سنڌسلامت ڪتاب گهر

ارپنا

سنڌ جي پياري شخصيت ۽ منهنجي پياري پيءُ
جناب ارباب نور محمد پليجو
۽ سندم مٺڙن ڀائرن
مرحوم غلام رسول ۽ مير نصير جي نانءُ

[b]عبدالحئي پليجو
[/b]

سنڌ سلامت پاران

سنڌ سلامت ڊجيٽل بوڪ ايڊيشن سلسلي جو نئون ڪتاب ”ديس بديس“ اوهان اڳيان پيش آهي. هي ڪتاب هندستان جو سفرنامو آهي جنهن جو ليکڪ ناميارو سفرناما نگار عبدالحئي پليجو آهي.
ھيءُ ھند جو سفرنامون، ”ديس بديس“ ھڪ نھايت دلچسپ، پيارو، پُر مغز ۽ احساسن ۽ جذبن جي نازڪ تارن کي ڇُھندڙ آھي. ھن سفرنامي جا ڪي ڪي لفظ ۽ جملا ته ايترا ڇپندڙ، تُز ۽ اثرائتا آھن جو پڙھندي دل ائين ڀِڄيو ۽ پگھريو پوي جيئن سج جي ڪرڻن سان برف پگھري پوندي آھي. ڪتاب جي منڍ وارو حصو، جنھن ۾ سپنن جي سنسار، ھندستان جي پراڻي تاريخ جا پيرا کڻندي تصور ئي تصور ۾ ليکڪ ھن صدي ۾ اچي سھيڙيو آھي، ڏاڍو وڻندڙ آھي. ھن حصي ۾ ٻوليءَ جي سُونھن ۽ سوڀيا پڙھندڙ کي يقينن موھي ڇڏيندي ۽ ھو خود تصور جي دنيا ۾ کوئجي صديون پويان ھليو ويندو ۽ پاڻ کي وقت جي پرن تي اُڏامندو محسوس ڪندو. سندس نظرن اڳيان صدين جو ھندستان پنھنجين تمام رنگينين سان جلوه گر ھوندو.
ياد رهي ته هي سفرنامو 1999ع ۾ نيو فيلڊس پبليڪيشن پاران ڇپايو ويو. ٿورائتا آهيون سائين عبدالحئي پليجي صاحب جا جنهن سنڌ سلامت تي اعتماد ڪندي پنهنجا سمورا ڪتاب نئين سر ڪمپوز ڪرائي سنڌ سلامت ڪتاب گهر ۾ اپلوڊ ڪرائڻ جي خاطري ڪرائي آهي. مهرباني سنڌ سلامت سٿ جي دوستن شاهنواز ٽالپر، عبيد الله ٿهيم، ذيشان عابد، گل حسن لاکو، عبدالحڪيم راڄڙ، محمد امين ڀٽي ۽ راشد شر جي جن گڏجي ڪتاب ڪمپوز ڪري ڏنو.
اوهان سڀني دوستن، ڀائرن، سڄڻن، بزرگن ۽ ساڃاهه وندن جي قيمتي مشورن، راين، صلاحن ۽ رهنمائي جو منتظر.

[b]محمد سليمان وساڻ
[/b]مينيجنگ ايڊيٽر ( اعزازي )
سنڌ سلامت ڊاٽ ڪام
sulemanwassan@gmail.com
www.sindhsalamat.com
books.sindhsalamat.com

سنڌيت جي سرھاڻ جو سفرنامو : اي جي اُتم

اڳئين ڀيري سنڌ جي سانگيئڙي مير محمد ٽالپر جو بمبئيءَ اچي ڪچھريون ڪرڻ جي قرب جو احوال ڏنو ھوم. ھن جي وڃڻ بعد يڪدم ٻيو برک اديب ۽ ڪارڪن نورالدين سرڪي ۽ سندس بيگم شمس آيا. سرڪيءَ سنڌ مان نڪتل تازو ترقي پسند رسالو ”سنڌو“ (مھراڻ جھڙو) سوکڙي ڏني، جنھن جو ذڪر ٻئي ليک ۾ ڪندس جو ان ئي وقت سنڌ مان ھڪ ٻئي اديب عبدالحئي پليجي جي ڀارت جي سفر جو سفرنامو ”ديس بديس“ اچي پھتو. ان تي سندس قيمت کان ٻيڻ يعني ٽيھن رپين جون ٽڪليون لڳل ھيون. ڪيڏي نه ڏک جي ڳالھه آھي ته ٻن وڇڙيل سنڌين جو ٽپال رستي ملڻ به مھانگو ٿي ٿو پوي. سفرنامي جو مھاڳ مشھور ليکڪ غلام حسين رنگريز لکيو آھي.
پليجي جو سفرنامو ڀارت بابت ٻين سنڌين جي سفرنامن کان نئون ۽ نرالو آھي. ليکڪ کي پنھنجي پيءُ نور محمد پليجي کان ورثي ۾ مليل نيشنلزم، سيڪولرزم ۽ سوشلزم جي ويچارن وڏو اثر ڪيو ھو . ھن جي واتان ”ھندستان جي تھذيب، سونھن ۽ تاريخ جي قدآور شخصيتن جو اتساھ سان ڪيل ذڪر“ ٻڌو ھئو ته ڪيترا ڪتاب به پڙھيا ھئا ۽ جيئن ليکڪ لکي ٿو ته، ”ڀائيندو ھوس، رام سان گڏ مون به بنواس ڀوڳيو آھي، شري ڪرشن جي بنسري جي مڌرتا منھنجي من کي به موھي ويئي آھي. ڪاليداس جي شڪنتلا، ڀرت ھري جي دوھن ۽ ميران ٻائي جي گيتن ۾ مون کي پنھنجي دل ڌڙڪندي محسوس ٿي آھي. مون کي ھندستان جا ڪلاڪار ۽ ساھتڪار به ھماليه جيڏا اوچا لڳا آھن . ھزارھا سال جي تاريخ جو سلسلو ھندستاني ساھت ۽ سڀيتا ۾ اڄ به جڳمڳ جرڪي پيو . . . يوناني، ايراني، عرب، پورچوگيز، افغان، منگول، غوري، خلجي ۽ انگريز ڌوڪيندا ھن ديس پھتا ته ھتي جي واريءَ مان سون حاصل ڪري سگھن . . . ڪاش اھي مال متاع جا ديوانا لٽيرا ھندستان جي پيرين اگھاڙي ساڌوئن کان ڪي سچ، سونھن، ايڪتا ۽ انسانيت جا سنديش به وٺن ھا.“
پليجي جي ھن سفرنامي ۾ ھندستان (آڳاٽي توڙي اڄوڪي) جي خوب قدرشناسي ڪيل آھي . جا ٻئي ڪنھن سنڌيءَ جي سفرنامي ۾ ڪانھي. ھو لکي ٿو،
”ھندستان دنيا جو نمبر پھريون جمھوري (لوڪشاھي) ملڪ آھي . . . . . سڀني مذھبن جا ماڻھو ھڪ جھڙا شھري آھن مطلب ته موجوده دنيا ۾ جاگرافيائي، سياسي، ٽيڪنيڪل ترقي ۽ آرٽ ۽ فن جي لحاظ کان وڏي اھميت رکندڙ ملڪ آھي.“
پليجو ھتي اجنتا ۽ ايلورا جون غفائون به گھميو. اجنتا جي لاءِ لکندي ھن ڪوتا جو ساگر اوتيو آھي. ڏسو چوي ٿو:
”. . . . . انھن تصويرن ۾ ھندستاني سونھن جي ماکيءَ جھڙي مٺڙي رس ۾ رابيل ۽ چنبيلي جھڙي ڀيني ڀيني مھڪ آھي، ھزار سالن بعد به اھا مھڪ ۽ سونھن اڃان به قائم آھي . . . . ائين ڀانئيم ته ڪاليداس جي شنڪتلا جاڳي رھي آھي يا ميران جو گيت روپ ڌاري ويٺو آھي.“ ايلوزا لاءِ چوي ٿو، ”ھي غارون انساني محنت ۽ ھنر جو لازوال شاھڪار آھن، انساني جاکوڙ، پورھئي ۽ ھنرمندي جي ڪمال کي نوڙت ڀريو سلام آھي ۽ پليجي کي اھي غارون پنھنجي ڳوٺ ٻني جي سندس پيءُ جي ننڍي ھوندي جي دوست ”ڪندن مل ٽيڪواڻيءَ“ پنھنجي ڪار ۾ وٺي گھمايون. ھو ”جلگانوءَ“ ۾ رھندڙ آھي، اسٽيشن تي وٺڻ مھل پليجي پڇيس تي ڪيئن سڃاتو ته چيائينس ته، ”تنھنجي شڪل بلڪل تنھنجي والد جھڙي آھي، اسان ڀانيو ته ارباب سامھون آھي. سندس اھا تصوير ياد آھي جڏھن ھو ڪراچي بندر تي اسان کي اکين ۾ ڳوڙھا آڻي رخصت ڪري رھيو ھو ۽ ايستائين ترسيو ھو جيستائين اسان روانا ٿياسين.“ اھڙي سڪ آھي، سنڌ ھند جي سنڌين جي! پليجو لکي ٿو، ”ھن وسيع ملڪ ۾ اھي ئي ته چند ماڻھو ھئا، جن ۾ سنڌ ڌرتي جي اھا ڀيني ڀيني خوشبوءَ محسوس ٿي جيڪا لطيف جي بيتن، سچل جي ڪافين ۽ سامي جي سلوڪين ۾ رچيل آھي.“ ”ڪڏھن ته ڪرندي ڪاڪ، ڪڏھن ته ملندو مينڌرو، پڇان وڏي واڪ، سڏ به ڏي ڪو سنڌ ۾.“
ھتي سنڌين طرفان سنڌيت کي سلامت رکڻ جو پليجي سفرنامي ۾ خوب ذڪر ڪيو ته قدر به ڪيو آھي. ھڪ ھنڌ لکي ٿو، ”سنڌي ھندو واپار جو بادشاھ آھي، جلگانو ۾ ڪلب، باغ، تلاءُ سنڌي ڪالوني ۽ امر شھيد ڀڳت ڪنور سينٽر سنڌين ٺھرايو آھي. ھي سينٽر ڏسي خوشي ٿيم پر پنھنجي ماڻھن جي حال تي ملال ٿيم ته اسان وٽ ھن صوفي منش لاءِ ڪو به يادگار ڪونھي. اھي ھٿ ڪيڏا نه بي رحم ۽ ظالم ھئا، جن ھھڙي پوتر شخص کي شھيد ڪيو . . . . اڄ سنڌ جو سنڌي امر ڪنور کي پنھنجو ورثو ٿو سمجھي. اھو وقت ڏور ناھي جو سنڌي پنھنجي راڄ ڀاڳ جا ڌڻي پاڻ ٿيندا ۽ پوءِ سنڌ جي ريڊيو تان ”ڀڳت ڪنور“ جي ڪلام کي پيش ڪرڻ کان ڪير روڪي نه سگھندو.“ پليجي بمبئي شھر جا ڏسڻ لائق ھنڌ به ڏٺا جنھن جو به ذڪر ڪيو اٿس.
پر ھن پنھنجي پسندي خاص طور سنڌين جي شاھي اسپتال جسلوڪ، سنڌو ڀون، ڪالونين، ڪاليجن وغيره لاءِ ڏيکاري آھي. اھي ھنڌ برک ليکڪ گوبند پنجابي ۽ اُتم ڏيکاريا ھئس جن لاءِ لکي ٿو، ”ادا (گوبند) جي ڀاڪرن ۾ محسوس ڪيم ته مونکي منھنجو ڪٽيل بازو ملي ويو آھي، ھو ھڪ پروقار شخصيت جو مالڪ ۽ سڌ ٻڌ وارو انسان آھي.“ ۽ ”اُتم ڪافي حصا گھمايا ۽ اھي جڳھيون ڏيکاريون جيڪي ھوند اُتم کانسواءِ نه ڏسي سگھون ھا.“ ڪلياڻ آڏواڻي لاءِ لکي ٿو ته ”شاھ جي رسالي تي ھن جو نچويل نور ۽ پيار جو پورھيو سنڌ ۽ لطيف سان اَڻ مئي محبت جو اظھار آھي.“ پنجواڻي سنڌو ڀون ۾ ھنجي آجيان ڪئي.
” . . . . . سنڌين جي ميلاپ جي ھن مکيه ڪردار جو ھو روح روان آھي .“ اتي ئي انڊونيشيا ۾ سنڌيت جي بانيءَ ته ھتان جي ٻين ڪارڪنن ٽھلرام آزاد وغيره ٻين سان مليو. آخر ۾ اُتم ۽ سندري لاءِ لکي ٿو، ”اُتم آدرشي انسان، مثالي سماجوادي، صاف سڌو انسان آھي. سنڌ وطن سان سندس پيار الفت ائين آھي، جيئن ڳنڍيون منجھه ڳنڍير، تيئن مون من ماروئن سين، اُتم ڪيترن ادبي ۽ تنقيدي ڪتابن جو ليکڪ آھي. سندري به ھڪ جڳ مشھور ڪھاڻيڪار آھي. ٻنھي زال مڙس جو سنگ ھڪ مثالي سنگ آھي. ٻنھي سنڌي ادب لاءِ گھڻو پتوڙيو آھي.“ پليجو وڌيڪ لکي ٿو ته ، ”اسان جي رات يارھين وڳي واري فلائيٽ تي به اُتم اماڻڻ آيو ۽ روڪڻ تي به نه رڪيو، اندر وڃڻ کان اڳ ۾ موڪلائڻ وقت دلين جون ڌڙڪنون تيز ھيون. ھو سانت بيٺو گھوريندو رھيو. ھن جون نظرون شايد سنڌ تائين اسان جو پيڇو ڪرڻ لاءِ آئيون ھيون اھا سنڌ، جنھن جي فضائن ۾ سرھاڻ ھئي، جنھن ھن جو من موھيو ھو. سچ پچ ھي سنڌيت جي سرھاڻ جو سفرنامو سدائين ياد رھندو.

ٻه ٽي ڳالھيون : غلام حسين رنگريز

سنڌي ٻوليءَ ۾ سفرنامن جي اشاعت چڱو چوکو چھچٽو مچايو آھي. ھر ماڻھو چاھيندو آھي ته ھو مُلڪان ملڪ گھمي ۽ ڏيساورن جا ڏيک ڏسي حظ حاصل ڪري. پر ھر ماڻھو جي ھڙ ۾ ايتري مُوڙي ڪٿي، جو اھو سير ڪري سگھي. پنھنجي انھي ضرورت کي پوري ڪرڻ لاءِ ھو ڏھن، پندرنھن روپين جي خرچ سان سفرناما پڙھيو حظ حاصل ڪريو وٺي.
ڪن سفرنامن جا ليکڪ ڪوشش اھا ڪندا آھن ته ڏيساور جي زندگي جا جنسي داستان اھڙي ريت بيان ڪن جو پڙھندڙن جا وات پاڻي پاڻي ٿي پون، اھو ته محض سفرنامن کي رنگين ۽ چشڪيدار بڻائڻ جو ڊائجسٽي انداز آھي. مون جڏھن عبدالحئي جو پھريون سفرنامون ”ڏوريم ڏيساور“ پڙھيو ته اُھو سفرنامون ٻين جي ڀيٽ ۾ مونکي گھڻو مختلف ۽ منفرد لڳو. اُنھي کان پوءِ سندس ٻيو سفرنامون ”ھو جي وڻ ولات جا“ ڇپيو ته اُھو به ساڳئي انداز تي لکيل ھو، جنھن مان ليکڪ جي ھڪ سلجھيل سوچ، ترقي پسند فڪر ۽ تجزياتي ذھن جو پتو پيو ٿي. ھيءُ ھند جو سفرنامون، ”ديس بديس“ به ساڳئي طرز فڪر جو ھڪ نھايت دلچسپ، پيارو، پُر مغز ۽ احساسن ۽ جذبن جي نازڪ تارن کي ڇُھندڙ آھي. ھن سفرنامي جا ڪي ڪي لفظ ۽ جملا ته ايترا ڇپندڙ، تُز ۽ اثرائتا آھن جو پڙھندي دل ائين ڀِڄيو ۽ پگھريو پوي جيئن سج جي ڪرڻن سان برف پگھري پوندي آھي.
ڪتاب جي منڍ وارو حصو، جنھن ۾ سپنن جي سنسار، ھندستان جي پراڻي تاريخ جا پيرا کڻندي تصور ئي تصور ۾ ليکڪ ھن صدي ۾ اچي سھيڙيو آھي، ڏاڍو وڻندڙ آھي. ھن حصي ۾ ٻوليءَ جي سُونھن ۽ سوڀيا پڙھندڙ کي يقينن موھي ڇڏيندي ۽ ھو خود تصور جي دنيا ۾ کوئجي صديون پويان ھليو ويندو ۽ پاڻ کي وقت جي پرن تي اُڏامندو محسوس ڪندو. سندس نظرن اڳيان صدين جو ھندستان پنھنجين تمام رنگينين سان جلوه گر ھوندو.
عبدالحئي پليجو منھنجو ويجھو دوست آھي ۽ مونکي ذاتي طرح معلوم آھي ته ھو ھڪ سُکئي ارباب گھراڻي جي فرد ھئڻ جي باوجود ھڪ سُلجھيل قومي ۽ طبقاتي سوچ رکندڙ نوجوان آھي. سندس سوچ ۽ فڪر تي سندس والد صاحب جو وڏو رنگ چڙھيل آھي. مرحوم ارباب نور محمد جھڙا سٻاجھا ۽ علم دوست ماڻھو ورلي وڏيرڪي ڪُٽنبن ۾ پيدا ٿيندا آھن.
عبدالحئي جو ھي سفرنامون جڏھن ڇپجي پڌرو ٿي پڙھندڙن تائين پھچندو ته اُن کان اڳ سنڌي پاٺڪ ھندستان جا ٽي سفرنامان جيڪي مختلف ماڻھن جا لکيل آھن پڙھي چڪا ھوندا. ھن سفرنامي جو مطالعو کين يقينن اڳين کان ڪجھه مختلف لڳندو. ھن سفرنامي جي ٻولي وڻندڙ ھئڻ سان گڏوگڏ جذبات جو ھڪ سيلاب آھي ۽ اُن ۾ ادبي رنگ ۽ روپ جون جھلڪيون به نمايان آھن. سڄي سفرنامي ۾ ليکڪ ھڪ گنڀير داستان سرائي ۾ محو رھيو آھي. پر ڪٿي ڪٿي جذباتي واردات سنڌا سيڙھا ٽوڙي ڇڏيا آھن ۽ ائين پيو لڳي ته سندس قلم جي نوڪ مان اندر جا اُڌما بي اختيار ٽپ کائي ڪاغذ تي آيا آھن. ھند پاڪ جي ورھاڱي ۽ ديسين جي لڏپلاڻ سندس دل ۽ دماغ کي اھڙو جھنجھوڙيو آھي جو بي اختيار لکي ٿو،
”تنھن سان (يعني ھند) سندم سڪ تڏھن ته ويتر وڌي ويئي ھئي جڏھن سندم وجود جي ھيرؤشما تي ڪو ائٽم بم ڪريو ھو ۽ مُون پنھنجين ٻانھن، ڄنگھن ۽ ٻين عضون کي ڌڙ کان ڌاڙ ٿي ڪوھين پري ڪرندو ڏٺو ھو.“

سر ڍونڍيان ڌڙ نانھه، ڌڙ ڍونڍيان سر نانھه
ھٿ ڪرايون آڱرين ويا ڪپجي ڪانھه.
(شاهه لطيف)

جاگرافي جي سنڌن سيڙھن ۾ محصور ٿي ويل ھيءُ پتڪڙو وجود درد مان ٻاڪارڻ لڳو.

اڏري ويا سڀ وھلور وڳر،
ڪا ڪونج نه موٽي آئي آ.
(شيخ اياز)

ھن سفرنامي ۾ وڇڙيل وطن واسين سان مُرڪن ۽ لُڙڪن واري قربائتي ڪچھرين جا داستان به آھن ته ھندستان جي موجوده معاشي ، معاشرتي ۽ سياسي صورتحال جا تجزياتي احوال به آھن. عبدالحئي جي ھن سفرنامي ۾ سياسي تجزيو ته ضرور ھوندو آھي ۽ اھائي سندس مکيه خصوصيت آھي. ھندستان جي قديم آثارن ايلورا ۽ اجنتا جي سير جو ذڪر تاريخي لحاظ کان ڏاڍو معلوماتي ۽ دلچسپ آھي.
ليکڪ جڏھن اجنتا جي غارن ۾ سندر نارين جون بھار وانگر ڦلھاڙيل تصويرون ڏسي ٿو ته سندس جمالياتي ذوق ٽڙي پوي ٿو ۽ پاڻ انھي سونھن جو ذڪر ھن دل لُڀائيندڙ انداز ۾ ڪري ٿو،
”غارن جي ديوارن تي نڪتل عورتاڻيون تصويرون، اسڪيچ ۽ رنگ روپ جي اعتبار کان پُرڪشش ۽ وڻندڙ آھن. انھن تصويرن ۾ ھندستاني سونھن جي ماکيءَ جھڙي مٺڙي رس ۽ رابيل ۽ چنبيلي جھڙي ڀيني ڀيني مھڪ آھي. ھڪ ھزار سال گذرڻ کان پوءِ به اھا مھڪ ۽ سونھن اڃان به قائم آھي. ھڪڙي غار ۾ ھڪ سھڻي وينگس جي وٽيل وارن ۾ سجايل ڦول، چپن تي پيار جي مرڪ ۽ منھن تي شفق جي ڳاڙھاڻ جا رنگ وکريل ڏسي ائين ڀانئيم ته ڪاليداس جي شڪنتلا جاڳي رھي آھي يا ميران جو گيت انساني روپ ڌاري ويٺو آھي يا عمر خيام جي رباعي پيڪر حسن ۾ جلوه گر آھي.“
ليکڪ جي حساس ذھن ۽ نازڪ جذبن جي ھن ڳالھه مان به پروڙ پوي ٿي ته انھن شاھڪارن جي ساراھ جا ڍڪ ڀري ھو ڏکيءَ دل سان انھيءَ ڳالھه جو اظھار ڪري ٿو ته افسوس اھو آھي ته جن ھٿن اھي چتر چٽيا سي گمنامي جي ڪوھيڙي پويان گم ٿي ويا. سندن شاھڪار ته موجود آھن پر فنڪارن جي نالن کان ڪير به واقف ڪونھي. شايد ڪنھن سچ چيو آھي ته:

”تخليق کي تخلقيڪار کان وڌيڪ امرتا يا ابديت حاصل ھوندي آھي.“

ليکڪ اجنتا ۽ ايلورا کي گھمندي رڳو انھن جو مٿاڇڙو ذڪر نه ڪيو آھي پر انھن چترن ۽ مورتن مان ڪي معنى جا موتي به ميڙيا اٿس. جنھن مان سندس فڪري بلندي ۽ ڏاھپ جي سڌ پوي ٿي. سفرنامون پڙھندي پاٺڪ کي اھڙا ڏاھپ جا اھڃاڻ (intellectual Touches) جڳھه جڳھه نظر ايندا جيڪي پڙھندڙ کي رڪجي ڪجھه سوچڻ تي مجبور ڪندا. اجنتا غار ۾ ھڪ ھرڻ جي تصوير کي ڏسندي ليکڪ لکي ٿو:
”ھڪ مرڪزي ٿنبي تي ھڪ عجيب ۽ پُرڪشش اُڪريل چتر آھي جنھن ۾ چار ھرڻ مختلف بيھڪن ۾ ڏيکاريل آھن پر چئني جو مٿو ھڪ آھي. ھن مُورت کي ڪٿان به ڏسبو ته ھرڻ مڪمل نظر ايندو. جيڪڏھن ڳوڙھو ويچار ڪبو ته ھن مورت مان اھو سنديش يا پيغام ملي ٿو ته ڪثرت ۾ وحدت سمايل آھي. اھو فلسفو ھندي ۽ اسلامي تصور ۾ ھڪ ئي رنگ روپ ۾ موجود آھي.“ (ص 109)
لطيف سائين به ائين ٻڌايو آھي ته:
وحدت تا ڪثرت ٿي ڪثرت وحدت ڪل.“
ھن قسم جي نڪته بيني ۽ نڪته بياني سفرنامي کي ھڪ دانشورانه رنگ ڏيئي ڇڏيو آھي. انھي ڪري ھي سفرنامون غور ۽ فڪر سان پڙھڻ ۽ ھينئين سان ھنڍائڻ جھڙو آھي.
ليکڪ ھندستان ۾ دادا گوبند، اُتم، سُندري ۽ سندس ڳوٺاين سيٺ مولچند، ڪندن مل چوئٿرام سان ملاقاتن جو ذڪر نھايت جذباتي انداز ۾ بيان ڪيو آھي، جيڪا ڳالھه سڀاويڪ آھي. سندس ھي سٽون ڪيڏي نه معنى رکن ٿيون:
”ٻنو، منھنجو ڳوٺ جيڪو دريا جي ڪپ تي آھي ۽ سانوڻ جي مُند ۾ جنھن جي چوڌاري ٻڌل ٻني (بند) سان مھراڻ جون مست ڇوليون ٽڪرائبيون ھيون پر ڪندن مل جي ڪوٺي کي ڪڏھن به ڪو جوکم نه رسيو. پر ھو نفرتن جو سيلاب آيو تنھن صدين جي پاتال ۾ پيل پاڙن کي به اُکيڙي ڇڏيو.“ (ص 48)
ھندستان جي ھڪ شھر جل گاؤن ۾ سنڌ جي مشھور ۽ مھا گائڪ شھيد ڀڳت ڪنور رام جي نالي تي قائم ڪيل يادگار سينٽر کي ڏسندي ليکڪ جي دل روئڻھارڪي ٿي پوي ٿي ۽ ھُو پنھنجي ديس ۾ پنھنجي بي وسي جي دُک جي بار ھيٺ پاڻ کي دٻيل محسوس ڪري ٿو. انھيءَ بي وسيءَ جو اظھار ڪندي ھُو آسروند به لڳي ٿو ۽ لکي ٿو:
”ھيءُ سينٽر ڏسي خوشي ٿيم پر پنھنجي ماڻھن جي حال تي ملال ٿيم ته اسان وٽ شھيد ڀڳت ڪنور جھڙي صوفي منش انسان لاءِ جيڪو ڳائڻ کان پوءِ مليل پئسا ضرورتمندن اڳيان مسلمان ۽ ھندو جي فرق کان سواءِ ڦھلائي ڇڏيندو ھو، ڪا به يادگار قائم نه ڪئي وئي آھي. امر ڀڳت ڪنور ته سنڌ جي مٽيءَ جو جُڙيل ھو ۽ اِنھيءَ مٽي ۾ دفن ٿيو پر نفرتن جي ھن نگر ۾ ھھڙي معصوم انسان کي محبت جي مڃتا نه ملي سگھي. اُھي ھٿ ڪيڏا نه ظالم، بي رحم ۽ ڪٺور ھئا جن ھھڙي پوتر شخص کي شھيد ڪيو.
اُھو وقت دُور نه آھي جو سنڌي پنھنجي وڃايل وٿ ورائي واپس وٺندا ۽ پنھنجي راڄ، ڀاڳ جا ڌڻي پاڻ ٿيندا. پوءِ ڪا به قوت سنڌ جي ريڊيو تان ڀڳت ڪنور جي ڪلام نشر ٿيڻ کان روڪي نه سگھندي.“
ھيءُ سفرنامون پڙھندڙن کي ھند جو سير به ڪرائيندو ته ساڻن اندر جا حال به اوريندو. اھڙي ريت پڙھندڙ حظ به حاصل ڪندا ۽ پنھنجن جذبن ۽ احساسن جو اولڙو به پسندا.

[b]غلام حسين رنگريز
[/b]31 آڪٽوبر 1986ع

سفرنامو

---

1

بيکاريءَ کي بَر ۾ ويو ڪيف چڙھي،
ڳالھيون ڪندي ڪاڪ جون ڳوڙھا پيس ڳڙھي،
ڪا جا انگ اڙي، جِئن ڇٽا ڦٽ ڇُڙي پيا.
لطيف

آءُ اڃان ننڍو ھئس ته بابي مرحوم وٽ سندس پُراڻا ساٿي سنگتي اچي مھمان ٿيندا ھئا. حال احوال اوريندي پُراڻين يادگيرين جا دفتر کولي وجھندا ھئا. ڪي ذاتي زندگيءَ جا ڏُک سُک ته ڪي قومي سياست جا يادگار ۽ نه وسرندڙ واقعا ھُنن جي سُخن جا موضوع ھوندا ھئا. بابو مرحوم ورھاڱي کان اڳ جي ھندستاني سياسي صورتحال جو رڳو تماشائي نه ھُئو پر ھن گانڌي جي آشرم کان وٺي نھروءَ جي سدابھار ساٿ ۽ سُباش چندر بوس جي جوشيلي انقلابي صحبت جو به سواد ماڻيو ھو. ھندستان جي آزادي جي ھلچل ۾ ھڪ ڪارڪن جي حيثيث ۾ اتر کان وٺي ڏکڻ تائين ھُن سرزمين ھند کي گھُميو ھو. بابو مرحوم جڏھن به ھندستان جي پراچين تھذيب، سوُنھن ۽ ھندستاني تاريخ جي قدآور شخصيتن جو ذڪر نھايت اُتساھ سان ڪندو ھو ته آءُ ائين محسوس ڪندو ھئس ته ھندستان ڪو سپنن جو سنسار آھي. عُمر گذرڻ سان گڏ منھنجي من ۾ ھندستان گھمڻ جو شوق وڌيڪ تيز ٿيندو ويو. انھي شوق جي تسڪين خاطر مون ھندستان جي پراچين تاريخ، تھذيبي آثارن، سڀيتا ۽ سياست متعلق ڪتاب پڙھڻ شروع ڪيا. پڙھندي ۽ ويچاريندي آءُ صديون اورانگھي ويو ھئس. منھنجي محويت جو اھو عالم ھوندو جو ائين ڀائيندو ھئس ته ھماليه جي گود مون لاءِ ھندوري مثل ٿي ويئي آھي، پھاڙن ۾ پيل دم ڪش يوگي ۽ سنياسي منھنجا ساٿي آھن، رام سان گڏ مون به بنواس ڀوڳيو آھي، شري ڪرشن جي بنسري جي مڌرتا منھنجي من کي موھي ويئي آھي، گنگا جي گھاٽ تي انيڪ اپسرائن کي ھنجن جيئن لھندي ڏٺو اٿم، ھماليه جي چوٽين تان پگھرندڙ برف ندين جا وھڪرا بنجي منھنجي ڪنن ۾ سرمدي نغما آلاپي ويئي آھي. ڪاليداس جي شڪنتلا، ڀرتري ھري جي دوھن ۽ ميران ٻائي جي گيتن ۾ مونکي پنھنجي دل ڌڙڪندي محسوس ٿي آھي. مونکي ھندستان جا ڪلاڪار ۽ ساھتڪار به ھماليه جيڏا اوچا لڳا آھن. ھزارھا سال جي تاريخ جو تسلسل ھندستاني ساھت ۽ سڀيتا ۾ اڄ به جڳمڳ جرڪي پيو.
ھندستان سُونھن، گيان يا ڏاھپ، پراچين آثارن، ڪلاڪارن، ڌرمن، فلسفن، يوگين، سنياسين، نجومين، راجائن، مھاراجائن ۽ ديوتائن جي سرزمين آھي. ھتي گوتم راڄ ڀاڳ ۽ تخت تاج تياڳي گيان ۽ نرواڻ پائڻ لاءِ جبل جھاڳيا، چلا ڪڍيا ۽ روزا رکيا. Fasting budha(روزه دار ٻُڌ) جي ھڏائين پڃري جھڙي مُورت ۾ جڏھن اکيون کپائي نھاريندو آھيان ته سندس اکين جي بي انت اُونھاين ۾ کوھجي ويندو آھيان. سروم دُکم دکُم(سڀ ڪجھه دک ئي دک آھي) وارو ٻڌ دکي انسانيت جو symbol لڳندو اٿم. گنڌارا جي وادي ۽ ٽيڪسيلا جي ٽڪرين تي ٻُڌو ديالن / ٻُڌ درسگاھن مان اُوچا آدرش پائي نڪرندڙ گيڙو چادر اوڍيل گياني ۽ ڀڪشو سچ ۽ سونھن جي سرھاڻ پکيڙيندا ڏسڻ ۾ ايندا اٿم. ھند کان وٺي سنڌ تائين ڦھلي ٻُڌ اسٽوپا ٻُڌ ڌرم جي اوج جا يادگار آھن.
ھندستان اُھو ديس آھي جتي علم ۽ ڄاڻ/ گيان جي تقدس کي ھر تقدس تي فوقيت ڏني ويئي. شري مد ڀڳوت گيتا جا ھي ٻول ڪيڏا نه سچ جا ساکي آھن!
(1)او پارٿ! گيان پگيه، ڌن جي يگيه ۽ يگين کان وڌيڪ سريشت آھي ، ڇو جو سمورو ڪرم ڦل گيان ۾ سمايل آھي.
(2) اھو گيان برھم گيانين کي نمسڪار ۽ شيوا ڪرڻ سان سک، اھڙا گياني توکي برھم گيان اُپديش ڏيندا.
(3) اھو گيان پراپت ڪرڻ کان پوءِ ھي پاندو! توکي وري اھڙو موھ نه ٿيندو ۽ اِنھي گيان کان پوءِ تون سڀ جڳت ”مون“ ۽ پاڻ ۾ ڏسندين.
(4) جيڪڏھن سڀني پاپين ۾ تون مھا پاپي ھُجين ته به گيان روپي تُرھي تي چڙھي، سڀني پاپن کان تري پار پوندي.
(5) ھي ارجن! جيئن ڪاٺين کي زور ٻرندڙ ڪاٺين جو ڀنڀٽ جلائي ٿو تيئن برھم گيان اگني (باھ) سڀني ڪرمن کي ناس ڪري ڇڏي ٿي.
(6) گيان (علم يا ڄاڻ) جھڙي جڳت ۾ پويتر (پاڪ) ڪندڙ ٻي ڪا به شئي نه آھي. اھڙي برھم گيان کي جنھن ماڻھو يوگ سڏ ڪيو آھي، سو اھو گيان پنھنجي آتما ۾ حاصل ڪري سگھي ٿو.
اھا نور جي ورکا صرف ھند جي ڌرتي تائين محدود نه رھي پر ڏور ڏيساورن تائين به ڦھلي. ھتي جي ويدانتين پيار ۽ پريم ۽ ايڪتا جي پرچار ڪري مَنن جا مير ڌوتا، ھتي جي ڀڪشوئن سڪندر يوناني جي اڳيان ھڪ ڄنگھه تي بيھي حياتيءَ جا اسرار کوليا، ھتي دنيا جا اولين ڪتاب ويد تخليق ٿيا، ھتي نجوم، طب، تصوف ۽ آرٽ جا انمول شاھڪار پڌرا ٿيا. ھندستان پنھنجي رنگارنگي ۽ پُراسراريت جي ڪري ھڪ ( Myth ) ڪٿا، ۽ ھڪ (Mystery ) يعني ڳُجھه بنيو رھيو آھي. تاريخ جي روايتن ۾ ھنجي سُونھن ۽ سرھائي جون ضرب المثل ڪھاڻيون اولاھين ۽ اُڀرندي ڏينھن لاءِ ڪشش ۽ تجسس جو باعث بڻيون. يوناني، ايراني، پارسي، فنيقي، ساساني، عرب، پورچوگيز، منگول، افغان، تغلق، غوري، خلجي، لوڌي ۽ انگريز سڀ ڌوڪيندا ھن ديس پھتا ته ھتي جي واريءَ مان سون حاصل ڪري سگھن، ڪبوترن جي بيضن جيڏون لعلون لڀي سگھن، مندرن جي ڪَلسن تي لڳل سون لُٽي سگھن، راجائن جي محلن مان موتي ۽ جواھرن جون خرزينون ڀري سگھن، ھتان جي گرم مسالن جي کيتن مان غوراب ڀري ڏيساور وڪرو ڪري مال ميڙي سگھن، ڪاش اھي مال و متاع جا ديوانا لُٽيرا ھندستان جي پيرين اگھاڙي ساڌوئن کان ڪي سچ، سونھن، ايڪتا ۽ انسانيت جا سنديش به وٺن ھا.
انھي سپنن جي سنسار جنھن ۾ گنگا جمنا به ھئي، تاج محل به ھو، ايلورا جو غفائون به ھيون، چانھه جا سدا ساوا کيت به ھئا. ڪشمير جي جنت به ھئي، ھماليه جي اُتاھين چوٽي به ھئي، لال قلعو به ھو، قطب مينار به ھو، سرمد شھيد جي مزار به ھئي، اُجڙيل ۽ وسيل دھلي به ھئي، لکنوءَ جي رنگيني به ھئي، ٽئگور جي شانتينڪيتن به ھئي، ديوبند به ھو، غالب به ھو، مير به ھو، تلسيداس به ھو، اڪبر جو اوج به ھو، عالمگير جي سيف بي نيام جو ڪُٺل دارا به ھو، بھادر شاھ ظفر جي بيچارگي جا اُڏامندڙ لمحا به ھئا، جليانواله جي ڪوس جو يادگار به ھو، ڀڳت سنگھه جا ”سُوري“ تي لٽڪندڙ سورج جو سپنو پسندڙ ننڍاکڙا نيڻ به ھئا، ذات پات جي مت ڀيد ۽ غربت جي چَڪي ۾ پيسجندڙ ڪروڙين لوڪ به ھئا، راجائن ۽ مھاراجائن جون رنگ رليون به ھيون ته جھانسي جي راڻي، تانيا ٽوپي، گانڌي، بوس، آزاد، حسين احمد مدني، شيخ الھند، عبيدالله سنڌي، ايم.اين.رائي، ڀڳت سنگھه، گُر ديو، راڌا ڪرشن، ۽ نھرو جھڙا سورھيه، سياڻا ۽ سچار سپوت به ھئا تنھن سان سندم سڪ تڏھن ته ويتر وڌي ويئي ھئي جڏھن سندم وجود جي ھيروشيما تي ڪو ائٽم بم ڪريو ھو ۽ مون پنھنجين ٻانھن ڄنگھن ۽ ٻين عضون کي ڌڙ کان ڌار ٿي ڪوھين پري ڪرندي ڏٺو ھو.

سِر ڍُونڍيان ڌڙ نانھه، تڙ ڍُونڍيان سِر نانھه،
ھٿ ڪَرايون آڱريون ويا ڪپجي ڪانھه.

جاگرافي جي سنڌن سيڙھن ۾ محصور ٿي ويل ھي پتڪڙو وجود درد مان ٻاڪارڻ لڳو.

اُڏري ويا سڀ وھلور وڳر،
ڪا ڪُونج نه موٽي آئي آ.
شيخ اياز

آءُ اھو سپنن جو سنسان ساڻ کڻي ھند جي ڌرتيءَ اُسھڻ جا سانباھا سٽي رھيو ھئس. رڳو سوچيم ھيءُ پي ته اڪيلو سفر تي اُسھجي يا ڪو ساٿي به ساڻ کڻجي. سندم پيارو دوست ڊاڪٽر راڄو ھر سال ٻاھر ھلڻ جي نيت ڏيکاريندو ھو پر ڪن اڻ ٽر مصروفيتن سبب پاڻ رھجي ويندو ھو ۽ آءُ ھتان ھُتان جا ڏوران ڏيھه ڏسي ورندو ھئس. جڏھن ولايتن جون ڳالھيون ويھي ٻڌائيندو ھئس ته ھمراھ ڪاوڙجي پوندو ھو ته يار تون ھر واري مونکي ڇڏيو وڃين نه ته اسين به ڪر اھي سير سفر جا مزا ماڻي پيا بُود ۾ ڀرجون ھا. سو ھن ڀيري مون به پھه ڪيو ته ڊاڪٽر راڄي کي ضرور ساڻ کڻي ھند جو سير ڪبو.
ھڪ ڏيھاڙي اِھا سٽ سٽي وڃي گولاڙچي رسيس ۽ ڊاڪٽر جي ڪلينڪ تي پھتس ته پاڻ مريضن چڪاسڻ ۾ مصروف ھو. عليڪ سليڪ ۽ آڌرڀاءُ کان پوءِ چيائين ته توھان اندر ڊرائنگ روم ۾ ھلي ويھو آءُ اجھو اچان ٿو. (ڊاڪٽر جي ڪلينڪ سندس بنگلي ۾ ئي آھي) اسان کي سندس ملازم ڊرائنگ روم کولي ڏنو ۽ پوءِ فرج مان ٿڌي ڪوڪ ڪڍي ڏني ۽ پاڻ پاسيرو ويھي رھيو. اسان ڪلاڪ کن مختلف اخبارون ۽ رسالا ڏسندا رھياسين تيستائين ڊاڪٽر به اچي ويو. سنڌي روايت مطابق ٻيھر خوش مرحبا ڪرڻ کان پوءِ ھيڏانھن ھوڏانھن جون ڳالھيون ڪندي مون مطلب جي ڳالھه ڪئي ته ”ڊاڪٽر صاحب ھن سال ٻاھر ھلڻ لاءِ تيار ٿيو، ھن سال اوھانکي ضرور وٺي ھلبو.“ اِنھي تي پاڻ وراڻيائين ڪيڏانھن ھلبو ۽ ٻيو ڪير ساٿي ھوندو. مون چيومانس ته جيڏانھن اوھان جو روح چئي ته پاڻ ھڪدم چيائين ته يار، ھندستان ھلون. مونکي ھندستان گھمڻ جو ڏاڍو شوق آھي. آءُ ته اڳي ئي انڊيا گھمڻ لاءِ آتو ھئس سو مون به ٺھه پھه ھاڪار ڪري چيو ته پوءِ بس دير نه ڪريو مونکي ڏيو اوھانجو پاسپورٽ. ماني ٽڪي کائي پاسپورٽ وٺي ڪراچي روانا ٿياسين. ڪراچي پھچڻ شرط پھريائين الصدق ٽريول ايجنسي آياسين. ھيءَ ايجنسي اسانجي پراڻي يار عبدالحق ميمڻ جي آھي. اسان جو جڏھن به ڪيڏانھن ٻاھر وڃڻ ٿئي ته اچيو عبدالحق جي اجھي سھڙون. ويچارو مڙس اھڙو قربائتو جو لک مان ڏي، مھمانيون جھلي، ٽڪيٽون وٺي ڏي ۽ انھن تان ڪميشن به نه پاڻ وٺي ۽ نه ڪنھن ٻي کي وٺڻ ڏي. چوندا آھن ته مڙس اُھو جو توڙ نباھي سو يار عبدالحق به پڇاڙي ھوائي جھاز تي چاڙھي الوداع ڪري پوءِ گھر موٽي. ڪراچيءَ ۾ گھمڻ ڦرڻ لاءِ ڪيڏانھن وڃون ته مُور اڪيلو نه ڇڏي ڄڻ ته اسان اڻ سُونھان ۽ اڻ ڄاڻ ھجون. مزاح ۽ کل ڀوڳ ڪندي چوي ته ڀاءُ اوھين ڳوٺاڻا ماڻھو متان ڪراچيءَ جي جھنگل ۾ ڀلجي وڃو اِنھي ڪري منھنجو اوھان سان گڏ ھلڻ ضروري آھي. ھمراھ اھڙو يارويس ۽ دلپذير جو جتي ٻاھر وڃون اتي ٽيليفونون ڪري خبر چار لھي. سندس اِنھي ياري باشي واري طبيعت جي ڪري ڏسبو ته سندس آفيس ۾ گراھڪن جي اچ وڃ گھٽ پر يارن دوستن جي رش زياده ھوندي آھي. سندس اھي حال ڏسي چوندو آھيانس ته ٻيلي تنھنجا اِھي جي يار ته تو واري ايجنسي ھلي سا ھلي. سو ھن ڀيري مونکي چيائين ته ھل ته توکي ھڪ (Surprise ) سرپرائيز ڏيان. مون گھڻي ئي اڳ ڪٽڻ جي ڪوشش ڪئي پر پرولي سلي نه سگھيس. نيٺ سندس ڪار ۾ ويٺاسين جيڪا ھن ڀيري بدليل ھئي ۽ اُنھي جو سبب به پڇيومانس ته چيائين بس ويھه اڳتي ھلي سڀ ٿو سمجھائين. ڪار ڪلفٽن جي پُل پار ڪري اچي ھڪ آفيس اڳيان رُڪي. ڪار مان لٿاسين ته اشارو ڪري چيائين ته ھُو پڙھ. مون ڏٺو ته بورڊ تي لکيل ھو، ”الصدف ٽريول ايجنسي“ آفيس اندر داخل ٿياسين ته ڇا ڏسون، تمام سٺي نموني آراسته ۽ سجايل آفيس جنھن جھڙي ٻي ٽريول ايجنسي شايد ئي ڪراچي ۾ (Decorate) ٿيل ھجي. چيائين، ”ڪيئن وڻيئه!“ وراڻيم، ”واھ! واھ! ھي سڀ تنھنجي پورھئي جو ڦل آھي.“ گھڙي پل اتي ترسياسين۽ پوءِ موٽي سندس ميٽروپول ھوٽل واري آفيس ۾ آياسين جتي احوال اوريندي من جي مراد ۽ پنھنجو رُوٽ به ٻڌايومانس. پاڻ يڪدم ايئرلائنز آفيس ڏانھن ٽيليفونن ڪرڻ ۾ لڳي ويو. توھان ٿورڙي دير ڪنھن ٽريول ايجنسي آفيس ۾ ويو ته فونن جا ڪڙڪا ڪن کائي ڇڏيندا. ويٺي ويٺي سڄي دنيا جي ملڪن جا نالا پيا ٻڌندا ۽ ٽيليفون جي گھنٽي سيخ بنجي ذھن مان پار نڪرندي محسوس ڪندا. ھڪ ئي وقت چار چار ڄڻا/ڄڻيون فون تي وٺ وٺان ڪن ، ائين لڳي ته ڪير به ڪنھن جي ڳالھه نٿو سمجھي، سو ويٺلن جون وايون بتال ٿيون وڃن. عبدالحق انھي دوران ڪافي ايئرلائنز سان ڳالھائي ورتو ۽ آخر ۾ اسان کي چيائين ته اوھان لاءِ ايئر لنڪا بھتر رھندي ۽ سندس رُوٽ به توھانجي پسند وٽان آھي ۽ اُنھي ۾ وڌيڪ ھڪ ملڪ جو اضافو به آھي. يعني بمبئي کان پوءِ توھان کي ڪولمبو وڃڻو پوندو جتي چوويھه ڪلاڪ لاءِ توھان فائيو اسٽار ھوٽل ۾ ايئر لنڪا جا مھمان ھوندا ۽ ھوٽل جو بل ايئر لنڪا برداشت ڪندي. اُنھي کان پوءِ ”خوش رھو پنھنجي خرچ تي“ توھان کي ڪولمبو ۾ وقت گذارڻو پوندو. ڪولمبو کان لنڊن لاءِ ھفتي ۾ چار اڏامون آھن جڏھن به طبيعت چاھي ته روانا ٿي وڃو. مون سندس راءِ تي ھائوڪار ڪئي ۽ پئسا، پاسپورٽ، ۽ سڃاڻپ ڪارڊ کيس حوالي ڪيم ۽ چيم ته ايئر لنڪا ايئرلائنز وارن سان اڳواٽ ڳالھائي ھر سرڪٽ لاءِ ٽڪيٽ اوڪي ڪرائي ڏي ۽ ڪٿي به چانس تي نه رکجان ڇو ته پوءِ ڏاڍي تڪليف ٿئي ٿي ۽ ڪڏھن ڪڏھن ته سيٽ به نه ملندي آھي. انھي ڪري ھر حال ۾ ڪوشش ڪري ھر سرڪٽ لاءِ ٽڪيٽ اوڪي ڪرائي ڪم پڪو ڪري ڇڏج. پاڻ وري فونن ڪرڻ ۾ جنبي ويو ۽ اسان اخبارون پڙھڻ ۾ لڳي وياسين. نيٺ خدا خدا ڪري ٽيليفون مان ھٿ ڪڍيائين ۽چيائين ته سڀ ٺيڪ آھي، توھان جون ٽڪيٽون ھر سرڪٽ لاءِ اوڪي ٿي ويون آھن. توھان جي اُڏام (فلائيٽ) ڇنڇر ۽ آچر جي وچ واري رات 26 تاريخ ھڪ وڳي آھي ۽ اُڏام جو نمبر آھي (L.U.182) توھان اُنھي ڏينھن ٻنھپرن جو منھنجي گھر اچجو ۽ اُتان ٽڪيٽون وغيره کڻجو. پاڻ مانيءَ کائڻ لاءِ ڏاڍا وس ڪيائين پر ھن ڀيري معافي وٺي روانگي واري ڏينھن لنچ ڪرڻ جو واعدو ڪري جند ڇڏائيسين. مون اُتائين ٽيليفون ڪري ڊاڪٽر راڄي کي سربستو احوال ٻڌايو ۽ چيو ته 23 تاريخ تي سڌا عبدالحق جي گھر پھچجو، اُنھي رات ئي پنھنجي فلائيٽ آھي. آءُ ڪراچي کان سڌو ڳوٺ پھتس ۽ رھيل سھيل ڪم ڪار ھنڌيڪا ڪري باقي معاملا مئنيجر کي سمجھائي 23 تاريخ تي ڪراچي اُسھيس ۽ سڌو حق جي گھر سھڙيس. ڊاڪٽر صاحب اڳواٽ ئي ٻاھر گاڏي جھليو انتظار ڪري رھيو ھو. اسان ھڪ ٻئي سان خوش مرحبا ڪري حالي احوالي ٿي اندر وياسين ته حق اڳي ئي اوسيئڙي ۾ ھو.
اسان اُتي ئي لنچ ڪئي ۽ فلم به ڏٺي ۽ پوءِ ڪاغذ پٽ ميڙي سيڙي کانئس موڪلائي روانا ٿياسين. پاڻ چيائين ته فلائيٽ جي ٽائيم تي ھو اتي پھچي ويندو. اسان چيس ته اھڙي زحمت وٺڻ جي ضرورت ته ڪانھي پر مڙس ۾ ڇڏ سو چيائين وڌيڪا احوال اڏي تي اوربا چڱو الله بيلي. اسان کانئس موڪلائي شھر آياسين ۽ سفر لاءِ ضروري سامان خريد ڪيوسين جنھن ۾ ڪتاب ۽ ڪئسيٽون به ھئا جيڪي اتي جي دوستن کي ڏيڻا ھئا. ھند جي سنڌي ادب دوست ساٿين لاءِ سنڌ مان سنڌي ڪتاب ۽ سنڌي ڪئسيٽون ھڪ بھترين سوغات آھن. پنھنجي وطن کان ڪوھين دور سنڌ جي مٽيءَ لاءِ سڪندڙ سنڌي ڀائرن لاءِ ڪنھن سنڌي جي ھند ۾ پھچ ئي وڏي وٿ آھي. ڪنھن سنڌي کي ھند ۾ ڏسي ھو ائين ڀائيندا آھن ته ڌرتي ماءُ کان وڇڙيل پٽن وٽ خود سنڌ ماءُ ھلي آئي آھي. تاريخ جي ھيءَ به عجيب ٽريجڊي / المناڪ ڪھاڻي آھي ته جنھن مٽيءَ مان سندن جيءُ جُڙيو، جنھن مٽيءَ سان سندن ازل ۽ ابد جا رشتا ھئا، جنھن ڌرتيءَ تي ڄاوا نپنا ۽ جتي جي ھيرُن ۾ پلجي جوان ٿيا، جتي سارين جي سُڳنڌ سندن تن کي واسيو، جتي سنڌوءَ جو پاڻي سندن رڳن ۾ رت بنجي ڊوڙيو، جتي لطيف، سچل، سامي، شاهه عنايت شھيد ۽ ڀڳت ڪنور رام سندس ذھنن ۽ ضميرن کي جاڳايو، جتي آکاڙ جي نٽھن اُس، پوھ جي پارن ۽ ساوڻ جي وسڪار سندن جيئندان جا گس گھيڙيا ۽ جتي تنبوري جي تان سندن مَن کي موم ڪيو تنھن ڌرتي کي ڏسڻ لاءِ به آتا ھئا. سرحدن جا ليڪا به ڪيڏا نه ڪٺور آھن. ھزارن لکن سال کان ھن ڌرتي تي سوين قومون اينديون رھيون آھن، پر تاريخ شاھد آھي ته ھي پھريون ڀيرو ھو جو سنڌ جا سنڌي پنھنجي ڌرتي ڇڏي ڌاريئن ديس وڃي رھيا ھُئا.
شام جو شھر ۾ ڪافي يارن دوستن سان ملياسين اھڙي نموني وقت گذاري رات جو 11 بجي ھوائي اڏي پھتاسين. ھوائي اڏي تي ڪافي يار دوست الوداع چوڻ لاءِ اچي گڏ ٿيا ھئا جن ۾ علي محمد رضوي ايڊيشنل سيشن جج، عبدالحق، غلام محمد سمون، شمشير جنگ، غلام رسول، مير نصير، عبدالحليم ميمڻ، غلام حيدر، عبدالغني، ڊاڪٽر عبدالڪريم ۽ ٻيا شامل ھئا. ڊاڪٽر راڄي کي به بدين ۽ گولاڙجيءَ جا ڪيترائي دوست الوداع چوڻ آيا ھئا. اسان سڀني دوستن کان موڪلائي اندر روانا ٿياسين جتي پراڻا دوست مسٽر ڀٽي اميگريشن سب انسپيڪٽر ۽ ڊاڪٽر پريتم ايئرپورٽ ھيلٿ آفيسر مليا جن وڏا وڙ ڪري وڏي مدد ڪئي. اسان بورڊنگ، اميگريشن ۽ سيڪورٽي چڪاس مڪمل ڪرائي اندر ٽرانزٽ لائونج ۾ پھتاسين. جتي مسٽر ڀٽي مھرباني ڪري ٻاھران سٺا پان گھرائي ڏنا جيڪي اسان کي بمبئي تائين ڪتب ايندا رھيا. مون ھيستائين جيڪي به ھوائي اڏا ڏٺا آھن تن ۾ ڪراچي ھوائي اڏو ننڍي ۾ ننڍو ھوائي اڏو آھي. انھي ڪري انھي کي ” Mini Airport“ چئجي ته بيجا نه ٿيندو. ھن اڏي جي ٽرانزٽ لائونج ۾ اُن وقت ڏاڍي گھُٽ ٻُسٽ ساھ پئي منجھائيندي آھي جڏھن جھازن جي تبديلي لاءِ مسافر اچي مڙندا آھن. ٿيندو ھينئن آھي ته وچ مشرق جي ڪنھن ملڪ ڏانھن ويندڙ مسافر جيڪي منيلا، بئنڪاڪ، ڪولمبو، بمبئي، جڪارتا يا سيول کان چڙھندا آھن جتان اُنھي ملڪ لاءِ ڪا سڌي پرواز نه ھوندي آھي ته پوءِ اُھي ھتي لھي ٻي پرواز جو انتظار ڪندا آھن جيڪا کين سندن منزل تي رسائي. اھو انتظار ڪڏھن چند ڪلاڪن ته ڪڏھن اڃان به وڏي عرصي جو ھوندو آھي . چند ڪلاڪن وارا ته ٽرانزٽ لائونج ۾ ئي ويٺا اوسيئڙو ڪندا آھن باقي ڳچ عرصي وارن کي سٺيون ۽ سُکيون ايئرلائنز ھوٽل ووچر ڏينديون آھن ته جيئن مسافر ھوائي ڪمپنين جي خرچن تي ھوٽلن ۾ وقت گذاري سگھن پر ڪي کٽل ايئرلائنز ته پاڻي جي گلاس پيارڻ کان به ويل ھونديون آھن. اھڙي صورتحال ۾ مسافر مجبور ٿي پنھنجي خرچ تي ڪنھن ھوٽل ۾ بسيرو ڪندا آھن. ڪي مسافر پرديس ۾ ايتري خرچ جو بار کڻي نه سگھندا آھن ته پوءِ ھوائي اڏي تي ئي ويٺا پنڪيون کائيندا آھن. سندس اھا حالت افسوس جوڳي ھوندي آھي.
ڪڏھن ڪڏھن وري ڪن مسافرن سان ھيءَ تعديءَ به ٿيندي آھي ته اُھي اھڙي ملڪ جا ھوندا آھن جيڪي ويزا کان سواءِ اسان جي ملڪ اندر داخل نه ٿي سگھندا آھن ته پوءِ اھي چاھڻ جي باوجود به پنھنجي خرچ تي ڪنھن ھوٽل ۾ رھي نه سگھندا آھن
رات جي وقت انٽرنيشنل ھوائي اڏن تي گھڻي رش رھندي آھي. ڇاڪاڻ ته ھوائي اُڏامن جي گھڻائي رات جي وقت ئي ھوندي آھي. ڏينھن جو جيڪڏھن 50 اڏامون ھونديون آھن ته رات جو ٻيڻيون ٽيڻيون ھونديون آھن. جيڪڏھن ھوائي اڏي تي ڊپارچر ڪليئرنس ۽ ارائيول ڪلئيرنس جا ڪائونٽر الڳ آھن ته ٺيڪ جي نه ته مسافر جو سِر ئي ويو. ھينئر صرف چند ھوائي اڏن تي اھي سھولتون مھيا نه آھن ورنه ٻين سڀني اڏن تي تمام جديد سھولتون مھيا آھن. اسان جو ته حال ئي نرالو آھي . لوڪ لھوار ته اسان جو ملڪ اوڀارو. اسان وٽ ته سھولتون ته سھولتن جي ماڳ مورڳو ڪروڙھا روپين جي لاڳت سان تيار ٿيل ھوائي اڏن جون عمارتون ٺھيو مس راس ٿين ته ڌڙام سان اچيو پٽ تي پون. مکڻ جي ماڙين جي ٺاھڻ جي مھارت ته ڪو اسان کان سکي. اسان وٽ ويجھڙائي ۾ اھڙا ٻه واقعا ٿي گذريا آھن جو برسات پوڻ سبب ھوائي اڏي جي عمارت واريءَ جي پٽ جيئن ڀُري وڃي ڀُون ڀيڙي ٿي.
فاعتبرو يا اولا بصار!
(اکين وارن لاءِ عبرت آھي)
ھتي به ڪليئرنس لاءِ الڳ الڳ انتظام نه آھي انھي ڪري رات جي رش ۾ وٺ وٺان جو عالم ھو. اندر آرام جي بيٺڪ ته پنھنجي جاءِ مورڳو ساھ پي منجھيو. دعائون پي گھريونسين ته اڏام صحيح وقت تي ٿئي. نيٺ انائونسمينٽ ٿي ۽ اسان ٻاھر رن وي تي اچي بس ۾ چڙھي جھاز ڀيڙا ٿياسين. جھاز جيئن ته ننڍو ھو انھي ڪري مسافرن جي مٿس وڏي رش نه ھئي ۽ جلدي ئي پَر پکيڙي وٺي اڏاڻو.
ڪراچي کان بمبئي پھچندي سوا يا ڏيڊ ڪلاڪ لڳيو وڃي. جھاز اُڏامڻ کان پوءِ درمياني وقفي ۾ اسان کي پئٽيز ۽ ڪافي آڇي ويئي. جھاز جي اُڏامڻ کان پوءِ فورن جھٽڪا محسوس ٿيڻ لڳا ته سڀ مسافر پريشان ٿي پيا. ھوائي حادثن جا دل ڏاريندڙ واقعا ڪنھن کان به ڳجھا نه آھن انھي ڪري اندر جو خوف اھڙن موقعن تي ويتر وڌي ويندو آھي. اسان ھوائي ميزبانن (ايئر ھوسٽس) کي سڏي کانئس جھٽڪن جو ڪارڻ پُڇيو ته ته ٻُڌايائين ٻاھر طوفان ۽ برسات آھي. اِھي جھٽڪا بمبئي پھچڻ کان ٿورو اڳ ختم ٿيا. ٻئي ڏينھن صبح بمبئي پھچڻ کان پوءِ اسان اخبارن ۾ پڙھيو ته گجرات ۾ ويھن سالن کان پوءِ ھي وڏو وسڪارو ٿيوآھي ۽ ڪيترائي ماڻھو ۽ مال برسات سبب مري ويا آھن. عجب آھي ته اسان ھيڏو سارو وسڪارو سر تي وسائيندا خيريت سان ماڳ رسي وياسين پر پنھنجن ڪکن ۾ آرامي لوڪ ويچارا انھي بي پناھ برسات جو بک ٿي ويا. ھندستان جي وزيراعظم انڌرا گاندي متاثر ايراضين جي دوري تي رواني ٿي ويئي ھئي.
ٿورڙي دير کان پوءِ ايئر لنڪا جي ايئر ھوسٽيس پنھنجي سُريلي آواز ۾ ٻڌايو ته ھاڻي اسان بمبئي جي سانتا ڪروز ھوائي اڏي تي لھڻ وارا آھيون. ھوائي ميزبانن جون سنھڙن چپڙن مان نڪتل سُريلو آواز ڪنن ۾ رَس گھوليندو. دل جي ڌڙڪن تائين پھچي ويو. جيئن ته سڄو سفر اڙانگو رھيو انھي ڪري سڀني مسافرن کي بيلٽ ٻڌل ئي رھيا، اِنھي ڪري انائونسر کي بيلٽ ٻڌڻ جي ھدايت ڏيڻ جي زحمت ئي نه ڪرڻي پئي. جھٽڪن مان جان ڇُٽيسين ته وڃي پيٽ ۾ ساھ پيو. درين مان ھيٺ نھار ڪري ڏٺوسين ته بمبئي جو شھر جڳمڳ جرڪي رھيو ھو. ٿورڙي ئي دير ۾ جھاز رن وي تي لٿو. ھن جھاز کي ھتي ڀاڱو ڪري وري ڪولمبو اُسھڻو ھو. سو اسان جلدي جلدي پنھنجا سامان سھيڙي ھيٺ لھي اچي بس ڀيڙا ٿياسين. بس اچي ايئرپورٽ بلڊنگ وٽ بيٺي ۽ اسان ھڪ ھڪ ٿي ھيٺ لٿاسين. ۽ بلدنگ اندر داخل ٿياسين. بلڊنگ ڪافي وڏي ۽ ويڪري ھئي پر اندران ڪا خاص سجايل نه ھئي. ھندستاني فلمن ۾ توھان کي سڀ آفيسر ھندي ڳالھائيندي نظر ايندا پر عملي طرح ھتي نمونو اور ھو. اسان جڏھن اميگريشن لاءِ قطار ۾ بيٺاسين ته مون انھي ڳالھه جو غور سان اڀياس ڪيو ته ايئرپورٽ سيڪورٽي، اميگريشن، ھيلٿ، ڪسٽمس، ھوٽل رزرويشن، مَني ايڪسچينچ بئنڪ، ٽيڪسي وران ھڪ نه پر ڪيتريون ئي ٻوليون ڳالھايون ٿي. دنيا جي ڪنھن به ھوائي اڏي تي اھڙو منظر ڏسڻ ۾ نه ايندو. جپان ۾ ايئرپورٽ اسٽاف توھان کي صرف جپاني ٻولي ڳالھائيندي نظر ايندو.
ھانگ ڪانگ ۾ چيني ٻولي ڳالھائيندي نظر ايندو. ھانگ ڪانگ جيتوڻيڪ انگريزن جي راڄ ھيٺ رھيو آھي ته به اتي جا آفيسر ھڪ ٻئي سان چيني ٻولي ۾ ڳالھائيندا نظر ايندا آھن. مسافرن سان انگريزي ڳالھائڻ وارو ڪو ورلي ڏسڻ ۾ا يندو. جڏھن ته اسان جي ڪراچي ھوائي اڏي تي پنجابي، پشتو، سنڌي ۽ اردو وغيره ٻوليون ڳالھائيندڙ ماڻھو نوڪرين ۾ آھن پر اُھي ھڪ ٻئي سان پنھنجي ٻولي ۾ ڳالھائڻ بجاءِ اردو ۾ ئي ڳالھائيندا نظر ايندا. ورلي ڪو اھڙو ماڻھو ملندو جيڪو پنھنجي ھم زبان سان پنھنجي ماءٌ جي ٻولي ۾ ڳالھائيندو ھوندو.
بمبئي ۾ معاملو ان جي برعڪس آھي. ھوائي اڏو ته ڇا پر بازارن، ھوٽلن، دڪانن وغيره تي مختلف ماڻھو مختلف ٻولين ۾ ڳالھائيندا ڏسڻ ۾ نظر ايندا. ٻولي سان گڏ سندن قد بُت، ھڏ ڪاٺي، رنگ روپ ۽ صورتن جا نقشا به بدليل ڏسڻ ۾ا يندا. بمبئي ڀانت ڀانت جي قسمن جي ماڻھن جو شھر آھي جتي وڻ وڻ جي ڪاٺي اچي مڙي آھي. ھندستان ۾ ڪنھن به ھڪ ٻوليءَ جي ھڪ ھٽي نه آھي ۽ نه ئي حڪومت جي پريس يا نشر و اشاعت جا ٻيا ادارا اھڙي ڪا ھاءِ گھوڙا ۽ واويلا مچائين ٿا ته ھندي ٻولي جي اُتم حيثيث نه ھئڻ ڪري ھندو ڌرم يا ھندستان کي خطرو آھي. اُتي سڀني ٻولين کي پنھنجو مقام مليل آھي انھي ڪري اُتي جا ماڻھو ٻوليءَ جي جارحيت سبب ڪنھن به احساس ڪمتري ۾ مبتلا نه آھن.
بمبئي ھوائي اڏي جي اميگريشن ڪليئرنس جو طريقو ۽ ڪائونٽر بلڪل ڪراچي ھوائي اڏي جيان آھي. مثلا جيئن اسان وٽ آھي ته پاڪستاني الڳ لائين ۾، ھندستاني جدا قطار ۾ ۽ ٻيا باشندا/سياح الڳ قطار ۾ ھوندا آھن تيئن بمبئي ۾ به ساڳئي ريت رائج آھي. ھتي بمبئي ھوائي اڏي تي اميگريشن عملي جي جيڪا پوشاڪ ھئي تنھن کان ڪراچي عملي جي پوشاڪ وڌيڪ سھڻي ۽ سٺي آھي. باقي ڪسٽمس وارن جي يونيفارم ٻنھي پار ھڪ جھڙي سفيد آھي.
اسان پنھنجي واري اچڻ تي پنھنجا پاسپورٽ اميگريشن آفيسر اڳيان پيش ڪيا جنھن ضروري داخلائون ڪري اُن ۾ ھڪ پنو وجھي اسان کي پاسپورٽ موٽائي ڏنا ۽ چيائين ته ھي پرزو توھان کي چوويھه ڪلاڪن اندر بمبئي پوليس اسپيشل برانچ ۾ آفيسر اڳيان پيش ڪرڻو آھي.
اميگريشن وارن مان جند ڇڏائي ڪسٽم وارن وٽ پھتاسين. جيئن ته ڪيترائي مسافر اميگريشن کان واندا ٿي ڪسٽم ڪائونٽر تي پھچي چُڪا ھئا. انھيءَ ڪري سڀ ڪائونٽر فل ھئا. جيڪڏھن اسان پنھنجي واري جو انتظار ڪريون ته ڪافي وقت لڳي ھا انھيءَ ڪري مون ھڪ ڪسٽم آفيسر کي جيڪو مسافرن جي جانچ پڙتال لاءِ نه ڪسٽم عملي جي ڪارگردگي جي جانچ لاءِ بيٺل ھو عرض ڪيم ته اسان وٽ ڪو به سامان نه آھي انھي ڪري اجايو انتظار ڪرڻو پوندو انھيءَ ڪري اسان کي فارغ ڪريو ته ڏاڍو چڱو پر وراڻيائين ته ايتري رش نه آھي ڪو خاص وقت نه لڳندو. توھان به ٻين مسافرن وانگي پنھنجي واري جو انتظار ڪريو. مون چيس رش ته واقعي ڪا خاص نه آھي پر توھان جا ھمراھ اھڙي ريت چيڪنگ پيا ڪن جو جھڙوڪ پھريون ڀيرو چيڪنگ جي ڪم تي آيا آھن. ھر شيءَ کي پيا سونگھين. انھي تي ھو کِلي پيو ۽ پڇيائين توھان ڇا ڪندا آھيو؟ مون ٻڌايس ته آءُ زميندار آھيان ۽ ڪنھن وقت ڪراچي ايئرپورٽ تي اميگريشن آفيسر رھي چڪو آھيان. ھمراھ کي ڳالھه ذھن ۾ ويٺي سو چيائين ته اھا ڳالھه توھان اڳ ۾ ڪريو ھا. مون چيو اھڙي ڪا ڳالھه نه آھي ۽ اھو مناسب نٿو لڳي ته آءُ جٿي ڪٿي اھا ڳالھه ٻڌائيندو وتان ته آءُ به اميگريشن آفيسر ھئس، انھي تي ھمراھ فورن سامان کڻي وڃڻ جي اجازت ڏني ۽ بئگن تي خود ئي چاڪ ھڻي ڇڏيائين. انھي دوران اسان کان ڪراچي ايئرپورٽ ۽ ڪسٽم ورڪنگ لاءِ پڇا ڳاڇا ڪيائين ۽ مون ھن کي عام قسم جي معلومات ڏني جيڪا ڪنھن به ايندڙ ويندڙ مسافر کان پڇي سگھجي ٿي. پاڻ اسان کي چانھه جي آڇ به ڪيائين پر اسان سندس ٿورا مڃيندي روانا ٿياسين. سوچيوسين ته جي چانھه پيئڻ جي آڇ قبوليسين ته ساڳئي دير ٿي ويندي جنھن کان جند ڇڏائڻ لاءِ ھيڏو جتن ڪيو ھيوسين ته جيئن ته اسان قطعي اوير ڪرڻ جي موڊ ۾ نه ھئاسين. انھيءَ ڪري ھڪ پل به ھاڻي ترسڻ ڳرو گذري ھا. انساني سوچ جا به عجيب انداز آھن . ڪٿي ويھڻ ۽ گپ شپ ڪرڻ چاھي ته ڪلاڪن جا ڪلاڪ گذري وڃڻ کان پوءِ به ڪا به ڪوفت ۽ مُنجھه محسوس نه ٿئي ته ڪٿي وري ڪنھن انتظار يا خلاف مرضي ويھڻ ۾ پل به پلصراط پيو لڳي! بھرحال اسان ھُن مرھٽي ڪسٽم آفيسر کان موڪلائي ٻاھر نڪري آياسين.
ھندستان ويندڙ ھر مسافر کي پاڪستان حڪومت 45 آمريڪي ڊالرن جي ڪرنسي ڏيندي آھي ۽ اوتري ئي ڪرنسي تقريبن ھندستاني حڪومت پاڪستان ايندڙن کي ڏيندي آھي. ھندستان ۽ پاڪستان جي انھي ڪرنسي جي مٽا سٽا کانسواءِ باقي سڄي دنيا لاءِ پاڪستاني حڪومت پرڏيھه پساريندڙ مسافر کي ٻن سالن ۾ ھڪ دفعو ھڪ ھزار آمريڪي ڊالر کڻي وڃڻ جي اجازت ڏيندي آھي. اھا اجازت اڳي اسٽيٽ بئنڪ پنھنجي مُھر سان ڏيندي ھئي ته ھاڻي اھا پابندي ھٽائي ويئي آھي ، ھاڻي ايئرلائنن يا اُھو ايجنٽ جنھن کان توھان ٽڪيٽ خريد ڪئي آھي سو مُھر ھڻي ڏيندو.
ھندستان ۽ پاڪستان جي صورت ۾ ناڻي جو اھو انگ گھٽ انھي ڪري رکيو ويو آھي جو ٻنھي پار ورھايل ڪٽنب آباد آھن، انھي ڪري ھڪ ٻئي ڏانھن ويندڙ گھڻو ڪري مائٽن سان ملڻ ويندا آھن نه ڪي گھُمڻ ڦرڻ. لھاذا اُنھن جو خرچ گھٽ ايندو آھي انھي ڪري ٻنھي سرڪارن ھڪٻئي جي رضامندي ۽ صلاح سان ايتري ناڻي کڻڻ جي اجازت ڏني آھي. سو سال ۾ صرف ھڪ ڀيرو. پر جي اتفاق سان ڪا فوتي يا سخت بيمار ٿي پئي ته اھڙي حالت ۾ وڌيڪ دفعن لاءِ به اجازت ملي سگھي ٿي.
تازو ھندستان ۽ پاڪستان جي پرڏيھي وزيرن جي گڏجاڻي ٿي جنھن ۾ ٻنھي ملڪن اِنھي ڳالھه تي رضامندي ڏيکاري ته گروپن جي صورت ۾ ٽورئرسٽ ويزا جو سرشتو شروع ڪيو وڃي پر اُنھي فيصلي تي اڃان عمل نه ٿيو آھي. انھي فيصلي کي بحال رکي عملي جامون پھرايو ويو ته پوءِ ڪافي ماڻھن لاءِ سھولت ٿي پوندي ۽ ڪيترائي ماڻھو ٻنھي پار آسانيءَ سان اچي وڃي سگھندا. ننڍي کنڊ جي سياسي صورتحال آمريڪي سامراج جي وڌندڙ مداخلت ڪري ڏينھن به ڏينھن ويتر گنڀير ٿيندي وڃي. اھڙي فضا ۾ ڪا نيڪ اُميد في الحال نٿي رکي سگھجي. ھڪ ڀيري جوش مليح آبادي ھندستان جي دوري تي ويو ته ھُن کان انٽرويو وٺندي پڇيو ويو ، ”پاڪستان ۽ ھندستان ڪڏھن کير کنڊ ٿيندا؟“ ته جوش وراڻيو، ”جڏھن عقل ايندن“ پر جي عقل جي واڳ ٻين جي وس رھي ته اھو ته لوڪ لھوراو اسان اوڀارو وھنداسين.
اسان پنھنجي ٽڪيٽ جنھن نموني سان ٺھرائي ھُئي اُن مطابق اسان کي اسٽيٽ بئنڪ طرفان ھڪ ھزار آمريڪي ڊالرن کڻڻ جي اجازت ھئي. اسان کي ته جيئن صرف ھندستان نه گھمڻو ھو پر ھندستان کان پوءِ سري لنڪا ۽ پوءِ اڃان به اڳتي وڃڻو ھو انھي ڪري اسان کي ھڪ ھزار آمريڪي ڊالرن جي اجازت مليل ھئي. جنھن مان ڪجھه ڪرنسي اسان ھوائي اڏي جي بينڪ تان بدلائي ورتي. بئنڪ جي ڪم کان واندا ٿي اسان ھوٽل رزرويشن ڪائونٽر تي آياسين جتي اسان ھوٽل انيٽلانٽڪ ۾ رزرويشن ڪرائي. ھن ھوٽل لاءِ ڪيترن دوستن صلاح ڏني ھئي ته بمبئي جي رھائش دوران ھيءَ ھوٽل بھتر رھندي، ھڪ ته سمنڊ جي ڪناري تي آھي ۽ علائقو به صاف سٿرو آھي. ٽين خاص ڳالھه اھا ته ھي ھوٽل سنڌين جي آھي.

2

اسان ڪائونٽر تي ويٺل ڇوڪريءَ کي چيو ته اسان کي ھن ھوٽل ۾ ٻه الڳ الڳ سنگل بيڊ ڪمرا کپن. توھان ٽيليفون ڪري ھوٽل جي رسيپيشن تي ويٺل ھمراھ سان اسان کي ڳالھرايو. ڇوڪري يڪدم نمبر ملائي خود به ڳالھايو ۽ اسان سان به ڳالھرايو. اسان رسيپيشنٽ سان ڳالھائيندي کيس ٻڌايو ته اسان سنڌ کان آيا آھيون ۽ اسان جي دوستن خليل بچاڻيءَ، حاجي بابو ۽ حميد اسان کي اوھان ڏانھن ريفر ڪيو آھي. ھن وراڻيو توھان ڀلي ڪري اچو، اسان توھان جو اوسيئڙو ڪنداسين، اسان کيس ھوٽل جي چيڪ آئوٽ ٽائيم جو پڇيو وراڻيائين ته ڏينھن جي ٻارھين وڳي کان شروع ٿيندو آھي. اسان چيس ته پوءِ ھن وقت رات جا ٽي وڳا آھن، پوءِ اسان سان ڪھڙو حساب ٿيندو. ھُن چيو سائين توھان ڪو به فڪر نه ڪريو جيئن توھان چوندا تيئن ڪنداسين. توھان اتي ئي انتظار ڪريو اسان جي گاڏي توھان کي کڻڻ ٿي اچي. اٽڪل اڌ کن ڪلاڪ کان پوءَ ھوائي اڏي جي ٻاھر ھوٽل وارن جي گاڏي پھچي ويئي. ڪائونٽر تي ويٺل محترمه اسان کي ٻڌايو ته گاڏي پھچي چُڪي آھي ۽ ھيِءُ آھي ڊرائيور، اسان سامان کڻائي ٻاھر نڪتاسين. اسان سڌا اچي ڪار ۾ ويٺاسين جيڪا پڪ اپ جي نموني جي ھئي. گاڏي جو ڊرائيور ھڪ سنھڙو مرھٽو ھو جنھن کي ھوٽل جو يونيفارم پھريل ھو. اسان ساڻس اردو ۾ ڳالھايو پاڻ اسان جي سوال جو جواب ڏيڻ بعد يڪدم پڇيائين، ”صاحب، ڇا توھان ھندي به ڄاڻندا آھيو؟“ جيڪڏھن تُون انھي کي ھندي ٿو سمجھين ته ھا اسين اھا ھندي ڄاڻندا آھيون.“ اسان وراڻيس، ”پر اھا ھندي جيڪا بي بي سي تان ايندي آھي سا مڙيئي گھٽ ٿا ڄاڻيون.“ وڌيڪ وضاحت ڪندي چيوسين. اسان ھندستان ۾ اٽڪل ٻارھن ڏينھن رھياسين اُتي جي عام ٻول چال واري ھندي ۽ ھتي جي اڙدو ۾ چند لفظن کان سواءِ ٻيو فرق محسوس نه ڪيوسين. ھندستان جو فلمون جيڪي اڄڪلھه اسان جي ملڪ ۾ وي سي آر تي عام جام ھلن ٿيون سي ٻولي جي لحاظ کان پاڪستاني اڙدو فلمن جھڙيون آھن. انھن فلمن جا گانا جيڪڏھن ھندي سروس ۾ نشر ٿين ته ٿيا اڙدو. انھي ڪري ئي مُون ھن مرھٽي ڊرائيور کي چيو ته اھا تو واري ھندي ته اسان پاڪستان ۾ سڄو ڏينھن پيا ڳالھايون. ھمراھ کي شايد ڳالھه دماغ ۾ ڪانه ويٺي سو چپڙي ڪري ويھي رھيو.
ستر ڪروڙ انسانن جي آباديءَ وارو ھي ملڪ ٻاويھه صوبن تي مشتمل آھي. سندس سرحدون چين کان وٺي سنڌ تائين پکڙيل آھن. سندس تاريخ جي آسمان تي ڪيترن ئي ڏاھن، سياڻن، ڪوين، چترڪارن ۽ فنڪارن جي ڪھڪشان چمڪي رھي آھي. ھندستان کي ماڻھو دنيا ۾ وڏي ۾ وڏو مغربي سرمائيداري طرز جو جمھوري ملڪ سڏين. جمھوريت جو پاڙون ھن ملڪ جي سياسي زندگي جي گھراين ۾ پئجي ويون آھن. اِھوئي سبب آھي جو دل ڏڪائيندڙ ھنگامه آراين جي باوجود به ھن ملڪ ۾ ھيستائين ڪڏھن به فوجي راڄ نه اچي سگھيو آھي. جمھوري آزادين جي ڪري عوام جي سياسي شعور جي اوسر ٿي آھي.
پاڪستان ۾ بئنڪون، ڳري انڊسٽري انشورنس ۽ شپنگ ڪمپنيون قومي ملڪيت ۾ ورتل آھن پر ھندستان ۾ ائين نه آھي. اُتي ڪي بئنڪون قومي ملڪيت ۾ آھن ته ڪي پرائيوٽ سيڪٽر ۾. ھندستان ۾ وڏي انڊسٽري تقريبن سموري پرائيوٽ سيڪٽر ۾ آھي. انھي ڳالھه جو اندازو ھن مان لڳايو ته ھندستان جي وڏي ۾ وڏي اسٽيل مل نجي شعبي ۾ آھي. اھوئي سبب آھي جو سماجوادي ملڪن سان گڏوگڏ سرمائيدار ملڪ قرض ۽ امدادن ۾ ھندستان جي وڏي ٽيڪ ڪندا آھن. ورلڊ بئنڪ جيڪا مغربي سرمائيدار ملڪن جي دولت تي ھلندڙ آھي تنھن ھيستائين جيڪو ھڪ ئي وقت وڏي ۾ وڏو قرض ڏنو آھي سو ھندستان کي ڏنو آھي.
آمريڪا کانسواءِ سڀ سرمائيدار ملڪ ھندستان کي ھٿيار به وڪرو ڪن. ھندستان غير جانبدار ملڪن جي تنظيم جو سرگرم رُڪن آھي ۽ غير جانبدار دنيا ۾ سندس چڱو موچارو مقام آھي. ڪيتريون غيرجانبدار ملڪن جون ڪانفرنسون ھندستان ۾ ٿي چڪيون آھن. ٻي طرف ھندستان روس سان ويھه سال دوستي جي معاھدي ۾ به شامل آھي ۽ روس کان وڏي پيماني تي ھٿيار خريد ڪندڙ ملڪن مان ھڪ آھي. ھندستا جو سربراھ جيڪڏھن روس جو دورو ڪري ته يڪدم وري آمريڪا ۽ برطانيه جو چڪر به لڳائي. جيڪڏھن آمريڪا وڃي ته وري روس تان ڦيرو ضرور ڪري، آمريڪا ۽ روس جا سربراھ به سيڙجي بذات خود ھن ڀُونءِ تي ڀيرو ڪن. روس جو اڳوڻو صدر برزنيف ھتي آيو ته جلدي ئي پوءِ آمريڪا جو صدر ڪارٽر به دوري تي ھندستان آيو. اِنھي مان عالمي سياسي وايو منڊل ۾ ھندستان جي اھميت جو پتو پوي ٿو. انگريزي راڄ جي بيٺڪ ھُئڻ ڪري ھيءُ ڪامن ويلٿ (دولت مشترڪه) جو به ميمبر آھي. ڪامن ويلٿ ۾ به سندس ڪافي وزندار پوزيشن آھي.
آزاد ٿيڻ کان وٺي ھيستائين ھندستان ۾ ڪانگريس پارٽي جو راڄ رھيو آھي سواءِ اُنھن اڍائي سالن جي جن ۾ جنتا پارٽي اقتدار ۾ آئي، جنتا پارٽي اليڪشن کٽڻ کان پوءِ حڪومت جون واڳون سنڀاليون ته سھي پر اقتدار واريءَ جي مُٺ وانگي آڱرين جي وٿين مان وھي وين. شابس ھجي ڪانگريس کي جنھن چونڊن ۾ ڏنل عوام جي فيصلي کي قبول ڪندي اقتدار جنتا پارٽي ۾ ڪا به ريڙ پيڙ نه ڪئي ۽ نه وري حق حڪومت جتائيندي اھو چيو ته اسان ئي ھندستان کي مستحڪم رکي سگھون ٿا. جيڪڏھن اسان کان اقتدار ورتو ويو ته مُلڪ ٽڪرا ٽڪرا ٿي ويندو. نه ئي وري ڪانگريس اھا گھُر ڪئي ته اسان کي به ڪُجھه حصو پتي ڏيو. نه ڪا ھُئي، ”اُدھر تم اِدھر ھم“ جي ڳالھه، نڪا ڌرم خطري جي واويلا ۽ نه مُلڪ ٽٽڻ جو مامرو. لوڪ راڄ (جمھوريت) ۾ ٿيندو ائين ئي آھي ته راڄ بادشاھ آھي وڻي جنھن کي چاڙھي، وڻي جنھن کي ڊاھي. سو ڪانگريس به لوڪ شاھي جي اصولن جي لڄ رکندي کڻي چپڙي ڪئي ۽ اقتدار جي ڪُرسي تي جنتا وارا اچي ويٺا. اِھي ھمراھ پاڻ ۾ وڻ وڻ جي ڪاٺي ٿي گڏيا ھئا سو سندن پاڻ ۾ ئي نباھ نه ٿي سگھيو. حالتون اچي اِنھي نقطي تي رسيون جو وقت کان اڳ ۾ اليڪشنون ڪرائڻيون پئجي ويون جنھن ۾ وري ڪانگريس ميدان ماري ويئي
صبر جنھين جو سير تير نه گسي تن جو
جنتا پارٽي جي راڄ دوران ھڪ اھڙو عجيب و غريب انڪشاف ٿيو جنھن پُوري دنيا کي اچرج ۾ وجھي ڇڏيو. جنتا پارٽي جي اڳواڻ ۽ وزيراعظم مرارجي ڊيسائي بيان ڏنو ته ھُو روزانه صبح جو سوير پيشاب جو گلاس پيئندو آھي ۽ اھا ڪارگذاري سالن کان ھُو ڪندو رھيو آھي ڇاڪاڻ ته پيشاب صحت لاءِ فائديمند آھي. اِنھي عجيب و غريب انڪشاف ماڻھن جا طاق وڄائي ڇڏيا ته ھن مھذب دنيا ۾ ائين به ٿيندو آھي. ڊيسائي جي انھي بيان ۽ عمل جي پٺڀرائي ۾ ميڊيڪل سائنس جو ڪو به دليل نه آھي ڇاڪاڻ ته دنيا جي لئبارٽرين ۾ پيشاب جون اڻ ڳڻيون چڪاسون ٿي چڪيون آھن جن مان اھڙو ڪو سراغ نه مليو آھي ته پيشاب مفرح صحت ۽ آب آھي.
ھندستان ستر ڪروڙ ماڻھن جو ملڪ آھي، جنھن ۾ اٽڪل ڏھ ڪروڙ مسلمان آھن. وزارت جي ويھن وزيرن ۾ ھڪ مسلمان وزير اي.بي. اي غني خان چوڌري به آھي جنھن وٽ ريلوي جو کاتو آھي. ھن کان اڳ ۾ ڊاڪٽر ذاڪر حسين ۽ احمد علي ڇاڳلا ھندستان جا صدر به رھي چڪا آھن. ھندستان ۾ ڪا به ڌرمي يا مذھبي حڪومت نه آھي پر اُتي سيڪيولر سرشتو آھي، جنھن ڪري سڀني مذھبن جا ماڻھو ملڪ جا ھڪ جھڙا شھري آھن. منجھن مذھب جي بنياد تي ڪا به وڏ ننڍائي نه آھي. دنيا جا سڀئي ملڪ سواءِ اسرائيل ۽ پاڪستان جي سيڪولر ملڪ آھي. اسان وٽ خاص مقصد تحت ھڪ مخصوص گروھ طرفان سيڪولرزم جي خلاف پروپيگنڊا ھلائي عوام ۾ گمراھي پيدا ڪئي ويئي آھي ته سيڪولرزم جو مطلب آھي لادينيت يعني سيڪولرزم اچڻ سان دين ختم ٿي ويندو. ھن جُڙتو ۽ واھيات پروپئگينڊا جو پول تڏھن ئي پڌرو ٿيو وڃي جڏھن ماڻھو ٿورو ويچار ڪري ٿو ته دنيا جي سڀني ملڪن ۾ سيڪيولر سرشتو آھي پر دين ۽ مذھب ڪٿي به ختم نه ٿيو آھي. سيڪيولرزم جو مطلب آھي حڪومت جو اھڙو نظام جنھن ۾ مذھب جو دخل نه ھُجي، عوام پنھنجي چونڊيل نمائندي جي ذريعي حڪومت جون پاليسيون، قانون قاعدا ٺاھن ۽ ھلائين. ملڪ جا سڀئي باشندا مذھب جي فرق کان سواءِ مڪ جا ھڪجھڙا شھري ھُجن. ملڪ ۾ سڀني مذھبن کي ھڪ جيتري آزادي حاصل ھُجي. ڪير به ڪنھن کي مذھبي برتري جي بار ھيٺ دٻائي نه رکي. ٻي معنى ۾ لڪم دين ڪم ولي دين وارو سرشتو ھجي يعني توھان جو دين توھان وٽ ۽ اسان جو دين اسان وٽ. اِنھيءَ ۾ ڪو شڪ نه آھي ته ايشيا ۾ ھندستان ھڪ مثالي سيڪيولر جمھوري رياست آھي. دنيا ۾ شايد ھندستان ئي اُھو واحد ملڪ آھي جتي سڀني مذھبن جي مقدس ڏيھاڙن تي سڄي ملڪ ۾ عام موڪل ٿيندي آھي. مثال طور

ھندن جا وڏا ڏينھن

1.ھولي
2. رام نومي
3. جنم اشمتي، جنھنکي سنڌي ۾ ٿڌڙي جو ڏينھن چون
4 دسھڙو
5 ڏياري
6 گوارڌنا پُوجا

مسلمانن جا وڏا ڏينھن جن تي سڄي ملڪ ۾ عام موڪل ٿئي ٿي

1.محرم الحرام
2. عيدالفطر
3.عيدالاضحى

ٻڌن جا مذھبي ڏينھن

1.ٻُڌ پُورنيما

عيسائين جو مقدس ڏينھن

ا.ڪرسمس

جين مذھب وارن جو مقدس ڏينھن

1.مھاوير جئينتي (Mahaveer Jayanti)

پورچوگيزن جو مذھبي ڏينھن

1.سينٽ فرانس جي تقريب 3 ڊسمبر
Feast of St. Francis Xaries
2.فيسٽ آف آور ليڊي امئڪيوليٽ ڪنسپيشن 8 ڊسمبر
Feast of our lady of Imaculate Conception

اھي ته آھن ڌرمي ڏھارا جن تي سموري ھندستان ۾ عام موڪل ٿئي پر انھن کان علاوه ٻيا ڪيترا قومي ڏينھن آھن جن تي عام موڪل ٿئي.
ھندستان موجوده دنيا ۾ جاگرافيائي، سياسي، ٽيڪينڪل ترقي ۽ آرٽ و فن جي لحاظ کان وڏي اھميت رکندڙ ملڪ آھي . مثال طور:

1. آدمشماري جي لحاظ کان دنيا جو ٻيو نمبر وڏو ملڪ آھي (پھريون نمبر چين آھي)
2. جمھوريت جي لحاظ کان دنيا جو نمبر پھريون جمھوري ملڪ آھي.
3. ائٽمي ترقي جي لحاظ کان ھيءُ دنيا جو ڇھون نمبر ملڪ آھي(پھريون آمريڪا، ٻيو روس، ٽيون برطانيه، چوٿون فرانس ۽ پنجون چين)
4. خلائي ترقي جي ميدان ۾ ستون نمبر ملڪ آھي (پھريون روس، ٻيو آمريڪا، ٽيون برطانيه، چوٿون فرانس پنجون چين ۽ ڇهون جاپان).
5. زرعي ۽ صنعتي ترقي جي ميدان ۾ پهرين صف جي ملڪن ۾ شامل سمجهيو وڃي ٿو.
6. فوجي ۽ سياسي اعتبار کان هندي وڏي سمنڊ جي تمام وڏي طاقت ڳڻجي ٿو.
7. فوجي سگهه جي لحاظ کان دنيا جي طاقت ترين ملڪن ۾ سندس نالو ڳڻيو وڃي ٿو. هن جي اٽڪل ٻارهن لک باقاعده فوج آهي.
8. ٽيڪنالاجي جي لحاظ کان هتي سُئي ڌاڳي کان وٺي ايٽم بم تيار ٿئي ٿو. هر جديد اليڪٽرانڪ شيءِ هتي جي ئي تيار ٿيل استعمال ڪئي وڃي ٿي. صنعتي طرح به هندستان ايترو پاڻ ڀرو آهي جو هر شئي ديسي استعمال ۽ وڪرو ڪئي وڃي ٿي.
9. آرٽ ۽ فن ۾ خاص طرح مشرقي ملڪن ۾ هيءُ سڀني ملڪن کان اڳڀرو آهي.

منهنجو مقصد هندستان جي ترقي جي تاريخ لکڻ نه آهي، انهيءَ ڪري انهيءَ ڳالهه کي مختصر ذڪر بعد اتي ڇڏي اچان ٿو وري پنهنجي سفر جي ڳالهه تي.
”اسان جي گاڏي هوائي اڏي وارو علائقو ڇڏي شهر ڏانهن هلڻ لڳي ته رستي جي ٻنهي پاسن عجيب نظارو ڏٺم ته ميلن تائين ڪچيون جهوپڙيون پکڙيون پيون هيون جيڪي ڪپڙي، لوهه جي پترن، پلاسٽڪ ۽ ڪاٺ جون ٺهيل آهن. اهي جهوپڙيون ايتريون ته هيون جو اندازو لڳايم ته لکين ماڻهو انهن گهرن ۾ رهندا هوندا. رات جي سانت ۾ اها بستي جيئرن انسانن جو قبرستان پي لڳي. بمبئي شايد دنيا جو واحد شهر آهي جنهن ۾ داخل ٿيندي ئي اکيون اهڙي ڏکوئيندڙ منظر جي ڪنڊن سان زخمي ٿيو پون. مون هڪ ڀيرو انهيءَ ڳالهه جو ذڪر دادا گوبند سان به ڪيو ته هند سرڪار ڇو نٿي انهن ماڻهن کي لڏائي ٻئي هنڌ ويهاري جو ٻاهران ايندڙ سياح خراب تاثر نه وٺي سگهن. دادا مرڪي وراڻيو:
”مجال آهي جو ڪير هتان هنن کي تڙي ڪڍي سگهي. هڪ ته هنن جون پنهنجون تنظيمون آهن جيڪي بي دخلي کي روڪين ٿيون ۽ ضرورت مطابق ڪورٽن مان اسٽي آرڊر ( روڪ حڪم) وٺيو اچن ۽ ٻئي ڳالهه ته اسان وٽ ڪنهن به ماڻهوءَ کي ايستائين گهر کان بي گهر نٿو ڪري سگهجي جيستائين ان کي رهائش جي سهولت اڳواٽ مهيا نٿي ڪئي وڃي. ائين نه آهي ته ڪنهن ماڻهوءَ کي ڏنڊي جي زور سان بي دخل ڪري ڇڏجي پوءِ اهو ڀلي ٻچا وٺيو پيو در در جا ڌِڪا کائي.
هنن ماڻهن کي آباد ڪرڻ لاءِ شهر کان ٻاهر حڪومت زمين وٺي گهرن ٺهرائڻ جي اسڪيم تيار ڪئي آهي. جيئن جيئن اهي گهر تيار ٿيندا ويندا تيئن هنن کي اوڏانهن موڪليو ويندو. پر جيڪڏهن وري ڪي نوان لڏي اچي لٿا ته ڳالهه ڳُڙهه ٿي ويندي.“
رات جو وقت هو انهي ڪري شهر جي رستن تي ٽريفڪ جي پيهه ڪانه هئي. ڪا ايڪڙ ٻيڪڙ گاڏي ڏسڻ ۾ آئي ٿي. بمبئي وڏين اوچين عمارتن جو شهر آهي، اوچين عمارتن مان ليئا پائيندڙ روشني ڏاڍي وڻندڙ پئي لڳي.
اسان اٽڪل چار منٽن جي سفر بعد هوٽل پهتاسين. استقباليه تي ويٺل شري ڀڳوانداس ڀليڪار ڏني. حالي احوالي ٿياسين. اسان کان حميد، خليل ۽ حاجي بابوءَ بابت پڇيائين. اسان هنن جي خير عافيت جو احوال ڏنوس ۽ چيوسين ته ڀاءُ اوير ٿي ويئي آهي. في الحال آرام ڪرڻ جي اجازت ڏي پوءِ پيا خبرون چارون ڪنداسين، في الحال اسان جا پاسپورٽ وٺ ۽ ويٺو پڙهه. ڊاڪٽر راڄي تاڪيد ڪيس ته سڀاڻي 9 وڳي اسان کي ضرور جاڳائج ته جيئن اوهان جي پوليس جي حاضري ڀري سگهون.
رات جا پويان پهر اسان سُک جي ننڊ ۾ گهاريا. صبح ستين وڳي ڊاڪٽر راڄي ننڊ مان جاڳائي چيو ته اُٿ چانهه پيءُ. مون چيس ته ٿورو ترس، برش ڪري چانهه پيتم ۽ پوءِ ٻين تيارين ۾ لڳي وياسين.
هوٽل ائٽلانٽڪ تارا بيچ تي سمنڊ جي نظاري مان لطف اندوز ٿيڻ لاءِ هوٽل تان لهي هيٺ وڃڻو پوي ٿو. هوٽل جي مسواڙ اٽڪل ساڍا ٽي سو روپيه پاڪستاني ٿيا ٿي. هيءَ ٿري اسٽار هوٽل چڱي آرامده هئي. ڪمرا ڪشاده ۽ سهڻا سجايل هئا. هر ڪمري ۾ موسيقي ۽ ٽيليفون جو بندوبست به هو. جيئن هوٽل سنڌي هندوئن جي ملڪيت هئي انهيءَ ڪري آڌرڀاءُ لاءِ ويٺل همراهه به سنڌي هئا. باقي ٻيو عملو ته وڻ وڻ جي ڪاٺي وانگيان، ڪو مرهٽو ته ڪو مارواڙي، ڪو سِک ته ڪو بنگالي هو. گهڻو ڪري سڀ اردو ڳالهائيندا هئا ۽ لهجي ۾ اختلاف پڌرو هوندو هو.
اسان استقباليه تي ويٺل همراهه کي ڪمري تان ئي ٽيليفون ڪري چيو ته اسان کي دادا گوبند جو ۽ جل گائون جو نمبر وٺي ڏي. ٿوري دير ۾ دادا گوبند جو نمبر وٺي ڏنائين جتي ڪنهن ٻڌايو ته هي دادا جو نه پر سندس وڏي ڇوڪر وجئي جو گهر آهي. جيڪو هن وقت گهر ۾ نه آهي پر توهان کي فيڪٽري تي ملندو. باقي جل گائون جي لاءِ همراهه ٻڌايو ته اهو اڌ ڪلاڪ کانپوءِ ملندو. جل گائون ۾ مون کي سيٺ ڪُندن مل سان ڳالهائڻو هو جيڪي اصل منهنجي ڳوٺ ٻني جا هئا ۽ پوءِ ورهاڱي جي وڏي اٿل ۾ لُڙهي اچي مهاراشٽر جي ڳوٺ جل گائون ڀيڙا ٿيا هئا. ٻنو، منهنجو ڳوٺ جيڪو درياءَ جي ڪپ تي آهي ۽ سانوڻ جي مند ۾ جنهن جي چوڌاري ٻڌل ٻني (بند) سان مهراڻ جون مست ڇوليون ٽڪرائبيون هيون، پر ڪندن مل جي ڪوٺي کي ڪڏهن به جوکم نه رسيو. پر هو جو نفرتن جو سيلاب اُٿليو هو تنهن صدين جي پاتال ۾ پيل پاڙن کي به اُکيڙي ڇڏيو هو. پر من پاتال ۾ پيل مٽيءَ جي محبت اڄ به هنن جي جيون مُوڙي آهي جنهن کي هو ساهه سان سانڍيو اچن.

آءٌ ڪيئن ڇڏيان سومرا تن پهنوارن پچار
جَڙ جنهين جي جيءَ ۾ لڳي ريءَ لوهار
سيخون محبت جون هينئڙي منجهه هزار
پکا ۽ پهنوار ڏٺي مون ڏينهن ٿيا.
شاهه لطيف

مون ڪندن مل کي اسان جي هندستان اچڻ جو اطلاع خط ذريعي اڳواٽ موڪلي ڇڏيو هو ۽ هاڻي ٽيليفون تي کين رڳو پهچ جو اطلاع ڏيڻو هو. اٽڪل ويهه منٽن بعد ٽيليفون نمبر مليو ۽ ڪندن مل سان گفتگو ٿي. جيتوڻيڪ ڪندن سان منهنجي ذاتي طرح هن کان اڳ ڪابه ملاقات ٿيل نه هئي. صرف هڪ ڳوٺاڻي ۽ هم قوم سنڌي هئڻ جو رستو هو جنهن ڪري اسان ڏُور هوندي به هڪ ٻئي کي ويجهو ٿي محسوس ڪيو. مون مٽيءَ جي ڇِڪ ۽ سِڪ جي فلسفي کي هينئر عملي طرح پنهنجي اندر ۾ صورت پذير ٿيندي ڏٺو. جڏهن خشڪي، هوائي ۽ سامونڊي فاصلن کي سِڪ جي سفر جي ٻِرانگهه هيٺ ڏٺم ته لطيف ياد پيم:

ڪي ڏور به اوڏا سپرين، ڪي اوڏائي ڏور،
ڪي چڙهن نه چت تي ڪي وسرن نه مور،
جيئن مينهن ڪُنڊي جا پور، تيئن دوست وراڪا دل ۾.

هڪڙا ماڻهو اُهي آهن جيڪي اسان جي وائڻن وستين ۽ شهرن ۾ اچي آباد ٿيا آهن، پر اسان کي اوڏا هوندي به ڪوهين ڏور آهن. انهن جي اوڙائپ سرير ۾ سيل، مٿي ۾ جونءِ ۽ اک ۾ ڪٽر آهي. جسم جو ڪوبه عضوو انهن کي قبولڻ لاءِ تيار نه آهي.
ڪندن مل کي پنهنجي اچڻ جو اطلاع ڏنم ۽ چيم ته جل گائون به اچبو. پاڻ ڏاڍو سرهو ٿيو ۽ بار بار تاڪيد ڪيائين ته جيترو جلد ٿي سگهي ته جل گائون اچجو. مون ٻڌايس ته اسان جو سفري سٽاءُ ڪجهه ڊگهيرڙو آهي ۽ هندستان ۾ ٿوري عرصي لاءِ ترسنداسين پر توهان جي درشن ڪاڻ جل گائون ضرور اينداسين. مون کيس هي به ٻڌايو ته دادا گوبند جي نمبر تي ٽيليفون ڪئيسين پر اهو نمبر داد جو نه پر سندس وڏي پٽ جي گهر جو هو جتان وراڻي ملي ته توهان هوٽل تي ئي انتظار ڪريو. اسان دادا کي اطلاع ڪري ٿا ڇڏيون هو خود ئي هوٽل تي پهچي ويندو. انهي تي ڪندن مل مونکي دادا جو نمبر ڏنو ۽ مون انهيءَ تي ٽيليفون ڪئي ۽ دادا سان رابطو قائم ٿي ويو. دادا آڌر ڀاءُ کانپوءِ هوٽل جو پار پتو پڇيو ۽ چي ته آءٌ جلد ٿو هوٽل پهچان توهان ٿورو انتظار ڪجو.
دادا اڌ ڪلاڪ اندر هوٽل پهچي ويو ۽ ڏاڍا ڀاڪر پائي وڏي اُڪير سان مليو. دادا جي ڀاڪرن ۾ مون محسوس ڪيو ته مون کي منهنجو ڪٽيل بازو ملي ويو آهي. دادا جي جذباتي آڌر ڀاءُ ۽ ڀاڪر مان ائين به محسوس ڪيم ته دادا منهنجي وجود مان پنهنجي ماتر ڀوميءَ جي مٽيءَ جي مهڪ سنگهي رهيو آهي. کيڪار ۽ حال احوال اورڻ بعد دادا نهايت سچيءَ دل سان پنهنجائپ وارو رويو اختيار ڪندي چيو ته، ”هلو بابا، هلي منهنجي گهر رهو.“
”پنهنجي گهرن هوندي هوٽلن تي رهڻ چڱو نٿو لڳي. توسان ته تنهنجي ۽ تنهنجي بابي جي ڪري ٻٽا ناتا آهين ۽ جل گائون مان ڪندن مل به ٽيليفون ڪري تنهنجي تاڪيد ڪئي آهي. انهي ڪري هينئر ئي ٿا ٽپڙ سهڙيون ۽ گهر هلون. پوءِ ٿا هلي پوليس ۾ داخلا رکايون.“
آءٌ ته دادا جي خلوص اڳيان هٿيار ڦٽا ڪري رڳو ڊاڪٽر کي ڏسندو رهيس ڇاڪاڻ ته اچڻ مهل ڊاڪٽر سان وعدو ٿيل هو ته ڪٿي به ڪنهن دوست جي گهر نه رهبو، سفر دوران رهائش هوٽل ۾ ئي رکبي. سو سُجهيم نه پيو ته ڪهڙي ريت دادا کي ريجهائي وٺان جو هو گهر وٺي وڃڻ واري ڳالهه تان هٿ کڻي وڃي. نيٺ دادا کي عرض ڪيم ته، ”دادا! توهان جو گهر اسان جو پنهنجو گهر آهي ۽ توهان کان ڪابه وڇوٽي ڪونهي.“
”اسان هوٽل جي ڪمري وغيره جا پئسا ڏيو ويٺا آهيون ۽ هتي آرام به آهي. باقي اسان سمورو وقت توهان سان گڏ هونداسين صرف سمهڻ جي وقت تي هتي اينداسين.“
دادا گوبند هڪ پُر وقار شخصيت جو مالڪ ۽ سُڌ ٻُڌ وارو انسان آهي. هن کي جو ڪجهه چوڻو هو سو هُن چيو ۽ باقي اسان جي وراڻي تي هو مُشڪي ماٺ رهيو، هن اسان جي پرائيويسي جو هميشه ائين خيال رکيو جيئن هڪ سمجهدار مائٽ پنهنجي اولاد جو خيال رکندو آهي.
پاڻ سندس ايئر ڪنڊيشنڊ ڪار کڻي آيو هو جنهن ۾ چڙهي اسان پوليس انٽري لاءِ وياسين. ٻاهر مينهن جو وڏو وسڪارو چالو هو. بمبئي ۾ اهڙو مينهن ڪا نئين ڳالهه نه هئي. ڪٿي ڪٿي ته اڳيان اهڙي اڇ ڇائنجي ٿي ويئي جو ڪجهه به ڏسڻ ۾ نٿي آيو ۽ دادا ڪار کي روڪي ٿي ڇڏيو. بمبئي جا رستا به ننڍا آهن ۽ ٽريفڪ به گهٽ آهي. شايد انهيءَ جو سبب هيءُ هجي ته ٻاهريون موٽرون تمام ٿوري انداز ۾ گهرايون وڃن ٿيون جنهن ڪري رستن تي موٽرن جي ڀيڙ گهٽ آهي. هتي عام طرح ٽن قسمن جو ڪارون، هڪ فيئٽ ٻي ايمبسيڊر ۽ تازو هندستان موٽر وارن ڪانٽيا ڪار روڊ تي آندي آهي، نظر اچن ٿيون جيڪي هتي جون ٺهيل آهن. هنن ڪارن ۾ جديد طرز جون ڪي به آسائشون موجود نه آهن محض ڪم ٽپائڻ لاءِ استعمال ڪيون وڃن ٿيون، ٻاهران گهرايل ڪارون هتي ورلي نظر اچن ٿيون. هندستان انڊسٽريز ۾ پاڻ ڀيرو آهي ۽ پنهنجي ناڻي کي درآمدات (Imports) تي خرچ ٿيڻ کان بچايو ويٺو آهي. هندستان ۾ هندستاني شين جي استعمال جو اهو رجحان مهاتما گانڌيءَ جي ديسي مال واپرائڻ واري تحريڪ سان تاريخي رابطو رکي ٿو ۽ ساڳئي وقت ديسي صنعتڪارن جي دولت ڪمائڻ واري عنصر کي به انهي ۾ عمل دخل آهي، هتي اسان وٽ ”پاڪستاني بنو، پاڪستاني مصنوعات خريد ڪرو“ جا وڏا اشتهار بورڊ رستن تي لڳا پيا آهن پر صورتحال هيءَ آهي ته اسان وٽ ڏاڙهي ڪوڙڻ واري سيفٽي ريزر به چين کان درآمدات ٿئي ٿي. غريب ماڻهو، جيڪي اميرن جي نظر ۾ لوفر، بدمعاش، بدتهذيب، تخريبڪار وغيره آهن. سي پاڪستاني مصنوعات خريد ڪن ٿا پر اسان جي ملڪ جا امير ڪبير چوٽيءَ جا سولين ۽ فوجي ڪامورا جيڪي پاڪستاني محبت ۽ وفاداري جا ٺيڪيدار سڏائين ٿا سي پنهنجي بدن جي ڪپڙي کان وٺي گهرو استعمال جي شين تائين ڪابه شيءِ پاڪستاني نٿا واپرائين.
اسان سڌو ڪار وڃي پوليس برانچ جي آفيس اڳيان بيهاري، ڪار مان لهي آفيس ۾ واسطيدار سيڪشن ۾ وياسين جتي ٻيا به پنجويهه کن پاڪستاني ويٺا هئا. اسان سڌا آفيس ۾ گهڙي وياسين. اسان کان ڪابه پڇا ڳاڇا ڪانه ڪيائين، رڳو اميگريشن وارو ڪاغذ پاڻ وٽ وٺي رکيائون ۽ چيائون ته جڏهن توهان بمبئي ڇڏي ٻاهر ڪيڏانهن وڃو ته اتي جي پوليس لاءِ اسان کان ليٽر وٺي وڃجو ۽ وري جڏهن موٽو ته هتي ساڳي ريت داخلا رکائجو. ٻي ڳالهه هيءَ به چيائون ته جيڪڏهن توهان موجوده هوٽل کي ڇڏي ٻي هوٽل ۾ رهڻ گهرو ته انهيءَ حالت ۾ اسان کي اطلاع ڪري اجازت وٺي پوءِ اتي وڃي رهجو. بهرحال پوليس ۾ انٽري (داخلا) ڪرائڻ جي ڪم مان آجا ٿي ٻاهر نڪتاسين ته دادا چيو ته پهريائين ته جٿي هوٽل ۾ ماني ٿا کائون ۽ پوءِ توهان کي منهنجي فيڪٽري تي ٿو وٺي هلان. اسان وراڻيو ته جيڪا توهان جي مرضي. هوٽل تائين پهچندي مون آسپاس تي نگاهه ڊوڙائي ڏٺو ۽ محسوس ڪيو ته هيڏي وڏي وسڪاري کانپوءِ به رستن تي پاڻي جو ڦڙو به نه هو. جڏهن اها ڳالهه دادا سان ڪيم ته دادا چيو ته اسان وٽ بمبئي ۾ اڪثر اهڙيون اوڙڪون وسنديون رهن پر پاڻي نيڪال وارين نالين ذريعي ترت نڪريو وڃي. جيڪڏهن نيڪال نالين جو اهڙو سٺو بندو بست نه هجي ته اسان بمبئي وارا ڪر سمنڊ جيڏي پاڻيءَ ۾ هجون. گاڏي اچي هوٽل وٽ بيٺي. هوٽل ۾ ويهندي دادا پڇيو ته آرڊر آءٌ ڏيان يا توهان ڏيندا. اسان چيو ته توهان ڏيو. آرڊر ڏيندي ڏيندي دادا هوٽل جا مڙئي طعام کڻي آرڊر جي لسٽ تي رکيا ته مون چيس دادا، آرڊر توهان نه ڏيو، آرڊر اسين پاڻ ٿا ڏيون. دادا چيو ته هاڻي نه. توهان پنهنجي چانس مس ڪري ڇڏي، انهي ڪري هاڻي اهو حق توهان کي نٿو ڏيئي سگهجي. هاڻي جو ڪجهه ايندو سو توهان کي کائڻو پوندو. جڏهن کاڌو ميز تي لڳو ته ميز ڀرجي ويئي. مون مسڪرائيندي ڊاڪٽر ڏانهن ڏٺو ۽ ڊاڪٽر مون کي ڏسندو رهيو. ڊاڪٽر کي چيم ته توهان ڊاڪٽر ماڻهن کي مشورا ڏيندا آهيو ته کاڌو گهٽ کائو ۽ گهٽ به ايترو جو نه کائڻ جي برابر، پر اڄ ڏسون ٿا اوهان جي ڊاڪٽري! کاڌي جي ميز تي گوشت ۽ ڪڪڙ سان ته ملهه ڪري وٺون پر هي ڀانت ڀانت جون سبزيون (ڀاڄيون) تن کي ڪير منهن ڏي. دل ۾ خيال ڪيم ته ههڙي موقعي تي دوست ڪيلا ۽ گوتم هجن جيڪي واهر ڪن_ بهرحال اسان پنهنجي ضرورت آهر ماني کاڌي ۽ دادا به اسان جي حال تي ڪرپا ڪري وڌيڪ کائڻ تي زور نه ڀريو. داد هوٽل جو بل ادا ڪيو ۽ اسان ڪار ۾ چڙهي اچي دادا جي فيڪٽري تي سهڙياسين.
هي ڪاٽن ريان ۽ ڪپڙي جي ___ وشن ۽ اينڊ سنز جي نالي سان سڏي ٿي ويئي ۽ هن ۾ ٻارڙن جا ڪپڙا به تيار ٿيا ٿي. هيءَ فيڪٽري ننڍڙي آهي ۽ هن ۾ اٽڪل پنجٽيهه مزدور ڪم ڪندا آهن. دادا جي هڪ ليڊي سيڪريٽري به آهي ۽ سندس آفيس ايئرڪنڊيشنڊ آهي. آفيس ۾ هڪ پاسي پلنگ به پيل هو، سو دادا چيو ته توهان ٿڪل هوندا ڇاڪاڻ ته رات جو دير سان پهچڻ ڪري سڪون واري ننڊ به نصيب نه ٿي هوندي. ڏينهن سڄو آفيس جا چڪر ڪاٽيندي هل هلان ۾ ڪاٽيو اٿوَ ان ڪري توهان هن پلنگ تي ليٽي ڪي گهڙيون آرام ڪري وٺو. انهيءَ دروان آئون چند دوستن رابطو ڪري توهان جي پهچڻ جو اطلاع ڏيئي ٿو وٺان. توهان اڃا ننڊ بس ڪري نه اٿندا ته اُهي دوست به پهچي ويندا. مون دادا کي وراڻيو ته دادا، اسان ننڊ جا ڏاڍا آهيون. هيءَ هڪ رات ڇا، پر اهڙين ٻن راتين جو لڳاتار اوجاڳو به اکيون ۾ آرس نه آڻيندو. ايئر پورٽ تي ڊيوٽي ڪندي ڪئين راتين جا اوجاڳا ڪاٽي چُڪا آهيون. اسان کي اوجاڳي ۾ ڪو نئون شينهن جو نهوڙيل ماري وڃي ته ٿي سگهي ٿو باقي ٻيو سڀ خير. ڊاڪٽر صاحب کي مون وارو اهو چئلينج مقابلو نه وڻيو، سو آهستي ڪري بُوٽ لاهي بستري دراز ٿي ويو. آءٌ ۽ دادا ڳچ تائين ويچار ونڊيندا رهيا سين.
ماضيءَ جون يادون ڪڙيون به آهن ته مِٺيون به. ويتر جو انهن ۾ وطن کان جدائي جي ڪڙاڻ شامل ٿيو وڃي ته اها ياد زندگي جو روڳ بنجيو وڃي. اهڙي حالت ۾ ماضيءَ جي ورجائڻ سان ڪچن ڦٽن تان ڪڙيون لهيو پون. دادا ڳالهين ڪندي ٻڌايو ته اُهي اصل ڪوئيٽا ۾ رهندا هئا. پوءِ اتان لڏي شڪارپور آيا. ورهاڱي وقت شڪارپور ڇڏي اچي هتي پهتا. هتي پهچڻ وقت ۽ ان جي شروعاتي ڏينهن ۾ ڪافي تڪليفون ڏٺائون ۽ سٺائون، پر پوءِ پنهنجي صلاحيتن ۽ پورهئي جي ڪري وڃي سکيا ٿيا.
دادا کي ٻه پٽ ۽ هڪ نياڻي آهي. سندس وڏي پٽ جو نالو وجئي آهي جنهن جا ٽي ڪارخانا آهن ۽ ننڍي پٽ جو نالو اشوڪ آهي، جنهن جا ٻه ڪارخانا آهن. سندس نياڻي به پنهنجي گهر رهندي آهي ۽ سندس ڇوڪرا به الڳ الڳ علائقن ۾ ايئر ڪنڊيشن گهرن ۾ رهندا آهن. هر سال ٻاهرين ملڪن ڏانهن گهمڻ ڦرڻ به وڃن. اشوڪ ته تازو سنگاپور مان ٿي موٽيو آهي. دادا جا ٻئي پٽ ڏاڍا سلڇڻا، فضيلت ڀريا ۽ با اخلاق آهن. هيڏي ساري دولت هوندي به منجهن ڪا وڏائي ۽ آڪڙ ڪانهي. اهو به ظرف آهي جيڪو ڪنهن ڀاڳوند کي ملي ٿو. ڪي ته اهڙيا پيٽ ڀريا به هوندا آهن جو مايا جي موهه ۾ ماڻپئي کي مٽي ويندا آهن. اها مايا ئي ڪهڙي جيڪا ماڻهوءَ کان ماڻهپو کسي وٺي.
دادا جي گهر واري يعني دادي ته اسان جي جيڪا خدمت ڪئي سا اسان ڪڏهن به وساري نه سگهنداسين. دادي جي پاٻوهه سان گڏ اهي چيز وارا پڪوڙا ته هر شام ياد ٿا اچن جيڪي دادي هٿ سان تيار ڪري کارائيندي هئي ___ مون ڪيترائي ڀيرا پنهنجي گهر واريءَ کي ڪيترا سامان وٺي ڏنا آهن ۽ چيز جا پڪوڙا تيار ڪرايا آهن پر انهن پڪوڙن جي لذت ئي ڪجهه اور هئي. دادا روز شام جو دادي کي سمجهائيندو هو ته سڀاڻي جي منجهند جي ماني ۾ هيءُ شيون ۽ رات جي ماني ۾ فلاڻا کاڌا تيار ڪجو. بوتلون فرج ۾ ضرور رکجو وغيره. دادا ڊاڪٽر راڄي کي سڏيندو هو، ڊاڪٽر راجو انهي ڪري اهو نالو سڀني جي زبان تي چڙهي ويو. هاڻي ته خط اچن ته انهن ۾ ڊاڪٽر راجو ئي لکيل هجي.

2

اسان ڪائونٽر تي ويٺل ڇوڪريءَ کي چيو ته اسان کي ھن ھوٽل ۾ ٻه الڳ الڳ سنگل بيڊ ڪمرا کپن. توھان ٽيليفون ڪري ھوٽل جي رسيپيشن تي ويٺل ھمراھ سان اسان کي ڳالھرايو. ڇوڪري يڪدم نمبر ملائي خود به ڳالھايو ۽ اسان سان به ڳالھرايو. اسان رسيپيشنٽ سان ڳالھائيندي کيس ٻڌايو ته اسان سنڌ کان آيا آھيون ۽ اسان جي دوستن خليل بچاڻيءَ، حاجي بابو ۽ حميد اسان کي اوھان ڏانھن ريفر ڪيو آھي. ھن وراڻيو توھان ڀلي ڪري اچو، اسان توھان جو اوسيئڙو ڪنداسين، اسان کيس ھوٽل جي چيڪ آئوٽ ٽائيم جو پڇيو وراڻيائين ته ڏينھن جي ٻارھين وڳي کان شروع ٿيندو آھي. اسان چيس ته پوءِ ھن وقت رات جا ٽي وڳا آھن، پوءِ اسان سان ڪھڙو حساب ٿيندو. ھُن چيو سائين توھان ڪو به فڪر نه ڪريو جيئن توھان چوندا تيئن ڪنداسين. توھان اتي ئي انتظار ڪريو اسان جي گاڏي توھان کي کڻڻ ٿي اچي. اٽڪل اڌ کن ڪلاڪ کان پوءَ ھوائي اڏي جي ٻاھر ھوٽل وارن جي گاڏي پھچي ويئي. ڪائونٽر تي ويٺل محترمه اسان کي ٻڌايو ته گاڏي پھچي چُڪي آھي ۽ ھيِءُ آھي ڊرائيور، اسان سامان کڻائي ٻاھر نڪتاسين. اسان سڌا اچي ڪار ۾ ويٺاسين جيڪا پڪ اپ جي نموني جي ھئي. گاڏي جو ڊرائيور ھڪ سنھڙو مرھٽو ھو جنھن کي ھوٽل جو يونيفارم پھريل ھو. اسان ساڻس اردو ۾ ڳالھايو پاڻ اسان جي سوال جو جواب ڏيڻ بعد يڪدم پڇيائين، ”صاحب، ڇا توھان ھندي به ڄاڻندا آھيو؟“ جيڪڏھن تُون انھي کي ھندي ٿو سمجھين ته ھا اسين اھا ھندي ڄاڻندا آھيون.“ اسان وراڻيس، ”پر اھا ھندي جيڪا بي بي سي تان ايندي آھي سا مڙيئي گھٽ ٿا ڄاڻيون.“ وڌيڪ وضاحت ڪندي چيوسين. اسان ھندستان ۾ اٽڪل ٻارھن ڏينھن رھياسين اُتي جي عام ٻول چال واري ھندي ۽ ھتي جي اڙدو ۾ چند لفظن کان سواءِ ٻيو فرق محسوس نه ڪيوسين. ھندستان جو فلمون جيڪي اڄڪلھه اسان جي ملڪ ۾ وي سي آر تي عام جام ھلن ٿيون سي ٻولي جي لحاظ کان پاڪستاني اڙدو فلمن جھڙيون آھن. انھن فلمن جا گانا جيڪڏھن ھندي سروس ۾ نشر ٿين ته ٿيا اڙدو. انھي ڪري ئي مُون ھن مرھٽي ڊرائيور کي چيو ته اھا تو واري ھندي ته اسان پاڪستان ۾ سڄو ڏينھن پيا ڳالھايون. ھمراھ کي شايد ڳالھه دماغ ۾ ڪانه ويٺي سو چپڙي ڪري ويھي رھيو.
ستر ڪروڙ انسانن جي آباديءَ وارو ھي ملڪ ٻاويھه صوبن تي مشتمل آھي. سندس سرحدون چين کان وٺي سنڌ تائين پکڙيل آھن. سندس تاريخ جي آسمان تي ڪيترن ئي ڏاھن، سياڻن، ڪوين، چترڪارن ۽ فنڪارن جي ڪھڪشان چمڪي رھي آھي. ھندستان کي ماڻھو دنيا ۾ وڏي ۾ وڏو مغربي سرمائيداري طرز جو جمھوري ملڪ سڏين. جمھوريت جو پاڙون ھن ملڪ جي سياسي زندگي جي گھراين ۾ پئجي ويون آھن. اِھوئي سبب آھي جو دل ڏڪائيندڙ ھنگامه آراين جي باوجود به ھن ملڪ ۾ ھيستائين ڪڏھن به فوجي راڄ نه اچي سگھيو آھي. جمھوري آزادين جي ڪري عوام جي سياسي شعور جي اوسر ٿي آھي.
پاڪستان ۾ بئنڪون، ڳري انڊسٽري انشورنس ۽ شپنگ ڪمپنيون قومي ملڪيت ۾ ورتل آھن پر ھندستان ۾ ائين نه آھي. اُتي ڪي بئنڪون قومي ملڪيت ۾ آھن ته ڪي پرائيوٽ سيڪٽر ۾. ھندستان ۾ وڏي انڊسٽري تقريبن سموري پرائيوٽ سيڪٽر ۾ آھي. انھي ڳالھه جو اندازو ھن مان لڳايو ته ھندستان جي وڏي ۾ وڏي اسٽيل مل نجي شعبي ۾ آھي. اھوئي سبب آھي جو سماجوادي ملڪن سان گڏوگڏ سرمائيدار ملڪ قرض ۽ امدادن ۾ ھندستان جي وڏي ٽيڪ ڪندا آھن. ورلڊ بئنڪ جيڪا مغربي سرمائيدار ملڪن جي دولت تي ھلندڙ آھي تنھن ھيستائين جيڪو ھڪ ئي وقت وڏي ۾ وڏو قرض ڏنو آھي سو ھندستان کي ڏنو آھي.
آمريڪا کانسواءِ سڀ سرمائيدار ملڪ ھندستان کي ھٿيار به وڪرو ڪن. ھندستان غير جانبدار ملڪن جي تنظيم جو سرگرم رُڪن آھي ۽ غير جانبدار دنيا ۾ سندس چڱو موچارو مقام آھي. ڪيتريون غيرجانبدار ملڪن جون ڪانفرنسون ھندستان ۾ ٿي چڪيون آھن. ٻي طرف ھندستان روس سان ويھه سال دوستي جي معاھدي ۾ به شامل آھي ۽ روس کان وڏي پيماني تي ھٿيار خريد ڪندڙ ملڪن مان ھڪ آھي. ھندستا جو سربراھ جيڪڏھن روس جو دورو ڪري ته يڪدم وري آمريڪا ۽ برطانيه جو چڪر به لڳائي. جيڪڏھن آمريڪا وڃي ته وري روس تان ڦيرو ضرور ڪري، آمريڪا ۽ روس جا سربراھ به سيڙجي بذات خود ھن ڀُونءِ تي ڀيرو ڪن. روس جو اڳوڻو صدر برزنيف ھتي آيو ته جلدي ئي پوءِ آمريڪا جو صدر ڪارٽر به دوري تي ھندستان آيو. اِنھي مان عالمي سياسي وايو منڊل ۾ ھندستان جي اھميت جو پتو پوي ٿو. انگريزي راڄ جي بيٺڪ ھُئڻ ڪري ھيءُ ڪامن ويلٿ (دولت مشترڪه) جو به ميمبر آھي. ڪامن ويلٿ ۾ به سندس ڪافي وزندار پوزيشن آھي.
آزاد ٿيڻ کان وٺي ھيستائين ھندستان ۾ ڪانگريس پارٽي جو راڄ رھيو آھي سواءِ اُنھن اڍائي سالن جي جن ۾ جنتا پارٽي اقتدار ۾ آئي، جنتا پارٽي اليڪشن کٽڻ کان پوءِ حڪومت جون واڳون سنڀاليون ته سھي پر اقتدار واريءَ جي مُٺ وانگي آڱرين جي وٿين مان وھي وين. شابس ھجي ڪانگريس کي جنھن چونڊن ۾ ڏنل عوام جي فيصلي کي قبول ڪندي اقتدار جنتا پارٽي ۾ ڪا به ريڙ پيڙ نه ڪئي ۽ نه وري حق حڪومت جتائيندي اھو چيو ته اسان ئي ھندستان کي مستحڪم رکي سگھون ٿا. جيڪڏھن اسان کان اقتدار ورتو ويو ته مُلڪ ٽڪرا ٽڪرا ٿي ويندو. نه ئي وري ڪانگريس اھا گھُر ڪئي ته اسان کي به ڪُجھه حصو پتي ڏيو. نه ڪا ھُئي، ”اُدھر تم اِدھر ھم“ جي ڳالھه، نڪا ڌرم خطري جي واويلا ۽ نه مُلڪ ٽٽڻ جو مامرو. لوڪ راڄ (جمھوريت) ۾ ٿيندو ائين ئي آھي ته راڄ بادشاھ آھي وڻي جنھن کي چاڙھي، وڻي جنھن کي ڊاھي. سو ڪانگريس به لوڪ شاھي جي اصولن جي لڄ رکندي کڻي چپڙي ڪئي ۽ اقتدار جي ڪُرسي تي جنتا وارا اچي ويٺا. اِھي ھمراھ پاڻ ۾ وڻ وڻ جي ڪاٺي ٿي گڏيا ھئا سو سندن پاڻ ۾ ئي نباھ نه ٿي سگھيو. حالتون اچي اِنھي نقطي تي رسيون جو وقت کان اڳ ۾ اليڪشنون ڪرائڻيون پئجي ويون جنھن ۾ وري ڪانگريس ميدان ماري ويئي
صبر جنھين جو سير تير نه گسي تن جو
جنتا پارٽي جي راڄ دوران ھڪ اھڙو عجيب و غريب انڪشاف ٿيو جنھن پُوري دنيا کي اچرج ۾ وجھي ڇڏيو. جنتا پارٽي جي اڳواڻ ۽ وزيراعظم مرارجي ڊيسائي بيان ڏنو ته ھُو روزانه صبح جو سوير پيشاب جو گلاس پيئندو آھي ۽ اھا ڪارگذاري سالن کان ھُو ڪندو رھيو آھي ڇاڪاڻ ته پيشاب صحت لاءِ فائديمند آھي. اِنھي عجيب و غريب انڪشاف ماڻھن جا طاق وڄائي ڇڏيا ته ھن مھذب دنيا ۾ ائين به ٿيندو آھي. ڊيسائي جي انھي بيان ۽ عمل جي پٺڀرائي ۾ ميڊيڪل سائنس جو ڪو به دليل نه آھي ڇاڪاڻ ته دنيا جي لئبارٽرين ۾ پيشاب جون اڻ ڳڻيون چڪاسون ٿي چڪيون آھن جن مان اھڙو ڪو سراغ نه مليو آھي ته پيشاب مفرح صحت ۽ آب آھي.
ھندستان ستر ڪروڙ ماڻھن جو ملڪ آھي، جنھن ۾ اٽڪل ڏھ ڪروڙ مسلمان آھن. وزارت جي ويھن وزيرن ۾ ھڪ مسلمان وزير اي.بي. اي غني خان چوڌري به آھي جنھن وٽ ريلوي جو کاتو آھي. ھن کان اڳ ۾ ڊاڪٽر ذاڪر حسين ۽ احمد علي ڇاڳلا ھندستان جا صدر به رھي چڪا آھن. ھندستان ۾ ڪا به ڌرمي يا مذھبي حڪومت نه آھي پر اُتي سيڪيولر سرشتو آھي، جنھن ڪري سڀني مذھبن جا ماڻھو ملڪ جا ھڪ جھڙا شھري آھن. منجھن مذھب جي بنياد تي ڪا به وڏ ننڍائي نه آھي. دنيا جا سڀئي ملڪ سواءِ اسرائيل ۽ پاڪستان جي سيڪولر ملڪ آھي. اسان وٽ خاص مقصد تحت ھڪ مخصوص گروھ طرفان سيڪولرزم جي خلاف پروپيگنڊا ھلائي عوام ۾ گمراھي پيدا ڪئي ويئي آھي ته سيڪولرزم جو مطلب آھي لادينيت يعني سيڪولرزم اچڻ سان دين ختم ٿي ويندو. ھن جُڙتو ۽ واھيات پروپئگينڊا جو پول تڏھن ئي پڌرو ٿيو وڃي جڏھن ماڻھو ٿورو ويچار ڪري ٿو ته دنيا جي سڀني ملڪن ۾ سيڪيولر سرشتو آھي پر دين ۽ مذھب ڪٿي به ختم نه ٿيو آھي. سيڪيولرزم جو مطلب آھي حڪومت جو اھڙو نظام جنھن ۾ مذھب جو دخل نه ھُجي، عوام پنھنجي چونڊيل نمائندي جي ذريعي حڪومت جون پاليسيون، قانون قاعدا ٺاھن ۽ ھلائين. ملڪ جا سڀئي باشندا مذھب جي فرق کان سواءِ مڪ جا ھڪجھڙا شھري ھُجن. ملڪ ۾ سڀني مذھبن کي ھڪ جيتري آزادي حاصل ھُجي. ڪير به ڪنھن کي مذھبي برتري جي بار ھيٺ دٻائي نه رکي. ٻي معنى ۾ لڪم دين ڪم ولي دين وارو سرشتو ھجي يعني توھان جو دين توھان وٽ ۽ اسان جو دين اسان وٽ. اِنھيءَ ۾ ڪو شڪ نه آھي ته ايشيا ۾ ھندستان ھڪ مثالي سيڪيولر جمھوري رياست آھي. دنيا ۾ شايد ھندستان ئي اُھو واحد ملڪ آھي جتي سڀني مذھبن جي مقدس ڏيھاڙن تي سڄي ملڪ ۾ عام موڪل ٿيندي آھي. مثال طور

ھندن جا وڏا ڏينھن

1.ھولي
2. رام نومي
3. جنم اشمتي، جنھنکي سنڌي ۾ ٿڌڙي جو ڏينھن چون
4 دسھڙو
5 ڏياري
6 گوارڌنا پُوجا

مسلمانن جا وڏا ڏينھن جن تي سڄي ملڪ ۾ عام موڪل ٿئي ٿي

1.محرم الحرام
2. عيدالفطر
3.عيدالاضحى

ٻڌن جا مذھبي ڏينھن

1.ٻُڌ پُورنيما

عيسائين جو مقدس ڏينھن

ا.ڪرسمس

جين مذھب وارن جو مقدس ڏينھن

1.مھاوير جئينتي (Mahaveer Jayanti)

پورچوگيزن جو مذھبي ڏينھن

1.سينٽ فرانس جي تقريب 3 ڊسمبر
Feast of St. Francis Xaries
2.فيسٽ آف آور ليڊي امئڪيوليٽ ڪنسپيشن 8 ڊسمبر
Feast of our lady of Imaculate Conception

اھي ته آھن ڌرمي ڏھارا جن تي سموري ھندستان ۾ عام موڪل ٿئي پر انھن کان علاوه ٻيا ڪيترا قومي ڏينھن آھن جن تي عام موڪل ٿئي.
ھندستان موجوده دنيا ۾ جاگرافيائي، سياسي، ٽيڪينڪل ترقي ۽ آرٽ و فن جي لحاظ کان وڏي اھميت رکندڙ ملڪ آھي . مثال طور:

1. آدمشماري جي لحاظ کان دنيا جو ٻيو نمبر وڏو ملڪ آھي (پھريون نمبر چين آھي)
2. جمھوريت جي لحاظ کان دنيا جو نمبر پھريون جمھوري ملڪ آھي.
3. ائٽمي ترقي جي لحاظ کان ھيءُ دنيا جو ڇھون نمبر ملڪ آھي(پھريون آمريڪا، ٻيو روس، ٽيون برطانيه، چوٿون فرانس ۽ پنجون چين)
4. خلائي ترقي جي ميدان ۾ ستون نمبر ملڪ آھي (پھريون روس، ٻيو آمريڪا، ٽيون برطانيه، چوٿون فرانس پنجون چين ۽ ڇهون جاپان).
5. زرعي ۽ صنعتي ترقي جي ميدان ۾ پهرين صف جي ملڪن ۾ شامل سمجهيو وڃي ٿو.
6. فوجي ۽ سياسي اعتبار کان هندي وڏي سمنڊ جي تمام وڏي طاقت ڳڻجي ٿو.
7. فوجي سگهه جي لحاظ کان دنيا جي طاقت ترين ملڪن ۾ سندس نالو ڳڻيو وڃي ٿو. هن جي اٽڪل ٻارهن لک باقاعده فوج آهي.
8. ٽيڪنالاجي جي لحاظ کان هتي سُئي ڌاڳي کان وٺي ايٽم بم تيار ٿئي ٿو. هر جديد اليڪٽرانڪ شيءِ هتي جي ئي تيار ٿيل استعمال ڪئي وڃي ٿي. صنعتي طرح به هندستان ايترو پاڻ ڀرو آهي جو هر شئي ديسي استعمال ۽ وڪرو ڪئي وڃي ٿي.
9. آرٽ ۽ فن ۾ خاص طرح مشرقي ملڪن ۾ هيءُ سڀني ملڪن کان اڳڀرو آهي.

منهنجو مقصد هندستان جي ترقي جي تاريخ لکڻ نه آهي، انهيءَ ڪري انهيءَ ڳالهه کي مختصر ذڪر بعد اتي ڇڏي اچان ٿو وري پنهنجي سفر جي ڳالهه تي.
”اسان جي گاڏي هوائي اڏي وارو علائقو ڇڏي شهر ڏانهن هلڻ لڳي ته رستي جي ٻنهي پاسن عجيب نظارو ڏٺم ته ميلن تائين ڪچيون جهوپڙيون پکڙيون پيون هيون جيڪي ڪپڙي، لوهه جي پترن، پلاسٽڪ ۽ ڪاٺ جون ٺهيل آهن. اهي جهوپڙيون ايتريون ته هيون جو اندازو لڳايم ته لکين ماڻهو انهن گهرن ۾ رهندا هوندا. رات جي سانت ۾ اها بستي جيئرن انسانن جو قبرستان پي لڳي. بمبئي شايد دنيا جو واحد شهر آهي جنهن ۾ داخل ٿيندي ئي اکيون اهڙي ڏکوئيندڙ منظر جي ڪنڊن سان زخمي ٿيو پون. مون هڪ ڀيرو انهيءَ ڳالهه جو ذڪر دادا گوبند سان به ڪيو ته هند سرڪار ڇو نٿي انهن ماڻهن کي لڏائي ٻئي هنڌ ويهاري جو ٻاهران ايندڙ سياح خراب تاثر نه وٺي سگهن. دادا مرڪي وراڻيو:
”مجال آهي جو ڪير هتان هنن کي تڙي ڪڍي سگهي. هڪ ته هنن جون پنهنجون تنظيمون آهن جيڪي بي دخلي کي روڪين ٿيون ۽ ضرورت مطابق ڪورٽن مان اسٽي آرڊر ( روڪ حڪم) وٺيو اچن ۽ ٻئي ڳالهه ته اسان وٽ ڪنهن به ماڻهوءَ کي ايستائين گهر کان بي گهر نٿو ڪري سگهجي جيستائين ان کي رهائش جي سهولت اڳواٽ مهيا نٿي ڪئي وڃي. ائين نه آهي ته ڪنهن ماڻهوءَ کي ڏنڊي جي زور سان بي دخل ڪري ڇڏجي پوءِ اهو ڀلي ٻچا وٺيو پيو در در جا ڌِڪا کائي.
هنن ماڻهن کي آباد ڪرڻ لاءِ شهر کان ٻاهر حڪومت زمين وٺي گهرن ٺهرائڻ جي اسڪيم تيار ڪئي آهي. جيئن جيئن اهي گهر تيار ٿيندا ويندا تيئن هنن کي اوڏانهن موڪليو ويندو. پر جيڪڏهن وري ڪي نوان لڏي اچي لٿا ته ڳالهه ڳُڙهه ٿي ويندي.“
رات جو وقت هو انهي ڪري شهر جي رستن تي ٽريفڪ جي پيهه ڪانه هئي. ڪا ايڪڙ ٻيڪڙ گاڏي ڏسڻ ۾ آئي ٿي. بمبئي وڏين اوچين عمارتن جو شهر آهي، اوچين عمارتن مان ليئا پائيندڙ روشني ڏاڍي وڻندڙ پئي لڳي.
اسان اٽڪل چار منٽن جي سفر بعد هوٽل پهتاسين. استقباليه تي ويٺل شري ڀڳوانداس ڀليڪار ڏني. حالي احوالي ٿياسين. اسان کان حميد، خليل ۽ حاجي بابوءَ بابت پڇيائين. اسان هنن جي خير عافيت جو احوال ڏنوس ۽ چيوسين ته ڀاءُ اوير ٿي ويئي آهي. في الحال آرام ڪرڻ جي اجازت ڏي پوءِ پيا خبرون چارون ڪنداسين، في الحال اسان جا پاسپورٽ وٺ ۽ ويٺو پڙهه. ڊاڪٽر راڄي تاڪيد ڪيس ته سڀاڻي 9 وڳي اسان کي ضرور جاڳائج ته جيئن اوهان جي پوليس جي حاضري ڀري سگهون.
رات جا پويان پهر اسان سُک جي ننڊ ۾ گهاريا. صبح ستين وڳي ڊاڪٽر راڄي ننڊ مان جاڳائي چيو ته اُٿ چانهه پيءُ. مون چيس ته ٿورو ترس، برش ڪري چانهه پيتم ۽ پوءِ ٻين تيارين ۾ لڳي وياسين.
هوٽل ائٽلانٽڪ تارا بيچ تي سمنڊ جي نظاري مان لطف اندوز ٿيڻ لاءِ هوٽل تان لهي هيٺ وڃڻو پوي ٿو. هوٽل جي مسواڙ اٽڪل ساڍا ٽي سو روپيه پاڪستاني ٿيا ٿي. هيءَ ٿري اسٽار هوٽل چڱي آرامده هئي. ڪمرا ڪشاده ۽ سهڻا سجايل هئا. هر ڪمري ۾ موسيقي ۽ ٽيليفون جو بندوبست به هو. جيئن هوٽل سنڌي هندوئن جي ملڪيت هئي انهيءَ ڪري آڌرڀاءُ لاءِ ويٺل همراهه به سنڌي هئا. باقي ٻيو عملو ته وڻ وڻ جي ڪاٺي وانگيان، ڪو مرهٽو ته ڪو مارواڙي، ڪو سِک ته ڪو بنگالي هو. گهڻو ڪري سڀ اردو ڳالهائيندا هئا ۽ لهجي ۾ اختلاف پڌرو هوندو هو.
اسان استقباليه تي ويٺل همراهه کي ڪمري تان ئي ٽيليفون ڪري چيو ته اسان کي دادا گوبند جو ۽ جل گائون جو نمبر وٺي ڏي. ٿوري دير ۾ دادا گوبند جو نمبر وٺي ڏنائين جتي ڪنهن ٻڌايو ته هي دادا جو نه پر سندس وڏي ڇوڪر وجئي جو گهر آهي. جيڪو هن وقت گهر ۾ نه آهي پر توهان کي فيڪٽري تي ملندو. باقي جل گائون جي لاءِ همراهه ٻڌايو ته اهو اڌ ڪلاڪ کانپوءِ ملندو. جل گائون ۾ مون کي سيٺ ڪُندن مل سان ڳالهائڻو هو جيڪي اصل منهنجي ڳوٺ ٻني جا هئا ۽ پوءِ ورهاڱي جي وڏي اٿل ۾ لُڙهي اچي مهاراشٽر جي ڳوٺ جل گائون ڀيڙا ٿيا هئا. ٻنو، منهنجو ڳوٺ جيڪو درياءَ جي ڪپ تي آهي ۽ سانوڻ جي مند ۾ جنهن جي چوڌاري ٻڌل ٻني (بند) سان مهراڻ جون مست ڇوليون ٽڪرائبيون هيون، پر ڪندن مل جي ڪوٺي کي ڪڏهن به جوکم نه رسيو. پر هو جو نفرتن جو سيلاب اُٿليو هو تنهن صدين جي پاتال ۾ پيل پاڙن کي به اُکيڙي ڇڏيو هو. پر من پاتال ۾ پيل مٽيءَ جي محبت اڄ به هنن جي جيون مُوڙي آهي جنهن کي هو ساهه سان سانڍيو اچن.

آءٌ ڪيئن ڇڏيان سومرا تن پهنوارن پچار
جَڙ جنهين جي جيءَ ۾ لڳي ريءَ لوهار
سيخون محبت جون هينئڙي منجهه هزار
پکا ۽ پهنوار ڏٺي مون ڏينهن ٿيا.
شاهه لطيف

مون ڪندن مل کي اسان جي هندستان اچڻ جو اطلاع خط ذريعي اڳواٽ موڪلي ڇڏيو هو ۽ هاڻي ٽيليفون تي کين رڳو پهچ جو اطلاع ڏيڻو هو. اٽڪل ويهه منٽن بعد ٽيليفون نمبر مليو ۽ ڪندن مل سان گفتگو ٿي. جيتوڻيڪ ڪندن سان منهنجي ذاتي طرح هن کان اڳ ڪابه ملاقات ٿيل نه هئي. صرف هڪ ڳوٺاڻي ۽ هم قوم سنڌي هئڻ جو رستو هو جنهن ڪري اسان ڏُور هوندي به هڪ ٻئي کي ويجهو ٿي محسوس ڪيو. مون مٽيءَ جي ڇِڪ ۽ سِڪ جي فلسفي کي هينئر عملي طرح پنهنجي اندر ۾ صورت پذير ٿيندي ڏٺو. جڏهن خشڪي، هوائي ۽ سامونڊي فاصلن کي سِڪ جي سفر جي ٻِرانگهه هيٺ ڏٺم ته لطيف ياد پيم:

ڪي ڏور به اوڏا سپرين، ڪي اوڏائي ڏور،
ڪي چڙهن نه چت تي ڪي وسرن نه مور،
جيئن مينهن ڪُنڊي جا پور، تيئن دوست وراڪا دل ۾.

هڪڙا ماڻهو اُهي آهن جيڪي اسان جي وائڻن وستين ۽ شهرن ۾ اچي آباد ٿيا آهن، پر اسان کي اوڏا هوندي به ڪوهين ڏور آهن. انهن جي اوڙائپ سرير ۾ سيل، مٿي ۾ جونءِ ۽ اک ۾ ڪٽر آهي. جسم جو ڪوبه عضوو انهن کي قبولڻ لاءِ تيار نه آهي.
ڪندن مل کي پنهنجي اچڻ جو اطلاع ڏنم ۽ چيم ته جل گائون به اچبو. پاڻ ڏاڍو سرهو ٿيو ۽ بار بار تاڪيد ڪيائين ته جيترو جلد ٿي سگهي ته جل گائون اچجو. مون ٻڌايس ته اسان جو سفري سٽاءُ ڪجهه ڊگهيرڙو آهي ۽ هندستان ۾ ٿوري عرصي لاءِ ترسنداسين پر توهان جي درشن ڪاڻ جل گائون ضرور اينداسين. مون کيس هي به ٻڌايو ته دادا گوبند جي نمبر تي ٽيليفون ڪئيسين پر اهو نمبر داد جو نه پر سندس وڏي پٽ جي گهر جو هو جتان وراڻي ملي ته توهان هوٽل تي ئي انتظار ڪريو. اسان دادا کي اطلاع ڪري ٿا ڇڏيون هو خود ئي هوٽل تي پهچي ويندو. انهي تي ڪندن مل مونکي دادا جو نمبر ڏنو ۽ مون انهيءَ تي ٽيليفون ڪئي ۽ دادا سان رابطو قائم ٿي ويو. دادا آڌر ڀاءُ کانپوءِ هوٽل جو پار پتو پڇيو ۽ چي ته آءٌ جلد ٿو هوٽل پهچان توهان ٿورو انتظار ڪجو.
دادا اڌ ڪلاڪ اندر هوٽل پهچي ويو ۽ ڏاڍا ڀاڪر پائي وڏي اُڪير سان مليو. دادا جي ڀاڪرن ۾ مون محسوس ڪيو ته مون کي منهنجو ڪٽيل بازو ملي ويو آهي. دادا جي جذباتي آڌر ڀاءُ ۽ ڀاڪر مان ائين به محسوس ڪيم ته دادا منهنجي وجود مان پنهنجي ماتر ڀوميءَ جي مٽيءَ جي مهڪ سنگهي رهيو آهي. کيڪار ۽ حال احوال اورڻ بعد دادا نهايت سچيءَ دل سان پنهنجائپ وارو رويو اختيار ڪندي چيو ته، ”هلو بابا، هلي منهنجي گهر رهو.“
”پنهنجي گهرن هوندي هوٽلن تي رهڻ چڱو نٿو لڳي. توسان ته تنهنجي ۽ تنهنجي بابي جي ڪري ٻٽا ناتا آهين ۽ جل گائون مان ڪندن مل به ٽيليفون ڪري تنهنجي تاڪيد ڪئي آهي. انهي ڪري هينئر ئي ٿا ٽپڙ سهڙيون ۽ گهر هلون. پوءِ ٿا هلي پوليس ۾ داخلا رکايون.“
آءٌ ته دادا جي خلوص اڳيان هٿيار ڦٽا ڪري رڳو ڊاڪٽر کي ڏسندو رهيس ڇاڪاڻ ته اچڻ مهل ڊاڪٽر سان وعدو ٿيل هو ته ڪٿي به ڪنهن دوست جي گهر نه رهبو، سفر دوران رهائش هوٽل ۾ ئي رکبي. سو سُجهيم نه پيو ته ڪهڙي ريت دادا کي ريجهائي وٺان جو هو گهر وٺي وڃڻ واري ڳالهه تان هٿ کڻي وڃي. نيٺ دادا کي عرض ڪيم ته، ”دادا! توهان جو گهر اسان جو پنهنجو گهر آهي ۽ توهان کان ڪابه وڇوٽي ڪونهي.“
”اسان هوٽل جي ڪمري وغيره جا پئسا ڏيو ويٺا آهيون ۽ هتي آرام به آهي. باقي اسان سمورو وقت توهان سان گڏ هونداسين صرف سمهڻ جي وقت تي هتي اينداسين.“
دادا گوبند هڪ پُر وقار شخصيت جو مالڪ ۽ سُڌ ٻُڌ وارو انسان آهي. هن کي جو ڪجهه چوڻو هو سو هُن چيو ۽ باقي اسان جي وراڻي تي هو مُشڪي ماٺ رهيو، هن اسان جي پرائيويسي جو هميشه ائين خيال رکيو جيئن هڪ سمجهدار مائٽ پنهنجي اولاد جو خيال رکندو آهي.
پاڻ سندس ايئر ڪنڊيشنڊ ڪار کڻي آيو هو جنهن ۾ چڙهي اسان پوليس انٽري لاءِ وياسين. ٻاهر مينهن جو وڏو وسڪارو چالو هو. بمبئي ۾ اهڙو مينهن ڪا نئين ڳالهه نه هئي. ڪٿي ڪٿي ته اڳيان اهڙي اڇ ڇائنجي ٿي ويئي جو ڪجهه به ڏسڻ ۾ نٿي آيو ۽ دادا ڪار کي روڪي ٿي ڇڏيو. بمبئي جا رستا به ننڍا آهن ۽ ٽريفڪ به گهٽ آهي. شايد انهيءَ جو سبب هيءُ هجي ته ٻاهريون موٽرون تمام ٿوري انداز ۾ گهرايون وڃن ٿيون جنهن ڪري رستن تي موٽرن جي ڀيڙ گهٽ آهي. هتي عام طرح ٽن قسمن جو ڪارون، هڪ فيئٽ ٻي ايمبسيڊر ۽ تازو هندستان موٽر وارن ڪانٽيا ڪار روڊ تي آندي آهي، نظر اچن ٿيون جيڪي هتي جون ٺهيل آهن. هنن ڪارن ۾ جديد طرز جون ڪي به آسائشون موجود نه آهن محض ڪم ٽپائڻ لاءِ استعمال ڪيون وڃن ٿيون، ٻاهران گهرايل ڪارون هتي ورلي نظر اچن ٿيون. هندستان انڊسٽريز ۾ پاڻ ڀيرو آهي ۽ پنهنجي ناڻي کي درآمدات (Imports) تي خرچ ٿيڻ کان بچايو ويٺو آهي. هندستان ۾ هندستاني شين جي استعمال جو اهو رجحان مهاتما گانڌيءَ جي ديسي مال واپرائڻ واري تحريڪ سان تاريخي رابطو رکي ٿو ۽ ساڳئي وقت ديسي صنعتڪارن جي دولت ڪمائڻ واري عنصر کي به انهي ۾ عمل دخل آهي، هتي اسان وٽ ”پاڪستاني بنو، پاڪستاني مصنوعات خريد ڪرو“ جا وڏا اشتهار بورڊ رستن تي لڳا پيا آهن پر صورتحال هيءَ آهي ته اسان وٽ ڏاڙهي ڪوڙڻ واري سيفٽي ريزر به چين کان درآمدات ٿئي ٿي. غريب ماڻهو، جيڪي اميرن جي نظر ۾ لوفر، بدمعاش، بدتهذيب، تخريبڪار وغيره آهن. سي پاڪستاني مصنوعات خريد ڪن ٿا پر اسان جي ملڪ جا امير ڪبير چوٽيءَ جا سولين ۽ فوجي ڪامورا جيڪي پاڪستاني محبت ۽ وفاداري جا ٺيڪيدار سڏائين ٿا سي پنهنجي بدن جي ڪپڙي کان وٺي گهرو استعمال جي شين تائين ڪابه شيءِ پاڪستاني نٿا واپرائين.
اسان سڌو ڪار وڃي پوليس برانچ جي آفيس اڳيان بيهاري، ڪار مان لهي آفيس ۾ واسطيدار سيڪشن ۾ وياسين جتي ٻيا به پنجويهه کن پاڪستاني ويٺا هئا. اسان سڌا آفيس ۾ گهڙي وياسين. اسان کان ڪابه پڇا ڳاڇا ڪانه ڪيائين، رڳو اميگريشن وارو ڪاغذ پاڻ وٽ وٺي رکيائون ۽ چيائون ته جڏهن توهان بمبئي ڇڏي ٻاهر ڪيڏانهن وڃو ته اتي جي پوليس لاءِ اسان کان ليٽر وٺي وڃجو ۽ وري جڏهن موٽو ته هتي ساڳي ريت داخلا رکائجو. ٻي ڳالهه هيءَ به چيائون ته جيڪڏهن توهان موجوده هوٽل کي ڇڏي ٻي هوٽل ۾ رهڻ گهرو ته انهيءَ حالت ۾ اسان کي اطلاع ڪري اجازت وٺي پوءِ اتي وڃي رهجو. بهرحال پوليس ۾ انٽري (داخلا) ڪرائڻ جي ڪم مان آجا ٿي ٻاهر نڪتاسين ته دادا چيو ته پهريائين ته جٿي هوٽل ۾ ماني ٿا کائون ۽ پوءِ توهان کي منهنجي فيڪٽري تي ٿو وٺي هلان. اسان وراڻيو ته جيڪا توهان جي مرضي. هوٽل تائين پهچندي مون آسپاس تي نگاهه ڊوڙائي ڏٺو ۽ محسوس ڪيو ته هيڏي وڏي وسڪاري کانپوءِ به رستن تي پاڻي جو ڦڙو به نه هو. جڏهن اها ڳالهه دادا سان ڪيم ته دادا چيو ته اسان وٽ بمبئي ۾ اڪثر اهڙيون اوڙڪون وسنديون رهن پر پاڻي نيڪال وارين نالين ذريعي ترت نڪريو وڃي. جيڪڏهن نيڪال نالين جو اهڙو سٺو بندو بست نه هجي ته اسان بمبئي وارا ڪر سمنڊ جيڏي پاڻيءَ ۾ هجون. گاڏي اچي هوٽل وٽ بيٺي. هوٽل ۾ ويهندي دادا پڇيو ته آرڊر آءٌ ڏيان يا توهان ڏيندا. اسان چيو ته توهان ڏيو. آرڊر ڏيندي ڏيندي دادا هوٽل جا مڙئي طعام کڻي آرڊر جي لسٽ تي رکيا ته مون چيس دادا، آرڊر توهان نه ڏيو، آرڊر اسين پاڻ ٿا ڏيون. دادا چيو ته هاڻي نه. توهان پنهنجي چانس مس ڪري ڇڏي، انهي ڪري هاڻي اهو حق توهان کي نٿو ڏيئي سگهجي. هاڻي جو ڪجهه ايندو سو توهان کي کائڻو پوندو. جڏهن کاڌو ميز تي لڳو ته ميز ڀرجي ويئي. مون مسڪرائيندي ڊاڪٽر ڏانهن ڏٺو ۽ ڊاڪٽر مون کي ڏسندو رهيو. ڊاڪٽر کي چيم ته توهان ڊاڪٽر ماڻهن کي مشورا ڏيندا آهيو ته کاڌو گهٽ کائو ۽ گهٽ به ايترو جو نه کائڻ جي برابر، پر اڄ ڏسون ٿا اوهان جي ڊاڪٽري! کاڌي جي ميز تي گوشت ۽ ڪڪڙ سان ته ملهه ڪري وٺون پر هي ڀانت ڀانت جون سبزيون (ڀاڄيون) تن کي ڪير منهن ڏي. دل ۾ خيال ڪيم ته ههڙي موقعي تي دوست ڪيلا ۽ گوتم هجن جيڪي واهر ڪن_ بهرحال اسان پنهنجي ضرورت آهر ماني کاڌي ۽ دادا به اسان جي حال تي ڪرپا ڪري وڌيڪ کائڻ تي زور نه ڀريو. داد هوٽل جو بل ادا ڪيو ۽ اسان ڪار ۾ چڙهي اچي دادا جي فيڪٽري تي سهڙياسين.
هي ڪاٽن ريان ۽ ڪپڙي جي ___ وشن ۽ اينڊ سنز جي نالي سان سڏي ٿي ويئي ۽ هن ۾ ٻارڙن جا ڪپڙا به تيار ٿيا ٿي. هيءَ فيڪٽري ننڍڙي آهي ۽ هن ۾ اٽڪل پنجٽيهه مزدور ڪم ڪندا آهن. دادا جي هڪ ليڊي سيڪريٽري به آهي ۽ سندس آفيس ايئرڪنڊيشنڊ آهي. آفيس ۾ هڪ پاسي پلنگ به پيل هو، سو دادا چيو ته توهان ٿڪل هوندا ڇاڪاڻ ته رات جو دير سان پهچڻ ڪري سڪون واري ننڊ به نصيب نه ٿي هوندي. ڏينهن سڄو آفيس جا چڪر ڪاٽيندي هل هلان ۾ ڪاٽيو اٿوَ ان ڪري توهان هن پلنگ تي ليٽي ڪي گهڙيون آرام ڪري وٺو. انهيءَ دروان آئون چند دوستن رابطو ڪري توهان جي پهچڻ جو اطلاع ڏيئي ٿو وٺان. توهان اڃا ننڊ بس ڪري نه اٿندا ته اُهي دوست به پهچي ويندا. مون دادا کي وراڻيو ته دادا، اسان ننڊ جا ڏاڍا آهيون. هيءَ هڪ رات ڇا، پر اهڙين ٻن راتين جو لڳاتار اوجاڳو به اکيون ۾ آرس نه آڻيندو. ايئر پورٽ تي ڊيوٽي ڪندي ڪئين راتين جا اوجاڳا ڪاٽي چُڪا آهيون. اسان کي اوجاڳي ۾ ڪو نئون شينهن جو نهوڙيل ماري وڃي ته ٿي سگهي ٿو باقي ٻيو سڀ خير. ڊاڪٽر صاحب کي مون وارو اهو چئلينج مقابلو نه وڻيو، سو آهستي ڪري بُوٽ لاهي بستري دراز ٿي ويو. آءٌ ۽ دادا ڳچ تائين ويچار ونڊيندا رهيا سين.
ماضيءَ جون يادون ڪڙيون به آهن ته مِٺيون به. ويتر جو انهن ۾ وطن کان جدائي جي ڪڙاڻ شامل ٿيو وڃي ته اها ياد زندگي جو روڳ بنجيو وڃي. اهڙي حالت ۾ ماضيءَ جي ورجائڻ سان ڪچن ڦٽن تان ڪڙيون لهيو پون. دادا ڳالهين ڪندي ٻڌايو ته اُهي اصل ڪوئيٽا ۾ رهندا هئا. پوءِ اتان لڏي شڪارپور آيا. ورهاڱي وقت شڪارپور ڇڏي اچي هتي پهتا. هتي پهچڻ وقت ۽ ان جي شروعاتي ڏينهن ۾ ڪافي تڪليفون ڏٺائون ۽ سٺائون، پر پوءِ پنهنجي صلاحيتن ۽ پورهئي جي ڪري وڃي سکيا ٿيا.
دادا کي ٻه پٽ ۽ هڪ نياڻي آهي. سندس وڏي پٽ جو نالو وجئي آهي جنهن جا ٽي ڪارخانا آهن ۽ ننڍي پٽ جو نالو اشوڪ آهي، جنهن جا ٻه ڪارخانا آهن. سندس نياڻي به پنهنجي گهر رهندي آهي ۽ سندس ڇوڪرا به الڳ الڳ علائقن ۾ ايئر ڪنڊيشن گهرن ۾ رهندا آهن. هر سال ٻاهرين ملڪن ڏانهن گهمڻ ڦرڻ به وڃن. اشوڪ ته تازو سنگاپور مان ٿي موٽيو آهي. دادا جا ٻئي پٽ ڏاڍا سلڇڻا، فضيلت ڀريا ۽ با اخلاق آهن. هيڏي ساري دولت هوندي به منجهن ڪا وڏائي ۽ آڪڙ ڪانهي. اهو به ظرف آهي جيڪو ڪنهن ڀاڳوند کي ملي ٿو. ڪي ته اهڙيا پيٽ ڀريا به هوندا آهن جو مايا جي موهه ۾ ماڻپئي کي مٽي ويندا آهن. اها مايا ئي ڪهڙي جيڪا ماڻهوءَ کان ماڻهپو کسي وٺي.
دادا جي گهر واري يعني دادي ته اسان جي جيڪا خدمت ڪئي سا اسان ڪڏهن به وساري نه سگهنداسين. دادي جي پاٻوهه سان گڏ اهي چيز وارا پڪوڙا ته هر شام ياد ٿا اچن جيڪي دادي هٿ سان تيار ڪري کارائيندي هئي ___ مون ڪيترائي ڀيرا پنهنجي گهر واريءَ کي ڪيترا سامان وٺي ڏنا آهن ۽ چيز جا پڪوڙا تيار ڪرايا آهن پر انهن پڪوڙن جي لذت ئي ڪجهه اور هئي. دادا روز شام جو دادي کي سمجهائيندو هو ته سڀاڻي جي منجهند جي ماني ۾ هيءُ شيون ۽ رات جي ماني ۾ فلاڻا کاڌا تيار ڪجو. بوتلون فرج ۾ ضرور رکجو وغيره. دادا ڊاڪٽر راڄي کي سڏيندو هو، ڊاڪٽر راجو انهي ڪري اهو نالو سڀني جي زبان تي چڙهي ويو. هاڻي ته خط اچن ته انهن ۾ ڊاڪٽر راجو ئي لکيل هجي.

3

اسان دادا وٽ ويٺا هئاسين ته ايتري ۾ ڪو ماڻهو اندر آيو ۽ دادا سڃاڻپ ڪرائي ته هي اُتم آهي. اُتم سان گڏ ٻيو به ڪو همراهه ساڻ هو، پر نالو ياد نه رهيو اٿم. آتم ملندي ئي سوال ڪيو ته سنڌ مان ڪهڙا ڪتاب ساڻ آندا اٿئي؟ اتي تازو ڪهڙا ڪتاب شايع ٿيا آهن؟ مون ٻڌايومانس ته فلاڻا فلاڻا ڪتاب شايع ٿيا آهن ته الٽي وراڻي ڏنائين ته اهي ته مهينو اڳ ڇپيا آهن. انهن مان ڪن تي ته مون پنهنجي ڪتاب ۾ تبصرو به ڇپيو آهي ۽ اهو ڪتاب مارڪيٽ ۾ اچي ويو آهي. اچي ڏس هي ڪتاب. وري جو ٻڌايومانس ته مون صرف ٻه ڪتاب آندا آهن. هڪ منهنجو جپان، سنگاپور، ۽ بئنڪاڪ جو سفر نامون ۽ ٻيو بابا جي متعلق ڇپايل ڪتاب ته ترت وراڻيائين، ارباب صاحب وارو ڪتاب مون اڳي ئي پڙهيو آهي. هاڻي تو وارو سفرنامون ڏي. پر جهل ڳالهه ٻڌ! اوهين پڙهيل لکيل جوان مڙس سنڌ کان هتي آيا آهيو ۽ آندا اٿوَ صرف ٻه ڪتاب__ ايتري ۾ دادا چيس ته تون شانتي سان همراهن کان خبرون وٺ _ ڪ اچڻ سان لڳي وئين جهيڙي ۾. جهٽ ۾ وراڻيائين، ”جهيڙو ته هنن سان ضرور ڪبو. هيءُ ته منهنجي جهوني ڪامريڊ نور محمد جو پٽ آهي، هن سان نه جهيڙيندس ته پوءِ ڪنهن سان جهيڙيندس. ڀلا گوبند تون ئي کڻي ڏس ڄٽن جا ڪم، سنڌ کان آيا آهن ۽ ڪتاب به نه آندا اٿن. اهڙي حالت ۾ ساڻن جهيڙو نه ڪريان ته ٻيو ڇيا ڪريان.“ بهرحال اها ڳالهه اتي ڇڏيندي يڪدم چيائين، ”عبدالحئي سڀاڻي صبح پاڻ ڪونه ملي سگهنداسين، مون کي هڪ ضروري ڪم آهي. باقي سڀاڻي شام منهنجي گهر ماني کائينداسين. پرئين موڪل آهي سو سيتا سنڌو ڀون هلنداسين، جتي ٻين سنگتين سان توکي ملائبو ۽ پوءِ هر روز توکي بمبئي جو شيل ڪرائبو.“ ائين چئي پاڻ موڪلائي روانو ٿيو. سندس چند گهڙين جي انهي طوفاني گفتگو ۽ بعد جي مشاهدي مان مُون محسوس ڪيو ته اُتم هڪ آدرشي انسان آهي. هڪ مثالي قسم جو سماجوادي، طبيعت ۽ فطرت ۾ بلڪل سنئون سڌو straight Forward ۽ کرو انسان آهي. ٻيائي کي ته ٻن ڏيئي پاڙان پٽي اڇليو اٿس. جهڙو آهي ٻاهر جو صاف سٿرو تهڙو ئي اندر جو اجرو. سنڌ وطن سان سندس انس ائين آهي،

پاڻياري سر ٻهڙو، جر تي پکي جيئن
اسان آهي تيئن، ساجن رهيو روح ۾
شاهه ڪريم
يا

جيئن ڳنڍيون منجهه ڳنڍير تيئن مون من ماروئن سين.

اُتم هندستان ۾ ترقي پسند ادب جي لاءِ وڏي جاکوڙ ڪئي آهي. سنڌيءَ ٻولي جي مڃتا جو معاملو هجي يا سنڌي لپيءَ جو سوال، سنڌين جي آبادڪاري جي ڳالهه هجي يا سنڌي سميلن لاءِ پتوڙ، اُتم هر حال ۾ عملي طرح جاکوڙ ڪندو ڏٺو ويو آهي. هڪ سچي وابسته/ لاڳاپيل (Committed) ليکڪ کي ڏسڻو اٿو ته اُتم کي ڏسو. اُتم ”نئين دنيا“ مخزن هڪ عرصي کان ڪڍندو پيو اچي. پاڻ ڪيترن ئي ادبي ۽ تنقيدي ڪتابن جو مصنف به آهي. سندس گهر واري سندري به هڪ جڳ مشهور ڪهاڻيڪاره آهي. ٻنهي ليکڪ زال مڙس سنگ هڪ مثالي سنگ آهي.
جڏهن اُتم ويو ته دادا چيو، ”ٻڌءِ اُتم جون خبرون؟ پراڻو يار آهي. اڪثر وَر ڪندو رهندو آهي. ڪم ڪرڻ ۽ ڪم وٺڻ جو ڏانءُ اٿس. تازو آيو مون وٽ ته ڪتاب ترجمو ڪري ڏي. اهڙو پويان پيو جو نيٺ ڪتاب ترجمو ڪرائي ويو. ڪتاب ڇپجي مارڪيٽ ۾ اچي ويو آهي. توهان کي ان جي ڪاپي ڏيندس ۽ ڪجهه ٻيون ڪاپيون سنڌ جي دوستن لاءِ کڻي وڃجو.“
سج لهي چڪو آهي ۽ رات پنهنجا پر پکيڙڻ شروع ڪيا آهن. اسان دادا جي گهر آياسين جيڪو کار جي علائقي ۾ آهي. دادا جنهن عمارت ۾ رهندو آهي تنهن جو نالو آهي ڪرشنانواس. هن عمارت جي 12 نمبر فليٽ ۾ دادا جو گهر آهي. هن فليٽ نما گهر ۾ ويهندي ويچار ويڙهي ويم ته حياتيءَ جا به عجيب رنگ آهن. ڪٿي جا ماڻهو قسمت ڇڪي ڪٿي اچي پهچايا آهن. جلاوطني جي پيڙا ڀوڳيندڙ هي آدم زاد ڪيڏا نه قسمت جا ستايل آهن. هندستان جي هن تمام وڏي شهر ، بمبئي جي علائقي کار جي عمارت ڪرشنانواس جي فليٽ نمبر 12 ۾ سچ پُڇو ته سنڌ آباد آهي.
دادا جو هيءُ فليٽ جديد دور جي مڙني آسائشن سميت تمام سٺو سجايل آهي. هن وڏي عمارت ۾ لفٽ جي سهولت موجود نه هئي. انهيءَ ڪري داديءَ کي چاڙهيون چڙهندي ڏاڍي ڏکيائي ٿيندي هئي. پر دادا ته اسان کان به اڳ ڦڙتائي سان چڙهي ويندو هو. اسان ڳچ دير تائين اتي رهياسين ۽ ٻي ڏينهن جي مصروفيتن جي سٽا سٽيسين ڇاڪاڻ ته ايندڙ ڏينهن آچر جو هو ۽ آچر موڪل جو ڏهاڙو هو. ماني وغيره کائڻ کان پوءِ اشوڪ اسان کي هوٽل تي ڇڏي ويو.

بمبئي جو سير

ٻي ڏينهن صبح سوير دادا پنهنجي وڏي پٽ وجئي سان گڏ سهڙي آيو. اسان اڳ ۾ ئي تيار ٿيو اوسيئڙي ۾ ويٺا هئاسين. وجئي جي ڪار ۾ سوار اسان جتان به لنگهياسين ٿي دادا خاص جاين ۽ علائقن بابت ائين ٻڌائيندو هليو جيئن ڪو ٽوئرسٽ گائيڊ (سونهون) سياحن کي سمجهائيندو آهي. شيل ڪندي اسان پهرين ڊيري فارمز پهتاسين جيڪو هڪ وسيع ايراضيءَ ۾ ڦهليل آهي. هي فارم هندستان ۽ نيوزيلينڊ جي سهڪار سان قائم ڪرڻ جو مکيه غرض اهو آهي ته بمبئي جهڙي ڳتيل بين الاقوامي شهر جي کير جي ضرورتن کي پورو ڪري سگهجي. هن ڊيري فارم ۾ اندر هڪڙي ٽڪريءَ تي بهترين باغ رکيا ويا آهن. جيڪي سياحن لاءِ گهمڻ ڦرڻ ۽ فرحت ماڻڻ جو سامان آهن. هتي جي آبزرويشن پوائنٽ تي بيهڻ سان شهر جي وڏي حصي جو نظارو ڏسڻ ۾ آيو ٿي. جهڙيءَ ريت شڪر پڙيان ٽڪري تان اسلام آباد جو منظر ڏيکائي ڏيندو آهي. اسان هِن پوائنٽ تان ڪجهه فوٽو به ڪڍيا.
انهيءَ کانپوءِ نيشنل پارڪ وياسين جتي هڪ فلم اسٽوڊيو به آهي ۽ اڪثر ڪنهن نه ڪنهن فلم جي شوٽنگ ٿيندي رهندي آهي. پر جيئن ته اڄ آچر هئڻ ڪري موڪل جو ڏينهن هو انهيءَ ڪري شوٽنگ ته نه هئي باقي مختلف سيٽ ٺهيا جُڙيا رکيا هئا ۽ چار پنج جيپون به بيٺيون هيون. جن تي هندستاني فوج جون نمبر پليٽون ۽ مونو گرام لڳل هئا، شايد جنهن فلم جي شوٽنگ هلندڙ هئي سا فوجي نوعيت جي هئي.
انهيءَ کان پوءِ اسان تُلسي ليڪ (ڍنڍ) تي وياسين، جنهن مان سڄي بمبئي شهر کي پيئڻ جو پاڻي پهچايو ٿي ويو. تُلسي ليڪ کي ڏسي مون کي اسان جي ڪينجهر ڍنڍ ياد آئي ته ڪراچي جي سڄي شهر کي انهيءَ مان پاڻي پهچايو ٿو وڃي. ٻنهي ڍنڍن ۾ اها عجيب هڪجهڙائي آهي. ڪينجهر ڍنڍ سان ته مشهور رومانوي داستان نور ڄام تماچي وابسته آهي پر تُلسي ڍنڍ سان ڪنهن رومان جي نسبت جي ڪابه ڄاڻ نه پئجي سگهي.
تلسي ليڪ تان ٿيندا اسان سڌا ڪينري ڪَيوِز (ڪنري غارون يا گڦائون) آياسين. هي پٿر جي ٽُڪ جو عجيب هنر ڏٺوسين. پٿر کي ٽُڪي ڏاڍيون خوبصورت مورتيون ٺاهيون ويون آهن. جن ۾ ڪي مورتيون گوتم ٻڌ جون آهن ته ڪي وري داسين يا ٻانهين جون. هنن مورتن کي ڏسڻ لاءِ سوين سياح ڏيساور کان ڪهي هتي ايندا آهن. چيو وڃي ٿو ته اهي غارون اٽڪل اڍائي هزار سال پراڻيون آهن. هزارين سال اڳ به انساني هٿن ۾ چترڪاري ۽ مجسمه سازي جي مڻيا ۽ مهارت موجود هئي. افسوس صرف اهو آهي ته اُهي مهان صورت ساز تاريخ جي گهراين ۾ گم ٿي ويا آهن ورنه هن ننڍي کنڊ ۾ به ڪي مائيڪل انيجلو مجود هئا جن جي مترڪن ۽ ڇيڻين جي ڇهاءَ سان اڻ گهڙيا پٿر جاندار لڳندا هئا. اسان وٽ سنڌ ۾ مڪلي ۽ چوڪنڊي جي قبرستان ۾ پٿر تي ٿيل اُڪر جو ڪم ڪن شاهڪار هٿن جو کيل آهي پر انهن ڏات ڌڻين جي نالن جو نشان به تاريخ جي صفحن تي نٿو لڀي. بيشڪ تخليق جي عمر تخليقڪار کان زياده ٿئي ٿي. جيڪو هٿ تخليق کي ابديت عطا ڪري ٿو سو وقت جي ڌنڌ ۾ کوئجيو وڃي. ڪيڏو نه عجب الميو آهي تخليقڪار سان.
ڪينري ڪيوز جي انهن مورتين کي ڏسندي مونکي اُهي اڻ مئيون محبتون ۽ عقيدتون تصور ۾ ڦرڻ لڳيون جيڪي تخليقڪارن انهن جي تراشڻ وقت انهن کي آڇيون هيون.
جيئن هتي ڪافي گرمي محسوس ٿي رهي هئي انهي ڪري هاڻي واپس ورڻ جي ڪئيسين. اتان نڪري شهر مان ڦرندا گهرندا سڌا جوهو پيچ تي پهتاسين جتي سنڌين جي هڪ هوٽل سن _ اين_ سئنڊ Sun-N-Sand ۾ هر هڪ، هڪ هڪ ڊرنڪ ورتي. انهيءَ کان پوءِ وجئي چيو ته هتي ماني کائو ته به توهان جي مرضي پر جي منهنجي مرضي وٺو هلو ته توهان کي هڪ سک جي هوٽل تي ٿو ماني کارايان. ڊاڪٽر راجي ٺهه پهه وراڻيو ته بس اتي ٿا هلي ماني کائون. ڪار ۾ سوار ٿي سڌا اچي انهي هوٽل ۾ سهڙياسين. وجئي پنهنجي مرضي مطابق سڀني لاءِ آرڊر ڏنو. ماني ڏاڍي لذيذ هئي خاص طرح سيخ ڪباب ته واهه جا هئا. وجئي پنهنجي ڪارخاني ڏانهن روانو ٿيو پر ويندي ويندي اسان کي سينما هائوس تي ڇڏيندو ويو. ڇاڪاڻ ته اسان کي فلم ڏسڻي هئي. هتي فلم ”گانڌي“ هلي رهي هئي. جيڪا هونئن ته اسان وڊيو تي اڳي ئي ڏٺي هئي پر اسان کي اها تاريخي فلم وڏي اسڪرين تي ڏسڻ جي چاهت هئي. هيءَ پلازه نالي سئنيما جهوني فلمساز وي شانتا رام جي هئي. واقعي وڏي اسڪرين تي هن فلم جو تاثر ڪجهه نرالو هو.
اسان فلم ڏسي سڌا دادا جي فيڪٽري تي آياسين ۽ پوءِ اتان وجئي جي گهر آياسين جتي اسان جي رات جي ماني جو بندوبست ٿيل هو. وجئي جو فليٽ (گهر) تمام سٺي علائقي، پالي هلز ۾ واقع هو. وجئي جو فليٽ جنهن عمارت ۾ واقع هو، انهيءَ عمارت جي زمين ڪنهن وقت جڳ مشهور اداڪاره مينا ڪماري جي ملڪيت هئي. انهي وڪري ڪرڻ کانپوءِ ڪنهن ڪنسٽرڪشن ڪمپني اِهي فليٽ ٺهرايا. انهيءَ عمارت جي سامهون هڪ اهڙي ٻي عمارت به هئي. وجئي جي چوڻ مطابق انهيءَ عمارت ۾ ڪشور ڪمار ۽ ڪي ٻيا فنڪار رهائش پذير هئا.
اسان لفٽ ۾ چڙهي فليٽ تي پهتاسين. فليٽ اندران تمام سهڻي نموني سينگاريل ۽ سجايل هو جنهن مان رهندڙ جي نفاست ۽ ذوق جي عڪاسي ٿي ٿئي. وجئي جي گهر ۾ فلم ”ڪٿا“ وڊيو تي ڏٺيسين. وجئي جا ٻه پٽ آهن، جيڪي پڙهندا آهن. وجئي جي گهر واريءَ جو اصل ڳوٺ رتو ديرو سنڌ هو.
گھر جي سڀني ڀاتين اسان جي من جي گهرائين سان آڌرڀاءُ ڪئي ۽ اسان جي خدمت ۾ وسئون ڪونه گھٽايائون. هم وطنين جي وڇوڙي کانپوءِ هڪ ڊگھي عرصي ميلاپ ۾ ڪيڏو نه اتساهه هوندو آهي! رات جي ماني وجئي جي گھر کائي واپس هوٽل پهتاسين. صبح سوير اشوڪ اسان کي هوٽل تان کڻڻ آيو ۽ اسان ساڻس گڏ سندس ڪارخاني تي وياسين. هيءُ ڪارخانو دادا جي ڪارخاني کان وڏو هو. منهنجي اندازي مطابق اٽڪل سٺ ستر مزدور هتي ڪم ڪندڙ هئا. هن ڪارخاني ۾ ڪم ڪندڙ مزدورن ۾ گھڻائي عورتن جي هئي پر انهن ۾ هڪ به سنڌياڻي نه هئي، البته مردن ۾ ٻه ٽي سنڌي هئا. هن ڪارخاني ۾ ننڍڙن ٻارن جا ريڊي ميڊ ڪپڙا تيار ٿيا ٿي. هندوستان ڪپڙي ۽ فيشن جي لحاظ کان پاڪسان کان پٺتي آهي. پاڪستان جي وڏن شهرن ۾ جيڪا گهما گهمي ۽ رنگ روپ يا گليمر آهي سو هندستان ۾ گھٽ ڏسڻ ۾ آيو. ڪراچي ۾ جهڙا عاليشان بنگلا آهن تهڙا بمبئي ته ڇا پر ڪيترن وڏن شهرن ۾ ڪونه آهن. موٽرڪارن جو به جيترو تعداد اسان وٽ ڪراچيءَ ۾ آهي اوترو بمبئي ۾ ڪونهي. اسان جو ملڪ پرڏيهي مال گھرائڻ تي جيڪي ڪروڙها ڊالر صرف ڪري ٿو سي هندوستان ۾ ديسي سامان جي استعمال ڪري بچيو پون. اسان وٽ هڪ طرف لکين ماڻهو هڪ ويلي جي روٽي لاءِ به محتاج آهن ته ٻي طرف ڪروڙها روپين جي ماليت جي سينگار جا سامان (Cosmetics) يعني عطر، پرفيومس، ميڪ اپ وغيره جا قيمتي سامان ڏيساور کان درآمد ڪيا وڃن ٿا. هن ديس جي دولت پيدا ڪرڻ وارا لکين پورهيت تن جي لٽي لاءِ پريشان آهن ته چند ڏوڪڙن وارا خوشبوئن ۾ ٽٻ ٽٻن ۾ غسل فرمائين ٿا. اسان جي ملڪ ۾ امير ۽ غريب جي وچ ۾ وڏي اقتصادي وڇوٿي پيدا ٿي ويئي آهي ۽ جيڪا معمولي اصلاحن جي ذريعي ختم نٿي ٿي سگهي. اسان جو امير ماڻهو دنيا جي امير ماڻهن جي صف ۾ شمار ٿئي ٿو. اسان جي ملڪ جهڙو غريب ماڻهو به بنگلاديش ۽ آفريقن ملڪن کانسواءِ ورلي ڪٿي نظر ايندو. اسان وٽ ٻهراڙين ۾ نوخيز نياڻيون به ٻني ٻاري جو ڪم پنهنجي پشم جهڙن هٿن سان ڪن ٿيون ۽ ميلن جا ميل خاص طرح ڪوهستان ۽ ٿر ۾ پاڻي ڀرڻ لاءِ پنڌ ڪن ٿيون.
ڪوهستان ۽ ٿر کي گھمندي مون پنهنجي اکين سان اهڙا انيڪ نظارا ڏٺا آهن.
اشوڪ جي ڪارخاني جو چڪر لڳائي (Thumbs up) پي دادا جي ڪارخاني پهتاسين. دادا سندس مينيجر اسان سان گڏ ڇڏيو ۽ چيائينس ته مهمانن کي شهر جو سير ڪرائي اچ. اسان مينيجر سان گڏ شهر جي سير تي نڪتاسين. پهريان اسان جسلوڪ اسپتال آياسين جتي مون پنهنجي طبي چڪاس واسطي رزرويشن ورتي. هيءَ اسپتال هڪ سنڌي ڪٽنب ٺهرائي آهي. جسلوڪ ٻن لفظن جو مرڪب لفظ آهي. هڪ جسي ٻائي ۽ لوڪو (مرد) هنن جا ٺهيل مجسما پڻ موجود آهن. هيءَ اسپتال ويهه ماڙ آهي. ٿي سگهي ٿو ته دنيا جون وڏي کان وڏيون اسپتالون ٻيون به هجن پر مون ته هيستائين ههڙي وڏي اسپتال ڪٿي به ڪانه ڏٺي آهي. هن اسپتال ۾ علاج ۽ آپريشن وغيره جي سلسلي ۾ تمام جديد قسم جا آلات هتي موجود آهن. هندوستان جو مشهور فلمي اسٽار اميتاڀ بچن قلي فلم جي زخمي ٿيڻ کانپوءِ پهريان هن ئي اسپتال ۾ زيرعلاج رهيو. بعد ۾ کيس بيچ ڪئنڊي اسپتال منتقل ڪيو ويو. جتي کيس ان وقت جي وزيراعظم شريمتي اندرا گانڌي به پڇڻ آئي هئي. اهو صرف ان ڪري نه جو اميتاڀ هندوستاني فلمن جو بهترين هيرو آهي پر انهيءَ ڪري جو نهرو خاندان ۽ اميتاڀ خاندان جا پراڻا ذاتي تعلقات پڻ آهن.
اميتاڀ جو پيءُ هندوستان ۾ هندي ٻوليءَ جو وڏو ۽ نالير شاعر آهي. اميتاڀ صحتياب ٿيڻ کانپوءِ جن اهم شخصيتن جو ٿورو مڃيو تن ۾ پاڪستان جو صدر ضياءُ الحق پڻ هو جنهن تار ڪري سندس صحتيابي لاءِ دعا گھري هئي.
اسان جسلوڪ اسپتال ۾ بڪنگ ڪرائڻ کانپوءِ سڄي اسپتال جو تفصيلي چڪر لڳايو. انهيءَ کانپوءِ سمنڊ جي ڪناري مئرين ڊرائيو چوپاٽي ڏٺوسين ۽ انهيءَ بعد نيشنل ميوزم وياسين پر اهو بند پيو هو. جنهن ڪري ان کي اندران نه گهمي سگهياسين. انهيءَ بعد گيٽ وي آف انڊيا وٽ سمنڊ جي ساحل تي آياسين ۽ اتي ڪافي دير تائين ويٺا رهياسين. جتي ٻيا به ڪيترائي ڏيهي توڙي پرڏيهي سياح ويٺا سمنڊ جو نظارو ڏسي رهيا هئا. سمنڊ جي ساحل تي ويهندي مونکي ڪراچي ڪلفٽن ياد آيو. بمبئي ۽ ڪراچي ۾ ڪافي هڪجهڙائپ آهي. سمنڊ جا ساحل چاهي اهي ڪهڙي ملڪ ۾ به هجن ڏاڍا رومانٽڪ ٿين ٿا. آڪاش جيان وشال سمنڊ انساني يادن جا اڻ ڳڻيا سلسلا پنهنجي سيني ۾ سانڍيو ويٺو آهي. انهي ڪنارن جي ڀنل هوائن ۾ هزارين ۽ لکين محبت وارن جوڙن جا پيار ڀريا ٻول ۽ رس رهاڻيون گهوليل آهن. سمنڊ جي موجان موج مست لهرون اڄ به سرمستي سرگم ڇيڙي رهيون آهن پر اهي محبت واريون ڌڙڪندڙ دليون ڪيڏانهن ويون هليون؟ انهن سامونڊي ڪنارن تي ڪيترن وڻجارين پنهنجن ورن کي ورلاپ ڪيا هوندا ۽ ڪيترن مهريءَ تي مٿا رکي لڙڪ لاڙيا هوندا ۽ ڪيترن کوهن ۽ وائنٽن ۾ اکيون آڙائي اچڻ وارن کنڊ کيڙائن جا اوسيئڙا ڪيا هوندا. ڪيترين پرين پسڻ لاءِ ڏيا ٻاري باسون باسيون هونديون ۽ ڪيترن جي پلئو پائي اوساهون ڪڍيون هونديون! ڪي وڃڻ کان نه مڙيا هوندا ته ڪن ورڻ جي نه ڪئي هوندي. هنن بي زبان هوائن ۾ ڪيڏا درد ڪيڏيون پيراهون ۽ ڪيڏا ورلاپ آهن. اسان جي لطيف سائينءَ پنهنجي تخيل جي اک ۽ ڪن سان اهي ورلاپ ايئن محسوس ڪيا جو سندس اندر اٿلي پيو ۽ سڄو سر سامونڊي تخليق ٿي پيو.

سيئِي جوڀَنَ ڏِينهَن، جڏهن سَڄَڻَ سَفَرِ هَليا!
رُئان رَهنِ نه سُپرِين، آيَلِ! ڪَريان ڪِيئن؟
مُونکي چاڙهي چِيئَن، ويو وَڻِجارو اوهِري!

اُونهي ۾ اوهِرِي، جڏهن ويا جي؛
موٽِي ماڳِ نه آئِيا، ماءِ! سامُونڊِي سي؛
کارو تنِين کي، جيڪُسِ وَهُ ورِي ويو!

لَڳي اُتَرَ اوهِريا، سامونڊين سڙهه سنباهيا،
ننگ کڻي ناکڻا، ٿئا سڻاوا سير،
هينئڙي نت اڪير، کاري کيڙائن جي.

سمنڊ جي ساحل تان اٿي اسان ڀر واري هوٽل انٽر ڪانٽينينٽل تي آياسين جنهن کي هندوستان ۾ چون تاج محل . هي تمام وڏي ۽ خوبصورت هوٽل آهي. ڪراچي واري ڪانٽينينٽل هوٽل کان وڏي ۽ وڌيڪ سٺي آهي. اُتي ڪلاڪ کن ويهڻ کان پوءِ اسان واپس دادا گوبند جي ڪارخاني پهتاسين جتي دادا اسانجو اوسيئڙو ڪري رهيو هو، پوءِ دادا سان گڏجي سندس گھر آياسين. دادا جي گھر ماني کائيندي اوچتو لائيٽ ويئي هلي جنهن تي دادا گھر ۾ مرهٽڻ نوڪرياڻيءَ کي چيو ته هن فيوز کي ڊوميسٽڪ لائين سان گڏي ڇڏ ته هتي لائيٽ اچي ويندي. مونکي اها ڳالهه سمجهه ۾ نه آئي، سو دادا کان پڇيم ته پاڻ ٻڌايئن ته اسان وٽ هتي بمبئي ۾ لائيٽ جي ڏاڍي سهوليت آهي. هتي لائيٽ جا ٻه ڪنيڪشن آهن ۽ اُنهن جا ميٽر به الڳ الڳ آهن. هڪ کي چون ڊوميسٽڪ ۽ ٻي کي چون نيشنل، جڏهن هڪ لائين مان لائيٽ وڃي هلي ته ٻيءَ ۾ ضرور هوندي آهي تنهنڪري هتي لائيٽ نه هئڻ جو سوال ئي پيدا نٿو ٿئي. واقعي ڏاڍو عجب ۽ سهوليت ڀرو بندوبست آهي. جيڪڏهن بمبئي جهڙي اٿاھ ۽ ماڻهن سان ڳتيل شهر ۾ ٻه ٽي ڪلاڪ لائيٽ وڃي ته فليٽن ۽ چالن (بمبئي ۾ هڪ ڪمري واري فليٽ کي چون چال جنهن تي هندستان ۾ ڪافي فلمون به ٺهيل آهن مثلاً ڪٿا ۽ اپنا گهر) ۾ ماڻهو ڪر اصل پچي پون، پر لائيٽ جي هن سهوليت جي ڪري اهڙن سوڙهن فليٽن ۾ ڪي قدر آرام رهي ٿو ۽ ڪاروبار به متاثر نٿو ٿئي. هتي اسان کي ڪافي وقت ٿي ويو هو ۽ ٻي ڏينهن اسان جي ڳوٺ وارن سيٺ ڪندن ۽ ٻين ڏانهن جل گائون وڃڻو هو سو هاڻي دادا کان موڪلائي جل گائون جو پروگرام ٺاهي هوٽل روانا ٿياسين، ٻي صبح جو پروگرام هن ريت هو ته دادا صبح جو سوير اسان وٽ ايندو ۽ اسان کي اسٽيشن پهچائيندو.
اسان هوٽل پهچي جل گائون ٽيليفون ڪري سيٺ ڪندن کي ٻڌايو ته اسان هتان صبح جو اُسهنداسين ۽ ٽرين جي پهچڻ جي توهانکي سُڌ هوندي، اڃا به وڌيڪ خبر لاءِ دادا کي فون ڪري کائنس پُڇي وٺجو. اسان ڪُجھه سامان ساڻ نيڻ لاءِ ٺيڪ ٺاڪ ڪيو ۽ باقي سامان بئگن ۾ بند ڪري هوٽل ۾ رکي ڇڏيوسين ۽ هوٽل وارن کي پنهنجي هوٽل ڇڏڻ ۽ وري واپس اچڻ جي پروگرام کان واقف ڪيوسين
دادا گوبند صبح سوير سهڙيو ته اسان اڳ ۾ ئي تيار ٿيو ويٺا هئاسين. سندس ڪار ۾ بمبئي جي وڪٽوريا ٽرمينل (V.T) ريلوي اسٽيشن روانا ٿياسين. اسٽيشن پهچندي پهچندي دادا اسانکي بمبئي بابت ڪافي معلوماتي ڳالهيون ٻڌايون ته انڌيري، آري ڪالوني، بوري ولي، سانتا ڪراوز، بانڌرا، جوهو اسڪيم، جوهو کار، ماهيم، ڌاڌر، بائيڪلا، لال باغ، محمد علي روڊ، جي.جي اسپتال، چوٻاٽي، ميرين ڊرائيو، پالي هلس وغيره سڀ بمبئي جا مکيه علائقا آهن. دادا اهو به ٻڌايو ته هتي زمين جي ڏاڍي قلت آهي. جنهن ڪري پلاٽن ۽ فليٽن جي ڳري قيمت آهي. هتي ڪافي رهائشي علائقا اهڙا آهن جتي سمنڊ کي سُڪائي اُتي انساني وسنديون قائم ڪيون ويون ۽ اهو سلسلو اڃا تائين جاري آهي. اسان کي ڪيترن دوستن ٻڌايو ته بمبئي ۾ فليٽ سسٽم کي سنڌين عام ڪيو جي نه ته اڳ ۾ فليٽ سسٽم جو ايترو رواج نه هو. بمبئي ۾ انهي فليٽ سسٽم جي ڪري ڪيتريون چوڻيون مشهور ٿي ويون آهن جن ۾ هيءَ چوڻي عام آهي:

”چت ڪسي ڪي اور بت ڪسي ڪي مگر گهر همارا“

بمبئي جي سڄي شهر ۾ صرف هڪ ميڊيڪل ڪاليج آهي، جنهن جو نالو آهي ”گرانٽ ميڊيڪل ڪاليج“. بمبئي جي آدمشماري 82 لک آهي. جڏهن ته ڪراچي جي آدمشماري 50 لک آهي پر پوءِ به ان ۾ ٽي ميڊيڪل ڪاليج آهن:

1 سنڌي ميڊيڪل ڪاليج
2 اردو ميڊيڪل ڪاليج
3 ٽيون آغا خان ميڊيڪل ڪاليج.

بمبئي شهر ۾ وڏي ۾ وڏي مسجد ذڪريا مسجد آهي. بمبئي ميونسپل ڪارپوريشن جو هن وقت ميئر سوهن سنگهه بيدي آهي ۽ بمبئي جو شيرف ڪُجھه سال اڳ فلم اداڪار دليپ ڪمار هو. راھ ويندي دادا اسانکي هٿ جو اشارو ڪري ٻڌايو ته اخبار ٽائيمس آف انڊيا جي آفيس هوءَ آهي. اهڙيءَ ريت ڳالهيون ڪندي اچي ريلوي اسٽيشن پهتاسين. پراڻي نموني جي هيءَ ريلوي اسٽيشن پکيڙ ۾ ايتري وڏي هئي جو اُن کي گھمڻ لاءِ پورو هڪ ڏينهن کپي. آءٌ ڊاڪٽر راڄو ۽ دادا سامان کڻي اسٽيشن اندر پليٽ فارم ٽڪيٽ وٺي پهتاسين. دادا اسانکي ٻڌايو ته ٽڪيٽ اتي رکي جنهن به ڪلاس ۾ گنجائش ڏئين، جنهن پليٽ فارم تي جل گائون لاءِ ريل اچڻي هُئي اتي تمام گھڻي رش هُئي. هيتري ساري رش ۽ ڀيڙ ڏسي مٿو ٿي چڪرايو ته هيترا سارا ماڻهو ريل ۾ ڪيئن سمائبا ۽ ڪهڙيءَ ريت ريل ۾ سوار ٿي سگھبو.
هونئن به مونکي پاڪستان ۾ ريل ۾ سواري نه ڪندي تيرهن سال ٿي ويا آهن، البته ملڪ کان ٻاهر هڪ دفعو آئون ۽ عبدالعليم سنگاپور کان ڪوالالمپور ٽرين ۾ ويا هُئاسين پر اُها ٽرين نٿي لڳي ڄڻ ته هوائي جهاز هو. دل پئي چاهيو ته اڃا پيا سواري ڪريون. بهرحال هتي ڀيڙ جو اهو عالم ڏسي مونکي هڪ واقعو ياد آيو ته هڪ دفعو آءٌ ڪراچي هوائي اڏي تي صبح جي حج فلائيٽ لاءِ ڊيوٽي ڏيئي رهيو هوس ۽ منهنجو سڄو عملو سٺيءَ ريت پنهنجي فرض ادائي ڪري رهيو هو ته جيئن جلد مسافرن کي فارغ ڪجي، هونءَ به حج فلائيٽ تي سڀئي کاتا اها ڪوشش ڪندا آهن ته حج فلائيٽ جلد رواني ٿئي ۽ ڪابه شڪايت وغيره نه ٿئي، ٻيو ته انهيءَ فلائيٽ ۾ اُنهي وقت جو وزيرِ داخله محمود هارون به حج وفد وٺي وڃي رهيو هو، تنهن ڪري سارو عملو جانفشاني کان ڪم وٺي رهيو هو، جمبو جهاز هو، انهي ڪري مسافرن ۽ انهن کي الوداع چوڻ وارن جي گھڻائي هُئي. عملي جا ماڻهو ۽ مسافر هيڏانهن هوڏانهن تيزيءَ سان ڊوڙي ڊڪي رهيا هئا، پر ڏٺم ته هڪ مسافر اڪيلو اڪيلو ويٺو آهي ۽ روئي رهيو آهي. جيئن ته آءٌ اسٽاف جي ڪم ڪار جي نظرداري ڪري رهيو هوس، سو انهي مسافر تي نظر پوڻ شرط ڏانهن ويس ۽ پُڇيم : ”توهان ڇو پيا روئو؟“ ته همراه ڪوبه جواب نه ڏنو. ٻه ٽي ڀيرا پڇڻ تي روئندي روئندي همراه ڪنڌ مٿي کنيو پر واتان وائي به نه ورايائين. همراه ڪو ڪُراڙو پٺاڻ ٿي لڳو ۽ هٿ ۾ حج پاسپورٽ هوس. کانئس پاسپورٽ وٺي ڏٺم ته نالو هو تارا گلاب خان ۽ سرحد جي قبائلي علائقي سان واسطو رکندڙ هو. مون پنهنجي هيڊ محرر (جنهن کي هوائي اڏي تي چون ديوان) کي سڏ ڪيو جيڪو به پٺاڻ هو ۽ نالو هوس محمد خان، کيس واردات کان واقف ڪيوم ۽ چيومانس ته تون پڇينس ته آخر ڳالھ ڇا آهي ۽ هو ڇو روئي رهيو آهي. سو محمد جان وڌي ساڻس ڳالهايو ۽ ڪافي دير جي گفتگو بعد ڏٺم ته محمد جان کلڻ شروع ڪري ڏنو. پڇانس کڻيو ته ٻڌائي ڇا آهي ته اچيو ٽهڪڙن ۾ پوي. نيٺ ٻڌايائين ته سائين هيءُ همراه صوبه سرحد جي قبائلي علائقي سان واسطو رکندڙ آهي کيس رواني ڪرڻ وارا هتي لائونچ تائين پهچائي ويا آهن، ڇاڪاڻ ته هتي مسافرن کان سواءِ ٻئي ڪنهن کي اچڻ جي اجازت ڪونهي، انهي ڪري همراه اڪيلو رهجي ويو آهي، ٻي ڳالھه ته هيءُ همراه بنهه صفا ڪو ٻهراڙيءَ جو آهي ۽ ڪڏهن گھر کان ٻاهر نه نڪتو آهي. سڄي حياتي پورهئي سان ميڙيل موڙي سيڙائي حج تي ٿو وڃي. هتي هيڏي ساري رش ڏسي وائڙو ٿي ويو آهي ۽ سمجھي ٿو ته هيڏي ساري رش ۾ هن کي هوائي جهاز ۾ جڳهه ڪانه ملندي ۽ هو حج جي زيارت کان محروم رهجي ويندو. وري وٽس ايترا پئسا ڪڏهن گڏ ٿيندا جو هو حج ڪري سگھندو. انهي گھٻراهٽ ۽ نراسائي ۾ ويٺو روئي. مون اها ڳالهه ٻڌي محمد جان کي چيو ته تون هن کي هڪدم وٺي سڀني ڊپارٽمينٽس مان ڪليئرنس ڪرائي جهاز تائين پهچائي پوءِ موٽي اچ. ڏسجان ته هن ويچاري کي ڪا تڪليف نه ٿئي ۽ پڻ جهاز ۾ اسٽيورٽ ۽ ايئرهوسٽس کي چئج ته هن مسافر ويچاري جو خيال رکن.
سو هتي به ايڏي ساري پيهو پيھه ڏسي مونکان رهيو نه ٿيو، سو دادا کان پڇيم، ”دادا ڇا بمبئي کان جل گائون ڪا ايئر سروس آهي؟“ دادا ڳالهه سمجھي ويو سو مُرڪي وراڻيائين، ”جل گائون ته نه پر اورنگ آباد ڏانهن ايئر سروس وڃي ٿي، پر توهان ڳڻتي نه ڪريو توهان لاءِ هتي ئي آءٌ پاڻهي ٿو بندو بست ڪريان“ مون کي ڪُجھه آٿت آئي. دادا ڪنهن ريلوي آفيسر سان ڳالهايو جنهن چيو ته توهان کي فرسٽ ڪلاس ۾ ٻه جڳهيون وٺي ڏيندس. ريل آئي، دادا وري به وڃي اُنهي ريلوي آفيسر سان ڳالهايو ۽ پوءِ اسان کي وٺي ريل جي اُنهي دٻي ۾ جنهن ۾ اُهي ڄاڻايل ٻه نمبر هُئا تنهن تي آڻي ويهاريائين. ٿوري دير کان پوءِ اهو ساڳيو ئي ريلوي آفيسر آيو جنهن دادا سان سنڌيءَ ۾ ڳالهايو. دادا اُنهيءَ کي اسان ڏانهن اشارو ڪندي ٻڌايو ته اُهي ٻه همراه هي آهن. جنهن تي ريلوي آفيسر اسان کي ٻه ٽڪيٽ ڏنا ۽ چيائين، ”ڀائو! آءٌ به سنڌي آهيان. جيستائين منهنجي ڊيوٽي آهي تيستائين رهاڻ ڪندا هلنداسين. دادا اسانکي چيو ته آءٌ وڃيو ٿو سيٺ ڪُندن کي فون ڪري ٻُڌايان ته توهان کي هن ٽرين جي ڪهڙي دٻي ۾ ويٺا آهيو. پاڻ ريل جي ڪُولين کي به سمجھائي ڇڏيائين ته ڪهڙي اسٽيشن تي اسان کي ماني ۽ ڪهڙي اسٽيشن تي شام جي چانهه پهچائن ڇو ته ڊگھي سفر ڪري تڏهن جل گائون ڪافي دير کان پوءِ پهچندي. ريل جي سيٽي وڳي. دادا اسان کان موڪلائي هيٺ لٿو. اسان اُتي در مان ڏٺو ته دادا ڪافي دير تائين اسان ڏانهن ڏسندو هٿ لوڏي الوداع ڪندو رهيو. دادا جي هٿ کي هوا ۾ لُڏندي منهنجي تصور ۾ اُهي سوين ۽ هزارين هٿ ڪڻڪ جي سونن سنگن جيئن لُڏندا نظر آيا جيڪي پيار ۽ اُڪير جون دل ڏاريندڙ يادون کڻي سنڌ مان ويندڙ سنڌين جي قافلن کي الوداع چئي رهيا هئا. هيرآباد حيدرآباد ۽ ڪراچيءَ جي سرهاڻ ڀريل راتين ۾ انهي سمي ڪيڏو نه نراس، اوندهه ۽ سراپ هو. مون کي ياد آهي هن سفر دوران مون هڪ ڪُراڙي سنڌي هندوءَ کان پڇيو؛
”ڪاڪا! پنهنجي ڌرتيءَ کان ڌار ٿيڻ کان پوءِ توهان پاڻ کي ڪيئن ٿا محسوس ڪيو؟“
منهنجي هن سوال سندس زخمن جون مڙيئي ڪڙيون لاهي ڇڏيون. ڏٺم ته همراهه سڏڪن ۾ اچي پيو آهي ۽ نيڻن مان نيرن جي بارش پئي ٿئي. ايڏو ڪو جھڄيل جيءُ هئس جو سارو بدن اکيون هُجيس ها ته به نيرَ نه روڪجن ها. هِن جو اِهو حال ڏسي منهنجي هنيانءَ ۽ اکين تي به ڪڪرن جا ڪارونڀار اچي مِڙيا.

ڪوجو اٺس مِينهن، آريءَ جي عشق جو،
راتيان روئي رت ڦڙا سُک نه سارو ڏينهن،
ٻاروچاڻو نينهن، متان ماٺو نه ٿئي.
لطيف

4

اسان موٽي اچي پنهنجين سيٽن تي ويٺاسين. هيءَ ريل به پاڪستان ۾ هلندڙ ريلواين جھڙي ئي هئي. هن جو فرسٽ ڪلاس به تقريباََ پاڪستان ريلوي جي فرسٽ ڪلاس جھڙو هو. (البته هِن وقت پاڪستاني ريلوي جو فرسٽ ڪلاس ڇا آهي تنهنجي ڪابه سُڌ ڪونه اٿم ڇاڪاڻ ته ريل ۾ سواري ڪئي ورهيه ٿي ويا آهن.) بمبئي کان جل گائون جو فاصلو چار سوء ويهه ڪلو ميٽر آهي جيڪو اٽڪل ست ڪلاڪ وٺي ٿو.
بمبئي کان جل گائون تائين مکيه اسٽيشنون هي آهن؛
1- دادر، 2- ڪلياڻ، 3- ايگت پوري،
4- ناسڪ، 5- سن سارڊ، 6- چاليس گاون
اُنهي کان پوءِ اچي ٿو جل گائون. انهيءَ کان علاوه وچ ۾ ننڍيون ننڍيون ٽيشڻون ٻيون به گھڻي ئي آهن.
بمبئي کان وٺي جل گائون تائين سارو علائقو باراني آهي. هتي پوک صرف مينهن تي ٿئي. اسان کي رستي ۾ ڪٿي به بئراج، واهه يا ڪَسي به نظر نه آئي. ڪٿي ڪٿي کوهن تي ٻه ٽي ايڪڙ آباد نظر آيا ۽ بس. مينهن جي منڌ هئي اِنهي ڪري اوهيرا ڪيو پي وسيو. بمبئي کان وٺي جل گائون تائين رڳي وسڪار هئي. جڏهن واپس ورياسين ته اُن وقت به وڏڦڙو پي وٺو. ٻاهر ڪٿي به ساوڪ سبزي نه هئي نه ته ڪر ڪافي مزو اچي ها.
سنڌي ريلوي آفيسر اسان جي ماني کائڻ کان پوءِ آيو ڳچ دير مارڪو ڪيائين. سادو سڌو ماڻهو پئي لڳو. سنڌ جون ۽ اسان جون ڪافي خبرون پُڇيائين. ڪلاڪ کن کان پوءِ اسان کان اجازت ورتائين ڇاڪاڻ ته هن کي اڳئين اسٽيشن تي لهي واپس بمبئي وڃڻو هو. هُو بمبئي ۾ رهندو هو.
آءُ هاڻي ڪجھه ساهي پٽڻ لاءِ برٿ تي چڙهي ليٽي پيس. ننڊ اچڻ جو امڪان نه ڏسي اسٽيشن تان ورتل اخبارون کڻي پڙهڻ لڳس. هيٺ ڏٺم ته ڊاڪٽر راڄو ڪنهن ماڻهوءَ سان سنڌيءَ ۾ ڳالهائي رهيو آهي. شايد ڪنهن ريلوي اسٽيشن تي ريل بيٺي هئي اتان چڙهيو هو. همزبان هُجڻ ۾ به ڪيڏي ڇڪ آهي. آءُ هيٺ لهي آيس ته ڊاڪٽر صاحب اُنهي همراهه سان سڃاڻپ ڪرائيندي چيو ته هيءُ ڀاءُ اڳئين اسٽيشن تان چڙهيو آهي ۽ اڳتي پوني ڏانهن وڃي رهيو آهي. اُنهي همراهه ٻڌايو ته هو اصل حيدرآباد جو آهي ۽ هن وقت سرڪاري نوڪري سان گڏ مڇي پَلي جو واپار به ڪندو آهي.جنهن تي مون چيس ته اسان ٻُڌو آهي ته هتي پَلو ٿئي ئي ڪونه ۽ هِتي جا سنڌي اڃان پيا پَلي کي سارين. تنهن تي پاڻ وراڻيائين برابر اسان درياهه شاهه کي اڃان پيا ساريون پر هتي سامونڊي پلو ٿئي جيڪو اسان سڄي هندستان ۾ سپلائي ڪريون. سمند جي پلي ۾ اُها لذت ۽ شيريني نه آهي جيڪا مٺي (درياه) جي پلي ۾ ٿئي.
اسان شام جي چانهه پيتي. اسان جي منزل هاڻي جلد اچڻ واري هئي، جنهن ڪري سامان ٺيڪ ٺاڪ ڪري تيار ٿي ويٺاسين. جل گائون پهچڻ جي احوال ڏيڻ کان اڳ آءُ پنهنجن پاٺڪن کي جل گائون جي دوستن جو سرسري ذڪر ٻڌائڻ مناسب ٿو سمجھان. اسان جي ڳوٺ ٻني ضلع ٺٽه ۾ هڪ هندو ڪُٽنب رهندو هو جنهن سان اسان جا بنهه ويجھا لاڳاپا هوندا هئا. ورهاڱي کان پوءِ اُهي همراهه هندستان هليا آيا. سندم والد صاحب ارباب نور محمد پليجي ۽ اسان جي ڳوٺ جي مولوي حاجي محمد حسن سان ڳچ وقت تائين سندن خط و ڪتابت ٿيندي رهي پر پوءِ ٻاونجاهه ٽيونجاهه کان اِها به بند ٿي وئي. پاڻ ۾ ڪُل ست ڀائر هئا ۽ سندن نالا هئا؛
1- سيٺ مولچند
2- سيٺ آسنداس
3- سيٺ ڪندن
4- سيٺ شيام داس
5- سيٺ منگھن
6- سيٺ چوئٿرام
7- سيٺ تلسي داس
آءُ به ڪيترائي ڀيرا ٻاهر ويس ۽ دوران سفر هندستان مٿان پرواز به ڪيم پر ڪڏهن به هندستان ۾ اسٽاپ نه ورتم، جي نه ته بئنڪاڪ، سنگاپور، ڪوالالمپور، هانگ ڪانگ، منيلا يا ٽوڪيو ويندي بمبئي يا دهلي جو اسٽاپ وٺان ها ته ٿورڙي خرچ ۾ اِهي ٻئي شهر گھمي وٺان ها. هندستان ۽ هندستان ۾ ڳوٺ وارن کي ڏسڻ جي هيڪ ڇڪ ته ڏاڍي هيم پر انهن جو ڪوبه پتو پار نه هُيم. هڪ ڀيري عجب اتفاق ٿيو. شري وليرام ولڀ سان رهاڻ ويٺي ڪيم ته پاڻ ٻڌائين ته هيرآباد ۾ مسٽر نورمحمد نالي هڪ فوٽوگرافر آهي، جنهن کي سندس هڪ دوست ڪندن خط لکيو آهي جنهن ۾ توهان جي والد صاحب جو تمام گھڻو ذڪر ڪيل آهي. توهان هاڻي جڏهن ٻيهر پنهنجي والد صاحب بابت ڪتاب ڇپرايو ته اُنهي ۾ اِهو خط ضرور ڇاپجو. آءُ انهي وقت ئي وليرام کي ساڻ ڪري مسٽر نورمحمد وٽ آيس جنهن اسان کي اُنهي خط جي فوٽو ڪاپي ڏني ۽ ڀاءُ ڪُندن ۽ ٻين جو احوال به ٻڌائين. اِنهي کان پوءِ مون کي اِنهن همراهن جي پارپتن جو پتو پيو ۽ مُون پڪو پهه ڪيو ته جڏهن به هندستان ويس ته اِنهن همراهن کي ڏوري ڏسندس.سو اِنهي مَن اُڇل هاڻي گھيلي اچي جل گائون ڀيڙو ڪيو هو.
منهنجو ڄم اڻيويهه سوء پنجيتاليهه جو آهي ۽ اسان جي ڳوٺ مان هندوئن جي لڏ پلاڻ 1947ع ۾ ٿي هئي. جيئن ته آءُ ان وقت صرف ٻن سالن جو صغير هئس اِنهي ڪري اُها واردات ڪُجھه به ياد نه اٿم. اڄ جو ڪجھه اُنهي وقت، حالت ۽ ماڻهن بابت ڄاڻان ٿو سو بابي مرحوم ۽ ٻين وڏڙن کان ٻڌل آهي. هندستان اُسهڻ کان اڳ ڳوٺ وارن کان اِنهي ڪٽنب بابت گھڻي معلومات گڏ ڪري ڊائري ۾ لکي ڇڏي هُيم. ۽ ذهني طور تي ايتري قربت پيدا ڪري ورتي هيم جو هتي پهچندي ڪابه اجنبيت/ اوپرائپ محسوس نه ٿيم.ريل جل گائون ريلوي اسٽيشن تي پهتي. آءُ ۽ ڊاڪٽر راڄو هيٺ لٿاسين.ڪافي وڏو پليٽ فارم هو. پري کان ڏٺم ته اٽڪل ٻارهن چوڏهن همراهه تکا تکا ڌوڪيندا اسان ڏانهن پيا اچن. تمام گھڻي سِڪ ۽ پاٻوهه سان اسان کي ڀاڪر پائي مليا. ننڍا سڀئي پيرين پئي ڏاڍي ادب سان مليا. محبت ۽ گرم جوشي جي انهيءَ ماحول ۾ اسان جي دلين جون ڌڙڪنون تيز ٿي ويون. ڪجھه دير ته سناٽي واري ماحول ۾ رڳو هڪ ٻئي کي گھُوريندا رهياسين. نيٺ مون سانت کي ٽوڙيندي کانئن پڇيو ته توهان اسان کي سُڃاتو ڪيئن؟ اُنهيءَ تي پاڻ جواب ڏنائون ته توکي خبر ناهي ته تنهنجي شڪل بلڪل تنهنجي والد صاحب جھڙي آهي. اسان ته ائين ڀانيون پيا ته ارباب نورمحمد اسان جي سامهون بيٺو آهي. اسان کي ارباب صاحب جي اها تصوير به ياد آهي جڏهن هو ڪراچي بندر تي اسان کي اکين ۾ ڳوڙها آڻي رخصت ڪري رهيو هو ۽ ڪراچي ۾ ايستائين ترسيل هو جيستائين اسان روانا نه ٿياسين. صرف انهي ڪري ته متان اسان کي ڪا تڪليف پيش اچي. اڄ اسين ائين ڀانيون پيا ته ساڳيو ارباب اسان جي پر گھور لهڻ آيو آهي. ڀاءُ ڪندن مل اسان جو ٻين سان تعارف ڪرايو ۽ مون وري ڊاڪٽر راڄي سان هن جو تعارف ڪرايو.
اسان هاڻي پليٽ فارم ڇڏي ٻاهر نڪتاسين ۽ ڪارن ۾ سندن گھر ڏانهن روانا ٿياسين. جل گائون جي رستن تان هلندي هلندي هڪ ٽه ماڙ عمارت آڏو اچي بيٺاسين، جيڪا سندن پنهنجي جڳهه هئي، جنهن ۾ ٽي چار ڪٽنب رهندا هئا ۽ باقي ڪٽنب ٻين هنڌن تي رهندا هئا. اسان ڪافي دير ڪچهري ڪندا رهياسين. سيٺ ڪُندن مل ٻڌايو ته سندن وڏو ڀاءُ سيٺ مولچند هتان کان ويهه ميل پري بوسال ۾ رهندو آهي، جيڪو صرف اسان سان ملڻ واسطي هتي آيل هو ۽ ان سان گڏجي بوسال وڃڻو آهي. اسان کين پنهنجي پوري پروگرام کان واقف ڪيو ته اسان کي ڪڏهن بمبئي کان ڪولمبو وڃڻو آهي ۽ اڳيان به ڊگھو سفر آهي. هتي جل گائون ته صرف سندن هيڪ جي ڇڪ ڇڪي کڻي آئي هئي. مون ٻڌاين ته اسين ٻه چار ڏينهن جيڪي هتي آهيون سي اوهان جي حوالي آهن جيڏانهن به وٺي هلو. سيٺ ڪُندن مل چيو ته هاڻي آرام ڪريو ڇاڪاڻ ته توهان به ٿڪل هوندا. باقي حال احوال سڀاڻي ڏبا وٺبا. آءُ ڊاڪٽر راڄو - سيٺ مولچند جيڪو اسان جي آجيان لاءِ آيو هو مهمان خاني ۾ رهجي وياسين ۽ باقي ٻيا سڀ موڪلائي روانا ٿي ويا. هونءَ ته اڪثر ٻي جي بستري ۽ ٻي جي گھر ۾ ننڊ بنهه مشڪل سان اچي پر هتي ته پنهنجائپ جو اُهو احساس هو جو ڪا شئي ڌارين نه پي لڳي، انهي ڪري الله توهار ڪري اکيون پوريونسين ته ننڊ ورائي ويئي.
صبح ننڊ مان سجاڳ ٿي ڏٺم ته ڊاڪٽر راڄو ۽ سيٺ مولچند بلڪل تيار ٿيو ويٺا هئا. ڊاڪٽر صاحب مون ڏانهن نهاريو ۽ دستور مطابق سلام ڪيائين ۽ چيائين ته ناشتو تيار آهي؛ صرف تنهنجي تيار ٿيڻ جو انتظار آهي. سيٺ ڪندن به ٻه ٽي چڪر هڻي ويو آهي. آءُ جلدي وهنجي سهنجي تيار ٿي آيس ته ماني به لڳي چڪي هئي. ناشتو ڪري ٻاهر نڪتاسين. اسان سيٺ ڪندن جي ڪار ۾ چڙهياسين جنهن کي سيٺ تلسي داس جو پٽ مڪيش هلائي رهيو هو. اسان سان گڏ سيٺ ڪندن، سيٺ مولچند ۽ سيٺ چوئٿرام هئا. پهريائين اسان کي پنهنجن دڪانن ۽ ڪارخانن تي وٺي ويا. سيٺ مولچند بوسال ۾ رهندو آهي باقي سيٺ ڪندن مل ۽ سيٺ تلسي داس ۽ ٻيا سڀ جل گائون ۾ رهندا آهن ۽ مختلف ڌنڌا ۽ واپار ڪندا آهن. سيٺ ڪندن ۽ تلسي داس وڏي پئماني تي ڊيري جو ڌنڌو ڪندا آهن ۽ سيٺ چوئٿرام ۽ سيٺ منگھن لال وري ڪوئلي جو وڏو واپار ڪندا آهن. سيٺ چوئٿرام جي ڪوئلي جي فرم جو نالو سنڌ ڪول ڪمپني آهي. باقي سيٺ آسنداس ۽ شيام داس اسٽيشنري ۽ ڪئٽلري جو ڌنڌو ڪن. اسان سندن سڀ دُڪان ۽ ڊيپو ڏٺا. سندن واپار تمام سٺو هلندڙ آهي ۽ ڏاڍا سُکيا ستابا آهن. سندن چوڻ موجب پهريائين ڪجهه تڪليفن جا ڏينهن ڏٺائون پر پوءِ جلد سُٺن ڪاروبارن جا ڌڻي ٿي ويا.
سنڌي هندو ته واپار جو بادشاهه آهي. سنڌ ورڪين جي هاڪ به مُلڪان ملڪ پکڙيل هئي. جل گائون ڪافي وڏو شهر آهي. آءُ ڀانيان ٿو سکر جيڏو ٿي ويندو. انهيءَ کان پوءِ اسان کي شهر جي سير تي وٺي ويا. شهر ۾ ڪلب، سوئمنگ پول، مل ايريا، باغ، تلاءُ سنڌي ڪالوني ۽ امر شهيد ڀڳت ڪنور سينٽر، هتي سنڌين پنهنجي چندي سان ٺهرايو آهي. هيءُ سينٽر ڏسي خوسي ٿيم پر پنهنجي ماڻهن جي حال تي ملال ٿيم ته اسان وٽ شهيد ڀڳت ڪنور جھڙي صوفي منش انسان لاءِ جيڪو ڳائڻ کان پوءِ مليل پئسا ضرورتمندن اڳيان مسلمان ۽ هندو جي فرق کانسواءِ ڦهلائي ڇڏيندو هو، ڪابه يادگار قائم نه ڪئي ويئي آهي. امر ڀڳت ڪنور ته سنڌ جي مٽيءَ جو جُڙيل هو ۽ اِنهي مٽي ۾ دفن ٿيو پر نفرتن جي هِن نگر ۾ ههڙي معصوم انسان کي محبت جي مڃتا نه ملي سگھي. اُهي هٿ ڪيڏا نه ظالم، بي رحم ۽ ڪٺور هئا جن ههڙي پوتر ۽ پاڪ شخص کي شهيد ڪيو. امر ڪنور ته شهيد ٿي ويو پر هُن جنهن محبت ۽ ايڪتا جا گيت ڳايا اُهي اڄ به زنده آهن. هُن جنهن پيار جي سُرهاڻ کي نگر نگر ڦهلايو سا اڄ به زنده آهي اڄ جو سنڌي امر شهيد ڪنور کي پنهنجي ميراث ٿو سمجھي ۽ کيس جيءَ ۾ جايون ٿو ڏي. سنڌ اندر هليل قومي سجاڳي جي هلچل ماضي جي نفرتن جي ڪڙاڻ کي گھڻو گھٽائي بي اثر بنائي ڇڏيو آهي. اهو وقت ڏور ناهي جو سنڌي پنهنجي وڃايل وٿ واپس ورائي وٺندا ۽ پنهنجي راڄ ڀاڳ جا ڌڻي پاڻ ٿيندا. پوءِ ڪابه قوت سنڌ جي ريڊيو تان ڀڳت ڪنور جي ڪلام نشر ٿيڻ کي روڪي نه سگھندي.
سنڌي هندوئن سنڌ جي مختلف شهرن ۾ مثلاََ حيدرآباد، ڪراچي، شڪارپور ۽ سکر ۾ ڪاليج، اسپتال، اسڪول، پاڻي پيئڻ جون ٽانڪيون، آرام لاءِ ڇاپرا ۽ ڪيترائي خيراتي ادارا قائم ڪيا هئا جن جو اڄ نالو ٻڌڻ ۾ نٿو اچي. پاڪستان ٺهڻ کان پوءِ هڪ منظم سازش تحت هر ممڪن طريقو استعمال ڪري سنڌي ماڻهن کي سندن ماضيءَ کان پري رکڻ جي ڪوشش ڪئي ويئي. سندن تاريخ کي غلط، ڀيانڪ ۽ نفرت انگيز بنائي پيش ڪيو ويو ته جيئن سنڌي قوم ماضيءَ ڏانهن موٽي نهاري به نه. اهڙيءَ ريت سنڌ جي ڪن دشمن قوتن اِها هلچل به هلائي ته سنڌ جو نالو جيئن ته هندو تهذيب جو نشان آهي انهيءَ ڪري ان جي بدران هن سرزمين جو نالو ”باب الاسلام“ رکيو وڃي. سندن اها ناپاڪ سازش ڪامياب نه ٿي سگھي ته ٻيا ڪئين ڪارا ڪم ڪيائون. سنڌ جي شهرن جي گھٽين، عمارتن، پارڪن، اسپتالن ۽ رستن کي به مُشرف اسلام ڪندي هندوئن جا نالا مٽائي مسلمانن جا نالا رکيا ويا.
سنڌي هندوئن ساڳئي طرح هندستان ۾ ڪافي خيراتي اسپتالون، ڪاليج، اسڪول ۽ ٻيا ادارا ٺهرايا آهن. امر شهيد ڀڳت ڪنور سينٽر به انهيءَ سلسلي جڳ هڪ ڪڙي آهي. هن سينٽر جي تمام سٺي عمارت آهي جنهن ۾ چار سو کن لاچار لاوارث پوڙها مرد ۽ عورتون رهن ۽ جن جي رهائش، خوراڪ، ڪپڙي لٽي جو بندوبست به هن سينٽر طرفان ڪيو ويو آهي. هيءُ سينٽر تمام صاف سٿرو آهي جتي ڪابه گندگي ۽ غلاظت نظر نه آئي. هيءُ سينٽر هڪ ائسوسيئيشن طرفان هلايو ٿو وڃي. مخير حضرات طرفان جيڪي چندا ملندا آهن تن جي ڪابه پڌرائي نه ڪئي ويندي آهي. ڇاڪاڻ ته انهن مخير ماڻهن جي طرفان نالن جي پڌرائي جي منع ٿيل آهي. اسان وٽ ته جيڪو چندو يا خيرات ڏيندو آهي سو دهل دمام وڄائي ڏيندو آهي ته جيئن دنيا ۾ سندس نيڪ نامي ٿئي. اُهو ماڻهو جيڪي فلاڻي ادارن کي چندا به ڏين ۽ شهرت کان به پاڻ کي پري رکن سي سڌڙين ۽ شهرت پسندن جي ڀيٽ ۾ گھڻو بهتر آهن.
اسان وٽ هتي نشيمن جي نالي سان ڪي خيراتي ادارا آهن، جن ۾ ڪورٽن ۽ پوليس طرفان موڪليل بيواهه عورتون رهايون وينديون آهن، پر انهن ادارن جي اندرين حالت جا عبرت انگيز قصا اڪثر اخبارن ۾ پڙهندا رهندا آهيون. اسان هن سينٽر ۾ ڪافي دير رهياسين ۽ اُن کي چڱي ريت گھمي ڏٺوسين. سينٽر جي ٻاهران ڀڳت ڪنور رام جو وڏو مجسمو به لڳل آهي. هن سينٽر گھمڻ کان پوءِ اسان واپس گھر ورياسين، ماني کاڌيسين ۽ ڪي پل آرام ڪري پوءِ سيٺ مولچند جي دعوت کائڻ لاءِ بوسال روانا ٿياسين. سيٺ ڪندن مل به اسان سان گڏ هيو. گاڏي دستور مطابق مڪيش هلائي. بوسال جل گائون کان ويهه ميل کن ٿيندو. اسان ڪلاڪ ۾ بوسال پهتاسين. بوسال به جل گائون جيڏو وڏو شهر هو. هتي به جل گائون جيان سنڌي وڏي تعداد ۾ آباد آهن. بوسال جو هن کان اڳ جو ميئر هڪ سنڌي هو ۽ اسان جي ڳوٺ ٻني جو اصلوڪو رهاڪو هو. سندس نالو هو ويرسين ۽ ٻني جي وڏي ۾ وڏي سيٺ ڪيلاچند جو پٽ هو. هينئر به هو ميونسپالٽي جو ميمبر هو. بوسال تمام وڏو ريلوي جنڪشن آهي. اسان جي دعوت جو بندوبست سيٺ صوبراج مل ٻني واري جي بنگلي تي هو. پاڻ ۽ سندس ٻين ساٿين اسان کي هارُ پهرائي اسان جي قربائتي آجيان ڪئي. هن آجيان ۾ سِڪ ۽ اُڪير جا اَڻ ميا اشارا هئا. پهريائين اسان کي شهر گھمائڻ وٺي ويا جتي اسان ٻين سنڌين سان ملياسين جن ۾ وڏو تعداد ٻني وارن جو هو ۽ جيڪي سڀ جا سڀ واپاري هئا. سندن واپار جون ڪوٺيون تمام وڏيون هيون ۽ ڏاڍا سُکيا ستابا هئا. ڏاڍي سڪ ۽ محبت سان اسان سان مليا. اُنهي کان پوءِ اسان سيٺ صوبراج جي بنگلي تي آياسين. ڪافي ڪشادو ۽ سٺو بنگلو هو جتي ٻيا به ڪيترائي سنڌي آيا جن سان سٺي ڪچهري ٿي. ڪچهري جي رنگ مان ائين پي لڳو ته ڄڻ اسان سنڌ ۾ ويٺا آهيون. سيٺ صوبراج هڪ وڏو ٺيڪيدار ۽ دل جو ڪشادو ماڻهو آهي. سندس طرفان آيل مهمانن لاءِ مانيءَ جو بندوبست ڪيو ويو هو. پاڻ ٻني ۾ اسان جي گھر جي ويجھوئي رهندو هو. سندس اصل ڳوٺ بچل گگو هو جتان پوءِ لڏي اچي ٻني رهيو. سندس شخصيت ڏاڍي پُروقار آهي ۽ طبيعت جو به وڻندڙ آهي. اسان رات جي ماني کائي ميزبانن کان موڪلائي بوسال مان روانا ٿياسين ۽ رات جو دير سان جل گائون پهتاسين. جيئن ته اسان کي ٻي ڏينهن اجنتا، ايلورا ۽ اورنگ آباد گھمي رات جو سيٺ ڪُندن مل جي گُرو (مرشد) وٽ پٽنا ديوي ۾ رهڻو هو. مسافري ڪافي ڊگھي هئي ۽ اِهي مٿي ڄاڻايل جڳهيون تاريخي لحاظ کان پنهنجي حيثيت ۽ وڏي اهميت جون هيون، اِنهي ڪري اُنهن کي چڱيءَ ريت گھمڻو هو. اِنهي ڪري صبح سوير تيار ٿي روانا ٿياسين. جيئن ته اسان کي پٽنا ديوي ۾ رات رهي صبح جو سوير چاليس گائون مان ريل ذريعي بمبئي موٽڻو هو، انهي ڪري سڀني همراهن کان ڀاڪر پائي موڪلاڻي ڪئيسين ۽ سيٺ چوئٿرام اسان ساڻ هليا. سيٺ ڪندن مل مُسافري لاءِ هر گھُربل شئي سنڀالي کنئي. ٻنپهرن لاءِ ماني به گھران تيار ڪرائي کنيائين ته جيئن واٽ تي هوٽل جي ماني نه کائڻي پوي. اسان پنهنجن سنڌي ڀائرن ۽ ڳوٺاڻن کان آخري موڪلاڻي ڪري روانا ٿياسين.
مون کي پنهنجن انهن ڳوٺاڻن کان وڇڙندي ڏاڍو ڏک ٿيو. هندستان جيڏي هِن وسيع ملڪ ۾ اِهي ئي ته چند ماڻهو هئا جن ۾ مونکي ملير جي مهڪ ۽ سنڌ ڌرتيءَ جي اُها ڀيني ڀيني بُوءَ محسوس ٿي، جيڪا لطيف جي بيتن، سچل جي ڪافين ۽ سامي جي سلوڪن ۾ رچيل آهي. تاريخ جي ڪيڏي نه ستم ظريفي آهي جو هيڏي ويجهڙائپ هوندي به ڪيڏي نه وڇوٽي وچ پئجي ويئي آهي.
ڪڏهن ته ڪرندي ڪاڪ ڪڏهن ته ملندو ميڌرو،
پَڇان وڏي واڪ، سڏ به ڏي ڪو سنڌ ۾.
هاڻي اسان جي سفر جي پهرين منزل اجنتا ڪيوز (اجنتا جون غارون) هئي جيڪي جل گائون کان اُڻهٺ (۵۹) ڪلوميٽرن تي هئي. هيستائين پهچڻ ۾ اسان کي اٽڪل ٻه ڪلاڪ لڳا. سڄي رستي ۾ اسان کي ڪٿي به آباديءَ جو نشان نظر نه آيو. سڄو علائقو باراني آهي انهي ڪري ڪابه پوک وغيره نه هئي. ڪٿي ڪٿي ڪي ايڪڙ ٻيڪڙ وڻ نظر آيا ٿي جي نه ته خير ئي خير هو. رستو به سُٺو نه هو اسان وٽ به اڳ رستا ڪشادا نه هوندا هئا پر هاڻي اهي روڊ ڊبل ڪشادا ٿي ويا آهن. جنهن رستي تي اسان جي ڪار ڊوڙي رهي هئي سو به سوڙهو هو انهي ڪري اڪثر ڪراسنگ ۾ هيٺ لهڻو پيو ٿي. سڄي هندستان ۾ تقريبا باءِ روڊس جي ساڳي حالت آهي. پاڪستان ۾ هاڻي تقريبا جيڏانهن ڪيڏانهن رستا ڪشادا ٿي ويا آهن. اسان جي ضلع ٺٽي ۾ به ساڳئي ويڌن هئي پر هاڻي ٺٽه _ سجاول پُل (سنڌ درياه تي ) ٺهڻ ۽ ٺٽي ۾ سيمنٽ فيڪٽري ۽ شگر مل لڳڻ ۽ جهوڪ شريف ۾ شگر مل پوڻ ۽ بدين ضلع جي خاصخيلي ڳوٺ مان پئٽرول نڪرڻ ڪري ٽريفڪ وڌي ويئي آهي جنهن ڪري ٽنڊو محمد خان سجاول، بدين سجاول ۽ سجاول ٺٽو روڊ ڪشادا ڪيا ويا آهن ۽ اڃان به انهن تي ڪم هلندڙ آهي، پر هتي جل گائون ۽ اورنگ آباد نه رڳو ٻه وڏا شهر آهن پر ضلع هيڊ ڪوارٽر به آهن ۽ اورنگ آباد لاءِ ته بمبئي کان روزانو ٻه هوائي سروسز به هلندڙ آهن تڏهن به رستن جي حال چڱي نه هئي.

پٿر منجهه پُڪار، ڇيڻيءَ ڀيڻي ناهي ڪا،
سِر ۾ سنگتراش جي ڪارا ڪارونڀار،
اُڀري جن مان اوچتو، صورت سِج اُڀار،
سرچي سرجڻهارَ، مرڪي جاچي مُورتي.
اياز

هاڻي اسان هندستان جي پراچين تهذيبي آثارن کي ڏسڻ جنتا جي غارن وٽ رسياسين. غار _گڦا انسان جو جهوني ۾ جهُونو اجهو آهي. اُهي غارون جن ۾ انسان جو جهُوني ۾ جهونو اجهو آهي. اُهي غارون جن ۾ انسان سر لڪائڻ لاءِ پهرين پهرين رهائش اختيار ڪئي سي انسان جون تراشيل ۽ ٺاهيل نه پر قدرتي ٺهيل هيون. غار سان انسان جي وابستي بنهه پراڻي ۽ يادگار رهندي آئي آهي. ابتدائي انسان جي نقشگري جا اهڃاڻ آڏين ڦڏين ليڪن ۽ تصويرن جي صورت ۾ غارن ۾ ئي ڏسڻ ۾ آيا. ابتدائي انسان جا پٿرايل هڏا ۽ جسم (Fossils) به غارن مان ئي دستياب ٿيا. قديم يونان جي ديوتائن جو گهر اولمپيا جبل ۽ اُن جون غارون هيون، هندستان ۾ شيوَ جو آستان به ڪيلاش پهاڙ هو. حضرت موسيٰ عليه السلام کي رب جو جلوو به طور سينا تي نظر آيو، انسان جا شڪار لاءِ پهريان هٿار به پهاڙن جا تراشيل نوڪدار پٿر هئا، قديم دور جي خدائن کي پهرين جسماني صورت به پٿرن ۾ نصيب ٿي. حصرت نوح نبيءَ جي ٻيڙي به ڪنهن اُتاهين جبل تي لنگر انداز ٿي. حضرت محمد صه تي وَحي به حرا جبل جي غار ۾ نازل ٿي. حصرت محمد صه جن جي هجرت وقت پناهه گاهه به هڪ غار ثور هئي. هندستان جي مهان مصورن ۽ سنگتراشن جي هنر ۽ ڪاريگري جا حيران ڪندڙ شاهڪار به اجنتا ۽ ايلورا جي غارن ۾ محفوظ آهن. هونئن ته اهي غارون جن کي انسان خود تراشيو، عييسوي سن کان به اڳ جون چيون وڃن ٿيون پر هڪ عرصي تائين اهي انسان جي نظر کان انهيءَ ڪري لڪل رهيون جون مغل بادشاهه اورنگزيب عالمگير جي ديني مزاج کي اهي مورتن ۽ مجسمن جا مرڪز ڀانءِ نه پيا ۽ هُن اُنهن کي مٽي _ ريتي جي ڍيرن هيٺان دفن ڪرائي ڇڏيو. اسان جي سونهين (گائيڊ) ٻڌايو ته ۱۸۱۹ع ۾ ڪي انگريز هتي شڪار ڪرڻ سانگي آيا ۽ هُنن کي هي آثار ڏسڻ ۾ آيا جن اها ڳالهه اُن وقت جي سرڪاري ڪارندن تائين پهچائي اُنهي کان پوءِ اهي غارون منظر عام تي آيون. هاڻي ته سڄي دنيا کان سياح لکن جي تعداد ۾ هنن غارن کي ڏسڻ ايندا آهن. هنن غارن کي ته هاڻي مصر جي احرامن وانگي تاريخي حيثيت حاصل ٿي چڪي آهي. هي غارون بيشڪ عجائبات علام جوهڪ نادر ۽ بي مثال نمونو آهن. اجنتا هڪ ڪوٺڙو آهي جتي هي غارون جبلن کي ٽڪي ۽ تراشي ٺاهيون ويون آهن. مهاراشٽر رياست جو هيءُ ڳوٺڙو اورنگ آباد ضلع ۾ واقع آهي.
اسان ٽڪيٽ وٺي هڪ سونهون (گائيڊ) ساڻ کڻي اندر داخل ٿياسين. هتي ڪُل ٽيهه غارون آهن جن مان ڪي اڻپوريون رهيل ٿيون ڏسجن. هنن غارن ۾ پٿر جي اُڪر جي ڪم سان گڏو گڏ مُصوري جا به بهترين نمونا آهن. ايلورا جي غارن جي مقابلي ۾ هتي چترڪاري (مصوري) جو ڪم گهڻو آهي. هنن هزارها سال پراڻين تصويرن ۽ پٿرن جي ٽڪائي کي ڏسندي ماڻهو دنگ رهجيو وڃي. مشهور مصور ۽ مجسمه ساز مائيڪل اينجلو، رافيل، ليونارڊو ڊائي ونچي ۽ پڪاسو خوش نصيب فنڪار هئا، جن کي پنهنجي پورهئي ۽ ڏات جي موٽ ۾ تاريخي شهرت نصيب ٿي ۽ اڄ تائين اُهي ياد آهن. پر انهن عظيم چترڪارن ۽ مجسمه سازن جي ڀاڳ لاءِ ڇا چئجي جن جا فنپارا ته زنده آهن پر تخليقڪار گمنامي جي گوشي ۾ هليا ويا آهن. انهن تخليقڪارن جي نالي کي پنهنجي تخليقن جيتري به شهرت نصيب نه ٿي سگهي. مون اها ڳالهه انهي ڪري لکي آهي جو هڪ تخليقڪار کي ذهني ولوڙ جي ڪربناڪ ڪيفيتن مان گذرندي، پنهنجي تخليق کي جنم ڏيڻو پوندو آهي. مائيڪل اينجلو جنهن جي هٿ جو ڇهاءُ بي جان پٿرن ۾ جان وجهي ڇڏيندو هو، تنهن کي حضرت دائود جو مجسمو تراشيندي چار سال لڳي ويا. مائيڪل اينجلو کي هڪ دفعي اٽلي جي هڪ حاڪم جوليئس حڪم ڏنو ته هو اسٽيني جي گرجا گهر تي مُصوري ڪري. جيئن ته بنيادي طرح مائيڪل اينجل بت تراش هو، نه ڪه مُصور، انهي ڪري هن پاڻ بچائڻ جي ڪافي ڪوشش ڪئي پر هيءُ بنهه اڙانگو ڪم هن جي سر ۾ چهٽي ويو. چيو وڃي ٿو ته هن ڪم کي مڪمل ڪرڻ لاءِ مائيڪل اينجلو کي اسٽيني جي اونداهي گرجا گهر ۾ چئن سالن لاءِ قيدي بڻجي رهڻو پيو. هيءُ گرجا گهر اونداهي ۽ گنبذ نما عمارت هئي، جنهن جي اوچائي ويڪر کان وڌيڪ هئي ۽ ڇت به گولائي تي نه، پر ڪنڊن ۾ ورهايل هئي ۽ اهي ڪنڊون به هزارين هيون ۽ ايراضي ڏهن هزارن فوٽن کان وڌيڪ هئي. اها سموري چترڪاري استڪاري رنگن، سان ڪرڻي هئي. پلستر ۽ استڪاري سان تصوير سازي جي طرز هيءَ هوندي آهي ته رنگن کي پاڻيءَ ۾ ملائبو آهي ۽ پوءِ اُن کي آلو پلستر هڻبو آهي. جڏهن آلو پلستر سُڪندو آهي ته اهي رنگ ان ۾ هميشه لاءِ محفوظ ٿي ويندا آهن. هيءُ ڪم تيزيءَ سان ڪرڻو پوندو آهي.
هيءُ ڪم سرانجام ڏيڻ لاءِ مائيڪل کي هڪ کٽولي جهڙي شيءِ تي سمهي چترڪاري ڪرڻي پوندي هئي. چار سال لڳاتار ڪم ڪندي هن کي هيڏي جسماني ٿڪاوٽ ۽ ذهني پيڙا محسوس ٿي هوندي تنهن جو اندازو ٻيو ڪير به نٿو لڳائي سگهي. انهي ڪيفيت جو اظهار هن خود پنهنجي هڪ نظم ۾ ڪيو آهي:

هِن اُنداهي ڪوٺي ۾ رهندي،
منهنجو جسم جهُري پيو آهي،
بلڪل ائين...... جيئن...
لونبارڊيءَ جي ڪنين نالين ٻلين
جا گلا سُڄي پوندا آهن
پيٽ اچي پُٺيءَ سان لڳو آهي
منهنجي ڏاڙهيءَ جو رخ آسمان ڏانهن آهي،
۽ پٺا ڪرنگهي سان ملي ويا آهي،
برش جي رنگن جا ڇنڊا
منهنجي منهن تي چترڪاري ڪندا اهن،
منهنجو رانون پاسرين سان گسنديون آهن،
جسم جو بار سارڳ،
هڏن تي اچي بيٺو آهي
جسم جي اڳئين حصي جي کل ڍري ٿي ويئي اٿم
او لو ڪو ! مان ڄاڻا ٿو....!
ذهن ۽ نگاهه جو ميوو به عجيب ۽
غير حقيقي هوندو آهي، ڇو ته ....
جيڪا بندوق خود سڌي نه هوندي،
تنهن جو نشانو به سڌو نه هوندو آهي،
اچو لوڪو! منهنجي مُئل تصويرن ۽ شعرن ۾
نئون روح وجهڻ جي ڪوشش ڪريو،
مُون سان خراب سلوڪ ٿي رهيو آهي......
منهنجو فن منهنجي لاءِ شرم جو ڪارڻ
بڻيل آهي.

مائيڪل اينجلو جي انهيءَ ڪربناڪ حالت کي نظر ۾ رکندي انهن ڪاريگرن، مُصورن ۽ تخليقڪارن، جن اجنتا ۽ ايلورا جي هنن عظيم شهڪارن کي جنم ڏنو، تن تي مونکي ڪهل به آئي ۽ افسوس به ٿيو ته ڪاش تاريخ جي صفحن تي انهن جا نالا محفوظ رهن ها ته ڪيڏو نه چڱو ٿئي ها!
اجنتا جون غارون جل گائون کان 59 ڪلوميٽرن ۽ اورنگ آباد کان 104 ڪلوميٽرن جي فاصلي تي آهن. اجنتا ۽ ايلورا غارن جو درمياني پنڌ 76 ڪلوميٽر آهي. اجنتا ڪيوز جو ٻاهريون ڏيک گهوڙي جي سنب / نال جي شڪل جهڙو لڳي ٿو. هي غارون اندر ويڪر ۾ ايتريون ڪشاديون نه آهن. غارن جي ديوارن تي نڪتل عورتاڻيون تصويرون، اسڪيچ ۽ رنگ روپ جي اعتبار کان پرڪشش ۽ وڻندڙ آهن. انهن تصويرن ۾ هندستاني سونهه جي ماکيءَ جهڙي مٺڙي رس ۾ رابيل ۽ چنبيلي جهڙي ڀيني ڀيني مهڪ آهي. هڪ هزار سالن گذرڻ کانپوءِ به اها مهڪ ۽ سونهن اڃا به قائم آهي. هڪڙي غار ۾ هڪ سهڻي وينگس جي وٽيل وارن ۾ سجايل ڦول، چپن تي پيار جي مرڪ، تنهن تي شفق جي ڳاڙهاڻ جا رنگ وکريل ڏسي ائين ڀانيم ته ڪاليداس جي شڪنتلا جاڳي رهي آهي يا ميران جو گيت انساني روپ ڌاري ويٺو آهي يا عمر خيام جي رباعي پيڪر حسن ۾ جلوه گر آهي. ليونارڊو ڊائي ونچي پنهنجي هڪ تخليقي شاهڪار تصوير موناليزا جي ڪري دائمي شهرت پائي ويو پر اجنتا جي ديوارن تي چٽيل هي مونالائزون ڪهڙي ڊائي ونچي جي تخليقي صلاحيت جو نتيجو آهن سا ڪنهن کي به خبر نه آهي. انهن تصويرن جي رنگن روپن ۽ انگن ونگن ۾ ڪهڙا اسرار پوشيده رکيل آهن سي ڪي ساڃهه جا صاحب ئي پروڙي سگهن ٿا.
جيئن ته اسان اڳ ۾ ذڪر ڪري آيا آهيون ته هتي ڪل 30 غارون آهن. انهن غارن مان چترڪاري جو شاهڪار ڪم غار نمبر 1، 6، 17 ۽ 19 ۾ نظر اچي ٿو. مورت سازي جو بهترين ڪم غار نمبر 19،24، ۽ 26 ۾ ڏسڻ ۾ اچي ٿو. انهن غارن مان غار نمبر 9، 10، 19، 26 ۽ 29 چئيتا هال (يعني عبادت گاهه) آهن ۽ باقي وهار آهن يعني ٻُڌ ڀڪوشئن جون رهائشگاهون، لفظ وِهار اسان جي نامياري شاعر شيخ اياز پنهنجي شاعريءَ ۾ هيئن استعمال ڪيو آهي.

اڃان به ٺل تي هُيا ٺڪاڻا، اڃان به ڪي
سک سار ۾ هيا.
سڱي وڳي ٿي، سنئين لڱين ڪي ٻه چار
ڀڪشو وهار ۾ ها.

5

غارن جون ديوارون جيڪي آڏيون ڦڏيون ۽ هيٺاهيون مٿاهيون هيون انهن تي چترڪاري ڪرڻ لاءِ وڏي مهارت جي ضرورت هئي. هيءُ دور اُهو هو جڏهن نه جديد اعلي اوزار هئا ۽ نه رنگ ۽ برش، ديسي سامان مان نهايت سادگي سان چتر چٽڻ لاءِ ان وقت جي مصورن کي پنهنجي تخليقي صلاحتون ڀرپور نموني استعمال ڪرڻيون پونديون هونديون. انهن غارن تي چترڪاري لاءِ جيڪا ٽيڪنڪ /طرز استعمال ۾ آئي هوندي تنهن جو ذڪر دلچسپي کان خالي نه ٿيندو. اها ٽيڪنڪ خالص ديسي ٽيڪنڪ لڳي ٿي. پهريائين ڪنهن مٿاڇي تي مٽي، ڳئون جي ڇيڻي ۽تون هن (چانورن جو ڇلڪو) جو تهه وڇائي اُن کي ماري سان ڄمايو ويندو هو. اهڙيءَ طرح اٽڪل ڏيڍ سينٽي ميٽر جو تهه ٺهي پوندو هو، جنهن تي عمدي قسم جي چُن جو سنهو تهه چاڙهي. اُن کي لسو ڪيو ويندو هو. پوءِ انهي تي برش سان خاڪو تيار ڪري ان ۾ رنگ ڀريو ويندو هو. رنگن ٺاهڻ لاءِ پيلي ۽ ڳاڙهي مٽي، پسيل پڪل سرون، چمني / بتي جي ڪراڻ ۽ ڪاپر آڪسائيڊ استعمال ڪيا ويندا هئا.
انهن غارن جي ڇتين تي ٻوٽن، جاميٽريڪل ڊزائنس، اپسرائن، پکين ۽ جانورن جون تصوريون ٺهيل آهن. ڀتين تي نڪتل تصويرن مان ڪي مهاتما گوتم ٻڌ ۽ سندس چيلن جون آهن ته ڪي وري ڏند ڪٿائي ڪهاڻين جي ڪردارن ۽ واقعن جي عڪاسي ڪندڙ آهن.
غار نمبر 1 تمام شاندار نموني تيار ٿيل ۽ سينگاريل آهي ۽ پنهنجو مَٽ پاڻ آهي. هن غار جي مُهڙ تي سورنهه سينگار سجايل آهن ۽ سندس ورانڊي ۾ ڇهن ٿنڀن تي عمدي ٽُڪسالي ٿيل آهي. اندريون هال اٽڪل 64 چورس فُٽ آهي. انهن جي پاسن تي گهوڙن جون قطارون آهن.
ڏيڍي جي پويان غار جي مُنهن سامهون ٻُڌ جي هڪ وڏي تصوير آهي، جنهن ۾ سندس پهريان پنج پيرو ۽ ٻيا ڏيکاريل آهن. هڪ مرڪزي ٿنڀي تي هڪ عجيب ۽ پرڪشش اڪريل چتر آهي، جنهن ۾ چار هرڻ مختلف بيهڪن ۾ ڏيکاريل آهن پر چئني جو مٿو هڪ آهي. هن مورت کي ڪٿان به ڏسو ته هرڻ مڪمل نظر ايندو. جيڪڏهن ڳوڙهو ويچار ڪجي ته هن مورت مان اهو سنديش / پيغام ملي ٿو ته ڪثرت ۾ وحدت سمايل آهي. اهو فلسفو هندي ويدانت ۽ اسلامي تصوف ۾ هڪ ئي رنگ روپ ۾ موجود آهي.
هن غار جي ديوارن ۽ ٿنڀن تي نڪتل اڪثر تصويرون جٽڪا (Jatka) آکاڻين تي مشتمل آهي. مکيه لنگهه جي کاٻي پاسي نڪتل تصوير سبي جٽڪا جي نالي سان تعبير ڪئي وڃي ٿي اها آکاڻي ڪجهه هن ريت آهي ته هڪ ڪبوتر باز جي لامارن ۽ جهڙپ کان بچڻ لاءِ بادشاهه سبي جي پناهه ۾ اچي پيو جيڪو ٻڌ جو پيرو هو. باز پنهنجي شڪار کي ڳوليندي بادشاه وٽ آيو ۽ پنهنجو شڪار بادشاهه کان طلب ڪيائين. بادشاهه ڪبوتر جي وزن جيترو گوشت پنهنجي جسم مان ڪوري باز کي ڏنو. تصوير ۾ ڪبوتر بادشاهه جي هنج ۾ ويٺل ڏيکاريو ويو آهي. هن تصوير مان انساني ٻاجهه ۽ رحمدلي جي انهي عنصر جي عڪاسي ٿئي ٿي جيڪو اڳتي هلي جين مت ۾ جيو هتيا (ساهوارن کي مارڻ گناهه آهي) مها پاپ هئڻ جي صورت ۾ پڌرو ٿيو.
پوئين ورانڊي جي ديوار تي ٻن ٻُڌ چيلن جون تصويرون آهن. اهي تصويرون فن ۽ فڪر جي لحاظ کان انمول شاهڪار آهن. انهن مان هڪ ۾ هڪ ٻڌ چيلي کي جهڪيل نگاهه سان ويچار ۽ فڪر ۾ غرق ڏيکاريو ويو آهي. انهن فڪر ۾ ٻڏل جهڪيل نگاهن ۾ سنسار جا اڻ ڳڻيا ۽ اپار ويچار هئا. ائين ٿي لڳو ته ميوي سان ٽمٽار ڪا ٽاري جهڪي پئي آهي ۽ اندر ۾ ڪي آگم آهن، ڪي جهُڙ آهن، ڪي وڏا وسڻ جا ويس آهن. هن جي چهري تي اٿاهه گنڀيرتا آهن، جنهن ۾ هر ساهواري لاءِ اڻ ميي محبت آهي. چيو وڃي ٿو ته هن تصوير دنيا جي وڏن آرٽ جي پارکوئن کي متاثر ڪيو آهي.
هن غار جي زينت هڪ ٻي تصوير به آهي جنهن ۾ هڪ سندر سڊول ناري ڪو سهڻو سپنو لهي رهي آهي. هن جي ڪارن وارن ۾ گلن ۽ هارن جي سجاوٽ آهي. ڇاتي جو اڀار ائين پيو لڳي ڄڻ سنڌ ساگر ۾ ڪا وير اُٿلي پئي آهي. اُرهه اهڙا اڀريل آهن ڄڻ ته انهن کي چڳڙڻ وارو اجهو هن پڌر تي پير ڌرڻ وارو آهي. ڳچيءَ کان وٺي اُرهن جي وچان ويندي دُن تائين ڪا اڻ لکي ليڪ ائين لنگهي رهي آهي جو ڄڻ ته سنڌو ڪيلاش کان سنڌ ساگر ڏانهن ڌوڪيندي پئي وڃي. هن تصوير جي چهري تي گنڀيرتا جا رنگ چڙهيل آهن.
اسان کي هتي گهمندي ائين محسوس ٿيو ته اسان قبل مسيح دور ۾ آهيون. هتي اسان جا ٻه ڪلاڪ ٻن پلن / گهڙين وانگي گذريا ويا. جيئن ته اسان کي اڃان به پنڌ ڇڪڻو هو انهي ڪري باقي غارن کي تڪڙي ۽ مٿاڇري نظر سان ڏسندا ٻاهر آياسين. سچ پچ دل ته ائين پي چاهيو ته هتي ڪي ڏينهن ترسي پئجي هنن شاهڪارن جو فني، ٽيڪنيڪي، فلسفيانه ۽ جمالياتي نظر سان ڳُوڙهو اڀياس ڪجي. هنن عجائبات کي گهمڻ ۽ ڏسڻ جو سچو مزو تڏهن ايندو جڏهن انهي دور (ٻه صدي ق.م 6 صدي عيسوي) جي پراچين تاريخ، تهذيب، ديو مالا ۽ ڌرمن جي تفصيلي ڄاڻ هوندي ۽ انهي سان گڏو گڏ فن مصوري ۽ مجسمه سازي جي باريڪين جي به ڪل هوندي.
اسان هتان نڪري اورنگ آباد روانا ٿياسين، جيڪو اٽڪل 109 ڪلوميٽري پري آهي. ٻنپهرن جي ماني اسان ساڻ هئي. سيٺ ڪندن مل چيو ته واٽ تي ڦلهري ڊاڪ بنگلو ايندو. اتي ماني کائي پوءِ اڳتي هلبو. ٿوري دير ۾ ڊاڪ بنگلو به آيو، سيٺ ڪندن مل ڊاڪ بنگلي وٽ لهي پهريائين ڊاڪ بنگلي جي ڪنهن ملازم سان ڳالهائڻ ويو ۽ پوءِ موٽي آيو ۽ اسان کي ڪار مان لهڻ لاءِ چيائين. اسان ڪار مان لهي سامان ساڻ ڪري بنگلي اندر آياسين. اسان اتي ڪجهه ساهي پٽي ۽ ڀوڄن ڪيوسين. هن بنگلي جي هڪ حصي ۾ پوليس به رهيل هئي.
اسان هاڻي وري اورنگ آباد ڏانهن رخ رکيو. رستي ۾ ننڍا ننڍا وائڻ ۽ شهر هئا پر اسان ڪٿي به نه بيٺاسين سڌا اچي اورنگ آباد سهڙياسين جتي ڪجهه دير لاءِ شهر گهمي جنهن کان پوءِ شهر کان ٿورو پرڀرو اورنگزيب جي گهر واري رابعه دراني جي مقبري تي وياسين. هتي هر ماڻهو هن مقبري کي سڏي بيبي ڪا مقبره. هيءُ مقبرو 1679ع ۾ جڙي راس ٿيو. هن مقبري جو نمونو هوبهو تاج محل جهڙو آهي. تاج محل جي اڏاوت فن تعمير جو نادر نمونو آهي ۽ هيءُ انهي جو هڪ اوچو نقل آهي. شايد اورنگزيب پنهنجي پيءَ شاهجهان کي سياسي بساط تي مات ڏيڻ کانپوءِ مُئي پڄاڻا هُنجي ذوق لطيف کي به مات ڏيڻ جي ناڪام ڪوشش ڪئي جنهن ۾ هو خود مات کائي ويو.
عام طرح چيو ويندو آهي ته هو سرڪار خزاني مان پاڻي به پاڻ تي خرچ نه ڪندو هو. پنهنجو پيٽ گذارو قرآن شريف لکي يا ٽوپيون وڪڻي ڪندو هو. ته پوءِ سوال پيدا ٿو ٿئي هن هيڏي ساري مقبري تي ٿيل ڪروڙها روپين جو خرچ ڇا هن ٽوپين جي وڪري مان ميڙيل موڙي مان ڪيو هو؟ ڪتابن ۾ عالمگير، خدا ترس، منصف، زاهد ۽ پرهيزگار جي لقبن سان نوازيل هيءُ مغل بادشاه اصل ۾ ڪٺورتا ۽ بي رحمي جو مجسمو هو.
هن جي کاتي ۾ سندس پوڙهي پيءُ جا قيد ڪڙن وارا ڏينهن آهن. هن جي پهراڻ تي سندس وڏي ڀاءُ دارا شڪوه جي خون جا ڇنڊا آهن. هن جي پيشاني تي درويش صفت انسان سرمد جي خون ناحق جو ٽِڪوآهي. هن جي هٿن تي سندس ٻن ڀائرن مراد ۽ شجاع جو رت لڳل آهي. هن جي کاتي ۾ شهيد محبت عاقل خان جي بيوسي ۽ بيچارگي به آهي. هي ڳالهيون به تاريخ جو حصو آهن پر ڪا حق شناس نظر هجي ۽ حق گو زبان هجي.
اورنگ آباد کان ٿورو ٻاهر اورنگ زيب جي گهرواري رابعه دراني جو مقبرو آهي. هتي هن مقبري کي سڏين ”بيبي ڪا مقبره“. هيءُ عيسوي سن 1679ع ۾ جُڙي راس ٿيو. هيءُ مقبرو تاج محل جو هڪ بيڪار نقل ٿو لڳي. اورنگزيب پنهنجي پيءُ شاهجهان سان جيئري ته ٽڪر کاڌو پر مرڻ کان پوءِ به معاف نه ڪيائينس. عالمگير بلاشڪ پنهنجي چالبازي سان سياسي بساط تي پنهنجي پيءُ کي شڪست ڏيئي ويو پر هن جي تعميرات جي ذوق ۽ ظرف جي بلندين جي دز کي به نه پهچي سگهيو. ڇا تاج محل جو شان و شوقت، جو هر چاهيندر دل پنهنجي محبوب مٿان اهڙي عمارت جوڙائي صدين تائين پنهنجي پريم جي ياد قائم رکي وڃي، ۽ ڇا ”بي بي ڪا مقبره“ جهڙو تاج محل جو نقل جنهن کي ڀيٽ ڪندي کل اچي. هن مقبري جي تعمير تي به ڪروڙين روپيا خرچ ٿيا هوندا. پر حيرت آهي ته مغلن جي ساراهه جا ڍُڪ ڀريندڙ تاريخ نويسن اها پڌرائي نه ڪئي ته ايترو سارو پئسو اورنگزيب ڪٿان خرچ ڪيو، جڏهن ته چيو وڃي ٿو ته هو سرڪاري خزاني مان هڪ پئسو به نه کپائيندو هو. پنهنجو گذر معاش به هو ويچارو ٽوپيون ٺاهي ۽ قرآن شريف لکي ڪندو هو.
تاريخ ۾ ڪڏهن ڪڏهن ڪي اتفاقي واقعا ۽ حادثا به ٿي پوندا آهن يا ڪي نادان دوست ڳچيءَ ۾ پئجي ويندا آهن. ڏسو ته ههڙي ناانصافي ٻي ڪهڙي ٿيندي جو ههڙي تاريخي زاهد ۽ پرهيزگار بادشاهه جي ڌيءُ زيب النساءِ جو نالو وري ڪراچيءَ جي هڪ مشهور فيشن ايبل گهٽيءَ تي رکيو ويو آهي، جنهن کي اڳي ايلفي يا ايلفنسٽن اسٽريٽ سڏيندا هئا. ساڳئي ٽريجڊي سنڌ جي انگريز فاتح سر چارلس نپيئر سان به ٿي آهي، جو سندس نالو اهڙي روڊ تي رکيو ويو جتي وئشيائن جا اڏا هوندا هئا ۽ ڪي قدر اڄ به آهن. اها ٽريجڊي چئجي يا سنڌ جي امن دوست ماڻهن جي آزادي کسڻ جي تاريخي سزا، سو فيصلو پڙهندڙ تي ڇڏيل آهي.
عام طرح چوندا آهن ته جهڙا ڪانوَ تهڙا ٻچا، پر ڪڏهن ابتڙ به ٿي پوندو آهي. ان جو مثال خود اورنگزيب ۽ سندس ڌيءَ زيب النساء هئا. هڪ تنگ نظر، تنگ دل ۽ خشڪ مزاج مُلان هو ته ٻي صاحب طرز شاعره ذوق جماليات جي ڌڻي ۽ لطيف خيالن جي پيڪر. زيب النساءِ فارسي زبان جي صاحب ديوان شاعره هئي ۽ سندس تخلص هو مخفي. پاڻ ڏاڍي ذهين، صاحب ذوق ۽ حاضر جواب هئي. هڪ ڀيرو سندس عاشق عاقل خان کيس ٻارهن دري ۾ ڏٺوته يڪدم هيءَ مصرع چيائين:

”سرخ پوشي بلب بام نظر مي آيد“

ته زيب النساءَ ٺهه پهه وراڻيس:

”نه به زاري نه به زور نه به زر مي آيد.“

مر مر منجهه ميان، مون جا جاچي جندڙي،
تنهن کي پرکي پاهڻي! پنهنجي جان ڏيان.
پتر منجهه ٿين، شال جُڳان جُڳ جيئرو.
(اياز)

اورنگ آباد ۾ بي بي جو مقبرو ڏسي اسان سڌا ايلورا ڪيوز واري هنڌ آياسين جيڪو اورنگ آباد کان صرف 29 ڪلوميٽر پري آهي. ايلورا ۾ سياحن لاءِ اجنتا جي بنسبت زياده بهتر انتظام ٿيل آهي. شايد انهي ڪري جو هي غارون سياحن لاءِ وڌيڪ پرڪشش به آهن ته اورنگ آباد کي ويجهيون به. هتي سياحن جي رهائش وغيره لاءِ هوٽلون ۽ ريسٽ هائوس به آهن. اسان گاڏي مان لهي، چانهه پي ۽ ٿورو ٿڪ ڀڃي پوءِ ٽڪيٽ ورتي. اتان اسان ڪيوز / غارن بابت ڪتابچا ۽ پمفليٽ به ورتا.
هتي اسان ڳچ وقت رهياسين ۽ ڪافي فوٽو به ڪڍياسين. هتي غارن جي ٻاهران وڏن پُڇن وارا ڀولڙا سوَن جي تعداد ۾ پي گهميا. اسان وٽ سنڌ ۾ ته ڀولڙو ڪو ورلي ڏسبو. سو به ڪنهن فقير وٽ، هيءُ هنومان جو لشڪر ته هتي من موجي ٿيو پي ٽهلندو ۽ ٽپندو وتيو. ياد ٿو اچيم ته پنڊت جواهر لال نهرو پنهنجي آتم ڪٿان ۾ ڀولڙن جو ذڪر ڪندي لکيو آهي:
”بريلي جيل اندر باندرن به چڱي خاصي بيٺڪ بڻائي ڇڏي هئي ۽ سندن ٺينگ ٽپا ڏسڻ وٽان هئا. هڪ واقعوچٽو ياد اٿم. هڪ ٻچو الائي ڪيئن بوراڪ جي اڱڻ واري ڀت ٽپي هيٺ لٿو، پر موٽي چڙهي ڪين سگهيو. وارڊن ۽ ڪن مقدمن ۽ قيدين کڻي کيس جهليو ۽ گلي ۾ نوڙي ٽڪر سرڪائي ٻڌس. وڏيءَ ڀت تان شايد ماڻس ۽ پڻس اهو حال ويٺي ڏٺو ۽ غصو چڙهين. اوچتو هڪ شاهي باندر هيٺ ٽپ ڏيئي ٻچي کي بچائڻ لاءِ ماڻهن جي ميڙ ۾ ڪاهي پيو. نهايت دليري سان لٺين ڌڪن جو مقابلو ڪندو ٻچو بچائي کڻي ويو“.
ايلورا جون هي پراچين غارون ايلورا نالي ڳوٺڙي ضلع اورنگ آباد رياست مهاراشٽر ۾ واقع آهن. هي غفائون ٻن ڪلوميٽرن جي ايراضيءَ ۾ پکڙيل آهن. هي غفائون ٽن مذهبن يعني: هندو مت، جين ڌرم ۽ ٻڌ ڌرم سان تعلق رکن ٿيون. هڪ کان 12 نمبر غارون ٻڌ ڌرم سان واسطو رکين ٿيون. 13 کان 29 تائين جو تعلق برهمڻ ازم هندو مت سان آهي ۽ 30 کان 34 نمبر تائين جين مت سان نسبت رکندڙ آهن.
عام طرح ٿيندو هيئن آهي ته سياحن جي گاڏي اچي 16 نمبر غار جي سامهون اسٽاپ ڪندي آهي ۽ اُهي 16 نمبر غار کان ئي ڏسڻ شروع ڪندا آهن. ائين ڪرڻ ۾ تسلسل ۽ ترتيب نٿي رهي. انهي ڪري گهرجي ته غار ڏسڻ جي ابتدا نمبر هڪ کان ڪجي ته جيئن سلسليوار هر مذهب سان تعلق رکندڙ غارون ڏسندي وڃي آخري غار تي پهچجي. هنن غارن ۾ خاص توجهه طلب ۽ ڏسڻ جي قابل هيٺيون آهن.
5-10-15-16-21-29-32
هي غارون هڪ عجوبو ۽ انساني محنت ۽ هنر جو لازوال شاهڪار آهن. هنن کي ڏسندي انساني عقل دنگ رهجيو وڃي ته سڄن سارن جبلن کي اندران ٽڪي هي هيڏيون ساريون غارون ڪيئن ٺاهيون ويون آهن!؟ عقل کي چرخ ڪندڙ ته هيءَ حقيقت آهي ته انهن غارن ۾ اندرئين پٿر کي ٽڪي ان مان وڏيون وڏيون جانورن، پکين ۽ انسانن جون مورتون ٺاهيون ويون آهن، جيڪي سون جي تعداد ۾ آهن ۽ اندر ئي اندر عبادتگاهون، محل، دالان، ۽ اڱڻ ٺاهيا ويا آهن. ائين پيو ڀانئجي ته هيءَ ڪا ڏند ڪٿائي بستي آهي، جيڪا ڪنهن غيبي مخلوق ٺاهي آهي. هنن غارن تي جن هنرمند هٿن ڇيڻين ۽ مترڪن سان مارا ڪيا هوندا ۽ ان گهڙيل پٿرن مان خوبصورت مورتيون ڪوري ڪڍيون هونديون سي يقينن پنهنجي دور جا مهان سنگتراش ۽ فنڪار هوندا. هنن غارن جي بناوٽ تي سالها سال جي محنت صرف ٿي هوندي. ڪي مائيڪل اينجيلو وانگي مجبور ٿي هن ڪم ۾ وهيا هوندا ته ڪي روحاني راحت پائڻ لاءِ پاڻمرادو ڪشٽ ڪاٽي پار پيا هوندا. بهرحال انساني جاکوڙ، پورهئي ۽ هنرمندي جي ڪمال کي نوڙت ڀريو سلام آهي.
اجنتا جيئن هتي به اندريون عمارتون ٻن نمونن جون آهن، يعني وهار (ڀڪشوئن جون رهائش گاهون) ۽ چئتيال هال يعني عبادت گاهون. ٻڌمت سان تعلق رکندڙ غفائن ۾ مهاتما گوتم ٻڌ جون پٿر مان تراشيل تمام وڏيون مورتون آهن، جن مان ائين ٿو لڳي ته ٻڌ جي چهري تي فڪر ۽ تدبر جا پاڇا آهن ۽ سندس اکين ۾ ڪائنات جا ڳوڙها اسرار آهن. ڪٿي هو اهڙي اسٽائل ۾ ويٺو جو ڄڻ ته اڄ به ويٺو زندگيءَ جي گنڀير مسئلن تي ويچار ونڊي. راڄ ڀاڳ تياڳي فڪر ۾ فنا ٿيڻ وارو هيءُ فقيرتن ڪيڏو نه اُوچو آدرشي انسان هو! مون ته پاڻ کي هن جي عاليشان اوچي مورت جي چرنن ۾ ويٺل چيلو سمجهيو. هن جو گنڀير ۽ مٺڙو آواز ٽيڪسيلا، گنڌارا ۽ ڪارونجهر جي ٽڪرين سان ٽڪرائبو، پڙاڏو پائيندو، گهر گهر گُونجندو منهنجي ڪنن جون دهلڪڙيون وڄائيندو رهيو ته:

”اي منهنجا ڀائرو ۽ ڀيڻون،
پُوڄا سان اُنداهي چمڪي نه پوندي،
سانت کان ڪُجهه به نه طلبيو،
ڇاڪاڻ ته اُها ڳالهئي نٿي سگهي!
پاڻ کي پُوڄا پاٽ جي پيڙائن ۾ نه پِڄرايو.“
اي منهنجا ڀائرو ۽ ڀيڻون! بي وس ديوتائن کان
ڪجهه به نه طلبيو،
نه انهن کي رت جي رشوت آڇيو
۽ نه خوراڪ جا نذرانا پيش ڪريو،
پاڻ ئي پاڻ ۾ جهاتي پائي ڇوٽڪارو حاصل ڪريو،
ڇاڪاڻ ته هر ماڻهو پنهنجو قيدخانو پاڻ بنايو وڃي.“

آءُ ٻُڌ، جنهن سڀني جي ڳوڙهن تي
ڳوڙها ڳاڙيا،
جنهن جو من سڄي سنسار جي جي ڏک سان
جهريل هو،
کلان ٿو ۽ خوش آهيان، ڇاڪاڻ مُڪي (نجات) اوس
آهي!
توهين، جيڪي پيڙائون ڀوڳي رهيا آهيو سي
هيءَ ڳالهه سمجهي وٺو.

هنن غفائن کي گهمندي منهنجي ذهن جي اسڪرين تي انيڪ سايا ائين ڊڪندا ويا جيئن جَر تي هوا جي ڇُوهه سان اڻ ڳڻيون سنهڙيون سنهڙيون ڇوليون ڇلنديون وينديون آهن. گيڙو رتيون چادريون اوڍيل ڀڪشو ۽ دُور دُور کان ڪهي ايندڙ گيان جا تلاشي ۽ اُنهن جا جهُنڊ، انهن جون رهاڻيون، انهن جا ڪائنات ۽ زندگيءَ تي فلسفيانه بحث. ڪهڙا ڪهڙا پير گهميا هوندا هنن پيچرن تي. هنن غفائن جي ديوارن ۽ پٿرن جي سين ۾ ڪهڙيون ڪهڙيون يادون سمايل هونديون. اڄ اهي گيان ۽ ڏاهپ جا اسٿان اُجهاڻا پيا آهن ۽ اسان جهڙا تماشائي رڳو تفريح خاطر هنن کي ڏسيو هليا وڃن.
غفا نمبر پنجين ۾ هڪ وڏي ۾ وڏي غار آهي، جيڪا وها (ڀڪشوئن جي رهائش گاهه) لڳي ٿي. هن جي پکيڙ 56 x117 فٽ آهي. هن جي ڇت کي 24 ٿنڀا جهليو بيٺا آهن. هن جو اندريون ڏيک ٻڌائي ٿو، يا ته اها سراءُ طور استعمال ٿيندي هئي يا علم جي طالبن جو ڪلاس روم هئي، هتي به ٻُڌ جو وڏو مجسمو آهي.
انهيءَ کان پوءِ هن سلسلي ۾ سڀ کان وڌيڪ اهم غفا نمبر 11 ۽ 12 آهن. اهي ڪشاديون به آهن ۽ ٽه ماڙ آهن. هنن جو نمونو هڪجهڙو آهي. اسان ٻڌ ڌرم جي هنن غفائن ۾ ڳچ وقت رهياسين. هندو ڌرم سان تعلق رکندڙ غفائن ۾ ديوتائن ۽ ديوين جون مورتون وڏي تعداد ۾ اُڪريل آهن. غار نمبر 14 ۾ داخل ٿيندي ئي انهن مورتين تي نظر پئي. هڪ طرف درگا ديوي، جنهن کي ماتا ديوي جي مورت، وشنو ديوتا کي خلقيندڙ، بچائيندڙ ۽ ماريندڙ سمجهيو وڃي ٿو. ٻي طرف وشنو جي زال لڪشمي ديوي جنهن کي سنڌ ۾ لڇمي به چون ۽ جيڪا دولت جي ديوي آهي. تنهنجي مورت ساڄي پاسي واري سڄي ڀت شِو ۽ ٻين ديوتائن جي مورتين سان سجايل آهي. هن سلسي جي غفائن ۾ غفا نمبر 16 هڪ شاهڪار آهي. هن کي سڏين ڪيلاش، ڪيلاش جبل شِو جو اسٿان تصور ڪيو وڃي ٿو. هتي ٽڪريءَ کي ڪَٽي هڪ مينار ٺاهيو ويو آهي ۽ مندر تيار ڪيو ويو آهي. هيءُ هڪ ئي پٿر جو عظيم شاهڪار دنيا ڀر ۾ بي مثال آهي. اندازو ڪيو وڃي ٿو ته انهي جي تياري دوران 3,000,000 ڪيوبڪ فوٽ پٿرن کي کوٽي ڪڍڻ ۾ اٽڪل هڪ سؤ سال لڳا هوندا. واقعي هيءَ فن تعمير جو هڪ نادر نمونو آهي.
جين مت جي سيريز ۾ 30 کان 34 نمبر غارن ۾ جين مت جو بنياد 6 صدي قبل مسيح ۾ پيل چيو وڃي ٿو. هن جي بنياد وجهدڙ جو نالو هئو مهاوير ورد مان، هن غارن ۾ مهاوير ۽ ٻين جيني گيانين جون مورتون ٺهيل آهن.
اسان کي اهي غفائون گهمندي اچي شام ٿي. سج لَڪن پويان لڙڻ لڳو. آسمان تي سج جون شعائون، ڳئون جي کير گُوهن وانگي پکڙي رهيون هيون. سج جي اُڀرڻ ۽ لهڻ ٻنهي نظارن ۾ هڪ عجيب سرور واري ڪيفيت هوندي آهي. لهندڙ سج جي لام فنا ۽ نراسائي جي اهڃاڻ بنجي پئي کائيندي آهي:
لَڙيو سج لَڪن ۾، راسيون رتائين،
مون کي ماريائين، اديون اونداهي ڪري.
(شاهه)

اسان کي هاڻي پٽناديوي روانو ٿيڻو هو. سيٺ مولچند چيو ته واٽ تي جبل جو هڪ وڏو لڪ آهي، جيڪو پار ڪرڻو اٿئون. هن لڪ وٽ پاڻ وارا ڦل ماڇي (ڌاڙيل) ڦرون ڪندا آهن. انهيءَ ڪري اونداهي ٿيڻ کان اڳ اهو لڪ لنگهي هلون. اسان يڪدم روانا ٿياسين. اسان کي پهريائين چاليس گائون وڃڻو هو جتان ڪجهه سامان سرڙو وٺي پوءِ پٽناديوي وڃڻو هو. رستي جا حال اهڙائي ساڳيا هئا جهڙا جل گائون کان اورنگ آباد تائين هئا، رستي ۾ ڪافي ڳوٺ ۽ ننڍڙا شهر نظر آيا. هتي صرف هڪ هنڌ ڪمند جي ٿوري پوک ڏٺم. مون هڪ هنڌ هاريءَ کي زمين کيڙيندي ڏٺو ته پل کن گاڌي بيهاري هَرُ ڏٺم. هي هر اسان جي سنڌي هر کان بلڪل مختلف هو. هتي آبادي ڍڳن تي جام ٿئي. ٽريڪٽر ته ورلي نظر ايندا. اسان وٽ پاڪستان ۾ هاڻي ٽريڪٽر جو استعمال عام ٿي ويو آهي. جن آبادگارن وٽ پنهنجا ٽريڪٽر نه آهن سي کيڙي، سونت وغيره مسواڙ تي ٽريڪٽر لڳائي ڪرائين.
مُڪيش گاڏي بنهه تيرز هلائي رهيو هو. جڏهن لڪ تي چڙهيا سين ته گاڏيءَ جي تيز رفتاري کان ڊپ ٿيڻ لڳو. سيٺ مولچند مڪيش کي چيو ته، ”ها ابا! گاڏيءَ کي گهمائي وٺ.“ متان ڪو ڦل ماڇي اچي ڪڙڪي. لڪ تان هلندي گاڏيءَ کي پندرنهن منٽ ٿيا هوندا پر اسان ائين ڀانيو ته ڪلاڪ ٿي ويا آهن. مڪيش هتي به ڪيترين گاڏين کي اوورٽيڪ ڪري رهيو هو. خُدا خدا ڪري خطري جي رينج مان نڪري لڪ لهي هيٺ ميداني علائقي ۾ سهڙياسين. هن جبل ۽ سندس اوسي پاسي ڪي قدر ساوڪ هئي. هاڻي اونداهي پنهنجا پر پکيڙي چڪي هئي انهي ڪري ٻاهر ڪجهه به نظر نٿي آيو. اسان ڪجهه وقت کان پوءِ چاليس گائون پهتاسين جتي پڻ سنڌي وڏي تعداد ۾ آباد آهن. سيٺ ڪُندن اُتي ڪيترن سنڌين سان ملاقاتون ڪريون. چانهه پي ڪجهه سامان خريد ڪري پٽنا ديوي روانا ٿياسين. پٽنا ديوي، چاليس گائون کان صرف ٻارهن ميلن جي پنڌ تي هو. هيءُ رستو ڇهه ميل پڪو ته ڇهه ميل ڪچو هو. سيٺ ڪُندن مل ۽ سندس گهر واري اڪثر هتي ايندا رهندا هئا. ڇاڪاڻ ته هتي سندن گرو / مرشد هو. پاڻ ٻڌايائين ته اسان ڪڏهن ڪڏهن هتي هفتو هفتو به رهي پوندا آهيون. اسان هڪ ڪلاڪ جي سفر کانپوءِ هتي پهتاسين. هي علائقو سڄو ٻيلي کاتي وارن جو هو، جنهن ڪري هتي هڪ ننڍڙو پر سٺو ريسٽ هائوس به ٺهيل هو. هن ريسٽ هائوس ۾ ٻيلي کاتي وارا گهٽ پر سوامي جا مُريد گهڻا رهندا هئا. هتي سوامي جي ڪن مريدن هڪ ٻيو ريسٽ هائوس به ٺهرائي ڇڏيو آهي ته جيئن تيرٿ ڀيٽڻ وارا رات آرام سان گذاري سگهن. هتي ڪجهه هوٽلون ۽ دڪان به هئا. اسان جيئن ته، رات جو اويرا پهتا هئاسين انهي ڪري ريسٽ هائوس جي عملي مان ڪير به موجود ڪونه هو. سيٺ ڪندن مل چيو ته ٻيلي کاتي جو سڄو عملو هائوس جي پويا واقع ڪوارٽن ۾ رهي ٿو. توهان هتي ترسو آءُ وٺيو ٿو اچان. پاڻ تُرت ويو وڃي چوڪيدار کي وٺي آيو. چوڪيدار ويچارو بنگلو کولي اسان جي چاڪريءَ ۾ لڳي ويو. سيٺ ڪندن مل چيس ته اسان وٽ ٻيو سڀ ڪجهه آهي، صرف اسان کي ڪٿان کير آڻي ڏي. هي اسان جا مهمان سنڌ مان آيا آهن. اسان ته شهرن ۾ رهي عادتون بدلائي ڇڏيون آهن، ۽ هي ٻهراڙين جا ماڻهو کير تي هريل آهن سو کير پي پوءِ سمهندا.
سيٺ ڪُندن مل پوءِ ماني لڳائڻ جي ڪم ۾ جنبي ويو. چند ڏينهن جي صحبت ۾ محسوس ڪيم ته هن ۾ پاڻ ڪم ڪرڻ جي اُتم خاصيت موجود آهي. حالانڪ اُتي سندس ٻه ڀائر ۽ هڪ ڀائٽيو به موجود هئا. انهن مان ڪنهن کي به ڪو ڪم چوي ها ته ڪير به کيس وراڻي نه ڏي ها پر اسان جي هر معاملي ۾ هر ڪم پنهنجن هٿن سان پي ڪيو، چاهي اهو گهر هجي يا انسپيڪشن بنگلو يا ريلوي اسٽيشن همراهه سڪ ۽ محبت جو ڪوڏيو هو. جڏهن اسان کي ريلوي اسٽيشن تي ڇڏڻ آيو ته موڪلاڻي مهل اکيون ڀرجي آيس. سندس نيڻن ۾ نير ڏسي اسان جي دل کي به جهٻي آئي. پاڻ تمام نرم مزاج، حقيقت پسند ۽ سخي طبيعت هو. سڄي زندگي سندس هٿ ڏيڻ تي هريل هو سو سندس هٿ ۾ وٺڻ واري ريکا هئي ئي ڪانه. کل مک اهڙو جو هر وقت سندس منهن تي مُرڪ رقص ڪندي رهندي هئي.
اسان ماني کائي لاٿي ته چوڪيدار به کير سميت اچي حاضر ٿيو. سيٺ ڪُندن مل چيس ته ڀائي اچي وئين! وراڻيائين ته، ”جي سائين! توهان جا مهمان ته اسان جا مهمان آهن. اسان جو به فرض آهي ته انهن جي سيوا ڪريون!“
آءُ ۽ ڊاڪٽر راڄو بنگلو جي هڪ سوٽ ۾ رهياسين، مڪيش ۽ سيٺ ڪندن ٻي سوٽ ۾ رهيا. سيٺ مولچند ۽ سيٺ چوئٿرام ٿورو پرڀرو ٻي ريسٽ هائوس ۾ رهيا. اسان کي ٻي ڏينهن ٻنپهرن جو چاليس گائون کان واپس بمبي وڃڻو هو، تنهن ڪري اسان ڪافي دير تائين ڪچهري ڪندا رهيا سين ۽ سيٺ چوئٿرام جا ٽوٽڪا ٻڌندا رهياسين، سيٺ چوئٿرام کِل مُک ۽ خوش طبع هو. رکي رکي اهڙي کِل جهڙي ڳالهه ڪري ڇڏيندو هو جو سڀئي پيا کِلندا هئاسين.
ڳوٺ ۽ ڳوٺ وارن جي پچار اڪثر سيٺ مولچند پيو چوريندو هو. ڳوٺ، آسپاس وارن سڀني ماڻهن جا احوال پڇيائين، جن مان ڪيترا اهڙا هئا جن کي اسان اکين ڪونه ڏٺو ڇاڪاڻ ته اهي گھڻو وقت ٿيو لاڏاڻو ڪري ويا ۽ ڪي اهڙا هئا جن جي اها حالت نه رهي هئي، تنهن ڪري گھڻن پارن پتن ڏيڻ کان پوءَ سڃاڻپ ۾ آيا ٿي. دنيا به عجيب آهي! پئسي ۽ حيثيت جي ڪري ماڻهوءَ جي رهڻي ڪرڻي، ذات ۽ نالو به بدلجيو وڃي. جي ٿيو غريب ته ڪير ليکندس به ڪونه. قريبي رشتيدار به دم نه هڻندو ته ڪو فلاڻو منهنجو مائٽ آهي. جي ٿيو امير ته هرڪو پيو جيءَ ۾ جايون ڏيندس. دور جا رشتيدار ته ٺهيو پر پراوا به ساڻس مائٽي ڳنڍيو ويٺا هوندا ته فلاڻي ناناڻڪي ۽ ڏاڏاڻڪي پڇ ۾ اسان ڳنڍيل آهيون. اسان وٽ ٻني ۾ هڪ سرڪاري عملدار بدلي ٿي آيو. انهي جي به اها عادت هوندي هئي ته هر وڏي ماڻهوءَ سان مائٽي جي دعويٰ ڪندو هو. منهن جو ته اهڙو پڪو هوندو هو جو انهن ماڻهن کي سوٽ ماسات مامي وغيره جي نالي سان سڏيندو هو. پنهنجون ٽي چار ذاتيون ٻڌائيندو هو. اهڙا نفسياتي مريض هر هنڌ هوندا آهن. سو سيٺ مولچند ويچارن کي هتان ويندي اٽڪل اٺثيهه سال ٿي ويا آهن، انهي وچ ۾ هن نيري آسمان هيٺان ڪئين رنگ بدلجي ويا ڪئين ماڻهو سکين ستابن ٿيڻ ڪري پنهنجيون ذاتيون ۽ پنهنجا اصل نالا به بدلائي ويٺا. انهي ڪري اسان کي اصل نالن ۽ حالتن جي اعتبار کان انهن جي شناس ۾ مونجھارو پي ٿيو.
بهرحال سيٺ مولچند کي شاباس هجي جو هن جي دل جي دفتر تي انهن ڳوٺاڻن جي ياد جي ڇُر ڇَپي پئي آهي. وطن کان دور وطن واسين، جن سان گڏجي ٻالپڻ جون رانديون کيڏيا، جوڀن جا ڏينهن گھاريا، ڪڙيون ۽ مٺيون پيتيون، وڻج وهنوار ڪيا، سي ڪٿي ٿا وسرن. ماضيءَ جون اهي يادون ئي ته سندس جيون جي موڙي آهن. اهي يادن جون مظبوط پليون ئي ته سندس سنڌ سان ڳانڍاپي جو ذريعو آهن. منهنجي خيال ۾ تاجل بيوس جو هيءُ پيارو نظم، انهن ماڻهن جيڪي پنهنجي ماتر ڀومي کان دور رهن ٿا، جي اندر جو سچو پچو عڪس پيش ڪري ٿو.

وطن ويڙهه، واڙيون ۽ ولهار ڪيئن ها،
وِڄن وار ڇوڙيا ته وسڪار ڪيئن ها.
انبن ۾ ڀلا ڏس ته ٽپڪا پيا هئا،
گليلن ۽ ڳوڙهن جا وسڪا ٿيا ها،
ڪڏهن مينهن مارن تي ڇڇڪا ڪيا ها،
ڇپر هيٺ ڇيرين جا ڇمڪا ٿيا ها،
کٿيرين جا کوهن تي گجڪار ڪيئن ها.

ڪٿي چيلهه سنهڙيءَ تي گھاگھر ڏٺئي ڪا،
ڇلا، ويڙهه بُلا ۽ جھالر ڏٺي ڪا،
ڪٿي جرڪندي جيءَ جي جھانجھر ڏٺئي ڪا،
لڳل حُسن وارن جي بازر ڏٺئي ڪا،
سهيلين ۽ سرتين جا سينگار ڪيئن ها.

ٿڪن جا ڪٿي ٿاڪ ٿاڻا ڏٺئي ڪي،
پنهوارن جا پکڙا پراڻا ڏٺئي ڪي،
رتولن ۾ راڻيون ۽ راڻا ڏٺئي ڪي،
ولر ڪونجڙين جا اُڏاڻا ڏٺئي ڪي،
سنڌوءَ جا ڪنارا اکين ٺار ڪيئن ها.

پون ياد پل پل وطن ۽ ولهاريون،
مڪئي ٻير مٺڙا، کٻڙ ڄار ڄاريون،
رتن جوت، رابيل، ٽانگر ۽ ٽاريون،
مکڻ کير ماهيا ڪنڍيون چال ڪاريون،
وَڇون ڇيلڙا، ٻوڪ، ٻڪرار ڪيئن ها.

تتي ڏينهن ڏلهڙين، ڏلهن جي خبر ڏي،
پگھر ۾ مليل رت ڦڙن جي خبر ڏي،
ڏمر، ڏاڍ، اڄ جي امن جي خبر ڏي،
بهرحال ويندڙ وطن جي خبر ڏي،
اباڻن تي عمرن جا آزار ڪيئن ها.

خدن جي خبر ڏي، گلڻ جي خبر ڏي،
اڱڻ، باغ، آچر، علڻ جي خبر ڏي،
پريل جي پٽن ۽ ولڻ جي خبر ڏي،
ادي عرس، سارنگ، سڄڻ جي خبر ڏي،
لنگھا، ليل لوڌي ۽ لوهار ڪيئن ها.

سيٺ مولچند جون ڳالهيون ٻڌندي ٻڌندي اسان کي اچي ننڊ ورايو سو وڃي بسترن ڀيڙا ٿياسين. صبح جو سجاڳي ٿي ته ٻاهر نڪري ملڪ جو واءُ سواءُ ورتم. واقعي هيءُ علائقو ڏاڍو سهڻو ۽ وڻندڙ هو. چوڌاري وڻن سان جھنجھيل ٽڪريون هيون، جن جو ڏيک من موهيندڙ هو. صبح جي ٿڌڙي هير ۾ ساوڪ جو نظارو نيڻن لاءِ فرحت ڀري نيرن ثابت ٿيو. انهن ٽڪرين جي وچ ۾ سوامي جو آستان هو.
اسان تيار ٿي ناشتو ڪري اچي هوٽل تي چانهه پيئڻ ويٺاسين. هوٽل واري اسان کي ٻڌايو ته هتي ڪڏهن ڪڏهن رات جي وقت شينهن به ايندا آهن ۽ هنن ڪيترا ڀيرا ڏٺا آهن. اها ڳالهه ٻڌندي ڊاڪٽر راڄي ٽهڪ ڏيئي چيو شڪر ٿيو جو اها ڳالهه چوڪيدار اسان سان رات نه ڪئي نه ته انهي کٽڪي ۾ ننڊ ئي ڪونه اچي ها. اسان چانهه چڪي چاڙهي اچي سوامي جي آستانن تي سهڙياسين. ٻاهران چوڌاري خاردار تارن جو لوڙهو ڏنل هو ۽ انهيءَ جي وچ ۾ سواميءَ جو گھر هو پاڻ هڪ ننڍي هَٽ ٽائپ (Hut Type) جڳهه ۾ ويٺو هو، جيڪا اندران ڪافي سهڻي نموني سجايل هئي. مٿي ڇت پلاسٽڪ آف پئرس سان ٺهيل هئي ۽ سامهون هڪ بهترين مورتي رکي هئي. اندر صفائي به سٺي هئي. سوامي ڪنڊ ۾ هڪ دروازي اڳيان ٽنگ ٽنگ تي چاڙهيو ويٺو هو. کيس گيڙو رنگ جي کاڌيءَ جا ڪپڙا اوڍيل هئا. ڳچيءَ ۽ ٻانهن ۾ ڪاريون سهڻيون مالهائون پيل هئس. پاڻ پنجٽيهه سالن جو سهڻو سيڊول جوانڙو ٿي لڳو. هيءُ انجنيئرنگ ۾ ڊبل گريجوئيٽ هو. هن اهي ڊگريون ڪلڪتي جي انجنيئرنگ ڪاليج مان حاصل ڪيون هيون. پاڻ بنگالي هو. هر موڪلائيندڙ کيس پيرين پئي ۽ هٿ تي چمي ڏيئي روانو ٿي ٿيو. پاڻ هر ويندڙ کي ڀر ۾ رکيل هڪ سهڻي ڪٽوري مان ڪجهه تر ريوڙيون ڪڍي ٿي ڏنائين. جيڪي انهن نهايت تبرڪ طور عقيدت سان وٺي ٿي رکيون. ايندڙ ويندڙن ۾ نوجوان عورتون به شامل هيون. جيئن ته اسان کيس پري کان سلام ڪيو، انهي ڪري اسان کي اهو تبرڪ نه آڇيائين. سيٺ ڪندن اسان جو تعارف ڪرائيندي چيو ته هي همراهه سنڌ کان آيا آهن ۽ اسان جا ڳوٺائي آهن. هنن کي توهان سان ملائڻ لاءِ خاص وٺي آيو آهيان، سوامي اسان کان حال احوال ورتو. اسان جي ساڻس اٽڪل هڪ ڪلاڪ ڪچهري رهي.
مون محسوس ڪيو ته هو ڏاڍو ذهين هو. ملڪي ۽ بين الاقوامي سياسي صورتحال تي سٺي ڄاڻ هئس. باقي رهي سندس روحاني شڪتي تنهنجي پروڙ ته سيٺ ڪندن کي هوندي.

6

سيٺ ڪندن سوامي کان آشيرواد وٺي موڪلايو ۽ چيائينس ته هي مهمان اڄ ئي بمبئي وڃڻا آهن ۽ آءُ به ساڻن گڏ وڃان ٿو. کين چاليس گائون ريلوي ۾ روانو ڪري پوءِ واپس جل گاؤن ويندس. توهان وٽ وري هفتي کن کان پوءِ اچي حاضري ڀريندس. اسان سوامي کان موڪلائي پنهنجي ريسٽ هائوس تي آياسين. جتان سامان کڻي ڪار ذريعي چاليس گاؤن پهچندي اسان پهريائين سڌا ريلوي اسٽيشن تي آياسين ۽ ٻه ٽڪيٽون بمبئي لاءِ وٺي پوءِ شهر ڏانهن آياسين. شهر جي هڪ هوٽل تي اچي ويٺاسين، جتان سيٺ ڪندن مل ٻنپهرن جي مانيءَ لاءِ ڪجهه سامان پئڪ ڪرايو ۽ انب به ورتا. سڀ سامان ميڙي سيڙي اچي ريلوي پليٽ فارم تي پهتاسين. اسان ماني پليٽ فارم تي ئي کاڌي. مڪيش اسان کان ور ور ڏيئي پي پڇيو ته وري ڪڏهن ايندا. دل ۾ چيم ته دل وري وري اچڻ لاءِ تانگھائيندي، پر هي جي سرحدي حد بنديون ۽ سفارتي پابنديون عائد آهن سي ڪٿي ٿيون روز روز ملڻ ڏين. هاڻي ته رڳي اها آس اٿئون ته جيترا جسماني طرح دور آهيون اوترا دلي طرح قريب هجون. مٽيءَ کي مٽيءَ جي ڇڪ ٿيندي آهي.
اسان کين چيو ته اوهان اسان کي ۽ وطن جي وڻن کي ولهو ڪري ڇڏي آيا، پر اسان اوهان کي ڏوري اچي ڏٺو. هاڻي اوهان جي اچڻ جو وارو آهي. اوهان جي مٽي اوهان لاءِ آسائتي آهي. سيٺ ڪندن مل واعدو ڪيو ته هو آڪٽوبر ڌاري ايندو ۽ سيٺ چوئٿرام چيو ته سيٺ ڪندن مل کان پوءِ اسان به ضرور اينداسين. جيئن جيئن ٽرين پهچڻ جو وقت ويجھو ايندو ويو تيئن تيئن اسان جي چهرن تي نراسائي جا پاڇا پکڙندا ويا ۽ اسان جو آواز به هاڻي ڳنڀير ٿيندي ويو. جدائي جي تصور کان دل تي بار پئجي رهيو هو ۽ آواز گونجيو ته بمبئي وڃڻ واري ٽرين پليٽ فارم نمبر 2 تي پهچي رهي آهي. سيٺ ڪندن مل نه چاهيندي به مجبوراَ چيو ته سامان کڻي تڪڙا تڪڙا اڳتي هلو ڇاڪاڻ ته فرسٽ ڪلاس جا دٻا اڳيان اٿس. رش گهڻي ڪانه هئي. ٽرين ۾ چڙهي سامان سيٽ ڪري رکيوسين. هن اسٽيشن تي ٽرين ٿورڙو وقت ترسي، ٻيهر هلڻ شروع ڪيو. ان کان اڳ جو ٽرين رفتار پڪڙي، اسان جا ميزبان هڪ هڪ ٿي لهندا ويا ۽ آءٌ اداس نگاهن سان کين ڏسندو رهيس. ٻاهر نيڻ نهار تائين مونکي سندن چهرا اکين اڳيان ڦرندا رهيا. سوچيم: وقت وڍيندڙ به آهي ته ويڄ به. هنن ماڻهن ورهاڱي وقت ڪيڏا گهاوَ کڻي پنهنجي ڌرتيءَ کي خيرباد چيو هو ۽ اڄ اُهي زخم ڪيئن نه ڀرجي ويا آهن. پر سندن اسان سان ملڻ کان پوءِ ائين جھڄي پوڻ مان سڌ پوي ٿي ته اهي زخم ڪڙيون ته ضرور ٻڌي ويا آهن پر اندر ۾ اڃان به ڪچا آهن. آءُ انهن ويچارن ۾ گم هئس ته ڊاڪٽر راڄي سڏ ڪري چيو ته وٺ چانهه پي. شام ٿي چڪي هئي. مون ڏٺو هت مال ڌوڙ اڏائيندو پنهنجي وٿاڻن ڏانهن وڃي رهيو هو ۽ پکي واهيري جي ويري ساري قطارون ڪري پنهنجن آشيانن ڏانهن موٽي رهيا هئا.
وڻين ويٺا ڪانگ وچين ٿي ويلا ڪري.

آءُ ۽ ڊاڪٽر راڄو چپ چاپ چانهه جون سرڪيون ڀري رهيا هئاسين. ڊاڪٽر راڄي چيو ته انسان به عجيب شئي آهي. ڪٿي جا ماڻهو ڪٿي اچي آباد ٿيا ۽ اسان ڪٿان کان ڪهي ڪٿي اچي نڪتا آهيون. ڪڏهن تصور به نه ڪيو هئوسين ته پٽنا ديوي جا پَٽَ ڏسنداسين. ڊاڪٽر راڄي ۽ منهنجي اٽڪل پنجويهه سالن کان ياراڻي آهي. اسڪول ۽ ڪاليج ۾ گڏ پڙهياسين. پاڻ حيدرآباد ۾ ڊاڪٽري ڪيائين ۽ مون بي اي ايل ايل بي ۽ پوءِ ايم اي ڪئي. انهيءَ کان پوءِ اسان ٻنهي کي نوڪري به ٺٽي ۾ ملي، جتي رهندا ته سرڪاري جاين ۾ الڳ الڳ هئاسين پر ماني گڏ کائيندا هئاسين. اڳي آچر جي ڏينهن سرڪاري ادارن کي موڪل هوندي هئي. جيڪا پوءِ شهيد ذوالفقار علي ڀٽي اسلامي جماعتن کي راضي ڪرڻ لاءِ جُمعي جي ڏينهن ۾ بدلائي. پر مٿانئس ملن جي ڏمر جي گرمي گھٽ نه ٿي. اڃان به تڪڙيو تڪڙيو ٻه وکون اڳتي وڌي قاديانين کي غير مسلم قرار ڏياريائين پر تڏهن به مذهبي جماعتون مٿس مڇريل رهيون.
بهرحال سو ڳالهه پي ڪيم آچر جي ڏينهن جي ته موڪل هئڻ ڪري اسان اڪثر ڇنڇر جي شام حيدرآباد هليا ويندا هئاسين يا وري ٽنڊي الهيار خليل بچاڻي وٽ وڃي وارد ٿيندا هئاسين يا ڪڏهن خليل حيدرآباد اچي نڪرندو هو. سڄو ڏينهن کل ڀوڳ، ٽهڪڙن ۽ رهاڻين ۾ گذرندو هو. خليل رات جو واپس موٽي ويندو هو، آءُ ۽ ڊاڪٽر صبح سوير ايڪسپريس بس ۾ حيدرآباد کان ٺٽي ايندا هئاسين. خليل هڪ سٺو دوست، رلڻو ملڻو، کل مک ۽ رهاڻ رس جو ڪوڏيو آهي. اسان جو اهو سلسلو ايستائين جاري رهيو جيستائين اسان ٺٽي ۾ رهياسين. ڪجهه وقت کان پوءِ ڊاڪٽر ڪراچي بدلي ٿي ويو ۽ آءُ حيدرآباد. پر تڏهن به هر آچر تي ڊاڪٽر مون وٽ ايندو هو. ان دور جي سنگت ۾ آءُ، ڊاڪٽر راڄو، خليل بچاڻي ۽ گوتم اڪثر گڏ هوندا هئاسين.
انهن ڏينهن ۾ ڊاڪٽر طيب لاکو، عبدالحميد شاهين سراج، فرئنڪ، عيسيٰ ڏاهري، عبدالحڪيم شاهه وارا هڪ نه ته ٻي آچر تي ضرور ڦيرو ڪندا هئا پر هاڻي زماني جي مصروفيتن سبب مهينن کان پوءِ به مشڪل سان هڪ ٻئي جو منهن ٿا ڏسون، ميل ملاقاتن ۾ وقت جي وڇوٽي ضرور پئجي ويئي آهي پر دلين ۾ فاصلا پيدا نه ٿيا آهن اسان سڀ اڄ به ساڳئي خلوص ۽ اُتساهه سان هڪ ٻئي کي ساريندا آهيون. دوستن سان گڏ گذريل گھڙين جون ساروڻيون ته جيون جي موڙي آهن.
ڊاڪٽر راڄو ۽ آءُ هڪ ٻئي سان حال احوال اوريندي اچي بمبئي پهتاسين رات ٿي چڪي هئي ۽ اسان ٻاهر نڪري ٽيڪسي ڀاڙي اچي سڌا هوٽل ڀيڙا ٿياسين. وهنجي سهنجي لٽا بدلائي، ماني کائي هوٽل کان ٻاهر نڪتاسين ۽ سڌا اچي سمنڊ ڪناري پهتاسين. چوڏس بمبئي جي فليٽن مان نڪرندڙ روشنيون سمنڊ جي سطح تي تري رهيون هيون. ائين جيئن سر جي سينورڙي پاڻيءَ تي هنج. هن هنڌ مها ساگر جي به عجيب ڪهاڻي آهي. هنجي لهرن تي يونانين جا ٻيڙا ترندا ڏٺا ويا، ايراني ۽ عرب به هنجي مهرباني سان هتي لنگر انداز ٿيا. هن وشال ساگر ڪڏهن به ڪنهن ايندڙ لاءِ پنهنجو سينو سوڙهو نه ڪيو پر ڏيساورن کان ڪهي ايندڙ انهن ڪٺورن ڪڏهن به سمنڊ جي وشالتا کان ڪشاده دلي ۽ من جي اوجر جو سبق نه پرايو.
اسان سمنڊ ڪناري جتي ويٺا هئاسين اتي ويجھڙائي ۾ نه ڪا هوٽل هئي ۽ نه ڪو ماڻهو. پريان پريان ڪي ماڻهو نظر آيا ٿي، سي به شايد سمنڊ ۾ ڇلندڙ روشنين جي مست نظاري ۾ کويل هئا. ههڙا نظارا ڏسي ڪو ڪيئن نه کوئجي! ڪيڏو نه وشال آهي ساگر.... پر..... ڪيڏو نه پتڪڙو آهي ماڻهوءَ جو من.
سمنڊ جي لهر لهر ڪيڏي نه پيار سان روشنيءَ جي اولڙن کي هنج جي هندوري ۾ لوڏي رهي آهي! ڪيڏو نه ڪروڌ ڀريل آهي ماڻهوءَ جي من ۾ جو هڪ ٻئي کي ڏيهان ڏيهه ڌڪي دور ڪري رهيو آهي! ڪيڏا نه مير ڌوتا آهن هن سمنڊ پر ماڻهوءَ جو من اڃا به ميرو آهي.

اي مهاوير!
اي گوتم!
اي نانڪ!

اوهانجا تيرٿ ته آباد آهن، پر ماڻهن جا من ڌن جو لوڀ ۾ نرڳ (جھنم) کان به وڌيڪ ڀوائتا ٿي پيا آهن.
اوهان جي نام جي مالها ته جپي وڃي ٿي پر اوهان جي سنديش کي پري کان پرنام ڪري موٽايو وڃي ٿو.
صبح سوير ننڊ مان سجاڳ ٿي دادا کي ٻڌايم ته اسان جل گاؤن مان رات پهچي ويا هئاسين. اڄ مون کي جسلوڪ اسپتال ۾ پنهنجو چيڪ اپ ڪرائڻو آهي. اتان واندا ٿي سڌا توهان وٽ ڪارخاني اينداسين. دادا ٻڌايو ته توهان جي اچڻ جو اطلاع اڳواٽ سيٺ ڪندن پهچائي ڇڏيو هو ۽ کين اهو افسوس هو جو توهان وٽن ٿورڙا ڏينهن ترسيا. دادا ٻڌايو ته مون کين توهان جي مجبوري سمجھائي هئي ته همراهن جو ڊگھو پروگرام آهي انهي ڪري وڌيڪ ٽڪڻ سان سندن پروگرام ۾ گڙٻڙ ٿيندي.
اسان تيار ٿي سڌا جسلوڪ پهتاسين جتي اسان رسيپشن گرل کي پنهنجو رزرويشن ڪوپن ڏيکاريو، جنهن اسان کي پنهنجو نمبر ڏنو ۽ اهو به ٻڌايائين ته توهان جو ڊاڪٽر ڪوٺاري آهي، جيڪو ٽي ماڙ تي ويهندو آهي. ٻارهن بجي کان پوءِ توهان کي وري ساڳوڻي فلور تي ڊاڪٽر ڪينٽ ڏانهن وڃڻو آهي. مون کي ڳچ عرصي کان چيلهه جي سور جي تڪليف آهي جيڪا ختم نٿي ٿئي. پاڪستان ۾ ڪافي ڊاڪٽرن کي جن ۾ آرٿوپيڊڪ، نيورولاجسٽ ۽ فزيشن شامل آهن، اسان واري يار ڊاڪٽر سليمان شيخ کان ايڪو پنڪچر جو علاج ڪرايم، حڪيم سعيد کان طب يوناني جا نسخا ورتم، هانگ ڪانگ ۽ سنگاپور ۾ ويڄن وٽ ويس پر ڪٿان به اهڙي ڦڪي نه ملي جيڪا فرق ڪري. سو هاڻي خيال ڪيم ته هندستان آئي جسلوڪ جي ناميارن ڊاڪٽرن سان صلاح نه ڪيم ته حسرت رهجي ويندم. گڙدي جي سور جي به شڪايت هيم سو سوچيم ته ٻنهي مرضن مان جند نه ڇٽي ته من هڪڙي مان جان آزاد ٿي پوي.
واري اچڻ تي مون ڊاڪٽر ڪوٺاري کي طبيعت ڏيکاري ۽ کيس ٻڌايم ته ڪراچي کان هتي ڪهي آيو آهيان. ڊاڪٽر راڄو به ساڻ هئم. ڊاڪٽر منهنجا ايڪسري ۽ رپورٽون ڏٺيون ۽ پوءِ يڪدم منهنجي نالي پڙهڻ کان پوءِ پڇيائين:
”ڇو، توهان هندو هاڻ پاڪستان ۾ پنهنجا نالا به مسلمانن جھڙا رکندا آهيو ڇا؟“
جنهن تي مون اچرج کاڌو ۽ وراڻيم، ”نه ڊاڪٽر! آءُ هندو نه پر مسلمان آهيان.“
”ڊاڪٽر صاحب! توهان اهو اندازو ڪيئن لڳايو ته منهنجو نالو مسلماڻو آهي، پر آءُ هندو آهيان؟“
منهنجي انهي سوال تي ڊاڪٽر پنهنجي غلطي تي ڏاڍو ڦڪو ٿيو. ڪنڌ هيٺ ڪري بنا جواب ڏيڻ جي ڏهن ٻارهن قسمن جي ايڪسري ڪڍائڻ لاءِ چٺيون لکي ڏنائين. چيائين ته اهي رپورٽون وٺي اچو ته پوءِ آءُ پنهنجو رايو ڏيندس. انهي تي ڊاڪٽر راڄي چيس ته، ”ڊاڪٽر صاحب! اهڙي قسم جا ايڪسري ته رپورٽن سان گڏ اڳي ئي موجود آهن ۽ ڪجهه وڌيڪ رپورٽون شامل آهن.“
انهي تي ڊاڪٽر کانئس پڇيو ته، ”توهان ڇا ڪندا آهيو؟“ ڊاڪٽر راڄي وراڻيس ته، ”آءُ ڊاڪٽر آهيان.“ مون ڏٺو ته ڊاڪٽر ڪوٺاري جي منهن تي ٻيهر ڦڪاڻ ڦهلجي ويئي پر تاهم هن ضد ڪري چيو ته فريش رپورٽون ضروري آهن. اسان بحث ڪرڻ مناسب نه ڄاتو سو پنهنجا ڪاغذ ميڙي سيڙي ٻاهر نڪتاسين. انهيءَ کان پوءِ بمبئي جي مشهور ڊاڪٽر ڪينٽ کي ڏيکاريم جنهن به چيڪ اپ کان پوءِ ڪافي رپورٽن وٺڻ لاءِ چيو. اسان کيس ٻڌايو ته انهن رپورٽن وٺڻ ۾ ڪجهه ڏينهن لڳي ويندا ۽ اسين هتي ايترو وقت ترسي نٿا سگھون. اسان ڏينهن ٻن ۾ هندستان ڇڏي ڪولمبو هليا وينداسين. پاڻ چيائين ته ڪا ڳالهه ڪانهي، توهان ڪراچي پهچي، اتان ئي رپورٽون وٺي ٽپال ذريعي مون ڏانهن موڪلي ڏجو ته آءُ انهن کي ڏسي پنهنجي رپورٽ توهان ڏي پوسٽ رستي موڪلي ڏيندس. اسان سندس انهيءِ سهڪاري گڻ تي سندس شڪريو ادا ڪيو ۽ کانئس موڪلائي روانيا ٿياسين ۽ سڌا دادا وٽ فيڪٽري تي آياسين، جتي هو پريو مڙس اسان جو اوسيئڙو ڪري رهيو هو. پاڻ ٻڌايائين ته اتم کي فون ڪئي اٿم، سو به اچڻ وارو آهي. ٿوري دير کان پوءِ اتم به آيو. اتم هڪ وابسته لاڳاپيل (Committed) سنڌي اديب ۽ نقاد آهي. سنڌي ادب ۾ ترقي پسند لاڙن کي زور وٺائڻ ۾ سندس وڏو ڪردار آهي. هڪ عرصي کان ”نئين دنيا“ نالي رسالو به ڪڍندو رهيو ۽ سندس ڪيترائي تنقيدي ۽ ادبي ليک ”نئين دنيا“ ۽ ٻين مخزنن ۾ ڇپبا رهيا آهن. پاڻ هڪ صاف گو، سادگي پسند ۽ محنتي سماجوادي اديب ۽ ڪارڪن آهي. وڏيءَ عمر کي پهچڻ کان پوءِ به منجھانئس انقلابي جوش ۽ ولولو تر جيترو به نه گھٽيو آهي. سندس جيون ساٿڻ سندري به سنڌي ٻوليءَ جي نامياري ڪهاڻيڪاره آهي. سندس پهريون ناول ”دل جي دنيا“ ۽ ٻيو ناول ”ڪرندڙ ديوارون“ ڪافي پسند پيل ڪتاب آهن. غالباَ انعام يافته به آهن. اتم ۽ دادا سان ڪچهري دوران ٻنهي ڄڻن هندستان ۾ سنڌي ادب ۽ اديبن بابت ڪافي ڳالهيون ٻڌايون. اتم ٻڌايو ته توهان، دادا ۽ ڊاڪٽر راڄو ٽئي سڀاڻي سيتا سنڌو ڀون اچجو. جيئن ته سڀاڻي آرتوار آهي ۽ هر آرتوار تي ڪافي دوست هتي اچي گڏ ٿيندا آهن ۽ راڳ رنگ جي محفل به ٿيندي آهي. اسان کيس چيو ته توهان هتي اچجو ته پوءِ گڏجي هلون. اتم اسان کان موڪلائي روانو ٿي ويو ۽ اسان دادا گوبند سان گڏ سندس اپارٽمينٽ ڏانهن روانا ٿياسين، جتي دادي اسان جو انتظار ڪري رهي هئي. اسان کان جل گاؤن بابت احوال ورتائين ۽ پڻ ٻڌايائين ته سال ۾ هڪ ڀيرو سيٺ ڪندن وارا هتي بمبئي اسان وٽ اچن ۽ اسين به وٽن وڃون. جھڙيءَ طرح سيٺ ڪندن ۽ تنهنجو دادا گوبند پاڻ ۾ يار آهن، اهڙي طرح سيٺ ڪندن جي گھر واري ۽ آءُ هڪ ٻئي سان ساهيڙپ جي سڱ ۾ سلهاڙيل آهيون. پوءِ دادي اسان کي مختلف تقريبن جا ڪافي آلبم ڪڍي ڏيکاريا، جن ۾ سيٺ ڪندن، سندس گھر واري ۽ ٻين پريوار وارن جا فوٽو ساڻن گڏ هئا. جيئن ته رات ڪافي گذري چڪي هئي، انهي ڪري اسان دادا جن کان موڪلائي هوٽل روانا ٿياسين.
اسان صبح سوير اٿي تيار ٿي دادا گوبند جو انتظار ڪرڻ لڳاسين. دادا آيو ته ساڻس گڏ هوٽل ڇڏي سندس ڪارخاني تي آياسين. اڄ آچر جو ڏينهن هو ۽ ڪارخانو به بند هو پر اتم جي اتي اچڻ جو پروگرام هو انهي ڪري اوسيئڙو ڪرڻ لڳاسين. اتم به جلدي ئي پهچي ويو. دادا چيو تو توهان اتم سان گڏ هلي ٻين دوستن سان ملو، آءُ اوهان کي سيتا سنڌو ڀون ۾ ملندس. اتم، آءُ ۽ ڊاڪٽر راڄو ٽيڪسي ڪري روانا ٿياسين. اتم جي خواهش به هئي ۽ ڪوشش ته اسان بمبئي ۾ رهندڙ گھڻي ۾ گھڻن سنڌين سان ملون. پهريائين ڊاڪٽر ڪلياڻ آڏواڻي جي گھر وياسين. ڪلياڻ آڏواڻي هڪ برک سنڌي محقق ۽ اديب آهي. سندس سهيڙيل ”شاهه جو رسالو“ هندستان ۾ ڇپايو ويو ۽ بعد ۾ مڪتبهء اسحاقيه ڪراچي طرفان ٻيهر ڇاپيو ويو. اهو ساڳيو رسالو سنڌي اديبن جي سهڪاري سنگت حيدرآباد جنهن جو روح روان سنڌ جو ناميارو اديب ۽ هڏڏوکي محترم محمد ابراهيم جويو: طرفان شاه، سامي سچل جي مڪمل سيٽ ۾ ڇاپي پڌرو ڪيو آهي. شاهه سائين جي رسالي تي ڪلياڻ آڏواڻي جو نچوڙيل نور ۽ پيار جو پورهيو سنڌ ۽ لطيف سان اڻ مئي عقيدت ۽ محبت جو اظهار . اسان جي هندو سنڌي اديبن ورهاڱي (۱۹۴۷ع) کان اڳ به سنڌي ٻولي ۽ ادب جي وڏي خدمت ڪئي هئي ۽ سنڌ ڇڏي وڃڻ کان پوءِ به سندن نينهن جو ناتو سنڌي ٻولي ۽ ادب سان قائم رهيو آهي. هندستان ۾ هنن ننڍڙي اقليت ۾ هئڻ باوجو پنهنجي ٻولي کي ٻين قومي ٻولين جي در جي برابر درجو ڏياري ورتو آهي. سنڌي اخبارون، رسالا ۽ ڪتاب ڇپبا رهندا آهن. هندستان گهمندي ۽ سنڌين سان ملندي مون محسوس ڪيو ته نئين پيڙهي جي ڀيٽ ۾ پوئين پيڙهي جي ٻڍڙن کي سنڌ ۽ سنڌي ٻولي سان زياده چاهه ۽ اڪير هئي. انهي پيڙهي جي اُڪنڍ ۽ اڪير ئي هندستان جهڙي وڏي آدم واري ملڪ ۾ سنڌين جي سنڌي سڃاڻپ کي قائم رکيو آهي. هن پيڙهيءَ جي واري وڄائي وڃڻ کانپوءِ نئين پيڙهي وڏي دير تائين پنهنجي علحده سڃاڻپ کي شايد مشڪل سان قائم رکي سگهي.
ڊاڪٽر ڪلياڻ آڏواڻي سان ڪچهري دوران سنڌ ۽ سنڌي ادب بابت ڪافي گفتگو ٿي پاڻ سنڌ ۽ سندس سنڌ واسي دوستن بابت گهڻي پڇا ڪيائين ۽ انهن لاءِ سلام به ڏنائين. ڪلياڻ آڏواڻي صاحب ڄمار جو ڪافي وڏو ٿي لڳو، پر صحت سلامت هجيس ته سنڌي ٻوليءَ ۽ ادب جي شيوا ڪندو رهي. اسان کانئس موڪلائي ٽهلرام آزاد جي گهر وياسين پر پاڻ اتي موجود نه هو اُتان نڪري اسان سندس آفيس تي آياسين، پر اُتي به نه هو، جنهن کانپوءِ اسان هڪ سنڌي ڪسٽم آفيسر جي گهر آياسين جيڪو اُتم جو دوست هو. انهيءَ وٽ ڪجهه دير مارڪو ڪري پوءِ اسان هتي يعني بمبئي ۾ سنڌين جي وڏي ۾ وڏي ثقافتي سينٽر سيتا سنڌو ڀون آياسين. سيتا سنڌو ڀون هند ۾ رهندڙ سنڌين جي ميل ميلاپ جو مکيه مرڪز آهي. هر آچر تي هتي بمبئي واسي سنڌي وڏي تعداد ۾ اچي مڙندا آهن، هڪ ٻئي سال حال احوالي ٿيندا آهن، ماضيءَ جون يادون ورجائي وڇوڙي جا زخم تازا ڪندا آهن، پنهنجي سنڌيت کي قائم رکڻ لاءِ ويچاريندا آهن ۽ روح ريجهائڻ لاءِ راڳ رنگ جون محفلون رچيندا آهن. هن سينٽر ۾ ٻاهران آيل مهمانن سان شامون ملهائي انهن جو آڌرڀاءُ ڪندا اهن. هتي هڪ ننڍڙو گيسٽ هائوس / مهمان خانو به آهي، جنهن ۾ ترسندڙ مهمان کان نالي ماتر مسواڙ ورتي ويندي آهي. اڄ به ڪيترائي مهمان هتي ترسيل هئا جن ۾ هڪ سنڌي پروفيسر، جيڪو انڊونيشيا ۾ مستقل رهائش پذير آهي، ٻچڙيوال ترسيل هو. هن پروفيسر صاحب انڊونيشيا ۾ هڪ بهترين تعليمي ادارو قائم ڪيو آهي، جنهن ۾ سنڌي اسڪول به آهي.
اسان جنهن وقت سيتا سنڌو ڀون ۾ داخل ٿياسين انهي وقت محفل شروع هئي، سيتا سنڌو ڀون جو روح روان ۽ محفل جو مور پروفيسر رام پنجواڻي سڀني جي وچ ۾ ويٺو هو ۽ هر ڳائيندڙ سان ڳائڻ ۾ ساٿ پي ڏنائين. شايد محفل هلندي اسان بابت ڪنهن ٻڌايو هوس سو اسان کي نالو وٺي مخاطب ٿي شهيد شاهه عنايت صوفي جو بيت ٻڌايائين.
هيءُ راڳ ڪافي دير تائين هليو. جنهن کان پوءِ رام پجواڻي ٻاهران آيل مهمانن جو شڪريو ادا ڪيو ۽ آيل مهمانن کي مالهائون پهرايون جن ۾ آءُ ۽ ڊاڪٽر راڄو پڻ شامل هئاسين.
محفل جي ختم ٿيڻ بعد اتي ويٺلن مان ڪيترائي دوست اسان سان مليا جن ۾ بلڙي شاهه جو هڪ هندو به هو، جيڪو ڏاڍو سڪ ۽ اڪير سان ڀاڪرين پئي مليو. هن ٻڌايو ته هو اصل ۾ ٻني جي ويجهو ڳوٺ راهوٺ جا ويٺل آهن، جتان پوءِ لڏي وڃي بلڙي شاه ڪريم ويٺا. بلڙي شاهه ڪريم ضلع حيدرآباد جو هڪ ننڍڙو شهر آهي، جنهن ۾ لطيف سائين جي پڙ ڏاڏي شاهه عبدالڪريم جي مزار آهي.
پروفيسر پنجواڻي اسان جي ڏاڍي پيار ۽ پاٻوهه سان آجيان ڪئي ۽ سنڌ جي مختلف دوستن جون خبرون چارون ورتائين. پاڻ ٻڌايائين ته هتي بمبئي ايندڙ هر سنڌي سيتا سنڌو ڀون ضرور اچي جنهن ڪري اڪثر سنڌ مان ايندڙ دوستن سان ميل ملاقات ٿيندي رهندي آهي. پروفيسر رام پنجواڻي نهايت ملنسار، کل مک راڳ رنگ جو ڪوڏيو آهي.
انڊونيشيا مان آيل سنڌي پروفيسر سندس قائم ڪيل تعليمي اداري بابت تفصيل سان احوال ٻڌايو،آخر ۾ سڀني مهمانن کي چانهه، بسڪوٽ، پڪوڙا، سنبوسا، پاپڙ، ڪيڪ ۽ ميوو پيش ڪيو ويو. اسان هاڻي هتان موڪلائي ٻاهر نڪتاسين. اتم، دادا گوبند ۽ ٽهلرام آزاد اسان سان گڏ هئا.
اسان اتان نڪري سڌا بازار ڏانهن وياسين جتان ڦرندا گهرندا اچي اڪبر علي جي اسٽور تي پهتاسين، اتائين ڪجهه ڊبل بل (Double Bull) جون مُون ۽ ڊاڪٽر راڄي شرٽون خريد ڪيون. هاڻين دوستن کان موڪلائي آءُ ڊاڪٽر راڄو ۽ اتم نهرو پلينٽوريم ڏانهن روانيا ٿياسين. هيءُ پلينٽوريم نهرو ميموريل جو هڪ حصو آهي. اسان ٽڪيٽ وٺي اندر داخل ٿياسين. شو شروع ٿيڻ ۾ اڃان ڪجهه دير هئي، جنهن ڪري ٻاهر ريسٽورنٽ تي ٿڌو پيتوسين ۽ پوءِ موٽي هال ۾ وياسين. هال جي وچ ۾ مشينون رکيل آهن جنهن ذريعي اهو پروگرام پيش ڪيو ويندو آهي. اسڪرين يعني پردو سڄو ڇت ۾ لڳل آهي. پروگرام شروع ٿيڻ کانپوءِ ڇت بلڪل آسمان وانگر نظر ايندي آهي، جنهن ۾ ڪنهن مهل رات جو منظر ته ڪنهن مهل پرهه ڦٽي جو ڏيک ۽ ڪنهن مهل تارن ڀريو آڪاش پيو جهرمر جرڪي. هن پروگرام کي ڏسندي ماڻهو ڪائنات جي بي انت پولارن ۾ کوئجيو وڃي. ستارن ۽ سيارن جا ڏيک ۽ ڦيرا ته ويتر عبرت ۾ وجهيو ڇڏين. ڪائنات ۽ ان جي آسماني اسرارن جي علم جو شوق ۽ زوق رکندڙ حضرات جڏهن به بمبئي وڃن ته هيءُ پروگرام ضرور ڏسن.
پروگرام هلندي اسانکي اتم ان بابت سمجهاڻيون ڏيندو رهيو. اتم اسان کي بمبئيءَ جا ڪافي حصا گهمايا ۽ اهڙيون جڳهيون به ڏيکاريون جيڪي هوند اُتم کانسواءِ اسان نه ڏسي سگهون ها.
هتان کان پوءِ اسان ٽيڪسي ڀاڙي ڪري اُتم جي گهر آياسين جتي اُتم جي گهر واري سندري به موجود هئي. جيئن ته اسان اڳ ۾ ذڪر ڪيو آهي ته سندري پنهنجي ور جيئن سنڌي ٻولي جي برک ليکڪا آهي ۽ سندس ڪافي ڪتاب سنڌ ۾ به ڇپيا ۽ وڪيا آهن. هنن ٻنهي زال مڙس سنڌي ادب لاءِ گهڻو پتوڙيو آهي. اُتم اسان کي سندن لائبريري به ڏيکاري جيڪا ڪتابن جي سليڪشن ۽ ميڙ جي اعتبار کان هڪ بي بها خزانو آهي. اُتم کي سنڌ ۾ ڇپجندڙ سنڌي ڪتابن جي ڪافي خبر آهي ۽ گهڻائي ڪتاب وٽس موجود آهن. مونکان سنڌ ۾ سنڌي ڪتاب ڇپائي بابت پڇا ڪيائين. وٽس تازا ڇپيل ڪتاب هئا بلڪ بلڪل هاڻ جا اهڙا ڪتاب جيڪي اڃان اسان جي نظر مان به نه گذريا هئا سي به وٽس پهتل هئا.
آءُ جڏهن بمبئي وڃي رهيو هئس ته ان وقت سهڻي پريس م آرسي پبليڪيشن جو ڪتاب ڇپجي رهيو هو. مون کي اتم وٽ سندس تازي تازي ڇپيل ڪتاب ۾ انهي آرسي جي ڪتاب تي ڇپيل تبصرو ڏسي ڏاڍي حيرت ٿي ته هيءُ ڪتاب هن وٽ پهچي به ويو ۽ هن تبصرو لکي ڇپائي به ڇڏيو. اتم ڪتابن ڏيڻ جي سلسلي ۾ دريا دل آهي. مونکي منهنجي ۽ ٻين دوستن لاءِ ڪيترائي ڪتاب ڏنائين. سندس ۽ سندري جا ته ڪيترا ڪتاب مون دوران سفر پڙهي پورا ڪيا. سندس ڏنل ڪتاب ٻين دوستن کي به پهچايم. هن وٽ اخبارن جو به تمام وڏو ذخيرو موجود آهي. اخبارن جا اهي فائيل به ڏيکاريائين. سنڌ مان ايندڙ هر اديب اتم سان ضرور ملندو آهي. جيڪڏهن کيس خبر پوندي ته پاڻ خود پهچي ويندو آهي. اسان سان گهمڻ ڦرڻ ۽ دوستن سان ملائڻ ۾ پاڻ ڪڏهن هڪ گهڙي به ورچي نه ويٺو. اسان هلندي هلندي ۽ گهمندي ڦرندي ٿڪجي پوندا هئاسين پر پاڻ نه ٿڪبو هو.
اتم، جيئن ته اڳ ۾ ذڪر ڪيو اٿم، هڪ سچو نظرياتي انسان آهي، جيڪو پنهنجي قول ۽ سوچ سان هميشه وفادار رهيو آهي. هندوستان ۾ سنڌي ليکڪن درميان ذاتي ۽ نظرياتي ڇڪتاڻ تمام گهڻي رهندي ائي آهي، پر اتم بابت منهنجو ذاتي مشاهدو هيءُ آهي ته هڪ سچو، سادو ۽ اٽول سماجوادي آهي. جيڪو اصول تي ڪابه مصالحت (Compromise) ڪرڻ لاءِ تيار نه آهي.
سندس گهر ۾ ويهڻ، رهاڻ ڪرڻ ۽ ڏسڻ وائسڻ کانپوءِ معلوم ٿيم ته سندس پهرڻ جا ڪل ٽي جوڙا آهن. هڪ ڏندن جوبرش ۽ پيسٽ، شيونگ جو سامان، هڪ چمپل ۽ هڪ جوتو. اهي سندس ذاتي استعمال جون شيون آهن. سامان رکڻ لاءِ بئگ به ڪونه اٿس. انهي ڪري اهي ٽپڙ ڪتابن جي ڪٻٽ ۾ رکندو آهي. اتم اسان کي ڪتاب ڏيکاريندو ۽ ٻڌائيندو رهيو ۽ سندس گهر واري سندري اسان لاءِ ماني تيار ڪندي رهي. رات ڪافي ٿي چڪي هئي. اسان ماني کائي کانئن موڪلائي هوٽل روانيا ٿياسين. اسان کي ٻي ڏينهن ڪولمبو روانگي جي به تياري ڪرڻي هئي پر ٿڪاوٽ سبب انهيءَ ڪم کي صبح تائين ملتوي ڪري وڃي بسترن ڀيڙا ٿياسين.
ڊاڪٽر راڄو معمول مطابق سوير اٿيو، آءُ به چانهه ڪوپ پي سامان سهيڙڻ ۾ لڳي ويس. ڪلاڪ کن ۾ سامان تيار ڪري ڊاڪٽر کي چيم ته تون ناشتو گهراءِ آءُ وهنجي ٿو اچان. وهنجي سهنجي باٿ روم مان ٻاهر ٿي نڪتس ته چيلهه ۾ شديد سور محسوس ڪيم ۽ مشڪل سان دروازو کولي ٻاهر آيس. ڊاڪٽر کي سڏ ڪيم جنهن ٽيڪ ڏيئي بستري تائين آندو. ڊاڪٽر کي خبر آهي ته هيءُ سور ساڻم ڪهڙي ويڌن ڪندو اهي. گهٽ ۾ گهٽ ۴۸ ڪلاڪن کانپوءِ آءُ چرڻ ڦرڻ جهڙو ٿيندو آهيان، ايستائين پٽ يا سڌي تختي تي پيو هوندو آهيان. اسان ڪالهه پوليس مان اڳي وڃڻ جي ٽريول پرمٽ (سفري اجازت نامو) وٺي ڇڏي هئي. (هيءُ ٽريولر پرمٽ جي پابندي صرف هندستان ۽ پاڪستان جي مسافرن لاءِ هڪ ٻي جي ملڪ ۾ آهي. ٻي دنيا ۾ ائين ڪونهي) رات جو اسان جي فلائيٽ به هئي. جيڪڏهين اسين ٽريولر پرمٽ رد ڪريون ها ته اسان کي اڳيان وڌيڪ تڪليفن کي منهن ڏيڻو پوي ها ڇاڪاڻ ته اڳتي جي سفر واسطي هر هنڌ جون اسان وٽ اڳواٽ بوڪ ٿيل ٽڪيٽون موجود هيون. انهي ڪري في الحال ڏاڍي پريشاني واري صورتحال ۾ گهيرجي وياسين. ڊاڪٽر يڪدم هيٺ لهي ويو ۽ وڃي ڪجهه دوائون وٺي آيو، ڊاڪٽر ٻڌايو ته پاڪستان ۾ استعمال ٿيندڙ چيلهه جي سور واريون دوائون هتي نٿيون ملن، انهي ڪري اسٽور وارن جي مرضيءَ تي دوائون وٺي آيو آهيان. في الحال اهي کاءُ ايستائين آءُ ڪنهن ڊاڪٽر کي ٿو وٺيو اچان. مون کيس چيو ته دادا گوبند کي ٽيليفون ڪري. دادا سان ڳالهايائين، جنهن چيس ته تون اتي ئي ترس، آءُ ڊاڪٽر کي ٿو وٺيو اچان. دادا ٿوري ئي وقفي ۾ ڊاڪٽرکي وٺي آيو. ڊاڪٽر سنڌي هو ۽ ماهم جي علائقي ۾ ويهن سالن کان پرائيويٽ پريڪٽس ڪندو هو. سندس نالو هو پريم جي راجاڻي. مون کان مختصر احوال وٺي ٻه سيون هنيائين ۽ ڊاڪٽر کي پرچي ڏنائين ته هي دوائون وٺي کارايوس. اميد ته ٺيڪ ٿي ويندو. دادا ۽ ڊاڪٽر روانا ٿي ويا. دادا وڃڻ وقت چئي ويو ته آءُ شام وري ايندس ۽ تون في الحال آرام ڪر. جيڪڏهن تڪليف وڌي وڃي ته مون کي ٽيليفون ڪجو. ڊاڪٽر راڄو هيٺان دوائون وٺي آيو، جيڪي کائڻ سان مونکي ڪجهه آرام اچي ويو. تقريبا ڇهه ڪلاڪن کان پوءِ مونکي سار ٿي. پاڻ کي ڪجهه بهتر محسوس ڪيم ۽ بنا ڪنهن سهاري جي پاڻمرادو اُٿي بيٺس ۽ هليس. ڊاڪٽر کي چيم ته اسان رات جو ضرور روانو ٿينداسين، ڇاڪاڻ ته هتي وڌيڪ ترسڻ ڪري اڳتي مشڪلاتون پيش اينديون.
ڊاڪٽر ٻڌايو ته اتم جي فون آئي هئي ۽ اچڻ پي گهريائين ته مون تنهنجي طبيعت جي ناسازي ۽ آرام ۾ هئڻ جي ڳالهه ٻڌائيمانس، جنهن تي پاڻ چيائين ته عبدالحئي ننڊ مان سجاڳ ٿئي ته مونکي ٽيليفون ڪجان ۽ منهنجي طرفان مزاج پرستي ڪجان.
شام جا ڇهه ٿيا هئا ۽ اسان جي فلائيٽ رات جو يارهين وڳي ڪولمبو لاءِ وڃڻي هئي. اسان پروگرام ٺاهيو ته ساڍي اٺين وڳي هوائي اڏي لاءِ روانيا ٿينداسين. اسان ٽيليفون تي دادا گوبند کي پنهنجي پروگرام کان واقف ڪيو. دادا چيو ته آءُ توهان کي رواني ڪرڻ لاءِ هوائي اڏي تي اچان ٿو، جنهن تي اسان کيس ايتري تڪليف کان منع ڪئي.
اسان چانهن لاءِ فون ڪئي، ايتري ۾ دروازي تي ٺڪ ٺڪ ٿي. ڊاڪٽر دروازو کوليو ته اتم اندر آيو. اچڻ شرط طبيعت بابت پڇيائين. اسان کيس سموري خيريت ٻڌائي پاڻ نهايت پنهنجائپ ۽ محبت وچان مشورو ڏنائين ته بهتر آهي ته توهان ٻه ٽي ڏينهن آرام ڪريو ۽ پوءِ اسهو. في الحال سامان وغيره کڻي هلي منهنجي گهر رهو. جهڙو حال حبيبان تهڙو پيش پريان. اُتم جي محبت واري آڇ جا ٿورو مڃيندي عرض ڪيوسين ته اسان پڪي سٽا سٽيو ويٺا آهيون، انهي ڪري اڄ رات ضرور اسهنداسين. اسان دادا کي به اهڙو اطلاع ڏيئي ڇڏيو آهي. اسان جي پڪي پهه کي ڏسي اتم چيو ته وس وارا آهيو. پاڻ چيائين ته پوءِ هلو ته هلون. اسان ٻڌايس ته اسان جي فلائيٽ رات جو ۱۱ وڳي وڃڻي آهي ۽ اسان هتان ساڍي اٺين وڳي نڪرنداسين. اسان سندس قربن جا وري به ٿورا مڃيا ۽ کيس وينتي ڪئي ته اسان رات جو اوير وينداسين انهي ڪري توهان هوائي اڏي تائين هلڻ جي زحمت نه وٺو. پر اسان جي هڪ به نه مڃيائين ۽ چيائين ته ايئرپورٽ تائين ته هر حال ۾ گڏ هلبو.
ڊاڪٽر هوٽل وارن سان حساب چڪتو ڪري آيو ۽ هوٽل وارن اسان کي سندن گاڏي به ڏني. اسان سامان سڙا سهيڙي هوائي اڏي ڏانهن راهي ٿياسين. ٻاهر هلڪي هلڪي ڦوار پئجي رهي هئي ۽ اشوڪ جي ڊگهن ۽ سهڻن وڻن مان مينهن جو پاڻي ڇرڇاٽون ڪري ٽمي رهيو هو. بمبئي ۾ اشوڪ جا وڻ تمام گهڻا آهن. باغ هجي يا بنگلو، رستو هجي يا سرڪاري عمارت هر هنڌ هي ڊگها ۽ سهڻا وڻ اوچا ڪر کنيو بيٺا هوندا. اشوڪ جو وڻ بمبئي ۾ ائين آهي جيئن ڪراچيءَ ۾ بيد مشڪ ۽ پراڻي ڪراچيءَ ۾ بڙ جا وڻ جام هوندا هئا. جيڪي گهڻا ڪپجي ويا ۽ باقي ڪي وڃي بچيا آهن. بڙ جو وڻ هن ننڍي کنڊ ۾ گوتم ٻڌ جي حوالي سان هڪ تاريخي حيثيت رکي ٿو. ڇاڪاڻ ته ٻڌ هن وڻ جي گهاٽي ڇانو هيٺ ويهي پنهنجي فڪر جون ڦرهيون پڙهيون. هيءَ زمين کان مٿي ٿي ڦهلجڻ بعد به پنهنجو ناڀون موٽائي ڌرتيءَ ۾ کوڙي ڌرتيءَ کان ڌار نه ٿيڻ جو پيغام ڏي ٿو. اهو ئي سبب آهي جو هن ننڍي کنڊ ۾ ڌرتي جي ماتا ماءُ هجڻ جو تصور عقيدي طور موجود آهي ۽ ننڍي کنڊ جا سڀ فلسفا ۽ ڌرم آسمان تان لٿل نه پر ڌرتيءَ جا اُڃايل آهن.
اتم اسان کي سڄي واٽ مزيدار ڳالهيون ٻڌائيندو هليو. انهن مان هڪ ڳالهه ته مون کي اهڙي وڻي جو اڃان نٿي وسريم. پاڻ ٻڌايائين ته ورهاڱي جي وقت اسان جڏهن هتي پهتاسين تڏهن اسان مل مان ڪپڙن جو ڀريل ٻوريون جنهن اگهه ۾ وٺندا هئاسين انهي اگهه ۾ ريزڪي طور وڪڻندا هئاسين. سڄي ٻوريءَ جي وڪري تان اسان کي ٽڪو به نه بچندو هو. سڄي ڏينهن ۾ ڪيتريون ئي ٻوريون وڪڻي وٺندا هئاسين ۽ اهو نمونو هلندو رهيو. نتيجو اهو نڪتو جو گجراتي مقامي واپاري وائڙا اچي ٿيا ۽ سندن ڪاروبار ٺپ بيهي ويو. نيٺ لاچار ٿي اسان کان پڇيائون ته واپار جو هيءَ ڪهڙو طريقو آهي، جيڪو توهان سنڌين شروع ڪيو آهي. مال جنهن اگهه ۾ ڪارخاني کان وٺو، انهي اگهه ۾ وڪڻو سو بچت ته ڪجهه به ڪانه ٿيندي هوندي. سنڌين کين جواب ڏنو ته اهو راز اسان توهان کي ڏهن سالن بعد ٻڌائينداسين . انهي تي مون اتم کي چيو ته انهن کي ڀلي ڏهن سالن بعد ٻڌائڻ جو شرط رکو، پر مونکي اهو راز هينئر ئي سڻائي. جنهن تي اتم کِلي وراڻيو ته اسان وٽ پئسو بلڪل نه هو. هٿين خالي هئاسين، انهيءَ ڪري ڪارخاني وارن کان ڪپڙن جون ٻوريون وٺي ساڳئي اگهه تي وڪڻندا هئاسين. ائين ڪرڻ سان ڪپڙو ترت کپي ويندو هو ۽ اسين ڪوشش ڪري گهڻي ۾ گهڻيون ٻوريون کپائي وٺندا هئاسين جهن ڪري اسان کي ڪپڙن تان ته پئسو به نه بچندو هو پر خالي ٻوريون بچت ۾ ٿينديون هيون، جيڪي وڪڻي پيٽ گذر ڪندا هئا سين. مون کي محسوس به ٿيو ۽ معلوم به ٿيو ته سنڌي هندوئن ڏاڍين مشڪل حالتن ۾ پاڻ کي وڏي جاکوڙ ۽ ذهانت سان هڻي وڃي هتي سيٽ ڪيو آهي. هاڻي ته اهي اتان جا برک واپاري ۽ سکيا ستابا ماڻهو آهن. اسان جي ٽيڪسي بمبئي جي رستن تي ڊوڙندي اڳيان وڌندي رهي. اسان ڪي لمحا سانت ۾ رستن تي پوندڙ روشنين جي اولڙن کي ڏسندا ۽ ڪجهه سوچيندا رهياسين. اسان مان هر هڪ جي ذهن ۾ ڪهڙي سوچ رچي رهي هئي، تنهن جي ڪل صرف انهن کي ئي هئي. سوچ به سفر ڪري ٿي. هن صدين جا رڻ ۽ اجهاڳ سمنڊ جهاڳيا آهن صدين جي پيشانين تي هن جا پيرا آهن ۽ اڃان به هوءَ ٿڪجي هارجي ڪٿي نه ويٺي آهي، نه هن مات مڃي آهي ۽ نه هن مان نواڻ ڪا ذري جيتري جهڪي ٿي آهي.
اسان جي گاڏي هوائي اڏي وٽ اچي بيٺي ۽ اسان پنهنجو سامان لاٿو. ڊاڪٽر مون کي ٻانهن کان وٺي سامان تي ويهاري ڇڏيو ۽ پاڻ ۽ اتم اندر هليا ويا. ٿوريءَ دير کانپوءِ ٽرالي کڻي آيا، جنهن تي سامان رکيائون. ڊاڪٽر ٽرالي کي گهليندو هليو ۽ اتم مونکي سهارو ڏيئي هليو. سوچيم ته زندگيءَ ۾ ڪڏهن ڪڏهن سهارا به ڪيڏا نه ضروري ٿي پوندا آهن. نيٺ انهي گيٽ وٽ پهتاسين جتي صرف مسافر داخل ٿي سگهيا ٿي. جنهن ڪري اتم کان موڪلايوسين. موڪلائڻ قت دلين جون ڌڙڪنون تيز هيون. محبت ۽ اڪير جو عجب عالم هو.
سچ پچ موڪلائڻ مهل لفظ ڪنڊي جيئن نڙيءَ ۾ اٽڪي رهيا هئا. اتم ڳچ دير تائين اتي ئي سانت بيٺو ڪجهه گهوريندو رهيو، ائين جيئين ويندڙ قافلي جي غبار کي ڪو گهوريندو رهيو، ائين جيئن ويندڙ قافلي جي غبار کي ڪو گهوريندو آهي. هن جون نظرون شايد سنڌ تائين اسان جو تعاقب ڪرڻ لاءِ آتيون هيون. سنڌ، اها سنڌ جيڪا بنهه بيوسيءَ جي عالم ۾ هو ڇڏي آيو هو. اها سنڌ، جنهن جي فضائن ۾ سرهاڻ هئي، جنهن هن جو هن موهيو هو. جنهن سان هن جو من واڳيل هو ۽ جنهن جي شام ۾ هن جي پيار جا سپنا هئا، لطيف جون وايون هيون، ساميءَ جا سلوڪ هئا، سچل جا سڏ هئا ۽ سنڌوءَ جي امرت ڌارا هئي. اسان مُڙي کيس ڏٺو ته هو اتي ئي بيٺو هو. شايد سنڌ ڇڏڻ وقت ڪنهن ٻالپڻ جي دوست کيس به ائين ٽڪ ٻڌي ڏٺو هوندو. اسان جو جهاز بمبئي جي هوائي اڏي تان اوڏاڻو ته منهنجي من کي به جهٻي آئي پر نيڻن جا نيسارا بند ڪري ڪي گهڙيون گم سم ويهي رهيس. جهاز هوائن کي چيريندون ڪولمبو ڏانهن وڌندو رهيو.