پيش لفظ : پهرين ايڊيشن جورڻ ۽ رڃ جو اتهاس (شعور/ لاشعور جو اظهار)
ڪائنات جي گول ڦرندڙ گولي ۾ پنهنجي بولاٽيون کائيندڙ وجود کي لاڳيتو misfit محسوس ڪرڻ.
ائين به نه .
هئن به نه .
ڪجهه به نه .
ڪجهه به ته نه .
Dread of nothingness.
خارجي سطح تي، پنهنجي چؤڏسا ۾، نيڻ نهار جي اندر/ نيڻ نهار کان ٻاهر، حيوان ۾ تيزيءَ سان بدلجندڙ ماڻهو.
ماڻهوءَ جي رت جي گردش ۾ گردش ڪندڙ پاڳل پڻو. ماڻهوءَ تي ئي سوڀ ماڻڻ جو. ۽ ان پاڳلپڻي ۾ ماڻهوءَ جو ماس، ڏندن سان ڇڪيندڙ ماڻهو. ڏندن ۾ اٽڪي پيل جيئري ماس مان ٽمندڙ رت منجهان لذت ماڻيندڙ ماڻهو.
موٽ ۾
ليکڪ/ فرد جي حيثيت ۾ منهنجي اندر لٿل
ڪرڀ
خوف
موت جو سرد احساس
بوريت سموري منظر کان
ڪجهه به ڪري نه سگهڻ جي بي وسي.
۽ اها مسلسل بي وسي guilt جي احساس ۾ بدلجندڙ.
. . . . . .
مان بهرحال committed لکيڪ هيس/ آهيان.
ڌرتيءَ سان
ماڻهوءَ سان
ماڻهوءَ جي ذهني ۽ وجودي آزاديءَ سان.
پر، مٿئين ٿڪائيندڙ احساسن ۾ گهيرجي وڃڻ کانپوءِ منهنجيون commitments محض سوالن جون نشانيون بڻجي منهنجي سامهون اچي بيٺيون. فنا/ لاحاصلات ڪيتري ڪجهه سان گڏ منهنجي ڪهاڻين جا پرزا به اُڏاري ڇڏيا، اونداهين پولار ۾- سنڌ انهيءَ gap واري عرصي ۾ جيتري به عذاب مان لنگهي، مان بس اُن جي تماشبين هيس. محض تماشبين. مونکي محسوس ٿيو ته مان بند، اونداهين هال ۾ ويٺل تماشبينن جي هجوم ۾، ڪنهن ڪرسيءَ جي اندر وڃائجي وئي آهيان، ڪرسي جنهن تي مون کي محض تاڙيون وڄائڻ لاءِ ويهاريو ويو آهي. اسٽيج تي روشنيءَ جي محدود دائري اندر اونداهي چڪر ڪاٽي رهي آهي ۽ مان تاڙيون وڄائي رهي آهيان.
مون کي تاڙيون وڄائڻ جي انهيءَ عمل کان اختلاف هو.
منهنجو لاشعور جنهن محاذ تي هٿيار ڦٽي ڪري رهيو هو، منهنجي شعور کي ان کان اختلاف هو.
ان وچ واري عرصي ۾ اڪثر منهنجو لاشعور سگهارو بڻيو.
ان وچ واري عرصي ۾ ڪڏهن ڪڏهن منهنجو شعور سگهارو بڻيو.
ڪڏهن ڪڏهن لڳو،
لفظ بيڪار آهن. وڃائجي رهيا آهن. اڻ سليا ئي رهڻا آهن. انهن جي ڪائي معنيٰ ڪانهي. لفظ به فنا ائين ئي ڳهي وڃي ٿي جيئن ماڻهو کي.
Now as I watch the death of words, I know, there is no limit to decay. All that will be left us in the black earth will be scattered syllables. Accents over nothingness and dust.
مون خاموشيءَ ۾ فرار چاهيو.
خاموشي وڌيڪ ٿڪائيندڙ هئي.
مون محسوس ڪيو، نيٺ به لفظ لکڻ کانسواءِ پناهه ڪانهي
شعور جي اک ٻوٽي ئي نٿي سگهجي.
مڙهيل سسٽم هيٺ تاڙيون وڄائيندي، اندر جو غلام سرڪش ٿي پوي ٿي.
فنا جو خوف جيئڻ جي سگهه اُڀاري ٿو.
چؤڏسا ۾ ماڻهوءَ جو ماس پٽيندڙ حيوانن (انسانن؟) جو هجوم ۽ ان کان ڪرڀ جو احساس، انسان ۾ انسان کي پائڻ جي ڳولا کي اڃا به تکو ڪري ٿو.
. . . . . .
هي،
منهنجي اُن شعور ۽ لاشعور جي وچ واري، رڻ جيڏي وٿيءَ ۾ ڀٽڪڻ جون ڪهاڻيون آهن.
فرد جو اڪيلو وجود اجتمائي ٿي نٿو سگهي (۽ اجتماعيت فرد جي اڪيلائپ جو اظهار بڻجي نٿي سگهي). هو بهرحال اڪيلو آهي، اڪيلائپ جي احساساتي معنيٰ ۾ به، پر ان اڪيلي جي اڪيلائپ جو سگهارو اظهار، پنهنجي اظهار کانپوءِ اجتماعي ٿي سگهي ٿو. اظهار جو ڦهلاءُ ڪيڏو به وشال سهي (ڌرتيءَ جيڏو+ آسمان جيڏو) تڏهن به مبهم آهي.
اڻ سليو، اڻپورو، ڪجهه ڪجهه سمجهه ۾ نه ايندڙ، ڪيترو ڪجهه سمجهائي نه سگهندڙ ۽ ڪيترو ڪجهه ائين ئي اظهار ۾ اچڻ کان پهرين ذهن جي خانن ۾ وڃائجي ويل ۽ ايترو ڪجهه جڳن تائين لاڳيتو لکڻ، اُنهيءَ وڃايل کي پائڻ جي ڪوشش.
پر اُهو وڃايل پائي نٿو سگهي، نه پڙهندڙ/ نه لکندڙ.
محض اُن ڏانهن پنڌ ڪري سگهجي ٿو.
ٿڪجڻ تائين،
وک ٽٽڻ تائين.
”ڇا تو ڪڏهن اُن پاڳل جي باري ۾ ڪجهه ٻڌو آ جيڪو ڪنهن چمڪندڙ صبح جو، لالٽين ٻاري، بازار ڏانهن اِهو چوندو ڊوڙ پائي ٿو ته؛ ”مان خدا کي ڳوليان ٿو. مان خدا کي ڳوليان ٿو.“ اهو پاڳل ماڻهن جي انبوهه ۾ ٽپي پوي ٿو ۽ انهن کي هڪڙي نهار وجهي چوي ٿو؛ ”خدا ڪيڏانهن ويو؟- مان اوهان کي ٻڌائڻ ٿو چاهيان ته اسان ان کي ماري ڇڏيو آهي. توهان ۽ اسان، اسان سڀئي قاتل آهيون. ڇا اِها حقيقت ناهي ته اسان بي انت فنا جي اُونداهين ۾ ڀٽڪون پيا!- ڇا اهو پولار اسان ۾ ساهه نه پيو کڻي!- ڇا رات اونداهين ۽ تهائين گهڻي اونداهين نه پئي ٿيندي وڃي!- ڇا هاڻي اسان کي ڏينهن ڏٺي جو به لالٽين ٻارڻ جي ضرورت ناهي!- ڇا اسان انهن گورڪنن جو آواز نه پيا ٻڌون، جيڪي خدا کي دفنائڻ جو انتظام پيا ڪن!؟ خدا مري چڪو آهي. اسان ئي ان کي قتل ڪيو آهي. هاڻي اسان پاڻ کي ڪيئن ٿا پرڀائي سگهون. اسان جيڪي اتهاس جي سڀ کان وڏي ۽ ايذائيندڙ قتل جو ڪارڻ بڻيا آهيون. اهو، جيڪو دنيا ۾ سڀ کان مقدس ۽ سڀ کان سگهارو هو، هاڻي اسان جي خنجر هيٺ موت جي ننڊ ستل آهي. هاڻي اسان تان رت جا داغ ڪير ڌوئيندو!!؟؟.“ ان کان پوءِ پاڳل صلاح ٿو ڏي؛ ”ڇا اسان پاڻ ئي نه خدا بڻجي وڃون؟ ۽ پاڻ کي ان لائق ثابت ڪرڻ جي ڪوشش نه ڪريون؟- اتهاس ۾ ان کان مهان ٻي ڪائي ڳالهه ٿي نٿي سگهي ۽ انهيءَ ڪاڻ ئي اسان کانپوءِ ايندڙ پيڙهين جو تعلق، ماضيءَ جي اُبتڙ، هڪ مهان اتهاس سان جُڙي پوندو.“ ۽ پوءِ اهو پاڳل چپ ٿي وڃي ٿو ۽ چئني ڏسائن تي بيٺلن تي نهار وجهي ٿو. اهي به سڀئي چپ آهن ۽ اچرج مان هن کي تڪي رهيا آهن. نيٺ هو لالٽين ڌرتيءَ تي ڦٽي ڪري ٿو ۽ اهو پرزا پرزا ٿي اجهامي وڃي ٿو. ”مان وقت کان پهرين اچي ويس.“ هن چيو؛ ”مون لاءِ اڃا بهتر وقت ناهي آيو.“ انهيءَ پاڳل لاءِ چيو وڃي ٿو هڪ ڏينهن گرجائن جا چڪر ڪاٽيندو رهيو ۽ ماڻهن جي پڇڻ تي چوندو رهيو؛ ”هي گرجائون ڇا آهن هاڻي!؟- جيڪڏهن خدا جا مقبرا ۽ يادگار ناهن ته!؟“
(Friedrich Nietzche “Jouful wisdom.”)
خدا جي معنيٰ ۾ اهو انسان ڇا سچ پچ ماري چڪا آهيون!؟
مون کي لڳي ٿو، شايد هو اڃا ساهه کڻي ٿو!!
”شايد.“- کانپوءِ ئي ڪهاڻي لکڻ کي ڪائي معنيٰ ٿي سگهي ٿي.
اسان جا، شخصي ۽ سماجي تضاد آهن، جيڪي وک وک تي اسان جا رستا ڪٽين ٿا. انهن تضادن کي انڌو بڻجي disown به نٿو ڪري سگهجي. انهن سان ڪنهن پروفيشنل fighter جيان وڙهي به نٿو سگهجي. ان تي re-act ڪري سگهجي ٿو، ان جو اظهار ڪري. سگهارو اظهار، پاڻ پنهنجي اندر احتجاج آهي.
۽ احتجاج اهو احساس آهي ته ”مان“ پنهنجي اندر/پاڻ کان ٻاهر آهيان.
ته اڃا مون ”نه هئڻ“ جي اڳيان سرينڊر ناهي ڪيو- ”شايد!!“
منهنجو شخصي تضاد:
فرد – عورت- ؟
(فرد minus عورت = سوال جو نشان؟)
فرد جي حيثيت ۾، مان جنهن کليل آسمان هيٺ ساهه کڻي سگهان ها، عورت جي حيثيت ۾ اهو مڪمل کليل آسمان ماڻي نه سگهي آهيان.
Compromise ڪرڻ بدران کليل آسمان هيٺ ساهه کڻڻ جي خواهش کي ماڻڻ لاءِ مون کي ٽيون رستو چونڊڻو پيو.
۽ مون ڪهاڻيون لکيون.
محسوس ڪرڻ جي اک ڏسڻ جي اک کان تهائين گهڻي تکي ٿئي ٿي. ليکڪ کي هر منظر پنهنجيءَ اک سان/ محسوس ڪرڻ جي اک سان ڏسڻ گهرجي.
ڏسڻ ۾ محسوس ڪرڻ جي سگهه هئڻ گهرجي.
محسوس ڪرڻ جي اک سان
پاڻ کي فرد جي حيثيت ۾/ عورت جي حيثيت ۾
پنهنجي اندر
پاڻ کان ٻاهر
پنهنجي ڌرتيءَ جي جاگرافيڪل حدن جي اندر نه ڳو، پر عالمي سطح تي به انسان مٿان مڙهيل محڪومي، بي وسي، ڏينهون ڏينهن زوال ۽ فنا جي اوڙاهه ۾ ڪِرندڙ، هيٺ اڃا هيٺ.
مڙهيل جنگين ۾ ڦاسايل، بي گهر، بي زمين، خطري جي سرخ نشان جي هيٺ بيٺل.
بورجوا اقتصادي سسٽم هيٺ، مارڪيٽ جي گهٽ وڌ اگهن سان سڃاڻپ ۾ ايندڙ.
ٻوجهه هيٺ دٻجندڙ.
ان مان آزادي ماڻڻ جي بهرحال ڪلپنا ڪندڙ
بهرحال هڪڙو ڏيئو هٿ تريءَ تي جلائي رکندڙ
اڪيلو ۽ اڪيلائپ سان وڙهندڙ به
ان فرد جي پيڙا کي، محسوس ڪرڻ جي اک سان پنهنجي اندر جذب ڪندي، ان سان نه مان ڪٽيل آهيان نه جڙيل آهيان.
سنڌ ان سموري پس منظر ۾ (سياسي/ سماجي/ معاشي استحصال سميت) ان سموري پيڙا کان، ان سموري ٻوجهه کان الڳ/ ڪٽيل ته ناهي.
سوڙهي پوندڙ دنيا ۾ colonized ٿيندڙ علائقن سان گڏ، نفسياتي نوع ۾، ذهني ۽ وجودي طرح سان پڻ جاگرافيءَ جي محدود ۽ اڃا محدود دائرن ۾ بيهاريل فرد مون کي پنهنجي اجتماعي سڃاڻپ ۾، سنڌي فرد به محسوس ٿيو آهي.
اهو سنڌي فرد داخلي نوع ۾ (منهنجين ڪهاڻين ۾) بس مان ئي آهيان- مان/ تنها.
اها سموري پيڙا/ ڀوڳنا منهنجي اندر، احساس جي اک رستي هر صبح feed ڪئي وڃي ٿي. مان ان کي قبول ڪرڻ لاءِ ان ڪري مجبور آهيان جو احساس جي اک ٻوٽڻ تي مون کي اختيار ناهي. ان حوالي سان لکڻ منهنجي مجبوري آهي (جيئن جيئڻ منهنجي مجبوري آهي.)
مون کي لڳو
مان به غير محفوظ آهيان
مان به پنهنجي لاءِ، پنهنجي گرڀ مان جنميل فردن لاءِ سلامتيءَ جي ڪائي ضمانت نٿي رکان.
ٽارچر سيل، فوجي ڇانوڻيون، نفسياتي جنگ ۾ مفلوج ڪندڙ ماهر، چهبڪ سان ريس ڪورس گرائونڊ ۾ گهوڙن جيان فرد کي ڊوڙائيندڙ جوڪي، فرد جي inner feelings جو ايڪسري ڪندڙ ماهر وڃائيجندڙ سڃاڻپ، خوف هيٺ ساهه کڻڻ جو آڊر ته ڪير ڄاڻي صبح ٿئي نه ٿئي ۽ جي هي صبح آهي به ته ڪير ڄاڻي ڪيترا لمحا باقي رهي!؟
ڪير ڄاڻي!!- ڪير ڄاڻي؟؟- ڪير ڄاڻي!!؟؟-
اهو سمورو ڪجهه هن ئي ڌرتيءَ تي، عين منهنجن پيرن هيٺان، عين منهنجي گرڀ جي اندر آهي.
اَ- ويساهيءَ جي ڀاونائن کي مان زهريائتي گيس جيان پنهنجي ساهه ۾ ڀربو ٿي محسوس ڪيان- غير محفوظ ۽ غير يقيني آئيندي جي سامهون بيهي لکڻو پيو آهي مون کي.
اها ڪيفيت زوريءَ، منهنجي نه چاهيندي به منهنجين ڪهاڻين ۾/ منهنجي اندر گهڙي آئي آهي.
منهنجي شعور مون کي فقط انهيءَ کان آگاهه ڪيو آهي.
مون محسوس ڪيو
ته سنڌي فرد (يا- مان) ان يورپي فرد کان هن وقت مختلف ناهيون- جيڪو ٻن مهاڀاري لڙاين جي وچ ۾ پيڙهجندي، پنهنجي خارج جي حالتن ۾ misfit ٿيڻ کان پوءِ existentialismجي وهڪري ۾ لڙهي ويو.
۽ هن ٻاهر جا سمورا دورازا بند ڪري ڇڏيا.
مان بهرحال ٻاهر جو دروازو کليل ڇڏيان ٿي.
ٻاهر ڏانهن کليل درازو جيڪو مون کي منهنجي ڌرتيءَ سان ڳنڍي رکي ٿو.
افسوس
مون وٽ ورثي ۾ توکي ڏيڻ لاءِ
آزادي ناهي
مون کي به منهنجن وڏڙن آزادي نه ڏني هئي.
افسوس
مان توکي محڪوم قوم ۾ جنم ڏيڻ تي مجبور آهيان
ان لاءِ
جو مان به ان ساڳي محڪوم قوم ۾
”جبري جنم“
وٺي آئي هيس
ڪڏهن ڪڏهن
ڏيهه پنهنجو به
پرڏيهه پيو محسوس ٿيندو آهي
۽ پيرن هيٺان ڌرتي هوندي به
ماڻهو ڄڻ پولار ۾ پيو لٽڪندو آهي
ڏيڻ لاءِ
گذريل نسلن کان ايندڙ نسلن تائين
بس ڦاسيءَ جو ڦندو ئي هوندو
افسوس-!!
صد افسوس-!!
نورالهديٰ شاهه
31 ڊسمبر 1988ع
حيدرآباد