پيش لفظ
عام طور تي ھڪ مصنف کي پنھنجي پنھنجي خيالن جي اظھار جي آزادي ھوندي آھي. پر جيڪڏھن ان موقعي جو فائدو وٺجي ھا تھ سر چارلس جي ڏاھپ ۽ ڏانءُ فطري مزاج ۽ ھلت چلت جي حقيقي سڀاءُ بابت اصلي ڳالھيون ڍڪجي وڃن ھا. ھن کان سواءِ کيس بي بنياد الزامن ۽ اجاين تھمتن کان بچائي ڪونھ سگھجي ھا. تنھن ڪري ھن ڪتاب جي تصنيف جو اھم ڪارڻ اھو آھي تھ جيئنءَ پڙھندڙ سر چارلس کي چڱيءَ ريت سمجھي سگھن ۽ مٿس لڳل اجاين الزامن کان متاثر نھ ٿين. جيڪڏھن ھي ڪتاب نھ لکيو وڃي ھا تھ، سر چارلس جي نقطئھ نظر کي غلط سمجھيو وڃي ھا. ڇاڪاڻ تھ ھتان جي عام ماڻھوءَ کي اھا خبر ڪانھ آھي تھ، جنھن ملڪ ۾ ھي ماڻھو موجود ھو تنھن جي ماڻھن جون رسمون رواج بلڪل مختلف ھئا ۽ جن ماڻھن سان ھن جنرل جو ڪاروھنوار ھو سي نھايت حاسد ھئا. مثال طور ھن نئين مفتوح علائقي ۾ عام رواجي حڪمراني قائم ڪرڻ بدران، فوجي راڄ مڙھيو ھو. پر فوجي طرز جي حڪومت ان ڪري قائم وئي جو فتح ڪيل علائقي جا ماڻھو ويڙھاڪ ھئا. تنھن ڪري اھڙن سرڪش ماڻھن کي ضابطي ھيٺ رکڻ ۽ کين مھذب بڻائڻ واسطي ھن کان سواءِ ڪيو ٻيو دڳ ڪونھ ھو. اھڙي ڳنڀير وايو منڊل ۾ ملڪ جي سول انتظاميھ جي قيام خلاف سندس اعتراض کي جيڪڏھن ان دور جي مخصوص صورتحال جي پسمنظر ۾ جاچي پرکي ۽ سندس نقطھ نظر تي سوچي ويچاري نھ ڏسبو تھ اھو پتو ڪونھ پوندو تھ ان دور جي ھندستان ۽ خاص طور سنڌ ۾ سول انتظاميا قابل عمل ڪانھ ھئي. پر جيڪڏھن ان دور ۾ سول انتظاميا مقرر ڪئي وڃي ھا تھ اھا بلڪل ناڪام ثابت ٿئي ھا. ان ڪري سول انتظاميھ جي ذميواري ڪامورا شاھي خلاف نفرت پيدا ٿي وڃي ھا ۽ صوبي جي غير فوجي سرڪار اجائي بدنام ٿي وڃي ھا. اھڙيون ڳالھيون اڻ سونھيون ھيون جن جي پردي پٺيان سر نيپيئر جا اصلي اڌما ۽ اتساھھ ڍڪجي ويا ھئا ۽ سندس اصلي ڪارڪردگي بھ ماڻھن جي سامھون اچي ڪانھ سگھي ھئي. ھن جو فوجي اختيارن جو استعمال ھن مقصد حاصل ڪرڻ لاءِ جاکوڙ ھئي تھ جينءَ سنڌي ماڻھو انگريزن جي قائم ڪيل غير فوجي ادارن کي بنا دير قبول ڪرڻ لائق بڻجي سگھن جن جو بنياد ھن جنرل پاڻ رکيو ھو. ھي ڪم ڏاڍو ڏکيو ھو پر سر چارلس ان کي نھايت ڪاميابيءَ سان سرانجام ڪيو ۽ ڪابھ رنڊڪ کيس روڪي ڪانھ سگھي ھئي، ڇاڪاڻ تھ ماڻھوءَ وٽ ھر قسم جا اختيار ھئا. ڏانءَ ۽ ڏات جو مالڪ ھو. جن کي دفتر جي ڪم جو اوچو ڍير ڍڪي سگھڻ ۾ سوڀارو ڪونھ ٿيو ھو. کيس فوجي ھئڻ ناتي بي انتھا وسيع اختيار ھئا پر ھن انھن کي سرڪاي منصوبھ بنديءَ جو حصو ڪونھ بڻايو ھو. ھتي اھو بيان ڪرڻ بيجا ڪونھ ٿيندو تھ ھن ماڻھو مذڪوره پنھنجي ڳالھين مان ۽ مھت ڏنو ھو. ھن کان پوءِ مسٽر پرگل Pringle آيو ھو، جنھن ٻن سالن جي عرصي تائين وڏي جوش ۽ جذبي سان ڪم ڪرڻ کان پوءِ ھن سر چارلس کي عقيدت جو نذرانو پيش ڪندي، ھي حقيقت تسليم ڪئي ھئي تھ ھن سنڌ اندر سرڪاري ادارن قائم ڪرڻ ۾ پنھنجي ڏات ۽ ڏانءَ جو ڀرپور اظھار ڪيو ھو.
وليم نيپئر