ذڪر زندان جو

سنڌ سلامت پاران

سنڌ سلامت ڊجيٽل بوڪ ايڊيشن سلسلي جو ڪتاب نمبر (304) اوهان اڳيان پيش ڪجي ٿو. هي ڪتاب ”ذڪر زندان جو“ پيپلز پارٽي جي سياسي اڳواڻ مولا بخش چانڊيي جي جيل ڊائري آهي. وهاب جروار ڪتاب بابت لکي ٿو:
”مولابخش چانڊئي جي ڪتاب ”ذڪر زندان جو“ کي جيل ڊائري چوڻ نه رڳو مصنف سان پر تاريخ سان پڻ زيادتي هوندي. ”ذڪر زندان جو“ صرف جيل ڊائري ئي نه آهي پر ايم آر ڊي دور جو هڪ مڪمل تاريخي دستاويز آهي. انهيءَ دور جي تاريخ جو دستاويز جنهن دؤر ۾ ”جمهور تنهنجو نانءُ ورتم، ڄڻ ڪاريهر تي پير پيم“ واري ڪار هئي. جنهن دور ۾ جمهوريت جو نالو وٺڻ ڄڻ پنهنجي پاڻ لاءِ وير وهائڻ هو، پر پوءِ به هر طرف جمهور ئي جمهور جي وات وائي هئي. جمهوريت ڄڻ ماڻهن جي رت ۾ شامل ٿي وئي هئي. اهو دور ڄڻ ته جمهوريت سان عشق جو دور هو. عشق به اهڙو اڻ ڏٺل عشق، جنهن جي ڏسڻ لاءِ تڙپ ڏينهون ڏينهن ويتر وڌندي پئي وئي. عشق ته هونئن به تڙپ جو ئي نالو آهي. انهيءَ تڙپ ئي ته ماڻهن کي پنهنجا گهر ڇڏي جيل جي ڪال ڪوٺڙين ۾ قيد رهڻ تي مجبور ڪيو هو. ”ذڪر زندان جو“ انهيءَ سموري دور جي مڪمل وارتا آهي، وارتا به اهڙي جنهن ۾ جمهوريت لاءِ ٿيندڙ جدوجهد جو داستان به آهي ته زندان ۾ اسيرن کي ملندڙ ايذائن جو لقاءُ پڻ. جنهن ۾ مقصد کي ماڻڻ لاءِ هڙ وڃائڻ جو پيغام آهي ته الستي عشق جي عشاقن جو احوال به آهي.“
هن ڪتاب جو پهريون ڇاپو 1999ع ۾ ڇپيو، جڏهن ته ٻيو ڇاپو 2016ع ۾ سنڌيڪا اڪيڊمي وٽان ڇپايو ويو آهي. اسين ٿورائتا آهيون سائين نور احمد ميمڻ ۽ وهاب جروار صاحب جا جنهن ڪتاب آنلائين آڻڻ لاءِ اسان جي مدد ڪئي.
اوهان سڀني دوستن، ڀائرن، سڄڻن، بزرگن ۽ ساڃاهه وندن جي قيمتي مشورن، راين، صلاحن ۽ رهنمائي جو منتظر.



محمد سليمان وساڻ
مينيجنگ ايڊيٽر ( اعزازي )
سنڌ سلامت ڊاٽ ڪام
sulemanwassan@gmail.com
www.sindhsalamat.com
books.sindhsalamat.com

نئين ڇاپي بابت ٻه اکر : جمهوري جدوجهد جي ياد گئلري

قائد عوام شهيد ذوالفقار علي ڀُٽي ڊسٽرڪٽ جيل راولپنڊيءَ جي ڪال ڪوٺڙيءَ مان محترمه بينظير ڀٽو شهيد جي نالي پنهنجي هڪ خط ۾ هڪ لازوال پيغام موڪليو هو ته: ”پياري ڌيءُ،آئون توکي صرف هڪ پيغام ڏيڻ چاهيان ٿو. هيءُ پيغام مستقبل جو پيغام آهي ۽ تاريخ جو پيغام آهي ته صرف عوام تي ئي يقين رکجانءِ، عوام جي مساوات ۽ ڇوٽڪاري جي لاءِ ڪم ڪجانءِ. الله تعاليٰ جي جنت تنهنجي ماءُ جي قدمن هيٺان آهي، پر سياست جي جنت عوام جي قدمن هيٺان آهي.“
ڀٽي صاحب جو اهو نظريو دنياوي، روحاني ۽ سياسي زندگيءَ جي پيچيده ۽ مشڪل مرحلن کي طئي ڪرڻ ۾ مون کي به تمام گهڻو ڪم آيو آهي ۽ اها ڳالهه مون کي سمجهه ۾ اچي وئي ته ادب جي جنت ان جي پڙهندڙن جي قدمن هيٺان هوندي آهي.آئون ادب براءِ ادب يا ادب براءِ زندگي بدران ادب براءِ عوام جو قائل آهيان. آئون پنهنجي سمورن پڙهندڙن جو دل جي اٿاهه گهرائين سان شڪر گذار آهيان، جن جي دلچسپيءَ جي ڪري ئي منهنجي هن ڪتاب”ذڪر زندان جو“ جو هيءُ نئون ايڊيشن شايع ڪرڻ جي ضرورت پيش آئي.
ڀُٽي صاحب جي نظرين جي روشن رستن تي سفر ڪندڙ اسان سڀئي اهو چڱي طرح سمجهي چڪا آهيون ته قيد و بند جو صعوبتون ۽ ڪتاب اسان جي نظرياتي عقيدي جو بنيادي عنصر آهن. قائد عوام ذوالفقار علي ڀٽي جيل ۾ ويهي ڪتاب لکيا. جيل جي ڊيٿ سيل جي ناقابل فراموش تاريڪي پڻ ڀٽي صاحب جي عوام ۽ ڪتاب سان محبت کي گهٽائي نه سگهي. پيپلز پارٽي پاڪستان جي واحد سياسي پارٽي آهي جنهن جي ڪتابن سان وابستگي ۽ عوام سان غير مشروط محبت انهيءَ جي سياسي طاقت جو ناقابل تسخير بنياد آهي، انهيءَ ڪري ئي مون پنهنجي جيل جي يادن کي قلمبند ڪري ڪتابي شڪل ۾ توهان آڏو پيش ڪري دراصل پنهنجي ليڊرن جي ئي پيروي ڪئي آهي.
منهنجون هيءُ يادون سياسي جدوجهد ۾ گذريل زندگيءَ جو عهدنامو پڻ آهن. يادون ڀلي تلخ ئي ڇونه هجن مون کي انهن جو تذڪرو سٺو ٿو لڳي. منهنجون هي يادون انهيءَ وقت جون يادون آهن، جڏهن مون کي تلخين کي برداشت ڪري سرور حاصل ٿيندو هو ۽ ڀٽائي، بلي شاهه، خواجه غلام فريد ۽ ٻين صوفين جي شاعريءَ ۾ زندگيءَ جي عڪس مون کي بيخود ڪري ڇڏيو هو. هيءُ اهو ئي زمانو هو جڏهن مون منصور حلاج جي شاعري ۽ زندگي جي رنگن ۾ جهاتي پائڻ شروع ڪئي هئي. اهو عشق جو عجيب زمانو هو، جڏهن ظاهري محبوب جو ڪو تصور ئي نه هو. اهو ڏک ۽ عشق جو زمانو هو پر انهن تلخ لمحن ۾ به بيزاري ۽ پڇتاءُ جو ڪو لمحو به نه هو بلڪه اهو هڪ خاص قسم جي سرور ۽ سرمستيءَ جو عالم هو. منهنجو مثال سنبل جي وڻ وانگر آهي جيڪو پنهنجي ٻج کي ڪپهه ۾ لپيٽي هوا جي حوالي ڪري ڇڏيندو آهي ته جيئن اهي اڏامي اڻ ڄاتل منزل تي رسن ۽ زمين کي ڇهي ڇانودار وڻ بڻجي وڃن. منهنجون سموريون سوچون ۽ يادون دراصل ڀٽي صاحب جي سياسي عقيدن جو ٻج ئي آهن جن کي آئون شاعري ۽ نثر جي لباس ۾ ويڙهي عوام جي سپرد ڪريان ٿو ته اهي جيئن ايندڙ موسمن ۾ جمهوري ۽ انساني قدرن جا وڏا وڻ بڻجي پنهنجا ٻج پري پري تائين پکيڙڻ جو سلسلو جاري رکي سگهن.
آئون سمجهندو هئس ته منهنجين يادن مٿان وقت جي دز چڙهي ويندي پر وقت گذرڻ سان گڏوگڏ انهن يادن مون کي پهرين کان وڌيڪ بي چين ڪرڻ شروع ڪري ڇڏيو آهي، شايد انهيءَ جو سبب اهو ئي آهي ته منهنجون هيءَ ساروڻيون اُن سفر سان وابستا آهن جيڪو اڃا به جاري و ساري آهي ۽ آئون انهيءَ کان ڪڏهن به الڳ نه ٿو ٿي سگهان. اهي يادون منهنجي لاءِ اهي محبت ڀريا خط آهن جن کي آئون اڄ به وهاڻي جي هيٺان رکي سمهندو آهيان. اهي يادون وقت، فاصلن، آمريت، سازشن ۽ سياسي تبصرن کان بي نياز آهن ۽ مجسم بڻجي هر روز ڪنهن نه ڪنهن موڙ تي منهنجو رستو روڪي بيهي رهنديون آهن. منهنجو هينئر جڏهن به پارٽي چيئرمين بلاول ڀٽو زرداريءَ سان ملاقات جو اتفاق ٿيندو آهي ته مون کي ايئن لڳندو آهي ڄڻ آئون ذوالفقار علي ڀٽو ۽ بينظير ڀٽو صاحبه جي جمهوري ۽ سياسي جدوجهد جي يادن جي گئلري مان گذري رهيو هجان، جنهن جو هر لمحو مون کي پڪاري ائين چئي رهيو هجي ته جمهوريت جي نئين امڪان جو زمانو صورت پذير ٿيڻ وارو آهي.

مولا بخش چانڊيو
2016/06/14

کرڪڻا لاهي سک مَ ستا ڪڏهين

ڀائو مولابخش چانڊئي جي ڪتاب ”ذڪر زندان جو“ کي جيل ڊائري چوڻ نه رڳو مصنف سان پر تاريخ سان پڻ زيادتي هوندي. ”ذڪر زندان جو“ صرف جيل ڊائري ئي نه آهي پر ايم آر ڊي دور جو هڪ مڪمل تاريخي دستاويز آهي. انهيءَ دور جي تاريخ جو دستاويز جنهن دؤر ۾ ”جمهور تنهنجو نانءُ ورتم، ڄڻ ڪاريهر تي پير پيم“ واري ڪار هئي. جنهن دور ۾ جمهوريت جو نالو وٺڻ ڄڻ پنهنجي پاڻ لاءِ وير وهائڻ هو، پر پوءِ به هر طرف جمهور ئي جمهور جي وات وائي هئي. جمهوريت ڄڻ ماڻهن جي رت ۾ شامل ٿي وئي هئي. اهو دور ڄڻ ته جمهوريت سان عشق جو دور هو. عشق به اهڙو اڻ ڏٺل عشق، جنهن جي ڏسڻ لاءِ تڙپ ڏينهون ڏينهن ويتر وڌندي پئي وئي. عشق ته هونئن به تڙپ جو ئي نالو آهي. انهيءَ تڙپ ئي ته ماڻهن کي پنهنجا گهر ڇڏي جيل جي ڪال ڪوٺڙين ۾ قيد رهڻ تي مجبور ڪيو هو. ”ذڪر زندان جو“ انهيءَ سموري دور جي مڪمل وارتا آهي، وارتا به اهڙي جنهن ۾ جمهوريت لاءِ ٿيندڙ جدوجهد جو داستان به آهي ته زندان ۾ اسيرن کي ملندڙ ايذائن جو لقاءُ پڻ. جنهن ۾ مقصد کي ماڻڻ لاءِ هڙ وڃائڻ جو پيغام آهي ته الستي عشق جي عشاقن جو احوال به آهي. ”ذڪر زندان جو“ جي تحرير کي پڙهڻ سان ايئن محسوس ٿو ٿئي ته اها تحرير نه پر ڪنهن مقرر جي سمنڊ جي لهرن وانگي روانيءَ واري تقرير آهي، جنهن ۾ تجنيس حرفي به اهڙي ڄڻ نثر نه پر نظم هجي. ڀائو مولابخش چانڊئي ”ذڪر زندان جو“ ۾ شخصي خاڪا به اهڙا لکيا آهن، جهڙوڪر اهي ڪردار اسان جي آڏو موجود هجن.
جڏهن ”ذڪر زندان جو“ جي ٻئي ايڊيشن جي سمورن مرحلن جي نگرانيءَ جي ذميواري مون کي ملي ته مون انتهائي خوشيءَ سان اها ذميواري قبول ڪئي ڇاڪاڻ جو ڀائو مولابخش چانڊئي جي سڃاڻپ مون وٽ سياست جي آويءَ مان پچي نڪتل هڪ سياستدان کان وڌيڪ قلم ۽ ڪتاب سان عشق جي حد تائين چاهه رکندڙ گهڻ پاسائين اديب، شاعر ۽ جمهوريت پسند، سنڌ دوست دانشور جي آهي. مان انهيءَ کان اڳ ڀائو مولابخش جو شاعريءَ جو ڪتاب ”شبنمي بوندون“ پڙهي چڪو هئس. جيڪو پڙهڻ بعد محسوس ٿيو ته ڀائو ته آهي ئي شاعر، سياستدان ڪيئن بڻجي پيو، وري جڏهن ذڪر زندان جو پڙهيم ته محسوس ٿيو ته ڀائو ته آهي ئي نثرنگار، پر جنهن به رخ کان ڏسبو ڀائو مڪمل نظر ايندو.
”ذڪر زندان جو“ جي مطالعي دوران هڪ ڳالهه اها به محسوس ٿي ته رائيٽر موضوع جي مناسبت سان سمورا تفصيل وڻندڙ رواني ۽ سچائيءَ سان بيان ڪندو ٿو هلي ۽ پڙهندڙ کي ساڻ وٺي هلي ٿو پر آخري ورق تي پهچڻ کانپوءِ به اهو سوال، سوال ئي رهجي وڃي ٿو ته مصنف کي به رهائي نصيب ٿي يا نه؟ ڪتاب ڪلائيمڪس تي پهچڻ بغير پڄاڻيءَ تي پهچي پئي ويو! جنهن جو ڀائو مولابخش چانڊئي پڻ اعتراف ڪيو. نئين ايڊيشن جي ضميمي ۾ جيل ڪهاڻيءَ جو ڪلائيمڪس به شامل آهي. ان سان گڏ پڙهندڙن جي دلچسپيءَ کي نظر ۾ رکندي ڪتاب جي نئين ڇاپي ۾ ڊائريءَ جي ورقن کي جدا جدا عنوان ڏنا ويا آهن، جنهن سان ڪتاب جي ڌيان ڇڪائيندڙ خوبصورتي ۾ اضافو ٿي ويو آهي. ڀائو مولابخش چانڊئي لاءِ آئون ته بس مرشد لطيف جو هي ئي شعر چوندس ته:

کرڪڻا لاهي، سک مَ ستا ڪڏهين،
اوسيئڙو آهي، کاهوڙين کي پنڌ جو.

مصنف جي هن پيار واري پورهئي بابت پڙهندڙن جي راءِ جو اوسيئڙو رهندو.

وهاب جروار
15/06/2016

بسم الله

14 آگسٽ 1983ع کي گذري گهڻو وقت ڪو نه ٿيو آهي پر وقت جي تيز رفتاري چند سالن جي تذڪري کي قديم تاريخ جو داستان بڻائي ڇڏيو آهي. چوڏهن سال اڳ جو ذڪر اڄ پراڻي تاريخ انهيءَ ڪري پيو لڳي جو انهن سالن ۾ دنيا حيرت انگيز تبديلين کي ڏٺو آهي. دنيا جي هر شيءِ جو مهانڊو مٽجي ويو آهي، پر پنهنجو مقصد هتي سڄي جهان جي تبديلين جو وچور ڏيڻ ڪونهي، پنهنجو سروڪار ته رڳو سياست ۽ سياسي جدوجهد سان آهي جنهن جا اقدار ته يڪسر تبديل ٿي ويا آهن. سياسي جدوجهد جو نالو ساڳيو آهي باقي مهانڊا ۽ افعال بنهه سڃاڻڻ کان زور ٿي ويا آهن. سياسي جدوجهد جون ڳالهيون ۽ مهانڊا ياد ڪري حيرت ٿي ٿئي ته ڪالهه سياست هئي يا عبادت، سياسي جدوجهد هئي يا عشق!
ها ڪالهه جا اڪثر سياسي رهنما وَلين وانگي هئا ۽ سياسي ڪارڪن آدمي اسرار هئا. سياست عبادت ۽ سياسي جدوجهد عشق هو. سياست اڄ سئو سيڪڙو اٽڪل ٿي سڏجي پر ڪالهه سياست ۾ عقل، عشق سان به سلهاڙيل هو. اڄ سياست سڄي ساري جسماني ضرورتن جي تابع ٿي وئي آهي پر ڪالهه سياست جو رشتو روح سان به هو. جسم رڳو خوشيءَ ۾ جمالو ڳائي جهمريون هڻندو آهي پر روح ته درد ۾ به ڌمالون وجهندو آهي. جسم جي ڍَوَ ۾ زندگي آهي. سندس اندر واري حنود ڪاسائيءَ جي کڏ ڪڏهن به نه ڀربي آهي. سدائين ڪُهي ۽ ڦري پيو خوش ٿيندو آهي. جڏهن ته روح کي وقتي ناڪامي ۽ ڦرجڻ مايوس ڪو نه ڪندا آهن، کيس ”ڳوليان ڳوليان م لهان، شال م ملان هوت“ وارو منشور به حياتي ۽ حوصلو عطا ڪندو آهي ۽ کيس ڪُسڻ ۾ به قرار ايندو آهي، جو کيس پڪ هوندي آهي ته ”تون جي ڪالهه مُئي ته ڪالهه ئي گڏئين سڄڻين“ مطلب ته جيترو فرق روح ۽ جسم جي تقاضائن ۾ آهي، اوترو ئي فرق اڄ جي سياست ۽ ڪالهه جي سياسي جدوجهد ۾ اچي ويو آهي.
اڄ جي سياست ۾ عشق اڻلڀ آهي پر هي انهيءَ زماني جي پوياڙي وارن ڏينهن جو قصو آهي جڏهن سياسي جدوجهد رومانس هئي. هي انهن نوجوانن جو قصو آهي جن عشق جون مندون قهري ڪوٽن ۾ گذاري ڇڏيون. نوجوان ته نوجوان پر پوڙها پڪا به ڄڻ جيل ۾ نئين سر نوجوان ٿي عشق جون منزلون طئي ڪري رهيا هئا. انهن عاشقن جيل جا ڏينهن به اهڙي هيج مان پئي ڪاٽيا ڄڻ سندن محبوب هتي جيل ۾ ئي ساڻن ملڻ جو وعدو ڪيو هجي ۽ هنن کي به ڄڻ محبوب جي وعدي ۾ پڪ هئي ته هتي ئي محب ملندو، هتي ئي ميل ٿيندو، هتان ئي کين اها سرهي سيج ملندي جنهن تي پاسي ۾ پرين سمهاري پاڻ به سک جي ننڊ سمهندا. هو به ايئن. اُتي (جيل ۾) به محبوب جو ئي انتظار هو، مقصد ۽ ماڳ جي صورت ۾. انهن ڏينهن ۾ مقصد ۽ مجاز هڪ ٿي ويا هئا. ڪڏهن مقصد مان مجاز پيو ليئا پائيندو هو ته ڪڏهن مجازي محبوب، مقصد ماڻڻ واري راهه ۾ بورائو بڻجيو سڀ اڻانگا تڙ پيو اڪاريندو هو. منزل ڏي ڪاهي هلڻ جا ترانا ۽ محبوب جي اوسيئڙي جا گيت ساڳيو لطف ڏيندا هئا. زنجير زلف بڻجي زندانن ڏي ڇڪيندا هئا ۽ مقتل مان مينديءَ جي خوشبو ايندي هئي. سڄي دنيا ۾ ”سوريءَ مٿي سيڻ، ڪهڙي ليکي سنرا، جي لهه لڳا نيڻ، ته سوريا ئي سيج ٿي“ جا منظر اکين پيا ڏسبا هئا. مقتل ۽ سوريون سينگارڻ وارا گهوٽ اڻموٽ ڪنهن به ملڪ جا هئا پر سندن ڪيڏارو سڄي عالم ۾ لکبو ۽ ڳائبو هو. آزادي ۽ انسانيت جا پروانا سڄي دنيا جي باشعور وطن پرست ماڻهن جا محبوب هئا. مارڪس، لينن، مائو، فيڊل ڪاسترو، هوچي منهه، چي گويرا، جيولس فيوچڪ، بوبي سينڊس، آلندي، وڪٽر هارا، لورڪا، عرفات، ليليٰ خالد، ڀڳت سنگهه رڳو پنهنجي ملڪن جا هيرو ڪو نه هئا پر سندن پرستش سندن ملڪن کان ٻاهر به ٿي ڪئي وئي. سندن داستان حيات کان سڄي دنيا به ايترو ئي واقف هئي جيترو سندن ملڪ.
اڄ گهڻي ڀاڱي ڪارڪن جي ڪتاب سان ڪو نه ٿي پوي. ”نيلي نوٽ بڪ“ جا عاشق، ”بڪ“ کي تياڳ ڏيو رڳو ”نيلي“ ۽ ”نوٽ“ پويان سهڪندا وتن پر تڏهن علم آگهي سياسي جدوجهد جو لازمي حصو هئي. ڪارڪن جي زبان تي نعرن سان گڏ سمجهه، فڪر ۽ سچائيءَ جا گفتا به هئا. گورڪي جي ناول ”ماءُ“ ته ڪيترن ئي انسانن کي انقلاب جو عاشق بڻائي ڇڏيو پر ”پهاڙون ڪي بيٽي“ ”چراغ جلتا رها“ ”دنيا ڪو جهنجهوڙ ديني والي دس دن“ ”سرخ چين ڪا رزميه“ ”نوجوانون ڪا گيت“ ”ذلتون ڪي ماري لوگ“ ”چي گويرا جي ڊائري“ ”نوجوانن ڏانهن“ ”قافله شهيدون ڪا“ ۽ ٻيا ڪيئي غير ملڪي ڪتاب به ڄڻ عشق جون سوکڙيون هيون. انهن کي پڙهي مقصد ۽ مزاج اڳي کان اڳرا پيا ٿيندا هئا. رڳو اهي ڪتاب ڪو نه هئا جن نوجوانن جي رت کي ٿي گرمايو پر پاڪستان، هندستان توڙي سنڌ ۾ به ڪيترن ئي ڪتابن کي پرينءَ جي پنن واري حيثيت حاصل هئي. سبط حسن، عبدالله ملڪ، رسول بخش پليجي، محمد ابراهيم جويي، جي ايم سيد ۽ ٻين ڏاهن جا ڪتاب به ڄڻ جدوجهد جو لازمي ڪورس هئا. انهي زماني ۾ رڳو سياسي ڪتاب نه پر زندهه ادب به ماڻهن جي ذهني خوراڪ هو. اهو زمانو رڳو سياسي دانشورن ۽ اديبن جي مقبوليت جو دور ڪو نه هو پر اهو دور شاعريءَ جي ڀاڳ وارو دور به هو. جيئن بحرانن ۾ غيرمعمولي انسان ۽ قومن جا نجات دهنده ظاهر ٿيندا آهن، تيئن ڏاڍ، ڏهڪاءُ، غلامي ۽ گهٽ واري ماحول ۾ ئي آفاقي شاعرن جو الهامي آواز بلند ٿيندو آهي. انهي دور ۾ ئي اهي سٽون تخليق ٿينديون آهن جيڪي مئل جيئاري ڪُسر نساري ڇڏينديون آهن. سڪ ۽ سرود جي تعلق کي ڏسي لڳندو آهي ته محبت ۽ موسيقي شايد ساڳي ڪُک مان جنم ورتو آهي. انهي ڪري ئي هر محبت ڪندڙ دل سهڻي ساز ۽ آواز تي جهومي پوندي آهي.
هن ڊائري جي زماني ۾ به ڪئين الهامي آواز هئا جن عاشقن کان مقتل توڙي ميدانن ۾ رقص ٿي ڪرايا. سنڌ ۾ حيدر بخش جتوئي، شيخ اياز، تنوير عباسي، نياز همايوني، استاد بخاري، عبدالڪريم گدائي، امداد حسيني، شمشيرالحيدري، سرويچ سجاولي، ابراهيم منشي، سرڪش سنڌي، راشد مورائي، آڪاش انصاري، تاجل بيوس، محمد خان مجيدي ۽ ٻيا ڪيئي محترم نالا آهن جن پنهنجي الهامي صدائن سان اهل سنڌ جا جذبا جاڳائي ۽ رت گرمائي هر ظلم خلاف ارڏي ڏونگر جيان بيهاري ڇڏيو هو. ون يونٽ جي تحريڪ کان وٺي هر قومي تحريڪ جي ڪاميابيءَ جو سهرو روايتي سياستدانن کان وڌيڪ ان وقت جي ڪنڌار نوجوانن جي سر آهي پر اها به حقيقت آهي ته انهيءَ سهري جا گل سنڌ جي روشن خيال اديبن ۽ شاعرن جا ئي پوئيل آهن. انهن مهان شاعرن جي شاعري جڏهن جلسن، جلوسن، ادبي ڪانفرنس ۽ لطيفي جشن ۾ ڳاتي ٿي ويئي ته سڄي سنڌ تي عجيب ڪيفيت ٿي طاري ٿي. انهيءَ مهل ئي اهو يقين ٿي ٿيو ته ”سنڌ جيئندي سدا، سنڌ جيئندي سدا“ سنڌ وارن کي وجد ۾ آڻي اهو نعرو هڻائڻ ۾ آپا زرينه بلوچ، فقير عبدالغفور، بيدل مسرور ۽ بدر سومرو سڀني کان زور هئا. سنڌ جي بقا لاءِ وڙهندڙ قومي شاعرن جو اهو هر اول دستو پاڻ به پنهنجي آواز ۽ انداز سان پنهنجو ڪلام ڳائي ٻڌائي سنڌ وارن کي سرور ۽ جذبو بخشيندو هو. شيخ اياز پاڻ به پيو جهومندو هو ته پنڊال کي به پاڻ سان گڏ پيو جهومائيندو هو. استاد بخاري، محمد خان مجيدي ۽ سرويچ سجاولي به پنهنجي مخصوص انداز سان ماڻهن جون دليون لڀائيندا هئا. محترم نياز همايوني جو درد ڀريو انداز جن به ٻڌو تن کان ڪڏهن به نه وسرندو، نياز صاحب دوها ڳائيندو هو ته ٻڌندڙن جي اکين ۾ لڙڪ به تري ايندا هئا ۽ جي وري ”آزادي اعلان اسان جو، سوري ڀل سينگار ڪري“ ڳائيندو هو ته ايئن لڳندو هو ڄڻ زمين ۽ آسمان مان آزادي جا اعلان ٿي رهيا آهن پر ابراهيم منشي جلسن جو رنگ ئي اور ڪري ڇڏيندو هو، منشي پنهنجي شاعري ڳائي انهيءَ مهل ئي ماڻهن کي ويرين سان وڙهڻ لاءِ سندرا ٻڌڻ تي مجبور ڪري ڇڏيندو هو.
آئون شاعرن جي مقابلي جو قائل ڪو نه آهيان. ڏات ڌڻي گوءِ جا ڏاند ڪونهن جو ڪنهن جي ڀلي ۽ ڪنهن جي ڍلي جو اعلان ڪجي. هر ڏات ڌڻي گل مثل آهي، هر گل جي پنهنجي خوشبو ۽ سونهن آهي. سنڌ جا مڙئي شاعر سنڌ جي قومي ۽ ادبي گلستان جي سونهن ۽ سوڀيا آهن.
پريان سندي پار جي مڙيئي مٺائي،
ڪَانهي ڪڙائي، چکين جي چيت ڪري.
سنڌ جي سمورن مهان شاعرن جو سنڌ جي سجاڳي، قومي جذبي کي اجاگر ڪرڻ، ظلم ۽ ڏاڍ خلاف نفرت پئدا ڪرڻ ۾ اهم ڪردار آهي پر اڄ انهن مان گهڻا ڪو نه ٿا ٻڌجن. انهيءَ جو سبب انهن شاعرن جو ننڍو وڏو هجڻ يا سندن شاعريءَ جو اهم غير اهم هئڻ ڪونهي. انهن شاعرن ۾ گهڻا وقت کي پورو ڪيو ويٺا آهن. ڪن وقت جي وهڪري کان خوف زده ٿي وچ سير ۾ ترڻ بجاءِ ڪناري تي ويهڻ بهتر سمجهيو آهي. ڪي شاعري ته ڪن پيا پر سندن دل ۽ دماغ جون راهون ڌار ٿي ويون آهن، کانئن پنهنجا ٺاهيل گس ۽ پيچرا وسري ويا آهن. ڪن شاعري ئي مخصوص وقت لاءِ مخصوص سوچ تحت ڪئي هئي. وقت بدليو آهي ته سندن شاعري به گذريل وقت سان گڏ پوئتي رهجي وئي آهي. ڪن ته نفرت کي دائمي سمجهي رڳو جهيڙي لاءِ لکيو آهي تن جو ڪلام غير ضروري ٿي ويو آهي. ممڪن آهي ته وقت وري به انهن حالتن کي موٽائي اچي، وري به انهي شاعريءَ جي گونج ٻڌجي پر يقينن وري به اها شاعري انهيءَ مخصوص ڏينهن جي هوندي. ڀٽائيءَ جو ڪيڏارو رڳو ماتم ۽ محرم ۾ ٻڌبو آهي پر راڻو ۽ کنڀات سدائين پيا ڳائجن. سو وقت جي شاعري وقت جي ور چڙهي وئي آهي.
ڪالهوڪن الهامي آوازن ۾ ڪالهه به بُلند ترين آواز شيخ اياز جو هو ۽ اڄ به انهي آواز جا ئي پڙاڏا پيا ٻڌجن. ايئن ڪونهي ته شاعري رڳو ڪالهه ٿي آهي، اڄ اسان جا ڏات ڌڻي خاموش آهن. اڄ به سنڌ ۾ سونهن ۽ سچائيءَ سان ڀرپور شاعري ۽ ادب تخليق ٿي رهيو آهي. ڪالهوڪي تذڪري تي ٿڌا ساهه ڀرڻ جو مطلب سڀاڻي لاءِ مايوسي ڪونهي. اڄ احمد سولنگي، حسن درس، مظهر لغاري، حليم باغي، سعيد ميمڻ، حسن مجتبيٰ، رکيل مورائي، بخشڻ مهراڻوي، وسيم سومرو، شبنم گل، امر سنڌو، اياز گل ۽ ٻين نوجوانن جي شاعريءَ کي پڙهي يقين ٿو ٿئي ته ايندڙ وقت ۾ اهي نوجوان شاعر پنهنجن جوان جذبن ۽ نئين ساڃاهه سان شاعريءَ جي آسمان تي چوڏهين جا ڪيئي چنڊ اڀاريندا، پر اها به حقيقت آهي ته آئينده جي انهن ڏات ڌڻين کي اياز جي جاءِ والارڻ لاءِ اوتروئي پنڌ ڪرڻو پوندو جيترو اياز کي شاهه ثاني ٿيڻ لاءِ ڪرڻو پيو آهي.
انسان نه حُسن ڏي ڇڪجڻ ڇڏيندو، نه عشق ڪرڻ کان مڙندو ۽ نه وري خواب ڏسڻ ۽ انهن جي تعبير لاءِ پاڻ پتوڙڻ کان بس ڪندو، مطلب ته مجاز ۽ مقصد اسان جي زندگيءَ جا سدائين لازمي عنوان رهندا؛ جن شاعرن انهن عنوانن کي کير کنڊ ڪري شاعري ڪئي آهي، تن ڄڻ پنهنجا قلم آب حيات مان ٻوڙي شاعري ڪئي آهي. اها شاعري ئي هر پل جي شاعري آهي. عصر حاضر ۾ اردوءَ ۾ فيض احمد فيض ۽ سنڌيءَ ۾ شيخ اياز مجاز ۽ مقصد کي گڏي ڳائڻ وارن شاعرن جا مهندار شاعر آهن. انهيءَ ڪري ئي انهن سڀاڳن شاعرن جو وکر پئي پراڻو ڪو نه ٿيو آهي. ڪالهه جي شيخ اياز ۽ اڄ جي شيخ اياز ۾ وڏو فرق آهي. اڄ اياز پنهنجي گذريل ڪيترن ئي خوابن ۽ خيالن کان دستبرداريءَ جو اعلان ڪيو آهي. شيخ اياز اڄ گهڻي ڀاڱي دعائون لکي رهيو آهي. سنڌ ۾ شيخ اياز کي شاهه ثاني سمجهيو ويندو آهي، شايد تنهن ڪري ئي آخري ايامن ۾ دعائون لکي پنهنجي ڪلام ۾ سُر ڪلياڻ واري ڪمي پوري ڪري رهيو آهي. اياز کي اڄ اهو به احساس ٿيو آهي ته سندس شاعريءَ ۾ سندس ڪو به ڪمال ڪونهي، بلڪه سندس شاعريءَ جو اکر اکر خالق ڪائنات جو دين آهي ۽ جيئن خسرو لاءِ نظام الدين ضروري هو تيئن سندس لاءِ به نظام الدين ضروري آهي. شيخ اياز جي انهن احساسن ۽ اعترافن تي ڪو به اعتراض ڪونهي. انسان الاهي اسرارن جو مجموعو آهي، تنهن ڪري جستجو ڪندڙ هر انسان کي هر روز زندگيءَ جي نئين اسرار سان آشنا ٿيڻو پوي ٿو. لاريب ته انسان بار بار جنم وٺي انسان تي ئي تحقيق ڪندو پر هر بار سندس تحقيق اڌوري رهجي ويندي. شيخ اياز جي سوچن ۽ خيالن جي سمورين تبديلين جي باوجود به منهنجو اهو ويساهه آهي ته اياز جي آندل جن ڇيرن جي ڇم ڇم تي سڄي سنڌ جيان آءٌ به نچندو رهيو آهيان، تن ڇيرن جي ڇڻڪار اڃا ڪيئي سال سنڌ وارن جي سماعت کي سرور ۽ سڪون بخشيندي رهندي.
هيءَ ڪهڙي موڙهي مت لوڪو؟
ڌرتي به ته آهي جنت لوڪو،
ڪجهه شاهه ڏني، ڪجهه شيخ ڏني،
هن سنڌڙيءَ کي صورت لوڪو.
۽ جڏهن نه حسن مان ڪشش ختم ٿي آهي ۽ نه ئي انسان مان عشق واري اڃ اجهاڻي آهي، نه ڌرتيءَ سان رشتو ختم ٿيو آهي نه ئي سيڻن سان سڱ ڇنو آهي ته پوءِ ڪهڙي تبديلي آئي جنهن شاعرن جي احساس کي بدلائي ڇڏيو آهي، جنهن سڄي حياتي جي واقعن کي ويل وقت جي ڌنڌلڪي ۾ تبديل ڪري ڇڏيو آهي. اها تبديلي جنهن تحريرون ۽ تصويرون بدلائي ڇڏيون آهن، اها ئي تبديلي آهي جنهن جو تذڪرو پاڻ ويٺا ڪريون يعني سياسي اقدارن، ضرورتن ۽ حڪمت عملين جي تبديلي، جنهن مجاز جو نه پر مقصد جو مهانڊو ئي مٽائي ڇڏيو آهي. انهيءَ تبديلي زندگيءَ جي هر شعبي کي متاثر ڪيو آهي. شين جي تبديل ٿيڻ کان انڪار ئي ڪونهي. وقت جي تبديلي قدرت جي ڪارخاني جي لازمي پيداوار آهي پر قدرت ڪڏهن به پاڻ تي الزام ناهي کنيو. سندس هر مصلحت ڪن سببن سان گڏ ظهور پذير ٿيندي آهي ۽ بظاهر هن سياسي تبديليءَ جو مامرو به جنهن مڻيي تان متو آهي سو ماسڪو جو مڻيو آهي.
عظيم روس تان ڳاڙهي آسمان جي تڏي ويڙهجڻ سان ئي ڏينهن ڏٺي جي ڪيترن خوابن جي تعبير ٿي وئي آهي. دنيا جي سرمائيدارن جي حيرتن ۽ عالم جي پورهيتن جي محبتن جي مرڪز ماسڪو جي ٽوڙ ڦوڙ دنيا جي گولي ۾ ڏار وجهي ڇڏيا آهن. ڪيترن ملڪن جا نقشا، نالا ۽ جهنڊا تبديل ٿي ويا آهن ۽ اڃا الائي ڪيترين قومن جا سڃاڻپ ڪارڊ تبديل ٿيندا. دنيا کي ڇڏي رڳو پنهنجي ملڪ تي نظر ٿي ڪجي ته ڪائنات ئي تبديل ٿي وئي آهي. ماڻهن جا سور ساڳيا آهن باقي هر شيءِ تبديل ٿي وئي آهي، مزاج ۽ ذهن بدلجي ويا آهن، سوچون ۽ خيال بدلجي ويا آهن، فڪر ۽ فلسفا بدلجي ويا آهن. خواب ۽ انقلاب بدلجي ويا آهن. دوست ۽ دشمن بدلجي ويا آهن. غداريون ۽ وفاداريون بدلجي ويون آهن، ساز ۽ آواز بدلجي ويا آهن، راز ۽ هم راز بدلجي ويا آهن. محور ۽ مهرا بدلجي ويا آهن. ماڻهو ۽ چهرا به بدلجي ويا آهن. ماپا ۽ معيار بدلجي ويا آهن. مون واري ڊائريءَ جا ڪيئي ڪردار به بدلجي ويا آهن. شيون ۽ ڪردار تبديل ٿيندا آهن ۽ سچ جي هر نئين سج صورت به نئين ٿيندي آهي پر هتي ته تبديليءَ جي نالي ۾ انڌير آيو آهي. هيءَ ڪهڙي تبديلي آهي! سچ بيٺو ڪوڙ جي وڪالت ڪري! ڏينهن بيٺو رات جا نغما ڳائي ۽ علم، جهالت اڳيان پيو ڦڪو ۽ شرمندو ٿئي! ڏسندي ئي ڏسندي ماڻهن پنهنجي سموري عمر جا نظريا تبديل ڪري ڇڏيا آهن. عوام دوستي، اصول پرستي، انقلابيت، جدت پسندي، قوم پرستي ۽ جمهوريت پسنديءَ جا مجسما ڀري ڀور ڀور ٿي پيا آهن. سموري زندگي تنگ نظري ۽ مذهبي ڪٽرپڻي سان مهاڏو اٽڪائيندڙ زندگي جي آخري حصي ۾ ملائيت جا پرچارڪ ٿي پيا آهن. کاڌي پوش ڪامريڊ ڦري دهشتگرد، قاتل ۽ بدبودار ذهني وڏيرا ٿيا آهن.
1983ع کان پوءِ جيڪي تبديليون آيون آهن تن ۾ اهم تبديلي 1985ع واريون چونڊون آهن. اهي چونڊون غير جماعتي بنيادن تي ڪرايون ويون. انهن چونڊن کان پوءِ بظاهر سياسي عمل جاري ته ٿيو پر حقيقت ۾ انهن چونڊن سياسي پارٽين ۽ حقيقي سياسي طريقيڪار کي ڪاپاري ڌڪ هڻي مستقل جمهوري عمل کي ناڪاره بڻائي ڇڏيو. انهن چونڊن ۾ پارٽين بجاءِ فرد ۽ گروهه اڳتي نڪري آيا. سياست ۾ بدعنواني جي فيشن جو آغاز به انهن چونڊن جي نتيجي ۾ ٿيو ته ملڪ ۾ نسلي ۽ مذهبي نفرتن جي سياست جو بنياد به انهن چونڊن جو ڪارنامو آهي. سنڌ اڄ جنهن باهه ۾ سڙي رهي آهي تنهن جو آڙاهه به انهي دور ۾ ئي ٻاريو ويو.
آمر جنرل ضياءَ جي نيت پهرين ڏينهن کان ئي مُلڪ، ماڻهن کي موٽائي ڏيڻ جي ڪو نه هئي. انهيءَ ڪري ضياءَ هڪ پاسي نئين پاڪستان جي معمار، عالم اسلام جي وڪيل ۽ ٽين دنيا جي مدبر ذوالفقار علي ڀٽي کي شهيد ڪري پنهنجي غير ملڪي آقائن جي خوشنودي حاصل ڪئي ۽ ٻئي پاسي پنهنجي شخصي اقتدار کي بچائڻ خاطر مذهبي ۽ نسلي نفرتن جو بنياد وڌو. ضياءَ، شهيد ڀٽي کي قتل ڪرڻ، پ پ جي رهنمائن کي ڦاسيون ڏيڻ، ڪوڙن ۽ جيل جون اذيتون ڏيڻ ۽ شهيد ڀٽي جي سياسي وارث محترمه بينظير ڀٽو کي جلاوطن ڪرڻ جي باوجود پ پ کي ختم نه ڪري سگهيو ته کيس پنهنجا خواب شرمنده تعبير ٿيندي نظر نه آيا ۽ ويتر ايم آر ڊي جنهن عملي طرح سڄي ملڪ جي سياسي قوتن ۽ فردن کي ٻن ڪئمپن ضياءُ مخالف ۽ ضياءَ حمايت ۾ تبديل ڪري ڇڏيو هو، سا تحريڪ ضياءَ مخالف بغاوت جو روپ اختيار ڪري وئي ته جنرل ضياءَ کي پنهنجو ۽ پنهنجي اقتدار جو خاتمو يقيني نظر اچڻ لڳو. انهيءَ صورتحال کي منهن ڏيڻ لاءِ ضياءَ، دنيا جي غاصبن جي مڃيل اصول ”ويڙهايو ۽ حڪومت ڪريو“ تي عمل ڪندي پنهنجي مد مقابل عوام ۽ سياسي قوت کي تقسيم ۽ ختم ڪرڻ لاءِ باقاعده منصوبابندي تحت مذهبي ۽ نسلي گروپن جي سرپرستي ڪري کين موثر ۽ مضبوط بڻايو.
جنرل ضياءَ جي ڇٽيل نفرتن جي ٻج ڏاڍا رنگ لاتا آهن. نفرتن جو ڪو به فصل اهڙو ڀلو ڪو نه ٿيو آهي جهڙو ضياءَ جو پوکيل فصل. انهيءَ فصل ۾ سالن کان لابارو جاري آهي پر هر نئين ڏينهن نوان سلا ڪڍيو بيٺو آهي. مسجدن ۽ امام بارگاهن جا فرش ڪيترن ئي با ايمان ماڻهن جي بيگناهه خون سان ڳاڙها ٿي ويا آهن. افسوس ته مسلمانن جي ملڪ ۾ ئي مسجدون محفوظ ڪونهن. صد افسوس ته جنهن دين مسلمان هٿان مسلمان جي قتل کي حرام قرار ڏئي، مسلمان کي مسلمان جو ڀاءُ چيو آهي، تنهن ئي دين جا دعويدار رهنما پنهنجي مسلم ڀاءُ کي ڪافر قرار ڏئي سندس قتل جي فتويٰ جاري ڪري رهيا آهن. شيعه، سُني، وهابيءَ جو اختلاف ته صدين کان هلندو اچي پر جنرل ضياءَ پنهنجن مفادن خاطر هن نفاق کي اهڙي منزل تي پهچائي ويو آهي جتان موٽڻ ذري گهٽ ناممڪن ٿي ويو آهي. اسلام ۽ انسانيت جي بهتري ۾ هن مسئلي کي ترت حل نه ڪيو ويو ته يقينن نفرت جي هيءَ باهه سڄي ملڪ جي سمورن گهرن مان ٿيندي وڃي ملڪي سرحدن کي ساڙيندي.
مذهبي نفرتن جي باهه ته سڄي ملڪ جي عوامي اتحاد خلاف ڀڙڪائي وئي پر صوفين جي سر زمين سنڌ جيڪا ضياءَ خلاف بغاوت جو مرڪز هئي ۽ جنهن ضياءَ کي بين الاقوامي ۽ ملڪي سطح تي بدنام ۽ ڪمزور ڪيو، تنهن کي خاص طور تي سزا ڏيڻ لاءِ نسلي نفرتن جو طوفان برپا ڪيو ويو، سرڪاري سرپرستيءَ ۾ نسلي سياست جو اهڙو دور شروع ڪيو ويو جنهن جو مثال پاڪستان جي تاريخ ۾ ڪو نه ٿو ملي. ايئن ڪونهي ته ضياءَ کان اڳ ۾ نسلي ويڇا ڪو نه هئا. نسلي اختلاف هو پر سندس هٽلري انداز ضياءُ شاهي ۾ ئي ظاهر ٿيو.
ڪراچيءَ ۽ حيدرآباد سميت سنڌ جي اندرين علائقن جا هزارين ويران گهر، روئي روئي بي نور ٿيندڙ اکيون، يتيم ٻار، قوم جي نياڻين جون اجڙيل سينڌون، نوجوان پٽن، ڀائرن ۽ گهوٽن جون هزارين قبرون نفرتن جي انهيءَ سياست جي هاڃيڪارين جو داستان ٻڌائي رهيون آهن. موجوده نسلي سياست ڪنهن به اتفاقي حادثي جو نتيجو ڪونهي ۽ نه ئي ڪراچيءَ جي شهرين کي بنيادي سهولتن جو نه هئڻ انهيءَ سياست جو بنياد آهي. شهري سهولتن جي حصول لاءِ هٿيار کڻڻ ضروري هجي ها ته پوءِ ڪراچيءَ جا صدين کان آباد اصل ماڻهو هٿيار کڻن ها، جن کي پيئڻ جو پاڻي به آسانيءَ سان ڪو نه ٿو ملي، جن کي پنهنجن ابن ڏاڏن جي پڊن تي ويهڻ جو قانوني حق به حاصل ڪونهي. حيدرآباد جي اصل رهواسين جا پاڙا ويران ڪرڻ، معصوم نياڻين جا جسم ڏنڀڻ، جيئرن جاڳندڙ انسانن کي ساڙڻ، گولين جو بک بنائي، ڪُهي موت جي ننڊ سمهارڻ جو سبب ٽريفڪ جو اڻپورو انتظام ڪونهي. حقيقت ۾ نسل پرستيءَ جي سياست سنڌ ۽ سنڌ جي مستقل باشندن خلاف خطرناڪ سازش هئي ۽ آهي.
مهمانن ۽ ميزبانن جو مفاد هڪ ٿيڻ ۾ وقت لڳندو آهي. پرديسي ذهنيت کي ديسي رنگ چڙهڻ لاءِ زمانو کپندو آهي. فڪر ۽ فلسفي لاءِ پاڻ کي قربانيون ڏيندڙ سمجهڻ وارا انهيءَ فلسفي جي ثمر تي ٻين کان وڌيڪ پنهنجو حق سمجهندا آهن. هجرت ڪرڻ وارا سدائين حاڪميت کي به پنهنجو حق سمجهندا آهن. سنڌ ۾ به پاڪستان کان پوءِ لکين لڏي آيلن ۾ موجود اهو احساس به کين هتي جي زمين سان جسماني تعلق کي روحاني رشتي ۾ تبديل ڪرڻ کان روڪيندو رهيو پر بدقسمتيءَ سان، آيلن جي مخصوص مفاد رکندڙ رهنمائن، ويٺلن جي چند عاقبت ناانديش سياسي اڳواڻن ۽ آمريت جي لڪل ۽ ظاهري ايجنٽن جي منظم سازش اردو ڳالهائيندڙن جي انهيءَ احساس کي وڌيڪ اجاگر ڪري باهه جو اهو ڀڀڙ ڀڙڪايو آهي جنهن ۾ سنڌ جي زمين، سنڌ جا بيگناهه نوجوان، پوڙها، پڪا، نياڻيون، ٻار، ثقافتون، رواج رسمون، مذهبي رواداريون، محبت، امن، سڪون، راحت بخشيندڙ هوائون سڀ ڪجهه جلي رهيو آهي. نفرتن جي اها باهه رڳو ”حال“ کي ساڙي خاڪ ڪو نه پئي ڪري پر نفرتن جي مچ جي سيڪ تي سنڌ جو مستقبل به غيرمحفوظ ٿيندو پيو وڃي. اها باهه رڳو موجوده نسل کي رت ڪو نه پئي روئاري پر ايندڙ معصوم انسانن جي خوابن کي به ڀيناڪ پئي بڻائي.
باهه ڪنهن جي به بهتري ۾ ڪونهي. باهه پهرين پنهنجي بنياد کي ساڙي خاڪ ڪندي آهي. باهه ڏونگرن کي ڏاري ۽ رڪ کي به پگهاري ڇڏيندي آهي. باهه روپ به مٽائي سگهندي آهي. باهه تڏهن نهايت خطرناڪ بڻجي ويندي آهي جڏهن احساس جو روپ اختيار ڪندي آهي. احساس واري روپ ۾ باهه روح ساڙيندي آهي. ذهنن ۾ ڀڀڙ ڀڙڪائيندي آهي، دلين ۾ ڏار وجهندي آهي. دلين جا ڏار علحدگي جي سرحدن کي وڌائيندا آهن. جدائيءَ جون سرحدون خدا کي پسند ناهن ۽ جا شيءِ خدا کي پسند ناهي سا انسان ذات جي بهتري ۾ ڪيئن ٿي ٿي سگهي؟ جدائي جون سرحدون وڌائڻ نه سنڌ جي فائدي ۾ آهي، نه سنڌ وارن جي حق ۾.
اٺين آئيني ترميم به 1985ع جي دور جي وڏن گناهن مان آهي. انهيءَ ترميم ذريعي جنرل ضياءَ جي سمورن ڪُڌن ڪرتوتن کي آئيني تحفظ فراهم ڪيو ويو. نه رڳو ايترو پر انهيءَ ترميم ذريعي ضياءَ پاڻ کي ايتري اختيار جو مالڪ بڻائي ڇڏيو جو سندس سامهون عوام جي چونڊيل اسيمبلي ۽ حڪومت جي ڪا به حيثيت ڪو نه رهي. انهيءَ ترميم ذريعي صدر کي ڪنهن به وقت منتخب حڪومت کي ختم ڪرڻ جو اختيار ڏنو ويو. اٺين ترميم جي صورت ۾ اسيمبلي پاڻ اهڙو قانون پاس ڪيو، جنهن سان سندس ئي خودمختيار ۽ مُلڪ جي اعليٰ ترين اداري واري حيثيت ختم ٿي وئي. اهو قانون پاس ڪري ڄڻ حڪومت ۽ اسيمبلي ميمبرن جنرل ضياءَ کي نالي ماتر جمهوريت قائم ڪرڻ جو اجورو ڏنو، توڻي جو انهيءَ اجوري جي صورت ۾ عوام جي حاڪميت اعليٰ واري حيثيت گروي رکي وئي. اها ترميم جمهوريت جي خاتمي لاءِ صدر جي هٿ ۾ اگهاڙي تلوار هئي. انهي تلوار سان پهرين انهي اسيمبليءَ جي سسي ڌڙ کان ڌار ڪئي وئي جنهن اسيمبلي اهو قانون پاس ڪيو. ضياءَ پنهنجي شخصي اقتدار کي بچائڻ لاءِ جيڪي ڪُڌا قدم کنيا تن کيس ته ڪو نه بچايو پر سندس مرڻ کان پوءِ به سندس ظالماڻن فيصلن ڪري قوم لوڙي پئي. اٺين ترميم هيستائين چئن جمهوري حڪومتن کي قتل ڪري چڪي آهي. نواز شريف وڏي همت ڪري اها ترميم ختم ته ڪئي آهي پر انهيءَ ترميم جا اثر اڃا موجود آهن.
10 اپريل 1986ع جو ڏينهن سڄي ملڪ جي سياست پر خاص طور تي پيپلزپارٽي لاءِ وڏي ۽ اهم تبديلي جو ڏينهن هو. انهيءَ ڏينهن پيپلزپارٽيءَ جي قائد، شهيد ڀٽي جي سياسي وارث محترمه بينظير ڀٽو جلاوطني ختم ڪري ملڪ ورڻي هئي. انهيءَ ڏينهن جو ٻڌي سڄي ملڪ جا رستا لاهور هلڻ لڳا. 10 اپريل جي رات لاهور جا سڀ رستا محترمه جي استقبال لاءِ آيل پانڌيئڙن سان والاريل هئا. سڄو شهر هو سبيلون. کير، شربت، پاڻي، مانيون، مٺايون ورهائيندڙ. سڄو شهر سينگاريل هو، هوٽلون مسافرخانا مهمانن لاءِ کٽي پيا. باغ باغيچا، ميدان، رستا، گهٽيون، فٽ پاٿون، رڳو هئا ماڻهو، سڄي رات شهر جاڳي گذاري. ماڻهن صبح جي انتظار ۾ خوشيون ايئن پئي ملهايون ڄڻ انهيءَ رات جي پڄاڻيءَ تي سج سالن کان پوءِ اڀري رهيو هو. صبح سوير ئي ماڻهو آسائتيون اکيون ايئرپورٽ ڏي ڪري بيهي رهيا. ڇاڪاڻ ته سندن آسن ۽ اميدن جو سج ايئرپورٽ تان ئي اڀرڻو هو. سج اڀري ايئرپورٽ جي عمارت کان مٿي ٿيو ته شهيد ڀٽي جي بهادر نياڻي به ايئرپورٽ مان نڪري نمودار ٿي. محترمه پنهنجو هٿ بلند ڪري ماڻهن کي سلام ڪيو ته ڪيئي اکيون اشڪبار ٿي ويون. چارئي پاسا نعرن سان گونجي اٿيا، ”اب راج ڪريگي بينظير“، ”انصاف ڪريگي بينظير“ ”سرحد ڪي بيٽي بينظير“ ”پنجاب ڪي بيٽي بينظير“، ”مهران ڪي بيٽي بينظير“، ”بولان ڪي بيٽي بينظير“، ”اب آئي آئي بينظير، اب چهائي چهائي بينظير“، ” ڀٽو ڪي تصوير بينظير“. ڀٽي جي تصوير کي ڏسڻ لاءِ لکين انسان آتا هئا. انهيءَ ڏينهن عقيدت، محبت ۽ جذبي جا حيران ڪندڙ منظر ٿي نظر آيا. انهن لکين انسانن جي سمنڊ ۾ ڪيئي جذباتي جيالا ڪاري لباس ۾ ملبوس شهيد ذوالفقار علي ڀٽي جي ياد ۾ ماتم به ڪري رهيا هئا. بينظير صاحبه ايئرپورٽ کان مينار پاڪستان 10 ڪلاڪن ۾ پهتي. مينار پاڪستان به هن کان اڳ پنهنجي چؤگرد هيترا سارا انسان ڪڏهن به ڪو نه ڏٺا هوندا. مينار پاڪستان واري جلسي ۾ پنجابي شاعر جي نظم پڙهندي وراڻي ۾ ”ڀٽو ڪي نعري وجڻ گي“ چوڻ مهل عوام وارو جذبو هاڻ لفظن ۾ بيان ڪرڻ کان مشڪل آهي.
ماڻهن جي جذبي ۽ خوشيءَ مان ايئن پئي لڳو ڄڻ ماڻهو ڪو مذهبي ۽ اخلاقي فرض پورو ڪري رهيا هئا. ڪنهن به انهيءَ فرض جي ادائيگيءَ کان منهن ڪو نه ٿي موڙيو. هر هڪ ڪنهن نه ڪنهن انداز سان پنهنجي عظيم قائد بهادر ڀيڻ بينظير ڀٽو سان عقيدت جو اظهار ضرور ٿي ڪيو. محترمه بينظير ڀٽو عوام جي عقيدت ۽ محبت جو مرڪز بڻجڻ لاءِ جدوجهد جي راهه ۾ وڏا ڪشالا ڪاٽيا آهن، وڏيون قربانيون ڏنيون آهن. محترمه جي سياست جو آغاز ئي امتحانن سان ٿيو آهي ۽ جدوجهد جي هر امتحان ۾ سرخروئي سندس قدم چميا آهن. محترمه هر قدم ۽ موڙ تي ثابت ڪندي رهي آهي ته:
منڌ نه منجهان تن، پسيو لڪ لڏن جي،
جا پر کاهوڙين، سا پر سِکي سسئي.
محترمه نه رڳو پنهنجي عظيم والد جي شهادت جو صدمو برداشت ڪيو پر پنهنجي والده سان گڏ جيل ۽ نظربنديون به وڏي همت سان گذاريون. محترمه بيپناهه رياستي جبر ۽ تشدد جو به وڏي صبر ۽ بهادريءَ سان مقابلو ڪيو، جلاوطني دوران سندس ننڍي ڀاءُ شاهنواز ڀٽو کي شهيد ڪيو ويو. نوجوان ڀاءُ جو لاش کڻائي وطن وري ته سندس گهر ۾ فاتح وٺڻ لاءِ ڪو به مرد موجود ڪو نه هو. ڀاءُ جي تڏي تي ويهي سوڳوارن کان فاتح وٺي محترمه سنڌ ۾ نئين روايت قائم ڪئي. محترمه جي نوجوان ڀاءُ جو لاش کڻي اچڻ واري دردناڪ سفر جو ذڪر ڪندي، محترم غلام مصطفيٰ جتوئي، شاهنواز ڀٽو جي تدفين وقت ڳڙهي خدا بخش ۾ پئي ٻڌايو ته ”اهڙو دردناڪ سفر مون زندگي ۾ ڪو نه ڪيو آهي. محترمه سڄي سفر ۾ ڀاءُ جي لاش جي ڀر ۾ ويٺي روئندي ۽ ڳالهائيندي رهي.“ پنهنجي ڪردار ۽ جمهوري جدوجهد جي حوالي سان محترمه بينظير ڀٽو جو نالو اڄ دنيا جي سياسي تاريخ جي محترم ترين نالن مان هڪ آهي.
10 اپريل جو ڏينهن رڳو محترمه بينظير جو ڏينهن هو، هر طرف بينظير بينظير هئي. محترمه پنهنجن لکين پرستارن ۽ ڪارڪنن جي وچ ۾ هجڻ جي باوجود وڏي صبر ۽ تدبر جو مظاهرو ڪيو. محترمه چاهي ها ته 10 اپريل جو اهو ڏينهن ضياءَ شاهي جو آخري ڏينهن ثابت ٿئي ها پر محترمه ملڪ کي گهرو ويڙهه کان بچائي پُرامن جدوجهد جو رستو اختيار ڪيو. محترمه جي صبر جي ڏيهه ۽ پرڏيهه تعريف ٿي. اهو ڏينهن پاڪستان جي سياست جو نرالو ڏينهن هو، جو حڪومت جا لکين ڪٽر مخالف گڏ ٿيا، جلوس به نڪتو ته جلسو به ٿيو پر هڪڙي اسٽريٽ لائٽ به ڪو نه ڀڳي. ڪنهن سائن بورڊ کي به نقصان ڪو نه پهتو.
10 اپريل جي سج اڀرڻ جو منظر ڏسڻ ملڪ صاحب، غازي، آئون ۽ ٻيا دوست به لاهور ويا هئاسين. اسان جون اميدون به انهيءَ سج جي اڀرڻ ۾ هيون. اسان رات وڏي انتظار ۾ گذاري. انهيءَ رات گذريل سالن جي ڪيترن ئي اذيت وارن لمحن، اوجاڳيل راتين ۽ ڏکائيندڙ ڏينهن جون يادگيريون آيون پر محترمه جي آمد جي احساس مرهم جا پها رکي اسان کي نؤبنو ڪري ڇڏيو ۽ وري صبح تائين آئنده جي اميدن ۽ خوابن جون ڳالهيون ڪندا رهياسين. 10 اپريل جو صبح عيد ۽ اسين ڄڻ ٻار هئاسين. صبح جو سوير ئي تيار ٿي هلياسين ايئرپورٽ ڏي.
محترمه ٽرڪ تي سوار هئي. ٽرڪ جي ويجهو وڃڻ سولو ڪو نه هو، تنهنڪري انهيءَ يقين سان ته محبت جي مرڪز ڏي منهن ڪري سلام جي نيت سان ڪيل اشاري کي به سلام واري قبوليت ملندي آهي؛ اسين پري کان ئي محترمه جي ٽرڪ ڏي منهن ڪري هٿ لوڏيندا، تاڙيون وڄائيندا رهياسين. عقيدت اجائي ڪو نه ويندي آهي. اسان جا به سلام صاب پيا. محترمه جي ٽرڪ انٽرنيشنل هوٽل وٽ پهتي ته محترمه جي نظر ملڪ صاحب تي پئجي وئي. هڪڙو ملڪ صاحب پاڻ بلند، ٻيو بيٺا به ڪجهه اوچائي تي هئاسين. محترمه ملڪ صاحب کي سلام ڪري ان ڏانهن گل اڇليا ته اسان جا سڀ ٿڪ دور ٿي ويا. انتظار جو اجورو ملي ويو پر اجوري جي خوشيءَ وارو احساس گهڻو وقت ڪو نه هليو، ٿيو ايئن جو جلسي جي ٻئي ڏينهن محترمه کي روبرو سلام ڪرڻ فيصل صالح حيات جي بنگلي تي پهتاسين. اتي ماڻهو ٽولين جي صورت ۾ محترمه جي آڏو سلام ڪرڻ پئي ويا. هر صوبي جي رهنما پنهنجي صوبي جي ڪارڪنن کي پئي سلام جو موقعو فراهم ڪيو، اسان جي سنڌ طرفان مخدوم خليق الزمان انچارج هو. اسان کيس گذارش ڪئي پر ايئن لڳو ڄڻ خليق سائين اسان کي سڃاڻي ئي ڪو نه ٿو. اسين ڳڻتين ۾ پئجي وياسين. ڌڪا کائي ڪجهه ڌڪا ڏئي سلام ته ڪيوسين پر هوٽل ورياسين ته مونجهارا جام هئا. ملڪ صاحب رات جو دير سان هوٽل وريو، اهو آيو ته اهو به پريشان هو، چيائين ”اتي جي صورتحال ۽ خبرن مان لڳي ٿو جتوئي صاحب هاڻ پارٽي ۾ ڪو نه رهندو.“ اها ٻي رات به سُک سان ڪو نه ستاسين. صبح جو اخبار آئي ته جتوئي صاحب جو وڏو بيان لڳو پيو هو ته ”هن عمر ۾ لائن ۾ بيهي بينظير جو استقبال نه ٿو ڪري سگهان.“ بيان پڙهي پڪ ٿي وئي ته هلڻ هارا سپرين، وڃڻ جون وايون ڪن. جتوئي صاحب محترمه سان اختلاف جو اعلانيه اظهار ته محترمه جي واپسي واري ڏينهن ڪيو پر جتوئي صاحب جي پارٽيءَ مان وڃڻ جا اهڃاڻ گهڻو وقت اڳ ڏسڻ ۾ پئي آيا. محترمه جي آمد کان ڪجهه عرصو اڳ ۾ جتوئي صاحب طرفان ڪرايل پنهنجو استقبال به سندس وڃڻ واري وائي هو. پ پ کي به جتوئي صاحب جي وڃڻ جي پڪ هئي، ان ڪري انهيءَ صورتحال کي منهن ڏيڻ لاءِ هتي به تياري مڪمل هئي. محترمه جي آمد کان ڪجهه ڏينهن اڳ سنڌ ۾ هيٺين سطح جي عهدن لاءِ چونڊون ٿيون ته جتوئي صاحب سان هلڪي ڦلڪي وابستگي وارا همراهه به ڪو نه کٽي سگهيا. آئون به حيدرآباد شهر جي زون جي صدارت لاءِ بيٺو هئس، ٻيا دوست به چونڊن ۾ حصو وٺي رهيا هئا. اسان مان ڪنهن به ڪو نه کٽيو، ٻيو ته ٺهيو پر چلتي ڦرتي پيپلزپارٽي قائم خاني به هارائي ويو. انهن چونڊن ۾ مزي جي ڳالهه اها به ٿي ته هڪڙي دوست مون تي اعتراض ڪيو ۽ ڪميٽي مون کان پ پ سان وابستگي بابت ساک ورتي. وري وڏو مزو اهو ٿيو ته انهن چونڊن کان پوءِ جتوئي صاحب پ پ کان عليحدگي اختيار ڪئي ته حيدرآباد مان پهريون اهو شخص پارٽي ڇڏي ويو، جنهن جي چوڻ تي مون کان قسم کڻايو ويو هو. کيس ئي انهن چونڊن ۾ مون کان کٽرايو ويو هو. اهو به عجب اتفاق آهي ته انهيءَ چونڊ ڪميٽي جا ٽيئي معزز رڪن في الحال پارٽي کان ناراض ٿيو عليحدگي اختيار ڪيو ويٺا آهن.
1986ع کان 1996ع تائين پاڪستان ۾ وڏي اٿل پٿل ٿي آهي. اهي سال پيپلزپارٽيءَ جا به يادگار سال آهن انهن سالن ۾ پاڪستان ۾ ٻه ڀيرا سندس حڪومت به قائم ٿي آهي ته کيس بيپناهه سازشن کي به منهن ڏيڻو پيو آهي. انهن سالن ۾ محترمه بينظير ڀٽو صاحبه پنهنجي حوصلي، تدبر ۽ سچائيءَ سان سياسي ڪاميابيون حاصل ڪري عالم اسلام جي پهرين چونڊيل وزيراعظم به ٿي ته کيس صبر ۽ حوصلي جا به ڪيئي امتحان وري ڏيڻا پيا. 1996ع ۾ ئي وري کيس 4 اپريل جهڙو صدمو برداشت ڪرڻو پيو. سندس ئي حڪومت ۾ سندس بهادر ڀاءُ شهيد ذوالفقار علي ڀٽو جي پڳدار پٽ مير مرتضيٰ کي شهيد ڪيو ويو. مير مرتضيٰ کي شهيد ڪري هڪ ئي وقت ۾ شهيد ذوالفقار علي ڀٽي، محترمه بينظير ڀٽو، سندس حڪومت، جمهوريت ۽ سنڌ جي خلاف سازش ڪئي وئي. 1986ع کان 1996ع تائين جو تذڪرو، هن مختصر جيل ڊائري جي ”بسم الله“ ۾ سمائڻ ناممڪن آهي. سياسي لحاظ کان انهيءَ عجيب غريب زماني ۾ پاڻ به پاڪستان، سنڌ ۽ پ پ ۾ ئي پئي پساهه کنيا. اُٿل پٿل جي انهن طوفانن جن وڏا وڏا پربت پنهنجن پٽن تان کسڪائي ڇڏيا تن پاڻ کي به ڌونڌاڙي ذري گهٽ پاڙئون پٽيو هو.
ہوا کچھ ایسی چلی تھی کہ بکھر گئے ہوتے
رگوں میں خون جو ہوتا تو کب کے مرگئے ہوتے۔
ڪيئي اڻ ٿڻيون، ٿيندي ڏٺيون سين، ڪيئي ويساهه ٽٽا ته ڪيئي نوان ناتا جڙيا. گهڙيءَ لاءِ هيرن تي مانجهاندي وارا جهوٽا به هنياسين ته جهولن ۽ اماس راتين ۾ اصل ماڳ ڏي به ڪاهي هلندا رهياسين. محبتن جا تناور درخت واڍن جي ور چڙهندي به ڏٺاسين ته اعتماد جون اڀ ڇهندڙ عمارتون ڀري پٽ پوندي به ڏٺيون سين پر قطاران ڪو نه ڇڄياسين. انهن سالن ۾ جيڪي سُک مليا تن ۾ رڳو منهنجو ڪمال ڪو نه هو ۽ نه ئي جيڪي ڏک ڏٺم تن ۾ هروڀرو ٻين جو ڏوهه هو.
کچھ شہر دے لوک وی ظالم سِن،
کچھ سانون مرن دا شوق وی سی.
انهن سالن ۾ رڳو ملڪ ۾ ويهي مقصد ۽ مجاز جا پنڌ ڪو نه ڪيم پر دنيا جي چند ملڪن جا درشن ڪرڻ جو به موقعو مليو. سچ پچ ته انهن سفرن نظرن جي تنگين ۽ قلب جي ڪدورتن کان آجو ڪري ڇڏيو. عراق ۽ شام جي سفر جي تمنا ۽ من ۾ محبت پيدا ٿيڻ جي تاريخ ساڳي آهي. ڪربلا جي شير دل خاتون سيده زينب ؑ ۽ سندس شهيدن جو سردار ڀاءُ حضرت امام حسين ؑ ننڍپڻ کان ئي منهنجي محبت جا مرڪز رهيا آهن. سندن راهن ۾ عقيدت جا اشڪ وڇائڻ ۾ منهنجي اکين سدائين پنهنجي زندگي سمجهي آهي. انهن جي ساڃاهه ئي مون کي هر رنگ ۾ موجود فرعونيت ۽ يزيديت سان جهيڙڻ جي سگهه عطا ڪئي آهي. جيئن جيئن ڳالهين کي سمجهڻ جي سگهه وڌندي وئي آهي، تيئن تيئن آل محمد ﷺ سان عشق به ويران وير وڌندو ويو آهي.
سلام تجھ پہ کہ تیری صداقتوں کے طفیل،
کبھی رُکا نہیں صحرا میں بھی سفر میرا،
ملا ہے صبر مجھے تیری عزم سے ایسا،
کہ بے کسی میں بھی قائم ہے کروفر میرا۔
”تمنا هئي مدت کان اها سائل جي سيني ۾ ته گهرائي يا محمد مدني مديني ۾“ تمام ساراهون انهيءَ مالڪ جون جيڪو پنهنجن بندن کي بخشڻ ۽ نوازڻ جا بهانا گهڙيندو وتي. سڀئي سجدا ۽ ثنائون ڪعبه جي رب لاءِ، جنهن هن گنهگار بندي کي به مڪه مڪرمه ۾ پنهنجي مقدس گهر جو ديدار ڪرايو ۽ اسرارن جي شهر مديني ۾ فخر انسانيت محمد مصطفيٰ ﷺ جي چائنٺ چمائي. 1995ع ۽ 96ع جي حجاز جي ٽن سفرن ۾ محترم عبدالستار بچاڻي، عبدالحڪيم بلوچ، سيد محسن شاهه بخاري، ڄام آفتاب ڏهر، ڄام مهتاب خان ڏهر، سردار خان لغاري، رياض مغل، پاشا قاضي ۽ ڊاڪٽر اشرف شيخ جي ڪچهرين انهن روحاني سفرن جي راحتن کي وڌائي ڇڏيو، پر انهن سفرن جي حوالي سان سائين خورشيد شاهه جون ڳالهيون ڪرڻ کان گهڻيون آهن. خورشيد شاهه سان جن به سفر ڪيو آهي، سي سندس ”هڻڻ، هڪلڻ، ٻيلي سارڻ“ جي خوبين کي ساراهڻ کانسواءِ رهي نه سگهندا. انهيءَ سفر جي ذڪر ۾ محترم نجم الدين مڱريي کي وسارڻ به بي انصافي ٿيندي، سندس اڻ ورچائي ۽ محنت انهن سفرن جي پانڌيئڙن لاءِ وڏيون آسانيون پيدا ڪيون. حج جي سفر ۾ وري ٽنڊي محمد خان جي روحاني شخصيت پير عبدالوحيد جان جي گفتگو، علم ۽ سٺي طبيعت به ڏاڍو متاثر ڪيو.
پ پ جي 88ع واري سرڪار ۾ وفاقي مذهبي وزارت جو هڪڙو وفد ڍاڪا، سنگاپور، ڪولالمپور، جڪارتا ۽ بئنڪاڪ ويو هو، انهيءَ وفد ۾ آئون به شامل هئس، چئن ڄڻن جي وفد ۾ هڪ وفاقي وزير مذهبي معاملن جو ۽ ٻه مولوي صاحبان هئا، مزي جي ڳالهه ته اهي ٽئي ڄڻا پٺاڻ هئا سڄو ڏينهن پيا پاڻ ۾ پشتو ڪندا هئا ۽ آئون پيو سندن منهن ۾ ڏسندو هئس. اهو سفر به ڏاڍو دلچسپ هو. انهيءَ سفر کان پوءِ ٻه ٽي سهڻا خانگي سفر به ٿيا. مصر، ترڪي ۽ عرب رياستن جي سفر ۾ حڪيم بلوچ، صغير قريشي ۽ گاجان خان سان گڏ هئس. انهيءَ سفر ۾ صغير قريشي ۽ خصوصاً گاجان خان جا احوال اڃا به لطف پيا ڏيندا آهن. انهيءَ سال جي پڇاڙي ۾ فرينڪفرٽ، پئرس، مئڊرڊ ۽ لزبن به ڏسي آياسين. مئڊرڊ ۾ پاڪستاني سفارتخاني جي فرسٽ سيڪريٽري نوجوان خوبصورت شاعر نجم ثاقب جون محبتون ۽ خدمتون به سدائين ياد رهنديون. سهڻي شخصيت جو مالڪ نجم ڳالهين ۾ ماڻهن کي موهي ڇڏيندو آهي. نجم ثاقب اسان سان جيڪي محبتون ڪيون سي حقيقت ۾ مظهرالاسلام سان سندس محبتن جو اظهار هو. مظهر الاسلام فون ڪري نجم کي اسان جو خيال رکڻ لاءِ چيو هو. مظهر الاسلام جي دوستي به انهيءَ ذڪر ڪيل زماني ۾ رب پاڪ جي ڏنل خوشين مان وڏي خوشي آهي. مظهر جي محبت ۽ ڪچهرين جو تذڪرو هنن صفحن تي ماپڻ ممڪن ڪونهي. انهيءَ داستان تي ته ڪُليات مظهر الاسلام لکي پورو ڪري سگهجي ٿو. يورپ جي انهن ملڪن جي سفر ۾ محترم عثمان پنهور صاحب به گڏ هو. فرينڪفرٽ، ويسباد (جرمني) پئرس، مئڊرڊ ۽ لزبن جون روشنيون ۽ رونقون ته سبحان الله پر خوابن جي شهر پيڪنگ (هاڻ بيجنگ) ۾ پهچي دل جي وڏي آرزو پوري ٿي ويئي. تيانن من اسڪوائر ۾ چئوڦير ڏسندي ويڙهيچن سان وچن ڪرڻ واري زماني ۾ پهچي ويس. اهي سڀئي خانگي سفر محترم عبدالحڪيم بلوچ جي پيار ۽ ساٿ سان ئي ممڪن ٿي سگهيا. حڪيم ڀائو نيڪ دل انسان، سٺو دوست ۽ سفر جو پيارو ساٿي آهي. چين ۽ ٿائلينڊ جي سفر ۾ پاڪستان جو مشهور پورهيت اڳواڻ عثمان بلوچ به گڏ هو. واهه جو ماڻهو آهي. صبرائتو، سڄاڻ ۽ زندهه دل ساٿي آهي، شال سفرن ۾ سدائين گڏ هجي، رهيو سدائين پرولتاري عالمي تحريڪ ۾ آهي. پر بلوچي سڃاڻپ ۽ سياست سندس روح ۾ سمايل آهي. محترم غوث بخش بزنجي مرحوم جو پوئلڳ آهي. انهيءَ سفر ۾ عثمان بلوچ بزنجي صاحب جون ڏاڍيون مزيدار ۽ معلومات ڀريون خبرون ٻڌايون. چيائين ته هڪڙي ڪچهريءَ ۾ بزنجي صاحب چيو ته ”پاڪستان جا ڪميونسٽ بدبخت آهن، کين اها به خبر ڪونهي ته سنڌين جي هٿ ملائڻ ۾ به مئسيج هوندو آهي. سندن هٿ ملائڻ مان عام رواجي تعلق توڻي محبت ۽ دشمني جي خبر پئجي ويندي آهي.“ بزنجي صاحب کان پوءِ پي اين پي جو باقي نالو وڃي بچيو آهي. پي اين پي کي ٻيهر بلوچ سردار قيادت ملي به آهي ته کيس ٻيهر منظم به ڪيو ويو آهي پر پاڪستان نيشنل پارٽي ڦري بلوچستان نيشنل پارٽي ٿي وئي آهي. سنڌ بلوچستان اتحاد جي داعي بزنجي صاحب جي پارٽيءَ ۾ سنڌ جي بلوچن جي هاڻ ڪا به گنجائش ڪونهي. پاڪستان ۾ آيل تبديلين جي طوفان بلوچ سياست ۾ به وڏي تبديلي آندي آهي. انهيءَ تبديلي عثمان بلوچ سميت سنڌ ۾ سندس ڪيترن ئي ساٿين جي دلين کي ڪومائي ڇڏيو آهي. ڳالهه رڳو عثمان جي ڪونهي. انهيءَ تبديلي هزارين سياسي ڪارڪنن جي سموري زندگي جي جدوجهد کي پل جي خواب ۾ تبديل ڪري ڇڏيو آهي. سو پي اين پي ته ختم ٿي وئي آهي پر عثمان اڃا تائين پي اين پي واري ليڪي ۾ حياتي پيو گذاري.
ہم اُس قبیلہ بے سائباں کا حصہ ہیں،
ثمر عزیز ہے جس کو شجر عزیز نہیں۔
1986ع کان 1996ع تائين سمورين سياسي تبديلين جو احوال، پنهنجي ڪارگذارين جو پوتاميل ۽ انهيءَ زماني ۾ ڪيل سفرن جي سرور، مختلف ملڪن ۾ ڏٺل خدا جي مظهر ماڻهن ۽ منظرن جو بيان ”بسم الله“ جي هنن صفحن ۾ سمائڻ مشڪل آهي، انهيءَ ڪري تحرير ۽ تذڪري جي لحاظ کان هي صفحا به اڻپورا آهن ته جيل جي ڊائري جو داستان به نامڪمل آهي. جيل ۾ سمورو وقت ”جاءِ نه سڄو ڏينهن، هينئڙو اوٺي وڳ جيئن“ واري ڪيفيت هئي. ڪڏهن ”وري پوءِ لکندس“ واري روايتي سسُتي سبب گهڻيون شيون لکجڻ کان رهجي ويون ته ڪڏهن ذهن ۽ دل جون راهون جدا هيون، لکڻ تي دل ئي ڪو نه چوندي هئي. جيل ۾ گهڻو وقت ”سهڪو“ به ساهه سان گڏ هو، تنهن ڪري ممڪن آهي ته نه چوڻ جهڙيون ڳالهيون چئجي ويون هجن پر پڪ اٿم ته ٻڌائڻ جهڙيون به سوين خبرون رهجي ويون هونديون. ڪافي بهادر، زندهه دل ۽ ڪچهريءَ جي سونهن دوستن جا تذڪره، دانشمند بزرگن ۽ دوستن جا تبصره رڪارڊ ٿيڻ کان رهجي ويا هوندا. هي ڊائري رڳو تحرير جي لحاظ کان اڌوري ڪونهي پر مقصد جي لحاظ کان به اڌوري جدوجهد جو احوال آهي. ايم آر ڊي ته ختم ٿي وئي آهي پر سندس جدوجهد ختم ڪونهي ٿي. ايم آر ڊي جي جدوجهد حقيقي جمهوريت لاءِ هئي نالي ماتر جمهوريت لاءِ نه. 1983ع کانپوءِ آيل حڪومتون حقيقي جمهوريتون ڪو نه هيون، انهن حڪومتن جا مالڪاڻه حق عوام وٽ ڪو نه هئا، اهي حڪومتون سياستدانن جو مقاطعي تي ورتل اقتدار هو.
یہ داغ داغ اجالا یہ شب گزیدہ سحر،
وہ انتظار تھا جس کا یہ وہ سحر تو نہیں۔
ايم آر ڊي ختم ٿي وئي آهي پر سندس جدوجهد ختم ڪو نه ٿي آهي، ڇاڪاڻ ته اڃا عوام جو حق حاڪميت تسليم نه ڪيو ويو آهي ۽ نه ئي حقيقي جمهوريت جو خواب شرمنده تعبير ٿيو آهي. جمهوريت ماڻهن جا خواب ۽ انهن جي ساڀيان آهي، عوام جي آزادي ۽ آسودگي آهي. جيڪڏهن اڃا خوابن جي تعبير ڪو نه ٿي آهي ۽ اڃا ماڻهن جو سُڪون ۽ سُک ڪو نه موٽيو آهي ته پوءِ جدوجهد ڪيئن ختم ٿي وئي آهي. خواب زندگيءَ جي علامت آهن ۽ زندگي ۽ ڪائنات لازم ملزوم. خوابن جي ٽٽڻ جي ڪري ماڻهو خواب ڏسڻ ڪو نه ڇڏيندا. جيسين ڪائنات آهي تيسين ماڻهو خواب ڏسندا ۽ انهن جي ساڀيان لاءِ پاڻ پتوڙيندا رهندا. جدوجهد بهتريءَ ڏانهن انسان جي مُسلسل پيش قدمي آهي سا ڪيئن ختم ٿيندي؟ جدوجهد ڪنهن ملڪ يا شهر جي فضائن جو نالو ڪونهي جو اُن شهر جي فضائن جي تبديليءَ سان پوري دنيا جي انسانن جي جدوجهد جو خاتمو اچي ويو ۽ نه ئي انقلاب ڪنهن ملڪ جي انتظاميه جو نالو آهي جو انهيءَ ملڪ جي انتظاميه جي تبديليءَ سان سموري انقلابي جدوجهد بي معنيٰ ٿي وئي! نه هڪڙي ملڪ جي ماڻهن جي ڪاميابيءَ سان سموري دنيا جي ماڻهن کي حق پلئه پيا ۽ نه ئي ڪنهن ملڪ جي مهانڊي مٽجڻ جي ڪري دنيا جي انسانن جي حقن ۽ خوشحاليءَ واري جدوجهد جو خاتمو ٿي ويو آهي.
انقلاب بهتري ڏانهن حالتن جي تبديلي جو نالو آهي. انسان جي آزاديءَ جي هر جدوجهد انقلابي جدوجهد آهي. انسانيت جي سربلنديءَ جي هر تحريڪ انقلابي جدوجهد آهي. وقت جي تيز رفتار ترقيءَ کان منهن موڙڻ موت آهي پر انهن اقدارن جي احيا جي تحريڪ به انقلابي جدوجهد آهي جن کانسواءِ هر ترقي بي معنيٰ بڻجي وڃي ٿي، جيڪي انسان جي سڃاڻپ ۽ ماڻهپي جا معيار آهن، جن سان انسان جا رشتا قائم آهن، جيڪي اذيت جي لمحن ۾ به انسان کي سُڪون پهچائين ٿا. انقلابي جدوجهد بهتريءَ ڏانهن تبديليءَ جي جدوجهد آهي ته پوءِ اها اڃا به تيز تر ٿيڻ گهرجي. ڇاڪاڻ ته اڃا انسانيت چوراهي تي ويٺل لاوارث ٻار جيان ڳوڙها ڳاڙيو هر ايندڙ ويندڙ جي منهن ۾ ڏسي رهي آهي. اڃا به انسان مذهبي جنون، فرقي جي فوقيت ۽ نسلي نفرتن جي ٽياسن تي ٽنگيل آهي. اڃا سماجي برابري وارو سج ناهي اڀريو. اڃا جهالت جي گگهه اونداهي رات جو خاتمو ناهي ٿيو، اڃا نه ”عمر“ جي ارهه زورائي جو انت ٿيو آهي، نه قهري ڪوٽ ڪريو آهي، نه ئي ”مارئي“ وطن وري آهي. ويڙهيچا اڃا به مَنَهَن بدران ولهه ۾ ستل آهن ۽ اڃا به ”سهڻيءَ“ کي ڀاڱا ڪرڻ لاءِ ”ڄرڪن ۽ سيسارن“ ۾ صلاحون ٿي رهيون آهن. جيڪڏهن انسان هٿان انسان جي استحصال خلاف دنيا کي جهنجهوڙي ڇڏيندڙ انقلاب ضروري هو ته اڄ انسان هٿان انسان جي ڪوس کي روڪڻ لاءِ ان کان به وڏي عالمي انقلاب ۽ جدوجهد جي ضرورت آهي.
ايم آر ڊي جي نالي ۾ جدوجهد جو هڪڙو مرحلو پورو ٿي وڃي تاريخ جو لازوال باب بڻيو آهي پر زندگي جيئڻ وارن جي جدوجهد جاري آهي. سياسي جدوجهد سجاده نشيني نه پر فقيري آهي. سجاده نشيني ۾ ڪنهن هڪڙي مرد قلندر جي پورهئي تي سندس ڪيئي وارث محبتن ۽ عقيدتن جا معراج ماڻي سگهن ٿا پر فقيري ۾ فقير کي سدائين رياضت ۾ رهڻو آهي. سياسي جدوجهد ۾ پڄاڻي ڪو نه ٿيندي آهي. جدوجهد جو نالو پورو ٿيندو پر جدوجهد جوڻ مٽائي وري نئين نالي سان جنم وٺندي آهي.
لڙهيا ونجهه ڪشتيون ڪنارا جي ٻيهر
نئون گهاٽ ڪو نيٺ ايجاد ٿيندو.

ايم آر ڊي جي شروعات: جيل جي تياري يا ڀلي پار جي سنبت!

(12- سيپٽمبر 1983ع)
20- آگسٽ 1983ع جي رات منير وٽ رهيس، ڊپ هو ته متان گرفتاريءَ کان اڳ ئي نه گرفتار ڪري وڃن. سڄي رات بارش پي پئي. صبح جو تيار ٿي ڪورٽ روانا ٿياسين. منير وڪالت جي ڪپڙن ۾ هو. آءٌ منير سان موٽر سائيڪل تي ۽ اسان جي اڳيان مون وارو سالو اختر پنهنجي موٽر سائيڪل تي پئي هليو. ڪورٽ وٽ پهتاسين ته سڄي ڪورٽ کي ڪڙو چڙهيل هو. پوئين در تي پوليس گهٽ هئي، اتان گهڙياسين. اختر ته نڪري ويو، پوليس واري جو هٿ منهنجي ٻانهن ۾ پئجي ويو. چيائين بيهو ڪيڏانهن ٿا وڃو؟ مون تڪڙ ڪندي چيس ”ڇڏ ڇڏ، ڪورٽ ۾ دير پئي ٿئي.“ مون در جي پاسي واري ڪورٽ ڏانهن اشارو ڪيو، در جي پاسي ۾ سيکاٽ ۽ مٽياريءَ جي ACM جي ڪورٽ هئي ۽ منير کي به ڪارو ڪوٽ پيل هو، سو اعتبار اچي ويس ۽ اسان مان کڻي هٿ ڪڍيائين ۽ اسين ڪورٽ مان اندران ئي، بار روم جي سامهون اچي نروار ٿياسين. بار روم وٽ ماڻهن جو ميڙ اُتي به پوليس جي سخت پهري ۾ هو. اسان کي ڏسي، دوستن نعرا هڻڻ شروع ڪري ڏنا. خانصاحب الاهي بخش ۽ شڪيل پٺاڻ اڳئي پهتل هئا، رڳو منهنجو انتظار هو. ايتري ۾ خليق شيرواني اچي ڀاڪر پاتو. ڪن ۾ چيائين ڪٿان آيا آهيو، اسان ته پوليس جو وڏو بندوبست ڪيو هو؟ SDM ۽ DSP موجود هئا. SDM چيو ”جلدي ڪريو، گرفتاري ڏيو.“ دوستن وڏو گوڙ ڪيو ته جيسين تقريرون نه ٿينديون تيسين گرفتاري ڪو نه ڏبي. تقريرون ٿيون ۽ اسان کي پوليس گهيري ۾ وٺي، ڪاري گاڏي ۾ چاڙهيو. چڙهڻ مهل، پوئتي ڏسي دوستن يارن کي سلام ڪيم. موڪلائيندڙن ۾ بابا، ماما، ننڍا ڀائر، پيارا دوست ۽ جمهوريت جا پروانا بيٺا هئا. مون موڪلائي اندر وڃڻ جي ڪئي ته پويان سڏ ٿيو، ڏٺم ته حاجي غلام نبي ساند کي پوليس ٻانهن مان جهليو پوئتي پئي هٽايو. پڇيم خير ته آهي؟ حاجي غلام نبي پيار مان اهڙي منٿ واري انداز ۾ پاڻ سان وٺي هلڻ لاءِ چيو ڄڻ اسين ميڙي ۾ پئي وياسين. مون سپاهيءَ کي چيو ”ادا انهيءَ کي به وٺي هلو، اهو ساٿي به گرفتاري ڏئي رهيو آهي“. پوليس جي گاڏي هلي، پر ٿوري دير هلي بيهي رهي ۽ اسان کي لهڻ جو حڪم ٿيو، لٿاسين ته حيدرآباد جي پوليس لائين هئي. بئنچن تي ويٺاسين، ٿوري دير ۾ SDM ۽ DSP پڄي ويا. دوستن جي نالن ۽ ضروري معلومات کي رڪارڊ ڪري اسان کي ٻن گروپن ۾ ورهايو ويو. اسان کي وري به گاڏي ۾ ويهاري اچي سينٽرل جيل لاٿئون. اٽڪل 2 وڳي جو وقت هو. وڏو در اڪري اندر ٿياسين ته اڳ ڏٺل چهرن تي نظر پئي. سپرنٽنڊنٽ نواز، جيلر عبدالحئي قريشي ۽ ٻيا سپاهي بيٺا هئا. تلاشي ٿي، ضروري لکپڙهه ڪئي وئي. اسان کي اندر وٺي هليا. اندريون در اڪاري کاٻي هلڻ جو چيائون، خبر پئي ته ڪاري فئڪٽري وٺيو ٿا هلن، اڳئي آيل سياسي قيدي اُتي آهن.
پراڻي بي ڪلاس، بند وارڊ، ڦاسي گھاٽ کان ٿورو اڳتي وڏي گيٽ مان نڪري ساڄي پاسي ٻيو وڏو گيٽ پار ڪيوسين ته سامهون نهايت قربدار، زندهه دل شخصيت تي نظر پئي. ٻانهون کُنجيل، هٿ ۾ لوٽو. مون کي ڏسي هڪل ڪري چيائين: ”مڙئي خير آهي، پنهنجي ڳالهه آهي“ اهو تڪيه ڪلام ظفر لغاري صاحب جو آهي. ظفر صاحب وڏي پيار سان مليو، سندس آواز تي پريان بيٺل محترم پير مظهرالحق به اسان کي ڏٺو، پير صاحب به نماز جي تياريءَ ۾ هو، تنهن به وڏي واڪي ڀليڪار ڪئي ۽ پوءِ سڀني بئرڪن مان تاڙيون وڄڻ لڳيون. خبر پئي ته اهي تاڙيون هر نئين ايندڙ دوست جو ڀليڪار آهن. وارڊ ۾ دوست وڏي پيار سان مليا، قادري ۽ ضياءَ سومرو ته منهنجا پراڻا يار آهن اهي به اڳئي ويٺا هئا، تن کان علاوه محترم عاشق جتوئي، حاجي محمد صديق شورو، عبدالحڪيم سيهڙ (مورو)، حاجي غلام نبي ميمڻ (مورو) ڪامريڊ پيرل خان کوسو (ميهڙ)، احمد علي عباسي (مورو)، خالد گهلو (دادو) ۽ ٻيا به ڪيئي دوست مليا. اڳي موجود دوستن ۾ وڏي اڪثريت دادو وارن جي هئي. پڄڻ شرط خوش خير عافيت بعد تواضع ڪئي ويئي، چانهه، بڪسٽ ۽ فروٽ کڻي آيا. حالن احوالن کانپوءِ اسان به پنهنجون پاٿاريون وڌيون. مون ۽ منير، قادريءَ جي سيراندي هنڌ وڇايو. موري وارن دوستن لاءِ ته پابنديءَ سان موري ويندو هئس، هتي ته خدا ملايا، سو پري ڪٿي ٿي ٿياسين.
بئرڪ وڏي هئي. بئرڪ جي اوڀر ۾ پير مظهر، پيرل خان کوسو ۽ دادو جا ورڪر دوست هئا. اولهه پاسي عاشق جتوئي، حاجي صديق شورو، ظفر صاحب ۽ موري جا دوست رهيل هئا. هنن دوستن جي مٿان 3 پنکا لڳل هئا، باقي سڄي بئرڪ ۾ پنکو ڪو نه هو. خبر پئي ته 14 تاريخ مير اعجاز، مير ممتاز، مير مشتاق، سيد اميد علي شاهه (ٽنڊوالهيار) پير آفتاب شاهه جيلاني، سيد روشن علي شاهه (ٽنڊو قيصر) گرفتار ٿي هن وارڊ ۾ آيا هئا، انهن صاحبن وڏا خرچ ڪري هي پنکا هڻايا هئا. ڀتو آيو ته خبر پئي ته رڳو پاٿاريون جدا ڪونهن پر دسترخوان به ڌار هئا. دسترخوان ٻه لڳا. اولهه پاسي ٽفنس جا ڍير لڳي ويا ۽ اوڀر وارن يارن ڀتو وٺي کاڌو. ٻئي ڏينهن پير مظهرالحق ۽ مون ڪوشش ڪري هڪڙو دسترخوان ڪرايو. هڪڙو دسترخوان تيسين قائم رهيو جيسين بئرڪ پنهنجي مهمانن سان ٽمٽار ٿي وئي، پوءِ ته گڏجي ماني کائڻ مشڪل هو، مڙس مڙس سان گڏيو پيو هو. رات جو اٿڻ مهل ته پير سنڀالي کڻڻو پوندو هو ته متان ڪنهن تي اچي نه وڃي ۽ رڙ ڪري نه اٿي پوي. سڀئي سوڙهه ۾ ستا پيا هئا. ماڻهو کنهڻ پاڻ کي چاهي ته ڀر وارو رڙ ڪري ته ڇا پيو ڪرين؟ دوست وڌيا، انهيءَ دوران ملڪ لعل خان، حسين شاهه بخاري، غازي صلاح الدين به هن بئرڪ ۾ اچي ويا. ملڪ صاحب پهل ڪئي. صلاح ڪري سکين ستابن دوستن پئسا گڏ ڪري سڀني سياسي دوستن جي ماني جو بندوبست ڪيو. انهيءَ لاءِ ڪميٽي ٺاهي وئي. ضياءَ سومرو (مورو) ۽ ڪامريڊ مير محمد جوڻيجو بورچيخانو هلائڻ لاءِ ذميدار ٿيا. اهي دوست جيل وارن کان ڪچو راشن وٺي، انهيءَ ۾ پنهنجن پئسن مان گهرايل سامان وجهي مانيءَ کي بهتر ڪري دوستن کي ڏيندا هئا. ڪامريڊ مير محمد جوڻيجو بهادر ۽ اڻورچ سياسي اڳواڻ آهي. جيل به وڏي همت سان گهاري رهيو آهي ته دوستن جي خدمت به محنت سان ڪري رهيو آهي. ڪامريڊ تقرير جو به بادشاهه آهي. اسين آياسين ته ڪچهري به هڪڙي ڪئي سون. اڳ ۾ هرڪو پنهنجي منهن پيو هوندو هو. اسان پهرين رات ئي گهڙي کن لاءِ سڀني دوستن جي هڪڙي ڪچهري ڪرائي. انهيءَ ڪچهري ۾ گيت، چرچا، سياسي خبرون هونديون هيون، ظفر خان لغاري جا چرچا ته سڄي بئرڪ کي کلائي ساڻو ڪري ڇڏيندا هئا. ظفر خان روز رات جو سمهڻ مهل پاڻ تي تلاوت ڪرائيندو هو، ڪچهري ڪري ظفر صاحب ماٺ ڪري ڪنڌ هيٺ ڪري، نمي ذري گهٽ وڃي گوڏن سان لڳندو هو، سمجهي ويندا هئاسين ته ظفر صاحب جي ڪچهري پوري ٿي هاڻ سمهڻ جي ڪريو. ظفر صاحب پنهنجي پوزيشن ورتي ته دوست غلام نبي رند به اچي ظفر صاحب جو پاسو وٺندو ۽ ظفر صاحب تي تلاوت ڪرڻ شروع ڪري ڏيندو، گهڻو ڪري رات جو ظفر صاحب تي ياسين شريف پڙهبي هئي. اهو سلسلو تيسين جاري رهيو جيسين دوستن جو ”بي“ ڪلاس ٿي ويو. بئرڪ به ڀرجي وئي ۽ اهي اهم دوست هن وارڊ مان بي ڪلاس ويا. ظفر صاحب وارا ته نماز پابنديءَ سان پڙهندا هئا پر دوست وڌيا ته باقاعده جماعت جو بندوبست ڪرايائون. غلام نبي رند امامت ڪندو هو، ڏاڍي پياري تلاوت ڪندو هو. هڪڙي ڏينهن عشاءَ جي نماز ۾ اهڙي دعا گهريائين جو سڀ نمازي هئا اوڇنگارن ۾. اسين پري ويٺا هئاسين، چيوسين ته ”حافظ کي جهليو متان ڪنهن جو هانو نه ڦاٽي پوي.“ تحريڪ زور هئي. روز پوليس مقابلن ۽ شهادتن جون خبرون پئي پيون، تقريباً روز غائبانه جنازي نمازون پئي ٿيون. الائي ڪنهن صلاح ڏني ته ”ٻانگون ڏيو ته مصيبت ٽري“ رات جو دوستن ٻانگون ڏنيون. ملڪ صاحب ٻانگ ڏني ته اڌ ۾ ڀُلجي پيو، پوءِ پاڻ ٻانگ ڪو نه ڏيندو هو پر پنهنجي واري تي منير کي چوندو هو ”او منير پُتر، اٺ آذان دي.“ منير آذان جي شروعات ايڏي درد مان ڪندو هو ڄڻ ڪنهن ڪنڌ تي ڪاتي رکي اٿس.
سينٽرل جيل اڳ ۾ به آيو آهيان پر اوچتو، هن دفعي ته باقاعده پروگرام سان اچڻ ٿيو آهي. جيل جي تياري ايئن پئي ٿي ڄڻ حج جي سنبت. تحريڪ جو اعلان ٿيو ته اسان جي وٺ وٺان تيز کان تيز تر ٿي وئي. سو پڪ هئي ته جيل ياترا ضرور ٿيندي. الاهي بخش قائم خاني جي گهران بينظير صاحبه جي سالگرهه ڪري موٽياسين ته ملڪ صاحب جي بنگلي تي اچي ويٺاسين. ڪچهري ۾ مولانا احترام، محترم فاضل راهو، ملڪ صاحب، خانصاحب، حسين شاهه، غازي ۽ آءٌ هئاسين. ڳالهين ۾ جيل جو تذڪرو ايئن نڪتو جو مولانا احترام چيو ”جيلن کي ياد ۽ پسند ايئن پيا ڪيو ڄڻ هني مون يا پڪنڪ ملهائڻ لاءِ هوٽلون پيا پسند ڪيو.“ سو هتي پڄي اهڙو سڪون مليو آهي ڄڻ وڏي مسافري ڪري منزل تي پهتا هجون. هو به ايئن تحريڪ جي آغاز کان ئي ڊوڙ ۾ هئاسين. دوستن سان رابطي ۽ گرفتارين واري سلسلي کي منظم هلائڻ لاءِ به پئي ڊوڙياسين ته پوليس به پئي ڊوڙايو. 14 آگسٽ تي حسين شاهه ۽ غازي ته مخدوم صاحب وارن سان گڏ گرفتاري پيش ڪري ڇڏي. پوئتي جي ذميداري ملڪ صاحب، خانصاحب، شڪيل ۽ مون تي هئي. آءٌ ضلعي ايم آر ڊي جو سيڪريٽري هئس، سو خفو ٻه رتيون وڌيڪ هو. 14 آگسٽ واري ڏينهن گرفتارين کان پوءِ پوليس وڏي سختي ڪئي. پوليس زور لاتو ته گرفتار ٿيل ٻاهر جلوس جي شڪل ۾ نه نڪرن، پر ماڻهن وڏي جوش جو مظاهرو ڪري جلوس ٻاهر ڪڍيو. انهيءَ گوڙ ۾ اسان کسڪڻ جي ڪئي، پر ڪي پوليس وارا اسان تي به اک رکيو ويٺا هئا. اسين ٻاهر نڪري ريڊيو پاڪستان ڏانهن ڀڳاسين ته پوسٽ آفيس وٽ پوليس پنهنجي گاڏي اڳيان ڪري رستو روڪي ڇڏيو. اسان واري گاڏيءَ جي اڳيان فاضل صاحب جي گاڏي هئي، سو فاضل صاحب پوليس جي منهن ۾ اچي ويو ۽ ملڪ صاحب تڪڙ ۾ گاڏي پوئتي ڪري اسان کي بچائي ويو. ان ڏينهن کان 20 آگسٽ تائين تاريخي رولڙي ۾ هئاسين. ڪڏهن ڪٿي ته ڪڏهن ڪٿي. لڪي ڇپي ملڪ صاحب جي گهر پهتاسين. سنگتي پاڻ سان صحافي دوستن کي کڻي آيا. ڳالهه ٻولهه ڪندي خبر پئي ته ڌڻين کي خبر پئجي وئي آهي ۽ سندن هڪڙي موٽر سائيڪل اچي بنگلي تي پهتي آهي. وٺي ڀڳاسين، چئنل وٺي ٽنڊي الهيار، اتي دوستن سان ملياسين. سائين اميد علي شاهه رضويءَ جي ڳوٺ ان سان ملاقات ڪري گرفتاري جو پروگرام ٺاهيوسين. اتان شيخ ڀرڪئي کان ٽنڊي محمد خان پهتاسين. خبر پئي ته ڪجهه دوستن کي گرفتار ڪري هوسڙي ٿاڻي تي آندو اٿن. ٽنڊي ۾ سيد محسن شاهه جي بنگلي تي گڏجاڻي ڪئي سون. دوستن سان به ملندا هئاسين ته صبح جو ساٿين جون گرفتاريون به ڏسندا هئاسين. اهي سڀ راتيون مينهن به ڏاڍا پيا.
18 تاريخ سڀني صلاح ڪئي ته رُليا به ڪافي آهيون ته مينهن به پيا پون، هلو ته لڪي ڇپي گهران چڪر هڻي اچون. اها به صلاح بيٺي ته ملڪ صاحب وري به سڀني سان رابطو ڪندو، جيڪڏهن نه ته سڀڪو پنهنجي مڙسيءَ سان پاڻ بچائي 20 تاريخ ڪورٽ ۾ اچي. صلاح موجب پهرين مون کي صدر ۾ لاٿائون، پوءِ ويا لطيف آباد. سڀئي لطيف آباد جا هئا. شڪيل جي گهر وڃي کيس لاٿائون ته شڪيل لاءِ بيٺل پوليس به تڪڙ ڪري ظاهر ٿي پئي ۽ ملڪ صاحب وارا وٺي ڀڳا. وري آيا پنهنجي عارضي پناهگاهه تي. ملڪ صاحب پناهه گاهه تان هڪڙو همراهه موڪليو ته وڃي سندس گهران خبرچار وٺي اچي. اهو همراهه ملڪ صاحب جي گهر پهتو ته اتي سول ڊريس ۾ موجود نگرانن وڏي اٽڪل سان هن کان ملڪ صاحب جي خيريت معلوم ڪئي. ملڪ صاحب جو موڪليل همراهه، سادو سودو بزرگ، خالص گهريلو ملازم هو، تنهن کي حقيقت جي ته خبر ئي ڪو نه هئي ته گهر ۾ مهمان آهن يا پوليس وارا، تنهن ٻڌائي ڇڏين ته ”ملڪ صاحب فلاڻي همراهه جي گهر ۾ بلڪل خيريت سان آهي ۽ مون کي موڪليو اٿس ته گهر جي خبر وٺي اچان“ . پوءِ ته دير ئي ڪو نه ٿي، پوليس وڃي اسان جي اشراف ميزبان جي در تي پهتي، ميزبان چيس ”برابر ملڪ صاحب مون وٽ آهي. گهر ۾ داخل نه ٿيو ملڪ صاحب کي وٺي ٿو اچان.“ ميزبان جي ڳالهه اثر ڪيو پوليس گهر ۾ ڪو نه وئي، ملڪ صاحب ٻاهر نڪري آيو. اهڙي طرح شڪيل ۽ خانصاحب کنڀجڻ کان بچي ويا.
19 تاريخ جون گرفتاريون جامع مسجد صدر وٽان ڏيڻيون هيون، (ڪورٽ ۾ گرفتاريون ڏيڻ بند ٿي ويون، سختي وڌي تنهن ڪري مختلف جاين تي گرفتاريون پيش ڪرڻ جو فيصلو ڪيو ويو، ٽنڊي ولي محمد ۽ سول اسپتال وٽ به گرفتاريون پيش ڪيون ويون) آءٌ جامع مسجد جي سامهون ئي لڪل هئس، اتان گرفتارين جو منظر پئي ڏٺم. رات جو منير کي ماڻهو موڪليم، پروگرام ٺاهيوسين ملڻ جو ۽ گڏجي رهڻ جو. رات جو دير سان اختر سان هنڊا تي چڙهي مقرر جاءِ تي منير سان گڏيس. صبح جو ڪورٽ پهتاسين ته خبر پئي ته ملڪ صاحب گرفتار ٿي ويو آهي، باقي سنگت پڻ گرفتاري ڏني.
گرفتار ٿي جيل پهتا آهيون ته ٿَڪ ڀڄي پيو آهي، هڪڙي ڊوڙ ختم ٿي آهي ته ٻيو جيل ۾ موجود دوستن جو ميڙو، جوش جذبو. سڄي سنڌ مان تحريڪ جي زور جون خبرون، سڀني ڳالهين همت وڌائي ٿڪ لاهي ڇڏيو. ايم آر ڊي جي تحريڪ هلائڻ جو اعلان ۽ ايم آر ڊي جي هيٺين سطح تائين تنظيم ڪرڻ جو فيصلو ٿيو ته سڄي سنڌ جا دورا ڪياسين، خصوصاً حيدرآباد ڊويزن جي ته هر شهر ۾ وياسين. ماڻهن جو جذبو حيران ڪندڙ هو، پر ذميداري کڻڻ وارا پريشان هئا. گڏجاڻيون ڪرڻ مشڪل هيون، ڪنهن ڪنهن شهر ۾ ته بار بار وڃڻو پيو تنظيم قائم ڪرڻ لاءِ. ماڻهو ته آتا هئا جنرل ضياءَ کان قائد شهيد جي قتل جو پلاند وٺڻ لاءِ پر ”ليڊرن“ لنوايو پئي، کين پڪ ڪو نه هئي ته ڪو تحريڪ زور وٺندي يا ڪامياب ٿيندي. وڏي محنت ۽ مشڪل هئي تنظيم قائم ڪرڻ ۽ تحريڪ کي منظم هلائڻ لاءِ ذميداري کڻڻ پر پوءِ ”لوگ آتي گئي کاروان بنتا گيا.“
سينٽرل جيل ۾ هي ٻيو دفعو آيو آهيان. هن کان اڳ ۾ آڪٽوبر 1981ع ۾ آيو هئس. نواب شاهه ميڊيڪل ڪاليج جي شاگردياڻي شيرين سومرو سان هڪ ميجر زيادتي ڪئي ۽ سڄي سنڌ ۾ احتجاجي مظاهرا ٿيا. انهيءَ احتجاج جو زور ڄامشوري ۾ هو. 8 آڪٽوبر تي ڄامشوري ۾ وڏو جلوس نڪتو، انهي جلوس جي نتيجي ۾ هڪ فوجي سپاهي مارجي ويو. ڏهين الائي ٻارهين آڪٽوبر تي آءٌ شهر مان ٿيو گهر پئي آيس. رستي ۾ ماما منظور پٺاڻ جي دڪان تي ٿوري دير ويهي گهر آيس. ماما منظور ڏسندو آهي ته سڏي ڀٽي صاحب ۽ پارٽي جون خبرون ضرور ڪندو آهي. گهر اچي ماني جا ٻه ٽي گرهه مس کاڌم ته ٻار ڊوڙندوآيو، چئي: جلدي گهر مان نڪري ڪٿي لڪ، تون دڪان تان اٿئين ته پوليس اچي وئي ۽ تنهنجو پڇي ويئي.“ مون سوچيو، ڄامشوري واري جلوس ۽ جلسي سان منهنجو ته واسطو ڪو نه هو، پوءِ پوليس ڇو ٿي گرفتار ڪري؟ خير، ماني ڇڏي تڪڙ ۾ وڃي مختار جي گهر پهتس، اتي موليڏنو راڄپر به ويٺو هو. حال احوال ڪيم. موليڏني ڀوڳن ۾ چيو ”اسان جي جند مس ڇٽي آهي، لڪي اچي ويٺو آهيان ته تون به هتي لڪڻ آيو آهين، هتان ٻَڌئين ته اسين وري به کنڀجي وينداسين.“ شام جو اتان اٿي صدر ۾ علي احمد خان نظاماڻيءَ جي جاءِ تي آيس، نيت اها هئم ته سڀاڻي ڪراچي ۾ چاچي شاهنواز خان جوڻيجي جي شنوائي آهي، ڪو وڃي ته مون کي به وٺيو وڃي. رئيس وٽ پهتس ته هڪڙو پوليس انسپيڪٽر به ويٺو هو، رئيس سان ڪچهري ڪندي رئيس کي ٻاهر وٺي وڃي ساڻس ڪجهه ڳالهايائين. رئيس مون کي سڏ ڪيو، دل ۾ چيم خير ڪونهي. رئيس چيو ”انسپيڪٽر توسان ڪجهه ڳالهائڻ چاهي ٿو!“ چيم ”هتي ئي ڳالهائي.“ چيائين ته ”توکي گهڙي لاءِ وٺي وڃڻ ٿو چاهي.“ چيم ڳالهائي ڪو نه ٿو، ٻڌيم ٿو، موڪل ڏي ته هتان ئي کسڪان.“ ايتري ۾ انسپيڪٽر صاحب اچي نڪتو. رئيس چيس ته هن جو خيال آهي ته تون هن کي گرفتار ڪندين. انسپيڪٽر يڪدم هڪڙو هٿ مٿي تي رکي چيو ”هي ساک آهي، ڀاڙيو ڪو نه آهيان جو يارن جي جاءِ جي بيعزتي ڪريان، ٻڌڻو هوندو ته جايون ٻيون به گهڻيون.“رئيس کي پڪ ٿي وئي ته منهنجي تڏي تي هروڀرو ايئن ڪو نه ڪندو سو مون کي چيائين ”ڀلي هن سان ڳالهائي اچ.“پوليس آفيسر سان چڙهي ويٺس سندس گاڏي ۾، اچي ڪنٽومينٽ ٿاڻي جي ٻاهران بيٺو، ٿوري دير ۾ آيو (پوءِ خبر پئي ته اندر وڃي ٿاڻي جي ايس، ايڇ، او عبدالحڪيم لاشاري کي چيائين ته مولابخش کي علي احمد خان جي جاءِ تان وٺي آيو آهيان تون پاڻ وٽ رکينس، پر لاشاري صاحب انڪار ڪيو ته اهو نامناسب آهي، سنگت ۾ گلا ٿيندي) اتان هلي اچي ايس پي آفيس بيٺاسين. هڪڙي آفيس ۾ ويٺاسين، مون کي اتي ويهاري پاڻ ٿوري دير ويو هليو (شايد فون ڪرڻ ويو) اتي ٻه مهربان ظفر انسپيڪٽر ۽ احسان صاحب ويٺا هئا، پيار سان مليا. چيائون ”توهان هتي ڪيئن آيا آهيو؟“ شايد کين به خبر هئي ته پوليس کي منهنجي تلاش آهي. مون ٻڌايو ته هي صاحب بهادر وٺي آيو آهي، چوي ٿو ڳالهائڻو آهي. ٻنهي هڪٻئي ڏي نهاريو، ايتري ۾ پوليس آفيسر اچي ويو، سندس اچڻ کان يڪدم پوءِ ٻيو ٿلهو متارو سب انسپيڪٽر سلوٽ هڻي اچي بيٺو. مون واري انسپيڪٽر ايڪٽنگ ڪندي پڇيس خير آهي؟ چيائين ”مولابخش کپي.“ مون واري انسپيڪٽر وڏي حيرت مان چيو: مولابخش کپي؟ آءٌ يڪدم اٿي بيٺس، کيس چيم ته ”صاحب اوهان جا ٿورا لاهي سگهندس ڪو نه، باقي ڳائيندس پيو، چڱو هاڻ هلون ٿا.“ ٿلهي متاري پهلوان انسپيڪٽر ٻاهر رڪشا جو اڳئي بندوبست ڪري ڇڏيو هو، انهيءَ ۾ پاڻ ئي ڪافي هو، پر پاڻ سان گڏ سپاهي به ويهاريائين. آءٌ وچ ۾ ويٺس ڪو نه پر سيٽن ۽ ڊرائيور جي ٽيڪ جي وچ واري جاءِ ۾ ڦاسي پيس. اتان وٺي سٽي ٿاڻي آيا. پنڌ ٿورو هو پر صفا سُڪي پيس.
سٽي ٿاڻي تي ايس ايڇ او وڏو مهربان هو، سندس سٺو رويو ڪڏهن وسارڻ جهڙو ڪونهي. لکپڙهه ڪري سٽي لاڪ اپ ۾ ڇڏي ويا. غازي صلاح الدين، ابوبڪر زرداري، ساغر سميجو، عاقل چانهيو (مسلم اسٽوڊنٽس فيڊريشن) اتي اڳئي سرڪار جا مهمان هئا. منهنجي گرفتاري کان ٻه ڏينهن پوءِ اقبال کي سندس مائٽ وٺي آيا ۽ ايس ايڇ او جي حوالي ڪري ويا ان ايس ايڇ او جي بدين ۾ وڏي رهائي پوکي آهي ۽ سندس ئي چوڻ تي اقبال کي پيش ڪيو ويو هو پوءِ مهراڻ يونيورسٽي جو جنرل سيڪريٽري امير حمزو مينگل گرفتار ٿي اسان واري ڪمري ۾ اچي نڪتو. امير حمزه کي ڏاڏو ڪري سڏيندو هئس. ٻروچ اولاد ته الائي ڪهڙي بزرگ جو آهن پر پاڻ کي امير حمزه جو نسل سڏائيندا آهن، تنهن ڪري مينگل صاحب مون لاءِ ڏاڏو امير حمزو هو. امير حمزي ٻڌايو ته سندس ڳوٺ وارن سان ڏاڍيون جٺيون ڪيون ويون، سندس گرفتاري مهل به تمام گهڻي سختي ڪئي وئي. ڏاڏو لاڪ اپ جو سٺو ساٿي هو، ڏاڏي لاڪ اپ جا ڏينهن وڏي صبر ۽ همت سان گذاريا. ڪجهه ڏينهن کان پوءِ ڄام ڊيڪوريشن جو مالڪ ڄام عبدالڪريم سهتو به گرفتار ٿي اچي اسان وٽ پهتو. سندس ڏوهه اهو هو ته سندس دڪان پ پ جي ارڏن جو اڏو هو. ڄام صاحب جي دڪان تي صبح سان ئي ڪچهري مچندي هئي. هر چرندڙ پرندڙ جيالو اتي ضرور ايندو ۽ حال احوال وٺي ويندو هو. غازي، حسين شاهه، عالم شاهه، اسماعيل، آءٌ، شهر ۽ تعلقي جا عهديدار ته پابندي سان ويٺا هوندا هئاسين ڄام صاحب پارٽيءَ جو عهديدار به هو پر سندس خطرناڪ سرگرمي، سندس دڪان واري ڪچهري هئي! سڀ صلاحون اتي ٿينديون هيون، سڀ پروگرام اتي جڙندا هئا. ڪچهري سياسي هوندي هئي تنهن ڪري پيار ۽ تلخي گڏگڏ هوندا هئا. ڪير به ڳالهائي ڄام صاحب جو ڪنڌ پيو هلندو. هر دوست جي پاران چوندو ”برابر سائين برابر!“ ڄام صاحب جو دڪان ڏاڍو هلندو هو، ڪمائيندو جام هو، سڄي سنڌ ۾ سندس سامان ويندو هو پر سندس شاهه خرچين ۽ سياسي سرگرمين کيس وڏو نقصان پهچايو، جيڪي به فنڪشن ٿيا تن ۾ سندس حصو ضرور شامل هوندو هو. سنگت جي خدمت ڪندي خوش پيو ٿيندو هو. گرفتاري کان پوءِ ته سندس ڪاروبار بلڪل تباهه ٿي ويو، کيس پرائي دڪان تي نوڪري ڪرڻي پئي. ڄام صاحب وڏو صبرائتو ۽ لڄاڙو انسان هو، پنهنجي تڪليف ٻڌائي ڪو نه سگهندو هو. هڪ رات اوچتو منهنجي اک کلي ته ڏٺم ڄام صاحب اٿيو ويٺو آهي. پڇيم خير آهي، طبيعت ته ٺيڪ آهي؟ ڄام صاحب واتان ڪو نه ڳالهايو، اشارو ڪري ڏاڏي حمزي کي ڏسڻ لاءِ چيائين. ڏسان ته ڏاڏو، ڄام صاحب واري هنڌ تي بالم ٿيو ستو پيو آهي. ڏاڏو ننڊ ۾ ليٿڙيون پائي اچي ڄام صاحب تي ڪڙڪيو هو ۽ ڄام صاحب کيس جاڳائي پاسي ڪرڻ ۾ رُڌل هو. ٻي رات سرون، ٿيلها رکي ڏاڏي ۽ ڄام صاحب جي وچ ۾ سرحد قائم ڪئي سون.
لاڪ اپ ته سڄو عذاب آهي پر سندس کڙڪي (بيت الخلا) انسان جي بيعزتي آهي. سٽي لاڪ اپ ان سلسلي ۾ سڀني کان زور آهي، اتي ٽي چار قيدي گڏجي رهن ته کڙڪي ۾ وڃڻ مشڪل ٿيو پوي. ڪو به کڙڪي ۾ وڃڻ جي تڪڙ ڪو نه ڪندو، تان جو عقل، حيا ۽ شرم سڀ ڪم ڇڏي وڃي ۽ ڊوڙي وڃي اُتي پهچي. ننڍڙي ڀت، اٿندي ويهندي اوگهڙ نه لڪائي سگهجي. 78ع ۾ انهيءَ هڪڙي ڪمري ۾ 15-16 ساٿي هوندا هئا. سمهڻ مشڪل هو. کڙڪي جي ڀت تي به دوست چڙهيا ويٺا هوندا هئا. ڄام صاحب حاجت لاءِ وڃي ڪو نه سگهندو هو، رسي گهرائي ڀت ۾ ٻڌي ڇڏي سين. ڄام صاحب کڙڪي ۾ ويندو هو ته رسي تي چادر لڙڪائي ڇڏيندا هئاسين. ڄام صاحب جي هن عذاب مان جند تڏهن ڇٽي جڏهن نظربند ٿي نارا جيل روانو ٿيو. ڏاڏو امير حمزو به لاڪ اپ تان ئي رها ٿي ويو، اسين 15 ڏينهن کن انهيءَ عذاب ۾ رهياسين. مارشل لا هيڊ ڪوارٽر ۾ پيشيون پيون ٿينديون هيون. اقبال ۽ غازي کي ته هڪ رات اتي رکيو به هئائون.
لاڪ اپ ۾ اقبال مزو ڪيو ويٺو هو. تن ڏينهن اقبال جو تڪيه ڪلام هو ”آ پيارا ڊي ايس پي، نر لڳا پيا آهيون، واندا ئي واندا“ جيڪو به ڳالهائيندو هئس ته پهرين هڪل ڪري تڪيه ڪلام دهرائيندو هو، پوءِ ڳالهه جو جواب ڏيندو هو. اقبال اياز جا گيت ۽ وايون پر هڪڙو انگريزي گيت ”او مائي بلوَڊ“ (او منهنجا محبوب) ڏاڍي عجيب غريب انداز ۾ ڳائيندو هو. هڪ ڏينهن اقبال اهو انگريزي ڪلام وڏي واڪي پئي ڳايو، انهيءَ مهل بلڙي شاهه ڪريم جو پيارو دوست خير محمد شورو ملڻ آيو. تنهن اسان جي ڀر واري ڪمري مان اقبال جون رڙيون ٻڌي مون کان پڇيو ”ڪير آهي؟ رڙيون ڇو پيو ڪري؟“ مون ڀوڳن ۾ چيس ته اسان جو بهادر دوست آهي پر هن تي تمام گهڻو تشدد ڪيو ويو آهي، تنهن ڪري ذهني توازن وڃائي ويٺو آهي.“ خير محمد پارٽي جو پرخلوص جيالو آهي، سو يڪدم اقبال ڏانهن ڀڳو. خير محمد اقبال کان ڳائڻ دوران ئي خيريت معلوم ڪئي. اقبال ڳائڻ بند ڪري وٺي رڙ ڪئي: ”آ پيارا، ڊي ايس پي نر لڳا پيا آهيون، واندا ئي واندا!“. اقبال جي رڙ سان ئي خير محمد پوئتي وريو، اچي چيائين ”خدا جي مار پوين، لاکيڻو مڙس کاري وڌو اٿن.“
15 ڏينهن ئي اقبال جون هڪلون، عاقل چانيهي جو ”راڻو،“ ساغر جا ٿري ۽ قومي گيت رت کي گرمايو لاڪ اپ کي مچايو ويٺا هئا. ساغر ”عشق اسان وٽ آرائينءَ جيئن آيو جهول ڀري“ (اياز) ”موتي ايئن نه رول“ (امداد حسيني) ۽ ٿري لوڪ گيت ”ڪانگڙو ٿو اڏي“ ڏاڍي سريلي انداز ۾ ڳائيندو هو.
غازي ۽ ڀائو ابوبڪر کي اسان کان 2 ڏينهن اڳ ۾ جيل وٺي ويا. ساغر، اقبال، عاقل ۽ آءٌ گڏجي جيل پهتاسين. پهرين رات ”اي“ ڪلاس جي برداشتن واري کولي ۾ بند ڪيائون. ڪي ڏينهن ملاقات بند هئي، رڳو پاڻ ۾ رهاڻيون ڪيو ويٺا هئاسين. شيرين سومرو ڪيس جي اسيرن سان، جيڪي بي ڪلاس ۾ هئا، ملاقات جي اجازت ملي ته سٺو وقت گذريو، اتان وري اسان کي سکر نيو ويو، اتي پيارا دوست ۽ نالي وارا مڙس اڳئي ميڙو مچايو ويٺا هئا.
حيدرآباد توڙي سکر جيل ۾ دوست اهڙو ماحول قائم ڪيو ويٺا هئا جو جيل جو احساس ئي ڪو نه ٿي ٿيو، هن دفعي جيل جو رنگ ئي ٻيو آهي. ڏينهن ۾ ڏهه ڏهه ڀيرا تاڙيون ٿيون وڄن، يعني روز ڏهه ڏهه ڀيرا سياسي قيدي اچن پيا ۽ سندن آجيان ۾ تاڙيون ٿيون وڄن. ڪاري فئڪٽري ۾ صبح شام ميڙو لڳو پيو آهي. ٽوپين، پٽڪن، اجرڪن سان دوست گهمندا وتن. شام جو جتي ڪٿي ڪچهري متي پئي آهي. ڌار ڌار ڪمبل وڇايو ڪانڀون هنيو ويٺا آهن. ڪٿي ٺلهي رهاڻ آهي ته ڪٿي محفل موسيقي پئي ٿي. ملاقات لاءِ جوابدار اچي دوستن جا نالا ۽ ذاتيون وٺي سڏ ڪندو ته لڳندو آهي ته ڄڻ تاريخ مظهر شاهجهاني جو مصنف يوسف ميرڪ، حڪومت جي باغين جون ذاتيون ڳڻائيندو هجي. گهڻو ڪري سنڌ جي هر ذات جو دوست آهي. هتي مشوري، ميمڻ، ملاح، ميربحر، مغل، ميرجت، مهيسر، مڱڻهار، سيد، سما، سهتا، سميجا، سولنگي، ساند، سومرا، سيال، سوها، ساريجا، جوکيا، جوڻيجا، جتوئي، جکرا، جروار، جمالي، جانوري، جنجهي، جلالاڻي، پهوڙ، پارهيڙي، پتافي، پنهور، پليجا، عباسي، عالماڻي، اوڍيجا، ارباب، ابڙيجا، عمراڻي، نقوي، نائچ، ناريجا، ناهيان، نظاماڻي، نوتڪاڻي، نوحاڻي، رند، راهو، رنڌاوا، راجپوت، رنگ، راهمان، ڀٽي، ڀنڀرا، ڀان، ڀرڳڙي، برهماڻي، ٻٽ، ٻاگهل، ٻٻر، ٻاٽي، ٻرڙا، ٻلال، ٻگهيا، صديقي، قريشي، زبيري، زبيدي، ڪيڙانا، ڪاتيار، ڪاڪا، ڪوري، ڪورائي، قمبراڻي، خواجه، خاصخيلي، خليفه، خشڪ، ٿيٻا، چنا، چانيهان، کوسا، لغاري، لاشاري، زرداري، ٽالپور، گاڏهي، گاکڙا، گهلو، ٿهيم، ڏيرا، زنگيجا، درس، راڄپر، پليپوٽا، هاليپوٽا، دل، لوهار، شورا، پير، فقير، ترڪ، ڪهڙي ذات آهي جيڪا مارشلائي حڪمرانن خلاف جمهوري ويڙهه شريڪ ۾ ڪونهي. سنڌ جي مظلوم ۽ بي هٿيار ماڻهن تي ٿيندڙ ظلم ۽ تشدد خلاف سڄو لاڙ، اتر، ڪاڇو، وچولو ۽ ٿر آهي سراپا احتجاج، چپ آهن ته اهي جيڪي مظهر شاهجهاني واري دور ۾ به ڪو نه ڪڇيا هوندا، سي ڪالهه به حاڪمن سان صلاحي هئا ۽ اڄ به حڪمرانن جي حڪم جا بندا آهن.
مون پڪ سڃاتا پنهنجا هئا، گڏ ڌارين سان ڪي ڌاڙي ۾،
ٿي واٽ ڏسيائون ويرين کي، ويهي وانگيئڙن جي واڙي ۾.
اڄ به سنڌ جي نئين تاريخ لکجي رهي آهي. هڪڙي پاسي بي هٿيار مظلوم عوام پنهنجي ريٽي رت سان ان تاريخ ۾ جدوجهد جي لازوال باب جو اضافو ڪري رهيو آهي ته ٻئي پاسي غاصب حڪمران ڏاڍ ۽ بربريت جي تاريخ رقم ڪري رهيا آهن. هر حاڪم پنهنجي مزاج ۽ مفاد وٽان تاريخ لکي ۽ لکائي آهي پر ڪنهن به حاڪم تاريخ مان سبق ڪو نه پرايو آهي. ماضيءَ جي حاڪمن جيان موجوده حڪمران به انڌ جي گهوڙي تي سوار آهن. اکين هوندي ڏسي ڪو نه ٿا سگهن، ڪنن هوندي کين وقت جي آواز ٻڌڻ جي سگهه ڪونهي. کين ڪير سمجهائي ته عوام سان روز روز جون ارهه زورايون عوام کي ختم ڪو نه ڪري سگهنديون. عوام قدرت جو مظهر آهي، سو قدرت سان گڏ قائم رهندو. حاڪمن جو ظلم خود حاڪمن جي وجود کي وڃائي ڇڏيندو. عوام بغاوت ڪو نه ڪندو آهي، حاڪم بغاوت جا بنياد فراهم ڪري عوام کي پنهنجي سامهون آڻي بيهاريندو آهي ۽ حاڪم ۽ رعيت جي ويڙهه ۾ سوڀاري سدائين رعيت ئي ٿيندي آهي.

جيل جي سوڙهه ۽ بيزار ڪندڙ خوش خيرعافيت

(17- سيپٽمبر 1983ع)
ڪاري فئڪٽري دوستن سان ڀرجي وئي آهي. وڏيون ڊگهيون بئرڪون به ڀرجي ويون آهن. سنگتي ويٺا هوندا آهن ته گوڏو گوڏي سان هوندو آهي. هڪ ٻئي وٽ اٿي گهٽ ايندا آهن. ڪَنڌ، ڪلهن جي وٿين مان ئي هڪ ٻئي کي ڏسيو پيا مرڪندا ۽ ڪنڌ لوڏي اشارن ۾ ڳالهائيندا آهن. ميهڙ جو هڪڙو پيارو دوست، نهايت سادو سٻاجهڙو ۽ يگانو پيپلو، پنهنجن سمورن سينئر دوستن کي بار بار سلام ڪندو آهي. حسين شاهه به ورڪرن ۾ تمام گهڻو مشهور آهي، تنهن کي ته اهو ميهڙ وارو دوست اٿندي ويهندي کلي چوندو آهي ”سائين خوش آهيو نه؟“ ٻه ٽي دفعا خيريت پڇڻ ۽ سلام ڪرڻ کان پوءِ حسين شاهه سائين، ان ورڪر جي ڏاڍي تعريف ڪئي، چئي: ”ڏاڍو پيارو ماڻهو آهي، ڏاڍي نيازمندي سان پيش ٿو اچي، وڏي اخلاق وارو آهي.“ بئرڪ ۾ بند ٿي ويهندا هئاسين ته ڪنڌ جي وٿين مان يا جيڏي مهل به انهيءَ دوست جي حسين شاهه تي نظر پوي ته پري کان ئي کلي اشاري ۾ چوي ته ” سائين خوش آهيو نه؟“ انهيءَ خوش خيرعافيت حسين شاهه کي بيزار ڪري وڌو. هڪڙي ڏينهن چيائين ”مولابخش خان انهيءَ کي جهل، اهو سلام ڪري ڪري مون کي چريو ڪري ڇڏيندو!“ بئرڪون ڀرجي ويون، کاڌين ۽ فراسين ٺاهڻ جي آڏاڻن ۾ به ساٿين جون پاٿاريون وڇايون پيون هيون. پراڻي ڦاسي گهاٽ ۽ بند وارڊ ۾ به دوستن کي رکيو ويو ۽ اهي سڀ ڀرجي ويا ته ڪافي دوستن کي اڇي چڪر جي ننڍي وارڊ ۾ موڪليو ويو. دوست وڌيا ته مسئلا به وڌي ويا. پاڻي پورو نه ملي، راشن به سولو نه هجي، (راشن ۾ ته دال جي جاءِ تي الائي ڇا پئي کارايو ويو، جو انهيءَ دال جي ڪري، اڪثر دوستن کي پيٽان رت اچڻ شروع ٿي وئي. ڪن دوستن دال کي ڏسي ٻڌايو ته اها دال نه پر جنتر آهي. (جنتر زمين مان ڪلر ختم ڪرڻ لاءِ پوکبو آهي). اسپتال جون سهولتون به اڻپوريون، ملاقات ۾ به مشڪلاتون، مسئلن جي حل لاءِ دوستن نعره هڻڻ ۽ گوڙ ڪرڻ شروع ڪري ڇڏيو آهي. جيئن پئي عيد ويجهي آئي تيئن دوستن چوڻ شروع ڪري ڏنو ته عيد نماز گڏجي پڙهنداسين. سڀاڻي عيد آهي تنهن ڪري اڄ نعرا جام لڳا. جيل انتظاميه اسان مان چند دوستن کي ٻين وارڊن ڏانهن وڃڻ لاءِ چيو ته جيئن انهن سان ملي مسئلي کي حل ڪريون ۽ نعرا بند ڪرايون.
دوستن جي صلاح سان عبدالسلام ٿهيم، ملڪ لعل خان، قاضي محمد بخش ڌامراهه، غلام رسول انڙ، ڪامريڊ مير محمد جوڻيجو ۽ آءٌ چڪر ڏي وياسين. دوستن جا مسئلا به ٻڌاسين ۽ کين سمجهايوسين به، دوستن سان ملي وري جيل انتظاميه سان ملياسين. نيٺ فيصلو ٿيو ته ”مسئلن کي حل ڪرڻ لاءِ به ڪوششون وٺون ٿا ۽ سياسي قيدين کي عيد نماز گڏ پڙهڻ جي اجازت به ڏيون ٿا.“

اسيرن جي عيد ۽ “اشرافن” جا اهنج
(18- سيپٽمبر 1983ع)
اڄ عيد جو ڏينهن هو. جيل انتظاميه صبح کان ئي پريشان هئي. اڇي چڪر ۾ نعرا لڳي رهيا هئا. نعرو جيل جي وڏين بغاوتن مان هڪڙي بغاوت آهي. انتظاميه جو ساهه پئي نڪتو، چيائون اهي نعرا بند ڪرايو. ڪجهه دوست وري اڇي چڪر وياسين. ڪي دوست اڃا تياريءَ ۾ هئا پر وڏي اڪثريت تيار ٿيو اسڪولي ٻارن جيان اسيمبليءَ ۾ بيٺي هئي. سڀئي دوست قطارن ۾ هئا ۽ چند دوست ورانڊي ۾ ٿورو مٿي بيٺا هئا. سندن سامهون ننڍي سڪل وڻ ۾ ڪارو جهنڊو جهولي رهيو هو. ورانڊي ۾ بيٺل دوست اسماعيل اداسيءَ جو گيت ”موري ميهڙ دادوءَ ۾ ڊاٽيئڙا پٽ ڍول ڪٺا“ ڳائي رهيا هئا. ماحول ڏاڍو جذباتي هو، نعرا به هڻي رهيا هئا ته ڪن ساٿين جي اکين ۾ لڙڪ به هئا.
جا عمر! تو مل عيد، سا سوءَ ورتي سين سومرا،
ويئي ويچارن وسري، خوشي ۽ خريد،
سڪڻ ڪيا شهيد، مارو مُلڪ ملير جا.
دوستن سان ڳالهائي وارڊ ڏي موٽي اچي نماز جي تياري ڪئي سون، نماز جو وقت به اچي ٿيو، نماز ۾ اٽڪل 900 کن دوست جماعتي هئا. هر بديءَ ۾ ڪا نيڪي به لڪل هوندي آهي، سو جيل ۾ ته هئاسين پر اها ڳالهه چڱي ٿي ته هيترن سارن دوستن، مهربانن ۽ سياسي ساٿين سان گڏجي عيد نماز پڙهڻ جو موقعو مليو، ”مارشل لا وارن کي شاباس، جن محبتي ميڙيا...“ سڄي سنڌ جا دوست گڏ هئا، جن سان ملڻ ۾ سال ۽ مهينا ٿي لڳا، سي سڀ عيد تي گڏ هئا. اڄ عيد نماز ۾ ورڪر توڙي رهنما جيل ۾ گڏ هئا. ورڪرن جو ته خير آهي پر سنڌ جا وڏا ماڻهو جن لاءِ در تي پوليس اچڻ ۽ جيل بيعزتي ۽ بدناميءَ جي ڳالهه هئي، سي به جيل ۾ اهڙو خوش هئا جهڙو ڊاڪٽر ڏس ڏنو هجين جيل جو. ڪاش هي خانداني ۽ اشراف ماڻهو اهڙي مڙسي اڳ ۾ ڪن ها ته ممڪن هو ته پ پ ۽ سنڌ وارن کي موجوده صورتحال کي منهن نه ڏيڻو پوي ها. خير وقت گذري ويو، جا رب کي وڻي.
گهڙو ڀڳو منڌ مئي، وسيلا سڀ وئا،
تنهان پوءِ سئا، سهڻي سڏ ميهار جا.
اڄ نماز ۾ رئيس غلام مجتبيٰ خان جتوئي، عاشق حسين جتوئي، نواب يوسف ٽالپر، مير اعجاز علي ٽالپر، ممتاز علي ٽالپر، مير مشتاق ٽالپر، سيد اميد شاهه رضوي، پير آفتاب شاهه جيلاني، حاجي محمد صديق شورو، پير مظهرالحق، عبدالسلام ٿهيم، غلام رسول انڙ، پير علي بهادر شاهه، عبدالله هاليپوٽو، سيد شبير شاهه (نواب شاهه) ۽ ٻيا سنڌ جا نامور اڳواڻ ۽ مانوارا ورڪر دوست شريڪ هئا. نماز کان پوءِ وڏا اڳواڻ ڪاري فئڪٽري جي دوستن سان ملڻ لاءِ بئرڪن ۾ به ويا. اسان جي بئرڪ ۾ آيا ۽ گهڙيءَ لاءِ ويٺا. سڀني دوستن صلاح ڪري ڳائڻ جي محفل مچائي، ڪافي دوستن گيت ٻڌايا. دوستن جي حڪم تي پروگرام جي انائونسمينٽ مون پئي ڪئي، ڪن دوستن فرمائش ڪئي ته سرويچ سجاوليءَ جو قبله مخدوم طالب الموليٰ لاءِ چيل گيت ٻڌايو وڃي. سرويچ جو گيت ”اڃا تحريڪ کي اڳتي وڌاءِ اي طالب الموليٰ“ ڀٽ شاهه جي دوست ذوالقرنين شاهه ڏاڍي پياري آواز ۾ سُر ۾ ڳايو ۽ داد وصول ڪيو.
گيتن جي محفل پوري ٿي ته اسين عيد وارو ٽيلارو ڏيڻ لاءِ نڪتاسين.”بي“ ڪلاس وياسين ته خبر پئي ته ڪافي وڏا اڳواڻ مون کان ناراض آهن. ڪن ڳالهه دل ۾ رکي، ڪن منهن گهنجايو پر مير اعجاز ٽالپر چئي ڏنو ته ”توهان سٺو نه ڪيو، اسان کي اعتراض آهي ته اوهان مخدوم جو ڪلام ڳارايو ۽ تعريف به ڪئي پر جتوئي صاحب جيڪو اسان جو اڳواڻ آهي، جنهن تحريڪ هلائي آهي ۽ جنهن جي چوڻ تي، سنڌ جا هيترا سارا خاندان جيل آيا آهن، تنهن لاءِ ڪجهه به ڪو نه چيو.“ مون کيس سمجهايو ته ”اوهان کي هروڀرو غلط فهمي ٿي پئي آهي، جتوئي صاحب خلاف ڪا به سازش ڪو نه ڪئي اٿئون، سرويچ مخدوم صاحب لاءِ لکيو، ڀٽ شاهه جي دوست ڳايو، سڄي سنگت کي پسند هو انهن فرمائش ڪئي. بس ڳالهه ايتري آهي. مخدوم صاحب لاءِ چند لفظ چوڻ ڏوهه ڪونهي. مخدوم صاحب جي مريدن سان به بئرڪ ڀري پئي آهي، سندس پٽ به وڏي بهادري وارو ڪردار ادا ڪيو آهي. مخدوم صاحب پنهنجي پٽن ۽ جماعتن سوڌو پهريون ڀيرو وقت جي حڪومت سان مهاڏو اٽڪايو بيٺو آهي، ان لاءِ چند لفظ چيم ته ڏوهه ڪو نه ٿيو، باقي جيستائين جتوئي صاحب جو تعلق آهي ته انهيءَ ۾ ڪنهن کي به شڪ ناهي ته موجوده تحريڪ جو صحيح معنيٰ ۾ اڳواڻ جتوئي صاحب به پنهنجي خاندان سوڌو هن تحريڪ ۾ شريڪ آهي ۽ جتوئي صاحب جي اڳواڻيءَ کي ڪنهن به چئلينج ڪو نه ڪيو آهي. اها به حقيقت تسليم ڪريون ٿا ته اوهان ۽ ٻيا خاندان جتوئي صاحب جي چوڻ تي ئي آيا آهيو.“ اڳواڻن جون تکيون مٺيون ڳالهيون ٻڌي، گهنجيل منهن ۽ اکين جا اشارا ڏسي، ڪاري فئڪٽري ورياسين. غازي، قادري ۽ ٻيا دوست ڪافي دير انهيءَ ڳالهه تي تبصرو ڪندا رهيا.
مير اعجاز صاحب جي چڙ ڏسڻ جهڙي هئي. خدا جو شان آهي يا آمريڪا جو ڪمال، نه ته ڪجهه وقت اڳ ۾ ۽ حڪومت واري وقت ۾ مير اعجاز کي جتوئي صاحب اکين ڏٺي ڪونه وڻندو هو. مير صاحب جتوئي صاحب جو وڏو مخالف هو، ۽ اڄ وڏو وڪيل آهي. مير اعجاز صاحب جي مخدوم صاحب سان شايد اصل کان ڪو نه پوندي آهي، (خبر ناهي ڇو). ڀٽي صاحب جي حڪومت جا آخري ڏينهن هئا. ممتاز ڀٽي صاحب کي حڪم ٿيو ته سنڌ جو دورو ڪري، ممتاز صاحب ڪراچي کان دورو شروع ڪيو. مخدوم خليق سائين به انهي دوري ۾ وڏو جلوس وٺي گهگهر ڦاٽڪ وٽ شريڪ ٿيو. غازي، آءٌ، علي احمد خان، نواب دل، نواب وزير به گڏ هئاسين. ٺٽي ۾ جلسو ٿيو. جلسا ڪراچي کان ٺٽي تائين تقريباً هر بس اسٽاپ تي سٺا ٿيا. رات جو ڪينجهر تي دعوت هئي. اسين ته ڪو نه وياسين پر مخدوم صاحب انهيءَ دعوت مان اچي ٻڌايو ته ”مير اعجاز سان تلخ ڪلامي ٿي پئي، مير اعجاز هروڀرو جهيڙو ڪيو.“ مير اعجاز هر گڏجاڻي ۾ چوندو آهي ته ”مخدوم صاحب هڪڙي تعلقي جو ليڊر آهي ۽ اسين ٽن ضلعن جا ڌڻي آهيون.“ مير صاحب ٺٽي، بدين ۽ حيدرآباد کي پنهنجي کاتي ۾ سمجهندو آهي. ڀٽي صاحب جي حڪومت وڃڻ کان پوءِ بيگم نصرت ڀٽو صاحبه جي صدارت ۾ ٿيل گڏجاڻي مان به ٽن ضلعن جي ٽڪيٽن گهرڻ تان واڪ آئوٽ ڪري نڪتو هو. مير اعجاز صاحب جي اها ڳالهه به سچي هئي ته ”جتوئي صاحب جي حڪم تي جيل آيا آهن.“واقعي ڀٽي صاحب يا پارٽيءَ لاءِ جيل اچن ها ته گهڻو وقت اڳ ۾ اچن ها. ڏاڍي مزي واري ڳالهه ياد آئي آهي. صاحبزادي بينظير ڀٽو صاحبه سنڌ جي پهرين دوري ۾ ٽنڊي محمد خان پهتي ته مير اعجاز خان طرفان دعوت هئي. بنگلي تي ننڍڙو جلسو به ٿيو. مير اعجاز آجيان جي تقرير ڪندي شاهه جو شعر پڙهيو ته ”اتي ئي آهين جتي اوهان ڇڏيون...“ غازي، حاجن ۽ آءٌ به جلسي ۾ هئاسين. ڀر ۾ ويٺل اسان جي ٽئڪسي ڊرائيور مير صاحب جو شعر ٻڌي يڪدم چيو ”متان اڳتي وڌيا آهيو، اتي بيٺا هجو، مڙس ڪُسي ته ڪسجي وڃي اوهين اڳتي وک نه وڌجو!“ سو مير صاحب وارا ته اڳتي وڌڻا ڪو نه هئا، سک سان ويٺا هئا پر جتوئي صاحب الائي ڪهڙا ڪلام ٻڌائي هنن کي جيل آندو آهي. جتوئي صاحب جي انهن آسرن تي گهڻا اشراف ڏينهن ڳڻيندا آهن. انهن آسرن تي آيل هڪڙو يار ڏاڍو بيچين آهي. ڏينهن سج ۽ واچ ڏسندي گذاريندو آهي. هر صبح جو خوشخبري ٻڌڻ لاءِ اٿندو آهي. جيل ۾ ڪافي ڏينهن گذريا ۽ جڏهن ”نه تون آئين صنم سهڻا ۽ نه قاصد ئي وري موٽيو“ ته همراهه پريشان ٿي ويو. ٿوري ٿوري ڳالهه تي چڙيو پوي. ڏوهه ڪو نه اٿس، جيالو ڪونهي، نه ڪو ڀٽي صاحب جي پلاند لاءِ آيل آهي. هڪڙي ڏينهن اخبار ۾ آيو ته ”غوث بخش بزنجو صاحب ايم آر ڊي ۾ شامل ٿي ويو آهي ۽ تحريڪ ۾ ساٿ ڏيڻ جو اعلان ڪيو اٿس.“ سڀئي دوست خوش ٿياسين پر هي سنگتي ناراض ٿي پيو. چئي ”اها سازش جتوئي صاحب جي تحريڪ کي ناڪام ڪرڻ لاءِ ڪئي وئي آهي. هي ڪميونسٽ چاهين ٿا ته آمريڪا هن تحريڪ جي مخالفت ڪري.“ اها خبر پئي ڀائو ابوبڪر زرداري کي ته هن همراهه کي آمريڪا جو خوف آهي. ڀائو کي اهو موقعو خدا ڏياريو، کيس وندر ٿي آئي، روز رات جو ڪچهريءَ ۾ بهانو ڪري ضرور چوي ته ”آمريڪا.... ڦري ويو!“ جتوئي صاحب جو حمائتي ڪڇي بلڪل ڪو نه، ٻه ٽي دفعا صبر ڪيائين پر جڏهن ”وڌي ويون دل جون پريشانيون“ ته همراهه جو صبر ٽٽي پيو، چيائين ”اها ڪميونسٽن جي سازش آهي پر جتوئي صاحب هوشيار ماڻهو آهي انهيءَ سازش کي ڪامياب ٿيڻ ڪو نه ڏيندو، باقي جيڪو چوندو ته آمريڪا ڦري ويو تنهن سان منهنجو جهيڙو آهي.“
جتوئي صاحب جي آسرن تي رڳو ”اشراف ۽ خاندان“ آيا آهن باقي عام ماڻهو ۽ ورڪر جو جذبو جيل ۾ توڙي جيل کان ٻاهر سياسي تاريخ ۾ بيمثال آهي. سچ پچ ته اهڙن جذبن جي آڌار تي قومون آزاديون حاصل ڪري وٺنديون آهن. هي مجاهد ماڻهو ته رڳو ضياءَ کي لاهي پنهنجي قائد شهيد جو پلاند وٺڻ لاءِ لازوال قربانيون ڏئي رهيا آهن.
جتوئي صاحب جو به ڏوهه ڪونهي، گهڻو ڪري سڀئي رهنما پنهنجن پوئلڳن کي اڄ سڀاڻي جي ڪاميابي جون خوشخبريون ٻڌائيندا آهن. جتوئي صاحب جي چند بي صبرن دوستن کي ڇڏي سندس خاندان ۽ ساٿي وڏي همت ۽ جذبي جو مظاهرو ڪري رهيا آهن، باقي پيپلزپارٽي جي کاتي ۾ آيل اڳواڻن توڙي ڪارڪنن جون ڪچهريون جهڙيون ٻاهر تهڙيون هتي آهن. ٻاهر پ پ ۽ جمهوريت جا پروانا مقابلن کي منهن پيا ڏين ۽ هتي جيل ۾ جوش، جذبي ۽ همت سان آمريت جي قهري ڪوٽ کي ڊاهڻ لاءِ دعائون ويٺا گهرن.

جس هجئي او منهنجي ڀيڻ!
(25- ڊسمبر 1983ع)
اڄ يوم بينظير ڀٽو صاحبه ملهايو ويو. جلسي جو مهمان خصوصي سيد عالم شاهه بخاري ۽ اعزازي مهمان عطاءُ الرحمان ميمڻ هو، صدارت دادو جي دوست جان محمد برهماڻي ڪئي. تلاوت قرآن پاڪ امام الدين ڪاڪا ڪئي. عرس خاصخيلي ٻه گيت ”پيل توکي ڀٽا صاحب، گلي ۾ گل رتا هوندا“ ۽ ”قوم جا ڪيهر ڪين سمهو“ ٻڌايا. جلسي ۾ سرور شاهه (ڀٽ شاهه)، پيرل کوسو، صالح ڪاتيار، عبدالله ملاح، خانصاحب، الاهي بخش قائمخاني ۽ مون تقرير ڪئي.
صاحبزادي بينظير صاحبه سڄي ملڪ جي مظلوم ماڻهن جي عقيدت ۽ اميد جو مرڪز آهي، عوام لاءِ انقلاب جي علامت آهي. پيپلزپارٽي ۽ سندس ڪارڪن خوشنصيب آهن جن کي شهيد ڀٽي کان پوءِ وري به بهادر، روشن خيال ۽ نامور قيادت ملي آهي. شهيد ڀٽي کي ڏسي وري سندس خاندان کي ٿو ڏسجي ته زبان تي بي اختيار ڀٽ ڌڻي جي سٽ اچيو وڃي ته ”جهڙو پنهون پاڻ، تهڙي سٽا ساٿ جي...“ وارثن جي حوالي سان ورلي ڪو سياسي رهنما ڀٽي شهيد جهڙو خوش نصيب هوندو. بينظير صاحبه وڏي بهادريءَ سان ضياءَ شاهي جو مقابلو ڪري عوام جي قيادت ڪري رهي آهي، سنڌ جي پهرين دوري ۾ ئي سندس بهادري ۽ عوام سان محبت ۽ وابستگي جا ڪيئي منظر ڏسڻ ۾ آيا.
صاحبزادي بينظير ڀٽو جي مختصر سياسي زندگيءَ ۾ ئي سندس بهادري، جرئت ۽ رياستي ڏاڍ سان مقابلي جو داستان طويل آهي. پنهنجي عظيم پيءُ جي شهادت کان وٺي جلاوطني جي اذيت تائين هر ظلم جو مقابلو وڏي همت سان ڪيو آهي. تشدد، نظربنديون ۽ جيل سندس حوصلي کي هيسائي ڪو نه سگهيا آهن. عوامي تحريڪ جي رهنما محترم فاضل راهو تحريڪ جي دوران بينظير صاحبه جي سالگره جي موقعي تي قائم خاني جي گهر تقرير ڪندي ٻڌايو ته ”سندس سکر جيل ۾ قيد جي دوران بينظير ڀٽو صاحبه کي به قيد ڪري سکر جيل وٺي آيا. انهن ڏينهن ۾ گرمي قيامت جي هئي، پکن مان به باهه پئي نڪتي، اهي ڏينهن رمضان مهيني جا هئا. اسان کي خبر پئي ته انهيءَ گرمي جي باوجود بينظير صاحبه روزا پئي رکي. اسان کيس نياپو اماڻيو ته اسين گرمي جي ڪري برف جون ناديون گهرائي ڪمرن ۾ رکندا آهيون، اوهان اجازت ڏيو ته اهي ناديون اوهان ڏي به موڪليون. بينظير صاحبه انهيءَ نياپي جو جواب موڪليو ته ”اوهان جي وڏي مهرباني جو اوهان منهنجي تڪليف جو احساس ڪيو، پر آءٌ برف گهرائي هنن ظالم حڪمرانن تي اهو ظاهر نه ٿي ڪرڻ چاهيان ته مون کي سکر جي گرمي تنگ ڪيو آهي ۽ آءٌ ڪا پريشان آهيان. آءٌ حڪمرانن کي ٻڌائڻ گهران ٿي ته ذوالفقار علي ڀٽي جي ڌيءَ به ظلم آڏو ڪو نه جهڪندي، سختيون مون کي به پنهنجي پيءُ وانگر ڪمزور ڪرڻ بجاءِ مضبوط ڪنديون.“
الله تعاليٰ بينظير صاحبه کي وڏي عمر ۽ ڪاميابي عطا ڪري. هتي سرويچ سجاوليءَ جو بينظير صاحبه لاءِ چيل گيت ڳائبو آهي ته سڄو جيل” ماروي ملير جي، بينظير، بينظير“ جي نعرن سان گونجي اٿندو آهي.
جس هجئي او منهنجي ڀيڻ،
جس هجئي او سوڍي سانئڻ،
جس هجئي او مارئي ٻاگهي،
جس هجئي او منهنجي ڀيڻ،
سرديون گرميون سيجون تولئه، سوريون توکي سجدا ڪن،
مينهن توڙي طوفانن ۾، تنهنجي جذبن جو جوڀن
آلاپي ٿو گيت گلابي، ڏڪي توکان ڏانئڻ ڏيڻ

نصرت، اندرا، بندرا، ليليٰ، ٿيچر، توڙي، حسينه شيخ،
ٻاگهي ۽ بختاور جي پڻ، من ۾، تنهنجي کُتل ميخ،
تنهنجي عظمت اوچائي جا سڀ ٿيون ڳائن ڳيچ ۽ ڳيڻ.

زنجيرن جا زور ڇنا تو، لاٿا هٿڪڙيون تان ڪس،
ڪارين ڪلفيل ڪوٺين ۾ تو، ٺاهيا پنهنجا گهر ۽ گس،
ويڪو منصف لرزن لڪن، ٻڌندي تنهنجو ڀڻڪو ڀيڻ.

سرويچن ۽ سانگيئڙن جي، سونهن به تون ۽ ساک به تون،
اونداهين ۾ تون ئي اماڙي، اميدن جي باک به تون،
ڄاڻ ته اڀريو سج سکن جو، ڄاڻ وهائي ڪاري ريڻ،
جس هجئي او منهنجي ڀيڻ،
جس هجئي او منهنجي ڀيڻ

بينظير صاحبه بابت ڄام ساقيءَ جا ويچار

(11- جنوري 1984ع)
صبح جو چانهه پي ويٺاسين ته ساڍي نائين وڳي ڌاري ڪامريڊ ڄام ساقي اچي نڪتو. ڄام ساقي ٽيون ڏينهن سکر جيل مان امتحان ڏيڻ هتي آيو آهي. ساڻس سڀئي دوست ڏاڍو احترام سان مليا. ڪامريڊ مون واري پاٿاري تي ويهي ڪچهري ۾ شروع ٿي ويو. سنگت کي جيئن جيئن ڪامريڊ جي اچڻ جي خبر پئي پيئي، تيئن ايندا ويا ۽ ڪچهري مچي وئي. سندس کل ڀوڳ، چرچن ۽ مثالن سان ڀرپور ڪچهري جي خاص ڳالهه اها هئي ته سندس سموري ڪچهريءَ تي محترمه بينظير ڀٽو صاحبه ڇانيل هئي. بار بار ٿي چيائين ته مون بينظير کي هيئن چيو. مون کي بينظير هونئن چيو. مون بينظير کي صلاح ڏني، وغيره وغيره. ڪامريڊ سندس ڪيس ۾ بينظير ڀٽو صاحبه جي ڏنل بيان جي ڏاڍي تعريف ڪري رهيو هو. ڪامريڊ بينظير صاحبه سان گڏوگڏ ڀٽي صاحب جي به ڏاڍي تعريف ڪئي. ڪامريڊ جي هي گفتگو گهڻن ماڻهن لاءِ نئين ڳالهه هئي.
ڪامريڊ صاحب چيو ته اسين پ پ کي اقتدار ملڻ تائين گڏ هونداسين، پ پ کي اقتدار ملڻ گهرجي، اها تاريخي ضرورت آهي. اسان کي تاريخ ڏنڊا هڻي پ پ سان گڏي ڇڏيو آهي. ڀٽي صاحب کي ڦاسي نه اچي ها ته نذير عباسي به شهيد نه ٿئي ها. ڪامريڊ صاحب چيو ته مون بينظير کي چيو ته ”تون نيشنلي وڏي آهين، انٽرنيشنلي آءٌ وڏو آهيان.“
ڪامريڊ ڄام اهو به ٻڌايو ته هن بينظير صاحبه کي صلاح ڏني هئي ته هو بلوچ اڳواڻن سان ملاقات ڪري، ڇاڪاڻ جو بلوچ نياڻين جو وڏو احترام ڪندا آهن. ولي خان ته ضياءُ جي حمايت ڪئي هئي پر بلوچ اڳواڻن مارشل لا جي مخالفت ڪئي هئي. بينظير صاحبه اها صلاح ڀٽي صاحب کي جيل ۾ ٻڌائي ۽ ڀٽي صاحب پڇيو ته صلاح ڪنهن ڏني آهي. بينظير صاحبه ٻڌايو ته ڄام ساقي، ڀٽي صاحب صلاح جي تعريف ڪندي چيو ته هاڻ دير ٿي ويئي آهي (ڪجهه وقت اڳ ۾ پليجي صاحب ٻڌايو هو ته بينظير صاحبه کي بلوچ رهنمائن سان ملڻ جي صلاح مون ڏني هئي ۽ ان جي نتيجي ۾ ڊاڪٽر اشرف عباسي بلوچ ليڊرن سان ملڻ ويئي هئي.)
منهنجي ڪامريڊ سان هيءَ پهرين تفصيلي ملاقات هئي پر ايئن پئي لڳو ڄڻ سالن جا واقف هجون. ڪامريڊ کي سنڌي شاگرد تحريڪ وارا پاڻ وٽ چانهه تي وٺي ويا ۽ آءٌ عاشق جتوئي صاحب ڏانهن ڪچهري تي ويس.
چئين وڳي نسرين ۽ ننڍڙي سميرا آئي، ملاقات ۾ نسرين ٻڌايو ته ڪراچي ۾ عاشق صاحب جا گهر وارا کيس ليڊي ڊاڪٽر ڏي وٺي ويا هئا، ڊاڪٽر آپريشن جو وقت ڏنو آهي. اتان اٿي ڪامريڊ ڏي ويس. ڪامريڊ سان گڏجي يوسف صاحب ۽ عاشق صاحب ڏي آيس. رستي ۾ ڪامريڊ چيو ته مون بينظير کي چيو آهي ته سنڌ پيپلز هاري ڪميٽي کي سنڌ هاري ڪميٽي ۾ ضم ڪيو وڃي. اڄ ٻه- ٽي دفعا ڪامريڊ سان ڪچهري ٿي پر سندس سموري گفتگوءَ تي بينظير صاحبه ۽ ڀٽو صاحب جو ئي اثر هو.
اڄ سڀئي اخبارون بينظير صاحبه جي خبرن سان ڀريل هيون. اخبارن ۾ بينظير صاحبه جي علاج لاءِ ولايت وڃڻ تي سياستدانن جا تبصرا هئا. انهن تبصرن مان اڪثر سياستدان جي شڪست جو اعتراف ظاهر هو. مولانا امروٽي صاحب چيو ته بينظير ڀٽو کي ٻاهر موڪلڻ سرڪار جو خوف زده ٿيڻ جو ثبوت آهي. سڀني تبصرن مان مُلي ستار نيازي جو تبصرو واهيات ۽ ڪريل هو. کيس ڌيءَ هجي ها ته اها به تبصري تي شرمنده ٿئي ها. اڪثر ملان بينظير ڀٽو صاحبه ۽ بيگم نصرت ڀٽو صاحبه جي دشمنيءَ ۾ عورت ذات جا ويري ٿي ويا آهن ۽ انهيءَ دشمنيءَ ۾ ماءُ، ڀيڻ، ڌيءَ ۽ زال جو احترام وساري ويٺا آهن.

ٺٽوي نظرياتي جيالا

(15- جنوري 1984ع)
صبح جو قادري سان گڏجي بي ڪلاس ويس. اعجاز خواجه جي ڪمري تي اخبارون به پڙهيون سين ته وهنتاسين به. اعجاز خواجه ٺٽي جي مشهور سياسي دوستن مان هڪ آهي. پارٽيءَ جو نظرياتي ساٿي آهي. جهڙو رويو جيل کان ٻاهر، اهڙو ئي سنجيده رويو جيل ۾ اٿس. چوندا آهن ته مڙس جي خبر سفر ۾ پوندي آهي، جيل به سفر آهي. اهڙو سفر جتي سڄو ڏينهن ساٿي هڪٻئي جي سامهون. ماڻهو، سڄو پڌرو ٿيو پوي. سچ پچ ته جيل، سفر سان گڏوگڏ سياسي ماڻهن لاءِ ته ايڪسري مشين به آهي.
اعجاز خواجه جيل جو سٺو ۽ صبر وارو دوست آهي. هونئن چند ساٿين کي ڇڏي ٺٽي جا سمورا دوست خالص سياسي ۽ نظرياتي آهن پر تعلقي بٺوري ۾ انهن دوستن جي گهڻائي آهي. بٺوري ۾ محترم رسول بخش پليجي جي عوامي تحريڪ جو گهڻو ۽ ڪجهه قوم پرست تحريڪ جو ڪم ڪيل آهي. اڪثر ڪارڪنن تي پليجي صاحب جو رنگ نظر ايندو آهي.
اعجاز سان گهڻو وقت اڳ ۾ پهرين تفصيلي ملاقات ٿي هئي. سنڌ جي سينئر وزير ۽ پ پ سنڌ جي صدر عبدالواحد ڪٽپر مون کي پ پ سنڌ لاءِ پنهنجو رابطا آفيسر مقرر ڪيو هو. تعلقي بٺوري جي ورڪرن ۾ اختلاف هو. ڪٽپر صاحب مون کي موڪليو ته انهيءَ بابت رپورٽ ڏيان. اعجاز خواجه ۽ اسماعيل سوهو جي سنگت ۾ اختلاف هو. ٻنهي سان الڳ الڳ ڪچهري ٿي. ٻنهي گروپن هڪٻئي تي اهو الزام پئي هنيو ته مخالف گروپ جو ڳجهي طرح پليجي صاحب جي عوامي تحريڪ سان ۽ ٻئي مخالف گروپ جو قاسم پٿر سنڌيءَ جي گروپ سان تعلق آهي.
محترم محمد خان سومرو، وزير ميمڻ، بابو غلام حسين، مظفر شاهه، عبدالستار لوهار، ارشاد جتوئي ۽ حميد ميمڻ پارٽي جا اوائلي اڳواڻ دوست آهن. سڀني تي ٺٽي جي نظرياتي سياست جو رنگ ڏسڻ ۾ ايندو آهي. حميد ميمڻ سڏجي ۽ ڏسجي وڏيرو پر سندس اٿڻ ويهڻ، سنگت ساٿ جيلن تائين ڪامريڊن سان. بابو غلام حسين روين، لاڙن ۽ ڪچهرين ۾ ٺٽي جي رنگ ۾ رڱيل پر مزاج ۾ سيٺيو رنگ به شامل اٿس. ٺٽي جا گهڻو ڪري سڀئي اڳواڻ ۽ ڪارڪن سٺا مقرر آهن. ارشاد، ستار لوهار ۽ عثمان سرويچ واهه جون تقريرون ڪندا آهن. عثمان سرويچ ۽ ارشاد جتوئي ته شاعري به سٺي ڪندا آهن. ارشاد پنهنجي تقرير ۾ ٺٽي جي ٻين اڳواڻن جيان ڀٽائي ۽ اياز جي شاعري سان گڏوگڏ تقرير جي آغاز ۾ وڏي جوش سان چوندو آهي ته
سنڌ خداءِ ڪعبو، ڪينجهر ارڏن جو ايمان ميان،
جهوپن وارن جهانگيئڙن لاءِ شاهه جا بيت قرآن ميان.
عثمان سرويچ به پنهنجي والد سرويچ سجاولي جيان، ٺيٺ عوامي ۽ لاڙي ٻوليءَ ۾ خوبصورت شاعري ڪندو آهي. سرويچ سجاولي پنهنجي مخصوص انداز بيان ۾ جوش ڏياريندڙ شاعري سان ساٿين جا جذبا جاڳائيندو رهندو آهي. سندس ڀٽي صاحب ۽ محترمه بينظير صاحبه لاءِ چيل گيت ٻاهر توڙي هتي جيل ۾ ڏاڍا مقبول آهن. عثمان سرويچ تقرير سان گڏوگڏ جلسي جي انائونسمينٽ به ڏاڍي سهڻي ڪندو آهي. عثمان هتي پنهنجو هڪڙو ”خواب“ ٻڌائي دوستن کان ڏاڍو داد وصول ڪيو، خواب ٻڌائيندي چيائين:
رات ڏٺو هوم گهوٽ ڀٽائي،
گهمندي روپا ماڙيءَ تي.
اجرڪ جو هوس جهنڊو هٿ ۾،
رت لڳل هئس ڏاڙهيءَ تي.
ٺٽي جي سياست ۾ هڪڙي پاسي سڀئي وڏيرا ۽ سندن اثر ۾ آيل ننڍيرا ۽ ٻئي پاسي ٿورا سکيا ستابا، پڙهيل ڪڙهيل شعوري سياست ڪندڙ دوست آهن. پارٽيءَ جي پاور کان پوءِ وڏيرن پارٽي ۾ ڪاهه ڪئي ته سڀ وڏيرا مخدوم صاحب ۽ جتوئي صاحب سان گڏجي ويا ۽ ورڪر لڏو پهرين مير رسول بخش خان ٽالپر سان ۽ پوءِ ممتاز صاحب جي حوالي سان سڏجڻ لڳو.
محترم اعجاز خواجه به هيل تائين ممتاز صاحب سان گڏ آهي، جن کي جتوئي گروپ مان سمجهي تن سان گهٽ وچڙندو آهي. بي ڪلاس مان عالم شاهه، قادري ۽ آءٌ گڏجي عاشق صاحب ڏي وياسين. هن ٻڌايو ته جتوئي صاحب خط موڪلي جيل جي دوستن کي چيو آهي ته سندس بيان جي حمايت ڪئي وڃي. اٽڪل 2 وڳي ڌاري خانصاحب قائم خاني سان گڏجي محب شاهه ڏي ويس. دائود خان جي رهائي جو آرڊر اچي ويو هو. سو تياريءَ ۾ لڳو پيو هو، دائود خان ٻاهر پاڻ ڄاڻي باقي جيل ۾ ڀلو آهي. عطا، عالم شاهه، خانصاحب گڏجي جتوئي صاحب جي بيان تي صلاح مشورو ڪيوسين. عطا بيان جي حمايت ڪرڻ جي سخت مخالفت ڪئي. خانصاحب واضح حمايت ڪئي. پوءِ گڏيل صلاح مشوري سان وچٿرو بيان جاري ڪيوسين. بيان عطا کي انگريزيءَ ۾ ڊرافٽ ڪرڻ لاءِ ڏنوسين.
جتوئي صاحب جي بيان تي پرجوش ڪارڪن خوش ڪونهن، ڇاڪاڻ ته هي ڪنهن به رئيس وڏي جي پندرهن ڏينهن يا ٽن مهينن جي آسري تي ڪو نه آيا آهن. هنن کي مصلحت نه پر انقلاب لاءِ جدوجهد پئي سٺي لڳي. سندن خيال آهي ته هن تحريڪ جي نتيجي ۾ شهيد ڀٽي جي قاتل ضياءَ جي حڪومت ختم ٿي ويندي ۽ ڀٽي خاندان جي حڪومت موٽي ايندي. ڪارڪن جتوئي صاحب جي بيان کي تحريڪ کي اڌ ۾ بنا نتيجي ختم ڪرڻ جي سازش ٿا سمجهن، پر جيل ۾ موجود سينئر اڳواڻن جو خيال آهي ته هن بيان جي حمايت ڪرڻ کپي. بيان کي پسند ڪرڻ يا نه ڪرڻ کي ڇڏي رڳو حقيقت پسندي کان ڪم ٿو وٺجي ته هن بيان جي حمايت ئي ڪرڻي پوي ٿي. ڇاڪاڻ جو هي بيان ان شخصيت جاري ڪيو آهي جيڪو عملي طرح ايم آر ڊي ۾ پ پ جو نمائندو ۽ سموري ايم آر ڊي جي جدوجهد جو سرواڻ آهي. سندس بيان پ پ لاءِ نه پر ايم آر ڊي لاءِ پاليسي ساز بيان آهي.

گل سائين، ڦل سائين

(17- جنوري 1984ع)
اڄ سائين جي ايم سيد جي سالگرهه هئي. سڀني دوستن جي مرضي هئي ته سالگرهه ۾ شريڪ ٿجي پر سپاف جي سخت مخالفت سبب شرڪت نه ڪرڻ جو فيصلو ڪيو ويو. رات جو علي احمد خان نظاماڻي ۽ شمس الدين پتافي اسان وٽ رهيا. ڪچهري رات جو دير تائين هلندي رهي. جيل ۾ علي احمد خان، ڏنل خان ۽ شمس پتافي جو گڏ هجڻ به خدا جي نعمت آهي. جيل هجي ته هي شال ضرور هجن پر جي جيل گرم ۽ قيد طويل هجي ته پوءِ هنن کي موڪل آهي ۽ وري هنن جي جاءِ تي سائين حسين شاهه ۽ محترم ظفر لغاري کي الله جيل آڻي. رئيس علي احمد خان نظاماڻي، شمس الدين پتافي، ڏنل خان نظاماڻي جيل ۾ واهه جو ٽڪنڊو آهي. ٽئي ڪچهرين جا مور آهن. علي احمد خان جيل کان ٻاهر به راڄن جو دوست آهي. هر جماعت ۾ سندس يار ۽ چاهيندڙ آهن. رئيس ڪرم خان نظاماڻي تعلقي هالا جو زميندار آهي. مخدوم خليق سائين جي ساڄي ٻانهن سڏبو آهي. حاجي الله داد راهو (سعيد آباد) چوندو هو ”گل سائين ته گل سائين پر اسان لاءِ ڦل سائين وڏي شيءِ آهي!“ (گل سائين مخدوم خليق الزمان کي جماعت وارا چوندا آهن). رئيس علي احمد خان جي ناني ڪافي زرعي زمين جماعت اسلامي کي ڏني هئي. جنهن ۾ وڏو مدرسو ۽ شاگردن لاءِ هاسٽل قائم ڪئي وئي آهي ۽ ٻي زرعي زمين اڃان به جماعت اسلامي جي مدرسي لاءِ وقف آهي. هالا ويجهو جماعت جو مرڪز منصوره انهيءَ ڏنل زمين تي ئي آهي. ڏنل نظاماڻي به مخدوم صاحب جو مريد آهي پر پڪو پيپلو به آهي. لطيفن، مثالن ۽ سنڌي شعرن سان ڀريو پيو آهي. هلڻ ۽ ڳالهائڻ مهل هٿن جا اشارا ٺيٺ سنڌي، سُر ڏاڍو پيارو اٿس. منهنجو وڏن ڀائرن جهڙو دوست آهي. نارا جيل ۾ به گڏ هئاسين. اتي به سٺو وقت گذريو.
شمس پتافي ٽنڊي الهيار جو پارٽي ڪارڪن آهي. سندس والد صاحب شيعن جو وڏو عالم هو. شمس به ننڍي هوندي ذاڪري ڪندو هو. انهيءَ ڪري اڃا تائين ” مولوي“ سڏبو آهي. شمس جنهن به ڪچهريءَ ۾ هوندو، تنهن ڪچهري ۾ به ڪو کلڻ کان آجو ڪو نه هوندو. چرچا، لطيفا، شيعا سني عالم جون اهلون، ويٺلن کي کلائي کلي ساڻو ڪري ڇڏيندو آهي. بت ۽ هلڻ مان سڀڪو سهي ڪري ويندو ته هن همراهه ڏڪار ڏٺو ئي ڪونهي. سندس حاضر جوابي ۽ چرچي جا جواب واهه جا آهن. سڄي جيل جي ڪچهرين جي رونق آهي. هڪڙي ڏينهن مولوي شمس بئرڪ ۾ تاش راند پئي کيڏي ته اوچتو ٽنڊي الهيار مان سينٽرل جيل بدلي ٿي آيل دوست هن بئرڪ ۾ اچي نڪتا، اهي دوست ٻاهران آيا هئا، وڏي جوش ۾ هئا ۽ هتي سنگت کي 3 مهينا کن ٿي ويا هئا ۽ هڪڙي واندڪائي ٻيو ساڳين ساڳين مهانڊن گهڻن کي چيڙائي وڌو هو. نوان دوست جو بئرڪ ۾ داخل ٿيا ته وڏي جوش ۾ اچي نعرا هنيائون، ”جيئي ڀٽو“ بئرڪ ته جواب ڏنو پر مولوي چيو ”ڦئوٽ.... اڄ آيا آهيو، ويهو، صبر ڪريو، مهينا گذرن پوءِ هڻجو نعرا ته خبر پويوَ.
ٻارهين ربيع الاول جو ڏينهن هو، جنرل ضياءَ ٽي وي تي تقرير ڪئي، ڪافي دوست اسپتال ۾ تقرير ٻڌڻ ويا، مولوي شمس به اها تقرير ٻڌي موٽيو ته، ضياءَ تي گارين جا مينهن وسائيندو آيو. پڇيوسين خير ته آهي؟ چيائين ”خدا خانو خراب ڪري جنرل ضياءَ جو، آزاد به ڪو نه ڪيائين رڳو اسان جي ماني حرام ڪري ڇڏيائين.“ چيوسين وري ڇا ٿيو؟ چيائين ”او ڇا ٿيو؟ اخبارن ۾ پئي آيو ته ٻارهين ربيع الاول تي قيدين جي آزاديءَ جو اعلان ٿيندو، سنگت به هئي نڪرڻ لاءِ آتي، سو آزاديءَ جي خوشي، وٺي يارن وار ٺهرايا ۽ لاٿا. بئرڪون سموريون کليون پيون آهن. واءُ جو لڳو آهي ته سڀ وار آهن بئرڪ ۾. ڀت، ماني ٻوڙ سڀ وار لڳا پيا آهن. هڪڙو گرهه به حرام آهي.“
مولوي شمس جي ڳوٺان سندس مائٽ ملڻ آيا. سيخن واري ڪمري ۾ ملاقات هئي. هي پهلوان مڙس هن پاسي، مائٽ هن پاسي. مائٽ شمس کي ڏسي پاڻ ۾ سرائڪي ۾ ڳالهايو ته ”مڙس ته ڏسو جهڙو شينهن پڃري ۾ پيو آهي، واهه جو پيو ٺهي، شمس آهستي کين چيو ته پرئين پاسي بيٺا چئو ته مڙس ته ڏسو شينهن پيو لڳي، هن پاسي اچو آءٌ توهان واري پاسي ٿو اچان، پوءِ ٻڌايو ته شينهن آهيو يا گدڙ، اسانکي سر جي لڳي پئي آهي هنن کي شينهن پيا لڳون، گهر ويٺي پيا...“ مولوي شمس پتافي تمام سٺو مقرر به آهي.
رئيس ڏنل خان، علي احمد خان ۽ مولوي ڪنهن ڪنهن رات دوستن وٽ ڪچهريءَ لاءِ ٻين بئرڪن ۾ به وڃي رات رهندا آهن. پنهنجي بئرڪ مان ٻئي بئرڪ ۾ ويندا آهن ته چوندا آهن ته اڄ فلاڻي بئرڪ ۾ راڳ آهي سو خانصاحب اوڏانهن پيا وڃن. ٻين بئرڪ ۾ ويندي لڳندا به ايئن ئي آهن. ڏنل خان کي شال، مولوي ۽ علي احمد کي اجرڪون اوڍيل، هٿن ۾ ڪمبل جا ٿيلها، ڪڇن ۾ وهاڻا. علي احمد خان ۽ ڏنل خان اڳ ۾ رها ٿي ويا. مولوي اڪيلو رهجي ويو، پوءِ پيو چوندو هو ته ”ادا ايم آر ڊي جي آر ڊي رها ٿي ويئي آهي باقي ايم وڃي بچي آهي.“ (M- مولوي R- رئيس D- ڏنل خان).
اڄوڪي اخبار ۾ ممتاز ڀٽي صاحب جي حمايت ۾ بيان شايع ٿيو آهي، جنهن ۾ پارٽيءَ جي ڪافي رهنمائن جا نالا آهن. اهو پهريون دفعو آهي جو ممتاز صاحب جي حمايت ۾ بيان شايع ٿيو آهي ۽ جتوئي صاحب به پنهنجي حمايت ۾ بيان وٺي رهيو آهي. جيئن وڻين تيئن ڪن، پارٽي جي ورڪرن ۽ عوام جي حمايت انهن کي هوندي جنهن جي حمايت بيگم نصرت ڀٽو صاحبه ۽ محترمه بينظير ڀٽو صاحبه جن ڪنديون.

هاءِ! لوڊشيڊنگ

18- جنوري 1984ع
گذريل ڪجهه ڏينهن کان صبح سوير کان ئي بجلي بند ٿي ويندي آهي. شايد لوڊشيڊنگ جي ڪري ايئن ٿي رهيو آهي. انهيءَ ڪري صبح جو چانهه ڪو نه ملندي آهي. ڪافي دير سان ٺاهيندا آهيون. 10 وڳي ڌاري بشير ٻگهئي ڏي ويس. کيس تيز بخار هو. محب شاهه سان ملڻ ويس ته کيس به بخار هو. جيل ۾ بيماري به هڪ وڏو عذاب آهي. جيل جي بيوسي، بيماريءَ ۾ اڪيلائي، قيد جي احساس کي اڃا وڌايو ڇڏي. ملاقات جي خيال سان ماڙيءَ ۾ ويس ته ماڙي ۾ ڪي نوان دوست داخل ٿيا. سڀئي دوست هئا. جن ۾ سانگهڙ جو پيارو ۽ سدا ملوڪ فدا حسين ڏيرو نمايان هو. ساڻس مليس. ٻڌايائين ته ذلف (ذوالفقار بلوچ الله داد چنڊ جو ڳوٺ حيدرآباد) فيض محمد ابڙو (ڀينڊو تعلقو حيدرآباد) ۽ ٻيا ڪافي دوست آيا آهن. ذلف جي اچڻ جي ڏاڍي خوشي ٿيم جو ذلف ۽ شريف قريشي منهنجي چوڻ تي گرفتاري ڏني آهي. گرفتار ٿي ذلف ناري جيل ۽ شريف سکر جيل وڃي نڪتو. ناري جيل جي سڀني دوستن ذلف جي تعريف پئي ڪئي. سکر جيل مان آيل خطن ۾ شريف جي تعريف هئي. ٻئي پهريون دفعو جيل آيا آهن. شريف جي ته شادي به تازي ٿي آهي.
ناري جيل مان آيل دوستن پاڻ ۾ گڏجي رهڻ لاءِ پئي چيو تنهن ڪري بئرڪ 13 ۾ سڀني کي گڏ رهايو ويو. اي ڪلاس ڏي ويس ته عاشق صاحب وٽ ڪامريڊ ڄام ۽ طارق اشرف ويٺل هئا. عاشق جتوئي ٻڌايو ته بيان سڀاڻي موڪلڻو آهي. سڀئي گڏجي ماڙي تي آياسين جو موري جو پيارو دوست ضياءَ سومرو ۽ دادو ميونسپل ڪميٽي جو چيئرمين مهتاب قريشي آزاد ٿي رهيا هئا ۽ حسب دستور اسان سمورن دوستن کي کين الوداع چوڻو هو.
ماڙيءَ مان ٻاهر نڪتاسين ته اسپيشل وارڊ کان چاچي شاهنواز خان کي ايندي ڏٺم. ساڻس وڃي مليس. خبر پئي ته چاچو به اڄ ئي نارا جيل مان بدلي ٿي آيو آهي. چاچو هن دفعي ڪافي ڪمزور ٿي لڳو، لٿل به هو ۽ آواز مان به سندس هيڻائي پئي ظاهر ٿي.
رات جو بئرڪ ۾ ڪراچي مان رڪارڊ ٿي آيل ممتاز صاحب جو بيان ٻڌوسين. هن بيان ۾ ڪنفيڊريشن جي تجويز ڏني ويئي هئي.

پيپلزپارٽي ۽ ٻروچ

(23- جنوري 1984ع)
ٻن ٽن ڏينهن جي وقفي کان پوءِ اڄ وري ڪافي سردي آهي. ڪالهه سروري جماعت جا اٽڪل 40 ڄڻا دوست ضمانت تي آزاد ٿيا. اڄ اسان وٽ نارا جيل مان آيل دوستن جي چانهه پارٽي هئي.
يوسف ٽالپر، عاشق جتوئي، الله جڙيو پتافي، بابو غلام حسين، اعجاز خواجه، شاهنواز خان، سکر جيل مان آيل دوست ڄام ساقي، نذير لاشاري نياز ڀٽي، مسعود ڀٽي سميت ڪافي دوست ڪچهري ۾ شريڪ ٿيا. حسب معمول دوست شمس پتافيءَ جي چرچن ڀوڳن محفل مچائي ڇڏي. مڙس کلائي کلائي کيرو ڪري ڇڏيو. شمس پتافي جيڪو پاڻ به شيعه برادري سان تعلق ٿو رکي ۽ مجلسون به پڙهندو آهي، تنهن شيعن جا چرچا پئي ٻڌايا ته حاجي غلام حيدر نظاماڻي کليو پئي. جڏهن سنين جو وارو وريو ته شمس تي جتي کڻي اٿيو. حاجي صاحب کي ڪافي سمجهايوسين پر ناراض ٿي محفل مان ويو هليو.
رئيس غلام حيدر جي وڃڻ کان پوءِ اچي ٻروچن جو ذڪر نڪتو. ڪامريڊ به ٻروچن تي ڳالهائيندي ڳالهائيندي حسب معمول پارٽيءَ تي ڳالهايو ۽ چيائين ته پيپلزپارٽي به ٻروچ آهي ۽ ڊپ آهي ته متان وري بيوفائي ڪري. ڪامريڊ کي چيم ته ٻروچ ته بخت ۽ تخت کان بي پرواهه ٿي ناتو نڀايو، بيوفائي پنهون نه پر ڀائرن ڪئي، دغاباز ڀائر هئا تن تي ڳالهايو ته بهتر آهي. مون کي وارهه ۾ هڪڙي مائٽ جو ٻڌايل قصو ياد اچي ويو. سنگت کي ٻڌايم ته اهو مائٽ هڪڙي ڳوٺ ۾ ڪم سانگي ويو، اتي حسب دستور رات جو ڪچهري تي سنگتي ساٿي گڏ ٿيا. اچي ڪچهري هلي، ڪچهري کل ڀوڳ ۽ چرچن کانسواءِ اڌوري، سو چرچن ۾ اچي همراهن ٻروچن تي سسئيءَ جي حوالي سان پهرين چرچا ۽ پوءِ جٺيون ڪرڻ شروع ڪيون. مائٽ به جواب ڏئي اچي ڦاٿو ۽ چڙ مان چيائين ته ادا ڏوهه ”ٻروچن“ جو ڪو نه هو. ڏوهه ”ڏيرن“ جو هو. هن محفل ۾ ويٺل ٻه ٽي همراهه چڙي اٿي پيا، تڏهن خبر پئي ته اهي همراهه ذات جا ڏيرا هئا.
ڪافي دير ڪچهري هلي، سڀئي دوست کلندا کلندا پنهنجي بئرڪن ڏانهن روانا ٿيا. جڏهن کان ناري وارا دوست آيا آهن جيل ۾ ٻيهر رونق اچي ويئي آهي. دعوتن ۽ ڪچهرين جي گهما گهمي لڳي ويئي آهي. اڄ ملاقات تي خبر پئي ته ڀيڻ ۽ عمير بيمار آهن.

پيرول کان انڪار

(25- جنوري 1984ع)
صبح جو اٿي عالم شاهه ۽ آءٌ اسپتال وڃڻ لاءِ ماڙيءَ تي آياسين ته خبر پئي ته پوليس اسپتال ۽ ڪورٽن جا قيدي وٺڻ ڪو نه آئي آهي جو گورنر اڄ شيخ ڀرڪيو ويندو ۽ پوليس سندس حاضري ۾ ويل آهي. ٻاهر اسپتال ان ڪري وڃي رهيا هئاسين ته ڪالهه خبر پئي هئي ته عالم شاهه جو سؤٽ سخت بيمار آهي ۽ سندس بچڻ مشڪل آهي.
11 وڳي ڌاري غلام نبي کوسو آيو. ٻڌايائين ته عالم شاهه جو نوجوان سؤٽ گذاري ويو آهي. عبدالله ملاح، ابوبڪر زرداري ۽ مون ڪافي ڪوشش ڪئي ته عالم شاهه پيرول تي رها ٿئي. ايس پي جيل مارشل لا حڪام سان ڳالهايو، جواب مليو ته درخواست موڪليو. درخواست موڪلي سين. ورندي ملي ته اسان کي اختيار ڪونهي ته عالم شاهه کي پيرول تي رها ڪريون.
واهه جو جواب هو ته ”اسان کي اختيار ڪونهي.“ سڄي سنڌ تي گوليون هلائڻ، سڄي سنڌ کي گرفتار ڪري جيل اماڻڻ ۽ جيل جي معائني دوران بروقت رها ڪرڻ، ڪيسن جون اپيلون ٻڌڻ، جيلن ۾ ڪلاس ڏيڻ سميت سموري سول انتظاميه تي اختيار رکڻ ۽ مير اعجاز ۽ سيد مٺل شاهه کي پڦيءَ ۽ نانيءَ جي وفات تي پيرول تي رها ڪرڻ جو اختيار آهي، باقي عالم شاهه کي پنهنجي نوجوان سؤٽ جي جنازي ۾ شريڪ ٿيڻ لاءِ پيرول تي رها ڪرڻ جو کين اختيار ڪونهي.
اسان جي ڪوشش هئي ته عالم شاهه کي اها خبر ٻاهر پئي پر جڏهن ڪافي ڪوششن جي باوجود به عالم شاهه جنازي ۾ شريڪ ٿيڻ لاءِ پيرول تي رها نه ٿي سگهيو ته مايوس ٿي اها خبر عالم شاهه کي ٻڌائي سين. عاشق جتوئي، يوسف ٽالپر، ابوبڪر ۽ آءٌ گڏجي ڊپٽي ڏي وياسين. سڀني سخت رويو اختيار ڪيو، خصوصًا عاشق جتوئي تمام سخت لهجي ۾ جيل وارن کي اهو واضح ڪيو ته عالم شاهه لاءِ وڃڻ جو بندوبست ڪرايو نه ته جيل جي صورتحال خراب ٿيڻ جي ذميداري جيل وارن تي هوندي. ملاقات جي نتيجي ۾ جيل وارن پنهنجي طرفان ليٽر لکي ٻاهرين همراهه جي معرفت هوم سيڪريٽريءَ ڏي موڪليو.

پي اين اي جي مخالفت ۽ حسين شاهه جي داستان گوئي

(24- فيبروري 1984ع)
رات جا 10 ٿيڻ وارا آهن. ڪالهه رات به بجلي ڪا نه هئي. اڄ به ڪافي ڪوشش جي باوجود لائٽ ڪو نه آئي. ڪالهه وانگر اڄ به 8 وڳي بند ٿيا آهيون. هينئر 3 لالٽين ڏيئي ويا آهن. هڪڙو صفدر جميل وارن پاڻ وٽ رکيو آهي. اهي لوڊو راند ويٺا کيڏن. ٻيو عالم شاهه وارن جي پاسي بئرڪ جي در تي پيو آهي. عالم شاهه وارن جي پاٿاري تي عرس خاصخيلي گيت ويٺو ٻڌائي. عطا ۽ آءٌ لالٽين وچ ۾ رکيو ويٺا لکون.
ڪالهه ڪچهريءَ ۾ شريڪ ٿيس. ٻنپهرن جو ذلف ۽ اختر ملاقات تي آيا. اڄ پروگرام موجب جنرل باڊي جي گڏجاڻي ٿي. بئرڪ 9 ۾ پير معظم وارن وٽ دوست گڏ ٿيا. عالم شاهه، منير ڀرڳڙي، ڪامريڊ شمس الدين ميمڻ ۽ عابد زبيري تقرير ڪئي. فيصلو ڪيو ويو ته 27 تاريخ علامتي بک هڙتال ڪئي ويندي.
گڏجاڻيءَ کان پوءِ خانصاحب، عالم شاهه، عطا ۽ آءٌ گڏجي محب شاهه ڏي وياسين، نقوي صاحب به ويٺو هو. ڪچهري ۾ نقوي صاحب پنهنجي عادت موجب شهيد ڀٽي ۽ پ پ تي تنقيد ڪرڻ شروع ڪئي. نقوي عادت موجب تنقيد ضرور ڪندو آهي ۽ محب شاهه دستور مطابق وڙهڻ شروع ڪري ڏيندو آهي. ٻئي لفظن جي ڇتي ويڙهه ۾ مصروف ٿي ويا. محب شاهه گهڻو ڪري تنقيد جي جواب ۾ پي اين اي جي حمايتن سان جٺيون ڪندو آهي. گڏجي سڏجي کين بس ڪرائي سين. نقوي چيو ته ”اسين محسوس ٿا ڪريون ته پ پ جا ڪارڪن پي اين اي جي تحريڪ کي وساري نٿا سگهن ۽ انهن پارٽين سان شديد نفرت ٿا ڪن. ايم آر ڊي ۾ شامل پي اين اي جي حمايتي جماعتن جا اڪثر ساٿي اها ڳالهه ڪري پ پ تي احسان جتائيندا آهن ته هو ايم آر ڊي ۾ شامل ٿيا آهن. اسين اهڙن دوستن جون ڳالهيون ٻڌي ظاهري طرح منافقي کان ڪم وٺندي کين پرچائيندا آهيون ۽ کين يقين ڏيارڻ جي ڪوشش ڪندا آهيون ته اوهان سان اسان کي ڪا به نفرت ڪونهي، بلڪه اوهين اسان کي پنهنجن ٻچن کان به مٺا آهيو. مون وچ ۾ مداخلت ڪندي نقوي صاحب کي سمجهائڻ لاءِ چيو ته ”اهڙي ڪا به ڳالهه ڪونهي. اسان سياست جي ضرورتن کي محسوس ڪندي هر ڳالهه کي وساري ڇڏيو آهي ۽ پي اين اي جي ڪجهه پارٽين سان ته پ پ پ جي ڪارڪنن جي ياري ٿي ويئي آهي ۽ نوابزادو نصرالله خان به انهن محبوبن مان آهي. باقي پي اين اي جي تحريڪ جي ذڪر تي پ پ وارن جو جذباتي ٿيڻ يقيني ڳالهه آهي، ڇاڪاڻ ته انهيءَ تحريڪ جا ڏنل ڦٽ پراڻا ڪو نه ٿيا آهن. انهيءَ تحريڪ جي نتيجي ۾ سنڌ خاص طور تي، سموري ملڪ عام طور جيڪي عذاب سٺا آهن تن جو ڪاٿو ئي ڪونهي. ملڪي سياست ۾ تشدد جو آغاز انهيءَ تحريڪ کان ٿيو، سياست کي دشمني ۾ انهيءَ تحريڪ بدلايو. اها تحريڪ لساني نفرت جو باعث بڻي. انهيءَ تحريڪ دوران شهيد ڀٽي کي ”سنڌي وڏيرو“ چئي سندس حڪومت ختم ڪرڻ ۽ کيس ڦاسيءَ ڏيڻ جا اعلان ڪيا ويا. انهي تحريڪ جي نتيجي ۾ پ پ جي ڪارڪنن جي محبوب ليڊر شهيد ذوالفقار علي ڀٽي کي ڦاسي آئي. ڦاسيءَ تي شهرن ۾ مٺايون ورهايون ويون. شهرن ۾ دڪانن ۽ رستن تي ڀٽي صاحب جي تصوير کي رسن جون ڦاسيون ٺاهي لٽڪايو ويو. انهيءَ تحريڪ جو ظلم رڳو ڦاسي تي ختم ڪو نه ٿيو پر ڦاسيءَ کان پوءِ ڀٽي خاندان، سنڌ جي مسڪين ماروئڙن ۽ پنجاب جي پ پ جي پرجوش ڪارڪنن جيڪي سور سٺا آهن تن جي تذڪري لاءِ ته ڪيئي ڪتاب درڪار آهن. موجوده تحريڪ ۾ به سنڌ ۾ جيڪو تشدد ڪيو پيو وڃي اهو به انهيءَ انسان ۽ جمهوريت دشمن تحريڪ جو ئي تسلسل آهي. پوءِ ڀلا پ پ جو ڪارڪن پي اين اي جي تحريڪ جي تذڪري تي جذباتي ڪيئن نه ٿيندو ۽ ڪيئن ڀلا پي اين اي کي وساريندو؟ عباس نقوي ڪجهه ٿڌو ٿيو ۽ بيزاريءَ مان چيائين ته ”اوهين بلڪل صحيح ٿا چئو پر منهنجو ڏوهه ڪونهي، دراصل آءٌ گهڻا ماڻهو ڏسي پريشان ٿي ويندو آهيان. گهڻن ماڻهن ۾ رهي نه سگهندو آهيان ۽ نه ئي گهڻو بحث مباحثو ڪري سگهندو آهيان. آءٌ ان طبيعت جو آهيان ته مون کان اڪيلائي وارو ڪم ورتو وڃي. آءٌ ڪنهن ڪمري ۾ ويهي ڊرافٽنگ ڪرڻ جو ماهر آهيان. قرارداد يا اهڙو ڪو مواد جيڪو هڪ وقت گهڻين ڌرين کان متفقه طور پاس ڪرائڻو هجي ته آءٌ اهڙو ڪاميابي سان لکي ويندس“ ۽ پوءِ ٻڌايائين ته ايم آر ڊي جو افغانستان متعلق ٺهراءُ ۽ ٻيا به سمورا ٺهراءُ سندس ئي لکيل آهن.
اتان اٿي بئرڪ ڏي آياسين، لائٽ ڪو نه هئي. آفتاب رضا ۽ خانصاحب ٻاهر بيٺا هئا. 8 وڳي تائين ٻاهر ڪچهري ڪئي سون. ڪچهرين ۾ حيدرآباد جا دوست ويٺا هوندا آهيون ته سائين حسين شاهه جو ذڪر ضرور نڪرندو آهي ۽ اڄ به ذڪر اهو ئي نڪتو. حسين شاهه پاڻ نه هجي ته سندس ڳالهيون ضرور هونديون آهن. سندس تبصرا ۽ تشبيهون سڀني دوستن کي کلايو وجهن. سندس ڳالهيون رڳو کلائڻ واريون نه پر حيران ڪندڙ هونديون آهن. جنهن جو ذڪر ڪندو تنهن جي ڏاڏي کان ٿي بيهندو، جڳن جو ڳالهيون ڪندي پاڻ به جڳن جو لڳندو آهي. ڳالهه ايئن ڪندو جهڙو اکين ڏٺو شاهد هجي، تڏهن سنگتي چوندا آهن ته سائين گانڌيءَ سان لوڻ واري تحريڪ ۾ شريڪ هو پر اڃا تائين ڇوڪرو لڳو پيو آهي. شايد قيامت جا تڏا ويڙهيندو. حسين شاهه ٻڌائيندو آهي ته ٽنڊي مير محمود کان ٻيڙيءَ ۾ ويهي ڄامشوري تائين ويندا هئاسون ۽ تڏهن ڄامشوري واري پل ڪو نه هئي. هڪ ڏينهن مخدوم خليق الزمان سان ڪراچيءَ ۾ قائداعظم جي قبي وٽان پئي لنگهياسون ته سائين حسين شاهه هڪڙي اسڪول ڏانهن اشارو ڪندي مخدوم صاحب کي ٻڌايو ته توهان هن اسڪول ۾ هيترا سال پڙهيا آهيو. مخدوم صاحب حيرانگيءَ مان پڇيو: اها ڳالهه اوهان کي ڪنهن ٻڌائي ڇاڪاڻ ته ان ڳالهه جي رڳو مون کي خبر آهي.
ايم آر ڊي کي منظم ڪرڻ جي سلسلي ۾ مخدوم صاحب سان گڏ سکر مان پئي موٽياسين ۽ ڪنڊياري ۾ خشڪ دوستن وٽ مانيءَ لاءِ ترسياسين. ته اتي سائين مراد شاهه به اچي نڪتو. ڪچهري ڪندي حسين شاهه، مراد شاهه کان پڇيو ته سائين اوهان جي والد صاحب روزانو صبح جو گل ڀٽ شاهه ۽ سيوهڻ موڪلڻ جو سلسلو شروع ڪيو هو اهو اڃا هلي رهيو آهي يا بند ٿي ويو؟ مراد شاهه ڳالهه ٻڌي ڏاڍو حيران ٿيو، چيائين ته اهو سلسلو جاري آهي. روزانو صبح جو گل ڀٽ شاهه ۽ سيوهڻ اماڻيندا آهيون. پوءِ ته حسين شاهه آهستي آهستي مراد شاهه کي سندس ڪاروبار ۽ ملڪيتن جو ٻڌائڻ لڳو. مراد شاهه حيران هو ۽ سنگت مرڪي رهي هئي.
هڪ دفعي ايم آر ڊي جي تنظيم سازي ڪرڻ جي سلسلي ۾ ڪامريڊ فاضل راهو ۽ سائين حسين شاهه دادو ويا. فاضل راهو اتان لاڙڪاڻي هليو ويو ۽ پنهنجي هڪ دوست کي چيائين ته حسين شاهه کي حيدرآباد وٺي وڃجو. پر فاضل جي وڃڻ کان پوءِ اهو دوست حسين شاهه کي دادو ۾ ئي ڇڏي ويو هليو. سائين جيئن تيئن حيدرآباد پهتو، اسان سان احوال ڪيائين. چيائين پهرين خبرون وٺان ته اهو ڪامريڊ جو سنگتي آهي ڪير! تنهن کان پوءِ انهيءَ سان پلاند ٿيندو. ٻئي ڏينهن سائين مليو ته انهي همراهه جي اچي ڏاڏي کان ٿي بيٺو. ٻڌايائين ته اهو اڳوڻو تپيدار آهي. دادو مان فاضل جي سنگت ۾ لڏي هتي آيو آهي، بدين ۾ به رهيو آهي، هيتري هيتري زمين سرڪاري ڦٻائي اٿس. وري اچي کليو ۽ چيائين ته ”تپيدار جو ٻڌي باهه جهڪي ٿي وئي آهي، غلطي ڪامريڊ ڪئي جو پوءِ ڍائي جي حوالي ڪري ويو، هن کي ڪهڙي خبر ته پاڻ ڪهڙي بلا آهيون. اهو پنهنجو پلاند ڪامريڊ ڏي ٿيو.“
سکر جيل بدلي ٿيڻ کان اڳ ۾ سندس پٽ ملاقات تي آيا. ملاقات تان ٿي آيو ته ضياءَ تي گار جي رئي هجيس، پڇيوسين خير ته آهي؟ چيائين ”اڄ ٻار مون کي شيخن اندر ڏسي حيران هئا. ڇو جو گرفتاري کان هڪ ڏينهن اڳ کين گهمائڻ راڻي باغ وٺي ويو هوس، اتي ڀولڙن کي پڃرن ۾ ڏٺو هئوسين، اڄ وري مون کي پڃري ۾ ڏٺئون ته حيران هئا ته بابا ڇو ڀولڙن واري پڃري ۾ بيٺو آهي“ سائين هتي هو ته جڳن جون خبرون به پيون پونديون هيون ته وقت به سٺو پيو گذرندو هو.
رات 8 وڳي بند ڪيو اٿن، ڪافي عرصي کان پوءِ تارن ڀري رات ڏٺي سين. 1977ع ۾ نارا جيل ۾ ته چئن مهينن کان پوءِ رات ۾ آسمان ڏٺوسين، جو گرمي قيامت جي هئي، مينهن به غضب جو وٺو، سڄي ڇت پئي ٽمي ۽ اسان ٿانوَ ٺڪر ٽمڻ وارين جاين هيٺان رکي ڇڏيا. سيد روشن شاهه (ٽنڊو قيصر) ڏنل خان نظاماڻي (ٽنڊو قيصر)، حبيب الله ناريجو ۽ آءٌ هنڌ ويڙهيو انهن تي چڙهيو ويٺا هوندا هئاسين. ڏنل خان پيو ڪلام ڳائيندو هو ۽ اسين ويٺا ٻڌندا هئاسين. ٻي واٽ به ڪا نه هئي. گهڻيون راتيون ايئن گذريون، تان جو مولائي سپرنٽنڊنٽ شاهه صاحب کي اسان تي رحم اچي ويو ۽ بند نه ڪرڻ جو حڪم ڏنائين.
اڄ جمعو هو- ڪچهري ڪو نه ٿي. صبح جو علي مردان چانڊيو هڪ ساٿي سان گڏ آيو. علي مردان لنواري جي ستن خونن جي ڪيس ۾ آيو آهي. سپاف ضلعي بدين جو جنرل سيڪريٽري رهي چڪو آهي. بدين دوري تي ويندا هئاسين. لنواري اسٽيٽ جو مئنيجر ڏاڏو آخوند گاڏي موڪليندو هو ۽ اسين لنواري ضرور ويندا هئاسين. لنواري ۾ سپاف جا سٺا جلسا ٿيندا هئا. لنواري جي هڪڙي جلسي ۾ مون چيو ته ”جنهن عظيم شخصيت وٽ ڀٽائي ڀلارو پاڻ هلي اچي ۽ جنهن لاءِ فرمائي ته
مون سي ڏٺا ماءِ، جنين ڏٺو پرينءَ کي،
تنين سندي ڪاءِ، ڪري نه سگهان ڳالهڙي
تنهن بزرگ جي ابدي آرام گاهه مون لاءِ جهوڪ، ڀٽ شاهه ۽ درازا وانگر مقدس هنڌ آهي. ”منهنجي انهي تقرير جي تفصيل لنواري جماعت جي روحاني پيشوا پير گل حسن صاحب ٻڌي ته مون کي پاڻ وٽ اچڻ لاءِ نياپو ڏياري موڪليائين. علي مردان چانڊيو جيڪو سپاف ضلعي بدين جو اڳواڻ هو، تنهن سان گڏجي پير صاحب وٽ ڪراچي ويو هوس. پير صاحب وڏي پيار سان مليو. پير صاحب کي تمام سادا ڪپڙا پهريل هئا. جنهن صوفي تي ويٺا هئا ان تي هرڻ جي کل وڇايل هئي. پير صاحب وٽ هڪ ٻيو شخص به ويٺل هو، جنهن جو پير صاحب تعارف ڪرائيندي ٻڌايو ته هي لنواري جماعت جو فرد آهي ۽ پيرس ۾ رهندو آهي. پير صاحب منهنجو تعارف ڪرائيندي ڏاڍا پيار وارا ۽ همٿائيندڙ جملا ڳالهايا.
پير صاحب وٽ ڪافي دير ڪچهري ٿي. ڳالهين مان لڳو پئي ته سڄي دنيا هئي پير صاحب جي اکين آڏو. پير صاحب جي روشن خيالي انهيءَ مان ئي ظاهر هئي جو پير صاحب مون کي نصيحت ڪئي ته پنهنجي تقريرن ۾ سنڌ ۾ موجوده بڇڙي رواج ادي بدي جي شاديءَ جي مخالفت ڪريان ۽ سنڌ ۾ عورتن جي تعليم لاءِ جاکوڙ ڪريان. پير صاحب پنهنجي جماعت ۾ به نياڻين جي تعليم تي توجهه سان گڏوگڏ مردن توڙي عورتن جي فوجي ٽريننگ وٺڻ لاءِ هدايتون ڪيون.
پير صاحب جي وفات کان پوءِ درگاهه جي گادي ۽ ملڪيت جي وارثن تي اختلاف ٿيو آهي، انهيءَ جي نتيجي ۾ بي گناهه ماڻهو قتل به ٿيا آهن. انهيءَ ڪيس ۾ ئي ڏاڏو آخوند، علي مردان چانڊيو، هادي بخش سهتو ۽ ٻيا لنواري جماعت جا مريد هتي قيد آهن.

رات آئي وئي.....

(26- فيبروري 1984ع)
صبح جو 9 وڳي ڪچهري ۾ شريڪ ٿيس. ڪافي دوست رها ٿي ويا آهن، هاڻي ڪچهري ۾ 8 کن دوست بچيا آهن. اڄ کان نائون دوست بخشل قمبراڻي (خيرپور ناٿن شاهه) اچڻ شروع ٿيو آهي. رها ٿي ويل دوست ملاقات تي ايندا آهن. اڪثر دوستن ٻڌايو ته هو ٻاهر به پابندي سان پڙهن ٿا. 11 وڳي ڌاري بي ڪلاس ويس. اعجاز خواجه ۽ بابو غلام حسين سان ڪچهري ٿي. اتان وڃي نور محمد ٿيٻي جي ڪمري ۾ اخبار پڙهيم. 2 وڳي ڌاري اي ڪلاس ۾ ڪميٽي جي گڏجاڻي رکيل هئي. گڏجاڻي ۾ عاشق جتوئي، يوسف ٽالپر، عطاءُ الرحمان ميمڻ، عالم شاهه، ڀائو ابوبڪر، عبدالله ملاح ۽ آئون شريڪ ٿياسين. گڏجاڻيءَ ۾ ڪالهوڪي چانهه پارٽي جيڪا جان محمد برهماڻي طرفان لاکاٽ جي جتوئين جي مان ۾ ڏني وئي، تنهن ۾ عبدالله ملاح طرفان ڪيل اعلان سبب پيدا ٿيل غلط فهمين تي بحث ٿيو.
ڪالهوڪي چانهه پارٽيءَ ۾ تقرير جو پروگرام نه هو، تنهن ڪري ڪچهريءَ کي پر لطف بڻائڻ لاءِ امداد چانڊئي کي گيت ٻڌائڻ لاءِ فرمائش ٿي. امداد ٻه سهڻا گيت پنهنجي پياري آواز ۾ انهيءَ شرط تي ٻڌايا ته آئون به ڪو گيت ٻڌائيندس، تنهن ڪري امداد کان پوءِ عطاءُ الرحمان ۽ مون گڏجي اياز جو گيت ٻڌايو. جيل جي دوستن عبدالله کي پهريون ڀيرو ڳائيندي ٻڌو. هن به شيخ اياز جي وائي ”رات آئي وئي“ تمام سٺي انداز ۽ آواز ۾ ٻڌائي. چانهه پارٽيءَ ۾ يوسف ٽالپر، ممتاز علي ڀٽي طرفان خط پڙهي ٻڌايو جنهن ۾ لاکاٽ جي جتوئين کي خراج تحسين پيش ڪيو ويو هو. 3 وڳي ڌاري ملاقات جو سڏ ٿيو. گهرواري ڏاڍي بيمار هئي، تنهن ڪري سندس مائٽ ڪافي پريشان هئا. سهري ۽ سس چورائي موڪليو ته جلد ٻاهر اچان. کين اها خبر شايد ڪا نه هئي ته آئون جيل ۾ ته پنهنجي مرضيءَ سان آيو آهيان پر نڪرڻ ٻين جي وس آهي. ملاقات تان نڪتس ته پير معظم، عالم شاهه ۽ عبدالله ڊپٽيءَ جي آفيس ۾ ويٺا هئا. ڊپٽي جو ضد هو ته بک هڙتال جي نوٽيس تي نالا لکي ڏيو ته هي نوٽيس ڪنهن جي طرفان ڏنو پيو وڃي. ڪافي بحث کان پوءِ عالم شاهه ۽ عبدالله صحيحون ڪري ڏنيون.
شام جو پير معظم، پير مڪرم ۽ سندس 3 سئو ٽ عالم شاهه وٽ تعزيت لاءِ آيا. پير معظم ۽ پير مڪرم جو وڏو ڀاءُ محترم پير مظهرالحق به گرفتار آهي ۽ هن وقت مچ جيل ۾ قيد آهي. پير صاحب دادوءَ ۾ ايم آر ڊي جي هلچل دوران وڏي همت جو مظاهرو ڪيو آهي.
پير سان سال اڳي ملاقات ٿي هئي، جڏهن عبرت اخبار جي ٻارن جي ٻاري ۾ ماما موجي جي نالي سان انچارج هو. پير صاحب سان گڏ چاچا سروٽي جي نالي سان عبدالجبار عباسي ٻانهن ٻيلي هو. ان زماني ۾ سنڌي ٻارن پاران جدوجهد ڪئي پئي وئي ته ٻارن کي ملندڙ صدارتي ايوارڊ سنڌي ٻارن کي به ڏنو وڃي. ڪيڏي نه افسوس جي ڳالهه آهي ته پاڪستان جو خالق صوبو ۽ سندس رهندڙ ته ٻئي درجي جي حيثيت رکن ٿا پر سنڌ جا ٻار به ٻه اکيائي جو شڪار ٿيا.
جدوجهد دوران مغربي پاڪستان جو گورنر محمد موسيٰ ڀٽ شاهه جي ميلي تي اچڻو هو. ٻارن جي ٻاري طرفان فيصلو ڪيو ويو ته سنڌي ٻارن طرفان کيس يادداشت پيش ڪئي وڃي. گورنر ڀٽ شاهه آيو ۽ سنڌي ٻارن طرفان يادداشت کي آفتاب چنا (محترمه مهتاب اڪبر راشديءَ جو ڀاءُ) کڻي الائي ڪيئن سمورن حفاظتي انتظامن کان لڪي گورنر تائين پهتو ۽ کيس يادداشت ڏني. ٻارن جي ٻاري طرفان اورينٽ هوٽل جي نوري لائونج ۾ عاليشان پروگرام منعقد ڪيو ويو ۽ ان ۾ آفتاب چنا کي سندس ڪارنامي تي ميڊل ڏنو ويو. ان پروگرام جو مهمان خصوصي ڊپٽي ڪمشنر عثمان علي عيساڻي هو.

ڀتو نه وٺڻ تان قيدين ۾ ڦيٽاڙو

(27- فيبروري 1984ع)
صبح جو سوير اٿياسين، چانهه سان سلائس کائي اڄوڪي بک هڙتال جي تياري ڪئي سون. دوست ڏهين وڳي کان ئي بئرڪن مان نڪرڻ شروع ٿي ويا. ڪو اڪيلو پئي آيو ته ڪي گڏجيو پئي آيا پر سڀني جي هٿن ۾ فراسيون، چادرون يا اجرڪون ضرور هيون، ڄڻ عيد نماز جي نيت سان عيدگاهه ڏانهن وڃي رهيا هئا. سڀئي دوست ڀتين ۽ وڻن جي ڇانوَ ۾ ڪمبل، فراسيون وڇائي ڪچهري ۾ شروع ٿي ويا. رنگين ڪپڙا، سنڌي ٽوپيون، اجرڪون، رنگ برنگي شالون، ننڍيون ننڍيون ڪچهريون، ڄڻ ميلو هو. ڪچهرين ۾ وڏي ڪچهري ان وڻ جي ڇانو ۾ هئي جنهن جي هيٺان چاچو شاهنواز جوڻيجو، عاشق جتوئي، يوسف ٽالپر، اعجاز خواجه، فدا حسين ڏيرو، عالم شاهه، ابوبڪر زرداري، عبدالله ملاح، عطاءُ الرحمان ميمڻ، محب شاهه، رفيق صفي، عابد زبيري، انور عباس نقوي ۽ ٻيا دوست ويٺا هئا. پير معظم اٿي اعلان ڪيو ته اسان دوستن فيصلو ڪيو آهي ته ”ٽن وقتن جي ماني واپس ڪبي.“ اسان کين چيو ته ڪميٽي ٻن وقتن جو فيصلو ڪيو آهي جو علامتي بک هڙتال آهي، پر نه مڃيائين ۽ چيائين ته بهرحال اسان جو اهو فيصلو آهي ۽ اهو به ٻڌايائين ته عوامي تحريڪ جي دوستن چيو آهي ته عبدالله ملاح ٻن وقتن جو فيصلو ڪري غلط ڪيو آهي، اهو سندس ذاتي فيصلو هو پر هاڻي جي دوستن جو فيصلو ڪرايو ته اسين (عوامي تحريڪ جا دوست) حمايت ڪنداسين. ڀائو ابوبڪر ۽ عبدالله چيو ته ”پ پ وارن جو پنهنجو اختلاف آهي. پاڻ ۾ طئي ڪريو.“ اسان کيس چيو ته ڪميٽي جو ٻن وقتن وارو فيصلو متفقه فيصلو آهي ۽ ان ۾ اوهان به شامل آهيو، اوهان پنهنجي راءِ ضرور ڏيو. ٻنهي کتو جواب ڏنو ته اسان جو ڪجهه به نه وڃي، اوهان پاڻ ۾ فيصلو ڪيو. اسان کي ڀائو ابوبڪر ۽ عبدالله جي رويي تي ڏک ٿيو پر چيوسين ٻئي مجبور آهن، سو ٻنهي تي ميار ڪونهي. عبدالله عوامي تحريڪ جو نمائندو آهي، ذاتي طرح بيوس آهي. پنهنجي ڳالهه ڪري ئي ڪو نه سگهندو آهي. مڙس جو ”ضابطي“ هانوَ کائي ڇڏيو آهي. ڪامريڊ لاءِ ضابطو به جهڙو ”ڪاٺ!“ جيسين ڪنهن ڪامريڊ تي ضابطو لاڳو هوندو آهي تيسين ڪامريڊ توائي هوندو آهي. ضابطو به پراڻن وڏيرن وارو ”هٿ بند ڪرڻ“ جهڙو فيصلو آهي. سو عبدالله گهڻئي ڀلو پر بيوس، تنهن تي ميار ٺهي ڪو نه ٿي. باقي ڀائو ابوبڪر تنهن جو به ڏوهه ڪونهي. ڀائو سنگتي سڀني جو، سنگت تان پيو گهور ٿيندو، محبت جا پيو مينهن وسائيندو، پر جي سنگت ۾ اختلاف ٿيو ته ڀائو کي ڪوهه تي ڏسبو، خير ڪرائڻ لاءِ ته ڀائو ڄائو ئي ڪونهي. صلاح ڏيندو ڪو نه، جي ڏيندو ته ڀائوءَ جي ڀلي صلاح به ڦري تيل ۽ تيلي ٿي پوندي ۽ باهه اڳي کان به وڌي ويندي آهي.
نيٺ يوسف صاحب، عاشق صاحب، عطا ۽ عالم شاهه گڏجي صلاح ڪري پير معظم جي راءِ سان اختلاف هجڻ جي باوجود سندس رٿ جي حمايت ڪئي، ڇاڪاڻ ته اختلاف جي صورت ۾ سنگت ۾ ڏڦيڙ پئي ها ۽ اها سياسي قيدين لاءِ ڪا سٺي ڳالهه ڪا نه ٿئي ها. عالم شاهه اٿي اعلان ڪيو ته ٽن وقتن جو ڀتو نه ورتو ويندو.
ڪالهه گڏيل فيصلو ٻن وقتن جو هو. ان افراتفري سبب رٿيل احتجاجي جلسو نه ٿي سگهيو. جلسي جو مهمان خصوصي عابد زبيري هو. مون تجويز ڏني ته رڳو زبيري صاحب کان تقرير ڪرائي وڃي پر ڀائو ڳالهه ٽاري ڇڏي ۽ پوءِ دوستن قومي گيت ٻڌايا. امداد چانڊيو، عطا، مون، سليمان لنڊ، ٽنڊي الهيار جي اقبال جروار، نياز ڀٽي ۽ سوني فقير گيت ٻڌايا. گيتن کان پوءِ گڏجاڻي ختم ٿي ويئي. عابد زبيري سخت ناراض ٿيو ته گڏجاڻي ڇو ختم ڪئي وئي. جڏهن ته ڪالهه کان جلسي ۽ منهنجي مهمان خصوصي هئڻ جو اعلان ڪيو ويو هو، جيڪڏهن جلسو ختم به ڪرڻو هو ته اسان کي به اعتماد ۾ ورتو وڃي ها. آءٌ زبيري سان متفق هئس. اسپتال وڃي محب شاهه وٽ ويٺل عالم شاهه سان احتجاج ڪيم ته اهو نه ٿيڻ کپندو هو. عطا جي ساڳي صلاح هئي ته جلسو ٿيڻ کپندو هو ۽ جيڪڏهن ملتوي ڪرڻو هو ته صلاح مشورو ڪرڻ ضروري هو. اتان اٿي نقوي صاحب کي ساڻ ڪري عابد زبيري وٽ آياسون ۽ بدنظمي جي وضاحت ڪئي سون. زبيري صاحب ناراض هو. اتان ٿي عاشق صاحب ۽ يوسف صاحب وٽ وياسين. انهن به سچ پچ بک هڙتال ڪئي هئي. سڄو ڏينهن بليڪ ڪافي تي گذر ڪيو هئون، تن کي جوس پياريوسين، وري سڀئي گڏجي عابد زبيري وٽ آياسين. يوسف صاحب کيس پرچايو. زبيري صاحب پرتو. پاڻ به جوس پيتائين ۽ اسان کي به پياريائين. نيٺ واپس بئرڪ ورياسين. اڄوڪي بک هڙتال ڪافي قدر ڪامياب هئي. ڪجهه دوستن کانسواءِ باقي سڀني دوستن مڪمل بک هڙتال ڪئي. ڪافي دوستن وٽ چانهه وغيره جو سامان به ڪو نه هو، ٻين دوستن کان ڪجهه سامان وٺي انهن کي ڏنوسين.

مولانا جي مختصر مذمت
(28- فيبروري 1984ع)
صبح جو اٿي ڪچهري ۾ شريڪ ٿيس. اڄ ڪچهريءَ ۾ عبدالحسين مون تي تنقيد ڪئي ته دير سان ٿو اچان ۽ ڪجهه دير ويهي ڪچهريءَ مان هليو ٿو وڃان. ان ڪري پڙهڻ ۽ سمجهڻ سمجهائڻ جو مقصد پورو نه ٿو ٿئي. طئي ٿيو ته آئينده دير نه ڪبي ۽ سمورو وقت ڪچهري ۾ ويهبو. اعجاز خواجه جي ڪمري مان وهنجي نور محمد ٿيٻي وٽ وڃي اخبارون پڙهيم. جنگ، ڊان ۽ نواءِ وقت ۾ بک هڙتالن جون خبرون اهميت سان آيل هيون. خبرن موجب سکر جيل ۾ به مير هزار خان بجاراڻي ۽ فتحياب علي سميت 16 اڳواڻن بک هڙتال ڪئي ۽ ٻين دوستن به ڀتو واپس ڪيو هو. ڪراچي جيل ۾ به حيدرآباد جي سياسي قيدين جي اپيل تي بک هڙتال ڪئي ويئي. خواجه خير الدين ۽ جتوئي صاحب به پنهنجي ماني واپس ڪئي.
اڄ اخبارن ۾ بزنجي صاحب، مزاري صاحب ۽ پيار علي الانه جي آزادي جي خبر به اهم هئي ۽ اخبار چند ڏينهن ۾ پليجي صاحب جي آزادي جي توقع ڪئي هئي. هن کان اڳ پنجاب جي اڳواڻن جن ۾ ارشد چوڌري، ٽڪا خان ۽ فاروق لغاري شامل آهن تن کي رها ڪيو ويو آهي.
اڄوڪين اخبارن ۾ مزاري صاحب جو مارشل لا هٽائڻ، آئين ۾ ترميم نه ڪرڻ ۽ سياسي قيدين جي رهائي جو مطالبو به شامل آهي ته مولانا امروٽي صاحب پاران ايم آر ڊي جي ٻئي مرحلي جو اعلان به ڪيل آهي ته ”مارچ کان بک هڙتالون ڪيون وينديون ۽ جلسا منعقد ڪيا ويندا.“ امروٽي صاحب چيو آهي ته ”جيل ۾ قيد ٿيل ڪارڪن بک هڙتالون به ڪندا.“ مولانا صاحب جو حڪم اکين تي، جڏهن حڪم ڪندا، هڙتال ڪنداسين، اها ٻي ڳالهه آهي ته حيدرآباد جي قيدين جي اپيل تي سمورن جيلن ۾ ساٿين بک هڙتال ڪئي پر ايم آر ڊي ان سلسلي ۾ سکڻو اخباري بيان به ڪو نه ڏنو. ايم آر ڊي ڪجهه ڏينهن اڳ ۾ پنهنجي اجلاس ۾ شاگرد يونين تي بندش جي سلسلي ۾ به بلڪل خاموش رهي. مهراڻ يونيورسٽي ۾ شاگردن تي فائرنگ ٿي ته به ايم آر ڊي جا رهنما چپ هئا، جڏهن ته سڄي سنڌ احتجاج ڪيو. آءٌ سنڌ ڪنوينشن منعقد ڪرڻ جي سلسلي ۾ ڪراچي ميٽنگ ۾ ويس ته ان ڳالهه تي احتجاج ڪيم. پوءِ اڳواڻن بيان ڏنا. ان رات مولانا فضل الرحمان جيڪو سندس پارٽي جي رهنما جي گهر پريس ڪانفرنس ڪري رهيو هو تنهن کي ڪراچي بدر ڪرڻ لاءِ پوليس گهيرو ڪيو بيٺي هئي. اسان کي اجلاس ۾ خبر پئي ته آءٌ، مولانا ٿانوي، خواجه خير الدين ۽ فاضل راهو سان گڏجي مولانا فضل الرحمان ڏي وياسين. مولانا سان به مهراڻ يونيورسٽي واري ڳالهه ڪئي سون ته اڪثر ايم آر ڊي سنڌ ۾ ٿيندڙ ناحق وارين ڪاررواين تي ڇو خاموش ٿي رهي؟ سنڌ جي عام ماڻهن، نوجوانن، شاگردن، دانشورن ۽ پورهيتن جي مسئلن تي انهن سان يڪجهتي جو اظهار نه ڪنداسين ته عوام به اسان سان ڪيئن گڏجي هلندو. مولانا صاحب پريس ڪانفرنس ۾ مهراڻ يونيورسٽيءَ جي واقعي جي مختصر مذمت ڪئي. اڄ شام جو امير بخش هاليپوٽو رها ٿيو. سڀئي دوست کيس ڇڏڻ لاءِ جيل جي در تي آيا.

جيئل شاهه ۽ مير

(29- فيبروري 1984ع)
صبح ساڍي ستين وڳي چانهه پيتي سين. عطا ٻڌايو ته رات بشير ٻگهيو ٺيڪ نه هو، کيس وات مان ٿوري رت آئي آهي. کيس ڏسڻ ويس ته بشير ستو پيو هو. سائين جيئل شاهه اٿيو ويٺو هو. بشير جي اٿڻ جي انتظار ۾ سائين وٽ ڪچهري ۾ ويهي رهيس. بشير ٻگهيو خيرپور ناٿن شاهه جي پارٽي جي بهادر ڪارڪنن ۽ سپاف جي نظرياتي اڳواڻن مان آهي. گفتگو ۽ تقرير سٺي ڪندو آهي. سائين ڪجهه پريشان هو. ٻڌايائين ته ”گهر ننڍو پٽ ڇڏي آيو آهيان، کيس گهر جي ڪاروبار هلائڻ جي خبر ڪانهي.“ اها به پريشاني هئس ته ٻه ناٺي به گهر ڇڏي آيو آهي. ٻن ناٺين جي گهر ڇڏي اچڻ جو پڇيومانس ته ٻڌايائين ته ”هڪ ڌيءَ ڀائٽي کي ۽ ٻي ڌيءَ سالي جي پٽ کي پرڻائي ڏنم، ٻئي سڱ بدي جا هئا پر ڀاءُ ۽ سالو پنهنجي وعدن تان ڦري ويا ۽ ٻئي نياڻيون هاڻ مون وٽ آهن. هڪڙي کي الحمد الله ٻار به ڄائو آهي.“ سائين کي چيم ته اوهين ته سمجهدار سياسي ڪارڪن آهيو، اوهان به جيڪڏهن هنن بڇڙين ريتن رسمن کان نه بچو ته ٻين جو ڇا ٿيندو. سائين چيو ته ”بس ڇا ڪيون. ماحول ئي اهڙو آهي. جند ڪو نه ٿا ڇڏائي سگهون.“ سائين ۽ منهنجو ڳوٺ ساڳيو آهي. سائين جو اڃا حال چڱو آهي، گهڻا ڳوٺ وارا ته رحم جوڳي زندگي گذاري رهيا آهن. ڳوٺن ۾ ته ڪيتريون ئي عورتون جانورن کان بدتر حياتي گذارين ٿيون. ٿوري ٿوري ڳالهه تان زالن کي مار ڏيڻ ته ڪا ڳالهه ئي ڪونهي. ڌيئون رسائي ويهارڻ ته ڄڻ فخر جي ڳالهه آهي. پٽن پرڻائڻ لاءِ ڌيئرون پوڙهن، ٻارن ۽ زالن وارن کي ڏيڻ، مطلب ته اوڙاهه ۾ اڇلائڻ عام ڳالهه آهي. ڌيئرون ساهرن ۾ ڏکيون ته پلاند وري ننهن کان وٺڻ. ڳوٺ جي ڪهڙين رسمن جو ذڪر ڪجي، مرد ته ٺهيو پر عورتن کي ٿو ڏسجي ته ويچاريون جانورن کان به بدتر زندگي پيون گذارين، سوچيان ٿو ته تحريڪ نسوان واريون تنظيمون الائي ڪٿي آهن....
سائين جيئل شاهه وٽان اٿي ڪچهري ۾ آيس. اعجاز خواجه وٽ شمس الدين ميمڻ، بابو غلام حسين ۽ ڏاڏي آخوند سان ڪچهري ٿي. اختر ملاقات تي آيو، ٻڌايائين ته آئنده ملاقات تي ڪو نه ايندو، جو سندس والد جيڪو تازو لبيا مان آيو آهي سو منهنجي گرفتار ٿيڻ تي سخت ناراض آهي. اڄ به بک هڙتال جي اپيل ڪندڙن جي بدلي جا افواهه هئا. بئرڪ ۾ آيس ته چاچي سيف الدين کي بخار هو. چاچي کي سڀئي چرچن ۾ چئي رهيا هئا ته چاچا اوهان کي اميربخش جي جدائي جو اثر ٿيو آهي. چاچو سيف الدين کلڻو ملڻو، سڀني دوستن جو ڀوڳ چرچو برداشت ڪندڙ بزرگ ساٿي آهي. شام جو جيلر اشرف شاهه چاچي جي عيادت لاءِ آيو. ان مهل خبر پئي ته جيئل شاهه جي ضمانت جا آرڊر اچي ويا آهن. رها ٿي رهيو آهي، کيس الوداع چوڻ لاءِ ڪافي دوست جيل جي در تي آيا.
جيئل شاهه کي ايم آر ڊي جي تحريڪ دوران تعلقي ٽنڊو محمد خان پ پ ۽ ايم آر ڊي جو صدر مقرر ڪيو اٿئون. سائين جيئل شاهه 1968ع ۾ ٽنڊو محمد خان ۾ وڪيل ملازم حسين جو منشي هو، ان جي ضد ڏيارڻ تي ته پنجاب ۾ پ پ جو وڌيڪ ڪم آهي ۽ سنڌ ۾ ڪو به تنظيمي ڪم نه اٿس، پ پ ۾ شامل ٿيو. تمام گهڻو سرگرم ٿي ويو. ٽنڊي جي بااثر ميرن پيرن جي مخالفت برداشت ڪرڻي پيس. ترت ئي مرحوم مقبول ڀٽي ۽ سندس دوست تنظيم ڪرڻ آيا (سائين حسين شاهه چوي ٿو ته ان موقعي تي آءٌ به هئس) تن پهرين محسن شاهه جيڪو اردو ڳالهائيندڙ هو، تنهن کي صدر مقرر ڪيو ۽ ڪجهه ڏينهن کان پوءِ جيئل شاهه کي صدر مقرر ڪيو ويو. جيئل شاهه پارٽي لاءِ ٽنڊي محمد خان ۾ بيپناهه محنت ڪئي آهي. پارٽي جي ڪارڪنن دوستن ۽ غريب ماڻهن ۾ عزت اٿس. ٽنڊي ۾ ميرن جي خلاف ڪم ڪرڻ ته وڏي ڳالهه هئي پر ڪم ڪرڻ لاءِ سوچيندو به ڪو ورلي هو. ٽنڊي ۾ رڳو سائين عارف شاهه سياسي لحاظ کان ميرن خلاف اعلانيه مورچو قائم ڪيو ويٺو هوندو هو. سائين جيئل شاهه ميرن جي مخالفت ۾ اهڙو لڳو جو مير پارٽي ۾ شامل ٿيا ته به هن مان ڦاٿل هئا. شهيد ڀٽي جي جيڪا به کليل ڪچهري ٿئي، تنهن ۾ سائين جيئل شاهه ميرن خلاف درخواست ۽ ٻين ڪاغذن جي ڀريل بيگ سان موجود هوندو هو ۽ شهيد ڀٽو به کيس ڏسي اڳ ئي چئي ڏيندو هو ته ”جيئل شاهه هن دفعي ڪهڙو ڪيس کڻي آيو آهين؟“
جتوئي صاحب جي وزارت اعليٰ جي زماني ۾ تنظيم ٿي ته ٽنڊي محمد خان ۾ پير سعيد جان سرهندي جي چوڻ تي تنظيم ڪئي وئي جنهن ۾ جيئل شاهه جي جاءِ تي الحاج عبدالخالق سومرو مقرر ڪيو ويو ۽ ٻيا به عهديدار کنيا ويا جن ۾ چوڌري، محمد هاشم سهتو ۽ ڪي ٻيا به شامل هئا. سي سڀئي هن وقت پارٽيءَ کان لاتعلق آهن. هنن جو ڏوهه به ڪونهي. حڪومت هئي ته سڄي سنڌ ۾ اهڙا دوست ڪيئي هئا. انهن سڀني جو سرڪار سان واسطو هو، اهي پارٽي سان ٻڌل ڪونهن، جيڏانهن سرڪار تيڏانهن اشراف، خبر ناهي ڇو جڏهن پارٽي کي مصيبتن ۾ منظم ڪرڻ جي مهل بااثر ماڻهن جي ضرورت هوندي آهي تڏهن نڌڻڪا اڳيان ٿيندا آهن ۽ اڳيان ڪبا به آهن ۽ جڏهن سک ۾ پارٽي لاءِ راڄ حاضر هوندا آهن ۽ ڪنهن به بااثر جي ضرورت ڪو نه هوندي آهي تڏهن وري نڌڻڪا ڇٽا، اشراف بااثر اڳيان هوندا آهن ۽ ڪبا آهن.
نئين تنظيم کان پوءِ سائين جيئل شاهه خاموش ٿي ويٺو پر سرڪار ويئي ته سائين جي بيماري به اٿل کاڌي، چرپر شروع ٿي. ايم آر ڊي کي منظم ڪيوسين ته ٽنڊي محمد خان جي اجلاس ۾ مون کيس تعلقي لاءِ ذميداريون ڏنيون. سائين ڪافي ڪم ڪيو. سندس ساٿي به سٺا هئا. گڏجي ڪم ڪيائون. تعلقي ۾ ايم آر ڊي تمام گهڻي سرگرم ڪئي وئي. ٽنڊي جي دوستن ۾ سائين سان گڏ عبدالحڪيم ميمڻ وڪيل جيڪو تازو ڪراچي جيل مان رها ٿيو آهي. سيد محسن شاهه، زمان شاهه ٽکڙائي، زاهد سمون، علي غلام بالادي، عبدالرحمان ڀٽي، مسعود ڀٽي، نياز ڀٽي، ممتاز بالادي، يعقوب ميمڻ شامل آهن. تن مان ڪي دوست ڪجهه وقت اڳ ۾ رها ٿيا آهن ۽ ڪي سکر جيل ۾ سزا ڪاٽي رهيا آهن. سو خير سان سائين جيئل شاهه، کلندي ڪڏندي ڪڏهن ڪڏهن ڳڻتين ۾ ٻڏندي جيل ڪاٽي ڳوٺ روانو ٿي ويو آهي. کيس الوداع چئي اچي بئرڪ ۾ ويٺس.

سياسي قيدين جي رهائيءَ جون خبرون

(پهرين مارچ 1984ع)
هينئر هينئر جيل جي مورچن تان سپاهين گهنڊ کي 11 ڌڪ هڻي رات جا 11 ٿيڻ جو اعلان ڪيو آهي.
صبح جو 9 وڳي ڪچهري ۾ شريڪ ٿيس. دوست بئرڪن ۾ وڃي ڪچهريءَ ۾ شريڪ ٿيڻ جي تبليغ ڪري رهيا آهن. تنهنڪري اڄ ڪجهه وڌيڪ دوست شريڪ ٿيا. 11 وڳي جان محمد برهماڻي، علي احمد پليپوٽو ۽ بشير ٻگهيو آيا، چيائون ته 4 مارچ جو ڏينهن ملهائي رهيا آهيون، ان سلسلي ۾ صلاح ڪرڻ آيا آهيون ته ج- س- ا-ف کي دعوت ڏجي يا نه؟ مون چين ته شرڪت جي دعوت ضرور ڏجي، باقي دوستن سان تقرير جي سلسلي ۾ اڳ ئي ڳالهائجي. اختلافي ڳالهيون نه ڪيون وڃن، وڌيڪ جيڪو فيصلو سپاف ڪندي، اسين اهو ئي مڃينداسين. محترم جي ايم سيد جي سالگره جو بائيڪاٽ سپاف ڪيو ته پ پ وارن سندن تائيد ڪئي.
12 وڳي اي ڪلاس ويس. ڀائو ابوبڪر ۽ عالم شاهه ويٺا هئا. اتي خبر پئي ته ڪالهه امير علي شاهه ڄاموٽ کي مارشل لا وارن گهرايو هو ۽ رهائي لاءِ بهتر چال جو بانڊ ڀري ڏيڻ لاءِ چيو پر شاهه صاحب انڪار ڪري ڇڏيو ۽ اڄ به سندس رهائي جو مشروط آرڊر آيو آهي پر ڄاموٽ صاحب رها ڪو نه ٿيو آهي.
ڄاموٽ صاحب کي آفرين هجي. ٻيا به جي جيل مان وڃڻ جي ٿوري جلدي نه ڪن ها ته شايد حڪومت تي دٻاءُ وڌيڪ پوي ها. وڏن ماڻهن لاءِ هروڀرو ايڏي تڪليف ڪو نه هئي.
اڄڪلهه رهائي جا افواهه زور تي آهن. اخبارن ۾ گورنر جو بيان آهي ته رهائيون جاري آهن. ڪالهه جنرل ضياءَ بيان ڏنو آهي ته سياسي اڳواڻن جي رهائي تي غور ڪيو پيو وڃي. جيل جي بک هڙتال تي به ڳالهائيندي چيائين ته ”بک هڙتالين جي مسئلن جو جائزو ورتو پيو وڃي.“ گورنر عباسي چيو ته ”بک هڙتال سان ڪو به فرق ڪو نه پوندو، سندن مرضي، سدا بک هڙتال ڪن.“ڏاچي هڻي ڏهه توڏو هڻي تيرهن، (ٻنهي ڄڻن جيڪو به ڳالهايو پر ايم آر ڊي ته اکر به ڪو نه ڪڇي سياسي قيدين جي بک هڙتال تي).
اڄ بي بي سي خبر نشر ڪئي ته لاهور هاءِ ڪورٽ بار سنڌ ۽ بلوچستان جي سياسي قيدين سان انتظاميه جي غلط رويي جي مذمت ڪئي آهي ۽ سندن مسئلن کي حل ڪرڻ جي اپيل ڪئي وئي آهي. اتان اٿي بئرڪ آياسين. شام جو اي ڪلاس ۾ 4 مارچ جي سلسلي ۾ گڏجاڻي هئي، خبر پئي ته يوسف ٽالپر گڏجاڻي جو ميزبان آهي ۽ سندس طرفان هڪ وقت جي ماني به کارائي ويندي. دوستن اهو به ٻڌايو ته ج.س.ا.ف کي تقرير لاءِ ڪو نه چيو ويندو. ڇاڪاڻ جو ڊيمو ڪريٽڪ اسٽوڊنٽس وارن چيو آهي ته جيئي سنڌ وارا تقرير ڪندا ته اسين بائيڪاٽ ڪنداسين. ڪجهه ڏينهن اڳ ۾ ج.س.ا.ف. وارن مهراڻ يونيورسٽي ۾ سپاف ۽ ڊيموڪريٽڪ وارن سان جهيڙو ڪيو آهي (اها ڪا نئين ڳالهه ڪونهي، ج. س.ا. ف. يونيورسٽين ۽ ڪاليجن ۾ ٻي ڪنهن سنڌي شاگردن جي تنظيم جي ڪم ڪرڻ کي غير شرعي سمجهندي آهي)
گڏجاڻي ۾ مقررن تي به مشورو ڪيو ويو، گڏجاڻي ۾ اهو به ٻڌايو ويو ته 4 مارچ جو مهمان خصوصي به يوسف ٽالپر هوندو. اڄ شام جو اها به خبر پئي ته سياسي قيدي دوستن هڪ ٻي جيل ڪميٽي به ٺاهي آهي، جنهن ۾ ابوبڪر، عبدالله ملاح، مولابخش مشوري ۽ پير معظم شامل آهن. اها ڪميٽي شايد جيل ڪيس وارن دوستن ٺاهي آهي. ان ڪري ٻين ساٿين کي انهيءَ بابت ڪو نه ٻڌايو ويو آهي.
ڪالهه به اونهاري جهڙو ڏينهن ٿي لڳو. اڄ شام جو به گرمي پئي محسوس ٿي. مڇرن يلغار ڪري ڏني آهي. مڇر به ڇتا، جتي ٿا ويهن ڏنڀيو ڇڏين. لکڻ پڙهڻ به مشڪل آهي. انهيءَ مصيبت کان ئي عالم شاهه به پنکو هلائي ڇڏيو آهي.

ڄام ۽ پليجي جي پيروڪارن جو نظرياتي بحث

(2 مارچ 1984ع)
صبح جو اٿي چانهه پي، هنڌ ۽ ڪمبل ٻاهر اُس ۾ سڪائڻ لاءِ وڌاسين. اتي ئي ويٺا هئاسين ته چاچو شاهنواز جوڻيجو ۽ سيد امير علي شاهه ڄاموٽ آيا. چيائون ته جمعي جو ڏينهن آهي موڪل جو فائدو وٺي دوستن سان ملڻ نڪتا آهيون. ڪچهري ٿي. اتان اٿي اعجاز خواجه وٽ آيس ته جيلر حيدر زمان ٻڌايو ته ڄاموٽ صاحب جي رهائي جا آرڊر اچي ويا آهن. پرچي موڪلي اٿئون ته تيار ٿي اچي. عالم شاهه، عطا ۽ آئون گڏجي اسپيشل وارڊ وياسين ته ڄاموٽ صاحب کان موڪلايون. اتي رفيق صفي جو چيني نموني ٺاهيل پلاءُ کاڌوسين. ڄاموٽ صاحب به موڪلايو، کيس الوداع چيوسين.
اڄ بئرڪ نمبر 14 ۾ سنڌي شاگرد تحريڪ ۽ ڊيموڪريٽڪ جي دوستن جو نظرياتي بحث رکيل هو. ان بحث کي ٻڌڻ لاءِ عالم شاهه ۽ آءٌ به اتي وياسين. انهن جماعتن کان علاوه ڪافي دوست اچي گڏ ٿيا هئا. اسين پهتاسين ته گفتگو جاري هئي. سنڌي شاگرد تحريڪ وارا چئي رهيا هئا ته، ”اوهان ڊيمو ڪريٽڪ وارا پنهنجي سياسي تنظيم ٻڌايو؟ اسان کي خبر هجڻ گهرجي ته اسين بحث ڪنهن سان ويٺا ڪريون.“ ڊيمو ڪريٽڪ وارن چيو ته ”اسين شاگرد تنظيم سان واسطو رکون ٿا ۽ ان حيثيت ۾ ئي بحث ڪنداسين. باقي سياسي جماعت ٻڌائڻ لاءِ پابند نه آهيون. توهان جو زور ڀرڻ اجايو آهي. اهڙو ئي سوال پوليس اسان کان تشدد ڪري پڇيو آهي اسان جو ساڳيو جواب آهي ته شاگرد تنظيم سان واسطو رکون ٿا.“ عوامي تحريڪ چيو ”يا تنظيم ٻڌايو يا اعلان ڪريو ته توهان جي ڪا به تنظيم ڪونهي“. ٻنهي ۾ ضد وڌي ويو. ايئن لڳو ڄڻ بحث ڪو نه ٿيندو.“
عوامي تحريڪ چئي ته اهم سوال تي شاگرد تنظيم سان ڪو نه ڳالهائينداسين. ڊيموڪريٽڪ چيو ته ”نظرياتي سوال ڪنهن به تنظيم کان ڪو به ڪارڪن پڇي سگهي ٿو.“ ٻڌندڙن مداخلت ڪئي ۽ ڊيموڪريٽ جي موقف جي حمايت ڪئي (ڪجهه ڏينهن اڳ ۾ ڪامريڊ ڄام ساقي اسان وٽ ڪچهريءَ) تي آيو هو. ڪافي دوست موجود هئا. عبدالله ملاح به اچي نڪتو. عبدالله ملاح پهريون سوال ئي اهو ڪيو ته شاگرد تنظيم انقلاب آڻي سگهي ٿي ڇا؟ ڪامريڊ ڄام چيو ته ”نه، باقي آءٌ سمجهي ويو آهيان ته اوهان اهو سوال ڇو ڪيو آهي.“ عبدالله وري چيو ته آءٌ رڳو اوهان جي سياسي جماعت يا انقلابي محاذ بابت پڇڻ چاهيان ٿو.“ تڏهن به ٻنهي ۾ ڪافي بحث ٿيو پر نه عبدالله پنهنجو سوال ڇڏيو، نه ڄام ساقي ئي جواب ڏنو. سنين ۽ شيعن ۾ به ڪو حال آهي. ڪامريڊ ڄام جا دوست ۽ پليجي صاحب جا پيروڪار ته انهن کان به اڳتي آهن. ٻئي گروپ پاڻ کي مارڪس ازم جا پرچاري ۽ پوئلڳ چوائيندا آهن پر ٻئي هڪٻئي جي نظر ۾ ڪافر جيان هوندا آهن. پليجي صاحب ته پنهنجي تقريرن ۾، ڪامريڊ وارن تي ڪڏهن ڊينڊڙا چئي ته ڪڏهن نازشي نقوي ٽولو چئي خوب ڇوهه ڇنڊيا آهن. پليجو صاحب مزدورن، هارين، شاگردن ۽ عام ماڻهن ۾ مختلف نالن سان جماعتون ٺاهي سنڌي عوامي تحريڪ جي نالي ۾ کلي عام سياست ۾ سرگرم آهي. جڏهن ته ڪامريڊ ڄام وارا ڪنهن به سياسي تنظيم جو نالو اعلانيه ڪو نه وٺندا آهن. سنڌ ۾ شاگرد تنظيم اڳ ۾ ايس اين ايف ۽ هاڻ ڊيموڪريٽڪ جي نالي ۾ ڪم ڪن ٿا. في الحال ڪميونسٽ پارٽي جي قبوليت ڪو نه ڪندا آهن. تنهن ڪري عوامي تحريڪ وارا جماعت جو نالو پڇندا آهن ۽ ڪامريڊ ڄام وارا حيادار عورت وانگر مڙس هوندي سوندي به سندس نالي بدران پٽ جو پيءُ چئي ٻڌائيندا آهن) بحث شروع ٿيو. ”فڪر مائوزي تنگ“ اڄوڪي بحث جو موضوع هو. عوامي تحريڪ جو چوڻ هو ته فڪر مائوزي تنگ باقاعده ازم آهي. جڏهن ته ڊيموڪريٽڪ وارا ان ڳالهه کان انڪاري هئا.
عوامي تحريڪ جي پاران سراج ۽ منير ٿي ڳالهايو. سندن مدد ۾ ڊاڪٽر شيخ به هو پر وقت پوڻ تي سڀني گڏجي ٿي ڳالهايو. ڊيموڪريٽڪ پاران امداد چانڊئي ٿي ڳالهايو. سندس مدد ۾ گهنشام، پرڪاش، لاشاري هئا. پهرين عوامي تحريڪ ڳالهايو. تفصيل سان فڪر مائوزي تنگ جي حمايت ۾ ڳالهايو. سندن چوڻ هو ته مارڪس ۽ اينگلس ڪافي ڳالهين جي ڇنڊڇاڻ ڪانه ئي هئي، ڇاڪاڻ ته صورتحال ٻي هئي ۽ لينن پنهنجي وقت مطابق فڪر مارڪس ۾ اضافو ڪيو. اهڙي طرح مائوزي تنگ پنهنجي ملڪ ۾ حالتن مطابق مارڪس ازم ۽ لينن ازم ۾ واڌارو ڪيو. مائو هارين کي جاگيرداري سماج ۾ متحرڪ انقلابي ۽ سرواڻ قوت قرار ڏنو ۽ انقلاب برپا ڪيو، ويڙهه جي سائنس ۾ واڌارو ڪيو، ثقافتي انقلاب جو اصول اپنايو. عوامي جمهوري آمريت جو بنياد وڌو ۽ اهڙي طرح فلسفي، سياست معاشيات ۽ سوشلزم ۾ اضافو ڪيو اٿس. اهي واڌارا فڪر مائو آهي.
ڊيموڪريٽڪ وارن ان ڳالهه کان انڪار ڪيو ته ڪي مائو واڌارا ڪيا آهن. هنن ڪافي دليل ڏنا ۽ چيائون ته ”مائو غلطيون ۽ ترميمون ڪيون. مائو ترميم پسند هو.“ وڏو بحث ٿيو. هڪڙي تي هو، ٻئي تي هي. آخر ٻڌندڙن چيو ته اوهان گهڻو ڳالهايو. اهو فيصلو سڀڪو پاڻ ڪندو ته فڪر مائو آهي يا نه. مون تجويز ڏني ته هاڻي ان نظريي جي پنهنجي ملڪ کان ٻاهر قومن ۽ انقلابن جي سلسلي ۾ ڪردار ۽ اسان جي ملڪ ۾ هلندڙ حالتن مطابق نفاذ تي ڳالهايو وڃي. دوستن کي ڳالهه وڻي، عوامي تحريڪ مائو ازم جي ٻاهرين قومن جي آزادي جي جنگ ۾ مدد ۽ ساٿ جا احوال ٻڌايا ۽ ان جي ضد ۾ ايٿوپيا ۾ روسي پاليسي تي تنقيد ڪئي. ڪافي گوڙ کان پوءِ امداد اٿي بيهي رهيو ۽ هڪ ڪتاب پڙهڻ لڳو. عوامي تحريڪ ڪتاب جو نالو معلوم ڪيو، کين ٻڌايو ويو ته وزارت خارجه ويٽنام پاران، ويٽنام ۽ چين جي لاڳاپن تي ڇپايل آهي. ڪتاب ۾ چين تي سخت حملا ڪيل هئا ۽ ٻڌايو ويو هو ته مائو توسيع پسند آهي. سندس پاليسيون انقلاب دشمن آهن. عوامي تحريڪ گوڙ ڪيو. ڄاڻ جهيڙو ٿيو، تيز ڪلامي ٿي. منير ڀرڳڙي جي غير پارليامينٽري ٻوليءَ ڪري فضا بار بار خراب پئي ٿي (بحث هجي يا تقرير منير جون ڳالهيون ماڻهن کي چيڙائي وجهنديون آهن. تقرير ۾ به ڏاڍو جذباتي هوندو آهي. مخالفن تي تابڙ توڙ حملا ڪندو آهي. هڪ دفعو تقرير ڪندي جوش ۾ مارشل لا ۽ آمريڪا کي مخاطب ٿيندي چيائين ته ”اهو ڀٽو هو جنهن کي آساني سان ڦاسي ڏئي ڇڏيوَ، رسول بخش پليجي کي ڦاسي تي چاڙهيو ته خبر پئجي وڃيوَ!“ سنگت ڪافي جذباتي پئي ٿي. آخر عوامي تحريڪ وارا واڪ آئوٽ ڪري ويا. سندن چوڻ هو ته ڪتاب نه پڙهيو وڃي. ويندي ويندي چوندا ويا ته ”سڄو گوڙ ڀائو ابوبڪر ڪرايو آهي.“ الائي ڇو هر جهيڙي جو ڏوهه ڀائو تي ايندو آهي. ڪن دوستن امداد کان اهو مضمون ٻيهر پڙهائي ٻڌو. ڪچهريءَ جي اڪثر دوستن ڊيموڪريٽڪ جي دوستن سان همدرديءَ وارو اظهار ڪيو ۽ عوامي تحريڪ جي دوستن جي رويي جي مذمت ڪئي.
ٿوري دير لاءِ عالم شاهه، عطا ۽ آءٌ اي ڪلاس وياسين. 4 مارچ جي سلسلي ۾ گڏجاڻي هئي، جنهن ۾ يوسف صاحب، عاشق جتوئي، علي محمد جمالي، جان محمد برهماڻي ۽ غلام مصطفيٰ ڪورائي به شريڪ هئا. يوسف صاحب 500 رپيا ڏنا ته شربت جو بندوبست ڪيو وڃي. اٽڪل شام جو 7 وڳي بند ٿياسين.

خراب خبر جهڙو جنرل اقبال

(3- مارچ 1984ع)
صبح جو ٿورو پنڌ ڪيم، چانهه پي ڪچهريءَ ۾ شريڪ ٿيس. اخبار آئي. اخبار ۾ مير علي احمد ٽالپر وزير دفاع جو بيان وڏي سرخيءَ سان هو، جنهن ۾ چيو هئائين ته ”اسين سؤ سالن تائين ڪو نه وينداسين ۽ موجوده حڪومت جائز حڪومت آهي. هن کان اڳ ۾ جيڪي حڪومتون هيون سي ناجائز هيون. اسلامي نظام نافذ ڪري سک جو ساهه پٽينداسين... کاٻو معنيٰ بک ۽ ساڄو معنيٰ ڊالر.“ مير صاحب مارشل لا جي قيام کان وٺي هيل تائين جنرل ضياءَ جي حمايت ۾ اهڙا بيان ڏيندو اچي جو شايد ڪڏهن ڪڏهن کيس به ڦڪائي ٿيندي هوندي. شيرين سومرو ڪيس ۾ جيل ۾ هئاسين ته به اهڙا بيان پيا پڙهندا هئاسين، جو کل ايندي هئي. تن ڏينهن ۾ مير صاحب حڪومت جي تعريف ڪندي چيو هو ته ”اسان جي حڪومت لوهي ڏندن واري حڪومت آهي. اسين وڃڻ وارا ڪو نه آهيون.“ اسين بيان پڙهي حيران به ٿيندا هئاسين ته هي ساڳيو مير صاحب آهي جيڪو تقريرن ۾ ماڻهن کي روئاريندو هو ۽ عوام جا سور بيان ڪندي پاڻ روئندو هو ۽ چوندو هو ته ”اسان سدائين حسينيت جو علم ڪلهي تي کنيو آهي. هر حاڪم اچڻ وڃڻ وارو آهي. حاڪميت رڳو الله جي رهندي ۽ جنهن سان ماڻهو آهن تنهن سان الله آهي.“ مير صاحب جي بهادري ۽ خطابت کيس سموري سنڌ جو هر دلعزيز رهنمائي بڻائي ڇڏيو هو.
ڪڏهن ڪڏهن مارشل لا جي تعريف ڪرڻ تي دل چوندي آهي ته جس هجي مارشل لا کي جو هن ڪيترن ئي ڪوڙن اصول پرستن جا بت ڊاهي عوام کي سندن اصل مهانڊو ڏيکاري ڇڏيو آهي. جن سالن تائين قوم پرستي، جمهوريت پسندي ۽ انقلاب دوستي جون دعوائون ٿي ڪيون، سي اڄ جنرل ضياءَ جي درباني ڪندي نظر ٿا اچن.
”ڪيڏا ڪلنگي دار وڪاڻا ڏسندي ڏسندي ڄاڻو سڃاڻو.“ ٻنپهرن جو آفتاب مغل اچي ٻڌايو ته ريڊئي تان ٻڌي آيو آهي ته جنرل اقبال ۽ جنرل سوار خان کي رٽائر ڪيو ويو آهي ۽ سندن جاءِ تي جنرل رحيم ۽ جنرل عارف کي مقرر ڪيو ويو آهي. جنرل اقبال سنڌ جو گورنر رهي چڪو آهي. محترمه بينظير ڀٽو صاحبه پنهنجي سنڌ جي پهرين دوري دوران سيد قمر الزمان جي بنگلي تي پهتي ته کيس سندس سيڪريٽري ڪَنَ ۾ ڪجهه اچي ٻڌايو. محترمه صاحبه اها ڳالهه ٻڌي چيو ته ”بيڊ نيوز.“ موجود رهنمائن پڇيو خير ته آهي ان تي محترمه ٻڌايو ته جنرل اقبال کي گورنر سنڌ ڪيو ويو آهي، هاڻ شايد منهنجو دورو مڪمل به نه ٿي سگهي. ٿيو به ايئن بينظير صاحبه نواب شاهه کان خيرپور ويندي رات جو 8 وڳي ڌاري رسول آباد وٽ پهتي ته ناڪي جي زنجير ڇڪي پوليس وڏي تعداد ۾ جمع ٿي رستو بند ڪيو بيٺي هئي. جلوس روڪي بينظير صاحبه کي خيرپور وڃڻ کان روڪيو ويو. کيس خيرپور ۾ داخل نه ٿيڻ ۽ ڪراچيءَ تائين محدود رهڻ جي آرڊر جي تعميل ڪرائي وئي. جلسو اتان واپس ٿيو. رات نوان جتوئي ۾ ترسياسين. اتي پارٽيءَ جا ڪيئي رهنما موجود هئا. رات جو ڪچهريءَ ۾ جتوئي صاحب، سائين قائم علي شاهه، محمد بخش ڌامراهه، عبدالله شاهه، عطاءُ الرحمان ميمڻ ۽ مخدوم خليق الزمان موجود هئا. گذريل رات به هتي محترمه صاحبه ترسيل هئي ڪچهريءَ ۾ قاضي محمد بخش ڌامراهه، جتوئي صاحب جي اڳوڻن وزيرن تي وڏي وٺ پئي ڪئي. جتوئي صاحب به بار بار چوندو رهيو ته قاضي صاحب هاڻ ڇڏيو، انهيءَ قصي کي وقت گذري ويو. قاضي صاحب همه اوست جي منزل تي هو ۽ خليق سائين جي به مڪمل پٺڀرائي جاري هئي، سو قاضي صاحب بس ڪا نه ٿي ڪئي. قاضي صاحب پل پل ويران وير وڌ هو.
جتوئي صاحب ۽ خليق سائين سڄي دوري ۾ هڪٻئي کان پاسيرا پاسيرا هئا. مارشل لا جي سختيءَ جي باوجود به ماڻهن جا اجتماع پنهنجي عظيم قائد ذوالفقار علي ڀٽي جي بهادر نياڻيءَ جي آجيان ڪرڻ جا منتظر، ڏاڍا جذباتي ۽ حيران ڪندڙ منظر هئا. جتي به بينظير صاحبه ويئي، انتظاميه جا عوام کي روڪڻ جا سمورا وسيلا بيڪار ثابت ٿيا.
چاچي شاهنواز جوڻيجي ڏي ويندي ٽنڊو آدم ۾ فوج وڏي زور سان عوام کي منتشر ڪيو، اتي بينظير صاحبه صبر جو مظاهرو ڪري وڏي جاني نقصان ٿيڻ کي روڪي وڌو. نواب شاهه به ڏسڻ جهڙو هو ته مورو، هالاڻي، ڪنڊيارو ۽ محرابپور جا اجتماع به ڪمال جا هئا. ٻنين ۾ ڪم ڪندڙ هاري ۽ هارياڻيون ڪم ڇڏي بينظير صاحبه جو رستو روڪي بيهي رهيون. جتان به محترمه گذري ٿي اتي جي پورهيتن ساڻس ملاقات ضرور ٿي ڪئي. بينظير صاحبه سموري دوري ۾ جڏهن ڳالهائيندي عوام کي سندن قيدي قائد جا سلام ٿي ڏنا ۽ جيل جون ڳالهيون ٿي ٻڌايون ته اجتماع مان اوڇنگارن جا آواز ٿي ٻڌڻ ۾ آيا. انهيءَ دوري جي اجتماعن جو ڏيک محرم جي مجلسن جهڙو ٿي لڳو.
گهڻن ڏاهن جو خيال آهي ته ”محترمه صاحبه جو اهو دورو اڌورو نه ٿيڻ کپندو هو، رسول آباد وٽان ورڻ بجاءِ خيرپور وڃڻ کپندو هو ۽ اهو عوامي بار ڀٽي صاحب جي ڪيس جي سلسلي ۾ اهم ڪردار ادا ڪري سگهيو ٿي،“ پر انهيءَ جلوس ۾ شامل اڪثر ڏاها ۽ جهونا جوڳي ٽڪراءُ بجاءِ جلوس ورائڻ جي حق ۾ هئا، تنهن ڪري جلوس خيرپور وڃڻ بجاءِ مورو وريو.
ايم آر ڊي جي تحريڪ جي ختم ٿيڻ کان پوءِ ملڪ صاحب سان گڏ سندس ڳوٺ ڪمڙيال تعلقي فتح جنگ وياسين. ملڪ صاحب جي ڳوٺ ويجهو ئي پنڊي گهيپ جو شهر آهي. جنرل ضياءَ دور جو اهم جنرل، جنرل اقبال انهيءَ ڳوٺ جو آهي. انهن ڏينهن جنرل اقبال جي والده جو انتقال ٿيو هو. جنرل اقبال جو ننڍو ڀاءُ پ پ ۾ هو، تنهن ڪري ملڪ صاحب سندس والده جي تعزيت لاءِ وٽس هليو، اتي وڃي جنرل جي ننڍي ڀاءُ سان فاتحه ڪئي سون. اتي خبر پئي ته بنگلي جي ٻئي ڪمري ۾ پنجاب جو گورنر جنرل جيلاني ۽ صوبائي وزير نواز شريف، جنرل اقبال سان تعزيت ڪري رهيا آهن. جنرل اقبال ملڪ صاحب کي سڃاڻيندو هو، تنهن ڪري، ملڪ صاحب کي پاڻ وٽ سڏائي ورتائين. ملڪ صاحب موٽي آيو ته چيائين ته جنرل اقبال چوي ٿو ته ”سنڌ جي دوستن کي وڃڻ نه ڏيو، آءٌ انهن سان ملندس.“ ملڪ صاحب اهو به ٻڌايو ته جنرل اقبال منهنجو تعارف جنرل جيلاني سان ڪرايو ۽ چيو ته ”هيءُ منهنجو گرائين (ڳوٺائي) آهي پر وڏو ليڊر سنڌ جو آهي.“ انهيءَ تي جنرل غلام جيلاني چيو ته ”مون کي هنن جي پنجاب اچڻ جي رپورٽ ملي آهي ته شرارتين جو ٽولو پنجاب آيل آهي.“
جنرل جيلاني ويو ته جنرل اقبال اسان وٽ اچي ويٺو ۽ ڪچهري شروع ٿي وئي. اسين ايم آر ڊي مان تازو واندا ٿيل هئاسين. سڀئي ڄڻا منهن سڄايو ويٺا هاسين، آءٌ ته مورڳو پري ٿيو ويٺو هوس، جو اڃا جيالن وارو جنون به جام هو. جنرل اقبال ڳالهائيندي چيو ته ”اڄڪلهه سنڌ ۾ شڪار جي موسم هوندي، سنڌ ۾ شڪار ته جام ٿيندو آهي.“
هيستائين ته رڳو جنرل پئي ڳالهايو ۽ اسان پئي ٻڌو جو اسان مان ڪو به ان سان ڪچهري لاءِ تيار نه هو پر سندس مٿين ڳالهه تي مون کيس چيو ته ”ها جنرل صاحب، سنڌ ۾ شڪار جي موسم سٺي آهي، هر قسم جو شڪار جام آهي، اڄڪلهه پکين، جانورن توڙي انسانن جو شڪار سٺو ٿئي ٿو.“ جنرل صاحب اسان واريون شڪليون اڳئي پئي ڏٺيون، ويتر اسان وارو لهجو ٻڌي سمجهي ويو ته مڙس باهه ٿيا پيا آهن، سو ڳالهيون مختصر ۽ مختلف ڪرڻ لڳو، پر ڪيسين حالتن کان نٽائي سگهياسين ٿي. هو اڳوڻو گورنر ۽ مارشل لا حڪومت جو ڪرتا ڌرتا، اسين سياسي ڪارڪن سي به پيپلا ۽ مارشل لا جا کاڌل، سو ڳالهيون وري به ڦري اڻ سڌي طرح سياست ڏانهن اچي نڪتيون. ٿيڻيون به سياسي خبرون ئي هيون، ٻيو سيڌي جي اگهن تي ته ڪو نه ڳالهايون ها، سو ڳالهين ۾ قومي ملڪيت ۾ ورتل ڪارخانن کي اصل مالڪن کي موٽائڻ جو ذڪر هليو ۽ ان موضوع تي خبرون ڪندي مون پنهنجي ڪاوڙيل انداز سان چيو ته ”جنرل صاحب هي حڪومت هر شيءِ پنهنجي اصل مالڪن کي واپس ڪري رهي آهي، ڪارخانا، ملون، اسڪول، لڳي ٿو آخر ۾ ملڪ به پنهنجي اڳوڻن ڌڻين انگريزن کي واپس ڪري ڇڏيندي.“ اها ڳالهه ٻڌي جنرل صاحب جو لهجو تبديل ٿي ويو ۽ سندس صبر جي انتها ٿي وئي، چيائين ”دوستو آءٌ سمجهان پيو ته اوهين اسان کان سخت ناراض آهيو، اوهين حڪومت کي سنڌ ۽ سنڌين جو دشمن سمجهو ٿا پر هڪڙي ڳالهه ياد رکو، اوهين ضياءَ جي ڪري سڄي فوج کي پنهنجو دشمن نه سمجهو، فوج نه اوهانجي خلاف هئي ۽ نه ئي ڀٽي صاحب کي ڦاسي ڏيڻ جي حق ۾ هئي. جيستائين منهنجو تعلق آهي ته مون ڀٽي صاحب جي ڦاسيءَ جي مخالفت ڪئي هئي. مون ضياءَ کي چيو هو ته ڀٽي کي عدالت ۾ ختم ڪرڻ بجاءِ سياسي طرح ختم ڪرڻ گهرجي. وقت ايندو، حقيقتون سامهون اينديون. اوهان کي خبر پئجي ويندي ته جنرل اقبال، ڦاسيءَ جو سخت مخالف هو ۽ ضياءَ انهيءَ ڪري منهنجو مخالف ٿيو.“ جنرل اقبال جي انهيءَ ڳالهه ٻولهه کان پوءِ وڌيڪ ڪو نه ويٺاسين ۽ کانئس موڪلايوسين جو هاڻ وڌيڪ ڪچهريءَ جو ماحول ئي ڪو نه هو.
سچ جي فتح جو اهو ئي وڏو دليل آهي جو ظلم ڪرڻ وارن جا ساٿي ۽ ٻانهن ٻيلي ته ظالم کان ڌار ٿي بيهندا آهن پر خود ظالم به پنهنجي ظالماڻي عمل جا ڌڻي ڪو نه ٿيندا آهن. اهو ئي سبب آهي جو اڄ تاريخ جي ظالمن جو ڪو به وارث ۽ والي نه ٿو ڏسجي پر مظلوم سان مائٽيءَ لاءِ راڄ آتا آهن.

تنظيم

(4- مارچ 1984ع)
صبح جو اٿي پنڌ ڪيم. نائين وڳي ڌاري ڪچهري ۾ ويس. اڄ ڪچهري جو موضوع ”تنظيم“ هو. گفتگوءَ جو حاصل مقصد اهو ئي هو ته ڪا به جدوجهد تنظيم کانسواءِ ڪاميابي نه ٿي ماڻي سگهي. تنظيم جو فقدان يقيني ڪاميابي کي به ناڪاميءَ ۾ تبديل ڪري ڇڏي ٿو. قائد عوام جيڏي وڏي تبديلي آندي ۽ جنهن سماجي تبديلي جي خواهش ڪئي، تنهن کي ڏسندي چئي سگهجي ٿو ته سندس پارٽي جي تنظيم سندس پروگرام جي ابتڙ هئي. انقلابي تبديلي لاءِ نهايت مضبوط ۽ موثر تنظيم ضروري آهي. اها به حقيقت آهي ته قائدعوام کي حڪومت جن حالتن ۾ ملي تن ۾ هو فوري طور تي تنظيم تي ڌيان نه ڏئي سگهيو ۽ کيس پارٽيءَ جي قيام کان حڪومت جي ملڻ تائين، تنظيم کي بهتر طور منظم ڪرڻ جو به وقت نه ملي سگهيو.
شام جو سائين عالم شاهه سان ڪچهري ٿي، اتي آفتاب مغل ۽ ارباب ٻڌايو ته کين ايس. ايم.ايل.اي گهرايو آهي. سڀاڻي وينداسين، اڄ دوستن جي دعوت آهي توهين ضرور اچجو. عالم شاهه ۽ آءٌ رات آفتاب وارن وٽ رهياسين، ان بئرڪ ۾ هاڻ گهٽ ساٿي آهن. ڪجهه ڏينهن اڳ ۾ بئرڪ اندر تِر ڇٽڻ جي جاءِ ڪانه هئي، ان بئرڪ ۾ سروري جماعت جا دوست رهندا هئا، سي گهڻا آزاد ٿي ويا آهن ايڪڙ ٻيڪڙ بچيو آهي. پير سليم ۽ سندس ساٿي اڃا رهيل آهن، پير صاحب تي هٿيار رکڻ جو ڪيس داخل ڪري 3 سالن جي سزا ڏني اٿن. پير صاحب ۽ سندس ساٿي نماز جا پابند آهن، رات جو ذڪر به ڪندا آهن. پير صاحب، جيل جي دوستن سان گهٽ ملندو آهي، جيڪي ساڻس ملڻ ويندا آهن، تن سان ڏاڍو پيار سان ملندو ۽ ڪچهري ڪندو آهي.
ٽنڊي ڄام زرعي ڪاليج ۾ شاگرد سياست جي عروج واري زماني ۾ پير سليم زرعي ڪاليج جو مقبول شاگرد رهنما هو. سندس گروپ به مضبوط ليکيو ويندو هو. زرعي ڪاليج جا ٻيا مشهور گروپ، بشير شاهه گروپ ۽ کهاوڙ گروپ هئا. اهي اڄڪلهه ڪو نه ٿا ٻڌجن، باقي پير صاحب ڪنهن نه ڪنهن حوالي سان زرعي ڪاليج سان تعلق رکيو اچي.

عوامي جمهوري انقلاب

(8- مارچ 1984ع)
اڄ ڪچهري جو موضوع هو، ”عوامي جمهوري انقلاب“ اڄ يوسف ٽالپر طرفان دوستن جي دعوت هئي. 1 وڳي بي ڪلاس جي ان بئرڪ ۾ جنهن ۾ ولي خان ڪيس جي اسيرن لاءِ ڊائنگ هال هو، تنهن ۾ دوست گڏ ٿيا. ماني کان اڳ ۾ ڪامريڊ شير خان لنڊ، قادر ڀان ۽ امداد چانڊئي گيت ٻڌايا. دعوت ۾ اٽڪل 40 کن دوست هئا جن ۾ عاشق جتوئي، شاهنواز خان جوڻيجو، رفيق صفي، عالم شاهه، عطاءُالرحمان، الاهي بخش قائمخاني، ظهور عالم رند، نبي بخش ڀرڳڙي، گهنشام پرڪاش، امداد چانڊيو، پير معظم، پير مڪرم، ڪامريڊ شمس الدين ميمڻ، عبدالله ملاح، ابوبڪر زرداري، مولابخش مشوري، محب شاهه، انور عباس نقوي، امين خٽڪ، اين ڊي پي احمد علي عباسي، روشن علي ٻرڙو، ج. س . ا . ف ۽ ٻيا دوست شامل هئا.
پروگرام مطابق مانيءَ کان پوءِ 2 وڳي سپرنٽنڊنٽ سان ملڻ وياسين. انور عباس نقوي جي مسئلي تي عاشق صاحب، يوسف صاحب ۽ ابوبڪر زرداريءَ سان گڏجي ايس پي سان ملياسين. انور عباس نقويءَ جو چوڻ هو ته کيس ٻڌايو وڃي ته کيس جيل جي معافي ملي رهي آهي يا نه. ٻي صورت ۾ هو هاءِ ڪورٽ ۾ درخواست داخل ڪندو. ٻين جيلن ۾ سياسي قيدين کي عام معافي ملندي آهي پر هتي جيل ڀڄڻ وقت سپرنٽنڊنٽ نواز رجسٽر ۾ لکي ويو آهي ته ايم آر ڊي جا قيدي ڪم نه ٿا ڪن، سڄو وقت نعرا ٿا هڻن، جيل جا ڪپڙا نٿا پائين ۽ جيل قوانين جي ڀڃڪڙي ڪن ٿا. سپرنٽنڊنٽ اوقاش سان ملياسين. چيائين ته جنوري 84ع کان مهيني ۾ 5 ڏينهن معافي ڏيندس، وڌيڪ معافي آءِ جي ڏيندو ته آءٌ به ڏيندس، باقي جي نه ته آءٌ به غريب ماڻهو آهيان، سرڪار کي ناراض ڪو نه ڪندس. اتان اٿي بئرڪ آياسين. شام جو سڀني دوستن کي سڀاڻي 11 وڳي هارون سومرو جي تعزيتي گڏجاڻي جو اطلاع ڏنوسين. اڄ بي بي سي ٻڌايو ته پشاور ۾ شاگردن ۽ پوليس وچ ۾ جهڙپ ٿي آهي. شاگرد ۽ سپاهي زخمي ٿيا آهن. 140 شاگرد گرفتار ڪيا ويا آهن، لاهور ۽ ڪراچي ۾ به شاگردن احتجاج ڪيو آهي. ڪالهه کان چاچو سيف الدين پنهور ڳوٺان آيل مٽرن جون ڦريون رڌيو پيو کارائي.
جيل ۾ اڄ ڪلهه سياسي ڪچهريون عام جام آهن. مختلف پارٽين جي گڏ هجڻ ڪري، هر قسم جا سياسي سوال زير بحث اچن ٿا. عوامي تحريڪ ۽ ڊيموڪريٽڪ جي دوستن جا اسٽڊي سرڪل هلن ٿا. ٻين پارٽين جا دوست جيڪي پاڻ کي خالص انقلابي ۽ نظرياتي سياسي ڪارڪن تصور ڪن ٿا، تن طرفان مختلف مسئلن تي پ پ جي ڪارڪنن کان سوال پڇيا ٿا وڃن؛ خاص ڪري سوشلزم، اسلامي سوشلزم، قومي جمهوري انقلاب، عوامي جمهوري انقلاب، قومي جدوجهد، شخصيت پرستي وغيره وغيره. سو اسان جي ڪچهريءَ ۾ به پارٽيءَ جا پڙهيل لکيل دوست مختلف موضوعن تي پارٽيءَ جي سنگت سان ڳالهه ٻولهه ڪندا آهن. سو اڄ ڪچهري ۾ عوامي جمهوري انقلاب متعلق ڳالهه ٻولهه ٿي. هتي جيل ۾ عوامي تحريڪ طرفان عوامي جمهوري انقلاب جا بحث به جاري آهن.
اڄ اخبار ۾ نام نهاد وزير محنت غلام دستگير جيڪو ڏسڻ ۾ ئي ڪنهن سئنيما جو داداگير لڳندو آهي، جو جهالت وارو فرمان شايع ٿيو آهي ته ”حڪومت جي قدمن ملڪ ۾ ڀٽو ازم ۽ ڪميونزم جي راهه روڪي ڇڏي آهي، ڀٽو ازم نه ايندو...“ وغيره وغيره. پ پ جا ڪارڪن خان عبدالولي خان جا شڪرگذار آهن، جنهن پهريون ڀيرو ڀٽو ازم جو لفظ استعمال ڪري کين ٻڌايو ته شهيد ڀٽو فرد مان ڦري فڪر بڻجي چڪو آهي. ضياءَ ۽ سندس حوارين جا وري انهيءَ ڪري شڪرگذار آهيون، جو اهي پارٽي ورڪرن کي ياد ڏياريندا رهن ٿا ته قائد عوام ڀٽي کي فرد سمجهي قتل نه ڪيو ويو آهي، انسانيت جي سربلندي، محڪومن، مظلومن جي خوشحالي، ڏيهي پرڏيهي ظلم کان نجات جو فڪر ۽ واٽ سمجهي قتل ڪيو ويو آهي ۽ انهيءَ ڪري ئي شهيد ڀٽي جا قاتل چئي رهيا آهن ته ڀٽو ازم جو خاتمو ڪيو ويو آهي پر عقل جي انڌن کي شايد خبر ڪونهي ته جيڪڏهن ڀٽو فڪر بڻجي ويو آهي ته فڪر ظلم سان ختم ڪو نه ٿيندا آهن پر ڏاڍ، فڪر کي ڏينهون ڏينهن وڌائيندا رهندا آهن. قربانيون ڏيئي فڪر دائمي زندگي حاصل ڪندا آهن، زور وٺندا آهن ۽ فاتح ٿيندا آهن.

وسارڻ جي رسم

(9- مارچ 1984ع)
صبح جو نائين وڳي ڌاري ”بي“ ڪلاس ۾ شڪيل پٺاڻ جي طبيعت پڇڻ ويس. جڏهن کان شڪيل ٻاهران آيو آهي کيس بابو غلام حسين جي ڪمري ۾ رهايو اٿئون، جو کيس ويهڻ ۾ اڃان تڪليف محسوس ٿئي ٿي. اتي اعجاز خواجه ۽ امداد چانڊيي سان به ڪچهري ٿي، ٻڌايائون ته ڪالهوڪي عبرت ۾ آمريڪي نائب وزير خارجه سان ملڻ وارن جا نالا آيا آهن تن ۾ سيٺ احمد دائود پڻ شامل آهي. اچي احمد دائود جو ذڪر نڪتو، احمد دائود ڪراچيءَ جي سيٺين سان گڏجي يونائيٽيڊ ميمڻ جماعت ٺاهي آهي. ان جو صدر رٽائرڊ جج حفيظ ميمڻ کي ڪيو اٿن. بابو غلام حسين ٻڌايو ته حفيظ ميمڻ کي تمام سٺي پگهار، بهترين آفيس ۽ ٽرانسپورٽ جو بندوبست ڪري ڏنو ويو آهي.
اڄڪلهه سڄي سنڌ ۾ حفيظ ميمڻ ۽ احمد دائود ننڍن ڳوٺن ۽ شهرن ۾ پاڻ وڃي ميمڻ جماعت جون برانچون قائم ڪري رهيا آهن. هاڻ احمد دائود کي احساس ٿي ويو آهي ته هو به ميمڻ آهي ۽ سندس سنڌي ميمڻن سان مائٽي آهي. حفيظ ميمڻ ۽ سيٺ دائود جتي به وڃن ٿا سٺيون امدادون ڏين پيا. وڏا سماجي ڪم ڪرڻ ۾ مصروف آهن. ڪافي دير جماعت جي قيام ۽ ڪار گذاري تي بحث ٿيو. بابو غلام حسين ٻڌايو ته ٺٽي مان حميد ميمڻ هڪ گڏجاڻي ۾ ميمڻ جماعت جي قيام ۽ ان جي شموليت تي سخت اعتراض ڪيو ۽ چيائين ته ڪراچيءَ جا سمورا ميمڻ پنهنجون پنهنجون الڳ جماعتون ٽوڙي اتحاد ڪن ته اسين به غور ڪريون باقي اڪيلي سر احمد دائود کي سنڌ جي سنڌي ميمڻ جي اڳواڻي ڏيڻ سنڌ سان محبت ڪونهي. حميد ميمڻ هن جماعت ۾ شريڪ ڪو نه ٿيو.
حميد ميمڻ تمام پيارو دوست آهي. ساڻس واقفيت سکر جيل ۾ ٿي، اها واقفيت سٺي دوستي ۾ تبديل ٿي ويئي. حميد جن جو به دوست آهي، تن جو پر خلوص دوست آهي. سکر جيل ۾ گهڻن ٻين، ٻاهران ڪامريڊن اندر وڏيرن جيان ڊاڙون ڪو نه هڻندو هو. سدائين پيو چوندو هو ته ”ادا اڀري لڏ آهيون، جيترو پنو اوترو ئي ڪنداسين.“ سدائين پيو جهونگاريندو وتندو هو. سنگت کي ڏسي چوندو هو ”آهين ڪٿي منهنجا مڪليءَ جا مور“ وري جي کيس ڏسي ڪو ٻيو اهو سوال کانئس ڪندو هو ته يڪدم جواب ڏيندو ته ”اتي ئي پيا ٿڪون جهليون، ٻيو ڪٿي آهيون.“ اهو جواب جيل توڻي ٻاهر لڳو اچي. سکر کان دوستي هلندي اچي. خدا ڪندو سدائين هلندي.
”بي“ ڪلاس مان ٿي بئرڪ ۾ آيس، گلم وڇاياسين. 30-11 وڳي جو ٽائم ڏنل هو. آهستي آهستي دوست گڏ ٿيا. هارون سومري جي ياد ۾ تعزيتي گڏجاڻي ڪئي سون. مختصراً هارون سومري جو تعارف ڪرايم. سندس ڪچهرين ۽ سرگرمين جو ٿورو ذڪر ٿيو. ڪيترائي دوست هارون سومري کان ناواقف هئا. رڳو ٽي- چار اهڙا ساٿي هئا جن سڃاتو ٿي. هارون سومرو وڏيرو هجي ها ۽ پوءِ گهڻو بڇڙو به ٿي مري ها ته به اڌ سنڌ کانئس واقف ضرور هجي ها. يا وري حڪومتي منصب تي پهتل هجي ها، پوءِ کڻي سنڌ جو خانو خراب ڪري ها ته به اڄ سندس تذڪرو ضرور ٿئي ها. ڪيڏي نه بدقسمتي آهي جو ڪو وڏيرو يا منصبدار ٿئي تڏهن ئي سندس ذڪر ڪتابن ۽ تاريخن ۾ ٿو ٿئي، پر جي ڪڏهن ڪو قوم جي قسمت مٽائيندي مٽائيندي راهن ۾ گمنام ٿي مارجي وڃي ته ڪو به سندس واقف نه ٿو ٿئي. ڪيسين ڪتابن ۽ تاريخ ۾ رڳو ننڍي مان وڏي ٿيندڙ جو ذڪر ٿيندو. ڪڏهن قومن لاءِ پاڻ پتوڙيندڙ ويچارن ننڍن جو تذڪرو به محفوظ ڪيو ويندو؟
ڪيڏي نه افسوس جي ڳالهه آهي جو جيڪڏهن اسان جا ڪي اديب، دانشور، فنڪار، قومي ڪارڪن، ڪن مصيبتن سبب ڪجهه خاموش ٿين ٿا ته کانئن ڪو پڇڻ وارو ڪونهي ته اوهان سان ڪهڙي ويڌن آهي؟ ساڻن جيئري ئي اهڙو حال ٿا ڪريون، جو ڄڻ هئا ئي ڪونه.
پنهنجن رٽائر، بيمار، غريب قومي ڪارڪنن، دانشورن، فنڪارن جي عزت افزائي نٿا ڪريون ته ڏينهون ڏينهن قوم جو هر فرد قومي مفاد کان بيگانو ٿيندو پيو وڃي. قومي فنڪارن، ڪارڪنن، دانشورن جي ڪسمپرسي ڏسي ايندڙن ۾ مفاد پرستي ۽ خودپرستي جنم وٺندي پئي وڃي. پنهنجي پيٽ ڀرڻ جو فڪر وڌندو وڃي. قومي سورن ۽ مسئلن کان بيگانگي وڌندي وڃي. جيڪو به اجتماعي مفادن کي ترجيح ٿو ڏئي سو سڀني کان مختلف ٿو نظر اچي. کيس بيوقوف سمجهي چيو وڃي ته ”پاڻهي هٿ هڻندو.“ مسڪين جهان خان کوسي جي علاج لاءِ اپيلون اخبار ۾ آيون. ڪامريڊ غلام محمد لغاري جي علاج لاءِ به اپيلون ٿيون، اڄ مولانا غلام محمد گرامي کي ڪو به ياد نه ٿو ڪري. ڀلا اهڙن عظيم سپوتن جي بيوسي ڏسي ڪير ديانتداري اپنائيندو؟ جي قوم لاءِ مرڻ کان اڳ مئا تن کان قوم جي لاتعلقي ڏسي ڪير قوم لاءِ تري تي سر رکي ايندو؟ اسان جي پنهنجي قومي تاريخ جي ”سونهن فردن“ سان بيوفائي، اسان لاءِ ئي هاڃيڪار آهي. اها وسارڻ جي رسم اسان جي غلامي، بدحالي ۽ بيوسي ۾ اضافو ڪندي.

چونڊن جي ذڪر سان ضياءَ جا وار اُڀا ٿيڻ وارو لطيفو

(12- مارچ 1984ع)
صبح جو سوير اک کلي، چئين وڳي ڌاري پير سليم صاحب جا ساٿي اٿيا، وضو ڪيائون ۽ مسلسل عبادت ڪندا رهيا. 30-6 وڳي ڌاري در به کليو. ميزبان چانهه ٺاهي پياري. چانهه پي بئرڪ آيس. 9 وڳي ڌاري ڪچهري ٿي. اڄ ڪچهريءَ ۾ محترم عاشق جتوئي، محترم نبي بخش ڀرڳڙي ۽ محترم صفر لغاري به شريڪ ٿيا. 12 وڳي ڌاري ملاقات ڪئي. هڪ وڳي ڌاري اسپتال ۾ اچي سائين محب شاهه وٽ ننڊ ڪيم. ننڊ مان اٿيس ته محب شاهه ٻڌايو ته جنرل ضياءَ پشاور ۾ جلسي ۾ تقرير ڪري رهيو آهي. ريڊئي جهلڪيون ٻڌايون آهن. جلسي ۾ ضياءَ اعلان ڪيو آهي ته اليڪشنون اسلامي ڪرائيندو ۽ اليڪشن لاءِ پروگرام به اسلامي ڏنو ويندو. اليڪشن ۾ شرابي ۽ جواريءَ کي حصو نه وٺڻ ڏنو ويندو ۽ ڪو حصو وٺي کٽي به ويو ته ان کي نااهل ڪندس.“
ريڊئي اهو به ٻڌايو ته سنڌ جي گورنر عباسيءَ کي لاهي سندس جاءِ تي حيدرآباد جي اڳوڻي ڊي ايم ايل اي جنرل جهانداد خان کي گورنر مقرر ڪيو ويو آهي.
گذريل ڪافي ڏينهن کان جنرل ضياءَ دل جهلي چونڊن جي ڳالهه ڪرڻ شروع ڪئي آهي. اها ٻي ڳالهه آهي ته چونڊون ڪرائي يا نه ڪرائي پر شڪر جو هاڻ چونڊن جو لفظ واتان ڪڍي ته ٿو. نه ته ٻه ٽي ڏينهن چونڊن جي سلسلي ۾ هڪڙي ڳالهه ڏاڍي مشهور ٿي ته ضياءَ پنهنجي انٽيليجنس جي انچارج کي گهرائي چيو ته ”جيڪو حجام منهنجا وار ٺاهڻ ٿو اچي سو وار ٺاهيندي گهڻو وقت رڳو چونڊن تي ٿو ڳالهائي، تنهن ڪري تحقيقات ڪئي وڃي ته ڪنهن جي اشارن تي ڪم ڪري رهيو آهي ۽ سندس ارادا ڪهڙا آهن؟“ تحقيقاتي آفيسر فورن حجام کي گرفتار ڪري پنهنجي ”حسن سلوڪ“ سان سچي ڪرائڻ لڳا. حجام روئندي رڙيون ڪندي چيو ته ”ڪنهن به پارٽيءَ جو ڪو نه آهيان. منهنجو سياست ۾ ڇا وڃي. آءٌ ته رڳو جنرل ضياءَ صاحب سان وارن ٺاهڻ وقت چونڊن جي ڳالهه ان ڪري ٿو ڪريان جو چونڊن جو نالو ٻڌندي ئي جنرل ضياءَ صاحب جا وار اڀا ٿيو وڃن ۽ مون کي وار لاهڻ ۾ آساني ٿي ٿئي!“
جنرل ضياءَ هاڻي ڪجهه وقت کان همت ٻڌي چونڊن جو بار بار ذڪر پيو ڪري ۽ هميشه وانگر سي ايم ايل اي (ڪيسنل ماءِ لاسٽ انائوسمينٽ) تحت هن دفعي چونڊن لاءِ نئون اضافو ڪيو اٿس ته چونڊون اسلامي ڪرائيندس. اسلام ۾ چونڊون هجن نه هجن، ضياءَ مسلمان بادشاهه آهي، جنهن کي وڻيس تنهن کي اسلامي ڪري، جيڪي وڻيس تنهن کي غير اسلامي قرار ڏئي ملن کان فتوا وٺي! اسلام ويچارو اڪثر مسلمان حڪمرانن اڳيان ”رضيه غنڊون مين ڦنس گئي“ وانگر ڏسڻ ۾ ايندو آهي. اسلامي چونڊن جو مطلب ته اهو ئي آهي ته چونڊن جو طريقو به پنهنجو، اميدوار به پنهنجا، نتيجا به پنهنجا ”يعني مثبت“.

بک تي ڀوڳ ٺڪاءُ

(13- مارچ 1984ع)
رات جا ڏهه ٿيا آهن. عطا خط پيو لکي. ٿوري ٿوري ڪچهري به هلي پئي. عالم شاهه، عطا، چاچو ۽ ٻيا دوست به ڪچهريءَ ۾ شريڪ آهن. ڪچهريءَ ۾ پارٽي جي تنظيم موضوع بڻيل آهي. دوستن جو خيال آهي ته جيڪڏهن، صاحبزادي بينظير صاحبه ڪجهه وقت رڳو تنظيم کي ڏئي تنظيم مڪمل ڪرائي ڇڏي ته مستحڪم جمهوري انقلاب برپا ڪري سگهجي ٿو، جو عوام ۾ بيپناهه جذبو موجود آهي ۽ عوام انقلابي، سماجي ۽ معاشي تبديلي چاهي ٿو پر تنظيم جي کوٽ وڏي مشڪل بڻجي ويئي آهي.
اڄ صبح جو پنڌ ڪري، نائين وڳي ڪچهريءَ ۾ شريڪ ٿيس. اڄ ڪچهريءَ جو موضوع هو”عوامي جمهوري انقلاب ۽ قومي جمهوري انقلاب“ اهي اصطلاح اڄڪلهه انقلابي شيعا سني يعني روسي ۽ چيني پيروڪار اڪثر هتي استعمال ڪن ٿا. هتي ٻنهي ڌرين جا مناظرا چوٽ تي آهن ته اهڙا اصطلاح به عام جام زير بحث آهن.
يارهين وڳي پروگرام موجب اسپيشل وارڊ ۾ چاچي شاهنواز خان ڏي ويس، اتي خانصاحب قائم خاني به موجود هو. ڪافي دير پارٽي ۾ گروپ بندي ۽ تنظيم متعلق گفتگو ٿيندي رهي. فوج ۾ ٿيل حاليه تبديلي، يعني جنرل عارف جي تقرري به موضوع هو.
اڄ سنڌ پيپلز هاري ڪميٽيءَ جي دوستن جي گڏجاڻي رکيل هئي. شام جو پنڌ ڪندي ڏٺوسين ته گڏجاڻيءَ ۾ پروگرام مطابق دوست تقريرون ڪري رهيا هئا. اهڙيون گڏجاڻيون اڪثر ٿينديون آهن. رات جو بئرڪ ۾ به دوستن کان تقريرون ڪرائيندا آهيون ته جيئن ساٿي تقرير ڪرڻ جي فن کان به واقف ٿين.
شام جو ”اي “ ڪلاس وياسين. عاشق جتوئي صاحب پراڻيون ڳالهيون ٻڌايون، جنهن ۾ حميد جتوئي سان اختلاف، غلام مصطفيٰ جتوئيءَ جي حميد جتوئي سان دوستي، جتوئي صاحب جو وزيراعليٰ ٿيڻ ۽ سندس قائد عوام سان ملاقات جو ذڪر هو.
اٺين وڳي ڌاري بئرڪ آياسين. بي بي سي ٻڌايو ته ڪالهه پشاور ۾ جنرل ضياءَ جي جلسي ۾ شاگردن نعرا هنيا، جن تي لٺ بازي ڪئي وئي. ڪافي شاگرد زخمي ٿيا. جلسي ۾ بم رکڻ جا به افواهه ٻڌا ويا جنهن سبب ڪافي ماڻهو جلسي گاهه مان ڀڄي ويا. اسلامي جمعيت طلبه جا اٽڪل 200 شاگرد گرفتار ڪيا ويا . هڪ اڳواڻ کي ڪوڙن ۽ ڏنڊن جي سزا به ڏني ويئي. ريڊيو مطابق ڪراچيءَ ۾ به ڪافي گوڙ ٿيو، ڳوڙها گئس به هلائي ويئي. ايئرپورٽ روڊ 3 ڪلاڪ بند رهيو ۽ لاهور ۾ به گوڙ ٿيو آهي.
هينئر رات جا 12 ٿيا آهن. عالم شاهه ۽ عطا لکن پيا. ٿوري دير اڳ ۾ پڙهيم پئي ته اوچتو عالم شاهه اٿي ڇٻن ۾ ڪجهه ڳولڻ کان پوءِ اسان ڏي ڏسي کليو ۽ چيائين ته بسڪيٽ الائي ڪٿي رکيا اٿن. ڏاڍي بک لڳي آهي. عطا چيو ته مون ته سربيڪس ٽي کاڌي آهي بک مون کي به لڳي آهي. ٿوري دير اڳ ۾ آئون به چيو ويٺو هوس ته مون کي به بک لڳي آهي. ڏاڍا کلياسين. سنگت کي ٻڌايم ته خانصاحب جون مٺيون لوليون آيون آهن. عالم شاهه ٽپ ڏئي اٿيو، ”واهه جي ڳالهه ڪئي اٿئي.“ وڃي خانصاحب جي ڇٻن کي لڳو پر لڌس ڪجهه به نه. انهيءَ وچ ۾ چاچي سيف الدين کي سائينءَ جو پير لڳي ويو ۽ چاچو سيف الدين جاڳي پيو. ڪاوڙ ته ڏاڍي لڳس پر ڪڇيو ڪو نه. آءٌ اٿيس ته ڪجهه مٺيون مانيون ڪڍي آيس. ٽنهي ويهي کاڌيون. عطا کي ڀوڳ سجهيو، سو چاچي کي سڏ ڪري چيائين ته ”چاچا، دادو مان شفيع ميمڻ جو خط آيو آهي ٻڌندؤ؟“ چاچي کي ننڊ جو خيال هو، تنهن ڪمبل مان اندران رڳو هون هون ڪئي. عطا وري وڏي سڏ چاچي کي چيو ته ”چاچا شفيع جو ضروري خط آهي، ٻڌو!“ چاچي چڙ مان منهن ۽ ڇاتي تان ڪمبل لاٿو ۽ اٿي ويهي رهيو ۽ عطا ڏي گهوريندو رهيو. عطا چيو ته شفيع محمد لکيو آهي ته ”چاچا سيف کي چئو ته فڪر نه ڪري، سندس جاءِ جو ڪم هلي پيو. جلدي مڪمل ٿيندو ۽ انشاءَالله جلدي چاچو مٿو ڌوئي جاءِ جو اچي افتتاح ڪندو.“ اتي سنگت ٿوري کلي پر چاچو وري به ڪو نه ڪڇيو ۽ اٿي ليٽرين ڏي وڃڻ لڳو ته عطا چيو ته چاچا شفيع محمد وڏو ڪو چوتيو آهي ڇا لکيو اٿس.“ چاچي چڙ مان عطا کي چيو ته ”شفيع محمد اڪيلو چوتيو ڪونهي، ان سان گڏ 2-3 ٻيا به چوتيا آهن. تن کي هيڏي موڪلي ڇڏيو اٿن.“ سنگت اچي کل ۾ پئي. چاچو ليٽرين مان موٽيو ته ٿڙندو لڏندو (اڪثر چاچو چڙ ۾ ايئن هلندو آهي) ٻارن وانگر اچي هنڌ تي ڪريو ۽ زور سان ڪمبل ڇڪي اونڌو ٿي سمهي رهيو. اسين ڪافي دير تائين چاچي کي دعائون ڪندا، کلندا رهياسين. جس هجي هن زندهه دل بزرگ ساٿيءَ کي.

شورن جون شاديون

(14- مارچ 1984ع)
رات جو پيپلز هاري ڪاميٽي جي دوستن جي فيصلي موجب بئرڪ نمبر 3 ۾ حاجي علي نواز جتوئي لاکاٽ جي دعوت ۾ شريڪ ٿيس. هتي پهرين اسٽڊي سرڪل ۽ پوءِ هاري ڪميٽيءَ جي نالي ۾ دوستن جون ڪچهريون ٿينديون آهن. هڪٻئي جون دعوتون به ڪري ڪچهريون مچائيندا آهن. جيل ۾ جيئن جيئن ساٿي وڌندا ويا تيئن تيئن هنن ڪچهرين جي حاضري وڌندي وئي. س . پ . هه .ڪ جي آغاز ۾ ٻين ڪن دوستن سان گڏ گل محمد سومرو (دادو)، بشير ٻگهيو (خيرپور ناٿن شاهه)، مير خان ٻٻر (خيرپور ناٿن شاهه)، عبدالقادر ٻگهيو (خيرپور ناٿن شاهه)، عبدالواحد شورو (ماتلي)، غلام رسول (ٽنڊو محمد خان)، علي غلام جلالاڻي (ٽنڊو محمد خان)، رفيق احمد جوڻيجو (سپاف) (خانپور تعلقي خيرپور ناٿن شاهه)، پير علي غلام (شهدادپور)، ممتاز علي (سکر)، نواز علي شاهه (ڀٽ شاهه)، نثار علي (ٽنڊو محمد خان)، غلام حيدر جوکيو (ڪڪڙ، خيرپور ناٿن شاهه)، شمس الدين ساند (ڳوٺ ابراهيم ساند خانپور)، غلام رسول زنگيجو (ميرپور بٺورو)، خدا بخش مير جت (ٽنڊوالهيار)، اقبال جروار، محبوب جروار (ٽنڊوالهيار)، سرور شاهه (ڀٽ شاهه)، گل حسن عالماڻي (ڳوٺ الهداد عالماڻي مورو)، شاهنواز نائچ (خيرپور ناٿن شاهه)، محمد هارون (ڪاڪا سعيد آباد هالا)، گل محمد کوسو (سائين بخش کوسو ٽنڊو محمد خان)، محمد صالح چنو (چوکنڊي خيرپور ناٿن شاهه)، محمد اڍيجو (ڳوٺ غريب اوڍيجو ماتلي)، خدابخش جنجهي (ڪڪڙ خيرپور ناٿن شاهه)، روشن نائچ (خيرپور ناٿن شاهه)، علي نواز نائچ (خيرپور ناٿن شاهه)، احمد چنو (چوکنڊي خيرپور ناٿن شاهه)، امداد علي گاڏهي، (موسيٰ کٽياڻ حيدرآباد) ۽ محمد خان کوسو (ٽنڊو محمد خان) ڪافي سرگرم هئا. علي نواز جتوئي لاکاٽ جي پيارن دوستن مان ڪافي سرگرم آهي. هن دعوت ۾ سڄي بئرڪ کي اجرڪن سان سينگاريو ويو. چئني ڀتين سان هنڌ وڇايل هئا. دوستن جي ڪچهري پئي هلي ته اوچتو هڪ دوست اٿي اعلان ڪيو ته هاڻي تقريرن جي نشست ٿيندي. ڪچهري ۾ گهڙي کن ماٺ ٿي ويئي. دوست متوجهه ٿيا پر وري به آهستي آهستي ڪچهري ٿيندي رهي. هن دعوت حاجن شوري وارن جي شاديءَ جو ڏيک پئي ڏنو. مون شورن جون لاڙ ۾ جيڪي به شاديون ڏٺيون آهن تن ۾ به اوچتو اعلان ٿيندو ته ”وعظ ٻڌو“ پوءِ ڪو نه ڪو مولوي اٿي تقرير ڪندو آهي. شورن جي شادي ۾ به ڇني ۾ پاسن سان کٽون رکيل هونديون آهن جن تي سهڻا هنڌ وڇايا پيا هوندا آهن. کٽن جي اڳيان ڄاڃي ويٺا هوندا آهن. اهي کٽون مختلف پاڙن يعني نکن يا خاندانن سان منسوب هونديون آهن. هر کٽ اڳيان انهي پاڙي جو وڏيرو ۽ سندس راڄ وارا ويٺا هوندا آهن. وڏيري جي مرضي آهي ته جي وڻيس ته لت ڏئي کٽ تي سمهي به پوي. شورن ۾ انهن کٽن تان اڪثر اختلاف به ٿيندا آهن.
ڪجهه وقت اڳ ۾ محترم حاجي محمد صديق شوري (ڪوٽڙي) ۽ وڏيري ڪرن شوري (ڄام شورو)، شورا ايسوسيئيشن ٺاهي، کٽن جي رواج کي ختم ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي پر کين ڪاميابي ڪو نه ٿي ۽ شورا برادري جي اربابي ۽ کٽون اڃا قائم آهن. حاجن وارا شادين ۾ دهل ڪو نه وڄائيندا آهن. حاجن جي سؤٽ جي شادي بٺوري ۾ ٿي ته اسان صلاح ڪئي ته هن شاديءَ ۾ راڳ ڪرائجي. گهوٽ جو ڀاءُ ادا احمد به ان سازش ۾ شريڪ هو. انهيءَ شادي ۾ حيدرآباد مان ڳائڻو حضور بخش هزاري ۽ ٻيا فنڪار بٺوري پهتا. انهيءَ شادي ۾ مولانا عبدالواحد آريسر، نياز همايوني ۽ ٻي ڪافي سنگت به بٺوري اچي پهتي، رات جو راڳ شروع ٿيو ته حاجن جو چاچو چڙي پيو ۽ گاريون ڏئي چوڻ لڳو ته دهل بند ڪريو. حاجن وڏو استاد آهي. اٿيو، وڃي فنڪار کان ڍولڪي وٺي آيو ۽ اچي حاجي عبدالله کي چيائين ته ”هي ڏسو، دهل ڪونهي. هيءَ ته پڪواز آهي دهل ته وڏو ٿيندوآهي. دهلاري وڄائيندا آهن.“ چاچي کڻي بس ڪئي، چئي، ”چڱو پڪواز ڀلي وڄايو پر دهل نه وڄائجو متان....“ حاجن جو چاچو به پنهنجو مٽ پاڻ آهي. اڇا ڪپڙا، ڀريل بت، اڇي ڏاڙهي، لوڏ لکن ۾ پڌري، نقصان ٺپ نه سهي. فائدو اصل نه ڇڏي. جيڪا وڻيس خان خانان کي منهن تي چئي ڏي. سندس پٽ ادا احمد تمام پيارو دوست مهمان نواز ۽ ڪچهري جو ڪوڏيو آهي. سياست جا جراثيم ڪافي اٿس پر چاچي عبدالله منجهائي وڌو اٿس. هونئن هوسڙيءَ جي هن ننڍڙي ڳوٺ کاٽڙي جي سڀني مڙس ماڻهو شورن ۾ سياست، سنگت ۽ مهمان نوازي وڏو گهر ڪيو پئي آهي. هن ڳوٺ ۾ محترم مير رسول بخش ٽالپر، سيد قمر الزمان، قاضي محمد اڪبر سميت جهونن اڳواڻن جون ڪچهريون ٿيون آهن. هاڻ محترم آريسر ۽ پ پ جي دوستن جون ڪچهريون به جام ٿينديون آهن.
پير علي غلام ڏاڍو فهميدو ۽ صبرائتو ساٿي هو، جيل ۾ لکڻ پڙهڻ ۽ سياسي بحث مباحثي ۾ به دلچسپي وٺندو هو. هي نوجوان ۽ بهادر دوست (ڪڏهن؟) لاڙڪاڻي ۾ المرتضيٰ هائوس ويجهو پوليس فائرنگ ۾ شهيد ٿي ويو.

ڳالهيون ڳوٺ وڻن جون

(16- مارچ 1984ع)
صبح جا پوڻا اَٺ ٿيا آهن. صبح اٿي ٿورو پنڌ ڪيم. پنڌ ڪندي ئي بوند پڻ شروع ٿي ويئي. ڪالهه به جهڙ هو ۽ ٿڌيون هوائون به هلنديون رهيون. اڄ به سنهڙي بوند کان پوءِ گهڙيءَ لاءِ وڏ ڦڙي پيئي. نالي ۾ پٽ پسائي ويئي، مٽي ويٺي آهي ته ڳاڙهسرو ميدان سهڻو ٿي پيو آهي. بئرڪ ۾ چاچو سيف الدين پنهور، ڪامريڊ ڌڻي بخش پنهور (حيدرآباد) ۽ آءٌ جاڳيا ويٺا آهيون. ٻي سنگت اڃا ستي پيئي آهي. هينئر ئي ٻه ساٿي بئرڪ وٽان گذرندي ڳالهائيندا ويا، هڪڙي چيو ”واهه جي موسم آهي“، ٻئي جواب ڏنس ”ڪهڙي موسم، جيل ۾ به ڪا موسم ٿيندي آهي!“ ٻئي سنگتي جي ڳالهه سچي هئي، ”جيل ۾ ڪهڙي موسم“موسمن جي حسن جو احساس ته ڪنهن جي ساٿ ۾ ٿيندو آهي، تنهائي ۾ ته وڻندڙ موسم اداس ڪري ڇڏيندي آهي. الائي ڪهڙو جادو آهي ڪڪرن، ۾، جو هر جيئري دل جهومڻ تي مجبور ٿي ويندي آهي. الائي ڇو وسندي مينهن ۾ پنهنجن جا پور پوندا آهن.
نہ گل کھلے ہیں نہ ان سے ملے نہ مئی پی ہے،
عجب رنگ میں اب کی بہار گذری ہے۔
خلاف معمول آفتاب مغل سوير اٿي پيو آهي. وڏي ڳالهه ته، تيار ٿيو يونس ڀان، آفتاب ڀان ۽ ٻين دوستن سان ڪرڪيٽ راند ڪرڻ پيو وڃي. سامهون واري ورانڊي ۾ ٽنڊي محمد خان جو دوست وڏي سٿڻ ۽ پهراڻ سان بوسڪي جو پٽڪو ٻڌي، ٻانهون گوڏن تي رکيو اوڪڙو ويٺو آهي. انهيءَ سنگتي کي ڏسي خيالن ۾ وڃي ڳوٺ پهتس. ڳوٺ به صبح جو مائٽ گهرن مان نڪريو اچو ٻنجرن تي اوڪڙو ويهن. گهرن جا ٿلها هڪ ٻئي سامهون. پوءِ پنهنجي ئي ٿلهي تان پيا خبرون ڪندا، ڪن کي کٻڙ جا ڏندڻ هٿن ۾ ته ڪي نيرانا پيا پن جي ٻيڙي مان دونهان ڪڍندا. سندن خبرون به مزي واريون. ٻني ٻاري جي خبر، ان ۽ گاهه پٺي جي اگهن جي خبر، ڪالهوڪي مليل واقفڪارن جا احوال، آسي پاسي ۾ ٿيل چوري چڪاري ۽ جهيڙي جهٽي جي خبر. سالن کان ڳوٺ نه وڃڻ جي باوجود سوچن ۾ ئي ڳوٺ جي يادن مان روح پئي خوش ڪيم ته، بشير جمعدار جي هڪلن ورائي جيل حوالي ڪري ڇڏيو. جيل نالو ئي پرائي وس هجڻ جو آهي.
بشير طوفان ٿي هڪڙي در مان آيو ٻئي در مان نڪري ويو. وري آيو، بئرڪ ۾ هيڏانهن هوڏانهن ڏسي چوڻ لڳو ” اڀي تو ساري سياسي سور رهي هين.“ وري طوفان ٿي نڪري ويو، بشير سڀني دوستن کي ”سياسي“ چوندو آهي. بند ڪرڻ ايندو ته چوندو ”او سياسيئو، خدا ڪي واسطي بند هو جائو، خدا ڪا خوف ڪرو، هماري بچون ڪا خيال ڪرو، سارا دن اڌر اڀي تو جاني دو!“ اسان ڪميٽي وارن کي ”ليڊر لوگ“ چوندو آهي. ڪميٽي جي ڪنهن دوست کي بند ٿيڻ ۾ دير ٿي ته چوندو ”او خدا ڪي واسطي آپ ليڊر لوگ سويري آؤ، تو يه سياسي لوگ بند هون، ان لوگون ني تو هماري....“ اڳي رڳو دادو وارن دوستن لاءِ گهوڙا گهوڙا ڪندو هو، هاڻ وري لاکاٽ جا جتوئي دوست به دير سان بند ٿيڻ لاءِ چڪر ۾ ويٺا هوندا آهن ۽ بشير جي آواز تي ڪن ڪو نه ڏيندا آهن. بشير هنن کي بند ٿيڻ جو چئي هيڏانهن هوڏانهن پيو هلندو. هنن جي پاسي بيهي کين بند ٿيڻ جو ڪو نه چوندو آهي، جو ڊڄندو آهي ته متان وڙهي پون. بشير جي رڙين جي باوجود جتوئي جلدي اٿڻ جي ڪو نه ڪندا ته چوندو ويندو ”خدا جاني يه جتوئي صاحب کي مخلوق ڪهان سي آگئي هي“. اسين اينداسين ته چوندو: سائين ان ڪو تو بولو، پهلي ڪيا ڪم تهي ڪه ان ڪو بهي لي آئي“ (جتوئي پهريون ڪاري فئڪٽري ۾ هئا اسين کين وٺي اڇي چڪر آياسين. بشير هڪلون ڪري هليو ويو ۽ گهڙيءَ لاءِ چپ ٿي ته هينئڙو سڀ نيئر ۽ ڏانوڻيون ڇنائي، ڪوٽ اڪري وڃي ڳوٺ پهتو.
ڳوٺ ڦڙيون مس پيون ته مايون مرد لڳي ويندا ها مَنهن لنبڻ ۾، سانوڻ ڏينهن سڀني کي ساريا پيا هوندا هئا، گهرن راڳڻ جي تياري گهڻو ڪري وسڪاري کان اڳئي شروع ٿي ويندي هئي. مايون ،مڙسالن کي چوڻ شروع ڪري ڇڏينديون هيون:. ”هان، ٻڌين ٿو، سانوڻ وري آيو آهي، مينهن آيا ڪي آيا، گارو ڪر ته منهن راڳي ڇڏيون، متان دير ٿئي ۽ ٽپڙ سمورا ڀڄي ٿين ڀت.“
هلڪي مينهن ۾ سڀڪو پنهنجي ڪکن ۾ پيو هوندو هو، ڪي ڪچن گهرن ۾ ته ڪي مَنهَن ۾، ڪي غريب ته پکن ۾ پيا هوندا. گهڻو ڪري سڀني ڪکائن گهرن وارن وٽ پکا پيا هوندا هئا. ڪي هاسيڪار مينهن جي ڪري آڻيندا هئا ته ڪن وٽ شادين جا به رکيل هوندا هئا. هاڻ ته ايڪڙ ٻيڪڙ ڪو پڪو گهر به آهي ته ورانڊو به، پر اڳي ڪمرو ۽ ورانڊو ڪو نه هو. ڳوٺ ۾ گهڻو ڪري سڀني جو هڪڙو ڪکائون ڪمرو ۽ اڳيان اڏيل مَنهن هوندو هو. تن ڏينهن شادي ٿيندي هئي ته گهوٽ ڪنوار ستاوڙي تائين ٿلهي تي اڏيل پکي ۾ رهيا پيا هوندا هئا. ستاوڙي کان پوءِ پکي مان نڪري انهيءَ هڪڙي ڪمري ۾ اچي گذران ڪندا هئا جنهن ۾ ڪنوار جي سس، سهرو ۽ ٻيا ٻار رهيا پيا هوندا. ڪو ڳوٺائي سکيو هوندو ۽ وٽس ڪچو ڪمرو به هوندو ته ڪمري کي ڏاڪڻ نما در هوندو، باقي سڀ پڌرا پيا هوندا. هڪڙي ئي ڪمري ۽ منهن ۾ ننهن، سس ٻئي پيون ٻار ڄڻينديون.
ڳالهه هئي مينهن جي، سو هلڪي ڦلڪي مينهن ۾ ته سڀڪو پيو ڳوٺ ۾ مينهن سان مقابلو ڪندو پر جي مينهن گهٽ نه ڪئي ۽ ساندهه وسندو رهيو ته ڳوٺ وارن جو گهرن ۾ رهڻ ۽ هلڻ ڦرڻ مشڪل ٿي پوندو. مالوند، مال کي وس تي موڪلي ڇڏيندا ۽ گهر وارا لڏي اچي پوٺي تي ويهندا. پوٺي تي پکن جو ڳوٺ اڏجي ويندو هو. پوٺو ڳوٺ کان پري ڪو نه هو. مرد ماڻهو روز وڃي گهرن جو حال احوال وٺي ايندا هئا، تيسين پوٺي تي رهيا پيا هوندا هئا. جيسين ڳوٺ مان پاڻي سُڪي ۽ ماڻهن ۽ مال جو رهڻ ممڪن ٿئي.
اونهارو ئي اسان جي ڳوٺ اچڻ جي مند هئي، سياري ورلي ڪو ايندا هئاسين. پانڌي واهه وهي آيو يا سانوڻ جا ڪڪر وريا ته ناني به ڳوٺان اچي ويندي هئي اسان کي وٺڻ، اسان کي به ڳوٺ جا ڏينهن وسرندا ڪو نه هئا. گرمي جون موڪلون مليون ته ناني جو انتظار شروع ٿي ويندو هو. نانيءَ کي گهٽيءَ مان ايندي ڏسندا هئاسين ته ٻارن ۾ خوشي واري رڙ پئجي ويندي هئي ته ”ڏاڏي اچي ويئي، ناني اچي ويئي!“ ناني سان وڏي هڙ ڳوٺاڻين سوکڙين سان ڀري پئي هوندي هئي: سچو گيهه، مکڻ، ٽنڊي جي مشهور حلوائي جي دڪان جي مٺائي، وڙو، حلوو، مال پڙا، ميسو پاڪ، ٽڪيون ضرور هونديون هيون. مند سارو، پيرون، ڪماند جو بُليون ۽ مٽر به کڻي ايندي هئي.
ٻه ٽي ڏينهن رهي ناني، بابا کان موڪل وٺڻ شروع ڪري ڏيندي هئي ته ”ابا پاڻي وهي آيا آهن، سانوڻ مند به آهي، سڀئي ٻار پيا راند روند ڪن، سڄي ڳوٺ جي ماين کي مولا بخش جي ماءُ جو انتظار آهي، موڪل ڏي ته اها به مائٽاڻا ڪک ڏسي اچي.“ بابا انڪار ڪندو ته ناني جو مطالبو به زور وٺي ويندو هو: ”ابا، تيسين ڇڏين، جيسين جيئري آهيان، پوءِ نڪو ڪو زور ڀري ٻار وٺي ويندو نڪو ٻار کرندا.“ ٿيو به ايئن، ناني مئي کان پوءِ نه ئي ڪو شوق مان امان ۽ ٻارن کي وٺڻ آيو ۽ نه ئي اسين به ڪو ڪوڏ مان ڳوٺ لاءِ سنبرياسين.
ڳوٺ وڃڻ جي موڪل ملي ته هڪ ٻه ڏينهن تياري ٿيندي هئي. ٽنڊي محمد خان وڃڻ اهڙو سولو ڪو نه هو جهڙو هينئر. ٽنڊي بس ڪا ورلي ويندي هئي. هڪڙو رستو بڇڙو، ٻي بس هٽلر جي زماني جي، قدم قدم تي بيهندي هلندي هئي. ماڻهن کي ريل سولي لڳندي هئي. اسين به ريل ۾ ئي ويندا هئاسين. ٽنڊي 3 ريليون وينديون هيون، هڪڙي”پهرين“ صبح جو 7 وڳي، ٻي ”لنڊو“ صبح جو 10 وڳي، ٽين ”پوئين“ شام جو 5 وڳي ڌاري. اهي ريلن جا سرڪاري ٽائيم هئا. باقي ريليون پنهنجي مسافرن جي مزاج تي هريل هيون. ڪڏهن وقت تي ڪو نه هليون. سدائين ليٽ. حيدرآباد کان ٽنڊي تائين ريل جو سفر اسان لاءِ وڏو لطف وارو سفر هو، جو اهو ئي وڏو سفر ڪندا هئاسين. ريل ۾ شين وڪڻڻ وارن جي اچ وڃ، عجيب غريب هوڪا، فقيرن جو قسمين قسمين جون صدائون، سڀ دلچسپي جون باعث هيون.
ٽنڊي اسٽيشن تي ڍڳي گاڏي اسان جي انتظار ۾ هوندي هئي. اسٽيشن تان اچي اميڻا چاڪياڻيءَ جي گهر منزل ضرور ٿيندي هئي. ماسي اميڻا وڏي صبر ۽ پيار واري خاتون هئي. ڳوٺ جون مايون ٽنڊي اينديون هيون ته سندن پڙاءُ ماسي اميڻا وٽ ئي هوندو هو. ماسي اميڻا چاڪياڻي جو گهر ٽنڊي ۾ مين اسٽيشن روڊ تي نيشنل بئنڪ جي سامهون هوندو هو. اتي ڪُترن جا ڪارخانا جام هوندا هئا. ڳوٺ وارا پنهنجون گاڏيون گهڻو ڪري انهن ڪارخانن ۾ ئي بيهاريندا هئا. ڪارخانن جي سامهون نيشنل بئنڪ جي لائن ۾ رڳو چاڪين جا گهاڻا هئا. گهاڻن جي پويان ۽ مير جي پڙ ۾ کٽن واريون هوٽلون هيون، ٻوڙ ٻيا به هوندا هئا. پر سيئيل ۽ تريل مڇي، پلو جام هلندو هو. ٽنڊي جي پڙاءُ دوران ٻنپهرن جي ماني انهن هوٽلن تان ايندي هئي. کائي ڳوٺ روانا ٿيندا هئاسين. شهر ۾ ٿورو ترسڻ هوندو هو ته جانورن جي اسپتال جي پاسي ۾ گهاٽين نمن جي ڇانوَ ۾ گهڙيءَ لاءِ ڊاٻو ڪري ڳوٺ هلندا هئاسين.
ٽنڊي کان ڳوٺ وارو رستو ”لاکاٽ روڊ“ به پنهنجي پانڌيئڙن لاءِ وڏو امتحان هو. هڪڙا کڏا ٻي ڌوڙ، ڌوڙ ۾ کڏا کوٻا ڏسڻ ۾ ئي ڪو نه ايندا هئا، اوچتو ڍڳي گاڏي کي اهڙو لوڏو ايندو، جو پاسراٽين مان ٺڪاءُ نڪري ويندا هئا. لاکاٽ وارو روڊ به اهڙو ئي هو جهڙو بڪيرن وارو روڊ ٻڌبو هو. بڪيرن واري روڊ بابت پهرين ”قادو شيدي“ کان ٻڌو هئوسين. قادو شيدي به ڪاڄن ۽ مجلسن جي سونهن ۽ سکيائي جي نشاني هو. قادو شيدي فن جي مظاهري مهل خاص قسم جو لباس پائيندو هو. مٿي ۾ ٽن ڪنڊن سان ڪانگريسي ٽوپي پيل هوندي هئس. رات جو انهيءَ ٽوپي ۾ ننڍڙا بلب به ٻرندا هئا. قادو شيدي پنهنجي لطيفن، حرڪتن سان محفل کي کلائي کلائي ساڻو ڪري ڇڏيندو هو. ماڻهو سڄي رات پيا قادو جون خبرون ٻڌندا هئا. ورچندا اصل ڪو نه هئا. انهن ڪچهرين کي ساري هاڻ ٿو ماڻهن کي ڏسجي ته ڄڻ ماڻهن مان چرچي ڀوڳ جي حس ئي ختم ٿي ويئي آهي. ماڻهن کان ڄڻ کلڻ وسري ويو آهي. وقت انسان کي سهولتون ڏيئي، سڪون ڦري ڇڏيو آهي. سهولتن سان گڏ ماڻهن کي ڄڻ ”ڊوڙ“ به حصي ۾ آئي آهي. ڊوڙ به اهڙي جو زندگي جو نئون نالو ئي ”ڊوڙ“ رکڻ کپي. ڳالهه رستي جي هئي، وڃي اٽڪيو آهيان وقت ۾. وقت کان ڪنهن کٽيو آهي. وقت ”اڄ“ جي حقيقت آهي سڀاڻي نه، تنهن ڪري وقت کي ”اڄ“ ۾ ڪو به ماري نه سگهيو آهي. قادو شيدي، بڪيرن جي رستي جي ڳالهه ڪندي چوندو هو ته ”بڪيرن ويندي بابا جي ڪلهي تان ڪري پيس. حرام جو مائٽن کي هٿ اچان. وڏا پروڻ کڻي آيا، رستي جي مٽي ڇاڻيندا رهيا. ٽئين ڏينهن خدا خدا ڪري مائٽن مون کي لڌو.“
لاکاٽ وارو رستو به ذري گهٽ بُڪيرن واري رستي جهڙو هو. پنڌ وارو اڃا به ڪجهه سولو ساهيون کڻي وڃي ٽنڊي پڄندو هو، پر گاڏيءَ جا لوڏا ڳوٺ تائين سڪائي لاهيندا هئا. ڏيڍ ڪوهه جي پنڌ ۾ ڍڳا آبڙي شاخ تي ساهه پٽيندا هئا. ڳوٺ پهتاسين ته چوٻول پئجي ويندو ته ”حيدرآد وارا اچي ويا.“ (سڀ ڳوٺائي حيدرآباد کي حيدرآد چوندا آهن) اسان واري گهر ماين جا ميڙا مچي ويندا. هڪڙيون مايون هٿ ڏئي گهر جو ڪم ڪار لاهي اينديون ته ٻيون وينديون. امان سان ايندي به مائٽياڻيون روئي ملنديون هيون ته ويندي به. ويندي وڏو جذباتي منظر هوندو هو. سڀئي مائٽياڻيون ۽ ساهيڙيون امان کي رستي تي ڇڏڻ اينديون هيون. موڪلائڻ مهل ڏاڍو روئنديون هيون. روئندو آءٌ به هوس. مائٽن جي وڇوڙي تي نه پر سمجهندو هوس ته کيل ختم، پيسا هضم، وري اسڪول، وري ٻنپهرن جو زوري سمهڻ، هلڪيون ڦلڪيون پابنديون وري شروع.
شهر ۾ سوير سجاڳي ڪو نه ٿيندي هئي، جي ٿي به ويئي ته اسڪول جي ڊپ ۾ هروڀرو به اکيون پوريون پيون هونديون هيون. ڳوٺ جهل پل ڪو نه هئي ته اک به اسر ويل ئي کلي ويندي هئي. وڏي اسر کان ئي زندگي جو آغاز ٿي ويندو هو. ورلي ڪو صدورو سج چڙهئي ستل هوندو هو. مايون، مردن کان اڳ ۾ اٿنديون هيون. چئني پاسي جنڊ جا چيڪڙاٽ پيا ٻڌبا هئا. هر ڪا مائي ڪم سان هوندي هئي: ڪا ولوڙڻ ۾، ڪا ڇڙڻ ۽ ڏرڻ ۾. ٻين ٻارن وانگر پاروٿو ڀت، ديڳڙي ۾ کائي، سوير ئي سنگتين سان مال ۾ ويندو هوس. ٻارهين ڌاري مال کامن ۾ ويهاري گهر ايندا هئاسين.، ماني ڪڏهن ٻوڙ سان ته ڪڏهن سانڌاڻي سان کائي وري مال ۾. مال کامن ۾ ته ڌراڙ به کامن ۾. ٻارن سان وهنجڻ پانڌي واهه تي ويندو هوس. پر تارو ڪو نه هئس. ادا شمون ٻيا دوست ۽ مائٽ ٻٻرن تان چڙهيو واهه ۾ ٽپ پيا ڏيندا هئا ۽ آءٌ ڪپ تي ئي پيو پاڻ کي پسايو خوش ٿيندو هوس.
هينئر ته ڪمند ملڪ کي ڍَئي ڇڏيو آهي. ڪلرآباد ٿي ويا آهن. تڏهن پانڌي واهه ٻاراهو ڪو نه هو، ٻوٺي جون زمينون نارن ۽ هرلن تي ٿينديون هيون. ڪلر آباد ٿيا. خوشحالي جي هلڪي لهر آئي ته ماڻهن چوڻ شروع ڪري ڏنو ته ”اڄڪلهه ڪلر ۽ ڪڃر جو قدر آهي.“ پانڌي واهه ٻاراهو شهيد ڀٽي جي زماني ۾ ٿيو هو. اڳ ۾ گهڻو ڪري ساريون ٿينديون هيون: ”گنجا ۽ رتڙيا.“ گنجا ته اڃا به غريبن جو ساٿ ڏيو اچن. سندن ڳاڙهي ماني، ڳاڙهو ڀت روزانو جو رزق آهي باقي رتڙين کي ڪا اهڙي بيماري لڳي جو ويا ته وري نه ٿيا. پراڻا ماڻهو رتڙين کي ساريو ٿڌا ساهه ڀريندا آهن. رتڙين ۽ سڪون جو ساڳيو زمانو هو. سو ڪمند پئسو ڏياريو ته هڻ وٺ وڌي ويئي. پئسو به ڄڻ اُڃي مٽي ۽ بيچينيءَ جي پاڻي مان ٺهيل آهي، جنهن وٽ ٿو اچي تنهن جي پئي پوي ته ”اڃان ڪي آڻ، اڃان ڪي آڻ!“ پئسو جنهن کي پاڻ پسائيندو آهي تنهن کي حياتيءَ جا ٻيا به ڪيئي منظر ڏيکاري ڇڏيندو آهي.
هاڻ ته پيار به پئسن سان آهي ته مرڪڻ جو به ملهه آهي پر تڏهن ڳوٺ وارا ماهيو ڪو نه ڪندا هئا. کير وڪڻڻ عيب هو. کير به پٽن وانگر هو. سندس خير به پٽن جي خيريت سان گڏ پڇبو هو. کير کائبو ۽ ولوڙبو هو. ماڻهن ۾ ڪس ڪسر کائڻ هو، پنهنجن وٽ ويندي ۽ گهرندي عيب ڪو نه ٿيندو هو، جو پنهنجن کي مهل ۾ ڏيڻ به وڏائي ڪو نه هئي. ٻار ٻچي کي کير لپ جي ضرورت پئي ته ريءَ ملهه ملي ويندو هو. جنهن گهر ۾ کير ڪو نه هو، تنهن گهر جي نياڻي سياڻي صبح سان کير وارن جي گهر لنگهي ويندي هئي ته چوئنري ڏڌ جي ڀري ايندي هئي. ڳوٺ ۾ ٻه ٽي ننڍڙا دڪان هئا، انهن تي روڪڙي جي ڀيٽ ۾ اوڌر ۽ ان تي ڏيتي ليتي وڌيڪ ٿيندي هئي. اَنُ جي جهولي يا ڳنڍ کڻي ويندا هئاسين ۽ دل گهريون شيون وٺي ايندا هئاسين. گهر وارن جي ڏنل ان مان پيٽ ڪو نه ڀربو هو ته لابارو ٿيل فصلن مان چونڊو به ڪري ايندا هئاسين. ڳوٺ جي ماين جو مينهن ۽ وڇين ۾ ساهه هو ۽ مرد ماڻهو ڍڳن جا شوقين هئا، جن کي ڍڳا گاڏيون هيون سي ڪانا ۽ گاهه کڻي ڪمائيندا هئا (اسان وارا مائٽ گهڻو ڪري ڪانا ڀري حيدرآباد ايندا هئا. حيدرآباد ۾ ڪانن جي وڏي مارڪيٽ هئي. گاڏيون آفندي باغ ۾ بيهنديون هيون) ڪي مزدوري ڪندا هئا. ايڪڙ ٻيڪڙ ڳوٺاڻن کي پنهنجو ٻني ٽڪر به هو پر گهڻا ماڻهو هارپو ڪندا هئا ۽ گهڻا ريوومل، دولومل ۽ موتي مل جا هاري هئا. ٻه ٽي گهر ميرن جا هاري هئا. اثر ميرن جو، ماڻهو به ميرن جا هئا. ڪاڄ، قضئي ۽ ماتم ۾ ميرن جي حڪم تي حاضر هوندا هئا، ڪنهن جي مجال جو ميرن جي خلاف ڳالهائي. ڀٽي صاحب جي تحريڪ جو آغاز هو. حيدربخش جتوئي جي خبرن جي سڌ پئجي ويئي هئي. تڏهن ڳوٺ ايندو هئس ته ميرن جي خلاف ڳالهائيندو هئس ۽ ماما پنهون مون کي زوري ڳوٺان وٺي امان وٽ ايندو هو، چوندو ته ”ادي، مولابخش کي سمجهاءِ، مير اعجاز وارن جي خلاف ٿو ڳالهائي. مير بادشاهه آهن، ميرن جي زمينن تان سج ئي ڪو نه ٿو لهي.“ ڀٽي صاحب جي حڪومت قائم ٿي. سائين اسدالله شاهه سان گڏجي ٽنڊي محمد خان جي دوري تي آيس ته وڏا جلسا ٿيا. شهر ۾ وڏو جلسو ٿيو، انهيءَ جلسي ۾ تقرير ڪندي چيم ”ماما اچي ڏس، توهان وارن ميرن جو سج لهي ويو آهي. هاڻ ماڻهو گهرن ۾ نه پر چؤنڪن ۽ چؤسولن تي ميرن تي پيا ڳالهائين.“ انهن ڏينهن سڄي سنڌ وانگر ٽنڊي ۾ به پارٽي ۾ گروپ بندي هئي، مير اعجاز وارا ممتاز ڀٽي صاحب سان گڏ هئا. پير سعيد جان ۽ تنظيم کي جتوئي صاحب جي سرپرستي حاصل هئي. مير صاحبان به پ پ ۾ هئا پر تنظيم سڄي تعلقي ۾ ميرن جي خلاف جلسا پئي ڪندي هئي.
ماڻهن ۾ سُکيائي ڪو نه هئي پر صبر توڪل جام هو. پير پنڌ کان ڪو نه ويندا هئا. شادين ۾ پوئو، پهت ۽ قضئي تي ڇاڙ ضرور ڏيندا هئا. اوسي پاسي گهڻا راڄ هئا. پهوڙن جو راڄ، پٽ ڳاهن جو راڄ، ماري مهاڻن، زنئورن، سمن، ٿيٻن، لنجواڻين، مڏن، سٺين جا راڄ پاسي ۾ ٻٻرن جو راڄ به هو مشهور اداڪاره بينا (فلم رنگ محل واري) سندس ڀيڻ زرينه، ڪاڪي ٽيئومل جي گهر واري انهيءَ راڄ مان هيون. سڀني سان اٿندا ويهندا هئا. پنهنجا ڪاڄ به وس سارو سٺا ڪندا هئا. غريب غربو ته راڄ سڏائي فرض پورا ڪري ڇڏيندو هو پر جن جي ڪتي يا چيٽ ڀلو ٿيو سو ڀت ضرور ڪندو هو. ڪاڄ ۾ زالن ۾ ته ماتلي ۽ ٽنڊي مان ڳائڻيون اينديون هيون پر مرداڻي ڇني ۾ ڳائڻين جو رواج ڪو نه هو، ناچو ايندا هئا. ڪو پڪو پختو ڳائڻو به ايندو هو ته ان سان به هڪ اڌ ناچو ضرور هوندو هو. انهن ڏينهن سيد سليمان شاهه جي ڀل ڀلان هئي. ڏاڍو مقبول هو مون وارن مائٽن ۾ به، پاڻ وٽ يا اوسي پاسي ڪاڄ ۾ سليمان شاهه جي اچڻ جو ٻڌي وڏي تياري ڪندا هئا. پئسا به ڏيندا هئس ته سونيون منڊيون به پارائيندا هئس. ڪن شوقينن ته مينهون به تحفي ۾ ڏنيون. سليمان شاهه جا ڳايل ڪلام ڪي ڏينهن ڇوڪرا پيا جهونگاريندا هئا. لتا، محمد رفيع، طلعت محمود جا به عاشق هئا، ڪي ته مڌو بالا ۽ نرگس جا چريا ٿيل به هئا. ٽنڊي ويندا هئا ته ڪم ڪار لاهي رڪارڊنگ واري هوٽل تي ضرور ويهي ايندا. ٽنڊي ۾ رڪارڊنگ واريون هوٽلون جام هيون پر بٺورو روڊ تي آچو ماڇي جي هوٽل ۽ اسٽيشن روڊ تي تين بتي چار راسته وٽ مالهي جي هوٽل سڀني کان زور هئي. وڏو ميڙو هو انهن هوٽلن تي عاشقن، معشوقن ۽ محبت جي ماريلن جو. ميلي ملاکڙي جا به شوقين، سمن شاهه ۽ ساجن سوائي تي وڏي تياري ڪندا هئا پر گهٽ پاڙي واري پيرن جي ميڙن تي به ڪو نه ڪندا هئا. شيخ فريد جي ميڙي جي تياري عيد کان به وڌيڪ ٿيندي هئي. شيخ فريد بزرگ لاءِ چوندا ته ”شيخ فريد زالون زور مڙس غريب!“ خبر ڪو نه پئي ته ميڙي جي رونق ڏسي نعرو هڻندا هئا يا زالن جي دانهن ڏيندا هئا.
ڳوٺ ۾ ٻه ٽي ڄڻا، ڪي سنڌي درجا پاس هئا. سڄي ڳوٺ ۾ ٻه ڄڻا قرآن پڙهيل هئا، هڪڙي منهنجي پڦي ٻيو پري جو مائٽ نانا پيرو چانڊيو. مسجد هئي پر نمازي ٻه يا ٽي هئا. بيماري سيماري ۾ ڊاڪٽر ڏي گهٽ ويندا، هلڻ کان هلاڪ ٿيا ته پاڻ کڻائي ڊاڪٽروٽ پهچندا، نه ته گهر ۾ ئي رلين ۾ پيا ڪرڪندا ۽ ڪنجهندا. تعويذن تي وڏو زور هو، سنئوڻ ساٺ جام ڪرائيندا. هر بيماريءَ جو تعويز ۽ ساٺ هو. گهڻو ڪري سڀڪا بيماري ڪنهن ڊوهه يا حساب جو نتيجو سمجهندا هئا. ڊاڪٽر ڏي هينئر به وسئون ڪو نه ويندا آهن، مجبوري مارين ته مِٽ مائٽ کي ڊاڪٽر تائين رسائيندا. تعويزن، ڊوهن ۽ حساب ڪڍائڻ جي آسري ڪيئي سدا ملوڪ ماڻهو ۽ ڪنڌار جوانيون جبل جو کاڄ ٿي ويون آهن. پوڙهو پڪو يا ڪا جهوني بيمار ٿي پئي ته آئي وئي کي پئي چوندي ته ”دعا ڪر چڙهي جُتي وڃان، الله ڪنهن جو محتاج نه ڪري.“ وڌيڪ عمر هوندي ته حياتي مان بنهه لاطمع ٿي چوندي ”دعا ڪريو ته ڌڻي پنهنجو ڪري، وڃي سُکي ٿيان، هاڻ ته جبل ۾ مائٽ پيا سارين.“ انهن جملن جي اصل معنيٰ اڳ ۾ ته ڪو نه ايندي هئم پر هاڻ ڪنهن کي زندگي مان لاطمع ڏسندو آهيان ته دل اداس ٿي ويندي آهي، ٽهڪ ڏيندڙ زندگيءَ جي رئندڙ پڄاڻي پريشان ڪري ڇڏيندي آهي. انسان جو انت، زندگيءَ جي پڇاڙي ڏسي، اهو ويساهه وڌي ويو آهي ته، ”الله تعاليٰ کي پنهنجي حسين تخليق اشرف المخلوقات سان بيحد محبت آهي، انهيءَ ڪري ئي موت کي خلقي انسان جي پت رکي اٿس.“
مرد ته مرد آهي هڻيو وڃيو هنڌ ڪري، پر عورت ذات وڏي عذاب ۾ هئي ۽ آهي به. گهڻو ڪري نياڻيون بدي تي ڏنل هيون، تنهنڪري هڪڙي سورن ۾ ته ٻي هروڀرو به سور ڏسندي. هڪڙي رسي يا ڪاوڙجي ويئي ته گهڻو ڪري بدي واري به گهر ۾ ڪو نه هوندي. نه ڪنوار جي عمر جو خيال، نه گهوٽ جي وهيءَ جي ڳڻتي. جوانيءَ ۾ مڙس جي وس، پيريءَ ۾ نُنهن ۽ پٽ جي حوالي. مڙس ڀائيندا به پر جي بگڙيا ته خدا جي پناهه. ٻني ٻاري، وهٽ وڙي جي هر ڪم ۾ مڙس سان ڀاڱي ڀائيوار پر پنهنجي هر ڳالهه ۾ بي اختيار. ڳوٺ ۾ ڪي ڀاڳن وارا ماءُ پيءُ، زال مڙس، سسون، سهرا به، پر گهڻي ڀاڱي حياتيءَ ۾ سور مڙئي سرسُ هئا. هڪ دفعي امان سان رهاڻ ڪندي هڪڙي مائٽياڻي سُڪل نارنگي پي سونگهي. امان ان جو سبب پڇيس ته چيائين ”جيجي، اڄڪلهه هر شيءِ مان ٿي باس اچي، سڄو ڏينهن ٿا اوڪارا اچن، رڳو نارنگي جي کٽي خوشبو وڻيم ٿي، سونگهان ٿي ته ڪجهه آرام اچيو وڃيم پر هيءَ (نارنگي) نپٽي ڪير آڻي ڪو نه ٿو ڏيم، سو سڪل سانڍيو ويٺي آهيان، جيسين ڪا تازي نارنگي يا ان جي کل هٿ اچيم.“ امان کي ڏاڍو ڏک ٿيو، تنهن ان مائٽياڻي جي مڙس کي چيو ”خدا جو خوف ڪريو، زالن جا به حق اٿوَ، سي خدا ڪڏهن معاف ڪو نه ڪندو. ٻار ٿيندو ته ڇٽي ۽ جهنڊ تي وڏو خرچ ڪندين، باقي ٻار جي ماءُ پئي رپئي جي ميوي لاءِ سڪي.“
سرجڻ سان سورن جي سڌ ڪونهي، باقي سامائڻ سان سک وڃڻ جي پڪ اٿم. بنهه ڪو مت جو ماريل، جيءَ ۽ جهان کان بيگانو هوندو جيڪو سامائي سکيو هوندو، ننڍپڻ جا ريجالا ڏينهن ماڻهوءَ جو گهڻو ساٿ ڪو نه ڏيندا آهن. ننڍپڻ ۾ ته قضيو هجي يا ڪاڄ ٻار لاءِ مڙئي رونشو پر جيئن جيئن ويندو ننڍپڻ هٿ ڇڏائيندو تيئن تيئن ويندو ماڻهو چپ ٿيندو، تان جو خوشي ۽ غم جو فرق سمجهه ۾ اچي ويندو. واجبي ۽ بي واجبي چٽي ڏسڻ ۾ پئي ايندي.
الله ڏاهي م ٿيان، ڏاهيون ڏک ڏسن،
مون سين مون پرين، ڀورائيءَ ۾ ڀال ڪيا.
سو پنهنجن سانوڻن ۽ سيارن مان لطف نڪري ويو، کامن ۾ مال سان ويهڻ ڇڏائي ويو. نار ۽ هرلا وسري ويا. مٽيءَ مان ٺاهيل ڍڳن جا سڱ ڀڄي پيا. بلبلن جهلڻ لاءِ ڪوڙڪا ٺاهڻ به وسري ويا ته ٺڪر تي مٽرن جون ڦريون پچائڻ به ياد ڪو نه ٿي پيون. جن وٽ وڃڻ لاءِ واجهائيندو هوس تن وٽ اچي اداس ٿي ٿيس. جن ڳالهين ۾ مون لاءِ رونشو هو، تن تي پريشاني پئي ٿي. مائٽن کي واڻئي زميندار جي گهوڙي اڳيان واڳ جهلي هلندي به ڏٺو هئم ۽ ميرن جي پيرن ۾ ويهندي به، پر هينئر مير صاحب زوري ڳوٺ وارن جو ڀاڻ کڻائي ويو ته ڏاڍو ڏک ٿيو پر بڇان لڳي ته اسر آڌي جاڳي مايون ڇيڻا ميڙي رکن پنهنجي لاءِ، کڻائي وڃي مير، ڇو؟ انهي تي ماين رڳو ڇو پئي رڙيون ڪيون؟ مردن ڇو نه ٿي مير صاحب کي روڪيو؟ اسان جي ڳوٺ 3 راڄ آهن ماڇين، چانڊين، شيدين جو راڄ. شيدي الائي ڇو سڏبا آهن. سندن رنگ اڇا اجرا، منهن مهانڊا سدا ملوڪ. وارن ۾ گهنڊي نالي ۾ به نه. انهيءَ راڄ مان ماما وڪئي جو ڍڳو حيدرآباد ايندي ڪري مري پيو. ماما وڪيو انهي ڏينهن اسان جي گهر اچي ڏاڍو رنو، ڍڳي مرڻ تي وڪئي کي اڇنگارون ڏيندي ڏسي آءٌ به رنو هئس ته الائي هن جي سورن جا ڏينهن ڪڏهن پورا ٿيندا ۽ دعا گهري هئم ته ”الله سائين ماما وڪئي کي ٻيو ڍڳو جلدي ڏي.“ روز مائٽن لاءِ دعائون وڌنديون ويون ۽ سوال به ڪئين اڀرندا ويا. ٻار اسڪول ڇو نٿا وڃن؟ مڙس زالن کي ڇو ٿا مارين؟ پوڙها مرڻ جون دعائون ڇو ٿا گهرن، جهولن کان ڇو نٿا لڪن؟ سياري ۾ ڪمبل ڇو نٿا اوڍين؟ سوئٽر ڇو نٿا پائين؟ انهن ڏينهن ئي روس چين جون خبرون ڪنين پئجي ويون. جيئي سنڌ، ون يونٽ مرده باد جيئي ڀٽو، سوشلزم زندهه باد جي نعرن جي گونج هئي چوڏس، آءٌ به موذين کي مارڻ ۽ ڏڪارين کي ڏيهه مان ڪڍڻ جي جنگ ۾ جنبي ويس، اهي ڏينهن، هي ڏينهن، نه ٿڪو آهيان نه ساهي پٽي اٿم.
رڙهي رڙهي وڙهان پيو،
وڙهي وڙهي رڙهان پيو.
ڏک وسرندا ناهن پر يادگيري، سدائين سکن جي ايندي آهي. چوندا آهن ته ”روئاڙيندا سک آهن.“ وسندي ۾ ميلاپ ياد پوندا آهن وڇوڙا نه، مينهن ۾ محبتون ياد پونديون آهن تلخيون نه، ڳوٺ جون يادون به تلخيون ناهن، تلخيون ته سمجهه جا سپ آهن. منهنجون يادون ته انهن بيپرواهه ڏينهن جون آهن جڏهن، کٻڙن جي لامن تي پيار جي پکيئڙي کي پهريون ڀيرو لنوندي ٻڌو هئم.
اڱڻ تازِي ٻهر ڪنڍيون، پکا پٽ سهن،
سرهي سيج پاسي پرين، مر پيا مينهن وسن،
اسان ۽ پرين، هُونِ، برابر ڏينهڙا.

قرآن پڙهندڙن مٿان گوليون

(20- مارچ 1984ع)
رات بيچينيءَ ۾ گذري. مڇرن به واهه جون ملهون ڪيون. ٿوري ٿوري وقفي سان اک کلي ٿي ويئي. 12 وڳي اک کلي، ڏٺم ته ڊاڪٽر فضل جاڳيو پئي. 2 وڳي جاڳيس، ڊاڪٽر قرآن شريف پئي پڙهيو، اجرڪ منهن تي ڏيئي اکيون پوري ڇڏيم، پاسا ورائيندي 4 ٿي ويا. ان مهل ڏٺم ته ڊاڪٽر بيٺو هو، ڦڻي پئي ڏنائين ۽ وري ڪاغذ کڻي ڪجهه لکڻ ويٺو. ڊاڪٽر سڄو ڏينهن هڻ وٺ ڪري رات جو اٽڪل 10 وڳي ڌاري بند ٿيندو آهي، وري ايندو ته ساڳي کل ڀوڳ، هر مريض کي ڏسندو، ٿوري ماني کائيندو، چانهه ملنديس ته پيئندو، ٿوري دير ليٽندو نه ته ڪم ڪار لاهي دير سان سمهندو آهي. هن هيڏي محنت ۽ وٺ وٺان کان پوءِ به سڄو ڏينهن تازو توانو. هر هڪ سان خوش اخلاق، سڀني جو همدرد، مسيحا ۽ ساٿي، ڊاڪٽر کي جس هجي.
صبح جو چانهه ڪو نه پيتم جو رت جي چڪاس ڪرائڻي هئي. 10 وڳي ڌاري مهراڻ ليبارٽري وارو آيو. بلڊ، شگر ۽ ايل ايف ٽي لاءِ رت کڻي ويو. اتان اچي اسپتال ۾ ابراهيم منشي واري ڪانجهي پيتم. ملاقات تي پپو ۽ ڀائو روشن آيا. ٿوري دير ڪچهري ٿي. شام جو هاري ڪميٽيءَ جا دوست ۽ عاشق جتوئي، چاچو شاهنواز خان، خانصاحب الاهي بخش، منير، ظهور عالم بلوچ، عالم نوتڪاڻي ۽ ٻيا دوست ملڻ آيا.
8 وڳي ڌاري بند ٿياسين. سائين نذير شاهه سان ماني کاڌم. اڄ وارڊ ۾ نئون مهمان آيو آهي. خبر پئي ته دادوءَ جي سيتا جي سيد راضي شاهه جو پٽ محمد شاهه آهي. هن کي ۽ ڪجهه ٻين کي پرو چانڊيي جي مددگار هئڻ جي ڏوهه ۾ نظربند ڪري موڪليو اٿن. چاچي محمد جتوئي ڪچهري ڪري سمهڻ لاءِ اکيون پوريون آهن، سو ڏاڍو پيو کلي. کلندي آهستي چيائين ”بابا قوم جي سڏ تي جيل نه آيا، هڪ ڌاڙيل کين ڇڪي جيل وٺي آيو، آيا ساڳيا پر اڳ ۾ اچن ها ته عزت ٿئين ها“ ۽ پوءِ ڪافي دير تائين وري ڪچهري شروع ٿي ويئي. ڏاڍا لطيفا ٻڌائيندو رهيو. هر خبر کان پوءِ چوي ته هي به حاڪم آهي. هن جي.... هڪڙو پري، ٻيو چورن پاران کڻي اشراف قابو ڪيا اٿس. اچيو کل ۾ پوي هر گهڙي اهو به چوندو رهندو آهي ته سائين هن ظالم (حاڪم) ماڻهن سان ويل وهائي ڇڏيا آهن. چاچو جيڏي مهل تشدد جو ذڪر ڪندو آهي ته رئيس پنهل خان چانڊئي کي ضرور ياد ڪندو آهي. رئيس پنهل خان سڪرنڊ ويجهو ڳوٺ جو رهاڪو ۽ زميندار آهي. رئيس غلام مصطفيٰ جتوئي جي ويجهن دوستن ۾ شمار ٿيندو آهي. چاچي چيو ته هن اشراف ماڻهو سان به ڏاڍو ظلم ٿيو. سندس راڄ احتجاج طور نيشنل هاءِ وي تي ويهي قرآن ڪريم جي تلاوت ڪري رهيو هو ته مٿن گولين جا وسڪارا ٿي ويا. ڪيئي قرآن پڙهندي سهڻا ۽ دلير گولين جو بک بڻجي ويا. ڪيترائي عضوا وڃائي ويٺا، وڏو ظلم ڪيائون ماڻهن تي. رئيس پنهل خان جيڪو ٿڌي شخص طور مشهور هو، تنهن بزرگ کي به ڏاڍو ماريائون. چاچي اهو به ٻڌايو ته جلوس نڪرڻ کان هڪ رات اڳ ڪنهن جي طرفان کيس نياپو مليو ته سڀاڻي جلوس نه ڪڍجان، تمام گهڻي سختي ڪئي ويندي، ماڻهو به ماربا پر رئيس پنهل ڊنو ڪو نه، چيائين اسان جي طرفان جلوس جو اعلان ٿيو آهي سو ضرور نڪرندو، جيڪو وڻين ڪن. آءٌ بزدل ڪو نه ٿيندس. (سلام آهي رئيس پنهل خان ۽ سندس بهادر ساٿين کي)
رئيس پنهل خان سان هڪڙي ملاقات ٿي آهي. سندس ڳوٺ جتوئي صاحب جي ماني هئي. جتوئي صاحب سان مزاري صاحب به گڏ هو. مولانا احترام الحق ٿانوي، حسين شاهه، غازي، ذوالفقار بلوچ ۽ آءٌ ان دعوت ۾ شريڪ ٿياسين. اسان کي جتوئي صاحب 4 اپريل جي پروگرام جي سلسلي ۾ موري سڏيو هو. رئيس جي دعوت کان پوءِ موري ويا هئاسين. موري ۾ محبوب دوست منظور ميمڻ طرفان جتوئي صاحب جي مان ۾ ڀلي دعوت جو اهتمام هو. رئيس پنهل خان جي ڳوٺ ماڻهن جتوئي صاحب ۽ مزاري صاحب کي تقرير لاءِ چيو ته جتوئي صاحب جواب ڏنو ته ”بابا پنهل خان اشراف ماڻهوءَ کان تقرير ڪرائي کيس مصيبت ۾ ڪو نه ٿا وجهون.“ اهو ساڳيو پنهل خان وقت اچڻ تي هر مصيبت ۽ تشدد برداشت ڪري پاڻ ساٿين سوڌو قوم ۽ سنگت اڳيان سرخرو ٿيو.
رئيس پنهل خان جو پٽ غلام عباس چانڊيو به پارٽي جو بهادر ۽ وفادار ساٿي هو. 88ع واري حڪومت ۾ وزيراعليٰ جو صلاحڪار ٿيو، حڪومت کان پوءِ جهاز اغوا ڪندڙن جو ساٿي قرار ڏيئي کيس گرفتار ڪيو ويو. وڏي اذيت برداشت ڪيائين. رهائي کان پوءِ فورن شادي ٿيس ۽ شادي جي ڪجهه ڏينهن کان پوءِ ٽريفڪ حادثي ۾ سڪرنڊ ويجهو وفات ڪري ويو. بي انتها پيارو ماڻهو هو.

سائين حسين شاهه جو خواب ۽ تعبير

(21- مارچ 1984ع)
ڏهين وڳي ڌاري ملاقات جو سڏ ٿيو. علي محمد سومرو آيو هو، ٻڌايائين ته مولانا احترام دادو اچڻ ٿو چاهي، تنهن جي نياپي تي ڪراچي پيو وڃي. مولانا صاحب لاءِ مون به خط لکي ڏنو، جنهن ۾ کيس گذارش ڪيم ته سياسي قيدين جي مسئلي تي ايم آر ڊي ۽ پارٽي طرفان مسلسل خاموشيءَ تي انهن سان ڳالهائي، ايم آر ڊي ته اسان جي هر مسئلي تي بلڪل خاموش رهي آهي. مولانا احترام ٿانوي، ايم آر ڊي جي سلسلي ۾ ڏاڍو سرگرم رهيو، سنڌ جا ڪافي دورا به ڪيائين. سندس شعله بياني ڪارڪنن توڙي عوام ۾ وڏو جوش پئدا ڪيو. مولانا صاحب ايم آر ڊي کان پهرين به پارٽي جي هر سڏ تي سڏ ڏئي ڪارڪنن جي اڳواڻي ڪئي آهي. بيگم نصرت ڀٽو صاحبه احتجاج جو سڏ ڏنو ته ڪراچيءَ جا وڏا وڏا رهنما مارشل لا جي جاه و جلال آڏو بيهي نه سگهيا پر مولانا اعلان ڪيل وقت تي ميمڻ مسجد پهچي احتجاج ڪيو. سادن ڪپڙن ۾ اهلڪارن مٿس ڏاڍو تشدد ۽ توهين وارو سلوڪ ڪيو.
مولانا ڏاڍو جذباتي مقرر آهي. مولانا صاحب روپ ۽ ڏيک ويک ۾ سؤ سيڪڙو مولوي ئي آهي پر سندس دل مولوين کان ڪافي مختلف آهي. مولانا صاحب نرم ۽ انسان دوست دل جو مالڪ آهي. ڪچهرين ۾ ڏاڍي زنده دلي جو مظاهرو ڪندو آهي. اسان جون ساڻس سفرن توڙي محفلن ۾ ڪافي ڪچهريون ٿيون. سندس ڪچهريءَ مان ماڻهو هرگز بيزار ڪو نه ٿيندو. سندس ڪچهرين ۾ دين ۽ دنيا ٻنهي جا رنگ نمايان هوندا آهن. حافظ ۽ خيام پڙهندي سندس اکيون ڀرجي اينديون آهن ته سنڌ جي ٻهراڙين ۾ عوام تي ظلم ۽ ڏاڍ جا داستان ٻڌي به پنهنجا ڳوڙها روڪي نه سگهندو آهي.
ايم آر ڊي جي سلسلي ۾ ڀٽ شاهه جي هڪڙي ننڍڙي ڳوٺ ۾ عوام جون خبرون ۽ سور ٻڌي مولانا زارو قطار روئي ڏنو هو. غازي صلاح الدين پنهنجي پياري آواز ۾ شيخ اياز جو راڻو ”رات آئي وئي تون نه آئين ڪهي“ ڳائي کيس ترجمو ٻڌايو ته به مولانا اشڪبار ٿي ويو هو. مولانا ڪچهري توڙي تقريب ۾ موقعي مهل سان شعر مذهبي مثالن سان گڏ لطيفا به ڏاڍا ٻڌائيندو آهي. ڪچهري ۾ ته حاضر جوابي به مزيدار هوندي اٿس. هڪ دفعو سائين حسين شاهه سان گڏ مولانا صاحب جي طارق روڊ واري فليٽ تي ويٺا هئاسين، حسين شاهه مولانا صاحب کي چيو ”قبله مولانا صاحب مون رات خواب ۾ ڏٺو آهي ته اٺ مون کي کائي وڌو آهي، چون ٿا ته خواب ۾ اٺ عزرائيل هوندو آهي، سو انهي خواب جي ڪري ٿوري پريشاني آهي.“ مولانا صاحب خواب ٻڌي چيو ته ”شاهه صاحب اها ڳالهه صحيح آهي ته خواب ۾ اٺ جي موت ئي تعبير آهي پر اوهان جي لاءِ اها پريشاني جي ڳالهه ڪونهي. اٺ ٻئي ڪنهن کي کائي ها ته ان ماڻهو لاءِ خطرو هو پر اٺ اوهان کي کاڌو آهي هاڻ اٺ جو خير ڪونهي.“ مولانا صاحب ايم آر ڊي کي منظم ڪرڻ لاءِ بي انتها سرگرم رهيو پر تحريڪ جي آغاز ۾ پارٽي سان اختلاف ڪري ڪجهه وقت لاءِ خاموشيءَ کيس ڪارڪنن ۾ مشڪوڪ ڪري وڌو. اختلاف بابت اهو اعلان ڪيائين ته پ پ جي سوشلزم واري پروگرام سان اختلاف هجڻ جي ڪري خاموشي اختيار ڪري رهيو آهيان. ان اعلان کان پوءِ گرفتاري به پيش ڪيائين پر جوش جو مظاهرو اڳي وارو ڪو نه هو. ان اعلان کان اڳ ۾ ڪجهه ڏينهن لاپته ٿي ويو هو، چيو ويو هو ته کيس گرفتار ڪري گم ڪيو ويو آهي.
هڪ وڳي عالم شاهه سان گڏجي عاشق صاحب جي دعوت ۾ ويس. اتي خبر پئي ته ايس پي اوقاش سان پير معظم ۽ ٻين ساٿين جي زباني ڪلامي ڏي وٺ ٿي پئي آهي. ڪجهه سياسي دوست اسپتال وڃڻا هئا، اوقاش عادت موجب گهوڙا گهوڙا ڪئي، سنگت به جذباتي هئي، سو ڏي وٺ ٿي ويئي. آخر اوقاش موڪليا اهي ئي ساٿي جيڪي سنگت چيا ٿي. اوقاش کي مڙئي عادت پوري ڪرڻي هئي. سرڪار کان ڊڄندو آهي، تنهن ڪري ڊپٽي ۽ ٻين اڳيان گوڙ ڪري ٻڌائيندو آهي ته ايم آر ڊي وارن سان همدردي ڪو نه ٿو رکان. حقيقت ۾ سندس گوڙ جو سرڪار تي يا سندس نوڪري تي ڪو به اثر نه ٿو پوي پر بزدلي سبب رڳو دل کي ڏڍ ٿو ڏئي ته متان ٿوري همدردي جو اظهار ئي کيس ڪنهن مصيبت ۾ نه وجهي. اوقاش شيخ ڪم ڪندو به ضرور، پر سندس ٻائتال جي ڪري نيڪي برباد گناهه لازم ٿيو وڃي.
عاشق صاحب جي دعوت ۾ چاچو شاهنواز خان جوڻيجو، محب شاهه، عالم شاهه، انور شاهه، نور محمد شاهه، (سيتا وارو)، علي گوهر شاهه، الاهي بخش قائمخاني، عطا ۽ ٻيا ڪافي دوست موجود هئا.
شام جو ڊاڪٽر فضل، چاچي محمد جتوئي ۽ نذير شاهه جي روڪڻ جي باوجود بئرڪ موٽي آيس جو رت جون رپورٽون نارمل هيون. رات جو ايس پي ۽ ڊي ايس پي ساٿين کي جلد بند ڪرائڻ لاءِ وڏو رعب تاب ڪيو پر سنگت وري به 8 وڳي بند ٿي.
رات جو 30-8 وڳي بي بي سي پنهنجي پروگرام ۾ هندستاني پنجاب جو ذڪر ڪندي ٻڌايو ته گذريل ڪيترن ئي مهينن کان سک ليڊر جرنيل سنگهه ڀنڊران والا گردواري ۾ لڪيل آهي. ان تي ڪيترن قتلن ۽ سازش جا ڪيس داخل آهن پر پوليس کيس اڃا گرفتار ڪرڻ لاءِ گردواري ۾ داخل ڪا نه ٿي آهي. هندستان جي سيڪيولر حڪومت جنهن کي اسان وارا ملان ڪُفر جي حڪومت چون ٿا، مقدس گردواري ۾ حڪومت دشمن کي گرفتار ڪرڻ لاءِ داخل ٿيڻ جي سلسلي ۾ وڏي صبر جو مظاهرو ڪيو آهي، ورنه حڪومت کي روڪي ڪو به نه سگهندو. اسان جو ڪو مسلمان بادشاهه هجي ها ته دير ئي ڪو نه ڪري ها. تازو سعودي حڪومت جيڪا اسلام جي آئيڊيل حڪومت هجڻ جي دعويدار آهي، تنهن جي مخالفن ڪعبة الله جي احاطي ۾ پناهه ورتي ته دير ڪو نه ڪيائون. اهي گولين جا وسڪارا ڪرايائون جو حرم جي مينارن جا ٽڪر اڏندي ٽي وي تي سموري عالم اسلام ڏٺا. اسان جا مسلمان حڪمران پنهنجي مخالف کي قتل ڪرڻ به مذهبي فرض سمجهندا آهن، مسجدون، مندر ۽ حرم به سندن راهه روڪي نه سگهندا آهن. اخباري خبرن مان خبر پئي آهي ته سعودي حڪومت اهڙو حال ڪيو جو حرم ۾ موجود ماڻهو جي رب جي امان ۾ هئا، امانت جي شهر ۾ محفوظ هوندي به حڪومتي عذاب کان بچڻ لاءِ حرم جو احترام وساري ويٺا، پنهنجي وطن ۾ ويهي جنت البقيع ۽ جنت العولا ۾ دفن ٿيڻ جي خواهش وارا الائي ڪيئن جان بچائي حرم مان نڪتا. امام حرم جي ته سڀني کان حالت خراب ٿي. پر مسلم بادشاهه لاءِ هيءَ ننڍي ڳالهه هئي جو مخالفن کي ختم ڪرڻ لاءِ رڳو حرم جي عمارت کي نقصان پهتو پر تاريخ شاهد آهي ته مسلم حڪمرانن پنهنجي اختيار بچائڻ خاطر نه رڳو مسجد نبوي جي توهين ڪئي پر ڪعبته الله شريف کي ڊاهڻ کان به نه ڪيٻايو آهي.

نواب ۽ عاشق آزاد

(22- مارچ 1984ع)
صبح جو ڪچهري ٿي. ڪچهري کان پوءِ ”بي“ ڪلاس ۾ وهنجڻ پئي ويس ته ماڙيءَ وٽ خبر پئي ته يوسف ٽالپر، عاشق جتوئي ۽ نبي بخش ڀرڳڙي جي رهائي جا آرڊر اچي ويا آهن. ”اي“ ڪلاس ويس ته سامان ٻڌو پيو هو. ڀرڳڙي صاحب دير سان وڃڻو هو باقي يوسف صاحب ۽ عاشق صاحب کي ماڙيءَ تي ڇڏڻ لاءِ به سڀئي دوست آيا. يوسف صاحب پنهنجي ڀائرن سان روانو ٿيو پر عاشق صاحب، اٽڪل 2 وڳي ڌاري سندس والد جيڪو ڪراچي مان اچڻو هو تنهن سان گڏ جيل ڇڏي گهر روانو ٿيو. عاشق صاحب کي هڪ سال ٽيپ ۽ 5 لک ڏنڊ ۽ يوسف صاحب کي هڪ سال ٽيپ ۽ 3 لک ڏنڊ جي سزا هئي. دوست ته رها ٿين پيا پر يوسف ٽالپر ۽ عاشق صاحب جي رهائي جي خوشي به ٿي ته اداسي به. ٻنهي ساٿين جيل سٺي نموني سان گذاريو. جيل ۾ ٻين ڪارڪن دوستن سان سندن رويو تمام سٺو هو. سڀني بئرڪن ۾ اچي دوستن سان ڪچهريون به ڪندا هئا ته جيل جي اسيرن جي مسئلن ۾ به تمام گهڻي دلچسپي وٺندا هئا. جڏهن ته ڪافي وڏيرا سائين رڳو تاش ۽ ڪوڙ ڪٽڻ ۾ مصروف هوندا هئا پاڻ جيل آيا هئا، اهو سندن قوم تي احسان هو، باقي جيل ۾ ڇا پيو وهي واپري تنهن سان سندن واسطو ڪو نه هو. ايس پي ٻڌايو ته 120 سياسي قيدين جي رهائي جا آرڊر اچن پيا پر شام تائين ڪو به رها ڪو نه ٿيو. ”اي“ ڪلاس وياسين ته اتي چاچو شاهنواز، رفيق صفي، انور شاهه، محمد شاهه، چاچو سيف الدين پنهور ۽ ٻيا ڪافي دوست موجود هئا. اتي خبر پئي ته ڀرڳڙي صاحب اڃا آزاد ڪو نه ٿيو آهي ۽ صفر لغاري صاحب جا آرڊر آيا آهن، پر مشروط رهائي کان انڪار ڪيو اٿس. ڀرڳڙي صاحب ٻڌايو ته کيس ڪالهه رهائي لاءِ چيو ويو پر هن به مشروط رهائي کان انڪار ڪيو ۽ اڄ وري رهائي لاءِ چئي ويا آهن پر اڃا تائين ڪجهه به نه ٻڌايو اٿن. ڀرڳڙي صاحب سان گڏ سندس پٽ به گرفتار آهي، کيس هڪ سال جي سزا آهي. رات جو بند ٿيڻ مهل خبر پئي ته هالا جي ورڪر ساٿي مولابخش کي گڙدي ۾ تڪليف ٿي پئي آهي سو اسپتال جي ٻاهران بک هڙتال ڪيو ليٽيو پيو آهي. بند به ڪو نه ٿو ٿئي. ڀائو ابوبڪر، عطا، عالم شاهه، پير معظم وارن سان گڏجي ڪوشش ڪري کيس رات جو ئي ٻاهر موڪلڻ جو بندوبست ڪيوسين.
8 وڳي ڌاري رات جو خبر پئي ته ملڪ لعل خان جيڪو گورنر جي معافي ملڻ جي نتيجي ۾ ميرپور خاص جيل مان رها ٿيو تنهن کي ٻيهر گرفتار ڪري مارشل لا ريگيوليشن 78 تحت نظربند ڪري هيڏانهن موڪليو اٿن. اوقاش شيخ ٻڌايو ته مارشل لا انتظاميه سپرنٽنڊيٽ ميرپور جيل منظور ميمڻ تي سخت ناراض آهي جو هن ملڪ صاحب کي انتظاميه کان پڇڻ کان سواءِ رها ڪري ڇڏيو. جڏهن ته جيل وارن کي مارشل لا وارن وٽان اهڙو حڪم پهتل آهي ته ڪنهن به سياسي قيديءَ کي رها ڪرڻ کان اڳ کانئن پڇيو وڃي.
بئرڪ آياسين ته سڄي سنگت ملڪ صاحب کي گهيرو ڪيو ويٺي هئي. قدآور مڙس اٿيو ۽ پنهنجي وڏي ۽ مخصوص ٽهڪ سان وڏو ڀاڪر پائي مليو. ملڪ صاحب ٻڌايو ته کيس ميرپور مان پوليس جي نگرانيءَ ۾ ڊپٽي ڪمشنر آفيس آندو ويو. ڊي سي پوليس کي واپس وڃڻ جو حڪم ڏيندي چيائين ته ملڪ صاحب آزاد آهي باقي سندس ڏنڊ جيڪو 2 لک رپيا آهي سو بعد ۾ وصول ڪيو ويندو. ملڪ صاحب گهر پهتو، ڪافي دوست موجود هئا، تن سان ملي گهر ويو، وري دوستن سان ڪچهري ڪرڻ نڪتو ته ٻاهر دوستن سان گڏ پوليس به منتظر هئي. پوليس کيس سٽي ٿاڻي تي وٺي آئي ۽ اتان سينٽرل جيل وٺي آيا آهن.
منهنجو مهربان، قربائتو عاشق جتوئي، قائد عوام جي پڳدار پٽ مير مرتضيٰ سان گڏ پوليس جي فائرنگ جي نتيجي ۾ شهيد ٿي ويو.

نواب ۽ عاشق آزاد

(22- مارچ 1984ع)
صبح جو ڪچهري ٿي. ڪچهري کان پوءِ ”بي“ ڪلاس ۾ وهنجڻ پئي ويس ته ماڙيءَ وٽ خبر پئي ته يوسف ٽالپر، عاشق جتوئي ۽ نبي بخش ڀرڳڙي جي رهائي جا آرڊر اچي ويا آهن. ”اي“ ڪلاس ويس ته سامان ٻڌو پيو هو. ڀرڳڙي صاحب دير سان وڃڻو هو باقي يوسف صاحب ۽ عاشق صاحب کي ماڙيءَ تي ڇڏڻ لاءِ به سڀئي دوست آيا. يوسف صاحب پنهنجي ڀائرن سان روانو ٿيو پر عاشق صاحب، اٽڪل 2 وڳي ڌاري سندس والد جيڪو ڪراچي مان اچڻو هو تنهن سان گڏ جيل ڇڏي گهر روانو ٿيو. عاشق صاحب کي هڪ سال ٽيپ ۽ 5 لک ڏنڊ ۽ يوسف صاحب کي هڪ سال ٽيپ ۽ 3 لک ڏنڊ جي سزا هئي. دوست ته رها ٿين پيا پر يوسف ٽالپر ۽ عاشق صاحب جي رهائي جي خوشي به ٿي ته اداسي به. ٻنهي ساٿين جيل سٺي نموني سان گذاريو. جيل ۾ ٻين ڪارڪن دوستن سان سندن رويو تمام سٺو هو. سڀني بئرڪن ۾ اچي دوستن سان ڪچهريون به ڪندا هئا ته جيل جي اسيرن جي مسئلن ۾ به تمام گهڻي دلچسپي وٺندا هئا. جڏهن ته ڪافي وڏيرا سائين رڳو تاش ۽ ڪوڙ ڪٽڻ ۾ مصروف هوندا هئا پاڻ جيل آيا هئا، اهو سندن قوم تي احسان هو، باقي جيل ۾ ڇا پيو وهي واپري تنهن سان سندن واسطو ڪو نه هو. ايس پي ٻڌايو ته 120 سياسي قيدين جي رهائي جا آرڊر اچن پيا پر شام تائين ڪو به رها ڪو نه ٿيو. ”اي“ ڪلاس وياسين ته اتي چاچو شاهنواز، رفيق صفي، انور شاهه، محمد شاهه، چاچو سيف الدين پنهور ۽ ٻيا ڪافي دوست موجود هئا. اتي خبر پئي ته ڀرڳڙي صاحب اڃا آزاد ڪو نه ٿيو آهي ۽ صفر لغاري صاحب جا آرڊر آيا آهن، پر مشروط رهائي کان انڪار ڪيو اٿس. ڀرڳڙي صاحب ٻڌايو ته کيس ڪالهه رهائي لاءِ چيو ويو پر هن به مشروط رهائي کان انڪار ڪيو ۽ اڄ وري رهائي لاءِ چئي ويا آهن پر اڃا تائين ڪجهه به نه ٻڌايو اٿن. ڀرڳڙي صاحب سان گڏ سندس پٽ به گرفتار آهي، کيس هڪ سال جي سزا آهي. رات جو بند ٿيڻ مهل خبر پئي ته هالا جي ورڪر ساٿي مولابخش کي گڙدي ۾ تڪليف ٿي پئي آهي سو اسپتال جي ٻاهران بک هڙتال ڪيو ليٽيو پيو آهي. بند به ڪو نه ٿو ٿئي. ڀائو ابوبڪر، عطا، عالم شاهه، پير معظم وارن سان گڏجي ڪوشش ڪري کيس رات جو ئي ٻاهر موڪلڻ جو بندوبست ڪيوسين.
8 وڳي ڌاري رات جو خبر پئي ته ملڪ لعل خان جيڪو گورنر جي معافي ملڻ جي نتيجي ۾ ميرپور خاص جيل مان رها ٿيو تنهن کي ٻيهر گرفتار ڪري مارشل لا ريگيوليشن 78 تحت نظربند ڪري هيڏانهن موڪليو اٿن. اوقاش شيخ ٻڌايو ته مارشل لا انتظاميه سپرنٽنڊيٽ ميرپور جيل منظور ميمڻ تي سخت ناراض آهي جو هن ملڪ صاحب کي انتظاميه کان پڇڻ کان سواءِ رها ڪري ڇڏيو. جڏهن ته جيل وارن کي مارشل لا وارن وٽان اهڙو حڪم پهتل آهي ته ڪنهن به سياسي قيديءَ کي رها ڪرڻ کان اڳ کانئن پڇيو وڃي.
بئرڪ آياسين ته سڄي سنگت ملڪ صاحب کي گهيرو ڪيو ويٺي هئي. قدآور مڙس اٿيو ۽ پنهنجي وڏي ۽ مخصوص ٽهڪ سان وڏو ڀاڪر پائي مليو. ملڪ صاحب ٻڌايو ته کيس ميرپور مان پوليس جي نگرانيءَ ۾ ڊپٽي ڪمشنر آفيس آندو ويو. ڊي سي پوليس کي واپس وڃڻ جو حڪم ڏيندي چيائين ته ملڪ صاحب آزاد آهي باقي سندس ڏنڊ جيڪو 2 لک رپيا آهي سو بعد ۾ وصول ڪيو ويندو. ملڪ صاحب گهر پهتو، ڪافي دوست موجود هئا، تن سان ملي گهر ويو، وري دوستن سان ڪچهري ڪرڻ نڪتو ته ٻاهر دوستن سان گڏ پوليس به منتظر هئي. پوليس کيس سٽي ٿاڻي تي وٺي آئي ۽ اتان سينٽرل جيل وٺي آيا آهن.
منهنجو مهربان، قربائتو عاشق جتوئي، قائد عوام جي پڳدار پٽ مير مرتضيٰ سان گڏ پوليس جي فائرنگ جي نتيجي ۾ شهيد ٿي ويو.

ملڪ لال خان ۽ سنڌ

(25- مارچ 1984ع)
ڪالهه ٻنپهرن جو ڪافي تڪليف هئي، ٽنگن ۾ ته ڄڻ ساهه ئي ڪو نه هو. رات نه ڪجهه لکي سگهيس نه پڙهي سگهيس. شام جو ڊپٽي سان ملياسين ته ملڪ صاحب ۽ قائمخاني صاحب کي ڪمرو ڏنو وڃي. ڊپٽي ٽيون ڏينهن جي ڳالهه ورجائي ته سڀاڻي يعني اڄ اڌ کان وڌيڪ دوست رها ٿي ويندا پوءِ ڏينداسين.
اڄ صبح جو بئرڪ نمبر 3 ۾ سنڌ پيپلزهاري ڪميٽي ٽنڊوالهيار جي دوستن طرفان ملڪ صاحب جي مان ۾ چانهه پارٽي هئي. 8 وڳي ڌاري اوڏانهن ويس ته دوست ڪم ۾ مصروف هئا. 10 وڳي جي دعوت هئي سوائين ڏهين وڳي دعوت شروع ٿي. بئرڪ تمام سهڻي سينگاريل هئي ۽ اجرڪن سان سهڻو دروازو به ٺاهيو ويو هو. اقبال جروار، سليمان لنڊ ۽ پيرل کوسي گيت ٻڌايا. اقبال، عبدالحسين پنهور، جان محمد برهماڻي، عثمان جروار، مون، عالم شاهه ۽ ملڪ صاحب تقريرون ڪيون. دعوت ۾ سڀني دوستن اقبال ۽ عبدالحسين پنهور جي تقريرن، وقت جي پابندي ۽ نظم ضبط جي تعريف ڪئي. هڪ لحاظ کان ملڪ صاحب جي تقرير دلچسپ ۽ جذباتي تقرير هئي. سڀني دوستن بار بار تقرير دوران ملڪ صاحب کي خراج تحسين ٿي پيش ڪيو. ملڪ صاحب پنهنجي تفصيلي تقرير ۾ پنهنجن ڏکين ڏينهن جو جذباتي انداز ۾ ذڪر ڪندي ٻڌايو ته ”آءٌ بي سرو ساماني ۾ سنڌ آيس، مزدوري ڪيم، ڊرائيوري ڪيم، قسطن تي ٻه ٽرڪون ورتم. پاڻ هلائيندو هوس. ايستائين جو هڪڙي ٽرڪ حيدرآباد مان هلائي موري رسائيندو هوس ۽ اتي ڪجهه دير آرام ڪري، اتان پنجاب مان ايندڙ ٽرڪ حيدرآباد ڪاهي ايندو هوس. مون کي خوشحالي نصيب ٿي ته سياست ۾ اچي خدمت جو شوق ٿيم. تڏهن فيصلو ڪيم ته مون کي جيڪو ڪجهه رب جي مهرباني ۽ محنت جي بدولت مليو آهي اهو سڀ مون کي سنڌ ڏنو آهي، سنڌين مون کي قرب ۽ عزت ڏني. سنڌي وفادار، دوست ۽ قربائتا آهن. عزت ڏيڻ ڄاڻيندا آهن. تنهن ڪري ڏنو به سنڌ آهي. خدمت به سنڌين جي اول آهي.“ ملڪ صاحب ڏاڍ سٺي تقرير ڪئي. جلسي کان پوءِ بئرڪ آياسين. ظهور عالم رند صاحب به آيو. ڪافي دير ڪچهري ٿي. ٻنپهرن جو پپو ملاقات تي آيو. سڄو ڏينهن بئرڪ ۾ هئس. شام جو ”اي“ ڪلاس ۾ ڪمرو کولائي ملڪ صاحب جو سامان رکيوسين. اسپتال آيس، ڊاڪٽر انجيڪشن هنئي. مرڪزي اڳواڻ عرس خاصخيلي سان مليس. اتان ٿي اچي بئرڪ بند ٿياسين.
(ملڪ لعل خان جتوئي صاحب سان گڏ پارٽي ڇڏي، جتوئي صاحب جي اين پي پي ۾ شامل ٿيو. ملڪ صاحب جيڪو پارٽي جو سڀ کان وڏو بهادر، سخي جيالو هو سو هينئر پ پ جو وڏو مخالف، ڪالاباغ ڊئم جو جذباتي حمايتي، نواز شريف جي مسلم ليگ جو ايم اين اي آهي).

دوستن جهڙا شاعر ڀائر سادات

(26- مارچ 1984ع)
صبح جو ڪچهري ٿي. 10 وڳي منير سندس، ملڪ صاحب ۽ خانصاحب جو سامان کڻائي ”اي“ ڪلاس ويو. ٻنپهرن جي ماني عطا مون ۽ منير، ملڪ صاحب سان کاڌي. عالم شاهه اتي آيو ڪافي ڪچهري ٿي. 6 وڳي ڌاري ماڻهو آيو، چيائين ته ڊپٽي صاحب توهان کي سڏايو آهي. آءٌ ۽ عطا وياسين ته 19 ساٿين جي نالن جي لسٽ ڏيئي چيائين ته هي ماڻهو تياري ڪن ڇو ته هنن جي آزاديءَ جا آرڊر اچي ويا آهن. لسٽ ۾ قائم خاني صاحب، علي گوهر شاهه ۽ عرس خاصخيلي جا نالا به هئا، ٽيئي اسان جي بئرڪ جا دوست هئا.
شام جو دوستن کان موڪلائڻ لاءِ ڪافي دوست ماڙي وٽ گڏ ٿي ويا. ڪافي دير تائين نعرا هڻندا رهيا. س پ هه ڪ جا دوست عرس خاصخيلي کي وٺي آيا ۽ سهرو به ڳائيندا آيا: ”آهيون ڀٽي جا ماڻهو نئين ديري وينداسين.“ قائمخاني صاحب وڏي قرب مان موڪلايو. آڱرين سان وي جو نشان ٺاهي، جيئي ڀٽو ۽ جيئي سنڌ چئي روانو ٿيو. خانصاحب جيل ۾ توڙي جيل کان ٻاهر به وڏي صبر جو مظاهرو ڪندو آهي. خانصاحب ۽ چاچو سيف الدين واقعي نوجوانن لاءِ مثال آهن، جيل ۾ صبر، همت ۽ سهپ جا. قائمخاني صاحب پ پ پ جي بنيادي ميمبرن مان آهي، شايد ڊاڪٽر مبشر جي گهر تي پهرين گهرايل گڏجاڻي ۾ به هو، پ پ ۾ هيل تائين پڪو پيپلو آهي. سياسي بحث مباحثو ۽ ڪچهريون سندس روحاني خوراڪ آهن. سياسي سڏ جتي به ٿيندس ويندو ضرور.
خانصاحب سٺو مقرر آهي، سندس دليلن سان ڀرپور، مارواڙي لهجي واريون تقريرون ٻڌندڙ کي لطف ڏينديون آهن. سندس تقريرن ۾ اردو ۽ مارواڙي شعر به ماڻهن کي ڏاڍا وڻندا آهن، انهن شعرن کان سواءِ سندس تقرير اڌوري هوندي آهي، اهي شعر ٻڌي ٻڌي ماڻهن کي ياد ٿي ويا آهن. خانصاحب ڪنهن به شعر جي پهرين سٽ پڙهندو مس آهي ته ٻڌندڙ ٻي سٽ ۾ سندس ڀرپور ساٿ ڏيندا آهن.
دیکھ بڑوں کی ریت نہ جائے، پران جائے پر پریت نہ جائے،
پریت کی ریت سدا چلی آئے، جان جائے پر بچن نہ جائے۔
ڀٽي صاحب کي اڃا ڦاسي جي سزا ڪو نه آئي هئي، تڏهن کان ئي خانصاحب مارواڙي شعر پڙهندو هو ته
خدمت کر تو ایسی، جیسے لوٹا ڈوری ڈول،
آپ کھائے پھانسی، پانی پیئے کوئی اور۔
خانصاحب ٻڌايو ته مارشل لا وارا پڇا ڪرڻ مهل انهي شعر بابت ضرور پڇندا هئا. خانصاحب جيل وڃڻ جي ڪنهن به موقعي تي گسايو ڪونهي. پارٽي جي اڳواڻن توڙي ڪارڪنن ۾ سندس وڏو احترام آهي.
رات جو بئرڪ ۾ خاموشي هئي، خانصاحب به ڪو نه هو ۽ منير به ڪچهري جو مور، علي گوهر شاهه به آزاد ٿي ويو. سائين علي گوهر شاهه، الله داد چنڊ جي ڳوٺ جي عالم گهراڻي جو فرد آهي. علي گوهر شاهه جو والد سنڌ جو مشهور شاعر ۽ ڪچهرين جي سونهن سيد احسن الهاشمي آهي. سائين احسن الهاشمي ايم آر ڊي جي تحريڪ تي مثنوي جي طرز تي طويل شعر به لکيو آهي جنهن جو هڪڙو بند مون کي به ياد آهي ۽ اهو جيل ۾ دوستن کي ياد ٿي ويو آهي ۽ هاڻ هر مقرر ان بند کي پڙهندو آهي.
مولوي مشتاق بن شيطان تي لعنت ڪريو
۽ وڏي انوار بي ايمان تي لعنت ڪريو
دشمنان عظمت ميزان تي لعنت ڪريو
قتل ڪُتي جي ڪري هڪڙي قلندر کي ڪيئون
قطره ناپاڪ تان صدقي سمندر کي ڪيئون.
سائين علي گوهر شاهه جو چاچو علي احمد شاهه به شاعر آهي، شايد ”ساقي“ سندس تخلص آهي. سائين علي احمد شاهه به ڀٽي صاحب جي شهادت تي شاعري ڪئي آهي سندس هڪڙو قطعو آهي ته:
مون ڏٺو هڪ ڪوڙ هڪڙي سچ کي ماري ڇڏيو
عظمتن جي نور کي تاريڪين ساڙي ڇڏيو
هي لکيو تقدير جو هو، يا خدا جو هو حڪم
هڪڙي ڪاڻي ڪُتي، هڪڙي راڻي کي ماري ڇڏيو.
علي گوهر شاهه جو وڏو چاچو سائين حيدر شاهه سيشن جج به شاعر آهي. سائين حيدر شاهه هجي يا سائين امير شاهه، احسن الهاشمي سائين هجي يا علي احمد شاهه: سندن ڪچهري، گفتگو ۽ سڀاو جي ڪهڙي تعريف ڪجي. سندن ڪچهرين مان ڪو به ورچندو ڪو نه. وري جيڪڏهن سڀئي ڀائر ڪنهن ڪچهري ۾ گڏ هجن ته سبحان الله، دل چوي ته وقت بيهي رهي ۽ هنن جي ڪچهري هلندي رهي. هڪ ٻئي جو احترام به بي انتها ڪندا پر ڪچهرين ۾ ڪو نه لڳندو ته ڀائر آهن. سڀڪو ڀائيندو ته پيارن ۽ ڏاهن جي چؤياري آهي. هڪٻئي سان چرچا ته ڪندا آهن پر جي وارو لڳندو ته پٽ ۽ ڀائٽي سان به واهه جو چرچو ڪري ڇڏيندا. سائين حيدر شاهه، سائين احسن الهاشمي ۽ سائين علي احمد شاهه مخدوم طالب الموليٰ سائين ۽ سندس فرزند سان لازم ملزوم آهن. چئني ڀائرن جا چرچا، علمي گفتگو ۽ ڪچهرين جي تفصيل لاءِ سچ پچ وڏو داستان گهرجي. هنن بزرگن جو اولاد به هنن وارو ئي ڏيک ڏيندو آهي. سڀئي گڏ، سڀئي هڪٻئي جا دوست.
علي گوهر شاهه 22 اگسٽ 1983ع تي عالم شاهه بخاري، آفتاب رضا مغل ۽ امير بخش هاليپوٽي (ڪوٽڙي) سان گڏ گرفتاري پيش ڪئي. عرس خاصخيلي کان پوءِ بئرڪ ۾ ڀينگ آهي. هن جا پنهنجا ناز ۽ مخصوص ادائون آهن، سچو پچو پيپلو آهي.
ٿوري دير لاءِ ڪچهري ٿي. الله حياتي ڏي چاچي سيف الدين کي، سندس قرب واري ڪچهري، پيار ڀريا چرچا ڀوڳ جاري آهن، ڪافي دير کلندا ۽ پڙهندا رهياسين. عالم شاهه ڪافي دير کان بئرڪ جي سيخن واري در ۾ هٿ وجهيو بيٺو آهي. مختلف هندستاني گانن جا ٻول جهونگاريا اٿس، هينئر جهونگاري پيو ته:
”آواز دي ڪهان هي دنيا ميري جوان هي.“

ڀٽي صاحب جو او ايس ڊي ۽ فضيلت ڀريو دوست عطاءُالرحمان

(27- مارچ 1984ع)
رات جا پوڻا 11 ٿيا آهن. بئرڪ ويڳاڻي ٿي وئي آهي. چاچو ۽ محمد بخش حسب معمول تاش کي لڳا پيا آهن. ساٿي صالح ستو پيو آهي. عالم شاهه، اشفاق صديقي جيڪو اڄ ئي اسپتال مان آيو آهي تنهن سان ڪچهري پيو ڪري. بند ٿيڻ مهل بئرڪ ۾ گهڙيس ته بئرڪ کائڻ ٿي آئي، ڪافي دوستن جون جايون خالي هيون. سندن آزاديءَ جي خوشي هئي. ڏانئڻ ڪو نه آهيون جو يارن جي آزادي نه وڻي پر ساٿ ڏينهن پل جو هجي يا سالن جو، سندس گهڙي جي ٽٽڻ جو به احساس ٿئي ٿو.
ٻنپهرن جو ملڪ صاحب وٽ ويٺا هئاسين ته عطا اچي ٻڌايو ته سندس رهائي جو آرڊر آيو آهي. ملاقات تي اختر، روشن ڀائو ۽ بابو آيا، ان مهل خبر پئي ته ملڪ صاحب به رها پيو ٿئي. اي ڪلاس ويس اتي عالم شاهه به هو. اڃا مس ويٺس ته جيلر حيدر زمان جو ماڻهو آيو ۽ چيائين ته ملڪ صاحب تيار ٿي اچي. عطا ۽ ملڪ صاحب تيار ٿي اڇي چڪر هلي دوستن سان مليا. ڪافي دوست کين در تي ڇڏڻ آيا. عطاءُ الرحمان سان دوستي پ پ جي پهرين دور حڪومت ۾ قائم ٿي. عبدالله شاهه سنڌ جو صوبائي وزير هو ۽ اهو حيدرآباد جي دوري تي آيو ته عطا ان سان گڏ هو. ٽنڊي ڄام جي جلسي ۾ عطا به تقرير ڪئي، اتي ئي ان سان ملاقات ٿي. پوءِ جڏهن به آءٌ دادو ويندس هوس ته عطا سان ملڻ ٿيندو هو. سپاف جي تنظيمي دوري دوران سيوهڻ ۾ حاجن شاهه لڪياري وٽ ويٺا هئاسين ته اتي خبر پئي ته عطاءُ الرحمان کي وزيراعظم ذوالفقار علي ڀٽي پنهنجو پارٽي معاملن لاءِ او ايس ڊي مقرر ڪيو آهي. اتان ئي عطا کي مبارڪون ڏنيون سين.
او ايس ڊي ٿيڻ کان پوءِ به جڏهن به حيدرآباد سرڪاري توڙي غير سرڪاري ڪم سان آيو ته ڪچهري ضرور ٿيندي هئي. بدين جي تنظيم جي انڪوائري تي آيو ته تڏهن به گڏ ويا هئاسين. او ايس ڊي واري زماني ۾ رات جو عطا ٽنڊي ولي محمد ايندو هو، گڏجي ڪڙهائي گوشت کائي (تڏهن ڪڙهائي گوشت مشهور مس ٿيو هو ۽ سندس دڪان رڳو ٽنڊي ولي محمد ۾ هئا) موٽر سائيڪل تي ٽي ڄڻا چڙهي چڪر ڏيندا هئاسين.
عطا ملڻ ۽ ڳالهائڻ ۾ نهايت فضيلت وارو آهي، سندس رويو به دوستن سان ڏاڍو پيارو هوندو آهي. ڀٽي صاحب جي حڪومت ختم ڪئي ويئي ته عطا پارٽي کان پاسيرو ٿي ڪو نه ويٺو بلڪه ڀٽي صاحب جي گرفتاري ۽ لاهور هاءِ ڪورٽ ۾ ڪيس دوران ڊيوٽي ذميداري سان ادا ڪندو رهيو. ڀٽي صاحب کي ماني، دوائون ۽ ضروري سامان به عطا ئي پهچائيندو هو.
پنجاب هاءِ ڪورٽ ۾ شهيد قائد عوام جي ٽن ڏينهن واري خطاب دوران به عطا ڪورٽ ۾ ئي هو. جيل ۽ ڪورٽ دوران ڊيوٽي ڏيڻ جي سلسلي ۾ به عطا کي وڏين تڪليفن کي منهن ڏيڻو پيو. عطا کي 5- آگسٽ 1978ع تي فليٽ مين هوٽل لاهور مان گرفتار ڪري 8- آگسٽ 1978ع تي شاهي قلعي موڪلي ڇڏيائون. 21- آگسٽ 1978ع تي قلعي مان آزاد ٿي گجرات جيل اچي پهتو. اتان 26- اپريل 1979ع تي رها ٿيو. ڀٽي صاحب جي خطاب کان پوءِ وري به کيس گرفتار ڪري 9 مهينا قيد ۽ ڏهه هزار ڏنڊ جي سزا ڏني ويئي. هاءِ ڪورٽ جي فيصلي تي کيس آزاد ڪيو ويو جو اڃا هاءِ ڪورٽ کي رٽ ٻڌڻ جو اختيار هو، عطا جو ڪيس ڪرمنل لا جنرل ۾ رپورٽ ٿيل آهي.
19- سيپٽمبر 1983ع تي عطا کي گهران ڇاپو هڻي گرفتار ڪيو ويو ۽ ساڳي ڏينهن ايس ايم ايل اي جي ڪورٽ ۾ پيش ڪري حيدرآباد جيل موڪلي ڇڏيئون. عطا جيل ۾ ڏاڍو سٺو وقت گذاريو. سڀئي دوست سندس احترام ڪندا هئا، جو پاڻ به سڀني سان احترام ۽ پيار سان ئي پيش ايندو هو. عطا ڪيڏي ڪيڏي مهل شاعري به ڪندو آهي. منهنجو پيارو دوست آهي ۽ انشاءَ الله سدائين رهندو.

بلوچ قوم پرستن جون جيل ياترائون

(28- مارچ 1984ع)
صبح جو ڪچهري ۾ شريڪ ٿيس. اٽڪل 11 وڳي ڌاري سامان کڻي ”اي“ ڪلاس ۾ منير وٽ آيس. دل ته ڪو نه ٿي چيو ته عالم شاهه ۽ ٻين دوستن کي بئرڪ ۾ ڇڏي اچان پر منير ۽ عالم شاهه جي چوڻ تي لاچار هتي آيس. ٻنپهرن جو ڪمري ۾ ستو پيو هوس ته چاچو سيف الدين پنهور آيو ۽ اچي ٻڌايائين ته سندس رهائي جو آرڊر اچي ويو آهي، موڪلائڻ لاءِ آيو آهيان. گڏجي بئرڪ وياسين، اتي خبر پئي ته ٽنڊي الهيار جي ٽن دوستن جي آزادي جا آرڊر به آيا آهن، انهن ۾ هڪڙو بزرگ جيڪو ذات جو لنڊ هو، تنهن جي عمر اٽڪل 80 سال کن ٿيندي ۽ ٻيو به بزرگ هو، جيڪو ذات جو جروار هو ۽ دوست عثمان جروار جو سهرو هو. دوستن ٻڌايو ته هن بزرگ ڪامريڊ حيدربخش جتوئيءَ جي هاري تحريڪ ۾ تمام گهڻو حصو ورتو هو. هي بزرگ هن وقت جوش جذبي ۾ مست لڳو ٿي وتو. سلام آهي هنن پيرسن ساٿين کي جن قوم کي پنهنجي حال سارو ساٿ ڏنو. عمر ته خان صاحب، چاچي سيف ۽ هنن بزرگن دادو ۽ حيدرآباد جي ٻين ڪافي بزرگ ساٿين جي گهر ۾ آرام ڪرڻ جي آهي پر
بندر جان ڀئي، ته سکاڻئا م سمهو
ڪپر ٿو ڪن ڪري، جيئن ماٽي منجهه مهي
ايڏو سور سهي، ننڊ نه ڪجي ناکئا.
واري لطيف سائين جي صلاح تي عمل ڪندي اچي جيل نڪتا آهن، دوستن کي ڏاڍي جوش خروش سان رخصت ڪيو ويو. چاچي سيف سان ته دوست ڏاڍي پيار ۽ احترام سان پي مليا. سندس وڃڻ کان پوءِ ڪافي دير تائين سندس تعريف ٿيندي رهي، چاچو سيف هو به تعريف جي لائق. چاچي جي متعلق دادوءَ جي دوستن ٻڌايو ته ايم آر ڊي تحريڪ جي شروع وارن ڏينهن ۾ چاچي روپوش رهي تحريڪ لاءِ ڪافي ڪم ڪيو ۽ سندس نياڻي رشيده پنهور به تحريڪ ۾ سرگرمي سان حصو ورتو،اها به ڪراچي جيل ۾ قيد هئي، ڪجهه ڏينهن اڳ ۾ رها ٿي آهي.
شام جو عالم شاهه سان گڏجي اسپتال ويس. اتي اقبال جروار، عثمان ۽ بخشل قمبراڻي سان ڪچهري ڪري 8 وڳي ڌاري ”اي“ ڪلاس موٽيس. 9 وڳي ڌاري بند ڪيائون. سليم گاکڙو اڄ اسان وٽ رهيو، (سليم گاکڙي جو پيءُ چوڌري غلام قادر گاکڙو، پ پ بدين جو باني ميمبر ۽ اهم اڳواڻ هو، سليم ٻڌايو ته سندس والد سڀاش چندر بوس سان گڏ ڪم ڪيو هو“. چوڌري صاحب وڏو جوشيلو مقرر هو، کيس مير جي باغ تي پ پ جي جلسن ۾ تقرير ڪندي ٻڌو هئم) جنهن ڪمري ۾ ترسيا پيا آهيون، تنهن ڪمري ۾ ڀٽي صاحب جي حڪومت ۾ حيدرآباد سازش ڪيس دوران بلوچ رهنما عطاءُ الله مينگل رهندو هو. هن ڪمري جي پاسي ۾ هن جيترو ئي ٻيو ڪمرو آهي، جنهن ۾ عبدالولي خان رهندو هو ۽ هينئر ان ۾ ظهور عالم رند ۽ فدا حسين ڏيرو رهيل آهن. جنهن ڪمري ۾ نبي بخش ڀرڳڙي ۽ صفر لغاري رهيا آهن، تنهن ۾ غوث بخش بزنجو رهندو هو. پاسي ۾ ننڍي کولي آهي، جنهن ۾ نواب خير بخش مري رهندو هو. ان ڪمري ۾ ڪجهه ڏينهن پهرين عاشق جتوئي ۽ يوسف ٽالپر رهندا هئا ۽ هينئر خالد گهلو ۽ محمد علي ڀرڳڙي رهندا آهن ۽ هن وارڊ جي وچ ۾ پراڻي ريسٽ هائوس جهڙي ڪنگرين واري عمارت آهي ۽ هن عمارت جي چوگرد، انب، نم، ٽالهي ۽ ٻيا ڪيترائي وڻ ۽ نازبونءِ، گينڊي ۽ مينديءَ جا ڪيترائي ٻوٽا بيٺل آهن. اهو وارڊ ”وليد خان وارن جو وارڊ“ طور مشهور آهي. حيدرآباد سازش ڪيس دوران هن سڄي عمارت ۾ قالين وڇايل هئا. جمعدار بشير ٻڌايو ته انهن قالينن جي ڌڄ ۾ اسان جا پير به لڪي ويندا هئا. عمارت جي چئن ڪمرن ۾ ايئرڪنڊيشنر لڳل هئا. ڪمرن جا باٿ روم به ڪنهن عاليشان بنگلي جي باٿ رومز کان گهٽ ڪونهن. منجهن ڪموڊ ۽ ڊبليوسي لڳل آهن. باٿ روم ۾ پنکا ۽ ٽيوب لائٽس لڳل آهي. اسٽاف ٻڌايو ته اهي رهنما پنهنجن ڪمرن مان گهٽ ٻاهر نڪرندا هئا. ان وقت جي اسٽاف ۽ قيدين ۾ سڀني کان وڌيڪ نواب خير بخش مري جي تعريف هئي. نواب صاحب ڪڪڙن جو شوقين هو، هتي وارڊ ۾ به ڪڪڙ پاليندو ۽ ويڙهائيندو هو. ان وقت جا همراهه نواب صاحب جي سادگيءَ کان ڏاڍو متاثر هئا. ٻڌايائون ته نواب صاحب پنهنجا ڪپڙا پاڻ ڌوئيندو هو ۽ پنهنجي ڪمري جي ٻهاري به پاڻ ڪڍندو هو.
حيدرآباد سازش ڪيس جا سمورا قيدي ٽن وارڊن ۾ رهندا هئا. ”اي“ ڪلاس جي پاسي ۾ ڪورٽ وارڊ آهي، جنهن ۾ سندن ڪيس هلندو هو ۽ ان جي پاسي ۾ ”بي“ ڪلاس آهي، جنهن جي اٺن ڪمرن ۾ قالين وڇايل هئا. ڪمرن جي سامهون واري بئرڪ ۾ ڊائننگ هال ٺاهيو ويو هو، ان ۾ ڊائننگ ٽيبل ۽ ڪرسين جو بندوبست ڪيل هو. بئرڪ جي ديوارن تي وڏيون خوبصورت تصويرون لٽڪايون ويون هيون، ان بئرڪ جي ڇت سان لٽڪيل تمام گهڻيون ٽيوب لائٽون اڃا به ٽنگيون پيون آهن. انهن رهنمائن جي ملاقات لاءِ به ڪمري کي بهترين ڊرائنگ روم وارو ڏيک ڏنو ويو هو. بشير ٻڌايو ته جنرل ضياءَ ولي خان وارن سان ڊپٽي جي آفيس ۾ ويهي ملاقات ڪئي هئي. اها ملاقات اٽڪل ڪلاڪ کن هلي هئي. نواب خير بخش مري ضياءَ سان ملڻ ڪو نه آيو هو.
نواب خير بخش خان ۽ بلوچ رهنمائن جو رويو به جيل مان آزاد ٿيڻ کان پوءِ ضياءَ ۽ شهيد ڀٽي جي معاملي ۾ ولي خان کان مختلف هو. بلوچن، شهيد جي کليل حمايت ڪا نه ڪئي پر ضياءَ جي حاضري به ڪا نه ڀري، جڏهن ته ولي خان ضياءَ جو ٻانهن ٻيلي ٿي بيٺو. چئي ”ڀٽو ماريو اٿوَ ته ڀٽو ازم ختم ڪريو. ”چونڊون نه ڪرايو احتساب ڪريو.“ سچ پچ ته ڀٽي صاحب جي سياست جيئري توڙي مُئي وڏا بت ڊاهي وڌا آهن، جيڪي پاڻ کي اصول پرست ۽ انقلاب جا هماليه سڏائيندڙ هئا، سي ڊهي ڀورا ڀورا ٿي پيا آهن، جن لاءِ پاڪستان حرام هو سي لياقت علي، چوڌري محمد علي ۽ چوڌري خليق الزمان کان وڏا پاڪستاني ٿي پيا آهن، جن کي اسلام جو الف ڪو نه ٿي وڻيو، جن مجبوري ۾ ڄمندي ٻانگ ٻڌي هئي سي به وڏا مولوي ۽ ديندار بڻجي اسلامي حاڪميت لاءِ آتا ٿي پيا آهن، جن جا ڪميونسٽ ۽ سوشلسٽ ڏسڻ سان نڪاح ٿي ٽٽي پيا سي انهن انقلابين جا سڳا سؤٽ ٿي پيا. تفصيل ۾ ڪو نه ٿا وڃون، بس ڏٺوسون پئي ته ڀٽي صاحب کي پنهنجي راهه تان هٽائڻ لاءِ، عوام کي وري وڏيرا شاهي جي غلامي ۾ ڏيڻ لاءِ، عوام جي محبوب رهنما کي هميشه لاءِ ختم ڪرڻ لاءِ ڪير ڪير اچي گڏ ٿيا هئا. اوڀر اولهه کي ٿي ڀاڪر پاتا، زمين آسمان کي پئي چميون ڏنيون. سازشين جي سازش ته ڪامياب ٿي پر وقت ثابت ڪيو ته ڀٽي صاحب پنهنجي جيئري به عوام دشمن مخالفن کي شڪستن مٿان شڪستون ڏنيون ۽ ڀٽي صاحب مانَ وارو موت قبولي به پنهنجي مخالفن کي سياسي موت ڏئي ڇڏيو.
مرڻا اڳي جي مئا، سي مري ٿين نه مات،
هوندا سي حيات، جيئڻا اڳي جي جئا.
هن وارڊ ۾ پهريون دفعو شيرين سومرو ڪيس دوران آيو هوس. سٽي لاڪ اپ ۾ 14 ڏينهن رهڻ کان پوءِ ساغر سميجي، اقبال نظاماڻي، عاقل ۽ مون کي سينٽرل جيل اماڻيائون ته هن وارڊ ۾ رکيائون. پهريان ٽي ڏينهن اسان کي کوليءَ ۾ رکيائون. کولي بنهه ننڍي هئي، هن ۾ باٿ روم وغيره جي ڪا به سهولت ڪا نه هئي، هڪڙي ڪناري ۾ ننڍي پاٽ (ٺڪر جي پليٽ) پئي هئي . شڪر ٿيو جو ان کوليءَ ۾ رهڻ دوران بند ٿيڻ کان پوءِ نه ڪنهن دوست تي پيتل پاڻي جو زور پيو ۽ نه ئي ڪنهن کي ڪو وٽ پيو، نه ته اڱڻ ٻهاري ٿڪجي پئون ها پر اڱڻ صاف ڪو نه ٿين ها ۽ پوءِ سڄو جيل سياسي مڙسن مٿان سال کلون ڪري ها. جيل ۾ لڱائي چڱائي لڪي به ڪو نه ۽ سندس تذڪرو ٿئي به سال. چاچي شاهنواز خان ٻڌايو ته 1977ع جي پي اين اي جي تحريڪ دوران ڀٽي صاحب ڪراچي ۽ حيدرآباد ۾ مني مارشل لا جو اعلان ڪيو ته پي اين اي جي هڪڙي مشهور اخباري شهري اڳواڻ جي پتلون خراب ٿي پئي ۽ پوءِ برداشي اها پتلون راڄن کي ڏيکاري سياسي ماڻهن تان جٺيون ٿي ڪيون. اسان واري سنگت کي ان ٽڪي کان الله کڻي بچايو ۽ کوليءَ مان پت بچائي نڪتاسين.
هن وارڊ ۾ آياسين ته ملاقات تي مڪمل بندش هئي. ٻاهران ته ٺهيو پر جيل جو به ڪو ماڻهو سواءِ ڀتي ڏيڻ واري قيدي ۽ ڊيوٽي واري سپاهي جي، هن وارڊ ڏي ڪو نه ايندو هو. اقبال نظاماڻي ڀتي ڏيڻ واري سان ڳالهائي ڳالهائڻ جي سڌ پوري ڪندو هو، اڪثر ڀتي واري سان اقبال ساڳيا جملا ئي ورجائي ڳالهه ڪندو هو ته ”اوهين ڪهڙي وارڊ ۽ ڪهڙي بئرڪ ۾ ٿا رهو، ڪٿي ڪٿي ڀتو ڏيڻ ويندا آهيو“ ۽ پوءِ اتي جي مڙس ماڻهو يعني نالي واري قيديءَ جو نالو پڇندو ۽ چوندو ته ”ادا انهيءَ مڙس کي ٻڌائجو ته جساف جو اڳواڻ اقبال نظاماڻي آيو آهي. اوهان کي سلام ٿو چئي.“ ان وارڊ ۾ ڪجهه ڏينهن کان پوءِ ابوبڪر زرداري ۽ غازي صلاح الدين جيڪي ساڳئي ڪيس ۾ اسان کان اڳ سٽي لاڪ اپ مان هيڏي آيا سي به اسپيشل وارڊ مان اسان ڏي موڪليا ويا. بعد ۾ سميع مڱرئي کي به گرفتار ڪري اسان ڏي وارڊ ۾ موڪليئون. اهڙي طرح اسين سڀئي هڪڙي جانچ انڪوائري ڪيس وارا سڀئي گڏجي وياسين. غازي، ساغر ۽ آءٌ نواب مريءَ واري ڪمري ۾ هئاسين (اسان لاءِ ڪمرا کوليا ويا ته سڀني ڪمرا پسند تي ورتا. اسان کي وري مري صاحب پسند هو ان وارو ڪمرو ورتوسين). سميع مڱرئي، ڀائو ابوبڪر، اقبال ۽ عاقل بزنجي صاحب وارو ڪمرو ورتو (ڀائو ابوبڪر، اقبال ۽ سميع سائين شاهه محمد شاهه وارن جو گروپ هئا ۽ اهي بزنجي صاحب سان هئا). خدا حياتي ڏي اقبال نظاماڻيءَ کي سڄو ڏينهن مزو لڳو پيو هوندو هو. سندس خبرون، وڏا مخصوص ٽهڪ ”آ پيارا ڊي ايس پي نر لڳا پيا آهيون، واندا ئي واندا“ جا نعرا (اهو نعرو اقبال هر ماڻهو سان مخاطب ٿيڻ مهل وڏي هڪل سان ضرور هڻندو هو). عاقل سان چرچا، اقبال جون ڪهڙيون ڳالهيون ڪجن. غريب جو ٻار هر وقت اکيون ڳاڙهيون، مستن وانگر هر وقت مست هو، ڪير اچي نه اچي هن جي ڀتي واري سان ڪچهري ٿي ويندي هئي. سوير تيار ٿيو وارڊ ۾ پيو ٽيلارا ڏيندو هو.
هلڻ مهل سندس ٻئي ٻانهون جسم کان ميل کن پري پيون لڏنديون هيون. ڪجهه وقت اڳ سنڌ جا وڏيرا ۽ مڙس ماڻهو اهڙي هلڻي هلندا هئا، انهيءَ لوڏ مان پڌرو هوندو هو ڀلا ڪو مڙس پيو اچي! هاڻ ته وقت سان هلڻ به ڦري ويو آهي، وڏيرا ننڍيرا، سڀ ٽيڊي قدم پيا کڻن. گهٽ ۾ گهٽ هلڻ مان ته زناني مرداني ۾ فرق ختم ٿي ويو آهي، سو اقبال کي ڳڻتيءَ ۾ ڪو نه ڏٺوسين، سواءِ هڪڙي موقعي جي. نوان نوان وارڊ ۾ آيا هئاسين، عاقل نماز پڙهندو هو صبح جو تلاوت به ڪندو هو ۽ ڏينهن جو گهڻو وقت عمارت جي پويان ڪيلن جهڙن ٻوٽن ۾ پلٿي هڻي لڪي تسبيح پڙهندو هو. اقبال کي به اچي شوق ٿيو يا خطرناڪ ڪيس جو خوف! عاقل کي چيائين ته گڏجي نماز پڙهنداسين ۽ قرآن به. درستي تون ڪرائجان. صبح جو اقبال سوير اٿيو ۽ ڪلام الله جي تلاوت ڪرڻ لڳو، شايد ياسين سڳوري ٿي پڙهيائين. شيخ اياز جي وائين واري سر ۾ بلند آواز ۾ تلاوت ڪرڻ لڳو. سڀئي جاڳي پياسين پر سڀڪو چادر مٿان ڪيو پيو هو. شايد سڀئي اقبال جي تلاوت ٻڌي رهيا هئا. اوچتو اقبال هڪڙي لفظ تي منجهي پيو، وري واپس کان زور سان پڙهڻ شروع ڪيائين ۽ ان لفظ تي اچي وري ماٺ ٿي ويو، وري واپس کان پڙهيائين ۽ وري ان لفظ تي اچي ماٺ ٿي ويو. سڀئي دوست کل ۾ ٻڏي ويا پر ”توهين قرآن“ جي ڊپ کان يڪدم عاقل کي اٿاريوسين، تنهن اٿي درستي ڪرائي ۽ اقبال اڳتي پڙهيو، فجر به پڙهيائين. مغرب تائين نمازون پڙهي بند ٿيو ۽ ٿوري دير کان پوءِ اقبال جون رڙيون ٻڌڻ ۾آيون. اسين اڄ ڌار بند ٿيا هئاسين، سو اقبال کي ڏسي ڪو نه سگهياسين پر سندس ڳالهه ٻڌي سين، هڪلون ڪري چيائين، ”او پيارا غازي، مولابخش، ساغر مون کي الائي ڪيڏانهن وٺيو پيا وڃن، صبح جو اخبارن ۽ بي بي سي وارن کي ٻڌائجو وغيره وغيره“ صبح جو ٻاهر نڪتاسين ته پڇا ڪئي سون، خبر پئي ته اقبال کي پڇا ڳاڇا لاءِ ڏاڍا مڙس کڻي ويا آهن. ٻن ڏينهن کان پوءِ وريو، ڏاڍو منڌل هو. ٻڌايائين ته ”سميع مڱريو گرفتار ٿيو آهي، اهو به اتي هو. پهرين مون (اقبال) کي هڪڙي ٽيبل جي هيٺان لڪائي ڪمري ۾ سميع کي وٺي آيا، تنهن کان اقبالي بيان ورتائون ۽ منهنجو به پڇيائون، تنهن ٻڌايو ته اقبال نظاماڻي به گڏ هو، پوءِ سميع کي ڪمري مان وٺي ويا. ڏاڍي مار ڏني اٿن لڱ لڱ پيو سور ڪري.“ سندس قصو ٻڌي سڀئي دوست ڏکيرا هئا. اقبال ڳالهه ٻڌائيندي سوچ ۾ ٻڏي ويو. سنگت چيس ته هاڻي خير ٿيندو، گهٻراءِ نه، هاڻ ڪو نه وٺي ويندا، آيا ته وڙهنداسين. اسان کيس دلاسا ڏيڻ لڳاسين ته چيائين ”گهٻراهٽ ۽ پريشاني مار جي ڪو نه اٿم پر خفو ان جو اٿم ته انهن کي اهو ڪنهن ٻڌايو ته مون نماز شروع ڪئي آهي.“ اها ڳالهه جنهن انداز ۾ اقبال ڪئي سنگت کي کل اچي وئي. اقبال به وڏو ٽهڪ ڏنو ۽ ٻڌايائين ته ”مون کي اهو به چيائون ته.... جيل ۾ نماز ڀي شروع ڪر دي هي.“ (ڪاش اها سڄي ٻولي لکي سگهان جيڪا اقبال ڳالهائي رهيو هو)
ان واقعي کان پوءِ اقبال ٻه ٽي ڏينهن منڌل هو، باقي هر وقت اکيون ڳاڙهيون. ان واقعي کان پوءِ اقبال جو نماز تان ارواهه ئي کڄي ويو، چئي پهرين ڏينهن هي حال ڪيو اٿس، اڳتي پڙهيم ته ڀانيان ٿو سر ويندو.“ واقعي جي ٻن ٽن ڏينهن کان پوءِ عاقل آڌي رات جو اٿيو، عاقل سمجهيو ته فجر ٿي وئي آهي، سو اقبال کي ننڊ مان جاڳائي پڇيائين ته فجر جو وقت ٿي ويو آهي ڇا؟. اقبال باهه مان ڏسندي ڪڇيو ڪو نه، رڳو ها چئي سمهي رهيو. عاقل نماز پڙهي ۽ وري سمهي رهيو پر اقبال کي ننڊ ڪو نه آئي تان جو فجر ٿي وئي ۽ ٻانگون آيون، اقبال اٿي رڙ ڪئي، ” عاقل نماز پڙهه، سمهي رهيو آهين، فجر جي ٻانگ هاڻي آئي اٿئي، وري نماز پڙهه ته خبر پوئي. اسان کي جاڳائي تون وري اشراف ننڊ ڪندين!“ ڏاڍو مزيدار وقت گذرندو هو، انهي سڄي رونق جو سهرو اقبال ۽ عاقل تي هو. عاقل ته جلد آزاد ٿي ويو پر اقبال جو ساٿ حيدرآباد کان سکر ۽ سکر جيل کان وري حيدرآباد تائين رهيو. عاقل به جيستائين گڏ هو تيسين ڏاڍو خوش مزاجي ۽ زندهه دلي جو مظاهرو ڪندو رهيو، توڻي جو ڪيڏي ڪيڏي مهل جيل جي خيال پريشان به پئي ڪيس. ان ۾ به عاقل جو ڏوهه ڪو نه هو، جو سندس تعلق مسلم ليگ سان هو ۽ انهيءَ ناطي ۾ مسلم ليگ جي بزرگن جي ڇڪ هئس ته ڪٿي مسلم ليگ، ڪٿي ماڻهن لاءِ جيل؟
هن وارڊ مان اسان کي بي ڪلاس موڪليو ويو. بي ڪلاس، اي ڪلاس جي ڀر واري ڪورٽ وارڊ جي پاسي ۾ آهي. بي ڪلاس ۾ اڳيئي، ايل ايم سي، مهراڻ يونيورسٽي ۽ سنڌ يونيورسٽيءَ جا ساٿي ميڙو مچايو ويٺا هئا. ڪي دوست اسپيشل وارڊ مان هن وارڊ ۾ وٺي آيا، ويهه پنجويهه ڄڻا هئا، اسين به اچي نڪتاسين، ڪمرا به ڀرجي ويا ته بئرڪ ۾ به ڪافي دوست رهڻ لڳا. هنن دوستن سان ڪافي ڏينهن مزيدار گذريا. هنن دوستن ۾ ڊاڪٽر نجيب صديقي جهڙو زندهه دل، ڏاهو، ۽ ڪامريڊ دوست به هو ته ظفر جماڻي ۽ اعجاز ٺارو شاهي جهڙا قربائتا دوست به هئا، اعجاز زبيري ۽ سائين حبيب الله شاهه ٽکڙائيءَ بنهه صبرائتا ساٿي هئا، مهراڻ يونيورسٽي جا منظور باجڪائي ۽ عزيز سومرو ته صفا يگانه هئا. سڄو ڏينهن مست، هڪلون پيون پونديون هئن، ٻيا سڀئي دوست به ڏاڍي همت، جوش ۽ صبر وارا هئا.
ظفر سڄو ڏينهن چاڪ چوبند لڳو پيو هوندو هو، ڳوٺان آيل خوراڪون پيو کائيندو هو. بيڊ منٽن ۽ ڪيرم بورڊ راند سٺي ڪندو هو، سندس سٺي طبيعت ڪري سڀئي کيس پسند ڪندا هئا. اعجاز ٺارو شاهي به پيارو دوست هو، ڏاڍو جذباتي هوندو هو، آواز به سٺو هوندو هئس، انڊين گانا ڏاڍا سٺا ٻڌائيندو هو. ڊاڪٽر نجيب جي ڪهڙي ڳالهه ڪجي، چرچن ڀوڳن جي موڊ ۾ هجي ته سڄي سنگت کي کلايو پاڻ به پيو ٽهڪ ڏيندو هو. سنجيده ٿئي ۽ سياسي، سائنسي ۽ ٻين علمي معلوماتي موضوعن تي ڳالهائي ته سڄي سنگت کي ماٺ لڳيو وڃي، سڀئي ويٺا غور سان کيس ٻڌن. سندس کلڻي ملڻي طبيعت کيس سڀني دوستن جو محبوب بنائي ڇڏيو هو. نجيب سان دوستن جي پيار جو وڏو ثبوت نجيب جي سالگرهه هئي. دوستن اها سالگرهه وڏي جوش ۽جذبي سان ملهائي، اجرڪن جو شاميانو ٺاهيو ويو، ڪيڪ گهرايو ويو، شمعون ٻاريون ويون. وارڊ مان گل پٽي، سئي ڌاڳي سان هار ٺاهيا ويا. راڳ جي محفل ٿي. هو جمالو تي سڀني دوستن جهمر وڌي. سالگره ۾ جيل جا ڊاڪٽر، جيلر ۽ ٻيو اسٽاف به شريڪ ٿيو.
هن وارڊ ۾ اي ڪلاس کان وڌيڪ سٺو وقت گذريو، جو هتي دوست ڪافي هئا. ڪچهريون به جام ٿينديون هيون ته راڳ جون محفلون به صبح شام. هنن محفلن ۾ غازي، اعجاز ٺارو شاهي، ساغر سميجو ۽ نجيب حصو وٺندا هئا. غازي جو آواز به ڏاڍو سٺو هوندو هو، لتا جا گانا ڏاڍا سٺا ٻڌائيندو هو. دوست گهڻا هئا ته بحث مباحثا به هر وقت جاري هئا. بحث دوران اڪثر ڪري ساغر سميجو ۽ ڀائو ابوبڪر اٽڪي پوندا هئا. ساغر چوندو هو ته ”اسان کي طبقاتي جدوجهد ڪرڻ کپي، طبقاتي مسئلي جو حل ئي سمورن مسئلن جو حل آهي.“ ڀائو ابوبڪر هو جيئي سنڌ جو، تنهن کي طبقاتي واري ڳالهه اصل ڪو نه وڻندي هئي. سو چوندو هو ته ”طبقاتي نه پر قومي مسئلي جو حل ئي مسئلن جو حل آهي. سنڌ جو قومي استحصال ٿي رهيو آهي، تنهنڪري قومي جدوجهد ڪرڻ کپي.“ دنيا وڃي چنڊ تي قدم رکيا آهن اسان پنهنجي جند وهمن مان آزاد نه ڪرائي سگهيا آهيون. دنيا وڃي منزلون ماڻيون آهن .اسان اڃا سفر جو آغاز ئي نه ڪري سگهيا آهيون. بحث مان لڳندو ته ڄاڻ جهيڙو ٿيو پر ايئن ڪو نه ٿيندو هو. بحث کان پوءِ سڀ کير کنڊ، سڀئي گڏ هوندا هئاسين. هڪڙي ڳالهه انهن بحثن دوران صاف نظر ايندي هئي ته پ پ ۽ ڀٽي صاحب جي معاملي ۾ سڀئي هڪ جهڙا هئا يعني پاڻ ۾ گڏ هئا، فرق رڳو ايترو هو ته ڀٽي صاحب جي دشمني جي اظهار ۾ ڪي اٽڪل کان ڪم وٺندا هئا ۽ ڪي لاهي پائي بيهندا هئا.
بي ڪلاس ۾ ڪم ڪار لاءِ برداشتي مليل هئا. انهن برداشتين ۾ هڪڙو برداشتي ٽنگ کان منڊڪائيندو هو، جيل جا ڪپڙا ڪلهن ۽ پانچن کان ڦاٽل (جيل جا ڪپڙا گهڻو ڪري ڪلهن، ڪنڌ ۽ سٿون لانگن کان اڊڙي ويندا آهن) مٿي ۾ ٽوپي به جيل واري، هلندو ته ڪٻو ٿيو هلندو هو، پريان پيو ايندو ته ”هنچ بئڪ آف نوٽرڊرم“ واري انٿوني ڪوئن وارو ڏيک پيو ڏيندو. نالو ته الائي ڇا هئس پر ”چارلي“ سڏبو هو، ٻڌائيندو هو ته ٽنڊي سائينداد جي سرهندي پير صاحبن جو نوڪر آهي. سندس خبرون به عجيب هيون، قيدين تي تبصرا به واهه جا ڪندو هو. هڪ دفعي منڊڪائيندو، سڌو اسان وٽ اچي نڪتو، اسين اُس تي ويٺا هئاسين. ڪچهري ماٺ ٿي ويئي جو سڀني کي چارلي جي ڪنهن خبر ٻڌڻ جي پڪ هئي. چارلي کي هٿ ۾ پنو هو، سو کڻي مون کي ڏنائين، ڏٺم ته آيت الله خوميني جو اخباري فوٽو هو، اهو فوٽو انهن ڏينهن اخبارن ۾ جام شايع ٿيندو هو، جو ايران ۾ شهنشاهه رضا شاهه خلاف تحريڪ عروج تي هئي. چارلي چيو: ”سائين هي فوٽو ڏسي مون کي پڪ ٿي ويئي آهي ته بابا خوميني رضا شاهه باشا کي کائي ويندو.“ اسان چيس ڪيئن؟ چيائين ”بابا خوميني جي نرڙ جا گهنج به اهو ئي پيا ٻڌائين.“ آيت الله خميني جي انهيءَ فوٽو ۾ آيت الله جو هٿ ڳل تي ۽ پاڻ وڏي سوچ ۾ هو. سندس نرڙ تي تمام گهڻا گهنج هئا. چارلي جي ڳالهه سچي ٿي، ماڻهو ظالم حاڪم خلاف اٿيا ۽ فاتح ٿيا. ماڻهو اٿندا آهن ته فوجون، ٽينڪون ۽ ڏاڍ جا قهري ڪوٽ راهه جي رڪاوٽ نه بڻجي سگهندا آهن. ماڻهو هر هنڌ فاتح ٿيا آهن سي ايران ۾ به فاتح ٿيا. عوام جو قائد آيو ته غاصبن ڀاڄ کاڌي رضا شاهه ته ڀڄي ويو پر سندس هٿ ٺوڪي حڪومت جيڪا عوام کي دوکي ڏيڻ لاءِ قائم ڪئي وئي هئي سا به پل ۾ پوري ٿي ويئي. چارلي ولي ڪو نه هو. اها انقلاب جي خصوصيت آهي ته جڏهن انقلاب جو واءُ ورندو آهي ته ملڪ جا پوڙها پڪا، عورتون، ٻار، هوائون، فضائون وڻ ٽڻ انقلاب جي آمد جا اعلان ڪندي نظر ايندا آهن، عقل وارا ته عقل وارا پر چريا ۽ مجذوب به انقلاب جي خوشخبري ڏيندا آهن.
وارڊ ۾ ڏاڍو سٺو وقت پئي گذريو ته هڪ ڏينهن جمعدار علي شير سان جيڪو وارڊ جو عملدار هو، ڀائو ابوبڪر جي منهن ماري ٿي پيئي. علي شير لاءِ ٻڌڻ ۾ آيو ته ڊپٽي جو دادلو عملدار آهي، تنهن وڃي ڊپٽي کي دانهن ڏني. ڊپٽي اسان کي گهرايو. ڀائو صورتحال ٻڌائي. ڊپٽي ٿورو اسان کي سمجهائي کلندي چيو ”ڪا ڳالهه ناهي آئينده خيال ڪجو.“ مون ڀائو کي چيو ته ”نواز ڊپٽي جي متعلق اها ڳالهه مشهور آهي ته ڪنهن مسئلي تي کلي ڳالهه ٽاري ڇڏي ۽ سختي بجاءِ نرمي ڪري بحث اڌ ۾ ختم ڪري ڇڏي ته خير ڪونهي.“ بند ٿياسين، ماني پئي کاڌي سين ته ڀائو ابوبڪر، اقبال، سميع، غازي، ساغر ۽ منهنجو نالو زور سان پڪاريو ويو. سپاهين اچي چيو ته تيار ٿيو جيل بدلي آهي. تڪڙ ۾ ماني کائي ٽپڙ ٻڌاسين. سنگت کان موڪلائي وارڊ مان نڪري ماڙي ڏي وڃڻ لڳاسين ته، سپاهي چڪر جي در ڏانهن اشارو ڪندي چيو ”ماڙي ڏي نه پر هيڏانهن هلو.“ چڪر ۾ داخل ٿياسين ته وري ڪاري چڪر ۾ وٺي هليا، تڏهن خبر پئي ته بند وارڊ پيا ڪن. اسان سڀني کي الڳ الڳ ڪمري ۾ بند ڪري ويا. وارڊ ۾ بجلي ڪو نه هئي پر جمعدار زوراب گل جنهن جو رويو اسان سان هميشه سٺو هو، سو ويندي ويندي لالٽين منهنجي ڪمري اڳيان رکيو ويو. ڪمري ۾ اوندهه هئي، پاڻي پيئڻ لاءِ مٽ ۽ پلاسٽڪ جو گلاس در کان ٻاهر رکيل هو. ڪمري جو فرش سرن جي چونڪن مان ٻڌل هو ۽ چونڪا پراڻا هئا، تن جو وچ ته گسي ويو هو ۽ ڪنارا اڀا ٿي پيا هئا، سڄي رات انهن ڪنارن بت کي ڀڃي وڌو. صبح جو سوير ڀتي وارو آيو، ڪين جهڙي چانهه، پاپڙ جي اڌ جيتري ماني ڏئي ويو. هن وارڊ ۾ نه هجون ها ته جيڪر اها چانهه ڪنهن قيمت تي ڪو نه وٺون ها پر اڄ اسان تي ”سونٽي هجي ساڻ“ وارو پهاڪو ٺهڪي آيو. خبر ڪو نه هئي ته هاڻ الائي ڇا ڪندا ۽ ماني الائي ڪيڏي مهل نصيب ٿيندي. سو بک جي بلا کان بچڻ لاءِ وڏي شوق سان چانهه ماني کاڌم، ان مهل نه به کاوان ها ته گهڙي کان پوءِ ضرور کاوان ها جو بک ۾ بڇڙي شيءِ به وڻندي آهي.
ٿوري دير کان پوءِ سڀ سنگتي هوشيار ٿي ويا، هڪلون ڪري هڪٻئي کان حال احوال ورتاسين. سڀني پئي بت جي سور ۽ مڇرن جون دانهون ڪيون، رڳو ساغر، فرش وارن چونڪن کان بچي ويو جو وارڊ مان نڪرڻ مهل ڪنهن خدا جي ٻانهي سپاهي کيس صلاح ڏني ته ”سرڪاري گاديلو کنيو هل، جيل بدلي ڪونهي.“ 8 وڳي ڌاري جوابدار ڳاڙهي ٽوپي سان اچي نڪتو. جوابدار جيل ۾ ملائڪ وارو ڪم ڪندو آهي، قيدين جي سموري چرپر تي نظر رکي مالڪن کي مطلع پيو ڪندو آهي. جوابدار اسان کان اسان جا نالا ۽ ولديتون پڇيون. پڇيوسون ته ڇو پيا ٿا پڇو؟ ته معنيٰ خيز مسڪراهٽ سان چيائين ”ڄاڻ خبر پوندوَ ته ڇو پيا پڇون.“ ڀائو، جيل جو پراڻو واقف هو تنهن هڪل ڪري ٻڌايو ته ”بند وارڊ جون رسمون پوريون ڪندا.“ (بند وارڊ ۾ صبح شام قيدي کي سونٽن جو ذائقو ضرور وٺائيندا آهن، اهي ڌڪ گهڻو ڪري پيرن جي ترين تي هڻندا آهن. بند وارڊ ۾ قيديءَ جي شلوار مان اڳٺ ڪڍي ڇڏيندا آهن ته متان قيدي خودڪشي جي ڪوشش ڪري. بند وارڊ ۾ ڏنڊا ٻيڙي، آڙا ٻيڙي به هڻندا آهن ته قيديءَ جون ٻانهون اڀيون ڪري دروازي سان به ٻڌي ڇڏيندا آهن) نالا لکي ويا ته وري سپاهي ۽ مُقدم آيا، اچي تلاشي ورتائون، ٿيلهن ۽ ٽوڪرين کي مٿي ڪري اونڌو ڪيائون ته سڄو سامان اچي فرش تي پيو، آرسي، ڪولڊ ڪريم، دوا جي شيشي سڀ ڀورا ڀورا ٿي پيون. بليڊ، سيفٽي ۽ ٻيو ضروري سامان پڻ ساڻ کڻي ويا.
اٽڪل ٻن ڪلاڪن جي موتمار انتظار کان پوءِ وڏيون هڪلون ٿيون، سمجهي وياسين ته جيل کاتي جو هٽلر، نورالاهي شيخ (جنهن کي قيدي ”قهرالاهي“ به چوندا آهن) ڄاڻ ڪنڌ ڌوڻيندو، نرڙ تي وار لٽڪائيندو اچي پهچندو. ٿيو به ايئن. سپرنٽينڊنٽ نورالاهي پنهنجي سموري اٽالي سان اچي نڪتو، اسان کان پڇندو ويو ته بي ڪلاس ڪنهنجو آهي؟ جن جو بي ڪلاس هو تن کي ٻاهر ڪڍيائين ۽ انهن کي اي ڪلاس موڪلڻ جو حڪم ڪيائين. باقي سميع مڱريي ۽ ڀائو ابوبڪر جن جو اڃا بي ڪلاس ڪو نه ٿيو هو تن لاءِ چيائين ته ”في الحال هن وارڊ ۾ رهندا باقي کين کولين ۾ بند ڪو نه ڪيو ويندو.“ اسان کي اي ڪلاس وٺي آيا. بخار به سڀني کي هو، ڊاڪٽر ۽ اخبارون گهرايون سين. اخبارون آيون ته خبر پئي ته سپريم ڪورٽ، پنجاب هاءِ ڪورٽ جي فيصلي کي برقرار رکندي ڀٽي صاحب ۽ ٻن ٻين کي سزاءِ موت جو حڪم ڏنو آهي. فيصلي سڄي سنگت کي اداس ڪري ڇڏيو. اي ڪلاس مان وري به بي ڪلاس موڪليا وياسين، اتي به دوست اداس ۽ مايوس هئا. ڪچهرين ۾ اڳوڻو مزو ڪو نه هو. ڪجهه ڏينهن هن وارڊ ۾ رهياسين ته هڪ رات وري اسان هڪڙي جاچ وارن کي سڏ ٿيو، هن دفعي سچي پچي جيل بدلي هئي. ٽپڙ ٻڌي دوستن کان موڪلايوسين. ظفر، نجيب، اعجاز ٺاروشاهي، اعجاز زبيدي ۽ پياري دوست حبيب الله شاهه کان موڪلائيندي دوستن جي اکين ۾ پاڻي ڀرجي آيو.
سنگت کان موڪلائي ماڙيءَ مان ضروري لکپڙهه کان پوءِ ٻاهر نڪتاسين ته پوليس واري گاڏي بيٺي هئي، چڙهياسين. ماين ۽ مردن جا آواز ٻڌڻ ۾ آيا. اوندهه هئي، يڪدم ته هڪٻئي کي نه سڃاڻي سگهياسين. جهٽ کن کان پوءِ خبر پئي ته آپا زرينه بلوچ ۽ سندس پٽ اسلم پرويز کي به گرفتار ڪيو سکر جيل وٺيو هلن. آپا زرينه بلوچ به ٽنڊي ولي محمد ۾ رهندي هئي، سندس والد جو گهر صالح شاهه جي مسجد جي پويان هوندو هو. اسان جي راڄ ۾ به سندن اٿڻ ويهڻ هوندو هو، مائٽن کان ئي خبر پئي ته آپا زرينه بلوچ جو اصل نالو آمنه آهي، آپا زرينه جي ڀاءُ يوسف بلوچ جو آواز ڏاڍو پيارو هو. دادا غلام دستگير ٻڌايو ته لعل صاحب وارن جي جلسن ۾ يوسف بلوچ ڏاڍي پياري آواز ۽ انداز ۾ انقلابي گيت ٻڌائيندو هو.
گاڏي هلي، مينهن به تيز پوڻ لڳو، سيءُ به چوي اڄ نه پوان ڪڏهن پوان! گاڏيءَ جو منهن به اتر ڏي هو، گاڏي ۾ لڳل ڄاري مان ٿڌي هوا وڍيو ٿي ڇڏيو، هٿڪڙيون، جوڙي جوڙي کي لڳل هيون، جيئن تيئن ڪري هنڌن مان ڪمبل ڪڍياسين رات جو اٽڪل ٻين اڍائي وڳي جمالي پيٽرول پمپ مورو پهتاسين. هنڌن مان ٻيا به ڪمبل ڪڍي آپا زرينه بلوچ ۽ ان سان گڏ سپاهي عورتن کي ڏناسين. حيدرآباد کان موري، موري کان سکر ڪچهريون ڪندا، لطيفا ٻڌائيندا ۽ گيت ڳائيندا آياسين. ساغر ٿري گيت ٻڌايا پر غازي ۽ مون آپا زرينه جا ڳايل گيت ڳايا:
ڪانگ لنوي، ڪانگ لنوي، ڪانگ لنوي ٿو،
آءُ پرين ڪڻڪ ڪيا سنگ سنهرا،
کيت ٿيا کاڻ سچو سون ٻري ٿو.
آءُ پرين اُڀ مٿان آهي لڳهه لس،
ڄاڻ وٺو مينهن ڏنو وڄ وراڪو.
فجر جو چئين، پنجين جي وچ ڌاري سکر جيل پهتاسين ته مينهن اڃا وٺو پئي. ڊپٽي کي گهرايائون، ماڙي کلي، اسين اندر ٿياسين. سکر جيل جي نالي ۽ دٻدٻي جو سالن کان ٻڌندا آيا هئاسين. ذهنن تي اهو به اثر هو. هتي حيدرآباد کان وڌيڪ سختي ڏسڻ ۾ پئي آئي. هتي تلاشي مهل به حيدرآباد جي بند وارڊ وانگر ٿي ڪيائون. ٿيلها ڇٻا اونڌا، ته ڀڄڻ جهڙا ٽپڙ سڀ ڀڄي پيا. تلاشي دوران حيدرآباد مان آيل سپاهي عورتون ۽ مرد اداس پئي لڳا. سندن اکين ۽ چهرن مان اسان لاءِ محبت ۽ همدردي صاف ظاهر پئي ٿي.
تلاشي دوران، اسان جا سمورا ڪتاب کڻي هڪڙو سپاهي ڊپٽي جي آفيس ڏي ويو ته اسين به سڀ اوڏانهن وياسين. ڊپٽي چار پنج منڊيون پٿرن واريون چيچن ٻاچن ۾ وجهيو ويٺو هو. گهنجيل نرڙ تي نماز جو وڏو نشان هئس. اسان کي چيائين ”اوهين ڀلي وڃو، ڪتاب في الحال ڪو نه ملندا، ڪتابن جو معائنو ڪري پوءِ ڏينداسين.“ (جيلن ۾ چرس، آفيم ۽ هيروئن وڃي سگهي ٿي باقي ڪتاب ڪو نه وڃي سگهندا) آپا زرينه بلوچ شاهه جو رسالو کنيو ته ڊپٽي وري به روڪيندي چيس ته ” محترمه في الحال ڪتاب ڪو نه ملندا.“ آپا چيس ”جيل ۾ قرآن کڻي وڃڻ تي به بندش آهي ڇا؟“ آپا جي سوال تي ڊپٽي پريشان ٿي چيو ”نه نه، هتي قرآن ڪٿي آهي!“ آپا رسالو کڻندي چيو ”اسان جو شاهه جو رسالو سنڌي ۾ قرآن آهي.“ ڊپٽي وائڙو ٿي چيو ”معاف ڪجو ٻيا ڪتاب ڇڏي وڃو، پوءِ ڏينداسين. باقي پنهنجو رسالو ڀلي کڻي وڃو.“ اسان سڀني وٽ رسالا هئا سي کڻي آفيس مان نڪتاسين، جمعدار اسان کي ماڙيءَ مان وٺي هليو.
در ٽپي اندر ٿياسين ته کاٻي، ساڄي پڪا رستا پي ويا. آپا زرينه بلوچ کي کاٻي پاسي وٺي ويا، سمجهيوسين ته زنانو وارڊ ايڏانهن آهي پر اسين اڃا ٻه ٻيا لوهي دروازا اڪري اڳتي هلياسين. سامهون کاٻي پاسي، چئن ٿنڀن تي ننڍڙي اڏيل چبوتري جي پاسي ۾ لوهي در هو. اسان جي اڳيان جيل جو صوبيدار ننڍڙي اسٽڪ جيڪا اڪثر پوليس ۽ فوجي آفيسر کڻندا آهن، بغل ۾ وجهيو، چال ۾ ليفٽ رائيٽ ڪندو پئي هليو، سو انهي لوهي در ڏي مڙيو. لوهي در تي سپيريئر وارڊ لکيل هو. وارڊ ۾ گهڙياسين ته پياري اياز سومري (لاڙڪاڻي) جو ڄاتل سڃاتل آواز ٻڌوسون. سنگت جي سڏن ۽ ڳالهائڻ مان سمجهيوسين ته هنن کي اسان جي اچڻ جي شايد خبر پئجي چڪي هئي. اياز جو آواز پهرين نمبر ڪمري مان پئي آيو. آءٌ، غازي صلاح الدين اوڏانهن وياسين، (ڀٽي صاحب کي لاڙڪاڻي مان گرفتار ڪري سکر جيل وٺي آيا هئا. سندس لاءِ پهريون ڪمرو (جنهن ۾ اياز هو) رکيو ويو هو، پر ڀٽو صاحب ان ڪمري ۾ ٿوري دير لاءِ به ڪو نه رهيو، رڳو ڪمري ۾ گهڙي ڪمرو ڏٺو هئائين. ڪمرو ٻين ڪمرن وانگر هو، رڳو پوئين ڀت ڀڃي باٿ روم ٺاهي ڪاٺ جو ڪموڊ رکيو ويو هو. انهيءَ ڀڳل ڀت تي ڳوڻ ٽنگي ويئي هئي. (ڀٽو صاحب سڄو ڏينهن ڪمرن جي سامهون بيٺل توت جي وڻ هيٺان ڪرسي تي ويٺو رهيو. رات جو کيس وٺي ويا). مينهن به پيو پوي ته سردي به سخت هئي. دوستن سيءُ کان بچڻ لاءِ کولين جي درن تي ڳوڻيون لٽڪائي ڇڏيون هيون. ٿوري دير ۾ سڀني دوستن کي کوليو ويو، هتي به ڪافي سنگت گڏ ٿيل هئي، وڏي سڪ مان هڪ ٻئي سان ملياسين، ڄڻ ورهين جا وڇڙيل مليا هجون. ڪجهه دير کان پوءِ ڌار ڌار ڪچهريون شروع ٿي ويون. هتي اڳئي موجود ساٿي ۽ مانوارا اڳواڻ ميڙو مچايو ويٺا هئا. انهن مانوارن ۾ عبدالله خان ورياهه، محترم عبدالسلام ٿهيم، ڪامريڊ عبدالرزاق سومرو (ٽنڊو آدم) سندس پٽ شاهنواز بابر، عبدالسلام ٿهيم جو ڀائٽيو عبدالستار ٿهيم، سپاف جو دوست اسد ابڙو، غفور نظاماڻي، عبداللطيف مڱريو ۽ مسعود ڀٽي به هو ته پارٽيءَ جا محترم ساٿي محمد سليمان سميجو، چاچا سيف الدين پنهور، منظور جمالي (لاڙڪاڻو) محمد صديق کوسو (جيڪب آباد) احمد بخش انصاري (جيڪب آباد) انور گوپانگ (قمبر) پير مختيار جان سرهندي ۽ ٻيا ڪجهه دوست به هئا. ڪجهه ڏينهن کان پوءِ سنڌ جي مشهور سياسي جوڙي محترم قاضي محمد بخش ڌامراهه ۽ عبدالفتاح ميمڻ صاحب اچي نڪتا ۽ ٿوري عرصي کان پوري وري حاجي منور علي عباسي (لاڙڪاڻو) ۽ لالا افضل (شهدادڪوٽ) جهڙا دوست به اچي مليا. قرب واريون ڪچهريون مچي ويون. غازي روم نمبر 1 جنهن ۾ اياز ۽ منظور جمالي رهيل هئا تنهن ۾ رهيو. (منظور جمالي تمام پيارو ۽ صبر وارو دوست هو، سڄو وقت کل ڀوڳ ۾ گذاريندو هو، ڀٽي صاحب کي ڦاسي آئي ته به وڏي صبر جو مظاهرو ڪيائين. ڀٽي صاحب جي شهادت جي ٻئي يا ٽئين ڏينهن سندس آزادي جو آرڊر آيو ته اوڇنگارون ڏئي روئڻ لڳو، چئي ماڻهن کي ڇا چونداسين ته قائد وڃائي پوءِ آيا آهيون. ڏاڍو جذباتي ماحول ٿي ويو، کيس دوست زوري خاموش ڪرائي ماڙيءَ تي ڇڏي آيا. آءٌ ۽ ٻيا دوست انهن ڪمرن جي سامهون واري بئرڪ ۾ وڃي رهياسين، انهي بئرڪ ۾ ٿهيم صاحب، سومرو صاحب ۽ ٻيا دوست رهيل هئا. پهريان به ٽي ڏينهن ڀائو ابوبڪر ۽ سميع مڱريو اسان کان اڪيلا رهيا پر پوءِ ترت شنوائي تي حيدرآباد وياسين ته سمري ملٽري ڪورٽ هنن ٻنهي جو بي ڪلاس منظور ڪيو ته هي دوست به اسان سان گڏ اچي رهيا. سکر سينٽرل جيل ۾ ٽي چار مهينا گذارياسين پر وقت ائين ٿي گذريو جو جيل جو احساس ئي ڪو نه ٿي ٿيو.
پير مختيار جان سرهندي ۽ يوسف ٽالپر صاحب جلد آزاد ٿي ويا ۽ انهن کان پوءِ عبدالله خان ۽ عبدالواحد بروهي صاحب به آزاد ٿي ويا. هنن دوستن جي هاءِ ڪورٽ ۾ رٽ داخل ڪئي وئي هئي، هر طرف ٽهڪ ئي ٽهڪ ٻڌبا هئا. محترم پليجي صاحب جي ڄاڻ مان ڀرپور، ٻوڙي ڇڏيندڙ ٻوليءَ واري ڪچهري ۾ ڪافي سٺو وقت گذرندو هو. قاضي محمد ڌامراهه جا چرچا ڀوڳ گذريل سياسي ۽ مجازي داستان به ڪچهرين جو روح هئا. قاضي صاحب سدائين سنگت کي کلائيندي ۽ کلندي ڏاڍو خوش پيو ٿيندو هو. مون کي انهيءَ گهڙي اڪثر ڪري 1968ع ڌاري ٿيل اهو مشاعرو جيڪو بسنت هال ۾ ٿيو هو، ڏاڍو ياد پوندو هو. انهيءَ مشاعري ۾ شيخ اياز ۽ ٻين قومي شاعرن سان گڏ ڪامريڊ حيدر بخش جتوئي به پنهنجي شاعري ٻڌائي هئي. ڪامريڊ پنهنجو هڪ نظم جنهن جو نالو ته مون کي ياد ڪونهي پر سندس پهرين سٽ شايد هيئن هئي ته ”دادن ماءُ هيڏي آءُ!“ اهو نظم ٻڌي هال ۾ سمورا مرد ۽ عورتون کلي رهيون هيون. انهي مشاعري ۾ محترم ڪامريڊ جي گهر واري يعني ”دادن ماءُ“ به موجود هئي. جتوئي صاحب انهي مهل پنهنجي گهر واري کي مخاطب ٿيندي چيو ته ”دادن ماءُ ڦڪي نه ٿي، تنهنجي ڳالهه تي جي سنڌي کلن ٿا ته آءٌ خوش ٿو ٿيان جو سنڌين کي کلندي ورهيه ٿي ويا آهن.“ ڪامريڊ جي انهيءَ ڳالهه کان پوءِ اڄ تائين جيڪو به پنهنجي پيار ڀرين ٻولين سان سنڌي مظلوم ماڻهن کي به خوشي ۽ سچائي وارا ٽهڪ ڏياري ٿو، مون کي ڏاڍو وڻندو آهي. قاضي صاحب جهڙو نامور ۽ هر دلعزيز پارٽي اڳواڻ پنهنجا قصا ٻڌائي بلڪل ڦڪو ڪو نه ٿيندو آهي. اهي واقعا هوند ٻيو ڪو ماڻهو پاڻ پنهنجي واتان شايد ٻڌائي سگهي. انهيءَ سنگت ۾ محترم محمد صديق کوسي کي پارٽي ورڪرن ۾ بزرگ واري حيثيت حاصل هوندي هئي. کوسو صاحب بي انتها جذباتي ساٿي هو. پارٽي تي سڌي طرح ته ٺهيو پر اڻ سڌي طرح تنقيد تي به ناراض ٿي ويندو هو، چاهيندو هو ته ڪو ڀوڳ ۾ به پارٽي خلاف نه ڳالهائي. قائد عوام ۽ سندس خاندان جي تڪليفن جو تذڪرو ڪندي سندس اکيون ڀرجي اينديون هيون. جيل ۾ سٺو ساٿي هو، دل جو صاف ۽ سچو،محبوبن وانگر محبت جا مينهن به وسائيندو هو ته پل ۾ رسي ويهڻ واري محبوباڻي پر به ڪندو هو. جيسين پرچائبو ڪو نه هوس ته ڳالهائڻ ته ٺهيو پر پاسي مان گذري وڃڻ مهل منهن به ٻئي پاسي ڪري ڇڏيندو هو. صبح ٿيندي ئي بزرگ ساٿي تاش راند تي شروع ٿي ويندا هئا راند ۾ 2-3 ٽيمون هونديون هيون پر قاضي محمد بخش، چاچي سيف الدين واري ٽيم جي راند ۾ راند ڪندڙ، ڏسندڙ ۽ سندس هڪلون ٻڌندڙ سڀ پيا مزو وٺندا هئا. نوجوان سياسي ڪچهريون، مطالعو، ڪيرمئه شام جو بيڊ منٽن راند ڪندا هئا. نوجوان دوستن ۾ پيارو اياز هر وقت چاڪ چوبند، هر وقت اڇو اجرو، ڄڻ جيل ۾ به عشق ڪرڻ آيو هجي. بيڊمنٽن راند به سٺي ڪندو هو، چاچو سيف هر وقت اياز جي تعريف ڪندو هو. قاضي صاحب ۽ ٻيا دوست، چاچي سان چرچا ڪندا هئا. اياز جو رويو به سڀني سان سٺو هو ته سڀئي اياز سان به پيار ڪندا هئا.
محترم رسول بخش پليجي جي ڪوشش سان جيل ۾ لطيف ادبي سنگت جو قيام عمل ۾ آيو، جنهن جا جيل ۾ باقاعده ميمبر ڪيا ويا، ڪافي دوست ميمبر ٿيا. ڪجهه دوستن ميمبر ٿيڻ پسند نه ڪيو تن دوستن جي نظر ۾ جيل ۾ اهي خبرون اجايون هيون. سنگت جو باقاعده سيڪريٽري چونڊيو ويو جيڪو سنگت جي ڪارروائي هلائيندو هو، هر گڏجاڻي جي صدارت مختلف دوستن کان ڪرائي ويندي هئي. دوستن جي صلاح سان مون کي سنگت جو سيڪريٽري چونڊيو ويو، سنگت طرفان ميمبرن جي هڪ ڪميٽي ٺاهي وئي جيڪا شاهه جي رسالي مان بيت منتخب ڪري ڌار لکندي هئي. انهيءَ لاءِ ڪميٽيءَ جو ۽ ان جي صلاح سان بيت منتخب ڪرڻ جي ڪارروائي ۾ به ڏاڍو لطف ايندو هو، هڪڙو بيت شاهه جو، ٻيو پليجي صاحب جي شرح ڪرڻ... سبحان الله، ڪهڙي ڳالهه ڪجي ان ڪميٽيءَ ۾ پليجو صاحب، ڀائو ابوبڪر، عبدالله ورياهه، ساغر سميجو، ڪجهه ڏينهن اسد ابڙو ۽ آءٌ هئاسين، سنگت جي ان مزيدار ڪارروائي مان لطف نڪري ويو جڏهن رسول بخش پليجو آزاد ٿي ويو.
اهي ڏينهن قائد عوام ذوالفقار علي ڀٽي جي ڪيس جا سپريم ڪورٽ ۾ آخري ڏينهن هئا. ڪچهريءَ ۾ اهو به خاص موضوع هو. بي بي سي روز ٻڌبي هئي. ڪيس ختم ٿيو. سپريم ڪورٽ ٻيهر هاءِ ڪورٽ جي سزا بحال ڪئي. رحم جي اپيل جا ڏينهن گذري ويا، پارٽي سڳوري خاموش هئي. سينٽرل ڪميٽي جا اجلاس جاري هئا. بي بي سي ٻڌايو ته ”سينٽرل ڪاميٽي پنهنجي اجلاس کان پوءِ پنهنجي چيئرمين کي اپيل ڪئي آهي ته هو پنهنجي بک هڙتال ختم ڪري ماني کائي ۽ شيو ڪري.“ ( واهه اسان جي سينٽرل ڪميٽي، اها به سندس ڪمال مهرباني هئي جو ڪُڇي ته سهي) وري به هڪڙو اجلاس ٿيو، شايد اهو آخري اجلاس هو. انهيءَ جي متعلق بي بي سي ٻڌايو ته ”ڀٽي صاحب جي رحم جي درخواست جو مدو پورو ٿي ويو ۽ شايد کيس هڪ ٻن ڏينهن ۾ ڦاسي ڏني وڃي. اسان جو نمائندو اجلاس کان پوءِ سينٽرل ڪميٽي جي ميمبرن سان ڳالهائڻ لاءِ اجلاس واري هنڌ پهتو پر کيس ڪو به ميمبر ڪو نه مليو، خبر نه آهي ته اهي فيصلو ڪري گم ٿي ويا آهن.“ ڪجهه ڏينهن اڳ دوست شنوائي تي هاءِ ڪورٽ ويا هئا ته پارٽيءَ جي اهم رهنما جيڪو پاڻ کي ڀٽي صاحب جو جانشين سمجهندو هو، محترم عبدالحفيظ پيرزادو، دوستن کي گڏيو، چيائين ته ”پرواهه نه ڪريو جلد ڀٽو عوام سان اچي ملندو.“ اهڙو بيان جتوئي صاحب جو به وڏي سرخيءَ سان شايع ٿيو هو ته ”چيئرمين ڀٽو جلد عوام وٽ ايندو.“ پيرزادي صاحب چيو ته منهنجي داخل ڪيل پٽيشن جي نتيجي ۾ سپريم ڪورٽ جو فيصلو رڪجي ويندو، انهن ڏينهن عبدالحفيظ پيرزادي صاحب هاءِ ڪورٽ ۾ سپريم ڪورٽ جي چيف جسٽس جي تقرري خلاف پٽيشن داخل ڪئي هئي. پيرزادي صاحب جي اها پٽيشن هاءِ ڪورٽ ۽ سپريم ڪورٽ جي فيصلا ڏيڻ کان پوءِ داخل ڪئي وئي هئي. قانون جا ڪتاب اسان لاءِ ته مونجهارو آهن پر قانون دان انهن ڪتابن کي ڄاڻين ٿا، انهن ڪتابن جي هر اکر جي هر وڪيل پنهنجي معنيٰ ڪڍندو آهي. قانون دان وار جي کل لاهڻ ڄاڻي ۽ اها به عبدالحفيظ پيرزادو صاحب، جيڪو ملڪ جو مڃيل قانون دان آهي، سو ته پٽيشن مان پر اميد هو ۽ ماڻهن کي به پڪ ڏياري رهيو آهي ته ڀٽو صاحب جلد آزاد ٿيندو پر هتي جيل ۾ ڪنهن به ساٿي مختيار ڪار وٽ ڊي سي خلاف دانهن تي انصاف ٿيڻ جي توقع ڪو نه پئي ڪئي. هر ساٿيءَ جي اها راءِ هئي ته مختيارڪار ، ڊي سي جي تقرريءَ کي غيرقانوني قرار نه ٿو ڏئي سگهي. قانون جي لحاظ کان پيرزادو صاحب صحيح هوندو پر وقت جي لحاظ کان جيل جا ساٿي صحيح ثابت ٿيا. هاءِ ڪورٽ فيصلو ڏنو ته اسان کي هن رٽ جي ٻڌڻ جو اختيار ڪونهي ۽ ان سان گڏ پيرزادي صاحب جي حبس بيجا جي درخواست به خارج ڪئي وئي.
انهن ڏينهن سڀئي دوست اڪثر مايوس رهندا هئا. پر خبر ناهي ته ڇو پارٽيءَ سان وابسته هر ماڻهو کي يقين هو ته ڀٽي صاحب کي ڦاسي ڪو نه ڏيئي سگهندا. سمورو وقت اهو ئي موضوع هوندو هو. هڪ شام بي بي سي ٻڌايو ته ”حڪومت ڀٽي صاحب جي لاڙڪاڻي ۽ ڪراچيءَ واري رهائشگاهه تي ڇاپو هڻي ڪجهه ڪاغذات هٿ ڪيا آهن.“ انهيءَ خبر کان پوءِ دوستن جي اها اميد اڃا به وڌي وئي ته هاڻ ڀٽي صاحب کي ڦاسي جي سزا نه ٿا ڏين، تنهنڪري ئي ڇاپو هڻي ڪاغذات هٿ ڪرڻ جو ناٽڪ رچائي ڪو ٻيو ڪوڙو ڪيس پيا ٺاهين.
4- اپريل جي نڀاڳي ڏينهن تي صبح جو سوير ئي سپرنٽنڊنٽ جيل رائونڊ تي آيو، اسان وٽ اچي ويٺو، خلاف معمول خاموش هو. چانهه پيئڻ کان به انڪار ڪيائين ۽ منڌل منڌل هو، رڳو ايترو پڇيائين ته ”اوهان وٽ ريڊيو آهي يا نه؟“ وري چيائين ته ”ناهي ته گهرائي وٺو.“ ايئن چئي خاموشيءَ سان اٿي هليو ويو. سپرنٽنڊنٽ کي خبر هئي ته اسان وٽ ريڊيو آهي پر جيل جي روايت کي قائم رکندي ڄاڻندي به اڻڄاڻ ٿي ڪري ڄڻ اسان کي چوڻ آيو هجي ته اڄ ريڊيو ضرور ٻڌجو. سڀئي دوست سپرنٽنڊنٽ جي رويي ۽ ڳالهه تي حيران هئا. سڀني جو پنهنجو پنهنجو تبصرو هو. 9 وڳي ڌاري ڀائو ابوبڪر زرداري تيز هلندو، بئرڪ مان نڪتو کولين ڏي پئي ويو ۽ ويندي ويندي چيائين ته ”بيڊ نيوز، ڀٽي صاحب کي ڦاسي ڏئي ڇڏيائون.“ سڄي وارڊ ۾ قهرام مچي ويو. دوست زارو قطارو روئي رهيا هئا، ڪي دوست ته بيحال ٿي ويا، کين کڻي سندن بسترن تي ليٽايو ويو. عام قيدي، سپاهي به روئي رهيا هئا. جيل جي ڀتين ۽ وڻن تي به ڄڻ سڪتو طاري ٿي ويو، هر طرف چپ هئي، ڄڻ وقت جي چرپر بيهي رهي هئي. 11 وڳي سنڌي خبرن ۾ ڀٽي صاحب جي ڦاسيءَ جي خبر نشر ڪئي وئي. انهيءَ ڏينهن کان سڀئي دوست اداس هئا، وارڊن مان ڄڻ خوشي موڪلائي وئي. ٽهڪ وسري ويا. هر ڪو پنهنجي منهن پيو هوندو هو. ڪجهه ڏينهن کان پوءِ حيدرآباد مان ڪجهه دوست بدلي ٿي فجر ڌاري سکر جيل جي سپيريئر وارڊ پهتا. انهن دوستن ۾ ٻيهر گرفتار ٿي آيل محترم رسول بخش پليجو، محمد خان سومرو، عبدالحميد ميمڻ (ٺٽو) حاجي محمد رحيم شورو (هوسڙي) ۽ ڪجهه سانگهڙ جا دوست شامل هئا. ساڻن ملياسين. وڏي بئرڪ ۾ ڪچهري دوران پليجي صاحب غازي ۽ مون کي چيو ته اياز جي وائي ٻڌايو، اسان وائي ٻڌائي. پليجي صاحب چيو ته ”انڌو اڀ انڌاري ڌرتي“ ٻڌايو. اسان اهو گيت پئي ٻڌايو ته پليجو صاحب روئندو اٿي ويو. اسان ان گيت کي اڌ ۾ ئي ڇڏي ڏنو. آئون پليجي صاحب جي ڪمري ڏي ويس ته متان سندس طبيعت بگڙجي نه وڃي، وڃي ڏٺم ته پليجي صاحب جون اکيون گهڻي روئڻ جي ڪري ڳاڙهيون ٿي ويون هيون ۽ پليجو صاحب اکين کي پاڻي هڻي رهيو هو، مون ڏٺو ته اکين ۾ پاڻي اچي ويس ۽ روئندي چيائين ته ”چانڊيا صاحب ڀٽي صاحب، سان اسان جي به مائٽي هئي.“
وارڊ ۾ اڳي جهڙي رونق ته موٽي ڪا نه آئي پر نون دوستن جي اچڻ ڪري ڪچهريون وري شروع ٿي ويون. بحث مباحثا ۽ تبصرا وري جاري ٿي ويا. وارڊ ۾ اٽڪل 30-35 ڄڻا هئاسين. سڀئي دوست ماني گڏجي کائيندا هئاسين. مانيءَ جي بندوبست لاءِ منور علي عباسي صاحب کي فوڊ منسٽر مقرر ڪيو ويو، دوستن سان سندس رويو به بهتر هو ته ماني وارو انتظام به تمام سٺو ڪندو هو. سکر جيل ۾ چاچو سيف الدين به سڀني لاءِ احترام واري شخصيت هو، سڀئي ساڻس پيار ڪندا هئا. چاچو سيف، عمر ۾ پوڙهو ۽ سرگرمين ۾ ڦڙتيءَ وارو جوان هو. سڄي سنگت کيس ”مين آف دي جيل“ چوندي هئي.
نون آيل دوستن ۾ حاجي رحيم شورو اسان جو ورهين جو سنگتي آهي. اسان جي ٻاهر واري سڄي سنگت کيس ”وتايو فقير“ چوندي آهي. سندس خبرون ٻڌڻ جهڙيون آهن، ورلي ڪو سنجيده ٿيندو هوندو. جلسو، جلوس هجي يا گڏجاڻي، شادي جي دعوت هجي يا قضئي جو تڏو، سندس ڀر ۾ ويٺلن جون واڇون ٽڙيون پيون هونديون پر شرط اهو ته سائين حسين شاهه اتي موجود نه هجي، جو حاجن جي سائينءَ اڳيان دال ڪو نه ڳرندي آهي. باقي حسين شاهه ڪونهي ته حاجن ڪچهريءَ جو بادشاهه آهي. سندس حاضر جوابي، چرچي سان ڀرپور جواب ۽ تبصرو، سندس ڪهڙيون خبرون ڪجن. هڪ دفعي گول بلڊنگ وٽ ويٺا هئاسين ته اچي ولين ۽ بزرگن جو ذڪر نڪتو، ڪنهن دوست ڳالهين ۾ اچي قلندر شهباز جي واکاڻ ڪئي ۽ ڪرامتون ٻڌايون. حاجن بزرگن کي مڙئي گهٽ مڃيندو آهي. درگاهن ۾ گهڻو ايمان ڪو نه اٿس، تنهن وري کل مذاق ۾ تبصرو ڪيو، تنهن تي قلندر سائينءَ وارو حمايتي دوست ناراض ٿي پيو ۽ جذباتي ٿي چوڻ لڳو ته ”ڪمال آهي تون قلندر کي ڪو نه ٿو مڃين!“ تنهن تي حاجن چيس ته ”توکي قلندر جي لڳي آهي. آئون ته خدا کي ئي سورن سان ٿو مڃان!“ اهو ٻڌي قلندر جو حمايتي به اچي کل ۾ پيو. حاجن شوري جي ڪار به حاجن شوري جهڙي آهي. سدائين پيو ڪم هلندو اٿس. ڪڏهن سيٽون پيو ٺهرائيندو ته ڪڏهن در ۽ شيشا پيو سيٽ ڪرائيندو، ڪڏهن رنگ پيو ٿيندو ته ڪڏهن انجڻ پئي کلندي ۽ لڳندي. گاڏيءَ جا دروازا بند ٿيندا ڪو نه ۽ جي بند ٿيا ته کلندا سورن سان. هڪ دفعي سنگت گاڏي مان ڪٿي لهڻي هئي ته ان وقت دروازو کليو ئي ڪو نه، اندران وٺي لتون هنيون سين پر در ڪو نه کليا، آخر هڪ همراهه کي چيوسين ته ٻاهران لاڪ ڇڪي کولي، آخر وڏي جدوجهد کان پوءِ در کليا، حاجن کي چيوسين ته ”هي خطرناڪ ڳالهه آهي، ڪنهن مهل ڪو حادثو پيش اچي سگهي ٿو،“ حاجن شوري يڪدم جواب ڏنو ته ”انهيءَ ڪري هي ڪار رکي اٿم ته متان ڪو حادثو ٿي پوي، جي در بند هوندا ته گهٽ ۾ گهٽ لاش ته مائٽن کي سلامت ملندا!“ اسان جي هن وتائي فقير جون خبرون لکڻ ۽ ٻڌائڻ کان گهڻيون آهن. حاجن ۽ آئون گڏجي 1971ع ڌاري سپاف ۾ شامل ٿياسون. ڀٽي صاحب جڏهن سپاف کي ٻيهر منظم ڪيو ۽ روشن پنهور سپاف جو چيئرمن نامزد ٿيو ته حاجن ضلعي حيدرآباد جو صدر ٿيو. تڏهن ضلعو بدين به حيدرآباد ۾ هو. حاجن سڄي ضلعي جا ڪافي دورا ڪيا ۽ سپاف کي منظم ڪيو. سندس گڏجاڻيون به جلسي جو ڏيک ڏينديون هيون. حاجن جو ڳوٺ به ڪچهرين جو مرڪز هو. سندس ڳوٺ به يادگار ڪچهريون ٿيون آهن.

آريسر- مولانا کان قومپرست تائين

جيئي سنڌ جو رهنما محترم عبدالواحد آريسر جيڪو تڏهن مولوي عبدالواحد هو تنهن جو حاجن سان گهرو واسطو هليو پئي. محترم آريسر رسالو پيغام ڪڍيو ته حاجن شايد ان جو پبلشر هو. آريسر صاحب ان رسالي ۾ منهنجو نالو سرڪيوليشن مئنيجر طور شايع ڪيو هو.
محترم عبدالواحد آريسر تن ڏينهن ۾ ڊومڻ واهه روڊ تي نشاط پيٽرول پمپ جي پويان مسجد ۾ پيش امامت ڪندو هو، اسين به پهرين جمعي تي خطبو ٻڌڻ ويندا هئاسين ۽ پوءِ تقريبن سومهڻي جي نماز تي سندس درس قرآن به ٻڌندا هئاسين. آهستي آهستي دوستي وڌي ويئي ۽ پوءِ آريسر صاحب جو گهڻو وقت اسان سان گذرندو هو، سندس خطبو به ٻڌڻ جهڙو هوندو هو. سندس خطبي ۾ قرآن ۽ حديثن سان گڏوگڏ ڪانگريسي ليڊرن، احراري اڳواڻن ۽ ڪميونسٽ ڪامريڊن جا احوال به مثالن طور بيان ٿيندا هئا. شايد پاڪستان جي اها پنهنجي نوعيت جي پهرين مسجد هئي جنهن ۾ ديني فرض ۾ به غير مسلم ۽ لاديني اڳواڻن جا قول به نمازين کي وڻندا هئا. خطبي دوران سنڌي جماعتي ته سبحان الله پيا ڪندا هئا پر اردو وارن کي به مسجد ۾ ڪانگريسي ۽ ڪميونسٽ احوال وڻندا هئا. اهو آريسر جو ڪمال هو ته ڇا حيدرآباد جي مسجد ڇا ڪانگريس ۽ ڪميونسٽ. مولانا آريسر جو جمعيت علماءِ اسلام سان تعلق هو. مولانا مفتي محمود حيدرآباد ۾ مياڻي روڊ تي جلسي کي خطاب ڪرڻ آيو ته گاهه منڊي واري مدرسي طرفان آريسر کي خطبه استقباليه پڙهڻ لاءِ چيو ويو. جلسو شروع ٿيو، آريسر خطبي جي بسم الله ڪئي، چند گهڙيون مس ڳالهيائين ته جلسي جي انتظاميه کيس ٻانهن مان جهلي مائيڪ تان پري ڪري هيٺ اماڻي ڇڏيو. آريسر انهيءَ خطبي ۾ سنڌ جي ٻوليءَ واري مسئلي تي ڳالهائيندي ثابت پئي ڪيو ته اردو ٻولي نه اسلامي ٻولي آهي ۽ نه ئي تحريڪ پاڪستان جي.
آريسر انهيءَ تقرير ۾ اهو به پئي ٻڌايو ته اسلام جي روح خلاف به سڀ کان وڌيڪ مواد اردو زبان ۾ ئي شايع ٿيل آهي. جلسي ۾ ٿيل اها اڌوري تقرير پيغام رسالي ۾ به شايع ٿي. انهيءَ تقرير دوران آريسر کي اسٽيج تان لاهڻ جو ٻڌي رات جو مولانا غلام محمد گرامي، آريسر صاحب سان ملڻ آيو ۽ کيس تقرير تي مبارڪون ڏنيون هيون. ان کان پوءِ ته ڪو به موقعو هجي آريسر کان سنگت تقرير ضرور ڪرائيندي هئي. تمام پياري ۽ معصوم دوست محترم عباس ٿيٻي مرحوم جي شاديءَ ۾ وياسين ته به آريسر صاحب کان تقرير ڪرائي سون ۽ بٺوري ۾ حاجن جي سؤٽ جي شاديءَ ۾ به آريسر تقرير ڪئي. آريسر جي تقرير سندس بي پناهه مطالعي جي عڪاسي ڪندي هئي. سندس تقرير ۾ تاريخ جو احوال اهم هوندو هو. سندس گفتگو، آزاد، نهرو، گانڌي ۽ سورش ڪاشميري جي حوالن سان ڀريل هوندي هئي، ايئن چئجي ته به غلط نه ٿيندو ته آريسر ڳالهائيندو ئي اهو هو جيڪو انهن ڳالهايو آهي.
مولانا آريسر جو هجرو سومهڻي نماز کانپوءِ سياسي ۽ علمي ادبي ڪچهريءَ جو مرڪز هو، اڪثر ڪري محترم نياز همايوني به روزانو ايندو هو، انهن ڪچهرين ۾ حديثون ۽ آيتون به پڙهبيون هيون ته نياز صاحب جي شاعري به. ڪچهرين ۾ سڄي سنڌ جي قومي ڪارڪنن ۽ ڪامريڊن جا احوال ٿيندا هئا. نياز همايوني صاحب الائي ڇو ڪامريڊ حيدربخش جتوئي جي شهپرن کان الرجڪ هو، همايوني اڪثر شيعن تي ڏاڍو ڪاوڙيل رهندو هو، آريسر صاحب پڇندو هئس ته ”توهين پاڻ کي سيڪيولر ٿا چئو، پوءِ رڳو شيعن تي ايڏا ڇو ناراض آهيو.“ همايوني صاحب چوندو هو ته ”شيعن جي وڏي خرابي اها آهي ته وڏيون مڇون ٿا رکن ۽ انهيءَ ڪامريڊ حيدر بخش جتوئي به وڏيون مڇون رکي خراب ڳالهه ڪئي آهي.“
انهيءَ ڪچهري جي هر دلعزيز شخصيت محترم محمد صالح عاجز هو، کاڌيءَ جا ڪپڙا، سنڌي ٽوپي، ڏسڻ ڳالهائڻ جو سادو، نماڻو، ”حق صدق“ تڪيو ڪلام. ڳالهائي ته رڳو ويهي ٻڌجي. پل ۾ کلائي ته کل ۾ وڏي کان وڏي ڳالهه ڪري ڇڏي. سندس گفتگوءَ ۾ سڄي سنڌ اکين آڏو اچيو وڃي، ڄڻ سنڌ جو چپو چپو ڏٺل هجيس. جنهن سان به ملي ائڊريس پڇي ته ان جي ڳوٺ جا احوال ٻڌائي حيران ڪري ڇڏي، جنهن سان مليو تنهن جو ڳوٺ ڏٺل هئس. لڳ ڀڳ سنڌ جي واهن، واٽرن، وسندين، آبادين، ڳوٺن ۽ برادرين کان واقف هو. هڪ دفعو ڳالهين ۾ پڇيومانس ته ”عاجز صاحب، نبي سر جون نام ڪٺيون ايڏيون سهڻيون آهن ڇا، جو شاعرن کين ڳايو آهي.“ جواب ۾ وراڻيائين ته ”چانڊيا صاحب، سنڌ جي سونهن ڏسي دنگ ڪو نه ڪئي اٿم ته سنڌياڻيون ڪٿان ڏسان!“ سندس انهيءَ جواب کان پوءِ ڪافي دير سنگت گم سم لڳي پئي هئي. محمد صالح عاجز، اصل ڪانگريسي هو. ڪچهرين ۾ مهاتما گانڌي، غفار خان، امين خان کوسي ۽ ان وقت جا اهم واقعا ڏاڍي لطف سان ٻڌائيندو هو. محمد صالح عاجز ٻڌايو ته کيس مولانا آزاد ۽ نهروءَ سان به ڪم ڪرڻ جو موقعو مليو ۽ هن سان ڪافي ڪچهريون ڪيائين. آريسر جي هجري کان سواءِ منهنجي گهر ۽ حاجن جي بئراج ڪالوني واري ڪوارٽر تي به ڪچهري مچندي هئي. اها ڪچهري تڏهن ڦٽي جڏهن آريسر پنهنجي پيغام رسالي ۾ وزيراعليٰ سنڌ ممتاز علي ڀٽي (جيڪو ان وقت ڏهيسر سنڌ هو) جي خلاف سخت مضمون لکيو. رسالي جي سرورق تي ممتاز جو اهو فوٽو هو جنهن ۾ هٿ ٻڌيو بيٺو هو، تصوير جي پاسي تي لکيل هو ته ”سنڌ جو ڏهيسر پناهگيرن کان هٿ ٻڌي معافي ٿو گهري.“ پيغام جي لکڻين پنهنجو اثر ڏيکاريو، پوليس آريسر جي پڇا ڪرڻ شروع ڪري ڏني، آريسر کي مسجد ڇڏڻي ۽ ڏاڙهي ڪوڙائڻي پئي. آريسر چاهي ها ته ڏاڙهي رکي به روپوش ٿي وڃي ها پر لڳو ٿي ته هاڻ هو پاڻ به مولانا ٿيڻ مان بيزار هو، سو مولانا عبدالواحد آريسر کي هيرآباد جي هڪڙي حجام وٽ وٺي آياسين ۽ مولانا آريسر پنهنجي نالي مان مولانا کي هميشه لاءِ رخصت ڪري ڇڏيو. انهيءَ مهل آريسر صاحب سان مرحوم علڻ خان ٿيٻو، حاجن شورو ۽ آئون گڏ هئاسين. اهو 25 سيپٽمبر 1972ع جو ڏينهن هو. صبح جو نياز همايوني، محمد صالح عاجز، مولانا عبدالواحد ”آريسر“ غازي ۽ آءٌ هوسڙي وياسين، اتي ادا يعقوب جي دعوت هئي. ٻئي ڏينهن تي دعوت مان موٽي رفيق اسٽوڊيو تي مولانا صاحب جو پهريون بنا ڏاڙهيءَ جي فوٽو ڪڍايوسين. شام جو آخري ڀيرو جبيس هوٽل ۾ گڏجي ويٺاسين. رات جو حاجن جي ڪوارٽر تي ڪچهري ٿي. ڪچهري ۾ اداسي هئي ۽ آريسر صاحب جون دل لڀائيندڙ ڳالهيون به هيون ته اياز ۽ نياز جي شاعري به هئي. ڪچهريءَ ۾ مرتضيٰ ڏاڏاهي به ياد پيو ”غمن ۾ کلندي گذاري ڇڏيوسين.“ آريسر سان آڌي تائين ڪچهري ٿي. موڪلايوسين ته سڀني جون اکيون آليون هيون. مولانا به ڀريل آواز ۾ چيو ته قسمت هوندي ته وري ڪچهريون ڪنداسين.“ روپوشي جو گهڻو وقت آريسر صاحب مون وٽ مهمان ٿي رهيو ۽ پوءِ جو گم ٿيو ته ڪيئي مهينا کيس ڪونه ڏٺوسين. محترم عبدالواحد آريسر سان قرب ۽ احترام واري دوستي اڃان هلي پئي. مولانا صاحب آڪٽوبر 1949ع جي پيدائش آهي. سائين جي ايم سيد جو ڪتاب ”موجوده سياسي مسئلا“ پڙهي سيد کان متاثر ٿيو، ٻيو ڪتاب ”جيئن ڏٺو مون“ 1968ع ۾ پڙهيائين. انهيءَ ڪتاب جي ڏوهه ۾ ڀينڊي جي مدرسي مان نڪرڻو پيس.
ڳالهه پئي هلي سکر جيل ۾ حاجن جي اچڻ جي. حاجن جيل ۾ خدا ڏياريو، سڄو وقت پاڻ به خوش ته سنگت کي به خوش رکيو ايندو هو. نون آيل دوستن مان محترم حميد ميمڻ ٺٽي وارو جيل جو سٺو ساٿي ثابت ٿيو، حڪومت جي زماني ۾ هن لاءِ مشهور هو ته هي ظالم وڏيرو آهي ورڪرن جو دشمن آهي پر هتي جيل ۾ منجهس وڏيرپ جي بوءِ ئي ڪو نه هئي. سندس ڀيٽ ۾ ٺٽي ۾ محترم محمد خان سومرو ورڪرن جو دوست، ڪامريڊ ۽ قوم پرست طور مشهور هو. سومرو صاحب پارٽيءَ جي بنيادي ساٿين مان آهي. سنڌ جي پهرين وزارت ۾ جيل کاتي جو وزير ٿيو. مير رسول بخش ٽالپر جي گروپ جو ليکبو هو. محترم محمد خان جيل جي حوالي سان به بهادر ساٿي طور سڃاتو ويندو آهي. سومرو صاحب جيل ۾ گهڻو وقت قاضي محمد بخش ڌامراهه وارن سان گذاريندو هو. جڏهن ته حميد ميمڻ سمورن سنگتين سان ڪچهريون پيو ڪندو هو، راڳ جي نشست ۾ به پوئتي ڪو نه هوندو هو. آواز سٺو هئس، پراڻا انڊين گانا، پنجابي فلمي گيت ۽ پوءِ اياز جون وايون به ٻڌائيندو هو. اڪثر بحث ۾ چوندو هو ته ”ادا وڏيرو آهيان، انهيءَ ۾ منهنجو ڏوهه ڪونهي جو آئون سکيو آهيان يا بابا سکيو هو، جيترو ساٿ ڏئي سگهيس ڏيندس باقي جي ٿڪجي پيس ته هٿ ٻڌي معافي وٺبي.“
سکر جيل ۾ سڀئي ساٿي ڏاڍا خوش هوندا هئا پر پليجي صاحب جي ڪچهري جي ڪهڙي ڳالهه ڪجي. سڄو ملڪ، سڄي دنيا هئي ڳالهين ۾ پر جنگيون، تحريڪون، عشق ۽ حسن جا داستان اهم موضوع هئا. ماني ڌنڌي جو خفو نه هجي ته سڄو جڳ ڇڏي رڳو پليجي صاحب جون ڳالهيون ويهي ٻڌجن. سکر جيل ۾ پليجي صاحب سان گڏ ويهڻ ڪري سندس ٻي جنهن ڳالهه حيران ڪيو سا سندس ويسر هئي.
ماني کائيندي اوچتو اٿي وڃي هٿ ڌوتائين. کٽ تي ليٽي مٿان سوڙ وجهي ڪجهه لکڻ يا پڙهڻ شروع ڪري ڏنائين. سڀئي ماني کائي واندا ٿياسين برداشتي ٿانو کڻڻ لڳو ته پريان پليجو صاحب کوليءَ مان تيز تيز هلندي ماني جي ٽيبل تي اچي ويٺو، چئي!“ ”يار معاف ڪجو ماني کائيندي ڪا ڳالهه ذهن ۾ اچي وئي. سا وڃي لکيم، پوءِ ياد پيو ته مار! مون ته ماني پي کاڌي.“ سو وري اچي ماني کي لڳو. پليجي صاحب کي سکر ۾ سيءُ ڏاڍو لڳندو هو، گنجيءَ جي مٿان ننڍو سوئٽر، وري قميص، وري سوئٽر يا جيڪٽ مٿان اوورڪوٽ. مٿي ۾ چمڙي جي ڪنن تائين ٽوپي ۽ پوءِ سوڙ ۾. هڪ ڏينهن يارهين يا ٻارهين ڌاري ڏسون ته پليجو صاحب سياري جي سڄي يونيفارم ۾ ليفٽ رائيٽ ڪندو، ٻانهون لوڏيندو بئرڪ کان ڪمري ڏي پئي آيو. سندس ڪلهي تي آلو ٽوال رکيل ڏسي پڇيوسين: سائين خير ته آهي، چيائين ”اڄ سيءُ سان ملهه ڪئي اٿئون، وڏو مقابلو ڪري وهنتا (غسل) آهيون.“ پوءِ تڪڙو وڃي پليجو صاحب سوڙ ۾ گهڙيو. سڄو ڏينهن ڪمري ۾ سوڙ ۾ هو، شام جو بند ٿيڻ مهل پليجي صاحب سان ملڻ ويس ته ڏٺم ته آلو ٽوال اڃا ڪلهي تي پيو هوس. مون چيو سائين هي ڇاهي؟ ته ڪلهي تان ٽوال لاهيندي چيائين ”بلي اڃا هتي پيو آهي، لاهڻ وسري ويم.“ پليجي صاحب جي ويسر جا واقعا ڏاڍا مزيدار هوندا هئا، ويسر جا ڪي واقعا پاڻ به ٻڌائيندو هو. ٻڌايائين ته هڪ دفعي ڪيڏانهن وڃڻ لاءِ صبح جو اچي ڪار ۾ ويهي ڪار اسٽارٽ ڪيم. ڪار اسٽارٽ نه پئي ٿئي، سوئچ هڻي ٿڪس، هڪڙي همراهه کي سڏي ٿورو ڌڪو ڏياريم اهو به ٿڪجي پيو، وري پاڙي جي ٻن ٽن همراهن کي منٿ ڪري ڌڪو ڏياريم پر ڪار اسٽارٽ ٿيڻ جو نالو ئي نه وٺي. همراهه ته ٿڪجي بيزار ٿي پيا پوءِ ياد پيم ته، بلي! هن ۾ ته پيٽرول ئي ڪونهي.
پليجي صاحب ٻڌايو ته (شايد جرمني ۾) وڃي هڪڙي ٽرين ۾ ويٺو. ڪنهن شهر وڃڻو هئس، اوچتو پليٽ فارم تي هڪڙو ماڻهو ڏسڻ ۾ آيو جيڪو سندس پسنديده اداڪار جهڙو هو. بس ان کي ڏسي ريل مان لهي پيو. ان همراهه جي پويان وڃي ٻي ٽرين ۾ ويٺو ۽ ٽرين وڃي ڪٿان نڪتي، پوءِ اوچتو ياد پيس ته ”بلي ڪيڏانهن وڃڻو هو ڪيڏانهن اچي نڪتو آهيان تڏهن وڏو مفاصلو ڪري وري ساڳئي شهر آيس.“
پليجي صاحب جي رڳو ويسر حيران ڪندڙ ڪونهي پر سندس حافظو به حيرت انگيز آهي. ڪتاب، صفحا، سٽون، مصنف، جنرل، هيرو، غدار، اداڪار، فنڪار، شهر ۽ تاريخون به ڏاڍيون ياد اٿس. جيڪا ڳالهه ڪرڻي هوندس ڪائنات جا حوالا نثر ۽ نظم ۾ ڏئي ڇڏيندو. اسان ويسر جو سبب پڇيس ته ٻڌايائين ته ”مون اهو پڙهيو آهي ته شين کي وسارجي ڪيئن؟ انهيءَ ڪري آئون غير ضروري شيون وساري ڇڏيندو آهيان.“ پر جيل ۾ گهڻو وقت رهڻ ڪري منهنجي اها راءِ هئي ته پليجي صاحب برابر وسارڻ جو علم سکيو آهي پر پليجو صاحب وساري ڪا به شيءِ يا ڳالهه نٿو.
جيل جا ڏينهن به وڏا ته راتيون به وڏيون ٿينديون آهن پر سکر جيل ۾ اٽڪل ساڍا 4 مهينا ڪيئن گذريا خبر ئي ڪا نه پئي. وري اهڙو جيل سجايو ڪو نه ٿيو جهڙو سکر جيل جو زمانو.
سکر سيئي ڏينهن، جي مون گهاريا بند ۾،
وسايم وڏڦڙو، مٿي ماڙين مينهن،
نيئر منهنجو نينهن، اجاري اڇو ڪيو.

آسرو عالم شاهه ۾

(29- مارچ 1984ع)
صبح ساڍي اٺين وڳي اڇي چڪر وڃي ڪچهريءَ ۾ شريڪ ٿيس. ٻنپهرن جو چاچو سيف الدين پنهور ملاقات تي آيو، هاري ڪميٽيءَ جا دوست به ملڻ آيا. چئين وڳي ڌاري عالم شاهه جي ماڙيءَ تي وڃڻ جو ٽائيم ٿيو، اهو ماڙي ڏي ويو، اڄڪلهه رهائيون روزانو ٿين ٿيون. جيل وارا عالم شاهه کي سڏائي لسٽ ڏيندا آهن ته هنن کي تيار ڪري وٺي اچو. اهو ٽائيم تقريبن 4 وڳي جو هوندو آهي، تنهن ڪري عالم شاهه پاڻ به ويندو آهي ته دوست به کيس موڪليندا آهن. ڪي دوست ته اچيو عالم شاهه وٽ ويهي رهن، ڪي بئرڪ جي ٻاهران عالم شاهه جو انتظار ڪندا آهن. (هنن جو ڏوهه به ڪونهي وڏن ماڻهن جي روانگي ٿي ويئي آهي، هاڻ غريبن کي گهرن ۽ گهر وارن جو اوسيئڙو قدرتي آهي) عالم شاهه ٻڌايو ته ماڙيءَ لاءِ نڪرندو آهيان ته لڳندو آهي ته ڪي دوست منهنجي انتظار ۾ آهن، ڪي وري آهستي آهستي پيا پٺيان ايندا آهن. سندن سس پس مان ايئن لڳندو آهي ڄڻ چوندا هجن ته عالم شاهه آفيس ۾ ويندو ۽ ڄاڻ ڪا لسٽ کڻي ايندو. عالم شاهه کي چيم ته توهان وارو حال به هاڻ محرم ۾ نياز ورهائڻ وارن جهڙو ٿي ويو آهي. پڙن ۾ ايندڙ نياز جا شوقين به نياز ورهائڻ واري کي اک ۾ ڪيو بيٺا هوندا آهن، اهو همراهه ٻارن توڙي وڏن کان سالن ۾ به نه وسرندو آهي. سال بسال پڙائي ايندا ۽ نياز واري کي ڏسندا ته ڪيڏي مهل ٿو نياز آڻي.
عالم شاهه کي ٻڌايم ته هڪڙي پڙ ۾ ذلف (ذوالفقار بلوچ)، سان گڏ هئاسين، نياز پئي ورهايو. مون چيس: ذلف هتي جو نياز واهه جو ٿيندو آهي. ذلف چيو: اجهو ٿو آڻيان. مون چيس ته ڪير ڏيندو هن رش ۾؟ چيئن ڏس ته ڪيئن ٿو آڻيان. ذلف وڃي ورهائڻ واري جو پاسو ورتو ۽ زور سان چيائين ”سائين بابا ڇو نه ملندو نياز، نياز مولا جو آهي، ڪنهن جي پيءُ جو ٿورئي آهي.“ نياز ورهائڻ واري ٻڌي ورتو. يڪدم چيائين بيشڪ نياز مولا جو آهي. هان وٺ پاٽ وڃي سائينءِ کي کاراءِ!“
ڪافي دير پڙن، جهولن، گهوڙن، مولائين، موالين ۽ پڙن ۾ حاجن شوري جي خبرن کي ياد ڪندا رهياسين.
اڄ 2 وڳي گهر وارا ملاقات تي آيا. نسرين سان گڏ عمير، سميرا رباب، ناصر، زرينه هئا. نسرين ٻڌايو ته سميرا هوشيار ٿي وئي آهي. ملاقات تي ايندا آهيون ته جيل جي وڏي دروازي ڏانهن اشارو ڪندي، ”بابا بابا“ چوندي آهي.

پارٽيءَ بابت سوال ۽ جواب

(30- مارچ 1984ع)
اڄ اٽڪل اٺين وڳي ڌاري صبح جو ئي چاچو شاهنواز خان اچي نڪتو، سڀئي دوست گڏ ٿي ويا. ڪافي دير ڪچهري ٿي. چاچي ٻڌايو ته بي بي سي ٻڌايو آهي ته آمريڪي سينٽ جي خارجه ڪميٽي متفقه رٿ سينيٽ ڏي ڏياري موڪلي آهي ته پاڪستان جي هر قسم جي امداد تيستائين بند ڪئي وڃي جيستائين پاڪستان سندس ائٽمي پروگرام جي وضاحت نه ڪري ۽ ملڪ جي سياسي پارٽين جي شرڪت سان منصفاڻيون چونڊون نه ڪرايون وڃن.
11 وڳي بئرڪ نمبر 19 ۾ هڪ پڪي قيديءَ جي دعوت هئي. اتي ويس ته چاچو شاهنواز، منير ڀرڳڙي ۽ ڪجهه ٻيا دوست به موجود هئا. 12:30 وڳي ڌاري بئرڪ 11 ۾ عوامي تحريڪ جي دوستن طرفان ٻنپهرن جي ماني هئي، اوڏانهن ويس. دعوت ۾ چاچو شاهنواز، ظهور عالم رند، پير مڪرم، پير معظم، مولابخش مشوري، عبدالله ملاح، صالح ڪاتيار، عالم ٿهيم، منير ڀرڳڙي، يوسف ڪيڙانو ۽ ٻيا دوست شريڪ هئا. اتان اٿي ڪمري تي آيس. عالم شاهه، يونس ڀان ۽ سليمان لنڊ ويٺا هئا. سليمان لنڊ پارٽي متعلق سوال پڇي رهيو هو ” پارٽي کي ڪيئن منظم ڪبو؟ بينظير صاحبه انقلابي تبديلي لاءِ ڇا ٿي سوچي؟ ڪامورا شاهيءَ تي ڪنٽرول ڪيئن ڪيو ويندو؟ پوليس ۽ جاسوسي ادارا جيڪي بيگناهه ماڻهن تي ظلم ڪرڻ جا ذميدار آهن تن کي درست ڪيئن ڪيو ويندو. وڏيرا شاهيءَ جي سازشن کي منهن ڪيئن ڏبو، عوامي حاڪميت تي عمل ڪيئن ڪرائبو؟ وغيره وغيره...“ عالم شاهه سڀني جا جواب ڏنا پئي. 4 ڪلاڪ کن ڪچهري هلي. سليمان تازو هتي ئي عوامي تحريڪ مان پ پ ۾ شامل ٿيو آهي. سالن جا سال انڊر گرائونڊ ڪانگريس جون خبرون ٻڌندو رهيو آهي. ڪميونسٽ ملڪن جي، منظم پارٽين، اتي جي ڪنٽرول، انتظاميه ۽ حڪومت تي پارٽيءَ جي اختيار متعلق ٻڌي ٻڌي ۽ پڙهي پڙهي هتي لاءِ به ساڳي سوچ قائم ٿي ويئي اٿس. توقع سٺي آهي خدا شل اها توقع پوري ڪري، باقي سليمان هتي جي وڏيرن جي ڌڻ ۾ ويهي پارلياماني سياست جي اٽڪلن، چالبازين ۽ حڪمت عملين کان اڃان ناواقف آهي. اڃا ڏينهن لڳندس پارٽي ۾ طبيعت هيرائيندي، جيسين هري تيسين نڪو پارٽي جي سياست سمجهي ۽ نڪو اسان جون خبرون. ٻه ٽي ڏينهن ته جهڙو ڪانگن ۾ چٻ هوندو. سليمان مون ڏانهن نهاري مون کي به ڪچهري ۾ شريڪ ڪيو. مون رڳو ايترو چيس ته ”ساٿي اوهان جي ٻڌايل مسئلن ۽ ٻين سمورين ڇڙواڳين جو خاتمو رڳو هڪ منظم ۽ نظرياتي پارٽي ئي ڪري سگهي ٿي. پارٽيءَ کي حڪومت تي اختيار ڏئي هر محڪمي متعلق پارٽيءَ جي رپورٽن کي اهميت ڏني وڃي. حڪومتي پاليسين متعلق پارٽي کي مختلف سطحن تي اعتماد ۾ وٺڻ گهرجي. ترقياتي ڪمن، نوڪريون فراهم ڪرڻ ۽ ٻين ڀلائيءَ وارن ڪمن کي سرانجام ڏيڻ ۾ ذاتي نشوونما، انفرادي اثر رسوخ کي وڌائڻ لاءِ استعمال ڪرڻ بجاءِ پارٽي جي عزت ۽ اجتماعي ڪاميابي لاءِ ڪيا وڃن. عوامي حاڪميت قائم ڪرڻ لاءِ جي پارٽي ضروري آهي ته حاڪميت کي استحڪام به پارٽي ئي ڏئي سگهي ٿي. منظم ۽ متحرڪ پارٽي ئي طاقتور پارٽي آهي ۽ طاقتور پارٽي جي جدوجهد به ڪاميابي آهي ته ڪاميابي به پائدار ٿئي ٿي.“
شام جو مولانا جاويد نعماني ۽ انور شاهه آيا، خالد گهلوءَ جي ڪمري اڳيان ڪچهري ٿي. ظهور عالم رند، منير رنڌاوا، سليم گاکڙو ۽ محمد علي ڀرڳڙي به ڪچهري ۾ شامل هئا. مولانا نعماني پهريون دفعو هتي ڏٺو ۽ ٻڌو اٿئون، چئي ٿو ته ڪراچي جو پارٽي ورڪر آهيان. مولانا صاحب سکر مان رفيق صفيءَ سان بدلي ٿي هتي آيو آهي. ڪچهري ڪندي مولانا پيپلز هاري ڪميٽي ۽ عوامي جمهوري انقلاب جي نعري تي اختلاف ڪري رهيو هو، سندس چوڻ هو ته عوامي جمهوري انقلاب سائنٽيفڪ سوشلزم جي راهه آهي تنهن ڪري اهڙيون ڳالهيون نه ڪرڻ کپن. ڪچهري اڌوگابري ٿي مولانا چيو ته وڌيڪ وري ٻيهر ڳالهائينداسين.

اپريل فول

(پهرين اپريل 1984ع)
صبح جو ستين وڳي ٻاهر نڪري ويٺس، ورزش ۽ پنڌ بند آهي. اٺين وڳي ڌاري چانهه پي ڪپڙا ڌوئڻ ويٺس ته ڪچهريءَ جا ڪافي دوست اچي نڪتا، سوير اچڻ جو سبب پڇيومانِ ته چيائون ته غلام رسول زنگيجي ٻڌايو ته، اوهان سڏيو آهي. چيم ته زنگيجو ڪوڙ جهڙو ڪونهي. پوءِ الائي اوهان کي ڇو ڀڄايو اٿس. دوست حيران هئا پر ٿوري دير ۾ ياد پيو ته اڄ ”اپريل فول“ آهي، اڄ وڌيڪ هوشيار ٿيڻ کپي جو هونئن ته راڄ بيوقوف پيا بڻائين پر اڄ پنهنجا ويجها جن ۾ شڪ ئي نه پوندو ته سي به بيوقوف بنائي سگهن ٿا. سنگت کلندي کلندي رواني ٿي. 15-20 منٽ ئي مس گذريا ته ڊاڪٽر فضل سهڪندو آيو، وارڊ ۾ گهڙڻ شرط منهنجو پڇيائين. منير چيس ڪپڙا پيو ڌوئي، خير ته آهي؟ ڊاڪٽر چيو ته مون کي ٻڌايو ويو آهي ته مولابخش جي طبيعت تمام گهڻي خراب ٿي ويئي آهي، هيڏانهن ڀڳس ته رستي تي ٻڌائيندڙ دوست چيو ته بلڊ پريشر وارو اوزار به کنيو وڃ. وري اتان ڀڳس، ڊوڙندو پهتو آهيان. اڃا ڊاڪٽر مس ويٺو ته عالم شاهه به تڪڙو تڪڙو پئي آيو، سمجهي وياسين ته ڳالهه مڙئي ساڳي آهي. سليمان لنڊ به اچي نڪتو. ٻنهي وري ڪمري ۾ ڊاڪٽر به ويٺل ڏٺو، ٻئي خاموش ٿي ويهي رهيا ڪجهه دير کان پوءِ پڇڻ تي خبر پئي ته هنن کي ”فول“ بنايو ويو آهي. ٻنهي کي فول بنائڻ لاءِ محبوب جروار ۽ جبار پنهور (هوسڙي) پنهنجي روئڻهارڪي شڪل جو فائدو ورتو هو. ڪچهري هلي پئي ته احمد علي عباسي به ساڳي تير جو نشانو ٿي هتي اچ نڪتو. هوشيار ٿي وياسين. 11 وڳي ڌاري منشي سڏڻ آيو ته ايس پي پيو سڏي. اسين سمجهي وياسين ۽ چيوسين ته گهڻا ڏينهن.... هاڻ ڪو نه ٿا بيوقوف ٿيون. پوءِ ٻه ٽي ماڻهو ٻيا آيا ۽ پوءِ مشتاق اچي نڪتو، تنهن قسم کنيا تڏهن اعتبار آيو، وياسين. اتي ڀائو ابوبڪر، پير مڪرم ۽ مظهر بلوچ ويٺل هئا. ايس پي چيو ته ٽوٽل روزاني رات جو 10 ٿي وڃن ٿا. جڏهن ته پنهنجي فيصلي موجب ستين وڳي بند ٿيڻ کپي. صلاح ڪري 8 وڳي جو ٽائيم مقرر ڪيوسين، ايس پي وري چيو ته ڪوڏي ڪوڏي راند شروع ٿي آهي تنهن کي بند ڪرايو. اهو مسئلو به حل ٿيو ته آئينده جمعي جي ڏينهن راند ڪئي ويندي هئي. سنگت به ايس پي کي پنهنجا مسئلا ٻڌايا جن ۾ مريضن جو اسپتال وڃڻ، چڪر ۾ پاڻي جي کوٽ، مڇرن لاءِ اسپري ۽ ٻيا مسئلا شامل هئا. ايس پي واعدو ڪيو ۽ اسين ڪمري تي آياسين. هڪ وڳي ڌاري ملاقات جو سڏ ٿيو. اعتبار ئي نه اچي، دوست ويو ڏسي آيو تڏهن ملاقات تي وياسين. پپو ڪپڙا کڻي آيو هو. ملاقات تان ٻاهر آيس ته دروازي وٽ نياز ڀٽي (ٽنڊو محمد خان) بيٺو هو، ٻڌايائين ته چاچي شاهنواز کي ڏسڻ ويو هوس، طبيعت تمام گهڻي خراب اٿس. يڪدم اسپيشل وارڊ ويس، ڏٺم ته چاچو سڪون سان ستو پيو هو. دوستن کان معلوم ڪيم. چاچو بلڪل ٺيڪ ٺاڪ هو. يڪدم ياد پيو ته اپريل واري ڄار ۾ ڦاٿو آهيان. شام جو روم تي ڪچهري ٿي. ڪچهري ۾ صفر لغاري، ظهور عالم رند، خالد گهلو، منير، سليم شامل هئا. صفر صاحب ٻڌايو ته اڄ نور محمد ٿيٻي صاحب سان مڙئي هلڪي ڦلڪي ٿي پئي آهي، انهيءَ ڪري نبي بخش ڀرڳڙي صاحب ”بي“ ڪلاس ۾ ڪچهري ڪرڻ ويو آهي (عام طور تي صفر صاحب وارن جي ڪچهري ۾ ڀرڳڙي صاحب، يوسف ٽالپر، بابو غلام حسين، اعجاز خواجه، نور محمد ٿيٻو ۽ ڪڏهن ڪڏهن آفتاب رضا مغل شامل هوندا هئا) اٽڪل 9 وڳي ڌاري بند ٿياسين.

اشرف ميمڻ جي لاڏاڻي جي ڏکوئيندڙ خبر

(3- اپريل 1984ع)
صبح جو ٿورو پنڌ ڪري، ڪچهري ۾ شريڪ ٿيس. ٻنپهرن جو پپو ملاقات تي آيو، ان مهل سنڌ يونيورسٽي سپاف يونٽ جو دوست بيٺو هو، تنهن هي دل ڏکوئيندڙ خبر ٻڌائي ته بيگم نصرت ڀٽو صاحبه جو سيڪريٽري اشرف ميمڻ لاڙڪاڻي ۾ ٿيل ايڪسيڊنٽ ۾ گذاري ويو آهي. دوست اداس ٿي ويا. اشرف ميمڻ جو عالم شاهه سان گهرو تعلق هو، کيس سيڪريٽري ڪرائڻ ۾ به عالم شاهه جو هٿ هو، اشرف منهنجو به پيارو دوست هو. ٽنڊي ڄام جو عاقلاڻي ميمڻ هو. جيئي سنڌ ۾ هوندو هو، آءٌ ٽنڊي ڄام شريف قريشي، عبدالقادر ميمڻ وارن سان ڪچهري ڪرڻ ويندو هوس ته اشرف سان ڏاڍو بحث ٿيندو هو. اشرف سپاف جي ٻن حصن ۾ ورهائڻ کان پوءِ ممتاز ڀٽي واري گروپ ۾ شامل ٿيو ۽ ڪافي سرگرم به رهيو.
ڊپٽي کان فون ڪرائي اشرف جي وفات جي تصديق ڪرائي سين. عالم شاهه، اشفاق، محمد بخش ميمڻ، سليمان لنڊ، يونس ڀان، اقبال جروار، منير رنڌاوا، سليم گاکڙو، عبدالحسين اچي ڪمري ۾ ويٺاسين.
ڪافي دير اشرف جو ذڪر ٿيندو رهيو. شام جو وارڊ ۾ ظهور عالم بلوچ، خالد گهلو، محمد علي ڀرڳڙي، سليم ۽ منير سان ڪچهري ٿي. رات جو 30-9 وڳي بند ٿياسين. اڄ خبر پئي ته اعجاز خواجه رها ٿي ويو آهي.

مقرر نه وسرڻ جهڙا

(3- اپريل 1984ع)
رات ٻه ٽي ڀيرا اک کلي، ننڊ پوري ڪو نه ٿي. صبح اٺين وڳي اک کلي. جلدي تيار ٿي ڪچهري تي ويس. اڄ کان ڪچهريءَ جو ٽائم 8 وڳي طئي ڪيو ويو آهي. ڪچهريءَ کان پوءِ سنجر چانڊيو ڏي وياسين، ان طرفان دوستن لاءِ چانهه جو بندوبست ڪيو ويو هو، اتي الله بچائي لغاري صاحب سان ٿوري دير ڪچهري ٿي. بي ڪلاس ويس پر احمد علي عباسي ۽ آصف لغاري ڪو نه هئا. نور محمد ٿيٻي صاحب ۽ شڪيل پٺاڻ سان ڪچهري ٿي. شڪيل ٻڌايو ته هن سندس ڪتاب ۾ ڪافي دوستن جون خبرون ورتيون آهن، شڪيل اهو به ٻڌايو ته اسپتال رڳو ان ڪري نه ٿو وڃي جو خرچ ڪافي ٿو ٿئي. مون چيس ”اخبارن ۾ ته گهوڙا گهوڙا پئي ٿئي ته قومي محاذ آزاديءَ جي معذور رهنما جو علاج ڪرايو وڃي ۽ تون وري اسپتال ڪو نه ٿو وڃين.“ شڪيل انور عباس نقوي جو خط پڙهي ٻڌايو، سندس لکيل خط به ٻڌايائين. ٻئي ڄڻا هڪ ٻئي کي خط لکي لکنوي زبان ۾ هڪ ٻئي جي ڇنڇري خوب لاهيندا آهن. انور عباس، شڪيل ۽ محب شاهه ڏي لکيل خط ۾ چيو آهي ته ”ٻاهر سڪون ڪو نه ٿو اچي، جيل بهتر آهي.“ نقوي صاحب هتي هو ته ٻاهر وڃڻ لاءِ ماندو هو، الله الله ڪري ڏينهن گذاريائين، چوندو هو ”چانڊيو صاحب، ڪراچي اور گهر تو خواب و خيال هو گئي هين. نه جاني ڪب جائين گي، ڪب ان سي ملاقات هوگي.“ نقوي صاحب پنهنجي گهرواريءَ جو ذڪر وڏي چاهه سان ڪندو هو، بُل ملندو هئس ته ڪنهن نه ڪنهن ٻي خاتون جو تذڪرو به ضرور ڪندو هو. اتان اٿي ڪمري تي آيس ته حسين شاهه، عالم شاهه، الله بچايو لغاري صاحب، اقبال، محبوب ۽ منير ويٺا هئا. ڪافي دير ڪچهري ٿي، ماني به گڏجي کاڌي سون.
شام جو عبدالله ملاح موڪلائڻ آيو. عبدالله جو ضامن ٿي ويو آهي. اڄ سندس همشيره جي شادي به آهي. عبدالله سنڌي شاگرد تحريڪ کان اڳ ۾ سپاف ۾ هو. عبدالله جيل ۾ تمام سٺو وقت گذاريو. دوستن سان سٺي رويي سبب جيل جا سمورا دوست به سندس عزت ڪندا هئا. عبدالله عوامي تحريڪ واري رنگ جو سٺو مقرر به آهي. عبدالله جو آواز به تمام سٺو آهي، دوستن جي فرمائش تي اڪثر قومي گيت ٻڌائيندو هو.
رات جو عالم شاهه چيو ته ”محب شاهه ذهني طور سخت پريشان آهي، تون پنهنجي طرفان ناراضگي ختم ڪر.“ اڄ شاهه جو غلام رسول زنگيجو، بابو غلام حسين وٽان ٿي آيو ته ان به اهائي ڳالهه ڪئي. عالم شاهه ۽ آءٌ شام جو گڏجي محب شاهه ڏي وياسين ۽ کيس چيم ته ”جيڪڏهن مون کان ڪا تڪليف پهتي آهي ته معافي ٿو گهران.“ محب شاهه ڪافي جذباتي ٿي ويو ۽ چيائين ته ”غلطي مون کان ٿي آهي ان لاءِ آءٌ معافي ٿو گهران، مون غلط سمجهيو هو، تو نظام تي تنقيد ڪئي هئي قائم علي شاهه تي نه.“ اتي غلام رسول ۽ ٻيا هاري ڪميٽي جا دوست به اچي نڪتا، ڪافي دير ڪچهري ٿي. ڪچهري ۾ دلچسپ ۽ مزيدار تقريرن جو ذڪر اچي نڪتو. محترم عبدالحفيظ قريشي، ڪامريڊ مير محمد ٽالپر، قاضي محمد بخش ڌامراهه ۽ مير رسول بخش خان سميت بزرگ رهنمائن جي تقريرن جو تذڪرو ٿيو. ڪچهريءَ ۾ سپاف ۽ هاڻوڪن پارٽي اڳواڻن جي ڪافي تقريرن جي ذڪر سان گڏ ماما عمر ساريجي ۽ حاجن جي تقرير به ياد آئي.
ماما عمر ساريجو، سپاف بدين سب ڊويزن جو صدر هو. غازي، آءٌ ۽ حاجن بدين جي تنظيمي دوري تي وياسين ته تلهار ۽ سعيدپور ۾ گڏجاڻين کان پوءِ راڄو خاناڻي جي بازار ۾ جلسي عام جو بندوبست هو. جلسي جي ڪارروائي شروع ٿي. سڀني کان پهرين ماما عمر اٿيو، مهمانن جي آڌر ڀاءُ ڪرڻ لاءِ مائيڪ تي اچي بيٺو.
چيائين ”جناب غازي صلاح الدين، مولابخش چانڊيو صاحب، حاجي رحيم شورا صاحب ۽ ٻيا معزز مهمان، حاضرين السلام عليڪم، جيئي ڀٽو... اهو چئي، مامو عمر چپ ٿي ويو، هيڏانهن هوڏانهن ڏسڻ لڳو، وري ڊائس تي رکيل پاڻيءَ جو گلاس هڪڙي ڪنڊ کان کڻي ٻي ڪنڊ تي رکئين. يڪو چپ هو، مائيڪ جي ڪوڪ پي پئي. وري اسان ڏي ڏٺئين، چيائين“ .... ڪي سر ٿو وڃي، مرڳي ڪريا هئاسين.“
1977ع جي چونڊن ۾ حيدرآباد تعلقو ٽنڊي محمد خان سان گڏ هو، ان تڪ مان قومي اسيمبليءَ لاءِ مير اعجاز علي ٽالپر بيٺل هو. مير اعجاز جي دعوت اسان جي پياري دوست ڪريم بخش جهيجي ڏيٿا لڳ پنهنجي ڳوٺ ۾ ڪئي. ڪريم بخش کي تقرير ڪو نه ٿي آئي تنهن حاجن کي چيو ته سندس پاران تقرير ڪري. مهمان خصوصي سميت سمورا مهمان اچي ويا، اجرڪون ۽ هار به ڪافي پيا، اعلان ٿيو ته حاجن آڌرڀاءُ ڪندو. حاجن مهمانن جا نالا وٺي آڌر ڀاءُ ڪيو ۽ پوءِ تقرير ڪيائين. حاجن تقرير ۾ ڀلبو به آهي ته کٽندو به آهي. حاجن تقرير ڪندي وڏي جوش ۾ چيو ته ”هن علائقي جا ماڻهو ٻنهي ميرن مان بيزار آهن (سندس اشارو مير علي احمد ۽ مير رسول بخش ٽالپر ڏانهن هو) هڪڙو مير علي احمد خان ٻيو ننڍو مير اعجاز علي ٽالپر“ حاجن کي احساس ئي ڪو نه ٿيو ته مير رسول بخش خان جي جاءِ تي مير اعجاز جو نالو وٺي ويو آهي، سو حاجن ته وڌيڪ تقرير جاري رکي پر مير اعجاز، حاجن جي منهن ۾ پريشانيءَ مان ڏسندو رهيو ۽ ماڻهو کل ۾ ٻڏا پيا هئا.
نصرپور ۾ سپاف جي طرفان وڏو جلسو هو، جلسي ۾ حاجن جي تقرير به هئي جو حاجن ضلعي حيدرآباد جو صدر هو. حاجن تقرير ڪندي اوچتو منجهي پيو. چيائين ”انهيءَ ڪري.... انهيءَ ڪري.... رڳو انهيءَ ڪري“ لفظ دهرائيندو رهيو. حاجن جي ڳل ۾ وڏي ڳوڙهي هئي) ڳل جي ڳوڙهي تي هٿ گهمائيندو رهيو ۽ وري ڳوڙهي مان هٿ ڪڍي، پيٽ تي هٿ ڦيريندو رهيو ۽ چوندو رهيو ”انهي ڪري...“ وري حاجن هٿ پويان ڪري پٺا کنهڻ شروع ڪيا ۽ چيائين ”انهي ڪري...“ نيٺ ”انهي ڪري هاڻ ويهي ٿا رهون.“
سائين اسد الله شاهه، بلڙي شاهه ڪريم جلسي ۾ شريڪ هو، ڪافي ماڻهو گڏ ٿيل هئا حسين شاهه بخاري به وڏي جلال ۾ تقرير ڪئي. سڄو ملڪ ڪنبائي ڇڏيائين. تقرير ختم ڪري ويٺو ته انائونسر اچي شعر پڙهيو ته:
متو آهين مڇ، ٿلها ٿو ٿونا هڻين،
تو جا ڀائين اڇ، تنهن پاڻي پنا ڏينهڙا
۽ پوءِ چيائين ته اهو، هو سائين حسين شاهه بخاري چيئرمين سپاف سائين حسين شاهه جلسي کان پوءِ انائونسر سان ته وڏي جٺ ڪئي پر جيڪو ٿيڻو هو سو ٿي ويو. اهڙو ئي واقعو ٽنڊي باگي ۾ مخدوم خليق الزمان جي جلسي ۾ ٿيو، بشير لغاري تقرير ڪري ويو ته انائونسر شعر پڙهيو:
”گيا دور سرمائيداري گيا، دکا ڪي تماشا مداري گيا... اهو هو بشير لغاري صاحب.“
شام جو تنوئري ڪچهريءَ ۾ اقبال نظاماڻي دوستن کي ياد اچي ويو. اقبال تمام پيارو دوست ۽ پرخلوص قومي ڪارڪن آهي. ڪراچي مان آيل دوستن ٻڌايو ته ”ڪراچي جيل ۾ اقبال نظاماڻي مٿو ڪوڙائي روڏو ٿيو هو، هڪڙي ڏينهن ڪوڙيل مٿي سان ٽيلارا پئي ڏنئين ته سرڻ لامارو ڏئي اچي اقبال جي مٿي تي ڌڪ هنيو، اقبال جي مٿي مان رت نڪري آئي (سرڻ الائي ڇا سمجهيو) اقبال رت ڳاڙيندو ، سپرنٽنڊنٽ جي آفيس ۾ ويو ۽ وڏو گوڙ ڪيائين ته هي جيل آهي يا....سرڻون ٺونگا هڻنديون وتن!“ دوستن ٻڌايو ته سپرنٽنڊنٽ منٿون ڪري اقبال مان جان ڇڏائي.

قائد عوام جي ورسي تقريب

(4- اپريل 1984ع)
تيار ٿي 1:30 وڳي ڌاري ظهور عالم بلوچ، منير ۽ سليم سان گڏجي بئرڪ نمبر 9 ۾ قائدعوام شهيد ذوالفقار علي ڀٽي جي ورسي ۾ شريڪ ٿيس. سڄي بئرڪ اجرڪن سان سينگاريل هئي، اسٽيج جي جاءِ تي سهڻيون رليون لڳايون ويون هيون، ڊائس به ٺاهيل، اسٽيج واري ڀت تي قائد عوام جي وڏي تصوير ٺهيل هئي. کيس گلن جا هار پيل هئا.تصوير پير معظم ٺاهي هئي. صدارت به ان تصوير کان ڪرائي ويئي. جلسي جو مهمان خصوصي جوهيءَ جو ورڪر دوست بشير ٿهيم هو. ڪافي دوستن تقريرون ڪيون ۽ گيت ٻڌايا.

لسٽون ملڻ کان اڳ ئي قيدي رها، جيل انتظاميا پريشان

(5- اپريل 1984ع)
صبح جو ٿورو پنڌ ڪري، سڪل وڻن ۽ مينديءَ جي ٻوٽن کي پاڻي ڏنم، شيرين سومرو ڪيس ۾ هن وارڊ ۾ آيا هئاسين ته ابوبڪر، اقبال، ساغر، غازي ۽ مون هٿن سان سمورن وڻن ۽ ٻوٽن لاءِ نالي ٺاهي پاڻي ڏيڻ جو بندوبست ڪيو هو. نائين وڳي ڌاري ماڙيءَ تي پوليس جو معلوم ڪرڻ ويس، جو اسپتال وڃڻو هو. پوليس ڪو نه آئي هئي. آفيس ۾ اوقاش ويٺو هو، ٻڌايائين ته اڄ 90 کن دوست رها ٿي ويندا. اهو به چيائين ته اوهان دوستن سٺو وقت گذاريو آهي، چند دوستن جي رهائي جو خوشي سان گڏ ڏک به ٿي رهيو آهي. جيل جي ٻين آفيسن ۾ ڪم ڪندڙ قيدين سڀني دوستن کي ٻڌايو ته اڄ ڪافي دوست رها ٿي ويندا، تنهن ڪري هر طرف رهائيءَ جو ڳالهيون آهن. دوستن کي چيوسين ته پريشان نه ٿين. ٿي سگهي ٿو ته جيل وارا رڳو سياسي قيدين کي ذهني تڪليف ڏيڻ لاءِ اهڙيون ڳالهيون ڪندا هجن. گهڻو ڪري اسان وارين خبرن تي ڪنهن به ڌيان ڪو نه ٿي ڏنو، سڀني کي ايس پي ۽ ڊي ايس پي، جيلر جي خبرن تي اعتبار هو. ٻنپهرن تائين پوليس ڪو نه آئي. آسرو پلي ويهي رهيس. شام جو ستين وڳي ماڙيءَ تي ويس ته جيل وارا هشريءَ ۾ هئا. اهي نارا جيل مان آيل دوستن جي معلومات وارو ليٽر ڳولي رهيا هئا. انهيءَ ليٽر ۾ گهنشام پرڪاش بابت معلومات هئي. گهنشام پرڪاش نارا جيل جي ٻين دوستن سان گڏ آيو هو ۽ سندس نالو به ايم آر ڊي وارن سان گڏ مارشل لا وارن ڏي ويو ۽ پڪي لسٽ ۾ سندس رهائيءَ جو آرڊر به هو ۽ کيس حيدرآباد وارن رها ڪري ڇڏيو. هاڻ مارشل لا وارن کي خبر پئي آهي ته گهنشام ايم آر ڊي ۾ ڪو نه هو ۽ وڏو خطرناڪ قيدي هو، اهو ڪيئن رها ٿي ويو آهي! جيل وارن تي سخت ناراض هئا ۽ جيل وارا پريشان هئا. جيل وارن منهن مٿو پئي پٽيو ته اسان جو ڪهڙو ڏوهه؟ اسان کين ٻڌايو ته گهنشام ايم آر ڊي ۾ ڪونهي، پر ڪو به صحيح جواب نه پيو ڏي. ٻه ٽي دفعا فون ڪري وري چيوسين ۽ پوءِ جيڪو صاحب ويٺو هو تنهن چيو ته: ”ڪيون پريشان ڪرتي هو، جس ڪا نام ڀي ليٽر مين هي اسڪو رها ڪردو.“ اسان رها ڪري ڇڏيو، هاڻ ويل ۾ آهيون. گهنشام ڪيئن رها ٿيو، ڪنهن رها ڪيو، انٽيليجنس جو آفيسر انڪوائري تي به آيو هو. گذريل ٽن چئن ڏينهن کان لسٽ ٺاهڻ جو ڪم زور شور سان جاري آهي، وڏو مزو لڳو پيو آهي. مارشل لا وارا جن جي رهائي جا آرڊر ڪري موڪلين ٿا، سي گهڻو ڪري اڳ ۾ رها ٿي ويا آهن يا جيل وارن کي هٿ نٿا اچن ته اهي همراهه ڪٿي آهن! ٻه ٽي ڏينهن پهرين اهڙي لسٽ کڻي اشراف جيلر اشرف شاهه صاحب اسان وٽ آيو ۽ چيائين ته ”اوهان جي دوستن جا نالا آهن. اوهان کي خبر هوندي ته ڪهڙي جيل ۾ آهن. ڇاڪاڻ ته هي همراهه اسان وٽ ڪونهن ۽ رهائيءَ لاءِ اسان جي لسٽ ۾ اچي ويا آهن. نالن لکڻ ۾ به ڀلون ڪيون اٿن. ڪرڙ جو اڪ ٿي ويو آهي، هاڻ ڪٿان هٿ ڪريون.“ شام جو ڊي ايس پي ٻين جيلن تي فون ڪيو. هتان جي رها ٿي ويل ۽ گرفتار سياسي قيدين بابت معلومات ڏني ورتي پئي. مون کي ڏسي چيائين ”ڀائي خدا تمهين آزاد ڪري، هماري جان آزاد هو، هماري تو...... هي“ (شايد گار ۽ واهيات ٻولي، پٽي واري هر نوڪريءَ ۾ ٽريننگ جو حصو هوندي آهي)
رات جو بي بي سي تان بينظير صاحبه جو انٽرويو نشر ڪيو ويو. اڄ اخبار جي سرخي هئي ته ”پاڪستان کي آمريڪي امداد تي پابندي جي تحريڪ نامنظور“ انهي خبر جي ٻي لائن هئي ته ”پاڪستان کي هٿيارن جي فراهمي جي طريقي ۾ آساني محترمه بينظير ڀٽو سان صلاح مشوري کان پوءِ ڪئي وئي آهي.“ اهو بيان آمريڪي سينيٽ جي خارجه ڪميٽي جي چيئرمين سينٽر چارلس پرسي ڏنو آهي.

ملاقات دوران ڳالهه سمجهڻ جو مسئلو

(7- اپريل 1984ع)
صبح جو نائين وڳي ڌاري جيلر حيدر زمان جو ماڻهو نبي بخش ڀرڳڙيءَ کي سڏڻ آيو، ڀرڳڙي صاحب ويو ۽ وري اچي ٻڌايائين ته بدين مان ايس ايم ايل اي وٽ پيش ٿيڻ جو حڪم آيو آهي. مون انڪار ڪري لکي ڏنوآهي ته رها ڪريو ته هتان غير مشروط رها ڪريو، باقي پيش ڪو نه ٿو ٿيان.
11 وڳي عطا ملاقات تي آيو. ٻڌايائين ته ڳڙهي خدابخش ويو هو. پنجاب مان صوبائي صدر شيخ رفيق ۽ خواتين جي صوبائي صدر نادره خاڪواني وڏن جلوسن سان آيا هئا. اجتماع وڏو ٿيو هو. ملاقات جي ڪمري ۾ ڏاڍي رش هئي. گوڙ ۾ ڪا ڳالهه سمجهڻ مشڪل هئي. انهيءَ سيخن واري ڪمري ۾ رڳو هڪٻئي کي ڏسبو آهي، باقي سمجهندا رڳو تجربيڪار آهن. جيڪي چپن مان سمجهندا آهن ته همراهه ڇا پيو چئي. چاچو صفر لغاري به عطا سڏايو سو به آيو، اهو بزرگ سمجهيو ڪو نه ٿي، عطا ڳالهائيس پيو ته، وري منهنجي منهن ۾ ڏسيو چوي ڇا ٿو چوي؟ ڪافي دير کان پوءِ عطا موڪلائڻ مهل چيس ته صفر خان دادو ڪم ڪار هجي ته حڪم ڪريو؟ چاچي صفر چيو ته ”رمضان گذاري ويو. انا لله وانا اليھ راجعون!“ آءٌ اچي کليس، چاچو ڦڪو ٿيو، تنهن ڏاڍي نماڻائيءَ سان چيو ته ڇا ٿو چئي؟ اها ڳالهه عطا کي ٻڌايم ڏاڍو کليو. ٻنپهرن جو قائمخاني آيو تنهن به لاڙڪاڻي ۾ وڏي اجتماع جي ڳالهه ڪئي. خانصاحب ٻڌايو ته اڄ به سڀني قيدي دوستن جي مائٽن سان ملي آيو آهي.
شام جو خبر پئي ته لاکاٽ جي جتوئين کي سکر بدلي ڪرڻ جو حڪم آيو آهي ۽ بشير کين تيار ٿيڻ جو چئي ويو آهي. ڪافي دير کان پوءِ بشير وري آيو، اچي چيائين ته سکر وڃڻ جو هينئر پروگرام ڪينسل آهي هاڻ صبح جو پنجين وڳي وڃبو. باقي ڏنڊا ٻيڙيون هينئر هڻائي ڇڏيو. اها ڳالهه ٻڌي اسان ڊي ايس پي ڏي وياسين ۽ سخت اعتراض ڪيوسين. اتي ڪجهه جتوئي به آيا تن به ڏنڊا ٻيڙيون هڻائڻ کان انڪار ڪيو. ڊي ايس پي ڳالهه مڃي. ٻاهر نڪتاسين ته جتوئي نوجوان بيٺا هئا. سرائيڪي ۾ جيل وارن تي وٺ هئن، چيائون ”اجايو تنگ ڪيائون، وڏا.... اڳ ۾ چيائون تيار ٿيو، هاڻي چون ٿا صبح جو، اسان هنڌ ويڙهي ٻڌي ڇڏيا آهن. ماڻهو ڇا چوندا ته جتوئي تيار به ٿيا پر ڪو نه ويا، اها اسان جي بيعزتي آهي. اسان بند ڪو نه ٿينداسين.“ حاجي علي نواز جتوئي ۽ اسان ڪافي سمجهاين، تڏهن وڃي ٿڌا ٿيا.
رات جو پيپلز هاري ڪميٽيءَ جا سڀئي دوست حاجي علي نواز سان الوداعي ڪچهريءَ لاءِ سندس بئرڪ ۾ رهيا. آءٌ به اتي ئي رهيس. ڪچهريءَ ۾ تقريرن ۽ گيتن جي نشست ٿي. حاجي علي نواز سٺي سڀاو وارو دوست آهي. سندس محبت ڀري رويي ۽ هاري ڪميٽي ۾ سرگرمين تي دوستن سندس ڪافي تعريف ڪئي. اها ڪچهري رات جو 3 وڳي تائين هلندي رهي.

اڄ پڻ اکڙين سڄڻ پنهنجا ساريا.....

(9- اپريل 1984ع)
صبح جو يارهين وڳي ملاقات جو سڏ ٿيو، ملاقات جي ڪمري ۾ ويس ته عبدالله ڪورائي ۽ شمس ڪورائي بيٺا هئا. جيلر کي چيم تنهن اسپيشل ملاقات ڪرائي. عبدالله سان سندس والد جي فاتحه ڪيم. عبدالله جو والد کلڻو، ملڻو، شفيق ۽ رهائي پوکي وارو شخص هو. موري، عبدالله ڏي ويندا هئاسين ته چاچو ڏاڍي خدمت ڪندو هو. سوير اٿندو هو ۽ اچي اوطاق تي ويهندو. اسين اٿياسين ته ڪوسا، ٿڌا پاڻي اچي ويندا هئا. چانهه بسڪيٽ کارائيندو ۽ چوندو ته ”ابا صاحب اڃا اٿيو ڪونهي، اٿندو ته ناشتو پاڻ ڪرائيندو، آءٌ رڳو چانهه پيئاري سگهان ٿو، ناشتو ڪرائيندس ته صاحب ناراض ٿيندو ته اسان جي مهمانن کي به بابا ماني کارايو ڇڏي. ”خدا کيس جنت الفردوس ۾ جاءِ ڏي تڏي، جو خان هو.
ملاقات جي ڪمري ۾ اوچتو ڊاڪٽر اسماعيل اوڍيجو اچي نڪتو، ڏاڍا حيران ٿياسين. ٻڌايائين ته ”ڪالهه سکر مان بدين وٺي ويا، ميجر وٽ پيش ڪيائون، ميجر بانڊ لکي ڏيڻ لاءِ چيو، مون انڪار ڪيو، جيتوڻيڪ بانڊ ۾ منهنجي اعتراض کي ختم ڪري بانڊ ڀرڻ لاءِ به چيائون پر مون سوچيو ته جنهن حڪومت کي تسليم نه ٿو ڪريان تنهن کي ڪو به بانڊ نه ڀري ڏيان. سو مون هر قسم جي بانڊ ڀرڻ کان انڪار ڪيو. ميجر چيو ته ML078 ۾ رهائي جو اهو ئي طريقو آهي باقي ذاتي ڪم هجي ته ٻڌايو؟ مون کيس حيدرآباد جيل وڃڻ لاءِ چيو، تنهن مون کي رات هتي موڪليو آهي.“ ملاقات کان پوءِ ڪمري تي آيس ته عالم شاهه، پير مڪرم، بابو غلام حسين ويٺا هئا، چيائون ٻين پارٽين جا دوست بينظير صاحبه جي سينيٽ سان ڳالهه ٻولهه ۽ انٽرويوءَ تي تنقيد ڪري رهيا آهن، پارٽي جي خلاف پرو پئگنڊا ٿي رهي آهي، انهيءَ تي گڏيل موقف اختيار ڪرڻ کپي، فيصلو ٿيو ته پنهنجي دوستن کي سڏي صورتحال تي ڳالهايو ويندو.
ٻنپهرن جي مانيءَ تي ڊاڪٽر اسماعيل به آيو. ڊاڪٽر جي ڪچهري به ڪمال جي هوندي آهي، ڪو به بيزار ڪو نه ٿيندو آهي. ڊاڪٽر جي گفتگو نظرياتي به هوندي آهي ۽ منجهس مزاح جو مزو به شامل هوندو آهي. ڊاڪٽر ٿوري ٿوري شاعري به ڪندو آهي. گهڻو ڪري ٻين شاعرن جي شاعري جو مهانڊو به وڏي ڏانو سان مٽائي ڇڏيندو آهي. ابراهيم منشي جي شعرن ۽ جلال جي ڳايل ڪلام تي مزاحيه ٽيڪا ٽپڻي واهه جي ڪندو آهي. ڪافي دير سکر جيل جي دوستن جا قصا ۽ اتي جوڙيل مزاحيه شاعري ٻڌائيندو رهيو.
اڄ پڻ اکڙين، سڄڻ پنهنجا ساريا،
ڳلن تان ڳوڙهن جون، بوندون بس نه ڪن،
سندي سڪ پرين، لوڪ ڏٺي نه لهي.
اڄ ڊاڪٽر اسماعيل اسان ۾ موجود ڪونهي. اها سٽ لکندي دل کي ڌڙڪو وٺيو وڃي، هٿ رڦڻ لڳن ٿا، اکين ۾ ڳوڙها ڀرجيو اچن. ڊاڪٽر لاءِ مرحوم لکندي جيڪا تڪليف ٿئي ٿي تنهن جو احساس انهن سڀني کي محسوس ٿيندو، جن ڊاڪٽر سان وقت گذاريو هوندو. موت ايڏو خطرناڪ ڪونهي جيترا موت جا اثر خطرناڪ ٿين ٿا ۽ موت جا اثر، مرڻ واري تي نه پر جيئرن لاءِ عذاب ٿين ٿا، تڏهن ئي وڏڙن چيو آهي ته موت يا ماري يا کاري، پر ڪري به ڇا ٿو سگهجي سواءِ صبر ڪرڻ جي. الله جي رضا تي راضي رهڻ کانسواءِ ٻي ڪا به واٽ ڪونهي، جو سندس منشا ۽ مرضيءَ جي انسان کي ڪَل ئي ڪا نه ٿي پوي ته ڇا ٿو چاهي؟ ڇا ۾ خوش آهي؟
دوست ڪهائي دادلا، محب مارائي،
خاصن خليلن کي، سختيون سهائي،
الله الصمد بي نياز، سا ڪري جا چاهي،
انهي ۾ آهي، ڪا اونهي ڳالهه اسرار جي.
ڊاڪٽر سان پهرين ملاقات تڏهن ٿي جڏهن سول اسپتال ۾ آر ايم او هو. سول اسپتال حيدرآباد جي وڏي گيٽ وٽ سندس آفيس هوندي هئي. آءٌ، حسين شاهه ۽ غازي گڏجي الائي ڪهڙي ڪم سان وٽس ويا هئاسين. ٻي ملاقات 83ع ۾ مخدوم خليق الزمان جي لطيف آباد واري بنگلي تي ٿي، اتي ڊاڪٽر، غلام علي نظاماڻي جي دانهن کڻي آيو هو. غلام علي نظاماڻي تن ڏينهن ضلعي ڪائونسل بدين جو چيئرمين هو، سندس دوست جيڪو پڻ ضلعي ڪائونسل جو چيئرمين هو، تنهن کان بدين جي حد مان ڪار ڦر ٿي هئي. وڏيرو بشير هاليپوٽو، نظاماڻي جو مد مقابل هو تنهن ڪري ڦر جي جاچ جو منهن بشير ڏانهن ئي ٿيڻو هو. ڊاڪٽر اسماعيل جو سؤٽ وڏيرو ابو، بشير جو خاص ماڻهو هو، تنهن ڪري انهيءَ ڦر جي ڪري ابو اوڍيجي کي به گرفتار ڪيو ويو. ڊاڪٽر، خليق سائينءَ وٽ پنهنجي سؤٽ جي بيگناهي کڻي آيو هو.
سائين حسين شاهه ۽ فاضل راهو شهيد بدين ضلعي جي ايم آر ڊي جي تنظيم ڪئي ته، بشير لغاري ضلعي سيڪريٽري ۽ ڊاڪٽر اسماعيل ضلعي خزانچي نامزد ٿيا، پوءِ ته ڊاڪٽر سان باقاعده ملاقاتن جو سلسلو شروع ٿي ويو. اهي ملاقاتون اهڙيون ٿي ويون جو پوءِ هڪٻئي کانسواءِ سرندي ڪو نه هئي. جلسن جلوس، گڏجاڻين ۽ سفرن ۾ گڏ. جيلن ۽ ريلن ۾ ساڻ. جٺين، تعريفن ۾ ڀائيوار، جنهن کي ڊاڪٽر نه وڻي، تنهن کي مون لاءِ به جهڙي ڊاڪٽر جي جهل. مطلب ته دوستيون دشمنيون ساڳيون. 1986ع ۾ انهيءَ ساٿ ۾ جڳديش به شامل ٿي ويو. ٻاهر ته گڏ هوندا هئاسين پر جي حيدرآباد ۾ ته، روز شام جو جڳديش، جهڻ موريءَ تان موٽندي ٽنڊي ولي محمد ۾ گهر هيٺان اچي موٽر سائيڪل جا هارن هڻي سڏيندو. آءٌ دري مان ئي ڏسندو هئس، مٽي ۾ ڀڀوت ٿيو بيٺو هوندو، چوندو ”ڪيڏانهن نه وڃجان، ڊاڪٽر کي کنيو اچان ٿو.“ وهنجي سهنجي ڊاڪٽر کي کڻي ايندو. سندن اچڻ جو ٻڌي مون واري زال چوندي ته”اچي ويا رات جا راهي.“ پوءِ فجر تائين هيٺ بينچن تي ويٺا هوندا هئاسين. الائي ڪهڙيون ڳالهيون هيون جي کٽيون ڪو نه ٿي. اسر تائين پيو چانهه جو دور هلندو، پهرين منهنجي گهر هيٺان واري هوٽل، پوءِ دير سان وري پريان ڌوٻي گهاٽ جي سامهون واري هوٽل تان پيون چانهيون اينديون هيون. قسمت سان سوير اٿيا ته ٽيئي ساڳئي موٽر سائيڪل تي. چانهه جي هڪڙي قسط ”کدڙا گليءَ“ ۾. گاڏيون ٽنهي وٽ ڪونه هيون، ٽيئي هئاسين جڳديش واري موٽر سائيڪل تي.
ڊاڪٽر سان آخري ملاقات لاهور ۾ ان رات ٿي هئي، جنهن رات جي صبح کان پوءِ ڊاڪٽر سان وري ملاقات ٿيڻي ئي ڪا نه هئي. ان رات آءٌ، قاضي عليءَ سان هوائي جهاز ذريعي لاهور پهتس. ساڳي جهاز ۾ غلام قادر پليجو به هو. ايئرپورٽ تي ملاقات ٿي، ٻڌايائين ته ”لانگ مارچ ۾ شريڪ ٿيندڙن جو قافلو لاهور پهچي ويو آهي.“ اسين انٽرنيشنل هوٽل تي آياسين. اتي عبدالقادر جوڻيجو به رهيل هو، ان سان ٽي وي جا اداڪار، هدايتڪار ۽ ليکڪ ملڻ آيا، انهن سان ڪچهري ٿي. ڪچهريءَ کان پوءِ غلام قادر پليجو صاحب اچي نڪتو ۽ اسان کي به پاڻ سان وٺي ويو، سندس هوٽل تي، ڊاڪٽر اسماعيل، فقير محمد لاشاري، جڳديش ڪمار ملاڻي، ارشاد جتوئي ۽ ٻيا به ڪي دوست موجود هئا.
ڪافي دير ڪچهري ٿي پر ان رات خلاف معمول ڊاڪٽر ڏاڍو سنجيده هو. فقير محمد لاشاريءَ جا به هميشه وارا ٽهڪ ڪو نه هئا (لاشاري صاحب جو کلڻ ڏاڍو سهڻو هو سندس ٽهڪن ۾ سچائي هئي.) حيرت جي ڳالهه ته هئي جڳديش جي ماٺ، نه ته جڳديش ڪچهريءَ ۾ هجي ۽ ڪنهن کي چمي نه ڏي، چڪ نه هڻي، سنگتي ڀر ۾ هجيس ۽ چهنڊڙي نه هڻي ته پوءِ سمجهبو ته جڳديش آهي ئي ڪو نه. ان لحاظ کان ان رات ڪچهري ۾ ڄڻ جڳديش هوئي ڪو نه (جڳديش سچو پچو ٿري هو، دل جو صاف ۽ زبان جو کرو، نه ڪو حجاب نه ڪا اٽڪل، جيڪا آيس سا چئي ڏيندو. پ پ جو چريو جيالو، بيگم نصرت ڀٽو صاحبه کي سڳي ماءُ جيان چاهي ۽ بينظير ڀٽو صاحبه کان راکي ٻڌائي پاڻ کي سندس ڀاءُ سمجهي مٿانئس صدقو ٿيڻ لاءِ هر وقت تيار. ٿر جي وڪالت، وڏيرن، اربابن ۽ راڻن جي مخالفت سندس مشن جو اهم حصو هو.
ڪچهري هلندي غلام قادر پليجي اعلان ڪيو ته ”هاڻ سرزمين پنجاب تي شيخ اياز ٻڌبو.“ پوءِ مون کي شيخ اياز جو ڪلام ٻڌائڻ لاءِ چيائين، مون اياز جون وايون ٻڌايون ته ڊاڪٽر پنهنجي فرمائش ڪئي، ڊاڪٽر کي ”آئون ڪيئن سيج سمهان، منهنجا ماروئڙا پڌري پٽ سمهن“ ڏاڍو پسندو هو (اهو مون جيل ۾ ڪامريڊ شير خان کان ٻڌو، پوءِ آءٌ دوستن کي ٻڌائيندو هوس). ڊاڪٽر اهو ڪلام ٻه دفعا ٻڌو. لانگ مارچ تي اچڻ کان اڳ واري رات به پليجي صاحب جي ڪلفٽن واري بنگلي تي ڪچهري هئي. ڊاڪٽر اتي به خلاف معمول فرمائش ڪري اهو ڪلام ٻه دفعا ٻڌو، ڄڻ کيس خبر پئجي ويئي هجي ته پنهنجي پسند جو ڪلام وري ڪو نه ٻڌي سگهندو.
اها رات جي ڪچهري اداسيءَ واري احساس سان پوري ٿي، توڻي جو لانگ مارچ جو سڏ واپس وٺڻ جي خبر پئجي ويئي هئي، اها به پڪ هئي ته سڀاڻي سياسي فتح يقيني آهي، اهو ڪم جنهن لاءِ اسلام آباد ڪاهيو هئوسين سو گس ۾ ئي ٿي ويو آهي.
صبح جو قاضي صاحب ڪم ڪاريون لاهي واندو ٿيو ته شام جو اسلام آباد روانا ٿياسين. هوٽل تي ڪمرو وٺي ٽپڙ ٽاڙي لاهي ڪچهريءَ لاءِ فيڊرل لاج ڏي نڪتاسين. فيڊرل لاج ۾ سائين خورشيد شاهه جو ڪمرو آئي وئي لاءِ سُک ۽ سنگت جو مرڪز هو. فيڊرل لاج ۾ چپ هئي، ڪو به نه مليو. حيرت جهڙي ڳالهه هئي، ڪو ته هجي ها. اتان وري مظهر السلام ڏي وياسين، اهو به ڪو نه مليو. وري صلاح ڪري فيڊرل لاج موٽياسين ته من هاڻ ڪو اچي ويو هجي يا ڪنهن کان سنگت جي خبر پئجي وڃي. فيڊرل لاج ڏي ايندي قاضي صاحب کي چيم ”اڄ اسلام آباد جي رات کائڻ پيئي اچي، چوطرف چپ ۽ تاريڪي ڊيڄاري پئي.“ قاضي صاحب چيو ”اسلام آباد جون شامون سدائين اداس ۽ ڪاريون هونديون آهن.“ پر ٻئي انهيءَ ڳالهه تي هئاسين ته ”واقعي اڄوڪي رات وڌيڪ چپ ۽ تاريڪ آهي، ڄڻ ڪجهه ٿيو آهي.“ وڌيڪ شڪ اهو هو ته مارشل لا نه لڳي ويئي هجي. نواز شريف ۽ محترمه بينظير گرفتار نه ڪيا ويا هجن. “ مطلب ته ٻنهي کي پڪ هئي ته ڪجهه ٿيو ضرور آهي، پر ڇا ٿيو، تنهن جي خبر تڏهن پئي جڏهن فيڊرل لاج پهتاسين. استقباليه وارن کان پڇيوسين ته ڪو آيو؟ چيائون سائين خورشيد شاهه ڪراچي ويل آهي، باقي ميراڻي صاحب ۽ عبدالله شاهه هاڻ آيا آهن، پنهنجي ڪمري ۾ ويا آهن.“ عبدالله شاهه جو ڪمرو هيٺ هو. اوڏانهن وڃي در کڙڪايم، پريشان چهري سان ٻاهر نڪتو، مون کي ڏسي چيائين ”بيڊ نيوز اسماعيل گذاريو ويو.“ ڳالهه سمجهه ۾ نه آئي. چيم ”ڪهڙو اسماعيل؟“ چيائين ”پنهنجو اسماعيل، ڊاڪٽر اسماعيل، لاهور کان آيا پئي، گوجر خان وٽ ايڪسيڊنٽ ٿيو آهي، ڊاڪٽر ۽ فقير محمد لاشاري وفات ڪري ويا آهن باقي جڳديش ۽ پليجو زخمي آهن.“
ڪڻا منجهه قرار، هئا هيڪاندا سنگ ۾،
ڳاهي ڳاهه فراق جي، ڪيا ڌارو ڌار،
نه ڄاڻان ٻيهار، ڪير ملندو ڪنهن سان.
ڊاڪٽر سان لاهور واري ملاقات آخري هئي، پوءِ ڊاڪٽر ان سفر ڏي روانو ٿيو جتان ڪو به نه موٽيو آهي. ٻين جي ته لانگ مارچ ختم ٿي پر ڊاڪٽر لانگ مارچ ڪندي وڃي ازل اورانگهيو.
اوري هئا ته آئيا، جيڪس ويا پري،
ساٽي سڏ ڪري، ماڳ نهاري موٽيا.
ڊاڪٽر ڪچهرين جو راڻو هو، موت کي به سندس ڪچهرين جي سڪ ٿي، تنهن وڃي پنهنجو مهمان ڪيس. موت بيشڪ ماريندو آهي پر ڪي ماڻهو موت کي ماريندا آهن، پنهنجي ڪمن سان پنهنجي ڳالهين ۽ يادگيرين سان. ڊاڪٽر به زندهه رهندو، ڪچهرين ۽ تذڪرن ۾، سندس ٻڌندڙ کيس هر جلسي ۾ ڳوليندا. سندس ساٿي هر هلچل ۾ کيس ساريندا. ڊاڪٽر وسرڻ جو ناهي، ڊاڪٽر پلن، ڏينهن ۽ سالن ۾ صدين جا قصا ڇڏي ويو آهي ڪرڻ لاءِ.
وييون پٻ پئي، کيرون کاهوڙين جون،
آئون تن ڏوٿين جو، پڇان پير پهي،
رُڃن رات رهي، ڏونگر جن ڏوريا.
ڊاڪٽر مقرر به واهه جو هو. پاڻ روئندو هو ته سندس ٻڌندڙ به روئي ڏيندا هئا، ٻڌندڙن کي کلائيندو هو ته پاڻ به پيو ٽهڪ ڏيندو هو. بي ريا هو، چاپلوسي ڄاڻيندو ڪونه هو. محڪومن مان هو پر حاڪمن جي ٻوليءَ کان گهڻو واقف هو. ماڻهن جي ڏکن تي ڏکارو ٿيندو هو، روئي ڏيندو هو پر پنهنجا ذاتي سور ڪو نه سليندو هو، سندس ڏک سک جي خبر ئي ڪو نه پوندي هئي. پنهنجي محرومين جو ماتم ڪو نه ڪندو هو.
هر وقت کلڻ ۽ کلائڻ جو ڪوڏيو، ڊاڪٽر سنجيده گفتگو به گهڻي ڪندو هو. مغز کپائڻ ۽ مٿي ڳري ڪرڻ وارا موضوع ته ڄڻ روحاني خوراڪ هئس. سائنسي دنيا جو ماڻهو هو پر معاشيات (جنهن سان سندس پري جو واسطو ڪو نه ٿي ڏسڻ ۾ آيو) جو ڄاڻو هو، اسيمبليءَ ۾ توڙي اسيمبليءَ کان ٻاهر گئلري مان پنهنجن ساٿين جي سياسي مسئلن توڙي بجيٽ جي انگن اکرن جي سلسلي ۾ به مدد ڪندو هو. اخبار ۾ بجيٽ تي تنقيدي مضمون لکندو هو. بجيٽ تان ياد آيو ته سنڌ اسيمبليءَ جي تاريخ ۾ سنڌي ٻوليءَ ۾ بجيٽ پيش ڪرڻ جو اعزاز به ڊاڪٽر کي ئي حاصل ٿيو.
ڊاڪٽر کي پڙهندي گهٽ ڏسبو هو پر ڳالهائيندو دنيا جي هر موضوع تي هو. آبپاشي تي ڳالهائيندو هو ته آبپاشي جو جهونو ماهر لڳندو هو. آبپاشي تي مضمون به لکيائين، ته هڪڙو ڪتاب به ترتيب ڏئي رهيو هو. وزارت جي دوران، هڪڙي گڏجاڻيءَ ۾ سکر بئراج جي دروازن جي تبديلي تي ڳالهائيندي دوستن کي حيران ۽ آبپاشي جي جهوني سيڪريٽري کي پريشان ڪري وڌائين.
ڊاڪٽر هلندي گهمندي جهان جي شين تي به پيو تبصرا ڪندو هو. سندس تبصرا ۽ تشبيهون به ڪمال جون هونديون هيون. موقعي ۽ مهل جي مناسبت سان جملي بازي ۽ حاضر جوابي به واهه جي ڪندو هو. بدين ضلعي جي گروپ بندي کيس ڏاڍو پريشان ڪيو، سندس مخالفن کي پارٽي جي وڏيرن جي حمايت حاصل هئي، کيس بدين ضلعي جو شهري تسليم ڪرڻ کان ئي انڪار ڪيو ويو، انهيءَ ڪري ئي کيس حيدرآباد شهر جي سياسي اسيرن واري ڪميٽي جو ميمبر نامزد ڪرايو ويو.
ڊاڪٽر کي ضلعي ميٽنگ ۾ سوچي سمجهي سخت تنقيد جو نشانو بڻايو ويندو هو، ايستائين جو کيس پنهنجي سڳي سؤٽ سان ملڻ تي به وڏي وٺ سهڻي پيئي. اهڙي ئي تنقيد جو جواب ڏيندي ڊاڪٽر گڏجاڻي ۾ چيو ”ٿوري دير پهرين مون تي سخت تنقيد ڪئي ويئي آهي ته آءٌ ابو سان ملان ٿو، سندس گهر وڃان ٿو وغيره وغيره، آءٌ تسليم ٿو ڪريان ته اهو سچ آهي پر آءٌ پنهنجي مخالف کي چوان ٿو ته ابو جو چاچو منهنجو پيءُ آهي ۽ جيڪڏهن غلام علي نظاماڻي جو چاچو سندس (مخالف جو) پيءُ آهي ته کيس غلام علي سان ملڻ جي آزادي آهي.“ (انهي مخالف دوست ڊاڪٽر تي تنقيد ڪري پنهنجي غلام علي نظاماڻي سان تعلق کي درست پئي ثابت ڪيو)
سائين حسين شاهه 1986ع ڌاري ڊاڪٽر ۽ مون تي مهربان هو، گهڻو ڪري ڊاڪٽر ته سندس جملي بازي کان آجو ڪو نه هو. انهن ڏينهن سائين حسين شاهه، خليق سائينءَ جي خاص نورتن مان ۽ اسين عتاب زده ٽولي مان هئاسين. انهن ڏينهن اسين ذهني سائبريا ۾ ڏينهن گذاري رهيا هئاسين. 86ع ۾ محترمه ڪوٽڙيءَ جي دوري تي آئي ته حاجي محمد صديق شوري جي بنگلي تي سنگت جو وڏو ميڙ هو، سائين به پنهنجي مشغلي ۾ لڳو پيو هو يعني ڊاڪٽر ۽ ٻين مخالفن تي تبصرا ۽ تبرا جاري هئا، ته ڪنهن سائين حسين شاهه کان پڇيو ته ”سائين ايڊيشنل خزانچي ڇا آهي؟“ سائين تازو سنڌ پ پ جو ايڊيشنل خزانچي نامزد ٿيو هو. ڊاڪٽر سوال ٻڌي چيو ”آءٌ ٿو ٻڌايان ته ايڊيشنل ڇا آهي. گڏهه گاڏي ۾ گڏهه سان گڏ هڪڙي پخ به ٻڌل هوندي آهي. گاڏي جو بار ته سمورو گڏهه تي هوندو آهي پر پخ جي ٽور اهڙي هوندي آهي جهڙو سمورو بار انهيءَ پخ تي هجي، انهي گاڏي ۾ پخ کي ايڊيشنل چئبو آهي.“
ايم آر ڊي جو پهريون جلسو بدين ۾ ٿيو، اهو تحريڪ جو سنڌ ۾ به پهريون جلسو هو، انهيءَ جلسي جو انتظام به ماتلي ۾ ڊاڪٽر ۽ سندس دوستن ڪيو هو. انهيءَ جلسي ۾ عوامي تحريڪ جي ڪارڪنن به ڀرپور شرڪت ڪئي هئي. عوامي تحريڪ جا ڪارڪن شرڪت کي وڌيڪ ڏيکارڻ لاءِ نعرن جي وڏي وٺ وٺان ڪندا آهن. انهيءَ جلسي ۾ به نعرا اهڙا پئي هنيائون جو لڳو پئي ته اهي ئي ويٺا آهن ٻيو ڪو آهي ئي ڪو نه. ٻين نعرن سان گڏ ”هاري جاڳيا هاري ڙي، ڀڄ وڏيرا ڀاڙي ڙِي“ واري نعري تي وڏو زور هئن. کين سمجهايو ئي اهو ويو هو ته سندن پارٽيءَ کانسواءِ سڀ پارٽيون وڏيرن جون آهن، پ پ جا اڳواڻ آيا ته اهو نعرو اڃا به زور وٺي ويو. جلسي جو مهمان خصوصي مخدوم خليق الزمان هو، فاضل راهو شهيد ۽ ٻيا صوبائي ۽ مقامي اڳواڻ به هئا. نعرن جو به زور هو ته تقريرون به وڏي جوش واريون هيون پر تقريرن کي عوامي تحريڪ جي ڪارڪنن نعرا هڻي روڪي ٿي وڌو. نعرو هڪڙو ئي ته ”هاري جاڳيا هاري ڙي، ڀڄ وڏيرا ڀاڙي ڙي!“ جڏهن نعرن گهڻو تنگ ڪيو تڏهن ڊاڪٽر اٿي مائيڪ تي چيو ”ساٿي اوهان جي وڏي مهرباني، اوهان کي وڏيرو فاضل چوي ٿو جلسو صبر سان ٻڌو.“ (عوامي تحريڪ جا دوست هڪٻئي کي ساٿي چوندا هئا ۽ فاضل پنهنجي علائقي توڙي عوامي تحريڪ ۾ وڏيرو سڏبو هو.)
ضياءُ الحق جي سموري دور ۾ ڊاڪٽر وڏي همت جو مظاهرو ڪيو، سڄي سنڌ ۾ آمريت خلاف قول ۽ فعل سان جدوجهد ڪندو رهيو. هر جاءِ تي سندس تقريرن جو هُل هو. ڄام صادق دور جا وڏا واڪ به کيس ڪمزور نه ڪري سگهيا ۽ نه ئي ڄام جي دهشت کيس ڊيڄاري سگهي. سجاول جي باءِ اليڪشن هجي يا ڳڙهي خيري جي چونڊ وارو معرڪو، ڊاڪٽر پوئتي ڪو نه هو. سڄي سنڌ ۾ سندس گجگوڙ پي پئي. مٺيءَ ۾ محترمه بينظير صاحبه جي جلسي جو پروگرام ٿيو ته جلسي جي ميزبان جڳديش ڪمار ملاڻيءَ کي گرفتار ڪيو ويو، جلسي جو انتظام جڳديش جي مائٽن ۽ دوستن ڪيو، وڏو ڪامياب جلسو ٿيو. جلسي ۾ ڊاڪٽر جي تقرير به ڏاڍي پسند ڪئي وئي. ڊاڪٽر جي تقرير جو هڪڙو لطيفو ڏاڍو مقبول ٿيو. ڊاڪٽر ٻڌايو ته ”هڪڙو همراهه پنهنجو گڏهه رستي تي بيهاري ڊگڊگي وڄائي اعلان ڪري رهيو هو ته جيڪو به ماڻهو منهنجي گڏهه کان ”نه“ ڪرائيندو تنهن کي سئو رپيا انعام ڏيندس. اعلان ٻڌي ڪافي ماڻهو ايندا ويا ۽ پنهنجي پنهنجي ڳالهه ڪندا ويا پر هر ڳالهه تي گڏهه ڪنڌلوڏائي ”ها“ ڪندو رهيو. آخر هڪڙو ماڻهو آيو تنهن گڏهه کي ڪن ۾ ڪجهه چيو، ته گڏهه هينگون ڏئي نهڪار ۾ ڪنڌ ڌوڻڻ لڳو. ماڻهو حيران ٿي ويا ۽ گڏهه جو مالڪ پريشان. گڏهه جي مالڪ ان ماڻهوءَ کان اها ڳالهه پڇي جنهن تي گڏهه ”نه“ ڪئي. ماڻهو چيو ته پهرين ته شرط وارا سئو رپيا ڏي ۽ پوءِ ڳالهه ٻڌائڻ جا سؤ رپيا ڏيندين ته ڳالهه ٻڌائيندس. گڏهه جي مالڪ ٻه سؤ رپيا ان ماڻهو کي ڏنا. ماڻهو چيو ته مون گڏهه کي چيو ته ڄام صادق جو وزير ٿيندين ته گڏهه هينگون ڪري چيو ته ”نه نه!“
ڊاڪٽر گندي ۽ گراهه جو شوقين ڪو نه هو، نه بک جي ڪري پاڻ کي ڪيرائيندو هو نه ئي پراون ٺٺن ٺانگرن کان متاثر ٿيندو هو. چوندو هو ته ”ناشتو ڪريان ڪو نه، ٻنپهرن جو ملي ته کائبي، باقي رات جي ياد پئي ته ڍئو تي کائبي جي وسري ويئي ته ٺهيو.“
ڊاڪٽر بجيٽ تي مٿي کپائڻ واري مضمون سان گڏ سياسي ڪالم به لکيا. سندس ڪالمن ۾ به سندس گفتگو وانگر مزاح جو عنصر شامل هو. کيس گهڻو لکڻ جو وقت ملي ها ته سنڌي ادب ۾ مزاح ۽ تنقيد ۾ بهتر واڌارو ٿئي ها. ڊاڪٽر ذاتي زندگيءَ ۾ ته ايمانداري سان وقت گذاريو پر سياسي وابستگي ۽ پنهنجي سوچن جي حوالي سان ته ديوانگي جي حد تائين سچو ۽ پرخلوص هو. پارٽيءَ جي سرگرمين ۾ حصو وٺڻ جي آغاز کان آخر تائين هڪ لمحي لاءِ به پارٽيءَ جي ڪمن کان ٿڪي مايوس ٿي پاسيرو ڪو نه ٿي ويٺو.
جان جان هئي جيئري، ويٺي نه ويساند،
لڙهي لهرن پاند، ميائي ميهار ڏي.
چوندو هو ته ”دل پسند حالتون هر ماڻهو کي ميسر ٿي ڪو نه سگهنديون، تنهن ڪري حالتن جي انتظار ۾ خاموش ٿي وقت وڃائڻ پنهنجي مقصد سان غداري آهي.“ هن اڪثر پارٽيءَ جي ڪمن ۾ پنهنجي ذاتي مجبورين ۽ تڪليفن کي ڪو نه ڏٺو، جتي به سڏ ٿيس پهتو، جيڪو ڪم به مليس جنبي ويندو هو ان ۾، ڏينهن جا ڏينهن گهر ۽ ٻارن کان بيخبر رهي به پنهنجي ڪم سان نڀائيندو هو. ڀٽي صاحب جي شهادت تي نوڪري تان استعيفيٰ ڏنائين. پارٽي ۽ ايم آر ڊي جي ذميداري مليس ته سڀ ڪم ويس وسري.
پارٽيءَ جو سچو سپاهي ۽ محترمه بينظير ڀٽو صاحبه جو وفادار ساٿي هو. پارٽي ۽ قيادت سان سچائي اجائي ڪو نه ويس. ورڪرن ۾ به سندس وڏي عزت هئي ته قيادت به کيس ڪو نه وساريو. ايم پي اي ٿيو، وري وزير به ٿيو، وزارت ۾ به اهميت وارا کاتا، صحت ۽ خزاني جا کيس مليا. اها به حقيقت آهي ته سندس ڪمائي قبول پئي، جيئري به ماڻهن ۽ دوستن جي محبتن جو مرڪز هو ۽ مئي پڄاڻان به پارٽيءَ جي قيادت محترمه بينظير ڀٽو صاحبه توڙي سندس دوستن سندس وڏي يادگيري ڪئي. اها ڀاڳن جي به ڳالهه آهي ورنه ڪيئي تاريخ ساز شخصيتون، قومي تاريخ جا سونهان فرد اڄ گمنام ٿي ويا آهن، سندن پونيئرن جي ڪو به پرگهور لهڻ وارو ڪونهي.
ڊاڪٽر اسماعيل، جهاز کي معصوم ٻارن وانگر ڏسندو هو، ڊفينس ۾ ظهور سريوال جي بنگلي تي رات جو ڇت تي وڃي ويهندو هو جو اتان جهاز لهندي ويجهو ڏسڻ ۾ ايندا هئا. جهاز جون بتيون ڏسي الائي ڇو واتان نڪري ويندو هوس ته ”ماٺ ڪريو جهاز پيو اچي.“ حيدرآباد کان ڪراچي ويندي اڪثر جهاز ڏسندو هو. جهاز ڏسي منهنجو ڌيان به جهاز ڏي ضرور ڇڪائيندو هو ”استاد، هو ڏس جهاز پيو اچئي!“ جهاز ڏسڻ واري ڳجهارت به ان ڏينهن ڀڳي جڏهن سندس مڙهه جي انتظار ۾ ڪانڌي اُڀ ۾ اکيون وجهيو بيٺا هئا.“ ڊاڪٽر جو مڙهه، اسلام آباد مان جهاز ذريعي پئي آيو. اتفاق اهو به هو ته رات جو وقت هو، جهاز جون پريان بتيون ڏسي، ڳالهائيندڙ سڀ چپ ٿي ويا، ڄڻ اسماعيل چوندو هجين ته ”چپ ڪريو جهاز پيو اچي!“ جهاز آيو، پر منجهانئس کلندڙ چهرو نمودار نه ٿيو، ڊاڪٽر پاڻ لڏندي ڪو نه لٿو پر کيس هٿن تي کڻي لاٿو ويو، ڊاڪٽر جي خاموشي ۽ بيجانيءَ تي ڪنهن به اعتبار ڪو نه ٿي ڪيو. ڪوثر ڀٽي صاحب چيو ”لڳي ٿو ڄاڻ ڊاڪٽر چرچو ڪري اٿندو.“ پر انهي ننڊ مان اڳ ڪير جاڳيو آهي جو ڊاڪٽر جاڳي ها. ڊاڪٽر ٿوري عرصي لاءِ آيو، پاڻ سان ڪيئي خوبيون کڻي آيو. هو ته ڪچهرين، جلسن، جلوسن جي رونق هو، ويو ته هر اک کي اشڪبار ڪري ويو، ڪرڻ لاءِ ڪيئي ڳالهيون ڇڏي ويو.
سندس ڪانڌي، لاش کڻي ماتلي روانا ٿيا ته ايئرپورٽ کان وٺي مقام تائين وڏڦڙو وسندو هليو، کيس مائٽاڻي ڳوٺ ۾ پوري وريا ته ڪانڌين جون اکيون به آليون هيون ته پاڻ به پسيل هئا، ڄڻ آس پاس جو ذرو ذرو ڊاڪٽر لاءِ نير وهائي رهيو هو.
هي جو بادل ڀرجي ڀرجي
تنهنجي قبر تي برسيو آهي
ماڪ ڦڙا آڪاش وسائي
ڳايو تنهنجو مرثيو آهي
سنڌ ديس جي ڌرتي تنهنجي
جهوريءَ ۾ اوڇنگاريو آ
موت نه توکي ماري سگهندو
موت کي توئي ماريو آ.

عجيب تعدي بعد واپسي

(10- اپريل 1984ع)
صبح جو ڏهين وڳي ڌاري ظهور عالم بلوچ، غلام رسول زنگيجو، اقبال جروار گڏيا. ڪچهريءَ ڏي پي وياسين ته ماڙي وٽ وڏي رش هئي. خبر پئي ته ڪراچي مان دوست بدلي ٿي آيا آهن. ماڙيءَ وٽ ڪافي دوست مليا، سائين حسين شاهه به ڇانوَ ۾ بيٺو هو، کيس ڏسي ڏاڍي خوشي ٿي. ماڙيءَ وارو وڏو در کوليو ويو، سڄي ماڙي سامان سان ڀري پئي هئي. چيائون سڀڪو پنهنجو سامان اچي کڻي. حسين شاهه هڪل ڪري چيو، ”ابا عرفات جو ميدان آهي پنهنجو سامان پاڻ سنڀالي کڻو.“ سڀڪو سامان ۾ لڳي ويو، هنڌ، بيگون، بالٽيون، لوٽا، ٽين جا دٻا، ڇٻا هر ڪنهن پنهنجا ساري کنيا. حسين شاهه جو سامان کڻائي بئرڪ 15 ۾ آياسين. بئرڪ ۾ هاڻي عالم شاهه، اشفاق، محمد بخش ميمڻ ۽ هڪ برداشتي رهيل آهن. 12 وڳي سائينءَ کي وٺي ڪمري تي آياسين، تنهن وهنجي سهنجي ڪپڙا مٽايا. سندس لاٿل قميص جو کيسو ۽ سٿڻ جو پانچو ڦاٽل هو. غلام رسول زنگيجي سائين کان ڦاٽل ڪپڙن بابت پڇيو ته حسين شاهه چيو ته، ”انٽرنيشنل شهر جي انٽرنيشنل جيل ۾ انٽرنيشنل حرامين جي وچ ۾ هئاسين. ماڙيءَ تي وڃبو هو ته ڪاغذ به کيسي مان ڪڍي ڪمري تي رکڻا ۽ پئسا ابداڻي ۾ وجهڻا پوندا هئا. مون کي ٿلهو متارو ڏسي سمجهندا هئا ته پئسو مون وٽ جام هوندو، سو ماڙيءَ تي وڃان ته کيسا ڦاڙايو اچان، الائي ڪهڙن چوتين جي وچ ۾ هئاسين جن کي مون وارا ڪپڙا ڏسڻ ۾ ڪو نه ايندا هئا، هتي آيو آهيان ته سڀڪو پيو ڦاٽل ڪپڙن جو پڇي.“ (سائين کيسن جي ڦاٽڻ جو سبب ته ٻڌايو پر پانچن ڦاٽڻ جي ڳالهه ڪانه ڪئي الائي ڇو؟) سائين چيو ته ”جيل ڪافي آزاد هو، ملاقاتين کي ٻانهن تي ٺپو هڻائي بئرڪن ۾ وٺي ايندا هئاسين، 3 وڳي تائين ڪچهري ڪري وري ماڙي تي ڇڏي ايندا هئاسين، اتي 3-3- برداشتي هئا، پر هتي هجڻ به نه کپن. اتي ننڍين شرٽن ۽ کتل مهانڊن وارا برداشتي هئا، تن کي ڪم لاءِ دل چوندي به هئي، هتي وڏن شهپرن وارا جهڙا پهلوان، هر ڪنهن جا 8-8 خون ڪيل، ڪير ڪم جو چوي، اوچتو ڪو گٿو جملو نڪري وڃي ته سر وڃائي ڇڏين.“
سائين موٽي آيو آهي ته ڪچهري ۽ ٽهڪ موٽي آيا آهن. ٻنپهرن جو ماني گڏ کاڌي سين. اڄ ڪراچيءَ مان 66 ڄڻا بدلي ٿي آيا آهن.

ڪراچيءَ مان بدلي ٿي آيل ساٿي

(11- اپريل 1984ع)
اڄ صبح جو بدين ۽ ماتليءَ جا ڪجهه نوان دوست ڪچهريءَ ۾ شامل ٿيا، تن ٻڌايو ته ڪراچيءَ ۾ ڏاڍي ڪوشش ڪئي سون ته ڪچهري ٿئي ۽ جيل ۾ موجود سينيئر رهنما اسان کي سياسي تعليم ۽ تربيت ڏين پر ڪاميابي ڪو نه ٿي. جڏهن ته ٻين پارٽين جا اسٽڊي سرڪل هلندا هئا.
صبح جو اٿي صاحبزادي بينظير ڀٽو صاحبه جي بيان جي ڪٽنگ ڪري، فوٽو اسٽيٽ ڪرائڻ لاءِ موڪليم. ڪچهري ڏي پئي ويس ته آدم چانڊيو (بٺورو)، سنجر چانڊيو (ٽنڊو محمد خان) ۽ ٽنڊي محمد خان جو سيد سليمان شاهه آيا پئي، چيائون ته توڏانهن پيا اچون. موٽي ڪمري تي آياسين. هنن دوستن ڪراچي جيل ۾ ٿيل بدمزگين جا قصا پئي ٻڌايا. هنن دوستن ڪراچي جيل ۾ حسين شاهه جي رويي تي سخت تنقيد پئي ڪئي. هنن ٻڌايو ته ڪراچي جيل ۾ جتوئي گروپ ۽ ممتاز گروپ اعلانيه آمهون سامهون هئا.
ڪمري تان اٿياسين ته ماڙيءَ وٽ شير خان لنڊ مليو، سامان کنيو چڪر ڏي پئي پيو، ٻڌايائين هو ۽ ڪجهه ٻيا دوست ڪراچي مان بدلي ٿي آيا آهن، شير خان عوامي تحريڪ ۾ هو، مشهور بهادر ۽ سڄاڻ هاري اڳواڻ آهي، هينئر پي اين پي ۾ آهي، قومي گيت ڏاڍي سهڻي آواز ۾ ٻڌائيندو آهي.
15 نمبر بئرڪ ۾ ويس ته ڪافي دوست ڪچهريءَ ۾ هئا، تن چيو ته سائين حسين شاهه کي شريڪ ٿيڻ لاءِ چيوسين پر انڪار ڪيائين. هي دوست سائينءَ جي رويي تي حيران ۽ ڏکيرا هئا. اتي خبر پئي ته سنڌ جي اڳوڻي وزيراعليٰ جتوئي صاحب جو پوليٽيڪل سيڪريٽري الهبچايو لغاري به بدلي ٿي آيو آهي. ان سان ملڻ بئرڪ 11 ۾ وياسين. ان سان گڏ تلهار جو دوست نواز جتوئي به گڏ هو. نواز بدين ضلعي جو جوشيلو، سٺو مقرر ۽ نظرياتي دوست آهي. سندس والد انتقال ڪري ويو آهي، ساڻس فاتحه ڪئي سون. 12 وڳي ڊاڪٽر اسماعيل ملاقات تي آيو. (ڊاڪٽر کي جنهن رات وٺي آيا انهيءَ جي صبح جو رها ڪري ڇڏيائون). ڊاڪٽر چيو ته ڪم ڪار جي سلسلي ۾ صلاح مشورو ڪهڙو آهي، ڇا ڪرڻ کپي؟ سنگت چيس ته في الحال رڳو دوستن سان رابطو ڪرڻ کپي، سمورا دوست ۽ رهنما نڪرن ته پوءِ وڌيڪ سوچبو.
چئين وڳي ڌاري محبوب جروار اچي ٻڌايو ته 40 ڄڻن جي لسٽ آئي آهي. بخشل قمبراڻي به رها ٿي ويندو. اتان اسپتال ويس. اتان هاري ڪميٽيءَ جا دوست گڏجي بخشل کي ماڙيءَ تي وٺي آياسين. رش لڳي پئي هئي، سڀڪو پنهنجي ويندڙ دوست کي ڦِريو بيٺو هو. سامان جو ڍڳ، ٽڙيو پکڙيو پيو هو. واقعي اهڙي محل تي ماڙي جي عمارت بحري جهاز جو ڏيک ڏيندي آهي. دوست گهڻا رها ٿيندا آهن ته رش ۽ سامان سبب چوندا آهن ته اڄ بحري جهاز لڳو آهي. ٿورڙا دوست رها ٿيا ته چوندا ته اڄ فوڪر آيو آهي ۽ جي 2 -3 دوست رها ٿيا ته چوندا ته اڄ رڪشا لڳي آهي. اٺين وڳي تائين آهستي آهستي دوست ويندا رهيا. آءٌ ۽ منير 15 بئرڪ ڏي آياسين. بجليءَ جي ٿنڀي هيٺان تونئرين تي حسين شاهه، عالم شاهه، صالح ڪاتيار، محمد بخش ميمڻ، يونس ڀان ۽ پير معظم ويٺا هئا. ٺٽي جي تنظيمي ڪارڪردگي ۽ ٺٽي جي ايم آر ڊي جي قيام تي ڪچهري هلي رهي هئي. ويهي اٿياسين ته عالم شاهه چانهه جي صلاح هنئي، حسين شاهه چيو ”مائٽ چانهه پِين ته پاڻ وڃي کڻي اچو، باقي پاڻ وارو برداشتي ڪو نه آڻيندو. اهو در مان ويٺو ڏسندو ڪيترا ماڻهو آهن. اهي گهٽ ٿين ته پوءِ کڻي وڃان. رت ڪري ماريو اٿس. عادتون اهڙيون اٿس جو مجلس شوريٰ جو ميمبر ٿيڻ کپيس.“ وري چيائين ”انهيءَ جو ڏوهه ڪونهي ٽنڊي ولي محمد جو آهي، ڪير رسي ٿو سگهي.“ مون چيو آءٌ ڪو نه ٿو سڃاڻانس. برداشتي آيو، پڇوسينس ڪٿي جو آهين؟ مون کي چيائين اوهان جي پاڙي جو آهيان. اوهان سان ٻاهر به ملندو آهيان. اهو ٻڌي اٿي مليوسانس. چيم يار معاف ڪجان. سنگتي کليا ته پاڙي جو ماڻهو ڪو نه ٿو سڃاڻين. کين غلام رسول زنگيجي جي ٻڌايل ڳالهه ٻڌايم ته اعجاز خواجا جو ڀاءُ خادم، اعجاز جا ٻار ملاقات تي وٺي آيو ته اعجاز ٻين ٻارن سان ملي پڇيو ته هي ننڍڙو ڪنهنجو آهي؟ تڏهن خادم چيس ته اهو به تنهنجو آهي.
اهڙي ڳالهه ملاقات تي ڊاڪٽر اسماعيل به ٻڌائي، چيائين ته رها ٿي گهر ويس ته ننڍڙي ڪڪي، منهنجي گهر واريءَ کي چيو ته ”امي هي چاچا ڪير آهي؟“ مون ڊاڪٽر کي چيو ته شڪر ڪر ننڍڙي ايئن نه چيو ته هي ماما ڪير آهي. اتان اٿي وارڊ آياسين. سليم، خالد، بلوچ صاحب سان 9:30 وڳي تائين ڪچهري ٿي. خالد گهلو حسب معمول ٻه ٽي درديلا شعر ٻڌايا ۽ سندس ٻڌايل لطيفن تي ٽهڪ ڏيندا وڃي بند ٿياسين.

گورنر جي بيان تي ضياءَ جي ڪاوڙ

(13- اپريل 1984ع)
صبح جو شاهنواز خان جوڻيجو آيو. مختصر ڪچهريءَ کان پوءِ چيائين شاهه جو رسالو پڙهه ته ٻڌون. شاهه جو سر يمن ڪلياڻ پڙهيوسين.گذريل جمعي وانگر منير اڄ به غور سان شاهه ٻڌي رهيو هو. ڪامران چوڌري (ڪراچي) به آيو، تنهن به چيو ته کيس به شاهه ٻڌڻ جو شوق آهي. پوءِ کيس ۽ منير کي ترجمو ٻڌائيندا وياسين. چاچو ۽ آءٌ نارا جيل ۾ به پابنديءَ سان شاهه جو دور ڪندا هئاسين. اتي هڪ دفعو امداد الله انڙ صاحب به دور ۾ شريڪ ٿيو. نارا جيل ۾ سائين الله بخش شاهه بخاري سڄو ڏينهن شاهه جو ڪو نه ڪو بيت يا سٽ مستيءَ ۾ جهونگاريندو رهندو هو.
اخبارون آيون، اخبارن جي سرخي هئي ته سنڌ مان 281 سياسي قيدي رها ڪيا ويا آهن. رها ٿيڻ وارن ۾ خواجه خير الدين، عبدالحفيظ لاکو، نفيس صديقي، عابد زبيري، سليمان گهانچي، بيگم نورجهان سومرو ۽ بيگم اين ڊي خان به شامل آهن. اخبار ۾ عابد زبيري جو بيان هو، جنهن ۾ هن آزادين جي آجيان ڪندي چيو آهي ته گورنر مثبت قدم کنيو آهي. گورنر سياستدانن سان مفاهمت چاهي ٿو، گورنر سياسي رهنما رها ڪري اليڪشن لاءِ سازگار فضا قائم ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي آهي ”گورنر جو صاحب“ يعني صدر 24 ڪلاڪ سياستدانن لاءِ گندي زبان استعمال ڪندو رهي ٿو. زبيري صاحب جو خيال آهي ته سياسي رهنمائن جي آزاديءَ سان سڀ مسئلا حل ٿي ويندا. ماڻهو ڇڏيو، باقي چونڊون جيئن وڻي تيئن ڪرايو! جيڪڏهن نالي ماتر چونڊون ئي مسئلي جو حل هو ته هيڏي ساري جدوجهد ڇا لئه هئي؟ ڪجهه ڏينهن اڳ ۾ زبيري صاحب جي اڳواڻ، شير باز مزاري جو به اڳوڻي گورنر عباسي جي تعريف ۾ بيان شايع ٿيو هو ته گورنر اشراف ماڻهو آهي. مزاري صاحب سرحد جي گورنر سان به گهاٽو واسطيدار آهي، ساڻس ملندو جلندو آهي. صدر سان ملڻ، تعريف ڪرڻ حرام آهي. گورنر لاءِ بيان ۽ ملاقات جائز آهي! مسڪين، سپاهين ۽ ڪپتان سان به ملي ته غدار ۽ ايجنٽ آهي وڏو ماڻهو صدر ۽ گورنر سان ڪچهريون ڪري ته ذاتي تعلقات آهي.) اڳوڻي گورنر عباسيءَ جي متعلق اعلان ڪيو ويو هو ته اسلام آباد پهچڻ شرط وفاقي وزارت ماڻيندو، تنهن بابت ڪا به خبر ڪو نه آئي آهي ته ڪٿي آهي، سندس وزارت جو ڇا ٿيو. گورنر کي لهڻ جا پسڻ پئجي ويا هئا. چارج ڏيڻ کان چند ڏينهن اڳ ۾ بيان ڏنو هئائين ته ”ايم آر ڊي جي تحريڪ بحالي جمهوريت لاءِ هئي، هن تحريڪ ۾ تشدد بعد ۾ داخل ٿيو.“ گورنر جو اهو بيان صدر جي پاليسيءَ جي ابتڙ هو، جو صدر سندس پڇ لٽڪائو وزير ۽ حواري چوندا رهيا آهن ته ايم آر ڊي جي جدوجهد غير ملڪي اشاري تي ملڪي سالميت خلاف ۽ تشدد ۽ تخريبڪاري جي جدوجهد هئي! تازو ضياءَ ڪراچي آيو ته بيان ڏنائين ته عباسي جو بيان غلط آهي، ايم آر ڊي جي جدوجهد تخريب لاءِ هئي، آءٌ عباسي کان سندس بيان بابت ضرور پڇندس. گورنر عباسيءَ چند ڏينهن اڳ ۾ بينظير ڀٽو صاحبه لاءِ به تعريفي بيان ڏنو هو.
شام جو اڇي چڪر وياسين ته حسين شاهه ۽ عالم شاهه توئنريءَ تي ڪچهري مچايو ويٺا هئا. حسين شاهه شيعه عالم وانگر وچ ۾ ڳالهائي رهيو هو، ويٺل سڄي سنگت ٻڏي پئي هئي اوڇنگارن ۾ نه پر ٽهڪن ۾. ڪچهريءَ دوران خبر پئي ته هوسڙيءَ جو ننڍڙو ساٿي جبار پنهور بيهوش ٿي ويو آهي. کيس اسپتال آندوسين. ڊاڪٽر 2-3 سيون به هنيون پر فائدو ڪو نه ٿيو. ڊاڪٽر امداد کي گهران گهرايوسين. ڪافي دير لڳي ڊاڪٽر جي اچڻ ۾، جو جيل جي ڊاڪٽرن لاءِ جيل ۾ رهائش لاءِ بنگلو ته آهي پر رهندا ڪو نه آهن، جيڏي مهل ضرورت پوندي آهي ته فون ڪري ڊاڪٽر کي اباڻي گهران گهرائبو آهي. تيسين قيدي جو الله واهي آهي. ڊاڪٽر آيو. جيل جي پوليس سان ئي جبار کي سول اسپتال موڪلي يارهين وڳي اچي ڪمري تي ستس.

اسپتال روانگي

(14- اپريل 1984ع)
صبح جو اسپتال وڃڻ لاءِ پنهنجو ۽ جبار جو فارم کڻي ڊاڪٽر امداد ڏي ويس. اتي ڀائو ابوبڪر ويٺو هو. خبر پئي ته اسپتال لاءِ 6 ڄڻن جي اجازت آهي، تن ۾ ڀورل شاهه ۽ ڀائو ضرور هوندا باقي ٻين جو فيصلو پاڻ ڪيو. ڀائو جي والده اسپتال ۾ داخل ٿي آهي. گڏيل صلاح سان 6 سياسي 2 غير سياسي طئي ڪياسين. اسپتال وياسين، ڀائو والده سان مليو. مولابخش مشوري کي داخل ڪيو ويو. پاڻ کي ۽ جبار کي ڊاڪٽر کي ڏيکاريم. ڊاڪٽر چيو ته جيل کان اجازت وٺون ٿا، توکي به داخل ٿيڻو پوندو ٽيسٽن وغيره لاءِ. اسپتال ۾ سرور شاهه ڀٽ شاهه، الله جڙيو پتافي، عبدالغفور نظاماڻي، منير ميمڻ (ماتلي) ملڻ آيا. هي سڀ دوست تازو رها ٿيا آهن. 2 وڳي تائين اسپتال ۾ هئاسين. وري جيل آياسين. شام جو دوست ٻڌائڻ آيو ته غلام رسول جلالاڻي (ٽنڊو محمد خان) جي رهائيءَ جو آرڊر آيو آهي. کيس در تي ڇڏڻ لاءِ ويس. ساڻس موڪلائڻ محل دوست ڏاڍو جذباتي هئا. غلام رسول صبرائتو ۽ سٺي سڀاءُ وارو دوست آهي. ڪچهري ۾ گهڻي دلچسپي وٺندو هو، کيس سياسي تعليم ۽ تربيت حاصل ڪرڻ جو ڏاڍو شوق هو.

پرو چانڊيو مارجي ويو

(16- اپريل 1984ع)
ڪالهه ڊاڪٽر چيو ته اکين ۾ سائي پيئي ڏسڻ ۾ اچي، دوائون ۽ آرام ضروري آهي. ڪچهريءَ جي دوستن کان موڪل ورتم، اڄ ڪچهري ۾ ڪو نه ويس. ٿوري دير لاءِ جبار کي اسپتال ڏسڻ ويس، گهڙيءَ لاءِ حسين شاهه سان ڪچهري ٿي. شام جو عالم شاهه، محبوب جروار، غلام رسول زنگيجو، اقبال جروار ۽ عبدالحسين پنهور اسان وٽ ترسيا.
ڪالهه کان پرو چانڊيو جي پوليس هٿان مارجڻ جو تذڪرو جيل ۾ عام آهي. اڄ سڄي عبرت اخبار پروءَ سان ڀري پئي هئي. اخبار جي سرخي هئي ”پرو مارجي ويو“ خبر اهڙي اهميت سان شايع ٿيل هئي ڄڻ مارشل لا نافذ ٿي ويئي. پروءَ جو احوال پروءَ جي ساٿين جو احوال، پوليس جي سورهيائي جو قصو، سڄي اخبار هئي پرو، پرو، سڄي جهان جا ڪيس هئا پروءَ جي کاتي ۾. ظاهر آهي جيڏو ڌاڙيل کي وڏو ثابت ڪبو اوڏوئي پوليس جو ڪارنامو ليکبو.
دادو ضلعي ۽ آسپاس پرو جي وڏي دهشت هئي. پرو جي خاتمي سان في الحال دهشت ۽ بدامني جو دور پورو ٿيو. تان جو وري ڪنهن ڀاڳيل جي کاتي ۾ هيڪاندا ڏوهه وجهي ڪو وڏو ڌاڙيل بڻايو وڃي. ٽيون ڏينهن آءِ جي جو بيان آيو هو ته ”پروءَ جو وقت پورو ٿي ويو.“ (اسان جي پوليس کي ڏوهن ۽ ڏوهارين بابت اڳ ۾ ئي خبر پئجي ويندي آهي) دادوءَ جي دوستن ٻڌايو ته پروءَ کي پوليس نه پر دشمنن ماريو آهي. اسان وٽ اڪثر ڌاڙيل جي مارجڻ کي پوليس پنهنجي ڪاميابي قرار ڏيندي آهي. مخلوق چوندي آهي ته ڌاڙيل کي دولاب سان ماريو ويو آهي. گنگوءَ جي گوڙ جي خاوند کي خبر.
ٻنپهرن جو غلام رسول جلالاڻي ملاقات تي آيو، ٻڌايائين ته س پ هه ڪ جو ڪم ڪريون پيا، محمد خان کوسو ٽنڊي محمد خان تعلقي جو صدر ٿيڻ لاءِ تيار آهي. شام جو دوستن جي ڪچهري ڏي ويس. دوست پابندي سان ڪچهري ڪن ٿا. شام جو تقريرن جي نشست ٿيندي آهي، انهيءَ ۾ هر ڪو دوست بيهي ڳالهائيندو آهي ته جيئن کيس تقرير ڪرڻ جي تربيت به ملي.
اتان ٿي ٿوري دير لاءِ حسين شاهه سان ڪچهري ڪيم. رات جو فدا حسين ڏيري، بلوچ، منير، سليم ۽ خالد سان ڪچهري ٿي. اڄ ظهور عالم بلوچ صاحب ڏاڍو جذباتي هو، جو آفتاب رضا ۽ بابو غلام حسين ڪن دوستن سان گڏجي بلوچ صاحب وٽ آيا ۽ ڪنفيڊريشن جو پرچار ڪري پنجاب تي ڇوهه ڇنڊي ويا هئا. بلوچ صاحب چوي ته ”سنڌ جا اهي سپوت قائد عوام جي شهادت مهل ڪيڏانهن ويا هئا، پنجاب جي ماڻهن پاڻ کي باهيون پئي ڏنيون ۽ هنن شاديون پئي ڪيون. جڏهن تحريڪ جو وقت هو تڏهن هنن پارٽيءَ سان غداري ڪئي، هاڻ ته حڪومت لاءِ جهيڙو آهي.“ سنڌ جي احساس محروميءَ جا ”نوان ترجمان“ بلوچ صاحب جي گفتگوءَ سان ايم آر ڊي جي جدوجهد جو موضوع ڇڙي ويو. دوستن مون کان منهنجي راءِ پڇي ته مون کين چيو ته ”ڀٽي شهيد جي شهادت سبب پاڪستان ۾ پراڻي روائتي قيادت کان بيگانگي جي لهر اٿي هئي، تنهن کي به ختم ڪرڻ لاءِ هن جدوجهد کي وقت جي ضرورت سمجهي شروع ڪيو ويو. پاڪستان جي مستقل حاڪمن فردن توڙي ادارن کي صاف نظر اچي رهيو هو ته قائدعوام جي شهادت کان پوءِ پئدا ٿيل اڀار ۽ سنڌ جي روايتي وڏيرائي قيادت طرفان قائد عوام جي شهادت تي مجرماڻي خاموشي سبب جيڪا نئين قيادت اڀري رهي هئي، سا ڪنهن به صورت ۾ سندن مفاد وٽان ڪو نه هئي. تنهنڪري ٿي سگهي ٿو ته هڪ سوچ تحت ئي انهن پراڻن ليڊرن جي قيادت ۾ ئي زوردار تحريڪ هلرائي ٻئي مقصد حاصل ڪيا ويا هجن. اهو به ممڪن آهي ته پراڻي قيادت جي گرفتارين کان پوءِ نئين ليڊرشپ جي اڳيان اچڻ واري خوف کان ئي تحريڪ کي مايوس ڪن انداز ۾ ختم ڪيو ويو هجي.“ (عابد زبيري ڪچهريءَ ۾ اهڙي ڳالهه ڪئي هئي ته، جتوئي صاحب جو بيان وقتائتو آهي، هاڻ تحريڪ غلط هٿن ۾ وڃي رهي هئي.“)
”هڪڙي پاسي هن تحريڪ کي هڪڙي صوبي ۾ زور وٺائي مٿس بيپناهه تشدد ڪري انهيءَ صوبي جي ماڻهن کي مرڪزي سياست کان بيگانو ڪيو ويو ته ٻئي پاسي سنڌ جي احساس محرومي بابت ڪاغذي ڪاررواين ۽ بيانن جو طوفان کڙو ڪري سنڌ جي ماڻهن جي اڪيلائپ جي احساس کي وڌيڪ اجاگر ڪيو ويو، نه ته ڇا تحريڪ استقلال جو مشير پيش امام ۽ پنجاب جو نسل پرست رهنما دولتانه ۽ ڇا صوبن جي خودمختياري ۽ سنڌي ماڻهن جا حق! اهي ٻئي به چون ته ”صوبائي خودمختياري ڏيو، ڪرنسي، دفاع ۽ خارجه پاليسي مرڪز وٽ هجي، سنڌ سان زيادتي آهي! پنجاب سنڌ سان زيادتي ۾ شريڪ نه ٿئي!“ سبحان الله. رائو فرمان علي به چيو آهي ته پنجاب کي رڳو پاڻ کي پاڪستان نه سمجهڻ گهرجي. ذات پنجابي اردو دانشور ڪاهي پيا آهن سنڌ جي احساس محرومي خلاف جنگ ۾. جڏهن سڄي سنڌ سڙي رهي هئي، تڏهن غير سنڌي دانشورن کي نانگ سنگهي ويو هو. اردو اڪثريتي جماعتن، نوراني واري جمعيت ۽ جماعت اسلامي ٻڙڪ نه ٻوليو سنڌ جي قتلام تي، بلڪه انهن تحريڪ جي مخالفت به ڪئي ۽ ڪٿي ڪٿي ته تحريڪ جي ڪارڪنن سان مقابلا به ڪيا. شهرن ۾ موجود نام نهاد پرولتاريه به هن ڪوس تي خاموش تماشائي هئي. تحريڪ جي ختم ٿيڻ شرط ئي اردو اخبارن کي ياد پئجي ويو آهي ته مهراڻ رنگ ۽ سنڌ ايڊيشن شايع ڪيا وڃن، سنڌي ادب جا ڌڙا ڌڙ ترجما ڪري شايع ڪيا پيا وڃن، جن سرڪاري آفيسرن جا هانوَ اجرڪ ۽ سنڌي ٽوپي پڇائڻ سان ڏرندا هئا سي به سنڌ جي حقن ۽ احساس محروميءَ جي خاتمي لاءِ جاکوڙين پيا. ڊاڪٽر حميده کهڙو ۽ سندس پارٽي سنڌ جي قتلام مهل چپ، باقي هاڻ ”سنڌ سان ظلم آهي“ جون صدائون بلند ڪري رهيون آهن. ڊاڪٽر صاحبه سرڪاري عهديدار هئڻ جي باوجود غير ملڪي صحافيءَ کي وٺي دادو جيل جو معائنو ڪرايو ۽ ڊاڪٽر صاحبه اعلانيه سنڌو ديش جي حمايت ۾ بيان جاري ڪيا آهن. اها به سوچڻ جي ڳالهه آهي ته سنڌ ۽ صوبائي خودمختياري جون ڳالهيون پيون ٿين ۽حاڪم چپ آهن! انهن جماعتن جي اڪثر ليڊرن جا ته سنڌ ۽ خودمختياريءَ جي نالي ٻڌڻ سان به نڪاح خطري ۾ پئجي ويندا آهن. جن کي سنڌ ۽ صوبن سان دشمني ڄڻ دين جي ورثي ۾ ملي هجي تن جي ماٺ واقعي حيرت ۾ وجهندڙ ڳالهه آهي، ڄڻ سرڪاري سرپرستيءَ ۾ قومي مسئلي کي شدت سان اٿاريو پيو وڃي.
اها به حقيقت آهي ته پ پ جي رهنمائن جو رويو به جدوجهد کي سنڌ ۾ ئي زور وٺائڻ ۽ محدود ڪرڻ جو پئي لڳو. انهيءَ ۾ ڪو شڪ ناهي ته پنجاب ۾ به پ پ جلوس ڪڍيا، گرفتاريون ڏنيون، احتجاج ڪيو پر اتي اها سرگرمي نه هئي جيڪا سنڌ ۾ هئي. پنجاب جي صف اول جي اڳواڻ فاروق لغاري جو رويو آغاز ۾ ئي تحريڪ لاءِ ٿڌو هو. سنڌ ۾ جتوئي صاحب تحريڪ جو باقاعده آغاز ڪري بلدياتي چونڊن جي بائيڪاٽ جو فيصلو ڪيو، جڏهن ته فاروق لغاري انهيءَ وقت به ڪارڪنن کي بلدياتي چونڊن جي تياريءَ جي هدايت ڪئي، پر جڏهن سنڌ ۾ تحريڪ جو آغاز ٿي ويو ته پنجاب سنڌ سان يڪجهتي طور حصو ورتو. سرحد ۾ به گرفتاريون ٿيون پر اتي تحريڪ جو زور ڪو نه هو. سرحد جي اهم سياسي قوت عوامي نيشنل پارٽي ۽ ايم آر ڊي جي مرڪزي رهنما بلور ته تحريڪ جي آغاز ۾ ئي تحريڪ کي ڪاپاري ڌڪ هنيو ۽ عملي طرح عليحدگي اختيار ڪري ڇڏي.
خود قيادت تحريڪ کي سنڌ ۾ زور وٺائڻ ۽ محدود ڪرڻ جو طريقو اختيار ڪيو (خبر ناهي ڇو؟) جتوئي صاحب تحريڪ جي آغاز ۾ ڪراچي پريس ڪلب ۾ خطاب ڪندي اهڙو لهجو اختيار ڪيو جنهن سان لڳو ٿي ته پاڪستان ليول تي جمهوريت جي بحاليءَ لاءِ نه پر خودمختياريءَ جي جدوجهد جو آغاز ٿي رهيو آهي. پ پ جي حوالي سان سنڌ جي ٻي وڏي شخصيت ممتاز علي ڀٽي به پنهنجي تقريرن ۾ ايم آر ڊي جي جدوجهد کي اجرڪ، ٽوپي ۽ پٽڪي جي جدوجهد قرار ڏئي ماڻهن جي قومي جذبي کي اڀاريو. سنڌ ۾ ان وقت جي مقبول رهنما مخدوم خليق الزمان جنهن هن هلچل کي هلائڻ لاءِ سنڌ جي شهرن ۽ ڳوٺن جا دورا ڪري اهم ڪردار ادا ڪيو، تنهن به سنڌ جي سورهيه پٽ ذوالفقار علي ڀٽي ۽ سنڌ جي مارئي بينظير ڀٽو جو ذڪر ڪري پلاند واري جذبي کي جاڳايو، (يقينن مخدوم صاحب سڀ ڪجهه جذبي ۽ جوش وچان ئي ڪيو ڇاڪاڻ جو مخدوم صاحب ايم آر ڊي جو پاليسي ساز اڳواڻ نه پر نج عوامي رهنما هو، سندس سمورو زور عوام ۾ اڀار ۽ جوش پئدا ڪرڻ تي هو. پنهنجي لب و لهجي جي ڪري ئي عوام ۾ وڌيڪ مقبول هو. هڪڙو مخدوم طالب الموليٰ جو سهڻو پٽ، ٻيو وري ڳالهيون عوامي، تنهن مخدوم صاحب کي عوام ۾ هر دلعزيز بنائي ڇڏيو.) ڀٽي صاحب جي ڪيس دوران به مخدوم صاحب جون تقريرون ماڻهن کي جذباتي ڪري ڇڏينديون هيون. سعيد آباد ۾ هڪڙي جلسي ۾ تقرير ڪندي چيائين ته ”جن آڱرين سدائين هيرن جون منڊيون ۽ جن ٻانهن سونيون واچون پاتيون آهن، تن ٻانهن ۾ هاڻ هٿڪڙيون پائڻ لاءِ تيار آهيان“ ته ويٺل ماڻهو ڏاڍا جذباتي ٿي ويا ۽ هالا جي مشهور شخصيت حاجي الله داد راهو بي اختيار روئي ڏنو. هڪڙي جلسي ۾ مخدوم صاحب چيو ته ”ڀٽي صاحب جي ڦاسي سڄي سنڌو درياءَ کي ريٽو ڪري ڇڏيندي.“ اهڙيون ڪئين جذباتي ڳالهيون مارشل لا وارن کي سخت ناپسند هيون. سندس تقريرن تي مارشل لا هيڊ ڪوارٽر ۾ بار بار طلبي ٿيندي هئي.
مخدوم خليق سائينءَ کي 1977ع ۾ سنڌ پ پ جو نائب صدر نامزد ڪيو ويو. انهيءَ زماني کان وٺي 1983ع جي تحريڪ تائين پاڻ ڏاڍو سرگرم رهيو آهي. ايم آر ڊي کي منظم ڪرڻ لاءِ سنڌ جا ڏاڍا دورا ڪياسين. ايم آر ڊي جو پهريون جلسو ماتليءَ ۾ ڊاڪٽر اسماعيل ۽ بشير لغاري ڪرايو ته ان جو مهمان خصوصي به مخدوم صاحب ئي هو. ستار بچاڻي صاحب جي ٽوپر گاڏي جيڪا پوءِ ملڪ لعل خان ورتي، تنهن ۾ مخدوم صاحب، بچاڻي صاحب، سائين حسين شاهه، ملڪ صاحب، غازي ۽ آءٌ هوندا هئاسين. سڄي سنڌ ۾ جلسا ۽ گڏجاڻيون ڪيوسين. ٽوپر ۾ به ڄڻ سڄي جهان جون خبرون هيون. اهو دورو به ڏاڍو مزيدار هوندو هو. مارشل لا وارن وٽ اها ٽوپر ۽ ٽيم ڏاڍي بدنام هئي.)
انهيءَ ۾ به ڪو شڪ ڪونهي ته ڀٽو شهيد، سندس خاندان ۽ پارٽيءَ لاءِ جيڪو جذبو سنڌ ۾ موجود آهي سو ٻين صوبن جي جذبن کان مختلف آهي. ڀٽو صاحب پاڪستان ۾ جدوجهد جي نشانيءَ سان گڏوگڏ سنڌ جي سورهين مخدوم بلاول، شاهه عنايت ۽ دولهه دريا خان واري حيثيت اختيار ڪري ويو آهي. بينظير صاحبه کي سنڌ ۾ ماروي ملير جي چيو پيو وڃي. پاڪستان کان ترت ئي پوءِ سنڌ جي ماڻهن ۾ پاڻ سان زيادتي ۽ ٻه اکيائيءَ جو احساس پئدا ٿي چڪو هو ۽ انهيءَ احساس کي شهيد ذوالفقار علي ڀٽي جي شهادت وڌائي ڇڏيو. سنڌ ۾ ڀٽو ۽ سنڌ هڪ ٿي ويا هئا ۽ ڀٽي صاحب جي قتل جو پلاند ۽ قومي ويڙهه گڏجي هڪ ٿي ويون هيون. انهيءَ ڪري سنڌ جي احتجاج ۽ ٻين صوبن جي احتجاج ۾ فرق ٿيڻ فطري هو پر صورتحال تي غور ڪرڻ سان ايئن به لڳي ٿو ته قومي سوال کي اڀاري ڪو خاص مقصد به حاصل ڪيو پيو وڃي. منهنجي خيال ۾ جنرل ضياءَ پنهنجي مخالف سياسي طوفان کي شڪست ڏيڻ لاءِ نسلي نفرتن ۽ مذهبي منافقين جو خطرناڪ هٿيار استعمال ڪري رهيو آهي. ليڊرن جي نيت ڪهڙي به هجي پر سنڌ جي عوام برصغير جي سياسي جدوجهد جي تاريخ ۾ ناقابل فراموش سونهري باب جو اضافو ڪيو آهي. موجوده جدوجهد جا تڪڙا نتيجا نڪرن يا نه نڪرن پر موجوده تحريڪ پاڪستان جي آئنده جي سياسي اٿل پٿل تي وڏو اثر وجهندي ۽ عوام جي چرپر هر حال ۾ آمريت لاءِ مشڪلاتون ئي پئدا ڪندي.

۽ جڏهن پ پ ايم پي اي گڏهه گاڏي تي چڙهي اسيمبلي پهتو

(18- اپريل 1984ع)
صبح جو پير معظم آيو. ٻڌايائين ته 9:30 وڳي بي ڪلاس ۾ محترمه بينظير صاحبه جو ڪتاب ”پاڪستان اُمنڊتا طوفان“ پڙهيو ويندو، ان ۾ شريڪ ٿيڻو آهي. وقت تي پهتس. ڪافي دوست ڪتاب ٻڌي رهيا هئا. محمد بخش ميمڻ ڪتاب پي پڙهيو. هن ڪتاب ۾ پ پ جي حوالي سان حال ۽ مستقبل متعلق بحث ۽ منصوبا هئا. هي ڪتاب هندستان ٽائمز ۾ شايع ٿيو آهي ۽ ٻڌايو ويو آهي ته هن ڪتاب جي مصنفه بينظير صاحبه آهي پر محترمه طرفان هن ڪتاب جي مصنف هجڻ جي ترديد ڪندي ڪتاب سان لاتعلقي جو اعلان ڪيو ويو آهي.
يارهين وڳي ڌاري حسين شاهه ڏي ويس. ٻين وڳي ڌاري ملاقات جو سڏ ٿيو، عالم شاهه ۽ آءٌ ملاقات جي ڪمري ۾ وياسين ته پ پ سنڌ جي خاتون رهنما نورجهان سومرو ويٺي هئي، ساڻس 3 عورتون ٻيون به گڏ هيون. نورجهان سومرو ڪجهه ڏينهن اڳي رها ٿي آهي. هن ٻڌايو ته نارا جيل به ويئي هئي ۽ سياسي قيدين سان ملاقات ڪري آئي آهي. محترمه سياسي قيدين لاءِ فروٽ وغيره به وٺي آئي. نورجهان سومرو جو گهر وارو انجنيئر آهي. 1978ع ۾ محترمه بينظير صاحبه سان سنڌ جي دوري ۾ به گڏ هئي. نورجهان سومرو سان گڏ ڪراچيءَ جون بيگم شميم اين ڊي خان، فريده خانم، تاجدار صديقي جيڪا سدائين مرداڻا ڪپڙا پائي مرداڻي لهجي ۾ ڳالهائيندي آهي، بزرگ خاتون امينه ناگوري ۽ منيره شاڪر سنڌ ۾ تمام گهڻيون سرگرم آهن، بيگم شميم اين ڊي خان سکر جيل ۾ نظربند هئي. شيرين سومرو ڪيس ۾ سکر کان حيدرآباد شنوائي تي ايندا هئاسين ته هوءَ به ڪراچي شنوائي تي ويندي ريل ۾ اسان سان گڏ هوندي هئي.
نورجهان سومرو جو ڀاءُ احمد علي سومرو به پارٽيءَ جو بنيادي ڪارڪن ۽ ڪراچيءَ جي اڳواڻن مان آهي، هن وقت نارا جيل ۾ قيد آهي. سومرو صاحب ڀٽي صاحب جي وقت ۾ ايم پي اي هو. هڪ دفعي اسيمبلي ۾ ويندي کيس دروازي تي روڪيو ويو، جو هو پنڌ هو. هن احتجاج ڪيو ته ”مون وٽ گاڏي ڪونهي ته ڇا ٿي پيو، اسيمبلي ۾ داخل ٿيڻ تي منهنجو به ايترو ئي حق آهي جيترو ڪنهن گاڏيءَ واري ميمبر جو“ ڪافي گوڙ ٿيو ۽ سومرو صاحب موٽي ويو ۽ گڏهه گاڏي تي چڙهي آيو ۽ گڏهه گاڏي سوڌو وڏي شان سان اسيمبلي بلڊنگ ۾ آيو ۽ گڏهه گاڏيءَ کي ڪارن موٽرن جي ڀر ۾ اچي بيهاريو. سومرو صاحب سڄي خاندان سميت پارٽي ۾ سرگرم آهي.
شام جو خبر پئي ته عبدالحسين پنهور جي رهائي جو آرڊر آيو آهي ۽ تيار ٿي ماڙي ڏي وڃن پيا، کانئن موڪلائڻ ويس عبدالحسين سان گڏ هوسڙيءَ جي ٻين دوستن کي آزاد ڪيو ويو آهي، جن ۾ عبدالحسين جو ڀاءُ عبدالجبار، چاچو محمد رحيم پنهور، جمشيد پنهور، علي شير سولنگي، گلشن ڪڇي ۽ ٻيا شامل آهن. دوستن ٻڌايو ته هنن دوستن تحريڪ دوران هوسڙي ۾ وڏي همت جو مظاهرو ڪيو ۽ گرفتار ڪيا ويا ۽ کين گرفتاريءَ کان پوءِ رها ڪيو ويو پر هي جوشيلا ڪارڪن وري گڏ ٿيا، نعرا هڻندا حيدرآباد آيا ۽ اچي گرفتاري ڏنائون، کين شاباس هجي نه ته هوسڙيءَ ۾ پارٽيءَ جي دعويدارن ۽ ڪنڌارن جي ڪمي ڪو نه هئي. هي دوست جيل ۾ وڏي همت ۽ صبر سان رهيا. عبدالحسين سنڌ پيپلز هاري ڪميٽي جو سرگرم دوست ۽ اسٽڊي سرڪل جو پابند ساٿي هو.

زهر پيو کاوان، تون به کائيندين؟

(19- اپريل 1984ع)
نائين وڳي ڪچهريءَ ۾ شريڪ ٿيس. اڄ ڪامريڊ ڄام ساقيءَ جي ڪيس ۾ محترمه بينظير ڀٽو جو ڏنل بيان پڙهيوسين. حسين شاهه سان ڪچهري ٿي. عالم شاهه ۽ آءٌ گڏجي ڪمري تي آياسين. ماني گڏ کاڌي سين. ٻِين وڳي خبر پئي ته آفتاب رضا مغل کي آزاد ڪيو اٿن. آفتاب کان موڪلائي کيس رخصت ڪيوسين. آفتاب شڪل شبيهه جو سهڻو، ريشمي کاڌيون پايو، چٻي چٻي پيو ڳالهائيندو، گهڻو ڪري ڪريز خراب ٿيڻ جي ڊپ کان سئون سڌو پيو هوندو. حفيظ پيرزادي ۽ ممتاز ڀٽي صاحب کان گهڻو متاثر هو، سنگت به کيس ننڍڙو حفيظ چوندي هئي.
آفتاب جي پاٿاري سائين جيئل شاهه جي ويجهو هئي. بئرڪ جا ٻيا همراهه صبح جو تيار ٿي ٻاهر ويندا هئا ته جيئل شاهه ڀت جي پاسي ۾ رکيل پنهنجو ٽين جو دٻو کولي، ان مان ڳوٺان گهرايل مٺايون ۽ خوراڪون ڀت ڏي منهن ڪري پيو کائيندو هو. آفتاب به کيس تاڙي ورتو، تيسين ماٺ هوندو جيسين جيئل شاهه وات چوري. جيئل شاهه وات هلايو ته آفتاب سُر ۾ چوندو هو ته ”سائين جيئل شاهه ڇا پيو کائي؟“ سائين چوندو ادا فلاڻي شيءِ، کائيندين؟ آفتاب به هائو ڪندو هو، هن وٽ نه ته هئي ئي ڪا نه. اهو سلسلو ڪافي ڏينهن هليو. هڪ ڏينهن شيون به کٽل هيون ۽ جيئل شاهه به بيزار. جيئن ئي جيئل شاهه ڀت ڏي منهن ڪري دٻو کوليو ته پل رکي آفتاب سُر ۾ چيو ته ”سائين جيئل شاهه ڇا پيو کائي؟“ جيئل شاهه باهه ٿيو ويٺو هو تنهن رڙ ڪري چيو: ”سائين جيئل شاهه زهر پيو کائي، کائيندين؟“ سنگت ٻڌو. ڪي ڏينهن آفتاب جو سريلو سوال ۽ جيئل شاهه جو زهريلو جواب سنگت جي وات تي هو،
آفتاب مون سان سٽي لاڪ اپ ۽ نارا جيل ۾ به گڏ هو، جو هاءِ ڪورٽ طرفان شهيد ڀٽي کي ڏنل سزا خلاف احتجاج ۾ شريڪ هو. آفتاب، جيل ۾ توڙي ٻاهر سٺو دوست آهي.
اڄ اخبار ۾ آيو ته ”خبر پئي آهي ته غازي صلاح الدين جنهن جي سزا 25 تاريخ پوري ٿي رهي آهي تنهن کي ٻيهر ٽن مهينن لاءِ نظربند ڪيو ويو آهي.“ جيلر حيدر زمان کان پڇيوسين، چيائين اها خبر ڏياريل ٿي لڳي جو ڪو به آرڊر اچي ها ته پهرين اسان کي خبر پوي ها. اسان واري سنگت مان غازي بابت ذري پرزي جي خبر اخبار ۾ ضرور شايع ٿيندي آهي، انهيءَ سلسلي ۾ سندس مقابلو شڪيل پٺاڻ سان آهي.
اڄ ايس پي ۽ جيلر قريشي ٻڌايو ”جن چند دوستن کي رها نه پيو ڪيو وڃي تن ۾ تون ۽ عالم شاهه به شامل آهيو.“
شام جو ستين وڳي عالم شاهه، ابوبڪر زرداري، عبدالله ملاح، منير ڀرڳڙي، پير معظم ۽ آءٌ سپرنٽنڊنٽ سان مسئلن تي ڳالهائڻ وياسين، مسئلا ٻڌاياسين. اوقاش وٽ هميشه ها جي بک ڪو نه هئي ۽ ڊي ايس پي به حسب معمول روڙا اٽڪائيندو رهيو ۽ مسئلن کي مڃڻ لاءِ هن پنهنجا شرط رکڻ شروع ڪيا. اوقاش حسب دستور هر حال ۾ ڊي ايس پي سان ها ۾ ها ملائي گهوڙا گهوڙا شروع ڪري ڏني ۽ ٿوري دير کان پوءِ کلندي چيائين: ”سائين حاضر ڪنداسين، ٻيو حڪم.“ مون چيس اهو طريقو سٺو آهي وقت گذارڻ جو. دوست بادشاهه آهن. هنن کي مڙئي مسئلن پيش ڪرڻ جو شوق آهي، ورنه مسئلا ساڳيا آهن: دوائن جو، پاڻي جو، اسپري وغيره جو. اڳيون ايس پي نواز به ها ها ڪندو ويندو رهيو ۽ آءِ جي به ڪنڌ ڌوڻيندو رهيو ۽ هاڻ اوهان جو وارو آهي، جيسن پنهنجو ساٿ آهي مسئلا هلندا رهندا، اجايو پاڻ کي به پيا ٿڪائين ۽ اوهان کي به پيا بيزار ڪن.“ اوقاش کلندي چيو ته .”سدائين ڏاڍي ڪندو آهين پر هاڻ وعدو آهي ته مسئلا حل ڪنداسين.“ اسان وقت گذارڻ جي نئين وعدي ٿيڻ سان روانا ٿياسين.
بئرڪ 15 جي اڳيان تونئري ڪچهريءَ ۾ شريڪ ٿيس. ڪچهريءَ ۾ حسين شاهه، عالم شاهه، الله بچايو لغاري، غلام رسول زنگيجو، اقبال جروار، محبوب جروار، محمد بخش ميمڻ، صالح ڪاتيار، علي احمد لغاري (ماتلي)، علي نواز جتوئي. شريڪ هئا. مزيدار ڪچهريءَ ۾ ٻين جي ذڪر سان گڏ سائين اسدالله شاهه حسيني جو به ذڪر نڪتو، ڪافي وقت تائين هن مهربان ۽ محترم شخصيت جو تذڪرو ٿيندو رهيو.

اسان جو سچ ٻول راڻو

(20- اپريل 1984ع)
صبح جو سويري ٿورو پنڌ ڪيم. فدا ڏيرو ۽ خان محمد جمالي به اٿي پنڌ ۽ ورزش ڪندا آهن. اٺين وڳي ڌاري تيار ٿي ويٺس ته چاچو شاهنواز خان به اچي نڪتو، هر جمعي تي چاچو سوير ايندو آهي ۽ ويهي شاهه پڙهندا آهيون. اڄ به رسالو پڙهندا، منير کي ترجمو ٻڌائيندا وياسين.
يارهين وڳي ڌاري چاچو به ويو ته عالم شاهه به ننڊ مان سجاڳ ٿيو. ٻارهين وڳي ڌاري اڇي چڪر ۾ الله بچائي لغاريءَ وٽ ڪچهري تي وياسين. حسين شاهه ۽ ٻي سنگت به هئي. ڳالهين دوران لغاري صاحب، حسين شاهه کان سندس عمر پڇي. حسين شاهه چيو ته 36-38 سال هوندي. اسان کي اعتبار ڪو نه آيو، چيوسين ته ”ڳالهين مان ته ڪن جڳن جا پيا لڳو.“ هميشه وانگر سائينءَ جي خبرن جو موضوع شروع ٿي ويو. ڪالهه حسين شاهه جي خان محمد جمالي سان ملاقات ٿي ته هن جمالي کان سندس والد جي طبيعت پڇي ۽ چيائين ته ”اوهان جي والد صاحب سان پراڻي نياز مندي آهي. مرحوم جعفر خان جمالي حيدرآباد ايندو هو ته ان وٽ ملاقاتون ٿينديون هيون.“
اڪثر ڪچهرين ۾ سنڌ جي پراڻن ماڻهن سان ملاقات ٿيندي آهي ته سائين سندن مٽن مائٽن سان تعلق ضرور ٻڌائيندو آهي. حسين شاهه جو حافظو، واقفيت ۽ جرئت قابل ذڪر آهي. وٽس ڪا کوٽ آهي ته اها جوکائي جي کوٽ آهي. جڏهن اها کوٽ ختم ٿي ته گهڻن جا تڻ تپائي ڇڏيندو. سدائين چوندو آهي ته هن ملڪ ۾ پهرين مڪان پوءِ دسترخوان پوءِ سياستدان.
ٻنپهرن جو ڪمري تي الله بچايو لغاري ۽ نواز جتوئي آيا ۽ وري بابو غلام حسين ۽ نور محمد ٿيٻو به اچي نڪتا، واهه جي ڪچهري ٿي. نور محمد ٿيٻي ۽ لغاري صاحب جو ڏاڍو بحث مباحثو ٿيو. بحث دوران نور محمد ٿيٻي ٻڌايو ته 1976ع ۾ پ پ ۾ شامل ٿيو هو، بابو ڳالهه ڪئي ته اعجاز خواجه 78 جي چونڊن ۾ شهيد ذوالفقار علي ڀٽي خلاف فارم ڀريو هو ۽ بيگم صاحبه جلسي ۾ خواجه تي ڏاڍي تنقيد ڪئي هئي.
ڪچهريءَ ۾ اڄڪلهه صوبائي خودمختياري تي بحث ضرور نڪرندو آهي، پر جي اهڙو ڪو موضوع نه نڪري ته پوءِ ڪچهريءَ ۾ ممتاز صاحب سان سڏجندڙ دوستن تي ديني فرض آهي ته اهو ڇيڙي ۽ تنقيد جا سڀ تير پنجاب جي ڪاڻي اک ۾ هڻن. اڄوڪي ڪچهريءَ ۾ سنڌ پنجاب جي پاڻي جو تذڪرو ٿيو. ٿيٻي صاحب جو ڪُل ڏوهاري پنجاب هو ۽ لغاري صاحب جيڪو اڄڪلهه غلام مصطفيٰ خان جتوئيءَ جو نمبر 2 آهي، تنهن کي اٽڪل سان ڳالهائڻو آهي، ”صوبائي ڳالهه به ڪبي ۽ مرڪز کي به ڪو نه وساربو.“ لغاري صاحب چيو، ”پنجاب بيشڪ ڏوهاري آهي پر سنڌ کي جيڪو پاڻي ملي ٿو سو به ذيان ڪيو ٿو وڃي، اهو سمورو پاڻي سنڌ جا وڏيرا کڻي ٿا وڃن، غريبن کي ڪو به فائدو ڪو نه ٿو پوي، ساڳيا ويل ۾ آهن. نارا ڪئنال ۽ منڇر تي پاڻي ذخيري ڪرڻ جي اسڪيم تي عمل ڪري پنهنجا وسيلا ڪتب آڻڻ کپن.“ ڪچهريءَ ۾ تربيله ۽ چشمه بند جو به ذڪر نڪتو، انهيءَ ذڪر سان لغاري صاحب جي ٿر واري دوري جي يادگيري اچي ويئي.
1974ع ۾ لغاري صاحب، جتوئي صاحب جو پوليٽيڪل سيڪريٽري هو، سو ٿر جي دوري تي نڪتو. راڻو خان ڀٽو، غازي ۽ آءٌ به گڏ هئاسين، انهن ڏينهن تي تربيلا بند جي هڪ سرنگ کي نقصان پهتو هو. انهيءَ ڪري حڪومت سخت پريشان هئي. دوري ۾ عمرڪوٽ پهتاسين ته الله بچائي اسير سپاف جي صدر پاران وڏو جلسو ٿيو. جلسي ۾ مهمان لغاري صاحب هو. راڻي خان ڀٽي تقرير ۾ پنجاب تي ڇتي تنقيد ڪندي چيو ته ”تربيلا ڊيم کي لطيف جي پاراتن ٽوڙيو آهي جو سنڌ وارن کي نقصان هو.“ جلسو پورو ٿيو ته لغاري صاحب چيو ته ”راڻا خان اهڙيون ٻه ٽي تقريرون ڪيئي ته منهنجي نوڪري ته چٽڻي ٿي ويندي پر مورڳو جتوئي صاحب واري نوڪري به ڏچي ۾ اچي ويندي، هوش ڪري هل ٿر ۽ عمر ڪوٽ سرحدي علائقو آهي، هتي ڏسڻ، ٻڌڻ ۽ لکڻ وارا جام آهن. پنهنجو سر ويندو هليو.“
راڻو خان سپاف جو مست صدر هو. سپاف جي صدر جي لئه ڏسي پريشان ٿي ويو هو ته ڇا ٿي ويو آهيان!“ سندس ڪيئي خبرون اهڙيون هيون. تقرير ۾ شل نه ڪا ڳالهه مغز ۾ اچيس، پوءِ ڪنهنجي پرواهه ڪو نه ڪندو. بدين سٽيزن ڪلب ۾ وزيراعليٰ جتوئي صاحب کي سپاف جو آجياڻو ڏنل هو، راڻي خان تقرير ڪندي جتوئي صاحب کي سندس دور جي ڪيترين ڳالهين تي کريون ٻڌايون، راڻي خان ڀٽي ان مهل ڊي ايس پي جي پوسٽن جي مقررين تي تنقيد ڪئي. انهيءَ زماني ۾ سنڌ جي بي تاج بادشاهه ڪاموري هوم سيڪريٽري محمد خان جوڻيجي، جنهن کي مير رسول بخش خان ”ڦل ماڇي“ چوندو هو، تنهن جو پٽ به ڊي ايس پي ٿيو هو، ڪن ٻين وڏيرن کي به اهي پوسٽون مليون هيون. راڻي خان، محمد خان تي حيران ڪندڙ تنقيد ڪئي هئي. ان تقرير ۾ راڻو خان چوندو ويو ته ”جتوئي صاحب اوهان جي راڄ ۾ پوليس جا هي حال آهن، آفيسرن جو هي حال آهي، وزيرن جا هي ڪارناما آهن وغيره وغيره.“ جتوئي صاحب صبر ته وڏو ڪيو پر سندس شڪل ۽ لهجي ۾ ناراضگي صاف ظاهر هئي.
شهدادپور ۾ سپاف جو جلسو هو. جلسي جو اهتمام مخدوم صاحب جي خاص خليفي پير ڪوڙل ڪيو هو. راڻو خان تقرير لاءِ اٿيو ۽ تقرير ڪندي پير پاڳاري تي تنقيد ڪندي ڪل پيرن ۽ خليفن تي شروع ٿي ويو. پير ڪوڙل مونکي چيو ته ”راڻي خان کي چئو ته وضاحت سان ڳالهائي، پير مخدوم صاحب به آهي.“ مون ننڍڙي پرچي لکي راڻي خان جي هٿ ۾ ڏني، سا راڄ ڏٺي. راڻي خان پرچي پڙهي گهڙي کن چپ ڪئي. اوچتو راڻي خان ٻيهر ڳالهايو، چئي ”دوستو، اسان جي پياري دوست مولابخش چانڊيي پرچي ڏني آهي، ان ۾ لکيو اٿس ته پيرن بابت وضاحت سان ڳالهايو، پير مخدوم طالب الموليٰ به پير آهي ۽ اهو سينيئر وائيس چيئرمين پڻ آهي ۽ روشن خيال شخصيت آهي. اها ڳالهه صحيح آهي ته مخدوم صاحب اسان جو اڳواڻ آهي ۽ سندس تعليم ۽ ادب جي ميدان ۾ وڏيون خدمتون به آهن پر ساٿيو آءٌ پيرن ميرن کي سنڌ لاءِ نقصان ڪار ٿو سمجهان، تنهن ڪري پاڻ کي پيرن ميرن خلاف جدوجهد ڪرڻي پوندي.“ بس ٿوري مروت سان پر وري اچي پيرن تي شروع ٿيو. راڻي خان جي تقريرن ۽ خبرن راڄ چيڙائي وڌا هئا پر اها حقيقت آهي ته راڻي خان رک رکاءُ ڪو نه ڪئي.
رات جي ماني لغاري صاحب اسان سان کاڌي نائين وڳي ڌاري اڇي چڪر روانا ٿيا ۽ اسين 9:30 بعد بند ٿياسين.

عبرت ۽ مجيد عباسيءَ جون خبرون

(21- اپريل 1984ع)
صبح جو اٿي ٿوري دير فدا ڏيري ۽ جمالي صاحب سان گڏجي پنڌ ڪيم. نائين وڳي ڪچهري ۾ ويس. اڄ قائدعوام جا قول پڙهيا ويا، ڪچهري جو موضوع سماج جي تبديلي هو. گفتگوءَ جو حاصل مقصد هو ته جيستائين فڪر نافذ ڪرڻ وارا مجسم فڪر نه ٿيندا ۽ ظالم سماج جي تبديلي چاهيندڙ، تبديلي جي ويڙهه ۾ عملي شرڪت نه ڪندا تيسين نه فڪر نافذ ٿيندا ۽ نه ئي سماجي تبديلي ايندي.
ڏکيون جان نه مڙن، تان تان ڀنڻ نه ٿئي،
پٽڻ واريون پڌريون، ڳاڙها ڳل سندن،
ٻيون هُئين هٿ هڻن، روئنديون روئڻ واريون.
ڪچهري مان اٿي لغاري صاحب ڏي ويس. هو ڪراچي جيل ۾ حسين شاهه جي رويي تي ڏک جو اظهار ڪري رهيو هو. چيائين ته ٻاهر نڪري پارٽي جي تنظيم تي ڌيان ڏبو. ٻنپهرن جو عبدالحسين پنهور، عبدالجبار پنهور ۽ مسڪين شورو ملاقات تي آيا. سيد سرور شاهه، جان محمد مڱريو به ملڻ آيا. جان محمد جي اک ۾ رت ڄميل هئي، ٻڌايائين ته هالا ڪاليج ۾ جساف جي ڪارڪنن، سپاف وارن تي حملو ڪيو آهي. ٻِين وڳي ڌاري نبي بخش ڀرڳڙي، يوسف ٽالپر ۽ اعجاز خواجه دوستن سان ملڻ آيا، ڪافي دوستن سان مليا. ٽئي ڄڻا ڄڻ صلاح سان آيا هئا. جيل ۾ به ٽيئي گڏ ۽ ممتاز صاحب جي سوچ جا حامي هئا. شام جو حسين شاهه ۽ عالم شاهه وٽ ٿوري ڪچهري به ٿي. ڪچهريءَ ۾ الله بچائي لغاري ۽ حسين شاهه بخاري ۾ ڪافي ڏي وٺ ٿي. موضوع پارٽي جي تنظيم ئي هو. سڄي ڪچهري متفق هئي ته تنظيم خالص تنظيمي ماڻهن جي حوالي ڪئي وڃي جيڪي هيستائين پارٽي جو تحفظ ڪندا آيا آهن. وزيرن ۽ ميمبرن کي تنظيم ۾ مداخلت جي اجازت نه ڏني وڃي. پوڻي نائين وڳي وارڊ ۾ اچي سنگت سان گڏجي ماني کاڌم.
اڄ عبرت ۾ وڏي سرخي سان خبر هئي ته ”اڄ کان سياسي قيدين جي رهائي جو ٻيو مرحلو شروع ٿيندو.“ سرخي وڏي هئي ته اميدون به وڏيون ٿي ويون. شام جو وڏي جهاز لڳڻ جي اميد هئي پر جهونا جوڳي چئي رهيا هئا ته ”خبر عبرت جي آهي ۽ سا به مجيد عباسيءَ جي. ڪجهه چئي نٿو سگهجي.“ اڄڪلهه ڪراچيءَ مان مجيد عباسي جون خبرون اهم هونديون آهن. جيڪي وڻندا ۽ ڀائيندا اٿس تن جي لئه ڪرائي ڇڏيندو آهي، پ پ وارا جيڪي وڻنس ٿا تن جون خبرون ڏيئي ٻڌائي ڇڏيندو آهي، ته ”فلاڻي فلاڻي جي لنڊن ۽ پئرس ۾ قيادت سان ڳالهه ٻولهه ٿي آهي ۽ کيس خاص هدايتون ڏنيون ويون آهن.“ پ پ جي ڪنهن ليڊر يا ڪارڪن جي لنڊن ۽ پئرس مان ڪال جي وڏي اهميت آهي. سائين عنايت شاهه ميرپور واري ۽ ان ڪلاس جي چند ماڻهن جون اهڙيون خبرون جام شايع ٿينديون آهن. عباسيءَ کي جيڪي سٺا لڳندا آهن تن جا نالا شهر جي هر وڏي سياسي اجتماع، شادي مرادي، استقبال ويندي وڏن جنازن ۾ شامل ڪري ڇڏيندو آهي، پوءِ ڌڻيءَ کي ڀلي خبر به نه هجي ته ڪير مئو ۽ ڪير پرڻيو آهي.
اڄوڪي اخبار ۾ علامه نصير الاجتهادي جو بيان به آيو آهي ته ”حڪومت کي سياستدانن سان ڳالهيون ڪرڻ کپن ۽ سياستدانن کي به حڪومت سان دشمني ختم ڪرڻ گهرجي.“ بيان ۾ مولانا جنرل ضياءَ کي صدر محترم چئي مخاطب ٿيو آهي. مولانا فرمايو آهي ته ”حڪومت چونڊون ڪرائڻ ۽ اسلامي نظام نافذ ڪرڻ ۾ پرخلوص آهي.“ (مولانا کي اها خبر ڏاڍي دير سان پئي آهي) مولانا اهو واضح ڪو نه ڪيو آهي ته ڪهڙو اسلامي نظام نافذ ڪري رهيو آهي. اهو اسلامي نظام جيڪو مولانا جو عقيدو آهي يا اهو نظام جنهن تي تبرا ڪرڻ سندس عقيدي جو حصو آهي.
مولانا اڄڪلهه مجلس شوريٰ جو ميمبر آهي. شوريٰ جي ميمبر ٿيڻ کان ٽي چار ڏينهن اڳ ۾ قدم گاهِ مولا علي حيدرآباد جي مجلس ۾ پنهنجي سحر انگيز خطاب ۾ هن ضياءَ کي وقت جو يزيد ثابت ڪيو هو ۽ هن خلاف جهاد کي قرآن ۽ حديث جي روشنيءَ ۾ جائز قرار ڏنو هو. هاڻ ميمبر شوريٰ ٿيو آهي ته نه حسين جي سنت جي پرواهه اٿس ۽ نه وقت جي يزيد خلاف جهاد ئي ياد اٿس.
ڦريا پسي ڦِيڻ، کرين کير نه چکيو،
دنيا ڪارڻ دين، وڃائي ولها ٿيا.

شڪيل پٺاڻ طرفان ڪتاب لکڻ جون تياريون

(22- اپريل 1984ع)
هينئر رات جا 11 ٿيا آهن. عالم شاهه، محبوب جروار، اقبال جروار اسان وٽ رهيل آهن. اهي عالم شاهه کان شاگرد سياست ۽ ٻيا سياسي سوال پڇي رهيا آهن، عالم شاهه جواب ويٺو ڏي. منير منهنجي پاسي ۾ ريڊيو ڪن تي رکيو اردو فرمائشي پروگرام ويٺو ٻڌي.
صبح اٿي ٿورو پنڌ ڪيم. اڄ جمالي صاحب ڪو نه اٿيو، فدا حسين اٿيو، پنڌ ڪيائين. عباسي صاحب آيو، ٻنهي بيڊ منٽن راند ڪئي. عباسي صاحب، مجتبيٰ خان جتوئي سان گڏ گرفتاري ڏني هئي. مجتبيٰ خان هينئر لانڍي جيل ۾ آهي. عباسيءَ جا ٻيا ساٿي عبدالحڪيم سهڙو، ضياءَ سومرو، حاجي غلام نبي ميمڻ ۽ قادري رها ٿي ويا آهن. عباسيءَ کي خبر ناهي ڇو رها ڪو نه ڪيو اٿن. آزادين مان ايئن ٿو لڳي ته ڪجهه نامور رهنمائن ۽ سرگرم ماڻهن کي ڇڏي باقي ٻين جي رهائيءَ لاءِ ڪڻا پيا نڪرن، جنهن جي نالي جي پرچي ٿي هٿ اچين تنهن کي ٿا رها ڪن. عباسي صاحب جيل جي لحاظ کان تمام سٺو وقت پيو گذاري، سندس کلڻي ملڻي طبيعت سبب دوستن وٽ هن لاءِ پيار ۽ احترام آهي.
راند ختم ٿي. گڏجي ويهي چانهه پيتي سين. ڪچهري ڪافي دير هلي. ڪچهريءَ ۾ عباسي صاحب ٻڌايو ته شڪيل پٺاڻ جيل بابت ڪتاب لکي رهيو آهي. دوست حيران هئا ته سڄو ڏينهن ڪمري ۾ ويٺو آهي. ڏسي ڇا ٿو جو لکي پيو. ڪجهه ڏينهن کان هتي عمر قيد ڪاٽيندڙ اديب ماستر مهر ڪاڇيلوي دوستن کان انٽرويوز وٺي رهيو آهي، شايد اهي انٽرويو شڪيل جي ڪتاب لاءِ پيو وٺي. ڪالهه رفيق صفي ٻڌايو ته ”شڪيل پٺاڻ ڪتاب لکي رهيو آهي ته مون ڇا ڏٺو، ان ڪتاب ۾ دوستن جا کنڌا کڻي ڇڏيا اٿس ۽ طارق اشرف تي وڏا ڇوهه ڇنڊيا اٿس.“ ڏيري صاحب چيو ته جيڪڏهن ماستر مهر به ان ڪتاب ۾ شريڪ آهي ته يقيناً مهر، طارق اشرف لاءِ گهڻو ڪجهه لکيو هوندو، جو طارق اشرف به پنهنجي جيل جي ڊائري ۾ مهر تي ڪافي لکيو آهي.
ماستر مهر ڪاڇيلوي سان 1978ع ۾ نارا جيل ۾ ڪچهري ٿي هئي، هن کان ئي معلوم ٿيو ته هو زال کي قتل ڪري آيو آهي.
ڏهين وڳي اڇي چڪر ويندي، جيلر حيدرزمان کان حسين شاهه بابت پڇيم ”حسين شاهه جي اڄ سزا ختم ٿي آهي ۽ کيس رها ٿيڻو آهي.“ چيائين معلوم ڪري ٻڌايان ٿو. بئرڪ 15 ۾ ويس ته حسين شاهه ٻڌايو ته آفيس وارن پرچي موڪلي آهي پر معلوم ڪري پوءِ ويندس. يارهين وڳي حسين شاهه جو ڀاءُ معصوم شاهه ملڻ آيو، ان مهل ڊپٽي ٻڌايو ته حسين شاهه کي ايم ايل او 78 تحت نظربند ڪيو ويو آهي. حسين شاهه ٻڌو ته چيائين ”توقع ته رهائي جي هئي.“
اڄ اخبار ۾ عثمان ڪينيڊي جي نظربنديءَ جي به خبر آئي آهي. ڪافي ماڻهو رها به ٿي رهيا آهن ته ٽيون ڏينهن وري نواب شاهه ۾ 40-30 ڪارڪنن کي سزائون به ڏنيون اٿن، شايد حڪومت ماحول جي مڪمل ساز گار ٿيڻ جي ضمانت کان سواءِ سمورن سياسي قيدين کي رها نه ٿي ڪرڻ چاهي ۽ اهڙن سمورن سياسي ڪارڪنن کان جيڪي سرگرم ٿي عوامي رابطو تيز ڪري تحريڪ کي ٻيهر زور وٺائي سگهن ٿا، تن کان ذاتي ضمانت وٺڻ چاهي ٿي.
ٻارهين وڳي ڌاري عرس خاصخيلي ملاقات تي آيو، ملاقات ڪري ڪمري تي آيس. سنگت سان ٿوري ڪچهري مس ٿي ته عالم شاهه ۽ مون کي وري سڏ ٿيو، وياسين ته رئيس علي احمد خان نظاماڻي ۽ حسين ابڙيجو آيل هئا. رئيس ٻڌايو ته ڌاڙيل سندس 3 همراهه کڻي ويا آهن، اڄ موٽي ملڻ جو آسرو مليو آهي. شام جو حسين شاهه سان ملڻ وياسين ته ڪو نه هو. ٿوري دير لاءِ توئنري تي ڪچهري ڪري وارڊ موٽي آيس.

سياسي قيدين جي نه ڇُٽڻ جون دعائون

(23- اپريل 1984ع)
صبح جو اٿي پنڌ ڪيم. ساڍي ڇهين ڌاري عباسي صاحب، انور شاهه، منير، فدا حسين ۽ هادي بخش سهتي بيڊمنٽن راند ڪئي. تيار ٿي بئرڪ ڏي ويس ته اتي عالم شاهه ۽ حسين شاهه ڪو نه هئا. موٽي وارڊ آيس ته خبر پئي سادات، منير ۽ فداحسين شاهه ويٺا ڪچهري ڪن. اوڏانهن ويس. اتي ظهور عالم صاحب ۽ جمالي صاحب به آيا. ماني گڏجي کاڌي سين. ٻِين وڳي ڌاري ملڪ صاحب ملاقات تي آيو، ملڪ صاحب منير کي چيو ته ”هاڻ جلد اچ، تنهنجا ٻار روز تيار ٿي ويهن ٿا ته ابو اڄ ضرور ايندو.“ (رهائيءَ جي افواهن سبب سڀني دوستن جي گهر ۾ اهائي ڪيفيت آهي) ملڪ صاحب ۽ حسين شاهه سان ڪچهري مهل جيل جو احساس بلڪل ڪو نه هو، رڳو غازيءَ جي ڪمي هئي. ٻاهر به هن چوڪڙيءَ جي ڪچهري روز پئي ٿيندي هئي. آزاديءَ جي عارضي احساس کي عبادالله جيلر اچي ختم ڪري ڇڏيو. عبادالله آيو ۽ اچي ويهي رهيو. عبادالله جيلر منهن ۾ پريشان، چوويهه ئي ڪلاڪ چڙيو وتندو آهي.
ڪچهريءَ ۾ حسين شاهه حسب عادت راڄن تي ڇوهه ڇنڊيندي اچي جيل انتظاميه تي بيٺو. جيل کاتي جو ذڪر نڪتو ته حسين شاهه جيلن جون ڳالهيون ڪندي ايئن پئي لڳو ڄڻ ڄائو. نپنو ۽ وڏو ٿيو ئي جيل ۾ آهي. رٽائر آفيسرن جو ذڪر، فلاڻو سپاهيءَ مان سپرنٽنڊنٽ ٿيو، فلاڻو منهنجي جيل اچڻ دوران ڪلرڪ هو پوءِ جيلر ٿيو وري ان کي سپرنٽنڊنٽ به ڏٺوسين. ايس پي الاهي بخش جي وقت ۾ رائونڊ مهل قومي ترانو وڄندو هو، جيل جي بينڊ به هوندي هئي. وغيره وغيره. حسين شاهه جي ڳالهين مهل عبادالله ڪنڌ ڌوڻيندي ايئن پي لڳو ڄڻ وڏو گويو پنهنجي جوانيءَ جا قصا ٻڌيو پيو مزو وٺي. جيل جا اهي سخت دور جهڙا عباد الله جا ڪارناما هجن. اوچتو عبادالله ٿڌو ساهه کڻي چيو ”شاهه صاحب، آپ وه تريپن (53) ڪي بات ڪر رهي هين، ڪيا زمانه ٿا، تب ڪا ڊسپلين ياد ڪرڪي، آج ڪا ڊسپلين ديکتي هين تو خون کولني لگتا هي. دل چاهتا هي اپنا سر پهوڙ دون يا ڪسي اور ڪا.“ اها ڪيفيت رڳو هن جي ڪونهي، انهن ٻن ٽن آفيسرن کي ڇڏي جن هن افراتفري مان لک ڪمايا آهن، سڀني پراڻن آفيسرن جي آهي. اهي پنهنجي فرعوني دور کي ياد ڪري ماتم ڪري روئي رهيا آهن. هاڻ اهي جيل ڪونهن جن ۾ ”ماچيس“ به بدمعاشي شمار ٿيندو هو. ڪي آفيسر اڃا به جيلن ۾ پنهنجي خدائي جا دعويدار آهن پر سندن اختيار اڳي جهڙو ناهي رهيو. اها حقيقت آهي ته هنن قهري ڪوٽن ۾ سياسي قيدين پنهنجي همت، صبر ۽ حوصلي سان وقتن به وقتن ڏار پئي وڌا آهن. هن رُڪ کي ميڻ ڪرڻ لاءِ ڪئين سورهيه پنهنجون جوانيون ۽ زندگيون ٻارڻ ڪري ويا آهن.
جڏهن به سانوڻيون اچن
جڏهن به ڀٽ ڀٽ تي
گهٽا گجي گجي وسي
جڏهن به مور ٽور ۾
ڏسو نه ڪنهن هور ۾
جڏهن به روجهه ريجهه ۾
ڏسو اٻوجهه ريجهه ۾
تڏهن نه هي وسارجو
ته ڪير سُڃ ۾ ستو.
گذريل ڪيترن سالن کان سياسي قيدي جيل ايندا ۽ اوچن ديوارن ۽ هٽلري قانونن کي ڪمزور ڪندا رهيا آهن، پر ويجهڙائيءَ واري دور ۾ خاص ڪري جنرل ضياءَ جي دور ۾ ته جيل سياسي قيدين جو ٻيو گهر بڻجي ويا آهن. سياسي قيدين جي اچ وڃ جيلن کي ڪافي نرم ڪري ڇڏيو آهي. ڪاري چڪر جي هڪڙي قيدي ڳالهه ٻڌائي ته ”اسان وٽ قيدي روز صبح جو اٿي چوندا آهن ته ”مولا سياسي نه ڇٽن، نه ته اسان ڪر مفت مارجي وينداسين.“ سلام آهي حيدربخش جتوئي، ڪامريڊ غلام محمد لغاري کان وٺي شهيد ذوالفقار علي ڀٽي ۽ سياسي تحريڪن جي اڏول بزرگن ۽ نوجوانن تي، جن پنهنجي عزم ۽ سچائي سان جيل جي ”روهن کي رتيون ڪيو آهي.“
انہیں کے فیض سے بازار عقل روشن ہے،
جو گاه گاه جنوں اختیار کرتی رہی۔
ملاقات کان پوءِ ڪمري تي آيس، سائين وارا اڇي چڪر ويا. شام جو هاري ڪميٽيءَ جي شام واري نشست مان ٿيندو، اچي توئنري ڪچهري ۾ شريڪ ٿيس. اڄ ڪچهريءَ ۾ حسين شاهه پنهنجي چين ۽ ڪوريا جي دوري جون خبرون ٻڌايون. سائينءَ جي واتان وڏي عرصي کان پوءِ اهو تذڪرو ٻڌوسين. سائين، ڀٽي صاحب جي وقت ۾ چين ۽ ڪوريا ويو هو، اتان موٽيو ته سائينءَ جي چپن تي ٻي ڳالهه هئي ڪو نه. هر بحث هر ڳالهه هئي چين ۽ ڪوريا. ايئن چئجي ته انهن ڏينهن سائين کي ”چين ۽ ڪوريا“ فوبيا ٿي ويو هو. مزي مزي جون خبرون ڪندو هو. هڪڙي ڏينهن سپاف جي گول بلڊنگ واري آفيس ۾ داخل ٿيس ته ڏٺم سائين وڏي جوش ۾ ويٺو هو. هٿ ڏئي ويٺس ئي مس ته سائين ناراضگيءَ واري لهجي ۾ چيو ”مولابخش خان هاڻ پنهنجو به جهيڙو آهي.“ چيم ”سائين خير ته آهي؟“ چيائين ”تو واري يار اسان جي يار تي حملو ڪري وڌو آهي.“ مون چيس ”پنهنجا ڪهڙا سنگتي وڙهي پيا آهن؟“ چيائين تو اخبارون ڪو نه پڙهيون آهن؟ آمريڪا جي صدر فورڊ، ڪوريا جي خلاف جنگ جو اعلان ڪيو آهي.“ سائينءَ جي ڳالهه ٻڌي هڪڙي پريشاني ته دور ٿي پر ٻي پريشاني وٺي ويئي ته سائينءَ جو اهو حال رهيو ته مڙس هٿن مان وڃائي ويهنداسين. انهن ڏينهن فورڊ ۽ جمي ڪارٽر جي اليڪشن جو دور هو ۽ مون ڪنهن ڪچهريءَ ۾ چيو ته نڪسن ۽ فورڊ جي زماني ۾ ويٽنام جي جنگ بند ٿي ۽ فورڊ سي آءِ اي کي غير ملڪي سربراهن کي نقصان پڄائڻ جي ڪاررواين کان روڪيو هو، اهڙيون خبرون اخبارن ۾ شايع ٿيون هيون. تنهن ڪري فورڊ، ڪارٽر کان بهتر آهي. فورڊ لاءِ اهي رسمي ڳالهيون سائين ذهن تي رکي ڇڏيون. جڏهن آمريڪا ۽ ڪوريا ۾ اختلاف ٿيا ته سائين ڪوريا پاران ذري گهٽ مون سان ٿي وڙهيو. انهيءَ ڏينهن جڏهن سائين مون سان مٿين ڳالهه ڪئي، سائين پنهنجي سيڪريٽريءَ کي وڏي جلال مان حڪم ڏنو ته ”مجيد فورن هڪڙو ٽيليگرام ڪر، ڪامريڊ ڪم ال سنگ کي، کيس ٻڌاءِ سنڌ جا نوجوان اوهان سان گڏ آهن ۽ اوهان جي حڪم جا منتظر آهن.“ سائينءَ جو سيڪريٽري مجيد ميمڻ ڀلو ماڻهو هو، اهو به ٻي سنگت وانگر سائينءَ جي خبرن کان پريشان هو. وڏي رازداريءَ سان چوندو هو ته ”يار سائينءَ کي ڇا ٿي ويو آهي؟“ سائينءَ کي هڪڙو هينڊ بيگ ڪوريا جي دوري دوران ڏنو ويو هو، اهو ڳاڙهي چمڙي جو ٺهيل هو، اڪثر سائين اڳيان ٻانهون لوڏيندو هلندو هو ۽ مجيد پويان پويان اهو بيگ کنيو تڪڙو پيو هلندو هو. سائين انهيءَ مهل سکئي ستابي شوقين تپيدار جو ڏيک ڏيندو هو ۽ مجيد تپيدار جي خاص ماڻهوءَ جيان ڳاڙهي ڪپڙي جي پنن جي ڀري سان پيو هلندو هو.
سپاف جا اڪثر ضلعي صدر انهيءَ زماني ۾ سائينءَ جي اختيار کان ٻاهر هئا، خاص ڪري منظور وساڻ (خيرپور)، غفور نظاماڻي (بدين) جا ته وزيراعليٰ جتوئي سان سڌا تعلقات هئا ۽ حيدرآباد جو صدر حاجي رحيم شورو وري غازي ۽ منهنجو گهاٽو يار هو، تنهن ڪري اهو به سائين کان زور هو، انهيءَ صورتحال تي سائين وڏو تفصيلي تبصرو ڪندي چوندو هو ”آءٌ بهادر شاهه ظفر آهيان، منهنجي بادشاهي رڳو هن محل (آفيس) تائين آهي، مولابخش خان دارا شڪوه آهي، پير فقير سڀ سندس حمايتي آهن.“ (سپاف جي ٻين اڳواڻن سان گڏوگڏ عبدالله خان ورياهه مخدوم صاحب جي گاديءَ جو واسطيدار، سائين پيرل شاهه ڀٽ شاهه جي گادي وارو منهنجا مهربان هئا ۽ سيوهڻ جي گادي نشين مراد شاهه جو ڀاءُ حاجن شاهه لڪياري غازي ۽ منهنجو گهاٽو يار هو.)
سائينءَ جون تشبيهون ۽ نالا رکڻ به ڪمال جا هوندا آهن. ڪٽپر صاحب سينيئر وزير ۽ صوبائي صدر هو، رنگ جو ڳاڙهو، ڀورو، مٿو وارن کان آجو چمڪاٽ پيو ڪندو هو. هڪڙي ڏينهن حسين شاهه سنگت سان گڏ ڪٽپر صاحب جي گهر سندس انتظار ۾ ويٺو هو. رات جو وقت هو. ڪٽپر صاحب مٿي کان وٺي پيرن تائين اڇو ٿيو پئي آيو. پاڻ به اڇو، پرنس ڪوٽ (پ پ وارو) ۽ پينٽ به اڇي، بوٽ ۽ جوراب به اڇا، روشني ۾ سڄو پئي چمڪيو. سائين ڏسي سنگت کي چيو ”هوشيار ٿيو راءِ بهادر خوبچند پيو اچيوَ“ حسين شاهه ضياءَ جي ئي دور ۾ مير علي احمد خان کي 23 مارچ تي شيرواني ۽ جناح ٽوپيءَ ۾ ڏسي چيو ”مير صاحب بڙي غلام علي خان لڳو پيو آهي.“
هڪڙي ڏينهن مون کي ٻڌايائين ته سکر جيل ۾ سائين عالم شاهه کير ۾ اصلي گيهه ملائي پيئندو هو، حسين شاهه، عالم شاهه کان ان جو سبب پڇيو ته ٻڌايائين ته طاقت وڌندي وغيره وغيره. فائدا ٻڌي سائين به ايئن ڪيو. چيائين ته ”مون به 2 ڪلو کير پاءُ گيهه جو گڏائي ٽهڪائي پيتو ته طاقت ٿئي پر مولابخش خان کير پيئڻ کان پوءِ آءٌ جهڙو آئل ٽينڪر، جتي بيهان ليڪ ٿيو وڃان.“ سائين حسين شاهه راڄ سان ته سدائين پيو جٺيون ڪندو آهي پر ڪڏهن ڪڏهن پاڻ کي به ڪو نه بخشيندو آهي. هيل تائين رڳو ڄام صادق علي کي سندس تبصرن کان محفوظ ڏٺو اٿم، سائين سدائين سندس تعريفون ڪندو آهي.
ڪچهريءَ ۾ الله بچائي خان لغاري به سٺيون خبرون ٻڌايون. لغاري صاحب کي ڪيترن ملڪن جي جاگرافي، موسمن ۽ ماڻهن جي ڪافي معلومات آهي. فرانس، جرمني، روس ۽ ٻين ملڪن جا احوال ٿيا.
9 وڳي وارڊ واپس آيس. ماني کائي بند ٿياسين. منير اڄ خالد گهلو وٽ ترسيل آهي.
دادوءَ ۾ ماڻهن ضياءَ جي هيليڪاپٽر کي لهڻ نه ڏنو
(25- اپريل 1984ع)
صبح جو ڇهين وڳي اٿي ٿورو پنڌ ڪيم. ساڍي ڇهين وڳي ڌاري هادي بخش، منير، خان محمد خان، فدا حسين ۽ خالد گهلو بيڊمنٽن راند ڪئي. نائين وڳي ڌاري ڪچهريءَ ۾ ويس. اڄ گذريل ڪچهرين کي دهرايو ويو. ڪمري تي آيس ته ملاقات جو سڏ ٿيو. علي محمد سومرو آيو هو، تنهن سان عالم شاهه ۽ مون ملاقات ڪئي. علي محمد ٻڌايو ته دادوءَ جا ڪافي دوست س. پ هه. ڪ ۾ ڪم ڪرڻ لاءِ تيار ٿيا آهن. ملاقات جو ٻيهر به سڏ ٿيو. اختر آيو، تنهن گهر جي پريشانين جا اچي احوال ڏنا. اهو به ٻڌايائين ته قائم خاني ايندو آهي.
پنجين وڳي ڌاري ڪورٽ وارڊ ۾ لياقت کوسي جي مان ۾ بخت کهاوڙ پاران ڏنل چانهه پارٽي ۾ شريڪ ٿيس. لياقت 16 آگسٽ 1983ع تي ستن دوستن سان گڏجي گرفتاري پيش ڪئي. هئي. ضياءَ دادو ويو ته ماڻهن پاران سخت احتجاج ڪيو ويو هو، سندس هيليڪاپٽر کي مقرر هيلي پيڊ بجاءِ ٻي چوديواري ۾ لاٿو ويو. بي بي سيءَ تان انهي سخت احتجاج جي خبر ٻڌي جيل جا سڀئي دوست ڏاڍا جذباتي ٿي ويا هئا پر دادو جي دوستن جو جوش ڏسڻ جهڙو هو. دير تائين ”جيئي ڀٽو، ماروي ملير جي، ويٽ نام ويٽ نام دادو ضلعو ويٽ نام“ جا نعرا لڳندا رهيا. نعرا هڻندي لياقت کوسو بيهوش ٿي ويو. هن کي چاڪ ڪرڻ لاءِ ڊاڪٽر گهرائڻو پيو هو. گذريل ڏينهن هن جي رهائيءَ جو آرڊر به آيو هو پر هن جو نالو جيل ڪيس ۾ هجڻ ڪري کيس رها نه ڪيو ويو، اهو ڪيس ايس ڊي ايم ٿي ڪورٽ ۾ چالان لاءِ پيش ٿيو آهي، تنهن ڪري هاڻ هنن دوستن جا ضامن ٿيڻ شروع ٿيا آهن. اڄ به چئن جو ضامن ٿيو ۽ اهي به رها ٿي ويا، شايد سڀاڻي لياقت به آزاد ٿي وڃي.
پروگرام مطابق بئرڪ ايڇ ۾ ايم آر ڊي جي گڏجاڻي ٿي تنهن ۾ ويس. گڏجاڻيءَ ۾ عالم شاهه، خان محمد جمالي، پير معظم، منير ڀرڳڙي، عبدالله ملاح، ابوبڪر زرداري، پي اين پي رشيد الدين طارق، قومي محاذ آزادي ۽ جمعيت علماءِ اسلام جا دوست شريڪ ٿيا. فيصلو ڪيو ويو ته، ملاقات واري ڪمري ۾ ملاقات ويجهي ڪرائڻ لاءِ سيخن تي ڄاري هڻائڻ، مريضن کي دوائون مهيا ڪرائڻ ۽ جيل ۾ هيروئن جي آمد روڪائڻ لاءِ آءِ جي سان ملاقات ڪئي وڃي. (ملاقات مان ورڻو سرڻو ڪونهي، باقي رهيو هيروئن جي آمد جو مسئلو سو ته سوچڻ به اجايو آهي. هيروئن ته ڪا به، ڪنهن جي وس ۾ ڪونهي پر جنهن هيروئن جي اسان کي ڳڻتي آهي تنهن جي آمد جا ته حڪمران پاڻ ذميدار آهن، تنهن کي اسين ويچارا ڪيئن ٿا روڪي سگهون)
گڏجاڻيءَ ۾ اهو به فيصلو ٿيو ته سکر جيل جي سياسي قيدين جي بک هڙتال بابت معلوم ڪيو وڃي. جيڪڏهن انهن هڙتال ڪئي آهي ته،ا سان کي به هڙتال جو سڏ ڏيڻ کپي. انهيءَ هڙتال جي خبر بي بي سي به نشر ڪئي هئي. اهو به فيصلو ڪيو ويو ته يوم مئي جو جلسو منعقد ڪيو وڃي ۽ انهيءَ مقصد لاءِ ابوبڪر، منير ۽ منهنجو نالو تجويز ڪيو ويو پر مون پنهنجي جاءِ تي پير معظم جو نالو ڏنو.
اڄ دودو جتوئي، گل ڀنڀرو ۽ فيض محمد سيال (ٽيئي دوست) حيدرآباد جيل مان آزاد ٿيا.

“مهراج” جو “ٺڪاڻو”

(26- اپريل 1984ع)
صبح جو دير سان اٿيس، پنڌ به ڪو نه ڪيم. تيار ٿي ڪچهريءَ ڏي ويس ته اها به ختم ٿي ويئي هئي. غلام رسول زنگيجي سان گڏجي ملاقات لاءِ ويس. آفتاب رضا مغل ملاقات تي آيو هو، ساڻس گڏ امير بخش هاليپوٽو هو. شام جو خورشيد جوڻيجو (دادو) ۽ لياقت کوسو موڪلائڻ آيا جو جيل ڪيس ۾ سندن ضمانت ٿي ويئي، اڄ رها پئي ٿيا. هنن سان گڏ رفيق جوڻيجو (دادو) ۽ پليجاڻي اسٽيشن جو ساٿي محمد علي پهوڙ به آزاد ٿيا. محمد علي کان سواءِ مجاهد علي مراد خاصخيلي، جمال ٻاٽي، عدلو ٻاٽي، عرس سوهو، محمد شاهه، ايوب سمون، مولانا قمر هاشمي پليجاڻي مان گرفتار ٿي آيا هئا ۽ آزاد ٿي ويا آهن.
لياقت وارن کان موڪلائڻ ماڙيءَ تي وياسين ته ڊپٽي جي آفيس ۾ قاضي محمد بخش ڌامراهه مصطفيٰ ڪورائي، عالم شاهه ۽ ٻين دوستن سان ملاقات ڪري رهيو هو. ساڻس ملياسين. قاضي صاحب ٽيون ڏينهن ڪراچيءَ مان آزاد ٿيو آهي.
قاضي صاحب ايم آر ڊي جي تحريڪ ۾ سرگرميءَ سان حصو ورتو، انهيءَ سلسلي ۾ بٺوري جي دوري دوران اتان ئي گرفتار ڪري نظر بند ڪيو ويو هو. ساڻس گڏ حيدرآباد جو نوجوان وڪيل امير علي قريشي به هو. قاضي صاحب ڪچهريءَ جو مور آهي. نظر بندي جو گهڻو حصو هتي ئي رهيو، ڪاري فيڪٽري ۾ غاليچن جي کڏين واري بئرڪ ۾ رهندو هو، اتي هر وقت دوستن جو ميڙو متو پيو هوندو هو. سياسي بحث يا تاش راند ۾ سندس هڪلون پيون پونديون هيون، خاص ڪري محترم اسماعيل سوهي سان هجتون دوستن کي کلائي کلائي ماندو ڪري وجهنديون هيون. اسماعيل سوهو به ٺٽي جي بهادر سياسي ڪارڪنن مان آهي. پاڻ، سندس ڀائر ۽ ڀائٽيا سڀ جيل ياترائون ڪندا رهندا آهن. ڪنهن سياسي سڏ کان منهن ڪون موڙيندو آهي. سڀئي ڀائر دوستن جا دوست ۽ مهل جا مڙس ماڻهو آهن. قاضيءَ کي سنگت مهراج ۽ سندس پاٿاري کي ٺڪاڻو چوندي هئي جو اتي هر وقت ڪچهري قائم هئي ۽ قاضي صاحب وهاڻي يا هنڌ تي چڙهيو ساڌن وانگر ويٺو هوندو هو. تقريبن روزانو راڳ جون رهاڻيون ٿينديون هيون. هن ميڙ جا يار محمد خاصخيلي (بدين) ۽ ابو ملاح ڪُل وقتي فنڪار هئا. ابو ملاح جو آواز ڏاڍو سٺو هو، عوامي تحريڪ جو ڪارڪن هو. يار محمد خاصخيلي بدين جي بهادر دوستن مان آهي. شاهه جون وايون نارو ڀڳت جي انداز ۾ ٿالهي وڄائي واهه جون ٻڌائيندو آهي.
قاضي صاحب پارٽيءَ جو بنيادي ڪارڪن آهي ۽ شروعاتي دور کان وٺي پارٽيءَ جو شعله بيان عوامي مقرر آهي. سندس تقرير ڪارڪنن ۾ تمام گهڻو پسند ڪئي ويندي آهي. قاضي صاحب سان گڏوگڏ انهيءَ زماني ۾ ڪامريڊ مير محمد ٽالپر ۽ محترم عبدالواحد بروهي (سانگهڙ) به پارٽي جا مقبول مقرر هئا. بروهي صاحب کي شير سانگهڙ چوندا هئا. قاضي صاحب پارٽي ۾ هميشه ورڪرن جي وڪالت ڪندو آهي، انهيءَ ڪري ڪارڪن هن کي تمام گهڻو پيار به ڪندا آهن. هن سان اختلاف به ڪندا آهن ته هن جون جٺيون به سهندا آهن. قاضي صاحب جيل ۾ وڏي صبر جو مظاهرو ڪندو آهي. تنقيد به وڏي همت سان برداشت ڪندو آهي. پارٽيءَ جي مخالفن جي تنقيد صبر سان ٻڌي تفصيلي جواب به ڏيندو آهي ته مخالف جي جائز تنقيد جي حمايت ڪري اهڙيون ڳالهيون به ڪندو آهي جو سندس پارٽي جا ئي ڪارڪن ناراض ٿي ويهندا آهن. قاضي صاحب، بروهي صاحب ۽ ڪامريڊ مير محمد جون تقريرن مخالفن تي تلوار ٿي وسنديون هيون. ڪامورن ۽ وڏيرن کي وڍ وجهنديون هيون. هنن بزرگن جون ڪچهريون به ڪمال جون هونديون هيون. يحيٰ خان وارين چونڊن جي دوران، مير اعجاز جي بنگلي تي ڪچهري دوران ڪامريڊ، مير علي احمد خان کي چيو ته ”مير صاحب اڄ ڪلهه قبول پور جا تتر ڏاڍيون ننڊون ڪندا هوندا.“ مير صاحب پڇيو ڇو؟ چيائين ”مير اعجاز پ پ ۾ شامل ٿيو ويو آهي تنهن ڪري ڪافي ڏينهن کان ڪامورن ۽ وزيرن کي شڪار ڪو نه پيو ڪرائي، تتر ويچارا سکيا ستا پيا هوندا.“ تقرير جو مير علي احمد خان به بادشاهه هو، انهيءَ ڪچهري کان اڳ ۾ سيريءَ ۾ جلسو هو، جلسي ۾ مير علي احمد خان جي تقرير دوران ڪيترائي ماڻهو روئي رهيا هئا (مير صاحب ۽ مولانا ڪوثر نيازيءَ جون تقريرون ٻڌي اهڙيون تقريرون ڪرڻ جون دعائون پيو گهرندو هو)
پارٽيءَ جي پهرين دور ۾ قاضي صاحب وارن جي ٽيم ئي پارٽي جي اهم ٽيم هئي. ٽيم ۾ محترم شير سنڌ مير رسول بخش ٽالپر، قاضي صاحب، عبدالواحد بروهي، عبدالفتاح ميمڻ، چاڪر علي جوڻيجو، عبدالرزاق سومرو، هادي بخش لاڙڪ، (خيرپور) عبدالنبي شيخ (جيڪب آباد) نبي بخش ڀرڳڙي (بدين)، غلام قادر گاکڙو (بدين)، لعل بن يوسف (حيدرآباد) محمد خان سومرو (ٺٽو)، سليمان سميجو (دادو)، امام بخش گهرياڻي ۽ ٻيا بزرگ شامل هئا. قاضي صاحب ۽ فتاح ميمڻ جي جوڙي سنڌ جي مشهور سياسي جوڙين مان هئي. ٻنهي ۾ ڏاڍو قرب هو پر هاڻوڪي جيل ۾ سندن انهيءَ قرب جا اهڃاڻ هلڪا هئا. هڪ ٻئي جي سامهون ڪو نه ڪڇندا هئا پر پرپٺ ٻئي هڪ ٻئي لاءِ هلڪي ڦلڪي جٺ وارا جملا ضرور استعمال ڪندا هئا. فتاح صاحب سنڌ پ پ جو سيڪريٽري ۽ پاڪستان نيشنل اسيمبليءَ جو ڊپٽي اسپيڪر به ٿيو. قاضي صاحب سان ڪنهن جا ڪيترا به اختلاف هجن پر انهيءَ ڳالهه ۾ ڪو به شڪ ناهي ته کيس ڪارڪنن لاءِ ۽ ڪارڪنن کي سندس لاءِ بيحد پيار ۽ احترام آهي.
شام جو اسپتال ويس، جو ڊاڪٽر پيرزادو بيمار هو، ٿوري دير ان سان ڪچهري ڪري تنؤري واري رهاڻ ۾ شريڪ ٿيس. نائين وڳي وارڊ واپس ٿيس ڏهين وڳي بند ٿياسين.
صبح خان محمد حاجي صاحب اسپتال ويو، کيس ڏندن ۾ ڪافي تڪليف هئي. وڃڻ کان اڳ ۾ ڳالهه پئي ڪيائين ته ”سور ڪافي آهي، خاص ڪري جيل ۾ ڪو خاطر خواهه علاج ڪونهي، جنهن سبب راتيون جاڳي گذارڻيون ٿيون پون.“ جمالي صاحب جنهن وقت ڏندن جي سور جي ڳالهه پي ڪئي مون کي ڀٽي شهيد جي يادگيري پئي آئي. قائد عوام کي جيل جي دوران ڏندن جي ڪافي تڪليف هئي، سندس مهارون سڄي پونديون هيون. وڏي احتجاج ۽ ڪوشش کان پوءِ کيس ڊاڪٽر جي سهولت ڏني ٿي ويئي. ڀٽي شهيد جي جيل جي تڪليف کي ياد ڪري وري جي سندس، نازڪ شخصيت ۽ عيش آرام واري زندگيءَ کي ٿو ڏسجي ته سندس، همت حوصلي کي سلام ڪرڻ کان سواءِ رهي نٿو سگهجي. سندس قيد ۽ قتل تي هر روشن ضمير انسان جي دل ڏکيري ۽ اک اشڪبار آهي.
مقام فیض کوئی راہ میں جچا ہی نہیں،
جو کوئے یار سے نکلے تو سوئے دار پہ چلے۔


چاچي شاهنواز ٻڌايو ته ڪامريڊ ڄام ساقي جهڙو ٻڌوسين تهڙو ڪونهي
(27- اپريل 1984ع)
صبح جو اٿي پنڌ ڪيم ته سائين حسين شاهه اچي نڪتو، ٻڌايائين ته بيڊ منٽن ڪرڻ آيو آهيان. هوا تيز پئي هلي. بيڊ منٽن جا رانديگر ڪو نه آيا ۽ سائين مون سان گڏجي پنڌ ڪرڻ لڳو. پنڌ ڪري ورانڊي ۾ ئي ڪچهري ڪرڻ ويهي رهياسين. منير، فدا حسين، ظهور عالم صاحب ۽ مجاهد به ڪچهري ۾ شريڪ ٿي ويا. فدا حسين، ظهور ۽ مجاهد جو تعلق سانگهڙ سان آهي. گهڻو موضوع سانگهڙ جي تنظيم رهي. سانگهڙ ۾ پ پ جي پهرين ٽيم ۾ محترم محمد شريف ورياهه، عبدالواحد بروهي، عبدالسلام ٿهيم، الطاف خان، شوڪت راڻيپوري، عبدالرزاق سومرو، ڊاڪٽر حاجي خان ۽ مير ضيغم شامل هئا. مير ضيغم جو تعلق مير رسول بخش خان سان هو، انهيءَ تعلق جي ڪري شامل ٿيو ۽ انهي تعلق ۾ ئي ڇڏي ويو. عبدالسلام، عبدالرزاق ۽ محمد شريف ورياهه جو ٻيو نسل به پارٽي سان نڀائيندو اچي. عبدالسلام جي ڀائٽي، عبدالرزاق جي پٽ بابر سومري، ورياهه صاحب جي ڀائٽي، محترم عبدالله خان ورياهه ۽ بروهي صاحب جي ڀاءُ به گرفتاري ڏني آهي.
اٺين وڳي ڌاري چاچو شاهنواز خان آيو، لطيف پڙهيوسين، اڄ ٻڌندڙن ۾ ڪامران چوڌري، منير ۽ غلام رسول زنگيجو هئا. چاچي ڪافي دير ڪچهريءَ ۾ پنهنجا تجربا ۽ تبصرا ٻڌايا. چاچي ڪچهريءَ ۾ ڳالهه ڪئي ته ”ڪامريڊ ڄام ساقي سٺو ۽ بهادر ماڻهو آهي باقي جهڙو ٻڌوسين تهڙو ڪونهي. انهيءَ جي ڀيٽ ۾ پليجو صاحب وڌيڪ هوشيار ماڻهو آهي.“ چاچي اهو به ٻڌايو ته ”هن پ پ ۾ مخدوم صاحب ۽ ڄام صادق جي ڪري شموليت ڪئي هئي ۽ هو سياست کي بيماري سمجهندو هو پر هاڻ هن بيماري جو پاڻ به مريض آهي ۽ هاڻ پ پ سان مڪمل وابستگي آهي ۽ پ پ جي قيادت جي حڪم مطابق ئي هلبو ۽ سياست هن وقت جي اهم ضرورت آهي.“
نائين وڳي ڌاري چاچو ويو، اخبارون آيون پر سنگت جي ور چڙهيل هيون. دير سان پڙهڻ لاءِ مليون. اخبارن ۾ هڪڙي خبر هيءَ به هئي ته ايم آر ڊي پنجاب جي سيڪريٽري رائو رشيد بيان ۾ چيو آهي ته ”سنڌ جا سياسي قيدي رها ڪيا وڃن، ٻي صورت ۾ پنجاب جا ڪارڪن سنڌ ۾ وڃي گرفتاريون پيش ڪندا.“ بيان ته واهه جو ڏنو اٿس پر مون کي سمجهه ۾ ڪو نه آيو، اسان کي آزاد ٿو ڪرائي يا جيڪي آزاد ٿي ويا آهن تن کي وري ٿو جيل گهرائي. وڏو ليڊر آهي، وڏي سوچ ڪئي هوندئين باقي پاڻ کي ڳالهه سمجهه ۾ ڪو نه آئي.
شام جو دوستن ۾ به ان بيان تي تبصرا جاري هئا. ظهور صاحب ۽ منير چيو ته ”جٺين ڀريو خط ٿا لکي موڪليونس ۽ چئونس ٿا ته جيڪو چئو ٿا سو سمجهو به ٿا يا نه، جيڪي ڦاڙها مارڻا اٿوَ سي ايڏانهن پنجاب ڏي ماريو، هتي اسين کوڙ ويٺا آهيون.“
ٻارهين وڳي ڌاري بئرڪ 11 ۾ سانگهڙ جي دوست محمد خان جيڪو س. پ هه.ڪ ۾ ڪم ڪرڻ لاءِ تيار ٿيو آهي، تنهن جي دعوت ۾ وياسين. دعوت ۾ الله بچايو لغاري، سنجر خان چانڊيو ۽ سليمان شاهه به شريڪ هئا. دعوت ۾ غلام رسول مستاني برهماڻي لوڪ انداز ۾ ڪلام ٻڌائي محفل کي سهڻو ڪري ڇڏيو. چئين بجي ڌاري علي احمد لغاريءَ جي چانهه جي دعوت ۾ شريڪ ٿيس. علي احمد تي ماتلي ۾ وڻن وڍڻ، رستا روڪڻ ۽ ڪارائيءَ سان فوجي کي زخمي ڪرڻ جو الزام آهي.

شهيد ڀٽو ۽ قومي مسئلو

(28- اپريل 1984ع)
تيار ٿي ڪچهري ۾ ويس. اڄ ڪچهريءَ جو موضوع هو ”قومي مسئلو ۽ ان جو حل.“ ڪچهريءَ ۾ هميشه وانگر سڀني دوستن ڳالهايو. ايم آر ڊي جي جدوجهد جو آغاز ته رڳو جمهوريت جي بحالي لاءِ ڪيو ويو آهي پر هن جدوجهد پاڪستان جي قومي مسئلي کي به واضح ۽ اهم ڪري ڇڏيو آهي.
اڄوڪي ڪچهريءَ جي بحث جو تت اهو ئي هو ته، ”اها حقيقت آهي ته سنڌ ۾ قومي جبر جو احساس شدت سان وڌي رهيو آهي، پاڪستان جي آغاز کان ئي سنڌ جي اصلوڪن ماڻهن سان ٻه اکيائي ڪئي ويئي ۽ سنڌ جا اصل باشندا ٻئي درجي جا شهري ٿي رهڻ لڳا.“
سنڌ ۾ هندستان مان آيل مسلمانن جي رويي ۽ پاڪستان کان پوءِ پنجاب ۽ سرحد جي ماڻهن جي سنڌ ۾ آمد انهيءَ احساس کي وڌيڪ مضبوط ڪيو آهي. سنڌ ۾ قومي استحصال سان گڏوگڏ طبقاتي استحصال به جاري آهي جنهن ۾ پراوا ۽ پنهنجا ٻئي شريڪ آهن. سنڌ ۾ صرف قومي يا رڳو طبقاتي استحصال خلاف تنظيم ۽ تحريڪ ڪاميابي ماڻي نه ٿي سگهي. ٻنهي مسئلن کي گڏيل طريقي سان حل ڪرڻ ۾ ئي ڪاميابي آهي. سنڌ م بيوقتا ۽ جذباتي نعرا ڏيئي سنڌ کي اڪيلو ڪرڻ، سنڌ خلاف سازش آهي. سنڌ جي ماڻهن کي پاڪستان جي ٻين علائقن جي عوام دوست قوتن سان گڏجي ئي جدوجهد ڪرڻ کپي.... نظام جي تبديلي اهم ضرورت آهي باقي ظلم ڪندڙن جي مهانڊن مٽائڻ سان ڪو به فائدو ڪو نه ٿو ٿئي. قومي خوشحاليءَ واري دور ۾ ئي زبان، ادب ۽ ثقافت ترقي ڪري سگهن ٿا، باقي بکئي ۽ اگهاڙي لاءِ ثقافتي ترقيءَ جي ڪا به معنيٰ ڪونهي. طبقاتي مسئلن جي حل جي ضمانت ڏيڻ کان سواءِ قومي جدوجهد لاءِ ”عوام وٽ ڪا به ڪشش ڪونهي وغيره وغيره.“
شهيد ذوالفقار علي ڀٽي جي ڪاميابي جو وڏو سبب به اهو ئي هو جو سندس تحريڪ ۾ عوام کي پنهنجي قومي توڙي طبقاتي مسئلن جو حل ڏسڻ ۾ پئي آيو. سنڌ ۾ خاص طور تي ان خيال تي ئي اڄ تائين سندس پارٽي مقبوليت ماڻي رهي آهي. پنجاب ۾ قومي استحصال اهم نڪتو نه هو پر سنڌ ۾ اهو احساس شدت سان هو ته سنڌي ماڻهو لساني، ثقافتي ۽ معاشي طرح بي انتها جبر جو شڪار آهن. سنڌي زبان پاڪستان ۾ غيرملڪي زبان پئي لڳي. سنڌي ثقافت کي ڄٽن ۽ غدارن جي ثقافت سمجهيو ٿو وڃي، ايستائين جو ريڊئي تان پنجاب جي ساراهه جا گيت ڳائي سگهجن ٿا پر اياز نٿو ڳائي سگهجي. جيئي سنڌ نٿو چئي سگهجي، سنڌ جون نوڪريون سنڌين لاءِ ڪونهن، پاڪستان ۾ صوبن جي ڪوٽا خاص ڪري سنڌ جي ڪوٽا تي عمل نه ٿو ڪيو وڃي. سنڌ جون زمينون سنڌين لاءِ ناهن. سنڌين لاءِ ووٽر لسٽون به سنڌيءَ ۾ نه ٿيون شايع ڪيون وڃن. مطلب ته ڪيئي مسئلا هئا سنڌين کي درپيش پر ڀٽي صاحب جي شخصيت ۽ جدوجهد سنڌين کي وڏي قوت عطا ڪئي. سندس شخصيت ۾ سنڌين ”پنهنجو“ پئي ڏٺو ۽ سندس جدوجهد ۾ پنهنجي طبقاتي مسئلن جو حل به پئي ڄاتو. ان وقت سنڌي عوام جن به ڌرين ۽ فردن سان ذهني ۽ عملي جنگ جوٽيون بيٺو هو، سي سڀ فرد ۽ ڌريون شهيد ڀٽي خلاف ٿي بيٺيون، اهو ئي سبب هو جو ڀٽو صاحب هر لحاظ کان سنڌ جي ماڻهن کي پنهنجو نظر پئي آيو، ورنه سنڌ ۾ ان وقت اهڙيون ڌريون به هيون جيڪي رڳو سنڌين جي ڳالهه به ڪري رهيون هيون ۽ اهڙا گروهه به عمل جي ميدان ۾ هئا جيڪي صرف طبقاتي انقلاب جي ڳالهه ڪري رهيا هئا. سکر جيل ۾ هڪڙي قوم پرست مون کي ”انگولا جي آزادي“ نالي ڪتاب ڏيندي چيو ”استاد هي ڪتاب پڙهه ته خبر پئي ته قوم پرستي ڇا ٿيندي آهي ۽ سنڌ پاڻ به آزاد ڪرائينداسين يا نه!“ ڪجهه ڏينهن کان پوءِ ساڳي دوست ڪچهريءَ ۾ ڪتاب متعلق پڇيو، چيومانس سمجهي ويو آهيان ته قوم پرستي صحيح رستو آهي ۽ سنڌ به آزاد ٿي ويندي پر اوهان واري تحريڪ ڪهڙي روپ ۽ رويي ۾ انگولا جي آزاديءَ واري تحريڪ جهڙي آهي؟ پروگرام، عمل توڻي اڳواڻي ۾؟
ڪٺيس ڪويڄن، تن طبيب نه گڏيا،
ڏيئي ڏنڀ ڏڏن، پاڻا ڏيل ڏکوئيو.
قومي جدوجهد جي وڏي بدنصيبي اها آهي ته روز اول کان ئي ان جي دعويدارن جا اندازا درست نه هئا. روز اول کان سندن حڪمت عمليون غلط ۽ عمل مشڪوڪ هو ۽ هاڻ به انهيءَ سياست جا سرواڻ پنهنجي غلطين جو اعتراف ڪري انهن کي درست ڪرڻ بجاءِ رڳو عوام سان جٺيون ڪري رهيا آهن ته عوام سادو آهي، بي سمجهه ۽ چريو آهي، وڏيرن جي ور چڙهي ويندو آهي... وغيره وغيره.
ستئين سنجهي ئي، منهن ويڙهي مئن جيئن،
اوجاڳا اکين کي، ڄاتئه نه ڏيئي،
هٿان تو پيئي، ٿي ڪچو ڪيچين کي ڪرين
ڏوهه سنڌ جي عوام جو ڪونهي، ڏوهه سرواڻن کان ٿيو آهي. سنڌي ماڻهن، ون يونٽ جي تحريڪ کان وٺي ايم آر ڊي جي تحريڪ تائين سچائيءَ سان هر سڏ ڏيندڙ کي ”جيءُ“ چيو آهي. هر جدوجهد جي دعويدارن لاءِ حقيقتن جو ادراڪ ڪري پنهنجي سوچ کي صحيح ۽ قابل عمل هئڻ ثابت ڪرڻ لازمي آهي. قومي جدوجهد جي دعويدارن جيڪڏهن پنهنجي غلطين کي درست ڪري غلط حڪمت عملين ۽ سکڻن، کوکلن نعرن مان جند آزاد نه ڪئي ته ايندڙ هر ڏينهن سندن غلطين جو ڍير ۽ آئيندو اونداهو ئي رهندو. قوم کي مهڻا ڏيڻ ۽ جٺين ڪرڻ مان ڪو به فائدو ڪونهي جدوجهد کي. سڄي دنيا ۾ عوام جي عقل جا دليل پکڙيا پيا آهن. ڪنهن به سڄاڻ ۽ انقلابي رهبر عوام کي ڏوهي ۽ چريو ناهي چيو.
ڪا مونهين ۾ ال، نات سڄڻ سٻاجهو گهڻو.
ڪچهريءَ مان اٿي بئرڪ 15 ڏي ويس. اتي عيسيٰ ملاح جي پاٿاريءَ تي پارٽيءَ جي ورڪرن، شاگردن ۽ نوجوانن جي ڪچهري رکيل هئي. ڪچهريءَ ۾ محترمه بينظير ڀٽو صاحبه سان منسوب ڪتاب پڙهيو پئي ويو. ڪتاب کي پڙهڻ کان پوءِ ۽ ان تي مختصر بحث به ٿيو. محب شاهه سوال پڇيا ته مارشل لا وارن مان جند ڪيئن ڇٽندي، ماضي جي غلطين کي وري نه دهرائڻ لاءِ ڪهڙا اپاءَ ورتا ويندا؟ وغيره وغيره. تبصرا ڪندڙ دوستن ۾ پير مڪرم، پيرل خان کوسو ۽ بابو غلام حسين به هئا. مون کان منهنجي راءِ پڇيائون. مون کين چيو ته ”سمورن سياسي مسئلن کي حل ڪرڻ لاءِ پارٽيءَ کي منظم ڪيو وڃي ۽ هر سطح جي انتظاميه مٿان پارٽيءَ کي نگراني ۽ رابطي لاءِ ڪم سونپيو وڃي، جمهوريت لاءِ آئين ۾ ضمانت ڪافي ڪونهي. ضمانت ته 1973ع جي آئين ۾ به هئي ته جيڪو طاقت جي زور تي آئين کي ٽوڙيندو تنهن کي موت جي سزا ڏني ويندي، پوءِ ان آئيني تحفظ جو ڪهڙو حشر ٿيو؟ آئين هجي يا جمهوريت ۽ انقلاب، ان جو تحفظ بيجان ڪتاب بجاءِ هڪ جاندار پارٽي ۽ خود ماڻهو ئي ڪري سگهن ٿا.“
ڪچهريءَ ۾ پارٽيءَ جي گذريل اصلاحن ۽ ان جي ناڪاميءَ جو ذڪر به نڪتو. منهنجو ان بابت به دوستن کي اهو چوڻ هو ته ”ان جو وڏو سبب به پارٽيءَ جو غير منظم هجڻ هو، غير منظم پارٽي نه طئي شده پاليسيءَ کي بچائي سگهي ٿي، نه اوچتو پيش ايندڙ صورتحال کي منهن ڏيئي سگهي ٿي. روس ۾ انقلاب کان پوءِ آفيسرن عدم تعاون جي پاليسي اختيار ڪئي ته ان جو پارٽي ڀرپور مقابلو ڪري آفيسرن جي سازش کي ناڪام بنايو. روس کان علاوه دنيا جي ڪيترن ملڪن ۾ منظم پارٽيون پنهنجي پاليسين ۽ ان تحت هلندڙ ادارن جو تحفظ ڪيون بيٺيون آهن. پ پ جي اوائلي ڏينهن ۾ پنجاب ۾ ٽريفڪ پوليس هڙتال ڪئي ته پ پ پنجاب جي صدر مصطفيٰ کر جيڪو شايد گورنر هو، تنهن جي هدايت تي پارٽي ڪارڪنن ٽريفڪ جو انتظام سنڀالي ان پوليس هڙتال کي ناڪام ڪيو، باقي پاليسي پارٽيءَ جي هجي ۽ ان کي نافذ ڪرائڻ وارا پارٽي ۽ ان جي مقصدن جا مخالف هوندا ته ناڪامي يقيني ٿيندي. ڀٽي صاحب سارين ڇڙڻ واريون ۽ اٽي جون ملون قومي ملڪيت ۾ ورتيون ته اتي رشوت جا هيراڪ ڪامورا مقرر ڪيا ويا جن پنهنجا پيٽ ڀرڻ جي شوق ۾ ڀٽي صاحب جي ان فيصلي مان عوام کي سک پهچائڻ بجاءِ عوام کي آزاريو، نتيجي ۾ اهو فيصلو ڀٽي صاحب جي وڏي ناڪامي ثابت ٿيو.“
سارين ۽ اٽي جي ملن واري منهنجي ڳالهه تي محب شاهه ناراض ٿي پيو، چيائين ”اها سيد قائم علي شاهه تي تنقيد ڪئي ويئي آهي.“ مون کيس ڪافي سمجهايو پر ڪو نه مڃيو ۽ ناراض ئي رهيو (ڪارخانن کي قومي ملڪيت ۾ وٺڻ مهل سائين قائم علي شاهه ان جو وزير هو ۽ سندس پسند جا ڪافي ماڻهو ڪارخانن جي سنڀال لاءِ مقرر ڪيا ويا هئا، شايد انهيءَ ڪري ئي محب شاهه منهنجي ڳالهه کي سائينءَ تي تنقيد سمجهيو)
ٻنپهرن جو علي محمد سومرو ملاقات تي آيو، ٻڌايائين ته لانڍي جيل ۾ خليق سائين، مجتبيٰ خان جتوئي، اياز سومري، غلام الله ماهوٽي ۽ منظور وساڻ سان ملاقات ڪري آيو آهي، اهي دوست خوش ويٺا آهن (مخدوم صاحب، مير اعجاز، اميد علي شاهه، مجتبيٰ خان، اياز، فاضل راهو ۽ ٻيا دوست مچ جيل مان ٿي آيا آهن. مچ جيل ۾ انهن دوستن جا ڪي اختلاف به ٿي پيا جن جون هلڪيون ڦلڪيون جهلڪيون هتي به ٻڌڻ ۾ آيون آهن). علي محمد سومري کي شاباس هجي، جيل ۾ قيد دوستن سان پابنديءَ سان ملڻ پيو ايندو آهي.
شام جو چڪر ڏي به ويس. اتان خيرپور ناٿن شاهه جو نوجوان دوست قربان چانڊيو اڄ رها ٿيو آهي. بئرڪ 12 ۾ سنجر خان وٽ ڪچهري ٿي. دوستن ٻڌايو ته شام جي نشست ۾ اڄ سنجر خان تمام سٺو ڳالهايو آهي. اڄ تنئوري ڪچهريءَ به واهه جي ٿي، لغاري صاحب ڏاڍيون مزيدار خبرون ٻڌايون. لغاري صاحب ڪافي عرصو ريڊيو پاڪستان حيدرآباد تي ڪم ڪندو رهيو آهي، ان زماني جون دلچسپ خبرون ٻڌائيندي عبداللطيف عباسي، محمد بخش انصاري ۽ سائين صالح محمد شاهه جون ڳالهيون ٻڌايائين. چيائين، عبداللطيف عباسي انائونسمينٽ دوران سدائين پيو ڀلبو هو، هڪ دفعي مصري خان جماليءَ کي بينن تي جمالو ٻڌائڻو هو، تنهن جي انائونسمينٽ ڪندي لطيف عباسي چيو ته ”هاڻ مصري خان جمالو بينن تي جمالي ٻڌائيندو.“
انهيءَ اعلان تي مصري خان ڪي ڏينهن ناراض رهيو. لغاري صاحب، محمد بخش انصاري ۽ سائين صالح شاهه جا به ڏاڍا قصا ٻڌايا. محمد بخش انصاري صاحب، جيڪب آباد پ پ جي رهنما محترم احمد بخش انصاري جو ڀاءُ آهي. ايم آر ڊي سکر جي اجلاس ۾ احمد بخش انصاري به شريڪ ٿيو ۽ ڪافي سرگرم رهيو، اهو اجلاس مخدوم خليق الزمان قائم مقام صدر جي حيثيت ۾ گهرايو هو.
سائين صالح شاهه عرف فتح خان به ريڊئي پاڪستان جي حوالي سان سنڌ جو مشهور ۽ مقبول نالو آهي. ”جمهور جو آواز“ پروگرام ۾ سائين جو فتح خان جو ڪردار ته سنڌ جي ٻچي ٻچي جي دلچسپيءَ جو باعث هو، ڳوٺن جا سٻاجهڙا سنڌي ته سندس وڏا پرستار هئا. اسان جي ڳوٺان آيل مهمان سائين صالح شاهه کي ٽنڊي ولي محمد ۾ ايندي ويندي ڏسي وٺندا هئا ته وڏي فخر سان وڃي ٻڌائيندا هئا ته فتح خان کي ڏسي آيا آهن ۽ هٿ ملائي آيا آهن. سائينءَ جو ان پروگرام ۾ آواز، خبرون، حاضر جوابي ٻڌندڙن کي موهي ڇڏيندي هئي. سائين ان پروگرام ۾ بزرگ جي حيثيت ۾ هو ۽ کيس ٻيا ڪردار ”ڏاڏا“ چئي مخاطب ٿيندا هئا. هڪڙي پروگرام ۾ فتح خان پنهنجي ڪچهريءَ جي سمجهو ڪردار ڪمال خان کي مخاطب ٿيندي چيو ته ”ڪمال خان عربي ۾ اٺ کي چون جمل“ ڪمال خان چيس: ڏاڏا عربي ۾ گوري کي ڇا ٿا چون؟ فتح خان جواب ڏنس ”ڪمال خان عربي ۾ گوري کي چون.....“ فتح خان گهڙيءَ لاءِ چپ ڪري چيو، ”ڪمال خان عربي ۾ گوري کي چون ئي ڪو نه، وڏو ٿئي پوءِ چونس ”جمل“
انهيءَ مزيدار ڪچهري مان پوڻي نائين وڳي ڌاري وارڊ ڏي پئي موٽياسين ته ايس پي ماڙيءَ جي لوهي در کي رنگ ٿيندي پي ڏٺو، اسان کي ڏسي چيائين توهان جي وڃڻ جي خوشي ۾ رنگ پيو ڪرايان. اسان چيس ”اڳ ۾ ته توهان چيو ته ڪو نه ٿا وڃون، هاڻ چئو پيا وڃون ٿا، حقيقت الائي ڇا آهي؟“ چيائين سڀ وڃن پيا، رڳو مولا جو بخشل ڪو نه ٿو وڃي.“ پوءِ خبر پئي ته اها تياري 30 تاريخ هوم سيڪريٽري جي جيل جي دوري سبب ڪئي پئي وڃي. ماني کائي ختم ڪئي سون ته احمد علي عباسي ۽ آصف لغاري اچي نڪتا. ٻڌايائون ته سيد محب شاهه وٽ گڏجاڻي ۾ اهو فيصلو ڪيو ويو آهي ته مولابخش طرفان قائم علي شاهه تي ڪيل تنقيد تي ساڻس جهيڙو ڪنداسين.
انهيءَ گڏجاڻيءَ ۾ عيسيٰ ملاح ۽ بابو غلام حسين به هئا. ٻنهي اهو به ٻڌايو ته بابو غلام حسين کين صلاح ڏني ته ”ڪچهريءَ جي شروعات ۾ ئي نه وڙهجو، نه ته اهو ظاهر ٿيندو ته هي جهيڙو پلاننگ تحت ڪيو ويو آهي، باقي بحث هلندي اهو ذڪر وري نڪري ته اختلاف ڪجو.“
اڄ اخبارن ۾ چوڌري خليق الزمان جي پٽ جلال الزمان جو بيان آيو آهي ته ”ڪوٽا سسٽم اسلام جي منافي آهي.“ جيڪا ٿي ڳالهه پنهنجي مد مقابل يا نقصان ۾ نظر اچين سا، اسلام جي مخالف آهي. سندن ڪوڙا ڪليم اسلامي آهن، سنڌ جي زمينن جا نيلام اسلامي آهي، سنڌ جي روزگار تي سندن هڪ هٽيون اسلامي آهن، پُرامن بي هٿيار سنڌين جو قتلام به اسلامي آهي، باقي ڪوٽا سسٽم اسلام جي خلاف آهي! هڪڙي پاسي سڄي ڪراچيءَ جي اردو دان طبقي طرفان ڪوٽا سسٽم تي واويلا ڪئي ويئي آهي ته ٻئي پاسي ٿڌي ٿوري ڪرڻ لاءِ گڏجاڻيون ڪري سنڌي عوام سان يڪجهتي جو اظهار ڪندي سنڌين جي احساس محرومي جو ذڪر ڪيو پيو وڃي. ڪهڻ لاءِ ڇريون به تيز ڪبيون، ڪسڻ تي ڏند به ڪڍبا ۽ يڪجهتي به ڪبي. ڀلا مڙسن جي يڪجهتي!
تازو اردو دانشورن طرفان سنڌ کي وڌيڪ انتظامي يونٽن ۾ تقسيم ڪرڻ جي تجويز به ڏني ويئي آهي. اها محمود الحق عثماني کان وٺي نواب مظفر تائين سمورن نسل پرستن جي آخري خواهش آهي ته ”ڀاڱا ٿئي سهڻي.“
الله کر جيئنِ، مدي جن جي من ۾،
اسان ۽ پرينِ جون، اميدون پسن،
تهان پوءِ مرن، سڙي انهيءَ سور ۾.
اڄ اخبار ۾ شڪيل پٺاڻ لاءِ هلندڙ بياني سلسلي ۾ جيل جي اسير دوستن حسين شاهه، نور محمد ٿيٻي، الله بچايو لغاري ۽ ٻين جي ايمنسٽي انٽرنيشنل کي اپيل شايع ٿي آهي ته ”شڪيل پٺاڻ جي ٽنگ ۽ صحت کي بچائڻ لاءِ کيس اسپتال منتقل ڪيو وڃي.“ خدا ڪري اسپتال جلد منتقل ڪيو وڃي ته جيئن سندس سگهو علاج ٿئي جي نه ته هتي صحت جو اهو عالم ٿيندو وڃيس جو اونو اٿم ته ڪيڏي مهل ڦاٽي نه پوي. خدا وڏي حياتي ۽ اڃا وڌيڪ تندرستي عطا ڪريس.

مون کان پڇاڻو

(29- اپريل 1984ع)
نائين وڳي ڌاري ڪچهري ڏي ويس. عالم شاهه سان، محب شاهه واري ڳالهه ڪيم ته اسٽڊي سرڪل ڏانهن وڃڻ جي منع ڪندي چيائين” هو ته ماڻهو کلائڻ لاءِ تيار ٿيا ويٺا آهن، پاڻ جيئن هيترو وقت صبر ۾ گذاريو آهي، تيئن هاڻ به برداشت کان ڪم وٺڻ کپي.“ ڪچهريءَ ۾ قائدعوام جي قولن جو ڪتاب پڙهيو ويو. ڪچهري کان پوءِ ڪافي دوست بئرڪ 9 ۾ ڪتاب ٻڌڻ ويا. آءٌ، منير ۽ سليم گاکڙو بئرڪ 15 ۾ ڪچهريءَ تي وياسين. 11 وڳي ڌاري عالم شاهه ۽ آءٌ چاچي شاهنواز خان وٽ ڪچهري تي وياسين ته، اڳوڻو ڊي ايس پي علي احمد جوڻيجو به ويٺو هو. علي احمد، ڊي ايس پي ٿيڻ کان اڳ ۾ ”لاڙ هاري مزدور تنظيم“ جو صدر هو، اها تنظيم بدين ۽ ان جي آس پاس ڏاڍي سرگرم هئي. سندس رعب به وڏو هو، جو هوم سيڪريٽري محمد خان جوڻيجي جو پٽ هو. علي احمد، انهن ڏينهن ڪامريڊ علي احمد جوڻيجي جي نالي سان مشهور هو. وار ڪلهن تي هوندا هئس. سدائين کاڌي جي کسي، ڳلي واري ڪرتي ۽ شلوار ۾ هوندو هو. اسان جون بدين ۾ ڏاڍيون ڪچهريون ٿيون. نهايت پياري سڀاوَ وارو دوست آهي.
چاچي شاهنواز خان وٽ الله بچايو لغاري ۽ ٻيا دوست به اچي نڪتا. ڪچهريءَ ۾ سڀئي دوست پ پ جي رهنمائن جي گورنر سنڌ سان ملاقات تي تنقيد ڪري رهيا هئا. پ پ جا ڪافي اڳواڻ گورنر جهانداد خان سان مليا آهن. ڪجهه ڏينهن اڳ ۾ مير اعجاز جيڪو تازو ئي مچ جيل مان پئرول تي آزاد ٿيو آهي، تنهن شيخ ڀرڪيو شگر مل جي افتتاح جي موقعي تي اڳوڻي گورنر جنرل عباسي سان ملاقات ڪئي آهي. ڪالهه اخبار ۾ آيو ته رئيس نجم الدين سريوال به گورنر سان ملاقات ڪئي آهي، اڄ اخبار ۾ پير غلام رسول جيلاني ۽ خير محمد ڀرڳڙي جي گورنر سان ملاقات جي خبر آئي آهي. اڄ نجم الدين سريوال طرفان، گورنر سان ملڻ جي ترديد به شايع ٿي آهي. اها به وڏي تبديلي آهي جو وڏيرا جيڪي ڪمشنر ۽ ڊي سي سان ملي فخر ڪندا هئا سي گورنر ۽ وزيرن سان ملڻ جون ترديدون به ڪن ٿا ۽ جيڪي مليو اچن سي وري ماڻهن ۾ ڦڪا ڦڪا ٿا لڳن. اها به پ پ جي وڏي ڪاميابي آهي جنهن سياست جي ميدان ۾ صرف ٻه ڪئمپون قائم ڪري ڇڏيون آهن: هڪڙي ايم آر ڊي، ضياءَ جي مخالف ڪئمپ. ٻي ضيا جي ڪئمپ، ٽئين ڪنهن به رستي جي گنجائش ڪونهي، يا ماڻهن سان يا حاڪمن سان. نه ته ڇا وڏيرو ڇا پاور کان پري.
في الحال ته اها وڏي تبديلي آهي، باقي اڳتي ڏسجي، خدا ايمان ڏيندن، واڪ به وڏا پيا لڳن ته انسان به خطا جو گهر آهي.
ڪچهري ۾ رفيق صفي به آيو، تنهن ٻڌايو ته محب شاهه اسٽڊي سرڪل ۾ درخواست پيش ڪئي آهي جنهن ۾ چيو ويو آهي ته مولابخش چانڊيي، پ پ جي رهنما سيد قائم علي شاهه تي تنقيد ڪئي آهي، تنهن ڪري هو لکت ۾ معافي وٺي. صفي صاحب اهو به ٻڌايو ته درخواست تي ويهن ايڪيهن دوستن محب شاهه سان اختلاف ڪندي چيو ته مولابخش، قائم علي شاهه تي ڪا به تنقيد ڪو نه ڪئي آهي. هن صرف پارٽي ۾ نظم ضبط جي فقدان سبب انقلابي قدمن جي ناڪامي تي ڳالهايو آهي. دوستن جي زور ڀرڻ تي 3 رڪني ڪميٽي ٺاهي ويئي ته محب شاهه ۽ مولابخش وچ ۾ غلط فهمين کي دور ڪيو وڃي. شام جو عالم شاهه دوستن جي چانهه پارٽي ڪئي هئي. فدا حسين ڏيرو، سليم، منير، خالد ۽ آءٌ گڏجي دعوت ۾ وياسين. حسين شاهه به ويٺو هو، ڏاڍيون مزيدار خبرون ٿيون. اڄ سائين جو موضوع هانگ ڪانگ ۽ چين جو دورو هو. پ پ جي پهرين دور ۾ جڏهن مير رسول بخش خان ٽالپر گورنر سنڌ هو، تڏهن حاجين جو جهاز ”سفينه حجاز“ خراب ٿي پيو هو ۽ مرمت لاءِ هانگ ڪانگ ويو هو، حسين شاهه مير صاحب جي پٽ مير رفيق ٽالپر ۽ ٻين دوستن سان ان جهاز تي هانگ ڪانگ ويو ۽ ڪافي عرصو اتي رهيو هو. حسين شاهه ٻڌايو ته جهاز کي هانگ ڪانگ ۾ ڪافي ڏينهن انهيءَ ڪري لڳا جو جهاز ۾ وڏو ڪم هو. اهو جهاز هٽلري لشڪر ۾ شامل هو، جنگ کان پوءِ کيس ٽوڙڻ لاءِ ڪنهن ڪمپنيءَ کي ڏنو ويو پر ڪمپني ٽوڙڻ بجاءِ کيس حاجين جي سفر لاءِ استعمال پئي ڪيو.
اڄ ڊان ۽ امن اخبار ۾ حڪومت پاران پنهنجي وزير دفاع مير علي احمد ٽالپر جي بيان جي وضاحت ڪئي ويئي هئي. بيان ۾ مير صاحب فرمايو هو ته ”جيڪي سمجهن ٿا ته پ پ کي حڪومت ٻيهر ملندي سي احمقن جي جنت ۾ رهن ٿا، پ پ کي ڪنهن به صورت ۾ اقتدار ۾ اچڻ نه ڏنو ويندو.“ حڪومت وضاحت ڪئي آهي ته ”مير علي احمد پ پ جو پراڻو ۽ ڪٽر مخالف آهي، تنهن ڪري اهي خيال مير صاحب جا ذاتي خيال آهن، انهن سان حڪومت جي پاليسيءَ جو ڪو به تعلق ڪونهي.“

يوم مئي جو جلسو ۽ پ پ تي تنقيد جو جواب

(پهرين مئي 1984ع)
اڄ يوم مئي جي ڪري جيل ۾ موڪل هئي. نائين وڳي ڌاري ڪچهري ڏي ويس ته اهي به موڪل ڪيو ويٺا هئا. اڄ الله بچائي لغاري سڀني دوستن کي چانهه تي سڏيو هو. اتان ٿي وارڊ ڏي ويس.
ظهور عالم بلوچ، فدا حسن ڏيرو، منير ۽ آءٌ گڏجي بئرڪ 14 ۾ يوم مئي جي جلسي ۾ شريڪ ٿياسين. جلسي جو مهمان خصوصي پي آءِ اي جو مزدور رهنما ڪامران چوڌري هو، صدارت سڀني تنظيمن جي نمائندن کان ڪرائي ويئي. انهن صدارت ڪندڙن ۾ پ پ سانگهڙ جو مجاهد ابراهيم، شير خان لنڊ، وطن دوست مزدور تحريڪ جو محمد خان احمداڻي، قومي محاذ آزادي ميرپورخاص جو محبوب، ڊي ايس ايف جو سوڍل رند شامل هئا. حسين شاهه بخاري، ابوبڪر زرداري، منير ڀرڳڙي ۽ شڪيل پٺاڻ تقرير ڪندڙ هئا. شڪيل پٺاڻ ۽ ابوبڪر زرداري حسب عادت پ پ تي اڻ سڌي طرح سخت تنقد ڪئي. سندن تنقيد جي وجهه هئي ته ”پ پ آمريڪا سان دوستي وڌائي رهي آهي.“ پ پ جي ڪارڪنن کي ڪافي ناراضگي ٿي، جڏهن سيد حسين شاهه پنهنجي سحر انگيز تقرير ڪري پ پ جي مخالفن کي جواب ڏنا ته سڄي بئرڪ تاڙين سان گونجي اٿي. تقرير دوران ڪارڪن ڪافي جذباتي ٿي ويا. جلسي جي ڪارروائي پير معظم پئي هلائي. جلسي کان پوءِ به دوستن ۾ حسين شاهه جي تقرير جي واکاڻ هئي.

جرئتمند جيالو عبدالرحمان ڀٽي

(2- مئي 1984ع)
صبح جو ڪچهري ۾ ويس. گذريل ڪچهرين بابت دوستن جا لکيل مضمون پڙهيا ويا. سڀئي دوست هاڻ سٺو ڳالهائي ۽ بهتر لکي سگهن ٿا. محبوب جروار، اقبال جروار، غلام رسول زنگيجو ۽ مامون قمبراڻي تمام سٺو لکي آيا هئا.
12 وڳي ڌاري ملاقات جو سڏ ٿيو، ويس ته عبدالرحمان ڀٽي ۽ نذير ڀٽي آيل هئا. نذير هاڻ تازو آزاد ٿيو آهي ۽ عبدالرحمان سکر مان ڇٽي آيو آهي. عبدالرحمان به ڊاڪٽر اسماعيل واري ڳالهه ڪئي ته هنن جي وڃڻ کان اڳ ۾ سکر جيل ۾ سياسي قيدين کان ڪم ورتو ويندو هو ۽ کين پڪا ڪپڙا (جيل جا ڪپڙا) پارايا ويا هئا. بي ڪلاس وارن کي به سهولتون حاصل ڪو نه هيون. حيدرآباد مان بدلي ٿي ويل دوستن اتي وڏو گوڙ ڪيو، بک هڙتالون ۽ هنگامو ڪيو، تڏهن سياسي قيدين کي سهولتون ڏنيون ويون. سکر جيل مان آيل خطن توڙي خبرن مان عبدالرحمان جي خبر پئي پوندي هئي، سڀئي دوست سندس ساراهه ڪندا آهن. عبدالرحمان وڏي همت وارو جذباتي دوست آهي.
عبدالرحمان ڊاڪٽر اسماعيل اوڍيجي جي گرفتاري مهل وڏي جرئت جو مظاهرو ڪيو هو. جلالاڻي ڳوٺ (علي غلام جلالاڻي جو ڳوٺ ) تعلقي ٽنڊي محمد خان ۾ عوامي تحريڪ طرفان محمد خان مگسي ايم آر ڊي جو جلسو ڪرايو هو. جلسي جو مهمان خصوصي معراج محمد خان هو. ان کان سواءِ اقبال حيدر، صالح فيصل، ڊاڪٽر اسماعيل، فاضل راهو، غازي، آئون ۽ ٻيا ضلعي اڳواڻ ۽ عهديدار موجود هئا. جلسي ۾ ابراهيم منشيءَ جي تقرير دوران بدنظمي پئدا ٿي ويئي. منشي ۽ سندس ٻه ٽي دوست ناراض ٿي ويا هليا.
جلسي ۾ ڪنهن مقرر جي ايم سيد تي تنقيد ڪئي ۽ ابراهيم منشي ان جو جواب ڏنو، تلخي وڌي ويئي. گهڙيءَ لاءِ جلسو رڪجي ويو پر پوءِ خير خوبي سان جلسو هليو ۽ ختم ٿيو.
ڊاڪٽر اسماعيل تي بدين ۾ ڪيس داخل ٿيو هو، اتي جي پوليس کيس ڳولي رهي هئي. پوليس کي پڪ هئي ته ڊاڪٽر هن جلسي ۾ ضرور ايندو، سو پوليس ٽنڊي اچي پهتي. معراج آيو. سٺو استقبال ٿيو. استقبال ۾ ئي خبر پئجي ويئي ته ڊاڪٽر کي گرفتار ڪرڻ جون تياريون ڪيون ويون آهن پر سنگت صلاح ڪئي ته جلسي مان کسڪي وڃبو. جلسو هليو. پوليس سڄي جلسي کي گهيرو ڪري وئي. تقريرون ختم ٿيون، تڪڙ ڪري وڃي گاڏين ۾ ويٺاسين. ڊاڪٽر کي معراج صاحب سان ويهاريوسين. گاڏيون ڳوٺ کان پري ٿيون ته پوليس تيز هلي اچي رستو روڪيو، پوليس اچي ڊاڪٽر کي لاهڻ جي ڪئي. ڪارڪن به ڪافي جذباتي ٿي ويا. اهي ڊاڪٽر کي لاهڻ نه ڏين. هڪڙيءَ تي پوليس ٻي تي ڪارڪن. ڪارڪنن جو دٻاءُ ڏسي ڊي ايس پي پوليس کي پوزيشن وٺڻ جو حڪم ڏنو، پوليس جا سپاهي رستي جي ڪنارن ۾ وڃي، پوزيشن وٺي ويهي رهيا. ڊي ايس پي يڪدم پنهنجو ريوالور ڪڍي هٿ مٿي ڪيو ته عبدالرحمان ٽپ ڏئي وڃي ريوالور ۾ هٿ وڌو. چيائين“ ”توهان کان ٻيو ڇا پڄندو، سواءِ پنهنجن کي گولين هڻڻ جي، اوهان کي شرم نه ٿو اچي معصومن تي گوليون هلائيندي! هلاءِ گولي، ڏي آرڊر سپاهين کي. تون به آرڊر ڏي ۽ آءٌ به ٿو چوان پنهنجي مجاهدن کي ته وارو ڪريو، جي پوليس گولي هلائي ته نه ڇڏيون! گوڙ ڪافي وڌي ويو، معراج محمد خان به گاڏي مان لهي آيو، پوليس کي سمجهائڻ لڳو. غازي ۽ آءٌ به ڪارڪنن کي منٿون ڪرڻ لڳاسين. ڊي ايس پي کي خدا مت ڏني، وڌيڪ ڪو نه ڪڇيو، هٿين پيل پوليس وارن ۽ ڪارڪنن کي ڇڏائي ڌار ڪيوسين. ڊاڪٽر پوليس کي چيو ته ”هتي گرفتار ڪرڻ مان نقصان ٿيندو، پوليس کي پاسي ڪريو. ٽنڊي محمد خان تائين هلو اتي گرفتاري پيش ڪندس.“ پوليس صورتحال کي سمجهي ويئي ۽ اسان جي گاڏين جي اڳيان پويان هلندي رهي ۽ ڪارڪن وڏي جوش سان نعرا هڻندا، ضياءَ تي لعنتون وجهندا، ٽنڊي محمد خان پهتا ۽ ڊاڪٽر گرفتاري ڏني. عبدالرحمان ڀٽي، وڏي همت ۽ جوش سان پارٽيءَ ۾ سرگرم آهي. ٽنڊي محمد خان کي تپايو ويٺو آهي.
ملاقات کان پوءِ ڪمري تي آيس. شام جو خبر پئي ته دادوءَ جي دوستن جان محمد برهماڻي ۽ سندس ساٿين نور محمد ٿيٻي صاحب سان جهيڙو ڪيو آهي. اوڏانهن وياسين ته، ٿيٻو صاحب ڪمري ۾ منهن ويڙهيون رنو پئي. دوستن ٻڌايو ته مسلسل ٽن ڪلاڪن کان روئي رهيو آهي. دوستن کي جان محمد تي ڪافي ناراضگي ٿي ۽ سندس انهي عمل جي مذمت ڪري رهيا هئا. فيصلو ڪيو ويو ته حسين شاهه، عالم شاهه، پير معظم ، مصطفيٰ ڪورائي ۽ آءٌ انهي سلسلي ۾ فيصلو ڪنداسين. موٽي ڪمري تي آيس. اقبال، غلام رسول زنيگجو اسان وٽ ترسيا. نائين بجي ڌاري بند ڪيائون.

پ پ آفيس جي “مرڪز” منتقلي

(5- مئي 1984ع)
صبح جو تيار ٿي اسپتال وڃڻ لاءِ ماڙيءَ تي آيس ته خبر پئي ته پوليس گارڊ ڪو نه ٿو اچي. دوست سڪندر ابڙيجي کي اسپتال ضرور وڃڻو هو، سو ضد ڪيو بيٺو هو ته اسپتال ضرور ويندس. عالم شاهه وڏي ڪوشش ڪري جيل جي سپاهين سان ئي اسان کي اسپتال موڪليو. جيل کان ٻاهر ادا روشن بيٺو هو. تنهن ٻڌايو ته ”ڀيڻ جو رشتو ٿا ڪريون“ انهيءَ لاءِ مون کان پڇڻ آيو هو، مون کي ادا شمعون سان ڀيڻ جي رشتي جي تمام گهڻي خوشي ٿي.
اسپتال پهتاسين ته پرچي تي داخلا ته اڳئي ٿيل هئي پر اڱاري تي داخل ٿيڻ جو لکايم. اسپتال ۾ بيماري سيماري جو ته علاج ٿئي ئي پر قيدين کي اسپتال مان وڏو فائدو مٽن مائٽن ۽ سنگتين سان ملاقات جو هوندو آهي. اسپتال ۾ نسرين ۽ ٻار به آيا. نسرين ڪافي پريشان هئي ۽ بار بار روئي رهي هئي، کيس سمجهائي گهر موڪليم. سڪندر واندو ٿي ڪو نه آيو هو، تنهن ڪري موقعي جو فائدو وٺي ڊاڪٽر اسماعيل جي گهر هليو ويس. ڊاڪٽر اسماعيل جو گهر اسپتال جي پاسي ۾ هو، لال بتي جي ڀر ۾. ڊاڪٽر جي گهر ويس ته ڀاڀي سمجهيو آزاد ٿي ويو آهيان، نوٽن جو رکيل هار کڻي مون کي پارايائين. کيس ٻڌايم ته آزاد ڪو نه ٿيو آهيان پر اسپتال مان نڪري ملڻ آيو آهيان.
سڪندر جو ڀاءُ ڊاٽسن وٺي آيو، جيل ڏي روانا ٿياسين ته منٿ ڪري گاڏي لعل صاحب جي گهر وٽ روڪرايم. اڄ خبر پئي هئي ته لعل صاحب کي هارٽ اٽيڪ ٿيو هو، گهڙيءَ لاءِ لعل صاحب سان ملي آيس.
لعل بن يوسف صاحب اسان جي برادري جو نهايت قابل احترام بزرگ آهي. پاڪستان پيپلزپارٽي جو بنيادي رڪن ۽ پراڻو خاڪسار آهي. سڄي ملڪ جا خاڪسار کيس پيار ۽ عقيدت سان ڏسندا آهن. خاڪساري جي زماني ۾ جيل به ويو، گهرن تي ڇاپا به لڳس، سڄي هندستان ۾ تحريڪ جي اجتماعن ۾ شريڪ ٿيو، انهيءَ حوالي سان پاڪستان جي هر شهر ۾ سندس چاهيندڙ ۽ عزت ڪندڙ دوست آهن. سائين ايماندار، پرخلوص، صاحب دل ۽ علمي شخصيت آهي. اصول پرستي ۽ ايمانداري جي ڪري سنڌ جي سمورن پراڻن سياسي ڪارڪنن ۾ ”سائين“ جي وڏي عزت آهي.
پاڪستان پيپلزپارٽي قائم ٿي ته سائين، پهرين اجلاس ۾ شريڪ هو. پارٽيءَ جي تنظيم ٿي ته حيدرآباد شهر جو پهريون صدر ٿيو. حيدرآباد پ پ جي پارٽي آفيس، گول بلڊنگ جي پاسي ۾ منشي عبدالشڪور جي جاءِ ۾ هئي. (آئون انهيءَ آفيس ۾ ئي وڃي پ پ جو ميمبر ٿيو هئس) 1969ع ۾ پ پ جي مخالف جلوس، جنهن جي اڳواڻي عثمان ڪينيڊي ڪري رهيو هو، تنهن پارٽي آفيس تي اچي حملو ڪيو، عثمان ڏاڪڻ رکي پارٽي جو پرچم لاهي ساڙي ڇڏيو. انهيءَ واقعي کان پوءِ پارٽي آفيس، ٽنڊي ولي محمد ۾ ”مرڪز“ ۾ قائم ڪئي ويئي. مرڪز لعل صاحب جي اوطاق ۽ آفيس هئي.
مرڪز تي پارٽي آفيس قائم ٿيڻ کان اڳ ۾ ئي لعل صاحب پابندي سان صبح شام اچي ويهندو هو، اهو مرڪز خاڪسارن جو مرڪز هو، ننڍي هوندي انهيءَ جي سامهون خاڪسارن کي پريڊون ڪندي به ڏٺوسين. مرڪز تي پوليس جا ڇاپا به جام لڳندا هئا. برصغير جا نامور خاڪسار اڳواڻ انهي مرڪز ۾ ترسندا هئا. اهو مرڪز محترمه فاطمه جناح جي حمايتن جو مرڪز به هو ته وري ڀٽي صاحب جي انقلابي ڪارڪنن جو به مرڪز ٿيو. روزانو شام جو مرڪز تي وڏي ڪچهري هوندي هئي. پاڙي ۾ ٽرڪن جا اڏا به ڪو نه هئا ۽ ٽريفڪ به گهٽ هئي، گهٽين مان ته ورلي ڪا گاڏي لنگهندي هئي. مرڪز جي ڪچهريءَ جو حلقو اڌ رستو والاري ڇڏيندو هو. لعل صاحب مقرر وقت تي مرڪز پڄي ويندو هو، اهو وقت مغرب کان ٿورو پهرين هوندو هو، لعل صاحب کي کاڌيءَ جا ڪپڙا، پشاوري سينڊل، چشمو هٿ ۾. ڪرسين جو وڏو دائرو، تنهن ۾ مختلف سوچ رکندڙ سياسي ڪارڪن، شاگرد اڳواڻ، صحافي ۽ سماجي ڪارڪن ويٺا هوندا هئا، رات جو دير تائين پئي ڪچهري هلندي هئي.

حيدرآباد جي قرب وارين ڪچهرين جي ياد

انهيءَ وقت جي ڪچهرين کي ٿو سارجي ته ڄڻ اهو وقت هو ئي ڪچهرين جو ، شايد انهن ڪچهرين جي ڪري به ڀائيچارو قائم هو. گهڻيون نفرتون انهن ڪچهرين جي ڪري جنم وٺڻ سان ئي ختم ٿي وينديون هيون. اکيون چار ٿيون، روبرو ويهي ڏک ڏوراپا هڪ ٻئي کي ڏنا ته ڄڻ دل جي قدورت ختم ٿي ويندي هئي، هاڻ جو گڏ ويهجي نٿو ته غلط فهميون ۽ دوريون به وڌي ويون آهن. ڪاش وري گڏجي ويهڻ جي حڪمت مان فائدو وٺي سگهون. ڪچهريون سڄي شهر ۾ هيون، هر پاڙي ۾ ڪچهري هئي. جيڪي ڪچهريون مون ڏٺيون، تن ۾ صبح جو مير رسول بخش جي بنگلي واري آفيس ۾، سڄي شهر مان سياسي ۽ سماجي اڳواڻ ۽ ڪارڪن ايندا هئا. رڳو اڳواڻ ۽ ڪارڪن نه پر، عوام جو به وڏو تعداد هوندو هو جيڪي وڏيرن ۽ ڪامورن جون دانهون کڻي ايندا هئا. مير صاحب هر ماڻهوءَ جي تڪليف ٻڌي پهرين حاڪمن ۽ ڪامورن تي جٺيون ڪندو هو، پوءِ فون به ڪندو ۽ خط به ڏيندو هو. خط کي تعويذ چوندو هو، ”بابا هي تعويذ وڃي ڏينس خدا ڪندو تنهنجو ڪم ٿي ويندو!“ مير صاحب جي فون ۽ خط جو اثر به ٿيندو هو، مير صاحب هو ته حڪومت مخالف رهنما پر سندس عوامي زندگي، جدوجهد، همت ۽ اصول پرستيءَ سبب هر طبقي ۾ قابل احترام هو. سياسي ماڻهو عزت ڪندا ۽ ڪامورا ڊڄندا هئس. رات جو مير صاحب جي باغ ڦليلي تي به وڏي ڪچهري ٿيندي هئي، انهن ڏينهن سڄي شهر مان ڪهي رات جي وقت ڦليليءَ تي ڪچهريءَ لاءِ اچڻ ايڏو آسان ڪو نه هو، شهري لحاظ کان اهو وڏو سفر هو پر سياسي جدوجهد ۾ اعتبار، اڳواڻن لاءِ محبت ۽ اعتماد جي ڪري ئي ورڪر ۽ اڳواڻ روز رات جو شهر جي هر ڪنڊ کان اچي ڪچهري مچائيندا هئا.
ميمڻ پاڙي ۾ به ڪچهري ٿيندي هئي. پاڙي ۾ چوڌاري جايون سندن هيون. ميمڻن اڃا ڀانڊا مسواڙ تي ڪو نه ڏنا هئا، چوڪ ۾ گند ڪچرو ڪو نه هو، ايڪڙ ٻيڪڙ گاڏي ميمڻن جي ئي بيٺل هوندي هئي. شام جي شروعات سان ئي مسجد اڳيان ڇٽڪارون ٿي وينديون هيون. صندل، بئنچ، ڪرسيون پئجي وينديون هيون. هلڪي اوندهه ٿي ته آهستي آهستي سڀ گهرن مان نڪري اچي ڪچهري مچائيندا هئا. ڊپ ڊاءُ ڪو به ڪو نه هو، بي اونا ٿيا دير تائين ويٺا هوندا هئا. سڀئي پاڻ ۾ هوندا هئا، ورلي ڪو ٻاهريون دوست سندن ڪچهري ۾ هوندو هو. محرم توڙي رمضان جو آڌرڀاءُ وڏي سڪ مان ڪندا هئا. مومنن ۽ تراويحون پڙهڻ وارن جي تواضع ڪئي ويندي هئي. نوجوان وڏي چاهه ۽ محبت سان مسجد سينگاريندا هئا. بزرگ پنهنجي سر ويهي نيازن جو اهتمام ڪندا هئا. ميمڻ پاڙي جا سڀئي ميمڻ پ پ جا پرجوش حمايتي هئا. سڄي پاڙي ۾ هڪڙو گهر ۽ شايد گهر ۾ هڪڙو فرد محترم غلام نبي ميمڻ شروعات کان ئي ڀٽي صاحب جو مخالف هو. غلام نبي ميمڻ، گورنر مغربي پاڪستان نواب ڪالاباغ جي ساڄي ٻانهن ۽ شهيد ذوالفقار علي ڀٽو وري ايوب خان جو دادلو، ٻنهي جي پاڻ ۾ ڪو نه پئي. ٻڌڻ ۾ ايندو هو ته ڀٽي صاحب جي خلاف ”ٽريڪٽر ڪيس“ به غلام نبي ميمڻ ٺاهيو هو. جهونا چوندا هئا ته ايوب سرڪار جي چوڻ تي، خيال پير علي محمد راشدي ڏيندو هو ۽ تن کي قانوني ڪپڙا، غلام نبي ميمڻ پارائيندو هو. ميمڻ صاحب وڏي دٻدٻي وارو وزير هو. سندس پٽن جي شادي ٿي ته سڄو لاهور هو حيدرآباد ۾. نامور اداڪار، اداڪارائون ۽ رقاصائون شريڪ ٿيون هيون شادي ۾، شادي ڪو نه هئي ڄڻ جشن هو. ميمڻ پاڙي ۾ هاڻي اڳوڻي رونق ڪونهي. نفسا نفسي جي واءُ ميمڻن کي به ٽيڙي پکيڙي ڇڏيو آهي.
ڪچهري، سنڌي پاڙن جي ثقافت هئي. هر پاڙي ۾ چوڪ ۽ هوٽل تي هوندي هئي. الله داد چنڊ جي ڳوٺ، ذولف ۽ شبير لاڙڪ سان ملڻ ويندو هوس ته اتي به موڪل واري ڏينهن ۽ رات جو روزانو يارن جو ميڙو متل هوندو هو، سائين حيدرشاهه، سندس ڀائر، پاڙي وارا پڙهيل لکيل ڪچهري ۾ هوندا هئا. انهيءَ ڪچهري جو روح روان ماما عبدالله بلوچ هوندو هو، ماما عبدالله ذلف جو والد، پ پ جو بنيادي ڪارڪن آهي. ڪچهريون مچائيندي ۽ سنگت جي تواضع ڪندي لطف پيو ايندو اٿس، واجا احمد علي بلوچ جا ٽهڪ به انهيءَ ڪچهري جي سونهن هئا. بلوچ صاحب، لعل صاحب جو گهاٽو يار ۽ مير رسول بخش خان جي ٽيم جو اهم رڪن هو. لعل صاحب ۽ احمد علي بلوچ مير صاحب جي حڪمن ۽ حڪمت عملين تي عملدرآمد ڪندڙ ٽيم هئي.
ٽنڊي آغا ۾ خدا بخش ڏاهري، اشرف ابڙو، لياقت، ظفر مرزا، عبدالرزاق شيخ ۽ خادم ڏاهري سان سنگت هئي. ڊاڪٽر خدا بخش ۽ اشرف ته پارٽيءَ ۾ به سرگرم هئا. هر جلسي ۽ جلوس ۾ گڏ هوندا هئاسين. ٽنڊي آغا جي ڪچهري ۾ بزرگ مرزا عنايت علي به هوندو هو. سڀئي ڄڻا گڏجي مير صاحب جي صبح توڙي شام واري ڪچهريءَ ۾ به ويندا هئاسين. ٽنڊي آغا وارن دوستن سان ته محرم ۾ به ڪچهري ٿيندي هئي. محرم ۾ اشرف ابڙو، ظفر مرزا، اختر مرزا، محترم ممتاز مرزا، سائين اسماعيل شيخ، رزاق ۽ ٻيا نوجوان به هوندا هئا. ڪنهن نه ڪنهن کي هٿ ۾ جهنڊو هوندو هو. اهو جهنڊو محرم جي نشاني سان گڏوگڏ پڙن ۽ جلوسن ۾ هڪ ٻئي کي ڳولڻ ۾ به مدد ڏيندو هو، محرم ۾ ٽنڊي مير محمد، ٽنڊي ٺوڙهو، ٽنڊي غلام حسين، ٽنڊي نور محمد ۽ ٽنڊي جهانيان وارا به ٽولي ڪري هلندا هئا.
پاڙن ۾ ته ڪچهريون ٿينديون هيون پر شهر جون ڪي هوٽلون به يارن جي رهاڻين جو مرڪز هيون. ڪراچي هوٽل دانشورن، شاعرن، اديبن، فنڪارن جو مرڪز هئي. ڪيفي حيات صدر، سلطان هوٽل گاڏي کاتو، ڪيفي شيرازين نور محمد هائي اسڪول روڊ، پوليس لائين سامهون ڪيفي جارج به پڙهيل لکيل ماڻهن جي وقت گذارڻ جا مرڪز هئا. جيل روڊ جي مارڪيٽ واري ڇيڙي تي اي ون هوٽل به سياسي نيم سياسي دانشورن ۽ آفيسرن جي ويهڻ جي جاءِ هئي. مهربان ايراني جي هوٽل تي سڄو ڏينهن اسپيشل چانهه ۽ سياسي ۽ ادبي ڪچهري پئي هلندي هئي. لعل صاحب وارا ان هوٽل تي ويهندا هئا. پورهيت گهڻو ڪري سلاوٽ پاڙي جي سلطان هوٽل، کدڙا گهٽيءَ واري هوٽل، مياڻي روڊ واري ڪيفي بشير، شهاب سينيما سامهون ميمڻ جي هوٽل ۽ ڊومڻ واهه روڊ تي گلشن هوٽل تي ساهه پٽيندا هئا. گلشن هوٽل تي رڪارڊنگ واهه جي ٿيندي هئي. ذات عاشق، معشوق ۽ درد جدائي جو ماريل اتي ويٺو ڪنڌ هڻندو هو. رات دير تائين گانن جي فرمائش ۽ چانهه پيئي هلندي هئي. ٺيٺ عاشق وري شيش محل هوٽل ۽ ان جي سامهون فرنٽيئر هوٽل تي هوندا هئا. کائيندا پيئندا به پيا هئا ته ديدار به پيا ڪندا هئا.
کوکر پاڙي جي گهٽين ۽ پڙن تي به ڪچهريون ٿينديون هيون. کوکر پاڙي جي ننڍڙي هوٽل ۾ محترم منظور چانگ سان ڪچهري ٿي هئي. منظور چانگ به پارٽيءَ جي پهرين ڪارڪنن مان هو، عمر جو وڏو ۽ گفتگو دانشوراڻي ڪندو هو. هڪڙي ڪچهريءَ ۾ ڏاڍي دلچسپ ڳالهه ٻڌايائين ته ”هو پاڻ به ترقي اردو بورڊ جو ميمبر هو ۽ انهيءَ زماني ۾ سنڌ جا نامور ماڻهو ترقي اردو بورڊ جا ميمبر هوندا هئا. اردو زبان کي برصغير جي سمورن مسلمانن جي زبان سمجهيو ويندو هو. هڪڙي ڪچهريءَ ۾ مولوي عبدالحق باباءِ اردو، برصغير جي ڪافي ٻولين جا ٿورا پئي مڃيا ته انهن ٻولين اردو جي بنياد ۾ اهم ڪردار ادا ڪيو آهي. چانگ صاحب چيو ته مون پڇيومانس ته سنڌي ٻوليءَ جو ٿورو ڇو نه مڃيو ويو آهي، جڏهن ته اردوءَ ۾ ڪافي لفظ سنڌي زبان جا به موجود آهن؟ مولوي عبدالحق، چانگ صاحب کي اهڙا لفظ ٻڌائڻ لاءِ چيو ته، چانگ صاحب، مولوي صاحب کي سندس لقب ”باباءِ اردو“ ڏانهن ڌيان ڇڪائيندي چيو ته ”بابا مان مراد پيءُ فقط سنڌي زبان ۾ آهي. مولوي صاحب ٻيا به لفظ دريافت ڪيا ۽ چانگ صاحب چيو ته اردوءَ ۾ کيري جو گوشت دودهي جو گوشت هئڻ کپي پر ٿڻن واري گوشت کي کيري جو گوشت چوڻ سنڌي آهي. اهڙي طرح شاديءَ ۾ رسم آرسي چوڻ به سنڌي آهي، ڇاڪاڻ ته انهي رسم ۾ آرسيءَ کي اردو ۾ آئينه چوڻ بجاءِ آرسي چوڻ سنڌي لفظ جو استعمال ڪرڻ آهي. اهڙي طرح کير مان ٺاهيل کيرڻي کي اردو ۾ کير چوڻ به سنڌي آهي. چانگ صاحب ٻڌايو ته هن ڪافي لفظ ٻڌايا مولوي صاحب کي ۽ مولوي صاحب اها ڳالهه تسليم ڪندي چيو ته ڪنهن موقعي تي سنڌي زبان جي لاءِ اها ڳالهه ضرور ڪندس ته هن به اردو جي بنياد ۾ اهم ڪردار ادا ڪيو آهي.“
شهر جا نوجوان، فردوس سئينيما جي سامهون ڊي لڪس هوٽل ڇوٽڪي گهٽي ۾ دي پئرس هوٽل، راحت سئنيما جي سامهون مشرق هوٽل، سري گهاٽ تي المشرق، فوڪس فوٽو جي ڀر ۾ جام جم هوٽل ۽ ٻين هوٽلن تي گڏ ٿيندا هئا پر ڪيفي جبيس، شهر جي پڙهيل لکيل خاص ڪري سنڌي ڳالهائيندڙ نوجوانن جو وڏو مرڪز هئي. پهرين تلڪ چاڙهيءَ تي کولي ويئي، پوءِ مٿان واري جاءِ وٺي جبيس کي وڌايو ويو، مٿين جاءِ ۾ ئي شايد محترم ابراهيم جويو ڪنهن زماني ۾ رهندو هو. اها جاءِ به واڻين جي شوق مان ٺاهيل ٻين جاين وانگر سهڻي هئي. ٻه ڪمرا، سهڻي ڇت، نازڪ هٿين ۽ رنگين شيشن جي درن سان شيشم جا ڪٻٽ، ننڍڙو گول ٿنين سان ورانڊو ۽ مختصر اڱڻ، گراهڪ وڌي ويا ته باٿ روم، ڪچن ۽ اسٽور روم جي ڇتين تي به ويهڻ جو انتظام ڪيو ويو. وقت جي ڪامياب هوٽل هئي. صبح شام رش هئي. قرب واريون ڪچهريون به ٿينديون هيون ته سياسي، سماجي ۽ ڪاروباري صلاح مشورا به ٿيندا هئا. سپاف جي قيام جو اعلان به هوٽل جبيس ۾ ئي ڪيو ويو هو. جيڪي به جبيس تي ويندا هئا تن کي ڄڻ جبيس جو نشو ٿي ويندو هو، جبيس تان ڏينهن ۾ ڀيرو ضرور ڀربو هو. مختيار، ڊاڪٽر اشرف، نجيب قاضي، غازي صلاح الدين، ڊاڪٽر شمس وارن سان ته ويندو هئس پر موليڏنو راڄپر، امتياز مهيسر، فاروق ٻگهيو، سليم شاهه راهوڪي، ڪڏهن ڪڏهن قاسم شاهه عرف منو شاهه ٽنڊو محمد خان وارن سان ته روز جبيس تي وڃڻ ٿيندو هو. ڪاليج مان نڪري شام جو جبيس تي نه وياسين ته ڄڻ ڏينهن سٺو گذريو ئي ڪو نه. اهو دوستن، ساٿين ۽ شهر جو سهڻو زمانو هو.
جڏهن پوي ياد، صحبت سپيرين جي،
فريادون فرياد، ناگھ وڃن نڱيو.
جبيس گهڻي پراڻي ٿي وقت جي ور ڪو نه چڙهي ويئي پر هِن کي نفرتن جي واچوڙن جوڀن ۾ ئي لٽي ڇڏيو. شهر ۾ پاڪستان کان پوءِ آيلن ۽ اصل ويٺلن ۾ ويڇا ڪو نه وڌيا هئا. اڃا هڪ ٻئي جي پاڙن ۾ به اچڻ وڃڻ هو، هڪ ٻئي سان سنگتون به هيون، پارٽين ۾ به گڏ ويهندا هئا پوءِ به الائي ڇو شهر جي ماڻهن جو جيڪو به جلوس نڪرندو هو تنهن جي سنگ باري جو نشانو، اصل رهاڪن جون ملڪيتون ئي هونديون هيون. احتجاجن باهه ڏيڻي هوندي هئي ته سرڪاري بس، گاڏيءَ سان گڏ ڪنهن نه ڪنهن سنڌي دڪان، هوٽل کي باهه ڏبي يا ڀڃبو ضرور هو. شهر جي سنڌين جا عاليشان ڌوٻين جا دڪان، پر رونق حجامن جا دڪان (حيدرآباد جا مور حجام ۽ اُستي قاسم حجام جو دڪان ته سڄي سنڌ ۾ مشهور هو). نشاط هوٽل کان جبيس هوٽل، پئٽرول پمپ، هلڪيون ڦلڪيون ڪئبنون سڀ آهستي آهستي ويراني ڏانهن وڌنديون ويون جو هر دفعي شهر جي جلسن جلوسن ۾ ايندڙن جي ڏمر جو نشانو اهي ئي هيون. شهر جي اصل ماڻهن جي وڻج واپار جا اهي مرڪز رڳو ڪاروباري جايون ڪو نه هيون، اُتي اکين وارن جون اکيون چار به ٿينديون هيون، صوفي روحن وارا محبتون به ويهي ونڊيندا هئا. پيار جي انهن پڙن جي ڦٽڻ وارو دور ئي شهر جي ويران ۽ ويڳاڻي ٿيڻ جو آغاز هو، رڳو اهي هوٽلون پررونق ڪو نه هيون پر شهر جون رهائشي هوٽلون به ڪامياب ڪاروبار هو. اهي رهائشي هوٽلون گهڻو ڪري اسٽيشن جي آس پاس واري علائقي ۾ هيون. ايڪڙ ٻيڪڙ ڪا مارڪيٽ ۾ هئي باقي وڏيون ۽ ڪامياب هوٽلون قلعي جي پوئين ديوار سان اسٽيشن جي ويجهو هيون. زميندار هوٽل، حبيب هوٽل، يثرب هوٽل، فارول، گرانڊ هوٽل، شيزان هوٽل، نظاماڻي هوٽل، فردوس هوٽل جي ٻاهران گاڏين جي رش ۽ هوٽلن ۾ ماڻهن جي وڏي اچ وڃ ڏسبي هئي. مارڪيٽ ۾ نگاهه ڪريمي جي سنگاپوري چانهه ۽ سمبوسا، اسڪول ۽ ڪاليج واري زماني ۾ سڀني شاگردن کي پاڻ ڏي ڇڪيندا هئا. رهائشي لحاظ کان مارڪيٽ ۾ تاج محل هوٽل ڪامياب هوٽل هئي. مارڪيٽ جي ايريا ۾ سيٺ ڪدو ميمڻ شاني هوٽل ٺهرائي پر جهڙي شوق مان ٺهرايائين ايڏي هلي ڪو نه. منهنجي خيال ۾ ته ڪَدو سيٺ جي هوٽل ڪو نه هلي ته ٻين هوٽلن جون به پٽي پاڙون پٽيئين. آهستي آهستي رهائشي هوٽلن تان به رش لهي ويئي. ان جو سبب ٻين ڳالهين سان گڏ، وقت جي تيز رفتاري هو. رستن جو سفر آسان ۽ تيز ٿيو ته ماڻهن ويجهن علائقن لاءِ ريلن ۾ چڙهڻ ڇڏي ڏنو ته وقت ۽ حالتن به ماڻهن کي شهر ۾ هروڀرو رهڻ لاءِ مجبور ڪو نه ٿي ڪيو.
مارڪيٽ واري تاج محل هوٽل ۾ منهنجو وڃڻ گهڻو ٿيندو هو، جو اتي سائين صالح شاهه ڪراچي وارو اچي رهندو هو. سائين صالح شاهه بابا وارن جو به دوست هو ۽ لعل صاحب وارن جو به تحريڪي ساٿي ۽ دوست هو. سائين صالح شاهه پنهنجا ٻه پٽ شير علي شاهه ۽ فتح علي شاهه نور محمد هاءِ اسڪول ۾ داخل ڪرايا هئا ۽ حيدرآباد ۾ پنهنجن دوستن کي سندن پارت ڪري ويو هو. مون کي انهن وٽ خبرچار لاءِ وڃڻو پوندو هو ۽ پوءِ انهن سان گهاٽي سنگت ٿي ويئي. اهي نور محمد هاءِ اسڪول جي هاسٽل ۾ رهندا هئا، موڪل جي ڏينهن مون سان هوندا هئا اسان جي گهر به اچي وقت گذاريندا هئا.
سائين صالح شاهه، مزاجاً قلندر ۽ سخي انسان هو. سائين پاڻ ٻڌائيندو هو ته ننڍي هوندي، مرحوم نور محمد (نور محمد هاءِ اسڪول جو باني) کيس ڪراچيءَ مان پنهنجي اسڪول حيدرآباد وٺي آيو جو سائين صالح شاهه، هوشيار شاگرد ۽ والي بال ۽ ڪرڪيٽ جو سٺو رانديگر هو. سائين ٻڌايو ته جوانيءَ ۾ خاڪسار ٿيو، خاڪسار تحريڪ جي ڪافي جلسن جلوسن ۾ شريڪ رهيو. انهيءَ سلسلي ۾ هندستان ۾ گرفتار ٿي جيل به ڪاٽي آيو. سائين صالح شاهه ٻڌايو ته سندس چاچو اميد علي شاهه خاڪسارن جو مخالف هو، انهيءَ ڪري جلدي خاڪسار تحريڪ کان الڳ ٿي ويو. سائين شروعات ۾ تمام غريب ماڻهو هو، مشڪلن ۾ وقت گذاريندو هو. انگريزن سندس چاچي کي شير شاهه ڪالوني واري جاگير عطا ڪئي. پاڪستان ٺهيو ته ان زمين جي وڏي قيمت ٿي ويئي، سائين وڏي پئسي وارو ٿي ويو. مون انهيءَ دور ۾ ڏٺو، سندس ڪراچي واري گهر جي اڳيان آفيس هئس، ان تي بورڊ لڳل هوندو هو ”آفيس آف دي سيد صالح محمد شاهه اونر آف شير شاهه اسٽيٽ“
سائين صالح شاهه کي گهڻو ڪري ٻارهن مهينا ئي ڪوٽ پتلون پئي هوندي هئي، کيسا نوٽن سان ڀريل هوندا هئس، ورهائيندي رت وڌندو هئس. جنهن کي به ڏيندو هو، ڪوٽ يا پينٽ جي کيسي ۾ هٿ وجهي، مٺ بند ڪري ڏئي ڇڏيندو هو، وٺڻ واري ۽ ڏسڻ واري کي خبر ڪو نه پوندي هئي ته ڇا ڏنو اٿس. هڪ شام ٽنڊي ولي محمد ۾ ڪچهريءَ ۾ ويٺو هو ته ڪنهن فقير اچي صدا هنئي. سائين حسب عادت کيسي ۾ هٿ وجهي مٺ بند ڪري فقير کي خيرات ڏني. فقير ويو هليو پر ٿورو پري وڃي فقير وري هڪلون ڪندو آيو ته”سخي ڪربلا جو ڀاڙو ڏيار!“ سائين وري ڪوٽ مان مٺ بند ڪري فقير جي حوالي ڪئي. فقير دعائون ڪندو ويو ۽ وري ڪو نه آيو. سائين صالح شاهه حيدرآباد ايندو هو ته قدم گاهه مولا علي ۽ سخي عبدالوهاب شاهه جيلانيءَ جي درگاهه تي ضرور هلندو هو. تاج محل هوٽل مان ٽانگي تي چڙهندا هئاسين. تلڪ چاڙهي شروع ٿي ته سائين هلندي ٽانگي مان لهي پوندو ۽ تلڪ چاڙهي جي ٻنهي پاسي ويٺلن فقيرن ۾ نوٽ ورهائيندو، تلڪ چاڙهي جي هيٺيان اچي ٽانگي ۾ چڙهندو. انهن ڏينهن تلڪ چاڙهي تي ڏاڍا فقير رهيا پيا هوندا هئا. قدم گاهه ۽ سخي وهاب شاهه جي درگاهن تي حاضري ڀري قدم گاهه کان نوٽ ورهائيندو قلعي واري پاسي کان ٻاهر نڪرندو هو ۽ اتان اچي وري ٽانگي تي چڙهندو هو. سائين ڀٽ شاهه ۽ قلندر شهباز جو وڏو عقيدت مند هو. ڀٽ شاهه تي به گڏجي وياسين. اتي فقير ته سائينءَ کي سڃاڻي ويا هئا. سائين کي ڏٺئون ته مڙي ويندا هئا سائين جي چوڌاري. مون فقيرن ۽ غريبن کي چوندي ٻڌو ته ”ڪراچي وارو سيد اچي ويو آهي جيڪو نوٽ ورهائيندو آهي.“ واقعي انهيءَ وقت نوٽ ورهائڻ فقيرن ۾ هئي به وڏي ڳالهه، فقيرن لاءِ ماڻهو پايون، پنج پئسيون ۽ ڏهه پئسيون کليون ڪرايو ويٺا هوندا هئا. سائين شاگردن جا خرچ به برداشت ڪندو هو. شير شاهه ڳوٺ ۾ ڪيترن ئي ٻروچن جي گهرن ۾ ضرورت جو سامان به پيو ڏيندو هو. سائينءَ جي گهر واري به وڏي سخي عورت هئي، خير خيراتون ڪرڻ ۾ مڙس وانگر هئي. روز ٽئي وقت هنڊا ٻوڙن ڀتن جا رڌرائي پاڻ ويهي ورهائيندي هئي، پهرين آسي پاسي جي غريبن ۾، پوءِ گهر وارن ۾. سائين صالح شاهه جي والده به پنهنجو مٽ پاڻ هئي. بروهڪي ڪپڙا پيا هوندا هئس. هر وقت پئي سائين سان وڙهندي هئي ته ” تنهنجي پيءُ جا پئسا آهن، تنهنجي ڏاڏي جا پئسا آهن، تون کپائين پيو مون کي ڪو نه ٿو ڏين.“ سائين جي والده جو سڄو جهيڙو بروهڪي زبان ۾ هوندو هو. سائين جا مهمان سنڌي هوندا هئا، سائين جو ساهراڻو ڪيڙ به سنڌي هو، اسين سنڌي جو اتي ويندا هئاسين ته ڏاڏي ”بيبي جنت“ اسان کي ڏسي چوندي هئي ”سنڌين کي نوٽ پيو کارائين باقي مون کي نٿو ڏين.“ سائين صالح شاهه ڏاڏيءَ جو جهيڙو ٻڌي وٽس اچي وِهندو هو ۽ پوءِ ويٺو ماءُ جا هٿ چمندو، پيرن جون تريون چمندو، پيرن کي اکين تي رکندو، پيرن کي هٿ گهمائي پنهنجي منهن تي پيو لائيندو. انهيءَ مهل ڏاڏي وري ويٺي سائينءَ کي پٺن تي ڌڪ هڻندي هئي. اهي ڌڪ پيار مان هوندا هئا. ڏاڏيءَ جو جهيڙو سچي پچي جو ڪو نه هوندو هو، هوءَ ته بزرگ هئي، اوڙي پاڙي، پنهنجن پراون لاءِ پيار واري. اسان کي به خرچيون پئي ڏيندي هئي. هن جو جهيڙو هوندو هو پئسن لاءِ. پئسا کٽندا هئس ته جهيڙو ڪري وٺندي هئي. پئسا وٺي منگهو پير تي شير شاهه جي درگاهه تي وڃي درگاهه جي خدمت ڪندي ۽ غريب غربا کارائيندي، منگهو پير نه وئي ۽ پئسا به مليس ته پوءِ گهر جي ٻاهران ويهي غريبن ۽ فقيرن جو انتظار ڪندي. فقير آيو ته پئي ان کي غور سان ڏسندي ۽ جي پڪ ٿي ويس ته واقعي مصيبت ۾ آهي ته وس آهر خيرات ڏيندي ۽ پوءِ خيراتون ڪندي پئسا کٽائي وري سائينءَ سان وڙهندي ته ”تنهنجي پيءُ جا پئسا آهن جو مون کي ڪو نه ٿو ڏين!“
سائين صالح شاهه ٻڌايو ته مولانا ڀاشاني ۽ غفار خان جي پارٽين جو اتحاد ٿيو ته ان اجلاس ۾ پاڻ به ويو هو، اهو اجلاس ڍاڪا ۾ ٿيو هو. سائين جي ايم سيد وارن سان گڏ ويو هو. نعپ جي بنيادي رهنمائن مان هو، ڪامريڊ حيدر بخش جتوئي سان به تعلق هئس. ڪامريڊ جي هاري ڪانفرنس ۾ شريڪ ٿيندو هو. نعپ جي اڳواڻن جا خرچ وغيره به ڀريندو هو، پر پوءِ سائين جي شايد دل ڀرجي ويئي سياست مان. چوندو هو ”اهي سڀ وڏا استاد آهن، ماڻهن جي سورن جي ڳڻتي ڪنهن کي به ڪونهي.“ سائين سدائين انسانن جي بنيادي حقن جي تحريڪ جي ڳالهه ڪندو هو، چوندو هو ته پاڪستان کي ”يونائيٽيڊ اسٽيٽس آف پاڪستان“ هجڻ گهرجي. دولت جي خلاف پيو ڳالهائيندو هو. خيالن جي لحاظ کان ڪميونسٽ هو. سائينءَ جي وفات کان پوءِ سندس تصويرون ڏسي سندس سياسي سرگرمين جو احساس ٿيو. سندس حياتي ۾ ته هوش به ڪو نه هو جو سندس داستان حيات پڇي اڄ سندس تجربن، اندازن کان ٻين کي به واقف ڪريون ۽ پاڻ فائدو وٺون ها.
پاڙي ويڄ هئام، تان مون مور نه پڇيا،
تيلاهين پيام، موريسر اکين ۾.
سائين رات سڄي ٻاهر ڪچهرين ۾ گذاري اسر ويل اچي سمهندو هو. صبح جو اٺين نائين وڳي جاڳي، اخبارون پڙهندو ۽ چانهه پيئندو هو. اخبارون سڀ گهرائيندو ۽ پڙهندو هو. ڊان، جنگ، مشرق، انجام، حريت، آغاز، عبرت. جتي به هوندو، سڀ اخبارون اينديون. اخبارون پڙهي وري سمهندو، پوءِ وقفي وقفي سان جاڳندو، سمهندو، ٻنپهرن جي ماني کائيندو، پوءِ آهستي آهستي تيار ٿيندو، شام تائين سندس تياري هلندي هئي. رات جو وري گهران نڪري ويندو هو. بغدادي، ڪنڀار واڙو، لي مارڪيٽ سنگتين سان، گهرن توڙي درگاهن تي ڪچهرين ۾ وقت گذاري وري فجر جو پيو موٽندو هو.
آفيس ۾ قسمت سان ويهندو هو، تنهن ڪري آفيس ۾ ويهندڙ سائين کان وڌيڪ امير ٿيندا ويا. سندس هڪڙو مئنيجر لک رپيا هڙپ ڪري گم ٿي ويو. شاديون 3 ڪيون هيائين، ٽين گهر واريءَ جو تعلق بنگلور سان هو، اڳيون مئنيجر پئسا کڻي ڀڄي ويو ته سندس بنگلوري سالو مئنيجر ٿيو، انهيءَ سائين جي حياتي ۾ ئي سائين کان رهڻ ڪهڻ سکيو هو، سائين وفات ڪئي ته اهو به سائينءَ جو ويڙهو ڇڏي ڪنهن سُٺي علائقي ۾ وڃي رهيو. شير شاهه ۾ سائينءَ جي حويلي وڏو ويڙهو هئي جنهن ۾ سندس ٽي گهر، ڀاءُ جو گهر، ڀاڻيجن جا گهر ۽ ٽين گهر واريءَ جي مائٽن جا چار پنج گهر هئا. سائين پنهنجي پڙ ڏاڏي سيد شير شاهه جو منگهي پير ۾، چاچي اميد علي شاهه جو شير شاهه ۾ ميڙو ڌوم ڌام سان لڳرائيندو هو. وڏي شان مان پڙ کڄندا هئا، واڄا ٿيندا هئا، نياز ننگر به جام ٿيندو هو، رات جو راڳ جي محفل به ٿيندي هئي. ٻين راڳيندڙن کان قوال وڌيڪ پئسا کڻي ويندا هئا. اهي قوال مئي ۽ مستيءَ جا ڪلام ٻڌائي سائينءَ کي جهومائيندا هئا ۽ سائين نوٽ گهوري گهوري آخر ۾ نوٽ هوا ۾ اڏائيندو هو.
سائينءَ جي وفات کان پوءِ شير شاهه ۾ ساڳيو ميڙو ڪونهي، اهي رونقون سڀ سائين سان هيون. سندس پٽ شير علي شاهه ۾ جوش ته والد وارا آهن پر کيس والد وارا وسيلا ڪونهن. سائين پنهنجا بخت هڪڙا پاڻ ورهائي ويو ٻيا پاڻ سان کڻي ويو، پونئيرن لاءِ ڇڏڻ جي شايد سوچئين به ڪو نه. پنهنجو گهر ننڍن موٽن سيٺين جهڙو به ڪو نه هو ۽ نه ئي پنهنجي حيثيت مطابق ٺهرايائين. اڄ انهيءَ گهر ۾ سڀئي ماڻهو موجود آهن پر ڏاڏي جنت ڪونهي. سائين صالح شاهه جي سخي گهر واري ڪونهي ۽ صالح شاهه ڪونهي ته ميڙا به ڪونهن. سائين صالح شاهه تعليم واري دور کان ئي ٽنڊي ۾ گهڻو ايندو هو. ٽنڊي ۾ سندس گهاٽي ياري چاچا ماڻڪ سومري سان هئي. سندس پٽ حيدرآباد ۾ پڙهڻ لڳا ته پاڻ به گهڻو ايندو هو. سندس وقت جان محمد هميراڻي سان يا ٽنڊي وارن سان گذرندو هو.
ٽنڊو ڪچهرين جي ڪوڏين جو پاڙو آهي، اڄ به پاڙي وارن جو ڪچهرين ۾ ساهه آهي. نفسا نفسي واري وقت ۾ به ڪٿي نه ڪٿي ٻه ٽي ڄڻا ضرور گڏيا ويٺا هوندا آهن. رات جو دير تائين به ڪي نه ڪي رهاڻين ۾ رڌل ضرور هوندا آهن پر تڏهن ٽنڊو وسندو هو. مارڪيٽ ٿاڻي کان وٺي ڌوٻي گهاٽ تائين ست اَٺ ٻاڪڙا هوٽلون هيون. ڏينهن جو ته ڀريون پيون هونديون هيون پر رات پالي به ٿيندي هئي هوٽلن تي، هڪڙا ڏينهن ۾ سمهن ٻيا رات جو جاڳن، ڏينهن رات چانهه جا دور پيا هلندا هئا. اسپيشل چانهه جو رواج عام ڪو نه هو. ٽنڊي وارين هوٽلن تي سادي چانهه، پتي واري چانهه، ڪٽنگ چانهه، پوڻيا چانهه، لمبا پاڻي ۽ سليماني چانهه جا آرڊر ٻڌبا هئا.
هينئر ٽنڊي ۾ ٽرانسپورٽ ڪمپنين ته جيئڻ جنجال ڪري وڌو آهي. هر گهٽيءَ ۾ آهي پرديسين جي رش، سڀئي پاڙي پتي جي ريتن کان اڻ واقف، تڏهن ٽنڊي ۾ فارورڊنگ ايجنسيون کليل ڪونه هيون (اهي ڪمپنيون به جهڙيون ايسٽ انڊيا ڪمپني. سڄو پاڙو آهي سندن قبضي ۾) پاڙو آزاد هو، شام جو رستن تي ڪچهريون هيون ۽ رات جو ڪيترائي پاڙي وارا گهٽين ۾ گهرن اڳيان کٽون وجهي سمهندا هئا.
پاڙي ۾ زندگيءَ جو آغاز صبح صادق کان ئي ٿي ويندو هو. نوڪرين وارا گهٽ هئا، پورهيت گهڻا هئا. صبح سوير ئي هوٽلن تي اچي نيرانيون چانهيون پي، ٻيڙيءَ جا دونها ڪڍي روزگار تي ويندا هئا. صبح سان ئي حلوائين تي رش به وڏي ٿيندي هئي، گهڻو ڪري غريب غربو ٻارن لاءِ مال پڙا، دال پڪوان، ٽوش، ڊبل روٽيون به ضرور وٺندو هو. صبح سان چاچي قادو ڏوڌي تي به وڏي رش هوندي هئي. ڪي ڏڌ مکڻ وٺي گهر وارن کي سُکيو ڪندا هئا ته ڪي اُتي ئي پپر جي پن ۽ هٿ جي تري تي ئي مکڻ کائي ڏڌ پي لٺ ٿيندا هئا. رش ته چاچي حاجي سيڌي واري ۽ ادا عرس ٻچڙي جي کير جي صندل تي به ڏاڍي ٿيندي هئي پر ”شيدو پالاري“ ۽ ”چاچو شفو پڪوڙائي“ ڀاڳن وارا هئا، مٿن جيئري ميڙو هو.
ادا عرس جون ڍڳيون به پاڙي جي سڃاڻپ هيون. مالوند ته هر گهٽيءَ ۾ هئا پر ادا عرس جون ڍڳيون سڀن کان نراليون هيون. ڪنڌ ۾ رسو سهنديون ئي ڪو نه هيون، رسو ڪنهن وڌن ته مٿان ٿي ڪري پونديون هيون. سڄو ڏينهن کليون پيون هونديون هيون. ڏينهن جو شهر مان بصر، گجر، ڪاڳر ۽ لفافا چري شام جو وٿاڻ تي ورنديون هيون، جهڙيون پاڻ نراليون هيون تهڙو سندن ڌراڙ ”سومار“ سومار هر ڍڳيءَ جي نسل ۽ عادت مان واقف هو، ڍڳين جا نالا رکيل هئس، ”نيلو“ کي سڏيندو ته نيلو سان نيلوءَ جو ڦر به پيو ڍڪون ڪندو ايندو ،”ڳاموري“ کي هڪل ڪندو ته ڳاموري ڦر سوڌي اچي سومار جو پاسو وٺندي. ڪلي تي بيهي کائڻ وارن جانورن جي ڀيٽ ۾ ادا عرس جون ڍڳيون هلندي گهمندي پراوا پنا، ڀاڄيون ۽ ڳڙ کائيندي مواڙ لڳيون پيون هونديون هيون. ڪيترن ئي ساٿين کي ڏسي اسان کي ادا عرس واريون ڍڳيون ياد اچي وينديون هيون. سپاف ۾ انهي زماني ۾ گهڻن دوستن تي ”ادا عرس واري ڍڳي“ نالو رکيل هو.
هوٽلن تي وڏا بحث مباحثا ٿيندا هئا. پڙهيلن ۽ ڪڙهيلن جون عالمانه خبرون به ٿينديون هيون ته موالين وارا ڌڪا به پيا لڳندا هئا. هوٽلن واري ڪچهريءَ ۾ سائين شريف شاهه جي ڪچهري زور ڪچهري هئي. ڪچهري بابا وٽ به ٿيندي هئي. اسان واري گهر واري جاءِ ۾ اڳ ۾ هوٽل هئي. هوٽل کان اڳ ۾ اوطاق هئي. سڄو ڏينهن رهاڻيون هيون اتي. حيدرآباد ۾ ڪُشتين جا مقابلا جام ٿيندا هئا. شهر جا پهلوان به مشهور هئا ته پنجاب جا پهلوان به ايندا هئا. بابا وٽ به جهلم مان خادم پهلوان، ظفر پهلوان ۽ ٻيا پهلوان اچي ترسندا هئا. خادم پهلوان ته ڏاڍو مشهور ۽ ڪامياب ٿيو. بابا جي ڪچهريءَ ۾ مولائي ۽ موالي جام هوندا هئا. عالم ۽ شاعر ۽ ڳائڻا به ايندا هئا. سينگار علي سليم، مٺو ڪڇي، (مٺو ڪڇي جو ڀاءُ الائي ڀائٽيو سکر جيل ۾ قيد هو. سکر جيل جو تن ڏينهن مرزا صاحب سپرنٽنڊنٽ هو ۽ سندس پٽن سان اسان جي دوستي هئي. مٺو ڪڇيءَ کي اسان جي سنگت جي خبر پئي ته پنهنجن قيدي ماڻهن سان اسپيشل ملاقات ۽ سهولت وٺي ڏيڻ لاءِ مون کي وٺي سکر هليو. سکر ويندي رستي ۾ استاد مٺو ڪڇي پئي جهونگاريو ”اڱڻ ٻهاريان تنهنجون واٽون نهاريان يار سڄڻ....“ مون چيس چاچا اوهان کي اهو ڪلام وڻي ٿو ڇا؟ چيائين ته ”رونا ليليٰ اها سٽ ڳائي سنڌ جي ڳائڻن کي ملهه وارو ڌڪ ڏئي ويئي آهي.“ خانصاحب، فدا حسين خان، مشهور طبلي نواز فياض علي خان ۽ حضور بخش هزاري ته بابا جا گهاٽا يار هئا پر ٻيا نامور فنڪار به بابا وٽ ايندا هئا. خانصاحب فتح علي خان ننڍي هوندي کان بابا وٽ مون ايندي ڏٺو، اڃا تائين سندس پيار وارو تعلق بابا سان هليو اچي. سنڌ جو مشهور بزرگ صوفي شاعر راضي فقير به بابا وٽ ايندو هو. اوطاق تي ترسندو هو، ننڍي هوندي، راضي فقير مون کان نوٽ بڪ ۾ پنهنجي شاعري لکرائيندو هو. کيس وڏو ڪارو جبو ۽ ٻروچڪي جُتي پيل هوندي هئي. پٽڪو اڌ ڪارو ۽ اڌ سائو هوندو هو، راضي فقير سان ڀٽائيءَ جي ميڙي تي به رهاڻيون ٿينديون هيون. راضي فقير جي شاعري به شاهه سائين جي شاعري جهڙي هئي، سندس هر بيت شاهه جي بيت سان ڏنل هوندو هو.
سنڌ جي مشهور شاعر لعل حسين شاهه سوز جي به بابا سان ياري هئي. سکر مان ايندو هو ته اسان وٽ ئي ترسندو هو، شهر کان ٻاهر مجلسون پڙهڻ ويندو هو ۽ واندو ٿي وري اسان وٽ ئي ايندو هو. پهرين هوٽل واري اوطاق ۾ پوءِ اسان جي گهر واري اوطاق ۾ رهندو هو. سائين لعل شاهه شيعه مڪتبه فڪر جو وڏو عالم ۽ مقرر هو. بهترين شاعر هو، سندس شاعري گهڻي منظر عام تي ڪو نه آئي. صرف چند ڪافيون ۽ غزل مشهور ٿيا. سينگار علي سليم سندس ڪلام کي واهه جو ڳايو آهي ”آيا اڱڻ عجيب، نصيب ڀلا، اهي اڱڻ چمان يا عجيب چُمان“، ”الف ني ميم دا برقعه پاڪي خوب رچايا رنگ ميان“، ”وڌي ويون دل جون پريشانيون“ مولائين، موالين، عالمن ،فنڪارن جي انهيءَ محفل ۾ عجب عجب موضوع به نڪرندا هئا. هڪڙي ڪچهريءَ ۾ بابا، سائين لعل شاهه سان ڪچهري ڪندي ”اچي حاضر حسيني ٿي قلندر لعل مروندي“ واري ڪلام ۾ ”حاضر“ لفظ تي اعتراض ڪيو (اهو ڪلام محمد يوسف جو ڳايل آهي) بابا جو چوڻ هو ته شاعر قلندر يعني پنهنجي مرشد کي مشڪل آسان ڪرڻ لاءِ سڏ ٿو ڪري، جڏهن ته حاضر ٿيڻ لاءِ مرشد کي نه پر پاڻ کان هيڻي يا جوابدار کي حڪم ڪبو آهي. سائين لعل شاهه چيو ” ڳالهه ته لالا اوهان جي صحيح آهي (بابا کي دوست ڀائو ۽ لالا چوندا آهن) پر اتي حاضر جي جاءِ تي ڇا هجڻ گهرجي ها؟ بابا چيو اها سٽ هجڻ گهرجي ها ته ”اچي حامي حسيني ٿي قلندر لعل مروندي.“ اهڙي ڪچهري ۾ بابا، سينگار علي سليم جي ڳايل ڪلام ”آيا ڪين مارو وساريئون وطن کي“ ۾ ”پاڙيئون نه سخن کي“ واري لفظ تي پڻ اعتراض ڪيو. اهو ڪلام مرثيه طور به ڳايو ويندو آهي ۽ سڀني جو اهو ئي چوڻ آهي ته اهو ڪلام آهي ئي مرثيو، تنهن ڪري بابا کي عقيدي جي لحاظ کان امام عالي مقام لاءِ واعدو نه پاڙڻ واري ڳالهه تي اعتراض هو. سائين لعل شاهه سان ڪچهري ڪندي بابا، سائينءَ سان ڳالهه ڪئي ته مير حسن علي خان پنهنجي مرثيه جا ڪيئي بند بنا نقطي چيا آهن. سائين انهيءَ مهل ڪاغذ گهرائي ٿوري دير ۾ ئي چار پنج شعر بنا نقطي لکي ڏنا. سائين لعل شاهه ملتان ويو ته اهي ڪچهريون وڌيڪ ٻڌڻ کان رهجي ويون. سائين اتان، اڃا تائين محبت ڀريا خط موڪليندو رهندو آهي.
بابا جي ڪچهريءَ ۾ سنڌ جي نامور فنڪارن کي ٻڌم. فنڪارن کي ٻڌڻ جو گهڻو موقعو ”بابا حيات فقير“ وٽ ئي ملندو هو، اتي خورشيد علي خان کي ٻڌم. سندس هڪڙو ڳايل ڪلام اڃا به ياد اٿم ته ”تيرون ڪي مصلي پر وه سجده شڪرانه“ اتي مهدي حسن، سائين اختر حسين، منظور علي خان ۽ ٻيا وڏا وڏا سنڌ پنجاب جا گويا به ٻڌا ته ڪراچي، حيدرآباد، لاهور جون رقاصائون به رقص ڪندي ڏٺم. حيات فقير وٽ ڪنهن مزار تي ميڙو نه هو پر جيئري فقير جي صحبت لاءِ سڄي شهر مان عالم، اديب، شاعر، قوال، فنڪار، آفيسر ۽ مولائي اچي مڙندا هئا. حيات فقير لانگوٽي وارو فقير هو، وڏا وار ۽ ڪارو کٿو بت تي. وڏا ننهن، ٻانهن ۾ لوهي ڪنگڻ، ڪنڌ ۾ مالها. ڳوڻ جي ننڍي پاٿاري تي ويٺو هوندو هو، دل چيس ته سردي، گرمي، اُس مينهن ۾ ٿلهي تي ويٺو هوندو هو. وري جي پور پيس ته لانڍي ۾ مچ تي اچي ويهندو هو. ڀٽو صاحب وزير خارجه جي حيثيت ۾ پٺاڻ ڪالوني ۾ به آيو هو، حيات فقير جي ٿلهي تي ماڻهن سان مخاطب ٿيو. پري کان لانڍي ۾ دونهين تي ويٺل فقير کي ڏسي ان بابت پڇائين، کيس ٻڌايو ويو ته ”اهو فقير قلندر ئي پٺاڻ ڪالوني کي وسائڻ وارو آهي.“ ڀٽي صاحب سندس تعريف ٻڌي. وڃڻ مهل فقير صاحب وٽ ويو، فقير صاحب هر جاهه جلال کان بي نياز هو، سو بي نيازيءَ مان ئي ڀٽي صاحب سان مليو. فقير صاحب جي صبر ۽ فقر جا ڪيئي قصا مشهور آهن. فقير صاحب پنڌ حج ڪيو هو، فقير صاحب پنهنجي جسم کي وڏي تڪليف ڏني آهي. فقير صاحب وارن جو ملامتي فرقي وارو طريقيڪار آهي. فقير صاحب جي سلسلي ۾ پهرين سڄي بت جا وار ڀروَن سوڌا ڪوڙڻا پوندا آهن .لانگوٽي پائي، ڇار مکي ويهڻو پوندو آهي. فقير صاحب جي سلسلي ۾ نفس جي رياض لاءِ مختلف ڳالهين جا روزا رکيا ويندا آهن. فقير حيات علي به ڪيئي روزا رکيا. بابا به سندس خاص خليفن مان آهي. بابا فقير سان پنجاب جو سفر به ڪيو، بابا ٻڌايو ته فقير صاحب جي مرشد جي درگاهه تي ڪيئي فقير ويٺا هئا، تن جا مختلف ڳالهين جا سالن جا روزا، ان نه کائڻ جا روزا، نه ڳالهائڻ جا روزا به هئا.
فقير صاحب جي مرشد جي درگاهه ضلعي شيخوپوره ۽ مڙه بلوچان ويجهو آهي. درگاهه مالهڻ شاهه قلندر جي سڏبي آهي. فقير صاحب جي مرشد جي پوٽي غلام عباس مون سان ڳالهه ڪئي ته مالهڻ شاهه قلندر لاهور جي گلبرگ (شايد) جي قبرستان ۾ ويٺل هو ته ڊاڪٽر علامه اقبال وڃي بزرگ سان ڪچهري ڪئي ۽ مختلف سوال پڇيا. غلام عباس اهي سوال مون کي به ٻڌايا هئا پر صرف ٻه سوال ياد آهن. ڊاڪٽر اقبال، فقير کان پڇيو ته ”اوهان جا وڏا ننهن، بُت جا وار غير شرعي آهن، اوهان شريعت جي خلاف اهي ڇو رکيا آهن؟“ فقير صاحب چيو ته ”انهن شين جي صفائي جو حڪم آهي جيڪي استعمال ٿينديون آهن، ٿانو اهي ڌوئبا آهن جن ۾ کائبو آهي، جي ٿانَو استعمال ئي نٿا ٿين سي ڌوئجن ته ڇا، جي نه ڌوئجن ته ڇا؟“ علامه صاحب فقير کان قبرستان ۾ ويهڻ جو سبب پڇيو ته فقير صاحب چيو ته ”سڀاڻي جتي مون کي ڪلهن تي کڻي ايندا، اُتي آءٌ پاڻ ئي پنڌ ڪري اچي ويٺو آهيان. پنهنجي منزل تي اڳ ۾ اچي ويهڻ ڪا غير شرعي ڳالهه ڪونهي.“ غلام عباس ٻڌايو ته علامه صاحب اڪثر فقير وٽ ايندو هو ۽ فقير متعلق پنهنجي شاعريءَ ۾ به ذڪر ڪيو اٿس.
حيات فقير وڏي همت ۽ تڪليف سان جبل کوٽي، کوهه کنيو هو، انهيءَ کوهه مان ئي پٺاڻ ڪالوني جون گهڻيون جايون ٺهيون. انهيءَ کوهه جي پاڻيءَ مان ئي پٺاڻ ڪالوني ۾ درگاهه واري مسجد تعمير ٿي، انهيءَ مسجد جي تعمير ۾ رازا ۽ مزدور فقير حيات جا معتقد ئي هئا. فقير صاحب پاڻ به مزدوري ڪندو هو، بابا به انهيءَ مسجد جي تعمير ۾ تغاريون کڻندو ۽ سرون ڍوئيندو هو.
فقير صاحب جو آرام سڪون مختصر هو. کائيندو پيئندو گهٽ هو، سڄو ڏينهن سندس لنگر هوندو هو، طرحين طرحين جا طعام پچندا هئا، ويٺل کائيندا هئا. هو پاڻ بنهه سادو کائيندو هو. حيات فقير ۾ معتقدن جو وڏو عقيدو هو، سندس ڪرامتن جو ذڪر به ڪندا آهن، منهنجي خيال ۾ ته سندس روپ رنگ، دنيا ۽ دولت کان لاتعلقي، منصبي جاهه و جلال کان بي نيازي پاڻ ئي وڏي ڪرامت آهي. حيات فقير جو ننڊ، ماني ۽ نفسياتي ضرورتن کان بيپراوهه ٿيڻ ئي صاحب ڪرامت هئڻ جو ثبوت هو.
نابودي نيئي، عبد کي اعليٰ ڪيو،
مورت ۾ مخفي ٿيا، صورت پڻ سيئي.
ڪبي اُت ڪيهي، ڳالهه پريان جي ڳهه جي
حيات فقير وٽ روز ڪچهري هئي. روز ڪو نه ڪو فنڪار به هوندو هو. وڏن فنڪارن جون راڳڻيون ته ڪو نه سمجهندو هئس پر سينگار علي سليم ۽ حضور بخش هزاري کي سمجهي ويندو هئس. حضور بخش جي ڳايل ”جوڳي والي ويس مين، ڪوئي راهه مسافر آيا“ ڏاڍو وڻندو هئم. ڪو فنڪار نه آيو ته چاچا رانجهو مشوري، چاچا نبي بخش ۽ بابا يڪتارو ۽ هٿن ۾ ڇير کڻي ويهي صوفياڻو ڪلام جهونگاريندا هئا.
بابا وارا ته گهڻو ويندا هئا. حيات فقير وٽ، پر ٽنڊي وارا گهڻا ماڻهو ٻين درگاهن تي به حاضريون ڀريندا هئا ته ميڙن ملاکڙن جا به شوقين هئا. ٽنڊي ولي محمد جا اصل ماڻهو درگاهه ڇٽن شاهه بخاري جا معتقد آهن، درگاهه جي گادي نشين سيد گاجن شاهه جو سڄي شهر جي سنڌي پاڙن وانگر هن پاڙي ۾ وڏو احترام ڪيو ويندو آهي. پاڙي جا ڪافي ماڻهو سخي جي درگاهه تي به پابندي سان ويندا آهن، سخي جو ميڙو به وڏي ڌام ڌوم سان لڳندو هو، ميلي جو ملاکڙو مال پڙي جي ميدان تي ٿيندو هو. سڄي سنڌ مان پهلوان ايندا هئا. ٽنڊي ۾ مهر شاهه جو ميڙو به لڳندو آهي. انهي درگاهه جو متولي صوفي بصير الدين هو. صوفي صاحب ڪڏهن گيڙو، ڪڏهن ساوا ته ڪڏهن ڪارا ڪپڙا پيو پائيندو هو، ڪڏهن پاڻ پيو نغارا وڄائيندو هو ته ڪڏهن پڙن کي درگاهه جي انگاس تي اچڻ ڪو نه ڏيندو هو. صوفي صاحب جنهن ڪچهري ۾ هوندو هو اتي ٻائتال وارو بحث مباحثو هوندو هو. ٽنڊي ولي محمد جي گهڻن گهرن مان درگاهه غلام شاهه ڪلهوڙي تي مڇي ماني به ويندي هئي.
پاڙي جا ڪافي گهر درگاهه جهانيان جا مريد آهن. پوڙهن کان ٻڌو اٿم ته ٽنڊو ولي محمد پهرين، درگاهه جهانيان ويجهو مائي مهان جي ٽنڊي وٽ هو. اهي ميراڻا ماڻهو هئا، پوءِ شايد ٻوڏ جي ڪري نواب ولي محمد لغاري وزيراعظم سنڌ لڏرائي موجوده ٽنڊي ولي محمد واري جاءِ کي آباد ڪرايو.
ٽنڊي وارا راڳ رنگ جا شوقين، شادين، طهرن تي وس سارو رس ضرور ڪندا. مرد ڳائڻا به ايندا ته ڪڃريون به نچنديون، راڳ ٻڌڻ به ويندا ته پاڻ به پيا جهونگاريندا. شهمير چانڊيو ۽ امداد علي چانڊيو به پاڙي جا يگانا فنڪار هئا. بانسري به وڄائيندا هئا ته باجي تي ڳائيندا به هئا. جهڙ ڪار ڪئي يا مينهن وٺو ته ٻئي نڪري ايندا ميدان تي. وسندي مينهن به ڪنهن نه ڪنهن اوٽ ۾ ساز آواز جو مظاهرو ضرور ڪندا هئا. ٽنڊي وارا ذات پير فقير جا معتقد. سخت سنين ۾ به هاڻ واڌ آئي آهي ته ڪٽر شيعا به هاڻ وڌيا آهن، اڳي سڀ سنڌي مومن مسلمان. نج پج شيعن جا گهر ٻه ٽي هئا، تن ۾ محترم لعل محمد چنا ۽ جڳ مشهور باڊي بلڊر ماما فدا پٺاڻ وارن جو گهر اهم هو، باقي سڀ سُني پر مولائي سني. رسول سرڪار جي اصحابن جي عزت ۽ احترام به واجب ته عليءَ جي اولاد سان عشق به عقيدو، محرم آيو ته سڀ لطيف سائينءَ جي صلاح تي عمل ڪندا ته ”ڪارا رڱج ڪپڙا، ادا نيروٽي...“ سڄي پاڙي کي هوندا ڪارا ڪيل. ڪافي نوجوان ۽ بزرگ ته جلوسن ۾ پيرين اگهاڙا پيا هلندا. ذوالجناح جا جلوس به ڏهه ئي ڏينهن نڪرندا. پڙ به جام، ساٽين جو پڙ، روشن جو پڙ، نجي منشي جو پڙ، ڪنڀر جو پڙ، مائي ساران جو پڙ، مهر شاهه جو پڙ، بڙدين جو پڙ، جلال چانڊيي جو پڙ، سيالن جو پڙ، ڪاسائين جو پڙ، شيدين جو پڙ. جلوس ۽ پڙ به گهڻو ڪري سنين جا ئي هوندا هئا. ٽنڊي وارا به سڄي سنڌ جيان مذهبي فرق ۽ فرقي جي فتني کان پري. يارهيون به پيا ڪندا ته، عرس ۽ نياز به سڀني گهرن ۾ هوندو. قلندر جي ميندي به وڏي جوش سان ڪڍندا. ”ميندي“ ته ڪافي گهرن ۾ ٿيندي هئي پر ساٽين واري مينديءَ جو وڏو رنگ هو. انهي مينديءَ ۾ واڄو ٿيندو، مغرمانن تي شيدين جو ناچ به ٿيندو ته رات جو ساٽين جي وڏي گهر ۾ زائفاڻو راڳ سڄي رات هلندو. ماتلي مان حاجاڻي سمي ۽ ٻيون ڳائڻيون اينديون هيون. وڏي گهر جي وچ ۾ وڏو ميدان ۽ چؤطرف گهر هوندا هئا. ميدان تي مجلسون ۽ محفلون ٿينديون هيون.
ٽنڊي ۾ ڪڪڙن جا شوقين به وڏا هئا. سڄو اونهارو پيون ڪڪڙن جو خدمتون ٿينديون هيون، دنيا ۾ جو به ساهه وارو کائيندو سو ڀريندو ته ضرور، سو سيارو آيو ته ڪڪڙن کي خدمت جو عيوضو ڏيڻو پوندو. آچر جي ڏينهن شوقين تياري ڪندا هئا ميل جي، ڌوتل ڪپڙا، پٽڪن، ٽوپين سان، سينگاريل ٽانگن ۽ وڏين گاڏين ۾، ٽوئنرن وارين ڀونئر ڪلين سان ڪڪڙ ڪڇن ۾، وڃي مڙندا هئا گدوءَ ۾ درياهه شاهه جي ڪپ تي اتي شهر جو وڏو ميل ٿيندو هو. جنهن ڪڪڙ کٽيو تنهن جي ساراهه سڄو سال پئي هلندي، جنهن ڪڪڙ هارايو سو ڌڻين جي پيٽ ۾، پر ڀلو ڪڪڙ ڪُسندو ڪو نه هو. ڀلي مان آسرو ڪو نه لاهبو هو، وري خدمتون ٿينديون هيون وري ايندڙ ميل ۾ لاهبو هو.
مئڪسم گورڪيءَ جي ناول ”ماءُ“ ته چريو ڪري ڇڏيو (سچ پچ ته اڃا هوش ۾ ڪو نه آهيون) پر سندس ٻيا ڪتاب به گهٽ ڪو نه هئا، سندس ”بچپن“ پڙهيم ته لڳو گورڪي، ٽنڊي ۾ وڏو ٿيو آهي. ٽنڊي ۾ روز شام جي آغاز سان ٻه ٽي ڄڻا لڏندي جهومندي ۽ ڪرندي نظر ضرور ايندا هئا. هينئر هيروئن مڙسن کي ماري، کاري ناس ڪري ڇڏيو آهي، نه رشتن جي سڃاڻپ آهي نه پنهنجي حياتيءَ جو هوش. پاڻ به ڪِنُ ته آستانو به ڍونڍ تي. هيروئن جي هاڃيڪارين کان اڳ به موالي گهٽ ڪو نه هئا.
پاڙي ۾ موکيءَ جا مٽ جام هئا، پر اڇا، اجرا، وهنجي سهنجي پيا جهومندا هئا. پر ڪنڊن ۾ ويهي موت سان مڻ مڻ ڪو نه ڪندا هئا پر زندگيءَ جا اعلان ڪندا وتندا هئا. مئي جي مستيءَ ۾ هڪلون، جهونگارون، دشمن کي گاريون به جام ۽ وڏي واڪي پر دشمن جو نالو ڪو نه وٺندا، سمجهڻ وارا پيا سمجهندا ته ڪنهن تي موالي پيو باهه ڇنڊي. هلڪا ڦلڪا ڦڏا ته روز ٿيندا، وڏا جهيڙا ورلي ٿيندا هئا. جهيڙي ۾ مُڪون، چنبا، جهيڙو وڌيو ته لٺيون، هاڪيون. ڪي ڪي اداڪار جهيڙي ۾ سوڍا جون بوتلون به هلائيندا هئا. وڏي جهيڙي ۾ ڪلپ، خردم ۽ چاقو هلندو هو. ڪلاشنڪوف ۽ ٽي ٽي ڪو نه هئي. سڀ کان وڏو خطرناڪ هٿيار ستن ٺڪاون وارو چاقو هو. مرحوم روشن پهريون دفعو اسٽين گن پاڙي ۾ آندي ۽ پوءِ هٿيارن ڏيکارڻ جو رواج پيو. انهيءَ جو نتيجو اهو نڪتو جو هڪڙي رات ۾ پنج خون ٿيا. روشن جي پنهنجي گهر مان ٽي لاشا نڪتا.
موت سستو هاڻ ٿيو آهي. تڏهن ڪنهن جي قتل ۽ موت جو ٻڌبو هو ته ڪي ڏينهن ماڻهن مان حراس ڪو نه ويندو هو. جهيڙا به جام ٿيندا هئا ته هڪ ٻئي سان وير به هوندا هئا پر ڪو به ڪنهن جي سر ۽ عزت جو گهورو ڪو نه هو. ٽنڊي کي ڪيڏي مهل ڪراچيءَ وارو ڪلاڪوٽ ته ڪڏهن آمريڪا وارو ٽيڪساس سڏبو هو. سڀئي عيب ثواب هئا ٽنڊي ۾، پر هڪ ٻئي جو حيا شرم به هو، لحاظ مروت ماڻهن مان وئي ڪو نه هئي. وڏو ڪنهن به برادري جو هجي، سڄي پاڙي لاءِ وڏو هو. ٽنڊي جا رهواسي سيال هجن يا چانڊيا، ساٽي هجن يا مڱريا، مشوري، ٻچڙا، سما، ڪنڀر، چنا، ڪاسائي، سومرا، ڀٽي، سراز، قريشي، بڙدي ۽ سيد سڀ پاڻ ۾ مائٽن وانگر هئا. شادين ۾ ڀل رٺل هجن، پر قضين ۽ تڪليفن ۾ سڀ گڏ.
ٽنڊي ولي محمد جي ڪچهرين واري ميڙي ۾ هڪڙي ننڍڙي ڪچهري لعل صاحب واري ”مرڪز“ جي پوئين گهٽيءَ ۾ حبيب اوينيو جي هڪڙي ڀانڊي اڳيان ٿيندي هئي. حبيب اوينيو جو اهو ڀانڊو روزاني مهراڻ جي ايڊيٽر جي آفيس هئي. (مهراڻ اخبار حبيب اوينيو جي هيٺين حصي مان شايع ٿيندي هئي.) انهيءَ گدام ۾ اخبار کان اڳ ۾ گهاڻو هوندو هو، ٻارن لاءِ گهاڻو به وڏو رونشو هو، پاڙي ۾ ٽي چار گهاڻا هئا. ڍڳن جون اکيون ٻڌيون پيون هونديون هيون، چاڪياڻي ڳاڙهي گگهري سان، هلڪيون هڪلون ڪيو پئي هڪليندي هئن. مهراڻ جي آفيس اڳيان گهڻو ڪري چار، ڪڏهن ڪڏهن پنج ڄڻا گڏ ٿيندا هئا. اسحاق وڪيل ۽ مظفر جوش شاعر پابنديءَ سان ڏسبا هئا. مهراڻ اخبار ڀٽي صاحب، پ پ ۽ قوم پرست اڳواڻن خلاف تمام گهڻو لکندي هئي. ”پيپلا“ لفظ انهيءَ اخبار ايجاد ۽ مشهور ڪيو، انهيءَ اخبار جو مستقل ڪالم ”ڀير تي ڏؤنڪو“ پنهنجي مخالفن لاءِ وڏو گند پکيڙيندو هو. اها ڪچهري انهيءَ حلقي جو حصو هئي جيڪو سنڌ سطح تي ترقي پسند اڳواڻن ۽ دانشورن، اديبن، شاعرن خلاف سازش ۾ مصروف هو. انهيءَ حلقي طرفان سنڌ جي سڄاڻ ماڻهن خلاف”سنهان ڀانءِ م سپ“ نالي ڪتاب شايع ڪيو ويو، انهيءَ ڪتاب ۾ ڀٽي صاحب ۽ جي ايم سيد خلاف زهريلي زبان استعمال ڪئي ويئي. سنڌ جي مرد قلندر عثمان ڏيپلائي، انهي ڪتاب جو جواب ”شيخ المشائخ“ نالي ڪتاب سان ڏنو. انهيءَ جواب جي سزا به ڏيپلائي صاحب کي ملي ۽ ڏيپلائي صاحب کي وزيرا عليٰ جتوئي صاحب گرفتار ڪرايو.
انهيءَ ڪچهريءَ جي صفا ڪڇ ۾، جنهن گهٽيءَ جي ڪنڊ تي مهراڻ جي آفيس هئي، تنهن جي ساڳي ڇيڙي جي ٻي ڪنڊ تي سيٺ امي خواجي جي ڪُتر جي مشين هئي. انهي ڪُتر جي ڪارخاني ۾ روز رات جو چند نوجوانن جي رهاڻ مچندي هئي. اها رهاڻ، مهراڻ واري ڪچهريءَ جو ضد هئي. مهراڻ وارا همراهه جن جون گلائون ڪندا هئا تن جون هن رهاڻ ۾ ثنائون ٿينديون هيون. مهراڻ وارو حلقو شيخ اياز جو ڪَٽر دشمن هو ۽ هتي نوجوان اياز جي آواز کي الهامي آواز سمجهندا هئا. ڪُتر جي ڪارخاني واري رهاڻ جا روح روان گلان (غلام علي خواجه) ۽ نور محمد خواجه هئا. ٻيا به نوجوان هوندا هئا پر گهڻو ڪري سڀ اسماعيلي نوجوان هئا. آءٌ به ڪڏهن ڪڏهن ويندو هئس ۽ اياز جون نيون نيون خبرون ۽ عجب عجب تفسيرون ٻڌي ايندو هئس.
پاڙي جون ڪچهريون رونق به هيون ته صلح سلامتيءَ جو سبب به. سو پاڙي ۾ ڪچهريون ته هر هنڌ هيون پر لعل صاحب واري ڪچهري خالص لکيل پڙهيل، سياسي ڪچهري هوندي هئي. پ پ جي آفيس شهر جي مرڪز ۾ آئي ته پارٽيءَ جا اڳواڻ توڙي ڪارڪن سڄي شهر مان ايندا هئا. اهو وقت حيدرآباد ۾ پ پ جو تنظيمي لحاظ کان سونهري دور هو. سڄي شهر ۾ پ پ جون فعال برانچون هيون پر پ پ جا ڳڙهه سنڌي پاڙا هئا. الاهي بخش قائمخاني، حڪيم عبداللطيف، يامين قريشي، مسيتو خان، ايس ايم اظهر ته پارٽيءَ جا بنيادي ڪارڪن هئا پر پوءِ به ڪافي اردو ڳالهائيندڙ پ پ ۾ شامل ٿيا جن پارٽيءَ سان تڪليف ۾ نڀايو ۽ پارٽيءَ جي کاتي ۾ وڏيون قربانيون ڏنيون جن ۾ ابرار قريشي، ضياءَ الله خان، ملڪ منشي، ايس ايم اظهر ۽ ٻيا ڪارڪن به هئا پر شهر جا اڪثريتي اردو ڳالهائيندڙ علائقا پارٽي جا سخت مخالف رهيا.
الاهي بخش خان تڏهن مون کي منجهائي وجهندو آهي، جڏهن چوندو آهي ته ”حيدرآباد جا شهري پ پ جي غلط پاليسين جي ڪري ڀٽي صاحب جا مخالف ٿيا“ يا ڪڏهن ڪڏهن چوندو آهي ته ”حڪومت ۾ شامل غلط ماڻهن جي ڪري شهري ماڻهو پ پ جا دشمن بڻجي ويا.“ خانصاحب واري ڳالهه ڪافي دوست ڪندا آهن پر آءٌ انهيءَ کي حقيقتن کان انڪار سمجهندو آهيان.
ڀٽي صاحب يا پ پ جي غلط پاليسي يا حڪومتي ماڻهن جو نامناسب رويو ته، پ پ حڪومت قائم ٿيڻ کان پوءِ ٿيو هوندو، جڏهن ته اردو ڳالهائيندڙ ته پ پ جي آغاز کان ئي پارٽي جا مخالف ٿي ويا. پ پ سان شهري آبادي طرفان شديد نفرت جو اظهار ته 1977ع ۾ ڪيو ويو، شهري سنگتين پ پ توڙي مقامي ماڻهن ۽ سندن مقصدن ۽ مطالبن کان نفرت ۽ عليحدگي جو ڪو به موقعو هٿان وڃائڻ ڪو نه ڏنو آهي. جڏهن اتحاد جو ظاهري موقعو آيو، شهري ماڻهو، اصل ويٺلن کان ڌار ٿي بيٺا. ون يونٽ تحريڪ، سنڌيءَ ۾ ووٽر لسٽون، سنڌ جي زمين جي نيلامي خلاف تحريڪ، بهاري مسئلو، اهي سڀ اهڙا مواقعا هئا جن تي اردو ڳالهائيندڙ، سنڌي ڳالهائڻ وارن سان پنهنجي رشتي کي وڌيڪ مضبوط ڪري سگهيا ٿي. ايوب خلاف تحريڪ به خالص جمهوري تحريڪ هئي. سڄو پاڪستان ان تحريڪ ۾ شامل هو پر جيئن ته سنڌ ۾ ان تحريڪ جي اڳواڻي سنڌ جي اصل باشندن وٽ هئي ته شهري ماڻهو ان تحريڪ کان لاتعلق ٿي ويا. چونڊون گروهن ۽ قومن جي اظهار جو بهتر ذريعو هونديون آهن. سنڌ ۾ چونڊ حلقي جي هجي يا صوبائي توڙي قومي، اردو وارن سدائين فيصلو اصل رهاڪن جي خلاف ئي ڏنو. جيئرن جي مقابلي ۾ مئا کٽائيندا. مير رسول بخش خان ۽ حافظ مبارڪ علي شاهه جو مقابلو ٿيو. شاهه صاحب اکين کان حافظ هو. مير صاحب هارايو ۽ حافظ صاحب کٽيو. مير صاحب هارائڻ کان پوءِ ٽنڊي ولي محمد ۾ ڪچهري ڪندي ٽهڪ ڏئي چيو” بادشاهه، انڌي سڄي جا ڪم لاهي ڇڏيا.“ لعل صاحب سڄي عمر شهر وارن سان سنگتون نڀايون، بي تعصبي سياست ڪئي پر ووٽ ڏيڻ جو وقت آيو ته سندس پيارن پاڙيسري يارن به ووٽ ڪو نه ڏنا. لعل صاحب جي مقابلي ان وقت جو ڇوڪرو عثمان ڪنيڊي چونڊ کٽي ويو.
انهيءَ حقيقت کان انڪار ڪونهي ته چند سنڌي ڳالهائيندڙ غيرمؤثر سياسي اڳواڻن جي غلط عملن به سنڌي- اردو اتحاد کي نقصان رسايو پر جيستائين عوام جو تعلق آهي، سنڌي عوام هميشه محبت، امن ۽ اتحاد واري روش ئي اختيار ڪئي. حيدرآباد جا شهري گڏ هوندي سوندي به ڌار هئا. انهيءَ ۾ اردو جو ڏهه ڪونهي پرديسي ذهنيت سڄي دنيا ۾ هڪ جهڙي آهي. پرديسي، مقامين سان گڏجڻ ۾ صديون لڳائيندا آهن ۽ شايد صدين گذرڻ کان پوءِ به پنهنجي عليحدگيءَ جون نشانيون سانڍي رکندا آهن.
ڳالهه هئي حيدرآباد پ پ جي. حيدرآباد جا جيڪي به اردو ڳالهائيندڙ شروع ۾ شامل ٿيا سي اڄ به پارٽي سان بيٺا آهن، سواءِ ايڪڙ ٻيڪڙ جي، جيڪي مير رسول بخش خان سان پارٽي ڇڏي ويا. مير صاحب جي گورنري جي آغاز ۾ ئي مير علي احمد خان ٽالپر جا ڀٽي صاحب سان اختلاف ٿي پيا هئا. مير علي احمد خان انگلينڊ ويو هليو ۽ اتان به ڀٽي صاحب خلاف جدوجهد جاري رکيو آيو. لنڊن مان دوستن ۽ ميمبرن کي خط لکي مير صاحب، قائد عوام خلاف بغاوت ڪرڻ جي اپيل ڪئي. مير صاحب جا سخت تنقيدي بيان هر روز پيا شايع ٿيندا هئا. ان زماني ۾ ئي عراقي سفارتخاني مان غيرقانوني اسلحو هٿ ڪيو ويو. سرڪار طرفان اعلان ڪيو ويو ته اهي هٿيار جمهوري حڪومت خلاف بغاوت لاءِ آندا ويا هئا ۽ انهيءَ سازش ۾ مير علي احمد خان شريڪ آهي.“ مير رسول بخش خان گورنر هو. تنهن انهيءَ خبر تي احتجاج ڪندي، گورنر هائوس ۾ پريس ڪانفرنس ۾ اعلان ڪيو ته علي احمد خان منهنجي پيءُ جي برابر آهي.... آءٌ هن ڪوفي ۾ وڌيڪ نه ٿو ترسي سگهان.“ مير صاحب استعيفيٰ ڏئي ڪوفو (گورنر هائوس) ڇڏيو.
مير صاحب جي پارٽي ڇڏڻ واري زماني ۾ ئي پنجاب جي رهنما غلام مصطفيٰ کر به پارٽي کان عليحدگي اختيار ڪري ڀٽي صاحب خلاف تحريڪ جو آغاز ڪيو. مير صاحب، کر سان ملڻ ويو ته، پ پ مير صاحب خلاف سخت ردعمل جو اظهار ڪيو. الائي ڪنهن صلاح ڏني پارٽي کي، يا ”توڏن“ کي پنهنجي لئه ڪرائڻي هئي. فيصلو ڪيو ويو ته مير صاحب، کر کان ملاقات ڪري موٽي حيدرآباد اچي ته سندس ڪارن جهنڊن سان استقبال ڪيو وڃي. مير صاحب آيو پر پارٽي جي هدايتن تي ڪو خاطر خواهه عمل ڪو نه ٿيو. سنڌ جي پارٽي صدر ڪٽپر صاحب جو اجايو فيصلو هو ته مير صاحب خلاف احتجاج ڪيو وڃي. مير صاحب کر سان ملڻ ويو ته خود مير صاحب جا ويجها ڪارڪن به مير صاحب جي فيصلي جي خلاف هئا. مير صاحب جا ساٿي، ڀٽي صاحب کي دلي طور پنهنجو قائد تسليم ڪندا هئا. اهي ڀٽي صاحب خلاف ڪنهن به تحريڪ ۾ شريڪ ٿيڻ لاءِ تيار نه هئا، تنهن ڪري مير صاحب پنهنجي فيصلي ۾ اڪيلو هو پر سنڌ پ پ جي غلط طريقي ڪار مير صاحب ۽ ڀٽي صاحب جي اختلافن کي به وڌائي ڇڏيو ته مير صاحب جي دوستن کي وري به مير صاحب سان ملائي ڇڏيو. مير صاحب پنهنجي دوستن جو ڪنوينشن ڪوٺايو، ڪنوينشن جي رات ڪٽپر صاحب فون ڪري لعل صاحب کي چيو ”لالا، هڪڙي پاسي ٿي بيهه.“
ڪٽپر صاحب جو فون غير ضروري هو، پر ڪٽپر صاحب کي ڪير سمجهائي. ان وقت ڪٽپر صاحب، پاڻ کي ڀٽي صاحب کان پوءِ ٻيو نمبر پيپلو سمجهندو هو، سندس نظر ۾ ٻيا سڀ غدار هئا. ڪٽپر صاحب کي الائي ڪنهن چيو ته لعل صاحب کي هڪڙي پاسي ڪري. لعل صاحب هڪڙي پاسي هو، پ پ جو پهريون صدر هو، ايوبي آمريت خلاف جدوجهد کي حيدرآباد ۾ منظم ڪرڻ ۾ سندس اهم ڪردار هو. کيس صدارت تان هٽائي حيدرآباد جي وڪيل بديع الحسن زيدي کي صدر ڪيو ويو ۽ کيس سيڪريٽري ڪيو ويو، تڏهن به پ پ کي ڪونه ڇڏيائين. زيدي صاحب جي جاءِ تي سيد علي نواز شاهه کي صدر ڪيو ويو ته به لعل صاحب احتجاج ڪرڻ بجاءِ پارٽي جو ڪم وڏي جوش ۽ جذبي سان ڪيو. سائين علي نواز شاهه جو رويو به لعل صاحب سان سٺو هو. سائين علي نواز شاهه جي زماني ۾ ذري گهٽ سڄو شهر پ پ جو هو، انهيءَ جو سبب هڪڙي حڪومت، ٻيو سائين علي نواز شاهه .سائين علي نواز شاهه کي وقت تي دوستن کي سڏ ڏيڻ، دوستن پاران لٺ کڻڻ واري اصول وڏي طاقت بخشي، سندس وڏو حلقو پارٽيءَ ۾ سرگرم ٿيو. سائين جي زماني ۾ پارٽي گهٽ، سائين پاڻ وڌيڪ مضبوط هو. اهو ئي سبب هو جو حڪومت ويئي ته سائين ۽ سندس اصل دوست ته پارٽي سان مشڪل ۾ بيٺا، باقي ٻيو سڄو شهر پارٽي ڇڏي ويو.
پارٽيءَ جي مفاد پرستن جي سمورين سازشن جي باوجود به لعل صاحب پ پ کي نه ڇڏيو، نه قيادت سان دغا ڪئي. لعل صاحب پنهنجي اصولن تي قائم رهيو، پر انسان هو ڪيسين صبر ڪري ها. ڪٽپر صاحب جي ٽرڙائپ، لعل صاحب جي صبر کي ٽوڙي ڇڏيو. ڪٽپر صاحب فون تي چيو ته ”لالا هڪڙي پاسي ٿي بيهه.“ ته لعل صاحب جواب ڏنو ”ڪٽپر صاحب آءُ ته هڪڙي پاسي بيٺو هوس پر اوهان کي شڪ آهي ته پوءِ سڀاڻي يڪو هڪڙي پاسي ٿي بيهبو.“ ٻئي ڏينهن مير صاحب جو ڪنوينشن هو ۽ لعل صاحب وڃي ڪنوينشن ۾ شريڪ ٿيو، ايئن پ پ جي هڪ ايماندار، اصول پرست اڳواڻ کي سازشن ذريعي زوري پارٽي کان ڌڪي ڌار ڪيو ويو.
لعل صاحب پارٽي کان عليحدگي اختيار ڪري ڄڻ سياست کان ئي جدائي ڪئي. وري نه ڪنهن پارٽي ۾ شامل ٿيو ۽ نه ئي ڪنهن پ پ مخالف سرگرمي ۾ حصو ورتو. مير صاحبان مارشلائي حڪومت ۾ شامل ٿيا ته لعل صاحب ميرن سان سخت اختلاف ڪيو. خاص ڪري مير علي احمد خان جي بيان تي سائين سخت ناراض ٿيندو آهي. مير علي احمد خان هڪڙي موقعي تي سائينءَ کان پڇيو ته ”ماڻهو پاڻ لاءِ ڇا ٿا چون؟“ ته سائين جواب ڏنو ”مير سائين ماڻهو قتل حسين جي سلسلي ۾ پاڻ کي يزيد سان ٿا سمجهن.“ لعل صاحب جو جواب سندس سچائي، خلوص ۽ اصول پرستيءَ جو مظهر هو پر ساڳي وقت لعل صاحب جو جواب، مير صاحبن جي اخلاقي جرئت، پنهنجي ساٿين جي تنقيد ٻڌڻ ۽ برداشت ڪرڻ جو به ثبوت هو.
لعل صاحب موقعي ۽ مهل سان ڏاڍا سٺا شعر پڙهندو آهي، سوين اردو شعر ياد اٿس. مير علي احمد خان کي هڪڙي خط ۾ لکيائين ته:
کسی کی ایک طرح سے بسر ہوئی نہ انیس،
عروج مہر بھی دیکھا تو دوپہر دیکھا۔
شعر ته الائي ڪنهن جو آهي پر هي شعر سائين ڪڏهن ڪڏهن دهرائيندو آهي ته:
جانا کسی کے پاس کسی آرزو کے ساتھ،
واللہ دشمنی ہے بڑی آبرو کے ساتھ۔
لعل صاحب اڄ ڪلهه سياسي دنيا کي تياڳ ڏيو، سيني ۾ سياست ۽ دوستيءَ جا ڪئين طوفان سانڍيو، خاموش زندگي پيو گذاري.
رهيا اٿئي رات، صبح ويندءِ صابري،
لنئون لنئون منجهه لطيف چئي، ڪر تنين جي تات،
سندي جوڳين ذات، ٻيئي ڀيري ڀاڳ مڙي.
***
شام جو فدا حسين ڏيري طرفان دوستن جي مان ۾ دعوت هئي. وارڊ جي ميدان ۾ هڪ پاسي ڪرسين تي دوستن جي ويهڻ جو انتظام هو ته ٻئي پاسي ٽيبلون هڻي مٿن اهتمام سان ماني رکي ويئي. کاڌي جا ٻه، ٽي ڊش هئا. سلاد سان گڏ رائتي جو به بندوبست هو. ماني مٿان بلب هڻي روشنيءَ جو اضافي بندوبست ڪيو ويو هو. 30 کن دوست، دعوت ۾ شريڪ ٿيا. دعوت ڏسي حسين شاهه چيو ”جهڙو وليمي جي دعوت ۾ آيا آهيون.“ مانيءَ کان پوءِ سنگت جي شربت سان تواضع ڪئي ويئي. ماني کائي سنگت موڪلايو. حسين شاهه، عالم شاهه، محب شاهه، صالح ڪاتيار ۽ بدين جا دوست منير، سليم، خالد گهلو، ظهور عالم بلوچ ۽ فدا حسين ڪچهري ڪرڻ ويهي رهياسين. ڪچهريءَ ۾ جيل جي هاڻوڪي ماحول تي دوستن پئي ڳالهايو ته اهڙو ماحول جيلن ۾ اڳي ڪو نه هو.
حيدرآباد جيل جو ماحول واقعي ٻين جيلن کان مختلف ٿي ويو آهي. ان جو سبب سياسي دوستن جي گهڻائي آهي ۽ جيل جي انتظام خاطر ڄاڻي ٻجهي ڪافي ڳالهين جي ڇوٽ ڏني وئي آهي. باقي جتي به سياسي دوست گهٽ آهن، اتي جيل انتظاميه جا ساڳيا پراڻا داٻا آهن. ڪن آفيسرن، وقت ۽ حالتن مطابق تبديلي آندي به آهي پر ڪافي آفيسر اڄ به جاهه و جلال جو مظاهرو ضرور ڪندا آهن. غفور نظاماڻي (بدين) ۽ منير ميمڻ وارا ڊسٽرڪٽ جيل سکر ويا ته اتي جي سپرنٽنڊنٽ دراني مٿن ڏاڍو تشدد ڪيو هو. کانئن وڏا وڏا مٽ پاڻيءَ جا کڻايا ويندا هئا. فرش تي ليپو ڪرائيندا هئا. سکر جيل مان بدلي ٿي نارا جيل آيا ته منير ۽ غفور جي جسم تي ڌڪن جا نشان هئا. هينئر به سکر جيل ۾ سپرنٽنڊنٽ ڪافي سختي ڪئي هئي (شايد اتي به ساڳيو دراني ئي آهي.) فتحياب علي خان، آفتاب شعبان ميراڻي، صديق کرل وارن کي پڪا ڪپڙا پارايا ويا هئا. سياسي قيدين کان ڪم به ورتو ويندو هو، پوءِ جو هتان ڊاڪٽر اسماعيل، شريف قريشي ۽ عبدالرحمان ڀٽي وارا ويا، تن وڏو مقابلو ڪري سياسي قيدين جي عذاب مان جند آزاد ڪرائي.
ڪچهريءَ ۾ بدين جي سياسي صورتحال تي به بحث ٿيو، جو ٽيون ڏينهن اخبار ۾ آيو هو ته بدين جي اڳواڻن نجم الدين سريوال ۽ عبدالله هاليپوٽي گورنر جهانداد خان سان ملاقات ڪئي آهي. انهن اڳواڻن جي ملاقاتن سان ڪو به فرق ڪو نه ٿو پوي جو اها قيادت پنهنجو مدو پورو ڪري چُڪي آهي. نئين زماني ۽ حالتن ۾ نوان اڳواڻ ۽ ورڪر نروار ٿي بيٺا آهن، موجوده تحريڪ ۾ بدين ضلعي جي عوام توڙي ڪارڪنن وڏي همت جو مظاهرو ڪري پاڻ ملهايو آهي. محترم فاضل راهو، بشير لغاري ۽ ڊاڪٽر اسماعيل ته اهم ڪردار ادا ڪيو آهي پر هن جي سموري سنگت ايم آر ڊي کي منظم ڪرڻ ۽ تحريڪ کي زور وٺرائڻ لاءِ وڏي جدوجهد ڪئي آهي. بدين ضلعي ۾ عوامي تحريڪ جا دوست به ڪافي سرگرم آهن پر حقيقت ۾ بدين ضلعو به دادو، ٺٽي جيان پ پ جو قلعو آهي.
بدين ضلعي ۾ ايم آر ڊي کي زور وٺرائڻ ۽ گرفتار ٿيندڙن ۾ محترم فاضل راهو، بشير لغاري (83-8-15) سليم گاکڙو (83-7-12) ڊاڪٽر اسماعيل اوڍيجو )83-7-17 (غلام مرتضيٰ ميمڻ )83-8-13( يار محمد خاصخيلي )83-8-15( محمد عثمان قريشي )83-8-13(، علي محمد شاهه (22-8-83)، سڪندر علي چانڊيو (20-8-83)، سجاد گاکڙو (15-8-83)، محمد عرس خاصخيلي (14-8-83)، انور ڪنڀار (14-8-83)، الله جڙيو خان پتافي (17-8-83)، حاجي غلام حيدر نظاماڻي (17-8-83)، محمد سومار لنڊ )83-8-22 (، نبي بخش ڀرڳڙي (21-8-83)، پير علي بهادر )83-8-21(، گل حسن ڪنڀار (22-9-83)، بادل خان چانڊيو (گولاڙچي)، حضور بخش خاصخيلي (گولاڙچي)، احمد ڪنڀار بدين، عيدن مغل (گولاڙچي)، احمد ڀان (ٽنڊوباگو)، حاجي هاليپوٽو (ٽنڊوباگو)، طاهر هاليپوٽو (ٽنڊوباگو)، مولابخش سومرو (ماتلي)، زمان سومرو (ماتلي)، حميد نظاماڻي (ماتلي)، ڊاڪٽر لياقت قمبراڻي (ماتلي)، منير ڀرڳڙي (ٽنڊوباگو)، عبدالله ملاح (بدين)، حاجي انور ڀرڳڙي (ماتلي)، هاشم شيدي (ماتلي)، زاهد خواجه (بدين)، نادر خواجه (بدين)، وڪيو خاصخيلي (بدين)، اقبال ساريجو (بدين)، عبدالغفور نظاماڻي (بدين)، عبدالغفور ميمڻ (بدين)، علي اڪبر چانڊيو، حسن لوهار (گولاڙچي)، ميوو عالماڻي (گولاڙچي)، اسماعيل ملاح (باغي) (بدين)، مصطفيٰ ٽالپر (بدين)، بابو سومرو (بدين)، عمر سومرو (بدين)، علي احمد جوکيو (بدين)، وشنو مل (گولاڙچي)، علي محمد نظاماڻي (گولاڙچي)، اسماعيل اداسي (گولاڙچي)، منظور ترڪ (گولاڙچي)، عبدالله پنهور (بدين)، ستار ميمڻ (بدين)، نواز جتوئي (تلهار)، شڪور گوپانگ (بدين)، فياض شيدي (ماتلي)، حاجي رمضان چانڊيو (ٽنڊو غلام علي)، مظهر ميمڻ (ٽنڊو غلام علي)، ڊاڪٽر حسين بخش (ٽنڊو غلام علي)، مظهر ميمڻ (ٽنڊو غلام علي)، خليل ڀرڳڙي (ٽنڊوباگو)، علي احمد سمون (ٽنڊوباگو)، عظيم جوڻيجو (ٽنڊوباگو)، امير بخش جمالي (ٽنڊوباگو)، ڊاڪٽر مصري راهمون (ٽنڊوباگو)، ڊاڪٽر عرس نظاماڻي (ماتلي)، عيسيٰ ميمڻ (بدين)، عبدالحق ميمڻ (بدين)، اسماعيل منڌرو (بدين)، مير ملاح (بدين)، حسن سومرو (بدين)، اڪبر ساريجو (بدين)، الطاف ڪورائي (بدين)، عبدالستار نظاماڻي (گولاڙچي)، گل حسن خاصخيلي (گولاڙچي)، بچايو شڪاري (گولاڙچي)، عطا دل (بدين)، غلام حسين حيدر مڱڻهار (بدين)، امان الله ڪورائي (بدين)، احمد خان جمالي (بدين)، بخشو چانڊيو (بدين)، خادم شيدي (بدين)، جبار ڀرڳڙي (بدين)، مٺو ميمڻ (بدين)، مير علي بخش ٽالپر، اصغر ٽالپر، حاجي نورو ملاح، ڪانٽو ملاح، اڪڙ شيدي، ابو ملاح (بدين)، سميت ٻيا به ڪيئي، پ پ ۽ عوامي تحريڪ جا دوست شامل آهن.
اڄ عالم شاهه ۽ سائين حسين شاهه، بئرڪ مان اسپتال جي مٿين وارڊ ۾ منتقل ٿيا آهن، تن کي اسپتال ڇڏي اٽڪل پوڻي ڏهين وڳي ڌاري اچي بند ٿياسين.

نازڪ نفيس “خطرناڪ” قيديءَ جي آمد تي ٿرٿلو

(6- مئي 1984ع)
صبح جو چانهه پي ويٺس ته ڪامريڊ مامون (بدين) آيو، ٻيا به ڪجهه دوست آيا. اڄ اسٽڊي سرڪل جي ڪارروائي هتي اي ڪلاس ۾ هلائي سون جو، سائين حسين شاهه ۽ عالم شاهه اسپتال وارڊ ۾ منتقل ٿي ويا آهن. سائين کي اسان وارو گوڙ ڪو نه وڻندو آهي. گهڻي دير نه سنجيده گفتگو ڪري سگهي ۽ نه ئي ٻڌي سگهي، باقي سنگت جي ڪچهريءَ ۾ ڀلي رات، ڏينهن گذري وڃي، ڪچهريءَ ۾ به گهڻو ڪري رڳو سائين ئي ڇانيل هوندو آهي، ٻيو ڳالهائي ڇو، سائين ٻڌي ڇو.
اڄ ڪچهريءَ ۾ ڪامريڊ مائوزي تنگ جي هارين جي بغاوت جي سلسلي ۾ لکيل رپورٽ جو ڪجهه حصو پڙهيوسين. 10 وڳي کن اسپتال ويس، اتان مٿي وارڊ ۾ عالم شاهه ۽ حسين شاهه سان ملڻ ويس. مٿي ٻه ڪمرا آهن، هڪڙي ۾ محب شاهه ٿو رهي، ٻئي ڪمري جنهن ۾ مجرم لغاري، علي حسن چانڊيو ۽ طارق اشرف رهندا هئا. تنهن ۾ اچي حسين شاهه وارا ترسيا آهن. طارق اشرف هن وارڊ ۾ اچڻ کان اڳ ۾ ٻه ڏينهن اسان واري بئرڪ ۾ رهيل هو، منهنجي ساڻس ملاقات ماڙيءَ وٽ ٿي هئي، کيس وٺي پنهنجي بئرڪ ۾ آيس. طارق جي هڪ اديب جي حيثيت ۾ ته عزت هئي پر منهنجي پياري دوست ظهير ميمڻ جو ڀيڻيوو به آهي. مون سندس متعلق چاچي شاهنواز خان کان اڳئي ٻڌو هو ته ”نهايت نازڪ مزاج ماڻهو آهي، گهڻو ڪري خاموش رهندو آهي. ڀوڳن چرچن کان پري، هر وقت پنهنجو منهن وٺيو ويٺو هوندو آهي. صفائي جو تمام گهڻو خيال ڪندو آهي. پنهنجا ٿانو، گلاس، ڪوپ، ٿالهي وغيره بار بار پيو صاف ڪندو آهي. عام قيدين وانگر نل ۽ حوض تي ماڻهن سامهون وهنجي به ڪو نه سگهندو آهي.“ سندس اهي خبرون ٻڌي پهرين پنهنجي بئرڪ ۾ ۽ پوءِ اسپتال جي مٿان محب شاهه وارن وٽ رهڻ جو انتظام ڪرايوسين.
طارق اشرف جيل آيو ته انتظاميه پريشان ٿي ويئي ته هاڻ وري سندس خبرون رسالن ۽ اخبارن ۾ پڌريون ٿينديون. بئرڪ ۾ آيو ته جنهن به سندس ٻڌو تنهن ٻئي کي چيو ”هوشيار ٿي وڃو، طارق اشرف اچي ويو اٿو، لکيوَ نه ڊائري، ڪڍي نه رپورٽ.“
ٻه ڏينهن بئرڪ ۾ رهيو، ٻئي ڏينهن بئرڪ ۾ چپ ٿي ويئي، چرچا ڀوڳ بند، سڀڪو پيو گرامر ڳالهائي. دوست چون ته ”بئرڪ ۾ چؤ نڪي قائم ڪرائي اٿوَ“ طارق صاحب کي خبر پئي ته دوستن کي چيائين ”پوليس وارو ڪو نه آهيان جو دوستن جي هر ڳالهه تي چوڪي ڪندو وتان، ماضيءَ جي ڊائريءَ ۾ ڪي نه اچڻ جهڙيون ڳالهيون به مون کان اچي ويون تن جو ڪافي افسوس اٿم.“ اسپتال وارڊ ويا ته دائود خان پٺاڻ وڏي رازداريءَ ۾ دوستن کي چيو ”هوشيار ٿيو، خطرناڪ ماڻهو پنهنجي وارڊ ۾ اچي ويو آهي.“ طارق صاحب هنن دوستن سان هري مري ويو ته اتي به عجيب عجيب بحث ۽ ڪچهريون موٽي آيون.
طارق صاحب رڳو پسوريون پڌريون ڪو نه ڪندو آهي، سنگت جي ساراهه مان به ڪو نه ٿڪبو آهي، جنهن به ساڻس ٿوري به نيڪي ڪئي آهي تنهن جي پيو ساراهه ڪندو آهي. اڄڪلهه پنهنجي ڪيس، گهريلو ڪم ڪارين، ڪاروباري مسئلن ۽ ٻي ڊوڙڊڪ جي سلسلي ۾ مغل مغل پيو ڪندو هو.
جيئن علي محمد راشدي جي ڪتابن جي هر صفحي تي پير صاحب پاڻ بنفس نفيس موجود هوندو هو، تيئن وري طارق اشرف جي ڊائرين ۽ ڪار گذارين ۾ سندس دوست جو نالو نمايان هوندو آهي. اڳين ڊائرين ۾ فيروز، فيروز هو ۽ ايندڙ ڊائريءَ ۾ مغل صاحب هوندو. طارق صاحب ۽ سندس دوست ڀلا آهن، دوست جي طارق صاحب سان هر ڏک ۽ مهل ۾ بيٺا آهن ته طارق صاحب به سندن واکاڻ مان ڪو نه ٿو ڍاپي. طارق صاحب سان جيل ۾ ڏاڍيون ڪچهريون ٿيون ۽ هر ڪچهريءَ ۾ طارق صاحب منهنجي مُڇن جو تذڪرو ٿي ڪيو. نياز همايوني صاحب کان پوءِ طارق صاحب کي مڇن جو دشمن ڏٺو اٿم، لڳي ٿو طارق صاحب جي ڊائري آئي ۽ منهنجو تذڪرو ٿيو ته ”مونڇون ڪا نام بهي آئيگا ميري نام سي پهلي.“ طارق صاحب رڳو ٻين جون خبرون ڪو نه وٺندو آهي پر پنهنجو تذڪرو به رک رکاءُ کانسواءِ ڪندو آهي. مون هتي چيو هومانس ته ”سائين اوهين پاڻ مان ڪو نه ٿا مڙو سو ٻين جي ڪهڙي رکندؤ.“ مجرم لغاري سنڌ جو مشهور شاعر آهي. ڪچهري جو مور، سڀني لاءِ سٺو ۽ پيار ڀريو آهي. جيئي سنڌ جو جيالو آهي. علي حسن به پيارو ساٿي آهي. جيل ۾ ٻنهي وڏي همت ۽ زندهه دلي سان وقت گذاريو. علي حسن جا مجرم سان چرچا ڀوڳ ۽ مجرم جي پيار ۽ نخري واري گهوڙا گهوڙا به وسارڻ جهڙي ڪونهي. ٻنهي جو ڏوهه ”يوم لطيف“ ملهائڻ هو. علي حسن کي ڪوڙا به هنيا ويا. علي حسن جي ڪوڙن تي مجرم ته ڏاڍو رنو پر جيل جا سڀ دوست ڏکيرا ۽ جذباتي هئا. اتان ڪچهري ڪري الله بچائي لغاري وٽ اچي ويٺس. لغاري صاحب افسوس پئي ڪيو ته ”حسين شاهه گڏ هلڻ جي صلاح به ڪو نه ڪئي، کڻي وڃي نه ها ته به چوي ته ها.“ دل ۾ چيم ڪيئن چوي ها، هڪڙي جهنگ ۾ ٻه شينهن ڪيئن رهن ها. لغاري صاحب ۽ حسين شاهه ڪچهري ۾ ته گڏ ويهي سگهن ٿا پر سائينءَ جو لغاري صاحب سان رهڻ مشڪل آهي جو لغاري به ڪنهن جي سوائي ڪو نه سهي. ٽوڪڻ ۽ ڳالهه ڪٽي چرچو ڪرڻ ۾ دير ئي ڪو نه ڪري. لغاري صاحب جو چرچو به ساڀيان پيو لڳندو آهي.
ٻارهين وڳي ملاقات جو سڏ ٿيو، سرور شاهه ۽ اڪبر ساند ملڻ آيا هئا. سرور شاهه کي 4 اپريل تي ڳڙهي خدابخش جي ڪنوينشن ۾ حيدرآباد سپاف جو ضلعي آرگنائيزر ڪيو ويو آهي. انهيءَ سلسلي ۾ ڪافي سرگرم آهي. اڪبر سنڌ پيپلز هاري ڪميٽي لاءِ سٺو ڪم ڪري رهيو آهي. اخبارن ۾ هارين جي مسئلن تي سندس بيان به اچن پيا. قائم خاني صاحب جنهن مهل ملڻ آيو تنهن مهل شريف قريشي به اچي نڪتو. شريف تازو رها ٿيو آهي. سکر ۾ وڏي همت سان جيل گهاريو اٿس، اتان آيل سڀ دوست سندس تعريف ڪن ٿا. سچ پچ ته ايم آر ڊي ۾ حصو وٺندڙن سياسي جدوجهد جي تاريخ ۾ شاندار باب جو اضافو ڪيو آهي. پهريون ڀيرو هيڏي گهڻي تعداد ۾ ماڻهو جيل آيا آهن. نوان نوان دوست، نوجوان، بزرگ، بيمار، غريب سکيا، سڀ وڏي همت سان جيل گهاري رهيا آهن.
اختر ٻين وڳي ڌاري آيو، کيس پپو کي موڪلڻ جو چيم. پپو آيو ٻڌايائين ته اڄ ننڍي ڀيڻ جي ”مڱڻي“ ٿي رهي آهي. ڇهين وڳي ڌاري جان محمد برهماڻي موڪلائڻ آيو، ٻڌايائين ته سندس جيل ڪيس ۾ ضمانت ٿي ويئي آهي، رها ٿي رهيو آهي. هن سان ماڙيءَ تي موڪلايم. اڄ شيخ ڀرڪئي جا 6 دوست رها ٿيا، هي سڀئي هاري ۽ پورهيت دوست هئا، هنن ۾ وڏي ڄمار جا بيمار ۽ ڪمزور ساٿي به هئا. هي بزرگ ڏسڻ ۾ ڏٻرا هئا پر سندن همت ۽ حوصلو جبل جيان اوچو ۽ مضبوط نظر آيو.
جبل ماري جک، جو آڏو آريجن کي،
توڻي لڪن لک، سڀ لنگهنديس سڪ سين.

۽ جڏهن سر ڪٽيو جِنُ عثمان ڪينيڊي مٿان اچي ڪِريو!

(7- مئي 1984ع)
صبح جو اسپتال وڃڻ لاءِ ماڙيءَ تي ويس ته ڊي ايس ايف جو علي حسن چانڊيو بيٺو هو. ڊپٽي ٻڌايو ته پوليس ڪو نه ٿي ملي، مليا ته ٻه ٽي سپاهي ملندا پر اسپتال وڃڻ وارا گهڻا آهن ۽ علي حسن کي وڌيڪ تڪليف آهي تنهن جو وڃڻ ضروري آهي. مون کيس چيو ته آئون ڪو نه ٿو وڃان منهنجي جاءِ تي علي حسن کي موڪليو. اتي ئي ڊپٽي ٻڌايو ته خيرپور مان عثمان ڪينيڊي بدلي ٿي آيو آهي. ڏسڻ مان لڳي ٿو ته ذهني طرح ٺيڪ نه آهي، کيس ڊاڪٽر حيدر قاضي وٽ علاج لاءِ حيدرآباد موڪليو ويو آهي. عثمان سان ملڻ لاءِ حسين شاهه وارن جي ڪمري تي ويس جو عثمان کي اسپتال واري وارڊ ۾ انهيءَ ڪمري ۾ رکيو اٿن. اتي ويس ته حسين شاهه ۽ عالم شاهه ويٺا هئا ۽ عثمان ڪنڌ هيٺ ڪيو شيو جو سامان ٺاهڻ ۾ لڳو پيو هو، کيس سلام ڪيم پر لفٽ ڪو نه ڏنائين. ويجهو وڃي چيو مانس، ”عثمان ڀائي ڪيسي هو، آپ سي ملني آيا هون،“ تڏهن ڪنڌ مٿي کڻي ٿورو ڳالهايائين، وري ڌيان ٻئي پاسي ڪري ڇڏيائين. ڪنڌ ۾ ٿلهو ڪارو ڌاڳو پيل هئس، موڳو موڳو پي لڳو. وري خيريت معلوم ڪئي مانس. اڌو گابرو جواب ڏئي تيار ٿي موڪلائي ڪمري مان نڪري ويو.
1978ع ۾ به عثمان جيل ۾ هو، ساڻس تڏهن به ڪچهري ٿي هئي. ٺيڪ ٺاڪ هو، اسين هن کان اڳ ۾ رهيا ٿياسين. ڪجهه وقت کان پوءِ اخبارن ۾ خبرون آيون ته عثمان دماغي توازن وڃائي ويٺو آهي، هڪ ڏينهن اخبارن ۾ خبر شايع ٿي ته ”حيدرآباد ڪا نوجوان رهنما جو ڪڀي بڙا جوشيلا اور شعله بيان مقرر ٿا، خاموش رهتا هي اور هر وقت خلائون مين گهورتا رهتا هي“ ۽ پوءِ اڪثر سندس رهائيءَ جون اپيلون اينديون رهنديون هيون. (ڪجهه عرصو اڳ ۾ ارشاد رائو لاءِ به اخبارن ۾ شايع ٿيو ته”سندس دماغ شديد دٻاءُ جو شڪار آهي، دماغي توازن وڃائي ويهندو.“ ٿورا ڏينهن اڳ ۾ نفيس صديقيءَ لاءِ به اهڙيون خبرون شايع ٿيون ۽ کيس ڪراچي منتقل ڪيو ويو هو. انهن رهنمائن جي رهائي جي اپيلن سان گڏوگڏ سندن ننڍن ٻارن جو اپيلون به شايع ٿينديون رهيون آهن ته ”همارا ابو ڪب رها هوگا.“ شهري رهنمائن کي جيل ۾ گهڻو وقت ٿيو يا تڪليف وڌيڪ آئي ته اخبارن ۾ وڏي هاءِ گهوڙا مچي ويندي آهي، سڄي دنيا جا ادارا حرڪت ۾ اچي ويندا آهن. مشير پيش امام کان وٺي انور عباس نقوي تائين گهڻو ڪري رڳو اخبارن جا مشهور ڪيل اڳواڻ آهن. گهڻن اڳواڻن کي ويجهو ڏسڻ سان اندازو لڳي ويندو آهي ته هي ايڏا وڏا ناهن جيڏو هنن کي اخبارن بڻايو آهي.
ڪافي دير تائين حسين شاهه سان ڪچهري ٿي، کيس چيم ته خيال ڪجوس، اوهان سان گڏ رهي وڌيڪ چريو نه ٿي پوي. عثمان گذريل جيل ۾ به حسين شاهه وارن سان گڏ هو، تڏهن به حسين شاهه ۽ شير خان لنڊ، عثمان کي ڊيڄاري سندس ذري گهٽ ساهه ڪڍيو هو. فاضل راهو، علي بهادر شاهه، ستار بچاڻي، محمد خان سومرو ۽ غازي وارا به گڏ هئا، سڀئي عثمان جي ڊڄڻ جا قصا ٻڌائيندا هئا. تن ڏينهن ۾ حسين شاهه جيل ۾ ”سرڪٽيي“ جن جو قصو مشهور ڪري ڇڏيو هو ۽ شير خان هٿرادو سرڪٽيو ٺاهي، ٻين دوستن جي صلاح سان عثمان کي ڏيکاريو هو. حسين شاهه ٻڌايو ته تڏهن ڪمرن کان ٻاهر وارڊ ۾ سمهندا هئا. دوستن صلاح ڪري هڪڙي ڪاري برداشتي کي چيو ته اسين آڌي رات جو اٽڪل ڪري عثمان کي اٿارينداسين، تون ڊوڙندو اچي عثمان کي ڇاتي سان لڳجان. آڌي ٿي. بظاهر سڀ سمهي رهيا. عثمان حسب معمول وظيفا پڙهي پاڻ تي پنهنجي کٽ تي ڦوڪيا ۽ پوءِ چئني پاسي تاڙي هڻي سمهي رهيو. حسين شاهه وارن وڏو پٿر اڇلي ڀتين کي ڌڪ هڻي وڏا ڦهڪا ڪرايا. عثمان ڊڄي اٿي ويٺو، کٽ تان اٿي هيڏانهن هوڏانهن پئي ڏٺائين ته اوچتو ڪمرن جي پٺيان برداشتي ڊوڙندو اچي عثمان کي لڳو. عثمان وائڙو ٿي ويو. وڏي رڙ ڪري کٽ تي ڪري پيو، ٻئي ڏينهن بيمار ٿي پيو. گهران پڙهيل ڌاڳا ۽ پاڻي گهرايائين. ان ڏينهن کان پوءِ عثمان وري ڪمري کان ٻاهر ڪو نه ستو.
حسين شاهه کي سنگت جا هانوَ ڦاڙڻ ۾ مزو ايندو آهي. سندس هڪڙو دوست، ساڻس گڏ ڪراچي ويو، سائين اچي روحن جون خبرون ڪيون. سنگتي ڊڄڻو، رات جو پهر ۽ رڳو جنن جون ڳالهيون. سائين دوست کي اهو به چيو ته ”جنهن گهر ۾ رهون پيا، ان گهر جي مالڪ جي پيءُ جو روح به پنهنجي ٻارن کي ڏسڻ ايندو آهي،“ اهي خبرون ڪري ستا. سائين سمهڻ کان اڳ ۾ گهر ۾ شو خاطر ٽنگيل جهالر مان ننڍڙو گهنگهرو ڪڍي پنهنجي پير جي آڱوٺي ۾ ٻڌي ڇڏيو ۽ سڀني جي سمهڻ کان پوءِ آهستي آهستي ان کي وڄائيندو رهيو، تان جو سندس دوست جاڳي پيو، اٿي ويٺو، ٿوري دير صبر ڪيائين پر پوءِ ڏڪندي وڃي حسين شاهه کي اٿاريائين. سائين وري سمهي رهيو پر هن دوست جي رات ويئي رلي. حسين شاهه جي ڊيڄارڻ جون گهڻيون وارداتون آهن، جن کي خبر آهي سي بيپراهه ٿي ويندا آهن باقي جيڪي ڊنا يا بيخبرا ٿيا تن جو ڄڻ سر ئي ويو. اتان اٿي ڪمري تي آيس، سڄو ڏينهن ڪمري ۾ ئي گذريو. رات جو 9 وڳي ڌاري بند ٿياسين.

“اوهين منجهي پيا آهيو، تنهن ڪري هڻو نعرا”

(10- مئي 1984ع)
صبح جو اٿي، ڊاڪٽر روم ۾ تيار ٿيس. نائين وڳي ڌاري گلوڪوز جي ٿيلهي لڳائي ويا. يارهين وڳي ڌاري يوسف ٽالپر صاحب ملڻ آيو تنهن ٻڌايو ته الاهي بخش قائمخاني واتان اوهان جي خبر پئي سو ملڻ آيو آهيان، يوسف صاحب اسان بابت پروفيسر عالماڻي سان به مليو، يوسف صاحب کان پوءِ اختر آيو ۽ سپاف جو پراڻو دوست خان محمد خاڪي به اچي نڪتو، چيائين هينئر هيٺ تنهنجي خبر پئي ته تون داخل آهين. خان محمد هينئر ايم بي بي ايس جو فارم ڀرڻ آيو آهي. ڪافي گهوڙا گهوڙا ڪيائين ته ”شهر جي شاگردن کي ته ايئرڪنڊيشن، گهر، بجليون ۽ پڙهڻ جون ڪافي سهولتون آهن اسان ٻهراڙيءَ وارن لاءِ سک سان پڙهڻ جي هڪڙي ئي جاءِ هاسٽل آهي سا به بند ڪري ڇڏي اٿن، ڪيڏو ظلم آهي.“ خاڪي ٿرپارڪر سپاف جو اهم اڳواڻ هو. الله بچايو لغاري ۽ پوءِ اسدالله شاهه حسيني عمر ڪوٽ دورو ڪرڻ هليا هئا ته هن تمام سٺي جلسي جو انتظام ڪيو هو. خاڪي راڻي خان ڀٽي جي دور ۾ اسان سان دادو ضلعي جي دوري ۾ به شامل هو. ميهڙ ۾ جلسو ٿيو اتي به تقرير ڪئي هئائين. ان جلسي ۾ مزيدار ڳالهه رشيد ميمڻ جي تقرير هئي. رشيد سپاف جو آفيس سيڪريٽري هو، تنهن کي تقرير ڪرڻ جو شوق ٿيو، تنهن اسٽيج سيڪريٽريءَ کي سڏي پنهنجو نالو ڏنو. کيس سڏ ٿيو، تقرير شروع ڪيائين مس ته گهٻرائجي ويو ۽ پريشانيءَ ۾ هيڏانهن هوڏانهن ڏسندو رهيو ۽ وري چيائين ته ”مون کي لڳي ٿو ته سامعين اوهين منجهي پيا آهيو، تنهن ڪري هڻو نعرا.“ پوءِ نعرا هڻي لهي آيو اسٽيج تان، سنگت ڏاڍو کلي. ڪي ڏينهن يارن کي ڳالهه هٿ اچي وئي ته ”اوهين منجهي پيا آهيو تنهن ڪري هڻو نعرا!“
خاڪي دير سان ڪچهري ڪري ويو، عبدالحسين پنهور آيو ٻڌايائين ته جيل جي دوستن سان ملي آيو آهي، رئيس الله جڙيو پتافي به ملڻ آيو . شام جو اشفاق، نالي ڀائي مولابخش مشوريءَ سان هيٺ ويس. ڪچهريءَ ۾ روشن ٻرڙو جساف ۽ سيد غوث علي شاهه (سيد حيدرشاهه جو ڀاڻيجو) به اچي نڪتا. غوث شاهه لاءِ خبر پئي ته کيس رحمت الله هيسباڻي جي جاءِ تي آرگنائيزنگ ڪميٽي جو چيئرمين مقرر ڪيو ويو آهي. ٻيا به ڪافي دوست آيا. ڪچهري ڪري ڪينٽين ۾ اچي ماني کاڌي سين. ڪجهه دير مٿي ڊاڪٽر روم جي گئلري ۾ ڪچهري ڪئي سون. اشفاق صديقي گهڻو ڪري انهيءَ گئلريءَ ۾ اچي رات جو سمهندو آهي. رات جو يارهين وڳي ڌاري ڪمري ۾ اچي سمهڻ جي ڪيم.

سياسي خبرن تي سينسرشپ، ڌاڙيلن کي ڀرپور ڪوريج!

(19- مئي 1984ع)
ڪالهه صبح جو نائين وڳي پئٿالاجي لئبارٽري ويس، گلوڪوز ٽالرنس ٽيسٽ هئي، 2 ڪلاڪ هلي. اها ٽيسٽ پهرين به ٿي آهي پر سندس رپورٽ مان ڊاڪٽر نور محمد ميمڻ مطمئن ڪونهي سو وري ڪرائي اٿس. سڄو ڏينهن ڪمري ۾ ئي ليٽيو رهيس. شام جو ڊاڪٽر اشرف ۽ مختيار ملڻ آيا، ڊاڪٽر اشرف ٻڌايو ته اڄ هالا ۽ سعيد آباد جا شهر بند هئا، جو هالا مان ڪجهه ماڻهو اغوا ٿي ويا آهن.
اڄ جو اخبار آئي ته ان ۾ به ڌاڙن ۽ ڌاڙيلن جو خبرون وڏي سرخي سان شايع ٿيل هيون. سڄي سنڌ بدامني ۾ وڪوڙيل آهي. ٻه ڏينهن پهرين دادو ويجهو آءِ جي پوليس بشير صديقي تي حملو ٿيو، سندس عملي جا ماڻهو ماريا ويا ۽ زخمي ٿيا. ساڳئي ڏينهن لاڙڪاڻي ۾ ڌاڙيلن هٿان قمبر جو اي ايس پي مارجي ويو. اڄ هالا مان ماڻهو اغوا ٿيا آهن. پرو چانڊيي جي مارجڻ کان پوءِ آءِ جي پوليس جي واکاڻ ڪندي نه ٿي ڍاپيو. زمين آسمان هڪ ڪري ڇڏيائين ته ”ڌاڙيلن جو ڪافي حد تائين خاتمو ڪيو ويو آهي، عنقريب امن قائم ٿي ويندو.“ پر حقيقت ۾ ڳالهه وڌي ويئي آهي. ماڻهن رات جو سفر ڪرڻ ڇڏي ڏنو آهي، هر طرف خوف ۽ هراس ڇانيل آهي. افواهن جو به طوفان آهي. هتي ان افواهه ته پرو جي قتل جي پلاند طور ڌاڙيلن پوليس وارن کي مارڻ جو اعلان ڪيو آهي، پوليس وارن جون ننڊون حرام ٿي ويون آهن. اسان وارا سپاهي به ڳالهين ۾ چوندا آهن ته اسان جي قيمت سرڪار وٽ 5000 رپيا آهي، ڪير ٿو 5000 هزارن تي سر وڃائي ۽ ٻچا رلائي!
ڪجهه ڏينهن کان اخبار تي سياسي خبرن شايع ڪرڻ تي سينسر شپ عائد ڪئي وئي آهي. نالي ماتر به ڪا سياسي خبر ڪا نه ٿي شايع ٿئي. هاڻ اخبارن ۾ رڳو ڌاڙن ۽ ڌاڙيلن جون خبرون آهن، اخبارن ۾ رڳو جنرل ۽ سندس هٿ ٺوڪيا وزير آهن يا ڌاڙيل. رڳو انهن کي سرگرمين جي اجازت آهي باقي هر سرگرمي تي بندش آهي.
رات جو نائين وڳي ڌاري عبدالستار بچاڻي صاحب ملڻ آيو، ٻڌايائين ته ايس ايم ايل اي گهرايو هو، اٺن ڄڻن تي سخت ناراض هو ۽ چيائين ته سڄي شرارت انهن اٺن ڄڻن جي آهي، جن اٺن جا نالا کنيائين سي هئا. مخدوم خليق الزمان، حسين شاهه بخاري، غازي صلاح الدين، عالم شاهه، ستار بچاڻي، ظفر لغاري، ڊاڪٽر اسماعيل اوڍيجو ۽ مولابخش چانڊيو. رات جو سائين يار محمد شاهه (کيسانه موري وارو) ۽ سندس هڪ دوست ملڻ آيو.

اسماعيل اداسي ۽ عطا دل جا انقلابي گيت

(20- مئي 1984ع)
ٻارهين وڳي گهر وارا آيا. 2 وڳي ٻنپهرن جو پير علي غلام به آيو. ٽپهري ڌاري اسماعيل اداسي آيو، ٻڌايائين ته وارڊ 12 سر جيڪل يونٽ 3 ۾ داخل ٿيو آهي. اسماعيل، ڏسڻ ڳالهائڻ ۾ نج ڳوٺاڻو آهي. رهي به ڳوٺ ۾ ته آهي به ڳوٺاڻو، پر عوامي تحريڪ جي ڪارڪنن کي شايد اها سُتي ڏني ويئي آهي ته ڪيڏا به عالم، دانشور، ۽ انگريزي دان هجو پر پنهنجي ٻولي ۽ روپ ۾ ٻهراڙيءَ وارو ڏيک ضرور ڏيڻو آهي، انهيءَ ڪري عوامي تحريڪ جا ڪارڪن ڄاڻي واڻي اردو به ٽوڙي مروڙي ڳالهائيندا، ڀٽائي به حوالن ۾ هوندو، ٻاهر جي دنيا ۽ ادب جون خبرون ڪندا ته ٻئي کي حيرت پئي لڳندي ته ٻهراڙيءَ جا ماڻهو هيڏو ڄاڻين ۽ ڳالهائين ٿا! پليجو صاحب به لڳندو ٻهراڙيءَ جو بيخبر ۽ سادو ماڻهو آهي پر ڳالهائيندو ته وڏن عالمن، انگريز دانن ۽ اردو دانن کي بيهوش ڪري ڇڏيندو. فاضل صاحب به ايئن ڳالهائيندو آهي. هڪ دفعو ايم آر ڊي جي ميٽنگ ۾ ڳالهائيندي چيائين ته ”بدين ۾ هم ني بڙا جلسا ڪيا، هزارين ماڻهو آئي، دعوت ڀي هوئي اس ۾ هم ني پهاندر ڪاٽا“ خواجه خير الدين ”پهاندر“ جو لفظ ٻڌي ڊڄي ويو چيائين ڪيا کاڻا؟ فاضل صاحب چيو پهاندر، خواجه وري نه سمجهيو ۽ پريشان هو، شايد هن باندر سمجهيو. پوءِ فاضل صاحب سمجهياس ته ڀينس کا بڇڙا کاڻا.“
ڳالهه هئي اسماعيل جي اسماعيل عوامي تحريڪ جو ڪارڪن ۽ عوامي شاعر آهي. اڄڪلهه جيل ۾ سندس گيت وڏي جوش ۾ ڳايا ٿا وڃن سندس گيت:
”موري ميهڙ دادوءَ ۾ ڍاٽيئڙا پٽ ڍول ڪٺا“ ڏاڍو مقبول آهي. اسماعيل ڀٽي صاحب جي شهادت تي به گيت لکيو سو به گهڻو وقت لاڙڪاڻي ۽ ٻين اجتماعن ۾ سپاف ۽ پارٽي جا ڪارڪن ڳائيندا هئا، سندس اهو گيت هيئن هو ته:
لاڙڪاڻو ٿيو ويڳاڻو، سنڌ ساڻي ٿو ڏسان،
هر ٻڍي ۽ ٻار جي اک ۾ پاڻي ٿو ڏسان.
اسماعيل اداسي ملاح، ڳوٺ حاجي خميسو ملاح سعيده موري کورواهه جي ويجهو جو رهاڪو آهي، شروع ۾ پ پ جو ڪارڪن هو ۽ ديهه جو سيڪريٽري به ٿي رهيو. 1973ع ۾ عوامي تحريڪ ۾ شامل ٿيو. اڄ ڪلهه جيل ۾ عوامي تحريڪ جي ٻئي ڪارڪن عطا دل جو گيت سنگت کي وڻندو آهي، ڏاڍو جوش ڏياريندو آهي ساٿين کي.
”گولين کان ڀي ڪين ڊڄن ٿا، سوين سلام سوڍن تي
قيد ۽ ڪوڙا، ڏنڊ جي هوندي، قوم سڄي آ روڊن تي“
پ پ جي سنگت مان اهي گيت ۽ ٻيا به ڪيترائي سهرا، ڪافيون، غزل ۽ گيت رئيس ڏنل خان نظاماڻي سٺي انداز سان ڳائيندو آهي.

چونڊن کان ضياءَ ايئن ٿو ڀڄي جيئن اُٺ ڀڄي پتڻ کان

(21- مئي 1984ع)
صبح جو چانهه پي ويٺس ته اخبار آئي، اخبار ۾ نهايت افسوس ناڪ خبر هئي ته محترم فاضل راهو جو نوجوان پٽ صديق راهو وفات ڪري ويو آهي. صديق راهو جو ڪجهه ڏينهن اڳ ۾ ايڪسيڊنٽ ٿيو هو. فاضل راهو صاحب هن وقت لانڍي جيل ۾ نظر بند آهي. ساڻس جيل ۾ رهيل سمورا دوست سندس تعريف ڪندا آهن. راهو صاحب پاڻ به جيل همت سان گهاريندو آهي ته جيل جي ساٿين جو به تمام گهڻو خيال رکندو آهي. موجوده تحريڪ لاءِ ڪافي پاڻ پتوڙيو اٿس. هن ڊويزن ۾ ته ايم آر ڊي کي منظم ڪرڻ ۾ اهم ڪردار ادا ڪيو اٿس. ڪجهه وقت اڳ ۾ سندس ننڍڙو پٽ گذاري ويو هو ۽ اڄ وري سندس نوجوان پٽ لاڏاڻو ڪري ويو آهي. خدا تعاليٰ سندس بهادر ۽ حوصله مند دل کي هن هانوَ ڏاريندڙ ڏک کي برداشت ڪرڻ جي قوت عطا فرمائي. فاضل صاحب جي گهر واري ۽ ڌيءَ به گرفتاري ڏني هئي ۽ هي مرحوم پٽ به ساڻس گڏ جيل ۾ رهي چڪو آهي. اسماعيل اداسي ٻڌايو ته هن وقت به صديق راهو جي خلاف وارنٽ هئا ۽ روپوش هو.
اڄ اخبار ۾ اها خبر هئي ته حيدرآباد سمري ملٽري ڪورٽ نمبر 19 ڪروڙن رپين جي چرس جي اسمگلنگ جي ڏوهه ۾ ٻن شخصن کي سال، سال ٽيپ ڏهه، ڏهه ڪوڙا ۽ ڏهه ڏهه هزار ڏنڊ جي سزا ڏني آهي. ايم آر ڊي جي سياسي قيدين کان هي ڏوهي به چڱا جو هنن کي اهڙي بڇڙي ڏوهه تي به اها سزا ملي آهي. جڏهن ته سياسي ڪارڪنن کي، نعرا هڻڻ ۽ گرفتاري پيش ڪرڻ تي سال سزا، ڏهه ڪوڙا ۽ لک رپيا ڏنڊ جي سزا ٻڌائي ويئي آهي نه رڳو ايترو پر ڏوهن جي سزا ۾ معافي به شامل ٿيندي رهندي آهي پر سياسي قيدين کي نه معافي ملندي ۽ نه ئي سزا پوري ٿيڻ کان پوءِ رهائي جي پڪ آهي.
حڪومت اهو واضح ڪري ڇڏيو آهي ته هر جرم قابل معافي آهي. سواءِ چونڊن ڪرائڻ ۽ مارشل لا ختم ڪرائڻ جي مطالبي جي. ”چونڊون ڪرايو“ جو نعرو هاڻوڪن حاڪمن لاءِ ڄڻ گار ٿي ويو آهي. چونڊن جو لفظ ٻڌيو جنرل ضياءَ جا وار ڪانڊارجي ٿا وڃن. چونڊن کان ضياءَ ايئن ٿو ڀڄي جيئن اٺ ڀڄي پتڻ کان پر سندس ڀڄڻ بيڪار ٿيندو، جيئن جيئن سندس اقتدار ڊگهو ٿيندو ويندو تيئن تيئن ڌٻڻ ۾ ڦاسندو ويندو. ماڻهو سزائن کان ڪو نه ٿا ڊڄن، سي ور ور ڏئي اٿندا ۽ سوڀارا ٿيندا ۽ حاڪم جنرل ضاءَ پنهنجي انجام تي پهچندو.

پوٽي جي گرفتاريءَ جي صدمي ۾ سيٺ ڪمال الدين جو لاڏاڻو

(25- مئي 1984ع)
صبح جو دير سان اٿيس پر ناشتو ڪري وري سمهي رهيس. ٻنپهرن جو يونيورسٽيءَ جا ڪجهه دوست آيا، ٻڌايائون ته يونيورسٽي جون هاسٽلون خالي ڪرايون ويون آهن. سڀاڻي احسان ميمڻ شهيد جي ورسي آهي. يونيورسٽي تي پوليس جو گهيرو آهي ۽ اڄ رات ڇاپا هنيا ويندا. دوستن اهو به ٻڌايو ته صورتحال جي پيش نظر جساف ورسي سنڌ يونيورسٽي بدران زرعي يونيورسٽي ۾ ملهائڻ جو فيصلو ڪيو آهي. شام جو اختر ٻڌايو ته سڄي رستي ۾ پوليس ئي پوليس آهي. ڊيوٽي وارن سپاهين به ٻڌايو ته بي پناهه پوليس گڏ ڪئي وئي آهي.
انتظاميه شهيد احسان ميمڻ جي ورسي تي هيتري ساري پوليس گڏ ڪري پنهنجا جوهر ڏيکارڻ جي تياري مڪمل ڪري ڇڏي آهي پر سڄي سنڌ ۾ بدامني جي اٿيل لهر ڏانهن سندن ڌيان ئي ڪو نه ٿو وڃي. سنڌ يونيورسٽي ۾ سندن بربريت جي شڪار شهيد احسان جي ورسي کي روڪڻ لاءِ، وري ڪنهن سنڌي جوڌي کي شهيد ڪرڻ لاءِ ته تيار ٿي ويا آهن پر اڄ ئي ڪنڊياري ويجهو پوليس ايس ايڇ او، اي ايس آءِ ۽ ٻين سپاهين کي قتل ڪيو ويو آهي، تن جي قاتلن کان ته سندن ساهه ٿو نڪري. اڄ به ڌاڙن ۽ ڦرن جي ٻين خبرن سان گڏ اها به خبر آهي ته لاڙڪاڻي مان ٻه ڊاڪٽر اغوا ڪيا ويا آهن.
انهيءَ بدامنيءَ متعلق جنرل ضياءَ چيو آهي ته ”انهن وارداتن ۾ سياستدانن جو هٿ آهي، سنڌ ۾ بدامني تمام گهڻي آهي“ پر سنڌ جي گورنر ۽ وزير دفاع جو فرمان پنهنجي ڌڻيءَ کان مختلف آهي. گورنر چيو آهي ته ”سنڌ ۾ مڪمل سڪون آهي.“وزير دفاع فرمايو آهي ته ”سنڌ ۾ امن امان جو ڪو به مسئلو نه آهي.“
شام جو پنجين وڳي ڌاري منور ميمڻ، طارق ملڪ، محمد علي، ادا شمعون ۽ ٻيا دوست ملڻ آيا. منور سنڌ جو اڀرندڙ مصور آهي، سينيئر مصورن جو خيال آهي ته ”هي نوجوان جلد ملڪ جو وڏو مصور ٿيندو.“ منور جي شروعاتي ٺاهيل تصوير ڏسي نامور مصور ع.ق شيخ ۽ ظفر ڪاظمي حيران ٿي ويا ته ڪو نئون مصور اهڙي عاليشان تصوير ٺاهي ٿو سگهي! اهي تصويرون ڏسي انهن اهو به چيو ته ”هن مصور کي ڏات آهي.“
منور اڄڪلهه مصوري کان پاسو ڪري ڪاروبار ڏي توجهه ڪئي آهي. رنگن ۽ روشنين مان نڪري اڄ ڏاري، کڙ ۽ بوسي جي ٻورين وچ ۾ وقت پيو گذاري. سندس فن ۽ سندس ونيءَ جي وچ ۾ ويڙهه آهي. منور ۾ مصوري آهي ۽ ڀاڀي کيس پنهنجي ساهراڻي روپ ۾ يعني، ”سيٺ يا ڪامورو“ ڏسڻ چاهي ٿي. فيصلو ته منور ڪندو باقي پنهنجي دعا آهي ته سندس گهر ۽ فن ٻئي قائم ۽ دائم رهن.
منور ميمڻ، حيدر آباد جي مشهور سياسي شخصيت سيٺ ڪمال الدين جو پٽ آهي. سيٺ ڪمال پنهنجي سمورن سياسي همعصرن ۾ اڄ به احترام وارو آهي. کيس پيار مان ”چاچو“ چوندا آهن. جن ڏينهن شهر جي سياست ميونسپل سياست جي گرد ڦرندي هئي، تڏهن چاچو ڪمال الدين شهر جي سياست جي اهم رهنما ۽ سياسي گروپ ”ميمڻ گروپ جو دماغ سڏبو هو.“ قاضي گروپ، ميمڻ گروپ ۽ مير گروپ شهر جي قديم رهواسين جا نمائندا هئا. توڻي ساڻن گڏ ڪجهه اردو ڳالهائيندڙ رفيق به هئا جڏهن ته حافظ مبارڪ، ڪي، بي جعفر، فيض محمد صندل، نواب يامين، نواب مظفر، جميل احمد، صدر الدين انصاري، حاجي فريد ۽ ڪي ٻيا بزرگ وري حيدرآباد جي نون رهواسين جا نمائندا هئا.
موجوده مارشل لا ۾ چاچي ڪمال جي پياري پوٽي سليم کي جهنڊي ساڙڻ جي الزام ۾ گرفتار ڪيو ويو. چاچو اصلي ليگي هو، ڏاڍو ڊوڙيو ڊڪيو پر ڪجهه به نه ٿيو ۽ پوٽي جي رهائي جي سلسلي ۾ مايوس ٿي ويو، انهيءَ صدمي ۾ کيس دل جو دورو پيو ۽ پاڻ وفات ڪري ويو. چاچي سان گڏ ميمڻ گروپ به عملي طور لاڏاڻو ڪري ويو ته شهر مان ڪچهرين، رواداري، شرافت ۽ دوستيءَ واري سياست جو هڪڙو باب به ختم ٿي ويو. رات جو اٺين وڳي ڌاري مخدوم شفيق الزمان صاحب آيو ۽ اسپتال ۾ داخل سڀني دوستن سان مليو. مخدوم صاحب ٿوري دير ٻين کان الڳ ٿي به ڪچهري ڪئي، چيائين ته خليق سائين دوستن ۽ صورتحال متعلق صلاح مشورو ڪرڻ لاءِ چيو آهي.

“سرڪار” جي رضا لاءِ روزا نمازون

(26- مئي 1984ع)
صبح جو ڊاڪٽر مون کي اِي اين ٽي جي او پي ڊي ڏانهن حيدرآباد موڪليو. حيدرآباد وڃڻ لاءِ ٻاهر نڪتس ته سڃ لڳي پئي هئي، هر طرف هُو جو عالم هو. هوٽلون ڪينٽينون، دڪان، ريڙها سڀ بند هئا. سمجهي ويس ته رمضان سڳورو اچي ويو آهي. اڳي رمضان پنهنجي مخصوص رونق سان ايندو هو هاڻ رمضان جو راڪاس گهمي ويندو آهي شهر ۾.
اسپتال جي ٻاهران، ٻهراڙين جي مريضن جا وارث، وڻن هيٺان، هيسيل مهانڊن سان ويٺا هئا. هنن لاءِ رهڻ جو ڪو به بندوبست يا سکڻي ڇانوَ جو انتظام به ڪونهي، ويتر غريباڻي کاڌي جو به آسرو ختم ٿي ويو، پوڙها پڪا پريشان پئي لڳا. رمضان سان گڏ رمضان تي عملدرآمد ڪرائڻ وارن جا به ميڙ هئا. اڳي روزا حڪم خداوندي ۽ رضا الاهيءَ جي لاءِ ماڻهن ٿي رکيا پر هاڻ مارشلائي حاڪمن آرڊيننس جاري ڪري روزي جي معاملي ۾ به ماڻهن کي پاڻ ڏانهن جوابدار بنائي ڇڏيو آهي. هاڻ روزي ۽ نماز جي پابندي رضاءِ سرڪار لاءِ ضروري ٿي پئي آهي، هاڻ محشر کان اڳئي ، مارشل لا وارا حساب ڪتاب وٺيو ڇڏين. لڳي ٿو عنقريب مسجدن جي دروازن تي حاضري رجسٽر رکيل هوندا ۽ ماڻهو خوف خدا بجاءِ قهر سرڪارکان بچڻ لاءِ نرڙن تي نماز جا نشان ٺاهيندا. اهي زوري چٽيل پيشانيون، قبرن کي ته روشن ڪن يا نه ڪن پر بڇڙاين کي لڪائڻ ۾ وڏو ڪم ڏينديون. ڳالهه ڪندا آهن ته هڪڙي وڏي سونهاري وارو چور، چوري ڪندي جهلجي پيو. ڪيس ڪورٽ ۾ ويو، جج به اشراف هو، تنهن چيو ته ”هي وڏي سونهاري وارو چوري نٿو ڪري سگهي.“ عدالت چور کي آزاد ڪري ڇڏيو. چور عدالت مان ٻاهر نڪري، ڏاڙهي تي هٿ ڦيريندي چيو ته ”هيءَ ڏاڙهي آهي ته گهڻن گهرن جي ڀينگ ٿيندي.“
سو حيدرآباد وڃڻ لاءِ پنهنجي سرڪاري محافظ سان (جيڪو پاڻ کان ڳري رائفل ڪلهي ۾ کنيو هليو) اچي سوزڪي ۾ چڙهيس. سڄو سوزڪي اسٽينڊ پوليس هو، تقريبن سمورا پوليس وارا بدين پوليس جي ٻلن (نشان) سان هئا. اڄ احسان شهيد جي ورسي جو پروگرام هو. تنهن ڪري ٻين ضلعن جي پوليس جو سک ڦٽائي هتي وٺي آيا آهن. اِي اين ٽي وارڊ ۾ ڊاڪٽر کي ڏيکاري موٽيس پي ته ڦاٽڪ کان وٺي، يونيورسٽي توڙي ايل ايم سي جا سمورا رستا پوليس جي گهيري ۾ هئا. رستن تي وڏا ڊگها ڪاٺ رکي رڪاوٽون به کڙيون ڪيون ويون هيون.
نثار میں تیری گلیوں کے اے وطن کے جہاں،
چلی ہے رسم کہ کوئی نہ سر اٹھا کے چلے،
جو کوئی چاہنے والا طواف کو نکلے،
نظر چرا کے چلے، جسم و جاں بچا کے چلے،
ہے اہل دل کے لئے اب یہ نظر بست و کشاد،
کہ سنگ و خشت مقید ہیں اور سگ آزاد۔

اسپتال مان بيزار ٿي واپس جيل وڃڻ جي خواهش

(27- مئي 1984ع)
صبح جو ڊاڪٽر نور محمد ميمڻ رائونڊ تي آيو، جيڪو طبيعت ڏسڻ سان گڏوگڏ ڪا نه ڪا سياسي يا غير سياسي مزيدار ڳالهه ڪري ويندو آهي. ڊاڪٽر صاحب منهنجي هٿ ۾ ڪرنل محمد خان جو ڪتاب ”بسلامت روي“ ڏسي چيو: ڪهڙو ڪتاب آهي؟ جهٽ لاءِ ڪتاب وٺي پاڻ به پڙهيائين، ”سلامت“روي ڇا آهي؟ ٻڌايم ته اردوءَ جو مزيدار سفرنامو آهي. ڪٿان جو سفر نامون آهي؟ ٻڌايم ته لنڊن، پئرس، بيروت. ويندي ويندي چئي ويو ”انهيءَ (مصنف) کي چئو ته ٺٽو ڏسي پوءِ سفرنامو لکي.“ ڊاڪٽر صاحب ڪڏهن ڪڏهن ويهي به رهندو آهي. سندس انداز ۽ گفتار مان سڀئي ڊاڪٽر به پيا مزو وٺندا آهن. نور محمد صاحب جو رويو به ڏاڍي مهر وارو هوندو آهي. رائونڊ کان پوءِ ڊاڪٽر خدا بخش ڏاهري کي چيم ته ”ڊاڪٽرن کي مون واري بيماري سمجهه ۾ نه ٿي اچي ۽ ڏينهن به گهڻا ٿي ويا آهن. هاڻ موڪل ڏيو ته واپس جيل وڃان.“ چيائين ته عالماڻي صاحب اڄ اچي پيو، انهيءَ سان صلاح ڪريون پوءِ ڪو فيصلو ڪنداسين. هونئن ته هن وارڊ ۾ سائين نور محمد ميمڻ، سائين حسن شيخ جيڪي نهايت مهربان ۽ شفيق آهن، تن سميت سمورن ڊاڪٽرن جو رويو پيار ڀريو آهي پر ڊاڪٽر جليل بچاڻي ۽ خدابخش ڏاهري ته ڀائرن وانگر پيش ٿا اچن. ڊاڪٽر جليل شخصيت توڙي سڀاوَ ۾ سدا ملوڪ ماڻهو آهي. ڪيڏو به ڪم ڪري، ڪيترو به مصروف رهي پر سندس چهري تي ٿڪاوٽ ۽ رويي ۾ بيزاريءَ جو اظهار ڪو نه هوندو آهي. ڊاڪٽر خدابخش ڏاهري منهنجو پراڻو دوست ۽ سياسي ساٿي آهي. پ پ جي شروعاتي دور ۾ هن سان ڏاڍيون ڪچهريون هيون. پ پ جي هر جلسي، جلوس ۾ ساٿ رهندو هو. ٽنڊي مير محمود مير جي باغ، ڦليلي ۽ ٽنڊي ولي محمد جي ”مرڪز“ تي پابنديءَ سان ملاقاتون ٿينديون هيون. 1967ع ۾ پاڪستان پيپلزپارٽي قائم ٿي ته ٽنڊي آغا ۾ پ پ جي پهرين برانچ کولي ويئي. انهيءَ برانچ جو افتتاح خود قائد عوام شهيد ڀٽي ڪيو هو. انهيءَ زماني ۾ پارٽي آفيس قائم ڪرڻ وڏي جرئت جو ڪم هو. ٽنڊي آغا جي برانچ جو پهريون ميمبر شير سنڌ مير رسول بخش ٽالپر ٿيو، صدر عبدالرشيد ٺيڪيدار، نائب صدر اشرف ابڙو، جنرل سيڪريٽري خدابخش ڏاهري، جوائنٽ سيڪريٽري غلام رسول نوتڪاڻي ٿيا. انهيءَ ڪم ۾ سدائين کلڻو ملڻو پيارو بزرگ مرزا عنايت به شامل هو. انهيءَ برانچ طرفان قائد عوام شهيد ڀٽي کي چانديءَ جي تلوار به پيش ڪئي ويئي هئي.
سو ڊاڪٽر خدابخش ڏاهري ٻڌايو ته عالماڻي صاحب ايندو، رائونڊ ڪو نه ڏيندو باقي توکي ڏيکارينداسين (دل ۾ چيم رائونڊ ڪو نه ڏيندو باقي ڇا لاءِ ايندو؟ مريض به ڪو نه ڏسندو ته ڇا اچي ڪندو) ڏاهري صاحب منهنجي قسمت جاڳائي، عالماڻي صاحب سان ملاقات ڪرائي. عالماڻي صاحب وڏي قرب سان مليو، حال احوال معلوم ڪيائين. ڊاڪٽر خدابخش کي چيائين هيمو گلوبن گهڻو آهي؟ سائين: نارمل آهي. نارمل به ڪيترو آهي؟ خدابخش چيو سائين 12 آهي. عالماڻي صاحب چيو: ڏسي ٻڌاءِ ته ڪيترو آهي؟ ڏاهري صاحب ڏسي چيو: سائين 8 آهي. عالماڻي صاحب چيو، ”هي نارمل آهي؟ نوجوان مرد ماڻهو جو هي نارمل آهي؟ هيءُ ڪا زال ته ڪونهي جو هر مهيني.... خون جي ڪمي ٿي پئي.“ عالماڻي صاحب ٽيسٽن لاءِ هدايت ڪئي. عالماڻي صاحب مرض جي سڃاڻپ جي سلسلي ۾ پاڪستان ۾ مشهور آهي. سندس قابليت جا ڪيترائي قصا مشهور آهن. اها قابليت ئي آهي جو سندس پرائيويٽ اسپتال ۾ ماڻهن جا ميڙ آهن. قلندر جي ميلي تي زيارتي کي صبح کان شام تائين انتظار کان پوءِ به زيارت نصيب ٿي وڃي ٿي پر عالماڻيءَ جي مريض کي ڏينهن جا ڏينهن انتظار ڪرڻو پوندو آهي. سرڪاري اسپتال ۾ سندس زيارت لاءِ مريض کي هفتن جا هفتا لڳي ويندا آهن. عالماڻي صاحب ڪجهه وقت اڳ ۾ سڀني سنڌي شاگردن خاص ڪري ٻروچن ۾ ڏاڍو مقبول هو پر سياسي عداوتن ۽ گروپ بندين (جن کي اڪثر پاڻ هوا ڏيندو هو) ڪري سخت تنقيد جو نشانو بڻيل آهي. استادن کي ڪنهن عهدي ۽ مرتبي ماڻڻ لاءِ ڪنهن سازش ۾ شريڪ ٿيڻ ۽ شاگردن ۾ گروپ بندي پيدا ڪرڻ کان پاسو ڪرڻ گهرجي.
استاد کي سمورن شاگردن کي برابر سمجهي پنهنجي محبت ۽ توجهه جو مرڪز بنائڻ گهرجي. مسلم ڪاليج ، نور محمد هاءِ اسڪول، سچل ڪاليج، سنڌ يونيورسٽي ۽ ايل ايم سي جا ڪيئي قابل استاد گروپ بندين جو شڪار ٿي سڀني جي محبت جا حقدار ٿيڻ بجاءِ سندن ئي شاگردن جي تنقيدن جو نشانو بڻيل آهن.
سڄو وقت ڪمري ۾ ئي رهيس. شام جو اقبال جروار جي ننڍڙي ڀيڻ جي آپريشن لاءِ رت جي بندوبست ۾ لڳا رهياسين. انهيءَ سلسلي ۾ حيدرآباد ۾ شاگردن پاران قائم ڪيل والنٽيئر بلڊ بئنڪ جي ڊاڪٽر زاهد شاهه سان ملياسين. چيائين صبح جو بندوبست ڪنداسين. ڊاڪٽر ٻڌايو ته اقبال جي ڀيڻ کي 3 بوتلون خون جون لڳنديون. اقبال ۽ مون خون ٽيسٽ ڪرايو پر ڪو نه مليو.

ضياءَ جي آمد جو ٻڌي جيل مٿان پ پ جو جهنڊو ٺاهي ڦڙڪائي ڇڏيوسين
(28- مئي 1984ع)
صبح جو سوير اشفاق صديقي اٽڪل ستين وڳي اچي اٿاريو. ڏٺم ته جيل جو پيارو ساٿي پي آءِ اي جو اڳواڻ چوڌري ڪامران بيٺو هو. وڏي قرب سان مليو. ٻڌايائين ته صبح جو سوير رها ڪيو اٿن. پنجين وڳي ڌاري جيل مان ڪڍيو اٿن. ايڏو سوير رها ڪرڻ جو سبب پڇيوسين ته ٻڌايائين ته، ”رات جو چئي ويا هئا ته صبح جو سوير توکي رها ڪيو ويندو، تنهنڪري تيار ٿي ويهجان. توکي ڊي ايم ايل اي وٽ پيش ٿيڻو آهي. پنجين وڳي ڌاري وٺڻ آيا. ماڙي ۾ پهتس ته اتي هڪ ميجر ۽ جيلر بيٺا هئا. ٻڌايائون ته تنهنجي سزا پوري ٿي ويئي آهي، تنهن ڪري سزا ۾ مليل ڪوڙا لڳندا. پوءِ اتي ماڙيءَ ۾ ئي 5 ڪوڙا هڻي ٻاهر ڪڍي ڇڏيائون. جيل مان نڪري توسان ملڻ هتي اچي نڪتو آهيان.“ ڪامران کي ويهڻ ۾ ڏاڍي تڪليف ٿي رهي هئي. چيائين ته دوا لڳرائجي. ڊاڪٽر کي چيوسين، تنهن ڪامران جي زخمن تي دوا لڳائي. دوا هڻڻ مهل ڏٺوسين ته ڪامران کي ٻنڊڙن تي ٽن آڱرين جيترا ڳاڙها اڀريل نشان هئا. ڪامران جي جسم جا اهي زخم سنڌ جي نئين گورنر جي امن ۽ خير سگالي واري دعويٰ جي حقيقت ٻڌائي رهيا هئا. ڪامران جا اهي زخم شايد جتوئي صاحب جي خير سگاليءَ جو جواب به هئا. انهيءَ خير سگالي جي جذبي سبب ئي اڄ ملڪ جي اهم ترين ادارن، قانون ساز، عدليه ۽ انتظاميه سان عوام جي نفرت ٿي ويئي آهي. بدقسمتيءَ سان فوج جو ادارو جيڪو سڄي ملڪ جي نگهباني ۽ سلامتي جو مرڪز آهي، تنهن مان به عوام جو اعتماد ختم ٿيندو پيو وڃي. اها نهايت خطرناڪ صورتحال آهي. اهي سمورا ادارا هڪڙي فرد ۾ ضم ٿي ويا آهن ۽ اهو فرد واحد سڄي ملڪ جي عوام جي نفرتن جو مرڪز آهي. اهي ادارا پنهنجي ساک وڃائيندا پيا وڃن. اهي ادارا سڄي قوم جي حقن جي حفاظت ڪرڻ بجاءِ هڪ شخص جي حڪمن جي پيروي ۽ خاص گروهه جي مفادن جو تحفظ ڪري رهيا آهن. ممڪن آهي ته انهيءَ فرد مان قوم کي آزادي ملي به وڃي، حالتون سازگار ٿي به وڃن، تڏهن به انهن ادارن کي پنهنجي غير جانبداري ۽ قومي ملڪيت هجڻ جو ثبوت ڏيڻ لاءِ وڏي جدوجهد ڪرڻي پوندي، پاڻ ۾ اهم تبديليون آڻڻيون پونديون، ڇاڪاڻ ته هڪڙي فرد جي وڃڻ جي ڪري ماڻهن کان پنهنجا زخم، بيعزتيون، ذلتون وسري نه سگهنديون. ايئن ڪيئن ممڪن آهي ته ماڻهن کي موت ڏئي انهن کان محبت جو مطالبو ڪجي.
محبت گولیوں سے بو رہے ہو،
وطن کا چہرہ خون سے دھو رہے ہو،
گمان تم کو کہ راستہ کٹ رہا ہے،
یقین مجھ کو کہ منزل کھو رہے ہو۔
ڏهين وڳي ڌاري ڪامران ڪراچي روانو ٿيو. اقبال جروار سان گڏجي سندس ڀيڻ جي آپريشن لاءِ رت هٿ ڪرڻ لئبارٽري ويس. اقبال ۽ مون به رت ٽيسٽ ڪرايو پر گروپ نه مليو. ٻن پهرن جو فقير رحمت الله هيسباڻي آيو، جنهن به ڪافي ڪوشش ڪئي پر يونيورسٽي ۽ ايل ايم سي بند هجڻ جي ڪري کيس ڪاميابي ڪو نه ٿي. فقير رحمت الله اڪثر غريب مريضن لاءِ رت، کاڌي ۽ دوائن جو بندوبست ڪندو رهندو آهي. ڪجهه ڏينهن اڳ هڪ مريض لاءِ ست بوتلون هٿ ڪري ڏنائين، اها سموري رت پنهنجي دوستن کان ورتي هئائين. اڄ به ڪافي ڊوڙ ڊڪ ڪيائين پر رت نه ملي سگهي. آخر حيدرآباد بلڊ بينڪ ۾ فون ڪري چيائين ته ”ڪو تازو توانو رت هٿ ڪري ڏيو.“ لئبارٽري وارن واعدو ڪيو ته ڪو تندرست ماڻهو ڏسون ٿا. لئبارٽري ۾ رت نه هئڻ ڪري اتي رت جو وڪرو ڪندڙ موجود آهن انهن جي لاءِ سندن ٺيڪيدار سان ڳالهائڻو پوندو آهي. فقير جو ان ٺيڪيدار تي به ڪافي رعب آهي. رت لاءِ ٿيلهيون کپنديون هيون تن لاءِ گڏجي آر ايم او وٽ هليو، آر ايم او سان ملڻ شرط سندس سخت بحث مباحثو شروع ٿي ويو. فقير اسپتال ۾ کاڌي، دوائن ۽ ٻين سهولتن جي کوٽ بابت اتان جي انتظاميه تي شديد وٺ ڪري رهيو هو. آر ايم او ڄڻ فقير مان جهلجي ويو. هيڏانهن هوڏانهن جا بهانا ڪري پنهنجي جند ڇڏائڻ لاءِ چيائين ”فقير سائين هينئر ڪهڙو حڪم آهي!“ چيائين ”رت لاءِ ٿيلهيون کپن.“ آر ايم او اسپتال جي اڪائونٽ مان هيٺان اسٽور تان ٿيلهيون گهرائي ڏنيون. فقير آر ايم او کان موڪلايو ته ڄڻ آر ايم او عذاب مان نڪرڻ تي دل ۾ شڪر بجاءِ آڻيندو هجي. ڄامشوري جي حدن ۾ فقير جي رهائي ۽ رعب جا ڪافي منظر ڏسڻ ۾ ايندا آهن.
شام جو لئبارٽري پهتاسين ته اتي رت جا سودا گر اٺ ڏهه پٺاڻ ۽ هڪڙو ٻيو همراهه ويٺو هو. سوداگر پٺاڻ هو. سندس رنگ بافتي جهڙو هو. شايد سڄي رت وڪڻي چڪو هو ۽ هاڻي کيس اهو پسند نه هو ته ڪو ٻيو به پنهنجي رت وڪڻڻ کان بچائي. اهو پٺاڻ لئبارٽريءَ ۾ ڏاڍو مصروف هو ۽ لئبارٽريءَ جو سرڪاري انچارج ٽيبل تي بالم ٿيو ويٺو هو، ڄڻ سيٺ پيڍي تي ويٺو هو. نوڪرن واپار پئي ڪيو، انچارج اتي ويٺي ٺيڪيدار کي رت جا پئسا وٺڻ ۽ رت ڏيندڙن تي چڪاس رکڻ جون هدايتون ڏئي رهيو هو. سيٺ رت جي خريدارن جي رش سبب پريشان هو، ان مهل هو ڪنهن طوائف جي ان باجي وڄائڻ واري استاد وانگر پئي لڳو جيڪو گهڻن تماشبينن جي هٿ ۾ نوٽ ڏسي هيڏانهن هوڏانهن وائڙن وانگر ڏسندو آهي ته متان ڪو تماشبين پنهنجا پئسا واپس کيسي ۾ نه وجهي ڇڏي! هن سيٺ کي به فڪر اهو ئي لڳل هو ته متان ڪو گراهڪ واپس نه هليو وڃي. يا رت ڏيندڙ کان سنئون سڌو ڳالهائي سستو سودو نه ڪري ڇڏي. ٺيڪيدار کي پئسا ڏناسين. ٺيڪيدار چيو: وڃي ڊاڪٽر کي ٻڌايو ته رت تيار آهي. جيڏي مهل ضرورت پوي حڪم ڪجو. وري آپريشن ۾ ڪم ايندڙ سامان ورتوسين. سيون، ڌاڳا، دوائون، گلوڪوز ته ٺهيو پر اسپرٽ به اسان کي وٺڻو هو. هاڻي ته مريض کي داخل ٿيڻ مهل پاڻ سان دستو پنن جو به آڻڻو پوندو آهي جنهن جو چارٽ ٺهندو. ماڻهو اسپتال ۾ اچي يا ٿاڻي تي، پهرين پاڻ سان پنن جو دستو ضرور کڻي اچي.
شام جو علي محمد سومرو ملڻ آيو. رات جو ڊيوٽي تي موجود ڊاڪٽرن سان ڪچهري ٿي جنهن ۾ خاص طور تي ان جهنڊي جي متعلق پڇيو ويو جيڪو جنرل ضياءَ جي حيدرآباد آمد تي جيل ۾ ٺاهي، جيل جي عمارت تي بلند ڪيو ويو هو. جهنڊي ٺاهڻ جي ڳالهه ٻڌي ڪافي نوجوان حيران پئي ٿيا. اهي نوان دوست انهي ڪري ٿي حيران ٿيا جو شايد کين خبر نه هئي ته عشق ۽ جذبي ۾ انسان ڪهڙا ڪهڙا ڪم ڪري گذرندو آهي.
سوريءَ مٿي سيڻ، ڪهڙي ليکي سنرا
جي لِهه لڳا نيڻ، ته سوريائي سيج ٿي.
ڪاري فئڪٽري ۾ سياسي قيدين کي خبر پئي ته جنرل ضياءَ دادو مان حيدرآباد اچي رهيو آهي. ساٿين جيل ۾ احتجاج جو فيصلو ڪيو ۽ ڪاري فئڪٽري مٿان پ پ جو جهنڊو ڦڙڪائڻ جي صلاح بيٺي، پر ٽرنگو ڪپڙو ڪٿان اچي؟ دادوءَ جي هڪڙي بزرگ کي ڪارا ڪپڙا پيل هئا. تنهن پنهنجي قميص لاهي ڏني، دادو جي ئي دوستن جي گوڏين جي ٽوالن جا ڳاڙها ۽ ساوا بارڊر ڦاڙي پاڻ ۾ ڳنڍي وڏا ڳاڙها ۽ ساوا حصا ٺاهيا ويا. ڪنهن دوست جي اڇي قميص مان تارو ۽ چنڊ ٺاهيو ويو. چنڊ، تارو ۽ جهنڊو ٽنڊي الهيار جي پارٽيءَ جي پراڻي مجاهد، ڪامريڊ ڌڻي بخش قمبراڻي ٺاهيو. اهو ڪامريڊ درزي هو. جهنڊو ڦڙڪائڻ، ضياءَ جي هيليڪاپٽرن جي جيل مٿان گذرڻ مهل ماحول ۽ منظر ڏسڻ جهڙو هو. ملڪ لعل خان ته هيليڪاپٽر ڏسي اهڙا ٿي بُل ڏنا، ڄڻ ٽپ ڏئي جهلي کڻي هيليڪاپٽر هيٺ ڪندو. انهيءَ جهنڊي ۽ احتجاج جي خبر اخبارن ۾ شايع ٿي ۽ ان جهنڊي کي ڏاڍي مشهوري ملي.

امان جون دعائون

(پهرين جون 1984ع)
29 مئي 1984ع اڱاري جي ڏينهن اٿي پهرين آپريشن ٿيٽر ڏانهن ويس. اقبال جروار جي ڀيڻ جو آپريشن ٿيڻو هو، ٿيٽر وٽ اقبال ۽ سندس چاچو موجود هئا. اتان ٿي وارڊ آيس ته پياري عبدالجليل بچاڻي چيو ته ”اڄ ڊاڪٽر امداد بلوچ وارڊ ۾ ايندو تنهن ڪري حيدرآباد وڃي کيس ڏيکار.“ ڊاڪٽر امداد ڏي ويس، ساڻس ملاقات ٿي. پروقار شخصيت جو مالڪ هو، وڏي پيار سان مليو، منهنجي آڊيوگرافي ڪرايائين ۽ ڪجهه دوائون تجويز ڪيائين، هڪ هفتي کان پوءِ وري اچڻ جو چيائين.
ڊاڪٽر امداد بلوچ ئي نظربندي دوران محترمه بينظير ڀٽو صاحبه جي ڪن جو آپريشن ڪيو هو ۽ اهو به ٻڌايائين ته هو محترمه سان گڏ لنڊن به ويو ۽ اتي به سندس آپريشن دوران موجود هو.
اربع 30 مئي تي وري مٿي جي سور لاءِ اکين جي اسپتال موڪليو ويس. اکين جي اسپتال ۾ ڊاڪٽر نثار ميمڻ سان ملاقات ٿي. ڊاڪٽر نثار ميمڻ ٽنڊي محمد خان جي سپاف جو بنياد وجهندڙن مان آهي. ڊاڪٽر ۽ اسماعيل ميمڻ سپاف کي هن تعلقي ۾ وڏي محنت سان منظم ڪيو، اسماعيل ميمڻ ضلعي حيدرآباد جو جنرل سيڪريٽري به رهيو. ڊاڪٽر ايل ايم سي ۾ به سپاف لاءِ تمام گهڻو پاڻ پتوڙيو. ڊاڪٽر سياسي ڪمن سان گڏ سماجي ڀلائيءَ جي سرگرمين ۾ ڀرپور حصو وٺندو آهي. تمام پيارو دوست آهي.
ڊاڪٽر نصرالله قريشي صاحب اکين جو معائنو ڪيو. ڊاڪٽر قريشيءَ جو مريض سان رويو به سٺو هوندو هو. مون کي مريضن سان پيار مان ڳالهائيندڙ ۽ سمجهائيندڙ ڊاڪٽر ڏاڍا وڻندا آهن. منهنجي خيال ۾ جج، استاد ۽ ڊاڪٽر خدائي ڪم سرانجام ڏيندا آهن، تن کي سدائين مهر ۽ پيار سان پيش اچڻ گهرجي. مون گهڻا ئي ڊاڪٽر اهڙا به ڏٺا آهن جن جي پيشانيءَ تي سدائين گهنج هوندو آهي، 24 ڪلاڪ باهوڙيا وتندا آهن. مريض ورجائي ڪا ڳالهه پڇندو ته مريض جو پٽڪو لاهي وجهندا آهن. ننڍي هوندي کان ڊاڪٽر شيخ رزاق صاحب جي اسپتال تي مريضن جا ميڙا ڏٺا اٿم. سهڻي شخصيت وارو ڊاڪٽر آهي، ڌڻي هٿ ۾ شفا به وڏي ڏني اٿس پر مريض ورجائي پڇڻ جي ڊپ کان اڌوري ڳالهه ٻڌي هليا ويندا آهن. ڳالهه هلي پئي ڊاڪٽر نصرالله قريشي صاحب جي. ڊاڪٽر صاحب جو نالو شيرين سومرو ڪيس دوران به گهڻو ٻڌڻ ۾ آيو ۽ هاڻ وري سندس نالو ذڪر ۾ آيو جو تازو کيس ڌاڙيل اغوا ڪري ويا هئا.
ڪالهه سڄو ڏينهن ڪمري ۾ ئي هئس. ڊاڪٽر نور محمد رائونڊ تي آيو ته کيس ٻڌايو ويو ته ڊاڪٽر عالماڻي چيو آهي ته ”مولابخش کي اينميا آهي.“ ٻنپهرن جو غلام رسول جلالاڻي ملڻ آيو، ٻڌايائين ته کيس سندس زميندار زمين تان بيدخل ڪري ڇڏيو آهي ۽ فصل به کڻي ويو آهي. مصيبت اها آهي ته هو زميندار خلاف ڪري به ڪجهه نه ٿو سگهي جو اهو زميندار سندس ڀيڻيوو آهي. غلام رسول اهو به ٻڌايو ته مون کي جيل وڃڻ جي ڪري بيدخل ڪيو اٿس. جڏهن ته زميندار پاڻ عوامي تحريڪ جو سرگرم ڪارڪن به آهي گرفتاري ڏئي جيل ياترا به ڪري آيو آهي. غلام رسول کي سمجهايم ته پريشان نه ٿي. مفادن جي ڪنهن سان به مائٽي ڪو نه هوندي آهي. زميندار ڪهڙي به پارٽيءَ ۾ هجي پر هاريءَ لاءِ هو فقط زميندار ئي هوندو آهي. کيس چيم ته زميندار سان ڳالهاءِ، جي وهنوار نه ڏي ته پوءِ عوامي تحريڪ جي اڳواڻن سان ڳالهائينداسين (زميندار وهنوار نه به ڏنو ته به غلام رسول ڇا ڪري سگهندو. غريبن واري رواج ۾ ماڻهو ڌيءَ ۽ ڀيڻ ڏئي پاڻ گروي ٿي ويندا آهن)
نسرين فون تي ٻڌايو ته ننڍڙي رباب جي طبيعت تمام گهڻي خراب آهي، کيس بخار به آهي ۽ ساهه کڻڻ ۾ سخت تڪليف پئي ٿئي. ڇاتي بند ٿي وئي اٿس. اڄ ٻنپهرن جو امان ۽ ٻه ڀيڻون ملڻ آيون. ماني به پاڻ سان کڻي آيون. امان ته سدائين نصيحتون ڪندي آهي پر اڄ ساڻس گڏ ٻه ڀينرون ساٿ ڏئي رهيون هيون. امان پئي چيو ته ”ٻار تمام گهڻا پريشان آهي، ڪافي ڪمزور به ٿي ويا آهن، سندن کاڌي پيتي جو بهتر بندوبست ڪونهي. ننڍن ڀائرن ۽ ڀيڻن جي تعليم جي سلسلي ۾ به پريشاني آهي. ٻيا به گهر جا گهڻا مسئلا آهن جن کي توکي منهن ڏيڻو آهي. توکي ئي حل ڪرڻا آهن. تون اچي جيل ۾ ويهي رهيو آهين، بس هاڻ گهڻو ٿيو، هاڻ ٻاهر اچ!“ امان پريشان هوندي آهي ته چوندي آهي ته سياست وڃي کڏ ۾ پئي، توکي سياست لاءِ ڪو نه ڄڻيوسين... پر وري ٿورو آرام ملندو اٿس ته ڀٽي صاحب ۽ سندس گهر وارن کي ياد ڪندي ۽ روئيندي آهي. انهيءَ مهل سنڌين جا سور به کيس ستائيندا آهن چوندي ته ”شل باهه لڳين، شل رلي مرن، سنڌين جو جيئڻ حرام ڪري ڇڏيو اٿن. ڀٽي ويچاري جو سڄو گهر ويران ڪري ڇڏيو اٿن.“ ضياءَ ۽ مهاجرن تي جٺيون جام ڪندي آهي. امان شام تائين ويٺي رهي. ڪافي دير ڳالهيون ٿيون. وانگيئڙن تي ٿيندڙ ويلن جو ذڪر ٻڌي ڪجهه ٿڌي ٿي ۽ ڪچهري ڪندي ڪجهه پريشانيون به گهٽيون ته دعائون ڏيندي گهر رواني ٿي، ”ابا جڳ جهان جا پٽ جڙيا هوندا تن سان گڏ تون به چڱو ڀلو هجين، ابا امام مصيبتون معاف ڪندو، شل سور سجايا ٿينوَ.“
امان ته ويئي هلي پر گهڙيءَ لاءِ پورن ۾ وجهي ويئي. امان کي ڪيئن ٻڌايان ته جي جهانن سان جيئڻ جا هيراڪ ٿي ويندا آهن تن کي پنهنجا سور ڏک ياد نه پوندا آهن، جيڪي سامائڻ سان ئي ويڙهيچن سان وچن ڪري ويهندا آهن تن لاءِ پاڻ پسڻ ڏکيو هوندو آهي.
رات جو پرائيويٽ وارڊ ۾ عباسي صاحب ۽ شفقت شاهه سان ملڻ ويس. عباسي صاحب ٻڌايو ته بي بي سي تان خبر نشر ٿي آهي ته ”پ پ جي قائم مقام سيڪريٽري جنرل فاروق لغاري استعيفا ڏئي ڇڏي آهي.“ فاروق لغاري صاحب جي پاليسي به سمجهه ۾ ڪو نه ٿي اچي. جتوئي صاحب ولايت مان موٽڻ شرط تحريڪ جي آغاز جو اعلان ڪيو ته فاروق لغاري وري پنجاب جي ڪارڪنن کي بلدياتي چونڊن ۾ ڀرپور حصي وٺڻ لاءِ هدايتون ڪيون. سندس ڪارڪردگي تحريڪ جي دوران به ڪا ذڪر جوڳي ڪا نه رهي، هاڻ وري اوچتو استعيفيٰ.
”تنهنجي رمز سهڻا مان ڇا سمجهان؟“

ضياءَ جي حڪومت ۾ وزارتون ماڻيندڙ “سنڌ پرست!”

(2- جون 1984ع)
اڄ صبح اکين جي اسپتال ويس. نسرين ميڊم آفتاب منير سان ملي. ميڊم کيس سومر تي داخل ٿيڻ لاءِ چيو. خميس تي آپريشن ٿيندو.
اڄ عبرت اخبار ۾ سنڌ ڪابينه جي حلف کڻڻ جي خبر هئي. ڪابينا ۾ قاضي عبدالمجيد عابد، ظفر علي شاهه، مظفر شاهه، غلام محمد مهر، غوث علي شاهه، احد يوسف، دوست محمد فيضي، زين نوراني، بوستان علي هوتي ۽ مير مروت شامل آهن.
قاضي صاحب به آخر وزارت ماڻي. عبرت ۾ سرڪار کي ڏنل ”مخلصاڻا مشورا“ صاب پيا ۽ کيس پنهنجي مستقل ڪالم ”آخر ڇا ٿيندو؟“ جو جواب حاصل ٿي ويو. (قاضي صاحب جي ”آخر ڇا ٿيندو؟“ جي ڪاميابي ڏسي، ڊاڪٽر اسماعيل وقت به وقت چوندو هو، ”استاد آخر ڇا ڪجي؟ چيم استاد پارٽي ۾ سرگرم ٿي سنڌ ڪائونسل ۾ ويهجي.“ پوءِ ڊاڪٽر صاحب واهه جو سرگرم ٿيو، سنڌ جو عهديدار ٿيو. وري چوندو هو ته استاد ڇا ڪجي؟ استاد ميمبر ضرور ٿجي. پوءِ وزير ٿجي.، قسمت سندس ساٿ ڏئي ها ته يقينن ڊاڪٽر سنڌ جي بهادر ۽ نامور اڳواڻن جي فهرست ۾ شامل ٿي سنڌ جي تاريخ ۾ اڻمٽ يادگيريون ڇڏي وڃي ها.
سيد ظفر علي شاهه مغربي پاڪستان اسيمبلي جو به ميمبر هو. کيس پهريون ڀيرو جيئي سنڌ اسٽوڊنٽس فيڊريشن جي وهاب شاهه ڪنوينشن ۾ ڏٺو هئم. آءٌ، حاجن شورو ۽ عبدالواحد آريسر گڏجي اهو ڪنوينشن ڏسڻ ويا هئاسين. تنهن ڏينهن سپاف جي چيئرمين سان بغاوت جي ڏوهه ۾ غازي، حاجن ۽ آءٌ سپاف مان ڪڍيا ويا هئاسين. ظفر علي شاهه جو پرجوش استقبال ڪيو ويو، کيس جلوس ۾ پنڊال آندو ويو. ظفر شاهه جيئي سنڌ جي آئيندي جي اميد هو. آريسر صاحب ٻڌايو ته شاهه تحريڪ جو مستقبل جو قائد آهي. سائين ظفر شاهه وهاب شاهه ڪنوينشن ۾ پاڻي به پنهنجو کڻي آيو هو ۽ اهو پي پيتائين. سائين اصول پرست ۽ قوم پرست سياسي اڳواڻ طور مشهور هو. ڪنوينشن کان ٿورو عرصو ئي پوءِ ظفر شاهه پ پ ۾ شامل ٿيو. (شايد وزير به ٿيو) بينظير صاحبه سنڌ جي پهرين دوري دوران سندس ڳوٺ به هلي هئي ۽ شاهه صاحب بهترين دعوت جو اهتمام ڪيو هو. قوم پرست حلقن ۽ سنجيده سياسي ماڻهن ۾ عزت جي نگاهه سان ڏسجندڙ، ظفر شاهه هاڻ مارشل لا جو وزير آهي. ڏسجي ڇا ٿو ٿئي، باقي سنگت کي اها ڳالهه به ياد رکڻ کپي ته وڏيري جي اصول پرستي ۽ قوم پرستي به ”وڏيرپ“ جي ادا آهي. وڏيري جو ڪلچر، پيار، وفاداري، غداريءَ جا ماپا عوام جي ماپن کان مختلف آهن.
وهاب شاهه ڪنوينشن ۾ ظفر شاهه کان پوءِ، جيڪا جوانن کي جهومائيندڙ ۽ جوش ڏياريندڙ شخصيت هئي سا هئي ”ابراهيم منشي“ جي شخصيت. ابراهيم منشيءَ کي به پهريون ڀيرو اتي ٻڌم. وڏي گرجدار آواز ۾ پنهنجا شعر ٻڌائي ماڻهن کي مست ڪري وڌو هئائين. سندس شعر قوم پرستن لاءِ جنگ جو طبل ۽ قلندر واري ڌمال هئا. کيس پوءِ به مختلف ڪچهرين ۾ ٻڌم. سياسي ڪارڪنن ۾ سندس وڏو احترام هو پر فوجي حڪومت قوم پرستن جي آئيندي کي وزير ڪري ڇڏيو آهي ۽ قوم پرستي جي للڪار کي گم. الائي ڪٿي آهي ابراهيم منشي؟؟؟
سنڌ جا ماڻهو جيلن ۾ سندس شاعريءَ تي مستي واريون ڌمالون وجهيو پيا وقت گذارين ۽ منشي جو پتو ئي ڪونهي. ڊاڪٽر اسماعيل ڪيڏي ڪيڏي مهل شاعري به ڪندو هو. ٻڌايائين ته منشيءَ کي شعريه خط لکيو اٿم. اهو شعر مون کي ياد ڪونهي. ڪڏهن ڪڏهن جلسي ۾ پڙهندو هو. جيل ۾ سرويچ سجاولي به آهي، تنهن به پاڻ تي لکيل منشيءَ جي شعر جي جواب ۾ شعر لکي کيس فوجي حڪومت جو ساٿاري ثابت ڪيو آهي.
هتي نوجوان هر ڪچهري ۾ منشيءَ جو ڪو نه ڪو گيت ضرور جهونگاريندا آهن، خاص ڪري عوامي تحريڪ جو ڪارڪن ابو ملاح ته واهه جو ڳائيندو آهي ته:
ڪتيون ڪئين قيد ۾ گذريون، چڱو چيٽن ۾ ملنداسين،
سرنهن پيلا جهليندي گل، انهن کيٽن ۾ ملنداسين.
جڏهن جهنڊا آزاديءَ جا پيا جهر جهنگ جهوليندا،
ڌڻيءَ ڀون ڀيٽ پيا چڙهندا انهن ڀيٽن ۾ ملنداسين.
ڇڏي درياءَ ويندو دهشت بنائي ٻيٽ ٻيلاٽيون،
چڙهي ڪنهن ناو ننڍڙيءَ ۾ انهن ٻيٽن ۾ ملنداسين.
پرين هن پيار پنهنجي تي لڳا پهرن مٿان پهرا،
ته لڪ لانگها جهلي منشي، پيا اک ٽيٽن ۾ ملنداسين.

وزارت جو “چئلينج” ۽ اسلام جي “روشني!”

(3- جون 1984ع)
صبح کان جيل واپس وڃڻ جي تياري ۾ هئس. مهربان ڊاڪٽر جليل بچاڻيءَ کان ته زوري موڪل ورتم پر اڃا ڊاڪٽر خدابخش ڏاهريءَ جو انتظار هئم، جو عالماڻي صاحب کي ٽيسٽن جون رپورٽون ڏيکاري دوائون لکرائڻيون هيون.
اشفاق صديقي ۽ اقبال نظاماڻي ڪافي ضد ڪيو ته جيل في الحال نه وڃان، ڇاڪاڻ ته خميس تي نسرين جو آپريشن ٿيڻو آهي. اهو ڪرائي پوءِ ڀلي واپس وڃان. رات گهر وارا آيا هئا ته پريشان هئا، انهن جي به مرضي هئي ته آپريشن کان پوءِ اسپتال ڇڏيان. آخر فيصلو اهو ئي ٿيو ته آپريشن کان پوءِ جيل واپس وڃبو.
اٽڪل يارهين وڳي ڌاري طارق مجيد ملڻ آيو. طارق سپاف جي باني ڪارڪنن مان آهي. سپاف جي پهرين برانچ، طارق ئي کائي روڊ تي کولي هئي. ان وقت جو سپاف جو چيئرمين حسين شاهه بخاري سائيڪل تي چڙهي هن برانچ آفيس جو افتتاح ڪرڻ آيو هو، تڏهن غازي سپاف حيدرآباد جو صدر هو. طارق تڏهن ستين ڪلاس ۾ پڙهندو هو. طارق سپاف ۾ گهڻو سرگرم رهيو. سپاف جو مرڪزي اطلاعات سيڪريٽري به ٿيو. سندس مائٽن جي مرضي هئي ته سندس پٽ آفيسر ٿئي ته سندن ميمڻ برادري ۾ عزت وڌي ۽ طارق جي به ڪنهن سٺي گهر ۾ شادي ٿئي. مائٽن جي سوچ آهي به صحيح جو هر طرف ”ڏوڪڙ وڏي ڏات“ جا نعرا پيا لڳن.
طارق سپاف کان پاسيرو ٿي ويو پر سياست سندس نس نس ۾ سمايل هئي، سو علمي ۽ ادبي، فنڪشن ڪيو پنهنجي شوق جو پورائو پيو ڪندو هو. انهي شوق لاءِ هڪڙو ادارو به قائم ڪيائين، انهيءَ تحت ڊراما، فيشن شو وغيره به ڪيائين ته مرتضيٰ شاهه ڏاڏاهي سان شام ۽ مائي ڀاڳيءَ جي تاج پوشي جا عاليشان پروگرام به ڪيائين. کيس دوستن جي سٺي ٽيم هئي جن ۾ الطاف سومرو، رفيق ميمڻ، شفقت مغل، حسين ۽ ٻه خواجه ڀائر ذوالفقار ۽ افتخار شامل هئا. ايل ايل بي ڪئي اٿس، ايم بي اي جي امتحان جي تياري پيو ڪري. سياست بڇڙي بيماري آهي. وٺندي آهي ته ڇڏيندي ڏکيو آهي. سو هينئر به طارق ڳالهائيندو رڳو سياست تي آهي، ڪنهن نه ڪنهن نموني چور چوريءَ کان ويندو ته هيراڦيري ڪندو. وانگر پنهنجو سياسي شوق پيو پورو ڪندو آهي. طارق سٺو مقرر به آهي ۽ لکڻ جو ڏانو به اٿس. دل يار ڏي هٿ ڪار ڏي اٿس، ڏسون ته يار ۽ ڪار کي گڏ ڪيئن ٿو هلائي.
اڄ اخبار ۾ نون وزيرن جا تاثرات به شايع ٿيا آهن. قاضي صاحب فرمايو آهي. ته ”مون سنڌ جي مسئلن کي حل ڪرڻ لاءِ وزارت جو چئلينج قبول ڪيو آهي.“ (اڄڪلهه جيڪو به وزير ٿئي ٿو سو چئلينج قبول ڪري ئي ته وزير ٿئي ٿو.) قاضي صاحب وڌيڪ چيو آهي ته ”اسلام مون کي جان کان وڌيڪ پيارو آهي ۽ سمورا مسئلا اسلام جي روشنيءَ ۾ حل ڪيا ويندا.“ شڪر ٿيو قاضي وزير ٿيو جو کيس اسلام جي روشني ڏسڻ ۾ آئي ۽ اهو به احساس ٿيو ته زندگي ۽ سنڌ جا مسئلا انهيءَ روشنيءَ ۾ ئي حل ٿيڻ گهرجن. اڄ ڪلهه جيڪو به وزير ٿيندو تنهن کي اهو مشڪل اعلان ڪرڻو ئي پوندو ته ”اسلام کيس زندگي کان وڌيڪ پيارو آهي!“

هڪڙا حڪمران ٻيا ڌاڙيل باقي عوام ويچارو ڊاڙ ڊوڙ

(4- جون 1984ع)
اڄ ڪلهه اخبارن ۾ سواءِ ڌاڙيلن ۽ سرڪار جي ڪجهه به ڪونهي. گهڻا ڏينهن اڳ ۾ دوستن قصو ٻڌايو ته هڪڙو ماڻهو ڪنهن جي پڇا ڪندي، ڪنهن ڳوٺ ۾ اچي نڪتو، کيس هڪڙو ماڻهو ڏسڻ ۾ آيو، تنهن کي سڏ ڪري پڇيائين ته ”هتي ڪهڙين ذاتين وارا ماڻهو ٿا رهن؟“ ڳوٺاڻي جواب ڏنو، ”ادا هتي هڪڙو سيدن جو گهر، ٻيو اسان ڪولهين جو راڄ، باقي سڀ ڊاڙ ڊوڙ ٿا رهن.“ سو اڄڪلهه هڪڙا آهن حڪمران ٻيا ڌاڙيل، باقي عوام ويچارو ته آهي ڊاڙ ڊوڙ.
اڄ عبرت ۾ وڏي ڊگهي فهرست شايع ٿيل هئي وزير کڻڻ تي گورنر کي مبارڪ باد ڏيندڙن جي. خيرن سان قاضي صاحب وزير ٿيو آهي ٻه ٽي سال ۽ شايد جيسين وزارت قائم آهي تيسين پئي مبارڪ باد ڏيندڙن جي لسٽ شايع ٿيندي. پ پ پهريون دفعو اقتدار ۾ آئي ته هلال پاڪستان ۽ عبرت پ پ ۾ شامل ٿيڻ وارن جي جيڪا لسٽ شايع ڪئي هئي، تنهن تي معلوم ٿيو ته سڄي ايشيا جي آبادي پ پ ۾ شامل ٿي ويئي آهي. هاڻ ته عبرت جو پنهنجو ئي وزير ٿيو آهي، هاڻ سڄي دنيا مان آيل مبارڪ باد جا پيغام پڙهڻ لاءِ ملندا. هونئن به الله پناهه ۾ رکي قاضي صاحبان کي، منجهن قضيو ٿيو ته تعزيت ڪندڙن ۽ جي شادي ٿي ته شرڪت ڪندڙن جا نالا مهينن جا مهينا پيا شايع ٿيندا آهن.
اڄ عبرت ۾ سرڪار کان پوءِ رڳو ڌاڙيلن جون خبرون هيون. 1982ع ۽ 1983ع ۽ خاص ڪري 1984ع ته آهي ئي ڌاڙيلن جو سال. آءِ جي صاحب چيو آهي ته امن امان قائم ٿي ويو آهي پر ڌاڙيلن جهڙو آءِ جي صاحب جا چٻرا ڪڍڻ لاءِ بدامنيءَ جو طوفان برپا ڪري ڇڏيو آهي. اڄ هٽڙيءَ وٽ ڌاڙيلن سان مقابلي جي به خبر آهي ته هالا ويجهو به ڌاڙيل سان مقابلو ٻڌايو ويو آهي، جن ۾ ڪجهه مئا، ڦٽيا ۽ ٻڌا آهن. اڄ اها به ڏک واري خبر هئي ته دادوءَ ۾ جانورين جي ڳوٺ تي چانڊين جي حملي ۾ 11-12 ماڻهو مارجي ويا آهن. هن جهيڙي جو پس منظر چانڊين ۽ جانورين جو جهيڙو آهي. ٻڌايو ويو آهي ته چانڊين جي ٽولي جي اڳواڻي ڌاڙيل علي گوهر ڪري رهيو هو. خدا ڄاڻي سنڌ ۾ هنن قومي ۽ قبيلائي هاڃيڪارين کي ٻنجو ڪڏهن ايندو.
رات جو مولابخش مشوري وٽ ڪچهريءَ ۾ ويٺا هئاسين ته اتي به سڄو موضوع ڌاڙيل ئي هئا. ڪچهريءَ ۾ سپاهي چڱا ويٺا هئا. هڪڙو سپاهي ڏسڻ ۾ ٻوگهلو پر چهري مان شرارت پئي بکندي اٿس، سو سواءِ چرچن جي ٻيو ڳالهائيندو ناهي، تنهن ڳالهه ڪئي ته ”سائين دادو ۽ لاڙڪاڻي ۾ ڌاڙيلن جي خبر ئي ڪو نه ٿي پئي، ڏسبو ته ٻني ۾ هاري ڏاند پيو ڪاهي يا ڪلهي تي هر کنيو اچي، ڀرسان ايندڙ بس ڏسي، ڏاند ڇڏي وڃي لڪل بندوق کڻندو، بس ڦري هڪ نالي لڪائي وري اچي ڏاندن کي لڳندو. زمانو خراب آهي، الائي ڇا ٿيندو!“ ٿوري دير چپ ٿي وري پنهنجي سوچن ۾ ٻڏل سپاهي ساٿيءَ کي چيائين، ”اٿ وڃي ڌاڙيلن سان مل، هتي مرندين ته ڇا ملندءِ! زخمي ٿئين ته 50000 رپيا ۽ جي مئين ته لک رپيا مائٽن کي ڏيندا. وارو ڪر مري وئين ته مائٽ به سکيا ٿي ويندا باقي حياتيءَ ۾ جيڪو کاڌئي ۽ پيتئي سو ڄڻ تنهنجي ترقي!“
ڪچهريءَ ۾ نالي ڀائي ڦاروا کارايا (نالي ڀائي ڦاروا ۽ ٿڌيون شيون گهڻيون کائيندو آهي) سپاهي چيس ته ”سائين ڦاروا اوهين کائو اوهان جي مشن ڪمزور آهي.“ نالي ڀائي جو هاضمو خراب ٿو رهي، کيس السر آهي، اوڳرايون به وڏيون ڏيندو آهي. آءٌ کيس چوندو آهيان ته نالي ڀائي اوهان جون اوڳرايون دشمن داغ اوڳرايون آهن.
چرچائي سپاهي ڦاروا کائيندي چيو ”سائين ڦارون جا ٻج به کايو وڃان ٿو. سڄو ڏينهن ڦارون جا ٻج ڳهندو وڃان، اهي ويندا ڪيڏانهن؟“ چيومانس ”اهي ٻج نه کائو، اهي پيٽ ۾ ڦٽي پوندئي ۽ پوءِ جتان ڪٿان ٽاريون نڪري ايندءِ ۽ ٽاريون ڦاروا جهلينديون ۽ پوليس لائن جا ٻار سڄو ڏينهن پٿر هڻي ڇتو ڪري ڇڏيندءِ!“ ٿوري دير لاءِ هٿ روڪيئين، وري ٽهڪ ڏئي شروع ٿيو، ”سائين الله خير ڪندو في الحال ته کائون.“ ڪافي دير ڪچهري ٿي. اتان اٿي اچي ڪمري ۾ ستس.

نالي ڀائيءَ سان اختلاف جي نوعيت

(5- جون 1984ع)
صبح جو يارهين وڳي حيدرآباد ايل ايم سي ويس. ڊاڪٽر امداد سان مليس. ڏاڍي پيار سان مليو. چيائين نڪ جو آپريشن ٿيندو پر في الحال وڃان پيو موڪل تي، موٽي اڃان پوءِ وڌيڪ فيصلو ڪنداسين. وري سڀاڻي آڊيوگرافي لاءِ سڏيائين. نسرين اسپتال ۾ داخل هئي، ساڻس مليس. اسپتال ۾ غلام نبي ساند سان ملاقات ٿي. حاجي غلام نبي مون سان گڏ گرفتاري ڏني هئي. حاجي ماني کارائي اسپتال ڇڏي ويو. ڄامشوري پهتس ته خبر پئي ته نالي ڀائي (مولابخش مشوري) اکين جي اسپتال منتقل ٿي ويو آهي ۽ سندس ڪمري ۾ پير اعجاز اچي رهيو آهي. شام جو نالي ڀائي جي ڪمي پئي محسوس ٿي، جو ڏينهن رات ڪچهريون پئي هليون. مولابخش مشوري ۽ آءٌ گڏ پڙهيا آهيون، مسلم ڪاليج ۾ جوائنٽ سيڪريٽري جي پوسٽ لاءِ ٻئي هڪ ٻئي جي سامهون به بيٺاسين. اها اليڪشن مشوري صاحب کٽي مون هارائي. مشوريءَ کي پ پ تعلقي جي صدارت تان هٽائي منهنجي دوست حاجي ڄام شوري کي رکيو ويو ته اسان جو اختلاف اڃا وڌي ويو، اهو اختلاف جيل اچڻ تائين رهندو آيو ۽ انهيءَ جي سڀني دوستن کي سڌ آهي. هتي اسپتال ۾ اسان کي ڪچهريون ڪندي ۽ گڏ رهندي ڏسي دوستن کي حيرت ٿيندي آهي، پڇندا آهن ته گڏ ڪيئن پيا رهو؟ وقت ڪيئن پيو گذري؟ آءٌ کين چوندو آهيان ته اسان جو ڪهڙو جاگيرن تان جهيڙو آهي، اهي اختلاف گڏيل زندگيءَ جو حصو آهن، باقي وڏيرا جيڪي ماڻهن کي مصيبتن ۾ مبتلا ڪرڻ لاءِ هڪٻئي جا جاني دشمن ڏسڻ ۾ ايندا آهن، تن جي پارٽين ۽ دعوتن ۾ ڀاڪر پائڻ ۽ هڪ ٻئي جي مفادن جي تحفظ ڪرڻ تي حيرت ڇو نٿي ٿئي؟ شايد انهيءَ ڪري جو غريب پنهنجي هر جذبي ۾، پوءِ اهو دوستي جو هجي يا دشمني جو، مخلص ٿئي ٿو ۽ وڏيري جو نه جهيڙو خالص آهي ۽ نه دوستي خالص.
نالي ڀائي مولابخش مشوري هٽڙي تعلقي حيدرآباد جو آهي. 21- آگسٽ 1983ع تي سول اسپتال وٽ گرفتار ٿيو. ضلعي ڪائونسل جو ميمبر هو، احتجاجن ان تان استعيفيٰ به ڏنائين. هن سان گڏ مظهر بلوچ، غلام رسول جلالاڻي ۽ عوامي تحريڪ جا ٽي ڪارڪن گرفتار ٿيا هئا. تازو نالي ڀائي جو ڀائٽيو جيڪو نور محمد هاءِ اسڪول ۾ ميٽرڪ ۾ پڙهندو هو تنهن کي قتل ڪيو ويو آهي، الله تعاليٰ کيس همت ۽ صبر عطا فرمائي.
مولابخش مشوريءَ کانسواءِ ضلعي ڪائونسل جي ميمبرن جناب عبدالستار سريوال، حاجي صوڀو خان چانڊيو (ٽنڊو محمد خان)، عالم خان نوتڪاڻي (ٽنڊو محمد خان)، ڏنل خان نظاماڻي (ٽنڊو قيصر) پڻ استعيفائون ڏئي گرفتاري پيش ڪئي آهي.
اسپتال مان نسرين سان مليو پي موٽيس ته سندس ڳالهيون ۽ پريشان چهرو پئي ياد آيو. پر ڪري ڇا ٿي سگهيس. کيس دلداريون ۽ دلاسا ڏيڻ کانسواءِ.
چند روز میری جان فقط چند ہی روز،
ظلم کی چھاؤں میں دم لینے پہ مجبور ہیں ہم،
اور کچھ دیر ستم سہہ لیں تڑپ لیں رو لیں،
اپنی اجداد کی میراث سے معذور ہیں ہم،
جسم پر قید ہے جذبات پہ زنجیریں ہیں،
فکر محبوس ہیں گفتار یہ تعزیریں ہیں،
لیکن اب ظلم کی معیاد کے دن تھوڑے ہیں،
اک ذرا صبر کر فریاد کے دن تھوڑے ہیں۔

اسپتال مان بيزار ٿي واپس جيل پھتس سپاهي وڇڙيل يارن وانگي مليا

(12- جون 1984ع)
ڏهين جون تي صبح جو ڊاڪٽر نور محمد ميمڻ صاحب رائونڊ تي آيو. کيس راتوڪي تڪليف جو ٻڌايم. ڊاڪٽر صاحب وارڊ جي ڊاڪٽرن کان به پڇيو. ڊاڪٽرن چيو ته رات هن کي ڪافي تڪليف هئي پر ڪري ڪجهه به نٿي سگهياسين. مون ڊاڪٽر صاحب کي چيو ته تقريباً هڪ مهينو ٿيڻ وارو آهي، اڃا تائين اوهان کي خبر ڪو نه ٿي پوي ته منهنجي شگر گهٽ ڇو ٿي ٿئي؟ جڏهن اوهان ڪو خاطر جواب نٿا ڏيو ته وارڊ وارن ڊاڪٽرن جي آسري ڪيترو ويٺو هجان؟ وارڊ ته پروفيسر عالماڻي صاحب جو آهي پر پاڻ سدائين خير سان ڪو نه هوندو آهي. ڪجهه ڏينهن لاءِ تڏهن اچڻ شروع ڪيو هئائين جڏهن محترم قادربخش انصاري ايم ايس ٿي آيو هو. انصاري صاحب کان پوءِ پروفيسر به ايندا هئا ته مريضن جو به خيال وڌيڪ ڪيو ويندو هو پر ڊاڪٽر مافيا کي انصاري صاحب ڪو نه وڻيو ۽ انصاري صاحب موڪلاڻي ڪري ويو منهنجي ڳالهه تي ڊاڪٽر خوش مزاجي ۽ همدرديءَ واري لهجي ۾ چيو ”ٻروچ! پريشان نه ٿي، ٺيڪ ٿي ويندين، بس ماني ۽ کنڊ کائيندو وڃ.“ وارڊ جي ڊاڪٽرن کي به هدايت ڪيائين ته شگر گهٽ ٿيڻ مهل منهنجي شگر ٽيسٽ ڪئي وڃي ۽ بلڊ پريشر به چيڪ ڪيو وڃي.
يارهين وڳي نسرين آئي، ساڻس ننڍڙي سميرا ۽ عمير گڏ هئا. کيس ٻڌايم ته اسپتال مان بيزار ٿي پيو آهيان، اسپتال ۾ وقت به الاهي ٿي ويو آهي، ڊاڪٽر سمجهندا هوندا ته هي به جيل کان ٿڪو آهي تنهن ڪري اسپتال ۾ ترسيو پيو آهي، جي کنڊ ۽ ماني ئي کائڻي آهي ته جيل ۾ به وڃي کائي سگهجي ٿي. صلاح بيٺي ته جيل واپس وڃجي. گهر وارا واپس ويا. مون ڊاڪٽر خدابخش ڏاهري ۽ ڊاڪٽر جليل بچاڻي صاحب کان جيل وڃڻ جي موڪل گهري. ٻئي ڊاڪٽر وارڊ ۾ ڏاڍا محنتي ۽ پيارا ڊاڪٽر آهن. ٻنهي مون کي منع ڪئي ته ٽيسٽون وغيره ڪرايون ٿا، تون اڃان نه وڃ پر مون زوري کانئن موڪلائي اسپتال ڇڏڻ جي پرچي ٺهرائي.
ٽين وڳي جيل پهتس. دروازي وٽ سپاهي وڇڙيل يارن وانگر مليا. جيل ۾ اندر داخل ٿيس، چئني پاسي چُپ هئي. گرمي به ڏاڍي هئي. وارڊ ۾ آيس ته منير وارا پراڻي ڪمري بجاءِ نمبر1- ڪمري ۾ شفٽ ٿي ويا هئا. اتي ويس ته سليم، منير ۽ سائين حسين شاهه سُتا پيا هئا. سنگت سان ملڻ ٿيو. خبر پئي ته سائين ۽ منير کي روزو آهي. حسين شاهه ٻڌايو ته ”منير جي رهائيءَ جي تاريخ ويجهي ايندي وڃي ۽ منير جو نماز ۽ تلاوت سان پيار وڌندو وڃي. ٻنپهرن جو گهڻو وقت تلاوت ۾ گذاريندو آهي.“
شام جو روزي کان پوءِ عالم شاهه سان ملڻ وارڊ ڏي وياسين. اتان ٻئي گڏجي اسان جي وارڊ آياسين. ڪچهري ٿي. هاڻي ساڍي نائين وڳي بند ڪندا آهن، بند ٿياسين. منير ٻڌايو ته صبح جو چئين وڳي جيل وارا جاڳائيندا آهن. سڄي جيل کي سيخن مان ماني ڏئي ويندا آهن. اسان کي فجر جو کوليندا آهن ۽ ٻانگ مهل بند ڪندا آهن، ڏينهن جي ماني ڪو نه ڏيندا آهن.

جاڳا ڳائڻ جي روايت

رات جو 4 وڳي رمضان ۾ روزي لاءِ سريلن آوازن، فقيرن جي هڪلن بجاءِ چاٻين جي ڇڻڪاٽ ۽ ڳرن لوهي درن ۽ ڪڙن جي چيچاٽن تي اک کلي. ٻاهر رمضان ۾ روزانو رات جو قسمين قسمين نعرن، هڪلن هوڪرن، دهلن، دٻن ۽ ٿالن جي آواز سان گڏ پاڙي جي جاڳي جماعت جي سريلن آوازن، جهومائي ڇڏيندڙ طرزن تي جوڙيل جاڳن تي اک کلندي آهي. انهن جاڳن لاءِ سڀني سنڌي پاڙن جا بزرگ مرد ۽ عورتون سڄو سال انتظار ڪنداآهن. جاڳن ڳائڻ مهل اڪثر ماڻهو گهرن مان نڪري جاڳن ڳائيندڙن جي چانهه ، شربت، پاڻي ۽ کاڌي جي شين سان تواضع به ڪندا آهن ۽ نذرانو به ڏيندا آهن. حيدرآباد شهر جي سمورن پاڙن ۾ جاڳا جماعتون آهن، اسان جي پاڙي جي جماعت جو روح روان استاد امام بخش اُستو ممون به مٺي آواز ۾ ڏانو وارو جاڳو ڳائيندڙ ليکبو هو. هاڻ ماما بچل بڙدي به شهر جي سٺن جاڳو پڙهندڙن مان آهي. ٻه ٽي سال اڳ مان به پاڙي جي جماعت سان جاڳو پڙهندو هئس. سڄي شهر جي جاڳا جماعتن تي مشتمل شهر جي جاڳا جماعت به آهي، ان جو صدر سائين بصر شاهه گاڏي کاتي وارو آهي. سندس پٽ سائين محمد شاهه به ڏاڍو سٺو جاڳو ڳائيندو آهي. سولجر بازار جي درگاهه حاجي شاهه بخاريءَ جي مرحوم گادي نشين جو به آواز ڏاڍو پيارو هو، مون ڪو نه ٻڌو پر رمضان ۾ مختلف پاڙن ۾ ٿيندڙ جماعتن جي مجلس جي سلسلي ۾ درگاهه بخاريءَ تي ٿيندڙ مجلس ۾ هر سال سندس رڪارڊ وڄائيندا هئا. سو ٻڌو اٿم ته سندس ڳايل ”الوداع اي ماه رمضان“ تي مجلس ۾ شريڪ اڪثر ماڻهن جون اکيون آليون ٿي وينديون آهن. رمضان جي شروعات ۾ رمضان جي آمد جا ۽ پوئين ڏينهن الوداعي جاڳا ڳايا ويندا آهن. الوداعي جاڳن تي اڪثر بزرگ مرد ۽ عورتون روئنديون به آهن. سنڌي جاڳا بهترين شاعري ۽ ڌنن جا نمونا آهن. هاڻي نوان جاڳا به ڳائجن ٿا جن جون ڌنون نيون به آهن ۽ فلمي گانن تي به ٻڌل آهن. نوان جاڳا ڳائيندڙ اردو سنڌي نوجوانن تي مشتمل الله والي جماعت آهي. اهي اردو جاڳا به پڙهندا آهن. اڄڪلهه فقير غلام محمد چنه جو اردو جاڳو ”جاني لگا رمضان، مسافر يه مهمان“ ڏاڍو مقبول ٿيو آهي. پراڻا جاڳا. ماستر محمد صديق مسافر، واصف، واصل، سنائي جا چيل آهن.
منير روزي جو اهتمام ڪيو هو رمضان جي خاص سئين ”ستر بينن“ سان (ستر بينون رمضان جي خاص سوکڙي آهي. گهڻو ڪري هر گهر ۾ هوندي آهي). ستر بينون کائي ملڪ روز پيتوسين. منير چيو ته اڳ ۾ سليم ساٿ ڏيندو هو پر هاڻ بيزار ٿي پيو آهي. ساٿ ڪو نه ٿو ڏي. مون چيس ”پرواهه نه ڪر، تون منهنجي سنگت ۾ جيل آيو آهين. آءٌ تنهنجي ڪري جيل ۾ ستربينون کائڻ ۽ ملڪ روز پيئڻ واري تشدد ۾ تنهنجو ساٿ ڪونه ڇڏيندس.“ ٻانگون آيون، بند ٿياسين. منير نماز پڙهي ۽ ستاسين. ڪالهه صبح جو دوست آيا، تن ٻڌايو ته ڪچهري پابندي سان هلي پئي، غلام رسول زنگيجي جي رهائيءَ کان پوءِ ڪامريڊ مامون ڪچهري هلائيندو آهي. دوستن سان ملي. عالم شاهه ڏي ويس. اتان شڪيل سان ملڻ لاءِ ”بي“ ڪلاس جي شڪيل واري ڪمري ۾ داخل ٿيس ته ڊاڪٽر پيرزادو، شڪيل جي ڪن کي لڳو پيو هو. ڊاڪٽر جي اوزارن جي پيتي کلي پئي هئي. خبر پئي ته شڪيل راند ڪندي ڪن ۾ ڪاغذ جو ٽڪرو وجهي ڇڏيو آهي، سو نه پيو نڪري. مون کي عباس نقوي جي ڳالهه ياد اچي ويئي ته ”شڪيل ڪي جسم اور جان ڪو نه ديکو يه بچه هي“ مون چيو شڪر آهي. ٻار راند ڪندي پنو ڪن ۾ ئي وڌو. ڊاڪٽر شڪيل جي ڪن مان پنو ڪو نه ڪڍي سگهيو جو، ڊاڪٽر ڪجهه ڪن ۾ وجهي چوري پوري مس ته شڪيل وٺيو رڙيون ڪري. آخر ڊاڪٽر وري اچڻ جو چئي ويو هليو. (ايئن لڳو ڄڻ شڪيل ڪن جو پنو به ٻاهر ڪڍائڻ نه چاهيندو هجي، جنهن جي اخبارن ذريعي به راڄن کي خبر پوندي ۽ شڪيل جي رهائيءَ جو اپيلون وري ٿينديون).
اتان اٿي چاچي شاهنواز خان سان ملڻ آيس. اتي رفيق صفي اچي ٻڌايو ته چاچي جي نظربنديءَ جو آرڊر گورنر صحيح ڪندو آهي ۽ نئون آرڊر اچي پيو. چاچي جي سزا به پوري ٿي ويئي آهي پر کيس رها نه ڪيو ويو آهي. ڪمري تي آيس. سادات عظام به ويٺا هئا. شام تائين ڪچهري ٿيندي رهي.
ڏهين جون تي اسپتال مان آيس ته خبر پئي ته سياسي قيدين جو ٽوٽل 136 آهي. بشير لغاري جو سکر مان خط آيو آهي، تنهن ٻڌايو ته سکر ۾ اڃا به 150 سياسي قيدي آهن. هتي شروعات ۾ 1840 سياسي قيدي هئا، تن مان 238 عوامي تحريڪ، 13 پي اين پي (هنن ۾ ڊي ايس ايف، وطن دوست انقلابي پارٽي ۽ سنڌ هاري ڪميٽي جا دوست شامل آهن) اين ڊي پي، قومي محاذ آزادي جا پي ڊي پي 3، تحريڪ استقلال جا 2 هئا.
بشير لغاري، ڏاڍو پيارو ۽ همت وارو دوست هو. جڏهن وڏا وڏا بهادر به ايم آر ڊي جو نالو ٻڌي لڪي ويندا هئا، تڏهن بشير لغاري بدين ۾ ايم آر ڊي کي منظم ڪرڻ جو ذمو کنيو. بشير ئي ضلعي جو سيڪريٽري ٿيو. بشير سان ڊاڪٽر به تنظيم ۾ شامل ٿيو ته تحريڪ جو ڪم اڃا به وڌيڪ تيز ٿي ويو. بشير تقرير ۾ ڀلبو ڏاڍو هو، سندس ڀلجڻ جا به ڏاڍا مزيدار قصا آهن.
ايم آر ڊي جي آغاز جو زمانو هو، ڪراچيءَ جي خالص شهري انداز جي سياسي اڳواڻ ناظم آباد ۾ پنهنجي گهر” شهري حقوق ڪنوينشن“ گهرايو، سمورين پارٽين جا ڳڻڻ جيترا ڪارڪن شريڪ ٿيا. ڪنوينشن جي نشستن جي صدارت به مختلف پارٽين جي اڳواڻن کان ڪرائي ويئي. پ پ جي قائد محترمه بينظير ڀٽو صاحبه نظربند هئي. تنهن ڪري ڪنوينشن جي صبح واري اجلاس جي صدارت بينظير ڀٽو صاحبه جي تصوير کان ڪرائي ويئي. ان اجلاس ۾ بشير لغاري به تقرير ڪئي. مارشل لا جو دٻدٻو به ۽ تقرير ڪرڻ، سا به ڪراچي جي ڪارڪنن ۾، بشير ٿورو ڪنفيوز هو. بشير کي سڏ ٿيو. هن تقرير شروع ڪندي چيو ته ” جناب صدر، مهمان خصوصي محترمه بينظير ڀٽو صاحبه ۽ نفيس صديقي صاحبه ۽ حاضرين، حاضرين، نفيس صاحبه ٻڌي ڪافي کليا تنهن ڪري بشير اڃا به گهٻرائجي ويو. جيئن تيئن تقرير پوري ڪري هيٺ لٿو، اسان پڇيس ته ”نفيس کي صاحبه ڇو چيئه؟“ چيائين ”جڏهن بينظير ڀٽو کي صاحبه چيم ته پوءِ سڀئي صاحبائون ٿي لڳيون.“ ٿوري دير کان پوءِ ٽهڪ ڏيندي چيائين ”منهنجو ڏوهه ڪونهي هڪڙي تقرير اردو ۾ ٻيو مار پئيس جو نالو ئي زائفاڻو، ياد ئي ڪو نه پيم ته نفيس، صاحب آهي يا صاحبه.“
بشير لغاري ٻه دفعا ايم پي اي به ٿيو. ڄام صادق جي دور ۾ جڏهن گهڻا ئي ڊنا ۽ وڪاڻا، تڏهن بشير پنهنجي پارٽي سان دغا ڪو نه ڪئي. بشير هاڻ اسان ۾ موجود ڪونهي پر دوستن جي درميان سندس تذڪرو ضرور ٿيندو.

حوض ۾ طوفان

(14- جون 1984ع)
صبح جو ٽين وڳي اٿيس ۽ منير سان گڏ سحري ڪيم. ساڍي چئين وڳي ڌاري منير روزو رکي نماز پڙهي فارغ ٿيو. وري سمهي رهيس. صبح جو نائين وڳي ڪچهري ۾ شريڪ ٿيس. ڪالهه ماما آيو هو تنهن ٻڌايو ته نسرين اسپتال ۾ داخل ٿي آهي. اڄ يارهين وڳي اختر آيو تنهن ٻڌايو ته آپريشن ٿي ويو آهي، هينئر نسرين هوش ۾ آهي. اختر اهو به ٻڌايو ته قائم خاني صاحب اڄ اسپتال ۾ به آيو هو، خانصاحب ڪالهه ملاقات تي به آيو هو ۽ ڪافي دير اُس ۾ بيٺو رهيو. خانصاحب پابنديءَ سان گرفتار ساٿين جي مائٽن، پاڙن، ڪورٽ، بار ۽ ٻين جاين ۽ موقعن تي دوستن سان رابطو رکيو اچي. خانصاحب کي آفرين هجي.
ٻنپهرن جو سادات عظام ڪمري تي گڏ هئا. شام جو منير سان گڏ روزو کولي عالم شاهه سان ملڻ ويس، اتان موٽيس ته رستي ۾ ماڙيءَ وٽ ٺهيل حوض ۾ اڳوڻي هوم سيڪريٽري محمد خان جوڻيجي جو پٽ اڳوڻو ڊي ايس پي ۽ اڳوڻو ڪامريڊ علي احمد جوڻيجو وهنتو پئي. سائين حسين شاهه کي صلاح هنيائين ته سائين ڦليلي جي سڪ حوض مان لاهڻ ۾ دير ئي ڪو نه ڪئي، لاهي قميص گهڙي پيو حوض ۾. مولانا نعماني جنهن کي اڪثر شام جو حوض ۾ ئي ڏسبو آهي، سو به اچي نڪتو ۽ گهڙي پيو حوض ۾. مولوي ۽ شاهه جو گڏيا پاڻ ۾ ته بحث شروع ٿي ويو. مولانا وفاق جو ڪٽر حمايتي ۽ سائين حسين شاهه سنڌ جي حقن ۽ خودمختياريءَ جو وڪيل، ڪافي دوست گڏ ٿي ويا. مولانا جا سنجيده دليل سائين جي هميشه جهڙي دليلن واري، چرچي ڀوڳ واري انداز جي ڪچهري، بحث ڪافي دير هليو.
ڪچهري ختم ٿي به ويئي. دوست به هليا ويا پر ظهور عالم رند ۽ مولانا مان حسين شاهه اڙجي ويو. ڪافي دير ٻئي ڄڻا حسين شاهه تي ڇوهه ڇنڊيندا رهيا ته حسين شاهه جي گفتگو پارٽيءَ جي موقف جي خلاف آهي. وارڊ ۾ به بحث تي تبصرو جاري هو. ظهور عالم صاحب ڀوڳ ۾ به پارٽي جي موقف تان هٽڻ پسند ڪو نه ڪندو آهي. وارڊ ۾ لائيٽ ڪو نه هئي. ڏهين وڳي ڌاري آئي، تيسين ٻاهر ويٺا رهياسين ۽ 15 تاريخ جي چنڊ جي روشني تي ماني به کاڌي سين ته رهاڻ به ڪئي سون. لائيٽ اچڻ شرط بند ڪيو اٿن. منير نماز ۾ مصروف آهي ۽ سليم اخبار کي لڳو پيو آهي.

منير کي بيماري لڳي يا جيل

(16- جون 1984ع)
صبح جو ٽين وڳي اٿي منير سان گڏ سحري ڪيم. اڄ فدا حسين ڏيرو به اٿيو آهي، رات چيو هئائين ته روزو رکندس، پر اٿڻ کان پوءِ ارادو بدلائي ڇڏيائين، چئي ڪچهري ٿا ڪريون. سو چئين وڳي ڌاري حيدر زمان جيلر آيو ۽ بند ڪري ويو.
صبح کان ئي اسان جي رهائي جون ڳالهيون هيون. پر اسان کي ۽ ٻين دوستن کي شڪ هو ته شايد رها نه ڪن. حسين شاهه بخاري، غازي ۽ ملڪ صاحب جي سزا پوري ٿيڻ کان پوءِ کين نظربند ڪيو ويو آهي. جيل وارن مارشل لا وارن کان معلومات حاصل ڪئي پر جيئن ته حڪومت سرڪاري ملازمن جي پگهار وڌائڻ بجاءِ موڪل وڌائي جمعي سان گڏ ڇنڇر به موڪل ڪري ڇڏي آهي، تنهن ڪري مارشل لا آفيس ۾ ڪو ذميوار آفيسر ڪو نه هو. جيل وارن کي چيو ويو آهي ته سڀاڻي ٻڌائينداسين. سڄو ڏينهن ڪمري تي ڪچهري هئي. روزي کان پوءِ منير سان گڏ اسپتال ويس. رات کان منير جي طبيعت خراب آهي. صبح جو بلڊ پريشر 60-80 هئس. سڄو ڏينهن منڌل هو. شام جو لوڻ وغيره استعمال ڪيائين. سادات عظام رات جي ماني اسان سان گڏجي کاڌي. اڄ سڄو ڏينهن منير، سائين حسين شاهه جو نشانو هو، ڀوڳ ڪري رهيو هوس ته ”رهائيءَ جي خفي ۾ مڙس جو بي پي ئي لهي ويو آهي، منير مڙس ٿي اچي چڙهيو آهين.“ چئي: ”منير کي جيل لڳو آهي.“ ”جيل لڳو اٿس“ جيل ۾ مقبول محاورو آهي. هر وقت، هر ڳالهه ۽ هر موقعي تي هر دوست تي فٽ ٿي ويندو آهي.

سزا پوري ٿيڻ باوجود آزاد نه ٿياسين

(17- جون 1984ع)
اڄ رهائيءَ جي تاريخ هئي. صبح جو سوير اٿياسين، نائين وڳي ڌاري آفيس ۾ ڪم ڪندڙ قيدي دوست شفيع آيو، اچي ٻڌايائين ته مارشل لا وارن سان ڳالهه ٻولهه ٿي آهي. ڇهن ڄڻن جي آزادي جي اجازت ملي آهي. اوهين تيار ٿيو. ساڍي نائين وڳي ڌاري ملاقات جو سڏ ٿيو. ڏهين وڳي ملاقات جي ڪمري ۾ ويس ته منير جا ڪافي ماڻهو آيل هئا، شڪيل لاءِ دوست آيل هئا، منهنجي لاءِ بابو، اختر ۽ حسين بخش آيا هئا. مشوريءَ کي به وٺڻ لاءِ ماڻهو آيل هئا. دوستن مان عبدالحسين پنهور سندس ڀائر ۽ مسڪين شورو به آيا هئا. جيل انتظاميه کان پڇا ڳاڇا ڪئي سون، خبر پئي ته مارشل لا آفيس ماڻهو ويل آهي، آرڊر اچي ته رها ڪريون. ٻنپهرن جو حيدر زمان آيو. چيائين ته آرڊر ۾ گڙٻڙ آهي. رهائيءَ سڀاڻي ٿيندي. دوست آندل هارن سوڌا واپس ويا ۽ اسين رهائيءَ جي تاريخ جي باوجود رها ڪو نه ٿياسين. شام جو وارڊ ۾ ڪچهري ٿي. دوست چئي رهيا هئا ته اڃا جيل ۾ مهمان آهيون پر مون دوستن کي چيو ته مون کي لڳي ٿو ته آءٌ اڃا توهان سان گڏ رهندس. ڏهين وڳي ڌاري بند ٿياسين. اڄ منير، مولابخش مشوري، مظهر بلوچ، امتياز ميراڻي، شڪيل پٺاڻ ۽ منهنجي سزا پوري ٿي هئي.

ٻيا دوست آزاد، منهنجي نظربنديءَ جو آرڊر

(18- جون 1984ع)
صبح جو اٿياسين. ڏهين وڳي ملاقات لاءِ وياسين. ڪافي دوست ۽ مائٽ آيل هئا. حيدر زمان هيڊ ڪوارٽر فون ڪيا، چيائون اچي ليٽر کڻي وڃو. سپاهي منهنجي سالي اختر سان گڏ ويو. حيدر زمان رازداريءَ ۾ ٻڌايو ته 4 ڄڻا رها ٿين پيا باقي ٻن ڄڻن کي نظر بند ٿا ڪن. ٻڻ ڄڻن ۾ مشوري صاحب ۽ شڪيل پٺاڻ آهي. مون چيس ته مشوري صاحب نه آءٌ هوندس. حيدر زمان ضد ڪيو ته مون به ضد ڪندي چيو ته ڏسي وٺجو، شڪيل ۽ آءٌ نظربند ٿينداسين. مارشل لا وارن کي شڪيل ۽ منهنجي افعالن جي خبر آهي. اهي ڄاڻن ٿا گوڙ ڪرڻ ڄڻ اسان جو ڌنڌو آهي. حيدر زمان چيو ته مون ولديت پڙهي آهي، تنهن ڪري لکي ٿو ڏيان ته تون ۽ منير آزاد ٿيندؤ. حيدر زمان منير ۽ مون سان ڏاڍو سٺو پيش ايندو آهي ۽ اسان کي اشراف قيدي به سمجهندو آهي، تنهن ڪري اها سندس اسان سان همدردي هئي. باقي پڪ هئي ته فائدي واري ڳالهه ۾ سدائين پنهنجي ئي نالي ڀل ٿيندي آهي. ڪافي دير انتظار ڪري ڪمري تي موٽي آياسين. ٻنپهرن جي ماني کاڌي سين. ٻين وڳي ملاقات جو سڏ ٿيو. ويس ته آفيس ۾ منير ۽ حيدر زمان ويٺا هئا. حيدر زمان جو موڊ ٺيڪ نه هو. آرڊر بابت پڇيم ته چيائين ”سائين خبر ناهي ڇا ٿي ويو، ڪالهه مشوري صاحب جو نالو هو ۽ اڄ اوهان جو نالو آهي نظربندي لاءِ.“ مون چيس ڪا وڏي ڳالهه ڪونهي، آءٌ اڳئي ان ڳالهه لاءِ تيار هئس تين وڳي منير سامان ٻڌي آيو ماڙيءَ تي، دوستن سان ملي وڏو در اڪري وڃي نالي ماتر آزادي واري ماحول ۾ پهتو.
ڪمري ۾ سليم گاکڙو ۽ آءٌ چپ هئاسين. سوير ئي سمهي رهياسين. منير پنهنجي سزا وڏي صبر ۽ حوصلي سان ڪٽي. سدائين کلندو ۽ ڪچهريون ڪندو وتندو هو. جيل جا سڀئي دوست کيس پسند ڪندا هئا. منير سمري ڪورٽ ۾ به وڏي همت سان بيان ڏيندي چيو هو ته ”ظلم اوهين پيا ڪريو ۽ ڀريون اسين هتي رهڻ وارا پنجابي پيا.“ اهو به چيائين ته اسان جا مفاد سنڌين سان آهن. اسين ٻولي جي لحاظ کان پنجابي آهيون، علائقي جي حوالي سان اسين سنڌي آهيون. اوهان کي اپيل ٿو ڪريان ته ”سنڌين تي ظلم بند ڪريو، ضياءَ جي حمايت نه ڪريو.“ اهو بيان پنجابي ۾ ئي ڏنئين.

مائيءَ جو ريوالور گم ٿيڻ واري عجيب خبر

(19- جون 1984ع)
صبح جو اٿي تيار ٿي ويٺس ته دوست اچن ته ڪچهري شروع ڪريون پر خبر پئي ته اڄ جيل ۾ ڊي ايم ايل اي اچڻو آهي، سو سڄو جيل بند آهي. هر وارڊ جي در تي پوليس جو وڏو اٽالو بيهاريو ويو آهي. عام قيدي ته ٺهيو پر ڀنگي به وارڊ ۾ اچي وڃي ڪو نه ٿو سگهي.
سائين حسين شاهه اڪثر ڪرامتون ڪندو آهي. سو ڪرامت جي زور تي وارڊ جو دروازو کولائي اچي ڪچهري تي نڪتو. اخبارون پئي پڙهيوسين ته سائين حسين شاهه ڌيان ڇڪائيندي دلچسپ خبر پڙهي. اها خبر ڌيان طلب هئي جنهن ۾ ميرپور جي هڪڙي خاتون جو بيان هو ته ٻنيءَ جي سار سنڀال لهندي سندس ريوالور وڃائجي ويو آهي، جنهن صاحب کي لڀي ته هن ايڊريس تي پڄائي. خبر واقعي دلچسپ هئي، ماين جي سوني سئي، سوني ڇلي، منڊي ۽ ڇير جي وڃائڻ ايستائين جو دل وڃائڻ جو ته ٻڌو هوسين پر مائين جا پستول به وڃائجن پيا. هاڻ ٻڌو اٿئون. ٻاهر ته مائين ۽ هٿيارن جو پاڻ ۾ وڏو واسطو آهي پر هاڻ سنڌ ۾ به زالن هٿيار کڻڻ شروع ڪيا آهن. لڳي ٿو زمانو بدلجي پيو. ڪجهه وقت کان پوءِ سنگت کي سوکڙي ۾ ڇلي، منڊي، والين بدران پستول ۽ بندوق ڏيڻي پوندي.
ان خبر سان مائي راڻي ياد اچي ويئي. مائي راڻي اسماعيلي فرقي سان تعلق رکندڙ بهادر عورت هئي. سدائين پستول ڪلهي ۾ هوندو هوس. زمينون به پاڻ سنڀاليندي هئي، پرخلوص قومي ڪارڪن هئي، هر قومي سڏ يعني جلسي جلوس، مظاهري ۾ شريڪ ٿيندي هئي. مون کيس پهريون ڀيرو جامعيو عربيو ۾ سنڌي ٻولي ڪنوينشن ۾ شعر پڙهندي ڏٺو هو، پوءِ ته اڪثر کيس پستول سان ڏسندو هوس جو ٽنڊي ولي محمد ۾ رهندي هئي. مڙسن جو مَٽ هئي.
يارهين وڳي در کليا. خبر پئي ته ڊي ايم ايل اي سان ايس پي پوليس، آءِ جي جيل نور الاهي، ڊپٽي ڪمشنر ۽ ڪمشنر گڏ هئا. اهي جڏهن ڦاسي گهاٽ وارڊ ڏي ويا ته هڪ قيدي ڊي ايم ايل اي کي هڪڙي پڙي کڻي هٿ ۾ ڏني ۽ اڪيلائيءَ ۾ کيس ٻڌايائين ته هن پڙيءَ ۾ چرس، آفيم ۽ هيروئن آهي، اهي ٽيئي هتي جيل ۾ عام جام ملندا آهن. ڊي ايم ايل اي سخت ناراض ٿيو ۽ پنهنجو رائونڊ ختم ڪري واپس ويو هليو. ٻڌڻ ۾ آيو آهي ته اها ڪن آفيسرن جي سپرنٽنڊنٽ اوقاش خلاف سازش هئي. اڄ سڄو ڏينهن جيل جو اسٽاف سخت پريشان هو.
شام جو سائين حسين شاهه پنهنجو سامان اڇي چڪر مان کڻي اسان جي ڪمري ۾ رهڻ لاءِ آيو. سو اڄ اسان وٽ ستو پيو آهي. سائين کي چپ رڳو سمهڻ مهل ايندي آهي. سائين سمهندو به ڳالهيون ڪندي آهي. باقي جي سمهارڻ جي ڪوشش ڪبي ته نه پاڻ سمهندو نه ٻين کي سمهڻ ڏيندو.
هڪ دفعي سائين اسدالله شاهه خيرپور جي دوري تي هليو. سڄو ڏينهن تقريرون ۽ ميٽنگون ٿيون سو ٿڪجي پيو. رات جو خيال ٿيس ته حسين شاهه کي سوير سمهاري ننڊ ڪجي. سو ڊائزيپام گوري جي تعريف ڪري اڌ گوري کڻي سائين حسين شاهه کي کارايائين. الائي ڇا ٿيو، گوري جو اثر ئي ابتو ٿيو، اچي سائين ڪچهري ۾ شروع ٿيو، ڪير بس ڪرائيس، ڪير سمهاريس. سائين اسدالله شاهه ته وڃي ڪمري ۾ ستو پر اسان جي جند ڪير ڇڏائي. اسين به سائين جي ڪچهري ٻڌندي سمهي رهياسين، پوءِ حسين شاهه الائي ڪيڏي مهل ستو. صبح جو اسدالله شاهه کي چيوسين: سائين صبر ۾ سمهندو آهي. اوهان ته کيس زوري سمهارڻ جي ڪوشش ڪري اسان کي ويل ۾ وجهي ڇڏيو. سائين چيو آئنده توبهه ڪيم جو وري سمهارڻ لاءِ ڪوشش ڪريان يا صلاح ڏيان.

حسين شاهه جي مارشل لا هيڊڪوارٽر طلبي

(20- جون 1984ع)
هڪ وڳي ڌاري منير ملاقات تي آيو. ڪافي دير ڪچهري ٿي. منير کان پهرين ماما جو پٽ شوڪت به آيو هو، گهران خط به آندو هئين. خط ۾ هو ته ڪالهه منير پنهنجي ٻارن سوڌو اسان جي گهر آيو هو. شوڪت ٻڌايو ته نسرين جو آپريشن ڪامياب ڪو نه ٿيو آهي. شوڪت کان اٽو ۽ ضروري سامان گهرايم. نسرين جو ٻڌي ڪافي پريشان ٿيس پر هتي ويهي پريشان ٿيڻ کانسواءِ ڪري به ڇا ٿو سگهان.
منير جي ملاقات دوران ئي ڊپٽي کي فون آيو، فون تي مارشل لا وارن جو حڪم هو ته حسين شاهه بخاري کي سڀاڻي هيڊڪوارٽر ۾ پيش ڪيو وڃي ۽ غازي صلاح الدين به خيرپور مان حيدرآباد جيل اچي رهيو آهي ان کي به سڀاڻي پيش ڪيو وڃي. رات جو دير تائين غازي جو انتظار ڪيوسين پر غازي کي اڄ ڪو نه آندئون.

ڪجهه سپاف ۽ ان جي بانيڪارن بابت

(21- جون 1984ع)
سائين صبح سان ئي تيار ٿي ويٺو پر ڪافي وقت گذرڻ باوجود پوليس ڪو نه آئي. خبر پئي ته 21 رمضان آهي سو پوليس ڪو نه ايندي. ڊپٽي مارشل لا هيڊ ڪوارٽر وارن کي صورتحال کان آگاهه ڪيو. تن چيو ”پوليس اسين ٿا موڪليون.“ ٿوري دير کان پوءِ پوليس اچي ويئي ۽ سائين حسين شاهه کي هيڊڪوارٽر ۾ پيش ڪرڻ لاءِ پاڻ سان وٺي وئي. اٽڪل هڪ وڳي ڌاري حسين شاهه موٽيو تنهن، اچي ٻڌايو ته ”غازي کي به هيڊڪوارٽر وٺي آيا هئا، ان کي حيدرآباد جيل موڪليو اٿن پر جيل وارا کيس نارا جيل ٿا موڪلين.“ عالم شاهه ۽ آءٌ تڪڙا وڃي ماڙيءَ تي پهتاسين، ضد ڪري جيل وارن کان غازيءَ جي ليٽر تي صحيح ڪرائي سون، غازي کي ڪمري تي وٺي آياسين.
اڄ وڏي عرصي کان پوءِ هيءَ چونڪڙي پاڻ ۾ گڏي هئي. اسين چارئي ڄڻا ٻاهر به اڪثر گڏ هوندا آهيون. ايم آر ڊي کي منظم ڪرڻ وقت ته چند ڪلاڪ ڌار ٿي گهر ويندا هئاسين نه ته هر وقت گڏ روز شام جو ملڪ صاحب وٽ ميڙو متل هوندو هو. ملڪ صاحب جو بنگلو مارشل لا وارو سڄو دور پارٽي ۽ ايم آر ڊي جي سرگرمين جو مرڪز هو. مرڪزي توڙي صوبائي ليڊرن جو قيام به هتي ئي ٿيندو هو، رڳو محترمه صاحبه سائين علي نواز شاهه جي بنگلي کان سواءِ ٻئي هنڌ ڪو نه ترسندي هئي. باقي سڀني اڳواڻن جون سرگرميون ملڪ صاحب واري بنگلي تي ئي هونديون هيون، ملڪ صاحب به وڏي همت ۽ جرئت سان حڪومت جي دٻاءُ جي باوجود پارٽي ۽ ايم آر ڊي کي سرگرم رکيو آيو. ملڪ صاحب بهادر ۽ سٺي دوست هئڻ سان گڏوگڏ وسيع دسترخوان جو مالڪ به آهي، دوست ته دوست پر هر ماڻهوءَ کي ماني کارايو خوش پيو ٿيندو آهي.
ملڪ صاحب جي بنگلي واري روزانه جي ڪچهريءَ کانسواءِ سنڌ جي دورن ۾ به اسان ٽنهي جو وڏو ساٿ رهيو. هر جلسي ۽ جلوس ۾ به سدائين گڏ. اسان جو اهو ساٿ سپاف جي شروعاتي دور کان قائم آهي. (انشاءَ الله اڳتي به قائم رهندو).
حسين شاهه، سپاف جو باني صدر آهي. سپاف جو بنياد 1971ع ۾ پيو. حسين شاهه ان جو صدر، روشن پنهور جنرل سيڪريٽري، اعجاز ميمڻ نائب صدر، غلام قادر ڄاموٽ حيدرآباد ڊويزن جو صدر ۽ غازي صلاح الدين حيدرآباد جو صدر ٿيا. مخدوم رفيق ٽالپر، فقير بخت علي هيسباڻي ۽ ٻيا دوست باني ميمبر هئا. سپاف حڪومت جي آغاز ۾ ئي قائم ٿي. حسين شاهه جو مير رسول بخش خان سان گهرو تعلق هو. هر وقت سندس قيام گورنر هائوس ۾ ئي هو. تنظيمي ڪم جي سلسلي ۾ روشن پنهور وڌيڪ سرگرم هو. سندس تعلق مسعود نورانيءَ سان هو، مسعود وري ممتاز صاحب جو خاص ماڻهو هو. مير صاحب ۽ ممتاز صاحب هڪٻئي سان ڪو نه ٿي ٺهيا، اها اڻبڻت سپاف ۾ به ظاهر ٿي. روشن پنهور ڪوشش ۾ هو ته حسين شاهه کي هٽائي سپاف کي سڄو سارو ممتاز صاحب جي حوالي ڪجي.
روشن جون ڪوششون تڏهن ڪامياب ٿيون جڏهن سپاف طرفان سنڌ يونيورسٽي اولڊ ڪئمپس ۾ 4 مارچ جو جلسو منعقد ڪيو ويو. جلسو سپاف جو ۽ سپاف جو چيئرمين گم. انهيءَ ڏينهن بسنت هال اڳيان جيئي سنڌ پاران به 4 مارچ جو جلسو منعقد ڪيو ويو. انهيءَ جلسي جو مهمان خصوصي عطاءُ الله مينگل هو. ان جلسي ۾ ماڻهن جي شرڪت سپاف واري جلسي کان وڌيڪ هئي. اسان واري جلسي جو مهمان خصوصي صوبائي وزير سيد عبدالله شاهه هو، تن ڏينهن سائين عبدالله شاهه قوم پرستيءَ جون وڏيون خبرون ڪندو هو. ان جلسي جي صدارت مولانا عبدالحق رباني پئي ڪئي. جلسو سرڪاري هو پر مولانا صاحب حڪومت خلاف سخت تقرير ڪئي. ان جلسي ۾ ٻئي عوامي مقرر ڪامريڊ مير محمد ٽالپر به وڏيرن ۽ سرڪار جون لاکون لاهي ڇڏيون. ڪامريڊ وڏيرن ۽ ڪامورن لاءِ پويون ڏينهن هوندو هو. سندس تقرير ٻڌندڙ کي بيزار ته ڪو نه ڪندي آهي، ڪامريڊ تقريرن ۾ پنهنجن پراون کي گاريون به جام ڏئي ڇڏيندو آهي. تقريرن ۾ گاريون ته جيئي سنڌ جو اڳواڻ حفيظ قريشي به ڏاڍيون ڏيندو آهي پر سندس گارين سان گڏوگڏ فڪري نڪتا به ڪمال جا هوندا آهن. رڳو کلائيندو ڪونهي پر کلندي کلندي ٻڌندڙن کي سوچڻ تي به مجبور ڪري ڇڏيندو آهي.
عبدالواحد آريسر صاحب سان گڏ، ڪامريڊ حيدربخش جتوئيءَ جي پهرين ورسي تي وياسين. ورسيءَ ۾ سائين جي ايم سيد مهمان خصوصي هو. تقريرون ته سڀ سٺيون هيون پر حفيظ قريشي هڪڙي ڳالهه چئي ”مون کي باباءِ سنڌ چوڻ تي سخت اعتراض آهي، ڇاڪاڻ جو سنڌ ڪنهن جي ڄائي ڪونهي بلڪه سنڌ، سنڌ وارن کي جنم ڏنو آهي. حيدربخش جتوئي، باباءِ سنڌ نه پر عاشق سنڌ هو، فرزند سنڌ هو.“ انهيءَ جلسي ۾ قريشي صاحب ولي خان تي به ڏاڍي وٺ ڪئي هئي. اردو زبان جي حوالي سان حفيظ صاحب ڪامريڊ ڄام کي ”ولي خان جو ڪئپسول“ چئي ٿي مخاطب ٿيو، انهيءَ زماني ۾ پاڻي جي سخت کوٽ هئي. سنڌو درياهه ۾ واري پئي اڏامي انهيءَ جو ذڪر ڪندي پنهنجي مخصوص لهجي سان سڄي مجموعي کي جذباتي ڪري وڌو. ”چون ٿا ته قومون ڪو نه مرنديون آهن. اڙي جي قومون ڪو نه مرنديون آهن ته درياهه به سڪندا آهن ڇا؟ جيڪڏهن درياهه سڪي سگهن ٿا ته قومون به مري سگهن ٿيون.“
انهيءَ جلسي ۾ راڳ جي محفل به هئي. انهيءَ محفل ۾ مرحوم ڪريم بخش نظاماڻي به دف وڄائيندي ڪافي ڪلام ٻڌايا. هڪڙو ڪلام سائين جي ايم سيد جي پسند جو ٻڌايائين ته:
غمن ۾ به کلندي گذاري ڇڏيوسين،
وهيو واپريو ڇا وساري ڇڏيوسين.
وسارياسين دوکا سڀئي دوستن جا،
نه دشمن ٿياسين ڪڏهن دشمنن جا،
اڱڻ جيڪو آيو کيڪاري ڇڏيوسين.
ڳالهين جي ٻيلي ۾ اصل واٽ وڃايو الائي ڪٿان وڃيو نڪران، ڳالهه هئي سپاف ۽ حسين شاهه جي. هڪڙو حسين شاهه انهيءَ جلسي ۾ ڪو نه آيو، ٻيو وري مير رسول بخش خان ٽالپر جنهن پريس ڪانفرنس ۾ گورنري تان استعيفيٰ ڏني، تنهن جي تصوير ۾ حسين شاهه، مير صاحب جي پويان بيٺل هو. حسين شاهه ڪراچيءَ مان گول بلڊنگ پهتو ته ماحول ئي ٻيو هو، سندس پراڻو ساٿي غازي صلاح الدين به سندس ساٿ ڇڏي روشن پنهور جو حمايتي ٿي ويو هو. حسين شاهه موقعي مهل تي جذباتي به ڏاڍو ٿيندو آهي. يڪدم استعيفيٰ ڏئي ڇڏيائين، مسعود جي خدا ٻڌي، روشن پنهور سپاف جو نئون چيئرمين ٿيو. ممتاز صاحب سپاف جي مڪمل سرپرستي ڪئي. ٻين جماعتن کي به سپاف ۾ ضم ڪري انهن کي نئين سر منظم ڪيو ويو. نئين باڊي ۾ غلام مصطفيٰ ڀٽو ”ماروئڙا فيڊريشن“ جو جنرل سيڪريٽري ٿيو. فتح محمد ڀٽو سکر نائب صدر، هارون سومرو سينيئر نائب صدر (ايس ايس ڪو) اسد ابڙو ماروئڙا ڊپٽي جنرل سيڪريٽري، گلزار شيخ پنو عاقل، مولابخش چانڊيو اطلاعات سيڪريٽري. نئين تنظيم ۾ نذيرچاڪرائي، نذير شيخ، حاجي رحيم شورو، منظور وساڻ، شفقت شاهه سکر، عبدالله خان ورياهه (جنهن پنهنجي سروري تنظيم سپاف ۾ ضم ڪئي) احمد نواز پيچوهو جيڪب آباد، احمد خان لنڊ دادو، حاجن شاهه سيوهڻ، الله بچايو، امير علي لاڙڪاڻو، فتاح شيخ لاڙڪاڻو، مولابخش ڀٽو سکر، قربان شيخ ، محمد حسن هيلايو ٺٽو، پير واحد بخش جيلاني سڪرنڊ، علي اڪبر خاصخيلي نواب شاهه، مختيار چانڊيو حيدرآباد، حيات ڦل نوشهروفيروز، عبدالڪريم جويو جيڪب آباد، نثار ميمڻ، اسماعيل ميمڻ ٽنڊو محمد خان، اسلم ابڙو جيڪب آباد، بشير ايري، امير علي ايري ميهڙ ۽ ٻيا ڪافي دوست سرگرم ٿيا.
روشن پنهور جو دور تنظيمي سرگرمين جي لحاظ کان سپاف جو بهترين دور هو پر انهيءَ دور ۾ ئي سپاف تي تنقيد به سخت ڪئي ويندي هئي. هونئن ته سنڌ جا مڃيل توڙي اڀرندڙ دانشور قوم پرستي جي حوالي سان پ پ جا سخت مخالف هئا پر ممتاز ڀٽي جي پاليسين، مسعود نوراني ۽ روشن پنهور جي غلط رويي ۽ طريقي ڪار جي ڪري اڻ ڌريا پڙهيل لکيل ۽ آفيسر به سپاف جا مخالف ٿي ويا هئا.
جيئي سنڌ فيڊريشن وارا ڄامشوري جي حدن ۾ ڪنهن به سنڌي شاگرد تنظيم کي برداشت ڪرڻ پنهنجي عقيدي جي خلاف سمجهندا هئا، انهيءَ ڪري ايس اين ايف ۽ سنڌي شاگرد تحريڪ سان اڻوڻندڙ واقعا پيش ايندا هئا پر جيئي سنڌ جي گهڻي ڇڪتاڻ سپاف سان ئي هئي، انهيءَ ڇڪتاڻ واري ماحول ۾ ئي سنڌ يونيورسٽي، مرڪزي وزير قانون عبدالحفيظ پيرزادي کي قانون جي اعزازي ڊگري ڏيڻ جو فيصلو ڪيو، ڪانووڪيشن منعقد ٿيو. ڪانووڪيشن ۾ پيرزادو صاحب ۽ وزير اعليٰ ممتاز علي ڀٽي سان گڏ يونيورسٽي جي چانسلر، ان وقت جي گورنر بيگم رعنا لياقت علي خان به آئي. جساف وڏو گوڙ ڪيو. مهمانن تي وڏي ڪاهه ڪئي ويئي. گورنر جي بيعزتي ڪئي وئي ۽ اسماعيل وساڻ، حفيظ پيرزادي کي ڌڪ هڻي ڪڍيو. انهيءَ گوڙ ۾ پير منور ۽ سندس ساٿين وڏي همت جو مظاهرو ڪري پيرزادي صاحب کي بچائي وڌو، انهيءَ واقعي کان پوءِ حڪومت ۽ جساف وچ ۾ وڏي وٺ وٺان ٿي. انهيءَ دور ۾ ئي سپاف جي ٻن بهادر اڳواڻن جان محمد کيڙو ۽ مردان شاهه کي شهيد ڪيو ويو، الزام جساف جي رهنما يوسف جکراڻيءَ تي لڳو ۽ انهيءَ ڪيس ۾ کيس گرفتار ڪيو ويو. حڪومت وڏي سختي ڪئي ته جساف جو وفد مدد علي سنڌيءَ جي قيادت ۾ ممتاز ڀٽي سان مليو ۽ يوسف جکراڻي سان لاتعلقي جو اعلان ڪيو ويو.
جساف سان بديع الحسن زيدي صوبائي وزير جي اغوا کان پوءِ به سرڪار وڏي سختي ڪئي پر روشن پنهور جي دور کان ئي جساف سان ڇڪتاڻ شدت اختيار ڪئي. اها ڇڪتاڻ اڃا جاري آهي. هاڻ ته انهيءَ ڇڪتاڻ ۾ جساف کي اڻسڌي طرح ضياءَ شاهي جي حمايت به حاصل آهي، جو اڄ جڏهن سڄي سنڌ ضياءَ جي ظلم خلاف سراپا احتجاج آهي تڏهن جيئي سنڌ تحريڪ ۽ سندس قائد ضياءَ جي ثنا خواني ۾ مصروف آهي.
روشن پنهور جي وقت ۾ به سپاف کي سرڪار جي مڪمل بلڪه طاقتور حمايت حاصل هئي پر سپاف وزيراعليٰ ممتاز علي ڀٽي سان ايڏي ڪو نه وچڙندي هئي جيڏي وزير اعليٰ غلام مصطفيٰ جتوئي سان. ممتاز صاحب عام شاگردن ۽ ورڪرن سان گهٽ ملندو ۽ هجائتو ٿيندو هو، جڏهن ته جتوئي صاحب، سپاف جي گهڻي ڀاڱي رهنمائن ۽ ڪارڪنن سان پنهنجائپ وارو تعلق قائم ڪري ڇڏيو هو. سندس نرم طبيعت، پارٽيءَ جي هر وڏي توڙي ننڍي کي به وزيراعليٰ سان ڳالهائڻ ۽ مطالبا ڪرڻ جي جرئت پئدا ڪري ڇڏي هئي. جتوئي صاحب جي دور ۾ ئي پارٽي جي ڪارڪنن ۽ سپاف جي اڳواڻن ۾ پرمٽ ۽ پلاٽ جو وڏو رواج پيو، جنهن به جتوئي صاحب کان گهريو سو ڄڻ خالي نه ويو، جنهن نه گهريو ۽ نه ورتو سو سڀني ۾ بيوقوف ٿي لڳو.
حسين شاهه بخاري پهريون دفعو يحيٰ خان جي مارشل لا جي ٻئي ڏينهن گرفتار ٿيو. يحيٰ خان جي مارشل لا ستين محرم جي رات لڳي هئي. انهيءَ رات جواهر جو پڙ نڪتل هو. اهو پڙ رات جو يارهين ٻارهين وڳين ڪاسائين جي پڙ وٽ پهتو ته فوج جلوس کي گهيرو ڪري جلدي جلدي هلائي سري گهاٽ وٺي آئي. هونئن اهو جلوس آڌي رات جو اتي پهچندو آهي ۽ اتي زبردست ماتم ۽ نوحه خواني ٿيندي آهي. انهيءَ رات ماتم ٿڌو هو، فوجي گهيرو ڪيو بيٺا هئا. هڪڙي پڙائي کي فوجي آفيسر الائي ڇا تان چماٽ وهائي ڪڍي ته وٺي ڀاڄ پئي. شربت جا ڊرم وغيره ڪري پيا، انهن آوازن هيڪاري مومن ڊيڄاري وڌا. مومن گهوڙا به ساڻ ڪاهي وٺي ڀڳا. سائين حسين شاهه اتي هو. وڏا وار، مٿي تي پٽي ٻڌل، هڪلون ڪري گهوڙا ۽ مومن ورائي آيو، اچي حلقو ٺاهي يزيديت مرده باد، حسينيت زنده باد جا نعرا هڻي گهڙيءَ لاءِ ماتم ڪرايائين. انهيءَ جي ٻئي ڏينهن حيدر چوڪ تي به نعرا لڳا. انهن ۾ به حسين شاهه شامل هو. ڪيس داخل ٿيو. انهيءَ ڪيس ۾ لالا قادر، يوسف ٽالپر، مسعود نوراني، پير منور گرفتار ٿيا. يوسف ٽالپر جو وڪيل آفتاب آخوند، مسعود جو رسول بخش پليجو، لالا قادر جو منشي عبدالشڪور، پير منور جو پير الاهي بخش هئا. حسين شاهه جي وڪالت ذوالفقار علي ڀٽي صاحب ڪئي. کيس 9 مهينا سزا آئي. وري 26 جنوري 1969ع جي واقعي ۾ گرفتار ٿيو. ٻيا ساٿي هئس يوسف ٽالپر، لالا قادر، اقبال ترين ۽ غازي صلاح الدين. هڪ سال 7 مهينا سزا ڪاٽي آزاد ٿيو، انهيءَ سزا دوران حيدرآباد ۽ ملتان جيل ۾ رهيو، وري ڊاڪٽر افغان تحريڪ ۾ گرفتار ٿيو، گڏ هئس رفيق صفي، آغا زاهد، مسعود پيرزادو، غلام محمد ساريو، شفيق انصاري، لالا قادر، عبدالڪريم انصاري، يوسف شورو ۽ علي اڪبر بروهي. سزا هڪ سال 5 مهينا ڪاٽيائين. وري ضياءَ دور ۾ 12 مهينا نظربند، وري هاءِ جيڪنگ ۾ 5 مهينا نظربند، وري ايم آر ڊي تحريڪ ۾ 12 مهينا قيد، لک ڏنڊ سزا کان پوءِ 3 مهينا اڻپوري نظربندي.
حسين شاهه سپاف جو ٻيهر به صدر ٿيو. هن کان پوءِ سائين عالم شاهه سپاف جو صدر ٿيو. عالم شاهه به ٽي دفعا طويل نظربنديون وڏي همت ۽ حوصلي سان گذاريون. سندس دور ڪارڪردگيءَ جي لحاظ کان ٿڌو دور هو. عالم شاهه کان پوءِ غازي سپاف جو صدر ٿيو. عالم شاهه سٺو مقرر آهي پر سندس تقرير جوش ڏياريندڙ لهجي بجاءِ ادبي انداز ۾ هوندي آهي.
غازي صلاح الدين 1980ع ۾ سپاف جو صدر ٿيو. غازي واري باڊيءَ ۾ لاڙڪاڻي جو تمام پيارو دوست اياز سومرو جنرل سيڪريٽري ٿيو. غازي کي سپاف ۾ ڪم ڪرڻ جو شروع کان ئي جنون هو. سندس دور ۾ سپاف ڪافي سرگرم رهي. ضياءَ جي سختي وارو دور هو، سرگرمين جي لحاظ کان روشن پنهور کان پوءِ غازي جي صدارت وارو دور سپاف جو سرگرم دور هو. غازي سپاف توڙي ايم آر ڊي کي منظم ڪرڻ ۾ اهم ڪردار ادا ڪيو آهي. غازي ۽ حسين شاهه جو پارٽيءَ جي سٺن مقررن ۾ شمار ٿئي ٿو.
غازي 1969ع ۾ پهريون دفعو گرفتار ٿيو، تڏهن نائين درجي ۾ پڙهندو هو. اها سزا بهاولپور، لانڍي ۽ حيدرآباد جيل ۾ ڪاٽيائين. ٻيو دفعو شيرين سومرو ڪيس ۾ سکر ۽ حيدرآباد جيل ۾ 9 مهينا سزا ۽ 3 مهينا نظربندي. هينئر خيرپور جيل مان حيدرآباد بدلي ٿي آيو آهي.
حسين شاهه، عالم شاهه، غازي ۽ آءٌ جو گڏياسين ته سپاف جو زمانو موٽي آيو، ماضي جون ڳالهيون ڪندي ماڻهو اصل ڪو نه ٿڪبو آهي، ماضي به اهو جنهن ۾ ماڻهو پاڻ کي پهلوان سمجهندو هجي. پوءِ ڪير بس ڪرائي ڳالهائڻ کان. اسين چارئي جو ويٺاسين سپاف جون ڳالهيون دهرائڻ ته سائين اسد الله شاهه مرحوم جون يادون به موٽي آيون. ڪافي دير تائين ان سدا ملوڪ ماڻهو جو تذڪرو ٿيندو رهيو.
اهو به اتفاق آهي ته 3 سال اڳي اڄوڪي ڏينهن تي ئي سائين اسد الله شاهه وفات ڪئي هئي. 21 رمضان تي حضرت علي عليه السلام جي شهادت جي سلسلي ۾ دادن شاهه جي پڙ تان وڏو ماتمي جلوس نڪري، افطار مهل قدم گاهه مولا عليءَ تي ختم ٿيندو آهي. انهيءَ جلوس ۾ سائين نعيم شاهه مٽيارين وارو گڏيو تنهن ٻڌايو ته ”سائين اسد الله شاهه وفات ڪري ويو آهي، کيس اباڻي قبرستان گنجي ٽڪر تي دفن ڪيو ويو آهي.“ نعيم شاهه اهو به ٻڌايو ته ”سندس جنازي کڻڻ کان وٺي سندس دفن ٿيڻ تائين مسلسل بارش پوندي رهي.“ مون کي ياد آهي ته انهيءَ ڏينهن کان شروع ٿيل بارش ساندهه 3 ڏينهن ٿيندي رهي ڄڻ آسمان به هن زندهه دل، علم ۽ انسان دوست شخص جي لاڏاڻي تي سندس چاهيندڙن جي غم ۾ شرڪت ڪري رهيو هو.
سائين اسد الله شاهه، پيارو ساٿي، شفيق بزرگ ۽ ڀلو انسان هو. وزيراعليٰ جتوئيءَ جو آفيسر آن اسپيشل ڊيوٽي هو ۽ سپاف جي معاملن جو انچارج به هو. وزيراعليٰ جي او ايس ڊي کان اڳ ۾ سنڌ ٽيڪسٽ بورڊ جو چيئرمين هو. صوبائي وزير تعليم پيار علي الانا سندس غير موجودگيءَ ۾ بورڊ جي گودامن تي ڇاپو هنيو ته سائين جا صوبائي وزير سان اختلاف ٿي پيا. الانا صاحب جي رويي کي سائين پنهنجي بيعزتي سمجهيو ۽ عهدي تان استعيفيٰ ڏئي ڇڏيائين. سائين اسدالله شاهه، مخدوم طالب الموليٰ سائينءَ جو نهايت پيارو هو تنهن به احتجاج ڪيو ۽ آخر ڀٽي صاحب جي حڪم تي سائينءَ کي وزيراعليٰ جو او ايس ڊي مقرر ڪيو ويو.
سپاف جي انچارج جي حيثيت ۾ سائينءَ سان ڪچهرين ۽ ملاقات جو آغاز ٿيو ۽ اهو سرڪاري تعلق پيار واري گهري تعلق ۾ تبديل ٿي ويو، سائين جي ڄڻ، حسين شاهه غازي ۽ مون کان سواءِ سرندي ڪو نه هئي. سائين ڪڏهن به محسوس ڪو نه ڪرايو ته ڪنهن ڳالهه ۾ ڪو اسان کان وڏو آهي. سندس رويو سدائين پيار، هجت ۽ دوستي وارو ئي رهيو. سائينءَ سان گڏ سنڌ جي شهرن جا ڪافي دورا ڪياسين. ڪيئي ڏينهن ۽ راتيون گڏجي گذاريوسين. ڪار ۾ هجون يا ڪنهن جلسي ۽ گڏجاڻي ۾، رات جو سمهڻ جي تياري هجي يا صبح جي سنبت، سائين جي قرب واري ڪچهري جاري هوندي هئي. سائينءَ سان حسين شاهه جون هجتون ۽ سائين جا تبصرا ۽ جواب سبحان الله .
سائين مختلف شهرن جي دوري دوران ڪنهن نه ڪنهن شخص لاءِ چوندو هو ته ”حسين شاهه، هي ماڻهو مون سان گڏ پڙهيو اٿئي.“ هڪڙي ڏينهن اسد الله شاهه ڪنهن دوست جو ساڳيو تعارف ڪرايو ته حسين شاهه چيس ”سائين اوهين وڻن جي هيٺيان پڙهيا آهيو ڇا؟“ سائين پريشان ٿي پڇيو ڇو؟ حسين شاهه چيس ته ”جيترا ماڻهو اوهان ڏسيا آهن اوترا ماڻهو ته ڪنهن ڪلاس روم ۾ ماپي ڪو نه سگهندا، تنهنڪري سمجهيم ته اوهين شايد وڻن هيٺان پڙهيا آهيو.“ پوءِ سائين وڏو ٽهڪ ڏئي نج ٽکڙائي لهجي ۾ چيو ”اي حسين شاهه، آهي تو واري ڳالهه سچي.“ حسين شاهه سان سدائين خليفو گڏ هوندو آهي. سائينءَ جو ساٿي ورلي ڪو رئيس غلام حيدر وانگر صبرائتو، گهٽ ڳالهائو هوندو آهي، نه ته سائينءَ وارو خليفو پنهنجو مٽ پاڻ هوندو آهي. يعني صفا سوکڙي هوندو آهي. تن ڏينهن ٻين دوستن کانسواءِ پيارو دوست صديق يوسفاڻي به هميشه حسين شاهه سان گڏ هوندو هو. صديق جي اک ۾ ٿورو فرق آهي پر سٺو دوست ۽ زنده دل انسان آهي. ڄاڻي واڻي رکي رکي کنگهڻ مهل هڻڪار ڪندو هو. اهڙيون ٻه ٽي کنگهڪارون، سائين اسدالله شاهه جي اڳيان به ڪيائين. سائين ڪافي دير صبر ڪري حسين شاهه کي چيو ”اي حسين شاهه، اسين ڪي ڀاڙيا آهيون!؟“ حسين شاهه چيو ”سائين خدا جي پناهه، خير آهي؟“ سائين چيو ” نه نه ٻڌاءِ، اسين ڀاڙيا آهيون؟“ اهو سوال سائين اسدالله ٻه ٽي دفعا زور ڏئي حسين شاهه کان پڇيو، ( سائين اسد الله شاهه ڀاڙِ ئي جي جاءِ تي ٻيو لفظ استعمال ڪيو هو) حسين شاهه چيو نه ”سائين، اوهين اهو ڇو پيا چئو؟“ تڏهن اسدالله شاهه چيو ته ”پوءِ تو وارو هي ممڙو سڄو ڏينهن ڇو ويٺو منهنجي آڏو کنگهڪارون ڪري.“ صديق وري کنگهڪار ڪو نه ڪئي پر پوءِ جڏهن به صديق سامهون ٿي آيو دوستن ٽهڪ ٿي ڏنا.
سائين سنڌ جي نامور ماڻهن سان ڪچهريون ۽ ملاقاتون ڪيون هيون، اڪثر ڪچهرين ۾ سائين انهن جا احوال به پيو ٻڌائيندو هو. سائين پير عبدالستار جان سرهنديءَ کان ڏاڍو متاثر هو، ڏاڍي تعريف ڪندو هو پير صاحب جي، چوندو هو ته ”پير عبدالستار جان ۽ مخدوم محمد زمان سنڌ جا حسين ترين انسان آهن.“ سائين اسد الله شاهه، پير صاحب جي شڪل صورت سان گڏوگڏ سندس علم ۽ معاملا فهميءَ جي به تعريف ڪندو هو. چوندو هو ته پير صاحب پنهنجي حياتيءَ ۾ سنڌ جي سمورن سياسي توڙي سماجي شخصيتن لاءِ قابل احترام ۽ قابل اعتبار شخصيت هو.“
سائين اسدالله شاهه مخدوم صاحب جي تعريف ڪندي ته اصل ڪو نه ٿڪبو هو. ٻڌائيندو هو ته سندس تعليم حاصل ڪرڻ جو سهرو به مخدوم صاحب تي آهي. ٻڌائيندو هو ته ”مون اڳٺ ۽ گنجيون اُڻي شروعاتي تعليم حاصل ڪئي.“ انهيءَ سلسلي ۾ سيد ميران محمد شاهه جي به تعريف ڪندو هو. سائين اسدالله شاهه بهترين شاعر به هو، علمي ادبي سرگرمين ۾ به ڀرپور حصو وٺندو هو پر کيس پنهنجي غربت جي ڪري گهڻين ڏکيائين کي منهن ڏيڻو پوندو هو. ”مخدوم صاحب جي محبت ۽ سرپرستي ۽ سائين ميران محمد شاهه جي مدد کانسواءِ آءٌ هن منزل تي اصل ڪو نه پڄان ها.“ سدائين پيو چوندو هو.
سائين هڪ واقعو ٻڌائيندي چيو ته ”شاهه ڀٽائيءَ جي ميلي تي ادبي ڪانفرنس جي شروعات هئي. مخدوم صاحب ۽ ميران محمد شاهه انهيءَ سلسلي ۾ ڪافي سرگرم هئا. ڪوششون وٺي سمورن وڏن ننڍن شاعرن، اديبن کي گڏ ڪندا هئا. هڪڙي ڀيري شاعري جي آخري ڏينهن مخدوم صاحب، مولانا گرامي، عقيلي صاحب ۽ مون کي ڪار ۾ چاڙهي هالا وٺيو پئي ويو. ڪار ۾ اڳيان مخدوم صاحب ويٺل هو، پوئين سيٽ تي هڪڙي پاسي گرامي صاحب، ٻئي پاسي عقيلي صاحب ٻئي پهلوان گوڏا کولي ويهي رهيا، وچ ۾ آئون رڳو نالي ماتر سيٽ تي هئس پر ڪڇي ڪو نه ٿي سگهيس. گاڏي هلندي ٻنهي بزرگن مان ڪنهن چيو ته ”اسدالله شاهه تنهنجي ڪپڙن ۾ پگهر جي ته ڪيڏي ڌپ آهي.“ اها ڳالهه مخدوم صاحب به ٻڌي. مخدوم صاحب گاڏي ۾ رکيل فروٽ مان ڪيلو ڪڍي مون کي چيو ته کائو. مون اڌ کاڌو ته مخدوم صاحب مون کان ڪيلو وٺي اڌ پاڻ کاڌو ۽ پوءِ چيائين ته ”عقيلي صاحب، اسدالله شاهه جي ڪپڙن ۾ پگهر جي ڌپ نه پر پيار جي خوشبو آهي.“ سائين اسدالله ٻڌايو ته ”انهن ڏينهن مون وٽ ڪپڙا گهڻا ڪو نه هئا، هڪڙي وڳي ۾ ئي ڀٽ شاهه ويو هئس. سڄو ڏينهن ادبي ڪانفرنس جي سلسلي ۾ مصروف رهندو هئس ۽ رات جو اهو وڳو ڌوئي، سڪائي صبح جو پائيندو هوس. ميڙي جي آخري ڏينهن وڳو ڌوئي ڪو نه سگهيس ۽ اڻ ڌوتل ڪپڙن سان ئي مخدوم صاحب سان گڏ هالا وڃي رهيو هوس پر مخدوم صاحب جي محبت منهنجي هميشه لاءِ عزت وڌائي ڇڏي.“ سائين مخدوم صاحب سان گذاريل وقت جا ڏاڍا مزيدار ۽ دلچسپ قصا ٻڌائيندو هو. سائين اهو به ٻڌايو ته عقيلي صاحب ۽ فقير عيسيٰ خواجه (ميرپور بٺورو) ڇير ٻڌي مخدوم صاحب جي محفل ۾ نچندا هئا. انهن محفلن ۾ مخدوم صاحب پاڻ به باجي تي ڳائيندو هو.
فقير عيسيٰ، پيريءَ ۾ مون به ڏٺو. جواني ۾ حسين شخص هوندو هو. فقير صاحب ڏاڍو نفيس ماڻهو، ٺٽي ضلعي جي لٺ وڏيرن جي گروپ جو اهم رڪن هو. غريبن سان گهٽ پوندي هئس. جڏهن مون ڏٺو تڏهن به نوڪرن کانسواءِ ورلي ڪو ماڻهو ايندو هئس. بنگلي تي ڪچهري لاءِ سواءِ انهن سياسي ڪارڪنن جي جن کي سندس سرپرستي حاصل هئي ۽ جيڪي سرگرم ئي رڳو هن جي صلاحن مڃڻ لاءِ هئا. انهن جو گهڻو ڪم تنظيم ۽ سندن عهديدارن ۽ برانچن خلاف پڪارڻ هو. فقير صاحب انهن ڏينهن ماڻهن بجاءِ جانورن سان وڌيڪ پيار ڪندي نظر ايندو هو. فقير صاحب کي محمد خان سومرو ۽ سندس ورڪرن ۽ جيالن جي ٽيم بنهه ڪو نه وڻندي هئي. ورڪر به گهٽ ڪو نه ڪندا هئا، جو جيڪي وڏيرا پارٽيءَ ۾ شامل ڪو نه ٿيا سي ته ٺهيو پر جيڪي شامل ٿيا تن جا به تڻ اهڙا تپائيندا هئا جهڙو اڄ به اهي دشمن ئي هجن. وڏيرن به گهٽ ڪو نه ٿي ڪئي، پنهنجا ڪيئي جيالا بڇي ڇڏيا هئائون. تنظيم کي، پر فقير صاحب پاڻ به عملي طرح انهن جيالن جي مڏي ڦٽائڻ پويان هو. الائي ڪٿان فقير صاحب ٽيپ رڪارڊ جي اها ڪيسٽ هٿ ڪئي جنهن ۾ اها محفل رڪارڊ ٿيل هئي جنهن ۾ محمد خان سومرو ۽ ٻيا جيالا شريڪ هئا. گلاسن جي ٽڪرجڻ جا آواز ۽ ابراهيم منشيءَ جي آواز ۾ سندس شاعري (جنهن لاءِ چيو ويو ته ڀٽي صاحب ۽ سندس خاندان خلاف آهي) به رڪارڊ ڪئي ويئي هئي. فقير صاحب اها ڪيسٽ، وزيراعظم ڀٽي صاحب، وزيراعليٰ ۽ پارٽيءَ جي سمورن عهديدارن ڏي موڪلي. اها ڪيسٽ فقير صاحب مون کي به ٻڌرائي. محمد خان سومري ۽ منشي خلاف انهيءَ ڪيسٽ به وڏو ڪردار ادا ڪيو.
فقير صاحب وٽ سائين اسدالله شاهه سان گڏ ويو هوس. ڏاڍيون پراڻيون ڳالهيون ٻڌڻ لاءِ مليون هيون. سائينءَ سان گڏ اڪثر ڪراچي هوٽل جي ان ڪچهريءَ ۾ به شريڪ ٿيڻ جو موقعو مليو جنهن ۾ ان وقت جا نامور دانشور، فنڪار ۽ سياسي اڳواڻ شريڪ ٿيندا هئا. سائين ان ڪچهريءَ ۾ گهڻو ڪري گرامي صاحب سان ملڻ هلندو هو.
سائين اسدالله شاهه پنهنجن گهڻن معاملن جي سلسلي ۾ حافظ شيرازيءَ جي ديوان تي فال به وجهندو هو. حافظ ۽ خيام ٻڌائيندي سائين مست ٿي ويندو هو.
سائينءَ کي پنهنجي پهرين گهرواري سان ڏاڍو پيار هو ۽ اڪثر کيس ياد ڪندو هو. ٻڌايائين ته ”پهرين گهرواريءَ جي وفات کان ڪجهه ڏينهن پهرين منهنجي عجيب غريب اداسي واري ڪيفيت هئي ۽ انهيءَ ڪيفيت ۾ ئي مون به ٻه قطعه لکيا ۽ عجيب اتفاق ٿيو ته جنهن ڏينهن مون اهي قطعه مڪمل ڪيا، انهيءَ ڏينهن پهرين گهرواريءَ جو انتقال ٿي ويو، ٻنهي قطعن جون پهريون سٽون مون کي ياد آهن. هڪڙي قطعي جي سٽ هئي ”حسرتون ويئون گذاري ٿي خفا“ ٻي قطعي جي پهرين سٽ هئي، ”دل ۾ آهن حسرتن جا سوَ مقام.“ سائين کي سهڻي شاعري ۽ گانا ٻڌندي به ڏاڍو لطف ايندو هو. سائين اڪثر ٽوئر ۾ غازيءَ کان ٻڌندو هو.
یہ عالم شوق کا دیکھا نہ جائے،
یہ بت ہے یا خدا دیکھا نہ جائے۔

رئيس امروهيءَ جواعتراف

سائين اسد الله شاهه جي آفيس ۾ ئي اردو جي مشهور دانشور رئيس امروهيءَ سان ملاقات ٿي. رئيس امروهي، سائين وٽ قومي يڪجهتي ڪائونسل جي تشڪيل جي سلسلي ۾ آيو هو (اردو دانشورن جي پنهنجي ذاتي سوچ ڪهڙي به هجي ان تي عمل به ضرور ڪندا پر هر حڪومت جي قومي يڪجهتي قائم ڪرڻ واري سرڪاري سڏ تي به وڏي شوق سان ايندا) سائين اسدالله منهنجو تعارف ڪرايس، وري سندس بابت مون کي ٻڌايائين ته مون چيس ته ”آءٌ رئيس صاحب کان ڏاڍو متاثر هئس (متاثر پڙهي ڪو نه ٿيو هئس جو ان کي سمجهي اڃا ڪو نه ٿي سگهيس پر سندس متعلق عجيب غريب خبرون ٻڌي متاثر ٿيس) رئيس امروهي صاحب منهنجي واتان ”هئس“ ٻڌي مون کان پڇيو ”هئس، جو مطلب ڇاهي مون کان ڪا غلطي ٿي آهي؟“ مون چيس ”اهل علم کي اهل دل هئڻ گهرجي ۽ اهل دل جو انسان دوست هجڻ لازمي آهي.“ چيائين ”صاف ٻڌايو مون کان ڪهڙو ڏوهه ٿيو آهي.“ چيومانس”اوهان مان ”اردو ڪا جنازه هي ذرا ڌوم سي نڪلي“ لکڻ جي اميد ڪو نه هئي. انهي شاعري بيپناهه ماڻهن کي قتل ڪرايو. مهاجرن ۽ سنڌ جي مستقل باشندن جي وچ ۾ نفرتون وڌايون آهن.“ اهو ٻڌي رئيس امروهي صاحب اٿيو ۽ اچي منهنجي پيشانيءَ تي چمي ڏنائين، چيائين ”معاف ڪريو انسان آهيان، مون کان گناهه ٿيو آهي.“ رئيس امروهي انهيءَ ملاقات ۾ اسان کي شام جي دعوت ڏني، شام جو عالم شاهه ۽ عبدالغفور نظاماڻي (بدين) سان گڏجي اتي ويس. بنگلو گارڊن جي علائقي ۾ هو، اتي به شام جو وڏي ڪچهري هئي، وچ ۾ وڏي نڙ وارو حقو رکيل هو ۽ چوڌاري وڏا ننڍا دانشور ويٺا هئا. حقي واري ڪچهريءَ کان اڳ ۾ رئيس صاحب وٽ جنهن ڪمري ۾ وڃي ويٺاسين، اتي ڪافي مرد ۽ عورتون ساڻس ملاقات ڪري پنهنجي مسئلن ۽ مشڪلاتن جو حل پڇي رهيون هيون. رئيس صاحب جي سيڪريٽري ملاقاتين کان زوري وقت جي پابندي پئي ڪرائي. ملاقاتي ويا ته ڪافي دير رئيس صاحب سان ڪچهري ٿي. ڪچهريءَ ۾ پهرين لڪي لڪي، پوءِ ظاهر ظهور، مئي نوشي ڪندو رهيو. ڪچهريءَ ۾ رئيس صاحب پنهنجي شاعري به ٻڌائي ته ڪمال امروهي ۽ مينا ڪماريءَ جا قصا به ٻڌايا. رئيس صاحب جي ڪچهري ۾ ”فولاد خان“ عبدالوحيد صديقي به ويٺو هو. رئيس صاحب اسان کي پنهنجي نفسياتي علاج جو مرڪز گهمڻ جي به دعوت ڏني پر سنگت شوق جي باوجود به اهو مرڪز ڏسي نه سگهي.
سائين اسدالله شاهه 1977ع جي چونڊن دوران اليڪشن سيل جي آفيس جو انچارج به رهيو، سيل جي آفيس سيڪرٽيريٽ جي نئين بلڊنگ جي ستين فلور تي هئي. انهيءَ اليڪشن آفيس ۾ پاڪستان جي مشهور اردو شاعر جميل الدين عالي ۽ محسن ڀوپاليءَ سان ملاقات ٿي. اهي ٻئي به اليڪشن جي سلسلي ۾ سرڪار جي مدد لاءِ آيا هئا.سائين اسدلله شاهه حسب معمول ڏاڍي پيار مان تعارف ڪرايو. سائين منهنجي تقريرن جي حوالي سان ڏاڍيون همت ڏياريندڙ ۽ محبت ڀريون ڳالهيون چوندو هو. وري مون کي چيائين هي جميل الدين عالي صاحب آهي ۽ هي محسن ڀوپالي آهي. مون چيو ”سائين جميل عالي صاحب اڄڪلهه پاڪستان جو قومي شاعر آهي (منهنجو اشارو اسلامي سربراهه ڪانفرنس جي موقعي تي لکيل تراني ڏانهن هو) باقي محسن صاحب جو ته آءٌ پرستار آهيان.“ محسن ڀوپالي اها ڳالهه ٻڌي ڏاڍو خوش ٿيو ۽ چيائين ”توهان مون کي پڙهيو آهي؟“ ٻڌايومانس ته منهنجي چاچي لعل بن يوسف جي واتان سندس (ڀوپالي جا) بهترين شعر مون ٻڌا آهن، رسالن ۾ به پڙهيو اٿم پر هڪڙو شعر ته خاص ڪري سياسي تقريرون ڪندڙن کي ڏاڍو ياد آهي ته:
جاہل کو اگر جہل پہ انعام دیا جائے،
اس حادثہ وقت کو کیا نام دیا جائے،
مئخانے کی توہین ہی رندوں کی ہتک ہے،
کم ظرف کے ہاتھوں میں اگر جام دیا جائے۔
محسن ڀوپالي شعر ٻڌي چيو ”هڪڙو شعر ڀٽو صاحب لاءِ لکي آيو آهيان، اوهان کي اهو به پسند ايندو. پوءِ شعر ٻڌايائين ته:
چڑھتے سورج کو گالیاں دینا،
ہے مشغلہ یہی اندھیروں کا،
شب پرستوں کے روٹھ جانے سے،
کام رکتا نہیں سویروں کا۔
1977ع جي چونڊن کان پوءِ ئي پي اين اي جي تحريڪ هلي. ظالمن، غاصبن، تعصبين جي سازش ڪامياب ٿي ته ڪيئي خواب اڌورا رهجي ويا، ڪيئي ميڙا ڦٽي ويا. سائين اسدالله شاهه کي 1977ع جي تبديليءَ کان پوءِ ڏاڍو پريشان ڪيو ويو، سائينءَ کان تن معاملن جي پڇا پئي ٿي جن سان سائينءَ جو واسطو ڪو نه هو. سائين نه سخت دل سياسي ڪارڪن هو نه نرڄو ڪامورو. سائين کي مستقل بيچيني ۽ پريشاني دل جو مريض ڪري وڌو ۽ انهيءَ بيماري کيس پنهنجن چاهيندڙن کان هميشه لاءِ جدا ڪري ڇڏيو.
اڄ نه اوطاقن ۾، طالب تنوارين،
آديسي اٿي ويا مڙهيون مون مارين،
جي جيءُ کي جيارين، سي لاهوتي لڏي ويا.

جيل جي حوض ۾ ٽٻي هڻڻ جو مقابلو

(22- جون 1984ع)
صبح جو نائين وڳي ڌاري مولانا جاويد نعماني ۽ رفيق صفي آيا، ٻڌايائون ته مولانا صاحب جي جيل بدلي ٿي آهي، ڪراچي وڃي رهيو آهي. تيار ٿي حسين شاهه، غازي ۽ آءٌ مولانا کان موڪلائڻ وياسين. ٻارهين وڳي ڌاري مولانا ڪراچيءَ لاءِ روانو ٿي ويو. مولانا صاحب جيل جو سٺو ساٿي هو. سکر مان رفيق صفيءَ سان بند وارڊ ٿي آيو هو. هتي ڪنهن سان واقفيت ڪو نه هئس. بند وارڊ مان نڪرڻ کان پوءِ دوستن سان رلي ملي ويو، ڪچهرين ۾ شريڪ ٿيندو هو، جيل ۾ تمام سٺو وقت گذاريائين. شڪل شبيهه، اوچي ڪراڪلي ٽوپي، لباس ۽ گفتگوءَ مان مولانا ئي لڳندو هو. پاڻ کي پ پ جو سڏائيندو هو پر مون سندس نالو اڳ نه ٻڌو هو. روز شام جو ڪامريڊ سان گڏ ماڙيءَ وٽ ٺهيل حوص ۾ هوندو هو. حوض ۾ ٽٻي هڻڻ جو مقابلو به ٿيندو هو. مقابلي ۾ ڪامريڊ علي احمد جوڻيجو، مولانا نعماني، سائين حسين شاهه ۽ پير مڪرم حصو وٺندا هئا. هڪڙي مقابلي ۾ ڪامريڊ 102 سيڪنڊن جي ٽٻي هڻي پهريون نمبر آيو، ٻئي نمبر تي مولانا نعماني هو جنهن 98 سيڪنڊ ٽٻي هنئي.
ڪجهه ڏينهن اڳ ۾ سواداعظم جي اڳواڻ مولانا ذڪريا، نعماني صاحب جي رهائي جو مطالبو ڪيو هو. مولانا ٻڌايو ته ايران ۽ افغانستان جو دورو ڪيو اٿس ۽ کيس هالينڊ مان انٽرپول ذريعي گرفتار ڪري واپس پاڪستان وٺي آيا آهن.

قادر ڀان، يونس ڀان ۽ حنيف سرواڻ کي جيل ۾ ڪوڙا هنيا ويا

(24- جون 1984ع)
شام جو ڇهين وڳي ڪورٽ وارڊ ۾ دعوت جو سڏ هو. دعوت ۾ ويس ته 25-30 دوست ويٺا هئا. هڪڙي دوست اٿي ٻڌايو ته هيءُ دعوت بخت کهاوڙ طرفان محترم يونس ڀان ۽ قادر ڀان جي رهائيءَ جي خوشي ۾ منعقد ڪئي ويئي آهي ۽ اوچتو اهو به اعلان ڪيائين ته ”هاڻ مولابخش چانڊيو ٻه اکر ڳالهائيندو.“ اعلان اوچتو ته هو پر هاڻ هر ڪچهريءَ ۾ تقرير لازمي مضمون ٿي ويو آهي. هر تقريب ۾ پنهنجي تقرير به دعوت جي چانهه سان گڏ ضروري ٿي ويئي آهي، سو ٻه اکر ڳالهايم.
قادر ڀان جيئي سنڌ اسٽوڊنٽس فيڊريشن جو دوست آهي ۽ يونس ڀان پارٽي جو ساٿي آهي. سپاف جو پراڻو يار آهي. راڻي خان ڀٽي جي زماني ۾ تعلقي سجاول جو نائب صدر هو. ٺٽي ۽ سجاول جي اسٽيج جو به سٺو اداڪار آهي. گرفتاريءَ کان اڳ ۾ ٺٽي شگر مل ۾ اڪائونٽ اسسٽنٽ هو، ٺٽو شگر مل مزدور يونين جو جوائنٽ سيڪريٽري به آهي. يونس ۽ قادر 18 سيپٽمبر 1983ع تي جلوس ۾ گرفتاري پيش ڪئي. هنن سان گڏ حنيف سرواڻ ۽ محسن سنڌي به گرفتار ٿيا. هي ٻئي دوست به وڏا صبرائتا ۽ همت وارا دوست آهن. محسن سنڌي سپاف جو پراڻو دوست آهي. گرفتاري جي ڪري نوڪري ختم ٿي ويئي اٿس پر غريبي سندس همت کي ڪمزور ڪو نه ڪيو آهي. قادر ڀان کي هڪ سال 10 ڪوڙا ۽ 6000 رپيا ڏنڊ جي سزا ملي. قادر ڀان، يونس ڀان ۽ حنيف سرواڻ کي ڪوڙا هنيا ويا. حنيف جي بنهه ڪمزور جسم کي ڏسي ڪو به اعتبار ڪو نه ڪندو ته هن ڪو وڏي همت سان ڪوڙا کاڌا ۽ صبر سان جيل ڪاٽيو هوندو.
سجاول ۽ ٺٽي ۾ هن جدوجهد ۾ اڳتي رهيو. هتي جا ڪافي دوست گرفتار ٿيا. هنن دوستن تي جلوس دوران تشدد به گهڻو ڪيو ويو. سجاول جي گرفتار دوستن ۾ بابو شاهه، شاهد شاهه، شفيق شاهه (ٽئي ڀائر) ارشاد جتوئي، عبدالستار ميمڻ، يعقوب عمراڻي، ٻڍو، سمن پارهيڙي، اڪبر شاهه، حاجي ٻاگهل، سرويچ سجاولي، عثمان سرويچ، عبدالواحد خليفو، غلام حسين لغاري، صديق، عمر ڀان، عبدالغفور شيخ، عاليجاهه ميمڻ، پير هاشم شاهه، پير محمد شاهه، پير قطب شاهه، پير گل حسن شاهه، ڪرم علي، فاروق درس، سرتاج، مارو شورو، نياز ڀٽي ۽ ٻيا سجاول مان اٽڪل 54 ساٿي گرفتار ٿيا. پ پ جي مٿين دوستن کان سواءِ عوامي تحريڪ سان واسطو رکندڙ دوست به شامل آهن.

باقي وڃي 27 ڄڻا بچياسين

(29- جون 1984ع)
ڪجهه ڏينهن کان وري رهائيءَ جون خبرون گرم آهن. رمضان جي معافي جو به انتظار هو، معافي ملي به پر جيترن دوستن کي رها ٿيڻ کپندو هو، اوترا رها ڪو نه ٿيا. 27 تاريخ تي 18 ڄڻا رها ڪيا ويا ۽ ڪجهه دوستن کي، جن کي به رها ٿيڻو هو تن کي سزا پوري ڪٽڻ جي باوجود به روڪيو ويو ۽ چيو ويو ته کين سڀاڻي رها ڪيو ويندو ۽ ٻين به ڪافي دوستن جي رهائي عمل ۾ نه آئي. لسٽون ٺهن پيون 28 تاريخ تي ڪافي دوستن جا مائٽ به آيا پر اهي دوست جن کي ڪوڙا به لڳي چڪا هئا، شام تائين رها نه ڪيا ويا ۽ سندن مائٽ سڄو ڏينهن اُس ۾ انتظار ڪري شام جو پنهنجي ڳوٺن ڏانهن هليا ويا.
اڄ صبح جو اٿياسين، چانهه پي آئون ۽ غازي به وڃي بلوچ صاحب (ظهور عالم بلوچ) جي ڪچهري ۾ شريڪ ٿياسين. ڪجهه ڏينهن کان صبح جو بلوچ صاحب وٽ ڪچهري ٿيندي آهي. اسين پهتاسين ته گرما گرم بحث جاري هو. حسين شاهه، ستار راڄپر ۽ سندس دوست مڪمل صوبائي خودمختياريءَ جا حمايتي هئا ۽ بلوچ صاحب وفاق جي ڀرپور وڪالت پئي ڪئي. ڪچهريءَ مان اٿي اچي ناشتو ڪيوسين ته سائين حسين شاهه اخبار کڻي آيو ۽ اچي ٻڌايائين ته حڪومت سياسي قيدين جي رهائيءَ جو آرڊر ڪري ڇڏيو آهي. اخبار پڙهي سين، خبر سچي هئي. انهيءَ مهل آفيس ۾ ڪم ڪندڙ شفيع آيو ۽ اچي حسين شاهه ۽ غازيءَ کي چيائين ته جلدي تيار ٿي ماڙي تي اچو. ٻئي ڄڻا تيار ٿي ويا ته آءٌ وهنجڻ ويس. تيار ٿي ماڙيءَ تي ويس ته خبر پئي ته سائين ۽ غازي رها ٿي جيل مان ويا به هليا. ماڙيءَ جي ٻاهران ڪافي دوستن جو سامان پيو هو، ڪي دوست آيا پئي ۽ هڪ ٻئي کان موڪلايائون پئي. چاچو شاهنواز خان ۽ فدا حسين ڏيرو به دوستن کان موڪلائي رهيا هئا. اتي ئي خبر پئي ته عالم شاهه ۽ اشفاق صديقيءَ جو نالو رهائي واري لسٽ ۾ آهي، اهي به تيار ٿي آيا. اٽڪل هڪ وڳي تائين 81 کن دوست رها ٿي ويا، باقي 27 ڄڻا رهجي ويا جن ۾ شير خان لنڊ، پير مڪرم، سندس سؤٽ، شڪيل پٺاڻ، ستار راڄپر آئون ۽ ٻيا دوست آهيون. ٻنپهرن جو ڪمري تي آيس ته ڪمري ۾ ضرورت جو سامان بلڪل ڪو نه هو، ايستائين جو پيئڻ لاءِ گلاس ۽ کائڻ لاءِ پليٽ به ڪو نه هئي. هنڌ ۽ ڪپڙن کي ڇڏي باقي هلڪو ڦلڪو سامان برداشتي پاڻ ۾ ورهائي کڻي ويا جو هنن سمجهيو ته هڪڙو به سياسي قيدي ڪو نه بچندو، پر کين ڪهڙي خبر ته ڪي بختن وارا بچندا تن لاءِ به ڪي ٽپڙ ڇڏجن. شام جو پنجين وڳي تائين پاسا ورائيندو رهيس پر ننڊ ڪا نه آئي. اٿي ستار راڄپر جي ڪمري ۾ آيس. ڪچهريءَ ۾ شير خان لنڊ ٻه گيت ٻڌايا ڇهين وڳي ڌاري وارڊ کان ٻاهر نڪتس ته خبر پئي ته پير مڪرم جي ڊپٽي سان تيز ڪلامي ٿي پئي آهي جو ڊپٽي هاڻ سختي ڪرڻ جي ڳالهه ٿي ڪئي. جيل وارن جون اکيون، ساٿين جي رها ٿيڻ شرط ئي ڦري ويون هيون. ٻنپهرن جو دوست رها ٿي ويا ۽ ان مهل آفيس ۾ ويس ته ايس پي سموري عملي سان ويٺو هو، چيائين ته ”هاڻي اٺين وڳي ڌاري بند ٿيو ۽ اي ڪلاس خالي ڪري سڀئي بي ڪلاس وارڊ ۾ گڏجي رهو.“ مون کيس چيو ته ”اڄ اسين به تپيا ويٺا آهيون. اسان کي خبر آهي ته هاڻ اوهين پنهنجو جاهه و جلال ضرور ڏيکاريندؤ پر في الحال ڇڏيو. عيد کان پوءِ انهيءَ مسئلي تي سنگت سان ڳالهائينداسين.“
شام جو بلڪل خاموشي هئي. چند دوست اداس ويٺا هئا، پير مڪرم حوض ۾ وهنتو پئي. چيائين ماحول کي ٺيڪ ڪرڻ لاءِ معمول وارو پروگرام جاري رکيو اٿم. اڄ وارڊ ۾ به خاموشي هئي. محمد علي ڀرڳڙي جو ٽيپ رڪاڊر بند هو. انڊين پراڻا گانا ۽ جلال چانڊيو ٻڌڻ ۾ ڪو نه پئي آيا. حسين شاهه جون مزيدار خبرون، دوستن جا ٽهڪ ۽ هڪلون ڪو نه هيون، شام جو ڪچهريءَ ۾ دوست حسين شاهه کي ياد ڪري رهيا هئا.
رات جو ڏهين وڳي ڌاري بند ٿياسين. ڪامريڊ شير خان لنڊ مون سان اچي رهيو، ڪافي دير ڪچهري ٿي. شير خان پنهنجي سياسي حياتي جون خبرون پئي ٻڌايون جنهن ۾ گهاريل جيل جو تذڪرو ۽ موجوده صورتحال تي تبصرو به هو. ڪچهريءَ کان پوءِ شير خان لنڊ پنهنجي پياري آواز ۾ امداد حسيني جي وائي.
ٽڙندا ڪاڪ ڪنول،
او راڻل تڏهن ملنداسين.
نڪو پهرا پيار تي نڪا جهل پل
شيخ اياز جي وائي:
عشق اسان وٽ آرائينءَ جيئن، آيو جهول ڀري
نهٺا نيڻ پرينءَ جا ايئن، جيئن رڻ ۾ رات ٺري
۽ نوجوان شاعر اڪبر شاهه جي پيارن گيتن ۽ شير خان جي ڪچهريءَ وري ساهه وجهي ڇڏيو. وقتي اداسي ختم ٿي وئي، دير تائين ڪچهري ڪندا رهياسين.

شير خان لنڊ: شينهن قومي ڪارڪن

شير خان لنڊ جيڪو جيل ۾ سدائين ڳڻتين کان آجو نظر ٿي آيو، سو اٽڪل 44 بهارون پورهئي ۽ سياسي جدوجهد ۾ گذاري چڪو آهي. 4 درجا سنڌيءَ جا پڙهيل آهي، ٻڌايائين ته هن عبدالله بخاري سان گڏجي ڪميونسٽ گروپ ۾ ڪم ڪيو هو. ان زماني ۾ ڪميونسٽ پارٽي نعپ ۾ شامل هوندي هئي، تنهن جا چار گروپ هئا جيڪي امام علي نازش، جمال نقوي، طفيل ۽ عبدالسلام سان منسوب هئا، انهن ۾ 4 سنڌي گهڻو سرگرم هئا ۽ چارئي محترم بزرگ حيدربخش جتوئي، قاضي فيض محمد، غلام محمد لغاري ۽ سوڀو گيانچنداڻي هئا. ٻڌايائين ته نعپ سان اختلافن سبب ڪافي دوست ڌار ٿيا ۽ انهن گڏجاڻيءَ ۾ 1968ع ڌاري سنڌي عوامي تحريڪ جو بنياد وڌو. پهرين گڏجاڻيءَ ۾ 80-82 ماڻهو گڏ ٿيا هئا. گڏجاڻي غلام مصطفيٰ ڀرڳڙي جي بنگلي تي ٿي هئي. تنظيم لاءِ محترم شيخ اياز سکر لاءِ، محترم قاضي فيض محمد کي نواب شاهه، مولوي مراد ٺٽي، محترم فاضل راهو بدين، محترم ڪامريڊ غلام محمد لغاري ٿرپارڪر ۽ محترم عبدالحفيظ قريشي حيدرآباد لاءِ ڪنوينر مقرر ٿيا. شير خان ٻڌايو ته هو پاڻ سنڌي هاري ڪاميٽي ۾ سرگرم ٿيو ۽ 1974ع ۾ محترم رسول بخش پليجي سان اختلاف، سنڌي عوامي تحريڪ کي پاڪستان جي سطح تي تنظيم ۾ تبديل ڪرڻ سبب ٿيا. شير خان 1982ع ۾ پي اين پي ۾ شامل ٿيو هو. ٺٽي ضلعي جي ڪاميٽي جو ميمبر آهي. 1964ع ۾ پهريون دفعو سنڌي ادبي ڪچهرين جي سلسلي ۾ حڪومت خلاف سرگرمين جي الزام هيٺ گرفتار ٿيو. 35-30 ڏينهن لاڪ اپ ۾ هو. انهيءَ زماني ۾ لاڪ اپ ۾ رات جو سڀني قيدين کي هڪڙي سنگهر ۾ سلهاڙيو ويندو هو، رات جو جيڪڏهن ڪو ضروري حاجت لاءِ اٿندو هو ته سڀني قيدين کي اٿڻو پوندو هو. ٻيون ڀيرو 1966ع ۾ ون يونٽ خلاف تحريڪ دوران گرفتار ٿيو، ۽ ٽيون ڀيرو وري وڏيرن تلهار ۾ چوريءَ جو ڪوڙو ڪيس داخل ڪرائي کيس گرفتار ڪرايو. تنهن ۾ ڏيڍ مهينو کن بدين ۾ قيد هو. سنڌي لسٽن واري تحريڪ ۾ چوٿون دفعو گرفتار ٿي 2- مهينا کن جيل ڪاٽيائين يوسف ٽالپر کي آزاد ڪرائڻ جي سلسلي ۾ پنجون دفعو گرفتار ٿيو. ستون ڀيرو کيس 110 ۾ گرفتار ڪيو ويو. سجاول ٿاڻي مان مهيني کان پوءِ آزاد ٿيو، وري 110 ۾ گرفتار ٿي ويو. انهيءَ مان آزاد ٿيو ته ڌاڙي جو ڪيس مٿس سيٺ عبدالهادي ميمڻ ڪرايو جنهن جي زمين تي هارين قبضو ڪيو هو. انهيءَ ڪيس ۾ فاضل راهو، مير پير بخش ۽ شير خان لنڊ جوابدار هئا. فاضل راهو کي هڪ سال سزا آئي. وري 107 جي ڪيس ۾ ڪيترائي ڏينهن قيد رهيو. 1970ع ۾ قلم اي 16 تحت لاڏين جي لاڪ اپ ۾ ڏيڍ مهينو ڪاٽي رها ٿيو ته 16 ڏينهن کان پوءِ وري گرفتار ڪيو ويو. 1971ع ۾ خون جي ڪيس ۾ 3 مهينا جيل ۾ رهيو. 1972ع ۽ 1974ع ۾ ڊي پي آر ۾ 3 مهينا ڪراچيءَ ۾ قيد هو. وري ڊي پي آر ۾ 8 مهينا ۽ سنڌ ڪرائيم ڪنٽرول ايڪٽ تحت هڪ مهينو 5 ڏينهن بند هو. 1976ع ۾ 3 مهينا حيدرآباد ۾، وري 1977ع ۾ 3 مهينا نظر بند. 1978ع ۾ 6 مهينا نظر بند، وري 1979ع ۾ 9 مهينا، 1981ع 3 مهينا، 1983ع ۾ 8 مهينا، 1984ع ۾ اڃا نظربند آهي، ڏهون مهينو اٿس. سنڌ جو هي بهادر ۽ ارڏو قومي ڪارڪن (جيڪو اڃا رهنما ڪو نه ٿيو آهي، شايد انهي ڪري جو رهنمائن واري ڪڙم مان ڪونهي) اڃان ٿڪو ڪونهي ۽ نڪو ويجهڙائي ۾ سندس ٿڪجڻ جا آثار ڏسڻ ۾ ٿا اچن .
کرڪڻا لاهي، سک نه ستا ڪڏهين،
اوسيئڙو آهي، کاهوڙين کي پنڌ جو.
سلام آهي ڪامريڊ حيدربخش جتوئي، ڪامريڊ غلام محمد لغاري کان وٺي شير خان لنڊ تائين سنڌ جي انهن سرويچن کي جن صلي ۽ خوف کان بيپرواهه ٿي پنهنجي اٽل ارادي، همت ۽ جدوجهد ۾ مڪمل اعتماد سان لاڪ اپ، لوهي نيئرن ۽ جيل جي قهري ڪوٽن کي اڄ اسان لاءِ ميڻ مثل ڪري ڇڏيو آهي.
تان ڪي ساڻن اور، جان آهين اوطاقن ۾،
ڏهه ڏهه ڀيرا ڏينهن ۾ پاڻ مٿانئن گهور،
ويا جي هنگلور، ته ڪرمَ ملندءِ ڪاپڙي.

جيل ۾ عيد

(30- جون 1984ع)
رات سائرن وڄائي عيد جي چنڊ نظر اچڻ جو اعلان ڪيو ويو.
اڄ صبح اٽڪل سوائين ڇهين وڳي ڌاري سپاهي آيو ۽ اٿاري ٻڌائي ويو ته عيد نماز ستين وڳي ٿيندي. پوڻين ستين وڳي دوست ٻاهر نڪتا پر نماز پڙهڻ جي ڪنهن جي به نيت ڪو نه پئي لڳي، شايد انهيءَ ڪري جو هڪڙو ته جيل هو، ٻيو وري نماز جو وقت جلدي رکيو ويو هو. ستين وڳي ڌاري پير مڪرم ۽ رفيق صفي آيا، اچي چيائون ته ”ٻيا دوست تيار نه ٿي سگهيا تنهن ڪري نماز وقت تي ڪو نه ٿي سگهي آهي، ٽائيم بدلائي 7:30 وڳي ڪيو اٿئون جلدي تيار ٿي، ڪاري فئڪٽري اچو ته نماز پڙهون.“
ڪاري فئڪٽري ۾ 200 کن دوست گڏ ٿيا. پوڻي 8 وڳي نماز ٿي. نماز کان پوءِ دوست جيئي ڀٽو ۽ جيئي سنڌ جا نعرا هڻندا بي ڪلاس آيا. شڪيل پٺاڻ جي گهران آيل سئيون کاڌيون سين. پير صاحبن شربت سان دوستن جي تواضع ڪئي. ٻنپهرن جو منهنجي گهران ماني آئي. پير مڪرم، پير معظم، پير اعجاز، پير جان محمد، پير سليم، شڪيل، رفيق صفي، ڪامريڊ علي احمد جوڻيجو وارا آيا. گڏجي ماني کاڌي سين. دوست ويا. شام تائين پنهنجي ڪمري ۾ ئي پاڻ سان روح رهاڻ ڪندو رهيس.
اس قدر پیار سے اے جانِ جہاں رکھا ہے
دل کے رخسار پر اس وقت تیری یاد نے ہاتھ
یوں گماں ہوتا ہے گرچہ ہے ابھی صبح فراق
ڈھل گیا ہجر کا دن آ بھی گئی وصل کی رات
ڇهين وڳي ڌاري دوست ڪوڏي ڪوڏي ڏسڻ ويا ۽ اتان ٿي بي ڪلاس آيا جو اتي دوستن جي دعوت هئي. آءٌ به اتي ئي وڃي سنگت سان گڏيس. اڄ مانيءَ کارائڻ جو طريقو بلڪل نئون اختيار ڪيو ويو، اڳي جيل جي دعوتن ۾ ويهاري يا ٽيبلن تي ماني جو انتظام ٿيندو هو پر اڄ هر دوست کي پنهنجي پنهنجي پليٽ ۾ ماني ڏني پئي وئي. انهيءَ ڪري ورهائڻ واري تي دوستن جي رش ٿي ويئي، ان مهل اها جيل جي نه پر پاڙي ۾ ٿيل شادي يا نياز جي ڀت جي دعوت پئي لڳي. ٻاهر ماني ته جام هوندي آهي پر ماني شروع ڪرڻ کان اڳئي مهمانن جي صبر جو پيمانو لبريز ٿي ويندو آهي ۽ ڏسڻا وائسڻا ماڻهو وٺي ماني ڏانهن ڊوڙ ڪندا آهن ۽ پوءِ چڱي ڀلي دعوت بدنظمي جو شڪار ٿي ويندي آهي. ماني سٺي ۽ گهڻي هجڻ جي باوجود به ميزبان جي گلا ٿي پوندي آهي ۽ اهو ٻڌڻ ۾ ضرور ايندو آهي ته ”ڪهڙي دعوت ڪيائون. ماني کارائڻ جي فضيلت ئي ڪو نه هئن! ماني کٽي پئي، ڪو نه هئن ته ڪيئون ڇو؟ رڳو پئي ڌڪا لڳا، اشراف ته ويجهو وڃي ڪو نه ٿي سگهيا!“ تبصره باز پنهنجي تبصرن تي پاڻ کي ڏوهه هرگز ڪو نه ڏيندا، اهو ڪو نه ڏسندا ته دعوتي، ٽيڻي تعداد ۾ اچي ويا، هڪڙا سچا پچا دعوتي ٻيا جن جي مولا ٻڌندو آهي ته پاڙي يا ڪنهن ميدان ۾ شادي ٿي. ٻيو دعوتي به ڪو نه گهٽائيندا، گهر گهاٽ مان ته ميڙي سيڙي ٻار ٻچا آڻيندا پر جي وٽن مهمان به هوندا ته اهو به ضرور آڻيندا. مطلب ته ميزبان ويچاري جي نيڪي برباد گناهه لازم.
ماني کائي وارڊ ۾ آياسين. بند ٿيڻ تائين شير خان لنڊ پنهنجي پياري آواز سان ڪچهريءَ کي مچايو ويٺو هو. اڄ کيس استاد بخاري اچي ياد پيو هو:
سنڌ سان اهڙي جند جڙي جو ٻيا دل وارا وسري ويا،
جيئي سنڌ سدائين جيئي ٻيا سڀ نعرا وسري ويا.
جيئي اسان جي سنڌ جو سائين لالئون لال لطيف سدائين،
اوڙي پاڙي وارا شاعر، ڏاڍا پيارا وسري ويا.
ڀورا ناسي ڀينڊ هتي جا، ڇا جو چاندي ڇا جو سون؟
ٿر جي واري چلڪي واري چنڊ ستارا وسري ويا.
سنڌو، بارڻ، منڇر، ڪينجهر مون لئه آهن آب حيات،
نيل ۽ دجله، گنگا جمنا پوتر ڌارا وسري ويا.
شام شفق جي رنگيني ۾ سهڻو هاڙهو ۽ هالار،
ڳل ڳاڙهن محبوبن جا محبوب نظارا وسري ويا.

عيد جي موڪلن جيل جي بوريت کي وڌائي ڇڏيو

(3- جولاءِ 1984ع)
اڄ عيد جون موڪلون ختم ٿيون. موڪلن جيل جي بوريت کي وڌائي ڇڏيو هو، جو ملاقات به بند هئي ته اخبارون به بند، جيل ۾ اخبارن جو به محبوبن جيان انتظار ٿيندو آهي. هتي اخبارون ته محبوبن کان به ڀاڳن واريون آهن. محبوبن لاءِ ته هڪڙو عاشق آزار ۾ هوندو آهي پر هتي هڪڙي اخبار لاءِ ڌڻ عاشقن جو ماندو هوندو آهي.
ملاقات لاءِ حسين شاهه، قائم خاني صاحب گڏجي آيا ۽ ٿوري دير کان پوءِ مختيار به آيو. حسين شاهه ٻاهر جا مزيدار احوال ٻڌايا. دوستن کي عيد جي موقعي تي منهنجي رها نه ٿيڻ جو ڏک هو، چيائون پئي ته ”عيد تي سڀ گڏياسين ته تون ڏاڍو ياد آئين.“
گر آج تجھ سے جدا ہیں تو کل بہم ہوں گے،
یہ رات بھر کی جدائی تو کوئی بات نہیں،
گر آج اوج پہ ہیں طالع رقیب تو کیا،
یہ چار دن کی خدائی تو کوئی بات نہیں۔
خانصاحب حسب معمول دوستن لاءِ ڪافي سامان آندو. غازي به سنگت لاءِ شربت جا شيشا ۽ ٻيو سامان کڻي آيو هو.

امان روئي ڏنو

(4- جولاءِ 1984ع)
صبح جو يارهين وڳي ڌاري ادا شمون ملڻ آيو، ٻڌايائين ته ڪنهن دوست اختياري وارن کان منهنجي نه رها ڪرڻ جو سبب معلوم ڪيو ته جواب مليس ته ”مولابخش چانڊيو رابطي جو ڪم ڪندو آهي، خطرناڪ ماڻهو آهي.“ لڳي ٿو هن حڪومت به مزو نه ڪيو، سڀني ۾ آءٌ خطرناڪ ٿو لڳان. اهڙي ڳالهه مون کي به چئي ويئي هئي. شيرين سومرو ڪيس ۾ گرفتار ڪري هيڊ ڪوارٽر ۾ پيش ڪيائون ته هڪڙي آفيسر ٻئي کي فون ڪري ٻڌايو ته ”تو وارو شڪار هٿ اچي ويو آهي پر کيس ڏاڙهي ڪونهي. پوءِ مون کان پڇئين ته اڳ ۾ توکي ڏاڙهي هئي هاڻ ڇو ڪوڙيئي؟“ (مون کي ڪهڙي خبر ته ڏاڙهي به هنن کان پڇي ڪوڙجي) ان آفيسر اهو به ٻڌايو ته مون تي اهو به الزام آهي ته مون ڀٽائيءَ جي ميڙي تي تقريرون ڪري ماڻهن کي اشتعال ڏيارڻ جي ڪوشش ڪئي ته شهيد ڀٽي جي رهائي لاءِ، تحريڪ هلائي وڃي ۽ غدار وڏيرن تي دٻاءُ وڌو وڃي ته جيئن هو پارٽي قيادت خلاف سازش ۾ شريڪ نه ٿين. ان آفيسر مون کي ٻئي ڪرنل صاحب وٽ پيش ڪيو. ڪرنل صاحب ڀلو ماڻهو هو جو سندس ڳالهائڻ ڀلو هو. (في الحال تي اسان کي اها به چڱائي ٿي لڳي ته ڪو رڳو چڱو ڳالهائي) انهيءَ ٻڌايو ”ته تون برابر شيرين سومرو ڪيس ۾ ڪونهين پر توکي بند رکڻ ضروري آهي. انديشو آهي ته ان مسئلي تي تون ڪو گوڙ ڪرائيندين.“
ٻنپهرن جو ڪامريڊ علي احمد لغاري ماتلي جو دوست ملڻ آيو. سرور شاهه ڀٽ شاهه وارو ۽ سندس دوست به آيا. نثار ميمڻ به آيو. ٻنپهرن جو ٻين وڳي ڌاري مخدوم شفيق الزمان غازي ۽ خانصاحب سان گڏجي آيو. ايم آر ڊي جي سمورن دوستن سان مليو. پوڻي 3 وڳي امان ۽ نسرين ملڻ آيون. نسرين ڪافي ڪمزور هئي. امان پهريون دفعو ڪافي رني ۽ چيائين ”ابا هاڻ خير سان ٻاهر اچ. مون کي هاڻي تنهنجي پريشاني ٿي ٿئي. حسين شاهه، غازي، عالم شاهه ۽ منير وارا هئا ته دلجاءِ هئي، هاڻ اڪيلو آهين ته سک نه ٿو اچيم.“ امان کي ڪافي سمجهايم ۽ ٻڌايم ته اڪيلو ڪو نه آهيان، اڃا ڪافي دوست گڏ آهن، وقت سٺو پيو گذري. ڪجهه تسلي ته آيس پر وڃڻ مهل ايڏي پرسڪون نه هئي جيڏي هميشه هوندي هئي.
شام جو شير خان سان گڏجي پنڌ ڪيم. ڪچهري ۾ سر سامونڊيءَ تي ٿورو بحث ٿيو. رات جو مون لکيو پئي ته شير خان پنهنجي مٺي آواز ۾ ڳايو پئي.
صبح ملندم سومرا، وٺي جو واڌايون.
آءٌ ڪيئن سيج سمهان، منهنجا ماروئڙا پڌري پٽ سمهن.

جيل انتظاميا اکيون ڏيکارڻ شروع ڪري ڇڏيون

(5- جولاءِ 1984ع)
صبح جو يارهين وڳي ايس پي پير معظم ۽ مون کي سڏائي چيو ته اي ڪلاس وارڊ ۾ رهندڙ سي ڪلاس جا قيدي، بي ڪلاس وارڊ ۾ اچن ۽ بي ڪلاس مليل قيدي اي ڪلاس وارڊ ۾ شفٽ ٿين ته ان کي بي ڪلاس پڌرو ڪريون.“ اهو به ٻڌايائين ته دادو جيل تي ڇاپو لڳو آهي ۽ اتي به سپرنٽنڊنٽ کي گرفتار ڪيو ويو آهي. ٻين جيلن تي ڇاپا لڳندا ۽ تلاشيون ورتيون وينديون تنهن ڪري هتي اها تبديلي نهايت ضروري آهي.“ ڪافي ڏي وٺ ٿي جو اسان کي اها پڪ هئي ته ڇاپي واري ڳالهه رڳو بهانو آهي. سياسي قيدين جي وڏي انگ جي رهائي کان پوءِ سختي ڪري جيل وارا جيل کي وري به ضابطي هيٺ آڻڻ گهرن ٿا. اسان کي وارڊ تبديل ڪرڻ لاءِ بار بار چوندا رهيا آهن، پر اسان کين چيو هو ته عيد کان پو ڏسنداسون.
آخر دوستن جي صلاح مشوري کان پوءِ وارڊ تبديل ڪرڻ جو فيصلو ٿيو. بي ڪلاس وارا دوست يڪدم اچي ويا ۽ اسان جا ڪمرا پنهنجي پنهنجي نالي ڪري ويا. شام جو بي ڪلاس ويس ته اتي به دوست جيل جي بدليل صورتحال تي تبصرو ڪري رهيا هئا.

جيل جي تلاشي

(7- جولاءِ 1984ع)
صبح جو اٿياسين ته دروازا بند هئا. سپاهين اچي ٻڌايو ته جيل جي تلاشي ورتي پيئي وڃي. ڪن دوستن ڪمري جي پوئين درين مان ڏٺو ته، بورچيخاني تي پوليس چڙهيل هئي ۽ ڪافي سپاهي هيٺ به بيٺا هئا. ڪافي دير کان پوءِ ڀتي ڏيڻ وارو آيو. اسان جي ڪمرن کي لوهي ڄارين جا در به هئا تنهن ڪري ڀتو نه ملي سگهيو. بک لڳڻ شروع ٿي ته خانصاحب الاهي بخش قائم خاني جون ڏنل مٺيون لوليون وقفي وقفي سان کائڻ لڳس. تڪليف وڌي ته شربت به پيتم. ٻه مهينا ٿيندا جو اچانڪ شگر گهٽ ٿيو وڃي. ڊاڪٽرن بار بار مٺو کائڻ جي هدايت ڪئي آهي، تنهن ڪري گهر وارا توڙي ملاقاتي مصري به ڏيئي ويا آهن، سا به پيو کائيندو آهيان، ڄڻ 24 ڪلاڪ ئي ”سوني جهرڪي“ پيو ڏسان.
ٽِين وڳي ڌاري ڊپٽي جيلر ۽ پوليس جو وڏو اٽالو اچي ويو. مارڪيٽ جو علائقه مئجسٽريٽ الله بچايو ميمڻ به اچي نڪتو. ڪمرا کوليا ويا، تلاشي ورتي وئي. تلاشي دوران اسٽاف جو رويو سٺو هو، تلاشي وقت ٻاهر جي پوليس ڪافي هئي. چار پنج انسپيڪٽر هئا، تن ۾ مارڪيٽ جو ايس ايڇ او طفيل ملڪاڻي ۽ شيرواني به هئا، تن سان ڪچهري به ٿي. خليق شيرواني وڏي رهائيءَ وارو پوليس آفيسر آهي. نوجوانن خاص ڪري سنڌ يونيورسٽي، ايل ايم سي وغيره جي شاگردن سان گهڻو تعلق اٿس. سندس رويو به بهتر هوندو آهي. پوليس وارن ۾ ڪافي آفيسر آهن جن جي سياسي ڪارڪنن توڙي ڏوهارين ۾ وڏي رهائي آهي. پراڻن آفيسرن ۾ چاچي مرتضيٰ ۽ عرفان صاحب جو وڏو نالو ۽ سنگت آهي. اسان واري دور ۾ حيدرآباد ۾ احسان گوندل، خليق شيرواني، دودو خان رند، خليل باجوه ۽ ڪن ٻين آفيسرن جو نالو ڪافي مشهور رهيو آهي. تلاشي کان پوءِ کوليو ويو، بک سڀني کي لڳي هئي، تڪڙ ۾ سئيون ٺهرائي سڀني کاڌيون. شام جو ستين وڳي ڌاري بند ڪرڻ آيا. چيائون صبح جو چئين وڳي کان ڊيوٽي تي آهيون، جلدي بند ٿيو. ڪافي بحث ٿيو، ڊپٽي اچي نڪتو، وڏي ڏي وٺ ٿي پر هميشه وانگر رعب اجايو ويس. سندن گفتگو ڪافي بدليل هئي، لڳو پئي ته سياسي قيدين جو هاڻي اڳوڻو اوج ڪونهي.
سوائين نائين وڳي بند ٿياسين. ڪامريڊ پيارا گيت ٻڌايا. ٻارهين وڳي تائين ڪچهري ٿي. ڪامريڊ بند ٿيڻ کان پوءِ سائين اڪبر شاهه جو هي گيت ڏاڍي پياري انداز ۾ ٻڌايو:
جهانگياڻي اٿي ڀرتون جهول، مڪ پٽڻ جي مند اچي ويئي
پٽي پنهواري پاپي ويندا، هي رلي آيا جي رول
سون سريکا سانگي پنهنجا، اوٺيئڙا انمول
ڇوري ڇاکئون ڇيپ هتي آ، ڇا جا هينئڙي هول
ونڊ اچي تون ويڙهيچن ۾، قربن جا ڪچڪول.
خليل شيرواني مٿس ٿيل فائرنگ جي نتيجي ۾ قتل ٿي ويو. مئجسٽريٽ الله بچايو ميمڻ، فقير منش ماڻهو هو. سدائين جلسن جلوسن جي وچ ۾ پيو هلندو هو. شاگردن ۽ سياسي ڪارڪنن تي سندس ميڙ منٿ جو اثر به ٿيندو هو. ميمڻ صاحب کي حيدرآباد ۾ سرفراز چاڙهيءَ تي ظالم دهشتگردن وڏي بيدردي سان قتل ڪري ڇڏيو. سندس قتل تي سڄو شهر ڏکيرو هو.

ڏٻرن تي مڇرن جي حملي جي شدت ۾ اضافو

(8- جولاءِ 1984ع)
صبح جو ڇهين وڳي ڌاري ڪامريڊ اٿاريو ته ”اڄ به دروازا بند آهن، الائي ڇو ڪو نه کوليا اٿن؟“ انتظار ڪيوسين. اٺين وڳي ڌاري کوليائون. پير معظم ۽ پير مڪرم ٻڌايو ته ايس پي ۽ ڊپٽي آيا هئا، تن چيو ته ”رات توهان سٺو نه ڪيو آهي! اسان وري به نرمي ڪري توهان کي کوليو آهي، هاڻ وارڊ جو دروازو بند رهندو ۽ ملاقات تي به ڪجهه سختي ڪئي ويندي.“ ناشتو ڪري سڀئي دوست گڏ ٿياسون. پير مڪرم ۽ ڪجهه دوست ڪافي جذباتي هئا پر پير معظم، ڪامريڊ ۽ منهنجي صلاح هئي ته انتظاميه سان ڳالهه ٻولهه ڪري پوءِ ڪو قدم کڻجي. ڪافي بحث مباحثي کان پوءِ صلاح بيٺي ته 5 دوست وڃي انتظاميه سان ڳالهائين. پرچي موڪلي سون. ٻارهين وڳي ڌاري ايس پي سڏايو، ڪافي ڏي وٺ ٿي. سپرنٽنڊنٽ ۽ ڊپٽي گذريل وقت ۾ سياسي قيدين طرفان ٿيل زيادتين جو ذڪر ڪيو. اهي زيادتيون هنن کي تڏهن ياد پيون جڏهن سياسي قيدي رها ٿي وڃي چند بچيا آهيون، اڳ ۾ انهن کي ياد ڪون هيون. (سچي ڳالهه آهي ته مڇرن جي ڪاهه ڏٻرن تي ئي گهڻي ٿيندي آهي) وٺ وٺان کان پوءِ ڪافي ڳالهيون انتظاميه جون ۽ ڪجهه مسئلا اسان جا قبول ٿيا. فيصلو ڪيو ويو ته وارڊ جي دروازي سان گڏوگڏ بي ڪلاس، ڪورٽ وارڊ ۽ اي ڪلاس وارڊ جا دروازا به کوليا ويندا، سياسي قيدي چڪرن ڏانهن ڪو نه ويندا صرف ٻاهرين روڊ ۽ وارڊن تائين رهندا. اسان کي سامان باقاعدگيءَ سان گهرائي ڏنو ويندو. ملاقات تي جنهن به قيدي کي سڏ ٿيندو، ان کان سواءِ ملاقات جي ڪمري ۾ ٻيو ڪو به قيدي نه ويندو. سمورا سياسي قيدي هر حال ۾ اٺين وڳي بند ٿيندا.
هڪ وڳي ڌاري غازي، حسين شاهه، عالم شاهه، حاجن شورو، يعقوب شورو ۽ ظهير ميمڻ ملاقات تي آيا. اسان واري وارڊ ۾ اڄڪلهه لوڊو راند زور آهي. شير خان، يوسف زرداري، ظفر راڄپر ۽ طالب جکرو ته سڄو وقت لوڊو ئي کيڏندا رهندا آهن. هاڻ انهن ۾ عوامي تحريڪ جي محي الدين ڪيڙاني ۽ سردار خان لغاري جو اضافو ٿيو آهي. سردار خان کي ڏسجي تڏهن به ٽهڪ ۽ ٻڌجي ته به کلن جا ڪوڪرا، ڏاڍو مزو ايندو آهي جڏهن ڪامريڊ شير خان ۽ سردار خان هارائي 10 ڀيرا اٿ ويهه ڪندا آهن. اٺين وڳي بند ٿياسين. ماني ڪمري ۾ ئي کاڌي سين. سمهڻ کان اڳ ۾ شير خان ٻه ٽي گيت ٻڌايا:
ڪينجهر تنهنجي ڪنڌيءَ تي ڪوئي ته تماچي اچڻو آ
نورا پائي نوري کي، ٿي لهرون لهرون نچڻو آ
.................
سانورا او بانورا منهنجا پرين منهنجا پرين
ڪڏهن نه اهڙا جهڙا هيل
مون وٽ باک ڀنا رابيل.
سدا ملوڪ پياري سڀاوَ وارو، بهادر دوست ظفر راڄپر به قاتلاڻي حملي ۾ شهيد ٿي ويو.

“جيلن ۾جاءِ ڪانهي”

(11- جولاءِ 1984ع)
صبح جو نم جي هيٺان ڪچهري پئي ڪئي سين ته نائين وڳي ڌاري ايس پي ۽ ڊي ايس پي اوچتو وارڊ ۾ اچي نڪتا، ٻڌايائون ته نئون آءِ جي معائني تي ٿو اچي. برداشتين کي صفائي جو حڪم ٿي ويو، سي لڳي ويا وارڊ جي مهٽ مهٽان کي. هڪ وڳي ڌاري ملاقات جو سڏ ٿيو. ويس ته سائين حسين شاهه ۽ غفار لغاري آيل هئا. ٻڌايائون ته صبح کان بيٺا آهيون پر آءِ جي جي ڪري ملاقات بند هئي. جيل ۾ معائنو ٿئي يا هلڪو ڦلڪو جهيڙو، اندر وارا ته ويل ۾ هوندا ئي آهن پر وڏي ويل ۾ ٻاهر وارا به اچي ويندا آهن.
ملاقات ڪري اچي ويٺس ئي مس ته دوستن جا سڏ ٿيا. ڪمري مان نڪري معلوم ڪيم ته خبر پئي ته وارڊ جي در وٽ نئون آءِ جي، سيڪريٽري هوم عثماني، ڊائريڪٽر انفارميشن، جيل جو اسٽاف ساڻ ڪيو بيٺا هئا. پير مڪرم پنهنجو تعارف ڪرائي کيس جيل جي متعلق شڪايتون ڪيون. کين ٻڌايائين ته گذريل ڇاپي دوران هزارين رپين جو سامان جيل وارا کڻي ويا آهن. قيدين تي بيپناهه تشدد ڪيو ويو آهي ۽ اسان سياسي قيدين سان به ڪافي بدسلوڪي ڪئي ويئي آهي. آءِ جي ۽ سيڪريٽري هوم سپرنٽنڊنٽ کي هدايت ڪئي ته تشدد بند ڪيو وڃي ۽ سياسي قيدين کي تنگ نه ڪيو وڃي. انور شاهه ۽ محب شاهه خيرپور جيل بدلي ٿيڻ لاءِ درخواست ڏني. آءِ جي درخواست پڙهي چيو ته جيلن ۾ جاءِ ڪونهي باقي ڏسان ٿو، خيرپور ۾ جاءِ هوندي ته بدلي ڪنداسين. ڪامورا ويا، موٽي ڪمرن ڏي آياسين. سردار خان لغاري کلائي کلائي اڌ مئو ڪري ڇڏيو. آءِ جي جي ڪيل ان ڳالهه تي ته ”جيلن ۾ جاءِ ڪونهي!“ ڏاڍو مزو ڪيائين، چئي توهانجي.... جيڪڏهن جيلن ۾ جاءِ ڪونهي ته ڇڏيو ته گهر وڃون.... هنن وٽ هڪڙي جاءِ ڪونهي ٻيو هيڪاندا مڙس ويهاريو ويٺا آهن.
اڄڪلهه وارڊ ۾ لوڊو راند جي موسم آهي سڄو ڏينهن لوڊو لڳي پئي آهي. راند هلندي سڄو ڪمرو مٿي تي هوندو آهي.

سردار خان جو ڏوهه

(16- جولاءِ 1984ع)
صبح جو اٿيس ته، ڏٺم سردار خان واندو ساندو ٿيو ويهاڻي کي ٽيڪ ڏيو ويٺو هو. وڏي غلطان ۾ هو. ڪالهه ملاقات تي گهر جو خط مليو هو، شايد انهي خط جو اڃا اثر هيس. چانهه ٺهي آهي. پر ڪوپن ۾ وجهندي ٿرماس منهنجي هٿن مان ڪري پيو، چانهه وري ٺهرائي پيتي سين. پير مڪرم سڏ ڪيو. ويس ته پير صاحب سان شڪيل پٺاڻ، مصطفيٰ ڪورائي ۽ پير معظم ويٺل هئا. سپرنٽنڊنٽ سان ڪالهوڪي گڏجاڻي تي ڳالهائي رهيا هئا. جيل ڪميٽي حيدرآباد، توڙي هتي نارا جيل ۾ انتظاميه سان سٺي نموني مسئلا حل ڪرائيندي رهي آهي پر پير مڪرم هميشه ڪميٽي تي تنقيد ئي ڪندو رهندو آهي ته هي مسئلو حل نه ٿيو، اڃا وڌيڪ ٿيڻ کپندو هو. اوهين جيل انتظاميه کي ڪو نه ٿا سڃاڻو هو وڏا ذليل آهن. وغيره وغيره. مصطفيٰ ڪورائي به هميشه ڪميٽي جو مخالف ئي رهيو. شڪيل ڪڇندو ڪو نه هو باقي تبصرا اهڙا ڪندو هو جنهن مان ڪميٽيءَ سان اختلاف ظاهر پيو ٿيندو هو. شڪيل جو طريقو ٿوري فرق سان ڀائو ابوبڪر جهڙو ئي آهي. پير معظم ٻڌايو ته اڄ کان آءٌ ڪميٽي ۾ ڪو نه هوندس، ستار ۽ مون به ڪميٽي کان عليحدگي اختيار ڪئي. نئين ڪميٽي ۾ فيصلي مطابق پير مڪرم، غلام مصطفيٰ ۽ شڪيل پٺاڻ مقرر ٿيا.
وهنجي سهنجي ويٺاسين ته پير سجاد جان ۽ پير ولي جان ڪچهريءَ تي اچي نڪتا (پير سجاد جان، ٽنڊي محمد خان جي ٽنڊو سائينداد جي سرهندي خاندان مان آهي ۽ پير سعيد جان جو پٽ آهي. سرهندي پير جتوئي صاحب جا مرشد سڏبا آهن. جتوئي صاحب جي وزارت اعليٰ جي زماني ۾ سعيد جان جي وڏي لئه هئي. ايم پي اي به ٿيو هو. حڪومت کان پوءِ مخدوم خليق الزمان جي مدد ۽ پارٽيءَ جي ناتي ۾ پير سعيد جان جو وڏو پٽ پير خالد جان ضلعي ڪائونسل حيدرآباد جو چيئرمين چونڊيو هو. خالد جان ننڍي عمر جو ناتجربيڪار هو تنهن ڪري اجلاس دوران به سندس ڪمري جي پويان واري ڪمري ۾ پير سعيد جان ويٺو هوندو هو ۽ چيئرميني پاڻ هلائيندو هو، مزي جي ڳالهه اها ته ان زماني ۾ وري وائيس چيئرمين به پير صاحب هو ۽ سندس صدارت ۾ وري سندس پٽ پويان ويهي هدايتون ڏيندو هو. ايم آر ڊي جي تحريڪ شروع ٿي ته جتوئي صاحب حسين شاهه، غازي ۽ مون کي پير سعيد جان ڏي موڪليو ته هو ايم آر ڊي جي حمايت ۾ گرفتاري پيش ڪري ۽ خالد جان کان استعيفا ڏيارائي. پير صاحب چيو ته ”پيري مريدي پنهنجي جاءِ تي، باقي اسين اشراف ماڻهو نڪو جيل وڃون، نڪو استعيفا ڏياري پنهنجي پٽ کي پريشان ڪندس.“ پير صاحب سياست ۾ جيل ڪو نه آيو، باقي هاڻ سندس ٻيو پٽ جيل ۾ اچي نڪتو آهي.
ٻنپهرن جي ماني گڏجي کاڌي سين ڪچهري هلي پئي ته اوچتو سردار خان چپ ٽوڙي سرڪار تي گارين جا دس وڄائي ڇڏيا. سنڌي ٻولي ۾ گارين جا جيڪي به لفظ ها سي سڀ سردار استعمال ڪيا. دوست کل ۾ پئجي ويا. گهڙي کن ماٺ ڪيائين ته ڪامريڊ شير خان پڇيس ته ڀلا توکي گرفتار ڇو ڪيو اٿن؟ بس وري اچي شروع ٿيو، جيڪي ڪلام، گانا ياد هئس تن جون سٽون چندر جي طرز تي گارين سان سينگاري ڳائي رهيو هو. ڪامريڊ کي پنهنجي گرفتاريءَ جو واقعو ٻڌايائين ۽ اچي گارين ۾ پيو. ” چيائين مارشل لا وارن ..... ظلم ته ڏسو جيڪي بس تي چڙهي آيا، جن جلوس ڪڍيو جيڪي وڙهيا تن کي سرڪار ڇڏي ڏنو باقي مون کي رڳو بس جي مالڪ هجڻ جي ڏوهه ۾ ويهاريو ويٺا آهن. هنن جي ..... هي ظلم ڪونهي! ڪيترا ماڻهو ريل تي چڙهي جلسو ڪڍڻ آيا، اڙي پوءِ جهليو ريل جي مالڪ کي! اهڙو ناحق.....“ اڄ سمهڻ ڪو نه هو، سردار جون مزيدار ڳالهيون هيون ۽ سنگت جا ٽهڪ هئا. پير سجاد جان، پير ولي جان، سردار خان ۽ مون تاش راند ڪئي، پنجين وڳي ڌاري سنگتي ويا. شام جو ٿورو پنڌ ڪري ستين وڳي ڌاري وارڊ ۾ گهڙياسين پئي ته ستار به جيل جي چڪر وارڊ مان پئي آيو، هٿ ۾ ٻارن واري پلاسٽڪ جي چوسڻي هئس. الائي ڪٿان هٿ آئي هئس. وارڊ ۾ اچي سردار خان جون اکيون پورائي، چوسڻي کڻي وات ۾ وڌائينس، بس پوءِ ته رؤنشو ٿي آيو. سردار خان کڻي لانگوٽي ٻڌي، چوسڻي وات ۾ وجهي ليٽي پيو ۽ ٻار جي روئڻ جا آواز ڪڍڻ لڳو. سڄو وارڊ کلي کلي غش ٿي ويو. سردار خان جا شعر گانا، سنگت سان چرچا ۽ محي الدين ڪيڙاني جنهن کي جيل ۾ پنهنجو مرشد ڪيو اٿس، تنهن سان ڇيڙ خاني نائين وڳي تائين هلندي رهي. رات جو بي بي سي تان پاڪستان جي سلسلي ۾ پروگرام پئي هليو. پروگرام ۾ سياسي پارٽين جي ليڊرن جا صوبائي خودمختياري بابت تاثر نشر پئي ڪيا ويا. بزنجي صاحب ۽ مزاري صاحب ته صوبائي خودمختياري جي حمايت ڪئي پر ڀلا ڀاڳ صوبن جا مشير پيش امام، مولانا عبدالغفور ۽ جرنل چشتي به صوبائي خودمختياري جي حمايت ڪئي. (اها ايم آر ڊي جي جدوجهد ئي آهي جنهن حاڪمن، سياستدانن، اخبارن جي سوچ ئي تبديل ڪري ڇڏي آهي) پروگرام ۾ ممتاز صاحب جي ڪنفيڊريشن جي سلسلي ۾ رڪارڊ ڪيل ڪراچي جيل واري تقرير به نشر ڪئي وئي ۽ صاحبزادي بينظير ڀٽو جو بيان به ٻڌايو ويو، جنهن ۾ بينظير صاحبه چيو آهي ته 1973ع جو آئين بحال ڪري چونڊون ڪرايون وڃن، عوام جي منتخب اسيمبلي عوام جي خواهش مطابق آئين ۾ تبديليون ڪندي. ڪنفيڊريشن جي باري ۾ چيائين ته اهو ممتاز صاحب جو ذاتي موقف آهي، پارٽي جو فيصلو ڪونهي. ممتاز صاحب متعلق ٻڌايو ويو ته ممتاز صاحب پاڻ کي پ پ جو ميمبر ۽ پارٽيءَ جي فيصلي جو پابند سمجهي ٿو.
بند ٿيڻ کان اڳ ۾ دادوءَ جي دوستن ۾ ملهه جو مقابلو ٿيو. دادوءَ جا هي دوست هر وقت مست لڳا پيا آهن. هر وقت کل ڀوڳ، راند روند، وڏي مڙسيءَ سان جيل ڪاٽي رهيا آهن.
بند ٿيڻ لاءِ جيئن ڪمري ۾ گهڙياسين ته ٽهڪ ڇڏائي ويو. ڪمري ۾ سردار خان ڪپڙا لاهيو، هاٿيءَ جيڏو مڙس گوڏ جو ڪڇو پايو، وات ۾ چوسڻي وجهيو اکيون پوريو ستو پيو هو. ٽهڪن ۽ شور تي سڄي وارڊ جا دوست اچي ڪمري ۾ نڪتا. سردار خان کلائي ماندو ڪري وڌو. ايتري ۾ سپاهي بند ڪرائڻ لاءِ اچي نڪتا. سردار جي دروازي ڏانهن پٺ هئي.هن سپاهي ڪو نه ڏٺا، تنهن پٽي هڪڙي ٿلهي گار سپاهين کي ڏني، چيائين هي.... به الائي ڪيڏانهن هليا ويا آهن، اڃا بند ڪرڻ ئي ڪو نه آيا آهن. مون اشارو ڪيومانس ته پويان بيٺا ٿئي. ٽيڏي اک سان سپاهين کي ڏسي اهڙو تاثر ڏيڻ لڳو. جهڙو کيس سپاهين جي خبر ئي ڪونهي. چوڻ لڳو: سپاهين ويچارن کي ڪهڙي خبر ته هتي باقي ڪير بچيا آهن، ”سپاهي سمجهن ٿا ته هي پڙهيل لکيل سياسي قيدي آهن پر کين اها خبر ڪونهي ته اشرافن کي سرڪار گهر موڪلي ڇڏيو آهي باقي ڇڙيل ڇنڊيل وڃي بچيا آهن...“ ۽ پوءِ هلڪيون ڦلڪيون جٺيون سنگت جي نالي ڪندي رهيو. سپاهين کين مليل گار ٻڌي هئي. سي هن اوچتي ڦيري تي ڏاڍو کليا. سردار کي هٿ ٻڌي ماٺ ڪرايوسين. سپاهي بند ڪري ويا. شير خان جا مٺڙا گيت اسان لاءِ جهڙيون مٺڙيون لوليون هوندا آهن. ڪامريڊ 3-3 گيت ٻڌايا. ستار راڄپر ”ڪيئي ڪتاب“ شروع ڪري ڏنو. سردار خان مستي ڪري ساڻو ٿي پيو هو ۽ ڪامريڊ کي به اکين ۾ تڪليف هئي، تنهن ڪري سنگت ٻارهين وڳي ڌاري ئي سمهي پيئي.
نارا جيل ۾ هي ٻيو دفعو اچڻ ٿيو آهي. هن کان پهرين تڏهن نارا جيل آيو هئس، جڏهن پنجاب هاءِ ڪورٽ قائدعوام شهيد کي موت جي سزا جو فيصلو ٻڌايو هو.
پنجاب هاءِ ڪورٽ ڀٽي صاحب جي ڪيس ۾ موت جي سزا جو اعلان ڪيو ته، پاڪستان پيپلزپارٽي بطور تنظيم جي پنهنجي روايتي صبر ۽ تحمل واري رويي جو مظاهرو ڪيو (ڪرڻ به کپندو هو جو سڄي تنظيم جا سرواڻ ملڪ جا چوٽيءَ جا اشراف خاندان هئا) پ پ جي تنظيم کي ته پڪ هئي ته ”صبر جنين جو سير تير نه گسي تن جو...“ پر عوام پنجاب توڙي سنڌ ۾ وڏي بي صبري جو مظاهرو ڪيو، ٻنهي صوبن ۾ شديد احتجاج ٿيو، ان احتجاج دوران حيدرآباد جي تنظيم جيڪا پڻ ملڪ جي اشراف تنظيم جو لازم حصو ٿئي سا ته خاموش رهي پر ڪجهه جذباتي جيالا، بهادر نوجوان ۽ غيرتمند مائرون ۽ ڀينرون احتجاج لاءِ نڪري آيا. نعرا لڳا، مخالفن تي تبرا ٿيا ۽ جلوس به نڪتا. حيدرآباد ۾ وڏو احتجاجي جلوس عورتن جو هو، انهيءَ جلوس ۾ هڪ ٻن تنظيمي عورتن کانسواءِ باقي سڀ عورتون ڀٽي صاحب ۽ جمهوريت جي محبت ۾ شريڪ ٿيون. جلوس ۾ عورتن سان گڏ ڪي نوجوان ۽ بزرگ به هئا. پوليس وڏي سختي ڪئي. راحت سئنيما جي ويجهو جلوس جو گهيرو تنگ ڪيو ويو، مردن کي گرفتار ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي ويئي ته مرد ڀڄي وڃي ويجهو گهرن ۾ لڪا. آءٌ به پاسي واري ماڙيءَ ۾ پرائي گهر ۾ گهڙي ويس. عورتن جي سموري جلوس کي ٿاڻي تي سڄو ڏينهن قيد ڪيو ويو، رات دير تائين سڀئي عورتون رها ٿيون.
آءٌ جلوس مان ته بچي ويس پر ڪجهه ڏينهن جي لڪ لڪوٽيءَ کان پوءِ مون کي گرفتار ڪري مارڪيٽ ٿاڻي تي رکيو ويو. لاڪ اپ ۾ ڏاڍي ٻوسٽ وارا ڏينهن گذريا. اتان سٽي ٿاڻي تي آڻي لاڪ اپ ڪيائون. احتجاج هليو پئي. ٻهراڙين توڙي شهرن مان ڏاڍا ماڻهو گرفتار ٿيا. سڄي سنڌ جا لاڪ اپ ”هائوس فل هئا.“ سٽي لاڪ اپ جا ڪمرا به ٽمٽار ٿي ويا. سمهڻ تي ٺهيو پر ويهڻ جي جاءِ ڪو نه هئي. رات جو ڪي نوجوان ته ڪاڪوس واري ڇت تي ويهي رات گذاريندا هئا. ماڻهو جو گهڻا ٿيا ته ڪاڪوس به عذاب بڻجي ويو. انهن ڏکين ڏينهن ۾ ئي عبدالستار بچاڻي صاحب به سٽي لاڪ اپ اچي مهمان ٿيو، پوءِ جيڪي ملڻ وارا ايندا هئس تن کي چوندو هو ته ”ڪجهه به نه آڻيو، رڳو اگر بتيون وٺي اچو.“ پوءِ جيڪو ملاقاتي ٿي آيو تنهن سان گهڻيون اگربتيون ۽ ٿورا گل هوندا هئا. اسان وارو ڪمرو لاڪ اپ نه پر جيئري پير وارو هجرو بڻجي ويو.

حڪيم ايڇ ايم سومري کي دل جو مصنوعي دورو

ڪي ڇُٽي ويا، گهڻا جيل ڏانهن ويا باقي ٻه ٽي ڄڻا وڃي بچياسين. ايل ايم سي جو اعجاز شاهه، ايس اين ايس ايف جو پيارو ساٿي قاسم بروهي ۽ ٻيو به ڪو دوست شايد. اسان واري کولي ۾ اسان جي سامهون هڪڙو قدآور بزرگ، قميص لاهيو ويٺو هو، هٿ ۾ کجي واري وڃڻي مسلسل لڏي رهي هئس. ڪيڏي مهل در ٻاهران رکيل مٽ مان هٿ پسايو پنهنجي ڪوڙيل مٿي تي پئي گهمايائين. ڳالهايائين ٻولهايائين ڪو نه ٿي، لڳو پئي ته اسان سان ڳالهائڻ کان ڊنو پئي. ڏينهن ٻه گذريا، انسان هو ڪيسين چپ رهي ها، نيٺ ڳالهايائين. حال احوال ٿيا، خبر پئي ته حڪيم ايڇ ايم سومرو آهي. اهو ئي حڪيم ايڇ ايم سومرو جنهن جا اشتهار سنڌ جي هر ڀت تي لکيا پيا آهن ته ”وڃايل شباب جواني 24 ڪلاڪن ۾ بحال“ (رڳو ايڇ ايم سومرو نه پر يوناني دواخانه، حڪيم شاهه محمد، چائنه هيلٿ سينٽر 70 ساله سنياسي بابا، سيد ڪلينڪ. مطلب ته سوين اشتهار ۽ نالا ملن ٿا پڙهڻ ڏسڻ لاءِ، وڃايل طاقت ورائڻ جي سلسلي ۾ دعوائون ڪرڻ وارن جا اهي اشتهار ڏسي لڳي ٿو ڄڻ سڄو ملڪ نامردي واري بيماري ۾ ورتل آهي. يا هن ملڪ جي ماڻهن کي ٻيو ڪو ڪم ئي ڪونهي سواءِ وڃايل شباب کي ورائڻ جي)
سومرو صاحب ڏاڍو تنگ هو. سندس چوڻ مطابق هو بيگناهه هو ۽ کيس اها به خبر ڪو نه هئي ته کيس ڇو گرفتار ڪيو ويو آهي. اسان کي چيائين ”يار، ڪا اٽڪل ڪريو گهڙي لاءِ ئي سهي پر ٻاهر نڪران، ساهه ٿو منجهي.“ سنگت صلاح ڪئي. فيصلو ٿيو ته حڪيم صاحب کي اسپتال موڪلجي. حڪيم صاحب اسان واري صلاح تي عمل ڪندي. ڇاتيءَ تي هٿ رکي رڙيون ڪرڻ لڳو. اسان گوڙ ڪيو، لاڪ اپ جا ڌڻي ڀڄي آيا. چيوسين ”وارو ڪريو،حڪيم صاحب کي دل جو دورو پيو آهي. کيس فورن ٻاهر ڪڍو ۽ اسپتال موڪلڻ جو بندوبست ڪريو.“ دروازو کوليو ويو، حڪيم صاحب کي کڻي وڃي کٽ تي رکيئون، انهي دوران ڊاڪٽر اعجاز شاهه يا سندس دوست جيڪو پڻ ڊاڪٽر هو تنهن چٺي لکي حڪيم صاحب جي هٿ ۾ ڏئي ڇڏي ته اسپتال ۾ ڊيوٽي آفيسر کي وڃي ڏي.
حڪيم صاحب ڦٿڪيو پئي سو ٿاڻي وارن اسپتال موڪلڻ ۾ دير ڪا نه ڪئي. حڪيم صاحب ويو ته ڏاڍي خوشي ٿي ته هڪڙو بيگناهه ته في الحال عذاب مان آزاد ٿيو. ڪلاڪ ڏيڍ مس گذريو ته، حڪيم صاحب کي وري اچي لاڪ اپ ڪيئون. اسين حيران هئاسون ته ڇا ٿيو! حڪيم صاحب ڇو آيو! حڪيم صاحب کان پڇيوسين ته ٻڌايائين ته ”اسپتال ۾ ڊاڪٽر فورن معائنو ڪيو، بلڊپريشر، ڇاتي، ڦڦڙ سڀ ڏٺائين، آءٌ اکيون پوريو پيو هوس. ڊاڪٽر چيو خير آهي ۽ ٻئي ڊاڪٽر کي انجيڪشن هڻڻ جو چيائين. آءٌ انجيڪشن کان ڊڄندو آهيان. مون يڪدم کڻي اکيون کوليون. چيم سئي ڪو نه لڳرائيندس. ڊاڪٽر چيو ته سئي ضروري آهي، واپس ايندي هي ليٽر به ڏنو اٿس.“
ليٽر وٺي پڙهيوسين ته ڊپٽي ڪمشنر پاران حڪيم صاحب جي نظربندي جو آرڊر هو. لڳو پئي ته لاڪ اپ وارن حڪيم صاحب جي بگڙيل طبيعت جو احوال انتظاميه سان ڪيو ۽ انتظاميه احتياط طور حڪيم صاحب جي نظربندي جو آرڊر جاري ڪري ڇڏيو. سنگت ڏاڍو کلي. حڪيم صاحب پاڻ به پئي ٽهڪ ڏنا، چيائين ”ويس علاج ڪرائڻ، پاڻ کي وڃي جيل ڏياري آيس.“ ٻئي ڏينهن حڪيم صاحب کي جيل وٺي ويا.
ٻن، ٽن ڏينهن کان پوءِ مون کي ۽ ٻن ٻين دوستن کي لاڪ اپ مان ڪڍيئون. پوليس واري ڪاري گاڏيءَ ۾ چڙهياسين ته حڪيم صاحب به ويٺو هو. مون کي ۽ حڪيم صاحب کي هڪڙي هٿڪڙي ۾ قابو ڪيئون. ملٽري اسپتال وٺي آيا، اسان جو طبي معائنو ڪيائون. حڪيم صاحب چيو ”الائي ڇا ٿا ڪن، لڳي ٿو ڪوڙا هڻندا، تڏهن ته پيا ڊاڪٽرن کي ڏيکارين.“
ملٽري ڪورٽ ۾ پيش ڪيائون. نالي ماتر شنوايون ٿيون. اسان تي فرد جرم عائد ٿي. خبر پئي ته ڀٽي صاحب کي هاءِ ڪورٽ طرفان ڏنل سزا تي احتجاج جو ڏوهه ڪيو اٿئون. اسان تي سٽي ٿاڻي جي اي ايس آءِ الزام هنيو ۽ ڪورٽ کي ٻڌايو ته ”هاءِ ڪورٽ جي خلاف عورتن ۽ مردن جلوس ڪڍيو، جلوس ۾ جنرل ضياءَ مرده باد، مارشل لاءِ ختم ڪريو، جمهوريت بحال ڪريو ۽ ٻيا ملڪ دشمن نعرا هنيا ويا. جلوس کي پوليس منشتر ڪيو. حڪيم ايڇ ايم سومرو ۽ مولابخش چانڊيو جاءِ واردات تان گرفتار ڪيا ويا.“ ڪورٽ سڳوري آڏي پڇا جو حق به ڏنو پر هر سوال تي ڪورٽ سڳوري فرمايو: اهو سوال نه پڇو، انهيءَ سان ڪيس جو واسطو ڪونهي. مون چيو ته ڀلا صوبيدار قرآن کڻي چوي ته ”مون کي مارڪيٽ ٿاڻي تان آندو ويو آهي يا نه.“ ڪورٽ چيو ”هتي قرآن تي فيصلو ڪو نه ٿو ٿئي ثبوت پيش ڪيو.“ ٻڌل اسين، ثبوت به اسين پيش ڪريون، صوبيدار قسم ڪو نه کڻندو ته پوءِ اسين ڪوڙا، صوبيدار سچو. واهه جو فيصلو آهي ته صوبيدار قرآن ڪو نه کڻندو، فيصلو قرآن تي نه پر ثبوت تي ٿيندو، ڪورٽ جي صاحب جو صاحب ضياءُ ٿو چوي ته سڄي ملڪ ۾ قرآن جو قانون قائم ڪيو ويندو! خير ڪيس هلائي سزا ڏيڻ جي قانوني ڪارروائي پوري ڪئي ويئي. جج صاحب چيو فيصلي جو انتظار ڪريو. ٻاهر وڃي ويٺاسين. انهيءَ ڪورٽ ۾ محترم آغا سليم، سيد الله بخش شاهه بخاري ۽ ارشاد پٺاڻ جيڪي ٽيئي ريڊيو پاڪستان سان وابستا هئا، تن جو به ڪيس هلي رهيو هو. انهن سان اڳين شنوائين تي به ملاقات ٿيندي هئي. مٿن الزام هو ته هنن قائداعظم ۽ پاڪستان جي خلاف ڳالهايو آهي. شنوائين تي ننڍڙي سورٺ به ايندي هئي ۽ منهنجي هٿڪڙين کي ڏسي چوندي هئي”هي لاهه، بابا گهر هلو.“ سائين الله بخش شاهه چوندو هو ته هن ٻار کي شنوائين تي نه گهراءِ، هٿڪڙيون ڏسي پريشان ٿي ٿيئي.“ مون چيس ”سائين سنڌ جي ماڻهن جي بخت ۾ الائي ڇا لکيل آهي، ڀل ته هن عمر کان ئي هٿڪڙيون ڏسي پڪي ٿئي.“
محترم حميد آخوند آغا صاحب وارن سان ملڻ ايندو هو ۽ ان ڏينهن به موجود هو. آخوند صاحب ڪورٽ جي صاحب واري ڪمري مان نڪري ٻڌايو ته ”مولابخش چانڊيي کي ڪوڙن جي سزا ملي هئي پر منهنجي سفارش تي معاف ڪئي ويئي آهي، باقي سال سزا ڏيس ٿو.“ ٿيو به ايئن. ٿوري دير کان پوءِ سڏ ٿيو، فيصلو ٻڌايو ويو، چيو ويو ته حڪيم سومرو بزرگ آهي، ان کي رڳو سال سزا ڏني ٿي وڃي، مولابخش چانڊيو کي 10 ڪوڙن جي سزا ملي ٿي سگهي پر ڪورٽ ان تي به رحم ڪري ٿي، رڳو سال سزا سخت پورهئي سان ڪاٽيندو.“
مارشل لا ڪورٽ جو انصاف اکين سان ڏسي ڪنن سان ٻڌي، ڪاري گاڏي، ۾ چڙهياسين، اچي نارا جيل پهتاسين. ٻاهرين پوليس کان نارا جيل جي ڊپٽي حيات ڦل اسان کي وصول ڪيو. حيات ڦل نوشهري جو، سالن جو سنگتي، سپاف جو ڊپٽي سيڪريٽري جنرل رهي چڪو آهي. وزيراعليٰ غلام مصطفيٰ جتوئي کيس نوڪري ۾ رکيو، حيات جو واسطو به ايس ايس ڪو سان هو.
ماڙيءَ مان نڪري جيل ۾ اندر ٿياسين ته سامهون وچ جيل ۾ ننڍو ڪوٽ چڪر جو هو، ان تي به وڏو ڪارو در چڙهيل هو. کاٻي پاسي بئرڪون هيون. در جي پاسي ۾ ننڍڙا ڪمرا، ساڄي پاسي ٿورو پرڀرو به ڪمرا ٺهيل هئا. ڪمرن جي اڳيان سڄي جيل جو اڪيلو وڻ، ڌوٻي گهاٽ ۽ ٻه حوض هئا. حڪيم صاحب کي ساڄي وٺي ويا. خبر پئي ته ساڄي پاسي، بي ڪلاس، بند وارڊ ۽ نظربنديءَ جو وارڊ آهي. حڪيم صاحب سزا لڳڻ جي باوجود به نظربند وارڊ ڏي موڪليو ويو جو ڪجهه ڏينهن اڳ ۾ نظربند ٿي آيو هو. مون کي کاٻي پاسي کان چڪر جي ٻاهران ڦيرائي چڪر جي بلڪل پويان بئرڪ ۾ وٺي آيا، اتي اها اڪيلي بئرڪ هئي. آفتاب رضا مغل ۽ ٻيا ڪيئي چهرا جن سان سٽي لاڪ اپ ۽ جلوس ۾ شناسائي ٿي هئي، ڏسڻ ۾ آيا. نالي چڙهيو هئس، سڀئي دوست وڏي پيار سان مليا. وڏي عزت سان بئرڪ ۾ ڀت ڀرسان پاٿاري وجهي ڏنائون. انهيءَ بئرڪ ۾ ئي ج.س.ا.ف جو حبيب الله ناريجو به هو. بئرڪ ساٿين سان ڀريل هئي. سڀئي پ پ جا ڪارڪن هئا، سواءِ حبيب الله جي. ڪجهه ڏينهن کان پوءِ ڪامريڊ شميم واسطي، شير محمد مڱريو، محمد خان سولنگي، شبير بيدار ڀٽو به اچي نڪتا، اهي سڀئي ڪامريڊ هئا. پاڻ کي ڪميونسٽ ظاهر ڪو نه ٿي ڪيئون. تنهن ڪري هڪڙا ٽريڊ يونين جا ۽ ٻيا ايس اين ايس ايف جا هئا.
پ پ حيدرآباد ضلعي جا اڳواڻ سيد روشن شاهه سندس ڀاءُ سيد تاج محمد شاهه ۽ پياري ڏنل خان نظاماڻي وارا به اچي ويا. ڪچهريون مچي ويون ته جيل جو احساس به گهٽجي ويو.
جيل ۾ اچڻ شرط، مائٽاڻا ڪپڙا يعني گهر وارا ڪپڙا لهرائي پنهنجو ويس ڍڪيائون (جيل ۾ ڪپڙن ۾ مساوات آهي) ٻئي ڏينهن پريڊ تي سڏ ٿيو. پريڊ ايس پي جي درٻار آهي. قيدي جوڙي جوڙي ٿي ويهندا آهن. ٻانهون گوڏن تي، ڪنڌ هيٺ هوندا اٿن. پريڊ ۾ وڃي ويٺاسين. ايس پي ۽ ڊي ايس پي ڪرسين تي هئا، ٻيو اسٽاف کين گهيرو ڪيو بيٺو هو. قيدين کي ڪم تي لڳائڻو هو، سڀني جا ڪم لکيئون. ڊپٽي منهنجو واقف هو، تنهن ڪري منهنجي بورچيخاني ۾ ڊيوٽي لڳي ته روز ماني جي ٽائيم تي وڃي سياسي قيدين جي ماني جي نگراني ڪريان.
ٻه ٽي ڏينهن بورچيخاني ويس. هو ڇا جنهن تي نگراني ٿئي ها! سڄي جيل جي ساڳي چانهه، ساڳيو ٻوڙ، ساڳيون ڪاغذ جهڙيون ڦلڪيون. چانهه ڏسي اوڪارا ايندا هئا، پيئڻ تي پري هو. ايس پي محبوب شاهه چاچا لعل بن يوسف جو واسطيدار هو، کيس خبر پئي ته مون کي سڏائي چيائين ته ”تون وڃي منهنجي گهر جي ڊيوٽي ڪر. ننڍڙن ٻارن کي ٽيوشن وغيره پڙهاءِ!“ وري سوچي چيائين ته ”ٻاهر وڃڻ لاءِ توکي پير ڪڙي هڻڻي پوندي، تون لعل سائينءَ جو ڀائيٽو آهين ۽ لعل سائين منهنجو محسن آهي، کيس، پير ڪڙيءَ جي خبر پوندي ته مون کي ميار ڏيندو، تون ڪو به ڪم نه ڪر وڃي وارڊ ۾ آرام سان ويهه.“
محبوب صاحب ته مهرباني ڪئي. پر وارڊ ۾ آرام هو ڪٿي؟ وچٿري بئرڪ ۾ نه پنکو هئس ۽ نه در درين تي ڪا ڄاري وغيره. اس کي ته جهل هوندي ڪونهي پر مکين جي به پسنديده جاءِ اسان واري بئرڪ هئي. بئرڪ جي پاسي ۾ قيدين لاءِ حاجت وارا هنڌ هئا. بئرڪ جو پنهنجو ڪاڪوس به خدا جي پناهه! فرش ڪچو هيٺ مٿي. اسٽاف ٻڌايو ته سياسي قيدين کان اڳ ۾ هن بئرڪ ۾ جيل جا گڏهه پوريا ويندا هئا. واهه جي ڳالهه ٿي، گڏهه ويا سندن جاءِ اسان اچي والاري. اها ڳالهه ته اڃا به سٺي آهي جو گڏهن جي جاءِ تي انسان آيا پر ظلم ته انهن ملڪن ۽ ماڻهن سان آهي جتي انسان وڃن ۽ گڏهه اچن. ماڻهن جي جاءِ گڏهه والارين، عالمن جي مصلن تي جاهل ويهن. مڙسن جا وارث ڀاڙي ٿين. ڳالهه بئرڪ جي هئي، الائي ڪٿان وڃي نڪتو آهيان. رات جو دوست دير تائين ڪچهري ڪندا هئا. وڏي واڪي ڪچهري بند ٿي ته ڀڻ ڀڻ ته اسر تائين ٻڌبي هئي. اک لڳي ته مڇر هوشيار ڪري وجهندا هئا. اک کلي ته گهڙيءَ لاءِ يارن جا کونگهرا سمهڻ ڪو نه ڏيندا، تان جو ننڊ پاڻ مجبور ٿي کونگهرن کان بيپرواهه ٿي اکيون پوري ڇڏي. کونگهرن تان ڳالهه ياد آئي ته سائين اسدالله شاهه کونگهرا ڏاڍا هڻندو هو ۽ سائين حسين شاهه سمهي ڪو نه سگهندو هو. سائين اسدالله شاهه جا کونگهرا به ڪيترن آوازن سان هوندا هئا. جيسين حسين شاهه جاڳندو هو تيسين سائين اسد جا کونگهرا ۽ حسين شاهه جا تبصرا جاري هوندا هئا. حسين شاهه، غفور نظاماڻي، عالم شاهه، غازي، رئيس غلام حيدر رند ۽ آءٌ سنڌ جي دوري تي وياسين. جيڪب آباد ۾ هڪڙو ئي ڪمرو مليو سمهڻ لاءِ، رات جو دير سان ستاسين. هڪڙن کي سوير ننڊ آئي ٻيا دير تائين جاڳندا رهيا،صبح جو حسين شاهه چيو”خدا جي پناهه، هڪڙا کونگهرا ٻيون اوڳرايون، اوڳرايون به اهڙيون جهڙو وٿاڻ ۾ ستا پيا آهيون ۽ کٽن سان پاڏا ٻڌا پيا هئا.“
هتي بئرڪ ۾ به نه رات جي ننڊ پوري، نه ڏينهن جو آرام. ڏينهن جو گرمي سبب مٿان ڪپڙو نه وجهي سگهجي. جي ڪپڙو مٿان ڪونهي ته وري مکين جا ميڙا منهن تي، انهيءَ مصيبت کان بچڻ لاءِ مون گس اهو ڪڍيو جو، سج جي اولهه پاسي لڙڻ کان پوءِ بئرڪ جي سامهون چڪر جي ڀت جي ڇانوَ ۾ ڪمبل وڇائي، سر سيراندي ڏئي مٿان چادر وجهي سمهي رهندو هئس. هڪ ڏينهن چاچو شاهنواز اتان گذريو ته پڇيائين ڪير ستو پيو آهي؟ منهنجي خبر پيس ته مون کي جاڳائي پنهنجي ڪمري ۾ وٺي ويو، چيائين ”آءٌ ٻنپهرن جو ڪو نه سمهندو آهيان، ٻنپهرن جو تون منهنجي ڪمري ۾ اچي سمهندو ڪر.“ ”بي“ ڪلاس ۾ ٻه ڏينهن ٻنپهرن جو مس ستس، پوءِ ته ڪچهرين جي ڪري ننڊ ايندي ئي ڪو نه هئي.

چاچي شاهنواز سان ڪچهريون

”بي“ ڪلاس ۾ چاچو شاهنواز خان، امدادالله انڙ، غلام شبير ڪليار، حاجي ڌڻي بخش ڪاڪا، سيد الله بخش شاهه بخاري، آغا سليم، حرن جي ڪيس ۾ جوابدار مختيارڪار ۽ ٻه ٽي ٻيا به هئا. سڄو ڏينهن ڪچهري متي پئي هوندي هئي. ڪچهرين ۾ حبيب الله ناريجو به هوندو هو. حبيب الله سان ڪچهري ته ٿڌي شروع ٿيندي هئي پر ڪچهري جي پڄاڻي سدائين گرم هوندي هئي. پر ڪجهه عرصي کان پوءِ حبيب الله جي ڳالهين تي چپ کي بهتر سمجهيم. حبيب الله خانبهادر کهڙي کي سنڌ جو محسن سمجهندو هو. ڀٽي صاحب جو نه نالو وڻندو هوس، نه ذات. ڀٽي صاحب سان نفرت ڄڻ سندس روح ۾ شامل هئي. ظهور الاهي، ضياءَ جي وزارت ۾ کنيو ويو ته حبيب الله مٺائي ورهائي. چاچو شاهنواز خان ٻڌائيندو آهي ته ڀٽي صاحب جي دور ۾ جڏهن حزب اختلاف جا ليڊر ڪراچي جيل ۾ هئا ته حبيب الله ۽ ٻيا ج.س.ا.ف جا اڳواڻ ڏينهن رات ظهور الاهي جي دسترخوان جا ئي مهمان هئا. امدادالله انڙ به اڪثر سندس ڳالهين تي چڙي پوندو هو. امدادالله انڙ صاحب ان وقت حيدرآباد جو ڊي سي هو جڏهن ج.س.ا. ف وارن صوبائي وزير بديع الحسن زيدي کي اغوا ڪيو هو. انڙ صاحب جيئي سنڌ وارن جون ڏاڍيون مزيدار خبرن ٻڌائيندو هو. حبيب الله جا بحث ۽ دليل به ٻڌڻ جهڙا هوندا هئا. ٿورو بحث ڪري وري ٻئي کي چئي ڏيندو هو ته تون هئين ڪٿي؟ توکي خبر ڪونهي؟“
نارا جيل ۾ مخدوم خليق الزمان جو مئنيجر ڌڻي بخش ڪاڪا صاحب به پنهنجو مٽ پاڻ هو، سڄو ڏينهن کلندي ڪڏندي گذاريندو هو. ڳڻتي وارو ته ڏيک ئي ڪو نه ڏيندو هو. آءٌ اڪثر سندس ڪمري تي ئي ماني کائيندو هوس. سڄو ڏينهن وٽس ئي ڪچهري متل هوندي هئي. خدا کيس وڏي زندگي عطا فرمائي. وڏو زندهه دل انسان آهي.
نارا جيل ۾ ساڳي جاچ ۾ آيل آغا سليم ۽ الله بخش شاهه بخاري به واهه جو وقت گذاريندا هئا. آغا صاحب سهڻي شخصيت جو مالڪ هو ته گفتگو به ڏاڍي سهڻي ڪندو هو. سندس ڳالهائڻ جو انداز ۽ ٻولي به سڀني کي وڻندي هئي. آغا صاحب جو سگريٽ جو ڪش ته سبحان الله! هڪڙي ڪش ۾ ڄڻ سموري جوانيءَ جو مزو وٺندو هو. جيل ڪيڏي ڪيڏي مهل پريشان ڪندو هئس. مون ڪچهريءَ ۾ پڇومانس ته ”توهان ته قوم کي سجاڳي جو گس ڏيکاريندا آهيو، اوهين ته جدوجهد لاءِ اتساهيندا آهيو، اوهين ڪيڏي ڪيڏي مهل پريشان ٿا لڳو ڇو؟“ ته چيائين: ”من، اسان جو ڪم لکڻ آهي، اسين فقط سوچ ڏيندا آهيون، اسان جو ڪم جيلن ۾ اچڻ ڪونهي، جيل سياسي ڪارڪن ڪاٽيندا آهن، اديب ۽ دانشور نه.“ ڳالهه ته آغا صاحب جي سچي هئي ته دانشور رڳو دانشمندي جون ڳالهيون ڪندا آهن جدوجهد نه پر اڄ دنيا جي ڪيترن ئي اديبن ۽ دانشورن کان دنيا واقف آهي جن قومن کي گس به ڏسيا ته قوم جي عملي طرح اڳواڻي به ڪئي آهي، شايد انهي ڪري ئي انهن قومن پنهنجي منزل ماڻي آهي جو گس ڏسيندڙن ئي سندن رهنمائي ڪري صحيح رستي تان قوم کي وٺي ڪاميابي سان همنڪار ڪرايو آهي.
آغا صاحب واري جاچ ۾ شامل الله بخش شاهه بخاري ته مست سيد هو، چوويهه ڪلاڪ ئي چست، ڪچهري ۾ اندران ٻاهران حاضر، گفتگو ۾ به صاف ته کلڻ ۾ به سچائي. سائين صبح جو سوير اٿي گيڙو چادر سان پاڻ ڍڪي گهڙيءَ لاءِ مراقبو ڪندو هو. صبح جو شاهه پڙهندي يا ريڊئي تان ڪا ڀٽ ڌڻيءَ جي سٽ وڻي ويس ته سڄو ڏينهن پيو اها سٽ جهونگاريندو. هڪ دفعي صبح کان رات تائين ”ور ميان خان بلوچا“ جهونگاريندي ٻڌومانس. شاهه جا بيت به مست ڪندا هئس، اهي هر وقت سندس زبان تي هوندا هئا. جيترا ڏينهن جيل ۾ رهيو خفو ۽ خفت ويجها ڪون ڏٺاسونس.
نارا جيل ۾ چاچي شاهنواز خان سان ڏاڍيون مزيدار ۽ معلوماتي ڪچهريون ٿيون. چاچو گهوڙن، ڪتن، ڪڪڙن، ميلن ملاکڙن جو شوقين، سڄي سنڌ جي ميڙن جي شوقينن ۽ ملاکڙن جي پهلوانن جا تذڪرا هئا. پير صاحب پاڳاري، مخدوم صاحب، ڄام صادق علي، ڄام انور علي، رحمت الله بهڻ سان ته گهرو تعلق هئس. پر سنڌ جي ٻين ميرن پيرن وڏيرن کانسواءِ ڌاڙيلن جي دوستي جا احوال به ٻڌائيندو هو. ٻڌايائين ته ”سنڌ جي مشهور ڌاڙيل فيضو ورياهه سان دوستي ٿي پئي، ان دوستيءَ ۾ 16 سالن جي عمر ۾ گرفتار ٿيس. انهن دوستين تر ۾ دشمنيون به وڌائي ڇڏيون. گهڻا مائٽ لڏي وڃي ٽنڊي آدم شهر ۾ ويٺا پر مون ڳوٺ نه ڇڏيو، مون سڄو سال بندوق کڻي، راتين جو گهر تي پهرو ڏنو. جاڳڻ ڏکيو هو تنهن ڪري آفيم کائيندو هوس ته جاڳي سگهان. سڄو سال جو آفيم کاڌم ته عادت پئجي ويئي، هڪڙي ڏينهن نهايت پيارو دوست ملڻ آيو ته مرڳو وڙهي پيومانس. ڏاڍو پڇتايم، پوءِ احساس ٿيم ته ان چڙ جو وڏو سبب آفيم آهي. آفيم ڇڏڻ جو فيصلو ڪيم پر ڇڏڻ ڏکيو هو، تنهن ڪري وڃي مسجد وسايم. فجر، اشراق ويندي عشاءَ نفلن تائين سڄو ڏينهن رات مسجد ۾. نيٺ آفيم مان جند ڇڏايم.“ چاچو شاهنواز ڊگهڙيءَ جي نوحاڻين جي به ڏاڍي ساراهه ڪندو آهي ته: ”ڏاڍا مڙس، بهادر، سٺا دوست، ڪڪڙن ڪتن جا شوقين. جوانيءَ ۾ ڪيل، چورين، ڌاڙن ۽ جهيڙن جا قصا به وڏي فخر سان ٻڌائيندا، عاشق به حد جا، اڻ پڙهيل پر ڀٽ ڌڻيءَ جا حافظ، سڄي رات شاهه جا بيت ٻڌائيندي رات گذاري ڇڏيندا آهن.“ چاچو نوحاڻين ۾ پنهنجي حسيب خان جو ڏاڍيون تعريفون ڪندو آهي. چاچي انهن نوحاڻين جا مزيدار ۽ حيران ڪندڙ احوال به ٻڌايا.
چاچي شاهنواز خان کي جن ٻڌو ۽ ڏٺو سي کيس سخت مزاج ۽ ڏاڍي دل وارو ئي سمجهن ٿا پر ناري ۾ چاچي کي شاهه جي بيتن تي روئيندي ڏٺم ته حيران ٿي ويس ته چاچي جي دل اهڙي به آهي جنهن تي شاهه جو بيت اثر ٿو ڪري، هڪ دفعي چاچي چيو ته ”ڀٽائيءَ جي مختلف سرن مان بيت پڙهه.“ ڀٽائيءَ جي مختلف سرن مان بيت پڙهڻ شروع ڪياسين: پورب، سامونڊي، بروو سنڌي، مون ڏٺو ته بيت ٻڌڻ مهل چاچي جون اکيون ڀرجي ٿي آيون ۽ منهن جو رنگ ڳاڙهو ٿيندو ويو. جيڏي مهل رپ جا بيت پڙهڻ شروع ڪيم ته چاچي جو صبر ٽٽي پيو ۽ بي اختيار روئڻ لڳو.
چاچي ٻڌايو ته اڪثر، ظلم ۽ جدائيءَ جا داستان کيس روئاڙي وجهندا آهن، ٻڌايائين ته ڪجهه ڏينهن اڳ ۾ هندستان جي اڳوڻي ڪمانڊر انچيف جي خود نوشت ۾ ڀڳت سنگهه ۽ سندس ڦاسيءَ جو احوال پڙهي ڪافي دير روئندو رهيو. چاچو جيل ۾ ورزش ۽ مطالعو پابنديءَ سان ڪندو آهي. ڪافي ڪتاب گهرائي پاڻ وٽ رکيا اٿس، ڪتابن ۾ اڪثر تاريخ جا ڪتاب آهن. امدادالله انڙ صاحب به پابنديءَ سان پڙهندو هو. انڙ صاحب وڻندڙ ڪتاب کي پڙهي انهي ڪتاب جو تت ۽ پنهنجي راءِ رڪارڊ ڪري ڇڏيندو هو. سندس چوڻ هو ته آئينده اها ڪيسٽ ٻڌڻ به سڄو ڪتاب پڙهڻ جي برابر هوندي ۽ ڪافي وقت بچي پوندو، مطلب ته ناري ۾ ڪچهريون ته جام هيون پر چاچي وٽ گذاريل وقت دلچسپ ۽ ڪارائتو هو.
نارا جيل جا اهي ڏينهن مارشل لا جا جاهه و جلال وارا ڏينهن هئا. وڏا وڏا ڪنڌار ڏسڻ ته ٺهيو پر ٻڌڻ ۾ به ڪو نه ٿي آيا. انهن ئي ڏينهن” اصلاحي ڪميٽيون“ ٺاهيون پئي ويون. پارٽي جا ڪيئي نامور رهنما ۽ ڪارڪن انهن اصلاحي ڪميٽين جا ميمبر ٿيا، ڪي لڪل ته ڪي ظاهر پر گهڻو ڪري سڀ وڏا ماڻهو آتا هئا. مارشل لا وارن جو ماڻهو ٿيڻ لاءِ. فوج جي ضابطي کين مجبور ڪري وڌو هو، نه ته اهي وڏا ماڻهو سڀ فوج ۾ ڀرتي ٿيڻ لاءِ تيار هئا.
اهڙن وڏن ماڻهن وچ ۾ ايڪڙ ٻيڪڙ وڏا ماڻهو اهڙا به هئا جيڪي عوام جا محبوب بڻيل هئا. مخدوم خليق الزمان ان وقت انهن محبوبن مان هو. مخدوم صاحب ان وقت خيرپور جهڙي گرم جيل ۾ نظربند هو، سندس خط ۽ خبرون اينديون هيون جن مان سندس بلند حوصلي جي خبر پئي پوندي هئي. نظربندي بنهه ڏکي هئي. نظربند عام توڙي سياسي قيدين کان الڳ رکبا هئا. ناري ۾ به نظربندي وارڊ ڏکيو هو، سندس مهمان ٻاهر نڪري ماڻهن کي ڏسي به ڪو نه سگهندا هئا. موقعو ملندو هو ته دروازي جي سيرن مان ليئو پائي ڏسندا هئا. انهيءَ مهل ڪو واقف اتان گذرندو هو ۽ جي ٻنهي جون اکيون چار ٿي وينديون هيون ته ڪجهه اکين سان، ڪجهه تڪڙ ۾ چپن سان ٻه ٻول ڳالهائي وٺندا هئا.
پرين هن پيار پنهنجي تي لڳا پهرن مٿان پهرا،
ته لڪ لانگها جهلي منشي، پيا اک ٽيٽن ۾ ملنداسين.
بند وارڊ ۾ حڪيم ايڇ ايم سومري جي ته گهوڙا گهوڙا پئي پوندي هئي پر لاڙڪاڻي جو بزرگ رهنما چاڪر علي جوڻيجو وڏي صبر ۽ همت وارو ڏيک ڏيندو هو. ڪافي عرصو هن جيل ۾ نظربند هو، هن سان گڏ عبدالوحيد ڪٽپر صاحب به سکر مان بدلي ٿي آيو پر سندس ساراهه ڪو نه ٻڌڻ ۾ آئي. روڄ راڙو جام ڪندو هو، گهر وارن لاءِ بنهه آتو هو، سرڪار سان ناراضگي ختم ڪيو ويٺو هو رڳو سرڪار جي ناراضگي ختم ٿيڻ جي دير هئي. ڪٽپر صاحب پهرين اسپتال داخل ٿيو ۽ پوءِ جلد رها ٿيو.
چاڪر علي جوڻيجو صاحب گرميءَ ڪري پنير پيو پيئندو هو. اسان جو هڪڙو دوست جنهن کي ٻين سکين قيدين جا ڪيڪ، مانيون، سئيون، گيهه کائڻ ۽ پيئڻ مان لطف ايندو هو ۽ اڪثر ٻين جا سامان ۽ ڪپڙا پيو استعمال ڪندو هو، تنهن جوڻيجي صاحب کان پنير پيئڻ جو سبب پڇيو. جوڻيجي صاحب ٻڌايس ته گرميءَ ۾ سٺو آهي. جوڻيجو صاحب آزاد ٿيو ته ان دوست چاڪر صاحب کان پنير جو دٻو ۽ ٺڪر جو ٽڀو به گهري ورتو. هڪڙي ڏينهن روشن شاهه ۽ ڏنل خان وارن ڏٺو ته اهو دوست ٽڀي مان ڪجهه ڪڍيو پيو کائي. کائڻ مهل سندس هٿ مان ريڳاڙا پئي ڳڙيا. پڇيائونس ته ڇا پيو کائين؟ چيائين ”چاڪر صاحب پنير ڏئي ويو آهي، گرمي کان چڱو آهي سو پيو کاوان.“ ڏنل خان وارن سمجهايس ته پنير پسائي ڇاڻي ان جو پاڻي پيئبو آهي. چيائين” مون کي ته خبر ئي ڪو نه هئي، آءٌ روز پنير پسايو کايو وڃان ۽ پاڻي هاريو ڇڏيان.“
چاڪر صاحب ۽ سومرو صاحب رها ٿي ويا ته وارڊ نظربندن کان آجو ٿي ويو ۽ اسان واري بئرڪ به ڀرجي ويئي ته روشن شاهه، ڏنل خان، تاج محمد شاهه ۽ آءٌ به هن وارڊ ۾ اچي رهياسين. ڪمري ۽ باٿ روم جي سهولت هئي باقي ڪچهري بئرڪ ۾ واهه جي هئي. ڄام شوري، هالا، ٽنڊي ڄام، ٽنڊي محمد خان، بلڙي شاهه ڪريم، حيدرآباد شهر ۽ آسپاس جا دوست جام هئا. چرچا، لطيفا، بحث مباحثا وندرايو ويٺا هوندا هئا. روز رات جو راڳ جي محفل ته ضرور ٿيندي هئي. انهيءَ محفل جو آخري آئٽم منهنجو هوندو هو. آءٌ لولي ڏيندو هوس ته:
”سنڌڙي به تون منهنجي جندڙي به تون
او منهنجي ڌرتي به داتا به تون
جڳ جيئي پاڻ لئه، آءٌ نه اهڙو هيان
شال تو لئه مران شال تو لئه جيان
تيرٿ ڀي تون منهنجا تڪيا به تون
منهنجي مُڪتي به تون منهنجي ماتا به تون
تنهنجا دودا جيئن تنهنجا دولهه جيئنِ
شال پنهنجا به لايا سجايا ٿين
ٻاگهي به تون منهنجي تارا به تون.
اها لولي 67-6819ع واري دور ۾ نياز همايوني کان ٻڌي هئم، انهيءَ زماني ۾ نياز صاحب ڏاڍي پياري آواز ۽ انداز سان پنهنجي شاعري ٻڌائي، ماڻهن جا جذبا جوان ڪري ڇڏيندو هو. نياز صاحب جو ”آزادي اعلان اسان جو، آزادي ايمان اسان جو“ ڏاڍو مقبول هو پر سندس دوهن جو رنگ ئي ٻيو هو. نياز صاحب به مستيءَ ۾ پيو ڳائيندو هو ته پرجوش هجوم به نياز صاحب سان گڏ پيو جهومندو هو.
سنڌڙي منهنجي ماءُ او جيجل، توتان گهور ٿيان،
شال نه ٿيان غدار سندءِ، ڀل ڊاڪو ٿيان يا چور ٿيان،
ڪڏهن ته لال ڪنوار هئين، اڄ بيوه جان بيحال ابو!
سنڌڙي تنهنجي جهول کي جس پر دل وارن جو ڪال ابو!

روئندي روئندي نير کٽي ويو لهو اچي ويو لڙڪن ۾،
آءٌ ڪيئن کلندي کير پيان منهنجي سنڌڙي آهي سڏڪن ۾،
سنڌڙي تنهنجا وير جيئن تون شاد رهين آباد رهين،
شال ڏسان ڏينهڙا جڏهن جيجل کان آزاد رهين.

سنڌڙي تنهنجي نانوَ تان، صدقي منهنجا سڀ سنگيت الا،
جيسين جيئندس تيسين لکندس تنهنجي غم جا گيت الا.
جذبن سان سچائيءَ واري دور کي ياد ڪندي الائي دل ڪٿان وڃي نڪتي آهي. ڳالهه هئي ناري جيل جي. سو بئرڪ ۾ روز رات جو راڳ جي محفل کان پوءِ لولي شروع ٿيندي ئي دوست سمهڻ جي ڪندا هئا، پوءِ ڀڻ ڀڻ ڀلي سڄي رات پيئي هلي پر وڏي واڪي واري ڪچهري پوري ٿي ويندي هئي.
بئرڪ مان نڪري نظربند وارڊ ۾ اچي رهياسين. روشن شاهه، ڏنل خان ۽ تاجل شاهه گڏ هئاسين. اهي سڀئي دوست، ٻاهر جا به دوست هئا. هتي به سندن ساٿ ڏاڍو پيار وارو هو. ڏنل خان جا مثال، چرچا محفل کي کنيو ويٺا هئا. سندس پيارو آواز به رات جي اداسيءَ کي گهٽائي ڇڏيندو هو. نارا جيل انتظامي لحاظ کان ڪيڏو به ٿڌو هجي پر موسم جي لحاظ کان ٻارهن مهينا گرم. ڏينهن جو اونهاري جي باهه ته رات جو ڪمرن ۾ ٻوسٽ، ويتر مينهن شروع ٿيو ته لائيٽ جي لڪ لڪوٽي وڌي ويئي. سڄي رات به جاڳڻو پوندو هو. مينهن ۾ سڄي ڇت پئي ٽمندي هئي، ٿانو ٺڪر، دٻا لوٽا سڀ رکندا هئاسين ٽمڻ واري جاءِ تي ۽ اسين هنڌ ويڙهيو ان تي چڙهيا ويٺا هوندا هئاسين، تان جو مولائي سپرنٽنڊنٽ سيد محبوب کي اسان تي رحم پيو ۽ اسان کي ٻاهر سمهڻ جي اجازت ملي.
هن دفعي به ٻاهر سمهڻ جي اجازت ملي آهي، پر هن دفعي دوست جام آهن، سڄو ڏينهن به ڳالهين ۾ گذريو وڃي ته رات جو به دير تائين ڪچهريون قائم آهن.
سردار خان 1995ع ۾ حج تي سائين خورشيد شاهه واري قافلي ۾ هو. سون تي سهاڳو ڄام آفتاب، سردار خان سان ٽيم ۾ شامل ٿي ويو. بس سڄو حج جو زمانو هئا ٽهڪ. منيٰ عرفات جا خيما ته آسمان تي هئا. خدا سائين ڄام آفتاب ۽ سردار خان کي تندرستي ڏي، جيل ۽ سفر ۾ شل سدائين گڏ هجن.

جيل ۾ حشر جي رات

(19- جولاءِ 1984ع)
رات ٻين وڳي ڌاري اک کلي، ڏٺم ته ڪامريڊ شير خان جاڳيو پئي، لائيٽ ڪو نه هئي. ڪمري ۾ گهٽ ۽ گرمي ڏاڍي هئي، حشر جي رات ٿي لڳي. ڪامريڊ ۽ آءٌ وڃي دروازي تي ويٺاسين. ڪچهري ڪندا رهياسين. ٽين وڳي ڌاري ڪامريڊ به ٿڪجي وڃي ليٽيو. چئين وڳي ڌاري ڪجهه رات ٺري ته آءٌ به وڃي ستس.

“گنجا پير پارٽي”

(20- جولاءِ 1984ع)
رات تمام گهڻي گرمي هئي. ماڪوڙن ۽ جيتن جا به ميڙا هئا. ٻاهر ستاسين پر ننڊ نه آئي. جهوٽو مس ٿي آيو ته ماڪوڙن جا ولر بت تي چڙهيو ٿي ويا. ٽين وڳي تائين پاسا ورائيندو رهيس، ٻيا به ڪافي دوست جاڳي رهيا هئا. ڪامريڊ شير خان ڪمري ۾ ستل هو، لائيٽ ويئي هلي ته اهو به ٻاهر اچي ستو. ٿوري دير ۾ لائيٽ آئي، ڪامريڊ وري ڪمري ۾ ويو پر لائيٽ وري ويئي هلي ۽ ڪامريڊ وري ٻاهر آيو. محي الدين به ڪمري ۾ هو تنهن جي به اچ وڃ شروع هئي. آخر ٽين وڳي لائيٽ آئي، آءٌ به وڃي ڪمري ۾ ستس.
رات دير سان ستاسين تڏهن به ستين وڳي اٿي ناشتو ڪري ويهي رهياسين، جو اڄ جمعو هو، وارڊ ۽ ڪمرن جي صفائي ٿيڻي هئي. صبح جو ڪافي دير تائين ستار، ڪامريڊ ۽ آءٌ تاش راند ڪندا رهياسين. ٻارهين وڳي ڌاري نثار گاڏهي بلوچ، ملڪ اڪبر، احمد ڀائي، علي محمد جتوئي ۽ سومرو صاحب آيا، ڪچهري ٿي. هميشه وانگر گيتن جي نشست به ٿي. علي محمد، شير خان، سومري صاحب ۽ مون به گيت ٻڌايا. نثار گاڏهي ٽنڊي محمد خان جو رهاڪو ۽ منهنجو پراڻو پيارو دوست آهي. ڪاليج واري زماني ۾ مغربي پاڪستان جي ٽوئر تي ويا هئاسين، ڏاڍو دلچسپ وقت گذريو. نثار شاگردي واري زماني ۾ ماروئڙا فيڊريشن ۾ هو. ملڪ اڪبر، تمام پيارو ۽ مڙس ماڻهو دوست آهي، جيل ۾ وڏي همت سان وقت گذاري رهيو آهي. سڀئي دوست سندس عزت ڪندا آهن. احمد ڀائي دوائن جي ڪمپني جو مالڪ آهي، واپاري آهي، جيل ۾ ڏاڍو سٺو دوست ٿي ويو آهي، وڏو زندهه دل شخص آهي. علي محمد جتوئي سپاف جو پراڻو دوست آهي، پ پ رهنما ارشاد جتوئي جو ڀاءُ آهي. آواز ڏاڍو مٺو اٿس. شام جو وارڊ ۾ چهل پهل هوندي آهي. ڪي شطرنج، ڪي والي بال، ڪي تاش ته ڪو وري ڊوڙ ڊڪ ۾ لڳو پيو هوندو آهي. سڄو ڏينهن گرمي هئي، هينئر ٿوري ٿڌي هوا لڳي آهي، رات ٺرڻ شروع ڪيو آهي. سنگت چئن پنجن جي گروپن ۾ ڪچهري ڪري رهي آهي ته سردار خان مخصوص انداز ۾ هڪل ڪري چيو: حضرات! چند منٽن ۾ ”گنجا پير پارٽي“ پنهنجي فن جو مظاهرو ڪندي. اڄڪلهه سڄي پير برادري وار لهرائي روڏي ٿي ويئي آهي. سڀئي مائٽ گڏ هلندا ويهندا آهن ته وڏو مزو ڪندا آهن.
فن جو مظاهرو شروع ٿي چڪو آهي: پير جان محمد ڏاڍي سٺي انداز ۾ ويٺو ڳائي ته ”چوٽ ڏاڍي لڳم پر ڪيم درگذر“ پير اعجاز ٿالهه تي ۽ پير سليم مَٽ تي وڄت پيا ڪن. پير مڪرم ڀر ۾ ويٺو اٿن. محفل رات جي پوين پهرن تائين جاري رهندي. پاڻ سمهڻ جي تياري ٿا ڪريون. پير مڪرم رهاڻين جو راڻو آهي. رنگ برنگي محفلون ٻاهر به واهه جون مچائيندو آهي. شعر، شاعر، موسيقي ۽ فنڪار سندس ڪچهرين جا مستقل مهمان هوندا آهن.

هڪ مستانو شهيد ڀٽي جي تصوير ڏسي زارو زار روئندو رهيو

(21- جولاءِ 1984ع)
رات دير تائين ڪچهري ۽ راڳ جي محفل هلي. پير جان محمد ڏاڍا سٺا اردو گانا ٻڌايا، آخر ۾ هو جمالو به ٿيو، سڀني دوستن جمالو ۾ حصو ورتو، پر شير خان لنڊ جو ٺيٺ سنڌي نچڻ واهه جو هو. صبح جو سوير اک کلي اٺين وڳي ڌاري ناشتو ڪيوسين. وارڊ ۾ اوچتو ڪارن ڪپڙن پاتل هڪڙو مستانو اچي نڪتو، ڪافي دير تائين چرين واريون حرڪتون ڪندو رهيو، وري اچي کل ۾ پيو، کلندي کلندي روئڻ لڳو. برداشتي منٿن سان خاموش ڪرايس. سردار خان پاسيرو ٿيو پيو هو، مستاني وڃي ان کي زور ڏيڻ شروع ڪيا. مستاني کي ڳالهائڻ ڪو نه ٿي آيو. سندس ٽٽل ڦٽل جملا سمجهه ۾ ڪو نه ٿي آيا. زور ڏيندي اٿيو، ورانڊي مان ٻاهران چڪر ڏيئي وري اچي روئڻ شروع ڪيائين. ڪامريڊ شير خان چيو ته لڳي ٿو: ڀٽي صاحب جي تصوير ڏسيو ٿو روئي. وارڊ جي ورانڊي ۾ پير معظم ڀٽي صاحب جون 2 تصويرون ڀتين تي ڪوئلي مان ٺاهيون آهن. ڪامريڊ سچو هو، ٿوري دير کان پوءِ مستانو اٿيو ۽ ورانڊي ۾ تصوير جي سامهون بيهي سلوٽ ڪرڻ لڳو. ڪافي دير سلوٽ ڪندي بيٺو رهيو ۽ وري اچي روئڻ ۾ پيو. سڏ ڪري مستاني کي پاسي ۾ ويهاري پڇندا رهياسين، ته هن فوٽو کي سڃاڻين ٿو؟ هيڏانهن هوڏانهن ڪنڌ هڻي ها ڪيائين. پڇيوسين ڪنهن جو آهي؟ گگ ڳاڙيندي ڏند ڀڪوڙي وڏي مشڪل سان چيائين: ذوالفقار علي ۽ پوءِ اٿيو وڃي تصوير کي سلوٽ ڪيائين ۽ پوءِ ڪافي دير تائين روئندو کلندو رهيو ۽ ويو هليو.
پير معظم تصويرون سٺيون ٺاهيندو آهي. وارڊ ۾ ڀٽي صاحب جون ٻه تصويرون به ديوارن تي ٺاهيون اٿس. سردار خان جي تصوير سڀني سنگتين جي توجهه جو مرڪز آهي، تر به اصل کان مختلف ڪونهي. پير معظم حيدرآباد جيل ۾ به ڀٽي صاحب جون مختلف وارڊن ۾ تصويرون ٺاهيون هيون. ڀٽ شاهه جي راجه راهو به سٺي تصوير ٺاهي هئي. اسان جي وارڊ ۾، تقريباً هر وارڊ ۾ سامهون واري ڀت تي ڀٽي صاحب جي وڏي تصوير ٺاهي ويئي هئي. جيل ۾ هينئر ٻي جيڪا تصوير مشهور آهي سا سنڌ جي نوجوان مصور محمد علي ڀٽي جي ٺاهيل لاکيڻي لطيف جي تصوير آهي، جنهن جي تازو سنڌيالاجي ۾ رونمائي ٿي آهي. آءٌ اسپتال ۾ هئس ته اها تصوير اخبارن ۾ شايع ٿي هئي. اها تصوير گهر وارا مون کي ڏيکارڻ لاءِ کڻي آيا، ڏاڍي پياري تصوير هئي. وڏي تصوير فريم ڪرائڻ لاءِ گهر وارا کڻي ويا، ننڍڙي مون پاڻ وٽ رکي. اسپتال مان جيل آيس ته منير چيو ته تولاءِ سوکڙي رکي اٿم ۽ پوءِ ڪڍي اها تصوير ڏنائين، ٻڌايائين ته تصوير ٻاهر موڪليان ٿو فريم ڪرائڻ لاءِ، گهر ۾ رکندس. غازي خيرپور مان بدلي ٿي آيو ته ان تصوير جي تعريف ڪيائين ۽ وٽس به اها تصوير هئي. شير خان ۽ مون اها تصوير حيدرآباد ۽ نارا جيل جي ڪمري ۾ لڳائي. ڊپٽي جي ٽيبل ۾ به اها تصوير هئي. ڀٽائي ڀلاري جي تصوير جي مقبوليت ڀٽ ڌڻيءَ سان ته عشق جو اظهار آهي ئي پر ان تصوير جي مقبوليت تخليقڪار محمد علي ڀٽيءَ لاءِ به خراج تحسين آهي.
صبح کان وٺي جهڙڪار ڪيو بيٺو هو، ڏهين وڳي ڌاري سنهڙي بوند شروع ٿي ٻارهين وڳي ڌاري وسڪارو. دوست وهنجندا ۽ والي بال کيڏندا رهيا. وارڊ کان ٻاهر ڏاڍي گپ هئي، گپ به ڪلراٺي بڇڙي گپ. نثار بلوچ، علي محمد جتوئي ۽ ٻيا دوست پٺن ۽ پيرن اگهاڙا اچي نڪتا. ملڪ صاحب وارا ڪو نه آيا. ماني سڀني کي گڏجي کائڻي هئي سو، پيرن اگهاڙا ترڪڻ کان بچندا وڃي ملڪ صاحب وارن کي وٺي آياسين. ماني گڏجي کاڌي سين. اڍائي وڳي سنگت ڪچهري ڪري وارڊن ڏانهن وري. ڇهين وڳي وارڊن ۾ راند روند شروع ٿي ويئي. تاش راند تي اٿ ويهه جي شرط هئي. ستار ۽ پير اعجاز 3 ڀيرا اٿ ويهه ڪئي. سردار خان اٿ ويهه ۾ مزو ڪندو آهي. پهلوان مڙس ويهي ڪو نه سگهي، پوءِ گوڏن تي هٿ رکي رڳو هيٺ مٿي پيو ٿيندو آهي. سنگت پئي کلندي آهي. سردار خان اڄ به اٿ ويهه ڪئي ۽ پير معظم ۽ سردار جي ڀاءُ آصف کان مقابلو کٽي کين به اٿ ويهه ڪرائي. هنن اٿ ويهه ڪئي ته سردار وٺي هڪلون ڪيون. توبهه توبهه جا نعرا بلند ڪيا. سردار ۽ آصف في سبيل الله ضد ۾ آهن. ٻنهي کي هڪٻئي کي ڏکيو ڪرڻ ۾ لطف ايندو آهي. مقابلا هلن پيا ۽ شڪيل پٺاڻ خيري سلي اڇي چادر وجهو سنئون سڌو ستو پيو آهي.

منهن ۾ مسلمان اندر ۾ ابليس

(22- جولاءِ 1984ع)
صبح جو ملاقات جو سڏ ٿيو، ويس ته بابا، منير رنڌاوا ۽ سندس ماسات آيل هئا. ڪجهه دير ڪچهري ٿي. منير ٻڌايو ته جنرل ضياءَ کي بار جي دعوت ڏني ويئي آهي. بار ۾ افواهه آهن ته ضياءَ جي اچڻ وقت ڪجهه وڪيلن کي نظربند ڪيو ويندو. منير اهو به ٻڌايو ته حسين شاهه ڳالهه ڪئي آهي ته مير پپو ڊي ايم ايل اي سان مولابخش جي رهائيءَ جي ڳالهه ڪئي پر ڊي ايم ايل اي چيو ته ”چانڊيو ڪميونسٽ ٿي ويو آهي ۽ پارٽي ۾ هارين جي تنظيم قائم ڪري، ڪميونسٽن لاءِ ڪم ڪري رهيو آهي.“
گرفتاري مهل ”اليڪشن ڪرايو، جمهوريت بحال ڪريو“ جو نعرو بلند ڪيوسين ته ملڪ دشمني جي الزام هيٺ ڪيس هلائي سزا ڏني اٿن. هاڻي ڪميونسٽ سمجهي نظربند ڪيو اٿن. جيئن ٿو سمجهه ۾ اچين تيئن ٿا ڪن، باقي سڀ غلط آهي. چونڊن جو مطالبو نه ڪريو، سياسي ڪم نه ڪريو، پر جي سياسي ڪم ڪريو ته هنن جي صلاح سان ڪريو، پوءِ اسان جهڙو ڪو اشراف ڪونهي! اڄڪلهه هنن سان قوم جا قاتل، ڌاڙيل ۽ لٽيرا ساٿاري ٿي ولي بڻجي ويا آهن. جڳن جا ڏوهاري قوم کي نمازون پڙهائڻ ۽ اسلامي نظام کي نافذ ڪرڻ لاءِ ڪوششن ۾ آهن. منهن ۾ مسلمان اندر ۾ ابليس.

حيدرآباد بار پاران جنرل ضياءَ کي خطاب جي دعوت

(23- جولاءِ 1984ع)
صبح جو 11 وڳي ڌاري عبدالحسين پنهور ملاقات تي آيو. هڪ وڳي ڌاري وري ملاقات جو سڏ ٿيو، ويس ته ستار راڄپر به ملاقات پئي ڪئي. منهنجي لاءِ عاقل لوڌي ۽ حيدرآباد جو نوجوان وڪيل بيٺا هئا. عاقل ايم آر ڊي جي سياسي قيدين جي سلسلي ۾ ڪافي سرگرم آهي، عاقل چيو ته حيدرآباد بار وارا بزدل آهن، قيدي وڪيلن لاءِ قرارداد نٿا پاس ڪن. وڌيڪ چيائين ته هاڻي هو منهنجي ۽ ٻين قيدي وڪيلن جي رهائيءَ لاءِ سنڌ بار کان ريزوليشن پاس ڪرائي حيدرآباد وارن کي به ٻڌائيندو. عاقل سان گڏ آيل نوجوان وڪيل ٻڌايو ته حيدرآباد بار طرفان جنرل ضياءَ کي دعوت ڏني پئي وڃي. انهيءَ سلسلي ۾ حسن محمود بيگ ڪوشش پيو ڪري. ضياءَ کي دعوت ڏيڻ جي ڪري ڪن وڪيلن بيگ تي ”مير جعفر“ نالو رکيو آهي. ان دوست اهو به ٻڌايو ته سينئر سول جج وٽ حسن محمود ۽ ٻئي وڪيل کي آرگيومينٽ ڪرڻي هئي. جج صاحب ٻئي وڪيل کان پڇيو ته گهڻو وقت وٺندؤ؟ وڪيل جواب ڏنو ته، ”آءٌ ته ڪلاڪ کن ڳالهائيندس، باقي مير جعفر کان پڇو ته هو گهڻو ٽائيم وٺندو. سڄي هال ۾ ٽهڪڙو مچي ويو ۽ حسن محمود ڏاڍو ڦڪو ٿيو.
حيدرآباد بار ۾ سينئر اردو وڪيل گهڻو ڪري پ پ جا سخت مخالف آهن. هاءِ ڪورٽ بار ۾ انهن جي اڪثريت ڪامياب ٿي آهي. هر اليڪشن ۾ گڏيل فيصلو ڪري حصو وٺندا آهن، انهيءَ گروپ ۾ سينئر وڪيل حسن محمود بيگ، ڪمال الدين، احد يوسف، راحت ڪاظمي ۽ ٻيا وڪيل آهن. حيدرآباد جو مست وڪيل ڊاڪٽر ممتاز پٺاڻ انهن وڪيلن جون لاکون لاهيندو آهي، راحت ڪاظمي کي ڪراهت ڪاظمي سڏيندو آهي.
سياسي قيدين جي سلسلي ۾ جناب قربان علي چوهاڻ ۽ رسول بخش انڙ سميت سمورا سنڌي سينئر توڙي جونيئر وڪيل وڏي همت ۽ جذبي جو مظاهرو ڪندا آهن پر ايم آر ڊي ۽ پ پ جي حوالي سان محترم عبدالمجيد ڀٽي، محترم الله بچايو لغاري، محترم قاضي عبدالستار ۽ محترم اشرف لغاري اهم ڪردار ادا ڪيو آهي.

سردار خان جي رهائي

(26- جولاءِ 1984ع)
صبح جو تيار ٿي ويٺس ته يارهين وڳي ڌاري ملاقات جو سڏ ٿيو، گهر وارا ملاقات تي آيا هئا. گهڻو ڪري گهر وارا پروگرام سان ايندا هئا پر اڄ اوچتي ملاقات هئي. نسرين ڪافي پريشان هئي. ٻئي ٻار، سميرا ۽ ننڍڙو عمير گڏ هئس. ٻار ڪافي ڪمزور هئا، نسرين چيو ته ”پريشانيون وڌي ويون آهن، ڪيئن به ڪري ٻاهر اچ، ٻارن جي صحت ٺيڪ ڪونهي، توکي ڪيئن ٻڌايان ته ڪيتري پريشان آهيان.“ مون سندس پريشاني محسوس ڪئي پئي پر پوءِ به کيس دلاسو ڏنم، ”سڀ ٺيڪ ٿي ويندو، الله تي رک. پريشان ٿيڻ بجاءِ همت کان ڪم وٺڻ کپي.“ ٿوري دير ملاقات ٿي.
گهر وارا ويا. خبر پئي ته ٻاهر عبدالله ڪورائي، قادري ملاقات تي آيا آهن سڏ ڪرايم، سيخن واري ڪمري ۾ ملاقات لاءِ آيا. ساڻن مسعود نوراني کي ڏسي ڏاڍي حيراني ٿي.
ڪوشش ڪيم ته ملاقات اندر ٿئي پر جيل وارن چيو ته اسپيشل ملاقات گهر وارا ڪري ويا آهن، هاڻ اسپيشل ملاقات نه ٿي سگهندي. ايتري ۾ شڪيل پٺاڻ جو والد ملاقات تي اچي نڪتو، سندس اسپيشل ملاقات هئي. هن سان گڏ مون وارا دوست به اندر اچي ويا ۽ ويجهو ويهي ڪچهري ڪئي سون، سيخن واري ڪمري ۾ به ته رڳو ملاقاتي ڏسبا آهن. حال احوال ٻڌي ڪو نه سگهبا آهن.
مسعود نوراني 1967ع واري سياسي هلچل جي اهم شاگرد اڳواڻن مان هو. مسعود واري زماني ۾ يوسف لغاري، لالا قادر، يوسف ٽالپر، اقبال ترين، ڄام ساقي به اهم اڳواڻ هئا. مسعود نوراني سنڌ اسٽوڊنٽس ڪلچرل آرگنائيزيشن، ايس ايس ڪو جو سربراهه هو. مسعود سٺو مقرر هو، ذهين به ليکيو ويندو هو. سندس آواز به ڏاڍو سٺو هو، تڏهن جلوسن ۾ عوام جي ڀرپور شرڪت هوندي هئي. اجرڪن، سنڌي ٽوپين، کاڌي جي ڪپڙن جو رواج هو. پرجوش رنگ برنگي جلوس جي اڳيان مسعود نوراني ڳائيندو هلندو هو. نعرن جي گونج ۾ مسعود شيخ اياز جو ڪلام ڳائيندو هو:
هڙڪ هلو ڌيما هلو
.........
مڻهيار آيو مڻهيار ڙي
1970ع وارين چونڊن ۾ پ پ جي مهم ۾ شريڪ هو. حڪومت قائم ٿي ته ممتاز ڀٽي جو ايڊيشنل پوليٽيڪل سيڪريٽري ٿيو. ممتاز جو دٻدٻو هو، سندس پوليٽيڪل ۽ ايڊيشنل پوليٽيڪل سيڪريٽري به زور هئا. مسعود جي وڏي ڀل ڀلان هئي. مسعود لاءِ مشهور هو ته مسعود جي کيسي ۾ وارنٽ هوندا آهن. مسعود جي آفيس سياسي ڪارڪنن ۽ شاگردن جو مرڪز هئي. مسعود شاگردن جو به انچارج هو. هن ئي حسين شاهه کي لهرائي روشن پنهور کي سپاف جو چيئرمين بڻايو. سپاف کي پهريون دفعو باقاعده سرڪاري تنظيم مسعود بڻايو. غازي ۽ مون روشن خلاف بغاوت ڪئي ته اسان ٻنهي کي سپاف مان مسعود ئي خارج ڪرايو، تيسين خارج رهياسين، جيسين ممتاز ڀٽو لٿو ۽ جتوئي صاحب وزيراعليٰ بڻيو. جتوئي صاحب جي زماني ۾ ڪجهه وقت مسعود ئي شاگردن جو انچارج هو، تنهن ڪوشش ڪرائي پنهنجي پراڻي ماڻهو راڻي خان ڀٽي کي چيئرمين مقرر ڪرايو. روشن ۽ راڻي کي وزير اعليٰ ئي نامزد ڪيو. اعلان سنڌ پ پ جي صدر ڪيو هو. مسعود جي آفيس ۾ ئي سنڌ پ پ کي ٻن حصن ۾ ورهائجندي ڏٺوسين. مسعود سنڌ پ پ جي عهديدارن، اڳواڻن ۽ اهم ڪارڪنن جي لسٽ ٺاهي رهيو هو. ان لسٽ کي ٻن حصن ۾ ورهائي نالا لکيا پئي ويا. هڪڙي حصي جو عنوان هو مير گروپ، ٻئي حصي جو عنوان هو ممتاز ڀٽو گروپ. انهيءَ تقسيم جي نتيجي ۾ ڪافي مير گروپ سڏجندڙ پارٽي مان نڪتا ۽ ڪڍيا ويا ۽ ڪيترائي خاموش ٿي وڃي ويهي رهيا. مير گروپ جي ڇانٽي ۾ ممتاز ڀٽو طرفان سائين قائم علي شاهه سرپرستي ڪري رهيو هو. جڏهن عبدالوحيد ڪٽپر صدر ٿيو ته انهن خاموش اڳواڻن ۽ ورڪرن مان ڪافي سرگرم ٿيا. پارٽي جي عروج جي هل ۽ مست صدر ڪٽپر صاحب جي رويي گهڻن کي وري به خاموش ڪري ڇڏيو. حڪومت ختم ٿي ته مسعود گم ٿي ويو، گهڻي وقت کان پوءِ وڪالت جي ويس ۾ ظاهر ٿيو پر وري لاپته ٿي ويو. هاڻ وري راڻي خان جي رسالي ”نئون نياپو“ جي ايڊيٽر جي حيثيت ۾ ظاهر ٿيو آهي. ڏسجي ڪڏهن ٿو وري ٽٻي هڻي. هن ملاقات ۾ مسعود صاحب جو لاڙو ممتاز جي سوچ ڏانهن پي محسوس ٿيو. سندس چوڻ هو ته هاڻ وقت بدلجي ويو آهي، اسان کي به نئين راهه اختيار ڪرڻ کپي. نئين راهه جو تفصيل ڪو نه ٻڌايائين، شايد وقت ۽ جاءِ موزون نه هئي. ڏسون پاڻ ڪهڙي ٿو نئين راهه وٺي، پاڻ ان تي پوءِ سوچينداسين.
شام جو اوچتو سردار خان اچي نڪتو، سردار گذريل ٻن ڏينهن کان سول اسپتال ۾ داخل هو. ساڻس ڊپٽي گڏ هو، ٻڌايائين ته سردار جي رهائي جو آرڊر اچي ويو آهي. سامان ٻڌوسين، وارڊ مان نڪرڻ کان اڳ ۾ سنگت جي فرمائش تي جابلو ٻڪر واريون رڙيون ڪري ٻڌايائين. سنگت کان موڪلائي وڃي ماڙيءَ مان نڪتو. وارڊ ۾ چپ لڳي پئي آهي. سنگت جيسين سردار جي جدائيءَ جو صدمو برداشت ڪري. سچ پچ سردار وارڊ جي رونق هو. رات جو سيءُ پوڻ شروع ٿي ويو آهي، ڪافي دوست ڪمرن ۾ ٿا سمهن. ستار، شير خان ۽ آئون ورانڊي ۾ تنؤريون وڇائي سمهندا آهيون. هر ڪم ۾ ڪا چڱائي به هوندي آهي. حيدرآباد جيل جي انتظاميه ناراض ٿي ناري بدلي ڪيو ته پريشان ٿياسين. ته اتي الائي ماحول ڪهڙو هوندو. هتي جهڙو گهر ڪري ويا هئاسين. پر نارا جيل اچي پاڻ سک جو ساهه کنيو اٿئون.

زوردار برسات

(5- آگسٽ 1984ع)
رات جو وقفي وقفي سان جهڙ ڦڙ ٿيندي رهي. ٽين وڳي ڏينهن کان مينهن وسڻ شروع ٿيو آهي. گذريل ٽن چئن ڏينهن کان ڪيڏي مهل بوند ته ڪيڏي مهل وڏ ڦڙو ٿو وسي پر اڄ زوردار برسات ٿي آهي. برسات ۾ ئي محي الدين سان گڏجي نثار وارن ڏي ويس. اتان نثار، علي محمد جتوئي، سيٺ روپچند گڏجي ملڪ اڪبر صاحب وارن وٽ اسپتال وياسين. وسندڙ مينهن ۾ ٻاهر گاهه تي ويهي ڪچهري ڪندا رهياسين. اتان اٿي روپچند وارن جي بئرڪ ۾ آياسين. سيٺ پاپڙ پچايا. کائي چانهه پيتي سين. سنگت موسم جي تعريف به ڪندي رهي ۽ مولا مولا جون هڪلون به. سرڪار تي هلڪين ڦلڪين جٺين جو سلسو به جاري هو. اتي ئي خبر پئي ته پير فدا ڪري پيو آهي ۽ سندس ٻانهن ڀڄي پئي آهي. وارڊ ۾ آياسين پير صاحب کي ڪافي تڪليف هئي، تنهن ڪري کيس علاج لاءِ جيل کان ٻاهر موڪليوسين.
پير معظم، پير مڪرم، پير اعجاز ۽ پير سليم اسان جي ڪمري ۾ آيا. مصطفيٰ ڪورائي به اچي نڪتو، ڪافي دير ڪچهري ٿيندي رهي. ٻاهر نڪري آياسين ته مينهن وري شروع ٿي ويو. تنؤريون وڇائي مينهن ۾ ويهي رهياسين. پير مڪرم انڊين گانا ٻڌايا، پوءِ سڀني گڏجي جمالو ڳاتو پير اعجاز ۽ پير سليم ٿالهه پئي وڄايو ۽ مون جمالو پئي چيو، سنگت نچندي ورندي پئي ڏني. ڏهين وڳي ڌاري مينهن بند ٿيو ته ٻاهر تنؤريءَ تي ئي سمهي رهياسين.
جي لِهه لڳا نيڻ ته سوريائي سيج ٿي.

تيز هوا سان بارش سمورن قيدين جي ننڊ ڦٽائي ڇڏي

(6- آگسٽ 1984ع)
رات يارهين وڳي مينهن شروع ٿيو. آءٌ ۽ شير خان اٿي ورانڊي ۾ آياسين. ستار وڃي ڪمري ۾ ستو، ٻين وڳي ڌاري تمام تيز هوا سان بارش شروع ٿي، تنهن سڀني دوستن کي جاڳائي وڌو. ڪامريڊ ته اڌ تنؤري پاڻ تي ورائي سمهي رهيو پر ٻيا دوست جاڳيا پئي، انهن جي ڀڻ ڀڻ به هلي پئي. ننڊ نه آئي، مينهن بند ٿيڻ جي آسري ۾ ويٺو رهيس. ٿڌي هوا تي جهوٽا ته آيا پئي پر ڪمري ۾ وڃڻ جي همت ڪو نه پئي ٿي. ڪمري جو هڪڙو پنکو هليو ئي ڪو نه ٿي. ٻيو نه هلڻ جهڙو، بس نه هلڻ کان بهتر هو.
سڀني کي مينهن بند ٿيڻ جو انتظار هو. ڪمرن ۾ اٻس ۽ مڇرن جي ڪري سڀئي ٻاهر سمهڻ لاءِ ويٺا هئا. پر بارش بند ڪو نه ٿي. دوست ڪمري ۾ وڃي ستا ۽ شير خان ۽ آءٌ به بيزار ٿي چئين وڳي ڌاري ڪمري ۾ وڃي ستاسين.

جاءِ نه سڄو ڏينهن، هينئڙو اوٺي وڳ جيئن

جيل ۾ پورن مٿان پور هوندا آهن. جڏهن جيل اندر بيماريءَ وارا ڏينهن هجن، طبيعت ۾ مزو نه هجي، ويجها يار دوست آزاد ٿي ويا هجن، اڪيلائپ جو احساس ٿيڻ لڳي ته پوءِ ڪيفيت ڀٽائي سرڪار جي بلڪل هِن بيت وانگر ٿي ويندي آهي:
جاءِ نه سڄو ڏينهن، هينئڙو اوٺي وڳ جيئن...
منهنجي شگر ليول انتهائي گهٽجي پئي وئي. اوچتو ايئن پئي محسوس ٿيو ڄڻ منهنجون ٽنگون وسامي پئي ويون، جنهن ڪري مون کي ڪافي پريشاني ۽ خوف جو احساس ٿيڻ لڳو. ڊاڪٽر ڏانهن ويس ته هن ٻڌايو ته توهان کي هائپو گليسميا (شگر گهٽجي وڃڻ) آهي جيڪا خطرناڪ آهي. هن ڪجهه دوائون ڏنيون. بيماريءَ ۽ اڪيلائپ جي احساس سبب آئون پريشان ٿي ويس. جيل مان منهنجا سمورا يار دوست آزاد ٿي ويا، جن سان ڪچهريون ٿينديون هيون، باقي وڃي جيڪي بچيا انهن ۾ اندر جون اورڻ وارا گهٽ ۽ چيڙائڻ وارا وڌيڪ هئا. چِڙ جو جواب چڙ سان ڏيڻ بدران مون خاموشيءَ کي بهتر سمجهيو. هڻڻ، هڪلڻ ٻيلي ساڙڻ واري ڪيفيت ۾ هئس. اهڙي ڪيفيت ۾ برداشت ڪرڻ به مون لاءِ وڏو عذاب هو. ملڪ لعل خان جيل مان آزاديءَ بعد اٽڪ وڃي فوجي آفيسرن سان ملاقاتون ڪيون. انهن ملاقاتن دوران فوجين ملڪ لعل خان کان پڇيو ته ”مولا بخش چانڊيو ڪٿان جو آهي؟“ هن کين ٻڌايو: حيدرآباد جو. وري پڇيائون ته سندس ڳوٺ ڪهڙو آهي؟ جنهن تي ملڪ صاحب چيو: اها ته مون کي خبر نه آهي. فوجين اهو تاثر ڏنو ته مولابخش چانڊيو لاڙڪاڻي يا دادوءَ جو آهي ۽ ڌاڙيلن سان سندس واسطا آهن جنهن ڪري کيس آزاد نه پيو ڪيو وڃي! انهن ڏينهن ۾ پرو چانڊئي جي مارجڻ کان پوءِ ڌاڙيلن به ماٺ ٿيڻ بدران پنهنجون ڪارروايون وڌائي ڇڏيون هيون. جيل ۾ هڪڙو دوست ملڻ آيو جنهن به مير رفيق ٽالپر جي ڪيل اهائي ڳالهه ڪئي ته سڀ چون ٿا ته مولا بخش چانڊيو لاڙڪاڻي يا دادوءَ جو آهي ۽ ڌاڙيلن سان واسطا اٿس، جنهن ڪري ئي سزا ۽ نظربندي پوري ٿيڻ باوجود کيس رهائي نه پئي ملي!
ٿورن ڏينهن کانپوءِ مارشل لا وارن مون کي گهرايو. سڀ کان پهرين اهو ئي پڇيائون ته ”آپ کہاں کے ہو؟“ مون چيو حيدرآباد جو آهيان وري چيائون ته ” اصل کہاں کے ہو؟“ مون چيو آئون اصل حيدرآباد جو ئي آهيان، وري چيائون ته،
”ہمارا مطلب ہے آپ کا گوٹھ کون سا ہے؟“
”میرا گوٹھ بھی حیدرآباد ہی ہے“ مون چيو.
” گاؤں ؟ گاؤں؟“
” میرا گاؤں بھی حیدرآباد ہی ہے۔“ مون کين جواب ڏنو.
اگر آپ پوچھنا چاہتے ہیں کہ میرے رشتیدار کہاں کے ہیں تو میرے رشتیدار ٹنڈو محمد خان کے ہیں۔ میری والدہ ٹنڈو محمد خان کی ہیں، میرے والد حیدرآباد میں پیدا ہوئے، میں بھی حیدرآباد میں ہی پیدا ہوا ہوں۔“ مون کين تفصيل سان جواب ڏنو.
”آپ لاڑکانہ کے نہیں ہو؟“ فوجي رعبدار آواز ۾ پڇيو.
”نہیں میں لاڑکانہ کا نہیں ہوں“ مون انڪار ۾ ڪنڌ لوڏيندي جواب ڏنو.
”دادو کے؟“ هن وري پڇيو.
”نہیں میں دادو کا بھی نہیں ہوں، میں حیدرآباد کا ہوں“ مون کيس ٻڌايو.
”ہمیں تو رپورٹ ہے کہ آپ دادو کے ہو اور ڈاکوؤں سے آپ کے روابط ہیں؟“ هن چيو.
” ہم سیاسی لوگ ہیں ہمارا ڈاکوئوں سے کیا کام؟“ مون کين جواب ڏنو، جنهن کان پوءِ آئون واپس جيل اچي ويس.
ڪجهه ڏينهن کان پوءِ طبيعت ويتر خراب ٿي وئي. جيل انتظاميه اچي ٻڌايو ته ”مولابخش تنهنجي رهائيءَ جو آرڊر اچي ويو آهي.“ اهو ٻڌي سامان تيار ڪري سمورن قيدين کان موڪلائي ٻاهر آيس. جيل ٻاهران منهنجو پڦاٽ، سؤٽ مختيار ۽ ٻه سالا انتظار ۾ بيٺا هئا، جن سان گڏ اچي گهر پهتس.

منصف جي شهيد ذوالفقار علي ڀٽو جي سالگره تي جيل ۾ پڙهيل تقرير
انساني شعور جي ابتدا کان وٺي هيل تائين، انساني تاريخ جو ڪو به دور ظلم کان نفرت ۽ حق صداقت سان پيار ۽ عقيدت ڪرڻ وارن کان خالي نه رهيو آهي. تاريخ گواهه آهي ته هر باشعور انسان پنهنجي پنهنجي دور ۾ ٿيندڙ ظلم ۽ بربريت خلاف نفرت، بيزاري ۽ حق پرست مظلوم سان پيار ۽ عقيدت جو اظهار پئي ڪيو آهي. اهو ئي سبب آهي جو اڄ دنيا کي زهر پيئڻ وارو سقراط ته ياد آهي پر کيس زهر پيارڻ وارن ظالمن کي ڪو به ياد نٿو ڪري. اڄ دنيا ۾ ابراهيم عليه، موسيٰ عليه ۽ سوريءَ تي چڙهڻ واري عيسيٰ عليه جا پوئلڳ ته لکن جي تعداد ۾ ملندا پر هنن جي مخالفت ڪندڙ ظالمن جي وارث هجڻ جي دعويٰ ڪندڙ هڪ به نظر نه ايندو.
تاريخ شاهد آهي ته ظالم ۽ جابر يزيد، حضرت حسين ؑ کي بيپناهه ظلم ۽ ڏاڍ سان ڪربلا جي ميدان ۾ وقتي شڪست ڏيئي، حضرت کي پنهنجي راهه تان هٽايو ۽ سندس نام نشان مٽايو پر انهي ڏاڍ ۽ ظلم جي باوجود به ماڻهن جي محبت، عقيدت ۽ دائمي فتح حضرت حسين ؑ جي حصي ۾ آئي ۽ لعنت، ملامت جابر ۽ ظالم حاڪم يزيد جو مقدر بڻي.
تاريخ جو اهو سفر انسان سان گڏوگڏ جاري آهي، جيسين انسان آهي تيسين، اوندهه ۽ روشني، علم ۽ جهل، ظلم ۽ حق صداقت جا سلسلا هلندا رهندا ۽ ڪئين انسان انهن سلسلن تي هلندي تاريخ ۾ پنهنجا اڻمٽ نقش ڇڏي ويندا. هڪڙن جون يادگيريون ڳوڙهن ۽ گلن سان ۽ ٻين جون لعنتن ۽ ملامتن سان.
تاريخ جي ان سفر ۾ اسان جي هن سر زمين جو هڪ لائق فرزند به شامل آهي جنهن کي ظلم جي وارثن، حق جي حمائتي هجڻ جي ڏوهه ۾ سوري چاڙهيو. اهو فرزند جو ملڪ جي لکن مظلوم ماڻهن جي دلين جي ڌڙڪن هو، جو ملڪ جو ڀرجهلو ٿي آيو، جو علم، دانش جو امام هو، جو صاحب فهم و فراصت هو. اهو عالمي امن جو علمبردار، ٽين دنيا جو مڃيل رهنما، ملڪ جو پهريون چونڊيل وزير اعظم، عالم اسلام جي مفادن جو محافظ ”سرداد نه بداد دست در دست يزيد“ چئي حسينيت جي سنت ادا ڪندڙ اسان جو محبوب ۽ عظيم قائد شهيد جمهوريت ذوالفقار علي ڀٽو آهي، جنهن اصولن خاطر سوري قبولي پر ظالم اڳيان ڪنڌ نه جهڪايو.
هن عظيم انسان، عيسيٰ ؑ ۽ حسين ؑ جي پوئلڳ جي قتل تي به لکن انسانن احتجاج ڪيو، پاڻ جلايو. پوڙهن، پڪن، نوجوانن، عورتن ۽ ٻارن صداءِ احتجاج بلند ڪئي. دنيا جي مهذب قومن، قانونن جي احترام ۽ رحم جي نالي ۾ اپيلون ڪيون پر تاريخ پاڻ دهرائي رهي هئي. مظلوم جا حيلا وسيلا وقتي طرح بيسود ثابت ٿيا، ظالم انتها ڪئي ۽ هن ويهين صديءَ جي تارا مسيح جي دور قبل مسيح جي ياد تازه ڪئي ۽ سمورين قانوني حجتن، اپيلن ۽ احتجاجن کان منهن موڙيندي هڪ عظيم ۽ بيگناهه انسان کي انسان دوستيءَ جي ڏوهه ۾ ڦاسي چاڙهيو ويو.
تاريخ پاڻ دهرايو، انسانن جو پيار ۽ عقيدت مظلوم جي حصي ۾ آئي. اڄ ملڪ جا سمورا باشعور انسان دوست، ظلم سان جنگ جوٽڻ وارا قائد شهيد لاءِ عقيدت جو اظهار ڪري رهيا آهن، سندس خواهشن جي تڪميل جو عهد ڪري رهيا آهن، سندس پلاند پارڻ جو وچن ڪري رهيا آهن.
حقن تان قربان ٿيندڙن لاءِ عقيدت ۽ احترام واجب آهي پر صحيح معنيٰ ۾ انهن کي خراج عقيدت پيش ڪرڻ، سندن فڪرن جي تڪميل آهي. حسينيت سان پيار، يزيديت جو خاتمو آهي.
اسان کي به جيڪڏهن پنهنجي قائد کي خراج تحسين پيش ڪرڻو آهي، ته سندس خواهشن جي تڪميل ڪرڻي آهي، سندس فڪر ڀٽو ازم کي سمجهڻو ۽ نافذ ڪرڻو آهي. سندس فڪر جي تڪميل ئي سندس قتل جو پلاند آهي.
ڇاڪاڻ جو قائدشهيد کي رڳو فرد سمجهي ڪنهن فرد قتل نه ڪيو آهي پر قائد کي هن ملڪ ۾ ترقي پسند فڪر سمجهي ۽ هن ملڪ ۾ عوامي انقلاب جي ابتدا سمجهي، رجعت پسند قوتن، سامراجي ڇاڙتن ۽ ظالماڻي نظام قتل ڪيو آهي. ان ڪري انهيءَ ظالماڻي نظام جو خاتمو ۽ ڀٽو ازم جو قيام ئي قائد شهيد جي قتل جو پلاند آهي.
ڀٽو ازم قائدشهيد جا اهي روشن خيال ۽ اها عظيم جدوجهد آهي، جنهن ۾ ملڪ جي خوشحالي ۽ قوم جي آسودگي جو راز سمايل آهي. ڀٽو ازم قائدعوام جو اهو سياسي طريقيڪار آهي، جنهن ڏتڙيل عوام جي زندگيءَ کي شعور جي ڪرڻن سان منور ڪري طاقت جي سرچشمي هجڻ جو احساس ڏنو.
ڀٽو ازم عوامي سياست آهي. ڀٽو ازم محلاتي سازش جي خاتمي جو نالو آهي. ڀٽو ازم اهو سياسي نظام آهي جنهن ۾ اقتصادي مسئلن جو حل شامل آهي. ڀٽو ازم نالو آهي بک، بيماري، جهالت ۽ اقربا پروريءَ خلاف جدوجهد جو.
ڀٽو ازم ولائتي ۽ ديسي ڦورن خلاف جدوجهد آهي. ڀٽو ازم ملڪي حالتن پٽاندڙ سوشلزم ڏانهن وک آهي. ڀٽو ازم مذهبي فرقيواريت خلاف جهاد آهي. مطلب ته ڀٽو ازم ملڪي حالتن مطابق اهو سياسي نظام آهي جنهن ۾ ملڪ جي سمورن مسئلن جي حل جي ضمانت آهي.
اسان جي ڀٽو ازم مان مراد رڳو پنهنجي محبوب قائد سان عقيدت ۽ پيار يا شخصيت پرستي هرگز نه آهي، پر ڀٽو ازم قائد عوام جا اهي زرين انقلابي اصول آهن جن جي ڪري کين منصور جي سنت ادا ڪرڻي پئي. ڀٽو ازم رڳو حڪومت جو زمانو ۽ ڪجهه انقلابي ڪوتاهيون هجن ها ته قائد عوام کي هرگز شهيد نه ڪيو وڃي ها. قائد عوام ملڪ جي پهرين جديد انقلابي سياسي دور جو باني آهي.
ان ڳالهه جو اعتراف پاڪستاني سياست جي لات مناتن پنهنجي تقريرن ۾ بارها ڪيو آهي. انهن نام نهاد انقلابي رهنمائن اعلانيه قائد عوام کي ختم ڪرڻ سان گڏوگڏ ڀٽو ازم لفظ استعمال ڪري سندس خاتمي جو مطالبو ڪيو. کين ڄاڻ هئي ته قائد عوام فقط هڪ شخص نه بلڪه اهي انقلابي ڪارناما ۽ اصول آهن جن عوام جي زندگيءَ ۾ تبديلي آڻي قائد عوام کي امر بڻايو آهي. مطلب ته ڀٽو ازم شخصيت پرستي هرگز نه آهي، پر ڀٽو ازم آهي ڇا؟ ڀٽو ازم قائد عوام جا انقلابي اصول ۽ عوامي انداز سياست آهي. قائد عوام جي انقلابي اصولن ۽ انداز سياست کي سمجهڻ لاءِ اسان کي قائد عوام جي سياسي زندگي کي سمجهڻو پوندو. قائد عوام جي قتل جي سبب تي غور ڪرڻو پوندو ۽ قائد عوام جي قاتلن کي سڃاڻڻو پوندو.
قائد عوام جي سياسي زندگي جو آغاز 1957ع ۾ ٿيو، جڏهن هن اقوام متحده ۾ جنرل اسيمبلي جي ڇهين ڪميٽيءَ ۾ خطاب ڪيو. پاڪستان جي هن نوجوان نمائندي جي تقرير جو عنوان ”امن عالم ۽ جارحيت“ هو ۽ ان حوالي سان قائد عوام سياسي زندگيءَ جي آغاز ۾ ئي دنيا جي امن لاءِ ڪوشان هو. پنهنجي تقرير ۾ دنيا جي ضمير کي جاڳائي رهيو هو ته عالمي امن ڳالهين سان قائم نه ٿيندو بلڪه ان لاءِ ٺوس قدم کنيا وڃن. پاڻ چئي رهيو هو ته ”پاڪستان هر ان ڪوشش ۽ حرڪت کي مسلح حملو ۽ جارحيت قرار ڏي ٿو جنهن سان هڪ قوم ٻي قوم کي اهڙي ئي انداز ۾ جاني، مالي يا معاشي نقصان پهچائي جهڙو ڪنهن مسلح حملي يا جارحيت سان پهچائي سگهي ٿو، بظاهر هي جارحيت نه ٿي لڳي پر حقيقي معنيٰ ۾ اها جارحيت ئي آهي.“
قائد عوام عالمي ضمير کي اپيل ڪئي، ”پنهنجي ذميداري نڀائي ۽ جارحيت کي جارحيت ۽ مظلوم کي مظلوم قرار ڏيڻ ۾ ڪا به رعايت نه ڪئي وڃي ۽ نه ڪنهن خوف خطري جو خيال ڪيو وڃي.“
ان کان پوءِ 1958ع ۾ قائد عوام کي پاڪستان پاران ٻيهر اقوام متحده ۾ ملڪ جي نمائندگيءَ لاءِ موڪليو ويو، هن دفعي قائد عوام اقوام متحده ۾ 5 خطاب ڪري عالمي مدبرن ۽ مقررن کان خوب داد تحسين وصول ڪيو. دنيا جي مدبرن پاڪستان کي لکي موڪليو ته ”هن نوجوان ملڪ جو مان مٿانهون ڪيو آهي.“
1958ع ۾ ئي قائد عوام جي حقيقي سياسي زندگي جو آغاز ٿيو، جڏهن کيس مرڪزي وزير مقرر ڪيو ويو.
قائد عوام باشعور، عالمي حالتن کان باخبر ۽ سچو قوم پرست هو پاڻ موقعي ملڻ شرط ملڪي مفاد جو محافظ بڻجي، بين الاقوامي سامراجين خلاف سيني سپر ٿي بيٺو. ملڪ ۾ اهڙين پاليسين جي ٺاهڻ جو محرڪ بڻيو، جن جو مطلب سامراجين جي سازشين کي ٻنجو ڏيڻ هو ۽ ٻاهرين دنيا ۾ سامراجين خلاف بين الاقوامي اتحاد ٺاهڻ ۾ مصروف ٿي ويو، انهيءَ سوچ تحت ئي قائد عوام ڪوششون وٺي دنيا جي عظيم انقلابي ملڪن ۽ قومن سان دوستاڻا ناتا قائم ڪيا. پاڪستان ۽ روس جو پهريون معاهدو به انهي ڪوشش جو نتيجو هو. روس سان گهرا ناتا قائم ڪرڻ سان گڏوگڏ عظيم چين ڏانهن به سندس رويو پيار ۽ چاهه وارو هو. چين سان سرحدي معاهدو به قائد عوام جي ڪوشش جو نتيجو هو. انڊونيشيا سان مضبوط دوستي، ايران ۽ ترڪي سان معاهدا به قائد عوام جي ترقي پسندانه پاليسي جا ئي نتيجا هئا.
قائد عوام جڏهن ملڪي پاليسين جو منهن انقلابي لاڙن ڏي موڙيو، اتي بين الاقوامي سطح تي به سامراجين خلاف پاڻ پتوڙيندو رهيو. اقوام متحده ۾ عظيم چين جي ميمبر ٿيڻ لاءِ پهريون بلند آواز به قائد عوام جو ئي هو ته ”چين جي ستر ڪروڙ عوام کي نظر انداز ڪري، عوامي جمهوريه چين کي رڪن ڪرڻ کان سواءِ اقوام متحده بين الاقوامي آزادي ۽ بني نوع انسان جي ترقي ۽ خوشحاليءَ لاءِ ڪو به انقلابي قدم نه ٿو کڻي سگهي.“
قائد عوام جي خواهش غير جانبداريءَ جي راهه هئي. سندس منزل استحصال کان آجو، امن ۽ آشتيءَ وارو ملڪي ۽ بين الاقوامي سماج هو. ”اقوام متحده کي سمورن سامراجي اثرن ۽ وڏين طاقتن جي ڳٺجوڙ کان آزاد ڪيو وڃي ۽ ان سلسلي ۾ اقوام متحده جو هيڊڪوارٽر نيويارڪ کان منتقل ڪري ڪنهن غير جانبدار ملڪ ۾ قائم ڪيو وڃي.“
”آءٌ اوهان (سلامتي ڪائونسل) کان معلوم ڪرڻ گهران ٿو ته ڇا اهو قدرت جو قانون آهي ته آفريڪا ۽ ايشيا جا باشندا پسمانده، ڪم علم ۽ مفلوڪ الحال رهن؟ ڇا اهو اسان جي نصيب ۾ لکيل آهي ته اسين بدحال رهون؟ نه بلڪل نه. اسين پسماندگي ۽ افلاس جو طوق لاهڻ چاهيون ٿا ۽ اسان پنهنجي عوام جي مستقبل جي بهترين تعمير ڪرڻ چاهيون ٿا ۽ اسان جي خواهش آهي ته اسان جا ايندڙ نسل عزت، اطمينان ۽ خوشحاليءَ جي زندگي گذارين.“
علم تاريخ جو ماهر، عالمي سياست جو هيءُ سڄاڻ وقت جي تبديلي سان گڏوگڏ سامراجي هٿڪنڊن جي تبديلين کان به واقف هو، کيس اهو احساس ٿيو ته ” ڌارين جي غلاميءَ جي جاءِ ڌارين جي دخل اندازي والاري آهي.“ ”شهنشاهيت واري روپ جي ڪلاسيڪي معنيٰ جي خاتمي کان پوءِ صرف استحصال جو طريقو ڦير ڦار هيٺ آيو آهي. جيئن ئي سامراجي طاقتون پنهنجي بيٺڪن مان نڪتيون، تيئن ئي ”ويڙهايو ۽ حڪومت ڪريو“ جي پاليسي بيڪار ٿي ويئي ۽ انهي جي جاءِ نئين زماني جي چئلينج کي منهن ڏيڻ لاءِ ”ملايو ۽ حڪومت ڪريو“ جي پاليسي والاري جيتوڻيڪ مقصد ساڳيو هو.
شهنشاهيت جي خاتمي عالمي طاقتن جي اوسر عظيم طاقتن جي تصور کي بدلائي ڇڏيو آهي. ان جا مفاد بنيادي طور هاڻي عالمي نوعيت جا آهن. سندس توسيع جو مقصد اهو نه آهي ته دنيا تي روايتي انداز ۾ قبضوڪري، پر ماڻهن جي ذهنن تي ضابطو قائم ڪري ۽ ترقي پذير ملڪن جي ليڊرن جي تابعداري حاصل ڪري ۽ سو به هروڀرو سڌي طرح مداخلت جي بجاءِ اقتصادي غلبي ۽ ٻين طريقن سان، جديد نو آبادياتي دور ۾ ڪنهن به عظيم طاقت لاءِ ڪنهن ايراضيءَ تي عملي طرح قبضو ڪرڻ لازمي ناهي، ڇاڪاڻ ته سندس عالمي پاليسءَ جا مفاد اڻسڌي استحصال ۽ ٻين گهڻن قسمن جي لالچن جي ذريعي پلئه پئجي سگهن ٿا. مواصلات جي موجوده ذريعن جي ڪري عظيم طاقتن لاءِ اهو ممڪن ٿي پيو آهي ته ڪنهن مستقل قبضي کان سواءِ ئي سڄي دنيا جي ماڻهن جي روزمره جي زندگين تي پنهنجو حڪم هلائين ۽ پنهنجون هدايتون جاري ڪن. هن جديد نظرياتي ۽ نو آبادياتي غلبي جي حوس ڪري دنيا جون طاقتون دنيا جي هر حصي ۾ هڪ خوفناڪ عالمي رقابت ۾ داخل ٿي چڪيون آهن.
قائد عوام جي سوچ عالمي سامراج کان ننڍين قومن کي آجي ڪرڻ لاءِ هئي.”گذريل ويهن سالن جي اندر انهن عالمي طاقتن جي ظهور، حڪومت هلائڻ واري طريقيڪار جي سٺي نظريي کي بدلائي ڇڏيو آهي. اهي سڀ ننڍيون قومون جيڪي ترقي پذير قومن جي باب ۾ اچي وڃن ٿيون تن لاءِ وڏين طاقتن سان لاڳاپا متعين ڪرڻ ۽ پنهنجي قومي مفاد کي مقدم رکڻ وڌيڪ منجهائيندڙ ۽ مشڪل ٿي پيو آهي. ننڍي قوم جيڪا حڪمت عمليءَ جي نون طريقن کي سمجهي نٿي سگهي، تنهن جي قسمت ۾ نااميدي، نراسائي جو احساس، تنهائي ۽ شايد پڇاڙي ۾ مڪمل تباهي لکجي چڪي آهي.“
قائد عوام پنهنجي هن سياسي دور ۾ پنهنجي سموري ڪوشش ملڪ کي آزاد ۽ غير جانبدار پاليسي ڏيڻ ۽ ترقي واري راهه تي هلائڻ ۽ بين الاقوامي سامراج خلاف مظلوم قومن جي متحده جدوجهد ڪرڻ لاءِ وقف ڪئي. قائد عوام جنهن رفتار سان پنهنجي انقلابي سوچ تحت جدوجهد ڪري رهيو هو ۽ جنهن جدوجهد جي نتيجي ۾ سامراج پنهنجي مخالف قوتن کي متحد ٿيندي ڏسي رهيو هو، تنهن کي روڪڻ لاءِ سامراج قائد عوام خلاف سازش سٽي ۽ ان سازش جي ئي نتيجي ۾ قائد عوام کي وزارت خارجه جي منصب کان الڳ ڪيو ويو. قائد عوام خلاف ٿيل ان سامراجي سازش کي برطانيا جي جڳ مشهور مفڪر برٽينڊ رسل بين الاقوامي مدبرن کي پنهنجي طرفان لکيل خطن ۾ پڌرو ڪري ڇڏيو آهي.
لارڊ برٽينڊ رسل برما جي جنرل ني ون کي 13 آگسٽ 1966ع تي خط ۾ لکيو آهي ته:
......”ذوالفقار علي ڀٽوکان معلوم ٿيو ته اوهان لنڊن ۾ هئا. اهو (ڀٽو صاحب) به اوهان کي ايشيا جو عظيم ليڊر تسليم ٿو ڪري ۽ ان جي راءِ سبب منهنجي ذاتي راءِ کي تقويت ملي آهي. جيڪڏهن اوهان سان ملاقات ٿئي ۽ ڪن اهم موضوعن تي ڳالهائڻ جو موقعو ملي ته مون کي خوشي ٿيندي. مون کي نڪرومه، صدر سوئيڪارنو ۽ ذوالفقار علي ڀٽي جهڙن سچن قوم پرستن ۽ ترقي پسند رهنمائن تي آمريڪي دٻاءُ تي سخت تشويش آهي.“
اخبار سپڪٽيٽر جي ايڊيٽر کي لکيل خط ۾ لارڊ برٽينڊ رسل چيو ته ”تازين تبديلين جي ڄاڻ رکندڙ چڱي طرح محسوس ڪري رهيا آهن ته مغرب جي مفاد پرستانه سياست، عوام جي خواهشن سان هم آهنگ رهنمائن کي پنهنجي انتقام جو پهرين نشانو بڻائڻ چاهي ٿي، جي افرو ايشائي استحڪام ۽ خودمختارانه ترقي جي پاليسيءَ جا خالق آهن. ان سلسلي ۾ نت نوان حربا استعمال ڪيا پيا وڃن. مثال طور گهانا ۾ نڪرومه جي حڪومت جو تختو اونڌو ڪرڻ لاءِ ڪيئي ڊراما رچايا ويا. انڊونيشيا ۾ کاٻي ڌر جي فرضي انقلاب جي انديشي جي هوا کڙي ڪري ساڄي ڌر جي فوجي بغاوت جو جواز فراهم ڪيو ويو. اهڙي طرح پاڪستان ۾ هڪ اهڙي شخصيت کي جيڪا خودمختيار خارجه پاليسيءَ جي معمار طور سڃاتي وڃي ٿي، تنهن کي وزارت کان الڳ ڪيو ويو.... ڀٽو صاحب اهو پهريون ليڊر هو جنهن نهر سوئيز جي اوڀر ۾ ٺهندڙ سامراجي پاليسين کي بي نقاب ڪري ڇڏيو ۽ هر موقعي مهل تي ان جي خلاف نفرت ۽ حقارت سان ڀرپور تقريرون ڪيون..... پس پرده آمريڪي سازشين ان کي اقتدار کان الڳ ڪيو آهي. بهرحال ذوالفقار علي ڀٽي جو هيئن حڪومت کان الڳ ٿيڻ هن ملڪ جي مستقبل لاءِ هڪ عظيم خطرو آهي.“
لارڊ طرفان صدر ناصر کي لکيو ويو ته:
”آءٌ آمريڪا جي انهن ڪوششن کي سخت تشويش سان ڏسان ٿو جيڪي اهڙن رهنمائن کي تباهه ڪرڻ لاءِ ڪيون ويون آهن جيڪي غير ملڪي ڌاڙيلن ۽ مغربي ملڪن جي دٻائن خلاف مزاحمت ڪندي پنهنجي عوام جي مفادن کي اڳتي وڌائڻ جي ڪوشش ڪن ٿا. اوهان بخوبي واقف آهيو ته گهانا ۽ انڊونيشيا ۾ به اهي سازشون ٿي چڪيون آهن ۽ اوهين پوري طرح باخبر نه هجو ها ته اهو ئي ڪجهه متحده عرب جمهوريه ۾ ٿئي ها.
تازو ئي آمريڪا ۽ برطانيا ذوالفقار علي ڀٽي کي وزارت خارجه کان الڳ ڪرائڻ لاءِ زبردست دٻاءُ کان ڪم ورتو. بيشڪ، مسٽر ڀٽو پاڪستان جي آزادانه خارجه پاليسي جو معمار آهي. مسٽر ڀٽي ئي تن تنها آفريقي ۽ ايشيائي استحڪام لاءِ جدوجهد ڪئي ۽ متحده عرب جمهوريه سان تعلقات ۾ اضافي لاءِ بي پناهه خطرا کنيا.... مون کي يقين آهي ته پاڪستان جا واقعا اهڙو رخ اختيار ڪندا جو ڀٽو صاحب ٻيهر اقتدار ۾ اچي ويندو....“
الجزائر جي صدر بومدين کي لکيل خط ۾ چيو ويو آهي ته”....تازو پاڪستان ۾ به اهڙي ئي قسم جي هڪ تبديلي واقع ٿي آهي. منهنجي مراد جناب ذوالفقار علي ڀٽي جي حڪومت کان عليحدگي آهي، جيڪو آزاداڻي خارجه پاليسي ۽ افرو ايشيائي استحڪام جو معمار هو. هن پاڪستان کي نو آبادياتي ملڪن جي صفن مان ڪڍي ايشيا ۽ آفريڪا جي انهن ملڪن جي صف ۾ بيهاريو آهي جي آزادانه پاليسيءَ جي باري ۾ بلڪل واضح آهن.
آءٌ ذاتي طرح باخبر آهيان ته الجزائر ۽ پاڪستان کي قريب آڻڻ ۾ جناب ڀٽي اهم قدم کنيا آهن..... پاڪستان جي آزادي ۽ خودمختياريءَ لاءِ هن جو اصولي موقف ان ڳالهه جي نشاندهي ڪري ٿو ته هو ٻيهر اقتدار ۾ اچي ويندو.“
انڊونيشيا جي رهنما سوئيڪارنو کي لکيو ويو ته:
”.....قومي وقار ۽ ترقيءَ لاءِ اوهان ۽ آفريڪي و ايشيائي عوام لاءِ اهي خصوصيتون ناگزير آهن، جيئن ذوالفقار علي ڀٽو نت نئين تبديلين جو رهنما آهي.“
روسي رهنما گروميڪو کي لکيو ويو ته ”آءٌ وڏي تشويش سان ان دٻاءُ جو جائزو وٺي رهيو آهيان جيڪو آمريڪا طرفان اهڙن قوم پرست رهنمائن تي وڌو پيو وڃي جيڪي پنهنجي قومي آزادي ۽ ملڪ جي حقيقي مفادن لاءِ ڪم ڪن ٿا ۽ اهڙو دٻاءُ صدر نڪرومه ۽ پٽرس لوممبا تي وڌو ويو، بلڪل اهڙي طرح پاڪستان جي وزير خارجه جناب ذوالفقار علي ڀٽي کي وزارت خارجه کان الڳ ڪيو ويو. مون کي خبر آهي ته جناب ڀٽو پاڪستان جي آزاداڻي خارجه پاليسي ۽ 1960ع جي پاڪ سوئيٽ آئل ايگريمينيٽ جو خالق آهي. پاڪستان ۽ روس جي دوستاڻن تعلقاتن لاءِ جناب ڀٽي جي پيش قدمي هڪ نهايت اهم قدم هو، جنهن سبب پاڪستان آمريڪي پاليسين جي غلامي مان نڪري ويو.“
چيني رهنمائن کي لکيو ويو ته ”مون کي اميد آهي ته اوهان لاءِ ممڪن ٿيندو ته سياسي طور تي ذوالفقار علي ڀٽي جي مدد جاري رکي سگهو. اهو ذوالقفار علي ڀٽو ئي هو جنهن چين سان دوستاڻي تعلقات ۽ ترقي پسند انسانيت جي مقصد کي اڳتي وڌائڻ جي پاليسي اختيار ڪئي. هن چين سان دوستي واري پاليسي مرتب ڪئي. پنهنجي مالي فائدن خاطر آمريڪي مفادن جي خدمت ڪرڻ وارن هن پاليسيءَ جي سخت مخالفت ڪئي. پاڪستان جا حالات اهڙو رخ اختيار ڪندا جو ذوالفقار علي ڀٽو ٻيهر برسر اقتدار اچي ويندو.“
سامراجي سازش وقتي طور ڪامياب ٿي. شهيد ڀٽي کي اقتدار کان الڳ ڪيو ويو. سچ ۽ حق، بي پناهه ظلم جي باوجود به اڳي کان اڳرو ظاهر ٿيندو آهي. سچو انقلابي تشدد سان بزدل نه ٿيندو آهي بلڪه تشدد کيس نئون حوصلو ۽ جوش عطا ٿو ڪري. هونئن به بحران غير معمولي انسانن جي صلاحيتن کي وڌيڪ اجاگر ڪن ٿا. ملڪي بحرانن ۾ ئي ملڪ ۽ قوم جون صحيح قيادتون پئدا ٿين ٿيون.
پاڪستان ۾ هن سامراج سازش به پاڪستان جي ايندڙ انقلاب جي قيادت کي نروار ڪري ڇڏيو. قائد جي فڪر جي واضح اظهار جو هيءُ ئي زمانو آهي، جڏهن قائد عوام ملڪي فرضن ۽ سرڪاري مصلحتن کان آجو ٿي پنهنجي سوچن، خيالن ۽ خواهشن جو اعلانيه اظهار ڪيو. قائد عوام ملڪ جي ڪنڊ ڪڙڇ ۾ وڃي عوام جي عظيم الشان اجتماعن ۾ قوم کي آزادي ۽ خودمختياريءَ جا درس ڏئي رهيو هو. قائد عوام جي اعلانن ۾ قوم لاءِ خوشخبري هئي، زندگي ماڻڻ جو سڏ هو. قائد عوام هر خوف ۽ ڊپ کان آجو ٿي قوم جي مسيحائي ڪري رهيو هو.
”آءٌ پنهنجن خيالن ۽ نظرين کي چند ڏينهن جي اقتدار لاءِ قربان نٿو ڪري سگهان.“ ”اقتدار اچڻي وڃڻي شيءِ آهي. اقتدار سدائين ڪنهن وٽ نه رهيو آهي. سڪندر، فرعون، چنگيز خان ۽ هٽلر جهڙن حڪمرانن جو اقتدار ختم ٿي ويو. جا شيءِ هميشه رهي ٿي ۽ جا شيءِ غيرفاني آهي، اها هيءَ آهي ته ڪنهن ڇا ڪيو، ڪنهن عوام جي خدمت ڪئي ۽ ڪنهن عدل انصاف ڪيو، ڪنهن قوم پرستي ڪئي، ڪنهن پنهنجو سڀ ڪجهه عوام لاءِ قربان ڪيو. تاريخ ڪڏهن ڪنهن ظالم کي خراج تحسين پيش نٿي ڪري ۽ نه ڪنهن مظلوم، انسانيت دوست جي قرباني کي نظر انداز ڪري ٿي.“
”آئون رنگ، نسل ۽ علائقائيت جو قائل نه آهيان. آئون انگريزن جي ان فرسوده فلسفي جو انڪاري آهيان ته رنگ نسل ۽ علائقي جي بنيادن تي ڪا قوم وڏي يا ننڍي ٿئي ٿي يا بزدل يا بهادر ٿئي ٿي. منهنجي ويجهو سمورا انسان برابر آهن. کڻي ڪو ڪارو آفريڪي هجي يا چيني، جاپاني، ننڍو ويٽ نامي يا ڊگهو آمريڪي. اها سوچ منهنجي زندگيءَ جو نظريو آهي. اوهين مون کي سنڌي غير سنڌي بنيادن تي ڊيڄارڻ جي ڪوشش نه ڪيو، اوهين اڃا ريگستان جي عوام کان ناواقف آهيو، اوهان کي حق نٿو پهچي ته اوهين سنڌ جي عوام کي بزدل چئو.“
”آئون عوامي مسئلا پرامن ۽ جمهوري طريقي سان حل ڪرڻ جو قائل آهيان پر جيڪڏهن اوهين جمهوريت جي زبان نٿا سمجهو ته عوام پنهنجا حق حاصل ڪرڻ لاءِ ڪهڙو طريقو اختيار ڪري؟ ضرورت پئي ته سڀ کان پهرين آءٌ ميدان ۾ نڪرندس. اسين انقلاب کان نٿا ڊڄون، اسين خون خرابي کان نٿا ڊڄون.“
قائدعوام جو هي فرمان ته سندس فڪر جي واضح ۽ صاف تصوير آهي ته، ”جڏهن کان پاڪستان وجود ۾ آيو آهي، هر ڪا حڪومت قومي وحدت لاءِ اپيلون ڪندي آهي. پاڪستان هڪ ٻئي پٺيان مختلف بحرانن مان گذرندو رهيو آهي ۽ تمام تر دلسوز اپيلن جي باوجود قومي وحدت اسان کان پاسيري ٿيندي رهي آهي. انهن ڳالهين جا ضرور ڪي مضبوط سبب ٿي سگهن ٿا ته اسان وٽ قومي وحدت بجاءِ بحرانن جي يلغار رهي آهي. انهن سببن جي جائزي وٺڻ جي ضرورت آهي. اسان جي ملڪ کي ٻن قسمن جي بحرانن کي منهن ڏيڻو پيو آهي عمومي قسم جا بحران جن سڄي دنيا، خاص ڪري ايشيا کي پنهنجي لپيٽ ۾ ورتو آهي. ٻيا اهي بحران جن جا پاڇا برصغير پاڪ هند تي لهرائي رهيا آهن.
ٻنهي بحرانن ۾ وڏو واضح تعلق آهي. بحرانن جي نوعيت ڪهڙي به هجي، اهي بحران سادا هجن يا پيچيده، ضروري آهي ته حالتن جو صحيح اندازو لڳايو وڃي. جنهن دنيا ۾ اسين رهون ٿا اها هڪ اهڙي موڙ طرف وڌي رهي آهي جو عالمگير تباهي جو پيش خيمو ثابت ٿي سگهي ٿو.
اسين هڪ عمودي چٽان جي ڪناري تي بيٺا آهيون. ان جي پٺيان موت جي وادي آهي. ڇا اسان کي ڄاڻي واڻي تباهيءَ سان همڪنار ٿيڻ کپي يا پوئتي هٽڻ گهرجي؟ ۽ پوئتي هٽڻ کانسواءِ ڪو به رستو نه آهي. ان سان اسان جي عزت نفس کي ڪو به ڌچڪو نه لڳندو. ان جو نتيجو اهو نڪرندو جو هي سهڻي دنيا هروڀرو جي تباهي کان بچي ويندي.
اهو اصرار ڪرڻ بي معنيٰ آهي ته بحران اڄ جي دور جي تقاضا آهي ۽ اسان جي هن مضطرب دور جو فطري مظهر آهي. ضرورت ان ڳالهه جي آهي ته جي شيطاني رجحان ڪارفرما آهن، تن جي وهڪري کي ڦيرائي ڇڏجي. اهو صرف اسان جو ملڪ نه آهي جو بحران ۾ گرفتار آهي پر ڪيترن ئي ملڪن اسان سان ملندڙ جلندڙ مسئلن کي حل ڪرڻ ۾ ڪاميابي حاصل ڪئي آهي. طاقت وٺي ٻين مسئلن کي حل ڪرڻ لاءِ نڪتا آهن. اڳتي وڌڻ جي طاقت داخلي مسئلن کي حل ڪرڻ سان ٿئي ٿي.
ڪيترن ئي ملڪن جي برعڪس بدقسمتيءَ سان پاڪستان اڃا تائين پنهنجي ڪيترن ئي بنيادي ۽ داخلي مسئلن کي حل ڪرڻ ۾ ناڪام رهيو آهي. هي اهي مسئلا آهن جن جو اثر عوام، سندس نصيب، سندن اولاد جي زندگين ۽ انهن جي معاشري تي ايندڙ وقت ۾ ٿيڻو آهي، جن مسئلن جو تعلق عوام ۽ انهن جي امنگن سان آهي، سچ پچ ته اڄ تائين انهن کي سامهون رکيو نه ويو آهي.
جيستائين ملڪ جو عوام پنهنجي مستقبل جو آزادانه فيصلو نٿو ڪري تيستائين اسان جي مشڪلاتن جو خاتمو ڏکيو آهي، موجوده جمود کي محض هٿڪنڊن سان ٽوڙي نه سگهبو، اڳتي قدم، پوئين غلطين جي بار کان آزاد ٿي ئي کڻي سگهجي ٿو.
انتشار جي گرد و غبار ۾ هڪ راهه جا نشان واضح آهن. عوام جو هڪ وڏو تعداد جنهن ۾ نئون نسل سرفهرست آهي، ان نتيجي تي پهتو آهي ته پاڪستان جا مسئلا حل ڪرڻ ۾ پراڻا طور طريقا اسان جا مددگار ثابت نٿا ٿي سگهن.
هر عهد جي پنهنجي سياسي نوعيت ٿئي ٿي. اڄ جي جوشيلي ۽ للڪاريندڙ دور جي تقاضا آهي ته پاڪستان جي سموري آباديءَ لاءِ بهترين خواهش مطابق معاشري جي تعمير لاءِ هڪ بلڪل نئين راهه تلاش ڪئي وڃي.
اسين ماضي ڏانهن موٽڻ لاءِ تيار نه آهيون ۽ نه ئي عوام موجوده دور کي وڌيڪ برداشت ڪرڻ لاءِ تيار آهي.
داخلي اختلافن کي باهمي رضامندي ۽ ڳالهه ٻولهه سان حل ڪرڻ لازمي آهي. آزادي ضمير جي هن دور ۾ عوام جي دانشمنديءَ تي شڪ نٿو ڪري سگهجي. اهڙن آزاد ادارن جي ضرورت آهي جي پنهنجي خالقن کان پوءِ به زندهه رهي سگهن. قانون کي عمل ۾ ايئن اچڻ گهرجي جو اهو عوام جي هٿ جي تلوار نه هجي ۽ نه وري غير منصفاڻي صورتحال کي برقرار رکڻ لاءِ ڍال هجي.“
قائد عوام پاڪستان جي حالتن مطابق انقلابي تبديلين آڻڻ جو خواهشمند هو، سندس خواهش هئي ته ملڪ ۾ سوشلزم رائج ٿئي. ملڪ جا ماڻهو ڏاڍ ۽ ظلم کان آجا ٿي زندگي گذارين، عوام ملڪ جو حقيقي مالڪ ۽ مختيار هجي.
موجوده حالتن جي جاءِ تي هڪ اهڙي جمهوري اختيارن جي دور جو آغاز ٿئي جنهن ۾ پوري آبادي شريڪ هجي. نه رڳو شريڪ ٿئي پر ان کي بااختيار هجڻ جو احساس ٿئي. ان ڳالهه تي فخر ڪري. ان سان گڏوگڏ بنيادي حقن کي بحال ڪيو وڃي ۽ عوام کي هڪ اهڙي برابري واري معاشري جي قيام لاءِ اڀاريو وڃي جنهن ۾ ماڻهن جي ضرورتن جو پورائو هجي، سموري طاقت عوام کي منتقل ڪئي وڃي. اهو رڳو جمهوريت جي ذريعي ئي ٿي سگهي ٿو.
جمهوريت ضروري آهي پر آخري منزل نه آهي. جمهوريت جي جدوجهد ۾ اقتصادي مقصدن کي هرگز نظر انداز نٿو ڪري سگهجي جي پهرين حيثيت جا حامل آهن. اقتصادي ترقيءَ کانسواءِ ڪا به قوم سکڻي جمهوريت سان مطمئن نٿي ٿي سگهي. جمهوري آزادي ضروري آهي پر اقتصادي مساوات ۽ انصاف وڌيڪ ضروري آهي. اقتصادي تبديلين کان سواءِ قومي زندگيءَ ۾ ڪا به روشن تبديلي نه اچي سگهندي. جيڪڏهن عوام جي غلامي جي خاتمي جي خواهش آهي ته جمهوريت سان گڏوگڏ ڪشاده دل سوشلزم به ضروري آهي.
هتي غريب ملڪ جي محدود وسيلن کي ضايع ڪيو پيو وڃي ۽ بين الاقوامي مارڪيٽ ۾خام مال جي قيمتن جي ڪري صنعتي ملڪن مان ضروري سامان گهرائڻ جي صلاحيت گهٽ ٿيندي پئي وڃي. ان صورتحال ۾ اسان جي اقتصادي مسئلن جو واحد حل سوشلزم آهي.
سوشلزم ئي استحصال جي خاتمي ۽ وحدت جي فروغ جو واحد ذريعو آهي. جيستائين استحصال ختم نه ٿيندو تيسين وحدت رڳو نعري کانسواءِ ڪجهه به ناهي. سوشلزم ئي سمورن لاءِ مساوي موقعا پئدا ڪري استحصال کان بچائي ٿو. طبقاتي فرق جي ديوارن کي ڪيرائي اقتصادي ۽ سماجي انصاف کي قائم ڪري سگهي ٿو. سوشلزم جمهوريت جو اعليٰ ترين اظهار آهي.
انهن ملڪن کانسواءِ جي انقلاب جي بٺيءَ مان گذريا آهن، ڪيئي اهڙا ملڪ آهن جن ۾ دستوري شهنشاهيت قائم آهي، جتي تشدد آميز تبديلين کانسواءِ سوشلسٽ تقاضائن کي بدتريج پورو ڪيو ويو آهي.
سوشلزم جو اصول بنيادي طرح ٻن ڳالهين تي منحصر آهي: اول جديد سوشلزم جو بنياد معروضي آهي، ٻيو سوشلسٽ طرز فڪر دنيا جي هر خطي ۾ ملڪ جي رائج اقتصادي ۽ سياسي حالتن سان هم آهنگ ٿي سگهي ٿو. ان اعتبار کان سوشلزم پاڪستان لاءِ سنئون سڌو توجهه جي لائق آهي، جو هيءُ اهڙو ملڪ آهي جتي داخلي ۽ خارجي استحصال جو دور آهي.
سوشلزم جي ذريعي ان داغ کي ڌوئڻو پوندو. پهريون اهو قدم ٿيندو ته غاصبانه سرمائيداري کي ختم ڪيو وڃي ۽ سوشلزم کي حرڪت ۾ آندو وڃي. پيداواري ذريعا صنعتي ترقيءَ کي جنم ڏين ٿا يا جن تي صنعتن جو انحصار آهي تن کي هرگز نجي ملڪيت ۾ نه رهڻ ڏنو ويندو.
سمورا ڪاروبار جي قومي معيشت جي مٿين ڍانچي جي تشڪيل ڪن ٿا، لازمي طور عوامي ملڪيت ۾ ٿيڻ چاهين. بنيادي پيداواري ذريعا ۽ متبادل تي عوامي اختيار جو مطلب اهو ناهي ته نجي شعبو ختم ڪيو ويندو. نجي ڪاروبار کي پنهنجو مفيد ڪردار ادا ڪرڻ جي اجازت هوندي پر اجاره دار ذخيرا قائم ڪرڻ جي قابل نه هوندو. نجي شعبي کي انهن حالتن ۾ وڌڻ جي اجازت هوندي جي نجي شعبي کي زيب ڏين ٿيون.
هڪ جاءِ جون حالتون ٻئي کان مختلف ٿين ٿيون. پاڪستان ۾ جو سوشلزم نافذ ٿي سگهي ٿو، ان لاءِ ضروري آهي ته ان جي نظريه حيات سان هم آهنگ هجي ۽ پنهنجي نوعيت جي اعتبار سان جمهوري هجي، ڪنهن به طريقي سان بيروني مداخلت جو سوال پئدا نه ٿئي.“
”جيڪڏهن سوشلزم جو اسڪينڊي نيوين قسم ٿي سگهي ٿو ته ڪو به سبب نه آهي جو پاڪستاني قسم نه هجي، جو اسان جي حال مطابق هجي.“
”اسلام ۽ سوشلزم جا اصول هڪٻئي سان ٽڪرجندڙ ناهن. اسلام مساوات جي تعليم ڏئي ٿو ۽ سوشلزم مساوات جي حاصل ڪرڻ جو جديد طريقو آهي. اسلام اسان جو دين آهي، اهو پاڪستان جو بنياد آهي. سوشلسٽ انداز حڪومت ان برتريءَ جي رقيب نه آهي پر ان جي برعڪس سوشلزم سموري قوم کي اسلامي قدرن جو محافظ بڻائي ڇڏيندو.“
”منهنجو ايمان آهي ته جيڪڏهن اقتصادي ۽ سماجي انصاف جي راهه کي نظر انداز ڪيو ويو ته نه رڳو پاڪستان جي سالميت کي خطرو آهي، پر ان جو ٽڪر ٽڪر ٿيڻ به يقيني آهي.“
قائد عوام سڄي ملڪ جي ڪنڊ ڪڙڇ ۾ وڃي قوم کي نئين زندگيءَ لاءِ پيغام ڏيندو رهيو ۽ ملڪ ۾ ظلم ۽ استحصال کان آجي، امن ۽ آشتيءَ واري سماج جي قيام جي جدوجهد لاءِ سڏيندو رهيو. قوم کي به قائد عوام جي صورت ۾ پنهنجو نجات دهنده ڏسڻ ۾ آيو، سڄي قوم سندس زندگيءَ جي سڏ تي جيءُ چيو. پڪا، پوڙها، نوجوان، ٻار، زالون، شاگرد، هاري، پورهيت قائد عوام جي قافلي ۾ شريڪ ٿي ويا. ملڪ ۾ چونڊون ٿيون ته ملڪ جي هڪ حصي ۾ کيس وڏي اڪثريت سان ڪاميابي حاصل ٿي ۽ جڏهن ملڪ جي عاقبت ناانديش، اقتدار جي حوس ۾ انڌن جنرلن ۽ سرمائيدارن جي مفاد پرستانه پاليسيءَ سبب ملڪ جو هڪ حصو الڳ ٿي آزاد بنگلاديش بڻجي ويو ته هن باقي پاڪستان جي سلامتيءَ جو به ڪنهن کي يقين نه هو ۽ آخرڪار ظالم حڪمرانن شڪست مڃي ۽ کين سواءِ قائد عوام جي اهڙو ڪو به رهنما نظر نه آيو جو هن تباهه حال ملڪ کي بچائي ۽ هلائي سگهي ملڪي حاڪميت جون واڳون قائد عوام جي حوالي ڪيون ويون.
قائد عوام کي عوامي جدوجهد دوران ڪهڙن ڏکن ڏاکڙن کي منهن ڏيڻو پيو ۽ هن ڪهڙين حالتن ۾ حڪومت جون واڳون ورتيون ۽ ڪيئن هن تباهه حال ملڪ کي ٻيهر تعمير ڪيو، ان جا تفصيل هڪ مڪمل تاريخ آهي.
قائد عوام حڪومت سنڀالڻ شرط هن ٻڏل ٻيڙي کي ڪناري لڳائڻ ۾ لڳي ويو، ملڪ جي معيشت تباهه ٿي چڪي هئي. ملڪ جا 90 هزار جنگي قيدي هندستان جي قيد ۾ هئا، سڄو ملڪ بحران جو شڪار هو. سڀ کان وڏي ڳالهه اها هئي ته سڄي قوم مايوسيءَ ۾ مبتلا هئي.
قائد عوام وڏي جاکوڙ ڪئي، سڄي دنيا ۾ پاڪستان جي وڃايل وقار کي ٻيهر بحال ڪرايو. خارجه پاليسي کي ٻيهر آزاداڻي راهه تي آندو. ملڪي معيشت کي به ٻيهر بحال ڪرائڻ لاءِ تڪڙا اپاءَ ورتا. قائد عوام کي جن حالتن ۾ ملڪ مليو تن حالتن ۾ قائد عوام پارٽي ۽ ان جي تنظيم تي گهڻو توجهه نه ڏيئي سگهيو. سندس نظر ۾ ملڪ ۽ قوم جي بقا کي اوليت هئي، ان جي باوجود ته قائد عوام ملڪي مسئلن ۾ گهيريل هو، کيس پنهنجا عوام سان ڪيل وعدا ياد هئا. عوام جي حقيقي آزادي ۽ خوشحاليءَ تان سندس خيال هٽيو نه هو. پاڻ عوام جي ترقيءَ لاءِ ڪي بنيادي قدم کنيا. ملڪ جون بئنڪون، انشورنس ڪمپنيون ۽ سموريون ڳريون صنعتون قومي ملڪيت ۾ ورتيون ويون. زرعي اصلاحات ڪري هارين جي حقن جي حفاظت لاءِ قانون جوڙيا ويا، پورهيتن جي خوشحالي لاءِ سڌارن جو اعلان ڪيو ويو، تعليمي سڌارا ڪيا ويا، تعليم جي فروخت کي ختم ڪري هر شهريءَ لاءِ تعليم حاصل ڪرڻ لاءِ اپاءَ ورتا ويا. ڪاليجن ۽ يونيورسٽين ۾ اضافو ڪيو ويو، مطلب ته زندگي جي هر شعبي ۾ انقلابي تبديليون آڻڻ لاءِ قدم کنيا ويا. ملڪي حالتن سبب بيشڪ اهو نه ٿي سگهيو جيڪو قائد عوام چاهيو ٿي، ته به قائد عوام جي دور کي انقلابي، سماجي برابري واري سماج ڏانهن اهم قدم ضرور چئي سگهجي ٿو.
اها به حقيقت هئي ته جيڪي قدم قائد عوام ذوالفقارعلي ڀٽي عوام جي ڀلائيءَ لاءِ کنيا تن مان جيترو فائدو ٿيڻ کپندو هو سو به قائد عوام کي بهترين ٽيم نه هجڻ سبب حاصل نه ٿي سگهيو، ان ۾ قائد جي ڪوتاهي نه هئي پر پاڪستان پيپلزپارٽي جنهن دور مان گذرندي مختصر عرصي ۾ تباهه حال ملڪ جي اقتدار جي مالڪ بڻي، تنهن ۾ سندس ڪارڪنن جي صحيح معنيٰ ۾ اها تربيت نه ٿي سگهي، جيڪا هر انقلابي پارٽيءَ جي ڪارڪنن لاءِ لازمي هوندي آهي. هن پارٽي جڏهن ڪامورا شاهي، ظالمانه وڏيرا شاهي خلاف جدوجهد جو اعلان ڪيو ۽ حڪومت ۾ به انقلابي قدم کڻڻ شروع ڪيا ته هن پارٽي وٽ اهڙي موثر تربيت يافته ٽيم نه هئي، جا ڪامورا شاهي ۽ وڏيرا شاهي جي سازشن کي ٻنجو ڏيئي سگهي.
قائدعوام جي حڪومت جو زمانو فڪر قائد عوام جي مڪمل تعبير ته ناهي ته به قائد عوام پنهنجي مختصر دور ۾ ملڪ جي چپي چپي ۾ پنهنجون يادگيريون ڇڏيون آهن. زندگيءَ جي هر شعبي ۾ سندس انقلابي خواهشن جي جهلڪ نظر ٿي اچي. فڪر قائدعوام، قائد عوام جي انقلابي جدوجهد آهي. حڪومت جا عوامي ڀلائي وارا پروگرام آهن، قائدعوام جون سونهري يادون آهن. قائد عوام جي دور حڪومت جي چند انتظامي غلطين يا چند شخصن جي غلط پاليسين جي تنقيد ڪري فڪر قائد عوام کان انڪار نٿو ڪري سگهجي ۽ نه ئي وري فڪر قائد عوام کي ذاتي بغض سبب رڳو شخصيت پرستي قرار ڏيئي فڪر قائد عوام جي حقيقت کان ا نڪار ڪري سگهجي ٿو.
فڪر قائد عوام کي رڳو قائد عوام جي نالي سان منسوب ٿيڻ سبب شخصيت پرستي قرار ڏيڻ درست نه آهي. سمورا فڪر پنهنجن بانين ۽ نافذ ڪرڻ وارن جي نالي سان به سڃاتا وڃن ٿا.
اسان جي ايمان مطابق اسلام خدائي دين ۽ نظريو آهي ۽ سندس نالو اسلام ئي آهي، پر سندس نفاذ لاءِ مولوي ۽ عالم نفاذ اسلام جي مطالبي ڪرڻ وقت نظام مصطفيٰ جو مطالبو ڪندا آهن. ڪميونزم کي مارڪس ازم به چيو ويندو آهي. روس ۾ ڪميونزم، لينن ازم جي اضافي نالي سان سڏيو ويندو آهي. ساڳئي نظريي کي چين ۾ مائو ازم به چون ٿا. اڄ ڪيترائي ملڪ آهن جتي قومي آزاديءَ لاءِ ۽ استحصال خلاف ٿيندڙ جدوجهد کي پنهنجي عظيم قائدن جي نالي سان منسوب ڪيو ويو آهي ۽ عظيم رهبرن جي نالي سان جدوجهد کي منسوب ڪرڻ هرگز شخصيت پرستي ناهي.
پاڪستان جي تاريخ ۾ پهريون ڀيرو عوامي سياست جي بنياد وجهندڙ، ملڪي ڦورن خلاف عملي جدوجهد ڪندڙ، بين الاقوامي سامراج خلاف جنگ جوٽيندڙ، مذهبي فرقيواراڻي جنون خلاف آواز اٿاريندڙ، عوام کي طاقت جو سرچشمو قرار ڏيئي کين پنهنجي حقيقي طاقتور وجود جو احساس ڏياريندڙ، هڪ هٽين جو خاتمو چاهيندڙ، انسانيت جي سربلندي ۽ انسان جي حقيقي آزادي گهرندڙ، ملڪ جي حقيقي خود مختياري ۽ غيرجانبداري جي خالق، آسمان سياست جي چوڏهين جي چنڊ، جنهن پنهنجي انهن عظيم مقصدنَ لاءِ پنهنجي جان جو نذرانو ڏيئي قوم کي جدوجهد جو صحيح رستو ڏيکاريو، تنهن جي انهن اعليٰ آدرشن جي تڪميل ۽ سندس خوابن جي تعبير سماج لاءِ ٿيندڙ جدوجهد کي سندس نالي سان منسوب ڪرڻ شخصيت پرستي هرگز نه آهي.
فڪر قائد عوام شخصيت پرستي نه پر عظيم انسان جي اصول پرستي آهي. فڪر قائد عوام شخصيت پرستي هجي ها ته، انسان دشمن طبقا جن سدائين حڪمرانن اڳيان پڇ لٽڪائڻ وارو ڪردار ادا ڪيو آهي يا اهي جن جو ڪم ئي آهي حاڪم جي ظلم کي هٿ ٺوڪئي مذهب جي جبي جي اوٽ ۾ لڪائڻ، جن سدائين دولت تي دين وڪڻي، دين جي سوداگري ڪئي آهي، سي قائد عوام جي حياتيءَ ۾ سندس خلاف فتوائون نه ڏين ها ۽ نه وري اهي وس جا پاڏا پنهنجي ملڪي ۽ غير ملڪي آقائن سان ٻانهن ٻيلي ٿي فڪر قائد عوام کي ختم ڪرڻ لاءِ سهڪندا ۽ سازشون ڪندا وتن ها. اهي سمورا ظلم جي پٺڀرائي ڪندڙ انهيءَ حقيقت کان چڱي طرح واقف هئا ته قائد عوام هڪ اهڙي جدوجهد جو آغاز ڪري ان کي ڪاميابي ڏانهن وڌائي رهيو آهي جنهن سان سندن غير ملڪي آقائن جي وجود جي خاتمي سان گڏوگڏ ، سندن مفاد پرستي جو به خاتمو اچي ويندو ۽ عوام جو استحصال نه ٿي سگهندو ۽ هو ايندڙ وقت ۾ عوام جو خون چوسي عياشيون نه ڪري سگهندا. سندن هڪ هٽين جو خاتمو اچي ويندو ۽ انهي سان گڏوگڏ کين سندن حفاظت ڪندڙ سمورن ادارن جو وجود به خطري ۾ نظر اچڻ لڳو.
قائد عوام خلاف سازشون شروع ٿي ويون. جتي ويهن سندن گهوڙا گهوڙا شروع ٿي ته ”ڀٽي جي دور ۾ اشرافن سان وڏو ظلم ٿي رهيو آهي، ٽڪي جي ماڻهن کي عزت ڏني ويئي آهي، جن کي ڪالهه ڪو پڇندو ڪو نه هو، سي به اڄ ليڊر بڻيو خاندانن جي بي عزتي ڪندا وتن. ڀٽي مزدورن جو مغز خراب ڪري ڇڏيو آهي. شاگرد ته اصل ڇتا ٿي پيا آهن، هاري ته بنهه حالن مان نڪري ويا آهن؛ بس جيئي ڀٽو ڪم ڪار ڇٽو!“ اهي ڳالهيون انهن ظالمن جي بغض ۽ عناد جون عڪاسي ڪري قائد عوام سان سندن نفرت کي ظاهر ڪري رهيون آهن ۽ انهن ڳالهين مان اها ڳالهه صاف سمجهه ۾ پئي آئي ته ڀٽي صاحب سان سندن مخالفت جو اهو ئي هڪ سبب هو جو سندن نام نهاد خانداني کي خطرو هو ۽ کين اهو ڊپ هو ته هو ايندڙ وقت ۾ ماڻهن کي پنهنجي حڪم جو غلام بڻائي نه سگهندا.
دنيا جي انقلابن جي تاريخ شاهد آهي ته جتي به هيڻن محڪوم ماڻهن پنهنجي اتحاد سان حاڪم ۽ ظالم طبقن تي فتح حاصل ڪري، کانئن پنهنجو حساب ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي ته انهن ماڻهن، هيڻن خلاف اهڙن ئي خيالن جو اظهار پئي ڪيو آهي. چين ۾ هارين جي بغاوت دوران اتي جي ظالم طرفان به ايئن چيو ويو ته مائو ماڻهن جو مغز خراب ڪري ڇڏيو آهي! هاري اشرافن جون بي عزتيون ڪري رهيا آهن.
اهي ظالم به سازشن ۾ شريڪ هئا ته سندن محافظ دين فروش ملان به سندن ٻانهن ٻيلي ٿي بيٺا، ڇو جو انهن ملن کي به خبر هئي ته قائد عوام جي فڪر سان سندس منافقيءَ جو ڪاروبار بند ٿي ويندو، سندن پاپائيت به ختم ٿي ويندي. سندن اسلام سان ڪو به واسطو نه هو، نه ته سندن اسلامي غيرت کين ضرور اهڙي شخص جي خلاف سازش ڪرڻ کان روڪي ها جنهن پنهنجي دور حڪومت ۾ بيپناهه اسلامي خدمتون سرانجام ڏنيون هيون. قرآن ڪريم جي غلطين کان پاڪ نسخي جي ڇپائي، جمعي جي موڪل، حج تان پابندي لاهڻ، شراب ۽ ڪلبن تي پابندي، قائد عوام جا سونهري اسلامي ڪارناما آهن پر ختم نبوت جي مسئلي کي حل ڪرڻ اهڙو وڏو ڪارنامو آهي، جنهن جي صحيح معنيٰ ۾ تعريف برصغير جا اهي فرزند جليل ڪري سگهن ٿا جن پنهنجون زندگيون ان مسئلي کي حل ڪرائڻ لاءِ وقف ڪري ڇڏيون. هزارين ختم نبوت جا پروانا جن پنهنجين جانين جو نذرانو ڏيئي ڇڏيو.
پر هنن فتوا باز ملن کي دين سان نه پر دولت سان سروڪار هو. ملن جي فتوائن ۽ استحصالي قوتن جي بيزاري رڳو انهي ڪري هئي جو هيڻا زور ٿي رهيا هئا. محڪوم کي حڪومت جو حق حاصل ٿي رهيو هو، محلن ۽ ماڙين جي بجاءِ راڄن اڳيان ميدانن ۾ فيصلا ٿيڻ جي ابتدا ٿي رهي هئي.
انهيءَ ڪري ئي انقلاب، جمهوريت ۽ انساني آزاديءَ جا دشمن پاڻ گڏجي ويٺا ۽ قائد عوام جي انقلابي پروگرام کي روڪڻ لاءِ منظم ٿي سازشون ڪرڻ لڳا. هن دفعي انهن سازشن ۾ سندن بين الاقوامي آقائن ڀرپور مدد ڪئي ۽ انهن سازشن ۾ ظالماڻي نظام کي جاري رکڻ وارن سمورن فردن ۽ ادارن ڪردار ادا ڪيو ۽ آخرڪار 5 جولاءِ 1977ع تي عوام جي چونڊيل وزيراعظم، پاڪستان ۾ پهرين انقلابي دور جي موجد ذوالفقار علي ڀٽي صاحب کي رات جي اونداهيءَ ۾ حڪومت تان لاهي عوام جي حاڪميت کي ختم ڪري، انقلاب جي وهڪري آڏو عارضي بند ٻڌو ويو.
5 جولاءِ کان پوءِ غاصب حڪمران اعلان ڪيو ته 90 ڏينهن ۾ چونڊون ڪرايون وينديون. هن پنهنجن سمورن واعدن کان انحرافي ڪندي پنهنجي ظالماڻي حڪومت کي طول ڏيڻ شروع ڪيو، ايستائين جو بيت الله ۾ ڪيل واعدو به وفا نه ڪيو ويو. اقوام متحده ۾ دنيا جي مهذب قومن آڏو چونڊن ڪرائڻ لاءِ به ڪيل وعدن کان منهن موڙي ملڪ کي رسوا ڪيو ويو. غاصب حڪمران ٽولي ۽ سندس عوام دشمن حمائتين وڏا وس ڪيا ته پاڪستان پيپلزپارٽي کي ختم ڪيو وڃي ۽ عوام مان قائد ذوالفقار علي ڀٽي جي اثر کي ختم ڪيو وڃي پر عقل جي انڌن جا سڀ حيلا وسيلا بيڪار ٿيا، ڇاڪاڻ جو حڪمران جنهن کي امر ۽ قاتل قرار ڏيئي رهيا هئا، قوم تنهن کي پنهنجو نجات ڏيندڙ ۽ محبوب اڳواڻ مڃي رهي هئي. پروپئگنڊا عوام ۾ بي اثر هئي. سچ فرمايو آهي قائدعوام ته ”تخت اونڌي ڪرڻ ۽ انقلاب ۾ وڏو فرق آهي، ڇو ته انقلاب سان گڏ آدرشن جي حرڪت ۽ حرارت موجود رهي ٿي، ان کي عوام جي وڏي اڪثريت جي جانثاري واري تائيد حاصل ٿئي ٿي، جڏهن ته تختي اونڌي ڪرڻ مهل اهو تاثر ڏنو وڃي ٿو ته سياسي مسئلن کي ختم ڪيو ويو آهي پر حقيقت ۾ ڪو به مسئلو حل نٿو ٿئي.“
قوم سمجهيو ٿي ته قائد عوام کي عوام دوستي سبب ئي حڪومت کان الڳ ڪيو ويو آهي. سندس ڏوهه اهو آهي ته هن پهريون ڀيرو عوام کي شعور ڏيئي کين حقيقي حڪمران ۽ طاقتور هجڻ جو احساس ڏنو آهي.
تو هيڻن جي حمايت ڪئي، تڏهن سوليءَ تي چاڙهيو وئين،
تو اڀرن جي امامت ڪئي، تڏهن سوليءَ تي چاڙهيو وئين،
تو بگهڙن سان بغاوت ڪئي، تڏهن سوليءَ تي چاڙهيو وئين،
تو منافقن تي ملامت ڪئي، تڏهن سوليءَ تي چاڙهيو وئين،
منافق، مڪار، منهن ڪارا سدائين بيعزتا هوندا،
پيل توکي ڀٽا سائين، گلي ۾ گل رتا هوندا.
آخرڪار ظالم حڪمران جڏهن هر طرح سان مايوس ٿيا ته کين قائد عوام کي جسماني طرح ختم ڪرڻ کانسواءِ ڪا به صورت نظر نه آئي ۽ ظالم جي وارثن پنهنجي ظلم جي تاريخ دهرائي ۽ هڪ انسان دوست کي ڦاسي چاڙهيو پر قائد عوام جا قاتل اقتدار جي حوس ۾ انڌا جنرل، سندن غير ملڪي آقا ۽ سندن ديسي ڇاڙتا، سرمائيدار، وڏيرا، جاگيردار ۽ دين فروش ملان ان ڳالهه کي وساري ويٺا ته هاڻ ڀٽو صاحب هنن جي مارڻ جو ناهي، ڇو ته ڀٽو صاحب هاڻ فرد نه پر نظريو بڻجي چڪو آهي ۽ نظريا مرندا ناهن.
ڇا به چوين مان مرڻو ناهيان،
ويس مٽائي ورڻو آهيان،
تون به چنيسر جو ڪجهه چاهين،
مون کان اڳ ۾ ورڻو ناهين.
نالي نئين سان ويس بدل سان،
تنهنجي منهنجي جنگ ازل کان،
جاري آهي جاري رهندي.
بين الاقوامي مبصرن سچ چيو ته ”مئل ڀٽو زندهه ڀٽي کان وڌيڪ طاقت ور آهي.“ اهي دنيا جا مبصر ان ڳالهه کي سمجهي رهيا هئا ته ڀٽو صاحب هاڻ هڪ فڪر بڻجي چڪو آهي. فڪر ظلمن سان ختم نه ٿيندا آهن. فڪر پنهنجي سچائيءَ جي آڌار تي هميشه زندهه رهندا ۽ عوام جي رهنمائي ڪندا رهندا آهن. هن ملڪ ۾ قائد عوام جو فڪر اڄ به عوام جي رهنمائي ڪري رهيو آهي ۽ انشاءَ الله ايندڙ وقت ۾ به قائد عوام جي تاريخي جدوجهد ۽ زرين اصولن جي روشنيءَ ۾ عوام پنهنجي منزل ماڻيندو، ضرورت صرف ان ڳالهه جي آهي ته فڪر قائد عوام جا پوئلڳ پنهنجي مقصدن سان پرخلوص ٿي جدوجهد ڪن. اهو به تاريخ جو سبق آهي ته نظرين جا نفاذ ڪندڙ پهرين پاڻ نظرين جا بهترين نمونا هوندا آهن.
نظريا سکڻن نعرن سان نافذ ڪو نه ٿيندا آهن. نظرين جي نفاذ لاءِ دانشمندي، اتحاد ۽ اڻٿڪ جدوجهد جي ضرورت آهي. ڇڙوڇڙ ماڻهو انقلاب برپا نه ڪري سگهندا آهن. ظالماڻي نظام کي جاري رکڻ لاءِ بي پناهه منظم طريقا آهن، تن کي ڊاهڻ ۽ تبديل ڪرڻ لاءِ به نظم ضبط جي ضرورت آهي.
فڪر قائد عوام جي نفاذ چاهيندڙن کي انهيءَ واٽ تي هلڻو پوندو جنهن واٽ تي هلي دنيا جي ڪيترن ئي مظلوم قومن پنهنجا حق حاصل ڪيا آهن. قائد عوام جي پوئلڳن کي سياسي انقلابي تعليم ۽ تربيت حاصل ڪرڻي پوندي.
قائد عوام جو هي فرمان ته پنهنجي پيروڪارن لاءِ واضح رهنمائي آهي: ”منهنجي اوهان کي گذارش آهي ته هاڻ اوهان هڪ هڪ لمحي کي قيمتي سمجهو، وقت اچي ويو آهي جڏهن اسان کي رات ڏينهن ڪم ڪرڻو آهي. اهو نه ٿئي جو چئن ڏينهن جوش خروش رهي ۽ پوءِ جذبا ٿڌا ٿي وڃن. جيڪڏهن جوش جذبي کي قائم رکيو ويو ته ولولو ڪڏهن گهٽ نه ٿيندو. اوهين جماعت جا سمورا ڪم اڻ ٿڪ جدوجهد ۽ جوش خروش سان شروع ڪيو، اوهان وٽ هڪ مڪمل انقلابي پروگرام سان مسلح پارٽي آهي. ان پروگرام کي چڱي طرح سمجهي ڳوٺ ڳوٺ ۽ شهر شهر تائين پهچايو. اهو پروگرام سمورن مظلوم طبقن جي آزاديءَ جو پيغام آهي. اهو پروگرام 22 خاندانن جي ڦرمار ۽ اجارو داري جو خاتمو ڪري ڇڏيندو. اوهين اجاره دارن کي ڇڏي سموري قوم کي متحد ۽ منظم ڪريو. ان بنياد تي هڪ وسيع تر قومي جمهوري محاذ قائم ڪريو. اوهان لاءِ ضروري آهي ته ان پروگرام تي عمل ڪرڻ لاءِ هڪ پورهيت کان وٺي غريب گهورڙئي تائين، هڪ دڪاندار کان وٺي قوم پرست امير تائين، هاريءَ کان وٺي محب وطن زميندار تائين سمورن فردن کي گڏ کڻو. اوهان وٽ عوامي پروگرام آهي. اهڙا پروگرام ۽ منشور ئي عوامي تبديلي آڻين ٿا ۽ سياسي معاشي انقلاب برپا ڪن ٿا. ٺوس پروگرام ۽ نظرين جي بنياد تي جا جدوجهد ڪئي وڃي ٿي ۽ جي تبديليون آنديون وڃن ٿيون، اهي هميشه دائم ۽ قائم رهن ٿيون. اسلام اسان جو دين آهي، جمهوريت اسان جي سياست آهي. سوشلزم اسان جي معيشت ۽ طاقت جو مالڪ عوام آهي. اهو منشور اوهان جي فتح جو علمبردار آهي. جلد از جلد عوام تائين پهچو، جلسا ڪيو ۽ عوام کي جدوجهد جو پيغام ڏيو. عوام اوهان جي آواز تي لبيڪ چوڻ لاءِ تيار ويٺو آهي. مون کي هڪ علائقي ۾ نه پر پوري ملڪ ۾ ڪم ڪرڻو پوي ٿو، مون تي تمام گهڻيون ذميداريون آهن. اوهان کي گهرجي ته منهنجي غير موجودگيءَ جو احساس ڪرڻ کان سواءِ پنهنجو ڪم مسلسل جاري رکو.
مون کي فخر آهي ته اسان جي پارٽي ۾ اهڙن ڪارڪنن جي ڪمي ناهي جيڪي هيرن جواهرن کان وڌيڪ قيمتي آهن. مون کي يقين آهي ته هڪ ڏينهن اهي سياست جي آسمان تي سج ۽ چنڊ وانگر روشن ٿيندا، جيتوڻيڪ سياست ۾ اڳي ڪڏهن هنن جو نالو به ڪنهن نه ٻڌو هوندو. اوهان کي ياد هوندو ته مون چيو هو ته اسان جي پارٽيءَ کي وڏن نالن جي ضرورت ناهي، هي پارٽي پاڻ وڏا نالا پئدا ڪندي. پر عظيم نالو عظيم ڪم سبب پئدا ٿئي ٿو. اوهان کي گهرجي ته هر وقت پنهنجي ڪم جو جائزو وٺندا رهو ۽ پارٽيءَ ۾ تنقيد ۽ پاڻ تي تنقيد جو عمل جاري رکو ڇو جو اهو عمل پارٽي کي سينگاري ۽ سنواري ٿو، مضبوط ۽ منظم ڪري ٿو.“
ڇاڪاڻ ته پارٽي ئي انقلاب کي برپا ڪري سگهي ٿي، پارٽي پنهنجي قيادت ۽ انقلاب جو تحفظ ڪري سگهي ٿي. اهو چوڻ صحيح نه آهي ته آئين ئي قيادتن ۽ انقلابن جي بقا لاءِ ڪافي آهي يا ذميدار آهي. بيجان ڪتاب پارٽي، قيادت يا انقلاب کي بچائڻ جي ڪا به طاقت نٿو رکي. بيجان ڪتاب نه پر جاندار پارٽيون قيادتون بچائينديون آهن، انقلابن کي استحڪام بخشينديون آهن. دنيا جي انقلابي ملڪن ۾ آئين، انقلابن خلاف سازش کي نٿا روڪين، بلڪه انقلابي پارٽيون پنهنجن قيادتن ۽ انقلابن کي مضبوط بنايو اچن. هتي به قيادت، پارٽي ۽ جمهوريت جي واحد ضمانت هڪ منظم ۽ جاندار پارٽي ئي آهي.“
انقلاب لاءِ گروپ بندين تي لعنت ڪري اتحاد پئدا ڪرڻو پوندو، پنهنجي انقلابي پارٽي پاڪستان پيپلزپارٽي قائد عوام جي امانت ۽ اسان جي ڪاميابي جي ضمانت آهي. پارٽيءَ جي ڪارڪنن کي هر خوف ۽ لالچ کان پري ٿي عوام ۽ قوم جي بهتريءَ ۾ پارٽي خلاف ٿيندڙ اندرين ۽ ٻاهرين سازشن کي ناڪام بڻائڻو پوندو. پاڪستان پيپلزپارٽي نالو آهي قائد ۽ سندس خاندان ۽ عوام جو. پاڪستان پيپلزپارٽي قائد ۽ سندس خاندان ۽ عوام جي بيپناهه قربانين جو ثمر آهي. قائد عوام جو خاندان ۽ پيپلزپارٽي عوام جي ڪاميابي ۽ حڪمرانيءَ لاءِ ضمانت جي علامت آهن. پاڪستان پپيلزپارٽي، قائد عوام ۽ سندس خاندان جي، عوام سان بيمثال، لازوال محبت ۽ وابستگيءَ کي اڃا قائم ڏسندي ئي يقين ٿو ٿئي ته هن ملڪ ۾ فڪر قائد عوام جي نفاذ کي ٽاري نٿو سگهجي، جو عوام اڄ قائد عوام کي پنهنجو رهبر تسليم ٿو ڪري بي پناهه ظلم، ڏاڍ، قيد، ڪوڙا، ڏنڊ، ڦاهيون به عوام کي پنهنجي قائد جي خاندان ۽ پارٽيءَ کان پري نه ڪري سگهيون آهن ۽ جڏهن پنهنجي عظيم قائد جي حقيقي وارث صاحبزادي بينظير صاحبه کي سورن، سختين، صدمن، قيدن ۽ جلاوطنين کي ان پوءِ به وڏي بهادريءَ سان پنهنجي رهنمائي ڪندي عوام ڏسي ٿو ته سندن پنهنجي ڪاميابيءَ تي ايمان پختو ٿي وڃي ٿو.سلام آهي قائد عوام کي جنهن جا اهڙا وارث آهن.
جهڙو پنهون پاڻ، تهڙي سٽا ساٿ جي.
سلام صاحبزادي بينظير صاحبه کي جنهن پنهنجي عظيم پيءُ جي خواهش جي تڪميل لاءِ ڏکن ۽ ڏاکڙن جو رستو قبول ڪري عوام جي رهنمائي ڪئي. سندس بهادري، همت، حوصلي، دانشمندي، مقصد سان سچائي، عوام سان وابستگي ان ڳالهه جو دليل آهي ته هن قوم جي تقدير بينظير صاحبه آهي. قائد جي تصوير بينظير صاحبه آهي، ڀٽو ازم جي تفسير بينظير صاحبه آهي.
پاڪستان پيپلزپارٽي ۽ بينظير صاحبه لازم ملزوم آهن ۽ پاڪستان پيپلزپارٽي ۽ بينظير صاحبه، عوامي حاڪميت ۽ عوامي فتح لاءِ ضروري آهن. جيڪي چاهين ٿا ته هن ملڪ ۾ فڪر قائد عوام نافذ ٿئي، تن تي واجب آهي ته پيپلزپارٽي ۽ سندس عظيم قيادت جي حفاظت ڪن. ملڪ جي غريب پورهيت، هاري، مسڪين، نوجوان، مظلوم عورت ۽ ترقي پسند سوچ رکڻ وارن تي ته فرض ٿو عائد ٿئي ته هو بينظير صاحبه ۽ پارٽيءَ جي حفاظت ڪن جو بينظير صاحبه ۽ پارٽي هنن لاءِ ئي ضروري آهي.
ڏکيون جان نه مڙن، تان تان ڀنڻ نه ٿئي،
پٽڻ واريون پڌريون، ڳاڙها ڳل سندن،
ٻيون هونئن ئي هٿ هڻن، روئنديون روئڻ واريون.
فڪر قائد عوام ضرورت ئي آهي مسڪينن، هارين، مزدورن، نوجوانن مظلوم عورتن ۽ عوام دوستن جي، ڇاڪاڻ ته ڀٽو ازم بک، بيماري، ڏاڍ، ظلم ۽ جهالت جي خاتمي جي جدوجهد آهي. فڪر قائد عوام ۾ رڳو ماضيءَ جا ڪارناما ناهن پر حال جي ضرورت ۽ وقت جي تقاضائن کي قائد عوام جي انقلابي اصولن جي روشني ۾ پورو ڪرڻ آهي.
نظريا بيٺل پاڻي وانگر نه آهن، سچن فڪرن جو وهڪرو وقت سان گڏ جاري آهي. تنهنڪري اڄ جي قومي ضرورتن کي پورو ڪرڻ به ڀٽو ازم آهي. فڪرن ۾ عوام جي خوشحالي ۽ آسودگي سمايل هوندي آهي. وقت جي ضرورت کان منهن موڙڻ نظرين لاءِ موت آهي، فڪر قائد عوام ته آهي ئي وقت جو آواز، ڀٽو ازم جو مطلب ئي آهي عوام جي جدوجهد جي رهنمائي ڪري عوام لاءِ آسودگي، امن ۽ برابري وارو سماج قائم ڪرڻ، ملڪ کي آزاداڻي غير جانبرداراڻي خارجه پاليسيءَ تي هلائڻ، سرمائيداري، وڏيرا شاهي ۽ ڪامورا شاهي جي ظلم مان عوام جي جند آزاد ڪرائي سوشلزم ڏانهن وک وڌائڻ، جو قائد عوام جي خوابن جي تعبير سماجي برابري وارو سماج ئي آهي.
ان ئي سماج لاءِ جدوجهد ڀٽو ازم آهي.
اها ئي اسان جي منزل آهي.

جيئي ڀٽو، سدا جيئي
چيئرمين خاتون ملت بيگم نصرت ڀٽو صاحبه زنده باد،
شريڪ چيئرمين صاحبزادي بينظير ڀٽو صاحبه زنده باد،
پاڪستان پيپلز پارٽي زنده باد.