سنڌ جي صورتحال جا بنياد
ليکڪ: ايم.بِي. نقوي
اهو معقول نموني صاف پيو ڏيکارجي ته فوج سنڌ ۾ اڃا به ڪجهه مهينا ترسندي. اهو گهڻي ڀاڱي ان ڪري پيو ٿئي جو سيد مظفر حسين شاهه، سنڌ جو وڏو وزير، سمجهي ٿو ته فوج جي گهرج اڃا به آهي، جڏهن ته مليٽريءَ هر هر پئي چيو آهي ته هوءَ صوبي ۾ پنهنجو ڪم پورو ڪري چڪي ـــــ صورتحال بي مثال نموني سڌري وئي آهي.
اڄ جو اهم سوال ــــــ صوبائي اسيمبليءَ ۾ م.ق.مي (مهاجر قومي موومينٽ جي) ميمبر پاران خالي ڪيل جاين تي ڇوٽيون چونڊون ــــــ فوج جي ترسڻ يا موٽي وڃڻ تي دارو مدار رکي ٿو: جيڪڏهن فوج موٽي وڃي ٿي ۽ حالتون معمول تي سمجهيون وڃن ٿيون، ته پوءِ اهي اڃا وڌيڪ دير ٽاري نه سگهبيون. ظاهر آهي ته ڇوٽيون چونڊون هاڻي ئي ٿيڻ گهرجن. نتيجو ممڪن آهي ته اهو نه هجي جيڪو صوبائي حڪومت ۽/يا مرڪزي اختياريءَ کي خوش ڪري ڇڏي. فوج انهن سڀني اختيارين کي اڄ ڪلهه انجير جو پَن (ستر پوش) ڏئي ويٺي آهي: جيتوڻيڪ هر هڪ سنڌ ۾ امن امان (قانون ۽ حڪم) جي حالت بهتر ٿي وڃڻ جو اعزاز هٿ ڪرڻ لاءِ پريشان ڏسجي پيو، پر ڪي آهن جيڪي سڌريل حالتن جي گهر کي پورو ڪرڻ جي حمايت ڪن ٿا. يعني اهي چاهن ٿا ته صوبائي اسيمبلي (ص-ا) ۾ خالي جايون ڀريون وڃن.
صوبي ۾ سياسي صورتحال بي-اطمينانيءَ واري آهي. (آءٌ اهو سوال نه ٿو اٿاريان، ته ڇو رڳو 21-جايون خالي آهن، جڏهن ته استعيفا 28-ميمبرن ڏني آهي.) صوبائي اسيمبليءَ (ص-ا) ۾ جڏهن ته 21-جايون بلڪل غيرواجبي نموني هڪ ڊگهي عرصي کان خالي رهنديون پيون اچن، دستوري (آئيني) گهرج آهي ته خالي ٿيڻ کان پوءِ 90-ڏينهن ۾ ان جاءِ کي ڀريو وڃي. انهن 21-جاين جي سلسلي ۾ اها دستوري گهرج وڳوڙي حالتن جي نالي ۾، جن جي ڪري فوج کي گهرايو ويو، ڇڏي ڦٽو ڪيل آهي. جيتوڻيڪ فوج ۽ ٻيا اها دعويٰ ڪندا رهن ٿا ته حالتون ايتريون سڌري ويون آهن جو فوج کي موٽي وڃڻ جو چئي سگهجي. گذريل سال جي جُون مهيني کان وٺي هن وقت تائين سڄو عرصو م.ق.م جي ڇانٽي لاءِ ڪم آندو ويو ۽ ٿوڪ نتيجو اهو آهي ته ڪراچيءَ ۽ حيدرآباد جا ووٽر ڪنهن وڌيڪ سياسي نمائندگيءَ کان الڳ رکيا ويا آهن، جڏهن ته انهن جي چونڊيل پارٽي گهٽ ۾ گهٽ ٻن ٽولن ۾ ورهائجي وئي آهي ۽ متان ايئن هجي ته انهن جي ڳڻپ حقيقت ۾ ٿي آهي.
رڳو ايترو ناهي ته ڪجهه شهري ووٽر نمائندگيءَ کان محروم آهن. صورتحال ص-ا ۾ نمائندگي ڪرڻ لاءِ چونڊيل پ پ پ جي 46-ميمبرن لاءِ پڻ بهتر ناهي. انهن جي چال چلت ڪيئن رهي آهي؟ جڏهن ته اهي نسلي سنڌي ووٽر، جن بابت سمجهيو ٿو وڃي ته انهن (100-مان) 25-ميمبر جن ۾ آزاد، ن پ پ (نيشنل پيپلز پارٽي) ۽ (ا.ج.ا) اسلامي جمهوري اتحاد جا ميمبر شامل آهن، چونڊيا. اهي ججهي نموني ساوا ٿي ويا ۽ انهن جو پاسو هاڻي صوبائي اسيمبليءَ ۾ ڏيکارجندڙ اڪثريت سان صوبائي حڪومت تي قبضو رکي ٿو. حڪمران پاسو هاڻي 45-46 ميمبرن سان کيڏي ٿو جيڪي، بهرحال (صوبائي گهر) اسيمبليءَ جي ڪامل اڪثريت (55) کان گهٽ آهن، پر ايڏين خالي جاين کي نظر ۾ رکندي، اڪثريت واري حاضري رکي ٿو ۽ اڃا به ان ڪري جو پ پ پ هاڻي اصلي 46-ميمبرن مان گهٽائي (کٽائي) 31-33 تائين پهچائي وئي آهي.
ا.ج.ا - سهارڪن (سپورٽرز) جي اها اچرج ۾ وجهندڙ واڌ انهن ووٽرن جي خرچ تي ٿي آهي جن 100-جاين مان 75- تي پنهنجا نمائندا چونڊيا هئا ۽ هاڻي 30 يا 31 تي پهچائي مخالف ڌر جي بينچن تي ويهايا ويا آهن. صوبي ۾ هيءُ نيارو انقلاب، جنهن رڳو 27-مهينن جي مدي ۾ 75-جاين کي سُسائي 30 يا 30-کن تائين پهچايو ۽ 25- جاين کي وڌائي 46- يا 47 تائين پهچائي ڇڏيو (اها اڪثريت جيڪا ص-ا گذريل ڀيري ڏٺي)، ڪو ماڻهو هن تبديليءَ کي ڪيئن سمجهائي سگهي ٿو ۽ ڪيئن اها جمهوري اصولن ۽ عملن جي تصديق ڪندي؟
ڪا پرواهه ناهي ته اهو سڀ ڪجهه ڪيئن ٿيو هوندو، پر اها پڪ اٿئون ته اهو سڀ ڪجهه، بهرحال، انهن جي مطابقت ۾ نه ٿيو هوندو جن کي جمهوري معيار (پيمانا) سڏجي ٿو. وڃائيندڙ ڌر، سنڌي ووٽرن جي گهڻائي آهي. سندن اصل پسند کي بي عزت ڪيو ۽ بگاڙيو ويو آهي ـــــ ڪنهن وسيلي ۽ ڪير پاڻ کي مضبوط ڪرڻ چاهي ٿو. صوبي ۾ فوج جي داخلا چٽيءَ طرح ان لاءِ هئي ته صوبي ۾ هاڻوڪي حڪومت برقرار رکي ۽ جي ممڪن هجي ته ان کي پڪو ڪري ــــــ اها حڪومت جنهن لاءِ 1990ع ۾ ووٽرن يقينن ووٽ نه وڌا هئا.
ڄام صادق علي جو هٿ ناٽ، هيءَ حڪومت، پهريائين ته، ڪيئن ڪا به اڪثريت هٿ ڪري سگهي؟ ان پڪ ئي جمهوريت جي يا پاڪستان جي آبرو کي پلٽو نه کارايو. اها ڳالهه خود فوج جي لاءِ ڏاڍي نامناسب آهي: اها جمهوريت ۽ حقيقت ۾ قانون جي حڪمرانيءَ کي پاڙئون پٽڻ لاءِ ڪم آندي وئي آهي. ڇا سنڌ جي ووٽرن کي اها شڪايت ڪرڻ گهرجي ته سندن پسند کي ٻين سان گڏ فوج وسيلي به اونڌو ڪيو ويو آهي؟ (جيڪڏهن ائين چون ته) ڪير کين ميار ڏيندو؟
ان حقيقت کان جند ڇڏائڻ جو ڪو به وجهه نه آهي ته فوج کي م.ق.م جي ڇانٽيءَ لاءِ ئي گهڻو ڪي ڪرڻو هو. جنرلن، وڏي وزير، مرڪزي حڪومت، تان جو صدر پڻ، پاران ظاهر ڪيل سياسي بيانن جي ڀيٽ ۾ حقيقتون وڌيڪ زور سان پيون ڳالهائن. م.ق.م جي قيادت کي بدلائڻ جي چٽي ڪوشش ڪئي وئي آهي ـــــ هڪ قيادت جيڪا گذريل جُون مهيني ۾ اوچتو ڏوهاري ۽ ڪيترن ئي نجس ڏوهن جي ذميوار سڏي وئي. ڪنهن کي به بهرحال م.ق.م جي پسند ۾ ڪجهه چوڻو ناهي، هن قيادت ڪو ڏوهه ڪيو يا نه ڪيو، هن موضوع کان ٻاهر آهي.
پاڪستان جي بدقسمتين مان هڪ اها رهي آهي ته صوبي ۾ گهڻيون ئي پارٽيون هن وقت، آچار ڀري ڳالهه ڪجي ته ڪيترن ئي اگرن ڏوهن جون ذميوار سڏي سگهجن ٿيون. جيڪو ڪجهه ڄام صاحب ڪيو، ان مان اسين ٿورو ڪجهه ڄاڻون ٿا. پارليامينٽ ۾ انگ (جو واڌارو) ٻوڪڙ ڪري پيو ڳالهائي، م.ق.م ۽ پ پ پ ٻئي اغوا ڪرڻ ۽ هيبتناڪ اذيتون ڏيڻ ۾ سڌيءَ طرح اڙيل رهيون. جڏهن انهن پنهنجا پنهنجا شڪار ڪور هيڊڪوارٽر ۾ مرهيات جنرل آصف نواز جنجوئا جي نگرانيءَ هيٺ آٽاماٽا ڪيا هئا. شڪ ناهي ته سنڌ ۾ ٻيون به ڪيتريون ئي پارٽيون ڏوهارين کي پالڻ ۽ بچاءَ ڏيڻ جي سلسلي ۾ شڪ هيٺ آهن. نُڪتو، بهرحال هي آهي ته ڇو ڪي چٽا سياسي مقصد ماڻڻ، جيئن م.ق.م جي قيادت بدلائڻ لاءِ فوج کي گهرايو ويو؟ اهو ڪهڙي قسم جو امر هو؟ ۽ اهو ڪنهن ڏنو؟
سنڌ صوبي ۾ هاڻي ڇا پيو هلي، جمهوريت جو بڇڙو چرچو (نقل) آهي (جنهن ۾) 20-سيڪڙو تڪن کان، تان جو نظرياتي طرح به، ووٽ جو حق کسيل آهي. ص-ا جي جن ميمبرن پنهنجن ووٽرن سان دغابازي ڪئي آهي، اهي ڪهڙي مقصد جي خدمت ڪري رهيا آهن؟ سرڪاري بينچن تي ويهندڙ 46-ميمبرن مان گهڻا ان قسم جي سياست ڪرڻ لاءِ نه چونڊيا ويا هئا جيڪا اهي ڪري رهيا آهن. صورتحال جي ٻن گهرجن کان پلئه ڇڏائڻ ممڪن ناهي. امن امان ( قانون ۽ حڪم) جي حالت سڌري آهي، فوج کي هڪدم بيرڪن ۾ موڪلڻ گهرجي، ٻيو، دستور جي پڌري ڀڃڪڙي ڪندي، ص-ا ۾ خالي ڪيل جاين کي خالي رکڻ جي موڪل نه ٿي ڏئي سگهجي: ڇوٽين چونڊن جي تڪڙي گهرج آهي ۽ حالتون، پڪ آهي ته، اهي ڪرائڻ لاءِ بهتر آهن.
اهو ڪجهه، بهرحال سڀ ڪجهه ناهي. لوڪل باڊيز ٿورو عرصو اڳ، خاص ڪري صوبي جي وڏن شهري مرڪزن ۾ ختم ڪيون ويون هيون. انهن جون چونڊون پڻ هڪدم ٿيڻ گهرجن. صوبائي حڪومت ڳجهين ايجنسين جي صلاح تي چونڊيل ڪائونسلرن ۽ ميئرن جي روڪ لاءِ ايڊمنسٽريٽر چونڊيا هئا. اهو ته مورڳو ”گهوڙن جي سوداگري“ کان به وڏو جمهوريت جو بگاڙو آهي جنهن وسيلي هڪ ٿورائيءَ کي بدلائي گهڻائي ڪيو ويو آهي ــــــ رڳو ان ڪري جو سمجهيو ٿو وڃي ته کيس صدر ۽ ممڪن آهي ته فوج جي به سهائتا مليل هجي. جيئن ئي ص-ا جون چونڊون ڪرڻيون آهن. ساڳيءَ طرح انهن سان گڏ لوڪل باڊيز جون به ٿيڻ گهرجن ـــــ ۽ هاڻي رياستي قوتن، ڪرتن ۽ اختياريءَ جي سپردگيءَ جي اصول ڏانهن ملڪ (جي ماڻهن) جي راءِ ڊگهي عرصي کان بدليل (ڦريل) رهي آهي. حقيقت ۾ پاڪستان جهڙي هڪ وڏي ۽ گهڻ پاسائين ملڪ ۾ ڦڙتيءَ سان ڪم ڪندڙ چونڊيل لوڪل حڪومتن کان سواءِ جاندار جمهوريت کي خيال ۾ آڻڻ ناممڪن آهي. وفاقي اصول کي ايمانداريءَ سان زور وٺرائڻو ۽ ان موجب پنهنجي اندروني سياست کي وري منظم ڪرڻو آهي، پر ان کي هڪ راس ڪندڙ تبديليءَ جي اصول ۽ عمل سان به وت وٺرائڻو آهي ـــــ اهو ئي آهي ۽ حقيقت ۾ جهموريت جو مطلب به اهوئي آهي.
سنڌين کي پنهنجن حقن جي گهرج آهي ۽ اهي پنهنجا حق گهرن ٿا. انهن کي ٻٽي ٻول وسيلي ڌڪي پري نه ٿو ڪري سگهجي، اهو چئي ته امن امان (قانون ۽ حڪم) جي حالت ڏاڍي خراب آهي، فوج ان ڪري گهرائي وئي آهي ته معاملن کي ٺيڪ ڪري ۽ ٻيو ته جڏهن فوج پنهنجا مقصد ماڻي ورتا آهن، تڏهن چيو ٿو وڃي ته ان جي اڃا به ڪجهه عرصو وڌيڪ گهرج آهي. اها ڪهڙي مقصد لاءِ گهرجي ٿي؟ ــــــ پڪ ئي، امن امان (قانون ۽ حڪم) جي سڌاري لاءِ نه. اهو جيڪو ڪجهه به آهي، پر آهي سنڌ ۽ سنڌين کي جمهوريت ڏيڻ کان انڪار.
سنڌي ڪو گهٽ درجي جي خدا جو اولاد ناهن. اهي گهڻي وقت لاءِ بي انصافي سان روڪي نه سگهبا. صوبي ۾ نسلي ورهاست تي، ان مٿان قابو پائڻ جي ڪنهن به ڪوشش کان سواءِ، گهڻو ڪجهه ڳالهائجي چڪو آهي، ۽ نتيجي ۾، جمهوريت جا مخالف سڻڀا ٿيا آهن ـــــ حقيقت ۾ انهن (نسلي) ورهاست جي ٻنهي پاسن تي شهرين جي شهري حقن سان دغابازي ڪئي آهي. ڇا اهي (شهري) ڪڏهن به رٿابندي (سونهن) ۽ ٻڌي نه ڏسي سگهندا!؟ اختياريءَ وارن کي خبردار ٿيڻ ڏيو.
(سنڌيڪار پاران مضمون جي آخر ۾: سنڌ سان لاڳاپيل ايم.بي. نقوي جا مضمون باقاعدي پڙهندڙ آهيان. مختلف دوستن سندس ڪيترائي مضمون سنڌيءَ ۾ ترجما ڪيا آهن. هن ماڻهوءَ جي سوچ مجموعي طرح ڪهڙي پاسي وهي ٿي، اها هن مضمون ۾ به ظاهر آهي. هن مضمون جي پڙهڻ کان پوءِ ٻين ڪيترن ئي سوالن سان گڏ هڪ سوال اهو به ذهن ۾ رهجي ويو ته ڇا هو سنڌ ۽ سنڌين سان مخلص آهي، جيئن هن ظاهر ڪيو آهي، يا سنڌ ۽ سنڌين جي ڳالهه ڪندي، ڪجهه چڱن جملن ۽ خيالن جي آڙ ۾ م.ق.م جي هڪ ”دانشور“ وارو ئي فرض نڀايو اٿائين؟ توهان به سوچيو.)
(ڇپيل: روزاني ”جاڳو“ ڪراچي، 13 فيبروري 1993ع)