باب پنجون: عورتن جي اصلاح
حضور عليه السلام جن جي زندگي اسان مسلمان لاءِ نهايت بهترين دنيا ۽ آخرت جي ڀلائي مطابق درس ڏئي رهي آهي. صرف مسلمانن لاءِ نه بلڪه پوري ڪائنات ۽ انسان جنن، پکين، جيتن لاءِ ڪامياب طريقيڪار آهي.
عورتن سان سهڻي سلوڪ بابت حضور عليه السلام جي تعليم جيڪا پاڻ پنهنجي جانثارن صحابين کي ڏنائون. انهيءَ تعليم جو سبق ڪتابن ۾ آيل آهي ته ”هڪ دفعي حضرت عمر رضه شڪايت ڪئي ته سائين عورتن جي شوخي وڌي وئي آهي. انهن کي مطيع ڪرڻ لاءِ مارڻ (ڪُٽڻ) جي اجازت هجڻ گهرجي.
وقد طاف ليلة بال محمد سبعون امراة ڪل امراة تشتکي زوجها فلا تجزون اولٰئک خيارڪم. (ابن ماجد)
پاڻ ڪريم صلي الله عليه واله وسلم اجازت ڏئي ڇڏي. ماڻهو نه ڃاڻ ڪڏهن کان ڀريا بيٺا هئا. جنهن ڏينهن مارڻ جي اجازت ملي ان ڏينهن ستر (70) عورتون پنهنجي گهرن ۾ ماريون (ڪُٽيون) ويون. ٻئي ڏينهن نبي ڪريم صلي الله عيله وآله وسلم جي گهر تي فريادي عورتن جو هجوم ٿي ويو. ۽ ماڻهن کي جمع ٿيڻ جو حڪم ڏنو ويو. خطبو ڏنو بيٺي (حضور عليه السلام) ۽ فرمايو ويو انسانن کي ان حقيقت کان آگاهه فرمايو؛ جذبات جي فرواني ۽ حسيات جي نزاڪت ۽ انتها پسندي جي جانب رسيل آهي. ۽ انعطاق (ڪٽجڻ) عورتن جي فطرت ۾ آهي انهيءَ فطرت تي الله انهيءَ کي پيدا ڪيو آهي. اها انوثيت جي لاءِ عيب ناهي. ان کي فطرت تي قائم رکي ڪري ئي فائدو وٺي سگهو ٿا. جيڪڏهن ان کي مردن وانگر سيدو ۽ سخت بنائڻ جي ڪوشش ڪندو ته ان کي ڀڃي ڇڏيندو“. (حديث).
الله تعاليٰ عورتن جي اصلاح جي لاءِ هڪ بهترين تدبير
قرآن پاڪ ۾ ارشاد فرمايو آهي.
وَالتي تخافون نشوزهن فغظوهن واَهجروهن في المَضاجعُ
وَاضرِبوهن فان اطعنکم فلا تبغوا عليهن سبيلا..............
ان الله کان علياً کبيرا. (النساءِ 34)
ترجمو؛ ”۽ اهي زالون ڊڄوٿا جن جي (بد اخلاقي) کان پوءِ نصيحت ڪريو انهن کي، ۽ جدا ڪيو انهن کي بسترن ۾، ۽ مار ڪڍون پوءِ جيڪڏهن چيو وٺن توهانجو ته نه ڳوليو انهن کي ڪو الزام، بيشڪ الله آهي تمام مٿاهون زور وڏو“.
هن آيت ڪريم ۾ پهريان ”قوام“ جو لفظ اچي ٿو جنهن جي معنيٰ آهي محافظ، منتظم، حاڪم، ۽ ذميدار، مرد کي عورت جو ذميدار بنايو ويو آهي. جاتي قانون ناقد ڪرڻ واري اٿارٽي نه هجي اتي انارڪي ۽ انتشار پيدا ٿي پوندو.
عورتن جي اصلاح لاءِ چار اپاءَ
عورتن جي اصلاح لاءِ قرآني تعليم چار طريقه ٻڌايا آهن.
1. فعظوهن؛ انهن کي سمجهايو وڃي.
(الف) مڙس جا حقوق ٻڌايا وڃن.
(ب) پر سڪون زندگيءَ جا فائدا ٻڌايا وڃن.
(ج) جدائي (طلاق) جا نقصانات کان آگاهه ڪيو وڃي.
2. واهجروهن في المضاجع؛ جيڪڏهن واعظ نصيحت ان تي اثر نه
ڪري ته انهن کي (خواب گاهن) يعني بسترا الڳ ڪجن.
3. واضربوهن؛ جيڪڏهن تعلق ختم ڪرڻ سان نه مڃن ته انهن جي هلڪي ڦولي پٽائي لڳائجي. (مار لڳائڻ لاءِ علماءِ ڪرام، فقيه حضرات ڪجهه حدون، شرائط رکيا آهن انهن جي پاسداري ضروري آهي.) (ڪتاب جي طويل هجڻ ڪري انهن جو تفصيل ۾ ڪون ٿا وڃن (راقم الحروف هذا الڪتاب) ٻئي صورت ۾ پنهنجي علائقن جي علماءِ ڪرام جون خدمتون وٺڻ گهرجن اسان چند اصول لکي رهيا آهيون.
نوٽ؛ پٽائي جي اجازت ان کي آهي جيڪي پهرين ٻئي تدبير آزمائي چڪا هجن ان مان ڪوئي فائدو ظاهر نه ٿيو هجي.
(2) پٽائي مان مقصد عورت جي اصلاح هجي نه ڪي انتقام
(3) اسان جيڪڏهن پٽائي جي واقعات جو جائزو وٺون ته زياده تر غصي جو دخل هوندو آهي. يا وري عيوضي صورت ۾ انتقام ورتو ويندو.
(4) عورت کي مارڻ جي ضرورت ئي پوي ته چهري جي چوٽ (ڌڪ) کان بچايو وڃي، مارڻ لاءِ لٺ ۽ ڪوڙو استعمال نه ڪجي.
حضرت ابن عباس رضه فرمائن ٿا ان مقصد لاءِ (مسواڪ) ڏندڻ نم جو يا کبڙ جو استعمال ڪجي ۽ اهڙو ڌڪ هرگز نه هنيو وڃي جنهن سان جسم تي نشان ٿي“
اسلام جي هن بهترين تعليم ۾ ڪيڏو نه عورت جي حسن جو خيال رکيو ويو آهي.
ميڊيا وارا جيڪي ”حُدود الله“ کي ظلم چون ٿا. اهڙا مثال ڪاٿي ڳولهيا آهن توهان جي خيالن ۾ چند جاهل صفت، ۽ سنگدل مردن جي پٽائي کي ميڊيا تي ڏيکاري چونٿا اسلامي تعليمات ۽ دقيانوسي ذهن جي ماڻهن جي تعليم آهي.
انهن وحشين جي سنگدلي جيڪي لتن، مڪن، ڏنڊن ۽ سرن، پٿرن سان مارڻ پنهنجو حق سمجهن ٿا. اخبارات ۾ توهان کي اهڙا واقعات روز بروز پڙهڻ لاءِ ملندا. مڙسن جي پٽائي ۾ مرڻ وارين عورتن جون خبرون اخبارن ۾ ڇپبيون رهن ٿيون. ننڍين ننڍين ڳالهين تي ڏنڊو کڻڻ مومنن جو نشان ناهي. جاهلن جو ڪم آهي.
آيت جي آخر۾ الله تعاليٰ جون ٻه صفتون نقل ڪيل آهن علياً کبير. گويا ظلم ڪرڻ وارن مردن کي تنبيه فرمائي آهي. ته پنهنجي پاڻ کي وڏو نه سمجهو سڀ کان وڏو عورتن تي ٿيڻ واري ظلم جو انتقام وٺي سگهي ٿو.
نبي سائين ﷺ جن جو ازواج مطهرات کان ترڪ تعلق
حضور عليه السلام جن جي زندگي مبارڪ ۾ پاڻ سڳورن جي ازواج مطهرات ڪجهه فرمائشيون رکيون هيون. پاڻ سڳورن پنهنجي گهروارين کان هڪ مهينو (ترڪ تعلق) فرمايائون احاديث جي ڪتابن ۾ تفصيل سان اچي ٿو. حضرت ابو بڪر صديق ۽ حضرت عمر فاروق رصه پنهنجي نياڻين تي ڪاوڙيا. ته توهان حضور جن سان فرمائش ڪري حضور جن کي تڪليف پهچائي آهي. حضرات شخين اهو فڪر هيو ته ڪٿي پيغمبر کي تڪليف پهچائي پنهنجي عاقبت پڇاڙي نه خراب ڪن. ڇو ته حضرت جن کي اها فرمائش ڏاڍي ڏکي لڳي ۽ قسم کاڌاؤن ته هڪ مهينو گهر ۾ نه ويندا مسجد نبوي جي ويجهو هڪ بالا خاني ۾ عليحده رهڻ لڳا. هڪ مهيني کان پوءِ آيت اختيار نازل ٿي.
يا ايهاالنبي قُل لازواجک ان ڪنتن تردن الحيٰواة الدُنيا
وزينتها.......... الي اجراً عظيما. (احزاب 28)
ترجمو؛ اي نبي! چئو پنهنجي گهر وارين کي صاف صاف (ٻن رستن مان چونڊيو) جيڪڏهن توهان چاهيو ٿيون دنيا جو عيش ۽ بهار۽ اميراڻا ٺاٺ (سک) ته اچو آءُ توهان کي ڏيان (ڏئي وٺي) توهان کي خوبصورتي سان رخصت ڪيان (يعني شرعي طريقي سان طلاق) ۽ جڪڏهن الله ۽ رسول جي خوشنودي ۽ آخرت جي اعليٰ مرتبن جي مطلب آهي ته پيغمبر صلي الله عليه وآله وسلم وٽ رهڻ ۾ ان جي ڪمي انهي ۽ جيڪي توهان ۾ صلاحيتون آهن الله وٽ انهن لاءِ وڏو اجر تيار آهي.
نزول آيت کان بعد حضور عليه السلام جن گهر آيا اول عائشه رضه کي الله جو حڪم ٻڌايو. انهيءَ الله ۽ رسول جي مرضي اختيار ڪئي. پوءِ سمورين گهروارين ائين ئي ڪيو. دنيا جي عيش عشرت جو تصور دل مان ڪڍي ڇڏيو. حضور عليه الاسلام جن جون گهرواريون سڀ نيڪ ئي رهيون.
(ترجمه تفسير عثماني)
اڳتي ٻئي جڳهه تي ارشاد آهي ته؛
ومن يقنت منکن الله و رسوله ..........اليٰ رزقاً کريما (احزاب 31)
ترجمو؛ ۽ جيڪا فرمابنداري ڪندي توهان مان الله ۽ ان جي رسول جي ۽ عمل ڪندي چڱا ته ڏينداسون انهيءَ کي ثواب ان جو ٻه دفعا ۽ اسان تيار ڪئي آهي ان لاءِ روزي.
مذڪوره آيت ۾ ازواج مطهرات کي اها تسلي ڏني وئي آهي ته جيڪي توهان نيڪي جا ڪم ڪنديون انهيءَ جو ٻٽو ثواب ملندو ۽ عزت جو رزق انهيءَ لاءِ تيار ڪيو ويو آهي.
دراصل خطاب ازواج مطهرات کي هيو حڪم امت جي سمورين عورتن کي آهي. تنهنڪري هي تعليم ڏني وئي امت جي عورتن کي ته جيڪڏهن توهان صبر ڪيو مصيبت ۽ تنگيءَ تي ته توهان لاءِ بهترين رزق ۽ وڏو ثواب آهي. ٿوري ٿوري ڳالهه تي مڙسن سان رسڻ ۽ گهر ڇڏي ڏيڻ صبر نه ڪرڻ مومن عورت جو شان ناهي.
جيئن منڍ واقعي ۾ گذريو ته حضرت ابوبڪر ۽ حضرت عمر فاروق پنهنجي نياڻين تي ڪاوڙجي پيا ته توهان فرمائش ڪري حضور عليه السلام جن جي دل کي رنج پهچايو آهي. ان مان اسان کي اهو سبق ملي ٿو ته اسان به صحابه ڪرام رضوان الله اجمعين جي طريقي مطابق پنهنجي نياڻين (جيڪي مڙسن جون نا فرمان آهن) انهن جي خوامخواه طرف داري نه ڪيون. حضور عليه السلام جن اسان لاءِ هڪ بهترين استاد (معلم) جي حيثيت رکن ٿا. جيڪڏهن حضور صلي الله عليه وآله وسلم جن پنهنجي گهر وارين جي فرمائش (جيڪا پنهنجي جڳهه تي جائز هئي) مڃن هان ته اڄ نه ڄاڻ عورتن جون فرمائشون ڪاٿي پهچن هان. صرف حقوق جي ڪري ايتري قدر فرمائيشن جي لسٽ تيار ڪن ٿيون الله جون ٻانهيون جو مڙس ويچاري جي پوري مهيني جي آمدني به پوري ڪو نه ٿي پوي عورتن جون فرمائشون پوي ڪندي ڪندي مرد حرام ۽ ناجائز ڪاروبار ڪرڻ تي مجبور ٿي پون ٿا.
حقيقت ۾ ازواج مطهرات جن جو مطالبو پنهنجي ان حق جي متعلق هيو جيڪو مڙس تي آهي پر اهو مطالبو زهد ۽ توڪل ۽ انهن ازواج جي مرتبي عاليه جي خلاف هيو. انهي لاءِ حضور عليه السام جن انهيءَ کي پسند نه فرمايو. حقيقت ۾ انهن جو عقد (نڪاح) محض فرائض زوجيت جي ادائيگي لاءِ نه هيو بلڪه حضور جن جي گهر ۾ نصف امت جي لاءِ علم حاصل ڪرڻ لاءِ هيو. انهن آيات جي نزول جو ايترو ته اثر ٿيو پاڪ بيبن کي جو نان نفحو (خرچ) جو مطالبو ڇڏيائون. ۽ الله ۽ رسول ۽ آخرت کي اهڙو خيال ڪيائون دنيا جي سامان جي طرف منهن به نه ڪيو ايسيتائين جو پنهنجي محبوب رفيق سان مليون.
هڪ دفعي حضرت عمر فاروق پنهنجي خلافت جي زماني ۾ ام المومنين عائشه صديقه رضه ڏانهن سالانه وظيفو 12 هزار درهم وظيفو موڪليو خادمه جي ذريعي مستحقين ۾ ورهائي ڇڏيو. حضرت عمر سائين جن کي خبر پئي ته ٻيهر موڪليائين ام المومينين ٻيهر ورهايو. خادمه عرض ڪيو ته سائڻ توهان کي روزو هيو ڪئين روزو کولينديون. فرمايو ته پهريائين ٻڌايائين هان ته هڪ درهم رکان ها.
سينگار ڪري گهر کان ٻاهر نڪرڻ جي منع
ٻئي جڳهه تي قرآن ۾ ارشاد آيل آهي.
وقرن في بيوتکن ولا تبرجن (الخ)(احزاب 33)
ترجمو؛”۽ رهو گهرن پنهنجن ۾ ۽ نه نڪرو نڪرڻ جاهليت اڳئين جيان ۽ قائم ڪيو نماز ۽ ڏيو زڪوت ۽ چيو مڃو الله ۽ سندس رسول جو“.
هن آيت ڪريمه ۾ الله تعاليٰ امت مسلم جي عورتن کي گهر ۾ ويهڻ جو حڪم فرمايو آهي ۽ فرمايو ته جاهيلت جي دور واريون ڳالهيون نه اپنايو. جيئن جاهليت ۾ عورتون بي پرده گهمنديون وتنديون هيون پنهنجي بدن ۽ لباس ۽ سينگار جو اعلانيه مظاهرو ڪنديون هيون. ان بداخلاق ۽ بي حيائي کي مقدس اسلام ڪٿي ٿو برداشت ڪري سگهي. اسلام عورتن کي حڪم ڪيو ته گهرن ۾ رهو زماني جاهليت وانگر ٻاهر نڪري ڪري حسن ۽ جمال جي نمائش نه ڪنديون وتو.
هاڻي هڪ سوال ٿو پيدا ٿئي ته جڏهن ازواج مطهرات الله جي محبوب جي محبوب هجڻ جي وجه سان الله کي محبوب هيون ته پوءِ انهن سان ايترو سخت برتائو ڇو ڪيو ويو؟ انهن کي پنهنجي خرچ پکي جي لاءِ مطالبي تي ايترو رُکو جواب ڏنو ويو. ته اهل بيت مان توهان جو نالو خارج ڪيو ويندو انهن سان سخت برتاءُ انهن جي زياده مرتبي جي سبب هيو.
انما يُريد الله ليذهب عنکم الرجس........تطهيرا (احزاب 33)
ترجمو؛ اي نبيءَ جون گهرواريون! (ان ظاهري سختي مان) الله جو صرف هي مقصد آهي ته نجاست کي توهان کي پري ڪري“.
ان مان مراد ظاهري نجاست نه هئي بلڪه روحاني پاڪيزگي ڏي متوجه ڪرڻو هو. جيڪو انساني حيثيت جي ڪري ڪڏهن ڪڏهن ڪڏهن انسانن جي طبيعت مان ظاهر ٿيندو آهي. (والله علم بالصواب (مصنف)
ام المئومنين عائشه صديقه رضه جو عمل
اسحاق تابعي هڪ نابينو شخص هيو اهو تعليم لاءِ حضرت عائشه رضه جي خدمت ۾ حاضر ثيو ته سائڻ اسحاق تابعي کان پردو ڪيو. اهو چوڻ لڳو مان توهان کي ڏسي ڪونه ٿو سگهان مون کان ڪهڙو پردو آهي. امت جي ماءُ چوڻ لڳي. ”تون مون کي نه ٿو ڏسي سگهين مان ته توکي ڏسان ٿي“.
(مسند احمد ترجمه بنات عائشه)
احاديث جي ڪتابن ۾ ايندو آهي ته ”حضرت عائشه صديقه رضه فرمايو ”جڏهن کان حضرت عمر فاروق جن منهنجي حجري ۾ دفن ٿيا ته مان ان حجري ۾ بي پرده ڪونه ويندي هئس ان کان اڳ ۾ ويندي هئس اڳ ۾ منهنجو پيءُ ۽ مڙس (يعني حضور عليه السلام ۽ حضرت ابوبڪر صديق جن دفن هئا)“.
شريعت ۾ مُردن کان ڪوئي پردو ناهي پر ام المئومنين جو احتياط ڪيڏي حد تائين رهيو.
اڄ جي مسلمان عورتون به ٿورو سوچين پنهنجي دل کان پڇين ته اهي ڪيتري حد تائين امان عائشه رضه جي سيرت ۽ ڪردار کي اپنائڻ جي ڪوشس ڪري رهيون آهن انهن کي سوچڻ گهرجي پنهنجي عورتون جو الله وٽ ڪهڙو جواب ڏينديون ۽ ڪهڙو چهرو کڻي الله جي سامهون وينديون. امت مسلمه جي عورتن کي کپي ته اهي پنهنجي زندگي کي امهات المومنين جي طريقي موجب گذارين ۽ جيڪو به ڪم ڪن يا ڪوئي فيصلو ڪن اهي شريعت مطابق هجي. الله ان کي بهتر بدلو ڏيندو. (آمين)
سخت ضرورت وقت عورتن جو گهر کان ٻاهر نڪرڻ
عورتن جو گهر کان ٻاهر نڪرڻ سخت ضرورت وقت هجي نه ڪي بي مقصد ۽ شوق شاپنگ جي ڪري نه هجي الله تعاليٰ قرآن مجيد ۾ فرمايو آهي.
يا يهاالنبي قل لازواجک و بنٰتِک ........الي رحيماً (احزاب 59)
ترجمو؛ اي نبي! پنهنجي گهر وارين ۽ نياڻين ۽ مومنن جي عورتن کي فرمايو (اهي بضرورت سان جڏهن ٻاهر نڪرن) ته پنهنجي مٿانهان پير تائين لڪائڻ واري چادر وجهن. اهي با آساني سان سڃاتيون وينديون (پردي واريون آهن) ۽ نه ايذايون وينديون ۽ الله وڏو مهربان ۽ معاف ڪرڻ وارو آهي“.
مزڪوره آيت ۾ چادرن وجهڻ جو حڪم آهي ان ۾ بدن جي ڪنهن حصي (عضوي) کي الڳ نه ڪيو ويو آهي. ان لاءِ مٿانهان وجهڻ جو اطلاق سڄي بدن تي اچي ٿو. ۽ چهرو سڄي جسم ۾ (جڳهه) فتني جي آهي. پوءِ اهو ڪئين عقل ۾ اچي ٿو ته چهري کي کليو رکڻ جي اجازت ڏني وڃي. هن آيت ۾ ازواج مطهرات سان گڏ مومنن عورتن جو به ذڪر ڪيل آهي ان مان ثابت ٿيو ته پردي جو حڪم تمام ايمان وارين عورتن جي لاءِ عام اهي ازواج مطهرات لاءِ خاص ناهي عموما ً مفسر حضرات وٽ اهو حڪم آهي ته جن آيتن ۾حضور عليه السلام ام المومنين جن سان خطاب هوندو ته ان مان حڪم مشترڪ هوندو يعني مقصود امت جي تعليم هوندي آهي.
هن آيت مان معلوم ٿيو ته برقو وجهڻ سان معلوم ٿيندو ته هي پرديدار خاتون آهي ۽ شريف عورت آهي ته پوءِ ڪنهن کي بدنيتي سان گهورڻ جو موقعو ئي نه ملندو ڇو ته گهورڻ سان به ڪافي ايذاءُ ٿيندو آهي شريف عورتن باقي جيڪي هونديون ئي شوقين ته اهي خوش ٿينديون (مائلات مميلات يعني لاڙو ڪندڙ ۽ لاڙو ڪرائيندڙ مردن کي).
فاجره عورت جو عمل
حضرت ابوبڪر رضه حضور عليه السلام جو ارشاد نقل ڪري ٿو ته ”هڪ فاجره عورتن جو فجور (گناهه) حرڪت هزا مردن جي فجور حرڪت جي برابر آهي اهڙي طرح عورت جي هڪ نيڪي ستر صديقين جو رتبو رکي ٿي.
(ماخوذ مقام النساءِ بحواله الجامع الصغير صفه 119 جلد 2).