڍي رکڻ جي ھنڌن ۽ زير زمين اڏن مان گهڻو ڪري ڪافي مواد ملي ويندو ھو.
اسان جون اخبارون وڏي تعداد ۾ تقسيم ٿينديون ھيون ۽ نہ رڳو پارٽيءَ ۾ ، پر پارٽيءَ کان ٻاھريان ماڻھو بہ پڙھندا ھئا. اھي مختلف زير زمين ڪارناما سائيڪلو اسٽائيل مشينن ذريعي ھڪ ٻئي کان بلڪل پري ۽ جدا جدا ھنڌن تي ھوندا ھئا، ۽ وڏي تعداد ۾ اخبارون شايع ڪيون ونيديون ھيون. ڪي اخبارون پريسن ۾ بہ ڇپايون وينديون ھيون. حالتن جي ضرورت مطابق اخبارون جلد تيار ڪري، تيزيءَ سان تقسيم ڪيون وينديون ھيون. مثال طور ڪامريڊ اسٽالن ۲۳ فيبروري ۱۹۴۲ع تي فوج ڏانھن جيڪو پيغام جاري ڪيو ھو، ۲۴ فيبروري تي شام جو اسان جي پڙھندڙن کي پھچي چڪو ھو.
فوچڪ ۱۹۲۹ع ۾ ”رودي پراوو“ اخبار جي ايڊيٽوريل بورڊ ۾ مقرر ڪيو ويو. وري ۱۹۳۲ع ۾، اتر بوھيما جي کاڻين ۾ مزدورن جي ھڙتال جون خبرون موڪليندو رھيو. انھن ھڙتالن واري عرصي ۾ ھڪ زير زمين اخبار ”دي اسٽرائيڪ“ نالي سان شروع ڪئي ھئائين. ھن جي لکڻين تي بندش وڌي ويئي ھئي، انھيءَ ڪري ھن فرضي نالي سان لکڻ شروع ڪيو ھو.
ھتي ھيءَ ڳالھ سمجهائڻ ضروري آھي تہ جنگ کان اڳ چيڪوسلاويڪيا ۾، سياسي مضمونن ۽ خبرن تي پريس سينسرشپ تمام سخت ھئي. ڪميونسٽ اخبار ”رودي پراوو“ اڪثر ڪري سينسر جو شڪار ٿيندي ھئي ۽ ڪڏھن ڪڏھن تہ ان اخبار جا ڪيترا ڪالم ڪاري بارڊر سان پڻ ڇپبا ھئا. ڪيترن موقعن تي اختياريءَ وارا اخبار جو ڪاپيون پريس مان نڪرڻ شرط ضبط ڪري ڇڏيندا ھئا.
۱۹۳۰ع ۾، فوچڪ پھريون دفعو سوويت يونين جي دوري تي ويو. جيئن تہ چيڪو سلاويڪيا، سوويت يونين کي تسليم ڪرڻ کان لاڳيتو انڪار پئي ڪيو، تنھن ڪري فوچڪ ۽ سندس چار ساٿي لڪ چوريءَ جرمنيءَ مان لنگهي، ٻيڙيءَ رستي لينن گراڊ پھتا. ھن پنھنجي انھيءَ سفر جو پرجوش داستان ”ان ديس ۾، جتي `سڀاڻو`اڳئي `ڪالھ` ٿي ويو آھي“ نالي ڪتاب ۾، ڏنو آھي. ھن ڪتاب جي شروعات سج جي اڀرڻ واري منظر سان ٿئي ٿي:
”اپريل ۱۹۳۰ع جي بھار جي موسم ۽ آچر جو ڏينھن آھي. انھيءَ ڏينھن تي ماڻھو شھر کان ٻاھر گهمڻ جو انتظاار ڪندا آھن. دريءَ مان سج جي روشني لنگهي اچي، اکين جا پنبڻ کوليا آھن، جن کي آرام واري رات نہ ملي ھئي. سڄي رات ڪچي ننڊ ۾ خواب ڏسندو رھيس.“
”پراگ جي اسٽيشن تي، ھزارين ماڻھن جو ميڙ آھي. ٿوريءَ ٿوريءَ دير کان پوءِ گاڏيءَ جي ڊگهي لائين پليٽفارم کي ڇھندي، سوين ماڻھن کي ٻيلن ۽ دريائن ڏانھن کڻي وڃي رھي ھئي. اسين جلدي جلدي پھچي ويل، بي انداز خوشين ۽ ھل ھنگامي سان ڀريل بھار واري دلفريب ماحول ۾، بلڪل گم ٿي ويا آھيون. اسان کي فقط، اھا ئي شيءِ گهربي ھئي _ ھزارن جي انبوھ ۾ اسين پنج بہ شامل ٿي ويا آھيون.......“
”پنھنجي ملڪ مان لڪ چوريءَ سوويت يونين ڏانھن ويندي، وڏي ڏوھ جو ڪم ڪري رھيا آھيون.“
”اسان جي ھن سفر جي پڄاڻيءَ تي اڳين ٻيلن کان بہ وڌيڪ گهاٽا ٻيلا موجود آھن، جن ۾ اسين روز گهمڻ ويندا آھيون ۽ اسان جي ملڪ جي دريائن کان ھتي وڌيڪ ويڪرا درياءَ آھن. ھتي پراڻن قلعن ۽ محلاتن کان وڌيڪ وڏيون ۽ مضبوط عمارتون موجود آھن. اھو ديس، جنھن ڏانھن وڃڻ اسان جي ملڪ جي قانون، ھڪ وڏي جبل جي چوٽي سَر ڪرڻ کان بہ وڌيڪ ڏکيو بڻائي ڇڏيو آھي.“
”اسين سوويت يونين ڏانھن وڃي رھيا آھيون ۽ اسان وٽ پاسپورٽ بہ موجود نہ آھن.“
جولس فوچڪ سوويت يونين ۾ تمام گهڻو گهميو ۽ گهمندي گهمندي وڃي چين جي سرحدن کي پھتو. ھن ھر ھنڌ ائين محسوس ڪيو تہ ڄڻ ھو پنھنجي ئي ديس ۾ گهمي رھيو آھي. ھڪ اخبار نويس جي حيثيت ۾ ، کيس زندگيءَ جا ڏاڍا ڏکيا ڏينھن ڏسڻا پيا، تنھن ڪري اھا عجب جي ڳالھ نہ آھي تہ ھن گستينا کي (جنھن سان پوءِ شادي ڪيائين) ھڪ خط ۾ لکيو تہ ”مون پنھنجي زندگيءَ ۾ پاڻ کي ھن کان اڳ ڪڏھن بہ ايترو آزاد محسوس نہ ڪيو آھي.“
چئن مھينن کان پوءِ فوچڪ چيڪوسلاويڪيا موٽي آيو، ۽ ھڪدم سياسي سرگرمين ۾ بھرو وٺڻ لڳو _ ھو نہ فقط بي شمار مسئلن ۽ سوالن تي سياسي نموني جا مضمون لکندو رھيو، پر ڪيترين اخبارن ۽ رسالن جي ايڊٽ بہ ڪندو رھيو. ھن کي ھينئر ڳالھائڻ لاءِ ھڪ ٻيو موضوع بہ ملي چڪو ھو. فوچڪ ڪابہ ڳالھ اڌوري نہ ڪندو ھو. گستا جي، رڪارڊ پٽاندر، سرڪاري پابنديءَ ھوندي بہ فوچڪ ھڪ سال ۾ سوويت يونين بابت ۳۷۰ تقريرون ڪيون. انھيءَ عرصي ۾ ھو چار دفعا گرفتار ٿيو ۽ ڪيترا ڏينھن جيل ۾ بند رھيو. ھڪ ڀيرو کيس سوويت يونين جي فائدي ۾ ڳالھائڻ تي گرفتار ڪيو ويو، جيتوڻيڪ اھڙو ڪوبہ ثبوت ڪونہ ھو، جو انھن ڪيل تقريرن مان اھو اندازو لڳائجي تہ ھو لڪ چوريءَ روس مان ٿي آيو آھي.
جڏھن سوويت يونين بابت فوچڪ جو ڪتاب ڇپجڻ لاءِ پريس ۾ ويو، تڏھن سينسرشپ وارن حڪم ڪيو تہ انھيءَ ڪتاب مان اھي ٽي صفحا ڪڍيا وڃن، جن ۾ ڪتاب لکندڙ ”بيروزگاريءَ کان پاڪ سر زمين (روس) ۽ چيڪوسلاويڪيا“، بابت پنھنجا تاثرات بيان ڪيا آھن. ۱۵ سال پوءِ اھو ڪتاب جڏھن ٻيھر ڇپيو، تڏھن اھي ٽي خارج ڪيل صفحا شامل ڪيا ويا. انھن ٽنھي صفحن مان چيڪوسلاويڪيا بابت سندس ڪجهہ اقتباس ھيٺ ڏجن ٿا:
”روزگار ڏياريندڙ آفيس ۾ روزانو ڪيترا مزدور بيٺل نظر ايندا آھن. ھو صبح جو مزدوريءَ جي ڳولا ۾ ھت ايندا آھن ۽ جيسين ڪو پورھيو ملين، تيسين سندن گوڙ ۽ بکايل چھرا، ھڪ حساس ماڻھوءَ جي اندر ۾ گهرا وَڍ وجهي ڇڏيندا آھن. ڪلاڪن جا ڪلاڪ انتظار ڪندي، غربت ۽ مايوسيءَ جا مٿانئن ڄڻ پھاڙ ڪري پوندا آھن. آخر دري بند ڪئي ويندي آھي ۽ مزدورن کي ائين چئي ھٽايو ويندو آھي تہ ”ڪوبہ ڪم ڪونھي.“ سڄي ڏينھن جي انتظار کان پوءِ اھي لفظ، مزدورن جي دل ۾ ڀالن جيان گهڙي ويندا آھن. ۽ پوءِ بيشمار پورھيت بکئي پيٽ ڀرڻ خاطر پنھنجي قوت وڪرو ڪرڻ لاءَ ڪا واھ نہ ڏسي، شام جو پراگ جي محلاتن وارين روشن گهٽين مان واپس موٽندي، پنندا ويندا آھن، تہ جيئن ٻہ چار ڏوڪڙ پني پنھنجي ٻچڙن لاءِ ڪو سڪل ۽ پاروٿو نان وٺي کڻي وڃن.“
”مون ريلوي اسٽيشن جي ڏاڪڻين تي بہ بي روزگار مزدور بيٺل ڏٺا. انھن ڏاڪڻين تي آزاديءَ جا دلفريب نعرا تختين تي لکيل ۽ ٽنگيل ھئا. اھي مزدور ڪمين وانگر، پنھنجن ننڍڙن ڪوٽن ۾ سرديءَ کان بچڻ لاءِ ڪرونڊڙا ٿيا پيا ھئا. سندن وات مان ٻاف نڪري رھي ھئي. ڏاڪڻ جي آخري دڪن تي ستل، مزدورن جي پيرن وٽ ڇت تان مينھن جو پاڻي ٽمي رھيو ھو . پوليس وارا پنھنجن وڏن بوٽن سان ڪڙڪيدار آواز ۾ اچ وڃ ڪري رھيا ھئا ۽ مزدورن ڏانھن ڪو ڌيان ئي نٿي ڇڪيو _ ملڪ جا جيل اڳي ئي ماڻھن سان ڀريا پيا ھئا *(ھت فيوچڪ جي ذھن شايد پراگ جي مسارڪ ۽ ولسن اسٽيشن جو بيان ڪيو آھي، پر ھن احتياط طور نالا نہ لکيا آھن.)
”مون ھڪ ھنڌ چئن ماڻھن جا جنازا ڏٺا. کاڻين واري علائقي جي گهٽين مان ھزارين ماڻھو مارچ ڪندا ٿي ويا. برف سندن پيرن وٽ ڪري رھي ھئي، جنھن ڪري سندن ھلڻ جو آواز ٻڌڻ ۾ ئي ڪين ٿي آيو. مطلب تہ اکين سان تہ سڀ ڪجھ ڏسي سگهجي ٿي، پر پھچڻ لاءِ ڪجهہ بہ نہ! اھڙيءَ طرح، ھزارين اڳتي وڌندڙ ماڻھو بلڪل خاموش ۽ بي زبان ھئا. انسانيت جو ھيءُ اٿاھ سمنڊ اھڙي حوصلي، ھمت ۽ يقين سان اڳتي وڌڻ کپي، جو ٻين پاڻ جھڙن کي گڏ وٺي ھلندي، دشمنن جي دلين کي ڏڪائي ڇڏي ۽ گڏو گڏ اڳتي وڌندي، پنھنجي ھمسفرن جي دلين ۾ بدلي وٺڻ جي تڙپ پيدا ڪري.“
فوچڪ کي ٻہ دفعا فوجي سروس لاءِ سڏايو ويو، پر ھر دفعي سندس موجودگيءَ، اختياريءَ وارن جي دلين کي ڇرڪائي ٿي ڇڏيو. پھرئين دفعي فوج ۾ فقط ھڪ مھينو رھائي، پوءِ کيس اڻ ڄاڻايل مدي تائين موڪل ڏني ويئي. ٻئي دفعي کيس ضروري فوجي تربيت کان روڪيو ويو ۽ ٿوري ٿوري وقت کان پوءِ کيس ھڪ مرڪز کان ٻئي مرڪز ڏانھن موڪليو ٿي ويو، تہ جيئن سندس انقلابي شعور جو ٻين تي اثر نہ پوي.
ھن ڊسمبر ۱۹۳۳ع ۾ لکيو، تہ ”مون کي ھڪ ئي وقت گهڻن فوجين سان ملڻ، ۽ غير فوجي لباس ۾ ساڻن ڳالھائڻ نٿو ڏنو وڃي ۽ نڪي مون کي انھن ھنڌن ڏانھن وڃڻ جي اجازت آھي، جتي سپاھي عام طور گڏبا آھن. مون کي انھيءَ ڳالھ ٻڌائڻ جي بہ اجازت نہ آھي تہ آءٌ ڪنھن وقت ’رودي پراوو‘ اخبار جو ايڊيٽر ھوس، ۽ نڪي وري پنھنجي ڌنڌي بابت ڪجهہ ٻڌائڻ جي ڪا اجازت ھيم.“
ملٽري سروس مان ڊسمس ٿيڻ وقت جڏھين اڃا ھو فوجي بئرڪن کان ٻاھر ئي مس نڪتو، تہ کيس ھڪدم گرفتار ڪري، پوليس جي حوالي ڪيو ويو. ھو عام ڏوھاريءَ وانگيان فوٽو ڪڍي، کيس پانڪريڪ جي ھڪ ڪورٽ ۾ آندو ويو. پر بحث ڪرڻ ۾ ماھر ھئڻ ڪري، ھو انھيءَ سازش مان ڇٽي ويو. ھن پوءِ وري پنھنجي اخبارنويسي شروع ڪئي، پر ھاڻي ھو زير زمين رھڻ لڳو ۽ ھڪ گمنام نالي سان ڪيترن مضمونن ۾ کليو کلايو پنھنجو سياسي نقطہء نظر بيان ڪندو رھيو.
جنوري ۱۹۳۲ع ۾، سندس شايع ٿيل ھڪ مضمون جا ڪي خاص ٽُڪرا ھيٺ ڏجن ٿا، جن مان اسان کي سندس عوام دوستيءَ، اعلي`حوصلي ۽ عظيم جذبي جي پروڙ پئي ٿي.
”اسين پنھنجي ديس سان ججهو پيار ٿا ڪريون، ان ڪري اسان کان اِھو ڪڏھن بہ سَٺو ڪين ٿيندو، تہ ان جا لکين رھواسي ڏکيا ۽ بکيا رھن. اسان کي پنھنجي وطن سان اڻ مئي محبت آھي، انھيءَ ڪري، اھڙي صورتحال ڪڏھن بہ ڏسڻ گوارا ڪين ڪنداسين، تہ فقط آڱرين تي ڳڻڻ جيترا پيٽ ڀريا، دولت ۽ اقتدار جا مالڪ، غريبن جي وڏيءَ اڪثريت کي لٽين ۽ ڦرين ۽ مٿن اڻ ڳڻيا ظلم ڪن.
”اسان کي پنھنجو وطن عزيز آھي، ان ڪري اسان اھو ڏسڻ نٿا گهرون تہ اسان جو وطن ٻين قومن تي ظلم ڪري ۽ ٻيون قومون انھيءَ سببان کانئس نفرت ڪن. اسين پنھنجي ديس جي ڌرتيءَ سان پيار ٿا ڪريون، انھيءَ ڪري، ان کي آزاد ڏسڻ گهرون ٿا. اسين پنھنجي وطن سان پيار ٿا ڪريون، انھيءَ ڪري، وطن جي گهڻائيءَ وارن محڪوم ماڻھن جي آزاديءَ لاءِ وڙھي رھيا آھيون.“
”انھيءَ محبت لاءِ اسان کي وڏيون قربانيون ڏيڻيون پون ٿيون.“
”اسان کي پنھنجي ديس سان محبت آھي، ان ڪري اسين ڪميونسٽ آھيون.“
” جھڙيءَ ريت اسين چيڪ عوام سان محبت ڪريون ٿا، اھڙيءَ ريت اسان کي چيڪ قوم جي ڦرلٽ ڪندڙن کان دلي نفرت آھي. اسين چيڪ قوم جي انھن سڀني مفت خور ظالمن کان نفرت ڪريون ٿا، جيڪي قوم جي وڏيءَ اڪثريت جي پورھئي تي پلجن ٿا. اسان انھن ماڻھن کان بہ نفرت ڪريون ٿا، جيڪي پورھيو ڪندڙن کي دٻائڻ ۾ ظالم طبقي کي (مالي، عملي ۽ قلمي) مدد ڪن ٿا.“
فوچڪ اھو مضمون ان وقت لکيو، جڏھن چيڪ اختياريءَ وارن کيس پانڪريڪ جيل ۾ چئن مھينن لاءِ نظربند ڪيو ھو.
انھن مٿين ٽڪرن پيش ڪرڻ کان پوءِ فوچڪ جي ھڪ لکت، ”جيل جي ياداشت“، مان ڪي سٽون فوري دل تي تري آيون آھن، جيڪي ھن نازين جي ڪال ڪوٺڙيءَ ۾ حياتيءَ جا ڏکيا ڏينھن ڪٽيندي قلمبند ڪيون آھن:
”پانڪريڪ جي ھن ڪال ڪوٺڙيءَ ۾ مون اڳ ڪيتري نہ جدوجھد ڪئي ھئي!
”شايد ھن ئي ڪال ڪوٺڙيءَ ۾ پھريون ڀيرو منھنجي اڳيان چيڪ قوم جي بھبوديءَ لاءِ چيڪوسلواڪيا جي مڙني سرمائيدارن کي تباھ ڪرڻ واريءَ پاليسيءَ مرتب ڪرڻ جا يقين جوڳا نتيجا ظاھر ٿيا ھئا. ھن وقت جڏھن ھو منھنجي ديس کي ڦاسي ڏيئي رھيا آھن، اُن وقت ڪال ڪوٺڙيءَ جي ٻاھران جرمن فوجي پھرو ڏيئي رھيا آھن ۽ ٻاھران ڪنھن ھنڌ، وقت جون انڌيون سياسي قوتون ھڪ ڀيرو وري غداريءَ جو ڄار پکيڙي رھيون آھن. انسان ذات کي مجموعي طور اکين پٽڻ ۾ الائي ڪيتريون صديون کپن ۽ اڳتي وڃڻ لاءِ انسانيت کي بہ معلوم ڪيترين ڪال ڪوٺڙين ۾ ٻوساٽجڻو آھي _ ۽ نہ معلوم الاءِ ڪيترن ساٿين ۽ انسان دوستن کي ھت اچي ۽ عذاب ڀوڳڻو آھي.“
۱۹۳۰ع کان وٺي فلسطائين ڪيترن ئي ملڪن ۾ زور ورتو. چيڪوسلاويڪيا جي ھڪ پاڙيسري ملڪ، جرمنيءَ ۾ فلسطائين جو زور ٻين سڀني کان وڌيڪ ھو: فوچڪ لاءِ فلسطائين خلاف جدوجھد جيئن پوءِ تيئن وقت جي اھم ضرورت ٿيندي ويئي. امن ۽ اتحاد قائم ڪرڻ فلسطائين جي موت لاءِ بيحد ضروري آھي.
ھو پنھنجي پوريءَ قوت سان ان جدوجھد ۾ شامل ٿيو. اھا سندس وڏي خوبي ھئي. جرمنيءَ جي سر زمين بابت صحيح معلومات گڏ ڪرڻ لاءِ ھو انتھائي خطرناڪ وقت ۾، لڪ چوريءَ سرحد پار ڪري، ميونخ پھچي ويو. ھيءُ اُھو وقت ھو جڏھن ھٽلر خود پنھنجي پٺڀرائي ڪندڙن توڙي ٻين کي بنا ڪنھن ثبوت جي عام جام ڦاسيون ڏياري ڇڏيون ھيون.
۱۹۳۴ع ۾، فوچڪ جي گرفتاريءَ جي وارنٽ جاري ٿيڻ کان سگهوئي پوءِ، ھو ٻيو ڀيرو سوويت يونين جي سفر تي ھليو ويو. سندس انھيءَ دوري بابت ”روسي پراوو“ چار سال اڳ واري سفر کان پوءِ سوويت يونين ۾ تبديليون آيون ھيون، تن ھن کي تمام گهڻو متاثر ڪيو ھو.
۱۹۳٦ع ۾ چيڪوسلواڪيا واپس موٽڻ کان پوءِ، فوچڪ نازي جرمنيءَ جي وڌندڙ خطري خلاف زبردست جدوجھد جاري رکي. مسلسل ڪوششن جي باوجود، چيڪوسلواڪيا ڏينھون ڏينھن تباھيءَ طرف وڃي رھيو ھو. ميونخ واري معاھدي جا ڏينھن ويجهو اچي رھيا ھئا. سڄي چيڪوسلواڪيا ۾ زبردست جلسا ۽ جلوس نڪتا، جن ۾ ھزارين ماڻھن بھرو ورتو.
۳۱ سيپٽمبر ۱۹۳۸ع تي پراگ ۾ پارليامينٽ جي ٻاھران وڏو مظاھرو ٿيو. ان ۾ فوچڪ زبردست تقرير ڪئي. ٽن ڏينھن کان پوءِ عام لام بنديءَ جو اعلان ڪيو ويو ھو. فوچڪ پاڻ کي فوج ۾ ڀرتي ڪرايو، پر وريو ڪجهہ بہ ڪين؛ ڇاڪاڻ تہ جنھن ڏينھن بعد چيڪوسلواڪيا حڪومت، ميونخ معاھدن قبول ڪرڻ تي مجبور ٿي ۽ ھٽلر چيڪوسلواڪيا کي ھضم ڪرڻ لاءِ ھٿ ڌوئي لڳو.
ميونخ جي معاھدي کان پوءِ سموريون ڪميونسٽ اخبارون بند ڪيون ويون ۽ پارٽيءَ کي ختم ڪيو ويو. سيپٽمبر کان پوءِ وارن، ڇھن مھينن ۾، جيسين نازين اڃا سڄي ملڪ تي قبضو ڪين ڪيو ھو، تيسين فوچڪ ھڪ فرضي نالي سان نازين خلاف لکندو ھو. سندس مقصد ھيءُ ھو تہ جيئن پنھنجي قوم کي ايندڙ تباھيءَ کان خبردار ڪري ھن چيڪوسلواڪيا جي ماضيءَ ۽ ان جي تاريخ جي عظمت تي ھن گهڻو زور ڏنو ھو. ھو پنھنجي ھم مضمون ۾ لکي ٿو ٿو تہ ”جڏھن ڪنھن ملڪ ۾ قوم اڳيان ڏکيو وقت ايندو آھي، تڏھن ھو گذريل تاريخ ڏانھن موٽندا آھن، تہ جيئن ان مان رھبري، ھمت ۽ حوصلو حاصل ڪري سگهن. چيڪ قوم جي ماضيءَ ۾ بہ ناقابل شڪست قوتون ھميشه موجود رھيون آھن. قوم جي صحت مند بنيادن مان ھميشه اھڙا اعلي` حوصلي وارا ماڻھو اڀريا آھن، جن جي اعلي`نصب العين ھميشه سچ جو جهنڊو اوچو رکي پئي رھيو آھي. فوچڪ جو پنھنجيءَ چيڪ قوم ۾ پھاڙ جھڙو مضبوط ايمان ھو. ھڪ دفعي جڏھن ڪنھن اديب لکيو، تہ ”قوم جي اخلاقي قوت گهٽجي ويئي آھي،“ تڏھن فوچڪ پنھنجي قوم جي بچاءَ ۾ جواب ڏنو تہ: آءٌ چيڪ قوم کي چڱيءَ طرح سڃاڻان. ساڻس رھان ٿو ۽ ڪيترن سالن کان ان جي خوشين غمن، لڙڪن مرڪن ۽ اميدن ۽ ھمتن کان پوريءَ ريت واقف آھيان. قوم تي ھن وقت نازين جي جيڪا مصيبت نازل ٿي آھي، سا ڪيئن نہ منجهن باھ جا ڀنڀٽ ٻاريندي؟.... مون کي اڃا تائين اھڙا ماڻھو نہ مليا آھن، جيڪي نا اميد ھجن، يا جن جي وطني ۽ قومي غيرت گهٽجي ويئي ھجي.....
”اسان کي ھيءَ ڳالھ نہ وسارڻ گهرجي تہ فرد ھڪ نازڪ ھستي آھي، جنھن جي عمر بہ ايڏي ڪا وڏي ڪانہ ھوندي آھي. انھيءَ ڪري ان کي شايد پنھنجي ديس جي تاريخ جو پتو نہ پوي ۽ ھو ان مان صحيح رھنمائي وٺي نہ سگهي. پر ٻئي طرف قوم ھڪ اھڙي ھستي آھي، جيڪا ھزارين سال زندھ رھي ٿي. قوم ھڪ دائمي ۽ جاندار وجود آھي، جنھن جي دماغ ۾ سندس ماضيءَ ۽ حال جا سمورا تجربا آھن ۽ جنھن جي رڳن ۾ وھندڙ رت ھميشه ھڪ جھڙو ڳاڙھو آھي. ھڪ اڌ فرد ڪي حقيقتون ۽ اٽل اصول وساري سگهي ٿو، پر ڪا قوم مجموئي طور ڪڏھن بہ نٿي وساري سگهي. ٿي سگهي ٿو تہ فرد، پنھنجو بھتر مستقبل نہ ڏسي يا ان کي نظر انداز ڪري ڇڏي، پر قوم ھميشه پنھنجي بھتر آئيندي لاءِ جدوجھد ڪندي آھي. فرد جو حوصلو ۽ ھمت خراب ٿي سگهي ٿو، پر قوم ڪڏھن بہ مرڻي نہ آھي. اھڙي طرح قوم کي بہ ڪي بيماريون وچڙي سگهن ٿيون، پر انھن خرابين ھيٺ دٻجي ڪانہ ٿي وڃي.قوم جا اڳواڻ ۽ ليڊر بي بقا ھوندا آھن؛ ھڪڙا ويندا آھن تہ ٻيا ايندا آھن، پر قوم جو وجود دائمي ھوندو آھي.“
۱۵ مارچ _ ۱۹۳۹ع تي، پراگ ۽ سموري چيڪوسلواڪيا تي نازين جي ظلم ۽ تشدد جي اونداھي رات ڇانئجي ويئي. جولس فوچڪ پنھنجي ملڪ مٿان ايندڙ تباھين _ جن جي اچڻ جي کيس خبر ھئي، تن کي ھن پنھنجي ناول جي شروعاتي، باب، ”ايندڙ نسل جو پنھنجي پيئرن کي خطاب“ ۾، ھن طرح بيان ڪري ٿو:
”بابا، اسين ڌرتيءَ جي مٿاڇري تي ڇٽيل ٻج آھيون. اسان سڀ اُسري سَلا ڪونہ ٿينداسين. بھار اچڻ وقت اسين سڀ انگورياسين، پر گمان آھي تہ ڪنھن بہ وقت دشمن جا بوٽ اسان کي لتاڙي، موت جي ننڊ ۾ سمھاري ڇڏين. دشمن اسان تي پنھنجي غصي ٿڌي ڪرڻ يا فقط اسان جي تباھيءَ کي مزي خاطر، ڏسڻ لاءِ ناس ڪري ڇڏين. اسان کي خبر آھي ۽ انھيءَ خطري موجود ھوندي بہ اسان زندھ رھون ٿا.“
”بابا، ائين نہ سمجهو تہ اسين ڪو ڊڄون ٿا. اسين سمورا تہ واقعي ڪين بچنداسون، پر اسين سڀ تہ ختم بہ ڪونہ ٿينداسون. اسان کي اھو يقين آھي تہ نئون نسل اسان جي قبرن تائين دشمن جي بوٽن جا نشان ڊاھي ڇڏيندو. اھي ميٽجي ويندا، سڀ ڪجهہ وسري ويندو، ڏک توڙي پريشانيون! اسين جيئرا ھجون يا مري ويل، فقط لٿل فصل ئي تنھنجي پونيرن کي ٻڌائيندو تہ ’کڻ ۽ کاءُ‘ ھي آھي اسان جو جسم، اسان کي ان ڳالھ جي وڏي خاطري آھي.“
انھيءَ ناول جي شروع واري باب ۾، ٻار کي ھڪ تمثيل طور پيش ڪري، فوچڪ پنھنجي عظيم مقصد سان جيڪا اڻ مئي محبت ظاھر ڪئي آھي، تنھن سندس ناول کي ھڪ اعلي`شاھڪار بڻائي ڇڏيو آھي.
چيڪ جمھوريہ جي پھرين تڪليف وارن سالن ۾، جولس فوچڪ پاڻ کي ڄاڻي واڻي تخليقي ڪم کان پاسي رکيو. ھن سياسي جدوجھد کي وڌيڪ اھم سمجهيو، ۽ ان ۾ لڳي ويو، انھيءَ ھوندي بہ ھن ادبي مطالعي ۽ تنقيد کي نظرانداز ڪونہ ڪيو، انھيءَ ڪري، اھا بلڪل قدرتي ڳالھ ھئي تہ ميونخ واري معاھدي ۽ جنگ شروع ٿيڻ جي ھڪ سال واري عرصي ۾ فوچڪ انھن چيڪ اديبن ۽ فنڪارن تي ڪافي مضمون لکيا، جن اُن وقت پنھنجي تخليقي ڪم جي وسيلي پنھنجي سياسي اڳواڻي ختم ڪري ڇڏي، جنھن وقت چيڪ قوم، آسٽريليا جي ظلم ۽ تشدد ھيٺ پيڙجي رھي ھئي. انھيءَ ھڪ سال اندر فوچڪ روزمرھ جي سياسي واقعن بابت نٿي لکي سگهيو.
انھيءَ سڄي عرصي ۾ فوچڪ پنھنجي ھڪ نئين تصنيف، ”خاموش ۽ وساريل“، لاءِ مواد گڏ ڪندو ٿي رھيو. ھن جي ڪيتري وقت کان اھا خواھش ھئي تہ اھو ڪتاب ڪنھن بہ طرح ضرور شايع ٿئي. ڪتاب ۾ اڻويھين صديءَ جي انھن اديبن کي ڪافي سارھايو ويو آھي، جن کي وقت جي اديبن ۽ ادبي جماعتن ڄاڻي واڻي نظرانداز ڪري ڇڏيو ھو.
فوچڪ پنھنجي آخري تصنيف، ”ڦاسيءَ جي تختي تان“، جي ھڪ عنوان، ’منھنجي وصيعت‘ ۾ ھن جيڪي ٻہ صفحا لکيا آھن، تن ۾ گهڻي ڀاڱي چيڪ ادب جو ذڪر ڪيل آھي. ان وصيعت جي شروعاتي لفظن ۾ لکي ٿو تہ، ”لائبرريءَ کان سواءِ منھنجي ٻي ڪابہ ملڪيت ڪانہ آھي، پر جرمن جاسوسي پوليس، ان کي تباھ ڪري ڇڏيو.“ حقيقت ھيءَ آھي تہ جرمن جاسوسي پوليس، سندس ٽيون دفعو نئين سر قائم ڪيل لائبرريءَ کي تباھ ڪيو ھو. ان کان اڳ ٻہ دفعا، ھو پنھنجي زندگيءَ جي ھن عزيز موڙيءَ کي اکين اڳيان تباھ ٿيندي ڏسي چڪو ھو.
جنگ شروع ٿيڻ کان پوءِ فوچڪ جي زندگيءَ جي رفتار تيز ٿي ويئي. ھو بي مثال سورھيائي ۽ طاقت سان گهرو محاذ تي ٿيندڙ جدوجھد ۾ شامل ٿي ويو. ھو زير زمين ڪم ڪرڻ لڳو. سندس ھر چر پر غير قانوني سمجهي ويندي ھئي. سندس مختصر قوت، ظالمن جي بي انداز قوت خلاف سراپا حيرت ھئي! زير زمين دشمن خلاف ڪاروائي ڪندي، کيس ھميشہ پنھنجو ھيڊ ڪوارٽر بدلائڻو پوندو ھو. ھڪ رات ھڪ گهر ۾ گذاريندو ھو تہ ٻي رات وري ڪنھن ٻئي گهر ۾. لڪ چوريءَ گهٽين ۾ ميٽنگون ٿينديون ھيون، ۽ ھو ٽائيپ رائيٽرن تي آڌيءَ رات تائين ويٺو ڪم ڪندو ھو. اخبارون لڪ چوريءَ ورھايون وينديون ھيون. دشمن جي سازشن کان گهٽ ڄاڻ رکندڙ ساٿين کي ھر وقت ھوشيار رکيو ويندو ھو، ڇاڪاڻ تہ تمام سجاڳ دشمن طرفان، ڪنھن بہ وقت گرفتارين جو ڊپ ھوندو ھو.
جماعتون روزانو تڙ تڪڙ ۾ رٿون بدلائڻ ۽ جلد فيصلا ڪرڻ ۾ وڏيءَ خبرداريءَ کان ڪم وٺنديون ھيون. فوچڪ ۽ سندس ساٿين لاءِ کاڌي جو مسئلو بہ وڏيءَ اھميت وارو ھو. وٽن کاڌي جا ڪوپن ڪونہ ھئا، ۽ اھي فقط انھن ماڻھن کي ملندا ھئا، جيڪي پوليس وٽ رجسٽر ٿيل ھئا ۽ ظاھري طور ڪو ڌنڌو ڪندا ھئا پر ھن معاملي ۾ ٻين ڪمن وانگيان وطن دوست عوام، سندس وڏي مدد ڪندا ھئا. ھو ڪيترو بہ وڏي کان وڏو خطرو سر تي کڻي، کيس پاڻ وٽ رھائيندا ۽ حفاظت ڪندا ھئا. اھي گمنام سورما ھئا، جن جي فوچڪ وڏي واکاڻ ڪئي آھي.
ھو ھميشہ ڊگهي ڏاڙھي ۽ عينڪ واري پوڙھي پروفيسر جي روپ ۾ پنھنجو پاڻ کي لڪائي ھلندو ھو. ھو بت ۾ ڀريل ۽ سھڻو نوجوان ھو، ۽ پاڻ کي وڌيڪ لڪائڻ لاءِ اڪثر منڊڪائي ھلندو ھو. زير زمين رھڻ واري زندگي کيس ڪڏھن بہ پريشان ڪانہ ڪندي ھئي. جنگ کان اڳ واري ڪجهہ عرصي ۾، کيس زير زمين رھڻ جو چڱو تجربو ٿي چڪو ھو. پر ان وقت حالتون اھڙيون خراب نہ ھيون، ۽ ھينئر زندگي موت واري ڪشمڪش ھلندڙ ھئي.
۱۹۴۲ع ۾، پنھنجي گرفتاريءَ کان اڳ ھن جيڪي مضمون لکيا، تن جو پس منظر اھوئي ھو.
ھتي اھو ياد ڏيارڻ مناسب ٿيندو تہ ھو ان وقت ڪيترين نئين غير قانوني اشاعتن جي ھڪ ئي وقت ايڊيٽنگ ڪندو ھو. انھن مان ھڪ خاص طرح ٻارن جو رسالو ھو، جنھن ۾ گهڻو ڪري گذريل غظيم چيڪ اديبن جي باري ۾ مضمون شايع ٿيندا ھئا. ساڳئي وقت ڪميونسٽ پارٽيءَ جي ھڪ مکيہ ميمبر جي حيثيت ۾، نازين خلاف ھلندڙ جدوجھد جي سياسي رھبريءَ سان بہ ھن جو گهاٽو تعلق ھو. ھن قصي جو بيان ھن پنھنجي تصنيف، ”ڦاسيءَ جي تختي تان“ جي آخري باب ۾، مختصر، پر ڪڏھن بہ نہ وسرڻ واري انداز ۾ ڪيو آھي. فيبروري ۱۹۴۱ع ۾، جڏھن سڄي مرڪزي ڪاميٽي گرفتار ٿي ويئي، تنھن کان پوءِ انتھائي ڏکين حالتن ۾ فوچڪ، سيرني ۽ زيڪا ٽنھي گڏجي نئين مرڪزي ڪاميٽي ٺاھي.
ھن زماني ۾ فوچڪ جيڪي مضمون لکيا، سي سڀ نھايت زوردار ۽ للڪاريندڙ ھئا. ھو ور ور ڪري پنھنجن پڙھندڙن کي ياد ڏياريندو رھيو تہ منجهانئن ھر ھڪ کي شخصي طرح ھٽلر خلاف ڪجهہ نہ ڪجهہ جدوجھد ضرور ڪرڻ کپي. ھن کين خاموشيءَ سان ويھي، مشرق ۽ مغرب ۾ ٿيندڙ وڏن واقعن جي نتيجن جو انتظار ڪرڻ واريءَ بريءَ عادت جي خلاف، چتاءُ ڏنو، ھن لکيو، جڏھن وقت جو اھو اھم سوال ھڪ ٻئي کان پڇيو ويندو تہ ڪھڙيون خبرون آھن؟ تڏھن ماڻھن کي جنگي محاذن جي خبرن بيان ڪرڻ کان وڌيڪ ھڪ ڳالھ جو اظھار ڪرڻ کپي تہ ھو پاڻ ھٽلر خلاف لڙائيءَ جي مختلف مورچن تي پنھنجي پنھنجي جاين تي _ ڪارخانن، ڳوٺن، اسٽيشن ۽ مارڪيٽن ۾ ڇا ڇا ڪري رھيا ھئا. ھو پنھنجي پڙھندڙن کي اپيل ڪندو ھو تہ کين محسوس ڪرڻ کپي تہ اسين سڀ لڙائيءَ ۾ آھيون ۽ اسان کي پنھنجي سڀني قوتن منجهہ اتحاد قائم ڪرڻ کپي:
”چيڪوسلاويڪيا جا شھر واسيو! اسين سمورا ھٽلر جي خلاف جنگ ۾ شريڪ آھيون. اوھان مان ھر ھڪ شريڪ آھي، ۽ اوھان کي ھر روز پاڻ کان اھو سوال پڇڻ کپي تہ اڄ ھٽلري حڪومت جي تباھيءَ لاءِ مون ڪيتري قدر ڪوشش ڪئي، پنھنجيءَ قوم جي آزاديءَ لاءِ مون اڄ ڇا ڪيو؟ آءٌ آزاد زندگي بسر ڪندس، ان لاءِ مون اڄ پنھنجي ھٿن سان ڇا ڇا ڪيو آھي؟ پنھنجي ايندڙ نسلن جي آزاديءَ جي ضمانت واسطي اڄوڪي ڏينھن مون ڪھڙو ڪارنامو سر انجام ڏنو؟“
”ان نموني روزانو اوھان کي پاڻ کان حساب پڇڻ کپي ۽ اھو حساب اوھان کي سڀاڻي پنھنجي سڄي قوم اڳيان پيش ڪرڻو آھي!“
نازين جي طاقت خلاف عام ماڻھو جيڪي ھٿيار استعمال ڪري رھيا ھئا، ان جي اثرائتي ھئڻ ۾ فوچڪ جو پختو يقين ھو. ھو پنھنجي پڙھندڙن تي پنھنجي لکڻين ۾ زور ڏيندو ھو تہ واضح ۽ مخصوص سرگرميون ڪرڻ گهرجن ۽ ھاڃيڪار سرگرمين سان دشمن کي ڪيئن اثرائتا ڌڪ ھڻي ٿا سگهجن. انھيءَ بابت ھو چٽيءَ طرح ھيٺئين ريت سمجهائيندو ھو.
”جيڪڏھن اسان جي ملڪ جي ريلوي جا ۷۰ ھزار مزدور روزانو ٽرڪن ۽ ريلوي انجڻين جي بيرنگس ۾ ٿوري واري وجهي ڇڏين، تہ ان جي معني` ٿيندي تہ ستر ھزار ٽرڪ يا ريلوي انجڻيون بيڪار ٿي وينديون. جيڪڏھن اسان جا ڏھ لک ڳوٺاڻا ھر ھفتي ھڪڙو ڪڪڙ جو آنو راشن کان سواءِ ڪنھن چيڪ ٻار کي وڪڻن، تہ ان جي معني` ٿيندي تہ ھر ھفتي اسان جي ٻارن جي صحت لاءِ ڏھ لک بيضا مليا ۽ ھٽلري قاتلن جي کاڌي مان ڏھ لک بيضن جي کوٽ ٿي.“
”جيڪڏھن چيڪوسلاويڪيا جي ھٿيارن جي ڪارخانن ۾ ڪم ڪندڙ ڏھ لک مزدورن مان ھرڪو روزانو ھڪڙو پرزو گهٽ ٺاھي، تہ ان جو نتيجو اھو نڪرندو جو ھٽلر جي جنگي مشينن لاءِ روزانو ڏھ لک پرزا گهٽبا ويندا.“
”جيڪڏھن ۳۰ ھزار چيڪ ڊاڪٽر پنھنجي علاج ھيٺ رھندڙ مزدورن جي ھفتي ۾ ھڪ ڏينھن بيماريءَ جي موڪل وڌائي ڇڏين تہ ان جي معني` ٿيندي ھٽلري ڪارخانن ۾ ٽن لکن ڪلاڪن جي ڪم جي کوٽ.“
”اھڙيون حالتون پيدا ڪريو، جيئن چيڪ سرزمين تي نازين کي ھر قدم کڻڻ مھل خطرو محسوس ٿئي ۽ کين بلڪل اھو يقين ٿي وڃڻ کپي، تہ ھو ايندڙ وڌيڪ منٽ تائين زندھ رھندا يا نہ، يا ٻيو منٽ کين جيئرو رھڻ نصيب ٿيندو يا نہ.“
فوچڪ، چيڪ قوم تي ظلم ڪندڙن کي موت جي منھن ۾ ڏيڻ جو ڪوبہ موقعو ھٿان نہ وڃائيندو ھو. جڏھن ھٽلر جي پروپيگنڊا کاتي جي بدنام وزير، گوئبلز ڌمڪيون ڏئي، چيڪ دانشورن کي نازي نظام سان سھڪار ڪرڻ لاءِ اپيل ڪئي، تڏھن فوچڪ گوئبلس کي خطاب ڪندي، دانشورن طرفان کيس ھڪ کليل خط لکيو، جنھن ۾ نھايت اندر وڍيندڙ طنز سان کيس جواب ڏنو ھئائين. اھو خط غير قانوني طرح لڪ چوريءَ ڇپرائي عام تقسيم ڪيو ويو.
جڏھن ڪوڙ ۽ پروپيگنڊا جي ماھر، ھٽلري وزير، پراگ ۾ ھڪ نمائش ڪرائي، جنھن کي ”سوويت بھشت“ سڏيو ٿي ويو، تڏھن فوچڪ کي ھڪ دلچسپ خيال آيو ۽ ھن انھيءَ ڪوڙيءَ پروپيگنڊا جي جواب ۾ پنھنجي سر پاڻ جيڪي سوويت يونين ۾ ڏٺو ھو، اھو ڪتابچي جي صورت ۾ شايع ڪري تقسيم ڪيو. ھن ان جو نالو ”نمائش جو رھبر“ رکيو، جنھن ۾ انھيءَ نمائش ۾ رکيل ھر ھڪ تصوير جي صحيح سمجهاڻي ڏني ويئي ھئي. ھن ڪتابچي جو مھاڳ فوچڪ پنھنجي مخصوص انداز ۾ ھيٺينءَ ريت آھي:
”جوزف گوئبلس پراگ ۾ ھڪ نمائش ڪرائي آھي، جنھن کي ”سوويت بھشت“ سڏيو اٿس. ھن جو خيال ڏاڍو عمدو آھي ۽ نمائش جو انتظام بھتر آھي. پر سڀ کان وڌيڪ دلچسپ ڳالھ ھيءَ آھي تہ انھيءَ سموريءَ ڪوشش جو نتيجو سندس دلي منشا ۽ مراد کان بلڪل ابتڙ نڪتو آھي!“
زير زمين ھلندڙ تحريڪ طرفان، نازين کي ھڪڙي ساعت بہ آرام جي ڪانہ ٿي ڏني وئي. جيئن جيئن جنگ ڊگهي ٿيندي پئي وئي، تيئن ھو پاڻ بہ محسوس ڪرڻ لڳا تہ ساڻن کلئي ميدان کان وڌيڪ زير زمين مقابلو ڪندڙن جي زبردست لڙائي آھي. فوچڪ ھن صورتحال کي پنھنجي خاص انداز ۾ ھن طرح بيان ڪيو آھي.
”اسين اڄ ھتي زير زمين آھيون، ائين نہ، جيئن ڪنھن کي جيئري دفن ڪجي، پر سوشلسٽ فصل جي سالم ٻج وانگر، جيڪو بھار جي سج جي تپش سان سڄيءَ روءِ زمين تي اڀري ايندو آھي.“
انھيءَ زير زمين زندگيءَ واري عرصي ۾ فوچڪ کي ھميشه انساني عالمي برادريءَ جو احساس رھندو ھو. پنھنجي گرفتاريءَ کان فقط ٻہ مھينا اڳ، فيبروري ۱۹۴۲ع ۾ ھن سوويت يونين جي سرخ فوج کي ھيٺيون مرحبائي پيغام موڪليو ھو:
”سرخ فوج جا بھادرو! اسين زير زمين، زندگيءَ جي گھراين مان اوھان کي سلام ٿا ڪريون. اوھين عظيم الشان حوصلي ۽ خود قربانيءَ سان پنھنجي وطن جي آزاديءَ لاءِ وڙھي رھيا آھيو ۽ ائين ڪندي اوھين اسان جي يورپ جي سڀني مظلوم قومن جي آزاديءَ لاءِ سر تري تي رکي بيٺا آھيو.“
ھيءُ ھو اھو طاقتور انسان، جنھن کي ۲۴ اپريل ۱۹۴۲ ع جي بھار جي ھڪ وڻندڙ شام جي وقت، اتفاق سان نازين پڪڙي ورتو. پنھنجي ھن مختصر ڪتاب جي شروعات بہ فوچڪ انھن ئي لفظن سان ڪئي آھي ۽ گڏوگڏ پنھنجي پڙھندڙن کي خود ان عظيم جدوجھد ۾ وٺي وڃي ٿو.
فوچڪ جي بنديخاني جا ۱۸ مھينا ۽ ۲۴ ڪلاڪ ھئا، جن مان ۲۴ ڪلاڪ وڏي جسماني عذاب سان گذريا. عام طرح نازي ھر قيديءَ جي ھمت ۽ حوصلي ٽوڙڻ جي بي انتھا ڪوشش ڪندا ھئا. انھن چوويھن ڪلاڪن جي جسماني عذاب متعلق لکي ٿو تہ ”سواءِ ھڪ ٻن مختصر گهڙين جي، باقي ساندھ چار ڏينھن مڪمل طرح بيھوش ھوس. مون کي جيڪي عذاب ڏنا ويا، سي سڀ رڳو جسماني بہ نہ ھئا.“ ھنن عذابن ھلندي ھڪ دفعو نازي سندس زال، گستا کي انھيءَ اميد سان اڳيان وٺي آيا تہ من ھن کي ڏسي، ٻہ چار لفظ ڳالھائي، مگر زير زمين ھلچل ھلائڻ جي اصولن پٽاندر ٻنھي قيدين ھڪ ٻئي جي سامھون اچڻ تي، مورڳو ھڪ ٻئي کي ڄاڻڻ ۽ سڃاڻڻ کان ئي لا علمي ڏيکاري.
محبت ۽ مستقل مزاجيءَ جو مجسمو، گستا، ھڪ نھايت دلير عورت ھئي، جنھن جو خود فوچڪ پنھنجي بنديخاني واري ذڪر ڪندي ھنن لفظن ۾ اظھار ڪيو آھي، ”ھن ننڍڙي شخصيت ۾، جنھن جو چڱن نقشن وارو منھن ۽ نماڻيون اکيون آھن، ڪيڏي نہ بلا جي قوت آھي....“
گستا؛ جولس فوچڪ جي قيد واري زماني ۾، پاڻ بہ ھڪڙو سال پانڪريڪ جيل ۾ رھي، جنھن ۾ فقط ھڪ يا ٻہ ڀيرا پنھنجي مڙس کي ڏسي سگهي ھئي. ان کان پوءِ جنگ جي خاتمي تائين، يعني ٻن سالن کان ڪجهہ وڌيڪ عرصو، ريونس بروڪ جي نظربنديءَ واري ڪيمپ ۾ رھي. ڪجهہ سال پوءِ، ھڪ دفعي پانڪريڪ جيل ۾ پنھنجي مڙس کي ڏسڻ واري واقعي جو ھن طرح ذڪر ڪيو اٿس؛ ”فوچڪ جي گرفتاريءَ کان ڪجهہ ڪلاڪ پوءِ، آءٌ ڏسان ٿي تہ سندس سامھون بيٺي آھيان. رات جو وقت ھو، ۽ نازي مون کي پتيسچڪ محل جي ۴۰۰ نمبر ڪوٺيءَ ۾ وٺي آيا ھئا. مون کي سڌ ئي ڪانہ ھئي تہ ھو ڪو گرفتار ٿي چڪو آھي. آءٌ ڪوٺي نمبر ۴۰۰ ۾، سامھون ھڪ بينچ تي گوڏن تي ھٿ رکي ويھي رھيس. سڄي ڪوٺي اسان قيدين ۽ جرمن پوليس وارن سان ڀريل ھئي. اسان کي ھڪٻئي سان ڳالھائڻ تہ ڇڏيو، پر چرپر ڪرڻ جي بہ اجازت ڪانہ ھئي. مون ٿورو ڪنڌ مٿي کڻي چوڌاري نھاريو، تہ ڏسان ڪو سڃاڻو تہ ڪونھي! ايتري ۾ منھنجي نظر ڪامريڊ جيلنڪووا تي پيئي. اسان کين، اشارن ئي اشارن ۾ ظاھر ڪيو تہ اسين ھڪ ٻئي کي ڪونہ سڃاڻون. ان بعد اوچتو دروازو کليو. فوچڪ دروازي مان سامھون مون ڏانھن اچي رھيو ھو. پير اگهاڙا ھئس ۽ قميص جي ٻانھن کان رت پئي اڙھس. سخت مار ملڻ سبب منھن ۾ بيحد لٿل ۽ بيحد پيلو ٿي ويو ھو. سندس مٿي ۽ ڏاڙھيءَ جا وار منجهيل ۽ پٽيل ٿي لڳا. وات مان بہ رت وھي رھيو ھوس، ۽ پٺيان ھڪ نازي سپاھي کيس لٺيون ھڻندو اڳتي ڌڪي رھيو ھو. پوءِ کيس ھڪ ڪنڊ ۾ ڌڪي، ڀت ڏانھن منھن ۽ اسان ڏانھن پٺ ڪري بيھاريائونس. فوچڪ آھستي آھستي قدم کڻندو، دروازي کان اھڙيءَ طرح اندر پئي آيو، ڄڻ کيس لٺ جي ڌڪن جو ڪو احساس ئي ڪونھي ۽ کيس طاقتور پوليس واري جي لٺين جو ڪو پتو ئي نہ آھي. ۽ جڏھن ھو ڪوٺيءَ ۾ پھتو، تڏھن ھڪدم منھن ڦيرائي اسان ڏانھن ڪيائين ۽ اوچي ڳاٽ اسان ڏانھن نھاريائين، جنھن تي اسان خود حيرت وچان پنھنجا ڪنڌ مٿي کنيا. ان وقت نازي سپاھين جي گهيري ۾ ھڪ شڪست کاڌل بي وس انسان وانگر نہ، پر ھڪ فاتح وانگر بي پرواھ ٿيو بيٺو ھو ۽ سندس چوڌاري بيٺل پوليس وارا شڪست کائي چڪا ھئا. ھو ھو اھڙو فاتح ھو، جنھن کي جسماني طور ختم ڪرڻ کا سواءِ، نازي کيس ڪابہ شڪست ڏيئي نٿي سگهيا.“
”جولس پنھنجي امر تصنيف، ’ڦاسيءَ جي تختي تان‘ ۾، جان سيريني جو جنھن نموني ذڪر ڪيو آھي، سو خود سندس ئي حالتن سان پوري طرح ٺھڪي ٿو اچي. ھو لکي ٿو تہ: ”بھادر انسان، جيڪو جيئرن کي اڳتي وڌڻ لاءِ رستو ڏيکاريندو رھيو _ اھڙو رستو جيڪو خود ھن جي پنھنجي ئي موت جو ڪارڻ بڻيو.“
ھڪ اخبار نويس جي حيثيت ۾، فوچڪ کي بنديخاني جي ڪال ڪوٺڙيءَ ۾ جيڪو وڏي کان وڏو انعام مليو، سو ھيءُ ھو تہ ھڪ ھمدرد پھريدار جي ڪوششن سان کيس وري پنھنجي محبوب مشغوليءَ جو موقعو مليو _ اھڙو موقعو جڏھن موت جو رسو سندس ڳچيءَ ۾ پيل ھو. ھو پنھنجي ماحول ۽ حالتن کان بي پرواھ نھايت حليمائي، ٿڌي سيني، ڳوڙھيءَ نظر، لافاني ھمت، گھري انساني شعور ۽ نغمن سان ڀرپور دل طرفان پنھنجن سمورن، جذبن ۽ امنگن کي قلم بند ڪيو.
نازين جي سخت چوڪسيءَ جي باوجود ھن جي ھيءَ تصنيف ھڪ ھڪ صفحو ڪري، پانڪريڪ جيل مان ٻاھر ڪڍي، چيڪ گهرن ۾ ھڪ قيمتي ٻج وانگر سانڍي ويئي. ھن قيمتي دستاويز کي ان وقت تائين حفاظت ۾ رکڻو ھو، جيسين ملڪ تي آزاديءَ جو سڀاڳو سج طلوع ٿئي.
قيدخاني ۾ فوچڪ کي پنھنجي ساٿين جي ھمت ۽ حوصلي جو پورو احساس ٿيو، جن ۾ ظالم نازين سان مقابلو ڪندڙ چيڪ مرد ۽ عورتون شامل ھيون. ” جيل ھڪ عظيم اجتماعيت آھي. مختصر لفظن ۾ ائين چئجي تہ عظيم ڪارناما ڪندڙن جي عظيم برادري....“ ھن اجتمائي قوت جي وڏي ۾ وڏي آزمائش، ڪوٺي نمبر ۴۰۰ ھئي، جتي نازي، قيدين کي سخت عذاب ڏيئي، خفيہ رازن جون پڇائون ڪندا ھئا. فوچڪ جيڪو ھميشه اڳرائيءَ جي جذبي ۾ ھوندو ھو، تنھن ھن جاءِ تي ھڪ اھڙي بھادر سپاھيءَ جيان مقابلو ڪيو، جيڪو محاذ تي اڪيلو رھجي ويندو آھي ۽ دشمن چوڦير گهيرو ڪري ويندا اٿس. انھيءَ محاذ جو ذڪر ھن طرح ٿو ڪري:
”ھڪ اھڙي خندق جا دشمن جي قبضي ۾ اچي ويئي ھجي ۽ جيڪا آزادي حاصل ڪرڻ لاءِ وڙھندڙ ساٿين ۽ ساري قوم جي ھمت ۽ ايڪتا جي ضامن ھجي.“
فوچڪ جي اھا خاصيت ھئي تہ ھو ھر ظلم ۽ تشدد برداشت ڪرڻ وقت پنھنجيءَ دل ۾ سڀ کان وڌيڪ خيال انھن گمنام سورمن ڏانھن ڏيندو ھو، جن سڀني گڏجي دشمن جي مقابلي لاءِ تحريڪ کڙي ڪئي ھئي. جيل جو ھڪ ساٿي پيسيڪ سٺ ورھين عمر جو ھڪ اسڪول ماستر ھو. فوچڪ اڪثر ڪري کيس چوندو ھو تہ ”تون ھڪ ننڍڙو يادگار تعمير ڪري رھيو آھين.“ فوچڪ کي ھن ڳالھ جو احساس ھو تہ اسان پٺيان باقي بچيل جيئرا ساٿي، شال کيس سھڻي نموني ياد ڪن. انھيءَ نقطي جي ھن وٽ وڏي اھميت ھئي، جيئن پاڻ ھڪ ھنڌ ذڪر ڪري ٿو تہ ھو سڀ ساٿي تنھنجي ويجهو ھجن، ۽ اھي جن کي تون سڃاڻين _ اھي جيڪي تنھنجو ئي رت ۽ گوشت آھن ۽ خود تو وانگر آھن.“ ۱۹۴۳ع جي اونھاري ۾، فوچڪ کي پانڪريڪ جيل کان برلن جي ھڪ جيل ۾ بدلي ڪيو ويو. ھتي ھڪ ڊرامائي انداز سان مقدمي ھلائڻ بعد کيس موت جي سزا ڏني ويئي. ۸ سيپٽمبر جي صبح سوير، چيڪ عوام جي ھن بھادر ساٿيءَ کي ختم ڪري، نازين پنھنجي موت جو سامان ڪٺو ڪيو.
ھن بھادر ساٿيءَ جو آخري خط، جيڪو پاڻ برلن مان لکيو ھئائين، اھو خوش قسمتيءَ سا محفوظ آھي. ان ۾ لکي ٿو:
”عزيز ساٿيو، شايد اوھان کي معلوم ھوندو تہ مون کي اڳوڻي جاءِ ڇڏڻي پئي. مون کي بائوتزن ۾ ۲۳ _ آگسٽ تي اوھان جي خط ملڻ جي اميد ھئي. پر ان بجاءِ مون کي برلن (ٻئي جيل ڏانھن) مان دعوت آئي. ۲۴ آگسٽ تي آءٌ بورليننس ۽ ڪاٽيس مان لنگهيس. ۲۵ آگسٽ تي صبح جو منھنجو ڪيس شروع ٿيو ۽ منجهند تائين پورو ٿي ويو _ ٿيو ائين ئي، جيئن دل ۾ سمجهيم ٿي. ھاڻي آءٌ ھتي پلوتيزنيسي جي ھڪ ڪوٺيءَ ۾ ھڪڙي ڪامريڊ سان گڏ آھيان. ڪاغذ جون ٿيلھيون پيا ٺاھيون ۽ گيت پيا ڳايون، ۽ گڏوگڏ پنھنجي ڦاسيءَ جي واري جي انتظار ۾ پڻ آھيون. ان ۾ ڪجهہ ھفتا وڃي رھيا آھن، پر بعضي تہ مھينا بہ گذريو وڃن. اميدون سرءُ جي پنن وانگر بلڪل آھستي ۽ نرميءَ سان غائب ٿينديون وڃن. بعضي ھھڙين حالتن تي ويچار ڪندي خوش مزاج انسان بہ مايوس ۽ اداس ٿيو پون. پر وڻن کي ڪوبہ نقصان ڪونہ ٿو ٿئي. اھو سڀڪجهہ قدرتي ۽ لازمي آھي. جيئن سيارو وڻن ۽ ٻوٽن کي نئين زندگي ٿو بخشي، تيئن انسان کي بہ ھڪ نئين قوت ٿو ڏئي! يقين ڪريو تہ حالتن مون کان ڪجهہ بہ ڪونہ کسيو آھي. اھا دائمي خوشي، جيڪا سدائين مون ۾ رھي آھي، تنھن ۾ ڪابہ گهٽتائي نہ آئي آھي، بلڪ ھر روز منھنجي ذھن ۾ بيٿوون جو نئون نغمو جاڳي ٿو اچي. انسان پنھنجي حياتي قربان ڪرڻ سان ڪو گهٽجي نٿو وڃي. آءٌ اوھان کي، دلي گذارش ٿو ڪريان، تہ جڏھن سڀ ڪجهہ ٿي گذري، تڏھين اوھين مون کي ڏک سان نہ پر انھيءَ خوشيءَ سان ياد ڪجو، جيڪا منھنجي سڄيءَ حياتيءَ ۾ مون سان ساٿ ڏيندي رھي آھي. ھي سڀ اڳتي وڌندڙ قافلي لاءِ لازمي حقيقتون آھن. مون کي خبر آھي تہ اوھين پاڻ بہ جيڪي ڪجهہ ممڪن آھي، تنھن جي پورائي ۾ پٺتي ڪين ويندؤ. پر جي ائين نہ بہ ڪري سگهو، تہ پوءِ بہ ان لاءِ مايوس يا ڏکارا ڪڏھن نہ ٿجو.
ھڪ ڏينھن ھر ڪنھن جو انت اچڻو ئي آھي. منھنجي پيءُ جي باري ۾ جيئن بھتر سمجهو، ائين ڪجو. جيڪڏھن کيس ڪجهہ ٻڌائڻ ضروري سمجهو، تہ پوءِ اھو خيال ضروري رکجو تہ ھن وڏيءَ عمر ۾ کيس ذھني تڪليف نہ پھچي. بھرحال جيئن اوھين مناسب سمجهو، تيئن ڪجو؛ ڇوتہ اوھين منھنجي ماءُ پيءُ کي وڌيڪ ويجها آھيو.
”مھرباني ڪري مون کي احوال ڏيو تہ گستا جو ڪھڙو حال آھي؟ کيس منھنجا گرمجوشيءَ وارا سلام پھچائجو! شل ھوءَ ھميشه اڪيلي نہ ھجي، جيڪا مون ھميشه پئي محسوس ڪئي آھي. ھوءَ اڃا جوانيءَ جي جذبن سان ڀرپور آھي ۽ کيس وڌوا رھڻ جو حق ڪونھي، شايد ھوءَ چوي تہ ’ائين ممڪن ناھي‘، پر ائين آھي. ھوءَ ھر ساٿيءَ جي جاءِ ڀري سگهي ٿي، ڀل ڪيڏي بہ جاکوڙ ۽ جوابداري مٿانئس وڌي وڃي. پر ھينئر کيس خط لکي، اھو احوال نہ ٻڌائجو. انھيءَ وقت جو انتظار ڪجو، جڏھن ھوءَ بنديخاني مان زندھ موٽي ٻاھر اچي.“
”ھاڻي شايد اوھان (جن سڀني کي سڃاڻان ٿو) اھو معلوم ڪرڻ چاھيندا تہ آءٌ حياتيءَ جون باقي گهڙيون ڪيئن ٿو گذاريان؟ يقين ڄاڻو تہ آءٌ بلڪل ٺيڪ آھيان. ھتي بہ ڪتابن ۽ اخبارن سان وندر اٿم ۽ سڀ کان وڌيڪ ڳالھ تہ ڪوٺيءَ ۾ اڪيلو ناھيان. جيڪو وقت گذرندو پيو وڃي، اھو جيئن .... ڪامريڊن جو چوڻ آھي، بلڪل تيزيءَ سان! ھتي اسان سان، جيئن ٻئي ھنڌ جرمنيءَ ۾ ٿئي ٿو، بلڪل سٺو برتاءُ ڪيو پيو وڃي. مثال طور بانٽرل جيل ۾، اسان کي کاڌي جي شين جا پارسل بہ ملندا ھئا. اسان انھن پارسلن جي تقاضا ڪانہ ڪئي ھئي، پر اھي ھر ڪنھن قيديءَ کي ملندا ھئا. توھان کي سُڌ آھي تہ منھنجي دل ۾ جرمن عوام لاءِ ڪابہ نفرت ڪانھي. بھرحال، جنگ اڃا جاري آھي.“
اھا خوش قسمتيءَ جي ڳالھ آھي جو فوچڪ جي ڪيس جو نازين طرفان تيار ڪيل سچو رڪارڊ موجود آھي. اھو ۱۹۵۰ع ۾ ھٿ آيو. ھن رڪارڊ جي سمورن ڪاغذن تي جرمن سپريم ڪورٽ جي نوبل جون صحيحون موجود آھن. ان ۾ فوچڪ جون ٽي تصويرن بہ شامل ڪيل آھن _ ٻن پاسن کان ورتل ۽ ھڪڙي سندس منھن جي سامھون ورتل، ھن تصوير ۾ سندس کاٻيءَ اک جي ھيٺان گهرو نشان نظر پيو اچي، ڄڻ چاڪوءَ جي زخم جو نشان ھجي.
ھن رڪارڊ مان اھا ڳالھ بہ ظاھر آھي تہ نازي درندا، جن لکين ماڻھن کي بنا ڪنھن پڇا ڳاڇا جي قتل ڪري ٿي ڇڏيو، تن فوچڪ لاءِ قانوني ڪيس ھلائڻ جو ڍونگ ڇو رچايو ھو؟ ھنن کي انھيءَ ڳالھ ثابت ڪرڻ جي خواھش ھئي تہ فوچڪ ۽ سندس ساٿين جي گرفتارين سان، چيڪوسلاويڪيا ۾ مقابلي جي سموري ھلچل ختم ٿي ويئي آھي، يا نہ، ھن ڪيس ڪيس ھلڻ واري ڏينھن، ھٽلر جي ٽن ڇاڙتن کي جن جو چيڪوسلاويڪيا جي قوم سان تعلق ھو، تن کي تمغا ڏنا ويا. اھي ھئا ھيملر، وليم فرڪ ۽ فرئنڪ، جنھن کي ھائيڊرڪ جي قتل ٿيڻ کان پوءِ، پوھيميا ۽ موراويا جو حڪمران مقرر ڪيو ويو.
ڪيس جي ۱۳ ٽائيپ ٿيل صفحن مان ۹ صفحا فوچڪ جي باري ۾ آھن ۽ ۳ بيريڪ بابت، جنھن پنھنجي ساٿين سان غداري ڪئي ھئي. پر ان جي باوجود کيس بہ موت جي سزا ڏني ويئي. ھڪڙو صفحو ليداپلاچا بابت آھي، جيڪا، ھڪ حد تائين فوچڪ جي ھوشياريءَ ۽ مٿس پردي وجهڻ جي ڪوشش سببان، موت جي سزا کان بچي ويئي ھئي.
برلن جي ڪورٽ ۾ تيز روشني ھئي. ھي ۲۵ آگسٽ ۱۹۴۳ع جو واقعو آھي. پوڻين نائين وڳي ڪيس جي مرڪزي شخصيت، فوچڪ، کي ڪورٽ ۾ آندو ويو. شاھدن جي بينچن تي بيريڪ ۽ ليدا پلاچا ويٺل آھن. ۹ بجي جج ڪورٽ ۾ داخل ٿي پنھنجين جاين تي ويھن ٿا. ڪورٽ جي صدر رولينڊ فرزلر، فوچڪ کي ھيٺينءَ طرح خطاب ڪري ٿو.
”جوابدار فوچڪ! ڇا تون اھو قبول ٿو ڪرين تہ تو جرمن حڪومت جي سلامتيءَ خلاف، ھٿياربند بغاوت ۽ انقلاب جي لاءِ سازش جو جوابدار آھين؟“
آءٌ پنھنجي ملڪ توھان جي حڪمراني تسليم ئي نٿو ڪريان. منھنجي خيال ۾ اوھان کي پنھنجيءَ ڪورٽ ۾ مون تي ڪيس ھلائڻ جو ڪو اختيار ئي ڪونھي“ فوچڪ ٿڌي نموني جواب ڏنو.
”آءٌ توکي ھتي تقرير ڪرڻ کان منع ٿو ڪريان، فقط سوال جو جواب ڏي، ڇا تون قبول دار آھين تہ پنھنجي سرگرمين سان تو جرمنيءَ جي دشمن، بالشويڪ روس، جي مدد ڪئي آھي؟“
فوچڪ جيڪو ھميشه اڳرائي ڪرڻ جو عادتي آھي، تنھن ھن مليل موقعي جو فائدو وٺندي، ھيٺين لفظن سان شرعات ڪئي:
”ھائو، مون سوويت يونين جي مدد ڪئي آھي. مون سرخ فوجن جي مدد ڪئي آھي ۽ اھوئي منھنجي ۴۰ سالن جي زندگيءَ جو سڀ کان عزيز ۽ بھتر ڪم آھي ....“
فوچڪ لاءِ نہ رڳو سرڪاري وڪيل نوبل، پر خود ھن جي بچاءَ لاءِ مقرر ڪيل وڪيل، ھاف مين، بہ ھن کي موت جي سزا ڏيڻ جو مطالبو ڪيو.
فوچڪ تي ڪوبہ اثر نہ پيو. ھن پنھنجي تقرير پوري ڪرڻ تي زور ڏنو ۽ نازي حڪومت جي ھن سڀ کان اھم ظالمانہ قلعي ۾، نازي اسٽينو گرافر ھن جي سموري تقرير نوٽ ڪرڻ تي مجبور ٿيا.
”آءٌ چيڪوسلاويڪيا جي ريپبلڪ ۾ ڪميونسٽ پارٽيءَ ۾ داخل ٿيس، ڇو جو آءٌ سرمايداري نظام کي برداشت ڪرڻ لاءِ ھرگز تيار نہ ھوس. منھنجو پختو اعتقاد آھي تہ ھن جنگ کان پوءِ نئون دور شروع ٿيندو. مون پنھنجي ھم وطنين جي مدد ڪرڻ لاءِ زير زمين ڪاروايون شروع ڪيون، تہ جيئن اسان جي ملڪ تي قبضو ڪندڙن ظالمن ۽ ساڻن سھڪار ڪندڙ چيڪ قوم جي غدارن کي بہ ملڪ مان تڙي ڪڍون. دراصل منھنجي ذھن ۾ ان کان بہ گهڻو ڪجهہ وڌيڪ ھو. جيڪڏھن اسان جي سموريءَ جدوجھد کان پوءِ، آزادي ملڻ بعد، حڪومت وري بہ انھن ماڻھن جي ھٿ چڙھي، جيڪي منھنجي قوم جي ھن مصيبت لاءِ ذميدار آھن ۽ جن ظاھري طرح وڏين دعوائن جي باوجود ۱۹۳۸ع ۾ ملڪ سان غداري ڪئي آھي، تہ پوءِ اسان جي سموريءَ جدوجھد توڙي بيشمار قربانين جي ڪابہ معني` ڪانہ رھي. اھا ھڪ نھايت افسوس جھڙي ڳالھ ٿيندي، جو آزاديءَ کان پوءِ بہ اھي ئي پراڻا سياستدان ۽ چيڪ عوام جو رت چوسيندڙ ٻيھر طاقت ۾ اچن. ٻين لفظن ۾، اسان جي زير زمين انقلابي سرگرمين جو مقصد اسان جي عوام لاءِ حقيقي آزادي حاصل ڪرڻ ۽ مستقبل ۾ چيڪوسلاويڪيا کي سوشلسٽ مملڪت بڻائڻ لاءِ تياري ڪرڻ آھي.“
فرزلر جو منھن لال ٿي ويو ۽ ھو ڪاوڙ وچان ڪنبي رھيو ھو ھن زمين تي پير ھنيا ۽ واڪا ڪيا. فوچڪ ھڪ گهڙيءَ لاءِ بہ پنھنجو آواز بند نہ ڪندي ۽ پنھنجو ڪنڌ اوچو رکندي. ججن جي منھن ۾ گهور مان نھاريندي، ھيٺيون چيلنج ڪيو:
اوھان پنھنجي طرفان منھنجي لاءِ سزا پڙھي ٻڌايو، يقين اٿم تہ ان ۾ ھڪ ماڻھوءَ جي موت جو اعلان ڪيو ويندو. پر ٻڌي ڇڏيو تہ منھنجي طرفان بہ اوھان کي سزا ڏيڻ جو اڳي ئي اعلان ٿي چڪو آھي. انھيءَ جي سزا جي فتوا سڄيءَ دنيا جي انسانن جي خون سان لکي ويئي آھي، يعني فاشزم لاءِ موت! سرمايدارانہ سرشتي لاءِ موت ۽ انسانذات لاءِ زندگي! ۽ ڪميونزم لاءِ مستقبل!....“
۲٦ آگسٽ تي فوچڪ کي برلن جي اتر اولھ پسگردائيءَ ۾ پلوتزينسي قيدخاني ۾ آندو ويو. رواجي طرح موت جي سزا تي عمل ٿيڻ کان اڳ، ھڪ سو ڏينھن لاءِ قيدين کي ھتي رکيو ويندو آھي. پر فوچڪ جي معاملي ۾ نازي وڏيءَ تڪڙ ۾ ٿي ڏٺا. ھڪ دستاويز ۾، جرمن سيڪريٽري آف اسٽيٽ، ڊاڪٽر راٿن برگر، جو فيصلو ڏنل آھي، جيڪو جرمن جي اعلي` سرڪاري وڪيل ووڪ کي مليو. اھو دستاويز ۷ سيپٽمبر تي، پلوتزينسي جيل جي ڪمانڊنٽ آفيسر کي پھچايو ويو. ان ۾ لکيل ھو تہ ”فوچڪ جي سزا بنا دير عمل ۾ آندي وڃي.“
۷ سيپٽمبر جي شام جو فوچڪ کي جيل جي ٽئين نمبر بلاڪ ۾ ھڪ ڪوٺيءَ ۾ آندو ويو، جتي موت جي سزا تي عمل ٿيڻ کان اڳ، قيدين کي رکيو ويندو آھي.
ٿوري دير کان پوءِ سپريم ڪورٽ جي سرڪاري وڪيل نوبل، فوچڪ جي ڪوٺيءَ ۾ اچي، اعلان ڪيو تہ:
”جرمن حڪومت جي فيصلي موجب آءٌ قانون جي نالي ۾ اعلان ٿو ڪريان، تہ جولس فوچڪ تي پاس ٿيل سزا، ۸ سيپٽمبر صبح جو سوير، چار لڳي پنجاھ منٽن تي، عمل ۾ آندي وڃي.“ فوچڪ پنھنجي موت جي سزا ٻڌندي، بنا ڪنھن پريشانيءَ جي ھڪدم وراڻيو:
”اوھان جي جرمن حڪومت وڏي تڪڙ ۾ آھي. ھن کي ڊپ آھي تہ شايد ھڪ سو ڏينھن ۾ سندس خاتمو نہ اچي وڃي. اوھان سڀئي انھيءَ پريشانيءَ ۾ آھيو تہ متان سڀني قيدين کي سزا ڏيڻ کان اڳ ۾ روسي فوجون برلن ۾ پھچي، اوھان جو موت نہ آڻين.“
صبح جو فوچڪ کي ڦاسيءَ ڏانھن وٺي وڃڻ لڳا، تہ ھن وڏي آواز ۾ ڳائڻ شروع ڪيو. نازين ھڪدم ھن جي وات کي کڻي ٻڌو. مگر ٽئين نمبر بلاڪ ۾ ٻين قيدين اھو راڳ ٻڌي ورتو ۽ ھو زور زور سان ڳائڻ لڳا.
پانڪريڪ جيل واري زماني ۾، فوچڪ ھڪ ھنڌ لکيو ھو تہ ”نغمن کان سواءِ بہ زندگي ڪانھي _جيئن سج کان سواءِ زندگي نہ آھي.“ انھيءَ ۾ ڪوبہ شڪ نہ آھي تہ فوچڪ جو جذبو، ھڪ اھڙو غير معمولي جذبو آھي، جيڪو ڪڏھن بہ مري نٿو سگهي. ھو ھڪ ھنڌ لکي ٿو:
”مون زندگيءَ سان محبت ڪئي آھي ۽ ان جي حسن کي وڌائڻ لاءِ ئي جنگ جي ميدان ۾ آيو آھيان.“ اھو جنگ جو ميدان جتي فوچڪ فاشي درندن سان لڙندي پنھنجي جان ڏني، ۽ گڏوگڏ اتي انسان ذات لاءِ ھيٺين لفظن ۾ ھڪ پرجوش ۽ لازوال پيغام پڻ ڇڏي ويو: ”ھموطنو! مون ھميشه مظلوم عوام سان محبت ڪئي آھي، اوھان ان جي دشمنن کي ڪڏھن بہ معاف نہ ڪجو!“

فوچڪ جي حياتيءَ بابت مختصر نوٽ - ليکڪ: اسٽيفن جولي

۱۹۳۹ع تائين، جنگ واري عرصي، ڪيترا اھم دستاويز وجود ۾ آڻي، ضايع ٿيڻ کان بچائي ورتا؛ جيڪي شايد سولائيءَ سان ھميشه لاءِ ناس ٿي وڃن ھا. اڃا بہ گمان آھي تہ ڪي اھڙا دستاويز ھجن، جي اسان تائين پھچي نہ سگهيا. ھيءَ خوشقسمتيءَ جي ڳالھ آھي تہ فوچڪ جو لازوال مسودو، جيڪو ھن پاڻ قيدخاني ۾ لکيو سو چند انھن مسودن مان آھي، جيڪي سلامت رھجي ويا آھن.
نازين تي فتح حاصل ڪرڻ کان ڪجهہ وقت پوءِ، ھي مسودو پڻ ايني فرانڪ ۽ پيٽر موئن جي ڊائرين وانگر ھڪ اھڙو دستاويز ثابت ٿيندو، جيڪو ايندڙ ڪيترن ورھين تائين انھن مشڪلاتن ۽ مصيبتن جي ياد ڏياريندو، جيڪي جنگ جي زماني ۾، ھڪ غير ملڪي طاقت ھٿان انفرادي طور ڪيترن مردن، عورتن، ڇوڪرن ۽ ڇوڪرين برداشت ڪيون.
ھي دستاويز اسان جي زماني جا آھن _ ڪردار مختلف آھن ۽ انھن لکتين ۾ انساني تجربن کان وڌيڪ ظلم ۽ دٻاءءُ ھيٺ پسجندڙ بھادر انسانن جي ھمت، حوصلي ۽ خود قربانيءَ جا حيرت انگيز خاڪا پيش ٿيل آھن.
ظالم ھر ھنڌ ساڳيو آھي ۽ جتي جتي ھو پھچي ٿو، ۽ جنھن بہ ملڪ تي سندس حڪمراني ٿئي ٿي، اتي ھڪڙي ئي قسم جي دھشت، ظلم ۽ ڏھڪاءُ ڦھلائي ٿو. پر محڪوم ۽ ظلم جو شڪار عام انسان ذات، سڀ ڪجهہ برداشت ڪرڻ جي باوجود بہ ٻڌيءَ ۽ اتحاد بجاءِ رنگ، نسل ۽ مذھب جي ڪري ڇڙوڇڙ ڏسڻ ۾ اچي ٿي.
ايني فرانڪ ھڪ خوش مزاج، غير ذميدار، حساس ۽ گهري نظر رکندڙ نوجوان ڇوڪري آھي، جا پنھنجي قلم جي وسيلي ڪھاڻيءَ کي اھڙيءَ چٽائيءَ سان پيش ڪري ٿي، جھڙي ھوند ڪو سٺو افسانہ نويس لکي سگهي. ٻئي طرف پيٽر موئن آھي _ انتھائي مايوس ۽ دلشڪستہ، بيمار ۽ اداس. دنيا ۾ بلڪل اڪيلو، جنھن جا جرمنن سان مقابلي وارين سمورين سرگرمين سان لاڳاپا ٿي چڪا آھن ۽ ڏاڍيءَ تڪليف سان ڄڻ پنھنجي خدا سان ملڻ جون راھون پيو ڳولي، مگر ملنس نٿيون ۽ ٻئي طرف جولس فوچڪ خوش مزاج. ھو ايني فرانڪ وانگر غير ذميداريءَ بجاءِ گهري نظر رکندڙ ۽ حساس آھي ۽ ھن کان وڌيڪ پختو، باشعور مجاھد جنھن جو پنھنجي مقصد ۾ پختو يقين آھي ۽ پنھنجي ھم وطن مردن ۽ عورتن لاءِ نھايت گهرا جذبا سانڍي ٿو. اھي ٽئي رپورٽر، پنھنجي، پنھنجي زندگيءَ جو داستان ٻڌائين ٿا. اھڙيون زندگيون، جيڪي مصيبت واري دور مان گذري آيون آھن. انھن مان ھر ھڪ جو پنھنجو اثر آھي. سندن زندگيءَ جي ھر ھڪ ورق ۽ ھڪ ھڪ اکر ۾ ھڪ عظيم ليکڪ جو ڪردار محسوس ٿئي ٿو. انھن مان ھر ھڪ پورھيت عوام کان اھو سوال پڇي ٿو: ”تون بہ ھوند ائين ڪرين ھا، جيئن مون ڪيو؟“ انھن مان ھر ھڪ جي اندر جو نچوڙ پڌرو ٿئي ٿو. انھن مان ھر ھڪ پنھنجي انسان ڀائرن ڏانھن ليکڪ جي لاڙي جو عڪس پيش ڪري ٿو. انھن مان ھر ھڪ پنھنجي انقلابي ساٿين کي اھڙيون تدبيرون ۽ ھمتون ٻڌائي ٿو، جي ھر ھڪ انقلابيءَ کي زندھ رھڻ ۾ مدد ڏين ٿيون.
انافرئنڪ وٽ سندس نوجوانيءَ ۽ زندگيءَ لاءِ تڙپ آھي، پر موئن وٽ تيز ذھن ۽ پنھنجي اندر جي ڇنڊ ڇاڻ ڪرڻ جي وڏي قوت آھي؛ ۽ جولس فوچڪ وٽ وري قربانيءَ جو جذبو، زندگيءَ سان پيار، بي پناھ ھمت ۽ اٿاھ حوصلو آھن.
ھت اسين اھي تشبيھون ڇڏي، ھن تخليق جو ذڪر شروع ڪري سگهون ٿا. ھڪ اھڙي تصنيف، جنھن کي سرد جنگ جي آيل ديوارن سببان ڪميونسٽ دنيا کان ٻاھر مقبول ٿيڻ جو موقعو نہ مليو آھي. ھت اھو ٻڌائڻ نامناسب نہ ٿيندو، تہ اوڀر يورپ، سوويت يونين ۽ چين ۾ ھن تخليق کي تمام گهڻو پسند ڪيو وڃي ٿو. جنگ کان پوءِ جيڪي بہ ادبي تخليقون شايع ٿيون آھن، تن ۾ ھن تصنيف جي اشاعت سڀني کان وڌيڪ آھي.
ھيءَ تصنيف ٦۵ ٻولين ۾ ڇپجي چڪي آھي ۽ جيڪا جيئن پوءِ تيئن وڌيڪ ٻولين ۾ شايع ٿي رھي آھي. چيڪوسلاويڪيا ۾ ھن تصنيف اشاعت جا سمورا رڪارڊ ٽوڙي ڇڏيا آھن. ڪميونسٽن چيو موت جي منھن ۾ انساني سورھيائيءَ جي عظيم ڪردار ادا ڪرڻ جو فقط ھيءُ ئي ھڪ مثال نہ، پر ڪميونسٽ ادب ۾ سورھيائيءَ سان مقابلي ڪرڻ وارين عظيم آکاڻين ۾ شمارجڻ سان گڏو گڏ ھن ڌرتيءَ کي رھڻ لائق بڻائڻ لاءِ انساني جدوجھد جي تاريخ جو اھم باب آھي، انھيءَ ڪري ھن تصنيف کي ھڪ سورھيہ ۽ اٽل ارادي واري انسان جي سرگذشت سمجهي پڙھڻ گهرجي.
.......... .......... ...........
جيل ۾ لکيل ھيءُ داستان جيتوڻيڪ مختصر آھي، تنھن ھوندي بہ گذريل جنگ وقت چيڪوسلاويڪيا ۾ زير زمين تحريڪ جي صورتحال کي نھايت چڱيءَ طرح پڙھندڙن اڳيان پيش ڪري ٿو. ھن شاھڪار جو پڙھندڙ پراگ مان ٿيندڙ انقلابي سرگرمين کان پوريءَ طرح واقف ٿي ويندو ۽ چيڪ قوم بابت بہ ڪافي معلومات ملندي. اھو بہ ممڪن آھي تہ ھن تصنيف پڙھڻ کان پوءِ جولس فوچڪ جي ھن کان اڳين سالن واري زندگيءَ بابت معلومات حاصل ڪرڻ جي خواھش پيدا ٿئي. يعني چيڪ عوام جو ھيءُ محبوب ۽ سورھيہ ساٿي ڪٿي پيدا ٿيو؟
ھيءَ کل مک سورھيہ شخصيت دشمنن سان مقابلي ٿيڻ کان اڳ ڪھڙي نموني زندگي گذاري ھئي؟ باقي عوام اڳيان ھڪ صحيح اڳواڻ جي حيثيت ۾ سندس شخصيت ڪيئن اُسري؟ جنگ کان اڳ ھن پنھنجي ملڪي عوام جي زندگيءَ لاءِ ڇا ڪيو؟ بھرحال فوچڪ جي زندگيءَ بابت مٿين سوالن مان ڪن جي جوابن ڏيڻ جي ڪوشش ڪجي ٿي.
جولس فوچڪ سال ۱۹۰۳ع ۾، پراگ شھر جي ھڪ صنعتي علائقي ۾ ڄائو ھو. پڻس رُڪ جي ڪارخاني ۾ ڪم ڪندو ھو ۽ ڊرامن ۾ راڳ جو پارٽ ادا ڪندو ھو. ماڻس وري سبڻ ۽ ڀرت جو ڪم ڪندي ھئي. سندس چاچي کي بہ جولس فوچڪ سڏيندا ھئا. ھن دوراڪ جي استاديءَ ھيٺ موسيقيءَ جو فن سکيو ۽ پوءِ پاڻ ڪيتريون لوڪ ڌنون ٺاھيائين. سندس موسيقي برطانيہ ۾ چڱي مقبول آھي ۽ بي بي سي تان ھلڪن پروگرامن ۾ شامل ڪئي وڃي ٿي. فٽ بال ڏسندڙ ماڻھن ۾، سندس اھا ڌن، جنھن ۾ فوجن جي پيش قدميءَ جو اظھار آھي، گهڻي مقبول آھي.
نوجوان فوچڪ کي راڳ ۽ موسيقيءَ سان پيار ورثي ۾ مليو ۽ خاص ڪري ٿيئٽر جي ڪم ۾ وڏي ھوشياري، جنھن اڳتي ھلي سندس زندگيءَ تي وڏو اثر وڌو. ھو اڃا اڍائي ورھين جو معصوم ٻار ھو جو پھريون ڀيرو اسٽيج تي آيو.
جولس اڃا ڏھن سالن جوھو، تہ سندس خاندان پلسين ۾ اچي لڳو، ۽ ٻئي سال ملڪ ۾ لڙائي شروع ٿي ويئي. سندس پيءُ اسڪوڊا ڪارخاني ۾ ڪم ڪندو ھو. جولس رات پالي وقت ھميشہ پيءَ جي ماني آڻيندو ھو، ان ڪري ننڍي ھوندي ئي جولس کي ڪارخاني ۾ ڪم ڪندڙ مزدورن جي زندگيءَ جي خبر پئجي ويئي. جنگ جي ڪري مزدورن جي بُک ڏک جو بہ کيس سڌيءَ طرح پتو پيو. ھڪ ڀيرو ھن ڏٺو تہ ھڪ فوجي لاريءَ مان ڊبل روٽيءَ جا ٽڪل چوري ڪندڙ ٻارڙن کي، فوجين گولين سان ختم ڪري ڇڏيو ھو.
ٻارھن ورھين جي عمر ۾، ھن اخبار نويسي شروع ڪئي، ۽ پاڻ ايڊيٽر ٿيو. سندس پھرين ننڍڙي رسالي جو نالو ”سلووان“ ھو، جو اسڪول واريءَ زندگيءَ ۾ شايع ٿيو ھو. ان ۾ ويئانا مان جاري ڪيل سرڪاري پڌرائي، ڏيساور جون خبرون، سماجي حالتن تي تبصرا، ھڪ ادبي صفحو ۽ ٿئيٽر ۽ راندين جون خبرون، ۽ اشتھار ڏنل ھئا.
انھيءَ پھرينءَ ڪوشش مان ئي ظاھر ٿي ويو تہ فوچڪ جو لکڻ جو طريقو بلڪل صاف ۽ انسان دوستيءَ وارو آھي. جنگ جي وقت جون حالتون ۽ اصل ’نالي‘ ھيٺيون مضمون، ”سلووان“ جي پھرين پرچي مان کنيو ويو آھي.
”اٽي ۽ ڊبل روٽي تي راشن سببان پلسين ۽ ٻين ھنڌن تي چڱي بيچئني پيدا ٿي آھي. مٿين توڙي ھيٺين طبقن جون عورتون ٻاھر گهٽين ۾ وڏي آواز راشن تي بحث ڪري رھيون آھن، ۽ ڪي روئي بہ رھيون آھن“؟
”ڇا، روئڻ جو بہ ڪو سبب آھي؟“
”ھائو، اٺن ماڻھن وارو ڪٽنب زندھ رھي! وڏيءَ عمر وارا تہ ويلو ٻہ کاڌي کان سواءِ بہ گذارو ڪري سگهن ٿا، پر ٻارڙا تہ اسڪولن مان موٽڻ تي جڏھن ڊوڙي پنھنجي مائرن کي چنبڙندا ۽ چوندا آھن: اما، اما، بک لڳي آھي ماني ٽڪر ڏيم!، تڏھن امڙ ويچاري ڇا ڪري؟ ڀانيو ٿا تہ ھوءَ ڪو ائين چوندي: ’نہ، آءٌ توکي ماني نہ ڏينديس!“ ھرگز نہ! ھوءَ ڪڏھن بہ ائين ڪانہ ڪندي، بلڪ پنھنجي ڊبل روٽيءَ مان وڏو ٽڪر وڍي پنھنجي ٻچڙن کي ڏيندي، پوءِ ڀل پاڻ ڪيترن ئي ويلن جي بکايل ڇونہ ھجي.“
ان کان پوءِ فوچڪ ٻيا بہ ڪيترا رسالا ڪڍيا، انھن رسالن ۾ فوچڪ جي مضمونن مان پڙھندڙن کي زندگيءَ جي مسئلن کي منھن ڏيڻ ۽ مشڪلاتن سر ڪرڻ ۾ مدد ڪرڻ جي تڙپ ظاھر ٿئي ٿي. ھن ننڍپڻي ۾ ئي پنھنجي اڳيان وڏو مقصد رکيو، ۽ سورھين ورھن جي عمر ۾ ھڪ مضمون ۾ لکيائين تہ:
”مون کي خوشي فقط اخلاق جي اعلي`معيار تي ڏسڻ ۾ اچي ٿي. پر ڪير انھيءَ اعلي`معيار تي پھچي سگهي ٿو؟ تنھن ڪري انھيءَ معيار تي پھچڻ جي ڪوشش ڪندي، اميد اٿم تہ آخر آءٌ خوشيءَ کي ڳولي ھٿ ڪندس پر ھينئر آءٌ سوچيندي سوچيندي ٽالسٽاءِ جي انھيءَ اعلي` اصول تي پھتو آھيان تہ انسان لاءِ حقيقي خوشي ڪم ۽ فقط ڪم ئي آھي!“
ھو اڃا اسڪول ۾ ئي پڙھندو ھو تہ ھڪ طنزيہ رسالي، ”نيبوسا“ ۾ مضمون لکڻ شروع ڪيائين. انھيءَ رسالي جا ايڊيٽر، جي. ايس. مچر ۽ ڪارل ڪاپيڪ ھئا، جيڪي جديد چيڪ ادب ۾ وڏي اھميت رکن ٿا. ھن ان وقت ھڪ فرضي نالي سان رسالي ڏي ھڪ مضمون موڪليو، جيڪو فوري شايع ڪيو ويو. رسالي وارن کيس پنھنجيءَ پوري ائڊريس موڪلڻ لاءِ لکيو. فوچڪ پنھنجي ائڊريس ۽ نالو موڪليو ۽ ان کن پوءِ فوچڪ باقاعدگي سان سان انھيءَ رسالي ۾ لکندو رھيو. نيٺ اھو وقت آيو، جو جي. ايس. مچر، جولس فوچڪ کي پراگ گهرائي، رسالي جي ايڊيٽوريل بورڊ ۾ شريڪ ٿيڻ جي دعوت ڏني، جو مچر کي فوچڪ جي مضمونن جي طرز ۽ خيال ڏاڍا وڻيا. فوچڪ پراگ شھر جي پراڻي حصي ۾، مچر جي گهر پھتو ۽ گهنٽي وڄايائين.مچر پاڻ در تي آيو، پر در کولڻ تي ڏٺائين تہ ڦاٽل پتلون ۽ پراڻي فوجي قميص ۾ ھڪ ڇوڪرو بيٺو آھي. سمجهيائين تہ فقير آھي ۽ کيسي ۾ ھٿ وجهي خيرات ڏيڻ لاءِ ٻہ ٽي پئسا ڪڍڻ لڳو. فوچڪ سمجهي ويو تہ ڳالھ ڇا آھي. پر ھو ماٺ ڪري بيٺو رھيو. جڏھن ايڊيٽر صاحب فوچڪ جي ھٿ تي خيرات جا پئسا رکڻ لڳو، تڏھن فوچڪ کلندي وراڻيس: ”سمجهان ٿو تہ ڪا غلط فھمي ٿي آھي. اوھان تہ مون کي ايڊيٽوريل بورڊ ۾ ڪم ڪرڻ جي دعوت ڏني ھئي.“ مچر ٿورو منجهي پيو، ۽ فوچڪ وٽان کيس اھڙيءَ ثابتي ڏيڻ جي ضرورت محسوس ٿي. جڏھين جولس فوچڪ پنھنجي سڃاڻپ لاءِ لکيل ادبي شاھدي پيش ڪئي، تڏھين کيس ھڪدم ايڊيٽوريل بورڊ ۾ وڏي خوشيءَ سان شامل ڪيو ويو.
فوچڪ پڙھندو تمام گهڻو ھو ۽ ڪتاب سندس زندگيءَ جي ضرورت جو ھڪ اھم جز ھئا. ۱۹۱۹ع ۽ ۱۹۲۹ع جي وچ ۾، ھن جيڪي ڪجهہ پڙھيو، تنھن جو تفصيلي رڪارڊ اڄ بہ سلامت آھي. اھو رڪارڊ ڇھ سو صفحن جو آھي. ان ۾ فوچڪ ھر انھيءَ ڪتاب جو تجزيو ڪيو آھي، جيڪو سندس نظرن مان گذريو آھي. ان مان سندس ادبي شوق، سندس شعور جي قوت ۽ گهرائي ظاھر ٿئي ٿي. ھن چيڪ ادب جو تمام گهڻو مطالعو ڪيو، ۽ گڏوگڏ انگريزي، فرينچ، روسي، آمريڪي ۽ جرمن ادب جي بہ کيس چڱي ڄاڻ ھئي. فوچڪ انگريزي زبان جي اديبن مان شيڪسپيئر، شيلي، بائرن، آسڪروائلڊ، ڪپلنگ، برناڊشا ۽ ايڇ جي ويلس جي لکڻين جو گهرو مطالعو ڪيو. ھن ۱۹۳۸ع ۾، پنھنجي نئين ذھن جي شروعات واري دور تي نظر وجهندي لکيو آھي، تہ جڏھن آسپاس نظر ورائي ڏٺم، آءٌ جنگ جي زماني ۾ وڏو ٿيس تڏھن محسوس ڪيم تہ ھن دنيا ۾ ڪا وڏي خامي موجود آھي، جنھن سببان زندگيءَ جا ڳولائو انسان، پنھنجي مرضيءَ نہ ھوندي بہ مجبور ٿي ھڪ ٻئي سان وڙھن ٿا. ٻين لفظن ۾ کڻي چئجي، تہ مون معاشري تي نڪتہ چيني شروع ڪئي، ڪتاب ۽ ٿيئٽر منھنجي زندگيءَ جو وڏو ۽ اھم حصو رھيا. مون انھن کي ڦلھورڻ شروع ڪيو. ڪتابن کي ڦلھوريندي انھيءَ نتيجي تي پھتس تہ ڪي ٿورا ڪتاب سڄ ڳالھائين ٿا، باقي تہ بنھ ڪوڙ تي سندرو ٻڌيو بيٺا آھن، تہ ڪي وري بنھ انڌا ٻوڙا آھن. مون فيصلو ڪيو تہ مون کي ھيءَ ضرور اپيل ڪرڻي پوندي تہ ڪنھن بہ ڪتاب کي ڪوڙ ڳالھائڻ يا انڌو ٻوڙو ٿيڻ نہ گهرجي. دنيا کي بھتر بڻائڻ لاءِ جدوجھد ڪرڻ ۾ مون حقيقت جي انھيءَ اظھار کي پنھنجو فرض سمجهيو. اھڙيءَ طرح مون ڪتابن ۽ ٿيئٽر بابت فقط تنقيدي نگاھ سان لکڻ شروع ڪيو.
پر، فوچڪ اھڙو ماڻھو نہ ھو، جيڪو پاڻ کي رڳو لکڻ جي عمل تائين مطمئن رکي سگهي. سماجي انصاف لاءِ سندس سيني ۾ اٿاھ تڙپ، ھم وطن غريب عوام ساڻ ويجهائپ پيدا ڪندي، کيس، زندگيءَ جي بھتر بڻائڻ لاءِ جدوجھد ۾ سرگرم حصي وٺڻ ڏانھن جهڪي ويئي. ڪافي دلچسپين ۽ بي پناھ دماغي قوت جي باوجود، ھن پنھنجي سموري قوت جدوجھد دوران عوام مان ئي حاصل ڪئي. اھو عوام جنھن مان پاڻ پيدا ٿيو ۽ جن جي ڏکن سورن ۾ ننڍپڻ کان ئي ڀاڱي ڀائيوار ٿيڻ لڳو، يعني چيڪ مزدور ۽ خاص ڪري شھري مفلس عوام، ھو شروع کان ئي جيڪي ڪجهہ لکندو ھو، تنھن مان عوام سان ويجهڙائي ڏسڻ ۾ ايندي ھئي. عوام سان خيالن جي ڏي وٺ جو سندس اھوئي طريقو ھوندو ھو ۽ ھن انھيءَ مقصد لاءِ اخبار کي استعمال ڪيو ھو. ”ڦاسيءَ جي تختي تان“ جي مھاڳ ۾ اڻويھين صديءَ جي چيڪ اديب، جان برودا، فوچڪ جو ذڪر ڪندي لکيو آھي تہ: اخبار جيڪا زندگيءَ جي اوڻاين کي ظاھر ڪرڻ جو بھتر وسيلو آھي، ھو اخبار رستي ئي عوام جا جذبا پيش ڪندو ھو، کين دلداري ڏيندو ھو ۽ منجهن ھمت ۽ حوصلي پيدا ڪرڻ لاءِ نئون روح ڦوڪيندو ھو. ٻيو اھڙو ايڊيٽر شايد مشڪل ملي، جنھن اخبار کي پنھنجي اعلي` انساني جذبن ظاھر ڪرڻ لاءِ، بيباڪيءَ سان استعمال ڪيو ھجي، جنھن نموني جولس فوچڪ استعمال ڪيو. ھو ھڪ عظيم اديب ۽ اعلي` صحافي ھو ۽ سندس قلم سڄي ڄمار عوام جي دشمنن جي خلاف مضبوط تلوار جيان وھندو رھيو. سندس اڪثر ڇپيل ڪتاب اخبارن ۾، شايع ٿيل مضمونن جا مرتب ڪيل مجموعا آھن. انھن کي فقط اخباري مضمون چوڻ، ڪنھن بہ طرح مناسب نہ آھي.
فوچڪ جي ھميشه اھائي خواھش ھوندي ھئي، تہ عوام ۾ سجاڳي آڻڻ کان سواءِ ڪوبہ پل لکڻ کان واندو نہ ھجي. پر پوءِ جڏھن اڳتي ھلي عوام دشمنن خلاف موتمار عملي ڪاروايون ڪرڻيون پيون، تڏھن فوچڪ ھڪ بھادر سپاھيءَ جيان، دشمنن سان ھر محاذ تي وڙھندو رھيو.
جيڪڏھن فوچڪ جا مضمون فقط وقتي اھميت جا حامل ھجن ھا تہ، ويھ سالن کان پوءِ ڇپجڻ بعد سندن ۾ ڪابہ ڪشش نہ رھي ھا. حقيقت ھيءَ آھي تہ اھي مضمون ھڪ نرالي خصوصيت جو ادب آھي. ھن دور جي چليءَ جي ھڪ وڏي شاعر پبلو نرودا، لکيو آھي تہ ”اسين ھڪ اھڙي دور ۾ رھون پيا، جنھن کي ادب ۾ ھڪ ڏينھن ’فوچڪ جو دور‘ سڏيو ويندو. تاريخ ۾ شايد ڪنھن بہ اديب جي تصنيف ۾ ايتري سادگي ۽ ايڏي وڏي سچائي پيش نہ ٿي آھي، جيڏي جولس فوچڪ جي لکڻيءَ ۾ آھي.“
فوچڪ بعد ۾ سياسي سرگرمين ۾ گهڙي پيو. ياد رھي تہ سندس وطن ترقيءَ جي انتھائي مشڪل مرحلن تي ھو. بوھيميا، قديم زماني ۾ ھڪ وڏي بادشاھت ھئي، پر بوھيميا تي ۳۰ سالہ جنگ جي شروعات سان بدقسمتي ڇانئجي ويئي. جڏھن ۱٦۲۰ع ۾، مفيد جبل جي لڙائي ايندڙ ٽن سؤ سالن لاءِ ملڪ جي قسمت جو فيصلو ڪري ڇڏيو، تڏھن بوھيميا آسٽريليا جو غلام ٿي ويو. پھرين عالمي لڙائيءَ وقت، اوڀر روس ۾ انقلاب آيو، جنھن سڀني قومن لاءِ ”خوداراديت“ واري حق جو مطالبو ڪيو ۽ اولھ ۾ اتحادي ملڪن اعلان ڪيو، تہ چيڪ ۽ سلواڪ قومن جي ٻيھر آزادي قائم ڪرڻ، سندن جنگي مقصدن ۾ شامل آھي. انھيءَ کان پوءِ چيڪ ۽ سلواڪ قومن محسوس ڪرڻ شروع ڪيو، تہ سندن سڀ کان عزيز خواھشون پوريون ٿي سگهن ٿيون. چيڪوسلاويڪيا اندر جيئن پوءِ تيئن گهڻا مظاھرا ٿيڻ لڳا، جن جي ڪري لڙائيءَ جي ٽن محاذن تي وڙھندڙ ھزارين چيڪ باشندن ۾ نوان جذبا پيدا ٿيا. ھنن اتحادين کان اھا ڳالھ مڃرائي تہ، چيڪوسلاويڪيا ھڪ اتحادي ملڪ آھي. ان بعد چيڪوسلاويڪيا جن مدبرن جي ڪوشش کي وڏي ھٿي ملي. اھڙي ھڪ مظاھري ۾ ۱۰ سالن جو جولس، پھريون ڀيرو سياسي جدوجھد جي ميدان ۾ آيو. جيڪو يوم مئي جي موقعي تي غير قانوني نموني ڪيو ويو.
ڪجهہ سالن کان پوءِ فوچڪ لکيو، تہ ۲۸ آڪٽوبر ۱۹۱۸ع تي ھڪ ماڻھو شاگردن ۽ مزدورن جي ميٽنگ ۾ ڊوڙندو آيو ۽ چيائين تہ پراگ ۾ جمھوريہ چيڪوسلاويڪيا قائم ڪرڻ جو اعلان ڪيو ويو آھي. ان اعلان اسان ۾ زبردست جوش و خروش پيدا ڪيو. ميٽنگ اٽڪل آڌي رات تائين ھلي. مون گهر موٽندي محسوس ڪيو تہ ھڪ ٻن دوستن کي ننڊ مان اٿاري خبر ٻڌايان. انھن مان ھڪ سوشل ڊيموڪريٽ ھو، جيڪو ھن واقعي جي اھميت مڃڻ لاءِ تيار نہ ھو. ھن سوال ڪيو تہ ”اسانجي آزاديءَ جو ڪنھن اعلان ڪيو آھي؟ ۽ نئين آزاديءَ جو اڳواڻ ڪير آھي؟“ فوچڪ جو چوڻ آھي مون کي سخت گهٻراھٽ ٿي، تہ ڇا، اِھا سڄيءَ قوم لاءِ آزادي نہ ھئي؟
اھا ڳالھ ٻولھ اھميت واري ھئي، ڇاڪاڻ تہ انجو سندس سوچ ۽ ويچار تي گهڻو اثر پيو ۽ ايندڙ سالن ۾ جيڪي ڪجهہ لکيائين؛ تنھن مان اڪثر شين کي، سمجهڻ لاءِ ھڪ پرک ڪسوٽي آھي. سال ٻن کان پوءِ ۱۹۲۰ع ۾، ھو سوشل ڊيموڪريٽ پارٽيءَ جي کاٻيءَ ڌر ۾ ڪم ڪرڻ لڳو ۽ جڏھن ۱۹۲۱ع ۾ چيڪوسلاويڪيا ڪميونسٽ پارٽي ٺاھي ويئي، تڏھن ھو، پارٽيءَ جي بنياد وجهندڙ ميمبرن مان ھڪ ھو.
تعليم واري زماني ۾ بہ ھو کاٻيءَ ڌر جي اخبارن ۾ مضمون لکندو ھو. فوچڪ جا اھي شروعاتي سال بہ سرگرمين سان ڀرپور ھئا. اخبارن ۾ مضمونن لکڻ جي ڪم سان گڏوگڏ کيس ڪجهہ شلنگ ڪمائڻ لاءِ بہ رستا ڳولڻا پيا، تہ جيئن يونيورسٽيءَ ۾ تعليم جاري رکي سگهي. کيس مضمونن جو اجورو بلڪل ٿورو ملندو ھو.
ھن پيٽ گذر لاءِ، پينسلن جي اشتھارن جو ڪم شروع ڪيو، پر ان ڌنڌي ۾ گهڻو وقت ڪين رھيو. ھي جڏھن پينسلن جي اشتھارن لاءِ گهٽين ۾ نڪرندو ھو، تڏھن ماڻھو گهيري ويندا ھئس ۽ جيڪڏھن ڪو واقف ماڻھو ملندو ھوس، تہ ڌنڌي کي وساري ان سان سوشلزم ۽ چيڪ ادب تي بحث شروع ڪري ڏيندو ھو.
ھڪ ٻئي موقعي تي ھڪ دڪاندار، ھن کي پاڻ وٽ نوڪري ڏيڻ تي راضي ٿيو. فوچڪ تي اھا ڊيوٽي ھئي، تہ ھو گراھڪن کي گهربل سامان گهر پھچائي ڏئي، پر نوڪريءَ تي چڙھڻ کان اڳ جڏھن دڪاندار پڇيو تہ ”ھن کان اڳ ڇاڪندو ھئين؟“ تڏھن فوچڪ کيس ٻڌايو تہ ”يونيورسٽي“ ۾ فلسفو پڙھي رھيو آھيان“ فوچڪ جو ائين چوڻ دڪاندار جي اکين اڳيان ڄڻ تہ ڪارا ڪڪر اچي ويا، ۽ ھن نوڪري ڏيڻ جي آڇ ھڪدم واپس ورتي.
يونيورسٽي ڇڏڻ کان پوءِ، فوچڪ حڪومت جي تعميراتي کاتي جي ھڪ آفيس ۾ ڪم ڪرڻ شروع ڪيو. پر سندس اھا نوڪري بہ جٽادار ثابت نہ ٿي، ڇاڪاڻ تہ اتي ڪم ڪندڙ مزدورن جي پٺڀرائيءَ ۽ ھڙتال ڪرڻ لاءِ ھمٿائڻ تي، کيس نوڪريءَ مان ڪڍيو ويو. ھو پوءِ رستي تي ڪم ڪندڙ مزدورن سان گڏجي ڪم ڪرڻ لڳو ۽ ھر ڇنڇر تي پراگ ۾ وڃي، ”سوشلستا“ ۽ ”پرامين“ رسالن لاءِ ٿيئٽر تي تبصرا لکندو ھو.
۱۹۲۵ع ۾ ھو ٻين ٻن ڄڻن سان گڏ ”انوات گارڊ“ جو ايڊيٽر مقرر ٿيو ۽ اھڙي نموني پوريءَ طرح ان ڌنڌي ۾ گهڙيو. اُتي ھن پنھنجو چڱو نالو پيدا ڪيو، ساڳئي سال ”رودي پرادو“ نالي ھڪ اخبار ۾ ٿئيٽر بابت مضمون ۽ تبصرا لکڻ شروع ڪيائين، ۱۹۲۷ع کان ۱۹۲۹ع تائين. ھو رسالي ”ڪمين“ جو ايڊيٽر ھو ۽ ۱۹۲۷ع کان وٺي ھو ھڪ مکيہ نقاد جي حيثيت ۾ لکندو رھيو. ان بعد ”توريا“ نالي ھڪ رسالي جو ايڊيٽر ٿيو ۽ جنگ وارن سالن جي برک نقاد، ايف ايڪس سالڊ، سان گڏجي ڪم ڪيائين. ھن اتي ڪم ڪندي، ٿوري ئي عرصي ۾ ظاھر ڪيو تہ منجهس ھڪ ئي وقت گهڻن رسالن جي ايڊٽ ڪرڻ جي وڏي قوت ۽ صلاحيت آھي. جڏھن نازين سندس ملڪ تي قبضو ڪيو، تڏھن ھو ساڳئي وقت ۾ ۹ زير زمين ننڍيون اخبارون ۽ ڪيترا رسالا ايڊٽ ڪندو رھيو.