شاھه ۽ پھاڪا : سيد اظھر گيلاني
بقول شاھ:
الا ڏاھـــي مَ ٿــيـــان، ڏاھــيـــون ڏک ڏســـن،
مون سان مون پرين، ڀورائيءَ ۾ ڀال ڪيا.
جيڪڏھن گفتگوءَ جي دوران، جملي ۾ پھاڪو استعمال ٿيندو ته ان ۾ نئون روح پئجي ويندو. ڄڻ خطيب جي خطابت کي چار چنڊ لڳي ويا. قديم دور جا پھاڪا، ان دور جو آئينو آھن، ڇو ته انھن مان پراڻين ريتن ۽ رسمن، اخلاق ۽ ادب، مذھبي ۽ مِلي ڄاڻ ملي ٿي. ائين سمجھو ته پھاڪا انھيءَ سمي جي سڃاڻ ۽ تذڪر، تاريخ ۽ فلسفي جو معتبر ڪتاب آھن.
پھاڪو ھر زبان ۾ نمايان حيثيت رکي ٿو. خاص طرح سان ھندي ۽ سنڌي، اردو ۽ عربي زبان ۾ پھاڪن جو وڏو انگ ملي ٿو. عربي ۾ ان کي سائر، ھندي ۾ ڪھاوتَ، اردو ۾ مثل ۽ سنڌيءَ ۾ پھاڪو ڪوٺيو ويندو آھي.
عربي پھاڪو ڪنھن وڏي واقعي جو ترجمان ھوندو آھي. ھنديءَ ۾ ڪنھن حقيقت سان وابستگي نظر ايندي. اردو ۾ به ڪنھن قصي ۽ ڪھاڻيءَ جي تصوير نظر ايندي ۽ سنڌيءَ ۾ ڪنھن انقلاب جي عڪاسي ھوندي آھي. چند مثال پيش ڪجن ٿا.
وقت جي قاضيءَ، حسين بن منصور حلاج کي ڪفر جي فتوى ڏئي، ڪافر قرار ڏنو. فتوى جي روشنيءَ ۾، ان کي دار جو سينگار بڻايو ويو. شاھ فرمايو:
”ملڪ مڙيو ئي منصور، ڪھي ڪھندين ڪيترا!“
سنڌ ۾ ڪلھوڙن جي حڪومت ھئي. ڪلھوڙن جي فوج جا، مير سپہ سالار ھئا. انھن اھڙو انقلاب آندو جو ڪلھوڙن جي حڪومت ختم ٿي وئي. ان ۽ اھڙن واقعن لاءِ ھن پھاڪي جنم ورتو:
”آيا مِير، ڀڳا پِير.“
ضرب الامثال قومي خيالات ۽ ملڪي حالات، صبر ۽ استقلال، سختي ۽ حڪومت، رنج ۽ راحت، رشڪ ۽ حسد، عصمت ۽ ترڪ عفصت، شوخي ۽ شرارت، مدھوشي ۽ رفاقت، تجربو ۽ عبرت، عدالت ۽ صداقت، عقل جي تربيت ۽ ڪيفيت، سادن ماڻھن جي بيداري، جوانن کي امتياز ۽ دانشمندي. ذي عقل کي نصيحت ڪرڻ ۽ عوام الناس جي ايمانداري ۽ بي ايمانيءَ جو حال بخوبي ظاھر ڪرڻ، گويا اھي ڪھاوتون ۽ چوڻيون، پھاڪا ۽ محاورا ملڪ جي ماڻھن لاءِ سمجھاڻيون ۽ حضرت سليمان جي فضائل جا دعويدار آھن. اڄ به ادبي ضرب خاني مان نوَن سڪن جي صورت ۾ پھاڪا جڙي ادبي دنيا ۾ ايندا رھن ٿا. شاھ صاحب جي رسالي ۾ جيترا پھاڪا ۽ محاورا آھن، ڪنھن به ادب ۽ زبان ۾ ايترو خزانو نه ملندو.
ضرب المثال نچوڙ آ، حڪمت جو سربـسـر،
طــول و طــويـــل تــجــربـہ، الــفــاظ مـخـتـصر.
جيڪڏھن ڪو به ادبي ٽوٻو، جنھن به وقت ھن بحر ۾ ٽٻندو، ان کي بي بھا موتي ملندا.
ايءَ گت غواصن، جئن سمنڊ سوجھيائون،
پــيـھـي منـجھ پـاتال جي، ماڻڪ ميڙيائون،
آڻــــي ڏنــــائــــون؛ ھــيـــرا، لعـل ھـٿـن سين.
منھنجي چونڊ جو مدار پھاڪي ۽ محاوري تي رکيل آھي. مون شاھ صاحب جا اھي بيت چونڊيا آھن، جن ۾ پھاڪا ملن ٿا. انھن محاورن کي به منتخب ڪيو ويو آھي، جيڪي پھاڪي سان گھرو لاڳاپو رکندڙ آھن. جيڪڏھن شاھ صاحب جي ڪلام جو مطالعو دل جي اکين سان ڪيو ويندو ته روح کي راحت ۽ تازگي حاصل ٿيندي. شاھ صاحب جي ھر بيت جو آخري مصرع نھايت زوردار ۽ وزنائتو، گويا بيت جو نچوڙ ۽ مڪمل شرح ھوندي آھي. اڪثر ڪري پھاڪو به ان ۾ جرڪندو نظر اچي ٿو. غور ڪبو ته ٻيون مصراعون به محاوري ۽ پھاڪي کان خالي نه آھن.
مون پڙھندڙن جي ڄاڻ لاءِ پھاڪي واري مصرع کي ڏنگين ۾ رکي، ان جي کاٻي پاسي ”پ“ لکي آھي. اھڙيءَ طرح محواري لاءِ ”م“ جو اکر لکيو آھي. ڪجھ مصرع اھڙا به آھن، جو ٻن جي ميلاپ سان پھاڪو ٺھي ٿو، ان جي سامھون ھي نشان آھي.
پــھـاڪـي ۾ ”اظـھـر“ رکـيـل راز آھــي،
ڪري ڪنھن حقيقت جي ٿو ترجماني.
(نموني جي طور تي، شاھ جي ڪلام جون مصراعون يا بيت، جيڪي پھاڪي يا محاوري طور ڪتب اچن ٿا، فاضل مصنف سي پنھنجي مھاڳ اندر به ڏنا آھن. پڙھندڙن جي دلچسپيءَ لاءِ، سي ھيٺ ڏجن ٿا. مرتب)
[b]پھاڪي وارا بيت
[/b]”عاشق عزازيل، ٻيا مڙيئي سڌڙيا، ”پ“
منجھان سِڪ سَبيل، لعنتي لعل ٿيو.“
(سر ڪلياڻ)
”پرديسان پنڌُ ڪري، سُڻي آيس شانُ“، ”م“
مَڱا ڪھڙي مَت سين، نسورو نادانُ،
”سو ڪو ڏياريم ڏانُ، جو طبع کي ترڪ ڪري.“ ”پ“
(سر ڪلياڻ)
چنڊ تنھنجي ذات، پاڙيان نه پرينءَ سين،
تون اڇو ۾ رات، سڄڻ نت سوجھرو. ”پ“
(سر کنڀات)
”تان ڪي لئنج ڪانگ، ڪڏھن ايندا مان گھر،“ ”پ“
”سڄڻ ڪارڻ سانگ، مون تان گھڻيئي ڪيا.“ ”پ“
(سر سامونڊي)
”ڏونگر! مون مَ ڏکوءِ، آ اڳ ڏکوئي آھيان،“ ”پ“
”ساريان ڪو نه سکوءِ، سور گھڻيئي سنبران.“ ”پ“
(سر ڪوھياري)
نوري ۽ ناري، جوڳيئــڙا جھان ۾،
”ٻري جن ٻاري“، آ نه جيئندس ان ريءَ. ”م“
(سر رامڪلي)
ايندا مان پس، مٿان سڳر سُپرين،
”ڪيچين ڪارڻ ڪالھ، نيڻ نھارا مون ڪيا“، ”م“
”ايندا پسان شال، اوٺي آري ڄام جا.“ ”پ“
(سر ڏھر)
”حسن مير حسين کي، رنو ٽن ٽولن،“ ”م“
گھر ماڻھئين، جھنگ مرونئين، اڀن ۾ ملڪن،
”پکين پاڻ پڇاڙيو، لڏيو ھوت وڃن،“ ”پ“
”الله! شھزادن، سوڀون ڏئين سچا ڌڻي.“ ”پ“
(سر ڪيڏارو)
حر نه موچاري ٿئين، جيئَڻُ آڏو جَتَ،
”ھاري ڪري ھمت، ڏيئي دم دوست لھين.“ ”پ“
(سر معذوري)
سڻي ساڻيھَ ڳالھڙي، لَھي ويا لوھ،
اندر جا اندوھ. لٿا ڏُکَ سُک ٿيا. ”پ“
(سر مارئي)
[b]پھاڪي واريون مصراعون
[/b]”اکيون سيئي ڌار، جن سين پسين پرينءَ کي.“
”تتي ٿڌي ڪاھ، ڪانھي ويل ويھڻ جي.“
ڏک سکن جي سونھن، گھوريا سک ڏکن ري.“
”ڪاڏي ٿيو ڪوھيار، ڪاڏي ٿي ھٿڙا کڻي.“
”عقل ڇٽان نه آ، ڪو ڦيرو ڪج فضل جو.“
”عقل، مت، شرم، ٽيئي نينھن نھوڙيا.“
”ملڪ مڙيو ئي منصور، ڪُھي ڪھندين ڪيترا؟“
”جن جي ڪاڻ مئاس، سي ڪلھي ڪانڌي نه ٿيا.“
”پکن منجھ پساھ، قالب آھي ڪوٽ ۾.“
”ھوت تنھنجي ھنج ۾، پڇين ڪوھ پرياڻ.“
”جيھي جي تيھي، ته به ٻانھي ٻاروچن جي.“
”وطن ٿيو وري، ڪوڙن ڪاڻيارن جو.“
***