ٻہ اکر

”تحريڪ پاڪستان ۾ سنڌ جو ڪردار منھنجي پي.ايڇ ڊي جي مقالي جو موضوع“ ھو، ھن مقالي تيار ڪرڻ وقت، منھنجي تحقيقي ڪم جو رهبر محترم مرحوم ڊاڪٽر نيازالحق خان ھو. ھن صاحب منھنجي صحيح رهبري ڪئي. مون کي ھر وقت ھمٿائيندو رهيو. ھڪ سال مون سندس رهبري ۾ ڪم ڪيو. مان جڏهن ڪراچيءَ مان تحقيقي مواد گڏ ڪري سندس گهر پھتس، تڏهن اوچتو سندس جنازي تي وڃي بيٺس. ھي منظر ڏسي منھنجي دل کي گھرو صدمو پھتو. مان ڳوڙها ڳاڙيندو پنھنجي قسمت تي سوچيندو نااميد ٿيس. سندس رهنمائي ۽ تعاون تي مون کي فخر آھي. دعا آھي تہ رب سائين کيس جنت الفردوس ۾ جڳھہ عطا ڪري آمين. ڊاڪٽر نياز الحق جي وفات بعد محترم محمد حسن ڀٽو، جيڪو بعد ۾ سنڌ يونيورسٽيءَ جي شعبہ سياسيات جو سربراھ مقرر ٿيو تنھن سان پنھنجي مشڪلات جو حال اوريم. ھن صاحب مون کي دل داري ڏني ۽ پنھنجي مدد ۽ تعاون جو يقين ڏياريو. مون دوبارہ ڪم شروع ڪيو – مگر جلدي محمد حسن ڀٽو صاحب اسلام آباد ۾ نئين ذميواري سنڀالي. مان وري بي سھارو ٿي پيس. مگر ھن اسلام آباد ۾ ھوندي بہ پنھنجو ڪيل واعدو ياد رکيو. سندس ھدايت تحت مان محترم ڊاڪٽر سيد ابراھيم شاھ بخاري صاحب سان پنھنجي تڪليف جو ذڪر ڪيو. ھن صاحب منھنجو رهبر ٿيڻ قبول ڪيو. کين گذارش ڪيم تہ منھنجو مقالو ايم فل لاءِ رجسٽر ٿيل آھي. ڪافي وقت گذري چڪو آھي. ھاڻي مون کي پي ايڇ ڊي لاءِ رهبري ڪريو. ھن صاحب مون کي يقين ڏياريو تہ محنت ڪر – تحقيق ڪر تہ پوءِ مقالي جي نوعيت ۽ ڪم ڏسي توکي حق پلئہ وجهبو. مون پنھنجي تحقيقي ڪم ۾ رات ڏينھن لڳايو. ھر ھفتي ڊاڪٽر صاحب سان پنھنجي موضوع متعلق ھدايتون وٺندو رهيس. ڊاڪٽر صاحب ھڪ شفيق استاد وانگر ھر گهڙي، ھر وقت رهبري ڏيندو رهيو. سندس خلوص ۽ تعاون مون کي تاحيات مثالي حيثيت سان ياد رهندو. سندس شفقت ۽ ڪيل تعاون جا ٿورا ۽ احسان ادا ڪرڻ لاءِ مون وٽ ڪي بہ موزون لفظ نہ آھن، جنھن سان پنھنجي جذبات جو اظھار ڪريان. منھنجي ھن محنت ۾ سائين ڊاڪٽر ابراھيم شاھ بخاري برابر ڀاڱي ڀائيوار آھي. مقالي جي فني ترتيب ۽ گهربل مواد جي معلومات محترمہ پروفيسر ڊاڪٽر حميدہ کھڙي ڏني. ھن تحقيقي مقالي جي تياري وقت، سنڌيالاجي جي سربراھ ڊاڪٽر جي.الانہ ۽ سندس عملي جو تعاون رهيو جنھن لاءِ مان ٿورائتو آھيان، برادرم خان محمد پنھور صدر شعبہ صحافت سنڌ يونيورسٽي ۽ محترم شيخ عبدالمجيد سنڌي مرحوم جي مدد ۽ تعاون کي ڪڏهن بہ وساري نہ سگهندس.
سائين جي.ايم.سيد جي لائبريريءَ مان مواد مليم ۽ ساڻس سنڌ جي سياسي جدوجھد متعلق رهاڻيون بہ ڪيم، مان سندن مھمان نوازيءَ جو ٿورائتو آھيان. ميرپور بٺوري مان محترم غلام محمد جوھر جو بہ احسان مند آھيان، جنھن صاحب مون کي الوحيد اخبار جي ٻارنھن سالن جا فائل مھيا ڪيا. جن مان مون مفيد مواد ورتو. پندرنھن ڏينھن وٽس ٻن مددگارن محترم محمد اسلم پٺاڻ (سجاول) ولي محمد چانڊيو (ضلع لاڙڪاڻو) سميت رهيس. محترم جوھر صاحب اسان سڀني جي طعام ۽ قيام جي تڪليف خلوص ۽ خوشيءَ سان برداشت ڪئي. سندس خلوص ۽ ڪيل مدد جو مان گهڻو ٿورائتو آھيان.
مان پنھنجي تعليمي دوستن، استادن، محترم مرزا حيدر عباس ڪراچي، محترم ابوبڪر ڳورڙ (دادو) محترم عبدالحميد بلوچ (ڪنڌڪوٽ) نذير احمد قاضي (مورو) نذير حسين پٺاڻ (قمبر) ۽ لياقت عزيز سولنگي جو بہ احسان مند آھيان جن وقت بہ وقت مفيد مشورن سان پئي نوازيو. آخر ۾ محمد عظيم سولنگي ۽ اعجاز حسين لغاري، شھمير علي سيال، ھدايت الله ميمڻ ۽ غلام محمد لاکو صاحب (مورو) جن جا بہ ڳڻ ڳايان جن مقالي جي ترتيب ۽ تصنيف ۾ منھنجي مدد ڪئي. محترم گل شير بلوچ ھن مقالي کي ٽائپ ڪرائڻ ۾ مدد ڪئي. انھن بزرگن ۽ عالمن، اديبن، سياستدانن ۽ آفيسرن جو پڻ احسان مند آھيان، جن پنھنجي ڄاڻ ۽ علم مطابق (انٽرويو) احوال ٻڌايا. تن جو بہ گهڻو ٿورائتو آھيان انھن وٽان گڏ ڪيل ڄاڻ کانسواءِ ھي پي.ايڇ.ڊي جو مقالو مڪمل نہ ٿي سگهي ھا. سندن اسم گرامي آخر ۾ مددگار مواد جي لسٽ سان شامل ڪيا اٿم. ھن مقالي کي وڌيڪ سڌاري ۽ ڇپائي ۾ پيش ڪرڻ وقت ڪجهہ مواد محترم محمد قابل ڏاھري (شاھپور چاڪر) کان مليو جنھن لاءِ سندن ٿورائتو آھيان. سنڌ يونيورسٽيءَ جي ايڊوانس اسٽڊي ۽ ريسرچ بورڊ جي ميمبرن جو احسان مند آھيان. جن پنھنجي ڪيل ميٽنگ جي مطابق مئي 8، 1983ع ۾ ھڪ ٺھراءَ پاس ڪري اھو مقالو مون کي پنھنجي خرچ تي ڇپائڻ جي اجازت ڏني. اھڙو اطلاع ڊپٽي رجسٽرار سنڌ يونيورسٽي پنھنجي ھڪ خط نمبر AC-I – 297 مطابق، 28 جون 1983ع ذريعي ڏنو. مان محترم آصف علي خان زرداري، محمد سلام خان زرداري، غلام رسول خان زرداري جو بہ احسان مند آھيان، جن جي مدد ۽ تعاون سان ھن ڪتاب جو ڇپجڻ ممڪن ٿي سگهيو.

ڊاڪٽر محمد لائق زرداري
مورو سنڌ
مئي 15، 1984ع

سنڌ شناسي

تحريڪ پاڪستان ۾ سنڌ جو حصو