باب پنجويھون: ڪو بہ مقام چڱائي کان خالي نہ آهي
اسان پنھنجيءَ اڳئين رهائش گاھہ کان اٽڪل ٻن ميلن تي پھتاسون تہ ڪليسائي حلقي جي قريبا پنجاھہ کن تمام غريب ماڻھن جو ميڙ پويان ڊوڙندو ۽ دانھون ڪندو ڏٺوسون، انھن تمام خوفناڪ پٽن ۽ پاراتن سان جلدي اچي ٻنھي عدالتي عملدارن کي سوڙهو گهٽيو، ۽ قسم کنيائون، تہ جيستائن سندن بدن ۾ رت جو آخري قطرو بہ موجود هوندو، تيستائين هو پنھنجي پادريءَ جي بچاءَ ۾ لڙندا، پر کيس ڪڏهن بہ جيل ڏانھن وڃڻ نہ ڏيندا، هو ڪامورن سان سخت هلت ڪرڻ وارا هئا، جيڪڏهن آءٌ وچ ۾ نہ پوان ها، پر مون ڪجهہ تڪليف وٺي ڪامورن کي ڪاوڙيل هجوم جي هٿن کان آجو ڪيو، منھنجا ٻار جن منھنجي آزاديءَ کي هاڻي يقيني سمجهيو، سي ڏاڍا خوش ٿيا، ۽ ڪپڙن ۾ نٿي ماپيا، پر جڏهن هنن مون کي انھن ماڻھن کي خطاب ڪندو ڏٺو، جو سندن خيال موجب منھنجي خدمت ڪرڻ آيا هئا، تڏهن جلدي غير فريب خورده ٿي پيا.
مون واڪو ڪري چيو، ”دوستو ڇا هي ئي طريقو آهي، جنھن ۾ توهين مون کي پيار ڪريو ٿا! هيءُ ئي نمونو آهي، جنھن ۾ توهين منھنجي انھن هدايتن تي عمل ڪريوٿا، جي مون اوهان کي منبر تان ڏنيون آهن، ! هن نموني انصاف جي سامھون اچڻ ۽ منھنجي لاءِ پنھنجي تباهي آڻڻ! اوهان جو سردار ڪھڙو آهي ؟ مون کي اهو ماڻھو ڏيکاريو، جنھن اوهان کي هن ڪم لاءِ ڀڙڪايو آهي،، يقينا هن مون کي ناراض ڪيو آهي، افسوس! منھنجا پيارا ڀليل دوستو، واپس موٽو، ۽ اهي فرض وڃي پورا ڪريو، جيڪي اوهان کي خدا جا منھنجا ۽ وطن جا ادا ڪرڻا آهن، مون کي اميد آهي تہ ڪن ڏينھن آءٌ توهان کي گهڻيءَ سعادت ۾ ڏسندس ۽ اوهان جي زندگين کي خوشحال بنائڻ ۾ اوهان جي مدد ڪندس، پر جڏهن آءٌ هن فاني دنيا مان لاڏاڻو ڪندس، تڏهن ڀلي تہ گهٽ ۾ گهٽ اها منھنجي لاءِ تسلي ٿئي تہ جيڪي هتي موجود آهن، انھن مان ڪو بہ غائب نہ هوندو، منھنجي هدايت کان پوءِ هي سڀ پڇتاءُ ڪندڙ ڏسڻ ۾ آيا ۽ هڪ ٻئي پٺيان، ڳوڙها ڳاڙيندي، مون کان موڪلائڻ آيا، مو ن هر هڪ کي نرمي سان هٿ ڏنو ۽ کين پنھنجي دعا سان ڇڏي، پوءِ ٻيءَ ڪنھن رڪاوٽ جي پيش نہ اچڻ سبب اڳتي وڌياسين، رات پوڻ کان ٿورو اڳ اسين هڪ ڳوٺ مثل شھر ۾ پھتاسون، ڇو تہ اتي صرف چند غريباڻا گهر هئا، ان شھر پنھنجي سموري شاهوڪاري ۽ جيل کان سواءِ ٻيا پنھنجي قديم فوقيت جا جملي آثار وڃائي ڇڏيا هئا.
ڳوٺ ۾ داخل ٿيڻ تي اسين اچي هڪ سراءِ ۾ ٽڪياسين، جتي اسان کي ناشتي لاءِ اهي شيون مليون، جي تمام تڪڙ ۾ حاصل ٿي ٿي سگهيون، مون پنھنجي ڪٽنب سان گڏ دستوري نموني خوشي سان رات جي ماني کاڌي، ۽ ان رات لاءِ کين چڱي طرح جاءِ گزين ڪري، پوءِ آءٌ جيل ڏانھن ويس، ۽ عدالتي آفيسرن وٽ حاضر ٿيس، اهو جيل تازو جنگي سببن ڪري اڏايو ويو هو، منجهس هڪ وڏو صفحو مضبوط پڃري ۽ فرش سان هو، اهو صفحو سڀني بدمعاش، ڏوهارين ۽ مقروض قيدين لاءِ چوويھن ڪلاڪن مان فقط چند ڪلاڪ لاءِ عام هو، هر ڪنھن قيديءَ کي جدا جدا ڪوٺي مليل هئي، جتي هو رات جو بند ڪيو ويندو هو.
اندر داخل ٿيڻ تي مون آھہ و فغان ۽ پريشاني جي شورو غل کان سواءِ ٻيو ڪجهہ بہ ڏسڻ جي اميد نٿي ڪئي، پر هي هڪ مختلف نموني جو جيل هو، سڀ قيدي خيال کي خوشيءَ يا تڪرار ۾ وسا رڻ جي ساڳئي هڪ تجويز ۾ مڪمل مشغول ڏٺم،. مون کي گهربل دستوري لاڳ کان آگاھہ ڪيو ويو ۽ يڪدم ان جي ادائگي ڪيم، جيڪا پوري سوري رقم جو نوٽ هئي، سا يڪدم شراب آڻڻ لاءِ موڪلي وئي، ۽ سارو جيل جدل گوڙ، کل ۽ بيھودگي جي آوازن سان گونجي ويو.
مون واڪو ڪري چيو، ”اهڙا مجرم انسان ڪيئن خوش هوندا ۽ آءٌ غمگين هوندس! آءٌ هنن لاءِ پڻ ساڳيو ئي بنديخانو محسوس ڪريان ٿو ۽ سمجهان ٿو تہ مون کي تہ پاڻ خوش ٿيڻ جو وڌيڪ سبب آهي.
اهڙن خيالن سان مون پنھنجي دل خوش ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي، پر خوشي ڪوشش سان حاصل ٿي نٿي سگهي، ڪوشش تہ پاڻ ايذاءَ ڏيندڙ عمل آهي، تنھن ڪري جيئن آءٌ جيل جي هڪ ڪنڊ ۾ سوڙهو ويٺو هوس، تيئن منھنجي قيدي ڀاين مان هڪ وڌي آيو ۽ ڀر۾ ويھي گفتگو شروع ڪيائين، اهو منھنجو زندگيءَ ڀر پڪو اصول هو تہ ڪنھن بہ ماڻھو جي گفتگو جا هو مون سان ڪرڻ چاهيندو هو، تنھن جي پرڻ کان مان نٽائيندو نہ هوس. ڇاڪاڻ تہ جيڪڏهن هن اها چڱي هجي تہ آءٌ سندس هدايتن مان فائدو پرايان ۽ جي خراب تہ ڀلي اڳلو سمجهيو، پر کيس صرف انساني فطرت جي غلط پھلوءَ جي ڄاڻ هئي، هن ڇڇيو تہ آيا مون پنھنجي لاءِ بستري مھيا ڪرڻ جي خبرداري رکي آهي، سچ تہ اها هڪ اهڙي ڳالھہ هئي، جنھن ڏانھن مون اصل هڪ دفعو بہ ڌيان نہ ڏنو هو.
هن چيو، ”اها هڪ وڏي غلطي ڪئي اٿئي، ڇا ڪاڻ تہ تو کي هتي ڪکن کانسواءِ ٻيو ڪجهہ بہ نہ ملندو ۽ تنھنجي ڪوٺي وڏي ۽ ٿڌي آهي، تنھن هوندي بہ تون هڪ شريف ماڻھو ٿو ڏسڻ ۾ اچين، ۽ جيئن تہ مان پاڻ بہ ڪنھن وقت اهڙو شريف انسان هوس، انھيءَ ڪري پنھنجي بستري جي ڪپڙن جو اڌ توهان جي خدمت ۾ حاضر ڪريان ٿو.“
جيل جي چوڌاري اندر اهڙين مصيبتن ۾ وڪوڙيل هئڻ وقت اهڙيءَ رحمدليءَجي هلت ڏسي مون کي حيرت لڳي، مون سندس شڪريو بجا آندو ۽ کيس ائين ڏيکارڻ لاءِ تہ آءٌ هڪ علم آهيان. مون چيو ڏسجي ٿو تہ جهوني زماني جي ان بزرگ کي مصيبت ۾ رفيق جو قدر هو، جنھن چيو آهي تہ اڪيلو نہ روئندو، سونھين نہ پٽِندو،“ مون سلسلھ ڪلام جاري رکندي چيو ”سچ پچ“ ان دنيا ۾ ڇا رکيو آهي،جا صرف خلوت ڏئي سگهي ٿي؟“
منھنجي قيدي ڀائيءَ جواب ڏنو، ”سائين تون دنيا جي ڳالھہ ٿو ڪرين، دنيا پنھنجي موھہ ۾ آهي، تنھن هوندي بہ پيدائش جي علم ۽ دنيا جي خلقت هر ڪنھن زماني ۾ حڪيمن کي منجهائي وڌو آهي. دنيا جي حڪيمن ڪھڙو راين جو منجهيل ميڙ دنيا جي خلقت تي نہ ڇيڙيو آهي؟ ”سئنچونيثن“ ”مئنيثي“ ”بيروس“ ۽ ”آسيلوس ليوڪانس“ سڀني ان تي اجايون ڪوششون ڪيون آهن. انھن مان پوئين جا هي لفظ آهن، تہ Anaerchon arakia atehitation “ جنھن جو مطلب آهي، مون چيو، ”سائين آئون اهڙيءَ عالمانہ گفتگو جي وچ ۾ رڪاوٽ وجهڻ جي معافي ٿو گهران، پر سمجهان ٿو تہ هي جيڪي اوهين چئي رهيا آهيو، سو سڀ مون کان اڳ بہ ڪڏهن ٻڌو آهي، ڇا مون هڪ دفعو ”ويلبرج“ ميلي تي اوهان کي ڏسڻ جي مسرت نصيب نہ ٿي هئي؟ ۽ اوهان جو نالو ”ايفريم جينڪنسن“ نہ آهي؟“ منھنجي هن سوال پڇڻ تي هن ٿڌو ساھہ کنيو ۽ مون وري پنھنجي سوال کي دهرائي چيو آءٌ سمجهان ٿو توهين ضرور ان ”ڊاڪتر پر مروز“ کي ياد ڪندا هوندا، جنھن کان توهان هڪ گهوڙو خريد ڪيو هو.“
هن يڪدم مون کي سڃاتو، ڇا ڪاڻ هت جاءِ جي اونداهيءِ ۽ رات جي ويجھڙائي کيس ان کان اڳ منھنجي شڪل شبيھه کي سڃاڻڻ کان روڪي ڇڏيوهو، ”مسٽر جينڪنسن“ جواب ڏنو، ”هائو سائين، آءٌ توهان کي تمام چڱيءَ طرح سڃاڻان ٿو، مون اوهان کان گهوڙو خريد ڪيو، پر ان جي رقم ڏيڻ وسري ويم. توهان جو پاڙيسري ”فلمبرو“ هڪڙو ئي فريادي آهي،جنھن کان آءٌ ڪنھن بہ نموني عدالت جي وقت نھايت خائف آهيان، ڇا ڪاڻ تہ هو منھجي خلاف قسم کڻڻ لاءِ تيار آهي تہ آءٌ جعلي سڪا ٺاهيندڙ آهيان، سائين، مون کي افسوس آهي، جو مون اوهان کي يا سچ پچ تہ ٻئي ڪنھن کي ٺڳيو آهي،“ هن سلسلھ ڪلام جاري رکندي ۽ پنھنجون ٻيڙيون ۽ هٿ ڪڙيون ڏيکاريندي چيو ، ”ڇا ڪاڻ تہ توهين ڏسو ٿا تہ منھنجي حرفتن مون کي ڪيستائين رسايو آهي“
مون جواب ڏنو، ”چڱو سائين، جڏهن توهين ڪنھن بہ عيوضي جي اميد ڪري نٿي سگهيا، تڏهن اوهان جيڪا منھنجي مدد ڪئي آهي، ان جو مڪافات ”مسٽر فلمبرو “جي شاهديءَ کي نرم ڪرڻ يا اصل مڪمل طور دٻائڻ سان ڪئي ويندي، انھيءَ مقصد سان آءٌ پنھنجي پٽ کي جلد ڏانھس موڪليندس، مون کي خاطري آهي تہ هو منھنجو عرض قبول ڪندو ۽ منھنجي شاهديءَ بنسبت تو کي ڪنھن بہ قسم جي ڳڻتي ڪرڻ نہ گهرجي.
هن چيو تہ ”چڱو سائين! جيڪو بہ عيوضو آءٌ حاصل ڪري سگهندس، سو سمورو اوهان جو ئي ٿيندو، اڄ رات منھنجي بستري جا اڌ کان بہ وڌيڪ ڪپڙا اوهان کي ڏنا ويندا ۽ آءٌ جيل ۾ اوهان جو دوست ٿي رهندس، جتي سمجهان ٿو تہ منھنجو ڪجهہ اثرآهي“.
مون سندس ٿورو مڃيو ۽ سندس ظاهري شڪل ۾ موجودہ جوانيءَ واري تبديليءَ تي عجب کائڻ کان رهي نہ سگهيس، ڇا ڪاڻ تہ جنھن وقت اڳي مون کيس ڏٺو هو، تنھن وقت هو گهٽ ۾ گهٽ سٺ سالن جو ٻڍو ٿي نظر آيو، هن جواب ڏنو، ”سائين توهين دنيا کان غير واقف آهيو، مون کي ان وقت جڙتو وار هئا، مون سترنھن ورهين کان وٺي ستر سالن تائين جڙتو ڄمار نڀائڻ جو فن حاصل ڪيو آهي، سائين افسوس مون جيڪي تڪليفون بدمعاش ٿيڻ لاءِ ورتيون آهن، انھن جو صرف اڌ جيڪڏهن واپار ۾ لڳايان ها تہ هوند هن وقت شاهوڪار ماڻھو هجان، ها، جيتوڻيڪ آءٌ بدمعاش آهيان، مگر تنھن هوندي بہ آءٌ اوهان جو شايد ان وقت سچو دوست ٿي سگهان ، جڏهن اوهان کي ان جي ڪا بہ اميد ڪا نہ هوندي.
ان وقت اسين جيلر جي انھن نوڪرن جي اچڻ تي وڌيڪ گفتگو کان روڪجي وياسون، جي قيدين جا نالا پڪارڻ لڳا ۽ کين رات لاءِ منتقل ڪرڻ آيا هئا، هڪ ماڻھو جو منھنجي سمھڻ لاءِ سڪل گاھہ جو گڏو کڻي آيو، سو مون کي هڪ اونداهي سوڙهي رستي کان وٺي هڪ ڪوٺيءَ ۾ آيو، جنھن کي عام رواجي جيل وانگر فرش لڳل هو، مون ان جي هڪ ڪنڊ ۾ پنھنجو بسترو ۽ پنھنجي دوست قيديءَ کان مليل ڪپڙا وڇايا، ان بعد ان لحاظ ڀري ماڻھو مون کي رات جو سلام ڪيو ۽ موڪلايو، آءٌ پنھنجي دستوري مراقبي ۽ خدا جي حمد و ثنا کان پوءِ ليٽي پيس ۽ تمام گهڻيءَ راحت سان صبح تائين آرام ڪيم.